Wikibooks euwikibooks https://eu.wikibooks.org/wiki/Azala MediaWiki 1.39.0-wmf.13 first-letter Media Berezi Eztabaida Lankide Lankide eztabaida Wikibooks Wikibooks eztabaida Fitxategi Fitxategi eztabaida MediaWiki MediaWiki eztabaida Txantiloi Txantiloi eztabaida Laguntza Laguntza eztabaida Kategoria Kategoria eztabaida Modulu Modulu eztabaida Gadget Gadget eztabaida Gadget definizio Gadget definizio eztabaida 0 1 37031 922 2022-03-27T06:21:08Z Minorax 1788 fix lint wikitext text/x-wiki <table border="0" width="90%" cellspacing="0" cellpadding="3"> <tr> <td bgcolor="#353597"> [[Euskarazko Gramatika|<span style="color:#EFE45A; font-size:xx-large;">Euskarazko Gramatika</span>]] </td> </tr> </table> <table border="0" width="90%" cellspacing="0" cellpadding="3"> <tr> <td bgcolor="gold"> <div class="center"><span style="color:#353597;">Euskal Gramatika</span></div> </table> <br /> <br /> <table border="0" width="90%" cellspacing="0" cellpadding="3"> <tr> <td bgcolor="#353597"> [[Grammatica de Romanica|<span style="color:#EFE45A; font-size:xx-large;">Grammatica de Romanica</span>]] </td> </tr> </table> <table border="0" width="90%" cellspacing="0" cellpadding="3"> <tr> <td bgcolor="gold"> <div class="center"><span style="color:#353597;">Grammatica de Romanica in Romanica et in Anglese sub la direction de Josu Lavin</span></div> </table> EZABATZEKO: == Sekzio hau <b>[[:en:Euskara|Euskara]]</b>zko wikibooks-en sorrerarakoa da. == Hizkuntza hau hitz egiten baduzu eta zeure entziklopedia propioa izatea ona izango litzatekeela baderitzozu. Egin dezakezu. [//en.wikipedia.org/ For more information go to the main website] Euskaldunon artean egingo dogu, beste hizkuntzek egin dutena <div style="width:85%; padding:10px; background-color:#ffffcc; border:1px solid #ffff66;"> '''Other wikis''' <small> [http://sep11.wikipedia.org/ September 11 memorial wiki/Wiki memoriale des 11 Septembrem] | [//meta.wikipedia.org/ Meta-Wikipedia/Meta-Vicipaedia] | [http://wiktionary.org/ Wikitonary/Victionaria] | [http://wikibooks.org/ Wikibooks/Vicilibraria] | [http://wikiquote.org/ Wikiquote/Viciquotas] | [http://wikisource.org/ Wikisource] | [http://wikitravel.org/ Wikitravel] </small> </div> [[aa:]] [[af:]] [[als:]] [[ar:]] [[de:]] [[en:]] [[as:]] [[ast:]] <!-- missing WikiMedia 1.3 support --> [[ay:]] [[az:]] [[be:]] [[bg:]] [[bn:]] [[bo:]] [[bs:]] [[cs:]] [[co:]] [[cs:]] [[cy:]] [[da:]] [[el:]] [[eo:]] [[es:]] [[et:]] [[eu:]] [[fa:]] [[fi:]] [[fr:]] [[fy:]] [[ga:]] [[gl:]] [[gn:]] [[gu:]] [[he:]] [[hi:]] [[hr:]] [[hy:]] [[ia:]] [[id:]] [[is:]] [[it:]] [[ja:]] [[ka:]] [[kk:]] [[km:]] [[kn:]] [[ko:]] [[ks:]] [[ku:]] [[ky:]] [[la:]] [[ln:]] <!-- missing WikiMedia 1.3 support --> [[lo:]] [[lt:]] [[lv:]] [[hu:]] [[mi:]] [[mk:]] [[ml:]] [[mn:]] [[mr:]] [[ms:]] [[mt:]] <!-- missing WikiMedia 1.3 support --> [[my:]] [[na:]] [[nah:]] [[nds:]] [[ne:]] [[nl:]] [[no:]] [[oc:]] [[om:]] [[pa:]] [[pl:]] [[ps:]] [[pt:]] [[qu:]] [[ro:]] [[ru:]] [[sa:]] [[si:]] [[sk:]] [[sl:]] [[sq:]] [[sr:]] [[sv:]] [[sw:]] [[ta:]] [[te:]] [[tg:]] [[th:]] [[tk:]] [[tl:]] [[tr:]] [[tt:]] [[ug:]] [[uk:]] [[ur:]] [[uz:]] [[vi:]] [[vo:]] [[xh:]] [[yo:]] [[za:]] [[zh:]] [[zu:]] == Sekzio hau <b>[[:en:Euskara|Euskara]]</b>zko wikibooks-en sorrerarakoa da. == Hizkuntza hau hitz egiten baduzu eta zeure entziklopedia propioa izatea ona izango litzatekeela baderitzozu. Egin dezakezu. [//en.wikipedia.org/ For more information go to the main website] Euskaldunon artean egingo dogu, beste hizkuntzek egin dutena <div style="width:85%; padding:10px; background-color:#ffffcc; border:1px solid #ffff66;"> '''Other wikis''' <small> [http://sep11.wikipedia.org/ September 11 memorial wiki/Wiki memoriale des 11 Septembrem] | [//meta.wikipedia.org/ Meta-Wikipedia/Meta-Vicipaedia] | [http://wiktionary.org/ Wikitonary/Victionaria] | [http://wikibooks.org/ Wikibooks/Vicilibraria] | [http://wikiquote.org/ Wikiquote/Viciquotas] | [http://wikisource.org/ Wikisource] | [http://wikitravel.org/ Wikitravel] </small> </div> [[aa:]] [[af:]] [[als:]] [[ar:]] [[de:]] [[en:]] [[as:]] [[ast:]] <!-- missing WikiMedia 1.3 support --> [[ay:]] [[az:]] [[be:]] [[bg:]] [[bn:]] [[bo:]] [[bs:]] [[cs:]] [[co:]] [[cs:]] [[cy:]] [[da:]] [[el:]] [[eo:]] [[es:]] [[et:]] [[eu:]] [[fa:]] [[fi:]] [[fr:]] [[fy:]] [[ga:]] [[gl:]] [[gn:]] [[gu:]] [[he:]] [[hi:]] [[hr:]] [[hy:]] [[ia:]] [[id:]] [[is:]] [[it:]] [[ja:]] [[ka:]] [[kk:]] [[km:]] [[kn:]] [[ko:]] [[ks:]] [[ku:]] [[ky:]] [[la:]] [[ln:]] <!-- missing WikiMedia 1.3 support --> [[lo:]] [[lt:]] [[lv:]] [[hu:]] [[mi:]] [[mk:]] [[ml:]] [[mn:]] [[mr:]] [[ms:]] [[mt:]] <!-- missing WikiMedia 1.3 support --> [[my:]] [[na:]] [[nah:]] [[nds:]] [[ne:]] [[nl:]] [[no:]] [[oc:]] [[om:]] [[pa:]] [[pl:]] [[ps:]] [[pt:]] [[qu:]] [[ro:]] [[ru:]] [[sa:]] [[si:]] [[sk:]] [[sl:]] [[sq:]] [[sr:]] [[sv:]] [[sw:]] [[ta:]] [[te:]] [[tg:]] [[th:]] [[tk:]] [[tl:]] [[tr:]] [[tt:]] [[ug:]] [[uk:]] [[ur:]] [[uz:]] [[vi:]] [[vo:]] [[xh:]] [[yo:]] [[za:]] [[zh:]] [[zu:]] k9yl1pewf37yg04cmsqrqfpi5yfne58 4 1345 2355 2354 2005-07-03T22:56:30Z 80.58.41.173 wikitext text/x-wiki __NOTOC__ __NOEDITSECTION__ {| cellspacing=3 width="100%" |- valign="top" |width="85%" bgcolor=white| Wikiliburuak, testuak eta liburuak guztiontzat f4dzhwdu3rm4isad4oqc0akmsvm245h 0 1396 12420 12418 2020-06-10T07:34:29Z Dcljr 512 do not need "Txantiloi" prefix in template calls wikitext text/x-wiki {{Azala/Goiburua}} {{Azala/Gaiak}} {{Azala/Ahizpak}} [[Kategoria:Azala]] kjzqa2unjf2xo7eorzs134hipswxzne 4 1452 3694 3407 2007-12-10T01:38:07Z Cbrown1023 49 #Redirect [[Wikibooks:Txokoa]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Wikibooks:Txokoa]] etr1w8djdflm5mijflb7c95sda5fr6x 10 1541 11007 9257 2018-04-28T07:46:23Z VIGNERON 940 + wikitext text/x-wiki {| align="center" cellpadding="2" style="width: 100%;" |- | colspan="8" style="font-weight: bolder; text-align: center; background-color: #9fb6cd;" | Wikimediaren beste proiektuak |- | [[Image:Wikipedia-logo-v2.svg|35px|Wikipedia]] | [[w:|'''Wikipedia''']]<br /><small>Entziklopedia askea</small> | [[Image:Wiktionary-logo-eu.png|35px|<nowiki></nowiki>]] | [[wikt:|'''Wikiztegia''']]<br /><small>Hiztegia sinonimoekin</small> | [[Image:Wikiquote-logo.png|35px|Wikiesanak]] | [[q:|'''Wikiesanak''']]<br /><small>Esanak</small> | [[Image:Wikisource-logo.png|35px|Wikiteka]] | [[s:|'''Wikiteka''']]<br /><small>Jatorrizko dokumentuak</small> |- | [[Image:Wikispecies-logo.png|35px|Wikispecies]] | [[wikispecies:Azala|'''Wikispezieak''']]<br /><small>Espezieen gidaliburua</small> | [[Image:Wikimedia-logo.png|35px|Meta-Wiki]] | [[m:Azala|'''Meta-Wiki''']]<br /><small>Proiektuen koordinazioa</small> | [[Image:Commons-logo.svg|35px|Commons]] | [[commons:Azala|'''Commons''']]<br /><small>Irudi eta multimedia</small> |} 0xtayc8ar17l6u3s9rmjlbfllhfydpm 10 1542 3036 2006-05-06T17:54:56Z Barrie~euwikibooks 21 wikitext text/x-wiki <onlyinclude><div style="border:solid #ccc; background: #fff; border-width: 1px 3px 3px 1px; text-align: center; padding-top:3px; float:left; font-size: smaller; line-height: 1.3; margin-right: 4px; width: 7em"> <span style="display: block;">{{CURRENTDAYNAME}}</span> <span style="font-size: x-large; width: 100%; display: block; padding:6px 0px">{{CURRENTDAY}}</span> <span style="display: block;">{{CURRENTMONTHNAME}}</span> <span style="background: #aaa; color: #000; display: block;">'''{{CURRENTYEAR}}'''</span> </div></onlyinclude> gico84x2z2hdmqh20ks1rwcgazhcixs 0 1543 3997 3037 2008-06-23T06:23:10Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center;border-bottom:3px solid #fc0"> <div style="width:0;height:0;clear:both;overflow:hidden"></div> </div> __NOEDITSECTION__ <div style="border:3px solid #fc0;padding:.5em 1em 1em 1em;border-top:none;background-color:#fff;color:000"> Ongi etorri '''Wikiliburuak'''era, ikasliburu eta esku-liburuak eskeintzen dituena. Proiektu honen edukiera guztia, [[w:GNU|GNU]] lizentziapean aurkitzen da. <br> Momentu honetan, {{CURRENTYEAR}}ko {{CURRENTMONTHNAME}}ren {{CURRENTDAY}}a, '''{{NUMBEROFARTICLES}}''' orri ditugu. Zure laguntzarekin kopuru hori igotzen joango da, [[w:euskara|euskara]]zko proiektu duin bat lortu arte. Galderarik izanez gero, badago [[Wikiliburuak:Txokoa|txoko]] bat zuri erantzuteko prest dagoena. <br> Hemendik, gomendatzen dizugu [[Wikiliburuak:Lankideak|lankide]] egin zaitezen, hainbat abantaila batitu. <div style="float:right;width:0;height:5em;"></div> <div style="float:right;clear:center;font-size:100%;width:400px;max-width:60%;margin:1ex 0 1ex 1ex;border:1px solid #fc0;padding:.3em;text-align:center;background-color:#ff9;"> Jarraitu irakurtzen gehiago<div style="display:inline;font-size:120%;">'''[[Wikiliburuak:Wikiliburuaki buruz|Wikiliburuaki buruz&gt;&gt;]]'''<br> edota '''[[Wikiliburuak:Politikak|Wikiliburuak-eko politikak&gt;&gt;]]'''</div></div> </div> __NOEDITSECTION__ __NOTOC__ 6qk16596eftn4eiabigp2vfipmnuvho 0 1544 6918 6917 2015-03-23T07:25:30Z Xabier Armendaritz 440 wikitext text/x-wiki __NOTOC__ <div class="fright"> {{egutegia}} </div> Gurekin proiektu hau osatzen lagundu nahi baduzu, [[Wikiliburuak:Ongi etorria|ongi etorri]]! Gure [[wikiliburuak:Proba orria|proba orrian]] probak egin ahal dituzu. Ez ezazu ahaztu [[Aparteko:Userlogin|izena ematea]].<br> Oraintxe, '''[[Aparteko:Statistics|{{NUMBEROFARTICLES}} orrirekin]]''' lanean gabiltza. Orriei egindako azken aldaketak [[Aparteko:Recentchanges|aldaketa berrien orrian]] ikus ditzakezu. <br style="clear:both;"/> <div style="width: 48%; float: right; border: 1px solid #aea; background: #f3fff3; margin-bottom: 2em;"> <div style="padding: 1em;"> [[Irudi:Evolution-tasks.png|25px|left|]] ===Orriekin egiteko gauzak=== * '''[[Wikiliburuak:Wikipedia guztiek eduki behar duten artikulu zerrenda|Berriak sortu]]''': Zerrenda honetan gorriz dauden loturak sortu. * '''[[:Kategoria:Zirriborroak|Zirriborroak]]''': orri txikiegiak, oraindik informazio gehiago behar dutenak. * '''[[:Kategoria:Wikitzeko|Wikitzeko]]''': Wikiliburuen formatu arauak betetzen ez dituzten orriak. * '''[[:Aparteko:Uncategorizedpages|Kategorizatzeko]]''': kategorizatu gabe dauden orri guztiak. </div> </div> </div> <p> {| id="toc" style="margin: 0 2em 0 2em;text-align: left;" ! style="background:#ccccff" align="center" width="100%" colspan="2"| '''Txokoa''' |- |Orri hau mota guztietako hizketaldi eta galderetarako da. *Orri jakin bati buruz eztabaidatzeko, erabil ezazu '''haren eztabaida orria'''. <!--*Solasgai zaharren baten bila bazabiltza (azken aldaketa duela astebete baino gehiago egin zaizkien solasgaiak), '''begiratu Txokoko artxibategian'''. Inork solasgairen bat oraindik bizirik dagoela uste badu, hona ekar dezake, eta beste astebete emango zaio berrartxibatu arte.--> ! rowspan="3" |[[Irudi:P vip.png|Txokoa]] <br clear=right> |- | *[http://eu.wikibookd.org/w/wiki.phtml?title=Wikiliburuak:Txokoa&action=edit&section=new '''Egin ''klik'' hemen'''] Txokoan '''hizketaldi berri bat''' sortzeko. |- | *Hasitako gai bati erantzuteko, erabil ezazu atal bakoitzeko '''''aldatu''''' lotura. Horrela, atal hori bakarrik aldatuko duzu, eta aldaketa «Aldaketa berriak» orrian ikusiko da. Mila esker. |} ---- '''[[w:Wikiliburuak|Wikiliburuek]] behar zaituzte!''' Ondorengo lotura honetan ikusi dezakezu hizkuntza guztietako Wikiliburuek izan beharko lituzketen gutxieneko orriak. Gorriz dauden loturak sortu gabeko orriak dira. Gainean klik eginez sortu ditzakezu. *[[Wikiliburuak:Wikiliburuek eduki beharreko orrien zerrenda]] ---- ---- tjeqqda5et7964k9h82pdjsozsjkzri 0 1545 4533 4532 2010-05-04T12:29:43Z 212.142.140.98 /* Hau nire froga daeta hau ere bai */ wikitext text/x-wiki '''Orri honetan nahi dituzun proba guztiak egin ahal dituzu askatasun osoz. Baina kontuz! Bakarrik orri honetan, ez beste batean.''' ----<!-- hemendik behera idazten jarraitu eta ez ezabatu goikoa--> kaixoo! '''Hauxe da nire froga''' == Hau nire froga da'''eta hau ere bai''' == [[blogari.net]] [http://www.blogari.net Blogen atala] [[Irudi:villas_senoriales_de_bizkaia_ca.jpg]] md21z1c0ukk6bxjrroobbo4cnwik21y 14 1653 3214 3213 2006-08-07T14:30:04Z Basajaun74 23 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 0 1729 9398 9397 2017-01-08T22:32:08Z Xabier Cañas 1211 [[Special:Contributions/181.31.65.14|181.31.65.14]] ([[User talk:181.31.65.14|eztabaida]]) wikilariaren 9397 berrikuspena desegin da wikitext text/x-wiki Hona hemen OpenOffice.org erabiltzen ikasteko liburua. == Aurkezpena == *[[OpenOffice.org/Aurkezpena|Aurkezpena]] == Instalazioa == *[[OpenOffice.org/Instalazioa|Instalazioa]] == Aplikazio desberdinak == *[[OpenOffice.org/Writer|Writer]] *[[OpenOffice.org/Math|Math]] *[[OpenOffice.org/Calc|Calc]] *[[OpenOffice.org/Draw|Draw]] *[[OpenOffice.org/Impress|Impress]] *[[OpenOffice.org/Base|Base]] *[[OpenOffice.org/Web orrialde editorea|Web orrialde editorea]] *[[OpenOffice.org/Basic (makroak)|Basic (makroak)]] [[Kategoria:Informatika]] [[de:OpenOffice.org]] [[en:OpenOffice.org]] [[es:OpenOffice.org]] [[fi:Vapautta tietoyhteiskuntaan!/OpenOffice.org 2]] [[fr:OpenOffice.org]] [[hu:OpenOffice.org a gyakorlatban]] [[it:Manuale di OpenOffice]] [[ja:OpenOffice.org]] [[nl:OpenOffice.org]] [[pl:OpenOffice.org]] [[pt:Apostila OpenOffice 2.0]] [[th:คู่มือติดตั้ง OpenOffice.org 2.0]] [[zh:OpenOffice.org]] 24fx8ra2pkhokktaeo7bxd9duid0qez 0 1786 6481 6480 2014-06-09T13:25:48Z Stryn 947 [[Special:Contributions/177.43.232.66|177.43.232.66]] ([[User talk:177.43.232.66|talk]]) wikilariaren aldaketak deseginda, edukia [[User:195.99.220.2|195.99.220.2]] wikilariaren azken bertsiora itzuli da. wikitext text/x-wiki ==Sarrera== PHP ''script'' (“gidoi”) lenguaia bat da, besteak beste, web orrien dinamismoa handitzeko diseinatua. Hasieran, web orrien mantenuan laguntzeko sortutako makro talde bat besterik ez zen, baina ordutik bere ezaugarriak hazten joan dira, datu base handiek osatzen duten lan-inguruak maneiatzeko gai den programazio lenguaia erabilgarri bat izateraino. Bere arrakasta, besteak beste, C programazio lenguaiaren sintaxiarekin duen parekotasunagatik, bere abiaduragatik eta bere sinplizitateagatik datorkio. Web zerbitzarietan erabiltzen den script lenguaia bat da eta bertan exekutatzen da. Honegatik, PHP kodigoa duen orri bat zerbitzarian interpretatuko da bezeroari (kasu honetan, edozein nabigatzailerekin web orri bat ikustea eskatu duen erabiltzaile bat) bidali aurretik. Bezeroak jasotzen duen orrian ez du PHP kodigorik ikusgai, hau erabat interpretatua eta ordezkatua izan da eta web osoan ojiko HTML bakarrik ikus daiteke. PHP kodigoa duten orrian erabiltzaileak ikusi aurretik aldatzen da, baldintza batzuen arabera. Horrela, orriaren ezaugarriak (kolorea, tabla kopurua eta egitura, etab…)aldatu ditzazkegu erabiltzaile jakin batzuen arabera edota MySQL bezalako datu base bat integratu orrian bertan. Laburbilduz, PHPk orri estatiko bat dinamiko bihurtzen du. PHP ''Open Source'' teknologia bat da. Hau da, dohainekoa eta askea da, iturri-kodea ikusi eta alda daiteke, betiere PHP lizentzia betetzen bada. PHP bi bertsio paralelotan hari da garatzen. 4 bertsioaren azken argitalpena 4.4.8 da eta 5 bertsioarena 5.2.6. ==PHP lortu== PHPren aplikazio nagusia zerbitzarien script lenguaia gisa da (web orrien sorreraren ingurukoa), baina edozein programazio lenguaia bezala erabil daiteke helburu anitzetarako. PHP erabili nahi bada web orrietan, orri hauek jartzeko zerbitzari baten jabe izatea (edota sarbidea edukitzea) beharrezkoa da. Honetarako ez da beharrezkoa Interneten erregistraturiko web orri bat edukitzea, norberaren ordenagailuan zerbitzari bat instalatzea posible bait da, fitxategia lokalki edota sare bidez zerbitzatuz. Hau egiteko era bat ''Apache Web Server''en bidez da, gaur egun erabiltzen den web zerbitzari softwarerik erabiliena. Software hau nola lortu, instalatu eta konfiguratzeko, ikus [[Apache Web Server eta PHP]] gida. ==Oinarrizkoa PHPn== PHP web orri bat osatzen duen HTML programan txertatutako kodigoa besterik ez da, zerbitzarian exekutatzen dena, nabigatzaileak (bezeroak) prozesatutako programaren emaitza jasoz. Ondorengo adibidearekin azalduko da hori: HTMLz egindako web orri batean ondorengo scripta txertatuko dugu: <pre><nowiki> <?php echo “Ongietorri PHPren mundura”; ?> </nowiki></pre> Zerbitzariak behar bezala prozesatu ondoren, nabigatzaileak honakoa jasoko du soilik: <pre><nowiki> Ongietorri PHPren mundura'' </nowiki></pre> PHP kodigoa interpretatua izan da eta zerbitzariak HTML ''garbi'' gisa itzuli du. Irudimena erabiliz gero, ikus daitezke honek ze nolako hobekuntzak ekar diezaiozken ohizko web orriei: aurkezpenak personalizatu, datu baseetako informazioa ikusi eta manipulatu… Oraingoz, lenguaiaren sintaxiarekin jarraituko dugu, ondorengo scripta aztertuz: <pre><nowiki> <?php $NERE_ALDAGAIA = "1234"; $nere_aldagaia = "4321"; echo $NERE_ALDAGAIA. "<br>"; echo $nere_aldagaia. "<br>"; ?> </nowiki></pre> Honakoa itzuliko du: <pre><nowiki> 1234 4321 </nowiki></pre> Scriptean nabarmentzen den lehen gauza, PHP kodigoa ''<?php''-rekin hasi eta ''?>''-rekin amaizen dela da. Bi etiketa hauekin, HTML kodigoko puntu ugaritan txerta daiteke PHP aginduak. Ikusten den beste ezaugarri bat, aldagai guztiak "$" sinboloarekin asten direla da eta maiuskulak eta minuskulak ezberdintzen direla. Aldagaiak eta ''<br>'' etiketak puntu “.” baten bidez lotuta daude, horrela nabigatzaileak lineako jauzi bat egingo du aldagaia idatzi ondoren. Azkenik, ikusi komando lerro bakoitza puntu eta koma “;” batekin amaitzen direla. Ikusi adibide komplexuago hau: <pre><nowiki> <php $BAT1 = 12; $BAT2 = 4; $EMA = $BAT1 + $BAT2; echo $BAT1 . "-en eta " . $BAT2 . "-ren batura " . $EMA . " da"; //Programa honek 12 + 4 kalkulatzen du ?> </nowiki></pre> Programa txiki hau ez dago sakon azaldu beharrik: lehen eta bigarren aldagaiak definitzen ditu, bi aldagaien batura egin eta hirugarrenari atxikitzen dio eta azkenik hiru aldagaiak idazten ditu, textu apur bat txertatuz. Honakoa jasoko dugu: <pre><nowiki>12-ren eta 4-en batura 16 da</nowiki></pre> Textuaren eta aldagaien nahasketa lortzeko konkatenatu egin dira puntu “.” Baten bidez. Ikusi komentario bat txertatu dela scriptean, “//”-ren ondoren dagoen textua. Ez du programan ezertarako eragiten, baina bere erabilera Gomendagarria izaten da programa luzeetan. Bi era daude komentarioak txertatzeko: <pre><nowiki> //Hau lerro bateko komentarioa da //Hau ere bai /*Hau kerro ugariko komentarioa da*/ </nowiki></pre> ==Aldagaiak PHPn== PHPn ez da beharrezkoa aldagaiak deklaratzea, hau da, ez dago zertan programari aldagaia zenbaki bat edo kate bat den esan beharrik, PHP bere kabuz definitzen bait du. Adibidez: <pre><nowiki> <?php $katea = “Kaixo mundua”; $osoa = 100; $hamartarra = 8.5; ?> </nowiki></pre> Ikus daitekenez, hiru aldagaiak balio batekin izan dira definituak eta ez tipoarekin. Aldagai baten eremua scriptean duen lekua da. Eremu globalekoa denean, scripteko zati guztietan du bere lekua eta edozein tokitan erabil daiteke; baina lokala bada, funtzio jakin baten barnean soilik existitu eta funtzionatuko duela esan nahi du, ezin izango delarik script nagusitik edo beste funtzioetatik deitu. Aldagai global bat deitzeko, ''global'' hitz gakoa erabil daiteke, nahiz eta edozein funtzioetatik kanpo deklaratzearekin nahikoa da. <pre><nowiki> <? global $aldagai; //Aldagai globala da $zenbaki = 1; //Hau ere bai, nahiz eta ez deklaratu global bezala Function bidertu() { $biderketa = ($zenbaki * 50); //biderketa aldagaia bidertu funtzioan existitzen da soilik echo $biderketa; } ?> </nowiki></pre> Adibide honetan garbi ikusten da aldagai baten eremua noiz den globala eta noiz lokala. ''$zenbaki'' aldagaia edozein funtzioren barruan zein kanpoan erabil daiteke, ''bidertu()'' funtzioan erabil daitekelarik. Bestalde, ''$biderketa'' aldagaia ''bidertu()'' funtzioaren barruan erabil daiteke soilik, ez baita existitzen eremu horretatik kanpo. Aldagaien gaiarekin amaitzeko ''array'' edo bektoreaki ikusiko ditugu. Elementu ugari aldi berean gorde ditzazkeen aldagai bereziak dira. <pre><nowiki> <?php $abere = array(); //array()-rekin aldagaia bektorea dela adierazten da $abere[0] = “Katua”; $abere[1] = “Zakurra”; $abere[2] = “Oiloa”; ?> </nowiki></pre> ''$abere'' arrayaren elementu bakoitza lortzeko, arrayaren izena eta kortxete hartean dagoen zenbaki bat idatzi beharko dira, arrayean elementu horrek duen posizioa adierazten duena. Horrela, ''$abere'' bektore bat den arren, ''$abere[0]'' arrayeko elementu bat da, “Katua” katea balio gisa duena. Bektoreak oso erabilgarriak dira elementu bakoitzarentzat aldagai bat sortu beharrean, denentzat komun bat erabiltzeko. Horrela, gure adibidean ez genuke ''$Katua'', ''$Akerra'', ''$Behia'' bezalako aldagairik sortu beharko. ==Operatzaileak PHPn== Operatzaileak eragiketa matematiko zein logikoak (konparaziokoak) egiteko erabiltzen diren sinbolo bereziak dira. Ondoren, PHPko erabilienak: <pre><nowiki> "+" Batuketa 5 + 4 = 9 "-" Kenketa 5 – 4 = 1 "*" Biderketa 3 * 3 = 9 "/" Zatiketa 10 / 2 = 5 "%" Ondarra 10 % 3 = 1 "++" Bat gehitu $ald++ "--" Bat kendu $ald—- "==" “true” itzultzen du baldintza betetzen bada 2 == 2 (Egia) "!== “true” itzultzen du baldintza ez bada betetzen 2 != 2 (Gezurra) "<" true itzultzen du zenbaki bat bestea baino txikiago bada 2 < 5 (Egia) ">" true itzultzen du zenbaki bat bestea baino handiago bada 6 > 4 (Egia) "<=" true itzultzen du zenbaki bat bestea baino txikiago edo berdin bada ">=" true itzultzen du zenbaki bat bestea baino handiago edo berdin bada </nowiki></pre> ==Kontrol egiturak== Kontrol egiturei esker, frogapenak egin eta kodigo bereziak exekuta ditzakegu, gure scriptak benetan baliagarri bilakatuz. Egituren artean baldintza eta bukle funtzioak aurki ditzakegu. Hauek tratatuko ditugu. ===Baldintzak=== Baldintzak, sententzia baten “egitasunaren” arabera, akzio jakin batzu egiten uzten duten egiturak dira. Erabilienak, beste hizkuntzetan bezala, ''if … else'' eta ''switch'' dira. <pre><nowiki> <?php $a = 5; $b = 2; if($a == $b) { echo “2 eta 5 berdinak ?! Arraroa benetan”; } else { echo “2 eta 5 logikoki ezberdinak dira”; } ?> </nowiki></pre> ''If'' instrukzioak sententziaren “egiatasuna” baieztatzen du. Lehenago aipatu den bezala, “==” operatzaileak ''true'' itzultzen du ''$a'' eta ''$b'' berdinak badira. Hau gertatuko balitz, ondoren datorren textua idatziko luke. Sententzia ez bada betetzen ordea, ''else''-ren ondoren datorren kodigoa exekutatuko litzateke. Laburbilduz, ''if…else'' instrukzioa honela defini genezake: <pre><nowiki> <?php if (sententzia) { egia balitz exekutatu beharrekoa } else { Gezurra balitz exekutatu beharrekoa } ?> </nowiki></pre> ''Switch'' berriz ''if…else''-ren luzapen bat bezalakoa da, bi bide baino gehiagoren posibilitatea ahalbidetzen duena. <pre><nowiki> <?php $a = 1; switch ($a) { case 0: echo “a berdin 0”; break; case 1: echo “a berdin 1”; break; case 2: echo “a berdin 2”; } ?> </nowiki></pre> ===Bukleak=== Bukle bat, baldintza jakin bat bete arte akzio bat etengabe exekutatzen duen instrukzio bat da. Bi bukle mota daude, ''for'' eta ''while''. ''While'' buklea da sinpleena: <pre><nowiki> <?php $a = 3; while($a < 7) { echo “a-ren balioa “ .$a . “ da momentu honetan <br>”; $a++; } ?> </nowiki></pre> ''While'' buklea parentesis hartean dagoen sententzia egia den bitartean, hau da, ''$a''-ren balioa 7 baino txikiagoa den bitartean errepikatuko da. Buklearen “bira” bakoitzean, textu bat idatziko du eta ''$a''-ren balioa unitate batean gehituko da ($a++). Horrela, hasierako balioa 3 izanik, buklea lau aldiz errepikatu ondoren, ''$a''-ren balioa 7 izango da eta orduan buklea exekutatzez utziko dio. Ekintza bera ''for'' batez bidez honela egingo litzateke: <pre><nowiki> <?php for ($a = 3; $a < 7; $a++) { echo “a-ren balioa “ .$a . “ da momentu honetan <br>”; } ?> </nowiki></pre> Parentesi artean aldagaiaren hasierako balioa, bete beharreko baldintza eta “bira” bakoitzean aldagaiak nozitutako aldaketa jartzen zaizkio. ==Funtzioak== Amaitzeko, funtzioak nola erabiltzen diren aztertuko da, bai ohikoak baita errekurtsiboak ere, balio bat itzultzen dutenak. PHPko funtzioek parametroak izan ditzakete edo ez, errekurtsiboak diren ala ez determinatzen dutenak. Parametroak bidaltzen bazaizkio eta hauek balio bat itzultzen uzten badute, funtzioa errekurtsiboa dela esaten da, bestela ohikoa izango litzateke. Nagusiki, funtzioak kodigo errepikakorrak scriptean behin eta berriz idaztea eragozteko erabiltzen da, honen ordez funtzioari deituz. Funtzio bat ''function'' izen gakoarekin definitzen da eta bere instrukzioak gakoen artean idazten dira, kontrol egituretan bezala. Ikusi ondorengo adibidea: <pre><nowiki> <?php function BaturaErrekurtsiboa($a, $b) { $batura = $a + $b; return $batura; } function Bigeibi() { $batura = BaturaErrekurtsiboa(2,2); echo $batura; } ?> </nowiki></pre> ''BaturaErrekurtsiboa'' funtzioari bi parametro pasa behar zaizkio, berak bien batura kalkulatzen duelarik. Ondoren, baturaren balioa itzultzen du ''return'' hitz gakoarekin. ''Bigeibi'' funtzioak berriz, ''BaturaErrekurtsiboa'' funtzioari deitzen dio 2 eta 2 balioekin, eta idatzi egiten du, baliorik itzuli gabe. [[Kategoria:Informatika]] [[ca:PHP]] [[de:Websiteentwicklung: PHP]] [[en:Programming:PHP]] [[es:Programación en PHP]] [[et:PHP]] [[fr:Programmation PHP]] [[it:PHP]] [[ja:PHP]] [[nl:Programmeren in PHP]] [[pl:PHP]] [[pt:Curso de PHP:Índice]] [[fi:PHP]] 9wbasj5l15x4g39xftf6effcbcvyvgr 0 1787 4389 4388 2009-03-09T08:34:08Z Spacebirdy 50 80.59.36.134ren aldaketak ezabatu dira, Spacebirdyren azken bertsiora itzuliz. wikitext text/x-wiki ==Webgune bat garatzeko tresnak== Tutorial honetan webgune bat garatzeko oinarrizko tresnak behar bezela konfiguratuko ditugu eta dena martxan jarriko dugu web orria garatu ahal izateko. Gure helburua webgune dinamiko bat gauzatzea izango da. Helburu hau lortzeko PHP eta datu baseak erabiliko ditugu. Webgune estatikok bat sortzeko guzti hau ez litzake beharrezkoa izango. Lehenik eta behin webgune bat garatzeko beharrezko tresnak zehaztuko ditugu, beranduago hauek instalatu eta konfiguratuko ditugularik. Beharrezkoak: ==1.Apache== Web zerbitzaria da. Aplikazio honen bitartez gure webgunea eman behar dituen zerbitzuak edota eskaerei erantzuna emateko gai izango gara. Urrutiko eskaera bat 80 portuan (http) izango bagenu apachek erantzuna emango lioke, gure webgunea ondo konfiguratua badago erantzuna gure webgunea izango delarik. Gure ordenadorean PHP escriptak (kodea) ez dira inoiz exekutatzen, hauek beti web zerbitzari batean exekutatuko dira. Horrexegatik froga guztiak egin ahal izateko gure ordenagailuan mota honetako zerbitzari bat izan beharko dugu. Gure autaketa Apache izan da software libre eta dohakakoa delako. ==2.PHP== Zerbitzarian exekutatzen den script da. Script hauen bitartez webgunea dinamiko bat lortuko dugu, html ­ez bakarrik osatutako web orriak alde batera utziz. Php tresna oso boteretsua da, makina bat gauza egin daitezkeelako. Erabilpen garrantzitsuenak datu­baseak, fitxategiak zein sesio kudeaketarako tresnak dira. Guk erabiliko dugun datu­basea mysql izango da eta beraz mysql­ko zerbitzaria instalatu beharko dugu. ==3.MYSQL== Mysql open­source datu base bat da. Datu basea informazio bat estrukturalki gordetzeko aukera ematen duen “aplikazioa” dugu. Datuak kudeatzeko erreztasuna ematen digu, Informazioa gordetzeko baliabide garratzitsua da. ==4.PHPMYADMIN== PhpMyadmin Mysql datu basea kudeatzeko tresna grafiko interesgarria dugu. Honen bidez datu baseak, taulak sortu , datuak gehitu , ezabatu , baimenak aldatu... ditzakegu. Aurrerago ikusiko dugun bezala, guztia hau web bidez egiten da. ==Instalazioa== Tresna eta aplikazio guzti hauek instalatzeko hainbat arazo suertatu ohi dira, hainbat konfigurazio aldatu behar baitira. Bertsio ezberdinak erabiltzeak ere arazoak ekarri ditzazke. Horregatik guzti hau batera instalatzen duen aplikazio bat gomendatzen dizuegu. Aplikazio honen izena ''easyPhp'' da eta berau jesteko esteka hemen duzue: http://www.easyphp.org/telechargements.php3 Azken bertsioa jeitsi ostean, instalatuko dugu. Instalazioak ez du inongo misteriorik, next batzuk sakatzea. Instalatua dugula kontsideratuz, aplikazioak egindakoa azalduko dizuegu: 1. Apache zerbitzaria instalatu du. Orain web­zerbitzaria localhost (127.0.0.1) en 80 portuan entzuten ari da. Hau da , http://127.0.0.1/ joan ezkero zuen web zerbitzaria ikusteko aukera izango duzue. 2. Gero Php ko moduloak instalatu ditu eta beharrezko konfigurazioak zehaztu ditu apache ren konfigurazio fitxategian: httdocs.conf . Php ondo doala ikusteko egin ezazue honako proba hau: <? phpinfo();?> //zure lehen scripta :) Idatzi textu planoa erabiltzen duen editore batekin, blok de notas adibidez, eta php extentzioarekin gorde, adibidez : proba.php bezela gorde. Ondoren easyphp ren instalazio karpetara joan. WWW karpetan sartu eta bertan proba.php kopiatu ezazu. Kopiatu ostean: Nabigatzaile bat ireki eta zera idatzi : http://127.0.0.1/proba.php Erantzun bezela php ren konfigurazio informazio azaldu beharko zaizu (taula more bat). 3.­ Php instalatua duela , mysql zerbitzaria instalatzen du datu basea kudeatu ahal izateko. 4.­ Azkenik Php eta mysql instalatua daudela, phpmyadmin instalatzen du. Tresna hau php ­en programatua dago eta mysql ko datuak kudeatzeko balio du. Berau erabiltzeko, easyphp instalazio karpetara joan eta phpmyadmin karpeta www karpetaren barruan kopiatu. Hau egin dezula; http://127.0.0.l/phpmyadmin //phpmyadmin helbide horretan izango duzu eskuragai. Tresna grafiko bat azalduko zaizu. Ez du inongo misteriorik, ez izan bildur eta lasai salseau. Hemendik aurrera zure lana izango da ; webgune elegante bat garatzearen eginkizuna. Beharrezkoa prest daukazu !!! ''Oharra:Instalazio mota honek web­zerbitzaria easyphp instalazio karpetan dagoen www rekin birtualki linkatua dago, honela web­zerbitzariaz zeozer erabili nahi izan ezkero www karpetan gorde beharko duzu. Apacheren konfigurazioa edota mysql zerbitzarian zerbait aldatuko bagenu zerbitzaria berabiarazi beharko genuke. Honetarako easyphp­ek interfaze grafiko bat du, benetan erreza. Zerbitzariak gelditurik badaude funtzionamendu ez­egoki bat sor daiteke, beraz, aurretik aipatutako aplikazioarekin hasieratu beharko dituzue.'' [[Kategoria:Informatika]] qf7gw2x3e16h1kyec9debhja2v5scnz 0 1789 4304 4300 2008-11-04T14:11:36Z Theklan 125 [[Special:Contributions/Aitorpagaldai|Aitorpagaldai(r)en]] 4286 berrikuspena desegin da ([[User talk:Aitorpagaldai|Eztabaida]]) wikitext text/x-wiki <div style="display:block; background-color:#FFFRFFF; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:10px"> <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px">Edukiak</h2> [[Irudi:Lauburu harria.jpg|right|250px|Euskal Herriko historia]] '''1. gaia''': '''[[Euskal Herriko historia/Antzinaroa|Antzinaroa]]''' #[[Euskal Herriko historia/Paleolitoa|Paleolitoa]] ##[[Euskal Herriko historia/Behe-Paleolitoa|Behe-Paleolitoa]] ##[[Euskal Herriko historia/Erdi-Paleolitoa|Erdi-Paleolitoa]] ##[[Euskal Herriko historia/Goi-Paleolitoa|Goi-Paleolitoa]] #[[Euskal Herriko historia/Epipaleolitoa|Epipaleolitoa]] #[[Euskal Herriko historia/Neolitoa|Neolitoa]] #[[Euskal Herriko historia/Kobre eta Brontze Aroak|Kobre eta Brontze Aroak]] #[[Euskal Herriko historia/Burdin Aroa|Burdin Aroa]] '''2. gaia''': '''[[Euskal Herriko historia/Garai klasikoa|Garai klasikoa]]''' #[[Euskal Herriko historia/Euskal tribuak erromatarren garaian|Euskal tribuak erromatarren garaian]] #[[Euskal Herriko historia/Bagaudak|Baugaudak]] '''3. gaia''': '''[[Euskal Herriko historia/Erdi Aroa|Erdi Aroa]]''' #[[Euskal Herriko historia/Herri barbaroen inbasioak|Herri barbaroen inbasioak]] #[[Euskal Herriko historia/Musulmanen okupazioa|Musulmanen okupazioak]] #[[Euskal Herriko historia/Orreagako gudua|Orreagako gudua]] #[[Euskal Herriko historia/Iruñeako erresuma|Iruñeako erresuma]] #[[Euskal Herriko historia/Nafarroako erresuma|Nafarroako erresuma]] #[[Euskal Herriko historia/Araba-Bizkaia-Gipuzkoa Gaztelako Erresuman|Araba-Bizkaia-Gipuzkoa Gaztelako Erresuman]] #[[Euskal Herriko historia/Ahaide Nagusien arteko gerrak|Ahaide Nagusien arteko gerrak]] '''4. gaia''': '''[[Euskal Herriko historia/Aro modernoa|Aro modernoa]]''' #[[Euskal Herriko historia/XVI. mendea|XVI. mendea]] #[[Euskal Herriko historia/XVII. mendea|XVII. mendea]] #[[Euskal Herriko historia/XVIII. mendea|XVIII. mendea]] #[[Euskal Herriko historia/Frantziako Iraultza|Frantziako Iraultza]] '''5. gaia''': '''[[Euskal Herriko historia/Aro garaikidea|Aro garaikidea]]''' #[[Euskal Herriko historia/Gerra napoleonikoak|Gerra napoleonikoak]] #[[Euskal Herriko historia/Gerra Karlistak|Gerra Karlistak]] ##[[Euskal Herriko historia/Lehen Gerra Karlista|Lehen Gerra Karlista]] ##[[Euskal Herriko historia/Hirugarren Gerra Karlista|Hirugarren Gerra Karlista]] #[[Euskal Herriko historia/Abertzaletasunaren sorrera|Abertzaletasunaren sorrera]] #[[Euskal Herriko historia/Espainiako Gerrate Zibila|Espainiako Gerrate Zibila]] #[[Euskal Herriko historia/Bigarren Mundu Gerra|Bigarren Mundu Gerra]] #[[Euskal Herriko historia/Frankismoa|Frankismoa]] #[[Euskal Herriko historia/ETAren sorrera|ETAren sorrera]] #[[Euskal Herriko historia/Autonomia Estatutuak|Autonomia Estatutuak]] #[[Euskal Herriko historia/1990ko hamarkadaren ondorengo historia|1990ko hamarkadaren ondorengo historia]] '''Gehigarriak''': '''[[Euskal Herriko historia/Erreferentziak|Erreferentziak]]''' </div> i163gm7kqzqai5kbydcxpjsgwoqwakk 4 1792 38165 38158 2022-05-30T07:01:08Z MABot 1448 Bot: [[Wikibooks:Txokoa/Artxiboa/2022]]-ra (30 egun baino zaharragoak) 1 eztabaida artxibatzen wikitext text/x-wiki __NEWSECTIONLINK__ <div style="background-color:lightblue; padding: 3px; border-style:solid; border-width: 1px;"> * '''eu:''' {{int:please-translate}}. * '''en:''' Requests for the [[m:bot|bot]] flag should be made on this page. This wiki uses the [[m:bot policy|standard bot policy]], and allows [[m:bot policy#Global_bots|global bots]] and [[m:bot policy#Automatic_approval|automatic approval of certain types of bots]]. Other bots should apply below, and then [[m:Steward requests/Bot status|request access]] from a steward if there is no objection. </div> <div class="fright"> {{egutegia}} </div> Gurekin lagundu nahi baduzu, [[Wikiliburuak:Ongi etorria|ongi etorria]] zara! Gure [[wikiliburuak:Proba orria|proba orrian]] probak egin ahal dituzu. Ez ezazu ahaztu [[Aparteko:Userlogin|izena ematea]].<br> Momentu honetan, '''[[Aparteko:Statistics|{{NUMBEROFARTICLES}} orrirekin]]''' lanean gabiltza. Azkenengo orrien aldaketak [[Aparteko:Recentchanges|aldaketa berrien orrian]] ikus ditzakezu. <br style="clear:both;"/> <div style="width: 48%; float: right; border: 1px solid #aea; background: #f3fff3; margin-bottom: 2em;"> <div style="padding: 1em;"> [[Irudi:Evolution-tasks.png|25px|left|]] '''Orriekin egiteko gauzak''' * '''[[Wikiliburuak:Wikipedia guztiek eduki behar duten artikulu zerrenda|Berriak sortu]]''': Zerrenda honetan gorriz dauden loturak sortu. * '''[[:Kategoria:Zirriborroak|Zirriborroak]]''': Orri txikiak, oraindik informazio gehiago behar dituztenak. * '''[[:Kategoria:Wikitzeko|Wikitzeko]]''': Wikiliburuak-en formatuak betetzen ez dituzten orriak. * '''[[:Aparteko:Uncategorizedpages|Kategorizatzeko]]''': Kategorizatu gabe dauden orri guztiak. </div> </div> </div> <p> {| id="toc" style="margin: 0 2em 0 2em;text-align: left;" ! style="background:#ccccff" align="center" width="100%" colspan="2"| '''Txokoa''' |- |Orri hau mota guztietako hizketaldi eta galderentzako da. *Orri jakin bati buruz eztabaidatzeko erabili '''bere eztabaida orria'''. <!--*Hizketaldi zaharkituren baten bila bazabiltza (aste bat baino gehiago aldaketarik gabe), '''begiratu Txokoko artxibategian'''. Norbaitek hizketaldiren bat faltan botatzen badu hona ekar dezake eta beste aste bat emango zaio berartxibatu arte.--> ! rowspan="3" |[[Irudi:P vip.png|Txokoa]] <br clear=right> |- | *[//eu.wikibooks.org/w/index.php?title=Wikibooks:Txokoa&action=edit&section=new '''Egin ''klik'' hemen'''] Txokoan '''hizketaldi berri bat''' sortzeko. |- | *Hasitako gai bati erantzuteko erabili atal bakoitzeko '''''aldatu''''' loturak. Honela atal hori bakarrik aldatuko duzu eta aldaketa Aldaketa berriak-en ikusiko da. Mila Esker. |} {| style="float: right; margin-left: 1em; margin-bottom: 0.5em; width: 200px; border: #BCB9EF solid 1px; text-align: center" ! [[Irudi:Filing cabinet icon.svg|40px]] |- | '''Txokoaren artxibategia''' |- | [[Special:PrefixIndex/Wikibooks:Txokoa/Artxiboa/|Artxibatze-zerrenda]] |} __TOC__ {{Lankide:MABot/config |archive = Wikibooks:Txokoa/Artxiboa/%(year)d |algo = old(30d) |counter = 1 |archiveheader = {{artxibo}} |minthreadsleft = 2 |minthreadstoarchive = 1 }} == Subscribe to the This Month in Education newsletter - learn from others and share your stories == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Dear community members, Greetings from the EWOC Newsletter team and the education team at Wikimedia Foundation. We are very excited to share that we on tenth years of Education Newsletter ([[m:Education/News|This Month in Education]]) invite you to join us by [[m:Global message delivery/Targets/This Month in Education|subscribing to the newsletter on your talk page]] or by [[m:Education/News/Newsroom|sharing your activities in the upcoming newsletters]]. The Wikimedia Education newsletter is a monthly newsletter that collects articles written by community members using Wikimedia projects in education around the world, and it is published by the EWOC Newsletter team in collaboration with the Education team. These stories can bring you new ideas to try, valuable insights about the success and challenges of our community members in running education programs in their context. If your affiliate/language project is developing its own education initiatives, please remember to take advantage of this newsletter to publish your stories with the wider movement that shares your passion for education. You can submit newsletter articles in your own language or submit bilingual articles for the education newsletter. For the month of January the deadline to submit articles is on the 20th January. We look forward to reading your stories. Older versions of this newsletter can be found in the [[outreach:Education/Newsletter/Archives|complete archive]]. More information about the newsletter can be found at [[m:Education/News/Publication Guidelines|Education/Newsletter/About]]. For more information, please contact spatnaik{{@}}wikimedia.org. ------ <div style="text-align: center;"><div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">[[m:Education/Newsletter/About|About ''This Month in Education'']] · [[m:Global message delivery/Targets/This Month in Education|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]] · For the team: [[User:ZI Jony|<span style="color:#8B0000">'''ZI Jony'''</span>]] [[User talk:ZI Jony|^{<span style="color:Green"><i>(Talk)</i></span>}]], {{<includeonly>subst:</includeonly>#time:l G:i, d F Y|}} (UTC)</div></div> </div> <!-- Message sent by User:ZI Jony@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:ZI_Jony/MassMessage/Awareness_of_Education_Newsletter/List_of_Village_Pumps&oldid=21244129 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Editing news 2022 #1</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="message"/><i>[[metawiki:VisualEditor/Newsletter/2022/April|Read this in another language]] • [[m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]</i> [[File:Junior Contributor New Topic Tool Completion Rate.png|thumb|New editors were more successful with this new tool.]] The [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#New discussion tool|New topic tool]] helps editors create new ==Sections== on discussion pages. New editors are more successful with this new tool. You can [[mw:Talk pages project/New topic#21 April 2022|read the report]]. Soon, the Editing team will offer this to all editors at the 20 Wikipedias that participated in the test. You will be able to turn it off at [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion]].<section end="message"/> </div> [[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] 18:55, 2 maiatza 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&oldid=22019984 --> == 2022 Board of Trustees Call for Candidates == <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' The Board of Trustees seeks candidates for the 2022 Board of Trustees election. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Announcement/Call_for_Candidates|'''Read more on Meta-wiki.''']] The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022 Board of Trustees election]] is here! Please consider submitting your candidacy to serve on the Board of Trustees. The Wikimedia Foundation Board of Trustees oversees the Wikimedia Foundation's operations. Community-and-affiliate selected trustees and Board-appointed trustees make up the Board of Trustees. Each trustee serves a three year term. The Wikimedia community has the opportunity to vote for community-and-affiliate selected trustees. The Wikimedia community will vote to fill two seats on the Board in 2022. This is an opportunity to improve the representation, diversity, and expertise of the Board as a team. ;Who are potential candidates? Are you a potential candidate? Find out more on the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Apply to be a Candidate|Apply to be a Candidate page]]. Thank you for your support, Movement Strategy and Governance on behalf of the Elections Committee and the Board of Trustees<br /><section end="announcement-content" /> 10:39, 10 maiatza 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == Let's talk about the Desktop Improvements == [[File:WP20Symbols MediaWiki light background.svg|200px|right]] Hello! Have you noticed that some wikis have a [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements|different desktop interface]]? Are you curious about the next steps? Maybe you have questions or ideas regarding the design or technical matters? Join an online meeting with the team working on the Desktop Improvements! It will take place on '''17 May 2022 at [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20220517T1200 12:00 UTC] and [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20220517T1900 19:00 UTC]''' on Zoom. '''[https://wikimedia.zoom.us/j/86217494304 Click here to join]'''. Meeting ID: 86217494304. [https://wikimedia.zoom.us/u/k7CirSh8W Dial by your location]. '''Agenda''' * Update on the recent developments * Questions and answers, discussion '''Format''' The meeting will not be recorded or streamed. Notes will be taken in a [https://docs.google.com/document/d/1G4tfss-JBVxyZMxGlOj5MCBhOO-0sLekquFoa2XiQb8/edit# Google Docs file]. [[mw:User:OVasileva_(WMF)|Olga Vasileva]] (the Product Manager) will be hosting this meeting. The presentation part will be given in English. We can answer questions asked in English, Italian, Polish; also, only at the first meeting: Farsi, Vietnamese; only at the second meeting: Portuguese, Spanish, Russian. If you would like to ask questions in advance, add them on the [[mw:Talk:Reading/Web/Desktop_Improvements|talk page]] or send them to sgrabarczuk@wikimedia.org. At this meeting, both [[foundation:Friendly_space_policy|Friendly space policy]] and the [[mw:Special:MyLanguage/Code_of_Conduct|Code of Conduct]] for Wikimedia technical spaces apply. Zoom is not subject to the [[foundation:Privacy_policy|WMF Privacy Policy]]. We hope to see you! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|talk]]) 05:02, 14 maiatza 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/En_fallback&oldid=23142195 --> tp2a5pw789m5a2bhfqh8b8vv0yvdvfh 0 1794 5999 5768 2013-03-07T12:49:21Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki <div style="display:block; background-color:#FFFRFFF; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:10px"> <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px">Edukiak</h2> [[Irudi:Boulier1.JPG|right|thumb|300px|Abaco txinatarra]] '''1. gaia''': '''[[Matematikaren didaktika]]''' #[[Pentsamendu matematikoaren garapena]] ##[[Piaget]] ##[[Gelman eta Gallistel]] ##[[Zenbakizko kognizioa]] #[[Matematikaren didaktika]] '''2. gaia''': '''[[Material didaktikoak]]''' #[[Material didaktiko estrukturatuak]] #[[Material didaktiko estrukturatu gabekoak]] '''3. gaia''': '''[[/Abakoa/]]''' #[[Abakoaren definizioa]] #[[Abakoaren historia]] #[[Abako grafikoa]] #[[Abako bertikala]] #[[Abako japoniarra]] #[[Abako txinatarra]] #[[Abako erromatarra]] #[[Abako errusiarra]] #[[Abakoak, hatzekin]] #[[Egurrezko abakoa]] #[[Abakoaren Jarduera didaktikoak]] '''4. gaia''': '''[[/Bloke logikoekin jarduera didaktikoak/]]''' '''5. gaia''': '''[[Cuisenaire-ren erregeletak]]''' #[[Cuisenaire-ren deskripzioa]] #[[Cuisenaire-ren Jarduera didaktikoak]] '''6. gaia''': '''[[Geoplanoa]]''' #[[Geoplanoaren deskripzioa]] #[[Geoplanoaren jarduera didaktikoak]] '''7. gaia''': '''[[Bloke logikoak]]''' #[[Deskripzioa]] #[[Jarduera didaktikoak]] '''8. gaia''': '''[[Tangram]]''' #[[Tangram-aren Deskribapena]] #[[Tangram-aren Historia]] #[[Tangram-aren Erabilera]] #[[Tangram-a Erabiltzeko Jarduera didaktikoak]] #[[Tangram-aren Erabilerarako orientabide praktikoak]] '''9. gaia''': '''[[Puzzleak]]''' #[[Puzleen Deskripzioa]] #[[Puzleen Jarduera didaktikoak]] '''10. gaia''': '''[[Forma geometrikoak]]''' #[[Forma Geometrikoen Deskripzioa]] #[[Forma Geometrikoen Jarduera didaktikoak]] '''11. gaia''': '''[[Simetriak]] #[[Simetriaren deskripzioa]] #[[Simetriaren jarduera didaktikoak]] '''Gehigarriak''': '''[[MAtematika eta bere didaktika/Erreferentziak|Erreferentziak]]''' </div> [[Kategoria:Matematika]] [[Kategoria:Hezkuntza]] opu5s76j8xfsoxbrjwoj7keelv0vsru 0 1795 3436 2007-10-04T09:18:40Z Txomin~euwikibooks 33 Matematikaren didaktikarako tresna didaktikoak izenburua Matematikaren irakaskuntzarako tresna didaktikoak(r)engatik aldatu da: Izenburu aldatu beharra (didaktika hitza bi aldiz ez agertzeko wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Matematikaren irakaskuntzarako tresna didaktikoak]] bgo7v6thm6vpw57onluefcwqdt9rarg 0 1801 5769 5767 2013-01-24T12:52:00Z Joxemai 371 Joxemai wikilariak «[[Abakoa]]» orria «[[Matematikaren irakaskuntzarako tresna didaktikoak/Abakoa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Irudi:Schoty abacus.jpg|thumb|'''Abako''' errusiarra.]] '''[[:w:Abako|Abakoa]]''' kalkuluak egiteko tresna bat da, metalezko alanbre batzuetatik igarotzen diren bolatxoen bidezkoa, batuketak, kenketak eta biderketak egiteko. Hauek, unitateak, hamarrekoak, ehunekoak, milakoak etab. Markatzen dituen marko batean daudelarik. Sistema hamartarrean edozein zenbaki adieraz daiteke, baita arin baino arinago kalkuluak egitea ere. Seguruenik jatorri babilonikokoa, kalkulagailu digital modernoaren aitzindaria da. Europa eta mundu arabiarraren bidez, Erdi Aroan merkatariek erabilia izan zen, eta apurka-apurka indoarabiar zenbakietan oinarritutako aritmetikagatik ordezkatua izan zen. XVIII. Mendeaz geroztik Europan gutxi erabili bazen ere, oraindik Ekialde Ertaina, Txinan (abako txinatarra), Japonen eta Korean erabiltzen da. ==Etimologia== “Abako” terminoa latinezko hitz bat da; bere jatorria grezierako “abax” edo ''abakon''-en du eta “azalera laua” edo taula esan nahi du. Uste da hauen jatorria “hautsa” esanahia duen abaq hitz semitikoa dela. Txineraz ''[http://personal.telefonica.terra.es/web/calculating/LLIBRE%20JPG/PAG14.htm Suan Pan]'' da, japonieraz ''[http://japonyol.net/azul/archives/2005/07/abaco_soroban.html Soroban]'', koreeraz ''Tschu Pan'', vietnameraz ''Ban Tuan'' edo ''Ban Tien'', errusieraz ''Stxoti'', turkieraz ''Coulba'' eta armenieraz ''Choreb''. ==Jatorria== [[Image:Kugleramme.jpg|right|150px|thumb|XX. mendearen hasieran daniar ikastola batean erabiltzen zen abakoa]] Kalkuluak egiteko tresnarik zaharrena dela kontsideratua dago, kultura ezberdinetan moldatua eta estimatua. Abakoaren jatorria literalki denboran galdua dago. Baliteke bere hasieran azalera lau bat izatea, eta harriak hautsez marraztutako marren gainean mugitzea. Gaur egun abakoaren jatorria Txinan aurkitu daitekeela pentsatzen da, tresna honen erabilera oraindik nabarmena baita, Japonen bezala. Abako terminoa aritmetikaren sinonimo izatera pasatu da, aritmetikaren zati handi bat abakoan burutzen baitzen. Kultura askok erabili dute abakoa edo kontaketa taula, nahiz eta europar kulturetan kalkuluak egiteko beste metodo batzuk lortzean desagertu zen, bere erabilera teknikaren arrastorik aurkitzea ezinezkoa izatearen punturaino. Abakoaren erabileraren ebidentzia antzinako idazle grekoen esanetatik sortzen da. Adibidez [http://es.wikipedia.org/wiki/Dem%C3%B3stenes Demostenes-ek] (K. a. 384-322) buruz egiteko zailak diren kalkuluak egiteko harriak erabiltzearen beharraz hitz egin zuen. [http://es.wikipedia.org/wiki/Her%C3%B3doto Herodotok] ere bere idatzietan aipatu zuen. Abakoaren izatea ziurtatzen duten froga fisiko batzuk grekoen aurreko garaietan aurkitu ziren, hondeaketa arkeologikoetan. 1851-n anfora handi bat aurkitu zen, 120cm-ko altuerakoa, “Darioren edalontzia” izena eman zitzaion eta bere marrazkien artean kontuak manipulatuz eginiko kalkuluak erakusten dituen irudi bat agertzen da. Bigarren froga arkeologikoa, benetako kontaketa taula bat da, 1846an aurkitua, Salamis uhartean; Salamis taula, seguruenik Babilonian (K. a. 300) erabilia, marmolezko pieza handi bat da, 149cm-ko luzera eta 75cm-ko zabalerakoa, eta bertan garaiko txanpon zehatz batzuei dagozkien inskripzioak daude; taula bitan hautsita dago. Bestalde, jakina da erromatarrek beren abakoa marmolezko edo kareharrizko harriekin erabiltzen zutela, “calculi” deitutako kontuak burutzeko. “Calculi” hitza kalkulu hitzaren sustraia da. ==Europan== XIII.mendean, abako mahai bat araupetu zen Europan. Bertan marra batzuk marrazten dziren tiza edo tintaz eta zapi batez estalita dagoen mahai batean. Bi saiakera egon ziren mahai hau modernoago batzuez ordezkatzeko. Lehena [http://en.wikipedia.org/wiki/Anicius_Manlius_Severinus_Boethius Boethius] filosofo erromatarrak sortu zuen, geometria liburu bat idatzi zuen eta bertako kapitulu bat abakoari eskaini zion. Bigarren saiakera Gerbert de Avrillac monjeak (945-1003) egin zuen.Bera Aita Santua izan zen, [http://es.wikipedia.org/wiki/Silvestre_II Silvestre II] izenarekin. Boethiusen liburutik ideia batzuk hartu eta Kristo ondoren 1000.urtean abakoaren erabilera berri bat deskribatu zuen. Bi abako hauetatik batere, ez zen famatua izan. Abako mahaia Britainian oso erabilia izan zen, baina aldi berean jende gehienak baztertu zuen. “The Grounf of Artes” liburua Robert Recordek (1510-1558) idatzia. Liburu honetan geometria azaltzen du abako mahaiaren bidez. Europan, abakoaren erabilera guztiz desagertu zen, Napoleonen soldaduek Errusia 1812an inbaditu zutenean, eta abakoak ekarri zituzten herrialdearen oroitzapen eta trofeo gisa. ==Asian== [[Image:Asiako_abakoa.jpg|right|150px|thumb|Asiarrek erabiltzen duten abako mota]] Yuan (1279-1368) Dinastía (Mongoliarra) bitartean abakoa pixkanaka ospea hartuz joan ziren, herrialde osoan zehar. Ondoren, Ming Dinastiaren (1368-1644) erdialdean, abakoa oso ohikoa izatera pasa zen eta erabilera teknika sistema alboritmiko osatua bihurtu zen. Wu Ching-Hsin-Min-ek 1450ean idatzitako liburu batean, abakoaren inguruko deskribapenak ageri dira, abakoa famatua izatera ailegatu zela ziurtatzen du bertan. Ming Dinastia bitartean,abako txinatarra Korearaino zabaldu zen 1400.urtean. 1600.urtean Japoniara eta Asiako hego-ekialdera. Ming Dinastia bitartean Txinan abako mota bakarra zegoen, goialdean kontu bat zituena eta behealdean bost. Horietako bat Lu Weizhen-en (1543-1610) hilobian aurkitu zen. [http://es.wikipedia.org/wiki/Dinast%C3%ADa_Qing Qing Dinastiaren] ondoren (1644-1912), abakoak goialdean bi kontu izan zituen eta behealdean ordea, bost. Modelo hau gaur egun arte oso erabilia izan da. Japoniarra aldiz, goialdean (zerua) kontu bakarra eta behealdean (lurra) lau zituen. Erdi Aroko bukaeran, mongoliarrek abakoaren erabilera zabaldu zuten, txinatar eta tartaroengandik etorria Errusian. ==Amerikan== [[Irudi:180px-Quipu.png|right|100px|thumb|Inperio Inkaikoek erabilitako Abako mota]] Mesoamerikarrek aritmetikari eginiko kontribuzio handienetariko bat, Nepohualtzitzin-aren asmakuntza izan zen.Hau, aritmetika ariketak modu azkar batez egiteko erabiltzen da. Egurrez, hari eta arto alez egina dago, eta “konputagailu azteka” izenez ere ezaguna da. Tramankulu honen erabilerak 1521eko Mexikoko konkistaren ondoren porrot egin zuen. Inperio Inkaikoak ere kordelez eindako abako mota bat erabiltzen zuten, [http://es.wikipedia.org/wiki/Quipus Quipus] izenekoa alegia. ==Gaur egun== Abakoaren erabileran garrantzi handiko gertaera bat 1946ko azaroaren 12an izan zen. Japoniar Ministerioko Kiyoshi Matsuzaki japoniarrak (japoniar abakoa erabiliz) eta Thomas Nathan Wood estatubatuarrak (kalkulagailu elektromekaniko batez baliatuz) lehiaketa batean parte hartu zuten. Harrigarria badirudi ere Matsuzakik irabazi zuen, bostetik lau kontutan garaituz. 1996.urteko azaroaren 13an, Maria Teresa Cuberes, James K. [http://www.chem.ucla.edu/dept/Faculty/gimzewski/ Gimzewski] eta Reto R.Schlittler Suizako IBM laborategiko zientzialariek abako berri bat eraiki zuten: kontuak egiteko molekulak erabiltzen dituena. Molekula hauek, milimetroaren milioigarren zatia baino txikiagoak dira. Kontu molekularrak mugitzen dituen “hatza” tunel efektuko mikroskopio bat da. ==Eranskinak== [http://video.google.es/videoplay?docid=-3756348771798482690 Abako Horizontalaren bideoa] [http://images.google.com/images?q=Abaco&ie=UTF-8&oe=utf-8&rls=org.mozilla:es-ES:official&client=firefox-a&um=1&sa=N&tab=wi Abakoaren argazkiak] [http://etsiit.ugr.es/alumnos/mlii/abaco.htm Informazio gehiago] [http://www.zientzia.net/artikulua.asp?Artik_kod=8734 Abakoaren Historiari buruzko informazioa] s7r06hjghll2l7nyudflhfpsdtatu3s 6 1802 3452 2007-10-23T11:45:25Z Jonsoriano 37 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 0 1803 3665 3663 2007-11-23T12:19:51Z 158.227.207.229 wikitext text/x-wiki [[Irudi:vertical111.jpg]] Gaur egun, abako bertikala hezkuntzan asko erabiltzen da, oso gomendagarria delako haurrek zenbakiaren zentzua edota zenbakia bera ikasten hasteko. Abako honen bitartez hainbat ariketa egin ditzakete, hala nola, zifrak eta abakoak lotu, ordenatu... Abako mota honen barillak itxiak edota irekiak izan daitezke. Hau da, barillak abakoaren beheko tabalri lotuta egon daitezke,edo bestela irekiak izan ahal dira. Hona hemen 2 bideo abako bertikalaren erabilpenaren inguruan '''[http://es.youtube.com/watch?v=PbRN-2hWYz8&feature=related bideoa1]''' '''[http://es.youtube.com/watch?v=pj5pnpWkaNs&feature=related bideoa2]''' i5rl3reynmgvckprjcryofnj5nq6rs6 6 1804 3456 2007-10-23T11:51:51Z Jonsoriano 37 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 0 1805 3678 3666 2007-11-23T15:02:06Z Jonsoriano 37 wikitext text/x-wiki Erromako abakoetan,zutabe (edo errenkada) bakoitzak hamarraren berredura bat adierazten zuen; eskuinetik ezkerrera eta unitateetatik hasiz. Batzuetan zutabea bi zatitan zegoen banandurik. Beheko aldean fitxa batek zegokion ordenaren unitate bat adierazten zuen. Goiko aldean ordea, fitxa batek hurrengo ordenaren unitate baten erdia(edo zegokion ordenaren 5 unitate) balio zuen. Hau da, lehenengo zutabean 5, bigarrenean 50... [[Irudi:romano.jpg]] [[Irudi:Abaco_romano.jpg|320px]] Abako Erromatarra egurrezkoa izan ohi zen, eta harriak taulan egindako zuloetatik pasatzen ziren. [[Irudi:curios43.gif]] qot3jvfzdux6pr0rc992f3l3nzngy2p 6 1806 3458 2007-10-23T11:54:07Z Jonsoriano 37 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 0 1807 3730 3597 2008-05-10T15:40:32Z Bengoa 52 wikitext text/x-wiki [[Irudi:abaco_japones.jpg]] [[Japonia]]ko soroban izeneko abakoa, Txinatik eraman zuten XVI.mendean eta XIX. mendera arte jatorrizko itxura mantendu zuen. Harez gero, goiko bola bat galduz joan zen eta 2. mundu gerraz geroztik soberan zegoen behe aldeko bosgarren bola galdu zuen. Japonian, abako edo sorobanen bidezko kalkuluen lehiaketak oraindik ere ospatzen dira. [[Irudi:japonia.jpg]] (4620 dago adierazita) 488vkeqi2kxlahw4mwmk1dmcmbzys61 6 1808 3460 2007-10-23T11:55:46Z Jonsoriano 37 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 0 1809 5597 3589 2012-09-13T08:20:31Z 213.4.215.225 wikitext text/x-wiki [[Irudi:abaco_chino.jpg]] Txinatar abakoak,suan pan izena ere hartzen du. Jatorria ezezaguna da, baina badakigu XVI.mendean jadanik erabiltzen zela. Suan Pana, pieza hauek osatzen dute: laukizuzen bat osatzen duten lau listoi edo estrabek, estrabe luzeekiko elkartzut den banbuzko zenbait makilak(8-15),makila hauek bi zatitan(goiko aldea eta beheko aldea)banatzen dituen beste estrabe batek, eta banbuzko makiletan kokaturik,2 goiko aldean eta 5 beheko aldean goitik behera mugikor diren zazpina bolek. Hainbat eta makila gehiago eduki, adierazi ahal izango den zenbakia gero eta handiagoa izango da. Oro har, eskuineko bi makilak(zutabeak)hamarren eta ehunekoentzat uzten dira, unitateak hirugarrenean geratzen direlarik. Beheko bolek,dagokien ordenaren unitate bat balio dute;goi aldekoek aldiz,bost. Zenbakiak adierazteko goi eta behe aldeko bolak tarteko estrabera eramaten dira. [[Irudi:abakotxino.jpg]] 1p76jw1yr6mhx69lxe7pv5eoh0z9ztz 6 1810 3462 2007-10-23T11:56:48Z Jonsoriano 37 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 0 1811 3636 3598 2007-11-23T01:00:14Z 213.195.87.27 wikitext text/x-wiki [[Irudi:abaco_ruso.jpg]] Sobietarrek, errusiako markadorea(stchotya), arabiarren bidez ezagutu zuten. Hau ez da aurrekoen berdina. Honetan tarteko estraberik ez dago. Makila bakoitzak 10 bola dauzka; erdiko biak(5 eta 6-a)kolore ezberdinekoak.Stchotya batzuetan, zenbait makilatan lau bola bakarrik jartzen dira, errublo eta kopek-en frakzioetarako.Stchotyan, zenbakiak adierazteko bolak goiko estrabera eraman behar dira. [[Irudi:errusiarra.jpg]] 2ukuzf9jwa9e98g5sxagrt3pfmhyq5q 0 1812 5763 5756 2013-01-24T12:45:37Z Joxemai 371 Joxemai wikilariak «[[Bloke logikoekin jarduera didaktikoak]]» orria «[[Matematikaren irakaskuntzarako tresna didaktikoak/Bloke logikoekin jarduera didaktikoak]]» izenera aldatu du, birzuzenketaren gainetik wikitext text/x-wiki '''''IDENTIFIKAZIORAKO JARDUERAK''''' [[1- ERAIKUNTZAK EGITEN]] '''- Materiala:''' Bloke logikoak '''- Zeregina:''' Bloke logikoen bidez hainbat eraikuntza ezberdin egitea. '''- Helburua:''' Haurrek blokeekin lehenengo kontaktua izatea. Hauekin jolastuz, esperimentatuz... era honetan aldagai ezberdinak ezagutuz(kolorea, forma, tamaina eta lodiera). '''- Metodologia:''' Hasieran talde handian egingo dugu irakasleak bideratuko baitu jarduera. Ondoren, talde txikiatzan antolatuko dugu gela, talde bakoitzak beren eraikinak egin ditzan. '''- Garapena :''' Lehendabizi libreki arituko dira haurrak bloke logikoekin jolasean. Nahi adina denbora utziko diegu, haien kuriosidadea asetuta gera dadin. Ondoren, irakasleak zuzenduko du jolasa. Pentsa dezagun etxe bat eraiki nahi dugula, kasu honetan irakasleak pieza jakin batzuk eskatuko dizkie ikasleei. Esate baterako, emaidazue pieza guztietan handiena etxearen oinarria egiteko. Ikasleek beraz pieza bakoitzaren aldagaiei(tamainari) erreparatu beharko diete irakasleari etxea eraikitzen laguntzeko. Irakasleak haibat arau gehiago ezarri ditzake jardueraren zailtasun maila areagotzeko. Handienak baina soilik gorriak direnak eskatzen baditu edota hiruki guztiak horiak izan ezik eskatzen baditu etab. Azkenik, haiek bakarrik egingo dituzte eraikinak, batzuk erabat libreak izango dira baina beste batzuetan irakasleak bloke logikoen aldagaien ezagutza sustatuko du; hala nola eraikina egiteko soilik laukiak eta borobilak erabil ditzaketelaren baldintza ipiniz. [[2- IRAKASLEAREN ESKAERAK]] '''- Materiala:''' Bloke Logikoak '''- Helburua:'''Piezen aldagaiak ezagutu eta identifikatzeko gai izatea. Kolore, forma, tamaina eta lodiera ezberdinei erreparatuz. '''-Metodologia:''' Talde handian egingo dugu jarduera. Eta irakasleak gidatuko du jolas guztian zehar. '''- Garapena'''Irakasleak gelako ikasle kopuruaren arabera ume bakoitzari bloke logikoen pieza bana edo gehiago banatuko die. Funtzio garrantzitsua betetzen du irakasleak jolas honetan, izan ere berak pieza jakin bat eskatuko baitie ozenki ikasleei. Abibidez, laukia eta horia den pieza bat ekartzea nahi dut. Ume bakoitzak bere piezaren aldagaiei erreparatu eta gero irakasleak esandako ezaugarriak betetzen dituen erabaki beharko du. Hau da, bere pieza laukia eta horia den behatu beharko du. Honela izatekotan, ikasleak irakasleari emango dio pieza. Ezezko esaldiak formulatuko ditu geroago irakasleak ariketaren zailtasun maila handituz. hirukiak eta lodiak ez diren piezak eskatuz esate baterako. [[3- NOLAKOA DA?]] '''Materiala:''' Bloke Logikoak eta poltsa bat. '''- Helburua:'''Bloke logikoak ezagutu eta identifikatzeko gai izatea. Aldagai guztiak ezagutu eta bereiztuz. '''- Metodologia:''' Talde handian egingo dugu. Ikasleek banan banan poltsa ezkututik bloke bat atera eta deskribatu beharko dute. '''- Garapena:''' Lehenik eta behin poltsa ezkutu batean sartuko ditugu bloke guztiak. Ikasleak txandaka eta banan banan arituko dira jolasean. Jokatu behar duen umeari begiak estaliko dizkiogu denon artean eta begiak itxita dituelarik bloke bat hartuko du poltsatik. Ukimenaren bidez bloke hori nolakoa den asmatu beharko du. Zein forma duen, txikia ala handia den, lodia edo mehea... ( jarduera honen bidez ezin dugu kolorea landu) esan beharko du haurrak. Blokea identifikatu eta izendatu beharko du beraz haurrak; eskutan duen blokea hirukia, txikia eta lodia dela esanez adibidez. [[4- ERREPIDEAK ERAIKIZ]] '''-Materiala:''' Bloke logikoak eta koloretako igeltsoak. '''- Helburua:''' Blokeak identifikatu eta arau zehatz batzuk betetzeko gai izatea. '''- Metodologia:'''Talde txikitan arituko gara jolasean. Talde bakoitzean txandakatzen joango den "agintari" bat aukeratuko dugu. Honen zeregina bidea nondik den agintzea izango delarik. '''- Garapena:''' Talde bakoitzeko agintariak nahi adina bloke logiko jarriko ditu lurrean lehendabizi. Ez ditu ordenean kokatuko baizkik eta espazioan sakabanaturik. Gainontzeko taldekideei igeltso bana banatuko diegu, agintariak ematen dituen aginduen arabera errepidea eraikitzen joateko. Errepidearen hasiera eta helmuga hasieratik zehaztuko ditugu eta haurren zeregina hasieratik helmugaraino iristen den errepidea( igeltsoz eginiko lerroa) egitea izango da hain zuzen ere. Agintariak bidean aurrera egiteko blokea zein den esango du; laukia, gorria, handia eta mehea den blokea esaten badu esate baterako, hasierako tokitik bloke horretarainoko lerro bat margotu beharko dute haurrek igeltsoaz baliatuz. Agintariak pausuz pausu (blokez bloke) gidatuko ditu gainontzekoak helmugara. Umeren bat nahastu edo konfundituz gero, hasierara itzuliko delarik. '''''SAILKAPEN JARDUERAK''''' [[5-KAXEN JOKOA]] '''- Materiala:''' Bloke logikoak eta bi kaxa. '''- Helburua:''' Irizpide ezberdinen arabera (kolorea, forma, tamaina eta lodiera) blokeak sailkatzea. '''- Metodologia:''' Talde handian burutuko dugu jarduera. Irakasleak bideratuko du hasieran ariketa baina gero autonomoki jokatu behar dute ikasleek euren ondorio propioak ateraziz. '''- Garapena:''' Lehenik eta behin mahai baten gainean bi kaxak ezarri eta ikasle bakoitzari pieza bana banatuko diogu. Irakasleak irizpide bati jarraituz kaxa bakoitzean pieza bana jarriko du lehendabizi. Irakalseak sailkapen hori egiteko erabili duen irizpidea zein den asmatu behar dute haurrek ondoren haien piezak kaxa egokian ezartzeko. Esate baterako, irakasleak lehen kaxan borobil gorri bat ezarri du, eta bigarrengo kaxan aldiz hiruki gorri bat. Beraz, pieza borobilak lehen kaxan sartu beharko dituzte, hirukiak bigarren kaxan eta ez borobil ezta hiruki ez direnak aldiz, kaxetatik kanpo utzi beharko dituzte. [[6- FAMILAK OSATUZ]] '''- Materiala:''' Bloke Logikoak '''- Helburua:''' Irizpide ezberdinei erreparatuz blokeak sailkatzea. '''- Metodologia:''' Talde txikitan egingo dugu. '''- Garapena:''' Bloke logikoak taldekatu edota sailkatu behar dituzte haurrek irakasleak esaten dituen irizpideei jarraituz. Hasieran irizpide bakarra erabiliko dugu; kolorea, forma, tamaina nahiz lodiera. Haur bakoitzari bloke bat banatuko diogu lehenik eta behin eta kolore berdineko bloke guztiak elkartzeko eskatu diezaiekegu esate baterako. Behin blokeak koloreka taldekaturik daudela, soilik formaz berdinak diren blokeekin eraikin bat egitea proposatu ahal diegu, era honetan, blokeak formaren arabera ere sailkatu beharko dituztelarik. Bloke logikoen lau aldagaiak landu ditzakegu jolas honen bidez, hala ere, goian ezarritako ereduan bezalaxe kolorea, forma eta tamaiona aldagaiak lantzen hastea da egokiena, lodiera kontzeptu bereganatzea zailagoa suertatzen baita haurrentzat. '''''SERIEAZIO JARDUERAK''''' [[7- SERIEAK EGINEZ]] '''- Materiala:'''Bloke logikoak eta koloretako sokak. '''- Helburua:''' Irizpide ezberdinen arabera hainbat serie osatzeko gai izatea. '''- Metodologia:''' Bakarka burutuko dute jarduera hau. Ikasle bakoitza bere seriearen irizpidea zein den asmatu eta osatzen saiatu beharko da. '''- Garapena:'''Hasieran, Koloretako sokak forma kurbatuak eginez kokatuko ditu irakasleak lurrean. Ondoren, irizpide bati jarraituz sokaren gainean hainbat bloke logiko kokatu ditu irakasleak. Haurrek blokeen serie hori behatuz irakasleak jarraitu duen irizpidea zein den asmatu behar dute. Geroago, hau osatu behar baitute. '''''MEMORIA JARDUERAK''''' [[8- ZEIN FALTA DA?]] '''- Materiala:'''Bloke Logikoak '''- Helburua:'''Memorizatzeko estrategiak garatzea. '''-Metodologia:'''Talde txikitan banatuko ditugu umeak baina txandaka eta banan banan burutuko dute ariketa. '''-Garapena:''' Jarduera hau haurrak bloke logikoak ongi ezagutu eta menperatzen dituenean burutuko dugu. Mahai gainean bloke ezberdinez osatutako ilara bat ezarriko zaio haurrai (ez 3 baino gutxiago ezta 7 baino gehiago ere). Minutu batzuez blokeak memorizatzeko denbora utziko zaiolarik. Ondoren, umeari blokeei bizkarra emanez ezartzeko eskatuko zaio eta bitartean irakasleak bloke bat kenduko du ilaratik eta ezkutatuko du.Orduan umea berriro ere buelta hartu eta falta den blokea zein den asmatzen ahalegindu beharko da. [[9- BLOKEAK MARGOTUZ]] '''- Materiala:''' Bloke Logikoak papera eta koloretako margoak. '''- Helburua:''' Blokeak memorizatzeko eta irudikatzeko gaitasunean trebatzea. '''- Metodologia:'''Talde txikitan antolatuko dugu gela (4-5 ume). '''- Garapena:'''Talde bakoitzari 4 bloke banatuko dizkiogu. Nahi duten bezala ordenatuz haiekin ilara bat egitea eskatuko diegularik. Minutu batzuez ilara memorizatzen utziko diegu, ondoren haien besgi bistatik kendu eta margoak erabiliz blokeen ilara hori orrialde batean irudikatzeko eskatuko diegu. Jarduera honek zailtasun maila bat du haurrentzat izan ere aurrean ez duten irudia paper batean irudikatzen ahalegindu behar baitira. s2pg5cjcly7amtjtegacmkol17y9dss 0 1813 3537 3536 2007-10-29T15:32:41Z Alaitz 40 wikitext text/x-wiki '''DEFINIZIOA''' [[Bloke logikoa]] berroigeta zortzi piezaz osaturik dagoen joko didaktikoa da. Haurren [[logika - matematikoa]] lantzeko balio duena. Joko honen piezak egur nahiz plastikozkoak izan daitezke eta haurrak manipulatzeko errazak dira. Lau aldagai ezberdin bereizi behar dira : '''1- Kolorea''': Gorria, urdina eta horia. '''2- Forma:''' Hirukia, borobila, laukia edo laukizuzena. '''3- Tamaina:''' Handia edo txikia. '''4-Lodiera:''' Lodia edo mehea. Bloke logikoen bidez haurren arrazonamendu logikoa bultza dezakegu. Eta hauek manipulatuz hainbat kontzeptu matematiko eskura ditzakete gaztetxoenek. Bloke logikoekin jolasean, pieza bakoitzak duen itxura (fisikoa) ezagutuko dute haurrek; esate baterako eskutan dutena borobil hori bat dena edota hiruki gorri bat denaz jabetzeko baliagarria izan daiteke.Honetaz gain, blokeen arteko alderaketak ere egiteko gai dira; batzuk kolore berdinekoak izan arren, forma edo tamain edo lodiera ezberdina dutela behatuz. '''HELBURUAK''' 1- Pieza bakoitza ezagutu eta izendatzeko gai izatea. 2- Piezen aldagai ezberdinak ezagutu eta bereizteko gai izatea. 3- Irizpide ezberdinei erreparatuz (kolorea, forma, tamaina edota lodiera) blokeak sailkatzeko gai izatea. 4- Blokeen arteko alderaketak egitea; berdintasun eta ezberdintasunetaz jabetzeko. 5- Ezaugarri edo arau jakin batzuei atxikiz serieak egiteko gai izatea. 6- Egokitasun erlazioak ezartzea. 7.- Ezezko esaldien ulermena lortzea. 8- Arrazonamendu logikoa garatzea. 9- Joko-arautuen hasiera. 10- Memoritatzeko estrategietan trebatzea. '''BLOKE LOGIKOAK GELAN ERABILTZEKO ORIENTABIDEAK''' - Gela bakoitzean bloke logiko bat baino gehiago egotea lagungarria da. Haur guztiek aldi berean lan egin ahal izateko. Material ezberdinetakoak izan daitezke hauek, era honetan haurrek bloke logikoen aniztasuna ezagutu ahalko dutelarik. - Bakarkako nahiz taldekako jarduerak burutu behar ditugu bloke logikoekin. Lan indibidualak umeak nahi ditugun kontzeptuak bereganatu dituela ziurtatzeko balio dute. Taldean aritzean direnean aldiz, elkarlana bultzatzeaz gain, egozentrismoa gainditzen laguntzen diegu. Talde jolasak konpetitiboak bihur daitezke, haurrek erronka soilik euren buruarekin izatea ahaleginduko gara, haien ezagutzak areagotzeko asmoz. - Haurrek era librean bloke logikoak manipulatzeko astia izan behar dute. Esperimentazioaz gauza asko ikasten baitute. - Haurren akatsak ez ditu irakasleak zuzenduko. Haurra bera bere akatsetaz konturatzea edota gainontzeko ikasleak zuzentzea bideratuko du irakasleak; galderak eginez, besteek egin dutena behatuz... - Irakasleak era egokian izendatuko ditu blokeak, hala ere, hasieran ez diogu garrantzi gehiegi emango haurrek blokeak ondo izendatzeari. - Aukeratzen ditugun jardueren zailtasun maila areagotuz joango da era orekatu batean; jarduera errazetatik gero eta jarduera konplexuagoak burutuko dituzte. Hala ere, noizean behin haientzako ezaguna edo erraza den jardueraren bat proposatzea garrantzitsua da, galduta sentitu ez daitezen. - Kontzeptu bat lantzeko jarduera ugari egin behar ditugu, jarduera bakarra ez da nahikoa izango. Esate baterako bloke logikoen lodieraren aldagaia landu nahi badugu, blokeen lodiera oinarri gisa duen jarduera multzo bat proposatu behar diegu ikasleei. - Haur bakoitzaren ikaskuntza prozesua ezberdina da, eta beraz haur bakoitzaren beharretara egokituko ditugu jarduera guztiak. szhppqmstiskbh0aj13ea4lhypnts3i 0 1815 3554 3551 2007-11-12T15:31:07Z Loreah22 43 /* TANGRAMA */ wikitext text/x-wiki =='''TANGRAMA'''== Informazio gehiago orrialde honetan: [[http://docs.google.com/Doc?id=dgzrfqkz_16ffw6rm Tangram]] Beste aukera bat: [[http://docs.google.com/Doc?id=dgkn99mv_3xcgd3c Tangram1]] gr815q5viuzp7jy8mvrqnarzv0nqe0w 0 1816 3540 2007-11-06T16:19:13Z Esolahezi 39 New page: ==='''DESKRIBAPENA'''=== '''Tangrama''', txinatar jatorria duen eta zazpi pieza dituen jolasa da. Pieza hauek, tamaina desberdineko 5 triangelu, karratu bat eta paralelogramo bat dira. Fo... wikitext text/x-wiki ==='''DESKRIBAPENA'''=== '''Tangrama''', txinatar jatorria duen eta zazpi pieza dituen jolasa da. Pieza hauek, tamaina desberdineko 5 triangelu, karratu bat eta paralelogramo bat dira. Forma geometriko guzti hauek bilduta karratu bat osatzen dute. Jolas hau oso baliagarria da geometriaren irakaskuntzarako eta adin guztietan erabili daiteke. Posible da haur hezkuntzan hasi eta helduek ere erabiltzea, sortu beharreko irudien konplexutasun mailak oso desberdinak izan baitaitezke, bai geometrikoak, gizatiarrak, animaliak edo beste edozein objektu. 73hi284vqefi2qtilpt7pq22lvgf4yx 0 1817 3541 2007-11-06T16:21:25Z Esolahezi 39 New page: ==='''HISTORIA APUR BAT'''=== Txinatarrek "jakituriaren taula" deitu zioten jolasak eskatzen dituen ezaugarriei erreferentzia eginez. Zazpi piezak sortzeko karratua horrela banatzea ez da... wikitext text/x-wiki ==='''HISTORIA APUR BAT'''=== Txinatarrek "jakituriaren taula" deitu zioten jolasak eskatzen dituen ezaugarriei erreferentzia eginez. Zazpi piezak sortzeko karratua horrela banatzea ez da halabearrez gertatutako zerbait, antzinako txinatar kulturan forma geometriko honek zuen influentziak eragin zuzena du. XIX. mendeko argitaratutako liburu baten sarreran, '''''ch'i ch'ae pan''''' (edo zazpi elementuen jolasa) bezala izendatzen da; ''ch'i ch'ae'' hitza Chu garaian zehazten da (K.a.740-300) hau dela eta garai horretan finka daiteke bere jatorria, hala ere, beste autore batzuek ez dizkiote 350 urte baino gehiago ematen. '''''Tangram''''' hitza mendebaldean asmatutakoa da: suposatzen da buruhauskarriekiko zaletasuna zuen amerikar batek asmatu zuela. Amerikar honek ''tang'' hitz kantonesa, ''txinatarra'' esanahia duena, eta ''gram'' ingeles aurrizkia, ''idazkia'' edo ''grafikoa'' esanahia duena, lotzerakoan asmatu zuela hain zuzen. Badaude beste teoria batzuk hitzaren jatorria eta amerikar itsasgizonak lotzen dituena, beti ere txinatarrekin lotura dutenak. Beraz, argi gelditzen dena, '''tangram''' jolasa txinan sortutakoa dela da. '''Tangramari''' buruzko lehen liburuak Europan XIX. mendearen hasieran agertu ziren, bertan irudi eta erantzunak agertzen zirelarik. Liburu hobetan ehundaka irudi agertzen ziren. Irudi hauetako gehienak animali, etxe eta loreenak ziren. Hala ere bazeuden forma abstraktu gutxi batzuk ere. XIX. mendean zehar, '''tangramari''' buruzko liburu txinatar batzuk agertu ziren eta europako argitaletxeek azkar batean kopiatu zituzten. Hau ikusita, argi zegoen '''tangramaren''' arrakasta handia bihurtu zela. 1818tik aurrera '''tangramari''' buruzko liburuak bai EE.BB., Ingalaterra, Frantzia, Alemania, Austria eta Italian ere agertu ziran. Italian argitaratutako liburuan argi uzten zen '''tangrama''' toki guztietan jolasteko erabiltzen zela eta zaletasun handia zegoela. Egia esateko, aintzinako txinatar entziklopedia batek "haur eta emakumeentzako jolas" bezala zehaztu arren, '''tangrama''' jolas unibertsala bihurtu zen. Irudi kopuruari dagokionean esan, mendebaldeko argitalpen gehienek txinatar jatorrizkoak kopiatu zituztela, hauek ehundaka zirelarik. Hasieran '''tangrama''' liburu bezala publikatua izan zen, baina 1870. urte inguruan jolasa eta bere zazpi osagaiei garrantzi gehiago eman zitzaien, hemendik aurrera '''tangrama''' objektu bezala produzitzen hasi zelarik: marfilezko piezak, soslaidun txartelak eta kutxa itxurako bildukinekin. 1900. urtearen inguruan irudi eta forma geometriko berriak gehitu zitzaizkion, 900 ingurua heldu arte. 1973an Joost Elffers eta Michael Schuyt diseinatzaileek 750 irudi berri zituez tangram bat diseinatu zuten, honela 1600 irudi baino gehiago batu ahal izan zituztelarik. 1973ko edizioak gaurdaino milioi bat baino ale gehiago saldu ditu mundu osoan zehar. r0teimgt7qmb5t29bk67j4y78s5k65n 0 1818 3542 2007-11-06T16:22:01Z Esolahezi 39 New page: ==='''ERABILERA'''=== Helduentzako '''tangramak''' oinarrizko arau bat du: beti erabili behar dira zazpi elementuak. Haurrekin ordea ez da derrigorrezkoa izango beti elementu guztia... wikitext text/x-wiki ==='''ERABILERA'''=== Helduentzako '''tangramak''' oinarrizko arau bat du: beti erabili behar dira zazpi elementuak. Haurrekin ordea ez da derrigorrezkoa izango beti elementu guztiak erabiltzea. Honela, '''tangramaren''' erabilera zabaldu eta sinplifikatuko dezakegularik. Hau erabilita irudien formak eta hauen konposaketa-deskonposaketak ikasi ditzakete era manipulagarrian, bai jolas librea eginez, baita arau bidezko ariketak eginez ere. Jolas honek haurren sormena lantzea ahalbidetzen du, bere piezek ematen dituzten konbinaketa posibleak ia infinituak izan baitaitezke. Hau kontuan izanik, Haur eta Lehen Hezkuntzan ondorengo ekintzetan erabil daitezke: * Forma geometrikoak antzeman eta ezagutzerakoan. * Irudi geometrikoen konposizio-deskonposizio librea egiteko. * Irudi geometriko manipulagarrien bira eta mugimenduak egitean. * Poligonoen perimetroa, kontzeptua, ezagutzera iristeko. * Pertzepzioa garatu irudien kopia eta irudi bateko forma geometriko sinpleak antzemanez. * Sormena garatu forma figuratibo eta eszenak sortuz. 66iu9jk76sawg2o4kng9z0fgchum8uk 0 1819 3547 3546 2007-11-06T16:38:54Z Esolahezi 39 wikitext text/x-wiki '''TANGRAMA ERABILTZEKO JARDUERA DIDAKTIKOAK''' '''1.- Jolas librea:''' '''Materiala:''' Tangrama. '''Helburua:''' Tangramak dituen aukera desberdinak garatu eta barneratzea eskuen artean erabilita. '''Garapena:''' Lehenengo saioetan komenigarria da haurrek beraien kabuz jolastea tangramarekin familiarizatu eta aukera desberdinak aztertzen joateko. *Hasieran bakarka egitea komeni da, gero binaka eta talde txikian ere egin ditzakete. Ez da araurik jarriko eta nahibeste pieza erabiltzeko aukera izango dute. *Pieza guztiak erabiltzen ez badituzte, gero eta pieza gehiago erabiltzera bultzatuko ditugu. *Ariketa osatzeko egiten ari direna ahotsgoran esatera gonbidatuko ditugu barneratzen dabiltzala ziurtatzeko. Hau ahalbidetzeko ondorengo galderak baliatu ditzakegu: zein irudi egin duzu orain? Zein irudi dago azpian? Zein ezkerrean? Zein da handiena? Zergatik jarri duzu hori hor? Zeren antza dauka egin duzunak?... '''2.- Mosaikoak egin ditzagun:''' '''Materiala:''' Tangrama eta plantillak. '''Helburua:''' Irudiak palno batetan antzematea. '''Garapena:''' Aurretik tangramaren piezak erabiltzen dituzten hainbat plantilla prestatu beharko dira. Folio batetan tangramaren piezak kokatu eta hauen ingerada rotulki lodi batekin irufikatuko dugu. Zazpi piezak erabiltzekotan atera ditzakegun konbinazio kopurua oso handia da. * Haur bakoitzari Tangram eta plantilla bana ematen zaio; haurrek pieza bakoitza bere lekuan eta modu egokian kokatu beharko dute. * Hasieran piezak euren lekuan kokatzeko, entsegu-errore modua erabiliko dute. Denbora pasatu eta esperientzia hartu ahala aukeraketak mentalki egiten hasiko dira. * Kontutan izan behar dugu piezaren forma eta tamainuaz gain hauen planoko posizioak ere zeresan handia izango du. Beraz, nahiz eta pieza egokia hartu, batzutan ez dute egoki egingo piezaren posizioa ez dutelako antzemango. '''3.- Ingerada marrazten dugu:''' '''Materiala:''' Tangrama, paper zuria, margoak, artaziak eta lika. '''Helburua:''' Formaren iraunkortasuna antzematea plano gainean eginiko mugimenduen bitartez. '''Garapena:''' Ariketa honen bitartez pieza batek izan ditzaken forma pertzeptibo desberdinak ikus ditzatela lortu nahi da. Honela, haurrak, pieza bera ikuspuntu desberdinetatik begiratzeko aukera dagoela eta honek forma pertzeptibo desberdinak izan ditzakela barneratuko du. * Haurrari banan-banan Tangrameko piezak eta horri zuri bat emango zaizkio. * Tangramaren pieza folio gainean kokatu eta bere ingerada marraztera gonbidatuko ditugu. Behin hau eginda, pieza biratu eta beste hainbat modutan piezaren ingerada marraztera gonbidatuko ditugu folio osoa bete arte. * Hau eginda, forma bereko irudi bi dauden begiratzera gonbidatuko ditugu eta aurkitzen badituzte marraztu ditzatela esango zaie. Berehala konturatu beharko dira eginiko irudi guztiek forma bera dutela. * Hau errazago ikusteko, irudi guztiak moztu eta posizio berean bata bestearen gainean kokatzera gonbidatuko ditugu. * Prozesu hau hitzen bidez azal dezaten saiatuko gara galderak eginez: zer gertatu da? Berdinak dira? Zergatik dira berdinak?...Ariketa osatzeko, moztutako irudiak folio berri batetan zeuden bezala kokatu eta itsastera gonbidatuko ditugu. Garrantzitsuena ez da izango aurretik zeuden bezala zehazki kokatzea, irudien biraketa praktikatzea baizik. '''4.- Ezkutatutako irudiak:''' '''Materiala:''' Tangrama, plantillak, paper zuria eta margoak. '''Helburua:''' Oinarrizko elementuetatik abiatuta forma konplexuagoak eraikitzea. '''Garapena:''' Aurreko ariketan irudi guztien ingerada erabiltzen zen ariketa egiteko. Oraingo honetan irudi biren edo gehiagoren ingeradarekin eginiko konposizioak sortu beharko dituzte. * Hasieran, pieza bi dituen irudiekin hasiko gara eta haurrei jakinaraziko zaie zenbat pieza behar dituzten plantillan agertzen diren ariketak egiteko. * Haurrek, ereduan agertzen den irudirako zein pieza diren egokiak asmatu beharko dute. Hasieran frogak egin beharko ditu irudi egokia bere lekuan kokatzeko. Esperientzia hartu ahala, entseguak egiteari utzi eta ebazpenak mentalki egingo ditu. * Bi elementurekin ekintzak egin eta nahikoa esperimentatu duela uste dugunean, elementu gehiago sartzen hasi gintezke apurka-apurka. * Kontutan izan beharko dugu haur bakoitzak bere erritmoa duela eta horri egokitu behar izango gatzaizkiola. '''5.- Forma berriak asmatzen ditugu:''' '''Materiala:''' Tangrama, paper zuria eta margoak. '''Helburua:''' Irudiak sortzea forma desberinetako elementuekin. '''Garapena:''' Aurreko ariketarekin lotuta, oraingo honetan haurra izango da irudi berriak asmatu eta sortzeko ekimena izango duena. * Pieza bi aukeratzeko esaten zaio haurrari eta berak nahi duen bezala elkartuko ditu. Behin elkartuta irudi bat sortuko du. * Irudia sortu ondoren, paper zuriaren gainean jarri eta ingerada markatuko du. * Pieza bi hauek utzi aurretik, beste irudi bat sortzera gonbidatuko dugu. * Folio guzita bete arte ingerada desberdinak egitera bultzatuko dugu, beti ere, irudi desberdinak eginez. * Ondoren, sorturiko irudien gainean piezak koka ditzala esaktuko diogu. * Haurraren ikaskuntza prozesuaren arabera pieza desberdinak eta gehiago sartzea posible eta komenigarria izango da pixkanaka aurrera egiteko. '''6.- Irudiak deskubritzen ditugu:''' '''Materiala:''' Tangrama, plantillak eta arkatza. '''Helburua:''' Irudien konposaketaren errepresentazio mentala. '''Garapena:''' Ariketa hau aurreko ariketan baino zailagoa da. Beraz, aurreko ariketak ondo egin eta Tangramaren piezak ezagutzen dituzten haurrekin soilik egin ahal izango da. * 2. ariketan erabilitako eredu edo plantillak ematen zaizkie. * Arkatzarekin, irudiak dituen piezak marraztea eskatzen zaie. * Behin hau egindakoan, piezak erabiliz gainean jarri eta egin dutena ondo dagoen edo ez ziurtatzea gonbidatuko ditugu. * Aurreko ariketetan bezala, 2 piezaren konposizioekin hasi eta zailtasuna gitxika gehituz joango gara. '''7.- Istorioak kontatzen ditugu:''' '''Materiala:''' Tangrama, papera, arkatza eta artaziak. '''Helburua:''' Elementu geometrikoekin sortutako irudietatik abiatuta sormena lantzea. '''Garapena:''' Aurreko ariketetan elementu geometrikoekin egin den bezala, oraingoan, gizaki, animali eta objektuen irudiak egin ahal izango dira. * Haurrei, gizaki edo beste itxurako irudiak dituzten marrazkiak banatuko zaizkie. Beti ere tangramarekin eginikoak. Behin banatuta, beraien egin beharra izango da irudi horren barneko piezak zeintzuk diren asmatzea. Hasieran oso zaila izango da, beraz, beraiei laguntzeko piezen ingeradak markatzea komenigarria izango da, gero apurka-apurka piezak kentzen joan gaitezken arren. * Plantilla edo eredu hauen gainean piezak kokatu beharko dituzte. * Behin hau eginda, irudiak margoztu ahal izango dituzte pieza bakoitza margo desberdinez margotuz ondo desberdintzeko edo beltzez egitekotan, gero istorioak asmatzeko erabil ditzakete bertatik lortutako irudiak. '''8.- Irudiak neurtzen ditugu:''' '''Materiala:''' Tangrama, koloretako sokak eta artaziak. '''Helburua:''' Perimetro kontzeptura sarrera. '''Garapena:''' Perimetro kontzeptua ezagutzeko, piezen ingeradarekin ariketa manipulatiboak egitean datza. * Tangrameko pieza batekin hasi eta artile edo soka batekin piezaren kanpoalde guztia inguratzen dugu. Hau eginda, lortu dugun artile zatia moztu egingo dugu. * Berdina egiten da tangramaren pieza guztiekin eta gero binaka konparaketak egingo ditugu. * Ondoren berdinak direnak, handiena, txikiena eta beraien arteko desberdintasunak bilatuko ditugu. Hau egiteko, pieza bakoitzerako kolore bateko artilea erabiltzea komeni da. * Berdina egin daiteke ereduetan aurki daitezken irudiekin. * Komenigarria izango litzateke haurrek aurretik zer uste duten galdetzea. Horrela barneratuta dutenari buruzko informazio gehiago izango baitugu eta beraiek ere jakintza horren gainean sortuko baitute, argi izanez zer espero zuten eta benetan zer den. '''9.- Tangrama eta geoplanoa:''' '''Materiala:''' tangrama eta geoplanoa '''Helburua:''' Konposizio geometrikoak sortzea. '''Garapena:''' Haurrek, baliabide matematiko desberdinen arteko konbinazioak egiten ikasi beharko dute beraien ezagutza garatzen joateko, kontzeptuen arteko loturak egiteko eta sormena garatzeko. Horretarako, ariketa hau baliatuko dugu geoplanoan taangramarekin sortutako irudiak birsortzeko. * Lehenik eta behin tangramaren pieza bakoitza irudikatuko dugu geoplanoan. * Ondoren, tangramaren piezekin sortutako irudiak adieraziko dituzte geoplanoan. * Azkenik, giza, animali edo objektu baten ingerada gomekin geoplanoan irudikatzen saituko dira. hm3tifg953t21b7l6429y4xacqejs8x 0 1820 3548 3545 2007-11-06T16:40:14Z Esolahezi 39 wikitext text/x-wiki '''TANGRAMAREN ERABILERARAKO ORIENTAZIO PRAKTIKOAK:''' * Ikasgela bakoitzean material eta tamaina desberdinetako hainbat jolas egotea komeni da. * Plantillak erabiltzerakoan ingerada ondo igarri daitela komeni da; horretarako errotuladore lodia erabiltzea komeni da. Honela, piezak plantillaren gainean marrazterakoan ingerada oso argi ikusiko da eta aukeratutako pieza egokia den edo ez jakiteko aukera emango digu. * Kartulinazko tangram batekin lan egitea posible bada ere, denboran zehar iraun dezan plastifikatzea komenigarria izango litzateke. * Hasieran, forma eta koloreak ez badira ongi bereizten, kolore desberdinetako tangram bat sortzea komeniko litzateke. Adibidez: triangelu gorriak, karratu urdinak, paralelogramo horia... * Apurka-apurka kolorea desagertzen joango da, azkenean zazpi piezak kolore berekoak izango diralarik. * Haur txikiekin erabiltzerakoan piezak lodiak izatea komeni da, esku artean erabiltzeko hobeak baitira. * Jolasten edo ariketak egiten amaitu eta Tangrama batzerakoan, ez da komeni orden gabe egitea, gorde beharreko lekuak hasierako forma karratua markatuta izango du eta argi ikusi beharko da pieza bakoitza non gorde behar den. Honela ordena eta garbitasun ohiturak barneratzeko aukerak ematen baitzaizkie. * Haurrentzat oso motibagarria den jolas bat da hau, baina aurretik motibatzeko lan bat egitea ezinbestekoa izango da erantzun egokia lortu nahi izatekotan. 7s3kmr3py4dd8fduh7l944wfdkv4db0 0 1821 3566 3565 2007-11-15T13:48:09Z 158.227.207.210 wikitext text/x-wiki ==SIMETRIAK==     Simetria oso era erraz batean ikasi daiteke naturarekin partekartzen badugu. Beraren ikaskuntzarako errekurtsorik erabiliena, gizakiaren gorputza delarik. Haurraren inguruan, beste objektu batzuk ere badaude beraien manipulazioaren bitartez, simetria kontzeptura heldu daitezkeenak. Esate baterako, laranja bat erdibitzen dugunean.   [Figura geometriko] erregularrak oso errekurtso ona dira eta eraikitzeko (orri zurietan, esaterako)ez oso zailak. Hala ere, merkatuan milaka joku daude simetriaren inguruan haurrak kontzeptu hau ongi menperatu dezan. Joku simetrikoen inguruan denek dute amankomunean figura simetrikoz osaturik daudela, non, simetria ardatza oso ongi ezberdindua agertzen den. Horrela, haurrak tamainaren kointzidentzia ondo nabarmendu dezakeelarik eta forma bien zatiak arras ongi bereizi.     ====BALIAGARRITASUNA====   Figura simetrikoen barruan dagoan materialak (ardatza ondo markaturik agertzen delarik), balio du umeak era erraz batean manipula ditzan bi zati simetrikoak; deskonposatu eta konposatu figurak eta beraien identitatea bi zatitan konprobatu eta baita, figura hauek beste figura '''''asimetriko''''' (bi zatitan banatzean,ez dutenak bi zati berdinen emaitza ematen) batzuekin konparatu. Esperimentu honen bidez, haurrak era intuitibo batean harrapatu dezake simetria kontzeptua eta batez ere, ezagutu eta desberdindu figura simetrikoak eta ez direnak. Gainera, haurrak berak simetriak eraiki ahal izango ditu.     ====SIMETRIAREN INGURUAN JOKU EZBERDINAK====    Simetriarekin lan egiteko materiala beraien edukiaren arabera sailka ditzakegu bi motetan: #Izakibizidunaren gorputzean erreferentzia egiten dutenak, objetuetan edo animalia simetrikoetan. Baita ere, pitxer bat izan daiteke, sagar bat edo tximeleta bat. #Figura geometriko erregularrak.   Material zenbait simetriari buruzko ideiaren barnean lan egiteko: Figura osoa marraztuta dagoenean, simetria ardatza markatuta eta ardatz horretatik figura moztu beharko da; edo agian iada moztuta etorriko dira eta orduan proposatzen dena, erdiak lotzea izango da. Joku batzuk figura simetriko osoak marraztuta dakartzate, baina ardatz gabe. Hemen ardatza seinalatu beharra dago. Irudi batzuetan erdia soilik agertuko da eta umetxoak beste erdia marraztu beharko dute. Orri zuri batean aurkeztu daiteke edo kuadrikulatuan. Paper kuadrikulatuan marraztutako figura geometrikoak, non beraien simetria ardatza emana dator. Jardueraren helburua figura simetriko bat marraztea izango da ardatzaren beste aldean. Material hau ez dago simetriarekin lan egiteko hain zuzen ere pentsatua, baina erabilgarria izan daiteke. Esate baterako, bloke logikoen eraikitzeak. Hauek figura geometriko anitz egiteko aukera ematen dute. Azkenik, errekurtso harrigarria simetriaren ezagutzarako, geoplanoa da.       mkbctdaztl7v4kr2twik44isq0qbchl 0 1822 3693 3570 2007-12-04T22:07:10Z Txomin~euwikibooks 33 /* SIMETRIAK ERAIKITZEN!!!!!!!!!!!!!!!!!! */ wikitext text/x-wiki ==JARDUERAK==   ===ERAIKITZEKO JARDUERAK===   ====SIMETRIAK ERAIKITZEN==== *''Materiala'': Orri zuriak, koloretako arkatzak, kortxoa, egurra, kartoia, kola eta artaziak. *''Garapena'': Aktibitate honen helburu nagusia irudi geometriko eta figuratiboen xafla finkoak eraikitzea da. Beraien simetria ardatza ongi markaturik, haur txikiek figurak konposatu eta deskonposatu ditzaten. -Orri batean koloretako irudiak egiten dira, simetria ardatza markatuz. Papera 10x10 zm-takoa izan daiteke edo txikiagoa haurrak nagusiagoak badira. Erditik ebakitzen dira eta bi zati geratzen dira 5x10 zm-takoa. -Material finko baten xaflak mozten dira, kartoia, egurra edo kortxoa esaterako (5x10 zm) eta beraien gainean aurreko irudi koloreztatuak itsatsiko ditugu. -Komenigarria da material hau plastifikatzea orria ez apurtzeko eta gehiago irauteko. -Pieza hauek sartzeko kaxak hautatu (onak izan daitezen). -Oso garrantzitsua da, irudi guztiak xafla berdinetan itsatsita egotea. Honela trukatu ditzakegu eta beste erdia aurkitzeko zailtasuna handiagoa izango da. -Haurrentzat irudia arruntagoa izaten bada, beste erdia bilatzea errazagoa egingo zaio. Zailtasuna irudi figuratiboetatik irudi geometrikoetara joango da, mentalki zailtasun handiagoa eskatzen baitute. ====FIGURA SIMETRIKOAK MARRAZTEN====   *''Materiala'': Orri zuriak, koloretako margoak, errotulagailuak eta erregela. *''Garapena'': Honek balio du, haurrak beste erdi simetrikoa marraztu dezan.   -Orrilaurden zuri batean figura simetriko baten erdia ematen zaio marraztuta eta marra lodi bat markatzen da oso ongi eta argi eta garbi ardatz simetriko legez. -Objektu figuratiboei buruzko irudi ezberdinak egin eta forma geometrikoei buruzkoak ere bai, bakoitza orrilaurden batean. -Material berbera paper kuadrikulatuetan prestatuko da, simetria ardatza ongi markaturik. -Simetria ardatzen posizioa aldatu (bertikala, horizontala, zeiharra ezkerretara eta eskumatara). -Hauetako irudi multzo bat, betea egin simetria ardatza markatu barik haurrak egin dezan.       ====ZILUETAK EGITEN!====   *''Materiala'': Plastikozko laminak, artaziak eta arkatza edo errotulagailua. *''Garapena'': Haurrak berak, orri zuri batean, ziluetaren ingurua errepasatuko du irudiaren erdia ongi markatuz. Simetria ardatza seinalatuko du eta figura betea egingo du.   -Figuren erdiak markatzen dira plastikoan eta gero moztu. -Baita, haurrak zilueta errepasatu dezake, ostean koloreztatu, ziztatu eta ebaki.       ===APLIKATZEKO JARDUERAK===   ====FORMAK ASMATZEN====   *''Materiala'': Egunkari papera edo aldizkariak eta artaziak. *''Xedea'': Bi zati berdinen formen aurkikuntza. *''Garapena'': Haurrak berak simetriak sortuko ditu, paper tolestu batetatik eta bi zatien identitateak konprobatuko ditu.   -Egunkarietako edo aldizkarietako orriak ematen zaizkie, erditik tolesteko eskatzen zaie eta tolesten dutenean atzazkalarekin edo erregela batekin ongi markatzeko eskatzen zaie. -Edozer gauza ebakitzeko eskatzen zaie, beraiek nahi dutena, baina papera tolestuta egon behar da. -Behin moztuta, papera zabalduko dute. -Zer gertatu da? Beraiek zati bat eta bestea berdinak direla konturatu behar dira. -Beraiekin (haurrekin) jolastu dezakegu asmatzen ea zeren antza duen ebakitako irudiak. Eta honen ostean, ebakiko dutena beraiek ezagunak dituzten figurak izango dira.     ====FIGURAK EBAKITZEN====   *''Materiala'': Figura askoren ziluetak, paper zuria, arkatzak eta artaziak. *''Xedea'': Figura simetriko bat erditik ebakita emanik, beste erdia egin. *''Garapena'': Ariketaren hasieratik emango zaio garrantzia, bi zati berdin egon behar direla.   -Orri zuri bat hartzen da eta erditik tolestuko dugu. Tolestura ongi markatzen da. -Zilueta finko bat ematen zaio beste edozein figura simetrikoren erdia errepresentzen duena. -Figuraren simetria ardatza eta paperaren tolesturak bat etorri behar dute, eskumatiarrentzat biak ezkerrean jarriz. -Zilueta finko ebatzen da ezkerreko eskuarekin (eskumatiarrentzat). Eta, beste eskuarekin irudiaren ingurunea markatu beharko dute. -Orain ebaki egingo dute, marra markaturik, papera tolestuta dagoelarik.ç -Papera ongi jartzen badugu, tolestu barik, figura ongi ikusi ahal izango dugu. -Haurrei erdi bana koloreztatu dezakeela (kolore desberdinekin), bi zatiak ongi bereiztu ditzaten, proposatu ahal zaie.       ====BLOKE LOGIKOEKIN MARRAZTEN====   *''Materiala'': Bloke logikoak, paper zuria eta arkatza. *''Xedea'': Figura simetrikoak eraiki, piezak biratuz. *''Garapena'': Bi parte simetrikotatik figura konposatu bat sortzea izango da azken xedea.   -Bloke logiko bat hautatu, triangelu edo lauki bat. -Orri batean, figuraren ingurunea markatu arkatz batekin. -Alde bat mugitu gabe, figura plano gainetik biratu. Ingurunea berriz markatu. Mugitu gabe egon den aldea sortu den figura berriaren simetria ardatza izango da. -Ariketa hau beste figura ez-geometriko batzuekin egin daiteke, erditik banatuta badaude.     ====FIGURAK OSATU====   *''Materiala'': Figura erdien ziluetak, papera eta margoak. *''Xedea'': Simetriak marraztu. *''Garapena'': Papera tolestearen ariketen bitartez, ikasleak intuitiboki badakite zer diren bi zati simetriko. Kontuan izanik, aurretik simetria ispiluan eta gorputzean landu direla.   Ariketa honetan paperean marraztutako irudiaren erdia ematen zaio haurrari eta beste erdia marrazteko, hots, osatzeko eskatzen zaio.   -Figura erdia marrazturik simetria ardatza seinalaturik entregatzen zaio edo zilueta ematen zaio berak markatu dezan. -Orain beste erdia marraztu beharko du, zein, simetrikoa izan beharko da. Proportzio berberak izan behar dituela kontuan hartuz. -Irudia egin eta gero, emaitza haurrarekin komentatu. Nola geratu zaion bere ustez beste erdia. Izan daiteke, egin duena bikain ez egotea, esku trebetasuna dela-eta. Dena den, ideia ongi harrapatu ahal izan du, bera beste erdia egiten saiatuz. Haurrari autokritikarako beta sortu behar zaio, horrek erretxazoa sortu gabe. -Simetria ardatzetik orria tolestuz konprobatu asko sakatuz edo kalko bat jarriz.       ====BESTE ERDIA AURKITU====   *''Materiala'': Figura simetrikoen xaflak. *''Xedea'': Zati berdinen asoziazioa, irudiaren errepresentazio mentala. *''Garapena'': Ariketa hau oinarriz manipulatiboa da. Haurrak figura osotzeko beharrezkoa den pieza aurkitu behar du, aurretik mentalki errepresentatu izan dena.   -Hasiera batean, materialarekin libreki jolastu dezaten uzten da. -Geroago, irudiz-irudi aurkezten zaie eta marraztuta dagoena zer den galdetzen zaie, objektua aurretik ezagutzen dutela esanez. -Ostean, figura guziak ezagututa daudelarik, bi erdiak banatzen dira eta denak nahasten dira ikasleen aurrean. -Haur bakoitzak pieza bat hartzen du eta mahaiaren gainean dauden figuren artetik beste erdia aurkitu beharko du irudi osoa sortzeko.       ====ISPILU BAT ERAIKITZEN====   *''Materiala'': Figura geometrikoen blokeak. *''Xedea'': Ispiluan araikin simetrikoak egin. *''Garapena'': Gorputzarekin espazioan mugimendu simetrikoak egingo ditugu. ariketa simetrikoak espazioan baita objektu anitzekin ere plantetau daitezke, adibidez, eraikinetako blokeekin.   -Blokeekin edozein eraikin egiteko jarraibide batzuk emango zaizkie, baina kondizio batekin: bi zati berdin egin behar dituzte. Eman dezan bat ispilura begira egongo balitz bezala eta beste berdin bat eratzen duela, simetrikoa. -Haurrak eraikina hasten du, ustezko ispilu bat aurrean jartzen du, eta alde bakoitzean jartzen duen pieza bakoitza, ustezko ispiluaren beste aldean beste berdin bat jarri beharko du. -Eraikinak bertikalean egin ahal izango dituzte, kasu horretan paraleloak izanik edo mahaiaren gaineko planoan eta orduan piezak alderantzizko zentzua izango dute. -Erraztasun handiago baterako ispilua marra batekin, kordel edo-eta erregela batekin markatuko da.           '''ORIENTABIDE PRAKTIKOAK'''    Simetria kontzeptuaren asimilazio egokirako, ariketa grafikoak eta eraikinetakoak egin baino lehen simetria gorputzean landu izatea. Azken hau delarik, simetriaren ikaskuntzan errekurtso didaktikorik hoberena.   **Ariketa manipulatiboekin hasi beharko da beraiek simetria beraien kabuz aurkitu dezaten.   **Ariketa simetrikoak ahalik eta material eta objektu gehiagorekin egitea komeni da.   **Simetria kontzeptua geroxeago ariketa grafikoetan oinarrituko dugu.   **Ariketa grafikoetan, alde simetrikoa marraztu.   **Ustezko simetria ardatzak taxutzeko ingurua erabiliko dugu (hau da, inguruan ditugun objektuak) eta horrela, bi zati berdinak bereiziko ditugu.   rju7qdf8nxxev07yfv0cdcnlp6v1a2s 0 1823 4119 3727 2008-06-24T17:15:01Z Theklan 125 Cuisenaire-ren deskripzioa izenburua Cuisenaireren deskripzioa(r)engatik aldatu da wikitext text/x-wiki == '''CUISSENAIREREN ERREGELETAK''' == [[Irudi:Adibidea.jpg]] Cuissenaireren erregeletak matematikarako materiala da. Material hau haurrek zenbakien konposizioa eta deskonposizioa ikasteko baliagarria da. Materiala tamaina eta kolore ezberdinetako hamar erregeletez osaturik dago eta haiekin matematika kalkuluak burutzen ikasiko dute. == Erregeleta motak == *Zuria; cm 1- ekoa eta 1 zenbakia errepresentatzen du. *Gorria; 2 cm-koa eta 2 zenbakia errepresentatzen du. *Berde argia; 3cm-koa eta 3 zenbakia errepresentatzen du. *Arroxa; 4 cm-koa eta 4 zenbakia errepresentatzen du. *Horia; 5 cm-koa eta 5 zenbakia errepresentatzen du. *Berde iluna; 6 cm-koa eta 6 zenbakia errepresentatzen du. *Beltza; 7 cm-koa eta 7 zenbakia errepresentatzen du. *Marroia; 8 cm-koa eta 8 zenbakia errepresentatzen du. *Urdina; 9 cm-koa eta 9 zenbakia errepresentatzen du. *Laranja; 10 cm-koa eta 10 zenbakia errepresentatzen du. == Helburuak == *kolorea eta luzera erlazionatzea. *Baliokidetzak sortzea. *1-etik 10-erako seriazioa sortzea. *Zenbakien seriazioaren barneratze erlazioa konprobatzea. *"Handiagoa baino ..." "txikiago baino ..." erlazioekin lan egitea. *Seriazo ezberdinak egitea. *Zenbakien konposizioa eta deskonposizioa barneratzea. *Gehiketa eta kenketa ikastea. *Gehiketaren propietate trukakorra eta elkarkorra zihurtatzea. *Bikoitza eta erdi kontzeptuak ulertzea. *Banaketak egitea. == Erregeletekin egin daitezkeen ariketak == *Joku librea *Tamainaren ezagupena *Seriazioak *Baliokidetza jokua *Sailkapenak *Erdia eta bikoitza kontzeptuen lantzea 61tc2a0yfg9gipkspkvnmrgluygtnv6 0 1824 3573 2007-11-19T16:08:33Z Maialen amaia 47 Orrialde berria: '''Erregeletekin egin daitezkeen ariketak:''' *Joku librea *Tamainaren ezagupena *Seriazioak *Baliokidetza jokua *Sailkapenak *Erdia eta bikoitza kontzeptuen lantzea ... wikitext text/x-wiki '''Erregeletekin egin daitezkeen ariketak:''' *Joku librea *Tamainaren ezagupena *Seriazioak *Baliokidetza jokua *Sailkapenak *Erdia eta bikoitza kontzeptuen lantzea '''1- Joku librearekin egin daitezkeen ariketak:''' *Irudimena lantzea *koloreak bereiztea *Materialen ezagupena *Banaketa *Tamainen egokitzapena *Materialaren ezagupena '''2- Tamainaren ezagupenarekin egin daitezkeen ariketak:''' Haurrek hasieran tamainaren ezagupenarekin hasi behar dute ondoren antolakuntza ikasteko. Lehenengo azterketa edo miaketa, material ez estrukturatuarekin egingo dute. Horretarako tiza bat emango diegu eta haiek trena ala tamaina bereko erregeleta batekin konpara dezakete. Haurren artean erregeletak banatu ditzakegu eta denon artean ikusi zeinek duen erregeletarik handiena edo txikiena. '''3- Tamainaren ezagupenarekin egin daitezkeen ariketak:''' Bi erregeleten seriazioak egiten hasiko gara eta pixkanaka zailagoak egingo ditugu. Haur- hezkuntza bukatzean, “handiago” eta “txikiago” kontzeptuak lantzen egon behar ginateke. '''4- Baliokidetza jokuarekin egin daitezkeen ariketak:''' Baliokidetza jokuak egiterakoan, kontuan hartu beharrekoa honakoa da: gehiketak ezin du hamar zenbakia baino handiagoa izan. ''4.1-Konposizioa:'' haurren erregeleta bat emango diegu eta haiek beste erregeletak elkartuz erregeleta hau osatu beharko dute. ''4.2-Deskonposizioa:'' bi erregeleta elkarturik emango dizkiegu eta haiek bi erregeleta hauen baliokide den erregeleta bat aurkitu beharko dute. '''5- Sailkapenekin egin daitezkeen ariketak:''' Erregeletez osaturiko sailkapen bat sortu beharko dute. Lehenengo ariketa hau banaka egingo dute, sailkapena txikitik handira ala handitik txikira egin dezakete eta ondoren ariketa bera taldean errepikatuko dute. '''6- Erdia eta bikoitza kontzeptuen lantzea:''' ''Erdia'' eta ''bikoitza'' kontzeptuak lantzeko proposatzen den ariketa pastel bat banatzea da. *Erdia kontzeptual antzeko irakasleek pastel bat egingo dute eta ikasleek pastel hau bi gelen artean banatu beharko dute. Bi gelek ikasle kopuru bera dutenez pastela bitan banatu beharko dute horretarako erregeletak erabiliz. Pastela erregeletekin neurtuko dute. Tartak erregeleta laranjaren tamaina bera duela ikusiko dute. Beraz, haurrak bi erregeleta horiek laranja osatzen dutela ohartuko dira eta honela ikusiko dute erregeleta laranjaren erdia erregeleta hori adela. *Bikoitza kontzeptua lantzeko aldiz beste pastel bat egin beharko dute eta aurreko ariketarekin bezala erregeletez baliatu beharko dute zatiak nolakoak izan behar diren ikusteko. 49h2bc70nxharvdgz7gb92j2erh9vjd 0 1825 3578 3576 2007-11-19T16:17:40Z Maialen amaia 47 wikitext text/x-wiki '''Cuisenaire-ren erregeletak''' Cuisenaire-ren erregeletak matematikako materiala da, zeina haurrek zenbakien konposizioa eta deskonposizioa nolakoa den ikasteko baliogarria dena. Erregeletekin kalkuluetako jarduerak ikasiko dituzte era manipulagarri baten. Erregeletak (reglettes frantsesez) asmatzailearen izena moduan izendatu zuten, Georges Cuisenaire (1891-1976),Belgikako Lehen Hezkuntzako irakaslea zen, bera 1952.urtean liburu bat argitaratu omen zuen izenburu honekin “Les nombres en couleurs”. Material hau zurezko 10 erregeletaz osatzen da, 10 kolore desberdinetakoak. Erregeletak zm1etik 10 zm-etarako longitudea dituztenak. Erregeleta bakoitzak zenbaki bati dagokio: [[Irudi:Adibidea.jpg]] of3vw1vv1aw4y7z2rmzu6a7t8a6urvj 6 1826 3580 3577 2007-11-19T16:22:04Z Maialen amaia 47 uploaded a new version of "[[Irudi:Adibidea.jpg]]" wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 0 1827 3673 3670 2007-11-23T12:30:08Z 158.227.207.229 wikitext text/x-wiki [[JARDUERA DIDAKTIKO GEHIAGO]] [[Irudi:1_ARIKETA.jpg]] [[Irudi:2.ARIKETA.jpg]] [[Irudi:3.ARIKETA.jpg]] [[Irudi:4.ARIKETA.jpg]] [[Irudi:5.ARIKETA.jpg]] [[Irudi:6.ariketa.jpg]] Hurrengo orrialde web '''[http://clic.xtec.net/db/act_es.jsp?id=3388 honetan]''' jclic-en bitartez egindako hainbat ariketa dituzu: 24nktka8nv4jr96cfd6cghyqlxgv5st 6 1828 3588 2007-11-22T16:15:06Z Jonsoriano 37 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 6 1829 3592 2007-11-22T16:31:10Z Jonsoriano 37 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 6 1830 3593 2007-11-22T16:31:40Z Jonsoriano 37 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 6 1832 3603 2007-11-22T20:08:03Z Goratzi 45 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 6 1833 3605 2007-11-22T20:32:54Z Goratzi 45 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 0 1834 6491 3617 2014-08-20T11:55:24Z Rotlink 1141 fixing dead links wikitext text/x-wiki [[Irudi:Esku bidezko abakoa.jpg|left|100px]] [[Irudi:Esku abakoa.jpg|down|120px]] Eskuak matematikarako tresna erabiltzen zituzten lehen, eta gaur egun oraindik batuketetarako eta kenketetarako atzamarrak erabiltzen jarraizten dugu. Eskuko 10 atzamarrak erabiltzen dira eragiketa horiek burutzeko. [http://www.zientzia.net/informazioa/elhuyar/1990/34/pdf/A34_O52-56.pdf Testu interesgarria1] [http://web.archive.org/web/20071127101837/http://personal.telefonica.terra.es/web/calculating/LLIBRE%20JPG/pag2.htm Web Orrialde interesgarria] 9dlg3pdtoql3owil9a6zw8di8v595r0 6 1835 3614 2007-11-22T21:14:32Z Goratzi 45 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 6 1836 3615 2007-11-22T21:14:55Z Goratzi 45 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 6 1837 3628 2007-11-22T23:24:18Z Jonsoriano 37 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 6 1838 3629 2007-11-22T23:24:56Z Jonsoriano 37 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 6 1839 3630 2007-11-22T23:25:17Z Jonsoriano 37 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 6 1840 3631 2007-11-22T23:25:41Z Jonsoriano 37 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 6 1841 3632 2007-11-22T23:26:01Z Jonsoriano 37 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 6 1842 3633 2007-11-22T23:26:18Z Jonsoriano 37 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 6 1843 3637 2007-11-23T08:46:22Z Goratzi 45 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 6 1844 3638 2007-11-23T08:46:54Z Goratzi 45 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 6 1845 3639 2007-11-23T08:47:36Z Goratzi 45 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 0 1846 3640 2007-11-23T08:47:49Z Goratzi 45 Orrialde berria: [[Irudi:Diapositiva5.JPG]] [[Irudi:Diapositiva6.JPG]] [[Irudi:Diapositiva7.JPG]] wikitext text/x-wiki [[Irudi:Diapositiva5.JPG]] [[Irudi:Diapositiva6.JPG]] [[Irudi:Diapositiva7.JPG]] 3vhg8i05w2zjoxrvf4fw684dkdqqb8j 0 1847 3647 3646 2007-11-23T09:20:51Z Goratzi 45 wikitext text/x-wiki [[Irudi:Diapositiva5.JPG]] [[Irudi:Diapositiva6.JPG]] [[Irudi:Diapositiva7.JPG]] [[Irudi:ABAKOA.jpg]] fcdr9rbukuf5kvhe8rugip3zh0n30f8 6 1848 3643 2007-11-23T09:05:35Z Goratzi 45 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 6 1849 3650 3645 2007-11-23T11:45:44Z Goratzi 45 uploaded a new version of "[[Irudi:Diapositiva9.JPG]]" wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 0 1850 4004 3654 2008-06-23T11:16:31Z Enzaiklopedia 167 wikitext text/x-wiki [[Irudi:Diapositiva5.JPG|600px]] [[Irudi:Diapositiva6.JPG|600px]] [[Irudi:Diapositiva7.JPG|600px]] [[Irudi:ABAKOA.jpg|600px]] [[Irudi:Diapositiva9.JPG|600px]] [[Irudi:Diapositiva10.JPG|600px]] [[Irudi:Diapositiva11.JPG|600px]] 51faonkg0abfdbfueb5ol2llmmvcrif 6 1851 3652 2007-11-23T12:06:33Z Goratzi 45 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 6 1852 3653 2007-11-23T12:07:06Z Goratzi 45 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 6 1853 3664 2007-11-23T12:19:45Z Goratzi 45 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 6 1854 3669 2007-11-23T12:29:14Z Goratzi 45 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 0 1855 3672 3671 2007-11-23T12:29:47Z Goratzi 45 wikitext text/x-wiki [[Irudi:Abako_de_madera.jpg|500px]] 3mmwuhsvhhhlr60wchmwhr0ezchg1pk 6 1856 3677 2007-11-23T15:01:11Z Jonsoriano 37 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 0 1857 3682 3681 2007-11-27T22:17:46Z 85.49.105.204 wikitext text/x-wiki '''Morris Kline''' ([[1908]] – [[1992]]) [[matematika]] irakaslea izan, [[historia]] eta [[filosofia]]ri buruz idatzi eta matematikak irakatsi zituen. [[Brooklyn]] eta [[Jamaica, Queens]]en hazi zen. Graduatuz gero, matematikak ikasi zituen [[Estatu Batuetan]], hain zuzen ere, [[New York-eko unibertsitatea]]n, [[diplomatura]] 1930an lortu,[[doktoratua]] 1935ean eta [[goiko lizentziatura]] 1936an. Klinek NEw York-eko unibertsitatean 1938tik 1975ra irakatsi zuen. Artikulu batzuk eta hamabi liburu baino gehiago idatzi zituen, gehienak matematikaren [[irakaskuntza]]ri buruz. Bere helburua matematikak praktikoak eta erabilgarriak irakastea zen, eta bere ikasleak matematikekin ondo pasatzea, hau dela eta, bere ondasunerako.Haren ustez, matematikak beste sektoreko arazoak konpontzeko erabili behar zirela uste zuen, ez bakarrik beste [[matematikalari]]ei estruktura berriak sortzeko. ''LIBURU BATZUK'' -EL PENSAMIENTO MATEMATICO: DESDE LA ANTIGÜEDAD A NUESTROS DIAS, 1, ALIANZA EDITORIAL S.A., 2002 -MATEMATICAS PARA LOS ESTUDIANTES DE HUMANIDADES, F.C.E., 1992 -EL PENSAMIENTO MATEMATICO I, ALIANZA EDITORIAL S.A., 1994 rqgbk268t1cs1hjsptwpc4j8oljbgb3 0 1858 3684 3683 2007-11-27T23:27:58Z 85.49.105.204 wikitext text/x-wiki [[Image:Pierre de Fermat.jpg|thumb|Pierre de Fermat]] '''Pierre de Fermat''' [[(1601-1665)]]Frantzian jaio eta hil zen.[[matematikari]] nagusia eta [[legelari]] izan zen. [[Touluse]]ko [[Parlamentuan]] eta [[Frantzia]]ko hegoaldean abokatua izan zen. Oso garrantzitsua izan zen [[kalkulo]] modernoan eta [[geometria analitikoa]]n. Baina Fermat famatuagoa da beste kontzeptuagatik, hain zuzen ere, bere [[Enigmaga]]tik. Hau [[Pitagoras teorema]]ren abstrakzio bat da, ere ezagutua [[Fermaten azken teorema]] bezala. Matematikariei urte asko kostatu zitzaien teorema argitzea, baina azkenean [[1995]]ean lortu zen. [[Descartes]] matematikariaz gain, Fermat XVII.mendean nagusiena izan zen. == Haren teorema batzuk == 1)'''[[Fermat-en espirala]]'''.Ere ezagutua [[espiral parabolikoa]] bezala. Kurba bat da eta ekuazio honi erantzuten dio: <math>r = \theta^{1/2}</math> 2) '''[[Zenbaki lagunak]]''' . Bi zenbaki osoak dira([[a]],[[b]]).a b-ren bi zatitzaileen gehiketa da, eta b a-ren bi zatitzaileena. Adibide bat hau da: (220, 284) *22o zenbakiko zatitzaileak 1, 2, 4, 5, 10, 11, 20, 22, 44, 55 eta 110 dira, 284 delarik bere emaitza gehiketan. *284 zenbakiko zatitzaileak 1, 2, 4, 71 eta 142 dira, haien gehiketa egitean 220 ateratzen delarik. 3) '''[[Fermat-en azken teorema]]''' .Ere ezagutua [[Fermat/Wiles-eko teorema]] bezala. Matematikaren historiako [[teorema]] nagusienetariko bat da. n zenbaki osoa bada eta 2 baino handiagoa, hau da, (<math>n</math> > 2),bada, orduan, ez dira zenbaki osoak ([[x]], [[y]] eta [[z]]) existitzen berdintza hori lortuko duenak. Era matematikoan errepresentatuta: <center><math>z^n = x^n + y^n</math></center> 5y54kmt1ylcj4s6k4igng3s8i5g4fgv 0 1859 3689 3688 2007-11-30T14:56:55Z 158.227.214.201 wikitext text/x-wiki '''ABAKOA''' '''Definizioa''' Matematikaren didaktikarako errekurtso zaharrenetariko bat da, honen bidez enumerazio sistema ulertzera iritsi daiteke eta baita operazioak egiten den. Markoa edo soportea egurrezkoa da eta metalezko barila batzuk paraleloki jarrita, bai horizontalki baita bertikalki ere. Barila hauen barruan bola edo anila serieak daude kolore ezberdinetakoak. Barila bakoitzak unitateen orden bat adierazten du, barila bakoitzeko bolak kolore ezberdinetakoak izan daitezke. Abakoa kalkuloak egiteko lehenengo makina kontsideratzen da. Erdi Aroan erabiltzen zuten baina zenbaki indoarabeeak dituen aritmetikarengatik aldatu zuten. XVIII.mendea ondoren Oriente erdian, Txinan, Japonen eta Korean erabiltzen da. '''Etimologia''' Abako hitza hizkuntza ezberdinetan erabiltzen da. Latinez abacus/abaci (pluralean) erabiltzen zuten eta grekoz abax edo abakon da, honen esanahia tabla da. Harritxoak eta haziak abakoan erabiltzen ziren lehenengo materiala izan zen. Txinoz, Suan Pan, japoneses [[Soroban]], Korean Tschu Pan, Vietnamen Ban Tuan edo Ban Tien, Errusian Schoty, Turkian Coulba eta Armenian Choreb. os7a51nxesb6tty8m1h2armgu8jrls6 0 1860 3691 3690 2007-11-30T15:01:32Z Maddalen 48 wikitext text/x-wiki '''Jatorria''' Kalkuluak egiteko instrumenturik zaharrenetarikoak dira. Garai goiztiarretan, gizaki primitiboak kontatzeko materiala aurkitu zuten, seguruenik leku plano bat harri batzuekin. Gaur egun uste da abakoa Txinan daukala jatorria non oraindik erabiltzen den Japonian bezala. Beste batzuk aldiz, Saharatik datorrela diote, izan ere, gizakiaren historia Afrikan hasi zen eta bertan daude zenbakien manifestazioen lehenengo aztarnak: Ishango hezurra. Kultura askok erabili dute abakoa nahiz eta europako kulturan desagertu egin zen kalkuluak egiteko beste objetuak zituztelako. Ebidentzia fisikoak aintzinako grekoetara eramaten du eskabazio arkeolojikoetan aurkituta. 1851.urtean anfora bat aurkitu zuten eta bertan marrazkiak aurkitu zituzten, kontadora bat errepresentatzen zuena kalkuluak manipulatzen. '''Europan''' XIII.mendean zapi batekin jarritako mahai bat estandarizatu zen eta marra gorriak margotzen zuten tiza edo tintarekin. Metodo hau Bretainan erabiltzen zen batez ere. Mahai hauek desagertu zirenean eta Napoleon Errusian sartu zenean 1812an, oroigarri moduan abakoak ekarri zituzten. '''Asian''' Yuan Dinastiaren(mongolikoa 1279-1368) bitartean abakoa pixkanaka erabiltzen hasi zen, ondoren komunagoa bihurtu zen Ming Dinastiaren (1368-1644) erdialdean. Eta azkenik, sistema algoritmiko oso bat izatera pasa zen. Ming Dinastiaren bitartean abako Txinatarra Korea, Japon eta Asiako hegoaldeta pasatu zen. Dinastia honen bitartean abako mota bakarra zegoen, kontu bat goialdean eta bost behealdean. Quing Dinastia (1644-1912) ondoren abakoak bi kontu zituen goialdean eta bost behealdean hau izanik erabiliena gaur egunerarte. Abako japoniarra aldiz kontu bat dauka goialdean eta lau behealdean. '''Amerikan''' Nepohualtzitzin sortu zuten, eragiketa aritmetikoak egiteko abako bat zen, egurrez, hariz eta haziz egina dago, konputagailu azteka bezala ezagutzen da ere. Perun ere inka inperiokoek beraien abakoa zeukaten korapilo duen sokekin, kantitatearen arabera. Honen izena “quipus” da. '''Gaur egun''' 1946ko azaroaren 12an lehiaketa bat egon zen abako japoniar eta kalkulagailu baten artean. Japoniarra bost pruebetatik lau irabazi zuen, galdutako proba biderketarena izanik. Aipatu ere, abakoak erabiltzea burmuina lantzeko ariketa oso ona dela, izan ere, kontzentratzeko kapazitatea, arrazonamendu lojikoa, memoria, informazio prozezatzeko eta atentzio bisuala lantzeko balio du. pso9ed9yyfmz89c6p9wgnwnhqc2fdd9 10 1864 3705 2007-12-25T17:47:43Z Bengoa 52 Orrialde berria: {| style="padding:3px; background:white; border:3px solid #CD0000; margin:0 auto;" width=75% | [[Irudi:Fairytale Trash Questionmark.png|32px|Ezabaketa irudia]] | '''Laister [[Wikibo... wikitext text/x-wiki {| style="padding:3px; background:white; border:3px solid #CD0000; margin:0 auto;" width=75% | [[Irudi:Fairytale Trash Questionmark.png|32px|Ezabaketa irudia]] | '''Laister [[Wikibooks:Administratzaileak|administratzaile]] batek ezabatuko du artikulu hau.'''<br /> Arrazoia: ''{{{1|[[Wikibooks:Zer ez den Wikibooks|Wikibooks zer ez den]] orrian aurki dezakezu.}}}''</br> |}<includeonly> [[Kategoria:Ezabatzeko]] </includeonly><noinclude> == Txantiloia erabiltzerakoan == Ondorengoa da idatzi beharrekoa artikulu, kategoria, txantiloi... ezabatzeko eskaria egiteko: <nowiki>{{</nowiki>ezabatu|''idatzi hemen ezabatzeko arrazoia''}} [[Kategoria:Mantenu txantiloiak|E]] </noinclude> knx43ngidmiqzxpd65dfgh3m3es5oft 0 1880 11185 11184 2019-07-04T10:11:17Z Gorkaazk 1486 wikitext text/x-wiki == Aro Garaikidea == Historian zehar ur-indarraren erabilpenak ugaritzen joan dira. Garai batean alea ehotzeko zena, azkar hedatu zen zerrategi, kordobana edo burdinoletara. Aro Garaikidearen hasierarako ola zaharrez josita zeuden gure erreka guztiak. Argazkian, ur-indarrez funtzionatzen duen zerrategia. (A. Elosegi). Industri Iraultzak arrasto sakona utzi zuen [[Euskal Herria]]n. Alde batetik, ola zaharrak eta errota gehienak aurreko mendearen amaieran eta honen hasieran ixten joan ziren, baina zentral elektrikoek haien lekua hartu zuten erreka malkarrenetan (Pirinioetako bi aldeetan eta Gipuzkoan). Argindarra sortzeko jauzi handia behar denez, kanal luzeek ubidetik urik gehiena desbideratu egiten dute eta erreka askotako tarte luzeak ia erabat idor uzten dira. Bestalde, industriak hazkunde izugarria ekarri zuen, batez ere Gipuzkoa eta Bizkaian. Papergintzak eta altzairugintzak uholde-lautada gehienak lantegiz bete zituzten eta espantsio ekonomikoaren alaitasunaz, munduan ezagutzen ez ziren poluzio-mailaz zikindu zituzten lurraldeotako erreka gehienak. Arrainez gain, beste bizidun gehienak ere errekotatik aienatu ziren, ustez betirako. Nekazaritza-lurren premiak eta nabigazioaren beharrak bultzatuta, Euskal Herriko ibai nagusien ubidea aspaldi zuzendu eta kanalizatu zen. Argazkian ageri den Aturri ibaiaren bokalea 1578. urtean desbideratu zen. (A. Elosegi) Hazkunde industrialak, hala ere, ondorio gehiago ekarri zituen. Bizkaia eta Gipuzkoako herri handietan biztanle-kopurua asko emendatzen zen bitartean, baserriak hustu egin ziren, eta garai bateko ixtorleku eta larreetan pinua aldatu zen. Horren eraginez, Euskal Herrian azken 4.000 urteotan ikusi den baso-azalerarik handiena dugu gaur. Baso hauek askotan oso modu kaskarrean kudeatzen dira: pista gehiegi eta txarregiak eraikitzen dira, matarrasa handiak egiten dira leku malkarretan, eta batzuetan hurrengo landaketaren aurretik lurra irauli egiten da; horrek guztiak higadura handia eragin du hainbat lekutan. Euskal Herriko ibai askotako hondoa begiratu besterik ez dago horretaz jabetzeko, buztina baita askotan sedimentu nagusia. Baserria abandonatzearen ondorioz, Bizkaia eta Gipuzkoan pinuak landatu dira garai bateko larreetan. Hauen kudeaketa ez da askotan oso egokia izaten. Matarrasen ondorioz sortutako higadurak arrainen errulekuak hondatzen ditu eta animalia askoren desagerpena dakar. (A. Elosegi). Mende honen erdialdera Lapurdi, Nafarroa eta Arabako lautadetan industrializazioak laborantzaren iraultza ekarri zuen, makina, ongarri kimiko, pestizida eta teknika berriei esker. Nekazaritza modernoaren ondorio nabarmenetako bat lursail-kontzentrazioa izan da, baina baita gehiegizko ongarriztapenak eta pestizidek ibaietan sorturiko poluzioa ere. Ongarria behin uretara iritsita, algak asko ugaritzen dira, uraren kalitatea murriztuz eta hainbat animaliari eragozpenak sortuz. Poluzio difuso honi ezin zaio araztegien bidez aurre egin; aitzitik, ezagutzen diren irtenbide hoberenak ibaiaren jatorrizko egiturari loturikoak dira: ibaiertzeko baso eta hezeguneek, ubide bihurri eta dibertsoek eta ferra lakuek sekulako autodepurazio-gaitasuna ematen diete ibaiei. Behin hauek desagertuta, ordea, oso zaila da nekazaritzaren poluzioa ekiditea. Joan den mendearen amaieran eta mende honen hasieran ola zahar gehienak itxi eta zentral hidroelektrikoek hartu zuten haien lekua. Ur-jauzi handia behar dutenez, kanal luzea izan ohi dute eta tarte handietan uzten dute errekaren ubidea ia guztiz idor. (A. Elosegi). Mende honek gure ibaietara ekarritako beste elementu berria urtegi handiak dira (Esa, Añarbe edo Uribarrikoak, esate baterako). Hauek arras aldatzen dute ibaiaren egitura eta ur-erregimena. Ur-hornidurarako erabiltzen direnek oso emari baxu baina konstantea uzten dute ibaian; elektrizitatea ekoizten dutenek, berriz, egunean behin edo bitan emariaren gora-behera bortitzak izateaz gain, gehienetan hondoko ura askatzen dute, hotza eta maiz oxigeno gutxi duena. Honekin sedimentuen garraioa eta uholdeen maiztasuna murriztu egin dira eta horrek uholde-lautadetako lurzoruetan eragin handia izan du. Ebroren delta, esate baterako, azken hamarkadetan desagertzen ari da, urtegi handietan geratzen baitira hura mantentzeko beharrezkoak diren sedimentuak. Ur-horniduraren eragina beste atal batean ere aztertu ahal da; iturburu guztiak hodiz bete direnez, errekastoek lehen baino askoz ur gutxiago daramate eta baserriek sortzen duten poluzioa diluitzeko edota uretako bizidunei eusteko ia gaitasunik ez dute. Uholde-lautadak euriteetan eremu arriskutsuak direnez, garai batean ez zen bertan etxerik eraikitzen. Dena den, errotak eta olak ezinbestean ibaiertzean kokatu behar eta pixkanaka eremu hauek ere eraikuntzez bete ziren; azken bi mendeotan ur bazterra izan da lantegiak eta etxeak eraikitzeko leku hautatua. Mende honen erdialderako industrializazio basatiak Gipuzkoa eta Bizkaiko erreka gehienak poluitu zituen, bertatik bizidun gehienak desagertaraziz. Garai batean arrain haztoki izandakoak estolda kirasdun bilakatu ziren. (J.R. Aihartza) Uholdeen kalteak (ez uholdeen neurria) emendatzean, ibaiak kanalizatu eta dragatu egin dira, funtzionamendu hidrauliko “perfektuaren” bila. Honekin, ordea, haien funtzionamendu biologikoa kaltetu da: ibai eta uholde-lautadaren arteko harremana eten, autodepurazio gaitasuna mugatu eta ibaietako bizidunen babeslekuak ezabatu dira. Aro Garaikidean gertatutako aldaketen artean poluzio biologikoa ere aipatu behar dugu, arestian esan bezala aspaldiko kontua izan arren, azken mendean asko larritu baita espezie exotikoen eragina, jendeak bultzatuta (lutxoaren eta perka amerikarraren kasua) edota bultzatu gabe (koipua, bisoi amerikarra). Lutxoak eragin handia izan du bertako arrain-populazioetan eta bisoi amerikarrari egotzi izan zaio ur-satorraren gainbehera Penintsulako hainbat lekutan. Arrantzaleen eskariz ere, erreka asko haztegietako arrainez hornitu dira. Batzuetan kanpoko espezieak erabili dira (ortzadar amuarraina gehien bat) eta besteetan kanpoko barietateak. Bizkaian, adibidez, urte askotan askatu dira Norvegiako amuarrainak, erreka desberdinetara moldatuta zeuden bertako genotipoak desagertaraziz. Ibai bazterrean eraikitzearen ondorioz, uholdeek sortutako kalteak gero eta handiagoak dira. Argazkian Durango. (A. Elosegi) Azken aldian jarduera berriak sortu dira eta ingurunearen erabilpen berriok, nola ez, ibai-paisaien itxuraldaketa ekarri dute. Kaiaka, raftinga, turismo berdea eta gero eta izen xelebreagoak dituzten beste hainbat ekintza modan jarri dira eta ibaialde asko berauetara egokitzen ari da. Aldaketa batzuk mesedegarri ere izan daitezke, noski. Halaber, gaurko pentsamolde berdearen isla gisa ibaialde batzuk babestu egin dira: Nafarroako zenbait ibaiertzetako basoak edota Leitzaran ibaiaren Gipuzkoako aldea kasu. Oraindik ikusteko dago babes-formula hauen eragina, baina kontuan hartu behar dugu ibaiak osasuntsu mantentzeko ur-emariak aldaketak jasan behar dituela eta hori oso zaila dela gaur egungo aprobetxamendu-moduarekin. lrqsqhlzz2wcetovnf6ndzzy6iwb648 0 1881 4689 4534 2010-09-24T08:14:02Z Joxemai 371 /* = Kanpo loturak */ wikitext text/x-wiki [[Irudi:Euskera arkaiko755.png|thumb|400px|right|Aintzineuskararen hedapena [[1]] urtean.]] ''[[:w:Aitzineuskara|Wikipedian]] informazio gehiago'' '''Aitzineuskara''' esaten zaio euskara historikoa (idatzia) baino lehenagoko [[euskara]] hipotetikoari. Euskarak ahaide ezagunik ez daukanez [[barne berreraiketa]] izeneko teknikaren bidez garatzen da teoria hau. Arlo honetan aurrerapenik handienak [[Koldo Mitxelena]] eta [[Joseba Lakarra]] hizkuntzalarien eskutik etorri dira, biek garai ezberdinetako hizkuntza-egoerak proposatu arren. Mitxelenarenak [[Antzinako Erroma|erromatarrak]] etorri baino lehenagoko [[hizkuntza]] egoera islatuko luke, eta Lakarrarenak, bigarren urrats moduan, [[zelta]]k etorri aurretikoa. == Fonologia == [[André Martinet]] izan zen aitzineuskararen sistema fonologikora arrakastaz hurbildu zen lehena. [[Latin]]etiko maileguetan hitz barruan leherkarien [+/- ahots] tasuna mantentzen zen, baina hitz hasieran ez zen holakorik eta [+ahots] gertatzen ziren guztiak. Esaterako ''pace(m)''>"bake". Proposatu izan zen euskaraz ezberdintze hori hitz barruan baino ez zela gertatzen, baina honek ez lirudike normala munduko hizkuntzen artean. Martinetek eztabaidara ekarri zuen [[daniera]]ren leherkarien sistema, non tasuna ez den [ahostun/ahoskabe], baizik eta [ [[fortis]]/[[lenis]] ], hau da, fonema batek gauzatze indartsua du eta besteak ahulagoa. Horretaz aparte, bakoitzak ebakera ezberdina du kokapen indartsuan (berba hasieran) edo ahulean (bokal artean) dagoen. Latinetiko hotsak batekin ala bestearekin ordezkatzen ziren kokagunearen arabera. Mitxelenak sistema hau onartu, eta gainera, sistema osora zabaldu zuen. Honela, ''fortis'' sail oso bat gertatzen zen, bakoitzak bere pareko ''lenisarekin''. Honez gain, Mitxelenak /m/-a sistematik baztertu zuen, hots bigarrenkaria zelakoan (gehienetan /b/ baten lekuan dago, hurbileko /n/ baten eraginez sortua), /p/ fonema ere baztertu zuen [[banaketa osagarri]]an agertzen zelakoan eta hots [[sabaikari]]ak ere adierazgarritzat jo zituen. Bestalde /n/ eta /l/-ren forma fortisak (/N/ eta /L/) proposatu zituen. /N/ fonemak azaltzen du zergatik latinez <nn> grafia duena /n/ bezala mantentzen den gaurko euskaraz eta <n> zena desagertu egin da. Era berean lehengo /L/ak gaur /l/ bezala gordetzen dira eta /l/ zirenak /r/ bakunak dira. [[Lenizio]] prozesu hauek Erdi Aroa baino lehen gertatu bide ziren. Beraz, Mitxelenak honako sistema proposatzen zuen, Lakarrak ere onartzen duena: fortis-ak (p) t k L N R s z hasperenketa h lenis-ak b d g l n r ts tz == Erro silabikoa == Lakarrak CVC eredu silabikoa proposatzen du Aitzineuskara Zaharrerako, [[euskal ondare zaharreko hitz]]etatik ondoriozta daitekeenez, aurretik proposatua izan zen CVCV eredua baztertuz. Mitxelenak ostera (C)V(W)(R)(S)(T) proposatua zuen, baina Lakarraren ustez eredu zabalegia da, eta gainera kokagune guztiak ez dira inongo berbatan betetzen. Eredu honetako hitzak dauzkagu oraindik gaur egungo euskaran, hala nola "lur", "zur" edo "gar". Dena den, erro silabiko hauek [[fonologia]] atalean azaltzen diren murriztapenak zituzten. == Morfosintaxia == Idatzizko testurik ez izateak aitzineuskararen [[morfosintaxi]]a ezagutzea asko oztopatzen du. Hala ere [[aditz trinko]]en ezaugarriek, esaterako, bidea ireki zioten [[Ricardo Gómez]]i euskarak gaurko SOV hitz hurrenkera beharrean VSO izango zuela. Beste ezaugarri bat izango zen [[adjektibo]] kategoria itxia izatea, gaur adjektiboa erabiltzen dugun kokalekuetan [[partizipio]], [[mailegu]] edota [[erlatibozko perpaus]]ak erabiliz, guztiak [[izena]]ren eskumatan. == Lexiko sorkuntzarako baliabideak == Garai berantiarrago batean aipatutako CVC erroek [[aurrizki]]ak hartzeko gaitasuna garatu zuten (gaurko [[euskara]]k ez bezala) eta CV-CVC moduko [[hitz]]ak daukagu garai honetakoak ("lagun", "mehar" <*benar). Joseba Lakarraren aitzineuskara zaharraren erro monosilabiko bikoiztuaren eredu zenbait hitzak: {|align="center" border="0" cellpadding="3" cellspacing="3" !Aitzineuskara zaharra !Aitzineuskara !Euskara |----- |bgcolor=honeydew|''*dar'' → ''*da-dar'' |bgcolor=whitesmoke|''*adaR'' |bgcolor=aliceblue|[[adar]] |----- |bgcolor=honeydew|''*dats'' → ''*da-dats'' |bgcolor=whitesmoke|''*adats'' |bgcolor=aliceblue|[[adats]] |----- |bgcolor=honeydew|''*zal'' → ''*za-zal'' |bgcolor=whitesmoke|''*azal'' |bgcolor=aliceblue|[[azal]] |----- |bgcolor=honeydew|''*der'' → ''*de-der'' |bgcolor=whitesmoke|''*edeR'' |bgcolor=aliceblue|eder |----- |bgcolor=honeydew|''*dol'' → ''*do-dol'' |bgcolor=whitesmoke|''*odoL'' |bgcolor=aliceblue|[[odol]] |----- |bgcolor=honeydew|''*gor'' → ''*go-gor'' |bgcolor=whitesmoke|''*gogoR'' |bgcolor=aliceblue|gogor |----- |bgcolor=honeydew|''*nal'' → ''*na-nal'' |bgcolor=whitesmoke|''*anaL'' |bgcolor=aliceblue|ahal |----- |bgcolor=honeydew|''*nan'' → ''*na-nan'' |bgcolor=whitesmoke|''*anan-tz'' |bgcolor=aliceblue|ahantzi, ahaztu |----- |bgcolor=honeydew|''*nar'' → ''*na-nar'' |bgcolor=whitesmoke|''*anaR'' |bgcolor=aliceblue|[[har]] |----- |bgcolor=honeydew|''*nin'' → ''*ni-nin'' |bgcolor=whitesmoke|''*inin-tz'' |bgcolor=aliceblue|[[ihintz]] |----- |bgcolor=honeydew|''*nol'' → ''*no-nol'' |bgcolor=whitesmoke|''*onoL'' |bgcolor=aliceblue|[[ohol]] |----- |bgcolor=honeydew|''*nur'' → ''*nu-nur'' |bgcolor=whitesmoke|''*unuR'' |bgcolor=aliceblue|[[hur]] |----- |bgcolor=honeydew|''*zen'' → ''*ze-zen'' |bgcolor=whitesmoke|''*zezen'' |bgcolor=aliceblue|[[zezen]] |} Aditz zahar eredua Koldo Mitxelena, Larry Trask, Ricardo Gómez e Joseba Lakarraren arabera. {|align="center" border="0" cellpadding="2" cellspacing="2" !Aitzineuskara zaharra !Aitzineuskara ![[euskara]] |----- |bgcolor=whitesmoke| |bgcolor=whitesmoke|''*e-go-n''<br>''*ni-da-go'' ⇒ ''*nago''<br>''*hi-da-go'' ⇒ ''*hago''<br>''*gu-da-go-de'' ⇒ ''*gagode''<br> ''*?'' ⇒ ''*dagode'' |bgcolor=aliceblue|egon<br>nago<br>hago<br>gaude<br>daude |----- |bgcolor=whitesmoke| |bgcolor=whitesmoke|''*e-iza-n''<br>''*ni-da-iza'' ⇒ ''*naiza''<br>''*hi-da-iza'' ⇒ ''*haiza''<br>'' |bgcolor=aliceblue|izan<br>naiz<br>haiz |} Koldo Mitxelenaren ''Fonética histórica vasca''n dauden zenbait aitzineuskal adibideak: {|align="center" border="0" cellpadding="2" cellspacing="2" !Aitzineuskara !Euskara |----- |bgcolor=whitesmoke|''*ardano'' |bgcolor=aliceblue|[[ardo]] |----- |bgcolor=whitesmoke|''*ardi-bini<br>*ardi-zani'' |bgcolor=aliceblue|[[arpin]]<br>[[artzain]] |----- |bgcolor=whitesmoke|''*arrani'' |bgcolor=aliceblue|[[arrain]] |----- |bgcolor=whitesmoke|''*bene'' |bgcolor=aliceblue|mehe |----- |bgcolor=whitesmoke|''*bini'' |bgcolor=aliceblue|[[mihi]] |----- |bgcolor=whitesmoke|''*egu-gaitz'' |bgcolor=aliceblue|''ekaitz'' |----- |bgcolor=whitesmoke|''*eLana'' |bgcolor=aliceblue|[[enara|elai]] |----- |bgcolor=whitesmoke|''*eNala'' |bgcolor=aliceblue|[[enara]] |----- |bgcolor=whitesmoke|''*gaztana'' |bgcolor=aliceblue|[[gazta]] |----- |bgcolor=whitesmoke|''*ini'' |bgcolor=aliceblue|[[ihi]] |----- |bgcolor=whitesmoke|''*organa'' |bgcolor=aliceblue|[[gurdi|orga]] |----- |bgcolor=whitesmoke|''*seni'' |bgcolor=aliceblue|[[sehi]] |----- |bgcolor=whitesmoke|''*suni'' |bgcolor=aliceblue|[[suhi]] |----- |bgcolor=whitesmoke|''*zini'' |bgcolor=aliceblue|[[zi|zii, zi]] |} == Ikus, gainera == *[[Alfontso Irigoien]] == Kanpo loturak == * [http://denda.ueu.org/pdfak/uztaro25.pdf Joseba Lakarra (1998), Hizkuntzalaritza konparatua eta aitzineuskararen erroa, Uztaro 25, 47-110] * [http://www.uztaro.com/berria/fitxategiak/uztaro31/uztaro31_2.pdf Joseba Lakarra (1999), Ná-De-Ná, Uztaro 31, 15-84] * [http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/literatura/21229322.pdf Joseba Lakarra (2006), Protovasco, munda y otros: Reconstrucción interna y tipología holística diacrónica, in Oihenart, Cuadernos de Lengua y Literatura, I Jornadas de Lingüística Vasco-Románica, Eusko Ikaskuntza, Donostia] * [http://artxiker.ccsd.cnrs.fr/docs/00/03/64/21/PDF/De%20re%20etymologica%20vasca.pdf Ricardo Gómez, "De re etymologica: vasc. -(r)antz ‘hacia’", UPV-EHU / “Julio Urkixo” Euskal Filologia Mintegia] [[Kategoria:Euskara]] [[Kategoria:Hizkuntzalaritza]] per9puxnn8eimyxzcdoqqo235e7mgwh 0 1882 3741 2008-05-23T13:03:06Z Bengoa 52 Aintzineuskara izenburua Aitzineuskara(r)engatik aldatu da wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Aitzineuskara]] 1qvg0i4bz2yqko1zfg4bku3yivtlmsm 0 1883 3754 3753 2008-05-28T19:26:57Z Bengoa 52 wikitext text/x-wiki '''Euskal Herriko historiaurrea''' nahiko ezezaguna da gaur egun. Hala ere aurkitutako aztarnekin berreraikuntza bat egin daiteke. #'''Euskal Herriko historia/Paleolitoa|Paleolitoa''' ##[[Euskal Herriko historia/Behe-Paleolitoa|Behe-Paleolitoa]] ##[[Euskal Herriko historia/Erdi-Paleolitoa|Erdi-Paleolitoa]] ##[[Euskal Herriko historia/Goi-Paleolitoa|Goi-Paleolitoa]] #[[Euskal Herriko historia/Epipaleolitoa|Epipaleolitoa]] #[[Euskal Herriko historia/Neolitoa|Neolitoa]] #[[Euskal Herriko historia/Kobre eta Brontze Aroak|Kobre eta Brontze Aroak]] #[[Euskal Herriko historia/Burdin Aroa|Burdin Aroa]] f7qtlc9peouiegt50qfcarj5diwqyb9 0 1884 3747 2008-05-27T23:24:02Z 83.33.224.73 Orrialde berria: [[Irudi:Bifaz cordiforme.jpg|thumb|left|200px|Atxeliar kulturako [[bifaz]] bat.]] Behe-[[Paleolito]]a orain dela 1.500.000tik 100.000 urtera luzatzen den aldia da. Garai honetan [[E... wikitext text/x-wiki [[Irudi:Bifaz cordiforme.jpg|thumb|left|200px|Atxeliar kulturako [[bifaz]] bat.]] Behe-[[Paleolito]]a orain dela 1.500.000tik 100.000 urtera luzatzen den aldia da. Garai honetan [[Euskal Herria]]n [[atxeliar kultura]] garatu zen eta ''[[Homo neanderthalensis]]''a bizi zen. Garai honetan ez dira aurkitu hezurrik<ref name="Hiru1">[http://www.hiru.com/historia/historia_00150.html Prehistoria Euskal Herrian - hiru.com]</ref> baina bai hainbat harri landu. [[Urbasa]]ko iturri batzuetatik gertu, [[Koskobilo]]n eta [[Dima]]n hainbat aztarna aurkitu dira.<ref name="Origenes">PEÑALVER, XAVIER. "Orígenes". Txalaparta, 2005. Orrega. ISBN 84-8136-328-6</ref> Euskal Herrian orain dela 200.000tik hasten da kontatzen, lehenagoko aztarnarik ez baita aurkitu. Euskal Herrian, garai hartan, kobazuloak erabiltzen ziren babesteko. Kobazulo hauetatik gertu beharrezkoak ziren gauza guztiak egon behar ziren: janaria, ura, egurra... Euskal Herritik gertuko lekuetan ''[[Homo antecessor]]''ren hezurrak aurkitu dira, batez ere [[Atapuerca]]n. Bertan aurkitutako hezurrez gain [[bifaz]]ak eta antzeko tresnak aurkitu dira eta hauek ere Euskal Herrian badira. Aurkitutako aztarnategirik garrantzitsuenak [[Lezetxiki]], [[Urrunaga]], [[Gazolatz]], [[Irikaitz]] eta [[Iruñea]]n daude. spm9ge4o05az37i5vf5qjuhxwzj0nxl 0 1885 4374 4372 2009-03-04T16:21:57Z Unai Fdz. de Betoño 165 [[Special:Contributions/88.8.0.230|88.8.0.230(r)en]] 4372 berrikuspena desegin da ([[User talk:88.8.0.230|Eztabaida]]) wikitext text/x-wiki '''Erdi-Paleolitoa''' orain dela 100.000 urtetik orain dela 35.000 urtera luzatzen den aldia da. Garai honetako aztarna ugari aurkitu dira, guztiak Neanderthalarekin harremanetan. Garai hartako gizakiak biltzaileak eta ehiztariak ziren eta lehenengo aldiz euren hildakoak lurperatzen zituzten. [[Arrasate]]ko [[Lezetxiki]]n aurkitu dira Euskal Herriko hezurrik zaharrenak. Garai honetan landarez eginiko janzkerak erabiltzen zituzten<ref name="Hiru2">[http://www.hiru.com/artea/artea_euskal_herrian/29 Historiaurrea Euskal Herrian - hiru.com]</ref>, eta animalien tendoiak eta ileak gehiago erabiltzen ziren. Honek ehizaren gehikuntza egon zela adieraz dezake. Aztarnategi gehienak ibaien inguruan daude, urak garrantzi handia baitu. Aurkitutako aztarnategi garrantzitsuenak hauek dira: [[Arrillor]], [[Axlor]], [[Olha]] eta [[Amalda]]. Garrantzi pixka bat txikiagoarekin garai honetan [[Isturitze]], [[Koskobilo]] eta [[Lezetxiki]] daude. == Erreferentziak == <references/> 590nl6ji7xibc811ydyyccdn6wdrklw 0 1886 4754 4749 2010-11-17T17:42:10Z Joxemai 371 [[Special:Contributions/82.116.160.43|82.116.160.43(r)en]] 4749 berrikuspena desegin da ([[User talk:82.116.160.43|Eztabaida]]) wikitext text/x-wiki [[Irudi:Ekain.png|thumb|200px|Ekaingo margoen eskema]] [[Irudi:Franco-Cantabrian region.gif|thumb|200px|Zonalde Franko-Kantauriarrean dauden labar-arteadun kobazuloak agertzen den mapa]] '''Goi-Paleolitoa''' orain dela 35.000 urtetik 10.000 urtera luzatzen da mundu osoan, baina [[Euskal Herria]]n pixka bat luzatu daiteke, neolitoaren sarrera beranduago izan baitzen. Epe honetan Neanderthaleko gizakia ''[[Homo sapiens]]''arengatik aldatu zen, gaur egungo gizakia. Euskal Herrian 15-20 pertsonako taldez osatutako leinuak bizi ziren<ref name="Hiru2" />, kobazulo txikiagoetan eta askotan lautadatan ere. Garai hau oso hotza izan zen, azkeneko glaziazioarekin bat. Itsasoa gaur baino 100-120 metro beherago zegoen. Garai honetan hilobiratzeak eta musika bezalako portaera sinbolikoak agertu ziren. Garai honetan aztarnategi ugari daude, baina garrantzitsuenak hauek dira: ;[[Isturitz]]: [[Nafarroa Beherea|Nafarroa Behereko]] [[Donamartiri]]n kokatuta aztarnategirik garrantzitsuena da, hainbat aztarnaz gain munduan aurkitutako [[txirula]]rik zaharrena dago bertan. ;[[Gatzarria]]: [[Zuberoa]]ko [[Zühara]]n kokatuta [[Chatelperroniar kultura]]tik [[Gravette kultura]]ra doazen teknikak aurkitu dira. ;[[Koskobilo]]: [[Nafarroa]]ko [[Olazti]]n, hainbat aztarna, baina gaur egun apurtua dago [[harrobi]]aren eraginez. ;[[Bolinkoba]]: [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Abadiño]]n, [[Gravette kultura|Gravette]], [[Solutre kultura|Solutre]] eta [[Madeleine kultura]]ren hainbat aztarna aurkitu dira. ;[[Labeko Koba]]: [[Arrasate]]n, [[Gipuzkoa]]. Gaur egun apurtua dagoen arren [[1987]]tik [[1989]]ra hainbat aurkikuntza egin ziren bertan. ;[[Ekain]]: [[Gipuzkoako]]ko [[Deban]], labar aldeko hainbat margo oso interesgarri aurkitu dira bertan, [[Madeleine kultura]]ren aldikoak. ;[[Aitzbitarte]]: [[Gipuzkoa]]n, [[Errenteria]]n. Bost kobazulo dira guztira eta horietatik hirutan hainbat aurkikuntza garrantzitsu egin dira. npknnom2x19ozu5am6h8k8cdtfptv2t 10 1893 3766 2008-06-20T10:09:45Z Theklan 125 Orrialde berria: <span class="noprint" style="white-space:nowrap; font-size:smaller">[{{SERVER}}{{localurl:{{{1}}}|action=edit}} {{{2|aldatu}}}]</span><noinclude> [[Kategoria:Nabigazio txantiloiak]] wikitext text/x-wiki <span class="noprint" style="white-space:nowrap; font-size:smaller">[{{SERVER}}{{localurl:{{{1}}}|action=edit}} {{{2|aldatu}}}]</span><noinclude> [[Kategoria:Nabigazio txantiloiak]] 85vchtpsyfttcjg72wy2g9udrpcv6zf 14 1894 3767 2008-06-20T10:10:03Z Theklan 125 Orrialde berria: [[Kategoria:Txantiloiak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Txantiloiak]] 7eauyfk2o51ps0ojjwdth40crlabi17 14 1895 3768 2008-06-20T10:10:17Z Theklan 125 Orrialde berria: [[Kategoria:Kategoriak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Kategoriak]] 9k6h71u168ex0z374bglhyapi5dh578 14 1896 6734 6032 2015-02-26T15:00:39Z Dexbot 1239 Bot: removing existed iw links in Wikidata wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Txantiloiak]] 7eauyfk2o51ps0ojjwdth40crlabi17 10 1897 3770 2008-06-20T10:11:34Z Theklan 125 Orrialde berria: <span class="plainlinks noprint" style="font-size:smaller">[{{SERVER}}{{localurl:{{{1|{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}}}}|action=purge}} {{{2|birkargatu}}}]</span><noinclude> [[Kategoria:... wikitext text/x-wiki <span class="plainlinks noprint" style="font-size:smaller">[{{SERVER}}{{localurl:{{{1|{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}}}}|action=purge}} {{{2|birkargatu}}}]</span><noinclude> [[Kategoria:Nabigazio txantiloiak]] 4nys37ey5i1m2il92xgjwqurx0gd1pn 0 1898 3947 3944 2008-06-20T20:29:33Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki '''Euskal Curriculuma''' urte luzez herritarren eta hainbat hezkuntza eragileren artean egindako prozesua izan da. Orain berau ezagutu eta garatzeko aukera herritar guztien esku dago, aplikaziorako zein materialen diseinurako irekia. Hori dela eta Wikiliburu honetan aukera ematen da Euskal Curriculuma ezagutzeko, alde batetik, eta materialak garatu eta erabiltzeko, bestetik. Guztia lizentzia libre batean. <center><span style="font-size:150%;">'''HERRI JAKINTZA NAHI DUGU ETA JAKINTZA HERRIARENTZAT NAHI'''</span></center> 9sweufzdlco4krkssa4oexbbpn850q3 0 1899 4020 3946 2008-06-23T12:46:49Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {| border="0" cellpadding="5" cellspacing="2" width=100% |- |style="background:orange;-moz-border-radius:0.5em;" align="center" colspan="2" padding: 10px"|<div style="font-family: Arial, sans-serif; word-spacing: 3px; font-size: 24pt; margin-bottom: 0px; padding-bottom: 0px; text-align: center;color: #ffffff;">'''[[Irudi:Black bold spiral.svg|30px]] Euskal Curriculuma [[Irudi:Black bold spiral.svg|30px]]''' |- |style="background:white; border:1px solid orange;-moz-border-radius:0.5em;" align="left" colspan="1" | {{:Euskal Curriculuma/Sarrera}} <br style="clear: all" /> <span style="float:right;"> {{aldatu|Euskal Curriculuma/Sarrera}} · {{birkarga|Euskal Curriculuma/Sarrera|Birkargatu}}</span > |- |} {| border="0" cellpadding="5" cellspacing="3" width=100% |- <!-- ------------------------------------------------------------------------------------------- Sekzioa: Oinarrizko dokumentuak ---------------------------------------------------------------------------------------------> |- | style="background:orange;-moz-border-radius-topleft:0.5em; -moz-border-radius-topright:0.5em;color: #ffffff;" align="center" colspan="3" | '''Oinarrizko dokumentuak''' |- | style="background:white;border:1px solid orange;-moz-border-radius-bottomleft:0.5em; -moz-border-radius-bottomright:0.5em;" align="left" colspan="2" | {|cellpadding="2" cellspacing="0" width="100%"| |{{PDF lotura|Derrigorrezko Eskolaldirako Euskal Curriculuma|Derrigorrezko Eskolaldirako<br />Euskal Curriculuma}} |style="border-left:1px solid orange; border-top:1px solid orange;"|{{PDF lotura|Euskal Curriculuma - Herritarren ekarpena|Herritarren Ekarpena<br />&nbsp;}} |style="border-top:1px solid orange;"| *{{PDF txikia|Eskubide sozialak eta hezkuntza}} *{{PDF txikia|Euskara eta hezkuntza}} **{{PDF txikia|Hizkuntza gaitasunaren frogak}} **{{PDF txikia|Herri euskalduna eraikitzeko curriculuma|Herri euskalduna eraikitzeko... (J. M. Odriozola)}} **{{PDF txikia|Hizkuntza eskubideak Euskal Curriculumean|Hizkuntza eskubideak ECn (P. Bilbao)}} |style="border-top:1px solid orange; border-right:1px solid orange;"| *{{PDF txikia|Hezkidetza EC|Hezkidetza}} **{{PDF txikia|Hezkidetza lantzeko klabe batzuk - EC|Hezkidetza lantzeko klabe batzuk (B. Ugarte)}} **{{PDF txikia|Bilgune Feministaren ekarpena}} **{{PDF txikia|Teknologoak kontzientzia hartzea|Teknologoak kontzientzia hartzea (L. Dominguez)}} **{{PDF txikia|ECn ikuspegi feminista lortzen|ECn ikuspegi feminista lortzen (R. Andrieu)}} |- |style="border-bottom:1px solid orange;border-top:1px solid orange; border-left:1px solid orange;"| **{{PDF txikia|Astialdian hezkidetza lantzen|Astialdia eta hezkidetza (Urtxintxa)}} *{{PDF txikia|Historiaren irakaskuntza|Historiaren irakaskuntza}} **{{PDF txikia|Historiaren irakaskuntza ECn|Historiaren irakaskuntza ECn (A. Stürtze)}} **{{PDF txikia|Historia arloko ECren kritika|Historia arloko ECren kritika (J. Kintana)}} **{{PDF txikia|Historia eta irakaskuntza|Historia eta irakaskuntza (M. Sorauren)}} |style="border-bottom:1px solid orange;"| *{{PDF txikia|Ingurumen hezkuntza}} **{{PDF txikia|Ingurumena eta Hezkuntza - AHT}} *{{PDF txikia|Internazionalismoa eta Garapenerako hezkuntza}} **{{PDF txikia|Garapenerako hezkuntza|Garapenerako Hezkuntza (GGKE)}} **{{PDF txikia|Munduaren historia ez zen Erroman hasi|Historia ez zen Erroman hasi (A. Gorostiaga)}} |style="border-bottom:1px solid orange;"| *{{PDF txikia|Komunikabideak eta hezkuntza}} *{{PDF txikia|Kultur arteko hezkuntza}} *{{PDF txikia|Norberaren garapenerako hezkuntza}} **{{PDF txikia|Sexu hezkuntza|Sexu hezkuntza (M. Delgado)}} **{{PDF txikia|Osasun hezkuntza|Osasun hezkuntza (M. Mendiola, T. Congil)}} |style="border-right:1px solid orange;border-bottom:1px solid orange;"| *{{PDF txikia|Parte hartzea eta hezkuntza}} **{{PDF txikia|Hezkuntza Komunitate Dialogikoak|Hezkuntza Komunitate Dialogikoak}} **{{PDF txikia|Ikasleen Biltzarrak|Ikasle Biltzarrak}} **{{PDF txikia|Parte-hartzea ikastolan|Parte-hartzea (Langile Ikastola)}} |- | {{PDF lotura|EC Espezifikoa, oinarrizkoa eta komuna|Espezifikoa, oinarrizkoa eta komuna (Sarrera)}} | | | |} <!------------------------------------------------------------------------------------------ Sekzioa: Ikasgaiak ---------------------------------------------------------------------------------------> |- | style="background:orange; -moz-border-radius-topleft:0.5em; -moz-border-radius-topright:0.5em; color:#ffffff;text-align:center;" colspan="2" | '''Curriculumaren garapena''' |- | style="background:white;border:1px solid orange;-moz-border-radius-bottomleft:0.5em; -moz-border-radius-bottomright:0.5em;" align="left" valign="top" width="50%" | {{:Euskal Curriculuma/Hizkuntzak eta Literatura}} <br clear="all" /> {{aldatu|Euskal Curriculuma/Hizkuntzak eta Literatura}} · {{birkarga|Euskal Curriculuma/Hizkuntzak eta Literatura|Birkargatu}} | style="background:white;border:1px solid orange;-moz-border-radius-bottomleft:0.5em; -moz-border-radius-bottomright:0.5em;" align="left" width="50%"| {{:Euskal Curriculuma/Matematikak}} <br clear="all" /> {{aldatu|Euskal Curriculuma/Matematikak}} · {{birkarga|Euskal Curriculuma/Matematikak|Birkargatu}} |- | style="background:white;border:1px solid orange;-moz-border-radius-bottomleft:0.5em; -moz-border-radius-bottomright:0.5em;" align="left" valign="top" width="50%" | {{:Euskal Curriculuma/Teknologia}} <br clear="all" /> {{aldatu|Euskal Curriculuma/Teknologia}} · {{birkarga|Euskal Curriculuma/Teknologia|Birkargatu}} | style="background:white;border:1px solid orange;-moz-border-radius-bottomleft:0.5em; -moz-border-radius-bottomright:0.5em;" align="left" width="50%"| {{:Euskal Curriculuma/Musika eta Dantza}} <br clear="all" /> {{aldatu|Euskal Curriculuma/Musika eta Dantza}} · {{birkarga|Euskal Curriculuma/Musika eta Dantza|Birkargatu}} |- | style="background:white;border:1px solid orange;-moz-border-radius-bottomleft:0.5em; -moz-border-radius-bottomright:0.5em;" align="left" valign="top" width="50%" | {{:Euskal Curriculuma/Plastika}} <br clear="all" /> {{aldatu|Euskal Curriculuma/Plastika}} · {{birkarga|Euskal Curriculuma/Plastika|Birkargatu}} | style="background:white;border:1px solid orange;-moz-border-radius-bottomleft:0.5em; -moz-border-radius-bottomright:0.5em;" align="left" valign="top" width="50%"| {{:Euskal Curriculuma/Gorputz Hezkuntza}} <br clear="all" /> {{aldatu|Euskal Curriculuma/Gorputz Hezkuntza}} · {{birkarga|Euskal Curriculuma/Gorputz Hezkuntza|Birkargatu}} |- | style="background:white;border:1px solid orange;-moz-border-radius-bottomleft:0.5em; -moz-border-radius-bottomright:0.5em;" align="left" valign="top" width="50%" | {{:Euskal Curriculuma/Gizarte Zientziak}} <br clear="all" /> {{aldatu|Euskal Curriculuma/Gizarte Zientziak}} · {{birkarga|Euskal Curriculuma/Gizarte Zientziak|Birkargatu}} | style="background:white;border:1px solid orange;-moz-border-radius-bottomleft:0.5em; -moz-border-radius-bottomright:0.5em;" align="left" valign="top" width="50%"| {{:Euskal Curriculuma/Natur Zientziak eta Osasun Zientziak}} <br clear="all" /> {{aldatu|Euskal Curriculuma/Natur Zientziak eta Osasun Zientziak}} · {{birkarga|Euskal Curriculuma/Natur Zientziak eta Osasun Zientziak|Birkargatu}} |- | style="background:white;border:1px solid orange;-moz-border-radius-bottomleft:0.5em; -moz-border-radius-bottomright:0.5em;" align="left" valign="top" width="50%" colspan="2" | {{:Euskal Curriculuma/Tutoretza eta Orientazioa}} <br clear="all" /> {{aldatu|Euskal Curriculuma/Tutoretza eta Orientazioa}} · {{birkarga|Euskal Curriculuma/Tutoretza eta Orientazioa|Birkargatu}} |} __NOTOC__ [[Kategoria:Euskal Curriculuma]] ctvmphcmk7vx880na8mz4xg9gpml7c7 14 1900 5995 3773 2013-03-07T12:45:35Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Euskal Herria]] [[kategoria:Hezkuntza]] p53tsdywpd2ki7nqxa36nwu2hqaqyfm 10 1902 37029 3873 2022-03-27T06:17:56Z Minorax 1788 fix lint wikitext text/x-wiki [[Irudi:Crystal_Clear_mimetype_pdf.png|60px|center]] <div class="center">[[:Irudi:{{{1}}}.pdf|{{#if:{{{2|}}}|{{{2}}}|{{{1}}}}}]]</div> 2om6dpl4dzfb5mjjjl5q3go2webc56c 6 1903 3989 3824 2008-06-22T18:01:34Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki Derrigorrezko Eskolaldirako Euskal Curriculumean jasotzen dira Euskal Curriculuma garatzeko beharrezko ideia eta kontzeptuak, hala nola proposamen pedagogiko-teknikoa. {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]] p4c84fh2i6khrpkpyri2nrq49glthjf 10 1904 3786 3785 2008-06-20T11:38:31Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki [[Irudi:EC-Matematikak.png|left|80px|Matematika]] lqyaaz6ba69ovrutjtqs4z2ufqixlkc 0 1905 3943 3829 2008-06-20T16:33:04Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {|width="100%" |[[Irudi:EC-Matematikak.png|left|100px|Matematikak]] |style="font-size:180%;"|'''Matematikak''' |- |colspan="2"|<hr /> |- |{{PDF lotura|Matematikak|Oinarrizko Dokumentua}} | |- |colspan="2"|<hr /> |} <noinclude>[[Kategoria:Matematikak Euskal Curriculumean]]</noinclude> 4e9amzv5zp2a3wi624k5wsrw1rfwdog 0 1906 3926 3922 2008-06-20T16:22:29Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {|width="100%" |[[Irudi:EC-Hizkuntzak eta Literatura.png|left|100px|Hizkuntzak eta Literatura]] |style="font-size:180%;"|'''Hizkuntzak eta Literatura''' |- |colspan="2"|<hr /> |- |{{PDF lotura|Hizkuntza literatura|Oinarrizko Dokumentua}} |{{PDF lotura|Euskara literatura|Espezifikoa: oinarrizko eta komuna}} |- |colspan="2"|<hr /> |} <noinclude>[[Kategoria:Hizkuntza eta Literatura Euskal Curriculumean]]</noinclude> j7virq20sqr6ncbwiqsaw2brk3fl4ha 0 1907 3941 3864 2008-06-20T16:32:34Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {|width="100%" |[[Irudi:EC-Teknologia.png|left|100px|Teknologia]] |style="font-size:180%;"|'''Teknologia''' |- |colspan="2"|<hr /> |- |{{PDF lotura|Teknologia|Oinarrizko Dokumentua}} |{{PDF lotura|Teknologia (Espezifikoa)|Espezifikoa: oinarrizkoa eta komuna}} |- |colspan="2"|<hr /> |} <noinclude>[[Kategoria:Teknologia Euskal Curriculumean]]</noinclude> rltg0vgpdhrzhnol4ghzdayw7bknpt8 0 1908 3931 3863 2008-06-20T16:26:36Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {|width="100%" |[[Irudi:EC-Musika eta Dantza.png|left|100px|Musika eta Dantza]] |style="font-size:180%;"|'''Musika eta Dantza''' |- |colspan="2"|<hr /> |- |{{PDF lotura|Musika dantza|Oinarrizko Dokumentua}} |{{PDF lotura|Musika dantza (Espezifikoa)|Espezifikoa: oinarrizkoa eta komuna}} |- |colspan="2"|<hr /> |} <noinclude>[[Kategoria:Musika eta Dantza Euskal Curriculumean]]</noinclude> md2xty1zkiucjgt5a6hh8onp5m6nluq 0 1909 3939 3865 2008-06-20T16:31:29Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {|width="100%" |[[Irudi:EC-Plastika.png|left|100px|Plastika]] |style="font-size:180%;"|'''Plastika''' |- |colspan="2"|<hr /> |- |{{PDF lotura|Plastika|Oinarrizko Dokumentua}} |{{PDF lotura|Plastika eta ikus-adierazpena|Espezifikoa: oinarrizkoa eta komuna}} |- |colspan="2"|<hr /> |} <noinclude>[[Kategoria:Plastika Euskal Curriculumean]]</noinclude> 7t32vpij2tebtr6m9450ofwehekb6qb 0 1910 3930 3928 2008-06-20T16:24:21Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {|width="100%" |[[Irudi:EC-Gorputz Hezkuntza.png|left|100px|Gorputz Hezkuntza]] |style="font-size:180%;"|'''Gorputz Hezkuntza''' |- |colspan="2"|<hr /> |- |{{PDF lotura|Soin Hezkuntza|Oinarrizko Dokumentua}} |{{PDF lotura|Gorputz hezkuntza (Espezifikoa)|Espezifikoa: oinarrizkoa eta komuna}} |- |colspan="2"|<hr /> |} <noinclude>[[Kategoria:Gorputz Hezkuntza Euskal Curriculumean]]</noinclude> rv35led5hbf5jllusigfb0z1i9y0id1 0 1911 4022 4013 2008-06-23T12:50:09Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {|width="100%" |[[Irudi:EC-Gizarte Zientziak.png|left|100px|Gizarte Zientziak]] |style="font-size:180%;"|'''Gizarte Zientziak''' |- |colspan="2"|<hr /> |- |{{PDF lotura|Gizarte Zientziak|Oinarrizko Dokumentua}} |{{PDF lotura|Gizarte zientziak (Espezifikoa)|Espezifikoa: oinarrizkoa eta komuna}} |- |colspan="2"|<hr /> |} * [[Euskal Curriculuma/Gizarte Zientziak/Nondik gatoz? Euskal Herriaren bilakaera historikoa Europan eta Munduan|Nondik gatoz? Euskal Herriaren bilakaera historikoa Europan eta Munduan]]{{garapena|00%|2008ko Ekainaren 22a}} * [[Euskal Curriculuma/Gizarte Zientziak/Zein eta zenbat gara? Demografiaren egitura eta dinamika|Zein eta zenbat gara? Demografiaren egitura eta dinamika]]{{garapena|00%|2008ko Ekainaren 23a}} * [[Euskal Curriculuma/Gizarte Zientziak/Non bizi gara eta nola antolatzen dugu espazioa?|Non bizi gara eta nola antolatzen dugu espazioa?]]{{garapena|00%|2008ko Ekainaren 23a}} * [[Euskal Curriculuma/Gizarte Zientziak/Zein dira mundu ikuskerak eta erlijioak?|Zein dira mundu ikuskerak eta erlijioak?]]{{garapena|00%|2008ko Ekainaren 23a}} <noinclude>[[Kategoria:Gizarte Zientziak Euskal Curriculumean]]</noinclude> f7vza73z5mf9ro05pvlioq5nyz7cs25 0 1912 4024 3937 2008-06-23T13:01:07Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {|width="100%" |[[Irudi:EC-Natur-Zientziak.png|left|100px|Natur Zientziak eta Osasun Zientziak]] |style="font-size:180%;"|'''Natur eta Osasun Zientziak''' |- |colspan="2"|<hr /> |- |{{PDF lotura|Natur Zientziak eta Osasun Zientziak|Oinarrizko Dokumentua}} |{{PDF lotura|Natur eta Osasun Zientziak (Espezifikoa)|Espezifikoa: oinarrizkoa eta komuna}} |- |colspan="2"|<hr /> |} <noinclude>[[Kategoria:Natur Zientziak eta Osasun Zientziak Euskal Curriculumean]]</noinclude> *[[Euskal Curriculuma/Natur Zientziak eta Osasun Zientziak/Euskal Herriko Biodibertsitatea]]{{garapena|25%|2008ko ekainaren 23a}} ecm4no0ywymumnnaaqqby9vivdps5ko 0 1913 3805 2008-06-20T13:35:07Z Theklan 125 Euskal Curriculuma/Natur Zientiak eta Osasun Zientziak izenburua Euskal Curriculuma/Natur Zientziak eta Osasun Zientziak(r)engatik aldatu da wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Euskal Curriculuma/Natur Zientziak eta Osasun Zientziak]] g757gl1yc96dmeqvy4m9dzpdscy9ki8 0 1914 3942 3862 2008-06-20T16:32:55Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {|width="100%" |[[Irudi:EC-Tutoretza eta Koordinazioa.png|left|100px|Tutoretza eta Koordinazioa]] |style="font-size:180%;"|'''Tutoretza eta Koordinazioa''' |- |colspan="2"|<hr /> |- |{{PDF lotura|Musika dantza|Oinarrizko Dokumentua}} | |- |colspan="2"|<hr /> |} <noinclude>[[Kategoria:Tutoretza eta Orientazioa Euskal Curriculumean]]</noinclude> sq7q7yzpewixlgamv9ke78x9ypc1fqe 6 1915 4159 3848 2008-06-25T06:35:40Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculuma: Gizarte Zientziak arloa, curriculum orokorra. {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]][[Kategoria:Hizkuntza eta Literatura Euskal Curriculumean]] 03fcfckslbeh340mevvcxnf1f95vh8g 10 1916 6424 3813 2014-03-03T09:50:24Z Be..anyone 1093 fixed CC-NC logo wikitext text/x-wiki {| {{CC-Txantiloia}} | style="width:120px;" | [[Image:CC some rights reserved.svg|90px|Creative Commons License]]<br />[[Image:Nc-eu.svg|24px|Ez Komertziala]][[Image:Cc-sa white.svg|24px|Berdin partekatu]] |''Lan hau [[w:Creative Commons|Creative Commonsen]] [http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/2.5/ Ez Komertziala - Berdin Partekatu 2.5]&nbsp;lizentziapean argitaratu da'' |}<includeonly>{{{Kategoria|[[Kategoria:BY-NS-SA|{{PAGENAME}}]]}}}</includeonly><noinclude> dnpz38hafj87zsdm4yu31vgtuyp5kgk 10 1917 3811 2008-06-20T14:05:52Z Theklan 125 Orrialde berria: cellspacing="8" cellpadding="0" style="width:100%; clear:both; text-align:center; margin:0.5em auto; background-color:#f9f9f9; border:2px solid #e0e0e0;"<noinclude>[[Kategoria:Lizen... wikitext text/x-wiki cellspacing="8" cellpadding="0" style="width:100%; clear:both; text-align:center; margin:0.5em auto; background-color:#f9f9f9; border:2px solid #e0e0e0;"<noinclude>[[Kategoria:Lizentzia txantiloiak]]</noinclude> 9o9ix48uel0xoggls16vnppfkcghbvg 14 1918 3812 2008-06-20T14:06:06Z Theklan 125 Orrialde berria: [[Kategoria:Txantiloiak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Txantiloiak]] 7eauyfk2o51ps0ojjwdth40crlabi17 14 1919 3816 2008-06-20T14:10:53Z Theklan 125 Orrialde berria: [[Kategoria:Fitxategiak lizentziaren arabera]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Fitxategiak lizentziaren arabera]] 61wlkxe0wtpfftdu24ro0wtq3bj2k3t 14 1920 3817 2008-06-20T14:11:14Z Theklan 125 Orrialde berria: [[Kategoria:Fitxategiak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Fitxategiak]] t5hefsapsk58v7kf01z65njzkv8tefd 14 1921 3818 2008-06-20T14:11:26Z Theklan 125 Orrialde berria: [[Kategoria:Kategoriak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Kategoriak]] 9k6h71u168ex0z374bglhyapi5dh578 14 1922 3819 2008-06-20T14:11:53Z Theklan 125 Orrialde berria: [[Kategoria:Euskal Curriculuma]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Euskal Curriculuma]] r9ee8jjodsr65a5ht0v6kdnknbt4p6z 14 1923 3822 3821 2008-06-20T14:13:09Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Matematikak]][[Kategoria:Euskal Curriculuma]] 3toxq5r6ircmsa14qrct0u64s93zh98 14 1924 3823 2008-06-20T14:13:26Z Theklan 125 Orrialde berria: [[Kategoria:Zientziak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Zientziak]] ni5y87n46lz1nu60o3ypvf9xuwf9hvl 6 1925 5991 4166 2013-03-07T12:42:12Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculuma: Matematikak arloa, curriculum orokorra. {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]] [[Kategoria:Matematika]] l4giew240rvvfpgbxqnrepr2br0olqi 6 1926 4146 3847 2008-06-25T06:34:00Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculuma: Gizarte Zientziak arloa, Oinarrizko Dokumentua. {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]][[Kategoria:Gizarte Zientziak Euskal Curriculumean]] cwvwvlhd1jp98inv3qijy4zueocaltf 6 1927 4169 3849 2008-06-25T06:38:17Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculuma: Musika eta Dantza arloa, Oinarrizko Dokumentua. {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]][[Kategoria:Musika eta Dantza Euskal Curriculumean]] 4jvcbb1wvp3i8svak93umdbuvgy5itt 6 1928 4170 3850 2008-06-25T06:38:19Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculuma: Natur Zientziak eta Osasun Zientziak arloa, Oinarrizko Dokumentua. {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]][[Kategoria:Natur Zientziak eta Osasun Zientziak Euskal Curriculumean]] 2pm2ykj6c85ceb18uk7wwzuhb1xpsav 6 1929 4177 3851 2008-06-25T06:39:21Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculuma: Plastika arloa, Oinarrizko Dokumentua. {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]][[Kategoria:Plastika Euskal Curriculumean]] irnxoa9sp9ov7841sssaaswrog9s575 6 1930 4179 3852 2008-06-25T06:39:25Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculuma: Soin Hezkuntza arloa, Oinarrizko Dokumentua. {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]][[Kategoria:Gorputz Hezkuntza Euskal Curriculumean]] 3qoq6k3evgoyd7xhyyjj60zoay97m7k 6 1931 4181 3853 2008-06-25T06:39:30Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculuma: Teknologia arloa, Oinarrizko Dokumentua. {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]][[Kategoria:Teknologia Euskal Curriculumean]] sest15hknjo5uhvzr51pjx78hujbznb 6 1932 4183 3846 2008-06-25T06:39:37Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculuma: Tutoretza eta Orientazioa arloa, Oinarrizko Dokumentua. {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]][[Kategoria:Tutoretza eta Orientazioa Euskal Curriculumean]] t83qqgx0t64bs7jfp6xxlppstip0au7 14 1933 3854 2008-06-20T14:36:31Z Theklan 125 Orrialde berria: [[Kategoria:Euskal Curriculuma]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Euskal Curriculuma]] r9ee8jjodsr65a5ht0v6kdnknbt4p6z 14 1934 3855 2008-06-20T14:36:49Z Theklan 125 Orrialde berria: [[Kategoria:Euskal Curriculuma]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Euskal Curriculuma]] r9ee8jjodsr65a5ht0v6kdnknbt4p6z 14 1935 3856 2008-06-20T14:37:07Z Theklan 125 Orrialde berria: [[Kategoria:Euskal Curriculuma]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Euskal Curriculuma]] r9ee8jjodsr65a5ht0v6kdnknbt4p6z 14 1936 3857 2008-06-20T14:37:21Z Theklan 125 Orrialde berria: [[Kategoria:Euskal Curriculuma]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Euskal Curriculuma]] r9ee8jjodsr65a5ht0v6kdnknbt4p6z 14 1937 3858 2008-06-20T14:37:40Z Theklan 125 Orrialde berria: [[Kategoria:Euskal Curriculuma]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Euskal Curriculuma]] r9ee8jjodsr65a5ht0v6kdnknbt4p6z 14 1938 3859 2008-06-20T14:37:54Z Theklan 125 Orrialde berria: [[Kategoria:Euskal Curriculuma]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Euskal Curriculuma]] r9ee8jjodsr65a5ht0v6kdnknbt4p6z 14 1939 3860 2008-06-20T14:38:05Z Theklan 125 Orrialde berria: [[Kategoria:Euskal Curriculuma]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Euskal Curriculuma]] r9ee8jjodsr65a5ht0v6kdnknbt4p6z 14 1940 3861 2008-06-20T14:38:17Z Theklan 125 Orrialde berria: [[Kategoria:Euskal Curriculuma]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Euskal Curriculuma]] r9ee8jjodsr65a5ht0v6kdnknbt4p6z 6 1941 4141 3874 2008-06-25T06:32:01Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumari Herritarren Ekarpena: Eskubide sozialak eta hezkuntza {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]] jddn5mnbt16qdhj59mk8ctg61tin6x7 10 1942 3875 2008-06-20T15:02:11Z Theklan 125 Orrialde berria: [[Irudi:Crystal_Clear_mimetype_pdf.png|20px]][[:Irudi:{{{1}}}.pdf|{{#if:{{{2|}}}|{{{2}}}|{{{1}}}}}]] wikitext text/x-wiki [[Irudi:Crystal_Clear_mimetype_pdf.png|20px]][[:Irudi:{{{1}}}.pdf|{{#if:{{{2|}}}|{{{2}}}|{{{1}}}}}]] j6ga4et2pyk2ufed5hbyawiwjynhfbf 6 1943 4143 3876 2008-06-25T06:32:06Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumari Herritarren Ekarpena: Euskara eta Hezkuntza {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]] qqrodnrpcfne1l8txmit1t7i5z7pe43 6 1944 4158 3878 2008-06-25T06:35:37Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumari Herritarren Ekarpena: Hizkuntza gaitasunaren frogak {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]] eh5207vxdfd8176nsq1tcjidq85lmw1 6 1945 4142 3879 2008-06-25T06:32:03Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumari [[w:Udalbiltza|Udalbiltzak]] antolatutako jardunaldietan eginiok herritarren ekarpena. {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]] ma895aggt802t6cg7uo2bjrbh4k3oe2 6 1946 4149 3880 2008-06-25T06:34:07Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumari Herritarren Ekarpena: Herri euskalduna eraikitzeko curriculuma (Joxe Manuel Odriozola) {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]] br6sz6tm5mv1ch9wqwq9la4ii3jhsdy 6 1947 4157 3881 2008-06-25T06:35:35Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumari Herritarren Ekarpena: Hizkuntza eskubideak Euskal Curriculumean (Paul Bilbao) {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]] 8pl2itwbv453ymkgw3csyn7wx84xuxu 6 1948 4150 3882 2008-06-25T06:34:09Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumari Herritarren Ekarpena: Hezkidetza {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]] tp7f4csn7c6ynosvlau8m89yar0pjmh 6 1949 4151 3883 2008-06-25T06:34:11Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumari Herritarren Ekarpena: Hezkidetza lantzeko klabe batzuk (Bea Ugarte) {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]] foa0m2qvef0qyd729re7d5bspdjzqb0 6 1950 4138 3884 2008-06-25T06:31:53Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumari Herritarren Ekarpena: Bilgune Feministaren ekarpena (PAREKIDETASUNA SORTU/BULTZATUKO DUEN HEZKUNTZA SISTEMA/POLITIKA BEHAR DU EUSKAL HERRIAK ETA BEHAR DU EUSKAL EMAKUMEAK) {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]] e2ixvnhth117hnwn65k0ygxalsic9g9 6 1951 4182 3885 2008-06-25T06:39:32Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumari Herritarren Ekarpena: Teknologoak kontzientzia hartzea (Lurdes Dominguez). {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]] 4nuvbuxbn68bwgcahd481zu37asuxzy 6 1952 4140 3886 2008-06-25T06:31:59Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumari Herritarren Ekarpena: Euskal Curriculumean ikuspegi feminista lortze aldera. Eztabaidarako hausnarketak. Rosa Andrieu. {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]] 8bclaatmysehsfsjisgcw0j3cds4ujw 6 1953 4137 3887 2008-06-25T06:31:21Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumari Herritarren Ekarpena: Astialdian Hezkidetza Lantzen (Urtxintxako Bea Medrano Asenjo) {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]] s2bjzqeizf50c87d1yyr9t5g6imx03g 6 1954 4156 3888 2008-06-25T06:35:32Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumari Herritarren Ekarpena: Historiaren irakaskuntza {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]] kz9ollcc62d2m5t0r133r5fl4547ryp 6 1955 4155 3889 2008-06-25T06:35:31Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumari Herritarren Ekarpena: HISTORIAREN ETA EUSKAL HERRIKO NAZIO-HISTORIAREN IRAKASKUNTZA EUSKAL CURRICULUMEAN (Alizia Stürtze) {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]] hgbsq4sp6trticsclel1w4vp45z8vao 6 1956 4153 3890 2008-06-25T06:35:27Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumari Herritarren Ekarpena: Historia arloko Euskal Curriculumaren kritika. (Jurgi Kintana) {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]] ai8ai964tp1rc0anbsbmrs97fl08wyk 6 1957 4154 3892 2008-06-25T06:35:28Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumari Herritarren Ekarpena: Historia eta irakaskuntza (Mikel Sorauren). {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]] 30fmytrk5dq9ojgl4lns03bkj7cc17l 6 1958 4161 3893 2008-06-25T06:36:42Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumari Herritarren Ekarpena: Ingurumen Hezkuntza {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]] 4pgthxv89v70bj7x3x39wlc8ofvemi0 6 1959 4162 3894 2008-06-25T06:36:44Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumari Herritarren Ekarpena: Ingurumena eta Hezkuntza - AHTaren aurkako asanblada. {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]] sl0ziziuc87twklwr88b95lzbhn4ltx 6 1960 4163 3896 2008-06-25T06:36:46Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumari Herritarren Ekarpena: Internazionalismoa eta Garapenerako hezkuntza. {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]] tet9hmql63chl8hrpzkf9ygrf8nkuwf 6 1961 4145 3898 2008-06-25T06:33:58Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumari Herritarren Ekarpena: Garapenerako hezkuntzaren diagnostikoa eta erronkak Euskal Autonomia Erkidegoko hezkuntza sisteman. (Euskal Autonomi Erkidegoko GGKEen Koordinakundea) {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]] lh8c1ik9o2ek7op0llm5ucofzuns5k3 6 1962 4168 3899 2008-06-25T06:37:08Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumari Herritarren Ekarpena: Munduaren historia ez zen Erroman hasi. Eurozentrismoaren aurkako kritika (Andoni Gorostiaga). {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]] ls3thbinaijxdvuznmma5thff7xx005 6 1963 4164 3901 2008-06-25T06:36:48Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumari Herritarren Ekarpena: Komunikabideak eta Hezkuntza {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]] p4eoju4crncw4ka4nq1ujjay4upu1m3 6 1964 4165 3902 2008-06-25T06:36:50Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumari Herritarren Ekarpena: Kultur arteko hezkuntza. {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]] 3wpkal3nhlksxlkoy4ix0mnfn2f4az3 6 1965 4172 3905 2008-06-25T06:38:23Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumari Herritarren Ekarpena: Norberaren garapenerako hezkuntza {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]] 22bzv6vkg6povniysjhtoi5qozi6zaf 6 1966 4173 3906 2008-06-25T06:38:25Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumari Herritarren Ekarpena: Osasun hezkuntza eta drogo-menpekotasunen prebentzioa. (Marian Mendiola eta Txus Congil) {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]] b5qw6kar7co9f2cl97sqwcr71dnasdx 6 1967 4178 3907 2008-06-25T06:39:23Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumari Herritarren Ekarpena: Sexu hezkuntza (Mireia Delgado) {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]] q000kdeimg9ofkw6let612wxd8j4knm 6 1968 4174 3909 2008-06-25T06:38:27Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumari Herritarren Ekarpena: Parte hartzea eta hezkuntza {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]] 1dxq4u4d6mccrw33ipqjxw1kmdemlsc 6 1969 4152 3910 2008-06-25T06:34:14Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumari Herritarren Ekarpena: Hezkuntza Komunitate Dialogikoak. Mertxe Serna (Urretxuko ikastola); Luzia Medrano (La Pueblako ikastola); Idoia Fernandez (Euskal Herriko Unibertsitatea) {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]] 7ib2s0uty6fqm85s05wuldyvs0tyncn 6 1970 4160 3911 2008-06-25T06:35:42Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumari Herritarren Ekarpena: Ikasleen Biltzarrak. {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]] 8umkm3ldetwxl7kjmx55wqoo1fr489x 6 1971 4175 3912 2008-06-25T06:38:29Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumari Herritarren Ekarpena: Parte-hartzea ikastolan. Langile Ikastola. {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]] iehmvdp8awsfe1g33g1wtv2h1e9i03w 6 1972 4139 3918 2008-06-25T06:31:57Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculuma espezifiko, oinarrizko eta komuna biltzen duen dokumentua. {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]] kzcw7s79l2m18i1adbkm8uer87oegxm 6 1973 4144 3921 2008-06-25T06:32:08Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumaren arlo bakoitzeko atal espezifikoak: Euskara eta euskal literatura. {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]][[Kategoria:Hizkuntza eta Literatura Euskal Curriculumean]] 4zdnqjuktwcbw7ycvgeh1xjvufbrngr 6 1974 4147 3925 2008-06-25T06:34:03Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumaren arlo bakoitzeko atal espezifikoak: Gizarte Zientziak. {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]][[Kategoria:Gizarte Zientziak Euskal Curriculumean]] 73jeh5ti476d3f5432z3sf020me6q08 6 1975 4148 3929 2008-06-25T06:34:05Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumaren arlo bakoitzeko atal espezifikoak: Gizarte Zientziak. {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]][[Kategoria:Gorputz Hezkuntza Euskal Curriculumean]] rbf2dqo6melxofq5i50hx9vb5iwqyww 6 1976 4167 3933 2008-06-25T06:37:00Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumaren arlo bakoitzeko atal espezifikoak: Musika eta Dantza {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]][[Kategoria:Musika eta Dantza Euskal Curriculumean]] t447yan0lg1b02tkkk8g41jrz2xzbof 6 1977 4171 3936 2008-06-25T06:38:21Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumaren arlo bakoitzeko atal espezifikoak: Natur eta Osasun Zientziak {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]][[Kategoria:Natur Zientziak eta Osasun Zientziak Euskal Curriculumean]] b2ik9uxf5bqh7ybj9wvbs6b7t893tlq 6 1978 4176 3938 2008-06-25T06:38:32Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumaren arlo bakoitzeko atal espezifikoak: Plastika eta Ikus Adierazpena {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]][[Kategoria:Plastika Euskal Curriculumean]] gqd55i1f8cykucqzxzy7cqi7mqjm4hh 6 1979 4180 3940 2008-06-25T06:39:28Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Euskal Curriculumaren arlo bakoitzeko atal espezifikoak: Teknologia {{GFDL}} [[Kategoria:Euskal Curriculumaren dokumentuak]][[Kategoria:Teknologia Euskal Curriculumean]] 9uaxkshsev06kwgfh74da8lo3jnop09 10 1980 3945 2008-06-20T20:28:21Z Theklan 125 Txantiloi:Euskal Curriculuma/Sarrera izenburua Euskal Curriculuma/Sarrera(r)engatik aldatu da wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Euskal Curriculuma/Sarrera]] svomwxvrbcugrdkuu32rb7sooqbs19p 0 1986 6456 6337 2014-04-16T08:07:59Z 82.130.201.53 /* Espainiar trantsizioa. */ wikitext text/x-wiki '''Nondik gatoz?''' galdera egiten zuen [[w:Joxe Migel Barandiaran|Joxe Migel Barandiaran]]ek herri batek egin behar dituen galdera sortan. Galdera horri erantzuna ematea historia aztertzea da, herri baten historia. Curriculumean edukia bezain garrantzizkoa da historiaren funtzioa zein den argi agertzea. Zertarako egin behar da historia eta nolakoa? Soilik nazio baten nortasuna lantzeko eta zein nazio? Herritar komunitatearen kontzientzia lantzeko eta suspertzeko? Guztien ondare kulturala transmititzeko? Gaurko mundua ulertzeko iragana aztertuz? Galdera zerrenda luza eta osa dezake bakoitzak. Euskal Herria ez da modu isolatuan bizi, garatu. Ez gara uharte herri bat. Historiaurrean zehar, eta noski geroagoko historian ere, askotariko eraginak iritsi zaizkigu hala iparraldetik nola hegoaldetik. Gure kulturaren sorrera, Europako beste hainbatetan bezala, beste herri, ekarpen, jendeen migrazio eta elementu kulturalekiko harremanetan gertatu zen. Hemen proposatzen den edukia behin behineko proposamena da. Azaltzen den historia Euskal Herrikoa da, baina Europako historia orokor baten barruan kokaturik, artikulazio eta marko politiko guztien gainetik, euskaldunak gutxienez Europako herritarrak baitira. Lana ez da erraza, ikusirik Euskal Herriko lurralde bakoitzak bere historia berezia duela, bere iragan bereziari, bere dinamika sozio-politiko bereziari loturik. Euskal Herria aurpegi anitzetakoa baita, lurralde bakoitzak egoera juridiko bereziak bizi izan ditu iraganean. Hala ere, desberdintasun guztien gainetik, hor dira ezin ukatuzko eragile komunak, euskaldun guzien ondare komuna osatzen dutena. =Historiaurrea= ==Lehen biztanleak.Paleolitoa== ===Ustekabeko aurkikuntzak: horien kokapena=== ===Euskal lurraldeetako lehen biztanleak=== ===Bizimoldeak haitzuloetatik kostaldera=== ===Aztarnategi nagusiak: Benta Laperra, Santimamiñe, Ekain, Altxerri, Isturitze…=== ==Neolitoa== ===Neolitoaren ezaugarriak euskal lurraldetan.=== ===Lehen herrixkak.=== ==Metalen aroa. Kobrearen eta brontzearen sarrera== ===Iparraldeko eta hegoaldeko eraginak.=== ===Tresneria berrien aztarnak.=== ===Megalitismoaren garapena: trikuharriak eta tumuluak.=== ==Euskara== ===Euskararen jatorria eta bilakaera.=== ===Beste hizkuntzekiko harremanak.=== =Historia= ==Antzinatea== ===Zibilizazio zelto-iberikoaren azalpenak Araban eta Nafarroan=== ===Greko-erromatar idazleen iritziak euskaldunekiko.=== ===Erromatarkuntzaren ondorioak gizartea eta antolamendu politikoan. Latinaren eragina euskararengan.=== ===Mundu klasikoaren kultura ondareak gure egungo zibilizazioari egindako ekarpenak.=== ===Kristautasunaren hedapena eta eragina.=== ==Euskal herria erdi aroan== ===Aldaketa geopolitikoak IV. mendetik aurrera=== ===Baskonia-Akitania bisigodoen, frankoen eta Islamaren artean. Herrialde horien arteko bakezko harremanak eta haserreak. Al Andalus/Tutera.=== ===Nafarroako erresuma eta Pirinioetatik hegoaldera eta iparraldera dauden euskal lurraldeak=== ====Lurralde-antolakuntzaren bilakaera estatu europarren eraketa-prozesuan.==== ====Euskal lurraldeen barne eta kanpo-harremanak.==== ====Ingalaterrako koroa Lapurdin eta Zuberoan.==== ====Ehun urteetako Gerrak Zuberoan eta Lapurdin izandako eragina.==== ====Nafarroako Erresuman izandako aldaketak. Gaztelaren gerra eta konkista.==== ===Euskal herriko gizartea eta zibilizazioa Erdi Aroan:=== ====Erdi Aroko gizartea: Jaunak, apaizak eta nekazariak.==== ====Behe Erdi Aroko hirien loraldia eta burgesiaren azalpena.==== ====Erlijioaren eragina:Monasterioak eta kristau-eliza.==== ====Mairuak/kristauak/juduak. Hiru erlijio eta kulturen arteko elkarbizitza.==== ===Ekonomiaren ezaugarriak Erdi Aroan=== ====Itsas nabigazioa. arrantza eta merkataritza. Bilboko portua eta kontsulatua. Bale-arrantza.==== ====Euskaldunak Amerikako konkista eta kolonizazioan. Artoaren sarreraren garrantzia nekazaritzan.==== ====Burdinolak eta ontziolak.==== ====Berant Erdi Aroko gatazka sozio-ekonomikoak:. Gerra, gosete eta izurriteak==== ====Nekazarien oldarpenak eta emantzipazioak.==== ====Gremioen altxaketak.==== ====Ahaide Nagusien arteko borrokak==== ===Foru-sistemaren eraketa euskal lurraldeetan=== ====Foruen eta erakundeen sorrera eta hedapena.==== ====Egungo zenbait erakunderekiko dituzten harremanak.==== ==EUSKAL HERRIA ARO MODERNOAN== ===Kulturaren bilakaera XVI-XVIII mendeetan.=== ====Kristau erreformak eta katolikoen kontrarreforma. Joana Albretekoa eta Joannes Leizarragaren Biblia.==== ====Ilustrazioa: Bergarako Errege Mintegia, Euskal Herriaren Adiskideen Elkartea eta Elhuyar anaiak.==== ===Lurraldeen bilakaera=== ====Espainiar Borbondarren erreformismoa. Foralismoaren krisiak, Matxinadak.==== ====Frantziako Borbon etxearen gorakadaren ondorioak Ipar Euskal Herrian. Enrike III.a (Nafarroakoa)- IV.a (Frantziakoa). Luis XIV.a eta Utrecht-eko hitzarmenaren ondorioak.==== ====Euskal Herriko lurraldeen legedi eta erakundeen bilakaera.==== ===Aldaketak euskal herriko gizartean eta ekonomian=== ====Demografia-gorabeherak.==== ====Artoaren ekarpena eta nekazari krisiak.==== ====Itsas-merkataritza: artilea, burdina. Mundu kolonialaren eragina. Caracasko Errege Konpainia Gipuzkoar ====Ternuako arrantza, balearen ehizatzea.==== =Aro GaraikideA: 1789-1914= ==Antzinako Erregimenaren krisialdia.== ===Frantziako Iraultza eta Napoleonen Inperioaren ondorioak Euskal Herrian.=== ====Frantziako Iraultza (1789-1799). Foruen deuseztapena eta departamentuen sorrera Iparraldean==== ====Konbentzio gerra (1793-1795) Hego Euskal Herrian.==== ====Independentzia gerra eta bere ondorioak Hego Euskal Herrian.==== ===Euskal Herriko bilakaera historikoa XIX. mendean.=== ====Espainiako estatu liberalaren eraketa. Tradizionalismoa eta liberalismoaren arteko gatazka. Lehen Gerra Karlistaren eragina eta ondorioak Euskal Herrian.==== ====Bigarren gerla karlista (1872-1876). Foruen abolizioa.==== ====Euskal nazionalismoaren sorrera.==== ==Europaren bilakaera ekonomikoa eta soziala== ===Iraultza industrialaren ezaugarriak Euskal Herrian. Sorrera, hedapena eta bilakaera=== ===Industrializazioak eragindako aldaketa sozio-ekonomikoa.=== ====Demografia igoera eta emigrazioa. Hirien hazkundea.==== ====Gizarte kultur-anitza.==== ====Langile-mugimenduak eta sozialismoa.==== =XX. mendeko bilakaera politikoa= ==Lehen mundu gerra eta haren ondorioak Ipar Euskal Herrian== ==Bigarren Mundu Gerra eta haren ondorioak Ipar Euskal Herrian bereziki.== ==Gerra arteko Espainiar krisi egoeraren ondorioak Hego Euskal Herrian.== ==Euskal estatutua garatzeko oztopoak Bigarren Errepublikan zehar.== ==Espainiako Gerra Zibilak Euskal Herrian izandako eragina.== ==Francoren diktaduraren eraginak ekonomia eta gizartean.== ==Eusko Jaurlaritza atzerrian. Frankismoaren aurkako oposizioa.== ==Frantzia eta Ipar Euskal Herria, IV. eta V. Errepublika garaian.== =Euskal Herria Gaur= ==sasha grey bukkakea.== ==1978ko konstituzioa eta autonomi-estatuaren sorreran.== ===EAEko 1979ko autonomia estatutua.=== ===Nafarroako Foru Hobekuntza.=== ===Lehen Jaurlaritza.=== ==1980. hamarkadako krisi ekonomikoaren eragina Euskal Herrian.== ==Espainia Europar Batasunean integratzeak Hego Euskal Herrian izandako ondorioak.== fol71f5crykwevu59x61mo8oa7n45j8 0 1987 3963 2008-06-22T13:24:28Z Theklan 125 Euskal Curriuculuma/Gizarte Zientziak/Nondik gatoz? Euskal Herriaren bilakaera historikoa Europan eta Munduan izenburua Euskal Curriculuma/Gizarte Zientziak/Nondik gatoz? Euskal Herriaren bilakaera historikoa Europan eta Munduan(r)engatik aldatu da wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Euskal Curriculuma/Gizarte Zientziak/Nondik gatoz? Euskal Herriaren bilakaera historikoa Europan eta Munduan]] ay4fuo73antjllpna9l2jto3qnzjd1p 0 1989 7374 7373 2015-05-28T22:54:24Z Matiia 1229 [[Special:Contributions/187.0.73.206|187.0.73.206]] ([[User talk:187.0.73.206|talk]]) wikilariaren aldaketak deseginda, edukia [[User:Joxemai|Joxemai]] wikilariaren azken bertsiora itzuli da. wikitext text/x-wiki __NOTOC__ <center> '''<h1>Esperantoa ikasteko liburua</h1>''' [[Irudi:Flag of Esperanto.svg|350px|border]] </center> *[[Esperanto/Sarrera|Sarrera]] ==Kultura Esperantista== *[[Esperanto/Erakundeak|Erakunde esperantistak]] *[[Esperanto/Esperantoa_Euskal_Herrian|Esperantoa Euskal Herrian]] *[[Esperanto/Aldizkariak|Esperantozko aldizkariak]] ==Gramatiko (Gramatika)== *[[Esperanto/Aditzak I|Aditzak I]] *[[Esperanto/Aditzak II|Aditzak II]] *[[Esperanto/Hitz_korrelatiboen_taula|Hitz korrelatiboen taula]] ==Vortaro (Hiztegia)== *[[Esperanto/Hiztegia/Animaliak|Animaliak]] *[[Esperanto/Hiztegia/Familia|Familia]] *[[Esperanto/Hiztegia/Gorputz_atalak|Gorputz atalak]] *[[Esperanto/Hiztegia/Herrialdeak|Herrialdeak]] *[[Esperanto/Hiztegia/Hizkuntzak|Hizkuntzak]] *[[Esperanto/Hiztegia/Informatika|Informatika]] *[[Esperanto/Hiztegia/Koloreak|Koloreak]] ==Aldonoj (Eranskinak)== *[[Esperanto/A eranskina|A eranskina: Alfabetoa eta Ahoskera]] ==Aŭtoroj (Egileak)== *[[Esperanto/Egileak|Egileak]] [[Kategoria:Esperanto]] [[af:Esperanto]] [[cs:Esperanto]] [[de:Esperanto]] [[eo:Esperanto por komencantoj]] [[en:Esperanto]] [[es:Esperanto]] [[et:Esperanto]] [[fi:Esperanto]] [[fr:Espéranto]] [[id:Bahasa Esperanto]] [[it:Esperanto]] [[ms:Bahasa Esperanto]] [[ja:エスペラント]] [[he:אספרנטו]] [[hr:Esperanto]] [[nl:Esperanto]] [[no:Esperanto]] [[pl:Esperanto]] [[pt:Esperanto]] [[fi:Esperanton kieli]] [[sk:Esperanto]] [[sv:Språkkurser/Esperanto]] [[zh:世界语]] 12u19y4x8lhjokpcap4cr28eoac331c 0 1990 5516 4074 2012-06-25T10:46:49Z 158.227.0.240 akatsa zegoen wikitext text/x-wiki Esperantozko alfabetoak 28 letra ditu. Beste alfabeto batzutan agertzen diren zenbait letra ez dira agertzen: Ñ, Q, W, X eta Y. Dena dela, beste sei letra azentudun erabiltzen ditu: :'''Ĉ''', '''Ĝ''', '''Ĥ''', '''Ĵ''', '''Ŝ''' eta '''Ŭ'''. Lehenengo bostek aztentu zirkunflexua dute, azkenak, aldiz, zirkunferentzia baten beheko zatiaren antzeko azentua duelarik. Euskaraz bezala, bost letra dira bokalak, beste guztiak kontsonanteak diren bitartean. Esperantoz, letra bakoitzak ahoskera bakarra du, eta ez dago letra muturik. Honek esan nahi du Esperantoa idazten den moduan ahoskatzen dela. Gainera, soinu bakoitzak idatzia izateko era bakarra du, entzutako esperantozko hitz baten ortografia asmatzea oso erraza delarik. Ezaugarri hauen deskribapen teknikoa Esperantoa ''fonetiko'' eta ''ortografikoa'' dela da. {|border = 0 cellpadding = 3 cellspacing = 2 bgcolor = "#FFFFFF"| |- |style = "background: #009955;"| Letra |style = "background: #009955;"| Letraren izena |style = "background: #009955;"| Soinua (Euskararekin alderatuz) |style = "background: #009955;" colspan = 2| Adibidea |- |style = "background: #99CCFF;"|A |style = "background: #99CCFF;"|a |style = "background: #99CCFF;"|a euskarazko '''a'''nimali'''a'''n bezala |style = "background: #99CCFF;"|abelo |style = "background: #99CCFF;"|erlea |- |style = "background: #99CCFF;"|B |style = "background: #99CCFF;"|bo |style = "background: #99CCFF;"|b '''b'''iologian bezala |style = "background: #99CCFF;"|bano |style = "background: #99CCFF;"|bainua |- |style = "background: #99CCFF;"|C |style = "background: #99CCFF;"|co |style = "background: #99CCFF;"|ts I'''ts'''u moduan |style = "background: #99CCFF;"|celo |style = "background: #99CCFF;"|helmuga |- |style = "background: #99CCFF;"|Ĉ |style = "background: #99CCFF;"|ĉo |style = "background: #99CCFF;"|tx '''Tx'''arto moduan |style = "background: #99CCFF;"|ĉar |style = "background: #99CCFF;"|zeren (eta) |- |style = "background: #99CCFF;"|D |style = "background: #99CCFF;"|do |style = "background: #99CCFF;"|d '''d'''ozenan bezala |style = "background: #99CCFF;"|donaco |style = "background: #99CCFF;"|donazio |- |style = "background: #99CCFF;"|E |style = "background: #99CCFF;"|e |style = "background: #99CCFF;"|e '''e'''rregen bezala |style = "background: #99CCFF;"|eble |style = "background: #99CCFF;"|agian |- |style = "background: #99CCFF;"|F |style = "background: #99CCFF;"|fo |style = "background: #99CCFF;"|f '''f'''in-en moduan |style = "background: #99CCFF;"|fremda |style = "background: #99CCFF;"|atzerritar |- |style = "background: #99CCFF;"|G |style = "background: #99CCFF;"|go |style = "background: #99CCFF;"|g '''g'''ol-en bezala |style = "background: #99CCFF;"|gloro |style = "background: #99CCFF;"|gloria |- |style = "background: #99CCFF;"|Ĝ |style = "background: #99CCFF;"|ĝo |style = "background: #99CCFF;"|j '''j'''irafan moduan (ez nahastu gaztelerazkoarekin) |style = "background: #99CCFF;"|ĝardeno |style = "background: #99CCFF;"|lorategi |- |style = "background: #99CCFF;"|H |style = "background: #99CCFF;"|ho |style = "background: #99CCFF;"|h ingelesezko '''h'''ello- bezala |style = "background: #99CCFF;"|honoro |style = "background: #99CCFF;"|ohore |- |style = "background: #99CCFF;"|Ĥ |style = "background: #99CCFF;"|ĥo |style = "background: #99CCFF;"|gaztelerazko j gogorra bezala; '''j'''ardín |style = "background: #99CCFF;"|ĥoro |style = "background: #99CCFF;"|korua |- |style = "background: #99CCFF;"|I |style = "background: #99CCFF;"|i |style = "background: #99CCFF;"|Euskaraz bezala m'''i'''n |style = "background: #99CCFF;"|iri |style = "background: #99CCFF;"|joan |- |style = "background: #99CCFF;"|J |style = "background: #99CCFF;"|jo |style = "background: #99CCFF;"|Beti agertzen da diptongoetan, '''i''' bezala ahoskatuz |style = "background: #99CCFF;"|juna |style = "background: #99CCFF;"|gaztea |- |style = "background: #99CCFF;"|Ĵ |style = "background: #99CCFF;"|ĵo |style = "background: #99CCFF;"|x suabea moduan, y argentinarraren antzera |style = "background: #99CCFF;"|ĵuro |style = "background: #99CCFF;"|birao |- |style = "background: #99CCFF;"|K |style = "background: #99CCFF;"|ko |style = "background: #99CCFF;"|Euskaraz bezala, '''k'''ateto |style = "background: #99CCFF;"|kara |style = "background: #99CCFF;"|maitea |- |style = "background: #99CCFF;"|L |style = "background: #99CCFF;"|lo |style = "background: #99CCFF;"|Euskaraz bezala '''l'''o |style = "background: #99CCFF;"|longa |style = "background: #99CCFF;"|luzea |- |style = "background: #99CCFF;"|M |style = "background: #99CCFF;"|mo |style = "background: #99CCFF;"|Euskaraz bezala, a'''m'''a |style = "background: #99CCFF;"|mano |style = "background: #99CCFF;"|eskua |- |style = "background: #99CCFF;"|N |style = "background: #99CCFF;"|no |style = "background: #99CCFF;"|Euskaraz bezala, '''n'''egu |style = "background: #99CCFF;"|nova |style = "background: #99CCFF;"|berria |- |style = "background: #99CCFF;"|O |style = "background: #99CCFF;"|o |style = "background: #99CCFF;"|Euskaraz bezala, '''o'''n |style = "background: #99CCFF;"|odo |style = "background: #99CCFF;"|oda |- |style = "background: #99CCFF;"|P |style = "background: #99CCFF;"|po |style = "background: #99CCFF;"|Euskaraz bezala, '''p'''ertsona |style = "background: #99CCFF;"|pilko |style = "background: #99CCFF;"|baloi |- |style = "background: #99CCFF;"|R |style = "background: #99CCFF;"|ro |style = "background: #99CCFF;"|Euskarazko r bakarraren moduan, zo'''r''''o |style = "background: #99CCFF;"|rado |style = "background: #99CCFF;"|gurpil |- |style = "background: #99CCFF;"|S |style = "background: #99CCFF;"|so |style = "background: #99CCFF;"|Euskaraz bezala, '''s'''asoi |style = "background: #99CCFF;"|suno |style = "background: #99CCFF;"|eguzki |- |style = "background: #99CCFF;"|Ŝ |style = "background: #99CCFF;"|ŝo |style = "background: #99CCFF;"|Euskarazko x bezala, '''x'''aboi |style = "background: #99CCFF;"|ŝi |style = "background: #99CCFF;"|hura (neska) |- |style = "background: #99CCFF;"|T |style = "background: #99CCFF;"|to |style = "background: #99CCFF;"|Euskaraz bezala, '''t'''apoi |style = "background: #99CCFF;"|temo |style = "background: #99CCFF;"|gai |- |style = "background: #99CCFF;"|U |style = "background: #99CCFF;"|u |style = "background: #99CCFF;"|Euskaraz bezala, '''u'''ztaila |style = "background: #99CCFF;"|urbo |style = "background: #99CCFF;"|herri |- |style = "background: #99CCFF;"|Ŭ |style = "background: #99CCFF;"|ŭo |style = "background: #99CCFF;"|ingelsezko w moduan '''w'''ater diptongoetan agertzen da |style = "background: #99CCFF;"|aŭdi |style = "background: #99CCFF;"|entzun |- |style = "background: #99CCFF;"|V |style = "background: #99CCFF;"|vo |style = "background: #99CCFF;"|b eta f-ren arteko erdibidean |style = "background: #99CCFF;"|veni |style = "background: #99CCFF;"|etorri |- |style = "background: #99CCFF;"|Z |style = "background: #99CCFF;"|zo |style = "background: #99CCFF;"|Frantsesezko z-ren antzera |style = "background: #99CCFF;"|zorgi |style = "background: #99CCFF;"|zaindu |} ==Diptongoak== {|border = 0 cellpadding = 3 cellspacing = 2 bgcolor = "#FFFFFF"| |- |style = "background: #009955;"| Letrak |style = "background: #009955;"| Soinua |style = "background: #009955;" colspan = 2| Adibidea |- |style = "background: #99CCFF;"|AJ |style = "background: #99CCFF;"|ai moduan, k'''ai'''man |style = "background: #99CCFF;"|kaj |style = "background: #99CCFF;"|eta |- |style = "background: #99CCFF;"|AŬ |style = "background: #99CCFF;"|au moduan, h'''au''' |style = "background: #99CCFF;"|aŭ |style = "background: #99CCFF;"|edo |- |style = "background: #99CCFF;"|EJ |style = "background: #99CCFF;"|ei moduan |style = "background: #99CCFF;"|plej |style = "background: #99CCFF;"|-ena (superlatiboa) |- |style = "background: #99CCFF;"|EŬ |style = "background: #99CCFF;"|eu moduan '''eu'''ropo |style = "background: #99CCFF;"|Eŭropo |style = "background: #99CCFF;"|Europa |- |style = "background: #99CCFF;"|OJ |style = "background: #99CCFF;"|oi moduan |style = "background: #99CCFF;"|lingvoj |style = "background: #99CCFF;"|hizkuntzak |- |style = "background: #99CCFF;"|UJ |style = "background: #99CCFF;"|uoi moduan |style = "background: #99CCFF;"|ĉiuj |style = "background: #99CCFF;"|guztiak |} [[Kategoria:Esperanto]] spxqqlalpyetv6o0s05m1e3b7qk3sew 10 1991 4028 4018 2008-06-23T13:04:36Z Enzaiklopedia 167 wikitext text/x-wiki [[irudi:{{{1}}}.svg|9px|Garapen maila: {{{1}}} {{#if:{{{2|}}}|({{{2}}}n)|}}]] {{#if:{{{2|}}}|[[Laguntza:Garapen mailak|<small>({{{2}}})</small>]]}}<noinclude>[[Kategoria:Garapen txantiloiak]] [[en:Template:Stage]] </noinclude> bgmrdjdspeqsex19sxbn14pjtmgknyj 14 1992 3976 2008-06-22T17:42:35Z Theklan 125 Orrialde berria: [[Kategoria:Txantiloiak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Txantiloiak]] 7eauyfk2o51ps0ojjwdth40crlabi17 10 1993 3990 2008-06-22T18:02:08Z Theklan 125 Orrialde berria: <div class="boilerplate" style="margin:0.5em auto;width:80%;background-color:#f7f8ff;border:2px solid #8888aa; padding:4px;font-size:85%;min-height:64px;vertical-align:center" id="i... wikitext text/x-wiki <div class="boilerplate" style="margin:0.5em auto;width:80%;background-color:#f7f8ff;border:2px solid #8888aa; padding:4px;font-size:85%;min-height:64px;vertical-align:center" id="imageLicense"> <div style="float:left" id="imageLicenseIcon">[[Irudi:Heckert GNU white.svg|64px|GFDL]]</div> <div style="text-align:center;margin-left:68px" id="imageLicenseText"> Baimena duzu dokumentu hau kopiatu, banatu edo/eta aldatzeko '''[[Wikipedia:GNU Dokumentazio Librearen Lizentziaren testua|GNU Free Documentation License]]''' baldintzapean, [[Free Software Foundation]]ek argitaratutako 1.2 edo ondorengo bertsioan; sekzio aldaezinik gabe, azaleko testurik gabe, eta atzeko azaleko testurik gabe.<br/>[[Wikipedia:Lege oharra|Lege oharra]]. </div> </div><includeonly>[[Kategoria:GFDL artxiboak]]</includeonly> <noinclude>[[Kategoria:Lizentzia txantiloiak]]</noinclude> eatvqtwb9y296atb7gx04zq910nfp3b 14 1994 3991 2008-06-22T18:02:49Z Theklan 125 Orrialde berria: [[Kategoria:Fitxategiak lizentziaren arabera]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Fitxategiak lizentziaren arabera]] 61wlkxe0wtpfftdu24ro0wtq3bj2k3t 0 1997 4011 4010 2008-06-23T12:28:04Z Theklan 125 /* Giza taldeen eta ingurunearen arteko harremanak eta horren ondorioak. */ wikitext text/x-wiki '''Non bizi gara eta nola antolatzen dugu espazioa?''' [[:w:Aita Barandiaran|Aita Barandiaranen]] arabera herri batek egin behar duen galderetako bat da. Galdera honi erantzutearen helburua honakoa da: Euskal Herriaren inguru fisikoaren oinarrizko ezaugarriak eta aniztasuna ezagutu, espazioan kokatu eta modu egokian interpretatu, aldaketak identifikatu eta bizilekuak gizaharremanetan, kulturan, ekonomian eta, oro har, herrien eta pertsonen izaeran eta jokamoldeetan duen eraginaz jabetzeko eta ekintzapide pertsonal arduratsuen bidez praktika koherenteak sustatzeko. ==Euskal Herriaren kokaleku geografikoa== ===Eremu epeleko leku bat: koordenatu geografikoak.=== ===Bidegurutzea Arku Atlantikoan.=== ===Harreman lekua Europan=== ====Iberiar penintsularen eta Europa kontinentalaren artean.==== ====Europa mediterraneoaren eta atlantikoaren artean.==== ===Kontrasteei bide ematen dien kokalekuak:=== ====Aniztasuna Euskal Herriko erliebean.==== ====Kostaldea: hondartzak eta itsas labarrak.==== ====Mendi eremuak – lurralde irekiak.==== ====Egoera klimatikoen aniztasuna.==== ====Sare hidrografikoa: bi isurialde desberdin.==== ====Paisaia anitzak. Elementu natural eta giza elementu bereizgarriak.==== ==Kokalekua, fluxuen eta trukeen faktore gisa== ===Donejakueko bidea eta Europarekiko kultur trukeak.=== ===Itsasaldean egotea, eta portuen bidez izandako ohiko merkataritza trukeak.=== ====Bilboko portuaren garrantzi berezia.==== ====Bilboko kontsulatua.==== ==Gizakiaren eragina espazio antolaketan== ===Kantauri ertzaren eta Ebroko korridorearen artean: kokaleku estrategikoa Europa barruan.=== ===Komunikazio sarea: azken hamarkadetako garapena eta proiektu berriak.=== ====Autobide, autobia eta errepide-sarea.==== ====Trenbideak, aireportuak, merkantzi portuak==== ====Egungo egoera eta proiekturik garrantzitsuenak.==== ===Hiri eta landa-espazioak: hiri espazioen aldaketak eta eragin eremuen hedapena.=== ====Landa eremua eta hiri eremua. Baserrien esparrua; hiriguneak eta industrialdeak.==== ====Tarteko unitateak (eskualdeak, eskualde-egiturak) indartzea, lurraldearen oreka handiagoa lortzeko==== ====Komunikazio eta garraio egituren eragina nekazari munduan eta hiri-inguruan==== ====Hiri-espazioen hazkundea==== ====Hiritartze prozesuen azelerazioen ondorioz landa-eremuen berrantolaketa.==== ====Biztanleria motak.==== ====Bizimodua landa eta hiri-eremuan.==== ==Euskal Herritik - Euskal Hirira== ===Euskal hirigintza, sorrera, bilakaera historikoa.=== ===Hirien egitura, funtzioak eta espazioa.=== ===Euskal hiri-sistema poli-nuklearra.=== ====Hiri-kontzentrazioa. Hiri-hierarkia.==== ====Euskal Herriko lurraldeetako eta haren inguruko hiri-eremuaren zenbait eredu.==== ==Etorkizuneko erronkak== ===Hirugarren sektoreko hirietarantz.=== ===Hirietako biztanleen arazoak. Irtenbideen proposamenak.=== ===Giza taldeen eta ingurunearen arteko harremanak eta horren ondorioak.=== ===Gizakiak eragindako ingurumen arazoren azterketa (landaredian, uraren arazoa, klima-aldaketa )=== ===Ingurunea babesteko abian jarritako politikak=== m9rb1fw0z5gzocwe1hfhzvp9l19ou3z 0 1998 4014 2008-06-23T12:35:43Z Theklan 125 Orrialde berria: '''Zein eta zenbat gara?''' [[:w:Aita Barandiaran|Aita Barandiaranen]] arabera herri batek egin behar duen galderetako bat da. Galdera honi erantzutearen helburua demografiaren eg... wikitext text/x-wiki '''Zein eta zenbat gara?''' [[:w:Aita Barandiaran|Aita Barandiaranen]] arabera herri batek egin behar duen galderetako bat da. Galdera honi erantzutearen helburua demografiaren egitura eta dinamika aztertzea da. Euskal Herrian azken bi gizaldietan bereziki egon diren mugimendu demografikoak, aroak eta horien arrazoiak eta ondorioak ezagutu informazio egokia aukeratuz, adierazpen grafiko desberdinak ikasiz interpretatuz eta ezagutza hori adierazpen bide ezberdinez komunikatu, demografiaren dinamikak kulturan, hizkuntzan, ekonomian duen eraginaz jabetzeko eta elkarbizitzarako jarrerak lantzeko. ditzaketen ondorio sozial, ekonomiko, kultural eta abarrekin erlazionatzen ditu. ==Biztanleriaren egungo egitura Euskal Herrian eta lurralde historikoka== ===Euskal Herria mendebaldeko gizarte modernoa=== ===Guztiko biztanleria eta dentsitate demografikoa=== ===Adinaren, sexuaren eta jatorriaren araberako egitura=== ===Ikasketa maila, hizkuntza, jarduera sektoreak, etab=== ===Euskal biztanleria ezaugarriak: biztanleria zahartua; Desberdintasun handiak okupazioan jarduera sektoreen arabera.=== ==Demografiaren dinamika Euskal Herrian eta lurralde historiko bakoitzean: iraganetik orainera:== ===Hazkunde tradizionalaren eredua: hazkunde naturala eta migrazio joerak.=== ===Trantsizio demografikoa, aldaketak hazkunde naturalean (heriotzak eta jaiotzak): noiz , zergatik.=== ===Barne eta kanpoko migrazio-mugimenduak. (Azken 125 urteak).=== ====Euskaldunak historian, munduan zehar: Ternuako Arrantzaleak,Ameriketako konkistan, migrazio ekonomikoak Ameriketara bereziki.==== ====Euskal Diaspora: EH kanpo dauden euskaldunen kopurua, bizileku nagusiak, egoera...==== ==Etorkizuneko aukerak Euskal Herriarentzat: inmigrazio anitza eta kultur askotarikoan bizitzeko erronka:== ===Inplikazio ekonomikoak eta sozialak.=== ===Demografiaren etorkizuna.=== ===Hezkuntza eta kultur beharrak.=== ===Zibilizazioak eta kulturak integratu beharra.=== ===Integrazio soziala eta kulturala.=== ===Kultura askotariko pertsonak eta taldeen onarpen, errespetu eta elkartasuna.=== bzolp2w1iw994uikl3a85k8ixsr0kni 0 1999 4073 4016 2008-06-24T07:54:32Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki ===Mamuloj (ugaztunak)=== *'''baleno:''' bale *'''delfeno:''' delfin *'''elefanto:''' elefante *'''foko:''' foka *'''hundo:''' txakur *'''hipopotamo:''' hipopotamo *'''kato:''' katu *'''kobajo:''' akuri *'''kuniklo:''' untxi *'''leono:''' lehoi *'''leporo:''' erbi *'''mamulo:''' ugaztun *'''muso:''' sagu *'''rato:''' arratoi *'''tigro:''' tigre ===Birdoj (hegaztiak)=== *'''kanario:''' kanario *'''papago:''' papagaio *'''pingveno:''' pinguino ===Rampuloj (Narrastiak)=== *'''krokodilo:''' krokodilo *'''serpento:''' suge *'''vipuro:''' sugegorri *'''testudo:''' dordoka ===Amfibioj (Anfibioak)=== *'''rano:''' igel ===Fiŝoj (Arrainak)=== *'''tinuso:''' atun *'''sardeno:''' sardina *'''ŝarko:''' marrazo ===Moluskoj (Moluskuak)=== *'''oktopuso:''' olagarro ===Insektoj (Intsektuak)=== *'''araneo:''' armiarma *'''araneaĵo:''' amarauna *'''cikado:''' txitxar *'''muŝo:''' euli *'''kokcinelo:''' marigorringo *'''papilio:''' tximeleta *'''pulo:''' ardi, arkakuso *'''vermo:''' zizare [[Kategoria:Esperanto]] e5x9v8muim2s77fepr7p759zfhhmpdo 0 2000 4104 4103 2008-06-24T16:24:57Z Theklan 125 /* Natura, goieneko kosmosa-mundua (Ortzi, ilargia, argia, euria, tximista, ortzadarra, etab.). */ wikitext text/x-wiki '''Zein dira mundu ikuskerak eta erlijioak?''' [[:w:Aita Barandiaran|Aita Barandiaranen]] arabera herri batek egin behar duen galderetako bat da. Galdera honi erantzutearen helburua Euskal Herriko historiaurreko eta historiako kultura, mitologia eta erlijioen elementuak identifikatzea eta elkarrekin lotzea da, horien esanahia eta egun duten presentzia balioesteko. ==Gure kulturaren sustrai biziak== ===Sorrera: gizakia eta natura.=== ====Natura eta euskal kontzeptu sistema.==== ===Euskal Herriaren historiaurreko eta historiako kultur eta erlijio zikloak.=== ====Denborari buruzko kultur eta kontzeptu erlijiosoa.==== ====Egutegia eta sakraltasuna: neguko festak ,udaberriko festak,udako festak,udazkeneko festak.==== ====Jainkoen garaia: denbora, mitologia eta kosmologia.==== ====Denboraren eta erlijiosotasunaren arteko lotura: kristau kultura eta denborazkotasuna. Kristau denboraren urteko zikloa.==== ===Erlijio jarrerak adierazten dituzten euskal kultur ondareko narrazioak, kondairak eta mitoak.=== == Erlijioaren gertakari berezia== ===Erlijioaren gertakariaren testuingurua:=== ====ehiza errituak==== ====ibaiak eta ugalkortasuna==== ====jaiotza, hildakoak eta arbasoak gurtzea==== ====garezurra gurtzea.==== ===Hierofaniak, sakratuaren bitartekotza gisa:=== ====Natura, goieneko kosmosa-mundua (Ortzi, ilargia, argia, euria, tximista, ortzadarra, etab.).==== Mari-------------+-----------Sugaar-----+------Mundakako printzesa Amalur | | | | + | | | +--------+--------+ +-------+-------+ Jaun Zuria | | | | +--------Eguzki Amandre Ilargi Amandre | | | Mikelats Atarabi-----------+--------------+ | | +--------------------+--------------------+ | | | Amilamia Urtzi Basajaun-----------Basandere | | | | Lamia ====Animaliak.==== ====Heriotza eta inguruak.==== ===Transzendentziaren zeinuak eta ikurrak.=== ====Santutegia eta ikurrak.==== ====Hilobi espazioak.==== ====Monasterioak eta ermitak.==== ===Esperientzia estetikoak naturan=== ==Egungo aztarnak== ===Euskal lurralde ezberdinetako jai egutegia: errituak, pertsonaiak, tradizioak, etab.=== ===Festa erlijiosoak Euskal Herrian: komunitate eta oroigarri balioa. Zaindariak eta herri gurtza.=== ==Erlijio handien aztarnak Euskal Herrian.== ===Kristautasunaren historia=== ====Euskal Herrian sartzea.==== ====Santiago bidea Euskal Herrian.==== ====Monakotza eta eskeko ordenak.==== ====Aro Modernoan errotzea: elizbarrutietako apaizak eta erlijio ordenak.==== ====Euskal Herrian kristautasuna hedatu zuten pertsona ospetsuak.==== ====Inkisizioaren auzitegia Zugarramurdin.==== ====Absolutismoa: Euskal Herriko apaizak eta Jesuiten itzulera.==== ====Karlismoa: Jainkoa, Aberria eta Erregea.==== ====Nazionalismoa eta erlijioa.==== ===Banu qasimtarrak eta Iruñeko Erresuma.=== ===Islamaren agerpena eta garapena, arabismoak euskaran.=== ===Judaismoa. Bere aztarnak eta eragina euskal lurraldeetan, Nafarroa eta Lapurdin bereziki=== ===Erlijioen kultur adierazpenak: festak, ohiturak, idatziak, ikurrak, leku sakratuak.=== sxiy59fuae6ptwk5fxsramifzs64tyt 0 2001 4042 4041 2008-06-23T13:12:54Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki '''Euskal Herriko Biodibertsitatea''' [[Euskal Curriculuma]]ren Natur eta Osasun Zientziak arloko ataletako bat da. Bertan honako atalak aztertzen dira: =Lurra= '''Euskal Herriko geologia''' batez ere [[w:Kretazeo|Kretazeo]]tik [[w:Eozenora|Eozenora]] bitarteko arrokaz osatua da, garai hartan sakonera eskaseko itsaso tropikal bat zenean. [[w:Iberiar plaka|Iberiar plaka]] eta [[w:Eurasiar plaka|Eurasiar plaka]]ren arteko talkek sortutako egiturek paisaia menditsu eta bailaratsua sortu dute. Paleozoikoan hasi eta gaur egun arte luzatzen den historia geologikoa du Euskal Herriak. Denbora horretan paisaia oso menditsua sortu dute, bailaraz beterikoa, baina dibertsitate handikoa. Azken milioi urteetako historia geologikoa ezagutzeko parada ona eskaintzen du, batez ere [[orogenia alpetar]]raren ondorioz sorturikoa. Mineral gutxi aurki daitezke, baina oso balio altukoak. Euskal Herriko hainbat eskualderen garapen ekonomikoa zuzenean lotua izan da aurkitzen diren baliabide materialekin, batez ere [[burdina]]ri. Mineralaren bila ere sortu ziren Euskal Herriko kostaldean dauden lehenengo erromatarren ustialekuak. ==Historia geologikoa== ===Aurrekanbriarra=== [[Aurrekanbriar]]ra ez da agertzen Euskal Herrian, nahiz eta [[Ursuaia mendilerroa]]n 1.000 eta 600 milioi arteko adina duten [[arroka metamorfiko]]ak agertu diren. Arroka hauek [[gneis]] eta [[kuartzita]]k dira eta [[Armorika]] kontinente txikian zegoen mendikate baten erdigunea osa zezaketen.<ref name=EH-Eusk>[http://www.luberri.org/pdfs/pdfs_ehc/EH-Eusk.pdf Euskal Herriko historia geologikoa]</ref> ===Paleozoikoa=== [[Irudi:Aiako harria.jpg|thumb|300px|[[Aiako Harria]] Paleozoikoan sortu ziren intrusio [[magma]]tikoak dira]] [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[arroka]]rik zaharrenak [[paleozoiko]]an sortu ziren. Arroka hauek gaur egun [[Pirinioak|Pirinioetan]] aurki daitezke eta, oro har, Euskal Herriko ekialdean. [[Karbonifero]]an arroka horien ezaugarriak aldatu ziren, [[arroka metamorfiko|metamorfismoa]] eman zelarik. Garai honetan sortu ziren arroken artean [[Bortziri]]ak, [[Kintoa]] eta [[Aiako Harria]] aurki daitezke gaur egun. Aurkitzen diren arroka zaharrenak hauek direnez oso zaila da [[orogenia hertziniarra]]ren aurretiko egoera paleogeografikoa zehaztea. Hala ere beste irizpide batzuk jarraituta badakigu behe [[Paleozoiko]]an itsaso sakoneko materialak metatu zirela, ondoren [[kuartzita]]k eta [[eskisto]] beltzak sortu dituztenak.<ref name=Edeso>[http://www.ingeba.euskalnet.net/euskara/geolog/geolog.htm EDESO, J. M. ''Euskal Herriko Geologia Esparrua'']</ref> Bortziriakeko hainbat harritan (batez ere [[pirita]]tan) orogeniaren aurreko deformazio eta metamorfismoa aurkitu da, [[hidrotermalismo]]z sorturikoa.<ref name=Pesquera-Velasco>PESQUERA, A. VELASCO, F. ''The arditurri Pb-Zn-F-Ba deposit (Cinco Villas massif, Basque Pyrenees): A deformed and metamorphosed stratiform deposit''</ref> [[Ordoviziar]]reko fosilak dituzten arrokak aurkitu dira [[Donibane Garazi]] inguruan, [[Aldude]]tan eta [[Orreaga]]n. Fosil hauek [[zianobakteria]], [[graptolite]], [[arkeoziatido]], [[brakiopodo]] eta [[alga]]k dira. Hainbat [[kruziana]] motako marka aurkitu dira, [[trilobite]]i egozten zaizkienak. Honi guztiari esker badakigu garai honetan sakonera eskaseko itsaso bat zegoela gaur egungo Euskal Herrian.<ref name=EH-Eusk /> [[Siluriar]]raren bukaeran [[Kaledoniar orogenia]] eman zen, [[Ebro]] eta [[Akitania]]ko arroak sortuz. Momentu horretan Euskal Herrian sakonera eskaseko itsaso bat zegoen, [[koral]] ugaridun [[kareharri]]ak sortu zirenean. Egoera hau [[Karbonifero]] bukaerarte luzatu zen, [[Hertziniar orogenia]] sortu zen garaia. Garai honetan sortu ziren [[Ebro]] eta [[Akitaniako]] mendiak eta [[Pirinioak|Pirinioetako]] zonalde axialeko mazizoak: [[Bortziri]]ak, [[Aldudes]], [[Mendibeltza]], [[Baigura]] eta [[Iguntza]] besteak beste.<ref name=Edeso /> Bortziriak oso ezaguna da dituen mineralizazioak direla eta (azkeneko urteetan [[uranio]]a ere aurkitu da). Gaia hartan 30 bat [[kilometro|km]]ko irla luzanga bat osatzen zuen. Hegoaldean metatzen ziren sedimentuek geroago [[Belabieta]] eta [[Urdalar]]ren gaur egun aurkitzen diren [[haitzurdin|marmolak]] osatu zituzten.<ref name=Laborde>[http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/munibe/1971533542.pdf LABORDE WERLINGEN, M. ''Influencia de los niveles geológicos en un valle guipuzcoano sobre las estructuras de los caseríos'']</ref> [[Devoniar]]rreko [[fosil]]ak aurkitu ziren lekuak badira [[Oiartzun]] eta [[Irun]] artean. Bertan [[krinoideo]]ak aurkitu dira hainbat [[brakiopodo]]ekin batera.<ref name=Oiartzun>[http://www.luberri.org/pdfs/pdfs_oiartun/OIA-Eusk.pdf Oiartzun haranaren historia geologikoa]</ref> Gainera hainbat lekutan ([[Bertiz]], [[Etxalar]], [[Orabidea]], [[Baztan]], [[Urkiaga]] eta [[Banka]]n, adibidez) [[echinodermata|ekinodermo]], [[briozoo]], [[koral]], [[trilobite]], [[marmoka]] eta [[molusku]] koloniak aurkitu dira, ur epeleko eta sakonera eskaseko itsaso baten adierazle.<ref name=EH-Eusk /> Devoniarra bereziki ondo ikusten da Bortzirietak Mazizoaren ekialdean. Bertan sedimentazio detritikoa eman zen, hainbat [[dolomita]]rekin tartekatuz; [[kareharri]] eta [[tupa]]k ere metatu ziren. Devoniar Ertainean [[arbel]]en 500 eta 800 metro artean daude eta Devoniar Berantiarrean berriro ere terrigenoak metatu ziren.<ref name=Abalos /> [[Karbonifero]]an bi eremu ezberdin aurki daitezke. Alde batetik Bortzirietako mazizoa, [[flysch]] itxurako sedimentazioarekin eta bere gainean [[kareharri]]ak; bestetik [[Aldudes]]ko mazizoa ([[Mendibletza]] eta [[Iguntze]]) nno [[kareharri]]en gainean [[arbel]]ak kokatu diren. Hertziniar orogeniaren ondoren sorturiko erliebeak oso azkar higatu ziren eta sedimentazioa inguruetan eman zen. Hauen zatiak [[Adarra mendia]]n, [[Aiako Harria]]n eta [[Etxalar]]en aurki daitezke. Sedimentuak gorrixkak dira, beraz ziurrenik egoera erdilehorreko klima zegoen garai hartan.<ref name=Edeso /> Horrez gain ur-gainean geratu ziren lurretan zingirak osatu ziren eta hauek landareek kolonizatu zituzten. [[Likopodio]], [[ekiseto]] eta [[iratxe]]z osatutako basoak sortu ziren eta hauetatik [[ikatz]]a sortu. Garai honetako ikatza [[Bera]], [[Etxalar]], [[Ibantelli]] eta [[Sara]]n aurki daiteke.Karboniferoan oraindik baina tektonika eman ondoren arbela eta hareharrien arteko tartekatzen bat eman zen.<ref name=Abalos /><ref name=EH-Eusk /> [[Permiar]]rean [[intrusio magmatiko]] bat gertatu zen, [[granito]] motakoa, Bortziriakeko materialak [[arroka metamorfiko|metamorfizatuz]]. Hala ere material hauek ez ziren goraino igo eta higaduraz gaur egun [[Aiako Harria]] eta [[Larrun]] mendiak osatzen dituzte.<ref name=Edeso /> Hainbat datu ikertuta plutoi hau [[orogenia]] bitarte sortu zela ikusi da, egoera tektoniko transkurrente destro batean.<ref name=Aia>P. OLIVIER, L. AMÉGLIO, H. RICHEN eta F. VADEBOIN. ''Emplacement of the Aya Variscan granitic pluton (Basque Pyrenees) in a dextral transcurrent regime inferred from a combined magneto-structural and gravimetric study''</ref> ===Mesozoikoa=== [[Mesozoikoa]]ren hasieran mundu osoa biltzen zuen [[superkontinente]]a zegoen, [[Pangea]] izenekoa. Superkontinente hau hausten hasi zen eta orogenikoki lasaia izan bazen ere Euskal Herrian metakin ugari daude garai honetatik. ====Triasikoa==== [[Irudi:Aniana salinas arriba.jpg|thumb|200px|Euskal Herrian agertzen diren gesaltza ugariek [[triasiko]]ko [[diapiro]]etan dute orokorrean oinarri]] Mesozoikoaren lehenengo atala [[Triasiko]]a da. Bertan ''[[germaniar fazies]]'' izenarekin ezagutzen diren metakinak egon ziren, [[Permiar]]raren oso antzekoak eta askotan bereizezinak. Triasikoan hiru geruza nagusi metatu ziren fazies honetan: ''buntsandstein'', ''munschelkalk'' eta ''keuper''. Lehenengoa [[hareharri]]z osatua dago, bigarrena [[kareharri]]z eta hirugarrena [[buztin]] eta [[gatz]] [[ebaporita|ebaporitikoz]]. Azken geruza honek garrantzi berezia izan zuen Euskal Herrian, leku askotan aurkitzen diren [[diapiro]]ak sortzen baititu. Gainera [[ofita]] izeneko arroka ere sortu zen, jatorri bolkanikokoa, faila nagusiak jarraituz. Higadura zela eta Euskal Herrian zeuden mendi asko ia lautu egin ziren eta itsas-mailaren jaitsiera orokortu bat dela eta [[laku]] eta fadura ugari sortu ziren.<ref name="Edeso" /> Beste gune batzuetan deltak egon ziren. Ingurune hauetan sortu ziren germaniar faziesak, leku batzuetan harea metatzen zen bitartean beste batzuetan [[ebaporita]]k agertu baitziren. Aiako Harriaren eta beste mazizoen inguruan pikor larriko sedimentuz osatutako arrokak ikus daitezke, antzinako kostaren hedapenaren seinale.<ref name=EH-Eusk /> Triasikoaren bukaeran eta [[Jurasiko]]aren hasieran karbonatozko sedimentuak metatu ziren.<ref name=Abalos /> ====Jurasikoa==== [[Jurasiko]]an itsas maila asko igo zen eta horren ondorioz ia lurralde osoa urpean egon zen. Urak beroak zirenez fauna ugari agertzen da fosil ezberdinetan eta [[ammonite]]ak ugariak dira. Lehen azaldu bezala [[diapiro]]ak ''keuper'' faziesko arroka triasikoz osatua dago eta hau hain moldagarria izanda gero egon ziren esfortzuen aurrean hausturak egin zituen. Bere gainean kokaturiko arroka jurasikoak dira, beraz, [[orogenia alpetar]]raren ondorioz azaleratzen diren lehenengo arroka gogorrak puntu askotan. Hala ere beste leku askotan higatua izan da eta beraz zaila da serie osoa aurkitzea. Garai honetan [[Burgos]] inguruan [[Asturiasko Printzerria|Asturiasko]] mendiei loturik zegoen altugunea sortu zen, baita Akitania eta Ebro inguruetan ere. Honek geroago [[Bizkaiko Golkoa|Kantauri Itsasoa]] izango zenaren eta geroago [[Mediterraneo itsasoa|Mediterraneoa]] izango zenaren urak bereiztu zituen eta Eusko-Kantauriar arro berri bat sortu zen.<ref name=Edeso /> Arro guztian zehar eta orokorrean Mesozoikoan [[ofita]] ugari agertu ziren. [[Danimarka|Daniarrean]] zehar egoera estentsiboa izan zen eta horregatik agertzen dira arroan zehar. Pirinioetan [[magma]] [[toleita|toleitiko]]a agertzen da, Triasikoaren bukaeratik Jurasikoko [[Lias]] garairaino.<ref name="Canerot">J. Canérot, C. R. Geoscience 338 (2006). </ref> Garai honetan kareharrizko mazizoak sortu ziren, [[uharri|errezifeen]] ondorioz askotan. Horietako batzuk [[Aralarko mendilerroa|Aralar]]ren agertzen dira<ref name=Aralar>[http://www.aralar-natura.org/lanak/AralarGeospeleo.pdf GALAN, C. ''Espeleologia física del Karst de Aralar.'']</ref>, baita [[Euskal Mendiak|Euskal mendietako]] batzuetan. Behe eta Jurasiko Ertainean klima beroa eta hezea izan zen, sedimentazio karetsua sakonera handitan emanez. Jurasikoaren bukaeran klima lehorragoa bilakatu zen eta kareharriaren sedimentazioa eten egin zen.<ref name=Abalos /> ====Kretazeoa==== {{Kokapen mapa+|Euskal Herria|width=350|float=right|caption=Kretazeoko bulkanismoak bi lerro nagusi jarraitzen ditu Euskal Herrian. Irudian bata gorriz eta bestea urdinez agertzen dira. Elkarrekin egiten duten gunea morez agertzen da. Hexagonoa [[Fruiz]]en agertzen den zutabe disjuntzionarena da.|places= {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=05|lon_deg=2|lon_min=19|lon_dir=W|position=right|mark = Purple pog.svg|background=#FFFFFF|label=Zumarraga}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=07|lon_deg=2|lon_min=25|lon_dir=W|position=top|mark = Purple pog.svg|background=#FFFFFF|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=08|lon_deg=2|lon_min=32|lon_dir=W|position=bottom|background=#FFFFFF|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=10|lon_deg=2|lon_min=38|lon_dir=W|position=left|background=#FFFFFF|label=Durango}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=10|lon_deg=2|lon_min=25|lon_dir=W|mark = Blue pog.svg|position=top|background=#FFFFFF|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=16|lon_deg=2|lon_min=30|lon_dir=W|mark = Blue pog.svg|position=right|background=#FFFFFF|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=19.5|lon_deg=2|lon_min=47.5|lon_dir=W|mark = Blank.svg|position=right|background=#FFFFFF|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=21.5|lon_deg=2|lon_min=51|lon_dir=W|mark = Blue pog.svg|position=top|background=#FFFFFF|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=18|lon_deg=2|lon_min=58|lon_dir=W|mark = Blue pog.svg|position=left|background=#FFFFFF|label=Astrabudua}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=25|lon_deg=2|lon_min=57|lon_dir=W|mark = Blue pog.svg|position=left|background=#FFFFFF|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=18|lon_deg=2|lon_min=20|lon_dir=W|mark = Black triangle.svg|position=top|background=#FFFFFF|label=Deba}} }} [[Irudi:Marearteko zabalgune.JPG|thumb|200px|[[Deba]] eta [[Zumaia]] artean dagoen flyscha]] [[Kretazeo]]a da Euskal Herrian arroka bolumen handiena ematen duena. Kretazeoaren hasieratik [[Eozeno]]ra leku batzuetan 10.000 metro sedimentu metatu ziren eta beste batzuetan 2.000. Hau [[subsidentzia]] ezberdintasunengatik da, baina hala ere oso bolumen handia da.<ref name=Kretazeo>[http://www.minersoc.org/pages/Archive-CM/Volume_26/26-4-535.pdf J. AROSTEGUI, M.C. ZULUAGA, F. VELASCO, M. ORTEGA-HUERTAS eta F. NIETO ''DIAGENESIS OF THE CENTRAL BASQUECANTABRIAN BASIN (IBERIAN PENINSULA) BASED ON ILLITE-SMECTITE DISTRIBUTION''. Clay Minerals (1991) 26, 535-548]</ref> Garai honetan itsas-hondoak sakonera txikikoak ziren eta klima epela zegoen. [[Koral]] errezife handiak sortu ziren ekialde-mendebalde norabidean. [[Kareharri]] [[urgoniar]] izenarekin ezagutzen dira eta horiek orain dela 120 milioi urte inguru hasi ziren sortzen. Kareharri urgoniarrak agertzen diren mendi nagusiak [[Aralarko mendilerroa|Aralar]], [[Aizkorri]], [[Ernio]], [[Izarraitz]], [[Anboto]], [[Gorbeia]], [[Udalatx|Udalaitz]]... daude.<ref name=EH-Eusk /> Garai honen hasieran hegoaldean [[Iberia]]r kontinentea zegoen eta [[delta]] eta [[zingira]] ugari sortu ziren Euskal Herritik hegoaldera. [[Errioxa]]n [[dinosauro]] lorratzak aurkitu dira garai honetan. [[Araba]]ko [[Buradon-Gatzaga]] eta [[Urizaharra]]n mundu mailako garrantzia duten [[anbar]] ustiategiak aurkitu dira. Orain dela 120-130 milioi sortu ziren eta bi [[biotopo]] ezberdinen adierazgarri dira. Urizaharrakoa [[hondartza]] bateko ingurunea litzateke eta Buradon-Gatzagakoa lur-barnekoa.<ref name=Anbar>[http://www.gara.net/paperezkoa/20070308/6906/es/Un/segundo/yacimiento/ambar/situa/Araba/puerta/Cretacico/Inferior Un segundo yacimiento de ámbar sitúa a Araba como puerta del Cretácico Inferior. ''Gara''. 2007-03-08]</ref> Bulkanismoa ere eman zen garai honetan eta eusko-kantauriar arroaren erdialdean [[sumendi]] ilara bat sortu zen. Ilara horrek bi lerro nagusi zituen: alde batetik [[Zumarraga]], [[Elosua|Elosu]], [[Elorrio]] eta [[Durango]]koa eta besttik Zumarraga, Elosu, [[Soraluze]], [[Eibar]], [[Markina-Xemein|Markina]], [[Fruiz]] eta [[Mungia]]koa.<ref name=EH-Eusk />. Hauetatik sumendiren bat ur-azpitik atera zen eta errautsak barreiatu, [[Deba]]n ikus daitezkeen geruza txikiek adierazten duten bezala. Beste lekueta [[pillow-laba]] izeneko formazioak agertu ziren. [[Fruiz]]en laba kolada handi batek [[zutabe disjuntzioa]] jasan zuen eta [[basalto]] [[hexagono]]ak agertzen dira. Hiru Formazio ezberdin aurkitzen ditugu:<ref name=Formaziobolkanikoak>CASTAÑARES, L.M.; ROBLES, S. ''El vulcanismo del Albiense-Santoniense en la Cuenca Vasco-Cantábrica''. ''in'' Geología de España. J. M. Vera ''ed''.</ref> ;Errigoiti Formazioa: [[Gernika]] eta [[Mungia]]n agertzen da. Pillow-labaz, laba-koladaz eta sedimentu [[bulkanoklastiko]]z osatua dago. guztira 5 sekuentzia bolkanikok osatzen dute. ;Barinaga Formazioa: Bizkaiko Sinklinorioaren ekialdean agertzen da eta 2.500 metroko lodiera izan dezake. Errigoiti formazioaren antzekoa da, baina askoz intrusio gehiago ditu. ;Astrabudua Formazioa: [[Zamudio]] eta [[Getxo]] artean agertzen da eta 650 metro arte eduki ditzake. Koladak eta pillow-labak agertzen dira. Goi Kretazeoan batez ere [[tupa]]k eta buztinak metatu ziren Euskal Herrian. Materia organiko ugariko itsasoak ziren, sakonera eskasekoak eta klima epelekoak. Horregatik bertan [[belaki]]ak, [[ammonite]]ak, [[molusko]]ak eta [[itsas triku]] ugari zeuden (ugarienak [[Micraster]] eta [[Echinocorys]] motakoak)<ref name=EH-Eusk />. Fosil hauek erruz agertzen dira [[Amezkoak|Ameskoetako]] San Martin herrian eta bertan ''galbarro'' hitza ematen zaio. [[Sakana]]n eta [[Araba]]ko [[Arabako lautada|Lautadan]] ere agertzen dira. Kostako labarretan, [[Deba]]tik [[Zumaia]]ra doazenetan, adibidez, fosil ugari aurki daitezke garai honetatik. Kretazeoaren amaieran itsas-mailaren igoera bat eman zen eta [[tupa]] zein [[hareharri]] [[turbidita|turbiditikoaren]] txandakapenak eman ziren. Honi [[flysch]] izena ematen zaio eta [[Gipuzkoa]] eta [[Bizkaia]]ko kostaldetan oso ugariak dira. Flysch hauetan [[ammonite]], [[belemnite]] eta [[inozeramide]]ak aurkitzen dira. ===K/T muga=== {{sakontzeko|K/T muga}} [[K-T muga|K/T muga]] izenarekin [[Kretazeo]] eta [[Tertziario]]aren arteko muga ezagutzen da. Muga hori [[iridio]] ugari duen geruza mehe batek ematen du, ziurrenik [[meteorito]] baten talkak eragina. Geruza hau ikusten erraza da [[Zumaia]]n, baina baita Euskal Herriko beste toki batzuetan. Gaur egun 21 sekzio ezberdinetan ikusi da K/T muga, guztiak sakonera ertain-altuko itsas arroetakoak. Ikerketa baten arabera Euskal Herrian [[Sopela]]na eta [[Bidarte]] dira muga ikertzeko lekurik hoberenak, gutxienez [[foraminifero]] [[planktoniko]]en ikerketa eginez gero. Euskal Herrian eigndako ikerketatan ikusi denez Kretazeoaren azkeneko garaian (Maastrichtiar Garaia) zeuden 63 [[foraminifero]] [[espezie]]tatik 33 desagertu ziren, hau da %50a baino gehiago. Gainera beste 30 espezieak [[Tertziario]]aren hasieran desagertu ziren. Gainera [[iridio]]a eta [[nikel]] ugariko [[espinela]]k aurkitu dira.<ref name=KT>Estibaliz Apellaniz, Juan Ignacio Baceta, Gilen Bernaola-Bilbao, Koldo Nunez-Betelu, Xabier Orue-Etxebarria, Aitor Payros, Victoriano Pujalte, Eric Robin, and Robert Rocchia. ''Analysis of uppermost Cretaceous-lowermost Tertiary hemipelagic successions in the Basque Country (western Pyrenees); evidence for a sudden extinction of more than half planktic foraminifer species at the K/T boundary''. Bulletin de la Société Géologique de France; November 1997; v. 168; no. 6; p. 783-793.</ref> ===Zenozoikoa=== [[Irudi:Bardeak.jpg|thumb|250px|[[Bardeak|Bardeetako]] paisaia sortzeko higaduraz gain [[Zenozoiko]]an [[Ebro]]k bertan osatzen zuen lakua beharrezkoa izan zen]] [[Irudi:San_sebastian_aerial_7909.JPG|250px|thumb|[[Donostia]]ko Alde Zaharra kokatzen den lekua [[tonbolo]] bat da, hareak [[Urgull]] irla kontinentearekin batu duen lekua da.]] [[Zenozoiko]]a edo [[Tertziario]]a [[orogenia alpetar]]ragatik markatu izan zen, euskal kantauriar arroa itxi zen eta [[Euskal Herria]] lur egonkor moduan sortu zen bere osotasunean. ====Paleozenoa eta Eozenoa==== [[Paleozeno]]a ikertzeko munduko lekurik hoberena [[Zumaia]]n dago eta bertan definitu da [[Paleozeno]]aren iraupena zein den.<ref name=ICS>[http://www.stratigraphy.org/gssp.htm Overview of Global Boundary Stratotype Sections and Points (GSSP's)]</ref><ref name=Berria>[http://www.berria.info/testua_ikusi.php?saila=harian&data=2007-06-21&orria=014&kont=006 Zumaiako ''flysch'ari eman diote Paleozenoko estratipo izendapena nazioarteko adituek. ''Berria'', 2007-06-21]</ref> Paleozeno eta Eozenoan zehar [[Pirinioak]] sortzen zebiltzan eta horregatik itsasoko azkeneko sedimentuak garai honetakoak dira. Metaketa batez ere [[Urbasa]]-[[Andiako mendilerroa|Andia]]-[[Trebiñu]] inguruan eman zen hegoaldean eta [[Galea lurmuturra]]ren inguruan, [[Getaria]]n eta [[Biarritz|Miarritzen]] iparralderago. Sedimentuak karetsuak dira baina K/T mugan fosil motak aldatu ziren, desagerpen masiboa dela eta. [[Nummulite]]ak agertu ziren eta hauek erruz aurki daitezke sedimentuetan. Antzeko [[foraminifero|makroforaminiferoak]] ere agertzen dira. Hauetaz gain [[alga]]k, [[molusku]]ak, [[ekinodermatu]]ak, [[krustazeo]]ak, [[arrain]]ak eta [[zetazeo]]ak agertu dira (azken hauek [[Araba]] eta [[Nafarroako Foru Erkidegoa|Nafarroako]] hainbat lekutan)<ref name=EH-Eusk />. Eozenoaren bukaeran lurra tolestu eta Pirinio zein [[Euskal Mendiak]] altxatu ziren. Lurraldeaurreko arro bat sortu zen [[Ebro]]n eta beste bat [[Akitania]]n, sedimentazio [[laku]]tarra eman zelarik bertan. ====Oligozenotik Pliozenora==== [[Oligozeno]], [[Miozeno]] eta [[Pliozeno]]an zehar [[Euskal Mendiak]] eta [[Pirinioak]] jada sorturik zeuden eta bi isuralde egon ziren, bata [[Bizkaiko Golkoa|Kantauri Itsasora]] eta bestea [[Ebro]]ko arrora. Bertan bi laku handi sortu ziren, bata [[Nafarroako Erribera|Erriberan]] eta bestea [[Trebiñu]]n. [[Ebaporita]] ugari egon ziren, [[igeltso]] eta [[gatza]]z osatutakoak, adibidez.<ref name=Larrasoana>J.C. Larrasoaña, M. Garcés, X. Murelaga y E. Beamud. ''Magnetoestratigrafía y magnetismo ambiental de las Facies de Tudela (Mioceno inferior) en las Bardenas Reales de Navarra (sector occidental de la cuenca del Ebro)''</ref> [[Akitania]]ko arroa, [[Bretainia|Bretainaraino]] luzatzen dena, 2km.ko lodiera duten Tertziarioko sedimentuak dituzte [[Pirinioak|Pirinioen]] magalean. Bertan aurkitzen den sekuentzia luzea bada ere Oligozenoan bukatu zen, [[konglomeratu]]ekin.<ref name=Akitania> R. Curnelle, P. Dubois, J. C. Seguin, D. Whitaker, D. H. Matthews, D. G. Roberts, Peter Kent, A. S. Laughton, M. M. Kholief. ''The Mesozoic-Tertiary Evolution of the Aquitaine Basin, and Discussion''. Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series A, Mathematical and Physical Sciences, Vol. 305, No. 1489, The Evolution of Sedimentary Basins (May 5, 1982), pp. 63-84</ref> Hainbat lekutan ere [[molasa]]k sortu ziren, mendien higaduraz sortutako [[konglomeratu]] sedimentuak<ref name=Lizarra>[http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/munibe/1973171202.pdf R. PFLUG. ''El diapiro de Estella'']</ref>. Mendien alboetan arroen mugak markatzen zituztenak sortu ziren, adibidez [[Zangoza|Zangotza]], [[Esa]], [[Lokiz]], [[Lizarra]] edo [[Gasteiz]]tik gertu ikus daitezkenak. Bertan bizi ziren izakien inguruan hainbat fosil aurkitu dira: [[dordoka]]k<ref name=dordokak>Murelaga, X.; Azanza, B.; Astibia, H. ''Restos de quelonios del Mioceno medio del área de Tarazona de Aragón (Cuenca del Ebro, España)''</ref>, [[krokodilo]]ak<ref name=krokodiloak>Pereda Suberbiola, Xabier; Murelaga, Xabier; Astibia, Humberto; Badiola, Ainara. ''Restos fósiles del cocodrilo Diplocynodon (Alligatoroidea) en el Mioceno Inferior de las Bardenas Reales de Navarra''.Revista Española de Paleontología, 2001 SEP; 16 (2)</ref>, [[ugaztun]]ak ([[mikrougaztun]]ak<ref name=mikrougaztunak>Murelaga, X.; Larrasoaña, J.C.; Garcés, M. ''Nueva localidad fosilífera en el mioceno inferior de las Bárdenas Reales de Navarra (cuenca del ebro, península ibérica)''. Geogaceta, 2004 SEP; 36</ref>, [[artiodaktilo]]ak<ref name=artiodaktilo>Astibia, H.; Valle de Lersundi, J. Del; Murelaga, X. ''Icnitas de artiodactilos (Mammalia) del Paleogeno de Olcoz (Depresión del Ebro, Navarra)''. Estudios Geológicos, 1994; 50 (1-2)</ref>, [[perisodaktilo]]ak<ref name=perisodaktiloak>Murelaga, X.; Baceta, J.I.; Astibia, H.; Badiola, A.; Pereda, X.; Suberbiola. ''Icnitas de perisodáctilos en el Oligoceno de Navarra: posición estratigráfica y sistemática''. Geogaceta, 2000 MAY; (27)</ref>, [[hiena]] eta [[elefante]]ak<ref name=EH-Eusk />), [[hegazti]]ak<ref name=hegazti>Murelaga, X.; Astibia, H.; Baceta, J.I.; Almar, Y.; Beamud, B.; Larrasoaña, J.C. ''Fósiles de pisadas de aves en el Oligoceno de Etaio (Navarra, Cuenca del Ebro).''. Geogaceta, 2006 NOV; (41)</ref> eta arrainak aurkitu dira besteak beste. ====Kuaternarioa==== [[Kuaternario]]an [[izotz]]ak estentsio handia okupatu zuen, batez ere mendialdean. Itas-maila ere baxuagoa zen eta kostalde inguruan klima egokiagoa zen. Garai honetako [[elurrorein]]ak aurkitu dira [[Kiputz]] kobazuloan, klimaren adierazle direnak. Gaur egungo ibaien ibilguak sortu ziren eta hainbat terraza alubial ibaien inguruan. Mendietatik ere arrokaz sorturiko konoak agertu ziren. Garai honetan ere gaur egungo kostaldeak bariazioak eduki ditu, baina ezagutzen duguna sortu da. ==Hidrogeologia== Zaila da Euskal Herri osoko azterketa [[hidrogeologia|hidrogeologiko]] bat egitea, datuak oso sakabanatuak baitaude. Hala ere Euskal Herrian ditugun [[karbonato]] formazio guztiak direla eta lurrazpiko ur ugari dituen eremua da, [[akuifero]] garrantzitsuekin. [[Bizkaia]], [[Gipuzkoa]] eta [[Araba]]n bakarrik 710 [[hektometro|hm]]³ ur daudela kalkulatzen da. [[1996]]. urtean horietatik 82 Hm³ ustiatu ziren.<ref name=EVE>EVE-ENTE VASCO ENERGÍA (1996).- ''Mapa Hidrogeológico del PaíVasco, escala 1:100.000''. Ente Vasco de la Energía. Memoria + Anexos.</ref> [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]n akuifero ugari daude, jatorri ezberdinekoak, gainera. Garrantzi berezia dute [[kareharri]]zko mendietakoak eta [[Gasteiz]]ko kuaternarioko akuiferoa, [[Salburua]]ko sihetsa osatzen duena. [[Nafarroako Foru Erkidegoa|Nafarroaren]] kasuan 3 banaketa egiten dira akuiferoei dagokionez. Lehenengoa sistema [[karst]]ikoen ingurukoa da. Hauek [[Larra]] eta [[Altzarreta]]ko akuiferoak dira. Fluxu dentsuko akuiferoak, guztietan garrantzitsuenak, [[Alboron]], [[Antzin]] eta [[Genevilla]]koak dira. Tarteko akuiferoak [[Urbasa]], [[Arteta]], [[Errezu|Riezu]], [[Itxako]] eta [[Iribas]] dira.<ref name=Lokiz>[http://www.ual.es/asocia/sedeck/revista/a1-4.pdf JAVIER CASTIELLA MURUZÁBAL. ''El karst en Navarra. Recursos hídricos en los acuíferos de Loquiz, Urbasa y Andía.'']</ref> [[Ipar Euskal Herria]]ren kasuan [[Larra]], [[Larrun]], [[Urtsuia]] eta [[Aldude]]etako akuiferoek garrantzi berezia dute. Horretaz gain ur-emari handiko lurrak badira.<ref name=SIGES>[http://sigesaqi.brgm.fr/sigesaqi.asp SIGES Aquitaine]</ref> ===Kobazuloak=== Euskal Herrian dagoen kareharri bolumena dela eta [[karst]] ugari daude eta horietan kobazulo kopuru handia. [[Enkarterri]]etan dagoen [[Torca del Carlista]]n dago [[Europa]]ko lurrazpiko gelarik handiena, 520x245 metrorekin<ref name=Carlista>[http://www.caverbob.com/room.htm The Largest Underground Chambers by Surface Area]</ref>. [[Nafarroako Foru Erkidegoa|Nafarroa]] eta [[Zuberoa]] artean, [[Larra]]ko mendigunean haitzulo ugari daude, garrantzi handikoak. Leize sakonenen artean, [[Budogiako leizea]] (Bu-56, –1.408 m) edo [[P. S. Martin leizea]] (–1.342 m) daude. Harpe luzeenen artean, berriz, aipatutako P. S. Martin leizea (52,7 km) dago. [[Bizkaia]] aldean, [[Caballos-Valle]] sistemak 60 km luze ditu, eta [[Araba]]n, SI-44 leizeak 42 km. [[Gipuzkoa]]n 1.700 kobazulo inguru ikertu dira dagoeneko. Horien artean, sakonenak [[Aralarko mendilerroa|Aralar]]ren dagoen [[Ormazarreta 2]] (-576 m) eta [[Aizkorri|Aitzgorri]] inguruan dagoen [[Gazteluko urzuloa]] (–522 m) dira.<ref name="Kobazuloak">[http://www.zientzia.net/artikulua.asp?Artik_kod=7309 Ilun, isil, heze... dagoen munduan barna]</ref> Euskal Herriko hamar haitzulorik sakonenak hauek dira:<ref name=Espeleo>Espeleología en el Pais Vasco</ref> * S. Martín * Lonne peyret * Arphidia Konplexua * Covey-Lotge * Pozo Estella * Torca de los Hornos-II * Gazteluko Urzuloa-I * Iñeritze * Larretxikiko Leizea-II * Gazteluko Leizea-III. [[Pozalagua]]n [[estalaktita]] eszentrikoen munduko kontzentraziorik altuena aurkitu da, eta hauetako gehiago aurki daitezke [[Trianoko mendiak|Triano]] inguruan, [[Muniziaga 3]] kobazuloan.<ref name=Muniziaga>[http://montesdehierro.blogspot.com/2006/10/cueva-de-municiaga-3-la-pequea.html Cueva de Municiaga 3, la pequeña Pozalagua]</ref> [[Bizkaia]]n 5 eskualde karstikoetan banatzen dira kobazuloak. Horrela Bizkaiko Meatze Aldean 598 kobazulo daude, [[Gorbeia]] inguruan 579, [[Durangaldea]]n 341, [[Busturialdea]] eta [[Lea-Artibai]]n 301 eta [[Karrantza]]-[[Jorrios]] eskualdean 237<ref name=Bizkaia>[http://www.ingurumena.ejgv.euskadi.net/r49-3074/eu/contenidos/informe_estudio/cavidades/eu_doc/adjuntos/memoria.pdf Memoria del proyecto de creación de la base de datos para el inventario y catalogación de cavidades de Vizcaya.]</ref>. [[Nafarroako Foru Erkidegoa|Nafarroa Garaiako]] katalogo espelelogikoak 2100 kobazulo biltzen zituen [[1992]]an.<ref name=Nafarroa>SANTESTEBAT, I; ACAZ, C. ''Catalogo Espelelogico de Navarra''</ref>. Dentsitate handiena [[Urbasa]]-[[Andiako mendilerroa|Andia]] mendilerroetan, [[Aralarko mendilerroa|Aralar]]ren eta [[Pirinioak|Pirinioetan]] dago. [[Gipuzkoa]]n 1805 kobazuloren sarrera ezagutzen da.<ref name=Gipuzkoa>[http://www.aranzadi-zientziak.org/old/karstologia/01catalogo_espeleologia.htm Catálogo Espeleológico de Gipuzkoa]</ref>. [[Araba]]n 1200 kobazulo ezagutzen dira.<ref name=Araba>[http://www.ingurumena.ejgv.euskadi.net/r49-3074/eu/contenidos/informe_estudio/cavidades_alava/eu_doc/adjuntos/memoria.pdf Memoria del Proyecto de catalogación de las cavidades del cretacico inferior en Alava]</ref> Euskal Herri osoan aurki daitezke garrantzi [[arkeologia|arkeologikoa]] duten kobazuloak, euren artean bereziki garrantzitsuak dira [[Santimamiñe]], [[Axlor]], [[Sarako lezea|Sara]], [[Isturitzeko lezea|Isturitze]], [[Zugarramurdiko lezea|Zugarramurdi]], [[Urdazubiko lezea|Urdazubi]] eta [[Ekain]]. ==Euskal Herriko harkaitz eta mineral ugarienak== {{Kokapen mapa+|Euskal Herria|width=450|float=right|caption=Euskal Herriko hobi mineral garrantzitsuenak.<ref name=Hiru>[http://www.hiru.com/eu/geologia/geologia_00170.html Euskal Herriko geologia.]</ref><br />[[Irudi:Purple pog.svg|10px]] Pb, Zn, Mg, F, Fe, (Ag)<br />[[Irudi:White pog.svg|10px]] Pb, Zn<br />[[Irudi:Red pog.svg|10px]] Fe<br />[[Irudi:Blue pog.svg|10px]] Magnesita<br />[[Irudi:Green pog.svg|10px]] Mg, K gatzak<br />[[Irudi:Black pog.svg|10px]] Gas naturala<br />[[Irudi:Map pointer.svg|10px]] Cu<ref name=Lazkao>[http://www.lazkao.net/herria.php?ikusi=eko Lazkaoko udala]</ref><ref name=astunak>[http://www.zientzia.net/informazioa/elhuyar/2007/232/Pdf/041.pdf Metal Astunak ]</ref><br />[[Irudi:Orange pog.svg|10px]] Hg<br />[[Irudi:MapPointer.svg|10px]] Uranioa|places= {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=17|lon_deg=1|lon_min=46|lon_dir=W|position=left|background=#FFFFFF|mark= Purple pog.svg|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=12|lon_deg=1|lon_min=34|lon_dir=W|position=right|background=#FFFFFF|mark= Purple pog.svg|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=10|lon_deg=1|lon_min=34|lon_dir=W|position=right|background=#FFFFFF|mark= MapPointer.svg|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=6|lon_deg=1|lon_min=26|lon_dir=W|position=right|background=#FFFFFF|mark= Purple pog.svg|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=13|lon_deg=2|lon_min=1|lon_dir=W|position=right|background=#FFFFFF|mark= White pog.svg|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=5|lon_deg=2|lon_min=9|lon_dir=W|position=right|background=#FFFFFF|mark= White pog.svg|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=3|lon_deg=2|lon_min=6|lon_dir=W|position=right|background=#FFFFFF|mark= White pog.svg|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=42|lat_min=57|lon_deg=2|lon_min=19|lon_dir=W|position=right|background=#FFFFFF|mark= White pog.svg|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=2|lon_deg=2|lon_min=30|lon_dir=W|position=right|background=#FFFFFF|mark= White pog.svg|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=16|lon_deg=2|lon_min=18|lon_dir=W|position=right|background=#FFFFFF|mark= White pog.svg|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=8|lon_deg=2|lon_min=39|lon_dir=W|position=right|background=#FFFFFF|mark= White pog.svg|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=19|lon_deg=2|lon_min=28|lon_dir=W|position=right|background=#FFFFFF|mark= White pog.svg|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=18|lon_deg=2|lon_min=34|lon_dir=W|position=right|background=#FFFFFF|mark= White pog.svg|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=8|lon_deg=2|lon_min=35|lon_dir=W|position=right|background=#FFFFFF|mark= White pog.svg|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=12|lon_deg=3|lon_min=20|lon_dir=W|position=right|background=#FFFFFF|mark= White pog.svg|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=15|lon_deg=3|lon_min=13|lon_dir=W|position=right|background=#FFFFFF|mark= White pog.svg|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=4|lon_deg=2|lon_min=0|lon_dir=W|position=right|background=#FFFFFF|mark= White pog.svg|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=17|lon_deg=3|lon_min=03|lon_dir=W|position=right|background=#FFFFFF|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=15|lon_deg=2|lon_min=59|lon_dir=W|position=right|background=#FFFFFF|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=21|lon_deg=3|lon_min=09|lon_dir=W|position=right|background=#FFFFFF|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=19|lon_deg=3|lon_min=05|lon_dir=W|position=right|background=#FFFFFF|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=02|lon_deg=2|lon_min=39|lon_dir=W|position=right|background=#FFFFFF|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=15|lon_deg=2|lon_min=55|lon_dir=W|position=right|background=#FFFFFF|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=00|lon_deg=1|lon_min=31|lon_dir=W|position=right|background=#FFFFFF|mark= Blue pog.svg|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=42|lat_min=44|lon_deg=1|lon_min=42|lon_dir=W|position=right|background=#FFFFFF|mark= Blue pog.svg|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=42|lat_min=44|lon_deg=1|lon_min=38|lon_dir=W|position=right|background=#FFFFFF|mark= Green pog.svg|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=42|lat_min=45|lon_deg=1|lon_min=44|lon_dir=W|position=right|background=#FFFFFF|mark= Green pog.svg|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=42|lat_min=41|lon_deg=1|lon_min=40|lon_dir=W|position=right|background=#FFFFFF|mark= Green pog.svg|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=42|lat_min=45|lon_deg=1|lon_min=40|lon_dir=W|position=right|background=#FFFFFF|mark= Green pog.svg|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=00|lon_deg=2|lon_min=10|lon_dir=W|position=right|background=#FFFFFF|mark= Map pointer.svg|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=11|lon_deg=2|lon_min=28|lon_dir=W|position=right|background=#FFFFFF|mark= Map pointer.svg|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=43|lat_min=28|lon_deg=2|lon_min=40|lon_dir=W|position=right|background=#FFFFFF|mark= Black pog.svg|label=}} {{Kokapen mapa~|Euskal Herria|lat_deg=42|lat_min=57|lon_deg=1|lon_min=14|lon_dir=W|position=right|background=#FFFFFF|mark= Orange pog.svg|label=}} }} Eskuineko mapan hobi mineral nagusiak agertzen dira. Ikus daitekenez 4 jatorri ezberdinetako hobi mineralak daude. Lehenengoa, bere antzinatasunaren arabera, [[Paleozoiko]]ko mazizoetan dauden [[berun]], [[zink]], [[magnesio]], [[fluor]] eta [[burdina|burdin]] hobiak dira. Hauek [[antzinako Erroma|erromatarren garaian]] ustiatzen ziren, batez ere [[Aiako Harria]]n eta gero [[Oiasso]]ko portuan garraiatu. Honetaz gain [[Aldude]] eta [[Bortziariak]]en ere agertzen dira mineral hauek. Hauetako askotan [[zilarra]] ere aurki daiteke. [[Aribe]]n [[merkurio]]a ere esplotatu zen bere garaian.<ref name=Aribe>[http://www.diariodenavarra.es/especiales/rinconessingulares/index.asp?sec=20060416 Rincones singulares de Navarra]</ref> Kretazeoko mineralak bi mota ezberdinetan agertzen dira. Alde batetik [[Bilboko Antiklinala]]ren ardatzean [[burdina|burdinezko]] hobi oso garrantzitsuak daude. Burdina leku askotan atera badaiteke ere ([[burdinola]]k oso ugariak izan ziren garai batean) inon ez dago Euskal Herrian [[Meatzaldea]] eskualdean bezain beste. [[Trianoko mendiak|Triano]] mendia gaur egun guztiz zulatua dago, bertan zegoen minerala ateratzeko. [[Gallarta]], [[Bilbo]] eta [[Otxandio]]n ere ola garrantzitsuak egon dira. [[1878]]tik [[1898]]ra 80,5 milioi tona burdin atera ziren [[Trianoko mendiak|Triano]] ingurutik, [[1899]]an 6,5 milioi tona atera ziren, hogei urte lehenago 1,3 ateratzen zirelarik<ref name=Montero>MONTERO, M. ''La minería en Vizcaya durante el Siglo XIX''</ref>. Antiklinorioaren bi alpetan [[kareharri]]a da nagusi, eta [[uharri]] ugari daude. Bertako askotan [[berun]]a eta [[zink]]a atera daiteke. Meatze hauek txikiak dira, baina ugariak. Bizkaiko sinklinorioaren iparraldeko alpean ere agertzen dira, hiru banda osatuz. Hirugarrenik [[diapiro]]ei lotutako [[gatz]] mineralak daude. Hauek gatzaga askotan esplotatu izan dira eta gaur egun [[Iruñea]] inguruan badute garrantzia. [[Nafarroako Foru Erkidegoa|Nafarroan]] [[halita|gatz arrunta]]ren esplotazioak interes ekonomikoa du, [[2004]]an 112.741 [[tona]] ekoiztu ziren.<ref name=Gatza>[http://www.igme.es/internet/RecursosMinerales/panoramaminero/pm_junio07/SAL2005.pdf Sales 2005. IGME]</ref> Azkenik hobi minerala izan ez arren bere balio ekonomikoa dela eta aipatzeko modukoa da [[Bermeo]]tik iparraldera aurkitu zen [[gas natural]] boltsa. Bertan kokatu zen [[La Gaviota]] izeneko gas ustiatzailea. Gaur egun ez dago esplotatzeko haina gas. <br clear="all" /> ===Harkaitzak:sedimentuak, basaltoa, granitozko mendilerroa…=== ===Mineralak=== ====Ustiatutako esplotazioak==== * Arditurri (beruna eta zilarra) * Karrantza (beruna) * Arrazola eta Aralar (kobrea) * Bizkaiko ezkerraldea (burdina) * Iruñako inguruetan (potasa). ====Indarrean==== * Eugi (magnesioa) * Legorreta (zink eta burdina). =Lurraren dinamika= ==Euskal Herriko klima.Klima aldaketak.== ==Erliebe motak Euskal Herrian: Pirinioak, iparraldeko mendi lerroak eta Ebroko Depresioa.== Euskal Herriko [[tektonika]] lau zonalde ezberdinetan banatzen da. Ekialdean Pirinioak daude; mendebaldean, [[Iruñeako faila]] muga gisa hartuta, Eusko-kantauriar arroa; iparraldean, [[Ipar-Pirinioko faila]] muga gisa hartuta, [[Akitania]]ko arroa; hegoaldean, [[Hego-Pirinioetako zamalkadura frontala]] muga gisa hartuta, [[Ebro]]ko arroa. Bakoitzak bere berezitasunak ditu baina lehenengo biak dira konplexutasun handiena erakusten dutenak. [[Bilboko antiklinorioa]], [[Bizkaiko sinklinorioa]], [[Leitzako faila]] eta [[Euskal Arkua]] bezalako ezaugarri geologikoek markatzen dituzte banaketa garrantzitsuenak. ===Pirinioak=== {{sakontzeko|Pirinioak}} [[Irudi:Pic d Orhi.png|thumb|300px|Orhi mendia, Pirinio-aurreetan 2000 metro dituen mendebaldeenen dagoen punta]] [[Pirinioak]] bi zonalde ezberdinetan banatuko ditugu. Geologikoki Pirinioak [[Galizia]]raino luzatzen dira, baina oso egitura ezberdina dute [[Iruñeako Faila]]ren ekialde eta mendebaldean eta honek markatzen ditu mugak. Batetik bestera igarotzea, hala ere, ez da azkar egiten. Iruñeako Failarekiko paraleloak diren (IE-HM) hainbat faila daude. Failatik mendebaldera [[toles]]en eta zamalkaduren [[bergentzia]] Iparekialderako da. Honen kontrakoak diren bakarrak [[Kantauri Mendilerroa]]k osatzen du, hegoaldeko bergentziarekin.<ref name=Abalos>ABALOS, B. ''Tectónica Comparada''. X. gaia.</ref> ====Zonalde Axiala==== Zonalde Axiala [[Paleozoiko]]an sortu ziren mendiez osatua dago, hainbat [[arroka metamorfiko]]z eta [[konglomeratu]], [[kareharri]] eta [[hareharri]]z osatua. Bertan aurki daitezke metal astunen hobi mineralak (''ikus azpian honen inguruko atala''). Paleozoikoa atalean aipatu diren mendiek osatzen dute. Orokorrean gailur borobilduak dituzte ([[Erakurri]], [[Ortzanzurieta|Ortzantzurieta]], [[Koroa]]...) edo malkartsuak ([[Aiako Harria]], [[Gorramendi]], [[Mendaur]]...). Mendebaldean zonalde axiala Mesozoiko eta Hirugarren aroko materialen azpian galtzen da. [[Oria|Oria ibaitik]] aurrera Palezoikoko aztarnak guztiz desagertzen dira.<ref name=Edeso /> Gainera [[Ereñozuko Faila]]k, IE-HM norabidekoa, [[Bortziri]]ak eta [[Larrun]] beste inguruetatik bereizten ditu. Bi mazizo hauek ekialde eta mendebaldean daude failaz bereizturik. Bortzirietako mazizoaren hegoaldean [[Leitzako Faila]] dago, [[Ipar-Pirinioetako Faila]]ren jarraipentzat hartzen dena. Faila honen gainean [[haitzurdin|marmolen]] mantua kokatzen da eta hainbat [[arroka ultramafiko]] ere aurki daitezke, mekanikoki kokaturikoak.<ref name=Abalos /> ====Pirinio-aurreak==== Pirinio-aurreak Zonalde Axialaren gainean agertzen dira eta [[Mesozoikoa|Mesozoiko]] zein [[Zenozoiko]]ko materialez osaturik daude. Orogenia alpinoan tolestu ziren. ;Barnealdeko mendilerroa:Ekialde-mendebalde eta Ipar ekialde-hego ekialde norabidea duten lerroak dira Barnealdeko Mendilerroak. [[Mesozoikoa|Mesozoikoko]] edo [[Zenozoiko]]ko barra kalkareoz osatuak daude, [[tupa]]k edota [[flysch]] bigunak eta higidura jasateko ahalmenik ez dutenak ere agertzen dira. Horregatik haran zabalagoak eta iristeko errazagoak direnak sortu dira. :Pirinioetako ibaiek sortutako higidura eta material desberdinak direla-eta baiara sail bat sortu da iparraldetik hegoaldera, [[Nafarroako Foru Erkidegoa|Nafarroako]] mendebaldean eta erdialdean ([[Erronkari]], [[Zaraitzu]] edota [[Erroibar]], besteak beste). Ibai horiek material gogorrak igarotzen dituztenean urjauziak eta arroilak sortzen dira ([[Mintxateko arroila]], [[Irunberriko arroila]] edota [[Burgiko arroila]], besteak beste). :Zonalde honetan daude Euskal Herriko gailur altuenak, 2.000 metro baino gehiagokoak: [[Hiru Erregeen Mahaia]] (2.438 m), [[Ezkaurreko harkaitza]] (2.407), [[Orhi]] (2.021 m). ====Ipar-Pirinioko zonaldea==== Zonalde honeta estruktura Ekialde-Mendebalde norabideko [[toles]]ek eta iparralderanzko bergentzia duten [[zamalkadura|zamalkadurek]] osatzen dute. Bere hegoaldeko muga [[Ipar-Pirinioko faila]] da. Egitura honek ehunka kilometroko jauzi sinistroa erakusten du. Faila honekiko paralelo beste hainbat estruktura ere aurki daitezke, [[arroka metamorfiko|metamorfismoa]] jasan dutenak eta mekanikoki [[arroka ultramafiko]]ak dituztenak. Egitura hauek [[Eozeno]]an sortu zirela uste da. Ipar-Pirinioko zonaldea tolestutatako lurralde-aurreaz [[Ipar-Pirinioko Aurreko Zamalkadura]]z berezita dago. Hemen sortu den laburtzea hegoaldean dagoena baino nahiko txikiagoa da.<ref name=Abalos /> ===Eusko-kantauriar arroa=== [[Irudi:Barrika.jpg|thumb|300px|Tolesak [[turbidita]]tan [[Barrikako hondartza]]n, Bizkaia. Turbiditen arteko materiala erraz higatzen da, egitura hau utziz. Tolesak [[orogenia alpetar]]raren ondorio dira.]] Eusko-kantauriar arroa [[Iruñeako faila]]ren mendebaldean hasten da eta berez [[Pirinioak|Pirinioen]] jarraipena dira. Hala ere aldaketa nabari bat dute honekiko: ekialdean [[Iberiar plaka]] baldin bazen [[Eurasiar plaka]]ren azpian sartu zena mendebaldean Kantauri itsasoa da azpitik sartzen dena. Horregatik bergentzia kontrakoa da, orokorrean iparralderantz. Eusko-kantauriar arroaren mugak honakoak dira: * Mendebaldean [[Asturiar Mazizo]] [[paleozoiko]]a. * Hegoaldean [[Demanda]] eta [[Kameros]]ko mendilerro [[paleozoiko]] eta [[mesozoikoa]]k. * Ekialdean [[Iruñea]]ko arroa eta Aiako Harria eta Bortziriak bezalako mazizoak. * Iparraldean [[Bizkaiko Golkoa|Kantauri Itsasoa]]. Aurretik aipatu bezala [[kretazeo]]an arro sedimentario gisa jokatu zuen eta [[Iberiar plaka]]ren iparraldeko marjina zen. Geroago alpetar deformazioek eragin zioten eta gaur egun dagoen eskualde tolestua sortu zen.<ref name=Abalos /> Hiru zatitan banatzen dugu:<ref name=Abalos /> ====Peri-asturiar Domeinua==== Mendebaldeko aldea da eta [[Triasiko]], [[Jurasiko]] eta [[Kretazeo]]ko materialez sortua dago. [[Enkarterri]]etako ekialdea baino ez du ukitzen. Failek eragindako sedimentazioa eman da, blokeka eta toles gutxi daude. Failarik garrantzitsuena [[Kabuernigako Ezkutuko Faila]] litzateke. ====Euskal Arkua==== Honek okupatzen du Eusko-kantauriar arroaren iparraldea: dominio peri-asturiarretik Bortziriak eta Aldudeseraino luzatzen da, [[Lapurdi]]n ere aurkitzen dugularik Batez ere Kretazeo eta [[Zenozoiko]]ko arrokez osaturik dago eta oso tolestuta agertzen da. Hainbat zamalkadura ditu, iparraldeko norabidearekin eta kilometro askoko [[antiklinal]] zein [[sinklinal]]ak aurkitzen ditugu. Hauek bata bestearen atzetik datoz eta oso nabaria den arkua sortzen dute [[Bilbo]] eta [[Donostia]] artean. Lehen azaldu bezala bulkanismo maila altuak ditu. Hegoaldetik Iparraldera honakoak dira ezaugarri tektoniko garrantzitsuenak:<ref name=Abalos /> =====Bilboko Antiklinorioa===== {{Irudi zabala|Panorámica Montes Vascos.jpg|2000px|[[Gasteiz]]tik (hau da, egituratik kanpo) ikusitako bista honetan Bilboko Antiklinorioko mendiak agertzen dira. Zentruan [[Gorbeia]] agertzen da, hegoaldeko alpea, eta zentruaren eskuinaldean [[Anboto]], iparraldeko alpea. Irudiaren eskuinaldean [[Aizkorri|Aitzgorri]] eta inguruko mendiak agertzen dira, egiturak ekialdean duen itxiera.}} Iparralderanzko bergentzia duen [[antiklinorio]] bat da, Behe Kretazeoko eta [[Weald fazies]]ko materialez osatua. Antiklinorioaren nukleoa iparraldeko aldearen gainean zamalkatua dago. Egitura honek historia geologiko luzea du eta plataforma eta sakonera handiko itsasoen arteko muga moduan jokatu du. Ipar-mendebalderantz bere tolestzea txikiagoa egiten da eta antiklinorioa asko zabaltzen da, ahalik eta Kantabrian desagertu arte. Hego-ekialderantz jarraitu daiteke [[Gorbeia]] eta [[Aizkorri|Aitzgorriraino]]. Egituraren nukleoan zokaloa oso gertu dagoela uste da. [[Dima]] inguruan gatza dago ardatzaren azpian. =====Bilboko eta Aralarko Zamalkadura===== Bilbotik [[Otxandio]]ra jarraitu daitekeen egitura da hau, Bilboko antiklinorioaren erdigunean. Testu batzuetan [[Bilbo]]-[[Altsasu]] faila moduan agertzen da<ref name=Altsasu>SERRANO, A; MARTINEZ DEL OLMO, W. ''Estructuras diapíricas de la zona meridional de la Cuenca Vasco-Cantábrica''. in ''Geología de España''. J. A. Vera, ''ed''.</ref> Otxandio inguruan lateralki [[Aretxabaleta]] mugitzen da eta hortik [[Zegama]]ra jarrai daiteke. Hor berriro galtzen da baina ekaildean [[Aralarko mendilerroa|Aralar]]go Zamalkaduran jarrai daiteke. 1500-2000 metro arteko jauzia suposatzen du. =====Bizkaiko Sinklinorioa===== {{Irudi zabala|Durango Matiena vista general.jpg|1200px|[[Oiz]] mendia sinklinal eskegi bat da. Bista hau sinklinorioarekiko elkartzuta da eta mendia zabalean ikusten dugu}} Bizkaiko Sinklinorioa (edo [[Oiz]]-[[Galea lurmuturra|Galea Lurmuturrako]] sinklinorioa) berez [[Haitzurdin|Marmolen]] Mantuarekin jarrai daitekeen egitura da. Turbiditak eta material bolkanikoak ditu barnean. Tolestura handia dute (60º-70º artekoak) eta egitura nahiko konplexua da. Marmolen Mantuak iparraldean Leitzako Faila du eta Hegoladean [[Lekunberri]]ko Zamalkadura (Aralarkoaren azpitik dagoena estrukturalki). Ez dago argi zein den bere egitura, [[Alegia]] inguruan galtzen delako, baina [[Amezketa]]-[[Almandoz]]ko sinklinalaren eta [[Huizi]]ko Antiklinalaren artean kokatzen da. =====Leitzako Faila===== Leitzako faila [[Barrika]]-[[Fruiz]]ko zizaila eremuan jarrai daiteke. Deformazio altuko eta 45 km.ko gune bat da. Ipar-Pirinioetako Failaren jarraipena dela ondoriozta daiteke. Failak [[bretxa]] ugari sortzen ditu eta mekanikoki agertutako [[lherzolita]]k ditu. =====Bizkaiko Iparraldeko Antiklinorioa===== 10-15 kmko zabalera duen arku itxurako egtiura bat da, [[Azkoitia]] eta [[Tolosa]]raino luzatzen dena. Bere nukleoan [[urgoniar]]ra agertzen da eta hainbat diapiro ere baditu. Tolosako mendebaldean Bortzirietako mazizoaren egiturarekin lotzen dela dirudi. =====Zumaia-Donostiako Monoklinala===== [[Zumaia]] eta [[Hondarribia]] luzatzen den egitura da. [[Flysch]] materialak ditu. Dirudienez egitura handiago baten hegoaldeko alpea litzateke, baina iparraldekoa ez da inon agertzen (baliteke itsas-azpian egotea). ====Nafar-Kantauriar Domeinua==== Arroaren hegoaldea hartzen du. Kretazeo ertaineko eta Zenozoikoko itsas plataformako eta trantsiziozko sedimentuz osatua batez ere, gainaldeko tektonika batek eragin dio eta bata bestearen ondoren datozen antiklinal eta sinklinalez osatua dago. [[Gatz]] [[diapiro]] ugari ditu; geruza horrek ere hegoalderanzko apurketa bat sortzen du, 10 eta 20 km. artekoa. Material hauek [[Ebro]]ko Arroaren gainean daude zamalkatuak. Ekialdean Iruñeako Failarekin tupust egiten du, baina beste aldean ere jarrai daiteke Hego Pirinioetako Zamalkadura Frontal moduan. Honako zatitan banatzen da iparraldetik hegoaldera:<ref name=Abalos /> =====Gasteizko Sinklinorioa===== Antiklinal eta sinklinal leunez osatua dago. Iparraldean Bizkaiko Antiklinorioarekin mozten da (''ikus Bizkaiko Antiklinorioko irudia'') eta hegoaldean [[Villarcayo de Merindad de Castilla la Vieja|Villarcayo]]-[[Miranda Ebro]]-[[Trebiñu]]-[[Urbasa]] sinklinalarekin. [[Murgia]]tik [[Gasteiz]]era doan zeharebakia da sinklinorioaren gunerik zabalena. Dauden tolesek eragiten dute [[Badaiako mendilerroa|Badaia]] eta [[Arkamo]]ko mendilerroen egitura. Egitura [[Sakana]]raino eraman daiteke non [[monoklinal]]a bilakatzen den eta lodiera gutxiagoko materialak dituen. =====[[Urbasa]]ko sinklinala===== [[Villarcayo de Merindad de Castilla la Vieja|Villarcayo]]-[[Miranda Ebro]]-[[Trebiñu]]-[[Urbasa]]ko sinklinala erdigunean [[zenozoiko]]ko materialak dituen kubeta handi bat da. Hegoaldean [[Kantabriako mendilerroa]] du mugatzen. Euskal Arkuarekiko subparaleloa den egitura da. Zentruan hainbat diapiro agertzen dira, [[Gesaltza]], [[Maeztu]] eta [[Trebiñu]]koa bezala. =====Kantabriako mendilerroa===== Kantabriako mendilerroak ezartzen du hegoaldeko muga, [[Bernedo]]ren hegoaldean. [[Triasiko]]ko materialak ditu oinarrian eta horregatik diapiro ugari agertzen dira. Ekialdean Iruñeako Failarekin mozten da. Zamalkadura honek 10-15 kilometroko desplazamendua eragin du eta bertikalean gutxienez 5 km. ===Ebroko Arroa=== Ebroko Arroa ibai honen inguruan kokatzen den Tertziarioko arro sedimentarioa da. Berez oso handia den arren Euskal Herrian bere mendebaldeko eremuak baino ez du ukitzen, Nafarroa Garaiko hegoaldean. Bertan Tertziarioko sediemtnuek toles monoklinalak dituzte, Ipararldeko bergentziarekin. Honen arrazoia azpian dauden egituren eraginean egongo litzateke. Ekialde-Mendebalde norabideko eta hegoaldeko bergentzia duten tolesak ere aurkitzen dira.<ref name=Ebro>PARDO, G ''et al''. ''La Cuenca del Ebro'' in '' Geología de España''. J. A. Vera, ''ed''.</ref> ===Akitaniako arroa=== Akitaniako Arroa Pirinioen iparraldean kokatuko litzateke, baina Euskal Herrian bere presentzia urria da, [[Aturri|Atturri]] ibaiaren iparraldean eta .. ==Euskal Herriko fosilak: Urbasa, Aralar, Karrantza eta noski Zumaiako “flysch”a.== =Izaki Bizidunak= ==Batasuna eta aniztasuna.== ===Biodibertsitatea. Euskal Herriko espezie bereizgarriak.=== ===Euskal Herriko espezie babestuak.=== ===Euskal Herriko biztanleriaren jatorri eta ezaugarri genetikoak.=== ==Izaki bizidunak eta ingurua== ===Euskal Herriko ekosistema adierazgarriak=== ===Euskal Herriko eremu babestuak.=== =Erreferentziak= {{erreferentzia zerrenda|2}} rc53w8h9gjmcj22jku0r63mpr1jzmu6 10 2002 20335 4035 2020-06-25T18:08:57Z Xabier Armendaritz 440 Euskal Wikipediatik txantiloiaren bertsio berriagoa ekartzea wikitext text/x-wiki <div class="reflist <!-- -->{{#if: {{{1|}}} | columns {{#iferror: {{#ifexpr: {{{1|1}}} > 1 }} | references-column-width | references-column-count references-column-count-{{#if:1|{{{1}}}}} }} | {{#if: {{{zabalera|}}} | references-column-width }} }}" style="<!-- -->{{#if: {{{1|}}} | {{#iferror: {{#ifexpr: {{{1|1}}} > 1 }} | {{zutabe-zabalera|{{#if:1|{{{1}}}}}}} | {{zutabe-kopurua|{{#if:1|{{{1}}}}}}} }} | {{#if: {{{colwidth|}}} | {{zutabe-zabalera|{{{zabalera}}}}} }} }} list-style-type: <!-- -->{{{liststyle|{{#switch: {{{group|{{{taldea|}}}}}} | upper-alpha | upper-roman | lower-alpha | lower-greek | lower-roman = {{{group|{{{taldea|}}}}}} | #default = decimal}}}}};"> {{#tag:references|{{{refs|}}}|group={{{group|{{{taldea|}}}}}}}}</div><noinclude> {{Txantiloi dokumentazioa}} </noinclude> 7ttathui6jcmbgzmyw2rqxynbwl1wkl 14 2003 4036 2008-06-23T13:09:02Z Theklan 125 Orrialde berria: [[Kategoria:Nabigaziorako txantiloiak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Nabigaziorako txantiloiak]] 0jplw1kn99a1su03oelq1ai1jzsf06g 14 2004 4037 2008-06-23T13:09:11Z Theklan 125 Orrialde berria: [[Kategoria:Txantiloiak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Txantiloiak]] 7eauyfk2o51ps0ojjwdth40crlabi17 0 2005 4057 4056 2008-06-23T13:42:37Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki '''Esperantozko koloreak''' hauexek dira: {| style="border-color:#efefef;border-width:1px;border-style:solid;background-color:#efefef;width:600px;text-align:center" cellpadding="5" cellspacing="5" align="center" | style="background-color:red; color:white; width:100px; height:100px"|'''ruĝa''' <br> gorria | style="background-color:black; color:white; width:100px; height:100px"|'''nigra''' <br> beltza | style="background-color:purple; color:white; width:100px; height:100px"|'''viola''' <br> morea | style="background-color:green; color:white; width:100px; height:100px"|'''verda'''<br> berdea |- | style="background-color:orange; width:150px; height:100px"|'''oranĝa''' <br> laranja | style="background-color:lightgray; width:100px; height:100px"|'''griza''' <br> gris | style="background-color:blue; width:150px; height:100px; color:white"|'''blua''' <br>urdin | style="background-color: LightPink; color:black; width:100px; height:100px"|'''ruĝeta''' <br> arrosa |- | style="background-color:yellow; width:150px; height:100px"|'''flava'''<br>horia | style="background-color:white;width:150px;height:100px"|'''blanka''' <br> txuria | style="background-color:#ECEBC1; color:black; width:150px; height:100px"|'''grizflava''' <br> beige | style="background-color:Maroon; color:white; width:150px; height:100px"|'''bruna''' <br>marroia |} '''a'''-z bukatu ohi dira koloreak, gehienetan izenlagunak baitira. *'''Verda arbo''' - Zuhaitz berdea Hala ere, sustantibo bezala jokatzean '''o'''-z bukatzen dira. *'''La verdo de la herbo''' - belarraren berdetasuna [[Kategoria:Esperanto|{{PAGENAME}}]] gskcczf610z5a8sgfruof7h8mgeqy10 0 2006 6906 6905 2015-03-22T14:01:18Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki ==Zer da esperantoa?== Esperantoa munduko pertsona guztiek elkarrekin komunikatzeko asmatutako hizkuntza bat da. Ez da herrialde edota talde etniko batena; neutrala eta munudko hizkuntza aniztasuna errespetatzen du. ===Jatorria=== [[Irudi:Ludwig Zamenhof 1887.jpeg|thumb|250px|Ludwig Zamenhof]] Esperantozko oinarrizko hitz eta arauak [[w:L. L. Zamenhof|L.L. Zamenhofek]] proposatu zituen, XIX. mendearen bukaeran. Urte gutxiren buruan, jendea ikasten hasi eta mundu osoko komunitate bat sortu zen horren inguruan. Ordutik hona, beste edozein hizkuntzaren moduan erabili izan da esperantoa. Nahiz eta beharrezkoa denean hitz berriak sortzen diren, hizkuntzaren egitura bera aldatu gabe mantentzen da, L.L. Zamenhof-ek idatzitako [http://www.akademio-de-esperanto.org/fundamento/enhavo.html ''Fundamento de Esperanto''] liburuan adierazi bezala. ===Ezaugarriak=== Esperantoak egitura oso erregularra du. Hitzak, askotan, aurrizkitzat edo atzizkitzat beste hitz batzuk batuaz sortzen dira; horrela, txikiagoa da ikasi beharreko hitz kopurua. Hizkuntzaren fonetika oso sinplea da: idazkeratik jakin daiteke zehazki zein den ahoskera, eta alderantziz, ahoskeratik jakin daiteke zehazki zein den idazkera. Esperantozko hitz gehienak, hizkuntza latindar, germaniko eta eslabikoeako hitzen antzekoak dira. Hala ere, esperantoa ez da hizkuntza horien nahasketa, hizkuntza originala baizik. Zenbait ikuspegitatik, esperantoaren egiturak Europaz kanpoko hizkuntzen itxura handiagoa du, Europako hizkuntzena baino. ==Zergatik ikasi beharko nuke esperantoz?== * Esperantoa oso erabilgarria da komunikazio neutralerako, eta ez du hizkuntza naturalik ordezten. Bestela esanda, ez du etnia, hizkuntza edo kultura jakin baten alde egiten; aitzitik, hizkuntza eta etnia berekoak ez diren gizabanakoen arteko komunikabide neutrala da. Eskubide berdintasuna, tolerantzia eta benetako internazionalismoa bultzatzen ditu. Hori ederki nabari da esperantozko hitzaldietan, liburuetan, aldizkarietan, musikan eta Interneteko edukietan, bai eta familia bizitzan ere. * Harremanetarako tresna da, bereziki gazteentzat: atzerriko etxeetan gonbidatu gisa egonaldiak eginez zuzeneko harremana izan daitezke hango kulturekin, nazioarteko jaialdietan ondo pasatu, hainbat gaitako mintegietan jakintza eskuratu, atzerriko hizkuntzekin harremanetan jarri, haiei buruz gehiago ikasi... * Esperantoa oso era ona da kanpo hizkuntzak ikasten hasteko. Esperantoa beste ezein hizkuntzatatik ez datorrenez, arauak sinpleak eta gutxi dira, konjugazioa ez da existitzen, eta ez dago buruz ikasi beharreko salbuespenik; hori dela eta, ikasle gazteek beste hizkuntza batzuk ikaste aldera eman dezaketen lehen pausua izan daiteke. Izan ere, esperantoa hizkuntza propedeutikoa da, hots, esperantoa ikasita, gero errazago ikasten da beste edozein hizkuntza. Halaxe erakutsi dute egin diren ikerketek, Zeelanda berrian,<ref>Txostena: ''Enciklopedio de Esperanto'' entziklopediako artikulua (I. liburukia, 436. orrialdea), esperantoaren balio pedagogikoari buruzkoa.</ref> Ameriketako Estatu Batuetan,<ref>Txostena: Christian Rudmick, ''The Wellesley College Danish-Esperanto experiment''.</ref><ref>Txostena: Edward Thorndike, ''Language Learning''. Bureau of Publications of Teachers College, 1933. [http://www.interlingua.org/ Interlingua.org]</ref><ref>Helen S. Eaton, "The Educational Value of an Artificial Language." ''The Modern Language Journal'', 12. zenbakia, 87-94. orrialdeak (1927). [http://www.blackwellpublishing.com/mlj/newsearchres.asp?contenttype=AA&topic=Artificial%20Language&searchtype=adv Blackwellpublishing.com]</ref> Alemanian,<ref>"Laborkonferencoj: Interlingvistiko en Scienco kaj Klerigo" izenburuarekin Paderborn hirian urtero azaroan egiten diren bileretako protokoloak (lan biltzarra: Interlinguistics in Science and Education). Paderborn hiriko Pedagogia Zibernetikoko Erakundearengandik eskura daitezke.</ref> Italian<ref>[http://www.internacialingvo.org/public/study.pdf Ikerlana.] (Esperanto izenarekin ezaguna den) Nazioarteko Hizkuntzaren Batzordea, Ministerio arteko Dekretua, 1993ko apirilaren 29koa / urriaren 5ekoa, Italiako Irakazkuntza Publikoko Ministerioa.</ref> eta Australian.<ref>[http://web.archive.org/web/20040215074307/%68ttp://www.education.monash.edu.au/projects/esperanto/ Ikerlana.] Monash Unibertsitateko EKPAROLI proiektuaren orri nagusia.</ref> ==Zer egin dezaket esperantoarekin?== Bide asko daude esperantoa erabiltzeko. Imajina ezazu zeure burua, motxila lepoan duzula mundua ezagutzen. [http://www.tejo.org/ps Pasporta Servo-rekin], tokian tokiko biztanleekin egon zintezke (1350 etxe baino gehiago, 89 herrialdetan), pertsona horiek beren etxean dohainik ostatatzen baitituzte esperanto hiztunak. Ostalariak mundu osoko jendea ezagutzeko aukera du, eta bidaiariek doako ostatua. Esperantozaleak biltzen dituen [http://www.uea.org/kongresoj Universala Kongreso] izeneko biltzarrak 2000-3000 pertsona inguru biltzen ditu urtero eta batzar txikiagoak ere ospatzen dira, horietako batzuk gazteentzat [http://www.internacia-seminario.de/], [http://iej.esperanto.it/ijf/], [http://www.tejo.org/ijk]. Batzar horiek oso interesgarriak izaten dira munduko beste jende asko ezagutzeko aukera ematen dutelako bereziki. Horietan, esperantoaz ikasi eta sakontzeaz gainera, musika emanaldiak, dantzaldiak eta festak ere ospatzen dira giro ezin hobean. Esperantoa zure etxetik eroso-eroso ere erabil zenezake, Interneti esker. [http://www.esperanto-panorama.net/unikode/dissendo.htm Foroak], txat gelak, edota eztabaida zerrendak ere erabil zenitzake bertako ikuspuntuaz jabetzeko. Herrialde exotikoetan bizi direnen pentsamendu sakon eta egunerokoaz jabetu zintezke, euren blogak irakurriz. [http://www.muenster.de/~kunar/en_la_reto.htm MP3 artxiboak jaistea] esperientzia desberdina da esperantoarekin, [http://www.vinilkosmo.com/?prs=listen esperantozko musika] sortzen duten kulturen aniztasunagatik. [https://eo.wikipedia.org/wiki/Vikipedio:%C4%88efpa%C4%9Do Esperantozko wikipedia] aberatsa ere baduzu. Zure interesak edonolakoak izanik ere, ziur zuretzako zerbait izango dela esperantoz. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Esperanto]] sf753vviz4tv9vzm1ldln6atryje2fr 0 2008 4136 4124 2008-06-25T06:30:14Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Wikiliburuetan, ere, hizkuntzei buruzko liburuak daude, hizkuntzak ikasi, eurekin lehen kontaktua izateko edota informatzeko. Hona hemen Hizkuntzak ikasteko abian dauden liburuak: *[[Esperanto]]{{garapena|25%}} tj6bjwh76b2mnxsz89n6n3fqz5x5nvs 10 2009 4075 2008-06-24T07:56:43Z Janfri 137 Orrialde berria: <!--[[Irudi:Searchtool.svg|left|18px|Sakontzeko]]&nbsp;--> ''Artikulu nagusia: [[{{{1}}}]]'' <noinclude> [[Kategoria:Nabigazio txantiloiak]] </noinclude> wikitext text/x-wiki <!--[[Irudi:Searchtool.svg|left|18px|Sakontzeko]]&nbsp;--> ''Artikulu nagusia: [[{{{1}}}]]'' <noinclude> [[Kategoria:Nabigazio txantiloiak]] </noinclude> 1sk3k1dhjl5i73t95s0arddmzkmu83s 14 2010 4077 4076 2008-06-24T07:57:31Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki {{nagusia|Esperanto}} [[Kategoria:Hizkuntzak]] fgzobo1thnmhf9mhf6mkh5zx50akotk 0 2012 4099 4098 2008-06-24T15:57:42Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki *'''frato:''' neba/anaia *'''fratino:''' arreba/ahizpa *'''patro:''' aita *'''paĉjo:''' aitatxo *'''patrino:''' ama *'''panjo:''' amatxo *'''avo:''' aitite *'''avino:''' amama *'''onklo:''' osaba *'''onklino:''' izeko *'''parenco:''' senide *'''pli juna:''' gazteago *'''pli olda:''' nagusiago *'''kuzo:''' lehengusu *'''kuzino:''' lehengusina *'''bofrato:''' koinatu *'''bofratino:''' koinata *'''bopatro:''' aitaginarreba *'''bopatrino:''' amaginarreba [[Kategoria:Esperanto]] l52osq6lp0skkn4ehsip1ueb1jtn2co 0 2013 4114 2008-06-24T16:54:16Z Janfri 137 Orrialde berria: ==Kapo (Burua)== *'''haro:''' ile *'''hararo:''' adats *'''frunto:''' bekoki *'''orelo:''' belarri *'''okulo:''' begi *'''palpebro:''' betazal *'''nazo:''' sudur *'''vango:''' masai... wikitext text/x-wiki ==Kapo (Burua)== *'''haro:''' ile *'''hararo:''' adats *'''frunto:''' bekoki *'''orelo:''' belarri *'''okulo:''' begi *'''palpebro:''' betazal *'''nazo:''' sudur *'''vango:''' masail *'''lipharo:''' bibote *'''lipo:''' ezpain *'''buŝo:''' aho *'''dento:''' hagin *'''lango:''' mihi ==Korpo (Gorputza)== *'''gorĝo:''' eztarri *'''ŝultro:''' sorbalda *'''brusto:''' papar *'''dorso:''' bizkar *'''brako:''' beso *'''mano:''' esku *'''pugno:''' ukabil *'''fingro:''' atzamar *'''ungo:''' atzazkal *'''mamo:''' ugatz, titi *'''umbiliko:''' zilbor *'''peniso:''' zakil *'''vagino:''' alu *'''kruro:''' hanka *'''genuo:''' belaun *'''piedo:''' oin ==Internaj organoj (Barne-organoak)== *'''cerbo:''' burmuin *'''arterio:''' arteria *'''hepato:''' gibel *'''koro:''' bihotz *'''muskolo:''' muskulu *'''osto:''' hezur *'''spino:''' bizkarrezur *'''pulmo:''' birika *'''stomako:''' urdail *'''reno:''' giltzurrun [[Kategoria:Esperanto]] k65v302kjj07bsdtlq292qx109pz5in 0 2014 4120 2008-06-24T17:15:01Z Theklan 125 Cuisenaire-ren deskripzioa izenburua Cuisenaireren deskripzioa(r)engatik aldatu da wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Cuisenaireren deskripzioa]] ia5879brgebsk92fo7r9u3vszowsc4f 14 2016 4132 2008-06-25T00:04:03Z Theklan 125 Orrialde berria: [[Kategoria:Teknologia]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Teknologia]] c4pt3e8v5qgne3yfq5ww4wbnadlf4hk 14 2017 5989 4133 2013-03-07T10:28:33Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Liburuak gaiaren arabera]] hq8biu4djd1iz74hh3tk7wjco7wq6l6 14 2018 5987 4134 2013-03-07T10:27:01Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki Hau ''Wikiliburuak'' proiektuko kategoria nagusia da, nondik beste kategoria guztiak biltzen diren. t0aebacm86nxeaadnru0fvzgb4jhfjk 0 2023 4194 2008-06-25T14:02:26Z Janfri 137 Orrialde berria: ==Orainaldia== Orainaldian aditzen "-i" hitz-amaiera "-as"-engatik aldatzen da *esti (izan, egon)=> estas (izenordain guztiekin erabiltzen da) ==Iraganaldia== Iraganaldian aditzen... wikitext text/x-wiki ==Orainaldia== Orainaldian aditzen "-i" hitz-amaiera "-as"-engatik aldatzen da *esti (izan, egon)=> estas (izenordain guztiekin erabiltzen da) ==Iraganaldia== Iraganaldian aditzen "-i" hitz-amaiera "-is"-engatik aldatzen da *esti (izan, egon)=> estis (izenordain guztiekin erabiltzen da) ==Geroaldia== Geroaldian aditzen "-i" hitz-amaiera "-os"-engatik aldatzen da *esti (izan, egon)=> estos (izenordain guztiekin erabiltzen da) [[Kategoria:Esperanto]] 4i50v3hyrq6iiwknulv0r0q6csxbvk2 0 2025 9393 5997 2016-11-27T10:42:40Z 137.101.197.119 /* Edukiak */ wikitext text/x-wiki <div style="display:block; background-color:#FFFRFFF; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:10px"> <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px">Soziologiara sarrera</h2> [[Irudi:Bandeau socio.png|right|thumb|400px|]] '''Soziologia''' gizakien gizarte bizitza aztergaitzat duen zientzia da. Gizarte bizitzaren konplexutasuna dela eta, soziologiaren barruan hainbat adar edo azpidiziplina dago. Liburu honen lehen atalean soziologiaren oinarriak azaltzen dira, soziologiara sarrera txiki bat agertzearekin batera. Halaber, ikerketa soziologikoaren metodologia eta teoria nagusiak ere aipatzen dira. == Edukiak == *'''Soziologiaren sorrera''' **[[/Sarrera/]] {{garapena|00%}} **[[/Soziologiaren metodoak/]] {{garapena|00%}} **[[/Teoria soziologikoa/]] {{garapena|25%}} *'Gizarte bizitza' **[[/Gizartea/]] **[[/Kultura/]] {{garapena|00%}} **[[/Sozializazioa/|Sozializazioa edo gizarteratzea]] {{garapena|00%}} **[[/Gizarte taldeak/]] **[[/Demografia/]] **[[/Desbideratzea eta gizarte kontrola/]] *'''Desberdintasun sozialak''' **[[/Generoa/]] **[[/Estratifikazioa eta gizarte mugikortasuna: Gizarte klaseak/]] **[[/Etniak eta arrazak/]] ***[[/Nazioak eta nazionalismoak/]] *'''Gizarte erakundeak''' **[[/Gizarte erakunde nagusiak: familia, ekonomia, politika, estatua, hezkuntza, erlijioa./]] **[[/Erlijioaren gainbehera?/]] **[[/Osasungintza: osasunaren gizarte faktoreak/]] *'''Gizarte aldaketa eta gatazka''' **[[/Gizarte aldaketa/]] **[[/Gizarte mugimenduak/]] <br/> <div align="center"> <gallery perrow="5" widths="92" heights="85"> Irudi:Emile Durkheim.jpg|<br><center><small>Émile Durkheim Irudi:Karl Marx.jpg|<br><center><small>Karl Marx Irudi:Simmel 01.JPG|<br><center><small>Georg Simmel Irudi:Max Weber 1894.jpg|<br><center><small>Max Weber </gallery></div> *'''Soziologo ezagunak''' **[[Émile Durkheim]] **[[Karl Marx]] **[[Georg Simmel]] **[[Thorstein Veblen]] **[[Charles Horton Cooley]] **[[George Herbert Mead]] **[[Talcott Parsons]] **[[Harold Garfinkel]] **[[Max Weber]] **[[Pierre Bourdieu]] == Etorkizuneko kapituluak == {{zirriborroa}} [[Kategoria:Soziologia]] [[en:Introduction to Sociology]] [[he:הקדמה לסוציולוגיה]] tvi597xafqkufq2rizms53qop62c3p7 14 2026 5998 4197 2013-03-07T12:48:25Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Gizarte zientziak]] ey75pbljytatr6x9rzqbz12voqip1wh 0 2027 4200 2008-06-26T21:48:32Z Orereta 170 Orrialde berria: Soziologia kontzeptua Auguste Comtek sortu zuen 1838an, munduaz hausnartzeko forma berri bat definitu asmoz. Latinezko Socius eta grezierazko Logos-en baturaz sortzen da. Soziologi... wikitext text/x-wiki Soziologia kontzeptua Auguste Comtek sortu zuen 1838an, munduaz hausnartzeko forma berri bat definitu asmoz. Latinezko Socius eta grezierazko Logos-en baturaz sortzen da. Soziologiaren sustraiak gizarteaz hausnartu duten lehen teorialari guztietan aurkitzen badira ere (Confucius, Platon, Aristoteles...), bereziki aipatu beharrekoak Saint Simon, Auguste Comte bera, Alexis de Tocqueville eta Karl Marx dira. Soziologiaren jaiotza mendebaldeko gizarte modernoaren krisiaren baitan eman zen. Soziologiak errealitate sozialaren kosifikazioa suposatzen du, hots, gizartea aztertu, behatu... daitekeen errealitate espezifiko gisa ikustea (gizartea gauza gisa ikustea). Hasiera honetan, beraz, soziologia positibismoarekin erabat lotua dago. Soziologiaren instituzionalizazioa zientzia gisa Emile Durkheim eta Max Weberren eskutik eman zen, soziologiaren oinarriak finkatu zituzten bi soziologoak. Durkheimek gizarte egitateen objektibotasuna azpimarratuko du (egintza soziala). Weberrek, berriz, subjektibotasuna eta subjektuen ekiteko ahalmena (ekintza soziala). nxtwdxllbnws0t9ud0kw9xtw2m3l2ig 0 2028 4231 4202 2008-08-02T10:23:33Z CommonsDelinker 28 Pierre_Bourdieu.gif fitxategia kendu da, Giggy(e)k Commonsetik ezabatu baitzuen. wikitext text/x-wiki Teorialari gehienez aburuz, gaur egungo soziologiaren baitan '''lau marko teoriko''' nagusi bereiz daitezke, nahiz eta hauen baitan korronte ugari desberdintzen diren: ==Funtzionalismoa== Funtzionalismoak [[gizarte]]a sistema gisa ikusten du; sistemek, aldi berean, azpisistemak izango dituzte, eta gizartearen osagai bakoitzak bere funtzioa izango du. Horrela, ekintza sozialaren ikuspegi sistemiko bat garatuko du. Funtzionalismoaren baitan hiru korronte nagusi bereiz daitezke: [[Malinowski]]ren funtzionalismo absolutua, [[Merton]]en funtzionalismo erlatibizatua eta [[Parsons]]en estruktural-funtzionalismoa. Funtzionalismoak gizartearen oreka eta izaera harmoniatsua defendatuko du. Gizarteratzearen bidez (bigarren sozializazioa azpimarratuko dute batez ere) gizabanakoek gizartea bereganatuko dute. Bere kontzeptu nagusiak funtzioa (disfuntzioa, ageriko funtzioa zein izkutuko funtzioa), errola nahiz estatusa izango dira, besteak beste. ==Estrukturalismoa== Estrukturalismoak gizartearen egituraren garrantzia azpimarratzen du. Subjektuek euren ekintzei ematen dioten zentzua, horrela, kulturaren testuinguruan aztertu behar da. Hots, estrukturalismoak gizarte ekintzak kulturaren barnean sortzen eta bersortzen direla azpimarratzen du. Ondorioz, ikerketa estrukturalistek hainbat arlo aztertu dituzte, besteak beste: jakien prestaketa eta aurkezpena, erlijio erritualak, joko eta jolasak, literatura, etab. Estrukturalismoaren autore garrantzitsuenetariko eta lehenengoetarikoa [[Levi-Strauss]] etnologoa da. Honek, [[1950eko hamarkada]]n, kulturaren fenomenoa mitologiaren eta ahaidetasunaren testuinguruan aztertu zuen, besteak beste. [[Pierre Bourdieu]] soziologo frantses esanguratsuak, bestalde, estrukturalismoaren ikuspegi desberdina plazaratu zuen, kultur desberdintasunaren gainetik, bere ustez horren atzean ezkutatzen diren menderapen prozesuak azpimarratuz. Bourdieuren ikuspegiari estruktural-funtzionalismoa deitu izan zaio. [[Irudi:Takeshita street view.jpg|150px|left|thumb|Gizakiek, elkarrekintzaren bidez, errealitate berria sortzen dute: gizartea.]] ==Elkarrekintza sinbolikoa== Hau mikrosoziologian eta gizarte [[psikologia]]n erabiltzen den ikuspegia da gehienbat. [[Ameriketako Estatu Batuak|AEB]]etako pragmatismoan eta [[George Herbert Mead]]en teorietan oinarritzen da. Bere iritziz, pertsonak beraiek produktu sozialak izateaz gain, helburudun zerbait sortzaileak dira. [[Herbert Blumer]]rek honela azaldu zuen: gizakiek gauzekiko edo besteekiko duten harremana beraien zentzu eta esanahiean oinarritzen da. Esanahi hori gizarte elkarrekintzatik sortzen da, eta horri egiten zaion interpretazioak alda dezake. Elkarrekintza sinbolikoaren jarraitzaileek metodo koalitatiboak erabili ohi dituzte, pertsonek beraien ekintzei ematen dieten zentzua ulertzeko teknikak baitira. [[Irudi:ChartistRiot.jpg|220px|right|thumb|Marxismoak gizarte desoreka eta gatazka azpimarratzen ditu.]] ==Marxismoa== Marxismoak [[Karl Marx]] eta [[Friedrich Engels]]en pentsamenduan eta obretan oinarritutako doktrina filosofiko eta politikoetan oin hartuz aztertzen du gizartea. [[Hegel]]en [[filosofia]]ren, [[Adam Smith]]en [[ekonomia]] politikoaren eta [[XIX. mende]]ko [[sozialismo]] [[frantzia]]rraren eragina nabaria izango da, gizartearen kritika zientifiko eta [[iraultzaile]]a eginez. Kritika honen adierazpenik sistematikoena ''Kapitala'' obran eman zen. sgo4fjjbkvnyuni8e8nap9i59cwhlyo 0 2029 4203 2008-06-26T21:52:29Z Orereta 170 Orrialde berria: Soziologiak, gainontzeko gizarte zientziek bezala, erabiltzen dituen ikerketa teknikak bi multzo handitan banatu ohi dira: metodo kuantitatiboak eta kualitatiboak. Bakoitzak erreali... wikitext text/x-wiki Soziologiak, gainontzeko gizarte zientziek bezala, erabiltzen dituen ikerketa teknikak bi multzo handitan banatu ohi dira: metodo kuantitatiboak eta kualitatiboak. Bakoitzak errealitatearen ikuspegi bat azpimarratzen badu ere, bakoitza ezin da paradigma itxitzat hartu, bata bestearekin nahasi ohi diren tresna gisa baino. == Metodo kuantitatiboak == Metodo kuantitatiboen bidez, errealitatearen ezaugarri eta joera orokorrak ikertu ohi dira. Errealitate zenbagarriak kontuan hartuz (hauteskundeak, adibidez), inkesta bezalako teknikak erabili ohi dira. Halaber, lagin handiak izanez gero, metodo kuantitatiboak aukeratu ohi dira. == Metodo kualitatiboak == Metodo kualitatiboen bidez, errealitate zenbagarrietan arreta jarri baino, errealitateen esangurak eta kausa aztertu nahi dira. Horrela, lagin handiak aukeratu beharrean, lagin txikiago baina esanguratsuak aukeratu ohi dira. Horrela, sakoneko elkarrizketak edo eztabaida taldeak dira gehien erabilitako ikerketa teknikak. 7kt1qbaelghygy947uomc5hehi5w8kc 0 2030 4206 2008-06-27T10:17:11Z Orereta 170 Orrialde berria: Sozializazioa edo gizarteratzea norbanako bat bere gizartearen kulturan sartzeko prozesua da. Ikaste prozesua da, beraz. Norbanakoak bere taldeetara moldatzen ikasten du, horien ara... wikitext text/x-wiki Sozializazioa edo gizarteratzea norbanako bat bere gizartearen kulturan sartzeko prozesua da. Ikaste prozesua da, beraz. Norbanakoak bere taldeetara moldatzen ikasten du, horien arau, irudi eta balioak bereganatzen. Prozesu betierekoa da, bizitza osoa irauten duelako. Haurtzaroa arau, irudi eta balio interiorizazio prozesua da. Sozializazioa, kultura eta giza-egitura Haurrari erakutsi egiten zaio giza-egitura jakin bat onartzen. Gizartearen jarraipena posible da klase guztietako jendeak interiorizatu egin dituelako ohiturak, jarrerak, pentsamoldea eta hizkuntza, besteak beste, aurreko belaunaldiengandik. Sozializazio moduak aldakorrak dira aspektu batzuen baitan; horregatik, ondorioak askotarikoak dira. Interiorizazioari esker kulturala den horrek naturala dirudi. Gizarte modernoetan ezagunak dira sozializazioaren gailurra ospatzeko erritoak, adibidez unibertsitate titulua. Teknikoki aurreratutako gizarteetan agente sozializatzaile tradizionalei eta transmisio kulturalari agente berriak gehitu zaizkio: informazio gehiena bide inpertsonal eta teknikoen bidez igortzen da. Baina komunikabide bakoitzaren atzean pertsonak, alderdiak eta taldeak daude, interes eta iritzi jakin batzuekin, eta gainontzekoetan erantsi nahi dituzte helburu propioak lortzeko. Normalean, sozializazio agenteez hitz egiterakoan, ondokoak aipatu ohi dira garrantzitsuenen artean: * Familia * Eskola * Adin taldea (parekoen taldea) * Komunikabideak c00a81uml2fv7r5i0f4jthw2rgchu3g 0 2031 4207 2008-06-27T10:18:58Z Orereta 170 Orrialde berria: Kultura, oro har, gizarte edo gizatalde baten ezaugarri diren berezitasun espiritual, material, intelektual eta afektiboak dira. Arteaz gain, honen barnean dira bizimodua, oinarrizk... wikitext text/x-wiki Kultura, oro har, gizarte edo gizatalde baten ezaugarri diren berezitasun espiritual, material, intelektual eta afektiboak dira. Arteaz gain, honen barnean dira bizimodua, oinarrizko eskubideak, balio sistemak, ohiturak eta sinesmenak. Horrela, kulturak hiru atal nagusi bereiztu ohi dira: artea, hizkuntza eta teknika. d01zyjqcos8cdrkjmbndakqj9gvmm6k 0 2032 4233 4211 2008-08-28T09:47:22Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki Hona hemen ahots sinpleen edota hitz korrelatiboen taula. Hemen agertzen diren hitz guztien artean, batzuk bakarrik dira maiz erabiliak hizkuntzan eta beraz, ikasteko onena, egunerokotasunean behar diren heinean kontuan hartzea da, taula osoa buruz ikasi beharrean. {| cellpadding="2" cellspacing="2" border="1" style="text-align:" |- | |style="vertical-align: top;"| '''-A'''<br><i>kualitatea</i> (adjetiboa) |style="vertical-align: top;"| '''-AL'''<br><i>zergatia</i> (adberbioa) |style="vertical-align: top;"| '''-AM'''<br><i>aldia</i> (adberbioa) |style="vertical-align: top;"| '''-E'''<br><i>lekua</i> (adberbioa) |style="vertical-align: top;"| '''-EL'''<br><i>era</i> (adberbioa) |style="vertical-align: top;"| '''-ES'''<br><i>jabetza</i> (adjetiboa) |style="vertical-align: top;"| '''-O'''<br><i>objektua</i> (sustantiboa) |style="vertical-align: top;"| '''-OM'''<br><i>kantitatea</i> (adberbioa) |style="vertical-align: top;"| '''-U'''<br><i>indibidualtasuna</i> (sust. eta adj.) |- |style="vertical-align: top;"| '''ĈI-'''<br><i>Kolektiboa, guztizkoa</i> |style="vertical-align: top;"| Ĉia<br><i> era guztietako</i></td> |style="vertical-align: top;"| Ĉial<br><i>zergati guztiengatik</i> |style="vertical-align: top;"| Ĉiam<br><i>beti</i> |style="vertical-align: top;"| Ĉie<br><i>leku guztietan</i> |style="vertical-align: top;"| Ĉiel<br><i>era guztietan</i></td> |style="vertical-align: top;"| Ĉies<br><i>guztien</i> |style="vertical-align: top;"| Ĉio<br><i>dena</i> |style="vertical-align: top;"| Ĉiom<br><i>guztia</i> |style="vertical-align: top;"| Ĉiu<br><i>bakoitz</i> |- |style="vertical-align: top;"| '''I-'''<br><i>Indefinitua</i> |style="vertical-align: top;"| Ia<br><i>halako</i> |style="vertical-align: top;"| Ial<br><i>zerbaitengatik</i></td> |style="vertical-align: top;"| Iam<br><i>noizbait</i> |style="vertical-align: top;"| Ie<br><i>nonbait</i> |style="vertical-align: top;"| Iel<br><i>eraren batean</i> |style="vertical-align: top;"| Ies<br><i>norbaiten</i> |style="vertical-align: top;"| Io<br><i>zerbait</i> |style="vertical-align: top;"| Iom<br><i>zerbait, apur bat</i></td> |style="vertical-align: top;"| Iu<br><i>norbait</i> |- |style="vertical-align: top;"| '''KI-'''<br><i>Interrogatiboa; erlatiboa</i> |style="vertical-align: top;"| Kia<br><i>zelako</i> |style="vertical-align: top;"| Kial<br><i>zergatik</i> |style="vertical-align: top;"| Kiam<br><i>noiz</i> |style="vertical-align: top;"| Kie<br><i>non</i> |style="vertical-align: top;"| Kiel<br><i>nola</i> |style="vertical-align: top;"| Kies<br><i>noren</i> |style="vertical-align: top;"| Kio<br><i>zer</i> |style="vertical-align: top;"| Kiom<br><i>zenbat</i> |style="vertical-align: top;"| Kiu<br><i>nor</i> |- |style="vertical-align: top;"| '''NENI-'''<br><i>Negatiboa</i> |style="vertical-align: top;"| Nenia<br><i>inolako</i> |style="vertical-align: top;"| Nenial<br><i>ezergatik ez</i> |style="vertical-align: top;"| Neniam<br><i>inoiz ez</i> |style="vertical-align: top;"| Nenie<br><i>inon ez</i> |style="vertical-align: top;"| Neniel<br><i>inola ez</i> </td> |style="vertical-align: top;"| Nenies<br><i>inoren ez</i> |style="vertical-align: top;"| Nenio<br><i>ezer ez</i> |style="vertical-align: top;"| Neniom<br><i>ezer ez</i> |style="vertical-align: top;"| Neniu<br><i>inor ez</i> |- |style="vertical-align: top;"| '''TI-'''<br><i>Demostratiboa</i> |style="vertical-align: top;"| Tia<br><i>halako</i> |style="vertical-align: top;"| Tial<br><i>horregatik</i> <br> |style="vertical-align: top;"| Tiam<br><i>orduan</i> |style="vertical-align: top;"| Tie<br><i>hor</i> |style="vertical-align: top;"| Tiel<br><i>hala, horrela</i> |style="vertical-align: top;"| Ties<br><i>horren</i> |style="vertical-align: top;"| Tio<br><i>hori, hura</i> |style="vertical-align: top;"| Tiom<br><i>hainbat</i> |style="vertical-align: top;"| Tiu<br><i>hori, hura</i> </td> |} [[Kategoria:Esperanto]] 24cu1ewndprqzzmccxjkuwp6qo4uesl 0 2034 4221 2008-07-02T19:24:57Z Janfri 137 Orrialde berria: Herrialde eta lurralde desberdinetako izenekin sor daitezke hizkuntzen izenak. Hizkuntzen izenak esperantoz adjetiboen moduan bukatzen dira, hots '''a'''-rekin; batzutan, zehazteko ... wikitext text/x-wiki Herrialde eta lurralde desberdinetako izenekin sor daitezke hizkuntzen izenak. Hizkuntzen izenak esperantoz adjetiboen moduan bukatzen dira, hots '''a'''-rekin; batzutan, zehazteko '''lingvo''' (hizkuntza) hitza jartzen da. *'''La indonezia lingvo''' edo '''La indonezia''' bakarrik -Indonesiera *'''La gvarania lingvo''' - Guarani *'''La araba lingvo''' edo '''La araba''' bakarrik - Arabiera *'''La ĉina lingvo''' edo '''La ĉina''' bakarrik - Txinera *'''Mi ne parolas la lingvon anglan''' - Ez dut ingeleraz hitz egiten *'''Mi estas lernanta la germana lingvo''' - Alemaniera ikasten ari naiz Hizkuntzaren izena ere esan daiteke hitz bakarrean, baita gauza desberdinak adierazteko hitz konposatuak sortu ere: *'''Francalingvo''' - Frantsesa *'''Hispanparolanto''' - Gazteleraduna *'''Japanlingve''' - Japonieraz *'''Angligi''' - Ingelerara itzuli "ingelerizatu" Badaude zenbait hizkuntza euren izena ez dena herrialde edota lurralde jakin batetik eratorria; beraz, horien bukaera '''o''' izango da eta ez da '''la''' artikulua jartzen aurretik, nahiz eta aurrekoetan erabilitako '''a''' bukaera eta '''la''' artikulua erabiltzea ez dagoen txarto. *'''Esperanto''' edo baita '''La Esperanta (lingvo)''' ere - Esperanto *'''Sanskrito''' edo '''La Sanskrita (lingvo)''' - Sanskrito *'''Latino''' - Latina *'''Urduo''' - Urdu *'''Ido''' - Ido *'''Volapuko''' - Volapük *'''Lingva-Frankao''' - Lingua Franca ==Hizkuntzen izena== {| style="border-color: #84B96A; border-width: 1px; width: 100%; border-style: solid; background-color: #FFFFFF; margin-top: 10px; margin-bottom: 10px;" align="center" | style="background: #C1DFBF; width:33%;" valign="top" | * '''afrikansa''' - afrikaans * '''ajmara''' - aimara * '''albana''' - albaniera * '''angla''' - ingelesa * '''araba''' - arabiera * '''araukana''' - maputxera * '''armena''' - armeniera * '''belorusa''' - bielorrusiera * '''bengala''' - bengaliera * '''cebuana''' - cebuano * '''ceĥa''' - txekiera * '''ĉina''' - txinera * '''dana''' - daniera * '''eŭska''' aŭ '''vaska''' - euskara * '''filipina''' aŭ '''Tagaloga''' - tagalog * '''finna''' - finlandiera * '''franca''' - frantsesa * '''galega''' - galego * '''germana''' - alemaniera * '''greka''' - grekera * '''gvarania''' - guarani * '''haitia''' - haitiera * '''hinda''' - hinduera | style="background: #C1DFBF; width: 33%;" valign="top" | * '''hispana''' aŭ '''kastilia''' - espainera edo gaztelania * '''indonezia''' - indonesiera * '''irlanda''' - irlandera * '''itala''' - italiera * '''japana''' - japoniera * '''java''' - javaera * '''joruba''' - yoruba * '''kataluna''' - katalana * '''keĉua''' - ketxua * '''korea''' - koreera * '''kroata''' - kroaziera * '''latva''' - letoniera * '''litova''' - lituaniera * '''luksemburga''' - luxemburgera * '''majaa''' - maia * '''malajalama''' - malasiera * '''marata''' - marhatti * '''mongola''' - mongoliera * '''nahua''' aŭ '''Azteka''' - aztekera | style="background: #C1DFBF; width: 33%;" valign="top" | * '''nederlanda''' - neerlandera * '''norvega''' - norbegiera * '''persa''' - persiera * '''pola''' - poloniera * '''portugala''' - portugalera * '''ruanda''' - ruandera * '''rumana''' - errumaniera * '''rusa''' - errusiera * '''serba''' - serbiera * '''slovaka''' - eslobakiera * '''surinama''' - surinamiera * '''sveda''' - suediera * '''tamila''' - tamil * '''telugu''' - telugu * '''tibeta''' - tibetera * '''turka''' - turkiera * '''ukraina''' - ukrainera * '''urduo''' - urdu * '''vjetnama''' - vietnamera * '''zulua''' - zulu |} [[Kategoria:Esperanto]] 4orep3kp216i3zvaeu7i2ymo11lgrh4 10 2035 4226 2008-07-06T21:08:39Z Janfri 137 Orrialde berria: {| style="border:solid #2b60a6 2px; display:block; width: 95%;" align="center" |- | rowspan=2 | [[Irudi:Warning icon.png|32px|Adi!]] || style="background:#eeeeee; color:#222222;" wi... wikitext text/x-wiki {| style="border:solid #2b60a6 2px; display:block; width: 95%;" align="center" |- | rowspan=2 | [[Irudi:Warning icon.png|32px|Adi!]] || style="background:#eeeeee; color:#222222;" width="100%" align="center" | '''Oharra''' |- | align="center" | {{{1}}} |}<noinclude> [[Kategoria:Mantenu txantiloiak|{{PAGENAME}}]] </noinclude> glftthng5w0gerg6tvy6ow2d9u6d5qj 0 2037 4237 4236 2008-09-01T13:23:13Z Janfri 137 wikitext text/x-wiki ==Informatika hiztegia== === Hardware === * '''komputilo''': ordenagailu ==== Sarrera periferikoak ==== * '''klavaro''': teklatu * '''mikrofono''': mikrofono * '''muso''': sagu * '''skanilo''': eskaner * '''stirstango''': joystick ==== Irteera periferikoak ==== * '''ekrano''': Pantaila * '''fakso''': fax * '''kapaŭskultilo''': aurikular * '''laŭtparolilo''': bozgoragailu * '''printilo''': inprimagailu * '''tuŝekrano''': ukimen-pantaila ==== Gordetze periferikoak ==== * '''diskaparato, durdisko, malmola disko''': disko gogor * '''fulmmemoro''': flash memoria * '''magneta bendo''': zinta magnetiko ==== Komunikazio periferikoak ==== * '''modemo''': modem * '''retkarto''': sare-txartela === Software === ==== Internet ==== * '''retpoŝto''': e-posta * '''TTT-legilo, foliumilo aŭ krozilo''': web nabigatzaile * '''TTT (Tut-Tera Teksaĵo)''': sarea, WWW (World Wide Web) * '''tujmesaĝilo''': berehalako mezularitza ==== Bulegoa ==== * '''kalendaro''': egutegi * '''ofica programaro''': bulegotika-suite ==== Segurtasuna ==== * '''kontraŭvirusilo''': antibirus * '''viruso''': birus [[Kategoria:Esperanto|{{PAGENAME}}]] hs6e8wfqkb8da40ah0v1p7jdnihmnw2 0 2038 4239 2008-09-01T16:20:51Z Janfri 137 Orrialde berria: Esperantoz idatzitako lehen aldizkaria ''La Esperantisto'' izan zen, 1889. urteko irailaren 1ean hasi zena argitaratzen. 1895. urterarte kaleratu zen. Hasierako esperantistentzat, g... wikitext text/x-wiki Esperantoz idatzitako lehen aldizkaria ''La Esperantisto'' izan zen, 1889. urteko irailaren 1ean hasi zena argitaratzen. 1895. urterarte kaleratu zen. Hasierako esperantistentzat, garrantzia handia zuten aldizkariek, hizkuntza era praktikoan erabilia izatea ahalbidetzen zutelako, nazioarteko kongresuekin batera. Ehunaka dira historian zehar argitaratu diren esperantozko aldizkariak. Gaur egun nazioarte mailan publikatzen diren aldizkari ezagunenetako batzuk hauexek dira: *'''Esperanto''' - Nazioarteko Esperanto Elkarteak kaleratzen duen hilabetekaria *'''Fonto''' - Hilabetekari literarioa *'''Heroldo de Esperanto''' - Hiru astero kaleratzen den aldizkaria da, mugimendu esperantistari buruzko gaiak jorratzen dituena *'''Kontakto''' - Gazteei zuzendutako hilabetekaria, TEJOk, Nazioarteko Gazteria Esperantistaren Elkarteak argitaratzen duena, 1963. urtetik aurrera. *'''Monato''' - Politika, kultura edota ekonomia moduko gaiak jorratzen dituen hilabetekaria. Duen berezitasuna zera da, artikulua kokaturik dagoen herrialdeko jendeak idazten dituela artikuluak, ikuspegi hurbilagoa eman asmoz. *'''Rok-Gazet''' - Esperantozko musikari (Bereziki ''rock'' musika) buruzko aldizkaria. [[Kategoria:Esperanto]] t6bnkjp67700msvcqno35q7s1bdhyjv 0 2039 23096 4242 2021-01-18T19:04:51Z 83.213.20.41 Hamarkadak behar bezala idatzi ditut, izan ere, 60. hamarkada ez baita zuzena. Zuzena 60ko hamarkada edo 60 hamarkada wikitext text/x-wiki ==Esperantoa Hego Euskal Herrian historian zehar== ===Hasiera=== Euskal Herrian sorturiko lehen elkarte esperantista, 1905ean [[w:sestao|Sestaon]] sorturiko ''Fido, scienco kaj tradicio'' (Fedea, zientzia eta tradizioa) elkartea izan zen, Florencio Eskibela zuelarik taldeak presidente. Urtebete beranduago, 1906an, talde esperantistak sortu ziren [[w:Bilbo|Bilbo]], [[w:Donostia|Donostia]] eta [[w:Portugalete|Portugaleten]] eta 1910ean [[w:Iruñea|Iruñean]]. 1909an, ''Nova Sento'' (Sentimendu berria) aldizkaria argitaratzen hasi zen Bilbon. Esperantoak Hego Euskal Herrian hartu zuen indarraren seinale, Espainiar estatuko 1911. urtean eginiko esperantisten erroldan, 300 esperantista agertzen dira Bilbon izena emanda eta 100 Donostian. Hiri handietatik at ere baziren esperantistak, hala nola [[w:Algorta|Algortan]], [[w:Beizama|Beizaman]] edo [[w:Kaseda|Kasedan]]. 1924. urtean 2. Esperanto Biltzar Iberiarra eta Espainiako 4. Esperanto-Biltzarra ospatu ziren Bilbon. 1935. urtean, 2. Errepublikaren Garaian, Teodoro Elizondok Esperanto-ŝlosilo (Esperanto Giltza) ikasliburua euskaratu zuen lehenengoz, baita argitaratu ere Bilboko Esperantozaleen Elkartearen laguntzaz. Mendebaldeko euskalkian dago idatzirik eta bertan, Esperantoaren hamasei arauak, ondo ahoskatzeko gomendioak edota Esperanto-Euskara hiztegi bat aurki daitezke. ===Frankismoa=== [[w:Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilaren]] ostean, debekua jarri zitzaion Esperanto taldeen jardunbideari frankismoaren lehen urteetan, ahalik eta 50. hamarkadan berriz Bilbon klaseak ematen hasi ziren arte. Hamarkada horretan sortu zen baita ''Federación Esperantista de Álava'' (Arabako Federazio Esperantista). 60ko hamarkadan, Gipuzkoan gorakada nabarmena izan zuen Esperantoak, [[w:Eibar|Eibar]] eta [[w:Ordizia|Ordizian]] ikastaroak ematen hasi baitziren, langile giroan ezagutza zabalduz. Zabalkunde horren ondorioz, 1964ean esperanto biltzar bat ospatu zen Ordizian. Bilbon, bitartean esperantozko ''Método Bilbao'' ikasliburua argitaratu zen, geroago hainbat ikaslek erabiliko zutena bertan Esperantoz ikasteko. 70eko hamarkadan, [[w:Mikel Laboa|Mikel Laboaren]] ''Txoria txori'' euskal kanta, beste batzuren artean, esperantora itzuli zen, gaur egun ezaguna delarik zenbait esperantisten artean. ===Gaur egun=== 80ko hamarkadan, Gasteizen hizkuntza ikasi zuten gazte batzuek 1987. urtean ''Alava Esperanto Asocio'' elkartea sortu zuten . 1990. urtean Nafarroako Elkarte Esperantista sortu zuten Iruñeko zenbait esperantistek. 1989an baita, nazio mailan, Eusko Esperanto Asocio sortu zen, baita bere Kuspe aldizkaria ere, elebiduna zena (euskara eta esperantoz), nahiz eta beranduago Esperantoz bakarrik argitaratzera pasa zen. Euskal Kultura esperantisten artean zabaltzeko asmoz Euska Kverko (Euskal haritza) aldizkaria argitaratu zen, Europako hainbat herrialdetan banatu zena. 1990. urtean, Aitor Arana euskal idazleak, Esperanto Ikasgai ikasliburua idatzi zuen, esperantoz ikasteko euskaraz idatzitako lehen metodoa dena, Esperanto Giltza liburuxkaren ondoren. Horrekin nahikoa ez eta [[w:Bernardo Atxaga|Bernardo Atxagaren]] "Behi Euskaldun baten memoriak" esperantora itzuli zuen, "Memorajoj de euska bovino" izenburua duelarik esperantoz. Gainera, esperantozko literaturaren klasiko bat ere euskaratu zuen, Louis de Beaucairek idatzitako "Vivo de Bervala sentaugulo" liburua, euskaraz, "Bervalen gertatuak" izenburua duelarik. Ildo berari jarraiki, 2001ean, Fonto argitaletxe brasildarrak jatorriz euskarazko "Haur besoetakoa" Jon Miranderen liburua argitaratu zuen esperantoz, La Baptofilino izenarekin. Liburua Jose Mari Sarasuak itzuli zuen. Iturria: [http://www.euskonews.com/0252zbk/gaia25204eu.html Rafael Blancok Euskonewserako idatzitako artikulua] [[Kategoria:Esperanto]] hr58iw53ai2zr8f8bnd1gyjoxkfsewm 0 2040 11166 9619 2019-03-04T00:05:42Z Robin van der Vliet 1739 wikitext text/x-wiki Herrialde eta lurralde guztien izenak, Esperantoaren arauak jartzen dituzte eta beraz, sustantibo guztiei dagokien '''o''' letrarekin bukatzen dira hitzak. Edozein lurralde edo herrialdetako jentilizioak '''~an''' atzizkiarekin eratzen dira, edota '''ano''' edo'''loĝanto''' hitzekin, herrialdearen izenak hitz bat baino gehiagoz osaturik dagoenean: *Burkino : Burkina<br>Burkinano : Burkinako biztanlea *'''Trinidado kaj Tobago''' : Trinidad eta Tobago<br>'''Loĝanto de Trinidado kaj Tobago''' aŭ '''ano de Trinidado kaj Tobago''' Siglak ere erabil daitezke zenbait herrialderi erreferentzia egiteko, betiere argia denean: *'''Unuiĝintaj Arabaj Emirlandoj''' (Arabiar Emirerri Batuak):ano de Unuiĝintaj Arabaj Emirlandoj, ano de UAE, UAE-ano (Arabiar Emirerri Batuetako biztanlea) ==Afriko (Afrika)== *'''Alĝerio''': Aljeria *'''Angolo''': Angola *'''Benino''': Benin *'''Bocvano''': Botswana *'''Burkino''': Burkina Faso *'''Burundo''': Burundi *'''Centr-Afrika Respubliko''': Afrika Erdiko Errepublika *'''Ĉado''': Txad *'''Ebur-Bordo''': Boli-Kosta *'''Egiptujo''': Egipto *'''Ekvatora Gvineo''': Ekuatore Ginea *'''Eritreo''': Eritrea *'''Etiopujo''': Etiopia *'''Gabono''': Gabon *'''Gambio''': Gambia *'''Ganao''': Ghana *'''Gvineo''': Ginea *'''Gvineo Bisaŭa''': Ginea-Bissau *'''Ĝibutio''': Djibuti *'''Kabo-Verdo''': Cabo Verde *'''Kameruno''': Kamerun *'''Kenjo''': Kenia *'''Konga Respubliko''': Kongoko Errepublika *'''Konga Demokrata Respubliko''': Kongoko Errepublika Demokratikoa *'''Lesoto''': Lesotho *'''Liberio''': Liberia *'''Libio''': Libia *'''Madagaskaro''': Madagaskar *'''Majoto''': Mayotte *'''Malavio''': Malawi *'''Malio''': Mali *'''Maroko''': Maroko *'''Maŭricio''': Maurizio *'''Maŭritanujo''': Mauritania *'''Mozambiko''': Mozanbike *'''Namibio''': Namibia *'''Niĝerio''': Nigeria *'''Niĝero''': Niger *'''Okcidenta Saharo''': Mendebaldeko Sahara *'''Reunio''': Reunion *'''Ruando''': Ruanda *'''Santomeo kaj Principeo''': Sao Tome eta Principe *'''Sejŝeloj''': Seychelleak *'''Senegalo''': Senegal *'''Sent-Heleno''': Santa Helena *'''Sieraleono''': Sierra Leona *'''Somalujo''': Somalia *'''Sud-Afriko''': Hegoafrika *'''Sudano''': Sudan *'''Svazilando''': Swazilandia *'''Tanzanio''': Tanzania *'''Togo''': Togo *'''Tunizio''': Tunisia *'''Ugando''': Uganda *'''Zambio''': Zanbia *'''Zimbabvo''': Zinbabwe ==Ameriko (Amerika)== ===Sudameriko (Hegoamerika)=== {| cellpadding="5" style="width:100%;" | style="width:50%;" valign="top" rowspan="3"| *'''Argentino''': Argentina *'''Bolivio''': Bolivia *'''Brazilo''': Brasil *'''Ĉilio''': Txile *'''Ekvadoro''': Ekuador *'''Franca Gviano''': Frantziar Guyana *'''Gujano''': Guyana *'''Kolombio''': Kolonbia *'''Malvinoj''' aŭ '''Falklandoj''': Malvinak edo Falkland irlak *'''Paragvajo''': Paraguai *'''Peruo''': Peru *'''Portoriko''': Puerto Riko *'''Surinamo''': Suriman *'''Urugvajo''': Uruguai *'''Venezuelo''': Venezuela *'''Trinidado kaj Tobago''': Trinidad eta Tobago *'''Sud-Georgio kaj Sud-Sandviĉinsuloj''': Hego-Georgia eta Hego-Sandwich irlak | style="width:50%;" valign="top" rowspan="3"| |} ===Mezameriko kaj Kariba Maro (Ertamerika eta Karibe itsasoa)=== *'''Angvilo''': Angila *'''Antigvo-Barbudo''': Antigua eta Barbuda *'''Arubo''': Aruba *'''Bahamoj''': Bahamak *'''Barbado''': Barbados *'''Belizo''': Belize *'''Bermudoj''': Bermudak *'''Britaj Virgulinsuloj''': Irla Birjina Britainiarrak *'''Domingo''': Dominikar errrepublika *'''Dominiko''': Dominika *'''Grenado''': Granada *'''Gvadelupo''': Guadalupe *'''Gvatemalo''': Guatemala *'''Haitio''': Haiti *'''Honduro''': Honduras *'''Jamajko''': Jamaika *'''Kejmanoj''': Kaiman irlak *'''Kostariko''': Kosta Rika *'''Kubo''': Kuba *'''Martiniko''': Martinika *'''Moncerato''': Montserrat *'''Nederlandaj Antiloj''': Antila Holandarrak *'''Nikaragvo''': Nikaragua *'''Panamo''': Panama *'''Salvadoro''': El Salvador *'''Sent-Kristofo kaj Neviso''': Saint Kitts eta Nevis *'''Sent-Lucio''': Santa Luzia *'''Sent-Vincento kaj la Grenadinoj''': San Vizente eta Granadinak *'''Turkoj kaj Kajkoj''': Turkos eta Kaikos *'''Usonaj Virgulinsuloj''': Irla Birjina estatubatuarrak ===Nordameriko (Iparramerika)=== *'''Gronlando''': Groenlandia *'''Kanado''': Kanada *'''Meksiko''': Mexiko *'''Sent-Piero kaj Mikelono''': Saint Pierre eta Mikelune *'''Usono''': Estatu Batuak ==Azio (Asia)== ===Mezoriento (Ekialde Ertaina)=== *'''Azerbajĝano''': Azerbaijan *'''Afganujo''': Afganistan *'''Armenujo''': Armenia *'''Barejno''': Bahrein *'''Irako''': Irak *'''Irano''': Iran *'''Israelo''': Israel *'''Jemeno''': Yemen *'''Jordanio''': Jordania *'''Kataro''': Qatar *'''Kazaĥujo''': Kazakhstan *'''Kirgizujo''': Kirgizistan *'''Kuvajto''': Kuwait *'''Libano''': Libano *'''Omano''': Oman *'''Pakistano''': Pakistan *'''Saŭda Arabujo''': Saudi Arabia *'''Taĝikujo''': Tadjikistan *'''Turkmenujo''': Turkmenistan *'''Turkujo''': Turkia *'''Unuiĝintaj Arabaj Emirlandoj''': Arabiar Emirerri Batuak *'''Uzbekujo''': Uzbekistan *'''Kipro''': Zipre *'''Sirio''': Siria ===Orienta Azio (Ekialdeko Asia)=== *'''Bangladeŝo''': Bangladesh *'''Barato''' '''Hindujo''': Bharat edo India *'''Birmo aŭ Mjanmao ''': Birmania edo Myanmmar *'''Brita Hindoceana Teritorio''': Indiar Ozeanoko lurralde Britainarra *'''Brunejo''': Brunei *'''Butano''': Butan *'''Ĉinujo''': Txina *'''Filipinoj''': Filipinak *'''Honkongo''': Hong Kong *'''Indonezio''': Indonesia *'''Japanujo''': Japonia *'''Kamboĝo''': Kanbodia *'''Laoso''': Laos *'''Makao''': Makao *'''Malajzio''': Malasia *'''Maldivoj''': Maldivak *'''Mongolujo''': Mongolia *'''Nepalo''': Nepal *'''Nord-Koreujo''': Ipar-Korea *'''Orienta Timoro''': Ekialdeko Timor *'''Rusujo''': Errusia *'''Singapuro''': Singapur *'''Srilanko''': Sri Lanka *'''Sud-Koreujo''': Hego-Korea *'''Tajlando''': Tailandia *'''Tajvano''': Taiwan *'''Vjetnamujo''': Vietnam ==Eŭropo (Europa)== *'''Albanujo:''' Albania *'''Andoro:''' Andorra *'''Aŭstrujo:''' Austria *'''Belgujo:''' Belgika *'''Belorusujo:''' Bielorrusia *'''Bosnujo kaj Hercegovino:''' Bosnia eta Hertzegovina *'''Britujo:''' Bretainia Handia *'''Bulgarujo:''' Bulgaria *'''Ĉeĥujo:''' Txekiar errepublika *'''Danujo:''' Danimarka *'''Estonujo:''' Estonia *'''Eŭskio''' aŭ '''Vaskio:''' Euskal Herria *'''Ferooj:''' Faroe Irlak *'''Finnlando:''' Finlandia *'''Francujo:''' Frantzia *'''Germanujo:''' Alemania *'''Grekujo:''' Grezia *'''Ĝibraltaro:''' Gibraltar *'''Hispanujo:''' Espainia *'''Hungarujo:''' Hungria *'''Irlando:''' Irlanda *'''Islando:''' Islandia *'''Italujo:''' Italia *'''Kroatujo:''' Kroazia *'''Latvujo:''' Letonia *'''Liĥtenŝtejno:''' Liechtenstein *'''Litovujo:''' Lituania *'''Luksemburgo:''' Luxenburgo *'''Malto:''' Malta *'''Moldavujo:''' Moldavia *'''Monako:''' Monako *'''Montenegro:''' Montenegro *'''Nederlando:''' Herbehereak *'''Nord-Makedonujo:''' Ipar Mazedonia *'''Norvegujo:''' Norbegia *'''Pollando:''' Polonia *'''Portugalujo:''' Portugal *'''Rumanujo:''' Errumania *'''Rusujo:''' Errusia *'''San-Marino:''' San Marino *'''Serbujo:''' Serbia *'''Slovakujo:''' Eslovakia *'''Slovenujo:''' Eslovenia *'''Svedujo:''' Suedia *'''Svislando:''' Suitza *'''Turkujo:''' Turkia *'''Ukrainujo:''' Ukrania *'''Vatikano:''' Vatikano ==Oceanio (Ozeania)== *'''Aŭstralio:''' Australia *'''Fiĝioj:''' Fiji *'''Franca Polinezio:''' Frantziar Polinesia *'''Gvamo:''' Guam *'''Jonstonatolo:''' *'''Kiribato:''' Kiribati *'''Kokosinsuloj:''' Cock Irlak *'''Kristnaskinsulo:''' Islas Navidad *'''Kukinsuloj:''' Cook Irlak *'''Marŝaloj:''' Marshall Irlak *'''Mikronezio:''' Mikronesia *'''Nauro:''' Nauru *'''Niuo:''' Niue *'''Nord-Marianoj:''' Iparraldeko Mariana Uharteak *'''Norfolkinsulo:''' Norfolk Irlak *'''Nov-Kaledonio:''' Kaledonia Berria *'''Nov-Zelando:''' Zeelanda Berria *'''Palaŭo:''' Palau *'''Papuo-Nov-Gvineo:''' Papua Ginea Berria *'''Salomonoj:''' Salomon Irlak *'''Samoo:''' Samoa *'''Tokelao:''' Tokelau *'''Tongo:''' Tongo *'''Tuvalo:''' Tuvalu *'''Usona Samoo:''' Amerikar Samoa *'''Vanuatuo:''' Vanuatu ==Antarkto (Antartika)== *'''Antarkto''': Antartika *'''Buvetinsulo''': Bouvet irla Norbegieraz:Bouvetøya *'''Herda kaj Makdonaldaj Insuloj''': Heard eta McDonald irlak [[Kategoria:Esperanto]] abng04nq6j0j9t9by5f3o16qcnit98x 10 2071 6570 4306 2014-11-18T17:26:32Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki {| style="font-size:95%;" class=toccolours | <big><big>[[Wikipedia:Ongietorria|Ongi etorri]], {{PAGENAME}}, '''Wikiliburuak''' proiektura!</big></big> Hau zure eztabaida orrialdea da, beste [[Wikibooks:Lankideak|wikilarien]] mezuak jasotzeko balioko dizuna. Gainera, '''[[Lankide:{{PAGENAME}}|lankide orrialdea]]''' ere baduzu, zure datuak, interesak, [[Wikibooks:Babel|hitz egiten dituzun hizkuntzak]]... jartzeko (zure lankide orrialdea eraikitzeko informazioa lortzeko, ikus [[Wikibooks:erabiltzaile txantiloiak|orrialde hau]]). Lehendabizi, [[Laguntza:Nola lagundu dezaket|Wikiliburuaken nola lagundu dezakezun]] argitzen dizun orrialdea irakur ezazu. Beranduago, lotura hauek erabilgarriak izan daitezke: * [[Wikibooks:Laguntza|Laguntza]] * [[Wikibooks:Tutorial|Tutoriala]] * [[Wikibooks:Sakontzeko|Wikipedian sakontzeko]] (behin tutoriala irakurrita) * [[Wikibooks:Wikipediari buruz|Wikipediari buruz]] [[Wikibooks:Txokoa|Wikipediako Txokoa]] duzu zure iradokizun edo komentarioak ezartzeko. Wikiliburulari baten galderari erantzuteko, bere [[Wikibooks:Eztabaida orria|eztabaidan]] egin beharko duzu. Bestela, ez zaio "mezu berri bat" duenaren oharra azalduko eta agian ez da konturatuko erantzun egin diozula. Orrialdearen goialdeko botoietan "+" ikurra aurkituko duzu. Bertan klik eginez, mezu berri bat sortzeko aukera izango duzu. Mesedez, ez zaitez ahaztu mezuan zure erabiltzaile [[Wikibooks:Sinadura|sinadura]] edo zigilua ezartzeaz; bestela, ezingo zara identifikatu. ---- {| border=0 style="background-color: transparent;" | [[Irudi:Gnome-globe.svg|32px|left]] | style="line-height: 95%;" | <small>'''''ES:''' Si no comprende o no sabe escribir en nuestra lengua y desea comunicarse con nosotros, por favor, acuda a la '''[[Wikibooks:Enbaxada|Embajada]]'''.<br />'''FR:''' Si vous ne comprenez pas ou ne savez pas écrire dans notre langue et souhaitez communiquer avec nous, s'il vous plaît, visitez l''''[[Wikibooks:Enbaxada|Ambassade]]'''.<br />'''EN:''' If you do not understand or you cannot write in our language, and you want to tell us something, please, visit the '''[[Wikibooks:Enbaxada|Embassy]]'''.<br />'''DE:''' Wenn Sie unsere Sprache nicht verstehen oder nicht schreiben können und Sie bei uns mitreden möchten, dann besuchen Sie bitte die '''[[Wikibooks:Enbaxada|Botschaft]]'''. ''</small> |} |}<noinclude> [[Kategoria:Laguntza txantiloiak|Ongietorria]] snrivu789g2pr8wqvjnekqgoggdo0jy 14 2072 4307 2008-11-04T14:15:44Z Theklan 125 Orrialde berria: [[Kategoria:Txantiloiak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Txantiloiak]] 7eauyfk2o51ps0ojjwdth40crlabi17 12 2084 4349 4346 2009-01-22T16:09:23Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {{Wikiliburu tutorial}} Ongietorri wikiliburuaken '''tutorial''' honetara. Bertan, wikiliburuen inguruko oinarrizko informazioa jasoko duzu. Tutorialeko orrietan estilo-gida, wikiliburuetako komunitateari buruzko informazioa eta politika garrantzitsuenak agertuko dira besteak beste. Aurkitzen duzun informazioan sakontzeko, gomendatzen dizugu tutoriala ez uztea eta aparteko orri batean irekitzea interesgarria den informazioa. Beste aukera bat fitxa bidezko nabigazioa da; zure [[nabigatzaile]]aren arabera, denek ez baitute aukera hau. Edo bestela, irakurriko dituzu geroago. Gogoratu hau tutorial bat besterik ez dela. Nahi dituzun ordenan irakurri ahal dituzu tutorialeko orriak. Hemendik, goitik behera jarraitzea gomendatzen dizugu, ez dezazun utzi atalik irakurri gabe. Agian lagungarria izan dakizuke ikasi ahala probak egitea [[Wikiliburuak:proba orria|proba orria]]n. Ez zaizu ezer leporatuko bertako aldaketak direla eta. :'''[[Wikiliburuak:Sarrera berriak|Hasi nahi duzunean >>]]''' Tutoriala erraza iruditzen bazaizu, agian [[w:Wikipedia:Sakontzeko|wikipedian sakontzeko]] orri sorta irakurri beharko zenuke. Bertan, maila aurreratuago baterako informazioa ageri da. <center><p style="font-size:85%">Oharra: Suposatzen da wikiliburuetako aurpegi lehenetsia erabiltzen ari zarela . Erregistraturik bazaude eta zure hobespenak aldatu badituzu, baliteke loturen kokapena aldatzea.</p></center> [[Kategoria:Wikiliburuen laguntza]] 208u786fxmnfi02game10w2u6mxb0zf 10 2085 4348 4347 2009-01-22T16:09:00Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {| width="20%" cellpadding="0" style="padding: 0.3em; float:right; margin-left:15px; border: 1px solid #B8C7D9; background:#f5faff; text-align:center; font-size:95%;" | style="background: #cedff2; padding: 3px 5px; text-align:center;" |[[Irudi:Nuvola apps edu miscellaneous.png|60px]]<br>'''[[Laguntza:Laguntza|Tutoriala]]''' |- |style="padding: 0.3em; font-family: sans-serif; font-size: 0.9em; background-color: #cedff2"| Artikuluak idatzi... |- |style="padding: 0.3em; line-height: 1.5em"| [[Laguntza:Sarrera berriak|Sarrera berriak]] <br/> [[Laguntza:Artikuluak nola aldatzen diren|Nola aldatu]] <br/> [[Laguntza:Loturak|Loturak]] <br/> [[Laguntza:Kategoriak|Kategoriak]] <br/> |- |style="padding: 0.3em; font-family: sans-serif; font-size: 0.9em; background-color: #cedff2"| Wikipediako hitzarmenak... |- |style="padding: 0.3em; line-height: 1.5em"| [[Wikiliburuak:Estilo gida|Estilo gida]] <br/> [[Wikiliburuak:Politikak|Politikak]] <br> [[Wikiliburuak:Sinadura|Sinadura]] |- |style="padding: 0.3em; font-family: sans-serif; font-size: 0.9em; background-color: #cedff2"| Ikus, gainera... |- |style="padding: 0.3em; line-height: 1.5em"| [[Wikiliburuak:Laguntza|Laguntza]] <br/> [[Laguntza:Proba orria|Proba orria]] <br /> |- |style="padding: 0.3em; font-family: sans-serif; font-size: 1em; background-color: #cedff2"| [[w:Laguntza:Sakontzeko|Wikipedian sakontzeko >>]] |- |} <noinclude> [[Kategoria:Laguntza txantiloiak|T]] </noinclude> krues5xd2tuzjxptcoeetimw43k7vq0 14 2086 4350 2009-01-22T16:10:25Z Theklan 125 Orrialde berria: [[Kategoria:Kategoriak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Kategoriak]] 9k6h71u168ex0z374bglhyapi5dh578 10 2094 4385 2009-03-09T08:31:30Z Spacebirdy 50 please leave a redirect from the projectwide used template to the local deletion template, thanks wikitext text/x-wiki #redirect[[Txantiloi:ezabatu]] gp7osporqr24yx2g3ftsxqnixd6mzdg 14 2099 5985 5983 2013-03-07T10:26:18Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki Kategoria honetan "Wikiliburuak" proiektuaren baitan lankideek egindako liburuak biltzen dira. [[Kategoria:Kategoriak]] t3zders8g8rdesxq5iyti8e0ciamvfh 10 2136 8199 8187 2015-10-21T05:40:31Z Gangleri 14 improuved to [[:{{{1}}}|{{{2|{{{1}}}}}}]] using [[m:Soft redirect]]|soft redirect - added BiDi safety - LANG="en" dir="ltr" wikitext text/x-wiki [[Image:Redirectltr.png|#REDIRECT ]]<span class="redirectText" id="softredirect">[[:{{{1}}}|{{{2|{{{1}}}}}}]]</span><br /><span style="font-size:85%; padding-left:52px;" LANG="en" dir="ltr" >This page is a [[m:Soft redirect|soft redirect]].</span> 1ck76o1bo02hg51p6ohu2xow0xkifnl 0 2192 6752 6751 2015-03-06T09:15:25Z 80.24.212.254 /* DATU-BASEEN OINARRIKO KONTZEPTUAK */ wikitext text/x-wiki Base Openoffice.org bulego paketearen datu-baseen gestorea da. Has gaitezen zenbait oinarrizko kontzeptu definitzen. == DATU-BASEEN OINARRIKO KONTZEPTUAK == Datu basea (DB): Elkarte, erakunde edo enpresa baten gestioan inplikatuta dauden datu fitxategi egituratu eta erlazionatuak. Datu fitxategiak: Pertsonak, objektuak, gertaerak, lekuak... edo bestelako entitateen ezaugarriak gordetzen duen datu-bilduma da: * pertsonak: bezeroak, enplegatuak, ikasleak... * objektuak: salgaiak, liburuak, hegaztiak... * gertaerak: salmentak, ebaluazioak, ebaluazioak... * lekuak: gelak, establezimenduak, herriak... * kategoriak eta bestelakoak Elementu bakoitzaren datuei erregistroa esaten zaio. Datu Baseen Gestoreak: Datu baseak kudeatzeko erabiltzen diren programak, komertzialak (Oracle, Microsoft Access, IBM DB2 ...) edo libreak (PostgreSQL, MySQL, FireBird...). Gaur egun gehien erabiltzen den datu base mota erlazionala da. Datu base erlazionalen oinarrizko egitura taula da, non elementu bakoitzak errenkada bat du –erregistroa- eta elementuen ezaugarri bereizgarri edo atributu bakoitzak zutabe bat du –eremua- == Taula == Taula edo fitxategia datu-basearen oinarrizko elementua da. Datuen biltegiak dira. Tauletan errenkadetan jartzen dira erregistroak eta zutabetan hauen eremuak. Fitxategiak erlazionatu daitezke komunean dituzten atributuei esker. == Kontsulta == Kontsulta bat taula bat edo batzuetatik ezaugarri edo baldintza batzuk betetzen dituzten erregistro eta eremuen kopia bat da. Kontsultak datu aunitz dituen fitxategi edo taula batetik txosten bat egiteko edo beste edozertarako interesatzen zaizkigun datuak ateratzeko erabiliko ditugu. == Formularioa == Erregistro baten edo multzo baten aurkezpena, gehienetan pantailakoa. Datuak erosoago ikusi eta bilatzeko edo sartu, ezabatu edo eguneratzeko. == Txostena == Taula bateko edo batzuetako zenbait datu paper euskarrira pasatzeko nahi dugun formatua ematea da txosten bat. Open Officean zerrendak egiteko pentsatuta daude gehien bat. Fitxa eta txartelak formularioak inprimatzen lortuko ditugu; etiketa itsaskorrak, gutun pertsonalizatuak, erreziboak eta antzekoak testu prozesadorean datu-baseko eremuak txertatzen egingo ditugu. Makroen bidez, goi-mailako programazio hizkuntzen (OpenOffice basic, Python...) segmentuak idatz ditzakegu datu-baseko datuekin eragiketa konplexuak egin ahal izateko. ==PROZEDURAK == == Nola sortzen da datu base bat == Datu-basearen diseinua dudarik gabe gehien hausnartu behar den urratsa: zenbat entitate-taula, taula bakoitzak zer eremu-atributu, nola erlazionatu taulak, lehen mailako gakoak eta gako foraneoak ... Entiteies and relationships. kljiiqrkhen29378jhflzm4vntc9wk5 10 2258 4652 2010-09-23T08:12:48Z Joxemai 371 Orrialde berria {| cellspacing="0" cellpadding="0" class="{{{class|}}} multicol" style="background:{{{bgColor|transparent}}}; width:{{{width|100%}}};"-(e)kin sortua wikitext text/x-wiki {| cellspacing="0" cellpadding="0" class="{{{class|}}} multicol" style="background:{{{bgColor|transparent}}}; width:{{{width|100%}}};" 45u6tgubp740avopi6j07ksc5hdns6b 10 2259 4653 2010-09-23T08:13:48Z Joxemai 371 Orrialde berria <p></p> | width="{{{width|}}}" align="{{{align|left}}}" valign="{{{valign|top}}}" {{#if: {{{gap|}}} | style="padding-left:{{{gap}}};" }}|-(e)kin sortua wikitext text/x-wiki <p></p> | width="{{{width|}}}" align="{{{align|left}}}" valign="{{{valign|top}}}" {{#if: {{{gap|}}} | style="padding-left:{{{gap}}};" }}| ifjgi1kkpoayt9mz4eut6myjeqtypuu 10 2260 4654 2010-09-23T08:14:43Z Joxemai 371 Orrialde berria <p></p> |}-(e)kin sortua wikitext text/x-wiki <p></p> |} ap29tgbr3h2pbiiab9hb7ep9w1arcqa 8 2276 5862 5632 2013-02-07T01:39:40Z Pgehres (WMF) 645 Updating sidebar link to use subst:CONTENTLANGUAGE wikitext text/x-wiki //donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_eu.wikibooks.org&uselang=eu rp060yjjc4k78d4t4uqli3x7dj7dear 0 2312 5835 5792 2013-02-01T10:07:30Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki {{wikipedia|Konbinatoria}} <div style="display:block; background-color:#FFFRFFF; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:10px"> <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px">Edukiak</h2> '''1. gaia''': '''[[/Biderketa erregela/]]''' '''2. gaia''': '''[[/Elementuak nahastuz: permutazioak/]]''' '''3. gaia''': '''[[/Multzoak modu ordenatuan osatzen: aldakuntzak/]]''' '''4. gaia''': '''[[/Konbinazioak/]]''' </div> q7rnsk5ixwstyns1rq5m1r8wb0bx5qi 0 2317 4832 4822 2011-06-02T08:13:19Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki <div style="display:block; background-color:#FFFRFFF; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:10px"> <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px">Edukiak</h2> '''1. gaia''': '''[[/Zuzena planoan/]]''' </div> p8r4slcu0y7gbytlyx6bssip8pscanl 0 2319 5837 4830 2013-02-01T10:16:15Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki '''Biderketa erregelak''' honako hau ezartzen du: gauza bat <math>m\,</math> eratara egin edo gerta daitekeela, beste bat <math>n\,</math> eratara egin edo gertatzen ahal bada, guztira bi gauzak <math>m \times n\,</math> eratara gerta daitezke. <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:0px"> # Menu bat prestatzeko 3 lehenengo plater daude aukeran, eta 2 bigarren platererako. Zenbat menu ezberdin daude? </div> '''Ebazpena''': <big>Guztira 6 menu ezberdin presta daitezke: lehenengo urdina eta bigarren gorria, lehenengo urdina eta bigarren horia, lehenengo berdea eta bigarren gorria, ...</big> <br/> [[File:Tree schema 001.svg|thumb|center|500px]] <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:0px"> #<li value="2"> Udalbatza batean A alderdiko lau kide, B alderdiko bi eta C alderdiko kide bat daude. Hiru alderdietako kide bana aukeratu behar da batzorde bat osatzeko. Zenbat eratara egin daiteke? </div> '''Ebazpena''': A alderdiko kidea 4 eratara aukera daiteke eta B alderdikoa 2 eratara; C alderdikoa osatzeko era bakarra dago. Beraz, guztira hau da batzordea osatzeko era kopurua: :<math>4 \times 2 \times 1 = 8\,</math> Aukeran dauden 8 batzordeak hauek dira: :''A1-B1-C1''-''A1-B2-C1''-''A2-B1-C1''-''A2-B2-C1''-''A3-B1-C1''-''A3-B2-C1''-''A3-B1-C1''-''A3-B2-C1'' <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:0px"> #<li value="3"> Txapelketa batean binakako lau partidu jokatu behar dira. Berdinketa ez da posible eta beraz bi jokalarietako batek irabazi behar du. Zenbat emaitza posible daude lau partiduetarako? </div> '''Ebazpena''': Partidu bakoitzak 2 emaitza poible ditu. Beraz, lau partidu daudenez, lau partiduen emaitza posibleen kopurua hau da: :<math>2 \times 2 \times 2 \times 2 = 8\,</math> <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:0px"> #<li value="4"> Kamiseta bat diseinatzeko, elkarren ondoan joango diren 3 kolore aukeratu behar dira, guztira 6 kolore aukeran daudelarik. Elkarren ondoan ezin bada kolore berdina jarri, zenbat kamiseta desberdin egin daitezke? </div> kod9hci7vegqatvqvi11xngg80ei107 0 2324 11225 11186 2019-10-25T13:24:38Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki <div style="display:block; background-color:#FFFRFFF; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:10px"> <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px">Edukiak</h2> '''1. gaia''': '''[[/Datu-diagramak eta taularaketak/]]''' '''2. gaia''': '''[[/Batezbestekoak eta beste zentro-neurriak/]]''' </div> m0i6aj2yr4px6qee12dwu970wlvby8l 0 2325 11175 9618 2019-05-04T11:17:38Z Texvc2LaTeXBot 1760 Replacing deprecated latex syntax [[mw:Extension:Math/Roadmap]] wikitext text/x-wiki Ikus, gainera, Wikipedian [[:w:Zentro-joera (estatistika)|Zentro-neurri]] eta [[:w:Batezbesteko|Batezbesteko]]. <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:22px"> :'''1''' Donostian eta Baionan azken hilabetean zenbat film ikusi duten galdetu zaie pertsona batzuei. Emaitzak hauek dira: :''Donostia: 4-2-0-0-1-1-1-4-4-6-3-3-2-4-4-5-5-4-2-2-5-6-3'' :''Baiona: 0-1-3-3-5-4-4-3-3-3-2-2-2-1-1-0-0-1-3-3'' ::Bi hirietako zinezaletasuna alderatzeko diagrama egokia era ezazu eta berau begiztatuz batezbestez oro har hiri bakoitzean ikusten den film kopuruak hurbildu itzazu. Hurbilketa hori batezbesteko aritmetiko sinplearen bitartez zehaztu itzazu. </div> '''Ebazpena''': Diagramak egiteko, [[:w:Maiztasun-taula|maiztasun-taulak]] osatu behar dira lehenik: :::{|class="wikitable" |-bgcolor="NavajoWhite" |Ikusitako filmak |Donostiarrak |Baionatarrak |Donostiarrak (%) |Baionatarrak (%) |-align="center" |0 |2 |3 |%8.7 |%15 |-align="center" |1 |3 |4 |%13 |%20 |-align="center" |2 |4 |3 |%17.4 |%15 |-align="center" |3 |3 |7 |%21.7 |%35 |-align="center" |4 |6 |2 |%26.1 |%10 |-align="center" |5 |3 |1 |%13 |%5 |-align="center" |6 |2 |0 |%8.7 |%0 |-align="center" | |23 |20 |100 |100 |} Dagokion zutabe-grafikoa hau da: [[File:Zutabe diag 005.png|thumb|center|350px]] Ikusten denez, donostiarren datuak 4 balioaren inguruan biltzen dira, beheruntz lerratuz: esan dezagun, gutxi gorabahera beraz, 3.5 dela batezbestekoa. Modu berean arrazoituz, baionatarren datuak 2.5 balioaren inguruan bildurik daudela esan genezake. Bistaz hurbildutako balio hauek [[:w:Batezbesteko aritmetiko sinple|Batezbesteko aritmetiko sinplea]] erabiliz zehaztuko dira jarraian. Batezbestekoa datuen batura zati datu kopurua eginez kalkula daiteke zuzenean, baina erosoago egiteko maiztasun-taula bat garatuko da: :::{|class="wikitable" |-bgcolor="NavajoWhite" |x (aldi kopurua) |n(D) |n(B) |x·n(D) |x·n(B) |-align="center" |0 |2 |3 |0 |0 |-align="center" |1 |3 |4 |3 |4 |-align="center" |2 |4 |3 |8 |6 |-align="center" |3 |3 |7 |9 |21 |-align="center" |4 |6 |2 |24 |8 |-align="center" |5 |3 |1 |15 |5 |-align="center" |6 |2 |0 |12 |0 |-align="center" | |23 |20 |71 |44 |} <math>\overline{x}_{Donostia}=\frac{71}{23}=3.08\ \ ;\ \overline{x}_{Baiona}=\frac{44}{20}=2.2</math> R erabiliz, kalkulua egiteko ez da beharrezkoa datuak biltzea >x=c(4,2,0,0,1,1,1,4,4,6,3,3,2,4,4,5,5,4,2,2,5,6,3) >y=c(0,1,3,3,5,4,4,3,3,3,2,2,2,1,1,0,0,1,3,3) >mean(x) [1] 3.086957 >mean(y) [1] 2.2 Beraz, donostiarrak orohar maizago joaten dira zinemara, hilabetean ia film bat gehiago ikusiz. <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:22px"> :'''2''' Denda batean langile batzuek egiten dute lana. Bere lan-txanda goiz zein arratsaldekoa izan daiteke, astegunetan zehar, arteartetik larunbatera. Honako taula honetan dendako salmentak agertzen dira langile, astegun eta goiz (g)/ arratsalde (a) txandaren arabera (eurotan): ::{|class="wikitable" |-bgcolor="NavajoWhite" |Langilea/Eguna |Asteartea |Asteazkena |Osteguna |Ostirala |Larunbata |-align="center" |Ane |184(g)/222(a) |234(g)/245(a) |212(g)/256(a) |321(g)/421(a) |475(g)/522(a) |-align="center" |Bea |132(g)/214(a) |242(g)/221(a) |202(g)/234(a) |331(g)/402(a) |406(g)/482(a) |-align="center" |Celia |202(g)/250(a) |263(g)/268(a) |243(g)/275(a) |365(g)/486(a) |467(g)/514(a) |} # Zenbat gehiago saltzen da ostegunetik ostiralera batezbestez? # Nolako aurresana egingo zenuke astearte bateko arratsalderako, saltzailea oraindik ezaguna ez bada? # Zein egunetan kokatzen da Ane eguneko batez besteko salmeneten gainetik? </div> '''Ebazpena''' 1. Osteguneko batez besteko salmentak honela kalkulatzen dira: <math>\overline{x}_{osteguna}=\frac{(212+256)+(202+234)+(243+275)}{3}=474</math> Ostiraleko batez besteko salmenta, berriz, honela kalkulatzen da: <math>\overline{x}_{ostirala}=\frac{(321+421)+(331+402)+(365+486)}{3}=775.33</math> Ostiraletan, beraz, batezbestez 775.33-474=301.33 euro gehiago saltzen da. 2. Astearte arratsaldeko aurresan egoki bat astelehen arratsaldetako batez besteko salmenta da: <math>\overline{x}_{astearte arratsaldea}=\frac{222+214+250}{3}=228.66</math> 3. Ostegun eta ostiraleko batez besteko salmentak kalkulaturik daude. Astearte, asteazken eta larunbateko batez besteko salmentak kalkula ditzagun: <math>\overline{x}_{asteartea}=\frac{(184+222)+(132+214)+(202+250)}{3}=401.33</math> <math>\overline{x}_{asteazkena}=\frac{(234+245)+(242+221)+(263+268)}{3}=491</math> <math>\overline{x}_{larunbata}=\frac{(475+522)+(406+482)+(467+514)}{3}=955.33</math> Emaitzak alderatzeko moduan jar ditzagun: ::{|class="wikitable" |-bgcolor="NavajoWhite" |Langilea/Eguna |Asteartea |Asteazkena |Osteguna |Ostirala |Larunbata |-align="center" |Ane |406 |479 |468 |742 |997 |-align="center" |batezbestez |401.33 |491 |474 |775.33 |955.33 |} Ane astearte eta larunbatetan geratzen da batezbesteko salmenten gainetik. <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:22px"> :'''3'''Urtebetetik beherako haurrek azken hilabetean osasun-zerbitzuetara zenbat aldiz joan diren jaso da: ::{| class="wikitable" |-align="center" ! Kontsulta kopurua ! Haur kopurua |-align="center" | 0 | 8 |-align="center" | 1 | 12 |-align="center" | 2 | 16 |-align="center" | 3 | 11 |-align="center" | 4 | 8 |-align="center" | 5 | 3 |-align="center" | 6 | 5 |-align="center" | 7 | - |-align="center" | 8 | 1 |} Haur bakoitzeko batez besteko kontsulta-kopurua eta kontsulta kopuruen mediana kalkulatu behar dira. </div> Batezbestekoa kalkulatzeko datu guztien batura zati kopurua egin behar da. Datuen batura kalkulatzeko kontsulta balio bakoitza bider dagokion maiztasuna kalkulatu eta emaitza guztien batura kalkulatu behar da: ::{| class="wikitable" |- ! Aldagaia (x) ! Maiztasuna (n) ! n * x |-align="center" | 0 | 8 | 0 |-align="center" | 1 | 12 | 12 |-align="center" | 2 | 16 | 32 |-align="center" | 3 | 11 | 33 |-align="center" | 4 | 8 | 32 |-align="center" | 5 | 3 | 15 |-align="center" | 6 | 5 | 30 |-align="center" | 7 | 0 | 0 |-align="center" | 8 | 1 | 8 |-align="center" | baturak | 64 | 162 |- |} Haur bakoitzeko batez besteko kontsulta kopurua hau da: ::<math>\overline{x}=\frac{162}{64}=2.53</math> <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:22px"> :'''4'''Matxura batetik bestera makina bat zenbat denbora izan den funtzionatzen jaso da 100 alditan: . 92.51 89.04 74.64 103.30 100.40 66.35 119.40 99.85 72.58 51.98 105.60 62.32 111.40 128.20 63.68 95.40 84.50 86.04 43.94 125.60 115.50 99.19 58.11 146.20 122.40 53.82 55.21 67.84 50.98 133.50 141.90 82.49 115.40 90.55 93.79 114.30 124.90 108.4 110.40 78.58 107.90 143.80 142.60 108.80 186.60 93.29 91.40 118.20 65.05 132.40 87.29 114.50 120.40 113.00 93.77 112.40 94.01 97.55 92.21 96.32 67.88 98.19 81.84 67.24 87.63 81.77 70.53 101.80 58.75 135.50 96.57 100.90 112.20 102.10 50.27 94.64 139.40 133.30 32.45 138.00 131.20 119.00 142.30 141.50 78.47 115.80 129.40 76.90 114.70 51.80 80.72 82.51 83.55 81.41 112.10 77.88 105.90 38.34 85.58 122.20 Batezbestez matxura batetik bestera zenbat denbora igarotzen den kalkulatu behar da zehaztasunez nahiz datuak tartetan bilduz. </div> Batezbestekoa zehaztasunez kalkulatzeko jatorrizko datuak gehitu eta datu kopuruaz zatitu behar da: :<math>\overline{x}=\frac{\sum_ix_i}{n}=\frac{92.51+\ldots+122.20}{100}=97.7386</math> Kalkulua eskuz egiten bada erosoagoa da datuak tartetan bildu eta maiztasun-taulatik batezbestekoaren hurbilpena kalkulatzea. Horretarako datuak tartetan bildu behar dira lehendabizi: > tarte=c(20,30,40,50,60,70,80,90,100,110,120,130,140,150,160,170,180,190,200) > hist(x,breaks=tarte,plot=FALSE) $breaks [1] 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 140 150 160 170 180 190 200 $counts [1] 0 2 1 8 7 7 13 16 10 15 7 7 6 0 0 0 1 0 ::{| class="wikitable" |- ! Tartea ! Maiztasuna (n) ! Erdipuntua (x) ! n * x |-align="center" | 30-40 | 2 | 35 | 70 |-align="center" | 40-50 | 1 | 45 | 45 |-align="center" | 50-60 | 8 | 55 | 440 |-align="center" | 60-70 | 7 | 65 | 455 |-align="center" | 70-80 | 7 | 75 | 525 |-align="center" | 80-90 | 13 | 85 | 1105 |-align="center" | 90-100 | 16 | 95 | 1520 |-align="center" | 100-110 | 10 | 105 | 1050 |-align="center" | 110-120 | 15 | 115 | 1725 |-align="center" | 120-130 | 7 | 125 | 875 |-align="center" | 130-140 | 7 | 135 | 945 |-align="center" | 140-150 | 6 | 145 | 870 |-align="center" | 150-160 | 0 | 155 | 0 |-align="center" | 160-170 | 0 | 165 | 0 |-align="center" | 170-180 | 0 | 175 | 0 |-align="center" | 180-190 | 1 | 185 | 185 |-align="center" | Baturak | 100 | | 9810 |} Batezbestekoaren balioa hau da: :<math>\overline{x}=\frac{9810}{100}=98.1</math> Balio hori ez dator bat jatorrizko datuekin kalkulatutakoarekin. Batezbesteko zehatza datu gordinak hartuz kalkulatzen dena da. Datuak tartetan bilduz kalkulatzen dena hurbilketa bat da. Beraz, ahal izanez gero, beti komeni da batezbestekoa jatorrizko datuekin kalkulatzea. <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:22px"> :'''5''' Webgune batek egunero izan duen bisita-kopurua jaso da hainbat egunetan zehar. Emaitzak taula honetan biltzen dira: ::{| class="wikitable" |-align="center" ! Bisitak ! Egunen portzentajea |-align="center" | 0-100 | %18 |-align="center" | 100-400 | %24 |-align="center" | 400-1000 | %36 |-align="center" | 1000-2000 | %18 |-align="center" | 2000-5000 | %4 |-align="center" |} Batez besteko bisita-kopurua kalkulatu behar da. </div> Maiztasun erlatiboak edukita ere kalkula daiteke batezbestekoa: :<math>\overline{x}=\sum_if_ix_i</math> Datuak tartetan bilduta daudenez, tarte bakoitzeko erdipuntuarekin egin behar dira kalkuluak: :<math>\overline{x}=\sum_if_ix_i=0.18 \times 50 + 0.24 \times 250 + 0.36 \times 700 +0.18 \times 1500 + 0.04 \times 3500=731\,</math> Batezbestez webguneak 731 bisita izaten ditu egunero. <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:22px"> :'''6''' Bezero batek erosi dizkigun azken 12 baterien batezbesteko iraupena 10 ordutik beherakoa bada, hornikuntza-kontratua eten egingo du. Hauek dira azken 12 baterien iraupenak (ordutan): :::12.5 - 13.2 - 9.6 - 9.0 - 10.2 - 10.6 - 9.2 - 10.0 - 9.0 - 10.4 - 9.2 - 9.3 Betetzen al baldintza azken 12 bateriekin? Zenbatekoa izan behar da gutxienez bidaltzen zaizkion hurrengo bi baterien iraupena kontratua eten ez dadin? </div> '''Ebazpena''': Azken 12 baterien batez besteko iraupena honela kalkulatzen da: ::<math>\overline{x}=\frac{12.5+13.2+9.6+9.0+10.2+10.6+9.2+10.0+9.0+10.4+9.2+9.3}{12}=10.18</math> Azken 12 bateriekin kontratuak indarrean jarraitzen du, batesbestekoa 10etik gorakoa delako. Azken 11 baterien iraupenen batura 109.7 da. Azken 12 baterien batezbestekoa 10 izateko, iraupenen batura 120 izan behar da. Azken 11 bateriekin batura 109.7 denez, baldintza betetzeko 12garren bateriaren iraupena 120-109.7=10.3 ordukoa izan behar da gutxienez. Azken 10 baterien iraupenen batura, berriz, 96.5 da. Beraz, hurrengo bi baterien iraupenen batezbestekoa (120-96.5)/2=11.75 izan behar da. <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:22px"> :'''7''' Matematika azterketa batean izandako kalifikazioak jaso dira: :::6.7 - 8.2 - 9.6 - 6.4 - 3.2 - 8.2 - 4.6 - 5.8 - 3.8 - 9.0 - 7.4 - 6.6 - 7.2 - 8.6 - 9.2 - 3.8 - 5.4 - 5.8 - 6.0 ::Kalifikazio horien mediana kalkulatu eta interpretatu behar da. </div> '''Ebazpena''': [[:w:Mediana|Mediana]] kalkulatzeko datuak txikienetik handienera ordenatu behar dira lehenik eta behin: ::''3.2 - 3.8 - 3.8 - 4.6 - 5.4 - 5.8 - 5.8 - 6.0 - 6.4 - 6.6 - 6.7 - 7.2 - 7.4 - 8.2 - 8.2 -8.6 - 9.0 - 9.2 - 9.6'' Mediana erdian dagoen datua da. 19 datu daudenez, erdian dagoen datua 10. datua da. Beraz, mediana 6.6 da. Honela interpretatzen da: ikasleen %50ek 6.6tik beherako kalifikazioa izaten dute; zentru-neurria ere badenez, ''oro har'', ikasleek batezbestez 6.6 kalifikazioaren inguruan biltzen direla esan daiteke. <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:22px"> :'''8''' Toki batean ekaineko zenbait egunetako tenperatura maximoa jaso da (Celsius gradutan): ::20.5 - 24.4 - 19.6 - 26.8 - 23.8 - 25.6 - 18.2 - 35.6 - 24.2 - 22.4 ::Muturreko datutzat jotzen dituzunak ezabatuz, batezbestekoa kalkulatu behar da. ::Muturreko tenperaturen eraginik jasaten ez duen beste zentro-neurri bat zehaztu eta interpretatu behar da, aurrekoarekin alderatuz. Zein da egokiena? ::Datu guztiak hartuz, batezbesteko aritmetiko sinplea aurreko neurriak baino handiagoa edo txikiagoa suertatuko al da? Zergatik? </div> '''Ebazpena''': Muturreko datutzat 35.6 tenperatura har daiteke. Hori kenduta, batezbestekoa 22.8 gradukoa suertatzen da. Beste batek 20 gradutik beherako tenperaturak ere muturreko datutzat jo zitzakeen eta orduan emaitza ezberdina izango zen. Hori dela eta, ez da zentro-neurri egokia, muturreko datuak hautemateko irizpide objektibo eta zehatz bat ezartzen ez den bitartean. Muturreko datuen eraginik jasaten ez duen neurririk sinpleena mediana da. Mediana kalkulatzeko lehendabizi datuak ordenatu behar dira: ::''18.2 - 19.6 - 20.5 - 22.4 - 23.8 - 24.2 - 24.4 - 25.6 - 26.8 - 35.6'' Datu kopurua bikoitia denez, ez dago garbi zein den erdiko datua. Oro har mediana kalkulatzeko metodo zenbait dago. Aukera guztietatik, erdiko bi datuak, 5. eta 6.a alegia, hartu eta horien batezbestekoa kalkulatuko dugu gure kasuan: bi datu horiek 23.8 eta 24.2 direnez, mediana (23.8+24.2)/2=24 gradukoa dela estimatuko da. Beraz, ekaineko tenperatura maximoa, oro har, 24 graduko ingurukoa dela esan daiteke, bertatik behera datuen erdiak daudelako. 35.6ko muturreko datuak batezbestekoa gora ekarriko duela aurreikus daiteke. Datu guztiak hartuta, batezbesteko aritmetiko sinplea 24.1 ateratzen da. Ikus daitekeenez, azkenean muturreko datuak ez du hain eragin handirik izan, baina oro har muturreko datuak daudenean neurririk egokiena mediana dela esan daiteke. <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:22px"> :'''9''' Lanpostu baterako hautagai bien artean aukeratu behar da. Bakoitzak hiru froga mota burutu ditu: euskara froga, froga orokorra eta froga espezifikoa. Lortu dituzten kalifikazioak hauek dira: :::''A hautagaia: 86 (eusk), 67 (orok), 74 (esp)'' :::''B hautagaia: 76 (eusk), 72 (orok), 76 (esp)'' Frogei emandako haztapenak 4, 2 eta 8 izanik, hurrenik hurren, kalkulatu hautagai bakoitzaren batez besteko kalifikazioa. </div> [[:w:Batezbesteko haztatu|Batezbesteko haztatua]] kalkulatu behar da hautagai bakoitzeko: :<math>\overline{x}_h=\frac{4 \times 86 + 2 \times 67 + 8 \times 74}{4+2+8}=76.43</math> :<math>\overline{x}_h=\frac{4 \times 76 + 2 \times 72 + 8 \times 76}{4+2+8}=75.42</math> <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:22px"> :'''10''' 18-30 urte bitarteko pertsonen multzoan azken urtean gutxienez behin larrialdi-zerbitzuetara joan direnen portzentajea %14 da, %26 30-60 urte bitartean eta %42 60 urtetik gorakoetan. Adin-tarte horietan biztanleriaren %25, %45 eta %30 badago, zenbatekoa da larrialdi-zerbitzuetara jo duten pertsonen batez besteko portzentajea? </div> '''Ebazpena''': Batez besteko portzentajeak kalkulatzeko formula egokiena batezbesteko haztatuarena da, portzentajea gertatzen den totalaren arabera haztatu behar baitira datuak (ez baitira berdinak %10 40 pertsonako multzo batean eta %10 100 pertsonako multzo batean). Eskatutako batez besteko portzentajea honela kalkulatzen da: :<math>\overline{x}_h=\frac{14 \times 25 + 26 \times 45 + 42 \times 30}{25+45+30}=27.80</math> <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:22px"> :'''11''' 40 cd-ko argi-intentsitatea duen argi-iturri batekin bi fotometro frogatu dira. Une ezberdinetan eman zituzten neurketak hauek dira: ::''A: 38-43-42-41-40'' ::''B: 38-39-40-42-39'' Zein da batezbestez errore txikiena egiten duen fotometroa? </div> '''Ebazpena''': [[:w:Batezbesteko koadratiko|Batezbesteko koadratikoak]] kalkulatu behar dira batezbesteko errorea kalkulatzeko: ::<math>K_A=\sqrt{\frac{-2^2+3^2+2^2+1^2+0^2}{5}}=1.89</math> ::<math>K_B=\sqrt{\frac{-2^2+(-1)^2+0^2+2^2+(-1)^2}{5}}=1.41</math> 40 cd-ko benetako baliorako errore txikiena duen fotometroa B da. <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:22px"> :'''12''' Ondoz ondoko 6 urtetan zehar, enpresa bateko salmenten bilakaera agertzen da jarraian: ::::36-44-57-65-67-85 Salmenten urteko batezbesteko hazkunde erlatiboa kalkulatu behar da. </div> Urtez urteko hazkunde erlatiboak honela kalkulatzen dira: :<math>44/36=1.22 \rightarrow \%22</math> :<math>57/44=1.29 \rightarrow \%29</math> :<math>65/57=1.14 \rightarrow \%14</math> :<math>67/65=1.03 \rightarrow \%3</math> :<math>85/67=1.26 \rightarrow \%26</math> [[:w:Batezbesteko geometriko|Batezbesteko geometrikoa]] honela kalkulatzen da: :<math>G=(1.22 \times 1.29 \times 1.14 \times 1.03 \times 1.26)^{\frac15}-1=0.18=\%18</math> 6 urteko hazkunde osotik ere kalkula daiteke. [[:w:Kapitalizazio konposatu|kapitalizazio konposatuaren legea]] oinarritzat, kapitalaren ordez salmentak eta interes-tasaren ordez ''h'' hazkunde-tasa hartuz: :<math>S_n=S_0(1+h)^n \to h=\Bigg(\frac{S_n}{S_0}\Bigg)^{\frac{1}{n}}-1</math> :<math>h=\Bigg(\frac{85}{36}\Bigg)^{\frac15}-1=2.36^{\frac15}-1=0.18=\%18</math> 5 urtetan zehar hazkunde totala %136 (2.36-1) izan da eta urtez urteko batezbesteko hazkundea %18. <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:22px"> :'''13''' Orduko 600 piezako errendimendua duten 4 makinekin aritzen da lanean lantegi batean, egunean 8 orduz. 1000 piezako errendimendua duten beste 2 makina ere badaude, baina mantenu-arrazoiengatik horiekin 6 orduz soilik izan daiteke lanean. Zein da orduko batez besteko errendimendua egun arrunt batean zehar? </div> Errendimenduen batezbestekoa kalkulatzeko [[:w:Batezbesteko harmoniko|batezbesteko harmonikoa]] erabili behar da. Formula erabili ordez, egindako ekoizpena zati ordu kopurua eginez ere kalkula daiteke. :ekoizpen totala=600 x 4 x 8 + 1000 x 2 x 6 = 19200 + 12000 = 31200 : ordu kopurua= 4 x 8 + 2 x 6 = 44 Orduko batez besteko errendimendua 31200 / 44 = 709.1 piezakoa da. Batezbesteko harmonikoaren formula bera erabiliz ere egin daiteke kalkulua, pieza bakoitza burutu deneko errendimendu-tasa datutzat hartuz: :::<math>H=\frac{n}{\sum_i\frac{1}{x_i}}=\frac{31200}{19200 \times 1/600 + 12000 \times 1/1000}=709.1</math> <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:22px"> :'''14''' Honako taula honetan, banku-kontu batean hilabete batean zehar izandako mugimenduak eta saldoak azaltzen dira: ::::{| class="wikitable" |-align="center" ! Data ! Mugimendua ! Saldoa |-align="center" | 2011-10-1 | - | 1200 |-align="center" | 2011-10-5 | -200 | 1000 |-align="center" | 2011-10-14 | +500 | 1500 |-align="center" | 2011-10-22 | -800 | 700 |-align="center" | 2011-10-28 | -200 | 500 |-align="center" | 2011-10-31 | - | 500 |- |} Hileko batez besteko saldoa kalkulatu behar da. </div> Saldoari buruzko datuak kontuan izan duten iraupenaren arabera haztatu behar dira. Beraz: ::<math>\overline{S}_h=\frac{5 \times 1200 + 9 \times 1000 + 8 \times 1500 + 6 \times 700 + 3 \times 500}{5+9+8+6+3}</math> <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:22px"> :'''15''': Argindar-enpresa batek bi herrietako abonatuen gastua jaso du azken hi- labetean. Datuak hauek dira: ::::{| class="wikitable" |-align="center" ! Kontsumoa (kw) ! Irun ! Hernani |-align="center" | 0-10 | 120 | 145 |-align="center" | 10-20 | 432 | 356 |-align="center" | 20-40 | 756 | 605 |-align="center" | 40-60 | 321 | 418 |-align="center" | 60-100 | 81 | 215 |-align="center" | 100-200 | 12 | 41 |- |} Bi herrietan hileko familiako batez besteko kontsumoa alderatu behar da, horretarako zentro-neurri egokiena baliatuz. </div> [[File:Mediana 0001.png|thumb|center|500px|[[:w:Mediana|Medianaren kalkulua]] Irungo datuetarako. Irudia R softwarearekin osatu da. Kodea ikusteko, egin klik irudian. Parametroak aldatuz, beste interpolazioak irudikatzeko txantiloi edo plantilla moduan erabil daiteke.]] <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:22px"> :'''16''': Zoriz aukeratutako 70 urteko hainbat pertsonari lanbidea eta pairatu dituzten bihotzeko krisien kopurua galdetu zaie. Emaitzak taula honetan bildu dira: ::::{| class="wikitable" |-align="center" ! Lanbidea/Krisi kopurua ! 0 ! 1 ! 2 ! 3 |-align="center" |Irakasleak |4 |2 |0 |1 |-align="center" |Baserritarrak |3 |1 |0 |0 |-align="center" |Teknikoak |2 |1 |1 |0 |-align="center" |Langile berezituak |6 |3 |2 |1 |-align="center" |Langile arruntak |8 |3 |0 |2 |-align="center" |Osasun-arloko langileak |4 |1 |2 |1 |-align="center" |Gidariak |3 |4 |2 |1 |-align="center" |Guztira |30 |15 |7 |6 |- |} Lanbide bakoitzean batez besteko krisi kopurua kalkulatu eta batezbesteko orokorrarekin alderatu behar da, horretarako diagrama egokia eratuz. Talde bakoitzeko batezbestekoak soilik ezagututa, nola kalkulatu beharko litzateke batezbesteko orokorra? </div> [[File:Mean barplot 001.png|thumb|center|450px|R kodea ikusteko, sakatu irudian.]] <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:22px"> kh5991x26f0uwj9y0gymf8fm159e0fk 0 2345 11188 11187 2019-07-10T07:28:59Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:22px"> '''2.''' Gela batean ikasleek lorturiko kalifikazioak dira hauek: ::::''2.3 - 5.4 - 5.6 - 6.4 - 8.9 - 7.2 - 5 - 8.4 - 3.6 - 6.2 - 6 - 6.9 - 6.2'' :Datuak irudikatzeko diagrama egoki bat eratu behar da. </div> '''Ebazpena''': Aldagaia (kalifikazioa, alegia) jarraia eta datu kopurua txikia denez, diagrama egokiena puntu-diagrama da. R softwarea erabiliz puntu-diagrama eratzeko aginduak hauek dira: <source lang = "rsplus"> >x=c(2.3,5.4,5.6,6.4,8.9,7.2,5,8.4,3.6,6.2,6,6.9,6.2) > stripchart(x,method="stack",cex=1,main="Kalifikazioak") </source> [[File:Puntu diagrama 002.png|thumb|center|400px]] Ikusten denez kalifikazioak 6 balioaren inguruan biltzen dira. <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:22px"> '''3.''' Euren telefono mugikorraren marka galdetu zitzaien hainbat laguni bi alditan, hiru urteko epean. Erantzunak hauek izan ziren: ::::2008:''A-A-A-B-B-C-B-A-B-B-B-B-C-A-A-A-C-B-B-B-C-C-A'' ::::2011:''C-A-C-B-C-D-A-C-C-A-B-B-C-C-C-A-B-C-B-C-D-D-D-A-A-C-C-A; Taularaketa eta diagrama egoki batez, merkatuaren banaketa irudikatu eta alderatu behar da bi urte horietarako. </div> '''Ebazpena''': Taularaketa egoki batean bi datu multzoetako maiztasun erlatiboak azaldu behar dira: :::{|class="wikitable" |-bgcolor="NavajoWhite" |Marka |Erosleak (2008) |Erosleak (2011) |Erosleak (2008, %) |Erosleak (2011, %) |-align="center" |A |''n=8'' |7 |''f=(8/23)*100=%35'' |%25 |-align="center" |B |10 |5 |%43 |%18 |-align="center" |C |5 |12 |%22 |%43 |-align="center" |D |0 |4 |%0 |%14 |-align="center" | |23 |28 |100 |100 |} Emaitza hauek irudikatu eta alderatzeko zutabe diagrama eratu daiteke, zutabeak metatuz: [[File:Zutabe diag 002.png|thumb|center|450px]] Lehendabizi, datuak sartu behar dira: <source lang = "rsplus"> > datu2011=c("C","A","C","B","C","D","A","C","C","A","B","B","C","C","C","A","B","C","B","C","D","D","D","A","A","C","C","A") > datu2008=c("A","A","A","B","B","C","B","A","B","B","B","B","C","A","A","A","C","B","B","B","C","C","A") > ehuneko2011=prop.table(table(datu2011)) > ehuneko2008=prop.table(table(datu2008)) > m=cbind(ehuneko2008,ehuneko2011) Mensajes de aviso perdidos In cbind(ehuneko2008, ehuneko2011) : number of rows of result is not a multiple of vector length (arg 1) > ehuneko2011 datu2011 A B C D 0.2500000 0.1785714 0.4285714 0.1428571 > ehuneko2008 datu2008 A B C 0.3478261 0.4347826 0.2173913 > ehuneko2008_2=c(0.347,0.434,0.217,0) #Birdefinitu ehuneko2008 ehuneko2011 bektorearen luzera berdina izan eta ''cbind'' erabili ahal izateko. > m=cbind(ehuneko2008_2,ehuneko2011) > barplot(m,col=terrain.colors(4),main="Bezeroen mugikor marka",xlab="Urtea",ylab="Marka bakoitzaren portzentajea",space=2,xlim=c(0,9),legend=rownames(M)) </source> Zutabeak elkarren ondoan jar daitezke: <source lang = "rsplus"> > barplot(m,beside=TRUE,col=terrain.colors(4),main="Bezeroen mugikor marka") > legend("top", c("A","B","C","D"), cex=1, fill=terrain.colors(4)) </source> Grafiko hau sortzen da horrela: [[File:Zutabe diag 003.png|thumb|center|450px]] 2008 urtean B eta A markak nagusitu ziren, baina 2011 urtean C marka da aukeratuena. <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:22px"> '''4.''' 15-24 urte bitarteko gazte batzuei urtean zehar kontzertu batera joateko zenbat aldiz ordaindu duten galdetu zaie: ::::''0-1-1-2-2-4-1-2-2-2-0-1-2-2-2-4-5-6-2-2-2-2-1-1-0-1-2-2-4-2'' Datu hauek modu egokian irudikatzen dituen diagrama bat eratu behar da. </div> '''Ebazpena''': Aldagai kuantitatiboak balio ezberdin gutxi hartzen dituenez, aldagai diskretutzat jo daiteke. Era horretan, datuak irudikatzeko zutabe-diagrama da egokiena: [[File:Zutabe diag 004.png|thumb|center|400px]] Horretarako aginduak R programan hauek dira: <source lang = "rsplus"> >x=c(0,1,1,2,2,4,1,2,2,2,0,1,2,2,2,4,5,6,2,2,2,2,1,1,0,1,2,2,4,2) >table(x) x 0 1 2 4 5 6 3 7 15 3 1 1 >y=c(3,7,15,0,3,1,1) >barplot(y,names.arg=c("0","1","2","3","4","5","6"), ylim=c(0,20), main="Kontzertu batera joandako aldi kopurua") </source> Zuzenean ''barplot(table(x))'' agindua jartzen bada, programak 2 eta 4 zutabeak elkarrekin jartzen ditu. Horregatik, 3an hutsunea uzteko ordenagailuan datuak definitu behar dira berriz ere. Ikusten denez, gazteak ''oro har'' 2 aldiz joan dira ordaindutako kontzertu batera. <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:22px"> '''5.''' Bi urtetan zehar unibertsitate bateko ikasleen artean inkesta bana egin zen gainditu gabeko irakasgai kopurua galdetuz. 3 irakasgai edo gehiago suspenditzen zutenen kopurua altua zela eta, bigarren inkesta ikasleen artean motibazioa piztu eta ikasketa-tekniketarako ikastaroak antolatu ondoren burutu zen. Erantzunak hauek izan ziren: ::::2010: ''0-2-3-3-3-2-1-0-1-1-1-2-2-2-3-3-3-4-5-4-4-0-1-1-2-2-2-2-2-1-0-0-0'' ::::2011: ''1-3-3-3-2-2-0-0-0-1-1-3-4-4-1-1-1-1-0-0-2-1-3-0-1-1'' Taularaketa egoki batez aztertu behar da ikastaroak zein ikasle taldetan izan ziren eraginkorren. </div> {|class="wikitable" |-bgcolor="NavajoWhite" |Gainditu gabeko irakasgai kopurua |Ikasleak (2010) |Ikasleak (2010, %) |Ikasle metatuak (2010) |Ikasle metatuak (2010, %) |Ikasleak (2011) |Ikasleak (2011, %) |Ikasle metatuak (2011) |Ikasle metatuak (2011, %) |-align="center" |0 |6 |%18.2 |6 |%18.2 |6 |%23.1 |6 |%23.1 |-align="center" |1 |7 |%21.2 |13 |%39.4 |10 |%38.4 |16 |%61.5 |-align="center" |2 |10 |%30.3 |23 |%69.7 |3 |%11.5 |19 |%73.1 |-align="center" |3 |6 |%18.2 |29 |%87.9 |5 |%19.2 |24 |%92.3 |-align="center" |4 |3 |%9.1 |32 |%97 |2 |%7.7 |26 |%100 |-align="center" |5 |1 |%3 |33 |%100 |0 |%0 |26 |%100 |- |} Maiztasun metatu erlatiboen zutabeetan, alde handiena 1 edo irakasgai gutxiago gainditu ez zutenen ikasleen artean gertatzen dela ikus daiteke: 2010 urtean %39.4 izan zen eta %61.5 2011 urtean. Beraz, irakasgai bat edo gutxiago gainditu ez duten ikasleak ontzat jotzen badira, hartutako neurriak ikasle onen artean edo ikasle onak ugaltzeko balio izan dutela. Ikasle hauek 2 irakasgai suspenditu zutenen multzotik datoz, maiztasun bakun erlatiboetan ikus daitekeenez: irakasgai bakarra suspenditu zutenak gutxiago dira 2010 urtean eta irakasgai bi suspenditutakoak, berriz, nabarmen ugariago. <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:22px"> '''6.''' Tomate bariedade bateko 100 aleren pisuak jaso dira (gramutan): ::186,134,165,196,234,222,226,210,287,220,243,234,206,208,212,226,234,238,297,307,138,145,167,189,197 ::233,216,227,220,198,187,267,278,287,302,245,227,231,210,206,214,256,262,225,227,229,234,245,216,253 ::227,210,192,186,145,156,168,172,174,219,222,239,226,214,296,314,324,143,156,206,234,262,220,221,183, ::246,192,174,178,162,174,192,216,228,234,245,278,162,154,245,225,230,250,271,160,252,229,214,226,195 Datu horietarako taularaketa egoki bat egin eta dagokion histograma marraztu behar da Sturgesen erregela erabiliz. Emaitzak ikusita, zein balioren inguruan biltzen da tomate baten pisua? </div> 1. [[:w:Sturgesen erregela|Sturgesen erregelaren arabera]], histograma baterako tarte kopurua honela kalkulatzen da: :<math>k=\frac{\ln\ n}{\ln\ 2}+1=\frac{\ln\ 100}{\ln\ 2}+1=7.64\,</math> 7 tarte eratuko dira (batzuen arabera, hurrengo balio osoa hartu behar da, eta beste batzuen arabera, gertuen dagoen zenbaki bakoitia, erdian tarte bat geratzeko gailur moduan). Datu txikiena eta datu handiena 134 eta 324 direnez hurrenik hurren, 324-134=190 gramuko ibiltartea zazpi tartetan zatituz, 190/7=27.14 eta borobilduz 30 zabalera tarteak osatu behar dira. 30x7=210 gramuko ibiltartea izango da, beraz, behe tartetik goi tartera. 120tik hasita, esaterako, tarteak 120-150, 150-180, 180-210, ..., 300-330 izango dira. Tarte bakoitzeko datuak zenbatuta, dagokion maiztasun-taula eratzen da: :::{|class="wikitable" |-bgcolor="NavajoWhite" |Pisua (tarteak) |Tomateak (maiztasuna) |-align="center" |120-150 |5 |-align="center" |150-180 |14 |-align="center" |180-210 |19 |-align="center" |210-240 |38 |-align="center" |240-270 |13 |-align="center" |270-300 |7 |-align="center" |300-330 |4 |} Maiztasun erlatiboak ere kalkula daitezke. Maiztasun-taulari dagokion diagramari [[:w:histograma]] deritzo eta maiztasun absolutuekin nahiz erlatiboekin era daiteke (bi kasuetan diagrama berdina sortuko da; soilik ardatz bertikalaren balioak aldatuko dira. [[Irudi:Tomate histograma R.png|thumb|center|400px|Ikusten denez, tomate baten pisua 225 gramu ingurukoa izaten da. R kodea ikusteko sakatu irudian.]] <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:22px"> '''7.''' ">datuak=rnorm(150,mean=120,sd=25)" agindua jarririk, 150 datu sortu edo asmatzen ditu R programak. Datu horiek harturik, zuk erabakitako tarte kopuru eta banaketa erregularra haturik, histograma eratzeko aginduak idatzi Rren bitartez, maiztasun absolutu nahiz erlatiboekin. Maiztasun absolutuak zehaztu Rren bitartez. Tarte-banaketa irregularra sortu eta dagokion histograma eratu; dentsitateak kalkulatu, Rren bitartez nahiz eskuz. </div> Sturges erregela erabiliz, eratu beharreko tarte kopurua 8.22 suertatzen da. Hortik, 9 baliora biribildu behar da. Hortik honela erabakitzen da tarteen eraketa: <source lang="rsplus"> > round(datuak,digits=1) #datuak ikusteko, dezimal bakarrarekin > min(datuak) #datu txikiena bilatzeko > max(datuak) #datu handiena bilatzeko > max(datuak)-min(datuak) #datuen ibiltartea edo hedadura kalkulatzeko </source> Tartearen zabalera teorikoa ibilitartea/9 izango da, baina zabalera hori zenbaki biribil handiago batera biribilidu behar da. Adibidez, 18.4 suertatzen bada, 20ra. Hortik, tarte kopurua bider zabalera biribila egin: emaitza tarteen hedadura osoa izango da. Datu txikienetik zertxobait atzerago hasi eta datu handienetik aurrerago bukatu beharko da hedadura hori estaltzeko. Demagun 25-45/45-65/.../185-205 tarteak geratzen direla. Histograma honela eratzen da: <source lang="rsplus"> > tarteak=seq(25,205,by=20) #tarte mugak finkatu > hist(datuak,breaks=tarteak) #histograma egin > hist(datuak,breaks=tarteak,xaxt="n") #histograma x ardatzik gabe > axis(1,at=tarteak) #x ardatzean jarritako tarte mugak idatzi > hist(datuak,breaks=tarteak,xaxt="n",main="Histograma",xlab="Denborak (segunduak)",ylab="Maiztasunak",col=c("lightblue")) #histograma jantzi > axis(1,at=tarteak) #x ardatzean jarritako tarte mugak idatzi > hist(datuak,breaks=tarteak)$counts #maiztasun absolutuak kalkulatu > hist(datuak,breaks=tarteak,plot=FALSE) #maiztasun absolutuak kalkulatzeko beste modu bat, informazio gehigarriarekin > histogramapolita=hist(datuak,breaks=tarteak) #histogramari izena eman > histogramapolita$counts #maiztasun absolutuak kalkulatzeko beste modu bat </source> Histograma maiztasun erlatiboekin eratzeko, beste agindu erabili behar da, "agricolae" paketean dagoena. Pakete hori deskargatu eta instalatu ondoren: <source lang="rsplus"> > library(agricolae) #paketea erabili > plot.graph.freq(datuak,breaks=tarteak,frequency=2) #histograma maiztasun erlatiboekin (batekoetan) > plot.graph.freq(datuak,breaks=tarteak,frequency=1) #histograma maiztasun absolutuekin </source> Aurreko aginduen barruan hainbat aukera daude histograma apaintzeko, "hist" aginduan bezala. Tarte-banaketa irregularra izatea nahi bada: <source lang="rsplus"> > tarteak=c(25,50,100,175,205) #tarte banaketa (25-50/50-100/...) > plot.graph.freq(datuak,breaks=tarteak,frequency=3) #histograma dentsitateekin > plot.graph.freq(datuak,breaks=tarteak,frequency=3)$counts #maiztasunak kalkulatu > plot.graph.freq(datuak,breaks=tarteak,frequency=3)$density #dentsitateak kalkulatu </source> Dentsitateak honela kalkulatzen dira: d=maiztasun erlatiboa/tarte zabalera. <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:22px"> '''8.''' Aurreko ariketako datuekin, tomateen pisuen ariketako datuak hartuta alegia, osatu maiztasun-poligonoa. </div> Maiztasun-poligonoa histograma zutabeen gainaldeko erdipuntuak lotuz eratzen da: [[File:Tomateak01.png|thumb|center|400px]] Horretarako kodea hau da (datuak eta tarteak sartuta ditugula pentsatuko dugu): <source lang="rsplus"> > library(agricolae) > png("tomateak.png") #irudia izen horrekin gordetzeko > histo=hist(x,breaks=tarteak,col="lightblue",xlab="Tomatearen pisua",ylab="Maiztasuna", main="100 tomateren pisuak",xaxt="n",ylim=c(0,40)) > axis(1,at=seq(120,330,by=30)) > polygon.freq(histo,col="red",lwd=4) #maiztasun-poligonoa ''gainean'' marrazteko; ohartu argumentua histograma (histo) dela eta ez datuak > dev.off() #gordeketa burutzeko </source> Eta maiztasun poligonoa soilik eratzeko, [[File:Tomateak02.png|thumb|center|400px]] hau da kodea: <source lang = "rsplus"> library(agricolae) png("tomateak02.png") histogramapolita=hist(x,breaks=tarteak,border=FALSE,xaxt="n",ylim=c(0,40), main="Tomateen pisuen maiztasun poligonoa",xlab="Pisuak(gr)",ylab="Maiztasuna") #border=FALSE aukera zutabeak ez marrazteko da axis(1,seq(120,330,by=30)) polygon.freq(histogramapolita,col="red",lwd=4) #agindu honek agricolae paketea behar duela gogoratu dev.off() </source> <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:22px"> '''9.''' Pertsona zenbaitek odolean duten substantzia baten edukia jaso da (mikrogramoak litroko): 4,4.2,4.6,4.8,8,12.2,1,1.5,3.3,14.4,26,5.2,4.9,4.3,0.8,1,7,21.2,19.8,17.2,8.2,9.1,13,18 Datuen joera agertzen duen histograma eratu behar da. </div> R programan histograma arrunta osatzeko aginduak jartzen badira, emaitza hau da: >x=c(4,4.2,4.6,4.8,8,12.2,1,1.5,3.3,14.4,26,5.2,4.9,4.3,0.8,1,7,21.2,19.8,17.2,8.2,9.1,13,18) >hist(x) [[File:Histograma 003.png|thumb|center|400px]] Substantziaren eduki arruntena 0-5 tartean dagoela ondorioztatzen da horrela. baina datuak aztertzen badira, eduki arrunta 4-6 artean dagoela hatzematen da. Beraz, egokiena zabalera ezberdineko tarteak osatzea da. Tarteen aukeraketa ''breaks'' aukeraren bitartez egiten da. Histograma maiztasun absolutuekin eratzera behartzen bada (freq=TRUE) emaitza hau izango da: >tarte=c(0,1,4,5,10,30) >hist(x,breaks=tarte,freq=TRUE) [[File:Histograma 004.png|thumb|center|400px]] Maiztasun absolutuekin eginez horrela, ematen den irudia engainagarria da: gehienak 10-30 tartean daudela egia da, baina ez da berdina 8 lagun izatea 10-30 artean eta 5 lagun izatea 4-5 tartean, 4-5 tartean dentsitatea handiagoa baita. Tarte ezberdinekin histogramak irudi egokia eman dezan, tarte bakoitzeko maiztasun erlatiboak tartearen zabalerarekin zatitu behar dira zutabeen altuera edo dentsitatea kalkulatzeko (0.05555=(4/25)/(3-0), adibidez). Tarte zatiketa irregularra ematen bazaio R-ri, berez egiten du histograma dentsitateekin modu zuzenean, agindu gehigarririk eman gabe. Dentsitateen kalkulua honelakoa da: >hist(x,breaks=tarte,plot=FALSE) $breaks [1] 0 3 4 5 10 30 $counts [1] 4 2 5 5 8 $density [1] 0.05555556 0.08333333 0.20833333 0.04166667 0.01666667 Histograma, berriz: >hist(x,breaks=tarte) [[File:Histograma 005.png|thumb|center|400px]] Azken histograma honek datuak modu egokian agertzen ditu: eduki arruntena 4-5 tartean dago. <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:22px"> '''10.''' Matematika irakasle batek bere gelan izandako kalifikazioak sexuaren arabera banatu ditu: :mutilak: 4.2 8.5 6.5 9.2 2.5 6.4 8.3 7.5 3.2 1.7 7.4 8.7 5.6 4.2 9.4 8.6 2.5 2.8 6.2 5.4 7.8 7.2 0.5 5.1 :neskak: 6.2 7.4 5.6 4.7 3.8 7.2 8.3 6.3 2.2 8.5 6.7 Bi sexuen kalifikazioak alderatzeko diagrama bat eratu behar da. </div> Bi multzoko datuak alderatzeko egokiena ''back to back'' histograma da. <source lang = "rsplus"> >notak=c(4.2,8.5,6.5,9.2,....,8.5,6.7) #Mutil eta nesken notak batera jarriz >sexua=c("m","m","m","m",....,"n","n") #Sexua jaso. >dena=data.frame(notak,sexua) >notamutil=dena$notak[dena$sexua=="m"] >notaneska=dena$notak[dena$sexua=="n"] >library(Hmisc) >grafiko=histbackback(notaneska,notamutil,probability=T,main="Gelako kalifikazioak") >barplot(-grafiko$left, col="red" , horiz=TRUE, space=0, add=TRUE, axes=FALSE) >barplot(grafiko$right, col="blue" , horiz=TRUE, space=0, add=TRUE, axes=FALSE) </source> Emaitza hau da: [[File:Backtobackhistogram 001.png|thumb|center|400px]] Ikusten denez, mutilek neskek baino nota sakabantuagoak izaten dituzte eta badirudi nota altuagoak ere izaten dituztela, azken ondorio hau batezbestekoak kalkulatuz frogatu beharko bailitzateke. Maiztasun poligonoak batera marraztea ere aukera ona da: [[File:Maizpol 001.png|thumb|center|400px]] Ikusten denez, arestian emandako ondorioak honekin argiago azaltzen dira. Horretarako kodea hau da: <source lang = "rsplus"> >mutilak=c(4.2,8.5,6.5,9.2,2.5,6.4,8.3,7.5,3.2,1.7,7.4,8.7,5.6,4.2,9.4,8.6,2.5,2.8,6.2,5.4,7.8,7.2,0.5,5.1) >neskak=c(6.2,7.4,5.6,4.7,3.8,7.2,8.3,6.3,2.2,8.5,6.7) >tarteak=c(0,1,2,3,4,5,6,7,8,9,10) >library(agricolae) >png("maizpol.png") >mut=plot.graph.freq(mutilak,breaks=tarteak,frequency=2,border=FALSE,xlab=" ") #Histograma marraztu (''hist()'' aginduaren alternatiba da ''plot.graph.freq''), maiztasun erlatiboekin (''frequency=2'') eta histograma bera marraztu gabe, ''border=FALSE'' aukeraren bitartez. >nesk=plot.graph.freq(neskak,breaks=tarteak,frequency=2,border=FALSE,xlab=" ") >axis(1,seq(0,10,by=1)) #1 edo x ardatzean zenbaki guztiak jarri 0tik 10era. >m=polygon.freq(mut,frequency=2,col="red",lwd=3) #Maiztasun poligonoa: ''lwd=3'' aukerak poligonoaren lodiera zehazten du. >n=polygon.freq(nesk,frequency=2,col="green",lwd=3) >title(main="Matematika kalifikazioak", xlab="Nota", ylab="Maiztasun erlatiboak") >legend("topleft",c("Neskak","Mutilak"),col=c("green","red"),lwd=3) #Izendapena jarri. >dev.off() </source> <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:22px"> :'''11''': Haurtzaindegietako 4 urteko haurren artean amaren ikasketa maila (baxua/ertaina/altua), matematika test batean lortu duten puntuazioa eta eskolaren izaera (publikoa/pribatua) jaso da: :b-23-pub e-24-pub b-23-prib :e-22-prib a-23-prib b-18-pub :e-25-prib a-25-pub b-3-pub (!) :a-28-pub b-21-pub e-22-pub :a-27-prib e-23-prib a-29-prib :e-20-prib a-26-prib :b-20-prib b-23-pub :a-27-pub b-27-prib :a-24-prib e-26-pub :b-19-pub e-22-prib :a-20-pub a-25-pub Eskola pribatuetara maila altuko ama duten haur gehiago joaten diren aztertu eta erakutsi, taularaketa eta grafiko egoki batez. Matematika trebetasuna aztertu amaren heziketa mailaren eta eskola motaren arabera, hurrenez hurren, grafiko egokien bitartez. </div> <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:22px"> :'''12''': Hozkailu batean tenperatura hauek jaso dira. Lehenengo 30 neurketak termometro batekin egin dira eta azken 30ak beste batekin. 11.26 3.73 0.18 0.81 6.07 0.20 4.13 0.38 1.98 2.83 1.27 1.47 0.07 3.11 0.42 0.94 1.76 1.08 1.17 6.88 3.11 1.55 0.06 6.62 0.84 3.82 4.39 1.90 7.58 0.53 7.64 0.69 3.89 4.89 2.37 0.09 1.08 0.64 3.08 3.82 1.96 1.28 4.57 2.34 0.37 4.61 0.68 0.06 3.91 3.35 0.92 3.23 0.80 2.20 2.35 3.69 2.28 2.98 4.33 3.83 Bi termometroen neurketetarako eratu histograma bana eta dagokien maiztasun poligonoak grafiko berean marraztu, 0-1, 1-2, ..., 11-12 tarteak osatuz. Idem, 0-0.1, 0.1-0.3, 0.3-0.7, 0.7-2, 2-5 eta 5-12 tarteak erabiliz. Oro har edo batezbestez neurri beretsua ematen al dute bi termometroek? Eta zein da egonkorrena? </div> [[File:Polygon frequence 0001.png|thumb|center|500px|R kodea ikusteko, klik egin irudian.]] <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:22px"> '''13.''' Matematika proba batean kalifikazioak sexuaren arabera jaso dira: :::: Gizonak: 6.1 4.8 4.8 5.3 5.9 6.6 3.9 4.3 7.1 1.9 5.8 4.7 8.0 8.3 :::: Emakumeak: 8.7 8.3 8.4 6.5 9.2 8.0 7.7 9.7 7.5 7.8 Diagrama egokia erabiliz, bi sexuak alderatu kalifikazioari buruz. </div> Aldagai kuantitatiboak, kalifikazioak alegia, balio desberdin asko hartzen ditu baina datu gutxi daude. Beraz, puntu-diagrama edo ''dot-plot'' da egokian datuak aztertzeko. [[File:Puntu diagrama 001.png|thumb|900px|center|Irudiaren R kodea ikusteko, sakatu irudian.]] Diagramaren interpretazioari dagokionean, nabari da gizonezkoek kalifikazioak txikiagoak eta sakabanatuagoak izaten dituztela, hau guztia neurri estatistikoen bitartez zehaztu behar bada ere. r8wuoiwqj4azvo6gbpi1c3bfqbz2up7 0 2348 4941 2011-08-17T11:03:26Z Joxemai 371 «[[Estatistika deskribatzailea: ariketak/Datu-diagramak]]» izenburuaren ordez, «[[Estatistika deskribatzailea: ariketak/Datu-diagramak eta taularaketak]]» ezarri da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Estatistika deskribatzailea: ariketak/Datu-diagramak eta taularaketak]] jkj1ucd8s5kkfu6h7w4o5ibsc33dxxn 10 2386 5133 2011-11-22T20:10:35Z Wikitanvir 455 'Creating widely used bot template as it does not exist on this wiki. Feel free to translate this template in your local language or redirect it to the relative template if that already exists in a different name' wikitext text/x-wiki {| align="center" class="plainlinks" style="padding: 8px; border: 2px solid #000; width: 80%; text-align: justify;" |- valign="center" | [[File:Crystal Clear action run.svg|90px|left|link=]] || '''This user account is a [[m:en:Wikipedia:Bots|bot]], operated by [[User:{{{1}}}|{{{1}}}]] ([[User talk:{{{1}}}|talk]]).'''<br />It is not a [[m:en:Wikipedia:Sock puppetry|sock-puppet]], but rather an automated or semi-automated account for making repetitive edits that would be extremely tedious to do manually.<br />''Administrators: if this bot is malfunctioning or causing harm, please [{{fullurl:Special:Blockip|wpBlockAddress={{PAGENAMEE}}&wpBlockExpiry=indefinite&wpAnonOnly=0&wpEnableAutoblock=0&wpCreateAccount=0&wpBlockReason=Bot%20malfunctioning:%20}} block it].'' |}<noinclude> == Documentation == * Replace "Example" with your bot's username. {| class="wikitable" width="100%" |- ! width="150px" | Code ! Result |- | <code><nowiki>{{Bot|Example}}</nowiki></code> | {{Bot|Example}} |}</noinclude> if4ebu16c46qmqztdy0yaokehbekb5m 6 2516 5679 5678 2012-10-22T12:17:13Z Joxemai 371 Joxemai &quot;[[Fitxategi:Lorenz grafikoak 01.pdf]]&quot;ren bertsio berri bat igo wikitext text/x-wiki Lorenz kurbak eratzeko grafikak. 4kfwe0pzzzttit8hl5p5f4av1s37jvs 6 2517 5673 2012-10-22T12:10:07Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 0 2538 5770 2013-01-24T12:52:00Z Joxemai 371 Joxemai wikilariak «[[Abakoa]]» orria «[[Matematikaren irakaskuntzarako tresna didaktikoak/Abakoa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Matematikaren irakaskuntzarako tresna didaktikoak/Abakoa]] h2naa1ksdrrjjz2l19kj7lgmyxqz65s 0 2544 5856 5855 2013-02-03T17:19:36Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki {{wikipedia|Permutazio|Permutazioak}} <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:0px"> :::'''1''': Zenbat hitz desbedin osa daitezke OIARTZUN hitzeko hizkiekin? </div> '''Ebazpena''': OIARTZUN hitzeko 8 hizki denak desberdinak dira. Beraz, osa daitezkeen hitz desberdinak, esanahirik gabeak izan arren, 8!=8*7*6*...*2*1=40320 dira (NURAIOTZ, NRUTAIOZ, ...). Emaitza honetan [[:w:Lehertze konbinatorio|lehertze konbinatorio]] delako fenomenoa antzematen da: aurrez gutxik esango lukete horrenesbeste emaitza sortuko zirenik, baina kontuan hartu behar kopuru batetik aurrera hizki gehigarri baten txertaketak nabarmen gehizten duela kopurua. Adibidez, 5 hizkiekin 120 hitz desberdin sor daitezke eta seigarren bat gaineratuz 120*6=720. <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:0px"> :::'''2''': Zenbat hitz desbedin osa daitezke PINPILINPAUXA hitzeko hizkiekin? </div> '''Ebazpena''': Letrak errepikatu egiten direnez, permutazio arrunten formularen ordez, [[:w:Permutazio#Errepikatuzko_permutazioak|errepikatuzko permutazioen formula]] erabili behar da. P eta I hiruna aldiz, N eta A bina aldiz eta L, U eta X behin bakarrik azaltzen direnez, 13 letra horiekin osa daitezkeen hitzen kopurua hau da: ::<math>EP_{13}^{3,3,2,2,1,1,1}=\frac{13!}{3!3!2!2!1!1!1!}=43243200</math> <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:0px"> :::'''3''': Zenbat eratara eser daitezke 4 lagun kaleko banku batean? Eta mahai borobil baten inguruan? </div> '''Ebazpena''': Banku batean errenkan eseritzen dira lagunak. Beraz, permutazio arrunten kopurua kalkulatu behar da. 4!=24. Mahai borobil baten inguruan eserita eta toki finko batetik hasita, ezkerretik eskubira, ABCD, BCDA, CDAB eta DABC konfigurazioak berdinak dira, horietan norberaren aurrean, ezker aldean eta eskuinaldean beti pertsona berdina baitago, errotazioz soilik aldaturiko konfigurazioak dira, funtsean inongo aldaketarik ez dakartenak. Beraz, aurreko 24 permutazio arrunten kopurutik errotazioz sorturikoak ezabatu beharko dira. Aurreko adibidean azaldu den bezala, [[:w:Permutazio#Permutazio_zirkularrak|permutazio zirkularrak]] launaka berdinak direnez, mahai borobil baten inguruan esertzeko era kopurua 24/4=6 izango da. Orokorrean, n elementuren permutazio zirkularrak ''(n-1)!'' dira. [[File:Circular permutation.svg|thumb|center|500px|4 elementuren permutazio zirkularrak.]] <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:0px"> :::'''4''': A, B, C, D eta E hiriak bisitatu behar dira. Zenbat eratara egin daiteke ibilbidea Aren ondoren B bisitatu behar bada? </div> Ibilbide bakoitzari hirien ordenatze jakin bat dagokio. Aren ondoren B bisitatu behar denez, AB batera eta [[:wikt:hurrenkera|hurrenkera]] horretan agertu behar dira. Orduan, AB-C-D-E 4 elementuen permutazio arruntak kalkulatu behar dira ibilbideen kopurua kalkulatzeko: ::<math>P_n=4!=24</math> 4upms1vof7pqa7pcys31b1a7ibgnsko 10 2547 5789 5788 2013-01-31T07:17:51Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki {| class="WSerieH" align="right" style="clear:both; background-color:#F0FFFF; width:40%; text-align:justify; padding:5px; border:1px solid #1C1C1C; border-right-width:2px; border-bottom-width:2px; margin-top:1px;" |- | [[Image:Wikipedia-logo-en.png|44px|none| ]] ||[http://eu.wikipedia.org/wiki/Azala Wikipediak] {{#if: {{{idioma|}}} |en {{getlang|{{{idioma}}}}}}} honi buruzko artikulua du: '''[[w:{{{idioma|}}}:{{{1|{{{nombre|{{PAGENAME}}}}}}}}|{{{2|{{{etiqueta|{{{1|{{PAGENAME}}}}}}}}}}}]]'''. {{#if:{{{1<includeonly>|</includeonly>}}}|<td></td>}} |}<noinclude> <noinclude>[[Kategoria:Txantiloiak]]</noinclude> 0gsj2u6z7j8592wwo76bqyi76lz06lz 0 2558 6341 6340 2014-01-14T13:01:26Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki {{wikipedia|Aldakuntza (konbinatoria)}} <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:0px"> :::'''1''': 2, 4, 6 eta 8 zifrekin hiru zifrako zenbat zenbaki desberdin osa daitezke, zifrarik errepikatu gabe? Zerrenda osatu behar da. Berdin egin ezazu zifrak errepikatu daitezkeen kasuan. </div> Zenbaki bat osatzen duten zifrek beste ordena batean beste zenbaki bat sortzen dute. Beraz, ordena kontuan hartu behar da. Zifrarik errepikatu behar ez denez, aldakuntza arrunten kopurua kalkulatu behar da zenbakien kopurua kalkulatzeko: :<math>A_{n=4}^{k=3}=\frac{4!}{(4-3)!}=24</math> Zenbaki horien zerrenda honako hau da: 246-268-248-264-286-284-462-682-482-642-862-842 426-628-428-624-826-824-468-486-648-846-684-864 Zifrak errepikatu ahal badira, errepikatuzko aldakuntzen formula erabili behar da: :<math>EA_{n=4}^{k=3}=4^3=64</math> Aurrekoen zerrenda osatzeko aurrekoei kasu hauei gehitu behar zaizkie: 224, 226, 228, 442, 446, 448, 662, 664, 668, 882, 884 eta 886 (bere permutazioekin batera; adibidez, 224 konfigurazioaren permutazioak 224, 242 eta 422 dira); eta azkenik 222, 444, 666 eta 888. <div style="display:block; background-color:aqua; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:0px"> :::'''2''': Anak bost liburu ditu aukeran hiru lagunei liburu bana emateko. Zenbat eratara egin dezake? Bost liburuak banatu nahi baditu, lagun bati bi liburu emanez, zenbat eratara egin dezake? Eta banaketa bost lagunen artean egin badu, lagun bat libururik gabe utziz? </div> 4okxfigsadf525c33niqaw1otq4eftw 0 2573 6213 6211 2013-10-20T15:02:47Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki {{Col-begin|width=90%}} {{Col-break|width=30%}} <div style="display:block; background-color:white; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:30px"> :Bi anaia gorri,<br/> :beti elkartuta.<br/> :Berba egin nahi dute,<br/> :orduantxe banatuta.<br/> [[/Bi anaia gorri: erantzuna/|(Erantzuna)]] </div> {{Col-break|width=30%}} <div style="display:block; background-color:white; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:30px"> :Ez naiz tronpeta,<br/> :baina ederki jotzen dut.<br/> :Ez naiz eskopeta,<br/> :baina bi kainoi ditut.<br/> [[/Ez naiz tronpeta: erantzuna/|(Erantzuna)]] </div> {{Col-break|width=30%}} <div style="display:block; background-color:white; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:30px"> : Lehorrean makala,<br/> : uretan bizkorra.</br/> : Suge-burua dauka</br> : eta etxea gogorra.</br> [[/Lehorrean makala: erantzuna/|(Erantzuna)]] </div> {{Col-break}} {{Col-end}} {{Col-begin|width=90%}} {{Col-break|width=30%}} <div style="display:block; background-color:white; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:30px"> :Beti geldi,</br> :beti urduri,</br> :egunez lo-lo,</br> :gauez dantzari.</br> [[/Beti geldi, beti urduri: erantzuna/|(Erantzuna)]] </div> {{Col-break|width=30%}} <div style="display:block; background-color:white; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:30px"> :Gona luzea du,</br> :mihia motza;</br> :urrutitik entzuten da</br> :haren kantu hotsa.</br> [[/Gona luzea du: erantzuna/|(Erantzuna)]] </div> {{Col-break|width=30%}} <div style="display:block; background-color:white; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:30px"> : Zuria bada, ez da irina,<br/> : Beltza bada, ez da ikatza.</br/> : mintzatzen da, ez du mihirik</br> : korritzen du, ez du hankarik.</br> [[/Zuria bada, ez da irina: erantzuna/|(Erantzuna)]] </div> {{Col-break}} {{Col-end}} 27b8lphdzdpfm6ad5vnvl0de8fme2nl 0 2574 5934 2013-02-23T14:38:09Z Joxemai 371 Orria sortu da. Edukia: = Ezpainak = [[File:Beautiful lips.jpg|thumb|left|300px|]] wikitext text/x-wiki = Ezpainak = [[File:Beautiful lips.jpg|thumb|left|300px|]] tj97kbsdnl1oz88jke17j5ms3zkx9wx 0 2575 5939 2013-02-23T15:04:46Z Joxemai 371 Orria sortu da. Edukia: = Sudurra = [[File:Dog nose 0002.jpg|thumb|left|300px|]] wikitext text/x-wiki = Sudurra = [[File:Dog nose 0002.jpg|thumb|left|300px|]] 929xhbvadbstgehhjs4pdqv8r646m6h 0 2576 5942 2013-02-23T15:11:04Z Joxemai 371 Orria sortu da. Edukia: = Dortoka = [[File:Terrapene carolina major.jpg|thumb|left|300px]] wikitext text/x-wiki = Dortoka = [[File:Terrapene carolina major.jpg|thumb|left|300px]] c8xqdr5c7cgmiieltqv0fb34nekfgt8 0 2577 11145 5945 2018-12-18T16:00:59Z CommonsDelinker 28 Replacing ESO-VLT-Laser-phot-33a-07_rsz.jpg with [[File:ESO-VLT-Laser-phot-33a-07.jpg]] (by [[:c:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] because: [[:c:COM:Duplicate|Duplicate]]: Exact or scaled-down duplicate: [[:c::File:ESO-VLT-Laser-phot-33a-07.jpg|]]). wikitext text/x-wiki = Izarra = [[File:ESO-VLT-Laser-phot-33a-07.jpg|thumb|left|400px|]] azoh15pxkkqb8ym1oow5z9zj37gzsxz 0 2578 5948 5947 2013-02-24T09:59:59Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki = Kanpaia = [[File:Campanas.JPG|thumb|left|400px]] 8ejhoz4m4miztmthhzdjfce53ya90tc 4 2580 20897 20896 2020-06-28T19:27:41Z Xabi22 1530 /* Alde */ wikitext text/x-wiki : &rarr; [[Project:Txokoa]] == Administzatzaile izateko eskaria, 2013 == Neure burua aurkezten dut ''Wikiliburuak'' proiektuaren administratzaile gisa. Milesker. - [[Lankide:Joxemai|Joxemai]] ([[Lankide eztabaida:Joxemai|eztabaida]]) 11:41, 28 Otsaila 2013 (UTC) === Alde === * [[Lankide:Joxemai|Joxemai]] ([[Lankide eztabaida:Joxemai|eztabaida]]) 11:41, 28 Otsaila 2013 (UTC) === Aurka === === Neutrala === == Administzatzaile izateko eskaria, 2014 == Neure burua aurkezten dut ''Wikiliburuak'' proiektuaren administratzaile gisa. Milesker. - [[Lankide:Joxemai|Joxemai]] ([[Lankide eztabaida:Joxemai|eztabaida]]) 15:29, 7 abendua 2014 (UTC) === Alde === # - [[Lankide:Joxemai|Joxemai]] ([[Lankide eztabaida:Joxemai|eztabaida]]) 15:29, 7 abendua 2014 (UTC) === Aurka === === Neutrala === == Administzatzaile izateko eskaria, 2015 == Neure burua aurkezten dut ''Wikiliburuak'' proiektuaren administratzaile gisa. Milesker. - [[Lankide:Joxemai|Joxemai]] ([[Lankide eztabaida:Joxemai|eztabaida]]) 16:16, 8 abendua 2015 (UTC) === Alde === * [[Lankide:Joxemai|Joxemai]] ([[Lankide eztabaida:Joxemai|eztabaida]]) 16:24, 8 abendua 2015 (UTC) * [[Lankide:Xabier Cañas|Xabier Cañas]] ([[Lankide eztabaida:Xabier Cañas|eztabaida]]) 17:16, 8 abendua 2015 (UTC) * Lan ona egin du. <span style="font-family: Segoe Script; font-size:12px;">[[User:Alan|Alan]] ^{([[User talk:Alan|talk]])}</span> 21:24, 12 abendua 2015 (UTC) * --[[Lankide:Oraina|Oraina]] ([[Lankide eztabaida:Oraina|eztabaida]]) 16:18, 9 martxoa 2016 (UTC) === Aurka === === Neutrala === ---- Hecho. Un año. --[[Lankide:MarcoAurelio|MarcoAurelio]] ([[Lankide eztabaida:MarcoAurelio|eztabaida]]) 07:13, 15 abendua 2015 (UTC) == Administratzaile izateko eskaria, 2020 == Hainbat gai tekniko lantzeko, ''Wikiliburuak'' proiektuan '''administratzaile''' eta '''interfaze kudeatzaile''' eskubidea behar dut. -[[Lankide:Theklan|Theklan]] ([[Lankide eztabaida:Theklan|eztabaida]]) 17:11, 18 ekaina 2020 (UTC) === Alde === #-[[Lankide:Xabier Cañas|Xabier Cañas]] ([[Lankide eztabaida:Xabier Cañas|eztabaida]]) 17:12, 18 ekaina 2020 (UTC) #-[[Lankide:Lainobeltz|Lainobeltz]] ([[Lankide eztabaida:Lainobeltz|eztabaida]]) 17:36, 18 ekaina 2020 (UTC) #--[[Lankide:Xabier Armendaritz|Xabier Armendaritz]] ([[Lankide eztabaida:Xabier Armendaritz|eztabaida]]) 19:01, 18 ekaina 2020 (UTC) #-[[Lankide:Ksarasola|Ksarasola]] ([[Lankide eztabaida:Ksarasola|eztabaida]]) 05:45, 19 ekaina 2020 (UTC) #--[[Lankide:Xabi22|Xabi22]] ([[Lankide eztabaida:Xabi22|eztabaida]]) 19:27, 28 ekaina 2020 (UTC) === Aurka === === Neutrala === biz659f8tivus1b8anlwro8gjsxutqg 14 2583 5984 5981 2013-03-07T10:25:50Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Kategoriak]] 9k6h71u168ex0z374bglhyapi5dh578 14 2584 5988 2013-03-07T10:27:59Z Joxemai 371 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Liburuak| gaiaren arabera]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Liburuak| gaiaren arabera]] 7s4std4aegiof7mui6uo1tadew72nof 14 2585 5990 2013-03-07T12:41:24Z Joxemai 371 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Liburuak gaiaren arabera]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Liburuak gaiaren arabera]] hq8biu4djd1iz74hh3tk7wjco7wq6l6 14 2586 5992 2013-03-07T12:42:56Z Joxemai 371 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Liburuak gaiaren arabera]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Liburuak gaiaren arabera]] hq8biu4djd1iz74hh3tk7wjco7wq6l6 14 2587 5993 2013-03-07T12:44:37Z Joxemai 371 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Liburuak gaiaren arabera]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Liburuak gaiaren arabera]] hq8biu4djd1iz74hh3tk7wjco7wq6l6 14 2588 5994 2013-03-07T12:45:05Z Joxemai 371 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Gizarte zientziak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Gizarte zientziak]] ey75pbljytatr6x9rzqbz12voqip1wh 14 2589 6000 2013-03-07T12:49:57Z Joxemai 371 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Matematika]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Matematika]] 7hsw8hnaie9tjii4zwapra0w4cssav1 0 2590 6007 6004 2013-03-07T13:44:41Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki *[[Izkirimiriak/Txerria eta ahuntza|Txerria eta ahuntza]] *[[Izkirimiriak/Aitona xuhurra|Aitona xuhurra]] i81xzl6xuuq6myjgj0u7fk3gx74q5xc 0 2591 6006 6005 2013-03-07T13:12:10Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki [[File:Andy Griffith Don Knotts Andy Griffith Show 1963.JPG|thumb|left|300px]] Gizon batek ahuntza darama lotuta azokara eta beste gizon batek galdetu dio:</br> - Nora zoaz txerri horrekin?</br> - Ez da txerria, ahuntza baizik - erantzuten dio besteak.</br> - Enintzen zurekin ari, ahuntzarekin baizik. c2fnl51v1vuqf4nrip6rzmbdr71suva 0 2592 6014 6013 2013-03-07T17:26:21Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki [[File:Bismarck auf dem Totenbette.jpg|thumb|left|300px]] Aitona hilzorian zegoen, ohetik begiak zabaldu eta hizketan hasten da:</br> — Ana, hemen al zaude? </br> — Bai, bai, hemen nago. Hemen nago. </br> — Mikel, hemen al zaude? </br> — Bai, hementxe nago aitona, hementxe nago. </br> — Xabier, hemen al zaude? </br> — Bai, lasai aitona, hemen nago. Hemen gaude guztiok. </br> — Denok hemen al zaudete? </br> — Bai, bai, zure ondoan, hemen gaude denok. </br> — Eta denok hemen bazaudete, zer egiten du korridoreko argiak piztuta?</br> ewm6burram66ax95bl6xbevru17b9h1 0 2659 6212 2013-10-18T08:31:11Z Joxemai 371 Orria sortu da. Edukia: = Gutuna = [[File:Nov 6, 2003 ricin letter - envelope.jpg|thumb|left|400px]] wikitext text/x-wiki = Gutuna = [[File:Nov 6, 2003 ricin letter - envelope.jpg|thumb|left|400px]] gigt7vm084jvb6arz2o8ayhax61jqzi 0 2677 9695 9628 2017-11-23T09:24:53Z Xabier Armendaritz 440 reverting unjustified mass deletion by IP wikitext text/x-wiki [[File:Juletræslys.jpg|thumb|right|700px]] *[[/Ai! Hau gabaren zoragarria/|Ai! Hau gabaren zoragarria]] *[[/Alaken/|Alaken]] *[[/Din dan don/|Din dan don]] *[[/Dringilin dron/|Dringilin dron]] *[[/Hator hator/|Hator hator]] *[[/Kanta alleluia/|Kanta alleluia]] *[[/Olentzero joan zaigu/|Olentzero joan zaigu ...]] 1bylq6m9n2i1lv01lshs3vg5y4fcwer 0 2678 9699 9624 2017-11-23T09:30:27Z Xabier Armendaritz 440 reverting mass deletion by IP — I ask a permanent ban on this IP wikitext text/x-wiki == Hitzak == Dringilin dron, gaur Gabon,</br> dringilin dron, gaur Gabon,</br> sabela betea daukat eta</br> besteak hor konpon. (bis)</br></br> Mazkelu bete aza egosi,</br> koloretsu ta gorriak</br> bereala iruntsi neutzazan</br> azkenengoko orriak.</br></br> Dringilin dron, gaur Gabon,</br> dringilin dron, gaur Gabon,</br> sabela betea daukat eta</br> besteak hor konpon.</br></br> Hiru puntako askal batekin,</br> sakatrapua bailitzan</br> ezti-lapiko handisko bati</br> barrua uts-uts ein neutsan</br></br> 4kbb6m25r5s3u9q6d4sdfh3krpcpnoo 0 2679 9696 9627 2017-11-23T09:28:58Z Xabier Armendaritz 440 reverting mass deletion by IP — I ask a permanent ban on this IP wikitext text/x-wiki == Hitzak == {|border="0" cellpadding="2" |- valign="top" | :''Olentzero joan zaigu :''mendira lanera :''intentzioarekin :''ikatz egitera. :''Aditu duanian :''Jesus jaio dela'' (edo ''negua heldu dala'') :''lasterka etorri da :''berri ematera. | :''Horra, horra, :''gure Olentzero, :''pipa hortzetan duela :''eserita dago :''kapoiak erre baitu :''arrautzatxoekin :''bihar merendatzeko :''botila ardoakin. | :''Olentzero buruhandia :''Entendimentuz jantzia :''Bart arratsian edan omen du :''Hamar arroko zahagia :''Hau urde tripa haundia! :''Tralalala tralalalala'' (bis) |} == Partitura eta audioa == <score vorbis="1">\relative c' {\time 5/8 \key d \major a'8 a8. g16 fis8. g16 a4. fis4 g8 g8. fis16 e8. fis16 g4.(e4) fis8 fis8. g16 a8. b16 a4. fis4 g8 e8. fis16 g8. a16 fis4. r4 a8 b8. a16 gis8. a16 a4. fis4 fis8 g8. a16 g8. fis16 e4. r4 e8 fis8. g16 a8. b16 a4. fis4 a8 e8. fis16 g8. a16 fis4. r4 \time 2/4 \key g \major r4. d8 g4 r8 d g4 r8 a b8. a16 b8. a16 g4. a8 b8. a16 b8. c16 d4 d8. d16 e8. d16 c8. b16 a4. d,8 a'8. a16 a8. b16 c4. c8 b8. a16 b8. c16 d4. d8 d8. d16 d8. d16 e4 e8. e16 d8. d16 d8. c16 b8. r8 d4. d8 d8. d16 d8. d16 e4 e8. e16 d8. d16 d8. c4 } \addlyrics { O -- len -- tze -- ro joan zai -- gu men -- di -- ra la -- ne -- ra -- in -- ten -- tzi -- o -- a -- re -- kin i -- katz e -- gi -- te -- ra. A -- di -- tu du -- a -- ni -- an, ne -- gua hel -- du da -- la, las -- ter -- ka e -- to -- rri da, be -- rri e -- ma -- te -- ra. Ho -- rra ho -- rra, gu -- re O -- len -- tze -- ro! pi -- pa hor -- tze -- tan due -- la, e -- se -- ri -- ta da -- go. Ka -- poi -- ak e -- re badi -- tu-a -- rraul -- tza -- txu -- e -- kin, bi -- har me -- rien -- da -- tze -- ko bo -- ti -- la-ar -- do -- a -- kin bi -- har me -- rien -- da -- tze -- ko bo -- ti -- la-ar -- do -- a -- kin } </score> l8vf67aysc5s25p8e5a4wrmw66abtq2 0 2680 9698 9625 2017-11-23T09:30:14Z Xabier Armendaritz 440 reverting mass deletion by IP — I ask a permanent ban on this IP wikitext text/x-wiki Hator, hator, mutil etxera<br/> gaztainak ximelak jatera<br/> gabon gaba ospatutzeko<br/> aitaren ta amaren ondoan.<br/> Ikusiko duk aita barrezka<br/> ama ere poz atseginez.<br/> Eragiok mutil aurreko dambolin horri<br/> gaztainak erre artean,<br/> gaztainak erre artean,<br/> txipli, txapla, pun.<br/> Gabon gaba pozik igaro daigun.<br/> 7fqe9w2b881tpkgnl9fbd22g4j65jur 0 2681 9702 9621 2017-11-23T09:31:17Z Xabier Armendaritz 440 reverting mass deletion by IP — I ask a permanent ban on this IP wikitext text/x-wiki Ai! Hau gauaren zoragarria! <br/> Jesus jaio da Belenen <br/> Etxe honetan sartu ote dan <br/> bila gabiltza beronen <br/> Erdiok gara olagizonak <br/> beste erdiok arotzak <br/> limosnatxo bat egitekotzat <br/> bigundu bediz bihotzak <br/> Ama gureak bere behiari <br/> kaikua esne bildurik, epel-epelik, giro-girorik, <br/> hartu baleio gustorik <br/> Hor goitik eta beherainokoak <br/> artzain zaharraren saltoak, <br/> bildots handia lepoan duela <br/> altxa ezinik orpoak <br/> Belaunbikoka joan ginaden <br/> Nazaretikan Belena, <br/> geuk adoratu behar dugula <br/> Jesus Maisua lehenena <br/> o53m86qfvsdxz458jq5z97vw9t9nupv 0 2682 9701 9622 2017-11-23T09:30:56Z Xabier Armendaritz 440 reverting mass deletion by IP — I ask a permanent ban on this IP wikitext text/x-wiki Alaken, alaken, <br/> ala pikula tun paire, <br/> errespunde la pikula tunpa <br/> Jesus Maria Jainkoa zen. (bis) <br/> Adizkideok! <br/> Ikusi duzue zelai horietan artzaia, <br/> artzai txiki, <br/> artzai handi, <br/> artzai mutur leuna. <br/> Alaken, alaken... <br/> Lo leri lelo, <br/> goxo dek goxo, <br/> neguan etxe txokoa. (bis) <br/> Gaur jaio da, gaur, <br/> Jesus Haurtxoa. <br/> Lo leri lelo, <br/> hiru errege <br/> izar baten arrastoan. <br/> Lo leri lelo, <br/> tranka, trankatran, <br/> hirurak zaldiz badoaz. <br/> a96xtwermgy9ded3mrdub1bkalhi624 0 2683 9700 9623 2017-11-23T09:30:41Z Xabier Armendaritz 440 reverting mass deletion by IP — I ask a permanent ban on this IP wikitext text/x-wiki Din dan don, din dan don! <br/> Eguberri on! <br/> Zorion, zorion! <br/> gabonak, din-dan, don! <br/> Din dan don, din dan don! <br/> Eguberrion! <br/> Zorion, zorion, Gabonak Gabon! <br/> Izar bat hasi da dizdizka zeruan <br/> berri onak zabaltzen ari zaigu munduan. <br/> Jaio da, jaio da, Jaunaren semea, <br/> askatxo batean dago, lastoen gainean. <br/> Din dan don... <br/> Aingeruak kanta, artzain onak dantzan, <br/> Jainkoaren jaiotzan Pakea eta Haintza! <br/> Astoak, aja-ja! Idiak, muu-mu! <br/> estalpe zaharrean kantuan ari zaizkigu. <br/> Din dan don... <br/> Antxon eta Peru, artzain buruzuri, <br/> izarrari jarraika biak datoz arinka. <br/> Menditik barrena, haurtxoarengana, <br/> artzain bakoitzak darama arkumetxo bana. <br/> Din dan don... <br/> axjhvvaqpc852wtk4meg5f32igqa2v2 0 2684 9697 9626 2017-11-23T09:29:36Z Xabier Armendaritz 440 reverting mass deletion by IP — I ask a permanent ban on this IP wikitext text/x-wiki Kanta kantari daude zeruan <br/> kanta kantari aingeruak. (bis) <br/> Kanta alleluia, <br/> gaur alleluia, <br/> beti alleluia, <br/> Kanta alleluia! (bis) <br/> Epel epel sukalde giroan <br/> aitaren eta amaren ondoan. (bis) <br/> Kanta alleluia, <br/> gaur alleluia, <br/> beti alleluia, <br/> Kanta alleluia! (bis) <br/> Gaur jaio zaigu Jesus Haurtxoa. <br/> Goratu dezagun Jainkoa. (bis) <br/> Kanta alleluia, <br/> gaur alleluia, <br/> beti alleluia, <br/> Kanta alleluia! (bis) m0t5jvh47ifz6zphaz22w67yivqc0b8 0 2700 9705 9689 2017-11-23T13:34:43Z Joxemai 371 Requested by author (it was published with verbal consent that has been reverted (longstanding synopsis made by my son in a homework)) wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 8 2722 6486 2014-06-30T21:09:25Z SPQRobin 1090 Orria sortu da. Edukia: Placeholder text to enable uploading after [[gerrit:136520]]. Please put license options here as explained on [[mw:Manual:Image administration#Licensing|MediaWiki.org]] (... wikitext text/x-wiki Placeholder text to enable uploading after [[gerrit:136520]]. Please put license options here as explained on [[mw:Manual:Image administration#Licensing|MediaWiki.org]] (see [[commons:MediaWiki:Licenses|Commons]] as an example). 8jf978rhcclur4am416hwuy5u3z7set 0 2737 6542 2014-09-28T09:21:09Z Joxemai 371 Orria sortu da. Edukia: Bost ikasle jauregi dotore batean bizi dira errentan, berrogeitaka urte dituen jauregiko jabearen alabrekin tratua eginda. Jauregian jai bat antolatzea erabakitzen dute, e... wikitext text/x-wiki Bost ikasle jauregi dotore batean bizi dira errentan, berrogeitaka urte dituen jauregiko jabearen alabrekin tratua eginda. Jauregian jai bat antolatzea erabakitzen dute, edariekin eta. Antolaketan ari direla, jauregiko jabe zaharra agertzen da eta oztopoak jartzen hasten da. Ikasle bati txalaparta garajetik eramateko esaten dio, hasteko. (Wikilaria lanean ari da laburpen hau osatzeko.) 63vpgqfr6qewkq87gimafm9h67dbdzq 0 2757 7206 7084 2015-04-21T12:02:58Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki {{wikipedia|Burdinola}} <div style="display:block; background-color:#FFFRFFF; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:10px"> <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px">Burdinolaren historia: edukiak</h2> '''0.''': '''[[/Kredituak/]]''' '''1.''': '''[[/Burdina mitoetan eta elezaharretan/]]''' '''2.''': '''[[/Mugarriak burdin lanketaren historian/]]''' '''3.''': '''[[/Lehen burdinolak edo mendikoak/]]''' '''4.''': '''[[/Burdinola hidraulikoak. Iraultza teknologiko bat/]]''' '''5.''': '''[[/Burdinola hidraulikoaren deskribapena/]]''' '''6''': '''[[/Ainguren ekoizpena/]]''' '''7.''': '''[[/Galdaketa prozesua eta ekoizpena/]]''' '''8.''': '''[[/Olagizona. Bizimodua/]]''' '''9.''': '''[[/Olagizonak kulturan/]]''' '''10.''': '''[[/Meategi eta burdinolen erakundeak/]]''' '''11.''': '''[[/Erreferentzia historikoak/]]''' '''12.''': '''[[/Euskalerriaren Adiskideen Elkartea/]]''' '''13.''': '''[[/Gipuzkoako burdinolak/]]''' '''14.''': '''[[/Burdinolak Bizkaian/]]''' </div> [[Kategoria:Euskal Herri Enblematikoa]] ddgkr78m84mxuydltsnmnbybees07wu 0 2762 6626 2015-01-26T16:43:28Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: <div style="display:block; background-color:#FFFRFFF; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:10px"> <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:1... wikitext text/x-wiki <div style="display:block; background-color:#FFFRFFF; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:10px"> <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px">Prentsa, irratia eta telebista: edukiak</h2> '''1.''': '''[[/Egunkariak/]]''' '''2.''': '''[[/Aldizkariak/]]''' </div> [[Kategoria:Euskal Herri Enblematikoa]] 61nribpb9rjm4w6ti6t10m0v5r6sr4r 0 2763 6627 2015-01-26T16:53:04Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: ==Errotatibaren aurretik, XIX. mendera. Euskal kazetaritzaren historia laburra== EUSKAL KAZETARITZA 1789ko Iraultzaren ondotik Frantziako baionetekin Europan zehar hedat... wikitext text/x-wiki ==Errotatibaren aurretik, XIX. mendera. Euskal kazetaritzaren historia laburra== EUSKAL KAZETARITZA 1789ko Iraultzaren ondotik Frantziako baionetekin Europan zehar hedatutako ideia eta bizimoduen ondorio da. Prentsako enpresa modernoak XIX. mendearen azken laurdenean jaio ziren. ===Euskal prentsaren hastapenak=== Euskal kazetaritza 1789ko Iraultzaren ondotik Frantziako baionetekin Europan zehar hedatutako ideien eta bizimoduaren ondorio da. Aurreko mendeetan ezohiko gertakariei buruzko kronikak eta idatziak argitaratu baziren ere, eta aldizka gaurkotasun-argitalpenak, besteak beste, Pedro Ugarte inprimatzaile donostiarraren '''''Noticias verdaderas del Norte''''' ateratzen ziren arren, orokorrean onartuta dago penintsula aldeko Euskal Herrian kazetaritzaren generoa inbasio napoleonikoan zehar, Bizkaia, Nafarroa eta Gasteizko gobernadoreek ateratako aldizkari ofizial (gacetas oficiales) haiekin hasi zela. Aldizkari horiek, eduki politiko eta informatiboak zituztenak, aldizkakotasun finkoa zuten, baina iraupen ezberdina 1808 eta 1813 bitartean. Frantsesek alde egitean, 1813aren amaiera eta 1814aren hasierako tartean sortu ziren guztiz bertakoak ziren lehen aldizkariak. Gipuzkoan, Vicente Lardizabal doktoreak '''''Periódico de San Sebastián y Pasajes''''' argitaratu zuen, baina behin baino ez zen inprimatu, eta '''''Papeleta de Oyarzun''''' eta '''''Papeleta de Irún''''' ere argitara eman ziren. Araban, aitzindaria '''''El correo de Vitoria''''' izan zen, eta Bizkaian, berriz, kazetaritza bilbotarraren sorrera astean bi aldiz argitaratzen zen '''''El Bascongado''''' abertzaleak markaturikoa. Nafarroan beranduago sartu zen informazioaren ofizio berria, nahiz eta erresuma zaharrean atera zen 1762an, '''''El Duende especulativo sobre la vida civil''''', Iruñea eta Madrilen argitaratua. '''''Gazeta Oficial de la Navarra''''' 1810ean sorturiko napoleondarrak argitara emandako 37 aleen ondoren, hamarkada bat beranduago '''''El Patriota del Pirineo''''' eta '''''El Imparcial''''' liberalak atera ziren, Hirurteko Konstituzionaleko gobernuaren alde eginez. ===Absolutistak eta liberalak=== Cadizko Gorteetatik (1810) Fernando VII.aren heriotza (1833) zela baliabide, liberalen eta absolutisten artean, erregimen konstituzionalistaren ideia ilustratuen eta Erregimen Zaharraren defentsaren arteko borroka gogorra bizitu zen. Gatazka hori prentsan islatu zen, Cadizko Konstituzioak ezarritako prentsa askatasunari esker. Hirietan, merkataritza librearen aldeko burgesia berri baten gotorlekuetan, egunkari garrantzitsuak argitaratu ziren, adibidez '''''El Liberal Guipuzcoano'''''. Aipatu egunkariak Espainia osoan zehar zituen harpidedunak, eta frantsesez argitalpen bat ere egiten zuen; “garai hartan, Espainian zen kazetaritza enpresa igarrantzitsuenetako bat” zen, Díaz Noci irakaslearen esanetan. Bien bitartean, absolutisten alorretik agintean zegoen liberalismoaren aurkako altxamendua bultzatu zen, 1823an, '''''La Verdad''''' contra el error y desengaño de incautos medio. Horixe zen erregezale talde nafar batek ia klandestinitate baldintzetan sustaturikoa, prentsa antiliberalaren aurrekari bitxia da. Gerra hasita, 1833ko udazkenean, nagusi zen estatu karlistak, prentsaren ahalmen eragileaz ohartuta, zenbait egunkari iragankor argitaratu zituen: '''''Boletín del Ejército''''' –hasieran Frantziatik eta gerora Nafarroatik banatzen zen–, '''''Gaceta Oficial''''' –Tolosan inprimatua–, '''''Gaceta de Oñate''''', eta '''''Boletín de Navarra''''' y '''''Provincias Vascongadas''''', hurrenez hurren. Horien erantzun moduan, alderdi liberalak Estatuaren propaganda ahalmena (Aldizkari Ofizialak) baliatu zuen, eta hainbat ekimen pribaturen laguntza ezin eskertukoa izan zuen horretarako, hala nola Donostiako Correo del Norte, Iruñeko '''''El Patriota del Pirineo''''', edo '''''El Bilbaíno''''' egunkariena. oypwr03puag0awucubln9akjxlzi3cn 0 2764 8157 7663 2015-10-10T09:07:17Z Jalkorta 1113 wikitext text/x-wiki <div style="display:block; background-color:#FFFRFFF; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:10px"> <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px">'''Itsasoko kultura'''</h2> <h3 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px">'''Itsasoaren isla kulturan'''</h3> {{wikipedia|Itsaso}} {{wikipedia|Kultura}} '''1.''': '''[[/Fauna itsastarraren isla kulturan. Tradizio literarioa eta plastikoa/]]''' &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;(''Jesus Maria González de Zárate'') '''2.''': '''[[/Itsasoaren isla mendebaldeko kulturan/]]''' (''Jesus Mª González de Zárate'') '''3.''': '''[[/Itsasoa, literatur eremua/]]''' (''Angel Lertxundi'') '''4.''': '''[[/Itsasoaren oihartzunak bertsolaritzan/]]''' (''Antonio Zavala'') '''5.''': '''[[/Itsasoaren irudikapenak estetikaren ikuspegitik/]]''' (''Edorta Kortadi'') <h3 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px">'''Euskaldunen presentzia Ipar Atlantikoan oihartzun'''</h3> '''1.''': '''[[/Euskal baleontziak Ternuan. Oihartzun literarioak/]]''' (''Jerardo Elortza'') '''2.''': '''[[/Islandiako lehen euskal baleontziaz (XVII. M.)/]]''' (''Trausti Einarsson'') '''3.''': '''[[/Nor zen Martin Villafranca?/]]''' (''Selma Huxley'') '''4.''': '''[[/Martin Villafrancaren zorigaiztoko heriotza Islandian/]]''' (''Sigurur Sigursveinsson'') '''5.''': '''[[/Fjólmódur/]]''' (''Sigurur Sigursveinsson'') '''6.''': '''[[/XVII. Mendeko hiru glosario euskal-islandiar/]]''' (''Eneko Oregi. Freyr Sigurjonsson-en lankidetarekin'') </div> [[Kategoria:Euskal Herri Enblematikoa (Etor-Ostoa)]] [[Kategoria:Itsasoko historia]] dg7z9hi8tpi9irjs3qts4oxlwaptfg3 0 2765 6630 2015-01-27T21:35:35Z Jalkorta 1113 Jalkorta wikilariak «[[Itsasoko kultura.]]» orria «[[Itsasoko kultura]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Itsasoko kultura]] plueoqtk12xwosi26l0b8giqng4mzsw 0 2766 6642 6635 2015-01-28T10:37:51Z Xabier Cañas 1211 Sator wikilariak «[[Harold Garfinkel]]» orria «[[Soziologiara sarrera/Harold Garfinkel]]» izenera aldatu du: Soziologiara sarrera liburuan sartzeko wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Garfinkel2.TIF|thumbnail|Harold Garfinkel]] '''Harold Garfinkel''' ([[Newark (New Jersey)|Newark]], [[New Jersey]], [[1917]]ko [[urriaren 29]]a - [[Los Angeles]], [[Kalifornia]], [[2011]]ko [[apirilaren 29]]a) soziologo estatubatuarra izan zen. [[Etnometodologia]] izeneko adarraren sortzaile nagusia da eta [[Kaliforniako Unibertsitatea|Kaliforniako Unibertsitate]]<nowiki/>ko irakasle izan zen ==Bizitza== 1917ko urriaren 29an jaio zen Newark-en, New Jersey-en. Aita altzari banatzailea zen eta semea lanbide berean jarraitzea nahi zuen. Harold Garfinkel-ek lan horretan lagundu zion baina Newarkeko Unibertsitatean izena eman zuen. Udara batez [[Kuakero|Kuakeroen]] lan kanpamendu batera joan zen eta hori erabateko eragina izan zuen berarengan soziologia lanbide gisa hartzea erabakitzeko. Hala, bere masterra 1942an burutu zuen [[Ipar Karolinako Unibertsitatea]]<nowiki/>n arrazen arteko erailketen inguruko tesia defendatu ondoren. "Color Trouble" izeneko idazkia publikatu zuen egunkari batean, eta bertan, eztabaida bat planteatzen zuen [[Virginia|Virginian]] autobusean bidaiatzen zuten emakume beltzen bazterketak eragiten zuen biktimizazio fenomenoaren inguruan. [[Bigarren Mundu Gerra|II.Mundu Gerraren]] garaian, aireko armadan zerbitzatu zuen, [[Florida|Floridan]]. Garai hartan ezagutu zuen bere bizi osoko bikotea, Arlene Steinback. Gerra ostean, [[Harvard Unibertsitatea|Harvard Unibertsitatera]] joan zen ikastera eta bertan [[Talcott Parsons]] topatu zuen gizarte harremanen departamendu sortu berrian. Parsons-ek kategoria abstraktuetan eta orokortasunetan indarrak jarri eta ikertzen zituen bitartean<ref>Ritzer, George. 2011. “Ethnomethodology.” ''Sociological Theory''. 8. arg. New York, NY: McGraw-Hill.391-415.</ref>, Garfinkel gehiago zentratu zen xehetasunean. "Garfinkel eta Parsons-en gainerako ikasleak bereizten zituena bere ikerketa enpirikorako konpromisoa zen. Galdetu beharrean, esaterako, zer nolako sare normatiboak dira beharrezkoak familia egitura bat mantentzeko, Garfinkel-ek zera galdetuko zukeen: "Zer sare normatibo daude hor?" edo "Ba al dago sare normatiborik?"<ref>Hilbert, Richard. 1992. ''The Classical Roots of Ethnomethodology: Durkheim, Weber, and Garfinkel'', p. 3. Chapel Hill, NC: The University of North Carolina Press</ref> Harvarden doktoregoa lortu ondoren, [[Ohio|Ohio Estaturako]] lan egin zuen hegazkinetan eta urpekarietan lidergo moduak ikertzen<ref>Ritzer, George. 2011. “Ethnomethodology.” . ''Sociological Theory''. 8. arg. New York, NY: McGraw-Hill. 391-415.</ref>. Hainbat unibertsitatetan ibili ondoren, 1996an [[Kaliforniako Unibertsitatea|UCLAn]] erretiratu zen, nahiz eta hil arte, 20011ko apirilaren 21ean, Los Angelesen, bertako irakasle emeritu izan. == Bere pentsamendua == [[Alfred Schütz|Alfred Schützen]] [[Fenomenologia|fenomenologiari]] loturik egon arren, bere teoria propioa garatu zuen, etnometodologia. [[Fenomenologia|Fenomenologiatik]] bereizten duena, funtsean, enpirikotasunera eta praktikotasunera jotzeko joera da. Ritzer-en arabera, etnometodologia pertsonek ''egiten ''duten horretan zentratzen da, eta soziologia fenomenologikoa, aldiz, jendeak ''pentsatzen'' duen horretan<ref>Ritzer, George. 1995. ''Teoría Sociológica Contemporánea''. Madril: McGraw-Hill.287 or.</ref>. Bere lanik ezagunena ''Studies in ethnomethodology'' (1967) da eta bertan etnometodologiaren oinarriak azaltzen ditu. [[Emile Durkheim|Durkheim]]-ek gizarte egitateak objektibo eta hertsatzaile bezala izendatu bazituen, Garfinkel-ek esango du gizarte egitateak ez direla inposatzen baizik gizarteko partaideek eratzen dituzte maila mikro batean. Mota askotako ikerketa etnometodologiko egin zituen: elkarrizketen analisi sekuentzialak (Elkarrizketaren analisia); gizarte-kategorizazio praktiken ikerketa (partaidearen kategoriaren ikerketa); lantokiko inguruaren eta jardueren ikerketa (lanaren ikerketak). == Lanak == * 1946 "Color trouble." en Primer for white folks. B. Moon, 269-286. Garden City, NY: Doubleday Doran * 1956 "Conditions of successful degradation ceremonies." American Journal of Sociology 61: 420-424. * 1956 "Some sociological concepts and methods for psychiatrists." Psychiatric Research Reports 6: 181-198. * 1963 "A conception of, and experiments with, 'trust' as a condition of stable concerted actions." Motivation and social interaction. O.J. Harvey, 187-238. New York: The Ronald Press * 1967 Studies in ethnomethodology . Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall * 1967 "Practical sociological reasoning: Some features in the work of the Los Angeles suicide prevention center." in Essays in self-destruction. E. Shneidman, 171-186. New York: Science House * 1968 "Discussion: The origin of the term 'ethnomethodology'." in Proceedings of the Purdue Symposium on Ethnomethodology. R. Hill and K. Grittenden, 15-18. Institute Monograph Series #1 * 1970 (with [[Harvey Sacks]]) "On formal structures of practical actions." in Theoretical sociology: Perspectives and developments. J. McKinney and E. Tiryakian, 337-366. New York: Meredith * 1972 "A Comparison of Decisions Made on Four 'Pre-Theoretical' Problems by [[Talcott Parsons]] and [[Alfred Schütz|Alfred Schultz]]" in . ms.(lehen argitalpena 1960an] * 1972 "Studies in the routine grounds of everyday activities." in Studies in social interaction. D. Sudnow, 1-30. New York: The Free Press. (lehen argitalpena 1964n) * 1972 "Conditions of Successful Degradation Ceremonies." en Symbolic Interactionism. Editado por J. Manis and B. Meltzer, 201-208. New York: Allyn and Bacon * 1976 "An introduction, for novices, to the work of studying naturally organized ordinary activities." in . ms. * 1981 "The Work of a Discovering Science Construed with Materials from the Optically Discovered Pulsar." Philosophy of the Social Sciences 11: 131-158. * 2002 "Ethnomethodology's program: Working out [[Emile Durkheim|Durkheim]]'s aphorism" . Lanham, MD: Rowman & Littlefield, (Abstract) ==Erreferentziak== neq11t6i7kkmu16eto9yrxhjl8nd0v4 0 2767 6640 6636 2015-01-28T10:36:13Z Xabier Cañas 1211 Sator wikilariak «[[Charles Horton Cooley]]» orria «[[Soziologiara sarrera/Charles Horton Cooley]]» izenera aldatu du: liburuaren barruan sartzeko wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:CharlesCooley.jpg|thumb|200 px|right|Charles Horton Cooley]] '''Charles Horton Cooley''' (Ann Arbor, Michigan, 1864ko abuztuaren 17a - Ann Arbor, Michigan,1929ko maiatzaren 8a) pragmatismo eta elkarrekintza sinboliko izeneko korronteei lotutako soziologo estatubatuarra izan zen. Berarentzat, gizabanakoa eta gizartea errealitate sozial bakar baten bi aurpegiak dira: gizabanakoa ez da existitzen gizarterik gabe, eta era berean, gizartea bera ez da existitzen gizabanakorik gabe. Haren arabera, Nia (nortasuna, «Self») besteekiko izaten diren gizarte-harremanen bitartez eratzen da. Norbait izatearen sentimendua gizarte-harreman bitartez tenkatzen da. Besteak dira gu egiten gaituztena, gu garena egiten dutenak. Ispilu-nortasun irudia («looking glass self») besteen begiradapean eraikitzen da. Cooley-k honi «adskripziozko identitatea» deitu zion<ref>HORTON, P.B. eta HUNT, C..: ''Soziologia''. EHU. Bilbo. 1994.</ref>. Kontzeptu hau [[George Herbert Mead]]-ek ere bereganatuko zuen eta elkarren artean garatu zuten<ref>Ritzer, George: ''Teoría sociológica clásica''. McGraw-Hill. Madril. 1993. 55.orr.</ref>. Cooley-ren iritziz, bere «Human Nature and the Social Order»(1902) lanean jasoa, «looking glass self» delakoak hiru paso lituzke: • Beste pertsonaren aurrean nola agertu imajinatzea. • Beste pertsonaren epaiketa edo balorapena imajinatzea. • Harrotasun, zoriontasun, erruduntasun edo lotsa sentimendu motaren bat sentitzea<ref>Mann, Doug: ''Understanding society : a survey of modern social theory'', Oxford University Press. 2007.183. orr. ISBN 978-0-19-542184-2</ref>. William James-en iritzia jarraituz, Norbere ispilu-irudiaren edo «looking glass self» kontzeptua "norbera eta kanpo gizarte-munduaren arteko banaketa Kartesiarra"rekin hausturarekin lotzen da. Cooley-k gizabanakoa eta gizartearen artean eraikitako banaketa Kartesiarra hautsi nahi izan zuen<ref>http://www.bolenderinitiatives.com/sociology/charles-horton-cooley-1864-1929/</ref>. [[Fitxategi:The looking glass self.png|thumb|upright=1.4|Cooley-ren "ispilu-nortasun irudia" kontzeptuaren irudikapena da. Gizabanako bat agertzen da erdian eta irudi bana islatzen duten lau ispiluren aurrean dago. Ispiluek pertsona berarekiko besteek duten irudi desberdinak adierazten dituzte]] == Kanpo loturak == * [[Amerikako Soziologia Elkarte]]<nowiki/>ko zuzendarien aipamena: http://www.asanet.org/about/presidents/Charles_Cooley.cfm == Erreferentziak == [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako soziologoak]] [[Kategoria:1864ko jaiotzak]] [[Kategoria:1929ko heriotzak]] [[Kategoria:Michigandarrak]] 57cpc8e0ztxphrlmztmurxa95j97b51 0 2768 11278 9381 2020-05-12T20:21:54Z CommonsDelinker 28 Removing [[:c:File:Royal_Ascot_Race.jpg|Royal_Ascot_Race.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Regasterios|Regasterios]] because: [[:c:COM:OTRS|No permission]] since 4 May 2020. wikitext text/x-wiki '''Pierre Bourdieu''' (Denguin, Pirinio Atlantikoak, Frantzia, 1930ko abuztuaren 1a - Paris, Frantzia, 2002ko urtarrilaren 23a) soziologoa izan zen. Frantziako egungo pentsalari ospetsu eta polemikoenetakoa izateaz gain, antiglobalizazio eta altermundialismo mugimenduen inspiratzaile intelektualetako bat ere izan zen. Bere ekarpenak garrantzia handikoak izan dira hainbat arlotan, hala nola etnografian, artean, literaturan, hezkuntzan eta politikan. Bere libururik ezagunena ''La Distinction, critique sociale du jugement'' (1979, ''Bereizketa, epaiaren kritika soziala''), XX. mendeko soziologia lan garrantzitsuenetakoa izango da Nazioarteko Soziologia Elkartearen (ISA) arabera<ref>''International Sociological Association'' (http://www.isa-sociology.org/) </ref>. Soziologiako irakasle izan zen ''Collège de France''-n, ikasketa zuzendari ''École des hautes études en sciences sociales|École des Hautes Études en Sciences Sociales''-en eta Zientzien eta Arteen Europako Akademiako kidea. ''Actes de la recherche en sciences sociales'' aldizkariko zuzendaria izan zen<ref>[http://www.arss.fr/presentation/ ''Actes de la recherche en sciences sociales'']</ref>. == Bizitza == Pierre Bourdieu 1930ean jaio zen Denguin Biarnoko herrixkan. Bere aita, lehenik, soldatapeko nekazaria izan zen, eta postaria ondoren, beti ere jatorrizko herrixkatik mugitu gabe. Ama, aldiz, Lasseubeko jabegoa zuen nekazari familia batetik zetorren. Bikotearen seme bakarra izan zen. Goi-mailako eskolako ikasle izan zen, filosofiako agregatu ondoren eta 1982. urteaz geroztik soziologiako irakasle Frantziako Eskolan. Jean-Claude Passeronekin erreprodukzio sozialaren inguruko eskola-mekanismoei buruz egin dituen lanengatik da batez ere ospetsu: ''Les Héritiers'' (1966, ''Oinordekoak''),'' La Reproduction: éléments d'une théorie du système d'enseignement ''(1970, ''Ugalketa: hezkuntza-sistemaren teoria baten osagaiak''). Lan ugari idatzi ditu, zeinetan gogoeta teorikoa eta ikerketa-lana lotzen dituen: ''Un art moyen, les usages sociaux de la photographie'' (1965, ''Erdi-mailako arte bat, argazkilaritzaren erabilera sozialak''), ''La Distinction, critique sociale du jugement'' (1979, ''Bereizketa, epaiaren kritika soziala''), ''Les Règles de l'art: genèse et structure du champ littéraire'' (1992, ''Artearen arauak: literatura-alorraren sorrera eta egitura''). Soziologian, Bourdieuren lanek oinarrizko bi kontzeptu nabarmendu dituzte: alorra (edo saila), bizitza sozialaren mailan gertatzen den eta era objektiboan erakundeen bitartez mamitzen dena (eskola, esate baterako); eta habitusa, egitura sozialek gizarte-eragileen izaerak eta portaerak egituratzen duena. Alorraren eta habitusaren arteko harreman dialektikoaren bitartez uler daiteke Bourdieuk gizarte-errealitatearen eraikuntza prozesuaren teoria. == Teoria soziologikoa == Bourdieuren asmorik nagusiena soziologian nagusitu diren objektibismoaren eta subjektibismoaren arteko eztabaida gainditzea zen. Haren ustez, bi ikusmolde horien arteko eztabaida faltsua zen eta hori guztia gainditzeko teoria soziologiko propio bat garatu zuen, berak “estrukturalismo konstruktibista” (edo “konstruktibismo estrukturalista”) deituko zuena<ref name=":0">Ritzer, G. (1993): ''Teoría sociológica contemporánea''. McGraw-Hill. Madril. 501 or. </ref>. Objektibismoaren alorrean, Bourdieuk egile eta korronte hauek kokatzen ditu: Émile Durkheim eta bere egitate sozialen azterketa; Ferdinand de Saussure-ren estrukturalismoa; eta Lévi-Strauss eta marxista estrukturalak. Ikusmolde horiek egitura objektiboetan zentratzen dira eta ez dute aintzat hartzen egitura horien eraikuntzan aktoreen pentsamenduen eta sentimenduen zeregina; agenteak eta ekintzak baztertzen ditu. Subjektibismoaren alorrean, aldiz, Alfred Schützen fenomenologia; Herbert Blumerren elkarrekintza sinbolikoa eta [[Harold Garfinkel]]en etnometodologia ordezkari adierazgarrienak dira. Ikusmolde honetan agenteen ekintza aztertzen dira eta ez dira egiturak aintzat hartzen<ref name=":0" />. <blockquote> Batetik, egitura objektiboak oinarri dira bizitzaren errepresentazioa egiteko eta elkarrekintzan eragiten duten funtsezko mugatzaile estrukturalak dira; baina, bestetik, bizitzaren errepresentazio hauek ere aintzat hartu behar ditugu, egitura horiek aldatzen eta mantentzen dituzten eguneroko borroka indibidual eta kolektiboak ulertzeko.<ref>Bourdieu, P. (1989). ''Social Space and Symbolic Power''. Sociological Theory 7: 14-25 in Ritzer, G. (1993): ''Teoría sociológica contemporánea''. McGraw-Hill. Madril. 501 or.</ref> </blockquote> Objektibismoaren eta subjektibismoaren arteko dilema hori askatzeko, Bourdieuk ''praktikak'' aztertzea proposatzen du, sozialak zein kulturalak, izan ere, hori baita bere uztez ekintza-egitura arteko dialektikaren emaitza. Praktikak ez daude objektiboki determinatuak baina ez dira ere norberaren aukeramenaren esku geratzen. Egitura eta gizarte-eraikitze prozesuaren arteko dialektika horren inguruko kezkaren ondorioz, Bourdieuk ikusmolde berri bat proposatuko du, gorago aipatu “estruktural konstruktibismoa” <ref>''Choses dites''. Minuit, 1987. 147. or.</ref>. Ikusmolde horren arabera, Bourdieuk onartzen du egitura objektiboek agenteen kontzientziatik eta borondatetik aparte bizi direla. Alta, egitura horiek ez dira erabat determinatzaileak. Neurri batean baino ez dituzte mugatzen agenteen ekintzak. Era berean, jarrera konstruktibista berea egiten du pentsamendurako, pertzepziorako eta ekintzarako eskemen sorkuntza aztertzeko garaian. Estrukturalismoaren eta konstruktibismoaren arteko lotura egiten saiatu arren, zenbait egilek estrukturalismorako joera nagusiagoa erakusten duela adierazten dute <ref name=":0" />. Horregatik, Michel Foucault-ekin batera, bera ikuspegia “postestrukturalistatzat” hartu izan da. Nolanahi ere, Bourdieuren lanetan aktore aktibo bat topatu daiteke, “borondatezko aldaketak” eragiteko gaitasuna duena araututako bat-batekotasun egoera batean. <ref>Bourdieu, P. (1977): ''Outline of a Theory of Practice''. Londres. Cambridge University Press. In Ritzer, G. (1993): ''Teoría sociológica contemporánea''. McGraw-Hill. Madril. 502 or.</ref> ==Oinarrizko kontzeptuak== === Habitusa === [[Fitxategi:Habitus praktika mundu soziala eskema.png|thumb|Bourdieuren Habitus eta Mundu sozialaren arteko harremana]] {{sakontzeko|Habitus (soziologia)}} ''Habitus''<ref group="oh">Ideia hau ez da Bourdieuk sortua, baizik eta berak berpiztu duen aitzineko ideia filosofiko batetik dator. Kontzeptuaren jatorria Tomas Akinokoaren pentsaera eskolastikoan dago, izan ere, Tomas Akinokoak ''habitus'' nozioa Aristotelesen ''hexis'' itzultzeko erabili baitzuen.</ref> kontzeptuaren bitartez Bourdieuk sozializazioa eta gizabanakoen ekintzen arteko lotura azaldu nahi du. Habitusa gizabanakoak bere gizarte-esperientzia osoan zehar bereganatzen duen disposizio eta ekintza- zein pertzepzio-eskemen multzoa da. Sozializazioaren bitartez, lehenik, eta ibilbide sozial osoaren bitartez, bigarrenik, gizabanako orok apika pentsatzeko, sentitzeko eta egiteko modu multzo bat barneratzen du, denboran zehar egonkor gertatuko dena. Bourdieuk uste du disposizio hauek gizabanakoen etorkizuneko jardunaren iturburu direla. Alta, habitusa ez da besterik gabe errepikatzen eta bikoizten den baldintzapen soil edo ohitura bat. Berez, disposizio horiek antza gehiago dute ama hizkuntza baten gramatikarekin. Sozializazioaren bitartez barneratutako gramatika horri esker, gizabanakoak gai izango da egoera guztiei aurre egiteko egokiak izango diren esaldiak sortzeko. Ez ditu buruz ikasitako esaldiak behin eta berriro errepikatzen. Bada, habitusaren disposizioak tankera horretakoak dira: pertzepzio- eta ekintza-eskemak dira gizabanakoari mundu sozialerako egokiak izango zaizkion praktika berriak sortzeko ahalmena emango diotenak. Habitusak badu beraz “sormen indarra”<ref>''Questions de sociologie'', Minuit, 134.or.</ref>: badu hastapenetik ''zentzu praktikoa''. Hala, Bourdieuk habitusa honela definitzen du: “egitura egituratzaile bezala funtzionatzeko prest dauden egiturak egituratuak”<ref>''Le Sens pratique'', Minuit, 1980, 88.or.</ref>. Hitz soilez, habitusa egitura ''egituratuak'' dira sozializazioak sortzen dituelako; baina, era berean, egitura ''egituratzaileak'' ere badira praktika berrien sortzaile ere badelako. Bistan denez, Bourdieuk hainbat ideia kontrajartzen ditu (kanpokoa eta barnekoa, objektiboa eta subjektiboa, emana dena eta berrikuntza dena) beraien arteko harreman dialektikoa azaltzeko. Erakutsi nahi du egitura egonkorrak izan arren, barneratutako egiturak ez direla determinatzaileak eta gizabanakoak baduela gizarte aldaketarako aukera. Berez, habitusa eta mundu sozialaren arteko harreman dialektikoaren bitartez, errealitate soziala etengabe ari da aldatzen. Izatez, habitusa, antzinako praktika esanguratsuen emaitza izateaz gain, etorkizuneko praktika esanguratsuen sortzaile ere bada. <ref>Fleury, L.: ''Sociologie de la culture et des practiques culturelles''. Armand Colin. Paris. 2011. 60. or.</ref> Habitusa kontzientzia eta hizkuntza maila azpitik gertatzen da eta borondatearen kontrolaz harantzago dago. Habitusaren funtzionamenduaren kontzientzia ez izan arren, egiten diren jarduera praktiko gehienetan agertzen da, adibidez, jateko, ibiltzeko, hitz egiteko edo mukiak kentzeko moduan ere <ref name=":0"/>. ===Alorra=== Bourdieuk gizartea alor ezberdinen arteko inbrikazioa bezala definitu zuen: alor ekonomikoa, politikoa, kulturala, artistikoa, kirolekoa, erlijiosoa, eta abar. Alor bakoitza bere logika propioaz horniturik dago eta logika hori indarrean jarri nahi diren alorraren berezko erronken eta ahalmenen menpean dago. Elkarrekintzak, beraz, agente bakoitzak bideratzen dituen ahalmenen eta baliabideen arabera egituratzen dira, hau da, Bourdieuren kategoriak erabiliz, bere kapitalaren arabera, ekonomikoa, kulturala, soziala eta sinbolikoa delarik ere. Alorra kokapen sozialaren espazioa da. Bertan, parte hartzaile guztiek gutxi gora behera interes berdinak izan ditzakete baina bakoitzak badu alorraren barruan duen kokapenari buruzko interes propio bat ere. Alor bakoitzak bere arau espezifikoak dituen arren, guztientzat baliagarriak diren arau orokorrak ere topa ditzakegu: berrien eta zaharren arteko borroka; eta borroka hori alor guztietan gertatzen da nahiz eta partaide guztiak alorraren erronkak onartu eta haren biziraupena desiratu. Bourdieuk alorra gerra eremua baten antzera ikusten du. Alorraren egiturak partaideen estrategiak indartzen ditu, indibidualki zein kolektiboki, norbere kokapena mantentzeko edo hobetzeko, eta beren ekoizpentzat, hierarkizazio printzipio abantailatsuagoak ezartzeko<ref name=":0"/>. ===Kapitala=== Bourdieuren arabera, kapitala, gizabanakoei gizartetik abantailak lortzea ahalbidetzen dien metaketa batetik sortutako baliabide sozial guztiak dira. Haren ustez, kapital ekonomikoa eta kulturala dira gure gizarteko kapital formarik garrantzitsuenak. Halere, badago berarentzat, gizartearen alor bakoitzean kapital bat, haien egitura eta borroken zioa determinatzen dituena. ====Kapital motak==== Pierre Bourdieuk oinarriko lau kapital mota berezitu zituen: * '''Kapital ekonomikoa''': gizabanakoaren baliabide ekonomikoen multzoa neurtzen du, diru-sarrerak eta ondarea barne. * '''Kapital kulturala''': gizabanakoak eskura dituen baliabide kulturalak neurtzen du. Hiru eratakoak izan daitezke: erantsiak (ezagutzak, trebetasunak, gaitasunak, elokuzio formak...), objektibatuak (objektu kulturalen jabetza) eta instituzionalizatuak (eskola-tituluak eta diplomak). * '''Kapital soziala''': "elkar ezagutza eta aintzatespen harreman-sare iraunkorrekin"<ref>Pierre Bourdieu, ''Le capital social'', Actes de la recherche en sciences sociales, 31. zbk, 1980, 2. or.</ref> lotua dauden baliabideak neurtzen du. * '''Kapital sinbolikoa''', gizartean errekonozimendu berezia duten kapital forma guztiak (kulturala, ekonomikoa edo soziala) izendatzeko erabiltzen da. ==Espazio sozialaren teoria== [[Fitxategi:Bourdieu Espazio soziala2000.png|thumb|right|400px|Kokapen sozialen espazioa eta bizitza estiloen espazioa<ref>''Raisons pratiques'', Seuil, coll. Points, 1996, 21. orritik ateratako eskema sinplifikatua</ref>]] Pierre Bourdieuk espazio sozialaren teoria eratu zuen, batez ere ''La distinction'' lanean<ref> ''La distinction. Critique sociale du jugement'', Minuit, 1979</ref>, eta horretarako marxismoaren eta [[Max Weber|weberismo]]aren tradizioak gurutzatu zituen. Teoria honek nagusiki zera azaldu nahi du: * Talde sozialen eraketa-logika gizarteen hierarkizazio moduak oinarri hartuta. * Bizitza estiloak eta talde sozial hauen arteko borrokak. * Gizarte-hierarkien eta talde sozialen erreprodukzio moduak. ===Hierarkizazio eta talde sozialen eraketa=== Bourdieuk espazio sozialaren hierarkizazioaren jatorrizko teoria bat proposatzen du Max Weberren berrirakurketan oinarrituko dena. Teoria hau teoria marxistari kontrajarriko zaio. Izatez, teoria marxistaren ustetan, gizarteak ekoizpen ekonomikoaren arabera egituratzen dira. Hala, marxistek deitzen duten ekoizpen modu kapitalistan, ekoizpen ekonomikoa ekoizpen harreman kontrajarrien artean ematen da, hots, ekoizle zuzenak (proletargoa) eta ekoizpen bitartekoen jabeak (kapitalistak). Horrela kapitalismoak bi gizarte-klase sortuko ditu, proletarioak eta kapitalistak. Bi klase hauek borrokan egongo lirateke, kapitalistek, marxisten arabera, proletarioak esplotatzen dituztelarik. Era honetan ekoizpen ekonomikoak gizartea egituratzen du aurkakoak diren gizarte-klaseak sortuz. Bourdieu espazioaren teoria horren kontra egongo da. Bere iritziz, Max Weberri jarraituz, gizarteak ez dira egituratzen soilik logika ekonomikoen arabera. Hala, Bourdieuk kapital ekonomikoari, analogia berdina erabiliz, kapital kulturala eranstea proposatzen du. Izan ere, iruditzen zaio gizarte modernoetan, agente sozialek duten baliabide kultural kantitateak ezinbesteko zerikusia duela beraien kokapen sozialean. Adibidez, gizabanako baten kokapen sozialean, Bourdieurentzat, bera oinordeko den aberastasun ekonomikoak eta eskuratu duen titulazio akademikoak determinazio pisu berdina dute. Bourdieuk honela espazio sozialaren bi dimentsioko teoria eratzen du, marxisten dimentsio bakarreko teoriari kontrajarriz. Lehen dimentsioa kapital ekonomikoak osatzen du, eta bigarrena, kapital kulturalak. Gizabanakoak espazio sozialean kokatuko da bi faktoreen arabera: lehenik, bi kapitalen baturatik ateratzen den kopuru osoaren arabera, eta bigarrenik, bi kapital mota bakoitzak kopuru osoan duen garrantzia erlatiboaren arabera. Adibidez, kapital kantitate handia dutenen artean eta gizarte bateko klase dominante osatzen dutenen artean, Bourdieuk bereizketa egiten du kapital ekonomiko handia baina kapital kultural txikiago dutenen artean (funtsean, burgesia industriala), ondoko eskeman goian eta eskuinean kokatuak, eta kapital kultural handia baina kapital ekonomiko txikiagoa dutenen artean, eskemaren ezkerrean kokatuak (unibertsitateko irakasleak, esaterako). Bourdieuk azpimarratuko du bere espazio sozialaren ikuskera erlaziozkoa dela: norberaren posizioa ez da berez existitzen besteek duten kapital kopuruarekin konparatuz ez bada. Bestalde, nahiz eta Bourdieuk pentsatu kapital kulturala eta ekonomikoa gaur egungo gizarteak gehien egituratzen duten bi baliabide nagusienak direla, lekua uzten die ere beste era bateko baliabideei, izan ere, azken hauek, gizarte bakoitzaren arabera, toki garrantzitsu bat izan baitezakete hierarkia sozialen eraketan. Bourdieuk, gizartearen hierarkizazio teoria hori oinarri hartuta, talde sozialen sorkuntza prozesuak ezagutzen saiatuko da. Marxistak ez bezala, Bourdieuk ez du este gizarte-klaseak berez existitzen direnik, objektiboki, "errealista" deritzon kokapen baten arabera. Aitzitik, soziologoa gai bada, esaterako, gizarte-portaera desberdinetatik abiaturik, gizarte-klaseak "paperean" eraikitzeko, horrek ez du esan nahi gizabanakoak klase horien partaide kontsideratzen direnik. Ikerketak askok demostratu dute "klase ertaineko" bezala bere burua ikusten duten gizabanakoak askoz gehiago direla "objektiboki" ematen zaion definizioari dagozkionak baino. Hala ere, Bourdieuk ez du ere uste gizarte-klaseek inongo errealitaterik ez dutenik, gizabanakoen taldekatze arbitrarioa direnik, hots, jarrera "nominalista" hutsa direnik. Bourdieuk pentsatzen du lan politikoaren funtsezko zati bat agente sozialak mobilizatzea dela, sinbolikoki batzearena, talde partaidetza sentimendua sortzeko, eta hala, gizarte-klase "mobilizatuak" sortzeko. Baina horrek arrakastarako aukerak handiagoak ditu biltzeko tentatu nahi diren gizabanakoak espazio sozialean objektiboki gertu badaude<ref>Ikusi, bereziki, ''Espace social et genèse des classes'', Actes de la recherche en sciences sociales, 52-53 zbk., 1984.</ref>. ===Bizitza estiloen eta borroka sinbolikoen espazioa=== Bourdieurentzat, gizabanakoen bizitza estiloak beren kokapen sozialaren isla dira. Horrela, Bourdieu saiatzen da korrelazio bat ezartzen gizabanakoen bizitzeko, sentitzeko eta egiteko moduen artean, beren gustuak eta gorrotoak bereziki, eta gizarte-hierarkietan betetzen duten kokapenaren artean. Gizarte-kokapen eta gizarte-praktiken arteko korrelazio horren erakusle irudiko diagrama da. Bertan, gizarte-posizioen espazioa eta praktika kultural, sozial eta politikoen espazioak uztartzen dira. ''Habitusa'' korrelazio horren bideratzaile nagusietakoa da. Gizabanakoek, gizarte-bizitza mota jakin bat biziz, era berean disposizio kultural jakin batzuk ere bereganatzen dituzte. Horrela, langileak, behar ekonomikoa gailentzen den bizitzara kondenaturik, elikaduraren ikuspuntu funtzionala dute, lehenik eta behin elikagarria izan behar dena, baita artearen ikuspuntua ere, halabeharrez errealista izan behar duena. Gauza bere gertatzen da beren gorputzarekin: taxutu beharreko tresna bat bezala ikusten da, eta horrela, kirola bezalako praktikatik indar fisiko handiagoa baino ez da espero. Hala ere, Bourdieuk uste zuen bizitza estiloen espazio honetan gertatzen zela funtsean gizarte-ordenaren legitimazioa. Horrela, gizarte-praktikak hierarkizatuak diren neurrian eta hierarkia hauek azpian dauden gizarte-hierarkien isla diren neurrian, bizitza estiloek bereizketan (''distinction'') eta legitimazioan izugarrizko eraginak dituzte. Adibidez, talde sozial dominanteak sozialki gehien baloratuagoak diren musikak maite dituzten bitartean, talde sozial dominatuak musika horiengan gustuaren araberako bereizketa bat antzematen dute. Baina bereizketa hori legitimazioa da ere: talde sozial dominanteak berezituak edo apartekoak dira musika bereziak maite dituztelako. Pierre Bourdieuren ustez, talde sozialen arteko borrokaren zati batek borroka sinbolikoaren itxura hartzen du. Menpeko talde sozialetako gizabanakoak, hala, talde sozial dominanteen praktika kulturalak imitatzen saiatzen dira sozialki baloratuagoak izateko. Alta, talde sozial menderatzaileetako gizabanakoek, imitazio joera horren jakitun, gizarte-praktika horiek aldatzeko joera dute: geroz eta arraroagoak bilatzen dituzte, hots, bereizketa sinbolikoa berrezartzeko egokiak direnak. Zabalkundearen, imitazioaren eta bereizketaren bilaketaren arteko harreman dialektiko horretan gertatzen da, Bourdieren ustez, kultura praktiken transformazioa. Hala ere, borroka sinboliko honetan, menpeko klaseak galtzaile irteten dira beti: klase dominanteak imitatuz, bereizketa kulturala onartzen dute, inoiz egokiro erreproduzitzera iritsi gabe. "Berez, asmoak ustelak dira jatorrian, izan ere, lasterketaren helmuga inposatzen uztea ez ezik, berdindu nahi duen hori desabantaila egoeratik abiatzea ere onartzen baitu".<ref>''Question de sociologie'', Minuit, 1984, 201. or.</ref> Esan bezala, Bourdieurentzat espazio soziala erlaziozkoa da. Ez legoke berez gustu zakarrik: hala izatekotan, berezitzat hartzen diren beste batzuekin erkatzen direlako izango dira. Golfa ezingo litzateke berezia izan ez balira gainerako kirolak existituko, futbola bezalaxe, zeinarekin kontrajarri dezakegun<ref group="oh"> Zenbait intelektualek gustuko izaten dute modelo hauek haustea futbola edo zezenketak gustuko dituztela adieraziz. Frantziako adibide bat Bernard Pivot-ena izan daiteke</ref>. Berez, bereizketaren gizarte-praktikak denboran zehar aldatuz doaz klase baxuenak bereizketa praktika horiek bereganatzen doazen heinean. Goiko diagramak, beraz, kokapen sozialen eta kultura- eta gizarte-praktiken arteko loturaren momentu jakin bat baino ez du irudikatzen. Lotura hori aldatuz doa bereizketa borroka sozialen arabera. Horrela, tenisa gaur egun ez da inkestak egin ziren garaian (1960ko hamarkada) bezain berezia, grafikoak adierazten duen bezala<ref>''Raisons pratiques, op.cit.'', 19. or.</ref>. Izatez, tenisaren praktika asko zabaldu da burgesia txikiaren baitan. Bizitza estiloak hala objektiboki bereizten dira: habitusaren bitartez adierazten diren baldintzapen sozialak islatzen dituzte. Baina, era berean, bereizketa estrategien ondorio ere badira. Estrategi hauen bitartez, gizabanakoek beren praktika eta gustu kulturalen balio sinbolikoaren berrezarpena bilatuko dute, talde sozial azpiratuek praktika horiek berdintzera joko duten neurrian. ===Gizarte-hierarkien erreprodukzioa=== Gizarte-ordenaren erreprodukzioak, Bourdieuren iritziz, bi baldintza izan behar ditu era berean: gizarte-hierarkien erreprodukzioa eta erreprodukzio horren legitimazioa. Bourdieuk usten du ikaskuntza sistemak zeregin garrantzitsua duela erreprodukzioan gaur egungo gizarteetan. Horrela, Bourdieuk ikaskuntza sistemen teoria bat eratuko du eta zera erakutsiko du: * Gizarte-ordena berritzen duela, klase gainartzaileko kideen seme-alabak ahal duten eskola-diplomarik hoberena lortzera bultzatuz, eta hala dagokienean, kokapen sozial gainartzaileak beraientzat eskuratuz. * Gizabanakoen eskola-sailkapena legitimatzen duela, beren jatorri soziala estaliz, edo aitzitik, "dohainaren teoriarekin" loturik, gizabanakoen berezko ezaugarrien emaitza bezala aurkeztuz. ''Bereizketa'' lanean<ref> Pierre Bourdieu eta Jean-Claude Passeron, ''La reproduction'', Minuit, 1970.</ref>, Pierre Bourdieuk, Jean-Claude Passeron-ekin batera, erakusten saiatzen da ikaskuntza sistemak "biolentzia sinbolikozko botere" bat egikaritzen duela , eta horrek, gizarte-hierarkien jatorrizko indar-harremanak legitimatzen laguntzen duela. Hori posible da, lehenik eta behin, hezkuntza sistemak klase dominatzailetik gertuago dauden ezagutzak transmititzen dituelako. Hala, klase menderatzaleko haurrak, etxetik jaso duten ''kapital kulturalari'' esker, errazago egokitzen dira eskolako beharretara, eta ondorioz, arrakasta handiagoa izaten dute beren ikasketetan. Horrek, Bourdieuren iritziz, erreprodukzio sozialaren legitimazioa bizkortzen du<ref group="oh">Alain Accardo soziologoak, Bourdieuren lanetan oinarrituta, honela idazten du: "eskolako ekarpenak balioan jartzearen azpian, Eskolak balioan jartzen du batez ere bera emateko gai ez dena (oinordean hartutako edo barneratutako kapital kulturala)" (''Le petit-bourgeois gentilhomme. Sur les prétentions hégémoniques des classes moyennes'', Agone, coll. « ''Contre-feux'' », 2009, 75. or.)</ref>. [[Fitxategi:Garry Dorr diplome HEC.jpg|thumb|150px|HEC goi-eskola prestigiosoko diplomaduna]] Klase menderatzailearen kideen eskola-arrakastaren kausak ezkutuan geratzen dira beren diplomei esker, izan ere, diploma hauek kokapen sozial menderatzaileak legitimatzen dituzte. Bourdieuk dioen bezala, "eskola tribunalaren epaiak erabakigarriak dira batez ere kondenarekin batera, kondena beraren ''kontuan hartuzkoak'' ahazten dituelako"<ref> ''Ibid''., 249. or.</ref>. Bestela esanda, Bordieuren ustez, hezkuntza sistema eta klase dominatzailearen kulturaren arteko gertutasunari esker klase horretako kideek eskola-arrakasta ezkutuan geratzen da, eta horrek, eskolak erreprodukzio sozialaren legitimazioa posible egiten du. Bourdieuren ustez, legitimazioa prozesu hau bi oinarrizko sinesmenei esker gertatzen da. Batetik, eskola neutroa bezala eta bere ezagutzak ere erabat independenteak bezala kontsideratzen dira. Eskola ez da ikusia, beraz, burgesiatik gertu dagoen arbitrario kultural baten erakusle gisa. Bestetik, eskola-porrota ala arrakasta, gizabanakoen berezko "dohain naturalekin" lotzen da. Eskola-porrota jasaten duen horrek, funtsean soziala den prozesua, porrot pertsonal baten gisa biziko du, bere ez gaitasunari porrotaren arrazoia eragotziz (esaterako, bere adimen falta). "Dohainaren ideologia" horrek ezinbesteko rola jokatzen du gizabanakoen eskola-patuaren, eta hortik eratortzen den gizarte-patuaren, onarpenean. ==Biolentzia sinbolikoa== Bourdieurentzat, biolentzia sinbolikoa alor edo kokapen sozial jakin bati halabeharrez loturik dagoen gizarte-dominazioa agenteek barneratzea da. Dominazio hau kontzientziaren azpitik dago eta ez da oinarritzen subjektuarteko dominazio batean (gizabanako batek beste baten gain) baizik egiturazko dominazio batean (kokapen bat beste baten gain). Egitura hau, agenteek duten kapitalaren arabera egiten da, eta biolentoa da, zeren agenteek ez baitute antzematen. Biolentzia hau, beraz, gutxiagotasun-uste edo ezdeus sentimendu iturri izan daiteke: sufritua baino ezin daiteke izan; inolaz ere ez objektibatua. Biolentzia sinbolikoak bere oinarria talde sozialen hierarkizazioari loturik dagoen sailkapen-eskemen legitimazioan aurkitzen da. == Lan nagusienak == * Jean-Claude Passeroneki batera, ''Les héritiers : les étudiants et la culture'', Paris, Les Éditions de Minuit, coll. « Grands documents » (18.zbk),‎ 1964, 183 orr. * Alain Dardelekin batera, ''L'amour de l'art : Les musées et leur public'', Paris, Les Éditions de Minuit, coll. « Le sens commun »,‎ 1966. * Zuzendari moduan, Robert Castelekin, Luc Boltanskirekin eta Jean-Claude Chamboredonekin (aurr. Philippe de Vendeuvre) batera, ''Un art moyen : Essai sur les usages sociaux de la photographie'', Paris, Les Éditions de Minuit, coll. « Le sens commun »,‎ 1965, 368 orr. (ISBN 9782707300294) * Jean-Claude Chamboredon eta Jean-Claude Passeronekin batera, ''Le métier de sociologue : Préalables épistémologiques'', Paris, Mouton de Gruyter,‎ 1968, 357 or. (ISBN 3110174294) * Jean-Claude Passeronekin batera, ''La reproduction : Éléments d’une théorie du système d’enseignement'', Les Éditions de Minuit, coll. « Le sens commun »,‎ 1970, 284 or. (ISBN 2707302260 eta 9782707302267) * ''Esquisse d'une théorie de la pratique précédé de Trois études d'ethnologie kabyle'', Geneva, Droz,‎ 1972, 269 or. * ''La Distinction. Critique sociale du jugement'', Les Éditions de Minuit,‎ 1979, 670 or. (ISBN 2707302759) * ''Le Sens pratique'', Paris, Les Éditions de Minuit, coll. « Le sens commun »,‎ 1980, 475 or. (ISBN 2707302988) * ''Questions de sociologie'', Paris, Les Éditions de Minuit, coll. « Documents »,‎ 1980, 268 or. (ISBN 2707303259) * ''Ce que parler veut dire : l'économie des échanges linguistiques,'' Paris, Fayard,‎ 1982, 244 or. (ISBN 2213012164) * ''Homo academicus'', Paris, Les Éditions de Minuit, coll. « Le sens commun »,‎ 1984, 302 or. (ISBN 2707306967) * ''Choses dites'', Paris, Les Éditions de Minuit, coll. « Le sens commun »,‎ 1987, 229 or. (ISBN 2707311227) * ''La noblesse d'État : grandes écoles et esprit de corps'', Paris, Les Éditions de Minuit, coll. « Le sens commun »,‎ 1989, 568 or. (ISBN 2707312789) * ''La domination masculine'' (artikulua), in Actes de la recherche en sciences sociales, 84 zbk,‎ 1990 iraila, 2-31 or. * ''Les règles de l'art : genèse et structure du champ littéraire'', Seuil,‎ 1992. * Loïc Wacquantekin batera, ''Réponses : pour une anthropologie réflexive'', Paris, Seuil,‎ 1992, 267 or. (ISBN 2020146754) * Zuzendari gisa, ''La misère du monde'', Seuil, coll. « Points essais »,‎ 2007 (1. arg. 1993), 460 or. (ISBN 2020920921 eta 978-2020920926) * ''Raisons pratiques : sur la théorie de l'action'', Paris, Seuil,‎ 1994, 251 or. (ISBN 2020300265) * ''Sur la télévision suivi de L'emprise du journalisme'', Paris, Liber, coll. « Raisons d'agir »,‎ 1996, 95 or. (ISBN 2912107008) * ''Méditations pascaliennes'', Paris, Seuil, coll. « Liber »,‎ 1997, 316 or. (ISBN 2020320029) * ''La domination masculine'', Paris, Seuil, coll. « Liber »,‎ 1998, 142 or. (ISBN 2020352516) * ''Les structures sociales de l'économie'', Paris, Seuil, coll. « Liber »,‎ 2000, 289 or. (ISBN 2020412950) * ''Science de la science et Réflexivité'', Raisons d’agir, coll. « Cours et travaux »,‎ 2001, 200 or. (ISBN 9782912107145) * ''Le Bal des célibataires. Crise de la société paysanne en Béarn'', Seuil, coll. « Points Essais »,‎ 2002, 266 or. (ISBN 9782020525701) * ''Esquisse pour une auto-analyse'', Paris, Raisons d’agir,‎ 2004. * ''Sur l'État : Cours au Collège de France (1989-1992)'', Paris, Seuil,‎ 2012, 656 or. (ISBN 9782020662246), Patrick Champagne, Rémi Lenoir, Franck Poupeau eta Marie-Christine Rivière-k argitaratutako lana Pierre Bourdieuren ikastarotik ateratako noten arabera. * ''Sur Manet : Une révolution symbolique'', Seuil/Raisons d'agir, coll. « Cours et travaux »,‎ 2013, 778 or. Pascale Casanova, Patrick Champagne, Christophe Charle, Franck Poupeau eta Marie-Christine Rivière-k argitaratutako lana. == Sariak eta ohoreak == * 1993 : CNRSren Urrezko Medaila * 1995 : ''Honoris causa'' irakasle HEC<ref>[http://www.youtube.com/watch?v=7qar0H2WVjE YouTube - Pierre Bourdieu à HEC 27/11/1995 Honoris Causa. ''Les sciences sociales et la démocratie (I)'' ]</ref> * 1996 : Goffman Prize (Kaliforniako Unibertsitatea) * 1997 : Ludwigshafen hiriko 5. Ernst Bloch saria * 2000 : Huxley Medal (Royal Anthropological Institute) * 2001 : British Academy-ko Corresponding Fellow == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Oharrak == <references group="oh" /> ==Ikus, gainera== * Soziologia * Kapital soziala * Erving Goffman * Luc Boltanski * Jean-Claude Passeron == Kanpo loturak == * [http://pierrebourdieuunhommage.blogspot.com.es/ ''Pierre Bourdieu, un hommage''.] Bourdieuren omenezko blog kolektiboa, 2007an Gilbert Quélennec-ek sortua. * [http://www.acrimed.org/article1920.html ''Pierre Bourdieu et le champ médiatique : repères bibliographiques'']. Acrimed, 2005/2/18. * [http://hyperbourdieu.jku.at/start1.htm hyperbourdieu ]Bibiografia hainbat hizkuntzatan 49mv51rdvlro1aix40ik6gm8fyh41go 0 2769 6641 2015-01-28T10:36:13Z Xabier Cañas 1211 Sator wikilariak «[[Charles Horton Cooley]]» orria «[[Soziologiara sarrera/Charles Horton Cooley]]» izenera aldatu du: liburuaren barruan sartzeko wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Soziologiara sarrera/Charles Horton Cooley]] nnoxahr4fv88ktt4fvsi28axtzpxcw4 0 2770 6643 2015-01-28T10:37:51Z Xabier Cañas 1211 Sator wikilariak «[[Harold Garfinkel]]» orria «[[Soziologiara sarrera/Harold Garfinkel]]» izenera aldatu du: Soziologiara sarrera liburuan sartzeko wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Soziologiara sarrera/Harold Garfinkel]] jnh28rl619x4ozutn12oe9d8f94ke5y 0 2771 6645 2015-01-28T10:38:31Z Xabier Cañas 1211 Sator wikilariak «[[Pierre Bourdieu]]» orria «[[Soziologiara sarrera/Pierre Bourdieu]]» izenera aldatu du: Soziologiara sarrera liburuan sartzeko wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Soziologiara sarrera/Pierre Bourdieu]] ali87uczom6yuzuprjr9g6lii61mgxd 10 2774 6667 2015-02-02T09:20:18Z Joxemai 371 Orria sortu da. Edukia: <div style=" {{#switch: {{{align|}}} | center = margin: auto; | left = float: left; clear: left; margin: 0.5em 1.4em 0.8em 0; | #default = fl... wikitext text/x-wiki <div style=" {{#switch: {{{align|}}} | center = margin: auto; | left = float: left; clear: left; margin: 0.5em 1.4em 0.8em 0; | #default = float: right; clear: right; margin: 0.5em 0 0.8em 1.4em; }} {{#if:{{{width|<noinclude>1</noinclude>}}} | width: {{{width|<noinclude>30em</noinclude>}}};}} padding: 6px; border: {{{border|1px}}} solid #aaa; font-size: {{{fontsize|88%}}}; background-color: {{{bgcolor|#F9F9F9}}}; {{{style|}}}"> {{#if:{{{title|<noinclude>1</noinclude>}}} |<div style=" background: {{{title_bg|{{{bgcolor|#F9F9F9}}}}}}; color:{{{title_fnt|black}}}; text-align: center; font-size: larger; font-weight: bold; {{{tstyle|}}}">{{{title|<noinclude>Izenburua</noinclude>}}}</div> }} <div style=" position: relative; text-align: {{{qalign|{{{halign|left}}}}}}; {{{qstyle|}}}"> <div {{#if:{{{quoted|}}}|style="margin:0px 2em;"}}> {{{quote|{{{1|<noinclude>Esanaren edukia</noinclude>}}} }}} </div> {{#if:{{{quoted|}}} |<div style=" position: absolute; left: 0px; top: 0px; text-align: left; font-family:'Times New Roman',serif; font-weight:bold; font-size: large; color: gray;">“</div> <div style=" position: absolute; right: 0px; bottom: 0px; text-align: left; font-family:'Times New Roman',serif; font-weight:bold; font-size: large; color: gray;">”</div> }}</div> <div style=" text-align: {{{salign|{{{qalign|{{{halign|left}}}}}}}}}; {{{sstyle|}}}">{{{source|{{{2|<noinclude>Iturria</noinclude>}}} }}}</div> </div> <noinclude> == Txantiloia erabiltzerakoan == Aipuak kaxa baten barnean aipa ditzakezu txantiloi honekin. Idatzi beharrekoa hau da, letra etzanez daudenak bakarrik direlarik nahitaezkoak: <nowiki>{{</nowiki>esan-kaxa|title=izenburua|quote=esana|source=iturria}} {{Azalpen oharra}} [[Kategoria:Esaera txantiloiak]] </noinclude> 9p6duwpfso1v92ve5lon97di1p19zjw 0 2822 7125 7124 2015-04-13T19:32:17Z Jalkorta 1113 wikitext text/x-wiki == Itsasoaren isla kulturan == === Animaliei buruzko literatura === ==== Antzinaroan, Erdi Aroan eta Aro Modernoan ==== Antzinatik animaliek konfiantza osoa izan dute literatoen artean. Jakintsuek ikuspegi ez zientifiko bat izaten zuten gehienetan munduari buruz eta, horren ondorioz, izaki fantastikoei buruzko istorioez gainezka egon ohi ziren euren idatziak, Erdi Aroko literatoen adimen poetikoaren iturri izanez. Antzinaro edo mundu klasikoko obrarik funtsezkoenetako bat izan zen Pliniok K. o. 77. urtean amaitu zuen ''Historia Naturala''. Obra horretan biltzen da, Estrabonen Geografia garaikide ezagunean ez bezala, animalia munduari buruzko antzinako tradizioaren zati handi bat. Plinio da izadiaren ikuspegi horren erantzulea —bi idazle hauekin batera: Solino, III. mendean ''Collectanea rerum memorabilium''en idazlea eta, Eliano erromatarra, ''Historia de los Animales'' (III. m.) pasadizozko obraren egilea—, hain zuzen, XII. mendean aski aurrera artean eta, literatura alegorikoaren barruan, XVII. mendera arteko oihartzuna izan zuen ikuspegiarena. Antzinaroa bukatzean, Makrobio eta Martianus Capella literatoen antzeko intelektual handiengan jarri zuen bere sinesgarritasuna Erdi Aroko munduak. Hala, haiek aipatu klasiko horiengan oinarrituz, munduaren ikuskera baldintzatu zuten. ===== Alegiazko fauna ===== Erdi Aroko literaturan idazle horiek eragin handia izan arren, euren animalia eta geografia mundu ikuskera fantastiko horrekin, aipagarri dira naturaren ikusmolde naturalistago bat aldarrikatu zuten idazleak. Horien artekoak dira Estrabon eta honen aurreko Ktesias, nahiz eta azkeneko honek ekialdetik —Indiatik, zehatz esateko— zetorren munstro mundua gogo onez onartu. Aurrerago ikusiko dugu hedaturik zegoela fauna itsastarra lehortarraren antzekoa zela zioen tradizioa: baina egokitua. Egia esan, hain zegoen onartua fantasiazko naturaren ideia gizartean, non ez zuten ikuskera hori gaitzetsi ez Aristotelesek eta ez San Agustinek, eta neurri handi batean antzinaroko munduak hain gustuko zuen ikusmoldea jarraitu zuten. Fantasia horiek Erdi Aroraino iritsi ziren eta intelektual paregabeek onartu egiten zuten munstroen existentzia: Isidoro Sibiliakoak, Vicent de Beauvaisek eta Rabano Maurok, besteak beste. Baina, naturaren antzinako ikuspegi hori zalantzan jarriko dute honako hauek: XII. mendearen azkenean sortu zen espiritu kritikoak, XIII. mendean Chartresko eskolak eta XIV. mendeko filosofia nominalistak; XVI. mendetik aurrera baizik guztiz garatu ez zen beste ikuspegi zientifikoago baten alde eginez. ===== Fauna ispilu eta eredu morala ===== Animalien mundua «ispilu» gisa hartzen zen. Jainkoaren sorkarien arteko zati bat zenez, haien portaera aztertuz, gizakiak munduaren ikuskera a berasteko dotrina garrantzizko bat atera zezakeen. Horren ondorioz, ez da harritzekoa Hugo San Victor teologoarentzat animalien azterketa Jainkoaren pentamoldea ezagutzeko garrantzizko baliabide bat izatea (1). Horregatik, kontuan hartu behar dugu Erdi Aroko plastikak, hain animalia eta munstro irudikapenez josiak, baliabide bat ikusi zuela haiengan, eta gizakiak bere buruaren ezagutza eskura dezakeela haien bidez, portaera argitzeko eta eredu bilakatzeko. ===== Bestiarioak ===== Literaturaren diskurtso historikoaren barruan, animaliek Erdi Aroan izan dute arretarik handiena. Obra asko biltzen ziren II. mendetik XII. mendera bitartean «Bestiario» izenburu generikopean. ''Physiologus'' deitu obrak berak ''Bibliak'' bezainbateko jakinduria jasotzen zuen (2). Puntu honetara iritsirik, «Bestiario» bat zer den galdetu beharko genuke. Demetrio Gazdaru (3) denen ezaugarri komun batzuez ohartu da; haietako bi nabarmenduko ditugu: *Animalia aitzakia bat da alegoria mistico eta religioso bat finkatzeko. *Animalia «exempla» edo eredu bilakatzen da; hau da, haren portaera naturala aztertuz, sinbolo moral garbi bat finkatzeko balio du. Gaitasun horri esker, animaliak baliabide erosoak ziren kristauei ohartarazpenak egiteko eta horretarako baliatzen zituzten tenpluetan mota guztietako irudiak zituzten predikariek. Zalantzarik gabe, «Bestiario» deitzen diogun animaliei buruzko literatura mota honen aurrekariak K. o. II. eta V. mende artean idatzitako ''Phisiologus'' obran bilatu behar dira. Nahiz eta ez dakigun egilea nor izan zen, antzinaroko idazle handiek egina dela uste izaten da; hau da, San Epifanio, San Basilio, San Joan Krisostomo edo San Jeronimo eta antzeko idazleek (4). Kontua da intelektualen konfiantza osoa duela ustez Alexandrian idatzi zen testu horrek, XVI. mendera bitartean argitalpen ugari egin baitzituzten (5). ''Physiologus'' obraren atzetik, argudio eta iturburu ber bera zuten beste lan asko iritsi ziren. Brujasko bestiarioari beste batzuk erantsi behar zaizkio, Toskanakoa, Oxfordekoa, Philippe de Taünena eta askoz gehiago. Animalia erreinuaren ikuspegi hori maitasun olerkietara ere egokitu zen, XIII. mendeko ''Bestiaire d’amour rimé'' izeneko obran ikus daitekeen bezala. Ikusten dugun bezala, greziera ezaugarri eta sustraiak gure aroaren hasieran dituen lehen Bestiario honen helburu nagusia animalien bidez hierofaniak finkatzea zen; hau da, irudi sinbolikoak sortzea, haiek bitarteko errealitate sakratuak ezagutarazteko (6). Horren haritik, garbi dago ''Phisiologus'' obraren sorrera ez dela bere testuinguru historikoan bitxikeria soil bat; izan ere, I. mendetik hasita, bazegoen joera hori Alexandriako kultur giroan, aztertu dugun moduan (7). Sona handiko bi intelektual ziren Apión eta Queremón: bigarren hori, idazlari eta apaiz izan zen eta Erromara lekual-datu zen 49. urtean, Neronen maisu izateko, Estrabonek dioenaren arabera (8). Queremónen pentsaera estoikoak ikusarazi zion, anaglifoak eta egiptoarren idazkera hieroglifikoa aztertu ondoren, naturaren bidez posible zela forma fisikoa ematea erlijiozkoari eta moralezkoari zein espirituzkoari edo abstraktuari; horregatik proposatu zituen hainbeste irudi munduaren azalpen gisa. Queremónen atzetik iritsi zen Horapollo, ustez II. mendeko idazle ezezaguna, Errenazimentuko humanisten artean eragin erabakigarria izan zuena (9). Hark, bere ''Hieroglyphica'' obran, moral mailako ikasgaiak atera daitezkeen animalia erreinuko eredu ugari proposatu zituen. Horregatik, argi dago Erdi Aroko animaliei buruzko ikuskera hori finkaturik gelditu zela II. mendetik aurrera eta Errenazimentuko jakintsuek ere jarraipena eman ziotela: Jainkoak bere sorkarien bidez hitz egiten duela uste zuen Pico Della Mirandolak, besteak beste (10). Hura, gainera, bat zetorren Erdi Aroko Hugo San Victor pentsalariarekin, naturaren bidez gizakiak Jainkoaren handitasun amaigabea uler zezakeela esatean; izan ere, gorputza duen oro sortzailearengana orientaturik dago, eta, animaliak hor badaude, gizakiak Jainkoaren arrastoa aurkitzeko da. ==== Animaliei buruzko tradizio plastikoa ==== Alciatok idatzitako obraren ondoren, 1531. urtean sortu zen literatura enblematikoa, faunaren bilduma hau sartu zuena, eta Bestiarioetan zein antzinaroko literaturako kultur tradizioan oinarriturik, irudi mintzodunen bitartez XVI. eta XVII. mendeetan Europako intelektualari baliagarri zitzaion kode —ikusizko eta semantikazko— oso bat finkatzeaz gain, arte plastikoen eremuraino ere indartsu hedatu zen (11). ===== Izurdea: eredu aparta ===== Asko dira ildo horretako adibideak, baina Artearen Historiako artelan bikain bat ikusten geldituko gara: Rafaelen Galatea (3. irudia). Irudian izurdeek tiratako orga batean azaltzen da Galatea. Jakin badakigu, Galateak piztu zuela Acis bere maitea Polifemok hil ondoren (''Ilíada'' XVIII, 45). ''Maitasunaren irudia'' Gauza bitxia da, izurdea antzinatik da maitasunaren irudi, bizialdian maite dituenak babestu eta haien alde bizia ere ematen duelako. Horrela ohartarazten digute Elianok (An. Hist. X, VIII), Pliniok (Nat. Hist. IX, VIII) eta izurdeei buruz horrela idatzi zuen Opianok: Galateak Acis enganako zuen maitasuna, Apolodorok, Higiniok eta Hesiodok emandako bertsioez dakiguna, irudi bidez izurdeak irudikatzen duela ikus daiteke. Hortaz, Galateak maitearengana duen jarrera ere sakrifiziozkoa da; alegia maitasun sakrifikatua, bizia eskaintzen baitu. Esanahi horrekin ikusten dugu enblematikan, Camerariusen obran zehatzago esateko (10. irud.), ezin konta ahalako uretako animalia biltzen dituen obran. Idazle klasikoetan oinarritzen da sorta hori, neurri handi batean, irakaspen moraletan «Bestiario» deitzen direnekin halakoxe antza bat dutelako. ''Salbamenaren ideia'' Izurdeak salbamen ideiarekin ere zerikusia izan du, horregatik lotzen da sarritan Arionekin, itota hil ez dadin laguntzen baitio; zentzu horrekin nabari dezakegu Vianako Santa Marian (Nafarroa) XVI. mendeko friso mitologiko handiko erlieberen batzuetan (6. irud.). Irudikapen mitologikoetan elementu mintzodun gisa sartuak diren itsasoko animalietan oinarriturik sortutako konposizio plastiko hauek antzinaroan dituzte beren aurrekariak. Gerora, Erdi Aroan eta Aro Modernoan lotura horiez baliatu ziren, behar zirenean, berriak asmatuz, nahiz eta gutxitan aldentzen ziren tradiziotik. Ikus dezagun beste adibide bat: «Festina Lente» izan zen XVI. mendean goibururik erabiliena, Windek dioenez (13). Aukakoak parekatze hori manieristen pentsamoldearekin oso bat zetorren eta Aristotelesek botatako ideia hartan zituen oinarriak: bertutea erdian dago, inoiz ere ez muturretan; hortik sortua da «''Lentamente lo Urgente''» atsotitza. Jeronimo de Huertak kontatzen duenez, antzinaroak izurdearen eta ainguraren bidez ideia hau azaldu nahi zuen: XVI. mendean Francesco Colonnaren ''El Sueño de Polifilo'' (1499) eleberria izan zen zabalkunderik handiena izan zuen lana. Obra horretan maitasun eta arkeologia kontakizun bat egiten du, literatura eta grabatuen bidez, antzinaroa berreraikiz, eta irudi bera presente eginez (6 bis irud.). Gauza bera agertzen da Salamancako Unibertsitateko klaustroan: printzipio filosofiko horiez ikasleak janzteko asmoz, inola ere (15) (7. irud.). Alciato eta Camerariusek (8 9. irud.) konposizio bertsua agertzen digute antzeko edukiak helarazteko (16). Mendebaldeko kulturan, fauna itsastarra elementu mintzodun gisa, giza errealitateei animalia horien portaera berezia aplikatuz, erabili zela egiaztatuko dugu: errealitate fisikoei eta plastikoki adierazgarriei zegozkien ikusmolde abstraktu eta espiritualak egokituz. Segidan ikusiko dugu erreferentzia horiek eta beroiei dagokien plastika mendeetan zehar historian nola transmititu ziren. ===Fauna itsastarrari buruzko literatura=== ====Transmisioa istorio bihurturik eta alegoria moduan==== Dagoeneko esan dugu zein estimatua izan zen animalien mundua Erdi Aroan, baina ñabardura bat egitea falta da. Asko badira ere fauna lehortarraz josita dauden eskuizkribuak, oso bakanetan azaltzen da fauna itsastarra. Agian, horren arrazoia antzinaroko, Erdi Aroko eta Aro Modernoko gizakiak itsas eremua behar beste ez ezagutzea izan liteke. Izan ere, bidaietako literaturak, nahiz eta fauna lehortarraren hainbat alderdi agertzen dizkigun, normalean ez du kontuan hartzen itsas mundua, hala nola: ez Juan de Mandevillek ''El libro de las maravillas del mundo'' obran (XIV. m.), ez Schedelek ''Liber Cronicarum'' (XV. m.) lanean, ez Münsterek ''Cosmographian'' (XVI. m.) edo Kolonek benetako Bibliatzat jo zuen Pierre d’Aillyk idatzitako ''Imago Mundia''n (17). =====Alegiazko fauna===== Antzinaroko eta Erdi Aroko gizakia faunaren munstro ikuskeraren zaletua zen, eta Ktesias, Plinio eta beste zenbait idazle aipatuetan nahiz bidaia liburuetan, azpimarraturik azaltzen da batez ere Ekialdean garatzen zen munstro mundu baten existentzia. Ideia horiek intelektualen artean ere zabaldu ziren eta Kolonek berak izaki harrigarri horiek bilatu zituen bere aurkikuntza berrian. Bestalde, Elizak ere lotu nahi izan zituen naturaren harrigarri fantastiko horiek kristau dotrinarekin. Horretarako, San Agustinek, Noeren ondorengoan oinarrituta, giza munstroen existentzia frogatzen du bere ''Civitas Dei'' obraren XVI. liburuko VIII. atalean: “ondorengoak munduan barrena hedatu ziren” (Has 9, 19). Orduan, ez zegokeen inolako arazorik ikuskera hori animaliengan aplikatzeko; horregatik ohikoa zen munstroak kreazioaren maila guztietan zeudela uste izatea, gizakien artean nahiz animalia, landare eta mineralen artean (18). Bestalde, Antzinaroko eta Erdi Aroko kulturan uste arrunta zen lurrean bezalakoxe izakiak bizi zirela itsasoan, betiere, uretara egokituak. Bazeuden, lehoi, zaldi, behi, basurde, zerri, elefante, barraskilo eta abarrez gain, tritoiak eta uhandreak, itsasoko deabruak eta fraideak nahiz beste gauza bitxiak, esaterako: zeremonia jantziz jantzitako gotzaina (19), XVI. mendeko grabatu frantsesetan ikusi daitekeenez (4., 11., 12., 13. eta 14. irud.). Hona hemen gai horri buruz zer dioen Jeronimo de Huertak, XVII. mendean Pliniori egin zion azalpenean: Pliniok itsas munstro haien berri ematean, batez ere adierazten du ekialdeko ozeanoetan, Indiako mugetan, izan ohi direla eta, horrez gain, izaki zoragarri horiek lehorreko animalien antza dutela ere aipatzen du: Isidoro Sibiliakoa iritzi berekoa da, hau baitio bere ''Etymologias'' lanean: Lan mugatu honetan, ia ia ezinezkoa litzateke animalia horiek guztiak azaltzen saiatzea; alegia bai Antzinaroko, bai Erdi Aroko edo Aro Modernoko literatoek beren obretan aipatzen dituzten animaliak; horregatik, oso esanguratsu batzuk hartuko ditugu kontuan, sarri samar asmo alegoriko eta moralez agertzen diren alegiazko ezaugarria dutenak, besterik ez. Fauna horretatik animaliak hartuko ditugu kontuan, besteak beste, erromeroa, itsas astoa, balea, arrain hegalaria, orbisa eta izurdea; baina, beste izaki hibridoen faunaz ere hitz egingo dugu: tritoiez eta uhandreez. =====Egiazko fauna eta alegiazko faunaren zenbat adibide===== *'''Erromeroa''' Pliniok animalia honi buruz hau dio bere LX. liburuan: Erromako literatoak animalia horren zenbait ezaugarri ematen jarraitzen du: Jeronimo de Huertaren iritziz, Plinioren aitormen horiek gezur eta esamesa hutsak dira. Hala, arrazoibidez saiatzen da horren zergatia azaltzen, eta Aristotelesi jarraituz adierazten du ahalegin handirik gabe eta egoki manipula dezakeela ontzi baten mugimendua, itsasontzi baten txopan elementu bat jarrita ere (24). Hortaz arrain txiki horri ezin zaizkio naturaren aurkako efektuak erantsi, bere tamainagatik inoiz eragingo ez lituzkeenak baitira. Elianok itsasontziak —haietan itsatsita— geldiarazten dituen arrain bati buruz hitz egiten digu eta «''Epéchei naús''» deitzen dio (25). Kolorez beltza eta itxuraz aingira baten antza duela zehazten du. Iktiologoek ''Echeneis remora'' izen zientifikoz ezagutzen dute arrain hori. Bere bidaiak beste arrain batekin ala itsasontzien kroskoari itsatsita egin ohi ditu, eta egia da bere buruko disko arrauzkaraz beste arrai bati itsatsita ere egiten dituela, esaterako: arrainzabalari. Ez da esan beharrik zalantzan jarriko zirela XVI. mendean erromeroaren ezaugarri horien istorioak, baina alegia bizirik zen intelektualen artean, hori zela eta, irudikatu egin zuen Joan de Borjak, enblemen lehen egileak (16. irud.). Gizakiak gauza txikien aurrean izan behar duen arduraren erreferentzia modura irudikatu ere, gauza txiki batek bizitzako on bidea geldiaraz baitezake: Borjaren iturria, zalantzarik gabe, literatura klasikoaren —eta bereziki enblematikoaren— barruan dago, izan ere, Alciatok bere LXXXII. enblemaren (15. irud.) goiburuan Borjaren antzeko kontzeptuak erakusten ditu, alegia horiei moral mailako ondorioak aplikatuz: Politikoak ere ohartu ziren gaiaz, zeren eta Jaime I.ak Valentzia konkistatu izana ospatzeko laugarren mendeurrenean Marko Antonio Ortik 1640an argitaraturiko liburuan erromero arraina musulman piloa suntsitzea lortu zuen Erregearen adorearekin alderatzen du (17. irud.). Hara zer zioen epigramak: *'''Itsas astoa''' Antzinakoentzat animalia horrek ezaugarri bat zuen: izugarri irensle izatea. Horregatik dio Klemente Alexandriakoak honako hau: Neurritasunari dagokion alegoria gisa hartu zuten ideia hori XVII. mendeko tratatu idazle enblematiko handiek; hau da, gizaki ororena baina bereziki Printzearena izan behar duen dohainaren alegoriatzat. Hori dela eta, Juan Solorzanok epigrama batez aurkeztu zuen animalia hori (18. irud.) bere ''Emblemata regio política'' lanean: Solorzanoren ideia horiei jarraiki, Andres Mendok hau dio itsas astoaren irudikapena eginez: Elezaharretako animalia horrek zerikusirik izan dezake sirulu edo arrain katuarekin, erakusten duen erasotzeko eta jateko gogoagatik, Pliniok bere IX. liburuko XV. atalean eta Elianok berak ere XII. liburuko IV. atalean diotenez. Plinio, Eliano eta Isidoro Sibiliakoak ez dute bereziki idazten animalia horretaz, bai ordea, itsas armiarmaz, itsas zaldiaz edo itsas otsoaz, irentsi nahia ezaugarri duen itsas otsoaz. *'''Balea''' Hauxe da agian izurdearekin batera itsasoko faunari buruzko literaturan gehien azaltzen den itsas ugaztun. Isidoro Sibiliakoak hauxe dio baleaz: Pliniok eta Elianok horien ezaugarriez eta ohiturez hitz egiten digute eta askotan ia ia fantasiazkoak dira. Baina, kontakizun horiek balio izan zuten Erdi Aroko eta Aro Modernoko gogoak bizkortzeko eta, baliabide horren bidez, alderaketa bat ezartzeko, moral mailan nahiz politikako zenbait alderditan. Jeronimo de Huertak Opianori eta Elianori jarraitzen dio, Plinioren IX. liburuko IV. atalari egindako azalpenean, esanaz baleak arrain txiki gidari baten atzetik egiten duela igeri: Camerariusek irudi hori bere I. enbleman (19. irud.) azaltzen du eta goiburuan adierazten, baleak gidariari gertu gerturik jarraitzen dion bezala, halaxe duela herri zoriontsuak Printzea zaintzaile (34). Ohikoa da XVI eta XVII. mendeko literatura politikoan Platonen (''Errepublika'' 489) eta Aristotelesen (''Politika'' III II) metaforari jarraitzea, horregatik, itsasontzia, Estatua, gidatzen duen lemazaina Printzea da. Oraingoan balea bilakatzen da Estatuaren gidari edo buru den Printzeari esaneko jarraitzen dionaren ideia. Kristau zentzua emanez, Lorentzo Zamorakoak interpretatzen du Pliniok ematen duen irudi hori, onbiderako gidaria inoiz galtzen ez duen gizon zintzoaren erreferentzia gisa (36). Agerikoa da animalia horren balioaniztasun sinbolismoa, zeren eta, ikusi dugun bezala, eta jarraian ikusiko dugunez kristau jokabidearen eredu ez ezik, deabruarena ere bada. Hala, Virgiliok «priste» izeneko balea oso bizkor batez hitz egiten du eta ontzi batekin alderatzen: Ez da harrigarri gertatzen Camerariusek II. enbleman balea aurkeztea soberakinak kanpora botatzen ari diren itsasontzi baten ondoan, zehaztuz, segurtasunez bidaiatzeko beharrezko ez den guztia bota behar den bezala (20. irud.), funtsezkoa izango dela gizakiarentzat, hondoratuko ez bada, bigarren mailako guztia atzean uztea; elikagaiak atera ondoren ur soberakina botatzen duen balearen antzera. Balearen jateko era bitxiaz hitz egiten du Pliniok. Arrainak irentsi eta sabelean digeritzen dituela dio; barruan pasabide meharrak dituenez, tamaina txikikoak izan behar dutela arrainek (38), (Hala gertatzen da errealitatean, animalia horiek balea bizar deitzen diren xafla korneo batzuk baitituzte, bere elikagai izango diren planktonari eta arrain txikiei ahoan eusteko). Animalia horri buruz gaineratu zuen De Huertak: Hala, zetazeoa Camerariusen III. enbleman (21. irud.) “arrain gizenen” edo losintxarien adierazpenei jaramonik egin behar ez dien Printzearen irudi bilakatzen da; izan ere, haien hitzak irentsiz gero, hondamena bereganatuko bailuke (40). Bestiarioetan gaizkiaren irudi gisa ageri da animalia hori eta arrainak erakarri eta irensteko usain gozo gozoa botatzen duen baleaz hitz egiten da bertan; horregatik berdintzen da losintxarien hitzez gizakia hondatzen ahalegintzen den deabruaren irudiarekin (41). Animalia horren jokaeraz zuten ideian presente zegoen iruzurra eta Satanekin alderatzea; hala zioen ''Phisiologus''ak: Ideia horiek Bestiarioetan irudiztatu ziren (23. irud.). Bibliatik hartua da zalantzarik gabe Satanen irudi den balearen ideia, animalia horrek irentsi baitzuen Jonas, haren barruan hiru egun eta hiru gau bizi izan zena (Jn 2,1 5). Gizakia irensten zuen munstroaren irudia oso baliabide erabilia izan zen Erdi Aroko estetikan, kondenatua irensten ari zen Leviatan deabruaren ideia azaltzeko (24. irud.). *'''Arrain hegalaria''' Plinioren ustez arrain bera da arrain hegalaria eta enara arraina deitzen zaiona: Itsasoko enarak hegan egiten du eta aireko enararen antzekoa da egiaz (43). De Huertak, aldiz, zentzu kritikoa erabiliz, behin eta berriz dio askok ez dutela arrain hori existitzen denik sinesten, bai ordea esaten hegazti saldoak direla itsasoan sartzen: Elianok arrain hegalaria eta enara bereizi egiten ditu, esanaz: «Exocoetus volitans» izenez ezagutzen den arrain hegalaria kontuan hartu zen Camerariusen enblema batean (26. irud.), adierazi nahiez arriskuak zelatan dituela beti gizakiak, eta, itsasoan eta airean etsaiak dituenez bi ingurugirotan bizitzeko prestaturik dagoen arrain honek bezala, adimenez jantzirik egon arren, gizakiak erne egon behar duela bizitzan agertzen diren arrisku ugarien aurrean (46). *'''Orbisa''' Hau dio Pliniok animalia honi buruz: Juan de Borjak bere enblema batean agertzen du arrain hau (25. irud.), gizakiak bizitza iragankor honetan onbideak ezagutu behar dituela eta, horri buruz zentzaraziz; hara hemen zer dioen: *'''Izurdea''' Itsas ugaztun hau ere salbamen irudi gisa hartzen da, Bestiarioak adierazten duen moduan, arriskuan diren nabigatzaileez errukitzen baita: Salbamen ideia horren harira aurkezten digu Alciatok izurdea bere LXXXIX. enbleman, Ario gogoratuz (31. irud.). Jeronimo de Huertak dioenez Pliniok lehendik zioen honako hau animaliaz: Camerariusek ere erabili zuen erreferentzia hori bere VII. enbleman (29. irud.) itxuraren irudia engainagarria dela adierazteko, izurdearen jolasak ez baitu lasaitasuna adierazten, baizik ekaitza aldarrikatzen (51). Esanahi horren ikuspegitik, Diego Lopezek aholkulari onaren irudia ikusi zuen animalia horretan eta halaxe interpretatu zuen Alciatoren CLXVI. enblema aztertzerakoan (27. irud.); hau da, izurdea hondartzan hilda azaltzen delako marinela gidarik gabe gelditzen den enbleman (52). Izurdeen portaera hori bera dute baleek ere, zeren eta De Huertak dioenez: Animalia horren portaera onbera, gorago ere aipatu duguna, gizaki zuzenaren iruditzat hartzera eraman zuen, izan ere, hark bezala, honek beti mugimenduan ibili behar du ongia egiteko. Elianok esaten duenez, animalia hori beti mugimenduan dabil eta inoiz ez da erabat geldirik egoten (54). Hortaz, ez da inola ere harritzekoa Camerariusek, VIII. enbleman, izurdea Zuzenaren alegoriaren oinarritzat agertzea, eskuetan balantza duela (28. irud.), gizakiarengan bertuteak ez duela desagertu behar adieraziz. Antzeko gaiak azaltzen dira hondartzan hilda datzan animalia irudikatzen duen XI. enbleman (30. irud.) ere. Hala adierazten da noiz edo noiz atzerria nozitu behar duela herritar onak, nahiz eta kalte izugarri egin, aldizka lurrera irten eta heriotza aurkitzen duen izurdeari gertatzen zaion modura. Pliniok dioenez: De Huertak Plinioren testuari hau eransten dio: Ovidiok esana digu jada berehala hiltzen dela izurdea uretik at: *'''Tritoia''' Alegiazko izaki hibrido bat da uhandrearekin batera. Pliniok izaki mitiko batez hitz egiten digu; hain zuzen ere, barraskilo maskor handi bat jotzen jardun ohi duen izakia da (58). Zentzu horretan, badirudi Virjilio eta Ovidioren ideiari jarraitzen zitzaiola, kontatzen digunean Neptunoren segizioan parte hartzen zuela Tritoiak eta «atronaba el azulado mar con su caracola» (59). Goialdea gizonezkoa eta gerriz beherakoa arrain irudiko itsas munstro horretaz hitz egiten dute klasikoek, baina Elianok zalantzan jartzen du horrelakorik bazenik: Alciatok sonaren irudi gisa aurkezten digu tritoia bere CXXXII. enbleman (34. irud.) eta goiburuan hau esaten du: Beraz, betierekoa izan behar duen sonaren irudia da tritoia; horri dagokiona da isatsari hozka egiten dion ofidioaren irudia. Betikotasunaren esanahi hori ikusten da Horapolloren obrako I. hieroglifikoan (32. irud.). Gauza jakina da Rembrandt ez zela izan bere margolanetan enblemak eta alegoriak eginzalea. Hala ere, Moffit ek aztertu duenaren arabera, urrezko kaskoa zuen gizon sonatuak tritoiaren irudia adierazten du kasketan, ez ordea gerrari bat adieraziz, baizik eta letretan jakitun izateagatik sona zuen gizon baten irudiari osatuz (62). *'''Uhandrea''' Alegiazko beste izaki hibrido bat da. Alegiazko irudi horiek Melpomene musaren eta Aqueloo ibai jainkoaren alabatzat hartzen ziren eta, agidanean, Mediterraneo itsasoan bizi ziren, euren musikarekin nabigatzaileak liluratu eta haitzen kontra hiltzeko. Uhandreen tradizioak Homeroren garaira eramaten gaitu; hara hor zer dioen Odisean: Ovidioren hitzetan emakume forma zuen goialdean eta arrainarena behealdean, eta hiru ziren: Partenope, Leukosia eta Ligia (64). Isidoro Sibiliakoak adieraziko digu izaki horiek nola irudikatzen ziren eta zer esanahi zuten: Esanahi horiek Bestiarioetan jaso ziren eta, haien arabera, izaki horiek lizunkeria eta diruzalekeriaren iruditzat hartu ziren. Irudikapen desberdinez mintzo dira: emakume hegazti eta emakume arrain gisa (39. irud.) (66). Bi irudiak hartu zituen Erdi Aroko plastikak eta halaxe, bikoiztasun horretan agertzen zaizkigu Estibalitzeko Basilikan (37. eta 38. irud.) (67). Aro Modernoko Alciatok, CXV. enbleman, emagalduaren irudi gisa agertzen digu uhandrea, Ulisesen elezaharraz ari dela (36. irud.): Zentzu horretan, honako hau dio Diego Lopezek enblema hori aipatzean: Saavedrak ere badu uhandrea, LXXVIII. enpresan (41. irud.), baina lausengatzaile irudian. Hara hemen zer dioen: Ideia hori Ovidiori eginiko azalpenean kanporatu zuen Sánchez de Vianak: Las Hilanderas bezalako artelan handi batean enblemen araberako irakurketa politiko bat ikusi nahi izan dut (71). Velazquezi obra hau Felipe IV.a erregearen mendizain nagusiak, Pedro de Arcek, eskatu zion. Beste gogoeta batzuk alde batera utzita, hiru emakume irudi ikusten dira, klasikoentzat uhandreak hiru diren moduan, eta janzkeran Baños de Velascoren enblema batean —losintxariak erregearen gainean eskua jartzen duen emakume irudiko uhandrearen bidez irudikaturik— agertzen den emakumearen antzera (42. eta 43. irud.). Uste izatekoa da nobleziari mezu bat ematea zela margolariaren helburua; alegia, losintxari eta lausengari izanez gero, Printzea hondatzea besterik ez luketela erdietsiko, Velazquezek Arakne desegiten duen Atenearen irudi bidez agertzen digun moduan. ======Hitz batean====== Izena hau eman diogu eskuarteko lan honi Fauna itsastarraren isla kulturan. Tradizio literarioa eta plastikoa eta, bistakoa den bezala, agortu gabe geratu zaigu gaia; horri dagozkion xehetasun labur batzuk ematea izan da orain artekoa, baina, nolanahi ere zentzu horretan hainbat ondorio ateratzeko balio izan digu. Klasikoen kontakizunetan oinarrituta, munstro irudiak normalean Ekialdekoak —zehaz esateko, Indiakoak— izan ohi ziren. Hala, Kolonek bertara iritsi zela uste izan zuenean, ez zuen inolako zalantzarik izan antzinaroan zein Erdi Aroko bidaietako literaturan eta Imago Mundin ziurtzat jotzen zituzten mota orotako animalia fantastiko haien bila ibiltzeko. Horren ondorioz, uste izatekoa da literato greziar eta latindarrentzat Mendebaldea Ekialdea baino mundu zibilizatuago bat zela; han aparteko edo ezohiko gauzak arrunt ziren, eta horregatik agian, oraindik bizirik da gugan Ekialdeko paraje haiek exotikoak direlako ideia. Fauna itsastarra ez ezagutzeak eraman zituen literatoak animalia lehortarren eta itsastarren arteko lotura egitera, eta hortik sortuak dira Plinioren eta Isidoro Sibiliakoaren ideiak. Antzinatean bitxikeria hutsa zen nola fauna naturalista hala alegiazkoena bera: halakoxe dohain batzuk ikusten ziren animalien portaeran; hau da elezaharren esparruan sartzen direnak, eta horrexek jartzen du agerian naturaren ikuspegi ez zientifikoa. Erdi Aroak berriro hartu zuen fauna itsastarraren eta animalien ikuspegi hori, bereziki «Bestiarioetan». Animalien elezaharrek lurrekoaren eta zerukoaren (edo mistikaren) arteko lotura finkatzeko balio izan zuten, betiere, kultur testuinguru alexandriarrean ordurako han ziren hierofania edo naturaren ikuskari sinbolikoak proposatuz, I. mendeko Queremónen pentsamoldeak eta obrak nahiz II. mende aldera Phisiologus en jaiotzak frogatzen duten bezala. Literatura horren zordun da neurri handi batean Erdi Aroko plastika, kristau erlijioaren irakaspen bikainen gogoeta bide izan baitzen. Aro Modernoak, askoz ere pentsaera kritikoagoa izanik ere, ez zuen antzinaroko eta Erdi Aroko tradizio ahaztu. Enblematikari bide gertatu zitzaion itsas fauna zenbait pentsamendu ilustratzeko eta tradizioan froga-tzeko garaian. Horren harira, Camerariusen obra azpimarratzekoa da, bere tratatuan hainbeste itsas animalia erabiltzeagatik. XVI eta XVII. mendeak berriro hartu zituen elezahar hauek, Hieroglyphicas eta enblema deitzen diegun ikusizko literatura eta literatura semantikoa oinarri hautatuta, eta are esanahi semantiko handiago emanez, ez saindutasunarena soilik, baita moral eta politikoarena ere. ==Oharrak== *(1) Cfr. M. Daby. Initiation a la symbolique romane, Paris (1964), 150. or. *(2) N. Guglielmi. Notas al Phisiologus, Buenos Aires (1971), 7. or. *(3) D. Gazdaru. «Vestigios de bestiarios medievales en las literaturas hispánicas e iberoamericanas», Romanistiche Jahrbuch, XXII (1971), 260. or. *(4) N. Guglielmi. (Op. cit., 30. or.) Jatorriz alexandriartzat jotzen duen obra horren hainbat bertsio eta eskuiz-kribu biltzen ditu. *(5) S. Sebastián. El Fisiólogo atribuido a San Epifanio, seguido del Bestiario Toscano, Madril (1986). Ponce de Leonek XVI. mendean eratu zuen latinezko edizio ilustratuari buruz hitz egiten du. *(6) N. Guglielmi. Op. cit., 15. or. Mundu sentikorra gainditzea zen ideia nagusia Erdi aroko pentsamoldean, XII. mendean jarrera zientifikoa sartu zen arte. *(7) J. M. González de Zárate. «El Grutesco en el mundo antiguo y moderno. Algunas consideraciones sobre su origen y su hipotético carácter semántico u ornamental en las artes». CAMON AZNAR aldizkaria, Zaragoza (1987). Domus Aureako gruteskoaren garapenean Queremónen pentsamoldeak nolako garrantzia izan zezakeen aztertu zuen eta baita apaingarritzat hartzen zen elementu horrek zer lotura zuen ere Hieroglyphicas ekin, hots, Phisiologus ek ordurako proposatzen zuen iritzia oinarri hartuta, Horapollok ida-tzitako animalia bilduma handia bezalakoekin. *(8) Strabón. Geografía, XVII, 1 29. *(9) J.M. González de Zárate. La Emblemática. Los Emblemas Regio Políticos de Juan de Solórzano, Madril (1987). Emblematikaren iturri nabarienen gisa hartu behar da Horapolloren obra, zalantzarik gabe. Floren-tziara, 1419an, haren eskuizkribua heldu zenetik aurrera irudi bidez mintzatzeko moda sortu zen intelektualen artean. Horrez gainera, haien ustez, Egiptoko jakinduria aurkitua zegoen, obra hau idazkera hieroglifikoaren itzulpena zela pentsatzen baitzen. *(l0) Pico de la Mirandola. De Hominis Dignitate Heptaplus. De Ente et Uno. Hocke n aipamena El Manierismo en el Arte lanean. *(11) J.M. González de Zárate. Saavedra Fajardo y la literatura emblemática, Valentzia (1985). III. zatia. *(12). Cfr. J. de Huerta. Plinioren Historia Natural lanari buruzko iritzia, Madril (1629), l542. or. IX. liburuko IX. atalari buruzko oharrak. *(13) E. Wind. Misterios paganos del Renacimiento, Bartzelona (1972), 104. or eta hur. *(14) J. de Huerta. Op. cit., 540. or. IX. liburuko VIII. atalari buruzko oharrak. *(15) Santiago San Sebastianek egin duen azterketaren arabera, erliebe asko dira Salamancako Uniber-tsitateko klaustroan; hots, Polifiloren Ametsa izeneko grabatuetan oinarrituta egindakoak. Aparteko garran-tzia izan zuen obra honek arte mailan, Berminik berak zenbait lan hartu baitzituen handik Erromako Santa Maria sopra Minerva plazan eraiki zuen monumenturako. *(16) J. Camerarius. Symbolorum et Emblematum... IV. Bild. IX. enblema (1604). *(17) G. Arciniegas. América en Europa. Bogota (1980), 39. or eta hur. Ailly k bere tratatuan alegiazko izakien existentzia antipoden gisa hartzen du. *(18) G. Kappler. Monstruos, demonios y maravillas a fines de la Edad Media, Madril (1986), 263. or. *(19) Cl. Kappler. Op. cit., 263. or. Aristoteles eta San Agustin kredo horretakoak ziren. *(20) J. de Huerta. Oharrak Plinioren Historia Natural lanari. IX. lib., V. atala. *(21) Plinio. Historia Natural. IX. lib., II. atala. *(22) I. de Sevilla. Etymologías. XII. lib., VI. atala. *(23) Plinio. Op. cit., IX. lib., XV. atala. *(24) J. de Huerta. Op. cit., IX. liburuko XV. atalari oharrak eta azalpenak. *(25) Cl. Eliano. Historia de los Animales. I. liburuko XXXVI. atala eta II. liburuko XVII. atala. Iritziak eta oharrak Jose Manuel Díazenak dira eta bertan azaltzen dira bai arrain horren izen zientifikoa bai aipaturiko ezaugarriak. *(26) J. de Borja. Empresas Morales. Bruselako argitalpena dugu erreferentzia (1680), 192 eta 193. or *(27) A. Alciato. Emblematum Liber, (1531). Santiago Sebastianen argitalpenean oinarriturik, Madril (1985), 118. or. *(28) M. A. Ortí. Siglo Cuarto de la Conquista de Valencia. Valentzia (1640), 71. or. Zio bereko eta antzeko argudioa duten bi hieroglifiko aurkezten ditu. *(29) Cl. Alejandrino. Pedagogía. II. lib., I. atala. *(30) J. de Solórzano Pereira. Emblemas Regio Políticos, Madril (1653). XXXVI. enblema. *(31) A. Mendo. Príncipe perfecto y ministros ajustados, Lyon (1662), 34 eta 35. or. *(32). I. de Sevilla. Op. cit., XII. lib., VI. atala. *(33) J. de Huerta. Op. cit. IX. liburuko IV. atalari buruzko oharrak. *(34) J. Camerarius. Op. cit. I. enblema. *(35) J.M. González de Zárate. «Significaciones de la nave en la Emblemática del Barroco español: antecedentes plásticos e ideológicos», Malaga (1985). «La Nave como metáfora visual». J. M. González de Zárate. Saavedra Fajardo y la literatura... ri buruzko biltzarra, II. zatia. *(36) L. de Zámora. Monarquía Mística de la Iglesia hecha de jeroglíficos..., Madril (1611), 650. or. *(37) Cfr. J. de Huerta. Op. cit., IX. liburuko IV. atalari buruzko oharrak. *(38) Ibidem. *(39) Ibidem. *(40) Camerarius. Op. cit. III. enb lema. *(41) F. Zambon. «Origine e sviluppo dei Bestiari». Bestiario di Cambridge ri buruzko oharrak, Parma (1974), 56 eta 57. or. *(42) Ibidem. *(43) Plinio. Op. cit., IX. liburua, XXVI. atala. *(44) J. de Huerta. Op. cit. IX. liburuko XXVII. atalari buruzko oharrak. *(45) Cl. Eliano. Op. cit., IX. liburuko LII. atala. *(46) J. Camerarius. Op. cit. VI. enblema. *(47) Plinio. Op. cit., IX. liburua, LXII. atala. *(48) Juan de Borja. Op. cit., 258 eta 259. or. Idazle hau San Francisko de Borjaren semea zen eta ezkontzaz Loiola Etxeko ondorengoekin ahaidetu zen, horregatik Etxe horretako Jauna izan zen. Datu gehiago nahi izanez gero, ikusi Loiolako Basilikari buruz Egillor, Homero, Hager eta González de Zaratek elkarrekin argitaraturiko lana. Donostia, 1987. Irudi horrek Enblematika espainiarrean duen garrantziari buruz, ikusi Santiago Sebastianen lana Coimbrako Kongresuko hitzaldian (1987). *(49) Phisiologus «delfín». *(50) J. de Huerta. Op. cit. IX. liburuko VIII. atalari buruzko oharrak. *(51) J. Camerarius. Op. cit. VII. enblema. *(52) D. López. Declaración Magistral sobre las Emblemas de Andrés Alciato. Naiara (1618), 561. or. *(53) J. de Huerta. Op. cit. IX. liburuko IV. atalari buruzko oharrak. *(54) Cl. Eliano. Op. cit., IX. lib., XXII. atala. Etengabeko mugimenduan ibili ohi delako, Zoriarekin zerikusian azaldu ohi da, haren ezegonkortasuna azpimarratzeko. Horazio (Odak: III, 26 eta IV, 11). *(55) Plinio. Op. cit., IX. lib., VIII. atala. *(56) J. de Huerta. Op. cit. IX. liburuko VIII. atalari buruzko oharrak. *(57) Cfr. J. de Huerta. Op. cit., 540. or. *(58) Plinio. Op. cit., IX. lib., . V. atala. *(59) Virgilio. La Eneida. X, 209. Ovidio. Heroidas. VII, 49 50. or. *(60) CI. Eliano. Op. cit., XIII. lib., XXI. atala. *(61) A. Alciato. Op. cit. CXXXII. enblema. Tritoiaren bidez hitz egiten du letrak ikasita lortutako sonaz. Hona hemen zer irakurtzen den Dazaren itzulpenean: La Fama favorece el hombre entero En letras, y pregona ansí su estado, Que la hace retumbar hasta que asombre La tierra y mar con gloria de su nombre. *(62) J. Moffit. Rembrandt en «hombre del casco de oro» obraren irakurketa. Valentziako Unibertsitatean irakurritako hitzaldia (1981). Gracián ek izaki mitiko horren aipua eduki hauekin egiten du bere obran, Criticón III, 303. *(63) Homero. Odisea XII, 40 46. or. Virgilio. Eneida V, 864. or. *(64) Ovidio. Metamorfosis V, 512 562. or. *(65) Isidoro Sibiliakoa. Op. cit. L. II. lib., III. atala. *(66) Cambridge ko bestiarioa, 134 135. or. *(67) J.M. González de Zárate. La literatura en las artes; Iconografía e Iconología en las artes del País Vasco, Donostia/San Sebastián (1987). *(68) D. López. Op. cit., 423. or. *(69) D. Saavedra. Idea de un Príncipe político cristiano representada en cien Empresas, Milan (1642). LXXVIII. enpresa. *(70) P. Sánchez de Viana. Anotaciones sobre el libro de las Trasformaciones de Ovidio en Romance, Valladolid (1589), 119 eta 120. or. *(71) J.M. González de Zárate. Saavedra Fajardo y la Literatura emblemática, Valentzia (1985), P. III. Velazquezen obra honen irakurketa La Emblematican ere agertzen da: Los Emblemas Regio Políticos de Juan de Solórzano, Madril (1987). q9bpf0cl33scc248nv6yihw6snaapqp 14 2823 6893 2015-03-22T12:25:37Z Joxemai 371 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Liburuak gaiaren arabera]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Liburuak gaiaren arabera]] hq8biu4djd1iz74hh3tk7wjco7wq6l6 14 2824 6894 2015-03-22T12:26:00Z Joxemai 371 Orria sortu da. Edukia: [[kategoria:Historia]] wikitext text/x-wiki [[kategoria:Historia]] oebl32fxbvo44luo1k0lxko56p7oipc 0 2825 6897 2015-03-22T12:45:58Z Joxemai 371 Orria sortu da. Edukia: Etor-Hostoa argitaletxearen ekimenez, Euskal Herri Enblematikoa wikiliburu gisa txertatzeko lantaldea osatu zen 2015 urtean. Eztabaida orrian, lantaldeko eztabaidak ikus d... wikitext text/x-wiki Etor-Hostoa argitaletxearen ekimenez, Euskal Herri Enblematikoa wikiliburu gisa txertatzeko lantaldea osatu zen 2015 urtean. Eztabaida orrian, lantaldeko eztabaidak ikus daiteke wikiliburuak osatzeari buruz. 5cvq873jnryzvqmks94txgsxaitcc3k 0 2830 7346 6980 2015-05-20T08:52:24Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki === Mariren adats "siderala" === [[File:Mari nestor basterretxea 01.png|thumb|right|300px|Mariren adatsa: Euskal Herria, izadiaren edozein fenomenoren aurrean sentikor beha­tzailea izan denez, baditu gai horiei buruz­ko bere elezaharrak. Aipa di­tzagun Aiz­korriko Dama deituari buruz­ko elezahar bi­txiak: udaz­keneko gauetan, Aketegiko hai­tzulotik irten eta, argi distira­tsuz eta adats kolore­tsu luzea eraku­tsiz, Murumendin edota Anbotoko bere gordelekuetara joaten den Damaren kontakizuna.]] Astronomia eta geologia alorretan onartutzat ematen da, gaur egun, Lurrean aurkitu den lehen burdina purua (meteoritoa) goietatik eroritako izar-aerolitoak izan zirela, «sideritos» deritzatenak. Sidero hitza grezieratik eta ondoren latinetik dator; gauza bi adierazten ditu, burdin eta izar. Bien lotura da siderurgia hitza, hau da, burdina ateratzeko eta lantzeko jarduera. Azaroko edozein gauetan ortzi aldera begiratzearekin soilik, izar samalda batek lurraren orbita zeharkatzen duen urtaro horretan, burdinazko materialak eta metalezko beste batzuk ikusiko ditugu; eta zer dira? Lurrak bere joanean bidez aurkitu eta bere erakarmenez behera etorrarazten dituen zatiak, aerolitoak dira, eta argitsu eta margo harrigarriez ortzitik erortzen dira. Oso antzinatik ezagutzen da fenomeno hori, eta harrigarria zenez, ipuin eta elezahar ugari sortzeko bide eman du. Euskal Herria, izadiaren edozein fenomenoren aurrean sentikor behatzailea izan denez, baditu gai horiei buruzko bere elezaharrak. Aipa ditzagun Aizkorriko Dama deituari buruzko elezahar bitxiak: udazkeneko gauetan, Aketegiko haitzulotik irten eta, argi distiratsuz eta adats koloretsu luzea erakutsiz, Murumendin edota Anbotoko bere gordelekuetara joaten den Damaren kontakizuna. Gauza jakina da adatsen margo gorri eta esmeralda berde biziak, batez ere, aerolitoa lurraren atmosferan abiadura handian sartuz egiten duen urraduratik sortuak direla, eta zenbait puskatan zatitzean, haren deskonposizioan metal oxido margodunak sortzen dituela. Hain zuzen ere, 1954an eman genuen aerolito horietako baten erorketaren berri zehatza, Gipuzkoako mendi batetik udazkeneko egunsenti aurretik ikusi genuena. Euskal Herriko elezaharretan gauza bera dira Mari, Dama eta Señora. Jose Migel Barandiaran jaunak bere azterketa etnografiko sakonetan era askotako elezaharrak atera ditu argitara: Mariri, emakumezko jainkosari, dagozkionak, zeina ortzian batetik bestera baitabil, gona gorriz jantzirik, suz inguratua. Horrez gain esaten duenez, Mari deritzon jainkosa beste elezahar askoren eta sinesgai ugariren jatorrikoa da, beste lurralde batzuetakoen antzekoa. === Pirinioetako elezahar mitikoak === Sar gaitezen Euskal Herriko meatzaritzaren historia aztertzera, etnologiak eskaintzen dituzten elezaharrez baliaturik. Horien artean badira idazle greziar eta erromatar batzuen aitorpenak, iberiar penintsulari dagozkionak, eta, bereizik, baita hainbat aipu bibliko ere. Idazteunak, gizadiaren antzinako kondairarik osoenetakoa denez, bere generoan sarrera luze eta zehatzean (Hasiera, 4,22 eta hur.) honela dio: «Selak, berriz, Tubak-Qayin sortu zuen, tupikizko eta burdinazko tresna zorrotz guztiak lantzen dituztenen aita». Idazteunaren zati honi dagokionez, Garibai gipuzkoar historialariak bere ''Compendio Historial'' liburuan, Joseforen aitorpenak iturritzat harturik, dio: «Tubalcayn siendo fortísimo varón, comenzó a guerrear las gentes y buscó el arte de fundir y labrar el hierro». Posidoniok, K. a. 135 urte aldera Sirian jaio zenak, honela dio iberiar penintsulari buruz: Pirinio mendien izenak, sua esan nahi du grezieraz; sekulako sute izugarri baten bidez mendi-erraietako burdinki ugari urturik, burdinazko ibaiak zabaldu ziran iberiar penintsulan barrena eta horretatik datorkie Pirinio su-izena. Diodoro Sikulok, Estrabonen garai berekoak, zehatzago adierazten du, sute hori gertatu zenean, Pirinio inguruetako biztanleek ez zutela urre eta zilarraren baliorik ezagutzen. Esan dezagun gertaera bitxi gisa, Mari izeneko numen horrek eman zigula lehenengo pista, 1961ean, Urnietako mendietan Marizulo izeneko haitzuloa aurkitzeko eta ondoren Barandiaran, Altuna eta Ataurirekin elkarlanean burutu genituen hango ikerketak egiteko. Han aurkitutako aztarnen aldirik zaharrena Brontze Aroa da. === Herensugea === Elezahar hori bera badugu zorionez Euskal Herrian bertan ere, aldaketa batzuk gorabehera. Elezahar horretan ere aipatzen da Pirinioetako (Auñamendiko) burdina, Bertako biztanle euskaldunek borroka egin behar izaten zutela, Auñamendi edo Pirinio mendien gainean, udazkeneko gauetan agertzen zen herensugearen aurka, eta honen itxura, «Hidra» izeneko izar-multzoaren antzekoa zela. Wentworth Websteren ''Basque legends, collected chiefly in the Labourd'' liburuan, aurreko mendearen azkenetan argitaraturik dator elezahar hori. Honela dio: «Erensugea edo zazpi buruko sugea, piztitzar izugarri aundia zan; bere burua Bigorre’ko mendi-muturrean jartzen zuan, lepoa Bareges aldean, gorputza, Luz, Saint Sauveaur eta Gedres aranetan etzinda, eta buztana Gabarnie’ko arruan kiribilduta. Iru illabetetik bein ¡aten zuan; bere aoko atsaren indar utsez irentsi oi zituan artalde osoak, sorgorturik lo gelditu arte. Akabatu aal izateko, mendietako burdin guztia bildu zuten gizonek eta baso guztietako egurrez sekulako sua egin zuten, burdina urtzeko; orrela gertuturik, zai egon ziran esnatu arte, autzak edo eztar-zuloa zabaldu bezain laister, burdin urtua irentsi zezan». Lurralde horietako mapa eta planoak ikusiz, eta izar-sailen ortzi-mapak aztertuz, gure aurreko arbasoek Pirinio mendietako gertakaria zernola ikusiko zuketen adierazi nahi izan dugu, batez ere udazkenaren aurrenetako gauetan, «Hidra» edo «Erensuge» izar-saila gainean zegoelarik. Pirinioetako ikuspegi honetan, «Pic de Ger» ageri da, gaur Zuberoa den euskal lurretatik kilometro gutxira, Sortalderantz. Kontu ziurra da, beraz, antzinako aldi haietan delako Herensugearen elezaharrak dioen lekuan euskaraz mintzatzen ziren. Grezieraz eta latinez Hidra hitzak, uretako suge adierazten du eta euskaraz, Azkuek dionez, Erensuge eta Herensuge hitzek suge edo piztitzarra adierazten dute. Antzina-antzinako euskal elezahar hau, ezin ukatu, etnologia mailako aztarrenik onenetako bat dugu, batez ere mundu guztiko burdingintzaren kondairari dagokionez; eta behar bada, bera dugu lehenengo mitologia-aztarna, irudi eta sineskerien bidez, baina burdingintzaren hasiera adierazten diguna: burdin mea eta egur-ikatzaren bidez burdina lortzen zutenekoa. Gorago azaldu dugun izarren gertakari hori, Auñamendi edo Pirinio aldeko mendi eta haranetan ikusten zirenak, udazkenaren hasieran eta gaueko lehen orduetan gerta zitekeen; horregatik, esan daiteke, elezahar hori ahoz aho bizirik gorde duten euskal leinuak, Neolito Aroko edo indoeuropearraren aurreko aldietan trashumantzian ibili ohi ziran artzain-herriengandik iritsi zaigula. Azkuek dionez, Arrasaten (Gipuzkoa) errementari edo burdin arotz batek erail omen zuen Herensugea, aurrez sutegian goriturik zeukan burdin hagaz. Barandiaranek bere Lan Guztiak bilduman, Erensugea aipatzen duen haietan esaten digu euskal mitologian badela izen bereko jainko bat, suge itxurakoa; elezaharren alorrean, tankera askotako beste batzuk biltzen zaizkiola eta haietako jakin batzuk antzinako hainbat sistema mitologikotan azaltzen direla. Arrasateko piztitzarrarena ere transkribatzen du, alde handirik gabe. b0etf7n773qd0auq74u00426qtm4n5u 0 2833 6969 6968 2015-03-29T15:10:52Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki Gure argitaletxearen funtsetik hartu ditugu liburuki honetako materialak, gaur-gaurkoz eskuratzeko nahikoa zailak diren testuak eta irudiak. Testu-edukia mantendu egin bada ere, toponimia eguneratu egin dugu, iruditeria aberastu, hainbat azpititulu erantsi, eta euskarazko bertsioa argitalpen honetarako prestatu da. Testua Manuel Laborderena da, burdingintzari buruz duen ezagutzak eta bere espezialitateko gaiekin zerikusia duten etnografiazko lanek bermaturiko klasiko batetik berreskuratua. (Euskaldunak 2. Euskal etnia, 1978). Mertxe Urteagaren lan bat sartu dugu, burdinolei buruzko edukiak eguneratzeaz aparte, irudien sailean ekarpen bikain bat egiten duelako. Argitalpen honetako baldintzak direla medio, lan honekin batera doazen oharrak ez ditugu hartu. (Ibaiak eta Haranak 1. Ura, ibaia eta nekazal, indus- tri eta hiri espazioak 1989). Argitaletxeko erredaktore-taldeak Bizkaiko burdinolei buruzko testu zati bat ere berreskuratu du. Blanca López eta Lydia Zapataren Bizkaiko burdinolak lanetik. (Ibaiak eta Haranak 4. Historia, arte eta paisajearen gidaliburua, 1990). Nestor Basterretxearen ilustrazioa, liburuki honen 10. orrialdekoa, Joan Garmendia Larrañagaren ''Mitos y leyendas de los vascos'' izeneko liburutik (Aranburu argitaldaria) hartua da. Gainera, liburukiaren 24. eta 25. orrialdeetako argazkiak Felix Ugarte Elkarteak (FUE) emanak dira. Eta Pedro Tapias argazkilariaren lankidetza ere izan dugu lan honetan. dl8lg2s3ijb5b2h1kys3ie5h3q4ut7e 0 2834 9112 9111 2016-04-20T06:28:11Z Joxemai 371 /* Gipuzkoa eta Euskal Herria */ wikitext text/x-wiki == Historiaurrea == Burdin Aroa Euskal Herrian K. a. 600. urtean hasi zen gutxi gorabehera. Kultura hau, ziur asko, zelta edo indoeuropar jatorriko herriek ekarria da, hauetako asko Pirinio mendien mendebaletik gure herrira sartu zirenean. Metalurgiaren historian onartzen da K. a. 1500. urte aldera, indoeuroparren artean, kalibeak izan zirela munduan lehenengoak meatzetatik burdina ateratzen. Hauek beren herritik, Armeniatik, hedatu zituzten bai Ekialdera, bai Mendebaldera euren ezagupenak. Hala, ia milurteko bat behar izan zuen Europako alderdi honetara iristeko. K. a. 430. urtean, Jenofonte izeneko greziar historialari eta jeneralak, bere Anábasis «Hamar milen espedizioa» izeneko eskuizkribuan deskribatzen du kalibeen herritik igarotzerakoan izandako gorabehera asko, besteak beste, «hauetako gehienak burdin minerala ateratzen jarduten zutela» esanaz. Burdina lantzeko prozesu metalurgikoa kobrea eta eztainua lantzeko baino askoz zailagoa eta konplexuagoa zen, batez ere ikatz geruzen arteko minerala ateratzeko labeetan 1.130 graduko berotasuna iristeko zituzten zailtasunengatik. Erremintak eta armak egiteko burdin forjagarria lortzeak, berriz, oraindik ere zailtasun handiagoak zituen. Beharbada hauxe izan zen historiaurrean kobrea eta eztainuaren kulturako izendapenak burdinarena baino lehenagokoak izatearen arrazoia. === Burdin Aroa === Euskal Herriak, bertakoek edo Pirinioen mendebaldekoek, burdin aroaren hasiera arte harri industrian jarduten zuen, harrizko erremintak edo armak egiten. Ezagutzen zuen eskuz landutako zeramika, baina, ez ordea hanka bidezko tornu bertikala. Artzaintza zen orduko jarduera nagusia. Ezagunak zaizkigun haitzulo batzuetan bizi zen, baina agian baita kanpoan ere, etxoletan, arrastorik gelditu ez den arren. Herri honek bere hildakoak berezko haitzuloen barruan lurperatzeko ohitura zaharrarekin jarraitzen bazuen ere, gehienak Euskal Herrian arrasto ugari ditugun trikuharrietan sartzen zituen. Burdin Aroaren barruan, paleontologia eta industriari dagozkien elementu kulturalak orain artean aztarnategietan agertu dira, gehienak behealdean edo hegoan, material arkeologiko ugarirekin. === Meatzaritza Aiako Harrian === [[File:Erromatar meategiak aiako harria 001.png|thumb|right|300px|Antzinako erromatar meategietako meazuloak.]] Gipuzkoan ipar-ekialdean dago Aiako Harri esparrua eta haren ingurunea, gune mugatu samar batean, probintziako beste antzinako meatze-ustiapenetatik isolaturik. Mendi hau geologikoki, Paleozoiko Aroko maila eta formazioetan, Gipuzkoako antzinakoena da, eta burdin minerala, metalezko aldean geruzen barneko zuloetan irregularki pilatutako jalkin-deposituetan aurkitzen da. Gure herriko beste meatze-esparru batzuetan bezala, osagairik nagusiena sideratoa edo burdin karbonatoa da, deposituak azalerara hurbildu ahala eguraldi oxidatzaileak hematite bilakatua. Halako mineralizazio aberatseko alderdi hau, zati batean Nafarroan sartzen dena, geologikoki paleozoikoko maila permikoak dituen zirkulu baten barruan dago kokaturik, eta, gehienbat Jurasiko eta Kretazeo mailako lur gainean dagoen probintziaren gainerako alderdietan ez bezalako formazioa du. Kretazeo mailako meatzeguneei dagokienez, litekeena da lehen aipatutako probintziako Paleozoiko lurretan kokatutako eskualdetako ustiapenaren ondorengo alditan ere burdin minerala ateratzen jarraitzea. === Harrespilen eremua === Oso kontuan hartzekoa da aipatutako Paleozoiko Aroko multzo geologiko horretan kokatuak diren muinoetan baizik ez egotea harrespilak, harrizko zirkuluz eratutako monumentu megalitikoak, hain zuzen ere, inguru honetako antzinako meatze-ustiaketak dauden horretan. Era berean, esanguratsua da aipatutako meatze-gunea eta harrespilena amaitzen den lekua, hegoaldetik, Leizaran ibaiak mugaturik egotea. Guzti honek pentsarazten du harrespilen garaiko kultura antzinako meatze-ustiapenekin loturik egon daitekeela, gure herrian. Zabalago landua dugu harrespilak burdin aroko kulturekin lotzen zitueneko gai hau bera, 1956.ean, burdin meatzaritzari buruz, argitaratu genuen lan batean. Ikusten denez, txikia da historiaurrearen ekarpena, iluntasunetik irtenda, euskal burdingintzaren egunsentian sartu ahal izateko. == Protohistoria-Antzinaroa == === Metalurgia Iberian === Gure protohistorian sartzera goaz orain, bereziki herri iberiar eta espainiarrei buruz, geografo, historialari eta poeta greziar eta latinoen eskutik honaino kontatzen dutena ekarriz. Kontuan har dezagun, lehen garai haietan eta askoz beranduago ere, nabarmen gailentzen zela Euskal Herrian meatzaritza, burdinaren industria eta burdina lantzea, bereziki Bizkaian eta Gipuzkoan, penintsulako beste eskualde eta herrietakoen aldean. Polibio-k, K.a. 205. urteko greziar historialariak, zeltiberiarrei buruz hitz egiterakoan honela zioen: oso saiatuak dira lanean; ezpatak egiten, berriz, galiarrak eta erromatarrak baino abilagoak. K.a. 60. urteko Strabon greziarrak bere Geographika sonatuan zioenez, iberiar penintsulan kobrea, urrea, zilarra eta burdina asko zen eta munduko beste inon ez zen haren antzekorik. Diodoro Siculo-k meatzeak ustiatzeko putzuak eta galeriak irekitzeko erak deskribatzeaz gain, lana zein gogorra zen kontatzen zuen, eta lan horretan erabiltzen ziren esklaboak nola hiltzen ziren, nekearen nekez. Zeltiberiarrei buruzko aipamenean, haien ezpaten bikaintasuna eta ospea azpimarratzen zituen; berak zioenez, lurperatuta edukitzeko ohituratik zetorren hau, hala egiten baitzuten, harik eta herdoilak burdinaren alderik bigunena jan eta gogorrena eta puruena besterik gelditzen zen arte. Gure ikuspegitik, fantasia bat dirudien arren, badu bere oinarria altzairua lortzeko joan den mendera arte Europako lantegi metalurgiko askotan erabilitako prozedura honek, eta gure herrian ''galdaketaren dekarburazioa'' edo ''zementazio oxidatzaile'' izenez ezagutzen denak. Tacitok, zeltiberiarrez hitz egiterakoan, zehaztasunez zioen haiek beren armak gorputzen proportziokoak zituztela eta, batez ere, bi ahoko ezpatak erabiltzen zituztela, hain gogorrak eta gozo finekoak, non, golpe batez, edozein ezkutu bitan ebaki zezaketen. Philon-ek, K.a. III. mendean gai bertsuez idatzi zuenak, zeltiberiarren armak goraipatu egin zituen, eta hauek egiteko prozedura deskribatzen du. Honela frogatzen zen ezpaten kalitatea: eskuineko eskuaz eskutokiari heltzen zitzaion eta ezkerrekoaz ezpata-muturrari, eta buru gainean xafla laua ezarriz, bi muturretatik sorbalda ukitzeraino tiratzen zitzaion; ondoren, bat-batean ezpata askatuta, airera salto egiten zuen lehenagoko forma itzuliz. Delako deskribapen hau metalurgiaren historian garrantzi handikoa da, hauxe izango baita, izan ere, ''makurdura bidezko materialen erresistentzia-frogari'' dagokion lehenengo saioa, agian. Garai hartako kontakizunetatik ezagutzen dugu zeltiberiarren ezpatak bi motatakoak zirela eta gerora erromatarrek hartu zituztela: *«Falkata» zuen izena batek eta igitai bat bezain okerra zen, * eta «spata» zen bestea, eskulekuan arranoaren burua zuelarik. Honen izena gorde da gure euskaran eta, jakina denez, mila urteko «ezpata-dantzaren» borrokako oroigarria da berau. ===Plinioren zehaztapen teknikoak=== Lehen aipatu dugun Plinioren lanaren kapitulu batean, metal asko lortzeko prozedurak deskribatzen dira. Litekeena da historialari handi hauxe izatea metalurgiari buruz teknikoki hitz egiten duen lehenengoa. Honela dio, besteak beste: * burdinaren kalitatea, mineralaren eta bat-egite prozesuan erabiltzen den airearen araberakoa izango dela; batzuetan biguna, berunaren antzekoa irtengo dela, eta beste batzuetan hauskorra. * ''biguna'' gertatzen denean, gurpilak eta hiltzeak egiteko erabiltzen dela * eta, ''hauskorra'' denean, oinetako armadurak egiteko. * emaitza labealdiaren baitan ere badagoela –dio Pliniok–, baina alderik handiena uretan dagoela, alegia, txingarturik dagoela sartu behar delako. Gaurkoak diruditen ohartarazpen bereziekin amaitzen du Pliniok, honela azaltzen du zehazki: * erremintak, oliotan gozatu behar direla eta ez uretan, era honetan ez omen diraeta hain hauskorrak. * zorroztarria erabiltzekotan olioa edo ura erabiltzeko gomendioa ere egiten du. === Pirinioei buruzko aipuak === Euskal metalurgikoei, gure herriko historiaz arduratzen direnei, Pliinoren azalpenetan alderdi erakargarri bat zaie Pirinioei buruz hark bi alditan egiten duen aipamena. Bere III. liburuko IV. kapitulutik ateratako zati hauetako batean honela dio: "...Tarragonatik Olarsongo erribera bitarteko zabalerara hirurehun eta zazpi (milia); eta Pirinioetako erroetatik, bi itsasoren erdian, ziri modura estutzen denera...." Ez dago zalantzarik «Olarson-go erribera» esatean Oiartzungo ingurunea eta Oarsoko arroa aipatzen dela, Pirinioen azken muturrean dagoena, alegia. Bigarren aipamena, geografia eta meatze gisa duen garrantziagatik ezaguna denak, honela dio: ''"... A la parte marítima de Cantabria, que es veñada del mar Occeano, ay un monte de grandisima altura, y parece cosa increíble, que todo es de esta materia (hierro), como diximos tratando del circuito del Occeano."'' (XXXIV. liburua XIV. kap.). Nahiz eta onartua dagoen Plinioren aipamen hau Somorrostroko (Triano) mendietako meatze-esparru aberatsari buruzkoa dela, kontuan hartzen bada Irunen berriki indusketetan egin diren aurkikuntzak eta «monte de grandísima altura» delakoaren xehetasuna, litekeena da historialari erromatarrak «Aiako Harria» mendiari buruz esana izatea ere. Izan ere, ez dezagun ahantz mendi honen kotak Somorrostrokoen aldean askoz garaiagoak direla, eta, gainera, alde hartako burdin meatzeen ustiaketa, azken aldera erromatarrek zilar eta urre bila egindakoa baino lehenagokoa. == Erdi Aroa == Aurrera doa burdin meatzeen eta industriaren egunsenti luzea; mendeak aurrera egin ahala gure garaietara hurbilduz, penintsula berriro gertatuko da inbaditurik, bat bestearen atzetik bi zibilizazio desberdinez: bisigodoez eta arabiarrez. Baina, oraingoan, herri inbaditzaile hauek, euren kultura-maila handiaren arrastoak utzi zituzten hauek, ez dute apenas ekarpenik egiten penintsulan eta Euskal Herrian erabiltzen jarraitzen ziren bertakoen metalgintzako lan-metodoaren eransgarri. === Bisigodoak eta arabiarrak === Oso urriak dira bisigodoek utzi dizkiguten burdinazko gauzakiak eta indusketetan azaltzen diren apurrak ez dute ia berritasunik agertzen. Beren numismatika da metala lantzen duten atzerapen teknikoaren ezaugarri bat. Hargintzan, aldiz, langile handiak izan ziren eta lan egiteko modu berri, miresgarri eta soil bat sortu zuten. Arabiarrak, beren armak egiteko erabili izan zutenaz gain, badirudi ez zirela burdina zaleak izan; ez ziren hartaz behar baino gehiago baliatzen eta euren meskitak eta jauregiak egiteko normalean marmola, zeramikazko materialak eta zura erabiltzen zituzten. Forja lanetan ere ez zuten praktikarik, ordurako kristau-erresumetan oso erabilia bazen ere. Bestalde, altzairu gainean damaskinatuak egiten oso iaioak ziren, eta era guztietako sarrailagintza artistikoaren akabera ona ikusita, badirudi lima oso ondo menderatzen zutela. === Gipuzkoa eta Euskal Herria === Ikus dezagun orain Goi Erdi Aroan zer jazotzen zen Euskal Herriko mendi-ibarretan, eta Gipuzkoan bereziki. Iritsi zaizkigun berrien arabera, ziur jotzen da oso antzina-antzinatik gogor lan egiten zela meatzeetan eta burdina urtzen eta galdatzen, eta hauxe zela bertako biztanleen jarduerarik nagusiena. Egiazta ditzagun, hortaz, joan diren XVI., XVII. eta XVIII. mendeetako historialari gipuzkoarrek beren lanetan gure probintziako meatzaritza eta burdingintzaren jatorriaz hitz egiten duten zatietan, hain zuzen ere, ibarretako ibaiertzetan sistema elektrikoez eragindako burdinolak jarri ziren garaien aurreko lanetan. Etxabek 1607. urte aldera honela dio bere ''Discursos'' liburuan. (XIV. kap., 11. zk.). ''...Con otros infinitos que sería cansancio referirlos todos los más de las cuales fueron casas de fundición, donde a mano se labraba el hierro y no con la curiosidad y fuerza del agua con que en nuestro siglo se usa con tantas ventajas y provecho e cuya granjería bajaron a las riberas de los ríos....'' A. Larramendik, antza denez, 1756an idatzi zuen bere ''Corografía'' lanetik atera dugu: ''...Las ferrerías antiguas estaban en los montes de que son señales claras los montones de escorias y cepa que se encuentran en ellos. No podrían ser oficinas en que se trabajase mucho hierro, faltándolos los ingenios y amaños de hoy o si éstos se suplían a fuerza de brazos, eran entonces los ferrones de aguante inmenso que no pudieran tener los de este siglo.'' ''Fueron poco a poco bajándose las ferrerías y se establecieron en parajes donde podrían servirse del agua para sus ingenios y desde entonces se llamaron las ferrerías de los montes «agarrolas» o fererrías en seco y sin agua a diferencia de las nuevas que se llamaron «zearrolas» o ferrerías de agua. No se salte fijamente ni el inventor de esta idea, y el tiempo en que se empezó a practicar. Lo cierto es que no vinieron los extranjeros hacer bajar las ferrerías de los montes y plantarlas cerca de los ríos o arroyos crecidos y que dieron en esta especie, los mismos naturales y que ellos y no otros han ido adelantando después acá este arte, con sola su práctica y experiencia....'' Azkenik, eta burdingintzaren antzinatasun-auzia erabakitzeko, 1956an argitaratu genuen lan batetik, hurrengo kapituluan, ondorengo zati hau deskribatuko dugu. Nolakoak ziren, mendi gainetan kokatu eta Garibaik zioen modura «a fuerça de braços soplando, y no con el instrumento y ruedas de agua» funtzionatzen zuten gure herriko burdinolak edo antzinako labeak? 1xdc4rhlastdaodjkid41xjfbonnkwp 0 2835 8436 8435 2016-01-03T18:24:45Z Xabier Armendaritz 440 ortotipografia wikitext text/x-wiki <div style="display:block; background-color:#FFFRFFF; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:10px"> <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px">Euskal artearen historia (II): Gotikotik Errenazimendura </h2><h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px"><small>''Juan Apaolaza''</small></h2> '''-.''' '''[[/Kredituak/]]''' '''7.''' '''[[/Lehen gotiko artea/]]''' '''8.''' '''[[/Erdi Aroko artearen amaiera/]]''' '''9.''' '''[[/Inportazioko errenazimendua: platereskoa/]]''' '''10.''' '''[[/Euskal ikonografiaren urrezko aroa/]]''' '''11.''' '''[[/Esportazioko Errenazimentua/]]''' </div> 9i0nxojoj2nw2tt07rx26ue9kixksmg 0 2836 8401 8211 2016-01-03T17:25:27Z Xabier Armendaritz 440 Xabier Armendaritz wikilariak «[[Euskal artearen historia II/Lehen gotiko artea]]» orria «[[Euskal artearen historia (II): Gotikotik Errenazimendura/Lehen gotiko artea]]» izenera aldatu du: liburuaren izenburuarekin batera wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Oliba Monastegiko klaustroa.JPG|thumb|500px|Oliba Monastegiko klaustroa]] == Testuingurua == === Euskal Herria, XIII. eta XIV. mendeak === ==== Nafarroako erresuma ==== '''CHANPAGNEKO DINASTIA'''. Nafarroako erresuma, gaur­ko Nafarroa, XIII. mendean Nafarroa Beherea eta arabar Guardiak bestek ez zuten osa­tzen. Antso Az­karra ondorengorik gabe hil zenean, nafar nobleziak Aragoi eta Gaztelaren gose espan­tsionistak bul­tzatuta eta bere askatasunaren jeloskor zelarik, Champagnako kondea, '''Teobal­do I.go''' defuntuaren iloba errege az­kar hauta­tu zuen, horrela dinastia berri bat sortuz. Errege berri honek Jaime I.a Aragoiko erregearen gutizia makur­tzea lortu zuen, Tutera eta beste gotorlekuei zegokienean, halaber, Gaztelako erregearen konkista nahiak zapuzten. Nafar Foruen begirunearekiko zina egin bazuen ere, laster azal­du zi­tzaion indar­keria­ko joera; baina laster indargabetu zuten nobleek joera hori, an­tzinako beren eskubideekiko begirunea lortuz, erregearen kanporal­dian gober­nurako nafar seneskal bat hauta­tzean eta Foruen ida­tziz­ko adieraz­pena eskatu ziotenean. '''GURUTZADAK ETA KONPONDU EZINA'''. Poesia eta musikari zaletasuna eta dohainak ez ziren eragozpen izan errege berriak 1239an Gregorio IX.ak sustatutako Guru­tzada gida­tzeko, abentura hura arrakasta baino porrot gehiagorekin amaitu bazen ere. Agian, errege honen erregeal­dian arazorik larriena izan zen –1253an bera hil zen arteraino iraun zuena–, Iruñeko go­tzaina zen Gazolazeko Pedro Ximenezekin konpondu ezina; zeren eta, honek ez bai­tzion erresumako hiriburuan benetako gober­nari izatearen eskubideari uko egiten, lege mailan hiri osoko nagusia izaten go­tzaingoak jarrai­tzen bai­tzuen. '''FRANTZIA ALDEKO ERAGINA'''. XII. mende bukaeratik errekonkistaren aurrerakada eta mer­katari­tzaren garapenari esker, Nafarroak gainerako Penin­tsulak bezala XIII. mendean zehar ezagutu zuen gorakada ekonomiak lagundu zion ekimen artistikoen berriztapena aurrera eramaten, mende horretan fran­tsesen jabegoetan sor­tzen ari ziren lan eder eta handi zein hilez­korrak eredu hartuta. Fran­tziako eragin hau Nafarroan sartu zen batez ere, kultura eta arte mailan, '''lingua navarroruna''' gorde­tzearen biz­kar izan bazen ere. Eragin horri bultza zion frankoen burgoen garapenak, XII. mendearen hasieratik jada Erresumako hirigune nagusietan kokatuak baitziren eta erregeen lagun­tza izan baitzuten garapen ekonomikoan. Are handiagoa egin zen Fran­tzia al­deko eragina '''Teobal­do II.a''' (1253‑1270) Luis Santuaren alaba Isabelekin ez­kondu zenean. Hala, Aragoi eta Gaztelako erregeekin zituen harremanek hobera egin zuten. “Hiribil­du on” askok beren foruak eta berezitasunak berretsiak ikusi zituzten. Eta Alfon­tso X.a Gaztelako erregeak Donostiako eta Hondarribiko gotorlekuak eman ziz­kion. Nafarroako errege gazte honen egonal­diak behin eta berriz eteten ziren Fran­tziarako bere joan-etorriak zirela eta, aginpidea seneskal baten eskuetan uzten zuelarik. Teobal­do II.a zori­txarreko '''Tunez­ko Guru­tzadan''' izurriteak jota hil zen, bere aitaginarreba, Fran­tziako errege santua hil­tzen ikusi eta handik gu­txira hil ere, Nafarroako monasterio eta ospitaleen aldeko bere maitasuna eta onginahia adierazten duen testamentu historiko bat idatzi ondoren (1270). '''NABARRERIAKO BORROKA'''. '''Enrike I.aren''' erregeal­dia, izen on handirik gabekoa izan zen (1270-1274), Nabarreriaren harresiak eraiki­tzen utzi baitzuen, hiriburuko beste bi burgoen (Zer­nin eta Nikolas) arteko zatiketa sakonagotu zuen ekimena bultzatuz –esan dezagun, hasierako populazioa guztiz nafarra zen. Eta haren ondoren errege-makila '''Joana''' izeneko neskatila baten eskura etorri zen, bere erregina‑amaren agintari­tzapean. Botere nagusiaren ahul­dadeak eta Aragoi eta Gaztelaren al­de zeudenen handinahi eta haserreek ondorio bat izan zuten: fran­tses al­derdiaren indar­tzea eta, tristea bada ere, hain ospe­tsu izan zen “Nabarreriako borroka zibila”, burguaren sun­tsiketa eta bertako biztanleenganako '''sarraski''' basatia fran­tses eraso­tzaileen eskutik (1276). '''FRANTZIAREKIKO MENPEKOTASUNA'''. '''Felipe''' (Fran­tziako IV.a eta Nafarroako I.goa) Ederra zeritzonak hartu zuen errege aul­kia. Iruñeak mitraren menpeko izateari utzi zion eta Nafarroa osoa mende erdiz erregeordeen agindupean egon zen; denak fran­tsesak ziren. Nafarrek, fran­tses erregearen hiru semeak jasan behar izan zituzten, kapeta familiakoak: '''Luis Hutin''' (1314‑16) erresisten­tzia oro bihozgabeki zapuzten zuena, '''Felipe V.a Luzea''' (1316‑22), eta '''Karlos IV.a''' (1322‑28) erregetzako zinik ere egin ez zuena. '''EVREUX-TARREN ETXEA'''. Nafarroako hereje-aul­kia 1328an '''Evreux‑tarren Etxera''' al­datu zen, Joana, Luis Hutinen alaba, Evreux‑eko Felipe kondearekin ez­kondua zena, erregina hautatua izan zenean. Baina, galiarrenganako mendekotasun egoerak berdin jarraitu zuen, erregeak Fran­tzian bizi­tzen jarraitu bai­tzuten Nafarroarako agintari eta go­tzain fran­tsesak izendatuz. Bistakoa da Nafarroako kulturak eta arteak moduan eta estiloetan eraginik izango zutela, XIV. mendearen az­ken al­dera Evreuxen dinastiaren 100 urte horietan, 1276.etik eta hasia zen “nafarrera­tzera” arte. ==== Hiru probin­tziak ==== '''LEINUAK ETA BANDOAK'''. Hiru euskal probin­tziak zenbait leinu nobleen aginpidearen menpe egon ziren, al­di berean. Araba eta Gipuz­koak Gaztelaren eremuetan iraun zuten. Gizarte antolaketan, “baserrietako lur eta ondasun” zenbaitetan “etxe” boteredunak sor­tzen eta hazten joan ziren, honako hauen babesean: “monasterioa”, ermitaren bat, dorre, errota, burdinola nahiz soro ala bara­tza, mendi edo basoak zituztelarik. '''Leinu Nagusiak''' zeritzanak ziren jabeak, landa-inguruetako “jende xehearen” babesle izateaz gain, mendera­tzaile ere baziren. Leinu hauek denborarekin '''bandoetan''' bil­du ziren –Oinaztarrak eta Ganboatarrak, Gipuz­koan; Butroiak eta Abendainoak Biz­kaian, Mendozatarrak eta Gebaratarrak, Araban– eta luzez bizi izan ziren horrela, etengabeko haserre eta gogorkerietan. Denbora joan ahala, XV. mendearen bigarren erdial­dean, beren artean itunak eta hi­tzarmenak sor­tu behar izan zituzten etsai beraren aur­ka borroka egiteko: hiribil­duak; izan ere, horien ordainaraz­penetatik babesteko “nekazari-lurretako jendeak” '''hiribil­duetan''' auzotzen hasiak ziren. '''HIRIBILDUEN SORRERA'''. Gipuz­koan, nafar errege batek, Antso Az­karrak, emandako foru batez sortutako Donostiaz kanpo, Gaztelako erregeak Kantauri al­deko portuekin komunikazio-bideen bila zebil­tzalarik, 1203.etik (Hondarribia) 1383.era arte (Urre­txu) hogeita lau hiribil­du sortu zituzten. “Gipuz­koako hiribil­duak bata bestearen atzetik sor­tzea hori benetako iraul­tza izan zen; zeren eta, oso denbora laburrean, landako leinu-tal­deen antolamendua, burgesen hiriko antolamenduak ordez­katu baitzuen” <ref> J. L. BANUS ETA AGUIRRE, ''El movimiento municipalista de Guipúzcoa. V.V.n: Las formas del poblamiento del Señorio de Vizcaya durante la Edad Media''. III. Historiaren Ba­tzarreko Ak­tak, 1975eko mar­txoa. (Bilbo, 1978) 58. or.</ref>. '''Biz­kaiaz''' ere an­tzeko zerbait esan daiteke. Bi mende ere ez zuten behar izan 21 hiribil­du sortzeko. Hiribil­duetan antola­tzeko jendeak lur lauak uzten zituen, segurtasunagatik; eta jaun­txoen eta erregeen laguntza izaten zuten beren baliabideetan hazteko eta industria eta mer­katari­tza susta­tzeko. '''Araban''' hiribil­duek jatorrian beste arrazoi batzuk izan zituzten, arrazoi jakin eta desberdinak. Araba bi monarkia etsaien artean kokaturik, arrazoi politikoak zirela-eta, populazioguneek beren sorrerako foruak Nafarroako ala Gaztelako erregeengandik jaso­tzen zituzten, aginpidearen pendulua al­de batera ala bestera joaten zenaren arabera. Hala gorde zuten euren landa-izaera beste bi probin­tziak baino gehiago. '''GIZARTE-ALDAKETA'''. Hiribil­duen haz­kunde demografiko eta ekonomikoarekin eta beren eskubideak defendatzeko '''Ermandadeak''' sorturik, berehala iritsi zen ondorio izugarriak izango zituen gizarte al­daketa, erregeen aginpide al­detik jasotako lagun­tza zela eta, Ahaide Nagusien neurriz kanpoko eta bidegabeko botereari aur­ka egiteko. Arabako lurral­dea Gaztelako Alfon­tso VIII.ak 1200ean indarrez hartu zuenetik banatuta zegoen nafarren aginpidetik “señorio apartado, et este era cual se lo querian los Fijosdalgo y Labradores, naturales de aquella tierra de Alava”, eta '''Arriagako Kofradia''' osatu zuten lehen aginpidean egonak zirenek. Hau, lur sail handien eta herrien jabe zen “an­tzina‑an­tzinako garaietatik”, jada errege lurrak ziren Gasteiz, Agurain eta Trebiñuko hiribil­duak eta herrixka ba­tzuk izan ezik. '''ARRIAGA EMATEA'''. Kofradiako ordez­kariak, 1332.ean Calahorrako go­tzaina buru zutela Arriagara iri­tsi ziren, eta ordurako Burgosen zegoen '''Alfon­tso XI.ari''' dei egin zioten. Han, Araban ondasunen jabe ziren goi-mailako per­tsonaia mul­tzo baten aurrean “errotikako al­dakun­tzan zegoen nobleziak” erregeari lurrak eman ziz­kion abantaila eta mesede ba­tzuen trukean. Arriagako eskain­tzaren lekuko noble haien seme eta ilobetatik irtengo ziren gero, XV. eta XVI. mendeetan, Gaztelako nobleziaren gorengo kideak. '''Aialako Pedro Lopezek''', XIV. mendearen bigarren erdian jada, nobleziako eran­tzukizun gorenak iri­tsi zituen Enrike II.a, Joan I.a eta Enrike III.a erregeren enbaxadore lanetan eta 1398tik Gaztelako Kan­tzelari Nagusi karguan, 1406ran hil zen urtera arte. Ez da esan beharrik, erregeari Arriagako Kofradiak eginiko emaria borondatez­koa, maila batean baino ez zela izan; izan ere, al­de batetik Kofradiaren menpe zeuden herrixken gainean Gasteizek egin zuen estu­tze ahaleginaren emai­tza izan bai­tzen. “Nolanahi ere, esan daiteke Arabako kofradiakideek, aitoren seme, ez­kutari, apaiz eta nekazariek, garaien al­diei begira zeudelarik, errege­aren eskuetan uztea erabaki zutela lehen beren eskuetan zeukaten orain korapila­tsua, hi­tzarmen eta arauen bidez, gerorako salbatu nahi bai­tzuten, bai per­tsonal­ki eta bai instituzio mailan egoera korapila­tsu horretan zeudenez” <ref>2. Emate hau ezin har daiteke guztiz­ko eta jakinaren gainean eta askatasun osoz egina balitz bezala; izan ere, Ermandadeen mende zeuden herrixketan Gasteizek behar­tzearen emai­tza izan zen. Az­ken batean esan daiteke “al­dien zan­tzuei begira er­ne zeuden Arabako Kofradeek, Aitoren seme, ez­kutariak, apaizak eta nekazariak errege al­dera igaro­tzea erabaki zuten, bai per­tsonal­ki nahiz erakunde mailan murgil­durik senti­tzen ziren orainal­di gataz­ka­tsu batean eskuetan zuten iragana, gerorako salba­tzen saiatuko zen hi­tzarmen eta arau baten bitartez”. M. J. PORTILLA, ''La cofradía de Alava en 1332. V.V.n: Historia del Pueblo Vasco.'' I.ngo libk. 206‑221. or. (Donostia, 1978).</ref>. ==== Nafarroa eta hiru probin­tziak ==== Euskal probin­tziekin Nafarroak zituen harremanak, XIV. mendearen lehen erdian, asal­dura handia nozitu zuten, mugal­deko herri nafarrek gainean zituzten '''bidelapurretak''' zirela-eta, eta, ondorioz, lurral­de haietako Ahaide Nagusi haietako ba­tzuengan, Oinaztarrengan, babestu ziren. Gipuz­koari, merinoarekin adostasunera etortzeko ahaleginak bertan behera utzita, nafarren al­detik '''mendekuak''' etorri zitzaizkion, horrela etengabeko etsaigoa sortu zen eta, nahiz eta Nafarroa eta Gipuz­koako Ermandadeen aldetik adostasunera iristeko saioek egin, ez zuten konpontzerik lortu.<ref>3. Gaiz­kile haien mugaz eta Beotibar­ko gataz­ka sonatuaz, ikus J. ZABALO ZABALEGI, ''El reino de Navarra en la baja Edad Media. V.V.n: Historia del Pueblo Vasco'' (Donostia, 1978) I.go libk. 134. or. eta hur. </ref> Hala ere, liskar horiek ez zuten Iruñeko eta Gipuzkoako kaien arteko '''mer­katari harremanik''' erago­tzi, Lekunberri‑Tolosarako bideetatik eta Bidasoan zeharreko ibarretik, ezta Nafarroako Karlos II.a erregearen zerbi­tzuan, Normandiako (1353) irtenal­dian saripeko zal­dun gisa gipu­tzak jardutea ere. '''HUTS EGINDAKO SARRALDIAK'''. Nafarroako errege Karlos II.a “Gaiztoak” Gipuz­koa eta Arabako jabegoa eskura­tzen saiatu zen, Gaztelako Pedrori Trastamarako bere anaiorde Enrikerekin zituen borroka dinastikoetan eman zion lagun­tza militarraren ordainetan; baita sartu ere egin zen Gipuz­koan,1368an. Halako saio horiek bertan behera gel­ditu ziren, lehenik, Pedro Ankerraren herio­tzagatik, eta dirudienez, herriko jendeak “Gaztelarekin el­karturik jarraitu nahiago zuten, nahiz eta orduko agintaldian hu­tsuneak izan” horrela erabaki baitzuten.<ref>J. A. Garcia Kortazarrek Bilboko portuaren eraikuntza eta garapenari buruz egiten duen gal­dera zilegi da, halako gertakizunen ostean: “Banderizoak ala mer­katariak? 1300ean, on Diego Lopez Harokoak Bilbori bere forua eman zion urtean bertan, “quemaron de noche los de Leguizamón al mayor de los de Martiartu...e forun azotados por el Señor de Vizcaya ... E dende a 20 años quemaron los de Martiartu a los Zamudianos con los Alcal­des de la Hermandad a los hijos de Diego Pérez de Leguizamón e a sesenta omes e catorce mujeres, e ...derribaron la dicha torre”...”En 1337 mató Juan de Avendaño... a Pedro Ortis de Avendaño... siendo primos... La causa porque lo mató fue porque en Arratia manda más que no él, que era tenido por mayor. E porque no dejó fijo, quedó todo el poder de Arratia en el dicho Juan de Avedaño... Se envalentonó Juan de Avendaño y le movió a nuevas y encar­nizadas peleas...Y en 1342 este Juan de Avendaño sendo bullicioso y guerrero e para mucho, fasía guerra al Concejo de Bilbao...Pero tuvo mal fin...En 1356 mató el Conde Don Tello, Señor de Vizcaya, a este Juan de Avedaño, en la villa de Bilbao, dentro de su palacio, etc. etc.”. Beraz, urte horietan “Bilbo gauza zen Santiagoko eliza bezalako bat eraiki­tzeko, katedral neurrikoa; baita beranduago, fran­tziskotarren komentu bati eusteko ere, eta zerbait beranduago, dominikoena eta, az­kenik, zenbait serorategiren jaio­tza bul­tza­tzeko ere. Hiru gertakariok hiri garapenaren aztarnak dira”. J. A. Garcia de Kortazar, ''“Sociedad y poder en la Bilbao medieval”. Bilbao, arte e historia.'' Biz­kaiko Foru Aldundia (Bilbo, 1990) 22. or</ref> ==== Nahaspilen artean edertasuna ==== Elizaren bizi­tzari dagokionez, esan dezagun mendearen az­ken laurdenean '''Mendebaleko zisma''' deritzona gertatu zela (1378‑1417). Espainia eta Baskonia, Avignoneko go­tzainen –lehenik, Klemente VII.a eta gero Benedik­to XIII.a– esaneko gera­tzean, euskal noble bat izan zela, Aialako Pedro Lopez, Elizaren egoera tristeak gehien pena­tu zuena, bere Rimado de Palacio lanean azaltzen denez. Kaosetik urrun ez zegoen elizaren agintaldi baten erdian, bandokideen etengabeko gehiegikerien ondorioz­ko gizartearen ezegonkortasun egoeran, beren haserreen mendeka­tzea eta aginte gosea lege­tzat harturik, ez da erraza gerta­tzen salerosketaren gorakada nabarmena eta ondorioz­ko kultur aurrerapena nola eman zitekeen uler­tzea; baina eman egin zen. Bere ''Bienandanzas y fortunas'' lanean Lope Garcia de Salazarrek konta­tzen dituen etengabeko mendeku odol­tsuetako egutegi horretan katedralak jaso­tzeko eta monasterioak eraiki­tzeko nahikoa denbora eta gogo tartekatzea ezinez­koa dirudi. Gertakari honek, landa-gizartetik hiri-gizartera eta lurral­deen erregimen feudaletik udalerri egiturara igarotzeak, ideia ematen du nolakoa izango zen iraul­tza<ref> Kontraste modura, gogora dezagun, 1368an bertan Karlos II.ak Logroño, Gasteiz eta Araba al­deko beste herriak –Agurain, Kontrasta, Santikuru­tze Kanpezu– nahiko erraz konkistatu zituela, eta bere mende eduki 1372tik 1373ra bitartean. Ikusi J. ZABALO ZABALEGI, o.c. 140. or. Gipuz­koari eta 1200ean Gaztelaren bere “gogoz­ko” itsaspenari dagokionez berriz, historialarien iri­tziak bata besteagandik urrutiratu egiten dira. Dena dela, gertakari hau, hiribil­duen eraketa eta mer­katari­tzaren hedapenarekin lotu behar da. Al­de batetik, Gipuz­koa zabal­kunde al­di batean murgildu zen eta nahitaez berekin ekarri zuen emai­tza soberakinak izatea. Beste al­de batetik, Nafarroako monar­kia lehendabizi eta Gaztelakoa ondoren kostal­deko zerrendan aginpidea izatearen garran­tziaz kontura­tzen hasi ziren beren emai­tzei irtenbidea emateko (Nafarroa Bidasoaren bidetik eta Gaztela Kantauri al­deko portuetatik). Ikusi J. L. ORELLA (zuzen.): ''Guipuzcoa y el Reino de Navarra en los siglos XIII y XIV.'' (Donostia, 1981) 23. or.</ref>. ==== Arte gotikoa ==== Historiako testuinguru honetaz, “gotiko” deritzon artearen kokapen eta lehen zabal­kundea aipa­tzeari eskainitako gure historiaren atal honetarako muga eta “terminus ad quem” bezala '''XIV. mendeko az­ken hamar­kada''' jarriko dugu, zeinetan ikusiko dugun, bai Nafarroan, nahiz beste probintzietan, Euskal Herriaren historian tinkotasun‑puntu bezala hartu litez­keen zenbait gertakari eman zela. == Ar­kitek­tura gotikoaren muina == Europako hainbat eskual­deetan distira nabarmena lortu zuenean, orduan iritsi zen gotikoa Euskal herrira. Giorgio Vasari-ren ustez, godoengandik iritsi zen eta horregatik gaiz­ki deritzon “gotiko” estilo berria erromanikoaren berez­ko garapena izanik, ez da eragoz­pen egituraz eta adieraz­penez guztiz desberdina izateko. Az­ken batean, beste espiritu batek egina baita. Nolanahi ere, “gotikoa ar­kitek­turan osotasunaren muina da –ida­tzi zuen duela gutxi Pier Luigi Nervik–, eta eraiki­tzaileak garen partetik, ez dugu inoiz lortu hura gaindi­tzea. Egituretan erabateko garbitasuna du, gaur egun guretzat inola ere errepikaezina dena”.<ref>Zenbait idaz­le alemanen ustez, gotikoa germaniarren arimari dagokion estiloa da; beste ba­tzuen ustez, al­diz, Europarren espirituari egitura ematen diona da; gotikoa, kristau gizartearen egitura konplexua ala filosofia eskolastikoaren arrazoiz­ko prozedura logikoa adierazten duena dela uste duenik ez da falta.</ref> ==== Katedrala: Eraikun­tza eta apaingarriak ==== Eraikin paradigmatikoa da '''katedrala''', lehengo abade-e­txe erromanikoaren ordez­koa. Nabarmena da oso haren '''egituren berezitasuna''', orain hormak gal­du egin du eusgarri izatearen eginkizuna eta gangen zama toki jakinetan koka­turik, ar­ku sistema diagonalaren eta arbotanteen bitartez, zama hori eraikinetik kanpora eramaten da. Horren ondorioz ganga ez da pieza osokoa, baizik eta el­karren artean menpeko diren lau edo sei osagaiduna, bakoi­tzak egitura plastiko desberdina duelarik. Horrela ondorio bi lor­tzen dira, estiloa berehalakoan bereizi eta ezagutzeko: - bere '''bertikaltasun''' jarraiki eta nabaria - eta bere '''argitasun''' bikaina. ===== Guru­tze-ganga ===== Ar­kitek­turaren historialariek luzez egin duten gal­dera da ea estilo berriaren ezaugarrien artean gainerakoen bereizgarri izan zitekeen '''muin-muineko osagairik''' ba ote zegoen. Aho batekoa dirudi iri­tzia, logikoa denez, eraikinei zabalera eta garaiera handiagoa emateko jaio eta garatu zen estiloa, “'''guru­tze-ganga'''” bikainaren asmakun­tzatik abiatuta. Lehengo ertz‑ganga, ar­ku diagonalen bidez “ikusgarriago” egin nahi izatea, edo zenbait joera gu­txi-asko el­karteko eta nazionalak ala sentimenduei adieraz­pen aparta eman nahi izatea, egun badirudi estilo berriaren al­derdi erabakigarria baino gehiago dela egituretako asmakizun baten ondorioa.<ref>Domus lanean, 710. znb. (Milan, 1990), 30. or. Paloma GILek aipatua, ''El templo del siglo XX''. (Bar­tzelona, 1999) 164. or.</ref> Dena dela, bada gurutze-ganga eraikun­tzako tresneria soil bat besterik ez dela izan uste duenik, baita egituran berrikun­tza egiazkoa ertz‑gangarekin asmaturik zegoela eraku­tsi nahi duenik ere. '''HISTORIA'''. Gurutze-ganga, lehen al­diz, Durham‑go (1096‑1104) katedral erromanikoaren koruan eta Bretainia Handiko eta Normandiako beste elizetan azal­du zen.<ref>Elie Lamberten zenbait lanetatik abiatuta, ba­tzuk, guru­tze-gangen jatorria, kalifa eraginekoa, denen­tzako gil­tzarririk gabeko guru­tze-ganga nerbiodun erromanikoetan ikusten zela zioten.</ref> Baina, Frantziako Erregearen Jabegoetan azaldu zen esperientzia erabaki­tzailea: '''''Saint‑Denis basilikan''''' (l´ile‑de‑Francen) bereziki, Suger abadeak bultzaturik nartexko eta burual­deko kaperetan gurutze-gangak jarri zituztenean. Europan zehar handik hedatu zen sistema, '''''opus francisgenum''''' izenez ezagutzen dena. '''BILAKAERA'''. Guru­tze-gangak eraikun­tzan eskain­tzen zituen abantailak zirela-eta berehala hartu zuten '''zistertarrek''' beren­tzat, horregatik estalgarri-sistema berriaren zabal­tzaile handitzat hartu behar direlarik. Hasieran, eliza arrunta tribunaduna zen; gerora etorriko zen “bitan banatutako horma” deritzona, triforioa sortuz eta katedralari lau maila edo solairuetako al­txaera emanaz. Aurrerago, al­de batera utzi ziren tribunak, bertikaltasuna areagotzeko; ondoren, gotikoaren “mural gardentasuna” iturburuari eran­tzunez, '''''triforioa gardendu''''' egin zen, eta az­kenik deuseztatu egin zen erdiko habeartearen ar­kuteria, gainetan leihate handiak besterik gabe jasoaz, Beauvais‑eko katedralean, esaterako. Prozedura horrekin hau adierazi nahi zen: ar­kitek­turako atal guztiak ez zirela gotiko bihurtu ez al­di berean, ez maila berean. Gaur egun oraindik XII. mendean eraiki­tzen hasitako zenbait katedral handitan ikus daitekeenaren arabera, eraikinaren beheko zatiak –al­daketak artean ezin harrapatuak–, eta gurutze-gangak ezin hobeak ziren. ===== Beste zenbait osagarri ===== Katedral gotikoan, '''eskulturak''' kanpoko ar­kupeetan eta janbetan ar­kitek­turatik askatu egiten dira, mukulu biribileko eta berez­ko balioa izateko joeran. Barrual­dean, '''ezarritako zutabeek''' nortasuna gorde­tzen dute eta ''kapitelak mendekotasunik gabekoak'' dira –maila desberdinetan–, aldiz, '''''gangak''''' ''sei muturrekoak eta terzeletez­koak'' dira. Zutabeak laster gal­tzen dira oinarrietan. Denbora joan ahala, '''gangak''', teknika izugarri bat eraku­tsiz, ''izar eta sarez­ko egiturak'' hartuz joan ziren. Ar­kuetan egitura berriak azal­du ziren XV. mendean: ''karpanelak, eskar­tzanoak, konopialak''. '''Kapitelak''' gero eta txikiagoak ziren, eta gal­du egin zuten egituraren gorengo maila az­pimarra­tzearen eginkizuna; gerora ''“landareki” apaingarriak'' ziren ugari, zerrenda jarraian ''kardu hostoz'' osatuz. ''Idi-begi erromanikoa'' '''arrosa-leiho gotiko''' bihur­tzen da, hiru sarrera nagusietako hormetan jarririk. Ar­ku zorro­tzeko leihate gainetan eta horman zulatutako arrosa-leiho horiek, hasieran egitura zuzenak azal­tzen dituzte barruan; gerora hauek uhindu egin ziren eta diseinua aberastu, nahiz eta beren erradioen banaketa bere horretan gorde­tzen duten. ==== Gotikoaren jatorria ==== Aurreko kapituluan ikusi dugu erromanikoaren sorreran eragin muga­tzailea izan zutela, ekonomia, gizarte, politiko eta erlijioso mailako zenbait gorabeherek. Gotikoari buruz ari garen honetan, an­tzeko oharrak jaso beharrean aurkitzen gara. Artean, estilo berri baten sorreran, bal­din­tza eta arrazoien arteko bereiz­ketak egin behar dira nolabaiteko zorroztasun filosofiko batez hitz egiteko. Adibidez, bal­din­tza ekonomiko eta sozialek erraztu egin zuten gotikoaren jaio­tza. '''BALDINTZA EKONOMIKO, SOZIAL ETA POLITIKAKOAK'''. Gotikoaren erro bakarra gurutze-ganga asmatzea izan zela erakusten ez da gauza oso samurra, besteak beste gotikoa ez zelako ar­kitek­turan soilik gauzatu. Estilo berri bat da, teknika eta egitura estilistiko mul­tzo oso korapila­tsu baten hel­dutasun antzeko bat; lehenik Zistertar Ordenak erabilitako irtenbide ar­kitek­toniko berrietatik letor­keen guztia gaindi­tzen du. Eraikun­tzaren ikuspegi soiletik begiratuta, gurutze-ganga erromanikoaren eral­dake­ta logiko moduan hartu badaiteke ere, onartu beharrez­koa da, halaber, abiapuntu itzel horretan –hiru mendeetan zehar egitura berrien jaio­tza eta garapena sustatuko dituen eragin ahal­tsu horretan–, Europa mailan al­daketa nagusi batek esku hartu zuela, hau da, bal­din­tza eta egitura ekonomiko, sozial eta batez ere politikoari eragingo zion aldaketak. Historialariek ikusia dute Europako herrial­deen ekonomian XII. mendearen bukaera al­dera gertatu zen al­daketa, Europa mendebal­dean nekazal jardueran atzerapena gertatu zen arren, aurrerapen ekonomikoa are gehiago handitu baitzen. Hiribil­duen sorrerarekin beste gizarte mota bat jaio zen –burgusiarena, alegia– eta artisau­tzan eta mer­katari­tzan jardungo zuen tal­de ugari sortu ziren. Nazioarte mailan gorabehera ekonomikoa garatu egin zen, txanponen erabilerak eta Guru­tzadek irekitako Ekial­de Hurbileko joan-etorrirako komunikazio-bideek errazturik. '''Euskal Herriari''' dagokionez, bal­din­tza horiek Nafarroako eta Gaztelako erregeek erraztuak izan ziren, hiribil­duak sortu eta Kantauri al­deko kaietara bideak ireki­tzearekin. '''HIRI-INGURUA'''. Nekazari-giroan ere sartu zen mer­katari­tza-sistema berri hori eta horren ondorioa izan zen hainbat tal­detako harreman-al­daketa, desberdintasunak areagotu eta aurretik zuten oreka hau­stea ekarri baitzuen. '''''Burgesiaren''''' boterea zabaldu eta areagotu egin zen, aldiz, noblezia apur­ka ahul­du eta '''''nekazari-giroko''''' zapal­keta-egoera larriagotu. Dagoeneko hasia zen '''''sistema feudalaren gainbehera''''' eta errege-aginpidearen etengabeko indarberri­tzea, eta haz­kunde horrek presio fiskal handiagoarekin batera, bizimodu zibil eta erlijiozkoan esku-har­tze zuzenago, eraginkorrago eta ikusgarriago bat eska­tzen zuen. Nekazari gehien­tsuenak baserriak utzi eta hirietan kokatu ziren; eta honako hauen garapena beharrezkoa izan zen: zerbi­tzu publiko, industriaren bulego eta mer­katari­tzaren biltegiena; horren guztiaren eraginez hiri ar­kitek­turaren fisonomia al­datu egin zen. Sarritan, egoera berriaren adieraz­le izaten zen, populazio-guneetatik aparte izaten ziren an­tzinako abade-etxe erromanikoen ordez, hiri erdiko '''''katedralaren agerpena'''''. '''ZISTERTARREN ERAGINA'''. Arrazoiz­koa dirudi, beste adieraz­pen moduetan erromanikoaren espiritua gaindi­tzen sumatu aurreko jardueretan nabari den al­daketatik hasten bagara, jakinaraztea hasia zela XII. mendearen erdial­dera jada deskribatu berria dugun ar­kitek­turako tresneria hedatzen '''Fran­tziako uhartean''' eta, mende horretan bertan Nafarroan sartzen “monje zurien” edo San Ber­nardoren semeen eskutik. Espainiako kristauengan XII. mende horren erdial­dera hasia zen klunitarren eraginaren gainbehera, eta horren ondorioz Donejakuerako erromesal­dietan artean zuten eragina txikiagoa zen Zistertarren Ordena berriaren eraginarekin al­deratuz gero”.<ref>E. LAMBERT, ''El arte gótico en España en los siglos XII y XIII.'' (Madril, 1977) 76. or.</ref> === Zister ar­kitek­tura === Nafarroako zistertarren hasierako jatorriari buruz­ko zalan­tzak handiak dira. Nafarroan, Aragoi eta Gaztelako lurren artean kokaturiko bakartegiei dagokienez, arrazoiak badira zenbait agirien benetakotasuna zalan­tzan jar­tzeko; dokumentu horien arabera, Oliba monasterioren eraikun­tza Ramon Berenguer IV. kondeari zor zaio (P. Moret‑en ustez eta haren arabera) eta Tulebraskoa (serorak) nahiz Fiterokoa (fraideak), berriz, Nafarroako errege Gar­tzia Ramirez “Berrezarleari”. Egia da, zistertarren erako harriz­ko lehen eraikun­tzak Nafarroako lurretan ez zirela XII. mendearen az­ken herenera baino lehenago eraiki. Estilo berria monje “zurien” edilen arautegian finkatua zen jada garai horretarako,. '''ESTILO NEURRITSU BATEN EZAUGARRIAK'''. Sobera ezaguna da San Ber­nardok bere Ordenako eraikun­tzei eran­tsi zien espiritu neurritsua. Ez zuten neurri ikaragarririk onar­tzen, eta bai luzean nahiz garaieran ostiko-arkuak erabil­tzen ez zuten lanik izan; beirate koloreztatuak, eta zoladura ikusgarriak debekatuak ziren; ikonografia ere desagerrarazia zen, eta Kristoren guru­tzea besterik ez zuten izaten. Guru­tzezko '''oinplanoa''' hautatu zuten, '''burual­de''' angeluzuzena emanaz; deanbulatorioa edo ingurubidea eta '''kaperak''' ere angeluzuzenekoak. '''Traseptoak''' modu bereko hainbat kapera zituen, bere bi besoetan eginak. '''Estal­kiak''' hasieran parpain-arkudun '''ka­noi‑gan­gak''', xumetasun handiko guru­tze‑gange bihurtu ziren. Estalgarrien zistertar teknikak, gotikoaren lehen une hori erakusten du (''lehen gotiko'' deritzona), eta, harengan erdi-puntuko ar­ku diagonalak kanpora­tzean, parpain-arkuak zur­kaizteko beharra sor­tzen da. Hasierako zistertarrean, barruko ar­kuteria horiek guztiak angeluzuzenez­ko ebakidurazko nerbio soilez osatuak daude. Zistertar elizak gorde­tzen du '''''erromanikoaren aire apur bat''''', ez baitauka arbotanterik eta bere eusgarriak '''oinarriak eta''' '''kontrahormak''' baitira biz­karrean zutabe erdiak finkaturik, horman txerta­tzen direnak zoruraino jai­tsi baino lehen; eta zutabe­txoak angelu edo ukondoetan.<ref> “Oinarrien aurreal­detan zutabe bikoi­tzak ager­tzea langedoziar eskolako ezaugarrietako bat da eta 1171n jada hasia ikusten dugu Tarragonako katedraleko burual­dean, eta 1185ean hasi zen Fiteroko guru­tzerian”. J. M. AZ­KARATE, ''Arte gótico en España.'' (Madril, 1990) 12. or.</ref>Oso gu­txitan ematen dira irudiak '''kapiteletan''', eta ia beti landare-irudiak azaltzen dira apaingarrietan. ==== Fiteroko Santa Maria ==== Iker­keta berrien arabera, '''Fiteroko Santa Maria''' monasterioa, Nafarroako '''''zistertarrik zaharrenetarikoa''''' da eta agian baita Espainiakoa ere. Lehen egoi­tza Yerga mendian izan zuen. Scala Deitik zetozen monjeak ziren, Morimond‑en harikoak eta Tarbeko elizbarrutikoak, Yergako elizan egiten zuten araututako bizimodua, Durandoren zuzendari­tzapean Gaztelako Alfon­tso VII.ak Niencebaseko (1140ko urriaren 25ean) lekua eman zien lekuan.<ref>Hurrengo urtean monjeak Yergatik bi legoatara zegoen baserri honetara lekual­datu ziren. Niancebaseko al­darea Antsok, Calahorrako go­tzainak, zabal­du zuen eta bere lehen abadeak, Fiteroko San Erraimundok beronengandik jaso zuen benedikapena. Santu honek eskatuta, Niancebaseko monasterioa eta bere ondasun guztiak bere zaindari­tzapean hartu zituen Eugenio III.ak.</ref> Baina, leku hartako lehortea ikusi ondoren, berriro ere lekuz al­da­tzera behartuak gertatu ziren. '''''Erraimundo abade Santuak''''' jakin zuen Nafarroako eta Gaztelako erregeen nahiz Aita Santu eta go­tzainen babesa lor­tzen, eta monasterioaren behin betirako egoi­tzan kokatu zen, Fiteron (1152). Hasiera batean monasterioa gaztelaua izan zen. Gaztelako erregeek sortu eta babestua zen eta ondasunik gehienak Gaztelan zituen. Baina, laster hasi zen Nafarroaren arreta erakar­tzen eta, horretarako epaile izendaturik, Bolognako Guido kardinalak erabaki zuen, monasterioa Tutera eta Corellako mugen barruan kokatua zegoenez, Nafarroarena zela.<ref>Tomás MORAL, O. S. B.: ''Monasterios''. T. C. P., 35. znb. (Iruña, d/g) 17. or.</ref> '''Eliza'''. Fiterok, zorionez ongi samar gorde duen elizak –gaur egun parrokia–, bere kapitulu‑gelak eta klaustroak arreta bizten dute apaingarrien soiltasunagatik, zalan­tzarik gabe lehen zistertar arteari dagokion neurritasun bera baitu. An­tza denez, '''1152tik eta 1237ra''' '''bitartean''' eraiki zen dena, monasterioaren mezenas izan zen Toledoko ar­tzapez­pikuak eliza sagaratu zuen urtea delarik bigarrena. Gerora, Inozen­tzio IV.a Aita Santuaren bul­da iritsi zitzaion, 1247an induljentziak eskainiaz. Eliza zistertarren eraikinik zabalenen artean nabarmen­tzen da Espainian. Honen '''girolak''', Veruelakoaren antzekoak, zorroztasunean gaindi­tzen du. Leiho ba­tzuk, kanpoal­dera, jarraian doan mol­dura batez babestuak daude, ez harroin eta ez kapitel, Ira­txetik eta Oz­kabartetik kopiaturikoak dira. Ganga guztiak guru­tze-ganga xumez eginak dira, erdiko habeartearen lehen tarteak izan ezik, XIV. mendean eral­datuak ziur asko. Girolen pilareak zilindrikoak dira eta biz­karrean finkatutako zutabeak dituzte, baina ingurubidearen saihets al­detik soilik. Guru­tzeriaren oinarriek ere biz­karrean finkaturiko zutabeak dituzte, landu gabeko hostoak dituzten kapitelekin. Habearte nagusiarenak al­diz, oso guru­tze egiturakoak dira, zutaberik gabekoak eta kapitel izugarri soilak dituztenak, pilastren kanpoal­derako angeluetan zehar­ka jarriak. Agian honexegatik ikusi behar da zati honetan, E. Lambert‑ek iradoki­tzen duen bezala, '''''Borgoina al­deko eragin''''' zuzenago bat, eliza beraren burual­dea inspiratu zezaketen Akitania al­deko ereduen aurrean. '''Kapitulu-gela'''. Fiteroko kapitulu‑gelari ere apaingarrietan duen neurritasunak egiten dio distira, kapitel landaredun estilizatu nahiz geometrikoek. Mendebal­deko atariaren kapitelak estiloz gotikoak dira, baina fran­tsestuagoak.<ref> J. JIMENO JURIO, ''Fitero''. T. C. P., 72. znb. (Iruña d/g). Ikus bere bibliografia.</ref> ==== Oliba monasterioa ==== Iri­tzi onargarri moduan bederen gaur egun onar­tzen da '''Oliba''' fundazioa Gartzia Ramirez “Berrezarleari” zor zaiola. Lehenengo urteetan zehar, eliza eta lur sailak bil­tzen zituen fundazioak emai­tza modura, jarraian hainbat Aita Santuren pribilejioak izan zituen, emariz jasotako ondasunez baieztaturik. Lehenengo eraikina '''San Jesu Kristo''' deritzon eliza­txo bat izan zen, eta, zenbaiten ustez, 1140ean eraiki zen. Baina, emai­tza nagusia Zarrakazteluko elizarena izan zen, harengandik lur-saila hartu batzuen 1164an (''“ut possint ibi ecclesiam aedificare”''), Iruñean Antso Az­karra errege zelarik. Eraikina, '''1198'''an, San­txo Indar­tsuaren garaian eman zen bukatutzat. Urte horretako uztailean egin zen eskain­tza (burual­dea, al­darea berekin zuela baino ez, ziur asko), urte luzeetako lana izango bai­tzen kapitulu‑gela, klaustroa, logela, jantoki eta sukal­dea buka­tzea. '''Eliza'''. Eliza ''zister arkitektura jatorrekoa'' da: guru­tze latindarra du '''oinplanoa''', hiru habearte eta sei tarte, kanpoal­dera horma‑bular handi eta zabalak dituztenak, tran­tseptua, lau absidiolo zuzen eta zir­kuluerdi-formako burual­dea, Claravalekoaren modura. '''Erdiko habearteak''' 74 m‑ko luzera du eta tran­tseptuak berriz, 39 m-koa. Fun­tsez­ko egitura ''erromanikoa'' da, baina estal­kiaren­tzat '''''irtenbide gotiko''''' baten bila zebil­tzala ere ikusten da, zeren eta, ar­ku zorro­tzak guru­tze-gangaren­tzat prestatuak dituzte. Guru­tze-itxurako harroinek, aurreal­de bakoi­tzean, ezarritako zutabe bikoi­tzak dituzte zehar­kako ar­ku eta formeroak bil­tzeko. Ar­ku zorro­tzak barrual­de osoan nagusi badira ere, guru­tzeriaren gertuko bi ar­ku formeroak, erdi-puntukoak dira, honen bidez ikusten delarik XII. mendeko eraikuntza-lanak al­de horretatik eta burual­detik hasi zirela. '''Apaingarri eskultorikoak''' guztiz neurritsuak dira: ''kapitelak'', bi figuratiboez kanpo (sirenak eta barregarriak), gainerakoak landare gaiak dira, betiere kapitel beraren kopari neurriz egokituriko gaiekin. Zaharrenak liratekeen kapiteletan, burual­de eta absidiolo al­deko kaperetakoak dira landare abera­tsen eta ugarienak dituztenak. ''Lepazuriak'' ere oso finki landuak daude, arroba, hosto mutur eta zin­tzilikako pinaburuak dituztela... gai kontutan eskulturagileak ''zisterraren lehen soiltasunarekiko'' begirunea azal­du nahi balu bezala, baina, ''formen edertasunekiko'' iaiotasuna eta sentiberatasuna ezkutatu nahi ez balitu bezala. Elizako kapitel guztiak daude hiru baketa handiko mol­duraz osatuak, non inposta jarraiki bat dirudien. '''Tran­tseptuak''' bost tarte ditu, eta beren angeluetatik bereizita dauden zutabe fin eta garaiek ojiban zehar doazen ar­ku formeroak bil­tzen dituzte. Ar­ku toralak zorro­tzak dira, eta diagonalak, hiru baketaz osatutako mol­duraz ingura­tzen dute plementaria. Barrual­dean gangak kupula baten zirrara eragiten du, kanpoal­dera berriz, kanpandorreko ok­togonoz­ko zinborio dotore bat irteten da. '''Guru­tzadurako kaperak''' al­de bakoi­tzeko bi dira. Oinplano karratua dute eta guru­tzeriaz­ko tarteak dituzte. Erdiko kapera, an­tzinako “San Jesu Kristoren kaperaren” kopia zeha­tza dena, jarraian doan bi tartetako kanoi‑erdiko ganga zorro­tzez eta, lurretik irteten diren ezarritako zutabe gainetan, el­kar­tzen diren lau nerbioduraz, zati­tzen den esfera laurdeneko ganga batez estal­tzen da. '''Burual­de''' osoa txaranbeldu sakonekoa da eta isur­tze luzea eta jatorriz­ko hu­tsartea hirukoizten duen bost erdi-puntuko ''hu­tsarte edo bao'' eder eta urratuek argiztaturik ager­tzen da, eta eguz­ki jaio berriaren argia abside gainean astiro irrista­tzen utziz. Saihe­tsetako habearteak baino pixka bat gorago al­txa­tzen denez erdikoa, bere leihateek ezin dezakete garaiera handirik izan. Monasterioaren al­derdi ba­tzuk, esate baterako, elizako '''atariak''' –harburu­txoak, jarraian doazen kapitelak, eta abar– erromaniko espiritua bal­din badu ere, baditu XIV. mendekoak diruditen edergarriak.<ref>J. JIMENO JURIO, M''onasterio de la Oliva'' . T. C. P. 66. znb. (eta berak aita­tzen dituen idaz­leak); H. Mª. MARIN, ''Abadia cisterciense de la Oliva. Historia y arte.'' T. C. P. 242. znb. (Iruña d/g).</ref> '''Klaustroa'''. Olibako klaustro ederraren diseinuak, zistertarren estilo ortodoxoa urruti uzten du. XIV. eta XV. mendeetan burututako lanak dira, eta Iruñeko klaustroaren garaikideak direnez, beranduago aipatu behar­ko ditugu, nahiz eta bere lau hormartetako gangak –6 tartetakoa bakoi­tza– horma erromaniko zaharretan eta kanpoal­deko ostikoetan kontrajarriak dauden. [[Fitxategi:Irantzuko monasterioa.jpg|thumb|Irantzuko monasterioa]] ==== Iran­tzuko monasterioa ==== Andia mendilerroaren oinetan eta Lizarratik 8 km‑ra, '''Iran­tzuko''' monasterioa, Fiterokoaren an­tzera, ''Scala Dei'' (Gaskonia) monasterioari eginiko emari moduan sortu zen eta Parisko Pedro go­tzainak fundatu zuen '''1174'''an. Badirudi hasiera batean han erromaniko aurreko monasterio bat izana zela, eta ondorenean baita beste beneditar erromanikoa ere. Zistertarren bakartegiak Antso Az­karra eta bi Teobal­doren al­detik etorritako emari ugarien lagun­tza jaso zuen. Mende luzeetan eraitsirik egon ondoren, berriki '''zaharberritu''' da eta gaur egun fraide Teatinoak bizi dira bertan. Monasterioaren zatirik garran­tziz­koenak dira eliza eta klaustroa. '''Eliza'''. Hiru habearte eta hiru horma-atal zapaleko absideak dituena da eliza. Gangek Olibakoak baino nerbiodura-profil aurreratuagoak dituzte. Hala ere, hormaren zenbait puntutan, aurrez ikuskatu ez ziren guru­tzeriarentzako tupusteko sostengu gisa gangen abiapuntuak ikusten dira. '''Klaustroa'''. Elizari biz­karrez ezarritako klaustroa aur­ki­tzen da: bere bi hormarteak erromaniko estilokoak dira; beste bietan gotikoa ager­tzen da. ''Sukal­dea'' eta ''kapitulu‑gela'' ere gotikoak dira; az­ken hau txikia eta xumea da, klaustrora begira dago erdi-puntuko ar­kuaz eta al­de banatan leiho bakar bat duela.<ref>J. JIMENO JURIO Iranzu. T. C. P., 69. znb. (Iruea, d/g). Ikusi, berak aipatutako beste idaz­le ba­tzuk.</ref> ==== Beste fundazio batzuk eta eragin zistertarrak ==== '''FUNDAZIOAK'''. Nafarroan lekaime zistertarren beste fundazioak ere izanak dira: '''Tulebrasen''' (Espainiako lekaimeen zaharrenetarikoa), '''Mar­tzillan''' (Karitateko Andre Mariarena) eta '''Lizarran''' (Salasko Andre Mariarena); eta gaur egung­o Nafarroako mugetatik kanpo badago, halaber, nafar erregeek sortutakoa izan daitekeen beste moja‑etxe bat '''Barrian''' (Arabaren iparral­dean), Burgosko Las Huelvas monasterioaren kidea izan zena; baina toki hauetan ez da geratu zistertarren arte­tzat har daitekeen ezer. '''Eraginak'''. Nafarroan zistertarrak sartu aurreko eraikin askotara ere iri­tsi zen estilo honen ortodoxia, edo XIII. eta XIV. mendeetan eraiki ziren beste batzuetara. Ba­tzuk gogora di­tzagun. '''Ira­txeko monasterioaren elizari''' zisterraren eragina Oz­kabertetik zehar dator­kio; eta habearteetako harroinetan finkatutako zutabe bikoi­tzetan ikusten da; zehar­kako ar­kuak baino askoz beheragoko mailan jarritako ar­ku diagonalen abiapuntuetan; kapitel askotako xumetasunean eta hu­tsarte ba­tzuk inguruan dituzten baketa handi xumeetan (Fitero eta Oz­kabartekoan). Aurreko atalean esan dugunez, zistertarren eragina oso itsatsia dago, halaber, '''Tuterako katedralean''', “eskola berriaren eraikun­tza teknika onak, erromaniko apaingarrien aberastasunarekin”<ref>A. M. N. IV. libk., (Iruñea, 1973), 72. or.</ref> ongi uztar­tzea lortu baitzuen. Guru­tzeriako pilareek beren aurreal­de guztietan zutabe bikoteak dauz­kate ezarriak eta baita ukondo­txoetan ere beste ba­tzuk; lehen gotiko languedoziar motatako bereizgarriak, Kataluniako distiraren kutsua dutenak. Gogora dezagun Tuterako kolegio‑elizako al­darea Tarragonako ar­tzapez­piku On Ramón Rocabertik sagaraturikoa. Era berean, Olibako elizaren imitazioren bat ikus daiteke burual­dean ere, zeren eta erdiko kainoi zorro­tzak guru­tzeriaz­ko tarte zuzen bat bai baitu eta zir­kuluerdi-formako gunea, zehar­kako ar­ku bertikalean hil­tzen den erradioz­ko nerbioez sendoturik. '''Oliteko Santa Mariak''' ere badu zistertarren ukiturik, habearte bakarraren oinplano xumean eta angeluetan kontrahorma sendoz finkatua dagoen burual­deko abside poligonalean –gainerako habeartean errepika­tzen direnak–, non hormura gainetako gangen bul­tzada senti­tzen duten parpain-arkuek.<ref>Oliteko Santa Mariari buruz, ikus, BIBLIOGRAFIAN, J. JIMENO JURIO, TORRES BALBAS eta J. M. AZ­KARATEren... lanak.</ref> <center><nowiki>***</nowiki></center> Zistertar arteak Euskal Herriko ar­kitek­tura gotikoan sar­tzeko gonbitea egiten digu. Baina, esan beharra dago '''hautaketa zorro­tza''' egitera behartuak daudela, eta gotikoari dagokionean, benetako arte balio berezia eta nabarmena duten eraikin eta lanak baino ez ditugula aipa­tuko, dela Nafarroan, dela beste lurral­deetan. === Nafarroako lehen ar­kitek­tura gotikoa === '''NEKAZARITZAN OINARRITURIKO EKONOMIA'''. Goiz Erdi Aro bitartean, Europan gainerako eskual­deetan bezala, Euskal Herrian joera berak bizi­ ziren demografiari, ekonomiari eta gizarteari zegoz­kienetan. Euskal gizartea erabat zegoen nekazari­tzan oinarrituriko ekonomiaren baitan. Nagusi ziren XI. eta XII.aren hasieran, lurrarekin bat eginda bizi ziren lurjabe eta eliz agintariak (monasterioetako abade, baroiak, jaunak, ahaide nagusiak eta abar) eta nekazari eta abel­tzain zen populazioa eta zerbi­tzuetako populazioaren (nekazarien morroi, behar­tsu, eta abar.) arteko harremanak ia feudalak. '''HIRIBILDUEN JAIOTZA'''. Baina, nekazari mul­tzo handi batek, XII. mendearen bukaeran eta XIII. mendean zehar, etengabe lurrak utzi eta hiribil­duetan finka­tzeak industria eta mer­katari­tzaren garapena sustatu zuen eta honek '''''krisial­di sozial eta politikoa''''' ekarri zituen, Europako gainerako herrialdeetan bezalakoa. Euskal Herrian, '''''foruen eta hiri‑gutunen''''' bidez­ sorturiko hiribil­duak fundatzeak egitura ekonomiko eta sozial baten ekarpena egin zuen; hain zuzen ere, lehen noble nekazariekin jasan behar izan zituzten egoeraren al­dean oso bestelakoa. Inola ere al­dakun­tza oso astiro joan zen, eta XV. mendearen aurreko al­di horretan '''''gizartean etengabeko ezadostasun''''' giroan, historialariaren arreta ezerk pizten badu, irtenbide tekniko eta estilistikoetan profil berriak azal­tzen zituen '''''erlijioz­ko artea''''' bul­tza­tzeko eta gara­tzeko gogoa eta baliabideak izatea da. ==== Nafarroako fran­tses gotikoa ==== ===== Orreagako kolegio‑eliza ===== Orreagako '''kolegio-eliza''' XI. mendearen az­ken al­derako bederen eraikia zegoen beste eliza baten ordez­koa da. Ostatu sonatua duen eliza da, hau da, 1132an Ibañetako tontorretik mendi magalera eta Donejakueko gal­tzadaren er­tzera lekual­datu zen. San Agustinen kanonikoek gober­na­tzen zuten ostatu horretan erromesek eta gaixoek zerbi­tzu egokia aur­ki­tzen zuten eta horregatik go­tzainen pribilegioak merezi izan zituen, baita XIII. mendeko oler­kari batek eskaini zion latinez­ko gorespenezko oler­kia ere –ba­tzuen ustez, Radako Rodrigo Jimenez go­tzainarena da; delako latinez­ko poemaren eskuizkribua kolegio‑elizan jasoa da. Eliza desitxura dago suteak (1445), hondora­tzeak (1609), konponketak eta eraberri­tzeak jasan ondoren. Ez dira jatorrizkoak ez sarrerako arrosa-leihoa, ez tinpanoa. Hori guztia gu­txi balitz bezala, 1940tik 1945era zaharberri­tzeko saioetan eraberriturik, bere hasierako edertasuna gal­du zuen: beirateak, pulpituak eta al­dareak jarri ziren, eta Birjinaren irudiaren gainean zilarrez­ko bal­dakinoa, Gironakoaren kopia. '''Eliza'''. Agirietan azal­tzen denez, An­tso Azkarrari esker egina izan zen eliza eta '''''hiru habeartetakoa''''' da. Erdikoa albokoen gainetik igo­tzen da eta burual­de pentagonala­ du eta leihate galantak horma nagusietan. Ez da oso handia; 25 m ditu luzean eta 18 m zabalean eta 15 m garaieran. Bost tartetako habearteak, txandaka diametro desberdineko zutabeez bereiziak daude (0,94 m eta 0,72 m); berauek, kapitelak bitarteko, sei zatiko gangetako nerbioak zutitzen dituzte, hormetan ezarritako zutabe­txoen bidez. Harriz­koak diruditen gangak, itxuraz atal­ak diruditen arren, adreiluz­koak dira. Torres Balbásen iri­tzian, jabego frantsesen eraikin gotikoetan –Paris al­dekoetan, batez ere– jakituna zen ar­kitek­toa fran­tses bat izango zen egilea dirudienez, zeren eta Orreagako elizak jarrai­tzen ditu ''XIII. mendearen hasierako katedralen ereduak'', hala nola, Sens, Noyon, Senlis, Bourges eta Pariskoak. Horien antzera, tarte bakoi­tzak lau ar­kuko '''''triforio''''' lerden bat du, eta bere gainean ''arrosa-leiho'' zabalak ireki­tzen dira; Jouy‑le‑Moustier-en eta Marey‑Marly‑en gerta­tzen den bezala. Parisko katedralean bezala, honen euskarriak '''''zutabe zilindrikoak''''' dira. Nafarroan, lehenengo al­diz ikusiko dugu gangen zama kanpora bota­tzen duten '''''arbotanteak dituen eliza'''''. '''Orreagako eredua'''. Gogoan hartzekoa da Orreagak duela Penin­tsulan ikusi zen '''lehen fran­tses gotikoa''', eta Leon, Burgos eta Toledoko katedralik bikainenak ondorengo estiloari dagoz­kionak direla, “gotiko dirdira­tsu” deritzonari, alegia. Orreagako eliza “eskola egina”<ref>A. M. N. IV. libk. 107. or.</ref> izango zen, '''''Zangozako Santiagon''''' ''imitazio'' bat aur­ki­tzen baita. Eliza horren barrual­de erromanikoa al­datu egin zen, al­de ba­tzuetan zir­kulu-formako ebakidura duten oinarriak ezarriz, haien gainean gangen nerbioak, angeluzuzenez­ko tarteak –sei zatitakoak, Orreagan bezala– jaso­tzeko biz­karra finkaturiko zutabeak zutitzen direla. Horien baoetan, idi-begiak aur­ki­tzen ditugu, baita mainel eta trazeria xumez­ko beste ba­tzuk ere. '''''Agilarreko San Bartolome ermitako''''' absideko gangetan eta bere sartal­deko fa­txadaren hormapiko soil‑soilean ere hainbat zistertar eragin suma­tzen da. ===== Baionako katedrala ===== [[Fitxategi:Baionako katedraleko barnealdea.JPG|thumb|Baionako katedraleko barnealdea]] [[Fitxategi:Baionako katedraleko ganga giltzarria.JPG|right]] Ipar Pirinioetako Baskonian altxatako eraikin gotikoetan nabarmenena '''Baionako''' katedrala da, inolako zalan­tzarik gabe, Lapurdiko hiriburuan –garai bateko Lapurdumgo hiriburuan. Eskual­de honek ingelesen menpe bazerama­tzan mende eta erdi, Goiz Erdi Aroko eliza baten ordez­ko katedrala eraiki­tzen hasi zirenean <ref>Baionako katedralaren datari buruz, ikusi E. LAMBERT, O.c., 240‑247. or.</ref>: Baina, ez zen soilik Ingalaterra izan, eraikin berriari ukitua ematen jardundakoa. Eraikuntza-lanak XIII. mende hasierakoak badira ere –1258an jasandako sutearen ondorengoak–, egitura XIV. mendekoa da, '''gotiko dirdira­tsu estilokoa'''. '''Elizak'''. Hasteko, oinplano guru­tze latindarra du, baina alboetan eran­tsi zaiz­kion kaperak direla-eta, ez da ikusten kanpotik. Itxura bikainekoa da, 80 m baditu luzean eta 33 m zabalean, bere gangak 26,50 m-ra iristen dira garaieran, eta baditu hiru solairuko zaz­pi tarte. Iparral­detik sei kapera eta bataiategia eran­tsi zitzaizkion. Elizaren espazioa hegoal­detik ere zabal­du egin zen, klaustroko lau hormarte mol­datu eta kapera bakar bat osa­tzeko –San Leonena– eta elizan baitara­tzeko; eta beste tarte bat –guru­tzaduraren eskuinal­deko hegalari zegokiona izateagatik, gainerakoak baino zabalagoa– ere klaustroari ostu egin zi­tzaion sakristia egiteko. Eraikina '''''triforio''''' batek zehar­ka­tzen du al­denik al­de, elizaren beheko ar­kuen gainetik. Honen atzetik distira­tzen dute XIX. mendean zaharberritutako '''''errenazimentu garaiko beirategi''''' ederrek. '''Ganga‑gil­tzarri''' ba­tzuetan '''''Ingalaterraren koroaren armak''''' ezagut daitez­ke (hiru lehoinabar) eta besteetan berriz, lirain azal­tzen dira '''''Fran­tziako lirioak'''''. '''Burual­dea''', Lamberten ustez, Soissons‑eko katedralean inspiraturiko bi kapera karratu (al­de banatan bana) eta poligonoz­ko bostek osa­tzen dute deanbulatorio batez el­kar­tzen direlarik. Beraren aurrean, atxikitako lau zutabe­txoz osaturiko sei oinarriz inguratua dago '''presbiterioa'''. '''Klaustroa'''. Elizaren esparrura sarturiko klaustroaren ipar al­derdiak baditu hiru hegal, mul­tzo homogeneo orokor bat osatuz. Baionako katedralaren '''kanpoal­deko ikusmira''' bikaina da. Harri eta zur gera­tzekoa da haren leihateen garaiera eta ostiko-arku andana osorik ikusita, dorre­txoz koroatutako kontrahorma eta guzti. Harriaren kolore argiagoa dela-eta, erraza da XIX. mendeko eraikinak bereiztea: lehenengo hegoal­deko dorreari eran­tsitako gezia, eta iparral­deko dorrea bera ere, 80 m‑ko gezi batek koroa­tzen duena. ==== Espiritu Santuaren kapera ==== Sonatua da Baionan, halaber, an­tzinako '''Espiritu Santuaren kaperatik''' geratzen dena: Aturriren gainean eraiki zen zubi bat zela-eta ospitale batekin batera erromes eta bidaiarien­tzat eraiki zena. Luis XI.ak 1483an kolegio‑eliza bihurtu zuen, eta mul­tzo osoa eraberritu egin zenez, ezin jakin dezakegu nolakoa zen jatorriz­ko kapera gotikoa. ===== Oloroeko katedrala ===== Oraingoz, ipar Pirinioetako eskual­de horretatik irten gabe, aipa dezagun '''Oloroeko Santa Mariaren katedralera'''<ref>Oloroeri buruz, ikusi E. LAMBERT, O.c., 244. or.</ref> igaro zela Baionako katedralaren plano bera, burual­deko erradioko kaperen batasuna, hain zuzen ere, eta, hemen merezi du aipamen bat gertutasun geografiagatik eta Biar­nok Nafarroa Beherearekin sarritan izandako harreman politiko eta kulturaz­koengatik bada ere. ==== Beste eraikin gotikoak ==== Elie Lambert gotiko historialariaren ustez, erromanikoa Espainian –iparrean nahiz sartal­dean– sakonki girotua gertatu zen, “hainbeste girotu ere, non, Nafarroak bere horretan leial jarraituko zuen ia XIV. mendera arte ere”.<ref>Ibidem, 21. or.</ref> Eta egia da, zistertarren elizak eta Orreagakoa al­de batera utzita, Euskal Herrian ez direla '''''XIII. mendeko az­ken urteetan''''' baino sortzen, aur­ki daitezkeen eliza gotiko zaharrenak. Bil­duma honetan gure arreta merezi duten eraikinak az­pimarratuko ditugu, beren eraikun­tzako kronologiaren arabera. ===== Oliteko Santa Maria ===== Zerrenda honetan lehenengoa da aipatu berria dugun '''Oliteko Santa Mariarena''', halakoxe zistertarren eragina duena. Eraikitzen XIII. mendearen lehen herenean hasia izanik ere –dokumentuetan '''1243'''an ager­tzen da–, mende horretan zehar burutu zen. Egia da, bai, estalgarriaren egiturak erromaniko al­dera bultzatzen gaituela, ar­ku zerrendak direla-eta. '''Eliza'''. Habearte bakarra du, angeluzuzenez­ko ebakidura duten nerbio sendoz osatutako lau zati soileko tartez estal­tzen da. Eraikinaren oinetako koruari dagokion guru­tzeria ere gotikoa da, aurreragoko joera gehiago an­tzematen bazaio ere –1300 al­dekoa ziur asko– eta gainerakoa baino garaiago kokatua dago. Kapera nagusia, zistertarren loreak gogoratzen dituzten landarez­ko kapitelen gainetan buka­tzen diren zutabeetan kokatutako baketa-nerbio hirukoi­tz galloidun gangaz estal­tzen da. '''Jauregi mul­tzo''' batean bil­durik gel­ditu zen eliza, hori dela eta kanpoal­deak ez dira apartean gera­tzen, burual­dea izan ezik, guztiz gazteluan txertatua baitago, eta atariari, Az­karateren ustez, Balearretako eragina sumatzen zaio.<ref>J. M. AZ­KARATE, O.c. 46. or.</ref> Elizaren fatxadaren beheal­dean atari gotiko txaranbeldu eder bat da nagusi, eskulturak babesten dituen trilobilatuzko ar­ku-frisoz erdiratua. ===== San Satur­nino (San Zer­nin) Iruñekoa ===== Iruñean, '''San Satur­nino''' –San Zer­nin– oso interesgarria da. Historialariek bere berezitasunagatik aipatzen dute.<ref>Iruñeko San Zer­nini buruz, ikusi aipamenak A.M.N. IV, 134. or.; G. E. STREET, ''Some account of Gothic architecture in Spain''. (Londres, 1963). Ikusi halaber, V. LAMPEREZ, Hist. ''De la Arquitectura cristiana Española'' (Espasa‑Calpe 1930), III, 225; L. TORRES BALBAS, ''Arquitectura gótica''. A. H. VII. liburukian, 221. or.; J. M. Az­karate, ''Arte gótico en España''. (Cátedra ,1990).</ref> Eraikuntza-lanak XIII. mendeko az­ken laur­denekoak dira (1276‑1297), Nabarreriako borroka bukatu eta berehalaxe hasiak. Baina, eraikuntza-lanari buruz­korik ez da agirietan ezer geratu. '''Eliza'''. Habearte bakarra eta oso zabala du (15,30 m ), eta sei zatiko gangez estaliriko bi tarte ditu, 25 m-ko garaieran. Bi­txia bada ere, burual­de zabalak, habeartearen zabalera berekoa denak, bost kaperetara ireki­tzen den pentagono bat marrazten du. Erdikoa gainerakoak baino handiagoa da, eta al­de bakoi­tzean ondoan dauden biek oinplanoa poligonala dute; beste biak karratuak dira eta gainean dorreak dituzte –burgoen arteko borroken oroimenez ziur asko. Erdiko kapera argizta­tzeko, jatorrizko arrosa-leihoen ordez jarriak izango ziren leihate garaiak ditu. Beste kaperak itsuak dira eta kanpotik ikus daiteke haien egitura poligonala. ===== Artaxoako Hesiko San Satur­nino ===== [[Fitxategi:Hesiko Saturnino santua Artaxona.JPG|thumb|Hesiko Saturnino santua, Artaxona]] '''Artaxoan''', nafar lurretan Erdi Aroan eraiki ziren gotorleku ugarien artean, harresi mul­tzo ikusgarria gorde duen hiribil­du bakarra den honetan, Hugo de Conques go­tzainak, 1100ean eliza erromaniko bat eraikiarazi zuen, gerora erai­tsi, eta beste eliza gotiko bati utzi zion haren izendapena eta eginkizuna. Hesiko San Satur­nino eliza eta gotorlekua hesiaren horma-zati gisa, XIII. mendean hasi zen eraiki­tzen. Habearte bakarrekoa da, zabala eta liraina, beren kapitelak gal­du dituzten zutabe gainetan –sorta moduan babesturikoak– guru­tze-gangaz estalirik. Burual­dea poligonala da, eta alboan ikonoz­ko kapitelak dituzten zutabe­txoak ditu, baita ar­ku zorro­tzez­ko hiru leiha­te ere. Eliza berriaren burualdeko horma eraiki ondoren, denbora pasako zen habeartea eraiki baino lehen, burual­dekoen kontrastean, bere leihateen liraintasuna eta argitasuna kontutan har­tzen bada. Ikusgarria du ataria, ar­ku txaranbeldu sakona duena, ar­kuteria itsuez inguraturik eta irudirik gabea eta San Satur­ninoren martiri­tzako eszenak irudietan azal­tzen dituen tinpano eta ateburuarekin. ===== Osagai eta aztar­na gotikoak ===== '''AZTARNAK'''. Historialarien­tzat garran­tzia bal­din badute ere, XIII. mendeko eliza gotikoen artean, zein egoera galgarritan dauden ikusita, ar­keologoentzat arreta gehiago merezi duten aztar­na garran­tziz­koak dituzten ba­tzuk aipa di­tzakegu: '''Vianako San Pedro''' 1250 baino pixka bat beranduago hasi zen eraiki­tzen. Iruñeko San Zer­ninekin badu zerikusia, Iruñekoaren hiruen ordez, presbiterioko erradioz­ko bost kapera dituelako. '''Lizarrako Santo Domingo''', sermolari­tzako asmoz, 1258an sortu zuten eskeko fraideek –domingotarrak eta fran­tziskotarrak–, habearte bakarrekoa eta ar­kuduna antolamendua. '''Lizarrako Hilobi Santua''' (1272) ere, bestea bezalaxe, habearte bakarrekoa zen, guru­tze-ganga xumez estalirik; apaingarritako ar­kuak atarian, ataria ar­ku zorro­tzetako ar­kibolta mol­duratuez ingura­turik. '''BERRIKUNTZAK'''. Nafarroako gotikoaren berrikun­tzak izan ziren: - elizatik bereizita al­txa ziren '''babeserako dorreak: Iruñean''', San Zer­nin eta San Nikolas; '''Guardian''', San Joan Bataia­tzaile eta Santa Maria; - '''kanpandorretako geziak''' ere garai­tsu horretan sortu ziren, '''Oliteko San Pedro''' elizan. '''OSAGARRIAK'''. Era berean gogora di­tzagun XIV. mendean gotiko estiloz osatu ziren eliza erromanikoak: - '''Leireko''' habeartea, orain luzatu eta ter­tzelete gangez estalirik dena, - eta '''Uxueko Santa Maria''' '''UXUEKO SANTA MARIA''' erro‑errotik eral­datu zen eta Birjina honi bere biho­tza emanik, haren gangetako gil­tzarri batean bere armarria jarri zuen Karlos II.a erregeak, alegia. Hasierako elizaren mendebal­deko zatia 1349tik hasita bota egin zen eta ondoren beste eliza berri bat eraiki: bere oinplanoa gradu ba­tzuk ipar‑mendebal­de al­dera al­datu zen norabidez, era honetan eraikin erromanikoaren arda­tza tokiz al­datuz. Zabalean 15 m zituen habearte zabal bat eraiki zen, ganga oso garai batez estalia, kanpoal­deko horma‑bular sendoz arindurik. Hauek arbotante luze ba­tzuez sendotuak gel­ditu ziren iparral­detik eta sartal­deko hormaren muturrean kokatutako bi dorrez, bietatik bat bukatu gabe utzi zena. Hiru habeartetako burual­de erromanikoari eran­tsi zi­tzaion horien zabalerako bakarra.<ref>Torres Balbasek dio Aragoi al­deko zenbait elizen kopia dela Uxue, habeartea ingura­tzen duten esparru garaiak sortuz eta guru­tze-ganga txikien az­pitik horma‑bularrak zehar­ka­tuz.</ref> Nafarroan, XIV. mendean zehar, habearte bakarreko elizak erruz ziren. Kaseda, Munarriz, Bilatorta, Urzainki eta abarretan ikusi daitekeenez, XV. mendean zehar era honetako landa-elizei eu­tsi egin zi­tzaien. '''IRUÑEKO KATEDRALA'''. Iruñeko katedrala eta klaustroa aipa­tzen hasi aurretik gogora dezagun –beharturik baikaude– katedral inguru osoaren barruan hor gera­tzen direla XII. mende hasierako harlandu erromanikoez gain, eliza baino ''lehenagoko gotikoaren arrasto'' prestuak, adibidez: 1. '''On Pedro Rodaren kapera''', txikia, habearte bakarrekoa, burual­de karratua eta gil­tzarririk gabekoa, eta guru­tzatutako nerbioen gangak –XIII. mendeakoak– zehar­kako ar­ku zorro­tzak dituena. 2. '''Sukal­dea''' oso zabala da eta ganga ok­togonala du. Harridura sor­tzen du erdi‑erdian eta er­tzetan tximiniak dituela ikusteak, Espainian ere ez baita horrelakorik; 3. '''Jantokiak''' –gaur egun katedraleko museoa da– zabalera nabarmena du, zor­tzi leihate luze eta estuez jan­tzirik –sei alboetan eta bi buru‑hormetan– arrosa-leiho baten saihe­tsetan. Lau zatiko gangaz estalia dago. Gela handi honek, latinez­ko idaz­kun batean 1330eko data du, Barbazan go­tzainari zor zaiz­kio harren garaiko klaustro berriaren bi hegal. Jantoki honek eta sukal­deak ingura­tzen dute klaustroa. '''KATEDRALEKO KLAUSTROA'''. Iruñeko katedrala eraiki aurreko­a dela esan behar da '''klaustroaren''' eraikin luzea. Eraikuntza-lanak 1280an<ref> Uncastilloko Migel Santxez go­tzainak (1277‑1287) dirua eska­tzen zuen 1286 al­dera, graziak eta bar­kamenak eskainiz klaustroaren eraikun­tzan lagun­tza ematen zutenen­tzat. Eta 1291n agindu bat dokumenta­tu zen “Iruñeko Santa Mariako klaustro lanetarako”.</ref> hasi ziren; eta XIV. mendean artean jarraitzen zuten lanek. '''Barbazana kapera'''. Barbazan go­tzainak egin zuen (1317‑1355) kapitulu‑gela izan behar zuena eta bertan lurperatu zuten; gela eder hau, Barbazana kapera deritzona gaur egun (1319), izar egiturazko zor­tzi al­deko ganga batez estali zen, Toledoko katedralaren San Il­defonsoren zor­tzi al­deko kapera gaztelauaren jatorrikoa, bereziki estima­tzekoa.<ref>J. M. AZ­KARATE, O.c., 58. or.</ref> ==== Iruñeko klaustroa ==== Iruñeko klaustroak al­de bakoi­tzean 38 m-ko karratu ia oso bat egiten du; galeria bakoi­tza zor­tzi tartez osa­tzen da, angelukoak bar­ne, eta erdial­deko seiek leiha­te oso handiak dituzte lorategi al­dera; ia 9 m‑koa da gangen garaiera eta bataz besteko zabalera 5 m‑koa. '''LAU ETAPA'''. Iruñeko klaustro honen deskrip­zioa eta historiako iker­keta osoena eta dokumentuz hor­nituenaren egileek lau etapetan konta­tzen dute eraikuntza.<ref>Clara FER­NANDEZ LADREDA AGUADE eta J. LORDA, ''La catedral de Pamplona. Arquitectura.'' V.V.n, ''La catedral de Pamplona'', 1394‑1994. Ed. Nafarroako Gober­nua, I.go libk. 163‑273. or. Ikusi, halaber, A.M.N., IV, 162 eta hur.</ref> '''1. al­dia. Ekial­deko hegaletik''' hasitako lanak '''iparral­deko hegalaren''' erdiraino iri­tsiko ziren. Jatorrikotzat hartzen den diseinua hemen azal­tzen da: bozel bikoi­tzeko ''oinarriak'', inguruko ''zokaloak'' lau gingilez apainduak, eta kontrakoan ''trilobulatuz­ko ar­kuak''; landare apaingarriak ''ar­kiboltetan''; apaindurez hanpatuak ''kapitelak'', eta tarte bakoi­tzean hiru mainel oso finez eu­tsitako leihatearen ''trazeriak'' –erdikoa zer­txobait gizenagoa– barruan bost ''ar­ku zorrotz'' finka­tzen direlarik, babestutako bitik behin egitura bereko beste bat, eta ''zir­kulu-formako'' hiru ''arrosa-leiho''. Diseinuak lehen gotikoak berea duen eredu xume eta arina jarrai­tzen du. Ar­ku artetan ar­ku itsuak gainjarri ziren geroago. '''2. al­dia'''. Barbazan go­tzainaren eraginez egina da ziur asko (1318‑1355), data horretan bukatua izango zen '''iparral­deko hegala''' eta '''sartal­dekoa''' hasi. Bozel bikoi­tza gal­du egiten dute ''pilareek'', eta gangetako nerbio guztien batasuna osa­tzen; ''trazeriak'' konplexuagoak bihur­tzen dira idi‑begi eta biribil irudi gero eta gehiagorekin, ar­kuarteak apain­tzen dituzten ''ar­ku­txoei'' bizitasun gehiago ematen zaie, eta maila horren gainean klaustro osoa zehar­katzen duen ''baranda kalatu'' bat koka­tu zen. '''3. al­dia.''' '''Hegoal­deko hegalari''' dagokio, eta XIV. mendearen az­ken herenera arte iraungo zuen. Berritasun handiena erlaitz eta barandekin guru­tza­tzen diren ar­kuarteko ar­ku­txoetatik doazen gableteen eransgarrietan dago, marraz­ki kalatuen ''triangeluetan tinpano'' txikiak uzten dituztelarik. '''Klaustro gaina''' eraiki­tzea erabaki zen urte horietan, eta 1472ra arte iraungo zuten lanek. Gain horretara igo­tzeko, erdian begia eta '''poliki sarturiko''' baranda bat duen '''helize‑eskailera''' batetik joaten da. '''4. al­dia.''' Garai hartan, klaustroko lanak denbora luzez gel­dirik egotera behartuak izango ziren, 1348ko izurrite handiaren ondorioak zirela, mendearen bukaerako gertakari politikoak zirela eta 1391n katedral erromanikoaren burual­dea hondoratu zela medio. Hala, '''XV. mendea''' aurrera sartu bitartean ez zuten jarraipenik izango '''XVI. mendean''' bukatu ziren lanek. Az­ken al­di horretan (1492?‑1507), klaustro osoa ia erabat bukatu zenean, '''sartal­deko hegala''' ''ar­kuartez'', ''barandaz'' eta ''gableteez'' jan­tzi zen. Klaustroaren ''mendebal­deko hegalak'' ez du gableterik, baina bere barandak pinakuluz josita daude; gainerako hegalak badituzte gableteak eta er­tzetan pinakuluak dituzten baranda jarraikiak. '''DENA LIRAINTASUN ETA EDERTASUN'''. Halakoxea da, klaustroa osotara ikusteak sor­tzen duen zirrara, lanen luzapenez ezinbestean sortutako ondorioen inkoheren­tziak ikusten diren arren. Az­karateren­tzat, “manierismoaren txanda horretan, ar­kitek­tura gotikoaren adibide hoberenetako bat” da. Lambert eta Torres Balbásen iri­tziz, “inongo klaustro fran­tsesik ezin daiteke Iruñekoarekin parekatu”. ==== Ar­kitek­tura militarra ==== ===== Nafarroako gazteluak ===== Gotiko garaian Nafarroan oso ugaria izan zen ar­kitek­tura militarra, eta mota askotarikoa: - mugen zaintzeko ziren '''gazteluak'''; - seinale '''dorreak''', inoiz­ko erasoen aur­kako defen­tsazko dorreak; - gotorleku-egitura eta -itxura duten '''gazteluak''' eta abar. Gaztelu ugari. “Hirurehun gaztelu baino gehiago, agian” ida­tzi zuen gai honetan jakitun den Jose Mª Errekondok. Horien arteko ba­tzuk ia guztiz desagertu dira; beste ba­tzuk, egoera oso galgarrian daude, Cisnerosen eraispen-aginduak eta betiko bandalismo dela-eta; baina ez da dokumentu bidez guztiak kataloga­tzeko saiakerarik falta izan.<ref> J. ALTADILL, ''Castillos medievales de Navarra.'' (Donostia, 1934), 3 libk.; J. M. RECONDO, Castillos. T. C. P, 22. znb. Nafarroako Foru Al­dundia Argit., (Iruñea, d/g); J. MARTINEZ DE AGIRRE, ''Castillos y Palacios góticos en Navarra. El arte en Navarra''. 12. znb.an, Diario de Navarra Argit.; Aitor IRIARTE KORTAZAR, ''Algunas observaciones acerca del Palacio Real de Olite''. A. P. M. 15ean, 1996, 331‑340. or.</ref> '''DORREAK'''. Nafarroan badira '''erregearenak''' eta '''nobleziarenak'''; hauek, hasieran dorre bakan moduan eraiki ziren, esaterako, Longida ibarrean '''Aian­tzeko''' almenaz­ko guztiz ederrak, ala '''Zilegietakoa''', angeluetan zilindroz­ko kuboak eta guzti dituztenak. Inguruan izaten dituzte barrendegi apalagoak gehigarri eta sarritan '''''dorre­tzar bat''''' ezarririk; zeren eta “XI. eta XII. mendeko dorre xumeari, omen gisa geratu litekeenari, saihe­tsetan beste bi dorre txikiagoak sor­tzen zaiz­kio; hesiak ixten dituzte gortina eta harresiaren barruko poligonoak eta kanpoan uzten ateisilak eta arrasteluak dituen zuloak” (J. M. Errekondo). '''GAZTELUAK'''. Baina gerora sor­tu ziren gazteluak, angeluetan defen­tsarako kuboak dituzten harresi­tzarrez inguraturiko dorrea dutenak. Gogora dezagun adibide modura, zaharberritua dagoen '''Xabier­ko gaztelua'''. Neurri handikoak eraiki­tzen ziren, harlandu oneko hormez, garaiera egokian jarririko murru-arteka zulatuez, kanoi‑zuloez eta matakanez. '''ESKEMA ARKITEKTONIKOAK'''. Eraikin hauen oinplanoari buruz­ko dokumentu zeha­tzik ez den arren eta barruko esparruaren zatiketari buruz­ko ezer gu­txi dakigun arren, zerbait zeha­tzagorik ezagutzen dugu honako hauetako ba­tzuei buruz. '''Zangozako Gazteluaz''' dakiguna da 1390ean gazteluak bazuela “inguruan barbakana, zain‑etxola bat gainean ate nagusi batekin, hiru dorre er­tzetan, ganbara garai bat eta areto handi bat”.<ref>J. MARTINEZ AGIRRE, O.c., 101. or.</ref> '''Garañoko dorrea''' babesten zuen barbakanan ere hiru dorre al­txa­tzen ziren. Teobal­do II.aren (1253‑1270) erregeal­dikoa dela esaten den '''Tiebasko gazteluaren''' aurriek erakusten dute XIII. mendean defen­tsa izaerako nolako errege-gazteluak eraiki ziren: eraikuntza sendoa, oinplano angeluzuzeneko patio bat inguratuz. Horrelakoxea izan behar zuen jatorrizko '''Oliteko gazteluak''' ere. === Arabako ar­kitek­tura gotikoa === ===== Guardia ===== '''Guardiatik''' hastera bul­tza­tzen gaituzte logikak eta kronologiak; zeren eta, hiri hau Nafarroakoa bai­tzen, Gaztelak 1461ean bereganatu zuen arte. Gotikoaren lehen al­di honetan oraindik ez da libratu aurreko al­dian defen­tsarako hain beharrezkoa izan zen erlijioz­ko lantegia konplexu hartatik. Araban eta Nafarroan “harresiak, elizak eta hirigin­tza egitasmo bat beraren az­pian zeuden”. Hauxe gerta­tzen da, besteak beste, Guardia, Agurain eta Gasteiz hirietan, “oso zuhurki hautatutako kokalekuetatik, beren defen­tsarako erabil­tzen dute topografia eta muinoetan kokatuta, inguruko eskual­de osoa mendera­tzen dute, bai begiz eta estrategiaz”.<ref>J. M. AZ­KARATE, O.c., 59. or.</ref> SAN JOAN BATAIATZAILE PARROKIA. Eliza erromanikoan hasi eta gotikoan bukatu zen. Gerora, zenbait estiloz­ko gehigarriekin garatu zen; baina eraikinaren zatirik garran­tziz­koena XIII. mendekoa eta XIV.aren hasierakoa dela esan daiteke. Hiru habearte dituen eliza da, baina XVI. mendean beste bat eraiki zi­tzaion iparral­detik. Zati desberdinak ditu, guru­tze-ganga xumez estalia dago, koruaren erdiko tartea estal­tzen duena izan ezik, hau ter­tzeleteak dituena baita. Atarian izan zen ''arrosa-leiho'' izugarria, diametroz 3,40 m zituena, XIV. mendekoa ziur asko, eta Pilareko Amaren kapera eraiki zenean hormaratua geratu zen. Hiru zir­kulu zentrokidek inguraturiko arrosa-leiho berezi hau, lau gingil­eko sail bat duen zir­kulu batez dago osatua. Abside al­detako hiru kaperetako leihate luzeak –XIII. mendeko jatorrak– horma‑bular sendoen artetik al­txa­tzen dira. Ate baten gainean defen­tsa militarreko dorrea dago zutik, elizatik kanpo gera­tzen dena baina beraren babesean. ERREGEEN SANTA MARIA ELIZA. Honek ere al­dakun­tza handiak izan zituen, eta San Joan Bataia­tzailearen elizan bezala, hau ere erromanikotik gotikora igaro zen. Koruaren atzeal­deko hormaren babesean dauden zutabeak, oinarri ba­tzuk eta koruko eskaileraren gaineko ar­ku zorro­tzeko leihatea ''tran­tsizioko erromanikoari'' dagoz­kiona da. Gaur egun eliza hau zabala da, hiru habeartetakoa; gotikotik, gaur egun behe al­deko bi tarteak gorde­tzen dira, izan ere, XVI. mendean gaineko beste tarte bat eta burual­dea desa­gertu egin ziren, beste errenazimenduko batez ordez­katzeko. Erdi Aroko habearteak terzeletez­ko gangaz estal­irik daude. Lan hau XIV. mendean eman zen bukatu­tzat, atari ederrekoa da bera, eta badu ar­ku zorrotz txaranbeldu oso handi bat, bost ar­kiboltakoa, Apostoluen irudi ba­tzuen gainean tinpanoa apaindurez hanpatua, ar­ku eskar­tzanoa eta bi ate trilobulatu eta Birjinaren irudi airosa duen mainela dituela. Atari hau XVI. mendean osorik itxi zen, izar-ganga itxurako batek estalitako kapera osatzeko. ===== Gasteiz ===== '''KATEDRAL ZAHARRA'''. Gasteiz­ko '''Santa Maria Katedrala''', inolako zalan­tzarik gabe Araba osoan sortutako eraikinik ederrenetarikoa da. Gaur­ egungo eraikin hau beste erromaniko baten ordez­koa da, 1181an Nafarroako errege Antso Az­karrak hiri‑gutuna eman orduko eraiki zena. Burgu zaharrean, goi‑lautada estu baten ipar-muturreko kokapen estrategikoak pen­tsarazten du eliza-gotorleku baten osagaietako bat izan zela, eta hala izan ere; az­ken urteetan egiten ari diren indusketetan azal­du da, jatorrizko eliza erromanikoaren az­piko '''kripta''' argitara atera­tzean, an­tzina Gasteizena zen harresia aprobe­txatuz eraiki zela eraikina. '''Eliza‑gotorleku''' bat zen, bere inguruko zati handi batean –iparral­dekoan–, Erdi Aroko eliza‑gotorlekuetan ohikoa zen igarobidea salbatu duena. '''Kolegio‑eliza izatetik Katedral izatera'''. Baina gaur kontenpla­tzen dugun eliza honen eraikuntza-lanak '''1340‑1345''' bitartean, Alfon­tso X.aren erregeal­dian hasiko ziren, nahiz eta harrigarria ere baden 1350era arte dokumenturik ez izatea. Eraikina estali aurretik beharrez­koa izan zen liturgia ospakizunak ziurta­tzea, kapera gehigarri bat (1390‑1400) eraiki baitzen, gaur egun parrokia bati dagozkion eginkizunak buru­tzen dituena. Eliza nagusia, '''Santa Mariari''' eskainia, 1498an kolegio‑eliza izatera hartu zuen –Armentiakoa lekuz al­datu zelako– eta 1861ean katedral izatera igaro. '''Eliza''' hiru habeartekoa, oinplanoan guru­tzadura oso nabarmena du eta hiru tarte al­de banatan; besoetara zister estiloko bi kapera ireki ziren al­de banatan, hirugarren tarte trapezoidala girolaren abiapunturako utzirik. Guru­tzaduratik abiatuta habearteek sarrera al­dera bost tarte dituzte; eta burual­detik bost tartetako girola bat hasten da –aipatutako abiapuntuko biak bar­ne–, honi absidean hiru kapera pentagonal ireki zaiz­kio. Habearteen saihe­tsetan, horma‑bularren artean, sakontasun gu­txiko kaperak daude. Oinarrian, zir­kulu-formako oinplanoak dira, gangetako nerbioekin egoki­tzen diren atxikitako zutabe­txoekin. Egia dirudi, lehenengo eraikin gotikoak zurez­ko estal­kia zuela eta, haren ordez harriz­koa egin zi­tzaionean, horma‑bularren kokapena eskasa izan zela, eta eusgarrien eror­tzeak –gaur egun begien bistan dagoena– eraikinaren sendotasuna ziurta­tze aldera, oinarrien liraintasuna eta gangen batasuneko edertasuna suma­tzea eragozten duten eusgarriak –ar­ku apal­du ba­tzuk– gainjarri zirela. Zaharberri­tze lanak, 1962 eta 1964 bitartean egindakoak, lau “ukondo ar­kuak” ken­tzeko egin ziren, hain zuzen ere. Hogeita hamar urte beranduago, badirudi katedralaren egitura berriro ere mugi­tzen hasi dela eta gaur egun sendo­tze-lanak egiten ari zaizkiola. Kapitelak, landare estilizatuak dira ia denak. Gangen guru­tzeria xumea da. Katedral honen ezaugarririk bereziena '''triforioa''' da, pasabide gisa estua bada ere (50 m), eliza osoa inguratzen du, ar­kuak trilobulatuak dira, lau orriko barandak eta mol­durak mul­tzo osoa ingura­tzen duelarik. Oinetan eta guru­tzaduraren sartal­deko angeluetan dauden eskailera kiribiletatik igo­tzen da hara.<ref>L. LAHOZ, ''El Arte Gótico en Alava''. Arabako Foru Aldundia (Gasteiz, 1999) 28. or. eta hur.</ref> '''Argia''' habeartera idi‑begitik sar­tzen da eta burual­dera, berriz, habeartearen lehenen­go tartetik, eta alboetara XIV. mendeko trazeria ziztatua duten leihateetatik. Elizan sar­tzen denari ahaztu ezinez­ko zirrara eragiten dio argitasunak, kanpotik begiratuta bloke itxi baten itxurari kontrajartzen zaiona, eta halaber, triforioa eta arrosa-leihoekin habearteko ar­kuteria zorro­tzen konbinazio jakintsua.<ref>Eliza honen ezaugarriek bazuen zerikusirik Gasteiz bertako San Pedro, Lekeitio, Ger­nika, Bilboko Santiago eta San Anton elizak beste euskal­dunekin, nahiz Oz­kabarte eta Toledo, Palen­tzia, Leon eta abarretako burual­deekin. C. M. V. III. libk., 85. or.</ref> Eliza hau aberasten eta bisitaria hunkituta uzten duen beste osagai bat da '''eskultura-lanen''' ugaritasuna, batez ere, ar­kupeko hiru ateetakoak, XV. mendeko bigarren zatikoak. '''SAN PEDRO ELIZA'''. Batek pen­tsa dezake, propor­tzio oneko triforioak Santa Maria elizari ematen dion edertasunak inspira zi­tzakeela San Pedro elizaren gasteiztar eraiki­tzaileak; inola ere, Santa Marian artean lanean ari zirela, San Pedro eliza eraiki­tzen hasiak izango baitziren. Bada oraindik eliza honi buruz­ko 1257ko dokumenturik, baina litekeena da egungoa baino lehenagoko eliza bati buruz­koak izatea, al­derdi ba­tzuetan behin­tzat. Hiriko harresiari atxikirik eraiki zen, honek oraindik ere bere horma zati ba­tzuetan gorde­tzen diren '''''gotorlekuko zenbait ezaugarri''''' azal ditzakeelarik. '''Eliza'''. Hiru habearte oso motz ditu, hiru tarte besterik ez tran­tseptutik hasita. Honek guru­tze-ganga xumez estal­tzen diren bost tarte ditu; koruari eta guru­tzeriaren hegoal­deko muturrari dagoz­kionak izan ezik, ter­tzeletez­koak baitira. Burual­dea bi­txia da, oinplano guru­tze latindarrari dagoz­kion abside al­deko hiru kaperei, laugarren bat eran­tsi baitzi­tzaion Ebanjelioaren al­detik, laugarren habeartea horrela osatuz. Erdiko absideko kapera heptagonala da, beste hirurak, aldiz, pentagonalak. Lau kapera hauek leihate luzangak dituzte, kanpoal­­dera ordea, horma‑bular sendoak. Guru­tzaduraren aurreal­dean, ez­kerrera, badu katedral zaharreko bao hiru trilobulatuak eta lau orrien kalatuz­ko barandak kopiatuak dituen triforio bat. Burual­deko eta guru­tzadurako oinarriek lau al­deko gune bat badute atxikitako lau zutabe­txorekin. Kapiteletan landare errealista samarrak nabarmentzen dira; badira ukitu erromaniko sakona duten animalia-irudiak dituztenak ere.<ref>M. PORTILLA, El arte en los templos vitorianos. (Gasteiz, 1981); Ikusi, halaber, C. M. V. III, 148. or.; L. LAHOZ, O.c. 32. or. eta hur.</ref> '''''Gasteiz­ko beste elizak''''' Arabar gotikoak eman duenetik garran­tziz­koenen aipamena nahitaez laburtu beharrez, ez dugu gogoratu baino egingo XIII. eta XIV. mendeetan zehar, hainbat eliza gotiko eraiki zirela eta ba­tzuk jada desagertuak direla, esate baterako, '''San Il­defonsorena''' –Gaztelako errege Jakin­tsuak sortua–, eta dominikarren eta fran­tziskotarren komentuetako elizak. Zutik iraun dutenen artean aipamen bat merezia dute: - '''San Migel''' eliza, fun­tsean Santa Mariarena bezain zaharra, XV. mendean zehar eraiki zen, eta ondorengo mendeetan berritu eta eral­datu; - eta '''San Bizente''', hiru habearte dituena, XV. mendean hasi eta hurrengo mendean hallenkirchen edo euskal areto-eliza eredura egokitu zen; gerora atal berezi bat eskainiko diogu.<ref>G. LOPEZ DE GEREÑU, ''Dos noticias para una monografía de de la parroquia de San Vicente de Vitoria''. (Donostia, 1958). B.R.S.B.A.P.ko separata, XIV. urtea, 2. koader­noa; ikusi C.M.V. III, 221. or.</ref> <center><nowiki>* * *</nowiki></center> '''Biz­kaian''' eta '''Gipuz­koan''' gotikotik gorde den ia guztia XIV. mendekoa ala hurrengoa da. Gainera, XVI. mendean artean euskal maisu ba­tzuk gotikoaren formuletan itxirik jarrai­tzen zuten. Biz­kaitik hasiko gara, elizarik zabalenak eta garran­tziz­koenak baino ez aipatzeko. === Biz­kaiko ar­kitek­tura gotikoa === ===== Santiago katedrala, Bilbon ===== Bilbon '''Santiago''' jauna gur­tzen zen XIII. mendean bederen, Begoñako portua besterik ez zenean. Portu‑auzoa 1300an hiribil­du bihurturik, eliza eraiki­tzen hasi ziren, baina ez mendea erdial­dera iri­tsi aurretik. Eta 1379an zabalago­tzea erabaki zen, '''1404'''an ia gaur egun ezagu­tzen dugun bezala gel­ditu zen. Denbora pasa ahala eran­tsiz joan zitzaizkion hainbat osagaiek –kaperak, atariak, arrosa-leihoak eta abar– ia ez dute ar­kitek­tura gotikoaren garbitasun inpresioa eragozten, kontenpla­tzen jartzean. Euskal Herriko eliza gotikorik handiena da, eta az­ken aldiko garbitze eta eraberri­tzean (1997‑2000) euskal eraikin jatorretan adierazten den edertasun zurrunaren monumenturik duinen eta adieraz­korrena bihurtu zuen. '''Elizak'''. Lau tartetako hiru habearte ditu, horma‑bularren artean babestutako kapera txikiak eta txandakako girolak tarteetan dituela, behin trapezoidalak eta triangeluarrak hurrengoan. Az­ken hauek hiru nerbioetako gangez osa­tuak dira, zilindroz­ko oinarrietan buka­tzen direlarik, atxikitako zutabe­txoekin. Guru­tzadurako zehar­kako habeartea bere aurreko jasoeran besterik ez da nabarmen­tzen. Habearte nagusiaren, presbiterioaren eta guru­tzaduraren besoetako paramenduak triforio batek biziago­tzen ditu. Kanpoal­dera triforio itsua bada ere, barrual­dera, Gasteiz­ko katedraleko ia marraz­ki berdinak dituen zutabe­txo ugarien trazeriaz apaindua dago; gainean ditu hainbat trazeria konplexu­ko leihoak. Gangek diagonaleko nerbio soilak dituzte, guru­tzaduraren erdiko tartekoak eta presbiteriokoak izan ezik, hauek ter­tzeleteak eta lokarriak baitituzte. Gangarik garaienari eusten dioten oinarriei tinkotasuna ematen diete arbotanteek.<ref> L. TORRES BALBAS, ''Arquitectura y Escultura góticas''. A.H. VII, 160. or.</ref> '''KLAUSTROA'''. Elizaren ez­kerral­dera heda­tzen da klaustroa, guru­tze-gangaz­ko lau hormartez inguratua dago eta trazeria flamigeroz ederturiko leihate handietatik patio karratu batera ematen du. '''ADEITASUNA ESTILOETAN'''. Girolaren berezitasuna, berriki esan dugunez, tarte trapezoidal eta triangeluar zatituetan Hispaniako zenbait katedralen an­tzeko diseinua aur­ki daiteke, baina Torres Balbásek, Bilboko portuko mer­katari­tza harremanak gogoratuz, nahiago du Fran­tzia, Flandria eta Normandiako elizekin, eta askoz zeha­tzago esateko, Normandiako '''''Caudebec‑eko katedralarekin''''' dituen ahaidetasunak aipatzea.<ref>J. A. BARRIO LOZA, ''Iglesia de Santiago, Bilbao''. M. N. E.n, III libk. (Bilbo, 1985) 85. or. eta hur. J. IBARRA, ''La basílica de Santiago''. 1950; T. MARTINEZ, ''Del Señor Santiago''. (Bilbo, 1982).</ref> ===== San Anton, Bilbon ===== Honen eraikun­tza data eta apaingarri dituen osagai ba­tzuen estiloa dela eta, '''San Anton''' parrokia‑eliza '''gotiko berantiarraren''' atalean aipatu behar­ko li­tzateke; barruko soiltasunagatik eta Santiagoko katedralarekin egituraz eta itxuraz duen an­tzagatik, '''XIV. mendean''' Biz­kaian eraikitako elizekin ahaide­tasun handiagoa luke. Ibaiaren ondoan egoteagatik, kokapenaren estutasunak oso bal­din­tzaturik eraikia izan behar du. Horretan da­tza, bada, bloke trinko eta batua, ia karratua izatea (32 m x 28 m), areto baten antzekoa; beranduago iparral­detik hiru kapera eran­tsita luzatu nahi izan zen. '''Eliza'''. Hiru habearte ditu eta, erdikoa zabalagoa izateaz gainera, alboetako habearteak baino bi al­diz garaiagoa da; berezitasun bat badu, kokapenaren zailtasunak eragindako '''''zenbait arazo''''' zirela-eta, ez habearteak eta ez lau tarteak ez dira neurriz guztiz berdinak; eta ez du absiderik, bere barrual­deko frontisa horma zuzen doi batez ixten baitu. Pilareak zilindroz­ko nukleo handi batez osatuak daude atxikiriko zutabe­txoak eta harroin­txoak dituztela, aurreneko haiek ar­ku perpiañoei eta beste hauek ar­ku formeroei dagoz­kienak. Kapitelak troxa lauen modukoak dira, taulamendu baten an­tzera. Ter­tzeletezko gangaz estal­tzen da erdiko habeartea, alboetakoak berriz guru­tze-ganga xumeez, Epistola al­deko lehen tartea izan ezik, poligonoz­ko oinplanoa duenez, erradioz­ko gangaz estalia baitu. Kanpoko eusgarriak prismaz­ko horma‑bularrak dira, haietan arbotanteak, egitura ziurtatuz bi kokalekuetan finka­tzen direla. Biz­kaia al­deko beste elizetan bezala, San Antonek triforioa itsua du, lau‑orritako baranda duen hu­tsarte trilobulatuez zehaztua; igarobide gisa estua da, beste Biz­kai al­deko eliza handien antzekoa, 60 m ditu. Goial­deko hu­tsarteak, trazeria zabalak dituzten lau bikoiz­ketako ar­ku zorro­tzeko zulo zabalak dira. Lehenengo liturgia ospakizuna 1433ko abuztuaren 5ean egin zela ere gauza jakina da; eta eraikun­tzak nahiz egituraz­ko beste osagaiei eginiko azter­ketak ondorio honetara eramaten gaitu, eliza estal­tzea eta bukatzea '''1500'''az geroztik egin zela.<ref>''Iglesia de San Antón, Bilbao''. (J.A. Barrio Lozaren zuzendari­tza). ''Monumentos Nacionales de Euskadi'', III libk., 67‑81. or.</ref> Gaur egun zaharberri­tze sakon batean murgil­durik dago. ===== Lekeitioko Santa Maria ===== Biz­kaiko '''gotiko jatorrenetarikoa''' dugu '''Lekeitioko Santa Maria''' eliza. Itsasoa aurrez aurre duela gailur batean, eta Biz­kaiko Jaunaren jauregi ondoan eta portura zihoan ate ondotik gertu egoteak ondo­txo adierazten du az­kenik, XV. eta XIX.ean hainbat esku-har­tze nozitu izanagatik, hasieratik eman nahi izan zi­tzaion zabalera, sendotasuna eta tinkotasuna –bost habearte baititu. '''Eliza'''. Gaur egun hiru habearte ditu, lau tarterekin, al­de bakoi­tzean kapera ilara bat duela horma‑bularren artean kokaturik. Baina al­daketa oso serioak egin zi­tzaiz­­kion 1882‑1883ko berrantolaketarekin. Ebanjelio al­deko kaperak, kanpoal­deko ar­kupe bihurtu ziren; alboetako absideak desagertu egin ziren, girolak bereganatu zituelarik; sakristia ere, lehen absidearen atzean Ebanjelioaren ondoan zena, Epistola al­dera eraman zen. Haren hiru absideetatik, pentagonala besterik ez da gorde­ gaur egunera arte. Bilboko bi eliza gotikoren sistema jarrai­tzen duen '''''triforioa''''' du. Igarobide estua da (2,05 m garaieran, eta 0,65 m zabaleran, gu­txi gorabehera), eta '''''trazeria''''' XIV. mendeak berea duena da: lau orridun baranda baten gainean, ar­ku hiru trilobulatuak daude erdi-puntuko ar­kuetan txertatuak. Lekeitioko elizak ez du guru­tzeriarik. Estalgarriari dagokionez, berriz, absideko ganga erradioz­koa da; girolakoak lau zatitakoak, trapezioz­ko diseinu behartu baten gainean; erdiko habeartearen lehen zatia estal­tzen duena, luzetako joskera bat duen lau zatiduna da, gero bi izar-ganga itxurako eta ter­tzeletez­ko beste batek jarrai­tzen dute; gainerako guztiak guru­tzeria xumez egindakoak dira. Aipa dezagun xehetasun bi­txi modura eraikin osoak duen '''''okerdura''''', bere atzeal­deko arda­tza iparral­dera desbidera­tzen duena. '''Kanpotik''' begiratuta Lekeitioko elizak badu nortasunik bere pinakulu eta guzti, '''''arbotante-multzo bikoi­tzagatik''''' eta bere '''''kanpandorreagatik''''', eraiki­tze al­diko istorio luzeak dituena; Epistola al­deko arbotanteei babesgarri zaie hormen sendotasuna. '''ERAGINAK'''. Burual­dearen egituretan Elie Lambertek Gaztela al­deko katedralen eragina ikusi dio, '''''Cuencakoarena''''' batez ere; beste ba­tzuen ustez berriz eragin hori '''''Gasteiz­ko San Pedro''''' elizatik hartua du, zuzen-zuzenean. '''''Ingeles gotikoaren''''' eragina ere ikusi izan da leihateen trazerietan, uler­tzen erraza den eragina, bestal­de, kontutan hartzen bada Kantauri al­deko portuek Normandia eta Ingalaterrarekin mer­kataritza-harremanak izan zituztela, XV. mendean.<ref> Pilar del VALLE LERTXUNDI, ''Estudio arquitectónico de Santa María de Lekeitio''. Kobie‑n. Arte Ederrak, 7, 1990, 51‑84. or.; ''Iglesia de Santa Maria de Lekeitio''. Euskadiko nazio monu­mentuak‑en, (M.N.E.) III, 221‑239. or.</ref> === Gipuz­koako ar­kitek­tura gotikoa === ==== Getariako San Salbatore ==== Euskal lurral­de txiki honetan, garai horretan gorde den eraikin gotikorik deigarriena –bakarra ere esan liteke– Getariako San Salbatore da. Torres Balbásen ustez, eliza hau '''''Bilboko San Antonen''''' inspiraturikoa da. Elizaren barruan (aurreko eliza batean) '''''1397an Ba­tzar Nagusiak'''''<ref>Gipuz­koako probin­tzia mailako bizi­tzaren hastapeneko unetzat har daitez­keen Ba­tzar horietan, erregeren aginduz eta Gonzalo Moro Korrejidorearen zuzendari­tzapean bil­du ziren Hiribil­du guztietako eta bost al­kate­tzetako ordez­kariak, hau da, orduan Gipuz­koan ziren udal mailako erakunde guztietako ordez­kariak. Ikusi Kon­tzeju horien zerrenda J. L. BANUS Y AGIRRE, ''El movimiento municipalista de Gipuzcoa. Las formas de poblamiento en el Señorio de Vizcaya durante la Edad Media''. Biz­kaiko Foru Aldundiak argitaratua. (Bilbo, 1978) 62‑63. or.</ref> egiten zirelako da sonatua: Gonzalo Moro Korregidorearen gidari­tzapean an­tzinako foru-legearen oinarriak onartu ziren eta bandokideen gehiegikeriak zapuzteko Ordenan­tzak ere al­darrikatu ziren. Merezi du barruko edertasuna eta trazuen berezitasuna ikusita gaur­ko elizagatik berarengatik ospe hori gorde­tzea. Gaur­ko eraikinak, '''1420'''an bukatu omen zenak, XIV. mendearen hasieran tradizio erromaniko pilareez eraiki­tzen hasia izan behar zuen, alboetako bi habearteekin batera elizaren zatirik zaharrenak direlarik. '''Elizak'''. Hiru habearte ditu, baina, erdikoa, 20 m garaieran, 31 m luzeran eta 10 m zabaleran dituena, besteak baino garaiagoa da. Hiru tarte dituzte, oinarri zilindrikoz bereiziak daude, zutabe­txo atxikiekin, eta guru­tze-gangaz estal­tzen dira, xumeak dira alboetakoak eta erdiko habeartekoak izar‑ganga itxurakoak, erliebez­ko bustoen egituran tailatutako loretzar moduan gil­tzarrietan buka­tzen direnak. Ar­ku zorro­tzen bul­tzada, berauei dagoz­kien hormen horma‑hor­tzetan bil­tzen direnak, arbotanteen bidez kanpoko horma‑bu­lar lau ba­tzuetara igor­tzen da, '''gotiko estilo klasikoenaren''' arabera. '''DISEINU BITXIAK'''. Eliza honen ezaugarri bi­txietako bat '''''presbiterioa''''' leku garai batean egotea da, bertara igo­tzeko hamalau harmaila igaro behar dira alboetako bi eskaileretatik. '''''Triforio''''' handiak ere arreta pizten du, '''''ar­ku kalatuz''''' buka­tzen da eta erdiko estal­kiaren garaiera harrapa­tzen baitu. Baina, berezitasunik deigarriena oin­planoaren '''''trazadurak duen irregulartasuna''''' da; izan ere, ez hormak dira paraleloak, ez eraikinaren luzetako arda­tzarekin ez du simetriarik gordetzen, eta horma batetik besterako tartea handiagoa da oinetan burual­dean baino. Horretaz gainera, honen eta oinen artean bada metro bateko '''''desnibela''''', hegoal­deko sarrerako ate al­dera mal­dan jarria, honako hau kaleko sestra mailan aur­ki dadin. Gaur egun barrokoa den sarrera nagusiko ate hori, kanpoko arkupe batek babesten du. Arkupearen gainetik '''dorre''' bat al­txa­tzen da, bost gorpuz­kitan egituraturik; oinarrian angeluzuzena da eta goiko al­dean kanpaiak kokatuak dauden lekua oktogonoa izatera iristen da. Getariako elizak, 1836ko karlisten gerratean asko nozitu zuen, eta bere erretaulak eta Andres Arao­tzen harlanduak gal­du zituen; duela gutxi berritu dute. == Lehen gotikoko eskultura monumentala == '''''Eskultura monumentala eta eskultura soltea''''' Arte historialariek eskultura monumentala eta eskultura soltearen artean egin ohi duten bereiz­ketak ez du argibide gehiagoren beha­rrik. Delako bereiz­keta, monumentuen plastika fun­tsean '''apainketa helburuagatik''' soilik adieraz daiteke, esanahia eta balioa ematen dien helburuak berak bal­din­tzen baitu, aldi berean. '''KRISTAU IMAGINAGINTZAREN ITZULERA'''. Bestal­de aipa­tzen ari garen une historiko honi dagokionez, bereiz­keta hori beste arrazoibide osagarri batek argi­tzen du. Erromanikoaren hasieraz eta Goiz Erdi Aroko zenbait mende iraun zuen irudimen plastikoaren gabeziaz hitz egiterakoan, noizean behin kristau elizan sor­tzen den harako hoztasun tradizional edo '''''irudienganako alergiari''''' buruz ari gara, non une horretan, kristautasunaren aurrean (ikonoklasta) edo kristau heterodoxoaren (adopzionista) izaerako ideologia arrasto luzea izan zen kokapenean. Ber­nard de Angers eskola-maisuak, XI. mendean artean, bere erromesal­diko lagunari honela zioen Santa Fe de Conques‑en zilarreztaturiko irudiaren aurrean: “Anaia, zer deri­tzozu '''''idolo''''' honi?”.<ref>Ikusi pasadizo honen kontaketa eta zen­tzua J. PLAZAOLA‑ren, ''Historia y sentido del Arte Cristiano''. B. A. C., (Madril, 1996), 292. or.</ref> Erromanikoak Berant Erdi Aroko Europako kristau-sentiberatasunari hoztasun hori gaindi­tzea eta ''kristau irudimen horren berpiztea'' ekarri zion, baina jakin zuen '''''edergarri ar­kitek­tonikoaren''''' mugen barruan manten­tzen, San Ber­nardok gai­tzetsi egiten bazuen ere. Aurreko atalean, ar­kitek­turari eskainitako al­derdian hau zela-eta, eskultura erromanikoan nabariena zena aipatu genuen. '''ASKATASUN PLASTIKOA'''. Baina, XII. mendearen amaierak natura begira­tzeko eta historiaren egia senti­tzeko modu berri bat adierazi zuen. Oraingoan, irudi naturalen edo gertakizun historikoen errepikapen plastikoak berez­ko balioa izateko premia nabari zen, eraikin-mul­tzo bateko edergarri soil izatea baino haratagoko nahia. Katedralen eliz atarietan eskultura askea izaten hasi zen; '''''estatua bihurtu zen''''', eta apain­tzen zuen tokitik jaisteko eska­tzen zuela zirudien, arreta eta '''''gorespen autonomo''''' bat izan nahi balu bezala. Aurreko mendeetan delako autonomia horren adibide, erlikitegi‑estatua ba­tzuk ez baziren, oso noizbehin­kakoak izan ziren. Erromanikoan berez­koa izan zen ar­kitek­tura esparruan menpeko legea ordez­katu egin zuen '''''askatasun plastikoaren''''' legeak, jatorriz­ko apaingarritako erliebe izaera utzi eta beste izaera bateko eskultura sortuz, hau da, '''''solte edo mukulu eskulturaren''''' izen esangura­tsua jaso­tzen hasi zena. Alabaina, al­daketa hau ez zen bat‑batekoa izan. Atal hau eskain­tzen ari ga­tzaiz­kion gotiko klasiko honek mar­ka­tzen du, bere apaingarri izaera erabat utzi gabe, eskulturak berez­ko balioa har­tzen hasiko den unea. Horrela, XIII. eta XIV. mendeetan '''''mukulu biribileko''''' esan daitekeen eskultura aur­ki­tzen dugu, baina bestal­de, horren zati handi bati ezin diezaiokegu '''''solte''''' esan, izen hori dela eta, sarritan gure elizen '''''apaingarri''''' eta '''''atarietako''''' oinarriz­ko edergarriak diren apaingarriei helburu guztiak kendu nahi bazaiz­kio. Esan dezagun, halaber, lehendik aipatu dugun bezala, estilo berriaren osagairik erabakigarrienetako bat eskulturaren autonomia bal­din bada, guztiz naturala da historialariaren lehen aukera '''giza soina''' izatea, beste edonolako apaingarriri dago­kion al­derdiaren gainetik. Eta al­di berean eskultura figuratibo eta monumentala da ondorengo orriotan azal­duko dena. '''''Eskultura gotiko ugari''''' Eskultura-lan gotiko bikainak ez ditugu soilik Baiona, Iruñea, Bilbo eta Gasteizeko gure '''katedral''' ederretan aur­kituko, baita beste '''eliza''' ba­tzuetan ere. Egural­diaren gogortasunak eta giza axolagabekeriak eragindako kalteak galantak badira ere, garai horretako euskal eskultura ondare guztiak deskriba­tzea, oraindik egin daitekeen gauza dela esan dezakegu, ugari baitira. Hautaketa zorrotz bat egina izanagatik, oso gai­tza gerta­tzen da iriz­pide kronologiko zeha­tzen arabera sailkatu eta ordena­tzea; izan ere, kasurik gehienetan horiei buruzko dokumentu zeha­tzak falta zaiz­kigu, eta gainera beroien ondoan, edergarri moduan zeuden eraikinak bi eta hiru mendeetan zehar hazi eta garatu egin ziren. '''NAFARROA, IMAJINAGINTZAREN ATEA''' Baskonian '''irudigin­tza gotikoak''' oso lo­tsati eta maila apalean egin zuen bere agerpena, ordurako Giovanni Pisanok landutako '''''Bertuteak''''' Pisako pulpituari eusteko adinako soin-indar bai baitzuen eta '''''Paris''''', '''''Chartres''''' eta '''''Reimse­ko''''' katedraletako arkupetako '''''Aitalehen''''' eta '''''Profetek''''' irribarre egiten baitzuten. Euskal Herrian, 1234az geroztik fran­tses dinastiaz gober­natua izan zen '''''Nafarroa''''' da, zalan­tzarik gabe, aurrea hartuko zuen Donejakue al­dera iparral­detik zetozen erromesak igaro­tzen ziren lekuetan. === Lehen eskultura gotikoa === '''LEGARDAKO ANDRE MARIA'''. '''Mendabian, Legardako Andre Maria ermitan''' eskultura gotikoaren lehen saioetako ba­tzuk ikusi zituzten F. Iñiguez eta J. E. Urangak.Ermitaren atariak duen egitura erromaniko erakoa da. Jatorrizko eraikinetik, gai geometriko eta figuratiboz apainduriko zaz­pi ar­kibolta dituen sarrerako ar­ku '''ia zorro­tza''' gera­tzen da. '''Tinpanoan''', Az­ken Epaiaren gaia konta­tzen da. Erdiko irudiak, ohiko Tetramorfoa duenak –''Kristo Epailea, Kristo Zaurituarekin'' bat eginez– kristau artearen bi al­di, bi estiloren arteko trantsizioko une hori nahikoa adierazten du. '''LIZARRAKO HILOBI SANTUA'''. Baina, balio gotiko eta arte-balio garbiagatik lan nabarmenei begira jar­tzen bagara, beharbada, Lizarrako '''Hilobi Santuaren elizatik''' hasi beharko genuke. ''Az­ken Afariaren'' ateburu bat erakusten du atarian, irudietan nolabaiteko zurruntasun eta monotonia azal­tzen den arren, idaz­kun batean data ere badu (1270). Irudimen ugari eta kalitatez­koak bere '''tinpanoko''' bi erregistroetan azal­tzen dira. Gorenean '''Kalbarioko''' eszenak gara­tzen dira, Birjinaren, San Joanen, Longinosen eta Stefanosen irudiak bar­ne direla; behean, Ebanjelioek kontaturiko '''''Piztueraren''''' une desberdinak, infer­nuko munstro baten aurpegiaren sinboloa hartuz, Kristo linbora jaisten. Janz­keren tolesduretan, kokapenetan eta per­tsonaien jarrera eta keinuetan '''''naturalismoaren''''' hasierako ukitua hartzen da. Janbetako horma-hobietan kokaturiko apostoluen estatuetan ere, beren kanon mo­tza eta jarrera zurruna eta guzti, aurpegietako '''''espresibitate''''' al­derako joera an­tzematen da. '''ARTAXOAKO HESIKO SAN SATURNINO'''. '''Artaxoako hesiko San Satur­nino''' elizaren eskulturari dagokionean, bere '''atari''' nagusia nabarmen­tzen saiatuko gara, ateburuan Nafarroa fran­tses erregearen jabego izatera hel­du zenean (1284‑1305) garatu baitziren, ziur asko, zaindari santuaren martiri­tzako elezaharren gertakariak. '''Tinpanoan''' go­tzain santua ikusten da zutik bere martiri­tzako zezenaren gainean, emakumez­ko deabru bat uxa­tzen. Santuaren irudiaren az­pian dauden errege (Felipe Ederra) eta erreginari (Nafarroako Joana, bere emaztea) han irudikatua dagoen deabruaren uxaketari sinboloz­ko adieraz­pena eman nahi izan zaio: zera adierazi nahi luke eszenak, bi erregeen jabegoko –Languedoc eta Nafarroa– lurral­deetatik jentil izaera oro kanpora botatzea.<ref>J. JIMENO JURIO, Artajona. T.C.P., 45. znb., (Iruñea, d/g) 15. or.</ref> Errealismo gogo nabarmen bat ikusten bazaie ere, erliebe hauek halakoxe zurruntasun eta '''''zaharkitu''''' itxura dute eta artelan erromanikoa izan zitekeela pen­tsa­tzen ere jarri izan da zenbait idaz­le.<ref> Mª Eugenia IBARBURU, ''La iglesia fortificada de San Satur­nino del Cerco de Artajona (Navarra)''. P.V. 37an, 1976, 179‑180. or.</ref> [[Fitxategi:Uxueko Santa Maria.jpg|thumb|Uxueko Santa Maria]] '''UXUEKO SANTA MARIA'''. '''Uxueko Santa Mariaren''' apaingarri monumentala, agian, une horretan kokatu behar­ko li­tzateke; nagusia eta egileak argi eta garbi errealismo gotikoaren al­de azal­tzen diren arren, oraindik estilo berriaren savoir faire horretara iristen ez den horretan. Utz di­tzagun al­de batera, bai bere habearte bakarreko apaindurez hanpaturiko landarezko kapiteletan, men­tsuletan eta beren janbetako kapiteletan eta kanpoko hormetan ugari diren eskultura-lanak, ia maisulan<ref>Ikus argaz­ki kopiak A.M.N.V.ean, 246‑258. or. irudiak.</ref> handiko egitura duten zenbait karatula alai dituztenak, eta koka dezagun gure arreta haren bi ateetan. Eskulan itzel hau Karlos II.aren garaikoa da inola ere, berak eliza horri zion jaiera handiagatik (1349‑1387). '''Sartal­deko atearen''' lan figuratiboa irudi monotonoz osaturiko '''''Az­ken Afariaren''''' adieraz­pena ager­tzen duen ateburuaren eta '''''Epifaniaren''''' misterioko bost per­tsonaien tinpanoren artean bana­tzen da. Hiru Errege Magoak ez­kerral­dean daude, belauniko bata eta zutik beste biak; hauetako batek besoa jaso­tzen du eszenaren buruan, espazioko arda­tza okupa­tzen duen izarra eraku­tsi nahiez. Aurrez aurreko jarreran azal­tzen da Birjina eta amaren belaun gainean zutik Haurra, Erregeei harrera egiten balego bezala. Ertilaria saiatu zen per­tsonaien jarreretan kontrasteak sor­tzen, baina bere modelaketa orain­dik lehor eta gogor samar azaltzen da, '''''erromanikoaren lerrotik''''' erabat aska­tu ezinik. Laster iri­tsi zen eskulturagile gotikoek atzeko paisaia sintetikoki gogora­tzen jakingo duten garaia, baina Uxueko ertilariak artean ez zekien zer egin esparru hu­tsekin. '''OLITEKO ANDRE MARIA'''. Gure arreta erakartzen duen beste mul­tzo bat da '''''Oliteko Santa Mariarena''''', errege-kapera bihurtu zen eliza, ia osorik jauregi mul­tzoaren barruan gel­ditu zelarik. '''ATARIA'''. Aipatzekoa da honen atariko artelan ederra, 1300ean edo zerbait lehenago landurikoa. Ar­ku zorrotz txaranbeldu baten egitura du, eta saihe­tsetan ar­kuteriaz babesturiko '''''apostoluen estatuak''''' dituelako erakar­tzen du begirada. Atearen ar­kua zor­tzi '''''ar­kiboltaz''''' osatua dago, droseleteen az­piko irudiez nahasturiko landare ugariz apaindurik. Modu berean ikusten dira, droseleteen az­pian, ar­kibolten abiapuntuetan, Jesusen haur­tzaroko irudiak. Kanon laburreko irudiak dira, baina duintasunez tratatuak, tolestura urriak harmonia­tsu jarriak. Txikiak dira ar­kiboltak zuti­tzeko zutabe­txoak, eta berauetan animalien borrokak eta ''Hasierako'' eszenak, Birjinaren irudi bat eta erlijio-gizon ba­tzuk daude irudikaturik, izenpe­tze honekin: “Franciscus fecit”. '''TINPANOA'''. Baina, atari honen gauzarik deigarriena tinpanoa da. Ateburu baten gainean, landareak zein trufa eta satira-moralez­ko asmoz­ eginak<ref>Eukene MARTINEZ DE LAGOS: ''¿Una marginalia realizada en piedra? A propósito del dintel de Santa Maria de Olite'' A.P.M. 15ean, 1996, 383‑395. or.</ref> diren egunoroko bizi­tzako eta fantasiaz­ko irudi txikiak pila­tzen dira; '''erdian''' azal­tzen da Maria Birjina eserita eta koroatua, belaun gainetan bedeinkapenak emanez eseritako Jesus Haurra eraku­tsiz. Alboetan, tinpanoa bitan banatua gera­tzen da: Az­pikoan: Jesusen Haur­tzaroko eszenak ageri dira. Erdiberri bezala etzanda dagoen Maria erakusten duen Jaio­tzarena, San Jose pen­tsalari, eta hondoan, sehaskan estalitako Haurra, astoaren eta idiaren ar­nasez berotua nabarmen­tzen dira. Goikoan: Jesus elizara eraman zuteneko eszena ikusten da, San Jose usoak dituela, angeluko esparruari egokitua; erdian, al­dare txiki baten gainean Haurrari eusten dion Birjina; Simeon zaharrak osa­tzen du eszena. Eskuinal­dean, Kristoren Bataioa. Bi aingeru azal­tzen dira, beste al­dean, Simeon eta San Jose azal­tzen diren lekuan. Ateburuan azal­tzen da eskultura-lan oso fin bat: landare eta paisaia ugari, giza eta animalia irudi benetakoak eta irudimenez­koak. '''KLAUSTROA'''. Santa Mariako klaustroan ere lan bikainak ikus daitez­ke, besteak beste '''''erregina irudi''''' bat orraz­kera hanpurus batekin eta otoi­tzerako jarreran; hegoal­deko hormartearen oinarrian bada '''''Haurra duen Birjina''''' bat, zori­txarrez bururik gabe agertzen badira ere. '''Oliteko maisua'''. Iñiguezek zalan­tzan jar­tzen du, '''''erdiko Madonnari''''' bizia eman zion eskua bera izatea Haur­tzaroko eszena biziak landu zituena. Aldiz, haren ustez, bereak izan daitez­ke atariaren alboan dagoen horma-hobia okupa­tzen duten apostoluen estatua ba­tzuk. Estatua hauek bikainak dira egiaz, eta beren zorroztasunagatik eta aurrez aurreko jarreragatik gotiko klasikoko garaia artean iri­tsi gabea zela ikusten bada ere, ez zeuden hel­dutasun horretatik urruti; izan ere, eskulturagileak kontu handia izan zuen per­tsonaia bakoi­tza bereizterakoan, bai janz­keren mugikortasunean, bai aurpegietako ezaugarri bereizgarrietan: orraz­keran, bizarretan eta ilajean. Horietan, jatorriz­koetatik ziur asko asko bereiziko ez den '''''koloreaniztasun''''' baten arrastoak aur­kitu dira. Artaxoako maisuekin al­deratuz, igarpen ona da Oliteko Santa Mariako eskulturagileak aurrerapauso bat ematen duela eta '''''errealismo''''' handiagoa eta bizi-'''''adieraz­pen''''' zein '''''bizitasun''''' handiagoa lortu zuela pentsatzea. Fran­tziskotarrek errealitateaz duten berez­ko ikuspegi horretan pen­tsatuz, Jimeno Juriok iradoki du Franciscus fecit sinadurarekin identifikatu daitekeena dela dohain bereziak zituen egilea, eta berau erlijiokide-tal­de batek ongi babestutako '''''fran­tziskotar fraideren''''' bat izan zitekeela.<ref>J. JIMENO JURIO, ''Olite monumental''. T. C. P., 93. znb., 31. or.</ref> '''OLITEKO SAN PEDRO'''. Aurreko atalean aipatu genituen bere '''atari''' gotikoaren osagarriak, elizaren erromanikoari buruz­ko lanean. '''Ataria'''. Hain zuzen ere, '''tinpanoak''', hiru ar­ku­txo trilobulatuen az­pian eta neurri txikiko San Pedro bedeinka­tzailearen irudia azal­tzen da, saihe­tsetan Andres eta Santiago Santuak, bi aingeru in­tsen­tsularirekin. '''Ateburua''', irudi oso txikiez izenburuaren historia konta­tzen duena deigarriagoa da: gil­tzak ematea, apostoluaren epaia, bere guru­tzil­tza­tzea, eta “Pedroren on­tzia”; fran­tses naturalismoan inspiraturikoa da erabat eta XIII. mende oso aurreratuan eginiko lana, agian. '''Klaustroa'''. Elizako atariaren garaikidea eta gotikoa da '''klaustro''' ere. Honen kapiteletan hostoen, loreen eta buruen konposaketak ikusten dira, denak ere kalitate kaskarrekoak, sentiberatasun herrikoi baten gertuko egileen lana, ziur asko. ===Iruñeko katedraleko estatuak=== Nafarroako hiriburuko '''San Zer­nin elizako ar­kupea''', kapitelak eta hilobiak aipatuko ditugu, besterik ezingo baitugu egin. '''Iruñeko katedraleko klaustroan''' ikus daitekeen estatua-lan ugarietan kokatuko gara, inolako zalan­tzarik gabe Euskal Herriko Erdi Aroko '''''eskultura-mul­tzo garran­tzitsuena''''' baita. Lan honekin sartuko gara bete-betean '''XIV. mendean'''. ====Jantokia eta Barbazana kapera==== Klaustroko horma artean sartu aurretik, '''''jantokiko''''' hamalau '''men­tsulak''' eta '''''Barbazana kaperako''''' hamabiak ikusten geratu behar­ko genuke. Era askotarikoak dira '''gaiak''': ehizak, animaliak, irudi mitikoak edo irudimenez­koak, egunoroko bizi­tzako gorabeherak. Sati­razko eta mo­ralezko balio sinboliko bat ematen zaie, baina beraietan mul­tzo bateratu samar bat ere ikus daiteke, “gizonak naturarengan duen nagusi­tza adierazi nahiko lukeena” batez ere.<ref> N. E. A. A.ko idaz­leak izan dute beren azalpenak erreportaje grafiko ugari eta ordez­katu ezinez­koz lagundurik emateko ardura; ikusi, T.V. V.ean, 9‑11. or. Ikusi halaber, Clara FER­NANDEZ‑LADREDA, ''La catedral de Pamplona. El arte en Navarra''.n, 10. znb. 153. or.</ref> Nolanahi ere, lan horien egileengan honako joera hauek agertzen dira, hala nola, konposizio-sen eta gaitasun artistiko bikaina, esparruan egoki­tzea, irudimena eta naturalismo. ====Klaustroa==== Klaustroaren barruan, mende bat baino gehiago luzatu zen prozesu batean zehar landutako '''kapitelen''' erliebeak al­deratuz, desberdintasunak suma­tzen dira, hau da, lehen al­dian burututako '''''irudi''''' ugariren –ekial­deko hegala eta iparral­dekoaren zati batean daudenak– eta hurrengo al­di batzuetakotzat hartzen direnen artean –hegoal­de eta mendebal­deko hegaletakoak–, horietan irudiak desager­tzera egingo baitute eta '''''landare apaingarriak''''' parrasta­tzen hasiko. Ekial­deko hegalaren '''''kapitel irudiztatuk''''' xehetasun harrigarriz adierazten dituzte Hasiera liburuko gaiak: Adan eta Ebaren historia, Noerena, Babel dorrearena, eta Joben kontakizuna. Galeria honetan bertan eta hegoal­dekoan eskulturagileek gai ugari landu dute: egunoroko gaiak eta jolasak, dan­tzak, ehizal­diak, tor­neoak, eszena bukolikoak, animalia eta elezaharretako gaiak, eta Erdi Aroan herrikoi bihurtu ziren satirazko eta moralez­ko alegiak. Kasu askotan harria larriki higatua aur­ki­tzen da eta ez da erraza gaiak ezagu­tzen. Beste ba­tzuetan, al­diz, hegoal­deko kapiteletan tor­neo-eszenak ikusten dira, esaterako, tresneria ederreko zal­dietan modelatuaren bikaintasun eta osotasuna nabari­tzen da.<ref>Iruñeko klaustroko kapiteletako lanketa horren guztiaren deskribapen zehatz bat A. M. N. IVan ikus daiteke, 229‑231. or.; eta oraindik ere zehaztasun eta xehetasun gehiagoz V.V.n, ''La Catedral de Pamplona''. I.go libk., 274. or. eta hur.</ref> Garran­tziz­koak dira baita klaustroko '''gangen gil­tzarrietako''' eskultura apaingarriak eta hormarteko '''ar­kuak''' ere. Horietatik 46 daude irudiz apainduak: alegia moduan, gizonaren lurreko bizi­tzaren ikuspegi kosmologikoa erakusten dute: Paradisuko ibaiak, lau haizeak, urteko hilabete eta urtaroak, bakoitzari dagoz­kion lanbideak eta guzti; horiez gainera, Kristoren bizi­tza eta santuen martiri­tzako eszenak. ====Eskultura solteak==== '''Pozaren Birjina'''. Klaustroa apain­tzen duten eskultura solteen artean, lehen kalonjeen jantokia apain­tzen zuen eta orain Barbazana kaperaren buruan dagoen '''''Kontsolamenduaren Birjina''''' nabarmendu behar­ko li­tzateke. Harrian landua eta koloreanizduna da aurrez aurre dagoen Birjina, soingainekoz eta mantuz jan­tzia, aurpegiaren inguruan zir­kulu bat marrazten duen buru zapi batez estalia du burua, ez­kerreko besoaren gainean Haurra jasoaz bere sorbal­daraino. Ezaugarri horiek eta naturaltasunez goitik behera eta zango gaineko okergunea apur bat adieraziz eror­tzen diren soineko-tolesturak '''XIV. mende''' erdial­deko data iradoki­tzen dute. '''Berri Onaren Birjina'''. Eskultura gotikoaren okerrune hau Mariaren Europako irudi askotara hedatu zen, '''''manierism'''''o al­derako joeran; horrelakoen adibideak Iruñeko katedralean ere ikus daitezke, esate baterako, klaustro al­dera ematen duen atearen eskuinetara, zutarri batean gal­katutako men­tsula baten gainean aur­ki­tzen den '''''Berri Onen Birjinarengan'''''. Haurraren al­dera itzulitako amaren aurpegiko samurtasun keinua nabarmena da, baina honen irudiak badauka halako zurruntasun bat, eta mul­tzo osoari XV. mendean Europan heda­tu ziren fran­tses inspirazioko Birjinen liraintasuna falta zaio. '''Pedro eta Paulo Santuak'''. Kaperaren sarreran, al­de banatako saihe­tsetan bi apostolu, '''''Pedro''''' eta '''''Paulo''''' adierazten dituzten bi eskultura daude. Jarreraren bizitasuna eta jan­tzien tolesduren bitartez gorputz mugimendua eta barru indarra adierazi nahi izan duten bi irudi dira; horien garaieraren kanon urriak XIV. mendeko lehen herenaren data iradoki­tzen du. ====Hilobiak==== '''Barbazan go­tzainaren hilobia'''. Kaperan behin sartuz gero, gil­tzarriaren az­pian '''''Barbazan go­tzainaren hilobia''''' dago. Ar­tzain etzanaren irudia bere go­tzain janz­keraz agertzen da. Garai horri dagokion hilobi-irudi bat da. Horretan bat egiten dute '''''doitasunak, idealizazioak eta gustu bikainak'''''. Barbazango Ar­nal­doren ehorz­keta agirietan, '''1355'''eko azaroaren 6an egin izanak egiazta­tzen du eskultura honen data. '''Asiaingo San­txez go­tzainaren hilobia'''. Iruñeko klaustrora doan bisitariak al­deraketa egin dezake Barbazanaren mausoleoa kontenplatu ondoren, 1364an, bere aurrekoa baino bedera­tzi urte beranduago hil zen '''''Asiaingo San­txez go­tzainaren hilobiarekin'''''. Asiaingo San­txezen hilobia ar­kusolio baten az­pian dago babestua, hormako horma-atal bat bete­tzen duen trazeria zulatu eta guzti. Defuntua, Barbazan bezala dago estalia, bere go­tzain janz­keraz harlandu angeluzuzen handi batean landua da irudia, zenbait tokitan moztuak ditu zati ba­tzuk. Zori­txarrez, mul­tzo trinkoegiaren irudipena sor­tzen du, adieraz­pen naturalista baten bilaketaren kaltetan. ====Ateak==== '''ARTZAPEZPIKUTEGI ETA JANTOKIKO ATEAK'''. Klaustro al­dera ematen duten ateetako bik –'''Ar­tzapez­pikutegikoak eta Jantokikoak'''– ziklo ikonografiko bakarra adierazten duen tinpanoak dituzte, Kristoren Nekal­ditik Piztuera bitartekoa eta Elizaren garaipena. Lanaren egileek errealismo eta aniztasunez­ko bilaketa noble bat erakusten dute, giza irudiaren kanonean eta tal­de jende­tsuen konposaketan bete-betean asma­tzea lortu gabe. Iruñeko klaustroaren eskultura-irudirik nabarmenenak, bisitariari miresmena sortuko dioten bi ateetan ikusi behar dira: Babesekoa eta Zoragarria deri­tzatenena. '''BABESEKOAREN ATARIA''' izango da ziur asko zaharrena, 1330 eta 1340a bitarteko data duena. Atearen mainelean Birjinaren beste irudi bat al­txa­tzen da, '''''Babeseko Birjinarena''''' atea ere esaten zaiona. Nahiz eta oso litekeena den biak garaikideak izatea, Kon­tsolamenduaren Birjinak ez bezala, honek bere ez­kerreko besoan duen Haurrarengana itzul­tzen du burua, buruko zapiaz estal­iz. Badirudi, Jesus Haurrak bere Ama gonbida­tzen duela bien artean eu­tsirik duten Orduen liburuan otoitz egitera. '''Tinpanoan'''. Tinpanoko erliebeei dagokienez, '''''Birjinaren Loal­dia''''' da gaia: Ekial­deko bizan­tziarren elezahar hain ezagunetik atera eta Mendebal­deko artera ekarria ziur asko: Aingeru batek Birjinari bere berehalako igaro beharraz hitz eginik, apostolu guztiak Mariaren etxera eramanak izan ziren haren herio­tzan han izan zitezen. Ondoren, Jesu Kristok bere Amaren arima jaso eta zerura eraman zuen, han gorputz eta arimaz koroatzeko. Katedraleko eskulturagileak, Toulouse al­deko Rieux <ref>Rieuxeko lantegi hau azal­tzea, historiako arazo interesgarri bat da, hartatik jaso diren Kristo bat, Maria bat (Baionako Bonnat Museoan) eta Apostoluen irudi zenbaitek (Toulouseko Museoa) errealismo manierista izugarri azal­tzen dute.</ref> lantegitik etorritako ertilaria izan daitekeenak, eszena honetan jakin zuen '''''errealismoa''''' eta '''''dramatismoa''''' el­kar­tzen. Per­tsonaia guztien buruak Birjinaren ohe gainean pila­tzen dira eta aipatutako eszenaren berotasun espiritual eta mistikoa adierazten lagun­tzen dute bai hondoko argi‑ilunen mol­da­ketak nahiz itxuraz­ko ordenarik ezak eta buruen arda­tzen arteko urduritasun zein irudi bihurrituek. Az­kenik, '''''indar espresionista''''' itzela duen mul­tzo honek ez du zerikusi handirik '''Zoragarria''' izeneko atearen ordena, argitasun arrazional eta kontakizunarekin. '''ATE ZORAGARRIA'''. Klaustroa an­tzinako logelarekin ba­tzen duen ate hau, kalonjeak honen az­pitik igaro­tzean kantatu ohi zuten salmoagatik jaso zuen bere izen hau: “Pretiosa in conspectu Domini mors sanctorum eius”. '''Janbetan''', ebanjelioko aingeruaren Deikundeko eszena gogora­tzen da, neurri naturalean, Aingerua eta Birjina al­de banatan bereiziz. Bestalde, bi­txia da atearen '''tinpanoan''' Babeseko atearen elezaharretako gertaera berriro ikustea, baina hemen xehetasun handiagoz lau sortetan garatua. Mariaren '''koimesisa''', abuztuaren 15ean ospa­tzen duen ekial­deko Elizaren jasokundeko apokrifoen kontakizuna delarik,<ref> L.VAZQUEZ DE PRAGA, ''La dormición de la Virgen en la catedral de Pamplona''. P.V., 1946, 241‑258. or.; ''La catedral de Pamplona'' ida­tzi zutenen ustez nahikoa agirikoa badela inspirazioaren iturburua, Tesalonikako Ar­tzapez­piku Joanen lana izan zela pen­tsa­tzeko.</ref> hots, Sergio Aita Santuak (687‑701) Erroman sartu zuen liturgia-ospakizuna. '''Lehenengo sailean''' aingeruak Mariari adierazten dio berehala igaro behar duela; honek berria bere ahaideei ematen die eta San Joan laino batek ekarri du; Birjinak bere soingainekoa eta hil‑oihala erakusten diz­kio Joani. '''Bigarren sailean''' apostoluak iristen dira eta Mariak bere ganberara eramango ditu; hirugarrenean, Mariak bere soingainekoa eta mantua hiru emakumeei ematen die; jarrai­an, Loal­diaren eszenak, apostoluen negarrak, eta juduen ahalegina, Birjinaren gorpu­tza lohi­tzen. '''Laugarren''' eta az­ken eszena Mariaren Koroa­tzeari eskainia dago. Eta egin dezagun behingoz gai honi buruzko behaketa ikonografiko bat: Errege gorenak, Jesusek, bere Ama Erregina koroatzen du. Irudi honen '''''esanahi mistikoa''''', garai hartako errege-erreginen koroa­tzeak zirela-eta, Europako monar­kien '''''errealitate politikotik''''' bereizezina da, luxuz­ko ospakizunak begi ninian eta herri irudimenean bereziki eragiten baitzuen.<ref>Monar­kiaren goraipa­tze politika baten barruan, ez zen gehiegi neurtu erregearen koroa­tze ospakizunak zuen garran­tzia, tradizio handia zuen erritoa izanik, miniaturez ilustraturik zihoazen eliz­kizunen idaz­keta laster eskatu zuena. Adibide modura gogora dezagun, Westminster-ko (Londres) abade-etxeko Liber Regalisa, eta zeha­tzago esanda Erregeen Koroa­tze Eliz­kizunaren kodizea (abade-etxe berekoa), miniatura ederrez apaindua den hartan haren ba­tzuk S.Silva eta Berastegiren liburuan kopiak datoz. (O.c. 94. or.). Hauetako batean bi go­tzainen eskutik koroatua den erregina bat ikusten da, elezaharrak dioenez: “die quo regina sola coronada est”.</ref> Ate Zoragarria '''estilistikoki''' Babeseko atearen antitesi gisa agertu zen. Gotikoaren '''''une klasizistari''''' eran­tzuten dio, eta ordena naturalista gailen­tzen zaion historia baten irakur­keta arrazionala egitera gonbida­tzen du. Ikus dezagun urte gu­txiren buruan, zein urra­ts garran­tzitsua eman zen Babeseko Birjinaren '''''mentalitate ia erromaniko''''' batetik, non historia baten hainbat une konposaketa bakar batean bil­tzen diren, plastikotasun trinkoan buru­turik, emanal­dietan zati­tzen den historia: jarraian baina bakan, ikuspuntu eskolastikoarekin bat eginez. Egilea, '''1380''' aldera lan egin zuen fran­tses bat izan daiteke.<ref>C. FER­NABDEZ‑LADREDA, O.c., 158. or.</ref> ====Beste hainbat eskultura-multzo==== '''Errege Magoen multzoa'''. Jesusi eta Mariari beren eskain­tzak agertzen dizkieten hiru '''Errege Magoen''' estatuak ere XIV. mendekoak dira, eta tal­de hau klaustroaren ekial­de eta iparral­deko hegalen arteko hormaren babesean aur­ki­tzen da. Tal­de bat baino gehiago, hiru estatua bakan dira, beren artean tarte libre batez ezarriak eta landarez apainduriko men­tsularen gainean; noizbait oso hondatua gel­ditu zen '''''Ager­kundea''''' da, zeren eta zurez eginiko soin‑adar ba­tzuen berrikun­tzak baititu. Zeharka eta mugimendu-jarreran dagoen Birjinaren irudiak modela­tuan eta mugimenduz­ko irudien konposaketan oso eskulturagile iaioa adierazten duen arren, esan daiteke gotiko naturalista al­derako joeran ez duela lortzen ate Zoragarriko eskulturagilearen kalitate plastikoa. Egileaz ezagu­tzen dugun bakarra fran­tses nazionalitatea da, bere lana izenpetu egin bai­tzuen: Jacques Perut: ''fit: ceste: istoire''. '''Profeten eta apostoluen eskulturak'''. Klaustroko galeriak apain­tzen dituzten '''''profeta eta apostoluen''''' gainerako eskulturez ez dugu deus esango, ezta XV. mendean '''gableteak''' apain­tzen zituztenez ere; izan ere, higadurak hain nabarmen hondatu ditu, non ebaluaketa estilistiko zuzena erago­zten duen. '''Neskatila prin­tzesa baten hilobiko irudia'''. Estalperik gabe ez dagoenez eta izaera berezia duelako arretazko begirada merezi du an­tzinako katedraleko kaperaren batetik ekarri eta orain Babeseko atetik hurbil zutik eta hegoal­deko guru­tzaduraren horman itsa­tsita dagoen neskatila prin­tzesa baten '''''hilobiko irudiak'''''. Bi aingeruk neskatilaren gorpua datzaneko hil‑oihala presta­tzen dute eta etzanda dago lehoi bat oinetan haren inozen­tziaren zaindari. Neskatilak begiak irekiak ditu eta eskuak bata bestearen gainean goxoki jarriak. Ezin zalan­tzan jarri, eskulturagileak ereduarekin berdin­tzea bilatu duela, agian bere aurpegi­txoko trazu biribilean fintasuna eta irudi osoaren grazia nabarmenduz, zeren eta, sorbal­den estutasuna kontrastatzen baita gorpu­tzaren liraintasunarekin. Ez da ezagu­tzen nor zen prin­tzesa; baina babesten duen errezelak eta oinetan duen lehoiak XIV. mendearen bigarren erdiko klaustroetako tradizioa agertzen dute. ===Arabako eskultura gotikoa=== Eskultura gotiko monumentalean hiru euskal probin­tzien artean abera­tsena da '''Araba''', eta litekeena da kalitatean ere hoberena izatea. Arrazoiez ida­tzi izan da “artearen historiari probin­tziak eman dion lagun­tzarik adierazgarriena eskultura gotikoa dela”.<ref>L. LAHOZ, ''El arte gótico en Alava'', Gasteiz ,1999, 41. or.</ref> Ohiko desfase kronologikoarekin, arrazoi ekonomikoak, sozialak eta politikoak direla-eta, Baskonian artearen prozedura estilistikoa aurrera doa Fran­tziaren ondoan; hala, Araban lantegi gotikoen ekimena XIV. mendearen bigarren herenetik aurrera sortu zen. ====Guardiako San Joan==== '''Deikundea'''. Lehenbiziko eszena Guardiakoa da. '''''San Joan parrokiako''''' '''hegoal­deko atarian Deikundeko''' zutabe‑estatuek mugimendu txiki bat egiten dute beren zurruntasun erromanikotik aska­tzeko. '''Pilareko Andre Maria'''. Baina zalan­tzarik gabe garran­tziz­koena '''mendebal­deko fatxadaren''' izaera gotikoa da, haren atarian gorde da Maria Birjina adierazten duen irudia mainelean. Herrian mendeetako jaiera duen Guardiako '''Pilareko Andre Maria''' deritzonaren irudi hori, gaur egun, elizaren barruan aur­ki­tzen da, kapera ok­togonal handiaren erdiko horma-hobian; berau eraiki­tzeko atari nagusia bota behar izan zen. Zutik dago, gorpuz­keraz luzanga eta zurrun samarra da eta aurpegi politean irribarre estereotipatu samarra marrazten zaio. Jan­tzien tolesduretan eta amaren ez­kerreko beso gainean eseritako Haurraren jarreran, lehen gotikoak bereak dituen ezaugarri alai baten zan­tzuak suma daitez­ke. gutxi gorabehera 1300ean egina izan daiteke. ====Tuestako Santa Maria==== '''Frisoa'''. Guardiatik irtenda, Arabako hiriburura iri­tsi aurretik, beharrez­koa zaigu denboran atzera egitea Tuestako Santa Mariaren eskultura-lana bisitatu ahal izateko. Aurreko atalean aipatu dugunez, '''''eliza erromaniko beranta''''' da eta bertan dago zehaztu ezin daitekeen '''''zaz­pi irudien friso''''' sonatua, garai batean atariaren gainean jarri arazi zena, ar­kiboltaren goial­deko gil­tzarria eta hegalaren artean irekitako hu­tsarte batean kokaturik. Eskailera mailatako oinarri gainean daude kokatuak, Haurra duen Mariaren irudi hieratikoa aurrez aurreko jarreran dago ohiko '''Andra Ma­ria''', ''Sedes Sapientiae'' modura. Hari begira­tzen diote al­de banatan hirunaka jarririk dauden gainerako irudiek. Eskuinal­dera, '''''San Josea''''' –'''''Isaias''''', agian– eta '''''Deikundearen''''' eszena. Ez­kerral­dean, koroa buruan eta soingaineko zein kapaz jan­tzita hiru '''''Errege Magoak''''', eskain­tzak erakutsiz Jaungoiko Haurrari. Eskulturagilearen izena, '''Tuestako Martin Lopez''', XIV.go eskuizkribu baten bitartez aur­kitu da, Ruiz de Loyzagaren ustez. Elizaren egilea '''Elias''' ez dela behin­tzat ziurta daiteke, izan ere, zaz­pi estatuen gaiak espiritu erromanikoa badu ere, estiloz gotikoa da eta elizako gainerako eskulturen ondorengoa. Arabar gotikoan jakitun handia den Mª Lucia Lahozek irizten duenez, eskultura hauek '''XIII. mendekoak''' dira, eta “Arabako eskultura gotikoaren hasiera” mar­ka­tzen dute, eta euren estiloz “'''''Burgoskoen''''' jirabiran dabil­tzanez han bilatu behar­reko da jatorria”.<ref>''El friso de Tuesta y los comienzos de la escultura gótica en Alava''. P. M. A. 11n, 1993, 57‑72. or.</ref> ====Gasteiz­ko katedral zaharra==== Gasteiz­ko hiriaren kasko zaharrean gotikoak agin­tzen du estiloetan. Hango '''Santa Maria eliza, Katedral Zaharra''' izenez ezagutzen dena, Erdi Aroko Arabako hiriburuko eraikinik artistikoena eta interesgarriena da. Agiri gabeziaren aurrean, fran­tziar katedral handien eta Leon eta Burgoskoen an­tzeko estiloaren azter­keta da '''hiru atetako arkupe''' oso zabal bat eskultura-lan aberats eta miresgarriak dituen eraikinaren oinetan koka­tzera bul­tzatu zuen eragin gotiko mardularen kronologia eta argibideak eman diezaz­kiguken bakarra. Horren guztiaren arabera, XIV. mendeko lana da. '''SANTA ANAREN ATEA'''. Agerian utzi zuen 1962ko zaharberri­tzeak guru­tzaduraren hegoal­deko besoan dagoen Santa Anaren atea. Zori­txarrez oso hondatuak dauden eskultura-lan ugari ditu. Bost '''ar­kiboltaz''' jan­tzirik, oso nekez ezagut daitez­keen aingeruen eta santuen irudiak ager­tzen dituzte horietako lauk, barrual­dekoenak, aldiz, ''Haur­tzaroa'' gara­tzen du. '''Ateburuan''', Jesusen ''Ahaide­tasun Santua'' adierazi nahiko lukeen sail batean zaz­pi per­tsona hel­du eta bi haur ikusten dira. Tinpanoak bi grabatu aur­kezten ditu: az­pikoan, ezagutu ezinez­ko zor­tzi irudi daude eta, goikoan, Kristoren bataioaren eszena, oso hondatua dagoena hau ere. Ebanjelioko gaiak dituena, inola ere, parrokiako bataiatokiaren gertutasunak behartutakoa da. '''Janbak''' bi mailetako horma-hobiz ederturik daude, baina gorengo mailan baino ez dira gorde irudiak; ni­txoen garaierak eska­tzen duena baino askoz neurri txikiagoko santuak, gizonez­koak eta andraz­koak, ager­tzen dira, eta hori dela oinarri ba­tzuk XVI. mendean jarriak izango ditu. '''MENDEBALDEKO ARKUPEA'''. Hala ere, Gasteiz­ko katedraleko eskultura-lan garran­tziz­­koenak, elizaren mendebal­deko ar­kupe handian ireki­tzen diren hiru atarietan aur­ki­tzen dira. Atari aurretan badira aurreko ar­kupe batenak izan behar duten '''pilareak'''; hor bertan XIV. eta XV. mendeetako irudiak babesten dira, drozel sendoen az­pian, profeta-txartel luze bat, ezaugarri gisa '''''Isaias''''', eta '''''Aingerua''''' eta ''Deikundeko Birjina'', biak ere irudi zapal samarrak, baina jada mugimendu errenazentista alaiak izan daitekeenak adieraziz. '''Programa ikonografikoa. Hiru atari'''ei buruz, laburtuz esan daiteke erdikoa '''''Maria Birjinari''''' eskainia dela, eskuinal­dekoa '''''Az­ken Epaiari''''' eta ez­kerral­dekoa Elizako '''''andere eta gizon santuei'''''. Fran­tzia eta Espainia al­deko XIII. eta XIV. mendeko beste eliza handietan kontenplatu daitez­keen programen aldean ez da askoz desberdinagoa. '''Erdiko ataria'''. Erdiko ataria begira­tzen badugu, '''janbetan''' santu ugari ikusiko ditugu, ''Alexandriako Santa Katalinaren'' irudia nabarmen­tzen delarik, bere martiri­tzako gurpila dela eta ezagut daiteke eta XIII. mendeko tradiziorik hoberenaren barruan eredu bikain bati eran­tzuten dio. Ar­kiboltetan ohitura jarraitu egiten da, alegia, ''aingeru, profeta eta andere eta gizaseme santuez'' bete­tzen dira, hauetako asko oso hondatuak azal­tzen badira ere. '''Mainelean''' ''Maria Birjinaren'' irudi oso alai bat al­txa­tzen da. Bere gorpu­tzeko okerdura arinagatik, tolesdura ugari eta zimurrengatik, txori­txoa duen Haurraren irudiagatik, eta beste gai ba­tzuetako sinboloak diren biribila, lorea eta dragoiagatik, germaniar maisuen eragina susmarazten du.<ref>C.M.V., III libk., 91. or.</ref> '''Tinpanoko''' lau grabatuetan garatu diren eszenak, Erdi Aroko tinpano eta erretauletan hainbat al­ditan adierazi izan diren ''Maria Birjinaren'' eszenei buruz­koak dira. Guardiako Erregeen Santa Mariarena da Gasteiztik gertuen dagoena. Gasteiz­ko katedral honetan, tinpanoko eskulturak, '''kanon lirain''' bat nahiago duen maisu batek eginak dira, agian aipaturiko Santa Katalinaren irudia landu zuen ertilariarena. '''Eskuinal­deko ataria'''. Santuen irudiz okupaturiko '''janbak''' ditu, eta, besteak beste, ukenduaren pi­txarra daraman ''Santa Madalena'' bederen ezagut daiteke. '''Tinpanoko''' irudi ba­tzuk ezin ezagutu dira; beste ba­tzuetan al­diz, oso nabarmena da ''Az­ken Epaiaren'' adieraz­pena, arimak pisa­tzen ari den Aingerua, zauriak erakusten dituen Kristo, ain­tzara sar­tzera doan Birjina eta abar. '''Ez­kerral­deko atariak''' ez du eskulturarik janbetan; '''ar­kiboltetan''' ''aingeru musikari ala kantariak, santuak, erregeak eta profetak'' ikusten dira. Ziurtasunez ezagutu ez diren eszenak eskain­tzen dituzte '''tinpanoko''' lau grabatuek. Apraiaz maisuak, Santo Toman apostoluarekin lo­tzen zituen eszena ba­tzuk. Errukiz­ko ekin­tzen aipamena ikustea iruditu zi­tzaion Canterari. Duela gutxi pen­tsatu izan da San Gilenen historia dela atari osoari batasun ikonografikoa ematen diona, bere bizi­tzako agerral­diak adieraziz, '''''Urrez­ko Kondairan''''' kontatzen denaren arabera. ===Eskultura gotikoa Gipuz­koan=== Gipuz­koako gotiko monumentuetan, lanik deigarriena lehen gotikoari dagokiona izan daitekeen Debako parrokia-elizaren ataria da. ====Debako Santa Maria==== ''Monreal de Itziar­ko'' auzotarrek, 1292az geroztik hiri‑gutun batez balia­tzen zirelarik, XIV. mendea erdira iri­tsi zenean, Alfonso XI.ari ibarraren barrenean eta itsasoaren er­tzean kokapen berri bat eskatu zioten, ''porque sean más ricos y más guardados''. Itsas er­tzera jaistea koherentea zen, gogo bikoitz eta orokorra kontuan hartuz gero, babestuago izatea eta mer­katari­tzagatik eta ekonomiagatik itsasoa bila­tzea. Hau guztia, gizartean desadostasun eta ezinikusi-giro izugarria bazegoen ere, laster azal­du zen kultur eta arte-ekimen aurreratuetan. Eliza eraiki zen beste ezer baino lehen, horixe izango zuten biztanle berriek egitekoa. Litekeena da XIV. mendean jada hasiak izatea eraikuntza-lanetan, eta mende horretan bertan aurrera egingo zuten lanek, urte horietan zureriaz estalirik, zeren eta gauza jakina da 1390etik elizaren barrunbean egiten zirela udal bil­tzarrak,<ref> Beatriz ARIZAGA, ''Urbanística medieval (Guipuzcoa)''. Kriselu Argit., Kantabria. (Donostia, 1990), 193. or.</ref> harik eta XVI. mende aurreratuan habearteak guztiz berri­tzea eta harriz­ko gangaz estal­tzea erabaki zen arte, Euskal Herrian hain jatorrak diren eliza zutabedunak sor­tzeko aukera emanez. Aurrerago atal berri bat eskainiko diegu. '''ATARIA'''. Erdi Aroan landu zenetik mendebal­deko ataria da garran­tziz­koena. Lehenengo eliza egiterakoan, defen­tsarako dorrearen oinarrian hu­tsarte handi bat gel­ditu zen lekuan kokaturik dago. '''Ate bikoitz handiak''', mainela ere baduenak, al­de banatan ar­kitek­turako paramendu sendoak ditu, gu­txi gorabehera garaiera berdina duten bi zatitan banatuak: zimentarriak beherenean eta janbak goragokoan. '''Zimentarriak''', horma lauez, jarraian doan bankua eta geometriaz­ko apainketak dituen frisoetan gorago bikoizturiko hirugarren gorpuz­kiz osaturiko zokalo altu batez eginak daude. '''Janbetan''', estatuak idul­ki gainetan daude, ar­kibolten baketoi handiei dagoz­kien zutabe finez bereizirik eta arku konopial profilez­ko tontorrez amai­tzen dira. Litekeena da '''''Apostoluen''''' egitasmoa ikonografikoa goiztiar samarra izatea, Guardiako Santa Mariaren ereduan inspiratua agian, lanaren bukaera askoz beranduagoko dela dirudi arren. '''Ar­kiboltetan''' azal­tzen da batez ere errioxar eredua. Guardian bezala, '''''Itun Zaharreko''''' irudiz jantziak daude '''''dobelak''''': profetak, erregeak, musikariak, emakume martiri santuak, birjinak eta santuak. Irudietan diren per­tsonaia guztiak ezagu­tzea erraza ez izan arren, garbi dago tinpanoko egitarau nagusiarekin zerikusia duten irudiak direla. '''Hiru erregistroetako tinpanoa'''. Maria Birjinaren biografiari eskainitako tinpanoak, Guardia, Gasteiz eta garai bereko beste askok bezala, hiru erregistro ditu. '''1.go erregistroa'''. Jesusen ''Haur­tzaroko'' gertakariak txerta­tzen dira. '''''Deikundearen''''' xehetasun berezia, Gabriel Goiaingeruaren jarrera da, grabitate legetik at, airean aur­kitzen baita. '''''Ikustal­dian''''' Elixabet, adin hel­duari dagokion buruzapiagatik ezagu­tzen delarik berau, lehengusuaren aurrean erreberen­tziaz­ belaunika­tzen dela dirudi makur­turik. '''''Jaio­tzaren''''' gertakarian, ohean etzanda dagoen bere Ama Birjinak eusten duen Haurra ikusten da, ertz batean San Jose bere burukoa bigundu nahirik, eta beste er­tzean emagina, mirariz­ko erdi­tzea lagun­tzen. Badirudi Haurra al­txa­tzen duela Birjinak goiko zatian bi animaliaren buruak azal­tzen diren estalpean jarri asmotan. Erregistroaren erdigunean, '''''Birjina tronuratua eta koroatua''''' dagoen irudi batez okupaturik, magalean Haurra duela azaltzen da, saihe­tsetan dituelarik sinbolismo ezezaguneko bi mul­tzo eskematiko. Amaren magalean eseririk, Jaungoiko Haurra, lerroan dauden '''''Errege Magoetara''''' zuzen­tzen da apur bat –errege bat belauniko dago, izarraren az­pian eta beste biak zutik, baina jarrera desberdinean. '''2. erregistroa'''. '''''Birjinaren Loal­dia''''', elezaharretako gaiari eskainia dago. Ez­ker al­dean hamaika buru ikusten dira –hamaika apostoluak harrigarriro doaz laino gainean; erdigunea zeruetara '''''Jasotako Birjinaz''''' estal­tzen da, bere mandorla mistikoaz inguraturik, jada koroatua eta soineko ikusgarriz jan­tzirik. Zeru mailara hiru aingeru­txoz jasoa ala eu­tsia dirudi, hirugarren batek –sinesgogorra eta damutua den Tomas apostolua– berriz, belaunikaturik Birjinaren gerriko ospe­tsua jaso­tzen du. Berez­ko kronologiari inolako begirunerik gabe, hurrengoan '''''Mariaren herio­tza''''' gara­tzen da, Kristok besoetan jasotako arimaren xehetasun ohikoarekin, eta hainbat interpretazio egin zaiz­kion per­tsonaia bizardun bat, eskuetan liburu bat duela. Ez­kerral­deko eszena estal­tzen duten bi emakume-irudi ezagutzea zaila gertatzen da. '''3. erregistroa'''. Bistakoa denez, goiko erregistroak '''''Mariaren Koroa­tzea''''' eskain­tzen du. Saihe­tsetan ikusten dira aingeruzko irudiak: Aita Jaungoikoa, Semea eta Espiritu Santua, bi aingeru in­tsen­tsulari, eta haien oinetan belaunikaturik beste bi aingeru musikari. '''Estiloa'''. '''Tinpano''' hau arretaz begiratzen bada, azter­keta egin ondoren, ikonoetako elezaharrari zaion '''''leialtasun zaindua''''' eta '''''jarduera plastiko zakarraren''''' artean dagoen kontrasteak sentipen bi­txi bat sor­tzen du, batez ere, janbetan dauden apostoluen estatuekin al­dera­tzean. Irudi hauetan, mo­tza bada ere, gorpu­tzarekiko leialtasunak, oso fin modelatua izateak eta jan­tzien tratamendu ugariak, '''''errenazimentuko klasizismoa al­darrika­tzen duen gotikoaz''''' pen­tsa­razten du. Tinpanoko lanarekin duen kontrastea izugarria da. Gauza bera esan daiteke '''maineleko''' irudiaz, '''''Kristo piztua''''' erdi‑jan­tzirik, bere zauriak agerian dituela eta herio­tza garaitu izanaren ezaugarria duela; kanonaren moztasuna da hemen benetako '''''Errenazimentu hasieraz''''' hitz egitea galarazten duena. '''Kronologia'''. Bar­neko ikuspuntu batetik eta al­deraketak eginez, Debako atariaren estiloa ikertu dutenek diotenez nabarmena da jatorriz­ko mol­dea '''''Arabako ereduetan: Guardiakoa eta Gasteizkoa'''''.<ref> Mª A. ARRAZOLA, El renacimiento en Guipúzcoa. (Donostia, 1968) II, 193‑200. or.</ref> Kronologiak finkatu nahi direnean azal­tzen da harridura. Gipuz­koako atarien zakartasuna ikusita, bada arabar lanekin al­deratuz honek kronologiaz duen lehentasuna zalan­tzarik gabekoa dela uste duenik. Baina gaur egun ezin jar daiteke zalan­tzan, garapena estilistikoa ez dela denboraz­ gainerako iriz­pideen bazter­tzailea, ezta nagusia ere. Talentu itzeleko eta abangoardiako maisu bat izan daiteke egilea, formula zahar­kituei itsa­tsita edo kanpoko joera berri­tzaileei asko ireki­tzen ez zitzaion beste baten garaikidea. Hauxe bera izan daiteke Debako tinpanoaren maisuaren kasua. Deba inguruan gizakia finkatzen hastea eta Berant Erdi Aroko eliza eraikitzen hastea garai bertsuko kontuak izango zirenez, programa ikonografikoa Guardia (K.o. 1350) eta Gasteiz­koaren (K.o. 1390) adin berekoa izan badaiteke ere, oso litekeena da ataria beranduagokoa izatea –'''XV. mendean''' zeharrekoa– '''''bi maisu ala lantegiek''''' egina gainera, apostolu­tzaren arduraduna moder­noagoa eta aurrerazaleagoa zelarik.<ref>Debako atariaren datari buruz­ko iri­tziak ugariak izan dira eta oso desberdinak gainera. Denak ere, L.Lahozen lan sakonean topa daitez­ke, bibliografia al­detik ere bera delarik osoena: ''Aproximación estilística e iconográfica a la portada de Deba''. Ondare 16,1997, 5‑54. or.</ref> <center><nowiki>* * *</nowiki></center> '''Bizkaian''' lehen gotikoko eskultura monumentala denik ezin dugu ia ezer aur­kitu, izan ere, eliza nagusiak ez bai­tziren XV. mendea ongi sartu arte bukatu­tzat hartzekoak izan. == Irudi solteak == Aurreko orrietan irudigin­tza plastikoari dagoz­kionez kristau arteak nozitutako gorabeheren zergatia azal­du dugunen, eta Berant Erdi Aroa berreskura­tze al­dia izan zela eta Elizako agintariek idoloen sineskerietan berriro eror­tzearen bel­durra gal­du zutela ere esan dugularik. Helburu didak­tikoekin egin zen '''''Biblia pauperum'''''‑etik irudien gur­tza onar­tze dogmatiko baterako pausoa eman zen. Irudigin­tzak beste bul­tzada berri bat bizitu zuen, gizarte kristauaren barruan. Harrez gero arte kristauaren historia ez zen soilik elizako hierar­kek eliztarrak katekiza­tzearekin batera apaindu nahi zituzten gur­tzalekuen histori izan. Elizako agintari­tzagandik etorritako '''''irudiak gur­tzeko bul­tzadak''''' eragin zuen '''imajinagin­tza''' deritzon arte plastiko horren berpiztea. Mendebal­deko artearen historian, XII. eta XIII. mendeetatik atal berezi bat izan zen '''ikono sagaratuena'''. '''Imajina solte'''ei buruz modu berezi jardungo dugu orain, izan ere, irudi sagaratuek erromanikoaren atarian birjaioz geroztik, berebiziko garapena eta birbalora­tzea bizitu zuten gotikoaren mendeetan. Bestalde, gertakizun horrek uste gabeko gailurrak iri­tsi zituen, zeren eta Europa kristauan, bere helburu erlijioso soiletik aparte, irudi sagaratuak gur­tzeak, eskultura soltearen garapen orokorra ere erraztu egin bai­tzuen. === Mariaren imajinak === Erdi Arokoak izan eta gaur egunera arte Euskal Herrian gorde diren Maria Birjina eta santuen irudiak ezin konta ahalako kopurua dira. Nafarroan soilik, gorde eta jaso direnak bost ehun zenbatu badira, hauetatik hiru ehunen bat Birjinak dira. Euskal Herriko az­ken muturreraino kristautasuna berandu hedatu izanaz hitz egin badugu ere, Maria Birjinaren irudi zaharragoren ba­tzuk gordeak izatea litekeena da; baina, Nafarroan eta beste euskal lurral­deetan gorde diren zaharrenak '''''ez dira XII. mende erdikoak baino lehenagokoak'''''. Horietako gehienak zurez­ko tailak dira. Gu­txi dira jatorriko lan polikromoa zatiren batean gorde dutenak. Oso gu­txi badira ere, badira harrian, marmolean eta alabastroan landuak. Ba­tzuk erromaniko garaian zilarrez estaliak dira, eskuak eta burua izan ezik. ====Andre Mariren Ikonografia==== Aurreko atalean esan dugun bezala, Euskal Herrian '''Andra Mari''' esan ohi zaion eta Haurra duen Birjinaren irudi solte motako eskultura gehienak dira '''''espiritu gotikoa''''' dutenak. Oraingoan, '''''Theotokos''''', ''Jaungoikoaren Ama'', dogmaz­ko egiaren esanahia baino gehiago bila­tzen da '''''giza amatasun''''' sentimenduen adieraz­pena. Jesus Haurra orain amaren belaun baten gainean eseririk aur­ki­tzen da eta errenazimendu al­dera hurbil­tzen goazen heinean, Ama‑Seme harremana nabarmenduz joango da. Birjinak berekin izaten du '''''koroa''''' –Haurrak ez bezala, oraingoan koroatua izatea bi­txiagoa baita. Maria ''soingaineko'' estuz jan­tzia egon ohi da, lore batez lepoan ixten duen atorra, eta guztien gainetik belaunetan tolesten zaion ''mantu'' zabal batez jan­tzia; burua berriz ''buruko zapi'' eta ''koroaz'' estalia izan ohi du. Eskuineko eskuan, ia beti ''lore bat ala fruitu bat'' duela agertzen da, bestea Haurraren sorbal­dan kokatua; Haurra, berriz, janz­kera berdin‑berdina duela ez­kerreko belaunean eseririk, liburu bati hel­duta eta '''''bedeinkapen''''' jarreran eskuina. Amaren jarrera eta keinua gozoagoak dira orain, eta ba­tzuetan irribarrea sor­tzen zaio. ====Mariaren imajinak Nafarroan==== '''Nafarroan''' Erdi Aroko Birjinen ugaritasuna kontuan hartuta, ikuspuntu ikonografikotik lauzpabost tal­deetan bana­tzeko saioak izan dira, beste askoren eredu izateko balio izango zutela eta bereziki estima­tzen eta gur­tzen ziren irudiak baitira.<ref>Besteak beste, eredu hauek Zangoza‑Rocamadorreko, Otsagabia (Muskil­da) eta Orreagako birjinak lirateke. Zangozakoaren antzekoak eta eus­kal‑nafar‑errioxar modukoak trantsizio garai batekoei dagoz­kienak dira, zeren eta Haurra al­de batera lekual­da­tzen bada eta mugimendu al­derako nolabaiteko joera azal­tzen badu ere, beste ezaugarri ba­tzuk joera erromanikoak dira eta ez dira XIV. mendeaz geroztikoak. Askoz gotiko-mota garbiagoa da Orreagako Birjinak adierazten duena, 1350 al­dera eginiko irudia delarik. Ikusi FER­NANDEZ LADREDA, ''La Sonrisa Gótica. El arte en navarra.'' 15. zenbakian. Diario de Navarrak Argit.; ikusi, halaber, J. CLAVERIA URANGUA, ''Iconografía de la Virgen de Navarra''. (Iruñea, 1942‑44); José Esteban URANGA, ''Cien imágenes navarras de la Virgen'' (Iruñea, 1972). Diario de Navarrak Argit., Clara FER­NAN­DEZ‑LADREDA eta Mª Concepción GARCIA GAINZA, Salve. Mariarenganako artea eta jaiera 700 urtez Nafarroan. Erakusketa. Nafarroako Gober­nuak Argit., Nafarroako Ku­txa eta Iruñeko Ar­tzapez­piku­tza. (Iruñea, 1994)</ref> Hemen ere ederrenetariko ba­tzuk aipatuko ditugu, gure ardurakoa den ikusmol­de estilistikotik. '''Rocamadorreko''' '''Andre Maria'''. XIII. mende bukaera ala XIV.aren hasierakoa da; izenak dioen bezala, Rocamadour santutegian du jatorria (Quercy fran­tsesean), eta ''Zangozako Santa Maria Erregina'' elizako erretaula nagusian buru dago; Mariaren irudi goxoa zurezkoa da, eskuak eta aurpegia zilarreztatuak; aurrez aurreko jarreran koroatu eta tronoratua ager­tzen da, sagar­ra eskuineko eskuan duela eta Haurra ez­kerrekoan besar­katuz. '''Los Arcosko Birjinak''' berez­ko neurria du 154 cm. Amaren belaun gainean eserita dago Haurra. Birjina aurrez aurre egoteak eta Haurrarekin inolako harremanik ez izateak irudi erromanikoak ekartzen dizkigu gogora, nahiz eta bestal­de, jantzien tolesdurek XIII. mendearen az­kenal­dira eramaten gaituzten. Gauza bera esan lite­ke '''Oliteko Santa Maria''' elizako zaindariaz. Garatuagoak dira '''''Garesen Santiago elizako''''' '''Soterrañakoa''' eta '''''San Pedro de la Ruakoa''''', '''Lizarran'''. '''Lizarrako Puy‑eko Birjina'''. Herriak jaiera handiagoa dion Birjina, '''Lizarrako Puy‑ekoa''' (100 cm) zilarrez jan­tzia dago: bai Amak eta bai Semeak aurrez aurreko jarrera gorde­tzen dute eta an­tzinakoa den keinu hau, Haurraren sorbal­dan koka­tzen ez den Amaren besoaren jarrerarekin harmonian dago; hala ere, soinekoaren modelatuak, XIV. mendearen hasierara eramaten gaitu. '''Orreagako Amabirjina'''. Zilarrez xaflatua da, baina gotiko garbiagoa '''Orreagako Birjina''' (90 cm): honengan aurrez aurreko erromanikoa hau­tsi egiten da; ikuslearekiko profilez dago Haurra; Ama eta Haurra el­karri begira daude; Amak samurki begiratzen dio; soinekoan ager­tzen diren tolesduren errealismoak eta ugaritasunak XIV. mendearen bigarren erdira igor­tzen gaitu, eta jatorrizkoa izan daitekeen lehen aipatutako ''Rieux''‑eko (''Toulouse'') lantegiko norabidean eramaten. '''Artaxoako Birjina'''. Zalan­tzarik gabe XV. mendekoa eta eragin gotiko flamenkoak aurreratuak eta are arte kalitate hobea duena da '''Artaxoakoa''', bere edertasun fina Hesiko elizako erretaula nagusian eskain­tzen duela. '''Eserita dauden Nafarroako Amabirjinak'''. Eseritako jarreran dauden Nafarroako Amabirjinen artean Iruñeko katedraleko Birjinez lehenago jardun dugu: - '''Kon­tsolamenduko Birjina''', Barbazana Kaperakoa, - '''Babeseko Birjina''', izen bereko atearen mainelekoa, - eta '''Berri Onaren Birjina''', klaustroko atearen ondoan dagoena. '''FRANTZIA ALDEKO ERAGINA DUTEN IMAJINAK'''. '''''Berri Onaren Birjina''''' “hancheuses” izeneko galiar eragineko Birjinen eredua da; hain zuzen ere, lerromakur mugimendu bat gorpu­tzari ematearren, izter gaineko hezurrari ematen zaion okerdura dela-eta; irribarrea isur­tzen eta modelatu manierista azal­tzen dutenetako Birjina bat da. Halakoxea da '''Uharteko Birjina­txoa''' ere, Fran­tziatik ekarria zalan­tzarik gabe, marmol zurikoa, oinaz­piko marmol beltz gainean dagoena, eskuan lore sorta eta buruaren makur­tzearekin kontrastea egiten duen gorputz osoko mugimendu alaia eta tolesdura sinfonia eder bat sortuz, goitik beherakoak soingainekoan eta zehar­kakoak mantuan. Uhartekoaren oso an­tzekoa eta fran­tses jatorri berekoa da '''Soraurengo Birjina''' ere. An­tzekoa da, halaber, nahiz eta Malinasetik (Flandes) ekarria izan '''Kortesko Birjina'''. Neurriz gaineko aurpegiko trazu finak –kopeta argia eta ponpatua, betazal kurbatuak, aurpegi biribila– Europa '''''iparral­deko errenazimentuaren''''' ateetara eramaten gaitu (XV. mendea). ====Mariaren imajinak Araban==== [[Fitxategi:Santa Maria Biasteri.jpg|thumb|440x440px|Andre Mariaren irudia Biasterin.]] Araban gorde diren Birjinak ere mol­de bereko '''Andre Marien''' eredukoak dira; '''''naturalismoa eta gotikoaren alaitasuna''''' nabarmentzen zaio, eta ia beti Birjinak bere Haurrari lore bat, fruitu bat ala makila loretsu bat eskain­tzen dio. '''BIRJINA ZURIA'''. Zen­tzu horretan, Trebiñuko San Pedro elizako Birjina Zuritik hasi behar­ko genuke. Elizaren kanpoal­dean dago kokatua, hiribil­duaren jabe gisa, XIII. mendeko irudi polit bat da. Oinaz­piko baten gainean eta errezel gotikoa duen horma-hobi batean babesturik, Jesusen Ama koroatuak, herensuge gaiztoa zapal­tzen du, bere Semeari begira­tzen dion bitartean, irribarre estereotipatu batez. Haurraren aurpegia naturalagoa eta adieraz­korragoa da; eta zapiak eror­tzerakoan badute graziarik, ez protogotiko geometrizaziotik kanpo. '''ESKLABUTZAREN BIRJINA'''. Sail honen barruan, merezi du ezohikoa toki bat Gasteiz­ko Santa Maria elizako Birjinak, Alfon­tso X.a Jakin­tsuak emana izan daiteke, Gasteizen gaixotasun larri batetik Birjinaren bitarteko­tzari esker sendatu ondoren.<ref>L. LAHOZ, ''El arte gótico en Alava,'' 108. or.; ikusi, halaber, G. LOPEZ DE GEREÑU, ''Andra‑Mari en Alava. Iconografia mariana en la diócesis de Vitoria''. (Gasteiz, 1982).</ref> '''GOTIKO BERANTIARRA'''. Gotiko berantiarrak, XIV. mendekoak, eta besteak bezain eder eta garran­tziz­koak dira: - '''Okari­zkoa''', - eta '''Aguraingo San Joan''' elizakoa, zori­txarrez bi besoak moztuak dituena. Okari­zkoa bezain nabarmena da neurriarengatik, metro eta erdira iristen baita, - eta '''Zurbaoko Erremedioetako Ama''' deiritzona. Honako hau Probin­tziako Museoan dago gaur egun; aipatu ditugun ezaugarri ikonografiko guztiak baditu; nahiz gaur egun oso hondatua dagoen; XVIII. mendean egindako ukituak eta estal­durengatik ez du bere edertasun plastikorik gal­du. Gotiko berantiarren artean, '''XV. eta XVI. mendean''', Errenazimentuko atalean koka­tzera gonbida­tzen dutenen artean dago, '''Kutxoko Esnearen Ama''', adibidez. Ahaztuan gel­ditu behar­ko ez luketen beste ba­tzuk: - '''''Martiodako''''', '''Sokorriko Ama''', Fran­tzia al­deko grazia duena, jatorriz kanpokoa dela esan ohi dena; - eta jakina, '''''Gasteiz­ko San Migel elizako''''' '''Birjina Zuria''' deritzona, harri­ polikromoa da eta 2 m ditu garaieran, eta data jar­tzeko garaian, dokumentu-faltagatik, iri­tziak erdibiturik daude, zeren eta ba­tzuk XIV. mendean koka­tzen badute ere, beste ba­tzuen ustez, errenazimentuko eskulturagile bat da egilea, gotikoaren adierazgarritasun tolesgabea imitatu nahi izan zuena. ====Mariaren imajinagin­tza Biz­kaian eta Gipuz­koan==== '''Biz­kaian''', jaiera biziko foku gisa '''Begoñako eliza''' nabarmen­tzen da. Biz­kai al­deko lurretan nabarmen­tzen dira, besteak beste: - '''Gal­dakaon''', - '''Gaztelu-Elexabeitian''', - '''Arratiako Aran­tzazun''', - '''Lekeition'''. '''Gipuz­koako''' imajina ugarien artean, lehendik aipatuak ditugunak al­de batera utzita, hona hemen, Irungo '''Junkalekoa''' eta Debako '''Itziar­koa'''; berez­ko hieratikotasun erromanikoa ikusirik, hemen az­pimarra­tzekoa li­tzateke '''Aran­tzazuko Birjina''', XIII. ala XIV. mendean harrian landua eta XVI.ean zer­txobait itxuragabetua, 36 cm neur­­tzen du. Munduaren bola eskuetan duela eserita dago eta Haurra bere ez­kerreko belaun gainean eserita. Halaber, aipa­tzeko Birjinak lirateke: - '''Zikuñagakoa''' (Her­nanin), - '''Guadalupekoa''' (Hondarribian), - '''Ordiziakoa''' (eseria) - '''Aizar­nakoa''', - '''Loinaz­ko Amaren ermitakoa''', (Beasainen), eta abar. === Guru­tze gotikoak === ====Bereizgarri ikonografikoak==== '''Guru­tzil­tzaturiko Kristoren''' irudietan gotiko estiloaren berrikun­tzak azal­tzen dira, halaber, eta agian modu bereziago batean. Hasierako ''errealismo al­derako joerak'' nolabaiteko '''''gorputz leialtasunera''''' eramaten du; gorputz-atalei mugimendua eman nahirik hil­tze bakar batez guru­tzeari '''''bi oinak josiak''''' irudika­tzera eramango du, Jesusengan sufrimenean pazientziaren paradigma ikustea beharrezkoa duen herri debozioak gero eta hiz­kun­tza '''''espresionista''''' batera bul­tzatzen zuen; desagertu egin ziren osoko soin­gainekoa eta erromanikoan espiritu mistiko eta sinbolo zaleak sortu zuen errege koroa, eta '''''perizoniuma''''', aldiz, belaunetaraino luzatu. Ikonoen berezitasun hauek fun­tsez­koak dira garaiko Kristoak ezagu­tzeko, baina ez uste salbuespenik gabeko araua denik. ====Nafarroako Kristoak==== Kristo gotikorik zaharrenetarikoa '''Peñako''' ''parrokia-elizakoak'' izan behar du (XIII. mendea), erromaniko al­diko Kristoei darien bakea zerbait gorde­tzen duena. Guru­tzil­tzatuaren aurpegian min gogorregiaren arrastorik gabe, ia al­deran­tziz baizik, egonarria eta bakea adierazten duten arrastoekin, guru­tzil­tza­tzearen oinazea eta herio­tzaren abail­dura adi­tzera eman nahi duten hauek berantiarragoak dirudite, besteak beste: - '''Lizarrakoa''', - '''Alloko Uretako Santo Kristoa''', - '''Iruñean''' katedralekoa, eta abar. Estimazio berezia merezi duten bi ale nabarmendu behar­ko genituzke: '''Oliteko Santa Maria''' elizako '''Herio­tza Onaren Kristoari''' hunkigarritasun berezia ematen die aurpegi luzeak, saihets-he­zur nabarmenduen xehetasunak, zangoen tolestadurak eta gorputz osoko makurdurak; XIV. mendeko lana da zalan­tzarik gabe, Gaztelakoekin zerikusi gehiago duena, his­pano‑flamenko eskulturarekin baino. Oinaze adieraz­pen are handiagoa du barruan beraren babesle den elizari izena eman dion '''Garesko Guru­tzeak''', ''benetako zuhaitz'' bat imita­tzen duen guru­tzearen imajina da eta Eroslearen gorpu­tzak, beheko zatia ez­kerral­dera begira jarririk eta goian enborra aur­kako al­dera itzu­lirik daukanaren arteko kontrastea du agerian. Tipologiagatik, ia ezin daiteke zalan­tzan jarri guru­tze honek Germanian ikusten diren ba­tzuekin zerikusia duenik, adibidez, '''''Koloniako''''' Santa Maria del Capitolio‑koarekin (1314), eta ''Italiako'' Sienako Katedraleko Museoko Giovanni Pisanokoarekin (1296). Zehar­kako dokumentu batek Garesko guru­tzeak XIV. mendeko lehen hereneko data duela pen­tsarazten digu. ====Arabako Kristoak==== Araban garai horretako taila onen artean nabarmen­tzea komeniko li­rateke, honako Kristo hauek: - '''Zurbaokoa''', XIV. mende hasierakoa (Elizbarrutiko Museoan), - '''Arrianokoa''', gotiko berantiarra, bere parrokia apaleko erretaula xumean buru dagoena, - eta hil­tzetik askaturiko besoagatik eta jarrera bake­tsu eta minberagatik, oraindik ere hunkigarriagoa den '''''Trebiñuko San Pedro''''' elizakoa, XV. mendekoa. - Askoz neurri txikiagokoa dena baina, bere gorpu­tzaren okerduragatik oso nabarmena da '''Sojoko''' ''San Loren­tzoren ermitatik'' ekarritako guru­tzea (gaur egun Probin­tziako Museoan dena): besorik gabea da, tolestutako oinak hil­tze batez zulaturik, gorpu­tzean lerromakur gozoak, jarrera minbera, aur­pegi zorrotz eta bake­tsua eta garbitasun oiha­la angeluz­ko tolesduretan jarria; XIV. mendean koka daiteke. '''Kexaako Santo Kristoa''', XV. mendekoa jada, eskema errealistago eta ez hain estilizatu bati eran­tzuten dio, eta Guru­tzil­tzatuaren giharretan eta garbitasun oihalean zuritasun handiagoa du. '''KALBARIOAK'''. Izan gogoan gainera, Araban gotikoak '''''Kalbario osoko''''' hainbat adieraz­pen plastiko utzi duela (Maria eta San Joan guru­tzearen bi saihe­tsetan): Nabarmen­tzen direnen kalbarioen artean daude: - '''Eren­txungoa''', - '''Egiletakoa''', - eta '''Guardiako''' ''San Joanena''. Horien guztien mul­tzoak, xehetasunetan tailak osotasuna dutenez, gotikoa gaindi­tua zela pen­tsa­tzera eramaten gaitu. ====Gipuz­koako Kristoak==== Gainon­tzeko euskal probin­tzietan ez da gotiko al­dian kokatu behar­reko kalitate bereziko Kristo guru­tzil­tzatuaren ikonografiarik. Gipuz­koan aipa­tzeko Kristoak lirateke: - '''Albiztur­koa''', - '''Andoaingo''' ''Zumea ermitakoa'', - '''Alegiakoa''', '''Laz­kaokoa''', '''Segurakoa''' (Fran­tziskotar mojen komentukoa), - eta hain ezaguna den '''Lezoko Santo Kristoa''', jatorriaren arrasto ziurrik ez duena. === Durangoko Kru­tziaga === Eroslearen Guru­tzil­tza­tze gaiak, ''Kru­tziaga'' deritzon '''Durangoko Kalbariora''' bideratzen gaitu, ikonografia oso abera­tsa eta deigarria zein kalitate handiko plastikotasuna duen monumentura. Ez da landa guru­tze bat, ez mugarri, eta ez bideguru­tzetako bat ere; hiriko guru­tze bat da, gaur egun ezaguna ez den helburu jakinen bategatik jasotakoa. Durangon, 1442.ean Beguinoen eta Bergandoen heresiari eu­tsi zion Anaia Alon­so de Mellari eran­tzun ortodoxo bat emanez jarritakoa izan zitekeela ere uste izan da; iradokizun hau Karmelo Etxegarairi zor zaio. '''Irlandako guru­tzeen''' ahaidetasuna ere bilatu nahi izan zaio, eta zeha­tzago esanda Bretainia Behekoekin; baina, hain bi­txia izanik ez da erraza guru­tze ezagunetan an­tzik aur­ki­tzea. Mul­tzo ikonografiko honek denak izan dezakeen garran­tzia sinbolikoaz asko hitz egin da eta bibliografia ugaria du.<ref>Ezezagun batena da, ''Cruz de Kuru­tziaga''. M. N. E. IIIan, 125‑133. or.; R. PINEDO, ''La cruz de Kuru­tziaga''. 1942; M. GRANDE, Kuru­tziaga. Biz­kaia 25, 1965; Jesus LARREA RECAL­DE: ''La cruz de Kuru­tziaga''. (Durango, 1972); W. GIESE, ''Monumentos religiosos de piedra en el Pais Vasco. Homenaje a J. M. Barandiaran'', II, 1966, M. VIAR, ''Cruces de Vizcaya''. Deustuko Uniber­tsitatea. Arteren Historia Saila, 1980.</ref> Altueran 4,30 m dituen guru­tzea da. Mul­tzo osoak oinarri­tzat daukan '''pilare''' lirain baten gainean '''gorpuz­ki zilindroz­ko''' bat zuti­tzen da, beraren zir­kulu inguruan adieraziak dauden hamabi apostoluak (Elizaren sinboloak?) kanon mo­tzeko irudiak dira, baina taila sendokoak, bakoi­tzak daraman tresnagatik ezagut daitezkeenak. Zilindro horren gainean, 1,60 m neur­tzen duen '''guru­tzearen''' masta dago zutik; bere ingurune osoan emakumez­ko aurpegia duen '''''Paradisuko sugea''''' kiribil­tzen da eta Lehen Bekatua eta bere zigorra gogorarazten dira. Baina ebanjelioetako berez­ko historiako irudiak ere pilan azal­tzen dira: '''''Maria eta San Joan''''' eta gainerako zeinu eta '''''Kalbario''''' tradizionalak bere bereak dituen irudiak. Bistan azal­tzen da teologoren batek markaturiko egitaraua, '''''Bekatua eta Erospena''''' uztartuz. Guru­tzeak badu irudirik atzeal­dean: '''''Andra Mari''''' bat, eta '''''gizaseme eta andere santuen''''' irudiak, denak ezagu­tzen ez badira ere. Nolanahi ere, lan honen balioa plastikoa az­pimarra­tzea da kontua, '''''adieraz­pide naturalistarako''''' iaiotasun jakin­tsu batez erromanikora erakar­tzen gaituzten irudietan azal­tzen dela dirudien '''''lanaren laztasuna''''', eta '''''konposizio zen­tzua''''' eta '''''egituren edertasunerako''''' sentiberatasun izugarriaren arteko bil­duma bi­txia. Zen­tzuz­koa dirudi monumentu hau '''''gotiko be­rantiar''''' gisa izenda­tzea eta 1490 eta 1510a bitarteko data­ ematea. === Gizaseme eta emakume santu herrikoiak === Kristau-izendegiko santu heroien gur­tzak, gotikoaren hiru mendeetan zehar, hazkundea sumatu zuen. Baskonian irudietan gehienetan azal­tzen diren santu gustukoenak dira: Santiago eta Pedro Santuak, eta eliz zaindari ba­tzuk, San Migel, San Martin, San Jurgi, San Nikolas, San Satur­nino, Santa Maria, San Esteban Satua, Santa Katalina eta abar. '''NAFARROAN''': Santuen imajina ba­tzuk, ez askok hala ere, teknika mendera­tze handia eta hiz­kera plastikoaren jakinduria berezia azal­tzen dute, eta tailak kanpotik ekarritakoak izatearen susmoa sor­tzen dute, hala nola: - ''Santsol parrokiako'' '''San Pedro''' - ''Garesko'' '''Santiago'''. Beste ba­tzuk, al­diz, ez dute jatorriz herrikoiak ote diren zalan­tzarik pizten: - eserita dagoen '''San Pedroren''' zenbait irudi, - ''Lizarrako San Pedro de la Rua elizako'' '''San Nikolas''', - ''Tuterako Santa Magdalenako'' '''San Blas''' eta abar. - oso neurri handian eta hispaniar‑flamenko zan­tzuak dituena da ''Lizarrako San Migel elizako'' kaperako '''San Jurgi'''(1500.a); - Flandestik datorrena izango da taila fineko (XV. mendea K.o.) beste '''San Jurgi''' bat da –zutik jarririk herensugea lan­tzaz zula­tzen– ''Zangozako Santa Maria elizan'' dagoena. '''GIPUZKOAN''' berriz, Elizbarrutiko Museoan ikusgai dauden ba­tzuk merezi du nabarmen­tzea: - '''Astigarragako Santiago erromesa''', oraindik hiz­kera erromanikoan egina, fun­tsez­koena bila­tzen duen alabastro txiki eta trinkoa da (XIII. mendea). Egitura herrikoiagoa, baina jada gotiko naturalismo al­dera irekiagoak dira, garaiera ederreko zenbait emakume-irudi, XV.-XVI. mendeetan koka daitez­keenak: - ''Goroeta'' (Are­txabaleta) ''eliz aurrekoa'' den '''Santa Ines''' alaia, 53 cm-koa, - ''Oxirondoko'' (Bergara) ''Santa Marinatik'' ekarritako '''Santa Katalina''', 86 cm-koa; - eta ''Oñatiko San Migel elizako'' '''Santa Madalena''', 113 cm-koa, soinaren okerdura alaiez Errenazimentua al­darrika­tzen duena (XVI. mendea). '''Belaunal­di hirukoi­tza''' izenda­tzen den gai bakar bati buruz, (Santa Ana, Maria Birjina eta Jesus Haurra) baditu Donostiako Museoak “gotikoa” esaten zaien horren az­pian zenbat gauza dagoen adierazten duten bi mul­tzo: biak ere '''Elgoibar­koak''' dira; hauetako batean eskulangile herrikoi baten xalotasuna nabarmen­tzen da, eta bestean ('''Santa Klararen komentutik''' datorrena) teknika mendera­tzeari loturiko lantegi flamenko baten berez­ko joera naturalista ezagu­tzen zaio. == Pintura gotikoa == Aurretik esana dugu, guztiz erromanikoa gisa izendatu daitekeen inolako pinturarik ez dela gorde Euskal Herrian, nahiz eta izan zela pen­tsa­tu behar den, gainerako Hispania al­deko eskual­deetan bezala. Erdi Aroko jendeari ez zi­tzaion gusta­tzen harriak bistan uztea bere eliza eta ermitetan. Nahikoa adierazia dago '''''karez zarpea­tzea''''' eta gainetik '''''margoz''''' estal­tzea atsegin zi­tzaiola, absideak batez ere, '''''irakaspen eta apainketa asmoz'''''.<ref>Juan Carlos STEPPE, ''Las pinturas murales de Gaceo. Una catequesis a través del arte''. C.M.N.V. libk. 1982, 100. or. eta hur.</ref> Orokorrean, “lehorrean” eginiko margo baten ahultasunak ezin jasan izan ditu hezetasunaren erasoak eta egural­di-bal­din­tza kaskarrak. Oihaletako margogin­tzan, nahiz oholetako margoetan gotiko garaian, bai gertutasunagatik eta bai iparral­deko erregeen dinastiarekiko bere ahaidetasunagatik, '''''Nafarroako erresuman''''' da, Europako gorteetako pinturaren joera berrietara irekia den margolanez­ko artean garran­tziz­ko lanik gehien aur­ki de­zakegun lekua, zalan­tzarik gabe. Nafarroatik kanpo ezer gu­txi aurki daiteke, gainerako euskal probin­tzietan aur­ki di­tzakegun margolan guztiz gotikoekin alderatuta. '''''Gotiko berantiarrak''''' dira, XV. mende bukaerakoak eta XVI.aren hasierakoak. '''''Oholetako margolanak''''' dira ia denak (erretaulak eta al­dare aurreal­deak) eta '''''errenazimentuko''''' gisa sail­ka daitez­ke. === Teknikak eta al­diak === Atal honetan az­pimarra­tzen ari garen gotikoa hiru mendeetan zehar heda­tzen dela dakigularik, jarduera honetan behartuak gaude hainbat al­di estilistiko bereiztera, sartal­deko gainerako herrial­deetan –Fran­tzian eta Ingalaterran, batez ere– pintura gotikoaren hainbat al­diren el­kar­kidetasunean; erabilitako hainbat teknikek ezarritako diferentziak ahaztu gabe: '''''beirateetako margolanak, hor­mako mar­golanak, oholetako margolanak eta eskuizkribuetako margolanak'''''. '''BEIRA MARGOLANAK''': Euskal Herrian lehen eliza gotiko haietako baoak bete­tzen zituzten hasierako beirateetatik ez dela ezer gorde baiezta daiteke, eta ziur asko ez zirela arte ikuspegitik begiratuta balio handikoak; izan ere, bertako beira-lantegien agiririk ez baitago. Hormetako margolanei dagokienez, susmoa da maila ekonomiko ona zuten elizetan baino ez zirela egin. '''HORMAKO MARGOLANAK''': Beraz, gaur egun ezusteko atseginak har­tzen dira landa-giroko eraikinetan, helburu prak­tiko ba­tzuk bete­tzeaz gainera –egural­diaren eragineko hondamenen aur­kako paramentu-babes hobea, argitasun gehiago eta abar–, benetako arte kalitate on bat dutela aur­ki­tzean. Baskonian hormetako margolanik gehienak duela gutxi aur­kitu dira, eta 1944tik aurrera behar bezala eraberrituak. Nafarroari dagokionez, arreta handiz eraman izan dira Museora, nahiz eta badiren in situ uztea nahiago izan diren beste ba­tzuk. '''BOST ETAPA''': Erdi Aroko artearen historian ohi­koenak deritzoten haietara egokituz, eta berriro ere lan hauen­tzat gotiko izena desegokia dela onartuz, '''bost al­di''' bereiziko ditugu, gu­txi gorabehera kronologia al­diekin egoki­tzen direnak: - '''lehen gotikoa''', - gotiko '''lineala'''; - eta, Erdi Aroaren az­kenetan jada, - '''italiar gotikoa''', - '''nazioarteko''' gotikoa - '''hispaniar flamenkoa'''. === Lehen gotiko estiloa === ====Artaxoako Maisuaren bi lan==== '''ARTAITZEN'''. '''Artai­tzeko San Martin elizako hormetako margolanen''' zatiak, gaur egun Nafarroako Museoan daudenak XIII. mendeko az­ken hamar­kadatakoak izan behar dute. Absideko zilindro erdia bete­tzen dute eta adierazten duten gaia guztien gainetik erromanikoa da: '''''Bil­do­tsaren Gur­tzarena''''' (Ap. 7‑9). Gizonez­koen irudiak dira, bizardunak denak, soingainekoek adierazten dutelarik apaiz, go­tzain eta noble ohoragarriak direla, erdi‑puntuko lau ar­kuen az­pian ikusten dira, erdiko hu­tsarte estuaren al­de banatan kokatuak. ''Apokalipsia'' liburuko ida­tzietan inspiraturiko '''''doha­tsu-jende­ andana''''' iradoki nahi zituen margolariak, bata bestearen gainean ezarritako buruen bidez, erdiko domina handian margoturiko Bil­do­tsa mistikoaren sinbolo al­dera burua itzulirik dutela gur­tza jarreran. Irudi oso luzeak dira, jan­tzita dituzten mantu zabalen tolesdurak, hasiera bateko naturalismoa, zen­tzu erritmiko nabarmen batez jokatuak daude; marraz­keta garbi eta sendoz nabarmenduak eta oso margo beroez margotuak, batez ere. Margolan erromanikotzat ere har daitezke, per­tsonaiek profil erdiz­kako joera irekia azal­duko ez balute. Artaxoako Maisu ezezagunarenak direla esan ohi da.<ref>M. C. LACARRA DUCAY, ''Aportación al estudio de la pintura mural gótica en Navarra.'' (Iruñea, 1974, 48‑56. or.; ikusi, halaber, ''Pintura mural gótica en Navarra y su ámbito de influencia''. A.P.M. 15ean, 1996, 171‑193. or.</ref> '''ARTAXOAN'''. '''Artaxoako Maisua''' deri­tzo izen bereko hiribil­duko '''''San Satur­ninoren elizako burual­deko''''' marraz­ki apaingarrien egileari, eta Kristok apostoluei eginiko agin­tzaria gogorarazi nahi dutela dirudi: “Nire atzetik etorri zaretenak, zuek....., Gizonaren Semea bere ain­tzaz­ko tronuan eser­tzen denean, eseriko zarete zuek ere, eta...” (Mt 19‑27 eta hur.). Hauek ere gaur egun Museoan daude. Ertilariak hemen '''''Kristo Ain­tzatan''''' adierazi zuen, eserita dauden apostoluez gurturik eta saihe­tsetan bi goiaingeru dituela; leihoaren al­de banatan horma-hobi antzeko batzuetan zutik jarritako San Pedro eta San Paulo oso nabarmen­tzen daude. Erdiko hu­tsarteak lore-apaingarri zoragarri bat gorde­tzen zuen, erromanikoa zirudiena. Baina, zahar-tankera horren guztiaren erdian egunsenti berriak ikusta­tzen dira: Kristo Ain­tzetan, Nafar Erdi Aroko Artearen<ref>A.M.N. V, 220. or.</ref> egileek eder­ki asko adierazten duten moduan, ez da Epaile Nagusia, ezta az­ken egunean ain­tzaz­ko distiretan etorriko dena ere; bere zauri salba­tzaileak erakusten dituen Kristoa baizik. '''''Santo Domingo''''' elizako girola erromanikoan, Palen­tziako '''''Lebanzan''''', '''''Tuterako klaustroan''''', eta batez ere, Donejakueko '''''Ain­tzaren arkupeko tinpano''''' handian ere azal­tzen denaren antzekoa da. Hau, gure itxaropena eta aro berri baten gozamen epel eta arrazoibidez­ko bat biztu nahi dituen margolana da: '''teologia eskolastikoarena'''. ====Oliteko San Pedro elizako margolanak==== '''Oliteko San Pedro''' elizaren dorre az­pian kokatua zegoen kapera bateko margolanak ere Nafarroako Museoan dira. Gangako lau plementoetan lau aingeru margotu ziren, eta hainbat gaiez apainduak daude inposta bidez bi erregistrotan banatuak diren kaperako hiru hormak. '''Aurrez aurreko horman''', ''Pantokratorra'' eta ''Tetramorfosa'' daude goiko al­dean, eta ''Jesusen Haur­tzaroko'' irudiak beheko aldean. '''Eskuineko horman''', goieneko mailan daude ''San Satur­ninoren'' bizi­tzako eszenak eta inpostaren az­piko al­dean, ''San Pedro'' eta ''San Pauloen'' irudiak. '''Ez­kerreko horman''' ''Mariaren Koroa­tze'' eszena, eta beste per­tsonaia eta ezagu­tzen oso zailak diren Bibliako pasarteek estaltzen dute. Olitetik datozen margolan hauek, ''Artaxoakoak baino zer­txobait ar­kaikoagoak'' dirudite –Pantokratorra, adibidez, erromaniko zoragarri bat da–, baina, bestea baino okerrago gordea denez, ez da egileak eta kronologia zehazteko bistako oharrik ematen. Dena dela, Iñiguez Almech eta Uranga ados daudela dirudi W. Spencer Cook‑en iri­tziarekin, hau da, margolan hauen egilea, Hueskako '''Sigenako''' kapitulu‑gela sonatuan lan egin zuen maisu beraren lana dela aitor­tzean. ====Miniaturak==== Erdi Aroko eskuiz­kribuen margolanik Euskal Herrian ia ez denez gorde, jaso di­tzagun kalitate handikoak diren ba­tzuk. '''FITEROKO SAKRAMENTU-LIBURUA'''. Gotiko estiloaren lehen al­di honetakoak dira '''Fiteroko Zistertarren Sakramentu‑liburuko''' miniaturak, (gaur egun Nafarroako Ar­txibategi Nagusian direnak). Urtean Zeharreko mezaren hainbat ida­tzien hasierako hiz­kien egitura eta neurrietan txertaturiko margolan sail garrantzitsu bat da.<ref>S. SILVA BERASTEGI, ''la Pintura Medieval en Navarra''. (Iruñea, 1988).</ref> Sakramentu‑liburuetan ohikoak diren ebanjelioetako pasarteak adierazten dituzte, '''''Deikundekoak, Ager­kundekoak, Mendekostekoak''''' eta abar. Az­ken kasu horretan gertakari bi­txi bat az­pimarratu behar da, Te digitur‑arekin batera Mezaren Kanonaren ohiko hasierako Guru­tzil­tzatuaren irudia ordez­ka­tzen duela '''Kristo Zigor­katuak'''. Miniatura hauek '''XIII. mendeko''' data dute, erromanikoaren nolabaiteko tolesgabetasuna eta aurrez aurreko jarrera oraindik ere gorde­tzen dutenak, baina jada espiritu gotikoaren arrasto garbiak agertzen dira ''aurpegien'' adieraz­kortasunean, '''''tolesduretan, keinu eta jarreren errealismo''''' bilaketetan; '''''margoen harmoniazko''''' sentiberatasun on bat gordetzeaz gainera, hondoak urdinez margotu eta uztaien gorria kontraste dira. Miniatura sail honen '''''Maiestas Dominiak''''' Artaxoako San Satur­ninoaren gai bereko horma‑pinturarekin ahaidetasun nabaria du. '''LEIREKO SAN SALBATORE IRAKURLIBURUA'''. An­tzeko zerbait esan behar da liburu honen miniaturei buruz (Nafarroako Ar­txibategi Nagusian dago): hau ere XIII. mendekoa da eta aurrekoaren ondoan desberdintasun hauxe du, margoen gama al­datu egin dela, oraingoan urdinaren ordez gorriaz nahasten den morea nabarmen­tzen delarik. <center><nowiki>* * *</nowiki></center> Gai honi buruz­ko iker­ketan Silva Berastegik ezaugarri erromanikoak gorde dituzten beste dokumentu miniatu ba­tzuk deskriba­tzen ditu, nahiz eta hauetako ba­tzuetan irudien luza­tzeak eta hasierako makurdurak edo bere estilo kaligrafikoak gotiko al­derako joerak bistara­tzen dituen. ===Lerroen gotikoa=== Miniaturetako margolanak eta baita gotikoak ere eragindako '''''lerroen gotikoa''''', '''''franko‑gotikoa''''' ere esaten zaiona, inola ere, irudi lauak zehazten dituen '''''lerroengatik''''' da ezaguna, normalean '''''margo bakarreko''''' hondoen gainean egiteko joera izateagatik. Gogora dezagun zenbait mendeetan Nafar erregeak sendi fran­tsesetakoak izan zirela eta Parisen edo Iruñean bizi zirelarik nafar erresumaren gober­namendua Pirinioez gaindiko go­tzain eta ordez­karien bitartez buru­tzen zutela, Karlos Noblearen errege­tza al­dira arte bederen. Nafarroako artearen '''''fran­tses eragina''''', bai gaietan, bai estiloan nabarmena da. ====Nafarroan==== Nafarroan, horma‑pinturen eredu eta bereizgarritasun nagusia '''Iruñeko katedralean''' bilatu behar da. Katedraleko eta bere klaustroko margolan asko Nafarroako Museora eraman dira, hauez gainera baita erresumako beste zenbait elizetakoak lan ba­tzuk ere.<ref>M. Carmen Lacarra Ducayk bere Nafarroako Erdi Aroko margolanei buruz­ko ikerlanean Iruñeko margolanaz gainera (Katedraleko, San Zer­nin eta San Nikolas) bil­tzen ditu Ribaseko San Pedroren monasterio zaharreko (Iruñea) beste ba­tzuk, Ekayko San Martin elizako (Zangozako merindadea) margolanak, Arellanoko San Erroman pa­rrokia‑elizan azal­dutako beste ba­tzuk, Eristaingo San Joan Bataia­tzaile (Oliteko merindadea) elizakoak, Galipentzuko San Salbatore elizakoak eta joera estilistiko honetako az­ken al­dia suposa­tzen zuen Oliteko San Pedro elizako dorrearen behereneko zatikoak”. ''Pintura mural gótica en Navarra''... A.P.M. 15ean, 1996, 178. or.</ref> '''JESEREN ZUHAITZA'''. Margolan horietan '''Jeseren Zuhai­tzaren''' gaia uki­tzen duena da deigarrienetako bat. Isaiasen profezia mesianikoaren bibliako iturburua duen gaia “Jeseren zuhaitz-enborretik kimu berri bat sortuko da...”, XI. mendean sartu zen artean, bikainki kokatu zuen ''Suger Abadeak Saint‑Denis‑ko beirate'' batean, eta handik hedatu zen miniatura ugarietara, beirateetara, horma‑margo eta oholetara eta baita eskulturetara ere –'''''Silosko Klaustrora'''''. Fran­tziatik igaroko zen ziur asko. Iruñeko katedraleko ber­tsio hau. Iruñeko klaustroan, Ate Zoragarriaren ondoan dagoen hormaren zati bat estal­tzen zuen margolan bat da. Gaur egun Nafarroako Museoan ikus daiteke. Neurri handiko konposaketa bat da (6,05 m x 4,14 m) eta tenplez egina dago, olioz­ko ukituak baditu ere, eta klaustroko hezetasuna dela medio, ia guztiz gal­dua du bere lan polikromoa, zori­txarrez. Hori dela eta honen garran­tzia '''ikonoek''' dutena da soil-soilik. Bere adarrak dituen zuhai­tzaren eskema har­tzen badu ere, “Jesusen arbasoak” gai tradizionala bakandua da, lau mailatan ager­tzen diren irudi eta eszena garran­tziz­koen ba­tzuetan finka­tzeko: '''''Deikundea eta Ager­kundea, Jesusen Ama, Guru­tzil­tza­tzea, eta Hirutasuna'''''. Ebanjelioetako gai horietako bakoi­tzaren inguruan sor­tzen dira Kristoren “'''''zuhaitz genealogiko'''''” sagaratuaren adarrak eta beroietan, giza izaeraren Eroslea den Jesusen arbaso eta profeta gisa, beren larru­txekin Judako '''''hamabi erregeak''''' daude kokaturik. Badirudi, “Jeseren zuhai­tza” ez baino, “'''Guru­tzearen Zuhai­tza'''” esan behar­ko li­tzaiokeela.<ref>Erdi Aroko Nafar margolanetan jakituna den emakume honen iri­tziz, egileak Lignum crucis‑aren omenetan Italiako Venancio Fortunato (530‑600), Poitierseko go­tzainaren latinez­ko poema luzea den Nekal­diaren ereser­kia Pange lingua gloriosi‑a erabiliko zuen ikono­grafiaz­ko jatorri moduan. O.c., 179. or.</ref> Lan honi 1305 eta 1328 arteko data eman zaio. Dena dela, bere gai eta estiloagatik, Fran­tziako eta ''XIV. mendearen lehen erdiko'' Iruñeko bertako beste margolanekin ongi uztar­tzen da; adibidez, gaur egun katedralaren al­dare atzean ikusgai dagoen '''''Guru­tzil­tza­tzearen oholarekin'''''. '''GURUTZILTZATUAREN OHOLA'''. Ohol bikain honek, lerroz­ko edertasun zoragarri batez '''''Lignum crucis'''''‑aren historia eta mistika­ko gaia erakusten du: urrez­ko hondo baten gainean, zuhaitz-guru­tze batean josirik Jesus hilo­tzaren irudia al­txa­tzen da, sinboloz inguraturik eta hiru Mariak –Jesusen Ama, Simeonek iragarritako ez­pataz bularra al­denik al­de zulaturikoa– eta San Joan alboetan dituela. Kalbarioko eszena ingura­tzen dute zerrendan jarririko apostoluen irudiek; eta horien az­pian, katedraleko hiru habearteetan gara­tzen dela dirudien '''''elizaren historiako gertakari''''' bat konta­tzen da: saihe­tsetako habearteetan kokatutako bedera­tzi per­tsonaietako bi tal­de –apaiz eta nobleak– habearte nagusira begira daude, non badirudien go­tzain bat bere egoi­tzaren jabe egiten dela. '''JOAN DE OLIVERREN HORMA-IRUDIAK'''. Beranduxeago, '''Joan Oliverrek''' (''Johannis Oliveri depinxit istud opus'') '''''kanonikoen jantokiko''''' horma‑pintura izenpetu eta datatu zuen –gaur egun katedraleko Museoa dago–, '''''Nekal­diko''''' ''gertakariak segidan'' dituela. Angeluzuzeneko konposaketa handi bat da, tapiz baten moduan jantokiko hormaren zabalera osoa estal­tzen zuena, Kristoren nekal­di, herio­tza eta piztuerari buruz­ko berez­ko neurriaren erdia duten irudiak direlarik. Bata bestearen gainean jarritako lau zerrendaz osatua da, goitik behera irakurri beharrez­koak: - Goieneko zerrendan, ar­ku trilobulatuen az­pian bi eszena bereizi ikus daitez­ke: '''''zigor­radak eta Kalbarioko bidea'''''; - hurrengo zerrendan, jendez beteriko eszena bakar batean, '''''guru­tzil­tza­tzeari''''' eskainitako eszena osoa dago; - hirugarrenak '''''hilobira­tzeko''''' bi uneak osorik eta '''''piztuera''''' ager­tzen diz­kigu; - beherenekoa, predela moduko zerrenda estu bat da '''''armarriak''''' dituena beren eusleekin. - Konposaketa handi honen saihe­tsetan, goitik beherako bi zerrendetan '''''hamabi profeta''''' azal­tzen dira, seina al­de bakoi­tzean, beren filak­teriekin. Beraz, sekulako konposaketa konplexu bat da. Freskoan egina dago tonu distira­tsu eta kolore ugariko paleta abera­tsez. Beti marra gailen­tzen bada ere, maisu handi bat adierazten duten ñabardura eta tonu abera­tsak bistaratzen dira. Ikonografian bada zenbait xehetasun, '''''erromaniko bizan­tziar inspira­zioaz''''' hitz egitera bul­tza­tzen duenik; adibide modura, lapur gaizto baten gainera igotako deabru baten irudia. '''Zein zen Joan Oliver?''' Adituak ez dira ados jartzen. Badira dokumentuak, erregeren zerbi­tzuko Iruñear margolaria den Joan Oliveri buruz­koak, baina beranduagoko datagatik pen­tsa­tzekoa da ez dela gure margolaria, haren semeren bat baizik. J Gudiolen ustez, honako hau Bar­tzelonan (1364) Pedro Zeremonia­tsuaren zerbi­tzuan egondako ertilaria zen; beste ba­tzuk mendearen erdian Avignongo Aita santuaren gortean zegoen margolari bat ezagu­tzen dute. Dena den, Nafarroan luzaz bizitako norbait izan behar zuen eta bere ikasketak Fran­tzia ala Ingalaterran egin zituena, ziur asko.<ref>A.M.N. V, 230. or.; R. MESURET, ''De Pamplona a Toulouse. En tor­no a Juan Oliver''. P. V. XIXan, 1948, 9‑18. or.; M. C. LACARRA, O.c., 103. or.; J. MARTINEZ DE AGUIRRE, ''La pintura mural gótica. El arte en Navarra''. 13. znb. (Diario de Navarrak Argit.), 198‑199. or.</ref> '''ARTAXOAKO SAN SATURNINOREN HORMA-IRUDIAK'''. Joan Oliverren garaikidea da '''Artaxoako San Satur­nino''' elizan '''''kapera nagusiko saihe­tseko hormak''''' apaindu zituena. '''Hegoal­deko horman''', Karlomagnoren aginduz Parisko Saint‑Denis abade-etxetik Toulouse­raino ''San Satur­ninoren gorpua eraman'' zeneko langedoziar elezaharra margotu zuen. '''Iparral­deko horma'''n berriz, Toulouseko egoi­tzan San Satur­ninoren ordez­kari zen San Exuperioren bizi­tzako eszena bat irudikatu zen. Ondoen gorde zelako, konposaketa hauetako lehenengoa museora eraman zen. Hauek ditu neurriak 1,62 m x 3,46 m eta sei tarte berdinetan zatiturik dago, ar­ku trilobulatuez koroatuak; hauen gainean zerrenda estu bat dago, hiz­ki gotikoz idatziriko idaz­kun batek per­tsonaia eta eszenak konta­tzen dituelarik: Santuaren gorpuari harrera egitera irteten den Toulouse herriko '''''jendea, Karlomagno, sol­daduak''''' eta abar. Zorionez, beheragoko beste zerrenda batean egilearen eta dataren berri ematen zaigu: “Rokek margotu zuen .... 1340an....” Bistakoa denez, ez zen '''Artaxoako Roke''', lehen aipatu dugun San Satur­nino elizan bertako burual­dean Az­ken Epaiaren eszena margotu zuena. Estilistikoki ikusi egiten da aurreko mendetik emandako urra­tsa. Izan ere, XIV. mendeko '''fran­tses miniaturen''' artearen lerro­tze zehatz eta melodia­tsuaren eragina suma­tzen da, eta baita zenbait puntutan ikuspegi ar­kitek­tonikoaren bilaketa-ahaleginak ere. '''EKAY-KO SAN MARTIN''': Garai berekoak, XIV. mendearen erdial­dekoak, eta estilo berekoak dira Zangozako merindadeko '''''Ekay‑ko San Martin kapera nagusian''''' margoturik daudenak, eta gaiez, berriz, zaindari santuaren bizi­tzako gertakizunak. '''IRUÑEKO SAN NIKOLAS''': '''''Iruñeko San Nikolas''''' '''elizan''' aur­kitu berriak direnen antzera, eraikinaren bi pilareen aurreal­deak apain­tzen zituzten San Eloy eta San Mauroren irudiak. Hain gaiz­ki zainduak aur­kitu ziren, non salbatu ahal izateko zurez­ko euskarri gainean eraman behar izan ziren. '''GALIPENTZUKO LEHEN MAISUA''': Nafarroako Museora eraman ziren 1947an XIV. mendeko beste margolan ba­tzuk ere, oso zahar­kituak, '''''Galipentzuko San Salbatore''''' elizan hurrengo mendeko margolanen az­pian aur­kitu zirenak. Margolan horiek Kristoren bizi­tzako hainbat eszena agertzen dituzte. '''Galipentzuko Lehen Maisua''' deritzon egile ezezagun hau kaskar samarra da nolabait esateko eta iaiotasun gu­txikoa, garai hartan arrunta zen naturalismo al­deko joeran; ñabardura beroen aldeko izateagatik eta joera espresionistagatik bereizten da. '''OLITEKO BIGARREN MAISUA''': Marraz­ko margolan gotikoen artean agian ikusgarrienak '''''Oliteko San Pedro''''' elizatik ekarritakoak dira. Kanpandorrearen oinetan kokaturiko Kanpanaleko Birjinaren kaperako behereneko zatia apain­tzen zuten eta margolari ezezagun batek, '''Oliteko Bigarren Maisua''' izena eman zaionak eginak dira, gangetako eta lehen gogoratu ditugun hormako margolanak baino dezentez geroago eginak dira. Zatiren ba­tzuk galbidean utziak diren arren, Deikundetik hasi eta Koroa­tzerainoko '''''Maria Birjinaren bizi­tzako''''' hainbat une adierazten dituzte. '''''Errealismo''''' al­derako joera ausartak, azalerako '''''konposaketan''''' zen­tzu estetiko bat izateak eta '''''polikromiako zatietan kontrasterako''''' iaiotasun berezi batek erakusten dute XIV. mendean zehar margogin­tzan eman zen aurrerapausoa. Oraindik profilek, gorputzenak edo janz­kerenak, eta errainu figuratiboak erabaki­tzen dituzten marren barruan, al­di berri baten hasiera adierazten dute lan hauek, margo-apainketaren historian. ====Kodizeak==== Gogora di­tzagun, halaber, Iruñeko '''''katedralaren liburutegia'''''n gorde­tzen diren hainbat kodizetako margolanak. Gauza jakina da Ar­nalt Barbazanen go­tzainal­dian miniaturez argituriko Orduen Liturgia liburu bi egin zirela, bata 1332an eta bestea 1354ean bukatu zirelarik. Orriak urre eta margo '''nagusiez''' apainduak dira, er­tzetan '''zerrenda''' ederrak dituztela. '''Miniaturazko margolanak''' neurri txikikoak dira eta ida­tzien zutabe artean txerta­tzen dira, izenburuetan dauden hiz­ki nagusien apaingarri gisa, dagokion ida­tziari aipamena egiten dien '''''ebanjelioetako eszenak''''' adierazteko. Miniaturagileak gertakarietan hondo moduan margo­tzen dituen urdin, arrosa eta urrez­ko sare geometrikoak per­tsonaiak hobeto nabarmen­tzeko erabiltzen ditu. Beharbada, irudien gorpu­tzetan zehaztasun bila dabilenari apur bat huts egingo dio. Baina egia da zoragarriak direla, bai '''''grafismoaren graziagatik''''' nahiz '''''adieraz­kortasunaren indar eta trinkotasunagatik'''''.<ref>S.SILVA Y BERASTEGI, ''La miniatura Medieval en Navarra''. (Iruñea, 1988) 110‑140. or. Nafarroako Foruen kodizearen irudiak eta liburutegi berak jasoak dituen beste ba­tzuenak eskematikoagoak dira eta ez hain dotoreak.</ref> ====Arabako lerroz­ko gotikoa==== '''GAZEOKO HORMA-IRUDIAK'''. Lerroz­ko gotikoko margolan sail honen barruan toki egokia dute Arabako ekial­deko Lautadan den '''Gazeoko parrokia-elizako''' horma‑irudiek. Hauek 1967an aur­kitu ziren, gainean ezarria zegoen 1700go erretaula kendu zenean. Aur­kikun­tza horrek beste iker­keta batzuk eginarazi zituen eta ondorioa izan da Araba al­deko elizetan hormetako margolanak ohikoak zirela ziurta­tzea erromaniko berantiarrean eta gotikoan, eta pen­tsarazi ere egiten dute, bai Araban eta bai Nafarroan, aurreko garaietan joan‑etorriko maisuen ordez­ko izan ziren '''''lantegi egonkorrak''''' egon bazeudela. Gazeoko margolanak Gasteizen kokatua zen ertilariren batenak izan zitez­keen. '''''XIV. mendearen lehen hamar­kadako''''' data eman zaie.<ref>J. GUDIOL, ''Pintura gótica''. A.H. IX.ean, 1955; J. C. STEPPE, O.c., 191. or.</ref> Programa ikonografikoa. Irudi mul­tzo honek –ba­tzuk gal­duak eta besteak zahar­kituak– abside al­deko zatia eta presbiteriokoa besterik ez zuen apain­tzen. Absidean, ''Graziaz­ko Tronuaren'' ikonografiaz­ko ereduaren araberako Jainkotasuna dago adierazia. Hirutasunaren irudika­tze modura ere har daiteke, zeren eta, konposaketaren hainbat tokitan margoa gal­dua duenez, badirudi usoa ere gal­du egin zuela, Aitaren eta Kristoren aurpegien artean jarririk Espiritu santua irudikatzen zuena. Doha­tsuek kontenplaturiko ''Hirutasuna'' li­tzateke. Beheragoko mailan, absideko zilindro-erdiaren ez­kerreko al­dean, guru­tzil­tza­tzea dago irudikaturik, ''lapur On'' eta ''Txarraren'' irudiekin, ''Maria eta San Joan, Longinos eta Stephaton''; eskuin al­dean, arima bat pisa­tzen ari den ''San Migel'' dago, ''San Bartolome'' eta ''Santa Marinaren'' ondoan<ref>Az­ken batean, arima baten Epaia gogora­tzea da helburu, bere ekin­tza onak pisa­tzen direneko une estu horretan, deabruaren erasoen aurrean eta santu babesleen lagun­tza dutela. Euskal Herrian jaiera handia zaion Santa Marina galiziar santari, esate baterako, Araban soilik 50 santutegi eskaini zitzaiz­kion. J. C. STEPPE, O.c., 200‑211. or.</ref>. Jainkotasuna kontenpla­tzen dauden doha­tsuek santutegiaren ganga ere estal­tzen dute. ''Kondenatuak'', al­diz, al­dare aurreko hegoal­deko horman azal­tzen dira, ertilariak halako ikuskizun izugarri hau liturgiara etorritako eliztarren begi aurrean zuzenean ager­tu nahiko ez balu bezala. Presbiterioaren iparral­deko hormaren gainean, gangetaraino iristen diren bat bestearen gaineko zerrendetan, ''Kristoren bizi­tzako'' eszenak agertzen dira, kontakizuna guztiz modu didak­tiko batean deskribaturik. Estiloa. Nahiz eta ikonografiaren zati batek eta bat bestearen gaineko zerrenda gainetan margo­tzeko zaletasun honek erromanikoa ekar­tzen digun gogora, estiloa oro har, ''gotiko aurreratukoa'' da, ''franko‑gotiko'' gisa izendatu daitekeena. Eta ertilariari, per­tsonaia bakoi­tza bakarka adieraz­tea ez zitzaiola axola iruditu arren, zuhaitz-guru­tze bati hiru hil­tzez jositako Kristo guru­tzil­tzatuarekin lortu zuen ''adieraz­pen lazgarri'' eta era berean ''estetikoki'' atsegin bat, Jesusen aurpegiko egitura eder eta bere gorpu­tzaren hasierako “contraposto” jarrera orokorraren bidez. ''Margo‑sorta'' urria eta abera­tsa da. Gorri iluneko margo bakarrak agin­tzen du zenbait lekutan eta urdin berdexkak hondoetan. Jatorriz­ko polikromia biziagoa izango zen zalan­tzarik gabe. Baina, nolanahi ere, margoak lauak dira eta marrak gaindi­tzen dira irudi guztietan. ''Marrak nagusi'' izateak eta soinekoetan mailakatutako tolesdura angelu­tsuen eta ia simetrikoen zaletasunak pen­tsamendu honetara bultzatzen gaitu, alegia, XIII. mendearen az­keneko ''fran­tses miniaturen margolanen'' eragina izan dezaketela. Alboetan, nekezago ikus daitekeen Gazeoren lana, Europa al­deko lantegietako fintasunetan gu­txi zail­dutako herri mailako maisu batena dela esan daiteke; baina bestal­de, abside erdiko per­tsonaien luza­tzeak, ''marraz­kigin­tza ia espresionista bikain'' baten ausardiaz zehazturikoak, ''zer­txobait zahar­ki­tuaren al­deko bere joeraren'' barruan, uzten digu ''lerroz­ko gotikoaren maisu handi'' bat izenda­tzen. AIALATARREN FRONTAL ETA ERRETAULA. ''Kexaa­ko dorrean'', Aialatarren kaperako aurreal­dea eta erretaulako margolanak ere lerroz­ko marraz­ketaren barruan kokatu behar dira; zeren eta Araban, XIV. mendetik gorde diren apurretakoak baitira. Kaperaren zaharberri­tzea zela-eta, 1959an burutu zirenak orain erakusten dira jatorriz­ko aleen errepikapen zehatz moduan, izan ere 1913an sal­du eta Londresen enkantean izan ondoren, Chicagoko Arte Institutura eraman ziren. Erretaulak eta aurreal­deak Maria Birjinaren ondoan ''Kristoren Haur­tzaroko'' misterioa erakusten dute. Aiala eta Guzmantarren armarriak er­tzetan dituela dagoen erretaula az­piko zerrendako idaz­kunak honela dio: “''mandaron fazer don Pero López de Ayala e donna Leonor de Guzmán su mujer al servicio de Dios e Santa Maria en el año del nacimiento de nuestro Señor Ihu Xpo de mil e trescientos e noventa e seis años''”. Erretaulak bi zerrenda ditu: '''Az­piko zerrenda''' - '''Ez­kerreko zerrendan''' ''on Pedro'' eta bere seme ''on Fer­nanen'' otoitz irudiak azal­tzen dira, ''San Blasek'' zaindu eta bedeinkatuak; jarraian, ''Deikundea, Ikustal­dia, Jaio­tza eta Magoen Gur­tza, Elizan Sar­tzea eta Egiptoko Ihesa''; - '''Eskuineko muturrean''', belaunikaturik dauden ''Leonor Anderea'' eta bere erraina, ''Maria Sarmientokoa Anderea'', ''Santo Tomas Akinokoak'' bedeinka­tzen dituela. - Zerrenda honen '''erdiko tartean''' Adatsaren Ama Birjina deritzonaren erlikitegiaren eki‑santu gisa erabili zen. - '''Aurreal­dean''' ''Epifaniaren'' eszena errepika­tzen da. Irudi horiek denak esparru ar­kitek­tonikoetan kokatuak daude, saihe­tsetan urrez­ko zutabeak dituztela eta ar­ku trilobulatuez burutuak, hauek urreztatutako gableteak eta erdian lauorriak gainjarrian dituztela. '''Bigarren zerrendak'''. - An­tzeko zaz­pi eszena agertzen ditu: J''esus eliz gurasoen erdian, Kanako Ezteiak, Piztuera eta Guru­tzil­tzaturiko Kristo'', kan­tzelariaren bi biloben otoitz-jarrerako irudiekin. Ondoren, I''gokundea, Mendekoste eta Birjinaren Jasokundeko'' eszenak. '''Aurreal­dean''' ''Magoen Gur­tzaren'' eszena errepikatzen da berriro. “Irudi horien hondoak lauak, leunak eta krema-koloreko ñabardurak dituena da. '''''Kontakizunean esanahi handi bat nabarmen­tzen''''' zaie, irakurriak izateko eginak dira. Irudiak beren keinuez hitz egiten dute, aurpegiek ez baitute ezer adierazten. Garaiko janz­kerez jan­tziak daude, Errege Magoen kasuan, esaterako, ba­tzuetan oso abera­tsak dira, eta besteetan berriz herrikoiak, baina betiere xehetasun handikoak. Konposaketak xumeak dira eta '''''paisaiako xehetasunetan''''' naturarekiko maitasun handia azal­tzen dute”. Egile ezezagun honek '''''zaletasun fran­tses''''' puska bat azal­tzen du; garaiari zerion italiar ku­tsua an­tzematen zaio ezaguna zuena. Gogoan har dezagun Aialako On Pedro Lopez Fran­tzian enbaxadore izana zela; zaz­pi al­diz ere joana zen bertara, eta 1381ean lortu zuen frankoen eta gaztelarren arteko ituna; Avignonen ere Klemente VII. Aita Santuaren aurrean enbaxadore izana zen, Italiako ertilari onenak han behar zireneko al­di hartan. Dena den, erretaula buru­tzeko hartu zen ertilariak ''ikonografian'' eta '''grafismoa''' ''gailen­tzean'', '''tradizio gotikoaren''' barruan finkaturik jarraitu zuen.<ref>J. CAMON AZNAR, ''Pintura medieval española. S.A. XXII'', 1966; J. GUDIOL RICART, ''Pintura gótica.'' A.H. IX.ean, 1955; M. ARANEGI, ''El Canciller Ayala''. B.I.S.S. XVIII.ean (Gasteiz, 1974); J. M. PORTILLA, ''Torres y casas fuertes...'', II. libk. 1978, 853‑886. or.; S. SILVA Y BERASTEGI, ''Las empresas del Canciller Pedro de Ayala. Congreso de Estudios Históricos: Vitoria en la Edad Media'' (Gasteiz, 1985), 761‑778. or.; M. N. E, 298‑299. or.; C.M.V. VI. libk., 786‑792. or.</ref> Az­ken aur­kikun­tzak. An­tzinako eliza ba­tzuetan gaur egun arte erretaula barrokoez estalitako horma‑ipinturak bila­tzeko saioek emai­tza baikor ba­tzuk eman dituzte. Horrela gertatu da Gaubeako hainbat tokitan: - '''Belloginen''', - '''Alaitzan''' - eta '''Val­derejoko''' absideetan agerian gel­ditu dira hamabi Apostoluen irudiak eta beheragoko beste maila batean, '''''Adan eta Evak''''' egin zuten bekatuaren eszena. == Laburpena == Euskal Herriko estilo gotikoaren lehen adieraz­penei eskainitako atal honen bukaeran aipatu dugun guztiaren laburpena egiten saiatuko gara. '''Gotikoa'''. Arte historialariak beren langaia, helburu didak­tikoekin, kronologikoki antola­tzera behartuak direlarik, hiru mendeetako (XIII., XIV. eta XV. mendeak) tarte luze horretan, '''gotiko''' izena onartuz, Europan eginiko arte-adieraz­penak pila­tzen dituztenean, ez lituzkete ahaztu behar hiru gizal­dietan zehar, bat bestearen atzetik doazen '''''forma estilistiko ugariak'''''. Ba­tzuetan izen jakin ba­tzuen bidez bereizi nahi liratekeen formak izango dira, baina betiere “gotiko” hi­tza eskutik utzi gabe. '''Al­daketa garaiak'''. Artea gizartearen ispilua bal­din bada, beti gogoan izan behar da, '''''hiru mende gotiko''''' horietan Europan, Espainian eta Euskal Herrian gertatu ziren '''gertakariak''', berebiziko ondorioak izan baitzituzten: - errege­tza botere­tsuen menpeko estatu nazionalaren ezarpena - burgesiaren jaio­tza - hiri‑gizartearen agerpena - nazioarteko mer­katari­tzaren zabalkundea... Iraul­tza gisa izendatu daitez­keen al­daketak. '''EUSKAL INGURUA'''. Halako aldi luzeetan ezarritako al­daketa horiek gu­txi balira bezala, Baskoniari bere barruan '''''hainbat egitura politiko''''' ezartzea eran­tsi behar zaio. Fran­tziako dinastiaz gober­naturiko '''Nafarroako erresuma''', 1234az geroztik nolabait ere finkaturiko mugak zituela-eta, Errege Kon­tzejuak eta Gorteko erakunde zeha­tzez hor­nitua dagoela bere-bereak dituen bide gorabehera­tsuetan ibili zen, harik eta Gaztelako Koroak beregana­tzea lortu zuen arte –nahiz eta honako esaldi hau esan “Nafarroan lehenago izan ziren Lege eta Erregeak ...Gaztelan baino”. Bitartean, Lapurdi eta Zuberoa eta '''kontinente al­deko Baskoniaren''' zati bat ia hiru mende horietan zehar '''ingelesen aginpidean''' eror­iak ziren. Eta '''Pirinioen az­piko probin­tziak''' errege nafar ala gaztelarren eskumenean '''''tenen­tzia eta jauntasunen''''' menpe bizi ziren, az­kenean Gaztelaren eremuko izanaz bukatu zuten arte. Hau horrela izanik, gober­namendu politikoan desberdintasunak fun­tsez­ko izanik ere, esan liteke hiru mende horietako ekonomia sozialaren garapen garrantzizko hau ez zela asko nabarmendu an­tzinako Baskoniako lurral­de guztietan. ===Gotikoaren sistematiza­ziorako iriz­pideak=== Bi aro bereiztetik hasi gara, eta “gotiko” estiloaren konplexutasun abera­tsaren aurrean, muga bereizgarria XIV. mendeko az­ken hamar­kada li­tzatekeenez, beste atal baterako utzi dugu '''gotiko berantiar artea''' izenda dezakeguna. Bestal­de, hautatu dugun ''iriz­pide metodologikoa'' eztabaidagarria da –arte adierazpenak, Arte Plastiko tradizionalen ugaritasunaren araberako tal­deetan banatzea–, inola ere desegokitasunera eraman gaituzten iriz­pideak dira, hau da, beharbada guztiz garaikideak diren lanak hainbat sail­etan zatitu beharra; honen adibide izan daitez­kelarik Gasteiz­ko Santa Mariaren burual­dea, Guardiako Erregeen Santa Maria elizako ataria eskultorikoa eta Kexaako erretaula eta fatxada. Denbora al­dietan zehar garapen estilistikoa eragiten duten arrazoiez ardura­tzen diren historialariek, hiru edo lau eragile muga­tzaileetan laburbil­du ohi dute arazoa: '''''langaia, teknika, gizartea''''' eta '''''ertilaria'''''. Gotikoari dagokionez, atal honen hasieran ohartarazi dugu horretaz, estilo berriaren '''egitura berrikun­tzak''' maila batean, behin­tzat, langaien eta teknika mailako asmaketa bikain horren emaitza izan zela '''gurutze-ganga'''; sistema horrek al­daera teknikoak eragiten zituen, al­di berean '''euskal-nafar ar­kitek­tura gotikoan''' suma daitez­keen al­daerak, tokikoak eta denboraz­koak. OSAGAI IDEOLOGIKOAK. Gauza jakina da bestal­de, Europa al­deko munduaren ideologia, erlijio eta kultur batasun trinkoak, tresna ofizial aldetik '''''latin hiz­kun­tza''''' bitarteko eraspena eginez, ez zuela oso norberarenak ziren adieraz­pide moduen er­ne­tzea errazten, honako hauei loturik: goi-mailako kulturari, dogma katolikoekiko fedeari, erlijio-gur­tza bat bera ospatzeari eta Aita Santuari zor zitzaion menpetasunari. Ideologia edo sentimenduen mailako nahimen autonomoei eran­tzunez, norberaren estiloak, aro moder­noan baino ez ziren sortu ahal izan, Errenazimentuko kemenak '''''gizabanakoaren gorespen'''''-bandera jaso­ zuenean. Honek ongi azaltzen du hein batean, bederen, Berant Erdi Aroko ertilariak ia orokorrean '''''anonimatuan''''' gel­di­tu behar izatea ondorengoen­tzat. Beraz, gotikoaren estilo-aniztasuna, hiru mende horietan '''gizarteak''' nozitu zuen garapenarekin al­deratuta ikusi behar da, batez ere. '''''Artea eta gizartea Baskonian''''' Baskonian garapen hori alderdi hauetan nabarmen­tzen da: popula­zioetan, udal erakundeen sorreran, gorabehera demografikoetan, landa ekonomiaren ordezko hiri ekonomian eta nekazaritzako ekoiz­pen-sistema nagusi izatetik eskulangin­tza eta mer­kataritza-sistemara areagotze historian. Baskonian “'''lehen gotikoari'''” atal honetan eskaini diz­kiogun orriak, garapen sozial horren lehenal­di edo aroari dagoz­kienak dira. '''Nafarroako Erresuman''' galiarren dinastiaren ezar­tzetik hasi eta Evreux dinastiako erregeekin XV. mende hasieran eman zen “''nafarrera­tzera''” arte doan denbora tarte horretan, ''fran­tses kulturaren arrasto'' indar­tsuaren berri eman genuen. '''Euskal probin­tziei''' buruz, berriz, Leinuen aginpideen aurrean ''hiribil­duen funda­zioek'' mar­katurik azal­tzen den gizartearen garapena, gure ustez, 1397 <ref>Karmelo Etxegarayk, bakea ez zela berehalakoan lortu ohartarazten badu ere, 1397an ospatu zen Getariako Ba­tzarrari bereal­diko garran­tzia ematen dio, data gogoangarria omen bere ustez; izan ere, baserri giroko eta hirietako herri xehearengan banderizoen ahalmena berehalakoan desegingo zenaren itxaropena biztu zuen. ''Las Provincias Vascongadas al final de la Edad Media''. (Donostia, 1985) 150. or. eta hur.</ref> inguruan desbidera­tze puntu bat ikus daiteke, XV. mende ongi aurreratura arte bandoen borrokak luzatu baziren ere, Bandoen arteko gehiegikeriak mendera­tzeko Gaztelako Erregeen eta beren errege Korrejidoreen ekin­tza gogorrak hasi zirenean. Hain zuzen ere, orduan suma­tzen da askapena ekonomikoaren hastapeneko ''politika sozialean antolaketa berri'', nagusigoa hiritar populazioaren eskuetara pasatzean. Egoera berri horretan zera gertatu zen, Bandoen eta Hiribil­duen arteko gogor­keria, hein batean bederen, beste batek hartu zuela indar: '''udalen arteko gataz­kak''', lurral­deen arteko muga egonkorrak koka­tzerakoan sortu ziren arazoek eragindakoak. Dena dela, oraingoan udalerriei egokitu zitzaien '''''kultur eta arte mailako ekimenetan''''' esku hartzea eta murgil­tzea. Berant Erdi Aro al­di horri eskainiko diogu hurrengo atala. '''BIZKAI ETA GIPUZKOA'''. Ikusi dugun bezala, Kantauri al­deko probin­tzietan eliza erromanikoen eskasia, eskual­de horietako popula­tzeen atzerapen garbi eta naturalaren ondorioa izan bazen, oraingoan, Nafarroakoaren al­dean, Biz­­kaiako eta Gipuz­koako ar­kitek­tura gotikoaren beranduko data azaltzen zaigunean, an­tzeko zerbait ziurta daiteke. Sartal­deko Baskonian, hiribil­duei buruz­ko dokumentuetan azal­tzen denez, sarritan '''''hiribil­du''''' baten funda­zioa '''''eliza''''' baten eraikuntzarekin loturik ikusten da. Gipuz­koan giza tal­deei emaniko ''foruak'' ia beti '''''monasterioren''''' bati lotuta daude. An­tzeko lotura zehazturik azal­tzen da honako herri hauen sorrerako dokumentuetan: Bilboko (1300), Portugaleteko (1323), Lekeitioko (1325), Mar­kina‑Xemeingo (1355), Gerrikai­tzeko (1366), eta Ermukoan (1372). Beste ba­tzuetan monasterioari ala elizari dagokion aipamena egiten da, izena bera aipatu ere egin gabe. Bestalde hau ere gertatzen da: eliza, herriaren esparrutik kanpo eraiki­tzearen egitasmo gisa aipa­tzea.<ref>F. SESMERO PÉREZ, Erdi Aroko hiribil­duetako erlijioz­ko ar­kitek­tura. ''Las formas de poblamiento en el Señorio de Vizcaya durante la Edad Media''. Biz­kaiko Foru Aldundia Argit. (Bilbo, 1978) 355‑368. or.</ref> Datak al­deratuz gero, hiribil­du garran­tziz­koen eraiketa, zegokion elizaren eraikuntza-erabakiarekin bat zetorrena, behin hiribil­duak sortu zirenetik ekoiz­pen edo kon­tsumoko ondasunen (Gaztelako artileak, Biz­kaiko burdina eta abar) joan-etorriak Kantauri al­deko portuetara erraztu zituenean sortu zen '''''lasaitasun ekonomikoen aldiei''''' dagokiona da, hau da, '''1280''' eta '''1350''' urte bitartekoa. Al­di horretan, eraiki­tzen hasi ez arren, eraikun­tza erabaki­tzen zen eta '''neurri handiagoko eta estilo berriko eliza''' ba­tzuk planifika­tzen –Bilboko Santiago, Getariako San Salbatore, Arrasateko San Joan Bataia­tzaile; eraikun­tza kemen­tsu horrek XIV. mendearen bigarren erdian abiada motel­du egin zuen, bizimodua garesti­tzearen eta izurriteen al­diak zirela kausa, abiadura ona XV. mendea ongi aurreratuan berreskura­tzeko, aurrerapen ekonomiko nabarmeneko hamar­kadak ziren eta beste '''eliza handi''' ba­tzuen sorrera ekarri zuten, horien eraikun­tzak XVI. mende erdiraino ere iraungo dutelarik. '''''Hiru gotikoak''''' Gertakizun horiek kontuan harturik, euskal eskual­de zenbaitetan gertatu ziren ''antolamendu politiko desberdinak'', Nafarroako Erresumarekin '''''lotura politikoan pixkanakako etena''''', eta XV. mendean, itsas mer­katari­tzaren jarduera abian jartzearekin euskal probin­tzietan '''''berreskura­tze ekonomia eta abar''''' zela-eta, hiru al­di estilistiko proposatu dira ar­kitek­tura gotikoaren garapenean, eta erraz gogoratzeko asmoz izen hauek jarri zaiz­kie: '''Nafar gotikoa''', '''Gaztelako gotikoa''', eta '''Euskal gotikoa'''.<ref>F. SESMERO PÉREZ, Ibidem, 358‑359. or.</ref> '''NAFAR GOTIKOA'''. Fran­tziako hego eta ipar-ekial­deko elizetan inspiraturik '''fran­tsesa''' ere esan daitekeena eta, arrazoi berberez, Fran­tzia al­deko katedral handien diseinu jakinak nahi­ko leialtasunez birsor­tzeagatik Lamperezek '''''garbizale''''' izena eman ziona da, Baskoniako monumentu handien eta nobleenetan agertzen dena, '''Baiona'''<ref>Manuel VAL­DES FER­NANDEZ, Euskal gotiko erlijioz­ko ar­kitek­turaren batasun eta bereizitasun eragileak. ''Revisión del arte medieval de Euskal Herria''. A. P. M. 15. znb. 111. or., oharra: Baionako katedrala da Pirinioen al­derako Champagna ereduen zabal­kundean adibiderik garran­tziz­koena.</ref> eta '''Iruñeko''' katedraletatik hasi eta Biz­kaiko elizarik nagusietan bukatzeraino: '''Bilboko Santiago''' eta '''San Anton''', eta abar. Orri hauetan deskribatu ditugunen arabera, eliza hauek: - hiru '''''habeartekoak''''' dira eta '''''girola''''' dute, '''''transeptua''''' eta '''''triforioa''''' ia ingurune osoan, - ''arbotanteak'', - ''atari'' zabal eta bikainak, - eta sarritan ''klaustro'' bat. Fran­tses ereduaren ziurtapena zehaztu egin behar da; izan ere, ziur asko euskal probin­tzietan Nafarroako ereduetatik sartua izango da, eta bestal­de '''hainbat desberdintasun''' nabari­tzeko, geografia nahiz bal­din­tza psikiko eta sozialek izan zuten eraginik: - argia ez da premiaz­ko gisa bila­tzen eta horren ondorioz horma beiraz ordez­ka­tzeko joera etena gera­tzen da; - zenbaitetan transeptua moztu ala kendu egiten da; - leihateak eta arrosa-leihoak oso goian koka­tzen dira; - eta barrunbeetan ez dira apaingarriak oparotasunez eskain­tzen. '''''Artea, pen­tsamendua eta espiritualitatea''''' Kontu jakina da mende horietan ekimen artistikoak prin­tze zibil nahiz elizakoen artean bul­tzatu eta zati ba­tzuetan bederen el­karren artean ordainduak izaten zirela. Nafarroari dagokionean, Iruñeko eta Baionako errege eta go­tzainen lagun­tza kemen­tsua eta berehalakoa izan zitekeen ekimen ar­kitek­tonikoetan.<ref>Honi buruz oso egoki aipatu izan da, Baionako go­tzaina, Guillaume de Godin kardinalaren eta Klemente V.a Avignongo lehen Aita Santua, Villadraut (Gaskonian) jaio zenaren artean emandako el­karlanen emai­tzak 1258ko sutearen ondoren Baionako Amaren katedraleko lanen berreraikuntzan eragin i­tzela izan zuela. M. VAL­DES FER­NANDEZ, O.c., 111. or. eta hur.</ref> Ez da horrela ordea gainerako euskal probin­tzietako hiribil­duetan non, errege eta elizaren lagun­tza ez zen hain berehalakoa izan, bai, ordea, gorabehera gehiagokoa eta berantiarragoa. Esan dezagun, Biz­kaiari dagokionez, bere go­tzainari (Calahorrakoa) ez zi­tzaiola zilegi Jaurerriko mugak zehar­ka­tzea. Baina, zenbaterainokoa izan zen elizako buruzagi horien eragin espirituala, ez soilik Europan hedatuak ziren eraikun­tza-formula berriak beregana­tzerakoan, baizik eta arte figuratiboetan eman zen al­daketa fun­tsez­koetan? Gure azalpenetako hainbat unetan aritu gara Baskonian pintura eta eskulturen estilistikako berrikun­tzak nolako atzerapenez jaso ziren esaten eta ugaritasun eta berrikun­tza horiek direla eta jaso izan dituztela historialarien al­detik izen zehatz desberdinak, hala nola, '''lerroz­ko''' gotikoa, '''italiar‑gotikoa''', eta abar. Jakingarria eta irakaspenez­koa li­tzateke aur­ki­tzea nolako el­karrekikotasuna eta al­di bereko izaera (errotikakoa ez bada guztiz) izan zuten delako egitura-al­dagaiok eta al­di bakoi­tzeko '''pen­tsamendu''' eta '''erlijiozko sentiberatasun''' sakonenen diseinuak. Beste toki batean argitaratua dugu ikonoei buruzko iker­keta-mota honetako saiakera bat, gotikoari buruz­koa, Europako maila zabal eta orokorrean.<ref>J. PLAZAOLA, ''Historia y sentido del arte cristiano''. (Madril, B. A. C., 1996) 462‑482. or.</ref> '''MONASTERIOEN ERAGINA'''. Kontura gaitezen ezer baino lehen Europako kristau bizi­tzak XII. mendean eman duen al­daketaz. Bizi­tzari buruzko kristau ikuskeran al­derdi erabakigarria '''monjeak''' ziren. Ordura arte Klunyko Ordena libreak burutu zuen eragina Zistertarrak esnatu zuen jaiera harrigarriaren arrakastak ordez­katuko zuen. '''Klunyko monjeak''' araudi beneditarra jarrai­tzen zuten; hauetan nagusi zen otoi­tza, kontenplazioa eta liturgia; burulanak eta eskulanak oso gu­txi okupa­tzen zituzten. '''Zistertar monjeak''' lana hautatu zuten, hain zuzen ere xumetasunaren eta pobretasunaren eredu izateko. '''Klunitarrak''' pen­tsa­tzen zuten dena ere gu­txi zela elizaren otoi­tza eder­tzeko eta aberasteko. Muin-muinean ''kontenplariak'' ziren (Betaniako Maria bezala), hitz honen adiera oinarriz­koenean gainera. Klunyn ez ziren inola ere falta izan erromaniko handiaren egituraz­ko edertasunearekiko sentiberatasun handia zuten gizonak. Ber­nardo Claravalekoak gida­tzen zuen '''zistertar''' ordena, langileak ziren (Betaniako Marta bezala). Eskulan gogorretara erakarritako horietan, euren artean lan­tzen eta erabil­tzen zuten harria, adreilua eta mortairua; horretan iaioak ziren asko sortu ziren. Horrelaxe bihurtuko ziren, logika, sendotasuna, soiltasuna eta prak­tikotasuna bilatzen zuten ar­kitek­tura berri baten maisu. Hau, '''lehen gotikoa''' zen. '''Bigarren al­di''' batean, '''gotikoak''' arrazoi ideologikoengatik egin zuen aurrera batez zituzten. Uniber­tsitateetan kristaututako Platon baten idealismoa, Aristotelesen logikaz ordez­katu zen. Garapeneko al­dirik bikainenean zegoen gotikoa, mende haietan, '''''Uniber­tsitateetako pen­tsamenduari zegokion estetikaz­ko el­kar­tekide''''' izan zen. '''''Baskonia''''' Euskal Herriko muga estuen artean, gotikoari dagokionez, ezinez­ko egin zaigu delako el­kar­kidetasunak aur­ki­tzea eta dokumentuez ziurta­tzea. Garaiko kristau-gizartearen ideologia, bere iturbururik sakoneneko Bologna, Paris, Padua, Oxford, Salamanca, Praga eta abarretako Uniber­tsitateetako maisu handien idaz­lanetatik zaigu ezaguna. Baina, ikuspuntu horretatik begiratuta, hiru mende horietako Baskonia basamortu bat da. Ez dugu pen­tsamendu filosofiko edo teologikoan buruzagirik aur­ki­tzen, Europako liderrekin al­deratu daitekeenik; eta herri honetan ez ziren artean jaio ez Gasteiz­ko Fran­tzisko, ez Az­pilikuetako Martin –“Nafar sendagilea”–, ezta Loiolako Inazio eta Uharteko Joan Santua ere. Ezta monasterioetan ere Ordenetako maisu ospe­tsuen arteko buruzagirik; izan ere haien kokapena Euskal Herrian berandukoa izan baitzen, ezta Iruñeko egoi­tza okupatu zuten go­tzainen artean ere, ez zen inor izan filosofian edo teologian jakinduriaren arrakasta sonatua izan zuenik. Teologia tratatu bat –Hirutasunari eta Gizon egiteari buruz­koa– XII. mendean ida­tzi zuen bakarra '''Parisko Pedro''' (1167‑1193) go­tzaina izan zen, horrela zeritzona, hain zuzen ere Senako Uniber­tsitatean ikasia zelako. Hurrengo mendeetan '''Asiaingo Semen Gar­tzearengana''' (1317) iri­tsi behar da, San Fermin egoi­tza urtebetez baino okupatu ez zuenarengana, edo '''Zalbako Martin kardinal''' sonatuarengana (1404‑1416), XV. mendekoa) maila zientifikoa duten go­tzainak aur­kitu ahal izateko, eta beti Zuzenbidera mugaturiko goi-mailakoak izaten ziren. Goñi Gaztanbidek aztertu duen Iruñeko go­tzainen historia segida tamalgarri eta etengabekoa da, esaterako, administrazio mailan, politikoan ba­tzuetan eta ia beti gai ekonomikoei buruz­ko ''zuzenbide jatorrizko gataz­­ka eta eztabaidetan'', eta inoiz ere ez zen azal­tzen Bibliaren exegesia, dotrina dogmatiko edo pen­tsamendu filosofiakoei buruzko gairik. Orokorrean, kalonje­tzari lorturik, Parisko Uniber­tsitatera ala beste Uniber­tsitate batera ikastera joan zitez­keen apaizak –lor­tzen zutenean, betiere katedraleko Ba­tzarrean tokia bermatu ondoren izaten zen– inola ere neurriz kanpokoa ez zen Zuzenbide gaietan ezagutza hartuta etorri ohi ziren. Egia da, Ganbarako Ar­txidiakono '''Aizagako Joan Juanizek''' 1305eko mar­txoan Ikaste­txe bat sortu zuela Parisen, bertako Uniber­tsitatean ikasketak egin nahi zituzten lau kalonjeri ostatu emateko gai zena; baina ikaste­txea denbora luzez egon zen hu­tsa, eta az­kenik itxi egin zen.<ref>J. GOÑI GAZTANBIDE, ''Historia de los obispos de Pamplona'', 163. or.: Jon Joaniz Aizagakoak sortutako Parisko ikaste­txeak oso bizimodu laburra izan zuen. Al­di batez itxirik egon zen. Agian kalonjeek Teologiaz­ko ikasketak baino nahiago izango zituzten Zuzenbide ikasketak, eta Ar­nalt de Puyanek bezala Toulouse nahiago izango zuten Paris bera baino. Az­kenean, apaiz jendeak ehun liberaz sal­du zuen”. </ref> Gotikoaren lehen urteetan, gai ikonografiko nahiz estilistikoetan ikusten diren al­daketei buruz, Europa mailako pen­tsalarien hainbat jarrerek funtzio erabaki­tzailea izan zuten: Abelardorengandik Alberto Magnorengaino doazen filosofoek, Ber­nardo Claravalekorengandik Tomas Akinoko eta Esaeren Maisuarenganaino doazen teologo berri­tzaileek eta heroien bizimoduko gizasemeek, ikuspuntu ebanjeliko berritua zuten pastoralgin­tzako metodologia iraul­tzailea zutenak, hasi Asisko Fran­tziskorengandik eta Domingo Guzmango eta Gerardo Groots-enganainokoak, az­ken hau El­kar Bizi­tzako Anaien eta ''Devotio Moder­na'' deri­tzonaren sor­tzailea. Hauek guztiek ideia berrien eta portaera berrien isuria mugimenduan jarri zuten. Erakunde eta gizarte mailako ikuspuntutik erlijioz­ko bizimodu berrietan gorputz nabaria har­tzen ari ziren, ebanjelioetako perfekzioa aparteko bakartegietan bilatu ordez, hiri‑aglomerazio handietan bila­tzen zutenak ziren: Eskeko Ordenak. Horrelaxe jaio zen tal­de sozial berri bat: '''''hiri kristaua'''''; horrela, bada, jakitate guneak '''''arrazoiaren eskubideak''''' onar­tzen hasi ziren, ospea gal­dua zuen autoritatezko argudioen kontura; horrela, ezagu­tza ala '''''esperien­tziaren balioa''''' arrazoiaren oinarritzat onar­tzen hasi zen; hala, kristauaren '''''gizabanakoarekiko''''' fun­tsez­ko balioa onartze bidean hasia zen eta horren ondorioz onartu egin zen kristau '''''misterioaren adieraz­pen objektiboa''''' ez zedila jada eragoz­pen izan norbere sentipen bakunak adierazteko. Horrek guztiak izan zuen eraginik arte-egituretan. Gotikoaren modu estilistiko ugariak sortuz eta garatuz joan ziren. Hara zergatik munduari eta bizi­tzari buruz­ko begirada berri hori, eta Errenazimentuaren hurbileko kultura al­darrika­tzen zuen ''ethos'' berri hori, '''''iri­tsi zen hain berandu Baskoniara'''''. Horren ondorioz ezin harrituko gara al­daketa horien adierazgarri ziren arte-egiturak Euskal Herrira ere berandu iri­tsi baziren. == Bibliografia == * ARTADILL, J.: Castillos medievales de Navarra. (Donostia, 1934).</br> * ANDRES ORDAX, S.: Arte. País Vasco‑n. Noguer Argit. (Madril, 1987) 173‑185. or.</br> * APRAIZ, A.: Algo nuevo sobre la vieja Catedral. Boletin de la Sociedad de excursiones Manuel Iradier‑en. (1966), 96. znb.</br> * ARANBURU, Mª J.- KORTADI, E.- MORENO, M.: Euskal Artearen Historia: Gotikoa Gipuz­koan eta Iparral­dean. Kriselu Argit. (Donostia, 1990).</br> * AZCARATE RISTORI, J. M.: Arte gótico en España (Madril, 1990).</br> * AZCARATE RISTORI, J. M.: El protogótico alaves.Vitoria en la Edad Media‑n. “Actas del I Congreso de Estudios Históricos,1981”, (Votiria‑Gasteiz 1982) 43‑54. or.</br> * BANGO TORVISO, I.: Arquitectura gótica. Historia de la arquitectura española.‑n (Zaragoza, 1985) II. libk., 552‑556 eta 580. or.</br> * CAMON AZNAR, J.: Pintura medieval española. S.A.n, XXII. Libk., (Madril,1966).</br> * CANTERA ORIVE, J.: El Pórtico y la portada de la catedral (Gasteiz, 1951).</br> * CHUECA GOITIA, F.: La iglesia de Santa María de los Reyes de Laguardia. B.I.S.S., 1957, I. libk., 39‑45. or.</br> * CLAVERIA ARANGUA, J.: Iconografía de la Virgen en Navarra (Iruñea, 1942‑1944).</br> * CLAVERIA, J.- VALENCIA, A.: Crucifijos en Navarra. Esculturas. Cruces procesionales. Cruces de término. Gomez Argit. (Iruñea, 1062).</br> * ENCISO VIANA, J.: La primera construcción gótica de Santa María de los Reyes de Laguardia, Álava. B.I.S.S. 195an, I. libk., 21‑32. or.</br> * ESNAOLA, I. – MORENO, Merche: Euskal Artearen Historia: Gotikoa Biz­kaian. Kriselu Argt. (Donostia, 1990).</br> * FER­NANDEZ LADREDA, C.: La Sonrisa Gótica. El Arte en Navarra‑n. 15. znb., Diario de Navarrak Argit.</br> * FER­NANDEZ LADREDA, C.- GARCIA GAINZA, Mª C.: Salve: 700 años de arte y devoción mariana en Navarra. Erakusketa. Gobier­no de Navarrak Argit. Nafarroako Aurrez­ki Ku­txa, Iruñeko Artzpp. (Iruñea, 1994).</br> * GARCIA GAINZA, C.(zuzd.): Catálogo Monumental de Navarra. (C.M.N.) 9 libk. (Iruñea, 1980‑1997).</br> * GIL MASSA, J. – ARAMBURU, Mª J.: Euskal Artearen Historia: Gotikoa Nafarroan. Kriselu Argit. (Donostia, 1990).</br> * GRANDE, M.: Kru­tziaga. Bizkaia 25ean. (Bilbo, 1965).</br> * GUDIOL RICART, J.: Pintura gótica. A.H. IX.a, 1955.</br> * JIMENO JURIO, J.: Monasterio de la Oliva. T.C.P., 66. znb., (Iruñea, d/g.).</br> * JIMENO JURIO, J.: Fitero. T.C.P. 72. znb., (Iruñea, d/g).</br> * JIMENO JURIO, J.: Artajona. T.C.P. 45. znb., (Iruñea, d/g).</br> * JIMENO JURIO, J.: Olite Monumental. T.P.C., 93. znb., (Iruñea, d/g).</br> * KORTADI, E.: Arte Gótico. Arte Vasco‑n (Donostia, 1982) 101‑130. or.</br> * LACARRA DUCAY, M. C.: Aportación al estudio de la pintura mural gótica en Navarra. (Iruñea, 1974).</br> * LACARRA DUCAY, M. C.: Pintura mural gótica en Navarra y su ámbito de influencia. A.P.M. 15ean, 1996, 171‑193. or.</br> * LACARRA DUCAY, M. C.: Pintores aragonesen en Navarra durante el siglo XIV. P.V.n, 1979, 81‑86. or.</br> * LAHOZ, L.: El arte gótico en Álava. Arabako Foru Aldundia. (Gasteiz, 1999).</br> * LAHOZ, L.: “El friso de Tuesta y los comienzos de la escultura gótica en Álava”. A. P. M. 11n, 1993, 57‑72. or.</br> * LAHOZ, L.: Aproximación estilística e iconográfica a la portada de Deva. A. P. M. (Ondare 16), 1997, 5‑54. or.</br> * LAMBERT, E.: El arte gótico en España en los siglos XII y XIII. (Madril, 1977).</br> * LARREA,.: La cruz de Kru­tziaga, E.D. III.ean, 1911.</br> * LOPEZ DE GUEREÑU, G.: Álava solar de Arte y de Fe (Gasteiz, 1962).</br> * LOPEZ DE SABANDO, J.-PORTILLA, M. J.: Euskal Artearen Historia: Gotikoa Araban. Kriselu Argit. (Donostia, 1990).</br> * LOPEZ DEL VALLADO, F.: Arquitectura monumental cristiana en el País Vasco. (Bilbo, 1920).</br> * LOPEZ DEL VALLADO, F.: Santa Maria de los Reyes y San Juan Bautista de Laguardia. R.I.E.V.‑en (Donostia, 1921).</br> * MARIN, H. Mª : Abadia cirterciense de la Oliva: Historia y Arte, T.C.P. 242. znb.an, (Iruñea, d/g).</br> * MARTIN IBARRARAN, I.: Santos Cristos en Álava (Gasteiz, 1993).</br> * MARTINEZ DE AGUIRRE, J.: Castillos y palacios góticos en Navarra. El arte en Navarra, 12. znb.an, Diario de Navarrak Argit.</br> * MARTINEZ DE AGUIRRE, J.A: La pintura mural gótica. El arte en Navarra 13. znb.an, Diario de Navarrak Argit.</br> * MARTINEZ DE LAGOS, E.: Una marginalia realizada en piedra? A proposito del dintel de Santa María de Olite. A.P.M. 15ean, 1996, 383‑395. or.</br> * MARTINEZ DE MARIGORTA, J.: La catedral de Santa Maria de Vitoria (Gasteiz, 1964).</br> * MARTINEZ DE SALINAS, F.: Portada de la parroquia de San Pedro de Treviño. A.P.M. 2. znb.an, 1983, 7‑19. or.</br> * MESURET. R.: De Pamplona aToulouse. En tor­no a Juan Oliver. P‑V‑ XIX.ean, 1948, 9‑18. or.</br> * MOLERO, Mª L.: La sculpture de cloître de Pamplune. Cahiers des civilisation médievale, 35, 1992.</br> * MORAL, T.: Monasterios. T.C.P. 35ean (Iruñea, d/g).</br> * ORBE SIVATTE, M. de: Relicarios medievales. El arte en Navarra. 16. znb. Diario de Navarrak Argit.</br> * RECONDO, J. Mª : Castillos. T.C.P. 22.ean (Iruñea, d/g).</br> * SAN JOSÉ SEIGLAND, Castillos y Torres‑Fuertes del País Vasco. Lancia Argit. (Leon, 1994).</br> * SESMERO PEREZ, F.: Arquitectura religiosa en las villas vizcaínas durante la Edad Media. Las formas de pobalamiento del Señorio de Vizcaya durante la Edad Media (1975). (Bilbo, 1978), 355‑368. or.</br> * STEPPE, J.C.: Las pinturas murales de Gaceo. Una catequesis a través del arte. C.M.V., V. libk., 1982, 179‑245. or.</br> * TORRES BALBAS, L.: Arquitectura y escultura góticas. A.H. VII. libk.an.</br> * URANGA, J. E.- IÑIGUEZ ALMECH: Arte Medieval Navarro. (Iruñea, 1971‑1973), III, IV eta V. libk.ak.</br> * URANGA, J. E.: Cien imágenes navarras de la Virgen (Iruñea, 1972). Diario de Navarrak Argit.</br> * VAL­DÉS FER­NANDEZ, M.: Factores de unidad y diversidad en la arquitectura religiosa vasca gótica. A.P.M. 15ean, 1996, 103‑123. or.</br> * VALLE LERSUNDI, P. del: Estudio arquitectónico de Santa María de Lekeitio. Kobie‑n. Arte Ederrak. 7, 1990, 51‑84. or.</br> * VAZQUEZ DE PARGA, L.: La Dormición de la Virgen en la catedral de Pamplona. P.V. 1946, 241‑258. or.</br> * Hainbat egile: Nosotros los vascos. Arte. El estilo gótico. LUR Argit. 1990, II. libk., 220‑381. or.</br> * Hainbat egile: Monumentos Nacionales de Euskadi. (M.N.E.) (Bilbo, 1985). 3 ale.</br> * Hainbat egile: Catálogo Monumental de la diócesis de Vitoria. (C.M.V.) (Gasteiz, 1967‑2001) 8 libk.</br> * Hainbat egile: Biz­kaia. Arqueología, Urbanismo y Arquitec­tura histórica (J.A.Barrio Lozaren zuzd.pean). Biz­kaiko Foru Aldundia (Bilbo, 1989), 3 libk.</br> * Hainbat egile: Euskal Artearen Historia. Kriselu Argit. (Donostia, 1990).</br> ==Erreferentziak eta oharrak== {{erreferentzia_zerrenda|2}} bkv575iu9f5a9d5nvtqhr8wh0aeuff7 0 2837 8403 8308 2016-01-03T17:27:00Z Xabier Armendaritz 440 Xabier Armendaritz wikilariak «[[Euskal artearen historia II/Erdi Aroko artearen amaiera]]» orria «[[Euskal artearen historia (II): Gotikotik Errenazimendura/Erdi Aroko artearen amaiera]]» izenera aldatu du: liburuaren izenburuarekin batera wikitext text/x-wiki == Testuingurua == === Feudalismoaren sorrera === ==== Erresuma “Nafarrera­tzea” ==== Nafarroako erreinuan, '''XV. mendean''' zehar, fran­tses gortearen ekin­tza kultural eta artistikoen mailara iri­tsi nahirik jarraitu zen. Baina, Nafarroako koroak ez zuen l´Ile de France‑ko bere ereduak zuen baliabide ekonomikorik. Erregeen ustez, lege fiskal gogorrez baliatu behar zen. Nafarroako lurrik gehienak koroarenak ziren eta zati eder bat nobleziari eta Elizari zegokiena. Gizartean, beheko mailak miseriatik gertuko egoera ekonomikoan bizi ziren. '''Karlos II.a “Gaiztoaren”''' agindupean, behin­tzat, lege fiskal berriak bete nahi ezean zebil­tzanen aur­kako gaztigu la­tzak ezarri ziren. Gainera, erregea Nafarroan tronura igo baino urtebete lehenago (1348) izurri bel­tza Nafarroa gutiziatu zuen bereziki, populazioan sarraskia eraginez. '''Karlos II.a (1349‑87) eta Karlos III.a (1387-1425) Evreux-ko dinastiarekin''', ez­kon­tza bidezko lotura eta harreman politiko berrien bidez, “hispanizatuz” eta “nafarreratuz” joatea garran­tzi handiko gertakaria da.<ref>J. ZABALO ZABALEGI, ''El Reino de Navarra en la Baja Edad Media. Historia del Pueblo Vasco''‑n. (Donostia, 1978) 141. or. </ref> Eta batez ere, Karlos III.ak bere aitarengandik zetor­kion fran­tses lurretan mendera­tze-goseari amaiera eman zion, eta administrazioan goiko karguak bete­tzen zituzten fran­tsesak Nafarroako noblezia eta burgesiako kideez ordez­katu ziren. Baina zerga bil­keta herri xehearen­tzat oso neke­tsua zen eta hala jarrai­tzen zuen; izan ere, erregeak diru­tza handiak behar zituen luxuz­ko gorte bat manten­tzeko eta Oliteko bere jauregia eta katedral berria eraiki­tzeko.<ref>Ikus inber­tsio hauei buruz­ko ohar zeha­tzak ZABALO ZABALEGI‑n, O.c., 144. or. eta hur.</ref> ==== Klase baten sorrera ==== Ordurako Zistertarren Ordenak Nafarroan hainbat fundazio sortuak zituen. Eskeko Fraideen Ordena berriek aurrea hartu zuten XIII. mendearen erditik aurrera: '''Fran­tziskotarrak, Domingotarrak, Karmel­darrak eta Mer­tzedarioak'''. Gizarte maila berria zen '''burgesiaren''' jaio­tzak eta garapenak eta, Europako monar­kiaren botere nabarmena imitatuz, '''klase nobleen''' indarrak gero eta eraikuntza gehiagotara bidera­tzeak, klase dirudunen al­detik arte mezenasgoa bultzatu beharra ekarri zuen; al­di berean, '''herri xeheak''' (nekazari, morroi, mairu eta judutar) zapal­kun­tza fiskal gogor bat jasaten zuen. Aurreko atalean azal­dua dugu garapen ekonomiko horrek gotikoan ekimen handiak eragin zituela eta, ondorioz, eliza eta jauregiak estilo horretan eraiki­tzen jarraitu zela. ==== Nafarroa krisial­dian ==== Gaztelan XV. mendean zehar Trastamaratarren aginpidea eta erregearen boterea etengabe handitzen ari zen, aldiz, Nafarroan leinu berri ba­tzuen nagusitasuna hazten; lurral­dean zatirik handienean errege-odoleko sasiko seme-alabek agin­tzen zuten (Karlos III.ak legez­ko zor­tzi seme‑ala­ba izan zituen eta sei sasikoak).<ref>Erregeen sasiko semeetatik jaiotakoak eta errenta handiez hor­nituak ziren etxe handi hauek, Beaumontarrena, Nafarroarena, Peraltakoa, eta Nafarroarekin el­kartuz bukatu zuen Kortes Kondeena izan zirenak. Gainerako nobleak baino ahal­tsuagoak ziren, baina historia eta tradizio oz­pindua zutenak; ez zeuden lur batean edo etxal­de batean sustraituak, baina erregeen emariez handituak zirelarik, beren handinahia bereziki berekoia eta inorenganako atxikimendurik gabea zen, eta beren arteko haserre eta gataz­ka armatuak zirela-eta, etengabe erregearen autoritatearen aitorpena gal­duz joan ziren eta erresuma hondamendira eraman zuten. </ref> Errege Noblearen herio­tzan (1423an) Aragoiko Joan II.arekin (1441‑1479) ez­konduta zegoen bere alaba Joana Anderea izan zen oinordeko, modu horretan aragoar dinastia batean kokatua gel­di­tzen zelarik Nafarroa, nahiz eta bien seme Vianako prin­tze Karlosi, adin nagusitasuna iristean Joana Anderearen testamentutik zetozkion eskubideak ezagutu. Aragoiko erregearen (Agramondarrak) eta bere seme Karlosen (Beaumondarrak) al­dekoen artean gertatu ziren Gaztelako erregeen handinahiak errazturiko liskar eta guduak ondorio­tzat ekarri zuen Joan II.aren nahia, hau da, Foixeko kondearekin ez­kondurik zegoen bere alaba Leonor Anderearen agindupera Nafarroa pasatzea. Denboral­di batez Nafarroako lurrak bi aginpideren artean banaturik egon ziren. 1474tik Joan II.aren seme Aragoiko Fer­nando eta honen bigarren emazte Joana Enrikezek gober­natua zegoen Gaztelaren al­deko politika erraztu zuen Vianako prin­tzearen herio­tzak 1461ean eta baita bere arreba Blanka Anderearenak ere (1464). Joan II.a hil­tzean (1479an) Nafarroako koroa Foixeko (Febo) Fran­tziskorengana pasa zen, Leonor Anderearen iloba izateagatik. Baina hau laster hil zenez (1483an), erregearen alargunak Gorteak deitu zituen eta erregina­tzat bere alaba Katalina Anderea ezarri zuen Albreteko Joanekin ez­konarazita (1484an). Ez­kon­tza honen atzetik jarraitu egin zuten Nafarroako iparraren eta hegoaren arteko (Iruñea eta Tutera) ten­tsio eta gudu bukaezinek eta, ondorioz, ez zen Katalina eta Joan errege‑erreginak beren erresumara sartzerik lortu, ezta Iruñean koroatuak izaterik ere, 1494ko urtarrilaren 12ra arte. Gaztelarekin loturak hi­tzar­tzeko Nafarroako errege‑erregina berrien ahaleginak huts egin zuten, bai Gaztelako errege “bizilagun” Felipe Ederraren ustekabeko herio­tzarengatik, bai beaumondarren buruzagi zen Leringo konde guduzalea arerio izateagatik eta baita Fer­nando Katolikoaren esku-har­tzearengatik ere; honek, Fran­tziari gerra deklaratu ondoren, indarrez hartu baitzuen Nafarroa, Iruñea 1512ko uztailan bere menpe har­tzea lortuta. ==== Gaztelan sarturik ==== Ordutik, Albretarrek –Albreteko Joanen oinor­de­ko­tza haren seme Enrikek hartu zuen– eta Fran­tziako errege‑erreginak erreinua berreskura­tzeko hiru saio eginagatik (1512an, 1517an eta 1521ean) Pirinioez az­piko Nafarroa Gaztelako koroaren menpe sarturik gel­ditu zen behin betirako bere Erreinu kategoria onar­tzen zion itun baten bidez. Haren aginpideko erakunde berezi izaten jarraitu zutelarik Errege Kon­tseiluak eta Gorteek. Albreteko Enrikek Nafarroa Beherean agin­tzen jarraitu zuen, halaber, XI. mendetik 1456 bitartean ingelesena izan zen Lapurdin. Nafarroa garaiko autonomia pixkanaka murriztua gel­ditu zen Hispaniako monar­kia XVI. mendean zehar gero eta nagusitasun handiagoa hartzen ari zela eta. ==== Erregearengan finka­tzea ==== Bien bitartean, euskal probin­tzietan bake- eta askatasun-itxaropena sortzen jaio­tzen hasia zen hiribil­duen­tzat, esana dugun bezala, Leinuen uztarritik aska­tzeko Ermandadeetan el­kar­tzen hasiak bai­tziren. Lehen Ermandadea 1329an sortu zen. Une horretatik aurrera Ermandadeak errege Korrejidoreen arduraren bitartez, Gaztelako erregeak onartu eta lagunduriko Ordenan­tzak edo Araudiak al­darrika­tzen hasi ziren. Hiribil­du askori egin zi­tzaion harresia eta bando ezberdinetan bil­durik, lehen el­karren artean borrokatu ziren noble edo “Ahaide Nagusien” artean el­kar­tzeko joera sortu zen –su‑eten eta ez­kon­tza-loturen bidez– an­tzinako nagusigoa gal ez zezaten. Nekazari-herriek inguruko hiribil­duetan herritar­tzeko baimena eskatuz Erregeari zuzendutako eskaeren inguruko agiri ugari gorderik da. Nekazari-jendearen hiribil­duetarako etengabeko lekual­daketa horrek beste gizarte-maila baten sorrera ekarri zuen, burgesiarena, zeinak indar ekonomiko eta finan­tzak bidegabeki eskuratzeaz gain, hirietan botere politikoa bereganatzen zuen. Bestal­de, herriaren gurari erlijiosoei eran­tzuten zien maila xehe eta burgesiaren garapenaren arteko el­kartasunak eta nobleziaren gainean beren boterea finka­tzen hasiak ziren zenbait monar­kiaren interesak, ekin­tza berrezar­tzaile artistiko guztietarako errege‑erreginaren babesa bultzatu zuen. Gotikotik aurrera, ar­kitek­turako lan askok eta arte plastikoek, orokorrean, “errege” izendapena jaso zuten. ==== “Udaz­kena Erdi Aroan” ==== Euskal gotiko berantiarraren atala XIV. mendeko az­ken hamar­kadatik hasiko dugu, garai horretan gertakizun esangura­tsu ba­tzuk egoki­tzen direla baitirudi: Nafarroan, Evreuxtarren dinastiak lagunduriko bizi­tza politikoaren “nafarrera­tze” baten hasera; eta Probin­tzietan, Leinuen boterearen beherapen nabarmena, feudalismoaren amaiera eta udalgin­tza sozialaren gorakada politikoa. Hain zuzen, 1397a data esanguratsu bilaka­tzen duten (Getariako Batzar sonatuen urtea) bi gertakariren garran­tzia az­pimarratu da: harreman komer­tzialen garapen egokia eta lurral­deetan oinarritutako botere politiko berri baten hasera. Erlijioari dagokionez, Euskal Herriko kristau-gizartearen egoera, Europako gainerakoa bezala, gainbeherakoa da, honako hauen ondorioz: mendebal­deko zisma luzea (1378‑1417) eta go­tzainen hu­ts egiteen seinale endemikoa, agintari zibil eta eliztarren diru‑gosea, kleroaren ezjakintasuna eta moralik eza,..., merezitakoa da al­di honi Huizinga “Erdi Aroaren udaz­kena” izengoiti ezaguna ematea, alegia. Hau guztia ez zen eragoz­pen izan XV. mendea Euskal Herriaren­tzat kultur eta arte mailan ugaltze garaia izateko; Aragoi eta Gaztelako koroekin euskal lurral­deen etengabeko loturak eragindakoa izango zen ugalketa hori. == Nafarroako berant erdi aroko ar­kitek­tura == Iruñeko katedraleko lanekin adieraz daiteke kronologikoki XIV. mendeko az­ken hamar­kadan koka­tzen dugun Berant Erdi Aroko artearen az­ken al­dia. Iruñeko katedral berria Koroa 1391.ean hondoratu eta urte ba­tzuk beranduago hasi zen katedralaren eraikun­tza. Ebanjelioko habeartetik hasi zuen eraikuntza go­tzain eta gero kardinal izango zen Martin Zalbak (1403.ean hila) eta lanek XV. mende osoan zehar jarraitu zuten. Dakigunez, 1439an (1449an Vianan hil­ko den), bederen, eraikun­tzaren gidaritzan zegoen Jehan Lome Tour­naiko maisua eta lana zuzen­tzen jarraitu zuten hargin nagusien izenak dokumentaturik daude.<ref>Iruñeko katedrala eraiki­tzeko finan­tza-al­derdiaz, horretan lan egin zuten maisu eta langileen kontratuak eta Nafarroako erregeek, Karlos III.a Nobleak batez ere, eman zuten diru-lagun­tzaz, ikusi Xabier MARTINEZ DE AGIRRE, ''Artea eta monar­kia Nafarroan 1328‑1425''. P.V. 1987an, 254‑272. or.</ref> Elizak hiru habearte ditu: erdikoak altueran 26 m eta zabaleran 12,20 m neur­tzen ditu, alboetakoek berriz altueran 12,80 m eta zabaleran 7 m besterik ez. Hauek alboetako habearteak bezain garaiak diren kapera ba­tzuk dituzte kontrahormen tartean. Beraz, habearteko tarte bakoi­tzari kapera bat dagokio mendebal­deko fatxadatik gertuen dauden bi kaperei izan ezik, bikoi­tzak direnez bi zatien azalera beregana­tzen baitute (hegoal­deko bi lehenengoetan bezala)<ref>L. TORRES BALBAS, ''Arquitectura y escultura gótica''. A.H. VII. libk. 520. or.; Filiación arquitectónica de la catedral de Pamplona. P.V. 24. znb., 1946, 471‑508. or. Street, Madrazo, Brutails eta Lamperezek ere aipatu zituzten katedraleko presbiterioko ezohikotasun bi­txi horiek; baina Elie Lambert (P. V. 1951, 29. or.) izan zen xehetasun handienaz az­pimarratu zituena: Ekial­deko absideko arda­tzaren kokapena “angeluz­ko erpin batean kokatua, arda­tzaren perpendikularrek al­de zuzen batekoaren tokian; sakontasun gu­txiko erradioz­ko kaperak, ojiba‑ganga sistema beraren bitartez girolari el­kartuak; presbiterioaren inguruan alboetan, ondoan jarritako lau hexagonoz lortutako oinplanoaren trazu orokorra; guru­tzaduraren hurrengo bi hexagonoen ezohikotasuna, honen muturreko tarteetan irtenguneak iristeko, ekial­dera guru­tzaduraren besoak ixten dituzten horma trinkoen alboetan angelu zorro­tzak osatuz; az­kenik, desberdintasunak hegoal­dera burual­dea ixten duten bi hexagonoetan, klaustroko hormaraino iristen direnak, baina iparral­dera, an­tzinagoko eraikun­tza erromaniko txikiaren zabalera, zati batean bederen, garai klasikoan berreraikia izan zena, libre utziz...”</ref>. Guru­tzadura, zehar­kako habearte batek eraturikoa da, oinplanoan eta aurreal­dean pixka bat nabarmendua. Elizaren burual­dea bereziki bi­txia da; guru­tzaduren ondoko kapera nagusia oinplano pentagonal irregularrekoa da, lau tarte erradial dituena inguruan: erdiko bietan hexagono erregularrak eta pentagono irregularrak muturretan. Hauetako bakoi­tzaren aurreko erdiak girolatarako balio du eta besteak, kaperatarako. Habearteak bana­tzen dituzten eusgarriak erronbo formako pilareak dira, mol­dura ahurrez berezitako hamabi zutabe­txoz osatuak; zutabe hauek parpain-arku eta formeroen pisua jasaten dute eta baita nerbio diagonalena ere. Gangak ojibaz­koak dira, xumeak habearteetan, alboetako kaperetan eta habearte nagusian bezala makurdura edo luzerako lotura bat gehitu zi­tzaion guru­tzaduraren besoetan; guru­tzadaren muturreko zatietan bada, gainera, beste zehar­kako bat. Erdikoa gailurrez eta terzeletezko ganga izartu batez estal­tzen du. Kapera nagusikoa mota berekoa da, baina konplexuagoa. Ingura­tzen duten lau tarteek gil­tzarri bat berean bat egiten duten sei nerbioko gangak dituzte. Argia sar­tzeko eginak ditu oso handiak ez diren eta habearte nagusian altura handian ezarririk dauden lehiateak, alboko habearteetako beste bao txikiak eta XV. mendeko bi arrosa-leihoak, trazeriazko guru­tzadurakoak. Eliza honen bi­txitasuna eta bikaintasun ezohiko nagusia, berau aztertu duten historialariek (Street, Madrazo, Brutails, Lampérez eta Lambert) adierazi dutenez, bertan egindako bi kokapenen batera­tzean da­tza: absideko kapera eta girolaren­tzat ganga bateratuarekin egindako estal­tze bakarra eta presbiterio eta girolaren komunikazio ar­kuen kopuru bikoitia, arda­tzean dagokion pilarea duela. Horren fatxada bi­txiaren airea aurreko katedraletan bilatu da, Normandiakoetan eta Ingalaterrakoetan, eta modu zuzenago batean, eraikun­tzaren lehen al­dian Ingalaterrako koroaren menpe zegoen Baionakoan. Egia da, habearte nagusiak triforiorik ez izatean nolabaiteko gar­txutasun eta lehorte sentipen bat adierazten duela. Kanpoal­dea ere soila da, horma hu­tsak baino gehiago direlarik trinkoak. Hau horrela izanik, Torres Balbásek bar­neko espazioaren handitasuna goraipa­tzen du “bere habearte nagusiak ez baitu leiho az­pietan horma-atal on ba­tzuk ezar­tzea besterik falta gure Erdi Aroko elizarik eder eta zirraragarrienetako bat izateko”.<ref>L. TORRES BALBAS, ''Filiación arquitectónica de la catedral de Pamplona''. P. V. 24.an, 1946, 501. or.</ref> Vianako Santa Maria Nafarroako hiriburutik irten gaitezen orain Berant Erdi Aroko gotikoko lan bikain bat gogora­tzeko. Vianako Santa Maria eliza handia, data ezagunik ez izan arren, XV. mendearen az­ken herenean hasia izan behar duela pentsatzen da. Eliza, hormen beheko zatian triforio bat eta oinplano karratuko girola bat duen ar­kitek­tura konplexukoa da; badu atzeko bi kontrahorma erradialen artean gel­di­tzen den kapera bat ere eta ziur asko hau da hiru habearteen amaiera moduan pen­tsatutako hiruetatik egitera iri­tsi zen bakarra. Habearte nagusia alboetakoak baino bi heren garaiagoa da eta zabaleran hirukoi­tza baino zer­txobait gu­txiago, hau 8 m inguru delarik. Ar­ku bakar bateko arbotanteez arindua dago, Iruñako katedralean bezala. Habearte eta girolen alboetan kapera-lerro sendoak ikusten dira eta gainean triforio zabal bat, sei ar­ku zorro­tzeko leiho trazeriaduna, eliza osoa inguratuz. ar­kitek­tura Zibila eta militarra Gazteluetatik jauregi-gotorretxeetara Aurreko atalean ikusi ditugu XII. eta XIII. mendeetan Nafarroako lurrak gazteluz estali zituen ar­kitek­tura militarraren arrazoi eta moduak. XV. mendean Oliteko errege gaztelua eredu izan zen Arazuriko Gazteluaren eta Artiedako nobleziaren gazteluarena: lau horma-atalak eta arma-patio baten inguruko lau dorrerekin. Karlos II. gerrazalearen errege agintal­dia bere seme Karlos Noblearen agintal­dira igaro ahala, gotorretxeen eredua bere itxura her­tsi babeslea gal­duz joango zen eta bere jauregien norabidea garbiago azal­duz: bao ugariago eta zabalagoak, defen­tsarako tresneriaren gu­txiago­tzea eta abar. Botere eta handinahia nabarmenduz zuti­tzen direla dirudien gaztelu-bizitoki hauen zaletuago zen Karlos Noblea, gerra asmoz eraikitako gazteluena baino; zori­txarrez sun­tsitua izan zen Tafallako gaztelua kasu. Errege nahiei aur­ka eginez Peraltako Mosén Pierresek (1425) Marzillan eraiki zuen adreiluz­ko Jauregi‑gotorretxea bereziki handia izan zen. Torres ere gotorlekua ez, baino jauregia izan zen XVI. mendean, bere Dorre Garaiak beti zutik izango badu ere. Oliteko Errege Jauregia Dena den, Nafarroako Erdi Aroko gazteluen artean, eredurik nabarmen eta eraikun­tzarik imitagarriena onartu egin behar da beti izango dela Oliteko errege jauregia, erromatar garaiko jatorria duen eraikun­tzaren gainean al­txaturikoa. Gaur egun ikusten duguna Teobal­do II.aren erregeal­dian hasitako eraikun­tza-prozesu luzearen ondorio da, 1269tik bertan bizi izan zen Karlos III.a Noblearen garaira artekoa; honek handitu egin zuen dorre ba­tzuk (orotara hogei baino gehiago), galeriak, klaustroa eta abar erantsita eta gela guztiak fran­tses gustuko apainketa aberats batez ederturik; lagun­tza izan zuen dekora­tzaile nafar, aragoar eta mairuen aldetik, eta hala bilakatu zen “Espainiako mul­tzorik ederrenetariko bat”.<ref>Ikusi, C. M. N. III.ean, 312‑335. or. Oliteko gaztelu‑jauregiaren azter­keta historiko eta artistiko oso bat, bibliografia ugarirekin.</ref> Az­ken zaharberri­tzeak egin ondorenean, gaur egun gorde­tzen denak ez du zori­txarrez Vienako Prin­tzeak eraku­tsi zionean Munzer zal­dun alemana txunditu zuen jauregi-mul­tzo haren ideia zeha­tzik eskain­tzen: “Ez da urre koloreko hainbeste gela dituen jauregi edo gaztelurik duen erregerik”. == Arabako gotiko berantiarra == === Erlijio Ar­kitek­tura === ==== Agurain ==== Arabako hiriburutik 25 km‑ra, probin­tziaren ekial­deko lautadaren erdian, Aguraingo hiribil­duak gotiko berantiarrak diren bi ale on eskain­tzen ditu. Santa Maria. Santa Maria parrokia XV. mendean hasi eta XVI.ean bukatutako Euskal Herriko hainbat elizen eredu ederra da. Kanpotik, altura handiko gune angeluzuzenak eliza honi gotorleku militarraren itxura guztia ematen dio, eta itxura hu­tsa ez dena. Kontrahorma sendoen sistema batek eraikinaren burual­de poligonala eta gorputz altua babesten ditu, eta baita kanpoko beste kontrahorma ba­tzuetan oinarri­tzen diren ostiko-arkuek ere; hauek osotasun guztia ingura­tzen duen ingurabide batez zulaturik daude. Barruan espazioaren zabaltasuna harrigarria da, hiru habearteetan banaturik eta erdikoa altuena izanik, modu honetara hegoal­dean irekirik dauden hu­tsarteen bidez barruko argitasuna lor­tzen delarik. Lau tarte ditu, eta baita kapera nagusira ireki­tzen den beste bat ere. Gangak era desberdinean eginak dira: burual­dekoa erradiala da, honi gertuen gel­di­tzen zaiona eta oinetatik gertuen dauden alboetakoak guru­tzadura xumekoak eta erdiguneko gainon­tzekoak eta burual­detik gertu dauden bi alboetakoak terzeletez izartuak. Oinetako tarteetan, estal­kia, zutabe­txo itsa­tsiak dituzten pilare zilindriko lodien gainean kokaturik dago. Meharragoak diren beste pilareak ar­ku formero, parpain-arku eta gangen loturen mol­durei dagoz­kien baketa handiez osatuak daude. Korua plateresko eran eraiki zen 1530ean. Eta estilo horretako eta errenazimenduko forma edergarri, abstrak­tu eta figuratibo ugariak mul­tzo osoan zehar barreia­tzen dira eliza mul­tzo hibrido oso bi­txi bat bihurtuz. San Joan. Santa Maria bezala, San Joan parrokia XV. mende bukaera eta XVI.aren haserakoa da. Oinplano pentagonaleko aterpe barroko ikusgarri bat dago eliza gotiko zabalaren ate aurrean, egitura paralelepipedoa duen mul­tzo soil bat. Elizak baditu altuera desberdineko hiru habearte, ar­ku zorrotz eta er­tzetan ebakidura zilindrikoa duten zutabe­txo itsa­tsiak dituzten angeluzuzenez­ko pilareekin bereiziak, eta guru­tzadura xumeko ganga eta erdiko habearteko loturekin estal­tzen diren sei tarte. Hiru habeartetako zaz­pigarren tartea koruaren oinarria da. Pilareetako kapiteletan haritz hostoak daude irudika­turik. Bai kapera nagusiak nahiz ganga erradialez estalitako absideek egitura lerrozuzena izatea da eliza honen bi­txitasuna, Santa Maria elizaren antzera, kanpotik ikusita gotorleku itxura duena. Barrual­deak, al­diz, ugari ditu ondorengo mendeetako eranskin, kaperak, erretaula eta eskulan ederreko eskulturak. ==== Urduña, Laudio eta Artziniega ==== Biz­kaia iparral­dean badira aipamena merezi duten eraikun­tzak. Urduñako Santa Maria. Urduñako Santa Maria eliza da al­de honetan, oinplano guru­tze latindarra eta hiru habearte dituen eraikin gotiko bakarra. Alboetan sei kapera ditu, saihets bakoi­tzean hiruna. Jatorrizko eliza bazen jada XIII. mendearen bigarren erdian. Baina, gaur egun ikusten dugun ar­kitek­turaren osagai nagusiak adierazten du oraingo eliza XIV. mende erdian hasi, eta eraikun­tza hurrengo gizaldi osora luzatu, eta ez zela XVI. mendearen amaierara arte bukatu. “Harresiari eran­tsitako eliza-gotorretxe bat da, bere burual­dean ingurabide edo adarbea duena eta honen kontrahormak pasabide horretatik ibil­tzeko zulaturik daude. Elizak, bere eraikun­tzarekin, osotasunean dagoen arte baten gar­txutasuna eta dotorezia erakusten digu, osagaien artean egiazkotasuna eta ar­kitek­turazko emai­tzetan garbitasuna adieraziz. Xumetasun bera sumatzen da itxura soileko kapitelak dituzten pilare zatikatuetan, apainketa figuratiborik gabeko zerrenda jarraikiak osatuz, burual­dean kokaturiko bik eta habeartean beste bik izan ezik, hauek alegiaz­ko animalia eta giza irudiez apaindurik baitaude. Denak ere ar­ku zorro­tzak diren eraikinaren toralak, parpain-arkuak eta formeroak, baoak mol­dura finez nabarmen­tzen dituzte, eraikin osoari dagokion soiltasun dotorearekin bat eginez”.<ref>Urduñako Andre Mariari buruz, ikusi C. M. V., VI. libk., 103‑104 eta 663‑681. or.</ref> Ermuko Ama. Gotiko berantiarraren eredu ona da Ermuko Amaren Santutegia, Laudion, XV. mende amaierako edo bere zati ba­tzuetan XVI. mende oso haserakoa den eraikina. Elizak bi habearte ditu, erdikoa da garaiena eta albokoa lehenengoaren hegoal­dera zabal­tzen da. Erdiko gil­tzarri batean sei nerbio el­karturik dituen ganga batez estaliriko burual­de ok­togonala bi al­detara zabal­tzen da gurutze-gangaz itxitako bi kaperen bidez. Bi tartetako bi habearteak gurutze-ganga xumez estal­tzen dira eta apaindu gabeko kapitelak dituen pilare zatikatuetan oinarri­tzen. Al­dare aurrean irekitako bi leihateetatik, alboko habearteko hiruretatik eta elizaren oinetan kokatutako beste batetik argi­tzen da eliza. Kanpoal­dean az­pimarragarriak dira bere ar­kuterian zur­kaizte zan­tzu batekin baketa handiz osaturiko elizaren sarrera ar­ku konopialak, kanpoko ostikoen lodiera eta elizaren oinetako gezi‑begia kaliz modura zain­tzeko al­txa­tzen den zerrenda edo erlai­tza, XV. mende amaierari dagokion gustuaren arabera atzeko fa­txada guztia zeharkatu arte luza­tzen dena. Arteko gure Ama, Ar­tziniegan. Ar­tziniegan, lehen mailako beste eliza bat Arteko gure Amaren santutegia da. Elizak hiru habearte ditu oinplano angeluzuzenean, gil­tzarri batean el­kar­tzen diren nerbioak dituen presbiterio ok­togonala eta presbiterioa erdiko habeartearekin lo­tzen duen ganga sexpartita zati motz bat. Hau, oinplano karratuko hiru zatiz eta nerbiodun gangaz estal­tzen da; hauetako bitan nerbioak ez dira gangaren muturretan el­kar­tzen, baizik eta, urrutitik bada ere, musulmanen ar­kitek­tura-emai­tzak gogorarazten dituzten zati karratuak muga­tzen dituzte; beste gangak terzeletedunak dira, XV. mende amaierakoak. Eliza honek ez du bao zabalik edo atari nabarmenik. Pilareetako kapitelak eraztun mol­duratuekin apain­tzen dira eta parpain-arku eta formeroek ez dute apainketarik. Az­ken gotikoaren edergarrien ugaritasuna hemen gangetako margoetan soilik azal­tzen da, ba­tzuk XV. mendekoak dira eta besteak XVI.aren haserakoak; 1498ko data duena da bat. Gainerakoan, eraikun­tza sendoa, soiltasun ederra eta ar­kitek­tura dotorea ditu. ==== Zirriborro gotikoak ==== Az­pimarraturiko eliza gotikoez gain, garran­tzi artistikoren batengatik aipatu daitez­keenak oso berantiarrak dira eta orokorrean gerora oso eral­datuak. Ganga, ar­ku eta atariei dagokienez, eraikin gotikoak, besteak beste, eliza hauetan aur­ki daitez­ke: - Eskolunbe, Andagoia eta Koartango al­dean beste ba­tzuk; Urarte, Añastro, Trebiñuko San Joan eta abar. - Trebiñun; - eta Atauri, Elortza, Alaitza, Galarreta, Erdoña, Okariz, Birgalagoien, Dulantzi, Andollu, Arriaga, Gamiz, Gereñu, Martioda, Urrial­de, Lautadan. Lautadaren ekial­dean oraindik bere jatorriz­ko langin­tza gotikoa nabarmen­tzen zaion Kanpezuko Santikuru­tzeko Amaren eliza az­pimarratuz azaltzen da sendotasun nabarmen eta gar­txutasun ia erromanikoa duena, harlandu eta harlanduskoak tartekaturik dituena. Kontrahormen arteko alboko areto kaperaduna oin­planokoa da, burual­dean poligonoz­ko absideaz buka­tzen dena eta oinetan, dorrea. Absidea, ok­togonala eta trinkoa, kanpoal­dean isurial­de bikoizdun hormapikoetan buka­tzen diren bost kontrahorma sendoen gainean oinarri­tzen da, haien tarteetan gaur egun itsu­turiko ar­ku zorrotzeko baoak tarteka­tzen dira.<ref>Santikuru­tze Kanpezuko Andre Mariaren elizari buruz, ikusi M. A. PORTILLA, J. EGIA, ''Arciprestazgo de Treviño‑Albaina''. C. M. V. II. libk., 317‑319. or.; ikusi, halaber, J. LOPEZ DE GUEREÑU, ''Nuevas aportacionez a Alava, solar de arte y fé''. B. I. S. S.n 1974, 427‑504. or.; ezezaguna, M. N. E., I. go libk. (Gasteiz,) 1985, 55‑70. or.</ref> === Ar­kitek­tura Zibila eta militarra === Gotikoaren historialariak ezin du al­de batera utzi Arabako ar­kitek­tura zibil eta militarra, bere historiako garai horretan. Gauza oso jakina da gaztelu eta gotorretxeetan gorde direla ar­kitek­tura horretako ereduak, eta Araba aldekoari dagokionez, Micaela Portillak lan osatua eta sakona eskaini zien hauei.<ref>M. J. PORTILLA, ''Torres y Casas Fuertes de Alava''. (Gasteiz, 1978) II. libk.</ref> Arabako ikerlari en­tzute­tsu honek 130etik gora dorre aztertu zituen. Egia da hauetako ba­tzuk Arabako historian oso garran­tzi­tsuak izanagatik, erabat desagertu zirela; beste batzuenak aztar­na oso esangura­tsuak baino ez dira gelditu; badira nekazari­tzarako etxe bilakatu direnak; eta ez dira falta nahiz eta gotiko berantiarreko ezaugarriak dituztenak izan, XVI. mendeko eraikun­tzak ere. Gotorlekuak eta leinuak Hain zuzen ere, egoki aipatu izan du J.A. García de Cortazarrek dorre gotorren forma eta egitura al­detik aniztasuna ulertu ahal izateko (eta azter­ketak hiru euskal probin­tzien­tzat balio du) zen­tzu bereko borrokan diharduten bi mul­tzoz osaturiko gizarte antolamenduaren ideia –Ahaide Nagusiak eta herri xehea– al­de batera utzi behar dela. Piramide egitura batean pen­tsatu behar da, baita nobleziaren barruan ere. Haren gailurrean leinu bateko Ahaide Nagusi garran­tzi­tsuena egongo litzateke, leinu‑buru izenekoa; baina beheragoko maila batean bigarren mailako adar sail bat sortuko li­tzateke ez­kon‑politika bidez sortua, el­karrekikotasunari eu­tsiz eta modu honetara leinu ba­tzuen arteko aita‑ahaide­tze eta odol‑ahaide­tze konstelazio bat eratuz, Bandoa osa­tzen delarik honela. Ez zen harrigarria liskarra eta handinahia sor­tzea tal­de beraren barruan, jarraian zetozen istilu armatu eta guzti “gehiago nork balio” zuen froga­tzeko, besteak beste, 1337an Abedañoko Joan eta bere lehengusu Abedañoko Pedro Ortizen artean sortu zena; Arratian aginte handiena zeinek zuen erabaki­tzeko burutua, eta baita lehiakidearen herio­tzarekin amaitu zen Butroeko Otxoa eta bere ahaide Ibargoiko Iñigo Ortizen artekoa ere, “lurrean gehiago nork balio ote zuen” argi­tzeko egin zena. Ondorioz, bandokideen mailaren araberako ezberdintasunak ezinbestekoak izango ziren, Dorre­txearen prestaketa ar­kitek­tonikoan nahiz eraso eta defen­tsarako hor­nikun­tzaren sendotasun eta tinkotasunean. ==== Landa‑dorreak eta hiri‑dorreak ==== Leinu buruzagiari modu gertuago edo urrunago batean loturiko familia-el­kartu hauetako ba­tzuetan, garapen ekonomiko edo militarrak “Nagusi” an­tzeko izan nahia esnatu zuen eta horrek euren mailara gertura­tzeko bizileku-dorreak eraiki­tzea ekarri zuen, betiere, helburu­tzat hartuta, helburu militarrak bete­tzeak baino gehiago gizartean ospea irabaztea. Pen­tsatu, halaber, arrazoi berberarengatik lan­da‑dorreekin batera hiri‑dorreak sor­tzen hasi zirela han‑hemenka; eta Hiribil­duak, Ahaide Nagusiak garaitu eta errege boterearen menpe jarriz zihoazen heinean, egoera berrira egoki­tzen ari ziren eta honekin batera baita bere bizitokiak eral­da­tzen ere. Orduan, oinplano berriekin eraikitako edota ai­tzinakoa eral­datutako dorre zaharrak guda helburuekin loturarik ez zuten ezaugarriak har­tzen hasi ziren, iriz­pide estetiko eta sinbolikoen norabideei jarraituz.<ref>Inazio Arozenak eskema honen bidez J.A.Gar­tzia de Kortazar historialariaren ideiak laburbil­tzen ditu ''La sociedad vasca rural y urbana en el marco de los siglos XIV y XV'' liburuan. (Bilbo, 1975), 285. or. Ikusi I. AROZENA, ''Ahaide Nagusiak eta Gipuz­koa eta Biz­kaiko bandoen arteko gataz­kak''. Euskal Herriaren Historian. (Donostia, 1972) I, 151‑172. or.; ikusi, halaber, egile beraren: ''Euskal bandokideak''. B.R.S.B.A.P. 1969, 217‑312. or.; eta ikusi, ''Euskal landa eta hiritar gizartea XIV. eta XV. mendeetako krisial­diaren inguruan''. Sinposiumeko Ak­tak, Bilbo 1973. (Bilbo, 1975); B. AGINAGAL­DE, ''Gipuz­koako Dorre­txeak eta Leinuak''. Bertan 11. znb. Gipuz­koako Foru Al­dundiak Argit. (Donostia, 1997), 76. or.: “ Ez ohikoa eta berezia da, XVI. mendearen hasierarako mer­katari leinuren batekin, olagizonak izan ala ez izan, el­kartu ez den Ahaide Nagusia; denak ondare nagusi­tzat dorreren bat dutela”.</ref> Dorrerik gehienak harri-hormaz eraikiak dira, baina ertz, ateburu, ar­ku eta janbak ongi landuriko harlanduz­koak. Ba­tzuetan az­ken solairua zurez­koa izaten zen; gehienetan goiko solairu horretan irtengune moduko zurez­ko egitura txiki bat jar­tzen zen,hau da, harriz­ko ukondo eta men­tsulen gainean oinarri­tzen zen estalpe bat. Araban badira barruti harresituetan kokatutako hainbat dorre; bestetan, lubakiak izan zirela baiezta­tzen duten aztar­nak gel­ditu dira. Normalean sarrerako ataria lehen solairuan koka­tzen zen eta bertara patin edo hormari itsa­tsitako eskailera baten bidez igo­tzen zen. Ba­tzuek dorrearen angeluetan kubo edo zaine­txolak izaten dituzte. Dorreak bizi­tza zibila egitera bideraturiko eraikinez inguratu ziren XV. mendea aurrera zihoan heinean, edo hasieran solteak zirenak eraikin berriago ba­tzuen artean sartu ziren. Angeluetan dorre­tzarrekin inguratutako eraikin gotorrak ere ikusten dira. Beheko oinplanoaren gainean bi edo hiru solairu dituzte. Hu­tsarte edo baoei dagokienez, hormen beheko zatietan gezi‑leihoak edo suz­ko armen­tzat kanoi‑zuloak baino ez zituzten izaten. Gehienetan, ar­ku zorrotzeko zabalera handiagoko leihoak goiko solairuetan ireki­tzen ziren, baina betiere era­tsu, bizimodu neurri­tsu eta beti zelatari baten adieraz­le. Neurriz 12 m eta 16 m bitartekoak izaten dira oinplanoetan eta altuera orokorrean ez da 20 m baino goragokoa. Hormen lodiera metro bat eta biren artekoa izaten zen. ==== Arabako Gotorlekuak ==== [[Fitxategi:Gebara jauregia.png|thumb|Gebara jauregia]] Gebaratarren dorrea. Arabako gotorleku garran­tzi­tsuenen aipamenak Gebaratik hasi behar­ko luke, izenak berak Arabako nobleziaren historiako familiarik botere­tsuena gogorarazten baitu. Gebarako Lapurraren lehenengo berriek eta elezaharretakoek IX. mendearen iluntasunera eramaten bagaituzte ere, idaz­kunetatik dakigu ondorengo mendeetako bandoen arteko guduetan ganboatar bandoaren buru izan zirela eta txandaka Nafarroako edo Gaztelako erregeen al­de edo kontra joka­tzen zutela. Gaztelako XIV. mendeko arazo dinastikoan zalan­tzan ibili ondoren, familia honek Trastamara irabaz­learen al­de jarriz bukatu zuen; eta Enrike IV.ak Gebarako on Iñigori Oñatiko Konde izendapena eman zion (1469). Elgetako mendizerraren aurreko lautadan, Gasteiztik 15 km‑ra kokatutako Gebaratarren gaztelua izugarriz­ko dorre­tzarra zen. Gaur egun erabat hondaturik dago, lehenengo gerrate karlistan (1839) Zurbao jeneralak 300 kilo bolboraz leherrarazi bai­tzuen. Gazteluaz gain, muinoaren mendebal­deko magalean Gebaratarren jauregia zuti­tzen zen, angeluetan lau dorre­tzar eta beheko oinplano angeluzuzenaren gainean (35 m x 40 m) hiru solairuko bizilekua zuena. Oinplano karratuko dorre­tzarrak, alboetan 10 m neur­tzen zituen eta 1,40 m‑ko lodiera zuten hormek. Ez da bere iraganeko handitasunetik ezer asko gel­di­tu. Ipar-mendebal­deko dorre­tzarrak badu oraindik prestaketa militarretik zerbait: gezi‑leiho asko bere hiru solairuetan eta defen­tsarako zurez­ko estalpeen egiturazko ukondo-arrastoak. Martiodako dorrea. Arabako lautadatik Koartangora doan bidean Martiodako dorrea garai azal­tzen da. Trastamaratarren lagun­tza jaso izan zuen Hurtado Mendozako familia noblearena izateagatik, Arabako historian garran­tzi eta esanahi handiko dorreetako bat da. [[Fitxategi:Mendozako dorrea.png|thumb|Mendozako dorrea]] Eraikin angeluzuzen liraina da, dorre­tzarraren beheko solairua eta solairu nagusia gerora estali ziren bere lau aurpegiei itsa­tsiriko eraikinez inguratua, goreneko hiru solairuak besterik ez direlarik solte gel­di­tzen. Dorre­tzarraren aurpegiek 17 m eta 10 m neur­tzen dituzte. Er­tzetan harlandu onak dituzten hormarriz eginak ditu hormak. Mendozatarren dorrea. Mendozatarren familia noblearena zen, estrategikoki arabar lautadaren mendebal­dean, Arrato mendatetik oso gertu kokaturik zegoen izen bereko dorrea. 1963an oso ongi zaharberritu zen eta gaur egun Arabako nobleziaren armarriei buruz­ko museo didak­tiko moduko bilakaera duen honek harresi barruko esparruaren erdian dorre sendo bat du. Harresi honek 1,70 m‑ko lodierako kareharriz­ko harlanduz prestaturikoak, 5 m‑ko garaiera du eta 25 m‑ko luzera al­de bakoi­tzean. Lau angeluetan 6 m baino gehiagoko diametroa duten dorre­tzarrak ditu. Dorre­tzarrak angeluzuzen aldera egiten du (11 m inguru), 1,30 m‑ko lodierako hormak ditu eta 21 m‑ko garaiera harrapa­tzen. Gezi‑leiho sail bat badu, harresiaren antzera. Lau solairu ditu eta ate nagusia, sarrerako patinarekin, lehen solairuan dago, eta bada beste bat beheko solairuan, gezi‑leihoen ondoan. Bere goial­deko baoak urriak eta estuak dira nahiz eta handituz doazen, garaiera hartu ahala. Badirudi XIII. mendearen lehen hamar­kadetan eraiki zela. Berrerai­kun­tza moder­noan almenak eta gaztelu‑begiak eran­tsi zi­tzaiz­kion. Orgaz­ko dorrea. Fonte­txan, probin­tziaren hego‑mendebal­dean eta Ebrotik gertu, kokaleku benetan estrategiko batean eta Hurtado Mendozakoaren jaurerriaren barruan, badira Erdi Aroko bi dorre. Orgaz­ko dorrea deri­tzona probin­tziako ederrenetarikoa da gaur egun, jauregia eta dorrea bereizteko patio bat duena. Dorreak XIV. mende bukaeran edo XV.aren hasieran eraikia izan behar du. Honen oinplano angeluzuzenak 17,20 m x 13,50 m neur­tzen ditu eta bere garaiera handiak (25 m) nortasuna har­tzen du mul­tzo guztia orube al­dapa­tsuan zutitua dagoelako. Hormak bi metroko lodierakoak dira. Leiho bikoiztuen al­de banatan gezi‑leiho handiak ditu. Bat egiten zaion jauregia ere angeluzuzena da, 27,30 m‑ko bi aurpegi dituena eta alboetan 13,50 m‑ko birekin. Bi solairu zituen, baina gaur egun bere barrual­dean aurria baino ez daude. Lehenengo solairuan lau gezi‑leiho ditu eta bost bigarrenean. Kondestablearen dorrea. Fonte­txako beste dorrea, Kondestable izena duena, hiribil­duaren ipar‑mendebal­dean dago, hirigunetik ez oso urrun. Belaskotarrekin (Kondestablearen Gaztelako familiarekin) ahaidetasuna izan zuen Solorzanotarren familiarena, agidanean. Oinplano ia karratua du: 12,50 m x 11,20 m. Altuera 20 m-koa da, almenez burutua dago eta angeluetan ukondoen gaineko zaine­txol txikiak ditu eta defen­tsarako gaztelu‑begiren bat ere bai. Az­pimarra­tzeko moduko beste osagai ba­tzuk dira gezi‑leihoak, eta bere leihate bikoiztuak ar­ku zorrotz eta armarriekin. Gaur egun ez du estal­kirik, baina badira besoen bidez hormetan oinarri­tzen zen ostikoz bere egitura ziurta­tzen zueneko arrastoak. Defen­tsarako itxura latz hori izanagatik badirudi bere eraikun­tza, Orgaz­ko dorrearena bezala, ezin dela XIV. mendearen az­ken herenera baino gehiago atzeratu. Murga dorrea. Aiarako ibarrean kokaturik, lubaki natural bat eskain­tzen duen ibaiaren er­tzean, Murga dorreak baditu artearen historialari baten­tzat garran­tzi­tsu bilakatzen duten ezaugarri ba­tzuk: ondoren zetozen mendeetako defen­tsarako elementurik gabe (gezi‑leihoak eta abar) utziak izan ziren eta bere hiru al­detan jauregi dotore batez inguratuak aur­kitu ziren dorre solte eta defen­tsarako dorreak. Dorrea Aialatarren leinuko Joan San­txezek eraiki zuen XIII. mendean. Haserako eraikun­tza hormarriz­koa da, er­tzetan harlanduskoak dituelarik. Gaur egun behe­ko solairua eta beste lau solairu ditu, baina XVI. mendeko berrerabilpenean eraikia izan behar du laugarren solairuak, adreiluz­ko prestaeraz, angeluetan zain‑etxola an­tzeko kuboak eta loggia edo barru-bide bat kanpoal­derantz dituena. Behe­ko solairuan goiko solairuak eusten dituzten bi oin zuzen daude. Sabaia hormetan horizontal­ki oinarri­tzen diren habeetan eutsirikoa da. Kexaako dorrea. Baliteke Kexaako dorrea izatea Arabako txundigarriena. Domingotar monjeen San Joan Bataia­tzailearen monasterioa han­txe bertan eraiki ondoren, klaustroko bakardadera erretiratu zen Aialako Fer­nan Perez jaunak eraikia da XIV. mendeko lehen herenean. Aialatarren sehaska izandako jauregia eta gotorlekua, 1737.eko <ref>M. J. PORTILLA, O.c., II, 858. or.; S. SILVA Y BERASTEGI, ''Las empresas artísticas del Canciller Pedro de Ayala''. Congreso de Est. Historicos, Vitoria en la Edad Media, 1981 emaniko berriak. (Gasteiz, 1982); Ezezaguna, Palacio Casa‑Solar de Ayala en Quejana. M. N. E.an, I, 287‑299. or.</ref> berrikun­tzekin oso eral­datua izan zen. Oinplano angeluzuzena eta bi solairu ditu, eraikun­tza indar­tsu, latz eta dotore honek, men­tsula berdineko erlaitz baten gaineko almenekin eta lau isurial­deko teilatu batez estalirik. Bere sorreran, kanpoko saihe­tsetako lau muturretan hiru solairutako dorreak zituen; hauetatik bakarra gel­ditu da zutik. Esparruaren barruan patio ireki bat du, klaustro moduan jarririk ar­kuteria eder baten jabe zen eta solairu nagusiko gelen barru-bideari eusten zion. Barruan Aialatarren hilobi‑kapera du. [[Fitxategi:Vilanañeko dorrea eta jauregia.png|thumb|Villanañeko dorrea eta jauregia]] Villanañeko dorrea eta Jauregia. Arabako dorre askoren arteko aukeraketa hau Varonatarren familiako Villanañeko dorrea eta jauregia aipatuz bukatuko dugu, probin­tzian ongien iraun duen gotorleku mul­tzoa baita; lehenengo jabeen ondorengoak gaur egun arte bertan bizi izan dira. Mul­tzoa solairu bikoi­tzeko jauregi gotorleku bat da aurrean urez­ko lubaki bat eta almenatuzko adarbe bat duelarik eta dorre­tzar bati itsa­tsia iparral­detik eta mendebal­detik. Dorrea ia karratua da (10 m x 9 m) eta arau arruntaren arabera, harlanduz­ko er­tzak dituen harlangaitzez egina dago, eta lau isurial­deko teilatuz estalirik. Gaur egun itsuturik dauden almenak izan zituen. Ziur asko XIV. mendean eraikia izango zen. == Az­ken gotikoa Biz­kaian == === Erlijio Ar­kitek­tura === ==== Begoñako Ama ==== Bilboko hiri‑gutunean, 1300.ean, Begoñako eliza aipa­tzen da. Baina gaur egungo Begoñako Amaren basilika 1511.ean hasi zen eraiki­tzen. Hiru habearte ditu eta erdikoa da altuena; hiru abside ditu, erdikoa poligonala eta alboetakoak burual­de laua dutenak. Zutabe­txo itsa­tsiak dituzten baketa handiz­ko pilareek denak izartuak diren gangei eusten diete. Ez du triforiorik. ==== Portugaleteko Santa Maria ==== Hau, XVI. mendearen lehen erdiko erai­kin izugarria da, nahiz eta badakigun, hiribil­duaren foruetan aipa­tzen delako (1322), XIV. mendean bazela lehenagoko beste eliza bat orube berean. Hiribil­duko udalak eta baita kaperen kargu egin ziren per­tsona pribatuek lagundurik eginiko eliza berezi honen eraikun­tza oso luzea izan zen –XVI. mende osokoa, esaterako. Badakigu, 1541tik 49ra artean, behin­tzat, eraikun­tzaren arduraduna Juan Garita maisua izan zela; bere izena Ebanjelio al­deko atarian azal­tzen baita. Tenplu hau hiru habearte eta lau tartetakoa da, kontrahormen artean kaperak dituelarik; ez du guru­tzadurarik eta hiru horma-atal dituen abside ok­togonal bakarra du beste biak baino altuagoa den erdiko habeartean. Alboetako habeartetako gangak lau tartetakoak dira, erdikoa ter­tzeleteduna, absidea sei puntaz izartua eta kaperetakoak korapila­tsuagoak, biz­kardunak. Gangak zutabe­txo itsa­tsiak dituzten pilare zilindrikoetan oinarri­tzen dira eta kapitelen ordez harroinak eta landare apaindura duten mol­durak dituzte. Ar­kuak zorro­tzak dira, baketa handiz mol­duratuak. Eraikin honen fatxada ar­ku konopialetan buru­tzen diren baoak dituen triforioagatik bereizten da. Goiko al­dean, absidean jarraipena duten hu­tsarte bikoiztu eta zorro­tzak ditu eta barrura nahikoa argi gu­txi sartzen uzten dute. Erdiko habeartearen oinetan kokaturiko korua neo‑gotikoan, 1894an, zabalagotu egin zen zabalera osoa hartuz (Julio Sarazíbarren eskutik). Kanpoan, al­de bakoi­tzean kokaturiko lau arbotanteen bidez, estal­kiak kontrahorma sendoen gainean oinarri­tzen dira. Dorrea eta sakristia gotikoa baino beranduagokoak dira. Elizak baditu lehen apainketaren zati handi bat gal­du duten erdi-puntuko bi atari. Zabaleragatik eta formen laztasunagatik monumentu honek Errenazimentuko airea ar­nasten duela esan daiteke eta gero aipatuko ditugun “eliza kolumnarioek” sistematikoki eskainiko dutenaren aurrerapena da. ==== Bermeoko Santa Eufemia ==== Bermeon ikusgarria da Santa Eufemiaren zin‑eliza, mende ba­tzuetan eginiko berreraiketak, konponketak eta al­daketak jasan dituzten eraikun­tzen lekuko on bat da; izan ere, oraindik gorde­tzen baititu absidearen kontrahormen arteko harburu­txo erromanikoak, XIII. mendea adierazten duten baketa handi eta nerbioz osatutako gurutzeriak eta XV. mendeko ganga eta leihoetan esku har­tze argia duen habearte bat. ==== Bermeoko San Fran­tziskoren klaustroa ==== Gur­tza lekuez kanpo, Biz­kaiko gotiko berantiarraren al­diaren barruan Bermeoko San Fran­tziskoren klaustroak aipamen bat merezi du. Guganaino mirariz iritsi da, agidanean eman zaion erabilera dela-eta –udal alondegi eta hor­niduren mer­katu izandakoa–, elizak jasan zituen fun­tsez­ko al­daketen ondoren eta 1811.ean fran­tsesek sute batekin monasterioaren barrunbeak hondatu ondoren eta jazarpen erlijiosoen ondorengo hamar­kadetan jasandako jabe­tza-ken­tzeen ondoren, gel­ditu zaigun monasterioaren jatorrizko aztar­na bakarra da. Bermeoko San Fran­tziskoren klaustroa al­de bakoitzeko 19 m dituen laukia da, 3,85 m-ko sakontasuna duten eta zutabe­txo itsa­tsiak dituen gune karratu batez osaturiko pilareen gainean mol­duratutako ar­ku zorrotzeko patio batera ireki­tzen diren ingurabidez inguratua. Harroin eta kapitelen diseinua, estilo gotiko berantiar baten barruan, ezin xumeagoa da. Euskal Herrian gorde­tzen diren apurren artetik zaharrena izateagatik, gorde ahal izateko zainketa berezi bat eska­tzen ari den klaustro honen estal­garriaren inguruan ez dago ziurtasunik. ==== Balmasedako San Seberino ==== [[Fitxategi:Jasokundeko Andre Mariaren ataria, Lekeitio.png|thumb|Jasokundeko Andre Mariaren ataria, Lekeition]] Biz­kaiko eliza gotiko nagusien aipamena ez li­tzateke osoa izango, bere zabaltasunarengatik bederen, Balmasedako San Seberino eliza aipatuko ez balitz. Beroni buruz gaur egun ikusten duguna baino ezin esango dugu, ez baitugu eraikun­tza honi buruz­ko dokumenturik. Eliza, hiru habeartetako eraikun­tza da, lau tartetakoa hauetariko bakoi­tza, erdikoa alboetakoak baino garaiagoa izanik eta zaz­pi horma-ataletako abside ok­togonal batean amai­tzen dena. Transeptuak alboetakoak garaieran eta zabaleran ere gaindi­tzen ditu. Oinplanoaren banaketak XIV. mendeko eliza gotikoen an­tzeko antolaketa bat adierazten duela dirudi, baina eraikun­tza ondorengoa izan daiteke eta horrek guztiak adierazten du aldi luzeko eraikun­tza izan zela eta haserako antolaketari al­daketak egin behar izan zitzaizkiola, hala argi­tzen delarik tarteen formatu ezberdintasuna. Euskarriak, ar­ku formero, guru­tzadura eta arku perpiañoei eran­tzuten dien zutabe­txo itsa­tsiak dituzten gune zilindrikoak dira, nahiz eta hemen ere al­daketak izan ziren; zeren eta toki ba­tzuetan ar­ku diagonalei zegoz­kien zutabe­txoak falta direla ohar­tzen gara. An­tzeko al­daketa bat suma­tzen da kapiteletan, ba­tzuk figuratiboak dira, aldiz, besteak kardabera itxura hu­tsera edo zerrenda mol­duratura muga­tzen baitira. Kanpoan, barruko euskarri bakoi­tzari dagozkion kontrahorma prismatikoak daude. Bao guztiak zorro­tzak dira; bost leihate handik bete­tzen dute argiz burual­dea eta alboetako buru‑horma bakoi­tza hauetako batek argi­tzen du. Elizako sarreran bi atari dira: bata mendebal­dean, bost ar­kibolta xume dituena eta bestea hegoal­dean, nagusia, lau ar­kibolta dituena. Apainketan nahiz bere tinpanoan ez dugu artistikoki az­pimarragarria den ezer aur­ki­tzen. San Seberino elizaren eraikun­tza XVI. mendearen hasieran bukatu zela uste da. Apaingarri flamigeroak Eranskin ba­tzuk. Eraikun­tza gotiko berantiar hauen zerrendari aurreko gotiko eraikinen edergarrietarako bilatu ziren elementu flamigeroen aipamen bat eran­tsi behar­ko li­tzaioke. Eranskin hauek badira, adibidez, XV. mendean klaustro bat gehitu zi­tzaion Santiagoko katedralean. Bertan, leihateetako trazeriek ertz flamigeroetako egitura luzatuak dituzte. Era berean gogora ditzakegu hemen, Bilboko San Antonen eraikun­tza berantiarra, bere zatikaturiko euskarriak, bere mol­durazio fina, bere kanpoal­deko leiho eta erlai­tz boladunak. Lekeitioko Jasokundea, ziur asko XIV. mendean egituratua izan bazen ere, hurrengo mendean eraikiz joan zen eta mendeetan zehar eral­daketa handiak jasan ditu; bere fatxada zizelaturiko irudiz apaindutako zerrenda bat eta trazeria flamigeroz­ko leihate handi bat duena da. <center><nowiki>* * *</nowiki></center> Hemen etengo dugu eliza biz­kaitar gotikoaren gure izendapena, XVI. mendean eraikitako eliza gotikoen sail jakin moduan izendatu badaiteke ere, besteak beste, Ger­nika, Zamudio, Arteagako Gautegiz eta Guenesko Santa Maria; ohartaraziz Lopez de Valladok “bigarren gotiko” izenez adierazten duen eta beste zenbaitek “euskal gotikoa” deritzona nahiago dugula Errenazimentuari dagokion atalean kokatu; zeren eta, gure iri­tziz, hori baita ar­nasten duten espiritua. An­tzeko zerbait esan daiteke Durangoko Ulibarriko Santa Maria elizaz, aztar­na errenazimentu‑gotikoak dituenaz; baina Barrokoari dagokion atalean gogoratu behar­ko dugu. === Ar­kitek­tura Zibila eta militarra === Berant Erdi Aroan mende hauetako ar­kitek­tura zibil eta militarraren atal honek, Ibarra eta Garmendiaren Katalogoan errol­daturikoak, besterik ezean axaleko berri emateak ere badu arriskua, XIV. eta XVI. mende artean eraiki ziren Biz­kaiko 166 dorreren –gehienak Enkarterrietan daudenak dira– zerrenda luze eta aspergarri samarra izatekoa. Labur­ki bederen eredu adierazgarrienetako ba­tzuk azal­duko ditugu. ==== Muñatones Gaztelua ==== Lope Gar­tzia Salazarrek bere Zoriontasun eta Halabeharrak banderizoez gaur egun dakigun guztiaren iturburu nagusia Muñato­nes gazteluan ida­tzia izateak nahikoa izan behar­ko luke edozein historialari gaur egung­o Muskiz udalerrian dagoen Muñatoneseko San Martin Gaztelu mukulu hau gogora­tzen hastera bultzatzeko. Banderizen borroken arteko berriemaile sonatua izan behar zuenak 1450‑1460 bitartean burututako berreraiketa bat da. Zalan­tzarik gabe, berreraikuntza jatorriz­ko eraikinari leialagoa zi­tzaion, XX. mendean egin ziren gainerako biz­kaitar gazteluenak baino, esaterako Butroe eta Arteagakoenak baino.<ref>Butroe dorrea, oinaztarren bandoko “leinu-buru” zenaren oine­txea zen partetik, an­tzinako grabatuetatik besterik asmatu ezin daitekeena, sendotasun izugarriz­ko gaztelu­tzarra izan zen. Gaur egun ikus daitekeen gaztelu zoragarriak, 1864ean berreraiki zen erromanikoak ez du jatorriz­koarekin zerikusirik. Gauza bera esan daiteke Arteagako dorreaz (Arteagan), XIX. mendean Eugenia de Montilo enperatrizaren gustura fran­tses château moduan jarriaz.</ref> Muñatones gazteluak goitik behera erai­tsia izateko agindua jaso zuen Enrike IV.aren aldetik eta ondoren Errege Katolikoen (1498) aginduaren ondorioak, gotor-etxeak eraiki­tzea debeka­tzen zuena, alegia. Eraikin erral­doi hau gerora utzikeria-egoerara kondenatu izan bazen ere, zutik gorde denaren azter­ketak erakusten du Euskal Herrian ezagunak direnei eta Arabako dorreei buruz aipatu ditugun landa-gaztelu motakoa dela Muñatones dorrea. Bi al­diz hesitua den esparru lau angeluko baten erdian, bi adarbeen artean lau saihe­tsetatik doan lubakiz inguraturiko kuboa bertikalean ahal­tsu igo­tzen da, bere jatorrian jada almenaduna, her­tsia beheko solairuetan, 30 bat eskailera maila zituen patin batetik lehen oinplanorako sarbidea zuena. Lehen adarbea almenaduna da eta bazituen hainbat dorre; bigarrena, kanpokoa baino garaiago eta lodiagoa denak, baditu lodieran 2,80 m eta bataz besteko garaiera 7,50 m-koa da; bere kanpoko perimetroak 49 m x 39 m-ko angeluzuzen bat deskriba­tzen du. Dorre­tzarra 15 x 13,30, eta 30 x 25 m-ko angeluzuzeneko oinarria duen paralelepipedo bat da, bere neurriengatik eta ia hiru metroko zabalera duten hormengatik ikusgarria dena. Banderizen arteko borrokaldi larrietako euskal dorre ahal­tsuenak –leinu buruzagienak– izango zirenen adibide on bat da. Beheko solairua ia guztiz itsua da; dobela handietako ar­ku zorrotzaren az­pian sarrera duena, bigarren solairua eta hirugarrena bera ere, oso her­tsiak dira, eta maila bakoi­tzean, bere horma-atalak erdi-puntuko ar­ku ala ar­ku zorro­tzeko bat edo bi hu­tsarte bikiez alai­tzen dira. Laugarren solairua izango zen gela nagusia. Barruko esparruen banaketari buruz­ko ezer ez dakigu, halakoa baita haren egoera galgarria. Hormetan habe‑zulo ba­tzuk baino ageri ez diren habe-sostenguak ikusten dira, baina ezin jakin dugu egitura osoari eusteko erdiko zutaberik bazen. ==== Arangurengo dorre­txea (Oroz­ko) ==== Gorbeiako mendi bularrean, Ibarra eta Urigoititik oso hurbil dagoen Oroz­kon Arangurengo dorre‑etxea, bigarren mailako leinuen landa‑dorreak izan zitez­keenen eraikinen multzokoa izan daiteke. Oinplanoz 13 m-ko al­dea duen karratu bat da. Beheko bi solairu ditu, hormarri edo harlangatzez­koak; haietan simetriarik gabe eta irregularki jarririko gezi‑leiho ba­tzuez gainera, baditu handi samarrak diren leiho ba­tzuk, eta ar­ku konopialaren az­pian bakarren bat, inola ere, XV. mendearen bukaeran burututako eral­daketan eginikoa. Fatxada nagusian, al­de batean eta simetriarik gabe kokaturik zoruaren mailan dago hareharriz­ko dobela izugarrien az­pian erdi-puntuko ar­kua duen ate handi bat; bere gil­tzarrian familiako armarria dago grabaturik. Goiko al­dean bada jatorrian nagusia izango zen beste ate bat, bertara igo­tzeko patin txiki bat zuena. Goieneko solairua, bere fatxada nagusian eta atzeal­dekoan hegal­kin bat eginez atera­tzen da, eta garapen irregularreko zurez­ko bilbaduretan, adreiluz­ko ilaraz prestaturik dago. Egitura osoa hormetan eta solairuetako habeei eusten dien barruko zutoinetan sostenga­tzen da, eta lau isurial­de dituen piramidez­ko estal­ki batek babesten du. Dorre honetan badira tradizio herrikoiari leialtasuna adierazten dien hainbat osagai, euskal ar­kitek­tura herrikoian gordeko direnak. Prestaketa kokapenean bertan nabarmen­tzen diren irregulartasun eta simetria faltan edo baoen banaketan ez da halakoxe edertasun eta lilurarik falta. Biz­kaiko beste landa dorreetan behin eta berriz ematen dena da, adibidez: Mun­txaraz dorrean. ==== Mun­txaraz ==== [[Fitxategi:Muntxaraz dorrea Abadiño.png|thumb|Muntxaraz dorrea Abadiñon]] Abadiñoko Mun­txarazi dagokionez, dorreaz ez baino jauregiaz hitz egin genezake. Hasieran Enrike IV.aren aginduz moztu zi­tzaion dorre bat bazuen, gerora beranduko berreraiki­tze batean, XVI. mendean, al­di historiko horretan ohikoa zen an­tzinako Dorre ala gotor‑etxeak landa-jauregi bihurtu zireneko unean. Labore-soroen erdian egonik, duen kokapenagatik zirraragarria da 17,78 m x 15,85 m x 15 m-ko kubo hau, xigor margoko harearri landuz jan­tzirikoa, harlangaitzezko eta adreiluz­ko zenbait eran­sgarri dituelarik, zurez­ko bost solairu izan eta lau isurial­deko teilatuz estalia dagoen jauregi hau. Une bakoi­tzaren egokitasunaren arabera, zalan­tzarik gabe al­datuko ziren barrunbeko esparruen banaketari buruzko daturik ez da gaur egun ezagu­tzen ahal. Behereneko solairua ia itsua dela begirada hu­tsez ager­tzen da; berak eta hurrengo beste biak lodiera izugarria dutela: 2,45 m; hirugarren eta laugarren solairuan gelak izango ziren. Laugarrenari dagokionez, eraikinari izaera ematen dion loggia edo bar­rubidea hasten da, dorreari italiar errenazimentu ku­tsua ematen diolarik, beste ba­tzuetan –Oxirandoko Gordexoelan (Biz­kaia), Araban Murgan– ikusiko denaren ai­tzindari­tzat har daitekeena eta XVI. mendean bereziki emango diren dorre‑jauregi mota berri bat osa­tzen dute. Az­ken solairua ere, oin zuzenen gainean aire libreko galeria bat da, bere ia zabalera osoan bilbatutako baranda eta jabal­koiak dituena eta ziur asko hau guztia aleak gordetzeko erabiliko zen. Bigarren solairura iristean hormen erabateko lodiera al­daketak, ar­kitek­tura honen historiak beti igor­tzen digun al­daketa historiko eta soziopolitikoaren adierazgarria da. Zen­tzu honetan Mun­txaraz al­daketa honen paradigma izango li­tzateke, bal­din eta, ba­tzuek uste duten bezala, bere goial­de guztia XVI. mendearen lehen hamar­kadetan hasi eta 1595ean –a­tzuek eraikuntza-lanetan grabaturik ikusi zuten eraikun­tza-data– bukatu zena izango balitz.<ref>Ezezaguna: Mun­txaraz­ko dorre­txea. M.N.E.an, III. libk., 1‑10. or.; J. IBARRA Y P. GARMENDIA, ''Torres de Vizcaya'', (Madril, 1946), III. libk., 218‑222. or.</ref> ==== Berriatuko Aranzibia ==== Ikuspegi estetikoa historikoarekin el­kartuz, zori­txarreko historia duten beste dorre ba­tzuk gustu handiz aipa­tzera iri­tsiko ginateke, esaterako, Ondarroan Berriatukoako Aranzibia, adibidez, Dorre honen sun­tsiketaren zorigaiztoko berria utzi digu Lope Gar­tzia Salazarrek. Gaur egun miraz eta ia atseginez begira­tzen dugu muino txiki baten gainean berreraiki zen dorrea: badu kanpoal­dean eskailera, ajimezatuak dira baoak eta oso zaindutako harlangaitzez egina du paramentua; an­tzinako zurez­ko estalpea sostenga­tzen zuten harburu txiki ilara bat bada oraindik goial­deko zatian. Hegoal­dean baditu hiru leiho biki, gezi‑lei­ho bat eta, lehen solairuaren parean ojibaz­ko atea, sei metroko garaiera duen patin txiki batetik igo­ta.<ref>M. BASAS, ''Las Casas‑Torres de Vizcaya'', 1977; J. IBARRA, ''Catálogo de monumentos de Vizcaya'', 1958.</ref> == Gipuz­koako az­ken gotikoa == === Erlijio ar­kitek­tura === ==== Donostiako San Bizente ==== Jakina den bezala, Donostiako hiria ez zen historiako agirietan oso berandu arte sartu. Antso Jakituna, nafar erregeak mer­katari­tza-bideak itsasora ireki­tzea erraztu nahirik, inola ere, foru bat eman zion; hirigune bat Antiguon gel­ditu zen San Sebastian martiriari eskainitako monasterio txiki baten ondoan. Antso Azkarraren garaian hesitu egin zen eta hormen barruan eraiki, Santa Maria eta San Bizenteri eskainitako beste bi eliza. Lehenengo eraikin haietako bat berak ere ez du zutik iraun. Haien ordez eraiki zirenetik eta gaur egun zutik dirautenetan San Bizente da zaharrenetarikoa. Dokumentuetik dakigun gauza da 1314ko sutean desegin zen beste erromaniko baten ordez­koa dela. Lanen hasiera 1507an<ref>S. CAMINO y ORELLA, ''Historia civil, diplomática, eclesiástica, antigua y moder­na de la Ciudad de san Sebastián''. (Donostia, 1963); L. MURUGARREN, ''San Sebastián. Donostia''. Gipuz­koako Argital­darien El­kartea. (Donostia, 1978).</ref> izan bazen ere, izugarri luzatu ziren. Absidea bukatu nahian ziren 1574ean. Elizako arkupeak 1619ra arte zain egon behar izan zuen, sakristiak berriz 1666.a arte, handik aurrerako mendeetan zaharberri­tze eta eraberri­tze ugari izan zituen. Eliza. San Bizente elizak hiru habearte ditu, erdikoa alboetakoak baino garaiagoa. Albokoetatik guru­tzadura ez da gailen­tzen, barrual­dean baino ez da suma­tzen, bere garaieragatik. Guru­tzeria soilez estal­tzen dira habearteak, kapera nagusia izan ezik, hau XVIII. mendean berreraikia izan bai­tzen. Oktognala da absidea eta horma‑bular handiak ditu. Habearteen eusgarriak zilindrikoak dira zutabe­txoak itsa­tsian dituztela eta estilizatutako hosto soilak kapiteletan. Gotiko oso berantiarrean ohikoak ziren baoak ditu. Lau arrosa-leiho handi ireki ziren 1929an; bi handienak alboetako hormetan. Hareharri urdinez landuak daude. Barroko al­dian eginak dira arkupea eta beheko koruko ganga. Kanpotik begiratuta, elizaren hegoal­dean itsa­tsita, defen­tsarako asmotan eraikitako zain‑etxola­tzarrak begirada erakar­tzen du, eraikinaren lehen garaitik gorde diren xurrutarri eta zirrikitu ba­tzuk ere ikus baitaitez­ke. Kanpoko lanketaren osagai ugarien eta barruko harmonia eta koheren­tzia plastikoaren arteko nolabaiteko kontrastean dago guztia, az­ken zaharberri­tzean balioa handituz (1998). ==== Oñatiko San Migel ==== Gotiko prestaketa nabarmena duen beste eliza bat da Oñatiko San Migel, gaur egun gipuz­koarra bada ere, hiribil­du hau konderri askea izan zen garaian sortutakoa da. Bazen XII. mendean jada han “monasterioren bat” (garai hartako familiako eliza laiko horietakoren bat) Gebara eta Oñati etxeetako Jaunaren mende zegoena. Eliza erromaniko baten hondarrak gorde dira (XII. eta XIII. mendeak), XV. mendean eraiki­tzen hasi zen beste ordezkatuarena. Eliza. Garaiera desberdineko hiru habearte ditu, kanpoko arbotanteen gainean sostenga­tzen den erdikoa nabarmentzen delarik. Epistola al­dean itsa­tsitako aterpea, XVI. mendean laugarren habeartea bihurtu zen, klaustroa egin zenean. Eusgarri zilindriko sendoek bereizten dituzte habearteak eta berauetan sar­tzen dira kapitelik ez duten gangetako ar­ku eta nerbioak. Habearteak guru­tze-ganga soilez estaliak daude; eta gil­tzarrietan sor­tzaileen armarriak ikus daitez­ke: an­tzinako habearteetan Gebarako kondearenak eta Mer­kado Zuazolako on Rodrigorena XVI. mendean eraiki zenean. Hiru habearteak absidean dute bukaera; poligonoz­koa denak erdial­dekoan eta Epistola al­dekoan, eta Ebanjelioarenean laua dena. Garaiera ederrean dago al­dare aurrea, zeren eta 1612 urtean Oñatiko Kondeak bere hilobia kriptan eraiki nahi izan zuen, al­dare nagusiaren az­pian. Erdiko habeartearen goieneko al­dean irekitako idi‑begi handien bidez argizta­tzen da barrunbe osoa. Kanpotik begiratuz ­gero elizak ez du batasun trinko bat adierazten, izan ere, al­di desberdinetan burututako lanen emai­tza da, bere ataria bereziki. Klaustroa. Badu klaustro bat San Migel elizak, harlanduz prestatua kanpotik eta hormarriz barruan, Mer­kado Zuazolakoak ordaindu zuena, 1526an Pedro Lizarazu maisuarekin sinatu kontratua zela bitarteko. Gotiko lore­tsu estiloan, XVI. mendeko bigarren herena bitartean eraikia izan zen, eta bere oinetatik igaro­tzen den Ubao ibaiko uretan begira­tzen diren gailur zuzenak, janba, armarri eta filigranaz­ko mul­tzo eder bat da. ==== Beste eliza ba­tzuk ==== [[File:Pedro Santua, Zumaia.png|thumb|San Pedro, Zumaia]] Arrasateko San Joan Bataia­tzailea eliza. Ez da gorde 1355a baino lehenagoko dokumenturik, Uribarri, Udala, Garagaltza eta Gesalibar­ko Santa Ageda eliz aurreak el­kartu zireneko data honen aurrekorik. Ezer baino lehen eliza eraiki­tzea pen­tsatua izango zuten. Harlanduz eraikia da, hiru habearte eta hiru abside ditu. Gotorleku ku­tsua duen dorre bat eraiki zen 1520ean. Orain berriki, 1653ko absideko erretaula kendu egin zen eta argi gehiago izan zezan leihate gotiko bikoi­tzak urratu ziren. Askizuko San Martin ermita. Gainerakoan, beste gotikoren bat ahaztu gabe, besteak beste, Askizuko San Martin elizaek bisitaren bat ongi merezia du, inola ere Donejakue al­derako Kantauri al­deko gal­tzadan gel­dial­dirako tokia izango zen. Gipuz­koako herri asko dira gotiko soil estiloko parrokia-eliza izan zutenak, bakoi­tzak bere berezitasun eta guzti. Adibide modura aipatuko ditugu: Zumaiako San Pedro eliza. Gotorleku baten gainean dago eraikia, itsas gaineko tontor batean eta hiribil­duaren gune guztia mendera­tzen duela. Dorre soil bat badu, oinarri ia karratua duena eta lau tartetakoa; gorpu­tza garaia da eta mainelez bereizitako leiho­ak; hala ere, denak dorre erromaniko baten an­tza du. Eliza, berriz, habearte bakarrekoa izateaz gainera zor­tzial­deko abside poligonalean bil­tzen den dituen lau tarte dituena da, neurriz 30 m x 14 m ditu. Oso nerbio nabarmenak eta hareharriz­ko gil­tzarri zin­tzilikariak dituen ter­zeletez­ko guru­tze-gangaz estalirik dago. Zumaiako San Pedron prestaketa gabeak badira ere, badira habearte bakarreko beste eliza asko XVI. mendean bukatuak ala berreraikiak izanagatik, aurreko eraikin gotikoen arrasto nabariak gorde dituztenak, esaterako, Aizar­nan, Anoetan, Arroan, Al­kizan, Adunan, Sorabillan, Berastegin, Aian, Amasan, Asteasun, Usurbilen, Ormaiztegin, El­duan eta abarretan. === Ar­kitek­tura Zibila eta militarra: gotor‑etxeak === [[Fitxategi:Balda dorretxea, Azkoitia.png|thumb|Balda dorretxea, Azkoitian]] Mende honek berea duen ar­kitek­tura zibil eta militarrean Gipuz­koan Dorre ala gotor‑etxeen gaira itzuli behar dugu; izan ere, probin­tzia honetan agian beste ezer baino gehiago Herriaren historiako gai protagonistak dira, hiru mendeetan zehar. Beroiek dira garai horretako gizarte antolaketaren osagairik bistakoen eta enblematikoenak eta beroien garapen ar­kitek­tonikoaren –defen­tsarako dorreetatik hasi eta jauregi bizitokietara bitartekoak– Gipuz­koan XIV. mendetik XVI.era gertatutako al­daketa sozial eta politikoaren adieraz­le. Defen­tsarako ezaugarriak eta bizitokikoak Ahaide Nagusien dorre ala gotor-etxeetan pausatuko dugu begirada; baina berriro banderizen gaian gelditu gabe eta gure oharrak Oinaztarren eta Ganboatarren borrokarako etxe dotore haietako bakoi­tzaren berezitasunetan erreparatu gabe, ohiko dorreen diseinu ba­tzuk aipa­tzera muga gaitezen, asko eta asko al­de batera utzita, dorreak baino gehiago “baserri noble” gisa hartu behar baitira. Hasiera batean dorreak harlangai­tza eta zura nahastuz eraiki behar­ko ziren. Ezinbestean, borrokarako helburuek beharturik, baino ez zen beharrez­ko izango harria. Hiribil­duek eragindako banderizen dorreak erre ondoren eta, Enrike IV.ak agindutako moz­ketak zirela-eta (1456), dorr ba­tzuen goiko solairuak adreiluz eraikiak izan ziren berriro eta erasorako nahiz defen­tsarako beharrezko tresneriaz erro‑errotik gabetuak izan ziren, esaterako, Az­peitiko Bal­dakoa edo Az­peitiko Loiola; beste noble ba­tzuei, Berastegi edo Amez­ketakoei adibidez, utzi zi­tzaien harriz eraiki­tzen baina altueraz baxuagoak izatekotan. Besteak beste, Oñatiko Gebara eta Az­koitiko Isasagatarrei baino ez zi­tzaien utzi kanpoko itxura bikaineko etxeei eusten, betiere, gertakizun bereziengatik. Hauetan guztietan egitarauaren al­daketa (gaur egun programa esango genuke) kanpoko egituretan nabarmen­tzen da: gezi-leiho, leiho, gaztelu‑begi, almena, zaine­txol handi eta abarretan, nahiz eta osagai hauetako ba­tzuk, angeluko zaine­txol handiak batez ere, Az­peitiko Enparan eta Loiolan estetika eta apainketa modura gorde diren eta ez benetan egitekoren bat izateagatik. Garai gataz­ka­tsuen ezaugarri diren beste osagai ba­tzuk kendu egin dira, baina aztarna garbiak utzi dituzte: gaztelu‑begietan koka­tzen ziren men­tsulak, adibidez. Horrela gerta­tzen da esate baterako, Mutrikuko Berriatuko dorrean, garai bateko egurrez­ko estalpearen ukondoz­ko erlaitza gorde baitu, edo baita Zumarragako Legaz­pi dorrean, zeren eta honen atarian oraindik ere ikusten baitira altuera desberdinetan dauden hiru men­tsula. Legaz­pi edo Jauregiko (horrela ere esaten bai­tzaio) dorre honek bazuen gainera adarbe edo horma‑aurreko bat (gaur egun kendua dena) fatxada aurrean, orain ojibaz­ko ate gil­tzarriduna ikusten den tokian, gainean eraiki zen bizitokia duela. Erdi Aroko itxura baino errenazimentu garaiko itxura handiagoa hartu dutenez, XVI. mendean oraindik dorreren ba­tzuk eraiki­tzeak ere garbiago adierazten du jauregi-bizi­tegiak izatea bilatzen zela, Loiolako Inazioren iloba, Beltran Lopez Gallastegi jaunak Bergarako Ozaeta hegoal­deko orubean 1550ean eraiki zuen dorrean egin zuen, adibidez. Gainerako lurral­deetako dorre­tzarrekin al­deratuz Gipuz­koa al­deko dorreetan egitura isolatu ala solteak gehiago ematen dira. Bizi­tzarako eraikinak oso gu­txitan itsasten zaiz­kio dorreari, Araban sarritan gertatu ohi den gisan. Era berean, ez da ohikoa Araban Fonte­txa, Gebara edo Kexaakoak edo Biz­kaian, Salzedo de la Cuadra (Guenes), Muñatonesekoa eta Butroekoa (bere XIX.go zaharberri­tzea baino lehenago) bezain dorre trinkoak Gipuz­koan ikustea. Neurrietan zuhurtasuna adierazten badute ere, adibide modura, Oñatikoak, Zestoako Lilikoak ala Berastegikoak, sarritan baserri giroko bakartasunean eta hondoan hosto­tza edo zelaietako berdeen gainean dauden Gipuz­koako dorre horiekin begiz topo egiteak sor­tzen duen zen­tzuen eta emozioen tal­ka estetikoa ahaztu ezina da. Egitura barrukoa: Gipuz­koako dorreen barruko egitura ez zen Arabako dorreen aldean oso desberdina izan. Erdiko oin zuzen baten gaineko zutoi handi batek (zenbaitetan bi izan ohi dira Loiola ala Zarauzko Dorre Luzean, adibidez) lodiera nabarmena duten hormetan (metro bat edo metro eta erdi artean) sostenga­tzen diren habeen bilbadura guztiari eusteko balio dute eta solairuen sendotasuna ziurta­tzen dute. Gainerakoan, baoak, gezi‑leihoak, itsu‑leihoak, goiko solairuetako leihoak, patin batetik lehenengo solairura sar­tzeko ateak eta abar ez dira bereizten Euskal Herriko eredu orokorretik. Patin zoragarri bat da beste dorre ba­tzuen edertasunaren adierazgarri, besteak beste, Ereñozukoa edo Zarau­zkoa. Zarauz­ko Dorre Luzea. Ikuspegi estetikotik oso erakargarria da. Hareharriz­ko harlandu onekoa, bere 16 mailatako kanpoko eskailera, ajimezaturiko baoak, eta bere fatxada nagusian aurrera egiten duten bi harriz­ko ostiko –egurrez­ko estalpea sendoago­tzekoak, inola ere– dituela, Dorre luzea da zalan­tzarik gabe Gipuz­koako hiri-dorreetan ederrena; horretan bere dorrearen itxura trinkoa eta bere liraintasunaren arteko kontrastea lagungarri duelarik, beheak borrokarako duen her­tsitasunak eta goiak solairuetako leiho biki simetrikoen diseinu finaren artean. Garai moder­noetara egokitutako dorreen hainbat osagaietan an­tzinako gauzen al­derako halakoxe zaletasun bat suma daiteke, hala nola, ate eta leihoetako erdi-puntuko ar­kuetan esate baterako. An­tzinako gipuz­koar dorreetan leinu armarriak dorrearen sarrerako ate gainean itsastea oso gauza bi­txia da (badira salbuespenak ere, Loiolakoa, kasu), baina Errenazimentu eta Barroko al­dian ohitura orokorra bihurtu zen burges jatorriko per­tsonaiak nobleekin el­kar­tu zirenean. == Eskultura Monumental gotiko berantiarra == Aurreko atalean az­pimarratu dugun bezala, Erdi Aro berantiarrean elizak erliebez eta eskulturez edertu ondoren, bereziki monumen­tuz­koa den plastikan ez zen oso abera­tsa izan XV. mendean. Horretaz jarungo dugu Euskal Herrian orokorrean nabarmenena dena adierazteko. ==== Olite, Nafarroa ==== Hirutasunaren erliebea. Oliteko San Pedro elizaren zutarripeko baten gainean erakusten da Hirutasunari eskainitako erliebe bi­txi bat, 1432ko data duena eta bere eragilea izan zen Eneko Pinel notarioak izenpeturikoa. Horretaz gainera, Hirutasunaren az­pian, emailea, bere emaztea eta beren lau kimu txikiak azal­tzen dira irudietan, San Pedro esku zain­tzailepean babesturik notarioa eta bere emaztea berriz Santa Katalinarenean. Batasun trinkoan adierazitako hiru jainkoz­ko per­tsonaien eszena ikusgarria da, hirurak ere giza aurpegiak dituzte, baina Hi­tza eta Espiritua, Aitaren goitik beherako mantu atzean batasunean ia desagertuak eta erdi ez­kutatuak daude. Bi estatua. Az­ken eskultura gotikoak dituen Olite utzi dezagun, baina, bere jauregitik datozen neurri naturala baino handiagoak diren bi estatua bikain Nafarroako Museoan badirela gogoratuz.<ref>A.M.N., IV, 221. or. (Ikusi 109. eta 110. irudiak).</ref> Buruak falta zaiz­kie; errege Noblearen eta bere emazte Leonorren argaz­kiak izan daitezkeelako susmoa hartzen zaie. Burua moztua izanagatik, suma­tzen da eskulturagileak hel­dutasun gotikoa iri­tsi duela, gorputz atalak ez nabaritzea lortuz, oihalen modelatu bikainarekin, jan­tziei dotorezia ematen izan zuen arteagatik Reimseko eskulturagile handiak gogora ekartzea baino ez digu egiten, klasizismo modu bat delarik. Aurreko al­di bateko gotiko lehorrago eta errealistago baten aurrean, kontrasteak ezin gaitu denboran atzerago eraman (hiru mende, hain justu), gorpu­tzen egitura anatomikoei nabarmentze ikusgarria ematen saia­tzen ziren gainerako ertilari garaikideak zituzten zalan­tzen aurrean –esaterako Duquesnoy– benetako hiz­kera adieraz­kor eta plastikoa –Bertiniren janz­keretakoa– aur­ki­tzen bazekitenen al­dietara, alegia.<ref>Honi dagokionez, Jimeno Juriok eskulturaren historiari dagoz­kion estiloen arteko kontrasteak aipa­tzearen burutapena oso egoki­tzat daukagu: Soingainekoen modelatu ahur bikainek, gorputz egitura adierazi baino gehiago, nagusi zen ingurunearekin egiten dute bat gorputz antisen­tsualak osatuz, bigunerako joera duten egitura ganbil edo konbexuak kontrajarritakoen ordez”. Olite monu­mental‑en, 31. or.</ref> Jan­tzietako tolesduren dotoreziak eta irudien okerdura arinek XIV. mendeko lehen urteetan data­tzera bul­tza­tzen gaituzte. <center><nowiki>* * *</nowiki></center> Iruñeko katedralean eta klaustroaren inguruan burututako hainbeste eta hain kalitate oneko lanak ikustean, ezaugarri estilistikoetan batasuna zutelako, erreinuaren hiriburuan lantegi bat baino gehiago bazenaren ziurtasuna ematen du, batez ere Evreux dinastiaren erregeal­dietan hel­du eta loratu zen Iruñeko Eskola batez hitz egitekoa. ==== Araba. Guardiako ataria ==== Gotiko berantiar al­di honetako eskultura-lanik deigarriena Guardian gorde da, Erregeen Santa Maria izeneko parrokia-elizaren atari zoragarrian. Hasiera batetik eraiki zen bai aurretik eta bai saihe­tsetatik kanpoal­dera irekitako arkupe baten zatia osatuz, baina ez zen zeharo itxi kapera bihurtu zen arte, XVI. mendean aurrera samar joan baino lehen. Eliza ataria mul­tzo bikain gisa azal­tzen zaigu, bost ar­kibolta eta mainela dituen atari txaranbeldu handi bat du, saihe­tsetan janbak dituela. Janbak. Ohikoa denez, janbetan hamabi apostoluen irudiak azal­tzen dira, al­de bakoitzean seina, hainbat gai figuratiboz landuak dira idul­ki garaien oinarri gainean al­txa­tzen diren horma‑hobietan kokaturik. Erakargarria da naturala baino egitura handiagoko apostoluen irudietan tailaren errealismo garbia eta, oso nabaria den liraintasunarekin bat eginda, gorpu­tzen edertasuna baino gehiago adieraz­kortasunaren bila dabilen ertilaria sala­tzen du. Bestal­de, nabari da gorpu­tz-jarreretan lortutako ugaritasuna, ia denek baitute halakoxe mugimendu-arrasto bat eta bereizgarriren bat aurpegitan, keinuetan, soingainekoen tolesduretan eta agerian dituzten enblemetan. Beraz, Euskal Herriko eskultura-mul­tzo gotiko paregabe baten aurrean aurki­tzen gara. Apostoluen irudiak estal­tzen dituzten droselen gainetik abia­tzen dira ar­kiboltak, irudiz eta landarez txandaka­tzen direnak. Tinpanoa. Tradizio gotikoko eskemaren arabera, hiru erregistroz osaturiko tinpanoa, Maria Birjinaren historia kanoniko eta legendazkoari eskainia dago. Lehenengo mailan Deikundea, Ikustal­dia eta Erregeen Gur­tza konta­tzen da. Bigarrenean Birjinaren Igaroal­dia, Apostoluen mirariz­ko etorrera eta bere Amaren arima daraman Kristo; erdiko zatian Maria Birjinaren zerura Jaso­tzearen irudia, legendazko Tomas apostolua berandu iri­tsi eta, kon­tsolamendu gisa, Birjinaren gerrikoa jaso­tzen dueneko aipamena eginaz. Hirugarren erregistroak eskuin al­dean eserita dagoen bere Ama koroa­tzen duen Jesusen adieraz­pena dago, biak ere saihe­tsetan aingeru musikariak dituztela. Mainelean, ar­ku eskar­tzano eta trilobulatuetako bi ateren erdian Maria Birjinaren irudi eder batek, irain eta apur bat makurturik agertzen denak, adierazten du errenazimentua al­darrika­tzen duen gotiko osatu baten gailurra. Idul­kietan Nafarroako armarriak erakusten dituen eta orain berriki koloreani­tzez apainduriko atari bikain honen dokumenturik ez daukagu. Baina, XIV. mendearen az­ken al­diako ala XV. hasierako data izan dezake; nolanahi ere, 1461a baino lehenagokoa, Guardiak Nafarroakoa izateari utzi zioneko data baino lehenagokoa.<ref>L. LAHOZ, ''Guardiako Santa Maria de los Reyeseko ar­kupea. El arte gótico en Alava''. 154‑157. or.</ref> ==== Biz­kaia eta Gipuz­koa ==== Gipuz­koan eta Biz­kaian, eskultura gotiko monumen­taletan benetan balio­tsua denik oso gu­txi ager­tzen dira, betiere hitz honi hemen ematen ari ga­tzaiz­kion zen­tzu mugatuan jaso­tzen bada; apaingarritako eginkizuna ukatu gabe, beste eginkizun didak­tiko eta liturgi­koa bete­tzen duen eskultura figuratiboa, alegia. Ikonografietan halako urritasun hau, euskal hiribil­duen lehen garai hartako baliabide ekonomiko mugatu baten ondorio gisa hartu behar­ko da eta baita an­tzinako saltus vasconumean bizi zen euskal­dunak ia berez­koa zuen ezaugarri gisa ere agian; izan ere, euskalduna ez da azal­tzen, eguneroko bizi­tzako edertasun figuratiboz apaindu eta ingura­tzeko gai horri dagokionez, ikonoetako naturalismo horren oso zaletua. Zen­tzu horretan, bi probin­tzia horietako eskultura gotikoak ez du jasaten Nafarroa eta Arabako estatuekin al­dera­tzerik. Biz­kaiko atariak. Biz­kaiko XV. mendeko eliz atarien artean, muga gaitezen agian guztietan ederrena dena aipa­tzera: - Guenesko Santa Marian elizako eguz­kiaren ataria da agian denetan ederrena, isabel­dar gotiko estilo al­dera ematen duelarik; hemen, konopialez­ko beste batean buka­tzen duen ar­ku zorrotz baten eta erroleoz apainduriko tinpano baten pean ar­ku karpanelez­ko bi sarbide ireki­tzen dira, mainelez bereiziak. Horien gainean sostenga­tzen da Haurra duen Birjinaren harriz­ko irudia, filigranaz­ko droselete gotikoaren az­pian, bi aingeru saihe­tsetan dituela. - Lekeitioko ataria: badu an­tzik Gueneskoarekin, bedera­tzi ar­kibolta eta triforioaren trazeria jarrai­tzen duen tinpano az­pian Haurra duen Birjinaren irudiaren mainela duela; - Ger­nikako ataria, Antso Enparanek 1449an da­ta jarri eta sinaturikoa. - Aingeruaren ataria, Bilboko katedralekoa; - San Anton elizaren arkupekoa, - eta Axpeko Santa Mariaren bi atariak, beren ar­ku konopial, orratz eta domina­tzarrekin, oso bistakoa den bezala, isabel­dar estiloaren ahaide direnak. - Balmasedako San Seberino elizako guru­tzadurako ataria ere hemen garran­tzikotzat har dezakegu, oso apaindutako tinpano babesten duten lau ar­kibolta, bere janba hu­tsetako horma-hobiak eta bi ateak zati­tzen dituen mainelean zutik Salbatoreren irudiarengatik. Askizuko Kalbarioa. Gipuz­koari dagokionez, Askizuko San Martin elizako absidean buru den Kalbarioa aipa dezakegu. Eliza berean hegoal­deko horman ikusten den Santa Magdalenaren eskultura gotikoa, horman zegoen hu­tsunea bete­tzeko beste nonbaitetik ekarritako eskultura solte bat da. == Irudi solteak eta erretaulagin­tza == === Erretaulak === Erretaulak jatorriz an­tzinakoak dira eta martirien erlikiak gur­tzearen historiarekin loturik daude nolabait ere. Al­dareari zor zi­tzaion lehentasuna eta kristau liturgian honek zuen fun­tsez­ko esanahiaz aparte, gur­tza hau ugal­du zenean, XI. mendean, Kristoren, Birjinaren, Santuen eta Martiri zaindarien irudikapenak zituzten predela eta al­dare atzeko taulak (retro‑tabulum edo taulak margotuak) azal­du ziren.<ref>Santuen erlikiak absideko eta al­darearen arteko horman jar­tzeak, liturgia ospakizunerako zori­txarreko bi ondorio ekarri zituen: al­darea erlikien eusgarri modura har­tzen hasi zela, bata, eta apaizak ospakizunak eliztarrei biz­karra emanda egitera behar­tzen zutela, bigarrena. Erretaularen sorrera eta bere garapenari buruz, ikusi laburturik, J. PLAZAOLA, ''El Arte Sacro Actual''. BAC, 1965, 136‑138. or.</ref> Baina, erretaulak gotikoa aurreratua zegoen garaian hasi ziren arte historialariari axola zaion garapena izaten. Margoturiko erretaulei buruz gero hitz egingo dugu. Orain aipa di­tzagun Euskal herrian tailatu edo landutako erretaula ospe­tsuenez edo bertara gotiko al­dian ekarritakoez. Aro Moder­nora ingura­tzean, hain zuzen ere, XVI. mendearen lehen hiru hamar­kadatara hurbil­tzean, Baskonia kinka larrian bizi zen eta tradizioa gotikoa errenazimentuaren haize boladaz bul­tzatua senti­tzen zen, birpizten ari den Italiatik baino gogorrago ufa­tzen zuelarik Europa iparral­detik. ==== Araba ==== Iurreko Santiago. Iurren zorionez­ko paradoxa hau aur­ki­tzen dugu: halako herri txikia eta berant Erdi Aroko halako artelan bikaina. Iurreko Santiago parrokian, erretaula nagusi barrokoaz aparte, guru­tzaduraren eskuineko kaperan triptiko moduko erretaula txiki bat (1,90 m x 2,05 m) aur­ki­tzen da, itxi ahal izateko bisagra eta guzti. Hiru atal ditu –erdikoa eta bi atetila– eta, hirurak ere, hiru solairutan banatuak. erdikoak du Eseritako Birjinaren irudia, bakarrik eta egonean dagoena, hasiera batean beregan izango zuen elizari izena eman zion Haurrarengana luzatuz besoak. Solairuak, ar­ku trilobulatuez uztaituriko zatietan bana­tzen dira. Bertan babesten dira ezagunak ditugun Haur­tzaroko eszenak, Deikundetik hasi eta Elizan Sar­tzerainokoak adieraztea helburua duten irudiak. Eman zaion data XVI. mendekoa da. Irudien taila oso oinarriz­koa eta trake­tsa da, baina oso atsegina da duen xalotasuna. Eman zaion data XIV. mendea da, eta Euskal Herrikoetan zaharrenetariko­tzat jo­tzen da. Aspuru. Iurrekoa baino pa­txada eta neurri handiagokoa den Aspuruko erretaulak (Barrundiako ibarrean) beste harri txiki baten adibidea ematen digu, hainbat balio ikonografiko eta artistiko duen lana azal­tzen baitu. Oinarriak eta sagrarioa erromanista estilokoak dira eta apur bat lehenagokoa aul­kia, baina hemen ardura zaigun erretaulan gotikoari XVI. mendean eran­tsitako zatiak dira, eta berriki zaharberritu direnak. Erretaula hiru kaletakoa da, eta alboetakoek hiru solairu dituzte, pilastra gotiko txikiez bereiziak, drozeleteen az­piko pinakulu irudidunetan bukatuak, eta apaingarriz­ko zerrenda bikaina duen hauts‑babesaz bil­duak. Predelan Hilobira­tze Santua eszenera­tzen da per­tsonaia ugari dituelarik; erretaularen buruan zaindariaren eskultura soltea dago, San Joan Bataia­tzailea: irudi zurrun samarra da eta zimurtutako tolesduretan eror­tzen den mantuz jan­tzirik dago, eskuineko eskuaz ez­kerreko eskuan duen Bil­do­tsa erakusten duela. Ni­txo nagusiaren gainean Kristoren Bataioa adierazten da; eta alboetako bi kaleetan Ai­tzindariaren bizi­tzako eszenak dituen sei erliebe heda­tzen dira. Ikonografia mul­tzo gisa lan interesgarria da eta, estilistikoki per­tsonaiek nolabaiteko zurruntasuna eta estereotipoz­ko jarrerak erakusten badituzte ere, bikaina du bai mul­tzoaren eta bai eszena bakoi­tzaren konposaketa zen­tzua. Oso litekeena den bezala, XVI. mendearen hasieran egina da eta gazteleraren esparruko eskultura garaikideekin lotu izan da.<ref>Ikusi: C.M.V., V. libk., 327‑329. or. P.L. ECHEVERRIA GOÑI (zuzd.): ''Erretauloak. Retablos''. II, 492‑500. or.</ref> Arteko Andre Mariaren Santutegia. Ar­tziniegako Arteko Birjinaren santutegiko erretaula nagusia, ar­kitek­turaz hitz egin dugunean aipatu duguna, Euskal Herriko mul­tzorik ederrena bezala estimatu behar da. Ziur asko XVI. mendearen hasieran egina izango da. Erretaula. Hauts‑babes zabala duen hau banku garai batean muntaturik dago, hiru solairu alboetako kaleetan eta bi erdikoan, eta Kalbarioaz koroa­tzen den atiko bat. Al­de bakoi­tzeko hiru etxeak, bost kaletako erretaula dela dirudiela, nahikoa bereizita dauden bi eszenetan zati­tzen da. Eszena guztiak trazeria flamigero garai batez babestuak gel­di­tzen dira. Neurriengatik ikusten da erdiko eszenari lehentasuna eman nahi izan zaiola: artearen gainean Birjina Azal­tzea eta berari buruz­ko gertakariak eta mirariz­ko gertaera hau ziurta­tzeko eman ziren urra­tsen prozedura. Aul­kian azal­tzen diren eszenak Atzematea eta Zigor­tzea dira, erdian Afaria dutela. Erretaularen gainerakoan osa­tzen da ikonografiaz­ko egitaraua, Birjinaren eta Kristoren Nekal­diaren historiarekin. Estiloz, irudiak modela­tzeko gaitasunak eta beren keinu eta jarrerek, eta perspek­tibaren hastapen garbiak Errenazimentuko pentsakizuna sor diezaguke, hainbeste gainera, non, tauletako ba­tzuetan Dureroren Birjinaren Bizi­tzako estanpak dauden kopiaturik; baina badira oraindik ezaugarri gotiko ba­tzuk. Erretaula bikain hau Luzia Lahozek Burgosko gunearekin el­kar­tzen du. Dena den, kristau artearen tipologia biz­karkin horren adibide goiztiar bat da, absideak erabat estal­tzeko helburua duena, eginkizun liturgikorik fun­tsez­koena ahaztarazteko. dataz 1515tik 1520ra bitartean koka daiteke.<ref>L. LAHOZ, ''El retablo de Nuestra Señora de la Encina en Arcienaga''. Kobie 10ean, 1994, 73‑86. or.; J. M. AZ­KARATE, ''Santuario de la Virjen de la Encina. Ar­tzeniaga''. C.M.V., VI. libk.,175‑188. or.; P. L. ECHEVERRIA GOÑI, ''Erretauloak. Retablos. II'', 484‑491. or.</ref> ==== Biz­kaia ==== [[Fitxategi:Arrigorriagako Arteko Andrea Mariaren erretaula nagusia.png|thumb|Arrigorriagako Arteko Andrea Mariaren erretaula nagusia]] Urduñako Santa Maria. Biz­kaiko Urduñaz (Gasteiz­ko elizbarrutikoa bada ere) aipatu beharre­koa da Santa Maria parrokian Herrandarren kaperan dagoen erretaula gotikoa. San Pedrori eskainia dago. Errenazimentuko xehetasun ba­tzuk baldin baditu ere, fun­tsean gotiko berantiarrean sail­katu behar­ko li­tzateke, 1520. al­dera zeha­tzago esanda. Erretaula. Hiru kaleetako gorputz batez osatua dago erdikoa alboetakoak baino garaiagoa delarik eta badu hauts‑babesa ere. Kale bakoi­tzak erliebezko bi etxe ditu. Garaiera handiagoa duen erdiko kaleak leku gehiago izaten uzten du beheko etxean zaindari santuaren gur­tzarako eskainia dagoen eszena nagusia­ren­tzat: San Pedrorentzat. Egonean ager­tzen zaigu, eta bere Aita Santu­tza nagusiaren ezaugarriez jan­tzirik ikusten da, bi aingeru saihe­tsetan dituela. Goieneko etxean, Guru­tzil­tza­tzearen irudia, Kalbarioaren tradizioa horrela sortuz, ondoren etorriko diren erretaulagin­tzako egitura guztietan atikoarekin koroa­tzeko. Saihe­tsetako goieneko etxeetan Nekal­diko bi eszena agertzen dira: Guru­tzea biz­karrean daramala, eta Jesus zigortua; beherenekoetan, San Pedrori eskainitako bi eszena: elizako itsason­tzia eta San Pedroren martiri­tza. Bankuan, erdiko zatian, San Gregorioren Meza, eta alboetan, lau irudi solte, kale bakoi­tzean bina egoki­tzen direlarik: San Joan Bataia­tzailea, San Andres, San Paulo eta Alexandriako Santa Katalina. Weisek triptikotzat har­tzen eta azter­tzen duen erretaula osoak gotikotasuna ar­nasten du, eszenen markoetako apainketa ugariengatik: hoz­katuriko ar­kuak, ganga­txo nerbiodunak, tontorrak eta errezelak, baranda kalatuak eta burdin sare txikiak. Bada oraindik nolabaiteko nazioarteko manierismo bat, “hainbat xehetasunetan, besteak beste, guru­tzatutako estoletan, aingeruen manipuluetan eta batez ere beren hego-punta zorrotzetan”.<ref>C. M. V., VI. libk. 691. or.; P.L. ECHEVERRIA GOÑI, ''Erretauloak. Retablos. II'', 501‑508. or. </ref> Larrabe­tzuko erretaula. Egituran Urduñakoaren an­tza apur bat duena da Larrabe­tzuko Goikolexeako zin-elizako San Emeterioren eta San Zeledonioren erretaula. Bi zaindarien bizi­tza dago irudikaturik lau plafoietan, erdiko al­dea bi zaindarien irudiek okupatzeko, eta goieneko ni­txoa berriz, gotiko berantiarreko trazeriaz apainduriko errezelaren az­pian dagoen eseritako Andra Mariaren­tzat. Elizbarrutiko Museoa. Bilboko Elizbarrutiko Museoan jasorik dago Gizaburuagako Triptiko ederra, errezel gotikoen az­pian Kristoren Haur­tzaroko eszenen tailak ditu, birjaio­tzen ari den al­diko ezaugarriak dituen trazu oso naturalistak. Eszena, goienean San Martinen irudia buru duela azal­tzen da. Aretoaren beste muturrean, hormari itsa­tsian, harrian landuriko orra­tzak, errezelak eta tontorrak dituen gotiko loredun estiloko Urduñako erretaula ikus dezakegu. ===== Lekeitioko erretaula ===== [[Fitxategi:Lekeitiko Santa Mariako erretaula.png|thumb|Lekeitioko Santa Mariako erretaula]] Baina, erretaulagin­tza gotiko-flamenkoan ez da Lekeitioko parrokiako erretaula handiarekin al­deratu daitekeenik Euskal herri osoan. Joan Gar­tzea Crialekin 1508an egindako tratuaren ondorengoa da. Erretaula. Egitura gotikoak abside osoa estal­tzen du, baditu banku bat eta hiru gor­putz, bost kale, lau kale tarte eta hauts‑babesa. Osotasunean zur polikromoan tailatua da, eta baditu 64 taila konkor, haietan garatzen direlarik filigranaz­ko gotiko aterpe­txoen az­pian kontaketa moduan Birjinaren bizi­tzako al­di jakinak, Kristoren haur­tzaroa eta Kristoren nekal­dia eta kale tarteetan banatuta profeta, ebanjelari eta apostoluen irudiak. Ale ba­tzuen gainean azal­tzen diren mar­kek gu­txienez zaz­pi egileren eskua erakusten dute, gauza ziurtzat har­tzen delarik ba­tzuk fran­tsesak zirela. Irudigin­tza hau, eginak izan zireneko data gogoan harturik, zahar itxurakoa eta herrikoia da, baina, bere neurria eta konplexutasuna ikusita, euskal gotikoko ale nagusia gisa hartu behar da erretaula hau. Echeverria Goñiren ustez, “Sevilla eta Toledoko katedraletako erretaula handien atzetik dago, leku duin batean”. ==== Gipuz­koa ==== Gipuz­koan badira gure arreta erakar­tzen duten erretaula ba­tzuk, tradizioa gotiko berantiarrekoak, errenazimentuko hainbat ohar­txorekin joka­tzen ikusten ditugunak. Koroa­tzearen erretaula. Errenteria. Errenteriako parrokian, Ebanjelio al­deko lehen alboko kaperan jarrita, Koroa­tzearen erretaula gorde­tzen da; hain zuzen ere, horrela deritzo, bere erdiko erliebearen gaia hau delako. Al­de banatan, badira beste bi erliebe Az­ken Afaria eta Mendekosteari eskainiak. Altuera, nolabait ere murriztua duen gorputz batez osatua da, baina badu nahikoa zabalera, eskulturazko erliebe eta gotiko apainketaz betetako hiru kale osa­tzeko. Esku flamenkoez egina izango da inolako zalan­tzarik gabe, Bruselakoak agian, 1505-1510 inguruan. Hain neurri txikiko irudi eta aurpegien gainean lortutako tailaren fintasuna eta arimaren adieraz­pena neurtu izan dira. Hala ere, estetikoki miresgarriena mul­tzo osoak konposizioan duen abilezia da. Adierazten diren hiru eszenetako bakoi­tzak fun­tsean banaketa plastiko biribila du antolamenduan. Eskema hau Afariarenean oso nabarmena da eta lehen flamenkoen margolan ba­tzuk ekar­tzen ditu gogora, adibidez, Lovainan dagoen Dirck Bouts‑en Az­ken Afari zoragarria. Az­karateren moduan, G.Weisek triptiko­tzat daukan erretaula hau estilistikoki Urduñako triptikoaren parean jar­tzen du.<ref>XVI. mendeko eskultura. A. H.an, XIII. libk. (Madril, 1958) 85. or.; P. L. ECHEVERRIA GOÑI, O.c., II, 471‑477. or.</ref> Az­peitiko San Martinen Erretaula. Az­peitiko parrokian, Errukiaren kaperan, San Martinen erretaula daukagu, Az­peitian jaio zen on Martin Zurbao, Tuyko go­tzainak sortua. Agirietatik dakigun gauza da, erretaularen tratua Joan Paris eskulturagilearekin eta bere suhi Antonio Pigmelekin egin zela, eta 1521ean ezarri zela. Neurria 3 m x 5 m dituena da. Erretaula. Banku bat eta beste bi gorpu­tzez osatua dago; goitik beherako zen­tzuan berriz, baditu hiru kale eta hauts‑babesa. Saihe­tsetakoak baino zabalagoa den erdiko ni­txoan San Martinen estatua dago. Bankuan, eskuineko al­dean Bil­do­tsarekin dagoen San Joan Bataia­tzailea ikus daiteke; ez­kerral­dean, berriz, San Joan Ebanjelaria kaliza eta arrano bat dituela. Bi irudiok belauniko daude. Gainerako erliebeetan San Martinen bizi­tzako eszenak eta Nekal­diko hainbat pasarte adierazten dira. Badirudi ertilaria errealismo adieraz­pide baten bila dabilela, koloreaniztasunaz areagotu nahi duena; baina tradizio gotikoak oraindik ere bere eragina badu eta ez dio osotasun klasikora iristen uzten. Burdin sarea. Aipamen bat mereziko luke hemen, kapera bereizten duen burdin sare ederrak (5 m zabaleran eta beste hainbeste luzeran), nahiz eta lan osoaren data aurreratua izan (1520), bereak ditu gotiko edergarriak eta gailurreria lerdena. Mª Asunción Arrazolaren ustez, lan horren egilea agirietan azal­tzen da: Elgoibarren bizi zen Marigortako Kristobal. ===== Zumaiako San Antonen erretaula ===== Historian zehar, estilo batetik batera bat-batean eta errotikako al­daketa ematen duen une eta lekurik ia ez da aur­ki­tzen. Trantsizioan, delako uneetan historialaria harri eta zur gera­tzen da ohiko estilistikaz­ko hi­tzez lan bat sail­katu nahi duenean. Zalan­tza hau, esate baterako, hemen deskribaturiko erretaula ba­tzuen aurrean gerta­tzen da eta berriro ere azal­tzen da Zumaiako parrokiako erretaula eskultorikoaren aurrean. San Anton izeneko erretaula Zumaiako parrokiako Sasiola kaperan dago. Ebanjelioaren al­dean kokaturik, kapera osoaren altuera guztia bete­tzen du. Erretaula mistoa da, zeren eta erdiko triptikoak bi gorputz edo solairuz eta hiru kalez osaturik dagoenak eskulturak jaso­tzen ditu; ateak, aldiz, barru al­detik koloreani­tzez­ko pinturaz daude apainduak eta grisailaz kanpotik. Albokoen al­detik gorago igo­tzen den erdiko kalearen goieneko solairua bete­tzen du Kalbarioak, behereneko solairua, berriz, errezela aberats kalatu baten az­pian San Antoni eman zitzaion. Santu herrikoi honek, oso irudi adieraz­korra du. Saihe­tsetako kaleetan heda­tzen dira Kristoren Nekal­diaren hainbat pasarteei eskainitako sei erliebe. Nahita bilatu da errealismoa, apaingarrien bidez nahiz polikromiaren bidez areago­turik. Afaria, Ikuz­keta, Piztuera eta Madalenari egindako Eszena konta­tzen dituzten lau agerral­dien pinturak jada errenazimentukotzat har daitez­ke, Martin Schongauer‑en grabatuetan inspiraturikoak dira, neurri batean bederen. Mazoneria eta erliebeetako ezaugarri gotiko nabarmenengatik erretaula polit hau XVI. mendearen lehen urteetako izan daiteke. === Hilobietako eskultura === Eskultura gotikoaren aipamen honetan merezi du bakar­kako atal berezi bat XIII. mendeaz geroztik garran­tzi berezi bat hartzen hasi zen hilobietako eskulturgin­tzak. ==== Karlos III.aren eta Leonor Anderearen hilobia ==== Iruñeko katedralaren erdiko habeartearen al­dare aurrean kokaturik dagoen hilobi hau goraipatuz hastekoa da, ez inola ere arrazoi kronologikoengatik, baizik eta beronen balio artistiko eta ikonografiko bereziagatik. Zalan­tzarik gabe, Nafarroako hilobi gotikoetan lanik nabarmen eta adieraz­korrenetakoa delako. Mausoleoa, prisma erregular egitura duen ohe baten gainean bi estatua daude etzanik, kalatuz­ko trazeria fina duten errezela zabalen az­pian. Claus Sluterren lanean maila gorenean aur­ki daitekeen ikonografia tradizio baten arabera, Champmol‑eko (1404) kartusian, Felipe Ausarta Borgoinako dukearen hilobi ospe­tsuan, ohearen aurreal­dea 28 negar kantariren irudiz apaindua dago. Alabastro finez tailatutako Iruñeko negar‑kantariak ez dira mukulu biribilak, baizik eta, beren biz­kar lauak, berde ilune­koa hondoa duen hareharri lauzari atxiki­tzen zaizkio. Champmol‑en irudietan inspiratuak badira ere, Sluterren negar‑kan­tarien ondoan dituzten desberdintasunak nabariak dira. Jehan Lome Tournakoa da hain dokumentatua dagoen alabastroz­ko hilobi zoragarri honen egilea. Oso gaztea zelarik errege Noblearen eskutik Nafarroara etorritako Lome deri­tzan hau, erregearen arte ekimenen arduradun egon zen 1411.etik, 1449an Vienan hil zen arte.<ref>Carlos MARTINEZ ALAVA, O.c. ''La catedral de Pamplona''. I, 342‑348. or.</ref> Hilobiko lanak 1413an hasi ziren. Esku askoren parte-hartzea duen lan horretan, maisu ba­tzuen izenak ezagu­tzen dira (denak arro­tzak), baina Jehan Lome izan zen arduradun nagusia “maestre de fazer las ymagines”. Errege irudiaren trazuak. Erregina 1415ean hil­tzean, Oliteko jauregian buru­tzen ari ziren lanak biz­kortu egin ziren eta hainbat zati Iruñera eramaten hasi. Karlos errege Noblea deritzonaren irudia bera bizirik zela egina izan zen nonbait, zeren eta, ziurtatuko lukeen dokumenturik ez dagoen arren, estatuaren aurpegian azal­tzen diren giza banakoaren arrastoak ikustea aski da erretratuaren benetakotasuna baiezta­tzeko. Erregeren trazuak adierazteko iaiotasunari, erabateko aurrez aurreko jarreran kokaturik, bular gainean otoitz jarreran eskuak bil­duta, betazal zabalez estututako begiak irekita, eta betiereko bakea isla­tzen duen itxurarekin, eskulturagileak jakin zuen alabastroaren gaineko argiaren erabilera eta errege mantuaren eta soingainekoaren tolesduretako kontraste ederra el­kar­tzen. Irudi honen edertasunak erreginaren estatuaren irudi zer­txobait zimel­duarekin benetako kontrastea egiten du.<ref>A.M.N., V.ean, 145. or.; C. FER­NANDEZ ALAVA (O. c.). Zenbait ezaugarritan berrizaleagoa den Dijoneko hilobiko Sluterren lana, Erdi Aroko tradizioari leialago eusten dion Jehan Lomeren Iruñeko hilobikoaren artean dauden desberdintasunak az­pimarra­tzen ditu.</ref> ==== Villaespesa senar‑emazteen hilobia ==== Bestal­de, Tuterako katedralean Epistolaren al­detik, guru­tzadurako kapera baten al­de bateko horma har­tzen duen Villaespesako Mosen Francesen eta Uxueko Isabel bere emaztearen hilobi bikaina Jehan Lomeren lana dela esaten digute dokumentuek. Errege Nobleak 1397an kan­tzelari izendatu zuen Villaespesa aragoar sendagilea, nafar gortean oso estimatua izan zena. Oliten hil zen 1421ean, bere emaztea baino hiru urte beranduago eta, askoren ustez, kapera eta hilobia 1425etik 1445era bitartean eginak dira; hain zuzen ere, aragoar eskulturagileak, zeha­tzago esanda, Joan de la Huertak, Darokako maisu handiak, Borgoinako gortean bere maisu­tza azal­duz Claus Sluter ordez­katu zuenak zuzenean eginak. Hilobiaren kanpoko al­dea gotiko flamigeroa da, alderdi batean zor­tzi negar‑kantari txapel­dun ikusten dira, bizardunak ba­tzuk eta gabeak besteak, beren artilez­ko mantuen tolesduren zabaleragatik Borgoina al­deko airea dutenak. Gainean etzandako biak tolesdura ugariko gonak dituzte jan­tzita. Kan­tzelariak dok­toregoko birretaz estalia du burua, esku batez ez­patari hel­tzen dio eta bestean liburu bat dauka. Lehoi bat da­tza bere oinetan. Emaztearen burua durbante moduko txano batek estal­tzen du eta guru­tzea duen lepoko luze batek ingura­tzen dio lepoa. Etzanda dauden mailaren gainean, beheko solairuan, lurpera­tzearen liturgia ospakizuna gara­tzen da, hondoa nahiz saihe­tsak predela modura estaliz; zor­tzi tal­deko desfilea, beste hainbeste ar­ku konopial hoz­katuen az­pian: apaizak, eliz mutilak, go­tzainak, abade mitradunak eta monjeak, denak ere erretratu eder bat Bigarren solairuan, Birjina eta San Joanen artean, hilobitik atera­tzen dela dirudien gorputz erdiko hil­dako Jesusen irudia, Nekal­diko hainbat tresnen gainean. Goial­deko zatian kerubinez­ko laino baten az­pian eta bi aingeru in­tzen­tsulari alboetan dituela adierazirik, Hirutasuna. Saihe­tsetako erliebeek, ez­kerrekoak San Gregorioren meza (elezahar urrikal­tsu honen irudika­tze zaharrenetariko bat) adierazten du al­darearekin eta gainean Kristoren irudia eta guzti; eskuinera, Mosen Frances eta haren emaztea belaunikaturik, atzean beren seme eta ilobak dituztela, haren hiletetara etorriak. Etzanak dauden bi estatuak eta bai hileta eliz­kizunetan parte har­tzen duten lagunak errealismo izugarria dute. Jakinaren gaineko arreta jarri du ertilariak arimen adieraz­pen-ugaritasuna lortu nahirik: arreta, jaiera, tristezia eta abar, nahiz eta, bestal­de, mul­tzo osoan ohituraz­koagoak diren beste buru ba­tzuk ere ikusten diren; nolanahi ere, lan hau buru­tzen beste esku ba­tzuk ere parte hartu zutela pen­tsa­tzen da. Jehan Lomerenak izan daitezkeen beste ba­tzuk. Agian, Jehan Lomeren lanen artean kokatu behar­ko da San Joseren atea, zeren eta Iruñeko katedraleko klaustroa kanpoarekin lo­tzen duen ar­ku zorro­tzetako ate xumea da hau, eta bere tinpanoan Espiritu Santuaren usoaren az­pian Mariaren Koroa­tze eszena baitago adierazirik. Harria zahar­kiturik egotea ez da eragozpen soingaineko tolesduren antolaketak duen edertasunean eskulturagilearen iaiotasuna ezagu­tzeko. Oliten, erreginaren erretratu bat ertilari berak egina dela esaten da, errege Noblearen alabaren irudia da ziur asko; hain juxtu, Blanka Anderearena, Aragoiko Joanekin bigarren ez­kon­tza al­diz ez­kondua, eskulturaren egoera txarra dela eta adierazten zaila den ziurtasuna da, inola ere. Hilobi ba­tzuk ere harenak direla esten da, besteak beste: - San Joanen kaperan dagoen San­txez Oteiza go­tzainaren hilobia (1425 erdial­dekoa) katedralean, - eta ustez­ Nafarroako Lionelenaren hilobia, kareharriz egina da eta oso ongi adierazten da XV. mende horretako urteetan nafar eskulturak egin zuen aurrerapena. Hilobiaren hondoa apain­tzen duten irudien naturaltasunak, beren jan­tzien konposaketa ederrak, aurpegien grazia eta fintasunak –besteak beste, Nekal­diko Birjinarena– hurbileko Errenazimentuaren ingurua al­darrika­tzen ari dira. Ulertu egiten da, lan hau Jehan Lomeren lan gisa hartu nahi izan bada ere, dokumentuek mul­tzo hau maisu flamenko handiaren herio­tza ondorengoa dela ziurta­tzea (1449). ==== Aialatarren mausoleoa Kexaan ==== Euskal arte historialariaren­tzat garran­tzi berezia duen beste mausoleo bat Aialatarrena da. Izen bereko ibarreko jaunak eta Erdi Aroan politiko sonatuak izan ziren Aialatarren hiru belaunal­diek eginiko hilobiak bil­tzen dituen mul­tzoa da. Zalan­tzarik gabe tolosar lantegietan alabastroz landutako hilobi an­tzinakoenak, XIV. mendearen bigarren erdiko hileta-eskultura alerik onenen artean aur­ki­tzen dira. Pedro Lopez Aialakoak, dorrearen sor­tzailearen semea eta Gaztelako Kan­tzelari eta Rimado de Palacio sonatuaren egilea izan zenak, beraren eta Leonor de Guzman bere emaztearen mausoleoa eraiki zuen, Adatsaren Andra Maria deritzonaren erdiko kaperan kokaturik dagoena. Etzanak dauden irudiak dira, beren garaiko gustuz jan­tziak: gizona armaduraz eta lanketa fineko ez­pata eskularruetan eta zorroan; anderea, aldiz, mantu, buruko eta eskularruz, zoragarriro landutako Orduen liburua eskuetan duela. Bi gorpu­tzak, hamabi lehoiez eu­tsitako oinarri artistiko baten gainean har­tzen dute atseden: santu, aingeru, monje, andere eta sol­daduez apaindurikoan. Kapera bereko hilobian, harriz­ko hilku­txetan daude, al­de batean, kan­tzelariaren aita Aialako Fer­nan Perez, eta, beste al­dean, aldiz, bere emazte Elvira de Ceballos Anderea, kan­tzelariaren ama. Kexaako komentu beraren San Joan elizako sarreran ar­ku sendoetan kokaturiko on Pedro Kan­tzelariaren seme on Fer­nan Lopez de Guzman eta bere emazte Maria de Sarmiento Anderearen XV. mende erdial­deko harriz­ko hileta mukuluak ere ederrak dira: “Errealismoa, aurpegietako fintasuna, janz­keren berez­ko erabilera. Bukatu da jada aurrekoen estilizazioa. Hemen, al­derdi honetatik gertuen dauden eta garai horretako kanon estilistikoekin adostuago dauden Gaztela al­deko eskolen naturaltasunerako joera da nagusi”.<ref>Ikusi: C.M.V., VI. libk., 1988, 796‑800. or.; L. LAHOZ, O.c., 96‑104. or., ikonografia azter­keta bikain bat egiten duena; ikusi, halaber, S. SILVA VERASTEGI, O.c.; Ezezaguna, M.N.E., I.ngo libk., 294‑295. or.</ref> == Margolan gotiko berantiarrak Euskal Herrian == === Italiar gotiko estiloa === Baskonian, italiar gotiko estiloa ez dago Nafarroan besterik. Ez da zalan­tzan jar­tzekoa, XIV. mendearen erdial­de horretan, Nafarroako gortearen eta Avignongo Aita Santu al­deko gortearen artean harreman estuak izan zituztela, hala politikan nola kulturan. Avignongo Aita Santu Klemente V.a eta Joan XXII.ak Iruñeko elizgizon eta elizarekin ezin konta ahala epai eta arazo erabaki behar izan zituzten, XIV. mendearen lehen hiru hamar­kadetan. Urte horietan zehar, inguru horretan ertilari handi asko mugitu zen, fran­tsesak, katalanak eta italiarrak. Giottok, 1307 eta 1310 bitartean, Klemente V.a Aita Santuaren­tzat pintatu zuen. Giovanneti de Viterbok, 1343.ean, egoi­tza bereko beste Aita Santu ba­tzuen­tzat egin zuen lan. Simone Martini ere hara deitua izan zen Stefaneschi kardinalaren partetik, 1340tik1344ra artean. Ez da inola ere harri­tzekoa, beraz, Nafarroako erregeek kontrataturiko fran­tses eta aragoar margolariak Giottoren naturalismoarekin liluraturik gel­di­tzea, nahiz eta delako maisu hauek kolpetik ez bazituzten hartu ere, floren­tziar ertilari handiaren berrikun­tza iraul­tzaile ba­tzuk. Irudien modelatuan efek­tu errealista lor­tzeko argi‑ilu­nen erabilera jakin­tsuak artean Giottoren ausardiarik lortu ez zuen arren, nafar gorteko Joan Oliverrengan eta bere ordez­ko besteren ba­tzuengan halakorik suma­tzen da, besteak beste, zori­txarrez ia erabat gal­dua den Iruñeko klaustroaren ekial­deko horman margoturiko Maria Birjinaren Bizi­tzaren egilearengan. Joakin eta Ana, Birjinaren gurasoen “historia apokrifoa” konta­tzen deneko margolan ba­tzuk hobeto zainduak izan balira, ikonografiaz­ko gai berak gara­tzen dituen Giottoren Asis eta Paduako freskoekin al­deraketa bat egitea ahal izan zitekeen. Ez da harri­tzekoa, halaber, Oliteko bigarren Maisuak margoturiko ebanjelioetako pasarteek Pietro Lorenzettiren lanak gogorarazten, beren hondo ilunengatik eta ia espresionista izena merezi duten keinu eta jarrerekin, beren gainean Ebanjelioetako irudi dramatikoek har­tzen duten garran­tziagatik. ==== Asiain go­tzainaren kapera ==== Eraginen esparru honetan, margolanen estilistika eta kalitate estetikoaren garapena ulertu egiten da, mendearen hirugarren laurdenean jada, esaterako, Asiain Migel San­txez go­tzainaren hilobi kapera apaindu zutena lanetan (1357-1364), lehenagoko orrial­deetan aipatu dugun bezala. Gaur egun ondoen gorde diren margolanak, ni­txoa (3,99 m x 2,30 m) eta ar­kubar­nera (0,58 m) estal­tzen zutenak, Museora eramanak izan dira eta hilobi monumentuaren erreprodukzio batean daude kokaturik. Margolanaren konposaketa ni­txoko hormen bi al­detan bana­turik dago. Konposaketaren behe al­deko erdian, ez­kerretara, Mariaren Jaio­tza adierazten da eta eskuinal­dekoan Elizan Sar­tzea. Goieneko zatia, guztiz gai kristau dogmatikoei lotua dago, gizadiaren Salba­tzailearen bitartekari sagaratuena: ia erdian, Maria, Kristori bera janaritu zuten bularrak eraku­sten,<ref>Gai honen iturburua, Bonneval‑eko abadea eta San Bernardoren lagun Ar­naud de Chartresen De laudibus Beatae Mariae Virginis dela dirudi. Berant Erdi Aroan, Speculum Divinae Salvationis (39. atala) honen eraginez kristau artearen ohiko gaia bihurtu zen, X. mendean, batez ere.</ref> eta eskuinal­dean, Kristo, erosmeneko bere zauriak Aitari eraku­sten, saihe­tsetan diren aingeruek eusten diete Nekal­diko ezaugarriei. Behereneko mailatan, humanitatearen sinboloz­ko adieraz­pena, zorionekoen eta zoritxarrekoen arteko zatiketarekin. Bada otoiz­lari pare bat ere –go­tzain bat eta noble bat– Maria Birjinaren al­de banatan belaunikaturik. Ez dugu hilobiaren egilearen aztarnarik, eta margolanen egilea ere ez dugu ezagu­tzen. Baina hainbat xehetasun estilistikorengatik dakigu, adibidez, Elizan Sar­tze eszenako hondoko ar­kitek­turagatik ertilari italiara­tzaileren bat izango zela. Avignongo italiar artea itzuli zuen fran­tses bat izan zitekeela pen­tsatu zuen Emile Bertaux‑ek. === Nazioarteko gotikoa === Europako gorteetan, Errenazimentuko aro ain­tza­tsua, Giotto jenioak estreinatu zuena, Masacciorekin ireki behar zuen Italiako arte berriaren eragina suma­tzen hasi zen garaian, Frantziako miniaturen eragina erabakigarria izan zen eskola berri bat sor­tzeko, paraleloki, nolabait ere floren­tziar estiloarekin leian ibiliko zena. Sienako estiloa Fran­tziako gorteetako estiloarekin el­kar­tzea izan zen nolabait. Sienako pinturaren marra uhin­tsuekiko zaletasuna izan zitekeen agian, lerroz­ko gotiko fran­tsesak eragindakoa, XIV. mendearen az­ken al­diko margolari galiarren polikromiarako arreta Sienako Duccio de Buoninsegna eta beste zenbait ertilarirengandik etor zitekeen. Kontua da, el­karrenganako eragin horri esker jaio zela fran­tses gotikoaren Sienako apainketa polikromiaranzko joritasun hor,i eta ertilari flamenkoak Paris eta Borgoinako gorteetan egoteagatik, bere baitan dituen analogiengatik horrela esaten zaion nazioarteko estilo hau, XIV. mendearen bigarren erdian eta XV.aren hasiera bitartean Europako hainbat herrial­deetan: Paris eta Borgoinako gorteetan, Espainia al­deko Levanten, Alemania ipar‑ekial­dean, Bohemian eta Italiako iparral­dean. Ezaugarriak. Eskual­de guztietan eta ertilari guztiengan maila eta modu berean onartuak ez izatearen salbuespenekin, hauexek ditu ezaugarriak: - irudiak luza­tzeko joera, - mugimendu lerromakurren zaletasuna, - margozta­tze dizdizari eta bikaina, - gorteetako ku­tsua duen eta gero eta handiagoa den ardura naturalista, - eguneroko bizi­tzako gai laikoekiko lehen­tasuna eta paisaia-eszena, - oso paisaia biziak miniaturetan eta lotsa­tiagoa horma-irudietan. Nazioarteko az­piegitura horretan italiar infiltrazioak direla eta behartuak gaude etengabe “aniztasun linguistikoaz” hitz egitera, hau baita, izan ere, mendearen bukaeran Europa osoko gertakaria. ==== Nafarroa ==== [[Fitxategi:Santa Elenaren erretaula Lizarrako Migel santuaren elizan.png|thumb|Santa Elenaren erretaula Lizarrako Migel santuaren elizan]] Hispaniako erresumen artean, mende horretan Europara irekienak zeudenak Nafarroa eta Aragoi izanik, atzerapen puska batez bazen ere, ezin gera zitez­keen arte berri­tzaile horien ba­tzarretara joan gabe. Horma-irudiak. Al­di estilistiko horretan sail­ka daitez­keen margolanak ez dira ugari. Adibide bat izan daitez­ke XV. mendearen hirugarren hamar­kadan Iruñeko katedralean Pere Ar­naut Garroren hilobi ni­txoa apaindu zuten Apostoluen margolanak. Ohol gaineko margolanak. Nazioarteko estilo honek utzi zituen Nafarroan ohol gaineko margolanetan eredu bikainak, baina ez XV. mendea baino lehen. Lizarrako erretaulak. Sail­kapen kronologikoak bul­tza gaitzake Lizarrako San Migel elizako bi erretauletatik hastera. - San Sebastian eta San Nikasiori eskainitakoa da erretaula hauetako bat (Ar­keologiako Museo Nazionalean), bien irudiak, gorputz osoz margoturikoak erretaularen bi kaleetan daude, emaileak oinetan dituztela. - Guru­tze Santuaren erretaula. Bestea, Guru­tze Santuaren eta Santa Elenaren “asmakizunaren” elezaharra gai duela azal­tzen da, eta berekin duen idaz­kunak adierazten duenez Eulateko Martin Perez eta bere emazte Toda San­txezen aginduz egina da. Erretaula, predela, hiru solairutako hiru kale eta hauts‑babesa duen konposaketa zabal bat da, dena ere apainketa figuratiboz edertua. Erdiko etxean Santa Elenaren irudi erral­doi bat dago nabarmen, eskuineko eskuan guru­tze bat duela, eta emaileen sendietakoak bere oinetan. Erretaularen zaz­pi etxeetan Urrez­ko Legendaren araberako kontaketa sonatuaren gertakariak gara­tzen dira. Predelako bost ar­ku gingil­dunek Kristoren Nekal­dia, Herio­tza eta Piztueraren eszenak erakusten dituzte. Batasun estilisti­ko handi bat agertzen du mul­tzoak, hondoetako urreak eta mantu eta soingainekoen gorri eta urdin bizien margo-oreka ederrarekin. Lagunen fintasun eta liraintasunak, indarrean zegoen “nazioarteko gotikoarekiko” joera, hasiera batekoa behin­tzat adierazten du. Erretaula horretan Zaragozako lantegiko Joan Leviren aztar­na sumatu izan dela dirudi; oraindik ere zeha­tzago, Mª Carmen Lacarrak bere lagun­tzaile batena, Pedro Rubertena dela dio.<ref>M. C. LACARRA DUCAY, ''Pintoren aragoneses en Navarra durante el siglo XIV''. P. V.n 1979,81‑86. or.; ikusi, halber, S. SILVA Y BERASTEGI, ''El retablo gótico. El arte en Navarra''. 14. znb., 213. or.</ref> Tuterako Santa Katalinaren erretaula. Aragoiko ertilarien mul­tzo beraren eta data (XV. mende hasiera) berekoa izan behar du, egitura eta estiloa ezagutu izan bai­tzaio, Tuterako kolegio‑elizan burual­deko kaperan kokaturiko Santa Katalinaren erretaulari. Baditu, Maria Birjinaren bizi­tzako zaz­pi eszena dituen predela bat eta Alexandriako martiri herrikoia den santaren bibliografiaz­ko gertakariak dituen hiru solairutako bost kale. Aurreko erretaulan bezala, erdiko etxeak santaren irudi erral­doia erakusten du bere martiri­tzaren ezaugarriekin, oinetan emaile apaiza duela. Oso litekeena da erretaula hau Lizarrakoaren lantegi beretik irtena izatea, hartan ikusten diren urdina eta gorria nagusi­ izateak baiezta­tzen duela baitirudi; baina hemengo honetan margoen ugaritasuna handiagoa da eta nazioarteko estiloaren bereizgarriak areagotu egiten dira: irudiak iharragoak dira eta dotoretasun handiagoz makur­tzen dira. Tuterako Itxaropenaren Birjinaren erretaula. Bonanat Zahortiga, Tuterako katedraleko Itxaropenaren Birjinaren erretaula bikaina egin zuena ere, zalan­tzarik gabe, Aragoiko eskolakoa izango zen; erretaula hau Villaespesa kan­tzelariaren aginduz egina izan zen, bera Karlos III.aren gortean garran­tzi handiko laguna baitzen, bere hilobiaz hitz egin dugunean ikusi dugun bezala. Hain zuzen ere, hilobi horretan buru izatea zen erretaula honen egitekoa. Baditu Kristoren Nekal­diko eszenak adierazten dituen zor­tzi tarteko predela, garaiera desberdineko bost kale eta bi kale tarte eta hauts‑babes irudiduna. Beren etxeetan Maria Birjinaren, San Fran­tziskoren eta San Gilen al­diak gara­tzen dira. Une hartako ohituraren arabera, erdian, Itxaropenaren Birjinak bete­tzen du erdiko etxea, neurri handikoa da, bere magal gainean ez­kerreko eskua duela, laster izango duen erdi­tzearen misterioa iradokiz. Bere oinetan emaileak azal­tzen dira, Villaespesa kan­tzelaria eta Uxueko Isabel Anderea, bere emaztea. Litekeena da Zahortiga izatea erretaula mul­tzo osoaren egituraketa konplexu eta dinamikoaren arduraduna eta espazioaren ikuspuntu errenazentistago bat adierazten duen zenbait eszenen egile zuzena. Baina, irudi-pilaketa neke­tsu antzeko beste eszena ba­tzuk bere lantegiko lagun­tzaileenak izango ziren. ==== Miniaturak kodizeetan ==== Nazioarteko estiloak ukitutakoak dira Ingalaterrako Erregeen koroa­tze Zeremonia irudizta­tzen duten miniaturak (Nafarroako Ar­txibategi Nagusia); XIV. mendearen az­ken al­deko kodize zoragarria da, ez dakigun arren Nafarroako Gortera zein unetan eta zein bidetatik iri­tsi zen, errege Noblearen garaikoa izango da, ziur asko. Garai berekoa da eta agian Karlos III.a erregeari berari zuzendurik iri­tsi zen, Iruñeko Katedraleko Liburutegira, San Agustinen Eremutar Ordenako monje baten Jacobus Magniren Sophilo­gium‑aren ale bat; eskain­tza orria estal­tzen duen miniaturagatik hemen aipa dezakeguna, zeren eta ohiko sare itxurako koloreani­tzen gainean margolariak liburuaren egilea adierazi baitzuen, Maria Birjinaren aurrean belaunikaturik. Irudien polikromia ugariak, per­tsonaien liraintasun politak eta margoen kontraste egoki eta biziak erakusten du miniatuta honek Orduen Liburuko nazioarteko estiloarekin duen ahaidetasuna. <center><nowiki>* * *</nowiki></center> Nafarroaz gain, Arabako leku oso gu­txitan ikus daitez­keela dirudi nazioarteko gotikoaren eraginak, esaterako, Trebiñun, Koartango San Pedroren erretaula nagusian eta Aranako erretaularen aztarna-zatiren ba­tzuetan. === Hispaniar gotiko flamenkoa === Van Eyck‑en espiritu eta materia Tuteran Villaespesa kan­tzelariaren erretaula ederre­tsi izan eta urte ba­tzuk beranduago, 1432.ean Holandako Limburg‑en jaiotako margolari flamenkoa zen Jan van Eyck‑ek, Borgoinako Dukeen zerbi­tzuan egon izan zenak, Jossin Vydt eta bere emaztearen­tzat margotu zuen bere Bil­do­tsaren Gur­tzaren (Ganten, San Bavon elizakoa) poliptikoarekin benetako harridura sortu zuen. Harrezkero, ertilari hau bere lanak izenpe­tzen hasi zen: Rolin kan­tzelariaren Birjina (Lou­vre), Van der Paele Kalonjearena (Brujas), Ar­nolfini senar‑emazteak, eta abar. Izadia, paisaiak eta eguneroko bizi­tza izugarriz­ko garran­tzia har­tzen duten pintura-mota bat da; espazioaren ikuspegia, zientifikoki zuzena izan gabe ere, zoragarria bihur­tzen da, gizakiaren bizi­tza ingura­tzen duen tresnarik txikienak ere inoiz ikusi gabeko distira har­tzen dute eta ikusleari ikusten den munduarekiko bat-bateko lotuta atsegina adierazten diote. Kristauaren erlijio-espiritua eta ingura­tzen duen mundu naturalaren arteko adiskide­tze baten an­tzekoa da. ==== Nafarroa ==== Margolan iraul­tzaile honen berri Penin­tsulara iri­tsi eta harridura eta imita­tzeko gogoa sor­tu zituen, baita ikonografia eta estiloan al­daketa bat ere. Aragoiko errege Alfon­tso V.aren margolaria zen Luis Dalmau-k, Van Eyck‑ek Ganteko bere erretaula handia margo­tzen ari zen egunetan Flandesera bidaiatu zuenak, hura ikertu eta kopiatu egin zuen eta Valen­tziara itzulirik, bere Virgen de los Consellers (1445) lanarekin estilo berria sartu zuen. Bide beretik sartuz, baina nazioarteko estiloa erabat utzi gabe, Jaime Huguet Tarragonatarrak eyckiar estiloa apur bat bereganatu egin zuen. “Hispaniar‑flamenko” estilo horretan Valen­tzian, Bar­tzelonan eta Zaragozan XV. mendearen erdial­dean lan egiten duten ertilari hauetatik sartu zen Nafarroan eta berrikun­tzak onar­tzen ohiko atzerapenez bada ere, ikusten da erretaulagile ba­tzuk beregana­tzen ari direla. San Migelen erretaula. Nafarroa hegoal­deko muturrean bada hiribil­du bat Barillas izenekoa eta bertan Sant Migelen parrokiako erretaula, 1470eko data eta erdigunean Goiaingeruari eskainitako irudia oso eder nabarmen­tzen dena, margotua eta urreztatutako hondoaren gainean herensugea ziztatuz eta emaileak bere oinetan belauniko dituela. Alboetako oholetan Mariaren Bizi­tzako lau gertakari konta­tzen dira; bankuan estigmatizatutako San Fran­tzisko, Piztuera, Mendekoste eta San Sebastianen martiritza daude; hainbat santu hauts‑babesean eta predelan. Lan hau Jaime Hugueten lagun­tzaileena delako iritzia askorena da. Tuterako kolegio‑elizako erretaula. Nafarroan estilo berriaren ordez­kari nagusia Oviedoko Pedro Diaz da, Zaragoza eta Huescan lan egin zuen maisua, 1487 eta 1494 bitartean Tuterako Kolegio‑elizan erretaula nagusian bere maisulana utzi zuela esan daitekeelarik. Erretaulak baditu az­pialdea, bankua eta hiru solairutako bost kale, mazoneria goti­ko‑fla­migeroko hauts‑babesez inguraturik. Erretaularen az­piko al­dean, behin­tzat, Diego del Aguila, Joan Gasko eta beste ba­tzuk esku hartuko zuten, tratua eginiko ertilariaren lagun­tzaile modura. Erdiko horma-hobia mende bat beranduago bete egin zen (1606), Joan Baz­kardoren eskultura batekin, Jasokundeko Maria Birjinaren irudia jarririk. Banku az­pian Apostoluen buruak ikus daitez­ke; bankuan Nekal­diko irudiak, hauts‑babesean zor­tzi profeta. Aurreal­deko hamabi tarte handietan, Mariaren irudiaren inguruan, bere bizi­tzako hamabi gertaera daude. Lan itzel hau, aurreko erretaulen gainetik jar­tzen da bere handitasunagatik, bere polikromia arrandi­tsuagatik, eszenatokien benetakotasunagatik eta espazioko irudien kokapen ugari eta zabalagatik. Oviedoko Diaz gotikoa gaindi­tzen eta Errenazimentuko pinturetatik oso gertu aur­ki­tzen dela esan daiteke, nahiz eta zaharturiko gustuen joerakoak diren, besteak beste, erliebetako nabardura urreztatuak, ikuspegiekiko bere arduragabetasuna eta soingainekoen tolesduretan zurruntasun gehiegiz­koa. San Mar­kos kaperako erretaula. Diaz Oviedok beste erretaula ba­tzuk ere burutuko zituen Nafarroako hainbat tokitan; besteak beste, bada dokumentaturiko lan bat, Cascanteko Erromeroko Amaren ermitan San Mar­kosen kaperako erretaula. Lau tartetan buru den santuaren bizi­tzari eta beste santu irudi ba­tzuei eskainitako programa ikono­grafiko bat gara­tzen duen XVI. mendeko lan bat da. Beste erretaulak. Aurreko horretan bezala, Oviedoko Diazen estiloaren arrastoa nabari­tzen deneko beste pintore ezezagunen erretaula mistoak, eskultura eta margolanen nahasteak dira, erdiko tartea bete­tzen duen santu zain­tzailearen estatuaren inguruan koka­tzen dira margoturiko tarteei dagoz­kielarik. Horrelaxe gerta­tzen da: - Artaxoako Hesiko San Satur­nino elizako erretaula nagusian, - Los Arcosko Santa Maria elizan, an­tzina Eulatetarren kaperan buru zen Ikustal­diaren erretaula txikian - eta Iruñeko katedraleko kapera baterako Caparroso senar‑emazteek agindu zuten Santo Tomas Apostoluari eskainitakoan. Horietan guztietan errealismoaren kaltetan bada ere, apainketari xarmantasuna ematen dion urre ugariren erabilerak, franko‑gotiko estiloaren joera eta Siena al­deko pintura kon­tserba­tzaile horren bikaintasun polikromoak, bereziki iaioak diren pintore horiek oraindik ere gotiko jarreran mantentzen dituzte; baina bestal­de, espazioaren zen­tzu berri horrek, adieraz­kortasuna eta konposaketan argitasunaren bilaketak errenazimentuko pintoreen hurbileko eszena al­darrika­tzen du. ==== Araba ==== Nafarroatik kanpo, Araban baditugu hainbat erretaula ala erretaula zati, Iparral­detik “inportatu” eta bereizteko “bertakoak” esango diegunak eta gotiko gisa izendatu behar­ko liratekeenak. Halakoxeak dira, esate baterako: - Torturaren erretaulatik gorde diren panelak. - Araban, Labran­tza eta Olanokoak ere, gotiko berantiartzat har daitez­ke, - eta Biz­kaian, Zeanurikoa. Hala ere, errenazimentuko zenbait arrastorengatik eta XVI. mende barruko kronologia aurreratuagatik, horietaz hurrengo atalean jardungo dugu. == Liturjiako gaiak eta luxuz­ko arteak == Bistakoa dirudi, kristau gur­tza apain­tzeko eta eder­tzeko ardura, oinarriz­ko bi sakramentuak emateko behar diren gai guztiei lotu behar­ko li­tzaiokeela: Bataioari eta Eukaristiari. Hasierako garai haietan garran­tzirik gabeko al­tzari bat zen al­darea esanahiez hornituz joan zen eta az­kenik Kristo bera sinboliza­tzera iri­tsi zen. Harrez gero jaiera bereziz erabilia izan zen eta aparteko arretaz egina izan da. Erdi Aroak jaiera hau zehaztu egin zuen, ez hainbat egituran, baizik eta apaindutako aurreal­dean (antipendia), lehendik aipatua dugun Aralar­ko San Migelen aurreal­dean (ez erretaula). Erdi Aroko arte-balio berezia duen al­darerik ez da gorde Euskal Herrian. === Bataiarriak === Erdi Aroko Arte Historia batean erakargarriagoak izan daitez­ke bataiarriak edo ponteak, izan ere, kristau gur­tzaren barruan berauen egitura eta formak historia ugaria eta luzea izan du. Ain­tzira eta erreketako uretan bataioa har­tzen zenetik, urtegi batean sar­tze eliz­kizun orokor batera igaro zen ondoren eta elizatik kanpo zegoen ar­kitek­turaz­ko egitura zuen esparru batera gero, hasieran igerileku baten itxura bazuen ere, haurren bataioa zela eta al­datuz joan zen, barrura sartuz egiten zeneko on­tzi zabal bat bilakatuz, eta hau ia beti elizaren sarreran koka­tzen zen, esanahi bat adieraziz. Euskal Herria Kristautasunean nolabait ere berandu sartu izanak uler­tzen lagundu egiten du herri honetan ez dela inolako urtegi edo bataioetako “iturririk” ezagu­tzen. ==== Bataiarrien ereduak ==== Euskal Herrian ikus daitez­keen bataiarri zaharrenak ez dira XII. mendea baino lehenagokoak, eta estilistikoki erromanikoak diruditen asko XIII. mendeko­tzat hartu behar dira. Hauetatik asko ikus daitez­ke Nafarroako an­tzinako eliza­txoetan oraindik ere. Erabateko soiltasuna dute hauetako ba­tzuk bere bi zatietan –oinarria eta kopa– eginkizuna beste funtziorik bilatu ez balitz bezala. Beste ba­tzuek al­diz, kristau el­kartea erritoaren izaera sagaratuaren oso kontzientea zela adierazten dute, on­tziaren apainketa eta sinbolismoa guru­tza­tzen saiatuz. Sarrienetan fustea zilindroz­koa da, nahiz eta karratuak eta prisma egiturakoak ere badiren. Ia beti egitura erdiesferikoa duen kopan ikusten dira a apainketak. Horrek askotan egitura galloiduna har­tzen du; beste ba­tzuetan koparen goial­deko zatian geome­triaz­ko zeinuak dituen zerrenda bat izan ohi da, eta ez dira giza eta animalien buruak falta izaten. ==== Nafarroan ==== Bataiarriak edo ponteak. Nafarroa eta Araban gorde­tzen diren ale ugarietatik ez da erraza landu zituenarengan borondate argia eta arte abilezia handiena adierazten dutenak aukera­tzen. Edertuenetariko ba­tzuk aipa di­tzagun: - Lizarrako San Pedro Ruakoa, erromanikoa eta XII. mendekoa ziur asko, eta bere kopa erradioz­ko eran jarritako hostoez, eta goieneko zatian palma-hostozko frisoz apaindurik du kopa; zutoin zilindrikoa buruz eta landare-irudiz estalia dago. - Ekizakoa ere erromanikoa da, bolaz eta sokateriaz apaindua fuste zilindriko baten gainean. - Neurri handikoa eta herrikoia delako interesgarria da Bidaurrekoa ere, galloien ordez, musika tresnak babesean dituen ar­ku sail bat eraku­tsiz. - Agoiz­koaren antzera ba­tzuetan zutoina bera ere estal­tzen du. Oinarria koskaz apaindua, zerra hor­tzez ala bolaz, eta zutoinean, berriz, zutabe eta bolaz­kobustora. - Galloidunak, baina apaingarri berezirik gabeak dira Sagaseta, Zalba eta Eran­tsusekoa (bereziki handia). - Liberriko erromanikoa guztiz soila da; Azueloko San Jurgi esaterako. - Berroiako zir­kuluerdi-formako kopa giza aurpegiek apain­tzen dute. - Nafarroan berezien eta interesgarriena Arripodasko (Urraulbeiti) bataiarria da, XIV. mendekoa da; bere hiru al­derdietan apaindua dagoen kopa karratu bat du; Jainko bizi­tzaren iturri denaren Kristoren bi izaerak eta bere erospeneko ekin­tza ukitu nahi dituela dirudien gaiak ditu kopak. Bakedanoko Rodriguezen armarria du. ==== Araban ==== Araban, bataiarrien artean: - zaharrenetakoa Armentiakoa da, XII. mendekoa; guztiz soila, koparen ertz gainean erliebez­ko ar­ku zerrenda soil bat duena. Sartal­deko lautadako beste ba­tzuk ere erromanikoak ala lehengotikoak dira eta oinarri karratu gainean erdi gune bat dutelako dira ezagunak. - Estibali­zkoa nabarmen­tzen da, oinarriko zutabeek kapitelak baitituzte eta kopak apaingarri oso eder bat. Burgu, Txin­txetru, Gordoa eta abarretakoak gotikoak dira, gai geometriak dituzten erliebez­ko apainketak zerrendan jarririk. - Sail honen barruan apainketa joria duten beste nabarmen ba­tzuk Ilarduia, Ar­kaia, Erroitegi, Arriano (az­ken hau hainbat edergarri dituzten bost zerrenda dituena da: takeatuak, errosetak, izarrak, zerra hor­tzak, eta abar.) - eta oso bereziki Donemiliagako San Erromanena, edergarriz guztiz estalia bere hiru gorpu­tzetan: oinarrian, fustean eta kopan; honek luxuz­ko apainketa ager­tzen du zenbait gai dituzten zerrendez: zerra hor­tzak, sigi‑sagak, zir­kuluetan sartutako palma-hostoak, errosetak eta abar, denak ere zen­tzu estetiko ederrekoak konposaketan. Guardiako parrokian eta baita Gasteizko elizbarrutiko landa-lurretan ere ikus daitez­ke gainera edertasun bikaineko beste bataiarri ba­tzuk, baina XVI. mendekoak dira jada eta ba­tzuk guztiz platereskoak. <center><nowiki>* * *</nowiki></center> Kantauri al­deko lurral­dean elizetako bataiarriek ez lukete jasango Nafarroa eta Arabakoekin egiten den al­deraketa. Hala ere, Gipuz­koan gogora­tzea merezi dutenak dira: - agian erromaniko aurrekoa den Ormaiztegikoa, - Zeraingo gotikoa, - eta Asteasukoa, isabel­darra jada. === Urregintza Liturgikoa === Sail honetan, bereziki liturgia ospakizunetarako direnetan ere Nafarroa da ondarerik ugariena eta balio­tsuena duena. Aitortu beharrez­koa bada ere, askoz ugariagoak izan zirela Nafarroako ondarearen alor honetan nozitu ziren galerak XIX. mendeko borrokak eta bidegabeko besteren­tzeak zirela medio eta sortutako goseak eragin zituenak. ==== Nafarroan ==== [[Fitxategi:Ilobi santuko erlikia ontzia, Iruñea.png|thumb|Hilobi santuko erlikia ontzia, Iruñean]] Prozesioetako guru­tzeak. Erdi Aroko prozesioetako guru­tzeak ez dira gu­txi Nafarroan. Badira metal desberdinez eginak Aratzurin, Sorauren, Itsason eta abar. Denetan deigarriena Iruñeko San Zer­ningo guru­tzea da. Egituraz eta estiloz gotiko bada ere, XVI. mende hasierakoa da. Droseleteen az­pian Jesus eta San Satur­ninoren irudiak erakusten ditu, modelatu ausardi­tsu batez landuriko hosto­tza gotikoen “kriseilu” gainetan, Kalbarioa, Birjina eta San Joanen irudiekin. Mul­tzo hau maza gotiko eder batez bukatua dago apostolu­tza eta ia platereskoak diren mendel txikiak dituela. Iruñea eta Zango­tzako zilargin lantegietatik prozesioetako guru­tze ugari sortu zen (gaur egun gehienak desagertuak dira). Ziurta daitez­ke jada, XV. eta XVI. mendeetatik gordetakoetan Errenazimentuko plateresko ederrak, baina filigrana eta kalatuetan diseinu flamigero tradizionala gordeaz, gotiko leiha­teen trazeria imitaturik. Erlikia‑on­tziak. Hilobi Santuko erlikia‑on­­tzia. Sail honi gagoz­kiolarik, denen artean buru Iruñeko katedraleko Hilobi Santuko erlikia‑on­tzi bikaina jarri behar da. Guru­tzadatik itzul­tzean San Luisek Parisera ekarritako Aran­tza Santuaren erlikiarekin lotu izan zen, eta hori zela eta uste izan zen, bere alaba Isabelen Teobal­do II.arekin (1258) ez­kon­tzen zela eta errege santu fran­tsesak eginiko erregalia zela Iruñeko bi­txi hau. Baina erlikiaren idaz­kunak “Hiloihal Santura” begira jartzen gaitu eta zen­tzuz­koagoa dirudi barrual­dean adierazten duen eszena kontutan hartuz gero. Jatorriz egitura gotikoa du, eskemaz eta trinkotasunez Parisko Kapera Santua irudikatzen duen Iruñeko erlikia‑on­tzi honek barrual­deko zuloan paz­ko goizeko irudika­tze bat du, emakume santuak hilobira iri­tsi eta aingeruak berria eman zienekoa: “Piztu da...Ikus non egon zen”. Angeluzuzeneko oinplanoa du eta idul­ki baten gainean dago, lau lehoi txikik eusten diotela; hilobia inguratuz ebanjelioko paz­ko gertaerako lau irudiak eta oinetan lokartuak dauden bi sol­dadu­txo erromatarrek erdira­tzen dute antolaketa. Mul­tzo osoa zoragarria gerta­tzen da konposizioko irudien modelatuetan asmatu baitzuten, bai neurriz, bai politasunez eta urrez­ko xafletako lore eta geometria gaien diseinuez. Azter­keta estilistikoaren arabera, Felipe “Ederra” zeritzanak eta bere emazte Joanak babesturiko lantegietatik XIII. mendearen az­ken al­deko urregin­tza fran­tsesetik atera zen maisulan bikain bat dela ziurta­tzen da.<ref>Mercedes de ORBE SIVATTE, ''Relicarios medievales''. Historia del arte en Navarra‑n. 16. znb. Diario de Navarrak argit.</ref> Lignum Crucis‑aren erlikia‑on­tzia. Beste garran­tzi handiko erlikia‑on­tzi bat, Konstantinoplako enperadore Migel II.a Paleologoak 1401ean Karlos Noblea erregeari bidalitako erlikiak gorde­tzeko fran­tses lantegietan landutako Lignum Crucis‑ena da. Eliza­txo baten irudia duen pieza hau, lau lehoi txikiz eu­tsitako oinarri gingil­dun zabal baten gainean dago zutik. Goial­detako mugimendua, agian desoreka apur batez nabarmenduz, kontrahormak, leihoak, ar­kuak, arrosa-leihoak eta gableteak osagai dituen antolaketa bat da mul­tzo osoa, saihe­tsetako bi guru­tzez eta erdiko askoz garaiago batez koroa­tzen dena, denak ere kolore oparotasun zoragarriz­ko esmaltez apainduak. Beso-itxurako erlikia‑on­tziak. Nafarroako urregin­tza gotikoko zerrenda luzeak al­de batera utzi, eta has gaitezen besoa al­txaturiko egitura duten erlikia‑on­tziak badirela aipa­tzetik, esate baterako, Iruñeko San Zer­nin elizakoa. Sagrarioak eta erlikia‑on­tziak. Badira material desberdinez baina trazu oso finez egindako beste sagrario eta eki‑santu ba­tzuk ere, besteak beste, Oibar­ko San Pedro elizakoa. Zangozako eki‑santua. Az­pimarra dezagun Zangozako zilargin­tzako benetako bi­txia (dagokion pun­tzoiez egina), Zango­tzako Santa Mariako prozesioetako eki‑santu; ia zalan­tzarik gabe bere jatorrian eukaristia gorde­tzeko sagrarioa izan zena. Txikiagotuz doazen hiru gorpuz­ oktogonal dituen mul­tzo ar­kitek­toniko bat da, Bibliako gaien erliebez apainduriko oinarri baten gainean dago, berau ere oktogonala. Egitura hirukoitz hau guru­tzean hil­dako gizaseme gotiko batez koroatua dago. Hiru gorputzen aurreal­deak irudiz eta kontrahorma eta trazeria gotikoz eginiko saretaz her­tsirik ager­tzen diren leihateen imita­zioak apaingarri dituela; horietako bat sagrarioko atea izan zitekeen. ==== Araban ==== Arabako lurral­dean urregin­tzak utzi ditu ale ederrak, inola ere apezgoaren eta nobleziaren baliabide ekonomikoak sagaratuki parrasta­tu zitezkeen garaietan datatu behar­ko liratekeenak. Zilar urreztatuan landuak eta esmaltez apaindurikoak izan ohi dira. Adatsaren Andre Mariaren erlikia‑on­tzia. Erlikia‑on­tzien alorrean, itxura ar­kitek­tonikoz eginiko Europako moda jarrai­tzen denetan, Kexaako monasterioko Adatsaren Andre Maria deri­tzonaren erlikia‑on­tziak merezi du aipamen berezia, Avignongo lantegiren batetik irtena izan daitekeelarik. Ale zoragarri hau monasterioari Aialako Fer­nan Perezek, Kan­tzelariaren aitak, emana izan zen 1378an. Poliptiko txiki baten antzera (40 cm garaieran), lau lehoi txikiz eu­tsitako oinaz­pi baten gainean egina dago, eta zilar urreztatuan landua. Ireki eta zabal­du ondoren, gotiko gezi eta gableteez buka­tzen diren bi solairu ager­tzen dira. Erdiko horma-hobian Mariaren irudi polit bat azal­tzen da buruan, altueran 9,50 cm-koa,<ref>Irudiaren buruan da, hain zuzen ere, Birjinaren koroaz ingura­tzen den harri‑kristalez­ko harribi­txi baten az­pian gorde­tzen da erlikia handia, izena ematen dion “Birjinaren ilea” nahi li­tzatekeenaren az­pian.</ref> bularra eskain­tzen diola dirudien samurtasuna Haurrari adieraziz; haurrak, aldiz, amaren ez­kerreko belaun gainean profilez eseririk, amaren mantuaren eusgarri al­dera luzatzen du eskua. Erlikia‑on­tziak eliza­txo baten itxura du. Irekia dagoenean, bere ateetan Haur­tzaroko bost gertaerak ikus daitez­ke: Deikundea, Ikustal­dia, Jaio­tza, Ager­kundea eta Elizan Sar­tzea. Halako neurrian egina eta mailuz landutako zilarra dela jakinik ezin aurkituko dugu zeinu esanguratsu oso xeherik, baina keinuak oso adierazkorrak eta egokiak dira. Urreztaturiko xafletan eginiko atetila mugikorrak ditu eliza­txoak, erlikiak jaso­tzeko funtzioa duten lauhostoz­ko gunekin.<ref>C.M.V., VI. libk., 792‑796. or.</ref> ==== Biz­kaian ==== Biz­kaian liturgiako ostilamendua dokumentuetan ugaria bada ere, esan behar da Erdi Arotik guganaino iri­tsi dena zatikatua, urria eta, nolabait esan, pobre samarra dela. Gaiari dagokionez, zilarra ez da ugaria eta kobrea eta zura dira gehienetan erabil­tzen direnak. Azaleko ebakidurak besterik ez dira apaingarriak eta gehienez ere, esmalte-aplikazioak. Kalitate handiko lanak gel­ditu dira az­ken gotikotik, non badirudien zilarra XV. mendean sustraitu zela. Prozesioetako guru­tze eder ba­tzuk baditu Elizbarrutiko Museoak, Etxeberriako San Andres elizatik ekarriak, kobrez­koak, eta Bolibar­ko Santo Tomasena. Lan famatu moduan hartu behar dira zilarrez­ko bi kopoi, Santur­tziko San Jurgi elizatik ekarritako urreztaturikoa bata, eta Igorreko elizako beste bat, biak ere XVI. mende hasierakoak. Horiez gain, Bilboko katedraleko in­tsen­tsu‑on­tzi zoragarria. ==== Gipuz­koan ==== [[Fitxategi:Asteasuko kaliza.png|thumb|Asteasuko kaliza]] Erdi Aroko liturgiako zilargin­tza gaietan Gipuz­koako arte al­txorrari dagokionez, gogora di­tzagun Donostiako Elizbarrutiko Museoak jasoak dituen alerik balio­tsuenak. Besteak beste, Leintz Ga­tzagako Dorletako santutegitik datorren letoiz­ko in­tsen­tsu-on­tzia, goiko zatian trilobulatuzko egitura kalatu eder ba­tzuk dituena. Prozesioetako guru­tzeak. Museo berean probin­tziako hainbat parrokitatik bil­dutako prozesioetako lau guru­tze ikus daitez­ke: Zumarragakoa, Bergarakoa, Albiztur­koa eta Goia­tzekoa. - Zumarragakoa XVI. mendeko zilarrez­ko ale izugarri bat da, gotiko berantiarreko guru­tzeek berez­koa duten ikonografiarekin: Guru­tzil­tzaturiko Kristo, lau besoen lirio-lorez­ko muturretan tetramorfoak dituen gurutzea, ukitu plateresko nabaria badu ere, ez zaio falta filigrana gotikorik; nafar lantegiko lana izan daiteke. - Oxirondoko (Bergara) Santa Marinatik ekarritakoaz ere gauza bera esan daiteke, 110 cm x 46 cm-koa da eta bistakoak dira Iruñea al­deko lantegiren bateko mar­kak. Edalonon­tzi sagaratuak. Mutrikutik datorren zilarrezko kaliza urre-kolorekoak gotiko aberats bat ager­tzen du (emaileen idaz­kuna duena), landare gaietan eta familiako armarria zokalo kalatuan, filigranazko hel­dulekuan, gailurreria gotikoa duen korapilo apartan eta kanpai egiturako kopa apaingarrian. - Beste urreztatutako kaliza batek, Asteasutik datorrenak, aurrekoaren egitura eta estilo oso parekoa du. - Bada beste urreztaturiko zilarrez­ko bake‑emai­le bat, erdian Guru­tzetik Eraistearen irudi gotiko‑flamenkoa duena. - Zilar urreztatua den beste kopoi bikain bati, An­tzuolako parrokiakoa zenari, Gasteiz­ko pun­tzoia ageri zaio, eta baditu oina, erdian korapiloa duen bi ataletako hel­dulekua eta kopa, biak ere kalatu zoragarriz landuak. Horretaz gainera badira plateresko estiloko bi eki‑santu urreztatu, baina gotiko arrasto garbiak dituztenak. == Laburpena == Baskoniako gotikoaren historia labur­tzea ez da gauza erraza, euskal lurral­de guztien el­karren arteko ezaugarriak bila­tzen hasiz gero, hauetan guztietan ez bai­tzuen erregimen politiko bat berak gobernatzen, ezta urrik eman ere; erreinu desberdinetakoak izanik, gizartean, ekonomian eta kultura mailan nolabaiteko areriotasun sentipenak sorrarazi zituen honek, senideen artean elkartasun-harremanak sortzeko oso al­dekoak ez zirenak, alegia. === Nafarroa: fran­tsesturiko artea === Nafarroan, Karlos III.aren erregeal­diak luxuzko eta fintasunezko artea ekarri zuen ediletara. Oso nabaria da errege Noblearen gorteko distira-zaletasun beroa eta europar gainerako gorteekin leian ibil­tzeko borondatea. Izan ere, beren osa­ba‑izebak imitatuz, Berry-ko eta Borgoinako Duke hauek izan ziren “nazioarteko estiloa” izeneko dotoretasunaren susta­tzaileak. Eta bal­din­tza hauek denak ez ziren eragozpen izan Nafarroa izateko XV. mendeko gotiko loreztatuko adieraz­penik nabarmenenak izan zituen eskual­dea, nahiz eta geroztik errege­tzaren aginpideko batasuna gu­txiago­tuz joan, honako hauen ondorioz: dinastien arteko borrokak, nobleen esku-hartze politikoa eta Beaumondarren eta Agramondarren arteko borrokak. === Lehen euskal burgesiaren artea === Ulertu egiten da, gainerako probin­tzietan, Frantziako gortearen tradizioari hain lotua zegoen arteak nafar monar­kiaren il­do berberak ez jarraitu izana. Politikoki Gaztelako koroaren menpean egoteak probin­tzia hauetan nobleziaren ahul­tzea eta burges klasearen sorrera ekarri zuen. Haz­kunde demografiko eta ekonomikoa nabari­tzen da, XV. mendearen bigarren hamar­kadatik aurrera eta, era berean, hiriko gizartearen barruan etena: abera­tsak eta behar­tsuak. Hiriko burgesia klaseburu bihurtu zen eta Bilbok ekonomia haz­kunde nabarmena ezagutu zuen, Kantauriko lehen portua izatera iri­tsi zelarik. Leinu nobleak amorrual­di ba­tzuk izan ondoren, XV. mendearen bigarren zatian, beren aginpidearen amaierara iri­tsi ziren. Haz­kunde demografikoaren eta hiriko klaseen ekonomiaren eta gizarteko aurrerapenaren ondorioz, ez da harrigarria gur­tzari eskainitako lekuak handiagotu nahi izatea, ezta eliza erromaniko zaharren ordez estilo berrikoak diren eliza handiagoak eraiki­ nahi izatea ere. Baina, ez da ezer harri­tzekorik gerta­tzen, baldin eta, gainerako Europako estatuetan suma­tzen den bezala (Italiako hirietan batez ere, non oso nabarmena izaten den nobleziaren eta burgesiaren arteko gustuen kontrastea), Euskal Herriak, Iruñeko gortean ikusten den arte “noble” baten fintasunaren aurrean, Kantauri al­deko hiribil­duak ekonomiak, xumetasunak eta iriz­pide pragmatikoek zuzenduriko artea nahiago badu. Horrela uler­tzen da bada, Nafarroa eta gainerako probin­tzien arteko desberdintasuna “gotiko lore­tsuaren” harreran. === Formen estilizazioa === Guztietariko “gotiko” izenari eu­tsi bazaio ere “gotiko flamigero” izeneko estilo berri bat da. Henri Focillonen ustez, edozein estilok az­ken al­dia iristean iragan behar duen edertasun eta manierista gutizien az­ken garai bat baino gehiago, bal­din­tza jakinetako arrazoi historikoetan oinarrituriko artea dela ulertu behar da; Europako monar­kia ahal­tsuen adieraz­pen eta finkapen-garaikoa, adieraz­pide modu berriak eska­tzen dituen errege­tza berrien gorespen eta harrotasunezko al­dikoa. Hispaniako hainbat eskual­detan, neurrietan eliza orain apur bat apalagoa zen (salbuespen ba­tzuk izan ezik, esaterako, Sevillako Katedrala), baina handitasunean galera zenak, gizatasunez eta edertasunez irabazi zuen. Eraikinen nerbioak estilizatu egin ziren. Aurreko izar-gangetan sarez­ko bateratze konplexuak osatu ziren, era desberdinetako lotura ugariagoen bitartez, gangari eustea baino gehiago hondoa apain­tzeko asmoa izango balute bezala. Arbotante eta pilastretan uhindurak bilatzen ziren; hauek, ba­tzuetan kiribil egitura hartu bazuten ere zutabe finez osatuak gel­ditu ziren. Kapitelak, desager­tzen ez badira, txikiagotu eta poligonoz­koak bilakatu ziren. Neurri izugarriak hartuko dituzte leihateek, Ingalaterran batez ere “perpendikularra” estiloz eta ar­kutaraino jai­tsi ziren, triforioa desagerraraziz. Aurreko mendeetako ar­ku zorro­tzak, oraingoan, lau erdigunetako konopialak, eskar­tzanoak, karpanelak edo apal­duak ziren. Kontrahormetan mailaz maila kokaturiko pinakuluak bider­katu egin ziren, bai garaieran, bai aberastasunean eta bai profilen ugaritasunean irabaziz. Leihoak eta argizuloak parrastaka sortu ziren, eta bao guztietan hormaren ohiko lautasuna hirusta sailez edo gingil ani­tzeko kalatuez jantzi nahi izan zen, betiere lerromakurrak eta kurbatuen eta kontra‑kurbatuen jokoak bilatuz, ia landarez­koa den grazia eta bizitasuna adieraziz. Harriz­ko profil suhar horiek izen berria eman zioten flamboyant edo flamigero estiloari. Inolako zalan­tzarik gabe, gehiago gogorarazten dute festa-giroko dan­tzaren bizitasuna Erdi Aroko gazteluen gar­txutasun sendoa baino. Nobleen bizimodu gataz­ka­tsua jauregiko erosotasunean bigun bihurtu zeneko al­dia zen. Gaztelu eta elizetan dorre graziosoak al­txatzeko al­dia zen, airearen arintasunarekin leian ibili nahi balitz bezala sortu ziren katedraletako geziak, harriz­ko titakadura erakargarriak zituztela. Kontrahorma eta ostikoetan dorre­txoak zuti­tu eta eli­z atariak gablete eta pinakulu zorro­tzez koroa­turik. === Flamigeroaren sarrea === Historialari ba­tzuen ustez, estilo flamigeroaren jatorria Ingalaterran bilatu behar da. Handik igaroa baitzen Fran­tziara XIV. mendearen az­ken al­dian. Dena dela, herrial­de horietan aur­kitu zituen adieraz­penik distira­tsuenak. Hispaniako arte historialariak konturatu dira Espainian ez dela aur­ki­tzen, bere egitura eta ikuspegi orokorrean, Fran­tzian ikus daitekeen zenbait elizetako itxura hain kargatu eta konplexua duen elizarik. Osagai flamigeroak Oviedo, Mur­tzia, Burgos, Sevilla eta abarretako katedraletan besterik ez dira ikusten. Euskal probin­tziak, korronte iragankor bat. Gaztelaren eragina bal­din bazuten ere, gotikoaren az­ken al­di horretan, euskal probin­tziek ez zuten Gaztelako gar­txutasun estilistikoaren lekukotasunik behar izan, gizarte-mailako arrazoiengatik nahiz estetikoengatik. Euskal Herriak programaturiko gar­txutasunean darrai. Bere probin­tzietan, esparru zabalen al­derako zaletasun eta gustua salbuesten bada, oso nabaria da etxezainek, edilek eta eliz agintariek gehiegiz­ko gastuak mozteko eta harginen eta eskulturagileen lana zaintzeko jar­tzen duten arreta. Bestal­de, ez dirudi barrokismoak eran­tzuten dionik Euskal Herriaren espirituari. Horren ondorioz, herri honetan estiloa flamigero iragankorra moda gisa hartu zen, Europako gorteetako klase gorenaren ezaugarria den dotoreziak eta gustu bikainak ezarritakoa. Izan ere, ez dira ugari gure herriko elizetan egitura flamigeroak. Nafarren zaletasuna. Nafarroaz ezin esan daiteke gauza bera, zeren eta, Karlos III.aren erregeal­ditik jada, noble eta prin­tzeen zaletasuna norabide horretatik abiatu baitzen. Errege Noblea izan zen zalan­tzarik gabe bere Oliteko jauregian hispania al­deko joera fran­tses eta nazioartekoarekin el­kartu nahi izan zuena, erregeren gelak oparo edertuz eta urreztatuz, eta mudejarren igel­tsuak berak ere eran­tsiz. Errege Noblea bera izan zen katedraleko klaustroari espiritu berbera eran­tsi ziona, nahiz eta, aurretik esan dugunez, katedrala bera, ar­kitek­turaz­ko gar­txutasun zorrotz izaeraz jan­tzia izan. Dena den, Fran­tziako gorteetako artearen gertutasuna lagungarri izan zen, jada oso aurreratuak zeuden klaustroko lanetan, flamigeroaren grazia al­dera ireki­tze garbia gauzatuz. Katedraleko guru­tzadurako arrosa-leihoak mendearen bukaeran egin ziren eta artean amaitu gabe ziren klaustroko hormarteak estilo berria eran­tsi zi­tzaienean, alaia eta festa girokoa. Begi bistan ditugu gaur egun ondorioak: iparreko, hegoal­deko eta batez ere mendebal­deko galerietako ar­kuen zati bat koroa­tzen duten gablete zorro­tzak dira, diseinu flamigero kalatuz­koak; mul­tzo osoa ez zen XVI. mendera arte bukatu; espiritu beraren emai­tza da, batez ere, klaustro gainera igo­tzeko eraiki zen helize egiturako eskailera. === Az­ken gotikoaren lorra­tzaren atzetik === Iruñeko klaustroak ezin ahan­tzaraziko digu beste klaustro eder bat: Oñatiko San Migel parrokiakoa, lerro nahasiz­ko gailurreria eta harriz­ko filigranekin tenore manierista horri eran­tzuten diona. Ar­kitek­turan espiritu bera suma­tzen da zenbait xehetasunetan, esate baterako, Vianako parrokiako Guardiako Erregeen Santa Maria izenekoaren kaperan, Laudioko Eremuko Andre Mariaren ar­ku konopialetan edo Portugaleteko Santa Mariaren triforioan, eta agian britainiar eraginekoak diren Lekeitioko leihateetako trazerian. Az­ken gotikoko estilo manierista berari eran­tzuten diela dirudi, adibidez, Aguraingo Santa Marian ikusten diren zutabe­txo finak ezarrian dituzten zilindro-formako pilareen lerroz­ko mehe­tzeek nahiz Bilboko San Antonekoek, edo Portugaleteko parrokiakoek eta Balmasedako San Seberinokoek. Irudigin­tzan, garai honetan, dogmen objetibotasunaren gainetik jar­tzen hasi zen sentimendu subjektiboa. Giza sentimenduen adieraz­pen hau indarra hartuz joan zen errenazimenduko artean amaitu bitartean. Aipa dezagun, gotiko berantiarraren atal honetarako terminus a quo gisa finkatu genuen data (1397), Devotio Moder­na izenez ezagutzen dena zabal­du zuten El­karte Bizi­tzaren Ermandadea (1398) Flandesen eratu zeneko data ere badena. Estilistikoki manierista alaitasunaren eta nazioarteko estiloaren fintasunen garaia ere bada. Irudi santuak graziaz kulunka­tzen dira, an­tzinako estiloaren segurtasuna saihestuz; Errenazimentu inguruetan arte profanoa erabil­tzen hasi zen eta eszena mundutarraren mugimenduek sagaratutako artearen adieraz­pideak ku­tsatu zituen. Arte figuratibo gu­txi dago Euskal Herrian (Nafarroaz aparte) manierista garaiko ikonografiarekin, Espainiako edo Fran­tziako eskual­deetan ikus daitekeenekin alderatzeko. Hala ere, beharrez­koa da esatea, Euskal Herriko jauregi eta kaperetan XV. mendearen az­kenean finkatu zela gotiko lore­tsuarekiko zaletasuna eta hau dela hispaniar‑flamendar artearen inportazioa argi­tzen duena. Errege Katolikoen erregeal­dian gotiko lore­tsua “isabel­dar” izenekoaren ezaugarri bereziak har­tzen hasi zen. Espainia osoan eta Euskal Herrian bereziki XVI. mendearen lehen hamar­kadetan gotiko lore­tsuaren, isabel­darraren, mudejarren eta platereskoaren ur‑lasterrak el­kartu egin ziren, ideia berrien eta egitura berrien erreka handi den Errenazimentuan buka­tzeko. == Bibliografia == * AGUINAGAL­DE, B.: Gipuz­koako Dorre­txeak eta Leinuak. Bertan, 11. znb., (Donostia, 1997).</br> * BASAS, M.: Las Casas‑Torre de Vizcaya. Biz­kaitar gaiak saileko XXXIV.a, (Bilbo, 1977).</br> * ECHEVERRIA GOÑI, P. L.-ALVAREZ RUIZ, Ana R.: Erretaulak. Retablos. Eusko Jaurlari­tza, 2 libk. 2001.</br> * FER­NANDEZ LABREDA, C.-LORDA, J.: La catedral de Pamplona. Arquitectura. VV.AA.n: La catedral de Pamplona 1394‑1994. I.go libk. Nafarroako Gob. Argit.</br> * LAHOZ, L.: Sepulcros góticos de la catedral de Vitoria. Cuad. De Sección. Artes Plást. Y Monumentales, 11. znb., 1993, 73‑91. or.</br> * LOPEZ DE GUEREÑU,G.: Dos noticias para una monografía de la Parroquia de San Vicente de Vitoria. (Donostia, 1958) (RSBAP‑ko al­diz­kariaren separata, XIV. urtea 2. kodr.).</br> * LOPEZ DE GUEREÑU, G.: Nuevas aportaciones a Alava, solar de Arte y de Fe. B.I.S.S.en, 1974.</br> * LOPEZ GEREÑU, G.: Andra‑Mari en Alava. Iconografía mariana en la diócesis de Vitoria. (Gasteiz, 1982).</br> * MARTINEZ ALAVA, C.: Escultura. La catedral de Pamplona‑n, I. libk., 274‑354. or.</br> * MARTINEZ DE AGUIRRE, J.: Arte y monarquía en Navarra, 1328‑1425. Nafarroako Gob. Argit. (Iruñea, 1987).</br> * M. PINEDO, R.: La cruz de Cru­tziaga. 1942.</br> * PORTILLA, M. J.: Torres y Casas Fuertes de Alava. 2 libk. (Gasteiz, 1978).</br> * SILVA Y VERASTEGUI, S.: Las empresas artísticas del Canciller Pedro de Ayala. Congreso de Est. Históricos, Vitoria en la Edad Media, iragarritako berria.</br> * SILVA Y VERASTEGUI, S.: El retablo gótico. El arte en Navarra‑n. 14. znb. Diario de Navarrak argit.</br> * TORRES VALVAS, L.: Filiación arquitectónica de la catedral de Pamplona. P.V. 24. znb.an, 1946, 471‑508. or.</br> * VV.AA.: La sociedad vasca rural y urbana en el marco de la crisis de los siglos XIV eta XV. Actas del simposio, Bilbao 1973. (Bilbo, 1975). * WEISE, G.: Apänische Plastik...I.go libk., 90.</br> * YBARRA, J.: GARMENDIA, P.: Torres de Vizcaya. (Bilbo, 1946), 3 libk.g</br> == Erreferentziak eta oharrak == {{erreferentzia_zerrenda}} 7zf8rnvr83md1z390qadyhufxo3u4lz 0 2838 9117 9116 2016-04-20T06:32:35Z Joxemai 371 /* Burdin karbonatoa kiskaltzeko labeak */ wikitext text/x-wiki == Haizeolak edo agorrolak == === Burdin oxidoaren murrizketa-labeak === [[File:Txondorra 0001.png|thumb|right|300px|Egur ikatza egiteko txondorra.]] Antzinatean Europako eskualdeetan eta oraindik aurrerapen teknologikorik ez duten zenbait herritan erabiltzen diren burdinolak antzekoak ziren. Beharbada, garaieran bi edo hiru metroko labe txiki batzuk ziren, eta zenbaitetan erdi lurperatuak egoten ziren eta gutxi gorabehera metro bateko diametroa zuten. Haietan egur-ikatza eta burdin oxidozko harrikatza txandakako geruzetan jarri eta aire korronte batez elikatuz ateratzen zuten metala, murrizketaz. Airea emateko, ahuntz- edo ardi-larruz eta kanaberazko edo egur lehor hutsezko hodiz egindako hauspo zakar batzuez baliatzen ziren. Hankaz eragiten zitzaien hauspo hauei. Metalaren murrizketa egiten zen bitartean, sarrerako zuloa, geroko isurbidea, buztin lurrez itxita edukitzen zen, pasatzeko beharrezkoa zena baino tarte handiagorik utzi gabe burdina buztin hondarrez eginiko haizebidea; hau burdina murriztuaren masa ateratzeko kentzen zen. Zepa, hoztu ahala, tenaza edo suhatz batzuen laguntzaz ke#tzen zen goieneko zulo batetik. ==== Zepak lekuko ==== Xehetasunezko kontakizun hauengatik dakigu, XVI. mende aldera antza denez, Euskal Herrian ez zela burdina ateratzeko antzinako labe zaharren arrastorik. Ez eta gaur egun ere, mendian zehar bila ibili bagara ere, ez dugu hauen arrasto ziurrik aurkitu. Gabezia hau dela eta ez dugu harritu behar, zeren eta honako ohar hau jaso ahal izan genuen Vienako «Naturhistorisches Museum» delakora egindako bisita batean, Styria, Erzgebirge eta aipatutako labe mota asko izan zirela gauza ziurra den historiaurreko Hallstatt herrixkan burdin meaguneetan aurkitutako gauzakietan aberats den Museoan: «Die spuren der Eisengewinnung sind weniger deutlich erhalten» (han ere urriak dira burdina atera#tzeko antzinako prozeduren arrastoak). Lehen urtu aldiko zepa eta burdina ekoizkinak (Schlacken, Eisenluppen) baizik ez dituzte jaso, gure Herrian aurkitutakoen antzekoak. Metalurgia mailan duen garrantzia alde batera utzita, komenigarri iruditu zaigu gutxi gorabehera ezagutzera ematea, etorkizunean Euskal Herrian halako laberik aurkituko bagenu ere. Hauen egiturak eta neurriek modu berean gogorarazi diezazkigukete ezagunak zaizkigun monumentu megalitiko edo historiaurrekoak. Nolanahi ere, harrizko zirkulu hauen barnean nahiz kanpoan aipatzen ari garen ''burdin zepa beltza'' agertzeak argi ditzake gure zalantzak. === Burdin karbonatoa kiskaltzeko labeak === [[File:Bakaikoa labea 001.png|thumb|right|300px|Kiskalketa egiteko labe baten arrastoak. Bakaiku (Nafarroa).]] Halaz ere, ohar gisa esan dezagun nahasmendua eragin dezakeela harlangaitzezko arrastoak dituzten zuloak edo hutsuneak aurkitu izanak. Hauetaz baliatzen ziren, gaur baliatzen diren bezala, karbonato modura burdina mineralaren kiskaltzea egiteko eta burdina oxido bilakatzeko, gero labean haren murrizketa egiteko. Mineralak, hematitez edo gainazaleko oxidoz aberatsak, agortu zirenean, sakonagoko galeria eta zainetan lortutako siderita karbonato edo mineralez baliatu behar izan zuten aurrerantzean. Euskal Herrian minerala kiskaltzeko labe hauetako asko –hobetuak, jakina– beti meatzeetan bertan eta funtzionatzen aurkitzen ditugu eta beste batzuk, aldiz, guztiz bertan behera utziak. Bai Lope Martínez de Isastik, bere ''Compendio Historial de Guipúzcoa'' lanean (1625), bai Aita Larramendik mende bat baino geroxeagoko bere ''Corografía'' lanean, mineralak kiskaltzeko labe hauei arragoa izenez ezagutzen ditu. Oraindik ere ikus daitezke Oiartzunen batzuen aurriak edo hondarrak, Aiako Haitzaren oinetan, Arragoa auzunean. Euskal filologo garaikideek interpretazio etimologiko desberdinak ematen dizkiote hitz euskaldun honi. === Zepak haizeoletan === Garibai, Larramendi eta beste historialari euskaldunek burdina lortzeko antzinako labe hauen lekuko diren zepak aipatzean, ikusten dugu honela nabarmentzen dutela ''«montones de exces..., superfluidades..., reliquias..., capas e inmundicias ordinarias de los metales...»''. Hainbat garaitan aurkitu eta bildu izan ditugu zepa hauen laginak Aralarren eta Legazpi, Mutiloa, Zerain eta Zegamako beste mendietan, horrela adierazten delarik, toki hauetan bederen labeak izan zirela antzina. Burdina urtzeko antzinako labeen zepak ez dira gerora ibaiertzetan kokatutako burdinola hidraulikoetan aurkitu zirenen berdinak. * Haiek beltzak, trinkoak eta beira-hausturazkoak dira, * hauek, berriz, burdinazko belaki tankerakoak, arre kolorekoak, minerala eta egur-ikatz itsaskinak dituztenak. Berezitasun nabarmen hau, burdina lantzeko bi era oso desberdinen ondorioa da. Duela urte asko egindako zepa hauen aztertzera kimikoak emaitza hauek eman zituen: * burdin oxidoa %75, * silizea %20, * kaltzio oxidoa %0 * eta zehaztu gabeko arrastoak %5. Azterketa honetatik ondorio hauek atera genituen: # Zeparen kolore beltz distiratsuak erakusten duela fabrikazio-prozesuan abiadura oxidatzaile gogor bat erabili zela (sugar bizi eta zuria). Hasieran agian burdinurtu oso karburatu eta siliziozko baten antzekoa lortzen zuten, baina airea ematearen poderioz, honek urtutako masa zeharkatuko zuen, non haren oxigenoa silizioarekin konbinatuz, burdina oraindik likido pastatsu egoeran eusteko nahiko berotasun harrapatzeko aukera emango zuen; aldiz, burdinaren karbono proportzioa jaistearekin, hau material forjagarri bilakatuko zen. # Burdina lortzeko urtzaile gisa, kaltzio oxidorik ez edukitzea zela kareharria erabiltzen ez zekitenaren adierazgarri. Bestalde, hori erabili beharrik ere ez zuten, kargatan ez baitzegoen sufrerik, egur-ikatza erabiltzearen ondorioz. # Silizea agertu izanak adierazten duela, mineralaren murrizketa prozesuan silize-hondarra erabiltzen zela egur-ikatzaren kargatan burdina mineralaz nahasteko; hau erabili gabe, beharbada ez baitzituzten burdina forjagarriak lortuko.Beste hau ere oso litekeena da, labeen estaldurak egiteko hareharriak erabili zituztela, zeren eta, oso ugaria baita harri hau zepak bildu genituen parajeetan. # Zepatan agertutako burdin oxido ugaritan adierazten zaigu fabrikazio#prozesuan zer oxidazio-martxa jarraituko zuten eta horretan zer errendimendu eskasa lortutako zuten. === Mendiko burdinolen izenei dagokienez === Antzinako burdinolen izenak ugari dira: jentilolak, aizeolak, agorrolak edo ferreria masuquera. Duela urte asko, antzinako galeria eta zepa beltzen arrastoak ugari diren Zerain herriko gizon zahar batek esan zigunez, haren arbasoek mendi haietan ba omen zen burdina urtzeko labeei jentilolak edo aizeolak izena ematen zieten. Izen hauetan lehenengoak, jentilolak, antzinatasun oso urruneko bat adierazten digu, baina, bigarrenak, aldiz, ez hainbeste; izan ere, haizeola hitzak dioen bezala, airezko edo haizezko esanahiarekin, bitxia da ingelerazko eta alemanezko lan batzuetan burdina lortzeko aspaldiko labeak aipatzen dituzten gai historiko eta metalurgikoetan azaltzen diren blast ''furnace'', ''Geblasofen'' edo ''Windofen'' hauen sinonimoa izatea. Aditzera eman dugunez, hiru forma hauek literalki bat datoz haizeolen euskal izenarekin. Herri eskandinaviarretako ''Zugofen'' honi dagokionez, normalean haize-tiroa –naturala nahiz artifiziala– duten labe haiei deitzen zaie; dena den, bereizkuntza honek frogatzen du gure haizeolak deritzogun haien antza. Linguistikaren alorrean, hain gutxi ezagutzen dugun haizeola hitza, duela berrogeita hamar urte bal#din oraindik Zeraingo gizon zaharrak bere oroimenean gorderik bazuen, euskarazko edozein metalurgiako hiztegi teknikotan omen gisa sartu litekeena da. Luis Uranzuk idatzitako ''Menaqueros y Ferrones'' lanean, Eskolamendi deritzan Irungo mendi baten aipamena egitean, ohartarazten du eskuola-mendi hitza bat datorrela «ferrería de mano» esanahiarekin. Ez dakigu Larramendik bere ''Corografía'' lanean zein iturri erabili zituen mendietan ziren an#tzinako olei agorrolak (ola lehorrak) izenez ezagu#tzen ziren haien lekukotza ekartzeko. ==== Arrola ==== Gure herriko adin handiko pertsonei kontsultak egin arren, euskal izen edo deitura horren jatorririk ezin erabaki izan dugu, ez eta idatzizkoetan ere; aipatu dugun Zeraingo meatze-gunean baino ez, izan ere, han aurkitu dugu Arrola izeneko baserria –delako labeak haren sail menditsuetan antzina izan omen zirela eta–, zepa beltzez inguraturik. Arrola baserriaren inguruan, Jentiletxe izenez eta jentilen etxe moduan gogoratzen den baserri hau azaltzen den elezahar batzuk jaso ditugu. Urte batzuk atzerago, hilarri bat bazela ezagutarazi genuen Arrola meatze-gune beraren inguruan kokaturik; honek antzinatasunaren berri ematen du, Erdi Aroa bera baino lehenagokoa dela, alegia. ==== Masuqueras ==== Gaztelako errege Santxo IV.ak 1290ean Gipuzkoako Segura hiribilduaren mesedetan berretsi zuen ''«Fuero de Ferrerías»'' pribilegioak dio ''«que las ferrerías que son en Legazpia masuqueras»'' paraje bakarti eta inor bizi ez zenetan zeudela alegia; horregatik pentsa daiteke leku garaietan ziren olez ari zela forua, izan ere, burdinola hidraulikoak multzoan lekualdatzeko eskaria ''«que vengan mas cerca de la villa de Segura e las pueblen»'', bestela, guztiz ezinezkoa bailitzateke. Agiri honengatik berretsitzat jo daiteke «ferrerías masuqueras» delakoak mendietan finkatuak zirelako hipotesia. Aipatzen dituen «necaburu» eta «çamorae» hitzei buruz, berriz, ba ote dute hauek harreman toponimikorik «mea» eta «zamarra» hitzekin? Berriro ere gure «ferrerías masuqueras» delakoei buruz esan dezagun jatorriz grekolatindar edo agian euskal jatorriko Erdi Aroko gaztelaniazko izen hau beharbada burdinola haietan eskuzko lanetik, mailuez jardutetik, datorrena dela; labe ahoan sartzen zen minerala txikitzeko ez ezik, baita zepak kentzeko eta labetik ateratako burdinaren emaitza mazo-kolpez forjatzeko ere erabiliko zen. Azkuek bere Hiztegian dionez, manatu hitzak golpear, ''frapper'' adierazten du. ==== Mantxola ==== Zeraingo meatze-gunean, eta haren inguruan diren zepa beltzengatik uste dugu Mantxola baserri-izena maxuolatik eratorria edo eraldatua dela eta handik hartua «ferreria masuquera». Legazpiko Mantxola baserri-izenaz ere gauza bera esango dugu, Zeraingo haren homonimotik, zuzen-zuzenean oso tarte motzera kokatua den hartaz. Honen ondoan ere bai baitaude haizeola edo labe ugari haietako beira beltzezko zepa zatiak. kb8od1n6bbt8c0krvy48u2pxsiazmhs 0 2839 8825 8405 2016-01-12T21:45:54Z Xabier Cañas 1211 /* Eliza kolumnarioak: jatorria eta deskribapena */ wikitext text/x-wiki == Testuingura == ==== XVI. mendearen bigarren erdiko gizartea, espiritua eta sentiberatasuna ==== Mende handiaren erdial­dera euskal ar­kitek­tura handiaren erlijio eta politikako agertokia den momentu historiko honi buruz­ko zerbaiten berri ematea komeni bada, zerbait hori Felipe II.aren erregeal­di hasieran eta Trentoko Kon­tzilioaren amaieran sortu zen '''egoera espiritual berria''' izan daiteke. Hispaniako gizartearen bizi­tzarako eta, orokor­ki esanda, egitura artistikoen garapenerako, oinarriz­koak izan ziren bi gertakariok. Baina kapitulu honetan Euskal Herriko erlijioz­ko ar­kitek­turaren mugetan kokatuko dugu gaia; hain zuzen ere, “eliza kolumnarioen” eszenari lotuz.<ref>E. Tormok asmatu zuen izen hau erabili nahiago dugu, V. Lampérezek hartu zuen “Gotiko Bascongadoaren ordez eta, nahiz eta Ramon Ayerza ar­kitek­toa gai honi buruz­ko estilistikako hausnar­keta zen­tzuz­ko eta zorro­tzetan itzulinguruka ibili.</ref> ===== Eliza zabalagoak ===== Espainiako erresuman eta baita Baskonian ere '''haz­kunde demografiko'''<ref>Parrokien kantitatearen haz­kundea gogoan hartuta kontuak egiten badira, 1478 eta 1557 bitartean Biz­kaiko populazioa %38a hazi zen; Arabako zati mugatuagotan ere an­tzeko haz­kunde bat eman zela ziurta daiteke, an­tza denez. Haz­kunde honek XVI. mendean ongi sarturik ere jarrai­tu zuen: Araba 1537 eta 1560 bitartean %5a eta %15a bitartean hazi zen. Luis Mª BILBAO, ''Transformaciones económicas (siglos XVI y XVII)''. Cultura Vasca‑n, (Donostia, 1978), 124. or. eta hur.</ref> garran­tzi­tsu bat eman zen XVI. mendeko lehenengo erdian eta ondorioz: '''gertakari migra­tzailea'''. Haz­kunde biak batera gerta­tzeak, kon­tzejuetan, elizgizon, parrokietako kofradia eta orokorrean kristau-el­karteetan '''eliza handiagoak''' eraiki beharraren kon­tzien­tzia sor­tu zen. Agiriek adierazten dutenez, “de algunos años a esta parte se ha poblado de gentes en esta dicha villa (San Sebastián) en tanta manera que en los divinos oficios no caben en las yglesias, en especial en la Iglesia de Santa María”. Eraikun­tza publikoak zurez­ko<ref>Ezaguna da, Enrike IV.aren harriduraren inguruko pasadizoa, Durangoko hiribil­dua bisitatuz eta egurrez­ko etxeak eraikiz jarrai­tzearen arriskua onar­tzeagatik bertako biztanleari egindako kritika, Esteban Garibaik bere Compendio Historial delakoan eskainitakoa.</ref> egiturez eraiki­tzearen ohitura zaharra betirako al­de batera uzteaz gain, '''zabalera''' eta '''handitasun''' neurri­tsu bat bilatu zen. '''Administrazio al­daketa'''. Bestal­de gur­tzarako eraikinen zuzendari­tza eta administrazioa esku pribatuetatik eliza-el­karteko aginpidearen eskuetara igaroz joango zen. Erdi Aroaren amaieran gehienetan liturgia ofizialetik at zeuden zenbait dogma edo misterio, edo emakume ala gizaseme santu zaindari jakinen bereziki zale ziren kofradia eta tal­de edo per­tsona pribatuen bidez bidera­tzen zen herri jaierak beste itxura bat har­tu zuen: kapilau­tza, eta zerbi­tzuak Patronatuz­ko elizen sistema zaharra ordez­ka­tzen zuen. Mendearen erdial­dean '''Trentoko Kon­tzilioko''' Gurasoek zerbi­tzu hauek bidera­tzeko norabideak markatu zituzten eta horren ondorioz, Trentoko dekretuak ezarri nahian zebil­tzan elizbarruti askotako Sinodo Kontseiluek arau zeha­tzak eman zituzten berauei eusteko, bai erakunde lagun­tzaileen al­detiko gehiegikeriak eragozteko eta bai apaiz onuradunen bizi­tza duin eta zin­tzoa babestu eta zain­tzeko. Eliza, bere konpeten­tzien jeloskor jar­ri zen arrazoi osoz, gur­tza eta sakramentuak ematearen egitekoari zegokionean, eta ondorioz bere eskubideak eskatu zituen iragankorrak ziren ondasunak kudea­tzeko ere. '''Baskoniari''' dagokionez, Ahaide Nagusiak, orain parrokia edo kapera bihurturiko ''monasterioen'' Nagusiak zirenez, amore ematen hasi beharrean gertatu ziren errenta edo kudeaketa-eskubide ba­tzuk mantendu ahal izateko, erabat zahar­kituak izaten hasiak bai­tziren erlijio-zerbi­tzuak ordaindu eta eska­tzeko moduan bitartekari­tzarik nahi ez zuen herri kristau baten kon­tzien­tziaren­tzat. Honela, '''herri eta el­karteen ekimeneko''' bilakatuko zen eliza eta kaperen eraikun­tza, XVI. mendeko Elizbarrutiko Sinodo ba­tzuek zehaz­ki adierazi zituzten gehiegikerien egile ziren ''gizon botere­tsuen'' kontroletik bereiziz. ===== Lasaial­di ekonomikoak eta herri-ekimena ===== Bestal­de, mer­katari­tzaren haz­kundeak hiribil­duen populazioan eragin zuen '''lasaial­di ekonomikoak''' al­deko egoera bat eskain­tzen zuen '''gur­tza lekuak berritu eta zabaltzeko'''. '''Ameriketako urrea'''. Karmelo Etxegaraik, XVI. mende honetako '''Gipuz­koako''' erlijioz­ko monumentuen historia egiterakoan, ezinbestekoa du aberaste hau Ameriketatik ekarritako urreari lo­tzea eta Debako parrokia aipa­tzen du, hain zuzen ere; berau delarik kapitulu hau eskaini nahi diogun eliza zabal horietako bat: <ref> C. de ECHEGARAY, ''Monumentos Religiosos de Guipúzcoa'' (Bar­tzelona, 1921), 8. or</ref> “El dinero que vino de América, por la participación extraordinaria que los hijos de este país tuvieron en las magnas empresas de exploración y colonización del Nuevo Mundo, y el mayor bienestar material que como consecuencia de nuevos elementos de riqueza se difundió en la tierra guipuzcoana, contribuyó por modo poderoso a la transformación más ó menos radical según los recursos con los que se contaba de muchos edificios destinados al culto...”. '''''Herriaren partaide­tza.''''' Herriak har­tzen zituen erabakiak bere parrokia, ermita eta gur­tza lekuetako (kon­tzejuak, zaindariak eta etxezainak) kudeaketa lanetan zituen ordez­karien bitartez, '''zein artelan''' egin eta '''zein maisuk''' burutu behar zituzten,. Hala ere, lanak ordain­tzeko mugak zituzten, parrokiak izan zi­tzakeen fondoak ezarritakoak eta Go­tzainak emandako arauenak besterik ez. ===== Ar­kitek­turaren oinarriak eta ideiak ===== Esan dezagun XVI. mendearen bigarren erdiaren hasieran, '''ar­kitek­to hispaniarren''' sentiberatasun estetikoak '''soiltasun formal''' handiago baten al­dera egin zuela. Estiloa bi oinarriren argitan garatu zen: - egitura gotikoen iraunkortasuna, - eta '''eraikun­tza eta forma al­detiko garbitasun''' handiago bat (gruteskoen pixkanakako desager­tzea eta abar); horren paradigma '''El Escorialeko Errege Monasterioa''' da, eraikun­tza erral­doi honetan “Biz­kaiko harginek” oso era berezian esku hartu zutelarik. Ar­kitek­turan iriz­pide arau­tzaile bihurtu ziren ideiak dira eta teorian bederen, tratatuen bidez ere elikatu zirenak, esaterako, Vitrubio, Serlio, Palladio, Vignola eta Joan de Herrera; berauen argitalpena mendea bukatu aurretik Espainiara irisi joan ziren: - neurrietan handitasuna, - espazioetan batera­tzea, - trazatuetan soiltasuna. == 1. Biz­kaiko harginak == Baskonian zurez­ko eliza zaharrak harriz­ko eraikun­tzez ordez­katuak izatearen ohitura zabal­duz zihoan heinean, hargin lanetan adituak ziren gizonen beharra suma­tzen hasi zen.<ref>J.A. BARRIO LOZA eta J.G. MOYA VALGAÑÓN, El modo vasco de producción arquitectónica en los siglos XVI y XVII. KOBIE X, II. libk.n (1980); ''Los canteros vizcainos (1500‑1800). Diccionario biográfico'', II. zatia. KOBIE, II, libk. 1981.</ref> Gai gogor eta iraunkorretan eraiki­tzeko beharra osa­tzera Kantabriako eta Galiziakoekin batera euskal harginak etorri ziren; gehienak '''herriaren barnealdetik''' etorritakoak ziren. '''Aitoren semetasunaren balioa ezarri.''' Orokorrean –kapitulu honetan jarraituko diogun Barrio Lozaren azter­keta dokumentatuaren arabera– jende anonimoa zen, beren lurrean sustraituriko ondasunik gabeak, baina hala ere, hau ez zen eragoz­pen izan beren '''aitoren semetasunaz harro''' egoteko, El Escorialen eraikun­tza bitartean euskal hargin ofizialek sentiarazi zuten moduan, 1577an, al­txamendu bat eragin, eta danbor‑kolpez greba al­darrikatu zuten, hiribil­duko Al­kate Nagusia hil­ko zutela meha­txatuz, az­kenik bar­katuak izan baziren ere, P. Sigüenzak pasadizo soila gainetik pasa eta esangura­tsua den kontakizun batean dioenez. Gertakari honek, El Escorialeko monasterioa izan zen ekimen izugarri hartan bar­nean harrapatutako langile euskal­dun ba­tzuen giza eta gizarte sentiberatasunarekin duen esanahia dela eta, ez dugu uste beraien kontakizuna hemen soberan dagoenik: “Garran­tzi handirik gabeko arau hausteren bat zela eta, El Escorialeko hiribil­duko Al­kate Nagusiak... hargin biz­kaitar ba­tzuk atxilotu zituela gertatu zen. Eta berak esan zuenez, ez lo­tsa­tzeko asmotan, ikara­tzekotan baizik, asto ba­tzuk bilatu eta ekarrarazi zituen zigor­tzera atera ahal izateko... Ahoz aho pasa zen berria. Hauek eta menditarrak, beraien buruak hain zituzten aitoren semetzat senti­tzen, non ma­txinatu egin ziren eta askok gau osoa beilan igaro zuten beren ez­patekin kar­tzela zain­tzen, arra­tsal­dean atxilotu bai­tziren, baldin eta Al­kate Nagusia eta Aguazila haiek hil­tzeko asmotan kar­tzelakoak atera­tzen bazituzten. Goizerako guztiak el­kartuta zeuden jada eta lan egiten zuten harrobietan inor ere gel­ditu gabe, leku honetara etorriak ziren danborra eta bandera batekin, beraien kapitaina seinalatuz. Gogor jo zuten lanera dei­tzen zuen kanpai­txoa eta momentu hartan dena gel­ditu egin zen eta lan egiteari utzi egin zioten...” Az­keni ma­txinatuekin min­tzatu ziren... “eta amorrua hoztu eta arindu egin zi­tzaien”... eta fraideak bitarteko zirela egun haietan El Escorialera etorria zen Erregeak bar­katu egin zien errudunei, izan ere “eurek ez bai­tzuten aitoren seme, zin­tzo eta ergelak izatea beste bekaturik egin”.<ref>P. SIGUENZA, ''La fundación del monasterio de El Escorial''. Aguilar Argitl. 1988, 115. or. El modo vasco..., 287. or.</ref> Izenak eta jatorria. Haietariko gehienak bere jatorriz­ko lekuaren izenez izenda­tzen ziren eta ez berez­ko abizenez: honela, ''Joan Arabakoa, Joan Lesakakoa, Diego Bergarakoa, Pedro Ga­tzari'' (Salinas) eta abar. Barrio Lozaren iri­tziz al­derdi geografiko eta ekonomikoak egituraz­ko mendekotasunak, harginaren lanbidea Baskonian (Kantabrian bezalaxe) al­de guztietan modu berean banatu gabe egotea ekarri zuen: “Hegoal­deko eskual­deetan oinarriz­ko betebeharrak nekazari­tza mailakoak dira; Kantabria al­dekoetan, berriz, lanbide eta zerbi­tzuz­koak ziren nagusi. Eskuetan darabilgun dokumentuen arabera, Kantauri isurial­dean bertan ere ikusten dugu, esaterako ia ez dugula itsaser­tzeko Donostia, Zarautz, Zumaia, Mutriku, Ondarroa, Bermeo, Santur­tzi... hiribil­duetan bertan jaiotako harginik ezagu­tzen, aldiz, Kantauri eta isurial­de mediterraneoa bana­tzen duten mendilerroaren oinetan kokaturiko eskual­deetakoak, Gipuz­koako Goierri, Durangal­dea eta Aiarako ibarrak edo Leintz eta abarretan ugari. Gizarteko pen­tsamol­deak. Ongi ikasitako lanbide baten jardunarekin bizi­tza irabazteko bere lurretik zeharo irtenda, badirudi euskal hargina ez dela espiritual­ki atzerrira­tzen, zeren eta “euskaraz pen­tsa­tzen baitu beti” eta sarritan argudia­tzen du bere aitoren seme izaera eta bere jatorriz­ko “viscaino” izaera. Emigranteak izanagatik hargin guztiak ez ziren, beren herrial­dean bizi­tzeko modurik ez eta, besteren menpe lan egin behar zuten proletarioak. Baziren bai ofizialak eta baita maisuak ere; hauen­tzat hargin-langin­tza lantegi bat zen eta beren ondasunak ere zorpe­tzen zituzten. Baziren ''jauntasunez­ko'' jabe zirela aitor­tzen zutenak ere. Giza sakabanaketa. Nahitaez giza mer­katua heda­tua zegoeneko garaiak ziren. Asko ziren, eta lanbide oso ezberdinetakoak gainera, XVI. mendean zehar Euskal Herritik kanpo joan zirenak: harginak, eskribauak, itsasgizonak, artisauak eta mirabe eta morroiak Gaztelan eta bere kolonietako lurretan sakabanatuz joan zirenak<ref>Jose­txo URRUTIKOE­TXEA, ''Euskal Demografia Historikoaz. Historia de la Población. Euskal Herria. Historia eta Gizartea. Historia y Sociedad''‑en. Euskadiko Ku­txa, I. libk., 171. or.</ref>. Mendeak ziren ar­kitek­to, margolari, taillagin, imajinagile eta abarren nazioarteko joan‑etorri hau ezagu­tzen zela. Lanbide-mailaketak. Euskal­dunak normalean hamabosteko ''nekazari'' koadriletan joan ohi ziren, ia penin­tsulako eskual­de guztietan zehar enkante lehiaketetan parte hartuta. Gehienak hainbat teknika ezberdinetan jan­tzitakoak ziren: leun­tzaileak, lankari edo harbasta­tzaileak, harlangileak, harginak, harri‑pi­ka­tzaileak, ezar­tzaileak eta abar. Ofizialen artean baziren aparejadoreak, langilezainak eta abar. Eta az­kenik baziren maisu edo ar­kitek­toak ere. Eta hauetatik izen euskal­dun asko gel­ditu zaiz­kigu, ba­tzuk eraikun­tzako benetako enpresari bilakaturik. ==== Ar­kitek­to-leinuak ==== Eskultoreen artean bezala, ar­kitek­toen artean ere badira, sarriagotan agian, belaunal­di batetik bestera beren lanbidea eskual­da­tzen duten leinu edo familiak. Kontaezinak dira XVI. mendetik irten gabe, dokumentuetan dauden familien abizenak: - '''Otsoatarrak''' jatorriz Ispastertarrak izan eta, Errioxan lan egiten zutenak; - '''Ganboatarrak''', XVI. mendean Salamancara bizi­tzera joan eta XVIII. mendera arte probin­tzi horretako lanen eta auzien ardura izan zutenak; - '''Garaizabal­darrak''', Errioxan herritartu arren, Euskal Probin­tzietan ere lan egin zuten biz­kaitarrak; - '''Garitatarrak''', Bilbo eta Begoñakoak, Biz­kaiko elizetan Beaugrantarrekin el­karlanean aritu zirenak; - '''Lanestosatarren''' hiru belaunal­diak, Salamancan herritartu eta eskual­de horretan lan egin zutenak; - '''Olabetarrak''', XVI. mende guztian zehar Calahorrako katedraleko lanen zuzendariak; - '''Perez Solartetarrak''', jatorriz Mar­kinarrak, Errioxan bizi­tzen jarri eta hainbat elizen eraikun­tza ardura izango zutenak; - '''Tolosatarrak''', Salamanca eta Valladolideko eskual­deetan jardundakoak; - '''Zarragatarrak''', Baskonia, Errioxa eta Kantabriako ingurune zabal honen barruan mende horretako hargin­tzak izan zuen familiarik esangura­tsuenetako bat; - '''Olartetarrak''', Lan­tziegon kokatuta Biz­kaiko (Ziortza), Arabako (Fuenmayor) eta Errioxako (Naiara) lanen arduradunak; - '''Agirretarrak''', izan bereko hainbat familietako kideak, hauetariko zenbait Espainia hegoal­dean sakabanaturikoak; - eta gauza bera esan daiteke '''Arteagatarrengatik''' ere, besteak beste penin­tsulan barreiaturiko Araba, Errioxa, Burgos, Salamanca, Valen­tzia eta Granadan eraikun­tza lantegi oso ezberdinetan ager­tzen den izen biz­kaitarrak. ==== Hargin euskal­dunak Espainian ==== Beren lurretan ohikoa zen '''el­kartasunarekin''', euskal harginak bata bestearen fida­tzaile ager­tzen ziren kontratetan eta ba­tzuetan auzietan el­karren ordez­kari ere izaten ziren, Erdi Arotik XIX. mendera arte iraun zuten '''artisau-kofradiei''' oso loturik dagoen gizarteko gertakari bat delarik berau.<ref>Armando MATEO PEREZ, ''El marco socioprofesional. La cofradía de San José. V.V., Erretauloak. Retablos''‑en. Eusko Jaurlari­tza 2001, I. libk., 93‑115. or.</ref> Tal­de ''biz­kaitarrek'' El Escorialen, Salamancan, Kordoban, Granadan, Sevillan, Errioxan, Huescan, Barbastron eta abarretan egin zuten lan. Eta lantegi hauetariko ba­tzuetan '''maisu nagusi''' mailara iri­tsi ziren. '''''Maisu biz­kaitar''''' ba­tzuei buruz­ko erreferen­tzia oso zeha­tzak ere badaude: - '''Joan Arandia''' elgoibartarrak Toledoko Al­kazarrean eta Valladolideko San Benito eta San Santiago elizetan lan egin zuen. - '''Joan Olozaga''', Her­nial­dekoa, Cuencako katedralean tratua egin eta eraiki­tzaile eta eskultore moduan aritu zena; - '''Martin Gain­tzakoa''' eta '''Migel Zumarragakoa''' Sevillako katedralaz arduratu ziren; - '''Domingo Lasartekoa''' Salamancakoaz; - '''Diego Mendietakoak''' Cartuja de Mirafloresen egin zuen lan; - '''Goiaz­ko Joan''' eta '''Martin Mendiolakoa''' Karlos V.aren zerbi­tzura egon ziren. Granadako katedraleko maisu '''Diego Siloerekin''' gipuz­koar eta biz­kaitar maisu askok egin zuten lan. '''El Escorialen''' lan egin zuten '''hamalau harginen''' zerrendatik, '''zor­tzi euskal­dunak''' ziren. Hauetako bat, '''Pedro Tolosakoa''', gerora Uclesera pasa eta han ospe handia irabazitakoa. El Escorialeko monasterioan bertan, P. Sigüenzak dioenez, '''Zal­duatarren''' estiloko ar­kitek­to onen jaioterria zen Asteasuko harginek egin zuten lan.<ref>Mª I. ASTIAZARAIN, ''Arquitectos Guipuzcoanos siglo XVII''. Gipuz­koako Foru Al­dundia 1988, I. libk., 861. or.</ref> ==== Lanbidea eta artea ==== Dudarik gabe, ez dira soilik esperien­tzia duten eta lanbidea menpera­tzen duten gizonak. Beraien artean ere izango ziren '''egiaz­ko ertilariak''', formen edertasunaren zen­tzu fina zutenak, jatorriz atzerrikoak izan arren, beren norabide estetikoa asal­datuko zuen platereskoaren erdian aur­ki­tu zituzten irtenbideek salatzen dutenez. Euskal Herrian lan egin eta “eliza kolumnarioen” al­dera hartu zen norabidearen erantzule gisa aur­kitu ditugunen arteko ospe­tsuenek merezi dute euren izenak Euskal Artearen Historian gogoratzea: '''Francisco Marrukiza, Domingo Aranzal­de, Joan Olozaga, Martin Armendia, Pedro Mendiola, Andres Leturiondo, Pedro Ibarra, Joan Emasabel, Martin Agirre, Domingo Legarra''' eta beste zenbait. Ustekabean harrapatu eta harriturik utzi zituen '''''barrokoaren gainbehera''''' bat‑batean etor­tzean, XVIII. mendean batez ere, estilo honek euskal hargin-tal­de ba­tzuk '''Ameriketara''' joatera behartu zituen. == Eliza kolumnarioak: jatorria eta deskribapena == {{wikipedia| Eliza kolumnarioak Euskal Herrian}} '''''Baskongadetako eliza gotikoa''''' (Lampérez) edo '''Areto‑eliza''' izena ere eman izan zaie, eta kopuruagatik –herrial­de txiki honetan ugari samar direlako– eta bere estilo jakinagatik, ar­kitek­turako historialarien arreta merezi izan duen gertakizun tipiko baten barruan daude. Alemaniar jakitun batek (Otto Schubert), “Hallenkirchen” hauei buruz ari dela, “euskal probin­tzietan” '''garaiera bereko hiru habearte''' duen eliza-mota honek izan zuen garapen berezia az­pimarra­tzea oso esangura­tsua da.<ref>Otto SCHUBERT, ''Historia del Barroco en España'' (Madril,1924).</ref> === Estilo baten ezusteko sarrera === Gotikoari dagokion kapituluan ikusi dugu zein­tzuk izan ziren XII. eta XIII. mendeko europar eraiki­tzaileek gurutze-ganga asma­tzera eraman zituzten arrazoiak eta ondorioz estilo berri bat nola sortu zen. Euskal Herrian, XII. eta XIII. mendeetan hiribil­duen eraikun­tzak, Europako beste herrial­deetan sortu zituenen antzekoak ziren, eta delako arazoak '''gotiko estiloaren sistema berriaren''' bitartez konpondu ziren. Gotikoa '''atzerapenarekin''' sartu zen gure herrial­dean, '''XIV. mendearen erdial­dean''', hain zuzen. Mende honen bigarren erdian eta XV.aren hasieran, etengabeko haz­kundean ari zen populazio baten­tzat sagaratuak ziren tokietan eraikun­tza gero eta premiaz­koagoa zenean, aurreko orrietan aipatu ditugun hiru habeartetako eliza ba­tzuk al­txa­tzen hasi ziren astiro-astiro: - '''Gasteizen''', '''''Santa Maria''''' eta '''''San Pedro'''''; - '''Biz­kaian''', '''''Santiago katedrala''''' eta '''''San Anton''''' parrokia, eta '''''Lekeitio''''' eta '''''Ger­nikakoak'''''; - '''Gipuz­koan''', '''''Getariako San Salbatore''''', '''''Oñatiko San Migel''''', besteak beste. Eta besteak beste diot, ez baitago dudarik gotiko klasikoko eraikun­tzak, nolabait esatearren, beste tokietan ere eraiki zituztela lehen eliza erromanikoak ordez­katuz, nahiz eta eliza erromanikoetatik zuzenean XVI. eta XVII. mendeetako beste irtenbideetara pasa zirenen kasuak ere falta ez diren. Dokumentuetatik dakigu XVI. mendean eraiki ziren '''ia eliza kolumnario''' guztiak, '''guztiz gotikoak''' ziren beste ba­tzuen lekuan al­txa zituztela. Eliza hauen egitura eta formak iradoki zituen '''arrazoirik''' erabakigarriena zein izan zen gal­de daitekeen gauza da. Gotiko klasikoaren berez­ko espazioaren zatiketa eragozteko joera zuen '''estetika eta erlijio-al­darte''' berezi gisa izenda dezakegun borondatea izan al zen? edo Chueca Goitiak jada esana zuen moduan “arbotanteen erabilera eska­tzen zuen eta okerturik amai­tzen duten pilareetan zama eszentrikoak sor­tzen zituen altura ezberdinetako bul­tzaden arazo estatiko zaila” konpondu nahia edo arrazoi '''teknikoagoak''' izan ote ziren? Hor­txe dago gertaera: '''XVI. mendean''' zehar katedraletako elizgizonei, kon­tzejuei, nagusiei eta fededunei beraien parrokia‑elizak modu oso berezi batean '''zabaltzera eta handitzera''' eragin zien '''eraiki­tzeko gogo handi''' baten leher­keta moduko zerbait izan zen. Gogo honek kantauriar kostal­dean zutik gel­di­tzen ziren eliza erromaniko ia guztien eta neurri txikiko gotiko ba­tzuen desagerpena eragin zuen. === Ezaugarriak === '''Estal­ki gotikoak eta errenazimentuko eusgarriak.''' Beren tradizioei atxikirik, XVI. mendeko euskal harginek nahiago zuten eurek ikasi zuten '''estal­garri-mota gotikori''' eustea; baina estal­ki horiei eusteko estilo berri bateko osagaiak onar­tzen hasi ziren, errenazimentukoak alegia, mendearen bigarren herenean Espainian zehar zabal­duz zena: '''zutabe handiak''' pilare gotikoa ordez­ka­tu zuen. '''Espazioa batera­tzea.''' Honek Eliza horien itxura formalean al­daketa ikusgarri bat eragin zuen: '''''espazioa batera­tzea'''''. Eliza hauetan sarreratik bertatik, begirada bakar batek barruko espazioaren zabalera handia bar­neratzen du, soila, xaloa, apaingarririk gabea ageri dena eta begiradak aurrez aurre, pilare gotikoen ordez jarri dituzten harriz­ko euskarri zilindro-formako bakarrekin egiten du topo, gainetik palmondo erral­doien moduan, itxura harrigarriko gangetako ar­kuak sor­tzen direlarik. Hasieran, '''kapitelik gabeko fusteetatik''' sor­tzen dira gangetako ar­ku hauek, ez baita frogatuko dituen ezer ikusten, '''Gasteiz­ko San Bizenten''' gerta­tzen dena bera. Gero izar-gangen jaio­tzak eusten dituzten txertaketen konplexutasunetik saihestu nahirik, '''kapitel sasiklasikoak''' lan­du ziren: doriko, joniko edo toskanoa. '''Eraikun­tzaren ezaugarriak.''' Ondorioz, eliza mota berriak ondorengo ezaugarriak ditu: - Oinplano angeluzuzena; - Hiru habearte, erdikoa normalean alboetakoak baino zabalagoa den abside bat duela; - '''garaiera berekoak''' dira hiru habearteak; - arbotanterik eza; - gangen zama '''barruko euskarri''' ikaragarrietara eta normalean '''harlandu''' gogor eta ongi landuz prestatu eta barruko al­detik hormari itsa­tsitako '''pilarez''' sendotuak eta ba­tzuetan kanpotik mailakatuak diren '''kontrahormez''' indarturik dauden '''hormetara''' jausten da. - Gangak gotikoak izanik eta berauek sostenga­tzen dituzten zutabe altuak, berriz, leunak, '''kapitelen abakoetan''' edo '''fustearen''' jarraipen soilean har­tzen du atseden guru­tzeriak. - '''Izar-gangen itxurakoak''' izan ohi dira '''gangak''', askotan lotura eta era desberdinetako konkorrak dituztenak, ar­kuen nerbioak apain­tzen dituztelarik. - Ganga gotikoak XVII. eta XVIII. mendeetan beste '''ganga trenkatu''' ba­tzuez ordez­katu zituzten, ''sare itxurako'' nerbioek ''kasetoiak'' osa­tzen zituztelarik. Horrek guztiak '''hu­tsune harrigarri eta itzela''' sor­tzen lagun­du zuen, '''argi gris''' batez, nahikoa baina diskretuki argitu daitekeen eremua, gotiko klasikoko argi koloredun eta Errenazimentuko argi gardenarekin kontrajarriz. '''Gotikoa ala errenazimentukoa?''' Eliza hauetan gotikotik habearteen altuera eta gangetako guru­tzadura besterik ez da gera­tzen. Zilegi da, beraz, eliza hauek gotikoak ala errenazimentukoak bezala kontutan hartu eta sail­katuak izan behar ote diren gal­detzea. Guk nahiago dugu errenazimentua hautatzea eta hala izenda­tzea, ar­kitek­tura gotikoaren oinarrizko iriz­pideak al­de batera uzten baitira: - gotikoko egitura artikulatuaren iriz­pidea, '''egitura bateratuak''' ordez­katu zuen; - eta arbotanteen bidez zama guztietatik hormak arinduz garden bilakatu eta kristal bihur­tzeko iriz­pidea ere ez zen errespeta­tu, zeren eta '''hormak''' hemen, erromanikoan bezala, '''euskarritako osagai''' bilaka­tu ziren berriz eta ez ziren itxitura soila. '''Argiztapena.''' Gotikoan hainbeste ardura­tzen zituen argitasunaren auzia egoki asko konpon zitekeen, izan ere leihateak altura bereko alboetako habearteetan zehar zuzenean habearte nagusira ireki­tzen baitira, giro garden bat sor­tzeko behar adinako altuera duten baoak irekiz. Baina egia da Euskal herrian argitasuna nabarmen samar neur­tzen dela, izan ere bao gu­txi eta txikiak ireki­tzen baitziren, honetan klimaren bal­din­tzak eragile ziren, zalan­tzarik gabe, Martin eta Pedro Armentiako maisuek Az­peitiko Soreasuko San Sebastian parrokiarako beren diseinua aur­keztean sinatu zuten ida­tzian ziurta­tzen den bezala: “iparral­detik bost leiho egitea komeni da... sei horma‑bularren artean, erlai­tzaren gainean... uraren eta haizearen haserreak ugariak direla eta beste leihoen beharrik gabe, eta ez lirateke aski beirateak eta beste tresnarik ere... eta abar”.<ref>Ikusi dokumentuak: I. ELIAS ODRIOZOLA‑ren, ''Iglesia parroquial de San Sebastián de Soreasu de Az­peitia'' (Donostia, 1993), 30. or.</ref> === Aurretikoak eta penin­tsulan barrura sar­tzea === Eliza mota hauen jatorria dela eta, gogora dezagun –Barrio Loza eta Moya Valgañonek <ref>''El modo vasco...'', 316. or.</ref> egiten duten moduan– '''XII. eta XIII. mendeetan''' jada Fran­tziako '''Poitou‑en''' bazirela garaiera bereko hiru habeartetako elizak, gero eredu hau, XIII. eta XIV. mende bitartean Alemanian zabal­duko zela eta '''Hallenkirchen''' (areto‑elizak) izena hartu; eta handik Europa erdial­dean barrena zabal­duko ziren. Iberiar <ref>''Die spanischen Hallenkirchen der Spägotic und der Renaissance'' (Tübingen, 1953).</ref> Penin­tsulan ia garai berean '''XVI. mendean''' hainbat eskual­detan agertu ziren, eta Gaztelan batez ere. Oraindik ere badira zutik jarrai­tzen duten ba­tzuk, besteak beste probin­tzia hauetan: Toledo, Burgos, Soria, Guadalajara, Badajoz eta Logroño. Otto Schubert historialariaren arabera, eraiki­tzeko “modu” hau Euskal Herrira '''Gasteiztik''' sartu zen. Froga­tzen ez duen arren, '''San Bizente Martiriaren''' eliza “euskal parrokia-elizen­tzat '''eredu''' bilakatu zela” pen­tsa­tzen du. Bestal­de, hispaniar eskual­detara '''euskal harginek eta menditarrek''' zabal­ zezaketen; horixe da askoren ustea. Castor de Uriarte ar­kitek­toak, gai honi buruz­ko bere lan monografikoan, Espainiako eskual­deetan <ref>Kastor Uriartek bil­tzen dituen elizak honako hauek dira: Errioxan, Logroñoko Santa Maria la Redonda eta Donemiliaga Kukula; Sorian, Berlanga del Dueroko kolegio‑eliza; Burgosen, Villasandino eta Roa de Dueroko parrokiak eta Lermako kolegio‑eliza; Toledon, Yepes, Villatobas, Quintanar de la Orden, Toboso eta Villanueva de Alcardate‑koak; Guadalajaran, Pareja eta Albarate de Zorita‑koak; Badajozen, Olivenzako Gaztelukoa. Ikusi ''Las iglesias‑salón vascas del último período del gótico'' (Bastida, 1978).</ref> berak aur­ki­tu dituen hiru habearte berdineko elizen kontaketa bat egiten du, dokumentuetako kokapen oharrik eman gabe, Eliza mota honen fun­tsez­ko ezaugarrien agerpena zehaztasun apur batez datatu ahal izateko; baina berak “Euskal herriko areto‑elizen eragina dutenen” moduan kontutan har­tzeko joera du. Hala ere, ez dugu ahaztu behar '''Rodrigo Gil de Hontañónek''' egin zuen testigan­tza goiztiarra, alboetako habearteak nagusiaren garaierara al­txa­tzeko ahol­katuz.<ref>“Yendo así a un alto, es el edificio más fuerte, porque todo se ayuda uno a otro, lo qual no hace quando la principal sube más, porque es menester que desde la colateral se le dé fuerza a la mayor, y desde la or­nacina a la colateral, lo qual se da con arbotantes”. (Mª Josefa TARIFA CASTILLA‑ren aipamena, Juan de Villarreal. ''Tradición e innovación en la arquitectura navarra''. P.V. 2000‑n, 642. or. 119. oharra).</ref> Az­karatek '''Toledoko eskual­dekoak''' <ref>J.M. AZCARATE, A.E.A. XXXI.ean, 122. znb., 213‑236. or.</ref> ikertu ditu bereziki, eta hauetako ba­tzuetan pilare gotikoak manten­tzen direla ohar­tzean, '''pilare gotikotik errenazimentuko zutabera''' eman zen urra­tsa naturaltasunez eman zela iradoki­tzen du “batez ere menditar eta biz­kaitar hargin maisuen” lanari esker. Barrio Lozak, bere al­detik, esangura­tsua izan litekeen gertaera jakin baten inguruko datuak eskain­tzen ditu: Antso Legarra '''euskal harginarena''', Cuencako San Klemente elizaren eraikun­tzaren arduraduna izanik, '''1554'''an zaindariei alboetako hormak goraino al­txa­tzen utz ziezaiotela eskatu zien, alboetako kaperak kenduz; eta garestiegi irudituko bali­tzaie, nahi zutena egin zezatela; baina berak proposa­tzen zuena “askoz hobea eta dotoreagoa izango zela... az­pimarratuz, modu horretara jarriz (habearteak) alaiago egongo zirela eta kapera bakoi­tzean leiho bat egon zitekeela eta elizari argitasun handia emango liokeela”.<ref>''El modo vasco...'' 316. or</ref> == Lanak == Ez da zaila Euskal Herrian “eliza kolumnarioa” izena bere zen­tzu osoan merezi duten eliza ia guztiak izenda­tzea. Eraikun­tza buka­tzeko erabili behar izan zen al­dia luzea zela eta, bera bukatzeko lanetan hainbat gorabehera eta jasandako etenak zirela medio, ba­tzuetan berari dagoz­kion dokumentuek eskain­tzen dituzten iluntasunek, ez zaigu beharrez­koa irudi­tzen, Mª Asunción Arrazolak nahiago izanagatik, ''XVI. mendearen lehenengo edo bigarren erdian eraiki zirenen artean'' gure azalpenek diferentziaren bat kokatu nahi izatea. Zabaleragatik arreta berezia merezi duten elizetan baino ez gara gel­dituko. Hala nola: - '''Araban''', Gasteiz­ko San Bizente Martiriarena; - '''Gipuz­koan''', Irungo Junkalekoa eta Errenteria, Az­koitia, Az­peitia, Eibar­ eta Bergarako San Pedro eta Santa Marina parrokiak; - '''Biz­kaian''': Abandoko San Bizente, Elorrioko Sor­tzez Garbia eta Zamudion, Arteaga, Mar­kina-Xemein eta Ger­nikako parrokiakoak (az­ken hau XVI. mendean eral­datua); - '''Nafarroan''': Cintruénigo eta Cascantekoak. Euskal herriko hiribil­du garran­tzi­tsuei dagokien tokien izendapen hau nahikoa da behartua sentitzeko historialariak atal berezi bat eskaini eta Errenazimentu Klasikoko une historiko horretan euskal lurretan halako eraikun­tza-mota honen nagusitasuna zergatik eman zen gal­de­tzera. === Eliza kolumnarioak Araban === ==== Gasteiz­ko San Bizente Martiria ==== Euskal Herrian eliza kolumnarioen '''lehen adibidea''' da 1484 eta XVI. mende hasiera bitartean eraiki zen Gasteiz­ko '''San Bizente''' eliza. Eta ia bakarra dela ere gehi­tu behar da, zeren eta ez bai­tzen errotu eliza mota hau Arabako lurral­dean. Diseinugilea nor zen ez da agertu. Kareharriz­ko eraikina da, 32’69 m x 22’60 m-ko '''''oinplano angeluzuzen''''' baten gainean, 16 m-ko garaiera duena. Handitasun sentipen orokor bat ematen duen neurri handiko '''''harlanduen''''' teknikaz eder­ki landutakoa da. '''''Guru­tzadura bakuneko gangak''''' zuzenean txerta­tzen dira, kapitelik gabe, 2’50 m-ko diametroa duten zor­tzi zutabe lirainetan, hauek oraindik ere gizenago diren beste atzeko koruari eusten dioten birekin kontrasta­tzen dutelarik; izan ere, lodiera hau (10’50 m zir­kunferen­tziak) lehenagotik zeuden bi zutabeak erdiraino harriz estal­tzean iri­tsi zuten. Zor­tzi '''''euskarriak''''' palmera moduan eta hormetako hamabi men­tsulen gainean oinarri­tzen diren ojiba-ar­kuetan ireki­tzen dira. Gangako ar­kuetan irudiz eta armarriez apainduriko '''''54 gil­tzarri''''' biribil daude. Elizaren eraikun­tza data baino dezentez beranduago, alboetan edo hormei itsa­tsirik al­dare, irudi eta hilarridun '''''kapera''''' ba­tzuk sortuz joan ziren. Bi gorpu­tzetako '''''dorre''''' lirain bat eraiki zen XIX. mendean eta orain­tsu berriz kanpoko '''''aterpe''''' bat eran­tsi zaio desagertutako San Fran­tzisko komentuko ar­kuak aprobe­txatuz. <center><nowiki>* * *</nowiki></center> Esan bezala, eliza mota hau ez zen errotu Arabako lurral­dean. '''Gesal­tzan''' besterik ez zen azal­du berriro; hemen ikus dezakegu '''Villaconeseko Santa Mariaren eliza''' zaharra (XVI. mendea), bere oinplano angeluzuzena, guru­tzaduraz estalitako bere hiru habearteak eta poligonoz­ko absidea dituela. === Eliza kolumnarioak Gipuz­koan === ==== Errenteriako Jasokundea ==== Gipuz­koara etorriko bagina, altuera bereko '''''hiru habearteen''''' gainean '''''ganga gotiko''''' ba­tzuk '''''zutabe klasikoekin''''' batera­tzea burutu zuen Probin­tziako lehena izan behar du '''Errenterian''' aur­ki dezakegun '''Jasokundeko''' parrokiak; eta edonola ere, Eliza berean '''gotikotik Errenazimenturako al­daketa''' nola egin zen adierazten duen adibide da. Eraikun­tza 1523an hasia da, nerbio-ganga gotikoak bil­tzen dituen baketa handiak gorde­tzen dituen kapera nagusiko pilareak orduan eraikiak direlarik. Ahaztu dezagun une honetan XVIII. mendean Bentura Rodriguezek Kapera Nagusia erabat eral­datu zuela. Hiru mende lehenago, 1542an, lanen zuzendari­tza Francisco Marrukizak hartu zuen. Ziur asko estilo berri al­derako urrats erabaki­tzailea eman zuena bera izan zen, alboetako habearteak nagusiaren altura berera igo­tzea erabakiz eta estal­kia eu­tsi ahal izateko zutabe dorikoak jarriz: gotiko al­dian normalean erabil­tzen zirenak baino konplexuagoak diren gangak, baina XVI. mende aurreratuko urte hauei dagoz­kienak baino xumeagoak.<ref> Mª A. ARRAZOLA, ''El Renacimiento en Guipúzcoa'', I, 120. or.</ref> '''Domingo Aranzal­de''' arduratu zen 1557an hasi eta '''1571'''ra arte bukatuko ez diren lanaren jarraipenaz. Marrukiza eta Aranzal­dek eta ondorengo guztiek, al­daketa bar­neratuz, emai­tza honek momentu historikoaren eskakizun espiritual eta erabilgarriei eran­tzuten ziola oso sine­tsita egon behar zuten, zeren eta dudarik gabe elizaren egitura eta formetan sar­tzen zituzten '''''inkoheren­tziak''''' sentituko zituzten, gaur egun elizak dituen '''''zor­tzi euskarrietatik''''' –lau al­de bakoi­tzean– presbiteriotik gertuen daudenak '''''pilare gotikoen''''' itxura gorde­tzen baitute ordutik. ==== Bergarako San Pedro eliza ==== Gure maisuek XVI. mendean garapen horren eta sor­tzeko askatasunaren beste adibidea Bergarako San Pedro elizan aur­ki dezakegu. Bazen 1348an ere ziur asko gotikoa izango zen eliza bat, 1527an beste berri bat eraiki­tzea erabaki zenean. Lanaren tratua egun haietan Oñati eta Az­peitian al­di berean ziharduen '''''Pedro Lizarazu''''' maisuari egin zi­tzaion. Dudarik gabe, berari zor zaiona da kapera nagusiaren zatian '''''ganga gotikoaren''''' abiapuntua. Eliza honi zabalera handi bat eman nahi zi­tzaion, baina gotiko klasikoaren kanonetatik irten gabe. Nolanahi ere, gangaren nerbioek, logikoki, eska­kizun zuten euskarria gangako nerbioei dagoz­kien baketa handiak dituen pilare bat izatea, kasu honetan biribila. Kapera nagusia besterik ez zen eraiki 1545erako. Ziur asko esparruaren '''zabaltasun handia''' jadanik erabakia zegoen, habearteen zabaleran kontraste ikusgarria zuelarik: habearte nagusiak 13’35 m neur­tzen ditu eta alboetakoek 4’60 m; habearteko luzerak, 9’75 m eta zutabeen diametroa berriz 1’68 m-koa da. Urteak igaro dira eta 1569an '''Pedro Ibarra''' ardura­tu zen lanez. Bakarren batek eraikin moder­no bat nahi zela aginduko zion eta ar­kitek­toak '''''erromatarren erara''''' eraiki­tzea erabaki zuen. Emai­tza gaur egun oraindik begi bistan dago: '''''lau zutabe klasiko''''' jarri ziren –al­de bakoi­tzeko bina–; baina presbiteriotik gertueneko bietan gangaren nerbioei dagoz­kien '''''baketa handiak''''' manten­tu ziren. Aldiz, atzeko korutik gertuen dauden bi zutabeak lauak dira. Pedro Ibarrak 1569an bukatu gabea zuen lana eta bere seme '''Pedro Martinez Ibarrak''' eman zion jarraipena. Lanak luze joan ziren, atzeko euskarriak ahulak zirela konturatu zirelarik. Anaia Migel Aranburuk '''XVII.''' mende hasieran, aipatutako euskarriak aztertu ondoren eman zuen informean, ahol­ku bat eman zuen “toskanar oinarri bat eman ziezaietela”. Argi dago XVI. mende amaiera al­dera zutabe klasikoetan oinarrituz eraiki­tzera behartu egiten zutela. Eta, hain justu, korutik gertu dauden az­ken bi ostikoek '''''kapitel klasikoak''''' dituzte. ==== Bergarako Santa Marina ==== Anaia Migel Aranburu bera izan zen '''Bergaran''' bertako San Pedro elizaren garaikidea izan zen '''Santa Marinako''' eliza azter­tzeaz arduratu zena. Al­di berean, Az­koitiko elizaz ardura­tzen zen '''Andres Leturiondo''' maisuaren zuzendari­tzapean hasia zen 1542an. Santa Marinako lanak, San Pedrokoak bezala, luzatuz joan ziren eta beste maisu ba­tzuekin jarraitu behar izan zuten: '''Pedro Estibururekin''' (1552‑1559), '''Pascual Iturrizarekin''' (1559‑1563) lehenago Eibar­ko lantegia zuzendu zuen, '''Joan Emasabelekin''' (1563‑1575), '''Gaspar Balzola''' (1575-1581) eta beste ba­tzuekin. Az­ken txanpa '''Her­nando Loidiren''' zuzendari­tzapean egin zen, '''1607'''an bukatuz, data hau delarik lan guztia anaia Migel Aranburuk gainbegiraturikoa. Hala ere, 40 urte beranduago (1648) Madrilgo mezenas bati lanen konpon­ketarako diru lagun­tza eska­tzen zi­tzaion, “eliza itxi zeneko zureria eta oholak kaltetuak eta ustel­duak bai­tzeuden baldintza klimatikoen eraginez”.<ref>Mª I. ASTIAZARAIN, ''Arquitectos guipuzcoanos'', I, 115. or.</ref> Santa Marinaren elizak altura bereko '''''hiru habearte''''' ditu, diametroz 1’68 m-ko zutabeak dituena, '''''atikadun oinarri''''' baten gainean eta '''''kapitel doriko''''' batekin koroatuak daudelarik. Habearte nagusiak 10 m neur­tzen du eta alboetakoek, 5’45 m, eta distan­tzia hau bera dute habearteek. Atzeko '''''koruak''''' ostiko sendo eta ar­ku burudunek eu­tsitako hiru habearteak har­tzen ditu bere baitan. Kanpoal­dean, eraikina prismaz­ko '''''kontrahorma''''' indar­tsuetan itsa­tsia dago eta hego-mendebal­de eta ipar-ekial­dean, berriz, bi '''''ar­kupetan''''' kokatua. ==== Az­koitiko Santa Maria ==== Az­koitiko hiribil­duak, aurreko mendeetatik, bazuen eliza ba, '''Antigua''' edo '''Bal­dako Andre Maria''' izenekoa. Eliza berri bat eraiki­tzea erabaki zen 1528 al­dera: gaur egungo '''Santa Mariaren''' parrokia‑eliza dena. Planoak 1528an diseina­tu ziren. Honetaz hiru maisu arduratu ziren: jadanik aipaturiko '''Pedro Lizerazu''', '''Pedro Alzega''', Soreasuko San Sebastian elizan ere lan egin zuena, Az­peitian, eta '''San Joan Arteaga''' delako bat, inondik ere 1512 inguruan Calahorran Santiagoren kapera nagusiaz ardura­tu zena. Badirudi 1540‑1547 urte bitartean lanez '''Pascual Arrandolaza''' arduratu zela. Bera hil­tzean hainbat ar­kitek­tok esku hartu zuten, 1559an, lana Bergarako Santa Marinarako planoak eman zituen '''Andres Leturiondoren''' eskuetan gel­ditu zen arte. Lana '''1564'''an bukatu­tzat eman zen. Eliza berriak sute bat jasan zuen urte gu­txi ba­tzuk beranduago eta ondorengo urteetan berritu beharra izan zen. Altura bereko '''''hiru habearteko''''' '''areto oinplanokoa''' da, aipamena egiten ari garen eliza mota hauen kanonei dagokienez. Harroin atikadun eta zokalo prismatikoen gaineko kapitel dorikoko '''''zor­tzi zutabe zilindriko handik''''' eusten dute sabaia. Euskarrien garaiera 14 m-koa da. Kapitelen gainetik ar­kuak tarte jakin batetik irteten dira. Zabaleran 9’82 m-koa den habearte nagusiko '''''gangak''''' pe­txina gaineko kupuladunak dira; alboetako habeartetakoak (5’52 m-koak) ar­ku apaldukoak dira eta bertara kapera ba­tzuk ireki­tzen dira. '''''Koru garai''''' batek Elizaren zabalera osoa har­tzen du, hiru ar­ku beheratuko aurreal­de batean oinarriturik. Zor­tzi zutabeez gain hormari itsa­tsitako zir­kuluerdi-formako ebakidura duten '''''ostikoek''''' eta angeluzuzeneko ebakidurako kanpoko kontrahormek lagun­tzen diote gangari eusten. Logikoa dirudi, Mª Asunción Arrazolak uste duen bezala, '''Errenazimentu al­derako''' itzu­lia Leturiondo maisuak eman zuela pen­tsa­tzea, izan ere Bergarako Santa Marinan ere bera izan bai­tzen Gotikotik estilo berrirako trantsizioa erabaki zuena. ==== Az­peitiko Soreasuko San Sebastian ==== [[File:Soreasuko eliza barnealdea.jpg|thumb|Soreasuko elizare barnealdea.]] Az­koitiko elizaren garaikidea da '''Az­peitiko Soreasuko San Sebastian''' parrokia berria. Hemen ere bada 1534an '''Pedro Alzegari''' agindu zi­tzaion elizako lanen berreraikun­tza baten hasieraren berri ematen duen dokumenturik. Hainbat maisu etorri ziren bata bestearen segidan, lan honetaz 1541ean '''Domingo Olozaga''' arduratu zen arte; honek ordea, Her­naniko elizarekin kontratu bat sinatu ostean 1545ean Az­peitiarekiko bere konpromisoak bertan behera utzi zituelarik. Hasitako lanen gel­dotasunak Udala bilera garran­tzi­tsu bat egitera behar­tu zuen 1568ko urriaren 7an, bertan, egina zegoen eraikinaren zati bat aprobe­txatuz eliza berri baten eraiki­tzeko erabakita. Iruñeko Go­tzainaren onespena lortu zuen eta lan berria '''Pedro eta Martin Armendiako''' hargin maisuei agindu zitzaien. Hauen hautatzean, 1570eko urrian, elizak habearte bakarra ala hiru izango dituen erabaki­tzeko uzten da. Egia esan Iruñeko Go­tzain Don Diego Ramirezen ideia izan zen, Az­peitira 1568an eginiko bisitaren ondoren ahol­ku hau eman zuena, eliza berrian ''“diseinuaren arabera hiru habeartetakoa egitea, eta ez zedila habearte bakarrekoa egin sortu zitez­keen arazoak zirela eta, eta oinarritu behar zireneko pilareak biribilak izan zitezela eta errematean jar­tzen ziren diseinu eta aginduekin bat etor zitezela”''.<ref>I. ELIAS ODRIOZOLA, O.c., 27. or.</ref> Haiek berak dira 1571ko urriaren 2an Udalaren onarpena eskuratzeko aur­kezten duten diseinu xehean zehazten dutenak: ''“hiru habeartetako eliza, habearte bakarrekoa baino hobea da, bai betikotasunerako nahiz horrelako eraikin baten osperako eta inongo norbanakoren kalterik gabe, gainera erabilgarri eta mesedegarriagoa da norbanakoaren­tzat zein orokorrerako, zeren eta pilare toralak txikiagoak egingo dira eta bi pilare-erdiak kendu eta burual­deko hormara gerturatuko dira, eta hori dela eta burual­dea itzal handikoa eta zabala gel­dituko da eta delako elizak lehenagokotik duen horretako zabalera eta luzera berean gel­dituko da, eta abar.”'' Aizar­nan, Zestoan, Deban eta Seguran esku hartu zuen '''Martin Armendia''' Errezilgoa maisu oso preziatuak berak erabaki zuen eta altura bereko '''hiru habeartetako''' eliza baten diseinua aur­keztu zuen, elizaren neurriak, luzeran, zabaleran eta altueran zehaztuz eta euskarri zilindrikoetan burual­dearen ondoan zeuden “bi pilare-erdien” eral­daketa, eraikin osoan zehar geroago eraiki behar­ko zirenak guztira zor­tzi '''''zutabe doriko''''' zoragarri nolakoak izango ziren erabakirik. Proiek­tu hau gauzaturik ez zen berehalakoan ikusi. Lan honen aurrean bata bestearen segidan hainbat hargin aritu ziren (Migel Bolivar­koa, Joan Apoitakoa, Pedro Mendiolakoa) eta hauek, Armendiaren diseinua gauzatuz joan ziren, ez ordea auzi haserrekorrik gabe, eta hauei zor zaiena da ziur asko '''''gangen''''' eraikun­tza; berau XVII. mendera arte amaitu ez zen lan luzea izan zen. Habearte nagusiak 8’30 m-ko zabalera du eta alboetakoek 4’50 m-koa, habearteak 6’45 m-ko luzerarekin, presbiteriotik gertuen daudenak izan ezik, 10’90 m neur­tzen baitute. Absidea poligonala da; eta elizaren oinetan Az­koitikoaren an­tzekoa den '''''korua''''' eraiki zen. ==== Eibar­ko San Andres eliza ==== [[File:San Andres Eibar.jpg|thumb|San Andres eliza. Eibar.]] Eliza kolumnario mota honen jaio­tza eta garapenean kasu berezi eta irakasgarria da '''Eibar­ko San Andres'''. Etengabeko haz­­kunde demografikoak (1551n 250 biztanle bazituen) Eibar­ko “elizateko” Kon­tzejua elizaren handitzearen beharra proposa­tzera behartua zegoen 1499an, bere zain­tza “elizaren harremanak eraman izan eta eramaten dituen” '''Olasotarren etxeko''' jaunaren eskumenean zegoelarik. Elizaren eraikun­tzarako, hiribil­duak Jaunari (on Joan López Ganboakoaren Ahaide Nagusiari) honako hau eska­tzen dio: ''“que dexe a la dicha yglesia para ello las dos tercias partes de los dichos diezmos que son menester; el cual dis que non lo ha querido nin quiere faser, poniendo a ello sus escusas e dilaciones yndebidas”''.<ref>Auzi honen inguruko dokumentazio guztia Valladolideko Errege Kantzelaritzaren Ar­txiboan eta Simancaskoan dago, R.G.S., 302. znb. (Javier ELORZA MAIZTEGUI‑ren aip., ''Eibar: Orígenes y evolución. Siglos XIV al XVI''. Eibar­ko Udala 2000, 152‑167 or.)</ref> Auzia Errege Kon­tzejura eraman zen eta az­kenean jaun-zaindariak etsi egin behar izan zuen. Baina, gaia eliztarrek nahi baino gehiago luzatu zen eta lokalaren estutasunean jarraitu behar izan zuten, aspal­ditik Kon­tzejua bil­tzen zeneko ar­kupearen mol­daketa batez baliaturik. Deba Behereko hainbat elizetan parte hartu zuen eta jatorriz Mutrikuarra zen '''Pascual Iturriza''' maisuaren zuzendari­tzapean jarri ziren lanak, 1538‑1540ean hasi ziren arte. Eta nahiz eta ''“Maese Pascual tenía en su compañía cinco o seys hombres de su oficio”'', 1548an Eibar­ko lana utzi egin zuen alboko Elgoibarren lan egiteko. Lanek jarraitu zuten eta gur­tza bere onera etorri zen, '''1558'''an sinatu bai­tzen, ikusi genuen bezala, erretaula handiaren kontratua '''Andres Arao­tzekin'''. Bere seme '''Joanek''' 1572an jarraitu zuen eta XVII. mendearen hasierara arte ez zen bukatu lana. '''Berezitasunak.''' Eibar­ko elizak baditu hainbat berezitasun. Horietako bat, ohiko eliza kolumnarioetan ager­tzen ez den '''''guru­tzadurako habeartea''''' izatea; bestea, bere '''''kapitelak''''' '''estilo ezberdinetakoak''' direla; ba­tzuk dorikoak dira eta besteak korintioak; hurrengoa eta bereziena, bere '''''norabidea''''' al­datu zi­tzaiola. Eliza beti bezala presbiterioa ekial­dera begira zuela hasi zen eraiki­tzen. Gero, XVII. mendearen hasieran al­deran­tziz­ko norabidea ematea erabaki zen: oraingo burual­dea '''mendebal­dera''' dago eta XVII. mendean jada eraikia zegoen. Horregatik kapitel dorikoak (lan­keta zaharrena dutenak) atzeko zutabeetan gel­ditu dira; eta korintioak, berrikien eginak direnak, aurreal­dean daude, guru­tzadurarekin batera. Altura bereko '''''hiru habearteetatik''''' erdikoak zabaleran 8 m neur­tzen ditu eta 4 m alboetakoek. Habearteak neurri ezberdinetakoak dira: guru­tzadurakoak 9 m neur­tzen ditu, ondorengoak, 4’40 m eta koru az­pian (hiru habearteak har­tzen dituena) 6’20 m. Eibar­ko San Andres elizako '''''gangak''''' izar-guru­tzadurak dira, lotura oso konplexuekin, eta edertasun handiko gil­tzarrietan domina handiak dituztenak, bereziki koruko gangetan kokaturikoak, esan dugun bezala, zaharrenak direlarik. '''''Hiru absideak''''' poligonalak dira. Kanpotik ikusirik, nahikoa goian kokaturiko bere '''''leihateak''''', '''''tran­tseptu''''' guztiz irtena, '''''kontrahorma''''' soilak eta paramentu '''''guztiz la­tzak''''' dituen eliza hau '''euskal eraikuntza estiloaren paradigma''' da bere historiako une honetan­txe. ==== Tolosako Santa Maria ==== '''Tolosako Santa Maria''' eliza estilo honetan '''handienetariko bat''' da. 1501ean erre zen beste baten ordez zegoen eliza hau, XVI. mendearen bigarren erdian eraiki­tzen hasia (1548) eta '''XVIII.aren amaieran''' bukatua; hain justu, 1789ko urriaren 9an Joan Baz­kardoren erretaula ederra iren­tsi zuen beste sute ikaragarri bat nozitu, eta gerora XIX. mendean '''Silvestre Perezen''' egitura jarri zen ordez­ko: jaspez­ko bal­dakino baten az­pian al­dare nagusi bat,1820an derrigorrez­koa zen bezala, guztia estilo neoklasiko batean. Jasokundearen koadro bat ere jarri zen, Antonio Zabala bergararrak margoturikoa. Ziur asko eliza kolumnario honen ar­kitek­to arduraduna '''Martin Agirre''' maisua izan zen, lanak '''1559'''tik '''1581'''ra arte berak zuzendu baitzituen; alboko Ibarrako elizaz ere arduratu eta Donostiako San Bisenetakoa ere aztertu zuen urte horietan. Luzeran 59 m, zabaleran 34 m eta altueran 31 m neur­tzen dituen Tolosako eliza handi horretan ikuslearen arreta erakar­tzen dute segurtasun arrazoiak direla eta 2 metro eta erdiko diametrora iristen diren eta astuntasun eta liraintasunik ezaren inpresioa sor­tzen duten Silvestre Perezen berri­tze lanean gizenduriko '''''sei zutabeek'''''. Altura bereko habearteak izar-itxurako '''''guru­tze-gangaz''''' estalirik daude, habearte nagusian erdi-puntuko ar­kuak eta albokoetan ar­ku zorro­tzak daudelarik. Sei zutabe sendoz gain, karga bota­tzeko balio dute hormei itsa­tsiriko harroin erdiek ere. Erdiko habearteak 11’40 m neur­tzen ditu, eta albokoek 6’63 m, luzeran 10’80 m-ko habearteekin. Kanpoal­dera, fa­txadak '''''atari ederra''''' bistaratuz, '''''dorreak''''' eta '''Martin Karrerak''' (1761-1764) diseinatutako '''''kanpai‑horma''''' airosoak jadanik al­di barrokoan gaudela adierazten du. Baina alboetako hormak guztiz dira soilak “kolumnario” estiloan. ==== Irungo Junkaleko Andre Maria ==== Irungo zaindaria den Junkaleko Andre Mariak eliza zoragarri bat du, hiribil­du horretan. Ez dakigu zaharraren toki berean dagoen ala tokiz al­datua den. Errenazimentuko beste euskal elizetako bat da, bere eraikun­tza ustekabean luza­tzen dena –kasu honetan ia mende bat– eta, horren ondorioz, '''''hainbat al­ditako''''' eraikun­tza eta hainbat ezaugarri estilistiko dituena. Proiek­tua, edo gu­txienez bukatzeko erabakia 1587tik 1605era arterako ordainketa-eskuti­tzak sina­tzen zituen '''Domingo Legarra''' maisuarena da. Hemen, XVI. mendeko urteetan ongi sarturik egonagatik, az­kenean gotikoa hasten da, Joan Baz­kardoren erretaula bat (1647) jarri zeneko presbiterioko pilareek erakusten dutenez. Eliza kolumnarioen artean az­ken hau '''ezohikoa''' da, erdiko bi tarteetan baino ez dituelako '''''hiru habearte''''' berdin, presbiterio eta koruko zatia habearte bakar batekoak baitira. Nahikoa ditu, beraz, '''''bi zutabe guru­tze-gangari''''' eusteko al­de bakoi­tzean (1’65 m-ko diametrodunak); presbiteriokoa mendearen az­kenal­dian eman ohi zena oso korapila­tsua da. Harriz­ko ganga hauek indarra gal­du zutenez, zementuz­ko gangez ordez­katu ziren XX. mendearen hasieran. Eliza mota honetako erdiko habearte zabalenetako batek, 14’50 m neur­tzen ditu; eta alboetakoek 4’60 m, habearteak, berriz, 9’17 m-koak dira. Kanpoal­dean, irten samarrak diren '''''kontrahormak''''' ikusten dira. '''''Idi-begiak''''' XVII. mendea oso aurreratuan ireki ziren, beirateak jarri zireneko leiho ba­tzuk, halaber. ==== Zumarragako Santa Maria ==== '''Zumarragako''' kristau-el­karteak zortea du bi eliza zahar gorde­tzean. Menditik lautadara jaisteko eskatu zuten, 1565ean, bertako bizilagunek, gaur egun “Antigua”, “ermiten katedrala” deritzon parrokia. Zaindari-jendearen al­detik aur­ka azal­du ziren. Baina az­kenean, bizilagunen al­de eba­tzi zen auzia. Ordurako, haz­­kunde demografikoak gur­tzarako toki berri eta zabalak eska­tzen zituen toki haietan eraiki­tzeko modu berria ezar­tzen hasi ziren. Lanak 1578an hasi ziren eta '''Santutu Arresti''' eta '''San Joan Altuna''' maisuei eman zi­tzaiz­kien. Honen herio­tzan '''Joan Agirrek''' hartu zuen bere lekua (1600); baina honen lanak ez ziren apaizgoaren eta Kon­tzejuaren gustukoak izan eta, auzi luzeetan hasita, elizaren amaiera hamar­kada luzez atzera­tu zen. Horrek guztiak ez zuen erago­tzi '''''sei euskarri''''' biribileko harroin atikadunak, ekinoetan arrabak dituzten kapitel dorikoak eta bar­nean '''''bal­koi jarraikia''''' duen altura bereko '''''hiru habeartetako''''' eliza eder eta zabal bat egiteko. Erdiko habearteak 7’20 m neur­tzen ditu, alboetakoek 5’35 m, eta habearteek 5’60 m. ==== Debako Santa Maria ==== Debako Santa Maria eliza, bere '''jatorri gotikoa''' ez­kuta­tzen ez duen Gipuz­koako beste eliza handienetako bat da. Bazen XIV. mendeko eliza bat, sarrerako ar­kupea egiteko defen­tsako gaztelu zahar baten dorrea aprobe­txatu zuena. XVI. mendeko eraikin berriaren­tzat '''Joan Arostegi''' maisuaren diseinua jarraitu zen, Gorosabelek dioenez, eta 1629an '''Joan Martinez Olaetak''' amaitu zuen. Jada 1554rako lan garran­tzi­tsuak eginak ziren. Aurreko eraikin al­diko hormak gordeta, aurreko horma‑bular gotikoak zor­tzi '''''zutabe klasiko''''' handiz ordez­katu ziren, alboetako habearteak erdikoaren altuera berera igoz. '''''Az­piko korua''''' eta bi kapera egitea ere erabaki zen. '''Martinez Arrona''' maisuak 1554 eta 1557 artean erdiko habeartea estali zuen. Lanak hasi zituen 1557 eta 1575 bitartean, kapera nagusian '''Migel Armendiaren''' diseinuan oinarrituz '''''guru­tzadura''''' egin zen; eta honen herio­tzan, bere lehengusu '''Pedro Mendiolak''' amai­tu zuen aipaturiko kapera. Mende erdi bat baino gehiagoko lanaren emai­tza 37 m x 22 m dituen eta Gipuz­koako altuenak diren hiru habearte berdineko '''eliza kolumnario itzel''' bat da. Nagusiak, 7’20 m neur­tzen du, eta alboetakoek 5’30 m. Habearte nagusiari baino ez dagokion '''''abside oktogonal''''' bat du. Bere '''''zor­tzi euskarri''''' zilindro bakarrekoetan (az­keneko biek koruri eusten diote) oinarri atikadunak eta kapitelak doriko‑toskanoak dituela. '''''Gangak''''' abera­tsak dira ter­tzelete eta nerbio gotikoetan. Garaiera handi samarrekoak direnez, ez da erraza harriz­ko gil­tzarri eta filigranen edertasuna estima­tzen. ==== Segurako Jasokundeko eliza ==== Segurako Jasokundeko elizan alboetako habearteen zabal­tze eta al­txa­tze lanak 1564an hasi ziren. Horretarako, Burgosko katedraleko '''Joan Vallejo''' ar­kitek­toaren lagun­tza eskatu zen; eta lanak egiteko Az­peitiko lanak zuzendu zituzten '''Domingo Urrestarazu''' eta '''Martin Armendia''' hargin-maisuei agindu zi­tzaien. Hamabi urteko epea eman zi­tzaien baina gero 1580ra arte luzatu zi­tzaien. Jatorriz '''gotiko estilokoa''' zen, ziur asko XIV. mendekoa. Beharbada horregatik estua egiten da kapera nagusia elizaren zabaltasunarekin al­deratuz. '''''Hiru habearteak''''' zabalera ezberdinekoak dira (10’50 m-koa erdikoa eta 6’75 m-koak alboetakoak) baina altuera berekoak. Lehenengo zutabe pareen fusteetan oraindik gorde­tzen dira jatorriz­ko habearteetako ar­kuak bil­tzen zituzten '''''kapitelak'''''; eta presbiterioko ar­ku formeroei eusten dioten euskarri gotikoetan, aipaturiko kapitelen altuera berean ikus daiteke kapera nagusia lehenengo zutabe parearekin lotu behar zuen '''''toral ar­kuaren''''' hasera. Euskarriei dagokienez, ez da zilindro bakarren araua jarrai­tzen. Bere '''''sei zutabeetatik''''' az­ken biak soilik dira doriko‑toskano ordenako klasikoak, koruari eusten diotenak; beren harroinak handiak dira, ebaketa angeluzuzenekoak. Beste lau zutabeen fusteek mol­durak egoki­tzean kapitel bi­txiak sor­tzen dituzten angeluetan itsa­tsiriko zutabe­txoak dauzkate. '''''Gangek''''' fintasun handiko trazeria aberats bat bistara­tzen dute, oso gil­tzarri apain eta guzti. '''''Absidea''''' ok­togonala da eta kapera nagusi modura dagoen beste tartearen ondoren jarria dago. Denborarekin kanpotik ikusten ziren '''''bi kapera''''' gehitu zi­tzaiz­kion, horietaz gainera '''''kontrahorma''''' handiak ere nabarmen ager­tzen dira.<ref> L. LOPEZ DEL VALLADO, ''Arqueología Monumental Cristiana en el País Vasco''. Euskal Ikaskun­tzaren Lehen Kongresua, 755. or.</ref> ==== Idiazabalgo San Migel ==== '''Idiazabalgo San Migel''' eliza ere errenazimentu estilo honetakoa da, baina '''XVII. mendekoa'''. Bere '''gurutze-gangak''' hiru tartetako espazio bat muga­tzen duten harroin lauki eta kapitel dorikoak dituzten lau zutabe zilindrikok eu­tsita daude. '''''Zutabeek''''' 1’52 m-ko diametroa dute. Erdiko habearteak 8’10 m neur­tzen du eta '''''poligonoz­ko abside''''' batean amai­tzen da, eta alboetako habeartek 3’70 m besterik ez dute, 7’25 m-ko habearteekin. Hiru habearteen zabalera osoa hartuta, 1709an goiko '''''koru''''' bat eraiki zen, ar­ku apalduen bidez lotutako az­ken zutabeei jarritako gehigarri ba­tzuetan oinarriturik. Gangen oinarria, zutabe txiki itsa­tsiak dituen '''''kontrahormekin''''' osa­tzen da, barrual­dean zir­kuluerdi-formako egituraz eta kanpoal­dean angeluzuzenez. <center><nowiki>* * *</nowiki></center> === Habearte bakarreko elizak === [[File:San Joan Bataiatzailearen eliza Hernani.jpg|thumb|San Joan Bataiatzailearen eliza, Hernanin.]] Nahikoa da eliza kolumnario hauei buruz esandakoa, habearte bakar bateko beste elizak deskriba­tzeko beharrik gabe, dagokion neurrian estimatzeko zenbatekoa zen gogoa eta zein zen lanaren izaera XVI. mendeko gipuz­koarren aldetik; gogora di­tzagun, besterik gabe, '''XVI. eta XVII.''' mendeetan errenazimentuaren pareko seriotasun eta edertasunez sortuz joan ziren haiek. Beraien historia Mª Asunción Arrazolak dagoeneko kontatu eta deskriba­tzen du hamaika dokumentuz jan­tziriko lanean. Hauek izan ziren delako elizak: Her­naniko San Joan Bataia­tzailea eliza (1540‑1595), Zestoako Andre Mariaren Jaio­tzakoa (1550-1594), Usurbilgo San Salbatore (1556‑1596), Zarauz­ko Santa Maria Erregina (1563‑1600), Plen­tziako Santa Maria (1532‑) eta Orioko San Nikolas (1563-1596). === Eliza kolumnarioak Biz­kaian === ==== Abandoko San Bizente ==== Abandoko San Bizente XII. mendetik izen bereko elizateari egokitzen zitzaion Bilborekin el­kartu zen arte, eta gaur egun beraren erdian aur­ki daiteke. Beste toki askotan bezala, orain ikusten dugun eliza baino lehen on Velak, lehen Aialako Kondearen oinordeko zen Garci Galindezek sortutako an­tzinako eliza bat zegoen Abandon, Erdi Aroaren amaieran gotikorantz garatuko zena ziur asko. Denborarekin auzo sakabanatu samarrak zituen herri bat bilakatuz joan zen Abando, '''1890'''eko uztailan '''Bilboko''' hiribil­duak mul­tzo guztia zurgatu zuen arte. Eliza, gaur egun ikusten dugun bezala, '''''zaz­­pi urtekoa''''' (karlisten lehenengoa) izena eman zi­tzaion gerran jasan zituen erasoen ondorioz, '''1840'''an emandako berrikun­tzaren emai­tza da. '''''Zabal samarra''''' da: luzeran 37’87 m neur­tzen ditu eta 28 m zabaleran. Altuera bereko '''''hiru habearte''''' ditu, harroin atikadunak eta kapitel dorikoak dituzten '''''zor­tzi zutabe''''' zilindriko, 1’40 m-ko diametrokoak, eta '''''izar gangaz''''' estal­tzen dena. '''''Abside eta kontrahormak''''' kanpoal­detik ditu. Habearte nagusiak zabaleran 7’20 m neur­tzen ditu eta alboetakoek 5’30. Badu hiru habearteren atzeal­dea har­tzen duen '''''koru altu''''' bat. Agian aurreko elizarena izango zen '''''ate gotikoa''''' gorde­tzen du. Aurreal­de nagusia oso garai dagoen horma‑hobi batez konpondua dago, al­de banatan erdi-puntuko ar­kuen bitartez amaiera jasaten duten kontrahormak dituelarik '''ar­kupea''' estaliz, '''Joan de la Peñaren''' lana (1556) da. Elizaren eraikuntza-lanek gu­txi gorabehera mende bat iraun zuen, '''1650'''ean '''Martin Ibañez de Zabil­dea''' maisuak bere estal­kia erabat itxi zuenera arte. ==== Elorrioko Guztiz Garbia ==== [[File:Sortzez Garbiaren barrualdea Elorrio.jpg|thumb|Sortzez Garbiaren barrualdea. Elorrio.]] Elorrioko Guztiz Garbiaren eliza 1459an hasia zen egiten eta kaperak 1506an gehitu zi­tzaiz­kion. Egungo eliza 1550az geroztik '''Pascual Iturrizaren''' diseinuaren pean egin zen handi­tzearen emaitza da, honi berriz, bere egitekoan,1566tik 1589ra bitartean alboetako habearteak estalarazten ari zen '''Andres Mendraka''' maisuak jarraitu zuen bere arduran. Beste maisu batek, '''Martin Omarrek''', hain zuzen bukatuko zuen erdiko habeartearen estal­tze lana '''1595''' al­dera. Katedral handietan bezala, '''mende bat eta erdi''' luzatu zen eraikun­tza baten fruitua izan zen, beraz. Gaur egun ikusten duguna '''Euskal Herriko eliza handienetariko''' bat da; luzeran baditu 43’68 m eta zabala bezain altua da: 26 m. Bere '''''hiru habearteek''''' hiru tarte dituzte eta burual­dea oktogonala nahiko korapila­tsua da eta habearte nagusiaren zabalera har­tzen du. Eta hainbat al­derdi apaingarri bi­txien bidez nabarmen­tzen da, hala nola '''''“zutoihal leihoak''''', '''''sabai''''' '''''leihoak''''', '''''errotuluak''''', gil­tzarriak eta '''''kapiteletan''''' irudi polikromatuak, Euskal Herrian parekorik ez dutenak, Eibar­ko San Andres elizakoak baino askoz gorago jarririk”. Oso lirainak dira bere '''''lau zutabe''''' zilindrikoak, diametroz 1’50 m dutenak. Luzeran habearteek 9’20 m neur­tzen dituzte, '''''guru­tze-gangaz''''' estaliak. ==== Zamudioko San Martin ==== Zamudioko San Martin elizak lehen begiradan harridura atsegin bat sor­tzen du bere '''''harlanduen''''' estereotomia bikaina dela eta. Altura bereko '''''hiru habearte''''' ditu, lau tartez eginak, 1’05 m diametroko ebakidura biribila duten '''''sei zutabe''''', plinto altu hexagonal eta kapitel toskanoak taulamendu mol­durazio bat duen atikadun harroina. '''Ar­ku''' toralak eta formeroak zorro­tzak dira, eta bere '''gangak''' er­zdunak. Gangen diseinu fin honek eta euskarrien liraintasunak '''xumetasun eta arintasun''' zirrara atsegina sor­tzen du. Habearte nagusiak 7’05 m-ko zabalera du, alboetakoek 3’40 m-koa, habearteen luzera 7’05 m-koa delarik. Habearte nagusia '''''abside poligonalean''''' amai­tzen da; eta '''''koru altu''''' batek beheratutako hiru ar­ku dituzten bi zutabek eu­tsiriko hiru habearteen hondoa har­tzen du. Elizaren bar­nean '''1545'''eko data ageri da; baina igel­tsuzko gangak 1748an kokatu ziren, Gabriel de Elorriagaren lanak dira eta aurreko lanaren il­dotik ez dira asko al­den­tzen. '''''Dorrea''''' ere '''neoklasikoa''' da, '''Joan Bautista Belaunzaranen''' diseinuaren arabera al­txaturikoa.<ref>BIZ­KAIA. ''Arqueología. Urbanismo y arquitectura histórica'' (Bilbo, 1989), I, 300. or.</ref> ==== Arteagako Jasokundea ==== '''Arteagako Jasokundeko''' eliza ere, XII. mendean eraikia, an­tzekoa da. Errenazimentuko eliza hauen eredua jarraituz '''1600'''ean berreraiki zen. '''''Gurutze-gangei''''' eusten dieten '''''lau zutabe''''' zilindriko ditu. Elizaren oinetan dagoen '''''koruak''''' hiru habearteen zabalera har­tzen du. XVII. mendearen hasieran amaitu zuten baina geroztik zaharberritu eta al­daketa ba­tzuk jasan ditu. Habearte nagusiak 6’75 m-ko zabalera du; alboetakoek 5’60 m neur­tzen dute; habearteak 8 m-koak dira. Kanpoko kontrahormen artean daude kaperak, sarrera kanpoko '''''ar­kupetik''''' dutela. Elorrioko '''Guztiz Garbia elizak''' bezala, '''''bi sarbide''''' ditu: bata, nagusia, elizaren atzeal­dean, koruaren az­pian, '''''atari barroko''''' bat duelarik; eta beste sarrera, Epistolaren al­detik, ataria '''''erromaniko alderakoa''''' duena, eliza zaharraren hondarra dena zalan­tzarik gabe. Hirugarren sarrera, Ebanjelioaren al­deko horman eta gotiko estilokoa, gaur egun hormaz estalia dago. Bada, halaber, Epistolaren al­deko hormari eta zati batean baita sarrera nagusikoari ere '''''eran­tsiriko ar­kupe''''' bat. ==== Mar­kina‑Xemeingo Santa Maria ==== Mar­kina‑Xemeingo Santa Mariaren jatorria, diotenez X. mendeko Hiri Gutunean aipa­tzen den '''Xemeingan''' izeneko lehen “monasterio” batean dago. Litekeena da kokapen honetan al­txatua izatea '''XVI. mendeko''' eraikina, bere hedaduran 1.120 m karratu eta guzti; ziur asko hauxe izango da '''Euskal Herriko elizarik zabalena'''. '''''Eraiki­tzeko modu berri''''' honekin zer lortu nahi zen ondoen erakusten duena ere bada: '''konpartimendurik gabeko zabalune handi bat'''. Aurreko eraikinetatik ezer gel­ditu ez denez, oinplano berrikoa dela uste izatekoa den eta dokumentu dezente duen eraikun­tza honen tratua 1510ekoa da. Hargin maisuen lehenen­go izenak 1545‑1555ekoak dira: Martin Albisuakoa zen garran­tziz­koena, Rodrigo Albiz eta Migel Elorriaga lagun­tzaile zituelarik. Gangen eraikuntza fasea (1564) Bergarako Santa Marinan egindako lanagatik ezaguna dugun Joan Emasabel maisuari dagokion fasea da. Badirudi eliza honen eraikun­tzak ez zuela eten aipagarririk izan. Eta XVII. mendeko lanak eran­tsitako zatiei dagoz­kie: korua, sakristia, dorrea eta abarri. Ez dakigu eraikina diseinatu zuenaren izenik. Baina beste lanen inguruan ditugun datuen arabera, oso litekeena da Emasabel izatea elizaren eredua erabaki zuena. Bere hedadura guztiak angeluzuzen ikaragarri bat estal­tzen du: 37’80 m luzeran, 28’50 m zabaleran eta 19 m altueran absidea kontutan izan gabe. Esparru handi hau ''hiru habeartetan'' lau tartez eta 1’85 m-ko diametroa duten hiru zutabeko bi lerrotan banaturik dago. Habearte nagusiko gangen tarteek gu­txi gorabehera 12’25 m x 9’50 m neur­tzen dute. Kareharri landuz­ko ''zilindrikoz­ko zutabeek'', hauek ere zilindrikoak diren plintoen gainean al­txatakoek, kapitelen bitartekari­tzarik gabe jaso­tzen dituzte erdiko gangetako ar­kuak. Gainera, alboetako habeartetakoak metro bateko lodiera duten kanpoko hormetan sostenga­tzen dira men­tsulen bidez kanporako irekigune apurrak. Guru­tze gangen diseinua oso ezberdina da, konkordunak dituztelarik eta gangarik korapila­tsuena oso beranduko data duena korukoa izanik: 1619‑1623. Eliza handi honek ''bi sarbide'' ditu: nagusia, elizaren oinetan, ia erabil­tzen ez dena, bi kontrahorma lodiren arteko 8 m-ko argia duen ''horma-hobia ikaragarri'' bat da eta hauetako batek dorrera igo­tzen den helize-formako eskailera bat du. Alboko beste sarrera, ''bikoiztua'' da eta hau ere bi kontrahormen artean ireki­tzen da. Espazio bateratua. Mar­kina‑Xemeingo eliza hau bertatik ikusteak, ziur asko hemen aipatutako ale guztietatik, hunkipenik sakonenaz eta garbitasunik handienaz sentiarazten du mota honetako elizen artean espazio nagusi bateratua. Iluntasuna da bere gabezia nagusia, zeren eta Epistola al­deko tarteetara irekitako erdi-puntuko leiho txiki batzuk baino ez baititu batez. ==== Ger­nikako Jasokundea ==== Biz­kaiko ar­kitek­tura gotikoari buruz­ko kapituluan adierazi dugu, osagai gotiko asko izanagatik ere, ez ginela eliza ba­tzuetan gel­dituko, eraikun­tza al­derdirik begi bistakoenak XVI. mendeari eta Errenazimentuko espirituari zegokionak zirela-eta. Ger­nikako Jasokunde elizarena horrelako adibide bat dugu.<ref>Eliza honetaz, bere aurrekoez eta, oro har, Ger­nikako Erdi Aroko historiaz, dokumentuetako ezer gu­txi esan daiteke, gauza jakina den bezala, bertako ar­txiboak 1937ko apirilean hiribil­dua sun­tsitu zuen sute eta bonbardaketa tamalgarrian desegin bai­tziren.</ref> Eliza honen historia luzea eta gorabehera­tsua da. Bere eraikun­tzari buruz­ko lehenengo berriek 1418ra garama­tzate; baina sute bat jasan zuen 1470ean eta honen konponketaren ondoren beste bat jasan zuen 1521ean. Santiago Emparan maisuak hasi zuen berreraikuntza 1518an. Baina bere diseinua XVI. mendeko hirugarren hamar­kadan al­datu egin zen, Foruako hargin Martin Basagoitiari egindako lehen ordainketak dokumentatzen direnean. Elizak, altueran irabazi egin zuen baina argirik gal­du gabe, bost leihate handi egin bai­tzitzaizkion, lau alboetako hormetan eta bat aurreal­dearen erdian. ''Gangez'' estali zen, korapila­tsuak guru­tzadura fal­tsuak baino ez zirelarik; eta ''hiru habearteak'' diametro ezberdinetako ''zor­tzi zutabe'' zilindrikoen gainean kokatu ziren: 1’56 eta 1’35 m arteko diametrokoak. Az­ken zutabe parearen gainean eraiki zen ''korua'' berrogeita hamar urte beranduago. Lanak ez ziren bukatu XVIII. mendera arte<ref>F. SESMERO, “Tres siglos de historia de Guer­nica”.'' Tres estudios sobre Guer­nica y su comarca''‑n (Bilbo, 1970), 96‑07. or.; J.A. ARANA MARTIJA, Santa María de Guer­nica. T.V.n., 163‑164 znb., 1988.</ref>. ==== Beste eliza ba­tzuk ==== Honen an­tzera, “areto‑elizen” kronologia normalari dagokionez ezohikoa den beste kasu bat '''Errigoitian Idiubalzagako Santa Maria''' izeneko elizarena da; gaur egun hiru habearte berdin dituena baina agirietan azal­tzen denez, behin baino gehiagotan berriro eraiki zen. Badakigu oraingo eliza honen aurreka habearte bakar batekoa zela, gangarik ez zuela, dorre bat ere bazuela eta XVIII. mendearen amaieran egoera galgarrian zegoela. Gaur egun ikusten duguna ia erabat berritua izatearen emai­tza da, XIX. mendearen hasieran egina.<ref>Durangoko lanen maisu zen Martin Etxabururen diseinuaren araberako berreraiketa 1816an hasi zen. Ikusi Eneko PEREZ GOIKOE­TXEA, ''Monografías de Pueblos de Biz­kaia. Rigoitia'' (Bilbo, 1993), 143‑148. or.</ref> Biz­kaian eredu honi dagoz­kion elizak ere ikus daitez­ke, Guenesen, habearteetako batean gorabeheraren bat bal­din bada ere garaieran, '''Gal­dakaon, Arratzun, Amoroton, Aulestin'''... inola ere, guztiak XVI. mendekoak ez direla jakinaren gainean gaudelarik. '''Amorotoko''' San Martin parrokia bazen, adibidez, XV. menderako jada, baina baliteke bere egungo egoeran, bere hiru habearte eta bi zutabe-ilara toskanarrak 1798az geroztik burutu zen berreraiketa baten emai­tza izatea. === Eliza kolumnarioak Nafarroan === ==== Cintruenigoko San Joan Bataia­tzaile ==== [[File:Joan Batailatzaile Zintroniko.jpg|thumb|San Joan Bataiatzaileren eliza.]] Cintruenigoko San Joan Bataia­tzailea parrokia ere mota honetako eliza handitako bat da. Eta '''XVI. mendeko''' lehen urteetan hasi baziren ere eraikuntza-lanak, hainbat al­ditatik igaroz mende beraren bukaera arte luzatu ziren. Aurreko eliza erraustu ondoren, lau tartetako eliza berri bat bururatu zuen '''Iñigo Zarra''' maisuari dagokio lehen diseinua. Lehen etapa hau, lana tasatu zenean, 1520an amaitu zen, eraikuntza-lanak 1577ra arte gel­ditu zirelarik. Orduan mar­kinarra zen '''Pedro Aulestiren''' zuzendari­tzapean hasi ziren berriro lanak, Martin Urizar eta '''Pedro Nabaskuesen''' lagun­tzarekin eta hauek, gangak eta estal­kiak modu egokian buka­tzen dituzten tasa­tzaileen iri­tziz. Dudarik gabe maisu hauei zor zaie eraikinaren egungo itxura; nahiz eta elizari, XIX. mendean, tarte bat gehiago eran­tsi eta habearte nagusian zegoen korua kendu zi­tzaion, presbiterioaren eskuinetara eramanez. Gaur egungo egoeran baditu altuera bereko '''hiru habearte''', '''hamar zutabe zilindrikoz''' mar­katuriko bost tarte, atikadun harroinak dituztenak, plinto altuak eta kapitel toskanoak. Zutabeak 1’55 m-ko diametroa dutenak dira. Erdiko habearteak 8’75 m neur­tzen ditu eta alboetakoek 5’95 m. Habearteak ia 6 m-ra iristen dira, presbiteriotik gertuenekoak 8 m-koak izanik. Alboetako habearteen burual­deek 3’45 m-ko sakonera dute. Aurreko mendeetako Euskal herriko ohiko elizekin al­deraketak eginez harrigarria gerta­tzen den espazio hau izar '''''gurutze-gangaz''''' estal­tzen da, tarte bakoi­tzean diseinu ezberdin bat duten nerbio zuzen eta okerdunak txandakatuz. '''''Absidea poligonala''''' du, aurreko kapituluan aipatu dugun Esteban Obray‑ren Errenazimentuko erretaularekin. Eliza handi honek '''''bi sarbide''''' ditu: bata habearte nagusiaren atzeal­dean eta bestea Epistolako habeartean. ==== Cascanteko Jasokundea ==== Cintruénigotik ez oso urrun, beste eliza handi hauetako bat bisita daiteke: '''Cascanteko Jasokundeko''' parrokia. Biak ere '''Joan Lopez Soroa''' eta '''Luis Garmendia''' eta '''Anton de Albiztur''' Tuterako harginen diseinuaren arabera eraiki ziren '''1527''' eta '''1558''' urte bitartean. Mende beraren bukaeran konponketa lanak egin beharrean gertatu zen. Ia altura bereko '''''hiru habearte''''' ditu, '''''zilindroz-formako zor­tzi zutabe''''', harroin altuak, mol­durazio gotikoa eta kapitel erdi-jonikoak eta izar '''''gurutze-gangak'''''. Zutabeak 1’50 m-ko diametrokoak dira. Erdiko habeartearen zabalera 8’35 m-koa da eta kapera nagusian amai­tzen da. Alboetako habearteen zabalera 6’20 m-koa da, eta habearteak 7’30 m-koak presbiteriotik gertuen daudenak izan ezik; hauek 8’35 m-ra iristen dira. Eliza handi honen barrual­dea, duela gu­txi berreraiki beharrean gertatu zen, '''1939'''an gertatu zen ustekabeko '''sute''' baten ondorioz. Berreraiketa honek korua, euskarri zilindrikoak eta terzeletedun gangak ukitu zituen; baina jatorriz­ko diseinuaren begirunez egin zen. Hasierako eraikinetik '''''harlandu erregularrez­ko''''' kanpoko hormak, Epistolako habeartearen '''''atariak''''' ar­ku eskarzanoa du eta Lehen errenazimentuan ohikoak ziren Ebanjelarien irudiak dituzten men­tsuletan oinarri­tzen den '''''gurutze-ganga­txo''''' bat gorde­tzen da. Inguruko hormari itsa­tsitako '''''kontrahormak''''' zir­kuluerdi-formako ebakiduraz­koak dira, kanpokoak berriz, ertz angeluzuzeneko profilez­koak. == Estilo berriaren zabal­kundea eta habearte bakarraren al­daera == Arte historialariari kez­ka nagusi bat sortzen dio gotiko‑errenazimentuko asmakizun hibrido honek izan zuen '''zabal­kunde eta sakabanaketa geografiko''' ikaragarriak. Gaztelaren bi alderditan soilik, G. Weisek gai honi buruz bere alemanez­ko monografian aipa­tzen dituenak (argaz­ki eta oinplanoaren diseinuarekin), ehun bat “Hallenkirchen” izatera iristen dira. Eta Barrio Loza eta Moya Valgañónek, beren al­detik, halako berrehun eraikun­tza baino gehiagoren inbentarioa egin zituztela aitor­tzen dute. Bistakoa da, '''euskarri zilindriko bakarreko estal­ki gotiko batekin''' el­kar­tzeak XVI. mendeko euskal ar­kitek­turari nolabaiteko izaera berri bat ematen bazion, ar­kitek­turako historialarien arreta bereziaren merezimendua jaso­tzen duela “eliza kolumnarioen” '''berariaz­ko balioa''' eta bere “areto‑elizen” izendapenak, eta, ikuspuntu teknikotik zein ulermen espazialetik, '''altuera bereko hiru habearteko''' elizak izatean da­tza. === Habearte bakarra === Hau horrela dela jakinik, hiribil­du ba­tzuetan Eliza handi hauek al­txa­tzen zituzten bitartean, beste asko '''habearte bakar an­tzeko elizak''' eraiki­tzen jardun zutela aipa­tzea komeni da. Eliza zabalenetara muga­tzearren, hemen gogoratuko ditugu lehen aipaturiko Gipuz­koako sonatuenak eta Mª Asunción Arrazolak ''Gipuz­koako Errenazimentuari'' eskainitako ikerlanean ager­tzen dituenak. '''Araban.''' Hiru habeartetako eredu hau Gasteiz­ko San Bizenten eta Gesal­tzan baino ez dugu aur­kitu, '''burual­de laua duten habearte bakarreko''' elizak, gu­txi gorabehera, bere zabaleraren luzera hirukoi­tza dutenak baitira ugari. Bi Lautadetako parrokietan ohikoa da hiru tartetako elizak ikustea, besteak beste: '''Iregi, Etxabarri Urtupiña, Okina, Arbulo, Biloda, Alesbes, Zerio, Adana, Urabain, Gereñu''' eta '''Albeizen'''. Baina, badira txikiagoak ere, '''''bi tartetakoak''''', '''Ar­kauten, Arta­tzan, Subilan, Bolibarren, Txin­txetrun, Martiodan, Ale­txan''' eta '''Erroitegin'''. Hauetariko ba­tzuk '''''abside oktogonal edo poligonaletan''''' amai­tzen dira, esaterako, '''Arangiz, Mendibil, Ilarra­tza, Lapuebla de Labar­can''' eta '''Bilarren'''. '''Biz­kaian.''' Behaketa bera egin daiteke Biz­kaian al­di horretan eraikitako habearte bakarreko elizei dagokienez. Barrio Loza berak egindako iker­keta sakonean, areto‑eliza mota hau mende hartan lortu nahi zen ideala zela suposa­tzen du eta irtenbide ugari asko eraku­tsiz erdi bidean gel­di­tzen ziren saio askoren bitartez bila­tzen zena zirudiela. '''''Habearte''''' bakarreko elizaren eredua, ''kontrahormen artean'' '''''kaperak''''' ''dituelarik'', aretotik gertuen dagoena '''Berriatukoa''' da. “Adibide honetan eta beste ba­tzuetan –'''Ispaster, San Bizente de la Sonsierra, Briñas...''' esatekoa da, egin ahala, '''nahia eta ezina''' zuzendu zirela”.<ref>''El modo vasco...'', 315. or.</ref> === Errenazimentuko manierismoa === Hiru habearteko areto‑eliza handien izendapenak, bere ezaugarri diren euskarri zilindriko bakarrak eta guzti, hiribil­du bakoi­tzeko zaindari, kon­tzeju eta apaizgo mailan ondoko hiribil­duarekin lehia­tzeko gosea piztuz, kristau-el­karteetan sorturiko '''eraiki­tzeko grinaren''' ideia bat ematen badu, garai horretako maisu eraiki­tzaileengan, lehendik eraikita zeuden elizak '''osa­tzeko eta eder­tzeko''' izan zuten '''sormen sena''' ere ez zen azal­du gabe gel­ditu. Errenazimentuko haizeek eta ondoren zetorren manierismoak berrikun­tzak iradoki zizkien zaindari eta ongileei elizetan, koruetan, atarietan, eta hilobietan irekiarazten zituzten kaperetan. Eliza kolumnarioen '''bikaintasun eta soiltasunak''', ia guztiak XVI. mendeko bigarren erdian al­txatu zirenak, ez digu garai horretan gure herrial­dera '''errenazimentuko manierismoa''' iri­tsi zela ahaztarazi behar. Eta berari ematen zaiz­kio eredu berrietako adieraz­pen-aukerak, '''''kalostrak''''' eta kateamendu geometrikoez zulaturiko '''''karelak''''' ager­tzen dituzten '''''koruak''''', euskarri il­daskatuetan ezarritako '''''ar­ku''''' apalduak eta eskulan bikaineko '''''eskulturak'''''; eta, halaber, ar­ku apalduez, kasetoiak dituzten ganga trenkatuekin, hainbat motatako armarri eta erliebeekin '''''kaperak apain­tzeko''''' moduak ere, askotan '''platereskoaren mira''' diruditenak.<ref>J. ZORROZUA, ''El arte del Renacimiento en Alava'' (Gasteiz, 1999), 33. or.</ref> === Laburpena === ==== Artea, izaera edo idiosinkrasiaren isla ==== Euskal Herriko Eliza gotikoei buruzko gure aipamen honen barruan eliza kolumnarioen mul­tzo hau parte jarri nahi izan badugu, '''artea''' al­di jakinetan '''herri baten idiosinkrasiaren isla''' izan daitekeela behin eta berriz esateko balio digulako izan da; tipologia al­detik, berezitasunez, hainbat kulturatako osagai tekniko eta soziologiko berdinez oso bal­din­tzatua dagoen ar­kitek­tura-artea bada ere. Zergatik errotu zen horren sendoki Baskonian Europan ezezaguna ez zen “areto‑eliza” mota hau? Az­karate maisuak eran­tzun bat adi­tzera eman digu: “Euskal izaerak '''soiltasun eredu''' bat txertatu zuen XVI. mendeko artean. Maisu flamenko eta mudejarrek eginak ziren XV. mendeko forma gotikoen garapenean suma­tzen den fun­tsez­ko apaingarriz­ko kon­tzeptuen aurrean, euskal­dunak bere saiakeraren indarra '''eraikun­tza onetan, sendoetan''' ondo burututako lanaren ''handitasunetan'' eta '''espazioaren zen­tzu''' horretan jar­tzen zuen eta, batez ere, Erdi Aroko sentipenekin hain gogor kontrajar­tzen den horretan”. Ez da zaila gerta­tzen eliza kolumnario hauen tankeran eta euskal­dunon herri- eta identitate-ezaugarrien artean lotura aur­­ki­tzea: '''''agindutako lanetan lehentasuna ematea sendotasunari eta gogortasunari, eraginkortasunari, pragmatismoari eta soiltasunari'''''. '''Baliagarriaren al­deko jarrera'''. Ohar honek ez du kontraesanik sor­tzen al­di horretako euskal arteak, neurriren batean, Lehen Errenazimentuan gainez­ka egin zuten egitura alaiak hartzen baditu; baina plastikaren alor hauetan, bai figuratiboa nahiz apaingarriz­koa izan, esaterako Araoz eta An­txieta euskal­dunek nagusitasuna lortu zuten tokietan ere, nekez hitz egin dezakegu Gaztela, Aragoi edo Andaluziakoaren ezberdina den Baskoniako estilo batez. Monumentuak eta ar­kitek­turazko lekuak aztertuz, historialariek '''euskal gotiko''' batez hitz egin behar izan dute; baina inork ez du '''''“euskal platereskoaz”''''' hitz egiteko tentaziorik sentitu. Honek agian esan nahi du '''erabilgarria den arteak soilik''' eguneroko eta gizarte-bizi­tzako beharretatik, erabileratik eta aginduetatik gertu dagoen arteak baino ez dituela isla­tzen eragin biziak, '''euskal arimaren''' '''ezaugarritzat''' har daitekeenak. '''Al­derdi ekonomiakoa.''' Baskoniako landa elizak orokorrean Gaztela eta Asturiaskoak baino zabalagoak eta garran­tzi­tsuagoak direla ikusirik, '''Jovellanosek''' bere Diarioan bere harridura adierazten zuen, eta, berak “erral­doi” edo “katedral” izendapena ematen zien eliza eta zutabeen neurrietan, herri oparoago eta bizi­tza maila goragoko baten adieraz­pena ikusten zuen. '''Alderdi ekonomikoaren''' eragina izan daitekeen horri buruz eta Gipuz­koako areto‑eliza kopuru handiaren islari dagokionez, esan dezagun, euskal ekonomiaren historialariek az­pimarratu dutenez, XVI. mendearen bigarren erdian Flandesko gerrek motel­arazi zutela Biz­kaian haz­kunde demografikoa, '''Gipuz­koan''', aldiz, Fran­tzia eta Ingalaterrarekin egiten zuten salerosketa biziari eusteko, manten­du egin zen '''hazkunde demografiko handiena''', eta horren ondorioz gur­tzarako leku zabalagoen behar handiagoa sumatu zen. Az­kenik, Fer­nando Chueca Goitia ar­kitek­toak bere al­detik kontutan hartu beharreko beste al­derdi bat erasten du: “Baskoniak, '''ertilariak baino eraiki­tzaile gehiago''' dituen lur honek, neurri eta gardentasun handiko elizak eraiki­tzeko baliabiderik sirtzen zuen, eta halako eraikun­tzako elizak duda-mugarik gabe onar­tzea, oso berez­koa du”.<ref>F. CHUECA GOITIA, ''Arquitectura''. A.H. XI.ean, 348. or.</ref> == Bibliografia == ARRAZOLA, Mª Asunción: ''El Renacimiento en Guipúzcoa. I.go libk.: Arquitectura''. 2. argit. (Donostia, 1988).</br> BARRIO LOZA, J.A.‑ MOYA VALGAÑON J.G.: ''El modo vasco de producción arquitectónica en los siglos XVI‑XVII''. KOBIE‑n X, II. libk. (1980)</br> BARRIO LOZA, J. A.‑ MOYA VALGAÑON J.G.: ''Los canteros vizcaínos (1500‑1800). Diccionario biográfico''. II. zatia. KOBIE, 11. znb., 1981, 173‑282. or.</br> CHUECA GOITIA, F.:'' Arquitectura del siglo XVI''. A.H. XI.ean.</br> ECHEGARAY, Carmelo de: ''Monumentos religiosos de Guipúzcoa'' (Bar­tzelona, 1921).</br> ELIAS ODRIOZOLA, Imanol: ''Iglesia parroquial de San Sebastián de Soreasu de Az­peitia'' (Donostia, 1993).</br> JOVELLANOS, G. Melchor de: ''Diarios''( ''Memorias íntimas'') (Madril 1915).</br> LOPEZ DEL VALLADO, L.: ''Arqueología monumental cristiana en el País Vasco''. Euskal Ikaskun­tzaren Lehen Kongresua (Bilbo, 1919-1920), 765‑771. or.</br> SCHUBERT, Otto: ''Historia del barroco en España'' (Madril, 1924).</br> SESMERO, Francisco: ''El arte del renacimiento en Vizcaya'' (Bilbo, 1954).</br> SESMERO, Francisco: ''Tres estudios sobre Guer­nica y su comarca.'' Bilbo 19</br> URIARTE, Castor de: ''Las iglesias‑salón vascas del último período del gótico'' (Bastida, 1978).</br> V.V.: ''Catálogo Monumental de la Diócesis de Vitoria'' (C.M.V.). III. libk. ''Ciudad de Vitoria'' (Gasteiz, 1968).</br> V.V.: ''Catálogo Monumental de Navarra''. I.go libk. ''Merindad de Tudela'' (Iruñea 1980).</br> V.V.: ''Monumentos Nacionales de Euskadi''. 3 ale. Eusko Jaurlari­tza, Kultura Saila, 1985.</br> WEISE, Georg: ''Die spanischen Hallenkirchen der Spätgotik und der Renaissance'' (Tübingen, 1953).</br> YBARRA Y BERGE, J.: ''Catálogo de monumentos de Vizcaya''. 2 ale (Bilbo, 1956).</br> == Erreferentziak eta oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|2}} 83ulkyo471bk59septsnkdjdujoneur 0 2840 11189 8409 2019-07-10T08:05:19Z Xabier Cañas 1211 /* Anbrosio Bengoe­txea */ wikitext text/x-wiki == Testuingurua == === Erreforma Katolikoa eta Urrez­ko Aroa === Historialariak ohartu dira Europan eta Espainian, bereziki, XVI. mendearen erdial­dean bai politikan eta bai erlijioan gertatu zen giro-al­daketaz. Karlos enperadoreak aitortu zuen heresia protestantea desegiteko eta enperadore katoliko baten agintepeaz Inperioa batzeko ahaleginak porrot egin zuela eta bertan behera utzi zuela, eta tur­koen meha­txuetatik Europa kristaua aska­tze saioak huts eginda. Erlijio-gerrek XVII. mende ongi aurreratura arte iraun zuten eta Espainia barruan sartuta zegoen. Toleran­tziaren haizeak ufaka hasiak zirela ere egia da eta Wesfaliako Bakean oinarriz­ko puntua zein izango den suma­tzen hasia zenik ere bazen: “cuius regio, eius religio”. Baina, iberiar penin­tsulan artean ezinez­koa zen halako amaiera sumatzea. Europako estatuetan, politikan monarkia absolutista joerakoek aurrera egin zuten sendo­tze bidean. Espainiak bere baitan ixtera egin zuen eta erregearen aginpidean '''Felipe II'''.aren erregeal­diak mar­katu zuen gailurra eta baita nobleziaren al­detik botere politikoaren sakabana­tzeko xedeen amaiera ere. Mende horretan erlijioan ar­nasten zen giroaz era berezian arduratu behar dugu, katolikotasuna beroa baitzen eta, Baskonian bezala, gainerako Espainia osoan ere erlijio katolikotik jaio baitzen sormen artistikoari dagokion guztia. '''Kontrarreforma''' esan izan zaion horren lehen fasea, az­ken batean, '''erreforma katolikoaren''' al­di luze baten bukaera izan zen (beste ba­tzuek '''katolikotasunaren zaharberri­tzea''' diote), eta horretan Kon­tzilioa izan zen garran­tzi handiko erdigunea, zeren eta, beranduegi iri­tsi zenez, ezin izan bai­tzuen galarazi Elizaren zatiketa, '''erreforma protestantea''' izeneko mugimendu bereiz­lea. ==== Aro baten argi-ilunak ==== [[File:Antxietaren taila.png|thumb|Antxietaren taila]] Gezurra badirudi ere, Espainiako historialariarentzat iberiar penin­tsulako letra eta arteen “Urrez­ko Aroa” inkubatu zeneko garaia zen eta guretzat '''euskal ikonografiaren “urrez­ko mendea”''' izendatzera ausar­tzen garen aldi hori akats handi bat zen eta hispaniar erresumekin etena egin zen al­dien. Felipe II.aren erregeal­dia garaipen ain­tza­tsuengatik nabarmendu zen, baina, baita porrot eta huts egite ugarirengatik ere. Nagusi­tza politikoa ez zen Gaztela pobretuz baizik lortu eta fede katolikoaren segurtasuna, kalbindar eta islamdarren aurrean ez zen bermatu '''Inkisizioaren''' bitartez baino, honek guztiak indarren eta pozbideen xahu­tze izugarri bat ekarri zuelarik. Zuzentasunez hitz egin da “gu­txi-asko arrazionalismo filosofikoak eta burgesia kapitalistak mol­datutako”<ref>V.V., Introducción a la historia de España. (Madril, 1971), 330. or.</ref> Europako herrial­deetan sor­tzen ziren joeren aur­ka Felipe II.ak ezarri zuen norabide al­daketaz. Hispaniako gizarteko maila gorenetan, bederen, Errege Zuhurraren herio­tza, arin­dualdi moduan hartu zen. Felipe II.ak, bere botere eta guzti, ez zuen asmatu bere erresuma gerraren, zorren eta gainbeheraren zurrunbiloan harrapaturik gelditzea eragozten.<ref>Henry KAMEN, Felipe de España. Siglo Veintiuno Argit. 1997, 340. or.</ref> Baina gaitz horien kon­tzien­tzia orokorra ez zen hurrengo mendera arte hartuko. Bitartean, ekonomiari zegokionez, sortuko zuten bizitzeko lain Mundu Berriko urreak sortzen zituen irabazietatik; politikari zegokionez, an­tzinako erresumak eta “Espainiako” aginpidezko batasunaren gainetik zegoen errege boterearen harrotasunetik, eta erlijioari dagokionez, berriz, Trentokoaren ondoren, heresien garaipenak sor­tzen duen pozetik eta dotrina katolikoa sendo­tzetik nahiz moralaren eraberri­tze eta diziplina-sentimendu orokorretik. Baskonian. Hala ere, Fran­tzia al­deko Euskal Herria aipa­tzerakoan ezin daiteke gauza bera esan, zeren eta kalbindarra den erregina baten garrak, Albreteko Joanarenak, gehiengoz katolikoa den Nafarroa Behereko populazioa etengabeko gerraz aztoraturik eduki baitzuen. Pirinioen az­piko Baskonian gainbehera demografikoa mendearen az­ken al­dera nabarmendu zen eta krisial­di ekonomikoa areagotzen hasi, eta XVII. mendean lehertu ziren beronen ondorioz­ko gizarte gataz­kak. ==== Monar­kia eta eliza ==== Artean ere, XVI. mendearen hirurogeiko hamar­kadan, erlijioan eta gizartean giroa itxaropentsua eta baikorra zen, bizigarria arte ekimenetarako. Besteak beste, Trentoko Kontzilioaren eta Pio V.a eta Gregorio XIII.a aita santuen politikaren ondorioz­koa izan zen, '''elizaren eskubide eta askatasuna''' onartua izatearen eskakizuna, kristau-zerbi­tzuan, kudeaketan eta bizi­tza zibilean hierar­kia katolikoaren aginpideari zegokion guztian, nahiz eta horren ordez, Felipe II.a '''“pase regio”''' delakoari eusten saiatu zen, Elizaren kargu nagusiak errege aul­kiari leialtasuna frogatu zioten per­tsonei emanak izan zitezela eskatu eta lortuz. Herriaren eta eliz jendearen al­derdi askotan, benetako bizimodu ebanjeliokoak beti lagungarri izan ez zuen erlijio-suhartasuna nabarian azal­du zen eta santutasun goreneko per­tsonaiengan forma bizigarria hartu zuen, eta horren ondorioak kulturan eta arte munduan ere agertu ziren. ==== Lehen Errenazimentua –platereskoa–, Errenazimentu klasikoa ==== Georg Weise historialari alemanak adi­tzera ematen duenez, Felipe II.a etorri eta gu­txira, 1560 al­dera, Trentoko Kon­tzilioaren az­ken etapan “bat‑bateko” etena eman zen: '''Errenazimentu betea''' gerora '''barroko al­dia''' izenez ezagutzen denarekin bereizten duena. Italian eten hau ageriagoa da Espainian baino. Euskal Herrian Errenazimentuak gehiago iraun zuen eta, aurreko atalean esan bezala, ez da erraz '''Lehen Errenazimendua''' eta '''Errenazimendu klasikoa''' bereizten dituen mugak zehazten, zeren eta lehenbizikoa '''platereskoarekin''' lo­tzea normala dela kontuan hartuz, gruteskoak eta min­tzaera horren beste apaingarriak aur­ki­tzen ditugu, '''Errenazimendu hel­du''' baten ordez­ko gisa izendatu behar ditugun artelanak eta lan-mul­tzoak uztai­tzen eta osa­tzen. == Tran­tsizioko pintura == '''Artelanak eta ertilariak'''. ''Gotikotasunaren mugak gaindi­tzeko ahaleginak suma­tzen zaiz­kien margolanak mia­tzetik hasiko gara, kronologia orientazio modura hartuz. Bestal­de, XVI. mendearen erdial­dera iri­tsiz gero, artelanei buruz­ko dokumentu ugari izaten hasi garenez, has gaitezen arte historia hau ertilarien izen berezietan oinarrituz aurkezten, lehenago sarritan gaiz­ki gordetako artelanen barruko azter­ketak uzten ziz­kigun zalan­tzak eta ezin zehaztuak behin betirako gaindituz. Italiako Errenazimentu manieristan, 1550ean zeha­tzago esanda, argitaratu zen Italiako Arte Historiaren lehen lana –Giorgio Vasari‑ren '''''Bizi­tzak'''''– nolabait ere, '''''artelan''''' eta '''''estiloen''''' historia baino gehiago '''''ertilariena''''' izango dena. Adibide bera jarraituko dugu hemen eta, batez ere, ertilarien izenez baliatuko gara XVI.go data aurreratu horretatik gure historia kronologikoki muga­tzeko eta bidera­tzeko. '''Lurral­dea'''. Beste al­de batetik, gremioen antolaketak eta bertako ertilarien lantegiek mende honetara bitartean izan duten eta oraindik ere duten garran­tzia kontuan izanda, gure ikerlana Baskoniako hainbat lurral­deetara heda dezakegu, haietan ardura berezia jarririk, nahiz eta jakinaren gainean gauden zenbait ertilariren­tzat, garran­tzi­tsuenen­tzat batez ere, Euskal Herriko hainbat probin­tzietan lan tratua egitea erago­tziko zien mugarik ez zutela izan. '''Pintura eta eskultura'''. Historialari ba­tzuk aipatu dute, margolanen ondoan, XVI. mendean, euskal eskulturek garran­tzi eta kalitate hobea duela dirudiela. Iriz­pide hau bat dator errealitatearekin, Kantabria al­deko probin­tziei buruz­koa bal­din bada, batez ere, baina ez da hain zeha­tza gerta­tzen Nafarroako erresuman pen­tsa­tuz, non margolariak gu­txiestea badirudien, bertako ikerlarien merezimenduz­ko lanari es­ker, orain­tsu agertuz joan diren dokumentuak ez ezagu­tzeak ekarri duen ondorioa. Nafarroa izango da, beraz, Goiz Errenazimentuko margolariei buruz­ko aipamena egiten hautatu dugun eskual­dea. === Nafarroako margolari eta lantegiak === ==== Ororbia maisua ==== [[File:Ororbiako Juan Santuaren erretaula.png|thumb|Ororbiako Juan Santuaren erretaula]] '''''Ororbiako San Julian parrokiak''''' du Nafarroan XVI. mendearen lehen erdial­dean margotu ziren ohol mul­tzo estimagarrienetako bat. Eliza XV. mendekoa da, baina inola ere ez zen bukaturik izango hurrengo mendearen lehen hamar­kadak baino lehen. Dataz 1530ekoa<ref>C.M.N., V, 2, 459. or.</ref> izan daitekeen '''erretaula''' hiru gorputz eta bost kalez osatua da, eskulturak eta margolanak nahasturik dituelarik. Lehen gorpu­tzeko ohol margotuek Urrez­ko Legendatik ateratako San Julianen bizi­tzako eszenak azal­tzen dituzte: oreina santuari bere gurasoak hil­tzera doala berri emanaz, San Julianen emazte berari giza hil­ketaren berri ematen, eta abar. Bigarren solairuak Kristoren Haur­tzaroko pasadizoak azal­tzen ditu; goiko solairuan, Gizakundea, Birjinaren Ikustal­dia, Abdon eta Senen santuen artean Haurrarekin Birjina, Jaio­tza eta Ager­kundea. Atikoan Guru­tzil­tza­tzearen irudiak. '''Ororbiako Maisu''' ezezagun honek konpromisoz­ko '''estilo bat''' ager­tzen du, germaniar‑flamenko eta errenazimentuaren italiartasun joerako eraginen artean. Badaki konposaketa simetriaren bidez oreka­tzen; kontaketa maite du; paisaietan ardura azal­tzen du eta beroien gainean nabarmen­tzen ditu irudiak; hauetan berriz keinuen dotoreziak nahiago ditu; eta gozatu egiten du bere ar­kitek­turan, perspek­tibaren iker­ketan; horrek guztiak adierazten du Italiatik iri­tsitako joera berrien ezagu­tza izan zuela margolariak. Baina, al­di berean, eta mendearen lehen urte hauetan ohikoa zen, zan­tzu hauek Flandes eta Alemaniatik iri­tsitako beste ba­tzuekin nahasten dira: xehetasunetarako isuria, konposaketaren osagai guztiak lan­tzen ditueneko zehaztasuna, per­tsonaien jan­tzien tolesdura urratuek eta paisaien hondoek eragin bat iradoki­tzen dute, Durero eta Flandesko rafael­dar margolarien estanpetakoa.<ref>P.L. ECHEVERRIA GOÑI, Voz “ORORBIA” . G.E.N.an, (Iruñea, 1990), 422‑428. or.</ref> ==== Joan Bustamante ==== Beharbada, nafar margolarien artean '''Joan Bustamante''' hartu behar­ko da, bere belaunal­diko iaioena delako. Honen lanik onenetako bat '''Uharteko San Joan Bataia­tzaileren errenazimentuko erretaularen''' margolan-mul­tzoa da. Ertilari honek, 1553ko testamentuan, erretaula hau ordain­tzeko falta ziren 120 dukatez hitz egiten du; eta Iturmendiko Katalina, margolariaren alarguna 1555ean parrokiarekin tratu bat egitera iri­tsi zen, eta, esa­ten duenaren arabera, lan hori 20 bat urte lehenago bukatu zen (c. 1535 edo 1536).<ref>Margolana 804 dukat zahar eta zilarrez­ko 9 erreal eta erditan izan zen tasatua. Joan Bustamante berak margolanarekin batera egin zuen eskulturari buruzko tratuaz ez da ezer­txo ere esaten.</ref> Zizur Nagusikoaren garaikidea izan behar duen Uharteko erretaulak bere bigarren solairuan lau ohol ditu margoturik: Gizakundea, Mariaren Jaio­tza, Ager­kundea eta Elizan Sar­tzea; erdiko horma-hobian dagoen taila Birjinaren Koroa­tze da. Atikoan berriz, Nekez­ko Bidearen eta Guru­tzetik Jaisteari buruz­ko margolanak, Maria eta San Joanen artean Guru­tzil­tzaturiko Kristo baten tailaren saihe­tsean. Joan Bustamanterengan ezaugarri az­pimarragarriak dira: ''marraz­kigin­tza'' mendera­tzea eta ''margo hunkigarrien'' konposaketa. ''Konposaketek'' garai horretan hispaniar lantegietan bana­tzen ziren grabatuetan oinarriturikoak dirudite. Guru­tzetik Jai­stea mul­tzoaren­tzat, adibidez, eredu bat Marcantonio Raimon­di‑ren estanpan aur­kitu zuen. Guru­tzea sorbal­dan eramatearen eszena Zizur­ko erretaularen berdin‑berdina da. Bestal­de, Gizakundearen eta Jaio­tzaren efek­tu berezietan azal­tzen den maisuaren ''italiartasunez­ko estiloan'' ez dira oihar­tzun flamenkoak falta. Zizur Nagusiko Erretaula. Benetako monumentu mul­tzoa den Zizur Nagusiko erretaula bestea bezain garran­tziz­ko eta balio­tsua da. [[File:Roke santua, Orio.png|thumb|Roke santua, Orio]] Lau gorpu­tzeko eta bost kaletako erretaula da, eta hamabost ohol margotu erakusten ditu, izan ere, erdiko kalean erdiko hiru ni­txoetan eskulturak ditu. Aul­kian, Juan Bustamantek Nekal­diko bost eszena margotu zituen. Lehenbiziko gorpu­tzean, elizaren zaindari den San Andresen bizi­tza eta martiri­tza konta­tzen da; bigarrenean, Birjinaren bizi­tza; atikoko bi oholek al­de batean Santiago eta San Roke ager­tzen dituzte eta San Migel eta San Julian bestean. Zizurren Joan Bustamanteren estiloan areagotu egiten da ''ukitu espresibista. Italiar eta Eskandinaviar ezaugarrien'' nahastea, konposaketa korapila­tsuenganako nolabaiteko zaletasunari eta per­tsonaien mugimenduari lotuta dago. Larritasun hau argi asko gel­di­tzen da aul­kian gara­tzen diren eszenetan. Beste bereizgarri ba­tzuk ere baditu Joan Bustamantek, ''margoen bizitasuna'', eta gizonez­koen irudietan, zer­txobait behartutako jarreren al­derako zaletasuna, ba­tzuetan biz­karrez ikusten direlarik; gorputz indar­tsuak eta sakonuneak dituzten aurpegiak, eta baita Errenazimentu ondorengo al­dietan desagertuz joango den nolabaiteko “horror vacuia” ere. Galar­ko erretaula. Agirietan ez azal­du arren, Galar­ko (Espar­tza) erretaulako margolanak Joan Bustamanterenak direla esan daiteke. Banku baten gainean (eskulturadunak) bi gorputz zuti­tzen dira, bost kale (eskulturak dituen erdikoa bar­ne delarik) eta hiru gorputz dituen atikoa. Denetara hamar dira margoturiko xaflak, Jesusen Haur­tzaroa, San Estebanen bizi­tza eta Nekal­diari buruz­ko gaiak dituztenak; margolan hauek 1945ean izan ziren zaharberrituak. Estiloari dagokionez badira, perspek­tibaz­ko efek­tu interesgarrietan eta per­tsonaien aurpegi eta jarreretako larritasun biziekin nahasten diren hondo-ar­kitek­tura handietan isla­tzen diren ''italiar kerak''. Hau dena, oinarriz­ko margoen bizitasun-al­derako joerari loturik, Rogelio Buendiak gaineratu zuen Joan Bustamanteren ingurumarian koka­tzen dela obra, eta oso litekeena dela bere lantegian, izan ere irudiek ez baitute Uharte eta Zizur Nagusiko erretauletan maisuaren ezaugarriak dituzten manierista aurreko luzamendurik. Angulo Iñiguezek, aldiz, Joan Bosque margolariaren lana den (Nafarroako Museoan) Burlatako San Joan Bataia­tzailearen erretaulako margolanekin zerikusirik baduela dio. Izendapenak. Gu­txienez Joan Bustamanteren ingurukoak direla esaten den margolan ba­tzuk dituena da ''Zabal­tzako Jasokunde parrokiako'' erretaula. Gauza bera esan daiteke, gaur egun Nafarroako Museoan den Setoaingo erretaulaz ere. ==== Joan Bosque ==== '''Oriz jauregiko''' (gaur egun Museoan) '''“Batailetako aretoa”''' apain­tzen zuten margolanei ere loturik ager­tzen da Joan Bosqueren izena, han baitzeuden Mühlberg‑en Karlos V.aren garaipenaz bukatu zen Saxoniako Guduko pasarteak irudiztaturik. Garai hartako grabatuetan inspiraturik daude zalan­tzarik gabe eszenak eta grisailaz eginak dira. Ematen zaien data '''1550''' al­dekoa da.<ref>F. SANCHEZ CANTON, Las pinturas de Oriz y la guerra de Sajonia. (Iruñea, 1944).</ref> Burlatako erretaula. ''Burlatako San Joan Bataia­tzailea parrokiako'' erretaulako margolanak ere Joan Bosquerenak dira, eta Foru Al­dundiak 1956an erosi eta (garai bateko Iruñeko Erruki‑ospitalean) Museoko kaperara eraman eta bertan kokatu ziren. Bankua, bi gorputz eta bost kale dituen erretaula San Joan Bataia­tzaileari eskainia dago; eta bankua eta Esteban Obray‑ren eskultura-lanak bar­nean dituen erdiko kalea izan ezik, ikonografiaz­ko mul­tzoa hainbat margolan-oholek osa­tzen dute. Erretaularen ''lehenengo tal­deak'' Bataia­tzailearen eszena ba­tzuk ager­tzen ditu: Kristoren Bataioa, santuak Herodes eta Herodiasi eginiko ohartaraz­penak, Bataia­tzailearen burua ematea –Lucas de Leyden‑en eredu bat errepika­tzen duen eszena, berau– eta Bide-erakusle Santuaren zin­tzur ebaketa. ''Bigarren gorpu­tzean'' binaka jarritako santuen konposaketak aur­ki­tzen dira. Atikoko behereneko sortan, Deikundea, Jaio­tza, Birjina Haurra duela eta San Joan Txiki, Ikustal­dia eta Epifania; erretaularen koroa­tzea berriz, aingeruz inguraturiko (Dueroren grabatu bati jarraiki) Hirutasun Santuaren­tzat jasoa dena San Lukas eta San Mateo ebanjelarien artean. Estiloagatik, Joan Bustamanterenean dela esan daiteke, Joan Bosquerenean ere suma­tzen dira ''italiar kerak eta flamenko inspirazioen'' nahasteak, ''Aragoi al­deko eskolako'' margolarien nolabaiteko eraginez osatuak. Zoladuretan eta ar­kitek­turetan perspek­tibak bistara­tze joerak eta enperadorearen modaren arabera jan­tzitako irudien dotoreziarekiko zaletasunak Italiar jatorrikoak dirudite. Hala ere, al­diz­ka egitura luzeko aurpegietako adieraz­kortasunetan, janz­keren zehaztasunetan, ada­tsen forma eta, oro har, irudien itxura eta paisaien hondoetan pintura flamenkoaren korrontearekin nolabaiteko lotura nabarmen­tzen zaie. ==== Erramun Oskariz eta bere lantegia ==== [[File:Antzaldatzearen elizako erretaularen xehetasuna, Akerreta.png|thumb|Antzaldatzearen elizako erretaularen xehetasuna, Akerreta]] Iruñeko Oskariztarren lantegitik irtendakoa da XVI. mende honetako lehen erdiko margolanen emai­tza oparoa. ''Hiru belaunal­ditan'' izan zituen familia honek ertilariak. Familia edo leinu honetako burua '''Menaut Oskariz''' izan zen; baina bere emai­tzen kantitate eta kalitateagatik gailendu zena honen seme eta oinordeko '''Erramun Oskariz''' izan zen. Bere garaikoen al­detik oso estimatua zen ertilari honi “Arma Errege” <ref>Arma liburuak gorde eta Aitoren seme agiriak luza­tzea zen karguaren egitekoa. Oskariztarren leinuari buruz­ko gehiago, ikusi Mª C. GARCIA GAINZA, Los Oscáriz, una familia de pintores navarros del siglo XVI. P.V.n, 114‑115. znb., 1969, 5‑52. or.; P. NAVASCUES PALACIO, R. Oscáriz, pintor navarro del siglo XVI. P.V.n, 1965, 26. or.; E. CASADO ALCAL­DE, La pintura en Navarra en el último tercio del siglo XVI. (Iruñea, 1976).</ref> karguaren ohorea eman zi­tzaion, beraren aurretik kargu horretan Joan Bosque izana zelarik. '''Egiarretako erretaula'''. Bere lehenengo lan estimatuenetako bat '''Egiarretako''' '''''Santa Maria''''' '''''parrokiako''''' '''erretaularako''' margotu zuen ohol-mul­tzoa da. '''Joan Landaren''' (1540) '''eskultura-lanak''' erakusten diren '''''erretaula platereskoa''''' da. Pintura lanak urte ba­tzuk beranduago eginak izan behar dute, '''1551''' eta '''1553''' artean. '''Margolanak'''. Erretaularen hirugarren gorpu­tzean kokaturik dauden pintura hauek ''San Pedroren bizi­tza eta martiri­tza'' konta­tzen dute, ''santu'' ba­tzuen irudiak ere eran­tsi zaiz­kiolarik: Fran­tzisko eta Domingo Santuak, Brixida eta Marina emakume santuak, eta abar. Dokumentua duen lehen lan honetan Erramun Oskarizek ager­tzen du '''berea duen estilo''' berezi bat, batez ere, zenbait eszenei ematen dakien larritasunean, eta per­tsonaien keinu adieraz­penak gogor­tzeko joeran kanpora­tzen den ''flamenko eraginak'' bereganatuak dituen ertilaria dela erakutsiz. Gainerakoan, ''italiartasun zale'' neurri­tsuagoa da eta irudien estilizazioan eta sakonerako ar­kitek­turekiko zale azal­tzen da. Bere‑berea duen ezaugarrietako bat da paisaien gainean nabarmen­tzen diren ''santuak binaka'' jar­tzea, oihalez, ''brokatuz eta harribi­txiz'' bere per­tsonaiak janztea eta ''oinarriz­ko margoak'', gorri, hori eta berdeak erabil­tzearen zale da. '''Aginagako oholak'''. '''''Aginagako San Pedro parrokiatik''''' Elizbarrutiko Museora eramanak izan ziren Erramun Oskari­tzek 1550a baino aurreagoko urteetan margoturiko '''zor­tzi ohol'''. Maisuaren eskuek egin zuela sumatzen den ''Nekal­diaren'' eszena adierazten da hauetako lau aletan; ''San Pedroren bizi­tzari'' eskainitako gainerako lauetan, estiloz lerroz­koagoak direlarik, bere lantegiko langileek eginak direla ematen du. '''Akerretako erretaula'''. Egiarretako lanen estilistikaz duten an­tzagatik, Erramun Okarizenak direla irizten da, '''Esteribarko Akerretan erretaulako''' errenazimentuko '''margolanak''' ertilariaren erdiko etapakoak izan daitez­keelarik. Idul­ki txiki baten gainean lehen gorputz bat al­txa­tzen da, ''Nekal­diaren'' eszenak adierazten dituzten oholak ager­tzen direlarik; bigarren solairuan gizon ''santuen irudiak ikusten dira; hirugarrenean, emakume santuen'' irudiak eta ''Mendekoste''. Margolan hauetan Erramun Oskarizek flamenkoaren eta italiarraren erdi bidean iraunez jarrai­tzen du. '''Berriogoitiko al­darea. Berriogoitiko''' (An­tsoain) '''''Santa Eulalia parrokiako''''' '''al­dare nagusian''' Erramun Oskariz aritua izango zen bere iloba '''Pedro Al­tzo''' eta '''Oskarizekin''' batera, mukulu eskulturak eta ohol margotuak nahastuzko '''''egitarau misto''''' bat osa­tzen. Bigarren gorpu­tzean bata bestearen atzetik azal­tzen dira Santa Eulalia epailearen aurrean, emakume zaindari santuaren irudia mukuluduna eta beronen martiri­tzako irudia. Hauts‑ba­besetan, Ebanjelioaren al­detik Santa Luzia eta San Ferminen margolanak gainjar­tzen dira eta kontrako al­dean Santa Barbara eta San Martin. Okariztarren lantegiko estiloari dagoz­kien margolanak dira: ''kanon luzeko'' irudiak, konposaketa osoa estal­tzen dutenak –hauts‑babeseko santuen kasuan–, edo trazu sendoko ar­kitek­turez uztaituriko eszenak. '''Arreko erretaula. Arreko San Erromanen erretaulako''' margolanak, Erramun Oskarizen lanik ''adieraz­korren'' eta ''onenekoak'' gisan har­tzen dira. '''Mazoneria plateresko'''z uztaiturik dauden lehenengo gorpu­tzeko pinturek San ''Erromanen bizi­tzako'' gertakariak adierazten dituzte: guru­tzil­tza­tzea, sutearen prestaketa, santua erregeren aurrean eta atxilo­tzea. Santuaren estatua-irudia erdieneko horma-hobian dago kokaturik. Bigarren gorpu­tzeko pinturek ''Birjinaren bizi­tza'' konta­tzen dute, Jesus Haurrarekin eseritako Mariaren eta San Joan Txiki aingerudunaren eskultura, tal­dearen al­de banatan kokaturiko oholetan. Atikoa berriz, Kalbarioaren saihe­tsetan '''''Nekal­diaren''''' eszenak dituela. Armetako Erregearen emai­tza zabalaren barruan, Arreko erretaula bere ''al­di hel­duan'' koka­tzen da, 1570.a baino lehenago... Hondoak paisaiarekin bana­tzen diren errenazimentuko ar­kitek­tura handien aurrean mugi­tzen dira per­tsonaiak. Oskarizek ''bere ezaugarri duen giza eredua'' errepika­tzen du, masail-albo irtenak eta begi gorriak, gogortasun apur bat falta ez zaion keinu berezia ematen diotelarik, karikaturarako joeran. '''Beste lan ba­tzuk'''. '''''Leteko''''' (Itza) '''''Donemiliagako parrokian''''', '''San Blasi eskainian, 1554'''ko data duen erretaulako margolanak ertilari berari zor zaiz­kiola dirudi. Baditu San Blasen zigor­ka­tze eta martiri­tzaren eszenak eta beste santuen irudiak adierazten dituzten oholak.<ref>Bi erretaula hauen xehetasun handiko deskribapena ikusi Mª C. GARCIA GAINZA, O.c., 19‑22. eta 26‑27. or.</ref> Esan beharrik ez da, Nafarroako erresuman banaturik ez dela '''erretauletako beste margolanik''' falta honako toki hauetan (''Sarriguren, Irotz, Al­datz, Zia'', eta abar.) non, badirudien Erramun Oskarizen edo bere lantegiko lagun­tzaileen eskua ikus daitekeela. ==== Migel Bakedano ==== '''Itsasoko erretaula'''. Adituek '''Migel Bakedano''' margolaria Joan Bustamanterekin batera, Nafarroan Rafaelen formen sar­tzailetzat har­tzen badute ere, eta nahiz eta '''Itsason''' (Basaburua, Nafarroa) bere lanen dokumentuetako data goiztiarra izan (1546), Iruñeko biztanle izandako ertilari hau, kronologikoki mendearen bigarren erdiko manieristen artean kokatu nahiago dugu. San Pedro zaindariaren bizi­tza ospe­tsuari buruz margotu zituen '''Itsasoko erretaulako''' hamalau oholak, nafar artea az­ken italiar Errenazimentuko sor­kun­tzetara egiaz eta behin betirako ireki zeneko frogak dira. Joan Bustamanteren eta Erramun Oskarizen '''estiloan''' aztoramendu eta margo ani­tzetatik urrutiratuz, Bakedanorengan nagusi dira ''lerroz­ko perspek­tiba'' ia guztiz mendera­tzea, konposaketan ''Rafaelen argitasuna, paisaiaren esparruari'' emaniko zabalera handiagoa eta irudien plastikotasun bilaketan, ''argi-ilunen'' arteko kontraste joko iaioa. Koadro erdia ilunpean hondoratuarekin, San Pedroren askapeneko eszenak ''Caravaggioren aurrerapen'' bat dirudi. Tamalgarria da ertilari honen dokumentuetako lanetatik Itsasoko elizako hau besterik ez gel­ditu izana.<ref>C.M.N., V, 1, 263. or.</ref> ==== Pertustarrak ==== ''manierismo erromanistaren'' eraginpekotzat hartu behar da, XVI. mendearen az­ken herenean, nahiko dokumentaturiko nafar margolari ba­tzuen jarduera, besteak beste, Pertustarrak, '''Joan Landa''' eta '''Joan Lumbier''' nabarmendu daitez­keelarik. '''Pertustarrek''', al­di horretako euskal historian hain sarritan eman ohi den margolarien beste leinu bat osa­tzen dute. '''Pedro Pertus'''. Tuterako Martin Mez­kita, Tarazonako katedraleko diruzaina zena eta '''''Tuterako katedralean''''' zegoen San Martinen kaperaren nagusiak, 1578an Zaragozan bizi zen '''Pedro Pertusekin''' tratua egin zuen, '''San Martinen erretaula''' Tourseko go­tzainaren bizi­tzari eta izen bereko Apaiz Nagusi Santuari eskainitako erretaulako margolanak egitekoa. “Ohol guztiak estilo bat bera dute, kalitate apalekoa, veneziar manierista al­derako jarrera eta margoekin eta argi‑ilun efek­tu biziekin”.<ref>C.M.N., I, 255. or.; ikusi, halaber, J.R. CASTRO, Cuader­nos de Arte Navarro. Pintura. (Iruñea, 1949), 37‑59. or.; E. CASADO ALCAL­DE, O.c., 56‑59. or.</ref> '''Migel Pertus'''. '''''Cascanteko Garaipenaren parrokian, Paulako San Fran­tziskoren kaperan''''' '''oihal''' handi bat gorde da zaindaria adierazten duena eta 1587an '''Migel Pertusek''' margotua.<ref>C.M.N., I, 51. or. eta 139. or.</ref> '''Pertusen ingurukoa''' ere izan liteke (Joan Lumbierrekoa al­de batera ez badaiteke utzi ere) San Korellako '''''San Migel parrokian''''' '''erretaula­txoko''' bankua apain­tzen duen '''''San Bartolomeren martiri­tzari''''' buruz­ko koadroa eta delako nafar herri horretan Arte Sakroko Museoak duen beste margolanen bat ere. ==== Joan Landa ==== [[File:Santa Mariko errataularen xehetasuna, Antxieta, Tafalla.png|thumb|Santa Mariako erretaularen xehetasuna, Antxieta, Tafalla]] Iruñean eta bere eskual­dean jardun zuen '''Joan Landak''' (ez da nahastu behar belaunal­di bat lehenagoko batekin, izen bereko eskulturagilearekin) XVI. mendeko az­ken hamar­kadan eta hurrengoaren hasierakoan hartu zuen ospea. Ospe hau, hein handi batean, '''''margolanak''''' egiteaz gainera, eskultura-lanen eta erretaulen '''''apain­tzaile''''', '''''estofari''''' eta '''''margolaritzan''''' tratuak egiten zituelako ere lortu zuen. Margolaritzan, bere estiloaren berezitasunak dira, aurreko al­dietakoak baino konposaketa argiagoak eta askatuagoak izatea, bere eskor­tzoak, gizonez­koetan nabarmen­tzen duen muskulatura eta kera indar­tsuen kontrastean emakumez­koen irudiei ematen dien dotorezia eta edertasuna. '''Margolanak Tafallan'''. Dokumentuetako bere lanen artean, 1596an eta 1599an egindako tratuengatik '''Tafallako Santa Marian''' daude bere margolanak. '''''Sagrarioko''''' margolanak '''Landarena'''k dira, baita '''''Joan An­txietaren erretaula''''' osa­tzen dutenak ere, Landa bera arduratu zelarik polikromiaz eta estofatuaz. Aipatutako lan hauek, 1976an eginiko zaharberri­tzearen ondoren eder distira­tzen dute, marradurak, puntea­tzeak eta arreta handiko eskemen bitartez burututako lan fina nabarmenduz. Bereziki aipatu behar dira aingeruekin, txarteletako paisaiekin eta bi­txien an­tzera perladun zerrendekin xehetasun handiz margoturiko bankuetako '''''frisoak'''''. Era berean, '''''sagrarioko''''' margolana ere fina da, zutabeartetako laukietan ager­tzen diren soin‑enbor txikietan bereziki. Landa berari zor zaio “del Miserere” izeneko '''''Guru­tze''''' an­txietarraren haragi­tzea ere. '''Kasedako erretaula. Kaseda parrokian''', XVII. mendearen hasieran jada, An­txietaren erretaula ''margo anizten eta urrezta­tzen zuen'' bitartean, Landak '''Santa Katalinaren erretaula''' ''margotu zuen''. Bankuan emakume santuaren zigor­ka­tzearen eszena, eliz gurasoekin izandako eztabaida eta gurpilaren miraria daude adieraziak. Erretaularen gorputz bakarra emakume santuaren martiri­tza eta gorespenaren oihal handiak estal­tzen du eta atikoan bere gorpuaren lekual­da­tzea. Atikoaren al­de bakoi­tzean, nahiz bere zeharkako simetrian, erromanista erako apostolu bat ikusten da. Zaindariaren oihal handian emakume santuaren zin­tzurra ebaki­tzea konta­tzen da eta manierismo aurreratuak berea duen handitasun eta dotoreziaz osatua da, ukitu ilun ba­tzuekin. '''''Balterrako Santa Maria parrokiako''''' '''Santa Katalina eta Santa Luziaren erretaulako''' margolanaz ere gauza bera esan ldaiteke. '''Oholak eta Erretaulak. Eran­tsuseko''' (c. 1600) '''erretaula nagusiko''' lau oholak Joan Landaren estilokoak dira, eta 1611kobalioa eman zaie. Kristoren Haur­tzaro eta Nekal­diaren ebanjelioetako pasarteei eskainiak daude, baina zori­txarrez, oso egoera txarrean gordeak. '''Sagasetako oholak''' ere harenak direla esaten da, baina beste margolari batzuen partaide­tza ere ikusten da. Bi mul­tzoetan lehen aipaturiko ezaugarriak ikusten dira, ''ilun al­derako joera'' apur batez bada ere. Dokumentatuak ez dauden '''An­tsoaingo erretaula nagusiko''' pinturak ere, Landaren margolanen bide berean topa­tzen dira. Une hartako ohituraren arabera, bankuan eta alboetako kale muturretan banatuak daude (eskultura-lanak erdirako utzita). Predelan lau irudi daude: Birjina Haurrarekin, Santa Ana Birjinarekin, San Jeronimo eta San Agustin. Kaleetako oholetan, San Pedroren bizi­tzako pasarteak; atikoan berriz, Kalbarioa; dena ere, mendearen az­ken al­deko ''manierista estiloan''. Ertilari beraren eskua suma daitekeen beste margolan ba­tzuk '''Ari­tzaleta''' eta '''Ilundainen''' aur­ki di­tzakegu. Baina ez da gure asmoa hemen Joan Landaren margolanen katalogo osoa agor­tzea, eta zenbatu eta estimatu ere ezin izango ditugu Nafarroan, besteak beste, Tafalla, Irunberri, Obanos, Añorbe eta abarretan '''''urrezta­tzaile eta estofari gisa''''' egindako lanak. ==== Joan Lumbier eta bere lagunartea ==== Badugu beste margolari bat ere, '''Joan Lumbier''', Joan Landaren garaikidea dena, mendearen az­ken al­dian berez­koak diren '''''manierismoaren''''' ezaugarri bertsuak dituena. '''Cadereitako erretaula'''. '''''Cadereitako San Migel parrokian''''', '''Guru­tze Santuaren Goralpenaren''' erretaulan, bankuko margolanak manierismo italiartzaile erakoak dira. Margolari honen ezaugarri handiak dira konposaketa eta koloretasunak. Beronek, 1608an hartu zituen tratuz margolan hauek, Tuterako protokoloetako Ar­txibategian dokumentuetan azal­tzen denaren arabera. Erretaula beraren '''beste ohol ba­tzuk''' guru­tzaduraren aurreal­deko hormetan gordeak dira oraindik. Litekeena da beronenak ala bestela, bere lantegikoak izatea, eliza bereko '''Jasokundearen erretaulako''' ohol gainekoak, dokumentuetan '''Blas Arbizukoa''' erretaula‑''mihizta­tzailearena'' dela azal­tzen da. '''Beste zenbait lan'''. Joan Lumbierrenak dira '''''Nafarroako Cortesko''''' '''San Joan Bataia­tzailearen''' erretaulan margotu ziren '''Bertuteen''' alegiak. Beronek 1608an tratua egindakoak dira. Baita '''''Cascanteko Garaipenaren elizako''''' '''San Joanen erretaula''' eta sakristian aur­ki­tzen diren Santa Ageda eta Santa Garaziri eskainitako oholak ere. '''''Argetasko San Esteban parrokiako''''' '''Arrosarioko Amaren erretaulako''' margolanak Iñiguez Angulok<ref>Pintura del siglo XVI. A.H.n, XII. libk., 1954, 334‑335. or.</ref> mendearen az­ken urte horietan koka­tzen ditu, ''italiar al­deko'' '''estiloan'''. ''Aragoi al­deko eskolan'' ikasitako maisuenak direla esan daite­ke, hauetako batek Joan Lumbierren estiloa ekar­tzen badu ere gogora. Rafael­dar estiloa lehen gorpu­tzeko laukietan suma­tzen da batez ere, Birjinaren bibliografia egiteari eskainitakoetan. Lehen mailako per­tsonaiak, hondo ilunen gainean egoki argiztatuak nabarmen­tzen dira. Efek­tu hau Jaio­tza eta Haurra Aur­keztearen eszenetan bereziki bikaina eta asmatua da. Bigarren gorpu­tzean, Arrosarioko Ama Letanien sinboloak dituela, bere oinetan Santo Domingo eta Ikustal­dia irudizta­tzen diren horretan esku ezberdinez eginiko margolanak daude eta kalitatez apalagoak. '''''Ablitasko Santa Madalenaren parrokian''''' ''italiar manierista'' estilo berekoak dira Kristoren Haur­tzaroko eszenak, '''Guztiz Garbiaren erretaulako''' margolanak.<ref>C.M.N., I., 5. or.</ref> Juan Lumbier eta Pedro Fuentesek 1625ean tratua egindako erretaula da. Hemen, ''Egiptorako Ihesa'' nabarmen­tzen da, bere konposaketa eta argi kontrasteengatik, gainerako eszenak eta konposaketaren orekak rafael­dar eragina apur bat sala­tzen dute. '''Tuterako merindadean''', zenbait elizetan sakabanaturik, '''erromanista ukitu''' argia duten margolanak aur­ki­tzen dira, XVII. mendearen hasierakotzat har daitezkeenak (Joan Lumbierren ingurumariakoak ba­tzuen ba­tzuk): - '''Cabanillasko''' parrokiako sakristian; - Cintruénigoko '''''San Joan Bataia­tzailea parrokiako''''' '''Santa Anaren erretaulan'''; - '''''Corellako San Migel parrokiako''''' '''San Bartolome eta San Joakin erretauletan'''; - '''''Corellako Arte Sakro Museoan'''''; - '''''Alesbeseko parrokiako''''' '''San Isidororen erretaulan'''; - eta '''''Fiteroko parrokiako''''' beste erretaula batean. '''Joan Lumbierren ingurumaria''' ekar­tzen dute gogor, halaber: - '''''Tuterako katedraleko''''' '''koru atzeko horma-irudiak''', hil­dakoen piztuera eta Az­ken Epaiari buruz­ko gaiak dituztenak; - baita '''''Tuteran, Kristoren Eskolako klaustroko kaperan''''' aur­ki­tzen den an­tzinako '''San Joakinen erretaulakoak''' ziren zenbait oholek ere, gaur egun zatikatua dagoena. === Arabako margolari manieristak === Ez dira kalitate handikoak Arabako erretauletan aur­ki daitez­keen Lehen Errenazimentuko margolanak. Hauetan, ''margolan herrikoi batek bereak dituen bereizgarriak'' gailen­tzen dira eta arte gu­txiespen horrexegatik agian, denboraren gorabeherei ihes egin dieten zati ba­tzuk besterik ez dira gel­ditzen. Aipa­tzea merezi duten '''''bi margolan mul­tzo''''' '''Morillaskoak''' dira: - '''Martin Oñatikoaren''' pin­tzelari zor zaiz­kion San Pedroren bizi­tzari buruz­ko margolanak dituena, - eta '''Morillasko Subillako''' erretaula mistoa, 1563an enkantean emana; margolana eginda, hurrengo urtean '''Joan Salazarrekin''' egin zen tratua, 1967an delako tratua '''Tomas Oñate''' eta '''Andres Miñanoren''' eskuetara al­datu bazen ere. Gure Amari eta Kalbarioari eskainitako erdiko bi eskultura-mul­tzoak salbuetsita, gainerako erretaula, Kristoren Haur­tzaro eta Nekal­diaren misterioari, Ebanjelariei, emakume santuei eta Bertuteen alegiei buruz­ko margolan oholez osaturikoa da. Guztietan ere garaikidea den ''Valen­tziako eskolako ereduen'' imita­tzeak oso nabariak dira, hala nola, Massip‑tarrenak, eta Joan de Joanesenak.<ref>M. PORTILLA, Los retablos de Morillas y Subijana de Morillas (Álava). B.I.S.S., 1962, 94‑97. or. eta 81‑85. or.</ref> Hemen aipa­tzea agian merezi duten margolan ba­tzuk '''egoera zatikatuan''' iri­tsi zaiz­kigu: - '''Muniaingo San Joanen erretaulako''' ''Kristoren Bataioko'' adieraz­pen bat, - '''Eginoko''' ''Sor­tzez Garbia'', - '''Gereñako Astegietako erretaulako''' ''bi Joan Santuekin Birjina'', - gaur egun Gasteiz­ko Museoan diren '''Añesko''' ''Jaio­tzaren eta Epifaniaren'' oholak, grabatuetatik Martin Vosen lanetan inspiraturikoa. '''Horma‑pintura'''. Margolan figuratibo eta jaieraz­koa baino gehiago ugaritu zen mendearen az­ken al­di honetan halakoxe margolan-mota bat, apainketa osagarria dena eta '''horma pin­tzelada''' deritzona. Apainketa mota honen arrastoak gorde dituzten '''Araba al­deko elizak 39ren bat''' dira; ia erabat '''apaingarriak''' diren trazuetako margolanen gainjar­tze modukoak dira, margo bel­tz ala grisak, ''lehorrean emandako tenpera'' teknikaz eginak. Apaingarri berezi moduan aipa daitez­ke: - Oteoko San Mames parrokian (1541) '''Martin Oñatek''' buruturikoak, - '''Joan Elexal­derenak''' (Arta­tza 1569), - '''Tomas Oñaterenak''' (Ariñiz 1578), - Eskolunbeko koruko ''grisallak'' '''Joan Armonak''' (1541) sinaturikoak. Mendearen az­keneko margolanetan, ba­tzuetan nolabaiteko gurari figuratiboz eginiko margo berezitasun hau, garai hartan bereziki estimatua eta preziatua zen eskulturen estofatu eta margo ani­tzen artearekin lotu behar­ko li­tzateke. === Margolan Manieristak Biz­kaian === [[File:Santa Maria elizako erretaula, Markina.png|thumb|Santa Maria elizako erretaula, Markina]] '''Ziortzako erretaula. Ziortzako''' (Mar­kina‑Xemein) '''''an­tzinako Santa Maria kolegio-elizako erretaulak''''' bibliografia ugaria du; izan ere, historialariei arreta sortu zien bere konplexutasunak, ar­kitek­tura osagaien, eskulturen, erliebeen eta margolanen nahasketa bat delako. Orain berriki, P. L. Etxeverria Goñiren zuzendari­tzapean eta Eusko Jaurlari­tzak babesturik, Euskal Herriko erretaula nagusiak azter­tzen dituen lan bikainean sar­tzeko hautatu dute.<ref>Erretauloak. Retablos. 2 ale. Eusk. Jaurlari­tza, (Gasteiz, 2001).</ref> Ziortzako erretaulak baditu bankua, predela, bi gorputz eta atikoa; Hiru kale ere baditu, erdikoa eskulturaz­koa eta alboetakoak margolanez­koak. Lehen gorpu­tzeko erdiko horma-hobian dagoen XIV. mendeko Andra Mari eta goieneko mailetan XV. mendeko Mariaren Koroa­tzea eta Kalbarioa bazter utziz, Birjinaren ohiko lau gertakariak azal­tzen dituzten alboetako ''lau margolan-oihalen'' arte kalitatea jakinarazi nahi dugu. Fran­tzisko Vazquezenak direla uste da. Gure ustez Lehen Errenazimentua gaindi­tzen duten ohol hauen kalitatea ez da behar beste handie­tsi. ''Anatomian'' jakitun, ''konposaketen'' maisu; perspek­tiba sar­tzen eder­ki asma­tzen duen eta urrutiko urdinen erabilerarekin margo beroen ''koloreaniztasun harmonia­tsua'', denek ere maila handiko manierista bat azal­tzen dute. Mazoneria lana, Joan Aialarena dela uste dena ere, konplexua da, zutabeak eta harroinak dituena, tinpanoak atikoan, plateresko apaingarritako zerrenda, banda eta barroko osagai zenbait. Ibarruriko erretaula. Hemen aipatu beharrez­ko beste erretaula­txoa ''Aiuriako parrokiatik'' (Ibarruri) ekarri eta gaur egun Elizbarrutiko Museoan jasorik dena da, Guru­tzil­tza­tzearen gaia adierazten duelarik; ''guztiz flamen''kotzat har daiteke. Portugaleteko erretaula. Ardura eta estimua merezi dituen beste bat, Santiago (ala “Gorostizarena”) izeneko kaperan buru izan ondoren, ''Portugaleteko Santa Mariako sakristian'' jasorik den erretaula txikia da. Hiru ohol dituen triptiko flamenko eder bat da, eta erdikoan Birjinaren Koroa­tzea eta alboetan Jaunaren Igokundea eta Birjinaren Jasokundea adierazten ditu. Bertako irudietan nolabait ere fintasun manierista azal­tzen da; egilea berriz, ba­tzuen ustez Guiot de Beaugrant izan zitekeen; Mem­ling‑en margolanekin lotu izan bada ere, italiar­tze ku­tsua baztertu gabe. Mende erdiko isiltasuna. Jaurerrian sortu den hu­tsuneaz hitz egiten du Sesmerok, mendearen erdiko urteetako bertako bi margolan-mul­tzoen artean, gorde direnetan bederen (Ziortza eta Ibarruri), esaterako, Elorrion jaiotako ertilari eta eliza-apainketari zen Fran­tzisko Mendieta margolari batengana iri­tsi arte; honek mendea gainbehera doan garaian, besteak beste, “Eskumuinak Fer­nando Katolikoaren aurrean” lana egin zuen, eta ikaragarri deskriba­tzailea den koadroa izanik, bere esanahi historikoagatik gehiago estima­tzen da sor­kun­tza-lana izateagatik baino. === Gipuz­kora inportaturiko margolanak === Probin­tzia honetan, eskulturak urrezta­tze eta koloreanizta­tze lanetan jakitun egin ziren ertilari familiez kanpo (Araotz, Olazaran, Breheville, Elexal­de), ez dugu aur­ki­tzen XVI. mende bigarren erdi horretan, benetan artez­koa den bere lanagatik gogoangarria izan litekeen inolako ertilaririk. Balioz­korik gorde izan bada, dena ere kanpotik ekarritakoa da; zeha­tzago esanda, '''triptikoak''' ziren gehienetan ale hauek, kapitain eta almiranteek beren kapera eta elizetako al­dareak eder­tzeko asmoz '''Flandesko lantegietan''' erosi ala eginarazten zituzten aleak. Triptiko flamenko hauek, Flandesko maisu onak italiar errenazimentuko artearen eraginpe osoan zeuden garaikoak dira, XVI. mendean jada oso aurreratua zen garaikoak, alegia. Inportazio horiek, mendearen bukaera al­dera espainiar margolarien lanekin egin ziren: Luis de Morales, Grekoa eta abarrekin. Az­pimarra di­tzagun duten balioarengatik nabarmen­tzen diren aleak. '''Zumaiako triptikoak'''. '''''Zumaiako parrokian''''' '''San Ber­naberen kaperan''', Elorriaga almiranteak eginarazi zuen triptiko bat gorde da. Erdiko oholean Guru­tzil­tza­tzea adierazten da, emailea behekoan eta bien artean San Pedro. Honako hau '''XVI. mendeko''' margolari bat da, baina aurreko mendeko maisu flamenko handiak imita­tzen ala kopia­tzen zituena, Van der Weyden ala Van der Goes, agian. Ikerlari ba­tzuei, konposaketak, marraz­ketak eta kolorezta­tzeak Jan Joest de Calcar‑en eta baita Quentin Me­tsys‑en arrastoak ere gogorarazten diz­kiete. ''Zumaiako eliza'' berean, ''erdiko etxean eskultura-mul­tzoa'' duen '''triptiko''' txiki batean (1,75 m x 1 m) Ikuz­ketaren eta Madalenari eginiko Ager­tzea ditu ateak gai margotuak; al­deran­tzian, aldiz, paisaian eta ar­kitek­turan duten estiloa dela eta, '''Van Connixloo'''‑renak bezala hartu diren ebanjelioko beste pasarte ba­tzuk daude margoturik. '''Bergarako poliptikoa'''. Gipuz­koara ekarritako errenazimentuko margolanen atal honetan lanik garran­tziz­koena, inolako zalan­tzarik gabe '''''Bergarako San Pedro parrokian''''' jaso den poliptikoa da (sakristian gorderik dena); hala ere, ezer ere ez dakigu jatorriaz, egileaz eta bere funtzioaz. Baditu hiru kaleetan '''''bedera­tzi ohol'''''; erdiko ohola desagertua da. Ohol bakoi­tzak 0,66 m x 0,61 m neur­tzen du. Emaileak eta beren familia handia ikusten direnak dute arte baliorik handiena, eta erditik gertuen daudenak dira. Besteak, San Gregorioren Meza izan ezik, uler­tzen zailak diren gaiak dituztenak, kalitatez apalagoak dira. Orain­tsu ezagutu dira oholetako gaiak: ''San Migelen Gargamo Mendiko elezaharra''. Gauza jakina da erretaulako zaindaria Goiaingeru Santua zela, gaur egun XVII. mendeko San Pedroren taila batez ordez­katurik, erdiko horma-hobian.<ref>V.V., Erretauloak. Retablos. II libk., 544. or.</ref> Apostoluen irudiak dituzten predelako ohol­txoak bereziki balio­tsuak dira. Poliptiko honek enkoadratze gotikoa du; XVI. mendeko laugarren hamar­kadan datatua da eta ziurtasun osoz ez bada ere, Van Orley‑rena dela uste izaten da. <center><nowiki>* * *</nowiki></center> Bertako ertilariengan delako lanak sortu dezaketen eraginagatik bederen, kanpotarren eskua duten eta aipa litez­keen lanak dira: - '''Elgetako triptikoa'''. Nahikoa zahar­kitua; - '''Haurra duen Birjinaren ohol bat'''. '''''San Telmo Museoaren''''' jabegokoa da, Gerard David‑en ingurukoa (lehen esan bezala) ez bada, aipatutako Van Connixloo‑ren lantegikotzat har daitekeena, eta beste bi (Museo berekoak) XV. mendeari dagoz­kion San Joanak adierazten dituztenak. - '''Loiolako Deikundearen ohola'''. Berri gehiago badugu '''''Loiolako Dorre­txeko An­tzinako Otoiztegiko''''' '''Deikundearen ohol''' txikiaz, jakin, bai baitakigu Erregina Katolikoak bere dama zen Araoz­ko Madalena andereari Loiolako lehensemearekin ez­kontzera zihoala egin zion ez­kon­tza-oparia zela. Joan Prevost margolari flamenkoarena dela esan izan da. - '''Aizar­nako triptikoa'''. '''''Aizar­nako parrokian''''' gorde den triptikoa interes eta kalitate berezikoa irudi­tzen zaigu. ''Kristoren haur­tzaroko'' gaiari hel­tzen diolarik, erdian ohol handian Ar­tzainen Gur­tzari buruz­ko lana erakusten du eta saihe­tsetako ateetan, berriz, al­de bakoi­tzean Jesusen Haur­tzaroko bi irudi. Marraz­ki eta kolorezta­tzeek '''sentiberatasun manierista''' bat erakusten dute (c. 1540) eta ertilariak (Anberesko Aer­tsen‑en ingurumariaz pen­tsatu izan da) oso konplexuak eta per­tsonaietan abera­tsak diren eszenak iaiotasun berezi batez osa­tzen asmatu zuen. Oholen kontrako al­dean (beste eskuren batek margotuak), emaile bikotea ikusten da, gizona zal­diz­ko Santiagok babestua eta anderea Alexandriako Santa Katalinak. - '''Donostiako San Telmo museoan. Donostiako San Telmo Museoak''' gaur egun dituen inportaturiko margolanen artetik flamenko jatorriko ohol ba­tzuk ere az­pimarra daitez­ke, hala nola: - XVI. mendearen hasierakoa den '''Veronika''' - eta '''Mahasdun Birjina''', Gerard Daviden jarrai­tzaileren batena izan daitekeena, - '''Susana Garbia''' izenekoak XVI. mende betekoa dirudi;izan ere, italiar arte klasikoan zaletua den flamenko bat suma­tzen da (Jan de Me­tsys, agian). == Trantsizioko eskultoreak == === Platereskoaren lorra­tza === '''Pierres Picart'''. Oñatin lan egiten zuenean '''Gaspar Tordesillasen''' eragina nolakoa izango zen lehen ere hitz egina dugu. '''Pierres Picart'''‑ek hiribil­du honetan egin zituen eskultura-lan garran­tzitsuen aurrean ere gel­ditu izan gara. Dokumentuetatik dakiguna da ertilari hau Nafarroan eta Araban lan egina zela eta az­kenik Uhar­te Ara­kilera etorria zela bizi­tzera.<ref>Horrela azal­tzen da 1562ko dokumentu batean “vecino de Oñate, de presente residente en la villa de Huarte de Val­dearaquil”.</ref> '''Uharte Arakileko erretaulak'''. Han urte ba­tzuetan bizitua izango zen, 1574an, gorde ez diren hiru erretaulen tratua egin bai­tzuen, eta lagun­tzaile tal­de batekin <ref>Haietako bat Pedro Fran­tzisko oz­kalaria izan zen; beste ba­tzuk, garai hartan oso estimatua izan zen Frai Joan de Beauves eskulturagilea eta Lope Larrea, Pierres Picarten suhia izan zitez­keen.</ref> erretaulako eskultura-lanak zizelka­tzen hasi. Erretaula hau beranduago askatu eta beste rococo batez ordez­katu zen; baina, hala ere, an­tzinakoaren eskultura-lanak jaso egin ziren. Nekal­diaren erliebeak Picart eta bere lagun­tzaile Pedro Fran­tziskoren eskuz eginak direla jo­tzen dira eta Haurra duen Birjinaren eskultura, Salomeren erliebea eta emakume santu ba­tzuen irudiak berriz “Fraidearenak”. ''Agurainen ere lan egin zuen'' Picartek, Uharte Arakil­dik ez oso urruti; hemen herritartu eta bere alaba, berehala hitz egingo dugun Lope Larrea eskulturagilearekin ez­kondu zuen. Hemen aipa dezagun, Picarti urte luzez bizi izanak estilistiko mailan gara­tzeko aukera eman ziola ''Erromanismorako trantsizioari'' hel­duz. Prestaketa­txoren bat ere bazuen horretarako, zeren eta, irudien mugimenduan, oihalen tolesturetan eta ilajeak trata­tzeko eran Berrugeteren eragina suma daiteke.<ref>Mª A, ARRAZOLA, Escultores del siglo XVI en el País Vasco. E.D.n, XX. libk., 45. alea, 1972, 51. or.</ref> '''Domingo Segura'''. Mendearen bigarren herenean lehen Errenazimentuari leialtasuna gorde dion eskulturagile da eta izena gogoan jaso behar zaio. '''Tuterako Santa Maria Madalenaren erretaula nagusiko''' enkantean eskain­tzak egin zituzten maisuak beste ba­tzuk izanik ere, egiaz 1552.etik aurrera hura egin zuena Domingo Segura izan zen. Aurreko atalean aipatua dugu '''mazoneria-lana platereskoa''' duen erretaula honek badituela bankua, lau gorputz, eta atikoa, bost kale eta lau kalearte. Angeluzuzenak diren etxeak garai hartako al­dareetan ohikoak ziren santuen irudiz beteak daude: Apostoluak, sartal­deko Eliz Guraso Santuak eta beste gizon eta emakume santuak, erdiko kalean berriz, Guru­tzil­tzatuaren irudiak, Ecce‑Homo bikain eta berezi bat eta az­kenik, Madalenaren Jasokundea aingeruz inguraturik.<ref>C.M.N., I.ean, 295. or.</ref> Lan honek, Weiseren ustez, '''''Tuterako San Nikolas''''' elizaren hegoal­deko zatiko sartal­deko kaperan gorde izan den '''erretaula''' txikiaren arrastorik badu. “Horrela izatekotan, ertilarien artean Domingo Segura sartu behar­ko li­tzateke; zeren eta mendearen erdia igaro arte, luzez iraunarazi bai­tzuen Joly eta Forment‑en Zaragoza al­deko tradizioa: Errenazimentuaren hasierako fasean sustraitu zen estiloa”. Horrexegatik, egoki iruditu zi­tzaigun aurreko atalean Tuteran Domingo Segurak burutu zuen lana aipa­tzea.<ref>Domingo Segurari buruz ikus, CASTRO, O.c. 51. or eta hur.; ikusi, halaber, G.WEISE, Die Plastik der Renaissance..., 84. or.</ref> '''Pontrubeleko Pedro'''. Mendearen erdial­de horretan norabide nagusi erakusten zuen beste eskulturagilea '''Tabarreko''' (Nafarroa) '''al­dare nagusian''' behe al­deko erliebeak landu zituena da. Litekeena da lan horregatik eta '''Ez­karozen San Erromanen erretaula''' hasi zuelako soilik ezagutzen zen '''Pedro Pontrubel''' izatea. Zalan­tzarik gabe mendearen az­kenekoak diren goieneko gorpu­tzetako eskulturen kontrastean, Tabarreko Pontrubelen lanak aurreagoko estilo bat ekar­tzen du gogora, gorpu­tzen liraintasuna eta mugimenduen urduritasun ñabardura zalearengatik ere.<ref>Mª C. GARCIA GAINZA, La escultura romanista en Navarra. Discípulos y seguidores de Juan de Anchieta. 2. argit. (Iruñea,1986), 505. or.</ref> <center><nowiki>* * *</nowiki></center> Euskal probin­tzietan badira, '''Joan Aiala II.aren''' kasuan ikusiko dugun bezala, '''espresibismoaren al­dera''' gara­tzen diren eskulturagileak. Zera esan nahi du honek, Lehen Errenazimentuko korrontea ez zela bat-batean eten, ezta mendearen erdia igaro izanagatik ere. Baskoniara, bestal­de, Valladoliden Berruguetek adierazten zuen korrontea eu­tsiezinez­ko indarrez iri­tsi baino lehen, Briviescan Lopez Gamiz eta An­txietaren lanaren bitartez soilik azal­du zen korrontea izanik, '''beste eragin ba­tzuk''' bar­neratu behar­ra iritsi zen.<ref>T. BIURRUN SOTIL, La escultura religiosa y Bellas Artes en Navarra durante la época del Renacimiento. (Iruñea, 1935), 191. or.</ref> === Erbesteko eraginak. Europa Iparral­deko Errenazimentuaren arrastoak === Euskal probin­tzietako artea, XVI. mendearen bigarren herenean, Errioxatik, Gaztelatik eta Europa iparral­detik datozen eraginen arragoa da. Argi dago kanpoko eragin horiek Gasteizera eta Arabako Errioxara iritsi zirela, eta han '''Ortega Cordova''' burgostar ertilariak bistaratu zituen, izan ere, harena da '''Fontechako erretaula''' (1539). Europatik ertilariak ere iri­tsi ziren, flandestarrak batez ere, eta artean motel zebilen errenazimentuko eskulturaren garapenean laguntza izan ziren. Atzerritar horien artean merezi du nabarmen­tzea: - '''Pedro Borjesek''' (Brujasen jaioa izango zen agian, Barrio Lozak Biz­kaia al­deko jatorria ematen badio ere), 1548an bukatu zuen '''''Arriolako elizako''''' '''erretaula plateresko''' eder eta aztoratua eta '''''Amorotoko''''' ''San Martin elizako'' beste '''erretaula''' xumeago eta baita manieristagoa denaren egilea ere izan zen;<ref>M. PORTILLA, El retablo mayor de Arriola y los escultores Pedro de Borges, Andrés de Araoz y Felipe de Borgoña. “Aechivum Artis Lovaniensis”. (Lovaina, 1981), 279‑298. or. Ikusi, halaber, J.A. BARRIO LOZA, Pedro de Borges y el retablo mayor de San Martín de Amoroto (Biz­kaia). L. D.n, 22. libk., 56. znb., 1992, 175‑180. or.</ref> - eta '''Beaugrant‑tarrak''' eta '''Ar­nao Bruselakoa''', halaber; laster batean '''Joan Aiala II.a eta Andres Araotz''' bertako ertilariek ordez­katu zituztenak; hauek beste horien estiloaren jabe eginik, gerora Euskal Herri eta Nafarroa osoan hedatu zuten. Berauek dira gerora pixkanaka lasaituz joan zen euskal eskultura ''manierismo espresibista'' moduan nabarmendu dutenak, ondoren italiarturiko Gaztelaren bitartez, ''uhol­de erromanista'' bilakatua. ==== Beaugrant‑tarrak ==== Euskal Herrian izan zuten jardueragatik gehien axola zaiz­kigun '''Beaugrant‑tarrak''' hiru dira: familia-mul­tzoaren buru zen '''Guiot''', '''Joan''' bere anaia ere, nafar euskal­dun gunean errenazimentu plastikoan per­tsonaia gailena izan zena, eta hirugarrena, '''Mateo''' izenekoa, aurrekoen iloba. '''Guiot. Guiot Beaugrant''' 1526an jada Flandesen agirietan azal­tzen da eta '''''Brujasko tximinia''''' sonatua berari zor zaio (1529‑1532). Ez­kondurik etorri zen Euskal Herrira eta Bilbon finkatu zen (1533). Barrio Loza irakaslearen iritziz, Beaugrant‑tarrei<ref>Los Beaugrant. En el contexto de la escultura manierista vasca. (Bilbo, 1984).</ref> eskainitako oinarriz­ko monografiaren arabera, jasoa den '''diseinuan''' agertzen da 1533.etik 1546.era '''''Bilboko katedralean''''' desagerturiko '''erretaulan''' lan egin zuela; eta Guiot‑en estiloaren aztar­nak ikusten ditu lan horretatik geratu diren zatiren ba­tzuetan. Katedraleko Guraso Santuen '''''lau estatuak''''' bereak izan daitez­ke. Bestetik, '''''San Anton elizako''''' '''Errukia''' berea dela dio Weisek. Guiot Beaugrant‑en artean '''Gaztelako manierismoaren''' eragina eta bereziki ''Berrugueterena'' nahikoa agerian azal­tzen da. '''Portugaleteko Andre Mariaren erretaula Nagusia'''. Dokumentaturiko bere lehenengo lanaren tratua 1549an eginikoa da. Mul­tzo handi bat da, harriz­ko zokaloa, bost solairu, hiru kale eta atikoa, Kalbarioa ordez­ka­tu duen Hirutasunarekin. Bost gorpu­tzen kale-tartetan Ebanjelarien, Apostoluen eta Eliz Gurasoen estatuak daude. Gauza jakina da Deikundearen, Jasokundearen eta Hirutasunaren erdiko eszenak Guiot Beaugrant‑enak direla. Gainerakoei buruz, berriz, gu­txienez bi estiloetakoak diren susmoa azaldu dute azter­ketek. '''Eskuin al­deko eskulturetan''' Guiot Beaugrant‑en lantegiko tradizioa nabarmenki azal­tzen da: kanon oso luzeko irudiak, jarrera koloka eta aztoratuak, aurpegietan edertasun klasikoa eta tolesdura txiki eta biguneko janz­kerak. Barrio Lozaren ustez, '''Guiot eta Joan Beaugrant‑en lantegiko''' eskulturatzat hartu behar dira. '''Ez­ker al­dean''', berriz, lehortasun handiagoko irudiak gailentzen dira, sakonuneak dituzten aurpegiak eta tolesdura gogorreko soinekoak. Georg Weisek ere iri­tzi bera adierazten du “gorpu­tzen liraintasun gotikoranzkoa” ikusiz.<ref>26. ''La Plástica del Renacimiento... Un resumen''. (Tübingen, 1959), 28. or.</ref> Eta agirietan erretaula horretan '''Joan Aiala II.ak''' esku hartu zuela azal­tzen denez, bi historialariak ados daude ez­kerretako eskulturak hark eginak direla esaterakoan. '''Portugaleteko Andre Maria elizako Erregeen erretaula'''. '''''Portugaleteko eliza''''' berean, alboko kapera batean dagoen '''Erregeen Gur­tzako erretaula''' txikia ere Guiot Beaugrantena izan daiteke, kanon luzea, toles zabaletako soinekoak eta Birjinaren aurpegi luzea azal­tzen baitira irudietan. '''Balmasedako al­darea'''. Gu­txi gorabehera 1545 al­dekoa izan behar du '''''Balmasedako San Seberinon''''', '''kaperako Santo Kristoren al­dareak''', Guru­tzil­tzatuaren ondoan, Kalbarioetan ematen diren irudi normalak ikusten baiti­tzakegu. Egia da Guiot‑en lanetan zokaloko irudiak normala baino kanon mo­tzagoa dutela, eta tal­deko langileenak bizan daitez­keela; baina, lantegiko nagusiaren eskua berriro azal­tzen da Kristoren irudian eta Birjinaren eta San Joanen eta San Pedro eta San Andres eta apostoluen aurpegi luze eta iharretan. Horietan, berriz, “gorpu­tzen liraintasunean, sakonuneak dituen tailan, mugimenduen gehiegiz­ko kontrastean, izurdura finean eta tolesen pilpira apeta­tsuan '''''manierista al­derako joera''''' garbia ezagut daiteke”.<ref>Idem, 27. or.</ref> '''Ziortzako erretaula'''. Beaugrant‑en lantegitik irten zen, datarik ez duen arren, 1540 eta 1550 bitartekoa izan daitekeen '''''Ziortzan Kolegio-elizan''''' dagoen '''Irusta abadearen kaperako''' erretaula ere. Hemen Nahigabeetako Birjinaren eszena tailatu zen, eta, ezaugarrien arabera, ba­tzuen­tzat Guiot Beaugrant‑ena edo bere iloba Mateorena da eta beste ba­tzuen­tzat, aldiz, Joan Aiala II.arena izan daiteke. [[File:Jasokundeko erretaula nagusia, Bilar.png|thumb|Jasokundeko erretaula nagusia, Bilar]] '''Bilarreko erretaula'''. Arabako Errioxa osoan zalan­tzarik gabe Guiot Beaugrant da ''erromanista aurreko erretaularik hoberena'' den '''Bilarreko erretaula''' hasi zuena. Maisua, 1549an zendu zenean, hainbat maisuren bitartez bukatu zen erretaula interesgarri hau: '''Joan eta Mateo Beaugrant, Andres Araotz eta Ar­nao Bruselasen''' bitartez, hain zuzen. Gotiko berantiarrean eraikitako elizako al­dare eder honetan oso argi ikusten da Ez­karaiko Errukiaren erliebeekin eta, beronen bitartez, manierista flamenkoaren estilistikako tal­de osoarekin duen zerikusia. Artean haren ar­kitek­turaz­ko egitura platereskoa izanik eta eskulturaz­ko xehetasunengatik Bilarreko erretaularen jatorria '''1549‑1560''' urte al­dera koka­tzeko aztar­nak direla pentsatu behar da; urte horietan bertan bukatu­tzat eman zen Portugaleteko al­darea ere. Beaugrant‑tarrek, gu­txienez, 1548an hasi zenetik 1550era arte gidatu zuten lan hau, gero Andres Araotz gel­ditu zelarik arduradun 1559ra arte. Erretaulak baditu zokaloa, bi solairu, hiru kale eta lau kale-tarte, eta hiru etxe atikoan. Erakusgai jarria den ikonografia garai hartako al­dareetan ohikoa zenari dagokio: Kristoren Haur­tzaroko eta Nekal­diko eszenak, santuen irudiez tartekaturik. Iker­keta estilistikoak dioenez, badirudi ''Beaugrant''‑enak direla eskuin al­deko irudirik gehienak; aldiz, ez­ker al­dekoak Arao­tzenak, Jasokundekoaren irudia berea delarik hazpegiengatik.<ref>Ar­tzainen eszena da Guiot de Beua­grant‑en eskulturarik ziurrena. J.A. BARRIO LOZA, Los Beaugrant. 92. or., Beaugrantarren eta Araoztarren bi lantegi garran­tzi­tsuetako emai­tza, Bilarreko erretaula oso erabakigarria izan zen eskual­de honetan Manierismoaren sarreran. P. L. ECHEVERRIA GOÑI, ''Erretauloak. Retablos. II'', 607. or.</ref> '''Mar­kinako erretaula'''. Hauxe izango da, bada, '''Mar­kinako erretaula''' handia aipa­tzeko garaia. Jarduera luze eta korapila­tsua izan zen; eta Birjinaren eta Kristoren (Haur­tzaro eta Nekal­di) misterioei, ebanjelariei eta gizaseme eta emakume santuei eskainitako 36 etxe­txotan kokaturik dauden lan ugari hauek ez daude nahiko dokumentatuak. Errioxako imajinagilea zen '''''Diego Ruizekin, Martin Basabe''''' Aulestiakoarekin eta '''Joan Beaugrant'''‑ekin loturak aur­kitu zaizkie. Nolanahi ere, estilo espresibista garbia duten zenbait erliebe badirudi az­ken honenak direla. '''Beste lan ba­tzuk'''. Beaugrant‑en lan eta estiloaren azter­keta oso batek, batez ere, '''Errioxan''' egin ziren beste lan asko baitaratu behar­ko lituz­ke, esaterako: - Sonsierrako San Bizente, - San Esteban eta Abalosko Santa Maria, - Cañas‑ko Santa Maria, - eta Ez­karaien, - baita '''Biz­kaia''' eta '''Nafarroako''' (Lapoblacioneko Meanon eta Buston) beste elizetan ziur asko esku hartu izandakoak ere. ==== Ar­nao Bruselakoa ==== Logroñon finkaturiko flandestarra zen '''Ar­nao Bruselas‑ek''' izan zuen partaide­tzaren bat, aipatu dugun bezala, Bilarreko erretaulan. Hispaniar Errenazimentuko imajinagilerik hoberena da eta ''irudien liraintasuna, ilajea eta bizar'' landuak, asal­durazko ''jarrerak eta janz­kera'' biziengatik bereizten da. Weisek atal luze bat eskain­tzen dio Ar­naori eta '''erretaulokin''' lo­tzen du: - '''''Alberiteko San Martin''''' (Logroño) - eta '''''Jauregiko Santa Maria''''' (Logroño) - eta '''''Genevillako''''' edo '''''Genevilla'''''ko (Nafarroa) erretaulekin.<ref>G. WEISE, Die Plastik..., 69‑75. or.</ref> Erdiko horma-hobian ''Santa Kolomaren taila'' berezia nabarmen­tzen den '''Angostinaren erretaularekin''' ere lotu izan da (c. 1550), beronek garran­tzi berezia du, Arabako eskulturaren barruan alerik ederrenetakoa delarik, bere aurpegiaren adieraz­kortasunari erromatar manierismora gertura­tzen duen jarrera barea kontrajar­tzen zaiolako.<ref>C.M.N. II.ean, 225. orrial­dearen arabera, Santa Kolomaren irudi honi Lapoblaciongo (Nafarroa) eseritako Birjinaren an­tza nabaria atera zaio.</ref> <center><nowiki>* * *</nowiki></center> Bereziki Errioxa, Araba eta Biz­kaiko al­derdietan lan egin zuten ertilari atzerritar hauen izendapenari ''Nafarroan herritartu zirenak'' eran­tsi behar zaiz­kio, besteak beste, Jorge Flandeskoa, nafar manieristen atalean beranduago gogoratuko duguna nabarmen­tzen da. === Andres Araotz eta bere lagunartea === '''Andres Araotz''', Gipuz­koako Oñatitik kilometro gu­txira, hegoaldean dagoen bere izeneko herri txiki horretan­txe jaio izango zen. Baina bere bizial­dian hainbat lekutan herritartua izan zen (Gasteiz, Genevillan...), bere langin­tzak Nafarroako, Arabako eta Gipuz­koako beste puntu ba­tzuetan “bertako” biztanle gisa sina­tzera behar­tzen bazuten ere. Araotz da ''Valladolideko korrontea'' ongien adierazten duena, Errioxan Burgos al­dekoarekin eta Forment‑enarekin el­kar­tzen denean. Bere estilo berezian Berrugueteren arrastoa ''Gaspar Torresillaskoaren'' bitartez hartua izango zuen. Bestetik, ez da erraza, kasu bakoi­tzean ''Ar­nao Bruselakoarengandik'' zerk bereizten duen nabarmen­tzen. Euskal eskulturagile handi honen jarduera zenbait lekutan dokumentatua dago: Bilarren, Genevillan, Lapoblacionen,orregatik agian, ezaugarri zaiz­kion bere estiloko zantzu ba­tzuk hain konplexuak ez diren beste erretaula ba­tzuk begira­tzetik atera behar­ko genituz­ke, esaterako, Gipuz­koakoan bereak dituen lan ba­tzuetatik: Zarau­tzen, Aian eta Oikian. '''Aiako elizan''' jardun zuen 1554.etik 1556ra arte. Lan bat buka­tzen atzeratu egin zela-eta, 1559an epai bat izan zuen eta, bera 1563an hil zenean, artean ez zen bukatua izango. Oso litekeena da atzerapen horren arrazoia beste lan baten tratua izatea, agian, 1597an zori­txarrez sute batek iren­tsi zuen '''''Getariako elizako koruko aul­kiteriarena'''''. Arao­tzek “bertako” jarrai­tzen du Aian, (1561) bitartean, Genevillan eta Lapoblacionen hitz emanda dago. '''Genevillako erretaula. Genevillan''' egon izana dokumentuetan azal­tzen denez, '''San Esteban parrokiako erretaula''' bikaina berea obratzat har­tzeko froga izan behar­ko lukeela dirudi; nahiz eta egilea Ar­nao Bruselakoa dela proposa­tzen duenik ere baden.<ref>Erretaula honen zaharberri­tze bikaina egin zela eta bibliografia, ikonografia eta estilistikako iker­keta bat egin eta argitaratu zen, erretaula hau bere historia‑artez­ko testuinguruan estimatu ahal izateko eredugarri eta ezinbesteko irizten dugun eguneratutako dokumentuak berekin zituela: P.L. ECHEVERRIA GOÑI, Asunción de ORBE SIVATTE, Fco. Javier ROL­DAN MARRODAN, Rául MANZANAL NOGALES: ''Renacimiento y Humanidades en Navarra. El retablo de Genevilla''. Nafarroako Gob., (Iruñea, 1991).</ref> '''''Lehen gorpu­tzeko erliebeak''''' Andres Araoz­koarenak edo bere lagun­tzaile minenenak izan behar dute: ar­ku eskar­tzakoetan hirunaka bil­tzen diren Apostoluak eta zaindariaren bizi­tza eta martiri­tzari eskainiak diren bigarren gorpu­tzekoak. Erdiko etxean dagoen lehen martiriaren eseritako irudia da Ar­naoren obratzat har­tzen dena, klasikoena dela-eta. '''Lapoblaciongo erretaula'''. '''''Lapoblaciongo Jasokundeko parrokiako''''' erretaula nagusia ere, tradizioaren arabera, Andres Araoz­koaren obratzat hartu izan da. Edergarri platereskoz egokitutako egitura da, zokaloa, hiru gorputz, hiru kale, bi kale-tarte eta hiru gorpu­tzetako atikoa dituelarik. Ikonografiak erliebeak nahasten ditu eskultura solteekin. Estilistikaz Genevillakoekin duen an­tzagatik '''Andres Araoz­koa''' eta '''Ar­nao Bruselakoaren''' inguruan kokatu izan da. Lanaren zatirik handienaren egilea bi ertilari hauetan bigarrenarena dela esatearen al­deko azal­du da kritikarik berriena.<ref>J. RUIZ‑NAVARRO PEREZ, ''Ar­nau de Bruselas, imaginero renacentista, y su obra en el valle medio del Ebro''. (Logroño, 1981),16. or.</ref> '''Bilarko erretaula'''. Arao­tzek Arabako '''Bilarren''' esku hartu zuela esana dugu jada, ''Guiot Beaugrant‑en herio­tzan'', bere '''erretaula''' ''bikaina buka­tzeko'' lana bere ardurako eginez. ''Zeruetara Jasotako Birjinaren'' erdiko irudian ezagut daiteke bere eskua eta ez hor soilik, zeren eta, gure ustez berea baita erdiko ar­kuaren ar­ku-artea bete­tzen duen ''Deikundearen'' eszena, bederen. '''Eibar­ko erretaula'''. Arao­tzi zor zaio '''''Eibar­ko San Andres elizako''''' '''erretaula nagusiaren''' zati bat. Izugarriz­ko tramankulu horretan zokalo txiki baten gainean zaz­pi kale dituzten (erdikoa bar­ne) lau gorputz eta atiko bikain bat al­txa­tzen dira. Angeluzuzenak dira horma-hobiak eta zutabe klasikoz bereizirik daude. Eskulturari dagokionez, Araoztarren lana, beheal­deko taila ikusgarriak egitea besterik ez zen izan. Lehenagotik dokumentatuak diren lanekin al­deratuz gero, azter­keta estilistikoak ziurtasun hau ematen du, ''bankuko eskulturak'' baino ez direla '''Andres Arao­tzenak''', eta bere seme '''Joanenak''', berriz, ''erlaitz gainetako eta bigarren gorpu­tzeko'' erliebeak. '''Andres Araotz'''. Kristoren Nekal­diko eszenak dituen bankuko erliebe txikietan eta lehen gorpu­tzeko Apostoluen irudi zoragarrietan ezagu­tzen da aitaren eskua. Andres Araoz­koarengan ''Berrugueteren eragina'' suma­tzen da, baina ez zuzen-zuzenekoa, Ar­nao Bruselakoaren bitartez jasotakoa baizik.<ref>Eragin honi buruz, ikus Mª A. ARRAZOLA, ''El Renacimiento en Guipúzcoa''. 2. argit. (Donostia,1988), 100. or.</ref> Hala ere, Ar­naorekin an­tzekotasunak baditu ere, giza irudia lan­tzeko hain modu per­tsonala duenez, Mª Asunción Arrazolaren ustez, erraz samar ezagut daitez­ke bere lanak: buru hezur zabal eta hezur­tsuak, ile nahasi eta kiz­kurrak, esku eta oinetako zainen erliebe nabariak eta tolesdura ugari eta meheak ager­tzen badituzte ere, beti egiaz­ko gorpu­tzak garden­tzen dira, janz­keretako tolesdurak jada ''erromanismoaren'' ezaugarri diren ''baliabide guztiz plastikoen'' min­tzaera horren bila abiatu balitz bezala da. '''Joan Araotz'''. Beherenean, bankuko erliebeen Sorrerako lehenengo gertaerei eskainitako estiloa (Adan eta Evaren, Kain eta Abelen eta abarren kreazioa) bere seme Joan Arao­tzena dena, ezberdin samarra da. Bere gorputz biluziak indar eta errealismo nabarmena dute bar­nean, bere aita Andresen lantegian ikasitako modela­tze sendoak dira, baina jan­tzien tolesdurak sinpletu egiten ditu eta bere per­tsonaiak hondo lauetan nabarmen­tzen uzten, espazioaren antolaketa trebezian ezintasun baten ezaugarri bat bezala har litekeena,<ref>Mª A. ARRAZOLA, O.c., 105. or. Andresen herio­tzaren ondoren bere seme Joanek jarraitu zuen tramankulu handi honetako lanetan, Pedro Arbulo Margubetekoaren lagun­tzarekin, eta Hilario eta Joan Bta. Mendizabal eibartar ertilarien esku-har­tzearekin XVIII. mendera arte ez zen amai­tzerik izan. Ikusi Pedro L. ECHEVERRIA GOÑI, ''Erretauloak. Retablos. II'', 617‑624. or.</ref> baina konposaketaren argitasun al­deko '''''errenazimentuaren gustutik''''' gertuago dagoen sentiberatasun baten zeinua da. '''Zarauz­ko erretaula. Andres Araoz­koa''', 1560tik aurrera Zarauz­ko '''erretaula nagusiaz''' arduratuko da. Eibar­koaren an­tzekoa da bere ar­kitek­tura: erlaitz gaina, banku zabala, lau gorputz, bost kale eta atikoa; ia ez du plateresko zan­tzurik. ''Errenazimentu oso aurreratu'' bateko sarrera da. Agirietan azal­tzen da erretaula hau Araoztarrek egina dela.<ref>Mª A. ARRAZOLA, O.c.,II, 107‑109. or.</ref> Erlaitz gain bezala balio duen frisoko erliebeak, bankuko zati ba­tzuk eta Jasokundearen erdiko tal­dea Andresenak direla erakusten du estiloak. Nekal­diko gertaerak konta­tzen dira erliebeetan. Irudien konposaketa trinkoek, adieraz­kortasun al­deko joerak, per­tsonaien mugimendu aztoratuek, soinekoen tolesdurek eta eskor­tzoren ba­tzuk baieztatu egiten dute izendapen hori. '''Jasokundearen''' (aingeruz inguraturiko Birjina) erdiko mul­tzo handia, eta eki-santuko ni­txoaren saihe­tsetan dauden '''Moises''' eta '''Eliasen''' bi irudiak ere maisu handiarenak direla dirudi –jatorriz­ko lanak desagertua izan behar du. Andres hil zenean, haren seme '''Joan''' arduratu zen lanak aurrera eramateaz, baina amaitu gabe utzia izango zuen, ''hirugarren gorpu­tzetik gora atikora arteko eskulturak'' kalitatez maila apalagokoak dira eta XVII. mendeko eskulturagileenak bezala hartu behar­ko dira (agian ''Domingo Garoa, Diego Mayora'' eta abarrenak). '''Oikiako erretaula. Oikiako''' herri txikian orain­tsu zaharberritu dute '''San Bartolomeren erretaula''' ederra. Hari buruz­ko dokumenturik ez dugun arren, '''Andres Arao­tzena''' dela baieztatu ahal izateko adinako egitura-zan­tzu ikonogra­fiko erakusten du. Erdiko kalean, lehen mailako egitura txikia da eta zaindariaren estatua bat erakusten du, ederra da baina bete­tzen duen tokirako propor­tziorik gabea, uste izatekoa da erretaula baino beranduagokoa dela; Kalbarioa gainean eta Betiereko Aita atikoan. Lukas eta Mar­kos ebanjelariak alboetako bi kaleetan eta San Bartolomeren martiri­tzako lau eszena goieneko bi gorpu­tzetan. Plateresko al­dia gainditu zela eta XVI. mendearen bigarren erdian gaudela erakusten du mazoneriak. Zaindari Santuari eskainitako goi-erliebeek oso nabarmen sala­tzen dute Andres Arao­tzen estiloa eta hauetan igartzen da: bizitasuna adieraz­penetan, tolestura ugari eta meheak irudiztaturiko per­tsonaiengan eta adats uhol­de­tsuak. Uste izatekoa da lan hau, eskulturagilea Aiako San Pedron bizi eta lan egin zuen urteetan (1554‑1563) tailatua izan zela. '''Bustoko erretaula. Bustoko erretaula nagusian''' ere Arao­tzen eskua ikusi behar dela dirudi Nekal­diko irudietan gorpu­tzak garden­tzen dituzten oihalak, ilaje kiz­kurrak eta, oro har, per­tsonaien mugimendu aztoratuen espresibismoa gogoan har­tzen badira. Gauza bera esan daiteke '''''Armañan­tzasko elizako''''' '''erretaula''' txikiaz. '''Sagrarioak'''. Gasteizen bizi izandakoa izanik, zalan­tzarik gabe, Araba al­deko zenbait elizetako sagrarioak ere bereak dira, hala nola: '''''San Erroman, Cortes, Apinaiz, Bikuña'''''. ==== Joan Lizarazu ==== [[File:San Pedro elizako erretaulako xehetasunak, Itsaso.png|thumb|San Pedro elizako erretaulako xehetasunak, Itsaso]] Andres Arao­tzen lorra­tzean kokatu behar­ko li­tzateke jaio­tzez Urre­txuarra zen '''Joan Lizarazu''' eskulturagilea, '''Pedro Lizarazuren''' anaia, lehen Mer­kado Zuazola go­tzainak agindutako lanak egiten Oñatin topatu duguna. Gipuz­koako '''Itsasoko erretaula'''. Agirietan Joan Lizarazurena denik gel­ditu da zerbait: '''Itsasoko erretaula''', mendian dagoen herri txiki honetako ''San ''Bartolomeri eskainitako elizak'' erretaula eder bat du, 1575ean dataturikoa, baina mazoneriaren'' arabera, mendearen erdial­dera eraikia izan behar zuen, zeren eta jada zutabe klasikoak azal­tzen badira ere, gehiago dira osagai platereskoak: maskorrak, kalostrak, aingeru buru­txoak, gruteskoak. '''Errezilgo erretaula'''. Andres Arao­tzen talentuak Euskal Herrian sortuko zuen miresmenaren bitartez ziur asko, Berrugueteren eragina suma­tzen da '''''Errezilgo''''' (Gipuz­koa) '''''San Martin''''' parrokiako '''alboetako bi erretauletan'''. Baina, txiki samarrak dira. Bietako bat '''''San Pedrori''''' eskainia dago, zaindariaren irudi handi bat erdiko ni­txoan duela; bestea, '''''Birjinari''''' eskainia, '''1562'''ko data ematen duen idaz­kuna duela, '''Martin Arbizuk''' eginiko obratzat hartzen da dokumentuetan. Honetan, Haurrarekin dagoen Birjinaren erdiko estatua eta Santiago, San Joan Bataia­tzailea, Santa Barbara eta Santa Luzia dituzten erliebeak bikainak dira eta egileari ''Andres Arao­tzen estiloaren an­tza'' hartzen zaio. ==== Arao­tzen oroigarria: Errukiak ==== Kristoren Nekal­diaren historia, XVI. mendearen lehen erdian kristau herriaren jaiera edo debozioa erdigunera ekarri zuen gaia izan zen, XV. mendean Europan zehar hedatu zen “devotio moder­na” delakoan goiargitu edi inspiratu ziren idaz­le espiritualen eraginez ziur asko. Jaiera honek kristau hunkiberatasunaren sakoneko gai hauei buruz­ko gogoeta eska­tzen zuen, '''''guru­tzil­tzaturiko edo hil­dako Kristoren''''' adieraz­penaz gain, baita erretaula-mul­tzoez kanpo '''''Errukiaren gertakaria''''' ere. '''''Gotiko berantiarrak''''' berea zuen xamurtasun trinkoa, '''''Errenazimentuko''''' aurrelarien­tzat zenbait gorputz biluzi eta jan­tziak konposaketa pilatuan adierazteak zuen erakarmenarekin el­kar­tzen zuen gaia zen. Euskal Herrian gorde diren halako eskultura-motak ez dira gu­txi, zalan­tzarik gabe, arte balioa duten '''erliebeak''', gehienetan. Hauetako zenbaitetan ''Andres Arao­tzen oroi­tzapena'' esna­tzen da berez. Gogora di­tzagun ba­tzuk: - '''''Az­peitiko Sebastian Soreasuko parrokian''''', alboko kapera batean gur­tzen den '''Kristo'''; - '''''Her­naniko San Joan Bataia­tzailea parrokian''''' aur­ki­tzen da, agian konposaketa eskasagoko bat duena. - Zalan­tzarik gabe aipatu hauek gaindi­tzen dituena ''Her­naniko parrokia'' berean al­dare aurrean kokaturik bukatu zuena: Eroslearen gorputz hilaren gainean pila­tzen den '''errukiz­ko tal­dearen''' erliebea da, ohiz ­kanpoko laztasun sakona eta konposaketan edertasun handkoa. <center><nowiki>* * *</nowiki></center> '''Elgetako erretaula'''. '''''Elgetako Santiago kaperako''''' '''erretaula''' gogora­tzeko lekua eta unea den ez gaude oso seguru; agian, hobe izango li­tzateke beranduxeago, Joan An­txietaren lanekin batera azal­tzea. Mendearen bigarren erdiko lehen urteetan egina dela dirudi; izan ere, ar­kitek­turak atzean utziak ditu fantasi platereskoak, eta mazoneriaz­ko ohiko zutabe il­daskatuek eta kapitel jonikoek, nahiz hiru gorpu­tzetako eskultura solteek italiar manierismora garama­tzate zuzenean. Weisek nahiz Camon Aznarrek<ref>G. WEISE, Die Plastik...II, 16. or.; J. CAMON AZNAR, La escultura y la rejería españolas del siglo XVI. S.A. XVIII.ean, 302. or.; Jose Mª AZ­KARATE, ''Escultura del siglo XVI''. A.H. XIII.ean, 301. or.</ref> Nafarroa Inkisidorea lanaren nagusia izanik, ''nafar lantegiren'' baten ekarpena dela iradoki­tzen dute. Nolanahi ere, harri­tzekoa gerta­tzen da bertako historialariek erretaula hau hain gu­txi ikertu izana eta, gure ustez, baita merezi duen estimu handia azal­du ez izana ere.<ref>Harrigarria egiten zaigu Az­karatek beraganako estimu berezirik ez azal­du izana, baita Errenazimentuko euskal eskulturagileengan ezaugarri diren balio formalekiko beti hain er­ne agon ohi den Mª A. Arrazolak anatomiako aka­tsak besterik ez az­pimarra­tzea ere. Berruguete apartaren eskulturetan egongo ez balitz bezala!</ref> Gure iri­tzian eta dastamenerako, behereneko bi gorpu­tzetako ni­txoetan irudikaturik dauden lau santuen (San Santiago, San Andres eta San Joan Bataia­tzailea eta beste bat, ezezaguna) '''''contraposto''''' ausartak, ''gorpuz­keren eta janz­keren modelatu oreka­tsuak'' maisu handi bat ager­tzen dute. Orain berriki eginiko dokumentu batek<ref>Mª A. Arrazolaren arabera, O.c., 131. or.</ref> '''Migel Llorente''' eskulturagilearen izena eta lan-tratuaren data ematen digu: '''1564'''. === Manieristak Araban === ==== Joan Aiala II.a ==== Euskal Herriko eskulturaren historian, arreta berezia merezi duen ertilaria dugu arabar hau, ez bere lanen berez­ko balioagatik soilik, baita ''espresibismo tradizionalaren'' eta ''birjaio­tzen ari den italianiza­tze inbasorearen el­kartasunaren'' '''trantsizioa''' mar­ka­tzeagatik eta sormen sentiberatasuna Baskonian ''korronte erromanistaren egonkortasunerantz'' joanaraztegatik ere. '''''Joan Martinez Aiala “zaharra” izenetik''''' bereizi egin behar da, aita baitzuen berau; 1526an jada, '''Mar­kina‑Xemeingo erretaula''' handian lanean baditu tailari eta margolari gisa ari zeneko dokumentuak: '''Tuiuko''' (c. 1540) '''Santa Anako''' '''erretaula''' ere zor zaio. '''Joan Aiala II.aren lehen urra­tsak. Joan Aiala II.a''' oso gaztetan hasi zen bere langin­tzan, zeren eta '''Aberasturin''' aur­ki­tzen bai­tzen lanean 1531rako, eta horren jarraian, Arabako zenbait tokitan gomendatu erretauletan. Ikusia dugun bezala, 1536ko uztailean '''''Oñatiko parrokiako''''' '''Errukiaren kaperako erretaulan''' esku hartu zuen. Biz­kaian lan egiten zuen 1543an, '''''Ziortzako Kolegio-elizako''''' '''erretaularen mazonerian; on Diego Irusta abadearen hilobian''' ere jarduna izan behar zuen.<ref>Itxuraz egilea dirudienari buruz G. Weise (''Die Plastik...'', 55‑56. or.) Sesmeroren iri­tziari lo­tzen zaio: ''El arte del Renacimiento en Vizcaya''. 75. or</ref> Era berean, Mª Asunciónen iri­tzian, oso litekeena omen da Aialak '''Itziar­ko erretaulan''' ere esku hartu izana, Oñatiko Errukiaren kaperako erretaulako panelak gogorarazten dituen zenbait erliebe badituenez. Joan Aiala II.ak bere anaia Fran­tziskorekin batera eginikotzat har­tzen da, Berrogei eta hamarreko hamar­kadan bukatu zen '''''Domaikiako''''' (Araba) '''''elizako''''' '''erretaula mistoa'''.<ref>P. L. ECHEVERRIA GOÑI eta J. J. VELEZ CHAURRI, ''Un retablo mixto del primer renacimiento. Martín de Oñate y los Ayala en Domaiquia''. Sancho el Sabio, 6. urtea, 2, 6. znb. 291‑316. or.</ref> Joan Aiala II.ak ''Beaugrantarrekin batera jardun zuen'' '''Portugaleteko erretaula''' nagusian urte horietan. Ordurako Gasteizen bizi zenez, urteak joan ahala etsi‑etsian espresibismora ireki­tzen ikusi zen. '''Katadianoko erretaula'''. Garai hartan Gasteizen bizi zen eta urteak joan ahala ikusi zen '''''espresibismo''''' al­dera ausardi­tsu ireki­tzen. Honen lanik garran­tziz­koena da '''''Katadianoko santutegiko''''' '''erretaula nagusia, dokumentuetan''' egiazta daitekeena. Hirurogeiko hamar­kadan eginiko erretaula hau bereziki garran­tzi­tsua da zenbait arrazoiengatik: Aialaren lanen artean, '''agiriduna, berau bakarra''' delako, gorde diren lanen artetik; ''fantasiaz­ko manierismotzat'' izenda­tzen da bere edergarri bereziengatik, Urduñako ertilaria eta nazio al­derako joerakoa, Gaztelan erromanismoaren sor­tzailea izan zen ''Jeronimo Noguerasen lagun­tzagatik''. Erretaulako lanak, erdibana zatitu ziren Nogueras eta Aialarren artean, Ebanjelioaren al­deko zatia Aialari agindu zi­tzaiolarik.<ref>P. L. ECHEVERRIA GOÑI eta beste, Erretauloak. Retablos. II, 636‑642. or.; Idem. eta J. J. VELEZ CHAURRI, ''Joan de Ayala y Jeronimo Nogueras: Adan y Eva''. Mirari‑n. ''Un pueblo al encuentro del arte''. Erakusketaren katalogoa (Gasteiz, 1989) 1‑1, 1990eko urtarrila, 252‑255. or.</ref> '''Eraginak eta bereizgarriak'''. Berrugueteren bihur­ketarik gabe, badirudi Aialak bere eskolako hainbat ezaugarrien eraginak bereganatuak zituela. Pierres Picart, Inberto eta Pedro Troasen moduetara zorroz­ki lotzen ez den arren, ez da haiengandik asko al­den­tzen. Camon Aznarren iri­tziz, ''aurpegietan edertasun nahia, eskuetan kurba an­tzako joera'', erliebe gizen eta erritmo biribileko plastikotasun nabarmenean hedatuko direnak eta al­di berean, buruetan bat‑bateko '''errealismo''' herrikoia nahas­ten den errenazimentuko artea da Aialarena. HAren gorpuz­kerak honela erabaki daitez­ke, “aurpegi luzaxkak, koko­tsa zorro­tzak, txapel moduko ilaje zurrunak eta matrail hezur irtenak”.<ref>P. L. ECHEVERRIA GOÑI, ''Erretauloak. Retablos. I'', 195. or.</ref> '''Atxiki­tzeak'''. Ezaugarri estilisti­ko horiek direla eta, Joan Aiala II.arenak jotzen dira, - '''Gastiaingo erretaula''', - '''Uribarri Ibiñako erretaula''', - eta '''Mar­kiz­ko Santa Eulalia elizako erretaula'''. Biak ere mul­tzo ar­kitrabedunak dira eta delako “fantasiaz­ko manierismo”ari dagokion apainketak: grutesko nabarmenak, a candelieri osagaiak, maskarak, bustoak, txartel eta kerubinak. Estilistikaz­ko arrazoi berberegatik, Weiseren ustez, ''Bergarako San Pedro elizako'' behereneko zatian ikusten diren Eliz Gurasoen eseritako irudiak bereak izan daitez­ke. Eskultura hauek, inguruan dituzten apaingarri plateresko abera­tsak direla eta, Ziortza eta Gastiaingo lanekin duten an­tzagatik, bere Portugaleteko lana baino aurreagokoak (c.1548) izango lirateke. Georg Weisek, Mª Asunción Arrazolaren onespenaz, berea dela dio, ''Gasteiz­ko San Pedro elizako erretaulan'' dagoen Erregeen Gur­tzaren mul­tzoa, 1564‑1567.a bitartean burutu zena (behera etorritako Santo Domingo komentuko erretaulakoa zena dirudienez). Joan Aiala izeneko bat, 1563an, “Gasteiz­ko herritar gisa” azal­tzen da dokumentuetan; eta hiri horretan ''egingo zituen bere anaia'' Fran­tzisko lagun zuela, ''desagertuak diren erretaularen'' ba­tzuk. Az­keneko urteetan, agirietatik jakin daiteke “Zuñigako biztanle” zela. Al­di horretan badirudi Zuñigako erretaulaz arduratu zela. Nolanahi ere, bukatu behin­tzat (1577) bere seme Diego Aialak bukatua da. Joan Aiala II.aren az­ken lanetan –eta Araban lan egin zuten beste ertilari biz­kaitar ba­tzuen lanetan ere ''manierismo nabarmen bat suma­tzen da– erromanismoa al­darrikatu nahi zuen''. Trantsizioko joera hau bera erretauletako mazonerietan bistara­tzen da: - gruteskoak al­de batera uzten dira, - apainketa manieristak osagai har­tzen, - eta zan­tzu erromanista ba­tzuk azal­tzen. Adibidez, kartelak, hermes, arrauz­karak eta geometriaz­ko katea­tzeak azal­tzen dira '''''Guardiako San Joanen eta El­tziegoko''''' '''koruko aul­kiterietan''', 1558an hasita '''Parisko Joan Bertin''' tailari fran­tsesak eginak, lehenengoan '''Nikolas van Haorlem‑en''' lagun­tzaz eta bigarrenean '''Martin Otaloraren''' partaide­tzarekin, '''Lagrango erretaula nagusia''' ere egin zuten '''Otalora''' eta '''Bertinek''' (1563).<ref>J. ZORROZUA, ''Errenazimentuko Artea Araban''. Arabako Foru Aldundia, (Gasteiz, 1999), 58. or.</ref> === Nafar manieristak === '''Eragina duen irudi bat: Jorge Flandeskoa'''. Erromanismo aurreko ertilariez hitz egin baino lehen, egokia dirudi atzerritar baten izena gogora­tzea, '''Jorge Flandeskoa''', alegia; inolako dokumenturik ez badugu ere, ez beharrez­ko zaigulako haren lanez hitz egitea, baizik eta mendearen bigarren erdi honetan Zangozako merindadean bertako ertilariengan eragina izan zuelako. Douai‑n jaioa zen, Lille‑ren hegoal­dean. ''Jorge Eriguet'' zuen izena, baina 1552an '''''Zangozan''''' kokatu zenetik '''Jorge Flandeskoaren''' izena eman zi­tzaion eta hiri honetako ertilarien munduan nagusi izan zen,1586an hil zen arte. Lantegi bat antolatu zuen eta bertako nahiz atzerriko beste ertilari askorekin harremanak izan zituen.<ref>Ikusi eere lagun­tzaileen nomina P. L. CHEVERRIA GOÑI eta R. FER­NANDEZ GARCIA‑rengan: ''Precisiones... ''P.V. 44, 169‑170. znb., 1983, 30. or.</ref> '''''Aragoiko elizetan''''' egin zuen lan, batez ere, Jaca, Val­donsella eta Cinco Villas eskual­deetan; baina '''''Jakako Seo‑ko abside erromanikoaren''''' buru den '''San Jeronimoren erretaula''' bikainak eman zion ospea. Lan horrek ezaugarri plateresko ugari ditu bere mazonerian. '''Zangozako Santa Mariaren erretaula''' berea dela esaten da. ==== Migel Espinalekoa ==== Migel Espinalekoa 1553tik 1590era jardun zuen ertilaria dugu, eta '''''erromanismo estilotik oso gertuko''''' zenbait erretaula egina da nafar elizetan.<ref>Mª C. GARCIA GAINZA, ''Migel de Espinal''. P.V.n, (Iruñea, 1985), 145‑160. or.</ref> '''Badoztaingo erretaula. Badoztaingo erretaularen egilea''' da eta bere banku, hiru gorputz, hiru kale eta atikodun bi kale-tarte dituen egiturakoa izanik, platereskoa al­de batera uzten hasi eta bere angeluzuzeneko etxeez eta eskultura solte ugariaz ''hurbileko erromanismoa'' al­darrika­tzen zuen. Ikonografiaz berriz, garaiko jaierari dagokion kristau santuen erakusketa bat egin zuen: ezer baino lehen Apostoluak, Eliz Guraso garran­tzi­tsuenak, hainbat emakume santu eta erdiko kaxan zaindariaren irudia, San Migel. Garai hartako '''sagrarioa''' ere gorde da, atean Piztuerari eta alboetako aurpegietan San Pedro eta San Paulori eskainitako erliebeak dituela. Jatorriz­ko koloreani­tzez eginiko estatuak kalitate bikainekoak dira. '''Mendioroz­ko erretaula'''. Ertilari beraren lan dokumentatuan '''''Mendioroz­ko zaindaria den San Pedroren''''' bi irudi on gorde dituen parrokiako erretaula da: zaindariarena eta eseririk dagoen Madonna eder batena; forma beteak, gizen­txoak eta mugimendu arinekoak dira. '''Urroz­ko erretaula. Espinalek''' 1570ean '''Urro­tzeko erretaularen''' tratua egin zuen, honek berekin baditu beheko banku edo predela, haren gainean, hiru kaletako eta bi kale-tartetako hiru gorputz al­txa­tzen direlarik, hiruko atiko batean bukatzeko. Goitik behera, eskultura-lana erdiko kalean, taber­nakuluari, Haurra duen eseritako Birjinari, Jasokundekoari eta atikoaren saihe­tsetan bi profeta dituen Kalbarioari eskainitakoen artean bana­tzen da. Bi kale-artetako horma-hobietan San Pedro eta San Pauloren, bi emakume santuen eta bi profeten taila solteak daude; eta kaleetako sei etxeetan Birjinaren bizi­tzari buruz­ko goi-erliebeak dituzte ikusgai. Platereskoa gogorarazten duten apaingarriz­ko osagairik falta ez bada ere –kerubinak zerrendetan, eta erliebeak kalostretan–, ar­kitek­turaz ''manierismo al­derako joera'' nabaria da, Migel Espinalen eskultura-lanetan ere azal­tzen dena: ''adieraz­pen urritasuna'' eta ''irudien zutitasun al­deko joera''. '''Otsagiko erretaula'''. Espinalen lanik garran­tziz­koena '''Otsagiko''' parrokiaren­tzat 1574an eginiko tratua zuena izan zen: erretaula nagusia eta bere alboetako biak. Hauek Santiago eta Santa Katalinari eskainiak dira. <gallery> Fitxategi:San Joan ebanjelariaren erretaulako xehetasuna, Otsagi.png Fitxategi:San Joan ebanjelariaren erretaulako xehetasuna, Otsagi1.png Fitxategi:San Joan ebanjelariaren erretaulako xehetasuna, Otsagi2.png Fitxategi:San Joan ebanjelariaren erretaulako xehetasuna, Otsagi3.png </gallery> Maisuaren lanik garran­tziz­koena erakusten duena '''erretaula nagusia''' izan zen eta azter­keta- eta ziurtapen-prozedura luzeak ekarri zituen bere data jakin nahiak. '''San Joan Bataia­tzaileari''' eskainitakoa da ''Nafarroako handiena'' eta ''estimatuena''. Traza oktogonala du eta baditu bankua, lau gorputz, hiru kale eta lau kale-tarte eta hiruko atiko bat ere. Apaingarritako xehetasun ba­tzuk gorde baditu ere, erliebeetan nagusi da ''soiltasun klasikorako'' joera. Bi triptikoko kale nagusian arreta berezi batekin jardun zuen ertilariak, lehenengoak San Joan duelarik erdian eta Ama Birjina bigarrenak. Eskultura-lanetan berriz, mukuluak eta erliebeak daude txandakaturik. Ikonografia Badoztaingoaren an­tzekoa da: Apostoluak, Eliz Gurasoak, beste emakume eta gizaseme santuak, Bataia­tzailearen eta Kristoren Nekal­diko bizi­tzako eszena gehiago. Espinalen eskulturak ''bihurri­tze espresibista txiki'' bategatik bereizten dira; klasizismo joerako beste eskulturagileenak direla esaten den plomuz­koagoen al­dean.<ref>Garzia Gain­tzaren iri­tziz, “Fray Juan de Beauves‑en eskua egon daiteke atzean, zenbait eszenatan Lizarrako San Joanen erretaulakoekin duen an­tzagatik”. C.M.N., IV, 2, 323. or.</ref> Erretaula handi hau oso az­kar margotu, urreztatu eta estofatu zuten, hain zuzen, XVII. mendeko lehen urteetan, eta 1988an zaharberritu ederra hartua da. '''Elurretako Birjinaren erretaula. Migel Espinalen lantegitik''' irtena izatea oso litekeena da '''''Iruneko Santiago Monasterioko''''' Elurretako Birjinaren erretaula eder­tzen duen '''''Ahaide­ Sagaratuaren''''' gaiari buruz­ko '''panel''' ezin ederragoa ere, zalan­tzarik gabe an­tzinako beste erretaula batetik ekarritako panela delarik. Nolanahi ere, tal­de berezi bat da, Birjina, Jesus Haurra eta Santa Anaren tal­dea ingura­tzen duen hamabi irudiko tal­dea. Ezezaguna zaigun egileak irudi bakoi­tzaren zizelketan erromanismo al­dera egiten zuen, baina ez zuen Goiz Errenazimentuko ertilari handiak bereizten dituen konposizio-ahalmenik. Gauza jakina da Migel Espinal beste erretaula askotako jardueran esku hartu zuela, XVI. mendeko bigarren erdian; baina kasu bakoi­tzean bere eskutik edo bere lagun­tzaileen eskuetatik zein­tzuk irten ziren jakitea ez da gauza erraza. Bere '''lantegitik gertukotzat har­tzen diren taillak''' badira zenbait: - An­tsoaingo ''Larragetako elizako'' sakristian '''Haurra duen Birjina'''; - ''Burutaineko erretaulako'' '''eskulturak''', - ''Egoz­kueko San Migel parrokiako erretaulako'' '''eskulturak'''; - ''Zigandako San Esteban parrokiako erretaula nagusiko'' '''eskulturak''' - ''Erbitiko parrokiako'' erdiko horma-hobia bete­tzen duen '''eseritako Birjina Haurrarekin'''; - ''Ziritzako parrokiako'' sakristian gorderik den Jesus Haurra duen Birjina eta San '''Joan Txikiren''' tal­dea; - '''Madonna''' ba­tzuk '''''Orikain''''' eta Atondon (Iza); - ''Al­da­tzeko San Martin parrokiako'' '''emakume santu''' bat eta abar... == Erromanismoa == ==== Italiako eragina ==== Fer­nando Katolikoaren erretzal­dian eta Karlos I.aren lehengo urte bitartean Espainia eta Italiako estatuen artean gauzatu ziren harreman politiko eta militarrek Errenazimentuko eskulturagile italiar famatu ba­tzuen etorrera erraztu zuten: Domenico Fancelli, Pietro Torrigiano, Jacopo Tor­ni, Giovanni Moreto, eta abar. Al­di berean, Italiatik korronte berriak berenganatu ondoren, Espainiako ertilari handiak itzuli ziren, hala nola: Zarzako Euskal­duna, Bartolome Ordoñez, Alonso Berruguete eta Diego Siloe. Ertilari hauen lanak kronologiako iriz­pidez azter­tzen badira, ''gotikotik'' ''Errenazimentura doan garapenaren'' lekukoak aur­ki daitez­ke beraiengan, ''adieraz­kortasun indarra'' maiteago izatetik hasi eta ''edertasun formalari'' emaniko lehentasunera arterainokoak. ==== Espainiar era bat ==== Garapen hau, hala ere, ez zen bat batean eta zalan­tzarik gabekoa izan. Mendearen lehen herenean oso laster desagertu ziren Zarzako Euskal­duna eta Bartolome Ordonez salbuespenarekin, Hispaniako eskulturagile hoberenak, beren italiar ereduen handitasunaren miresle izanik ere, ez zioten Hispaniako ikonografia tradizionalaren ezaugarri den ''espiritualtasunari ukorik egin''. Burgos eta Granadan burutu zituen lan bikainetan eskolatua izan behar zuen, Espainiako Errenazimentuko ar­kitek­to eta eskulturagile handienetako bat izan zen, '''''Diego Siloeren''''' lanari buruz­ko aipamenean honela dio Az­karatek ''“Cinque­cento''‑ko idealismoari, lerroen goxotasunari eta edertasunaren zen­tzu klasikoari ere ukorik egin gabe, bere estiloa ''espainiartu'' egin zen”, espainiar tradizioarekin ongi koka­tzen den ''erlijio-adieraz­pen'' ku­tsu hori bereganatzen zuela. '''Joan Valmasedarengan''', mendearen lehen erdiko palen­tziar eskual­deko eskulturagile en­tzute­tsu honengan, oso nabaria da gotiko estiloa konposaketan eta formetan, gorputz‑adarren mehe­tze al­derako joeran, egitura klasikoen erabateko lasaitasunaren ordez, dramatikotasun eta adieraz­kortasun indar­tsua nahia­go izate horretan. '''Berruguete''', italiarren artean halako harridura sortu zuen delako “Alonso spagnuolo” harengan, eta gerora Espainian ere, Valladolid, Toledo eta Extremadurako bere erretauletako keinu okertuekin sentipen bera sortu zuen honengan, oraindik ere nabarmenagoa da halakoxe ''naturaltasunaren aur­kako'', gorputz zuzenekiko gurariz­ko zabar­keria eta lasaitasun klasikoa gu­txiesten duen ''gehiegiz­ko dramatikotasun'' hori, inor­txok ere ez dakielarik gotiko gisa ala bere az­ken muturrera eta zoratutako adieraz­penera eramaniko manierismo klasizista gisa hartu behar den. ==== Manierismoa ==== Bestal­de, Italian bertan gertatu zen mendearen hirugarren hamar­kadan klasikotasunetik ''irtetea'' esan dezakeguna, arte plastikoetan, eta zuzenago esanda, ikonografiaren alorrean –hemen benetan axola zaigunean. Manierismoa '''naturaltasunaren aur­kako joera''' izan zen, eta ez da erraza bere esen­tzia eta arrazoiak zehaztea, lanetan oso nabaria bada ere. Itxura formalaren ikuspuntutik, ezaugarri orokor gisa az­pimarra daiteke: - '''pintura manierista''' espazioaren ''perspek­tiba-legeari eta errealismoari uko'' egite baten antzera azal­tzen da; - eta '''eskulturan''', berriz, ''lasaitasun eta orekaren arbuia­tze'' baten antzera. Zaletasun hauengatik definitu ohi da: nabarmen eta su­tsu, ohiz ­kanpoko eta biz­korgarri, ezohiko eta zizta­tzaile antzera. Manierismoaren izaera zizta­tzaile eta paradoxiko hori, alderdi hauetan legoke: “edertasuna az­ken muturreraino eraman beharraz errealitatetik kanpoko egiten duela; indarra, hain neurriz gain erabil­tzeaz akrobazian amai­tzen dela; edukia, zama­tzearen zama­tzeaz, ezer esatekorik gabe uzten duela; forma, hainbesteko garran­tzia emanaz, aske, bere kasako eta huts bihur­tzen duela”.<ref>A. HAUSER, ''El Manierismo''. (Madril, 1965), 40. or.</ref> Manierismoa zer den argi eta garbi defini­tzera ez bagara iri­tsi, oraindik eragin zuten arrazoiei buruz­ko adostasunera ere iri­tsi ez garelako da. Soziologia mailako arrazoiak jar­tzen dituzte ba­tzuek, adibidez, urte haietan Italian eman zen ''ezegonkortasun soziopolitikoa'' beste ba­tzuek, al­diz, ''erlijioz­ko eta espirituz­ko arrazoiak'' aipatzen dituzte. ==== Migel Anjel eta bere kutsua ==== Eskulturan, Migel Anjelen talentua izan zen klasizismoaren ''edertasun idealarerekiko desengainu'' hori lehendabizi bizitu zuena, eta Floren­ziako Medizistarren hilobi kaperetan jada hasi zen edertasun klasikoaren kanonak apur­tzen. Pinturan, bere erromatar garaian batez ere, (Sixtina Kaperako Az­ken Epaia) azaleratu zen aurrerabide espiritualak eta giza bizi­tza etengabeko borroka etsia delako ulermenak, ''espiritualitate goren'' baten atzetik dabilen eskultura bat iradoki­ zion, haragiaren edertasun adieraz­korrak baino gehiago. Fran­tziako Fran­tzisko I.aren gortean, ez Erroman eta ez Toscanan, eskolarik osatu gabe Buonarroti imitatua izan zen, gaur egun “Manierista” izenda­tzen ditugun eskulturagileez. Eta Erromatik, bertatik zetozen grabatu eta marraz­kien eta zenbait ertilarien immigrazioen bitartez sar­tzen hasi zen “erromanismoa” Espainian. '''Juan Junik''' eta '''Alonso Berruguete'''k,1522an, Oviedoko katedraleko erretaula egiteko tratua sinatu zuenean, Gasteiztik igaro zela dioten hauek <ref>S. ANDRES ORDAX, ''La escuela romanista en Álava'' (Gasteiz, 1963).</ref> joera berria “Espainia al­dera” ekarri zutenak direla esaten da, Gaztela al­deko eskolan nolabaiteko manierismoaren sor­tzaile izanez. Baina, '''Gaspar Becerra''' da, batez ere, migelanjel­dar min­tzaera Espainiari emango diona. Floren­tziar talentu handiarengandik jasoko du irudien muskulu jorien haziera, “Berruguetenak baino haragi gehiagokoak”, Juan Arfek zioen bezala. Bere lanik adieraz­korrena '''Astorgako erretaula''' (1558) da, joritasun handiko irudi deigarriz jan­tziak diren hiru gorputz eta bost kale dituen tramankulu izugarria; hemen '''Joan An­txietak''' bere lehen esperien­tzia gauzatua izatea oso litekeena da, artean inkon­tzienteki bazen ere, eskulturak eskaini zi­tzakeen baliabide plastiko soilen bitartez adieraziz. '''Estilo al­daketa bat'''. Gure iri­tziz, ''eskola erromanistak ez du al­derdi ikonografi­koan al­daketa zehatzik adierazi nahi'', al­daketa '''estilistiko''' bat baizik. Ikonoen edukiei dagokienez, Trentoko Kon­tzilioak eraginik izan zuenik ez dugu ikusten, ez bai­tzen 1563ko abenduaren 3ko az­ken saiora arte imajinagin­tzaz arduratu, ezta Kon­tzilioaren jarraian iri­tsi ziren Konstituzio Sinodalak ere. Ordurako ezaguna zen jada Buonarrotiren lanen “terribilita”. '''Gaietan berrikun­tza''' gisa aur­ki daitez­keenak, erreforma zaleen bul­tzadatzat hartu behar dira, ortodoxoak ala disidenteak izan, hasi Erasmorengandik eta Karlos Borromeorengana arte eta Sabonarolagandik Guru­tzeko San Joanganaino ebanjelioen historiari eta benetako tradizioari zegoz­kien ikonografien iriz­pide garbitasuna al­darrika­tzen bai­tzuten. Eta Trentoko eta Kontrarreformako artearen garai hori beranduxeago agertu zen, mendearen az­ken bi hamar­kadetan, hain zuzen ere. Oraingoz bederen –kontuan hartu Espainian 1550‑1570 bitartea gaudela– erromanismoa uhol­deka ari zen sar­tzen. Bada '''erromanismo klasikoa''', espresionismoa itsa­tsian duen '''erromanismo manierista''', eta baita '''arte “trentino” edo “escurial­dar”''' esan den horretan amaituko duen '''erromanismo zorrotz''' eta indar­tsua ere. Alemaniar iker­tzaile Georg Weisek kontu handiz jarduten du Baskonia eta Espainia iparral­dean errenazimentuko eskulturari buruz­ko hain funtsez­koa den bere lanean, aurreko etapan gertueneko eskulturagileetan hunkigarritasun adieraz­penaren pixkanakako gu­txi­tzea, berak “arbitrarietate pik­toriko subjektiboa” izendatzen duena, al­de batera utzia zela adierazten.<ref>Georg Weise‑ren itzul­tzaileek “malerisch” izena literal­ki itzul­tzen duten pik­torikoa esanaz, H. Wölfflin‑en­gan ere honako hau adierazi nahi du: teknika plastikoetan suma­tzen den eta berez margoen beharrik ez duen argi-ilunen kontrasteen bizitasun hori.</ref> ==== Euskal erromanismoa ==== Gaspar Becerra eszenan sartzearekin mar­ka­tzen den Hispaniako Migel Anjel al­deko hirugarren eta az­ken etapan koka­tzen da ''euskal‑nafar eskulturaren erromanismoa'' ondoen ''Joan An­txietaren'' bitartez, nahiz eta berarengan aurreko etapen arrastoak ikustea ez den zaila gerta­tzen, beste ertilariekin gertatu ohi den bezala. '''Ezaugarri estilistikoak. An­txietaren erromanismoak''' ezaugarri dituen trazu estilistikoak, keinu handi­tsu eta heroikoak, eskor­tzo ausartak, arimaren adieraz­penarekin zerikusirik ez duen muskuluen betetasuna, ez­pain estuetan azal­tzen den basatasun lasaia, profil iharrak, koko­ts tinkoak, ile banatuak... hau guztia tolesdura ile­tsuen soineko astunen bitartez sendotzen diren jarrera bake­tsutan.<ref>P. L. ECHEVERRIA GOÑI, ''López de Gámiz y Anchieta comparados...'' P.V.n, 105. znb., 1988, 511. or.</ref> '''Erretauletako ar­kitek­tura'''. Min­tza­tzen aritu gareno '''araz­tasun''' edo garbitasuna erretauletako ar­kitek­turan ere igartzen da. '''Gainak dituen ar­kitek­tura''' da, konposaketa oso garbikoa, aurreko al­diko gehiegiz­ko apaingarri guztiak sun­tsi­tzen direnekoa, gruteskoak desagertu eta lerroen geometriaz­ko zorroztasuna bila­tzen delarik. Hauek, '''''erretaula‑fa­txadak''''' dira, mailaketa klasikoak geruzetan azal­du baitira eta irudiak gorde­tzen dituzten etxeak, ar­kitek­turako atariak antzo, diseinaturik dauden il­daskaz­ko zutabeen, erdi-puntuko ar­kuen eta batez ere kurbatuak eta triangeluarrak, osoak ala zatiak diren era askotako frontoien bidez.<ref>J. ZORROZUA, O.c., 60. or.</ref> Horrela, ''horma-hobi zabaletan azal­duko dira eskultura solteak'', eliztarraren begirada berenganatu eta berenez biziki adierazgarriak izatea lortuko da. '''Bi lantegi'''. Euskal Herriko erromanismoan zalan­tzarik gabe, bi lantegi izan ziren eragin zutenak; haien jatorria ''Astorga eta Brivieskako erretauletan'' ikus daiteke: '''Lopez Gamiz­koa''' Burgostarraren lantegia eta '''Joan An­txieta''' gipuz­koarrarena, berau izan zelarik, zuzenean ala bere ikasleen bidez, estilo berriaren heda­tzailea Espainia iparral­de osoan. '''Pedro Lopez Gamiz­ko mirandarrak''' Burgosen ikasi zuen, Joan Karran­tza bere koinatuaren lantegian, gerora berriz Diego Guillen eskulturagilearekin. Brivieskako Santa Klararen erretaulako bere lanak Gaztelako eskolako maisu ospe­tsuenen oniri­tzia jaso zuela azal­tzen da dokumentuetan, besteak beste, Joan Juni azter­tzaileena. Miranda de Ebron kokatu zuen bere lantegia eta 1561 eta 1584 artean bere agintepean izan zituen ikasle eta ikasi sail bat, hauetatik sona irabazitakoak ba­tzuen ba­tzuk; hauetako ba­tzuekin garran­tzi handiko lanak egin zituelarik, esaterako, aipatu berri dugun ''Briviescako erretaula eta Estavillo''koa.<ref>López Gámizi buruz ikusi S. ANDRES ORDAX, El escultor Pedro López de Gámiz. “GOYA” 129.ean, (1975), 156‑167. or.; G. DIEZ JAVIZ, ''Pedro López de Gámiz, escultor mirandés del siglo XVI''. (Miranda de Ebro, 1985); A. BARRON GARCIA, B. IBARGUCHI eta P. RUIZ DE LA CUESTA, ''El escultor mirandés Pedro López de Gámiz''. (Burgos, 1988).</ref> Mirandako eskulturagile honek '''''Estavilloko San Martinen''''' (1561‑1566) '''erretaula nagusi''' honekin ''Arabako nahiz Euskal Herri osoko erromanismoaren aurrelaria'' izan zen; honen bidez al­darrika­tzen dituelarik egituretan eta irudietan ''eskulturako hiz­kera berriaren italiar sustraiak''.<ref>P. L. ECHEVERRIA GOÑI, ''Erretauloak. Retablos. II'', 666‑672. or.</ref> Briviescan bere lana zuzen­tzen zuen bitartean, Lopez Gamiz iparral­deko eskual­dean Erromanismoaren eragile nagusia zenarekin harremanetan jarri zen: Joan An­txietarekin, hain zuzen ere. == Joan An­txieta == [[File:Zigorkatzearen erliebea Migel santuaren elizan.png|thumb|Zigorkatzearen erliebea Migel santuaren elizan.]] Penin­tsula Iberikoan, Erromanismoko eskulturagilerik handiena Gipuzkoan, Az­peitiko Urrestila auzoan jaio zen, agirietan datarik azal­tzen ez den arren, 1533an ziur asko. Abizen horretako bi eskulturagile, Migel eta Joan izan zirelako iri­tzia behin betirako ezeztaturik geratu da. Gu­txi gorabehera 1533an jaio zela, eskulturagileak berak 1579an 46 urte zituela eginiko aitorpenetik suposa­tzen da. ==== Trebakun­tza al­dia ==== Haren trebakun­tzako urteei buruz­ko dokumenturik ere ez daukagu, eta Italiako lantegietatik An­txieta igaro izana oso ziur­tzat hartu duenik ere falta ez izanagatik, gaur egun bere arte prestaketa Gaztelan eman zelako iritzia zabaldua da, Valladoliden hain zuzen ere; italiar Errenazimentuko maisuen marraz­ki eta grabatuak eskuz esku ibil­tzen ziren zenbait obradoretan.<ref>Bere osotasunean An­txietari buruz, ik.: J. CAMON AZNAR: El escultor Juan de Anchieta (Iruñea, 1943); 2. argit. 199.or.; Mª C. GARCIA GAINZA, ''La escultura renacentista en Navarra. Discípulos y seguidoren de Juan de Anchieta'' (Iruñea, 1969); Idem: ''La obra de Juan de Anchieta en Navarra. “El Arte en Navarra”''‑n, 21.znb. Diario de Navarrak Argit. (Iruñea, 1994); Mª A. ARRAZOLA, ''El Renacimiento en Guipuzcoa''. 2. argit. (Donostia,1980); G. WEISE, ''La plástica. Un resumen''. 56‑59. or.; P. L. ECHEVERRIA eta J. J. VELEZ, ''López de Gámiz y Anchieta comparados. Las claves del romanismo norteño.'' P. V., 189. znb., 1988, 437‑534. or.; Joan PLAZAOLA, ''Los Anchieta''. Mensajero Argit., (Bilbo,1997).</ref> Dokumentuetan azal­tzen denez, An­txieta '''Valladoliden''' bizi izan zen '''1564'''tik '''1569'''a artean, Juan Juniren arte mardula nagusi zen eta An­txietak hartan zen partaide; baina, berez, Gaztelako hiriburu horretan hiritar izana izango zen urte ba­tzuk lehenago, zeren eta '''''Astorgako erretaula''''' (1558‑1560) lanetan '''Gaspar Becerraren''' zuzendari­tzapean esku hartu zuela gauza ziurra da, agian baita '''''Simancasko Salbatore parrokiako''''' '''erretaulan''' ere. Era berean, dokumentuen bidez eta iker­keta estilistikoen ondorioz, An­txietaren partaide­tza baiezta daiteke, 1569ra arte amaitu ez zen eta arduradun nagusia '''Pedro Lopez Gamiz''' Burgosko eskulturagilea zen '''''Brivieskako Santa Klararen''''' '''erretaulako''' (bertara Valladolidik etorriko zenez) lan honetan.<ref>P. Lopez Gamizekin harreman hau ez zen bakarra izan, zeren eta garai horretan An­txieta, besteak beste, Valladolideko Jordan, Inozen­tzio, Berruguete eta oso bereziki Joan Juni eskulturagile nagusiekin harremanetan zegoen. M. C. GARCIA GAINZA, ''La escultura en el último tercio del siglo XVI''. 146. or.</ref> ==== Euskal­dun al­dia ==== [[File:Azpeitiko kristo saminetan.png|thumb|Azpeitiko kristo saminetan]] Az­peitian herritartu zen An­txieta 1570ean eta Ana Agirrerekin ez­kondu. Harrezkero Iruñean ere bizitu zen al­diz­ka, eta '''''Zaragozako Seoko''''' '''San Migelen kaperako erretaulan''' ere jardun zuen.<ref>A. SAN VICENTE, ''La capilla de San Miguel del Patronato Saporta en Seo de Zaragoza''. A.E.A.n, 1963, 99. or.</ref> '''''Jakako katedraleko''''' '''Sarasako kapera''' urte horietakoa da, “Moisesi eginiko eran­tzunetan Migel Anjelen handiena den” ''Hirutasunaren tal­de'' hunkigarriarekin.<ref>J. CAMON AZNAR, O.c., 50. or.</ref> Onarpen handiko izena duen maisu izanik jada, hirurogeiko hamar­kadan, al­di berean lan egin zuen gipuz­koar ertilariak bai euskal probin­tzietan, bai Nafarroan eta bai Aragoin. Gipuz­koan, San Pedroren erdiko irudia besterik gel­ditu ez zaion '''Asteasuko erretaula''' (1572) egin zuen. '''Zumaiako San Pedro erretaula''' (1574). Bertan, geroztik eran­tsitako erlaitz gaina izan ezik, bankuan ''Az­ken Afariari eta Oinak Garbi­tzeari'' buruz­ko bi panel bikain kontenpla daitez­ke, eta saihe­tsetan migelanjel­dar ''San Pedroren irudia'' eta bere bizi­tzako bi gertaera, eta aingeruen artean zeruetara jasotako ''Madonna'' bikain baten alboetan, ''Mariaren Deikunde eta Jaio­tzaren'' eszenak. Guztiz '''An­txietarena den mul­tzoa jator''' hau bereziki estimatua da, Gipuz­koan Az­peitiko maisuaren lanetatik osorik dagoen bakarra izategatik eta erromanismo estiloaren amaierari dagokiona izategatik.<ref>P. L. ECHEVERRIA GOÑI, ''Erretauloak. Retablos. II'', 679‑685. or.</ref> Zumaian lanean ari zen bitartean An­txietak egina izan behar du, egun desagertua den ''Az­koitiko parrokiako'' (1575) ''Ana Idiakez Anderearen kaperarako'' '''erretaula'''; eta baliteke bereak izatea gaur egun ''Donostian eta Az­peitian'' aur­ki­tzen diren '''eskultura ba­tzuk''' ere.<ref>Az­peitiko zutabeko Kristoari buruz ikusi Mª C. GARCIA GAINZA, ''Algunas novedades sobre Juan de Anchieta''. GOYAn, 1988, 207. znb., 137. or.</ref> '''Gasteiz­ko San Migelen erretaula'''. Urte horietan bertan '''Gasteiz­ko San Migelen erretaula nagusiaz''' (1575) ere ardura­tzen hasia zen, baina bukatu gabe gel­ditu zen eta gerora, 1624 eta 1632 bitartean ''Gregorio Fer­nandezek'' egin zuen beste batez ordez­katu zen. San Migel eliza beraren bazterretan orain berriki topatu diren erretaula horretatik salbatuak izan dira zenbait '''erliebe''' eder, erretaularen bankurako eginak zirenak, Kristoren ''Zigor­ketaren'' eta ''Aran­tzaz Koroa­tzearen'' gertaerak adieraziz, Moisesen eta Dabid erregearen irudiak, elizako zaindari ''San Migelen'' eskultura bat eta ''San Pauloren soin'' erdi bat.<ref>F. TABAR, ''Del retablo de San Miguel de Vitoria: Una escultura inédita de Juan de Anchieta''. A.E.A.n, 1974, 328. or.; Idem: ''Ante un nuevo hallazgo. Estado de la cuestión sobre el retablo de San Miguel de Vitoria, contratado por Anchieta, Velasco y Larrea''. KULTURA, 4. znb., 1992, 9‑17. or.</ref> ==== Iruñeko lantegia ==== [[File:Antxietaren tailan Agoitzen.png|thumb|Antxietaren tailan Agoitzen]] Gipuz­koan al­diz­ka bizitzen bazen ere, An­txieta '''1577an''' jada iruindarra zen, bere lanerako erdigune izanik, bal­din­tza bikoi­tza bete­tzen zuen, erresumako hiriburu izatea eta go­tzaindegia eduki­tzearena, horrek errazten baitzion go­tzainarekin eta kalonjeekin harreman zuzena eta etenik gabekoa. Lantegi handi bat eraiki zuen Iruñean eta handik jardun zuen garran­tziz­ko mandatu ba­tzuei eran­tzuten: - '''''Kasedako erretaula''''' (1577), - '''guru­tzil­tzaturiko Kristo''' miresgarri bat (1579) '''''Iruñeko katedralerako''''', formalismo manieristaren hunkiberatasun eta edertasuna laburbil­tzen dituena, - eta gaur egun Nafarroako Museoan mire­tsi daitekeen '''San Jeronimo'''; - beste guru­tze txiki bat - eta ''Agustindar Errekoletoen­tzat'' gorputz erdiko '''Madonna''' polit bat; - '''''Añorbeko'''''' '''erretaula''' (Nafarroa), berau dokumentatua ez badago ere, erdiko '''Birjanarengan''' eta mul­tzo osoaren gainean dagoen '''Jasokundearengan''', An­txietaren Birjina erromanistak betiko ezaugarria duten edertasun bikaina ongi asko adierazten da, Juan Juni bere maisuarengandik jada ongi urrutiratua den min­tzairaz. Baskoniatik kanpora irteten da haren sona eta '''''Las Huelgas‑ko monasteriorako''''' (1577) '''erretaula''' bat eska­tu zioten, zorionez zenbait eskultura gorde­tzen delarik oraindik.<ref>L. MONTEVERDE, ''Esculturas de An­txieta en las Huelgas de Burgos''. A.E.A.n, 1955, 77. or.</ref> Lagun­tza eska­tu zioten, halaber, '''''Burgosko katedraleko''''' '''erretaula''' handirako (1578), bi estatua bikain bederen eskaini zituelarik: Jasokundea eta Birjinaren koroa­tzea. '''Az­ken lanak'''. Bidaietan eta bere garaikoak ziren lanen (Balterra, Otsagi, El Escorial, Donostia eta Gipuz­koako beste hainbat lekuetan) tasa­tzaile lanetan murgil­durik, bere ardurapean har­tu zituen: [[File:Tafallako eliza, errege magoen gurtza.png|thumb|Tafallako eliza, errege magoen gurtza]] - Tafallako Santa Mariako erretaula (1581-1583) - eta zori­txarrez sakabanatua den '''Agoi­tzeko San Migelena''' (1584). Az­ken urteetan egindako beste tratu ba­tzuk '''''Nabarrete, Fuenmayor, Moneo<ref>S. ANDRES ORDAX, ''El retablo de An­txieta en Moneo (Burgos)''. B.S.A.A.n, (Valladolid, 1977), 437. or.</ref>, Sotes, Tolosa''''' eta beste lekuetara eraman zuten. Zatiturik ala sakabanaturik diren erretaula hauen aurrean jakitunak zalan­tzan jar­tzen du egile zuzena An­txietaren gubia izan zen ala bere ikasleren batena. An­txietaren lanak dira egiatan '''''Obanosko San Joan Bataia­tzaileren''''' erretaula, horretatik gordeak ditugularik Haurra duen Birjina zoragarri bat eta San Joan Txiki. '''''Tafallako Santa Mariako''''' '''erretaula nagusia''', “nafar erromanismoaren lanik garran­tziz­koena”, bankuko eta erlaitz gaineko erliebeak besterik ez zuen egiterik izan.<ref>Garcia gainzaren iri­tziz, “Tafallako erretaulako Berpiztuaren irudiak Santa Maria sopra Minerva‑koa (Erroma) eredutzat har­tzen du”. Navarra ante el Renacimiento y el Barroko. C.I.H.A. XXIII.ean eginiko hi­tzal­dia (Granadan, 1973) 290. or eta hur.; ikusi, halaber, J. CABEZUDO ASTRAIN, ''La obra de An­txieta en Tafalla''. P. V.n, 1947, 772. or.</ref> Garai horretan iri­tsi bai­tzi­tzaion herio­tza (1588ko azaroaren 30ean), erretaula amai­tzeko lanak ''San Pedro'' bere ikasle ''Pedro Gonzalezen'' esku geratu zirelarik. Bost urte lehenago (1583) '''''Tafallako parrokia''''' bererako tenplete tankerako '''sagrario''' mires­garri bat tailatua zuen, bata bestearen gaineko hiru ordenetakoa eta eukaristiako gaiei buruz­ko erliebe finak zituena, ar­kitek­turaren eskulturekiko nahasketa harmonia­tsu batean. '''''Tafallan''''' eman zuen bere az­ken etapakoa izan behar du '''Urrikalpenaren Guru­tze''' famatuak, eskultura honetan badirudi An­txietak al­de batera uzten dituela erromanismoaren gehie­gikeriak eta Kristok az­ken ar­nasa eman zueneko unea adierazten du apoliniar edertasunean eta zutikako jarreran betiereko jainkotasunaren bakea iri­tsi duela eraku­tsiz.<ref>Ikusi Tafallako guru­tze Iruñekoarekin al­dera­tzearen azter­keta egoki bat, Mª C. Garcia Gainzaren, ''Algunas novedades sobre Juan de An­txieta...''GOYAn 1988, 207. znb., 134‑136. or.</ref> ==== Manierismo erreforma­tzailea ==== '''Edertasun ideala'''. An­txieta Errenazimentu hel­duko ertilaria dugu batez ere. Italiar ereduek giza soina teknikoki mendera­tzen iraka­tsi eta greziarrek beren jainkotasunak adierazteko lortutako '''''edertasun ideal''''' harekin per­tsonaia sagaratuak hor­ni­tzeko ilusioz­ko desio hura sartu zioten. ''Añorbeko'' bere ''Jasokundea'' arrazoiez izendatu izan da “jainkosa klasikoa” modura, eta aipamen metaforiko bera ezar diezaiekegu besteak beste, ''Zumaia, Burgos, Tafalla,'' eta abarretakoei. '''Manierismoari aur­ka egiten'''. Maisu handi honetan hasieratik bukaerara azal­tzen da edertasunaren gur­tza, manierismoaren gutizia itxuragabeen aurrean makurtu nahi ez duen iraupena azal­duz. Baina, al­di berean eran­tsi beharrez­koa da Espainia iparral­dean An­txieta bada Migel Anjelen ikaslerik sonatuena, bere inspirazioetako eredua ez zela edertasun paganoaz harrapatua izan Migel Anjel gaztea, Buonarroti hel­dua baizik: espiritualtasun mistiko baten idealen eta al­di berean eskulturaren min­tzaera oinarriz­koaren atzetik ibilia, ''bolumenen adieraz­kortasunean eta kontrajarritako formetan'' aur­kitu zuelarik. An­txietari egokitu zi­tzaion Gaztela al­deko lehen erromanisten bihurri­tze epileptikoak lasai­tzea, baliabide plastikoen ahalbide adieraz­korrak aur­ki­tzea ikonoetakoak baino gehiago, eta horrela, beren baitan jainkotasuna duten izakiek berez­koa duten bake eta handitasuna gogora­tzea. '''Espiritualitate mistikoa. Ingurune erreformista''' batean kokatu behar da An­txietaren artea, eta jada eman ez zaion eta ongien egoki­tzen zaion izena eman “manierismo erreformatua”,<ref>J.A. BARRIO LOZA, ''La escuela romanista en la Rioja''. 17. or.</ref> edo hobeto esanda '''“manierismo erreforma­tzailea”'''. An­txietaren erromanismoa hein batean bederen Gaspar Becerragandik dator, bere Birjina eta emakume santuetan edertasun plastikoarekin batera bizitasun espiritualaren adieraz­pidea bila­tzen duen neurrian behin­tzat; hortik dator bere gizonez­ko irudiei heroi indar­tsuen izaera ematea. '''''Jakako katedraleko Sarasa kaperako al­darean''''' ''Guru­tzil­tzaturiko Kristori eusten dion Betiereko Aitak'', ezinbestean Migel Anjelen Moises oroiteraz­le duelarik, edozein sinestedunengan ahan­tzi ezinez­ko tal­ka egiten du. Beroni buruz hara zer dioen Camon Aznarrek, “sartal­deko artearen barruan ''Jainkotasunaren adieraz­penik jatorrenetarikoa'' da agian”. '''Mundu mental baten adieraz­pidea'''. '''''Juan Junik''''' 1577ko bere testamentuan adi­tzera ematen du “no ay otro ninguno del dicho arte de quien se puede fiar la dicha obra (bukatu gabe uztera zihoan Medina de Rioseco‑ko erretaula) si no es el dicho Juan de Anchieta, escultor residente en Vizcaya, que es persona muy perita, hábil y suficiente y de los más esperitos que hay en todo este reyno de Castilla”.<ref>J. J. MARTN GONZALEZ, ''Juan de Juni. Vida y obra...'' 304. or.</ref> Baina An­txietak ''bere berea duen estiloa'' sortu zuen Junirengandik jaso zuen erral­doitasuna, baina keinu eta kanpoko jarreretako hunkiberatasunaren esku ez zuen utzi adieraz­kortasuna. Saiatu zen juniar bihurri­tze bereizgarria eta bere eskuetako espantua al­de batera uzten, ''masen indar abstrak­tuetan'' eta ''bolumenen kontrasteetan'' buru‑belarri sar­tzeko. Etorri handikoak dira bere irudiak, baina beren adieraz­kortasunaren indarra ez dator mimikatik; bere per­tsonaietan azal­tzen diren eskor­tzoak sarritan sinesgai­tzak dira ala biz­karra ematen digute (Agoi­tzeko bankuko Apostolu ba­tzuk, Kasedako Az­ken Afarikoak, Tafallako zenbait irudik eta abarrek). Nabaria da per­tsonaiak gehiegiz­ko naturaltasunetik husteko egiten duen ahalegina. Camon Aznarrek dioen bezala, sor­tzen dituen formak “buru premisetatik abiaturikoak” dira. Izan ere, An­txietak gorpu­tzen bikaintasun fisikoetan, neurri gabeko muskuluen ahalmenean, soingainekoen neurriz kanpoko hanpaduretan eta aurpegietako bekoz­ko adierazezinetan, ''egunoroko benetako munduaren ikuskerarekin zerikusi gu­txi duen mundu mentalean sar­tzen gaitu''. '''An­txieta adituetan'''. Buka­tzeko, An­txieta arreta handiz ikertu duten historialariek eman dituzten iri­tzi laburtuak berriro aipa­tzea komeni da. An­txietari buruz hara zer dioen '''Az­karatek''', “mendearen az­ken heren honetako eskulturagilerik garran­tziz­koena... ''Migel Anjelen manierismoaren ordez­karietan talenturik handienekoa”'' da. Berrikun­tza estilistikoak neurtuz, honako hau baiezta­tzen du '''Elena Gomez Morenok''' “klasizismoaren az­kenal­dietan meha­txatutako eskultura dekadenteari gizontasun latz eta benetakoa eransten dio”. '''Camon Aznarren­tzat''' ''“Migel Anjelen ordez­ko logiko eta talentuz­koa'' da. Heren­tzian har­tzen ditu bere egitura eta espiritua, eta irudi ilun eta etsiak, maisuak berak ezarri ziz­kien mugak baino hara­tago joanarazten ditu. Migel Anjelengan hu­tsaltasun klasiko hartatik, behe-erliebetako pasadizoz­ko guztia, desagertu egiten da An­txietarengan eta ''oinarriz­koa, itxuren hiz­kera ozen eta apokaliptikoa'' besterik ez da bil­tzen”. == An­txietaren lankideak == An­txietaren bi lankide nagusiak Anbrosio Bengoe­txea eta Pedro Gonzalez San Pedro izan ziren. === Pedro Gonzalez San Pedrokoa === Nafarra zen, Arabako mugan, Cabredon jaioa. An­txietaren lankiderik gertuenekoa izan zen lan ba­tzuetan, honen lan egiteko modua hain bereganatu zuen, non zaila gerta­tzen den dokumentatu gabeko zenbait lanetan erabaki­tzen maisuaren eskua ala lankidearena noraino iristen den. An­txieta beraren iriz­pidea jarraituz, hil zenean bukatu gabe gel­ditu zen '''Tafallako Santa Mariako erretaula''' buka­tzeko egin zi­tzaion tratua. Gonzalez San Pedroren lan garran­tziz­ko honek sona eman zion eta laster garran­tziz­ko lanetarako beste tratu ba­tzuk egin ziz­kioten. Iruñeko go­tzainak 1598an katedralerako '''erretaula''' baten eraikun­tza bul­tzatu zuen, Gonzalez San Pedroren lantegian egiteko emana zena, hain zuzen ere. Gerora hiri bereko '''''San Migel parrokiara''''' eramana zena. Ar­kitek­turaz Errenazimentu klasikoak bere‑berea duen erretauletako hoztasuna du; eta kalitatez­ko eskultura-lan bati egiten dio leku. Bereziki deigarria da ''Jasokundea'' eta baita ''Kristoren Haur­tzaroko'' erliebeak ere.<ref>M. de LEKUONA, ''El autor de los retablos de Pamplona y Calahorra''. P.V.n, 1945.</ref> Cabredon, bere jaioterrian bertan, 1600ean lantegia ireki zuen ikaslez eta lankidez inguraturik, denen artean '''Diego Jimenez''' gailendu zelarik eta honekin batera Arabako Errioxan An­txietaren ikurra garbi azal­tzen den erretaula ba­tzuk egin zituen. Desagertu ziren bi erretaula. Anbrosio Bengoe­txearekin batera guztiz bikaina izan behar zuen '''''Cascanteko Jasokundeko Parrokiako''''' '''erretaularako''' (1593‑1601) tratua egin zuen, baina zori­txarreko sute batean sun­tsitu zen. Gaur egun Santo Kristoren kaperako sarreran ikus daitez­keen San Esteban Harrika­tzea eta gorputz hilaren zurez­ko bi erliebe polikromiarik gabeak aipatu erretaula honetakoak izango ziren. '''''Calahorrako katedraleko''''' '''erretaula nagusiaren''' geroa an­tzekoa izan zen, 1602an Gonzalez San Pedrok hasi zuena, bera hil zenean bukatu gabe gel­ditu baizen (1608); bere suhia zen Joan Baz­kardok bukatu bazuen ere, XVII. mendeko sute batean jausi zen az­kenean. '''Bere eragina Errioxan'''. Batez ere, Gonzalez San Pedro nafarraren bidez ''hedatu zen Errioxan An­txietaren erromanismoa'', atzerapen apur batez iri­tsi bazen ere, ordurako Gaztelako (Briviesca eta Miranda) lantegietatik eskual­dera etorria zen errenazimentuko manierismoaren ondoan.<ref>J.A. BARRIO LOZA, O.c., 252‑253. or.</ref> Honen bidez oso nabarmenki uler daiteke Cabredoko eskulturagile handiak egina ez dela esatea '''''Azueloko San Jurgi''''' '''erretaula''', eta espresibismoko arrasto ba­tzuengatik “Errioxako maisu erromanistaren batena” dela pen­tsatu nahiago izatea.<ref>Ikusi honi buruz­ko bibliografia C.M.N. II, 1.ean, 139. or.</ref> === Anbrosio Bengoe­txea === [[File:Aieteko andre maria.png|thumb|Aieteko Andre Maria]] [[File:Anbrosio Bengoetxearen Alkizako Sagrarioa.png|thumb|Anbrosio Bengoetxearen Alkizako Sagrarioa]] An­txietaren beste ikasle sonatua, '''Anbrosio Bengoe­txea''' Al­kizan (Gipuz­koa) jaio zen, 1552 al­dera; baina bere ohiko bizilekua Asteasun izan zuen, hara ez­kondu baizen. Agirietatik <ref>Anbrosio Bengoe­txeari buruz­ko iker­ketarik osoena Mª A. Arrazolarena da oraingoz, ''Renacimiento en Guipuzcoa II''.ean, 181‑238. or.</ref> gauza jakina bada ere, Nafarroako eliza ba­tzuetan lan egina zen Bengoe­txearena da, eta gordea izan delako guganaino iri­tsitakoa, Gipuz­koako probin­tzian aur­ki­tzen da. '''San Bizenteren erretaula'''. Bere maisua oraindik bizirik zela, Bengoe­txeak '''Donostiako''' erregidoreei hitz eman zien '''''San Bizente parrokiako''''' '''erretaula''' egingo zuela. An­txietak esku hartu zuen beronen iker­keta eta tasa­tze-lanetan. Berak, era berean An­txietak egin zuen Asteasuko erretaularen '''kolorezta­tze eta urrezta­tze lanetan esku hartu zuen'''. Donostiako erretaula da ('''1583‑1596''') gorde direnetan Bengoe­txearen erretaularik handiena. '''Joan Villarreal''' ''marraz­ketari eta ikuska­tzaileak'' tratuan jarritako bal­din­tzetan lana hiru urtetan amaitua izatea eska­tzen zen. Oso zorro­tzak izan ziren 1586ko erretaularen iker­tzaileak eta zenbait irudi eta erretaula-mul­tzoan zuten kokapena al­da­tzera behartu zuten Bengoe­txea, berarekin desadostasunean bai­tziren, bai neurri eta formetan, bai ikonografiaz­ko gaietan eta Trentoko arauarengatik (kontura gaitezen 20 urte igaro zirela ordurako, kon­tzilioa amaitu zenetik), non sagrarioak ez zuen erretaulan egon behar al­dare gainean baizik. Bengoe­txearen lagun­tzaile modura, '''Joanes Iriarte''' arduratu zen ''frisoko oholen paisaietan'' –Nekal­diaren, aran­tzaz Koroa­tzearen, Gurutz Bidearen eta Guru­tzil­tza­tzearen– kalitate bikaineko lau gertaerak zizelkatzeaz. Friso honen az­pian eta harroinaren gainean, Az­ken Afaritik hasi eta Pilatoren epaia arteko eszenak dituen bost paneletako banku bat doa. Bereiz­ketarako dagoen frisoaren gainean al­txa­tzen da '''erretaula''' bera, hiru gorputz, zaz­pi kale eta Kalbario polit batez amai­tzen den atikoa dituena. Gel­ditu zen bezala eta gaur egun arte iri­tsi diren bezala, erdiko kaleko eskulturak eseritako San Bizente, bere martiri­tzako San Sebastian eta Jasokundea dira. Beste etxeetan, berriz, bi zaindari martirien martiri­tzako historiak azal­tzen dira eta baita Kristoren eta Birjinaren bizi­tzako eszenak ere. Kale tarteetako hu­tsuneetan eta kalerik baztertuenetan hamabi Apostoluak agertzen dira. '''Desberdin­tzen duten ezaugarriak'''. Estilistikoki, erdiko Jasokundekoaren tal­deetan, batez ere, suma­tzen da '''''An­txietaren Birjinen''''' gertutasuna. Hala ere, Bengoe­txearen lehenengo erretaula handi horretan, bere maisuarengandik aldentzen zuten zan­tzu ba­tzuk suma­tzen dira: irudiak An­txietarenak baino lirainagoak dira, al­de batera makurtutako buruak ''contraposto'' pitin bat hasiz, sarritan irudiak begira­tzen duen norabidea eraku­tsiz gorputzaren gainetik guru­tzaturiko beso bat; beste eskua berriz jasota ala gainjan­tzia edo tunikari hel­duz; beso gihartsuak eraku­tsian uzten dituen jan­tziak; oihaletan oparotasun handia eta tolesdura sakon eta biribil­duak azal­tzen dira janz­kera horietan,<ref>Euskal Herriko erromanismoaren garapenean San Bizenteko erretaulak izan duen garran­tzia behar bezala az­pimarratu du P. L. ECHEVERRIAK, ''Erretauloak. Retablos. II'', 702. or.</ref> eta honek ez du esan nahi tolesdura hau­tsi eta zoko­tsuak gusta­tzen hasi ez zitzaizkionik. Weiseren iri­tziz, “Bengoe­txearen Apostoluak, ''gorpuz­keraren dotoretasuna'' eta oihal finez eginak diruditen '''janz­kerak''' uler­tzeko modu trebeagatik ezagut daitez­ke; hor­txe adierazten da Pedro Gonzalezen irudien ondoko aldea”.<ref>''La plástica del Renacimiento...Un resumen'', 63. or.</ref> Orokorrean, manierismotik urrutira­tze apeta­tsu eta trebe moduko bat suma­tzen da, ''errealismo klasizista'' joera duena. Bengoe­txeak 1592an '''''Gazteluko parrokia-elizarako''''' '''Kristo''' bat egin zuen, altueran bi metro dituen taila eder eta barea; handik gu­txira Pedro Gonzalez San Pedrorekin tratua egin zuen, esan dugun bezala, zergatik ez dakigula sute batean gal­du zen Cascanteko erretaulan. '''Berastegiko erretaula (1600‑1602)'''. Donostiako San Bizentekoaren an­tzeko egitura ar­kitek­­toni­koa du eta ia‑ia hangoa bezain galanta da. Zokaloa, bankua eta zerrenda bereizgarria baditu, gainean berriz hiru kale eta lau kale‑tartetako hiru gorputz. Neurriz egindako edergarriak eta atalak klasikoak dira. San Bizenten bezala, zerrendan Nekal­diko gertaerak daude irudikaturik; bankuan al­diz, Itun Zahar eta Berriko historia eta per­tsonaiak, bakoi­tza berari dagoz­kion ezaugarri ala sinboloak dituela. '''''Lehen gorpu­tzean''''' erdiko kalea San Martin go­tzain zaindariaren lekua da, eta al­de bakoi­tzeko bere saihe­tsetan bi martiriak, Sebastian eta Esteban, eta bazterretako kale-tarteetan San Pedro eta San Joan Bataia­tzaile. '''''Bigarren gorpu­tzean''''' San Loren­tzo da erdigunea eta emakume santuena alboetako tarteak; hirugarren gorpu­tzean jasokundeko Birjina dago erdian eta alboetako erliebeek Kristoren haur­tzaroko gertaerak erakusten dituzte. Lan honetako kide guztietan joera bat bera suma­tzen da, ''erromanista estilotik aska­tze al­dekoa'', errealitate natural eta berez­koaren nolabaiteko ''arintasun eta bat‑batekotasun'' al­deko joera duena. '''Tolosako erretaula'''. '''''Tolosako San Frantzisko elizarako''''' erretaula egiteko tratua egin zuten 1604an. Nagusiek tratu hau zuritu nahiez hara zer dioten “porque el dicho Ambrosio de Bengoechea era de los mejoren que por estas tierras al presente se hallaban”.<ref>Mª A. ARRAZOLA, O.c., II, 206‑213. or.</ref> Hondarribiko erretaula egin behar zela eta, Joanes Iriarterekin tratua egiterakoan, Bengoe­txea lagun har zezala gomenda­tzen zi­tzaion; izan ere, “es ombre de primor para semejantes obras”. Lan hau 1609rako amaiturik egotea erabakia bazegoen ere, '''1615'''era arte ez zen bukatu. Gaur egun bere ''estofatua'''' eta ongi gordetako ''polikromia'' dela eta distira­tzen duen '''erretaula''' honek baditu hiru gorputz, bost kale eta ni ni­txoen arteko Kalbarioa. Er­tzetako bi kaleetan badira San Fran­tziskoren bizi­tzari buruz­ko erliebeak, erdiko kalean eta ondo ondoko etxeetan fran­tziskotar santuen irudiak ikus daitez­ke. Badirudi Bengoe­txearen eskuak zaindariaren gaztaroko gertakariak konta­tzen diren lehen gorpu­tzeko erliebe ba­tzuk eta beste santu ba­tzuen estatuak besterik ez zituela tailatu. Erliebe hauetan, Bengoe­txearen prestutasuna nabaria da, bai aurpegietako adieraz­penei nahiz janz­keren ugaritasunari naturaltasuna emateko, nahiz eta espazio perspek­tiban ondorioak sor­tzeaz arduratu ez. Santuen estatuen artean, ''San Antonioren'' eta ''estasian dagoen San Fran­tziskorena'' nabarmen­tzen dira. Arte kalitate nabaria duena da '''sagrarioa''' ere, Hilobira­tze Santuaren erdiko adieraz­pidean konposaketa politagatik. '''Beste lan ba­tzuk'''. Hiru mul­tzo handi hauetaz gainera, Bengoe­txeak eman digunetik gera­tzen direnak lan apalagoak edo zatiak dira. Adibidez, '''''Tolosako fran­tziskotarren elizan''''' Petronila Idiakez Andereari eraiki­tzeko baimena eman zi­tzaion kapera bateko '''erretaula''' bertan behera erori zen XIX. mendean eta '''''Tolosako Santa Maria parrokiara''''' eramanaz salbatu direnak, '''Kalbarioko''' hiru irudiak besterik ez dira: Guru­tzil­tzaturiko Kristo, benetan an­txietar estilokoa, eta al­de bakoi­tzean zutik, Nekeetako Birjina eta San Joan, Al­kizako eskulturagilearen irudi bereizgarri bikainak. Badirudi desagertu zen erretaula honetakoak direla, halaber, ''Hilobira­tze Santua'' batak eta ''Errukiarena'' besteak, adierazten zituzten '''bi erliebeak''' eta gaur egun parrokia horretan bertan gorde­tzen dira. Bi erliebe hauek harridura sortu zioten Jovellanosi.<ref>Honela idazten zuen Jovellanosek '''Hilobera­tze Santuari''' buruz bere Egunkarian 1791eko abuztuan: “Ezingo nuke nahikoa goratu zenbat gustatu zi­tzaidan eskultura hori, Espainian ikusi ditudanetatik, oso goi mailakoa marraz­ketan, gustuan, adieraz­penean eta gauza­tze fin eta onean. Gregorio Her­nandez eta Joan de Juni oso dira atzean gera­tzen”. Eta '''Errukiaren''' mul­tzoari buruz berriz: “Hainbeste errepikatu den misterio honetan, Her­nandezek egin zuen onenaren apustua egiten du”. An­tzeko hi­tzez goraipa­tzen du Kalbarioko mul­tzoa ere: “Neuk honetaz zerbait uler­tzen badut, sinets iezadazu dena harrigarria dela”. G. Melchor de JOVELLANOS, Diarios. (Memorias íntimas) (Madril, 1915) 28. or. Ikusi, halaber, S. INSAUSTI, ''Visita a ala iglesia del convento de San Francisco de Tolosa en compañía de Jovellanos''. B.R.S.B.A.P.n, XI, 539. or.; eta Mª A, ARRAZOLA, O.c., II 216. or.</ref> '''Sagrarioak'''. Gipuz­koan herri txiki askotarako egindakoak dira Bengoe­txearen '''taber­nakulu''' ba­tzuk, maisutasun berezi batez tailatu ziren irudiak gaur­ko gizonaren­tzat bereziki erakargarriak gerta­tzen dira dituzten neurri txikiengatik eta ikusiak izan daitez­keen gertutasunagatik. Halakoxeak dira: - bere jaioterrikoa den '''''Al­kizako sagrarioa''''' (gaur egun Elizbarrutiko Museoan jasorik dena); - eta '''''Her­naniko San Joan Bataia­tzailea parrokiako sagrarioa''''' (1069), gorputz bakarra eta oinplano biribilekoa, Eraistearen erliebe polit bat erakusten duena. - Bengoe­txeak 1615ean '''Errenteriako''' Santa Maria parrokiarako sagrario bat egin zuen, beheal­deko zatia besterik gorde­tzen ez bada ere, atean Az­ken Afariko adieraz­pen eder bat du. '''Erretaula txikiak'''. Bengoe­txea berarenak dira '''''Zarauz­ko parrokian''''' (1612) gorde diren bi '''erretaula''' txiki: - ''lehenengoak'' diseinuan zorroztasun klasikoa du, mukulu biribileko lau estatua eta ''Deikundearen'' erliebe zoragarri bat dituelarik; - ''bigarrena'' oraindik ere xumeagoa da, erdiko erliebe baten az­pian ''familia santua'' (Santa Ana, Birjina eta Haurra) adierazten duten hiru estatua ditu, kalitate ederrekoak hauek ere. === Ondorioa === '''Bengoe­txearen''' lanen ibilbide motz honen laburpen trinkoan, esan egin behar­ko li­tzateke, Antxietaren erromanismotik hasita, Al­kizako maisua urrutiratu egin zela bai ''An­txietaren'' tankeratatik nahiz ''Lopez Gamizenetik''. Ez da ahaztu behar, An­txieta desagertu eta 37 urte beranduago hil­ zela Bengoe­txea. Espainia iparral­dean artez­ko erromanismoa luzaroan ikasi duen Georg Weise alemaniar historialariak baiezta­tzen duenez, Anbrosio Bengoe­txearengan azaltzen da ''erromanismoaren halakoxe egitura suharren deusezta­tze bat eta XVII. menderako trantsizio bat''; Eta maisuaren berez­ko '''ezaugarri estilistikoak''' az­pimarra­tzen diru: - ertz gehiago dituen formak erabil­tzea, - tolesduretako biribiltasunen eta izurren modela­tzean zuritasuna desager­tzea, - buruetan nolabaiteko idealtasuna, - eta '''errealismo''' al­derako joera orokorra.<ref>G. WEISE, ''Die Plastik...II'', 95‑97. or.</ref> == An­txietaren eskola == An­txietaren eragina kanpora­tzen duten XVI. mendeko eta XVII. aren hasierako eskulturagileak asko dira. Hain izan zen handia eragin hau, non Camon Aznarren iri­tziz “al­di guztietako espainiar maisurik handiena izan zela ziurta daiteke, ''artean aztar­na gehien utzi zituena...'' Mendearen az­ken horretako eta hurrengo ia guztian Nafarroako arte guztia An­txietaren formalismoarekin kateaturik zegoen. Eta ia beti halakoa izanik maisutasuna eta leialtasuna, dokumentuetako frogarik ezean An­txietari atxiki­tzera jo­tzen dugu bere ikasle ala imita­tzaileenak diren lanak”. Nahiz eta historia honetan eta erromanismoaren ataletan Baskoniako mugetan geratu nahiko genukeen, logikak Errioxako eskulturagile erromanistak ahanztea erago­tzi egiten digu, hauetako ba­tzuk ongi jarduten bazekitenaren lekukoak utzi bai­tzituzten Nafarroako elizetan. Beste al­de batetik, logika horren ondoan, metodologia zuzen bati zor zaion leialtasunak lehenengo tokian oroi­tzera behar­tzen gaitu, Joan An­txietaren garaikideak baitira izan ere, hauetatik garran­tziz­koenak. === Errioxako erromanistak === '''Pedro Arbulo Marguvetekoa'''. Berauen artean ospe­tsuena izan zen 1565ean Oz­kabartekoa zena eta gerora Briones hirikoa (Logroño) eta 1608an han hil zena. Arte kontutan bere nagusitasuna '''''tasa­tzaile''''' gisa esku har­tzeetan nabarmendu zen; An­txietaren iri­tzi berekoa ez izanik, bere erabaki ba­tzuetan; bere ertilari kategoria Cean Bermudezen iri­tziarekin gomenda­tzen da, zeren eta honek “Alfonso Berrugueteran ikaslerik trebeena” modura izenda­tzen baitu.<ref>J.A. CEAN BERMUDEZ, ''Diccionario de los más ilustres profesores...'' (Madril, 1800), I, 43‑46. or.</ref> Gaztaroko lan dela esan daiteke '''''Brionesko Santa Maria parrokiako''''' '''Guztiz Garbiaren erretaula''', 1564 al­deko data ematen zaiona, Birjinaren bizi­tzako erliebeak eta erromanista estilo garbiko zaindariaren irudi ederra dituena. '''Fer­nandez de Vallejorekin''' batera bere lanik handiena '''San Asentsioko (Logroño) erretaula nagusia''' izan zen (1570) sute batean desagertua. '''Desoioko''' (Nafarroa) '''erretaula''' bezala, bere al­dirik gorenekotzat hartu daitekeena, 1571n Arbulok tratua egindakoa. Lan honetako '''lau erliebek''' (Deikundea, Egiptoko Ihesa, Ge­tsemani eta Guru­tzetik Eraistea) eta irudi ba­tzuk bizirik irauten dute, eskulturagilearen balioa neur­tzeko adinako aurriak, lehen mailan, maisu honetan oso berez­koa den lerromakur jarreran dagoen apostoluarekin Bara­tzeko Otoi­tzean oso bereziki adierazten denez eta Eraistearena, bere ezaugarri zuen maskor‑itxu­rako erliebea eskainiz.<ref>Pedro Arbulo eskulturagilearen beste lan garran­tziz­ko bat. A.E.A.n, 200. znb., 1977, 415‑417. or.</ref> '''Juan Fer­nandez de Vallejo. Fer­nandez de Vallejo''' errioxarrak An­txietaren aurretik Baskonian erromanismoa sartu izanaren merezimendua du, '''Lan­tziegoko''' '''bere erretaula''' Gipuz­koarra bere herrira itzuli aurretikakoa (1567‑1570) baita, hain zuzen. '''Erretaula''' miragarri honek (lehenago Weise eta Camonek, Arbulo Marguvete‑rena zela zioten) baditu zokaloa, hiru kaletako hiru solairu, telamonak edo atlanteak dituelarik bankuetan eta medizien hilobi modura, frontoien gainetan era­tzanik dauden haurrak. Fer­nandez Vallejoren e'''stiloa''', Pedro Arbuloren oso an­tzekoa da, halakoxea: “oso nahasian dauden erliebe eta eskultura mul­tzoak dira eta Migel Anjelen ar­kitek­tura batean benetako espazioarekiko larritasun bat adierazten dute”.<ref>P.L. ECHEVERRIA GOÑI eta beste ba­tzuk, Erretauloak. Retablos. II, 677. or.; A. BARRON GARCIA, ''Juan Fer­nández de Vallejo en Lanciego y Obécuri''. B.I.S.S.an 1996, 339‑352. or.</ref> Egundoko mul­tzo honen erdigunean dagoen '''''Jasokundeko''''' irudi itzel honetan ere Sansovino eta Migel Anjelen oihar­tzunak suma­tzen dira eta nahiezean ere ''An­txietaren Birjina'' indar­tsuak gogorarazten diz­kigu. Vallejorena da '''Lezako San Martinen erretaula''' ere, gaur egun Berganzon San Migelen izenpean ikus daitekeena.<ref>J.A. BARRIO LOZA, ''El retablo de Berganzo (Álava).'' B.I.S.S.an, 1977, 261‑275. or.</ref> === Erromanismoa Gipuz­koan === '''Jeronimo Larrea eta Goizueta'''. An­txietaren ikasleen artean izendatu behar den hau, beharbada ''Jakan'' jaiotakoa izango zen (c. 1562-1616), baina Gipuz­koako emakume batekin ez­kondu zenetik aurrera probin­tzia honetan kokatu zen.<ref>Jeronimo Larreari buruz, ikusi, halaber, Mª A. ARRAZOLA, O.c., II, 239‑257. or.; S. INSAUSTI, ''Jerónimo de Larrea''. B.A.P., 1945.</ref> Honako hau, historialarien al­detik, 1945ean bere testamentua azal­du zen arte ia ezagutu ez eta estima­tzen ez zen ertilaria zen. Hala ere, eskulturagile estimagarria izan zen eta sona handi samarrekoa gainera, lan askoren iker­ketak eta tasa­tzeak egitera dei­tzen bai­tzuten. Ugariak izango ziren bere lanak, baina ez da asko salbatuta gure arteraino iri­tsi dena. Ezagunena '''1595'''etik hasita ein zen '''Oiar­tzungo Ospitaleko erretaula''' da. ''Estilo klasikoa'' duen erretaula da, garai hari zegokion soiltasuna berekin duena. Bankua, bi gorputz eta beren baitan sei estatua dituzten hiru kale ni­txodun ditu, baita Kalbarioaren­tzat atikoa ere alboetan bi irudirekin: San Migel Goiaingerua eta San Joan Bataia­tzailea. Bi solairuak bereizten dituzten zerrendetan Kristoren Lurpera­tzeari eta Piztuerari dagoz­kien erliebeak daude. Bere erdiko kalean, mukuluetan San Joan Bataia­tzaile zaindaria eta Haurra duen Birjina daude irudikaturik; besteak santuen estatuak dira. Egilea Larrea dela froga­tzen duen dokumenturik ez bada ere, ia ziurtasun osoz berea dela uste da '''''San Sebastianen estatua''''', Larreak bere testamentuan aipamenak egiten dituen '''''Az­peitiko''''' “Kristo Nahigabetua”‑rekin duen estiloaren koheren­tzia dela-eta.<ref>Arrazolaren ustez, bi irudien arteko berdintasunak asko dira: jarrera, bere lotura eskuak atzean dituela, era berean tolestutako zangoa, zimur minberarik gabeko aurpegiera, eta garbitasun oihaleko formaren an­tza. O.c., 248. or.</ref> Arrazoi beragatik esan daiteke '''''Pasai Donibaneko''''' '''Bareal­diko Kristo''' ere berea dela, garbitasun oihala Az­peitiko Kristoren berdina baita. Erretaulako '''beste irudi''' ba­tzuk Larreak egin zituela ere azal­tzen da, adibidez; - '''''Donostiako''''' Santa Mariaren kofradia baterako, - eta '''''An­tzuolan''''' Uzarragako San Joanerako; baina ez da erabat ziurra, aipatu erretaula horietatik gorde dena benetan berea denik. '''Ezaugarriak'''. ''Biluziak trata­tzeko moduagatik'' ezagu­tzen da Larrea, gihar eta zainak nabarmenak ditu, baina biguntasun eta leuntasunez, ''Joan An­txieta oso gertutik jarrai­tzen duelarik''. Baina oso urruti dago az­peitiar maisuaren indar itzel eta edertasun plastikotik. '''Joanes Iriarte'''. Al­tsasun (Nafarroa) jaioa bada ere, '''Joanes Iriarte''' gipuz­koartzat (1595) hartu behar­ko li­tzateke, ia bere bizi­tza osoan Donostiakoa izan bai­tzen. Bere lanik garran­tziz­koenak: - '''Donostiako''' San Bizenteko erretaula, Bengoe­txearekin batera egindako lana, ikusi dugun bezala. - '''''Hondarribiko parrokiako''''' (1590) an­tzinako '''erretaula''', - eta ezer ere gorde ez den '''''Oiar­tzungo parrokiako Santa Katalinarena''''' (1594). Iriarteri buruz hara zer esaten zen “dicho maestro es hombre perito en el arte de la imagineria y de escultor y esta reputado, por haber hecho otros retablos semejantes” parrokiako erretaula nagusiaren diseinua zela eta. Bukatu gabe hil zen ertilari hau eta beste esku ba­tzuk aritu behar izan zuten ('''Martin eta Esteban Ostizatarrenak''', batez ere) bukatuko bazen urrezta­tze eta estofatu lanetan. Erai­tsi eta askatu egin zen eta bere ordez beste bat jarri XVIII. mendean. Iriarteren “erretaula aberats” hartako lanetatik, sakristian gorde­tzen dira Kristo eta Birjinaren bizi­tzako erliebe eder ba­tzuk, erromanismo arrasto garbikoak. '''Beste Jarrai­tzaile ba­tzuk'''. Hemen laburbil­tzen ditugun gipuz­koar maisu gu­txi hauen lanen inguruan, profesionalen beste lan ugari ematen da, guztiz arte ikuspuntutik begiratuta, gogora di­tzagun Mª Asunción Arrazolak bere dokumentu ugariko azter­lanetan egiten duen bezala, estimazio berezia merezi duten lanak: - J'''oan Basayazenak'''; - '''Domingo Garoarenak'''; - '''Pedro Goikoe­txearenak''' diren ia guztiak, beste ba­tzuk, Al­tzo, Ibarra, El­dua eta Irurakoak ez dute maisutasun berezirik eskaintzen; - az­kenik, beste ba­tzuen agirietako berriak baditugu, baina erromanismo garbiko arrastorik ez izateaz gainera, kalitatezko baliorik ezak berak eragin zuen sakabana­tze eta ''disiecta membra'' mailan geratzea. === Erromanismoa Araban === An­txieta Araban azal­du izanak eraginik izango zuen erromanismoko kanonak har­tzeko eta erabil­tzeko unean Probin­tziako elizgizon, nagusi eta ertilarien artean. '''Lope Larrea eta Erzilla''' (c. 1540‑1623) da Arabako erromanismoaren talenturik aipagarriena. ''Agurainen'' jaioa zen eta hiri horretatik garatu zuen batez ere bere arte jarduera Nafarroan, Gipuz­koan eta Araban. Ertilari honi, luzez bizi izanak (83 urte zituela hil zen) etengabeko lan egiteko aukera eman zion, Lehen ''Errenazimentuko espresibismotik hasi'' eta ''Barrokora bitartekoa'' den arrazoiz­ko '''garapena''' suma­tzen zaiolarik.<ref>S. ANDRES ORDAX, El escultor Lope de Larrea. Gasteiz 1976, 39. or.; ik. Egile beraren, ''La escultura romanista en Álava''. (Gasteiz, 1973).</ref> '''''Pierres Picartekin''''' hasi zuen bere trebakun­tza eta inola ere honek, Nafarroako artelanetako ibileretan lagun izango zuen, eta bere alabarekin ez­kondu zen az­kenean. Larreak, 1572 al­dera, '''Agurainen lantegia''' ireki zuenean bertako kide egin zuen Picart bere aitaginarreba, baita al­di baterako Lizarrako San Joanen erretaulako eskulturagile bikaina izan zen ''Juan de Beauves'' ''fraidea'' ere, ofizial mordo batekin batera. Horrela, eskual­de hartako tradizioko espresibista hoberenetakoa bar­neratu eta eguneratu zuen Erromanismoko hats berri bat emanez. Lope Larrea ''ez da, beraz erromanista garbi bat'', beregan bai baitaude Picarten adieraz­pen-zan­tzu ba­tzuk eta baita Erromanismoko neurrigabetasun erakarleetatik aska­tzen duen formei eusteko modu bat ere. Agirietan azal­tzen den lehenengo bere lana '''Ulibarri Aranako''' (Araba) '''erretaula nagusia''' da, (c.1572‑1575), oraindik ere Picarten irakaspena erakusten duelarik. Hemen azal­tzen dira Birjinaren Bizi­tzako eta Kristoren Nekal­diko al­diak eta baita San Joan Bataia­tzailea zaindariaren bizi­tza eta martiri­tzakoak ere. Urte hauetan zehar, Lope Larreak '''Irañetako''' (Nafarroa) '''erretaularako''' tratua egin zuen (1574), Picarten egiteko modua azal­tzen delarik eta, kasu honetan gainera, bere partaide­tza dokumentaturik. Bestal­de, kontutan izan behar da, garai­tsu honetan, '''Gasteiz­ko erretaularako''' tratua sinatu zuela An­txietarekin batera. Maisu gipuz­koarraren lagun­tzagatik izan behar­ko zuen, arabar katedraleko traza eta lanen hasierako garai honetan, maisuaren lanik gorenena den '''Aguraingo''' Santa Mariako erretaula nagusian jada lora­tzen den ''erromanismo al­derako garapen argiaren'' arrazoia. '''Aguraingo Santa Mariako erretaula nagusian''', maisuaren lan goren honetan nabarmen­tzen da garapen hau. Diseinua eta gauza­tzea Larrearenak dira, 1584an eginiko tratuaren arabera, bankua, hiru gorputz eta atikoz osaturiko tramankulu izugarria eraiki zituen. Lan honen eraikun­tza gorabehera askorekin egin zen, Larrearen bizial­dian ''en chantier'' moduan, eta bere herio­tza ondorenean ezin bukatu izan zen 1638ra arte, urte honetan hartu zuelarik kolore aniztasuna. Nolanahi ere, bankuko ongi trazaturiko eseritako irudietan dauden Ebanjelarien erliebeak aski lirateke Larrea eskulturagile handitzat har­tzeko. Merezimendu horiei eran­tsi behar zaiz­kie Deikundearen (Uso jainkotiarraren eta zeruko mezulariaren aurrean Maria eskor­tzo ezin ederragoan belaunikaturik) eta Ikustal­diaren eszena zoragarriak (zeinetan, era berean Elixabete bera den jada Jainkoaren Ama denaren aurrean belaunika­tzen dena), bi erliebeak dira garai hartako Italiako arterik hoberenarekin lehia zezaketenak eta iparral­deko Erromanismorik hautatuenen artean kokatzekoak. '''Biloriako erretaula'''. Eskulturagileak XVII. mendea hasia zelarik jada hasia zuen, Migel Anjelen Moises isla­tzen duen San Andres zaindariaren '''Biloriako erretaula''' (Nafarroan). <ref>M. C. GARCIA GAINZA, ''La escultura romanista en Navarra''. 67. or.</ref> '''Emai­tza ugari'''. Pierres Picartekin ikasia zen eta une horretan harremanetan zegoen lanbide honetan trebatuenak zirenekin, hala nola, Joan de Beauves edo Joan An­txieta berarekin ere eta, esan bezala, bere bizi­tzaren luzeak Larreari estilistikoki Barroko al­dera gara­tzen lagun­tzeaz gainera, estatua eta erretaula oparo uzteko bidea eman zion. '''''Bikuñako parrokian, Rodrigo Saez Bikuñakoaren''''' '''hilobi‑eskulturan''' ere aritu zen, defuntu otoiz­lariaren alabastrozko irudian, hain zuzen. '''Erretaula-diseinuak'''. Hauek buru­tzeko bi eratako diseinuen al­de erabaki zuen: handienerako zor­tzial­dekoa eta zuzena alboetarako, bere irudietan, berriz, egituren akabera on bat erakusten du eta gainerako eskulturagile erromanistetan suma­tzen ez den nolabaiteko idealismoa. '''Aipa daitez­keen lanak''' dira: - 1 '''''Bikuñako San Pedroren kapera''''' bateko '''erretaula''', 598an tratua eginikoa - eta '''''Narbaxako elizaren''''' erdian dagoen '''erretaularen''' '''''bankua eta lehen gorpu­tza''''' (1596‑1616). '''Esteban Belasko'''. ''Gasteiz al­deko gunean estilo berriaren eragile­tzat har'' daitekeen '''Esteban Belaskorengan''' eragin handikoa izango zen An­txietaren itzala. Mota askotako lanbideei hel­tzeko jarrera bereizgarri zuen familia batekoa zen, erretaulak nahiz hilobietako monumentuak edo armarriak ere egiten baitzituen. Gasteiz­ko San Migelen erretaularen diseinua egin zuen 1575ean An­txietarekin, baina hiru urte beranduago az­peitiar ertilariari eskual­datu ziz­kion bere mandatua eta eskubideak. '''Arriagako San Bizenteren erretaula nagusia''' (c.1575) nabarmen­tzen da, berak esku hartu zueneko lan ugarien artean. Hemen, nekez­ko erliebeetan ''An­txietaren arrastoak'' nabarian daude: per­tsonaia ba­tzuetan bekoz­ko lehorrak, ilaje nahastuak, sufrimen keinuen arin­tzeak, eta abar; baina az­peitiar maisuagandik aldentzen dute giza kanon mo­tzagoak nahiago izateak eta klasizismo nabarmenagoak. Esteban Belaskoren estiloa igar­tzen da, 1573an tratua eginda eraiki zuen '''Gazteluko erretaulako banku al­dean''' ere. Ale hauek XVII. mendeko erretaula baten oinarritarako balio dute eta bertan penin­tsulako Erromanismotik baliatu izandako zenbait gai aur­ki­tzea ere litekeena da: landare gaiez eginiko apainketak, geometriaz­ko katea­tzeak, eta Julio II.aren hilobiko jopuen estiloko telamoi edo atlanteak ala Sixtina Kaperan margoturiko ''ignudi''‑eta­koak. '''Etxabarriko erretaularen''' zati bat ere Belaskorena dela esaten da; are zeha­tzago, bere eskuz eginak dirudite bankuan tailaturik dauden Bara­tzeko Otoi­tza eta Ikuz­ketako erliebeak, eta banku bereko kale-tarteetan kokaturiko emakume eta gizaseme santuen irudi handi eta dotoreak. Bereak direla onartzen da, halaber, Araba al­deko eliza ba­tzuetako sagrarioak ere. '''Joan Araotz.''' Ez li­tzateke lekuz kanpokoa izango hemen Gasteizekin el­karturik dagoen '''Joan Araotz''' ertilaria gogora ekar­tzea, aurreko orrial­deetan bere aita Andres Arao­tzi lagun­tzen '''''Eibar­ko erretaulan''''' ikusi genuena, alegia. Aitaren lerro ba­tzuk bazterrera utzi zituen, An­txietaren hiz­kera itzelak liluratuta beharbada. Joan Arao­tzek '''Orbisoko San Andresen erretaula nagusia''' utzi digu oinordeko, gaur egun XVIII.go rococo antolaketa batean izendaturik datorrena. Horretaz, Mª Asunción Arrazolak idazten duen bezala, agian pen­tsa daiteke Andres Arao­tzen lana Berrugueteren lanaren argitan hobeto uler daitekeen bezala, era berean bere seme Joanenak An­txietarena ekar­tzen duela gogora.<ref>Mª A. ARRAZOLA, ''Escultores del siglo XVI en el País Vasco''. E. D.an, 1972, 55. or.</ref> '''Beste eskulturagile ba­tzuk'''. Maila apalagoko beste eskulturagile ba­tzuk ere hemen aipa­tzea mereziko luke, hala nola: - '''Ozanan''' (1579‑1585) eta '''Añastron''' (1584-1593) gorde diren '''erretaulen''' egilea den '''Diego Mar­kina'''. - '''Joan Martinez Periztegi''', 1595 inguruan Agiluko San Pedroren eta Urarteko Jasokundearen erretaulen egilea. - '''Andres Gar­tzia Urigoitia''', mendearen az­ken urte horien inguruan jardunean ari zen, arte herrikoiaren oso gertuko estiloa zuen eta jatorriz Biz­kaitarra (Otxandio) bazen ere, Araba al­deko elizetan lan egin zuen. Berari zor zaiz­kio, besteak beste, '''Marietako sagrarioa''' (1593), '''Buruagako erretaula nagusia''' eta '''San Lukasen busto''' bat, eta ''Gasteiz­ko San Pedro elizan'' kokaturik zegoen eskribau-gremio baten­tzako burutu zuen erretaula baten hondarra (c.1586). - Araban lan eginak dira '''Mirandako lantegiko''' hainbat ertilari, Briviescako Santa Klararen heren­tzia bizirik duteneko ertilariak, berauek. - '''Naiarako lantegikoak''' eta bertan sustraiak bota zituzten Kantabria al­deko '''Juan Alvarado''' eta '''Juan Gomez de Barcena''' egileena azal­tzen da '''''Billako San Andresen''''' '''erretaula nagusiaren''' (1587‑1594) ale hau. === Erromanismoa Biz­kaian === '''Martin Ruiz Zubiate'''. Al­di honetako egilerik sonatuena da, Arra­tzun (Biz­kaia) jaio bazen ere, Burgosen nahiz Briviescan bizitua omen zena eta an­tza denez hor­txe ikasia. Beronek Burgos al­deko arte guneetan izandako harremanak dokumentatuak daude eta gauza jakina da Burgos probin­tziako erretaula onen egilea zen Domingo Amberesen lantegitik hartu zuela lantegiko tresneria, ertilari hau hil zenean. Dokumentuetan ''erretauletako ar­kitek­to gisan'' izenda­tzen den Ruiz Zubiate hau eskulturagile ona zen eta Briviescan An­txietarekin aritua zen, Huelgasko monasterioarekin gipuz­koarrak zuen tratua honen ondoan amaitu zuelarik. Behin Bilbora bizi­tzera etorri zenetik aurrera, Ruiz Zubiatek '''Durangoko Uribarriko Santa Mariako erretaula nagusia''' egin zuen, beronen diseinua, ederturiko zutabeak dituelarik, Briviescakoan inspiraturikoa da. Lehen begirada batean, erretaula honen ezaugarria handitasuna da (erlaitz gaina, bankua, hiru solairu, hiru kale eta bi kale-tarte, eta baita Kalbarioa ere amaieran), eta baita bere jatorria Gaztelako manierista eskolako egituran erakusten duen apaingarri arrandi­tsuak izatea gainera. Ertilariari larritasun ekonomikoak pasarazi ziz­kion eraikun­tzak 1578tik 1598ra arte iraun zuen. Ohiko gaien banaketak, Nekal­dikoak bankuan eta Mariarenak goieneko etxeetan direla, erromanista estiloa nabarmendu egiten du irudi eta keinuetan, erdiko ni­txoan aingeruz koroatua den Mariaren irudi arrandi­tsua eraku­tsiz. Zubiateren erromanismoa zuhurra da. An­txietaren min­tzaera suminetik urruti samar dagoena. Aurrez aipatu ditugun euskal erromanisten indar erakargarria falta zaio.<ref>G. WEISE, Die Plastik... II, 93. or.; Dolores de MONTE FER­NANDEZ, ''Martín Ruiz de Zubiate y el retablo mayor de Santa María de Uribarri de Durango (1578-1590)''. “ONDARE” 17an, A.P.M., (Donostia, 1998) 321‑334. or.</ref> '''Martin Basabe'''. Ruiz Zubiaterekin jardun zuen Aulestikoa '''Martin Basabe''' eskulturagileak, gaur egun desagertua den '''Mungiako San Pedroren erretaularen''' eraikun­tzan.<ref>J. M. ESPARZA GONZALEZ, ''El retablo de San Pedro de Munguía''. L. D., 14 libk., 28. znb.,1984, 43‑58. or.</ref> Basaberenak direla esan daite­ke: - '''Maruriko San Loren­tzoren erretaula''', 1582an eginiko tratuaren arabera. - '''Lekeitioko Nekal­dikoarena''' gaur egun osagai barrokoez nahasia dena, 1587koa. - '''Aulestiko San Joan Bataia­tzailearena''' (1600), - eta '''Zeberioko Olabarrietako San Tomasena''' 1592. al­dera bukatu zena. '''Zeberioko''' honetan badira bankua, bi gorputz eta hiru kale, mazoneria zorrotz eta erromanista moduari guztizko leialtasunaren barruan, beheko erdiko etxean, Tomas eta Loren­tzo bi Santu zaindarien estatuak eta goienekoan, berriz, Mariaren Jasokunde‑Koroa­tzearena; albokoetan Zigorral­dia eta Aran­tzez Koroa­tzearen gertakariak eta San Loren­tzoren martiri­tza eta, halaber, San Tomasen sinesgaiztasuna, perspek­tiba efek­tuak bar­ne badituztelarik. Bankuko erliebeetan, paisaia moduan konta­tzen dituzten eszenak –Harrapa­tzearen eta Ge­tsemanikoa– kalitate bikainekoak eta erromanista estilo onekoak dira. <center><nowiki>* * *</nowiki></center> Oraingoz, dokumentuen iker­ketan nozi­tzen dugun eskasiak eta, horren ondorioz, Biz­kaiko erromanista eskulturari dagokionaren bibliografian ez du inola ere froga­tzen al­di horretan eskulturagile erromanista onik ez zenik. Julen Zorrozuak jaso ditu hauetako ba­tzuen izenak: '''''Fran­tzisko Urizar, Joan Arriola, Pedro Goitisolo, Joan Perez Gorrio''''', eta abar.<ref>J. ZORROZUA, ''Reflexiones acerca de la escultura romanista en Vizcaya. Martín Ruiz de Zubiate en Ceberio''. ONDARE 17, A. P. M. 1998, 365‑373. or.</ref> === Lantegi Erromanistak Nafarroan === Lehenagotik ere aipatu dugu An­txietari Camon Aznarrek eskain­tzen dion gorespen hi­tzal­dia, “mende honen az­keneko eta hurrengoaren ia osoko nafar arte guztia An­txietaren egituretan kateaturik dago”. Egiaz, hiru nafar lantegi nagusiek az­peitiar maisu handiaren eraginak erakusten dituzte: Iruñeak, Zangoza, Irunberri eta Lizarra auzoan izateak eta arte lankide­tzak el­karturik <ref> Mª C. GARCIA GAINZA, ''La escultura romanista en Navarra. Discípulos y seguidoren de Juan de Anchieta''. (Iruñea, 1969).</ref> An­txietarekin zorretan dira. ==== Iruñeko lantegia ==== [[File:Aezkoako erretaula.png|thumb|Aezkoako erretaula]] '''Joan Gazteluzar'''. Logikoki, garran­tziz­koena da bera, jardunean iraungo duelarik ia XVII. mendearen erdial­dera arte. '''Joan Gazteluzar''' mihizta­tzailea edo munta­tzailea izan zen Iruñeko per­tsonaiarik famatuena, nahiz eta honek benetako eskulturagile eta sagrario eta liturgia tresnerietarako urregin­tzan trebeziarik falta ez izan, mihizta­tzaile lanbidean zen ezagutua eta batez ere estimatua. '''Aez­koako erretaula''' berak egina da, eskulturgin­tzaz Anbrosio Bengoe­txea arduratu bazen ere. Gazteluzarrek bere garaiko eskulturagilerik hoberenekin egin zuen lan eta estilo erromanistari leialki jarraitu zi­tzaion; hala, erretaula asko diseinatu eta burutu zituen delako parrokia hauetan: '''''Zolian, Eguesen, Imar­koainen, Elbeten, Larraian, Eneri­tzen, Latasan, Ororbian, Sunbillan, Arrai­tzan''''' eta abar. '''Domingo Bidartekoa'''. Erromanista garaiko beste mihizta­tzaile sonatu bat '''Domingo Bidarte''' izan zen, Iruñeko go­tzaina zen Antonio Zapatak bereziki estima­tzen eta lagun­tzen ziona. '''Iruñeko katedraleko Errukiaren erretaula''' txikiaren egilea da, aipatutako ikonografiatik eszena bakarra duena, beraietan Migel Anjelen gisako estereotipa­tzeak azal­tzen direlarik. '''Domingo Lusa'''. Bidartek bere suhi '''Domingo Lusarekin''' el­kartuta egin zuen lan, nahikoa talentu duen eskulturagile honek bere eskulturan erromanismo berantiarra gorde zuen, Gregorio Fer­nandezen eraginarekin el­karturik. Honen lanetan ikusten da aurpegi biribil­ak eta janz­kera hanpurusen atzean dauden gorpuz­kera indar­tsuak gogoko zaiz­kiola. Dena dela, Valladolideko jatorria izan dezakeen honetan zenbait angelu­etatik errealismo barrokoa bistara­tzen da jada. Delako ezaugarri horiek hauetan azal­tzen dira: - '''''Arroniz­ko''''' '''Santa Maria Madalenaren erretaulako''' erliebe bi­txietan; - '''''Ardanaz­ko''''' '''Santa Katalinarenean''' (santaren irudia zer­txobait estereotipatua da); - guru­tzil­tzatutako hainbat '''Kristorengan''', - '''Imar­koain''' eta '''Ziri­tzan'''. Orokorrean, nafar parrokia ba­tzuetarako egin zituen '''erretauletako''' tailetan: - '''Galar­ko Espar­tzan''', - '''Muru Artederretan''', - '''Olatz Nagusian''', - '''Berriobeitin''', (1621‑1629) - eta '''Ziri­tzan''' (1632).<ref>Iruñeko Agustindar Errekole­toen komentuko erretaula nagusia dela eta 1631n, Domingo Lusa eta bere aitaginarreba Domingo Bidarte mihizta­tzaileari honela esaten zi­tzaien: “Erresuman diren ofizialik hoberenak”. C.M.N. V, 3, 315. or.</ref> ==== Zangozako lantegia ==== Mugatik hain hurbik egoteagatik, lantegi honek auzoan zuen Aragoi erresumatik zetozen mandatuak har­tzen zituen. Zangozako bi ertilarik, '''Nikolas Berastegi''' eta bere suhi '''Joan Berroetak''' 1587 eta 1594 bitartean Erromanismoko ederrenetarikoa den Huescako katedraleko aul­kiteria bikaina burutu zuten, biz­karral­dean gorputz osoko irudiak dituela; denen artetik San Mikel Goiaingeru biluziaren adieraz­pen eder bat nabarmen­tzen delarik. Nikolas Berastegi. Dokumenturen batean, “ar­kitek­to” lanbidea izendatzen da. Berastegik lehenago ''Mirandako Jasokundeko'' parrokiaren koruko aul­kiterian, ''Agoi­tzeko San Migelerenean'' eta gaur egun desagertua den ''Santiago monasterioarenean'' '''(Iruñea)''' jarduna zuen. '''Joan Berroetak'''. Joan Berroetak bere al­detik, ''Huescako elizetako erretaulak'', '''San Loren­tzo''' eta '''San Pedro Zaharrarenak''' egin zituen. Gerora bere jarduera Nafarroan kokatu zuelarik, '''''Zangozako San Salbatoren''''' (1608) hasita. '''Joan Etxenagusia''' ''mihizta­tzaileak'' trazaturiko bere '''erretaula nagusirako''' lan plastikoa Joan Berroetak burutu zuen, '''Joan Huiziren''' lagun­tzarekin. Tafallako Santa Marian inspiraturikoak dira erliebe eta eskulturak. Lagun­tzaile bera izan zuen '''''San Bizente elizako''''' '''eskulturak''' lan­tzeko '''''Urraulbeitin'''''. '''Zangozara''' itzuli zen segidan, '''Joan Burdeosen''' ''lagun­tzarekin Karmel komentuko'' elizaren eskultura ba­tzuetaz ardura­tzera. Lan honen ondoren etorri ziren beste tratu ba­tzuk: - '''Tafallan''' Sor­tzez Garbiaren Ordenako komentuko sagrarioa egin zuen; - '''Uxueko''' erretaula nagusirako harriz­ko hiru irudi (1617); - eta '''Galipentzu, Ledea, Irunberri, Zare''' eta abarretako erretaula nagusietarako zenbait taila eta erliebe. ==== Irunberriko lantegia ==== [[File:Girgillanoko erretaula.png|thumb|Girgillanoko erretaula]] '''Irunberriko''' fokuan gehien nabarmendu ziren ertilariak dira '''Joan Huizi''', '''Gaspar Ramos''' eta '''Joan Hera''' mihizta­tzailea. Hauek, XVII. mendeko lehen herenekoak diren ar­kitek­tura zuzeneko eta eskultura onargarriak dituzten erretaula-multzo bat egin zuten. '''Gaspar Ramosek''' ''eskulturak egin zituen'' eta '''Joan Herasek''' ''mihiz­ta­tu''; hauei zor zaiz­kie zenbait '''erretaula''' bikain: - '''''Santakarako''''' '''Jasokundearen erretaula''' nagusia, - '''''Gere­tzeko''''' '''San Sebastianena''', Urraulbeitin, - '''''Abaurregainako''''' '''San Martin''' (1611), egitura oso klasizista duena, mukulu eskultura nabarmenak, horietako ba­tzuk edertasun handikoak –Jasokundea eta San Estebanena– Gaspar Ramosen ezaugarri klasizistarekin. - '''''Garaioa''''' parrokiakoa, - '''''Espar­tzakoa''''' benetako maisu lana, - eta '''''Irunberriko parrokiako''''' bi alboetakoak ere; - '''Orotz‑Betelukoa''' buka­tzeaz ere arduratu zen. Beste erretaula ba­tzuk ere bereak direla esaten da, besteak beste, '''''Arbonies, eta Armeño parrokietakoak'''''. '''Gaspar Ramos''' egile izan zen era berean: - '''Orreagako erretaularen''' egoki­tze lanean, '''''Esako San Esteban elizan''''' burutu zuelarik (1618‑1624); - '''Lakun­tzako''' San Salbatore elizako erretaula korapila­tsuaren (eskultura eta erliebeak) egilea, lan honetan tratua zein datarekin egin zuen gogoan harturik, (1637) bere seme Fran­tzisko Ramos ertilariaren lagun­tza izan zuela uste izatekoa da.<ref>C.M.N. V, 2, 186. or.</ref> Dena dela, erretaula honetan Orotz‑Betelukoan bezala, '''''naturalismo barroko''''' al­derako nolabaiteko gertura­tzea suma daiteke. ==== Lizarrako lantegia ==== '''Lizarrako''' lantegia, batez ere, eraginkor azal­du zen denbora luzean –belaunal­diz belaunal­di– datozen familiako lantegietan bil­tzen ziren ertilarien jarduerari esker. '''Troas''' eta '''Inbertotarren''' familiak gailenduko dira. ===== Troastarrak ===== Fran­tses jatorriko familia batekoak dira Troas‑tarrak (Troyes‑ekoak), beroietatik '''Pedro, Joan Nagusia, Joan “Gaztea”''' eta '''Julian''' dira Nafarroan ezagunak. '''Joan Troas Nagusia''' mihizta­tzaile-lanetan zen ezaguna. Bestea, Joan Troas “Gaztea” alegia, bere testamentuan (1600) aitor­tzen zuen '''''Gal­deanoko San Pedro parrokian''''' '''erretaula nagusia''' hasia zuela, eta 1570erako eginak zituen jada zaindariaren irudia eta sagrarioa. '''Larrioneko erretaulan''' ere esku hartua zen Jasokundeko irudi erromanista zizelkatzen. Berari zor zaiz­kionak dira: - '''''An­tzingo San Fausto parrokiako''''' '''eretaula''' (c.1576), - '''''Aiegiko''''' '''sagrarioa''' - eta '''''Etaiuko''''' '''erretaula nagusia''' ere (c.1600). '''Pablo Troas'''. Lizarrako Troastarren eskulturagilerik gogo­tsuena '''Pedro''' izan zen. Beronek lehenbizi egin zituen lanen artean kokatu behar­ dira, beharbada, '''Alloko''' parrokiako saihe­tsetakoak, berau buka­tzeko Logroñon bizi ziren lagun­tzaile fran­tsesen esku-hartzea behar­ izan zuen, erretaula horietan plateresko eta espresibista arrasto garbiak utziz. Honako '''erretaula''' hauetan jarduna zela dirudi: - '''Iguz­ki­tzakoan''' (c.1580) - eta '''Biloriakoan'''. - '''''Sorladako erretaula nagusia''''' berea obratzat hartu da (c.1580), baita Villamayor de Monjardineko beste lan ba­tzuk ere. - '''Arbeitzako erretaularen''' tratua egin zuen 1595ean, gerora ''Ber­nabe Inbertok'' bukatu zuena, hain zuzen ere; - '''''Ira­txeko klaustroan''''' ere ''partaide izan zen'', - eta '''San Berebundoren ku­txatilaren''' egilea ere ''bera izan daiteke''. '''Pedro Troas''' '''''Villatuertako San Migeli eta Santa Katalinari''''' eskainitako alboetako bi erretaulen egilea da (c.1596). Egiaz­koa dela dirudi Troastarren arte lanei dagokionez, ia erabat XVI. mendearen bigarren erdira muga­tzen dela eta mende honen bukaeran amai­tzen. ===== Inbertotarrak ===== [[File:Andosillako elizako erretaularen xehetasuna.png|thumb|Andosillako elizako erretaularen xehetasuna]] Inbertotarrekin ez da gauza bera gerta­tzen, zeren eta, katalogoan ''erromanismotik eskultura barrokorako igaroal­diaren'' hasiera ikus baitaiteke. '''Joan'''. Familiako lantegiaren sor­tzailea, Troastarren lehenengoa izan zen '''Joan Inbertok''', XVI. mendearen lehen erdiko espresibismoan jan­tzi zenak tailatu zituen Lizarrako San Joanen parrokian eta Abartzuzarakoan erretaulak, erromanista baino platereskoa gehia­go dutenak. '''Esteno­tzeko''' erretaulan eta bere semeen lagun­tza izan zuen beste elizetan bistara­tzen da erromanista arrastoren bat. '''Pedro'''. Hiruetatik –'''Pedro, Joan II.a''' eta '''Ber­nabe'''– lehengoak, Joan An­txietak diseinaturiko Alloko aul­kiterian esku hartu zuen, baina oso gazterik hil zen. Bere anaiek, Joan eta Ber­nabek, hartu zuten 1590etik familiako lantegiaren emai­tza garran­tziz­koenen ardura. Familiako beste bat –'''Tomas Troas'''– Zamoran porturatu zen eta han (c.1600) San Andres elizan jaso den Haurra duen Birjina tailatu zuen in­txaurrondo-zuran.<ref>''Remembranza. Las Edades del Hombre''. (Zamora, 2001), 225. or.</ref> '''Joan II.a.''' Badu ezaugarri bat '''Joan Inberto II.aren''' erromanismoak: ''zakartasun apur bat''; bere erretauletako taila ba­tzuetan, esaterako, Muz­kiko Madalenaren elizan (1596), Urbiolan, Ollobarrenen, Jai­tzen, Villatuertan ikus daitekeenez. '''Ber­nabe''' izan zen bere familiako eskulturagilerik jan­tziena eta garaikoen artean aipamenik gehie­nak berak bereganatu zituen. '''''Fiteroko parrokian''''' beretik gorde denetan '''Kristo''' guru­tzil­tzatua maisulan bikaina da: okerturiko gorpu­tzaren edertasun plastikoak eta bere gorputz biluziaren profil eta bolumenen kontraste harmonia­tsuek An­txietaren oroitzapena pizten dute, nahigabe ere. Gauza bera esan daiteke '''Mendigorriarako''' tailatu zuen '''Kristoaz''' eta berdin '''Mañeruko Kristoaz''' ere, Ber­nabek ''erretaula­txo erromanista'' bat ere utzi baitzuen. Ber­nabe Inberto izango zen agian XVII. mendeko lehen urte horietan Nafarroan erretauletako eskultura eta erliebeak egiteko eskulturagilerik bilatuena. Mazonerian traza­tzaile ona zen gainera. [[File:Garisoaingo elizako erretaularen xehetasuna.png|thumb|Garisoaingo elizako erretaularen xehetasuna]] '''Mendigorriako erretaula. Mendigorriako''' erretaula bikainean 1594 eta 1610 artean diseinaturiko bankua, erlaitz gaina, bi solairu, hiru kale eta bi kale tarte, frisoa eta atikoan eder­ki eraku­tsi zuen Ber­nabe Inbertok egiten zekien guztia eta erromanismo estiloarekiko leialtasuna. “Gorputz mota indar­tsuak ugari dira, menperatutako indarra azal­duz. Eseritako San Pedroren irudia, bere bekoz­ko iluna eta ile, bizar eta tolesduren tratamendu plastikoagatik bereiziki nabarmen­tzen da, egitura bigunagoak eta keinurik gabeko emakumez­ko per­tsonaien ikusmol­dearen aurrean. Inberto iaioa zen eszena korapila­tsuen konposaketan”.<ref>C.M.N. V, 2, 186. or.</ref> '''''Mendigorriako eliza''''' berean, '''Berpizturiko Kristoren erretaularik''' askatua izan zenetik salbatu den '''Kristoren''' irudia –sakristian dagoena– azal­tzen da, ''migelanjel­dar ku­tsukoa'', ertilari beraren lana den '''''Andosillakoaren''''' antzera; alboetara zabal­dutako beso biluziak, berpiztutako gorpu­tza zati batean mantuz estalia, honen mutur bat aingeruak jasotzen duela eta beste bi guru­tzeari eusten: benetan lan bereizi eta indar­ handikoa da.<ref>Mercedes de ORBE, ''Estudio histó­rico‑artístico de la parroquia de San Pedro de Mendigorria. II. Esculturas''. P.V. 116. znb., mai­tza‑abuz. 1982, 551‑581. or.</ref> '''Erretaula nagusia eta alboetako bi''' '''''Andosillan'''''. Tratua egin zuen 1597an erretaula nagusia eta alboetako birengatik. San Sebastiani eskainitako erdikoan ikusten da garbi erromanismoari leial zaion maisuaren eskua: “konposaketa egokia da, barru al­dera sail­katuriko per­tsonaien pilaketak, Erromanismo jatorreko aurpegi bekoz­kodunak dituena, nahiz eta lanketako laztasunak lantegiaren esku-har­tzea suposa­tzen duen”.<ref>C.M.N., II, 2, 168. or.</ref> '''Bereak dira''': - '''Alloko erretaula''', 1592.ean tratua egin eta bikain diseinaturikoa, ''erromanismo'' bete‑betekoa da. - '''''Etaiuko San Sebastian elizako''''' '''erretaula eta taber­nakulua''', 1603an ordaindu zitzaizkionak. '''Bereak direla esan ohi da''': - Ira­txetik datorren Deikazteluko erretaula, - '''Murilloko San Estebanen erretaula''' (c.1588) - eta zenbait '''irudi''' eder, besteak beste, ''Desoioko Haurra duen Birjina'', solte geratu diren baina, inola ere, askatu eta sakabanatu diren erretauletakoak. Ber­nabe Inbertok 1622an '''''Eneri­zko parrokiako''''' '''Madalenaren erretaula''' nagusia bukaturik zuen jada, erdiko horma-hobian emakume zaindari Santuaren irudi lirain bat zuelarik. '''''Garisoaingo Jaio­tzaren elizako''''' erretaula nagusia eta alboetako biak izan ziren XVII. mendeko lehen hamar­kadan mandatu garran­tziz­koak. Beste maisulan handi bat da erretaula nagusia. Ikusleak berehalakoan ikusiko ditu ugaritasun harmonia­tsu eta ekin­tzaile jarreretan irudiak maisuki pila­tzen jakitegatik Joan Juni eta An­txietaren arrastoak. Ber­nabe Inberto 1632an hil zen, bere aitak hasi zuen '''Etxabarriko erretaula nagusia''' bukatu berria zuela. Inbertotarren lantegiaren erreferen­tziak etengabekoak dira, zeha­tzago esanda, Ber­naberen eskuari buruz­koak, XVII. mendearen hasieran egindako lanak hiz­pide direnean, eta beroien dokumentuak falta dira, 40 urte lehenago Joan An­txietaren aipamenekin gertatu zen moduan. '''Joan III.a''' Inberto familiako az­ken laguna, lantegiaren sor­tzailearen iloba da, berau ere '''Joan''' zeritzona eta XVII. mendeko erromanista tradizioari eu­tsi ziona. [[File:Etxarrentxuloko elizako erretaularen xehetasuna.png|thumb|Etxarrentxuloko elizako erretaularen xehetasuna]] [[File:Etxarrentxuloko elizako erretaularen xehetasuna1.png|thumb|Etxarrentxuloko elizako erretaularen xehetasuna]] Aipatu '''Joan III.a'''ren '''leialtasun erromanista''' honako erretaula hauetan suma­tzen da: - '''''Amillaoko San Erroman''''' zaindariaren irudi bikain bat tailatu zuen erretaulan, - eta '''Etxarren­txuloko elizan''' (1618); Baina gerora '''nolabaiteko naturaltasun barrokoa''' azal­tzean al­di berri bat al­darrikatu zen: - '''''Gal­deanoko''''' '''erretaulan''' –Joan Troasek bukatu gabe utzi zuen hartan–, - '''Ziraukiko''' bi albokoetan '''erretauletan''' (1614) - eta gehiago oraindik '''''Zubiel­kin''''' (1624), '''''Sesman''''' (1625) eta '''''Villatuertako''''' (1641) '''erretauletan'''; kanon luzez­ko irudiak dira, aurpegietako ezaugarri errealistetan eta tolesdura zoko­tsuetan eragina sortu zion ''gaztelar eskoletan'' inspiraturiko zaletasuna suma­tzen den, zeren eta agirietan azal­tzen denez 1614an Valladoliden eta 1621ean Segovian lan egina zen. == Laburpena == === Errenazimentua erlijioan, artearen gorakada === Euskal Herriko arte historialariari deigarri gerta­tzen zaion lehenengo gauza, aurreko ala hurrengo al­dietakoekin al­deratuz gero, garai honetako '''emai­tzen''' '''ugaritasuna''' da, '''eskulturena''' batez ere. Leher­tze artistiko hau (atal honi izenburutzat jarri diogun '''Urrez­ko aroa''' zuritu behar zenez gero, zenba­tze neke­tsu baten bitartez nabarmendu nahi izan duguna) hainbat bal­din­tzagatik adierazten da. 1.go. Mendearen lehen hamar­kadetako '''garapen ekonomikoa''' da eta historialariek horretarako arrazoiak nahikoa aztertuak dituzte, aur­kitu berriak diren lurral­deetara eman zen ''emigrazioaren'' eta Kantauriko portuen jarduera komertzialaren emai­tzatzat kontuan hartuz. 2.a. Bigarren arrazoia ez da arreta berarekin aztertu. Kristau-gizartean –baita Baskonian ere– Europa osoan XV. mendearen az­ken al­dietatik jada ematen ari zen '''erlijio-erreforma eta erreforma katolikoaren''' mugimenduak, hain zuzen ere gerora Trentoko (1545‑1563) kon­tzilioak bideratu eta az­ken egoki batera eramango zuen mugimenduak sortu zituen ondorioak dira. Ez da inolako zalan­tzarik urte horietan ''erlijioak piz­kundea'', fedearen gorakada eta erlijio-jaiera Euskal Herriko kristau herriaren maila guztietan eman zela, erreformarako ar­nasten zen giro espiritual baten eta hurbil­tzen suma­tzen zen estatus ofiziala emango zion Kon­tzilio Ekumeniko baten ondorio gisa. Erlijio artearen eragile haren arrazoi nagusia itxaropen hauxe izango zen ziur asko, herriz herri ku­tsatuta, Herriko elizarik urrutien eta behar­tsuenetara ere iri­tsi zena. === Trentoko Kon­tzilioa eta go­tzain euskal­dunak === Al­darrikaturiko hainbat erreformei eta, merezimenduak eta kulpak bana­tzeari dagoz­kion izenei buruz ematen zaiz­kion interpretazio desberdinen aurrean, hain beranduko Kon­tzilio uniber­tsal deituriko baten ukaezinez­ko errealitatea da '''Europan aberastasun''' direla, '''Trentoko Kon­tzilioaren''' emai­tzak ondorengo ehun urteetan, '''moralaren, kulturaren''' eta '''artearen''' ikuspuntutik. Baina, kon­tzilioaren aurre gertueneko al­diari dagokionez, euskal elizbarrutietako go­tzain goren ba­tzuk eragin eta bul­tzaturikoa zen moralaren erreforma eta erlijio berritu baten nahia ikusten da. '''Iruñeko elizbarrutia'''. Arte eta erlijioz­ko sormen bikaineko urte hauetan '''Iruñeko elizbarrutia''', Nafarroaz gainera Gipuz­koaren zati handi bat ere osa­tzen zuten go­tzaindegiko '''Pedro Pacheco''' (1539‑1545), gero kardinala izango zena, '''Antonio Fonseca''' (1545‑1550) eta '''Albaro Moscoso''' (1550‑1561) '''hiru go­tzainak''' ar­tzain ardura­tsuak izan ziren, elizbarrutiko sinodoak deitu, '''''ohituren erreforma''''' eragin, '''''elizgizonen prestakun­tza''''' bul­tzatu eta '''''Jainko Gur­tzaren duintasuna''''' area­go­tzen saiatu ziren. '''Pacheco go­tzainaren''' garaian egina da Iruñeko katedraleko koru bikaina; hurrengo go­tzainal­dian Pasai Donibaneko parrokia eraiki­tzen hasi ziren, Lezokotik askatuta, eta Donostiako elizetara hainbat bisita eginda, '''Foncheca go­tzainak''' sortu berria zen Jesusen Lagundiko ikaste­txeak sor­tzen lagundu zuen.<ref>J. GOÑI GAZTMBIDE, ''Historia de los obispos de Pamplona''. (Iruñea, 1985), III, 346. or.</ref> Bere al­detik, '''Moscoso go­tzaina''' erreforma katolikoaren eragile su­tsua izan zen, Miserikordia ospitaleko estatutua berritu zuen han, haur behar­tsuentzat ikaste­txe bat sortu eta bere erreforma ahalegina Trentoko Kon­tzilioraino eraman zuen. Ba­tzar nagusi horretan Pacheco kardinala ere nabarmendu zen. Berauekin lantegi honetan bertute eta jakindurian itzal handiko hiru nafarrek esku hartu zuten: '''Bartolome Karran­tza''', '''Pedro Iruroski''' domingotarra eta tuterar humanista '''Domingo Gaztelu''', Badajozeko go­tzainak.''' '''Calahorrako elizbarrutia'''. '''Calahorrako elizbarrutikoa''' den Euskal Herriaren beste zatiari dagokionez, aurreko besteak bezala Trentoko Kon­tzilioan esku hartu zuen itzal handiko beste ar­tzain bat aur­kituko dugu han. Jaio­tzez gasteiztarra zen '''Ber­nal Dias de Luco''' gar­tsua, Loiolako Inazioren laguna zen eta Kon­tzilioaren garaian, bere Herrira<ref>Lehenengo josulagunak Euskal Herrian kokatu eta Begoñako santutegian beren esku-hartzeari buruz­ko ideiaren inguruan, Ber­nal Diez Lucoren eta Loiolako San Inazioren arteko adiskidetasun eta gutun harremanak sei urte baino gehiago iraun zuen (1543tik 1551ra), Monumenta Histórica S. L. gutun‑sortan azal­tzen denez San Inaziok bar­kamena eska­tzen zuen libre zegoen jende faltagatik, baina Calahorrako go­tzainaren apostolu­tzaren suhartasuna miresten zuen: “Del cuidado que V.Sria. me exhorta a tener a los vascongados, no dudo que, como prelado de tantos de ellos, lo deba tener mucho V, Sria. Y lo haya de mostrar en sus obras; con esto, en lo poco que a nosotros fuere posible, espero en Dios N.S. no faltaremos al debido oficio de la caridad... Por allí anda Araoz fundando un colegio en Oñate...” (1550.eko uztailaren 8ko eskuti­tzak. Mhsi, MI III, 100. or.)</ref> bertako hiz­kun­tza hitz egiten zekiten Lagundiko predikari ba­tzuk bidal zi­tzala eskatuz ez zen isil­du, eta apostolu­tzako ardura sobera izan zuen Biz­kaiko parrokiak bisitatu ahal izateko, arrazoirik gabeko eta ohituraz “Calahorrako go­tzaina ez zedila Jaurerrian sartu” esaten zenari jaramonik egin gabe. === Artisau­tza eta arte plastikoak probintzietan eta Nafarroan === Ez da zalan­tzarik ere, kristau berrikun­tzako mugimendu orokor horrek une hartako kultur eta arte gauzetan ere eragin handia izango zuenik. Erlijioz­ko eta herriminez­ko kar­tsutasunak, XVI. menderen lehen erdian egitekorik behinena '''''gur­tzaren duintasuna eta elizen garbitasuna eta eder­tasuna''''' izanik bere lehenengo adieraz­penetako bat izan zen, zuzenean liturgia zerbi­tzuari, zen­tzu osoan loturiko '''erlijioz­ko artisau-lanak''' lortu zituen eskariz eta kalitatez, '''zilargin­tza eta''' '''metalgin­tzako lantegi''' ugari sortuta, al­di horretan jardundakoen emaitza zen. Platereskoari eskainitako atalean jada gogoratu dugu eta hemen aski zaigu hara bideratzea benetako artisau­tza-tradizioak sortutako emai­tza ugariari eta eu­tsitakoari dagokiona. '''Liturgiako zilargin­tzan''', hiru dimen­tsio-motatako artisau­tzaren eskakizun suhar honek izango zuela eraginik pen­tsatu behar dugu '''''zen­tzu estetikoaren''''' lorratz orokorrean eta, are zeha­tzago, zerikusirik izango zuela al­di horretan gu­txi-asko plastikak zuen nagusitasunak, euskal probintzietan bederen, beste apainketako eta pinturaz­ko hain jarduera pragmatiko ez zirenen aurrean. Kontua da eliza berrietako al­dareetan oihal eta panel pintatuak jar­tzeko eskariei eran­tzuteko '''''Nafarroan pintura lantegiak ugaritu''''' egin zirela, baina '''''Kantauriko beste probin­tzietan ia ez zela''''' teknika hori '''''erabili'''''. Eta ez dirudi probin­tzia hauetako espirituak zora­tzen zituztela esateko adinako kopurua ekar­ri zenik ere '''hasierako ohol flamenkoetatik'''. '''Pinturaren loral­dia Nafarroan'''. Zein izan daiteke '''XVI. mende''' horretan '''Nafarroako pinturaren loral­di''' bikain honen arrazoia? Gai honi buruz, duela asko ez dela, zorionez, bertako ikerlariek gainditu dute estetikoki balioz­ko lanik ez zenaren gezurrez­ko uste subkon­tzien­tepean az­ken hamar­kadetan egon zen axolagabekeria. Gaur egun, bal­dintzak baditugu hainbat margolari nafarren lanen balioa aitortu eta estima­tzeko­, hala nola, Joan Bustamante, Joan Bosque, Erramun Oskaritz eta abarrenak, ziur dakigularik ongi jasaten dituztela beste hispaniar probin­tzietako eta europar garaikideen al­deraketak. '''Al­diak bereizi eta ezaugarriak bilatu. Ar­kitek­turari''' eta '''eskulturari''' dagokienez, bertako maisuen iker­ketako lanik berrienen zorioneko emai­tzetan mende oso bat bete duen arte sormeneko korronte aberats horren ''hainbat al­di bereizi eta ezaugarriak bilatu'' beharra gertatu da. Historialaria, bete beteko '''''Errenazimentua buka­tzera''''' doala dirudien al­diaren eta '''''Barroko al­diaren''''' ''arteko bereiz­keta garbi bat koka­tzera'' behar­tzen duen korrontea da, Elizaren eta Kontrarreformako gizartearen hispaniar adieraz­pide jatorraren bila ikerlariaren begiak senez jo­tzen duten korrontea. === Handitasuna eta monumentutasuna. barrokoaren Aurreko ezaugarriak === Barrokoaren espiritua oraindik jaio ez eta une horretan Espainia iparral­dean arte plastikoaren ezaugarri den '''handitasunaren''' jatorri eta arrazoiaren arazoa mahaigaineratu duen ikerlariak kanpotarra izan behar zuen. '''Georg Weiseren''' ustez, Berrugete eta Joan Juni, Ordoñez eta Balmasedaren, Giralte eta Diego Siloe­koaren “barroko aurrea” da bere garaian, nolabaiteko apartekotasunez espainiar arte plastikoaren azalpena kokatu duena, estilistika generikoaren esparru barruan monumentuz­ko eta egituretan zorrotz gisa bereiziz, “pinturaz­ko joera subjektibo eta espresionista guztien aurrean erreakzio bezala eman zena eta bere egituraz­ko eta espirituz­ko oinarriak Errenazimentu hel­duarekiko harremanetan aur­kitu zituena, Andrea Sansovino eta Migel Anjelen lanetako osagai klasiko eta heroiko-ide­a­letan, alegia”. '''''Abangoardia sor­tzaile eta barroko aurre''''' horren barruan kokatu eta balioe­tsi behar dira, hain zuzen ere, '''''Andres Ara­otz, Joan An­txieta''''' eta berauen gertueneko jarrai­tzaileen lanak. Felipe II.aren garai horretako gizartean, nahiago izan zituen handitasun eta monumentaltasun plastikoa areago­tzearen, irudi solte eta erliebeen egitura eta estiloari dagokionez, bere baitan itxitako gorpuztasun horren eta XVI. mendearen bigarren erdian egitura handi eta dotoreko '''gustuaren erreakzio indar­tsu''' hori, eta beharbada, historialariari dagokio euskal nafar herriaren '''jite estetikoaren''' barru adostasuna aur­kitu zuen ar­kitek­tura mul­tzoetan kokapen argi eta logikoa areago­tzearen arrazoiak aur­ki­tzea. ==== Erromanismoaren zen­tzua ==== '''Euskal­dunen ezaugarriak eta pre­sen­tzia'''. Osotasunez­ko fenomenoaren aldetik, Erromanismoak duela gu­txira arte historialarien arretarik ia aur­kitu ez izana –eta gauza bera esan daiteke tal­de honetako euskal maisu nagusien arte balioari dagokioneaz–, sor­tzaile “erromanistek” artearekiko atsegin eta sentiberatasun moder­noa (XX. mendekoa) ez goraipatu izanarekin lotu behar­ko li­tzateke, ez Grekoaren espresionismoak edo bere ahaidetasuna duen aurreko espainiar Errenazimentuko eskulturako eskolak adinako arreta, behin­tzat. '''''Guztiz­ko soiltasunera eramaniko formalismoa''''' ezaugarri duen mugimendu horretakoak dira gorengo mailako eskulturagile ba­tzuk, eta ar­kitek­turaren alorrean garaikide diren Herreraren an­tzeko sormen lanekin lora­tzen da –Weiseren iri­tziz–zigilu nazional nabarmena eta goren mailako esanahi historikoa duen korrontea. Mugimendu horretan euskal ertilariak esku hartu zuen '''arte kontutan garbitasun''' eta '''handitasun''' joerakoa den eskolako lehen mai­­lan kokatuak ziren lanetan, mugimendu horrek Felipe II.aren erregeal­dia ongi aurreratua zen al­dira arte iraun zuelarik, eta, aipatu historialariak esan bezala, “beharrez­koak diren bal­din­tzak Espainiak eman ditu Barroko al­diko erlijiozko artean, distira nazionaleko al­dian esku hartu ahal izateko”.<ref>“Felipe II.aren garaiko artea Erromanismoa zen, bere sor­kun­tzetan kontrarreformako eskakizunak gauza­tzen dituena errealitate objek­tibo, soil eta han­diko duintasunarenak, eta prin­tzipio hauen eraginpean, goiz Errenazimentuarekin zerikusia duten heroi‑idealaren oinarriak berrizta­tzen”. G.WEISE, La plástica...Un resumen. 50‑51. or.</ref> '''Artea eta erlijiozko pen­tsaerak'''. Arte erromanistak –Weisek izendatu zituen moduan– estilo baten estasi espresionista joerak ezabatu ondoren, errege Zuhurra (1556) tronura igo­tzearekin indarrean jarri ziren '''neurri zorro­tzei''' eran­tzuten dio, neurri hauek '''''heresiaren aur­ka egitea''''' eta “argituen” '''''gizabanakoaren pentsamolde mis­tikoa sun­tsi­tzea''''' zuten helburu. Erdi Aroan, hamabost mendeetako tradizio baten kristau heroienganako jaiera, legenda herrikoiak bereganatu eta irudi solte mirarigileetan hezurmamitutako zenbait irudietan kokatu zen; irudi hauek herri bakoi­tzean eta eskual­de bakoi­tzean naturaz gaindikoaren lagun­tzaren beharretan eta larri ziren erromesen herri mugimenduaren muina ziren. Baina, herriaren kultur aurrerapenarekin batera jaiera hau, gehiegiz­ko sentimendu eta fantasiaren loturetatik garbituz joan zen eta formula '''soil, objektibo''' eta '''handi­tsuak''' bilatu zituen. Berauekin Kon­tzilioaren mentalitateari eran­tzuten zi­tzaiola dirudi. ==== Ikonografia gehiegi ==== Baina, XVI. mendeko “leher­keta ikonografi­koa”, bestal­de, ez da hartu behar, besterik gabe eta lehentasunik handienekoa balitz bezala, Erromatik saihestutako erreformista ikonoklasten gehiegikerien aur­kako erreak­ziotzat, ezta Kon­tzilio ekumeniko batek Kristautasuneko Martiri eta Santuenganako gur­tza eragitea espero balu bezala ere. Dezentez lehenago, al­dare aurretan ebanjelioetako gertaerak eta santuen “urrez­ko legendak” gogorarazten zituzten predela eta triptiko txikiak, estatua eta erliebeetan, gertaera horiek konta­tzen zituzten egitura erral­doi bihurtuz joan ziren eta, kristau-gur­tzaren fun­tsari galera nabaria eraginez, az­kenik elizetako absideak guztiz estal­tzera iri­tsi ziren. ==== Eliza kolumnarioak ==== Euskal Herriko elizetara eginiko ikustal­dietan Jovellanosi harridura sor­tzen zion handi­tsu eta itzel al­derako atsegin horrek eta gainera Euskal Herriko erretaula izugarri haietako ikonografietan ere nabaria egiten zen hori –Arao­tzena zen Eibar­ko San Andresetik hasi eta Aurizberrira arte Otsagin–, '''hiru habearte­ta­rako''' ar­kitek­tu­ra trazuak onar­tzen zireneko atsegin horretan ere, berebiziko lekuneak izango zituzten diseinuak nabarmen­tzen hasi zen: gure '''eliza kolumnarioak'''. == Bibliografia == ANDRES ORDAX, S: La escultura romanista en Álava. (Gasteiz, 1973).</br> ANDRES ORDAX, S: El escultor Lope de Larrea. (Gasteiz, 1976).</br> ANDRES ORBAX, S: Actuación del escultor romanista Lope de Larrea en Álava. XXIII CIHA-ko aktak Granada 1077. (Granada, 1973) 211‑213. or.</br> APRAIZ, E.: El arte en Vitoria en los tiempos de Adriano VI. B.I.S.S., IV. libk. 1960, 151‑191. or.</br> AROCENA, F.: Ensayo de filiación de Juan de An­txieta. B.R.S.B.A.P., (1952), 123‑124. or.</br> ARTECHE, L.: Anchieta y no Ancheta. B.R.S.B.A.P. (1949), 275‑276. or.</br> ARRAZOLA ECHEVERRIA, Mª A.: El renacimiento en Guipúzcoa. 2. argit. (Donostia, 1988), 2 libk.</br> ARRAZOLA ECHEVERRIA, Mª A.: Escultores del siglo XVI en el País Vasco. E.D., X. libk., 45. sorta, 1972, 25‑36. or.</br> AZCARATE, J.M.: La influencia miguelanjelesca en la escultura española. Goya (1966). 104‑121. or.</br> BARRIO LOZA, J.A.: La escultura romanista en la Rioja. (Madril, 1981).</br> BIURRUN SOTIL, T.: La escultura religiosa y Bellas Artez en Navarra durante la época del Renacimiento (Iruñea, 1935).</br> CABEZULO ASTRAIN, J.: La obra de Ancheta en Tafalla. P.V. (1941), 277‑287. or.</br> CAMON AZNAR, J.: El escultor Juan de Anchieta. 2. argt.</br> CAMON AZNAR, J.: Un crucifijo de Juan de Anchieta. P.V. (1947), 145. or.</br> CAMON AZNAR, J.: La escultura y la rejería españolas del siglo XVI. S.A.n, XVIII. (Madril, 1947).</br> CASADO ALCAL­DE, E.: La pintura en Navarra en el último tercio del siglo XVI. (Iruñea, 1976).</br> CASTAÑER, X.: Imágenes y artistas en el Renacimiento del País Vasco: el caso alavés. Kobie (Arte Ederrak), 5. znb., 1988, 97‑112. or.</br> CASTRO, J. R.: Pintores navarros del siglo XVI. P.V. 1943.</br> CASTRO, J. R.: Cuader­nos de Arte Navarro. Escultura (Iruñea, 1949).</br> DIEZ JAVIZ, C.: Pedro Lopéz de Gámiz, escultor mirandés del siglo XVI. (Miranda de Ebro, 1985).</br> ECHEVERRIA GOÑI, P.L.: Orígenes y proyección del manierismo romano navarro. Symbolae Ludovico Mi­txelena Septuagenario Oblatae (Gasteiz, 1985), 1371‑1382. or.</br> ECHEVERIA GOÑI, P. L. eta VELEZ, J. J.: López de Gámiz y Anchieta comparados. Las claves del Romanismo norteño. P.V. 185. znb., iraila‑abendua 1988.</br> ECHEVERRIA GOÑI, P. L.: Las artes del Renacimiento. Álava en sus manos, IV.ean (Gasteiz) 105‑136. or.</br> ECHEVERRIA GOÑI, P. L.: Nuevas luces sobre la escultura renacentista en Álava. Francisco de Ayala en Estavillo. V.V.n. Estudios de Arte. Homenaje al profesor Martín Gonzalez (Valladolid, 1995), 32‑326. or.</br> ECHEVERRIA GOÑI, P. L.: Renacimiento. V.V.n : Vitoria‑Gasteiz en el Arte. (Gasteiz 1997), 310‑377. or.</br> ECHEVERRIA GOÑI eta GONZALEZ DE ZARATE, J. M.: Vitoria renacentista. (Gasteiz, 1985).</br> ECHEVERRIA GOÑI, P. L., ORBE SIVATE, A., ROL­DAN MARODAN, J. eta MANZANAL NOGALES, R.: Renacimiento y Humanismo en Navarra. El retablo de Geneville. Nafarroako Gober­nuak, 1991.</br> ECHEVERRIA GOÑI, P. L. eta beste: Erretaulak. Retablos. 2 libk. Eusko Jaurlari­tza (Gasteiz 2001).</br> ENCISO VIANA, E.: Guiot de Beaugrant en Elvillar de Álava. B.S.A.A., XXVII. libk., 1961, 103‑121. or.</br> GARCIA GAINZA, M.C.: Miguel de Espinal y los retablos de Ochagavia. P.V. (1967), 339‑353. or.</br> GARCIA GAINZA, M. C.: La escultura romanista en Navarra. Discípulos y seguidores de Juan de Anchieta (Iruñea, 1969) (1986 berargt.).</br> GARCIA GAINZA, M. C.: Navarra entre el Renacimiento y el Barroco. XXIII. CIHA (1973), 290‑293. or.</br> GARCIA GAINZA, M. C.: Escultura. Historia del Arte Hispánico III (Madril, 1980).</br> GARCIA GAINZA, M. C.: La obra de Juan de Anchieta en Navarra. El Arte en Navarra‑n. 21. znb. El Diario de Navarrak argit., (Iruñea).</br> GARCIA GAINZA, M. C.: Algunas novedades sobre Juan de Anchieta en el IV Centenario de su muerte. Goya, 1988, 207. znb. 132‑137. or.</br> GOÑI GAZTAMBIDE, J.: Historia de los obispos de Pamplona. (11 liburuki) III. eta IV. libk. (Iruñea, 1985).</br> INSAUSTI, S.: El escultor Juan de Anchieta en Asteasu. B.R.S.B.A.P., XIII.a, (1957), 415‑428. or.</br> LEKUONA, M.: Esculturas anchetanas en Guipuzcoa. El escultor Hierónimo de Larrea y Goizueta. B.R.S.B.A.P. (1955), 47. or.</br> LOPEZ DE GUEREÑU, G.: Álava. Solar de Arte y de Fe (Gasteiz, 1962).</br> MARTIN GONZALEZ, J. J.: Juan de Juni. Vida y obra... (Madril, 1974).</br> MARTINEZ DE MARIGORTA, A.: Los tripticos de la casa Velasco, de Vitoria. V.V. 1958, 54‑58.or.</br> MONTEVERDE, J. L.: Esculturas de Ancheta en las Huelgas de Burgos. A.E.A. (1955), 77‑79. or.</br> PORTELA VICTORIA, M. J.: Catálogo Monumental de la Diocesis de Vitoria. 8 libk. (Gasteiz, 1967‑2001).</br> PORTILLA VITORIA, M. J.: El retablo mayor de Arriola (Álava, País Vasco) y los escultores Pedro Borges, Andres de Araoz y Felipe de Borgoña. Archivum Artis Lovaniensis (Leuven, 1981), 279‑288. or.</br> PORTILLA VITORIA, M. M.: El retablo de San Blas de Hueto Abajo, Álava. B.I.S.S., II. libk., 1958, 71‑89. or. </br> PORTILLA VITORIA, M. M.: El Arte en los templos vitorianos. V.V.n Gasteiz, 800 años. 8. znb. (Gasteiz 1981).</br> SAENZ PASCUAL, R.: Pasión y Resurección en las pinturas alavesa (siglos IV‑XVI). A. P. M., 12. znb., 1994, 69‑119. or.</br> SAN VICENTE , A.: La capilla de San Miguel del Patronato de Zaporta en la Seo de Zaragoza. A.E.A. (1963), 99‑119. or.</br> SANZ GARCIA, J. : El retablo de Santa Clara de Briviesca (Estudio documental). B.M.B. (1934), 114‑121, 140‑147. or. (1935), 170‑181, 225‑230, 266‑269, 319‑323. or. eta (1930) 346‑356. or.</br> SESMERO Francisco: El arte del Renacimiento en Vizcaya (Bilbo 1954).</br> TABAR ANITUA, F.: Ante un nuevo hallazgo. Estado de la cuestión sobre el retablo de San Miguel de Vitoria contratado por Anchieta, Velasco y Larrea. KULTURA 4. znb., otsaila. 1992, 9‑17. or.</br> URANGA GAL­DEANO, J.E.: Retablos navarros del Renacimiento. (Iruñea, 1947).</br> VELEZ CHAURI, J. J. eta DIEZ JAVIZ, C.: El escultor romanista Esteban de Velasco. Pedro López de Gámiz, escultor mirandés del siglo XVI (1985), 26‑36. or.</br> VELEZ CHAURI, J. J.: Juan de Ayala el Viejo y el retablo renacentista de Tuyo (Álava). AA.VV. Estudios de Arte. Homenaje al profesor Martín González. (Valladolid, 1995), 457‑462. or.</br> VELEZ CHAURI, J. J. eta ECHEVERRIA GOÑI, P. L.: Nuevos aportes sobre el Romanismo. El escultor de Orduña Juan de Ulivarri y el retablo de Astulez. L. D. 73. znb., 1996, 116‑124. or.</br> WEISE, Georg: La plástica del Renacimiento y del Barroco en la España septentrional... (Tübingen d/g). (Hurrengo lanaren laburpena da).</br> WEISE, Georg: Die Plastik der Renaissance und des Frühbarock in nördlichen Spanien (Aragón, Navarra, die Baskischen Provinzen und die Rioja) (Tübingen, 1959).</br> WEISE, Georg: La sculpture espagnole du temps de la Renaissance et le problème du Manierisme. L‘Information de l‘histoire de l‘Art. (1964), 104‑117. or.</br> ZORROZUA, J.: Errenazimenduko Artea Araban. El arte del Renacimiento en Álava (Gasteiz, 1999). </br> == Erreferentziak eta oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|2}} h6e7p62e1n9l679akl9ac673dv0rtmw 0 2841 8407 8327 2016-01-03T17:40:35Z Xabier Armendaritz 440 Xabier Armendaritz wikilariak «[[Euskal artearen historia II/Inportazioko errenazimendua: platereskoa]]» orria «[[Euskal artearen historia (II): Gotikotik Errenazimendura/Inportazioko errenazimendua: platereskoa]]» izenera aldatu du: liburuaren ize... wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Oñatiko Unibertsitatea, erliebea.png|thumb|400px|Oñatiko Unibertsitatean, atariko eserlekuko erliebea]] == Testuingurua == === Oparoal­dia === ==== Errege Katolikoen erregealdia ==== [[Fitxategi:Bianako Santa Maria.png|thumb|Atariko eserlekuetan mitologiako gaien erliebeak Bianako Santa Maria elizan.]] Gaztelako Isabel eta Aragoiko Fer­nandoren ez­kon­tzak bi erresumen batasuna iri­tsi bazuen ere, ez zuen dinastia nazionalaren jarraipena bermatu, izan ere, 1497an hil zen Austriako Margaritarekin ez­kondua, semea eta oinordekoa zen on Joan, eta 1500ean, bi urtetako haurra zelarik, hil zen on Migel ere, Errege Katolikoen biloba eta Isabel prin­tzesaren eta Portugaleko on Manuel prin­tzearen semea zena. Baina, urte horretan bertan jaio zen Errege Katolikoen beste biloba bat Ganten, Karlos prin­tzea, Joana Anderea prin­tzesaren eta Felipe Ederra Ar­txidukearen semea izateagatik laster iri­tsiko zena Espainiako errege koroaren oinordeko izatera eta Alemaniako koroa inperialera gerora. Dinastiaren jarraipenez­ko kinka txar hura ez zen oztopo izan Espainiaren geroa mende erdi batean zehar gober­natu behar zuenaren­tzat, politikan, gizartean, ekonomian eta kulturan egoera bikain bat aur­ki­tzeko. Errege Katolikoek kristau erresumetako batasuna burutua zuten az­ken musulmanak garaitu eta penin­tsulatik bota­tzearekin; estatuaren bake­tzea lortua zuten an­tzinako nobleziari eta jaure­txeei atze­an euste erabakigarri bat eraginez; iri­tsia zuten Toroko guduan beren monar­kiaren egonkortasuna Beltranejaren al­dekoen xedeak sun­tsituta: ekonomiaren benetako onbidera­tzea lortua zuten, besteak beste, Meseta eta artilearen mer­katari­tza Flandes eta iparral­deko herriekin babestuz (Euskal Herrian, Gaztelako kultur eta arte eraginei bideak ireki ziz­kion gertakaria izan zena); Espainiaren izen ona areagotu zuten Italian, Kapitain Handiaren garaipenak zirela eta, horrela Espainiara '''italiar Humanismoa''' eta '''Errenazimentuaren''' trantsizioa erraztuz; Espainiari '''ozeanoaz haraindiko Inperio''' handi eta ezezagunaren gaineko aginpidea eta aberastasunak erdie­tsiko ziz­kion Kristobal Kolonen egitasmoa finan­tzatu eta lagundu zuten; eta az­kenik kultura babestu eta hedatu zuten, zien­tzia eta arteei ezin neurtu ahalako bul­tzada emateko gai zen '''inprentaren''' bitartez. ==== Baskonia ==== Baskoniari dagokionez berriz, barrual­dean bake-giroa ekarri zuen '''bandoen desager­tzeak''' eta nabarmenki gora egi zuen '''baserri-giroko biztanleriaren haz­kundeak'''. Baserri giroko parrokien kopurua nabarmen hazi zen, eta horrek, berehalako garapen ekonomikoari loturik, '''eliza zaharren berri­tzea''' ekarri ala haien ordezko beste '''eliza berri''' ba­tzuk eraiki­tzeko guraria iradoki zuen. Ahaide Nagusi aurrean udalerrien ahalbidearen aurrerapena eraginez Erdi Aroko feudalismoaren gainbehera bul­tzatu zuen erregetzak bere aginpidea tinkatu eta sendotu egin zuen, Korrejidoreak ordez­ko­tza egiten zuelarik. Koroa irabazi izanak ez zuen artean Estatu absolutista bat emango ordea, gerora gertatuko den bezala. Hortik '''onar­kia eta foru erregimenaren arteko antolaketa orekatu''' bat sortu zen, nolabait ere “el­karbanatutako subiranotasun” bat, adibidez, Biz­kaiko Foru Berrian (1526) islaturik geratu zena, eta betebeharretan zehaztuz, Jaunak Foruei zin egin beharra, eta eskual­detako agintariek lurral­dearekin zerikusia zuten errege aginduekiko Foru Baimen edo onespen formal bat izan beharra. Ekonomia mailan, XVI. mendearen lehen hamar­kadetan Euskal Herrian '''mer­katari­tza-garapen'''aren oinarriak finkatu ziren, Europako abagune hark harremanak areago­tze aukera bultzatzen bai­tzuen, penin­tsula eta eskulangin­tzetako iparral­deko nazioen (Ingalaterra eta Flandes) artean. Baserrietako biztanleriaren gogokoa izan zen aginpide feudalaren zapuztearekin lortu zen bake egoera, nobleengandik hainbeste lapurreta nozitu izan zituztela-eta, baita hiriko burgesiaren interesei ere mesede ederra egin zien, orduan hainbat ekimen hedatzeko ahalbidea bai­tzuten: industria, mer­katari­tza eta itsas garraio. Orduko hartan, '''burdingin­tzak''' garapen izugarria izan zuen Biz­kaian, eta mendearen bigarren zatian baino ez zuen nozitu nolabaiteko gainbehera, Flandesekin izandako gerra zela-eta. Baina, Ameriketako lurral­deen aur­kikun­tza medio, eskakizun kolonialak zirela bide, metal (urre eta zilar) bidal­ketak iristean XVI. mende bete‑betean, eraikun­tza eta nabigazioko egitasmoak el­kartu egin ziren berreskura­tzeko bal­din­tzekin. ==== Noblezia Artearen babesle ==== Zisneros Kardinalak bere etorreraren xehetasunak kon­tzien­tzia osoz prestatu ondoren, 1517an Karlos aginpidean jarri zenean, historiaren garairik onenean zegoen agian honek aur­kitu zuen herria. Errege berriaren­tzat oztopo garran­tziz­koa izan zen Komunitateen al­txamendua, baina bi urtetan gainditua geratu zen. Egoera demografiko eta ekonomikoak ere bide onetik zihoan. Nobleak, berriz, Hispania al­deko lurrik gehienen jabe zirenak, kokapena har­tzen zuten hedatuz zihoazen hirietan: Burgos, Medina del Campo, Valladolid, Madril, Salamanca, Toledo, Córdoba, Sevilla eta abarretan.<ref>“Gaztela Zaharrean bere lurren jabe ziren nekazariak %30a ez zuten pasa­tzen, eta Gaztela Berrian, berriz, %20a; gainerakoak jabego‑lurrak ziren, erregearenak ala Elizarenak”. F. CHUECA GOITIA, ''El plateresco. Imagen de una España en tensión''. (Avila, 1998), 10. or.</ref> Erregearen politikan eta '''garapen kultural eta artistikoen''' egitasmoetan sar­tzeko borondatea adierazten zuten. Lehenengo eta “isabel­dar” estiloko jauregirik garran­tziz­koena Infanterriko Dukeena, On Iñigo Lopez Mendozakoak eraiki zuen Guadalajaran (1480‑1492), “para más onrrar la nobleza”. ==== Kleroaren berrikun­tza ==== '''''Erlijio mailan''''', ''kristau-eliza osoak maila guztietako gainbehera nabarmen nozitu zuen. Bereziki, goreneko hierar­kietan. Hala ere, baziren egoera hark nahigabe­tzen zituen arima osasun­tsu eta garbiak, Erromako gortetik hasi behar zuen berrikun­tza berehalako baten beharra al­darrika­tzen zutenak: reformatio in capite, esan ohi zen. Baina, berrikun­tza beranduegi etorri zen. Ekonomiaz ongi izateak, XVI. mendearen hasieran halakoxe axolagabetasunean bizi­tzea eragin zuen eta inork ere ez zuen aurrez sumatu, urte gu­txi ba­tzuk beranduago (20 urte), gerta­tzekoa zen hondamendia: kristau-batasunaren haustura''. Espainian halako arrazoi baikorrak bazirela egia da, zeren eta, Errege Katolikoak hasiak ziren '''elizako jendeen artean eta monasterioetan berrikun­tzak''' egiten, zenbait espiritu noblek bul­tzaturik, besteak beste: Alfon­tso Madrigalekoak “Tostado‑ak”, Her­nando Talaberakoak, Diego Dezakoak eta Zisneros Kardinalak. Beraz, esan liteke une historiko itxaropen­tsu horri dagokiola platereskoa, '''“arte gozo, alai, arin, bat‑batekoa''', alegia”, haz­kunde dotore eta bete-betean hirietan eliza eta jauregiak apain­tzera zetorrela zirudiena. ==== Platereskoa gure artean ==== ''Euskal probin­tziak Gaztelaren barruan izateak eta 1515ean bi koroak (Gaztela eta Aragoi) bat egin behar duten erreinu bati Nafarroa lo­tzeak, XVI. mendearen bigarren herenean Baskonian sartu eta bul­tzatuko diren teknika, egitura eta estiloetan erabakigarriak izango dira. Baina integra­tze hau motela eta murriztua izango da, platereskoaren alaitasunak Euskal Herriaren espirituaren sakonenean erosotasunik iri­tsiko ez balu bezala''.<ref>F. CHUECA GOITIA, Arquitectura del siglo XVI. A.H. XI.ean, 343. or.; G.WEISE, La Plástica del Renacimiento y del Barroco en la España septentrional. Aragón, Navarra, las provincias vascas y la Rioja. Alemanez­ko testuaren laburpen bat, I. eta II.go liburukiena. Tübingen. 10. or. </ref> == Lehen errenazimentua Baskonian == Historialariek saia­tzen direnean ikuspuntu etniko, politiko, sozial eta erlijiozko batetik idiosinkrasia oso aparteko bat duen eskual­deetako arte-mol­deen bizitza adi­tzera ematen, eta sarritan ahalegin­tzen dira al­daketa estilistikoen sustraiak bila­tzen, arrazoi endogeno gisa izenda ditzakegunetan. Horrela, estilo berriak eta egitura berriak aurreko beste baten logikaz­ko garapen bizi eta ia il­do bereko uzta natural bezala jaioko lirateke. Europako herrial­de askotan ez da gauza erraza eskema hau Errenazimentuko sor­kun­tzari egoki­tzen. Penin­tsulako erresumetan, hasiera-hasieratik hartu zen beharrez­ko berrikun­tza kanpotik ekarritako '''Errenazimentua''', Italiatik ekarritakoa, zehaz­ki. “Erromako erara” eraiki­tzen saiatu ziren berrizaleak, an­tzinako Erromako ereduen arabera alegia, berriki iragana zen artearen (gotikoaren) aur­kakotasunean. Italiatik, an­tzinako kulturaren zaharberri­tzeak, XIV. mendeko poeta eta literaturagileekin hasi zen '''''Humanismoak''''' XV. mendean iri­tsi zuen bere betea eta errenazimentuko berrikun­tzak ez ziren Espainiako erresumetara '''''mende horren bukaera edo XVI.aren hasiera''''' arte iri­tsi. ==== Lehen nahastea ==== Baskonian, aldiz, bitarte horretan gotikoa eta flamenkoan ar­nasten jarraitu zen. “Erromako erara” pen­tsa­tzen, eraiki­tzen eta adierazten hasi zenean, mugakide ziren eskual­deetako Aragoi eta Gaztelako dialek­toan izan zen batez ere. Errenazimentua '''XVI. mendearen bigarren herenean''' iri­tsi zen, beraz, berandu, eta ez gainera bere “italiar‑erromatar” garbitasunean, nahiz eta beren berez­ko eskarmentuaz elikaturiko italiar errenazimentuko edertasunen berotasuna ekar­tzen zuten eta zuzenean ezagutu izan zituztelako euskal ar­kitek­tura berriaren alorrean mezenas kemen­tsu ba­tzuk, esaterako, Oñatiko Lehen Kondea izan zen on Iñigo Gebarakoak, Tuterako deana zen on Pedro Villalongoak eta Oñatiko go­tzaina zen Errodrigo Mercado Zuazolakoak. Goi-mailako edo behe-mailako euskal mezenasek, bidaiariek, militarrek edo erbesteratuek zuzenean izan zi­tzaketen errenazimentuko ideal berrien bizipen eta ezagu­tzak al­de batera utzita, itxura guztien arabera, litekeena da herriko '''harginek grabatu ala marraz­kietatik''' besterik ez ezagu­tzea, eta Burgos al­deko humanista eta errege kaperaua zen '''''Diego Sagredoren''''' (1526) ''Medidas del Romano'' delakoaren argitalpen data inguruan “erromatar” ereduez hiz­ketan hasi izatea. Al­de batetik hau izango li­tzateke gure herri honetan gotiko berantiarrak hain luzez bizirik irautearen arrazoia eta, bestal­de, mendearen lehen hamar­kadetan lehen inportazio “erromatar”ak Baskonian gotikoarekin, '''flamenkoarekin eta mudejarrarekin hain nahasketa''' bi­txia sor­tzearena ere. ==== Bar­nera­tze heterogeneoa ==== Dena dela, Baskonian Lehen Errenazimentuko artea testuinguru batean kokatu nahi izanez gero, bistakoa dirudi mesede egin ziotela iparral­detik eta hegoal­detik al­di berean eman ziren bi joerek, zaharraren ('''gotiko berantiarra''') eta moder­noaren ('''erromatarra''') arteko lehen nahasketa horri. Historialari ba­tzuk hegoal­deko (Toledo-Madril‑Burgos‑Gasteiz) eragina az­pimarra­tzen dute, euskal noblezia edo goi‑burgesiaren eta Gaztelako per­tsonaia ezagunenen arteko '''''ez­kon­tza edo lanbidez eginiko harremanei''''' buruz­ko argudioak emanaz.<ref>F. MARIAS, ''El Renacimiento “a la castellana” en el País Vasco: concesiones locales y resistencia “a lo antigüo”''. Errenazimentuko Artearen berrikusketa. Ondare 17, A.P.M. (Donostia, 1998), 17‑31. or.</ref> Beste ba­tzuen ustez ordea, euskal probin­tzia eta Europa iparral­deko portuen artean '''''mer­katari­tzako joan‑etorriak''''' izan ziren arrazoia.Horrek ekarri zuen italiar errenazimentuko formetan inspiraturiko artearen ezaguera hartu ahal izatea, betiere, Flandesko maisuen etorrerak eta inportaturiko artelanen bitartez, Europa iparral­deko adieraz­pena ikuskera berezira itzulia izan bazen ere. <ref>Mª Anjeles MARTIN MIGUEL, ''Arte y Cultura en Vitoria durante el siglo XVI''. Gasteiz­ko Udala (Gasteiz, 1998), 513. or.</ref> Hau horrela, beharrezkoa da esatea Baskonian errenazimentuko ar­kitek­tura ez dela ildo bereko</ref>Eraikinen inbentarioak erakusten digu, hain zuzen ere, errenazimentuak ia garran­tzirik ez duen baserri inguruak gehiago direla, esaterako, Koartango ibarrak, Gaubea, Aiarako lurral­deak eta Arabako mendial­dea. Erlijio gaietan, ibar horietan nagusi dena ez da beste Erdi Aroko ar­kitek­tura baizik, erromanikoa, xarmaz beteriko eliza txikien paisaia abera­tsa. J.A. BARRIO LOZA, ''Paisaje aproximado de la arquitectura renacentista en el País Vasco''. Revisión del Arte del Renacimiento. Ondare 17, A.P.M. (Donostia, 1998), 34. or. </ref> egitura gisa azal­tzen, badirela errenazimentuak ia txerta­tzea lor­tzen ez duen eskual­deak, Nafarroa, Araba eta Kantauri al­deko probin­tziatako errenazimentuko ar­kitek­turan mota ugaritasun bat an­tzematen dela eta lanen ardura zuten per­tsonak –mezenasak eta nagusiak nahiz ertilari eta eskulangileak izan– badirudiela ba­tzuetan eta ia garai berean arau “isabel­dar” eta arau “erromatarren” artean zalan­tzan zebil­tzala. (Ez gara”isabel­dar” estiloaz hitz egiten gel­dituko, Baskonian ez bai­tzuen sustrairik egin eta platereskoan edo Lehen Errenazimentuan berehala bar­neratua gel­ditu bai­tzen.) Era berean, oso erraz ikusten da errenazimentuko estiloak oso egitura bi­txiak har­tzen dituela mendeetan zehar bere tradizioei (''Ama Lurrari'') hain loturik bizi izandako Herri matriar­kal honetan.<ref>Baskonia honetan Errenazimentu latindarra astiro egoki­tzeari buruz onartu behar da Chueca Goitiak adierazten zituen ohar lirikoetan badela egiarik, non “oraindik lur ar­kaiko eta amatiarraren usaina gorde­tzen duen, eta muga mendi­tsu honetara mundu moder­noaren distirak XVI. mendean iri­tsi orduko, are sar­korragoa izango zen. Matriar­katutik hurbil zebilen jatorriz­ko eta oinarriz­ko bizimoduan murgil­durik, gizabanakoaren arimak senti­tzen dituen forma eta lerroz­ko, propor­tzio eta erritmoz­ko nahimen zehatz horiek, ez ziren iristen edo ez ziren senti­tzen ibar estu eta hezeen hondoenean, zeinetatik, lurraren elikagai den humusak irakiten duen ukuiluetako lurruna behereneko zeruak uki­tzera arte igo­tzen dela dirudielarik”. ''Arquitectura del siglo XVI''. A.H. XI.ean, 342. or.</ref> Bistakoa da bestal­de, min­tzaira berri hau onartu izanagatik, bere garapen-abiada ez zaiela Hispaniako beste herrial­deetakoei lo­tzen. == Platereskoa == ==== Errenazimentu eder­tzailea ==== Nahikoa ezaguna da XIX. mendean Jakopo Burckhardt‑ek hain maisuki deskribatu zuen '''Errenazimentu'''ko espiritua –''antropozentrismoa, banakakotasuna, arrazionalismoa''– eta ezagunak dira, halaber, bere min­tzairaren ezaugarriak–''neurria eta propor­tzioaren'' zen­tzua, konposaketaren ''ordena'' eta ''argitasunarekiko'' zaletasuna, ''simetria''rako joera, eta abar. Italiako Errenazimentuak ar­kitek­turan nahia­go zituen ''perspek­tibako legeen'' araberako antolaketa espazialak, an­tzinako eraikun­tzetako osagarrietara itzul­tzea, hala nola, zutabeetara, kapiteletara, taulamendu eta frontoietara, ''ar­kitek­turaz­ko bost ordenen'' (doriarra, joniarra, korintiarra, konposatua eta toskanarra) berreskura­tzea, oinarriz­ko kuboa eta karraturako joera duen ''espazioaren'' ''sinplifikazioa'', guru­tze grekoaren oinplano eta ''kupuletako erdiesfera-formaren'' bitartez eginiko batera­tzea. Egituraz­ko osagai hauekin batera, batez ere, Lon­bardiar Errenazimentuan garatu ziren beste edergarri ba­tzuk eran­tsi zi­tzaiz­kion. Berrikun­tza pila horietatik guztietatik, '''edergarritako al­derdiak''' izan ziren, hain zuzen ere, Espainian berotasunik handienaz onartu zirenak, inolaz ere, flamigero eta isabel­dar gotikoaren egitura nabarretatik trantsizio samurra eskain­tzen zutelako. Horrela jaio zen espainiar '''“Lehen Errenazimentu”''' horren estiloa, gerora '''Platereskoa''' izango zena. ==== Metalaren ar­kitek­tura eta artea ==== Bi­txia eta ezegokia baina, bai izen polita: '''Platereskoa'''. Diego Ortiz Zuñigakoak asmatua –edo, gutxienez, zabaldua– izan behar du, zeren eta, bere ''Annales eclesiásticos y seculares de ... Sevilla'' (Madril, 1677) urtekarian aipamenik egin zuen estilo honi buruz “hosto­tzaz eta fantasiaz jan­tzia eta egileek berak platereskoa zeritzotenena” zela esanaz. Nahiz eta estilo honen oinarriz­ko formak Italiatik datozenak izan, ez da zalan­tzarik apaingarritako joeretan eta edergarrietan eta zenbait zan­tzuetan “isabel­dar estiloa” deritzonarekin an­tzik baduela, hori horrela izanik, bada han '''Hispania al­deko estilo jatorra''' ikusteko arrazoirik. Izen hori gaur egun '''Lehen Errenazimentu''' izenez ordez­katu nahi bada ere, ez zen oso desegokia “plateresko” izen hori, zeren eta XV. mendearen az­ken al­dera eta XVI.aren hasieran '''''zilargin­tzaren arte''''' honek garapen ikusgarri bat izan zuen Espainian, erlijio izaerako zilargin­tzak, batez ere, horrela eginak izan bai­tziren hamaika­txo eki-santu, kaliza, krisma‑on­tziak, erlikitegiak eta liturgian erabilgarriak ziren beste hainbat ale.<ref>Sona handikoak dira Espainiako eki-santuak, eta beroiekin oso loturik dago Arfe‑tarren izena: Toledo, Avila, Granada, Cuenca eta abarretako katedraletako eki-santuak. Haren '''''De varia conmesuratione''''' liburu sonatuan ohartarazten zuen “antiguamente no avía diferencia de los Artífices que aora llamamos Escultores y Architectos a los que aora son plateros; por lo cual es cosa cierta que los preceptos de los unos son necesarios a los otros”. </ref> Bestetik, metalaren artea ar­kitek­turarekin lotze hau guztiz naturala bihurtu zen. Honi dagokionez, oso adierazgarria da '''katedraletako burdin sareen''' egile sonatu ba­tzuk elizen eraikun­tzetan hain estuki esku hartu izana. Gogoan izan dezagun ''XVI. mende osoan zehar gotikotasuna ez zela desagertu'' eta errenazimentuko ia eliz eraikun­tza guztietako egitura gotikoa zela. Erdi Aroko arrasto horretaz gain, al­di honetako eraikin askotan '''etengabeko min­tzaira mudejarrak''' ezagu­tzen dira, betiere '''errenazimentu garbiak diren osagaiez''', plateresko erakoak, hain zuzen ere. ==== Hiztegia platereskoa ==== '''Plateresko''' izenak Espainia al­deko zerbait iradoki­tzen badu ere, egia esan, '''Italiako jatorria duen apaingarritako osagai sail bat''' erabil­tzen du, ukaezinez­koa bada ere Espainian modu berezian bereganatu izan zituela. Apaingarritako osagai horiek “hiztegi plateresko” bat dira eta horregatik ezagut daitezke hain erraz­.<ref>Ikus, CHUECA GOITIA, El plateresco...28‑30. or.</ref> Gruteskoa. Lehenik eta behin, lehen Errenazimentuan gruteskoak duen garran­tzia aipatu behar da, Italia al­deko jatorria sala­tzen duen izena denez, begira jar­tzen gaituelarik apaingarri apeta­tsuetara, hosto­tza, suge, zomorro, suz­ko mamu, izaki hibrido eta mamuez osaturikoetara; Titoren harpeetan edo aurrietan aur­kituak imitatzeagatik hartu zuen izen hau eta Espainian Italiako grabatuak inportatu zirenean eta bi penin­tsulen arteko joan‑etorrian zebil­tzan ertilariengatik ezagutu izan ziren.<ref>Badirudi delako kimu hauek italiar monumentu askotan ikusten zirela, era guztietako osagai ar­kitek­tonikoetan landuak, eta baita “Napoliko eta Erromako an­tzinako eraikun­tzetan, lurpean, hai­tzuloetan edo italiarrek grote esaten zaien gangetan margotuak ere, handik atera zutelarik groteskoa”. Felipe de GUEVARA, Comentario de la pintura (c.560), 68. or.</ref> Hormetan halako ugaritasuna duelako, litekeena da plateresko estiloan ''apaingarri osagaietan berez­koena'' gruteskoa izatea. Esan bezala, Espainian isabel­dar gotikoaren irudimenez ongarrituriko lurra aur­kitu zuen. Zutabe kalostraduna. Zutabe honek oinarrian buka­tzen duen fustea du, goial­dean erraboila egituran eta ''balastium'' hostoz (alesagarraren lorea bezalakoa) eta beste al­de hondoratuak edo zutabearen egitura zilindrikoari lore‑uztaiak, on­tziak, fruitu‑kordak, kartela zin­tzilikariak eta abar gainjarritako zatiez jan­tzitakoa. Argi‑mutilak. Kalostrekin tarteka­tzen dira argi‑mutilak (''candelieri''), sarritan ''suz­ko muturretan'' buka­tzen direlarik. Kapitelak. Platereskoaren beste ezaugarrietako ba­tzuk, kapitelak askotan har­tzen dituzten egitura bi­txiak dira, betiere, fun­tsean korintio ordenaren eskema jarraituz. Oso gu­txitan eman ohi dira dorikoak edo toskanoak dei diezaiekegun kapitelak, guztiz jonikoak direnak ere oso gu­txitan azal­tzen baitira. “Kiribil­dura txikiak kaulikulo eran eraiki­tzen ziren, marra melodia­tsuak osatuz, S‑ak eginez guru­tza­tzen zirenak. Diego Sagredoren liburuak tankera honetako kapitel ugari erakusten digu”. Ar­kuak. Ar­kuek, ugaritasunean, berebiziko al­daerak dituzte. Erdi-puntuko ar­kuak eta ateburu eta leihoburuetako ar­kuak gailendu ziren; baina ikusten dira, halaber, ar­ku kar­panelak, ar­ku ez­kar­tzanoak, ar­ku peraltatuak, zin­tzilikarioetako edo gortinaz­ko ar­kuak, ar­ku floren­tziarrak eta beren artean guru­tzaturiko osagai figuratiboez eraikiak, eta askotan gorpu­tzak nobleen armarrietatik datozen animalia sinbolikoez osatuak eta geometriaz­ko esanahirik gabeko beste ba­tzuk. (Guadalajaran Infanterriko jauregia). Nobleziaren armarri heral­diko sinbolodunak izugarri ugaritu ziren Espainiako isabel­dar artean. Domina handietarako zaletasuna sor­tzen da, gizaseme nahiz emakume buruak eraku­tsiz, ia beti an­tzinako heroienak, biribil edo domina handien barruan normalean. Buru hauek ba­tzuetan irtenune handizkoak edo konkorrak izan ohi dira, besteetan al­diz oso lau eta ziluetan. Ar­kuarteetan kokatuak ikusten dira gehienetan. Ez dira falta izaten atari, leiho, tinpano eta zokalo ba­tzuetan ere. Gailurreriak. Az­ken ezaugarrien artean aipa di­tzagun gailurreriak, aurreal­de garran­tziz­kotan oparo eman ohi direnak (Salamancako Monterrey Jauregian), beren ''flamijero ala erdi‑landarez­ko profilez'' burdin sareetako burual­deak eta klaustroetako, dorreetako eta eraikinetako paramentuak koroatuz. ==== Platereskoa Euskal lurrean: iker­ketarako zailtasunak ==== Historialaria zalan­tzan gera­tzen da plateresko estiloaren jaio­tza eta garpenaren aipamena egiterakoan, hots, Euskal Herriko zein probin­tziatatik hasi behar duen erabaki­tzeko garaian. Hainbat al­derdiri ematen dien garran­tziaren arabera egongo du aukera. Italiatik ekarritako estilo baten bat‑bateko sarrera izanik, eraikun­tza bat “aipamen” soil ba­tzuen gainean, hi­tzez­ko nahiz plastikaz­ko, “erromatar erara” hasi izanaren gertaera az­pimarratu nahiko du, ala estilo berriaren eraketa hel­du eta osokoa neurtu eta pisa­tzea nahiago izango du? Nafarroako elizetan Errenazimentuaren lehen kimuetan Aragoiko ertilarien eragina balio handiagokotzat joko du, ala Arabako hiriburuko nobleen jauregiei buruz­ko Gaztelako ar­kitek­turaren egiletasunari jarri nahiko dio arreta, batez ere? Zalan­tza, '''Lehen Errenazimentu''' honen ''terminus ad quem''‑a koka­tzeko garaian sor daiteke zalantza. Geure al­detik, al­di honi beste historialari batek bezala, historiako aipamen honetan '''Trentoko Kon­tzilioaren''' bukaerako data ematearen al­dekoak gara, honen ondorioz gruteskoak galdu bai­tziren. Arabatik hasiko gara, ez ordea adieraz­pen platereskoak ugari direlako, ez baitira asko, baizik eta Gaztelak salerosketarako bidean Flandesekiko zuen kokapen geoestrategikoagatik eta Gaztelatik gertuen egoteak abantaila bikoi­tzen izateagatik, “Euskal Herriaren errenazimentuaren lehen adieraz­penak eta nabardura fin eta Burgokoak” jaso­tzen zituelako, bidez­koa den bezala.<ref>F. CHUECA GOITIA, Arquitectura del siglo XVI. H.A., XI.ean, 343. or.</ref> == Arbal­deko jauregiak == Araban ez dira ugari errenazimentuko jauregiak. Ai­tzitik, arruntena gaztelu gotikotik XVII. mendeko jauregi barrokora igaro­tzea dela baiezta­tzen da.<ref>J. ZORROZUA, El arte del renacimiento en Alaba. (Gasteiz, 1989), 40. or.</ref> Berpizten ari den estilo berria, zatiren batean edo osorik beregana­tzen duten Arabako jaure­txeak hiru hirigune handitan pila­tzen dira: Gasteiz, Agurain eta Guardian. === Gasteiz === ==== Bendañako Jauregia ==== Gasteizen, bata bestearen segidan eraikia izan zenez, Bedañako jauregian ikus daiteke '''Gotikotik Errenazimenturako''' trantsizioan. Lehenengo al­di honetan, '''1525'''. al­dera Joan Lopez Arrietakoak eraikia zen eta bigarren al­dian bere biloba Pedro Lopez Arrieta eta Eskoria­tzak 1545etik hasita. Fatxadan eta dorrean bi familien armak azal­tzen dira. Jauregi hau, XIX. mendean Bedaña izeneko mar­kesarena izan zen oinordeko­tza bidez, gaur egun horrela deritzon jauregia karten '''''Four­nier Museoa''''' da. Hiru solairutako '''eraikina''' da, bi isurial­detako teilatua, bere fatxadaren itxura itxi eta trinkoa, bao gu­txi eta estuak izanik, barruko patioaren baranda irekia ez bezalakoa da. Sarbidea, txaranbel­dura txiki bat, zilindrikoa bata eta geometriaz­koa bestea osa­tzen duen bi ar­kiboltaz uztaituriko ojiba-ar­kuaz zur­kaizturik dagoen ate handi batean barrena du. Ate markoa alfiz bat duena da eta fran­tziskotar hedez apaindua da gainera. Ikusgarriagoa da '''barrual­dea'''. Lehendabizi eraikitako mul­tzoa, ondorenean egin zena baino garaiagoa da. Hiru solairutan egina da, eskuairaz­ko '''''barrubidea duena da patioa''''', fuste lauez­ko zutabe gainetan ar­ku eskar­tzano hiru solairu bere baitan hartuz. Osotasunari begiratuz ''Gaztelako isabel­dar ha­tsa'' suma­tzen da, baina bere harroinak, kapitelak ar­kuarteak eta kalostraz­ko barandak platereskoaren itxura ematen diote. Patioa eta eskailera '''Domingo Oriakoari''' zor zaiz­kio. Baranda honi ezarririk mul­tzo moder­noago bat azal­tzen da, '''Pedro Elosukoari''' zor zaio (1556‑1560), non ar­kuteria eta zutabe­txoak errenazimentu profilez­koak diren. Burgos al­deko arte onaren moduan egoki el­karturiko tronpa gainetan igel­tsuz­ko izar-ganga ok­togonal, batek estal­tzen du eskailera. ==== Montehermoso Jauregia ==== Estilo berriaren hastapeneko adieraz­pen honen ondoren ''errenazimentuko beste lan ausardi­tsu'' ba­tzuk etorriko dira, ''Araba‑Eskibel­darren'' jauregia kasu, 1714tik '''Montehermosoko Jauregia''' izenez ezagu­tzen dena. Mendeetan zehar hainbat egiteko izan zituena: ospitalea eta apaizgaitegia eta artilleriako kuartela, 1887an Go­tzain Jauregi izatera iri­tsi zen arte. '''''Oinplano angeluzuzena''''' duen eraikina da eta '''''bar­ne patio''''' karratu baten inguruan antolaturik dago, bere lau er­tzetan '''''dorreak''''' dituela. Horma lauak ager­tzen ditu kanpoal­detik eta baita gaur egun guztiz al­datuak dituen leihoak ere; '''''erlaitz''''' bikain eta bi­txi bat ere badu, zer­txobait soil­dua bada ere, Donejakueko ospitalekoan iradokia dirudiena, kate handiaren maila sendoen apaingarri bereziak errepikatuz. Sendotasun eta prestutasunagatik atsegina da '''ataria'''. Ate zabal lau bat dauka eta bere gainean, bigarren solairuaren altueran frontoi zorrotzeko leihoa. Atea eta leiho horren artean apainduriko zerrenda zabal bat dago bar­neraturik, Burgos al­deko erara, erlaitz bat erdian duela, alboetan, armarrien lehoi tenanteak, aingeru eta erdiz­kako irudiak. '''''Barruko patioak''''', beheko solairuan ia erdi-puntuko ar­kuak ditu eta ar­ku kar­panel oso irekiak goienekoan, il­daskaturiko zutabeak, kalostrapeko baranda eta zizela urduriaz tailaturiko domina handi oso ederrak. Beharbada '''1530 eta 1540''' bitarteko data izan dezaketenak. ==== Salinas Jauregia: Villa Suso ==== Gasteiz al­deko beste jauregi garran­tziz­ko bat, ''Martin Salinasekoak'', Fer­nandoren enbaxadore izan zen Erromatarren Erregeak, '''1538 eta 1542''' bitartean eraiki zuena eta gaur egun '''Villa Suso''' deri­tzana da. '''''Lau solairutako''''' aurreal­de sendoa duen eraikina da hamar zutabe dorikoz ar­kitrabaturikoa. '''''Kanpoal­deko galerian''''' mul­tzo nagusiaren bukaera nabarmen­tzen da eta Guadagni (Pollaiuolo‑ren 1503ko lana) jauregi floren­tziarraren loggian inspiratutakoa dela diotena. Salinas jauregiak '''''buruduna''''' du '''''ataria''''', gainjarritako pinakuluz­ko bi zutabe korintiarrez apaindua; eta frontoian lanbrekin ugarien artean funda­tzailearen '''''armarria''''' dago bi lehoi tenanteek eutsirik. ==== Eskoria­tza‑Eskibel jauregia ==== [[File:Eskoriatza Eskibel jauregia, Gasteiz.png|thumb|Eskoriatza Eskibel jauregia, Gasteiz]] Baina, Euskal Herrian, ezbairik eta eran­tzukizunik gabe, osoki errenazimentu estiloa onar­tzen lehenengotzat jo daitekeen jauregia da '''Eskoria­tza‑Eskibel­darrena''' ('''1540‑1550'''). On Fer­nando Lopez Eskoria­tzako<ref>Per­tsonaia honi buruz ikusi, Julio César SANTOYO, El doctor Escoriaza en Inglaterra y otros ensayos británicos. (Gasteiz, 1973); Juan VIDAL ABARCA, Linajes alaveses: los Escoriaza. B.I.S.S.n, 1977.</ref> medikuak aginduta egin zen eta '''''italiar nahiz gaztelar eragin''''' nabarmenak ditu agerian, askoren iritziz, ertilari desberdinenak direnak; lehendabizi Juan de Vallejo eta Diego Siloek egina zen eta Karlos Enperadorearen ar­kitek­toa izan zen '''''Luis Vegarena''''' eta orain berrikiago gorteko beste per­tsonaia ospe­tsu ba­tzuenak. Madril, Toledo eta Sevillako al­kazarretako maisu nagusi izendaturik, Enperadorearen sendagile zen Eskoria­tza jauna topatu zuen gortean 1539an.<ref>Gasteizko etxea azter­tzerakoan, Alcala de Henaresko San Il­denfonso Ikaste­txeari egin zaiz­kion aipamen jada klasikoak, langin­tza horretako ar­kitek­to bezala Luis de Vegaren partaidetza protagonista kontutan hartuz gero, izenda­tze horretan bertan aur­kituko zuten oinarririk logikoena, Arabako Rodrigo Gil eta Aita Martin de Santiagori arabarren lana lo­tzeaz balia­tzearen aurrean. F. Marias, O.c., 22. or.</ref> Horrela, esku-har­tze honek ez zuen ''bertako harginen'' jarduera inola ere erago­tzi, ezta '''''Burgosko''''' ukituz nolabait ku­tsa­tzea ere. '''''Ataria''''' eta '''''patioa''''' nahiz '''''oinplano angeluzuzena''''' aipatu beharrez­koak dituen eraikina da. Mitologiako irudi edergarrietan –Her­kules eta Hidra, Teseo eta atezaina– adierazgarri azal­tzen dira '''atariaren''' ''mezu humanista floren­tziarrean'', Ongia eta Gaiz­kiaren ideia orokorra baino haratago joan nahi izanez gero, zaila du interpretapen. '''Patioak''' iradoki­tzen ditu Luis de Vega ar­kitek­toaren lanen arrastoak. Neurrietan txikitasuna agertuagatik –al­derik luzeenean erdi-puntuko ar­kuak dituen hiru tarte eta bi arku eskar­tzano mo­tzetan, goieneko solairuan bezala–, Gasteizko patio honek Salamancako Fonseca Ikaste­txea ekar­tzen du gogora. '''''Klaustroko eskailerak''''', Fer­nando Mariasen ustez, Euskal lurrean eraiki zen lehenengoak, patioarekin duen loturarengatik eta zutabeen gozotasunagatik El Pardoko Jauregiaren hurbilekoa gerta­tzen da. == Platereskoa Arabako elizetan == [[Fitxategi:Andres Santuaren aurrealdea, Eltziegon.png|thumb|Andres Santuaren aurrealdea, Eltziegon]] Lehen Errenazimentuko erlijio ar­kitek­tura Biz­kaian baino lehenago esna­tu bazen ere probin­tzia honetan, ez da ugaritasunean nabarmendu. Egia da '''XVI. mendearen lehen erdian''' jada eraikun­tzei emandako bul­tzada suma­tzen dela, batez ere, Erdi Aroko elizen '''handi­tzeak edo eraberri­tzeak''', oinplano eta estilo berriko eraikun­tzak baino gehiago. Bestal­de, fun­tsean garapen horrek '''nekazari guneak''' uki­tu zituen.<ref>JO. ZORROZUA, O.c., 19. or. eta hur.</ref> === Platereskoa ar­kitek­turan === Araban nekazari guneetan eraikun­tza estilo berria nola sor­tzen den ikusi nahiko bagenu, aipa­tzekoak lirateke: - ''Sortal­deko Lautadako'' eliza ba­tzuk, hala nola, '''Done Bikendi Haranakoa, Heredia, Munain eta Bikuñakoak'''; - sartal­deko Lautadan ere badira beste ba­tzuk: Antezana, Ilarratza, Mendiola, Etxabarri Ibiña eta Estarroakoak; - ''Errioxan'' honako hauek nabarmenduko genituz­ke: '''El­tziego, Billar''' eta '''Samaniegokoak'''; - ''Trebiñun'' '''Obekurikoa, Trebiñukoa, Gesal­tzakoa''' eta beste zenbait. Horietan guztietan, estilo berria eraikinaren osotasunean baino gehiago '''berrizta­tzetan, zabalago­tzetan, erretaulagin­tzan''' eta '''edergarrietan''' azal­tzen da. Eraikin hauetan gehienak '''euskal hargin''' adituek diseinatu eta beraiek eraikiak dira; horien maisutasuna gure egunotan gero eta gehiago estimatzen da. Hargin ibiltari bikain hauek ala beren oinordekoek, beranduxeago aipatuko ditugun hiru habeartetako eliza zutabedun zabalak eraiki­tzen hasi aurretik, '''''angeluzuzeneko habearte bakarreko''''' eta burual­de zuzena dutenak, (gu­txi dira poligonoz­ko absidedunak) '''''bi edo hiru tartetakoak''''', eusgarri modura fabrika-hormak dituzten eta pilastrak barrual­dera lora­tzen zaiz­kien '''nekazari-giroko elizak''' eraiki­tzen ikustea da ohikoena. '''Gotikoak beti irauten du''' estal­kietan, '''''ter­tzeletez­ko gangak''''', alegia; platereskoaren al­derako joera aurrera doan heinean, gero eta konplexuagoak diren konkordunak izaten dira sarritan. '''Lehen Errenazimentuko berrikun­tza''' hainbat lanetan koka­tzen da, bereziki '''''koroak, atariak, hilobiak''''' eta '''''dorreak''''' buru­tzen. Plateresko estiloaren osagarri diren gaiak aur­ki­tzen errazagoa gerta­tzen zaigu puntu horietan. Aur­ki­tzen ditugunetan baliorik handiena eta garran­tziz­koena duenetik hasiko gara. ==== Koruak ==== [[Fitxategi:Santa Maria elizako korua, Agurain.png|thumb|Santa Maria elizako korua, Agurain]] '''Aguraingo Santa Maria'''. Arabako zaharrenetarikoa Agurainen, '''Santa Maria elizako koruaren tribuna''' da, XVI. mendean lehen hereneko eraikun­tza dotorea, “hasierako plateresko jorienaren eta aurreko nahastura isabel­dar nabarrarekiko barroko zaporez betea” (Chueca Goitia). '''''Baranda''''' kalostraduna da eta erdian Enperadorearen armen '''''edikulo''''' bat darama. Inolako zalan­tzarik gabe, platereskoak Euskal Herrian eskaini zezakeen arte kalitaterik handieneko korua da. Karlos I.aren armarria ezarri zeneko beste baten ordez­koa da; izan ere, az­ken batean lan bikain hau, Enperadoreak komuneroen buruzagia zen On Pedro Lopez Aialakoa, Aguraingo Kondea garaitu zueneko '''garaipen ar­ku''' bezala hartu behar da.<ref>M. PORTILLA, C.M.V. (Gasteiz, 1992), V. libk., 96. or.</ref> Elizaren oinetan, al­derik zabalenean ar­ku eskar­tzano baten gainean eta al­de estuetan ar­ku zorrotz zuzenen gainean jasoa da, hirurak ere zapore gotikoa duten pilare sorta gizenetatik abia­tzen direlarik, eta ter­tzeletez­ko ganga korapila­tsu eta trazeria ederrez estal­ia da; beroietan '''35 gil­tzarri''' bikainetan sarturik daude biribilak, eskulan zoragarrizko buruekin. Ar­kitek­tura-lanaren egile-izena<ref>Eraikuntza-lanaren tratua biz­kaitar Sancho Martinez Arego maisuarekin eta bere seme Pedrorekin egin zen, baina ez da tailagileen izenik ematen.</ref> agirietan azal­tzen da, baina ez eskultura eta ikoneen egileena. Lan horretarako, gu­txienez bi eskultura tal­deen ekarpena behar izan zela askoren iritzia da. '''Burgos al­deko tailagileen''' eskua ikusten dela errepika­tzen du behin eta berriz Chueca Goitiak (San Esteban eliza eta Santa Dorotearen hilobia aipatuz) Agurainen apaingarritako gai berdinak, erramu arteko domina handi berberak eta gain guztiak bete­tzen dituzten pilaketa grutesko berdinak begiz jotzean; edergarritako soka­txoetan '''eragin isabel­darrari eu­tsiz''' eta benetan ausardi­tsua den koruko gangak sendoago­tzeko elizako pilareetan jarritako zutabe­txo eta orra­tzen estal­kietan '''gotikoaren jatorria''' ahan­tzi gabe. Orain­tsu, koru honen irudi eta apaingarrien azter­keta ikonografiko hoberena burutu duenak Europa iparral­deko '''Guiot Beaugrant''' ertilaria iradoki du egile­tzat; izan ere, al­di horretan bertan Biz­kaiko zenbait lanen ardura­dun jardun zuen hau har­tzen da Brujasko tximiniako taila sonatuen egile­tzat; taila hartan dinastia inperialaren gorespen bat txertatu zen irudietan, Aguraingoan bezala.<ref>“Koru honen programa ikonografikoa, ideologia Erasmo zalearen eragin handia zuen bururen batek sortua izango zen, inperioko duintasunaren ain­tza handiago­tzeko. Hor­txe bil­du ziren oso goiztiarrak ziren Karlos V.aren per­tsonarenganako gorespen topiko guztiak, hots, gerrari heroia, bertute­tsua, garailea, bakegilea eta Erromako an­tzinatean sustraituriko dinastiaren ideia”. Ana Isabel UGAL­DE GOROSTIZA, El coro de la parrokia de Santa Maria de Salvatierra. Una loa al Emperador. Revisión del Arte del Renacimiento, ONDARE 17. A.P.M. (Donostia, 1990), 363. or.</ref> ==== Beste koru ba­tzuk ==== - '''Santikuru­tze Kanpezuko elizari''' mendearen erdial­dera estal­kia jarri zi­tzaionean eran­tsiko zi­tzaion ziur asko oso apaindutako pilastretan kokaturiko ar­ku apal­du handi bat duen '''errenazimentuko korua''' ere. '''Diseinu gotikoa''' gorde­tzen badu ere, ar­kuarteak goraka doazen zuztar grutesko handiez, maskaronak eta hosto­tzen arteko irudimenez­ko izakiz apaindurik daude. Litekeena da, 1521etik 1551ra arte lanak ordain­tzen zi­tzaiz­kion '''Domingo Gebararen''' lana izatea. - An­tzeko zerbait esan daiteke '''Eren­txungo elizaren koruaz''' ere ('''1556‑1558'''), ar­ku eskar­tzanoa du, ar­kuarteetan grutesko oso eder eta biribilak dituela; - '''Dulan­tziko San Blas parrokiako korua''' ere (1529‑1551) ar­ku eskar­tzanoa oso apal­dua duena da, eta elizaren az­ken tarteko pilareei itsatsirik, oraindik ere gotikoak diren harroin altuko pilare sortetan zur­kaiztua. Oso nabarmenak diren gruteskoez eder­tzen dira ar­kuarteak eta perla‑txirikordaz berriz taulamendua. Koru az­pia gil­tzarrietan loroiak dituen ganga nerbiodunez estal­tzen da. - Gauza bera gerta­tzen da '''Estarroako San Andres''' parrokian ere, '''1560''' al­dera '''Iñigo Zarrago''' maisu handiak ataria eta dorreaz gain, apaingarri platereskoak gorde dituen '''koru''' eder bat diseinatu zuen. ==== Atariak ==== '''El­tziegoko San Andres'''. Lan bikaina da '''El­tziegoko San Andres''' ''parrokia'', baina ez bere koruagatik soilik, baita aurreko fatxadaren handitasun eta bi­txita­sunagatik ere. Kanpotik harrituta uzten du bere garaiera eta eran­tsitako apainketarik ez izateak, ataria al­de batera utzita, jakina. Ekial­dean, abside egiturako burual­de bati horma‑bular gisa, hormei ezarritako bi obelisko eran­tsi zi­tzaiz­kion. Sartal­dean, alboetan bi '''''dorre''''' dituela, zir­kuluerdi-formako ar­ku izugarri baten az­pian sartutako ataria azal­tzen da, ar­kupea balitz bezala esparru huts bat sortuz. '''''Ataria''''' xumea da: goitik beherako bi hoz­kadurak uztai­tzen dute atea, prismaz­ko mainela eta hoz­kaduraz­ko erdi-puntuko eta tinpano laua duen handiagoko beste ar­ku batek estal­tzen dituen ar­ku apal­duak dituelarik. Bi dorreen artean heda­tzen den ar­ku handiaren gainean, aurreal­de osoari izaera bi­txia ematen dion zaz­pi ar­ku apal­duz­ko ''loggia'' batek zehar­ka­tzen du al­denik al­de. Barrual­dean, eliza hiru tartetako '''''habearte bakarrekoa''''' da, neurri txikiko guru­tzadura duena, eta izar-gangazko '''''estal­ki gotiko''''' konkorduna, pilastra klasiko handiez eutsirik. Gotiko eta klasikoaren nahaste hori bera suma­tzen da '''''guru­tzaduran''''' batez ere. '''Joan Asteasukoak''' zuzendu zuen eraikun­tza-lana 1551era arte eta 1553etik aurrera '''Domingo Emasabelekoak''', aurreal­dea, ataria eta ''loggia'' bukatu zituelarik. Bera hil ondoren, bere semeak hartu zuen '''XVII. mende aurrera zihoala''' bukatu ez ziren eraikuntza-lanen ardura. '''Santa Guru­tze komentu eliza'''. Zaporea platereskoa gorde duten '''atarien''' artean (''Ozeta, Villafranca, Etxabarri Urtupiña'', eta abar) Errenazimentu klasiko al­derako estilo aurreratu garbian nabarmenena '''Santa Guru­tze komentuko elizaren ataria''' da '''(Gasteizen), 1530''' eta '''1547''' artean Domingotar serora-el­karte hasiberriaren­tzat eraikia izan zena. Atari eder honek bi zutabe pareen artean erdi-puntuko ar­ku bat badu, eta gainean taulamendu estu bat, gainean komentuaren familia funda­tzailearen bi armarriren artean '''''Nekal­diko Bidearen''''' erliebe bat erakusten duen angeluzuzeneko plaka handi bat itsa­tsita, mul­tzo osoa inperioko armarri handi batek koroa­turik. * * * '''Harginak'''. Ezin dugu egin XVI. mendearen lehen erdian eraiki eta platereskoaren aztarnak utzi zituzten elizen zerrenda oso bat –ia beti habearte bakarrekoak direnak–, ezta egileen izendegia ere. Az­ken hamar­kadetan Herri honetako ikerlariek bete dute eginkizun hori, Araban '''harginak “biz­kaitar”''' (euskal­dun) izanak zirela eta arrasto berari jarraituz, hurrengo belaunal­dian Kantabria al­detik etorri zirenenak eraku­tsiz.<ref>J. ZORROZUA, O.c., 21‑23. orriak; ikusi, halaber, J.A. BARRIO LOZA, Los canteros vizcaínos (1500‑1800). Diccionario biográfico. Kobie 1981.</ref> Hauetariko asko Bizkaitik eta Gipuz­koatik etorriak ziren, eta sarritan gurasoetatik semeetara igaro­tzen zen lanbidea, horrela familietan benetako maisu-leinuak osatzen zirelarik. Berez­ko zan­tzuez ezagutu zitezkeen beren lanak, mendearen bigarren erdian, oso desegokiro aipatuz, '''“Gotiko vascongadoa”''' esan izan zaiona eraginez. === Erretaulak eta eskultura solteak Araban === '''Harginlan platereskoak'''. Araban, gainerako beste euskal lurral­deetan bezalaxe, Errenazimentuko idealak adierazten dituen kalitaterik handieneko eskultura, kapitulu berezi batean aipatuko dugun '''espresibista''' eta '''erromanista''' esan behar omen zaien estilistikako bi uneetan egindakoa da. Baina, kontua da taila hauen mazoneriaz­ko mar­koek sarritan bazutela artean '''egitura platereskorik'''. Beraz, ez da erraza zehaztea zein eskultura eta zein lanekin igaro­tzen den estilo batetik bestera. Nolabait ere zehatzezintasun hau gaindi­tzeko, al­dikako antolamendu honetan, '''iriz­pide kronologikoei''' jarraikiko ga­tzaiz­kio, batez ere. ==== Kanpotik ekarritako aleak ==== [[File:Santa Urtsula eta lau birgina lagun soin-erlikia.png|thumb|''Santa Urtsula eta lau birjina lagun'' soin-erlikia]] '''Irudiak'''. Araban, eskulturaz­ko Lehen Errenazimentua, gainerako beste euskal eskual­deetan bezala, Europa iparral­detik ekarritako aleen bitartez hasiko zen. Hauxe gertatu zen '''Arrosarioko Ama Birjina''' txikiarekin (0,41 m); tradizioak dioenez Flandestik ekarri zuen 1510ean Diego Martinez Maestukoak eta egun ''Katedral Zaharreko bere kaperan'' jarria dago. Gauza bera esan daiteke '''''Santa Ur­tsula eta bere lagun martirien soin-erliki-on­tziaz''''' ere (c. 1520‑30), Gasteiz­ko eliza baterako izendatu eta gaur egun Arte Ederretako Museoan ikusgai daude. '''Izen Gozoko erretaula'''. Iparral­deko lurral­deetatik erretaula oso‑osoak ere iri­tsi ziren: horien artetik bereiziko dugu lehen katedraleko Santa Anaren kaperako '''Izen Gozo''' deritzona, gaur egun Gasteiz­ko Elizbarrutiko Museoan dena. Erretaula misto bat da (margoturiko hiru taula bankuan eta sei erliebe gaineko gorpu­tzetan), '''1550'''ean egina, erdiko goieneko hu­tsunean, garaipen ar­ku baten az­pian '''''Mariaren Loal­dia''''' duen Andre Mariaren egitarau osoa gara­tzen da eta Anberesko eskolaren arrasto ugarirekin '''''apainketa platereskoaren eta errenazimentuko imajinagin­tza flamenkoaren''''' batera­tze fin hau garran­tziz­koa da bertako ertilariengan sortu zuen eraginagatik, batez ere. ==== Errenazimentuko gotikoa ==== '''Guardiako San Joanen Kalbarioa'''. Hispaniar estilo flamenkoak XVI. mendearen lehen herenean zehar iraun zuen, '''''gorpuz­kera eta janz­keren xehetasunetan''''' areagotuz joan zen, pixkanaka jaio­tzen ari zen arrastoa '''Guardiako San Joanen''' Kalbarioan ezagut daitekeen bezala, XVI. mendean zabaldu zen guru­tzaduraren garaikidea ziur asko, «gotikotasunaren garai­tzearen» lekuko gisa aurreko kapituluan aipatu genuen mul­tzoarena. Une honetan bertan aipatuko ditugu '''Iurre, Axpuru''' eta '''Ar­tziniegako''' erretaula gotiko errenazimentukoak. Gogoan izateko beste erretaula ba­tzuk, garran­tziz­koenak besterik ez aipa­tzearren, '''Done Bikendi Haranakoaren, Obekuriko''' San Joan Bataia­tzailearen, '''Aberasturiko''' San Estebanen (c.1531) '''erretaula nagusiak''' nabarmen­tzen dira, harginlan plateresko aberats eta harmonia­tsuagatik eta imajinagin­tzaren xalotasun biziagatik. '''Aberasturiko erretaularen''' Bezerril eskulturagileari '''Joan Balmasedaren''' lanaren an­tza hartu izan zaio.<ref>C.M.V., IV, 142. or. eta hur.</ref> '''Argantzungo''' (egun Burgosko probin­tzian) erretaula nagusia zenbait arrazoiengatik da bereziki garran­tziz­koa: bere tinpanoak bukaeran duen egitura zorrotzagatik, Birjinaren bizi­tzako al­di osoa bertan duelako eta bankuko taula galantetan azal­tzen diren Adan eta Evaren irudiengatik. ==== Hilobiak ==== Eskulturagin­tzaren historiak, errenazimentu garaian ezin utziko du al­de batera '''hilobi eta hobi hu­tsetako''' artea, berau izanik '''''errenazimentuko indibidualismoaren''''' hiz­kerarik adieraz­korrenetakoa. Al­di horretan, baliabiderik zuena herio­tzatik deabrua aiena­tzen saia­tzen zen hilobi arrandi­tsuen bitartez.<ref>J. PLAZAOLA, Historia y Sentido del Arte Cristiano. BAC Maior, 1996, 682. or. eta hur.</ref> Jada azal­du zen '''platereskoaren min­tzaira''' –putti‑ak, arrabak, argimutilak eta abar– '''isabel­dar osagaiez''' –ezkututxoetan eta filak­terietan– artean nahasian bazen ere, zenbait oroi­tzapenez­ko erramu-koroetan. Baina errenazimentuko gauzarik adieraz­korrena da '''ar­kusoliopeko hilobia''', etzaniko irudia eta apainketa ugaria duena; delako hilobi hau XV. mendean Italian asmatu eta Espainian bere lehen ekarpena, Toledoko katedralean dagoena, ''Diego Hurtado Mendozakoa kardinalaren hilobi'' deigarriarena izan zen.<ref>Askoren iritziz, errenazimentuko garbiak diren Mendoza Kardinalaren hilobiko formak, Diego de Sagredoren Medidas del Romanoren (1526) emai­tza izan zirela; baina, Fer­nando Marias‑ekin batera “lan horretatik isur­tzen diren arauak askoz gaindi­tzen dituztela” ere onar daiteke. Ikusi, 1986ko edizio faksimilaren sarrera.</ref> - Arabari dagokionez, berriz, aipa di­tzagun: - '''Alvaro Diaz Eskibel''' eta bere emaztearena, ''Gasteiz­ko katedral zaharrean'' dagoena, - '''on Martin Saez Salinaskoarena''' (c.1530), hau ere Gasteiz­ko katedral zaharrean; - Gasteiz­ko San Pedro elizan dagoen '''Migel Estellakoarena '''(c.1540), - eta ''Ga­tzaga Buradongo'' '''Akuñako Joana Anderearena'''. Bereziki ikusgarria da '''Arriagatarren hilobi-ar­ku ala kapera''' (ez ar­kusolioa) (1530) '''Joan Herbetakoak''' eta Martin Azurioko harginek landua, gaur egun ''Gasteiz­ko San Migel parrokiako'' kapera nagusiko alboko horma‑al­de baten aurrean jarririk dago, irudi plateresko ugariz ederturik eta ''Piztueraren'' eszena adierazten duen erliebe eder batez koroaturik. Gogora di­tzagun garai horretako giro humanistan “garaipen ar­ku” formako egiturarekin kapera honek sortuko zituen oroi­tzapenak. == XVI. mendeko eliza gipuz­koarrak == '''Handitzeak ar­kitek­turan'''. Araban bezala Gipuz­koan, XVI. mendeko lehen erdian '''''eraikun­tzan beroal­dia''''' sumatu zen. Mezenas en­tzute­tsuen eskuzabaltasunagatik plateresko errenazimentuak leku gu­txi ba­tzuetan utzi ziz­kigun ale bikain ba­tzuez aparte, Gipuz­koako hiribil­du gehien­tsuenetan egindako lan ar­kitek­tonikoek ez dute ia ezer bereziki artetzat har daitekeenik (berehala aipatuko ditugu). Ia beti obra horiek lehengo elizen '''handi­tzeak''' izaten ziren, eta horrek arazo ekonomiko serioak eragiten ziz­kien nagusi eta etxezainei, Kon­tzejuei eta gainerako auzokideei, sarritan beren ondasunak zeregin horretan arriskatuz. Tratuen arabera ezin ordaindu zirelako, hagin-maisuek hasitako eraikun­tzak bertan utzi eta beste norabait lanera joan beharra sarritan gertatu ohi zen kontua da. Gipuz­koan eliztarrak elizaren handitzea eska­tzera bul­tza­tzen zituen erlijio berotasunak ez zuen nahikoa ematen filigrana platereskoz egiten zen hartaz balia­tzeko adina, ezta zenbait eraikin-zatitan egiteko ere, hala nola, kaperetan, atarietan, koruetako kalostretan ala men­tsula eta kapiteletan, Arabako beste eliza garaikideetan egiten ari ziren bezala. '''Az­ken gotikoa'''. '''''Gipuz­koako errenazimentua''''' liburuan, Mª Asunción Arrazolak kapitulu bat eskain­tzen die era horretako elizei, eta, nolabait ere, gai honetan sar­tzeko balio duen kapitulua da, zeren eta oso gu­txi baitaukate aipaturiko ''elizek errenazimentuko kutsutik''. '''Oiar­tzun, Zumaia, Lezo eta Ordiziako parrokia-elizak''' eta '''Itziar­ko''' santutegia –landa-giroko zenbait eliza ez aipa­tzearren– bat datoz az­ken gotiko mota berarekin. Denak ere: - ''habearte bakarrekoak'' dira, - guru­tzadurarik gabeak normalean, - estalgarriaren antolaketa, aldiz, hormak berak eta berauei atxikiriko ''pilastrak'' izan ohi direlarik eusgarri, ba­tzuetan zutabe sortak osatuz, - barruko pilastrei kanpoal­detik ''horma‑bular prismatiko'' sendoak egoki­tzen zaiz­kie, mul­tzo osoari itxura astun eta serio emanaz, - estalkiak guru­tze-gangak dira, ba­tzuetan izarrez­koak eta konkordunak. '''Estilo berri baten al­darrikapena'''. Egia da elizak handi­tzeko ahaleginak, esparru huts zabalak sor­tzeak eta gangetako nerbio-sareak pixkanaka korapila­tzeak iradoki­tzen eta al­darrika­tzen dituztela laster '''“eliza‑areto”''' izango direnak. Aipatutako elizen luzera normalean 25 m eta 30 m inguruan ibil­tzen da; eta beren zabalera 15 m inguruan. Esangura­tsua da handiranzko joera hau, izan ere, beronek pen­tsarazten du '''estilo berri bat''' ari dela sor­tzen. == San Telmo Monasterioa Donostian == [[File:San Telmo Monasterioa (museoa).png|thumb|San Telmo Monasterioa (museoa)]] === Eraikun­tzaren historia === Donostian, San Telmo monasterioaren fundazioa eta eraikun­tza “historiaurre” luzea izan zuen lanbidea izan zen.<ref>Lehendabizi G. MANSO DE ZUÑIGAk kontatu eta dokumentatu egin zen, Historia del monasterio de San Telmo lanean (Donostia, 1951); eta gerora Tarsicio de AZCONAk, Fundación y construcción de San Telmo de San Sebastián (Donostia, 1972).</ref> '''Domingotarrak''' XVI. mende hasieran jada gal­degina zuten Probin­tziaren hiriburuan kokapena har­tzeko nahia. Karlos enperadore gaztearen gorteak bul­tzatua zela zirudien nahia bestal­de, baina, elizgizon zenbaiten eta hiriburuko elizgizon batzuen ukazioa oztopo izan zuten. Domingotarren Ordenak ordez­kari bat hautatu zuen 1520‑1530 urte bitartean fundazioaren­tzat egokiak izango ziren lurrak erosten biziki jardun zuena. Aginpidean zegoen erregina '''''Isabel Portugalekoa''''' 1530ean egitasmoaren al­de azal­du zen eta erreginaren borondate horren babesle '''''Martin San­txez Araiz''''' erregearen konta­tzailearen urrats onak berehala el­kartu ziren. Domingotarrek XIII. mendeko santua zen '''''Pedro Gonzalez Telmo''''' Palen­tziako santuaren izenpean jarri zuten komentua; Formiako go­tzaina eta IV. mendeko martiri hau marinel eta itsasgizonen zaindaria zen. Egitasmoak ez zirudien portura iri­tsi behar zuenik, Enperadorearen Estatuko Kontseiluaren idaz­karia, Tolosako '''''Alfon­tso Idiakez''''', Gar­tzia Olazabalekin ez­kontzeak ekarri zuen senar‑emazte hauek proiektuari sendo hel­du (1539) eta zailtasun handienaren konponbidea –diruarena, alegia– bere errenta kopuru handiei norabide oparoa emanaz. Hainbat urte behar izan zituzten fundazioaren estatutu juridikoak egiteko eta trazaren egitasmoa '''Aita Martin Santiago''' ar­kitek­tori eman zi­tzaion, hau da, Salamancako San Esteban komentuan bizi zen eta hiriburu horretako Monterrey Jauregian Rodrigo Gil Hontañonekoarekin esku hartu zuenari. Komentua, klaustroa eta eliza eraiki­tzea zen proiektua eta bi tratu egin behar izan ziren horretarako (1544 eta 1547an). Lanak oso gel­diro abaitu ziren '''1544'''an. Aita Martin Santiagoren diseinua buru­tzeko 1547tik 1550era behar izan ziren hargin-maisuak lau izan ziren: '''Domingo Aran­tzal­dekoa''' (Donostiakoa), gerora Errenteriako elizaz arduratu zena, '''Martin Gorostiolakoa''' (Aiarra), Tolosako Santa Mariaren diseinua egin zuena, '''Domingo Estalakoa''' (Hondarribikoa), Berastegiko eta Irungo elizaz arduratu zena, eta Martin Axobingoa (Donostiarra). Beranduago, Alfonso Idiakez hil ondoren bere alargunak jarraitu zuen egitasmoa ordain­tzen baina, fraideengan utziz egitasmoaren antolaketa eta kudeaketa. Lanak zuzen­tzera 1551 eta 1562 urte bitartean beste maisu batzuk –'''Martin Barbukoakoa''' eta '''Martin Sagarzolakoa'''– sartu ziren, '''1562an''' bukatzeko. === Domingotarren eliza eta klaustroa === San Telmoren zaharberri­tzea 1928‑1932 urteetan zuzendu zuen Fran­tzisko Ur­kolaren ustez, Gipuz­koan “isabel­dar ar­kitek­turaren ale bakarra da”. Egia da bai, hispaniar gotikoa gogorarazten duten osagaiak badituela; baina, eraikinaren '''fatxada''' serioaren aurrean jaso­tzen den bihoz­kada nagusia '''''berpiz­kundeko aztar­na''''' garbiarena da. '''Eliza'''. Bere ''ojiba­-ar­kuen'' '''''estal­ki''''' '''gotikoa''' eta ''eusgarri zilindroz­ko'' ''guru­tze''-'''''gangekin''''' –“sekulako zutabeak” dituena, Jovellanosek bere ''Diarioan'' esan zuenez– eta barrunbeko '''batasun joeraren''' el­kartasun artistikoagatik da bereziki interesgarria. Guru­tzadura balitz bezala, presbiterioaren gertuko tartea zabal­tzeak iradoki­tzen du elizaren oinplanoa '''''guru­tze latindarraren''''' tankerako­tzat har litekeela. Habearte nagusiak luzeran baditu 48 m eta 10 m zabaleran eta 20 m garaieran.<ref>Mª Asunción ARRAZOLA, El Renacimiento en Guipúzcoa. (2. argit.) (Donostia, 1988), I, 106‑114. or.</ref> Chueca Goitiak “sekulako eraikin bezala izendatu du, baina soila, nabarmen­tzeko bikaintasunik gabea”. Gaur egun, 1998.ean zaharberritu ondorengo San Telmon, bereziki zatirik ederrena '''klaustroa''' da, Salamancako San Esteban komentuan inspiratutakoa ziur asko. Beheko solairuak '''''horma‑bularren''''' artean '''''leihate zabal''''' eta xumeak ditu, Rodrigo Gilen estiloko mainelen ordez­ko zutabe­txoekin eta idi-begiekin; goieneko solairuan, '''''errenazimentuko barru-bide''''' jatorra du, ar­kuetan zenbatekoa bikoizturik. Salamancako osagaiak kontutan harturik, Aita Martin Santiagoren planoen arabera '''Joan Santisteban''' maisuak burutua izan zen. Ez da ziurra gaur egun miresten dugun eta zorionean gorde den klaustroa Salamancako fraidearen lehen diseinua denik zuzen-zuzenean. Fer­nando Mariasen ustez, Aita Martin Santiagoren diseinua urrutitik egina izan zen, eta ez zen oso osorik gaur egun ikusten dugun bezalakoa. Haren beste iritzi baten arabera, San Telmo mul­tzo osoaren er­nal­kun­tza luzea eta beronen bukaerako kronologiari buruz dagoen ilunpeak sumarazten du '''Gil Hontañon 1556'''tik esku hartua izan daitekeela ''klaustro gainaren'' diseinuan. Dena dela, Aita Martin Santiagoren San Telmo elizako diseinuak Joan Arabakoak Salamancako San Esteban monasterioan egin zuen birmol­daketara bideratzen gaitu, beharrez­ko al­dagairen bat eginda, jakina. '''Klaustroa'''. Klaustroari dagokionez, Mariasek zera gogorarazten digu, lur sailaren bal­din­tzek erago­tziko zutela '''klaustro''' erabat ortogonal baten eraikuntza eta haren oinplanoaren irregulartasun logikoa eta bere barru-bideen ondorioz­ko asimetria. Bestal­de, klaustroan ikusten ditu “Alfonso Cobarrubiasen Taverako Ospitaleko irtenbidearen oihar­tzunak, baita klaustroan Ocañako Domingotarren patio garaikidean ere”, horrela adieraziz “Aita Martin eral­da­tze une oso garran­tziz­ko batean zela, nahiz Gaztelan, toledoarrak ez zituen min­tzairaren baliabideak menderatzen sartu zituen simetria eta koheren­tzian”.<ref>F. MARIAS, O.c., 17‑31. or.</ref> An­tzeko klaustro bat, baina goieneko barru-biderik gabea eraiki zen Gasteiz­ko Domingotarren komentuan. Klaustro hauek multzo bat osa­tzera iri­tsiko ziren XVI. mendean, Mª Asunción Arrazolak iradoki­tzen digun moduan, '''Domingotarren klaustroak''' izenez aipa daitekeena da. == Hiribil­du plateresko bat: Oñati == '''''Konderri feudal''''' bat izan zen Oñati, Gebaratarren menpekoa; baina hiribil­duaren agintari­tza XIV. mendetik bederen bere udalerriko Kon­tzejuaren esku egon zen, Al­katea buru zuela. Gebarako kondeak eskubide zibil eta militarrak bazituen eta honen eskumen eta jarduera zela-eta, behin eta berriz­ko gataz­kak izaten ziren hiribil­duko biztanleekin. Oñati, bandoen garaian, ermandadetatik kanpo geratu zen; ''Jaurerri hiribil­dua'' izaten jarraitu zuen, harik eta 1845ean behin betirako Gipuz­koako probin­tzian sartu zen arte. === Bidaurretako Monasterioa === [[File:Bidaurretako errataula, Oñati.png|thumb|Bidaurretako erretaula, Oñati]] Aurreko atal batean aipatu dugu herriko seme batek, '''on Joan Lopez Lazarragakoak''', Isabel Katolikoaren diruzaina izan zenak eraikia izan zela Bidaurretako monasterioa '''1510'''ean, Gipuz­koako lehen moja monasterioa.<ref>Lurpera­tzea San Migel parrokian egiteko nahiaren eskakizuna luzatu zitzaionean, Oñatiko Kondeak ezetz eran­tzutearen ondorioz etorri zen monasterio hau eraiki­tzeko erabakia.</ref> Komentua eta eliza. Bai elizan eta bai komentuan ''gotiko estiloa'' da nagusi. Bere diseinua Kantabria al­deko maisu Juan de Ruesgak egina da, hark gidatu baitzituen lanak 1510ean hasi zirenetik 1520ra arte, bere ordez­ko Pedro Gar­tzia Olabekoak ordutik aurrera jarraitu zuelarik. Eraikuntza-lanak izugarri luzatu ziren, funda­tzailearen ondasunetatik errentak ziurtatuak izanik ere, ez ziren aski izan, honek, erabateko soiltasunez eta handinahi guztiak al­de batera utzita eraiki­tzekoa borondatea bal­din bazuen ere.<ref>Ikusi Bidaurretako komentuari buruz Mª Jose LANZAGORTA eta Mª Anjeles MOLEROren lan monografiko dokumentatua, Los Lazárraga y el convento de Bidaurreta (siglos XVI‑XVIII). Un linaje en la historia de Oñate. Eusko Ikaskun­tza 1999.</ref> Moja klaratarren­tzat bizi­tzeko behar ziren gelez aparte, egiturako osagaietan oso soila zen klaustro zabal bat eraiki zuten: zurez eta adrei­luz­ko ar­kuez. Erretaula. Hemen gehien axola zaigun pieza erretaula da. Zizelkatzen saiatu zirenean, jada iri­tsiak ziren errenazimenduko aireak. Eta funda­tzaileak bere testamentuan ikonografiari buruz finkatu zituen arau zeha­tzei ez zi­tzaiz­­kien lotu egileak. Orain berriki zaharberritu den lehendabiziko erretaula hori (beranduago, gaur egungo barroko estilokoa jarri zen bere ordez) guru­tzaduraren eskuineko besoan azal­tzen da. ''Gipuz­koako lehen erretaula plateresko'' da. Orain­tsu arte uste izan da, Joan Lopez Lazarragakoak bere testamentuan agindu zuenaren arabera, erretaula hori Busgosen landu zela (gaur egun ezezagunak diren eskuez) eta ondoren ekarri zela Oñatira. Orain­tsu aur­kitu berriak diren agiriengatik baiezta daiteke erretaularen egilea urte horietan (1532‑1533) Oñatiko San Migel parrokian Errukiaren kaperan ari zen Joan Martinez Olazarango oñatiarra izan zela.<ref>Mª J. LANZAGORTA eta Mª A. MOLERO, O.c., 64. or.</ref> Bost kale eta bankua (edo predela) duen bi gorputz dituena da erretaularen egitura. Irudiak erliebean landuak dira, taila oso fin batean. Bankuan, lau mul­tzotan (al­de bakoi­tzean bitan) ''Apostoluen eginak'' konta­tzen dira; lehenen­go solairuan, ''Andre Mariaren historiaren'' lau eszena; hirugarren mailan ''Kreazioari eta Adan eta Evaren'' bekatuari buruz­ko beste lau eszena. Erretaula ''Kalbario'' eder batez amai­tzen da. Edergarritako osagaiek eder­ki baiezta­tzen dute ''plateresko estilo'' ausart eta garbiena: maskorrak, kalostrak, gruteskoak eta protoerrenazimentu espainiarreko beste osagai ugari. Funda­tzaileak alboetako kaperak eta erretaulak egin zitezela agin­du zuen; baina, inoiz eginak izan baziren ere, gaur egun ez dira azal­tzen. ''Arrosarioko kaperan'' ikus daiteke, soilik, Andres Urgoitiko eskulturagileak landutako XVI. mendeko Errukiaren mul­tzo bat. === San Migel Parrokiako platereskoa === Aurrez ikusia dugu Oñatiko San Migel parrokia XV. mendeko lehen urteetarako hasia zela eraiki­tzen. Baina, berari bukaera ematea lantegi luzea izan zen, ''az­ken gotikoaren'' aztar­nak utziz joan zena; esaterako, '''klaustro''' ederrean Ubao ibaiaren gainean du bal­koi korritu alai bat, On Rodrigo Mercado Zuazola go­tzaina eta ongile eskuzabala zenaren biz­kar, '''Pedro Lizarazukoa''' oñatiarrak XVI. mendearen bigarren herenean burutu zuen balkoia; aurreko atalean aipatu genuen lana. San Migel '''parrokia-eliza''' Errenazimentuaren mendeko estilo al­daketaren erakusgai ederra da, izan ere, gotikoaren taupadak oraindik bizirik zeuden harri horien ondoan platereskoaren ale ederrak ikus daitez­ke. Estilo berriaren zan­tzu ba­tzuk, lo­tsati an­tzean, '''pulpituan''' ikus daitez­ke adibidez; platereskoak Espainiako hiri nagusietan ale ikusgarri ugari heda­tzen zituenean, eta mende honen bigarren erdikoa zen Martin Iragorrikoa eskulturagile oñatiarrak, errenazimentuko sentiberatasuna eraku­tsi zuen. Pulpitu honek baditu apaingarri platereskoaren xehetasunak bere kalostrari eusten dioten zutabe txikietan. Alboko habeartearen eta klaustroaren arteko atean ikusten da, era berean, agian eliza honen errenazimentuko ar­kitek­turaren lehenengo osagaia izan litekeena.<ref>Ikusi, Mon­tserrat FOR­NELLS, La Universidad de Oñate y el Renacimiento. Gipuz­koako Foru Al­dundia, 1995, 60. or. San Migel parrokiaren eraikun­tzari buruz, ikusi Mª Asunción ARRAZOLA, Oñate (Donostia, 1973); Ignacio ZUMAL­DE, Historia de Oñate (Donostia, 1957), 470. or. eta hur.</ref> === Errukiaren kapera === Baina, estilo berria '''Errukiaren Kaperan''' sumatzen eta gozatzen da ongien, han mire­ts baitaitez­ke sor­tzaile izan zen go­tzainaren gorpuz­kiak dituen '''hil ku­txan''', erabateko soiltasunez landua denean ez bezala, kalitate handieneko eskultura-lanak. Hil ku­txaren gainean on Rodrigo go­tzainaren herio­tza data irakur daiteke: '''1548'''. Baina, kapera honetara datorren ikuslearen arreta hil-ku­txan ez baino, beste hiru puntutan koka­tzen da: erretaulan, burdin sarean eta sor­tzailearen mausoleoan. '''Burdin saregin­tza'''. Kapera, aurreal­detik eta al­dare aurrera ematen duen al­detik bereizten duen '''burdin sare''' bikoi­tza benetako harribi­txia da alor horretan. Egilearen berririk ez da ezagu­tzen. Burdin sare hau nagusiaren nahie­rara landua izango zen –bizirik zen bitartean egina, inola ere–, idaz­kun batean data irakurri baitaiteke: '''1535'''. Aurreal­deak berak 7 m x 8 m neur­tzen du gu­txi gorabehera. Hiru espaziotan bereizitako bi gorputz horizontalez osatua da; ateak bete­tzen du erdikoa. '''Ate gaina''' burdinaz­ko benetako filigrana bat da. '''''Hilobira­tze Santuaren''''' tal­deak osa­tzen du, ar­ku artistikoaren az­pian eta muturretan kanpai­txoak dituzten kimu finez eta irudimenez­ko sugeez apainduriko plateresko bikaina. Guztia '''''gailurreria''''' handiz amai­tzen da, eta zatirik garaienean Mercado go­tzainaren '''''armarria''''' dago. '''Mausoleoa'''. Baina, kaperaren gauzarik erakargarriena hil-ku­txaren aurrean aur­ki­tzen den '''mausoleoa''' da. Egileari buruz­ko agiri guztiz frogagarririk gorde ez bada ere, 1525‑1530 urteetan Mercado go­tzaina eta Diego Siloekoarekin Granadan al­di berean tokatu izanak eta ikonoetako gaien zein egitura estilistikoen azter­ketak iker­tzaile gehien­tsuenak eraman ditu ziurtasun honetara: egilea '''Diego Siloekoa''' da; urte haietan, Oñatin ibilia zela gauza jakina baita.<ref>Egilea Siloe izan daitekeenari buruz, ikusi Manuel eta Mª Elena GOMEZ MORENO, El sepulcro de Don Rodrigo Mercado de Zuazola en Oñate. Oñate al­diz­karian, 1950, 40‑46. or.; Mª A. ARRAZOLA, '''O.c.''', II. libk. 1988, 87. or.; J. M. GONZALEZ DE ZARATE eta M. RUIZ DE AEL, Humanismo y arte en la Universidad de Oñate. Ephialte Argit. (Gasteiz, 1989), 56‑57. or.; Mon­tserrat FOR­NELLS, O.c., 67. or.</ref> Inolako zalan­tzarik gabe, erretaula Granadan landu zen, Filabres mendilerroko marmolaz. Mausoleoak errenazimentuko lan baten ezaugarri guztiak ditu. Erdiko zatia, erdi-puntuko hil-ku­txa go­tzainaren irudiak bete­tzen du, belaunikaturik eta atzean familiakoren bat duela, berau ere belaunikaturik eta bere ondoan santaren bat ala alegiaz­ko irudia, babesle-jarreran.<ref>“Jakinduriaren alegia bat izan behar­ko du, atzean Espiritu Santuaren irudia azal­tzen baita”. M. FOR­NELLS, '''O.c.''', 65. or.</ref> Erakarmen eta edertasun bereziko tal­dea da. Idul­kia duen basamentu gainean dauden lau zutabe korintiarrez osa­tzen den antolaketa ar­kitek­tonikoa da; euren artean daude '''''go­tzainaren irudia''''' estal­tzen duen ar­kua eta horma-hobiak; behean, go­tzainaren goraipamenez­ko hilarti­tza latinez­ko bost neurti­tz bikoitzetan, hiru lehoi gainetan grabaturiko txartel batean, erdikoa aurrez aurre eta zehar­kako jarreran, besteak. '''''Adan eta Evaren''''' irudiak ikusten dira ar­kuarteetan eta ar­kuaren al­de banatan, bata bestearen gaineko bi horma-hobi, '''''lau ebanjelarien''''' irudiak estaliz kalostraz­ko zutabeak alboetan dituztela. Goieneko mul­tzoan funda­tzailearen armarria eta gainean '''''Haurra duen Birjinaren''''' irudi bat zizelatu ziren. Al­de banatan '''''San Pedro eta San Paulo'''''; mul­tzo osoari amaiera emanaz ''Jainko Aitaren'' irudia duen domina handi bat. Al­de guztietatik eta zerrendak, propor­tzio egokitako egitura honen zutabeak eta taulamenduak alaituz fruitu, mamu, aingeru eta dominak sortetan ikusten dira; sinbolo-irakur­keta zaila duen '''xehetasunez­ko platereskoa'''. '''Erretaula'''. '''''Mariaren Errukiari''''' eskainia dago. Gipuz­koan ikus daitekeen platereskoaren hoberenetakoa da estiloz. Baditu bost kale eta triangelu-forma­ko frontoia duen atiko batez amai­tzen diren hiru gorputz. Gaspar de Tordesillas Valladolideko eskulturagilearekin tratua egindakoa izan zen, eta bera arduratu zen muntaketaz eta eder­tzeaz. '''Imajinagin­tzan''', al­diz, '''bertako zenbait eskulturagile''' aritu zela ikusten da: ''Joan Aiarakoa'', Gasteiz­koa, ''Martin Iragorrikoa'', ''Andres Mendigurengoa'' eta ''Joan Olazarangoa'', Oñatikoa.<ref>M. A. ARRAZOLA, '''O.c.''', 35. or. Ikusi, halaber, J. LATORRE ZUBIRI, Retablo de la Piedad (Oñate). Restauración. Gipuz­koako Foru Al­dundia 1999.</ref> Pierres Picart‑ek esku hartu izana ere litekeena da.<ref>G. Weise litekeena bezala jo­tzen du. Die Plastik der Renaissance in Spanien. I. libk. (Tübingen, 1957, 83. or.</ref> Weise eta Camon Aznarrek erretaularen apaintze-alderdia baino ez badiote uzten ere Tordesillasko honi, irudien plastikan zuzen-zuzeneko esku-hartzea, ''a priori'' behin­tzat, ez zaio ukatu behar; zeren eta, '''1536'''an amaitu­tzat eman zuen Valladolideko ertilariaren trebezia bai baitauka honek eskulturan. Erretaularen egiturak az­ken gotikora eramanarazten du pen­tsamendua, baina edergarrien eta irudien taila-lana (Birjinaren bizi­tzako eta Kristoren Nekal­diko eszenak) '''errenazimentu bete-betekoa''' da. Al­de guztietan agin­tzen dute '''''gruteskoek''''', marraz­ki benetako oparo eta ugarietan. Nahiz eta egia den gotikotasun bat badela '''''Nekal­dia''''' konta­tzen duten erliebeetan Aialako Joan II.aren oso tankerakoa den irudien eta karikaturatik gertuan dauden aurpegi ba­tzuen nahasmenduan; hala ere, badira jakinduria eta fineza handiz tailaturiko irudiak ere, besteak beste, '''''Nekal­diaren''''' erdiko mul­tzoa, oihalgin­tza bikaina eta oso ongi zainduarekin. * * * '''Eskulturak'''. San Migel parrokia berean, al­dare barroko batean, zorionez badira lau '''eskultura''', ''Bataia­tzailea'', ''San Jeronimo'', ''San Fran­tzisko'' eta ''Santa Marinaren'' irudiak, eta inolako zalan­tzarik gabe XVI. mendearen lehen erdikoak dira. Gotikotik jasoa dute adierazpenean duten indarra, baina, giharren adieraz­pen zuzenak eta janz­kera aske eta malguek Lehen Errenazimentuari ireki zaion eskulturagile baten eskua agertzen du. === Sancti Spiritus Uniber­tsitatea === [[File:Sancti Spiritus Unibertsitatea, Oñati.png|thumb|Sancti Spiritus Unibertsitatea, Oñati]] ==== Historia eta egileak ==== '''On Rodrigo Mercado Zuazolakoa''' go­tzainak, bera jaioterriko hiribil­duan kultur maila handitzeko nahiak bul­tzaturik erabaki zuen Uniber­tsitate hau sortzea, '''1540'''ean, eta Aita Santuaren (Paulo III.aren) bulda batez onartu zen proiektua. Erakunde honek gorabehera ugari eta era askotakoak izan zituen. Dekretu bidez 1807an desagerrarazia izan zen, ondoren Karlistek berreraikia, baina 1842an berriro ezabatu eta Bigarren Mailako Institutu bihurtu zen. Eusko Ikaskun­tzaren Lehen Bil­tzarraren agertoki izan zen 1920ko irailaren 1etik 8ra. Gaur egun eraikin honetan Gipuz­koako Protokolotako Agiriak gorde­tzen dira. Eraikina oso ongi zaindu dago, zorionez, mendeetan zehar hainbat eginkizunek eragindako beharretara egoki­tzeko al­daketa ba­tzuk nozitu baditu ere. Hispaniako Lehen Errenazimentuko ederrenetakotzat hartu behar da, ezaugarri tekniko eta estrukturalengatik penin­tsulako platereskoaren ikusmira zabalaren barruan berezia gerta­tzen delarik. Eraikinaren plangin­tza egiterakoan, oso litekeena da Mercado Zuazolakoa sor­tzailea aritu izana aginduak ematen; zeren eta Zuzenbidean, Matematikan eta beste zien­tzietan ezagu­tza zabala zuen humanista handia izateaz gain, penin­tsulako<ref>“Avilan go­tzain aul­kia berea izan zuen bitartean, 1530 eta 1540an, bere kez­ka nagusia izan zen bere jaioterrian Sancti Spiritus Ikaste­txea sor­tzea eta eraiki­tzea, horretarako bere herio­tza baino lau urte lehenago Valladoliden testamentuan bere ondasun guztiak emanaz zin egin zuelarik.” M. FORMELLS, '''O.c'''., 83. or.</ref> beste toki ba­tzuetan ardura handiko lanetan aritu baitzen eta horrela beste uniber­tsitateetako (Santiago, Salamenca, Valladolid) ikaste­txeak ezagutu ahal izan zituen, Oñatikoan oso garbi ikusten delarik beroien oinplano eta funtzioen banaketan bat datorrela. Baina, dokumenturik ez dagoenez, ar­kitek­to diseinugilearen izena ezezaguna da oraindik ere, Diego Siloekoa eta '''Rodrigo Gil Hontañonen''' izenak iradoki badira ere.<ref>F. Mariasek, Rodrigo Gil de Hontañonen al­dera erabaki du; '''O.c.''', 24‑25. or.</ref> '''Domingo Guerra''' maisua izan zen honen arduraduna orokorra, Errukiaren kaperan jada go­tzainaren­tzat lanean aritua zen. ==== Deskribapena ==== Oinplano zer­txobait angeluzuzenekoa da eta 1.732 m karratu dituen eraikinak baditu '''''bi solairu''''', klaustroko eskaileradunak, harriz­koak, kalostra xumeekin, baina '''mudejar kasetoidura''' bikaina, '''klaustro''' handia eta '''kapera''' dituena. Garai moder­noetan beste eskailera bat eraiki zaio sarrerako sotoan, ate nagusiaren aurrez aurre. '''Fatxada'''. Eraikinari '''izaera''' ematen diona Uniber­tsitatearen '''fatxada''' da, agian. Hiru gorpu­tzez egituratua da. Erdikoak du '''''ataria''''', oso ongi apaindurikoa. Hemen, tenplete modura apainduriko bi '''''hor­ma‑bu­lar''''' mardul ager­tzen dira, tradizio gotikoan bezala, zokalo dotoreen gainean, korintiar ordenako horma-hobia bi, gailur handiz buka­tzen direlarik. Gauza da litekeena dela Salamancako Santa Guru­tze Ikaste­txeak bideratzen laguntzea, izan ere, aurreal­dean nabarmen­tzen diren horma‑bu­larrak ikusten baitira han eta '''Pierres Picart''' eskulturagilearekin tratua sina­tzerakoan aipatu bai­tzuen on Rodrigok. Jaio­tzez fran­tsesa zen eta Oñati hiribil­dukoa zen Elorduiko Katalinarekin ez­kondu eta bertan kokaturik Euskal Herriko zenbait herritan lanean jardun zuen ertilari hau izango zen fatxada honen apainketa-lanaz arduratu zena.<ref>Uniber­tsitateko kaperako erretaularen egilea ere baden Pierres Picart‑en estiloak “Gaztelako eskulturan eta zeha­tzago esanda, Valladolidekoaren ingurumarian guztiz lekuturiko ertilari bat erakusten du”. M. FORMELLS, O.c., 99. or.; Mª Elena GOMEZ MORENO, O.c.</ref> '''Aurreal­dearen erdiko gorpu­tzak''' altuera berean jarrai­tzen du, al­de batera eta bestera, eraikinaren er­tzetan, erdikoak baino oraindik ere dotoreagoak diren bi '''''horma‑bular''''' edo '''''pilastratzar''''' dituen '''''dorre''''' moduko bi gorpu­tzekin el­kartu arte. Chueca Goitiaren ustez, pilastratzar hauek (1545) eraiki­tzeko Pierres Picart‑ekin tratua egin zenerako egina zen ataria eta, egituraz­koak ez baino, '''apaingarritako soilak''' diren hauek eraiki­tzeko Valladolideko Santa Guru­tze Ikaste­txeko hor­ma‑bula­rretan inspiratuak dirudite. '''Errenazimentuko ideia''' zuzenekin bat eginez, dorreek altueran propor­tzioa gorde zezaten eta gorpuz­kien simetriaz­ko araua salba zedin Pierres Picartek jarri zuen ardura agertzen duten dokumentuak gel­ditu zaiz­kigu. Ekial­deko dorre­tzarrari ezarrita, gerora desagertu zen '''''atarte''''' bat eraiki zen ekai­tzetik babesteko. Mul­tzoa '''klasikoa''' da, baina alboko dorreen kokapenean nahiz al­de bateko eta besteko horma bularretan, beren liraintasun eta garaieragatik, gailurreria '''gotikoaren aztar­nak''' ikus daitez­ke. Estilo '''''klasikoaren aur­ka doan apainketa''''' ugarian, estatuen men­tsuletan, zutabeen fusteetan, zerrendetan eta gustu zoragarriko erremateetan, batez ere, eragin hori nabariagoa gerta­tzen da. Espazioa bete­tzen duten '''''estatuak, gruteskoak eta erlai­tzak ugari''''' izanagatik egitura ar­kitek­tonikoa ez da ez­kuta­tzen. '''Idul­kietako zokaloetan''' '''''Her­kulesen''''' balentriaz­ko gaiak dituen erliebeak ikus daitez­ke: Nemeako lehoia itotzen, suge itxuran giza burua daraman Aqueloorekin borrokan, Anteo garaituz. Atetik gertueneko erdiko zokaloan, Zentauro bat azal­tzen da lepa gainean neska gazte bat daramala: '''''Deyanira‑ren bahiketa'''''. '''Atarian''', ar­kubar­nerak kasetoiak dituen erdi‑puntuko ar­ku handi baten az­pian, on Rodrigo go­tzainaren otoitz jarrerako irudia ikus daiteke. ''Eskultura mul­tzoa'', parrokiako Errukiaren kaperan dagoen mausoleokoaren oso an­tzekoa da, baina hemen, go­tzainaren irudiaren ondoan han dagoen morroia ala familiartekoa falta da. Ar­kuarte eta janbetako osagai apaingarriak, baita ni­txoetan sarturik dauden eskultura irudiak ere edertasun handia erasten diote atari honi '''plateresko al­diko errenazimentu ukitu''' nabarmena emanaz. Ataria, goieneko al­dean Karlos V.aren '''''armarri '''''handi batek errematatzen du. Hormak '''''harlanduxko''''' zakarrekoak dira, harlandu aberats eta apaindutako zatiak eskulanean duen fintasunarekin kontrasta­tuz. '''Ikonografia'''. Hemengo horma-hobien barruan, beha­rrez­koa zen sinboloez ala martiri­tzako tresnez aurreal­dearen pilastratzarrak apain­tzen dituzten birjinen ala santen irudien iker­keta oso bat egitea. '''Mª Asun Arrazola, Ael''' eta beste iker­tzaileek jada hasitako ikonografiaz­ko lan hori '''Mon­tserrat For­nell‑en''' eskutik ia guztiz osatu da oso modu sakonean.<ref>M. FORMELLS, '''O.c.''', 110‑137. or.</ref> Egural­diarengatik irudiak higatuak dauden arren, gaur egun historiako lagun harietako ba­tzuk ezagut daitez­ke, ba­tzuengatik alegiaz­ko irudiak ote direlako zalan­tza airean gera­tze bada ere. Maria Birjinaz gainera, Santa Barbara, Santa Ines, Santa Apolonia, Santa Katalina, Santa Maria Egiptoarra, Santa Maria Madalena, Santa Elena, Santa Ur­tsula, Santa Dorotea eta hauetaz gain, Itxaropenaren eta Karitatearen alegiak ezagutu dira. '''Kaperako erretaulak''' ez du agian eliza kategoriarik merezi, Salamancako Fonseca‑ren modura, guru­tzadura eta ar­ku zorro­tza duen habearte gotiko txiki eta soil bat baita; baina badu '''errenazimentuko erretaula''' aberats eta jori bat. Ez dago erretaula horren egileari buruz­ko dokumenturik, baina Weise eta beste ikerlari ba­tzuen ustez, '''Pierres Picart'''‑ena da, azter­keta estilisti­koagatik eta dokumentuetan berea dela azal­tzen den San Martin ermitako erretaularekin duen an­tzarengatik.<ref>Az­karateren hi­tzetan, gruteskoek eta elegiaz­ko osagaiek “Gaspar de Torresillasen tailagin­tzako aberastasuna gogorarazten badute ere, Burgos al­deko Siloe eta Forment‑en lantegien sorburukoekin loturik azal­tzen dira eta Picart fran­tsesak ere esku hartu izana ere oso litekeena da”. La escultura... A.H.n, IX. libk., 205. or. Echeverria Goñik ere, inolako duda‑mugarik gabe fran­tses eskulturagilearena dela irizten du. Erretauloak. Retablos. Eusko Jaurlari­tza 2001, II. libk., 594‑600. or.</ref> Erretaulak badu predela eta bi mailatako atiko batean buka­tzen diren hiru gorputz. Kaleak zaz­pi dira lehen bi gorpu­tzetan, eta bost hirugarrenean eta atikoan. Irudi guztiak daude nolabait ere erdi al­deko kalera begirako joeran bideratuak. ''Profeta'' irudiak ikusten dira '''bankuan'''. Erdiko hu­tsarteetan, ''San Migeli'' eskaini zaio lehenengo gorpu­tzean, ''Mendekosteri'' bigarrenean eta ''Mariaren Jasokundeari'' hirugarrenean. '''Lehenbiziko bi gorpu­tzetako''' ''kaleak'', erditik gertuen daudenak lau ''ebanjelarien­tzat'' gorde ziren eta gainerakoak hainbat ''santu'' eta ''go­tzainentzat''. '''Hirugarren solairuan''' ''Jasokundeko Birjinaren'' alboetan ''San Sebastian'' eta ''San Gabriel'' ikusten dira al­de batean eta ''San Roke'' eta ''San Rafael'' bestean. '''Laugarren gorputz'''ean, ar­kitek­turaz egokitu ahal izateko oso neurri txikian eginikoak dira on Rodrigo Mercadoren ''armarria'' eta zenbait ''soin-en­bor''. Az­kenik, aparatu izugarri hau koroatuz, erdi-puntuko '''ar­kusolio''' handi batean ''Betiereko Aitaren'' irudia dago serafinez inguraturik. '''Plateresko estiloak''' agin­tzen du erretaula osoan. Gruteskoetan, zutabeetan, kalostretan, domina­tzarretan eta irudietan ikusgarria da '''edergarrien aberastasuna'''. Al­de guztietan azal­tzen da on Rodrigo go­tzainaren armarria, apaingarritako osagai izateaz gain, Uniber­tsitatean bere lanaren lekuko­tza egiten dute al­di berean. '''''Armarria''''', urdin ilunezko zoru baten gainean urrez­ko zerrenda batez erdibituriko bi eguz­kiz eta elezahar batez osa­tzen da: ''Ad iustitiae Xpo. Deus noster a solis ortu usque ad occasum''. Kanon ez oso liraina, gorpuz­kera mendera­tze zuzena, keinuetan adieraz­penerako joera eta gorpu­tzen mugimendurako jarrera dira Picart‑en irudien ezaugarriak. '''Klaustroa'''. Uniber­tsitateko ikaste­txe honen ale eder bat klaustroa da. Sarrerako ate gainean latinez­ko idaz­kun batek sor­tzaile izan zen go­tzainaren izena gogorarazten digu berriro ere, titulurik gogokoenak zituen –Avilako Go­tzaina, Nafarroako Erregeordea, Granadako Lehendakaria– eta lanaren amaiera data ondoan duela: '''1548'''ko otsailaren 4a. Mol­dura finez apainduriko bere erdi-puntuko ar­kuak, kapitel klasikoak eta bere zutabeetako idulki atikoak, domina­tzarretako soinak eta ar­kuarteak apain­tzen dituzten armarriak, nahiz xurrutarriz koroa­tzen den hoz­kaduraz­ko erlaitz zabalak klaustro hau Gipuz­koako '''errenazimentuko lanik onena''' bihur­tzen dute. Klaustroak ''bi solairu'' lo­tzen dituen eskailerak ditu. Xumea da barandaren '''''kalostra''''' eta berdin esan daiteke bi solairuen sabaietako '''''apainduraz''''' ere; beren kasetoien gil­tzarrietan Kristoren anagrama eta Go­tzainaren armarriko eguz­kia tarteka­tzen dira. Klaustroak egitura zer­txobait ''angeluzuzeneko'' du; al­derik estuenetan, sei ar­ku ditu eta zaz­pi, besteetan. Ar­kuak eusten dituzten zutabeetan jakingarri bi­txi hau ikusten da: zutabeetako bat bakarra dago bukatuta, sotoko atearen gertuko ilara paraleloan hirugarren zenbakia egiten duena; gainerako besteei az­ken ukitua falta zaie ar­kuarte eta fusteetan. Klaustroa apain­tzen duten '''biribilgu''' edo medailoiak '''32''' dira. Baina, buru guztiak ez dira ezagutu. Patioa edo al­dabearen eraikun­tza data gogoan izanik, oso erraz ezagut daitez­ke Karlos V.a enperadorea, Isabel enperatriza, Felipe II.a eta bere emaztea eta Portugaleko Maria. Mitologiako zenbait buruk ere ezaguna dirudi, hala nola, Her­kules eta Deyanira, Ulises eta Penelope eta abar. Modelatu iaio eta urduri batez adierazia dagoen '''edertasun erdiragarria''' duen saila osa­tzen dute, Berruguete oroitarazten duen gaztelar eragina oso urrutian suma­traziz. Oso deigarriak gerta­tzen dira Uniber­tsitateko kasetoidurak. Mudejar '''edergarriak''' dira. Dokumentatuak daude eta agidanean, jaio­tzez Avilakoa zen '''Gibajak''' ida­tziz jasoarazi zuen 1552an on Rodrigo Mercado Zuazolakoak urrez­ko 1020 dukaten ordainetan eginarazi ziz­kiola Uniber­tsitateko kasetoidurak eta tratua egin zuen urte berean amaitu zituela lanak. '''Pierres Picarten beste lan ba­tzuk'''. Lehen esan bezala, Uniber­tsitateko lanen buru egin zen hargin-maisua Domingo Gerra izan zen arren, Oñatin bere izena hilez­kor Pierres Picart bihurtu zuen. ''Donostiako Santa Maria basilikako'' kapera batean gaur egun gur­tzen den eta an­tzinako harresiaren horma‑hilobi batetik ekarritakoa dela ezagu­tzen den '''bake eta egonarriaren Kristoren''' egilea izan daitekeela ere askoren iritzia da. Kristo honen beste oso an­tzeko bat da '''''Oiar­­tzungo San Esteban elizan''''' dagoena. Pierres Picart dokumentatu gabeko lan ugariren egilea izan zen bere bizial­di luzean, bai Gipuz­koan nahiz Nafarroan; ez eskulturagile modura soilik, baita burdin saregile eta broda­tzaile gisa ere, aurrerago gogoratuko dugun bezala, garapen manierista erromanista al­derako joeran. Hainbat arte ekimenetan ere esku hartu zuen, esaterako, lekuko, tasa­tzaile eta kontratista modura, Euskal Herrian erromanismoaren aurrelari handia izan zen Joan An­txietakoa hil zen urte berean, '''1588'''an hil zen arte. == Beste erretaula plateresko ba­tzuk Gipuz­koan == [[File:Pedro Santuaren aldare nagusiko erretaula, Bergara.png|thumb|Pedro Santuaren aldare nagusiko erretaula, Bergara]] Kronologiako iriz­pide bati jaramon eginez agian, Lehen Errenazimentutik inportaturiko (lehentasunez pik­torikoak, beraz) erretaula ba­tzuk aipa­tzetik hasi behar­ko genuke, Bergarako San Pedro parrokiako San Migeletik adibidez; baina, delako lan hauek beste atal batean bil­tzea nahiago dugu, eta hemen bertan burututako eskultura adin berekoekin hastea. '''Bergarako San Pedro'''. Camon Aznarrek “luxuz­ko erretaula platereskoa” izena jarri zion eta parrokiako zaindariari izenburua ematen dion honek bost kale eta atiko bat duten hiru gorputz ditu. '''Bankuan''', lau ''ebanjelarien'' imajinak daude beren idazmahaien aurrean eserita eta animalia sinbolikoak ondoan dituztela. Eseritako ''San Pedro''ren irudiak bete­tzen du lehen gorpu­tzeko '''erdiko ni­txoa. Alboetako kaleetan''' ''Apostoluak'' daude lehen gorpu­tzean; beste '''''santu''''' ba­tzuk bigarrenean; ''Nekal­diaren'' eszenak hirugarrenean; eta '''atikoan''' berriz ''Kalbarioa''. '''Estilo ugaritasuna'''. Imajinagin­tza, gu­txienez '''''bi al­di desberdinetan''''' egin zela eraku­tsi dute dokumentuek. Ia irudi guztietan '''gotikotasun''' argi bat nagusi­tzen da; Kalbarioan bai behin­tzat; baina, San Pedroren erdiko irudiak itxura zurrunegia, espresiorik gabeko aurpegia eta propor­tzio gu­txiko gorputz atalak ditu. Bistan denez, '''''XVI. mendeko lehen hereneko''''' irudiak dira. Ondorengoak eta '''errenazimentuko ku­tsu''' garbia dute predela apain­tzen duten Ebanjelarien imajinak: beren jarreretan arinak dira, gehiegi izateagatik buruetan propor­tziorik ez badute ere, beren janz­keren tolesdura biziengatik ederrak dira. Biurrun, Weise eta Arrazolak harreman zuzena ikusi die Gastiain eta Portugaleteko erretauletako irudiekin, hori dela eta bigarren al­di batean agian, irudi hauen egiletzat '''Joan Aiala II.'''a har daiteke. Gainerakoan, artearen kalitatez­ko ugaritasun honen barruan, erretaulak merezi du '''plateresko''' izena bere mazonerien apaingarri jori eta bereziengatik. '''Itziar­ko Ama'''. Gipuz­koako platereskoaren beste ale zoragarri bat da. Gaur egun bere jatorriz­ko osotasunean mire­tsi ezin duguna, 1718an eta 1893an nozitu zituen suteetatik geratu zena besterik ez, alegia. A. Felix Lopez del Valladok gehiegi­txo ere goraipa­tzen du, dioenean “Itziar­koan platereskoaren arte fina bere betera iristen da”. Bere ustez, “badira Berruguete ala An­txietaren hoberenak adinakoak” buruak.<ref>Felix LÓPEZ DEL VALLADO, Crónica del Primer Congreso de Estudios Vascos, 755. or.; ikusi, halaber, Arqueología. Provincias Vascongadas. Geografia General den Pueblo Vasco: Provincias Vascongadas‑en, 936. or.</ref> Baditu bankua eta gain erlaizduna, lau gorputz eta bost kale, baita Kalbarioa duen atikoa ere. Imajinagin­ek ''Kristoren eta Birjinaren bizi­tzako'' misterioak adierazten dituzte. Mª Asunción Arrazolak erretaularen egileari buruz zenbait historialarik bota dituzten iri­tziak oso zorroz­ki aztertu ditu, eta bere epaia emanaz eta adierazita dauden eszenen osaketa egiteko bi modu desberdin bereiziz buka­tzen du; azkenean, '''bi ertilari ala hainbat lantegietan''' burututakoak direla uste izatera iritsi zen: “bat bera baita estiloa eta konposaketa, Argantzunekoarekin bat datorrena (erliebez­ko tal­deak) eta bestea bigarren gorpu­tzeko tal­deetakoa: ''Deikundea, Jaio­tza'', eta ''Erregeen Gur­tza'', beste ertilari bat isla­tzen dutena edo bestela dezentez beranduagoko al­di bat”. Lehenengoa, Oñatiko lanarekin hainbatean bat datorrelako '''Joan Aialarena''' izan daiteke. Konposaketa aurreratuago bateko eszenek '''Andres Araoz­koak''' esku hartu zuela pen­tsarazten digute. Nolanahi ere, Itziar­ko erretaularen ar­kitek­tura begiz jo ondoren, kalostradun zutabe­txoen apainketa joria, argimutil, buru eta gruteskoak dituela ikusirik, bat‑batean jasotako zirrara ahaztezina da. '''''Ugaritasuna, harmonia''''' eta formen, profilen eta bolumenen '''''konposaketa''''' zuzena nagusi den '''igeltsuzko mazoneria konplexu''' hori mol­datu zuena maisu handi bat zen. '''Al­tzagako San Migel'''. Gaur egun Al­tzagako parrokian aur­ki­tzen den erretaulari '''Idiazabalgoa''' esan behar­ko li­tzaioke, zeren eta hiri horretatik ekarria baita, bere ordez erretaula barroko bat jarri zutenean. '''XVI. mendeko lehen erdikoa''' da. Predela baten gainean baditu bi gorputz eta atikoa, hiru kaletan. Erdikoan, eki-santuaren ni­txo gainean dago zaindariaren irudia, ''San Migel goiaingerua''; eta bere gainean, ''Betiereko Aita'' atikoan. Alboetako etxeetan, badira '''Ebanjelariei''' eskainitako erliebeak bankuan eta besteetan berriz, Gargano Mendian San Migel ''ager­tu zeneko'' eszenak. '''Gotikotasuna''' falta zaio estiloari, adieraz­pena baino gehiago formen edertasuna eta dotorezia bilatuz. Hala ere, errenazimentukoa da mazoneria: txirla az­piko eszenak, zutabe­txo kalostradunak, kerubinak eta gruteskoak. '''Garagar­tzako San Migel'''. '''''Arrasateko''''' lau elizateetako bat den '''Garagar­tzako San Migelen''' erretaulak estimazio zer­txobait baikorragoa mereziko luke agian, bere egitura oso an­tzekoa bada ere: bankua, bi gorputz, hiru kale eta atikoa. Erdiko ni­txoan zaindariaren estatua falta da, al­dare nagusira eraman bai­tzen, haren ordez, ''Bataia­tzailearena'' jarrita. Erretaula txikia da, urreztatuetan eta apainketetan Al­tzagakoa baino zer­txobait abera­tsagoa, eta gruteskoetan zein aingeru buruen joritasun handiagoagatik platereskoagoa. Erliebeetako imajinak Luzia, Katalina eta Agata ''emakume santu martiriei'' eskainiak dira; eta Gargano Mendian ''San Migelen'' ager­tzeari. Estilistikoki errenazimentuko artearen aurrerapen bat dirudi, irudien jarrera eta mugimenduetan kalitate handiagoko verismoa duela eta. [[File:Ezkioko erretaula.png|thumb|Ezkioko erretaula]] '''Ez­kioko San Migel'''. Aurreko beste bien antzera, Ez­kioko erretaula ere '''San Migeli''' eskainia da, eta beroriek bezala XVI. mendeko lehen hamar­kadatakoa da. Baditu bankua, hiru gorputz, hiru kale eta hauts‑babesa. Erdiko kaleko hiru ni­txoak ''San Migel, Birjina eta Kalbarioari'' eskainiak daude. Beste ni­txoetan ''Kristoren Bizi­tza'' eta ''Nekal­diko'' eszenak ikus daitez­ke. Era askotako kalitate duena da estiloa, beharbada hainbat esku tailagilerengatik. Eseririk, koroatua eta aingeruz inguratua dagoen ''Maria Birjinaren'' erdiko irudia tailatu zuena iaioagoa zen. Beronen ondoan, Nekal­diaren gertal­diko irudiak al­dea dute, gorputz-atalek buruekiko duten propor­tziorik ezaren axolagabetasunak areagoturiko adieraz­kortasuna. Ar­kitek­tura, platereskoa da inolako zalan­tzarik gabe. ==== Triptikoak ==== Normalean erretaulei buruz dugun ideiari eran­tzuten ez badie ere, hemen aipatu behar­ko lirateke neurri txikiko triptikoak, zenbait familia nobleren onurarako otoitz egin ala Eukaristia ospa­tzen zeneko al­dareak edo kaperak koroa­tzeko edo buruan jartzeko egiten zirenak. Gipuz­koakoei dagokienez, '''inportaziokoak''' esan litez­keen artelanak dira ez baitirudi bertako ertilariek eginak direnik. Tal­de horretakoak dira ''Oñatiko'' '''Rodrigo Mercado Zuazolako Go­tzainaren triptikoa''' eta Albiztur­koa. '''Oñatiko triptikoa'''. Lehenengoak, Go­tzainari bere kapera berezian Meza esateko balio izan zion. Erdiko tarteak, Jaio­tzaren eszena dauka alabastroz­ko pieza biribil bat txertaturik, egurrez­ko karratu batean; ixteko hegaletan, bi mailatan, lau eszena: ''Gizakundea'' eta ''Erregeen Gur­tza'' al­de batean eta ''Ecce Homo'' eta ''Piz­kundea'' beste aldean. Bistan denez, erretaula­txo hauek ez dute apaingarrietarako toki handirik. Triptiko horretan (gaur egun Elizbarrutiko Museoan) apainketa xumea da, baina errenazimentukoa da egiaz, irudiak eta beren sakonerak diren bezalaxe, non ikuspegia eta paisaiaren oharrak nabarian azal­tzen diren. '''Albiztur­ko triptikoa'''. Bigarren triptiko aipagarri bat lehen '''''Albiztur­ko parrokian''''' jaso­tzen bazen ere, gaur egun jabego berezikoa da. Haren gai nagusia, ''Kristo hilaren aurrean Birjinaren Negarra'' da, guru­tzeko jai­tsieran lagun zituen per­tsonez inguraturik. Gorpu­tzeko neurrietan nolabaiteko propor­tziorik eza eta irudien modelatuan zakartasun puska bat ikusten bazaio ere, irudi nagusietako gorpu­tzen perfekzioak eta eskor­tzoetako eta paisaiako ikuspegietako iaiotasunak errenazimentu aurreratua adierazten du. Horrela frogatutzat eman li­teke '''XVI. mendearen erdial­deko''' data. == Platereskoa Biz­kaian == Biz­kaiko lurretan ez da XVI. mendean eraikitako eraikinik errenazimentukoa dela esan daitekeenik, eliza kolumnarioak salbues­ten badira; baina, jada eraikiak direnetan platereskoaren eragin garbiak ikus daitez­ke, zalan­tzarik gabe. ==== Platereskoaren eraginak ==== '''Guenesko Santa Mariaren ataria'''. Ez da Errenazimentua, Gotikoaren luzapena baizik, XVI. mendearen inguru haietan nabarmen­tzen dena, esaterako, '''Guenes'''‑eko '''Santa Maria''' elizan; beroni buruz hitz egiten du Sesmerok “erdia gotikoarena da beste erdia berriz errenazimentuarena” dioenean. Errenazimentu lo­tsati an­tzekoa da '''Martin Sanchez Olabeko''' hargin maisuak 1516an hasita eraiki zuen '''alboko atari''' ederra, garai horretan artean gotiko flamenko estiloko­tzat jo daitekeena. '''Bilboko san Antonen ataria. San Anton''' elizak ere atari noble eta ongi konposaturikoa du, er­tzeko atarte garai batez babesturik. Ar­ku karpanel baten saihe­tsetan, zutabe korintiarren artean, San Pedro eta San Paulore­tzat bi '''''horma-hobi''''' daude. Horma-hobi hauetako batek atearekin angelua osa­tzen du. Ar­kuaren zubi‑bularrean Rodrigo Gilen­tzat hain maiteak ziren hostoak ikusten dira. Erreskadak, mol­durak eta xehetasunak arte onekoak eta ongi landuak dira, espiritu klasiko eta jan­tzi bat erakusten dutenak. Data gil­tzarrian landua dago: '''1534'''. San Anton elizako atari honekin al­deratuz, '''Begoña''' santutegikoa, '''Gizakundeko''' komentukoa eta '''Albiako San Bizente''' elizakoa askoz gu­txiago dira; Chueca Goitiak herriko maisu trake­tsen saioak direla epai­tzen du; aldiz, Rodrigo Gilenek ereduak ezagutza gu­txi eta inolako jeinurik gabe kopiaturikoak. '''Begoñako santutegiaren ataria. Begoñakoa''', 1519tik 1588ra berreraikia izan zen eliza, bere ar­ku karpanela, hostoz­ko ostikoa eta hegal­dun atikoarekin Gaztelako maisuaren ereduetan leialagoa da, baina, Chueca Goitiaren ustez, propor­tzio gabezietan, trakeskerietan, irudigin­tza txikietan eta beste aka­tsetan nabari­tzen dela maisu baten eta imita­tzaile txar baten arteko desberdintasuna. '''Gizakundeko komentuaren ataria'''. Atariko horma-hobian 1554ko urtea eta gil­tzarrian 1560koa daraman '''Gizakundeko''' komentuan, Salamancako San Estebanen fatxadako egitura eskematikoki antzeratzen saiatu ziren, baina ez da oso atsegina gerta­tzen atearen errenazimentuko traza eta mar­kotarako balio dion ar­ku zorrotz eta zahar­kituaren arteko arrunkeria. Kanpai‑horma eta erremate barrokoak eran­tsi zi­tzaiz­kion XVII. mendean. Eliza honek burdin forjatuz­ko '''pulpitu plateresko''' bat zaindu du. '''Beste ba­tzuk'''. Sesmerok errenazimentuko atari­tzat har­tzen ditu: - '''Area­tzako''' San Bartolome elizarena, - '''Morgako''' San Martin elizarena - eta '''Zor­no­tzako''' Santa Mariarena. '''Ziortzako klaustroa'''. Platereskoaren harriz­ko ar­kitek­turaren hondarretan eskas samarra da Jaurerriko gainerako lurretan. '''Ziortzako''' kolegio‑elizaren klaustroa nabarmen­tzen da; oinplano karratukoa, al­de bakoi­tzean 13,05 m dituena, atikar oinarriak dituzten zutabe­txo xumez lau tartetan zati­tzen dena, lehen mul­tzoan erdi-puntuko '''''ar­kuak''''' eta apal­duan bigarrenean; harriz­ko '''''kalostraz''''' inguratua eta hoz­kadaz­ko '''''erlaitz''''' batez amaitua dago. '''Migel Zengotitakoa''' eta '''Joan Beznongoa''' hasi ziren klaustroa eraiki­tzen 1530 al­dera eta beste hargin ba­tzuk bukatu zuten '''1560''' al­dera. '''Balmasedako kapera. Balmasedako''' parrokia-eliza ederrean, tronpa gaineko ok­togonoz­ko izar-gangaz estalia zuen '''kapera''' eraiki zuen on Joan Urrutikoak, bere erdian lan kalatua daramana, non badirudien Burgos al­deko kaperen ezaugarria denaren zerbait kopia­tzen duela. Horrela bada, XVI. mendean eraikitakoak bezala baditu errenazimentuko xehetasunak eta hoz­kadura erromatarrak. ==== Erretaulak ==== [[File:Markina-Xemeingo Andre Mariaren erretaula nagusia.png|thumb|Markina-Xemeingo Andre Mariaren erretaula nagusia]] Pieza ar­kitek­tonikoetan bezainbat ala argiago distira­tzen du Biz­kaitar platereskoak, '''Lehen Errenazimentu''' izeneko erretaula ba­tzuetan: Mar­kinan ala Gal­dakaon esate baterako. '''Mar­kina‑Xemeingo erretaula. Mar­kina‑Xemeinen''', txirla gotiko berantiarrak eta garai hari zegoz­kion edergarriak, pi­txer handiak, irudimenez­ko animaliak, haurrak eta kerubinak falta ez diren erretaula nagusi galanta mendearen bigarren ala hirugarren hamar­kadan hasiko ziren eraiki­tzen; mul­tzo oso honetan, badirudi '''Joan Aiala zaharrak''' esku hartu zuela. Baina erretaula horren zati handi bateko plastikotasunak beranduagoko data behar du ('''1540‑1545'''), ezaugarri espresibisten arabera. Gauza bera esan daiteke '''Gal­dakaoko''' erretaula nagusiaz, bere etxeetan eskulturak eta erliebeak ditu, ''Birjinaren'' bizi­tzari buruz­koak gehienak. Oso korapila­tsua da estilistikoki erretaula hau, '''gotiko berantiarretik''' '''''barrokora''''' arterainoko lanak baititu. Bertan, hiru maisuren eskua ikusi da.<ref>P. L. ECHEVERRIA GONI, eta beste: Erretauloak. Retablos II. libk., 564. or.</ref> Oraindik ere gotikoaren oso al­dekoa bakarren bat. Platereskoa oso era deigarrian ikusten da, etxe­txo bakoi­tzaren barrunbe guztia bete­tzen duten ''hamar txirla'' eraku­tsiz. '''Erretaula flamenkoak'''. Ez da ahaztu behar Biz­kaian ere gainon­tzeko probin­tzietan bezala, artelan flamenkoak inportaziokoak zirela mendearen lehen erdial­de horretan. Adibide soil modura, gogora dezagun '''Portugaleteko Santa Mariaren''' sakristian jasorik dagoen '''triptiko''' ederra, ohol gainean olioz margoturiko hiru panel ditu: Mariaren Jasokundea, Koroa­tzea eta Jaunaren Igokundea. Men­ling‑en ohitura txarrak dituela dirudien estiloa da, Koroa­tzearen eszenan bederen. Irudietan, fintasun manierista bat azalera­tzen dela egia da, baina italiar­ ukituaren airea duela bere baitan. == Lehen errenazimentua Nafarroan == [[File:Iratxe monastegiko ate zoragarria.png|thumb|Iratxe monasterioko ate zoragarria]] Artelanetan bereziki oparoa izan zen Nafarroa XVI. mendean. Al­di horretan gainerako euskal probin­tziek maila batean zuten garapenean ekonomiko eta kulturalagatik, jakina. Iruñeko eskual­dean eta batez ere Lizarrako lurretan eta merindadetan Donejakue al­derako erromesal­diek ekarri zuten artearen distira berezien egokiera izanak, dinastien arteko borroken amaierak eta Gaztelan sartzeak mendearen hasieran '''kultura humanistikoaren''' eta '''arte jardueraren''' gorakada berri bat ekarri zuten. '''Ira­txeko''' monasterioan '''Ikastegi Nagusi bat''' bazen 1534tik; Lizarran XVI. mende horretan bertan jardun zuen '''Udal Ikastegi batek''' merezitako sona iri­tsi zuen irakasle ba­tzuen bikaintasunagatik. Lizarran berehala (1546) ireki zen Egia<ref>Delako inprimategiaren lan humanistiko garran­tziz­koari buruz, ikusi J. GOÑI, El impresor Miguel de Eguía, procesado por la Inquisición. H.S. I.libk., 1948, 35‑88. or.</ref> sendiaren '''inprenta''', besteak beste, Nebrijaren ''Gramatika'' eta Erasmoren zenbait lan argitaratuz. '''Tuteran''', 1512ko hi­tzarmena egin ondoren eta Nafarroa Hispaniako erresumetara bil­du ondoren, kultur mailan gorakada nabaria eman zen. Bere '''''Estudio de Grama­tica‑k''''' humanistikako ideiei aurrerapen-bul­tzada eman zien eta Kolegio‑elizako ba­tzar‑burua eta Erroman Julio II.aren etxezaina izan zen on Pedro de Villalon‑engan errenazimentuaren mezenas su­tsu bat izan zuen. Lehen Errenazimentuko formak hedatuz zihoazen XVI. mendearen bigarren herenean, askotan egitura platereskoaren osagai ba­tzuk neurriz onartuta, elizen edergarrietan eransten diren, mendea jada oso aurreratua izanik ere. Hori dela eta, ar­kitek­turaz­ko estiloaren ikuspuntutik ez da erraza gerta­tzen errenazimenduko artearen une desberdinen arteko mugak gardentasunez bereizten, eskulturak azal­tzen dituen hainba al­ditan eman ohi den bezala. Ikonografiaz­ko alor honetan, Nafarroan jaso­tzen diren eraginez ohar­tzea errazagoa izan ohi da, gainera. '''Erribera''' al­dean, adibidez, arte plastikoek nahiko agerian uzten dute '''''Aragoi al­deko ertilarien eta lantegien eragina'''''; '''beste sakanetan''', al­diz, gertuago dagoen '''''Errioxa al­deko arrastoak''''' hobeto an­tzematen dira, baita '''''Gaztelakoak''''' ere. === Ar­kitek­tura Platereskoa Nafarroan === [[File:Santiago eliza, Gares.png|thumb|Santiago eliza, Gares]] Al­di horretan eraiki ziren parrokia-eliza berri ba­tzuk, baina handitu eta eral­datu egin ziren batez ere aurreko mendeetatik jada badirenak. Handi­tze honek Nafar erresumako sakan guztietan oso orokorra den '''eliza mota''' ekarri zuen: - oso luzea ez den '''guru­tzadura''' eta '''habearte''' bakarreko oinplanoa, - eta poligonoz­ko '''burual­dea'''. - '''paramentua''' harlandu onekoa izan ohi zen, Ebroren Erribera inguruan izan ezik, arruntena adreilua erabil­tzea baitzen. '''Santiago eliza Iruñean'''. Iruñean garai honetako eraikinik adierazgarriena Domingotar Ordenakoen '''Santiago eliza''' da, 1529an Bergarako '''Pedro Etxabururekin''' tratua egin ondoren eraiki­tzen hasi zena eta '''1543'''ra arte amaitu­tzat eman ez zena; baina komentu eta klaustroaren eraikun­tza are urte ba­tzuk gehiago luzatu zen. Honetan, Donostiako San Telmon bezala, oso litekeena da '''Aita Martin Santiagok''' esku hartu izana. Eliza, '''domingotarren elizen tipologia''' berekoa da: - habearte zabala, horma‑bularren tartetan beren artean komunika­tzen diren kaperak dituena, - guru­tzadura irtena - eta bi kapera karraturen arteko burual­de pentagonala.<ref>C.M.N., V. libk., 3, 229. or.</ref> '''San Agustinen eliza'''. Iruñean izen bereko komenturako jaso zena '''1525''' eta '''1530''' artean eraiki zen. Deigarria da bere habeartearen sei tarteak osa­tzen dituzten erdi-puntuko ar­kuen zabalerengatik, Erdi Aroko elizaren hondarra dirudien burual­deko estutasunaren al­dean. Saihe­tsetan kaperak ditu, hiru al­de bakoi­tzean, beren arteko komunikaziorik gabeak. Baina habearte handiaren errenazimentuaren adina ondorengo al­dakun­tza askoren artean ilundurik gel­ditu da. '''Gure Ama Errukiorraren ospitalea'''. Hiriburu berean eraiki zen '''Ama Errukiorraren Ospitalea''' (gaur egun Nafarroako Museoan) garai horretan bertan, mendearen laugarren hamar­kadan on Remiro Goñi elizbarrutiko diruzain eta bikario nagusiak sortua. '''''Ataria''''', aldiz, 1556ko data duena, go­tzaindegiko lanen begirale zen '''Joan de Villarrealek''' egina zen, Serlioren ida­tzietan inspiraturiko egitasmoa manieristaren arabera, dirudienez. Bertan, giza i­txurako estipiteak erabil­tzen ditu garaipen ar­ku baten saihe­tsetan. ''Toulouseko eskolako'' eraginen bat aipa­tzeak ez gaitu harritu behar, izan ere, bertako Uniber­tsitatean iraka­tsi zuen aipatutako Remiro Goñik, delako lan horren susta­tzaileak. '''Santiago eliza. Garesen''' XVI. mendean eraiki zen '''Rua Mayor‑eko Santiago''' eliza aipa­tzea ezinbestekoa da. '''Martin Oiar­tzabal''' gipuz­koar harginarekin tratua egindakoa da 1543an. Hau hil zenean, Albiztur­ko '''Lazaro Iriartek''' jarraitu zuen eraikuntza-lanarekin, '''1554'''an amaitu zuen arte. Habearte nagusia an­tzinako '''''horma erromanikoetan''''' finkaturik dago, baina guru­tzaduraz, burual­deaz eta horma‑bularren arteko kaperez zabaldu egin zen espazioa. Errenazimentukoak diren eraikin hauetan guztietan ohikoa denez, sabaiak '''''izar itxurako gangak''''' dira eta nerbioak, garaiari dagokion mol­durak dituztela, hosto­tzadun zir­kuluerdi-formako men­tsuletan kokatuak daude. Elizaren oinetan dagoen korua 1575ean egin zen. '''Vianako Santa Maria Eliza'''. Oso egoki aipatu izan da, Euskal Herrian mendeak iraungo duen tradizio baten arabera, euskal maisuek barrenagotik hel­tzen diotela eraikinaren sendotasunari apainketari baino. Arau horren salbuespen distira­tsua '''Vianako Santa Maria eliza''' izan daiteke, bereziki nabarmen ikusten baita platereskoaren zaletasuna, Gaztelarekiko loturengatik ziur asko. Katedral tamainako eliza hori dagokion toki kronologikoan koka­tzea ez da erraza gerta­tzen historialariaren­tzat, izan ere, bai baititu garai desberdinetakoak diren maisutasunez­ko lanak. '''Eliza'''. Gotorleku izaera duen '''Erdi Aroko''' lana da sorreratik, '''''hiru habearte''''' ditu, bakoi­tza lau tartetakoa, horma‑bularren artean kokaturiko beste bi kaperadunak alboetan, al­de bakoi­tzean bina eta guru­tzadurarik gabe. Harritu egiten du bere '''''handitasunak'''''; erdiko habearteak 22,25 m altueran eta 14,35 m albokoetan, modu berean harritu ere, inguruko hormetan zehar doan trazeria gotiko berantiarra duen '''''triforio''''' ederrak, ipar al­dekoak itsuturik daudelarik. Vianak eta batez ere bere elizak mende horretan ezagutu zuen garapen ekonomiko izugarriak, hamarrenen zergek aberasturik, eta une hartako errenazimentuak pozturik eran­tsi zi­tzaiz­kion eraikinari, besteak beste, kaperez inguraturiko '''''girola''''' zabala, '''''kapitulu aretoa''''' eta '''''sakristia''''' bikaina. Bai kapera nagusian nahiz saihe­tsetako kaperetan erretaula barroko ikusgarriak jarriz joan ziren, gehien­tsuenak XVII. mendearen az­ken herenean eta XVIII.aren lehen erdian. '''Ataria'''. Baina, errenazimentuaren sarrerak fun­tsean kanpoko itxurari eragin zion, eta bereziki hegoal­deko bere atariari. Lanak, 1549an hasi ziren, Burgosen prestaturiko ertilaria zen '''Joan Goiaz''' maisuaren zuzendari­tzapean eta bera hil zenean (1556) Oñatiko Uniber­tsitatearen platereskoak tasatzen jardun zuenean ziur asko ukitua geratu zen hargin biz­kaitar '''Joan Otxoa Arranotegi''' maisuak jarraitu zituen. Vianako eraikina astiro eraiki zen eta '''1567'''a baino lehenago ez zen bukatu. '''Ataria'''. Atari bikain hau da kanpoal­deari izaera ematen diona, Bramanteko erromatar Belvederearen “nichione” famatuan inspiraturikoa dirudiena esedra egituragatik eta, Chueca Goitiaren ustez, Hispaniako errenazimentuan '''''ale bakarra''''' den hau gure eskual­dean geroagoko hainbat elizatan kopiatu zen: ''Logroño'', ''Sorlada''n eta ''Donostian''. Horretaz gain, zutabe konposatu dotoreak dituen horma‑hilobi handia bere garaipen ar­kuaz aberasturik gel­di­tzen da. “Goieneko zatietan ar­kitek­turaz­ko indar gabeziak eta friso eta enkoadra­tzeetan apaingarriak parrasta­tzeak oraindik ere platereskoaren zordunago egiten du egitasmo hau”.<ref>Ikusi, Juan Cruz LABEAGAren monografia polita, Santa Maria de Viana, joya del Camino de Santiago (Iruñea, 2001); era berean, C.M.N., II. libk., 1, Lizarrako Merindadea, 1, XXVIII.</ref> '''Arasko Santa Maria. Joan Goiaz''' maisuak eta Vienako bere ondorengoek lehen errenazimentuko beren ukitua utzi zuten, orduko hartan Vianaren menpeko hiribil­dua zen '''Arasko Santa Marian''' ''eliza'' handitu zenean. Erdi Aroko elizatik zati txiki bat besterik ez zen gel­ditu, guru­tzadura eta burual­dearekin batera, XVI. mendean eraiki zen habeartearen oinetan. Ter­tzeletez­ko bi '''''ganga''''' berriak eta burual­deko ganga galloidunak nerbio-egitura dute eta platereskoaren joeraren arabera, kerubinez eta kiribil­dura bikoi­tzez hoz­katu eta ederturiko men­tsula zilindrikoetan finkatuak. '''Barbaringo eliza. Pedro Mendizabal''' eta '''Fran­tzisko Alzaga''' harginek XVI. mendearen erdial­dera handitu zuten '''''Barbaringo San Joan Ebanjelaria''''' parrokiaz an­tzeko zerbait esan daiteke. '''Los Arcos'''. Vianakoaren pareko lana egin zen Los Arcosko parrokian. Aurreko eliza lehen gotikoaren eral­daketa bat izan zen, Zaragozako Maestranza jauregian jada esku hartu zuten '''Martin eta Joan Landerrain''' hargin gipuz­koar sonatuei agindu zi­tzaiena; hori horrela izanik, Chueca Goitiak atari honetan “Gaztela al­deko dotorezia duen Aragoi al­deko indar plastikoaren” laburbil­tze bat suma­tzen du. Hori baino lehenago ordea, Los Arcos elizaren '''ataria''', garaipen ar­kuari dagokionean, Vianakoan inspira­tzen da. Al­de bakoi­tzean, fuste il­daskatuak dituzten lau zutabe ager­tzen dira, horma-atalak ''San Pedro eta San Pauloren'' irudien­tzat diren horma‑hobietan erabiliz. Tinpano zuzen baten az­pian Birjina duen edikulo batez amai­tzen da antolaketa. Ar­ku txaranbelduaren gainal­dean lau kasetoi sail antola­tzen dira, lore gaiak, kerubinak, apostolu eta profeten soi­nak, Betiereko Aita buru dutela. Zenbait xehetasun plateresko aur­ki badaiteke ere, Los Arcosko '''klaustroa''', gotiko berantiarreko egituratzat hartu behar da. Viana eta Los Arcos, XVI. mendearen hasieran, errenazimentuko Nafar ar­kitek­turak ibilitako bidearen erakusle on dira. ==== Errenazimentuko apaingarriak ==== '''Ira­txeko klaustroa'''. Apaingarrietan aberastasun nabaria duen beste eredua '''Ira­txeko Monasterioko klaustroan''' aur­ki dezakegu. '''Martin Oiar­tzabal''' Gipuz­koako harginarekin 1540an egindako tratua dokumentuetan dago; baina 1545ean bere lagun­tzailea zen '''Juan Agirrek''' ordez­katu zuen lanaren arduran, eta honek klaustroa elizarekin el­kar­tu zuen eta “apaingarri eta irudi maskal eta dotoreenak” ager­tzen dituen '''Ate Ederra'''ren egiletza eman behar zaio.<ref>F. CHUECA GOITIA, Arquitectura del siglo XVI. A.H., IX, 352. or. Egile honek imajinagile izan zen Her­nando Maisuaren izena idazten du, berea izan daitekeelarik “apurra ez den apainketa honen ain­tza”.</ref> Beste maisu ba­tzuk sartu ziren eraikina buka­tzera. Klaustro hau da egitura gotikoak artean irauten zueneko platereskoaren adibide jatorra, “erromatar eratik” ateratakoak bizikide dituelarik. Fun­tsean ikusleari zirrara eragiten diona kapiteletan, men­tsuletan eta gil­tzarrietan dauden gai apaingarriak dira, zuhurtasunez­koak, erromanismoa al­darrika­tzaile diruditenak.<ref>Manierista da jada klaustro gaina, platereskoaren inolako arrastorik ez duena. C.M.N., II, 1, XXX.</ref> '''Korua eta Burdin sarea Kolegio‑elizan'''. Errenazimentuko mugimenduak '''Tuteran''' on Pedro de Villalon deana ideien susta­tzaile eraginkorra izan zuen.<ref>Mª C. GARCIA GAINZA, El mecenazgo artístico de don Pedro de Villalón de Calcena, Deán de Tudela. Seminario de Arte Aragonés, XXIII, 113‑120. or.</ref> Kole­gio‑elizako korua eta burdin sarea egiteko '''Esteban Obray''' etorri izana berari zor zaio, horrela eman zitzaiolarik hasiera Nafarroan errenazimentuko edergarriei. '''Plateresko osagaiak elizetan'''. '''''Erribera''''' al­dean oraingoan '''areto‑oinplanoa duten hiru habeartetako''' eliza ba­tzuk azal­du dira; baina arruntenak eta ohikoenak jada deskribaturik dauden, besteak beste, '''Balterra''' (1532‑1548) eta '''Argetasko''' (mendearen bigarren erdiakoak) monumentu-elizekin, bereziki adierazitakoen motakoak dira: - bi tartetako '''habearte''' bakarra, - '''guru­tzadura''', - pentagonoz­ko '''burual­dea''' - eta '''koru''' garaia oinetan, - lerro nahasiz­ko nerbioak dituzten '''''izar-gangaz''''' estal­ia. '''Argetaskoa''' '''''plateresko edergarrien ugaritasunagatik''''' da nabarmena: kerubinak, txoriak, burezurrak eta abar. Argetasko parrokia-eliza bere '''''alboko atariagatik''''' ezagu­tzen da, pilastren arteko garaipen ar­ku modura erdi-puntuz osatua dena, ar­kuarteetan bustoen tondoak, bukaera emanaz serafinen erlaitz­pe bat eta Betiereko Aitaren irudia duen triangeluz­ko frontoia dituelarik. Eskual­de bereko eliza ba­tzuetan ez da '''''guru­tzadura mar­ka­tzen''''', adibidez, '''Tuterako''' (1568‑1572) '''Graziaz­ko Santa Marian''' eta '''Cascanteko''' (1587) '''Victorian'''. ==== Handi­tzeak eta al­daketak ==== [[File:Otsagi.png|thumb|Otsagiko eliza]] Honi guztiari eran­tsi diezaiogun Nafarroako '''zistertar elizetan''' garaiko zaletasun eta joerei amore emandako eliza eta klaustroetan egin ziren handi­tzeak eta al­daketak. '''Tafallako Santa Marian''' an­tzinako habearte gotikoaren hormak baliatu ziren eral­daketa sakon baterako, izan ere, estal­kia berritu egin zi­tzaion eta habearte bakar gisa eral­daturik gel­ditu zen, oin­plano guru­tze latindarra, hiru tartetakoa, beso luzeetako guru­tzadura irtena eta pentagonoz­ko burual­dea zituelarik. '''Tafallako San Pedro''' eliza an­tzera handi­tze zen, errenazimentu joeraren arabera, nahiz eta Errege Katolikoen estiloko hainbat apaingarriri eutsi egin zitzaien. Mendea aurrera zihoan heinean, zenbait elizetako eral­dakun­tzetan beren plateresko arrastoak gal­du egin ziren; adibidez, Diego Eraso Maisuarena dela uste den '''Mendigorriako San Pedrorenean; Barasoaingo Jasokundekoan''';<ref>Martin Agirre hartu zuten lanerako 1561ean guru­tzadura eta burual­dea handi­tzeko; lana hau ez zen hurrengo mendera arte bukatu. C.M.N. III, 33. or.</ref> eta '''Larragako San Migelenean'''. '''Larragako San Migelena''' XVI. mendearen bigarren erdian hazi eta zabaldu zen, habeartearen bi al­deetan kapera sail bat bitarteko, bere burual­dean guztiz errenazimentuko garbia den irtenbide bat eman zi­tzaiolarik. Lehendabizi, 1571n guru­tzadura berria eraiki zen bere kapera nagusiarekin, garai hartan fama handiko ar­kitek­toa eta Iruñeko go­tzaindegiko begiralea zen '''Juan Villarreal''' maisuaren planoaren arabera; lana, berriz, '''Anton Anoetako''' harginak egin zuen lehenik eta '''Joan Agirrek''' gerora; baina 1617an, an­tzinako burual­dea bota zen arte ez zen amaiturik gel­ditu; hala ere, haren kapera batean isabel­dar estiloaren arrastoren ba­tzuk geratu dira. '''Ipar‑ekial­deko Nafarroan'''. Eskual­de honetan aipa­tzekoa li­tzateke '''Otsagiko San Joan Ebanjelaria''' parrokia-elizan eraiki zen habearte zabala; hain zuzen ere, hiru habeartetakoa da, izar-gangako egituraz­ estalia; guru­tzadura modura kapera eta pentagonoz­ko burual­dea du. Zirraragarriagoa da, hala ere, '''Izabako San Ziprianoren''' eliza garai eta zabala, lau tarte eta bere pentagonoz­ko burual­dea eta hainbat puntutan apaingarri '''''gruteskoak''''' gorde dituelarik, XVI. mendean bukatua zenaren lekukotasuna emanaz. Lerro nahasiz­ko lokerak dituen gotiko berantiarreko ganga korapila­tsuaz estalia dagoen '''Kasedako parrokiak''' ere badu handitasunik. Eraikinaren lanak 1532an hasi ziren eta ohiko eskemari jarrai­tzen zaio, habearte bakarra, guru­tzadura txikia eta poligonoz­ko burual­dea; Epistola al­dean errenazimentu soil estiloko '''''ataria''''' azal­tzen zaio, plateresko eranskinik gabea. Estuagoa eta halako handitasunik gabea, baina eredu berari leial zaion '''Agoitzeko San Migel''' eliza '''Joan Oses''' harginak eraiki zuen, mendearen az­ken al­dera jada. '''Oibar­ko''' eliza erromanikoan XVI. mendean eginiko handi­tzean lehengo bere burual­dearen al­daketa ekarri zuen beste angeluzuzen batez ordez­katu zena eta eraikin osoaren gorpu­tzaren­tzat handiegia zen guru­tzadura eran­tsi zi­tzaion. '''Lazaro maisu''' famatua aritu zen lanean eraikin horretan eta berari zor zaio hegoal­deko ''errenazimentuko atari'' ederra. '''XVI. mendeko elizak'''. Eraikinetan XVI. lehen erdial­dekoak direnen artean aipa­tzea merezi duten elizak dira: - '''Erronkariko San Esteban''', gotiko berantiarreko XVI. mende erdial­deko eraikin dotorea; - '''Burgiko San Pedro''', oinplano guru­tze latindarra, hiru tarte, guru­tzadura nabarmena eta trapezioz­ko burual­dea duena; - '''Uztarrozeko Santa Garazirena''', lerro nahasien diseinu ederrezko gangarekin; - '''Urzainkiko San Martin''' - eta '''Eslabako San Migel''', data oso desberdineko osagai nahasketa ikusten zaio, hasi erromanikotik eta XVII. mendera arterainokoak. ==== Ar­kitek­tura zibila ==== Euskal Herriko arte historian, Nafarroako XVI. mende hasierako ar­kitek­tura zibila bereziki deigarria gerta­tzen da. Garai horretan, Hispaniako gainerako erresumetako beste lurral­deetan bezala, noblezia hiri-giroan behin betirako kokatu zen al­dia da. Jauregiez ari ga­tzaiz­kizue, Errege Katolikoen eta Karlos Enperadorearen giroa ar­nasten dela diruditen jauregiez. Arte ikuspegitik dotoreenak aipa­tzen saiatuko gara. '''Lizarra''' oso abera­tsa da delako eraikun­tzetan. '''San Kristobal Jauregia''' da denetan deigarriena, '''Lizarrako Aita Diego''' ere dei­tzen zaiona, Ruako erdienean dago kokatua. '''''Bal­koi''''' kalostradun oso abera­tsak eta une hartako giro humanistari zegoz­kion sinboloen balioa duten mitologiako irudiez apainduriko frisoak ditu erakusten. Aurreal­dea kiribil­dura deigarriez apainduriko hegal­kin moduko egurrez­ko '''''teilatu-hegal''''' batez buka­tzen da. Apainketa abera­tseko '''''patio''''' bat bada barruan, Lizarrako platereskoaren gailurra adierazten duena. '''Tutera'''. Adreiluz­ko eraikun­tza gailen­tzen da, paramentu mudejarrak, joko ederretarako ahalbideak, eskain­tzen dituelarik. On Pedro Villalon '''Deanaren jauregiaren''' fatxadak aipa­mena merezi du, zeren eta Julio II.aren ganbarazain zela Pontifize­tzako '''''armarria''''' erabili zuen fatxadaren edergarritarako. Honek, beheal­deko adreiluz­ko gorputz bat badu erdi-puntuko '''''ar­kuan''''' sarral­dia duena, plateresko estiloko angeluzuzenez­ko bao handi bat duen '''''oinplano nagusi''''' bat, '''''barru-bide''''' jarraikia, eskulan mudejarrak dituen egurrez­ko teilatu-hegalak bermatzen direneko ar­ku apal­duak dituena. Friso eta pilastretan zehar apainketa '''''grutesko''''' pasatzen da. Beranduagoko errenazimentukoak dira '''jauregiok''': - adreiluz eraikitakoa eta soiltasun klasikoa eta '''''errenazimentuko patio''''' bikaina duen '''San Adriango Mar­kesarena''', - '''Almirantearen''' adreiluz­koa eta hiru gorpu­tzetako mul­tzo bikaina, agian Tuterako an­tzinako kaskoan eraikinik erakargarriena. '''Tafalla''' ar­kitek­tura zibileko artelanetan beste hiri aberats bat da. Bere etxe handirik en­tzute­tsuena, '''Nafarroako Mariskalen jauregia''' da, fatxadako baranda edo erlai­tzari edergarritarako balio dion '''''fran­tziskotarren lokarri''''' lodiagatik “Kordoi‑Etxea” deritzona. Ongi txertatutako harlanduak dituen sekulako mul­tzoa da eraikina, bi gorputz lirain eta atikoa dituena. '''Olite'''. Errenazimentu berantiarreko ale bikaina da '''Radako Mar­kesaren jauregi''' ikusgarria. Deigarria da bere harlanduen handitasun eta neurriengatik eta putti biluzi eta fatxadako armarri deigarri baten arteko maskaroidun gruteskoen friso baten gainean bermatzen den egurrez­ko teilatu-hegalarengatik. '''Jaure­txeak'''. Errenazimentuko mendearen bigarren aldi eta az­ken al­dekoak dira '''Zangozan''' eta beste lekuetan ikus daitez­keen hainbeste jaure­txe. Adibide bat besterik ez aipa­tze arren, gogora dezagun '''Barasoaingo Az­pilikueta jauregia'''. === Errenazimentuko lehen eskultoreak Nafarroan === [[File:Zizur Nagusiko erretaula.png|thumb|Zizur Nagusiko erretaula]] ==== Esteban Obray‑koa ==== Aipatua dugu jada, '''Tuterako''' errenazimentuko humanismoaren susta­pena Pedro de Villalon deanari zor zaiola, hein handi batean. Pedro hau izan zen '''Esteban Obray‑koa''', Saint‑Tho­mas‑en (Ruán) jaiotako fran­tsesa, Tuterako kolegio‑elizan 1519tik lan egitera ekarri zuena, harlandu berrien arduradun jarriz. Nafarroan lan egin eta gainera, harremanak izan zituen Esteban Obray‑koak besteak beste, Aragoi al­deko lantegietan prestatu ziren eskultore ba­tzuekin, sendi arteko eta lanbidez­ko Aragoiko Errenazimentuko ertilariekin, eta beren lanetako ba­tzuk ezagutu ere egin zituen, zuzenago esanda Jaka, Zaragoza eta Tarazonan floren­tziar eskulturagile porrokatua izan zen Juan de Moretok burutu zituenak; harekin ahaidetasunera iri­tsi eta 1542‑1548 urteetan Zaragozako Pilareko harlanduetan lagunduko zuen, izan ere, berau zen penin­tsulako platereskoaren lantegirik garran­tziz­koena.<ref>“Agirietako datek eta eraikuntza-lanen azter­ketek emai­tzok uzten dituzte –ida­tzi du Garcia Gainzak– Gabriel Joly eta Juan de Morenoren giroa dela eraginik handiena duena”. Revisión del Arte del Renacimiento. ONDARE 17, A.P.M., (Donostia, 1998), 59. or.</ref> '''Tuterako harlanduak'''. Baina, Esteban Obray‑koaren '''Tuterako harlanduetarako''' estiloa, 20 urte lehenago, fun­tsez gotiko‑flamigeroa zen eta errenazimentuko apaingarri ba­tzuk baino ez ziren sortu. Era berean, platereskoa guztiz nagusi den esparru hau ixten duen '''''burdin sareaz''''' ere Obray arduratu zen. '''Cintruénigoko erretaula'''. Ertilariak 1525ean '''''Cintruénigoko parrokiako''''' '''erretaula nagusiaren''' tratua egin zuen. Erretaula eder honek hainbat gorputz ditu, jarlekua, kalostra eta oso oparo apainduriko zutabez bereizitako horma-hobiekin, eta Aragoi al­deko maisuen gertutasuna suma­tzen zaio. Imajinagin­tza, fran­tses Go­tzain Guillen‑ena dela esaten da, eta honi Obrayk eskual­datu zion agidanean igel­tsero­tzako tratua.<ref>Esteban Obray‑aren izaerari eta lanari buruz­koak, ikusi: J. R. CASTRO, La escultura en Navarra en el siglo XVI (Donostia, 1936); Idem, Cuader­nos de Arte Navarro. Escultura (Iruñea, 1949), 18‑23. or.; M. C. GARCIA GAINZA (zuzd.) C.M.N., I, 72. or.; J.GOÑI GAZTANBIDE, El coro de la Catedral de Pamplona. P.V.n, 1966, 381. or. eta hur.; P. ECHEBERRIA GOÑI eta R. FER­NANDEZ GARCIA, Precisiones sobre el Primer Renacimiento escultórico en Navarra. P.V., 168. alea, 1983ko urtarrila, 29‑60. or.</ref> Espresibsmoaren joeran Forment‑en eragina suma­tzen zaio eta agian, Joly‑rena, halaber. '''''Burlatako erretaula'''''. Cintruénigon zuen eran­tzukizunetik askaturik, Obray '''Burlatako''' (1529) '''''San Joan Bataia­tzailearen erretaulako''''' '''igel­tsero'''-lanaz arduratu zen, (gaur egun Nafarroako Museoan) eta agian, Juan del Bosque‑k margoturiko oholengatik axola zaigu gehienbat. '''Iruñeko Katedraleko Aul­kiteria'''. Urte ba­tzuk beranduxeago, arte-hel­dutasunera iri­tsi zenean, Obrayk bere lanik garran­tziz­koaren tratua egin zuen 1549ko abuztuan: '''Iruñeko''' katedralaren '''koruko aul­kiteria''' egitekoa. Oraingoan lanbide honen susta­tzailea katedraleko priorea zen Cascanteko on Sancho Miguel Garces (1517‑1549) zen. Obrayren begiradapean, koruko lanak nafar zurgin tal­de batek eta arro­tzen ba­tzuk eginak izan ziren.<ref>P. ECHEVERRIA GOÑI, La Catedral de Pamplona (Iruñea, 1994), II. libk., 6‑18. or.</ref> Katedralean duela gu­txi egindako zaharberri­tzean, korua al­dare aurrera ekarria zen. Bi mailatan jarritako bi aul­ki sail ditu, aul­ki bakoi­tzak banku eraisgarria, “errukia”, besokoa eta sorbal­da dituelarik. Goreneko aul­kiteriaren gainean bankudun '''''ohol''''' bat, pilastradun kalostrak, kontra‑pilastrak eta frisoak jaso­tzen dira. Badirudi oholetako '''''erliebeak''''' '''Holandako Guillenen''' eta ordurako Calahorrako koru aul­kiterian lan egina zen bere tailagile tal­dearen ardurapeko lana izan zela. '''Oholetako''' irudi tailatuak (Profetak, Apostoluak eta Santuak) bakarti azal­tzen dira, inolako sakonera paisaiadunik gabe. Gorputz egituretan zehaztasuna eta ugaritasuna erakusten dute. Denak ere gel­di egoneko jarreran azal­tzen dira, nahiz eta jarrera desberdinetan, Vigar­ny‑ren estilo paregabe eta bake­tsua, Berrugueteren zoroal­di eta manierista baino gehia­go gogoraraziz; biak ere maisu handi ziren hauek lehen­tsuago (1538‑1543) Toledoko aul­kigin­tza zoragarrian utzi berria zuten, beren sormen izaera desberdinaren adierazgarri. Weisek ere irudi ba­tzuetan, lehenago Calahorrako katedralaren aul­kigin­tzan lan egina zen “tradizioaren iraunkortasuna Holandako Guillenen erakoa” ikusten du.<ref>“Iruñean, Guillen de Olandaren ezaugarriak zituen buru-motak irauten zuen, bere marra gogorren xehetasuna, gotikoaren argaltasuna eta aurpegien luzetasunaz, gogo bil­duaren seriotasun, aszetiko eta tinko jarreran”. G.WEISE, La Plástica del Renacimiento y del Prebarroco en España septentrional: Aragón, Navarra, las provincias vascas y la Rioja. Alemanezko ida­tziaren laburpen bat. (Tübingen) 25. or.</ref> Aul­kiteria hau osa­tzen duten friso, '''trenkada, lauki''' eta '''ohol horizontaletan''' ugari dira errenazimentu humanistikoaren gaiak, hala nola, an­tzinateko jentilen '''''jainkoen eta heroien''''' irudiak eta balentriaz­ko ekin­tzak, nahitako sinboloen helburua dutenak ziur asko, eskuragarrienak diren zatiak, aldiz, '''''plateresko apaingarriz''''' josiak daude: fruitu-saskiak, lore-sortak, pi­txarrak, kalizak, txoriak, kerubinak, haurrak, argimutilak eta abar. Iruñeko aul­kigin­tza erabaki­tzailea izan zen, mendearen lehen erdial­dera jada, inguruko elizei erretaulak egin ziz­kien '''lantegi''' baten ala zenbaiten prestakun­tzarako. Erreinuko hiriburua '''eskulturaren fokua''' zen, berpizten ari zen artea erromanismoaren az­ken al­derantz joanaraziko zuten maisu bikainak lan egingo zuten hiriburua izanik. '''Zizur Nagusiko Erretaula'''. Ez da armarrikoa, lehen errenazimentuko eskulturari, zalan­tzarik gabe, gogokoen zaion esparrua erretaulagin­tza da. Zorionez ongi gorde den '''Zizur Nagusiko''' erretaularen igel­tsero­tza 1538an bukatu zen. Pilastra gruteskoz, kiribil­duraz­ko '''''friso''''' eta domina burudun handiz koroaturiko '''''banku''''' artikulatu batek osatua da. Bankuaren gainean bost kaletan antolaturiko bi gorputz, alboetako kaleetan etxeak, saihesten dituzten kalostraz bereizitakoak daude eta horma-hobiak erdikoan. Hegal­tzarren arteko hiruko '''''atiko''''' batek koroa­tzen du igel­tsero­tza lana, frontoi triangeluar batek estal­tzen duelarik dena. Erretaula berezi honen ikonografiaz­ko edukia, bai erdiko kalea bete­tzen duten eskulturaz­ko hiru tal­deak, bai margoturiko oholak espresibismo aldekoak direnez beste atal batean aipatuko ditugu. '''Legardako Erretaula Nagusia'''. Zizur­ko erretaularen an­tzekoa eta geroagokoa da '''Legardako''' erretaula nagusia, deigarriagoa eta handiagoa bada ere. '''Joan Iturmendi''' ''tailagileak'' 1552an tratua egindako honek ar­kitek­tura korapila­tsua du: lau pilastra gainetan kokaturiko banku txiki bat, bost kaletan zatituriko hiru gorputz, hegal handien arteko atiko bat eta amaiera triangeluarra duen frontoia. Kaleak, hainbat eratako zutabez uztaiturik bat datozen horma-hobietan erabaki­tzen dira: kalostradunak ba­tzuk eta il­daskatuak besteak. Mendearen bigarren erdiko erretaula batean oraindik ere, garran­tziz­koa da gruteskoz, kerubinez, maskaroiez, pi­txarrez eta abarrez, friso, horma‑hobiak eta taulamenduak estal­tzen dituen '''plateresko egitura''' gorde­tzen dela ikustea. '''Ikonografia''' era askotarikoa da: bankuan ''San Pedro eta San Paulo'', kultura humanista bar­nera­tzearen lekukoak diren ''eszena'' ''itsastar eta bakotarrak'' azal­tzen diren panelez bereiziak; lehen gorpu­tzean ''lau ebanjelariak'' daude irudikatuak, eserita eta idazmahaietan jardunean; ''santuen eskulturei'' (denak ez dira errenazimentu garai berekoak) eskainia da bigarren gorpu­tza; hirugarrenean, aldiz, ''Gizakundearen, Jaio­tzaren'' eta ''Magoen Gur­tzaren'' eszenak adierazten dira; atikoan, ''guru­tzil­tzaturiko Kristoren'' irudia eta gainean, frontoi triangeluar batean, ''Betiereko Aita''. Hirugarren gorpu­tzaren erdian horma‑hi­lo­biaren erakustokian XVI.go ''San Sebastian bat'' bizi da. Erretaula honek bere igel­tsuzko lanaren handitasunagatik eta bere urrezta­tzaileak eman zion distira eta polikromiagatik lilura sor dezake; baina eskulturaz­ko artelana oso maila kaskarrean aur­ki­tzen da; irudi po­txoloegiak eta adieraz­penik gabeko aurpegiek esku herrikoi baten berri ematen dute, teknikoki iaioa den norbaitena baino gehiago. '''Tuterako Santa Maria madalena'''. Esteban Obrayren irudiaren atzetik '''Domingo Segurakoarena''' kokatu behar da; berau izan bai­tzen, 1551n enkantean jarria, 1556an amaitua eta Aragoi al­dekoen erakoa izanik plateresko oso aurreratu bati dagokion '''Tuterako''' Santa Maria Madalenaren '''erretaula nagusiaz''' arduratu zena. Bankuak lau gorputz eta atikoa ditu. Frisoak eta zutabeetako fusteak plateresko apaingarri jatorrez jan­tzirik azal­tzen dira, baina nolabaiteko gar­txutasunez jada. Bere ikonografiaren estiloan gero oroituko dugun espresibismo eder bat azal­tzen da. '''Oliteko Santa Maria'''. Eskulturako lantegirik izan ez badu ere, errenazimentuko plastika nabarmendu egiten da. Bere diseinua gotikoa da, baina kalostradun idul­ki edo zutoi platereskoa eta soinez apainduriko sei tondo dituen bankua du. Erretaulak bost gorputz ditu, pinakuluz zatituriko zaz­pi kale eta amaieran atiko zuzena dituena. Erretaulari amaiera ematen dien '''Kalbarioko''' hiru irudien edertasuna aipa dezagun. Badirudi '''Ugert Maisuaren''' eskutik 1514rako bukatuak zeudela. Beste irudi ba­tzuk '''hispaniar‑flamenkoaren''' adieraz­le dira, batez ere, pinturaz­ko oholetan gehien ematen den estiloa dena gainera, berehala gogoratuko dugun bezala. '''Arrosarioko kaperan''' ''Maria Birjinaren'' estatua­txo zoragarri bat gur­tzen da, tolestura txokodunez jan­tzia eta buru-estal­ki oso bi­txia duena, bere jarreran eta gorputz finean inspirazio klasikoa eraku­tsiz. '''Zango­tzako Santa Maria'''. ''Aragoi al­deko errenazimentuaren eragina'' '''Zangozako''' (1540) Santa Mariaren erretaula nagusian suma­tzen da, lehenago ''Jorge Flandesena zela'' aipatzen zen, lantokia hemen zuelako 1552 eta 1586 bitartean hiri honetan bizi zenarena.<ref>J. ECHEVERRIA GOÑI eta R. FER­NANDEZ GARCIA, Precisiones sobre el Primer Renacimiento escultórico en Navarra. Esteban de Obray y Jorge de Flandes. P.V. 1983, 49. or.; J. C. LABEAGA MENDIOLA, Noticias de algunos retablos aragoneses del taller de Sangüesa (Navarra). El Arte Barroco en Aragón. Actas del III Coloquio de Arte Aragonés (Huesca, 1983), 207‑221. or.</ref> Inondik ere, lantegi honetatik eta Aragoi inguruan lanean zebil­tzan beste ba­tzuen eskuetatik sortuak izango ziren Lehen Errenazimentuko erretaula ba­tzuk. Zangozako erretaulako ''Ebanjelarien'' irudiak Georg Weisek, Espainia iparral­deko eskulturagileen al­detik (Uharte eta El­kanoko erretauletan, adibidez), errenazimentuko ereduen hasierako gorakada objektibo eta pasiboa ematen ari deneko pixkanakako trantsizioaren adibidetzat jar­tzen ditu, “janz­keretako prestaketa mugikorragoa eta jarrera eta adieraz­penetan ten­tsio handiago baterantz” doana.<ref>G. WEISE, La Plástica del Renacimiento y del prebarroco en España septentrional... Laburpen bat...17. or.</ref> '''Mendabiako San Joan'''. Gaztela al­dekoen eragina, eta zeha­tzago esateko Errioxar platereskoarena, oso nabarmen­tzen da, esate baterako, '''Mendabiako San Joan''' elizako beste erretauletan: bere neurrien handitasunagatik eta, 1546.ean Mendabian bizi ziren '''“Maese Metelin irudigilea”''' eta '''Jaques Tomas'''‑ek tailaturiko Bataia­tzailearen bizi­tzako eszenak adierazten dituelako. Horrez gainera, Weisek erasten du, '''Fran­tzisko Ximenez''' errioxar eskulturagilearen esku-hartzea litekeena dela, igel­tsuzko gotiko‑plateresko izaerako eskultura-lanek Juan Balmasedaren estiloarekin duten an­tza eta irudi ba­tzuen gotiko berantiarrekoak izatea az­pimarra­tzen du.<ref>Die Plastik der Renaissance und des Frühbarok... (Tübingen, 1957), 39. or.</ref> '''Izabako erretaula. Izabako erretaula''' galantan ere platereskoa da nagusi. '''Migel Garrizekoak''' egin zuen 1555ean tratua eta mendearen bukaeran urreztatu eta margo ani­tzez jan­tzi zen. Bankukuan, Nekal­diaren eszenak tailatu ziren; lehenengo gorpu­tza San Zipriano zaindariarentzat gorde zen, San Pedro eta beste santu ba­tzuekin; bigarrenean Birjinaren bizi­tzako eszenak ikusten dira; atikoan, berriz, andre nahiz gizon santuen irudi gehiago daude. '''Tabarreko erretaula. Tabarreko erretaula nagusi''' hunkigarria XVI. mende erdial­dekoa da, '''Pedro Pontrubelek''' egina dela esaten da, igel­tsuzko lanak (oholak, frisoak eta zutabeen beheko herenak) platereskoaren gai apaingarriei eusten jarrai­tzen duelarik. '''Induraingo erretaula'''. Mendearen erdial­dekoa den '''Induraingo erretaulaz''' ere an­tzeko zerbait esan daiteke, banku garaia, bost kale eta ohiko amaiera duten bi gorputz eta arte kalitate urriko ikonografia duela, alegia; guztia ere gruteskoz eta platereskoak berez­koak dituen gaiez ederturikoa. <center><nowiki>* * *</nowiki></center> Hemen Nafarroako beste erretaula ba­tzuk ditugu aipatzeko, kalitate bikainekoak gainera ba­tzuen ba­tzuk: Uxanbilla eta '''Lapoblación''' eta '''Garesko''' lantegietatik sortuak. Irten ziren bezalakoak, mendearen bigarren herenean eginak eta oraindik ere hainbat ezaugarri plateresko dituztenak dira; baina, manierismo errenazimentukoa denez aurrerago aterako dugu. == Lehen errenazimentuko pinturak == Errenazimentuko pinturaren ezaugarriak sobera ezagunak dira eta aurrez aipatu ditugun '''ideologia eta kulturaz­ko iriz­pideei''' –errealismo arrazionalista, antropozentrismoa, indibidualtasuna eta abar– edo oinarriei dagoz­kienak dira: - '''egitura naturalekiko''' arreta handiagoa, - per­tsonaien '''gorputz-egiturekiko''' begirunea, - historiaz gaindiko sinbolismoaren­tzat baino zaletasun gehiago '''kontakizunerako''', - '''perspek­tibaren''' legeekiko leialtasuna, - '''paisaiaren''' al­dera haziz doan zaletasuna, - '''konposaketaren''' argitasun eta harmoniaren zen­tzu handiagoa, egiaz­ko espazio-iradoki­tzailaren barruan, eta abar. === Nafarroan === Berehala suma­tzen da Nafarroan '''ohol margotuak''' erretauletako laukietan jar­tzeko erakarmen berezi bat, eskulturak eta erliebeak ordez­katuz edo baita beroien artean tartekatuz ere. Badira Nafarroan dokumentuak dituzten '''lantegi''' ba­tzuk, XVI. mendearen lehen hamar­kadetan erretauletarako pinturak hor­ni­tzen zituztenak: Iruñean, Zizur Nagusian, Lizarran. Nafarroako Museoan badira jasoan ohol margotu ba­tzuk, oso kalitate onekoak ez badira ere, '''Barbarinen''' Santa Katalinari eskainia dagoen erretaula txikitik ekarritakoak. '''Oliteko erretaula'''. Badirudi errenazimentu nahiko goiztiarrak direla '''''Oliteko Santa Mariako erretaula nagusiko''''' pinturak, igel­tsuzko lanak eta tailak Oliteko zen '''“imajinagin­tzako Ugert Maisuari”''' ordaindu zi­tzaiz­­kiolarik. Pinturetan, Ebanjelioaren araberako Kristo eta Birjinaren bizi­tzako gertakariak adierazten dira. Atikoan, lau ebanjelariak, Kalbarioagatik etenda. Azter­keta estilistikoak litekeena dela dio '''Pedro Aponte''' eta bere lantegiak esku hartu izana. Ertilari honek bere lan dokumentatuetan azal­tzen duen '''''polikromia gogorrak, kontraste''''' al­derako osagarrien zaletasunarekin batera, Germaniar pinturan hain arrunt den edertasunaren al­dera baino ''adieraz­­kortasun'' al­derako joeran, keinuka ari diren aurpegiak nahiago ditu, ia‑ia karikatura iristen direnak. '''Los Arcosko Santa Maria'''. '''''Los Arcosko Santa Maria parrokian''''' gorde den '''''Ikustal­diaren erretaula''''' txikia ere bereziki interesagarria irudi­tzen zaigu. Egitura plastikoa nahiz hauts‑babes edo babesgarria eta pinturak koroatzen dituen bal­dakinoak '''gotiko al­deko''' egitura '''dute'''. Gorputz bakarra du, hiru kaletakoa, sei paneletako predela edo banku garai baten gainean. Erdiko kalean, zaindari­tzako tal­dea –''Maria eta Elixabete''– hispaniar‑flamenko estiloko adieraz­pena duen taila ederra. Gainon­tzeko ikonografiak Mariaren bizi­tzako eszenak konta­tzen dituzten ohol margotuak dira, '''Pedro Diaz de Oviedo''' gogorarazten duten estiloan, aurpegietan adieraz­pen keinu oso nabarmenak eta polikromia dardaratiak mul­tzo osoan. '''San Blasen''' eseritako irudiak agin­tzen du erdiko kalearen antolamendu osoan. Bankuko paneletan beren filak­terietatik ezagut daitez­keen aitalehen eta profeten sei irudi margotu ziren. Mul­tzo honek, pintura-lan ba­tzuen hondoan dituen urrez­ko distira eta uztai­tzen dituzten mar­ko gotikoen aberastasunez harridura sor­tzen du; pintura lanaren estiloak, bestal­de, Juan Borgoñaren pintura iradokitzen du. '''Artaxoako erretaula'''. '''''Artaxoako San Satur­ninoren erretaula nagusian''''' ere azal­tzen dela dirudi '''Diaz de Oviedoren''' pintura garaikideen tal­ka. Los Arcoskoaren an­tzera, 1505ean tratua egindako lan hau diseinu gotikoa duena da, baina hanpuru­tsuagoa, aul­ki garai baten gainean bost kaletako hiru gorputz azal­tzen bai­tzaiz­kio; erdikoa delarik bata bestearen gainean dauden eta tailak sar­tzeko horma-hobi, hauek dira tailak: eseritako ''San Satur­nino, Haurra duen Birjina'' (gotikoa) eta ''Kalbarioa''. Al­de banatan bana dituen gainerako kaleetan zaindariaren bizi­tza, Birjinarena eta Kristoren Nekal­diko eszenekin daude ohol margotuak. Babesgarriak ere margotu dira santu eta profeten irudiak ere. Aparteko erretaula honen dokumentuek '''1505'''era igor­tzen gaituzte, tratua egin zen Tafallako '''“Maese Francisco pintor”''' delako batengana. Antolaketa hau, zalan­tzarik gabe, edergarri urreztatuen eta balio estilistiko aberatsagatik da erakargarria; izan ere, bere irudiak oso dira '''errealismo''' handikoak, hispaniar‑flamenko motakoen an­tzera “keinu garbi eta adieraz­korrekin”, era berean tolesdura hezur­tsu ugari duten jan­tzi astunen itxura gogor eta kartoiz­koak ere, kontrajarritako argi iker­ketak sor­tzen dituztelarik.<ref>“San Satur­nino eta Nekal­diaren historiak konposaketa trinko moduan daude antolaturik, aldiz, Mariaren eszenak lasaiago azal­tzen dira, baina betiere per­tsonaiak, espazioz­ko eta perspek­tibaz­ko efek­tuak baino lehenago jarriz, nahiz eta errenazimentua ulertzera egiten duten”. C.M.N. III, 9. or.</ref> Beharrez­koa da esatea erretaula honetan Gizakundeko eszenaren ondoan, '''''Guztiz Garbiaren''''' adieraz­penik zaharrenetariko bat azal­tzen dela, zutik dagoen “Tota pulchra” irudi modura, otoi­tzeko jarreran letanien sinboloez inguraturik, gerora Espainiako Errenazimentuko ertilariek adierazi zuten bezala: Juan Juanes eta beste zenbaitek. === Probin­tzietan === Euskal probin­tzietan Lehen Errenazimentuko pinturak paregabeak dira nola kalitatez hala kantitatez Nafarroakoekin. Ertilari flamenkoen lanak '''inporta­tzetik''' eta italiar margolarien grabatuen '''ezagu­tzatik''' hasi zela esan daiteke. Inportazio horietatik Biz­kaian eta Gipuz­koan gorde dena oso urria da eta bertako ertilariengan izan zezakeen eragina oso berandukoa izan zen, horregatik, XVI. mendearen bigarren erdiko arteari eskainiko diogun atalean aipatuko dugu. Dena dela, '''Portugaleteko Santa Maria''' elizako Gorostizatarren kaperako '''triptiko flamenkoa''' agian hemen aipa­tzea komeniko li­tzateke, Biz­kaiko Errenazimentuari buruz­ko bere lan monografikoan Sesmerok egiten duen moduan. ==== Margolanak Araban ==== [[File:Nekaldiaren triptikoa, Arabako Arte ederretako museoa.png|thumb|Nekaldiaren triptikoa, Arabako Arte ederretako museoan]] Araban gorde denak deigarriagoa dirudi, zeren eta bertako museoan XV. mendeko '''''benetako ale ba­tzuk edo aurrelari flamenko handien kopiak''''' bai baitira gaur egun. Flandesekin etengabe izandako mer­katari­tzak erraztu zuen delako inportazioa eta Anberesetik bar­na Gasteiz eta euskal probin­tzietako beste lekuetara '''Peter Coeck''' (1502-1550) eta bere suhi ''Jan van Dor­nicke''‑ren lantegiarekin lotu izan diren hainbat triptiko iristen hasi ziren.<ref>Gairik adierazgarrienak al­de batetik, Haurra duen Birjinarena, Familia Santua eta Jaunaren Ager­kundearenak dira, eta bestetik, Kalbariokoak eta Kristo hilaren gaineko negarrena”. J. ZORROZUA, El Arte del Renacimiento en Alava, 81. or. eta hur.</ref> Berauetan '''flamenko''' (Van Orley) '''eta italiar''' (Rafael) '''eragin bikoitz bat''' suma­tzen da, kontakizunerako, zehaztasunerako eta margoen bikaintasunerako zen­tzua dutelarik ezaugarri. Hauetako ba­tzuk, esan dugunez, gaur egun Gasteiz­ko '''Arte Ederretako Museoan''' distira­tzen dute. Eskola flamenkoko margolaririk sonatuenen lan orijinalak ala kopiak dira, hala nola: '''''Hugo van der Goes, Gerard David eta Quentin Mechys'''''. Gasteiz­ko Museoko aleen artean data eta dokumentu onak dituzten ba­tzuk gailen­tzen dira, '''Peter Coeck‑en lantegiko Ager­kundearen triptikoa''' eta ''Birjinaren Negarra'', 1540ko data duena, Jai­tsiera eta Piztueraren eszenak atearen paneletan dituelarik. Pintura flamenkoak erretauletako margolanetan badu eraginik zalan­tzarik gabe, '''hispaniar‑flamenkoa''' izena egiazta­tzen duen eskola osatuz. '''Labran­tzako San Migelen erretaula'''. mendearen lehen hamar­kadatako zenbait margolan “bertako” eskola horrek eginak dira, agidanean, '''Labranzako San Migelen''' ''an­tzinako erretaula nagusitik'' datozenak. Erdiko oholek Gargamo mendian Goiaingeruaren eszena konta­tzen dute; predelakoak izan daitez­keen beste seietan, binakako tal­deetan, beren sinbolo jakinetatik ezagut daitez­keen Apostoluak adierazten dituzte. Estiloz, “horror vacui” moduko baten kontakizuneko xehetasunen, oinarriz­ko margoen dramatismo sakonen eta urrea hainbat tartetan, argi koroetan, zerrendetan eta zenbait hondotan erabil­tze horren bitartez finka­tzen da.<ref>Labrazan harri­tzekoa ez den arduraz hartu izan da erretaularen barruko taula batean erretaula­txo margotu bat azal­tzea. Raquel SAENZ PASCUAL, El dualismo pictórico en la primera mitad del siglo XVI. V.V.n, Erretauloak. Retablos I, 166‑177. or.</ref> '''Olanoko San Bartolomeren erretaula'''. Arreta berezia merezi du '''Olanoko''' (Araba) '''San Bartolomeren''' ''erretaula nagusi'' mistoak ere. Honek bankuan eta atikoan Apostoluen eta zenbait santen erliebeak, eta erdiko hiru etxeetan, goitik beherako zen­tzuan, zaindari santuaren, Maria Koroa­tzearen eta Kalbarioko eskulturak daude, eta al­de bakoi­tzean bina dauden alboko kaleetan San Bartolomeren bizi­tza, Kristoren Haur­tzaro eta Nekal­dia konta­tzen da sei ohol margotuetan. Kronologikoki '''1520''' inguruan koka­tzen da. Denboraz higatua eta XVIII. mendeko birmargo­tzeak direla-eta duela gutxi zaharberri­tze bat egina duenez erretaula hau XVI. mendeko lehen herenean Arabakoan artean estimagarriena bihur­tu da. '''Otobarrengo San Bizente'''. Al­di honetan margoturiko erretauletan balio­tsuena eta adierazgarriena ''Otobarrengo'' (c.1530) ''San Bizente parrokiako'' '''San Blasen erretaula''' da. Olioz margoturiko ''zor­tzi ohol'' ditu aterpe­txoen az­pian, San Blas go­tzainaren irudi soltea inguratuz. Bankuaren zamauan, Kristo egonarri­tsua nabarmen da eta alboetan hirunaka eta “sacra conversazione” jarreran dauden zenbait Apostoluen gorputz erdien irudiak, erretaularen bigarren solairuan azal­tzen diren beste bi eszenetan bezala; San Joanen irudiak irudika­tzen dira al­de batean eta Santa Katalina eta San Loren­tzorena bestean. Erretaularen lehen gorpu­tzean zaindariaren bizi­tza eta martiri­tzako eszenak. Mul­tzo hau da ''Lehen Errenazimentua'' urrats sendoz aurrera doanaren ikuskizuna Arabako erretaulagin­tzako pinturan 1540 eta 1570 bitartean, harrigarria da benetan '''giza gorpu­tza''' nolako iaiotasunez adierazten den, mugimenduan dabilen gorputz jarrera ba­tzuen '''naturaltasuna''', “ukimenez­ko balioenganako” arreta, eta formak zehazten dituen marraz­keta sendoa ukatu gabe, lehen mailako koloreen nagusitasunez­ko '''polikromia harmoniatsua'''. '''Bertako egileak'''. Zuzen esan izan da, Kantabria al­deko beste bi probin­tzien al­dean, honako hau une garran­tziz­koa dela Arabako margogin­tzan eta Errenazimentu klasiko baterantz eginiko aurrerapena erakusten duela: irudiak gero eta estilizatuagoak eta klasikoagoak bihurtuz eta erabilitako paletaren margoetan ñabardura ho­tzak agin­tzen hasi ziren.<ref>J. ZORROZUA, '''O.c.''', 84. or.; C.M.N. IV, 450‑451. or.</ref> Bertako egile ba­tzuk ezagunak dira jada eta besteak beste, Gasteizen erroturiko ertilarien dinastia baten funda­tzaile '''Martin Oñatekoa''' nabarmen­tzen da; hark eginak dira pin­tzelez­ko oholak eta '''Domaikia eta Morillasko''' (1554) ''erretaula nagusiko'' taila urreztatuak. Bigarren erretaulan, bere seme '''Tomas''' eta bere suhi '''Pedro Lopez Marietak''' bukatu zuten honetan argi ikusten da bankuko ''Apostoluetan'' bere lan egiteko modua, per­tsonaiak hirunaka jar­tze horretan, erretaularen lehen tal­dean ikusten ditugun ''San Pedroren bizi­tzari'' eskainitako oholak eta bigarren taldean kokaturik ''Birjinari'' buruz­koak. '''Erretaulen galeria. Luzuriagako elizako''' sakristian gorderik da an­tzinako erretaula nagusiaren bankua (1556‑57); delako bankuan, oholetan aingeru arteko Kristoren irudiaren saihe­tsetan idazten ari diren lau ebanjelariak dauden irudikaturik, bada hauetan nolabaiteko '''hispaniar-flamenko''' estiloko zerbait baina, adieraz­pen handirik gabea. '''Subilana de Morillaseko Jasokundeko''' parrokian 1571 baino lehenago bukaturiko erretaula misto bat aur­ki daiteke, han aipa­tzen direlarik '''Joan Zaraitzuko''' nafarra eta '''Tomas Oñatikoa''' eta '''Andres Miñaoko''' gasteiztarra. Lehenengoari zor zaiz­kio mul­tzo osoko alerik ederrenak, bankuan kokaturikoei, ''Ama Birjinaren Ikustal­diari, Jaio­tzari, Erdainkun­tzari'' eta ''Ager­kundeari'' eskainitakoak. '''Mesantzako Jasokundeko''' ''erretaula'' anonimoak (c. 1550) ere aurreko gai horiez gain, Kristo hilaren gaineko Negar Saminarena jaso­tzen du; lehen aipaturiko besteetan bezala grabatuetan inspiraturikoak dira eta oso lerroz­­koa da pintura. Arabako margogin­tzaren historiarako une garran­tzi­tsu horretako ale bat '''Gaubeako''' ''parrokiako erretaula'' da. Al­de honetan bertan bada, gaur egun '''Gasteiz­ko Arte Ederretako Museoan Ribera de Val­derejoko''' (1548) '''San Estebanena''' den deigarri bat. Igel­tsu-lan plateresko oso apainduan laukiturik dagoen erretaula honek '''''lau oholez­ko''''' predela bat du Apostoluei eskainitakoa, zaindariaren martiri­tza kontatuz daude lau lehen gorpu­tzean eta Birjinaren bizi­tzari buruz­ko beste lau bigarren gorpu­tzean. Idaz­kun batek data ematen du: '''1548'''; baina harrezkero asko kaskatu da eta birmargo­tze gehiegi nozitu ditu.<ref>Erretaula honen azter­keta ikonografikoaren xehetasunak, ikusi, Raquel SAENZ PASCUAL, En tor­no al retablo de Ribera de Val­derejo. Revisión del Arte del Renacimiento. Ondare 17, A.P.M.n (Donostia, 1998), 423‑433. or.</ref> Az­kenik, margolanak dituzten erretaulak hain gu­txi izanik, aipagarriak dira: - '''Añuan''' ''Otazutarren kaperako'' '''''San Sebastianen triptikoaren''''' '''ateak''', 1560 aldekoak dira, santuaren Bizi­tzako eszenak dituena, - eta beste ohol solte ba­tzuk, halaber, '''Kexaako San Joanen''' ''komentuko Ager­kundeko oholen antzera'', Rafaelen artelanak gogorarazten dituztenak. ==== Biz­kaia ==== '''Zeanuriko erretaula'''. Beste euskal bi probin­tziei dagokionez, ondorengo atal batean aipatuko ditugun erretaula eta margolan inportatuen ondoan, ezin ahan­tziko dugu lehenago '''gotiko berantiarreko''' alea bezala gogoratu dugun '''Zeanuriko erretaularen''' aipamena. Haatik, bere irudien handitasunagatik lepora­tzen zaion data izan dezaketelako (c. '''1520'''), nahiko gorputz egokiak dituelako, ukituz­ko balioen arreta eta perspek­tibako oharrengatik ale hauek ez daude lekuz kanpo hemen, Lehen Errenazimentuko aleen ondoan. == Urregin­tza == === Nafarroako zilargin­tza === “Txikiagoak” esaten zaion artearen barruan oso teknika ezberdineko lanez hitz egin behar­ko genuke, baina laburpen honi ezarritako mugek behar­tzen gaituzte zilargin­tzari hel­tzera. Fran­tzian landuriko zilargin­tzako ale ederrak Nafarroako erresumara inporta­tzeak, aurrekoa atalean ikusi dugun bezala, '''liturgiako eskulangin­tzarekiko''' zaletasuna eragin zuen, zalan­tzarik gabe, eta '''bertako lantegien''' sorrera eta garapena ekarri zituen. Arte hau XVI. mende hasieran zehar hedatuz joan zen eta gorakada izugarria izan zuen nola kalitatez hala kantitatez, Nafarroan eta Araban batez ere. '''Zilargin­tzako lantegiak''' XVI. mendean zehar, agirietan azal­tzen direnetik ehun bat izan daitez­ke '''Nafarroan''' lanean ari zirenak. Ermandadeetan eta gremioetan bil­durik, beren zaindari santuak hautatu, estatutuak ida­tzi, araudiak al­darrikatu, eta beren lantegietako ikurrak sortu zituzten, zilarraren gainean ikusgai izango direlarik, metalez­ko pun­tzoien bitartez landuak. '''Zilargileen gune''' nagusiak '''''Iruñean''''', '''''Lizarran''''' eta '''''Zangozan''''' kokatu ziren. Astiro‑astiro az­ken gotikoaren ereduei lekua hartu zieten errenazimentuko egiturek eta teknikak, Aragoi eta Gaztelako zilarginen harremanetatik inportaturik. Apainketan, '''''gruteskoak eta argimutilak''''' heda­tu ziren, az­ken gotikoak bereak zituen landareki gaien ordez­ko.<ref>Maria del Carmen HEREDIA, Plateria del Renacimiento. El Arte en Navarra sailean, 24. alea Nafarroako Foru Aldundia (Iruñea,1994), 374. or.</ref> Aurrerapen hau berantiar samarra da eta guztiz errenazimentukoak diren ereduak bai Iruñeko, bai Lizarrako eta bai Zangozako lantegietan ez ziren azal­du XVI. mende erdial­dera arte. '''Iruñeko katedraleko eki-santua'''. Lan hauetako bat, agian deigarriena, '''Iruñeko katedraleko Eki‑santua''' da, 84 cm ditu altueran eta 42/37 cm oinarrian. Gingil anitz duen oina, oso barrokoz jan­tzitako hel­dulekua eta gainean hexagonoz­koa dirudien tenpletea osa­tzen dute erdiko esparru karratuak eta bi al­deetan triangeluarrak. Apaingarri plateresko ugariz eta Bibliako irudiz estalia dago. Iruñeko ikurra darama eta '''Pedro de Mercadorena''' (c.1550) eta Aragoiko zilargin­tzarekin zerikusia baduela dirudi. '''Santa Ur­tsularen erlikion­tzia'''. Beste ale bikaina '''Pedro Otxobiren''' (1538‑48) lantegitik ateratako '''Santa Ur­tsularen soin‑erlikion­tzia''' da. Baditu 78 cm altueran. Soina zati ba­tzuetan bederen urreztatua eta ebaki platereskoz apaindurik dago, burua eta eskuak berriz koloreani­tzeko haragi kolorez­koak ditu. San Nikolasen parrokiak ere, lehen errenazimentuaren geroztik eginiko liturgia ostilamenduetan oso abera­tsa denak, badu '''erlikion­tzi‑eskultura''' berezi bat, '''San Mar­kos''' ebanjelariari eskainitakoa, ''kontraposto'' apur batekin osoko irudian adierazia, sinboloz­ko lehoia oinetan duelarik. Bai estiloagatik eta bai podiumean zizelaturiko plateresko apainketa osagaiengatik, '''XVI. mendearen bigarren hereneko''' data izan dezake. '''Ebanjelio-liburua'''. Nafarroako hiriburuko al­txorrean, jada aipatuak ditugun lanen artetik ere nabarmenduz, ale bi­txitzat hartzen dena aipatu beharrez­koa da '''ebanjelio‑liburuaren estalkia''', urre koloreko zilarrez­koa zurez­ko arima gainean zizelaturikoa. Neurriz, 28 cm x 18 cm ditu eta '''Pedro de Mercadoren''' ikurra dauka. Estal­kietan, al­de batean irudikatua du Kristo piztua eta tronuratua, Ebanjelarien sinboloen artean eta, bestean, berriz, Guru­tzil­tza­tzea. Bi eszena hauek er­tzetan eta hondoetan kiribil­ez, landarekiz eta beste zenbait apaingarri platereskoz jan­tzirik daude. ==== Parrokietako kalizak eta guru­tzeak ==== Errenazimentuaren lehen al­di honetan liturgiako ostilamenduko alerik gehienak parrokietako kalizak eta guru­tzeak dira eta ugaritasunagatik garapena estilistikoa egoki jarrai daiteke. '''Edon­tzi sagaratuak'''. Kalizei dagokienez, aldiz, zenbait kalitatez­ko ale, '''Fiteroko Santa Klararen kaliza''' esate baterako, trantsizioko lan modura har daiteke. Ohiz ­kanpoko aletzat har daiteke '''Lizarrako San Migel''' elizako '''kaliza''', berpiz­kunde estilo oso soilekoa eta arrasto platereskorik ere ez duena eta 1500 al­dera kokatuz, Cruz Val­divinos‑en ustez, Toulouseko Pierre zilarginarena dena. Nafarroako sakristietan ikusten diren guru­tze, kaliza eta eki‑santu asko Errenazimentuaren az­ken hamar­kadetan kokatu behar diren aleak dira eta arte espresibista eta manieristaren atalean aipatu beharre­koak lirateke. Nolanahi ere, zera ikusten da, XVI. mendea aurrera doan heinean gotikotasuna murrizten ari dela, kalizen oinetara mugatuz. '''Kalizen ezaugarriak'''. Hona hemen nolakoak izan ohi diren hauek: - gingil anizdunak - hel­dulekua zilindroz artikulaturiko kalostraduna azal­du ohi da, - eta koparen az­pia kalatua duen kopa, plateresko apaingarriak kerubinez eta abarrez. '''Erronkari''' eta '''Otsagiko''' kaliza ederretan jarraitu ohi den eredua da. '''Oliteko San Pedrokoak''' (1552) koparen biribileko dominetan gorputz osoko erliebe figuratiboak ditu. '''Guru­tzeak'''. Guru­tzetan, berriz, ''XV.go ereduak'' jarrai­tzen du ''XVI. mendearen erdira'' arte, - zitori horizko besoak - guru­tzadura karratuak, - baina apaingarri platereskoez estaliak daudenak. Halakoxea da, batez ere, '''Lizarrako San Migelen guru­tzea''', eta halakoxeak Iruñeko lantegietatik irtendako beste ba­tzuk: urregin­tzako benetako bi­txi bat da Al­'''ko­tzeko guru­tzea''', guru­tzadura karratua, erdi parean zabalguneak dituzten beso zuzenak eta zitori horiz­ko amaieraren eskema jarrai­tzen duena.<ref>C.M.N., V, 2, 628. or.: “A candelieri” kokapena jarrai­tzen duten zizelaturiko landaredi gaien apainketaz estalia du gainal­de guztia, guru­tzearen profil guztia zehar­ka­tzen duen hosto eta lore handiz­ko gailurreria batez osatua delarik”. Aurreal­deko guru­tzaduran Kalbarioa dago irudikaturik, atzeal­dekoan berriz San Esteban eta Tetramorfoaren sinboloak.</ref> Guru­tzearen eskema gotikoak ez ditu motel­tzen berpizten ari diren irudiak, formak eta osagaiak ezar­tzen duten berritasun estilistikoaren inpresioa. Gauza bera esan daiteke '''Lei­tza, Baraibar, Tirapu, Ameskoako San Martin''' eta abarretako ''prozesioetako guru­tzeez'' ere, denak ''XVI. mende erdial­dekoak'' ziur asko. Mendearen bigarren herenean '''joera''' ezberdineko '''egiturak''' nahasian jar­tzen dituzten guru­tzeak gara­tzen dira: - beso kalostradun lauak, apaingarri platereskoez, - eta irudika­tze espresibistaz estaliak. === Euskal probin­tzietako urregin­tza === ==== Zilargin­tzaren Urrez­ko Aroa Araban ==== Nafarroak bezainbeste lantegi eta hark bezainbeste zilargin­tzako emai­tza iri­tsi ez bazuen ere, '''Arabak''' eta zeha­tzago esanda Gasteizek liturgiako zilargin­tzan garapen harrigarri bat ezagutu zuen. Zilargin­tzako lantegien bizi­tza eta jarduera, beren ikur eta pun­tzoiaz eta euskal zilarginez eta batez ere Araba al­dekoez gaur egun jakin daitekeen guztia sakonki aztertu zuen Rosa Martin Vaquerok Errenazimentua, euskal zilargin­tzaren “Urrez­ko Aro”tzat dauka.<ref>R. MARTIN VAQUERO, Artes decorativas en el Renacimiento Vasco: la Edad de Oro de la Plateria. Revisión del Arte del Renacimiento. ONDARE 17, 115‑151. or. Ikusi egile berberaren dok­tore­go-tesia: La platería en la diócesis de Vitoria (1350‑1650). (Gasteiz, 1997).</ref> '''Lehen al­dia''' gotikoak bizirauten duelako bereizten da. '''Guru­tze, kaliza''' eta kopoietan'''''': - oinak, gingil ugaridunak dira; - hel­dulekuak, poligonalak, - eta korapiloak berriz egitura biribiletara jo­tzen dute. '''Edon­tzi sagaratuak'''. Aipagarriak dira ''Heredia'' eta ''Mar­kizeko'' kalizak. Egitura soila dutenak baina ebaketa plateresko politak dituztenak dira Andolluko '''kaliza''' eta '''''Argomaiz­ko''''' '''zilarrez­ko kopoia'''. '''Guru­tzeak'''. Baina inolako zalan­tzarik gabe, Gasteiz­ko elizbarrutiak dituen plateresko al­di honetako bi alerik ederrenak zilar zizelaturiko '''prozesioetako bi guru­tze''' dira: - '''Ehariko''' (c.1540)''' Donemiliagako guru­tzea''' - eta '''Samaniegokoa guru­tzea''' (c.1550), Naiarako ikurra eta '''Juan Alonso Butronen''' pun­tzoia duena, gaur egun Gasteiz­ko Katedral Zaharrean gorderik da. Bietan ere, Guru­tzil­tzatuaren irudi inguruan, bai kimu sortan bai kalostradun eskulekuan eta bai zitori horizko besoetan, grutesko, soin‑enbor eta “a candelieri” apainketa-gai ugariren ondoan eszena ikonografikoen aberastasun sinestezin bat heda­tzen da. '''Ekora, Santa Koloma''' edo '''Are­txabaletakoak''' bezalako guru­tze ''berantiarrak'' manierista estiloan sar­tzen gaituzte jada. ==== Gipuz­koa eta Biz­kaia ==== [[Fitxategi:Arrasateko ekisantu platereskoa.png|thumb|Arrasateko ekisantu platereskoa]] '''Gipuz­koan'''. Gorde direnak eta XVI. mendean kokatu behar­ko liratekeen liturgia zerbi­tzurako aleak ez dira asko. Ia denak '''Elizbarrutiko Museoan''' daude jasota. Urre koloreko zilarrez daude zizelaturik gehien­tsuenak. '''Eki‑santuak'''. Zenbait '''eki‑santuk''' aztar­na platereskoak gorde ditu, Bergarako ''Oxirondoko Santa Mariatik'' ekarriak eta ''Arrasateko'' parrokiak dituen biak, esaterako. Berauen artean denetan garaiena (0,96 m) bereziki ederra da, gruteskoz apainduriko hexagonoz­ko oina, tenplete moduko korapiloa eta Kristo, San Pedro eta Tetramorfosa bil­tzen dituen gotiko orra­tzak dituela. '''Guru­tzeak'''. Segidakoak, piz­kundeko arrasto oso argiak dituztenak dira ''Billabona, Amasa, Albistur, Goiaz, Zumarraga, Usurbil'' eta abarretik sorturiko '''prozesioetako guru­tze''' ba­tzuk, baita Errezil, Berastegi, Her­nani eta Ur­nietako zilarrez­ko '''in­tsen­tsu‑on­tzi''' zenbait ere. '''Kalizak''', hauetako ba­tzuk sinaturik daudenak, besteak beste, ''Arrasate eta Urre­txukoa''; baita “Erromako erara '''zizelaturiko”''' bakarren bat ere, on Rodrigo Mercadok bere San Migelen kaperarako opariz eman zuena. Agian edertasunik handiena '''eki‑santuetan''' bilatu behar­ko li­tzateke, kalostraz­ko zutabe­txo eta apaingarri platereskoen­tzat egokiak direlako. '''Biz­kaian'''. 1500 inguruan '''Bilbon''' eta ia beste inon bizi ez ziren '''egile''' eta '''lantegi''' ugariren agiriak badira. Gal­duak dira lanetako asko, baina '''XVI. mendeari''' eman beharrez­ko kalitatez­ko ale ba­tzuk gel­di­tzen dira: - '''kalizak''', ''Plen­tzia, Ondarroa eta Elorrion, Etxebarriko San Agustinen'', adibidez; - zenbait '''kopoi''', ''Sopela, Santur­tzi eta Ondarroakoak''; - hainbat '''eki‑santu''' bikain, beren apainketa ugari eta dotoreagatik deigarriak direnak, besteak beste, ''Axpe‑Busturiako Santa Mariakoa''. '''Prozesioetako guru­tzeak''' dira lapurretei, honda-zalekeriari eta denboraren irabaziei hobeto gogor egingo balie bezala, gehien gorde direnak. Besteak beste nabarmendu dezagun: - ''Kortezubiko Santa Mariakoa'', hain baita ongi zizelatua, - ''Busturiako Axpen'' ere, Ebanjelarien irudiak dituena, ar­kitek­turaz­ko osagaiak eta apaingarri plateresko ugari dituenez; - ''Mundakakoa'', bere irudietako ba­tzuetan aurrekoaren an­tza duena, baina apainketaz xumeagoa dena; - ''Urduliz­koa'', berriz, kontrako al­dean Tetramorfoa grabaturik duena; - eta beste zenbait ''Arrieta, Aran­tzazu, Gal­dakao'' eta ''Mañarian''. Hauetako ale ba­tzuen egituretan gotikotasunak jarrai­tzen duela eta ''piz­kundekoa'' dena apaingarrietan azal­tzen dela suma daiteke. Ez da ahan­tzi behar '''inportaturiko ale''' dezente ere gorde dela, hala nola: - ''Mar­kina‑Xemeingo Jasokundeko'' '''eki‑santua''', '''Castillo''' izeneko zilargile sevillar batek landua eta parrokiari erregalatu zi­tzaiona. - '''''Maskurua Sendiaren''''' '''Triptikoa''' ere Espainiako gorteetatik ekarria dela ziurta daiteke, tradizioa denez, Felipe II.ak bere idaz­karietako bati opariz emana. Bilboko Arte Ederretako Museoan 1986an, '''Biz­kaiko''' an­tzinako zilarrez­koen erakusketa bat zela-eta, erakusgai zen guztiaren argaz­kiak zituen katalogo eder bat argitaratu zen, eta erantsirik zuen berrehun bat zilarginen izenak zituen ''Hiztegia''.<ref>J.A.BARRIO LOZA eta J. R.VALVERDE, Platería antigüa en Viz­kaya. Bilboko Arte Ederretako Museoa, 1986. Ikusi, halaber, F. SESMERO, El arte del Renacimiento en Vizcaya (Bilbo, 1954), 143‑145. or.</ref> == Laburpena == '''Platereskoa. lehen errenazimentua: inportaturiko estiloa'''. Kapitulua izenda­tzeko erabili dugun '''''inportazioa''''' izena ongi frogatua dela eraku­tsi digu Baskoniako Errenazimentuaren azter­keta sakonaren emaitzak. Georg Weise historialariari ez zi­tzaion oharretan jar­tzea ahaztu ''gure penin­tsulako iparral­deko probintzietan'' “erromatarren” hiz­kera berria onar­tzeko erabili ziren '''itzulinguru eta atzerapenak'''. Estilo hau onartu zuen eskual­de honek, baina oso beranduan eta nolabaiteko '''gotiko espresibistaren loturetatik''' erabat askatu gabe. “Italiarren oinarri estilistikoak eta arte idealak bere­tzat har­tze soilaren hasierako jarrera gel­di eta lo­tsati batetik, norbanako bereziaren adieraz­pen gero eta indar­tsuago eta subjektibismo espresionistaren estasiraino” oso poliki igaro­tzen zen –dio Weisek.<ref>G. WEISE, La Plástica... Laburpen bat. 50‑ 51. or.</ref> Espainia Iparral­deko lehen errenazimentuari buruz alemaniar iker­tzailearen aipamen arrunt horretatik Euskal Herriko gure alor berezira etorriz, ''italiartasun inbadi­tzaileari gogor egite inkon­tzientea'' adieraz­pen zorro­tzagoz baieztatu behar­ko dugu, Chueca Goitiak egin ohi duen moduan, alegia “platereskoa ez zela euskal azal gogorra biguntzera iri­tsi”.<ref>F.CHUECA GOITIA, Arquitectura.... A.H. XI, 343. or.</ref> ==== Platereskoaren sarrera Euskal lurral­dean ==== Eragin hori gaztelartu zen elite baten bitartez hasi zen: Arabako noblezia jaio­tzen ari zen Hispaniako monar­kian sar­tzean, ikusi dugun bezala, hark hegoal­­detik zetorren joeraren arabera eraiki­tzen zituen jauregiak. Oñatin, halaber, “hiribil­du plateresko” izendapena eran­tsi diogun lekua izanik, estilo berriaren aztar­nak saihestea ezinez­koa izan zen. Oñatiko konde Iñigo Gebara eta Erregearen idaz­kari Juan Lopez Lazarraga –Nafarroako Erregeorde eta Gaztelako Kon­tseiluko Lehendakari–, on Rodrigo Mercado Zuazolakoaren antzera, Gaztela al­dera hain irekirik zeuden gizonen eraginez, az­ken berrikun­tzei ixteko euskal joera bera onartu beharra daukagu, eraikin sendo, egituren halakoxe xumetasunari, harlan­dux­ko zakarraren teknikari eta apainketa '''antiklasikoari''' zaion leialtasunak ezarritako mugen barruan. Bat‑batean eta laster platereskoaren jai-giro iskanbila­tsura ireki­tzea baino joera nabarmenagoa duen '''xumetasun al­derako''' eraikun­tza publikoen tradizioari zi­tzaion '''leialtasuna''' da. “Esaten ari garenaren ispilurik onena –idazten du Chueca Goitiak– Oñatiko Uniber­tsitatean dago, hain justu, herri baten estiloaren aur­kako tinkotasunean, bere langin­tzen barruan honek azal­tzen duen zorroztasunean”.<ref>Ibidem.</ref> '''Nafarroan''' Lehen Errenazimentua ez zen sartu harik eta goi-mailako per­tsonaia ba­tzuk, beren '''Humanismoko Eskolaren''' bitartez, Lizarran, Ira­txen, Tuteran, eta abarretan, soroa ongi prestatu zuten arte. Orokorrean esan daiteke, eragile berezi eta elitisten esku har­tzea erabakigarria izan zeneko (Oñati eta San Telmo) puntu jakin horietatik kanpo, estilo berria ez zela onartua osoki Gipuz­koa eta Biz­kaia barrualdean aspal­ditik euskal­dunak ziren lekuetan, baizik eta '''muga al­detan''' (Viana, Tutera, Otsagabia) Gaztela eta Aragoiko iragaz­penak erraz­kien ematen ziren lekuetan, hain zuzen ere. Az­kenik leku hauetan ere lor­tu zuen sar­tzea estilo berriak, hala nola Biz­kaian: Begoñako Gure Ama elizan, Bilboko San Bizenten... Hala ere, historialariak hauxe ziurta­tzen du: estilo bat bar­nera­tzea baino gehiago dira, hispaniar maisu handien '''''imita­tze kaskarrak'''''. ==== Erretaula eta honen esanahia ==== Atal honen amaieran bada berretsi beharre­ko beste gai bat, elizetan erretaulek dagoeneko lortua duten garran­tzia, alegia. Erretaulen jatorria nahikoa ezaguna izanagatik, historialariek eder­ki egingo lukete arrazoi sozio‑erlijioz­koek eragin duten makinaria honen garapen izugarria sakonetik azter­tzen balute, hau da, eliz barruko bizi­tzaren arrazoiak eta har­tzen dituen forma ugariak eta kristau-elizen mul­tzoa Europa guztiko museoetako aberastasun guztia baino handiagoa den 20 mendetako '''artearen ondare ikononiko'''aren era­kusleiho bihurtzeko. Elizak, Kristoren lekuko heroiko izateagatik, eukaristiaren al­darean jarri behar ziren martirien erlikiaz ezin hor­niturik gel­ditu zirenean, beren ikonoez baliatu ziren; eta horrela jaioa da '''predela'''. Ondoren, handik, aurreko kapituluetan hitz egin dugun '''triptiko''' txikira igaro zen. Triptikoak bikoiztu egin ziren, bider­katu egin ziren eta bere neurriak hazten eta itxura denez al­dare gainean ezar­tzera iri­tsi zen, al­dare honek kristau liturgiaren misterioaren erdigune den aldetik duen garran­tzi itzela ilunduz; al­di berean liturgia ofiziala apezgoak bahituta gel­dituko zen '''''presbiterioa''''' absidearen hondoraino '''''eramanaz''''', sinestedun laikoaren­tzat ulergai­tza zen '''''hiz­kun­tza liturgikoari''''' eu­tsiz eta herri leialaren­tzat bar­nera­tzen zailak ziren '''''sinbolo eta alegiaz­ko egitura''''' ba­tzuek erabiliz. ==== Elizaren zen­tzua eta artearen presen­tzia ==== Lehen Errenazimentuko arte kristauak, batetik, ar­kitek­turan gotiko berantiarraren neurri itzelak gai­tzesten bazituen, humanismoaren eta idealen zuhurtasunez, orekatsu eta neurri­tsu izatearekiko leialtasunez, eta, bestetik, bere elizen barruan, Eliza beraren bizi­tzagatik baino uler­tzen ez diren arrazoiak zirela-eta, aurretik sumatu ezin zitez­keen al­daketak gertatu ziren: misterioaren erdigunea zena ''katekesi-gela'' bilakatu zen; isiltasun mistagogikoaren bizitokia zena '''''fedearen jauregi''''' bikain bat izaten hasia zen, hala nola, el­karte otoiz­lariaren bizileku xume izanaz hasi zena, gur­tza-leku baten partekatu bat izan ordez, museo baten an­tza handiagoa zuen leku bilakatuz. Platereskoa, gainerako Espainia al­deko eskual­deetan bezala, Euskal Herrian ere, mende gotikoetan noraezean abiatua zenaren lekukoa izaten hasi zen. Eta Baskonian Lehen Errenazimentuaren arte kapituluak ematen diz­kigun lekukoetan adibideak eskain­tzen diz­kigu, meza-emailea den go­tzainaren (on Rodrigo Mercado Zuazolakoa) begietara eskain­tzen den jauregiko kapera batean dagoen triptiko xume batetik hasi, eta, besteak beste, Oñati, Bergara, Al­tzaga eta Garagar­tzako eliztarren arreta erakar­tzen hasi ziren erretauletatik igaroz, Cintruénigo, Izaba eta Mendabiako elizatara zihoazen nekazari leialak harri­tzeko bai, ez bero­tzeko ordea, al­darea gainez­ka jar­tzen eta absidea estal­tzen duten sekulako aparatura artekoak; heterodoxiaren berrikun­tzen aur­kako eran­tzun moduan, Kontrarreformak Barrokoaren gehiegikeria guztiak harrapa di­tzan arte. == Bibliografia== ARRAZOLA ECHEVERRIA, Mª Asunción: ''El Renacimiento en Guipúzcoa. Donostia'', 2. argit. 1988, 2 libk.</br> AZCARATE RISTORI, José Mª: ''La influencia miguelangelesca en la cultura española''. Goya, 74‑75. aleak, 1966, 104‑121. or.</br> BARAÑANO Kosme Mª, GONZALEZ DE DURANA J., JUARISTI I.: ''Arte en el País Vasco''. (Madril, 1987), 95‑122. or.</br> BARRIO LOZA, J.A.: ''Los Beaugrant''. (Bilbo) 1984.</br> BIURRUN Y SOTIL, Tomas: ''La Escultura Religiosa y Bellas Artes en Navarra, durante la época del Renacimiento'' (Iruñea, 1936).</br> CAMON AZNAR, J.: ''La arquitectura plateresca en España''. 2 ale. (Madril, 1945).</br> CAMON AZNAR, J.: ''La escultura y la rejería españolas del siglo XVI''. S.A. XVIII.ean, (Madril, 1961).</br> CASTRO, J.R.: ''Cuader­nos de Arte Navarro''. (Iruñea, 1949).</br> CHECA CREMADES, F.: ''Pintura y Escultura del Renacimiento en España'', 1450‑1600 (Madril, 1983).</br> CHUECA GOITIA, Fer­nando: ''Arquitectura del siglo XVI''. A.H.n, (Madril,1963).</br> CHUECA GOITIA, Fer­nando: ''El plateresco. Imagen de una España en tensión''. (Madril, 1998).</br> CONDE, P.J.: ''Historia de Santo Domingo de Pamplona''. P.V.n, 1977, 513‑563. or.</br> ECHEVERRIA GOÑI, Pedro L. eta FER­NANDEZ GARCIA, Ricardo: ''Precisiones sobre el Primer Renacimiento escultórico en Navarra. Esteban de Obray y Jorge de Flandes''. P.V.n, 168. znb., 1983ko abendua, 29‑60. or.</br> ECHEVERRIA GOÑI, Pedro Luis eta FER­NANDEZ GARCIA, Ricardo: ''Arquitectura religiosa en Navarra durante los siglos XVI‑XIX''. “Ibaiak eta Haranak”, 8. libk., Donostia, 1991.</br> ECHEVERRIA GOÑI, P. L. eta beste ba­tzuk: ''Erretauloak. Retablos''. 2 ale, Eusko Jaurlar. (Gasteiz, 2001).</br> FOR­NELLS ANGELATS, Mon­tserrat:''La Universidad de Oñate y el Renacimiento''. Gipuz­koako Foru Al­dundia, 1995.</br> GARCIA GAINZA, Mª Concepción: ''La escultura navarra del Renacimiento''. “Historia del Arte Hispánico”, III. libk., 1980.</br> GARCIA GAINZA, Mª C.: (Zuzendaritzapean), ''Catálogo Monumental de Navarra'' (C.M.N.) 9 libk. (Iruñea, 1980‑1997).</br> GONZALEZ DE ZATARE, J. M.: ''La literatura en las Artes. Iconografía e Iconología en las Artes en el País Vasco''. (Donostia,1987).</br> ITURGAIZ, Domingo: ''Iglesia de Santiago. Convento de Santo Domingo''. Padres Dominicos. (Iruñea, 1994).</br> MARTIN VAQUERO, Rosa: ''La Platería en la diócesis de Vitoria (1350‑1650)''. (Gasteiz, 1997).</br> MARTIN MIGUEL, Mª Anjeles: ''Arte y Cultura en Vitoria durante el siglo XVI''. (Gasteiz, 1998).</br> SAGREDO, Diego de: ''Medidas del Romano'' (Madril, 1986), 1549ko Faksimilea Argit.).</br> TARIFA CASTILLA, Mª Josefa: ''Juan de Villarreal: tradicción e innovación en la arquitectura navarra del siglo XVI''. P.V.n, 221. znb., 2000ko irail‑abendua, 617‑654. or.</br> SEBASTIAN, Santiago: ''En tor­no al Primer Renacimiento''. P.V.n, 10. eranskina, (1991), 103‑107. or.</br> SEBASTIAN S., GARCIA GAINZA, M.C. eta BUENDIA, R.: ''El Renacimiento''. Historia del Arte Hispánico, III.ean, (Madril, 1980)</br> URANGA GAL­DEANO J. E.: ''Retablos navarros del Renacimiento''. (Iruñea, 1947).</br> V. V., ''Monumentos Nacionales de Euskadi,'' 3 libk. (Bilbo, 1985).</br> V. V., ''El País Vasco y la Rioja durante el siglo XVI.'' L. D. 31.ean, 1985.</br> V. V., ''Damian Forment, escultor renacentista''. (Donostia, 1995).</br> WEISE, Georg: ''Spaniche Plastik aus sieben Jahrhunderten''. (Reutlingen, 1927). </br> WEISE, G.: ''Die Plastik der Renaissance und des Frühbarock in nördlichen spanien''. 2 libk. (Tübingen, 1959).</br> WEISE, G.: ''La Plástica del Renacimiento y del Barroco en la España septentrional. Aragón, Navarra, las provincias vascas y la Rioja''. Aleman idaz­kiaren I.go eta II. aleen laburpen bat. (Tübingen, d/g).</br> ZORROZUA SANTISTEBAN, Julen: ''Errenazimentuko Artea Araban. El Arte del Renacimiento en Alava''. (Gasteiz, 1999).</br> == Erreferentziak eta oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|2}} jcoyr9905s54zo6g6ustk0dg6ffjhjt 0 2844 9118 7341 2016-04-20T06:36:21Z Joxemai 371 /* Zeharrolak */ wikitext text/x-wiki == Zeharrolak == [[File:Gurpil hidraulikoa burdinola 001.png|thumb|right|400px|Gurpil hidraulikoa edo turtuki besoduna, ardatz horizontalarekin.]] Noiz arte iraun zuten Euskal Herriko mendietan eta, batez ere, Gipuzkoakoetan lehenengo labe edo haizeolak? Artxibategietan jasotako agiriek, eta historialariek transkribaturik azaltzen diren beste batzuek lagunduko dute ezagutzen ez dena argitzen. Antzina-antzinako euskaldunek gauez begiak Pirinioetako mendi garaietara jasotzean, haizeola edo labetxoetako su argitsu etengabeak ikusten zituzten, burdina ateratzeko prozesuan pizten baitziren, izarrak bailiran. Baina, azken etapa hau iritsi zenean, betirako itzali ziren argitxo haiek. Amaitua zen euskal meatzaritza eta burdingintza emankor eta luzearen goiztiria! Bitartean, finkatuak ziren ibaiertzetan burdinola hidrauliko edo zeharrola berri haiek, beren gailu mekaniko bitxi, paramentu handi, harlangaitzezko obra, presa, ubide, gabi eta guzti. Eta hau dena XIII. mendean gertatu zen. Hastera zihoan Euskal Herrian bere berpizkunde metalurgikoa eta energia hidraulikoren aroa. Handik aurrera olagizonen lana askoz eramangarriagoa izango zen. Burdinoletako gabiak zein hauspoak izadiko elementurik nagusienak mugiaraziko zituen, gurpil hidraulikoek eraginda ibiliko baitziren, gizona gidari eta zuzentzaile zutela. Handik aurrera herri osoko ibarretan entzungo ziren agoa gori haiek haserrez jotzean mazoak sortutako oihar#tzunak, eta XVII. mendearen erdial#dera burdina-ekoizpenak, hemen landuak eta manufakturatuak, munduko herrialdeetan hedatuko ziren. Bestetik, argi eta garbi gelditu da gainera, delako «ferrerías masuqueras» hauek gure Herrian XIII. eta XIV. mendera bitartean iraun zutela; hain zuzen ere, urez abiarazitako burdinola hidraulikoak ibaiertzetan kokatzen hasi ziren arte. XIX. mendearen azkenera bitartean hauetatik atera zen burdina, ''Pirinioetako burdinola'' edo ''forja kataluniarrak'' deituriko prozedura metalurgikoaren bidez. === Oiartzungo burdinolen albisteak === Alfontso XI.a erregeak Oiartzungo burdinolen forua 1328an eman zien Oiartzungo eta Irun-Uranzuko olagizonei. Agiri horretan –bide batez, esan dezagun oso luzea zela– ez da agertzen burdinola «masuqueras» delakoen aipamenik. Aldiz, baditu uren ondoan dauden burdinolen gurpilei buruzko oharrak, baita burdinola hauen presen gainean egindako lanen erreferentziak eta abar ere. Honek egiaztatzen du Oiartzun aldean, Aiako Haitzaren inguruetan alegia, XIV. mendean burdina ateratzeko prozedurak hobeak zirela Gipuzkoako Goierrin erabiltzen zituztenak baino. Berezitasun honetan, izan ote zuen eraginik gaur egun berretsia den aurreko mendeetan erromatartzeak, itsas ondoko lurralde hartan? Luiz Uranzuk, bere ''Menaqueros y ferrones'' lanean, Irungo Eskolamendi deitzen den mendi baten aipamena egitean, Eskuola-mendi esku olaren sinonimoa dela esaten du. === Europaren mailan === Espezialitate honetako lan alemaniar baten arabera, gurpil hidraulikozko burdinolak (Eisenmühlen) Europaren erdialdean eta iparraldean XII. eta XIV. mende artean azaldu ziren, hortaz, euskal metalurgia Europako aurreratuenen mailan zegoela adieraziz. Energia Hidraulikoaren Aroan, gurpila edo turbina hidraulikoa azaltzearekin batera sartu zen Europa. Handik aurrera Euskal Pirinioetako ibaietako urak eraginkorki baliatuko ziren burdinola berrien eragingailu mekaniko gisa, presa txikien bidez urtegietara bildu eta, desnibel handi bat irabazteko, harlangaitzezko ubideetatik barrena bideraturik. Amaitua zen gure olagizon zailduen antzinako artisautza prozeduran burdina ateratzeko modua eta aroa eta, handik aurrera, askoz ere eramangarriagoa bilakatu zen lan neketsu hura. === Burdinola hidraulikoen izenak === Bere ibilbide guztian Euskal Herriko iraganeko jarduera industriala ikertuko bagenu, zalantzarik gabe hitz adierazgarri ugari aurkituko genuke. Hala, esate baterako: *Euskal ola hitza, (ohola) zura izateaz gainera, normalean, lan zehatz bat egiten edo lantzen deneko lekua adierazten du, harri-ola (harria lantzen den lekua), Loiola (buztina lantzen den lekua) eta abar; baina euskal sustrai hau, antzinatik, ia erabat burdinolaren adierari, burdina egiteari edo lantzeari zegokiona da. * Era berean, azalpen nabarmenez eratorri dira deitura hauek: ''barrenola, azpikola, plazaola, amasola, belaunzaola, renteriola, segurola, aldaola, bengolea, goikolea, olalde, goenola'', etab. * Eta beste hainbat elementu kasuan kasukoak, langai eta beste ezaugarri batzuei aplikaturik aurkitzen ditugu izenok: ''gabiola, mantxola, aizeola, gentilola, agorrola, arrabiola, olaxo, olazar eta olaberri''. Urola bailaran bazen olanagusi zeritzan burdinola bat. Gure Herrian finkatutako burdinola guztien izen edo deituren artetik ola erroa dutenak ehuneko hogeita hamabost bat izango dira. === Burdinolen goraldia === Antzinatik, hiru izan ziren funtsezko arrazoi nagusiak, Mendebaldeko Pirinioetako burdinolak burdingintza eta altzairugintzan nazioarteko rankingaren buruan zazpi mendeetan zehar egoten lagundu zutenak, erdialdeko eta iparreko herriekin lehian. * Lehen elementua Euskal Herria Pirinioen mendebaldean, paleozoiko eta kretaziko aroetako esparru mineralizatu handiaren barruan kokatua egotea izan zen, eraikitze eta garapenean lagungarria. Bere baitan hartuz: ** Bizkaian Somorrostro eta Triano aldea ** Gipuzkoan Aiako Haitza, Zerain, Mutiloa eta Arrasateko mendiak. ** Araban, honen iparraldea ** Nafarroan, ipar-ekialdea, denak ere oxido eta karbonato egiturako burdin mineraletan oso aberats diren mea-zainekin. * Bigarren elementua, Euskal Herriak euri prezipitazio handiak izaten dituenetakoa izateak baso#aberastasunean modu berezian lagundu izatea; batez ere, pago, haritz eta gaztaina barietateak, burdinoletan burdin mineralaren murrizketan eta forjaketako sutegietan erabiliko den egur-ikatz ezin hobea lortzeko zuhaitz aproposak. * Hirugarren elementua, burdinolen garapenean aldekoa, honen ibai#sare berezi eta baliotsua izango litzateke. Tertziarioaren amaieran, Pirinioetako zoru-harrotzeen fenomeno geologikoek, eta geroagoko eurite handiak dituen lurralde honetako bal#din#tza klimatikoek eragindako pitzadura eta erosio handiek, ia etengabeko ibilguan, emari txikiko eta desnibel handiko ibai ugari sorrarazi izana. === Burdinolen amaiera === XIX. mendearen hasieran burdinolak desagertzen hasi ziren eta, mendea bukatzerako, ez zen jada bakarren bat besterik gelditzen. Burdinolak erabat desagertzeko arrazoirik nagusienak hauek izan ziren: * Labeak berotzeko behar zen egur-ikatza egiteko landatuak ziren basoak etengabe eta neurrigabe moztea. * Behar ekonomikoek eraginda, burdina eta altzairua ateratzeko burdingintzan harrikatza erabiltzen hasi izana. * Burdin oxidoz aberatsak ziren meategi-haztegiak agortu izana. * Ibaien goi-ibarretako arroa estuetan garraiorako zailtasunak. * ''Totxoak'' edo ''arrobioak'' egiteko ''labe garaiak'' kokatu izana, eta * beste kontrako baldintza zenbait. cdyfqvi9wqink3whz7qzmb12lui4fe7 0 2845 8215 8214 2015-11-06T18:05:31Z Jalkorta 1113 wikitext text/x-wiki == Itsasoaren isla kulturan == === Animaliei buruzko literatura === ==== Antzinaroan, Erdi Aroan eta Aro Modernoan ==== Antzinatik animaliek konfiantza osoa izan dute literatoen artean. Jakintsuek ikuspegi ez zientifiko bat izaten zuten gehienetan munduari buruz eta, horren ondorioz, izaki fantastikoei buruzko istorioez gainezka egon ohi ziren euren idatziak, Erdi Aroko literatoen adimen poetikoaren iturri izanez. Antzinaro edo mundu klasikoko obrarik funtsezkoenetako bat izan zen Pliniok K. o. 77. urtean amaitu zuen ''Historia Naturala''. Obra horretan biltzen da, Estrabonen Geografia garaikide ezagunean ez bezala, animalia munduari buruzko antzinako tradizioaren zati handi bat. Plinio da izadiaren ikuspegi horren erantzulea —bi idazle hauekin batera: Solino, III. mendean ''Collectanea rerum memorabilium''en idazlea eta, Eliano erromatarra, ''Historia de los Animales'' (III. m.) pasadizozko obraren egilea—, hain zuzen, XII. mendean aski aurrera artean eta, literatura alegorikoaren barruan, XVII. mendera arteko oihartzuna izan zuen ikuspegiarena. Antzinaroa bukatzean, Makrobio eta Martianus Capella literatoen antzeko intelektual handiengan jarri zuen bere sinesgarritasuna Erdi Aroko munduak. Hala, haiek aipatu klasiko horiengan oinarrituz, munduaren ikuskera baldintzatu zuten. ===== Alegiazko fauna ===== Erdi Aroko literaturan idazle horiek eragin handia izan arren, euren animalia eta geografia mundu ikuskera fantastiko horrekin, aipagarri dira naturaren ikusmolde naturalistago bat aldarrikatu zuten idazleak. Horien artekoak dira Estrabon eta honen aurreko Ktesias, nahiz eta azkeneko honek ekialdetik —Indiatik, zehatz esateko— zetorren munstro mundua gogo onez onartu. Aurrerago ikusiko dugu hedaturik zegoela fauna itsastarra lehortarraren antzekoa zela zioen tradizioa: baina egokitua. Egia esan, hain zegoen onartua fantasiazko naturaren ideia gizartean, non ez zuten ikuskera hori gaitzetsi ez Aristotelesek eta ez San Agustinek, eta neurri handi batean antzinaroko munduak hain gustuko zuen ikusmoldea jarraitu zuten. Fantasia horiek Erdi Aroraino iritsi ziren eta intelektual paregabeek onartu egiten zuten munstroen existentzia: Isidoro Sibiliakoak, Vicent de Beauvaisek eta Rabano Maurok, besteak beste. Baina, naturaren antzinako ikuspegi hori zalantzan jarriko dute honako hauek: XII. mendearen azkenean sortu zen espiritu kritikoak, XIII. mendean Chartresko eskolak eta XIV. mendeko filosofia nominalistak; XVI. mendetik aurrera baizik guztiz garatu ez zen beste ikuspegi zientifikoago baten alde eginez. ===== Fauna ispilu eta eredu morala ===== Animalien mundua «ispilu» gisa hartzen zen. Jainkoaren sorkarien arteko zati bat zenez, haien portaera aztertuz, gizakiak munduaren ikuskera a berasteko dotrina garrantzizko bat atera zezakeen. Horren ondorioz, ez da harritzekoa Hugo San Victor teologoarentzat animalien azterketa Jainkoaren pentamoldea ezagutzeko garrantzizko baliabide bat izatea <ref>Cfr. M. Daby. ''Initiation a la symbolique romane'', Paris (1964), 150. or. </ref>. Horregatik, kontuan hartu behar dugu Erdi Aroko plastikak, hain animalia eta munstro irudikapenez josiak, baliabide bat ikusi zuela haiengan, eta gizakiak bere buruaren ezagutza eskura dezakeela haien bidez, portaera argitzeko eta eredu bilakatzeko. ===== Bestiarioak ===== Literaturaren diskurtso historikoaren barruan, animaliek Erdi Aroan izan dute arretarik handiena. Obra asko biltzen ziren II. mendetik XII. mendera bitartean «Bestiario» izenburu generikopean. ''Physiologus'' deitu obrak berak ''Bibliak'' bezainbateko jakinduria jasotzen zuen<ref>N. Guglielmi. ''Notas al Phisiologus'', Buenos Aires (1971), 7. or.</ref>. Puntu honetara iritsirik, «Bestiario» bat zer den galdetu beharko genuke. Demetrio Gazdaru<ref>D. Gazdaru. ''«Vestigios de bestiarios medievales en las literaturas hispánicas e iberoamericanas»'', Romanistiche Jahrbuch, XXII (1971), 260. or.</ref> denen ezaugarri komun batzuez ohartu da; haietako bi nabarmenduko ditugu: *Animalia aitzakia bat da alegoria mistico eta religioso bat finkatzeko. *Animalia «exempla» edo eredu bilakatzen da; hau da, haren portaera naturala aztertuz, sinbolo moral garbi bat finkatzeko balio du. Gaitasun horri esker, animaliak baliabide erosoak ziren kristauei ohartarazpenak egiteko eta horretarako baliatzen zituzten tenpluetan mota guztietako irudiak zituzten predikariek. Zalantzarik gabe, «Bestiario» deitzen diogun animaliei buruzko literatura mota honen aurrekariak K. o. II. eta V. mende artean idatzitako ''Phisiologus'' obran bilatu behar dira. Nahiz eta ez dakigun egilea nor izan zen, antzinaroko idazle handiek egina dela uste izaten da; hau da, San Epifanio, San Basilio, San Joan Krisostomo edo San Jeronimo eta antzeko idazleek<ref>N. Guglielmi. (Op. cit., 30. or.) Jatorriz alexandriartzat jotzen duen obra horren hainbat bertsio eta eskuiz-kribu biltzen ditu.</ref>. Kontua da intelektualen konfiantza osoa duela ustez Alexandrian idatzi zen testu horrek, XVI. mendera bitartean argitalpen ugari egin baitzituzten<ref> S. Sebastián. ''El Fisiólogo atribuido a San Epifanio, seguido del Bestiario Toscano'', Madril (1986). Ponce de Leonek XVI. mendean eratu zuen latinezko edizio ilustratuari buruz hitz egiten du.</ref>. ''Physiologus'' obraren atzetik, argudio eta iturburu ber bera zuten beste lan asko iritsi ziren. Brujasko bestiarioari beste batzuk erantsi behar zaizkio, Toskanakoa, Oxfordekoa, Philippe de Taünena eta askoz gehiago. Animalia erreinuaren ikuspegi hori maitasun olerkietara ere egokitu zen, XIII. mendeko ''Bestiaire d’amour rimé'' izeneko obran ikus daitekeen bezala. Ikusten dugun bezala, greziera ezaugarri eta sustraiak gure aroaren hasieran dituen lehen Bestiario honen helburu nagusia animalien bidez hierofaniak finkatzea zen; hau da, irudi sinbolikoak sortzea, haiek bitarteko errealitate sakratuak ezagutarazteko<ref>N. Guglielmi. Op. cit., 15. or. Mundu sentikorra gainditzea zen ideia nagusia Erdi aroko pentsamoldean, XII. mendean jarrera zientifikoa sartu zen arte.</ref>. Horren haritik, garbi dago ''Phisiologus'' obraren sorrera ez dela bere testuinguru historikoan bitxikeria soil bat; izan ere, I. mendetik hasita, bazegoen joera hori Alexandriako kultur giroan, aztertu dugun moduan<ref>J. M. González de Zárate. ''«El Grutesco en el mundo antiguo y moderno. Algunas consideraciones sobre su origen y su hipotético carácter semántico u ornamental en las artes»''. CAMON AZNAR aldizkaria, Zaragoza (1987). Domus Aureako gruteskoaren garapenean Queremónen pentsamoldeak nolako garrantzia izan zezakeen aztertu zuen eta baita apaingarritzat hartzen zen elementu horrek zer lotura zuen ere ''Hieroglyphicas''ekin, hots, ''Phisiologus''ek ordurako proposatzen zuen iritzia oinarri hartuta, Horapollok ida-tzitako animalia bilduma handia bezalakoekin.</ref>. Sona handiko bi intelektual ziren Apión eta Queremón: bigarren hori, idazlari eta apaiz izan zen eta Erromara lekualdatu zen 49. urtean, Neronen maisu izateko, Estrabonek dioenaren arabera<ref>Strabón. ''Geografía'', XVII, 1 29.</ref>. Queremónen pentsaera estoikoak ikusarazi zion, anaglifoak eta egiptoarren idazkera hieroglifikoa aztertu ondoren, naturaren bidez posible zela forma fisikoa ematea erlijiozkoari eta moralezkoari zein espirituzkoari edo abstraktuari; horregatik proposatu zituen hainbeste irudi munduaren azalpen gisa. Queremónen atzetik iritsi zen Horapollo, ustez II. mendeko idazle ezezaguna, Errenazimentuko humanisten artean eragin erabakigarria izan zuena<ref>J.M. González de Zárate. ''La Emblemática. Los Emblemas Regio Políticos de Juan de Solórzano'', Madril (1987). Emblematikaren iturri nabarienen gisa hartu behar da Horapolloren obra, zalantzarik gabe. Floren-tziara, 1419an, haren eskuizkribua heldu zenetik aurrera irudi bidez mintzatzeko moda sortu zen intelektualen artean. Horrez gainera, haien ustez, Egiptoko jakinduria aurkitua zegoen, obra hau idazkera hieroglifikoaren itzulpena zela pentsatzen baitzen.</ref>. Hark, bere ''Hieroglyphica'' obran, moral mailako ikasgaiak atera daitezkeen animalia erreinuko eredu ugari proposatu zituen. Horregatik, argi dago Erdi Aroko animaliei buruzko ikuskera hori finkaturik gelditu zela II. mendetik aurrera eta Errenazimentuko jakintsuek ere jarraipena eman ziotela: Jainkoak bere sorkarien bidez hitz egiten duela uste zuen Pico Della Mirandolak, besteak beste<ref>Pico de la Mirandola. ''De Hominis Dignitate Heptaplus. De Ente et Uno''. Hocken aipamena ''El Manierismo en el Arte'' lanean.</ref>. Hura, gainera, bat zetorren Erdi Aroko Hugo San Victor pentsalariarekin, naturaren bidez gizakiak Jainkoaren handitasun amaigabea uler zezakeela esatean; izan ere, gorputza duen oro sortzailearengana orientaturik dago, eta, animaliak hor badaude, gizakiak Jainkoaren arrastoa aurkitzeko da. ==== Animaliei buruzko tradizio plastikoa ==== Alciatok idatzitako obraren ondoren, 1531. urtean sortu zen literatura enblematikoa, faunaren bilduma hau sartu zuena, eta Bestiarioetan zein antzinaroko literaturako kultur tradizioan oinarriturik, irudi mintzodunen bitartez XVI. eta XVII. mendeetan Europako intelektualari baliagarri zitzaion kode —ikusizko eta semantikazko— oso bat finkatzeaz gain, arte plastikoen eremuraino ere indartsu hedatu zen<ref>J.M. González de Zárate. ''Saavedra Fajardo y la literatura emblemática'', Valentzia (1985). III. zatia.</ref>. ===== Izurdea: eredu aparta ===== [[File:Telemako hondoratzea.png|thumb|''Telemakoren hondoratzea''. Escorialeko tapizak (320 x 365cm). Pedro Pablo Rubens, ustezko egilearen diseinua. [[Miguel Angel Houasse]]k egina (1680-1730).]] Asko dira ildo horretako adibideak, baina Artearen Historiako artelan bikain bat ikusten geldituko gara: Rafaelen Galatea (3. irudia). Irudian izurdeek tiratako orga batean azaltzen da Galatea. Jakin badakigu, Galateak piztu zuela Acis bere maitea Polifemok hil ondoren (''Ilíada'' XVIII, 45). ''Maitasunaren irudia'' Gauza bitxia da, izurdea antzinatik da maitasunaren irudi, bizialdian maite dituenak babestu eta haien alde bizia ere ematen duelako. Horrela ohartarazten digute Elianok (An. Hist. X, VIII), Pliniok (Nat. Hist. IX, VIII) eta izurdeei buruz horrela idatzi zuen Opianok: ''Los Traces y los bárbaros que habitan cerca de Constantinopla, los pescan con el mismo orden que suelen pescar las ballenas; y cuando se encuentran con alguna hembra que trae consigo los hijuelos pequeños, camina hacia ella y con tridentes clavan a uno de sus hijuelos, y síguenle dando cuerda, hasta que pierde la fuerza con la sangre que derrama; pero la madre con amor y piedad materna (mayor que se puede creer en un animal sin razón) va siguiendo al hijo que va herido, sin quererle desamparar, y con gran ansia procura echar a los otros de sí, y parece que los amonesta que huyan, para que se libren de los pescadores crueles, y ella, aunque tiran golpes y la hieren, se está queda hasta dejarse prender, y perder con el hijo la vida. Sustentan los delfines a sus padres cuando son viejos y no pudiendo nada con la ligereza que suelen, los ayudan cuanto ellos pueden. Suelen cuando está el mar sereno, andar nadando a manadas, y delante van los menores, y por su orden se siguen detrás los de más edad, y tras ellos van últimamente los padres que siempre los acompañan, como los pastores a los corderillos pequeños...''<ref>(12). Cfr. J. de Huerta. ''Plinioren Historia Natural lanari buruzko iritzia, Madril (1629''), l542. or. IX. liburuko IX. atalari buruz¬ko oharrak.</ref>. Galateak Acis enganako zuen maitasuna, Apolodorok, Higiniok eta Hesiodok emandako bertsioez dakiguna, irudi bidez izurdeak irudikatzen duela ikus daiteke. Hortaz, Galateak maitearengana duen jarrera ere sakrifiziozkoa da; alegia maitasun sakrifikatua, bizia eskaintzen baitu. Esanahi horrekin ikusten dugu enblematikan, Camerariusen obran zehatzago esateko (10. irud.), ezin konta ahalako uretako animalia biltzen dituen obran. Idazle klasikoetan oinarritzen da sorta hori, neurri handi batean, irakaspen moraletan «Bestiario» deitzen direnekin halakoxe antza bat dutelako. ''Salbamenaren ideia'' Izurdeak salbamen ideiarekin ere zerikusia izan du, horregatik lotzen da sarritan Arionekin, itota hil ez dadin laguntzen baitio; zentzu horrekin nabari dezakegu Vianako Santa Marian (Nafarroa) XVI. mendeko friso mitologiko handiko erlieberen batzuetan (6. irud.). Irudikapen mitologikoetan elementu mintzodun gisa sartuak diren itsasoko animalietan oinarriturik sortutako konposizio plastiko hauek antzinaroan dituzte beren aurrekariak. Gerora, Erdi Aroan eta Aro Modernoan lotura horiez baliatu ziren, behar zirenean, berriak asmatuz, nahiz eta gutxitan aldentzen ziren tradiziotik. Ikus dezagun beste adibide bat: «Festina Lente» izan zen XVI. mendean goibururik erabiliena, Windek dioenez<ref>E. Wind. ''Misterios paganos del Renacimiento'', Bartzelona (1972), 104. or eta hur.</ref>. Aukakoak parekatze hori manieristen pentsamoldearekin oso bat zetorren eta Aristotelesek botatako ideia hartan zituen oinarriak: bertutea erdian dago, inoiz ere ez muturretan; hortik sortua da «''Lentamente lo Urgente''» atsotitza. Jeronimo de Huertak kontatzen duenez, antzinaroak izurdearen eta ainguraren bidez ideia hau azaldu nahi zuen: ''Es tan grande la velocidad con que este pescado se mueve, que queriendo significar los antiguos la ligereza, solían pintar un delfín, como vemos lo hizo Tito Vespasiano, que pintó en una parte de sus monedas un delfín revuelto en un áncora, con la sentencia celebrada de Octavio Augusto «Festina Lente», dando a entender que para alcanzar cualquier cosa, es necesario tener ligereza en la industria, y reposo en la diligencia, lo cual significa el delfín revuelto en el áncora, que es símbolo del reposo''<ref>J. de Huerta. Op. cit., 540. or. IX. liburuko VIII. atalari buruzko oharrak.</ref>. XVI. mendean Francesco Colonnaren ''El Sueño de Polifilo'' (1499) eleberria izan zen zabalkunderik handiena izan zuen lana. Obra horretan maitasun eta arkeologia kontakizun bat egiten du, literatura eta grabatuen bidez, antzinaroa berreraikiz, eta irudi bera presente eginez (6 bis irud.). Gauza bera agertzen da Salamancako Unibertsitateko klaustroan: printzipio filosofiko horiez ikasleak janzteko asmoz, inola ere<ref>Santiago San Sebastianek egin duen azterketaren arabera, erliebe asko dira Salamancako Unibertsitateko klaustroan; hots, Polifiloren Ametsa izeneko grabatuetan oinarrituta egindakoak. Aparteko garrantzia izan zuen obra honek arte mailan, Berminik berak zenbait lan hartu baitzituen handik Erromako Santa Maria sopra Minerva plazan eraiki zuen monumenturako.</ref> (7. irud.). Alciato eta Camerariusek (8 9. irud.) konposizio bertsua agertzen digute antzeko edukiak helarazteko<ref>J. Camerarius. ''Symbolorum et Emblematum...'' IV. Bild. IX. enblema (1604).</ref>. Mendebaldeko kulturan, fauna itsastarra elementu mintzodun gisa, giza errealitateei animalia horien portaera berezia aplikatuz, erabili zela egiaztatuko dugu: errealitate fisikoei eta plastikoki adierazgarriei zegozkien ikusmolde abstraktu eta espiritualak egokituz. Segidan ikusiko dugu erreferentzia horiek eta beroiei dagokien plastika mendeetan zehar historian nola transmititu ziren. ===Fauna itsastarrari buruzko literatura=== ====Transmisioa istorio bihurturik eta alegoria moduan==== Dagoeneko esan dugu zein estimatua izan zen animalien mundua Erdi Aroan, baina ñabardura bat egitea falta da. Asko badira ere fauna lehortarraz josita dauden eskuizkribuak, oso bakanetan azaltzen da fauna itsastarra. Agian, horren arrazoia antzinaroko, Erdi Aroko eta Aro Modernoko gizakiak itsas eremua behar beste ez ezagutzea izan liteke. Izan ere, bidaietako literaturak, nahiz eta fauna lehortarraren hainbat alderdi agertzen dizkigun, normalean ez du kontuan hartzen itsas mundua, hala nola: ez Juan de Mandevillek ''El libro de las maravillas del mundo'' obran (XIV. m.), ez Schedelek ''Liber Cronicarum'' (XV. m.) lanean, ez Münsterek ''Cosmographian'' (XVI. m.) edo Kolonek benetako Bibliatzat jo zuen Pierre d’Aillyk idatzitako ''Imago Mundia''n<ref>) G. Arciniegas. ''América en Europa''. Bogota (1980), 39. or eta hur. Aillyk bere tratatuan alegiazko izakien existentzia antipoden gisa hartzen du.</ref>. =====Alegiazko fauna===== Antzinaroko eta Erdi Aroko gizakia faunaren munstro ikuskeraren zaletua zen, eta Ktesias, Plinio eta beste zenbait idazle aipatuetan nahiz bidaia liburuetan, azpimarraturik azaltzen da batez ere Ekialdean garatzen zen munstro mundu baten existentzia. Ideia horiek intelektualen artean ere zabaldu ziren eta Kolonek berak izaki harrigarri horiek bilatu zituen bere aurkikuntza berrian. Bestalde, Elizak ere lotu nahi izan zituen naturaren harrigarri fantastiko horiek kristau dotrinarekin. Horretarako, San Agustinek, Noeren ondorengoan oinarrituta, giza munstroen existentzia frogatzen du bere ''Civitas Dei'' obraren XVI. liburuko VIII. atalean: “ondorengoak munduan barrena hedatu ziren” (Has 9, 19). Orduan, ez zegokeen inolako arazorik ikuskera hori animaliengan aplikatzeko; horregatik ohikoa zen munstroak kreazioaren maila guztietan zeudela uste izatea, gizakien artean nahiz animalia, landare eta mineralen artean <ref>G. Kappler. ''Monstruos, demonios y maravillas a fines de la Edad Media'', Madril (1986), 263. or.</ref>. ''Cierto es hallarse en el mar admirables formas de monstruos, como fue aquel que afirma Rondolecio haberse cogido en su tiempo en la ribera de Noruega, donde fue arrojado del mar; andando revuelto con gran tempestad y borrasca. Belonio dice que fue junto a un lugar llamado Den Elepoch, era su rostro de hombre, la cabeza lisa y sin pelo, como raída a navaja, tenía en los hombros una cubierta a manera de capilla de fraile, y en lugar de brazos dos largas aletas, que parecían mangas, y la parte inferior se terminaba en una ancha cola. Era toda de tal forma, que en viéndose, todos le llamaron fraile, y así quedó siempre con este nombre por su semejanza. También es admirable otro monstruo que pinta el mismo autor, el cual tenía forma de obispo con su mitra roquete y guantes; y según afirma Gilberto Germano, Médico de Roma, de quien huvo los retratos de estos monstruos dice que este último lo trajeron vivo al rey de Polonia, año de mil quinientos treinta y uno y con algunas señales parecía significar el monstruo que quería retornar al mar, y llevándole a él, al momento se arrojó en las aguas''<ref>J. de Huerta. Oharrak Plinioren ''Historia Natural'' lanari. IX. lib., V. atala.</ref>. Bestalde, Antzinaroko eta Erdi Aroko kulturan uste arrunta zen lurrean bezalakoxe izakiak bizi zirela itsasoan, betiere, uretara egokituak. Bazeuden, lehoi, zaldi, behi, basurde, zerri, elefante, barraskilo eta abarrez gain, tritoiak eta uhandreak, itsasoko deabruak eta fraideak nahiz beste gauza bitxiak, esaterako: zeremonia jantziz jantzitako gotzaina<ref>Cl. Kappler. Op. cit., 263. or. Aristoteles eta San Agustin kredo horretakoak ziren.</ref>, XVI. mendeko grabatu frantsesetan ikusi daitekeenez (4., 11., 12., 13. eta 14. irud.). Hona hemen gai horri buruz zer dioen Jeronimo de Huertak, XVII. mendean Pliniori egin zion azalpenean: ''Muchos y grandísimos animales hay en el mar Indico ... Con la grande quietud de este sitio, crecen bestias con él, hasta grandeza inmovible. Los Generales de las armadas de Alejandro Magno refieren, que los Gedrofos, los cuales habitan las riberas del río Arbo, hacían las puertas de las casas con quijadas de bestias marinas, y con huesos cubrían los techos, de los cuales se hallaban muchos que tenían cuarenta codos de largo. Salen de aquel lago a tierra, bestias semejantes a hatos de ganado, y después de haber pacido raíces de arbolillos pequeños, o matorrales, se tornan al agua, y algunos salen semejantes en las cabezas a caballos, asnos y bueyes, los cuales destruyen los sembrados''<ref>Plinio. ''Historia Natural''. IX. lib., II. atala.</ref>. Pliniok itsas munstro haien berri ematean, batez ere adierazten du ekialdeko ozeanoetan, Indiako mugetan, izan ohi direla eta, horrez gain, izaki zoragarri horiek lehorreko animalien antza dutela ere aipatzen du: ''Los hombres pusieron nombres a los ganados, a las bestias y a las aves antes que a los peces porque los vieron y conocieron antes; después, poco a poco, conocidos los géneros de peces, les dieron nombres tomados de la semejanza de los animales terrestres...''<ref>I. de Sevilla. ''Etymologías''. XII. lib., VI. atala.</ref>. Isidoro Sibiliakoa iritzi berekoa da, hau baitio bere ''Etymologias'' lanean: Lan mugatu honetan, ia ia ezinezkoa litzateke animalia horiek guztiak azaltzen saiatzea; alegia bai Antzinaroko, bai Erdi Aroko edo Aro Modernoko literatoek beren obretan aipatzen dituzten animaliak; horregatik, oso esanguratsu batzuk hartuko ditugu kontuan, sarri samar asmo alegoriko eta moralez agertzen diren alegiazko ezaugarria dutenak, besterik ez. Fauna horretatik animaliak hartuko ditugu kontuan, besteak beste, erromeroa, itsas astoa, balea, arrain hegalaria, orbisa eta izurdea; baina, beste izaki hibridoen faunaz ere hitz egingo dugu: tritoiez eta uhandreez. =====Egiazko fauna eta alegiazko faunaren zenbat adibide===== *'''Erromeroa''' Pliniok animalia honi buruz hau dio bere LX. liburuan: ''Ay un pescado muy pequeño llamado Rémora, acostumbrado a andar entre piedras: éste pegándose a las carenas se cree que las naos se mueven mas tardamente, y de aquí le pusieron el nombre''. Erromako literatoak animalia horren zenbait ezaugarri ematen jarraitzen du: ''...y por esta causa es también infame hechicería para hacer amar, y para escurecer y detener los juicios, y los pleitos: pero estos males los modera con un bien, que restaña los fluxos de las preñadas, y detiene en el vientre las criaturas hasta el parto. No es bueno, ni se recibe para manjares. Entiende Aristóteles tener este pescado pies, porque tiene puestas de tal manera la multitud de sus espinas, que lo parece. Muciano, dice que es Murice más largo que la púrpura, y ni tiene la boca áspera, ni redonda, ni se levanta el hocico en ángulos, pero toda es igual, y con la concha está recogida por entrambos lados, con los cuales aferrándolos a la nao, que llevaba los mensajeros de Periandro, para que fuesen castrados los muchachos nobles, dice haberla detenido sin menearse, aunque iban las velas llenas de los vientos, y por esta causa estas conchas que estorvaron aquel mandamiento, son reverenciadas de los Gnidos delante de Venus. Trebio Negro dice, que es de largo un pie, y del grueso de cinco dedos, y que detiene los navíos, y fuera de esto, que poniéndole conservado en sal tiene esta virtud, que el oro caído en profundísimos pozos, lo saca pegado a sí''<ref>Plinio. Op. cit., IX. lib., XV. atala.</ref>. Jeronimo de Huertaren iritziz, Plinioren aitormen horiek gezur eta esamesa hutsak dira. Hala, arrazoibidez saiatzen da horren zergatia azaltzen, eta Aristotelesi jarraituz adierazten du ahalegin handirik gabe eta egoki manipula dezakeela ontzi baten mugimendua, itsasontzi baten txopan elementu bat jarrita ere<ref>J. de Huerta. Op. cit., IX. liburuko XV. atalari oharrak eta azalpenak.</ref>. Hortaz arrain txiki horri ezin zaizkio naturaren aurkako efektuak erantsi, bere tamainagatik inoiz eragingo ez lituzkeenak baitira. Elianok itsasontziak —haietan itsatsita— geldiarazten dituen arrain bati buruz hitz egiten digu eta «''Epéchei naús''» deitzen dio<ref>Cl. Eliano. ''Historia de los Animales''. I. liburuko XXXVI. atala eta II. liburuko XVII. atala. Iritziak eta oharrak Jose Manuel Díazenak dira eta bertan azaltzen dira bai arrain horren izen zientifikoa bai aipaturiko ezaugarriak.</ref>. Kolorez beltza eta itxuraz aingira baten antza duela zehazten du. Iktiologoek ''Echeneis remora'' izen zientifikoz ezagutzen dute arrain hori. Bere bidaiak beste arrain batekin ala itsasontzien kroskoari itsatsita egin ohi ditu, eta egia da bere buruko disko arrauzkaraz beste arrai bati itsatsita ere egiten dituela, esaterako: arrainzabalari. ''Esto es lo que se da a entender en esta Empresa de la nave parada, con el pescado, llamado Rémora, o, Echeneis, asido a la popa, con a Letra, que dice: A MINIMIS QUO QUE CADENDUM. Que quiere decir. Que aún de las cosas pequeñas nos hemos de guardar. Puestas éstas nos impiden y embarazan el viaje, como se escribe de este pescado, que siendo muy pequeño, puede tanto la virtud oculta, que tiene, que hace detener, y parar a cualquier nave, por grande que sea, aunque vaya a la vela con viento próspero''<ref>J. de Borja. ''Empresas Morales''. Bruselako argitalpena dugu erreferentzia (1680), 192 eta 193. or</ref>. Ez da esan beharrik zalantzan jarriko zirela XVI. mendean erromeroaren ezaugarri horien istorioak, baina alegia bizirik zen intelektualen artean, hori zela eta, irudikatu egin zuen Joan de Borjak, enblemen lehen egileak (16. irud.). Gizakiak gauza txikien aurrean izan behar duen arduraren erreferentzia modura irudikatu ere, gauza txiki batek bizitzako on bidea geldiaraz baitezake: ''Así como un rémora pequeña como un caracol puede por sí sola detener una nave a despecho del impulso del viento y de los remos, así una causa insignificante detiene en mitad de su camino a algunos que se encaminan, por su ingenio y virtud, hacia los astros. Una querella angustiosa o la pasión por una puta es capaz de apartar a los jóvenes de los altos estudios''<ref>A. Alciato. ''Emblematum Liber'', (1531). Santiago Sebastianen argitalpenean oinarriturik, Madril (1985), 118. or.</ref>. Borjaren iturria, zalantzarik gabe, literatura klasikoaren —eta bereziki enblematikoaren— barruan dago, izan ere, Alciatok bere LXXXII. enblemaren (15. irud.) goiburuan Borjaren antzeko kontzeptuak erakusten ditu, alegia horiei moral mailako ondorioak aplikatuz: ''Desta le impidió el socorro mi valor, que superior fue a su poder mi valor''<ref>M. A. Ortí. ''Siglo Cuarto de la Conquista de Valencia''. Valentzia (1640), 71. or. Zio bereko eta antzeko argudioa duten bi hieroglifiko aurkezten ditu.</ref>. Politikoak ere ohartu ziren gaiaz, zeren eta Jaime I.ak Valentzia konkistatu izana ospatzeko laugarren mendeurrenean Marko Antonio Ortik 1640an argitaraturiko liburuan erromero arraina musulman piloa suntsitzea lortu zuen Erregearen adorearekin alderatzen du (17. irud.). Hara zer zioen epigramak: ''Siendo pues esto de la manera que hemos descrito, no es justo que el hombre con el uso de la razón que Dios le dio, sea semejante a los perros animales tragadores, ni se parezca al asno marino que tiene el corazón en el vientre''<ref>Cl. Alejandrino. ''Pedagogía''. II. lib., I. atala.</ref>. *'''Itsas astoa''' Antzinakoentzat animalia horrek ezaugarri bat zuen: izugarri irensle izatea. Horregatik dio Klemente Alexandriakoak honako hau: Neurritasunari dagokion alegoria gisa hartu zuten ideia hori XVII. mendeko tratatu idazle enblematiko handiek; hau da, gizaki ororena baina bereziki Printzearena izan behar duen dohainaren alegoriatzat. Hori dela eta, Juan Solorzanok epigrama batez aurkeztu zuen animalia hori (18. irud.) bere ''Emblemata regio política'' lanean: ''El asno pez, del vientre en el distrito Tiene su corazón siempre vicioso, Acusado en los hombres el delito De la voracidad torpe dañoso, Sin juicio, al glotón le considero, Pues en él, es el vientre lo primero''<ref>J. de Solórzano Pereira. ''Emblemas Regio Políticos'', Madril (1653). XXXVI. enblema.</ref>. Solorzanoren ideia horiei jarraiki, Andres Mendok hau dio itsas astoaren irudikapena eginez: ''El Asno marino, que mira aquí retratado, tiene el corazón en el vientre, no en el pecho, como los demás vivientes; y se hace su semejante, el que pone todos los cuidados de su corazón en dar pasto a su vientre''<ref> A. Mendo. ''Príncipe perfecto y ministros ajustados'', Lyon (1662), pág. 34 y 35.</ref> Elezaharretako animalia horrek zerikusirik izan dezake sirulu edo arrain katuarekin, erakusten duen erasotzeko eta jateko gogoagatik, Pliniok bere IX. liburuko XV. atalean eta Elianok berak ere XII. liburuko IV. atalean diotenez. Plinio, Eliano eta Isidoro Sibiliakoak ez dute bereziki idazten animalia horretaz, bai ordea, itsas armiarmaz, itsas zaldiaz edo itsas otsoaz, irentsi nahia ezaugarri duen itsas otsoaz. *'''Balea''' Hauxe da agian izurdearekin batera itsasoko faunari buruzko literaturan gehien azaltzen den itsas ugaztun. Isidoro Sibiliakoak hauxe dio baleaz: ''Ballenas son bestias marinas de inmensa magnitud, llamadas así porque arrojan el agua, y en griego bállein significa arrojar, y las ballenas las arrojan más altas que las demás bestias marinas..''<ref>I. de Sevilla. Ob. Cit., L. XII, Cap. VI.</ref>. Pliniok eta Elianok horien ezaugarriez eta ohiturez hitz egiten digute eta askotan ia ia fantasiazkoak dira. Baina, kontakizun horiek balio izan zuten Erdi Aroko eta Aro Modernoko gogoak bizkortzeko eta, baliabide horren bidez, alderaketa bat ezartzeko, moral mailan nahiz politikako zenbait alderditan. Jeronimo de Huertak Opianori eta Elianori jarraitzen dio, Plinioren IX. liburuko IV. atalari egindako azalpenean, esanaz baleak arrain txiki gidari baten atzetik egiten duela igeri: ''...ser guía de las ballenas un pescado pequeño, largo en proporción de cuerpo, y blanco, el cual por amistad natural, como criado para este fin, anda siempre sin apartarse de la ballena, navegando delante de su cabeza, y con maravilloso cuidado le da aviso con la cola de todo cuanto se ofrece; así de los peligros como de los alimentos: y por eso dice Eliano: Cosa digna es de admiración que un pececillo tan pequeño sea causa de que pueda vivir un animal tan grande; porque es cierto, que cuando estas grandes bestias marinas vienen a estar muy gordas, ni pueden oír ni ver, por la gran cantidad de carne y gordura que atapa las vías del oído y la vista, dejando como encerrada su luz, por lo cual si este pececillo que las guía perece, necesariamente también ellas han de perecer con él, como dijo Clauidano en sus versos y lo mismo dijo Plutarco, diciendo ser este un pez muy pequeño, semejante al govio, y que le obedece la ballena, como la nao al timón, y jamás le deja ni de noche ni de día, sino que él duerme, duerme ella, y si se mueve le acompaña, y si reposa le imita, porque en careciendo de él, parecen ellas como la nao falta de su piloto''<ref>J. de Huerta. Ob. Cit. Anotaciones al libro IX, Cap. IV</ref>. Camerariusek irudi hori bere I. enbleman (19. irud.) azaltzen du eta goiburuan adierazten, baleak gidariari gertu gerturik jarraitzen dion bezala, halaxe duela herri zoriontsuak Printzea zaintzaile<ref>J. Camerarius. Op. cit. I. enblema.</ref>. Ohikoa da XVI eta XVII. mendeko literatura politikoan Platonen (''Errepublika'' 489) eta Aristotelesen (''Politika'' III II) metaforari jarraitzea, horregatik, itsasontzia, Estatua, gidatzen duen lemazaina Printzea da. Oraingoan balea bilakatzen da Estatuaren gidari edo buru den Printzeari esaneko jarraitzen dionaren ideia. Kristau zentzua emanez, Lorentzo Zamorakoak interpretatzen du Pliniok ematen duen irudi hori, onbiderako gidaria inoiz galtzen ez duen gizon zintzoaren erreferentzia gisa<ref>L. de Zámora. ''Monarquía Mística de la Iglesia hecha de jeroglíficos...'', Madril (1611), 650. or.</ref>. Agerikoa da animalia horren balioaniztasun sinbolismoa, zeren eta, ikusi dugun bezala, eta jarraian ikusiko dugunez kristau jokabidearen eredu ez ezik, deabruarena ere bada. Hala, Virgiliok «priste» izeneko balea oso bizkor batez hitz egiten du eta ontzi batekin alderatzen: Ez da harrigarri gertatzen Camerariusek II. enbleman balea aurkeztea soberakinak kanpora botatzen ari diren itsasontzi baten ondoan, zehaztuz, segurtasunez bidaiatzeko beharrezko ez den guztia bota behar den bezala (20. irud.), funtsezkoa izango dela gizakiarentzat, hondoratuko ez bada, bigarren mailako guztia atzean uztea; elikagaiak atera ondoren ur soberakina botatzen duen balearen antzera. Balearen jateko era bitxiaz hitz egiten du Pliniok. Arrainak irentsi eta sabelean digeritzen dituela dio; barruan pasabide meharrak dituenez, tamaina txikikoak izan behar dutela arrainek (38), (Hala gertatzen da errealitatean, animalia horiek balea bizar deitzen diren xafla korneo batzuk baitituzte, bere elikagai izango diren planktonari eta arrain txikiei ahoan eusteko). ''Con presto remo Mnestheo apresura La nao ligera que llamamos priste''<ref>Cfr. J. de Huerta. Ob. Cit., Anotaciones L. IX, Cap. IV.</ref>. Animalia horri buruz gaineratu zuen De Huertak: ''es el mayor pescado del mar, y tenido por Príncipe y Rey entre todos, y a quien por ser tan insigne llamaron los antiguos Cete''<ref>Ibidem.</ref>. ''El otro atributo de la ballena reza así: el monstruo es enorme, como una isla. Los navegantes, en su ignorancia, fondean junto a él su embarcación, como en la orilla de una isla. Encienden fuego encima para preparar su comida; cuando el monstruo siente el calor, se hunde en las profundidades del mar y arrastra consigo la nave y a todos los marinos. Y tú, ¡oh, hombre!, si te aferras a las vacías esperanzas del Demonio, te hundirás con él en el fuego del infierno''<ref>Ibidem.</ref>. Hala, zetazeoa Camerariusen III. enbleman (21. irud.) “arrain gizenen” edo losintxarien adierazpenei jaramonik egin behar ez dien Printzearen irudi bilakatzen da; izan ere, haien hitzak irentsiz gero, hondamena bereganatuko bailuke<ref>Camerarius. Op. cit. III. enb lema.</ref>. Bestiarioetan gaizkiaren irudi gisa ageri da animalia hori eta arrainak erakarri eta irensteko usain gozo gozoa botatzen duen baleaz hitz egiten da bertan; horregatik berdintzen da losintxarien hitzez gizakia hondatzen ahalegintzen den deabruaren irudiarekin<ref>F. Zambon. ''«Origine e sviluppo dei Bestiari»''. Bestiario di Cambridge ri buruzko oharrak, Parma (1974), 56 eta 57. or.</ref>. Animalia horren jokaeraz zuten ideian presente zegoen iruzurra eta Satanekin alderatzea; hala zioen ''Phisiologus''ak: Ideia horiek Bestiarioetan irudiztatu ziren (23. irud.). Bibliatik hartua da zalantzarik gabe Satanen irudi den balearen ideia, animalia horrek irentsi baitzuen Jonas, haren barruan hiru egun eta hiru gau bizi izan zena (Jn 2,1 5). Gizakia irensten zuen munstroaren irudia oso baliabide erabilia izan zen Erdi Aroko estetikan, kondenatua irensten ari zen Leviatan deabruaren ideia azaltzeko (24. irud.). *'''Arrain hegalaria''' Plinioren ustez arrain bera da arrain hegalaria eta enara arraina deitzen zaiona: ''A la golondrina llamaron los griegos chelidon, y los latinos hirundo, por la semejanza que tienen con la golondrina, ave conocida de todos; y así en muchas ocasiones les dan en su lengua el mismo nombre. Es pescado marino, y tiene las aletas de junto a las agallas tan grandes, que igualan con todo el cuerpo, como las alas de la golondrina. La cola es de la misma suerte, dividida por medio, aunqua la parte inferior es más larga. Sale del agua volando como si fuera ave; y así en España la llaman pescado volador, y es tenida como milagro de la naturaleza, y por eso suelen los pescadores guardarla seca, colgada en el aire, tendidas sus alas, las cuales son casi negras, llenas de estrellas y manchas de diferentes colores. Tiene este pescado la cabeza como de hueso duro, de la suerte que el galápago, y es quadrada y áspera: los ojos son grandes y resplandecientes, como los de la lechuza: la boca pequeña y sin dientes ... Toda la boca y la lengua tiene un color encendido que resplandece de noche, como si estuviera llena de brasas...''<ref>J. de Huerta. Ob. Cit. Anotaciones al L. IX, Cap. XXVII.</ref>. Itsasoko enarak hegan egiten du eta aireko enararen antzekoa da egiaz<ref>Plinio. Op. cit., IX. liburua, XXVI. atala.</ref>. De Huertak, aldiz, zentzu kritikoa erabiliz, behin eta berriz dio askok ez dutela arrain hori existitzen denik sinesten, bai ordea esaten hegazti saldoak direla itsasoan sartzen: ''Los calamares, el pez golondrina y el pez volador, cuando están asustados salen a la superficie y vuelan. Los calamares por medio de sus alas brincan y se levantan a gran altura y se trasladan en compactas bandas a manera de aves. Mas las golondrinas tienen el vuelo más raso. Y los peces voladores se levantan tan poco sobre la superficie del mar, que es difícil saber si nadan o vuelan''<ref>Cl. Eliano. Ob. Cit., L. IX, Cap. LII.</ref>. Elianok arrain hegalaria eta enara bereizi egiten ditu, esanaz: «Exocoetus volitans» izenez ezagutzen den arrain hegalaria kontuan hartu zen Camerariusen enblema batean (26. irud.), adierazi nahiez arriskuak zelatan dituela beti gizakiak, eta, itsasoan eta airean etsaiak dituenez bi ingurugirotan bizitzeko prestaturik dagoen arrain honek bezala, adimenez jantzirik egon arren, gizakiak erne egon behar duela bizitzan agertzen diren arrisku ugarien aurrean<ref>J. Camerarius. Op. cit. VI. enblema.</ref>. *'''Orbisa''' Hau dio Pliniok animalia honi buruz: ''Ay también otros pescados llamados Orbes, por ser su figura redonda... A unos llaman en cierta parte de Grecia Flascopsaros... Todo este pescado es casi vientre y cabeza, y por ser su cuerpo muy duro, suelen secarle y llenarle de paja, para ponerle colgado en los templos, y en casas principales, por su curiosidad y ornamento. También sirve de mostrar el aire que sopla, porque siempre tiene vuelta la cabeza a la parte de adonde viene, como las veletas de las torres...''<ref>Plinio. Ob. Cit., L. IX, Cap, LXII.</ref>. Juan de Borjak bere enblema batean agertzen du arrain hau (25. irud.), gizakiak bizitza iragankor honetan onbideak ezagutu behar dituela eta, horri buruz zentzaraziz; hara hemen zer dioen: ''...que estos es lo que esta empresa nos enseña del pescado, que se llama Orbis en latín, del cual se dice, que aun después de muerto, y seco, colgado de un hilo, señala adonde viene el viento, con la letra: Temporis Minister. Pues de la misma manera que nos conviene servir al tiempo, sabiéndonos aprovechar del, para navegar prósperamente el viaje, que deseamos''<ref>Juan de Borja. Ob. Cit., pág. 258 y 259. Este autor, que fue hijo de San Francisco de Borja, también emparentó por matrimonio con la descendiente de la Casa de Loyola, por lo que fue Señor de esta casa. Para mayores datos sobre su figura ver la obra que sobre la Basílica de Loyola publican conjuntamente Eguillor, Homedo, Hager y González de Zárate. San Sebastián (1987), Sobre la importancia de esta figura en la Emblemática española ver Santiago Sebastián en ponencia del Congreso de Coimbra (1987).</ref> *'''Izurdea''' Itsas ugaztun hau ere salbamen irudi gisa hartzen da, Bestiarioak adierazten duen moduan, arriskuan diren nabigatzaileez errukitzen baita: ''Se cuenta también que existe en el mar una bestia llamada delfín; posee dos largas alas, y cuando un navío en alta mar, dominado por la violencia de las olas, corre peligro de irse a pique, entonces se compadece esa bestia de los marineros. Alzando sus alas a lo alto, se coloca bajo el barco y lo levanta en la superficie... Es la criatura más rápida que existe en el mar... hace sitio sobre su lomo a los náufragos, de forma que pueden agarrarse a su cola y los trasporta a tierra firme. Los marineros lo consideran de buena suerte''<ref>Phisiologus «delfín».</ref>. Salbamen ideia horren harira aurkezten digu Alciatok izurdea bere LXXXIX. enbleman, Ario gogoratuz (31. irud.). Jeronimo de Huertak dioenez Pliniok lehendik zioen honako hau animaliaz: ''Dicen ser ciertísima señal de tempestad, cuando saltando por encima de las aguas... pues se enciende tan gran calor en los delfines, que los hacen andar bulliciosos y dar extraordinarios saltos''<ref>J. de Huerta. Ob. Cit. Anotaciones al libro IX. Cap. VIII.</ref>. Camerariusek ere erabili zuen erreferentzia hori bere VII. enbleman (29. irud.) itxuraren irudia engainagarria dela adierazteko, izurdearen jolasak ez baitu lasaitasuna adierazten, baizik ekaitza aldarrikatzen (51). Esanahi horren ikuspegitik, Diego Lopezek aholkulari onaren irudia ikusi zuen animalia horretan eta halaxe interpretatu zuen Alciatoren CLXVI. enblema aztertzerakoan (27. irud.); hau da, izurdea hondartzan hilda azaltzen delako marinela gidarik gabe gelditzen den enbleman<ref> D. López.'' Declaración Magistral sobre las Emblemas de Andrés Alciato''. Naiara (1618), 561. or.</ref>. Izurdeen portaera hori bera dute baleek ere, zeren eta De Huertak dioenez: ''Pero tornando a tratar de las ballenas, dicen que cuando anda saltando por el mar, es cierta señal de tormenta; y así los marineros se aperciben luego para las borrascas''<ref> J. de Huerta. Ob. Cit. Anotaciones al L. IX. Cap. IV.</ref>. Animalia horren portaera onbera, gorago ere aipatu duguna, gizaki zuzenaren iruditzat hartzera eraman zuen, izan ere, hark bezala, honek beti mugimenduan ibili behar du ongia egiteko. Elianok esaten duenez, animalia hori beti mugimenduan dabil eta inoiz ez da erabat geldirik egoten (54). Hortaz, ez da inola ere harritzekoa Camerariusek, VIII. enbleman, izurdea Zuzenaren alegoriaren oinarritzat agertzea, eskuetan balantza duela (28. irud.), gizakiarengan bertuteak ez duela desagertu behar adieraziz. Antzeko gaiak azaltzen dira hondartzan hilda datzan animalia irudikatzen duen XI. enbleman (30. irud.) ere. Hala adierazten da noiz edo noiz atzerria nozitu behar duela herritar onak, nahiz eta kalte izugarri egin, aldizka lurrera irten eta heriotza aurkitzen duen izurdeari gertatzen zaion modura. Pliniok dioenez: ''...mucho es el daño que reciben de la mudanza del aire, el cual altera sus cuerpos con alguna calidad sensible, y hace que padezcan dolor, como vemos en los hombres flacos y en los que padecen el mal que llamamos francés...''<ref>Plinio. Ob. Cit., L. IX, Cap. VIII.</ref>. De Huertak Plinioren testuari hau eransten dio: ''Después que de las olas arrojado Fue en las sedientas y húmedas arenas El agua y vida juntas le dejaron''<ref>Cfr. J. de Huerta. Ob. Cit., pág. 540.</ref>. Ovidiok esana digu jada berehala hiltzen dela izurdea uretik at: ''Sobre los tritones, los pescadores aseguran que no tienen una idea clara ni prueba evidente de su existencia...''<ref>CI. Eliano. Ob. Cit., L. XIII. Cap. XXI.</ref>. *'''Tritoia''' Alegiazko izaki hibrido bat da uhandrearekin batera. Pliniok izaki mitiko batez hitz egiten digu; hain zuzen ere, barraskilo maskor handi bat jotzen jardun ohi duen izakia da<ref>Plinio. Op. cit., IX. lib., . V. atala.</ref>. Zentzu horretan, badirudi Virjilio eta Ovidioren ideiari jarraitzen zitzaiola, kontatzen digunean Neptunoren segizioan parte hartzen zuela Tritoiak eta «atronaba el azulado mar con su caracola»<ref>Virgilio. La Eneida. X, 209. Ovidio. ''Heroidas''. VII, 49 50. or.</ref>. Goialdea gizonezkoa eta gerriz beherakoa arrain irudiko itsas munstro horretaz hitz egiten dute klasikoek, baina Elianok zalantzan jartzen du horrelakorik bazenik: ''Tritón, trompetero de Neptuno —cuya parte inferior de monstruo marino y cuya apariencia indican que es un dios del mar—, está encerrado en medio del círculo de una serpiente que se muerde la cola introduciéndola en la boca. La fama sigue a los hombres de talento singular y a sus acciones ilustres, y manda que se les conozca en todo el mundo''<ref>A. Alciato. Ob. Cit. Emblema CXXXII. Mediante el Tritón nos habla de la fama conseguida mediante el estudio de las letras. En la traducción de Daza leemos:''La Fama favorece el hombre entero En letras, y pregona ansí su estado, Que la hace retumbar hasta que asombre La tierra y mar con gloria de su nombre''.</ref>. Alciatok sonaren irudi gisa aurkezten digu tritoia bere CXXXII. enbleman (34. irud.) eta goiburuan hau esaten du: Beraz, betierekoa izan behar duen sonaren irudia da tritoia; horri dagokiona da isatsari hozka egiten dion ofidioaren irudia. Betikotasunaren esanahi hori ikusten da Horapolloren obrako I. hieroglifikoan (32. irud.). Gauza jakina da Rembrandt ez zela izan bere margolanetan enblemak eta alegoriak eginzalea. Hala ere, Moffit ek aztertu duenaren arabera, urrezko kaskoa zuen gizon sonatuak tritoiaren irudia adierazten du kasketan, ez ordea gerrari bat adieraziz, baizik eta letretan jakitun izateagatik sona zuen gizon baten irudiari osatuz<ref>J. Moffit. ''Rembrandt en «hombre del casco de oro»'' obraren irakurketa. Valentziako Unibertsitatean irakurritako hitzaldia (1981). Gracián ek izaki mitiko horren aipua eduki hauekin egiten du bere obran, ''Criticón'' III, 303.</ref>. *'''Uhandrea''' Alegiazko beste izaki hibrido bat da. Alegiazko irudi horiek Melpomene musaren eta Aqueloo ibai jainkoaren alabatzat hartzen ziren eta, agidanean, Mediterraneo itsasoan bizi ziren, euren musikarekin nabigatzaileak liluratu eta haitzen kontra hiltzeko. Uhandreen tradizioak Homeroren garaira eramaten gaitu; hara hor zer dioen Odisean: ''Quien incauto se les llega y escucha su voz, nunca más de regreso al país de sus padres verá ni a la esposa querida ni a los tiernos hijuelos que en torno le alegran el alma. Con su aguda canción las sirenas lo atraen y le dejan para siempre en sus prados...''<ref>Homero. ''Odisea'' XII, 40 46. Virgilio. Eneida V, 864.</ref>. Ovidioren hitzetan emakume forma zuen goialdean eta arrainarena behealdean, eta hiru ziren: Partenope, Leukosia eta Ligia<ref>Ovidio. ''Metamorfosis'' V, 512 562. or.</ref>. Isidoro Sibiliakoak adieraziko digu izaki horiek nola irudikatzen ziren eta zer esanahi zuten: ''La Sirena se dice que es parte de mujer y parte de ave, con alas y uñas ... atraía a los incautos navegantes que se estrellaban contra las rocas ... Según la verdad las Sirenas eran meretrices y los navegantes que pasaban por allí, impelidos a gastarse lo que llevaban, tenían después que fingir un naufragio. Se dice que tenían alas y uñas para mostrar el amor y el saqueo y se dice que vivían en las olas porque éstas crearon a Venus''<ref>Isidoro de Sevilla. Ob. Cit. L. II, Cap. III. (66) Bestiario de Cambridge, 134 135.</ref>. Esanahi horiek Bestiarioetan jaso ziren eta, haien arabera, izaki horiek lizunkeria eta diruzalekeriaren iruditzat hartu ziren. Irudikapen desberdinez mintzo dira: emakume hegazti eta emakume arrain gisa (39. irud.)<ref>Cambridgeko bestiarioa, 134 135. or.</ref>. Bi irudiak hartu zituen Erdi Aroko plastikak eta halaxe, bikoiztasun horretan agertzen zaizkigu Estibalitzeko Basilikan (37. eta 38. irud.)<ref>J.M. González de Zárate. ''La literatura en las artes; Iconografía e Iconología en las artes del País Vasco'', Donostia/San Sebastián (1987).</ref>. Aro Modernoko Alciatok, CXV. enbleman, emagalduaren irudi gisa agertzen digu uhandrea, Ulisesen elezaharraz ari dela (36. irud.): Zentzu horretan, honako hau dio Diego Lopezek enblema hori aipatzean: ''¿Quién creería que hay aves sin alas ni picos, muchachas sin piernas, peces que cantan? La Naturaleza se negó a unir tales cosas, pero se nos ha enseñado que pudieron ser así las Sirenas. Es mujer seductora, que acaba en oscuro pez, como muchos monstruos que traen consigo el deseo. Parténope, Ligia y Leucosia atraen a los hombres con su belleza, sus palabras, su pureza de corazón. A éstas las despluman las Musas, y Ulises las esquivó: es decir, que los doctos no tienen nada que hacer con las putas.'' Saavedrak ere badu uhandrea, LXXVIII. enpresan (41. irud.), baina lausengatzaile irudian. Hara hemen zer dioen: ''Parténope significa virgen, de donde las rameras sabiendo que los hombres son aficionados a las doncellas, o por lo menos a las mujeres castas y honestas, se fingen tales; Leucosia significa blancura, significando la limpieza de alma, que fingen las malas mujeres para encubrir sus enredos y artificiosos embustes. Ligia significa círculo, dando a entender los lazos con que tiene enredados a los miserables amantes''<ref> D. López. Ob. Cit., pág. 423.</ref>. Ideia hori Ovidiori eginiko azalpenean kanporatu zuen Sánchez de Vianak: ''...tienen mucho de fingidas sirenas los pretextos de algunos Príncipes. ¡Qué arrebolados de religión y bien público! ¡Qué acompañados de promesas y palabras dulces y halagüeñas! ¡Qué engaños unos contra otros no se ocultan en tales apariencias y demostraciones exteriores! Represéntanse ángeles y se rematan en serpientes, que se abrazan para morder y envenenar ... Sus palabras son blandas y ellos agudos dardos...''<ref>D. Saavedra. ''Idea de un Príncipe político cristiano representada en cien Empresas'', Milán (1642). Empresa LXXVIII.</ref>. Las Hilanderas bezalako artelan handi batean enblemen araberako irakurketa politiko bat ikusi nahi izan dut<ref>J.M. González de Zárate. ''Saavedra Fajardo y la Literatura emblemática'', Valentzia (1985), P. III. Velazquezen obra honen irakurketa ''La Emblematica''n ere agertzen da: ''Los Emblemas Regio Políticos de Juan de Solórzano'', Madril (1987).</ref>. Velazquezi obra hau Felipe IV.a erregearen mendizain nagusiak, Pedro de Arcek, eskatu zion. Beste gogoeta batzuk alde batera utzita, hiru emakume irudi ikusten dira, klasikoentzat uhandreak hiru diren moduan, eta janzkeran Baños de Velascoren enblema batean —losintxariak erregearen gainean eskua jartzen duen emakume irudiko uhandrearen bidez irudikaturik— agertzen den emakumearen antzera (42. eta 43. irud.). Uste izatekoa da nobleziari mezu bat ematea zela margolariaren helburua; alegia, losintxari eta lausengari izanez gero, Printzea hondatzea besterik ez luketela erdietsiko, Velazquezek Arakne desegiten duen Atenearen irudi bidez agertzen digun moduan. ''Otros alegorizaban la fábula diciendo, que las Sirenas son las razones azucaradas de los lisonjeros —perniciosa ponzoña de los Príncipes—. Porque estos tales echan a los grandes profundísimo sueño, y tal que no saben diferenciar el ánimo del lisonjero, porque la plática llega a sus orejas más suave que las del amigo, admiten de mejor gana lo que les da más contento. Y los lisonjeros conociendo el humor del señor, buscan industriosamente el portillo más flaco suyo, para por allí entrar al castillo: si se aprecia de valiente alaban sus hazañas, si de rico su industria y buena traza, si de servidor de damas, su gracia y discreción, gentileza, liberalidad y valor, en fin con toda eficacia levantan hasta el cielo sus intentos. Y como este trato sea a los señores —no muy cautos— tan agradable, como perjudicial y dañoso, fueron los lisonjeros con razón dichas Sirenas, hija de una de las musas que pone la suavidad, pero como al fin ellas traigan a los oyentes su muerte, así los lisonjeros, traen a los Príncipes su perdición. Y es argumento de Príncipes apientísimos, ser enemigos de tan pernicioso y abominable monstruo''<ref>P. Sánchez de Viana. ''Anotaciones sobre el libro de las Trasformaciones de Ovidio en Romance'', Valladolid (1589), pág. 119 y 120.</ref>. ======Hitz batean====== Izena hau eman diogu eskuarteko lan honi Fauna itsastarraren isla kulturan. Tradizio literarioa eta plastikoa eta, bistakoa den bezala, agortu gabe geratu zaigu gaia; horri dagozkion xehetasun labur batzuk ematea izan da orain artekoa, baina, nolanahi ere zentzu horretan hainbat ondorio ateratzeko balio izan digu. Klasikoen kontakizunetan oinarrituta, munstro irudiak normalean Ekialdekoak —zehaz esateko, Indiakoak— izan ohi ziren. Hala, Kolonek bertara iritsi zela uste izan zuenean, ez zuen inolako zalantzarik izan antzinaroan zein Erdi Aroko bidaietako literaturan eta Imago Mundin ziurtzat jotzen zituzten mota orotako animalia fantastiko haien bila ibiltzeko. Horren ondorioz, uste izatekoa da literato greziar eta latindarrentzat Mendebaldea Ekialdea baino mundu zibilizatuago bat zela; han aparteko edo ezohiko gauzak arrunt ziren, eta horregatik agian, oraindik bizirik da gugan Ekialdeko paraje haiek exotikoak direlako ideia. Fauna itsastarra ez ezagutzeak eraman zituen literatoak animalia lehortarren eta itsastarren arteko lotura egitera, eta hortik sortuak dira Plinioren eta Isidoro Sibiliakoaren ideiak. Antzinatean bitxikeria hutsa zen nola fauna naturalista hala alegiazkoena bera: halakoxe dohain batzuk ikusten ziren animalien portaeran; hau da elezaharren esparruan sartzen direnak, eta horrexek jartzen du agerian naturaren ikuspegi ez zientifikoa. Erdi Aroak berriro hartu zuen fauna itsastarraren eta animalien ikuspegi hori, bereziki «Bestiarioetan». Animalien elezaharrek lurrekoaren eta zerukoaren (edo mistikaren) arteko lotura finkatzeko balio izan zuten, betiere, kultur testuinguru alexandriarrean ordurako han ziren hierofania edo naturaren ikuskari sinbolikoak proposatuz, I. mendeko Queremónen pentsamoldeak eta obrak nahiz II. mende aldera Phisiologus en jaiotzak frogatzen duten bezala. Literatura horren zordun da neurri handi batean Erdi Aroko plastika, kristau erlijioaren irakaspen bikainen gogoeta bide izan baitzen. Aro Modernoak, askoz ere pentsaera kritikoagoa izanik ere, ez zuen antzinaroko eta Erdi Aroko tradizio ahaztu. Enblematikari bide gertatu zitzaion itsas fauna zenbait pentsamendu ilustratzeko eta tradizioan froga-tzeko garaian. Horren harira, Camerariusen obra azpimarratzekoa da, bere tratatuan hainbeste itsas animalia erabiltzeagatik. XVI eta XVII. mendeak berriro hartu zituen elezahar hauek, Hieroglyphicas eta enblema deitzen diegun ikusizko literatura eta literatura semantikoa oinarri hautatuta, eta are esanahi semantiko handiago emanez, ez saindutasunarena soilik, baita moral eta politikoarena ere. == Oharrak == {{erreferentzia_zerrenda}} ci3bvi08gg4zu3042j2njsc7sn0zvx4 0 2846 8264 8217 2015-11-28T15:40:09Z Jalkorta 1113 /* Ontzia, gizakiaren irudi morala */ wikitext text/x-wiki [[File:Saturno bere semea.png|thumb|Saturno bere semea irensten. Goya. Pradoko Museoa. Madril.]] ==Ikusizko metaforak== Mendebaldeko literatura eta plastika historian aztertuz gero, ikusi egingo dugu itsasoak eta itsas eremuko zenbait elementuk funtsezko eragina izan dutela, eduki esanguratsuen ikusizko metafora gisa. Espronceda eta antzeko idazle erromantikoentzat askatasunari zegokion elementu bat baldin bazen itsasoa, haren Canción del Piratan azaltzen den moduan, berant Erdi Aroko jakintsuek —Jorge Manriquek, esaterako— heriok dakarren handitasun eta baretasunaren isla ikusi zuten. Errenazimentuak, iritzi humanistez eta beste poztasun batez beterik, baliabide gisa hartu zuen, gizakiaren gogo aldartea ukitzeko: Frai Luis de Leonek dioenez harmoniazko musikak agindu behar du gogoan eta baretasuna eta oreka bilatu behar ditu, itsasoaren haserrealdiei eta ekaitzei aurka eginez. Durandok berak XIV. menderako alderatzen zituen bizitza eta itsasoa: ''Sabemos que estamos puestos en este mundo como en un mar, que está, habitualmente agitado y turbado por la violencia de los vientos''<ref>G. DURANDO. De Ritib. Eccle. L.I., Cap. V.</ref>. Biblian ere nabarmen gelditzen da itsasoak esanahietan duen balio aniztasuna, eta batzuetan bitarteko ere bihurtzen da itsasoa: gaiztoak zigortzeko garaian (Ir 15,10) (Sal 77,53), gaiztakeriaren metafora moduan (Jb 15,10) nahiz Jainkoarekiko mendetasunean (Mt 8,27), baita sorkarien artean itsasoa harrigarria denean ere (Ps 94,4). Ez da gure egitekoa itsasoak ematen dizkigun esanahi guztiak argitzea, entziklopediari dagokiona baili-tzateke lan hori, gure eskaintza adibide batzuk ematean datza; hain zuzen ere, literatura mitologikoko eta plastikako grabatu eta enblemetan itsasoa pertsonaia nagusi moduan nola azaltzen den ikustea. ==Itsasoa enblematikan== ===Itsasoa eta didaktika politiko-morala=== Enblematikaren ingurura bilduko gara itsasoak eskaintzen dituen esanahiak eta horiek XVII. mendeko testuinguru politiko eta moralean nola aplikatu ziren aztertzeko. Gogora dezagun Europa osoan zehar tratatu horiek sarritan kontsultatzen zituztela nola ertilariek hala erudituek. Zalantzarik gabe, Saavedra Fajardo, Westfaliako bake akordioan Felipe IV.aren mandataria da Espainiako enblemagile garrantzitsuena eta munduan zehar gehien zabaldu zena,. Bere obra, Idea de un Príncipe político cristiano representada en cien Empresas izenekoa, bi aldiz argitaratu zen: 1640an, Munichen eta, aldaketa txiki batzuk eginda, 1642an, Milanen. Hainbat hizkuntzetan eman zen obra, latinez eta frantsesez, esaterako. Behin baino gehiagotan agertzen digu idazleak itsasoa. Hala, bere XCV enpresan istmo batez bereizitako bi itsaso agertzen zaizkigu, ondare berrien jabetza eztabaidatzen duten indar politikoen adierazgarri (1. irud.). Honako hau dio konposizioaz: ''Entre el poder y la fuerza de dos contrarios mares se mantiene y conserva el istmo, como árbitro del uno y del otro, sin inclinarse más a éste que a aquél; con lo cual le restituye el uno lo que el otro le quita, y viene a ser su conservación la contienda entre ambos, igualmente poderosos; porque, si las olas del uno creciesen más y pasasen por encima, borrarían la jurisdicción de su terreno, y dejaría de ser istmo''<ref>D. SAAVEDRA FAJARDO. ''Idea de un Príncipe político cristiano representada en cien empresas''. Milán (1642). Empresa XCV.</ref>. Itsasoak Printzeekin duen zerikusia Habakuk profetarekin ere azaltzen da (Hab 3,8). Nolanahi ere, hemen Espainiako eta Frantziako monarkiaren aipamena egiten da; itsaso oldarkor modura eztabaidatzen dute Savoiako dukerriko istmoa, garrantzi handiko gunea, XVII. mendean penintsula italiarrerako sarbidea baitzen. Arrazoi horregatik, Saavedrak Savoiako dukeari enblema bidez aholkatzen dio iraun dezala neutral, istmo bat bailitzan, eta bere interesak defenditzekotan baino ez egiteko itsaso baten nahiz bestearen alde. ===Itsaso haserreta eta itsaso barea=== Ikusten den bezala, irudiaren zentzu didaktiko politikoa nabarmena da eta haren LXXXIII. enpresan jarraitzen du: itsasoak zakar eraso du gotorlekua (2. irud.). Saavedrarentzat monarkia da irudi hori; hain zuzen ere, armetan trebaturik, itsasoaren indarraren aurka gotorleku modura sendotu behar duen monarkia: ''...así son las monarquías, en el contraste de las armas se mantienen más firmes y seguras...''<ref>Ibidem. Empresa LXXXIII.</ref>. Hortaz, itsasoa etengabeko baretasunean behin ere ez dagoen bezala, halaxe prestatu behar dituzte Prin-tzeek armak. Aholku bera ikusten dute XVII. mendeko tratatugile espainiar guztiek; hain zuzen ere, nabarmena delako monarkiaren inhibizioagatik gertatzen den gainbehera militarra. Hala azaltzen du Dominguez Ortiz historialariak eta hala berresten gure diplomazialariak: ''¡Oh, cuánto se riera Aníbal si viera la milicia de estos tiempos, tan deliciosos en su ornato y tan prevenidos en sus regalos!''<ref>Ibidem. Empresa LXXXIII.</ref>. Berriro irudira etorriz, esan dezagun oso ohikoa dela gerraren laztasunak itsaso bidez adieraziz aurkeztea. Hori bera agertzen da Ruscelli italiarraren enblemetan, antzeko kontaketa baten bidez, Farnese Etxeko gotortasuna irudikatzen baitu. Etxe horretakoa izan zen kristau dogmaren defentsan Enrike VIII.a errege handiri aurre egin zion Paulo III.a Aita Santua (3. irud.)<ref>J. RUSCELLI. Le Impresse Illustri... Venezia (1566). 95. or.</ref>. Enblematikan zentzu moral nabarmen batez aurkeztu da olatu haserreek erasotako haitzaren irudia; horren bidez adieraziz gizakiak ongian iraun behar duela beti eta edozein egoeren aurrean, aurkakoa badu ere (4 irud.)<ref>J. TYPOTIUS. Symbola divina et humana... Praga (1603). III. lib., 94. or.</ref>. Itsasontzia antzinarotik hartu izan da Elizaren irudi. Luzón de Millares ek, XVII. mendeko enblemagileak, mundu honetatik gorrotoa eta ezinikusiak saihestuz igaro behar duen gizakiaren irudi modura aurkezten digu, eta horretarako, itsaso barea hautatzen, oztoporik gabeko espiritu baten islatzat (5. irud.)<ref>A. LUZON DE MILLARES. Idea Política Veri Christiani, sive Ars Oblibionis, Isagogita ad artem Memoriae. Brusela (1665). XVI. sinboloa</ref>. ===Itsasoa, eskuzabaltasunaren irudi=== Tratatugile politikoek Printzearen eskuzabaltasunaren ideia ere itsaso bidez azaltzen dute. Solorzanok, XVII. mendeko politikorik handienetakoak, Política Indiana idatzi zuenak eta horrez gain, bere Emblemas Regio Políticos osatu zituenak hau dio bere LXXXVI. enbleman (6. irud.). Hau dio Mendok, Solorzanoren enblema jarraituz: ''Da las aguas Neptuno, \\ y él las recobra. \\ Nunca el dar empobrece, \\ pues quien da toma. \\ No sea el rey escaso, \\ de con la largueza. \\ Que una mano recibe, \\ lo que la otra emplea''<ref>J. SOLORZANO. ''Emblemata Regio Política''. Madrid (1653). Emblema LXXXVI.</ref>. ===Itsasoa, herriaren irudia=== XVII. mendeko enblemagile espainiar handienetakoa zen Baños de Velasco rentzat, herriaren irudia da itsasoa. Haren II. armarriak (7. irud.) itsasoa hauskortasun eta eutsiezinezko gogorkeriaren adibide zela esaten digu Aristides greziarrarentzat, eta horregatik zela —zein, hura bezalako— herriaren irudikapena. Baños de Belaskorentzat, Printzearen irabazien aurrean esker txarrekoa da herria, ura ematen dioten hodeiekin itsasoa den bezala, emaria jasotzean txartu egiten baita. Itsasoa herriarekin loturik irudikatze hori lehendik egina zuen Solorzanok bere XC. enbleman, haizeak gogor jotzen dutelako itsasoa ekaiztsu agertzen duen hartan (8. irud.). Hara hor zer dioen egileak epigraman: ''... no tiene firmeza en sus operaciones es inconstante en resolverse, desagrecido en los beneficios, desigual en las identidades..''<ref>J. BAÑOS DE VELASCO. L. ''Anneo Séneca ilustrado...'', Madrid (1670).</ref>. ''Cuanto más da el Príncipe, más recibe, vuelven a él los bienes que liberal da a sus vasallos. Es como el mar que comunica sus aguas a la tierra por ocultas venas y luego se las restituyen los ríos con corrientes copiosas ...''<ref>A. MENDO. ''Príncipe perfecto y ministros ajustados''. Lyon (1662). Emblema XXXVIII.</ref>. ''Si Noto, y Boreas se enojan, \\ amenaza gran tormenta, \\ ésta sopla, aquél alienta. \\ Guerras en las aguas crecen. \\ El piélago, qué ha de hacer \\ si el huracán lo conturba, \\ precipitado se turba, \\ todo es rabiar y temer. \\ El pueblo es mar, el rey viento, \\ si la guerra cruel levanta, \\ la plebe gime y se espanta, \\ y se atreve a lo sangriento.''<ref>J. SOLORZANO. Op. Cit. Emblema XC.</ref>. ===Itsaso ekaitztsua grinen irudi=== Enblema moral gehienetan ohikoa da espirituan diren grinen eremua itsaso ekaiztsu bidez adierazi nahi izatea, eta ez da harritzekoa politikak irudi hori hartzea Printzearen haserrearen islatzat: grina txar horretatik ihes egin dezan. Hala, bere hondakinak ertzera botatzen dituen itsaso haserrea aurkezten du Solorzanok bere XXXVIII. enbleman (9. irud.), eta hau dio epigraman: ''Cuando el mar tempestuoso \\ combatido de los vientos, \\ baraja los elementos, \\ y se enoja riguroso; \\ cieno y lodo vergonzoso, \\ arroja mal satisfecho; \\ enfrena, oh rey, del despecho, \\ las alas que la ira incita, \\ porque si no se limita, \\ cieno vomita el pecho''<ref>Ibidem. Emblema XXXVIII.</ref>. Mendok enblema azaltzen digu adierazpen hau egitean: ''El medio para conseguir las virtudes es moderar las pasiones. Reprima el Príncipe los ímpetus de la ira, porque no se descubran sus efectos con indecencia. El mar alborotado de los vientos levanta olas, sacude espumas, descubre senos, forja bramidos, y echa fuera de sí a la orilla la inmundicia que escondía dentro de sí mismo. El corazón dominado por la ira es un mar que azotado de sus furores no descansa. ¿Qué olas no levantan el enojo?. ¿Qué espumas no sacuden la cólera? ¿Qué bramidos no dan la venganza? Descompónese el semblante, las voces, las palabras, y por las puertas de los sentidos salen a la luz todos los horrores destemprados del alma''<ref>A. MENDO. Op. Cit. Emblema V.</ref>. Luzón de Millaresek XV. sinboloan bi eratara erakusten du itsasoa, bare eta haserre (10. irud.), nabigaziorako baldintzarik onena beretasuna dela esanez. Gauza bera gertatzen da ekintzetan haserreak harrapatu gabe bakea bilatu behar duen gizakiarengan; alegia, ekaitzak ontzia jarri baitezake arriskuan, haserreak gizakiaren espiritua bezalaxe (14. irud.). ===Itsasoa aberastasunaren irudi=== Nazioetan aberastasunen seinale izan da itsasoaren aginpidea. XVII. mendeko botere espainiarraren zati handi bat Amerikarekiko merkataritzan oinarritu zen, eta galdu zenean horrek gainbehera argi bat eragin zion nazioari, jakina den bezala. Haren nagusitasuna holandarren eskuetara eta gerora ingelesenera aldatu zenean, Espainiak aginpidea galdu egin zuen eta herrialde haiek bereganatu, Elmer Barnesek kontatzen duenez<ref>H. ELMER BARnES. Historia de la economía del mundo occidental. Mexiko (1955).</ref>. Saavedrak behin eta berriz dio itsas merkataritza oinarrizkoa dela herrien garapenerako. Maravallen esanetan, noblezia gaztelarra merkataritza jarduera horien aurka jarri zen, euren mailakoentzat lotsagarria zela eta; harrokeria horrek, lehen esan dugun bezala, herriaren balantzean galera konponezin bat eragin zuen<ref>J.A. MARAVALL. La Cultura del Barroco. Bartzelona (1980). 73 eta 76. or.</ref>. Ikuspegi horiek salatuz, Saavedrak bere LXVIII. enpresan, munduaren esferari (11. irud.) eusten dioten bi itsasontzi jartzen ditu, eta zentzu horretan hau esaten du: ''Ingeniosos los griegos envolvieron en fingidos acontecimientos (como en jeroglíficos los egipcios), no sólamente la filosofía natural, sino también la moral y política, o por ocultarlas al vulgo, o por imprimirlas mejor en los ánimos por lo dulce y entretenido de las fábulas. Queriendo pues, significar el poder de la navegación y riquezas que con ella se adquieren, fingieron haber aquella nave de Argos (que se atrevió la primera a desasirse de la tierra y entregarse a los golfos del mar) conquistando el vellocino, piel de un carnero, que en vez de lana daba oro, cuya hazaña mereció que fuese consagrada a Palas, diosa de las armas, y trasladada al firmamento por una de sus constelaciones, en premio de sus peligrosos viajes, abiendo descubierto al mundo que se podían por el remo y por la vela abrir caminos entre los montes de olas, y conducir por ellos al paso del viento las armas y el comercio a todas partes. Esta moralidad y el estar ya en el globo terrestre puesta por estrella aquella nave, dio ocasión para pintar dos en esta Empresa, que fuesen polos del orbe terrestre, mostrando a los ojos que es la navegación la que sustenta a la tierra con el comercio y que la afirma a sus dominios con las armas. Móviles son estos polos de las naves; pero en su movilidad consiste la firmeza de los imperios. Apenas ha habido monarquía que sobre ellos no se haya fundado y mantenido. Si faltasen a España los dos polos del mar Mediterráneo y el Océano, luego caería su grandeza; porque, como consta de provincias tan dispares entre sí, peligrarían, si el remo y la vela no las uniesen.''<ref>D. SAAVEDRA. Op. Cit. Empresa LXVIII.</ref>. Elezaharren bidez erakusten zaigu nabigazioak aberastasunak ekartzen dituela, eta gure tratatu idazlearen iri-tziz, itsasoa agindupeko izateak goratzen du herri bat merkataritza bidez. ==Itsasoaren ikuspegiak Antzinaroko literaturan eta mitologian== Ondoren, antzinaroko literaturak itsas haizeei buruz egin zituen gogoeta batzuk aurkeztuko ditugu, eta horrekin batera, baita, itsasoa karen eta bizitza sortzeko baliabide gisa, antzinako elezaharrek eskaini ziguten ikuspegia ere eta honek pentsamoldean izan zuen eragina. ===Itsasoko haizeak=== Antzinaroak nortu egin zituen haizeak eta mitologiako irudi bilakatu. Arruntenak Zefiro eta Boreas dira dudarik gabe, biak Noto edo haize beroa eta hezetasunez zamaturik itsasotik sortzen denaren anaiak. La Ilíada n Homerok haize hori egiten du lainoen erantzule eta hau dio, zentzu negatibo batez azpimarratuz: ''Como el Noto en las cimas de los montes, esparce brumas al pastor no gratas, máscaras al ladrón que oscura noche'' (Ili.III,10‑15). Ovidiok Metamorfosiak obran itsasotik datorren haize hori identifikatzen du (Mtam. I. lib.). San Isidorok bere Etimologiak obran, haizeei buruz hitz egiten duenean, Austro izenez ere ezaguna dela Notoa dio: ''El Austro, llamado así de secar las aguas y porque hace el aire más denso y fomenta las nubes; en griego se llama Notos, porque a veces corrompe el aire; pues la pestilenta que nace del aire corrompido la trasmite el Austro a las demás regiones.'' (Etim. L. XIII, Cap. XI). Haizeen zentzu gaiztoa ez dagokio Notori soilik, baita Euro eta Abrego izenez ezagutzen direnei ere, ''La Eneida''n hau esaten baita haietaz: ''Cerraron de tropel con el mar, y lo revolvieron hasta sus más hondos abismos el Euro, el Noto y el Ábrego, preñado de tempestades arrastraron a las costas enormes oleadas... A tres naves impele el Noto contra unos escollos ocultos bajo las aguas''. (Enei. L.II). Noto haizea gaiztoa baldin bada ere, Zefiro anaiak udaberriko haize ona adierazten du; baina, Boreas da denetan basatiena. ==== Haizeen irudikapena ==== Artean sarri samar irudikatu izan dira haize horiek. Beherago hitz egingo dugun Botticelliren Venusen jaiotza obra sonatuan Zefiro udaberriko haizea agertzen da. Alabaina, haizeak normalean ahoaz putz egiten duten haurren buruez adierazi izan dira. Hala, agerian jarri nahi da, Panofsky k esaten duen moduan, lurrekoaren edo naturaren eta zerukoaren edo goikoaren arteko bereizketa. Horregatik jarri zituzten lau haize, lurraren mugetako erreferentzia gisa, eta halaxe adierazten dute. Dureroren grabatu ugariek. Apokalipsia deitu obra azaltzen dira haizeok, hala nola: Zefiro, Euro, Boreas eta Austro. Hor, aingeruak denetan gaiztoenari edo Boreas haizeari aurre egin dio, menderatu nahian (12. irud,)<ref>E. PANOFSKY. Vida y arte de Alberto Durero. Madril (1982). 81. or.</ref>. Antzinako tradizioan Eolo da haizeen arbaso eta jauna, Homerok bere La Odisea obran dioen bezala, Eoliako uhartean hartu zuen Eolok Ulises eta handik abiatzerakoan eman zion zahagi bat, barruan haize guztiak zituena, bere bidaiaren helmugara, Ithakara, eramango zuena izan ezik. Marinelen arinkeriak zahagia irekiarazi zien eta hori eginez ekaitz handi bat sortu zuten (La Odis. X, I. eta hur.). ===Itsas karean=== Baina, itsasoak zerikusi itzela izan zuen bizitzako haztegi eta karen izatean, Olinpon bildu ziren jainko jainkosen arteko jainkosarik bikainena sortu baitzuen: Afrodita edo Venus. Hala kontatzen du elezahar klasikoak, zeren eta Hesiodoren Teogonia obra irakurrita jakin dugu Urano (Zerua) Gearekin (Lurra) ezkondu zelarik, biengandik sortutako semeak bere amaren edo lurraren kontra apurtuz hiltzen zituela Uranok, haien ahalmenaren beldurrez. Geak bere semeei eskatu zien mendekua eta semerik gazteenak, Kronos edo Satur-no zeritzanak, burutu zuen hura. Horixe kontatzen digu greziarrak: ''Madre, en verdad te prometo llevaré a cabo esta venganza. Efectivamente, ya no tengo respeto a nuestro padre, porque él fue quien primero meditó un designio cruel.'' ''Habló así, y la gran Gea se regocijó en su corazón. Y le escondió en una emboscada, y le puso en la mano la hoz de dientes cortantes, y le confió todo su designio. Y llegó el gran Urano, trayendo la noche, y se tendió sobre Gea por entero y con todas sus partes, lleno de un deseo de amor. Y fuera de la emboscada, su hijo le cogió la mano izquierda y con la derecha asió la hoz horrible, inmensa de dientes cortantes. Y cercenó rápidamente las partes genitales de su padre, y las arrojó detrás de sí. Y no se escaparon en vano de su mano.'' ''Gea recogió todas las gotas sangrientas que manaron de la herida; y transcurridos los años, parió a las robustas Erinnias y a los grandes Gigantes de armas resplandecientes, que llevan en la mano largas lanzas; y a las ninfas que en la tierra inmensa son llamadas Melias.'' ''Y las partes que había cercenado, Cronos las mutiló con el acero, y las arrojó desde la tierra firme al mar de olas agitadas. Flotaron mucho tiempo sobre el mar, y del despojo inmortal brotó blanca espuma, y de ella salió una joven. Y primero fue llevada ésta hacia la divina Citerea. Y de allí a Cipros, la rodeada de olas.'' ''Abordó a tierra la bella y venerable diosa, y la hierba crecía bajo sus pies encantadores. Y fue llamada Afrodita, la diosa de hermosas bandeletas, nacida de la espuma, y Citerea por los dioses y por los hombres. Afrodita, porque abordó a Citeres; y Ciprigenia, porque arribó a Cipros, la rodeada de olas, y Filomedea, porque había salido de las partes genitales.'' (Tog. 109 y ss). Jarraian aipatu behar dugu pasarte hau ez dugu begi bistatik galdu behar; plastikari buruz eman behar ditugun adibideen azalpenak iturri klasiko horretan oinarrituak baitaude. ===Venusen jaiotza=== Pasarte honek Venusen jaiotzaren berri ematen du; alegia, Uranoren espermak itsasoko urak ernaldu zituenean gertatutakoa. Hortaz, Venusek ez du amarik. Platonek Urania edo Celeste deitu zion Jupiter eta Dionerengandik jaio zen Venus herrikoia edo Humanitas izenekoarengandik bereizteko. Platondarrek honela adierazten zituzten bi maitasunak: lehena, goikoa edo espirituala zen, ez baitzen haragitik jaioa eta horregatik adimenari mintzo zaio; bigarrena, aldiz, argi eta garbi dago sentsuala eta herrikoia zela. Honako hau dio Platonek bere Oturuntzan: ''Es sabido que sin el Amor no habría una Venus; si ésta fuera sólamente una no habría más que un Amor, pero puesto que hay dos Venus, tiene que haber también dos Amores. ¿Quién duda de que hay dos Venus?. La una, la mayor, hija del Cielo y que no tiene madre, es la que nosotros denominamos Venus celestial; la otra más joven es hija de Jupiter y de Dione y la llamamos Venus popular se deduce que de los dos Amores que son los ministros de estas dos Venus, hay que llamar al uno celestial y al otro popular.'' (Banquete 179 c.). Ficinok, XV. mendeko neoplatonikoak, bere De Amore obran dio amaren edo materiaren askapen gisa ulertu behar dela Venusen itsas gaineko jaiotza, eta horregatik maitasun intelektual deritzonaren zuzeneko erreferentzia egiten zaiola, izan ere, adimenak ez baitu inolako traturik gorputz materiarekin. Platon adituak zehaztapenetan jarraitzen du esanaz zeruko Venusez aipatutako maitasuna Venus herrikoi edo sentsual soilarena baino goragokoa dela, baina eransten du biak direla onak, jainkotasunaren irudia bilatzen badute<ref>M. FICINO. De Amore. II. lib., VII. atala.</ref>. Antzera hitz egiten du Leon Hebreo espainiarrak bere Diálogos de Amor lanean. == Mitologia eta itsasoa, eta honen ikuspegia plastikan == Mitologia era askotako gaiek lotzen dute itsasoarekin. Ulises, Argos, Egeo, Teseo Venus, Neptuno eta beste hainbat irudi dira lekukoak, mitologia mendebaldeko kultur tradiziotik ez zela aparte egon ulertzeko; eta hori ez da harritzekoa kontuan hartzen bada, Grezia, merkataritza harremanak bitarteko —nola Egiptorekin hala Ekialdearekin— itsasora irekitako herri bat izan zela, erromatarrak bezala edo lehenagotik izan ziren bezalaxe beste kultura batzuk —minostarrak eta egiptoarrak, esaterako— arimaren hilezkortasuna Ba k itsasontziz egindako bidaia bitarteko islatzen zutenak. Banan banan aipatzen ari garen ideiok ez zituzten XV. mendeko ertilariek ahanzturan utzi. Botticellik pen-tsamolde platoniko hori bere bi margolanetan islatu zuen, Venusen jaiotza zeritzana eta Vasarik Udaberria izenez deitu zuen obra. Ertilarien inguruko ikerlari sonatuek aztertu dute florentziar margolari horren obra. Hala, beste batzuen artean Windek, Panofskyk eta Gombrichek hausnartu dituzte gaur egun Florentziako Uffizi museoan aurki ditzakegun sorkuntza lan hauek. Bi oihal horiek Medizitarren adar gaztearen jabegoko Villa Castellotik ekarriak dira, hain zuen ere, Botticelliren babesle zen Policiano eta Ficino neoplatonikoen giroan prestatu zen Pierfrancescorentzat aginduta egin baitziren. ===Venusen jaiotza=== [[File:Venus ispiluduna.png|thumb|''Venus ispiluduna''. Velázquez. National Gallery. Londres.]] Hesiodok kontatutako pasartea bistaratzen digu Venusen jaiotzak (13. irud.). Uraren gainean, Ziprera eramango duen maskor batean agertzen da Venus. Eskuen jarrera, sexua eta bularrak estaltzera egiten duten eskuen jarrera hori, antzinarotik hartua da eta Venus lotsatiarekin bat dator<ref>J.M. GONZALEZ DE ZARATE. Formas y significados de las artes en época moderna. El Renacimiento. Donostia / San Sebastián (1987). Kapitolinako Venus eta Gnido deitzen zaiona «Venus Lotsatia» honen irudikapenari dagokio.</ref>. Udaberriko Zefiro haizea da bere ufadaz Venus kostalde haietara eraman zuena; han, udaberriko Horak mantu loreztatu bat zabaltzen du harrera eginez. Venusen biluztasunak paradisu aldiko oroitzapena pizten du. Kreazioko edertasunaren isla da testuinguru platoniko baten barruan eta, hortaz, perfekzio gorenarena. Itsasoak munta handiko zeregina izan du, ingurune kreatzailea den aldetik. Etengabeko fluxua du eta edozein forma hartzeko erraztasuna. Edertasun goren hori Urano edo Zeruak ematen dio; hau da, formarik gabeko materiari forma idealak ematen dizkionak. Ildo berean, pentsamenduak, giza adimenaren gorengo ideiek, ez lukete zentzurik izango ingurune naturalarekin loturik ezean. Hortik ondorioztatzen da Venusen edertasunak ez lukeela zentzurik, itsasoan erori zen Uranoren espermarik gabe. Hala, Jainkoak ernaltzen du eta gizakiari ematen dio adimenaren ekintza oro gauzatzeko aukera, Jainkoak emandako eskuordetzerik gabe formarik gabea litzatekeena. Hortaz, Zeruko Venusek lotzen gaitu goikoaganako maitasunaren ideiarekin, jainkotasunean dagoen edertasun osoaren ezagueraren bidez. Horregatik, goikoaganako maitasuna ahalbidetzen duten adimeneko indarren garapena garrantzizkoagoa da bera soilik, lurreko edertasunean gozatze sentsual soila baino. Neoplatonikoen pentsamolde horren ingurumarian itsasoa formarik gabekoaren irudi da, gizakiaren adimena bezalaxe. Elezaharrean zeruetako jainkoak bere espermaz urak ernaltzen eta edertasun osoari bizia ematen baldin badio, halaber, Jainkoak pentsamenduaren garapena ahalbidetzen du eta edertasun intelektualaren jaiotza erdiesten, ikastearen bidez. Antzinako elezaharraren ikuspegi hermetiko hori oso aintzakotzat hartzen zen Ficino zuzendariaren ardurapean zegoen Florentziako Careggi Akademiaren ingurumarian. Buck ek esaten digu intelektual elkarte horrentzat doktrina mailako edukiak transmititzeko jakintza bide bilakatu zela mitoa<ref>A. BUCK. Dei Rezeption der Antike in den romanischen Literaturen der Renaissance. Berlin (1976). 215. or.</ref>. Garin eta Wind ek erakusten digute Ficinoren pentsamoldea San Pauloren eta San Agustinenaren jarraipena zela, izan ere, kristautasuna Jainkoaren etengabeko errebelazioaren burutzea zela uste zen; horregatik kultura desberdinetako teologiek bat egiten zuten, eta, aztertu eta ikertuz gero, fedeari dagozkion egiak aurki zitez-keen haietan guztietan<ref>E. GARIN. Medioevo y Renacimiento. Madril (1981). 216. or. Ikusi bata ere E. WIND. Misterios paganos del Renacimiento. Bartzelona (1972). 30. or.</ref>. San Isidorok bere Etimologías obran eta Dantek Convitto lanean hitz egiten dute elezahar klasikoez eta esaten, hark hainbat irakurketa mota dituela: hitzez hitzekoa, alegorikoa, morala eta baita anagogikoa ere<ref>J.M. GONZALEZ DE ZARATE. La Literatura en las artes. Iconografía e Iconología de las artes en el País Vasco. Donostia / San Sebastián (1987). 13. or.</ref>. Baina, itzul gaitezen berriro aztertzen ari garen margolanera, maskor baten gainean Venus nola mugitzen den ikustera. Jainkosari eransten zaion ezaugarria da maskorra eta horregatik deitzen zaio «venera». Maskorra sarritan azaltzen da antzinaroko literaturan eta ilustrazio gisa enblematikan. Hala, Camerarius, Covarrubias edo Saavedraren enblemetan ere azaltzen da. Saavedrak hau dio bere XXXII. enbleman (14. irud.): ''Concibe la concha del rocío del cielo y en lo cándido de sus entrañas crece y se descubre aquel puro parto de la perla. Nadie juzgaría su belleza por lo exterior tosco y mal pulido. Así se engañan los sentidos en el examen de las acciones exteriores, obrando por las primeras apariencias de las cosas, sin penetrar lo que está dentro de ellas...''<ref>D. SAAVEDRA. Op. Cit. Empresa XXXII. </ref>. Venusen antzera, maskorra zeruak ernaldurik azaltzen da. Pliniok berak kontatzen digu Historia Natural obran: ''Estas, cuando el tiempo de año apto para engendrar las mueve, se abren ellas mismas como bozeando, y dicen que se llenan de un rocío, con que engendran; y después de preñadas paren, y que su parto son perlas, las cuales son según el rocío que recibieron.'' (Hist. Nat. L. IX, XXXV). Covarrubiasek puntu honetaz hitz egiten digu bere LXXXVI. enbleman (15. irud.). ''Aquella concha, que las perlas cría, \\ Coge el rocío, cual fresca rosa, \\ Y Febo con los rayos que le envía \\ Del cielo forma la unión preciosa, \\ El casto pecho, que en su Dios confía, \\ Si la suprema gracia, en él reposa, \\ Y con fuego divino se habilita \\ Cría la gloria rica margarita.''<ref>S. COVARRUBIAS., ''Emblemas Morales''. Madrid (1610). Emblema LXXXVI.</ref>. Hortaz, oskolak berez lotzen du perlarekin, bere barnean eskaintzen digun perfekziorekin. Zentzu horretan ez du inor harritu behar tenpluen atariak eta eraikinen fatxadak txirlez josita egoteak; Oñatiko Unibertsitatean esate baterako, santuak eta pertsonaia sakratuak estaliz eta ur bedeinkatu ontzi moduan jarrita daude, haren barruan dagoen perfekzioa zeruaren fruitu dela adierazi nahiez bezala. Zentzu intelektual eta platoniko oso nabarmena du Botticelliren obran kontatzen den historiak: Venusen etorrera Ziprera (eta ez Venusen jaiotza, beherago kontatuko dugun bezala). Apuleyoren antzeko klasikoak irakurriz hezi zen eruditu honen margolanaren azken esanahia da jainko maitasunaren edo Venus Celestis en goratasuna adieraztea. Horren harira, gizakiak, ikasteak ahalbidetzen duen kontenplazio intelektualaren bidez, goitik datorren edertasuna gozatzera jo behar du, jainkoak ernaldurikoa baita. Lan intelektualaren bidez, apurka apurka maskorrak legez, barneko perfekzioa landuko du eta gorengo edertasuna erdietsiko, adimenaren formagabeko mundu honetan, itsasotik irten zen moduan. === Udaberria === Ez gara Udaberria aztertzen hasiko (16. irud.), nahiz eta bi margolanok egitasmo bateratu baten zati direla jakin. Obra honetan Venus jantzita azaltzen da, Humanitas en erreferentzia gisa. Honen gainean dago maitasun itsua, hiru grazietako bati —Maitasunari, hain zuzen ere— gezia jaurtitzen diona; guri erakusteko Flora eta Zefiroren bidez adierazten den udaberri aroan, natura loratzen den sasoian, giza maitasuna ere ona dela, baldin eta, Ficinok zioen bezala, jainkotasuna imitatzen badu; hots, oihaleko Merkuriok bezala, bere helmuga goikoan finkatu behar duela ulertzen duenean, zentzumen grina mundutarretan gelditu gabe. Hesiodori irakurri diogu Venusen jaiotzak ekarri zuen guztiari buruzko kontakizun. Bitxia bada ere, Botticelliren oihalak ez ditu ezagutzen gertakari horiek eta Venus Celestis Ziprera iristeko azken ekintzara baizik ez gaitu eramaten. Zalantzarik gabe, lan honek badu izateko arrazoia, Platonen lanetan —zehatzago esateko, bere Errepublikan— Uranoren sortzea debekaturiko elezaharren artean aurkitzen delako berria ematen baitu. ''... Si es posible, lo mejor es que sean enterradas en silencio. Pero si hay alguna necesidad de mencionarlas unos pocos elegidos podrán escucharlas en un misterio'' (Rep. 378 a). ===Elezahar klasikoak=== Alabaina, ikusizko aipuetan baditugu elezahar honen lehenagoko irudikapenak. Oso antzinako batzuk az-pimarra ditzakegu, Trono Ludovici famatua, besteak beste, eta Erdi Aroko beste batzuk, jarraian aipatzera goazena, esaterako; baina lehenik azalpen txiki bat eman behar dugu irakurleak jakin dezan kontakizun edo elezahar horiek nolako aldaketak nozitu dituzten denboran zehar. Helenismoaren ondoren, antzinako elezaharrak beste moldaera batzuk nozitu zituen ekialdeko beste kulturekin, pertsiarrarekin eta arabiarrarekin, nahastean. Alor horiek aztertu ditu Seznec historialariak bere ''Los Dioses de la Antigüedad en la Edad Media y el Renacimiento'' obran. Idazle honen arabera, literatoek eta filosofoek mitologiaren purismoa berreskuratu egin zuten Humanismoaren hastapenetan, besteak beste Boccacciok, bere Genealogía de los Dioses Paganos tratatuarekin. Artearen alorrean Dureroren aldira arte itxaron beharko da antzinaroko jainko eta heroia haien irudiak begiz berregiteko. Aurkikuntza horiek mitologiako tratatu garrantzizkoetan nabarmendu ziren, hala nola, Gyraldiren, Cartariren eta Contirenetan, —XVI. mendeko italiarrak denak—, Pérez de Moya edo Baltasar de Vitoria espainiarrenekin batera. Obra hauetan mitologiak bere purismoa berreskuratu zuen eta ikuspegi moral soilez bideratu zen. ====Irakurketa klasikoaren adibide bat==== Ikus dezagun adibide interesgarri bat, Erdi Aro aldian elezahar klasikoak izandako gaizki ulertu hori azalduko diguna. Horretarako Parisko Biblioteka Nazionalean dagoen miniatura bat hartuko dugu; hots, XV. mendeko data izan dezakeen miniatura. Uranoren Sorkuntza da miniatura horretan azaltzen den gaia eta hortaz baita itsasoan gertatu zen Venusen jaiotza ere (17. irud.). Ilustrazioan, izaki mitologikoekin bat datozen sei irudi agertzen dira, bakoitzak ondoan duen ezaugarriak nabarmentzen duen moduan. Hala, Venus bere biluztasunean eta ispilu bat eskuan duela azaltzen da; Apolo eguzkiz jantzita, eta erdian haur bat irentsi nahi duen izaki bat, eskuan daraman segan kokaturik, isatsari hoz-ka egiten dion uroboros edo herensugea duela. Irudi horri mozten zaizkio genitalak, labana bat duen eta haren zakila daukan beste izaki bat ikusten baitugu. Konposizio hauen ondoan daude eszena kontenplatzen duten bi irudi, Zeus jainkoaren eta Juno bere emaztearen ezaugarriekin bat datozenak. Ondorioz, irakurketa honetatik atera dezakegu hiru jainko belaunaldi adierazi nahi izan zituela egileak: Uranorena, Saturnorena eta Zeusena. Bitxia da miniatura horri emandako azalpena, Venusen jaiotzaren misterioa nahasketa nabarmen batez aurkezten baitu, Hesiodoren irakurri ondoren frogatu dugun bezala. Jakin badakigu Saturnok genitalak moztu zizkiola bere aita Uranori eta haietatik sortu zela Venus, baina Saturnok bere semeak irensten zituen, horixe baitzen bere titan senideek jarri zioten baldintzetako bat: zeruak gobernatzekotan ondorengorik ez izatea. Horrek guztiak hirugarren jainko belaunaldi bati eman zion hasiera Zeus buru zela, eta honek lortu zuen senideak bizira itzultzea, anaiak irentsi zituen Saturno garaituz. (Teog 167. or. eta hur). Oso ezaguna da semea irensten duen Saturnoren irudia, Rubens ek irudikatu zuelako eta gerora eragin handia izan zuelako gaur egun Pradoko Museoan dagoen Goyak egindako konposizio berean. (18 eta 19. irud.). Ondorioz uler daitekeena da era horretan ez dagoela testu klasikoekiko leialtasunik eta Saturnori genitalak mozten dizkion Urano irudikatu beharrean, Saturno ikusten dela Saturno berari genitalak mozten. Gainera, gaizki ulertua areagotu egiten da, baldin eta gaizki interpretaturiko Uranok berekin dituen beste ezaugarriak Saturnorenak berarenak direla ulertzen badugu. Azalpenarekin aurrera jarraituz, lehen esan dugun bezala, irudi horrek sega horzdun bat dauka; hau da, denbora adierazteko Saturnoren ezaugarri agerikoa, zeren eta planeta horixe zegoen lurretik urrunen, eta horregatik zen makalena. Gainera, denboraren sinboloa da sega, laborantzarekin zerikusia izatean, Satur-norekin edo urrezko aroko jainko erromatarrarekin ere loturik baitzegoen ondorioz. Hala, Kronos denborarekin (''Chronos'') lotu izan zen, Plutarkok bere Isis y Osiris obran eta Makrobiok egin zuen moduan. Saturnok berea duen igitaiaren irudi hori erabiliko du Durerok Jainko epaile eta denboraren mendera-tzailearen ideia emateko. Hala ikus daiteke Apokalipsi izeneko bere grabatu batean (20. irud.). Denboraren ideiarekin duen zerikusia areagotu egiten da Horapolloren Hieroglyphicos lanetik hartutako irudiaren bidez (21. irud.); hots, betiereko irudi ere baden isatsari hozka egiten dion uroboro edo herensugearen bidez, eta horregatik azaltzen da hainbeste obra plastikoetan<ref>J.M. GONZALEZ DE ZARATE. La Emblemática. Los Emblemas Regio Políticos de Juan de Solórzano. Madril (1987).</ref>. Animalia hori ziklikoki errepikatzen den denboraren irudia da. Saturnoren irudikapen hori aurkitzea ez da zaila, gogaitzeko adina errepikatzen baita, erreproduzitzen ditugun Erdi Aroko eskuizkribuetan froga daitekeenez. (22 eta 23. irud.). Horren ondorioz, elezaharraren okerreko interpretazio bat topatzen dugu. Urano Saturno eta Urano beste per-tsonaia batzuk ondoan dituztela agertzen dira. Horietako batek aginte makila eta koroa ditu eta igar daiteke Zeus dela bere emazte Junoren ondoan. Behealdean koroa duen irudi bat ikusten da, jainkotasun bati dagokion bezala, eguzkiz jantzita; horixe delarik Apolo dela uste izateko arrazoia, hala ikus baitaiteke garai bereko ilustrazioetan, lehen aipatu dugun Vatikanoko eskuizkribuan, esaterako (24. irud.). Urano irenduaren fruitua da Venusen jaiotza, ispiluari begira itsasoan sartuta ikusten dugun irudia. Hemen bai, zuzen kontatzen da ziklo osoa, eta ez, aztertu dugun Botticelliren obran. Ez dago zertan Velazquezen ispilua duen Venus ezagunaren zain egon, jainkosarengan ezaugarri hori aurkitzeko. Hala irudikatu zuten XV. mendeko margolariek, Bellini veneziarraren izen bereko margolanean ikus daitekeen bezala (25. eta 26. irud.). Baina, Erdi Aroko eskuizkribuetan oinarritzen dira irudikapen horiek (27. eta 28. irud.). Bere biluztasunean zilarrezko ispilu batean begira azaltzen da Venus haietan. Agian, harrokeria eta lizunkeriari buruzko erreferen-tzia nabarmendu nahiko zen horrela, baina oso negatiboki interpretatu zen itsasoko jainkosaren elezaharrari buruz Platonek eskaini zuen ikuspegi iradokitzailea. Itsasoari buruzko hainbat ikuspegitatik literaturan, antzinako elezaharretan, enblematikan eta plastikan zehar ibilbide labur bat egin ondoren, ez da zaila mendebaldeko kulturaren barruan itsasoak zenbaterainoko konfiantza izan duen ulertzea eta jabetzea haren irudia nola baliatu izan den edukiak transmititzeko, politikaren, adimenaren, ekonomiaren eta moralaren alorrean. Haien ikuspegiak kontuan hartzeko alderdiak dira, beste askoren artean, bizitza, heriotza, aberastasuna, herria, Printzea, gogorkeria, bakea edo adimenaren erreferentzia gisa, gure literaturaren eta gure emaitza plastikoen azterketa koherente bati ekiterakoan, izan ere, ez dugu axaleko ikuspegi soiletara mugatu behar esanahien iparra galdurik, neurri handi batean gure ertilari eta literato handien motorra izan baitziren. ==Itsasoa, erlijiozko, moralezko eta politikazko tratuetan== Orain artean itsasoari buruzko zenbait ikuspegi izan ditugu gogoan eta hark literaturarekin zer lotura izan duen, dela enblematikan dela elezaharretan, dela pentsamenduan bertan. Zalantzarik gabe gizakiak ibili zituen bideen artean nabigazioa izan da ikusgarriena, bide berriak ireki, kultura berriak ezagutu eta naturaren gain nagusitasuna lortzeko garaian. Itsasontzia lehen mailako elementua izan zen bai literatura klasikoan bai beste arteen alorrean. Adibide gisa, adierazi dugu lehen nolako garrantzia izan zuen literatura klasikoan: argonauten kontaketa zela, Ulisesen bidaiak edo egiptoarren hilezkortasun bideak zirela, hitz batean, itsasontzi baten irudiarekin lotura garbia zuen guztietan. Hala, bizitza berri baten ideia adierazi behar zenean, bidaia batez irudikatzeko ez zen zalan-tzarik izaten. Zentzu horretan, 1609an Inazio Loiolakoa dohatsu izendatzen zutela eta, egin ziren grabatuetan eta kanonizatu ondoren, 1622an, berregin zirenetan, ontziratzeko zorian aurkezten zaigu santua; hots, materialtasun guztitik libratzen; horregatik jaurtitzen ditu txanponak lurrera (30. irud.). Hortaz, bizitza berri baten ideia da bidaiaren bidez adierazten dena. Halako konposizioak nahiko ohikoak izan dira moral tratatuetan. Horixe igartzen dugu Camerariusengan ere, bere II. enblemako itsasontzitik hainbat material botatzen direla ikustean (31. irud.); bizitza berri batean abiatu nahi duen gizakiak, materiazko oro baztertu behar duela adierazi nahirik<ref>J. CAMERARIUS. Symbolorum et Emblematum... (1604). II. enblema.</ref>. Itsasontziaren irudia hausnartu eta ikusizko metaforekin eta literatur metaforekin zer lotura duen ikusiko dugu, mendebaldeko kultur testuinguruan. ===Itsasontzia, Elizaren irudi=== Barrokoko hizkera kontzeptistak, irudiak tropoak bailiran erabiltzea hain gogoko zuenak, itsasontzia Elizaren irudi bilakatu zuen eta Kristo zen haren lemazaina, salbamen bidean gidatzen zuelako. Horregatik, Ledesmak bere ''Conceptos Espirituales y Morales'' lanean hau esaten digu: ''Sois mástil derecho y firme \\ de la nave de la Iglesia, \\ donde el piloto Cristo, \\ nos la rige y la gobierna''<ref>A. LEDESMA. ''Conceptos Espirituales y Morales''. Ed. Madrid (1978). Pág. 68.</ref>. Gauza jakina da Ledesmaren ideia ez zela berria, Durandok antzeko alderaketa eskaintzen baitzuen XIV. mendean. Jakin badakigu itsaso batean bezala gaudela jarriak mundu honetan, eta noiznahi asaldaturik eta haizearen zakarrez aztoraturik egon ohi denez, ezin zeharkatuzkoa dela segurtasunez, Elizaren ontzian izan ezik. Zalantzarik gabe, tradiziotik hartu zituen Durandok ideia hauek, ikonografia paleokristauan ohikoa baitzen Elizaren ideia ontziaren bidez adieraztea, eta Apostoluek gidatzen zuten itsasontzi handi horretatik at ez zen salbamenik<ref>M. el Abate de MARTIGNY. Diccionario de Antigüedades Cristianas. Madril (1894). 526. or.</ref>. Konstituzio apostolikoak ere informazio iturri izango zituen Durandok, haietan irakur baiti-tzakegu Gotzainari eta Elizari buruzkoak. ''Obispo, cuando reúnas la asamblea de los servidores de Dios, vela, patrón de este gran navío, porque la decencia y el orden se observen en ellas. Los diáconos, como tales marineros, concederán las plazas a pasajeros que son los fieles... Ante todo, el edificio será largo en forma de bajel, y vuelto hacia el Oriente, teniendo a cada lado, en la misma dirección un departamento contiguo, astophorium. En el centro se sentará el Obispo, teniendo a uno y otro lado las sillas de sus sacerdotes. Los diáconos, de pie, vestidos de modo que puedan trasladarse a donde sea necesario, harán el oficio de los marineros que maniobran a los lados del buque (Const. Aposto. II, 57).'' Plastikaren alorreraino iritsi ziren ideia horiek, zeren eta Borgia Aita Santuaren harrinabarretako batean, Kristoren irudia bere Elizaren ontzi lemazain gisa agertzen da, Kristori bere apostolutza lanean laguntzen dioten Apostoluekin batera<ref>Ibidem. 525. or.</ref>. Antzinaroan oinarritzen ziren irudikapen horiek, izan ere, paleokristauen sar-kofagoetan —Unbriako Spoleton, esaterako— (32. irud.) ordurako agertzen zen ontzia, Kristo lemazain eta Ebanjelariak bere Elizaren arraunlari zituelarik. ===Ontzia, gizakiaren irudi morala=== Ontziak dimentsio espiritual eta moralarekin duen lotura etengabekoa da XVI. eta XVII. mendeetan. Covarrubiasek portuan desegiten den ontzia azaltzen du bere XXXII. enbleman eta hau adierazten (33. irud.). ''La nave, que después de haber pasado'' \\ ''en el mar proceloso gran tormenta'', \\ ''si a la vista del puerto deseado'', \\ ''y al embocar en él, no tuvo cuenta''. \\ ''El piloto seguro, y descuidado'', \\ ''si con algún oculto escollo enfrenta'', \\ ''cual granada se abre y va pedida'', \\ ''la mercancía con la honra de la vida.''<ref>S. COVARRUBIAS. Op. Cit. Emblema XXXII.</ref> Tratatugilearentzat, ontzi baten antzekoa da gizakia, beti saiatu behar du ez deskuidatzen, baina are gehiago, bizitzaren azkenera iristean, portura iristean; egiaz, etsaiak beti saiatuko baitira hura desegiten. Bere LXXI. enbleman arimari erasotzen dioten arrisku orotatik ihes egiteko aholkua ematen dio gizaki orori, ontzi baten bidez (34. irud.). ''Cuando un solo bajel ha descubierto'' \\ ''la enemiga armada, hace al caro,'' \\ ''y procura tomar seguro puerto'' \\ ''antes que el esperar le cueste caro''. \\ ''En solo la huida tiene cierto'' \\ ''contra la carne, singular amparo'' \\ ''el hombre, declinado al otro extremo'' \\ ''con huir siempre de ella, a vela y remo.''<ref>Ibidem. Emblema LXXIX.</ref>. Covarrubiasen ideia horiek San Frantziskoren seme eta lehen enblemagile espainiar Juan de Borja diplomazialariaren lanetan sustraiturik daude. Valentziarrak portuan sutan dagoen ontzi bat erakusten digu (35. irud.) eta zehaztu egiten du esanahia. ''/.. que lo mismo que a la nave, acontece al que habiendo llegado al puerto tan deseado, de haber alcanzado lo que pretendía, en él se abrasa y perece, no pudiendo gozar, lo mucho que deseó, ni el fruto de sus trabajos.''<ref>J. BORJA. ''Empresas Morales''. Ed. de Bruselas (1680). Pág. 55.</ref>. Juan de Borjarentzat ere, ontzia zuzenen nabigazioaren irudi da eta itsasoa, berriz, arima erasotzen duten grina txarren arriskua<ref>Ibidem. 10. or.</ref>. Aurreko gaian hitz egin genuen ontzia geldiarazten duen erromero arrainaren irudiaz; Juan de Borjaren eta Alciatoren adibideak aipatzen genituen. Irudi horren bidez esaten zitzaigun grina txarrek, direnik txikienak izanik ere, desegin dezaketela betikotasunera bidean doan gizakia, erromeroak ontzia legez. Paleokristauen adierazpen plastikoetan, hilobietan batez ere, Jainkoaren atseden portura bidez doan arima da itsasontzia. Hori dela eta exegeta eta ikertzaile bibliko ugarik hartu izan dute itsasontzia arimaren iruditzat, Esaera Zaharren liburuan hitz egiten den emakume sendoaren antzeko eginez: ''/... es semejante al navío de un mercader que va a buscar lejos su pan.'' (Prov 31,14). Boldetti, Perret eta beste batzuek zehaztapenak eginez, ontzia hasierako kristautasunean irudirik ohikoena zela diote, eta asko dira hartaz arduratu izan diren Elizako Gurasoen testigantzak, batez ere, lehen mailako hieroglifiko izateagatik, Erromako hilerrien apaingarri eskatologikoekin bat datozenak<ref> M. el Abate de MARTIGNY. Op. cit. 525. or.</ref>. ===Itsasontzia ikonografia politikoan=== Sakratuaren eta moralaren irudi izateaz gain, itsasontziak eginkizun berezia izan du ikonografía politiko gisa dei dezakegunean. Saavedrak elementu hori bere zenbait enpresetan aurkezten du. Estatuaren gobernuari buruz azaltzen saiatzen den esanahiak bitan bana daitezke: *eroapenaren eta iraupenaren irudia. *edozein aginte ekintzetan beharrezkoa den zuhurtasunaren irudia. Saavedraren XXXVI. enbleman oihalak hedaturik dituen ontzi bat azaltzen da (36. irud.), honako argibide honekin batera. ''No navega el diestro y experto piloto al arbitrio del viento; antes, valiéndose de su fuerza, de tal suerte dispone las velas de su bajel que le llevan al puerto que desea, y con un mismo viento orcea a una de las dos partes opuestas sin perder su viaje. Pero cuando es muy gallardo el temporal, le vence projeando con la fuerza de las velas y remos. No menor cuidado ha de poner el Príncipe en gobernar la nave del Estado por el golfo tempestuoso del gobierno, reconociendo bien los temporales, para valerse dellos con prudencia y valor. Piloto es a quien está confiada la vida de todos; y ningún bajel más peligroso que la corona, expuesta a los vientos de la ambición, a los escollos de los enemigos y a las borrascas del pueblo.''<ref> D. SAAVEDRA. Op. Cit. Empresa XXXV. </ref>. Hark lemazainarekin identifikatzen du Printzea eta Estatuarekin itsasontzia: ''El oficio del Príncipe y su fin no es contrastar ligeramente con su república sobre las olas, sino conducilla al puerto de su conservación y grandeza.''<ref>D. SAAVEDRA. Op. Cit. Empresa XXXVI. </ref>. Beraz, tratatugile horrek eta XVI. eta XVII. mendeko beste askok gobernatzeko artea nabigatzeko artearekin alderatu ohi zuten; aginpide kudeaketa guztiak ongi burutzea zen garaipena, Virgiliok bere Eneidan proposatzen duen moduan. ====Pazientzia eta eroapena==== Saavedraren Enpresa politikoetan pazientzia eta eroapena dira lemazainaren eta politikoaren berezko dohainak, eta ausarkeriarako grina, berriz, haien arriskurik handiena. Baina, ideia horiek lehenagokoak dira Cristóbal Pérez de Herrerak Felipe III.ari eskaini zizkion enblemetan; izan ere, ontzia erakusten zion (37. irud.) eta, ausarkeria politikoa gidari hartu gabe, aginpidea pazientziaz eta eroapenez gauza zezala adierazten. ''Si el piloto sin consejo \\ por su voluntad se empeña, \\ dará el bajel en la peña.''<ref>C. PEREZ DE HERRERA. ''Proverbios morales y consejos cristianos''. Ed. Madrid (1618). Emblemas E.</ref>. Halaber, Alciatok bere XLIII. enbleman (38. irud.) oihalak haizetan puzturik dituen itsasontzia azaltzen du eta adierazten ekaitza garaitu behar duen Estatuaren irudi dela hura; hain zuzen ere, haren aurka oldartu gabe, baizik eta barealdia itxaroten duen Estatuarena (39). Camilliren enblemetan ideia bera agertzen da; hots Estatuaren ontziak baretasun politikoan mugitu behar du, nahasmenduak eta ekaitzak kontuan hartu gabe, zeren eta lemazain gobernaria haietan sartuz gero, arriskuek baldintzaturik ez bailuke inpartzialtasunez jokatuko (40). Baina, agerian jartzen dihardugun ideia hauek pentsamolde klasikoan dituzte euren sustraiak, nola lemazainaren irudia —Ledesmak, Kristorekin, eta Saavedrak, gobernariarekin lotzen zuena—, hala ontziaren irudia —Elizari edo Estatuari dagokiona— Platonen eta Aristotelesen aurreko pentsalari klasikoek euren idatzietan nabarmendu zituzten irudien aplikazio garbiak dira, Tovarrek esaten digunez. Platonek Errepublikan dio gobernariak izan behar duela Estatuaren buru; horregatik alderatzen du ontzi bateko lemazainarekin, itsasontziaren erabilera ez ezik, nabigazioko artearen beste alderdi batzuk, hala nola, eguraldia, haizea, urtaroak eta abar ere ezagutu behar dituenarekin (Errep. 489 c.). Gogoan har dezagun irudi horrek beste edozeinek baino hobeto isla zezakeela Estatuaren eta gobernariaren ideia, batik bat, horiek Estatua balido goseen eskuetan utzi zuten une batean, horrexegatik erabili izan da ia ia etengabe enblema barroko espainiarrean, salaketan bitarteko izateko. Aristotelesek ere bere Politika obran metafora hori erabiltzen du, ontziaren bitartez Estatuaren irudia ulertu behar dela behin eta berriz adieraziz. ''El ciudadano, como el marinero, es miembro de una asociación. A bordo, aunque cada cual tenga un empleo diferente, siendo uno remero, otro piloto, éste segundo, aquél encargado de tal o cual función, es claro que, a pesar de las funciones o deberes que constituyen propiamente hablando, una virtud especial para cada uno de ellos. Todos, sin embargo concurren a fin común, es decir, a la salvación de la tripulación, que todos tratan de asegurar, y a lo que todos aspiran igualmente. Los miembros de una ciudad se parecen exactamente a los marineros: no obstante la diferencia de sus destinos, la prosperidad de la asociación es su obra común, y la asociación en este caso es el Estado.'' (Pol. III‑II). ====Zuhurtzia==== Barroko aldiko tratatugileak askotan jotzen dute ontziaren irudira, euren ideia moral nahiz politikoak azal-tzeko baliabidetzat harturik. Hala, Saavedrak bere XXXVII. enbleman baliabide hori erabiltzen du zuhurtziaz hitz egiteko, lurrean behea jotzen duen ontzi bat oihalez eta arraunez erakutsiz (39. irud.); hau dio: ''Por no salir de la tempestad sin dejar en ella instruido al Príncipe de todos los casos a donde puede traerle la fortuna adversa, representa esta Empresa la elección del menor daño, cuando son inevitables los mayores; así, sucede al piloto que, perdida ya la esperanza de salvarse, oponiéndose a Ia tempestad o destrejando con ella, reconoce la costa y da con el bajel en tierra, donde, si se pierde el casco, salva la vida y la mercancía... La fortaleza del Príncipe no sólo consiste en resistir, sino en pesar los peligros, y rendirse a los menores, si no se pueden vencer los mayores; porque, así como es oficio de la prudencia el prevenir, lo es de la fortaleza y constancia el tolerar lo que no puede huir la prudencia.''<ref> D. SAAVEDRA. Op.Cit. Empresa XXXVII. </ref>. Estatuari eustea da barroko aldiko zuhurtzia politikoaren amaiera, Maravallek aztertzen duenaren arabera, eta hor frogatzen da Saavedraren baieztapena. ''No es menos gloria excusar el peligro que vencelle.''<ref>J.A. MARAVALL. ''Saavedra Fajardo: la moral de acomodación y el carácter conflictivo de la libertad''. Madrid (1985). Pág. 168.</ref>. Aztertzen ari garen ideia Juan de Borjaren enblemetan dago sustraiturik (40. irud.), zeren eta, denboralea eta arriskuak direnean itxarotea dela zuhurrena adierazi nahi baitu ontzia kostaldean kokatzeak. ''Así como es tenido por buen Piloto, el que juzgando la tormenta, y el mal tiempo, que ha de venir, toma puerto con su Nao... de la misma manera será tenido por muy cuerdo, y prudente el hombre, que conociendo los trabajos, y perturbaciones, que el tiempo trae consigo se recogiese a donde con más quietud, y menos peligro pase la vida, hasta tanto que las cosas se mejoren y corran los vientos prósperos que desea.''<ref>J. BORJA. Op. Cit. pág. 48. (44) Ibidem. Pág. 188</ref>. Planteamendu hori bera du haren beste enblema batek, ontzia lurrera iristen ikusten denak (41. irud.), egilearentzat, arriskuak saihesteak zuhurtzia handia frogatzen baitu. ''/... para escusar los peligros y tempestades que hay en este mar del mundo y en sus ocupaciones, debe tomar algún puerto donde con quietud y reposo dé fin a este viaje, por ser lo que más importa este buen suceso.''<ref>Ibidem. 188. or.</ref>. Beraz, ideia enblematiko eta zehazki moral bat ikuspegi politiko baten iturri nola bilakatzen den ikusten dugu, eta ez du zertan arrotz gertatu, zazpiehunean austriarren monarkia nabariki espiritualista zela errepara-tzen badugu. Saavedraren LXIII. enblemak (42. irud.) ontzia zuhurtziaren iruditzat aurkezten jarraitzen du. Oraingoan mutur batetik nahiz bestetik estekaturik azaltzen da. ''Por la proa y la popa de un navío entendían los antiguos un perfecto consejo en su principio y fin... significando con ello un consejo prudente atento a sus principios y fines por la nave de dos áncoras que por proa y popa se asegura de la tempestad.''<ref>D. SAAVEDRA. Op. Cit. Empresa LXIII. </ref>. Hona hemen ikusizko eta semantikazko sorta txiki bat itsasontziak gure kulturaren testuinguruan zer adierazi nahi duen adierazteko. Esan dezagun lan honen balioa didaktikoa dela soilik eta erlijioari nahiz moralari edo politikari aplikatzen zaiona. Ikonografia honen iturburua, Tovarren iritziz, oso antzinakoa da eta Sokratesen aurreko pentsamolderaino egin behar da atzera<ref>A. TOVAR. Ekintza politikoak Platon eta Aristotelesengan. Madril (1954). 42. or.</ref>, nahiz eta, zalantzarik gabe, Platonen eta Aristotelesen filosofian bilatu behar den ikuskera horren iturri zuzena; paleokristauen ikonografiak eta Erdi Aroko zein Barrokoko tratatugileek hartu zuten ikuskerarena, alegia. == Oharrak == {{erreferentzia_zerrenda}} bip634otfvfmhakpw99oip05ytfihxw 0 2848 7368 7367 2015-05-23T14:01:26Z Joxemai 371 /* Haize-arka. Aire-injekzioa */ wikitext text/x-wiki == Mekanismo hidraulikoa == [[File:Bedia presa 001.png|thumb|right|350px|Presa arkuduna. Bedia ]] Euskal Pirinioetako burdinola edo zeharrolen zati edo osagarri nagusiak modu honetan eraturik zeuden. * Grabitate-presa, harlangaitzezkoa, burdinolatik ubidean gora berrehun edo mila metrora kokaturikoa. * Presak bildutako urak, desnibel txikiko ubide estu eta luze batetik, biltegi erregulatzaile gisa balio zuen ataurrera eramaten ziren. * Ataurre honen ondoan, eta honen maila berean, kezuraska izeneko beste biltegi txiki bat izaten zen; * handik balbula moduko gailura, txinbora, bidaltzen zen ura; * eta hemendik lortzen zen eskuz erruedaren edo gurpil hidraulikoaren birak aldatzea, * gurpil hidraulikoak ardatza nagusi edo egurrezko ardatz handi baten bidez mekanikoki eragiten zuen gabia edo mailua, aldi berean. Ardatz honek lau edo bost hortza handi –maisukariak– zituen erro handi batean txertatu edo sarturik, hauek altxatzen zuten gabia edo mailua beren mugimendu zirkularretan. === Gabi-ardatza. Lehen forjaketa === [[File:Encyclopedie gabia 001.png|thumb|right|300px|Gabia, Lebarioren burdinolakoaren antzekoa. Abadiño (Bizkaia). L ́Encyclopédieko grabatua, XVIII. mendea.]] Gabi-ardatza, edo mailua, egurrezko habe handi bat izaten zen, eskuairaz berrogei bat zentimetro eta lau metro luzean. Muturrean zeraman mazua, burdina forjatuzko pieza handia, lautik zortzira arteko kintal pisatzen zituena. Honen bidez jotzen edo forjatzen zen burdin gorizko masa edo agoa. Horrela ateratzen zen * hamasei bat arroako burdin-totxo handia, baldin eta pieza handiko lanak egiteko bazen; aingurak, esate baterako. * Edo lingote txikiak, gerora zeharrolan bertan edo olatxoetan bestela, pieza txikiagoak lantzeko edo forjatzeko bazen. === Hauspoa. Aire-injekzioa === Burdin mineralaren murrizketa egur-ikatzez egiteko, prozesu kimikoan beharrezkoa zen airea zurez eta larru tolestuz eginiko hauspo handi batez sartzen zen labean; horretarako ardatz nagusiari zuzenean erantsitako gurpil hidrauliko bidez eragiten zitzaion. === Haize-arka. Aire-injekzioa === [[File:Haize arka encyclopedie 01.png|thumb|right|300px|Haize‐arka: labeetara airea botatzeko ur-ponpa. ''L ́Encyclopédie''-ko grabatua, XVIII. mendea.]] Euskal burdinola batzuetan haize-arka bidez sartzen zitzaion airea labeari eta sutegiari. Sistema berri honen aitzindari gisa, Pablo Antonio Rivadeneira ekarriko dugu gogora, hausporik gabe, haize-arka izeneko ur-aska bat besterik gabe burdina urtzeko asmakizunaren pribilegioa eskatu baitzuen eta, hala, 1639an Salazargo (Bizkaia) burdinolan esperimentatu zen, berrogeita hamar urterako baimena eskuratuz. Haize-arka edo tronpa ubide edo * ataurretik zetorren eta etengabe urez beteta mantentzen zen goieneko depositu batez * eta oinarriko beste txiki batez osatua izaten zen, biak ere hodi bertikal bat edo gehiagoz elkarturik. Hodi hauek beren goienean estutu egiten ziren inbutu bat eratuz, goieneko depositutik ura erortzean herrestan aire asko eramanarazten zuelarik. Ondorioz, oinarriko deposituan ura mailaz igotzean, hau behartzen zuen depositu honen goieneko zatitik urez ihinztatutako airea botatzera ubide edo tobera batean zehar, zuzenean sartzera mineralaren murrizketarako labean. Burdinoletan haize-arka zurez eraiki ohi zen, baina batzuetan harlangaitzezko zatiren bat izan ohi zuen. Eta hari, jakina, goieneko zatian urarentzat desnibel handi bat edukitzea beharrezkoa izango zitzaion. === Labea === Lau hormez eratutako esparru laukizuzen bat zen; lauak ziren hiru horma, baina laugarrena labearen barru aldera ganbila edo konkorduna. Bataz beste, asko aldatzen ziren labearen neurriak, baina, normalean 50 x 70 cm izaten zuen behean eta 60 cm garaieran. Labearen zati ganbilaren eta haizebidearen arteko alderdia, ziarren aldea, urtzailearen lanari zegokion alderdia zen. Honek goialdetik palanka handi batez agoaren gainean jardunez eskua hartzen zuen, murrizketan eta are-lanetan. Labearen alde honen beheko aldean zulo edo galda-isurbidea edo ziar-zulo bat zegoen zepak edo ziarrak ateratzeko. Labearen kontrako aldeari berriz iduri-gela deitzen zitzaion. Arragoaren hondoa hareharri erregogor batez egina zen, azalera apur bat ahurra eta ordezkatzeko moduan jarria. Burdin barra batzuk ere azaltzen ziren elkartuak, ebakidura laukizuzenekoak; bat bestearen gainean jartzen ziren arragoaren sakonetik haizebideraino horma bertikal bat osatuz. Honek burdinolako horman egindako ganga txiki bat zeharkatzen zuen, 35°tik 40°ra arteko angeluduna. Ohikoa zen, burdinolek tximiniarik ez edukitzea, eta, keari irteera emateko, sabaian zulo soil bat besterik ez zuen izaten. == Galdaketa-prozesua == Burdinolako labea edo arragoa izango zen bere osagai teknikorik nagusiena, hantxe lortuko baitzen agoa. Agoa zen burdin gori masa harroa edo altzairu xaflagarria, eta karbonoz %0,3tik %0,6ko propor#tzioa izan behar zuen, mailukatzeko edo forjatzeko. Burdinoletako labeetan egur-ikatza eta mea oso aberatsak baino ez ziren erabiltzen, eta bere gangan silizea nagusi zen ziarrak edo zepak aiseago erretzeko, berotasuna gehiegi igoarazi gabe. Labean errekuntzaz sortutako azido karbonikoa ikatz zati batez nahasten zen CO₂ bolumen bakoitzak CO bi bolumen sorrarazteko moduan, eta hala, CO₂ proportzioa bikoiztu egiten zen murrizketaz, burdinaren oxidoa guztizko metala bihurtu arte ikatza gehiegi baldin bazuen; funtsean burdingintzako labe garai modernoetan gaur egun egiten denaren oso antzeko prozesu kimikoa. Aireak, ihinztatuak edo urez aseak, mineralaren murrizketa-lan honen prozesu kimiko eta metalurgikoa erraztuko zuen, labean eranstearekin oxidoei hidrogenoa, gas karboniko murriztailea (CO). Jakina denez, hidrogenoa edo uraren gas-egoera lortzeko prozedura bat dugu ikatz goriari gainera ur txorro bat talkan botatzea (C + H₂0 = C O + H₂). Egun, burdin hautsa, kimikoki garbia (%99,8) ikerkuntzako laborategietan erabiltzen dena, burdin oxido hautsa gas hidrogeno bidez tenperatura handian murriztuz iristen da. kks63308e2swiri7kn4h2h9i9hm9r6k 0 2849 7347 7149 2015-05-20T08:59:56Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki == Osoko industria siderometalurgikoa == [[File:Aingura bilbo 0001.png|thumb|right|300px|Aingura Itsas Museoaren ondoan, Bilboko itsasadarrean.]] XVIII. mendearen erdialdera, arrantzuko eta gerrako itsasontzientzat nahiz bestelakoentzat aingurak egiten ziharduten zeharrolak dira industria siderometalurgiko integralaren agerpen edo eredurik bikainena. === Gilisagastiren ekarpena === Joan Fermin Gilisagasti, Aiako (Gipuzkoa) semea eta Arrazubia zeharrolako olajauna izan zen aingura handiak egiten lehenengoa. Zeharrola eta burdingintzako lanak bere haurtzarotik ikusi eta ikasiak zítuen Gilisagastik, baina garatu eta aurrerapenez hornitzeko irrikak jo zuen gaztaroan. Hala, artean gaztea zelarik, klandestinoki Holandara joan zen eta han bere burua eta bizia arriskatuz, industria-espioitza edo zelataritzan jardun zuen, aingura astun eta handiak egiteko era eta teknika berrietan trebatzea lortuz. Handik trebatutako ofizial bilakaturik itzuli zen gure gizona: * batetik, harrikatza arragoan erabiltzen; * bestetik, aingura-besoen soldaduran egur-ikatza erabiltzen eta haien tenplaketan. Hori guztia 1739. urtean burutu zuen. Gilisagasti benetako aurrelari bat izan zen gaur egun Ekialde Urrunean erabiltzen diren industria hobekuntzako prozedura berrietan. Errege Karlos III.aren Aholkulari eta Idazkari eta Gipuzkoako itsas portuetako Itsas Armadako Ministroa zen Jose Antonio Enriquezek badu txosten jakingarri bat metalurgiari buruzkoa, zehatzago esteko, ainguragintzari buruzkoa, 1787. urtean argitaratua. Gure Joan Fermin Gilisagasti ainguragileari dagokionez, 72 kintaleko aingura bat egin zuela esaten digu, eta huraxe zela Espainian ordura arte egindako aingurarik handiena. Horretaz gain, olagizon euskaldun honi zor ziotela Espainiak eta Gipuzkoak, aingura handiak Holandatik ekarri beharrik ez izatea; Euskal Herrian hain egoki eta halako trebetasunez egiteaz gain, merkeago eta bertako askori lana emanez egiten baitziren. === Hemezortzi burdinola Gipuzkoan === Gipuzkoan, aldi hartan, ainguragintzan hemezortzi burdinola aritzen ziren; denak ere Oria, Leitzaran, Urumea eta Oiartzun ibaien arroetan eraikiak. Garrantzirik handienekoen izenak hauek dira, besteak beste: * Arrazubia, * Fagollaga, * Ereñozu, * Pikoaga, * Amasola, * Agaraiz, * Lasarteola, * Renteriola eta * Olaberri. === Ainguren salneurria === Aingura bakoitzaren salneurria baldintza askoren arabera aldatzen zen, hala nola; * burdinkia eta ikatza, beharrezko lehengaien nolakoak ziren, haien garraioa, eta langileen eskulanarena eta beste; * horiez gain, artekarien komisioak zegoen; * azkenik, olagizonek beren kontura ala elkartean jarduten zuten ere kontuan hartzen zen, langileek bi eratara lan egiten baitzuten. Olagizonek meategia beren lurretan baldin bazuten, bistakoa da bestela baino merkeagoa gertatuko zitzaiela. Gauzak horrela, 72 kintaleko aingura bat egiteko hemezortzi bat egun behar izaten zituzten eta guztira 9.173 erreal kostatzen ohi zen. === Ainguren araudia eta sailkapena === Errege-agindu batek erabakitzen zituen 1752. urtean aingura baten eta bere zati guztien neurriak: * aingurak, * gurutzeak, * gurutze-adarrak, * zangoak, * potak, * atzamarrak eta abar, * bakoitzak zenbat oin, ontza eta lerro behar zituen esanez. Urte bereko lege baten bidez, erabakirik gelditu zen ontzidi bakoitzak zenbat aingura eta nolakoak eraman behar zituen, itsasontziak, fragatak nahiz beste edonolako ontziak izan. Honela, itsasontzi bakoitzak beharrezkoak zituen: * 72 kintaleko hiru aingura, * 66 kintaleko bat, * 60ko bat, * 25 kintaleko aingura-gurutze bat, * eta 17ko eta 9ko bana. === Ainguren kalitatea === Hernaniko Udaletxeko artxiboan aurki daitezke ainguragintzari buruzko zehaztasun handiko dokumentu ugari, ekarpen tekniko asko dakartzatenak: berotze-goritzea, mailuka lantzea, zoldaketa, aroa eta beste xehetasun gehiago. Beste gauza jakingarri batzuen artean, aitorpen hauek behintzat nabarmen ageri dira: bertako aingurak onak eta ongi eginak zirela, Europako beste herrialdeetakoak baino hobeak. Ingelesak, holandarrak eta frantziarrak Donostiara beren�zat izendatutako aingurak aztertu eta erostera etortzen zirenean, harriturik gelditzen zirela ere ageri da orrietan. === Aingurak Espainiako armadarentzat === Estatuak beretzat formalizatu nahi izan zuen burdinola bat Errenterian 1749. urtean, hain zuzen ere, ainguragintzan jarduteko asmotan. Urumeako burdinoletako olajaunek, ordea, eragozpen asko jarri zizkioten horretarako. Porrot egin zuen Estatuaren nazionalizazio asmoak eta hutsean gelditu zen. Errege Armadarentzat izendaturiko aingurak, Espainiako Departamendu hauetara bidaltzen zituzten: Cadiz, Ferrol eta Cartagenara. Baina itsasoz haratago ere bidali ohi zituzten, eta guztira urteko laurehun bat aingura izaten ziren, gutxi gorabehera. Itsas Armadako Departamentuko Ministerioak Jarraibideen Orria atera zuen ainguragintzako xehetasun eta argibide ugari emanaz. Beste lege eta aginduetarako egin ohi zen bezala, orri horretan ainguragintzan bete beharreko arauak idatzi ziren. Orri hori honela bukatzen zen: ''... no sólo las intimó el Gobierno, sino que hizo que, para que mejor las entendiesen, se traduxesen al Bascuence, porque los más de ellos no entendían otro Idioma, y que se entregase a cada uno un ejemplar.'' Estaduak bere eskura antolatu nai izan zuan burniola bat Errenteri’n 1749’gn urtean, ain zuzen ere ainguragintzarako asmotan. Urumea’ko burnioletako olajaunek, ordea, eragozpen asko jarri zizkioten ortarako. Porrot egin bearrean gertatu zan Estaduaren «nazionalizazio» asmoa ta utsean gelditu zan. == Aingura kulturan == Bai zama-ontzietan, bai fragatetan, itxaropen-aingura zeritzana zen aingurarik astunena eta beste guztiak baino garrantzi handiagokoa; eskuinaldeko saihetsean eduki ohi zuten. Izenak berak adierazten duenez, mastak galtzea edo beste ezbeharrik zenean lagungarri izaten baitzuten, olatuek itsasontzia haitzen kontra apur ez zezaten. Lehenengo kristauen irudien artean, askotan ageri da aingura; batez ere hilobietako goiburuetan, betiko bizitzarako Itxaropenaren adierazgarri, eta ez da harritzekoa, Kristoren adierazpen diren gurutzea eta arrainekin batera aurkitzea. Itun Berrian, Ebertarrei idatzitako gutunean ere (Heb. 6, 10) itxaropenaren adierazgarri aurkitzen dugu aingura. Iberiari dagokionez, ainguraren lehenengo aztarna erromatarren aldia baino lehenagoko txanpon batean aurkitzen da. Euskal Herrian, aldiz, Erdi Aroaz geroztik ugari samar aurki daitezke Bizkaia eta Gipuzkoan itsasertzeko zenbait oin-etxeren armarrietan: Sarria, Likona, Arteita, Lastur eta Alzola, kasu. Oria eta Leitzaran ibaiak elkartzen diren lurretan kokaturiko herria dugu Andoain, eta antzinako burdinolak direla-eta oso ezaguna da; badu herri horrek orain bertan ere ainguraren oroigarririk, karrika baten izena baita Aingurua kalea. == Ijezketa == Handik laster, 1770. urtean, Simon Aragorri Irandako markes jaunak beretzat erosi zituen lur batzuk, Errenteriako burdinolatik hurbil, hain justu ere goian esan ditugun Estatuak bere asmoak burutu nahi izan zituen tokian bertan; bera, Euskalerriaren Adiskideen Elkarteko bazkide zen. Jaun honek antolatu zuan Espainia osoan beste inork baino lehen burdin xaflak egiteko, fanderia edo fenderie zeritzan tramankulu bitxi bat, ijezketa-tren bat. Horregatik, Estatuak pribilegio batzuk eman izan zizkion, nazioarentzat onuragarri direnei gaur egun eman ohi zaizkienak bezalakoak. Lantegi honetan Oarso eta Urumea ibaietako burdinoletatik eramandako burdin pletinak eta biribilak ijezten ziren, materialak horretarako bi labe berezietan gorituz. Langile-taldea honako hauek osatzen zuten: maisu bat, 4 ofizial eta 3 errementari, eta astero 37.000 libra burdin ateratzen ziren ijetzirik. Irandako markesa zen Iragorri euskalduna, gure herriko lantegien sustatzaile handia izan zen eta, horrez gain, baita diplomatiko jatorra ere: haren ardura eta kudeaketa egokiari esker izenpetu zen Basileako bake-ituna. t5rlbstutzqghogpe66yqay0mmwy127 0 2851 7349 7348 2015-05-23T07:58:29Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki == Ekoizpen zikloa == [[File:Mirandaola burdinola 0001.png|thumb|450px|Mirandaolako burdinola. Legazpi (Gipuzkoa).]] Urteko lan kanpaina euriaren araberakoa izaten zen burdinoletan eta, ondorioz, ibaietako ur-emariak baldintzaturikoa; horregatik, azaro aldera hasi ohi zen, eta apirila nahiz maiatz aldean amaitzen zen. Urriaren bukaera aldera olagizonek idi gizen bat, inguruetako gizenena, hiltzeko ohitura zuten, urteko lan-kanpaina hasi aurretik, eta gaziturik, zezinan egiten zuten beren otorduetarako. Lan aldia beti igandez hasten zuten, bazkari eder bat eginez eta otordu horretara jende askori dei egiten zieten olagizonek: herriko agintari, apaiz eta beste auzotarrei, denen artean ospakizuna gaueko hamabiak arte luzatuz. Gainerako urtezatian, berriz, gehienetan beste lan hauek egiten zituzten: zuhaitz eta txara nahiz sasiak moztea basoan, labe eta sutegietan behar zuten ikatza egiteko; meategietatik burdinkia ateratzea, urtzea eta oletara eramatea. Azkenurteetan, itsasotik gertuen zeuden burdinoletan aingurak egin ohi zituzten batez ere; eta horretarako, Somorrostrotik ekartzen zituzten mea aberatsak, itsasoz ekarri ere benakera edo txanukera izeneko ontzi berezietan, bakoitzak seiehun edo zortziehun kintaleko zama garraiatzen zuelarik. === Lonjak eta errenteriak === Itsas portuetan eta ibaiak itsasoratzen diren tokietan baziren etxe berezi batzuk, errenteria izeneko saltokiak, adibidez: Errenterian, Donostian, Orion, Zestoako Beduan, Bilboko San Anton zubiaren ondoan eta abar; batez ere, burdin eta gainerako ekoizpenak bertan pilatzeko izaten ziran, baita ikertzaileek aztertu ondoren hainbat destinoetarako ontziratzeak ere. === Langileak === Bertako langileak izenez olagizonak ziren, eta hauek izaten ziran gehienetan: * labeak zaindu eta burdina urtzeaz arduratzeko, bi urtzaile; * beste bi jotzaile edo tiratzaile, ieleak; * laguntzaile edo peoi bat, deituraz pealea, baina baita gatzemaile ere, bere esku zuelako eltzea gazitu eta zaintzea. Olajaun delakoarekin egiten zuten iele eta urtzaileek beren lanituna, gehienetan ateratako burdin kintal bakoitzeko erreal bina, larunbatetan pisatuta. Urteko lan-aldiaren amaieran egiten zuten ordainketa, baina tartean ere ordaindu ohi zuten gerokoa aurreratuz. === Galdaketa prozesua === Urtzaileak bere lan berezia egiteko, meatokitik ekarritako burdinkia bereizi behar izaten zuen lehenik, labea betetzeko behar zuen tonaerdia osotu arte. Mailuz joka zatitu edo txikitu behar zituen, bakoitza sei zentimetro baino handiagoa izango ez zen moduan utziz; berehala galbahetu egiten zen, hauts, apur eta zentimetroa baino txikiagoko puskak alde batera bereizteko. Lan honetan laguntzaile izaten zuen pealea. Ondoren labea bete ohi zuen, burdin mea eta ikatza txandaka sartuz; labea piztean, berriz, haizea eman behar zion hauspoz, indartsu eman ere, su-gar urdinak ateratzea lortu arte. Lehen ere esan dugunez, gasek murrizten eta aldatzen zuten burdin mea, benetan burdinki edo burdin bihurtu arte. Adierazi den bezala, Gasek murrizten zuten burdin mea edo burdin oxidoa honako egoeretatik igaroz: * lehenik, oxido magnetiko egoerara, * ondoren, protoxido egoerara * eta, azkenik, haren metal edo burdin egoerara. Baina burdinki ez zen guztia bereizi eta, ordu pare baten ostean, ziar-zulo zeritzan zuloan barrena kanporatzen zuten ziarrak edo zirelakoak. Berotasun oso handian eta murrizketa giroan, burdinak ikazkaia bereganatzen duelako, edota biak elkartzen direlako, burdina hoztu eta gogortzean zatikor edo hauskor gertatzen da. Horregatik, trebetasun eta esku bereziak behar zituen urtzaileak, kako luze baten bidez burdinkiak elkarri itsasteko eta labeko bazterrik oxidatzaileenera biltzeko: horrela lotzen zuen burdinari ikazkaia murriztea eta agoa burdintsuago bihurtzea. === Agoaren eraketa === Labea piztu eta lauzpabost ordura hasi ohi zen urtzailea, burruntzi edo su-hagaren bídez, labean barrena sakabanaturik zeuden burdinki puska harro-harroak bata besteari itsasten; horrela pilatu eta itsatsitako mukulu edo pila gori-goria zen agoa, ehun eta berrogeita hamar kilotik berrehunerako burdin konkorra. Bost olagizonek burdinaga eta kurrikak izeneko suhatz handiez atera, eta gabiaren ingude gainera eramaten zuten; hantxe gabiaren mailukadaz lantzen zuten, ziarrak kendu eta burdinari purutasun handiagoa emanez. Gaur egungo labe garaietan ez bezala, burdina urtu gabe lantzen zuten zeharroletan, galdaketa prozesu edo fasetik pasa gabe. === Forjaketa eta kalibreak === Gabiaren ingude gainean ipini orduko agoa, 900º eta 1.000º bitarteko berotasuna galdu baino lehen hasten zen ielea joka hura lantzen eta tiratzen, trinkotu heinean arbastatze karratu nahiz totxo tankera emanez. Atera behar zuen burdinazatia lodia bazen, berotu aldi batez burutu ohi zuen bere lana; baina ebaketa txikiagoko burdin profilak atera behar zituenean, totxo gorituak taiel batez mozten zituzten; eta gelditutako zatiak ondoren behar adina bider gorituz forjatzen zituen. === Emaitza: burdina gozoa eta altzairua === Egiten zituzten haga edo barrak bitarikoak izan ohi ziren: burdina gozoa edo burdina biguna batetik eta altzairu naturala bestetik, karbono proportzioa %0,2-%1era bitartean alda zitekeelarik. Urtzaileak, * burdina gozoa ateratzeko, aipatu dugun moduko karburazioa saihestu behar zuen. * Altzairua lortzeko, berriz, karbono proportzioa gehitzen zuen, zilarrak sarriago kentzen saiatuz eta agoa ikatz goria ukituz denbora luzeagoan edukiz, su-garren alderdi oxidatzailetik aparte. === Denbora. Kontsumoa eta errendimendua === Burdingaia labean kargatzetik, forjaketan burdina profilak atera bitarteko lanaren ziklo osoa, aldakorra izaten zen zeharrolak zuen garrantziaren arabera; gehienetan bospasei orduko lana izaten zen. Tonaerdi bat burdinki eta ia beste hainbeste ikatz kontsumitzen zen. Hala, bataz beste, ehun eta berrogeita hamar kilo burdina lortzen zen. === Ekoizpena. Kalitatea manufakturarako === Zeharroletan landutako burdina kalitate oso onekoa zen erabilitako materialen purutasunagatik eta ganga fosfororik gabea izateagatik; baina baita sufrerik gabeko egur-ikatzetan goritzen zutelako ere. Bestalde homogeneotasun gutxikoa eta garbitasun gutxia ere izaten zen, zilarrak guztiz kentzea zailegi gertatzeaz gain, karrakaz jateko zailak ziren altzairu-zati gogorrak izaten zituelako tartetan. Alderantziz, altzairu gozoa, karbono gutxikoa zenez, erraza gertatzen zen forjaketarako nahiz beroketa eta soldadura goria egiteko, aingurak bezalako pieza handietan. === Kostua === Neke handikoak, garestiak eta errendimendu txikikoak ziren antzina burdina-lanak, gure gaur egungo ikuspegiaz alderatuta. Beraz, hasierako zeharrola haietan, erregaien edo ikatzaren kontsumoa, ateratzen zuten burdina-kopuruari zegokionean, %300 eta %500 bitartekoa izaten zen; burdina bera ere sartutako ikatzaren erdira jaitsi ohi zen pisuan. Hain zuzen ere, zepa arre harro pilak, burdinaz aberats eta burdinoletako meatzeetan eta ibaiertzetan pilatzen zituztenak berriro erabili egiten ziren, joan zen mendean aurrera ere. ncoenw0lq421en2jmusv9m8ecjoikdp 0 2852 8349 8001 2015-12-30T07:37:19Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki <div style="display:block; background-color:#FFFRFFF; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:10px"> <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px">'''EUSKALDUNAK MUNDUKO ITSASOETAN ZEHAR. XVII - XVIII. MENDEAK'''<br><small>&nbsp;&nbsp;&nbsp;Euskal Herri Enblematikoa: Euskaldunak Munduko Itsasoetan zehar XIV - XVI. mendeak</small></small></h2> <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px"><small>&nbsp;''José Ignacio Telletxea''</small></h2> <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px"><small>'''Aurkibidea'''</small></h2> '''1.''': '''[[/Itsasertzeko herri bat/]]''' :'''1.1.''': '''[[/Itsasertzeko herri bat|Itsasertzeko herri bat]]''' :'''1.2.''': '''[[/Itsasertzeko herri bat/#Itsasoa «eragile erabakigarria»|Itsasoa «eragile erabakigarria»]]''' :'''1.3.''': '''[[/Itsasertzeko herri bat/#Marinelen historia luze bat|Marinelen historia luze bat]]''' :'''1.4.''': '''[[/Itsasertzeko herri bat/#Portuek ere badituzte historiak|Portuek ere badituzte historiak]]''' :'''1.5.''': '''[[/Itsasertzeko herri bat/#Itsason­tzien eta on­tziolen historia|Itsason­tzien eta on­tziolen historia]]''' :'''1.6.''': '''[[/Itsasertzeko herri bat/#Usadio eta ohituren, ordenan­tza eta legeen historia|Usadio eta ohituren, ordenan­tza eta legeen historia]]''' :'''1.7.''': '''[[/Itsasertzeko herri bat/#Kontatu gabeko historiak|Kontatu gabeko historiak]]''' '''2.''': '''[[/Itsasoko Historiak/]]''' :'''2.1.''': '''[[/Itsasoko Historiak/Itsas eremuko historiak/|Itsas eremuko historiak]]''' :'''2.2.''': '''[[/Itsasoko Historiak/XV. mendea/|XV. mendea]]''' :'''2.3.''': '''[[/Itsasoko Historiak/Amerika/|Amerika]]''' :'''2.4.''': '''[[/Itsasoko Historiak/XVI. mendea/|XVI. mendea]]''' :'''2.5.''': '''[[/Itsasoko Historiak/Elkano/|Elkano]]''' :'''2.6.''': '''[[/Itsasoko Historiak/Urdaneta/|Urdaneta]]''' <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px"><small>'''Argitaldariaren oharra'''</small></h2> Itsasoko historiari buruzko sail txiki honek J. I. Telletxearen lanak berreskuratzen ditu, lehen ITSASOA. ''El mar de Euskalerria. La naturaleza, el hombre y su historia'' (1984-89) bilduman argitaratu zirenak. Itsasbideetan gertatuak dira gure historiako gertakizunik garrantzizkoenak. Badira itsasoko jarduera haiekin zerikusia duten sare ekonomikoaz gain, eremu horietako erabilerak eta ordenamenduak, historia ez ezik beren oraina ere badutenak. Horregatik itsasoko eremuen pertzepzioa sustatzea da haien xedea, hau da, gizakiaren presentzia, bere jarduera ekonomikoa eta soziala eta haren historia osoa sartzea. Bestalde, itsasoko eremu horren hausnarketari kultur ikuspegi hertsiago bat erantsi diogu, izan ere, jarduera horien dimentsio estetikoa, adiera eta sinbolismoa hartu dira kontuan. Berrargitalpen honetan aldaketa batzuk sartu ditugu, beste banaketa bat, beste azpititulu batzuk eta guztiz berritutako irudien multzoa: metagarri izatea nahi genuena, kasu askotan ikonografia mailan ahaidetasuna eta tradizioa agerian jartzen lagunduko baitu. Ez ditugu gutxietsi gure pertsonaia historikoen unibertsaltasuna azpimarratzen duten ekarpen filatelikoak. Oroitzapen mailan duten balioagatik Pablo Tillac marrazkilari bikainak itsasoaz nahiz marinelez egindako lan ikonografiko hautatu dugu. Gregorio Hombrados Oñatibia da ikuspegi berdina duelako sartu dugun beste marrazkilari bat, bere marrazkiek herstura nabarmena izan arren, molde espresionista argiko eszenak eskaintzen ditu, argi-ilunezko kontrastez jantziak. <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px"><small>'''Aipamen grafikoak. Kredituak eta eskerrak'''</small></h2> Liburuki honetako testuak gure argitalpen-fondoko honako bildumetako artikulu-zatiez berrantolatu dira: «Itsasoa. El mar de Euskalerria. La naturaleza, el hombre y su historia» Testuen egokitzapena erredakzioaren erantzukizuna da. Irudiak ere aipatzen dugun lanetik hartuak dira, jatorria bereziki aipatzen dugun irudi hauek izan ezik. Ilustrazio batzuen jatorria zein den ez dugu lortzerik izan. AUDACIA Y HEROISMO DE LOS DECUBRIMIENTOS MODERNOS (DE COLÓN AL SIGLO XX). Francisco Payarols. Edit. Labor, S.A., 104 b-c, 115 a-c, 166 c-d-e. Civitates Orbis Terrarum, 34 c, 44 a, 45 a, 46 a-c, 49 a, 50 a, 51 b, 52 a, 53 b, 54, 55, 60, 61 b, 62 a, 64, 65, 66 b, 67 a-c, 68 a‑b,116 a. CORSAIRES. Basques et bayonnais de XV au XIX siècle. Pierre Rectoran. Edit. E. Plumon, Bayonne, 1946. 28 e, 29, 81 b, 126 c-f, 130, 131, 134, 135, 167, 179 b. DICCIONARIO MARÍTIMO ILUSTRADO. I. Garmendia Berasategui. Biblioteca de la Gran Enciclopedia Vasca, 80, 126 b-d-e-g. EL BUQUE EN LA ARMADA ESPAÑOLA. Edit.: Silex EL OCEANO PACÍFICO. NAVEGANTES ESPAÑOLES DEL SIGLO XVI. Carlos Prieto. Alianza Editorial, 168 b, 169 a-b, 178 b, 205. GLORIAS ESPAÑOLAS. TOMO III. Carlos Mendoza. Establecimiento Tipolitográfico Editorial Ramón Molinas. Barcelona (circa 1920). 30 c‑b, 92 c, 94 b, 106, 107. G. Hombrados Oñativia, 10 b, 30 a-d, 75 b, 81 a, 81 c, 127 a, 201 f, 202 b-d, HISTOIRE DE LA MARINE. Edit. par L’illustration HISTORIA DE LA NAVEGACIÓN. Javier de Juan y Peñalosa Santiago Fernández-Giménez. Ediciones Urbión HISTORIA GENERAL DE ESPAÑA Y AMÉRICA. Tomo VII. Edit. Rialp, 114 a-b-c-d-f, 128 c, 204 a-b. HISTORIA UNIVERSAL DE LAS EXPLORACIONES II - III. Edit. Espasa-Calpe, 114 e, 115 d, 116b, 139 c. LOS INTRÉPIDOS Aventura y triunfo de los grandes exploradores. Selecciones del Reader’s Digest, 168 a. LOS VASCOS EN EL MAR. Carlos Claveria. Edit. Aramburu. PABLO TILLAC. Claude Dendaleche. Edit. Elkarlanean, 28 a-b-c-d. Sert. San Telmo museoa/Museo de San Telmo. Donostia-San Sebastián, 32, 33. 2009ko irailaren 29an Mikel Deunaren egunean burutu zen liburu honen argitalpena. </div> [[Kategoria:Itsasoko historia]] [[Kategoria:Euskal Herri Enblematikoa: Itsasoko historia (Etor-Ostoa)]] h7gzfvtoqe68y3qgz9rk1bmt5arlkly 0 2853 8740 8739 2016-01-11T14:30:40Z Euskaldunaa 1260 [[Special:Contributions/Euskaldunaa|Euskaldunaa]] ([[User talk:Euskaldunaa|eztabaida]]) wikilariaren 8739 berrikuspena desegin da wikitext text/x-wiki =Itsaser­tzeko herri baten historia= ==Itsasoa «eragile erabakigarria»== [[File:Bilbo margoa.jpg|thumb|Bilbo]] Nire asmoa ez da inola ere euskal­dunen itsasoko historia konta­tzen hastea. Iker­tzaile askoren bizi­tza okupa­tzeko adinako lana izan daiteke, dokumentu‑iturri sakabanatuak, ez­kutuak eta nahi baino askoz urriago diren arrastoen bila ibili behar­ko baitute. Julio Caro Barojak bere Los Vascos y el Mar (Donostia 1981) izeneko saiakera laburtuan azal­tzen duen iri­tzian, itsasoaren ondoan bizi­tzea «fak­tore erabakigarria» da gure ekonomikoaren historian eta fun­tsez­ko osagaia Euskal Herriko herri gehienen «erritmo historikoan», Biz­kaia, Gipuz­koa eta Lapurdikoan batez ere. Baina, eragin ekonomikoaz gain, gertakari horrek baditu beste ondorio ba­tzuk ere, gure antropologoaren iri­tziz, dioenean: «Erdi Aroaren hasiera‑hasiera al­detik, garapen bidean aurrera zihoazen Euskal Herriko portuak eta bertako jendea sona har­tzen hasi zen arran­tzale eta marinel gisa, ez soilik penin­tsulako beste herrien artean, baita Mendebal­deko europarren artean ere. Hala, bar­nerantz murgil­durik bizi zen euskal jendearen ondoan, baziren kanpoarekin harreman biziak zituen euskal­dunak, industria eta mer­katari­tza, on­tzi‑ar­kitek­tura nahiz erreminta eta armagin­tzaren garapenean ziharduena eta haiekin jaioterritik urrun, negozia­tzen zuena». Ez dira behar bezain agerian jarri gure herriaren historian denbora luzez iraun duen jarduera horren ondorio neurtezinak. Marinel euskal­dunen historia oraindik zain dago, konta­tzen jakingo duen idaz­le baten zain, baina zailtasun nekezak gainditu behar­ko ditu horretarako. Marinel‑bizi­tzaz baino gehiago arduratu gara ar­tzain‑bizi­tzaz eta nekazari‑bizi­tzaz; on­tzigin­tzaz baino gehiago etxeen eraikun­tzaz; armarriez baino gehiago trikuharriez hots, hiribil­du askotan on­tzien eta baleen istorio luzeak oroitarazten diz­kiguten harri horiez baino. An­tzinatik mare tenebrosum‑aren arriskuak inolako babes ofizialik gabe –besteak beste, dokumentu ida­tzietan ida­tzirik gel­di­tzen zirenak– beregain har­tzen zail­dutako gure marinelen balentria geografiko eta nautikoak gu­txi ager­tzen dira agiri ida­tzietan. Balentria kolek­tiboak dira kasik, anonimoak, izenez ezagu­tzen diren marinel kontaezin ahalez burutuak, neguko gauetan on­tziak portuan amarraturik gel­di­tzen direneko kontakizunak, familietako edo taber­netako el­karriz­keta isilen zurrumurru baino ez direnak. ==Marinelen historia luze bat== Horiek horrela, nire asmoa ez da inola ere euskal­dunen itsasoko historia konta­tzen hastea. Iker­tzaile askoren bizi­tza okupa­tzeko adinako lana izan daiteke, dokumentu‑iturri sakabanatuak, ez­kutuak eta nahi baino askoz urriago diren arrastoen bila ibili behar­ko baitute. XV. mendea baino haratago joanda, maiz kontentatu behar izaten dugu urruneko itsasoetako euskal itsason­tzien aipamen apurrekin, eta normalean garran­tziz­ko gertakari historikoren bati loturik ager­tzen dira, eta bertako itsasoan eguneroko jardueraren presen­tziari buruz­ko aipamenik ere ez da gel­di­tzen. Dokumentu zatiak urriak dira eta daudenak kronika orokorreko edo literatura‑lanetako lerro bakanak izaten dira. Historiak egiten diz­kigun begi‑keinu iheskorren an­tzekoak dira, itsasoko gure ibilerak labur­ki argi­tzeko egiten diz­kigunak. Horregatik, kontent nengoke ez euskal­dunen itsasoko Historia idaztearekin, baizik, flash modura, mendebal­deko eta penin­tsulako uretan euskal marinelen balentria ugarien historia apal ba­tzuk mol­da­tzearekin, gure kostal­deko zenbait herritan lehen aipatutako armarrietan bezala, marinel haien lekuko­tza uztearekin. Hemen bil­dutako berriek eta al­derdiek gure historiako kapitulu horrekiko kez­ka eta ardura eragingo balu, pozik gel­dituko nin­tzateke. Aztertu eta dakiguna baino askoz gehiago da egiteko dagoena. Dakiguna, berriz, ez­kutuan egoten da normalean, eta ez da gehiegiz­ko izango kon­tzien­tzia historikora itzul­tzea, horrela, aberastu baizik egingo ez delakoan. ===Atlantikoaren garaia=== Kolonek ibilbide berria urratu zuenean, itsasoaren ikuspegia al­datu egin zen. Bere lehen bidaiaren (1492) Egunkarian honela dio Errege Katolikoei buruz: «Agindua eman zidaten ez nendila Ekial­dera joan lurretik, ohikoa den bidetik, Mendebal­dekotik baizik, oraindaino inor igaro denik ziur ez dakigun bidetik, alegia». Ordurako Europako kostal­deak zehar­katuak zeuden erromatarren, bikingoen, normandiarren eta abarren on­tziez. Baina, «Finis terrae» ospe­tsu hura, Mendebal­derantz amaierarik ez zuen itsasoaren hasiera zen, lehendik dauden nahiz desagertu diren uharte legendarioz zipriztindutako mitoa. Baina, garai miresgarri hura iri­tsi zenerako, euskal­dunek ongi irabazia zuten marinel onen sona. Kolonen garaikide batek, Antonio Nebrijak esana da, hain zuzen, sarritan aipa­tzen den esal­dia: «Munduko beste nazioetakoak baino trebatuagoak» (A. Nebrija). Biz­kaiko Konderrian eta Gipuz­koa probin­tzian bizi zen jendea jakin­tsua zen nabigazio‑kontutan, saiatuak itsas guduetan, eta bazituzten horretarako on­tziak nahiz aparailuak eta tresneriak; eta hiru alor horietan munduko beste nazioetakoak baino trebatuagoak ziren. Goraipamen hirukoitz hori, kanpotik etorria denez gehiago estima­tzen da. Ez da baieztapen makala beste hau ere, nahiz eta geografikoki zehaztasun gu­txiagokoa izan, itsas kontuetan aditua den Cesareo Fer­nández Durok, Disquisiciones Náuticas izeneko obran honako hau esatea: «Bai Mundu Berria aur­kitu aurretik, bai batasun nazionala egin aurretik ere, Gaztelako nabigazia edo, hobeto esateko, Kantauriko nabigazia jaun eta jabe zebilen Iparreko itsasoetan eta gorantz zihoan haren mer­katari­tza, Estatuarekiko mendekotasunik gabe askatasunez jardunez; indar itzela zuen kontrarioen gainetik jar­tzeko eta aberastasunak eta aginpidea ematen zion nazioari». Nebrija zeha­tzagoa da Fer­nández Duro moder­noa baino. Izan ere, Kantauri itsasoak portu asko ditu ehunka kilometroko luzeran; baina Asturiasek kostal­dea luzeagoa izan arren, ez du Nabigazioaren historian Biz­kaiak adinako garran­tzirik izan. Hegoal­deko itsasoetan ibil­tzen ziren, guk uste baino gehiago ibili ere, eta Gibraltar­ko itsasartetik barrena Mediterraneoraino iristen ziren. Garai berriak zail­duta aur­kitu gintuen, «nabigazio kontuetan jakin­tsu». Jakitun nabigazio kontuetan eta on­tziak eraiki­tze‑gaietan, itsasoan borroka­tzen eta mer­katari­tzan; arran­tzale gisa, marinel gisa, mer­katari eta gerrari gisa. Baina jai­tsi gaitezen goraipamenetatik errealitatera. ===Itsasgizonen espiritua=== Zer izango zen az­kenean Domingo Urrutia, bizi­tzak nahiz beharrak eta agian luma erabil­tzeko abileziak itsasgizon izatetik bat‑bateko idaz­le izatera eraman zuena? Euskal abizenak dituzten gizonak, garaile edo menderatu, ahaleginez edo biziaz munduko geografia bete­tzen ari dira, Ozeano Barearen leize sakonetan edo uharte arro­tzetan hondoraturik. Ez da bat‑batekoa itsasgizonen lanbidea, ezta frogatutako trebezia ere. Eszenatoki‑al­daketa baino ez dute egiten bentura berri bati hel­tzean, Ingalaterrara, Flandriara eta Arroxelara, Lisboara edo Andaluziara bidaia­tzean ez bezalakoa, zeharo bestelakoa. Inguruabar berriak dira –ortegatarren zen­tzuan–. Sevillan ematen dute izena beharbada, amerikar enpresa ororen gune nagusian, lehendik ezagutu eta sarritan bisitatua baitute hiri hori euskal itsasgizon eta mer­katariek, dela garia, olioa edo burdina garraia­tzeko, dela beren itsason­tziak sal­tzeko. Abenturazalea al da itsasgizona? ====Abenturazalea al da itsasgizon euskal­duna?==== Nire ustez, beti da abentura itsasoa, lurra lan­tze lasaia baino eta olagizonaren lanbide la­tza baino askoz gehiago. Zelatan da beti itsasoan arriskua, gu­txien uste denean ager­tzen da, eta maiz eragiten du herio­tza. Are gehiago, itsasoan, gauza bat da puntu jakin batera eta bide ezagunetik nabiga­tzea, eta bestea, orduan egiten zuten moduan, itsaso ezezagunetan zehar aurrera abia­tzea abenturan, bide berrietatik, herri arro­tzetatik edo itsasoan are nabariago den lur bakartietatik. Alferrikakoak ziren portulano ezagunak. Mundua aur­ki­tzera irteten ziren, kostal­de eta uharteak izen berriekin bataia­tzera. Ekaitz meha­txuak, korronte ezezagunak, sargazoak, eragoz­penak, erabateko gel­ditasuna, nekea edo janaria ustel­tzea, gaitz arraroak, familiaren mira edo lur‑lurrarena, liskarrak, ma­txinadak, sal­dukeriak. Hala ere, egia da egunetik egunera ezagunago zen Amerika haren mapa azalera­tzen ari zen heinean, ezagun eta errutinaz­ko bilaka­tzen zela ezagu­tzen ez zena. Baina beti dago berriaren eta ezezagunaren muga bat, abenturaren espirituari eusten. ====Itsasgizonaren mira==== Halakoxea izan zen Magallanesen bidaia. El­kano berriro saiatu zen bigarren al­diz, baina saiakeran hil egin zen. Alabaina, bazekien ordurako nora zihoan eta nondik joaten zen. Haren gorpua –beste bat– Ozeano Barean gel­ditu zen. Hil baino lehen­txeago, harekin ziren euskal­dun gu­txi ba­tzuek sinatu zuten haren testamendua, bere ondora bil­duta. Hunkiturik eta miraz en­tzuten zeuden El­kanok izenda­tzen zituen errukiz­ko ondareak: elizak eta ermitak. Urrutikoak, jakina, baina oso gertukoak haien­tzat: San Salbador, San Pruden­tzio, San Martin, Santa Madalena, San Anton, San Pedro, San Gregorio, Getariakoak; Itziar, Guadalupe, Aran­tzazu eta Junkaleko santutegiak; Aizar­nako Santa Engrazia, Sasiolako fran­tziskotarren komentua –sortu berria– . Hunkiturik bil­tzen ditugu en­tzuten zeuden haien izenak, El­kanok berak bezain bizi‑aukera iluna zutenenak –izan ere, buruzagiak ziren edo ez begiratu gabe, herioak hondamendia sor­tzen zuen marinelen artean–, honako hauek izan ziren: Martin Kar­kizano, Andres Gorostiaga, Juan Zabala, Martin Uriarte, Her­nando Gebara, Andres Ale­txe... eta kosmografo abantailadun bilakatuko zen gizona: Andres Urdaneta. Ez da ustekabekoa euskal­dun hauen presen­tzia Ozeano Barean. Garai hartan iman batek bezala erakar­tzen zuen hitz batek emango digu azalpena: Indiak... Amerika. Gorpuzten joan ziren hi­tzak bai edukiz bai esanahiez. Alabaina, –hasieratik eta betirako– Amerika itsasoaren beste al­dean zegoen. Gero eta trinkotasun gehiago izango du erregeorderri, hiri, auzitegi, kon­tzeju, mer­katari­tza eta jende­tzekin «yente y viniente», gerora esango zenez. Dena posible zen itsasoa zehar­katuz gero, itsason­tziz eramanez gero gizonak, mer­kan­tziak eta baita Errege Agindu, lege edo auziak ere. Sol­dadua eta konkista­tzailea, auzitegiko en­tzuleek eta Presidenteek, mer­katariek edo nekazariek, zirenak zirela, denek zehar­katu behar zuten Atlantikoa. Marinelen, maisuen, on­tzi‑jabeen eta on­tzigileen garaia zen. Itsason­tzi bat eduki­tzea botere errentagarri bat eduki­tzea zen. Dagoeneko araztua zegoen euskal marinel‑tradizioak al­deko garai historikoa zuen. Hala ere, abaguneak bazuen ukitu gehigarri bat, hein batean, eskema zaharrak hausten zituena: Estatu‑enpresa bat zen. Koroak hi­tzarmenak eta idaz­penak egiten zituen lehen aur­ki­tzaileekin. Luze baino lehen, Kontratazio Etxean zentralizatu zituen ekimenak. Beranduago, Indietako Kon­tseilua sortu zen enpresa amerikarrari zegokion guztia goitik arau­tzeko, Kontratazio Etxeari utzita antolamen teknikoa. Bizi­tzaren inposaketen inguruan, on­tzigin­tza eta beren tonajea arau­tzen zuten legeak sortu ziren, kor­tsarioetatik babesteko jarraibideak; on­tzidien antolamenduak; zamei buruz­ko arauak; jeneral, almirante, maisu edo pilotu titulu­tzako esleipenak; karga, erregistro, ma­txura, Sevillako monopolioa, on­tzien enbargo eta aloka­tze, jabeen abantaila, irteera eta itzulerako data eta beste hainbat gauzei buruz­ko xedapenak. ==Portuek ere badituzte historiak== [[File:Donostia Texeira 1634.jpg|thumb|Donostia 1634. Texeira.]] Hasteko gogoratu behar­ko genuke gizakiak itsasoan sar­tzeko duen gunea ez dela urak lurra uki­tzen duen edozein leku, baizik portua deri­tzogun lekua. Naturaren oparia izaten da ba­tzuetan portua, gizakiaren lan ikaragarria ere izan daiteke, edo biak batera. Horregatik gure portu bakoi­tzak badu bere historia, inguruneko historiarekin nahiz historia orokorrarekin eta bakoi­tzari dagoz­kion bal­din­tzekin nahasia. M. Zirikiain Gaiztarrok Los puertos marítimos del País Vasco izeneko liburu polit bat ida­tzi zuen, berriro argitaratua izan zena (Donostia 1986). Portu bat abiapuntu edo helmuga da. Berez­ko kokapena ona ala kaskarra izan daiteke eta giza trebezia ahaleginduko da bal­din­tzak egoki­tzen: hedadura, sakonera, sarrera eta irteera. Gizakia ahaleginduko da portu bateko barra arrisku­tsuak saihesten, babesleku nahiz gordelekuen bal­din­tzak hobe­tzen. Osagai horiek guztiak dira, naturalak zein artifizialak izan, portu baten historiaren azalpen, goral­diena eta beheral­diena. Gure kostal­deko 82 milietan –gehien­tsuenak arroka­tsuak eta labar mal­kar­tsuak– portuak ezohiko puntu gisa sor­tzen dira eta haietatik itsasora­tzen da gizakia. Zenbaitetan sar­tzea zaila izaten da, al­diz on­tziak itsasora­tzen direnean, kostal­dea garbia eta erregularra izaten da bere ibilbidean. Gure portuen kokapenari buruz badira erreferen­tzia zaharrak –zailak eta eztabaidagarriak badira ere– greziar eta erromatar geografoen lanetan: Pomponio Mela, Plinio II, Ptolomeo; Idrisi musulmana (XII. m); Erdi Aroko portulanoetan eta mapa nautikoetan; D. Fer­nando Kolonen lanetan, eta, nola ez, horien ondorengo kosmografoen lanetan, hala nola, Pedro de Medina, Andres de Poza, Texeira, Tofiño eta beste ba­tzuenetan. Hondarribia, Pasaia, Donostia, Orio eta Zarautz eskala txikiagoan; Getaria, Zumaia, Deba, Mutriku, Ondarroa, Bermeo, Plen­tzia/Gaminiz, Portugalete, Santur­tzi, Zierbena eta Mundaka bere itsasadarrarekin Ger­nikaraino... Ibaiak eta itsasoak bat egiten dute zenbait portutan eta gu­txi ba­tzuk baino ez dute gordeleku eta babesleku on bat, itsasoa zakar dabilenerako. Portuak itsasoarekin duen antolamendua fun­tsez­koa bada, are gehiago da, ez dirudien arren, inguruko lurrarekin duen zerikusia, bi zen­tzutan gainera: - batetik, portuko zerbi­tzu eta giza habitaterako esparru minimo bat eduki­tzea, az­kenean, bera baita kaiari bizitasuna ematen diona; - eta bestetik, harremanetarako bal­din­tza minimoak eduki­tzea, on­tzira­tzen eta lurrera­tzen denak bar­nearekin mer­katari­tza‑mugimenduari irtenbidea emanaz. ===Portuen bizi­tza eta herio­tza=== [[File:Pasaiako portuko planoa.jpg|thumb|Pasaiako portuko planoa]] Osagai horiek denak eragile erabakigarri izan dira gure portuen garapenean ala gainbeheran. Osagaiak, bai, eta gizakiaren ahalegina: ibaiak draga­tzen, kaial­deak, kai‑muturrak eta harri‑lubetak eraiki­tzen zekiena, eta, horrez gain, tamaina oso ezberdinetako on­tzien eta portuen –edo portuen eta on­tzien– egokitasun doia bila­tzen mendeetan zehar jakin izan duena. Hain zuzen, horregatik dago nostalgia darion kapitulu bat aipatutako Zirikiain Gaiztarroren lanean «desagertutako portuak» gaiaz, zenbaitetan haien gainbeherari buruz­ko datu zeha­tzak ematen dituena. Barrual­dean, gure ibaien ibilguetan gel­di­tzen dira oraindik toponimo edo leku‑izen adierazgarriak, garai batean on­tzi ba­tzuk noraino sar­tzen ziren oroitarazten digutenak: Bidasoan, Oiar­tzunen, Urumean, Urolan, Deban, Ondarroan, Lean, Ger­nikan, Artikan, baita Nerbioien ere. Portuek beren historia dute, sekulako ahaleginez taxutua, denboran zenbat eta atzerago egin orduan eta propor­tzioan ahalegin handiagoz eginak, lanen tamainan ez bada ere, bai tekniko mailan, bai ekonomia mailan baliabide urriez egindakoak. Hargin‑lan izugarriak izan dira, ingeniarien lan izan baino lehen, eta administrazio oso doien emai­tzak, eta askotan portuen arteko edo bertako biztanleen arteko lehia gogorrez eginak: kanpoko nahiz barruko portuak, itsaser­tzak, mer­katuak, babesak, eskorak, harresiak eta draga­tzeak. Bermeori emandako «caput Vizcaiae» titulua, arran­tzale‑herri horrek bizirik dirauen arren, gaur egun oroi­tzapen historiko soil bat besterik ez da. Lekeitio ere maila gal­duz joan zen, baina gorde du «terra marique potens Lequeitio» iriz­pena, an­tzinako oroi­tzapen historiko gisa. Haien gainetik jarri zen Bilbo haz­kundean. Pasaia, naturaren pribilegioz hor­nituriko portua, Donostiaren mendekotasun despotez az­piratua izan zen eta ez du garran­tzi berezirik izan az­ken bi mendera arte. Deba, garai batean Gaztelako artilea on­tzira­tzeko gune izan zena, desagertu egin zen portu gisa. Lanak ematen ditu Errenterian, Usurbilen eta Zarau­tzen on­tziolak bazirela irudika­tzeak, baina halaxe da. ==Itsason­tzien eta on­tziolen historia== Kanoa, txalupa nahiz galeoia izan, gizakiak –behin ere baino adiera egokiagoa erabilita– tramankulu baten gainetik egiten dio aurre itsasoari. ¡A la mar, madera! dio C. Fer­nández Duro adituaren lan baten izenburu adieraz­korrak. Ez dezagun ahantz ia orain­tsukoa dela metalez­ko on­tzien eraikun­tza. Ia‑ia eskuz uki daitekeen iraganera arte gizakiak itsasoa zurez menderatu zuen: zurez­koak ziren on­tziak, zurez­koak arraunak, zurez­koak masta garaiak. Bestal­de, ez dira berdinak Mediterraneoa eta Kantaurial­dea edo zoriz hala egokitu zi­tzaigun Atlantikoa, horregatik on­tzi‑mota bakoi­tzak bere bidea jarraitu zuen, norberaren teknika eta erabileren asimilazioan. Harrigarri gerta­tzen da Alfon­tso Jakitunak «Zaz­pi partidetan» halako zerrenda luzea aipa­tzea: on­tzi zaharrak, galeak, masta‑biko on­tziak, txalupak, ohol‑on­tziak, zama‑on­tzixkak, baleon­tziak, karabelak eta abar. Baina, denboran aurrera egin ahala, Atlantikoan galeoia izan zen nagusi itsasoan, baita Baionako koka klasikoaren aurrean ere. Jakina da on­tziolak itsasotik gertu sor­tzen direla, handixe uretara­tzen baitira itsason­tziak neke galantak hartuta. Komenigarri izaten da basoak ondoan izatea, baita burdinolak ere, beharrez­ko dituzten il­tzeteriaz, ziriez eta abarrez hor­nituko badituzte. Horrek guztiak peritu eta eskulangileak el­karrekin ahalegin­tzea eska­tzen du, gauza izango den on­tzi baten miraria egiteko. Fak­tore horiek guztiak bateratuta uler­tzen da XII. eta XIII. mendeetan gure kostal­dean on­tzigin­tza sortu, finkatu eta denboraren poderioz sona hartu izana. ==Usadio eta ohituren, ordenan­tza eta legeen historia== Itsasoko errealitate konplexu horren arrimuan, portuen eta on­tzien ondoan sortu ziren, eskubide fiskalak, arauak eta Ordenan­tzak, frankiziak, auzitegiak, tira‑birak, tregoak eta el­karren arteko itunak. XI. menderako Baionak bazuen bere portua eta, handi­tzen joan ahala, arran­tza eta garraiorako garran­tziz­ko bilgune bilakatu zen. Donostiako Foruan (1180), gerora kostal­deko beste hiribil­duetara hedatu zen hartan, baziren Mer­katari­tza Zuzenbideko arau goiztiarrak eta an­tzinako itsas kode bat, eta jarraibidea izan ziren finka­tzen hasiak ziren kostal­deko hiribil­duen­tzat: Hondarribia, Getaria, Mutriku, Zarautz, Deba, Zumaia, Usurbil eta Orio. ===Nabiga­tzaileen kofradiak=== Itzul gaitezen berriro portura, itsasoko gauzen oinarri eta babesera. Handik at itsasoak meha­txu eta erakarri egiten du, al­di berean; eta itsasoan badaude beste arrisku eta meha­txu ba­tzuk ere, ez soilik ekai­tzenak, baita bestelakoak ere. Baina, portuaren barruan antolatu egin behar da bizi­tza, eta beste portuetakoekin ulermenera iri­tsi. Agian ba­tzuk hiribil­duak fundatu baino lehenagokoak dira. Haien Ordenan­tzak XIII. mendetik aurrerako data dute. Bi­txia da arran­tzaleen eta nabiga­tzaileen kofradien fenomenoa, bai an­tzinakoa delako, bai iraunkorra delako. Harro izaten dira asko San Pedro Apostolua zaindari dutelako, ez ordea, lehena zelako arran­tzale zelako baizik. San Pedro dute zaindari Hondarribiak, Debak, Mutrikuk, Bermeok etab. Bermeoko kofradiaren Ordenan­tzek 1353ko data dute eta bere pribilegioak 1441ean berre­tsi ziren. Izan, 1353koak badira ere, oso an­tzinako ohiturak jaso­tzen dituzte. San Pedroren al­darea zain­tzeaz gain, kofradiako behar­tsuen­tzako lagun­tza soziala azal­tzen da eta, gainera, «cosas tocantes al oficio». Itsasoko lanetan adinak zerikusi handiagoa du lurreko zereginetan baino, horregatik maitasunez zain­tzen dira zaharrak. Lekeitioko kofradian (1381) gizarte‑aurre­ikuspen baten aurrerakin bat daukagu: preso, lan‑gabe edo lanerako ezinduak izan daitez­keenengan pen­tsa­tzen da. Hondarribian Ku­txaren Festa ospa­tzen da (1361); botereak sar­tzen zaiz­kio barruan ku­txari. Patroi klasikoa edo patroi‑kofradiakidearen ordez­ko izango da armadorea, kapitalismoaren hastapeneko itxura eta guzti. Kofradiak arau­tzen zituen arran­tza eta mer­katari­tza‑jarduerak, lege eta epaile egokiak jarrita, auziak eta eztabaidak ebazten zituen, eta, horrez gainera, beste portuetako lehiakideekiko araudia. ==Kontatu gabeko historiak== Portuak, itsason­tziak, lana. Arran­tzarena eta garraioarena. Ba­tzuetan, gure geografiako eta historiako eskuliburuetan, itsasoa baliabideen kapituluan kataloga­tzen da, arran­tza besterik ez balitz bezala, baliabiderik sortuko ez balu bezala; beste jarduera motak badirela pen­tsatu gabe, hala nola, on­tziak eraiki­tzeko material‑prestaketak, eskulangile berezitu ugari behar zuen eraikun­tza eta, batez ere, itsaso bidez­ko garraioak. Jarri al gara inoiz pen­tsa­tzen, itsason­tzi apal batek garraia­tzen duen ehun edo berrehun tonajeko karga distan­tzia handietara garraia­tzeko, nolako ahalegin nekeza –ia ezinez­koa– egin behar­ko li­tzatekeen, lurretik zehar garai hartako bideetatik egin behar­ko balitz? Eskala handian garraia­tzeko modurik ez balego, garraia­tzen denak berdin balioko ote luke? Itsasoa, baliabide‑iturri gisa, arran­tza baino askoz gehiago da: mer­katari­tza, inportazioa eta esportazioa, garraiagarriaren gainbalioa eta baita garraiorako itsason­tzien salmenta bera ere. ===Marinela eta arran­tzalea=== Itsasoak distan­tziak txiki­tzen ditu, portuak eta herriak el­karren harremanean jar­tzen, eramaneko eta ekar­tzeko, ekoiz­leei eta salerosleei bizibidea emateko, indar handiak mobiliza­tzeko. Salgaiak gero eta leku urrunagoetara garraia­tzen ziren eta al­di berean trukeak egiten edo lehorrera­tzen ziren portuetatik bana­tzen: artilea, burdina, larrua, oihalak, laboreak, olioa eta arrain onduak. Hauxe izaten zen marinelen zeregina. Beste itsasgizona arran­tzalea zen, honek arrainak bere kon­tsumorako eta sal­tzeko harrapa­tzen zituen: barrual­dera eramaten zituen sal­tzera, haragi‑uzte al­dietarako. Ga­tzetan sartuta ondutako arraina –bakailaoa, esate baterako– kon­tserbatu eta urrutira ere garraia zitez­keen; hain urrutira, ezen Hitako Ar­tzapezak berak Bermeoko bisiguen gozoa goraipatu zuen. Ederrak egongo ziren Hitara iristerako! Arran­tza lehenik kostatik gertu egiten zen, baina gerora, gero eta urrutiago jo zuten kalen bila. Gure kostako arran­tzaleak urrutiko itsasoetara eraman zituen arran­tzak, errentagarria zelako gutizia­tzen zuten balearen arran­tzak, hain zuzen. Horren oroi­tzapena gure hirietako armarrietan gel­ditu da: Bermeon, Mutrikun, Lekeition... lehen aipatu dugun Zirikiain Gaiztarrok gai horri buruz­ko liburu interesgarri bat ida­tzi zuen, Los vascos en la pesca de la ballena (Donostia 1961). ====Bi bide==== Lege bilbadura antola­tzaile horren barruan aur­kitu ziren euskal­dunak, berez­kotasun askea utzi eta arau mordoaren mende jar­tzen duen enpresa baten abantaila eta oztopo guztiekin. Gauza bat zen arran­tzara irtetea, Ter­nuako itsaso urrunetara bazen ere, edo, mer­katari­tzak susta­tzen zuen ekimen aske bidez, Flandriara edo Andaluziara beren bidaiak libreki antola­tzea, baita nahi dena egiteko baimenarekin errepresalietan jardutea ere. Oso bestelako kontua zen Estatuaren nabigazio‑aparatu zabalean sar­tzea, nahiz eta abantailak bazituen: Erregearen babesa; on­tzigin­tzari emandako sustapena; komenigarri ziren alokairuetan parte har­tzea; irabazi errazak eta kontrabandoa, besteak beste; igoera soziala; goi zerbi­tzuen loria eta, denborak aurrera egin ahala, gerra‑ekin­tza gogoangarriak. Bizi­tza osoa pasa zitekeen, kontakizunik ez ida­tzi arren, urtero bakailao‑kanpainara joanez eta itsasoko otso bikain bat izanez. Lanbide duina zen, Atlantikoaren bestal­dean beren teilapeetako teilak eta zatikatutako baleen hezurrak baino uzten ez zituena. Edo, bestela, munta handiagoko beste enpresa batean esku hartu zitekeen, Europako zibilizazioa Amerikara lekual­da­tzeko edo lehenik munduaren aur­kikun­tza egingo zuen enpresan parte hartuz. Bi ibilbide izan ziren eta euskal­dunak bietan zeuden. Bakarrik eta askatasun osoz lehenengoan; besteekin batera eta, batez ere, garran­tzi historiko handiagoko abenturan sartuak, bigarrenean. Ez ginen bakarrak izan, baina euskal­dunez jardungo dut, soilik. t3rvjh46htvx6yg0084alxstbokahbt 0 2854 8220 8219 2015-11-06T19:11:41Z Jalkorta 1113 /* Hitz batean */ wikitext text/x-wiki Hotzepelak dira Erdi Arotik datozkigun albisteak, historiako lanbro artetik zirriborro antzo datozenak. Erdi Aroa da lilura agortzen zaionean bere nortasun misteriotsu guztia desagertuko zaiola jakin badakiela dirudien aroa. [[File:Itsasoan galdutakoak.png|thumb|''Itsasoan galdutakoak'']] == == === Antzinaroko itsasoa === Errealitatea iradokitzen diguten lehen albisteen artean, taxuketa mosaiko batean oinarrituta beti ere, aipa di-tzagun: Plinioren Portus Amanus obra, gaur egungo Nerbioirekin zerikusia baduena; edo Notitia dignatatum obran azaltzen den Lapurdumen lehen aipamena; edo Orosioren Oceanus Cantabricus a, Tarraconensearen bidaia eta Marciano Heraklearen idatziak, Ptolomeren aipamen saihestezina duena, besteak beste. === Errealitatea, mitoa eta kondaira === Itsasoari buruzko literatur irudigintza, abiapuntuan dugun hipotesiaren arabera, muga mugan dago mitoaren eta deskripzio errealistaren artean: antzinaroari buruzko lanetan —«Libre de Alexandre»—, bretoien zikloko gesta kantetan, Arturoren zikloaren aberastasunean eta abar. Hipotesi horrek, gainera, irudi lasai eta zientifikoa emango liguke, erreferentzia literarioek orduan ezagutzen zuten itsasoren aipamena egiten zuten neurrian, beti ere, eta irudi ekaiztsu eta tragikoa, aldiz, mitotik gertuago legokeena, antzinateko literatura itsaso ignotus, erasotzaile eta Herkulesen zutabeak baino haratago zegoenaz mintzatzean, edo Erdi Aroan Finisterrez haratago ziren leizeak irudikatuz ordukoak izutzen zirenean. Kolonen aurkikuntzaren aurreko itsaso beltza aitzakia ezin egokiagoa zen mito tragikoak sortzeko ez ezik, baita urruntasunak sorrarazitako maitasun ametsak egiteko ere. === Erdi Aroko itsasoa === Alabaina, Erdi Aroko unerik oparoenetan, milurtekoak eragindako izua oroitzapena baino ez zenean, feudalismoko gizakia, lurrak ontzat ematen zuenarekin hain baldintzaturik, eta giza jardueraren erdigunea zen Jainkoarenganako beldurraren aurrean banaka errebelatzerik gabe bazegoen ere, Txinara iritsiko zen Marko Polo, Jerusalem setiatuko zuten gurutzatuek, hiria kristauen eskuetara itzultzeko ahalegin ausarditsuz, eta ezin konta ahala bider zeharkatuko zuen Raimond Lullek Mediterraneoa. === Bidaien eszenatokia === Horregatik, bidaietarako eszenatoki aproposa da itsasoa. Hala ere, lurrez egindakoak du horren esanahirik sakonena: erromesek, juglareek eta gurutzadetan parte hartzeko Europa behin eta berriz zeharkatzen duten gerrariek. Erromesaren irudia bidaiaren esanahiri estuki lotzen zaio. Fedeak abenturara bultzatzen du gizakia, ala abentura goseak elikatzen du fedea, eta ibilbide luzea mugarritzen: ermitez eta katedralez, ostatuz eta harrizko gurutzez, erromanikoz nahiz gotikoz. Dena den, gure ustez, ez dago zertan lehorreko bidaiei garrantzia kentzen ibili, Erdi Aroak ere itsasoari atzea ez ziola eman baieztatzeko. Bidaia sarritan izendatzen da navigatio gisa, eta horren adibiderik ezagunena da IX. mendeko Navigatio Sancti Brendani Abbatis idatzia. Erromesaldiak berak ere behartzen ditu maiz bidaztiak ibaiak zeharkatzera edo saihestera, edo ontziratzera, gerran ziren lurraldeetatik irteteko edo bidea luzea mozteko, besterik gabe. Orreagako kantuan lehorretik eta itsasotik bidaiatzeko beharra adierazten zaigu: ''Metíme al camino, pasé ate la mare, \\ pasé Jerusalem, fasta la fuent Jordane, \\ corriemos las tierras d’ella e d’ella parte.'' === Sineskizunak eta elezaharrak === Apolonioren Liburuak hilotzak itsasora botatzeko ohitura deskribatzen digu; hau da, betiko atsedenerako leku aproposa «balsamaron el cuerpo como costumbre era». Ez dakigu euskaldunen artean halako ohiturarik bazen, baina Apolonioren deskribapena jarraituz jakin digu zerraldoaren zirrikituak ur ahiez eta argizariz lohituta eta hilotza jantzi onenez jantzi ondoren, urrezko txanponak sartzen zizkiotela zerraldoan: ''Cuando fue el ministerio todo acabado, \\ el ataut bien presto, el cuerpo bien cerrado, \\ vertieron muchas lágrimas mucho varón rascado, \\ fue a pesar de todos en las ondas echado.'' Gizakiak edozein arazoren aurrean beti du Ama Birjinaren laguntza eskatzeko pribilegioa: kantu batean Berceok Bretainiako itsasertzean hondoratzeko zorian zegoen ontzi baten gorabeherak kontatzen dizkigu. Marinelak otoitzean hasi zitzaizkien santu ezagun guztiei, harik eta haiekin batera zihoan fraide batek Ama Birjinari otoitz egiteko proposamena egin zien arte. Ama mastaren tontorrean azaldu omen zitzaien eta itsasoari baretzeko agindu. Zentzu bera du Alfontso Erregearen kantika batek, Algarven gertatutako mirari bat kontatzen duenak: marinel arabiar batzuk Ama Birjinaren irudi bat itsasora bota omen zuten eta harrezkero arrantza guztia leku hartatik desagertu omen zen, harik eta irudia berreskuratu eta gotorleku bateko almenetan jarri zuten arte. Konkistatzaileek badakite itsasotik ustekabean sartzen, normandiarrak kasu. Lapurdira iritsi ziren eta ibaian gora bidean topatzen zituzten herrixkak arpilatu zituzten. Historia eta lanbro artean, elezaharra beti egongo da presente. Agian, San Leoni gertatua da iradoki-tzaileena. Arpilari normandiarrak itsaslapur gisa ezagutzen dira, Caro Barojak garai hartako testu bat aipatuz oroitarazten digun moduan: «Erant autem prope villam piratae in cavernis habitantes». Baiona zen itsaslapur haien babeslekua eta San Leon, Nafarroako lurraldeetan barrena ibili ostean, Baionara itzulita, martirizatu egin zuten. Jaun Zuriaren elezaharrean, ordea, protagonista ez da atzerritar bat, baizik bertako bat, Bizkaiko Jaun Nagusia, hain zuzen ere. Eskoziako erregearen alaba atzerriratu egin zuten maitasun iheskor baten ondorioz eta hura gure lurrean erditu zen Bizkaiko Jaurerriaren fundatzaile izan zenaz. == Bizia biziagatik arriskatzen == === Esparru ekonomikoa === Itsasoa ezinbesteko elementu geografikoa da bidaietarako, baina hil edo biziko garrantzia duen elementu ekonomikoa ere bada. Hori esaten digu Karmelo Etxegaraik bere De mi tierra vasca liburuan: «La tierra era muy dura, muy ingrata, no respondía a los afanes de quienes querían arrancarla lo preciso para el sustento de los suyos. Para quien tuviese valor bastante y el ánimo hecho para afrontar sin tibiezas de la voluntad la furia de los elementos desencadenados, el mar estaba allí...». Etxegarairen hitzak edozein garairi aplika-tzeko baliagarriak dira. Baina, kontua da euskaldunak Ternuara iritsi zirela, abentura goseak eraginik nahiz beharrak bultzaturik. Balearen arrantza mitikoak zetazeoaren olioaz eta beste produktuez gain, beste ekarpen bat egin zuen: on-tziola egokiak sortzea. Euskal portu askotan hori izan zen arrantzarik garrantzizkoena, esate baterako, Ziburuko Joanes Etxeberrik eman zion garrantzia kontuan hartzen bada. Horren adierazgarri egokiak dira gurean Erdi Aroko irudiak eta arrantzale etxeetako ateburuetan ikusten diren balearen arrantzako eszenen grabatuak. Baina, ez zen balea izan euskaldunek itsasoan bilatzen zuten produktu bakarra. Hitako artzapezaren liburuan, «De la pelea que hubo don Carnal con la Cuaresma» atalean, bijiliak garaile irten nahi du hasitako borroka dialektikotik, eta, Laredoko itsas aingirak, Sevillako kolakak, Valentziako «anguiellas», edo Santanderko otarrainak gomendatu ondoren, honako hau dio: ''Fecho era el pregón del año jubileo, \\ por salvar las sus almas habían todos desseo: \\ cuantos son en el mar venían al torneo, \\ arenques e besugos venieron de Bermeo'' Kontakizun horren arabera, oso aspaldikoa da arrantza, gure kostaldeko hiribilduen hiri gutunetan eta fundazioetan agertzen den moduan. Hortaz, halako garrantzia duena ez da egiaztapen hori, baizik eta bisigu bermeotarrei buruzko topikoa literaturan noiztikakoa den jakitea. Merkataritzak bi modu zituen hedatzeko, nola lehorrekoa hala itsasokoa. Ederki irudiztatzen du gai hori ur gainetik ere ibiltzen badakien diruari buruz ironiaz mintzo den atsotitzak. Pero Lopez de Aiala gasteiztarrak oso gogor eraso zien merkatariei bere Rimado de Palacio lanaren ataletako batean, haren iritziz haien aberastasun gosea gauza baitzen edozein erresuma kolokan jartzeko. Merkatariak, alabaina, bere burua defendatu zuen kantzilerraren salakuntzaren aurrean: ''[...] Somos en peligro en tierra e en el mar, a nos faze agora el rey otros diezmos pagar.'' Denborak aurrera egin ahala ontzen eta finkatzen joan diren atsotitzetan, etengabekoa da itsasoak eragiten digun begirune edo beldurrari buruzko aipamena: ''Gurmak itsasoan, kandela piztu arasa gainean'' (lanbroa bada itsasoan, piztu kandela arasa gainean) Edo antzeko beste aldaera batean: ''Gurmatzan txalopak tutuka, etxean andrak erreguka.'' (Txalupan uluka lanbrotan, eta emakumeak otoizka etxean). Beste atsotitz batek oso era poetiko batean biltzen du itsaso zabalean hainbatetan galdutako marinelengatiko samina: ''Mariñelaren alabak, argizai olari kontu danak.'' (Arrantzalearen alabak argizaiolari bere zorigaitz guztiak) Bada gure atsotitzetan beste bertsio oso adierazgarri bat: ''El mejor vigía, la viuda: siempre mira al mar.'' XVII. mendean Joanes Etxeberrik ere halako irudi poetiko bat eman zigun bere Itsasturi iracurtzailleari abisua lanean: ''Mariñelen emazteac goicean tuc senhardun, \\ eta titcha aldaturik, arratsean alhargun.'' (Marinelen emazteak goizean dira senardun eta zoria aldaturik arratserako alargun). Bertsio bertsua eskaintzen du Oihenartek ere, garai bereko atsotitzen bilduman: ''Itsasturiaren emaztea goizean senhardun, arratsean elhargun.'' === Itsasoaren arriskuak === [[File:Aloes.png|thumb|Itsaso legendarioa. Literaturako irudiak mitoaren eta deskribapen errealistaren arteko mugan daude. Aloes, arrain munstroaren verretratua.]] Dena den, arrisku guztiak ez zaizkio itsasoari soilik ezarri behar. Badute lapurreten berri itsasgizonek ere, lehorrekoak bezalaxe. Lopez de Aialaren garaian (1348), Bilboko eta Baionako portuek itun bat sinatu zuten Hansa Teutonikoarekin, merkatari harremanak sendotze aldera eta itsaslapur normandiarrei aurre egiteko asmoz, beraiek ere hala itsaslapur bihurtuz sarritan. Oso hurbilekoa da oraingoan Santandertik datorren berria, arrantzale gaiztoaz ahaztarazten gaituena. Ezaguna da Libro de miseria del homne kodize anonimoa, Valderribe herrixkako dorre baten aurrietan aur-kitutakoa. Hamasei silabako bertso egitura bereziarekin batera, bertsoaren zorroztasuna nabarmendu nahi genuke: ''Del pescador vos diré el otro día qué lizo: prometióme buen pescado e venidómelo repriso, \\ mas tal provecho le fagan los mis dineros que priso \\ cual a mi fizo el pescado quier cocho quier frito.'' == Irudiak eta literatur tradizioa == Errealitatetik irudi poetikora eta sinbolora, halaxe erabili izan zen Erdi Aroan itsasoa, heriotzari eta geroko bizitzari buruzko metafora nagusi gisa. Ez dago zertan Jorge Manriqueren hitz ederretan galdu: ''«Nuestras vidas son los ríos que van a dar en la mar, qu’es el morir».'' Apaindurazko hezurdura bera aurki daiteke Guevararen Cancionero General laneko testu batean: ''Y con esta fe llorosa \\ sin ca mi seso te ascondas, \\ bogaré en las altas ondas \\ de aquella mar peligrosa, \\ do, si vivo, veviré \\ con gran dolor, \\ y si muero, moriré \\ tu servidor.'' Behin eta berriz baliatu ziren itsasoaz, denborarekin topiko bilakatu ziren alderaketak egiteko. Hona hemen zer dioen XI. mendeko testu batek: «Oh, fortuna de la mar que transtorna mis navios», eta garai bereko beste testu batek dio «el agua blanda en la peña dura faze por curso de tiempo señal», eta aukera horietan guztietan, hainbeste itsasontzi hondoa jotzera eramaten eta haitzik gogorrenak zulatzen dituen itsasoa herioaren edo maitasunaren konparazio bihurtzen da. === Maitasuna === Aragoiko Pedro Manuel Ximenez de Urreak honela hasten du kantu bat XV. mendearen hasieran, itsasoaren eta emakume ederraren arteko paralelismo zehatz bat finkatuz: ''Como cuando en alta mar \\ van las fustas navegando \\ y, por ir en gran lugar, \\ fortuna van recelando \\ con temor de peligrar, \\ yo en mar de vuestra hermosura...'' Garapenean eta koherentzian aurrera egin zuten gaiek. Handia eta zabala da itsasoa, halakoxea maiteminez den bihotzaren oinazea. Ezaguna da gure artean Ana Juanixe ren balada. Balada horretan, itsasoak marka-tzen du familiaren eta bertako kidearen arteko distantzia. ''Txalopatxu bat, txalopatxu bi, \\ Santa Klararen parian, \\ nere anaia antxe datorke \\ batian edo bestian.'' (Txalupa bat,txalupa bi, Santa Klararen parean. Nire anaia han letorke, batean nahiz bestean). Arrebak gurasoez egiten du galde. Anaiak ematen du erantzuna: gurasoak ondo dira, baina gauza lotsagarri bat gertatua da, Ana Joanixe ezkontzen dela jakin baitute. Aita Donostiak Hazparnen bildutako Ene mutilik ttipiena (itsasmutila) baladan, marinelak denbora luzez daude itsasontzian, janariak agortu zaizkie, eta kapitainak itsasmutilari eskatzen dio igotzeko mastaren puntara eta ikusteko lehorrik begiztatzen den. Mutilak Angeluko lurrak eta leihoan josten ari den Mairena (kapitainaren arreba) ikusten dituela esaten dio. ''Zazpi urte ba ditu uraren gainean ginela \\ sei urteren janaria baizik gurekitan ez ginula \\ zazpigarrenian jan genituen txakurra eta gatua. \\ Ene mutilik ttipiena ene mutilik maitena \\ habil harat habil hunat mastanoaren puntara \\ mastanoaren puntara eta ageri denez leihorra. \\ Nagusia heldu nintzaitu bihotza arras tristerik \\ ez dut ikusi leihorrik ez eta ere belarik \\ jan nazazie jan nazazie jan beharra naiz lehenik. \\Nagusia heldu nitzaizu bihotza alegerarik \\ ikusi dizit Londrese bai eta ere huraxe \\ zure arreba dendaria josten ari da leihoan.'' Euskal baladak liburuaren egileek diote oso gai ezaguna dela hori Europa osoko baladetan: Lehorrik aurkitu ezin duen itsasontzi baten zorigaiztoko abentura kontatzen digu balada honek. Janariak agortzean, hiltzekoa den eskifaia kidea hautatzeko zotz egin dute eta kapitainari egokitu. Honek, ordea, ez du itxaropenik galtzen eta mutilari eskatzen dio mastaren puntara igotzeko lehorrik baden ikustera. Liburuaren egileek ezaugarri bertsuak dituen balada portugaldar bat aipatzen dute, A nau Catrineta eta Zatarainek La court paille frantsesa aipatzen du, gurearen antzekoa. Marinel bahitzailearen balada ere ezaguna da. Brodatzen ari nintzen kantuan, marinelak neska gazte bat bahi-tzen du eta itsasontzira eramaten; han lo belarrez loarazten du. Neska esnatzean konturatzen da bahiturik dagoela eta ezpata batez hiltzen du bere burua. Lakarraren arabera, Gaztelako tradizioan ezaguna da gai hori, nahiz eta beste bertsio batzuk badiren Piamontekoan (Il corsario) eta Frantziakoan (La fille aux chansons). === Desleialtasuna === Euskal atsotitz batek jasotzen du lurrean gelditu den andrearen desleialtasunari buruzko gaia ere: ''Gurmatan galdu zan gizona, andrea aizetan ebillen artean.'' (Gizona lanbrotan galdu zen, andrea arinkerietan). Badugu aldaera barregarri bat ere, Ana Joanixeren hasierako eredua baliatuz senarraren desleialtasuna agertzeko: ''Txalupatxo bat, txalupatxo bi, gure andreak begi bi.'' Dena den, desleialtasunaren gai hau ez da oso ohikoa. Euskal kantuetan itsasoagatik gertatzen diren urruntzeak etengabeko erreferentzia familiako harremanak badira, Gaztelako eta Galiziako kantutegietan maitaleen artekoak dira harreman horiek. Hau dio gaztelaniazko testu batek: ''Miraba la mar \\ la mal casada, \\ que miraba la mar \\ cómo es ancha y larga.'' === Distantzia === Itsasoak distantzia handiagotzen du. Sentipen hau kemen handiz jaso zuen Nuno Fernandes Torneol galegoak: ''1. Vi eu, mia madre, andar \\ as barcas eno mar, \\ e moirome de amor.'' ''2. Foi eu, madre, veer \\ as barcas eno ler, \\ e moirome de amor.'' ''3. As barcas eno mar \\ e foilas aguardar, \\ e moirome de amor.'' ''4. As barcas eno ler \\ e foilas atender, \\ e, moirome de amor.'' ''5. E foilas aguardar \\ e non o podi hachar, \\ e moirome de amor,'' ''6. E foilas atender \\ e non o pudi veer, \\ e moirome de amor'' ''7. E non o hachei i, \\ o que por meu mal vi, \\ e moirome de amor.'' Gai bera berritzen da beste kantu honetan: ''Nas barcas novas foise o meu amigo daqui, e vexo eu vivire barcas e teño que ven i,/ mia madre, o meu amigo.'' Urrundu zena itzultzean, bakeak berriro atseden hartzen du maiteminduaren bihotzean: ''Diseronme hoxe, ai, aima, que non e meu Almirante do mar, e meu corapon xa pode folgar e dormir xa; e por esa razon o que do mar meu amico sacou saqueo Deus de coitas que afogou.'' Loreak dakartzan maitalea itsasotik datorrela dio beste kantu batek. Neskatila galego amoros batek olatuei galdegiten die zergatik daraman maiteak hainbeste denbora bizi den seinalerik igorri gabe. Itsasoa madarikatzen da leloan, amorosaren bihotza mintzeagatik: ''Maldito sexa el mare/ que mi faz tanto male!'' Amorosak itsasertzeko San Simon ermitan itxaroten duela kontatzen digu XIII. mendeko kantu galego batek. Hura konturatu gabe urek ermita inguratzen dute, baina neskatilak ez du, ez marinel ez arraunlari, arraunean egingo dionik: ''Non hei barqueiro non sei remar, \\ morrerei fremosa no alto mar, \\ eu atendendo o meu amigo, \\ eu antendendo o meu amigo!.'' Itsasoari buruzko irudi poetiko guztia Erdi Aroan zehar taxutu zen, eta irudi eta topiko horiek guztiek ez zuten mugarik topatu. Abentura gisa, itsasoaren irudia sendotzen da etxearen segurtasuna azpimarratzeko, aurrez aurre jarrita. Honek maitasuna, familia, bizimodu xumea eta abar sendotzen ditu; itsasoak, aldiz, maitalearen falta, familia haustura, arriskuz betetako bizimodua… Hizkuntz tradizio bakoitzak bere berezitasunak eransten dizkio guztiona den egiturari, baina azkenean, beti dago itsasoa ilun ikusteko modu berdin berdin bat, Errenazimentuaren atarian, Erdi Aroko gizakia lurbira menderatzeko irrikan balego bezala. Irudigintza horrek errepikatuz joango den klixe multzo bat utziko du atzetik datozen mendeetarako. Erdi Aroan zehar, itsasoak bidea eman zuen alderaketa zorrotzenak, metaforarik bizienak eta sinbolorik sakonenak sortzeko. == Lorpenak eta ezaguera == === Errenazimentuko itsasoa === *'''Etxepare''' Errenazimentura iritsita, Bernard Etxeparek inprentan zuen uste ona kantuz eman zuenean eta, hari esker, hain baikor azaltzen zaigunean, bitan aipatu zuen itsasoa, eta bietan ere inguruan ditugun literaturetako topiko berak erabiliz. Haren Judizio Ienerala poema luzean esaten zaigu Jainkoa epai handia burutzera Josafateko zelaira agertzen denean nahigabeturik egongo direla elementu guztiak: ''Itxasoa samurturik goiti eta beheiti, \\ hango arrainak iziturik ebiliren ialgirik.'' (Itsasoa haserre eta nahastuta azalduko da, eta arrainak izuak hartuta saltoka irtengo dira). Ez da Erdi Aroko berezko irudi bat, Bibliako tradiziotik datorrena baita. Baina, kontua da Erdi Aroa an-tzinaroaz baliatu zela mitoaren eta bere berezko ezagueraren arteko lotura egiteko. Amorosen gaztiguya (maitaleen ohartarazpena) poeman, Ama Birjinaren bitartekotzaren irudia bera berritzen zaigu; Erdi Aroan hain ezaguna den irudia, alegia: ''Itxasoan ur guziya, zeruyetan izarra, \\ oihanetan itzal ori, lur guzian belharra, \\ egunari iguzkia, gau beltzari ilhuna, \\ lehen faltaturen dira ezi hura gugana, \\ balinetan egiazki gu bagaude hargana.'' (Hura guri baino lehenago faltako dira itsasoan ura, zeruan izarra, basoan itzala, lur osoan belarra, eta egunari eguzkia, gau beltzari iluna, baldin eta egiaz gu biltzen bagara Harengana). *'''Joanes Etxeberri''' Jatorri biblikoa duen topiko hori bera erabiliko du mende bat beranduago Joanes Etxeberri Ziburukoak bere Noelac —Gabon kantak— obran, ohar bat egiten digularik, Jainkoak zerua eta lurra sortu zituela Jesus jaiotzean, ''[...] los peces saltaron de gozo en el agua, los animales en el bosque y las aves en el cielo.'' Jesus gurutzean hiltzean, ''[...] en el cielo se escucharon gritos y lamentos, y en el mar bramidos y tormentas.'' Jainkoak du itsasoaren gaineko aginpide osoa: ''Tú das tormentas y vientos, tú pones los límites al mar.'' Eta Jainkoaren perfekzioez hitz egitean, honela otoizten du: ''Arren, bada, perfekcione \\ guztien itsaso, \\ zaren bethi ene iabe \\ eta habe sendoa.'' (Otoi, bada, perfekzio guztien itsasoa, izan zaitez nire jaun, nire babes sendo). Baina, hain topiko ezagun horiez aparte, itsasoaren gaiari Manual devotionezcoa obraren atal bat eskaintzen dio Joanes Etxeberrik eta, Itsassoco biayetaco othoitcen araldea —Itsasoko bidaietarako otoitzen antologia— obraren bidez, itsasoak bereak dituen zereginetara emanak eta kantuan ohituak dauden euskal marinelek erlijiozko bertsoak ere kantatzea luke gura. Garai hartako marinelen ohitura eta bizimoduari buruzko informazioa eskuratzeko atal nagusi bat izan zitekeen «Ontzia zaharturik haustean; Enbargatzean; Aingurak altxatzean; Bertze untziarekin batzean; Haizea kontrakoa denean; Ontzitik nihor erori denean barrenekoek; Arraina atzemateko; Arrain ttipizaleentzat othoi-tza…», baina otoitzera bultzatzeko aitzakia hutsak baino ez dira. Otoitz aginduetan eta asmoetan informazio gehiago ematen zaigu otoitzean bertan baino. Lanbideez eta hainbat zereginez hitz egitean, aipatzen dizkigunak dira: burgesak, agintariak, pilotua… Eta zerrenda horretan ez zaizkigu aipatzen marinelak, eta pilotua da lanik astunenak eta ugarienak egin behar dituena: arruta —bidea— ematean, altura hartzean, karta miratzean —mapa begiratzean—, lema hartzean… Itsaslapurrenganako beldurraz ere hitz egiten zaigu, baina zeharbidez, beste itsasontziekin batzea gertatzen denerako otoitza hala hasten baita: ''Iaunac guarda zaitzatela perill guztietaric, \\ zuec ere zaitzatela helantza gaichtotaric...'' (Gorde zaitzatela Jainkoak arrisku guztietatik eta baita ataka gaiztoetatik ere). Arrantzaleez hitz egitean bereizi egiten dizkigu baleazaleak eta arrain txiki zaleak edo baxurakoak, lehenengoei eskaintzen dizkielarik otoitzik luzeenak, eta paradoxa egoki batez adierazten haien bizitza: ''Biziaren gati dugu hirriscatzen bizia.'' (Bizia arriskatzen dugu biziagatik). Batean, arrantzaleak otoitz egin dio Jainkoari arrantzua hurbildu dezan, eta balea arpoiez kolpatu ondoren «itsasoan den sendoen arraina», Jainkoari otoizka jarraitzen du balea geldi dezan, txalupa gilaz gainera irauli gabe, segadetan dabilelako buztan eta bularrez. Aitortzen du Etxeberrik nolako irabazia atera daitekeen balearen arrantzatik, baita ordea, zenbaterainokoa den ere arriskua: «Irabazia da handi, perilla ere handia». (Irabaziak bezain handi dira arriskuak). Hondoa jo dezake aberatsak «orain aberats burgesa, aurkhi moian gabea» (orain aberats, laster baliabide gabea), izan ere, «zeren ureko ona den haizearen parea» (itsasoko irabaziak haizea bezain apetatsuak dira) eta horrez gain, «ofizio gaitzana duk ere itsasokoa». Joanes Etxeberrik bazekien zer paper jokatu zuten aurreko mendeetako euskaldunek: ''Escaldunen ozpea da lur guztira hedatzen, \\ eta itsasuri ontzat munduac tu laudatzen.'' (Euskaldunen sona lur bazter guztietara iristen da, eta munduak laudatzen du marinel onaren pare). Bi ahapalditan laburbildu zituen euskal marinelen balentriak eta munduak haienganako zuen begirunea az-pimarratu zuen. Errege Katolikoek, lehenik Portugalekin eta ondoren Frantziarekin gerran zirelarik, korso agiria eman zieten liskarretan parte hartzeko prest ziren euskal marinelei eta, korso agiri horren ondorioz, gure kostaldean ezagun bihurtu ziren euren itsaslapurretengatik Martinez Mendarokoa, Zumaiakoa edo Pedro Mondragonekoa. Ordurako Elkanok munduari bira emana zion eta Legazpik konkistatuak zituen Filipinak. Lope Agirreren eta Katalina Erausoren bidaia eta abenturetako gorabeherak ere ezagunak zaizkigu Etxeberriren baiespenen erakusgarri. === Utopien eta itxaropenen jarleku === [[File:Talaiaria hilik.png|thumb|Prassinos-en grabatua, Edgar A. Poe-ren Arthur Gordo Pym-en kontakizuna ilustratzeko egina. ''Talaiaria hilik''. Irribarre dagiela dirudi urrunetik.]] Baina, azken kasu horietan, modu bat bihurtzen da itsasoa: utopietara bidaiatzeko, Eldorado mitikoaren aberastasunez jabetzeko edo konkista berrien loria eskuratzeko. Ikusi besterik ez da Tomas Morok irla gisa irudikatu zuen Utopia, Sebastian Brantek bere Nave de los locos obran hartu zuen erabakia: amaierarik gabeko bidaia batean nabigatu behar zuten eroek. Hortaz, garaiko gizartea eratu eta kritikatzen duten sinbolotzat hartu izan dira itsasoa eta uhartea. Baina, ironia eta kritika horiek nahiz eta kontuan ez hartu, Errenazimentuko edo barrokoko gizakiarentzat bidaiak ez du berez baliorik eta itxaropena sortzen die bidaiaren ondotik lor dezaketenak. Elkanok berak bide berri bat ireki nahi izan zuen Indiara iristeko eta Afrikako kostaldean Portugalek zuen itsas aginpidea saihesteko. === Urruntasuna eta inkomunikazioa === Eta, haiei bidaia baino nekosoagoa egin zitzaien itsasoak konkistatzailearen eta egiazko aginpidearen artean zorrozki ezartzen zuen distantzia, komunikaziorik eza, ekarriko zizkien gaizki ulertuez gain, tragedia konponezinak eragingo zituen egoera larriak sortu zituena. Lope Agirrek kexu saminez dio Anaia Frantzisko Montesinos probintzialari idatzitako eskutitzean: «Hacemos cuenta que vivimos de gracia, según el río y la mar y la hambre nos han amenazado con la muerte». Eta Felipe II.ari idatzitako eskutitzean aitortzen du bere gaztaroan «pasé el Océano a las partes del Pir por valer más con la lanza en la mano y por cumplir con la deuda que debe todo hombre de bien», baina, hurrengo pausoa kexatzea da, erregek ez duela informaziorik esanaz: «creo bien, escelentísimo Rey y señor, que para mí y mis compañeros no has sido tal, sino cruel e ingrato, y también creo que te deben engañar los que te escriben desta tierra como están lejos». Komunikazio falta da Agirreren zoritxar handiaren arrazoietako bat; eta konturatzea Marañonek ezin ziezaiokeela eskain hainbeste neke kosta zitzaion Eldoradoko lur mitikoa: «Avísote Rey y señor, no proveas ni consientas que se haga alguna armada para este río tan mal afortunado, porque en fe de cristiano te juro, Rey y señor, que si vienen cien mil hombres ninguno escapará, porque la relación es falsa y no hay en el río otra cosa que desesperar». *'''Martin Oiartzabal''' Martin Oihartzabalek 1633.urtean argitaratu zuen Les voyages aventureux du capitaine Martín de Hoyarzabal, habitant de Çubiburu lana eta 1677an euskaratu zuen Piarres Etxeberrik Itsasoco nabigazionea izenburuz. Ter-nuaraino iristea bidaia abenturazale bat zen eta liburuak horretarako argibideak —jarraitu beharreko itsasbideak eta garaiko beste ezaguera teknikoak— ematen zituen. Itsasoari buruzko bi ikuspegietan, itxuraz kontraesankorrak diruditen arren, bidaiatzeko baliabide gisa deskribatzen zaigu itsasoa, eta Oihartzabalen kasuan, baliabideak eskaintzen zaizkigu bidaiak berez duen abentura onez bukatzeko. Zentzu hori bera du 1606. urtean Donostian antolatu nahi izan ziren «Seminario de marinos» delakoak. Han gizon aproposak trebatu nahi ziren, gaur egungo eskola nautikoen antzera, bai Indietarako izendatu zen armadan jarduteko, bai itsas merkataritzarako. === Bidaia, errealitateak eta sinbolismoa === Erdi Aroko bidaiari buruzko ideia —eta hortaz, baita itsasokoa ere— sinbolismo ugariz zipriztindurik dago. Erdi Aroko gizakia barnera bildurik bizi zen, Jainkoarena zen bere bizia, eta sarritako gerrek nahiz aldian behingo izurriteek ez zuten bere sinesmena berretsi baino egiten. Erromesentzat bidaiak berak esanahi osoa zuen; hala, bidaia eta erromesaldia bere arima garbitzeko eta Jainkoaren barkamena eskuratzeko bitartekoak ziren. Era horretan, bizitzaren metafora bilakatzen zen bidaia, bizitza hau ez baitzitekeen datorren bizitzarantz egiten zen bidaia baizik. Eta bizitza honetan paradisua aurki-tzea ezinezkoa denez, indarrak eta saiakerak bidaian bertan biltzen zituzten. Errenazimentuko gizakia, aldiz, bere baitara bildu ordez, kanpora begira bizi zen eta inguruan zuen mundua konkistatzera jarriak zituen bere ahaleginak. Eta bidaiak beste esanahi bat hartu zuen: munduaren ezaguerak eta hura mendean izateak eraman zezakeen Eldoradora. Hala, itsasoa nahiz bidaia ez ziren deskribatu gabe zeuden elementuak, erakunde ideologico bat taxutzen zuten elementuak baizik. Nola ikusten eta ulertzen zen bidaia, huraxe zen bizitzaren ikuspegia eta interpretazioa. Ahizpa Joana Ines Gurutzekoaren kasua lekuko: ''Quién no creerá, viendo tan generales aplausos, que he navegado viento en popa, y mar en lecho, sobre las palmas de las aclamaciones comunes. Pues Dios sabe que no ha sido muy así: porque entre las flores de esas mismas aclamaciones se han levantado tales áspides de emulaciones y persecuciones cuantas no podré contar.'' Beste abagune batzuetan malenkonia adierazten da, bidaiaren ostean atzean utzitakoagatik, esaterako, Alonso de Ercillak bere ''La Araucanan'': ''Mira al poniente a España y la aspereza de la antigua Vizcaya, de do es cierto que procede y se extiende la nobleza por todo lo que vemos descubierto: Mira a Bermeo cerca de maleza, cabeza de Vizcaya, y sobre el puerto los anchos muros del solar de Ercilla solar antes fundado que la villa.'' Baina itsasoa konkistatu ahal izateko lehenik ezagutu egin behar zen. Lehen aipatu dugu Martin Oihar-tzabalen liburua lekuko, XVII. mendea oparoa da itsas jakintzan sakontzen duten materialez. Hala, Mutrikuko Antonio Kaztañetak argitaraturikoa da Norte de la navegación y proporciones y reglas para la construcción de bajeles, edo Urduñako Andres de Pozak bere Hidrographia, Sumario de la esfera, instrumentos de la navegación, mares, latitud y longitud. Ilustrazio aldian sendotu zen ezaguera eta jakin min hori. Irmoki egiaztatu zuen hori Voltairek: «No nos fiemos más que de nosotros mismos. Veámoslo con nuestros propios ojos». Nahiz eta Voltaire, Barthesek ohartarazi zuen moduan, hilik zegoen pentsamolde baten aurka borroka-tzen saiatuko zen. Haria berreskuratu behar dugu eta Martin Fernandez Navarrete aipatu, bere Colección de náutica o pilotaje lanarekin. Indietako tratatugileentzat, itsasoa da Ameriketara iristeko modu bakarra eta Antonio de la Ascensionek biltzen ditu horretarako aukera guztiak bere Viaje del nuevo descubrimiento que se hizo en la Nueva España por el mar del Sur lanean. Diziplina ezberdinen zerrenda luze bat zegoen lantzeko, itsas bidaien zailtasunek derrigorturik. Halaxe adierazten du Bizente Lardizabalen ''Consuelo de navegantes en los estrechos conflictos de falta de ensaladas y otros víveres frescos en las largas navegaciones'' medikuntzako tratatuak. Beraz, bidaiaren esanahi espirituala ez zen ordurako Erdi Aroan bezalakoa. Errenazimentua eta ondorengo mendeak aurkikuntza handien eta bidaia loriatsuen aldiak ziren. Mundua kontrolatu eta egiazko mugak zein ziren jakin nahi zuen gizakiak. Hortaz, aurkikuntza geografikoak teknikoen parean gertatu ziren, hala nola: on-tzigintzari, militarrei, dietetikoei eta abarri buruzkoak. Munduak supituki hedatu zituen mugak, baina, paradoxak paradoxa, gizakiak ez zuen hain eraginkorki menderatzea inoiz lortu. == Gainbehera eta matxina== XVIII. mendea, historiografia literario baten ikuspegitik begiratuta, borborrean dagoen mende bat da: rococoa, mugimendu arkadiarrak, neoklasizismoa eta abar, eta bestalde, espiritu erreboltaria ereiten ari zen mugimendua, gerora erromantizismo bilakatuko zena. Rousseauren basati ona ez zegoen garaiarekin kontrajarrian. Joera idilikoen eta gortekoen garaia zen, gustu onaz arduratzekoak, eta literatura ona edozein eratako ekaitzen aurkako urlo egokia zen. Menendez Valdesek dio: ''Dulce Dalmiro, cuando a Filis suena \\ tu delicada lira, \\ el río, por oirte el curso enfrena \\ y el mar templa su ira.'' Cadizen jaioa izanik ere euskal marinel baten semea zen Jose Cadalsori eskainitako bertsoak dira. Eta Jose Cadalso itsasoaz baliatu zen Espainiaren etorkizunaz sentitzen zuen larriaz hitz egiteko: «''El que navega cuando truena, aunque el navío sea de buena calidad, el mar poco peligroso, la tripulación robusta y el piloto práctico, siempre se teme que caiga un rayo''». Bestalde, Espainiak bere hegemonia galdu zuenetik, marinelek ez dute zereginik Europan: «Cuatro pescadores vizcaínos, en unas barcas, hacían arriesgadamente viajes que no se hacen ahora sino rara vez y con tales precauciones que son capaces de espantar a quien las emprende». Eta Kintana olerkariak, Cadalsoren garaikideak, martxoko iraultzaren ondoren, irudi bera baliatu zuen Espainiako gainbehera salatzeko: ''Así, rota la vela, abierto el lado, \\ pobre bajel a naufragar camina, \\ de tormenta en tormenta despeñado \\ por los yermos del mar: ya ni en su capa \\ las guirnaldas se ven que antes le ornaban, \\ ni en señal de esperanza y de contento \\ la flámula riendo al aire ondea. \\ Cesó en su dulce canto el pasajero, \\ ahogó su vocerío \\ el ronco marinero; \\ terror de muerte en torno le rodea, \\ terror de muerte silencioso y frío; \\ y él va a estrellarse al áspero bajío.'' === Elezaharrak === Garai horretako olerkietan edo elezaharretan ez dira beti ukitu izugarri horiek sumatzen, nahiz eta, izadi gozatu baten ikuskizunaren ondoren, beti ikus daitekeen halako etsipen kontrolatu bat, zeren eta “iraganeko edozein aldi beti hobea bada”, inolako etorkizun distiratsuren itxaropenik ikusten ez delako baino ez da. Garaiko elezaharretan itsasoaren aipamenak, bestalde, gutxi eta topikoak izateaz gain, La Fontainen itzulpenak edo elezaharren ihakinak izan ohi dira. Egoera hori hemeretzigarrenaren erdira arte hedatu zen, gure artean bederen. Hala egoera berri bat islatzen zuen Goienetxe apaizak euskaratutako La Fontainen elezaharrak: Artzain batek bere artaldea saltzen du, itsasotik irabaziak errazki sortzen zirela uste baitzuen. Baina. hark erositako ontzia hondoratu egin zenez, lehengo lanbidera itzuli beharrean gertatu zen. Ez zen, ez, gehiago tentaldi berean eroriko, ezen hobea baita «sos bakhar bat eskuetan, ecen ez hamar menturan» (hobea baita txanpon bakar bat eskuetan, hamar menturan baino). Eta elezaharra aholkua baino gehiago den ikasbide batez bukatzen da, bizitza ulertzeko modu bat berarekin izaten baitu beti: ''Ambicionearen \\ eta itxasoaren \\ dei engainagarriari \\ ez zaiola behar beharria ideki.'' (Ez zaio belarririk ireki behar ez askonahiari ez itsasoari). === Itsaso erromantikoa === Baina, oldartu egin zen erromantikoen aurreko espiritua. Honela adierazi zuen Goethek bere Werther eleberrian eratzen ari zen espiritu berria: «''Por qué brota tan raramente el torrente del genio; por qué tan raramente muge en altas olas, estremeciendo vuestras almas atónitas. Querido amigo, allí viven los señores bien acomodados, a ambos lados de la orilla, cuyos invernaderos, macizos de tulipanes y campos de hortalizas, desaparecerían en ese caso, y que, por tanto, saben evitar a tiempo el peligro que amenaza para el porvenir, con diques y desviaciones''». Mefistofeles, Fausto obran, munduko jakintza guztiak menderatzen zituen arren ez zegoela asebeterik aitortzean, oldartzen bazen: ''Como con vino nuevo, ya me enciendo \\ siento valor para lanzarme al mundo, \\ y asumir el dolor y. la ventura \\ de la tierra, envolverme en tempestades, \\ y no temblar al ruido del naufragio.'' Itsasoaz baliatu zen Goethe goraipatzen zuen aldaketa adierazteko. Ez zegoen beste irtenbiderik, edo olatu handietan arriskatu, edo nork bere bizia dikez eta desbideratzez babestu. Mefistofelesen bidez bizira irtetea planteatzen du Goethek; hau da, arno berria edatea, saiakeran hondoa jotzeko arriskua dagoela jakinik. Ez da kasualitate hutsa erromantizismo aurrekoek honako hitz hauek goiburu gisa hartzea «Sturm und Drang» (Ekaitza eta bultzada). Bihotza arte ekoizpenaren ardatz bilakatu zen eta harengandik sortzen ziren sentipen askeek baino ez zioten emango arte espresioari indarra. Bandera bizia izango zen askatasuna, eta etengabeak literatura erromantikoan hura igotzeko ahaleginak. Gizakia kateaturik gelditu zen askatasun gehiago eman beharko zioten konkistetan; herrien eta kolektiboen beharretara makurtu zen. Erromantikoak arnegatu egin zuen Ancien Regimea, antolamendu latza, giza alor guztietara iritsi zen absolutismoa. === Askatasunaren itsasoa === Baina, erromantikoen idealek ez zuten irtenbiderik, gizarteko kateetatik norbanakoaren askatasuna salba-tzeko ahaleginak porrot egin baitzuen behin eta berriz. Halako porrotaren aurrean, erromantikoak bere baitara biltzea hautatu zuen, ez ordea Erdi Aroko gizakiaren etsipenez, asalduraz baizik: obra pertsonal eta aske bat lortuz, munduaren bestelako ikuspegi bat emateko, biltzen da barnera. Indibidualismoaren garaipen horretan, askatasuna izango da bandera bakarra, baina alor gutxi dago munduan absolutismoaren kontroletik, gizarteko antolamendu latzaren kontroletik ihes egin dezakeenik. Gizakia aske izango da itsasoan, basamortuan, estepan, aginteak kontrolatzen ez dituen alor horietan. Eta hortik irteten diren heroia erromantikoak, hara nola, itsaslapurrak, kosakoak, gurutzatuak, juglareak eta abar menderaezinak, ma-txinoak eta patetikoki indibidualak izan ziren, eta naturaren legea baino ez zuten errespetatzen. Lord Byronek zioen legerik gabe soilik bizi naiz asebeterik. Esproncedak itsaslapurraren sinbolismoaz baliatu zen ideia berari eusteko: ''Que es mi barco mi tesoro, \\ que es mi Dios la libertad, \\ mi ley la fuerza y el viento, \\ mi única patria la mar.'' Errege itsuek gerra odoltsuak antolatzen zituzten lur gehiagoz jabetzeko, itsaslapurrak, aldiz, itsaso basa zabal osoa zuen beretzat. Beti ihesean zebilela, harrapatzen eta heriotzara kondenaturik hiltzen bazuten, zer da bizitza? galdegingo du itsaslapurrak, eta ondoren, esklabutzatik askatu zenean galdu zuela bizia baieztatuko du. Becquerrek gauza bera esaten du, estilo preziosistago batean: ''Olas gigantescas, que os rompéis bramando \\ en las playas desiertas y remotas, \\ envuelto entre la sábana de espumas, \\ llevadme con vosotros!.'' Erromantizismotik errealismorako igarotze horretan nola utzi aipatu gabe: Melvilleko balea zuriaren sinbolismoa, Allan Poeren Narración de Arthur Gordon Pym obraren ikuspegi goibela edo Mark Twainen eleberrietako espiritu abenturazalea, eta baita, beranduagokoa bada ere, Stevensonen Altxorraren Uharteako abenturagatiko abenturaren atsegina. === Euskal erromantizismo artifiziosoa === [[File:Itsasoari itxaroten.png|thumb|Darío de Regoyos.]] Alabaina, zailagoa da espiritu hori bera euskal ekoizpenean berresten saiatzea. Elias Amezagak baieztatzen duenaren arabera: este tipo de gentes no lo da el País Vasco, que cuando viaja lo hace por el mar y sin bajar de la nave, y cuando sale a las Américas o a la meseta, es para no volver a integrarse en otra sociedad. Cuesta, y mucho, espigar románticos vascos. Orokortasun ororen ñabardurak egin behar badira ere, agerian dago gure erromantikoen artean mal de siécle deritzana artifizio bat dela, Bilintxen kasuak erakusten duen bezala. Itsasoaz hitz egiteko, topikora jotzen baitu. Maitearen begiak itsasoko olatuaren kolorekoak dira «itsasoko bagaren kolore urdiña», haren ibilia uraren gainean dabilenaren antzekoa «lurrik ez du zanpatzen, txoriak añian, txutik joango litzake uraren gañian». Baina, jakin badakigu maitasun desengainuren bat duenean, ez duela beteko Matxotik behera bere burua botatzeko mehatxua beteko «Matxora iyoko naiz, andik botatzera, duen altuenetik, gaztelu atzera». Itxurakeria baten antzeko zerbaiten aurrean gaude; hau da, topiko bihurtu da mal de siécle hura, desagertu zaio jada bere espiritu abenturazale eta erreboltaria. Gure iragana adierazteko gordetzen da asaldatze hori. Navarro Villosladak baieztatzen duenez, «solamente los vascos peramanecieron en pie y le arrojaron el guante a la cara enarbolando estandarte de santa libertad de los Pirineos». Gure iraganaren engainua gertatu zeneko garaipen oihuez hasi zen literatura fuerozalea. Truebak hala adierazi zuen Foruen galerak sortutako mina: «También la opinión pública condenó las libertades castellanas cuando las vio vencidas en los campos de Villalar, pero la historia no por eso ha negado cánticos a los que las defendieron y maldiciones a los que las ahogaron en sangre». Bilintxengana itzuliz, haren esaldi bat jaso nahi dugu, garai hartan indarrean zegoen zerbaiten irudi baita: maite zuen emakumeak ezezkoa ematean, maitaleak Buenos Aires edo Montevideon atzerriratzeko mehatxua egiten zuen. Lhandek adierazten duen bezala, euskaldunak Mundu Berrira joate hori ez zen XIX. mendean soilik gertatzen, Ameriketara zihoan emigranteari deitzeko indiano hitzaren erabilerak adierazten duen bezala. Lhanderen galdera zen ea euskaldunak zerk bultzatzen zituen kanpora emigratzera, eta arrazoi erromantiko samarra ematen du: «La razón de sangre de la emigración vasca es la inquietud atávica, es esa necesidad ardiente de aventuras y correrías lejanas, que los antepasados, balleneros, corsarios o capitanes, han legado por línea directa a sus legítimos descendientes». Indar atabiko hori da Lhandek aurkitzen duen azalpen bakarra hamazazpigarreneko emigrazio militar masibo horiek eta hemeretzigarrengo ekonomikoak adierazteko. Dena den, 1806an, Andueza bizkaitarra Kubara joan zen oso gazterik eta handik Isla de Cuba izeneko liburu bat bidali zuen, erreportaje liburu modernoetan lehena. Liburu hartan Anduezak Kubaren deskribapen bat egiten zuen: deskribapen geografiko, literario eta politikoa. Emigrazioaren testuinguru honetan ezin ditugu ahaztuta utzi gure olerkari eta bertsolariak: Iparragirre eta Otaño. Ezagunak dira Iparragirreren Amerikatatik Urretxuko semeei edo Otañoren Lagundurikan danoi. Jose Manterolak idatzitako kantutegi sonatu batean Agur!izeneko bertso bat jaso zuen, eta laugarren ahapaldian argi eta garbi azaltzen zituen emigratzeko zer funtsezko arrazoi izan zituen: ''Bidaje luze obek \\ dutenez esaten, \\ irakasten digube \\ munduban bizitzen; \\ bizimoduba zer dan \\ aisa dakigu len, \\ Habana’n sobran dana \\ ez balitz falta emen.'' (Esaten dutenez, mundua bizitzen laguntzen digute bidaia luze hauek; lehendik bagenekien bizitzea zer zen, Habanan sobran dutena ez balitz hemen falta). Oparotasunaren bila zeharkatzen zuten putzua Ameriketara joan nintzan xentimorik gabe..., baina emigranteak zenbaitetan bidaien antolatzaileen txarkeria eta eskrupulurik eza topatu behar izaten zuten, Patagonian on-tziratu ziren hiru ehun euskaldunekin gertatu zen bezala: engainaturik basamortura eraman zituzten, indioekin lan egitera. Horregatik, El eco de San Sebastián egunkariak kanpaina gogor bat antolatu zuen hurrengo emigranteak jakinaren gainean jartzeko eta trafikatzaileak salatzeko. Antonio Zabalak adierazi zigun bezala, Donostiako egunkariak bere orrialdeetan iragarki bat sartu zuen esanaz: Vaya cada cual donde quiera, pero no vaya infamemente engañado. Egunkaria gaztelaniaz argitaratzen zen eta emigraziorako joera zuen biztanleriaren zati batek ulertuko ez zuenez, orrialde bat euskaraz idaztea erabaki zuten. «Erne euskaldunak» jartzen zuen logotipoak. === Itsasoz haraindiko herrimina === Herria utzi izanaren herrimina etengabekoa bazen Iparragirreren eta Otañoren bertsoetan, herrimin bera an-tzematen da Antonio Zabalak «Ameriketako bertsoak» izenburu generikopean bildu zituen ia ia bertso guztietan. Herrimin horrek itzuli nahia du kantatzeko gai eta beti atzean utzitako herria du idealizatzen. Otañok aitortzen duenez, itzala ematen dion onbuak bere jaiotetxean, baserrian, utzi zuen «itzal luzeko in-txaurrondoa» oroitarazten zion beti: ''Nere lagunik maitatuena \\ Ombu laztana zu zera, \\ argatik nator zure kolkora, \\ ni malkuak isurtzera, \\ iduriturik naramazula \\ atariko intxaurpera...'' Zu zara, onbu maitea, nire lagunik preziatuena, horregatik nator zure itzalera malkoak xukatzera, etxeko in-txaurpera naramazula iruditzen baitzait). Baina, Anduezak ezagutu zuen Kubarako nahiz Espainiako beste gordeleku inperialetako azken kanpai ho-tsak iritsi zirenean, beste bertsolaritza borrokalariago bat sortu zen gure artean, Antonio Zabalak jasotako Kuba’ko gerra izeneko bilduman ikus daitekeen bezala. Irakurlearentzat berria gertatzen bada ere, mota horretako bertsotan azaltzen dira ezkortasunerako zio berak eta kritikarako kausa bertsuak 89. urteko belaunaldia deitzen zaion garai hartako kontseilari ezagunenen obretan. Halaxe agertzen da Tolosan argitaratu ziren bertso batzuetan 1896an esaten den bezala «Españiya daukagu txit errukarriya, dituben lur apurrak, galdu ditu iya». (Makalaldian dugu Espainia, galdu baititu ia gelditzen zitzaizkion lur apurrak). Egoeraren kulpa guztia ideologia berri batek du: «Madarikagarrizko liberalkeriya, zu zera gauza oien etsai galgarriya» (Liberalismo madarikatua, zu zara gauza horien arerio galgarria). Gure bertsolariek ezin esango dute harako hura: Habanan sobran dutena ez balitz hemen falta. Argi eta garbi dago Elias Gorostidirentzat, eztabaidaren bukaera igartzen duenean, monarkiaren aurka jarri eta errepublika aldarrikatuz: Geienak ill ta Kuba’n gelditu, gutxi biurtu etxera. (Gehienak Kuban hil eta bertan geldituko dira eta gutxi batzuk itzuliko dira). Ikusten denez, 98ko idazleen gogo aldartea ez da ezkutukoa gure bertsolaririk apalenentzat. Gure ustez, bai Unamunok bai Barojak esku hartzen zuen garai hartan oso hedatua zegoen joera batean. === Barojaren itsaso erromantikoa === Barojak gogoan du hura itsasoa gaitzat hartuta bere eleberriak idazterakoan, baina nobelagileak ez ditu ahazten lehenagoko marinelen ausardia, adorea eta harrotasuna. Barojaren lan guztiak mira, errealitatea eta etsipen asaldatzaile artean harat honat dabilen koordenatu batean mugitzen dira. Shanti Andia ordenatu nahirik bere abenturak idazten hasten denean, mira etsi horretan murgildurik sumatzen dugu: «Las condiciones en que se desliza la vida actual hacen a la mayoría de la gente opaca y sin interés (...). La generalidad de los hombres nadamos en el océano de la vulgaridad. (...) Yo, en cierta época de mi existencia, he pasado por algunos momentos difíciles, y el recordarlos, sin duda, despertó en mí la gana de escribir». Shanti Andia beharturik dago inolako interesik sortzen ez dion gizarte batean bizitzera, baina galdutako munduaren oroitzapenek eta mirak idatzizko kreazio lanera eramango dute. Nahiz eta Pio Baroja idazle errealistaren eredu garbitzat hartzera beharturik egon, itsasoaren inguruko bere eleberriak xarma erromantiko bat dute. Idazleak berak aitortzen du El laberinto de las sirenas lanean. Zer eratako istorioak kontatzen dituen galdetzen dio bazkaltiar batek kontalariari, eta honek bizitza islatzen duten eleberriak idazten dituela esatean, berriro galdetzen dio bazkaltiarrak: ''— Errealismoa? \\ — Bai: errealismoa, eta erromantizismotik ere zerbait bai. Gutxi gorabehera eleberri guztietan bezala.'' Bere La estrella del capitán Chimista eleberrian, Chimista edo Embil pertsonaien azalpena ematerakoan, besteak beste, honako galdera hau jartzen du irakasle aleman baten ahoan: «¿Cuál es la razón de la existencia de hombres como sus dos marinos en el medio ambiente del siglo XIX, monótono, colectivo y gris?» Gure herrian sarritan ematen diren topikoen zerrenda da Zinkunegik erantzuten duena: Platonen adiskidea da, egiazalea, katolikoa eta liberala, liberala eta katolikoa. Los pilotos de altura lanaren kontalariak emango digu Zinkunegiren bibliotekatik berreskuratutako eskuizkribu bat; hark «trabajó en sus recuerdos históricos, tomó datos de la historia de Lázaro, cosa que no interesaba en una época tan exclusivamente positivista y deportiva». Iraganari buruz ari denean, ironia dago kontalariaren hitzetan, baina horregatik ez du aurkituko eskuizkribua argitaratzeko bultzadarik. Hona hemen lehen aipatutako jokoa, miraren eta espiritu erreboltariaren artean finkatzen dena. Denek begiratzen dute itsasora, era batera nahiz bestera, jaso duten hezieraren arabera, giro abenturazale eta erromantiko batek inguraturik, baina mugimendu errealistak bere berea duen sentipen pesimista batez astindurik. Kontua da «época exclusivamente positivista y deportiva» hari, haserrea eta protesta kontrajar-tzea, galdutako idealarengatik, oihartzun sorrarengatik. Izan ere, Pio Baroja izaera erromantikoaren epigono bat da, itsasoari buruzko bere lanetan, batez ere. Lhanderi atzetik jarraituz gero, ez litzaiguke zaila sustrai atabikoak aurkitzea eta ez genuke beste irtenbiderik, agian. Zeren eta jokaera gogorrenetan ere beti sortzen baita herriarekiko mirazko sentimendu bat, sentimendu teluriko moduko bat. == Hitz batean == Literaturaren eta itsasoaren arteko harremanaren gisako gai bati heltzean, Pio Baroja oihala gisa erabili beharko genuke gure artean, edo sarrera gisa, agian. Eta donostiarrarekin itxiko dugu gure eszenatokia. Ez ordea beste aipu bat egin gabe, Barojaren garai berean Kresala eleberria utzi zigun Txomin Agirrerena, hain zuzen. Itsasoko bizimoduari buruzko topiko asko erabiltzen dituen arren, huraxe da bere eleberririk onena. Eta ez zaigu ahaztuko Lizardik itsasoari nolako indar sinbolista ikusten dion: itsasoa ez da bidea baizik, sarritan agorra eta beti bakartia bada ere, ertilariak jarraitu behar duen bidea, edertasunaren ideala eskuratu nahi izanez gero. Salbatore Mitxelenaren kasuan, berriz, Gurutzebideari josirik herri lotura eta moduetan bizirauten du herriak, eta irudi horrek etengabe joko du itsasora. Eleberri sozialaren alorrean, Ignacio Aldecoak itsasoko lanaren baldintza sozialak eta giza baldintzak zehaztuko ditu bere Gran Sol eleberrian, bere olerkigintzan Gabriel Celayak egingo duen bezalaxe. Mikel Lasa izango da, beharbada, gure artean itsasoaz hainbesteko sakontasun poetikoz mintzatzen asmatu duen poeta bakarra, frantses sinbolismoaren eragina lagun... Baina, zilegi bekit lan hau Pio Barojaren hitzez bukatzea: ''«Esta costa del Golfo de Gascuña tiene contrastes violentos. Durante el verano los arenales brillan al sol como el oro, y el mar aparece a lo lejos con un azul intenso, como de un país del extremo sur, y en el crepúsculo grandes amontonamientos de nubes rojas. En las tardes de otoño, cuando el sol va descendiendo como un globo sobre los arenales amarillentos, entre nubes pulidas del crepúsculo, todo toma un aire melancólico. En las épocas de equinocio las olas parecen que van a conquistar la tierra. Luego, ya avanzada la estación, llegan por el cielo nubarrones grandes, de color violáceo oscuro, rayando constantemente el aire con líneas de lluvia. «Después entre el dominio de lo gris (...)».'' q0mkhrmp7r6t7y9z2o46j32t0k6ywdn 0 2855 7350 7205 2015-05-23T08:02:48Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki == Asteko lanaldia == [[File:Mirandaola burdinola 0002.png|thumb|300px|Legazpi, XIV. eta XVIII. mendeen artean, errota hidrauliko bidez abiarazitako burdinola ugariz ekoitzitako burdinarekin nabarmendu zen. Mirandaola dugu haietako bat, zaharberritu ostean berriro abian jarria, bisitariei erakusteko.]] Olajaunak, zeharrolaren jabeak, otoitz egiten zuen bere lankideekin, ordu jakinetan Angelusa edo aingeruotoitza esanez, goizean argiezkilarekin batera, hamabietan eguerdiarekin eta arratsean berriz Amekilarekin batera. Lanaldi osoan, etengabean egiten zuten lan larunbat gaueko hamabiak arte, eta zenbaitetan baita beranduagora arte ere, labetik ateratako azken agoa behar bezala mailukatu arte. Zeharroletako lanak etenik egin gabe jarraitzen zuen, lehen esan dugunez, astelehenetik larunbat arratsera bitartean, gau eta egun. Atseden laburrak hartzen zituzten, hau da, forjaketa amaitzen zutenetik agoa berria atera arteko tartea, bi ordu eta bi ordu eta erdi bitarteko tarteak. Txanda-ordua iristen zenean, agoa labetik ateratzekoan, urtzaileak txistu zorrotz batez esnarazten zituan ikaztegiondoan kamainetan lo zeuden forjari biak. Gau eta egun jarraian egiten zuten lana, tartean txandaka hartuz atseden; lo-aldi laburretarako ezin ohe zurigozorik egon lantoki hauetan: bi koltxoi kaskar ongi belztuak, arta-txurikinez betetako bi lastaira, eta tapaki edo estalgarri ziztrin batzuk. === Otordua === Eguneko janaria beren kontura izaten zuten. Eguneko hiru erreal izan ohi zen peailearen soldata eta olajaunaren kontura otordu guztiak. Bi otordu edo janaldi egiten zituzten egunean, goizeko zortzietan lehenengoa eta arratsaldeko zazpiak aldera bigarrena. Eguneroko janaria burdinolan bertan prestaturiko babak eta idi-zezina izaten zen. Ogia, berriz, olagizonen etxeetan erretzen zen asteroko txandatan: anega-erdia izan ohi zen asteko kopurua. Eguerdiko janaria, bazkari ordez, ardoa eta ogia izaten ziren, bost laguneko bi litro ardo zituztelarik. === Ostatalekua === Ikatzarentzat eta burdinkiarentzat biltokiak edukitzeaz gain, olagizonen baserriak eta olajaunen edo nagusien dorretxeak izaten ziren hurbilean. Ermitatxoren bat ere askotan izaten zuten hurbilean eta hartan baliatzen ziren inguruko beste burdinolak ere. === Ezbeharren arriskua === Nekagarria eta zaila zen benetan olagizonen zeregina, iaia jasan ezina, bai labeko bero izugarriagatik, bai irtenbide kaskarra zuen ke itsugarriengatik, eta horretaz gainera, agoa gori-goria mailukatzean, sortzen ziren suzko txinparta ugari langileen gainera jauzten zirelako. Erretzeko arriskuetatik babesteko, soineko luze eta zabalak, iduriak, jantzi ohi zituzten soinean olagizonek, lepotik oinetarainokoa lihozko jantziez estalita. Burua, berriz, kapela izeneko estalki zabal eta gogorrez estaltzen zuten. Ezbairik gabe, beste edozein langintza eta lanbidetan baino arrisku handiagoa zuten eta laneko ezbehar latzagoak nozitzen zituzten. Honelako istripuak izaten ziren makurrenak: gabietan hartutako kolpeak –batzuetan hiltzerainokoak– eta mailatuak; eta ikatz piztuen nahiz burdina eta zilar gorien erredurak; herdoildutako burdina zorrotzen sastadak; biriketako gaitzak, batez ere burdin mearen murrizketan labeetan sortzen zen karbono monoxidoa arnastetik sortuak; eta bestelako ugari. Euskal atsotitz edo esaera zaharren artean bada XVI. mendekoa bat, horra zer dioen: ''Olatik berri onik ez''. 1rb0bok4tp64n6bwj9ckkh4dtz164ox 0 2856 7351 7225 2015-05-23T08:08:10Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki == Mitoa eta elezaharra == [[File:Jentilaren elezaharra 0001.png|thumb|right|450px|'''Jentilaren eta olagizonaren elezaharra'''. Kurrikak olagizonaren behatz ahaltsuak dira. Irudian kurrika-behatzen luzapenak, mito honen irudiztapena.]] Burdingintzarekin zerikusia duen elezahar jakingarri eta iradokitzaile bat kontatuko dugu. Elezahar honek aldi ezberdinen agerpenak biltzen ditu batean, sinbolikoki, euskaldunen Neolito Aroa eta Metal Aro arteko aldiari dagozkionak. Ulertu ahal izateko, historiaurreko euskal gizakia hartu behar dugu gogoan eta bestetik burdinari lotutako kulturari dagozkionak, esaterako olagizona. Joan Arin apaizak bidali zigun Ataundik, duela urte asko honako hau: ''«Jentil indartsu bat bizi zan Arastortzen, bere lagun guztieri irabazten ziena. Gizonekin ere neurtu nai zituan, ordea, bere indarrak eta bidean beera joandajoan, mutiko bat aurkitu zuan eta gizon al zan galdetu. Onek ezezkoa eman zionean, aurrera jarraitu zuan, Mekolasagasti aldera eta an aitona batekin topo; galdera bera egin zion, eta aitonak, izana zala gizon, erantzun zion. Orduan jentillak, bere indarrak gizonarekin neurtu nai zitualá eta aren billa zebilla, esan zion. Aitonak, erantzunez, joateko aurreraxeago esan zion, eta burdinola beltz batean aurkituko zituala gizonak. Burdinolako ateetara eldu zanean, olagizon bat agertu zan; jentillak, gizon al zan galdetzean, eta baiezko erantzuna artu zuanean, adierazi zion indarrak neurtu nai zituala berarekin. Olagizonak bereala esan zion, ea bere beatzez sudurretik eltzen utziko ote zion, eta sutegian gorituta zeuzkan suatz aundiak arturik, sudurra atera zion. Jentilla Aralarrera itzuli zan karraxika eta bere laguneri ala esaten zien: gizonak bi beatzez sudurretik eldu zion ordez, amar beatzez eldu izan balio, aurpegi osoa erre eta triskatuko ziola».'' Azkuek eta Barandiaranek ere bildu zuten elezahar hori, baina aldaketa txiki batzuez. Eta jentilak aipatzean, mitologiako gai bat baino gehiago nahasten direla, esaten du Barandiaranek, jatorri desberdinetakoak nahastu ere. Gizaki basatiak ziren, izugarrizko indarra zutenak, eta bizi, berriz, mendian, urrutiko etxeetan edo hartzulotan bizi omen ziren. Trikuharri (harrizko hilobiak) askotan egin dituzte indusketak. Aralar aldean aztertu dituzten trikuharrietan beirazko zepa beltzak aurkitu dituzte, zalantzarik gabe esateko, burdingintzako labeetako hondarrak. === Samartin mitoetan === Burdinari dagozkion ipuin eta elezaharretan, norbaiten izenik agertzen bada, hori Samartin edo San Martin dugu. Eta hau, kristau eta santu eginik ezagutzen dugunetik, zeren eta atzerago jotzen badugu, greziar eta erro matarren jentil aldira helduko gera eta, han, Marte, gerraren jainko edo burdinaren jainko aurkituko dugu, gezia eta babeskia eskuetan dituela, bere izen bereko «Marte» planetaren gorrixkaren giza irudia. Gai hau delaeta, Nicolairen ''Basques d’autre fois'', «La Tradition au Pays Basque» argitaletxeak 1899.ean argitaratu zuen liburutik euskaratu dugu zati hau: ''Euskaldunek beren hildakoei hilarriak eskaintzen dizkiete, antzinatik datorkien ohiturari jarraituz, eta erromatarren arabera egiten dute dena. Horrela ikus dezake edonork, Galia osoan bezala, euskaldunek ere berentzat hartu dituztela Erromako jainko nagusiak. Batzuek Galiako Merkurio bereizi ohi dute, beste norbaitek euskaldunen Marzo (Mars, Martis, Marte), aldare bat DEO MARTI LEHERREN delakoari eskainia, Marzo garaile, dena zapaltzen duan Marzori, gudaren jainko porrokatzaile beldurgarriari, menperatzaile ez ezik, txikitzaile ere badenari eskaintzeraino.'' Toulouseko Museoan badira hogeita bat aldare bereziki «Mars leherren» delakoari eskainiak, eta horietatik hamahiru dira Ardiege auzotik eramanak. Beren idazkietan honela ageri dira: Leherren, Lehren, Leherenni, Lerenno. Esanguratsua gertatzen da, leher hori euskaraz lehertu edo zapart egitea izatea eta heren edo eren hori suge izatea. Marte eta Martin hitzen artean badago halakoxe berdintasunik Europako egungo hizkuntzekin, baina batez ere Euskara, germaniar eta latinetiko hizkuntzen artean. Gauza bera esan dezakegu mitologiak alderatuta ere: greziarren «Marte jainkoa», suaren eta burdinaren errege da batetik, eta euskaldunon «Martin errementaria» bestetik. Martin izenetik sortuak izan daitezke burdinazko tresna-izen hauek: ''martillo'', ''mazo'' eta ''martinete'' (burdinolatan uraren eraginez erabiltzen zuten mailu handia edo gabia). Eta hitz hauek jatorriz, indoeuroparrak dira. Ipuinetako Martin hori, kristau eta santu eginik, leku edo maila gailen batean ageri da: bere ingurukoak baino jakintsuago da, buru argikoa, langile eta asmamen handikoa. Lanbide bat baino gehiago dakizkien arren, batez ere eta bereziki, errementari edo burdin arotz dugu. === Samartin heroi zibilizatzailea === Azkuek jasotako elezahar bat dugu hau, San Martinek burdina lantzen zuen asmamenaren lekuko: «San Martin errementaria zen. Behin bere arazo artean, nekearen nekez eta beroaren beroz-edo, minduta haserre zebilen gizona; eta, estualdi hartatik ateratzearren, bere anima Txerreni emateko gertu zegoela esan zuan. Berehala agertu zitzaion Txeren, —Hemen nauk, Martin, esanez. —Ez haut behar nik ezertarako. —Heuk dei egin didak eta hona ni hemen. —Dei egin badiat, zer egiten nuen ez nekiela egin izango diat. —Dei egin didak eta orain nirekin joan behar duk. Eta nire eskuetatik libratu nahi baduk, burdinazko tresna berri bat asmatu behar duk. —Burdinazko tresna berri bat asmatu? –ahopeka esanda– larri, lurrera begira egon zen lehenengo; gero goi aldera, laguntasun-eske balego bezala. Eta gaztainadarretan akasdun orri eder luzeak ikusteak burutapen berri bat sortarazi zion garun edo burumuinetan. Gero urduri-urduri hasi zen lanean. Burdin barrak sutan sartu eta ingude gainera suhatzez ekarriz, taunk eta taunk ekin zion San Martinek lanari. Lehenengo zerra orduantxe atera zen gizon baten eskuetatik.» Ipuinean esan dugun ebaketako tresna horri gaurko burdinagileek eta saltzaileek, gazteleraz bederen, ''hoja de sierra'' esan ohi diote, zerra-orria esango geniokeenari. Azkuek berak «Cancionero Popular Vasco» liburu bikainean, Martin eta San Martini buruzko abestiak aipatzean, dio beste lurralde gehiagotan ere ospatu izan dutela Martin Donearen bezpera; esate baterako, Flandesen, Saxonian, Wesfalian, eta, horiez gain, judutarrek antzinatik ospatu izan dutela. San Martinen egintza harrigarri gehiago ere izendatzen ditu Barandiaranek. Errementari zenez, zerraren haginak okertzea asmatu omen zuen; burdinari galda egokia emateko, soldaketa egiterakoan buztina erabiltzea, eta gurdientzat ardatz berezi batzuk egitea, besteak beste. Historialari eta etnologo jakitun Manuel Lekuona jaunak duela urte asko argitaratu zuen «Euskalerriaren Alde» aldizkarian, Las Toberas izeneko ikerlana. Toberak, euskaldunen eztei-kantuak ziren: gazte-talde batek ataritik, ezkonberriei kantu batzuk abesten zizkien ezkontzako gau berean, altzairuzko haga zapal batzuk jo eta jo, kopla-tartean soinu hori ateratzen zutelarik. Tobera-abestiak sei bertso ditu, aspalditik datorrenez; koplariak, ordea, erantsi lezake bertso berriren bat edo beste, giroa nolakoa dan. Eta koplariaz gaiñera, toberajotzailleak izaten dira eta errepika erantzuten duan taldea. Kopla edo bertso bakoitzaren ondoren guztiak abesten duten erantzunean, San Martini dagokion aipamen bat aurkitu zuen Lekuonak bere sentikortasun eta sen handiz: «Samartin de la moja - Moja le samartin». Eta latinezko ezkontzako abestien halakoxe kutsua edo antza ere nabaritu zuen: «O Hymenaee, Hymen o Hymenaee». Doinuari dagokionez, Lekuonak oso zentzu onezko irizpide batzuk azaldu zituen, doinu arin eta bizia dela esanez, eta «gregoriano» doinuen halakoxe aire bat ere badutela esateraino. Lekuonaren lan horri zertxobait erantsiko genioke gure aldetik: «moja de Samartin» hori, moja ez, baizik eta, orri edo gaztelerazko hoja ez ote den gero. Toberahotsa eta San Martinek, burdin orria mailuka landuz, lehenengo zerra egin zueneko elezaharra elkarri lotuta sortua ez ote den, alegia. Tobera dela-eta, berriz, beste hauxe erantsiko genuke: brontzeak doinu ona ateratzen zuelako erabiliko zituztela sutegietako tobera zaharrak, hauspoarentzat balio ez zutenak. === San Martín izendegian === Sei San Martin dira santu-zerrendatan X. mendea baino lehenagokoak eta hauen artekoa da Tourseko Gotzaina, ziur asko Hungarian III. mendean jaioa. Baina santu horien bizitzetan ez da errementari eta burdingintzari dagokion inolako aztarnarik ageri. Tourseko Gotzain izandako San Martinenganako jaiera, berriz, nahikoa garbi dago Ipar aldetik Donejakue Bideko erromesek ekarri zutela Euskal Herrira. Gipuzkoan bertan badira santu horren izeneko berrogeiren bat eliza eta ermita. Elizetako irudi gehienak Errenazimentu garaikoak dira, XV. eta XVI. mendeetakoak; ermitetako irudiak, berriz, era askotakoak dira, batzuk besteak baino zaharragoak. Eta aldareetan beti gotzain gisa ageri da San Martinen irudia; gehienetan eliza berean izaten da beste irudiren bat, zaldi gainetik bere jantzia behartsu bati erdibitzen. Baina, ez elizetan, ez irudietan ez da inon sutegietako tresnen aztarnarik ageri, toki batean izan ezik, guretzat agerpen jatorra dena: Errezilgo (Gipuzkoa) eliz atarian, sarrera nagusian bertan, kareharri beltzezko ingude bat dago lurrean beste sinboloen artean itsatsita. Joan zen mendean eta aurrekoetan, bai, lurreko sua eraikitzean ipini ohi zuten su-burdin askotan ezarri zuten Euskal Herrian San Martinen irudia, sutegietako ingude, mailu, suhatz eta beste tresnez inguraturik. === San Martin, olagizonen zaindaria === Honela, bada, Martin Santua izan da Euskal Herriko errementari eta burdin gizonen zaindari nagusia; eta oraintsu arte, azaroaren 11n, Santu horren irudia eliz biratan, burdin langileek eramaten zuten prozesioan toki bat baino gehiagotan. Gaur bertan ere zenbait burdin lantegitan jai egin izan dute Martin Donearen eguna eta, elizkizunez ez bada ere, lagunarteko otorduz ospatzen dute. Meatzaritza eta burdingintzari buruzko euskal elezaharrak laburki aipatze hau biribiltzeko, historiaurre eta etnologia gaietan hain jakintsua dugun Barandiaran jaunaren hitz batzuk gogorazi nahi genituzke, Euskal Herriari eskainiak: «...Kristautasunak gizakiarekiko eta munduarekiko duen ikuskera berria Euskal Herrira sartzean, ez zuen bertako pentsaera zaharraren muina desegin; antzinako erlijioaren agerpen guztiak ez zituen gaitzetsi eta desegin. Era zaharrak gorde egin zituen zenbaitetan, baina arnas berria sartu zien; antzinako ohitura eta ikur asko begirunez hartu zituen, Jaungoiko batekin beren gogoak elkartzeko bide eta hizkuntza egoki izan daitezkeelako.» == Igandeko atsedenari buruzko elezaharrak == Igande eta jai-egunak jai egiteari dagokionez, olagizonek horretan huts egin zuteneko aztarnarik ez dago; antzinako ohiturak eta tradizioa oso sustraituak zituztenez, begirune handiz hartzen zuten erlijioa, Euskal Herriko burdinoletako gertakariei dagozkien elezahar eta kondairatan igarri daitekeenaren arabera. Ur gutxiko erreketan edo errekastoetan zeudelako gazteleraz regacheras izenez ezagutzen ziren burdinola txikiak, XVIII. mendearen azken aldera, urtean zehar gehienetan geldirik egon behar izaten zutenez, bazuten haietako olagizonek elizaren baimena igande eta jai-egunaren egunsentira arte lan egiteko eta egun bereko ilunabarrean berriz laneratzeko, urak aprobetxa zitezen. Esanguratsua da, erlijiozko betebeharretan bi huts egite edo lege hauste baino gehiagoren aztarnarik ez egotea, eta biak ere herriko jaiak zirela eta gertatuak. Agidanean, olagizonak auzoherriren batekoak izanik, eta beren herrian jai-eguna ez izanik, zenbait olagizon lanean jardun izana da gertakaria. Biak Gipuzkoako bi burdinola ezagunetan gertaturikoak dira: Mirandaolan eta Lasartekolan. === Mirandaolako miraria === Urola ibaiertzaren dagoen Mirandaolari dagokionez, honela dio garai artako idatzi batek: ''El origen de la celebración de la fiesta de Legazpia es de aviso divino o celestial a los ferrones de la villa; pues el 3 de mayo de 1580, fiesta de la Santa Cruz, los ferrones de la ferrería de Mirandaola, después de oír la misa preceptual, comenzaron en su trabajo antes del mediodía y, a pesar de ser fiesta, continuaron en, su labor todo el día y toda la noche siguiente, hasta el amanecer; y habiendo llegadó al término del trabajo, después de haber consumido catorce cargas de carbón, y la vena necesaria para obtener cinco quintales, que en junto ordinariamente hacen setecientas cincuenta libras de hierro, vieron con espanto, emocionados y llenos de estupor que el agoa (?), lugar u horno donde se reúne el material del producto de la fundición, no aparecía otra cosa que un pedazo de doce a trece libras de hierro en forma de Santa Cruz y a semejanza de persona, teniendo de particular en el agoa no existir ni escoria ni viscosidad como otras veces aparecía.'' Burdinazko erlikia hori itxura latzeko gurutze bat da eta Legazpiko eliza nagusian dago, aldare batean ezarririk. Maiatzaren 3an ospatzen dituzte herriko jaiak, zaindaritzat duten Gurutze Santuaren omenez. === Lasartekolako miraria === Bigarren gertaera historiko edo antzinako elezaharra zeharrola bateko ezbehar da, hiru urtez egun berean Oria ibaiertzeko Lasartekolan gertatua. Itsasgizon ospetsuak ziren Okendotarrek beren aurrekoengandik hartua zuten burdinola eta Lasarteko Brigiden komentuaren alboan zegoen. Komentu horretako antzinako agirietan honela agertzen da kontakizuna: ''... No cesó aquí la Divina Providencia en manifestar al mundo su gran Santa y que su devoción se extendiese dando a conocer en diferentes ocasiones lo que se agradaba en que se celebrase su fiesta; pues el año mil seiscientos setenta y uno, que fue el primero que vinieron las Madres fundadoras, sucedió que, empezando a trabajar en la Ferrería que el señor general tiene en esta población de Lasarte, el día ocho de octubre, en el que se celebra la fiesta de la Canonización de nuestra madre Santa Brígida, de repente se les quebró el mazo que es instrumento principal con que se labra el fierro; mas no haciendo reparo en esto, no lo atribuyeron a cosa especial, hasta que prosiguiendo en trabajar sucedió la misma desgracia en los tres años siguientes; de que admirados todos conocieron que quería darles Dios a entender, era su voluntad santísima, asistieran a la fiesta, dejando de trabajar por aquel día. Así lo hicieron el ferrón y sus oficiales los años siguientes, cuyo ejemplo siguieron los vecinos de esta Población asistiendo devotos a la fiesta de nuestra Gran Madre Santa Brígida...'' == Aipu literarioa == Euskal literaturan eta poesian ugari dira antzinako burdinolei buruzko aztarnak. Manuel Lekuona jaunak bidali zigun 1945. urtean olerki hau, gabia edo mailuaren hotsak inspiraturikoa. ''Tiriki-tauki-tauki''</br> ''mailuaren hotsa...'' ''Laster ezkontzen dela</br> ''gure neska motza...'' ''Lan-lan-lan''</br> ''gure neska motza,'' ''lan-lan-lan''</br> ''mailuaren hotsa.'' Lekuonak berak dionez, * tiriki hori hots-izena da, mazoek etengabean gabiardatzaren kontra ateratzen zuten hotsaren antzekoa, * tauki, berriz, mailuak ingudearen gainean agoa jotzen zueneko hots lehorra. * Kopla zahar hori, panderoz lagunduta abesten zuten dantzarako, burdinola ugari ziren Antzuolatik Zeanurira bitartean. Euskal atsotitz edo esaera zaharren artetik, ondoren agertuko ditugunak Garibaik eta Isastik eskuartean dugun gaiaren alorrean bildu zituztenak dira: * Balizko oleak burdinarik ez. * Kartari karta, eta burdinari dirua. * Ola olagizonentzat, eta barka barka-maisuarentzat. * Olatik berri onik ez. a10goumq1384qabnuevowdulgda7rq7 0 2857 7211 2015-04-21T18:08:01Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: '''1.''': '''[[/Itsas eremuko historiak/]]''' '''2.''': '''[[/XV. mendea/]]''' '''3.''': '''[[/Amerika/]]''' '''4.''': '''[[/XVI. mendea/]]''' '''5.''': '''/Elkano... wikitext text/x-wiki '''1.''': '''[[/Itsas eremuko historiak/]]''' '''2.''': '''[[/XV. mendea/]]''' '''3.''': '''[[/Amerika/]]''' '''4.''': '''[[/XVI. mendea/]]''' '''5.''': '''[[/Elkano/]]''' '''6.''': '''[[/Urdaneta/]]''' 9jixkavm4mq3wl0aq2r6vzg6zel6qan 0 2858 8143 8142 2015-10-06T16:56:50Z Xabier Cañas 1211 /* Ipar Atlantikoan */ wikitext text/x-wiki == Atlantikoa aurrez arre == === Bilbo - Brujas === [[File:Bilbo1.jpg|thumb|Bilbo]] Bilbo 1300. urtean herri izatetik hiribil­du izatera pasa zen. Nerbioi zen itsasadarrik garran­tzi­tsuena, Pasaiatik hasi eta Santander bitartean eta bere badiak ainguratoki segurua izan behar zuen lehenagotik ere, Hansa teutonikoak eta kantauriarrek erabili bai­tzuten. Hiribil­du bilaka­tzearekin sortu zen etor­kizuneko Bilbo, Lur Lauaren (Lur edegia) eta al­dekoen kontrastean lehenik eta gainerako portuen kontrastean laster. Mer­katari­tzako jarduera gara­tzeak eta aberastasunak pila­tzeak «mer­katarien demokrazia» sendoagotu egin zuen, pribilegioak eskura­tzeko lehiari hel­tzen dion bitartean. Bere ezaugarriak mar­ka­tzen hasi zen udal‑gober­nua: mer­katarien al­dekoek indarra zuten Udalaren fun­tzioetan eta agintean aurrera egin zuten. Eskual­deetako bandokideek eta elizateak aur­kari zituzten. Hiribil­du txikiak gero eta mer­katari ku­tsa garbiagoa zuen. Itsasoa zen bere etor­kizuna. Debekatua zegoen paseko on­tziei geziak eta beste armak jaurti­tzea, ainguraturik zirenei amarrak moztea nahiz itsas maisuak, marinelak eta mer­katariak eraso­tzea edo zauri­tzea. Burgosko mer­katariekin zituzten mer­katari­tza‑harreman handiek aparteko indarra eman zioten Bilbori. Erregearen babesa lagun zuela, laster iri­tsi zen Bilbo mer­katari­tzako gune nagusi eta Gaztelako eta Ipar Itsasoko hirietako mer­katarien bilgune izatera. Tenore hartan Kantaurin zeharreko itsasketaz gain, Portugalera, Andaluziara nahiz Aragoi eta Levante al­deko portuetara iristen ziren. Burdina eta burdinkiak izan ziren Bilboko itsas mer­katari­tzako osagai nagusiak. Itsasoa zela‑eta, biztanleriaren artean ugari ziren ainguragileak, sarrailagileak, il­tzegileak, larakogileak, eta horiez gain, ez­patagileak eta bonbardagileak. Eta itsasoko mer­katari­tzari burdinak bezainbat –edo gehiago– eu­tsi zion Gaztelako artilearen esportazioak, ia erabat bereganatua bai­tzuen kontratazio bidez. Gaztelako Padurako Ermandade zaharrak (1296) Fran­tzia, Ingalaterra eta Ipar Itsasoko portuetarako aukera ematen zien nabiga­tzaileei. Handia zen XIV. menderako Biz­kaiko on­tzigin­tzak Bilborekin eta Portugalete (1322), Lekeitio (1325), Ondarroa, Bermeo, Gaminiz/Plen­tzia eta an­tzeko hiribil­du forudunekin zuen lehia. ==== «Biz­kaiko Etxea » Brujas‑en ==== Bilboren oparotasun horrek sinbolo bat izan zuen: Brujas eta bere Biz­kaiko Etxea. Oraindik gu­txi aztertu den finka­tze‑historia luze bat da. Bilbotarren ikuspegitik, Teofilo Guiard‑en Historia del Consulado de Bilbao lan klasikoak datu ugari ematen ditu. Hala ere, historia horren protagonista ez da Bilbo bakarrik izan, baita Flandriako biztanleek Cote d´Espagne dei­tzen zioten leku hartako portu euskal­dun asko ere. 1350. urtekoa da San Joan de Lekeitio izeneko itsason­tziaren bahitura, Juan Lopez de Aranaren ardurako oihalak zituena. Gaztelaren izenpean bil­tzen ziren itsason­tziak Galizia, Asturias, Gaztela Zaharra (Santander), Biz­kaia eta Vascoak –deitura horretan beharbada gipuz­koarrak sar­tzen ziren edo, Hondarribia eta Baiona arteko portuak–. Denborarekin euskal­dunen nortasuna sendotuz joan zen gaztelarren esparruaren barruan eta, al­di berean, nazio‑korporazio gisa autonomia lor­tzen, abantailak, salbuespenak eta tratuan parekotasuna eskura­tzen, eta, halakoxe monopolio bat lortuta, inposaketak egiten. Brujas‑en Hansa teutonikoarekin izenpetutako Bakeen Itunean Bilboko bost maisu ager­tzen dira Espainiako kon­tsul eta mer­katarien artean. Horien lorpena izango da Hansako mer­katariek Arroxelan erositako ardoa eta beste salgaiak beren itsason­tzietan garraia­tzeko partez, espainiar itsason­tzietan garraia­tzea. Arroxela izena ager­tzen zaigu, Nantes, Bordele, Baiona, Rouen eta beste ba­tzuk ager daitez­keen moduan. Brujas, izan ere, sinbolo eta epizentroa da Fran­tzia mendebal­deko, Ingalaterrako eta Baltikoko portuekin izandako mer­kan­tzia‑trafikoan. Garai horretan bat bestearen ondoren zetozen itunak, hi­tzarmenak eta bata bestearekiko babesak; bakeal­dian bezala liskarral­dian. Nantesko Fran­tziskotarretan finkatutako Confrérie de la Contratation‑ek harremanak estu­tzen ditu Bilborekin, portu bateko nahiz besteko nabiga­tzaileei al­deko bal­din­tzak ezarriz. An­tzeko kontuak esan daitez­ke Ingalaterrarekin izandako harremanei buruz ere. Hala, hasieran Gaztelako nabiga­tzaileen babesean bazen ere, euskal­dunek beren nortasuna finkatu zuten, eta aparteko mul­tzo bilakatu. Askatasunak eta frankiziak irabazten hasi ziren, mer­katarien kofradiak eta el­karteak sortu eta bere kon­tsulak zituen gober­nuak lortu zituzten, lehia saihestezinak gaindi­tzen ibili beharrik gabe. Horretan, gainetik jarri zen Bilbo eta, Biz­kairako kon­tsulez aparte, bere­tzat beste ba­tzuk izenda­tzera ere iri­tsi zen. Horregatik, abantaila zuen Bilbok XV. mendearen amaieran erakundearen agintean, Brujasko magistratuak emandako pribilegioz, bil­tzarrak egiteko eta egoi­tza izateko Biz­kaiko Kontratazio Etxea eraiki zenean. Gaur egun desagertua bada ere, italiar estilo garbian eta apaindura handiosez eraikitako Praetorium Cantabricum eraikinak airoski ager zezakeen euskal­dunen itsasoko boterea. Brujasko Espainiako Kon­tsulatu horren gorabeheren berri jakiteko, gerora Biz­kaiko Kontratazio Etxeak bere baitatik sor­tzen ikusitako Kartularioa daukagu, Gilliodts Van Severen‑ek (Brujas, 1901‑2) argitaratu zuena. Hain zuzen ere, lan horretatik hartu zuen Karmelo Etxegaraik Brujasko Ar­txiboan dagoen Euskal Herriari buruz­ko dokumentazioa, bere Euskal Historiari buruz­ko dokumentuen Aur­kibiderako. Ez dira behar beste erabili dokumentu‑iturri aberats horiek. Ez da gu­txiestekoa historia anonimoa dirudien horretan partaide zirenen izen bereziak eskain­tzea, flandestarren belarriek en­tzunda bezala. Hona hemen zenbait lagin: 1435. Jean Ochoa de Madoriega, Jean Roys de Ea, Sanche de la Ravery (Juan Otxoa de Madariaga, Juan Ruiz de Ea, Sancho de Larrauri). 1447. Jean Martinez de Guilesceguy, Pierre de Mendare de Montrico (Juan Martinez de Gillestegi, Pedro Mendaro de Motriko). 1448. Jehan Peris de Arsuriaga, Ochoa de Montrico, Marin de Aragusia, Ochoa Peres de Gayncha, Juan de Arturiaga, Martin Ivagnes de Tillace (Juan Perez de Arzuriaga, Otxoa de Motriko, ¿Martin de Atangoitia?, Otxoa Perez de Gainza, Juan de Arzuriaga, Martin Ibañez de Tellaetxe) 1449. Jehan Peris de la Raury (Juan Perez de Larrauri) 1450 Rodrigo de Semelso, Jean du Gaz, Martin Jean Darosteguy (Rodrigo de Zumeltzu, Juan de Ugaz –Ugarte?–, Martin Juan de Arostegi) 1452ko abuztuan euskal­dunen zerrenda asko luzatu zen, Brujasko Espainiako Kon­tsulatuaren oinarriak eta hark Biz­kaikoarekin izan beharreko harremanak izenpe­tzerakoan: Darostiguy, Daramgury, Ivaugnes de Tillace, Dariola, Sanses de Savaille, Darana, Darcuriaga, Garcie Dariaga, Peris de la Cossa, Loppes Despalsa, Ivaugnes Desquicio, Peris de Sogase, Peris de Marquyna, Garcias de Goyvy, Darteaga, Duriondo, Arostegui, Aranguren, Ibañez de Tellaeche, Arriola, Sanchez de Zavala, Arana, Arzuriaga, Garcia de Arriaga, Perez de la Cosa, Lopez de Epalza, Ibañez de Erquicia, Perez de Zugaza, Perez de Marquina, Garcia de Goiri, Arteaga, Uriondo Gu­txiago trakesturik azal­tzen dira honako hauek: Ortiz de Rotaeche, Guillestegui, Bedia, Butron, Zumarraga, Guezuraga, Aguirre, Sasiola, etab. Hauek denek finkatu zituzten kon­tsulei buruz­ko betebeharrak notarioen aurrean, Burgosko ordez­kariekin bat eginda, Brujasko fran­tziskotarren klaustroan. Oraindik ere bazegoen batasun‑gogo bat: Denek ematen zuten beren kaperari eu­tsiko ziotenaren hi­tza «cuanto al aforamiento que sea en la capilla todos como hermanos, o en la iglesia o en el cementerio». Itsason­tziak aloka­tzeko orduan ere adostasun bila zebil­tzan denak. ==== Gudu luze bat ==== Adiskidetasun keinu horiek denak izanagatik, beren al­de tinko lehia­tzen ziren euskal­dunei errieta egin zien erregeak hurrengo urtean, hona hemen testu interesgarri bat: Hori egin zutenen­tzat zigor eta ikasgai gisa, Erregeak agindu zuen luzapenik gabe utzi zezatela dena lehen zegoen bezala, inongo berrikun­tzarik egin gabe, alegia. Euskal­dunen eta burgostarren arteko borrokak aurrera egin zuen eta, bien eskariz, auzia Enrike IV.ak eba­tzi behar izan zuen. Kapera sonatu hari buruz­koa zen auzia, izan ere, biz­kaitarrek haren jabe­tza eska­tzen zuten, an­tzinatik jarrita zegoen armarria lekuko­tzat hartuta; gaztelarrek, al­diz, an­tzinatik beraiena zela esaten zuten, delako dohain­tza bidez jasotakoa, eta Biz­kaiko armarria «biz­kaitarren batek kaperarako emandako erretaula batean» zegoela argudiatuz. Hala ere, auzia askoz ere zabalagoa eta sakonagoa zen, kon­tsulen eta prokuradoreen izenak eta gaitasunak ziren eztabaidagai eta Fran­tziako Erregearen eta Borgoinako Dukearen aurrean lehentasuna zuten gaiak. Tituluei eta eskubideei buruz­ko auzia, lehenik Brujasko burgumaisu edo al­katearen eta epaileen aurrera eraman zena, Erregeren eskuetara iri­tsi zen eta honek, erregea zen al­detik, biz­kaitar eta gipuz­koarrei beraiek nahi duten izen edo titulua izango zuten lau kon­tsul aukera­tzeko eskubidea ematea erabaki­tzen zuen, gaztelarren eta biz­kaitarren gremio bakoi­tzari ahalmenak mugatuta, baina, eskubide komunak defenda­tzeko «denak el­karren iri­tzi bereko eta adostasunean» el­karturik eta gastuak bana­tzerakoan al­derdikeriarik gabe joka­tzera bul­tza­tzen. Eta hauxe da armarrien ohoreari buruz­koan erregeren agindua: «de presente sean lanzadas fuera qualesquier armas que en ella oy dia estan, eceptas las mis armas reales y las dichas armas de Vizcaya». Hamar urte beranduago, 1465eko irailaren 6an, konkordia edo konkordatu bat sinatu zen Espainiako kon­tsul eta Biz­kaiko zein Gipuz­koako kon­tsul dei­tzen zi­tzaienen artean. Otxoa de Bezi eta Juan de Fagaza izan ziren euskal­dunen ordez­kari. Artikulu luze batean zehazten dira el­karturik 1485ean Fer­nando Katolikoak har­tzen ditu Brujasko kon­tsul gaztelauen eta euskal­dunen jurisdizioari eta eskubideei buruko erabakiak. Az­kenean, 1493an, Biz­kaiko nazioen­tzat, pribilegioei buruz­ko 51 artikulu zituen Gutun bat eman zuen Brujasko magistratuak. Egoera berriaren ondorioa izan zen Biz­kaiko Kontratazio Etxea eta Place des Biscayens eraiki­tzea. === Historiak aurrera jarraitu zuen desadostasun eta hi­tzarmenekin === - Felipe Ederrak berre­tsi egin zituen an­tzinako pribilegioak, Luis Neverskoak eta Karlos Izukai­tzak «marchands d’Espagne, de Castille et de Biscaye» (1497) haiei emandakoak. - Fer­nando Katolikoak luzatu egin zituen tregoak eta segurtasunak, Gaztelako eta Biz­kaiko kon­tsulek Alemaniako Oster eta mer­katariekin amaiturik zeudenak (Bada oraindik Donostiako Al­derdi Zaharrean, Esterlines izeneko kale bat, oroi­tzapen historikoak sor­tzeko indar handia duena). - Maria Luxenburgokoak neur­tzen zituen Espainia eta Biz­kaiko kon­tsulei emandako tasak (1502). - Aurrera jarrai­tzen zuen Brujasko fran­tziskotarren Santa Kruz kaperaren jabe­tzari buruz­ko eztabaidek, euskal­dunek beren pribilegioak ar­txibaturik zituzteneko kaperarenak. ==== Gerra eta bakea, tregoak eta errepresaliak ==== Argi dago gure nabigazioaren esparru naturala Atlantikoa zela hedapenerako, eta an­tzez­leku haren gain eragina izango zuten lehen aipa­tzen genituen bal­din­tza politikoek. Horregatik, esparru hartan dena ez zen arran­tza eta harat‑honat ibil­tzea, baita borroka egitea ere. 1405ean Henrike III.ak Ingalaterrari aur­ka egiten Fran­tziako Erregeari lagun­tzeko agindu zuen eta Gaztelako on­tzidi hura eder­ki ugal­du zen Biz­kaiko eta Gipuz­koako itsason­tziekin, batez ere Flandriara zihoazen mer­katari­tzako on­tziak eta Ingalaterrako interesak kaltetu nahian ibili zen Pero Niño bat babesten saiatu zen Ruiz de Abedaño baten agindupean. Itsasoa gero eta arrisku­tsuagoa zen eta 1436an Toledoko Gorteak kexu ziren: on­tzi handi askorik ez zutelako, eta el­karri hobeto lagun­tzeko ba­tzuek eta besteek ez zutelako el­karren babesean nabiga­tzen. Urte ba­tzuk beranduago, 1418an, Fran­tziako Erregeak Gipuz­koako itsas armada bati eska­tzen dio lagun­tza. Gipuz­koak asko lagundu zuen orduko hartan, eraso eginez ingelesen portu ziren Baionari eta Donibane‑Lohi­tzuneri. Ruiz de Irarrazabal debarrak bere on­tziekin eta berrogeita hamar gizonekin jo zuen harengana eta bere balentriagatik hiribil­duko probestu­tza irabazi zuen, Donostian lehenago Hegoal­dean izandako jokaeragatik Le Mans gaskoiek irabazi zuten mesedea bera. Gerrak eta bakeak, itunek eta tregoek, abentura bihur­tzen dute itsasoari aur­ka egiten ausar­tzen direnen bizi­tza. 1351n, Winchelsean, Tamesisko uretan euskal itsason­tzi handien –ez zi­tzaien oso ongi joan– bataila ikaragarriak Eduardo III.arekin bake itun ohoragarri bat ekarri zuen ondorioz. Badaude Gipuz­koa eta Bretainiaren arteko itunak, Miarri­tze eta Baionarekin tratuak, Donostia, Getaria eta Mutrikurekin senide­tzeak, Hansa teutonikoarekin akordioak. Rymer‑en Foedera, convencionez... obra klasikoak (Londres) Gipuz­koak eta Ingalaterrak egin zituen bake‑akordio benetakoen dokumentuak ditu. Juan de Amezqueta deri­tzon batek Gaztelako Juan II.aren aurrera ekarri zuen enbaxada ingelesa eta Ingalaterrara Gaztelakoekin itzuliko zen. ==== Zeinu al­daketa ==== Nazioarteko jokalekua zeinuz al­datu zen XV. mendearen erditik aurrera, Gaztela eta Ingalaterra el­karrengana hurbil­du eta Fran­tziarekin urrundu eta gehiagora zihoan aur­kakotasuna gerta­tzean. - 1468an Gaztelako Henrike IV.ak Biz­kaiko eta Gipuz­koako Armadari lagun­tza eskatu zion Fran­tziaren aur­ka Ingalaterrarekin borroka egiteko. - XVI. mendean euskal on­tzidi batek Pasaiara Dorset‑eko hamar mila sol­dadu ekarri zituen, Baiona konkista­tzeko asmoz. ==== «Arruntak» izen eta abizenez ==== Euskal abizen gehiago agertuko dira: burdinaren kontratazioan eta garraioan, ordainketa‑auzietan, eran­tzukizunetan partaide ziren itsason­tzien maisu edo jabeenak: Martin de Beitia, Otxoa de Larral­de, Francisco de Arbieto, Juan de Arbolantxa, Fortun Martinez de Mondragon. Min ematen die begiei gure abizenen transkripzio horiek: Ez zen oso txukun gel­ditu Martin de Olocaresquieta (Ollocarizqueta). Fonetika al­detik garbi ager­tzen dira Juan eta Alonso de la Ravessue (Larrabezuaren) semeak: Martin eta Alonso de Salinas; Jehan Martin de Lugerra, «voysin de la ville de Ust» da Martin de Luzarra, Deustukoa. Hainbestean gel­di­tzen dira beste hauek: Matanche (Matienzo), Isonsa (Isunza), Mouxica (Muxika), Dragourto (Agurto), Yangaas (Yanguas), Daguiera (Agirre), Dolave (Olabe), etab. Bete‑betean sartuak gaude XVI. mendean, hain zuzen ere, itsasoko mer­katari­tzak beste zirikal­di ba­tzuk eskain­tzen zituen garaian. === Nafarrak === Baina, Flandria utzi aurretik, esan dezagun Brujasen 1530ean Nafarroako kon­tsule­txea eraiki zela, honako hauen eskariz: Pedro eta Miguel Dardare (Ardanaz?), Miguel de Lumbier, Antonio de Agerre eta Juan de Larriete edo Arrieta. Brujasko hiribil­dura sarritan joaten ziren eta Nafarroako mer­katarien izenean lagun­tza eska­tzen zuten mer­katari­tzarako; kapera eta klaustro polit bat eraiki­tzeko asmotan ziren Brujasko Agustindarretan. Baie­tsi zuen hiriak eskaria eta artilea eta beste salgaiak ekar­tzen utzi zien nafarrei, eta, horrez gain, Aragoi eta Kataluniako mer­katarien pribilegioak eta frankiziak eman ziz­kien eta, Espainia, Biz­kaia eta Aragoiren an­tzera, kon­tsulatu bat eduki­tzeko eskubidea. Enperadoreak Ganten berre­tsi zituen hiriaren emakidak 1532ko ekainaren 20an. == Mediterraneoan == === Hegoal­dera eta Levante al­dera === Askoz dokumentu –eta iker­keta– gu­txiagotan azal­tzen dira Kantauri, Portugal, Sevilla eta Mediterraneoko portuetara egindako joan‑etorriez, Iparral­deko itsasoetara egindakoez baino. Ezaguna da Bonifaz almirantearen aginduetara, Kantauriko beste on­tzi ba­tzuekin batera, euskal­dunen parte har­tze goiztiarra Sevillaren konkistan. Fer­nando Katoliko Erregeak on­tzidi bat antola zezala agindu zion Bonifazi Biz­kaiko itsasoko portuetan: «Mandó luego a tor­nar a priesa a que fuese a guisar naves e galeras a Vizcaya e la mayor flota que pudiese e mejor guisada, e que viniese con ella para Sevilla». Uste izatekoa da on­tzidi bat 1247an guisar edo antola badaiteke, lehendik bazegoelako izango dela. Jakin badakigu Peregrin Uranzu gipuz­koarra nabarmendu zela gataz­ka hartan, eta erregeren emai­tzak izan zituela sari. Orokorrean, bide berriak ireki ziz­kien Sevilla konkistatu zuen on­tzidiaren garaipenak eta euskal­dunek han izandako jokaerak. Eta erabili ere gerra‑helburuetarako erabili zituzten berriro XIII. mendean bertan: marokoarren aur­kako itsas ekin­tzetan (1284ean eta 1292an) eta Gibraltarrez jabe­tzen. Gainera, bake urteetan konkistatutako hiribil­duarekin mer­katari­tza‑harremanak finka­tzen jardun zuten, genobarrekin, katalanekin eta floren­tziarrekin batera. Aukera berriak ziren haien mer­katari­tza‑ekimenen­tzat, erregearen babesa bai­tzuten haietan. Handia izan zen Alfon­tso X.ak, An­tso IV.ak edo Alfon­tso XI.ak itsas armadari emandako bul­tzada, eta on­tzigin­tza nahiz zerbi­tzuak sustatu zituzten. ==== Koroaren zerbi­tzura ==== Alabaina, koroaren «zerbi­tzura» jardutea, fun­tsez­ko garran­tzia har­tzen joan bazen ere, ez zen izan Ipar edo Hegorako mer­katari­tzaren alorrik aske eta autonomoenean izena ematea, baizik beste alor batean jardutea zen, on­tzidien boterean, gerra ekin­tzetan eta nazioarteko testuinguruan. Mer­katari­tzari eta kanpo‑politikari Trastamaratarrek, Gaztelako Errege‑Erreginek emandako bul­tzadak aukera berriak emango diz­kio Euskal­dunen on­tzidiari, –zenbait idaz­­leren lanetan– Gaztelako on­tzidia edo Iparreko Gaztelaren on­tzidia izenpean ez­kutatuegi gel­di­tzen denari. Zilegi bekigu euskal­dunen parte‑har­tze espezifikoaren zenbait pasarte az­pimarra­tzea Santander­ko, Asturiasko eta Galiziako portuetako efek­tiboei dagokien zatia gu­txie­tsi gabe. Zabala da esparru geografiko‑politikoa. Gaztela handiak honako puntu hauek zituen itsasora­tzeko: Iparral­de atlantiar osoa, Hegoal­de atlantiarra (Sevilla) nahiz, Gibraltarre­ko itsasartearen bestal­dean, Hegoal­de osoa har­tzen zuen zerrenda mediterranear zabala, Cartagenako portu garran­tzi­tsua hartuta, Aragoiko Erresumaren mugetaraino. Ikuspegi politikotik ez da ahaztu behar Ehun Urteko gerra ospe­tsua eta, Gaztelak, Ingalaterrarekin liskarretan zebilela Fran­tziarekin egindako itun luzea; mugakide zuen honek Gipuz­koa (Gaztela) Guyanako (Baiona) haren agindupeko lurretan. Koordenatu horien barruan ulertu egiten da marinel euskal­dunen bi mendeetako ekarpena. Hegoal­dera etorrita, Iparreko on­tzidi handian euskal marinelek presen­tzia aipatu behar dugu, Rubin Bracamonte (1407) armada‑buru zela, Gibraltar­ko itsasartean mairuen aur­ka borrokatu eta garaipena eskuratu zuena. «E vinieronle de Vizcaya seis naos con asaz buena gente», marinel eta sol­dadu haien artean zegoen, besteak beste, Diego Diaz de Agirre Busturiako leinukoa. Gipuz­koa, Biz­kaia eta Lau Hiribil­duko itsason­tziak 1412an Ceuta eta Kanariar Uharteetara zihoan Portugalgo Erregeren espediziorekin el­kartu ziren. Harrigarriagoa gertatuko zaigu jakitea euskal marinel askok jardun zuela marseillarren zerbi­tzuan, Aragoiko Alfon­tso V.ak 1423an Marseilla arpilatu zuenean. Mediterraneoko mer­katari­tzan euskal itsason­tzien presen­tzia mugatua bada ere, han­txe daude testigan­tzak: Levanteko portuetan (Valen­tzia, Bar­tzelona) eta Italiako portuetan. Haien berri solteak oso eskuragarri ez diren lanetan bilatu behar dira, urrutiko gaiak irudi­tzen zaiz­kigunetan, E. Baratier eta F. Raynaud‑en Histoire du commerce de Marseille (Paris 1951) obraren an­tzekoetan. Mer­katariak eta ba­tzuetan piratak, gaztelarrak –eta euskal­dunak haien artean– aragoarren kontrako gisa ager­tzen dira Mediterraneoan. Euskal marinelen eta mer­katarien gremioaren sorrera 1403an jar­tzen du Labairuk. Cadizek nabigazioa Mendebal­detik erregula­tzen zuen; halaxe da, 1500erako, an­tzinatik ondo finkatu erakunde bat zen. XIV. mendearen amaieran Kanariar Uharteetan sartu zen euskal on­tzidi baten berria ezaguna da, agidanean presoak eta harrapakin ugari ekarri zituen Penin­tsulara, XV. mendean behin betiko konkistari bide emanaz. ==== Etengabeko izu‑ikaraz ==== Ten­tsioak eta borrokak liskarzale bilaka­tzen du itsasgizona, justizia bere kabuz egin zale. Dokumentuetan azal­tzen dira makina bat errepresalia, kargamentu eta guzti hartutako itsason­tziak, portuetan atxiki­tzeak, ondorengo erreklamazio diplomatikoetan jasota gera­tzen direnak. Izual­diz betea gerta­tzen da itsasoko bizimodua; txandakakoak izaten dira ondorioak eta ba­tzuetan ustekabekoak. Portugal eta Gaztelaren arteko bakeal­dian, Martin Sanchez de Arbolantxa –itsas balen­tzietan oso ezaguna da abizen biz­kaitar hori– genobarrek ustekabean harrapatu zuten, eta bere on­tziaz jabeturik, Arbolantxa eta hirurehun gizon itsasora bota zituzten. Haietako ba­tzuen izenak dakiz­kigu: Martinez de Zugasti, Juan Sanchez de Asua, Pedro Diaz de Plentzia, Juan de Lacabex, Sancho Ortuño de Susunaga... «e otros muchos buenos omes de todos los cuatro solares de Vizcaya y de la Encartación». Bizi‑zergak kontagai­tzak dira. ==== Biz­kaiko itsas jarduerak ==== Hala ere, on­tzigin­tza eta marinelen lanbideak indarrean daude, babes eta berme dituzte mer­katarien, maisuen, armadore edo on­tzi jabearen maisu‑jabe irudi horiek. Kostal­deko on­tziolek aurrera egiten dute, jarduerak gehituz. - Hauek ziren Bilbon gailendu zirenak: Cordillas, Basurto de Acha, Zurbaran. - Deustokoa, Juan Martinez de la Plaza maisua zen portugal­darrek itsason­tzia bahitu eta Bilbora ekarri zioten, eta Juan Perez de Lardazabal eta Martin Perez de Salzedo mer­katariek erreklamatu zuten. Biz­kaiko Antigoaletan, tartean sartuta azal­du den orri batean –datarik gabekoa da baina Labairuk 1428‑32 bitartean koka­tzen du– honela dio: Deustuko elizatean Erregeren zerbi­tzuan ibili ziren hamazaz­pi on­tzi‑jabe zenbatu ziren. Tristura eta harrotasuna nahasten dira, ondorengo az­ken ohar bikoitz honetan: «se ha consumido la flor de la tierra y los ha comido el mar»; baina on­tziola onak eta itsasontzi askoren aparailuak eduki­tzearen harrotasunak atseginez esanarazten du: itsasadar hartan «se pueden poner cient naos en la canal del río, sin que la una haga perjuicio a la otra». == Ipar Atlantikoan == === Ter­nuara. Bakailaoa eta balea === [[File:Balea Gregorio Hombrados Oñatibia.jpg|thumb|Balea. ''Gregorio Hombrados Oñatibia'']] Behar beste dokumentu eta testigan­tza badugu gure nabigazioak Fran­tziako, Flandriako nahiz Ingalaterrako portuekin izan zuen loturei buruz, eta horrez gain, Hansarekin eta Baltikoarekin izan zituen harremanena. Baina, Iparrerantz egindako bidean, iri­tsi al ziren haratago, Islandiara eta Ter­nuara, adibidez? Idaz­le askok ida­tzi du horretaz, bertakoek nahiz kanpokoek: Isasti, Labairu, Soraluze, Ispizua, Goie­txe, Berraondo, Fer­nandez Navarrete eta Fer­nandez Duro; Cleirac, Prevot, Humbol­dt, Reclus, Forster, Enrique de Gandia. Bidaia horiek Kolonen aur­kikun­tza aurrekoak izan ziren jakitea da kapitulu honetan gehien axola zaigun al­derdia; hala izan balira beste garran­tzi bat izango bailukete. Asko izan dira elezaharretako kontu­tzat jo­tzen den auzi horren al­dekoak. Denak batuz gero, tradizio historiko galanta osatuko lukete; baina pilatutako izenak asko izanagatik, ez du argudio berri eta askoren zan­tzurik. Gainera, beharrez­koa da mataza aska­tzea, tradizio horietan elementu berriak aparte utzita. Hala, askoren ustez, Juan Etxaide donostiar bat izan zen Ter­nuan arran­tzan ibili zen lehen arran­tzalea. Orain badakigu delako Etxaide hori ez zela XV. mendekoa izan, dezentez beranduagokoa baizik. Jakina, Ter­nuara joan zitekeen eta hango kostal­dean bere abizena utzi: Etxaide‑portu. Alabaina, Etxaide bazter­tzeak ez du auzia konpon­tzen. Badirudi baiez­ko eran­tzunak Bidasoaren Iparreko euskal­dunengan bilatu behar direla eta ez Hegoal­dekoengan. Haiengandik hartua izan bai­tzezaketen hauek urrutiko bacallns edo bakailao‑sarden informazioa eta hala hasiak arran­tzan XVI. mendearen 30eko hamar­ka al­dera. Irauten duten tradizioen indarra ukatu gabe, bilaketan bereizmen finez jardun behar da iturria, iraunkortasuna eta eduki zeha­tza nahiz une kronologikoa, sendotasuna eta oinarriak eta eduki dezakeen al­derdi interesatua finka­tzeko. Dokumentuetan oinarri­tzen bagara, tradizioa desagertu egiten da, edo bestela, moztuta uzten du. Fer­nández de Navarrete (Colección de los viajes y descubrimientos que hicieron por mar los españoles desde fines del siglo XV. C. Seco Serrano Argit., Madril 1964) zen­tzuz min­tzo den ida­tzian, II. irudia eskain­tzen dio auzi honi «Baskongadoek Ter­nuako itsasoetara egindako nabigazioei buruz». Kapitulu horren lehenengo esal­dia egiaz­ko erronka bat da: Egia da marinel haiek –eta beste askok– dokumentuak baino gehiago arpoiak eta aparailuak eramaten zituztela, Iparreko Itsasoko marinel garraiolariek ez bezala, hor­nituagoak joaten bai­tziren haiek segurtasun komer­tzialez eta politikoz. Baina, baiez­ko tradizioa ziurtatuko luketen dokumenturik ez izateaz gain, aur­kako tesia indartu nahi dutela diruditen ba­tzuk badaude, Biz­kaiko eta Gipuz­koako marinelei buruz­koak bederen. Fer­nandez Navarreteri indargarri zaio honako hau: 1511. urtean Ter­nuara hango itsasoak aur­ki­tzera erregeek marinel bat bidali zutenean, ohartarazten dute eraman behar duen jendea erresuman jaioa izango dela «excepto los pilotos que lleváredes sean bretones o de otra nación que allá haya estado». Haren ustez, ohartaraz­pen horren beharrik ez zen izango, bal­din eta euskal kostal­dean egon izan balira itsaso haietan trebaturiko pilotuak. Eta eransgarri modura diot ohartaraz­pen hura bretoiei eta beharbada Ziburuko eta beste portuetako euskal­dunei buruz­koa dela, urruneko lur eta itsaso haien bila agian aurrez ibili zirenei buruz­koa. ==== Aur­kikun­tza? ==== Eta aur­kikun­tzaz min­tzo garenez, adieraz­pen horren garran­tzia zehaztu behar­ko lirateke, baita euskal­dunei aplika­tzerakoan ere. Badu beste osagarri bat Euskal­dunen Ter­nuako presen­tziaren elezaharrak –Kolonen garaiko nahiz ondorengo idaz­leek ager­tzen dutena– eta haren arabera, gauza ziurra zen Kolonek bazekiela Atlantikoaz bestal­deko lurren berri, hilzorian zegoen marinel batek berak ikusiak zituela aitortu bai­tzion. Ba­tzuen ustez Huelvakoa zen marinel hura, baina beste ba­tzuen ustez euskal­duna. Gertakari hori ere, elezahar gisa baizik ez da ager­tzen dokumentuetan, ez bestela. Enrique de Gandia Primitivos navegantes vascos (Buenos Aires 1942) jakitun handiarekin aurrera egin zuen hipotesiak: Kantauri itsasoko nabiga­tzaileak iri­tsi ziren –beren bidaien garran­tziaz konturatu gabe– Amerikako kostal­deetara, Kolonen bidaia sonatua baino ehun eta berrogeita hamar urte lehenago. Hipotesi onargarri horrek aur­kikun­tza hi­tzaren garran­tzia azter­tzera garama­tza: gauza bat da Atlantiko Iparral­deko itsaser­tzen bat aur­ki­tzea, itsasertz latz eta inor gabekoa, geografikoki gaur egun Amerika dei­tzen diogun horri dagokiona eta Kolonen aur­kikun­tzaren aurrekari zalan­tzarik gabekoa; beste gauza bat da, ordea, guztiz desberdina, jendea bizi den Kontinente bat aur­ki­tzea eta harekin trukeko edo menpekotasunez­ko harremanak hastea. Euskal­dunen baliz­ko aur­kikun­tzak ez zuen Kolonek eta haren jarrai­tzaileek egindakoak adinako transzenden­tzia historikoa. Kolonek baino lehen edo geroxeago euskal­dunek egindako aur­kikun­tza, halakoxe garran­tzi historiko bat zuena, arran­tza‑tokiena izan zen, bakailao‑arran­tzarena; zeren horrek bul­tzako zituen agian ustekabean aur­kitutako itsasertz batera berriro joatera, etengabeko tradizio bat hasiera izan zen geroko mendeetatik gaur egunera arte iraun duena. Baina, nazioarteko diru‑goseak ez dio mendeetako tradizio honi eta eskubide historikoei jaramonik egin. ==== Iparral­dera, bakailaoa ==== Eta puntu honetan ere, Fer­nandez Navarrete zuhurrak berre­tsi egiten du gipuz­koarren «bacallaos» arran­tza ez zela 1540. urtea baino askoz lehenagokoa izan. Bere argudioa biribila da: Donostian 1561. urtean itsason­tzien jabeekin egin zen auzia hain zuzen, elizari Ter­nuako arran­tzuan harrapatuaren ehuneko bia –beste harrapaketa‑moten­tzat jarria zegoen kanona bera– elizari ordain­tzeari buruz­koa da. Gal­dera egoki bat ez­kuta­tzen du: Zehaztasun kronologikoaz gain, gal­dera horrek oso argi erakusten du bakailaoa aur­kitu zutela fun­tsean eta arran­tza zela haien irabazia, eta ez Mundu Berria aur­ki­tzea. Eta hasieran bakailaoaren arran­tzak indar handiagoa izan zuela Flandriak eta Amerikak baino, gure on­tzien­tzat itsas bidea mar­ka­tzeko. «Esazue dakizuena» horixe zen gal­deraren osagarria, ezagu­tzen ditugun hainbat lekukori egiten zi­tzaiena: Domingo Balerdi, 51 urtekoa; Martin Perez de Azazeta kapitaina, 50 urtekoa; Martin de Gurutzeta, 59 urtekoa; Martin de Agirre, 40 urtekoa; Her­nando de Mena, hirurogeita hamar urtekoa... Denek berre­tsi zuten gal­derak zioena: Ter­nuakoa «duela urte gu­txi» aur­kitutako arran­tza‑tokia zela. Agirrek eransten zuenez, 1545etik aurrera «Donostiako nahiz Gipuz­koako itsason­tzi‑kopururik handiena arran­tza‑toki hartara bideratua zela». - Denetan zaharrenak hirurogeita hamar urte zituen eta berrogeita hamabost zerama­tzan nabigazioan; hark esan zuenaren arabera «bere garaian aur­kitu zen Ter­nuako portua eta bidaia, gu­txi gorabehera hogeita hamabost urte izan zitez­keen eta az­ken hogei urteetan jarraian egiten ziren Ter­nuarako bidaiak handik atera­tzen zuten irabaziengatik». - Domingo de Egurrolak bidai horien hasiera 1530. urtean koka­tzen zuen, eta Pedro de Huak zehazten «hogei urte baino gu­txiagotik hona sarritan joaten zela, orduan bezala, eta bidaia horietatik jabeek eta marinelek atera­tzen duten probe­txu handia zela horren arrazoia ». Probe­txua balearen gan­tzetik eta bakailaotik atera­tzen zen. Ter­nuako arran­tza‑tokia 1526. urte al­dera aur­kitu zen eta, 1540tik aurrera, sarritan joaten ziren donostiarrak eta gipuz­koarrak. Litekeena da lehenagotik ezaguna izatea Lapurdiko portuetako euskal­dunek Ter­nuako itsaser­tza. Itsaser­tzak ez zituen erakar­tzen, baina bale‑gan­tzak eta bakailaoak, bai. Eta luzez ekarri zituzten handik. Iparra beti Ipar izaki. == Balearen ehiza Biz­kaiko Gol­koan == Balea, garran­tziz­ko baliabidea === Balea‑industria === ==== Baleak kostal­dean ==== Euskal Herriko hainbat herri arran­tzaletan –hala nola, Miarri­tzen, Hondarribian, Lekeition, Bermeon eta Gaminizen (Plen­tzia)– gorde­tzen diren Erdi Aroko zigiluek argi adierazten dute baleak zer garran­tzi zuen herri horien ekonomian. Balearen arran­tza eta haren produk­tuak industrializa­tzea euskal­dunekin loturik egon dira gizal­diz gizal­di. Inolaz ere ezin liteke ustekabe­tzat hartu lotura hori. Eta, era berean, ez dirudi euskal kulturaren esparru hori denbora gu­txian bereganatua izan zenik, beste herri ba­tzuetatik jasota. Euskal­dunak aspal­didanik bizi izan dira herri honetan, historiaurretik, eta ez dira inoiz hemendik kanporatuak izan. Horrek esan nahi du mendiko eta kostal­deko euskal tribuak milurtekoz milurteko lurral­de txiki batean bizi izan direla, lurral­de mal­kar­tsuan eta baso­tsuan, eta, elikagai al­detik, pobre samarrean. Hori dela eta, euskal­dunak buru‑belarri jardun izan dira itsasoak eman di­tzakeen baliabide guztiak aprobe­txa­tzen. Horrenbestez, euskal­dunek seguru asko aspal­ditik ikusi zituzten baleak oso hurbiletik, eta ikusi, ez ikuskizun huts moduan, baizik eta haiek harrapa­tzeko irrika biziarekin. Eta gogo horrek bul­tzatuta ariko ziren haiek azter­tzen eta ezagu­tzen. Badietan eta kostal­deko babesetan zetazeo‑mota ugari sartu izan da betidanik: izurdeak, mazopak, kaxaloteak… Mendez mende, espezie guztietako zetazeoek hondoa jo izan dute garairen batean edo bestean hondar‑piletan eta hondar­tzetan. (Askok ikusi izan ditugu mazopak hondar­tzetan hil­da), eta euskal­dunek, ehiztariak jatorriz, animalia horien haragia, koipea eta larrua aprobe­txatu izan dute. Mazoparen moduan, balea ere ez zen ezezaguna kostal­deko euskal­dunen­tzat. Seguru asko sarritan ikusiko zituzten baleak kostal­detik, babesik gabe, gaixo edo larri zaurituta, lan­tzak jaurtita erraz hil­tzeko moduan eta sokekin lotu eta atoian hondar­tzara ekar­tzeko moduan. Balea eduki­tzea berebiziko aberastasuna zen eskasian bizi ziren per­tsona haien­tzat. Balea sarri eta ugari ager­tzen zen Biz­kaiko gol­koan; euskal­dunek, beraz, ez zuten arro­tza. Hortik bel­durra gal­tzera eta hura ehiza­tzen saia­tzera pauso bat zegoen, batez ere premia bizia akuilu izanda. Euskal­dunak, borrokalari adore­tsuak eta arrisku­tsuak beste per­tsonen kontra, nola ez ziren, bada, balea erral­doi baina minik egiten ez zuen baten kontra ausartuko? Areago, konturik gabeko etekina ematen ziela jakinda. Beharrez­ko on­tziak eta tresneria eskueran izan orduko menturatu ziren balea ehiza­tzera, beste ba­tzuk nola egin behar zuten erakustera etorri gabe, ustez. Baleak etekin handia ematen zuen. Koipea eta jateko haragia, hasteko eta behin, eta olioa ere bai, argizta­tzeko, mekanismoak oliozta­tzeko eta xaboia egiteko. Nola ez, larrua, bizarrak eta, ba­tzuetan, urdailetako anbarra ere lor­tzen zen. Sendagaiak eta lurrinak egiteko erabil­tzen zen anbar hori. Ez dira urte asko, mazopa‑familiak Donostiako badia al­dera etor­tzen ikusteko modua izan genuela. Egunkarietan jasota geratu zen 1884an kaxalote bat sartu zela badia horretan. Eta duela askoz urte gu­txiago, kostal­detik bistan, kaxaloteak hil izan dira yate batetik. Kostal­dean ehizatutako az­ken baleak, duela ehun urte pasa­txo hil ziren arpoi bidez, Zarautz, Orio eta Getaria artean. 1888ko neguan balea asko ikusi zen Biz­kaiko gol­koan, arran­tzan zebil­tzan on­tzien artean igeri. Eta urte hartako apirilaren 15ean, Ar­kaxon, Capbreton, Miarritz eta Donibane Lohizuneko arran­tzaleek itsas prefeturari eskatu zioten kostazainek baleak uxa zi­tzatela, gainerakoan arrisku­tsua zela nabiga­tzea, kasik estropezu egiten zutelako haiekin. Eta XX. mendearen hasieran ere, gure kostako arran­tzaleak arraunez eragindako on­tziekin eta arpoiekin atera izan dira balea ehiza­tzera, animalia gertu ikusi izan dutenean. Garaiko egunkariek ematen dute horren berri. ==== Balearen ehiza ==== Euskal­dunen balea, Balaena Biscayensis, Iparral­deko itsasoetatik iristen zen Biz­kaiko gol­koan negua pasa­tzera. Beste balea‑espezie ba­tzuk ere iristen ziren, baina euskal­dunen­tzat aurrena aipatutakoa zen egokiena: erdi tamainakoa zen, 20 bat metrokoa, motela igerian, eta hil­tzerakoan ez zen itsasoan hondora­tzen. Emeak iraila al­dera erdi­tzen ziren eta, behin udaberria iri­tsita, itzuli egiten ziren, kumeak bidaia egiteko behar beste hazita, Iparral­deko itsaso zabal eta lasaietara. Hasiera batean, balea euskal kostal­dea begien bistan zela ehizatu zen, on­tzi txikien bidez. Denboraren joanean, gero eta on­tzi handiagoak erabili behar izan zituzten, ez ehiza­tzeko, baizik eta jazar­tzeko eta baleon­tzi txikietatik edo txalupetatik eskueran eduki­tzeko. Lehenbizi, Asturias eta Galiziako kostal­deraino jarraitu zituzten baleak beren emigrazioan. 1371. urtean, Gaztelako erregeak gipuz­koarren eta biz­kaitarren eskubideen onarpena al­darrikatu zuen Toroko Gorteetan, Asturias eta Galizian baleak ehiza­tzeko, bere errege­tzaren aurretik egiten zen mol­de berean. Gerora, euskal­dunek on­tzi handiagoak erabili zituzten eta zehar­kal­di ausartak egin zituzten balearen bila joateko; hala, Irlandako, Eskoziako eta, beharbada, Hebrida eta Faroe uharteetako kostal­deetara iri­tsi ziren euskal arran­tzaleak. ==== On­tziak eta teknika ==== Leku guztietan, ordea, balea harrapa­tzeko prozedura berari jarrai­tzen zioten: ama‑on­tziaren gainean edo on­tzi horren atoian on­tzi txikiak eraman ehiza‑lekuraino, gizon gu­txi ba­tzuk osatutako eskifaiek gidatuta, eta zetazeoa arpoien edo lan­tzen bidez hil. Kostal­dera atoian eramatea, harrapakina zatika­tzea eta koipea ur­tzea ere egin beharreko lanak ziren guztiak. Arraunez eragindako on­tzi txiki horiei izen asko eman izan zaiz­kie, eta nahasmena sortu da ondorioz; izan ere, izen berberek, garai batean edo bestean eta portu batean edo bestean, esanahi desberdina izan dute: txalupa, batela, pinaza, txanela, potina, ballenerra… Biz­kaiko Gol­koko kostal­dean behin­tzat, arraunez eragindako on­tzi txikiekin ehiza­tzen zuten euskal­dunek balea. Zuzenean on­tzi handietatik balea ehiza­tzea orain­tsuko kontua da; arpoiak kanoikadez jaurti­tzea asmatu zutenean hasi ziren on­tzi handiak erabil­tzen. ==== Begizta­tzeak eta trepe­txuak ==== Biz­kaiko Gol­kora balea dezente iristen zen garaian, balea‑arran­tzaleek zain­tza‑zerbi­tzua ezar­tzen zuten horretarako berariaz eraikitako talaietan eta itsasotik hurbileko tontorretan. Lapurdin dorreak jaso zituzten; Getarian (Lapurdi) bat gorde­tzen da oraindik. Eta Donostian ere zutik dago balea begizta­tzeko talaia bat, Ulia mendiaren tontorrean, har­kaitz baten gainean. Zaindariak kostal­detik gertu balea bat begizta­tzen zuenean, modu batera edo bestera ematen zuen abisua: ke bidez, danbor edo turuta bidez, kanpaiak joz… On­tziak prest izaten ziren lehorrean, ehizarako trepe­txu guztiak zamatuta, arraunak, ur geza eta janari pixka bat hartu eta itsasora­tzeko. Arpoilariak, lemazainak eta lau edo sei arraunlarik osa­tzen zuten eskifaia. Arpoilariak brankan zuen bere lekua eta harrapakinarengana hurbil­du artean ere arraun egiten zuen. Hauxe zen bere armamentua: arpoi pare bat esta­txa eta flotagailu ba­tzuei lotuta eta lan­tza odol‑eragileak. Pieza hurbil zutenean, arpoilariak, brankako txapitulan zutik eta arpoia eskuetan, aginduak ematen ziz­kien lemazainari eta arraunlariei. Arpoia bera al­tzairu forjatuz egindako az­kona zen, bi metro luzeko kirten astun bati lotua; kirten horrek indar handiz jaurti­tzeko balio zuen. Arpoia jaurti eta animaliaren saihe­tsean il­tzatuta, balea az­kar murgil­tzen zen barrual­dera eta eskifaiako kideak kontu handiz joaten ziren aska­tzen arpoiari lotutako esta­txa, on­tziaren zatiren batean korapila ez zedin. Karela maiz busti­tzen zuten, marruskadura biziak soka erre ez zezan. Zauritutako balea azalera atera­tzen zenean ar­nasa har­tzeko, arpoilari zuhurrak bigarren arpoi bat sar­tzen zion, edo lan­tza odol‑eragilearekin zizta­tzen animaliaren biz­karra. Harrapaketa bakoi­tzean hiru edo lau on­tzik har­tzen zuten parte, bakoi­tza leku egokian jarrita eta arpoilari‑lanetan txandak eginez. Baleak orduak egin zi­tzakeen hil aurretik eta, orobat, kostal­detik urrun eraman zi­tzakeen ehiztariak. Gero, haragi‑tona haiek guztiak kostal­dera atoian eramateko lan eskerga eta nekagarria etorri ohi zen. Ondoren, animalia zatikatu eta koipea urtu behar zen el­tze handietan eta, az­kenik, olioa egurrez­ko upeletan on­tziratu. === Baleon­tzien irudiak === Euskal Herrian, balearen arran­tzari buruz­ko irudirik an­tzinakoenak Bermeoko eta Hondarribiako kon­tzejuetako zigiluak dira, XIII. mendekoak biak, eta beste bat Miarri­tzekoa, XIV. mendekoa. Donostiako zigiluko on­tziarekin gerta­tzen den moduan, Bermeoko eta Hondarribiako on­tziak aurrekoak dira, beharbada zigilu horiek dituzten dokumentuak baino askoz ere lehenagokoak. Bermeoko zigiluaren irudia (osatu gabe dago) 1297. urtean datatutako dokumentu batekoa da. Iruñeko Kontuen Ganberan dago gordeta agiria. Hondarribiako zigiluaren irudia aurrez aipatutako dokumentuan dago; Padurako Ermandadeko udalerrien eta Fran­tziako monar­karen arteko hi­tzarmena jaso­tzen duen agirian. Miarri­tzeko zigiluaren irudia, berriz, 1351. urtekoa da. Beste bi zigilu ere badira, balearen arran­tzan diharduten bi euskal txaluparen irudiekin. Bat, Bermeokoa da, eta, bestea, Lekeitiokoa, baina biak ala biak askoz geroagokoak direla dirudi; XV. mendearen amaierakoak, gu­txienez. Az­ken al­dian, Luis Murugarren historialari donostiarraren zorroztasunari esker, beste bi txaluparen irudiak agertu dira, bataio‑liburu batean marraztuta. Zumarragako parrokia‑ar­txiboko XVI. mendeko bataio‑liburuan, hain zuzen. Orain arte ez dugu beste ikonografia‑dokumenturik, baleon­tzi bat ehizaren unean erakusten duen irudirik; alabaina, badugu on­tzi‑mota horren beste irudi bat, XIV. mendearen hasierakoa, erlijio‑motibo batean erabilia. Gasteiz­ko San Pedro elizan dago, al­daretik hurbileko ganga nagusiaren gil­tzarrian. Horrelako txalupa bat berreraiki­tzen saia­tzeko datu zeha­tzagorik ez dagoenez, ezjakintasun hori hartu behar da oinarri: ez dakigu txalupek benetan zer forma zuten, zer neurri eta edukiera zeukaten, ezta eraiki­tzeko zer teknika erabili zuten ere. Agian, egunen batean agertuko dira agiri gal­du ba­tzuk oraindik ere ezagu­tzen ez den ar­txiboren batean, orain­tsu Murugarrenek eraku­tsitako moduan. Nolanahi ere, usteetan oinarrituta egiara dezente hurbil­tzeko moduan gaude; izan ere, zigiluek informazio dezente ematen dute. fju8n3ue4l8ekhsbomq6zl1lc0rqbf4 0 2859 8826 7214 2016-01-12T21:48:29Z Xabier Cañas 1211 /* Errege katolikoen polítika eta on­tzigin­tza */ wikitext text/x-wiki ==Errege katolikoen polítika eta on­tzigin­tza== {{wikipedia| Errege-erregina Katolikoen politika eta Euskal Herriko ontzigintza}} Gure marinelen historian fun­tsez­koa eta ani­tza da Errege Katolikoen errege­tzarekin hasten den al­dia. Auzi batek jarri zuen abian errege­tza hori, gerra zibil bat ez ezik, Isabelen aurka, Portugal eta Fran­tziarekin nazioarteko gerra sorrarazi zuena. Euskal­dunen parte‑har­tzea ez zen gu­txiesgarria izan gerra horretan: lurretik, Torori eta Burgosi lagundu zien, eta itsasotik, Hondarribiari fran­tsesen setioan. Aragoi eta Gaztela ba­tzen zituen tronuan finkatu zirenean, Errege‑Erregina horiek askotan arduratu ziren euskal­dunez, besteak beste, gure Nabigazioaz. Aipatutako Portugalen aurkako gerra horretan, Errege‑Erreginek itsason­tziak presta­tzeko eskatu zioten Bilbori; eta Bilbori, Bermeori, Portugaleteri eta Laredori bakoi­tzak portuan zituen bonbardak, serbatoiak eta on­tzietako artilleria piezak, karabelak eta txalupak, itzul­tzeko eta balio zutena ordain­tzeko bal­din­tzapean. 1576an, Fer­nando Katolikoak Portugaleteko pribilegioak berre­tsi zituen, Ger­nikan bere Foruen zina egitera Biz­kaira egindako bisital­dian. Nabigazioarekiko azal­du zuten interes goiztiarra 1576ko mar­txoaren 20ko Pragmatikan azal­tzen da; han abantailak eskain­tzen zaiz­kio 600 tona baino gehiagoko itsason­tziak eraiki­tzen dituenari. Neurri horrek on­tzigin­tza az­kartu egin zuen eta merkatariak, on­tzi‑maisuak eta armadoreak akuilatu. Sevillako almojarifazgoa edo muga‑zerga ordain­tzeari zegokion mesedea ere egin zioten. Erregeal­di horretan, egokiera aparta eman zion euskal Itsas Armadari nazioarteko aukerak zabal­tzeak (Afrika eta turkiarrak, Kanariar Uharteak, Italia: ondare‑loturak). Biz­kaia eta Ingalaterraren artean, 1479an, merkatari­tza‑harremanak bul­tza­tzen zituen akordio batera iri­tsi bai­tziren, 1481ean beste horrenbeste egin zuen Gipuz­koak Errege‑Erreginen baimenarekin: Errege‑lizen­tzia lortu zuten, Domenjon Gonzalez de Andiak, Pedro de Vicuña ba­txilerrak, Juan Migueles de Zuñiga eta Otxoa de Bergarak kudeaturik lortu ere, Ingalaterrako Erregearekin «concierto y asiento de paz» bat berresteko Gipuz­koak prokuradoreak izendatu zituen, probin­tzia, hiribil­du eta leku nahiz biztanleko «suficientes e abundantes», hala nola, Olazabal ba­txilerra, Juan de Azmines, Martin Perez de Arostegi eta Juan de Iñigez. Horiexek izango zuten eskumena an­tzinako bake‑kapituluak berresteko, zuzen­tzeko, aka­tsak ken­tzeko eta berriro besteak jar­tzeko; beren egitekoa Ingalaterrak Gipuz­koarekin merkatari­tza «quieta, pacífica e amigable contratación» lor­tzea zuen xede. Egilespen‑gutun horren lekukoak izan ziren Pedro Perez de Vicuña az­peitiarra, eta, Juan de Landerrain, Brixil –Errexil izen zitekeen leku hori– izeneko paraje ezezagun batekoa. ==== Dena ez zen «kontrata­tze adiskide­tsua» ==== Errege‑Erreginaren Mediterraneoko goral­di politikoak behar‑beharrez­koa zuen on­tzidiak presta­tzea. Alonso de Quintanilla indarrak mobiliza­tzera etorri zen, turkiarren aginpidetik Otranto berriz konkista­tzera. Garai horretan­txe emango du Perez de Pulgar‑ek guri buruz­ko iri­tzia «gente sabida en arte de navegar» eta «más instructor que ninguna otra nación del mundo». Hogeita hamar itsason­tzi irten ziren Biz­kaia, Gipuz­koa eta Lau Hiribil­duetatik, eta helburua lortu zuten, Galizia eta Andaluziako beste hogeirekin batera. Isabel Erreginak 1483an bisitatu zuen Biz­kaia, hain zuzen ere, irailaren 5ean iri­tsi zen Bilbora, eta Tenderiako Portalean egin zuen Biz­kaiko Foruen zina. Hara hemen Sandovalen hi­tzetan Erreginak zer egiten zuen Portugalete Durango eta beste hiribil­du ba­tzuk bisita­tzean, ==== Gerrarako itsason­tziak presta­tzea ==== Argi dago xede politiko nagusia Nabigazioari zegoz­kion antolamenduak presta­tzea izan zela –esaten du Labairuk–, behar‑beharrez­koak zirenean, itsason­tziek eta kostal­dean eta inguruetan bizi ziren itsasgizon adituek huts egin gabe parte har zezaten. Gasteiztik Gipuz­koara Baeza bidali zuen eskari erakargarri batekin: Granadak mairuen aurkako gerra az­karrago buka­tzeko, Erresuma hartako portuak behar zuen berau blokeatuko zuen on­tzidi bat, «más navíos e mayores y más gente de la que fasta agora habemos tenido en la dicha flota». Hi­tzarmena formaliza­tzeko zereginaz Baeza arduratu zen. Erregina fida­tzen zen gipuz­koarrekin: Labairuk dioenez, Gipuz­koak hiru itsason­tzi prestatu zituen bere kontura. Itsas Armaden eskaera ofizialak gero eta sarriago gerta­tzen ziren, eta uste izatekoa da, eran­tzun ofizialez gain, Koroak hi­tzarmenak ere egingo zituela partikularrekin. Itsasoko arriskuek eraginda merkatari­tzan jarduteko itsason­tziak gerrarako prestatutako on­tzi bilakatu ziren. Koroak on­tziak pleitatu edo alokatu baino ez zituen egiten, edo, bestela, bahitu, beharrez­koak zituenean. Merkatari­tza eta gerra dira Nabigazioan, on­tzigin­tzan eta haien erabileran eragina duten bi fak­toreak. Ipar Atlantikoan itsason­tziak merkatari­tzan erabil­tzen ziren batez ere, euskal­dunak itsaslapurren meha­txuetan eta errepresalietan izan ziren subjek­tu ak­tiboak eta pasiboak. - Biz­kaiko Korrejidoreak1486an zumaiar kor­tsario ba­tzuk zigor­tzeko parte hartu zuen, Portugaleko kostal­dean bi gizon hil eta beste ba­tzuk zaurituta, itsason­tzi bretainiar bat indarrez harrapa­tzeagatik. Merkatarien lehiagatik edo kontu har­tze soil bategatik, zergatik izan zen? === Protekzionismoa Europa Atlantikoan === Hiru urte beranduago, Bilboko Kon­tzejuan eztabaidan ari ziren, merkatariek itsason­tziak aloka­tzen zituztelako, Arroxelarantz edo Bretainiarantz artilea, burdina eta larrua garraia­tzeko. Itsason­tzi biz­kaitarrek lehentasuna zutela esaten zuten, kargamentuaren onarpenean eta alokairuko prezioen homologazioan. Emandako xedapena honako hauei jakinarazi zi­tzaien: Juan Iñigez de Bermeo, Martin Saez de Prado, Juan de Arbolantxa, Pedro de Berraondo, Pedro Jimenez de Bertendona, Juan Fer­nandez de Arbieto, Pedro Maria de Bilbao de Barrenkale. Horrek sor­tzen zuen arazoari 1502ko urriaren 20ko Erregeen xedapenak ematen zion eran­tzuna, Bilboko, Lekeitioko, Donostiako eta beste portuei buruz­koa. Xedapenak agin­tzen zuenez, ez zeuden behartuta salgaiak itsason­tzi jakinetan karga­tzera, baizik eta erresuman bertakoa izatea nahikoa zen, karga­tzaileak nahi zuen on­tzian karga­tzeko. Horrekin halakoxe protekzionismo bat bila­tzen zen, kargamentuetan monopolioa ez esategatik; ez alokairuak irabaztearren soilik, baita ma­txura dei­tzen zi­tzaionari aurre egiteko eta kargarekin zerikusia zuen zergaren bat ziurta­tzeko ere. Auziak izan ziren Espainiako kon­tsulen eta katalanen artean Brujasen. An­tzeko auziak izan zituzten Genoba, Floren­tzia eta Luccako nazioetan. Beraiek «une tres notable nation separée et distincte des autres nations residen en la dicte ville de Brugges» zirela ziurta­tzen zuten katalanen aurrean, kon­tsul biz­kaitarrek beraiek ere «notable nation» zirela zioten, eta, hi­tzarmenak zirela medio, Gibraltarren beste al­dean on­tziratutako salgaien ma­txurez ardura­tzen ziren. Al­diz, Espainiako kon­tsulak Itsasartearen atlantiar al­dean kargaturikoen ma­txurez. Brujasko echevins‑ek katalanei eman zioten arrazoi. Bilbon ere an­tzeko auziak azalera ziren Bilboko kaian. ==== Zerga kontuak ==== Zergari zegokionez, bertakoei eta kanpokoei eragiten zien kargatutako salgaien gainean ezarritako zergak eta merkatarien fielak arau­tzen zituen. Jainkoaren dirua esaten zi­tzaion, Bilbon San Anton eta Santiago elizek, eta Donostian Santa Maria eta San Bizente elizek jaso­tzen zutena: Donostian salgaien gaineko % 2a edo hamar marabedi itsason­tziko; elizak egiteko, kofradiei emateko nahiz merkatari behar­tsuen beharrak arin­tzeko, beren alargun eta umezur­tzei, lapurreta pairatutako marinelei edo zori­txar handiren bat zuten familiartekoei lagun­tzeko izaten zen. === Mediterraneoko presen­tzia === Itsaso bidez­ko merkatari­tza, ten­tsio eta errepresalia arinak gorabehera, modan bazegoen Iparral­dean, gerra ekin­tzak nagusi­tzen ziren Hegoal­dean, Gibraltar itsasartetik haratago, Italia nahiz Afrikako kostal­deetan. - Sariak beregana­tzen zituen Juan Mendarok bere «La Zumaia» on­tziarekin. - Machin Uranzu, Errenteriakoa, Bugiako konkistan nabarmendu zen, baina Arriaran Almirantea han bertan hil zen. Pedro de Vera bere on­tziarekin izan zen Kanariar Uharteetako itsas ekin­tzetan, Miguel de Muxikarekin batera; han­txe hil zen hura berrehun gizonekin. Sona handiagoa iritsi zuen Granadako mairuen erresumari eraso eginez Iñigo de Artietaren on­tzidiak, eta batez ere Juan de Lazkano Armadako kapitain jeneralak: Napolesko konkistan, Eskuadra fran­tsesaren porrot handia izan zuen hartan Tarentoko hesian eta Mazalquivirko hesian parte hartu zuenak. Huraxe izan zen on­tziak korazatu zituen lehena eta harixe egokitu zi­tzaion Cesar Borja preso ekar­tzea Espainiara. Fer­nando Katolikoak 700 gizon bana zi­tzala eska­tzen zion Gipuz­koari 1512an, D. Juan de Lazkanoren agindupean antolatu behar zen itsas armadarako. Bikaina izan zen, oso, Olivetoko Konde Pedro Navarroren jarduna, gerora Fran­tziaren zerbi­tzura jardun eta tragikoki hil zenarena. Pasaiako Villaviciosa leinua nabarmen­tzen hasi ziren: Miguel izango zen Indietako On­tzidiaren lehen jenerala; semeen artetik, Martin jenerala izan zen; Juanot eta Juan­txo almiranteak; Juan, berriz, kapitaina. Hasi gara Indiak aipa­tzen, eta, ia konturatu gabe, gainditu dugu 1492ko marra kronologikoa, Amerikaren aurkikun­tza egin zeneko urte berezia. 5q0nghpmvlzylrlutvowyn6o2jqbklm 0 2860 8146 7215 2015-10-06T17:05:31Z Xabier Cañas 1211 /* Euskal­dunak Kolonen aur­kikun­tza gogoangarrian */ wikitext text/x-wiki =Euskal­dunak Kolonen aur­kikun­tza gogoangarrian= [[File:Sevilla irudi zaharra.jpg|thumb|Sevilla]] Amerikako egitasmoa Hegoal­dean garatu zen, gure portuen eskumenetik urrun, eta, gainera, ez zen abentura tentagarria salerosketak itsasoz egiten eta tratu seguruetara jo­tzen zuenaren­tzat. Denborak aurrera egin ahala, Amerikaren benetako aurpegia ager­tzen hasi zen eta horrek tentatu zituen itsasgizonak, baina horretarako urteak igaro behar izan zuten. Hala ere, lehendik euskal­dunak Hegoal­dean ibiliak zirenez, gure lurreko gizonik ez zen falta Kolonen lagun­tzaileen nominetan. Bada esaten duenik Biz­kaian eraikitakoa zela hiru karabela historiko haietako bat, tamainaz handiena, Santa Maria, hain zuzen. Itsasgizonei dagokienez, baditugu zenbait lan, batetik Alice Goul­d‑en pazien­tzia itzeleko iker­keta monografikoak, bestetik Yon Bilbaoren ''Vascos en Cuba'' (Buenos Aires, 1958) obra eta S. Ispizuaren lana, ''Los vascos en el descubrimiento de América''. == Lehen bidaia == Jatorriz euskal­dunak izan behar zuten haiek, Hegoal­dean finkatuak edo harremanak zituztenak, izan ere, Kolon itsason­tziak aloka­tzera Palos portura joan zen dirua eta errege‑pribilegioak hartuta. Pinzontarren ekarpena izan ziren bi karabela txikiak, La Pinta eta La Niña. Juan de la Cosak, Santa Maria –tamainaz handiena zen– karabelaren jabe eta itsas maisua zenak, hartu zuen konpromisoa. === Biz­kaitarrak tripulazioan === Bada auzi zahar bat maisu honen jatorriaren eta nongotasunaren gainean (Santoñakoa ala Biz­kaikoa), Juan Vizcainorekin identifika­tzen bai­tzen, edo Juan de la Cosa kosmografo sonatua zen kantabriar edo biz­kaitarrarekin. Haren Santa Marian azal­tzen dira Kolonen lehen bidaiako marinelen nomina‑zerrenda luza­tzen duten biz­kaitar apurrak. Santa Mariak hondoa jo zuen Navidad portuan, eta han gelditu ziren bizkaitarrak zoritxarreko heriotza aurkitu zuten. Zerrendan lehenbizi Chachu kontramaisua zen, Catalina Debakoaren semea eta beharbada lekeitiarra. Ordainketen Eskuliburuan, 1515eko azaroaren 15eko datan esaten du 18.520 marabedi kobratu zituela Martin Perez de Liconak, Chachuren amaren izenean, kontramaisuari zor zi­tzaion sol­data‑kon­tzeptuan. Chachu Indietan hil zela esaten da «en el primer viaje que se descubrió la isla Española». Perez de Licona bera arduratu zen beste herrikide biz­kaitar ba­tzuen sol­data jaso­tzeaz ere, hala nola, Martin de Urtubiarena eta Domingo upelgilearena. Domingo Antxia hori Ispaster­koa ote zen, eta Martin Urtubia, al­diz, Natxituako itsasmutila? Lekeitioko Domingo bat ere azal­tzen da, Maria de Biz­karraren semea, aro­tza beharbada. Biz­kaitar batek ixten du nomina, Erandioko Lope itsas aro­tzak; honek arreba zuen Mariza de Areizti eta Sevillan haren sol­data erreklamatu zuen Martin de Fano prokuradorearen bitartez. Santa Marinak hondoa jo zuen Navidad portuan eta han gel­ditu ziren biz­kaitarrak tragikoki hil ziren. === Gipuz­koarrak tripulazioan === Pinzontarren La Pintarekin loturik ager­tzen dira Gipuz­koarrak. Juan Martin de Azoke debarra zen, Pedro eta Juan de Arraes aita‑semeak bezala. Oraindik izendatu gabe ditugu Juan Ruiz de la Peña eta Domingo de Bermeo izeneko beste bat. Dokumentuaren bestelako irakur­keta batek Juan de la Plazari sorlekua Palosen edo Deban jar­tzen dio. Lehen bidaiako gizon‑kopuru osoa iriz­penen arabera al­da­tzen da eta ez dakigu denen izenik. Haietatik dozena bat izan zitez­keen euskal­dunak, eta izen ezagunekoak zaz­pi edo zor­tzi? Bost biz­kaitar izan ziren itzuli ez zirenak, Navidadeko gotorlekuan hil ziren, ez ordea arazoak sortu gabe aurretik. Honela dio Las Casas‑ek: Eta Diego Enriquez de Arana, Navidadeko aguazil gisa gel­ditu zena, Koloni maitale zuen Beatrizek bere Arana abizena jarri zion seme bat eman zionaren lehengusu edo anaia ote zen? Arana abizenaren adarrak ugaria dira Kordoban aspal­ditik finkatuak: Diaz de Arana, Rodriguez de Arana, Enriquez de Arana; an­tzinatik diren bezalaxe Ibarraren adarrak Jaenen, Kordoban eta Salamancako Fuenteginal­don. Kordobarrak ziren delako Aranak, nahiz eta zalan­tzarik gabe euskal jatorrikoak izan. == Bigarren bidaia == Atlantikoaren bestal­dean lurra –uharteak– bazirela egiaztatuta, horren bermeaz prestatu zuten Kolonen bigarren bidaia 1493ko irailerako. === Iñigo de Artietaren Armada === Ez du inor askok jakiten Errege‑Erreginak Alfon­tso de Quintanillari mandatua eman ziotela Biz­kaiko Jaurerrian on­tzidia antola zezan bigarren bidaia egiteko, oraingoak ez zuen besteak bezainbesteko arriskurik. Bidaia horren prestaketa‑lanetan Juan de Arbolantxa armadoreak eta Iñigo Artieta Itsas Jeneralak parte hartu zuten. Labairuren esanetan, Antxo Lopez de Ugartek sei itsason­tzi harrapatu zituen, eta 172 arma‑gizon, 18 txalupa‑mutil, 4 marinel eta 8 morroi. Ekainaren 15ean egin zuten haien alardea. - Capitana izeneko itsason­tzian on­tziratu zen Iñigo Artieta. - Baina, on­tzidi hari beste norabide bat eman zi­tzaion. === Arbolantxaren ontzidia === Uztailean beste bost on­tziren alardea egin zuten, beste tripulazio batekin, Juan de Arbolantxak antolatuak ziren. Gorabehera asko ezagu­tzen ditugu Bermeon uztailaren 12an desfilatu zuen on­tzidi hartaz. - Perez de Izolaren on­tzian, bere on­tziko kapitan lanetan Juan de Balzarekin zihoanak, bere semea zeraman maisu, Esteban de Akorda kontramaisu, Juanot pilotu, eta gainerakoak biz­kaitarrak: Fagaza, Arostegi, Otaola, Martin de Plentzia, Juan de Arteaga. - Juan Perez de Loiolaren itsason­tzian ehun eta berrogei gizon, berrogei marinel eta laurogei arma‑gizon on­tziratu ziren. - Horrela­tsu gertatuko zen Martin Perez de Fagaza eta Juan Perez de Amezketaren on­tzietan zein mila tonaje eta hirurehun bat per­tsona zituen Iñigo Artietaren karabela handian. Halaber, on­tziengatik ordaindutako alokairua eta haietan zihoazenen sol­datak ezagu­tzen ditugu. Kapitan jeneral gisa zihoan Artietari mila marabedi ordain­tzen zi­tzaiz­kion urtean, berrogei mila bere pilotuari, bedera­tzi mila kirurgialariari, sei mila kaperauari nahiz marinel bakoi­tzari eta hiru mila tronpetei. Horrez gainera, kapitainen zinak ezagu­tzen ditugu, kapitain jeneralaren eta Errege‑Erreginaren zerbi­tzura jar­tzeko konpromisoari buruz­koak. === Norako al­daketa === Uztailean Cadizera zihoazen sei hilabeterako. Baina, hain zuzen ere zinaren bidez­ko Errege‑Erreginen zerbi­tzuak beste norabide bat hartu zuen eta, Amerikara joan beharrean, Hegoal­dera joan ziren «partir a pasar allende al Rey moro de Granada, y a otros que pasaban a Africa con él». Teorian bederen, nahikoa denbora bazuten Kolonen bigarren bidaian joateko, urte hartako irailean abia­tzekoa bai­tzen, baina beste eskakizun ba­tzuk medio, destinoa al­datu egin zi­tzaien. Biz­kaiko Armada Cadizen eta Itsasartean gel­ditu zen, eta han­txe beste alarde bat egin zuen 1494an. === Biz­kaitarrak bigarren bidaian === Biz­kaiko Armada ez zen joan, baina euskal­dun ba­tzuk parte hartu zuten Kolonen bigarren bidaian: - Lope de Olano eta Martin Zamudio pilotuak, - Sebastian de Olano har­tzailea, - eta beste gizon hauek, Fer­nando de Gebara, Luis de Arteaga, Bartolome Salzedo, Miguel de Muntxaraz eta Francisco de Garai. Kolon 1496an itzuli zen. == Hirugarren eta laugarren bidaiak (1498 eta 1502) == Esplorazio eta ziurgabetasuneko urte horietan, gure mer­katari­tzako on­tzidiaren­tzat Amerika ez zen erakargarri, Iparreko mer­katari­tza‑tratuetan ohitua bai­tzegoen. Mendearen az­ken hamar­kada horretan, euskal itsason­tziak Iparreko portuetara joaten jarraitu zuten, nahiz eta fran­tses piraten meha­txua gero eta handiagoa izan. Horrek Errege‑Erreginak behartu zituen Flandesko mer­katari­tza‑on­tziek zituzten on­tzi armatuen babeserako agindu zaharrak gogora­tzera. Artieta Gaetako itsas blokeoan zebilen, Napoliko kostal­dean, eta beste ba­tzuk pirateria eta errepresalia‑jardueretan zebil­tzan. === Hirugarren bidaia === Dena dela, euskal abizenak ager­tzen jarrai­tzen dute Kolonen hirugarren bidaiako tripulazioan ere: Lope de Olano, Pedro de Araba, Pedro de Ledesma, Martin de Arriaran, Ber­nardo de Ibarra. Kolon kateaturik itzul­tzeak eta hispaniarren barruko gataz­ka hasiberriak zirela medio, abentura amerikarra itsasoko balentria baino gehiago eta ohiko mer­katari­tza trafiko normala baino zerbait desberdinago bilakatu zen. === Laugarren bidaia === Laugarren bidaian Santiago Pedro de Ledesmak pilotatu zuen Capitana on­tzia. Getariako Juan Oikinaren Vizcaina on­tzia bidaian gal­du zen. Marinelen nominan biz­kaitarrak eta gipuz­koarrak azal­tzen dira: - Martin de Fuenterrabia, Vizcainako kontramaisua; - Martin de Arrieta, upelgilea; - Domingo Vizcaino eta Domingo de Arana, itsas aro­tzak; - Machin, aro­tza; - Pedro de Maia eta Martin de Atin, marinelak; - Diego de Portugalete, Juan Zamudio, Martin de Larriaga, Bartolome de Alza, Pascual de Anzuriaga, Anton Txabarria eta Antonio de Artze, itsasmutilak; - Cheneko, morroia - eta Gonzalo de Salazar, tronpeta. == Marinelak, abenturazaleak eta jende saiatua == Denak nahasten dira itsas enpresa horietan, itsason­tzietan egiten direnez, nautikoak dei­tzen zaienetan: itsasgizonak –maisuak, pilotuak, itsasmutilak edo txoak–, gerra‑gizonak, artisauak –aro­tzak, istinkariak, upelgileak–. Nola bereizi marinela abenturazaleetatik eta konkista­tzaileetatik? Nola izendatu behar ditugu hauek?: - Adrian de Muxika, Pedro de Gamiz eta Diego de Escobar, Rol­dan al­katearekin batera Amerikako lehen biran protagonista izan zirenak; - edo Indiako Anacaona erreginaren alaba prin­tzesarekin lehen al­diz ez­kondu zen Herrando de Gebara. Edo jatorriz euskal­duna zen Luis de Arriaga, Isabel Erreginagandik 200 gizon kolono ez­kondu bost urterako eramateko ez­kon­tza‑hi­tzarmen bat lortu zuena (1501) eta euskal­dunen fidagaiztasunagatik porrot egin zuena? Hortuño de Bertendona, Bilboko hargina, La Españolara joan zena, eta, Francisco de Garai, Amerikan harriz­ko etxea eraiki zuen lehena eta Jamaikako gober­nadorea izan zena? Yon Bilbaok birmol­datu duen zerrendaren arabera, uhartean aberats eta mer­katari gisa finkatu ziren beste asko eta asko? Urte horietan, Amerika ez zen gure Nabigazioaren eta gure marinelen al­derdi bat baizik. Europa zen an­tzez­leku ohikoena. Bistakoa denez, Amerikara euskal­dunak itsason­tzietan joan ziren, baina ezin nahas di­tzakegu haien eta gure marinelen historia. hnrvcs99bju19d04e3fnsn8v3qtm28q 0 2861 8144 7216 2015-10-06T16:59:21Z Xabier Cañas 1211 /* Austriatarren politika eta on­tzigin­tza */ wikitext text/x-wiki =Austriatarren politika eta on­tzigin­tza= [[File:XVI mendeko ontzitzarra Brueghel-en marrazki baten arabera.png|thumb|XVI mendeko ontzitzarra Brueghel-en marrazki baten arabera]] == Ez­kon­tzako Armada arrandi­tsu bat (1496) == Alabaina, dena ez zen hi­tzarmen, gerra eta abentura. Al­diz­ka itsasoa luxuz janzten zen eta itsasgizonak al­di atsegingarriak bizi­tzen zituzten. Ez­kon­tza nagusiak, bikoi­tzak: Felipe Ar­txidukea Juana Espainiako Infanta anderearekin ez­kondu zen, eta Margarita anderea, Maximiliano Enperadorearen alaba, Espainiako Don Juan prin­tzearekin. Horrek ekarri zuen joan‑etorrirako armada arrandi­tsu bat presta­tzeko egokiera. Alfaron 1495eko urriaren 30ean sinaturiko Errege Zedula bidez, Errege‑Erreginek Gipuz­koa, Biz­kaia eta Lau Hiribil­dutako kostal­deko efek­tiboak mobilizatu zituzten. === Berriro Juan Arbolantxa === Burgosko Korrejidorea, Garcia Cortes eta –beste behin ere– Juan de Arbolantxa bilbotarra arduratu ziren antolamenduaz eta gidari­tzaz. Itsason­tziak komenen­tziara alokatu eta nahi adina artilleria, on­tzigile nahiz langile mobiliza zezaketen. Arbolantxak lau milioi marabedi jaso zituen itsason­tziak aloka­tzeko; bakarren bat, ordea, eraikun­tzan zegoen, eta hura Mur­tziako Adelantatuarena zen. Bilboko dozena bat on­tziri eran­tsi zi­tzaiz­kion beste hogei zama‑on­tzixka eta beste euskal on­tzi ba­tzuk: Martin de Arteaga, eta Lopez de Basararenak –280 tonakoak, Badajozeko Go­tzainak alokatuak– Pedro de Arrona, Lope de Zelaia, Martinez de Lezo, Miguelez de Elorrieta, Jimeno de Bertendona, Pedro de Ariz, Juan de Areita, Jacome de Renteria, Martin de Araiaga eta Martin de Igolarenak. === Hor­nidurak === Gerrako hor­nidurak –bake enbaxada bat izateko– ikusgarriak dira, eta xehetasunez ezagu­tzen ditugu: bolbora eta mota askotako kanoiak, baleztak, lan­tzak, dardoak, armadurak eta buru‑babesak, esku‑kanoien­tzako beruna zein burdina. Ez zuten lanik faltako burdingin­tzan ari zirenek! Ahorako hor­nigaiak ere deigarriak izan ziren: olioa, argizaria, arroza, ga­tza, zezina, gan­tza, sardinzarrak, biz­ko­txoa eta ura. Galizian, 1578an, bi on­tzi zaharrek eta lau itsason­tzik 101 arroa olio, 12 upel oliba, 4 kintal azukre, 2 upel almendra, 2 mila kintal behi‑zezina edo haragi gazitua, 20 mila pegar‑ardo eta egarria ito­tzeko 600 tona ur kargatu ziren. Horrez gain, 10 kintal gantz‑kandela eta 3 kintal argizari, Ar­txidukesari argizta­tze‑zerbi­tzua egiteko. A!, eta berrehun ahari bizi, hogei behi eta mila oilo. === Segizioa === Per­tsonaiez eta ohorez­ko segizioaz gain, milaka ba­tzuk izan ziren, maisu, marinel, txalupa‑mutil, morroi, ez­kutari, espingardari, baleztari eta peoi on­tziratu ziren gizonak, Don Fadrique Enriquez, Luna Kondea eta Alba de Listeko, Astorgako markesaren aginduz banatuak. Biz­kaitik bakarrik bostehun gizaseme joan ziren «con sus corazas, casquetes, ballestas y con dos docenas de saetas en su aljaba», eta berrehun nabiga­tzaile, Gomez de Butron armada‑buruak gidaturik, baina itsason­tzietan Antxo de Bazanek agin­tzen zuen. Gerrako itsason­tzi hauekin batera, beste ehun bat on­tzi, txalupa eta galera ziren, Erregearen ganbera eta segizioa, arrioa, bi­txi apaingarriak eta ekipoa zihoazenak; gainera merkatari­tza‑on­tzi ba­tzuk artilea eta ardoa zeramaten. Guztira, Laredoko kaitik abuztuaren 22an irten ziren 120 itsason­tzi. === Irteera eta itzulera === On­tzidi ikusgarria egural­di onez itsasoratu bazen ere –han zihoazen Martin de Mogica, Juana anderearen diruzaina, Juan de Arteaga eta ahaide nagusi zenbait– kanalaren bukaeran ekai­tzak harrapatu zituen. Itsason­tzi biz­kaitar bat gal­du egin zen eta Ingalaterran porturatu behar izan zuten. Ingalaterratik Flandriako bidaiaren az­ken zatian, Infanta itsason­tzi biz­kaitar batean on­tziratu zen, buru zihoan itsason­tzi zahar astunetik jai­tsita. On­tzidiaren itzulera hilabete asko atzeratu zen. Maximiliano Enperadorearen alaba Margarita Espainiara zetorren Don Juan Prin­tzearekin ez­kon­tzera, eta haren on­tzidiarekin el­kartuta etor­tzekoa bai­tzen. Negu gogorrak bizi­tza asko eraman zituen berekin, Almirantearena besteak beste, eta haren ordez­ko agintari Butron eta Mugica izan zituen on­tzidiak. Atzerapen hori zela‑eta, Errege‑Erreginak informatu beharra zegoen atzeratutako sol­dataren ordain­tzeari buruz –mantenuaz gain, marinelek hilean bostehun marabedi, txalupa‑mutilek eta arma‑gizonek laurehun marabedi–, hilak gertatu zirenen heren­tziaz eta izena emana zuten baina on­tziratu gabeko per­tsonez. Nahiz eta infante eta marinel gehienak Biz­kaia, Gaztela, Trasmiera eta Asturiaskoak izan, baziren gipuz­koarrak ere; Gipuz­koako Korrejidoreari kontuak eta arrazoiak eskatu ziz­kioten espedizioan izena emandakoez, hil­dakoez eta haiei zor zi­tzaienez. == 1500. urtea. Mende al­daketa: == === Biz­kaiko pilotuen El­kargoa Cadizen === Mendearen amaieran erregistratu ahal izan ziren gure Nabigazioaren alorrean eragina izango zuten zenbait Errege Zedula: 1498an Errege‑Erreginek baimena emango diote Gipuz­koari Itsasartera nahi adina itsason­tzi bidali di­tzaten itsaslapurretara. Hiru urte beranduago, beste Errege Zedula baten bidez galarazi egiten zen edozein atzerritarri on­tziak sal­tzea –neurri her­tsa­tzaile negatiboa– eta Espainiakoak ez ziren on­tzietan salgaiak karga­tzea –neurri positiboa– (1501eko abuztuaren 11ko Granadako Errege Zedula). Ondorengo urtean, Fran­tziarekiko gerrak baimendu egiten zuen on­tzi fran­tses eta bretainiarrak bahi­tzea, eta 1502an Biz­kaiko Korrejidoreari merkatari­tza babesteko on­tzi mardulak presta zi­tzala agin­tzen zi­tzaion. 1502an Irarrazabal Debarra sarituko dute Baionako portuko katea apurtu eta on­tzi fran­tses bat bahi­tzeagatik. Merkatari­tzak eta gerraren segurtasunik ezak zuen lehentasuna. ==== Babes neurriak ==== Areagotu egin ziren babes‑neurriak: - Biz­kaiko eta Gipuz­koako portuetan ezin behar daiteke inor on­tzi jakin ba­tzuetan salgaiak karga­tzera, karga­tzailearen borondatez ez bada, baina, beti ere, erreinuko on­tzietan (1505eko urriak 20). - Ondorengo urtean Fer­nando Katolikoak salbue­tsi egin zituen Biz­kaiko, Flandriako eta Coruñako on­tzidiak Santiagoko Kabil­doari zerga bat ordain­tzetik. - Sevillan sinaturiko (1507ko azaroak 209 Errege‑zedulaz maisuen trukean dirua har­tzeko eta on­tziak sal­tzeko nahiz aloka­tzeko modua arau­tzen da. ==== 1508ko berriak ==== 1508ko urteari buruz, askotariko erreferen­tzia eta berriak ditugu: - Otxoa de Larrea, on­tzi bilbotarraren maisuak erregeren seguru bat lortu zuen Ingalaterrara salerosketa bidaiarako, Andaluziako kostal­dean kor­tsario batek on­tzi ingeles bat bahitu zuela‑eta errepresaliarik ez nozi­tzeko. - Urte horretako apirilaren 18an, Burgostik igorritako Errege Zedula batek baimena ematen zien merkan­tziaz Gipuz­koara zetozen on­tzi ingelesei, burdin kargamentuz itzul­tzeko. - Fran­tziarekin bakea egiteko, beharrez­koa zen Vazquez de Acuña Gipuz­koako Korrejidorea, Fran­tziako Erregeak izendaturiko Komisarioarekin el­kartuta, Bake Ituna bete­tzea itsasoko harrapakinen gainean egiteke dauden auziak epaituz eta irtenbidea emanaz. - Baliteke harrapaketa horietan Pedro de Mondragon izeneko batek zerikusirik izatea; inola ere ez zen makala ofizio horretan: bi Errege Zedula igorri ziren haren aurka, Cacerestik 1508ko abenduaren 29an eta Valladolidetik 1509ko otsailaren 5ean. - Lehenengoan, kostako Epaileei agin­tzen zaie atxilo dezatela Pedro de Mondragon, itsasoan Espainiako nahiz erreinu adiskideetako itsason­tzi asko bahi­tzegatik; - bigarrenean, Lau Hiribil­duetako Korrejidoreari eta Baionako nahiz Donibane‑Lohi­tzuneko Gober­nadoreei agin­tzen zaie harrapa dezatela kostal­de hartan dabilen kor­tsario bel­durgarria. ==== 1509ko berriak ==== - 1509an Portugaleko mandatariak etor­tzen ziren Biz­kaia eta Gipuz­koara, Afrikan presta­tzen ari ziren gerrarako Armadaren­tzat armak erostera. Bi probin­tzietako Korrejidoreei preben­tzioak egiten zi­tzaiz­kien on­tziak alokairu doiez eskain zi­tzaten –bi on­tzi eta karabela bat– Terranovako Dukeak behar bai­tzituen, Genobatik bere emaztea eta alabak ekar­tzeko. Eta Miguel Martinez de Arriaran eta Juan Martinez de Aristizabal anaiek erregearen mesedea eskuratu zuten, Afrikako mairuen aurkako borrokan Biz­kaian al­txatutakoak Cartagenan on­tzira­tzeko. == Biz­kaiko pilotuen Cadizeko Ikaste­txea == Atzean utzi dugu 1500. urtea eta urte horretako Errege Zedula batek ez du erregistratu gabe gel­ditu behar; hauxe dio: Erakunde baten an­tzinatasunari prestigio emateko baliatu nahi dugun gizonaren oroi­tzapena mo­tza izan arren –bi edo hiru belaunal­di har­tzeraino zabal­duta ere–, esan nahi du Cadizeko pilotu biz­kaitarren El­kargoa –eta ezer gu­txi dakigun arren– agian XV. mendean jarri zela abian, eta bazituela kapera eta Ordenan­tzak ere. Dokumentu horretatik, daukagun informazio‑iturri bakarretatik dakigu pilotu batek inolako zerbi­tzurik ezin zezakeela egin, Ordenan­tzen arabera, lehenik zegokion Kon­tsularen aurrean edo, hura ez zegoenean, gainerako pilotuen aurrean onartua ez bazen; eta, Ordenan­tza beraren arabera, piloturen bat bere herritik kanpo hil­tzen bazen, haren lagunek egiten ziz­kioten hileta‑eliz­kizunak pilotuen El­kargoaren kontura. Eta edozein pilotuk itsason­tzi zaharrak edo galeak har­tzeko tratura iristen bazen dukat bana eman behar zion El­kargoaren kaperari, Kon­tsulari eta hirian gel­di­tzen zen pilotu bakoi­tzari. Errege‑Erreginek on­tzat eman zituzten Ordenan­tza horiek eta haien araberako Kon­tsularen jurisdizioa. Urruneko Cadiz hartan, Dokumentu hori euskal itsas erakunde baten gau ilunean, gure ezjakintasuna argi­tzen duen bengala argi­tsu baten an­tzekoa da. Gerora ikerketan jarrai­tzeko arrasto zirika­tzailea! == Bilboko Kon­tsulatua (1511) == Ai­tzitik, Bilboko Kon­tsulatuak bezalako garran­tzia duen erakunde baten historia bikaina askoz ere ezagunagoa zaigu. 1511n fundatu zen hau eta Guiard‑en obra ederrak luze eta zabal hitz egiten du haren historiaz. Bilboko Santiago Kofradia zaharrak, nabiga­tzaile, merkatari eta maisuak bil­tzen zituen horrek bide eman zion erakunde berriari. Erakunde hori gai izango zen, diputatuak, maiordomoak eta epaileak izenda­tzeko eta liskarrak eta gataz­kak bertako eskumenez ebazteko. Bilboko historian, marinelen goral­di izugarri hartan, maisu eta negozio‑gizonen­tzat baizik ez zen jurisdizioak, Kon­tsulatua, Kontratazio Etxea, itsasoko nahiz lurreko gizonen Epaitegia eta Bilbo Uniber­tsitatea garran­tziz­ko erakunde bilakatu zituen. Urte ba­tzuk beranduago, Kon­tsulatuak –diruz eta pribilejioz aberats– merkatari‑herriko Kon­tseiluaren boterea berdindu zuen. Beren Ordenan­tzek osagarri berri ba­tzuk jaso zituzten 1531, 1554, 1589an zein ondorengo mendeetan, eta horrez gain, merkatarien arteko mundu konplexua arautu zuten: fak­toreak, salmentak, erosketak, al­daketak, seguruak, on­tzi‑alokairuak, alargun, umezurtz eta kaltetuen interesen defen­tsa, besteak beste. Kon­tsulatua hazi ahala, pixkanaka hiribil­duko auzietan eta historian eskumen handiagoa izatera eramango du. == Kontratazio Etxea == Enpresa amerikar berriari begira, urte ba­tzuk lehenago sortu zen Sevillan Kontratazio Etxea (1503), Indietako merkatari­tza monopolizatuz. Ez da batere harri­tzekoa han, sorreratik, tartean izen euskal­dunak aurki­tzea: Lopez de Recal­de eta Pedro Otxoa de Isasaga eta an­tzekoekin; hurrengo mendeetan iraungo duen tradizioa izango da Alberro, Egino, Munibe, Ibarrola, Martinez ede Isasti, Urkiza, Iñurriza, Berrospe eta abarrekin. XVI. mendearen erdial­detik aurrera, Kon­tsul gipuz­koar bat egon zen Kontratazio Etxean. Gizon aditu horiek euskal kolonia garran­tzi­tsu bat sortuz joan ziren Sevillan eta Cadizen –baditu istorioak Garmendia Arruabarrenak–, eta asma­tzen zuten merkatari­tza karitatez­ko eta errukiz­ko ekin­tzekin nahasten, gainera, Amerikarantz joaten ziren euskal­dun «yente y viniente» nahiz Mundu Berrian gel­di­tzeko joan ziren askoren babesle izaten ziren edo haien gertakizun nahiz enpresetan ak­tiboki parte har­tzen zuten. == XVI. mendeko bigarren hamarkada == Mendearen bigarren hamarkadan itsasoak aurpegi asko zituen euskal­dunon­tzat. Aurrera egiten zuen Iparrekiko merkatari­tzak eta laster gorpuztuko ziren Ter­nuako arran­tza‑tokira zihoazen espedizioak. Hegoal­dean euskal­dunen presen­tzia eska­tzen zuten Mediterraneoko gerrek, Sevillan eta Cadizen. Ba­tzuek parte hartu zuten, Pedro Navarrok hogei belaon­tzi eta lau mila gizonekin Bugia hartu zuenean (1510). Ingalaterrarekin zuten Ituna (1510) lagun­tza zen, itsaso bidez izan behar zuen uharte harekin merkatari­tzan jarduteko. Juana Andere Erreginak debekatu egiten zuen merkan­tziak atzerriko itsason­tzietan karga­tzen Biz­kaiko eta Gipuz­koako kaietan, bal­din eta bertako itsason­tziak erabil­tzeko moduan baziren. Gipuz­koako zaz­piehun gizonen zerbi­tzua eska­tzen zen 1512an, Juan de Laz­kanoren Armadarako. Zaz­pi urte beranduago, Erregek turkiarren aurka zituen preben­tzioen berri jakinarazi zion Gipuz­koari. Eta bi urte beranduago Adriano Kardinalak agindu zion Gipuz­koari Armada antola­tzeko Hondarribia setia­tzen zuten fran­tsesen aurka. Donostiari ez zi­tzaion on­tzirik enbargatu, hiriak berak behar bai­tzituen elikagaien hor­nikun­tza egiteko (1522). Hondarribiak gerra horretan izan zuen jarrera zela medio, aingura­tzeko eskubidea eta almirantegoaren frankizia lortu zuen. Itsasora­tzeak, eskaturikoak nahiz boluntarioak, gero eta ohikoagoak bihurtu ziren mende horretan eta hurrengoetan. Koroarekiko euskal zerbi­tzuak lurrez norbere lurrean bal­din baziren, gerra izanez gero, demografiaren propor­tziokoa izango zen itsasgizonena, oso handia gerora. cnbz10ili3650txxwkltnj8yq91qtbo 0 2862 8145 7219 2015-10-06T17:01:07Z Xabier Cañas 1211 /* El­kano - Magallanes */ wikitext text/x-wiki == El­kano - Magallanes == [[File:Juan Sebastian Elkano Ignacio Zuloagaren irudimenezko koadroa.jpg|thumb|Juan Sebastian Elkano Ignacio Zuloagaren irudimenezko koadroa]] === El­kano, Magallanesen espedizioan === Halako testuinguru batean kokatu behar da El­kanoren balentria eta loria. «Su hazaña resume y corona la insuperable aptitud marinera de su raza» dio Arte­txek, Getariako marinelaren biograforik sakonenak. El­kano gizon ausart eta indar­tsuen jatorri jori horretakoa zen, jori bezain anonimo gehienetan; egun batez ospe publikoak eta kanpoko izen onak ukitu zituelako historian leku egin zaienetakoa. Gure marinelek ez dute beren balentriarik kontatu eta ez dute izan, gaingiroki bederen, balentria horiek kontatuko zituenik ere. Itsasgizona zen, Aian jaioa (Getaria) Hegoal­deko itsasoetan zehar mugi­tzen zen nabarmendu gabe, 200 tonajeko bere on­tzi txikiarekin; ziur asko parte hartuko zuen XVI. mendeko lehen urteetan Afrika Iparreko itsasoko gerra‑enpre­sa sarri haietakoren batean. Koroak atzerapenekin ordain­tzea ohikoa zenez, maileguak eska­tzera beharturik eta zorrez itota, bere itsason­tzia atzerriko har­tzekodunei sal­du zien, bestela lege zorro­tzak hausten bai­tzituen. Beharbada horregatik engaiatu zen Magallanesen espedizio sonatuan, Sevillako Kontratazio Etxeak lagunduta, Molukak edo Espezien Uharteak harrapatu nahirik, Mendebal­dera nabigatuz eta ez Ekial­dera portugal­darrak bezala. Bost on­tzi txikik osa­tzen zuten on­tzidi hura: - Trinidad, 110 tonajekoa, Artieta Kapitainari Bilbon erosia; - San Antonio, 120 tonajekoa; - Santiago, 75 tonajekoa, - Concepción, 90 tonajekoa, Juan Sebastian El­kano maisu eta Juan de Acurio kontramaisu zerama­tzana; - eta Victoria 85 tonajekoa, Barakal­doko Juan de Zubilleta eta Bilboko Juan de Arratia bertan zirela, bidaia bukatuko zuen on­tzi bakarra. ==== Abiatu zirenak ==== Sanlúcar de Barramedatik 1519ko irailaren 20an ezezagunaren bila abiatu zen tripulazioan 250 bat gizon ziren. «Itsasora, Jainkoarren!». Gaur egun espazioko abenturetan aurrez ikusten dituzte bidaiaren xehetasunik txikienak eta itzulera. Garai hartan ez zen hala. Aurretik sumatu ezina eta berria zen dena, horregatik mundua bataiatuz joateko ohorea eta harrotasuna egokitu zi­tzaien, hau da, inoiz ikusi gabeko lurrei izena jar­tzea. ==== Itzuli zirenak ==== Az­pimarra dezagun lau izan zirela euskal­dunak, munduari lehen bira ematen bukatu zuten hemezor­tzi famatu haien artetik. Esaera da garaileek idazten dutela historia. Eransgarri esan dezagun garaileez edo arrakasta lortu dutenez ida­tzi ohi dela, gainera. Ohiko isiltasun horri gainez­ka eginarazteko, zerbait esan behar da euskal­dunei buruz, abiatu bai baina, bidaia hura bukatu ez zutenei buruz. === Euskal­dunak Magallanesekin === Bost on­tzi zituen Magallanes on­tzi‑buru zen on­tzidiak, hau da, zor­tzi milioi marabedi baino gehiago kosta zen on­tzidiak: Trinidad, San Antonio, Concepción, Victoria eta Santiago. Horietako bi ehun tonatik gorakoak ziren apur bat; hiru ez ziren iristen. Magallanes zihoan Trinidad izeneko on­tzian ziren Leon Ez­peletakoa eskribaua eta Esteban Gomez Elorriagako pilotua, portugal­darra erregistroko izenaren arabera (!). San Antonion on­tzi‑maisua Juan de Elorriaga zen, Sevillakoa.. Concepción on­tzian Juan Sebastian El­kano eta Bermeoko Juan Acurio zihoazen, maisua eta kontramaisua ziren, baina balentria hura Victorian bukatuko zuten biek. Han zihoan Diego Peraltakoa aguazila, peraltarra. Horiekin batera, eran­tzukizunez­ko postuen zerrenda motz horretan ager­tzen direnekin, baziren euskal­dun dezente gehiago, Sanlucar de Barramedatik 1519ko irailaren 20an abentura bila abiatu ziren 265 gizon haien artean. Deigarri gerta­tzen da ikustea zer nazionalitate desberdinak zituzten gizon gu­txi haiek, gaztelar eta portugal­dar marinel‑tal­de handien ondoan, - ugari ziren italiarrak (Messina, Venezia, Bapoli, Saona, San Remo eta batez ere Genobarrak), - fran­tsesak (Bordele, Montpelier, Rouen, Bretainia eta Normandiarrak), - flandriarrak eta alemaniarrak, normalean lonbardariak edo artilleriak izaten ziren; - badira Rodas eta Greziatik etorritako ba­tzuk ere. - Horiekin, eta horien modura, hainbat fun­tzio zituzten euskal­dun dezente zihoazen, izenak ematera goazen hauek Izen hauek eskuak izanda –agian gehiago dira–, Magallanesen Itsas armadan %12a baino gehiago euskal­dunak zirela esan dezakegu, biz­kaitarrak gehienak, Bermeo eta Bilbokoak batez ere. ==== Hil­dakoen egutegia ==== Lau izan ziren beren abentura kontatu ahal izan zutenak, besteak bidean hil ziren. Itsasoa izan zen haietako askoren hilobia. Hein batean ezaguna zaigu hil­dakoen egutegi izugarria: 1520ko otsailak 3a: Sebastian Olarte, San Antonioko marinela, beste marinel batek eman zion ganibetkadaz hil zen. Abuztuak 15a: Juan Elorriaga, San Antonioko burua: San Julian portuan Gaspar Quesadak eman ziz­kion sastadez hil zen. 1521eko urtarrilak 1: Diego Peralta, marinela, gaixoturik hil zen. Mar­txoak 21: Otxote, Victoria on­tziko txalupa‑mutila, gaixoturik hil zen. Apirilak 9: Martin Barrena, gaixotasunez hil zen. Apirilak 27 oso zorigaiztoko eguna izan zen. === Pigafetta‑ren deskribapena === Pigafetta eskuadran engaiaturiko Magallanesen al­deko italiar su­tsu eta El­kano izenaren isil­tzaile seta­tsua baten bidez dakiz­kigu bidaiaren gorabeherak. Badakigu jakin Tenerifetik pasa zirela, Sierra Leonara urreratu zirela –agian, Magallanesek, herrikide «traidoreak», aur­ka zituen portugal­darrak aur­ki­tzea saihesteko– eta Rio de Janeirora iri­tsi zirela. Hegoal­dera abiatu ziren zeharbidez, Solisen berrien atzetik eta Behaim‑en mapari jarraika: desengainu izugarria hartu zuten, egiaztatu zutenean Rio de Platako estuario zabal hura, ez zela izenik gabeko Itsaso mugagabera, gerora Ozeano Barea deituko zi­tzaion hartarako amestua zuten pasabidea. Kostal­de hura ez ezagu­tzeak nahiz glaziar ho­tzetan gero eta barrurago sar­tzeak eraginda, San Julian izena jarriko zioten badian igaro zuen on­tzidiak negua. Zer egin, ezezagunerantz jarraitu ala itzuli? Ondoezak jota zeuden marinelak eta buruzagiak, Magallanesen itxitasunaren aurrean, enpresarekin aurrera jarrai­tzeaz tematuta zegoen, azalpenik eman gabe eta ustez­ko sekretua eta itxuraz­ko ziurtasuna, edo agian bere harridura ez­kuta­tzen zuen hura. Az­pilan eta ma­txinada bilakatu zen tal­dearen etsipena. El­kano partaide zen. Magallanesek bere autoritateari eusteko, lepoa moztu zien buruzagiei edo, izugarriagoa dena, kostal­de bakarti eta latz haietan utzi zituen ba­tzuk, Juan de Cartagena eta Sanchez de Reina apaiza, besteak beste. Larritasuna areagotu egin zen bukaerarik gabeko Itsasarte ikaragarri hartan; 500 bat kilometro zituen eta hilabeteak behar izan zituzten zehar­ka­tzeko. Az­kenik, 1520ko azaroaren amaieran –urtebete baino gehiago nabigatuz– ikusi zuten itsaso zabalerako irteera. Aurrean zuten zehar­katu beharreko itsaso zabala, Molukak uharteetara iri­tsi aurretik; Santiago itsason­tzia gal­du egin zuten eta San Antonio ihesi joana zen. Itsasgizonak akiturik zeuden, ia hiru urte eta erdi nabigazioan egin ondoren, zailtasunak, ho­tza, eta bakardadearen sindromea gaindi­tzen jardun eta, elikagaiak oso urrituak zituztelarik. Hala ere, uharte bat aur­kitu aurreko hilabeteak luzeak izango ziren. Lurra!! oihuak adorez­koa izan behar zuen, hamar­kada bat lehenago Amerikara iristean egindakoaren an­tzekoa, baina hura baino pozgarriagoa. Navarro izeneko gizon batek egin zuen oihu. Baina, Armadan zihoazen abizen bereko bietarik, zeinek: Victoria itsason­tziko Lope Navarro tuterarrak, edo Juan Navarro, Iruñeko txalupa‑mutilak? Oraindik denbora asko behar izan zuten Filipinak uharteetara iristeko. Eskorbutoa, janaririk ez eta nekeak gu­txiagotua zuen hasierako tripulazioa, hirutik batera hain zuzen: ehun eta hamabost gel­ditu ziren. Zenbait hilabete pasa zituzten urrutiko itsaso haietan. Espezieak kargatu zituzten, baina hil egin zen Magallanes Mactan‑en eta beste asko, berriz, Cebuko sarraskian. ==== El­kanok agintea bere gain hartu zuen ==== Egoera horrek on­tzidiaren agintea –gel­di­tzen ziren Trinidad eta Victoriarena– har­tzeko balio izan zion El­kanori. Esperan­tza Onaren lurmuturrera, aur­kitu berria zuten bidetik itzuliko ote ziren, edo portugal­darrek ezaguna zuten bidetik? Debekatuta zeukaten hori, baina bestea baino erabiliagoa zen. Trinidad itsaso haietan gel­ditu zen; Victoriak itzulerako bidea otsailaren 1ean hartu zuen Timor uhartetik, porturik izango ez zuen bidaia handirako behar beste hor­nigai hartuta. Ordura arteko egoerak la­tzaz izan bazituzten, hurrengoak ez ziren gozoagoak izan. Hor­txe daude ondorioak: 18 baino ez ziren itzuli, 1522ko irailaren 6an Sanlúcar de Barramedara, 1519an irten ziren berrehun eta berrogeita hamar tripulante baino gehiagotik. Hiru urte iraun zuen Odiseak. ==== Hogeita hamaika itzuli ziren ==== Sonak, garaileez ardura­tzen den sonak, ez du kontuan har­tzen Cabo Verdera gerturatu zela aste ba­tzuk lehenago Victoria itsason­tzia, eta, bahiturik gel­ditu zirela eta dezentez geroago erreskatatu zirela, elikagaien bila aurretik lurreratu zirenak. Horien artean baziren euskal­dunak, Pedro de Tolosa despentsaria eta Pedro Txindurza txalupa‑mutila, esate baterako. Benetan makur jokatu zuen Historiak haiekin eta hogeita hamaikak merezi zuten sona, denek eman bai­tzioten munduari bira. === Itzuli ondoren === ==== Promesa bete­tzea, kontu‑eska­tzeak eta aitorpenak ==== Berriak hunkiturik utzi zuen Sevilla eta laster zabal­duko zen munduan zehar. El­kanok etorreraren berri berehala eman zion Enperadoreari. Baina, ezer baino lehen, promesak bete behar zituen. Itsasgizona haien zalea izaten da, ohikoak izaten diren arriskual­dietan; eta hiru urte luzeko itzuli hartan ez ziren gu­txi izan. Kolonek eta bere marinelek ere promesak egin zituzten, eta zotz egiten zuten santutegi batera nahiz bestera zeinek joan behar zuen erabaki­tzeko. Baleon­tziek, agidanean, XVII. mendean bazituzten zenbait erregu‑otoitz, Joanes Etxeberrik esaten digunez. Larriena bizia salba­tzeko eskariarena da: Fauna, begira diezazugu prin­tzipal­ki bizia... Mirari bat izan zen Sevillara bizirik iristea, baina bertatik itsasoratu ziren gehien‑gehienak ezagutu ez zutena. Ondorengoak izan ziren festa eta gorazarre egunak: jendearen mirespena, Europan zehar berria zabal­tzea eta Enperadoreak dei­tzea. El­kano harri eta zur utzi zuen bere eskuetara iri­tsi zen eskuti­tzak: Dokumentu orijinala hondaturik dago eta ez du hurrengo esal­dia osorik irakur­tzen uzten, baina irakur­tzen dena nahikoa adieraz­korra da: «veintena parte que nos pertenece... a quintaladas». Har­tzea ordain­tzea baino lehen? Eta horrela buka­tzen du: ==== El­kanon kontaera ==== Valladolidera joan zen El­kano, gorteko alfonbra gainean ibil­tzen ohitu gabea, hi­tzez azal­tzera Sanlúcar de Barramedara iri­tsi zen egunean eskuti­tzez ida­tzi ziona. Eskuti­tza, agian Europan hedatu zena –ohiko dokumentu bil­dumetan ez da azal­tzen– Toribio Medina txiletarrak argitaratu zuen italieraz, eta Arte­txek berregin zuen gaztelaniara itzulita. Izan dezagun behar beste pazien­tzia eta atsegin El­kanoren lehen kontakizuna en­tzuteko, bere enpresa handia burutu ordukoa: El­kanok kosmografo baten hoztasunez konta­tzen du balentria: ekinozio‑lerrotik 54 gradu jai­tsi ziren, ehun legoako itsasarte batetik igaro ziren Indiako Itsasora, hiru hilabete baino gehiago horretan pasata, eta inor bizi ez zen bi uharte besterik topatu gabe, iri­tsi ziren Filipinak uharteetara. «Faltónos por su muerte el dicho capitán Fer­nando de Magallanes con muchos otros». Oso gu­txi gel­ditu zirela eta, on­tzi bat desegin zuten eta beste biekin iri­tsi ziren Moluka uharteetara eta han kargatu zituzten bi on­tziak. Haietako bati ur‑zirritu bat egin zi­tzaion eta bitartean itsasora­tzeko aukera pasa egin zen. Uharte berriak bisita­tzen ibili ziren, sandaloa, jengibrea eta in­txaur muskatuaren laginak har­tzen. Espainiara itzul­tzea oso‑oso nekosoa izan zen. Labur‑labur konta­tzen du: Ezin deskriba daiteke soiltasun handiagoz halako balentria erral­doia. El­kanok ez zuen berari buruz hitz egiten, hainbeste herio­tza izandako tal­deko enpresaz harro­tzen zen; biziraupenaren poza bizi zuen, Lurraren borobiltasunari bira osoa eman izanak pozten zuen eta beti Mendebal­derantz begira itzuli izanak. Ez zuen esaten bere bidaiaren bukaeran konturatu zirenik egun bateko desfasea zuela beren egutegiak. Preso zirenen al­de eska­tzen zuen, eta bere jendearen­tzat lagun­tza, hainbeste lan, izerdi, gose, egarri, hotz eta bero jasandakoen­tzat. ==== Pigaffeta‑ren mal­tzur­keria ==== Enperadorearen aurrean aur­kezteko aukeratu zituen per­tsona zuhur eta zen­tzudunak Francisco Albo eta Fer­nando Bustamante ziren. Ez dakigu Kontratazio Etxeak jan­tzi zituen eta nola jan­tzi zituen. El­kanok ez zuen aukeratu Pigafetta italiarra, bidaiako erreportaria, Magallanesen mireslea, eta amorruz El­kano isiltasunez inguratu eta Enperadorea berarekin ondoeztu nahi izan zuena. Pigafettaren gaiztotasuna bere kontaketaren az­ken ukituak sala­tzen du: «después de un viaje de tres años, la que fue su Capitana Victoria –Magallanesi buruz ari da– volvió a Sevilla, habiendo dado la vuelta al mundo». Magallanesen itsason­tzia itzuli zen! Agidanean, bakarrik itzuli zen edo beharbada telegidaturik, inor gabe: ez kapitainik, ez piloturik, ez maisurik! El­kanori dagokionez, an­tzeko isiltasuna gorde­tzen du Magallanesen biografo‑eleberrigile Stephan Zweig‑ek. Orain dela gu­txiko espainiar idaz­le batek Magallanesek munduari bira eman ziola dioenean, gainditu egiten ditu italiarra eta alemana –asmo txarreko isiltasunean baino gehiago– ezjakintasunean, noiz eta, bidaiaren erdian Filipinak uharteetan hondoraturik gel­ditu zenean! ==== «Primus circumdedisti me» ==== Duana duanari eman bear zaio, dio esaera herrikoi batek. Suum cuique esaten zen latinez. Magallanesen balentria gaur egun ondo merezitako bere izena daraman itsasarte izugarria aur­ki­tzea eta igaro­tzea izan zen, eta bere meritua Moluka uharteetara Mendebal­derantz nabigatuz iri­tsiko ziren uste sendoa. Baina El­kanoren merezimendua bidaia bukatu izana zen, portugal­darren­tzat –ez, alabaina, beraren­tzat– ezaguna zen bidetik nabigazioa herrestan eramatea; bost urte iraun zuen eta portugal­darrak saihesteagatik lurra uki­tzeko aukerarik gabe, eta Cabo Verden huts egiteko zorian egongo ziren El­kanok erabaki ausart hura hartu ez balu. Ezer gu­txi dakigu El­kano eta bere bi lagun­tzaileek 1522ko udaz­ken hartan Enperadorearekin izandako hiz­ketal­diaz. Ondorioak ezagu­tzen ditugu. Enperadoreak bere Kontratazio Etxeko ofizialak bidali zituen 1523ko urtarrilaren 23an, El­kanok «con su buena industria y trabajo» espeziez beteta Victoria ekar­tzen hartu zituen «muchos y grandes trabajos» haiengatik eta «ser el primero que descubrió el trato de la especería de estos nuestros reinos», urteko pen­tsio gisa, bostehun urrez­ko dukat izan zi­tzan «para en toda su vida». Protokoloz­ko «Et non fagades ende al» hark burla bat dirudi: El­kanok ez zuen kobratu delako pen­tsioa. Heroiari eran­tzukizunak aiseago bar­ka­tzen zaiz­kioneko kontu arengatik, urte hartako otsailaren 13an, Enperadoreak garai batean bere itsason­tzi txikia atzerritar ba­tzuei sal­du izanaren delitu edo krimena bar­ka­tzen dio: «vos redimo e perdono... vos doy por libre e quito». Dokumentu horregatik dakigu, az­ken batean, Erregek Levanten eta Afrikan egindako zerbi­tzuak ordaindu ez ziz­kiolako, dirua maileguan eska­tzeagatik, El­kanok bere itsason­tzia sal­du behar izan ziela, gero bere itsason­tziarekin gel­dituz ordainarazi ziotenei. Az­kenean, Enperadoreak armarria eman zion El­kanori: kanela zo­tzak, in­txaur muskatuak, kanela-zotzak, eta, batez ere, goitizen lorio­tsua gandor gisa kasket doratu eta munduko bolaren gainean: Primus circumdedisti me. Huraxe zen El­kanoren loria gorena, gainerako hamazaz­pi gizonek ere eran­tzukizun txikiagoarekin konpartitu zutena, baina baita Cabo Verden preso hartutako hamahiruek ere, atzerapen apur batez bada ere. Hemezor­tzik bukatu zuten obra eta bera izan zen kapitain arduraduna. Izan ere, Magallanesen itzalak El­kanoren izena ilun­tzen duela iruditu arren, berarenak, al­di berean, beste hamazaz­pirenak uzten ditu itzalean, horien artean aur­ki­tzen ziren - Acurio bermeotarra, - Arratia bilbotarra eta sonak apenas uki­tzen duen - Zubileta barakal­dotarra. Pigafettak Karlos V.a beraren aurrean egindako zator‑lan gaiztoak bul­tza zuen erregea bukatutako bidaiaren puntu ba­tzuei buruz­ko txosten bat egitera. Leguizamón al­katea arduratu zen jakinaren gainean jar­tzeko eginkizunaz eta bere aurretik pasa ziren 1522ko urrian, hurrenez hurren, El­kano, Albo eta Bustamante. El­kanok egin ziz­kioten hamabi gal­deren kontua eman zuen, bidaia luze hartako une delikatuen azalpen interesgarriak emanaz. Ezin ditugu hemen eran­tzunak bil­du, ez baitugu behar adina leku, hortaz, hona hemen bat: Harekin batera beste dozena erdi bat gizon hil ziren. Maia­tzaren lehenengo eguna ez zen zori­txar txikiagoko eguna izan, Cebun, sal­dukeri batean, ia hogeita hamar gizon hil ziren; besteak beste, Juan Segurakoa eta Leon Ez­peletakoa. Irailaren 16an bat‑batean «de supito» hil zen Peru­txo, txalupa‑mutil bermeotarra. 1522an jarrai­tzen du zerrendak, gero eta murri­tzago jarraitu ere. Maia­tzaren 13an Lorenzo Iruña gaixotasunez hil zen, Gipuz­koako herri txiki batekoa zen, Sorabillakoa. Ekainaren 1ean gaixotu eta hil egin zen Mattin. Zerrenda moder­noan ez genuke esango hil egin zenik, desagertu egin zela baizik, Domingo Urrutia lekeitiarra, marinela eta eskribaua; orduan Trinidad on­tzikoa zen, beste ba­tzuekin batera Bur­neyn (Bor­neo) lehorreratu zena. === El­kanon eskariak === Beharbada, El­kanori bere balentria zer neurritakoa izan zen sakon­tzeko baliagarri izan zi­tzaion ospea eta egin zioten harrera abegi­tsua, eta tental­dia sartu zi­tzaion: sona hura abantaila material bilaka­tzekoa, loria, izan ere, ez da jaten. D. Manuel Lardizabalen eskuetan egon zen El­kanok bere eskuz ida­tzitako oroi­tza‑txosten bat, datarik gabekoa; hartan zer zioen Vargas Poncek egindako kopia par­tzial bati esker ezagu­tzen dugu. Ida­tzi hartatik dakigu El­kanok Enperadoreari armarri loria­tsua baino zerbait materialagoa eskatu ziola, egindako zerbi­tzu, lan eskerga eta goseak eragindako nekeengatik: - Moluka uharteetara bidal­tzeko edozein Armadatan –aur­kikun­tza berriak egitea zela, hango kostal­deak zain­tzea zela– kapitain nagusi izatea; - han eraikiko ziren gotorlekuaren edo gotorlekuen eduki­tza; - Santiagoren abitua, Magallanesi eman ziotena bezalakoa; - haren gertuko ahaideei, behar­tsuak zirelako eta bidaietan asko lagundu ziotelako, ordaina ematea. A zer nolako desengainua! Enperadorearen eran­tzunak daude dokumentuan, Cobos Idaz­kariak ida­tzitakoak: - Armadaren kapitain­tza nagusia emana zegoen; - kontuan hartuko zuten El­kano, gotorlekuren bat eraiki­tzen zenean; - ez zegoen Enperadorearen ahalmenean Santiago Ordenako Kapituluaz kanpo abituak ematea, - eta bere ahaidekoei lagun­tza emateari buruz­koan, komeni zena aginduta zegoen. ==== Balentria geografikoa eta auzi politikoa ==== Ezin ken ziezaiokeen inork El­kanori egin zuenaren loria. Baina Portugalgo Erregeak eztabaida ziezaiokeen Enperadoreari El­kanok sarral­dia egin zuen Molukak uharteen jabe­tzaren eskubideari buruz­koan. Munduaren mugaketari eta haiei zegokien jabegoari buruz­ko liskarrek bilerak eragin zituen Badajozen bi koroen ordez­karien artean: hemen mugakide ziren bi koroak, baina munduaren beste muturrean bata bestearen aur­ka zirenak. Bi al­derdikoen diputatuak, astrologoak (astronomoak) eta pilotuak el­kartu ziren 1524 apirilean zehar. Hara bidali zuen Her­nando Kolonek bere ikuspuntu luzea. Hara bil­du ziren Kon­tseiluko eta Kan­tzelari­tzako gizon ospe­tsuak, dok­toreak, lizen­tziadunak, fisikoak eta zal­dunak, asko, eta Tordesillasko Itun zaharraren irismena berrikusi zuten. Han­txe egon zen hainbeste jakin­tsu eta juristen artean gure Joan Sebastian El­kano, han zeuden guztien artean, auzitan zeuden urrun‑urruneko lur haietara iri­tsi zen bakarra. == Elkano - Loaisa == === El­kano, Loaisaren espedizioan === ==== El­kano meha­txaturik ==== Pilotutzan bigarren Tratu luze haiek ez ziren eragoz­pen izan berriro zoria proba­tzeko, beste Armada bat presta­tzen jarduteko, eta Kapitain­tza Nagusia aukeratua zegoela ere ikusi dugu. Nola ez zen, bada, partaide izango El­kano, bigarren balentria horretan, Magallanes itsasarteko lehen igaroal­dian bizirik irten zena? Itsasoaren deia, itsasoarena soilik, marinel baten­tzat indar­tsuagoa da loria eta dukatak baino, nahiz eta batak eta besteak beren indarra eduki. Kapitain­tzaren ohorea Garcia de Loaisari zegokion, baina pilotu nagusi gisa bigarren postua El­kanori. Lau itsason­tziren eraikun­tza biz­kor­tzera etorri zen Portugaletera, beste hiru Coruñan egiten ari ziren bitartean. Beren etxeetatik atera zituen senide, ahaide eta herritar, eta litekeena da ekonomikoki zorpe­tzea ere prestaketak egiteko, zoriona eta ordainak aginduta. «Temeis o recelais que os matarán... » Egun haietako –1524ko maia­tzaren 20ko– Karlos V.aren Errege Zedula batek argi­tzen digu El­kanoren bizi­tzako al­derdi ez­kutu bat. Bi lagun ematen ziz­kion beraren zain­tzaile eta defenda­tzaile gisa, izan ere, El­kanok kontatu zionez, zenbait per­tsonek ez zuten oso gogoko bera eta zauritu, hil edo elbarrituko zuten bel­durra edo susmoa zuen. Zer gorabehera ziren horiek: emakumeak, ohore iraindua, edo meha­txu larriagoak «razón de Estado» batetik sortuak, gurari per­tsonalak, edo Portugalen az­pikeria, Magallanesi gertatuaren an­tzekoa? Urte ba­tzuk lehen, horren an­tzeko lizen­tzia bat eskatu zuen beste euskal­dun handi batek: Iñigo Loiolakoak. Urte ba­tzuk beranduago beste gipuz­koar marinel sonatu batek ere eskatu zuen: Miguel de Okendok. ==== Ordaindu ez zen saria ==== Lurreko meha­txuetatik ihes egiteko onena itsasora­tzea zen. Nahiz eta itsasoan beste arrisku ba­tzuk egon, defen­tsan aur­ka egiteko zailagoak zirenak. Bizi­tzak aurrera bul­tza­tzen zuen. Zer axola zi­tzaion Enperadoreak sari­tzat eman ziz­kion bostehun dukatak artean kobratu gabe izatea? Kontu hori sinesgai­tza li­tzaiguke Karlos V.aren beraren Agindu batean argi eta garbi agertuko ez balitz, Madrilen 1525eko apirilaren 15eko data duen batean, hobaria egin eta ia hiru urte beranduago. Enperadoreak agin­tzen zuen, baina Kontratazio Etxeak ez zuen konpli­tzen. Are gehiago, oraindik agin­tzen zuen, Armada espezieekin itzuli zen honetan, Enperadoreari zegokion zatitik El­kanori edo bere ahalordedunari ordain ziezaz­kiotela atzerapenak. Baina, gero dioenak, bego dio! Hain zen hori hala, ezen El­kano ez zen itzuliko abia­tzera zihoan bidaiatik. === Espedizioaren historia === Oraingoa arriskurik gabeko bidaia zen, ez lehenengo esplorazio‑bidaia haiek bezalakoa. Honen xedea ez zen geografikoa, ekonomikoa soil‑soilik: espezieak. On­tzidian zaz­pi on­tzi ziren, aurrekoak baino tonaje handiagokoak: lau Portugaleten eraikitakoak ziren eta hiru Coruñan. Hauek ziren izenak: - Santa Maria de la Victoria, 300 tonaje zituena; - Sancti Spiritus, 200ekoa, kapitain­tzan El­kano zeramana; - Anunciada, 170ekoa Txikiagoak ziren: - Santa María del Parral, - Santa Lesmes eta - Santiago pata­txa. Tripulazioan 450 gizon ziren, eta, haietatik lau, munduari lehen bira sonatua ematen parte hartu zutenak. Ugari ziren engaiaturiko euskal­dunak: - lehenik, El­kanoren bi anaia, Martin eta Anton Martin, pilotu gisa bata eta pilotu lagun­tzaile gisa bestea, hilean 2.800 eta 2.500 marabediko sol­datarekin. Juan Sebastianek 1.000 dukat kobra­tzen zituen: haietatik berrogeita hamar mila marabedi txanponetan aurreratu zi­tzaiz­kion eta beste hainbeste hornigaietan. - Santiago de Guevara getariarra, Santiago pata­txeko kapitaina El­kanoren koinatua zen, haren arreba Ines El­kanorekin ez­kondua bai­tzegoen. Ez zen –esan izan den bezala– on­tziratu zen beste baten anaia, - Her­nando de Guevararena, hain zuzen. Hau Arrasatearra zen, Martin Artazubiaga eta Maria Beltran de Gebararen semea; Bañez dorre­txearen jabeak ziren, eta leinu berekoa zuten mendearen bukaerako teologo famatua: Bañez domingotarra. Her­nandok odolean zeraman bidaia­tzeko eta abenturarako grina, hala, 1501ean Egipton izana zen Pedro Mártir de Angleriaren enbaxadari lagun­tzen; az­kenean, Moluka uharteetan hil zen. - Euskal­dunak ziren Ortiz de Perea, Diego de Estella eta Diego Ortiz de Orue. - Bilbotarra zen Antonio de Vitoria, elgoibartarra Martin Iñiguez de Karkizano, Armada hartan gel­ditu zirenen buru izan zena. - Ordiziarra zen Andres de Urdaneta gaztea eta historiara pasako zen haren izena, maila apalagoan bada ere, - Areizaga apaizarena bezala, Zestoa, Urre­txu eta Zumaia arteko jatorri eztabaidatua duena. ==== Abia­tzea eta itsasartea ==== Espedizioa 1525eko uztailaren 24an irten zen, Coruñatik oraingoan. Hilabete asko behar izan zituzten Itsasartera iristeko, eta ez zuten istilu larri gu­txi ibili, egoki bidera­tzeko, nahiz eta beraien artean zeramaten behin igaro zuena. Labar ikaragarri haiek arrisku larritan jarri zituzten, honela dio Urdanetak: Hondoratu egin zen Sancti Spiritus, Loaisaren itsason­tziak hondoa jo zuen, eta Acuñaren itsason­tziko deser­tzioak are gehiago urritu zuen tripulazioa. Santa Cruz ibaia, Birjinak Lurmuturra, portuak –berez­koak, jakina– Concepcion, San Jorge, San Juan ante portam latinam. Ekai­tzak, ho­tza, zorriak. Maiatz Portua, Desolacion uhartea. Ia berrogei egun iraun zuen itsasarteko ibilal­diak. ==== Ozeano Barea ==== Iri­tsi ziren Ozeano Barera, izenari jaramonik egin gabe, haserre harro­tzen eta itsason­tziak sakabana­tzen dituen itsaso zabalera. «Nunca nos vimos más», esaten du Urdanetak. Eskorbutoa triskan­tzak egiten ari zen tripulazioan; hor­tzoiak zatika eror­tzen zi­tzaiz­kien. Nekeak eta on­tzidiaren porrotak espiritua marraska­tzen zien. Herio­tza bazetorrela suma­tzen zuten, Ozeano Barearen urrunenean. ==== Gal­dutako pata­txa ==== Itsason­tziak sakabanatuta, bakoi­tzak saiatu behar­ko zuen bere zorian, hots, hain urrutian salba­tzen. Santiago pata­tx txikia, berrogeita hamar per­tsona on­tzi barruan, biz­ko­txo‑hauts kintal ba­tzuk eta zor­tzi upel‑ur eta beste janaririk ez; zeramaten ogia Capitanak eraman zuen. Zer egin? Ozeano Bareko Lapurren uhartea dei­tzen zi­tzaionetik bi mila legoa baino gehiagora zeuden; Mexikon Cortes‑ek aur­kitutako lurretatik erdira baino gu­txiagora. Lurra uki­tzeko premian eta itsason­tziarekin hurbil­tzen baziren, hondar­tzeko bel­durrez, haietako norbait kostara bidal­tzea erabaki zuten, sokaz amarratutako kaxa handi batean sartuta. Areizaga apaiza, Gebara Kapitainaren lehengusua eskaini zen: Patagoniako indioekin kontaezin ahala abentura izanda, bere helmugara iri­tsi zen pata­tx txikia. Areizaga Teoantepequetik Mexikora joan zen Gebara Kapitainaren izenean Cortesi guztiaren berri ematera. Onik zeuden gizonak, baina pata­tx ezgauza gel­ditu zen. Cuatro relatos liburuan Arte­txek orrial­de oso ederrak eskaini ziz­kion Espainiara itzul­tzea lortu zuen zorioneko apaiz ausart hari. Haren berririk batere jakin gabe urte ba­tzuk egin ondoren, Zumaiako paper‑sorta zaharretan azal­du zen bere sinadura. Eta Fer­nandez de Oviedorekin, Indietako historialariarekin egoteko eta iraganeko gorabeherak konta­tzeko aukera ere izan zuen, eta hark bere historia handian sartu zuen: bere gizon ausartak bertan behera utzi ez zituen Santiago pata­tx apalaren historia laburra. === El­kanoren herio­tza === ==== Loaisaren itsas armadako kapitain jenerala ==== Al­diz, Santa Maria de la Victoria indar­tsuena, ezarritako norabidean aurrera zihoana, hilerri ibiltari bat zen, egunez egun itsasoari gorpu­tzen zerga ematen bai­tzion. El­kanok, hainbestetan bere biziaren az­ken muturrera iri­tsitakoak, hil­tzera zihoala uste zuen; hori, 1526ko uztailaren 26an –zezakeenez–, ida­tzarazi zuen testamentutik ondoriozta­tzen da. Kontalariak ordez­katu zuen eskribaua; protokoloz­ko formula gorde zen, ezohiko handitasunez jan­tzitakoa: El­kanok bere az­ken borondatea eskritura itxi eta zigilatu batean egin zuen, eta harrigarria bada ere gaur arte gorde den testamentua da. Kinka larri hartan badirudi bere ohe inguruan bil­du zituela itsason­tziko euskal­dun guztiak eta denek ikusi zuten El­kano haien izenean izenpe­tzen: - Martin Karkizano, - Andres de Gorostiaga, - Martin de Uriarte, - Joanes de Zabala, - Her­nando de Gebara, - Andres de Aletxe, - Andres de Urdaneta. ==== Testamentua ==== Marinel sinestun handi baten testamentua da, fedea berresten, Ama Birjinari dei­tzen, Getarian bere urteurrenak antola­tzen eta eskain­tza eskuzabalak uzten dituen marinelarena: gatibuak erosteko, bere jaioterriko San Salbatore parrokiarako, inguruko ermitetarako, Mariaren izeneko elizetarako, fran­tziskotarren elizetarako. Agintari erruki­tsuak Lokartuak zituen zun­tzak biziberritu balira bezala zen eta irudimenarekin halako distan­tzia itzelean puntuz puntu hain berea zuen Gipuz­koako itsaser­tzaren profila jarraituko balu bezala: ermita getariarrak, San Martin eta San Pruden­tzio, Santa Madalena, San Gregorio, Santa Kruz, Aizar­nako Santa Engrazia, Zarauz­ko San Pelaio eta San Anton; San Lazaroren eta Margalenaren ospitaleak eta Ama Birjinaren izeneko Gipuz­koako handienak; denen gain, ordea, Itziar­koa. Sasiolako fran­tziskotarren­tzat hamar dukat izenda­tzen ditu; Galiziako Santiago Jaunaren­tzat sei dukat. Promesak Egin eta adostu zituen promesen kapituluak bi ezusteko eraku­tsiko diz­kigu. El­kanok Alacanteko Santa Veronikara erromes joateko promesa egin zuen. Noiz, ordea, Mediterraneoan nabigazioan ibili zenean? Haren izenean erromes bat joatea nahi zuen eta horretarako sei dukat uzten zituen, eta erromes honek hogeita lau dukat eman behar ziz­kion Santa Veronika elizari eskupeko gisa. Coruñako Goardianoak eta fraide fran­tziskotarrek adostutako promesa zen espedizioa abia­tzera zihoala Sor­tzez Garbiaren Meza bat ospa­tzea egunero «e tuviesen cargo de rogar a Dios por mi ánima e de todos cuantos en esta Armada veníamos e por la dicha Armada fasta tanto que yo volviese a España, e para ello hice una obligación por ante Cristóbal de Polo», Armada Coruñara itzul­tzean ordain­tzekotan. Ez zirudien oso ziurra Armadaren eta bertako kideen itzulerak, baina El­kanok monasterioari dukatak ordain­tzea nahi zuen. Bere arimaren eta bere aitarenaren al­deko hiru meza utzi zituen El­kanok: bata parrokian, D. Lorenzo Sorozabalek esango zuena; bestea Santa Madalenan, bere anaia D. Domingok esango zuena, eta bestea Donostian, bere iloba D. Rodrigo de Ainzak esango zuena. Kontura Jakina zen halako borondate bikaina bete­tzeko modua «de los dineros que Su Majestad me debe» izan behar zuela, eta zen­tzu handiz agindu zuen, ahalik eta kobratu bitartean, betearaz­leek ez behar­tzeko eskain­tzarik, ez har­tzaileek ere erreklamaziorik. Zeruari eman beharreko kontuak konponduta, lurrekoak erremedia­tzen ahalegindu zen El­kano: ehun dukat utzi ziz­kion Mari Her­nandez Her­nial­dekoari, bere seme Domingo sortu zion neska birjinari, eta berrogei dukat bere alaba izan zuen Maria Vidaurretakoari, Valladoliden bizi zenari. Bere alaba Getariara eramateko agindua eman zuen «fasta que venga a edad de se casar» eta laurehun dukat utzi zituen haren­tzat. Ondasunen aitorpena Enperadoreak zor ziz­kion atzerakinak 1.700 dukat, sol­dataz zituen mila dukat, eta mer­kan­tzia ani­tzen jabego partekatua (burdina, oihalak, beira‑ale apaingarriak, eskulekuak, ur‑pitxarrak, ga­tzon­tziak, papera, kriskitinak, guraizeak, kapelak, pisuak, katiluak, koilarak, eraztunak, etab.). Eta ondasunen artean bere arreoa, bene‑benetan bikaina, xehetasun osoz ida­tzi zuen: kapa, txamarra, jan­tzi luzea, jipoia (gerrun­tze edo blusa), gal­tzak, bonet gorri bizia, txanoak, gal­tza zabalak, kol­txoiak eta maindireak, jantokiko eta sukal­deko tresneria. Laburbil­durik hauek dira bere itsasoko liburutegi eta tresneria: bi ez­pata, munduaren esfera zabala, latinez almanaque deri­tzon liburu bat, eta astrologiako beste bat. El­kanok ez zuen zalan­tzarik. Bere jipoi edo blusa gorri bizia Her­nando de Gebarari utzi zion, Urdanetari tafetaz­ko jipoi zilar‑kolorekoa... Haren ama gel­ditu zen ondasunen oinordeko, Catalina del Puerto anderea. Testamentu‑betearaz­le nagusia, Eskuadrako Buruzagia, Gartzia de Loaisa Komendadorea ager­tzen da. ==== El­kano, kapitain jenerala ==== Lau egun ondoren hil zen Loaisa. Haren herio­tzan, Enperadorearen kartazal itxian, haren ordez­ko eta Armadaren Buruzagi izenda­tzen zuen Sebastian El­kano. Ezinez­ko ame­tsa gauzatu zen kinka larri hartan. Bere buruzagiaren herio­tzan ordez­ko izatea emango zion. Loaisa uztailaren 30ean hil zen. «Mire en mis cosas así acá como en la Corte», zioen El­kanok bere testamentuan lau egun lehenago. Babeslerik gabe, baina eran­tzukizuna areagoturik gel­ditu zen. Kapitain nagusi bilaka­tzen zuen ez­kutuko Errege Aginduak: «Otrosi, muriendo el dicho Comendador Loaisa, mandamos que venga por Capitán General de la dicha Armada Juan Sebastián de Elcano». Gogobetetasun berantiar eta mingo­tsak astebete iraun zion, herio­tzarekin borrokan. Urdanetaren Egunerokoak motz‑mo­tzean aipa­tzen du: «Lunes, a seis días de agosto falleció el magnífico señor Juan Sebastián de Elcano». Ozeano Barean hondoratu zen haren gorpu­tza. ==== Inoiz ordaindu ez zen zorra ==== Hamar urte beranduago, bere amak, Catalina del Puerto andereak borrokan jarrai­tzen zuen bere hil­dako semeari zor zi­tzaiona eskuratu nahian. Lizen­tziadunek, eskribauek, prokuradoreek, ahal­dunek, Kon­tseiluek, froga­tzeek, lekukoek, fiskalek, helaraz­penek –burokrazia eta sasiletradu– bista eta ikuska­tze epaiek keru gaizto bat utzi zuten historia loria­tsu honetan: gaiz­ki ordaindutako zerbi­tzari zin­tzo baten historian. El­kanoren iloba batek, Francisco Gainzakoak, 1567an, artean, ahalordeak jaso zituen atzerakinak kobra­tzeko. Ez zuten ezertarako balio izan Indietako Kon­tseiluaren eta Enperatrizaren E. K.aren senten­tziek. El­kanoren zerbi­tzuak ordaindu gabe jarrai­tzen zuten. Sarritan gertatua zen holakorik itsasgizonen artean! == Juan Sebastian Elkanoren testamendua == === Hitzaurrea === Cubierta del testamento / Testamenduaren azala: En la nao Vitoria en el mar Pacifieco a un grado de la linea equinocial, a veynte e seys dias del mes de Jullio año del Señor de mili e quinentos e veynte e seys, en presencia de mi Yñigo Ortes de Perea, Contador de la dicha Nao Capitana por Sus Magestades, el Capitan Juan Sevastian delcano, vezino de Guetaria, estando enfermo en la cama de su cuerpo, e sano de su juyzio y entendimiento natural tal qual nro. Señor plugo de le dar, themiendose de la muerte ques cosa natural, estando presentes los testigos ynfrascriptos, presento esta scriptura cerrada e sellada que dixo ser su testamento e ultyma boluntad, el qual dixo q otorgava e otorgo por su postrimera e ultima voluntad e mandaba e mando que se guardase e cumpliese e efetuase todo lo en el contenido e cada una cosa e parte della: testigos que fueron presentes e le viaeron firmar de su nombre: Martin Garcia de Carquieano, e Andres de Gorostiaga, e Martin de Uryarte, e Juanes de Cabala, e Hernando de Guebara, e Andres de Alechia, e Andres de Urdaneta, los quales firmaron de su nombre en uno con el dicho Juan Sevastian delcano dentro deste dicho testamento e fuera = Juan Sebastian deleano = Hernando de Guevara = Martin de Uryarte = Martin Garcia de Carquieano = Andres de Gorostiaga = Andres de Urdaneta = Joanes de (›bala = Paso ante mi Andres de Aleche = Ortes de Perea = rubricados. === Testamento-Testamentua === In dei nomine Amen. Sepan quantos esta carta de testamento vieren como yo el capitan Juan Sebastian delcano vezino de la Villa de Guetaria, estando enfermo de mi persona e sano de mi entendimiento e juyzio natural, tal qual Dios nro. Señor me quiso dar, e saviendo que la vida del hombre es mortal e la muerte muy cierta e la hora muy yncierta, e para ello cualquier catolico christiano ha de estar haparejado como fiel christiano para quando fuere la boluntad de Dios, por ende yo creyendo firmemente todo lo que la Santa Madre Yglesia cree verdaderamente, hordeno e lago mi testamento e postrimera voluntad en la forma seguiente: Primeramente, mando mi anima a Dios que me la crio e me redemio por su preciosa sangre en la Santa Cruz e ruego e suplico a su vendita Madre Señora Santa Maria nra. Señora, que ella sea mi abogada delante su precioso hijo, que me quiera alcanear perdon de mis pecados e me llebe a su gloria santa. Yten, mando que se me hagan mis aniversarios y osequias en la dicha Villa de Guetaria en la Yglesia de San Salbador segund a persona de mi estado en la huesa donde estan enterrados mi señor padre e mis antepasados. Yten, mando a las hordenes de la redencion para sacar cautibos seys ducados, que son tres hordenes, a cada horden dos ducados, e con tanto los aparto de todos mis bienes, los cuales mando que sean pagados despues que su Magestad e sus thesoresos hubieren pagado todo lo que me deve Su Magestad, e asta tanto no sean obligados mis bienes ni herederos a pagar los dichos seys ducados ni otra pia ni manda segund salbo despues con los dichos dineros que su Magestad me diere. Yten, mando para la obra de la Yglesia de Señor San Salbador de la dicha Villa de Guetaria seys ducados de oro. Yten, mando a la Yglesia de Señor San Martin, ques en la jurisdicion de la dicha Villa, doze ducados de oro para una chauslla e diacono e sodiacono e capa de muy buen paño colorado, que cueste cada vara un ducado de oro, e que si alguna cosa faltare en los dichos doze ducados que cunplan asta el cumplimiento. Yten, mando a la Yglesia de San Probencio, ques en la jurisdicion de la dicha villa, un ducado de oro. Yten, mando a la Yglesia de la Madalena de la dicha Villa un ducado. Yten, mando para los pobres del señor San Lazaro un ducado. Yten, mando a la Yglesia del Señor Sant Anton de la dicha Villa un ducado. Yten, mando a la Yglesia de Señor San Pedro de la dicha villa un ducado. Yten, mando a la hermita de Señor San Gregorio de la dicha Villa un ducado. Yten, mando al ospital de la dicha Villa dos ducados. Yten, mando a Santa Cruz de la dicha villa un ducado.II Yten, mando a la Yglesia de Nra. Señora de Heeiar quarenta ducados de oro para que agan con ellos unos ornamentos que a mis cabeealeros e testamentarios vien visto fuere que cuesten los dichos quarenta ducados. Yten, mando a Santa Maria de Guadalupe seys ducados de oro. Yten, mando a Nra. Señora de AraneaFu un ducado de oro. Yten, mando a Nra. Señora de Yrunyrauneu un ducado de oro. Yten, mando al Monesterio de Sasyola diez ducados de oro. Yten, mando a Santa Engraeia de AYearna un ducado de oro. Yten, mando por quanto tengo prometido de yr en romeria a la santa beronica de Alicante e porque yo no puedo conplir, que se haga un romero, e mando para el dicho romero seys ducados, allende dello mando que le sean dados al dicho romero veynte e quatro ducados para que los de a la Yglesia de la dicha santa beronica e trayga lee del prior e los mayordomos que rescibieren los dichos veynte e quatro ducados. Yten, mando a San Pelayo de Carauz un ducado. Yten, digo que yo concerte con el guardian e frayles del monesterio de Sant francisco de la Coruña para que dixiesen una misa de coneeeion cada dia, c tuviesen cargo de rogar a Dios por mi anima e de todos quantos en esta Armada veníamos e por la dicha Armada fasta tanto que yo bolbiese a España, e para ello hizo una obligacion de sesenta ducados por ante Christobal de Polo, escrivano del numero de la dicha eibdad, para les pagar quando la dicha Armada bolbiese a la dicha eibdad de la Coruña, mando que sean pagados al dicho Guardian e monesterio e frayles. Yten, mando a la Yglesia del Señor Santiago de Galizia seys ducados. Yten, mando que se den a treynta pobres de la jurisdieion de la dicha Villa de Guetaria a las mas neseesitadas sendas sayas de cordelate blanco que a mis cabeealeros pareseiere. Yten, mando que se digan por mi anima e la de mi padre e por quien yo soy en cargo, en la dicha Yglesia de San Salbador una misa añal, la qual mando que diga don Loreneo de Soraeabal, e otra misa añal mando que se diga en la Madalena de la dicha Villa e la dicha misa diga mi hermano don Domingo, e otra misa añal sea dicha en la Iglesia de San Sebastian e diga don Rodrigo de Gaynea mi sobrino, e mando que sehan pagados de su capillania lo hacostumbrado en la dicha Villa. II Todas las mandas suso dichas mando que sehan pagadas de los dineros que su Magestad me deve, e asta tanto los otros mis vienes no sean obligados a pagar ni complir ninguna de las dichas mandas, e que los comisarios de la Santa Cruzada de los dichos seys ducados de la dicha redeneion no puedan pidir, ni ningund mayordomo ni thesorero ni oficial de las dichas Iglesias ni otra persona alguna, de las dichas mandas. Yten, mando a Mari Hernandez de Hernialde, madre de Domingo delcano mi hijo, cient ducados de oro, por quanto seyendo moca virgen hube, e mando que le sehan pagados los dichos cient ducados dentro de dos años despues que este mi testamento fuere en España. Yten, mando que la hija que yo tengo en Valladolid de Maria de Vidaurreta, que sy fuere biba, que en compliendo quatro años lleven a la dicha Villa de Guetaria e la sostengan fasta que venga ha edad de se casar, y despues le sean cumplidos quatro cientos ducados de oro e su arreo e axuar e bestido, conforme la dote, con tal condieion e pato que ella sea casada con consentimiento e por mano de mis testamentarios e cabeealeros e de mi heredero, e sy se casare sin lieeneia dellos, que no le den blanca ni cornado, e desde agora ago la deseraeion, como si entonces fuese bibo; as¡ mesmo que si por ventura antes de casar la dicha mi hija fallesciere desta presente vida, en tal caso no le mando nada, antes digo que los dichos quatrocientos ducados e el arreo e vestidos dexo al mi heredero. As¡ mismo despues de casada sy muriese ella sin hijos e puesto caso que aya, sy los tales sus hijos moriesen sin llegar a perfeta edad, en tal caso mando que la dicha su dote aya mi heredero o herederos que fueren. Yten mando a la dicha Maria de Vidaurreta madre de la dicha mi hija por la crianea della e por descargo de mi conciencia quarenta ducados, los quales mando que le sehan pagados dentro de un año despues que] dicho mi testamento fuere en España. Yten mando a Isabel del Puerto mi prima una saya de quatro ducados. Yten mando a mi sobrino hijo de Sabastian delcano mi hermano, veinte ducados, digo a Martin. Yten mando a Domingo delcano mi sobrino hijo del dicho Sebastian otros veynte ducados. E para cumplir e pagar las mandas suso dichas nombro e declaro por mis bienes mil e sieteeientos e einquenta ducados que Su Magestad me deve en la Casa de la Contrataeion de la espeeeria, e para los dichos mill e setecientos e einquenta ducados su Magestad me los dio en el armazon desta Armada cient mil mrs., de los quales cient mil mrs. de la dicha armazon para cierta neseesidad que tuve, me pago einquenta mil mrs. Christobal de Haro, los quales dichos, einquenta mil mrs. estan en su cabeza de Christobal de Haro e a su cargo, e mas otros onze o doze mil mrs. que me los dio, e a la cantidad de¡los me refiero a una eedula que le hize al dicho Christobal de Haro, los quales dichos onze o doze mil mrs. estan en cabeea de Christobal de Haro de la forma e manera de los dichos einquenta mil mrs. LI E mas declaro por mis bienes los dichos einquenta mil mrs. en el armazon, los quales se han de reseibir con la ganancia o perdida segund que fuere pagado conforme a los otros armadores, destos einquenta mil mrs. sehan de sacar los dichos onze o doze mil mrs. de la dicha eedula de Cristobal de Haro, de manera que theniendo en la dicha armazon en la forma suso dicha los dichos cient mil mrs. Su Magestad me queda ha dever para los dichos mil e setecientos cinquenta ducados en fin deste presente mes de Julio de MDXXVI años de mi acostamiento, mil e quatrogientos e ochenta e quatro ducados. Yten mas declaro por mis bienes los mil ducados que su magestad me da de mi salario de la Capitania e para ellos he rescibido de su magestad e de Christobal de Haro en su nombre einquenta mil mrs. en dinero e otros einquenta mil mrs. en el armazon. Yten mas declaro por mis bienes ochocientas hachas poco mas o menos. Yten mas nueve quintales de fierro poco mas o menos, que son LXXIX cubos; deste fierro se han de dar un quintal a Luzon y otro quintal a Venabides. Yten mas declaro las mercaderias seguientes, a medias con Diego de Cobarrubias en gloria sea las quales estan en una caxa. Primeramente. Syete piezas de nabal grueso. Nueve piezas de nabal fino. Dos piezas de olanda fino, numero 4. tres piezas de media olanda a largo. Una pieza de manteles de VIII quarteles. Cincuenta e una bacinejas grandes e pequeñas. Cient magos de mata mundo. Cient magos de abalorios. Cient libras de xpalino azul de lo comun. Una pieza de angeos de 27 anas. Monta todo esto LUDIIIILXII mrs. Mas en la dicha caxa cient piezas de baginejas que pesaron CXLVI libras e media. treynta e nueve platos, que pesaron CXXIII libras e media. Mas ginquenta manillas, que pesaron XXV libras. Mas veinte aguamaniles.II Mas ginquenta saleros. Mas gient libras de xpalino comun. Una rezma de papel. Dozientos magos de mata mundo e abalorio. Seys libras de margaritas. Cient dozenas de cascabeles medianos e einquenta de los pequeños. Veinte dodenas de cochillos. mas otras seys dozenas. quatro docenas de tijeras. doze madexas de ylo de manicordio. XVIII sombreros bedejudos. Una pieza de angeos, que tiene XXVII anas, que son a razon de 142 el cient, XXXVIII baras y quarto. Siete piezas de nabal de lo mas basto que tenian XII anas XIIII anas XI anas XIII anas XIIII anas X anas XII, que son LXXXVI anas, a razon de CXLII el ciento, son CXXII baras. Nueve piezas de nabal fino que tenian XIIII anas XVI anas, y q XIII anas XI anas XII anas X anas III q XIII anas y m XIII anas, que son CXVI anas II q, a razon de CLXX el ciento, son CXCVIII baras... Dos piezas de olandas bayas de thenian XL anas XLV anas son LXXXV anas, a razon de LXXXII el ciento son LXIX baras. Tres piezas de olandas a largo que tenian XXXVI anas XLIII anas m XXXVII anas son CXVI anas y m a razon de ochenta e dos el C son XCV tiaras y medio. Una pieza de manteles de VIII quarteles, que tiene XLIII anas, a razon de LXXII el ciento, que son XXXV baras de manera que estas mercaderias suso dichas tenemos a medias Diego de Cobarrubias e yo, a saber las anchas e el resto son mias e las seguientes tambien mias sin parte de ninguna persona. Mas diez piezas de Bretaña con una camisa que fueron del fardel que teniamos Diego de Cobarrubias e yo, que partimos a medias, e sus cabegaleros resgibieron lo suyo, en que son hasta treszientas e einquienta e dos baras e dos tercios, las quales estan en la caxa de las ropas de vestir. Mas ocho dozenas de archileos que tiene Martin Perez.II Yten mas una caxa y dentro en ella lo seguiente, todo mio sin que tenga parte otra persona alguna. Veynte sartas de abalorio amarillo. Yten mas XXIII sartas de margaritas mayores. Yten mas XIX sartas de margaritas menores. Cinco sarticos de mata mundo amarillos. Nueve sarticos de abalorio pequeños. Una caxa de antojos. Nueve baras III quartos de cordelete colorado en un pedago. Otro pedaeo de cordelate colorado de dos baras y tres quartos. Seis baras II tercios de frisa amarilla. Yten mas un fardel que tiene dentro lo seguiente: Un pedago de paño amarillo fino de quatro varas II tercios. Otro pedago de paño colorado fino de seis varas menos 1 quarto. Otro pedago de cordelate amarillo VIII baras. Otro pedago de paño colorado fino de XVII baras 1 quarto. Mas otro fardel y dentro della lo se guiente: Una pieea de media olanda XXXI baras. Otra pieea de media olanda XXXI tiaras y media. Otra pieea de media olanda de XXX tiaras II tercios. Icen mas un jarro de plata que pesa dos marcos y medio pasados. Otro taeon que pesa dos marcos pasados. Otro taeon que pesa un marco y medio. Tres cuchares de plata, que pesa cada uno XII reales. Yten mas quarenta sombreros bedejudos, los quales sombreros estan en la caxa de la mercaduria, que son mias propias los dichos sombreros. Mas dos anillos de oro con sus piedras. Mas uno de a quatro ducados. II Ropas de vestir: Una capa aguadera trayda de grana. Una chamarra verde de paño. Una chamarra de chamelote leonado. Una chamarra de paño verdescuro fino. Un sayo de raso todo aforrado. Un sayo añileto su cuerpo de terciopelo plateado aforrado. Un sayo de baleneia negro faxado de terciopelo traydo. Un sayo morado viejo. Un jubon de tafetan doble. Un jubon de terciopelo plateado traydo. Un jubon de terciopelo leonado y cubierto. Un jubon de raso colorado cubierto de tafetan acuchillado e traydo. Un jubon de cañamazo cochillado traydo. Un jubon de cotilina blanca trayda. Una cuera de paño verdescuro trayda e aforrado. Una jaqueta de paño colorado. Unas cateas de grana con faxas de brocado traydas. Otras calcas negras traydas. Otras cateas blancas nuebas. Otras calcas negras traydas. Otras calcas argentines traydas. Otras cateas de paño plateado traydas. Unos caleones colorados traydos. Unas medias calcas coloradas traydas. Dos pares de medias calcas coloradas. Un bonetillo colorado de grana nuebo. Un sacote colorado traydo. Un pagaygo de terciopelo negro traydo. paño plateado para un calear.II Unas medias calcas negras biejas. dos gorras de grana colorada e una negra. Una escofia de oro e de seda. Unos zaragueles de sarga verde. Un chapeo frances con tafetan plateado. dos bonetillos colorados de grana biejos. Un pedaeo de paño colorado fino. Dos colchones. Una manta fraeada blanca. Una escablina. Dos almuadas. Siete sabanas. Una chamarra encarnada. Diez e nueve camysas. Tres cobertores de almuadas. Tres ollas de cobre una con su cobertor. Un puchero deztaño. Ocho platos deztaño. Dos pares de trebedes de fierro. Tres sartenes de fierro e tres asadores e unas parrillas de fierro. Iten mas dos espadas. Una espera roma del mundo. Un libro llamado almanaque en latin. En quanto a las de odas y recibos myos digo que yo no devo a persona alguna que supiese mas de quanto sy alguna persona de credito paresciese a pedir alguna cosa que tubiese de reseibir en mi, que sea creydo por su juramento asta un ducado e sea pagado de mis bienes a tal persona o personas de calidad, y en quanto a los recibos suyos que me referia a las escripturas e eedulas que tengo que mando que sean reseibidas.II Yten mas otro libro de astrologia, e si toparen a Andres San Martin, que se lo den los dos libros al dicho Andres de Sant Martin. Yten mas mando que se le den al dicho Andres de San Martin tres baras de paño colorado de Londres para una chamarra. De todos los bienes que estan en esta nao, las mercadurias que estan en esta nao mando que mis cabeealeros e testamentarios de yuso declarados e nombrados vendan en esta manera las mercadurias e cosas de rescate por rescate en las yndias como e de la manera que se vendieren los otros rescates de ombre de mi calidad. Yten mas mando que de las ropas de vestir que se haga lo seguiente: Yten mando el jubon de tafetan plateado que se le de a Andres de Vrdaneta. Yten mando ha Ernando de Gueuara el jubon de carmin cobierto de tafetan acochillado. Yten mando ha Esteban tres pares de calcas tomando Martin Perez las mejores quel quisiere tres pares e mas la cuera de paño verdescuro, e el jubon de cotonyn, e la jaqueta colorada e la almexia colorada. Todos los otros bestidos, sy topare Martin Perez con sus hermanos los quatro, que lo repartan como hermanos sin diferencia ninguna, e si no se toparen aqui en las yndias, que los tenga el dicho Martin Perez para sy, e digo que con Guebara son los quatro. Yten digo que¡ tenia Recibidos quatro ducados y medio de Juan de Yraeta, marinero del Patax que fue en san Grabiel, y dos ducados de Juan Vrtiz de Vildosola, mando que al dicho Juan de Yraeta se le paguen los dichos quatro ducados y medio de mis rescates al precio que costaban en la Coruña, e al dicho Juan Vrtiz los dichos dos ducados en la misma manera en rescates, e sy no se fallaren ellos en la Yndia, mando que sean cargados en el armazon con los otros mios e se le paguen como pagaren a mi en la Coruña. Yten mas mando que la Jarra e los dos tacones e las tres cucharas, que se vendan a rescate como las otras mercaderias. Yten mando a Martin Perez mi hermano, que le den de mis rescates todo lo que huviere de rescatar como piloto en todas las partes que llegare, asi donde hay oro, perlas, piedras preciosas, seda, drogueria, espeeeria, como de otras qualesquier cosas que se rescataren, para que pueda rescatar sus quintaladas e caxa de la manera suso dichail Yten mas mando que de mis rescates les sean rescatados de espeeeria sus quintaladas e caxa ha Andres de Urdaneta e ha Ernando de guebara e a Esteban mi sobrino. Yten mas mando al dicho Estevan mi sobrino quarenta ducados, los quales mando que le paguen del primer oro o azienda que para mi se rescatare, e ruego e suplico al Señor Comendador que asy lo quiera mandar e conplir. Yten mando que del trigo e de la arma que yo tengo aqui, que den una anega de trigo, e otro de arina, e del azeyte una arroa ha Andres de Urdaneta e ha Ernando de Guebara, e mas de los pulpos treynta e tres quesos. Yten mas mando que den al Capitan General un barril de quesos que estan diez quesos. Yten mas mando que los otros quesos ha yan el dicho Martin Perez y Estevan, y que coman con los que comen agora en la mesa, y el trigo y la arina y los pulpos e congrio lo mismo, que coman con sus compañeros que tienen agora. Digo que yo truxe tres barricas de bino blanco y el uno dellos reeibio Montemayor para la despensa de su merzed, el qual mando a su merced, y el otro de los tres uno es de Martin Perez e de don Juan e de Martin Ochoa, mando a Martin Perez que el tome lo suyo e cunpla con sus conpañeros, e la otra barrica mando a Martin Perez que lo beba. Yten mas el bino que le di a Diego de Cobarrubias e se truxo el qual recibio Montemayor, que le suplico a su merced que reseiba para si, e mando que sea para el. Yten mas mando que den Ayala cordelate colorado con su forro para unas calcas que le devo. Yten mas mando a Maestre Hernando e al boticario e al barvero que le den del azeyte cada media arroa a todos tres. Yten mas mando que le den a Torres el capellan, que le den de la arina e del trigo media anega e media arroa de azeyte e dos camisas. Yten declaro que yo traya dos barriles de clabazon en la nao Santispiritu mios e de Francisco de burgos a medias e a riesgo de los dos, e quando se perdio la dicha nao se escapo de la clabazon dos milares e todo lo otro se perdio, mando que se rescate e que le acudan con su meytad a Francisco de Burgos. Yten mando todas las otras cosas de comer y el bino y azeyte, que Martin Perez que reparte con sus hermanos sy topare con ellos y sy no, que los coma con sus conpañeros. E conplido e pagado todas las mandas e devdas suso dichas, en lo remaneseiente dexo por mi heredero vnibersal de todos mis bienes, asi muebles como rayzes y de todo lo que a mi me perteneseiere II de qualquier causa e razon a Domingo delcano mi hijo e de Mari Hernandez de Hernialde con esta condicion e pato: que mi señora doña Catelina del Puerto sea señora e usufrutuaria de todos mis vienes en su vida e que los reseiba todos los dichos mis vienes abidos e por ayer por ynventario e que goze del usufruto de¡los en toda su bida o antes asta que fuere su voluntad della, y despues de sus dias dexe los dichos vienes al dicho Domingo mi heredero. E sy por ventura, sy la voluntad de Dios fuere quel dicho Domingo fallezca desta presente vida en vida de la dicha mi señora madre, en tal caso quel dicho Domingo ni su madre ni pariente cercano del no tenga derecho ni acion del, antes dexo por mi heredera Vniversal de todos mis vienes a la dicha mi señora madre para que como mi madre legitima pueda heredar e disponer de toda la azienda como a ella vien bisto fuere. E por quanto todos los bienes mios son vienes castrenses e ganados en seruicio de Su Magestad e mercedes de Su magestad, e puedo disponer dellos como a mi voluntad fuere, e digo que la donacion que ago a mi madre en falta de mi hijo que ago con esta condicion e poder que doy a ella, que ella pueda heredar e tomar por heredera de todos mis bienes a la dicha mi hija sy biba fuere, con las condiciones e patos que ella quisiere, sin que pera ello tengan acion ni derecho alguno ninguno de sus hijos de mi señora, e suplico e pido a la dicha mi señora que, seyendo la dicha mi hija ovediente a ella e seyendo qual deve de ser semejante persona, que en tal caso en falta de mi hijo, que la tome a la dicha mi hija por mi heredera e para ello doy todo mi poder bastante segund e de la manera que mejor e mas cumplidamente lo puedo dar. Asy mismo, sy por ventura mi señora madre muriere syn que el dicho mi hijo se casare ho obiere hijos, e despues de muerto ella sy el dicho mi hijo muriere syn ayer herederos, en tal caso dexo por mi heredera universal a la dicha mi hija, seyendo obediente a mis cabecaleros e testamentarios e casandose por mano dellos; e sy muriese ella sin ayer hijos, dexo por mi heredero vniversal a Martin Perez delcano mi hermano. E para cumplir e para mandar e pagar o efetuar todas las mandas suso dichas, dexo por mis testamentarios e cabecaleros e administradores e executores de las personas de mis hijo e hija e de mis vienes al muy magnifico Señor Comendador Loaysa, Capitan General desta Armada de su Magestad, e a la dicha mi señora doña Catelina del Puerto, e al dicho Martin Perez delcano e a don Rodrigo de Gaynca mi sobrino e a Santiago de Guevara mi cuñado e a Maestre Martin de Vrquiola, e a Domingo Martinez de Gorostiaga, e a cada uno dellos in solidum y juntamente, y especialmente a la governacion de los dichos mis hijo e hija dexo a mi señora e a mi hermano don Domingo e a Domingo Martinez de Gorostiaga para que la dicha mi señora e mi hermano don Domingo e Domingo Martinez de Gorostiaga e Rodrigo de Gaynca mi sobrino administren sus personas e goviernen e quando fueren de hedad los casen, e ruego e pido que como buenos adminstradores e gobernadores quieran mirar por ellos e por sus cosas, e para todo lo susodicho doy poder conplido a todos los suso dichos. II Iten mando a la dicha mi señora pueda disponer asta cantidad de cient ducados de mis vienes en cosas que fuere su voluntad de¡la e no sea obligada a dar cuenta dellos a mi heredero o herederos. Reboco todos e qualesquier testamento o testamentos e codicilos que fasta agora yo he echo, los quales mando que sean en si ningunos e de ningun balor e efecto, e mando que no balgan nada, e quiero y es mi voluntad que este dicho mi testamento balga e sea firme en todo tiempo del mundo, e mando que balga por testamento, e si no valiere por testamento, por codicilo; e sy no, por mi postrimera e ultima voluntad, por quanto quiero y es mi voluntad asy, e dexo por mi testamento este dicho mi testamento segund que mejor e mas conplidamente lo puedo dexar de fecho e de derecho. Suplico al dicho muy magnifico señor comendador que tenga el cargo en las cosas de aca e de la Corte de Su Magestad y mire en mis cosas as¡ aca como en la corte, como quien es e como yo espero en su merced, y tenga por encomendado a Martin Perez e mis hermanos, y en las cosas de aca vendan mis cosas e tengan cargo de todas mis cosas su merced y Martin Perez mi hermano. Asy mismo ruego e pido a mi señora e a los otros cabecaleros que tomen e aceten el cargo deste dicho testamento e mis hijos segund e de la manera e cada uno en la forma suso dicha e quieran usar e gozar como buenos. Fue fecho e otorgado este dicho mi testamento dentro en la nao Vitoria en el mar del sur estando a un grado de linea equinocial, a veynte e seys dias del mes de Julio, año del Señor de mil e quinientos e veynte e seis años. Testigos que fueron presentes por testigos Martin Garcia de Carquicano e Andres de Gorostyaga e Hernando de Guebara e Andres de Urdaneta e Juanes de (›bala e Martin de Uriarte e Andres de Aleche, los quales firmaron en uno conmigo en este dicho testamento. Juan Sebastian del Cano = Andres de Gorostiaga = Joanes de Cabala = Martin Garcia de Carquicano = Por testigo Martin de Uriarte = Hernando de Guevara = Andres de Aleche = Andres de Urdaneta = (Rubricados). Conozco yo Estevan de Mutyo que recibi de vos Martin Perez del Cano, piloto de la nao Vitoria, capitana del Armada de Su Magestad que va a las Yslas de Maluco, tres pares de calcas, e un jubon de cotonina e una jaqueta colorada e una almexia colorada e una cuera verde escura aforrada en paño amarillo, lo qual me distes como testamentario del capytan Juan Sebastian que en gloria sea, el qual dicho Capitan me lo mando dar por su testamento por seruicio que le hize, e por ques verdad que yo lo rescibi todo lo susodicho y me doy por contento y entregado a toda mi voluntad por quanto paso de vuestro poder al mio realmente y con efecto syn fraude y syn engaño alguno en presencia de Martin Iñiguez de Carquicano, Contador Genral de la dicha Armada, e de Miguel de Montoya, escrivano de su Magestad, los quales firmaron aqui por testigos, e porque todo lo susodicho es verdad segund e como arriba se contiene, lo firme de mi nombre, fecho en la Nao Capitana a XXII de Setiembre de mil e quinientos e veynte e seys años. Esteban de Mutio = Martin Iñiguez de Carquicano = Myguel de Montoya (rubricados) Este documento ha sido publicado anteriormente en la revista Euskalerria, 56 (1907) 160‑73; y en la obra El descubrimiento del Estrecho Magallanes. En conmemoración del IV Centenario, por el R.P. Pablo Pastells, con la colaboración del P. Constantino Bayle parte 1. Biblioteca de Historia Hispano Americana (Madrid 1920) 247‑59.<br /> '' k40bdlbp2fm2q4bkbcjiltondae1thp 0 2863 7220 2015-04-22T16:28:23Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: == Urdanetaren kontakizuna Loaisa – El­kanoren espedizioa == Garai hartan Villafranca de Orian –gaur Ordizia– jaio zen Urdanetak Ter­nuako bidea jarraitu izan bal... wikitext text/x-wiki == Urdanetaren kontakizuna Loaisa – El­kanoren espedizioa == Garai hartan Villafranca de Orian –gaur Ordizia– jaio zen Urdanetak Ter­nuako bidea jarraitu izan balu, oso bestelakoa zatekeen haren bizi­tza eta anonimaturik osoenean gal­duko zen. Beste bidea hartu zuen hark, abenturarena, eta horregatik Indietako Kon­tseiluaren aginduz ida­tzi zuen «de la Armada e viaje que llevó el Comendador Loaisa a los Malucos», 1537ko urtarrilaren 26an Valladoliden aur­keztu zuen obra. Adierazgarria da izenburua «La relación que Andrés de Urdaneta hace a vuestra Sacra majestad de la Armada que vuestra majestad mandó para la especería con el Comendador Loaisa el año de quinientos e veinte e cinco». El­kano hil zeneko bidaia zen, eta Urdanetak sinatu zuen haren testamendua. Harrotasunez, nola ez, hasiko zuen kontakizuna! ==== Irteera ==== Luzeak izan ziren prestaketak, nabigazioal­di horretan ezinez­koa izango zen hor­nigaiak eskura­tzea eta aurrez dena pen­tsatu beharra zegoen. Abuztuaren 14an abiatu ziren. Ekinozio‑lerroan itsasontzi portugal­dar batekin egin zuten topo hilabete eta erdi nabigazioan zeramatela. Tiroren bat, hi­tzak, kortesiak... Espainiarako eskuti­tzak, izan ziren bai gorabeherak! Aurrera egin zuten bidean, aur­kako haize, bareal­di eta haize falta eta guzti. Urriaren erdial­dera ikusi zuten San Mateo irla eta han, ekinozio az­pian, ur edangarria bil­du zuten. Pinguinoak hil zituzten, arrain handi eta eder bat jan ere egin zuten, baina esteetako gorabeherak eragin ziz­kien eta bizirik ez zirela irtengo uste izan zuten. Brasilgo kostal­dean aurrera egin zuten, Rio de la Plata igaro eta menpean hartu zituen ekaitz batean Capitana itsason­tzia begien bistatik gal­du zuten, beste itsason­tzi bat atzean gel­ditu zen. Eta Santa Cruz deri­tzon parajera hel­du ziren. ==== Itsasarteko igarobidea ==== Juan Sebastian El­kano zen Itsasartearen bila paraje haietatik barrena lehendik ibilia zen bakarra. El­kanoren itsason­tzian kapitainen ba­tzarra egin zen, kon­tziente ziren Itsasartea igaro­tzeko berandu zebil­tzala. Uharte batean, guru­tze baten az­pian, ohar‑eskutitz bat uztea erabaki zuten, esanaz aurrera zihoazela sardinen uharteetara sutako egurra egin eta ura har­tzera. Itsasartea igaro­tzea zen obsesioa, gaur egungo mapetan ikusi hu­tsak izua sor­tzen duen pasabide hura zehar­ka­tzea, labirinto baten an­tzekoa bai­tzen. Baina, utz diezaiogun Urdanetari hitz egiten! Loaisaren interesen arabera aukeratutako kapituluak –Madrilen auzi batean aur­keztu ziren 1540eko urtarrilaren 4an– Loaisa Komendadorearen herio­tzarekin ixten dira. Gaixorik eta hil zorian zen El­kanoren oinorde izan zen Loaisa ordu ba­tzuetan kapitain jeneral gisa. === Urdaneta kontalari === Grazia badu Urdanetak kontalari moduan. Ekin­tzetan oinarri­tzen da eta zehaztasuna du hark kontatutakoak. Kontakizunean protagonistak elementuak dira: haizea, ho­tza, ekai­tza; eta maila txikiago batean, oso euskal­dunona den soiltasun batez, den guztiari aurre egiten zioten gizonak. Ez du lirismorik, ez paisaiaren deskribapenik, literaturan usu den dramatismorik. Ekin­tza da epika, ez kontakizuna. Itsusiak direla esango su patagoniarrez. Kalifika­tzaile bi­txia! Motz eta labur aipa­tzen ditu itsasoa, pinguinoak, itsas lehoiak, elurteak eta zuhaiztiak, ibaiak eta portu naturalak. Txaneleko arran­tzak, itsason­tziak nahiz batelak berreskura­tzeak garran­tzi eta pisu gehiago du. Ez dute aztora­tzen, ez herio­tzak ez huts egiteek. «Murió», «se anegaron», «no los vimos nunca más». Zenbait unetan amaieraren larria bizi izan zuen, «gal­tzea» hi­tzaren bidez adierazten du, eta orduan­txe tximista batek bezala argizta­tzen du Jainkoaren oroi­tzapena, ohikoa ez den esamol­dez: Jainkoarren, errukia! ==== Juan Ladrilleroren espedizioaren kontakizunetik ==== Urte ba­tzuk gerora Juan Ladrillerok balentria errepikatu zuenean, haren Relación lanean lurral­de berak aur­kituko ditugu, eta an­tzeko larrial­diak sufrituko ditu. Haren Relación hartan –bide batez esan dezagun, Miguel Goizueta eskribauak sinaturik zegoen– lurral­deak eta jendeak lasaikiro deskriba­tzen ditu, muinoetatik jaisten diren haize «refriegas infer­nales» haiek «nos hacían ser santiguadores y aun decir las letanías». Larrial­di horietako batean, urtarrilaren 13an, haizeteak kable bat eten zuen, «en quien después de Dios confiábamos». Bukaera zirudien. Huraxe bai adieraz­pide ederra, halako larriune batean! Aipa dezagun ez zaio edertasunik falta egileak berak Costa del Mar Oceano lanean, hasi Val­diviatik eta Magallanes itsasarteraino –biak bar­ne– egiten duen deskribapenari ere. Ez du harridurarik ez­kuta­tzen Itsasarteko mendilerro elurtuen, elur‑jauzi izugarrien eta –artean izenik gabeko– izozmendi galanten aurrean. Er­ne jar­tzen du nabiga­tzailea, kostatik aparte joan dadin. Urdanetak Itsasarte ikaragarria igaro zuen, baina Ozeano Bareak gel­diarazi zuen. Molukak uharteetan hamar bat urte gel­ditu zen, portugal­darrei aurre egiten, bere herritar Martin Iñiguez Kar­kizanorekin. Lisboatik barrena itzuli zen Espainiara, ihes egitea lortuta. Ez zituen gorde, ordea, nabigazioari eta itsasbideei buruz zekarz­kien paper interesgarriak. Horren guztiaren berri eman zuen Indietako Kon­tseiluan eta Espainia Berrirantz (Mexikora) itsasoratu zen, eta han Agustindarretan sartu zen 1553an. Historiak, alabaina, beste balentria handi batera deitu zuen, Tor­navueltako bidaiara. == Itzulera == === Anaia Andres Urdanetaren joan‑etorria Mexiko - Filipinak - Mexico === Hala ere, El­kanorenaren ondoren, garran­tzirik handieneko itsas balentria Anaia Andres Urdaneta gipuz­koarrarena da, 1526an bere sinadura El­kanoren testamenduan jarri eta 1553ko mar­txoaren 20an Agustindarretan profesa egin zuenarena. Esperien­tzia handia lortu zuen, Ozeano Barean hamar urtean zehar, haize, itsasal­di eta legoetan. Nobizio‑maisu erretiratu bilakaturik, penaz jakiten zituen zenbait on­tzidiren porrot zalaparta­tsuak, Filipinetatik Mexikora itzulerako bidaia aur­kitu nahian gerta­tzen zirenak; beste modurik ez bai­tzuten Ekial­de Urrun hartan Koroaren perla haren –7000 uharteren– zain­tza ziurta­tzeko. ==== Itzulerarik gabeko bidaia ==== Hain zuzen ere, Garzia Loaisaren espedizioak (1525), El­kano bezala, saiakera hartan hil bazen ere, Molukak, Palau eta Filipinak uharteen arteko anexioa egiteko bidea ireki zuen, baina urte asko pasa ziren itzul­tzeko bidaia erregularizatu baino lehen. Saavedra, Grijalva eta Villalobosen erabateko porrot galantek egiteke uzten zuten itzulerako balentria, Mexikoko Mendoza eta Belasko erregeordeak hala kez­karazi zituenak. Villalobosek 370 gizonekin izandako porrotaren ondoren (1542), eta Ber­nardo de la Torre eta Iñigo Ortiz de Retesen beste bi saioren ostean (1544 5), gal­duak ziruditen itzulerako aukera guztiak, eta Mexikoko hedapena gel­diarazia. ==== Urdanetaren gora­tzarrez­ko erretratua ==== Erregearen belarrietara iri­tsi zen Urdanetaren sona. Ez da harri­tzekoa. Esteban Salazar kartusiarrak bere Discursos sobre el Credo (Barcelona 1591) lanean ezohiko gora­tzarre bat eskain­tzen digu agustindar bilakatutako gipuz­koarrari eskainitakoa, non ez baita jakiten haren erlijioz­kotasunak eta apaltasunak, edo, kosmografo eta nabiga­tzaile dohainak egiten duen distira gehiago. Honela dio: Zeinek uste zuen halako gora­tzarre mami­tsu eta betea aur­kitu behar zenik Kredoari kartusiar batek egin zion azalpen batean? Goierriko gizon irmo eta jakin­tsu bezain hi­tzetan zuhur horrek eginikoa zen, non artean garaitu gabeko zailtasunen aurrean zioen Filipinetatik Mexikora ez itsason­tzi bat, baizik orga­txo bat ekarriko zuela. Harenak harropuz­keriak ez zirela honengatik dakigu: Nueva Españako erregeordearen bidez iri­tsi zi­tzaiz­kiolako Felipe II.ari hitz eta agin­tzariok. Handia izango zen ezustekoa, nobizio‑maisu ez­kutatu eta nautikako abenturetatik urrutiratu hark hartu zuena, Erregearen beraren eskuti­tza jaso­tzean! Valladoliden sinatua dago eskuti­tza. Valladolidetik pasa zen Urdaneta hogei urte lehenago, 1536an, Garzia Loaisaren 1525 espediziotik Ozeano Bareko uharteetan hamar urte igarota itzuli zenean. Lisboatik barrena iri­tsi zen, bere nabigazioko mapa baliosoak kendu eta kar­tzelaren meha­txutik ez­kutuka ihes egin zuen hartan. Koroari Valladoliden eman zion inork eba­tsi ezin zionaren berri: Moluketako eta Ginea Berriko ibilbidea aur­kitu izana eta hari buruz­ko informazioa,hain zuzen. Baina Enperadorea Tunezeko jardunal­dian zen; Goleta eta berriek ez zuten oihar­tzunik izan, nagusia falta denean, marinelek ezer gu­txi dezakete. Alferrikako luzamenduez asperturik, Mexikora itzuli zen Urdaneta. Egia da Antonio Mendoza erregeordeak Mendebal­deko uharteetara joateko presta­tzen ari zen Armadaren jeneral izendapena eman nahi izan ziola, Jaliscon bere zal­diarekin amil­degitik jau­tsi berria zen Pedro Alvarado Guatemalako Adelantatua ordez­ka­tzeko. Baina, Urdanetak ustekabeko norabidea eman zion bere bizi­tzari eta Mexikon abitua hartu zuen Agustindarretan 1553an. ==== Mendebal­deko uharteetarako bidaia ==== Orain Erregea berak eman zion berriro on­tziratzeko agindua, bai bai­tzekien urruneko uharte haietako informazioa eta paraje haietako itsasketaren ezaguera bazuela «y ser buen cosmógrafo». Enpresak interes zientifikoa eta geografikoa zuen, Erregeren zerbi­tzurako zen eta saria eskain­tzen zion zerbi­tzu harengatik. Horrez gain, fraide berriaren­tzat amu egokia zen, Jainkoa zerbi­tza­tzeko izango zen, hau da, misio‑helburua izango zuen. Per­tsona bera Erregek aukeratu izanaz Grijalva bere garaikideak Historia de México lanean ida­tzi zuen: Erregeordeak eta Ordenako Probin­tzialak bul­tza zuten Urdaneta erronka hura onar­tzera. Haizea al­datu zi­tzaion berriro bere bizi­tzako iparrorra­tzean: Urdaneta izan zen prestaketa‑lan guztien arima, eta Erregeordeak unean uneko iriz­pen guztietan lagun­tzen zion. Lehenik, Navidad portuan bi itsason­tzi eraiki­tzen hasi zen, eta bere ekimenez eta haren zuzendari­tzapean galeoi­txo bat eta patatx bat ere eraiki ziren. Behin itsason­tzien eraikun­tza aurreratu samarra zegoela‑eta, enpresa hartako kapitain jenerala hauta­tzeaz pen­tsa­tzen hasi ziren. Behin eta berriz bil­du eta zenbait izen proposatu ziren; az­kenik, Urdanetak esanda, Zumarragako bere herritar Miguel Lopez Legaz­pi aukeratu zuten. Bien bitartean, Agustindarrak beren misiolari‑tal­dea presta­tzen ari ziren: Urdaneta, anaia Martin Rada iruindarra, teologo, matematikari, astrologo eta kosmografoa; anaia Diego Herrera, anaia Andres Agirre, anaia Lorenzo Jimenez edo San Estebangoa eta anaia Pedro Ganboa. Oso demokratikoki aukeratu zuten beren nagusi izango zen anaia Andres Urdaneta, Ordenako Definitorioak berre­tsitako izendapena. Audien­tziak Indioen Babesle titulua ere eman zion. Hamaika ezusteko ikusteko zegoen! Besteak beste, On­tzidiaren helmuga. Urdanetaren ame­tsa zen espedizioa Ginea Berria aur­ki­tzera eramatea. Baina, bidean ireki ziren plegu itxiko aginduetan Filipinetako uharteak ziren helmuga, Mexikoko Errege Audien­tziaren aginduz. On­tzidia 1564ko azaroaren 21ean abiatu zen Navidad portutik. Bidaian, lehenak izateko irri­tsak eraginda, San Lukas pata­txak ihes egin zien. Barbuda uharteetan zeuden urtarrilaren 9an, eta Lapurren uhartean 22an, non bertakoak han harri eta zur eginda ikusi zuten Urdanetak beren hiz­kun­tzan hitz egiten ziela, Ozeano Barean iragandako urteetan ikasitakoan. Otsailaren 13an ukitu zituzten Filipinetako lehen uharteak. Beranduago iri­tsi ziren Cebura. Bidaiaren lehen xedea egina zegoen, errazena bestal­de, ezagunena zelako. Eta bigarrena eta garran­tziz­koena, ezezaguna, itzulerakoa? === Urdanetaren proiek­tua === Zehatz‑mehatz ezagu­tzen dugu gipuz­koar agustindarraren proiek­tua. Eskuetan izan ditut kaligrafia ederrez ida­tzitako orriak, jatorriz­koak, Urdanetak egitasmoa luze‑zabal adierazten dituenekoak. Dokumentu harrigarria da, non Urdanetak itsasoko gaietan duen trebetasuna eta esperien­tzia, gauza orokorretan bezala xehetasunetan, goi‑mailetan egiten baitu distira. Itsason­tziak eraiki­tzen ziren on­tziolez arduratuz hasi zen. Navidadeko portua kaltegarria zen, biztanle urriko ingurunea zuen hark eta Mexiko eta Veracruzetik urruti zegoen. On­tziolak beste portu batera eramatea komeni zen. Ofizialei ongi ordain­tzen bazi­tzaien ere, ez zuten joan nahi izaten Navidadeko portura osasunagatik eta janariak urri bezain garesti zirelako (ardoa, olioa etab.). Marinelak berdin gaixo­tzen ziren on­tziratu baino lehen nahiz gaixorik on­tzira­tzen baziren, zehar­kal­dian hil­tzen. Urdaneta Acapulcoko portura lekual­da­tzearen al­deko agertu zen; handia, osasun­tsua, arran­tza‑leku on segurua zen eta ur onak ez ezik egurretan oparoa bai­tzen, eta horrez gain «tierra razonablemente poblada», Mexiko, Veracruz eta Teguantepec gertu zituena. Mexiko eder­ki ezagu­tzen zuen Urdanetak. Acapulcon ahalbideak eta abantaila naturalak izanda ere, beharrez­koa zuten eskulan trebatua. Bertako langile gu­txi saia­tzen ziren lanbideak ikasten, hala nola arozgin­tza, istingaketa, sokagin­tza, tor­nugin­tza edo errementari­tza. Urdanetaren proposamena izan zen lanbideak ikastera behar­tzea «mancebos que andan hechos vagamundos» haiek: mulatoak, mestizoak nahiz bel­tzak, edo Errege Ogasunak erositako esklabo bel­tzei ere irakasteko lanbideak. Espainiatik hor­nitu behar ziren erasorako nahiz babeserako armak, bolbora, nitroa, sufrea, bular‑oskolak, buru‑babesak, bular‑babeski sareak, kableak eta sokateria, brea, bikea, galipota, oihalen­tzako olanak, ber­noak, il­tzeteria eta burdina pila. Mexikon egoki hasi zen kalamu‑haz­kun­tza, baina gal­du egin zen, irtenbiderik eman ez zi­tzaiolako eta komeni zen hazia bidal­tzea. Agabea (pita), kalamuaren ordez­ko landare indigena mendebal­dean landa­tzea komeni zen. Espainiatik iristekoak ziren itsasal­dien mapak, orra­tzak, anpoilak, kandela‑hariak, astrolabioak, balezta­txoak eta, horiez gain, komenigarria zen Mexikora itsasal­dien mapak egiten abila zen norbait bizi­tzera etor­tzea. Etor­tzekoak ziren bonbarda gidari eta itsas jende onak ere, itsason­tzien gidari­tzan eta itsasal­dietan jakitunak. Ofizialei dagokienez (aro­tzak, errementariak, zerra­tzaileak, istinkariak, sokagileak), Mendebal­deko Portuetara –Bareako kostal­dera– joatea onar­tzen ez zutenen­tzat, Urdanetak honako hau proposatu zuen Az­kenik, iradokizun hau egin zuen: Acapulco inguruan zura izateko zuhaitz‑landaketak egitea komeni zen. Eta itzuliko zela hain ziur zegoen, non, espediziorako presta­tzen ari zirenez gain, itsason­tzi berriak egin eta prest egon zitezela iradoki zuen «cuando nosotros fuéremos de vuelta en esta Nueva España». Urdaneta abilezia berezia zuen antola­tze‑ eta planifika­tze‑gaietan. ==== Itzulerako arazoa ==== Lehiakideak edo imita­tzaileak izan zi­tzakeen horretan. Ez, ordea, enpresa osoaren fun­tsez­ko puntuan: itzulera, Ozeano Barea, Ekial­detik Mendebal­derako zehar­kal­dia. «La navegación que, con el ayuda de Dios, a mí me paresce que debemos hacer...» Honela hasten du 1561ean ida­tzitako txostenaren zati nagusia. Lehenik haran­tzako bidaia presta­tzen du, uhartez uharte, haiei buruz­ko ohar bi­txiak jasoz, eta bi egitasmo lan­tzen ditu, irteera data desberdin posibleen arabera, urria edo azaroan eta urtarrilean buru­tzekoak. Bigarren aukera «derechamente en busca de Nueva Guinea» joatea zen, ordurako kostal­dea margoturik azal­tzen bai­tzen «en las cartas moder­nas que han venido a esta Nueva España», hurrengo urtearen azaroa al­dera Filipinetara (1562) iristeko. Bareal­diak saihestu beharrekoak ziren «en tiempo de los equinocios». Urtarrilean ere irteterik ez bazegoen, mar­txora arte itxaron eta bestelako ibilbide bat hartu behar­ko zen, Txina eta Japonera hurbil­duko zena. Nolanahi ere, haran­tzako bidaia guztiak bal­di­tza bat zuten, ahal zen egoera klimatiko hoberenean egitearena «poder­nos aderezar para la vuelta», eta egural­di ona Lapurren uhartetik bertatik aprobe­txa­tzea, ez Filipinetatik, nahiz eta uharte haietara «a fuerza de brazos» iri­tsi behar bazen ere. Lehengo porrotak presente zeuden Urdanetaren gogoan: «Si no hacemos así, podría ser que nos acesciese lo que a los pasados». Atzerapen eta itxarote luze haiez gain, beste eragoz­pen ba­tzuk sor zitez­keen: arrek on­tziak honda­tzekoa; portugal­darren etsaigoa; eta Urdanetak sakontasun psikologiko handiz deskriba­tzen dituen beste arazo ba­tzuk: ==== Artikotik igaro­tzea ==== Itsasgizon zail­dua bezain zuhurra zen lurrean Urdaneta, bolbora barril baten leher­ketan aurpegia erretako gizon honek ez du xehetasunik gal­tzen. Eta txostenaren az­kenerako utziko du garran­tzi txikikoa ez den hauxe: Mexikon esaten zenez, Mendebal­deko itsasoranz­ko igarobidea aur­kitua zuten fran­tsesek «por entre la tierra de los bacallos». Cartier‑ek (1534 6) lortu zuen San Lorenzo ibaian aurrera joaten; urte asko pasa ziren Chaplain eta Brulé‑k ibai horretan bertan aurrera egiteko, Huron, Michigan eta Superior lakuetara bitartean. Urdaneta kez­ka­tzeko, Ipar Artikotik barrena Ozeano Barearen al­de banatako kostal­deetara zihoan igarobide bati buruz­ko berriak egiak ala gezurrak ziren? Berak dioenez, Pedro Melendez sonatuak zerbait bazekien horretaz; baina hartaz ardura­tzen da, Espainiatik egia ala gezurra zen jakin nahi dutelako da, eta, lehena bal­din bazen, igarobide hartaz hitz egin eta zaindu egin behar zelako. Urdaneta az­kar konturatu zen aur­kikun­tza horren garran­tzi estrategikoaz, eta Erregeari ahol­kua ematera iri­tsi zen: norbait izendatu behar zen «plática y experimentada en las cosas de la mar e tierra e celoso del servicio de Dios y de Vuestra Majestad»; bere ustez, Pedro Melendez izan zitekeen hori. === Itzulerako balentria === Cebun utzi genuen Urdaneta, bere zereginaren lehen zatia amaitu zuenean. Hara iristean, itzulerako espedizio‑buru absolutu bilaka­tzen du ez­kutuko ida­tzi itxi batek. Ahalmena eman zion horrek itsason­tziak, gizonak, datak eta ibilbideak aukera­tzeko. Abenturarako San Pedro itsason­tzia eta berrehun gizon aukeratu, eta zor­tzi hilabeterako elikagaiak eta berrehun upelen ur‑hor­niketa egin zuen. Itsason­tziaren buru Felipe Salzedo zen, Legaz­piren iloba bat. Lurral­dea ezagun baina ordura arte iri­tsi gabeko hartara 1565eko ekainaren 1ean itsasoratu ziren. Atzean gel­ditu zen Legaz­pi, bere herritarra –bien jaioterriak kilometro gu­txiko tarteak bereizten ditu: Zumarraga eta orduko Villafranca de Oria edo gaur­ko Ordizia–. Beste zaz­pi urtez bizi izan zen Legaz­pi, uhartediaren konkistan guztiz murgil­duta, izen on bat eskura­tzen «el más pacífico de los conquistadores». Biek dute bakoi­tzak beren herrian estatua bana. Joan den mendearen hasieran Zumarragako eskolaumeek –gure amak nire kontatu eta kanta­tzen zidan– kopla ba­tzuk abesten zituzten; hona hemen hasiera besterik gogora­tzen ez zaidan kopla eta bere musika­txoa: Jakina, horrela Zumarragan abestuko zuten. Zeren eta zeha­tzagoa dirudi Urdaneta izatea Legaz­piren lagun­tzaile izan nahi zuena eta haran­tzako espedizio‑buru izendapenean eragin zuena. Itzulerakoan bakarrik aur­kitu zen, bidaia penagarri batean. Baraz­ki‑hor­nidurak eginak izan arren, eskorbuto izugarria agertu zen marinelen artean. Urdanetak fraidearena, erizainarena eta pilotuarena ere egin behar izan zuen. Itsaso zabalean harrapatu zituen heriok. Pilotu bat hil, eta gaixorik zegoen bestea. Ez zuen lo askorik egiten Urdanetak, on­tzia gida­tzean gain, norabideak, haizeak eta uhai­tzak ida­tzi behar bai­tziren. Az­kenik, abenduaren 18an, San Salbador uhartea begiztatu zuten Mexikon, kostal­de amerikarreko lehen lurral­dea. Itsaser­tzetik, Navidaden gel­ditu gabe, Acapulcora iri­tsi zen. Hain zeuden marinelak akiturik, ez zuten aingurak bota­tzeko eta jaso­tzeko ahalik! Urriaren 8a zen. Ozeano Barea mendera­tzen lau hilabete eta zor­tzi egun behar izan ziren. Balentria egina zegoen. Urdaneta 42 graduko paraleloraino igota, gerora hamar­kada askotan Manilako galeoiak errepikatu zuen ibilbidea hasia zegoen. Mexikon jai‑giro eta harrera on egiteko egunak ziren. San Lukas pata­txaren kapitainak, nabigazioa hasi orduko ihes egin zuenak, adi­tzera eman zuenez, hondoratuak ziren beste hiru itsason­tziak. Legaz­piren mezuekin eta bere esperien­tzia preziatuarekin Espainiara abiatu zen Urdaneta, Felipe II.a informa­tzera. San Lukaseko kapitaina denen agerian gel­ditu zen, sariztatua izango zela uste zuena, bere iruzurrez­ko jokabide eta kontakizunagatik. Erregeari zuzeneko informazioa emanda, lurreko handinahirik gabe, Urdaneta Mexikora itzuli zen eta Filipinetara ere itzuli nahi izan zuen misiolari­tzara. Hirurogei urte zituela amaitu zuen bizi­tzako bidaia. Munduari emana zion bira, Espainiatik Mexikora itzuli zen, Ozeano Barea bi norabideetan zehar­katu zuen erraza bai­tzen, eta, az­keneko al­diz, errutinaz­ko bidaian Atlantikoa, norabide bikoi­tzean. == Atlantikoa guru­tza­tzea == === Diego Alzegaren joan‑etorria (1584‑5) === Egutegian egiaztatu dezakegu Nueva Españako On­tzidiaren jeneral hondarribiar bat atzetik duela. Aspal­di ezarria zen legez, lehen ikusi dugun bezala, bidaia honen garapena eta egutegia. Alzegak errutinaz bete­tzen du. Haren berri ematea mo­tza eta telegrafikoa da, ez da inola ere xehetasunez­ko nabigazioko koader­no bat. Sanlucar de Barrameda‑San Juan Ulua zen haran­tzakoan bidaiaren itsasbidea. Ekainaren 11tik irailaren 10era, hiru hilabete guztira. Cadiz, Dominika, Mari Galante, Puerto Rico, Ocoa, Santiago Kubakoa, San Juan de Ulua: porrota izan zen, itsason­tzi galera eta guzti. San Juan de Ulua‑Sanlucar de Barrameda izan zen itzulerako bidaia, Habanatik barrena, eta horretarako lau hilabete behar izan ziren, 1585eko maia­tzaren 19tik irailaren 22ra. Aurretik bi itsason­tzi bidali zituzten azaroan eta otsailean berri emanaz. Honela dio kontakizun laburrak: ==== Bidaiaren beste kontakizuna (1574) ==== Badugu bidaia beraren beste kontakizun bat, hamar urte lehenagokoa, testu xehe eta biziagoz eskutitz moduan ida­tzi zena: haize eraun­tsia da protagonista. Esaerak dion eran «la experiencia es madre de la ciencia» Alzegak ere ikasi zuen ikasgaia eta haren berri ematen du, aur­kako bal­din­tza klimatikoak aurreikusten diren heinean, alferrikako arriskuak saihets daitezen. Ikus dezagun haren eskuti­tza, beharbada Indietako Kon­tseiluari zuzendu ziona. On­tzidiko jeneral baten eskutitz neurri­tsua zen. Horixe izana bai­tzen urte askotan, Sevillan hil zen arte. Marinel bikainen zerrendan agertu ohi da, esandakoa beste xehetasunik eman gabe. Oroi­tzapenerako abizen bat eta askoz gehiagorik ez da gorde. Hori dela‑eta, haren eskutitz bat aur­ki­tzea profil zeha­tzago eta gizatiarrago bat ematea da, hezur‑haragiz janztea. Jenerala ez zen informazioa ematen zuen bakarra, bidaia hartan bere ondoan zegoen Perez Olazabal bergararra, 1588an On­tzidiko Jeneral kargua hartu eta itsasoan 1602an hil arte oinordeko­tzan izan zena. Hark ere eman zion Kon­tseiluari bidaia beraren berri, xehetasun handiz eta zabal; baina ez dugu haren eskuti­tza sar­tzeko lekurik. ==== Haize eraun­tsia ==== Hitz berria eta bi­txia, elementu klimatiko bi­txi eta bel­durgarria izenda­tzeko, On­tzidi bat guztiz garaitu eta mastak eraisteaz gain, gizonaz haraindiko ahaleginak eska­tzen zituena, eta are handiagoak, gauaren iluntasuna hurreratu ahala. Eta haize eraun­tsiaren ondoren arazoak: teknikoak deskargan, mer­kan­tzien galerak, arropenak batez ere, euri‑jasa tropikal haien ondorioz. Ondoren, eskain­tza‑ eta eskari‑legearen marea ezegonkorrak, salmentak errazten edo zail­tzen zuenak. Eta diruaren amua: Amerikan asko zenez, Erregearen­tzat eta partikularren­tzat kopuru handitan zetorrena. Eder­ki min­tzo da, argi eta garbi, gure Olazabal. Ofizio‑mutil ona izan zen. 7z7yfdmr565e56smh2d769wy830ydg0 0 2864 7352 7222 2015-05-23T08:17:01Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki Erregeek onartu zituzten forurik gehienetan ageri dira meategi eta burdinolei buruzko zenbait arau edo erabaki. Horrela ageri da, hain zuzen ere, Euskal Herriak XIV. mendean eraturik zuela burdingintzari buruzko legedia. == Burdinolen forua == [[File:Burdinolen forua.png|thumb|rgiht|300px|Burdinolen forua, Gaztelako Alfontso XI.a erregeak Segurako hiribilduari 1335ean emandakoa.]] Hala, 1328. urtean Alfontso XI.a erregeak «Fuero de Ferrerías» izenekoa eman zien Oiartzun eta Urantzuko (Irun) olagizonei, ordura arteko erabilerak, ohiturak eta eskubideak onartu eta babestuz, eta lege hori benetakoa bezain mesedegarria izan zen orduko burdingintza sendotzeko. Izan ere, * eskubide eta erraztasunak ematen zituen olagizonentzat, bai burdinoletarako egurikatza lortzeko eta bai burdinola berriak eraikitzeko. * Halaber, erraztasunak meategietan lanerako behar zituzten sailak erabiltzeko. * Burdinoletako presak hazteko baimena eskaintzen zuen eta, aldi berean, urtegi berriak egiteko debekua, baldin eta burdinolen kalterako bazen. * Gipuzkoako herrietan, olagizonentzat ziren janari eta edariei eragozpenik ez jartzeko agindua ematen zuen, hau da, ez zergarik, ez beste ordaindu beharrik. * Bide eta ibaietan olagizonen segurtasunerako zaintzaileak ipintzea. * Herri barruko edozein tokitan burdinolak jasotzea zilegi zuten, peritazioan izendatutako ordaina jabeari eman ondoren. * Oiartzungo olagizon hauek aske ziren zerga guztietatik; beren ondasun, tresneria, etxe eta irabazietatik inork ez zuen ezer bahituran hartzeko eskubiderik, beren foru bereziak horretara zigortu ezean. == Burdinolako alkateak eta beste aginpideak == Horrelako kasuetan liskarrik edo eztabaidarik sortzen zenerako bazen autoritate bat: Burdinoletako Alkatea zeritzana. Foru honen arabera, * zinegotzi, aguazil, ibarjaun, aitonen seme eta agintariek behar bezala zaindu eta babestu behar zituzten olagizonak, bestela hamar mila marai (marabedi) adinako isunak jar ziezaieketen zigorrez. * Olagizonek berentzat eta beren ondorengoentzat zituzten irabazi guztiak, inolako izen txarrik gabe geldi zitezela, Gipuzkoako Foruaren arabera. Azkenik langileren bat ezbeharrez hiltzea gertatuz gero, inolako erantzukizunik ez zuten izango olagizonek beren gain. == Probintziako ordenantzak == Gipuzkoako Foru, pribilegio eta ordenantzen artean ere maiz agertzen dira burdinolen aipamenak. Adibidez, 1397. urteko Foruan, * 1. kapituluan burdinoletako mazolari, peoi eta beste ofizialek, burdinoletako olagizon edo jabeekin lan-kontratua egin, eta hauengandik aurreraturik dirua hartu ondoren, beste norbaitekin lanean hasiz gero, nahiz lanetik ihes eginez gero, ehun zigor-zarta eman eta dirutan hartutako halako bi bihurtzera behar zedin. * 2. kapituluan, probintziako burdinolen garrantzia eta beharraren aitorpena egiten da, hau da, gizonezko askori lana ematen dietelako, burdingintzak beharrezko duen ikazkintzan batzuei basoetan egurra egiten, meategietan besteei, eta hauspo eta hauspotzarrak labe eta sutegi horietan duten garrantzia aipatuz. Norbaitek gaitz egiteko asmoz tresna hauetakoren bat hondatu gero, heriozigorrez edo bere buruaz ordaintzeko agintzen du. * 3. kapituluan dionez, burdinoletako mazolari, peoi edo ofizialei gaiztoz eta asmo txarrez norbaitek oldartu edo gogor egingo balio, zigortua izan zedila, lehenengoan, hamar mila maraiz; bigarren erasorik eginez gero, hamabost milaz, eta berriz hartaratuz gero, herio-zigorrez. Eta berean, heriozigorra emango zitzaion burdinolaren bat sutzen zuenari. == Datu historiko batzuk == Zeharrola edo burdinola hidraulikoak Euskal Herrian noiz sortu ziren adierazteko, arreta merezi duten datu historikoei buruzko xehetasun batzuk emango ditugu. === Tolosa === Tolosako herria fundatu zeneko lehen urteetan emandako lege berezien artean bada garrantzizko bat, Fernando VI.a erregeak 1307. urtean emana, hiribilduaren muga-barruko eta inguruetako mea-guneei buruzkoa. Lege horren bidez lortutako emakidak, inola ere, Leizaran ibaiaren goi aldeko lur paleozoikoetan ziren meategiak aipatzen ditu, garai hartan Tolosako barrutiaren barruan ziren eta ia oraintsu arte ustiatu izan diren sailak. === Ataun === Jasorik den dokumentu baten bidez frogatzen da, Ataunen (Gipuzkoa), Agauntza ibaiertzean Olea izeneko burdinola bat eraikitzeko baimena eman zituen Lazkano jaunak 1428. urtean. Joan zen mendearen erdi aldera arte bazen Olea izeneko baserri zahar bat, gerora berreraiki zena, dokumentuak izendatzen duen toki berean. Zehaztasun hauek Joan Arinek 1948. urtean emanak dira. Beharbada, burdin mea Aralar aldeko inguruko mendiren batetik ekarriko zuten; hain zuzen ere, Aia auzoko jurisdikzioari zegozkion lurretatik, garai batean han aurkitzen baitziren burdingorriaren meazuloak. nljpj341t38w1sggpb14ily2nssg7el 0 2865 7369 7366 2015-05-23T14:05:28Z Joxemai 371 /* Orbaizeta */ wikitext text/x-wiki == Gipuzkoa == [[File:Burdinola mapa euskal herria 01.png|thumb|right|500px|Burdinolen XVI-XIX. mendeetako egoera-mapa.]] === Arrasateko altzairua === Garibaik dioenez, XVI. mendearen erdialdean Arrasateko altzairua, hiribildu honen barrutian zegoen Udalatik ateratakoa, Nafarroan eta mugaz bestaldean –Frantzian– saltzen zen, batez ere. Historiaren Erret Akademiak argitaraturiko ''Diccionario Geográfico Histórico de España''-n ere esaten da bazegoela tradizio bat, Arrasateko meatzeetako altzairuz ezpatak egitekoa, eta ezpata haien tenplea zela-eta halakoxe sona bat iritsitakoak, non Errege Katolikoen alaba Katalinak bere senar Ingalaterrako Enrique VIII.ari oparitu baitzizkion batzuk. Guillermo Bowlesek zioenez, XVIII. mendean artean baziren Eskozian hauetako batzuk. Toledoko armagileen 1777. urteko txosten edo irizpen batek zioenaren arabera, beraiek lehenagotik metalezko armak, eskuareak, labanak eta beste pieza batzuk egiteko Milandik eta Alemaniatik ekarrita erabiltzen zuten altzairua baino hobea zela Arrasatekoa. Ez zaigu harritzekoa gertatuko, halako erreferentziak entzunda, Felipe II.ak El Escorial Monasteriorako burdineria guztia euskal olagizon eta forjariei eskatzeko erabakia hartu izena eta errege batzuk Flandes eta Frantziara igarotzerakoan gure herriko burdinola batzuk gogotsu eta jakinmin handiz bisitatu izena. === Felipe III.aren bisita === [[File:Igartza historikoa 001.png|thumb|right|500px|Felipe III.ak Beasaingo Igartza Burdinolara egin zuen bisitaren eszena. Truchueloren gaur egungo grabatua, ardatz bakar batez gabia, hauspoa eta kontrapisu-sistemari eragiten.]] Austriako Ana Infanta eta Frantziako Luis XIII.a erregeren ezkontzako gertakari historikoa zela-eta, 1615eko urriaren amaieran Felipe III.ak, bere alaba eta sei mila eta bostehun laguneko segizioak, Gipuzkoa zeharkatu zuen Bidasoa aldeko mugarantz. Ibilbide honetan zihoala, hilaren 31ean bertan Arrasatetik igarotzerakoan, Erregek gure burdinola famatuetako bat bisitatzeko interesa agertu zuen. Bidaiaren kontakizunari zegokionez, idatziz jasoa da, moskete baten forja- eta zulaketa-lan neketsua nolako iaiotasunez lantzen zuten harriduraren harriduraz begira zegoelarik, burdinolako ikuskatzaileak esan ahal izen ziola Erregeari: ''...majestad, forjadas ansi e mas dificultosas tiene en solo la Provincia mas de 80.000.'' Itzulerakoan Erregea eta honen segizioko talde bat Beasainen gelditu zen Iartzako burdinola arreta handiz begiratzen, mende erdi bat lehenago Valoisko Isabel erregina Felipe II.aren emaztea gelditu zen bezalaxe. === Iraetako burdinola === Iraetakoa gogora ekarriz, Gipuzkoan 1752an lanean ziharduten burdinolak idatziz ematen duen zerrenda batera joko dugu, eta haren ekoizpenei buruzko datuek agertuko digutenez, erraz konturatuko gara hemen 3.200 kintal burdin ekoizten zela, Gipuzkoako gainerako burdinetan baino kopuru askoz handiagoa. Iraetako burdinola hori, Urola ibaiaren gainean eta Zestoako hiribilduaren eskumeneko lurretan kokaturik zegoena Granada Egako dukea zela jabea eta Antonio Alozaras olagizona burua. Gaur egun, oraindik, mirets daitezke haren hondakinak, Debako herriarekin muga egiten duen zubi zaharra eta bere ermita eta olagizonen etxe saila. === Burdinola kopurua, ekoizpena eta langileak === Lopez Martínez de Isasti historialariak adierazten duenagatik, Gipuzkoan burdina besterik lantzen ez zen lantegiak, gabiak barne, 1625ean baziren 118 burdinola, urtean 120.000 kintal burdina ekoizten zutenak. Halako kantitate handi batek aukera ematen zuen, Gaztelara, Andaluziara eta Espainiako beste probintzietara nahiz Herbehereak, Frantzia, Ingalaterra, Italia eta itsasoz haraindiko lurraldeetara bidaltzeko. Burdinola hauen ustiapenean enplegatzen ziren langileak 3.500etik gora ziren, kontuan hartu gabe probintzian bertan ezin konta ahalakoak zirela forja txikiko lantegiak. Esan dezagun proportzioa handia dela garai hartan Gipuzkoako biztanleriaren zenbatekoa kontuan hartuz gero. Burdinola hauek guztiak Gipuzkoako bost ibai eta hauen ibaiadar ertzetan kokatuak zeuden. Isastik berak gure arbasoen aipamena egitean, ohartarazten digu burdinoletan edo lanbide mekanikoetan enplegatzen zirenek, beren noblezia ez zutela galtzen lanbideagatik «odolez nahiz jatorriz nobleak zirelako berauek». == Bizkaia == Bizkaiko burdingintzari dagokionez, iraganera joango gara berriro, eta Gernikan 1440. urtean egin zituzten Batzar Nagusietan 42 kapitulu zituzten Ordenantza berezi batzuk erabaki zituztela ikusiko dugu, 1483. urtean Errege Katolikoek berretsi zituzten Jaurerriko burdinolen iraupen eta gobernu egokirako. Lope Garzia de Salazarrek, historialari bizkaitarrak, bere «Bienandanzas e Fortunas» liburuan dionez, 1443an lehorte latza izen omen zen, eta haren ondorioz, hurrengo urtean Ingalaterratik ekarri behar izen omen zituzten janariak, euskal olagizonek landutako burdinaren truke. Burdina zenbatean saltzen zuten jakiteko, liburu horretan dator aitorpen bat –gai honetan lehenengo aztarna, ziur asko– 1380an kintal bakoitzeko salneurria, laurogei marai edo marabedi zela esanez. Iparramerikako Massachussettsen 1620an meategi berriak aurkitu zituzten, eta Winthorp ingelesak burdingintzako lantegi bat eraiki zuen. Burdina landurik ateratzen hasi zenean, Ingalaterrako bere lagunei hala idatzi omen zien: «...hemengo burdin barra, Espainiakoa (Bizkaikoa) bezain ona da». Jarranton jaun idazle ingelesak ere garbiro aitortzen du, XVIII. mendean Bizkaiko burdina hobea zela Ingalaterrako Deangoa baino, nahiz eta herri horretan hasi ziren lehen aldiz burdina eta altzairua ateratzen. Bizkaian baziren 80 burdinola XVI. mendean eta, bataz beste, 68.000 kintal burdin ateratzen zituzten. Eta ugaritu egin ziren, gainera: Pedro de Medinak dionez, 1644. urtean baziren 152 burdinola, handi eta txiki, Jaurerrian barrena. Batez ere, Kadagua, Nerbioi, Zeberio, Ibaizabal eta Arratia ibaietan eta euren adarretan kokatuak. Karlos Belaustegigoitiaren burdinola izen handietako bat izen zen XVIII. mendearen amaieran; Zornotzan eraikia zen, Ibaizabal ibaiertzean; beste gauza gehiagoren artean, handitzat azpimarratzekoa da 17 oineko bertako presa. Senide diren Bizkaia eta Gipuzkoaren arteko lehia jator eta suspergarria adierazteko, egoki dator honako esaera zahar hau: «En Guipúzcoa Iraeta y en Vizcaya Amorebieta.» (euskaraz, ''Gipuzkoan Iraeta, Bizkaian Amorebieta.'') == Nafarroa == Nafarroako burdinolen aztarnarik zaharrena edo lehenengoa, 1320. urtekoa da, «Kontuetako Kameraren Artxibo Orokorra» deritzonean dagoen dokumentu batek aitortzen duenez. Jose Ramon Castro jaunak, Nafarroako Artxibo Orokorreko arduradunak Artxibo Orokorreko Katalogoa argitaratu zuen duela urte asko, agiri baliotsu ugariz hornitua; haien artetik aterea da honako aitorpen hau: ''Poder otorgado a Juan Pérez, señor de la ferrería de Goycain (?) y a Martín Miguel de Goizueta, por las ferrerías de Lesaca, de las Cinco Villas y de Añizlarrea, para elevar al rey ciertas súplicas en relación con su oficio 1320, julio 29. Lesaca.'' Nafarroako ikertzaile ospetsuak dakarren galderamarkari dagokionez, hauxe esan dezakegu: dokumentuan Goycain izenez agertzen dena Goizuetako Goizurin izan daitekeela. Argibidetzat, berriz, 1535eko dokumentu batean herri bereko burdinolen artean izendaturik aurkitzen dela, esan dezakegu. === Kontuetako Kameraren Testigantza === Ondoren, hainbat testigantza bitxiren berri emango dugu, Nafarroako Foru Aldundiko Kontuen atalean XIV. mendearen azken urteei dagozkienak; burdinolak direla-eta, aitorpen jakingarri hauek aurkitu ditugu: * Erregearenak ziren ehun eta berrogeita hamar kintal burdin hartu izanaren agiria; kintalak «26 sueldos prietos» balio zituen. * Areso, Leitza, Lerin, Anizlarrea, Lesaka eta Berako burdinoletako zergatzat 500 libra eraman zituenari, «al recibidor de las Montañas», egindako ordainagiria. * Nafarroako Karlos III.ak Luzaideko burdinolentzat emandako ordainagiria «50 libras de dono a voluntad». * Errege beraren baimenagiria honetarako: «hacer, rehacer y alzar en debido estado la ferrería de Martín Sánchiz en la villa de Saldias, la cual había sido destruida hacia dos años (1387), con la obligación de pagarle diez libras de lenta anuales»; horrez gain, meategiez baliatzeko baimena, Erregearen mendietako ikatza hartzekoa eta «la prima venta de hierro» zela-eta ordaindu behar zuten zerga lau urtez ordaindu beharrik ez izatea, horra agirian agertzen diren erraztasunak. * Karlos III.ak berak emandako baimen-agiria, Lesakako Migel Ezker zelakoari eskubide emanaz, Leitzako lurretan Iberoren burdinola eraikiz ezan berriro, «con libertad de tomar minas, hacer carbón en los yermos y montes del rey, etanto cuanto a la dicha ferrería sea necesario, en la forma y manera que lo usan las otras ferrerías» eta gainera lehenengo bost urteetan zergarik ordaindu gabe. === Testigantzak ''Diccionario de Antigüedades de Navarra''-n === Aipatu ditugun urte horietako arazoei dagokienez (138889), Yanguas y Mirandak bere Diccionario de Antigüedades de Navarra liburuan dionez, «Tenía el rey de Navarra en 1388 veintiocho ferrerías propias, las cuales producían setecientos florines al año». === Burdinolak 1535. urtean === Historialari berak liburu horretan zehazki adierazten ditu 1535. urtean Nafarroan ziren burdinolak. Hona hemen zerrenda osoa: * Arantzan, Ibarrola eta Igereta. * Aranon, Aranola eta Aranbide. * Areson, Olaberria. * Erasunen, Asura. * Goizuetan, Alduntzingoa, Artikutzakoa, Zibolakoa, Elamakoa eta Goizuringoa. * Ezkurran, Olin edo Ollin eta Zumarista. * Leitzan, Astibia, Elenua, Ibero, Irurita edo Irurizta, Rezuma edo Rekuma, Urbieta eta Urdinola. * Lesakan, Bereau, Biurrea de Suso, Biurrea de Yuso, Endara de Suso, Endara de Yuso, Endarlatsa eta Erkaztia. Beran, Marzadia, Osinola eta Xemeola; * eta Igantzin, Berzekun edo Berrezaun de Suso eta Berezaun de Yuso. Karlos V, enperadoreak, 1535.ean itun bat egin zuen Arantza, Ezkurra, Goizueta, Leitza, Lesaka eta Berako olajaunekin ordainketa-arazoa zela-eta. Urte hartan, izen ere, auzitan zebiltzan burdinola hauek fisko edo altxor publikoarekin, saca, peaje, cuartel eta alcabala izeneko zergak erregeari ordaintzera beharturik zeudelaeta, batez ere Gipuzkoara eta Frantziara atera behar zuten burdinari zegokionez. Aranoko Arranbide burdinolan etengabe txandatuz lan egiten zuten bost olagizonek; urtean hamar mila ikatzzama erretzera iristen ziren. Urumea eta Añarbe ibaiak elkartzen diren tokian zegoen, gaur egun urtegi handia dagoen lekutik hurbil. === ''Compendio Historial''-eko testigantza === Garibaik bere ''Compendio Historial'' (1701) liburuan, honela aipatzen ditu toki hauek: ''En el río Vrumea y en el Goizueta que passa por Arrambide y los montes de Arano, se coge muy fino oro y a veces en cantidad, especialmente en los meses de julio y agosto, hasta venir los franceses de la ciudad de Bayona a cogerlo.'' Duela urte batzuk uda aldean alderdi horietan zehar nenbilela, hain juxtu, ibai bion elkartze-gunean, mea-aztarnak ikusi nituen; ziur asko, noizbait urrehondarrak berezi eta garbitu zituzteneko ezaugarriak. === Orbaizeta === [[File:Orbaitzetako ola 001.png|thumb|right|300px|Orbaizetako erreka.]] Nafarroako Blanca erreginak 1432an eman zuen baimena, Orbaizetako burdinola eraikitzeko eta bertan lanean hasteko. Guztiz zehaztu gabeko muga-lurretan zegoelako, XVIII. mendearen hasieran, frantziarrek beren esku izan zuten, baina 1784an Espainiako Errege Karlos III.ak bereganatu zuen. Frantsesek suntsitu zuten 1794an, eta Napoleonen gudariek zeharo erre zuten ondoren. === Burdinola Eugitik Tolosara lekualdatzea === Eugiko burdinolaren lehenengo aztarna, 1496. urtekoa da; mugan dagoenez, auzi eta borroka asko izen ziren frantsesekin ondorengo urteetan. Cañeteko markesari saldu zioten 1535an, eta hark –erregeordea zenez– «Real Fábrica» izena erantsi zion. Orbaizetakoaren antzera honek ere auzi asko izan zituen herritarren artean, baina denetan gogorrena eta ezagunena «Aldudeko Auzia» deritzana izan zen. Azkenengo aztarna eta agiriek diotenez, Erregeak mugaz barnerago aldatzea erabaki zuen, gerra eta estrategia-auziak zirela-eta. Erabaki horren berri jakin zuenean Tolosak, 1607an eskaera berezi bat egin zion Erregeari, aldatzekotan, Tolosan eraikitzeko baimena eman ziezaiola eskatuz; herriak egokiera handiak zituelako horretarako, eta behar ziren lurrak eta eraikuntzan beharko zen zuraje guztia hutsean jarriko zituen. Baimena lortu bezain laster hasi ziren eraikuntza-lanak Oria ibaiertzean eta Parrokiaren ondoan. Jarri zituzten lurrak, Elizaldean eraitsiak ziren labea eta errota egon zireneko lurrak ziren hutsean emandakoak. Tolosak eraikuntzarako dirutan jarri zuen guztia, berriz, bederatzi mila eta sei ehun dukat izan ziren. Errege Armategia 1630ean amaitu zuten eta, lanean hasi ahal izateko, Eugiko armagileak etorri ziren Tolosara beren lanabes eta tresneria harturik. Familia armagile iaio haien ondorengoak badira oraindik ere Tolosan. Gai hauek luze eta sakon aztertzen zituen idazlan bat argitaratu genuen, orain dela urte batzuk. === Hiru burdinola agirietan === Urdazubiko Salbatore monasterioko monjeek 1414an burdinola bat eraiki zuten Dantxarinean Beherekola izenekoa; eta handik laster bestea, Gainekola zeritzana. Hauek ere mugan zeudenez, liskarbide izen ziren eta behin baino gehiagotan gelditu ziren hondaturik. Toki bertsuan eraiki zuten Bakeola izenekoa, 1586. urtean; baina, oraingo hau ere, frantsesek desegin zuten 1636. urtean. Nafarroako izenik gabeko mapa bat hartuko bagenu eta bertan XVI. mendean zeuden burdinolak puntuez markatuko bagenitu, hauxe agertuko litzateke garbiro: aldi artan euskaraz mintzo zen lurraldea hartzen zutela oso-osorik. Gertakari berbera aurkitzen dugu bai Gipuzkoan, bai Bizkaian; hain justu, euskal hiztunen lurretan zaudela burdinolak. Gipuzkoari dagokionez, probintzia osoan hitz egiten zen euskaraz eta denean zeuden burdinolak ere. Zalantzarik gabe, sakonki aztertu beharreko gertakari bitxia dugu hauxe. Esandakoaren harira, ondorio honetara erraz irits gaitezke: gure olagizon trebe haien kulturak garrantzi handia izen duela Euskararen iraupenerako, eta huraxe izen zela eusgarririk sendoenetako bat. == Araba == === Baliabideak === Arabako mea-haztegiek ez dute sekula Gipuzkoako eta Bizkaikoek adinako garrantzirik izan. Aramaion bazen hematite arre (limonita) edo gorrizko masa irregular bat, Anboto Haitzaren kareharrien artean. Aspaldi bertan behera utzitako meazuloak dira antzinako garaietan burdinkia ateratzen zeneko ezaugarriak. Araiako inguruetan, Aratz eta Aizkorri mendien saihetsetan ziren meak laster agortu ziren; horregatik, paraje haietan zen burdinolara, aurrerantzean, Zerain eta Mutilotik eramandako burdinkiaz hornitu behar izaten zen. Arabako ibaiak urez ongi hornituak diren arren, desnibel txikia dutenez, burdinolak sortzeko eta gartzeko eragozpen handiak zituzten. === Burdinola herriak === Gorago aipaturik dugunez, bada 1025eko agiri bat, Donemiliagako Kartularioa deritzana, eta «de ferro de Alava» Arabako burdina tituluz ageri dena. Arabako herri batzuen zerrenda ematen da bertan: Luko Arzamendi, Mendibil, Bitolaza, Ziriano, Nafarrate, Luko, Ermua, Trokoniz eta Maistu, nahiz Araia, Zuia eta Zigoitiako Ermandadetakoak. Hauek guztiek zerga nahiz opari gisa eman behar zizkioten Donemiliagako Monasterioari burdin barrak. Arduraz aztertzekoa litzake antzinako garaietan burdinak Arabako ekonomia-alorrean izan zuen garrantzia, aipaturiko botoek halako ondasunak ematen zituztela antzemanik, zeinaren antzinatasuna historialarien ustez 934. urtekoa den, Gaztela eta Arabako kondea zen Fernan Gonzalezen garaikoa. === Burdinolak === Arabako herri hauetan 1775. urtean baziren burdinolak: Araia, Maeztu, Legutio, Olaeta, Laencontrada, Abornikano, Villanañe, Laudio, Okendo, Ziorraga, Berganza, Amurrio eta Luiaondo. Burdinola hauek honako ibaiertzetan zeuden kokatuak: Ega, Zadorra, Araia, Baia eta Nerbioi, eta Kantauri aldeko eta Ebroren isurialdeko ibaiertzetan. Burdinola gehienak, Laudio, Aiala, Urkabustaiz, Legutio, Araia eta Laminoria, Asparrena eta Gaubeako Ermandadeetan ziren eta XIX. mendearen hasierako urteetan hamalau mila kintal burdin ateratzen zituzten. Pascual Madozek zehazki idatzi zuenez, Independentzia Gerraren ondoren, hogeita bost mila kintal burdina ateratzera iritsi ziren, Amurrio, Gesaltza Añana eta Aguraingo barrutietan ziren 13 edo14 burdinola handietatik. Arabakoetan ezagunena Araiakoa izen zen, bai antzinatasunean, bai gerora izan zuen eraginean. Arakil ibaiaren beso batean eraikia zen, Aratz menditik behera zetorren besoan. Burdin mineraletan oso ugaria zen inguru ura. Lehen ere esan dugun bezala, Araiako hau izen zen gerora Araban asko indartu zen burdingintza aurreratuaren sehaska. tujd3a07toqdomyniivsf8xpjnngkzx 0 2866 8235 8234 2015-11-13T18:15:02Z Jalkorta 1113 /* Itsasoan galduak Zumaian (1878) */ wikitext text/x-wiki [[File:Ekaitzak galdutakoak.png|thumb|Ekaitzak galdutakoak itsasotik aterata portura noiz iritsiko zain egotea biltzen du argazkiak.]] ==1912ko enbata== [[File:1912 galerna.png|thumb|1912ko galernaren oroimenez.]] '''Kantauriko itsasgizonen oroitzapenean''' Hauxe litzateke euskal bertso sail honen izenburua “Kantauriko itsasgizonen oroitzapen bat”, eta egileen izena, berriz, azken bertsoak esaten digu: ...orra amasei bertso<br/> oraingo berriyak<br/> Fermin Imaz’ek eta<br/> Txirritak jarriyak.<br/> (Hona hemen hamasei bertso berriak, Fermin Imazek eta Txirritak jarriak.) Bertsolari hauek 1912ko abuztuaren 12ko enbata izan zuten inspirazio iturria, hain zuzen ere, ehun eta berrogeita hamar bat euskal arrantzaleren galera eragindakoa. Orduko egunkariek eman zuten informazioa bertso paperetakoa baino handiagoa izan zen; datuak bildu eta ordenatuz gero, nahikoa litzateke tragedia haren kontakizun luze eta hunkigarria idazteko. Alberto Risco apaizak La galerna izeneko eleberrian eman zuen haren bertsioa. Baina, nirea bertsoak aurkeztea eta azalpenak ematera baino ez da izango, nire ustez, hobeto islatzen baitute herriaren bihozmin sakona. Horra hor laugarrena: Abuztuko <br/> amairugarrena, <br/> guretzat argitu dan <br/> egunik txarrena;<br/> izan zagun kupira <br/> denak alkarrena,<br/> gogoratu utsarekin <br/> lertzen zait barrena, <br/> au da paraderua <br/> kantabritarrena!<br/> (Abuztuaren 13a izan zen guretzat inoiz argitu zen egunik txarrena. Izan dezagun elkarrenganako gup ida. Gogoratze hutsak hausten dit barrena. Hura zen Kantauriko marinelen bukaera tristea!) Abuztuaren 13ko horretan ez dago data okerrik, izan ere, 12aren ilunabarrean lehertu zen enbatak biharamun osoan artean haserre eta indarrean ziharduen, eta orduantxe irauli zituen itsasontzi haietako asko. Hurrengo bertsoak bermeotarrak ditu hizpide, ehun eta sei gizon ito baitziren. Herri txiki batean hainbeste hil-dakok eragin zuen negar garratza nabarmentzen dute bertsolariek, eta min dute; hau da, aitarik edo senarrik gabe eta mundu honetako babesik gabe gelditutako haurren eta amen mina. Eun da amaseikua<br/> Bermeo bakarra,<br/> aurten ez dute izan <br/> suerte ederra;<br/> erri txiki batentzat <br/> ai ori negarra! <br/> Aurrak aita falta du <br/> ta amak senarra, <br/> badaukate anparo <br/> on baten bearra!<br/> Horixe adierazi zuen handik egun gutxira egunkarietan azaldu zen eskelak: ''El ilustre Ayuntamiento de la M. N. y M. L. Villa de Bermeo, las 62 viudas, los 205 huérfanos y los 98 padres que han perdido a sus hijos...'' Bermeoko ia ontziteria guztia itsasoratua zen 12aren goizean, handik egun gutxira, San Roke egunerako arrantzatik lehorreratzeko asmoz. Ondarroan, aldiz, arrantzale gehienak lehorrean ziren, egun horretantxe zen Santa Klara eguna ospatzen. Hala, lehen herri horretako ehun itsasgizon baino gehiago hil ziren eta, bigarren herrikoak, hiru baino ez. Batzuk galdu zituenak berak salbatu zituen besteak. Zazpigarren bertsoak Jainkoari beren biziaren kontua eman ziotenen kopuru ematen du; ehun eta berrogeita hiru ziren, eta haien aldeko otoitza eskatzen zaie bihotza duten guztiei. Eun da berrogei ta iru <br/> omen dira danak, <br/> arrantzalietatik <br/> ondatu diranak, <br/> gure Jaungoikuari <br/> kontua emanak; <br/> guk egin biar degu, <br/> bizirik geranak, <br/> aientzat erregutu <br/> biotza duanak.<br/> Bertso sailaren lehen erdiak gogoeta orokorrei ematen die leku, aurkezpenean agertutako bertsoek bezala. Ondoren datoz Daniel Eskurtzari, enbata hartatik bizirik irtendako itsasgizonik ezagunenari, eskainitako hiru bertsoak. Hona hemen haietako bat: Egur biren gañian <br/> gizon bat jarriya, <br/> ai, zer ote zan aren <br/> orduko larriya! <br/> Lagunak bera jun ta <br/> estadu urriya, <br/> ez da Donostiyara <br/> errez etorriya <br/> ikusi du birian <br/> ixtilu gorriya.<br/> (Egur biren gainean zegoen gizon bat eseria. Huraxe zen egoera larria! Lagunak hondoratuak zituen eta ataka estuan zegoen bera. Asko kostata iritsi zen Donostiara; neke galantak jasan ondoren bidean!) Lekeitioko Daniel Eskurtza hori, San Nikolas arrantzontziko patroia, hogeita hemeretzi urteko gizona eta bost seme alaben gurasoa zen. Zortzi gizonek osatzen zuten tripulazioa. Enbata lehertu zenean, haizeak masta eraitsi zien eta, orduan, masta beste egur bati lotuta gurutze bat moldatu zuten. Gauerdian haizeak ontzia irauli eta ontziaren gila zerura begira zuela jarri zuen. Zortzi arrantzalek lortu zuten ur gainera irtetea eta egurrei eustea. Hura gertatu eta berehala, haizeak eta olatuek ontzia zutitu zuten. Haietako lauk igeri eginez harrapatu nahi izan zuten, baina haizeak azkar urrutiratu zien. Harrapatzea zaila zutelakoan, atzera itzuli nahi izan zuten, baina berandu zen. Ez ziren egurretara iritsi eta itsasoak irentsi zituen lauak. Bizirik irtendako beste marinel bat mastaren sokan nahastu zen eta hura ere ito egin zen. Hiru gelditu ziren: Eskurtza, hemeretzi urte zituen Felix Laka, eta Fidel Bengoetxea, hogei urte zituena. Denborak aurrera egin ahala, azken bi horiei indarra ahultzen hasi zitzaien. Eskurtzak animatu egiten zituen; hala pasa ziren hamabi ordu, 13 eguerdia zen: otoitzen bat esan, elkarri barkamena eskatu, elkar agurtu eta... gazteenak itxaropena galtzen hasi ziren. Eskurtzak adorea ematen zien, ordurako itsasoan galdutakoen bila irtenak izango ziren baporeen itxaropenaz. Felix Lakak ezin izan zion gehiago eutsi eta askatu egin zen egurretik, eta Fidel Bengoetxeak gauza bera egin zuen, beste bi ordu igarota. Eskurtza bakarrik gelditu zen itsasoaren erdian; indarrean zegoen, baina egarriak eta logaleak eraso zioten. Urik ez irensteko, zamarrez tapoia egin eta ahoan sartu zuen, eta, ez loak ez hartzeko, aparailuaren txirrika kokotsaren parean, azpian, gelditzeko moduan jarri zen, loak hartzean, kokotsak txirrikaren kontra jotzean oinazeak esna zezan. Hala igaro zuen asteartea, egun eta gau, eta argitu zuen eguna. Orduan begiztatu zituen Eskurtzak ontzi ba-tzuk. Oihu egin zien indar guztiz, baina aurrera jarraitu zuten entzun gabe, eta berriz iritsi zen gaua. Eskurtzak aparailuaren soketan jarriak zituen oinak, estriboetan bezala. Hilaren 15eko egunsentian, ostegunean, Donostiako Mamelena baporeko tripulazioak oihu batzuk entzun zituen laguntza eske. Arreta jarri zuten, eta halaxe zen. Gizon bat begiztatu zuten itsasoan, gurutzean jarritako egur batzuei besarkatuta, burua eta besoak mugitzen zituela. Txalupa bat jaitsi eta jaso zuten hara. Goizeko seiak ziren. Berrogeita hamasei ordu igaro zituen Eskurtzak itsasoarekin borrokan. Donostiako itsasgizon guztiak harrituta zeuden Eskurtzarekin, egurrak nolako trebeziaz lotu zituen ikusita eta haren iraupen garaiezinaz jabetuta. Makilak gurutze forman jartzeak honako hau iradoki zien Imazi eta Txirritari: ...itxaso sagradua <br/> ur guziyen buru, <br/> ark ere gurutzia <br/> e rrespetatu du.<br/> (...itsaso sakratuak, ur guztien nagusi denak ere, gurutzeari izan dio errespetua.) Nahiz eta seigarren bertsoan esaten zaigun Gipuzkoako biktimak ez zirela gutxi izan, kopurua ez zen Bizkaian adinakoa izan, askoz txikiagoa baizik. Orkolaga apaizari zor zitzaion aldea. Orkolaga, lehenik, bikario izan zen Zarautzen eta, ondoren, Igeldoko behatokiaren fundatzailea, enbatak iragartzen jakin zuen lehen gizona. Orduko hartan ere ordu batzuk lehenago iragarri zuen enbata, eta haren abisua kostako herri guztietan zabal-du zen Gipuzkoan eta, arrantzaleek fede itsuz sinesten ziotenez, ia denak gelditu ziren lehorrean. Imazek eta Txirritak bi bertsotan goraipatzen dute Orkolaga. Hona hemen bietako bat: Ai, gure biyotzeko <br/> Aita Orkolaga, <br/> beraren eskutikan <br/> ez gaitzala laga! <br/> Orain bezela zaitu <br/> eguna ta gaba, <br/> berriz itxaso ortan <br/> ez gaitezen traba,<br/> bedorren talentua <br/> gauza biarra da!<br/> (Aita Orkolaga, gure bihotzekoa, ez gaitzazu eskutik utzi. Zaindu orain bezala eguna eta gaua, ez gaitezen gal itsaso horretan. Zure adimena beharrezkoa zaigu eta.) Urte batzuk beranduago gertatu izan balitz, biktima kopuru ez zen bera izango. Baina, artean gure arran-tzaleak belaz eta arraunez irteten ziren, eta enbatak bere gogara hondoratzen zituen. Hau esan zidan behin gizon batek: aspalditxotik zuen gogoan bertso sail horren egileak, Imaz eta Txirrita, igande goiz batean Errenteriako parrokiako eskaileretan jarri eta kantuan nola hasi ziren, nola bertsoak kanta-tzen hala inprimarazi zituzten bertso haien bertso paperak saltzen. Hori eginez herri poetaren edo bertsolariaren aparteko eginbeharra betetzen zuten: herriaren sentimenduei ahotsa jartzea; kasu jakin hartan euskal kostalde osoaren nahigabea, agian inoiz ezagutu den tragediarik handiena adierazten zuten. ==1909ko enbata== [[File:Salbamendu eszena.png|thumb|Salbamendu-eszena baten brontzezko estatua eta erliebea Mariren oroigarrian, Donostiako portuan.]] [[File:Estatua zumaia.png|thumb|Mariren estatua Zumaian.]] 1909ko maiatzaren 24a zen. Arratsaldeko hiru eta erdiak aldera, Orkolaga apaizak, Igeldoko behatokiaren fundatzaileak, presako abisu hau helarazi zuen bertatik: Eguraldi nahasia dator, erne ibili enbatarekin! Egun haietan arrantzaleak bokartaren arrantzaldian zebiltzan. Batel handi batzuk erabiltzen zituzten horretarako eta lauzpabost gizon ontziratzen ziren bakoitzean. Ilunabarrean itsasoratzen ziren eta goizean itzultzen. Gaueko bederatzi eta erdietan lehertu zen enbata, portu guztiak hutsik zeuden garaian. Hona hemen zer dioen gaur irakurleari eskaini nahi diogun bertso saileko lehen bertsoak: Maiatzaren ogeita <br/> laugarren arratsian, <br/> galerna bat sartu zan <br/> modu zorrotzian; <br/> urrengo egunian <br/> kontu txarrak zian, <br/> txaluparen granorik <br/> etzala etxian, <br/> zer pena izango zan <br/> askon biyotzian!<br/> Sareak botatzen harrapatu zituen enbatak arrantzale asko. Presaka jaso edo bertan behera utzi behar izan zituzten; branka lehor aldera jarri eta, mastan bela txikia besterik ez zutela, itzulerako bidea hartu zuten, hil edo biziko leian. Halakoetan, Getarian babestu ohi ziren eta gau hartan ehun eta berrogeita hamar porturatu ziren, hogeita hamarren bat bapore txikiz gain; ontzi gehienak Ondarroa, Lekeitio eta Mutrikukoak ziren. Artean egin gabeak ziren portuko handitze lanak eta lekua falta zen, horregatik, itsasontziak bat bestearen gainean jarri behar izan ziren, nolabait esateko. Ondarroa izan zen herririk kaltetuena. Urte hartako bokartaren denboraldian, egun bakar batean sei mila arroba bokarta deskargatzera iritsiak ziren portu horretan. Horregatik arrantzale guztiak itsasoan ziren, eta haietatik hamahiru hil ziren. Hona hemen haien izenak: Ebaristo eta Jose Domingo Garramiola, aita semeak; Endika Badiolaurreta, Feliciano Egurrola, Santiago Badiola, Jose Manuel Imaz, Joakin Alkorta, Polikarpo Mutriku, Domingo Urkiri, Joan Andres Berridi, Eustakio Illoro, Lukas Urresti eta Ruperto Olano. Egunkariek, zerrenda ematerakoan, Jose Manuel Imazen izenaren ondoan honako hau erantsi zuten: ... de32 años, versolari; deja madre viuda. Bertsolari tituluari buruz ohartarazpen bat egin nahi genuke: badirudi egunkariei izenak ematerakoan, herriko jendeak ezin izan zuela ahaztu Imazen dohaina, haren galtzea deitoratzeko arrazoiak bi izan balira bezala. Jose Manuel Imaz horren hainbat bertso orri edo paper aurkitu ditut. Eta haietako batean dago honako ber-tso hau: Guretzako mundua <br/> txit dago laburra, <br/> guztiok badakigu <br/> il biar deguna<br/> Noiz da nola eztakigu <br/> badator eguna...<br/> (Mundu hau motza izango da guretzat. Denok dakigu hil behar dugula, eta hur da, nahiz ez dakigun ez nola, ez noiz izango den.) Antza denez bazuen gizagaixoak bere heriotzaren halako susmo ilun bat. Haren arrebak esan zidan Jose Manuel eta beste lagun bat egur bati heldu eta hari eutsita egon zirela aldi batez, eta lagun horrek, ahultzen ikusita, honela animatzen zuela: Eutsi, Joxe Manuel, eutsi! Baina, hark hau erantzun ziola: Ezin! Ezin! Egurra askatu eta desagertu egin zela. Hau dio gure saileko beste bertso batean: Ondarroa da asko <br/> kastigatu dana <br/> fameli orietan <br/> bada naiko lana <br/> zierto badakit gaizki <br/> egongo dirana <br/> anparatu nitezke, <br/> jaunak al derana, <br/> askok bezela banu <br/> nundikan emana.<br/> (Ondarroak nozitu du zigorrik handiena. Huraxe bai familia haien zoritxarra! Gauza ziurra da babesgabetasunik handienean gelditu direla. Hara, jaunak, baliabide guztiz lagunduko nituzke, askok bezala, izango banu nondik emana.) Bere pobreziaz hala mintzo zaigun hau Fermin Imaz bertsolaria da, alegia, bertsoaren egilea. Arrantzale izana zen bere bizitzan, aldi batez; horregatik ukitu zuen hain sakon itsasoko beste tragedia horrek. Bertso horiek orri soltetan, bertso paperetan idatzi ziren; baina, zoritxarrez bakar bat ere ez da gure eskuetara heldu. Zortzi bertso jaso nituen, nahiz eta batzuk osatu gabeak izan, Donostiako eskarmentu handiko arrantzale Inazio Carril —Luis Carril ezagunaren semea— eta Inazio Aizpuruaren ahotik. Jasotako bertsotan hirugarrena ironia barra min eta trufari batez bukatzen du. Itxaso sagradua <br/> dalako meriyo, <br/> makiña batel negar <br/> egiñazten diyo,<br/> berriz ere ezin izan <br/> gindezke ba fiyo, <br/> alperrik astia da <br/> orren kontrariyo, <br/> ito diranak ez dute <br/> jan bearrik geyo.<br/> (Makina bati negar eginarazten dio itsaso sakratuak! Ez gintezke berriz hartaz fida; aurka egitea ere alferrik li-tzateke. Ito direnek ez dute jan beharrik gehiago...) Gorde diren bi bertsoak Orioko ontzidiko bi arrantzaleei buruzkoak dira. Hauek ziren itota hil zirenak: Altzako Jose Inazio Beretarbide eta hamaika urteko Antonio Illarramendi. San Antonio txalupan itsasoratu ziren, Jose Antonio eta Joan Jose Manterola aita semerekin batera. Txalupa irauli eta haiek ito egin ziren eta aita semeak Gasterrenekan kostaratzea lortu zuten. Hamaika urteko mutikoa Jose Antonio Manterolaren iloba zen, eta osabak kostalderantz zeramala olatu batek kendu zion. Horixe da egunkarietan esandakoa, baina aipatu bi arrantzaleek eman zidaten bertsioa bestelakoa da; hau da, oraindik aipatzeko ditugun bertsoen hurbilagokoak. Esan zidatenez, hiru ziren txalupan zihoazenak, Manterola aita semeak eta mutikoa. Etsi zutenean ezingo ziotela ontziari eutsi enbataren erasoaren kontra, bietako batek mutikoa bizkarrean hartu eta igerian abiatu omen ziren. Ez ziren, nonbait, kostatik oso urrun. Hala ere, berehala ulertu zuten ezinezkoa zela hara iristea. Atzera bira egin zuten eta txalupara itzuli ziren; hari lotuta utzi zuten mutikoa. Osotu gabe dagoen bertsoak hau dio: Salbatuko etzuela <br/> zutenian etsi, <br/> txalupari lotuta <br/> omen zioen utzi...<br/> (Etsi zutenean ez zutela salbatuko, txalupari lotuta utzi zuten.) Berriro murgildu ziren itsasoan, baita lehorreratu ere, Orioko Talaigaña mendiaren ipar hegiko Itxaspe baserriaren inguruan, Oria ibaiaren bokaletik gertu. Oriora iritsi eta berehala bapore txiki bat prestatu zuten, mutikoaren bila joateko. Beste marinelek Manterolatarrei galdetzen zioten bidean. ''—Nun utzi dezute?'' Haiek, orduan, besoa luzatuz erantzuten zuten: ''—Or laga degu!'' Baina, ez zuten ezer aurkitu, ez txaluparik, ez haren arrastorik. Hau kontatzen du bertso horietako batek: Baporia artuta <br/> ziranian erten, <br/> beste lagun guziak <br/> galdetzen zioten <br/> utzitako korputza <br/> la aber nun zuten; <br/> besua luzatuta <br/> ziyon erantzuten, <br/> saiatu ziran bañan <br/> billatu etzuten.<br/> Beharbada, enbatak kostako haitzen kontra jo eta txikituko zuen txalupa! Ikarak harrapatzen du bat, mutiko gizagaixo haren heriotza irudikatzean: txalupari lotuta, gau beltzean bakarrik eta itsaso haserrearen nahierara, olatu ez hain krudel batek hil zuen arte… Hau irakurtzean, norberak erabaki beharko du nori sinetsi: egunkariei ala aipatu arrantzaleei eta Fermin Imazen bertsoei. Honako hau dio beste bertso batek: Arrantzalia dabil <br/> peligro aundiyan, <br/> ardiyak otsuakin <br/> bezala mendiyan; <br/> ezer ez dute izan <br/> joan dan aspaldiyan, <br/> gogorra pasatu da <br/> oraingo aldiyan, <br/> artzeko modukuak,<br/> dira memoriyan.<br/> (Arrantzalea beti dabil arriskuan, mendiko ardiak atsoarekin bezala. Ez zen halako zoritxarrik aspaldian, baina oraingoa ikaragarria izan da, gogoan gordetzeko modukoa.) Azken pentsamendu honetan antzeman daiteke zerk bultzatzen zituen bertsolariak, garai hartan batez ere, beren bertsoak osatu eta argitaratzera. ==Itsasoan galduak Zumaian (1878)== Euskal herri poesiaren alorrean aurkitu dugun eskuizkribu bildumarik joriena Tolosako Facundo Adurriagak jasotakoa da. Adurriagari “besamotza” deitzen zioten txapel lantegian lanean ari zela eskuineko besoa gal-dua zuelako. Horregatik, ezkerreko eskuaz idaztera beharturik zegoen. Bilduma horretan itsasoan galdutakoei buruzko hamabi bertso daude, eta deitura bat bukaeran: Manterola. Izen hori egilearena balitz, bertsolari ezezaguna litzateke. Urtarrilaren 8an, goizean, arrantzara irten zirela dio hirugarren bertsoak. Baina, ekaitza sartu zen mendebal-detik justu tretzak bota eta jasotzen ari ziren garaian. Urak denak hondoratu ez zituenean! ''Ilbeltzaren eguna zortzigarrenian, <br/> arrantzara atera ziraden goizian; <br/> gero tenpestade bat mendebal aizian, <br/> trezak bota ta altxatzen asi ziranian, <br/> milagroz etzituben danak sartu urpian.<br/> Tretzak bertan behera utzi eta etxera abiatu ziren, irauli ez irauli. Bidearen erdia eginda, hondoratzera zihoan Zumaiako txalupa bat topatu zuten eta ahalegin guztian jardun zuten laguntzen. Trezak bertan utzita etxera abiyan, <br/> jira bira egiñik guztiak iya iyan; <br/> gero pasa zitzaien bidian erdiyan. <br/> zumaiar txalupa bat zegon desgraziyan, <br/> bai sokorritu ere elegin guziyan.<br/> Zumaiako arrantzontzi horretako tripulazioa —hogei gizonezko— eraman zuen ekaitzak herrestan uretara. Agustin Andonegik zazpi atera zituen, bere burua galtzeko arriskuan jarrita. Ogei lagun zituben tripulaziyuan <br/> zumaiar txalupa orrek galduta itxasuan,<br/> Agustín Andonegi bere aziyuan <br/> naiz berea ibillirik iya iya galduan <br/> zazpi artu zituben al zuben moduan.<br/> Ez da esaten Agustin Andonegi hori nongoa zen, baina antza denez, arrantzontzi salbatzaile hartako patroia zen; Mutrikukoa beharbada, hangoa baita deitura hori. Bertsolariak biziki goraipatzen du Andonegiren eta bere tripulazioaren ausardia. Ekaitzak zerbait lagundu baliote, ez ziratekeen hamahiru gizon haiek itoko. zerbait lagundu izan baziyon denborak,<br/> etziraden itoko amairu gizonak.<br/> Denborale harekin ez zen samurra hurbiltzea, gogotik saiatuta baziren ere, ezin salbatu. Oihu egiten zieten denek: hartu gu ere! Bihotza lehertzen zieten oihu haiek, baina ezin izan zioten lagundu. Iñola arrimatu ezinda salbatu, <br/> alako egualdiya zitzaioten sartu. <br/> danak oyuka: «Arren, jaunak guri artu! <br/> Aien antziz biyotzak ziraden urratu, <br/> bañan iñola ere ezin anparatu.<br/> Beste bertso batean azaltzen da arrantzalearen bizimodu gogorra, lanbide ez desiragarria eta irabazietan nekeza, Jainkoari eskatuz bedeinka zezala berriz itsasoa. Ai, arrantzaliaren bizi penosua! <br/> Ofiziyu ori ez da inbidiosua, <br/> oien irabaziya ain da kostosua,<br/> gure Jaungoiko maite amoriosua, <br/> arren, bedeinka zazu berriz itxasua.<br/> Bertsoetan ez da esaten zein urtetan izan zen hondoratze hura. Zumaiara jo genuen bisitan; Teodoro Bikuña erretorearen etxean deitu genuen, zoritxar haren berri jakin nahirik, eta, hala, gure nahia azaldu genion. Teodoro erretoreak ez zuen tragedia haren berririk, eta zerbait jakin nahirik batzuei eta besteei galdezka jardun ondoren, ez zuen aurkitu inor zerbait zekienik. Bertsoak berak ematen zizkigun arrastoak eta ez genuen haiek jarraitu beste biderik: urtarrilaren 8an gertatu zen; Zumaiakoa zen hondoa jo zuen arrantzontzia, eta hogei arrantzaleetatik zazpi salbatu ziren eta hamahiru ito. Teodoro erretoreak parrokiko liburutegiko hildakoen liburu bat hartu zuen eta urtez urteko urtarrilaren 8ak begiratu genituen. Berehala aurkitu genuen bila genbiltzana, zazpigarren liburuan, 53., 54. eta 55. orrietan. Hona hemen lehen idazpena: ''Día ocho de enero de mil ochocientos setenta y nueve, habiendo ido a la pesca de besugo la lancha nombrada de San Jose, de esta villa de Zumaya, con veinte personas, se ahogaron trece, de las cuales una era don Francisco María Vidaurreta, de estado soltero, de edad de cuarenta y tres años cumplidos, natural y parroquiano de esta mismo villa, e hijo legítimo de don José Agustín, ya difunto, y de doña Magdalena Olaizola, natural y parroquiana de esta dicha villa y el o la once de este mismo mes se hicieron los funerales en esta iglesia parroquial según el ritual romano y firmé D. Francisco de Echaniz vicario».'' Berdin berdinak dira gainerakoen idazpenak, datu pertsonaletan izan ezik. Hona hemen beste arrantzaleen izenak: - Frantzisko Maria Zubia, hogeita bi urtekoa, ezkongabea, Zumaiakoa.<br/> - Manuel Ignazio Gómez, hogeita zortzi urtekoa, ezkongabea, Zumaiakoa.<br/> - Jose Felipe Amilibia, berrogeita zazpi urtekoa, ezkondua, Itziarkoa.<br/> - Jose Etxabe, berrogeita zortzi urtekoa, ezkondua, Zumaiakoa.<br/> - Juan Antonio Egaña, hogeita bost urtekoa, ezkondua, Zumaiakoa.<br/> - Jose Luis Agirrezabalaga, hogeita hamabi urtekoa, ezkondua, Zumaiakoa.<br/> - Ignazio Esteban Etxabe, hemeretzi urtekoa, ezkongabea, Zumaiakoa.<br/> - Jose Maria Aizpurua, berrogei urtekoa, ezkongabea, Zumaiakoa.<br/> - Julian Romualdo Eizagirre, hemeretzi urtekoa, ezkongabea, Zumaiakoa.<br/> - Torkuato Erroke Azkue, berrogeita hamar urtekoa, ezkondua, Askizukoa.<br/> - Sebas Amas, berrogeita hamar urtekoa, ezkondua, Zumaiakoa.<br/> - Frantzisko Iraundegi, berrogeita hamar urtekoa, alarguna, Zumaiakoa.<br/> Eguna eta urtea jakinez gero, garai hartako Diario de San Sebastián egunkaria begira daiteke. Agidanean, egunkari hori egunez egiten zen eta arratsaldez saltzen. Horregatik, urtarrilaren 8an, egun berean, itsasoaren egoera ikusita, Mutrikuko kofradiako arrantzontzien kez-ka agertu zuen eta adierazi, itsaso zabalera irtenak zirela denak, eta Zumaiako arrantzontzi bateko hogei gizonetatik sei besterik ez zirela lehorreratu. Hilaren 9ko albistea zen galduak zirela Ondarroako patroi bat eta Lekeitioko arrantzontzi bat, sei gizonekin batera. Hilaren 10ean zabaldu zuen berria, Noticiario Bilbainotik kopiatuta: San Migel arrantzontzia galdu zen, bedera-tzi marinelekin, eta Jesus eta Maria, hemeretzirekin; bi biak Lekeitiarrak ziren. Bizkaiko Foru Aldundiak hamar mila erreal eman zituen itsasoan galdutakoen familientzat. Hilaren 12an, Santanderko ''La Voz Montañesa'' kopiatuz, eman zuen berriaren arabera, Suancesko arrantzontzi bat galdu zen, hamabi edo hamahiru gizonekin. Datu horien guztiek markatzen zutenaz baliatuta, Zumaian itsasoan galdutakoei buruzko bertsoak argitaratu ziren 1978an, arrantzaleen bizimoduari buruzko bertso herrikoiak biltzen zituen, Arrantzaleen bizitza liburuan. Hilabete gutxi batzuen ondoren, 1979ko Urteberritan, Teodoro Bikuñaren eskutitz bat jaso nuen; hau zioen: ''Urtarrillaren 8an itsasoan ito ziren Zumayako 13 mariñelen eungarren urte muga dala ta, egiteko degun asmoaren berri emanez atera ditugun orriak bialtzen dizkizut.'' (Le envío las hojas que hemos sacado para anunciar los actos programados para el día 8 de enero, centenario de la muerte de los trece marineros de Zumaya que se ahogaron el el mar). Orri haietan, ziklostilez egindakoetan, hamabi bertsoak zeuden kopiaturik, itsasoan galdutakoen izenak ematen zituen eta eliztarrak gonbidatzen, itsasoan hildako zumaiarren arimen alde, urtarrilaren 8an ilunabarreko zortzietan ospatuko zen mezara. Sentitu nuen ezin joan izana! Ondoren jakin nuenez, meza garaian hondoratze haren bertsoak abestu omen ziren. ==1878ko enbata== Kantauri kostaldeko enbatarik negargarriena suertatu zen 1878ko hura. Bi informazio iturri ditugu eskura, zori-txar haren zirriborro bat trazatzeko: Noticiero Bilbaino egunkariaren orrialdeak eta egile ezezagun baten hamabost bertsoz osatutako bertso sail bat, Tolosako Facundo Adurriagaren eskuizkribuzko bilduma jorian jasoa. Apirilaren 20an, Ostegun Santu egunean, aipatu egunkariak dio: eguna argitu zuen, ''con una bellísima y dulce temperatura, verdaderamente primaveral, reinando una ligera brisa del Nordeste que convidaba a los pescadores a salir a dedicarse a sus faenas de pesca y a bogar por el líquido y dormido elemento hasta alta mar. Así es que casi todas las lanchas pescadoras de nuestros puertos salieron al alborear... Pero sobre las once y media de la mañana varió el viento, empezando a soplar el Sur, aunque suavemente y así continuó hasta la una menos cuarto, hora en que de una manera inesperada, sin señalarlo el barómetro, una manga de viento huracanado del Noroeste se dejó sentir con extraordinario ímpetu, descendiendo de tal modo y tan repentinamente la temperatura que no hubo intervalos graduales entre el calor y el frío. En los tres cuartos de hora que aproximadamente duró tan violento temporal, ¡cuántas lágrimas, cuánto luto ha sembrado en nuestras costas!'' Halako zoritxarrik ez zen egundaino ezagutu, bertso sail ezezagunak dioenez. Itsasoa bere mugetan kabitu ezinik zebilela zirudien. Hura zen haizearen eta uraren indarra! Bere kasa baretu artean, ezin inork errenditu. Desgraziarik orrelakorik <br/> sekulan ez da aditu, <br/> itxaso ori asarretuta <br/> neurrian ezin kabitu; <br/> nere kristauak, aiziak eta <br/> urak indarrak baditu, <br/> aplakatutzen dan arte bera <br/> iñork ezin errenditu.<br/> Ekaitzak kostalde osoa erasan zuen: esan diteke Donostiatik Santanderra bitartian. Bermeoko laurogeita hamabost arrantzale hil zituen; haietatik hogeita hamar kale berekoak ziren; berrogeita zazpi, Elantxobekoak; hogeita hamabost, Colisdreskoak; hamabost Santanderkoak; zortzi gutxienez, Lekeitiokoak eta, beste batzuk, zenbat izan ziren ez dakigunak, Ondarroakoak, Mutrikukoak, Donostiakoak, Algortakoak... Italica baporea Castro parean harrapatu zuen enbatak. Itsasoa estaltzen zuen lainoa argitu zuen istant batean, arrantzontzi bat ikusi zuten iraulita, eta gainean hiru gizon eskuak altxatuta, laguntza eske. Ansotegi jaun kapitainak adorezko oihu batzuk egin eta ontzia abortzatzeko agindua eman zuen, salbatzera joateko. Tripulazioa gogotik saiatu bazen ere, haizeak ez zien utzi. Hiru gizon haiek aita semeak ziren. Beste bertso batek dio ezin daitekeela inor hola hola itsasora. Nabigatzaileak arriskuz inguraturik egon ohi dira. Han hemenka oraingoa bezalako kalteak eginak izanagatik ezingo du inork konturik eskatzera joan al-katearekin. Ai, itxasora ez dadukagu <br/> edozein moduz juaterik, <br/> an dabiltzanak jeneralian <br/> daude peligroz beterik,<br/> egiten badu emen edo an <br/> modu ortako kalterik <br/> ez dauka iñork alketeakin <br/> justizia egiterik.<br/> Kostako herrietan, zenbait egunez ez zen entzuten alargun eta umezurtz gelditutako emakume eta haurren negar eta intziriak besterik: ume txikiak eta andreak gizona galdu zaienak. Itsasoak, bitartean, itsasertzera jaurti zituen gorpuak eta hondoratutakoen arrastoak. Berehala jarri zen abian hildakoen familientzat laguntza eskatzeko kanpaina. Bizkaiko Foru Aldundiak eman zion herri mailako izen emateari hasiera, mila erreal jarrita. Uste izatekoa da Gipuzkoakoak ere antzera jokatu zuela, nahiz eta probintzia hau zoritxarrak gutxiago zigortua izan. Noticiero Bilbaínok ere bere zerrenda ireki zuen eta erredakzioak ehun errealen ekarpena egin zuen. Eta Espainia osoan doako funtzio adina laguntza emate antolatu ziren. Madrilen, urrian egin zen Price zirkuan, Alfontso XII.a eta Mercedes Erregina bertan zirelarik, ikuslegoak oihuka eskatu zion Iparragirreri eszenatokira jaisteko, eta goialdeko eserlekutik bizkarrean ekarri eta hantxe abestu zuen Gernikako Arbola, eta ondoren erregeen palkora igo zen. Gero, bertsolariari, bertso batzuk idazteko eskatu zioten, argitaratzeko: esan didate ager ditezen ipiñitzeko bertsuak. Agindua gogoz egin zuen hark, bere irakurle eta entzuleei adieraziz, nolako karitatezko obra egingo zuten laguntza emanaz: zer obra ona egingo duen zerbait laguntzen dienak, eta haien alde otoitz eginez: oraziyo guk egin dezagun aientzat mundu onetan, Jaun zerukoak lorian har zitzan: Jaun dibinuak artu ditzala zeruko glori aietan Horrez gain, albiste interesgarri bi eman zizkigun: lehena, hamabi urte lehenago ere itsasoa haserretu zela: orain amabi urte omen zun piska bat alborotua eta, bigarrena, hirurehun urte bazirela antzeko beste zoritxar bat gertatu zela: orain irureun urte omen zan gertaera au lenago, idatzirik gelditu zena: bañan paperan ipiñi zuten, neroni leitua nago. Orduan ere arrantzale asko galdu ziren eta salbatu zirenak hain gelditu ziren eskarmentatuak, non ez zuten handik aurrera arriskutan jarri nahi izan; horregatik, ez zen arrainik ekartzen eta kale gorriek uzta gutxi ematen zutenez, Galiziatik etorri ziren arrantzaleak. Mariñel asko ito omen zan <br/> besteak bildur da larri, <br/> arrisko,ortan berriz geiago <br/> ez omen zuten nai jarri;<br/> gero arrairik ateratzen ez, <br/> kalean kosetxak urri, <br/> Galiciatik arrantzaliak <br/> berriak ziran etorri.<br/> Ezin dezakegu jakin zer enbatez eta zer immigrazioz ari den. ==Orioko balea (1901)== [[File:Orioko balea.png|thumb|Orioko balea]] [[File:Bermeo galerna.png|thumb|Zorigaiztoko enbataren oroitzapena.]] 1901eko maiatzaren 14an, goizeko bederatzietan, arrantzontzi batzuk sardinez beteta Donostiara zetozela, balea bat ikusi zuten, sudur zuloetatik bi ur zurrustada botatzen. Arrantzaleak, inori ezer esan gabe, beste batzuek aurrea hartuko zioten beldurrez, sardinak lehorrean utzi eta azkar jo zuten arpoiez hornitzera. Baina, baporeetako bat, Mamelena izenetako bat, hamar eta erdietan iritsi zen, Zumaiako parean balea bat ikusi zuela esanez. Hamar ontzi itsasoratu ziren orduan, hamaikana gizon zituztela. Arraunean ordu eta erdi zeramatela, Getariara hurbildu ahala, Oriako itsasadarretik bost txalupa irteten ikusi zituzten, portutik milia batera zirkuluerdi bat osatzen. Oriotarrek ere ikusia zuten balea, nonbait, eta donostiarrei aurrea hartu zioten. Balea, handia izanik ere, azkar mugitzen zen. Han zebilen joan etorrian, hondarra harrotuz eta murgilduz, zorriak zituen eta haiek bota nahi zituen. Aundiya bazan ere <br/> azkarra ibilliyan, <br/> bueltaka an zebillen <br/> jun da etorriyan, <br/> ondarra arrotubaz,<br/> murgill igeriyan, <br/> zorriyak zeuzkan eta, <br/> aiek bota naian.<br/> Oriotarrak hornituak zetozen, arpoiez, dinamitaz eta sokez. arpoi ta dinamitak <br/> eta soka pila, <br/> aguro ekartzeko <br/> etzan jende illa...<br/> Hona hemen patroien izenak: Manuel Loidi, Manuel Olaizola, Eustakio Atxega, Gregorio Manterola eta Zesareo Uranga. Antilla hondartzan jo zuen hondoa baleak eta oriotarrek itsaso aldetik inguratu zuten. Izan ere, zenbait arran-tzale balearentzat, otsoarentzat ehiztari onak bezalakoxe. Otso zarari parada artzeko <br/> eiztari onak biar dira, <br/> zenbait mariñel bale kontuban <br/> berriz alakoak dira...<br/> Beldurgarriak ziren balearen salto eta marruak. Baliak egindako <br/> salto ta marruak <br/> ziran izugarri ta <br/> ikaratzekuak...<br/> Zortzi arpoi bota zizkioten, eta seik jo zuten balea eta hil. Haiek ziren bibak eta txaloak! <br/> legorretik bazan txalo ta <br/> biba edo deadarrik...<br/> Lotu zuten eta arraunen poderioz ekarri zuten balea eta, marea aurka izanagatik, eguerdirako Oriora iritsiak ziren. Sokaz amarratua <br/> jarririkan zagan, <br/> jendia arraundian <br/> gogotik asi zan; <br/> baña maria kontra <br/> naiko lana bazan, <br/> ala ere eguardiko <br/> balia erriyan zan.<br/> Mundu guztia han bildu zen ikustera. Hamabi metro zituen luzean, hamar metro gerri biran eta isatsa lau metro zabalean; hegal bi zituen alboetan eta bizar ilara bi ahoan, orraze moduan. Amabi metro luze, <br/> gerriya amar lodi, <br/> buztan pala lau zabal, <br/> albuetan pala bi; <br/> ezpañetan bizarrak <br/> beste illera bi, <br/> orraziak bezela <br/> ain zeuzkan ederki.''<br/> Begi txikiak eta ikaragarria zuen ahoa, handia, irekitzean bi metrora iristen zena, eta azala, berriz, gomazkoa zirudiena. ''Begi txikiyak eta <br/> abo txit aundiya, <br/> obeto esateko <br/> ikaragarriya; <br/> metro bi zabaltzen zan, <br/> au da bai egiya, <br/> larru guziya goma, <br/> ura animaliya!<br/> Arrantzale batzuek ziotenez, gure kostaldean harrapatu zen balearik handiena zen. Eta zenbaiten ustez, Fran-tzia iparraldetik egun batzuk lehenago itsasoratu zen balea ontzidi batek hegoaldera uxatua izan zen. Oriotarrek zenbait egunez jendaurrean jartzea erabaki zuten, herritik gertu zegoen arrapala batean. Gauza ikusgarritzat <br/> egun batzuetan <br/> erriyaren ondoan <br/> arranplan egon zan...<br/> Azkar zabaldu zen balea harrapatu eta Orion ikusgai zegoelako albistea; mila eta bostehun eta bi mila pertsona artean heldu omen ziren ikustera, eta urrunetik batzuk. Oriotarrek bi erreal kobratu zuten sarrera, eta guztira mila pezeta inguru bildu zituzten. urrutitikan ere <br/> jendia etorri zan, <br/> milla pezetaraño <br/> diruba bildu zan.<br/> Enkante publikoa egin zuten ondoren, sei mila erreal eskatzen zuten hasieratik. Baina ez zen eskaintzarik egin eta koipetarako urtzea erabaki zuten; hala, kalitate hobereneko hiru ehun arroa atera zituzten eta zazpi mila errealeko irabaziak eskuratu, enkantean lortuko zena baino gehiago. koipe biurtu eta <br/> aren oliyoa <br/> irureun arrua zan <br/> klase onekoa; <br/> zazpi milla errial <br/> aren baliyoa, <br/> errematia baño <br/> protxu obekoa.<br/> Balea 1.200 arroakoa zen, eta beste 200 bazituen mingainak eta barrenak, tinako sei pezetan soroetarako ongarri gisa saldu zirenak. Balearen bizarrak berriz 120 durotan saldu ziren. Hegal handiak ere saldu ziren, eta hezurrak, berriz, garbitu eta gorde egin ziren. Beraz, gastu guztiak ordainduta, lau mila pezetako irabazi garbia atera zen, artikulu hau egiteko baliatu dugun bertso sail baten arabera, eta hamahiru mila erreal, beste baten arabera. Hauxe izan zen, gure ustez, gure arrantzaleek hil zuten azken balea. Euskaldunek harekin itxi zuten beren historiaren kapitulu bat, gure zenbait marinel herritako armarrietan jartzeraino, mendeetan zetazeo horien a-tzetik eta harrapatzen hainbeste jardun zutenena. Horrexegatik, garrantzi handia dute azken balea honi buruz gorde diren bi bertso sailek: hogei bertsoz osatuak nahiz bederatzi bertso dituenak. Lehena da ezagunena, eta bertso paper batean aurkitu dugu, hain zuzen ere, Elustondo Zarautz moldiztegi tipografikoan egindako batean. Joakin Aldabe herri bertsolari edo olerkariak, Beran jaio eta urte luzeetan Orioko sakristau izan zenak egin zituen. Beste argitalpen bat, Errenteriako Makazaga moldiztegian egindako orri bat, moldiztegian bertan eman ziguten. Ibaizabal astekariak ere argitaratu zuen sail hori bera 1903ko maiatzaren 31n; eta Zirikiain Gaiztarrok ere sartu zuen Los vascos en la pesca de la ballena lanean. Ibaizabal aldizkariaren arabera Arrasateko Florentino Abarrategi zen lan horren egilea. Baina, ez dakigu zertan oinarritzen den baieztapen hori egiteko orduan, bertsoetako euskara ez baita eskualde hartakoa. Bestalde, 1964ko otsailaren 13an, Basarrik La Voz de España egunkarian argitaratutako artikuluan, hau zioen: ''Según uno de los que tripularon en el lance la trainera de Achaga, los versos fueron compuestos por un sacerdote, natural de Orio apellidado Orbegozo. Ejercía su ministerio en Zumaya.'' Orioko Gregoria Ibargoienek, bertso paper bilduma oparoa eman zidanak, hark ere horixe bera zioen, bertso horiek apaiz batek idatzi zituela, alegia. Baina ez zekien haren izena. Bigarrena, berriz, V. Iraola moldiztegi eta litografia lantegian egin baziren ere, ez dakigu egilearen izena. Lehenengo bertsoek, baleari egindako erasoa eta heriotza kontatzen dutenak, hirugarren pertsonan idatzita daudenez, uste izatekoa da bertsolaria ez zihoala balea harrapatu zutenekin traineruan. Baina, laugarren bertsoaren azken zatian, balea kairaino herrestan eraman zutelako berria ematen hasten denetik, pluraleko lehen pertsonan hitz egiten du, bera ere bertan zela eta ziur asko Oriokoa zela aditzera emanaz. Azken bertsoak ematen du Oriok urte hartan egin zituen balentria handien berri: alde askotan aziyo aundik egiña da aurten Oriyo. Agian, balentria haietako bat da, Manuel Olaizola —balearen harrapaketan buru ibili ziren bost haietatik bat— patroi zuela, oriotarren tripulazioak Donostiako estropadetan bandera irabazi izana. Baina, orduan, bertso hauek ez ziren iraila bitartean paratu! Eta, hori gutxi balitz bezala, oriotarrek asmatu zuten benetan gauza zaila eta meritu handikoa egiten: saldu ostean, baleari etekina ateratzen. 1901eko ekainaren 6an, Udaleko aktan idatzirik dagoenaren arabera, bost patroiek eskari bat egin zioten Udalari: beraientzat eta beren marinelentzat eman ziezaiotela merienda bat egiteko diru laguntza; izan ere, baleak etekin handia eman baitzien ez Udalari soilik, baita ostalari eta tabernariei ere. Udalbatzak, bilkura berezi batean, Frantzisko Aiestaran alkatea buru, eta Kalisto Arin, Jose Maria Salsamendi, Antonio Mutiozabal, Antonio Maria Loidi, Jose Manuel Aristegi eta Juan Sagarna jaun zinego-tziak bertan zirela eginikoan, aurreikusi gabeko gastuen atalburutik ehun pezeta ematea erabaki zuen, aho batez. Gauza zaila izango da pezetaren balio gutxitzearen adibide argiago bat aurkitzea: gaur egun ogitarteko bat erosteko lain ez den diru kopuruaz, mendearen hasieran hirurogei arrantzaleei jaten emateko adina zen. Ez dakigu noiz egin zen merienda hori. Baina, aipatzen ari garen bertso sailak gertakarien ondoren eginak izan baziren, zalantzarik gabe, merienda ostean kantatuko zituzten. Lehen bertso saileko bertsoak herrian txertatuak daude eta Orion sarritan entzuten direla ere ziur esan dezakegu. ==1854ko balea== 1878an harrapatutako balea zela eta, Getaria eta Zarautz aurrez aurre jarrita 1879an egin zen auzian, zergatik ez dakigularik, hainbat lekukori galderak egin zitzaizkien, hain zuzen ere, 1854an hil zuten beste balea bati buruz. Haien aitorpenak eta bertso batzuk gai berari buruz esaten dutena kontuan hartuta, antzeman dezakegu gertariak nola gertatu ziren. Donostiako uretan, 1854ko urtarrilaren 17an, balekume bat agertu zen Zurriola aldean. Hiru arrantzontzi irten ziren harrapatzera. Haietako baten patroia zen Jose Manuel Ezenarro, 1879ko deklaratzaileetako bat. Bertsoetan azaltzen denez, Luis Gaiztoak sartu zion lehen arpoia; Luis Gaiztoak emanik lenengo arponada; Jose Karamelok bigarrena, Jose Karamelok bigarren kolpian. Baina, 1879ko epaiketaren arabera, Nikolas Olaizolak sartu zion lehen arpoia, eta Luis Sukiak bigarrena, nahiz eta Luis Gaiztoa izan zitekeen, Azkuek bere ''Cancionero popular vasco''n hartaz hau baitio: ''fue un ondaroés que vivió en Fuenterrabía hace unos 65 años''. Baleari odola zerion, bizkarretik behera: ''baliari odola bizkarra betian''. Kontxa aldera jo zuen, harrapatzaileen ontziak herrestan zituela. Bat batean agertu zen balea handiago bat, aurrekoaren ama seguruenik, eta arrantzaleen ontzien eta balekumearen erdian sartu zen, hura lotzen zuten amarrak eta estatxak hautsita. Hala, ordurako hila zegoen balekumea hondora joan zen: ondora joan zitzaigun balia bil zanian. Luze zihoan eta, berriro ur gainera ez zela azaltzen ikusita, gaua iritsi zenean, marinelak joan egin ziren, nekatuta: etxera etorri giñan agiri etzanian. Baina, bi zelatari jarri zituzten kaian gora, balekumea ur gainera igotzen ote zen ikusteko. Bare igaro zen gaua. Baina eguna argitu baino lehentxeago, berriro azaldu zen; Orduan Getariako ontzi bat etorri zen, berari heldu zion eta atoian jarri zuten eramateko: getariarrak artu azaldu zanian. Zelatariak laster joan ziren haren berri ematera. Donostiako txalupa bat irten zen Getariarren atzetik, eta, harrapatuta, balekumea itzularazi zioten. Getariarrek, gehiago izanik, erantzun hau eman zioten: epailearen indarrak erabakiko zuen auzia. Hartan, Donostiako beste bi txalupa heldu ziren euren kexuekin; baina Getariarrek ezezkoan zeuden. Haietakoren bat kontrarioei arpoiez mehatxu egitera ere iritsi zen: petxutikan sartuko ziola arpoia. Baina, Luis Gaiztoak, mehatxua bete zezala esanaz, bularra azaldu zion: ''petxua zabalduta Luisek sartzeko''. Donostiarrek Getariarren amarrak eten, beraienak lotu eta balekumea Ondarreta hondartzaraino garraiatu zuten, Getariarren ontzia atzetik zutelarik. Lehorrera salta zuten bai batzuk, bai besteak. Arpoiak sartuta zituen artean balekumeak. Donostiarrek gal-dera bota zuten, alegia, ea norenak ziren arma haiek; hara inguratu zen jendetza zen lekuko, eta getariarrak isilik gelditu zirenez, hantxe erabaki zen auzia. Jose Manuel Sereno izeneko batez hitz egiten dute bertsoek: hark eman zituen ukabilkadak, ez zeini ez noiz eman zizkion adierazten ez direnak, Getariatik ere entzun omen ziren, eta horregatik jendearen miresmena irabazteaz gain, famatua egin zen. Jose Manuel Serenok <br/> indarrak baditu, <br/> aren zartarakuak <br/> Getariak aditu; <br/> jente guztia orduan <br/> omen zan arritu, <br/> izugarrizko famak <br/> ark ekarri ditu.<br/> Ondarretan jarri zuten balea erakusgai. Getariatik ere etorri zen jendea ikustera, baina ez zitzaien sartzen uzten sarrera ordaindu gabe. Getariari oriek <br/> etziran izutzen, <br/> Antiguora juanda <br/> balia ikusten; <br/> pagatu gabetanik <br/> etzinen uzten, <br/> sartu baño lenago <br/> bi txanpona zuzen.<br/> Bertso hauek azaldu ziren gorago aipatutako epaiketan, 1879koan, zarauztarren abokatuak honako hau esan zueneko hartan: ''... Podríamos tal vez ofrecerles para su solaz y divertimento alguno de los ejemplares de un gracioso romance vascongado a que dio margen la ocurrencia, castigo único que por medio del brazo secular de sus coblakaris acostumbra a imponer este grave, severo y morigerado país a los que fundan una rídicula vanagloria en el prurito de engalanarse con ajenas plumas...'' Donostiako Akuarioan bada gorderik balekume horren litografia bat, Donostiako Litografía de Gordon Hermanos en lanean, Monedero sendagilearen oharrez eta haren gidaritzapean egina. Hona hemen han ematen diren neurriak: luzean, hogeita sei oin eta bederatzi ontza; gerribueltan, hamasei oin eta bost ontza; garaieraz, sei oin... Eta epaiketak beste berri interesgarri bat ematen digu; hau da, 1854a baino lehen Kantauri itsasoan, Higer lurmuturretik Matxitxakora bitartean, harrapatutako azken balearena: ''fue por los marineros de Zarauz a principios del presente siglo, y estuvo expuesta y fue exhibida y utilizada en la playa o arenal del mencionado puerto de Zarauz.'' Deklaratzaileak, ordea, gertakari haren begizko lekukoak ezin zitezkeen izan. Horregatik, esan zuen haietako batek ''que tenía oído que sucedió asi, pero no lo sabe con certeza.'' Zoritxarrez, baliatu ditudan bi informazio iturriak, ezagutzen ditudan bakarrak, auzilarien arteko baten al-dekoak dira. Bestearen deklarazioa falta da; hots, balantza berdinduagoa utziko zukeen Getariarrena. Haurtzaroan gure amari —donostiarra zen bera— entzun izan nion bere aurrekoen garaian balekume bat hil zutela arrantzaleek; baina balea handiago bat, ama izan zitekeen bat agertu zela eta ahal bezainbat hurbiltzen zela balekumearengana, berarekin eraman nahiez bezala, eta egiten zituen marruak hiriko jende askok en-tzunak zituela. Inola ere, 1854ko balekume hori bera da. Horregatik, atsegin handia izan da niretzat baieztapen hori familiako tradizio batean aurkitzea. 1 Milla hederatzi eunda<br/> lenengo urtean,<br/> Mayatza‑ren amalau<br/> garren egunean:<br/> Oriyoko erriko<br/> barraren aurrean<br/> balia agertu zan<br/> beatzik aldian.<br/> 2 Aundiya bazan ere<br/> askarra ibilliyan<br/> bueltaka an zebillen<br/> junda etorriyan<br/> ondarra arrotubas<br/> murgill igeriyan<br/> sorriyak zeuzkan eta<br/> arek bota naiyan.<br/> 3 Baña sorri mantzuak<br/> egin zuten junta<br/> gerra egin bear zala<br/> baliaren kontra:<br/> naiz gogor arraskatu<br/> ez utzi, aguanta,<br/> odola txupatubas<br/> muturra sartuta.<br/> 4 Sorri azko zeukan da<br/> azkure buruban<br/> argatik ondarretan<br/> arrazkatzen zuan:<br/> ala ere sorririk<br/> kendu ezin zuan<br/> baliaren indarrak<br/> baliyo etzuan.<br/> 5 lkusi zutenian<br/> ala zebillela<br/> beriala juntziran<br/> treñeruen billa<br/> arpoi ta dinamitak<br/> eta soka billa<br/> aguro ekartzeko<br/> etzan jende<br/> 6 Bost treñero juan ziran<br/> patroi banarekin<br/> jende bizkor bikaiñ<br/> guztiz onarekin<br/> Manuel Olaizola<br/> eta Loidi‑rekin<br/> Uranga, Achaga ta<br/> Manterola‑rekin.<br/> 7 Bost txalupa ayetan<br/> jun ziran gizonak<br/> arraunian dirade<br/> sendo ta txit onak ez<br/> dirade balian<br/> kontra lo egonak<br/> dinamita ikusi<br/> suben an zegonak.<br/> 8 Baliak egindako<br/> salto ta marrubak<br/> ziran izugarri ta<br/> ikaratzekuak!<br/> atzera eragin gabe<br/> ango arriskubak<br/> arpoiyarekin ill zuten<br/> an ziran angoak!<br/> 9 Bost txalopa jiranda<br/> erdiyan balia<br/> gizonak egin zuten<br/> bai naiko pelia:<br/> ikusi zutenian<br/> ill edo itoa<br/> legorretikan bazan<br/> biba ta txaloa<br/> 10 Sokaz amarratuta<br/> jarririkan zagan<br/> jendi arraunian<br/> gogotik asi<br/> baña maria kontra<br/> naiko lana bazan<br/> ala ere eguardiko<br/> balia erriyan zan.<br/> 11 Ikuste gauza zan<br/> ura legorrian<br/> osorik zaguala<br/> ill dako egunian:<br/> itxura galdu zuan<br/> gero egonian.<br/> mermatu ta txikitu<br/> bigundu zanian.<br/> 12 Amabi metro luze<br/> gerriya amar lodi<br/> bustan pala lan zabal<br/> albuetan pala bi<br/> españetan bizarrak<br/> beste illera bi<br/> orraziak bezela<br/> ain zeuzkan ederki.<br/> 13 Begi txikiyak eta<br/> aho txit aundiya<br/> obeto esateko<br/> ikaragarriya:<br/> metro hi zabaltzen zan!<br/> au da bai egiya,<br/> larru guziya goma<br/> ura animaliya!<br/> 14 Gauza ikuzgarritzat<br/> egun batzuetan,<br/> erriyaren ondoan<br/> arranplan egontzan:<br/> urrutikan ere<br/> jendia etorri zan.<br/> milla pesetaraiñon<br/> diruba bilduzan.<br/> 15 Errematian gero<br/> jarri zan saltzeko,<br/> sei milla errialian<br/> almoneratzekò:<br/> iñork etzuan artu<br/> balia ezertako<br/> baña baliyo zuan<br/> koipe biurtzeko.<br/> 16 Koipe biurtu eta<br/> aren oliyua<br/> irureun arrua zan<br/> klase onekoa:<br/> zazpi mila errial<br/> aren baliyua<br/> errematia baño<br/> protxu obekoa.<br/> 17 Gorputzez zan milla ta<br/> berreun arrua<br/> beste berreun<br/> ta tripa barruak<br/> gutxi janez etzegon<br/> batere galdua<br/> sei pesetan<br/> izan zan salduba<br/> 18 Eunda ogei duroz<br/> balean bizarrak<br/> aguro zaldu ziran<br/> bere egaltzarrak<br/> garbitu ta gordiak<br/> dauske esurtzarrak<br/> kontu aundiyarekin<br/> lodita medarrak.<br/> 19 Egindako gastubak<br/> pagaturik danak<br/> laubat milla peseta<br/> gelditu diranak:<br/> ondo gozabitzate<br/> Oriyotar danak<br/> zayatu diralako<br/> emandiye jaunak.<br/> 20 Gertatuba jarri det<br/> egiyaren alde,<br/> au orrela ez bada<br/> jendiari galdi<br/> biyotzes posturikan<br/> atzegintzu gaude<br/> biba Oriyotarrak<br/> esan bildur gabe.<br/> m13sky4xwee4coivhc4en8xtugcutw7 0 2867 7356 7355 2015-05-23T08:50:11Z Joxemai 371 /* Abian jarritako lanak */ wikitext text/x-wiki == Burdinolen aldeko bere ekarpena == === ''L’Encyclopédie''-ko irudiak === Gure burdinola edo burdingintzako lantegiak XVIII. mendearen amaieran zer-nolakoak ziren ohartzeko, garai hartako irudiak eta marrazkiak ekarri ditugu hona, gehienak ''L’Encyclopédie'' irarkola sonatuan eginak dira. Antz eta kidekotasun horretara nola iritsi garen? Bascongada elkarteko bazkide aurrelariek euren kideekin zituzten harremanak zirela-eta; batez ere, teknika eta kultura alorretan, Europako entziklopediagile zenbaitekin, kimikaren eta burdingintza saileko ezagunekin bereziki. Gure iritzia sendotzeko, hona hemen beste aitorpen bat: Donostian eta Gipuzkoako itsas portuetan, Karlos III.aren Itsas Armadako ministroa zen Juan Antonio Enríquez zen eta Bascongada Elkarteko bazkideekin harreman estuak zituenak, Gipuzkoako lantegi metalurgikoei buruzko lan teknikoan, 1787. urtean Tolosako bi burdinola eta Errenteriako fanderia edo laminazioa izendatzen ditu, ''L’Encyclopédie'' ezaguneko zortzigarren liburukiko irudiak ipintzen dituelarik adierazgarri. Euskalerriaren Adiskideen Elkartea izeneko elkarteak garrantzi handia izan zuen, besteak beste, meategi eta burdingintzari zegozkien gauzetan. Lehenik lo-aldi luzean iraun ondoren, lanerako gogo eta trebetasunaren loraldian sartu ziren garaian, Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Sozietate Ekonomikoak etorkizunari begira jarri ziren, Europa mailan indarrean zetorren jakintza- eta zientzia-arloko mugimenduaz oharturik, betebetean XVIII. mendean, Euskal Herrirako sarrera eman nahirik. === Ensayo (1768) === ==== EAEren jarduera hedatzailea ==== Elkarte honen jarduera hedatzailea indartsu Bergaran egindako Batzar Nagusitik aurrera abiatu zen, 1765eko otsailaren 6tik aurrera, alegia. Gasteizen egindako hirugarren Batzarraren ondoren, beste Batzarrak Markinan egin ziren 1767ko irailean eta 1768ko urtarrilean Bergaran, eta sortzaileen kemenak neurtzeko egokiak gertatu ziren. ''Ensayo'' izeneko idatzia argitaratzea erabaki zuten eta hantxe atera zuten Zuzendariaren sarrerako hitzaldia, Lehen Batzar Nagusian 1765.eko otsailaren 5ean Bergaran irakurri zena. Horrez gain, beste lan bat ere argitaratu zen: Industria y Comercio. Necesidad de juntar la Industria y la Agricultura para que se disfruten de las ventajas de esta última» zeritzana. Ensayo izeneko liburua oinarritzat harturik hasi zen Elkartea meatzaritza eta burdingintza era zehatz eta jarraituan aztertzen. 1768. urtean argitaratu zuten liburu hau, eta zabaldu beharrekoa da, bere azalpenak mami handi eta sakonekoak baitira. Orduantxe hasi ziren * burdingintzari euskal probintzietan indar emateko ekintzak aztertzen, eta Aralarko burdingorri-meategiak eta Bizkaiko Arteaga eta Mañariko harrinabarren aipamenak egiten ditu. * Gipuzkoak Bergarako aizto-lantegia arduraz zaintzeko hitzarmena egin eta jaso zen, eta burdinoletan erabiltzen ziren hauspoetatik –larruzkoa, zurezkoa, ala haizearka– onena zein zen azaltzen zuenarentzat sari bat eskaintzen. ==== Abian jarritako lanak ==== [[File:Euskalerriko adiskideen elkartea burdinola 001.png|thumb|right|400px|Berrizko irudiak, ''Máquinas hidráulicas de molinos y herrrerías y gobierno de árboles y montes de Vizcaya'' liburuan. EAEak 1973an argitaraturiko facsimilea.]] Ageriko ekintzak hauek izan ziren: * Gipuzkoako burdinoletan labe eta sutegiei haizea injektatzeko erak aztertu ondoren, sistema berri bat abian jartzea, ikatz gutxiago erretzeko eta burdina hobea ateratzeko modua lortzeko; * gabien hobekuntzarako hainbat aplikazio berri; * meategiak ikertzeko eta zulatzeko zunda berriak; * elkarte honen eskumeneko zen Caracaseko Errege Konpainia Gipuzkoarraren esportazioak hazteko, burdinazko eta altzairuzko manufaktura-industria indartzea; * Eibar, Soraluze eta Tolosako arma-lantegietan hobekuntza teknikoak egitea; * ainguragintzari abantailak ematea Urumea eta Oria ibaiertzetako zeharroletan; * burdingintzarako ikatza gehitzearren, baso eta mendietan birlandaketak agintzea; * probarako lantegiak ipintzea, Bergarakoaren antzera; * burdin mea erre eta garbitzeko era berrien bilatzea; * labeetan elementu murriztaile gisa egurikatzaren ordez harrikatza erabiltzearen aldeko saioak egitea; * Karintia eta Estiriako olagizonekin ezagupen-trukaketa egitea; * arragoan altzairua lortzeko kanpotik hartutako sistemak aplikatzea; * gure herrian burdin mea desberdinak erabiltzeko jarraibideak; * galdaketan fingailuz forjaturiko altzairuzko barren egitura hobetzea, eta * barren tenplaketa eta etendurazko saioak egitea; * Bergarako eta Arrasateko altzairua lortzeko aholkularitza zientifikoa, batez ere Toledoko arma-lantegira bidaltzen zenarena, baina baita Euskal Herriko burdinola guztietara zabaltzen zenarena ere, burdinazko eta altzairuzko iltze, xafla, sarraila, tresna, guraize, aizto eta gainerakoen manufakturarako. * Deigarria gertatzen dira benetan, langileen suspergarri aldian behin ematen zituzten sari baliotsuak, bestek beste, lanerako ezagupenak gehitzeko, olagizonen elkarte eta konpainietako egitasmoei ekiteko, olagizonek ofizialekin itunak egiteko, eta banaka aipatuko ditugun lantegiak zabaltzeko eta abarretako. === Batzar Nagusien txostenak === Zazpigarren Batzarra Gasteizen egin zuten 1771n eta, hurrengo urtean, ''Extractos de las Juntas Generales'' izeneko txostena argitaratu zen. Lan horretatik, mineralogia eta trebakuntzari buruzko argibideak baino ez ditugu hartuko, aldatu gabe erabilgarri irauten duten burdingintza eta Natur Zientziari buruzko azalpen orokor batzuekin: Antonio de Sancha-k 1771n Madrilen argitaraturikoa, honako gai hauetaz: * burdin mea kiskaltzeaz, haize-arkaz eta hauspoez; * Euskal Herriko burdinolak, gabiak eta burdinazko manufakturak zirela-eta estatistika orokor bat egiteko eskabidea; altzairugintzari buruz, Réamur-en metodo araberakoa. Gasteizen Tomás de Roblesek, honako gai hauen berri emanaz, 1772an argitaratu zuena: * burdin mea sutan kaltzinatzeko moduaz edo arragoaz; * zeharrola bateko makinak eta uraz baliatzeko eraikuntzak; * Suediako burdinoletan altzairua lortzeko era berriak, Ramon Maria Munibe jaunak idatzia; * sutegiko hauspoak: zurezkoen arteko desberdintasunak; * haize-arkak direla-eta zehaztasun zenbait, Tolosako Amarotz zeharrolako arduradun Frantzisko Furundarena jaunari eskatu eta haren oharren araberakoak; * altzairua, dozimasia; * Asturiasko amianto; * Azkoitia eta Urrestillako ustezko harrikatza; * zotal ikatza Urizaharran; burdinolak Euskal Herrian zenbat eta nolako burdinolak ziren jakiteko ikerketa aurrera eramateko ardura, azalpenak eta galderak. Gasteizen 1773an argitaratu zen: * berriro ere burdin mea garbitzea edo arragoa aipatzen dute; haize-arkak direla-eta, Pablo Areizagaren ikerlan bati buruzko informazioa ematen da, eta aldi berean egilearen eskumeneko zen gaiaz, sutegiari eta haren aplikazioei zegozkion aldaketei buruzkoa; * Gipuzkoan zehar zeuden hirurogei eta hamabost burdinola arrunten, hogei eta bi gabiren, eta sei altzairu-lantegien zerrenda zehatza, eta burdinoletako pisu eta neurriak; * burdina altzairu bihurtzeko saioen berri, lehen aipatu dugun Réaumur-en aurkikuntzaren arabera; * suediar Cronsted-ek mineralogiari buruz idatzi zuenaren itzulpena, Erramon Maria Munibek egina, gero beste hizkuntzetara ere itzulia zena; * Alemaniako meategiak; * Coriasko Monasterioko anaia Iñigo de Buenagak idatzitako txostena, Asturiasko amianto-meategiak zirela-eta; * meategien ustiapena Gipuzkoan; * Joan Antonio Karasa Azkoitiko Larramendi iturriko metalurei buruz idatziaren laburpena. Gasteizen argitaratua da 1774koa ere eta gai hauek lantzen ditu: * Erregek bere erreinuko lantegien arduradun zuen Joan Dowling ingeniariaren txostena, burdina eta altzairua eraldatzeari buruzkoa; * gerra-komisarioa zen Gaspar Ignazio Romero altzairuari buruzko arazo beraren aztertzera bidali zutenekoa; * aipaturiko Réamurek izendatutako ikerketen laburpena; * altzairu naturalaz; * Gipuzkoako burdinoletako pisu eta neurriak; * ''Ensayos de Mineralogía'' liburuaren itzulpenean jarraitzeari buruzkoa; * Freyber-ko meategietako egitasmo multzo bati buruz; * Ignazio Antonio Zuazagoitia abokatuaren ikerketa, gatzagen onurei buruzko argibideak; * Gesalaga iturriko ur beroen alderdi onen azalpena, Azkoitiko Juan Antonio Karasa eta Donostiako Bizente Lardizabal sendagileek idatzirikoa. Gasteizen argitaratu zuten 1775ekoa ere: burdingintzaren ekonomiari eta burdinolen gobernuari buruzko gogoetak; * Dowling ingeniariaren lan, burdinari eta altzairuari buruzkoa; burdina altzairu bihurtzea dela-eta, * burdina altzairu bihurtzeari dagokionean, Réamur-en saioen ondoriozko lanekin aurrera jarraitzea; * burdinurtua eta burdina forjatu erdibidekoa sortzeko esperientzia bereziak; * Arrasateko altzairuaz saio berriak egitea; * altzairu naturala; * mineralogiaz eta kimikaz eta Castillejosko markes adiskideak Perutik bidalitako platinaz; * Kimikari buruzko ikastaro-proiektua, Lausanne-ko Oth Guil Struve sendagileak eratu zuenaz; * meatze-biltzea, Cronsted-en arauak jarraituz; * burdinolen eredu bat; * aiztogintza, errementaritza eta burdinurtua eta abarren ekoizpenak; Hurrengoa, 1776koa, Gasteizen bertan atera zuten: * altzairua naturalaren eta altzairu zementatuaren gorabeherei buruzkoa; * burdinoletako pisu eta neurriak; Gipuzkoan zeharreko 94 burdinolen zerrenda eta beraietako lanbide emankorrak; * Urnietako Migel Antonio Iriarte Belhandiak aurkeztu zuen txostena, burdina urgarri gisa kuartzoa erabiltzea dela-eta; * burdinoletan koke ikatzaren erabileraz, Joan Franzisko Gilisagasti Aiako apaiza eta burdingintzari burukoetan eskarmentu handiko gizonak bidalitako txostena; Tolosako Aldabako mendian aurkitutako harrikristalari buruzko albistea; * manufakturazko botoi, aizto eta burdin hariak direla-eta, ''Arte de reducir el hierro en alambre'' Duhamel de Monceauk idatzitako liburuaren itzulpena. Arabako hiriburuan atera zuten 1777koa ere, gai hauetan oinarriturik: * Mígel Antonio Iriarte Belhandiak erabiltzen zituen urgarrien xehetasunak; * Antonio Intxaurregiren meatzaritzaz, eta berunaren eta harrikatzaren laginak; * manufakturazko metalezko botoigintzari buruzko txostenak. Berriz ere Gasteizera jo zuten 1778. urtekoa argitara emateko: * meak hobetzeko trebetasun bereziak; bazkidea zen Grignonen lanaren laburpena, aldi berean, Parisko «Reales Academias de Ciencias y de Inscripciones» delakoan ere bazkide zenarena; * artilleriako kanoigintza; * altzairua urtzeko trebetasuna, Jards-en «Viajes Metalúrgicos» liburuaren arabera; Hernaniko Fagollaga burdinolako arduraduna zen Jose Antonio Zabalak bidalitako gogorapenak; mineralogiako adituen erakutsietatik hartutako oharrak, kuartzoari buruz; * ezagupen praktikoak ikatzari dagokionean, Morand Sendagileak idatzirikoak; * Juan Jose Aldamak, Alemaniara bidaiatu eta aztertu ondoren, Okendon egin zuen sutegi-hauspo berezi baten azalpena; * kuartzoari buruz mintzatzen ziren liburuen zerrenda. Arabako hiriburura jo zuten 1779. urtekoa argitaratzera ere: * Alegiako labe batean lortutako altzairu zementatua; Arabako hemezortzi burdinolak, haien ekoizpenak eta proportzioak, Gipuzkoakoen antzera azterturik; * mineralogiaz, lurreko ikatzaz; * kareari buruzko eragozpen fisikoak; * meatzaritza eta mineralogiaz atzerrian ikasketak egiteko diru-laguntzak; * Freybergeko meatze-eskola; * Proust irakasleak kimika-ikasketari lotu edo erantsi nahi zizkion printzipioak, Bergarako Seminarioan. 1780. urteakoa, Gasteizen argitaraturiko: *Antzuolako espatoari buruzko azterketa, Prouts-ek egina; eta kobaltoari buruzkoa, Gistan-ek idatzia; *urre fulminantea eta zilar bizia erabiltzeko erak, Domingo Rusi bazkideak, erregeordearen sendagile eta Mexikoko artzapezpikua zenak idatzia. Gasteizen argitaratu zuten 1781ekoa eta hona hemen haren edukia: * Arrasateko olagizonen Araudia, Don Juan Erregeak Medina del Campon 1473ko uztailaren 22an onartua; hurrena, Markinako olagizonei zegozkien arau batzuk, Errege horrek berak 1474ko uztailaren 4an Segovian onartuak. *altzairu zementatua Bergarako labean. Gregorio Marcos de Robles y Revilla jaunak argitaratu zuen Gasteizen bertan 1782ko alea: * Almadengo meategietako sendagile zen Joseph Pares y Franqués bazkideak, meategi haietako gaitzak aztertu, eta Domingo Rusik egindako idatziaren aurkako erantzuna argituz egindako txostena; * Francisco Chavaneau jaunak, Antonio Munibe eta Xabier Egiarekin batera burutu zuen azterketa, 1774an Zestoan aurkitu zituzten ur bereziei buruz egina; * urte bereko Batzarretan Fausto Elhuyarrek aurkeztu zuen txostena, burdinazko xaflak eta latorriak lortzeari buruz idatzia, Breitembrunnen (Saxonia) egiten zutenaren arabera. 1783koa ere Gasteizen argitaratua, garrantzizko gai berriz jantzia: * Wolfran izeneko metala, kimika-azterketaren argibideekin, eta Joan Jose eta Fausto de Elhuyar anaiei halako sona eman zien metal berriaren azterketa. * Faustoren azalpenak, Somorrostroko meategien egoera adíeraziz, eta Euskal Herriko mea guztien bildumaren formalizazioa burutzeko egitasmo bat aurkeztuz. * Ignazio Zabalo Zuazolaren altzairua urtua, moldearekin. Gasteizen atera zuten hurrengoa, 1784koa, baina ez du burdingintzari buruzko txostenik. 1785ekoa, Madrilgo Antonio de Sancharen moldiztegian egin zuten. * Baigorriko meategien zuzendaria zen Chavaussiéreren frogantza; Orbaitzetako (Nafarroa) burdingorrimeategia delaeta. * Zurezko hauspoen albisteak; * zurezko hauspoak hobetzeko egin zituzten saioen zerrenda edo bilduma egunez egun, Estiriakoen antzera. Eta 1786an, berriro ere Gasteizen atera zuten, Baltasar Manteliren eskuz. * Bertan dator Chavaneuk egindako Zestoako uren azterketa; * airea berriztatzeko tresna baten aurkezpena, Manuel de Gamarrak egina. * Gesaltzako Salmuera izeneko iturrien azalpena, gatza ateratzeko erak adierazi eta etekin gehiago ateratzeko bideak aurkezten dituena. Gasteizen atera zuten 1787an, * ale horretan datoz Fausto Elhuyarrek burdina lantzeko era desberdinak azalduz egindako txostena eta burdingorrizko meategiak ekonomikoki defendatzeko modu positiboak. Gasteizen argitaratua da 1788. urtekoa: * Trino Antonio Porcel Agirre, farmaziako irakasle eta Bascongadatako bazkideak (Parisen bizi zen) egindako alderaketa bat, Somorrostro, Mutiloa eta Zeraingo burdinen arteko desberdintasunak aztertuz. Gasteizen inprimatua da 1789koa: * Jeronimo Tabern, itsasontzitako tenienteak aurkeztutako oharrak datoz, egur-ikatza, burdin meatzeak eta euskaldunek egindako aingurak direla-eta; lehen aipatu dugun Trino Antonio Porcelek idatzitako azalpen batzuk, Instrucción sobre el mejor modo de analizar las aguas liburuxkari buruz idatziak. Jarraian, 1790ean, Gasteizen egin zenak ez dakar ezer gure gaiari dagokionik. Gasteiztik irten zen 1791koa, eta bereziki hauxe dakar: * olagizon eta olajaunen arteko harremanak; olagizonen arteko Konpainia bat sortzeko egitasmo egokia, Jose Iturriaga irakasleak aurkeztu eta Elkarteak saritua, burdingintza aurreratzeko bidea eta lantegi berriak jasotzeko egokierak aurkeztu zituelako. Gasteiz argitaratu zen 1792koa ere: * bertan agertzen den gauzarik bereziena, euren ikerketak direla-eta, Chavaneu, Brisseau eta Manuel Bernardino Aranguren jaunek aurkeztutako txostenen aurkako idatzi anonimo bat. Eta 1793koa, sortaren azken alea, Gasteizen argitaratua: * Pedro Díaz de Valdés gotzainak egindako txosten bat dakar, apaizak beren eliztarren artean nekazaritza eta industria sustatzen ahalegintzea zein probetxugarri izango litzakeen adieraziz egina. === Akten laburpenak === Bazituzten Batzaragirien laburpenak ere, eta 1773ko Batzarretan argitaratzeko erabakia hartu zuten; eta bai argitaratu ere 1781. urtera arte, goian esandako Laburpenak aparte zirelarik. Gure gai honi dagokionez, erakunde bi izan ziren garrantzizkoak: * '''Metalurgiako Errege Eskola''' izenekoa bata, 1783.era arte autonomia osoz gobernatua, baina Elkarteko beste ikasgelekin elkartu zena, eta bestetik, * '''Bergarako Errege Mintegia''' izenekoa, 1776an Bergaran sortua. === Bergarako Errege Mintegia === Lehenaren hasiera, 1765ean izan zen, Bergarako «Errege mintegia» izenarekin. Ehun eta hogeita hamar ikasle zituen, eta bertan bizi ziren gau eta egun, eta beste laurogei egunez bakarrik; irakasle-talde bikain bat. Erakunde Batzordearen esku zegoen eskolaren gobernua, hau da, bazkideen artetik aukeratuaren esku. Errege Karlos III.ak 1769an Errege Mintegia titulua eman zion, diru-laguntzarekin batera. Aldi berean, baimena ere eman zion Kimika, Mineralogia eta Metalurgia gaiak irakasteko, eta Luis Proust eta Fausto Elhuyar Irakasle bikainen esku egon zen zeregina. ==== Wolframa ==== Garai hartako gertaera jakingarriak gogoratzean, atsegin zaigu Elhuyar anaiek wolfran delakoari buruz argitaratu zuten hamahiru ataleko idazlana berriro aipatzea; jende ikasiek benetan aintzakotzat hartu zuten, eta berehala itzuli zen frantsesera, alemanera eta ingelerara. Halako jakinduria handiz egina zenez, burdingintzari zegozkion langintza guztietan egundoko aldaketa edo iraultza eragin zuen, eta aldi berean zientzia kimikoaren historian sarturik gertatu zen betirako. Horretaz idatzi zen 1962ko Munibe aldizkarian. Eta behin XX. mendetik aurrera, gorputz arrotz solido hori, gauzarik beharrezko bilakatu zen zernahitarako, adibidez: altzairu lasterra eta metal gogorrak lortzeko, gero hauek sintetizaturik, ebaketarako, deformaziorako edo kolpaketarako lanabes eta tresna gogor zorrotzak egiteko, esaterako: tornurako erremintak, hariztatzeko ardatzak, fresak, barautsak, otxabuak, zerrak, trokelak, laztabinak edo daratuluak eta antzekoak. Aldi berean, aleazio-egoeran, adibidez osagai modura jokatzen du lanpara elektrikoen hariak, balbula elektronikoak, gurpil-azal antiderrapanteak, kontaktoreak, soldaketarako elektrodoak, iman iraunkorrak, X izpientzako tutuak eta osagaiak erreaktoreentzat, aparatu espazialentzat nahiz, isotopo erradiaktibo moduan, ikerketa saioetan erabiltzeko. Gipuzkoako ibar berde eta ikusgarri batean zegoen Bergarako Errege Mintegia eta bertako laborategian lortu zuten lehenengo aldiz wolfram izeneko metala; gerora, ordea, burdin eta beste hainbat metalekin aleaturik munduan barrena zabaldu zen metalurgiako lantegi berrienen bidez. ==== Tungstenoa eta ferrowolframioa ==== Elhuyar anaiek ekintza gogoangarri horren bidez, Bergaran lortu zuten ez Bergman jakintsuak Suedian eta ez Scheele-k gerora lortu ezin izan zutena: tungstenoa berezi eta haren berri ematea. Duela urte batzuk, Elhuyar anaiek aurkeztutako idatziaren XII. kapituluko 5. atalean aztertuz honela adierazi genuen Bernoulli jakintsuak 1870. urtean lortu zuela ferrowolframioa delakoa, eta burdingintzan adituak diren argitalpen eta testuek hari ematen badiote ere aurkikuntzaren meritua, askoz urte lehenagotik hartu ziotela aurrea Elhuyar anaiek. Gaur ere ateratzen dute ferrowolframioa hori, baina tximist-labe handietan; ala ere, Elhuyar anaiek Bergaran lortu zuteneko erreakzio kimiko bera oinarritzat hartuta. Burdina aleazio hain ezagun hori behar-beharrezkoa da altzairu bereziak lortzeko, industrian nahitaezkoak diren ebakitzaileak egiteko bereziki. Txostenaren edo idatziaren XII. atalari dagokionez, aipaturiko aldizkarian idatzi nuena dakart berriz: Bascongadako kide ospetsu ziren bi anaiok lortu zutela lehenengoz, zilarra eta tungstenoa, burdingorria eta tungstenoa elkartuz, halako aleazio berezia egitea, gaur industria elektrikoan hain beharrezkoa dena. ==== Platinoa ==== Behar bezala argitu gabe dago Fausto Elhuyar jaunari dagokiola –eta ez Chavaneauri– amerikar platina delakotik platino izeneko metala ateratzeko meritua, zati batean behintzat. Lorpen hori atsegin biziz hartu zuten Horne irakaslearekin Alemanian zilarbiziaz elkarketak ikasten ari ziren ikasle lagun mordo haiek; berehala izan zituen harrera ona eta eragin handia Ameriketako meatzaritzan, eta gerora, azkenean, Euskal Herrian eta abarretan. Rouel-en ikasle aurreratua zen Luis Joseph Proust-ek Bergarara ekarri zituen ametsak, Kimikari buruzko bere txostenak argitaratzean burutu zituen. Hezitzaile jakitun ospetsu honen «Definituriko proportzioen legea» idatzia oso gogoan hartzekoa da. Bide hezeko azterketa kimikoa ere aurkeztu zuen, Mintegiko bere katedran irakatsia; izan ere, berak aurkeztu zuen programa berezi bat, Kimikako Ikasturteari Hitzaurrea izenekoa. Francisco Chavaneauri dagokionez, fisikako lanetan azaldu zuen bere trebetasuna Frantzian; hemen, berriz, kimikako ikerketara jo zuen bereziki Errege Mintegiko laborategian. Tunborg. Mineralogia eta metalurgia gaiei zegozkien irakaskintzak, Elhuyar anhaien esku izan zirenak, gero suediar Tunborg irakasle ospetsuaren gain gertatu ziren; eta honek, Chavaneauren ikerketak jarraituz, platinozko tresna bat lortu zuen, bere garaian Stockholmeko Riksmuseum ikusgai egon zena, honako idazkun honekin: ''«Platino reducido a metal. Año 1788. Por Andrés Tunborg, profesor de Mineralogía y Metalurgia en Vergara, España»''. Harri eta zur eginik gelditu omen zen Tunborg irakaslea Bergarako laborategiak ikustean, harrigarriak eta Upsalakoak berak baino aurreratuagoak zirela aitortzeraino, eta hiriburu hura oso ospetsua zen gai horietan. === Stockenstron === Gaiak aukera eskaintzen digunez, aipa dezagun baita Stockenstron jauna ere, Bascondako bazkidea eta Stockholmen bertan Suediako burdinoletako zuzendari orokorra zena, Bergarako bere kideekin harremanak izango zituena, zalantzarik gabe. Ignazio Zabalo Zuazolari dagokionez, bere labe berezian altzairua urtu eta irazteko era berria asmatu baitzuen. Eta hain altzairu ona ateratzen zuenez, Toledoko arma-lantegiak nahiago izan zuen honelakoa, Alemanian egindakoa baino. Aipatu beharrekoen artean dugu Ignazio Luzuriaga, Edinburgoko Cullen ospetsuaren ikasle trebe hura, berunari buruzko ikerketa batzuen txostena argitaratu baitzuen, Frantzia eta Ingalaterrako kimikariek gauza handitzat hartzerainokoa. Mineralogia eta Metalurgia gaietan irakasle ziren Juan Josef Elhuyar eta Juan Díaz jaunen jakinduria, beren lanak eta ikerketak benetan aintzat hartuak izan ziren Nueva Granadako meategietan. Bergarako beste jakitun batzuk ere goraipatuak izan ziren eta natur jakintzak indartzen lan asko egin zutenak. Hauek guztiek eginahal handiak egin zituzten beren jakituria eta lanen etekinak ondorengoei uzteko. === Zientzien eta Arte Erabilgarrien batzordea === Meatzaritzari eta burdingintzari zegokíon industria aurreratu eta indartzea eta Zientzia eta arte erabilgarrien batzordearen esku ipini zuen Elkarteak. Aipatu ditugun idatzietan ageri denez, Batzorde horrek eman zituen laguntza eta bultzada handiak honela laburbil genitzake: altzairua sortu eta lantzeko aurrerapenak edo bide berriak aurkitzea, batez ere burdingintza bere osoan emankorrago bihurtzeko asmoz. Hala, 1776. urtean, Gasteizen egin zuten Batzar Nagusiaren hasieran erabaki zuten: ''«mila errealeko sari bat ematea, ezagunak diren hauspo desberdin horietatik, larruzkoak ala zurezkoak ala haizearkak, hiruetatik zein den onena, Kalkulu eta zehaztapen geometrikoz, esperientzian oinarriturik, zehaztasun guztiz adierazten duenari»''. Burdingintza babesteari dagokionez, Adiskideen elkarteak laguntza handia medio lortu zuten 1768an Erregearengandik agiri bat, Portugalera burdingintzara joateko hitz-emanik ziren olagizonak hemendik irtetea debekatuz; izan ere, honelakoen trebetasuna eta esku ona, garrantzi handikoak baitziren hemen bertako etekinari begira. Beste alor bat ere arduraz zaindu zuten, kastuak gutxitzea eta etekina handitzea. Horretarako, 1776ko Batzarrean, olagizon trebeenei beren kastuen berri galdetzea erabaki zuten, burdina ahalik merkeen edo gutxienik kostata ateratzeko. Hauspoak egiteko, jakina denez, 1770. urtean Grignon jaunari –«Reales Academias de Ciencias y de Inscripciones de París» hartako bazkidea zen– saritu zioten ikerkuntzan erakutsitakoarengatik saria eman zioten, baina hauspoak egiteko garaian sortu ziren zenbait eztabaida eta diferentzia, batez ere Bizkaiko Intxaurragak eta Gipuzkoako Migel Etxabek egindakoak zirela-eta. Arazoari bete-betean eta ezeren beldurrik gabe heldu zioten 1784an, eta saiaketa berezi batzuk egin zituzten Markinan, Arizmendiren burdinolan, irtenbide bila; baina orduan bertan behintzat ezin izan zuten arazoa garbitu. Markinako Benito Ansotegi eta Fausto Arriaga jaunei esker onezko agurra agertu zieten, aldi luzean saio handiak eginak zituztelako, eta hori oso mesedegarri izan zelako. === Muniberen ibilbide zientifikoa === Lehenago, 1771. urtean, Ramon Maria Munibe jaunak, bere aitaren babes eta diru-laguntzaz baliaturik, ibilaldi handi bat egin zuen Europako burdin lantegirik aurreratuenak ikusi eta haietan ikasten; zenbaitetan, saiaketak eta aurrerapenak egiten ari ziren heinean ikasi zituen berri jakingarriak, gero Batzordearen bidez Euskal Herrian erabiltzen laguntzeko. Hain zuzen ere, arreta handiz zaindu zuten Adiskideen elkartekoek burdingintzari zegokíon guztia, eta batez ere laneko kastuak gutxitzea. Esan dezagun, Munibe jauna ez zela alperrik ibilia Frantzia, Belgika, Holanda, Danimarka, Suedia, Prusia, Austria eta Italian zehar: mineralogiari eta burdingintzari buruz asko ikusi eta ikasi baitzuen. Izan ere, Suedia, Saxonia, Estiria, Karintia, Lieja, Foix-eko konderria eta beste gehiagotan meategirik eta burdindegirik aurreratuenak ikusi eta aztertu ondoren, gauza jakingarriak ekarri zituen, burdina altzairu nola bihurtu, esaterako; aldi berean eskutitzak, tokian tokiko gauza berezi zenbait eta beste ekarri zituen, Bascongada elkartearen Bildumategia hornitzeko egoki izan zirenak. Ez da harritzekoa, Bazkide Zenbakidun eta Elkarteko idazkari izendatu izana, 1773tik aurrera. Aurreko urtean, Cronsted-ek idatzitako Ensayo liburua, mineralogiari buruzkoa itzuli zen gaztelaniara suedieratik eta Adiskideak elkarteak argitaratu zuen, ondoren asko erabiltzeaz gain, gai desberdinak aztertu eta sailkatu ziren. Altzairua zuzen-zuzenean edo zehar-biderik gabe lortzeko asmoak ere zor zaizkio Munibe berarí: Stockholmdik idatziz bidali zituen bere asmo eta argibideak, eta berehala hasi ziren Diego Aranguren, zaldizkoen kapitaina, eta Pedro Rubio, artilleriako koronela, Arrasaten era berriko saioak egiten era zaharrekoen ordez. Hiru urteren buruan itzuli zen bere sorterrira ibilaldian ikasketa eta ikerlan handiak egin ondoren. Harrerarik onena egin ziotela ikusteko, hor ditugu Stockholmeko «Real Academia de Ciencias» eta «Instituto Freiberg» elkarteek beren bazkide egin zuteneko agiriak. Hogei eta hiru urte zituela hil zen 1774an. === Ekarpenak === ==== Antonio Maria Muniberen ekarpena ==== Antonio Maria Munibe, Ramon Mariaren anaia, 1775. urtean Parisera joan zen Xabier Maria Egiarekin batera, kimikako teknikak ikastera, Elkarteak diruz lagunduta; lagun eta gidari burutsua izan zuen han Eujenio Izquierdo, Karlos III.a erregek ordainduta Frantziako hiriburura, Historia Naturala ikastera bidalia, eta berehala egin zen Bascongada elkarteko bazkide. Handik Suediara jo zuen burdingintzan ikastera; handik bidali zituen ikasketei buruzko berriak eta bere iritziak idatzita, baina ez dute argirik ikusi; aztarna hau besterik ez da agertu, hau da, 1782ko Batzarretako Txostenetan aipatzen dute Xabier Egia eta Chavaneurekin batera Batzordeko izan zela esateko, Zestoan 1774an aurkitutako ur mineralen azterketa egiterakoan; haiek egindako lanaren aitorpen bat eginez, balio handiko lana zela-eta. Burdingintzari laguntzeko sail berezi hark egin zituen programa eta ekintza ugarien bidez lortu zuten, Orozkotik honako albiste pozgarri hau, «haber obtenido resultados más económicos en el modo de arrancar en campo libre para la calcinación de venas de hierro», burdina atarian bertan garbitzeko moduan ordura artean baino emaitza merkeagoak lortu zituztela, alegia. Hala ere, atzerrietan zituzten erak ongi ikasiak zeuzkatenez, eta Euskal Herriko burdinoletako zehaztasunak jaso ondoren, Orozkon eginari ez jarraitzea erabaki zuten. Legazpiko Bengolea eta Bergarako Iparragirre lantegietan saio bereziak egin zituzten bi eratako metalak elkartzen eta «saliendo un hierro muy tenso y bueno, así también como el que se obtenía en Somorrostro», hau da, burdin sendo eta ona lortu zutela, alegia. Mota desberdineko zainak, ikatzak, toberak eta hauspoak erabiliz, eta galdatze eta forjaketa desberdinez baliatuta, zer-nolako aurrerapen eta onurak lortu ote zitezkean ikusteko, zentzuzko saioak egiteko erabakia hartu zuten. Benetan arrera ona izan zuen Urnietako Aranburu zeharrolako arduradunak bidalitako txostenak, galdatzea egitekoan kuartzo sartuta burdin hobea lortu zutela adierazten baitzuen. Berehala hasi ziren Hernaniko Ereñozu eta Fagollagako burdinoletan ere entseguak egiten, eta ondorio onak lortu zituzten; halaber, Markina, Arratia, Laudio, Galdakao eta Mungiakoetan, Bizkaiari zegokionez. Metal desberdinak erabiliz egin zituzten saioak, eta bi eratako onurak lortu zituzten: ikatz gutxiago erretzea eta zepa garbiagoa ateratzea. ==== Juan Dowlingen ikerketa ==== Real Sitio de San Ildefonson Meatze eta Fabriketako Altzairu eta Erreminten lantegiko zuzendaria zen JuanDowling jaunak 1774an Gasteizko Batzarretan aurkeztu zuen ikerlanak laudorioak lortu zituen, burdina altzairu bihurtzeko era berria kontzienteki frogatuz; aldi berean, jarraibide egokiak eman zituen Euskal Herrian eta penintsularen iparreko beste probintzietan lantegi bereziak egiteko, gaiak ugari zirenez, lanerako tokiak ere egokiak zirelako. Burdingintza aurreratu eta indartzeko ekinaldi hauen artean, garrantzizkoa izan zen bazkide batek Mutrikun bere trebetasunez lortu zuena ere, sutegia gai desberdinez beterik, astero lehen baino burdin gehiago ateratzea lortu baitzuen. ==== Fausto Elhuyarren txostenak ==== Baina teknika eta ekonomiari dagokienez, gaur bertan ere harrigarri gertatzen zaigu, Gasteizko Batzar Orokorra elkarteak eskatuta, Fausto Elhuyar jaunak 1783. urtean aurkeztu zuen ikerlana: Somorrostroko meategiak, ingurumeneko xehetasunak, geruzak edo meatze mailak argi eta garbi adierazi baitzituen. Aldi hartako meatzaritza eta burdingintzari buruz egindako ikerketarik funtsezkoenetako bat da. Arreta handiz aztertu zituen meategien deskribapena, orografia, geologia eta bertan zeuden lau eratako meak; bestalde, lana egiteko era atzeratua eta burutsukiago egin beharrekotzat jo zuen. Horrez gain, han ikusitako baliabideak baztertu eta era berrikoak aurkeztu zituen xehetasun guztiz hornituta. Tankera berean aztertu zituen Orbaitzetako meategiak ere Elhuyarrek eta ikerketaren txostena aurkeztu zuen. Hungariara ordezkari gisa bidali zutenean, asmakizun berri bat amalgamazio prozesu bidez bere meatik burdingorria ateratzeko; han, Hungarian bertan, onartutako asmakizunen zerrendan ezartzea lortu ondoren, Euskal Herrira bidali zituen xehetasun guztiak, hemen ere aurrerapen hartaz baliatzen hasi ahal izateko; gainera, Aralar mendiko meak izendatu zituen horretarako, bere ustez egokienak zirelako. Europan barrena zebilen bitartean, herrialde bakoitzeko burdinoletan burdina lantzeko zituzten arau eta modu berezien oharrak bidali zituen, non zer adieraziz; besteak beste, Bizkaiko langintzaren antzekoena, Hungariara iparraldean dagoen Stossekoa aurkitu zuen: bertako labea, agoa ateratzeko, mailukatzeko eta goritzeko erak eta beste zehazki izendatuz; era berean, Karintia eta Estiriako burdinoletako gauzarik berezienak ere azaldu zituen. Guretzat oso jakingarri den ondorio batera iritsi zen Elhuyar jauna bere ibilaldiaren buruan: lurralde haietako langintzak edo metodoak gure burdingintzakoak baino baxuagoak edo atzeratuagoak ziren, batez ere burdina geza edo burdina bera ateratzen, hau da, burdin barrak ateratzen. ==== Pablo Areizagaren ekarpena ==== Paulo Areizagak, 1773. urtean, eta Elhuyarrek emandako argibideez baliaturik, Somorrostroko mea eta Mutilokoa elkartuta, ondorio onak lortu zituen; eta aldi berean, «Real Academia de Ciencias de París» zelakoak aipaturiko neurrietara egindako haize-arkak erabili zituen. Urte bereko Extractos edo Txostenetan ageri denez, Elhuyarrek aurkeztu zituen xehetasun hauek. (Bazkideak ugaritzeko ere egin zituen eginahalak, adibidez, olagizon guztiak elkarte batean biltzeko saioak, 1791ean Bergarako Batzar Nagusira aurkeztuz. Haren asmoa, Sozietate Anonimo bat egitea zen, zenbait lantegi bateratuz eta guztien artean hiru milioi errealeko dirutza ipiniz). Atera zezaketen irabazpidea alde batera utzita, beste hau zen egitasmoaren helburu nagusia: lan-metodoaren kastuak gutxitzea. Horretarako, bistakoa zen aurrez aterata zituztela kontuak bai ikatzari eta bai eskulanari zegozkienez. Elhuyarrek bere lanean etenik gabe jarraitu zuen: batetik, burdinolen zerrendak eta haien nagusien izenak biltzen, bestetik pisu eta neurriak alde guztietan berdin erabiltzea lortu nahirik, gogotik saiatu baitzen luzaro. Eta zalantzarik gabe ekin zion Alegian burdinola berri bat egiteari, helburu berezi honen bila: arragoko altzairua lortzeko, Jard-ek asmatutako metodoak eta Scheffield-eko lantegietan erabiliak berak ere saioak eginez ondorioak ikustea. Izan ere, hemendik Toledora armagintzarako bidaltzen zutena baino hobea baitzen. ==== Trino Antonio Porcel Agirreren ekarpena ==== Trino Antonio Porcel Agirre bazkideak aurkeztu zuen txostena, luzea eta agiri ugariz hornitua zen. Bergmann eta Kirwanen metodoak oinarritzat hartuta, burdinkiak ikertzeko bideak izendatzen zituen, zehazki; baina berak asmatutako metodoaz bereizten zituen burdin meatako zink oxido eta magnesia, aldi berean Somorrostro, Mutiloa eta Zeraingo meategietan erabiltzeko erak izendatuz. ==== Jeronimo Tabernen ekarpena ==== Jeronimo Tabern donostiarraren izena ere tartean ageri da, txosten jakingarria aurkeztu baitzuen, besteak beste, gerora egur-ikatza urritzeko arrisku handia zetorrela eta Euskal Herriko mendietan behar adina egur ez izateak, burdina garestitzea zekarrela adieraziz; gainera, ondorioz, atzerrikoen aldetik elkarren leia sortuko zela, Ameriketara bidaltzen zituzten tresnen kaltean. Arazoari egoki erantzuteko bídeak ere aurkeztu zituan, egurikatzaren ordez harrikatza erabiltzearen alderdiak azter zitzatela eskatuz; izan ere, Asturias aldean oso ugari baitzen harrikatza. Bere aldetik garbiro azaldu zuen, Bascongada elkartea arduratzen zela arazoaz, eta hala, Arabako norbait saritu zutela bere lurraldean harrikatza aurkitu zuelako; eta bazela beste aurkikuntza bat Hernanin aurkitu berria. ==== Simon Arragorriren ekarpena. Errenteriako fanderia ==== Simon Aragorri Irandako markesa dugu burdingintzari bide berriak zabaltzen ahalegindu zenetako bat eta 1769an Gipuzkoan Errenteriako fanderia eraiki zuena: lantegiaren bihotza balitz bezala, gurpil eragile bat, erreberberozko labea bi eta ijezketa-trena zeritzan tramankulu berezia. Astean berrogei eta hamabost mila libra mea eraldaturik, burdina xafla bihurtzen zituen eta hogei eta hamar mila zumitz edo burdina zerrenda egiten, probintziarentzat garrantzizkoa zen kontuan hartzen bada haren gainbehera. Lehen ere esana dugun bezala, hauxe zen Espainia osoan gisa honetako lehenengo lantegia; eta lanean ipintzeko, laurogei mila peso behar izan ziren. Lantegi horren sortzaile eta jabe, Simon Aragorri izan zen, Irandako markes Nikolas Arragorry eta Joana Ohalderen semea, Endaian jaio eta urte luzez mugaz alde honetan bizi izana. Ekintzaile handia zenez, kementsu jokatu zuen, baina ez burdingintzari zegozkionetan bakarrik; bazuen bestelako arazoetarako ere joera sutsurik: honela, politika-gizon trebe eta burutsua zenez ospetsuago ageri da, hari esker burutu baitzuten 1795ean Frantzia eta Espainiaren artean Basileako bake-ituna. ==== Industriako eta Merkataritzako Batzordea ==== Hala, «Industria eta Merkataritzako Batzordeak burutu zituen lanak eta onurak asko izan ziren –erakundearen barruan bertan, arkitektura hidraulikoaren eta nekazaritzako gauzetan sumatu ziren arrazoiez aparte–, hona hemen aipagarrienak: * aiztogintzari eta kinkilagintza xumeari eman zioten bultzada; Bergarako lantegian lortu zuten hobekuntza handienak, Caracaseko Erret Konpainia Gipuzkoarrak haren manufakturetan aldi batez ematen zion babesa medio izan zen. * Industria txikia, eta berari zegozkion saiaketak eta langintzaren xehetasunei suspertzeko sariak ipini zituen Batzordeak. * Gasteizen burdina tresnen lantegi bat edo burdindegi bat ipintzeko eta sektore hura sustatzeko kudeaketak eta ahaleginak egin zituen. Lantzeko burdina hobea ateratzearren * eta burdina forjagarriaren hobekuntza * bertan ateratzeko lantegia jasotzeko ere asko saiatu ziren. * Azkenik, aurrerapenean laguntzeko, burdinazko botoigintza ipintzea ere lortu zuten. Hasieratik aditzera eman zutenez, Industria eta Nekazaritza biak elkartzea, oso onuragarria izan zen, baten aurrerapenak besteari mesede egiteko; bestalde, teknikaz aurreratzea hiru probintzientzat aberasgarritzat jo zuten, 1766an Gasteizko Batzar Nagusian aitortu zutenez: han azaldu zituzten, izan ere, Industria eta Merkataritza egoki aurreratzeko beharrezkoak ziren hamar funtsezko printzipio, Euskal Herri osoarentzat garrantzizkoak. === Adiskideak manufakturaren aldeko === Batzar hartan Adiskideek azaldu zutena hitzez hitz ekarri dugu hona, gaur egun ere eredugarri zaigulakoan: ''(Manufakturazko sorkariak ahalik gehien esportatzeko, eta ahal den landu gabeko gai gehiena ekartzeko hemen lantzeko)''. Aitorpen hori oinarritzat hartuta ateratzen zituzten kontuak argi eta garbi: batetik, burdina, ateratzen zuten toki berean landurik, xafla, barra, laukitxo, sarraila eta antzekoak egitearen onurak; bestetik, dirutan ere kontuak ateratzen zituzten, burdin barrak izan, ala ferra iltzetarako eran mehetuak izan, aztertu ondoren. Azkenik, atzerritik ekarri eta hemen saltzen zituzten orratz, jostorratz, guraize, aizto eta kideko tresnak, gehien-gehienak hemengo burdinez eta altzairuz eginak zirela ere garbiro adierazten zuten. Horretatik ondorioztatzen zuten esportaturiko lehengaien errendimendua inportatzen zuten manufakturari zegokionarekin alderatuz gero, berrogei eta hamar aldiz garestiago gertatzen zela. Horregatik, alde izugarri hori kontuan hartuta, kasu hori orratz bihurtutako altzairu gordinaren proportzioari zifratan aplikatuz gero,ekonomia doitzea zen egokiena manufakturazko industria metalurgiko gehitzearen bidez; hala, onartuz enean arauak eman zituzten eta beharrezko aholkuak, atzerriko tresnak Euskal Herrian egin zitezen. Irizpideak zabalagotuz, * nekazaritzan edo lurgintzan esku gehiegi ari zirela onartu zen; eta aldi berean, nekazaritza aurrerapenez hornituz gero, eskuragarria izan zitekeen industriarentzat. * Bestalde, bertako jendeak bazuela trebetasuna nahikoa zeregin hauetan, altzairuzko hainbeste tresna desberdin egiten zituztela ikusteak adierazten duenez; * horrela, Aiako Aristarrazu burdinolan Etxabe anaiek areto-erloju bat egin zutela, zuzen zebilena, eta hori beraiek arretaz eta begiratze beste merezimendurik gabe egin zutela, inolako ikasketarik gabeak baitziren. * era bertsuan, Eibar, Soraluze eta inguruetan trebeziarik handienaz lantzen zituztela armak. * Eta Euskal Herriko geografiak bera ere lagungarria zela, gaiak batetik bestera erabiltzeko, batez ere Caracaseko Erret Konpainia Gipuzkoarrak lagundurik (...). == Produktu manufakturatuak == Gure Herriko burdinolek XVIII. mendea amaitzera zihoala, hainbat metalurgi- eta errementari-etxeak hornitzen zituzten beren produktuez edo materialez, burdinazko edo altzairuzko lingote, barra, pletina eta biribil, eraldatze edo manufakturarako. Aipatutako produktu metalurgiko asko burdinoletan bertan egiten ziren, osoko fabrikazio modura, aingurekin gertatzen zen bezalaxe. Produktu manufakturatu metalurgiko hauek, besteak beste: * itsasorako aingurak eta aingura txikiak; armadarako eta armategietarako burdin mailukatuzko edo altzairu urtuzko kanoiak, balak eta esku-hagak; * arma zuri, suzko armak eta armak orokorrean; ezpatak, sableak, baionetak, iskiluak, alfanjeak, fusilak, karabinak, eskopetak, trabukoak, pistolak, kasketak, ezkutarma biribilak, halabardak, azkonak, bular babesak, besokoak, ezkutuak. * Burdinolako bertarako erremintak: mazoak, ingudeak, kateak, borrak, kurrikak edo suhatzak, mailuak eta taielak. * Eraikuntzarako osagaiak: balkoiak, burdin sareak, sarrailak, giltzak, ate burdineriak, iltzeria, bisagra, bernoak. * Nekazaritza eta meatzetarako erremintak: aizkorak, aitzurrak, palak, pikotxak eta ginbaletak; * burdinazko sukaldeko ontziteria, kazolak, eltzeak, marmitak eta beste tresneriak: * upelentzako uztaiak, orgentzako armazoi edo gurpil-hagunak, aiztoak, labanak, ferrak, erromatarren balantzak, poleak, zirgiloak, frenoak, ezproi-loreak eta hodiak. iw9lpj26oz768nny85k0h83efuvpvgt 0 2868 7359 7358 2015-05-23T09:11:01Z Joxemai 371 /* Igartzako burdinola, Beasainen */ wikitext text/x-wiki == Ibaia, energia iturri == Gipuzkoako geografia ur-sare zabala osatzen duen erreka, errekasto eta ibaiez josirik dago, Lurraldea markatzen dute, harathonat batean hedatzen direlarik. Beraien energia-ustiapenaren lehen arrasto idatziak XIII mendearen erdialdekoak dira, lurraldearen Historian. Energia hidraulikoaren lehen erabilera, erroten eta burdinolen izaerari loturik agertzen zaigu. Erabilera hori, erromatarren aldiaz geroztik ezaguna bazen ere, monasterioetako fraideek eman zioten, Behe Erdi Aroan zehar, Europako zibilizaziori eragin zion zabalkunde eta dibertsifikazioa. Garaiko industrian, Gipuzkoan eman zitzaion erabilerak hazkundea ekarri zuen bolategien, paper-fabriken, suzko armak egiteko daratulutegien, zerrategien, ainguralekuen eta abarren hazkundea. Baina guztien gainetik, errotarena (eihera) eta burdinolarena. Aipaturiko lantegiok ur-jauzietatik atera behar izaten zuten energia, lanik egingo bazuten. Industria bakoitzak berea zuen zereginaren arabera, aldatuko da, bereziki, energia ateratzeko ohiko modu hori, adibiderik konplexuenak, Gipuzkoako burdingintzan aurkitzen direlarik. Gehienetan, energia ateratzeko sistema, honako hauek osatzen zuten: ibaiko urak biltzen zituen presa, presatik ataurrerainoko ubidea, ur-arka garaia, ur-jauziak, eta gurpilak eta beren espeka-ardatza. Burdinolen kasuan, gurpil hidraulikoek eragiten duten makinariaren osagaiak dira erortze libreko gabia eta hauspoa. Eiherari edo errotari dagokionean, gurpila eta errotarria izaten dute. Oso ugariak izan dira Gipuzkoan, era honetako instalazioak. Eihera asko dira oraindik ere lanean ari direnak. Aldiz, burdinolek burdina egiteari utzi zioten, Labe Garaiak eraiki eta bestelako energiaiturri berriak ezagutu zirenean. Gipuzkoako burdingintza, XIII. mendetik XIV. mendera bitartean, instalazio hidraulikoei loturik egon zen. Industria hark zuen garrantziaren erakusle da, zenbait idazleren datuetatik jaso dugunaren arabera, biztanleria aktiboaren %30i lana emateak zekarren Gipuzkoako ibaiertzetan lantegi mordoa aurkitzea. Aipatu aldi historikoan zehar, Gipuzkoan bertan energia hidraulikoa erabiliz burdina egin eta lantzeko 200 burdinola baino gehiago zerrenda azaltzen dira dokumentaturik. == Burdin biguna egiteko prozedura == Ugari dira burdina lantzeko era desberdinei buruz ikerketak. Eta ezagutu ere, ezagutzen dira burdinolen garaian bertan egin izandako deskribapenak, Fausto Elhuyarrek, Munibek edo Larramendik egindakoak lekuko. Beste arlo batekoa bada ere, Peru Abarka izeneko obra literarioa azpimarragarria da, beste ikuspuntu interesgarri batetik azaltzen baita burdinoletako lana. Gipuzkoako burdinoletatik, gehienek burdin biguna lantzen zuten. Hori lortu ahal izateko erabiltzen zen sistema, munduan zehar katalan era izenez ezaguturikoa zen eta honetan zetzan: murrizketa bidez, zuzenean burdin mea egur-ikatzarekin batera labean goritu ondoren, burdina sortzea. Zeregin horretarako, metro inguruko sutegi bat erabiltzen zen, hau da, alderantzikaturiko enbor piramidal baten tankerako sutegia zen, lantegiko zoruan erdi sarturik zegoena. Atzealdean eta sutegitik horma batez bereizita zeudelarik, bi hauspo handi aurkitzen ziren, sutegiari atzetik haizea emanez. Aurrez aurretik egositako burdin mea eta egur-ikatza sutegira sartzen ziren, burdinazko xafla batez bereizirik biak. Erretzen hastean, burdin xafla hori, kendu egingo zen. Gero, hauspoei eraginez, sua indartu egingo zen, harik eta burdin harria karbonoarekin batera nahasteko moduan izan arte. Urtzailea izango zen aipatu nahasketatik sortzen ziren burdin pusketak batzen eta burdinazko bola egiten zituena. Sutegiaren goialdetik egingo zuen hark bere lana, handik baitzen sutegia irekia. Azkenik, lau edo sei orduz jardun ondoren (zepak edo eskoriak kentzen, burdinazko bola edo agoa handitzen eta abar) atera egingo zuen agoa sutegitik, berau, hurrengo galdaketarako prest gelditzen zelarik. Jarraian, forjaketaren bidez, zikina kenduz trinkotuko zen burdina. Burdina jo ahala itxura emanez joango zitzaion agoari, gehienetan eta hasiera batean, behinik behin, totxo itxura ematen bazitzaiolarik. == Altzairua egiteko prozedura == Eskuetan ditugun dokumentuek diotenez, Arrasate inguruan egiten zen altzairua edo burdina gogorra, Europako beste lurraldeetan hain arrunta zen modu bati jarraituz. Noiztik? XVIII mendetik, gutxienez. Altzairua egiteko era, Euskal Herriaren Adiskideen Elkarteko Batzar-agirietan azaltzen da. Txostena Fausto Elhuyarrek izenpetua da. Inguru haietan zegoen mea-zainaz baliaturik –prozesu horretan ezinbestekotzat jotzen baitzen–, burdin biguna egiteko erabiltzen ez zen sutegi batean urtzen zen burdin harria egurikatzarekin batera. Erretze honetatik burdin salda edo arrabioa lortuko zuten. Hilabete batzuetan burdin salda eginez jardungo zuten pila handi bat lortu arte. Gero, sutegia aldatuko zuten eta orduan jarraituko zioten «katalan era» hari, baina, labean handituz zihoan agoari pilatuta zeuzkaten burdin salda pusketak gehituz. Mota bakarrekoa zen, Arrasateko olagizonek altzairua egiteko erabiltzen zuten burdin harria, altzairu-marra deiturikoa eta burdin saldaren totxoak egiteko baliatzen zutena. Ez dakigu zer-nolako labea erabiliko zuten, baina uste dugu, labe garaiaren tankerakoa izango zela, hain da handia burdin salda egiteko behar den berotasuna! Nahikoa burdinurtu lortzen zutenean, ohiko sutegia antolatzen zuten, ohiko galdaketa eginez. Burdinurtuari, urtzaileak, beronen maisutasunaren eta urtzailearen gustuaren arabera burdin salda gehituko zion, baita ziren beste hainbat materia ere, nahiz eta, askotan, prozedura horretan beharrezkoak ez izan. Gero, handitu eta sutegitik atera ondoren, uretan sartuko zen agoa, laster hoztu zedin. Aipaturiko prozedura jarraitzeko arrazoia honako hau izan daiteke: zuzen-zuzeneko prozeduraren bidez burdinaren gogortasuna bere puntuan jarri ezin izatea. Arazo honen aurrean, irtenbidea, dirudienez, honako hau zatekeen: karbono-eduki handiko burdina, burdin salda alegia, karbono-eduki urriko burdinarekin nahastea, hartara, haren gogortasuna ahuldu egingo zen, harik eta forjaketaz pitzatzea saihestuz landu zedin. Beraz, burdina eta altzairua izango dira, Gipuzkoako burdinoletan egingo diren ekoizpenak. Hauek itxura batean totxoaren tankera hartuko dute, baina, gero, mehatuak izango dira, barra luze edo pletina eta abarren tankera emanez. Bai tankera batean nola bestean, saltzen ziren, Atlantiko nahiz Mediterraneo aldeko Europako lurraldeetara, baita Ameriketara ere. Baina egindakoaren kopuru bat, bertan landu eta saltzen zen, armagintza xede. Dena dela, burdinola haiek indarrean ziren garaian entzuten ziren kexuen artean zeuden, esate baterako, halako konplexutasun bat zuten burdinak manufakturatzeko lantegiak falta zirela eta beharturik gertatzen zirela kanpotik oso garesti ekartzera, ekoizpen horiek jatorriz hemengo burdinaz eginak izan arren. Azkenik, adierazi beharra dago, Fausto Elhuyarrek egindako deskribapenen eta azalpenen arabera, Euskal Herriko burdinolek indarren eta sendo irauten zutela haren garaian, labe garaietatik zetorren burdinari inolako beldurrik izan gabe. === Atzerapen teknologikoa === Burdinolek jasango zuten krisialdiak, Wolframaren aurkitzaileak kontatutako gertakizunen ondoren etorri zenak, ez zuen zerikusirik izan, antza, erbestetik zetorren burdinaren aurrean, bertakoak izan zezakeen konpetentzia edo gaitasun-ezarekin. Beraz, kontutan hartzekoa da, Julio Caro Barojak azalduriko hipotesia. Hark dioenez, gerrako gertaera suntsikorra izan ziren Euskal Herrian hegoaldea krisialdira eraman zuena. Gertaera suntsikor horiei Konbentzio Gerrak emango zien hasiera, Napoleonen aurkako gerrak eta Karlista Gerrateak emango zielarik segida. Gertaera horiek, negatiboki eragin zuten Hegoaldeko garapen teknologikoan. Aurreratua aurkitzen baitzen, Euskalerriaren Adiskideen Elkarteak, Europan ezagutzen zihoazen sistema berriak esperimentatzeari emana eta burdinoletako lanak arrazionalizatzen ari zen bitartean. Ikerlanek 1794. urtera arte egiaztatuak izan ziren. Bereziki honako hauek izan ziren esperimentatu zituztenak: oholezko hauspoa, meazain nahasketak, urgarriak, burdina erretzeko erak, harrikatza destilatzea, labe garaiak, e.a. Frantziako armada Konbentzio Gerran Gipuzkoan sartu zen garaian, aditzera eman izan zenez, burdinolak bertan behera utziak omen zeuden, olagizonak ihes zebiltzalako. Halatsu gertatuko da ondorengo urteetan ere, Napoleonen armada Hegoaldean sartzean. Bien bitartean, Ingalaterran burdingintzan nahiz meatzaritzan garrantzizko aplikazio berriak egiten ziharduten, Gipuzkoako instalazioetan esperimentatu ere ezingo direnak. Azkenik, mende bukaeran, euskal ekonomia osatzen hasi aurretik, beste bide batzuetatik zihoazen bitartean emanak ziren aurrerapauso teknologiko guztiak. Bide berri haiek, labe garaiak egitera bultzatzen zuten, hain zuzen ere. Datu interesgarri gisa, esan beharra dago, Gipuzkoan egin zen mota horretako lehen enpresa, Beasaingo San Martin fundizioa, egiteko garaian, kapitala jarri zutenen lehen bazkideen artean zegoen Iartzako burdinolan arotz izandako olagizona. == Galdatze prozedura == === Olagizonak === Zenbait idazlek burdinoletako lan-orduez eta langile-kopuruez emandako iritziaren arabera, logikoa litzateke burdinola batean lanean lauzpabost pertsonek jarduten zutela pentsatzea: arotza edo maisua, ofizialak eta mutilak). Lanaldiak ez zuen etenik izaten, eta gaur egungo labe garaietan gertatzen den bezala, ez zen sua itzaliko, igandean izan ezik, eta hori erlijioak agintzen zuelako. Olagizonek txandakatuz egiten zituzten burdinolako lanak, jarduerak etenik izan ez zezan. Atsedena ere, txandakatuz hartuko zuten, burdinolan bertan horretarako prestaturik zegoen tokian, etxola zeritzon aterpean, hain zuzen ere. Burdinola gehienek udako hilabeteetan uzten zioten lanari, batzuetan udalak hala agintzen zielako. Garai horretan, ziur asko, bestelako lanak egingo zituzten, hala nola: konponket-alanak, egur-ikatza egitea, burdin harria eta abar bildu, nahiz bestelako lanak. === Prozedura === Zuloetan, karobiaren antzeko labeetan eta bestelako labeetan burdina errez, ematen zitzaion hasiera galdaketa-prozedurari. Gehienetan, labea piztu ondoren, sartuko zen kiskalitako eta txikitutako burdin harria. Errekina ere, etengabe sartuko zen labera, baita berehala erre ere, eta are azkarrago erretzea lortuz, hauspoek haizea botatzen hasten zirenean. Egur-ikatzak ematen duen berotasunaz, eta haizearen eraginez (aipaturiko sistemaren bitartez) lortuko zuten, 1.300 graduko tenperatura, zeinari esker egingo zen burdina oretsu. Era horretan sortuz zihoan agoa, burdina handitu eta bola egin ahala, galduko zituen hark zepak, eta labearen zokoan pilaturik gelditzen ziren. Eta azkenik, agoa labetik aterako zuten, 60-70 kilokoa egiten zenean, hauspoa gelditu ondoren. Segidan, beroan landuko zuten agoa, gabiaz forjatzen zen, eta ingudean kentzen gelditzen zitzaizkion zikinak; agoa mailuz jotzen zuten, harik eta kalitatezko burdin lortu arte. Azken ekoizpena, totxo tankerakoa, batzuetan guriguri berotzen zen berriro, eta bigarren aldiz gabiaz jotzen zen, beste era bateko produktuak lortzearren. Hala hauspolana, nola gabiaz kolpatzea, mekanizaturik egiten ziren, energia hidraulikoari esker, hark jartzen baitzituen abian makineriaren gurpilak edo turbinak. Inguruetako erreketatik biltzen zen ura. Lehenik, presan bilduko zen. Hauek kokatzen ziren tokiak, burdinolako uharkak baino altuera handiagoa izan behar zuen. Presatik ataurreraino maldan behera eramango zen ura, ubideetatik zehar. Eta azkenik, ataurre muturrean zegoen uharkak bilduko zituen gurpilari eragingo zioten urak. Ataurretik behera ateratzen zen laukizuzen moduko uharkan sarturik baitzituen gurpilak. Burdinolaren barrutik gakoari tiratuz irekitzen zen ataurreko tapoia, honekin batera ura gurpila palen gainera erortzen zelarik. Lan horren arduradunak erabakitzen zuelarik zenbat ur eman behar zion gurpilari azkarrago edo makalago ibil zedin. Hauspoen gurpila izaten zen urek lehena hartzen zutena. Gurpila honek aurrerantz egiten zuen mugimendua, baita haren erdian sartutako ardatzek ere, eta hauek eragiten zioten labean haizea sartuko zuen hauspoari, espeka batzuek tarteko. Nahiz eta hauspoaren itxurarik eta neurririk ez dakigun arren, logikaren arabera, uste izatekoa da larruz eta zurez egina izaten zela hura: 4 metroko luzera, eta muturrean tobera bat, gehienetan burdingorrizkoa. Beste gurpilak gabiaren ardatzari eragiten zion. Gabia labe aurrean kokatu beharra zegoen lanik egingo bazuen. Horregatik, bigarren gurpil honek beste aldera egingo zuen mugimendua. Ura eman eta gurpila mugitzen hasten zenean, beronen ardatzeko mazo-gabiek sakatuko zioten gabi-oinari. Gabi-oinari sakatzean, gabi-ardatzaren beste muturrean zegoen gabi-burua altxatuko zen. Puntu honetan zegoelarik burua, utzi egingo zioten mazo-gabiek oinari, eta orduan eroriko zen bere pisuaren pisuz, burdinatzar handi batez egindako gabi-burua, ingudearen gainera. Gabiaz forjatzen zen burdin masa hari kurrika edo tenaza bidez eusten zitzaion, eta gabiaren kolpeak azkarragoak ala makalagoak izateaz langile bat arduratzen zen. Ezagutzen ditugun gabiak kontutan hartuta, honako neurri hauetaz hitz egin daiteke: ardatzak, 5 metro eta, gabi-oinak, 6 metro gutxi gorabehera. Olagizonen lan-osagarri zenbait ere egin beharko zituzten: inguruetako burdin harria lurpetik ateratzea edo Somorrostrokoa erostea, egur-ikatza egitea, ola-nagusiaren abereak zaintzea eta abar. === Gabi bidez mehetzea === Lehen aipatu dugun prozedurari jarraituz, zeharroletan (burdinola handia) sortutako burdina, gabia zegoen tailerrera eramango zen, burdina landu eta mehetzera. Horretarako, burdina totxoak, labera sartzen zituzten. Litekeena den bezala, ordurako sutan zegoen ikatzarekin batera eta labea beroturik zegoela. Egur-ikatza errez, eta toberan barna labera haizea (gehienetan, haize-arkak sortutako haizea) sartuz lortzen zen, burdina gori-gori jartzeko moduko berotasuna. Ataurretik behera, ''uharkan'' barrena zetorren urak mugitzen zuen gurpilari esker, botatzen zuen haize-arkak edo haize-tronpak haizea, kanoi bat tarteko, toberara eta hemendik labera. Prozedura honetan, haizearkan zehar erortzen zen uraren bolumena kontrolatu behar izaten zen, une bakoitzean labeak behar zuen haizea ekartzeko. Burdina lantzeko moduan zegoenean, ingudean kurrikalariak mehetuko zuen trebetasunez, gabiaren kolpeez eta langile batek eramaten zuen kolpeen erritmoaren kontrolaz. Gabiaren ardatzak 6 espeka zituen eta gabi tradizionalek baino arinagoa zen. Hartara, bizkorrago eta hobeto egiten baitzituen lan burdina mehetzen eta luzatzen. Burdin barrak lortu eta hoztu ondoren, biltegian pilatuko ziren, harik eta merkatura eramaten ziren arte. Burdin barra bat pilatu ondoren, beste burdin pusketa bat aterako zen sutegitik, burdina lantzearen prozedura berriro abian jarriz. == Meatzaritza eta ikazkintza == Burdin harriz eta egur-ikatzez sarri hornitu beharra zegoen, burdinolako lanak etenik gabe lanean mantendu eta jarraitzekotan. Beraz, burdinolari estuki loturik zeuden beste bi lan mota egiten ziren. Meatzaritza eta ikazkintza ziren, hain zuzen ere. === Meatzaritza === Gauza jakina da Gipuzkoan antzinatik jarduten zela lurretik mineralak ateratzeko lanetan. Gaur eguneraino iritsi diren arrastoak direla medio, behar adina argibide ematen dute erromatarren garaian egiten zen zilar-meatzaritza ezagutzeko. Aldiz, burdingintzarekin loturik dagoen meatzaritzaren lekukotasuna garbiro, agirietan baino ez zaigu azaltzen. Burdingintzak mineral-mota zehatz bat behar izaten zuen. Hain zuzen ere, ia lur gainean azaltzen ziren oxidoak. Hori dela-eta, erraz egiten ziren burdin harria ateratzeko lanak, izan ere, meatzaritza osoa izarpean egiten baitzen, zulo bakanen batean egindakoa izan ezik. Gainera, geroztik, XIX. eta XX. mendeetan, Gipuzkoako meategi zahar gehienetan hainbat eta hainbat meategietan egindako lanen ondorioz, ez da lehengo meatzaritza-lanen arrastorik gelditu. Izan ere, lehen ibilitako meategietan egiten ziren meatzaritza berriaren lanak, eta berauek burdin harriaren zainetara jo asmoz, zenbat eta gehiago zulatu eta harrotu lurra, are eta arrasto gutxiago gelditu da, lehengo meatzaritzarenik. Aldiz, agiriek, ugariak ez izan arren, informazio interesgarriak eskaintzen dituzte. Hasteko, deigarri gertatzen da, Gipuzkoako burdinoletan erabilitako burdin harriaren jatorria. Bi esparrutatik baino ez baitzen ekartzen burdin harria: Bizkaiko Somorrostro aldetik eta Gipuzkoako muga administratiboaren aldetik. Hori dela-eta, 1559ko azaroaren 24ean, Arrasaten egindako Batzar Nagusiak onartutako ordenantzek honako hau ezarri zuten: burdina egin zen tokiaren ezaugarri geografikoaren eta erabilitako mea-zainaren arabera markatzea burdinak. Horren ondorioz, Errege Probisioak honako talde hauek ezarriko zituen: # Mendaro, Elgoibar, Eibar, Arroa eta Lastur herrietako burdinolek osaturikoa. Talde horretako burdinari izen berezi bat eman zitzaion. Burdin hori Muskiz (Muskiz: Somorrostro) aldeko burdin harriaz egina zen. # Zestoa, Azpeitia eta Azkoitiko burdinoletan ere Muskizko burdin harriaz egiten zuten burdina. # Aia, Zarautz, Hurdaiaga, Azisulondo eta Asteasu burdinolena. Bertako mea-zainetik ateratako burdin harriaz egina zen burdina. # Oiartzungo burdinola batzuek Muskizko burdin harriaz egiten zuten burdina, eta beste batzuek bertakoaz soilik, edo bertakoa Somorrostrokoarekin nahastuz. # Hondarribiko burdinola gehienetan bertako burdin harriaz lan egiten zen, Leizaran (Oilokiegitik Plazaolara), Ordiziako, Segurako, Zegamako, Lazkao eta Legazpiko bailaretako burdinoletan bezalatsu. Aldiz, Leizaran ibarreko gainontzeko burdinolak, Urumeakoak, Lasartekoak, Azelaingoak, Agarizkoak eta Urrilindokoak, Somorrostroko mea-zainetik ateratako burdin harriaz hornitzen ziren. Bistan denez, Bizkaiko burdin harria erabiltzen zuten burdinola gehienek, baina batez ere, garraiobide garrantzitsuak dituzten eskualdeetan kokaturik daudenek. Somorrostroko burdin harriaz hornitze horrek, luze iraun zuen Gipuzkoako burdingintzaren historian zehar, XVII. mendeko epe labur batean izan ezik. Epe labur horretan, debekatu egin baitzen burdin harria esportatzea. Horrez gain, denboraren ardatzean, aurreko zerrendan aipatu ez diren zenbat burdinola ere Somorrostroko burdin harriaz baliatuko ziren, ziur asko. Ezbairik gabe, Bizkaiko meazainaren jatortasunari esker, lortzen baitzen burdin hobea eta preziatuagoa. Eta horregatik, eskatu ere, etengabe eskatzen zen hango burdin harria. Logikoa denez, Bizkaiko burdin harriaren garraioa itsasoz egingo zen, Gipuzkoako portuetaraino, eta, haietatik ibaian gora eginez, ibaiertzetan kokaturik zeuden burdinoletara eramango. Aldiz, ibaiertzetatik urrun zeudenetara, gurdiz edo beste garraio-mota bidez. Behin burdin harria burdinolara eramanda, erre egingo zen, labean galdatu aurretik. Barnealdeko burdinolek eta Bizkaikoarekin trukatzeko urrun aurkitzen zirenek, inguruko meategietatik ateratzen zuten burdin harria. Hauen artean, azpimarratzekoak dira, Udala, Zerain, Mutiloa, Legazpi eta Aiako Haitzetako meategiak. Azkenengo honetatik hornitzen ziren, hain zuzen ere, Hondarribiko burdinola gehienak, baita Oiartzun nahiz Nafarroako batzuek ere. Baina itsasotiko mea-zain izenekoaz ere hornitzen zirenez, baliteke bertakoa harekin nahasturik erabiltzea. === Ikazkintza === Gure mendietan egin izan den ikazkintza joan den mendera arte ezagutu izan da, eta asko izan dira, gai honen buruz egin izan diren txosten etnografikoak eta dokumentalak. Luzemetraiak ere egin izan dira, adibidez; Montxo Armendarizen Tasio izeneko filma, nafar ikazkina zen Tasioren bizitzari buruzkoa. Burdinolak ziren egur-ikatzik gehiena erabiltzen zutenak, orduan ez baitzuten bestelako ikatzik erabiltzen. Egur-ikatzak ematen zuen berotasunari esker, eta garai hartan bestelako ikatzarekin burdinoletan lan egitea ezinezkoa zelako, egur-ikatza erruz egiten zen mendietan. Ziur asko, olagizonek beraiek egingo zuten egur-ikatza, herriaren basosailetan ikatza egiteko eskubidea enkantean erosi ondoren. Baina litekeena da, beste batzuek izatea txondorra egiteaz arduratzen zirenak, bai olagizonek txondorgileei agindu eta ordaintzen zietelako, edo txondorgileek, inork agindu gabe, ikatza edonori saltzen zutelako. Burdina baino 3 edo 3,5 bider ikatz gehiago sartu behar zen labean. Hortik suposa daitekeelarik zenbat jende ibiliko zen zuhaitzak botatzen basoan. Eta asko izan ziren eraitsitako zuhaitzak. Hori dela-eta, XVII. mendean aditzera eman zenez, zenbait burdinola jarduera bertan behera utzi beharrean gertatu zen, eta jakin badakigu, beste batzuek Nafarroara jotzen zutela behar zuten ikatza erostera. Mendiak berriro birlandatzeko asmoz aurrera eramandako egitasmoak, hala nola, ikazkintza lanari, zuhaitz botatzeari eta abarrei mugak jartzeak, basoa ugaritzea ekarri zuten. Hala, bada, Pirinioetako Gerran, Gipuzkoa hartu ondoren, lurralde hau aztertzeko asmotan bidalia izan zen Mouton jaunak adierazi zuenari kasu eginez, esan beharra dago, ordurako, burdinoletarako behar zen ikazkintzaren egoera maila onean zegoela, basoak indartzearekin batera. Ingelesek, antzeko egoera baten aurrean (mendi guztiak soilduak baitzituzten), harrikatza erabiltzen hasi ziren, harrikatza destilatuak laberako balio zuela ikasi zutenean. Horren ondorioz, koka, hau da, harrikatza destilatzean lortutakoa, nagusi agertu zen burdingintza modernoan, XVII. mendeaz geroztik. Aldi berean, kokaren erabilerak lurrin-makina bezalako indar eragile berriak esperimentatzea ekarri zuen, denok dakigu ondorioekin. == Iraun duten burdinolen aztarnak == Lehen esan dugun bezala, ugari dira Gipuzkoan aurki daitezkeen burdinolen aztarnak. Olazahar edo Iartzako burdinolen kasuak kenduta, aztarna gehienak XVI. mendeaz geroztikoak dira. Aztarnek adierazten dutenez, egitura handiko eraikuntzak ziren burdinolak, eta bakoitzak zuen zereginaren arabera –burdina nahiz altzairua galdatzera ala mehetzera–, berezitu ziren eraikuntza haiek. Teknika mailan aurrera pausoak eman ahala, berezituriko tailerren eraikuntzak gehituz joan ziren. Hala, bada, XVI mendearen erdialdera, gabia sartu zen, burdina mehetzeko lanak errazteko aurrerapena. Haize-arka edo tronpa hidraulikoa sortu zen XVIII mendean, hauspoa ordezkatuz labeari haize emateko zereginean. Burdinolek dirauten bitartean, gabi eta haizearkaren aurrerapenak aurkitu ziren, burdina mehetzeko zeregina zuten eraikuntzekin batera. Aldiz, burdina galdatzea zeregin zutenek, lan egiteko era zaharrean jarraitu zuten. Bilakaera horrek, burdinola bi taldeetan banatzea ekarri zuen: * Zeharrolak (burdinola nagusiak) * Agorrolak (burdinola txikiak) XVII. mendeaz geroztik, haize-arka sartzearekin batera, burdinola mistoak ezarriko ziren. Haietan burdina galdatzea eta burdina mehetzea bi lantegi desberdinetako lana izango zen, baina bi lantegiak azpiegitura hidrauliko beraz horniturik. Zeharrola eta agorrola izenez ezagutzen ziren biak. Hara nola lantzen zen burdina edo altzairua (totxoak eginez ala burdina mehatuz), hala izango zen, funtsean, lantegiak, lanarekiko zuen antolamendua. Dena dela, burdina lantzeko eredua partekatzen zuten lantegiak izan arren, bakoitzak bere antolamendu berezia zuen ura ekartzeko elementuetan. Ura ekartzeko antolamendu horrek, bazuen zerikusirik bai urhorniketa egiteko hautatutako tokiak ura hartzeko tokiarekin, bai burdinolako lanak bereak zituen beharrekin. === Agorregiko burdinola, Aian === [[File:Agorregi 0001.png|thumb|right|300px]] Agorregiko burdinolaren berezitasuna ataurre bikoitza izatean datza. Bata bestearen segidan kokaturik zituen, Agorregiko errekastoek zekarten ur apur hura ahalik eta ondoen baliatzeko. ==== Kokapena ==== Agorregiko burdinola Aia herriko lursailetan kokaturik dago, hain justu, herritik iparekialdera jo, eta, kilometro batera, Manterolako errekastoaren ondoan, Gipuzkoako Foru Aldundiak duen Laurgaingo lursailetan. Burdinolara iristeko lehenik Aiarako bidea hartu behar da, segidan Manterola baserriko bideari jarraituz. Errekan gora abiatu eta kilometro batera daude burdinola eta errotak. Azken hiru urteotan, lan handiak egin dira, konplexu hidraulikoa berriztatu eta martxan jartzearren. Aipaturiko lan horiek, jabea den erakundearen eskutik egin dira. ==== Ur bilketa ==== Burdinolara ura eramateko, hiru errekastotatik datozen urak bost tokitan hartuko dira, beste hainbeste ubide erabiliz. Giltzarriturri eta Mateosui errekastoek, presa txiki bana dute, bakoitzak bere ubidearekin, zeina bertako tuparria aitzurtuz eginak. Bi ubideek bat egiten dute burdinolaren inguruan, goiko ataurrerantz doazela. Ur-bilketa erraz egiten da erreketan. Horretarako, traba txiki bat jartzen da, trabeska, errekan, ura errekaren saihetsetik ateratzen den ubidera joan dadin. Ubide-atarian atea jarriko da, ura behar den heinean hartu izateko. Mendiko Erreka errekastotik ere, era berdinean hartzen da ura. Bertatik ateratzen den ubideak, Giltzarriturri errekastoan kokaturik dagoen urtegira eramaten ditu urak. Lau metroko garaiera duen presak sortuko du urtegia. Presa hori, horma zuzen bat da, eta errekastoaren ezpondaren kontra ezarria dago. Presak gainezkabide bat du behe aldean. Txinbo bat ere badu burdinolaraino doan ubidera ura eramateko, hain zuzen ere. Mateosui errekastoan ere, presa baten bidez bildu ondoren, ubidean zehar etorriko dira hango urak. Hemengo ubidea ere, Giltzarriturritik datorrenaren altueran etorriko da eta burdinolaren beheko ataurreraino joango. ==== Dirauten aztarnak ==== Agorregiko burdinola hidraulikoak osagai hauek ditu: presak eta ubideak, 2 ataurre, lantegi bat eta ikaztegia. Giltzarriturri, Mateosui eta Mendiko Erreka izeneko errekastoetan barna datozen urak, presa bidez bildu, eta burdinolaraino eramango dira hainbat ubideetatik. Eurite garaian, presak urez gainezka egiten zuen. Horregatik, eta delako presa horiek ez hondatzearren, burdin grapaz sendoturiko harlanduz egingo zen presaren gaina. Errekastorik gehienek bina presa izaten zituzten. Goieneko errekek zuten ur-emaria desbideratu eta goiko ataurrerantz bidaltzen zuten, ubideetan zehar. Goiko presa eta ubideetatik ihes egindako urak biltzen zituzten beheko presek. Presa hauek izango dira, hain zuzen ere, beheko ataurre edo gabiaren ataurrea urez hornituko dutenak. Gurpila palak jotzeraino uharka bakoitzean bildurik zegoen ura txinboan barna abiatzean, ematen zitzaion hasiera burdingintza-lanari. Agorregiko burdinolan gurpila hidrauliko bi ezarri ziren. Villarrealek esaten digunaz gain, logika osoz pentsa dezakegu gurpilaren palak zapalak zirela, gaurdaino iraun duten beste gurpila batzuek ere tankera horretakoak baitira. Egur-ikatza eta burdin harria aldez aurretik prestaturik egoten ziren. Burdin harriaren kasuan, mea-zaina bera, errea, txikitua eta bahetua egongo zen prest. Egur-ikatza eta burdin harria behar bezala sartu ondoren, piztuko zen labea. Une horretan, irekiko zen goiko ataurreko txinboa, urak gurpilaren palak jo zitzan (mugimendu hori burdinola barrutik egiten zen, kakoa eta zur-aga zuen tramankulua medio). Urak, zuzen-zuzenean gurpila palak jo zitzan, ur-arkan zehar etortzen zen ataurretik behera, gurpilaren pala horiek jotzeraino. Ur-arka hori, sarritan, zurezkoa izaten zen. Tankera edo mota honetakoa izan behar zuen Agorregikoak ere. Izan ere, ez baitugu aurkitu izan, iritziz aldatzera eraman gaituen aztarnarik. Goiko ataurrepean kokatzen zen hauspoari eragiten zion gurpila. Gurpilak hauspoaren ehun-ardatzari eragiten zion. Baina ehunardatzaren mugimendua, goitik beherako mugimendu bihurtu beharra zeukan «pujoi makur» izeneko tramankuluak, hauspoak gora eta egingo bazuen lana. Espeka modura diseinaturiko mekanika zuen eta tailerreko zoruraino igortzen zuen mugimendua. Era horretan hasten zen hauspoaren mugimendua gora eta behera, eta horrekin batera sartzen zen haizea labean. Goiko ataurrean bildutako urak, gurpilaren palak jo eta gurpila martxan jarri ondoren, beheko ataurreko bidea hartzen zuen, eta han, beheko ataurrean, erreka beheko presatik zetozen urekin bat egiten. Beheko ataurreko ur-jauziak gabiaren gurpilari eragingo zion. Baina, aurrez, egin berria zen errota ere martxan jarriko zuen ur hark. Gabiaren gurpila abian jartzeko, goiko ataurrearen kasuari jarraiki, olagizonek ura emango zuten, eta beheko gurpilak biraka jardun ahala, ehun-ardatz nagusiari eragiten zion. Ehunardatzak helarazten zuen indarraren indarrez, mazogabiek gora altxatuko zuten gabi-burua, gabi-oinari sakatuz. Eta gabiburua goian zegoenean, utzi egingo zioten gabioinari. Orduan, han eroriko zen burua ingudearen gainera, pisuaren pisuz. Mirandaolako burdinolan ikus daiteke nola ibiltzen den gabia aipaturiko sistemaren bitartez. Ur hark berak, azken gurpila horri eragin zionak abian jartzen zituen errekan behera zeuden errota batzuk ere, burdinolatik atera ondoren. Geroztik, errota berria burdinola ondoan egitean, zuzenean baliatzen da beheko ataurreko ura. ==== Oharrak ==== Agorregiko burdinola eragiten dien arroako baliabide hidraulikoak ez dira garrantzizkoak, nola udan hala neguan. Esan beharrik ez dago, udan handiagoa dela ur eskasia hori. Beraz, guztiz bitxia da halako paraje bat izatea hain burdinola handi bat egiteko aukeratutako lekua. Ur eskasiari aurre egiteko sortu zen lehen aipaturiko ur ekartze sistema hori, orduraino gure artean ezezaguna zena. Sistema honen berezitasunik handiena ataurre bikoitza izatean datza. Horri esker, ur berak mugituko zituen burdinolako bi gurpilak, alboko errotez gain. Rosa Aierbek eta Luis Miguel Diez de Salazarrek egindako ikerketa historikoak honako hau dio: «Egungo paramentuak, ataurreak eta abar, hain deigarri gertatzen direnak, XVIII. mendean eraiki ziren. Hain zuzen ere, Laurgaingo etxea Joakin Lardizabal jaunaren eskuetara pasa zen garaian. Lardizabalek, ur-bilketaren egitura zaharrari probetxu atera nahi izan zion (ubide zaharra desegin bazuen ere), eta Ursuaranen eta Bikuñan olagizon izan zeneko eskarmentua buruan harturik, honako lana agindu zien Urretxuko harginei: Agorregin, burdinola bat egiteko bere errotekin, Gipuzkoako (Azpeitiko) Frantzisko Ibero ingeniari handiak egindakoaren ereduari jarraituz. Eraikuntza-lanak, 1754. urtean hasi ziren, nagusiak harginekin hitzarmen labur bat lotu ondoren. Eta 1766. urtean ere, artean bazen han, artean, harginentzako lanik. Urte horretan, edo geroxeago, bertan behera utzi zen burdinola egiteko asmo hura (egia esan, euskal burdingintzako krisialdiarekin batera gertatu zen hori, nahiz eta, berez, krisialdi hark eragin gutxi izan Aiako burdinoletan). Ugari dira arrazoiak halako asmamena porrot eginda gelditu zela pentsatzeko. Alde batetik, agiriek porrot egite hori baieztatzen dute. Ez baitute gehiago aipatzen ondorengo urteetan eraikuntza haren zeregina burdina lantzea izan zenik. Eta gainera, aditzera ematen digutenez, alboko errota egitean ere, hutsegite galantak gertatu omen ziren errota-zuloan. Jakin, badakigu, ondorengo urteetan, burdinola bera zurgintzako lantegi bihurtu zela, langintza horretarako zerra hidraulikoa erabiliz. Porrot egitearen zergatia, bi hauetako bat izan daiteke: edo burdinola berezi hori eraikitzeko garaian diseinuko hutsegiteak gaindiezinak zirelako, edota burdinaren galdaketan abiatzeko garaian, burdinolen krisialdia iritsia zegoelako. Beraz, Agorregiko adibidea guztiz ohiz kanpokoa agertzen zaigu, hau da, diseinu, kokapen, erabilera eta aprobetxamenduaren aldetik begiratuta. Benetan, kasu berezi, partikularra eta berebizikoa, burdinola hidraulikoan munduan Agorregin gertatzen dena. === Ibeltzeko burdinola, Asteasun === Ibeltzeko burdinola Usarrabi errekastoaren ondoan dago, Larraul udalerriaren lurretan. Bertara joateko Asteasutik Larraulera doan bidea hartu, eta Sorrarain azpiko aldetik ezkerretara desbideratu behar da, lehen zentral elektrikoa izan zen baserriraino. Baserrira iritsita, errekari 500 metroko bidean jarraituz aurkitzen dira burdinolaren aztarnak. Delako aztarnak horiek, oso gutxi aldatu den paraje euskaldun batetan kokaturik daude. Han aurkitzen baitira, begien atsegingarri diren hainbat bazter eder, hala nola, Lamiosin izeneko osina eta haitzartea, basoak, ura eta abar. Den-denek, mirariz iraun dute bere hartan, denboraren ardatzean, giza jardueraren eragin negatiborik batere jasan gabe. Behar bada, hain aparte dagoelako iraun du paraje horrek bere hartan. ==== Kokapena ==== Ibeltzeko burdinola Larraul hudalerriko lurretan aurkitzen da, hau da, Asteasuko mugatik hurbil, geografikoki Hernio mendiguneari dagokion bailaran. ==== Dirauten aztarnak ==== Ibeltzeko burdinolaren funtzionamenduak XVI. mendean diseinatu zen eredu bati jarraitzen dio, eta haren ezaugarri bereizgarria eraikuntzaz xumea izatea da. Dirudienez, euskal burdinola gehienen egitura mota da. Burdinola honek, Agorregikoak bezalaxe, burdina galdatzea zuen zeregin. Suposa dezakegu, lantegia eta makineria aurrekoetan bezalakoak zirela. Aldiz, ura ekartzeko egitura guztiz desberdina da. Burdinola honek, toki bakar batetik hartzen zituen urak, urtegia kokaturik egongo zen tokitik gertu, hain zuzen ere. Izandako urtegi hartatik, presaren zati bat baino ez da gelditzen. Presa, karez eta errekarriz egina izan zen, aurrealdean harlanduak, eta gainaldean harlauzak zituelarik. Zerbait desegina aurkitzen da, eta gaur egun desagerturik dauden arren, beste zenbait elementu izan zituela antzematen zaio egiturari. Horma-bularrak ditu eusgarri alboetan. Errekaren eskuineko ertzean kokaturik dagoen ubidea, euskarriaren muturraren ondoan hasten da, eta, leun abiatzen da, 90 metroko desnibelean beherantz egiten du burdinolaraino iritsi arte. Ubideak ataurreren muturrean dagoen ur-arkaraino eramaten ditu urak. Ataurreko hormek, ia osorik irauten dute. iraun ez duena zera izan da: urak bildu ondoren, urak erortzen zireneko ataurre zati hura, ur-arka alegia. Pentsatzekoa da zurezkoa zela ataurreko zorua. Oraindik, zutik ikus daitezke, burdinolaren lantegia eta biltegietako hainbat eta hainbat zati garrantzitsu. Lantegia, ohi denez, ataurreko horma baten ondoan dago kokaturik. Horma horretan, ohiko arkuak eta hutsartea daude. Bi arkuak gurpil-ardatzak pasa ahal izateko eta hutsarte laukizuzena, berriz, lantegiaren saneamendurako. Aldaketak sumatzen zaizkie jatorrizko egituran. Ataurrearen hormaren kontrako hormak iraun egin du, hau da, labea bermatzen zitzaion hormak. ==== Historia ==== Asteasuko eta Larraulgo udalen ekimenez egin zen burdinola. Bi udal hauek partzuergoko herrilurren erabileran eta ustiapenean antzeko parte-hartzea zuten: Asteasuk hirutik biko erabilera zuen eta hirutik batekoa Larraulek. Proportzio bera mantentzen zen burdinolaren jabetzan ere. Burdinolaren nagusi ziren udalek, burdinola maiztertzan uzteko tratua egiten zutenean, ez zuten mantentze aldeko gasturik bere gain hartu nahi izaten, hain baitziren ugariak bi gurpileko burdinola honetan sortzen ziren konponketa-lanak. Izan ere, 1576. urte inguruan, burdinolak su hartu zuen, eta horrek larriagotu egin zuen burdinolaren egoera kaxkarra. Hala eta guztiz ere, maiztertzan ematen zen eta burdina lantzen jarraitzen zuen burdinolak, baina ez zuen urte luzez iraungo. Hala, 1580an, Domingo Likola jaunari utzi zitzaion maiztertzan eta oso merke, gainera. Halere, ez zuen agindutako 7 urtetan iraun, ezta ondoren hartu zuen Martin Aialdek ere, agindutako 9 urteak bete baino lehen utzi baitzuen. Guzti honen ondorioz, 1586an, nagusiek aurretik aholku eskatuta, Tolosako lizentziatu batek eta Azpeitiko doktore batek erreminta saltzea gomendioa egin zuten, burdinola bertan behera uztekotan, hala olagizonen mantenua segurtatzeko, nola udalaren probetxurako. Aholkuari jarraitu zioten, nonbait; izan ere, 1594tik 1596ra bitartean, jatorriz Ibeltzekoa zen mailu zaharren salmentaren ziurtagiria egiten da. Honela amaitzen da Ibeltzeko burdinolaren funtzionamenduaren lehen etapa, Asteasu eta Larrualgo udalei loturik izan zena. Aipatu udalek burdinola utzi behar izan zuten, handik galera besterik ez zetorrela-eta. Agiriek diotenez, erregairik ezak behartu zituen Gipuzkoako burdinolak, halako krisialdira, baina ez dakigu zer-nolako eragina izan zuen delako krisialdi horrek Ibeltzekoan, zeren eta, burdinola hau, 1625an, Lope Isastik egindako zerrendan aurkitzen baita. Aipatu ere, burdina lantzen dutenen artean aipatzen da. XVIII. mende bukaeran, Gipuzkoako burdingintza indarberritzen hasi zenean, berriro lanean jarraitzen du Ibeltzeko burdinolak maiztertzan, aurreko aldian zituen Udalen nagusigoarekin. Dena dela, XVIII. mendearen lehen herenean, jabego pribatua agertuko da burdinolan, eta handik aurrerako beste berririk ez dugu izan. Burdinola honen behinbetiko itxiera azken krisialdiarekin lotu beharko litzateke, burdinola gehienak itxi zituen krisialdiarekin, alegia. Ibeltzeko burdinolarik ez baita aipatzen 1800. urtean, Barandiaranen burdinolazerrendan, ezta Gipuzkoa eta Bizkaiko burdinola gehienak ere. === Olaberriko burdinola, Oiartzunen === ==== Kokapena ==== Oiartzungo lurretan, Ergoien auzoan eta Lesakarako errepidearen ondoan, ezkerretara, dago Olaberri; hain justu, errepidea eta Oiartzun izeneko ibaiaren artean. Burdinolarantz joateko, Oiartzundik Lesakarako errepidea hartu, eta 4. kilometroraino jarraitu behar da. Errepidearen ezker aldean, ibarraren barrenean eta errekaren ondoan ikus daitezke burdinolaren aztarnak. Bertaraino iritsi nahi izanez gero, errepidetik ateratzen den bidezidorra hartu behar da. ==== Historia ==== Burdinola 1511. urtean eraiki zen, orduko Oiartzungo bailarako kontzejuaren erabakiz, eta aipatu udala bera da oraindik ere beraren jabea. 1734. urtera arte, burdina galdatzea zen ola horren zeregina, eta zeharrola mailako izendapena zuen. Alabaina, gabia estreinatu zuen 1734. urtean, eta ordutik zeharrolaagorrola mailakoa titulua jaso zuen. Burdinolaren jarduera, 1820. urtera bitartekoa, agirietan azaltzen da. Emariei buruzko ikerketaren arabera, ez dirudi ur-horniketan Olaberriako burdinolak inolako arazorik izaten zuenik urte osoan une batean ere, salbuespenik ezean. Bestalde, agiriek aztertutakoa baieztatzen dute. Jasotako emariaren zifrak kontuan hartuta, ez da harritzekoa uren aprobetxamendu hidraulikoan oinarrizko sistema xinple batekin topo egitea. Sistema horretako elementurik nabarmenena presa agertzen da. Arkua du presa honek, eta burdinoletatik 125 metrotara dago eraikia. Toki horretan, mehartu egiten da ibaia eta mailaketa natural bat du. Horien gainean azaltzen dira arkuaren aztarnak eta presaren aurrealdea nahiz ostikoa. Aurrealdean jarraitzen du oraindik gainezkabidearen leihotxoak. Lehen esan dugun bezala, tipologiaz presa arkudunen artean aurkitzen da. Presako ostikoak eusgarri ditu ibaiertzak. Bestalde, kolomak berak (urak jotzen duen horma), eta beronen ebaketak, orokorrean tinkotasun bertikala ematen diote presari. Ezpondan urak zuzenean jotzen duen kolomak, harri txiki erregularrez eginak, sendotu eta hondoan ainguratuko du presa. Olaberriko presa arkuduna ere desegin dago zati batean, erdialdean batez ere, aurrealdeko abiaguneak baino ez baitu iraun. Eskuineko ertzeko ostikoa metro batzuek luzatzen da ezpondan barrena, ukondo bat eginez. Urtegia zabalgunea haztearren egina ziur asko. Ubideak eskuineko ertzetik egiten zuen aurrera. Oiartzun-Lesakako errepidea, zati batean, ubidearen gainean egina dago. Ataurreraino bertaraino ura eramaten zuen ubidearen azken muturra baizik ez dago ezagutzeko moduan. Ataurre izan zeneko alditik bi horma paraleloek irauten dute soilik. Horietako bat zeharo desegina. Ataurre ixten zen tokiaren ondoan dagoena da burdinolaren gunerik ondoen dirauena. Aipatutako hormen barnealdean, zurez eraikia izan zela uste izatekoa den ataurreko hondoari eusten zioten irtenuneak ikusten dira oraindik. Olaberriko burdinolak bi lantegi zituen, biak ataurreko alde banatan kokaturik. Ondoen iraun izan duen hormaren aldamenean, gabiaren lantegia eta zegozkion biltegiak zeuden. Beste aldean zegoen burdinola nagusiaren –zeharrolaren– lantegia. Burdinolak bi gurpila hidrauliko eta haizearka bat zituen instalazio bakoitzeko lanak aurrera eramateko baliabide gisa. Ezbairik gabe, Olaberriako burdinolan ondoen iraun duen elementua burdina erretzeko labea da. Eraiki, berriz, 1743. urtean eraikia da. Gaurdaino, Gipuzkoan katalogaturikoen artean hauxe da mota horretakoan eredu bakarra. Bi solairu ditu, eta zeharrolako lantegiaren ondoan dago, lantegiaren eta errekaren erdian, hain zuzen ere. === Igartzako burdinola, Beasainen === [[File:Igartza historikoa 002.png|thumb|right|450px|Igartzako burdinola-multzoa zaharberritua. Beasain (Gipuzkoa).]] Iartzako burdinola Beasainen dago, herrian bertan eta izen bereko lekuan. Leku horretan hauek aurkitzen dira: zubia, dorretxea eta aipatu burdinola. Burdinola jatorriz XV. mende bukaerakoa dela azaltzen da agirietan, eta XIX. mendera arte iraun zuela lanean. Felipe III.ak 1615. urtean bisitatu zuen. Hasiera hasieratik, errota batekin batera azaltzen da burdinola, hain zuzen ere, duela urte gutxira arte lanean iraun duen errotarekin. Zeharrola motakoa zen burdinola. Mota horretako ola bati dagozkion osagai bereziak baititu, urak hartzeko urtegian, ubidean eta ataurrean. Iartzako burdinolak bi garai ezagutu ditu, urbilketako lan horretan. Lehenengoa, 1535tik 1689ra bitartekoa, zurezko presari loturik zegoena. Bigarrena, harrizko presa zuenari lotzen zaio, hau da, ibaian beheraxeago zurezko presatik metro batzuetara kokatuari. Presa zaharra bota eta atera egin zen, azken uholdeen ondoren eraberritzea zela-eta. Presa modernotik eskuin ertzeko lekuko bat baino ez da geratzen. ==== Zurezko presa ==== Zurezko presaren diseinuak grabitatezko egituran du jatorria, bata bestetik 22 metroko distantzian kokaturik zeuden harrizko bi ostikotan bermatzen edo oinarritzen zelarik. Eskuineko ertzeko ostikoak ibaia gora jarraitzen zuen, urtegiari eutsiz eta urari ubidera joan zedin ataska batetik bidea eginez. Presak zazpi maila zituen zimendatzetik kolomaraino. Presa zurez egina zen oso osorik, iltzez jositako lotura batzuk izan ezik, batik bat koloman. Aurrealdeak lau metroko garaiera zuen eta oinarriak zortzikoa. Urak jotzen zuen hormak, presa edo kolomak, desnibelean egituratua zegoen, ebaketaz triangelu angeluzuzenaren itxura emanaz. Egur-ohol bidez diseinaturikoa zen presa-horma desnibelari egokitua izaten zen, istinkatzea erabilita, junturen gehiengo iragazgaiztasun lortzeko. ==== Harrizko presa ==== Esan dugun bezala, harrizkoa 1689. urtean eraiki zen, zurezko presa baino beherago. Gure ustez, mota hartako zurezko presek izaten zituzten konponketa ugariek eraginda eraikiko ziren harrizkoa presak. Berez, diseinu aldetik ez du desberdintasun handirik zurezkoarekiko, eraikuntzarako erabilitako materialetan izan ezik, hauek harlangaitzezkoak baitziren batez ere, eta egituraren aldetik bestelakoa. Iartzako bigarren presa honetatik, arrasto bakar batek iraun du gaurdaino, eskuinaldeko ibaiertzari itsatsitik dagoenak, hain zuzen ere. Kanpoaldetik, landutako hareharriz egina zen. Zurezko presa baino beherago eraikitako aurrealde bertikalen ikus daiteke gaur eguneraino iraun duen lekukoan, 4 metro baino gehiagoz gailentzen delarik. Gaurdaino dirauen ubidea harrizko presari lotzen zaio. Urtegiaren horman ezarritako atetik hasita, ubidearen lehenengo 10 metroak, harlangaitzezko hormez eginak zeuden eta luzituak iragazgaiztasuna bermatze aldera suposatzen dugunez. Handik aurrera ez da gehiago azalduko harlangaitzezko hormarik ubidean, ataskaren zuloak mugatzen duen gune horretan besterik. Errotaren eta burdinolaren gertuko ubide-zatia harlanduz jantzirikoa da. Puntu horretan bitan banatuko da ubidea, biak norabide desberdinez. Bietariko bat errotaren ataurreraino joaten da, eta besteak burdinolako ataurreraino jarraitzen du. Bi eraikuntzak loturik aurkitzen dira. Egun, burdinolako ataurrea Indar izeneko enpresaren lantegiaren azpian aurkitzen da. Mota honetako gainerako guztien artean eredu azpimarragarria da aipatu ataurrea, kalitate handiko materialez egina delako, batez ere. Aipatu izan diren bestelako kasuetan bezala, bi horma paraleloen gainean kokatzen zen, baina ataurre-zorua harlauza handiz egina zen, aipatutako horman eraikitako erlaitzen gainean bermatzen zirelarik. === Beste burdinolak === Gipuzkoako gainerako burdinoletan aprobetxamendu hidraulikoa egiteko irtenbideen ikuspegia osatzeko, Ameraun eta Arbide burdinoletan katalogaturiko hainbat elementu berezi sartu dugu. ==== Ameraungo burdinola ==== Ameraungo burdinola, Leizaran ibaiaren ondoan dago. Burdinolaren ur-hornikuntzarako sistemaren berezitasuna antzematen da, urak ekartzeko ubidearen ezaugarrietan. Eskuinaldeko ibaiertzean dago kokaturik ubidea, zurezko presaren oinarriaztarna batzuen ondoan. Ubide-hasiera 50 metroko bidean, ubidea bereizten zuen harritzarrez osaturiko murru batez eta zepa edo eskoriailararen bidez eraiki zen. Ebaketa angeluzuzena izango du harik eta, presa eta burdinolaren tartean dagoen mendia zulatu eta alde batetik bestera pasako duen tunelera iritsi arte. Tunela ataurrea dagoen tokiraino zulaturik dago, eta guztira 75 metroko luzera eta 2 metro x 1,8 metroko ebaketa du. ==== Arbideko burdinola ==== Arbideko burdinola Oiartzunen dago. Bertara joateko Iturriotz auzora doan errepidea hartu behar da eta bertatik jarraitu, azkeneko pista zatian zehar joanez. Arbideko burdinolaren kasuan, ubidearen azken zatia nabarmentzen da haitz bizian bertan zulaturik dagoelako, azkeneko zatian. Gainerako bidean, desagertutako ubidearen arrasto bakarra ikusten da, marra homogeneo bat, ibaitik mendi-hegalera doana. Haitzean zulaturiko ubide-zatiak 35 metroko luzera du, eta ubidearen azken muturra da, urez hornitzen zuen burdinolari jada itsatsirik. Gutxi dira irauten duten burdinola-arrastoak, eta hormen zimenduak antzeman daitezke gehienez ere. Haien antolamendua ikusiz, lantegiak mendi-hegaletik gertu izan behar zuela nabari da. Beraz, haitzean aitzurtutako ubideak zuzenean eramango zuen ura ataurreraino. Aipaturiko aprobetxamendu hidraulikoaren sistema guztiak burdina ekoizteko instalakuntzei dagozkienak dira. Aipaturiko multzo honetako adibideak har daitezke, beharbada, Gipuzkoako gainerako burdinoletan erabilitako sistemen erreferentzia adierazgarritzat. Oraindik, asko dira itxura onean dirauten burdinolak. Horietako batzuek osagai benetan interesgarriak dituzte, eta etorkizunean ikertzeko hartu nahi genituzkeenak dira. Eredurik nabarmenenak aipatzekotan, honako burdinola hauek lirateke: Urdanibia (Irun), Arrabiola (Segura), Goikola (Alzolaran, Zestoa), Errekondo (Aia), Olaberria (Iurre). == Bestelako eraikuntza hidraulikoak == Burdinolaz eta errotez gain, bestelako lantegi hidraulikoak ere badira. Burdingintzarekin zuzen-zuzenean loturikoen artean honako hauek lirateke: fanderiak, aingurategiak eta kanoientzako ginbalet-lantegiak. Eta burdingintzaz aparte dauden enpresen artean: paper-enpresak eta bolategiak. === Fanderia === Fanderietan edo ijezketa-lantegietan burdinazko totxoak xafla bihurtzen zituzten. Hau lortu ahal izateko, burdinazko barrak bi zilindro lauren artean estutzen ziren. Horren ondoren, zilindro ildaskatu baten bidez zerrenda finetan mozten zen xafla. Sistema honen asmakizuna Leonardo da Vincirekin lotzen da. Sistema geroztik garatu egin zen. Iberiar penintsulan ezagutu zen lehen fanderia Durangon eraiki zen, eta 1591. urtean hasi zen lanean. Oreretan 1769. urtean eraiki zen fanderia da Gipuzkoako lehen eredua. Irandako Markesaren laguntzaz egin zen eta horretarako Alemaniatik ekarri behar izan ziren langileak. Euskal Herriko Hiztegi Historiko-Geografikoan aipatzen denez, mota horretako enpresatan bakarra zen bera, erreberberozko bi labe zituena. Hori zela-eta, lana bikoiztu zitekeen. Enpresa horren garaikidea zen Egaña idazleak dio, 150.000 libra xafla baina ez zituela saltzen, eta kopuru hori astean atera zitekeenaren herena zen. === Aingurak === Aingurategiak Gipuzkoan kokatu baziren, Juan Fermin Guillisastik erakutsitako trebetasunari esker izan zen. Izan ere, honek benetako industria-espioitza egin ondoren, ainguragintzan Holandan erabiltzen zen metodoa ekarri zuen. Eta, hala, metodo hori Orioko San Pedro auzoko Arrazubia burdinolan erabili zuen. Jarduera berri horren ekarpenez, armadarako aingurak egiteko enpresa sortu zen Hernanin, Urumearen eskuinaldeko ibaiertzean. Lantegi hori Fagollagan 1751. urtean hasi zen lanean. Aingurak, berriz, Urumea ibaian zehar garraiatzen ziren Donostiako Santa Katalina porturaino. Aingura-enpresa izan zen tokian porlan-enpresa baten aztarnek ikus daitezke gaur egun. === Kanoien zulaketak === Kanoientzako ginbalet-lantegiak asko izango ziren, ziur asko. Mota honetako enpresa hidraulikoei buruzko ikerketa egiteke egon arren, ezagutzen dira hainbat kokagune, Deba ibarrean eta, zehatzago esateko, Arrasaten eta Elgoibarren. Horrez gain, jakin badakigu halako enpresak arma-enpresei loturik zeudela. Gertakizun horren data modernoa da, dirudienez; izan ere, idatzietan XVIII. eta XIX. mendeetako aipamenak baino ez dira egiten. === Bolategiak === Antzeko ikuspegi bat agertzen da bolategi- edo papertegi-errotei dagokionean. Ehungintza-industria ere dokumentaturik dagoenaren bidez agertzen da soilik. Agiriek diotenez, Behe Erdi Aroan finkatua zegoen jada ehungintza. Maila honetan, adierazgarriak dira 1497. urtean Bergaran bildu ziren oihalgileen ordenantzak. Artilearen manufakturari buruz egindako azterketa orokorrek diotenez, gurpil hidraulikoak aplikatzebidezko ehungintzan lorturiko mekanizazioa ez dela soilik bolatzeari dagokiona, hau da, oihalei koipea atera eta trinkotzeko jotzeari dagokiona. Lehen pilategi edo bolategi hidraulikoak XI. mendean ezagutu ziren Europan, eta XII-XIII. mendeetan Gaztelan. Bola edo pila deituriko makinaren zatirik deigarrienak honako hauek ziren: motorgurpila, ardatz mazokaria eta oihalak jotzeko zurezko mailu edo mazoak. === Paper eta oihal errotak === Paper-errotei dagokienean, Tolosan bazirela badakigu. Eskuratutako datuek arabera, paper-errota zaharra, etenik gabe papera egiten zuen fabrika bihurtu zen. Gertaera, 1842 urtean jazo zen eta errotaren izena «Nuestra Señora de la Esperanza» zen. Idazlan honetako kapituluetan azalduriko datuen arabera, Gipuzkoako ibaietatik atera zitekeen energia, tradiziozko metodoen bidez bihurtu izan da errentagarri, XIII. mendetik aurrera. Gurpil hidraulikoak gaurdaino iraun du, gaur egun oraindik lanean diharduten errotak lekuko. Historikoki badirudi energia hidraulikoaren erabilera burdina egitearekin lotua dagoela. Ekoizpen deribatuak lantzea ere jarduera garrantzitsua izan da lantegi hidraulikoetan. Horiez gain, ezagunak dira energia horretan baliatzen diren beste industriak, besteak beste, azpimarratzekoak dira ehungintza eta papergintza. dna146xnzhup9wvhed3iwgg9m05hcww 0 2870 8265 8151 2015-11-28T15:41:59Z Jalkorta 1113 /* Muga ikonoa */ wikitext text/x-wiki Lan honek estetikoki irakur daitekeen irudi-aurkibide moduko bat du; iradokizun zatikatuak dira, itsasoko irudiak irakurtzetik sortutako pentsamendu eta begiraden segida bat. == Begiratzea eta kontenplatzea == === Itsasoa, soaren baldintzatzaile === Itsasoa higitu egiten da. Naturaren obrak begiratzea eta kontenplatzea beti da eder eta harrigarri, baina begirada hori are konplexu, sakon eta misteriotsuago bihurtzen da agian kontenplazio gaia itsasoa denean. Itsasoa higitu egiten da, airea, sua eta lurra bera bezalaxe. Jakina, ez da gauza berria, filosofo presokratikoek esan zuten eta idazle nahiz artista garaikideek baietz diote, esaterako, Bachelard eta Savater, Txillida eta Tapies, Amarika, Salis, Martiarena, Grazenea eta beste askok. === Itsasoa, bere errealitate fisikoan === Ba al dago naturak berak sortutako formak baino iradokitzaileago, politago eta ederragorik?. Gozatu ederra izan daiteke Euskal Herriko kostalde geomorfologikoari kontenplaziozko begirada sarkor bat ematea, gutako bakoitzaren zentzumenentzat, ikusmena eta entzumenarentzat bereziki. Abstraktuaren artista handiak berezko materia gordin, bizi eta adimenduna begiesten apartak izan dira: Tapies, Txillida, Zumeta eta Sistiaga. Euren obrak izadiaren beraren geruza geologikoaren antz antzekoak dira. Horiek irakatsi digute gauzak erreparatzen: begirada sarkor, zuzen eta bestelakoa ematen. === Itsasoa barrutik === Ez da gauza bera, ezta urrik eman ere, itsasoa lurretik kontenplatzea edo itsasotik bertatik ikustea. Ez dira asko bertatik begietsi duten artistak, baina nabarmentzekotan Gonzalo Txillida litzateke horietako bat. Gehienek menditik, ertzetik, hondartzatik edo herrian bertatik begiratu izan dute eta gehienetan margotu ere, lurretik margotu izan dute, haren aberastasun eta miragarrietan sartu nahi ezean bezala. === Itsasoa ertzetik === Gonzalo Txillida eta Jose Grazenearen lanak dira hondartzatik edo ertzetik ikusiz egindako itsasoaren irudikapenik mamitsuenak eta modernoenak. Lehendik, Jose Salis eta Fernando Amarikaren antzeko margolariek begietsia zuten itsasoa aurrez aurreko ikuskera bare eta baketsuan. Errealitatearen ikuspegi poetiko idealizatu bat da; sarritan bestelakoa den itsaso ausart eta zakar batena, alegia. === Itsasoa gogor eta gupidagabea === Zenbait artistek helarazi dizkiguten ikuspegi poetikoez eta idealizatuez gain, itsasoa oso errealitate gogor eta gupidagabea ere bada, itsasgizonentzat eta euren familientzat. Ez dira gai beraren alderdiak baino hondora-tzeak eta urperatzeak, liskar, gorroto eta desagertzeak, zurztasunak eta alarguntzak, larriak eta itxaropenak, alkoholismoa eta prostituzioa, eta halaxe jaso izan dituzte artista euskaldunek, errealismoz eta laztasunez, artearen historiaren hainbat alditan, hala nola, Arteta, Tellaetxe, Arrue, Arozena eta Salaberriak. == Itsasoaren adierazpen grafiko laua == === Kartografoaren begiratua === Itsasoaren eta itsasertzaren adierazpen grafiko laua izan da aldi guztietako marinelen abentura plastiko eta ideologiko nagusiena, erakargarriena eta sortzaileena. Kartografoaren lanbidea eta artea batetik besterako trostan mugitzen da, ikerketa, irudikapena eta sorkuntza beraren artean. Badaude mapa eta itsasbide eder ederrak, adituen, artisten eta itsasoarekin eta nabigazioarekin sentikorturik dauden gizon emakumeen gutiziak egiten dituztenak. === Itsasoa margotzeko zailtasuna === Itsasoari buruzko ikonografia sailek ez du nahikoa presentzia izan arte unibertsalean, ezta Euskal Herriko artean ere, sektore honek bizitza sozioekonomikoan karga espezifiko bat izan arren. Badirudi, psikoanalistek dioten moduan, badela giro eta forma higikorrak irudikatzeko errefusa mental bat, iheskorrak direla eta, irristakor eta iragankor izateagatik. Euskal Herriko Artearen kritikari eta historialari onenen arteko Juan de la Encinak zioenaren arabera, artistek nekez utz zezaketen irudikatu gabe hain izadi eder eta ahaltsu bat. Hala ere, gure ustez, itsasoko paisaiak ez du izan behar besteko aitorpen eta kargarik paisaiaren ikonografia orokorrean. Herri irudigintzak, kitsch aren eta kultistaren artekoak, erdietsi izan ditu itsasontzi eta itsasoko tripulazioaren irudirik ederren eta bitxienak. J.M. Gabantxo eta Hondarribiko arrantzalea dira esaten ari garen horren adieraz-le bikainak. === Faroak === Kantauri itsasertz guztian hedaturik dauden faroen arkitekturak aldaera ugariak eta iradokitzaileak izateaz gain, oso tipologia desberdinak ematen ditu. Duela gutxi Eduardo Sanz margolariak beroien irakurketa pik-toriko oso interesgarri bat egin du. === Kostaldea eta itsasertza === Hala ere, kostaldeak eta itsasertzak zorte handigoa izan zuten euskal ikonografiaren alorrean. XIX. mendean grabatzaile frantsesak sortuz geroztik, kostaldeko herri eta hiriek, portu eta itsasoko eszenek leku nabarmena izan zuten euskal pinturan eta eskulturan. Euskal Herriko hondartzetara eta itsasertzetara milaka pertsona biltzen dira gozatzera, bertatik nahiz kanpotik, uda osoan zehar. Euskal Herriko itsasoak paisaia ederrak izan ohi ditu inguruan, landarez lurrez eta haitzez dotoretua azaltzen baita beti. XX. mendeko gizakiak era aktibo —eta zenbaitetan gogor— batean bereganatu ditu naturak ematen dizkion jolaserako alderdiak. === Marinelen sinesmendu-mundua === Eskapularioak, medailak, gurutzeak, ikurrak eta abar ugari dira herri ikonografiaren barruan, luxuzko artea eta gorputzekoa, erlijiozkoa eta bizia, itsasgizonen artean eta gertuko lanbideetan. Euskal itsasertzeko eliza eta ermita gehienetan ikusten diren marinelen zinoparien edertasun eta doitasun teknikoak osagai bizi eta zinetiko bat jaurtitzen du bai herri sineskerara, bai kultura eta etnografia tradiziora. === Ikuspegiak eta ikuskariak === Lokomozio bide berriek, hegazkinek, helikopteroek, abiadura handiko trenek, autoek eta motorrek begiratu ezezagun eta berrien aukera ematen diote gizakiari. Itsasoak eta itsasertzak, kostaldeko hiri eta herriak kontenplatzen dira irudi bildu eta ikuspegi harrigarrietan, margolan abstraktu eta hiperrealistetatik hurbil daudenetan: Mondrian, Txillida, Grazenea, Arozena eta Donezarren obrak. Artea eta tradizioa, abangoardia eta etnografia, elkar hartuta azaltzen dira itsas irudikapen herrikoietan nahiz izen handiko artisten lan ugarietan: Txillida, Basterretxea, Sistiaga, Grazenea, Regoyos eta Martiarena. Jose Grazenea eta Gonzalo Txillida, bi margolari hauek izan dira, pintura garaikidearen barruan, itsasoa er-tzetik, kostaldetik eta hondartzatik margotuzale amorratuenak. Errealismo poetikoa ala errealitatearen abstrakzioa izan dira artista horiek sentiberatasunez eta adimenez erabili izan dituzten bi praktika. === Begirada bat itsas faunari === Antzinako gizakiak, erlijioagatik zela edo magiagatik zela, ez zuen inoiz baztertu itsasoko animalien irudikapen ikonografikorik. Altxerri eta Ekaingo diseinu estilizatuak dira horien lekuko. Magia eta fantasia handiz irudikatu zituzten itsasoko zoomorfoak eta fitomorfoak 70eko hamarkadako errealismora atxikitako hainbat margolarik: Jose Maria Zabalak eta Bonifazio Alfonsok, besteak beste. Animalien eta gizakiaren oinatzak, kontzienteki egindakoak, askotan azaltzen dira artista garaikide aurreratuenen zenbait lanetan, hala nola, Dario Urtzelai, Joan Luis Goenaga edo Eduardo Txillidaren lanetan. Errealitatetik hartutako zatiak dirudite. Izan ere, horrek gozoago eta lasaiago egiten du lan gizakiaren eskuak berak baino. Giza aurpegiek, gizonarenak eta emakumearenak, gaztearenak eta zaharrarenak zorte hobea izan dute itsas paisaiek baino. Ia hizkera guztietako artistak, hots, marrazkilari, grabatzaile, margolari eta eskulturagileak saiatu izan dira itsasoak, haizeak eta kresalak zeharkatutako aurpegi horietan igartzen, eta itsasoa bera bezain sakon eta bilduak direnetan sartzen. Eta artista asko eta askok bikaintasunez irudikatu dituzte itsasgizonen lan eta zeregin gogorrak. Nabarmentzekoak dira Arteta, Zubiaurre eta Tillac, besteak beste. Arrantzalea, itsasgizona itsaso zabalean edo lehorrean, artelan ugaritan irudikatu izan da, portuak, itsasontziak edo arrantza aparailuak irudikatu diren bezalaxe. === Itsasoko gaiak === Itsasoko gaien irudikapenak —itsasoak, ontziak, txalupak eta lanabesak— ia etenik gabe daude Erdi Arotik hasi eta gaur egunera arte Euskal Herriko artelanetan eta bizitzan. Euskalduna beti saiatu izan da, Caro Barojaren hitzetan, historian zehar bere eskuen lana bizitzarako baliagarria ez ezik, ederra ere izan zedin. Gizakiaren ametsetako bat izan da beti txoriak bezala hegan eta arrainak bezala igeri egitea. Ontzigile askok bere ontzi tramankuluaren aurrean duen aurpegiko atsegina oso osorik aprobetxatzekoa da. Itsasoko lanabes askoren ikuspegia, erdiz erdi eta euren soiltasunean jarriek ederki gozaraziko zituen artista garaikideak: Beyus, Tàpies eta Goenaga. Kolorearen eta formaren indarra, berezko marraduraren edertasunak eta egiturak ez dute azalpenik behar. Artelan kontzeptual bat al da edo errealitateak berak gainditzen al du gizakiak egindako artelana eta pintura?. Marinelen gaietan oso daude presente ontzien, itsasontzien eta era guztietako gabarren irudikapenak giza historia osoan zehar, nola ikonografia landuan hala herri ikonografian. === Gaiak eta pertsonaiak === [[File:Itsasoaren lilura.png|thumb|Itsasoaren lilura fina.]] Irudikapen enblematikoetan —ezkutu, monumentu, beirate eta friso handietan— garatu ditu artista euskaldunak batez ere itsasoko gaiak eta pertsonaiak, eta ia beti modu sinboliko eta apur bat jantzian, garatu ere. [[File:Itsasoari buruzko kontakizunak.png|thumb|Itsasoari buruzko kontakizunak, oroitzapenak, grinak eta malenkonia (Aurelio Arteta).]] Itsasoko portu eta herrietan asko dira arrantzaleen, patroien, uhandre eta birjina katolikoen eskultura irudiak. Irudigintza eta errealismo herrikoiaren barruan daude poetikarik erabilienak eta ongien ulertuak. [[File:Itxarotea beldurra.png|thumb|Itxarotea, beldurra.]] ==== Isla arkitektonikoa ==== Eraikin zibil eta ermitetako herri arkitekturara eraman izan dira itsasoko eta ontzigintzako egiturak eta arkitekturak, landatze sinboliko eta mimetiko gisa, eraman ere. Arkitekturako kasetoidurak eta armazoiak dira, soiltasunez, zehaztasunez eta bizitasunez beteak. ==== Muga ikonoa ==== «''¡No hay en España, lere! ¡Puente colgante, lere! ¡Más elegante, lere! ¡Que el de Bilbao, lere!''». Bilboko zubi esekiko industria arkitektura harrigarri eta dotorea, Alberto Palaciosek egindakoa, itsasoaren eta itsasadarraren inguruko arkitekturaren lehen mailako irudikapen bat da. ==== Folklorea ==== Folklorea ere hezurmamitu izan da marinelen dantza eta usadioetan: «Ondarroako sardina saltzaileak», «Lekeitioko Kaxarranka», Hondarribiko eta Donostiako traineruak, Lekeitioko Antzararen Eguna. Dantza, kirola, erritu… hg4nrrnmygff256dsbi96ce218xh31n 0 2871 8236 8158 2015-11-13T18:34:30Z Jalkorta 1113 wikitext text/x-wiki [[File:Euskaldunak terranova.png|thumb|Euskaldunak Ternuan]] Euskaldunek itsasoan eta arrantzan izandako gora behera ugariei buruzko aipamen literario zaharren urritasuna behin baino gehiagotan gogoratua izan da. Egia esan, gure historiaren atal hori aspalditxokoa eta oparo samarra dena jakin arren<ref>Erdi Aroko itsasketak alde batera utzita ere, Aro Modemoan (XVI eta XVILean batik bat) garrantzia izugarria eduki zuen itsasoak Ifar nahiz Hego Euskal Herriaren ekonomiarako, liburu honetako beste sail batzuetan argi asko ikus eta froga daitekeenez.</ref>, ez zaigu euskaraz nahiz erdaraz —erosketa, salmenta, tratu, testamentu eta horrelakoen agiriak izan ezik— idatzitako aztarna gehiegi geratu. Gabezia ez da, horregatiok, erabatekoa, hor baitditugu, besteak beste, Ziburuko Joanes Etxeberrik XVII. mendean kaleratu eta harrez gero makina bat bider aipatu diren balearen arrantzari buruzko bertso ospetsuak<ref>Klasikoak bihurtu zaizkigu Ziburuko Joanes Etxeberrik ondutako baleazaleen bertsoak. ''Manual devotionezcoa''ren bigarren tallan datozen otoitz hauek P. Laftte, S. Onaindia, M. Ciriquiain Gaiztarro, I. Sarasola eta abarrek argitaratu izan dituzte; zenbait kasutan erdal itzulpenarekin batera. XVII. mendean liburu honen bi argitalpen egin tiren (1627 eta 1669an) eta XX.ean teste bi: ''Hordago'' editorialak 1978an kaleratu zuen 2. edizioaren facsímila eta P. Altunak lehen tallan egin zion edizio kritikoa (1981). Horiek ospetsuenak badira ere, azpimarratzekoa da libumaren zati mardul bat ''Itsassoco biayetaco'' otoitzei eskainia dagoela. Oraingoan baleazaleenak kanporatzen dira, baina ETORen asmoa da hurrengo tomo batetan besteak ere publikatzea.</ref>. Dena den, Etxeberriren bertso otoitz hauek edo eta geroago sortutako beste batzuk ere<ref>Ik. XIX. mendearen bigarren erdialdiari eta XX.aren lehen hamarkadari dagokionez, A. Zavalaren Arrantzaleen bizitza, Tolosa, 1978.</ref> salbuespen gisa agertzen zaizkigu, arrantza lanek hainbeste mende eta belaunalditan zehar milaka eta milaka euskal marinel eta itsasgizon behartu eta enplegatu zituztela kontutan izanik, behivntzat. Portu batzuetako korsario eta osterantzeko lapurren unta aberatsez gain, bazen, bestalde, Euskal Herriko itsas hegi osoan izugarrizko arrakasta lortu zuen arrantza mota famatu bezain emankor bat: Ameriketako Ifarraldean, Ternua (Terranova) eta Labrador inguruetako uretan batez ere, balea zein bakailaua harrapatuz burutzen zena, alegia. Hasieran gipuzkoar eta bizkaitarrak nabarmendu baziren lanbide horietan, gerora, arazo eta egoera politikoak zirela bide, lapurtarrek ihardun zuten gehien bat urrutiko paraje haietan<ref>Honi buruzko argibide zehatzagoak liburu honen teste atal batzuetan topatuko dita irakurleak. Dena den, eta gauzak asko sinplifikatuz, esan dezagun XVI.a izan tela mendeank oparoena gipuzkoar bizkaitarrentzat eta XVILa lapurtarrentzat.</ref>. Beste zenbait herritako literaturatan sarritxo kanporatu izan den itsasgai erakargarri hau ez otevv zuten, bada, gure aintzinako idazleek inolako moduz azaltzerik nahi izan? Euskal Literaturaren lehenengo mendeetan, erlijioari dagokion esparrutik kanpora behinik behin, nekez aurki daiteke hitz lauz moldaturiko kontaerarik. Mundu horri prosaz heltzeko zegoen nagikeria (edo ezintasuna) nabari samarra zen. Ez, ordea, bertsotan izanez gero. Hartarako zaletasuna aspaldidanik frogatua dugu euskaldunok<ref>XVI eta XVII. mendeetan inprimatunko euskal liburuetarik aski bertsoz moldaturik zen. Bertsozaletasun horretaz, bestalde, orduko autoreak ere konturatuta zeuden. Ikus bestela J. Etxeberrik Manualaren hasieran irakurtzaileari zuzendutako abisuan dioena:</ref>. Ez da harritzekoa, beraz, Ternuaz dugun lanik irakurgarriena ongi neurtutako hitzez, hots, bertso borobiletan taxuturik egotea. Alabaina, gure marinelek hemendik Ameriketarunzkoan itsasoan zeuzkaten arriskuak edo eta egungo Canada ko lur eta uretan arrantzale haiek egiten zituzten lan nekosoak kontatzen dizkiguten bertso hauek ez dute gure artean oihartzunik izan, duela bi edo hita mende onduak izan arren, ez direlako, nik dakidanez, sekula ere argitaratu<ref>Ik. aurrerago horretaz esaten dena.</ref>. Orain Baionako Euskal Erakustokiko artxibategian gordetzen dira beste zenbait poema dituen manuskrito xahar baten lehen orrialdeetan. == Eskuizkribua == Nik, neuk, Ternuaz ari diren bertsuok Selma Huxley anderearen bitartez eskuratu nituen. Euskal arrantzaleek Ifar Amerika aldean utzitako lorratzak arakatzen ari zaigun ikerlari angeles canadiar honi, berriz, Canada tik iri-tsi zitzaion poema hauei buruzko lehen albistea <ref>Halifax eko Cyni Byme irakasleak eskuratu ornen zizkion poemen fotokopiak.</ref>. Guk Ameriketatik jasotako fotokopia, hango informazioaren arabera, Baionako Euskal Museoan gordetako eskuizkribu batetatik aterea ornen zen. Kopia horren transkribaketa lanetan niharduela, irakurketa zailtasun eta zalantza batzuk azaldu zitzaizkidan eta, horiek argitu alde, Selma eta biok Baionara jo eta jatorrizko testua ezagutzeko aukera izan genuen<ref>Jatorrizko testua erabili ahal izateko erraztasunengatik eta transkribaketari buruzko zenbait argibide emateagatik eskerrik beroenak Baionako Erakustokiko zuzendari den Jean Haritschelhar jaunari. Beste hainbeste Manex Pagolari eta Museoko gainontzeko langileei. Halaber, Josu Oregi bergararra eskertu nahi nuke, pasarte ilunen bat argitzen lagundu didalako.</ref>. Museoko eskuizkribu honek 155 mm. x 110 mm. neurtzen dituen liburuska bat osatzen du. Paper zaharragoaz gogortutako azalean ez dauka aparteko izenbururik; hala ere, honoko argibide hauek dakartza: de 1 a 53 ojos escritas desde Partida (sic) / Tristia Ternuara hasta Luyetan dire mundu / huntan bici, Sasia badezate Cumpli / eta Bethe hain gusto hona. P. S. Beraz, azalean adierazten zaigunez, 53 orri edo idatzitako 107 orrialde dituen poema bilduma bat dugu<ref>Dena den, 66. onialdetik 71.erainoko zafia falta zafo eta azkenean orrialde sope bat ere badu (108.a, alegia). Esan, bestalde, zenbait lekutan jatorrizko ornan idatzita zegoenari gainetik idatzitako beste paper zati bat erantsi zaiola. Honelakoetan nik gainekoa bakarrik irakurri ahal izan dut.</ref>. Hor aipatzen diren Partida Tristia Ternuara (...) hain gustu hona hitz horiek, zertxobait aldaturik, lehen poemaren izenburuari eta azkenaren amaierari dagozkie. Behekal-dean zigilu borobil eta handi samar bat ageri da, inguruan VIRTUS UNIUS DISIPAT HOSTES COLECTOS latinezko esaldia eta goian koroa bat dituelarik; barruko zirkuloan, anagrama bat eginaz<ref>Ez naiz asko saiatu anagrama horren letrak eta esangura deszifratzen. Gainera, ez dirudi oso errata denik. Hala ere, inportantea iruditzen zait eskuizkribua noten izan zen jakin ahal izateko.</ref>, letra handi ba-tzuk azaltzen dira eta zigiluaren azpian Domine Dirige nos esaldia. Barnekaldeko lehen orrialdean izenburu an-tzeko hau dator: Recueil de quelques pieces de vers / anciens et nouveaux / 1798. Urtemuga horren pean, letra eta tinta desberdinez, jakina, Manu de la Sota liburuzalearen sinadura<ref>Miarriztar bihurtutako getxoztar honek hainbat eskuizkribu utzi non Baionako Museoari. Honako hau 1966. urtean emandakoa da. Nondik eta norengandik eskuratu ole zuen Sotak?</ref>. == Garaia, gaiak, hedadura eta beste == Frantsesezko izenburu horrek adierazten digunez, garai desberdinetako zenbait bertsoren bilduma dugu. Gehienak XVIII. mendekoak, 1766 1798 urteen artean moldaturiko poemak. Badira, ordea, geroagoko banaka batzuk —XIX. mendearen lehen urteetakoak, alegia— eta, dirudienez, baita aintzinagokoak ere; az-ken hauek ez dakarte inolako urte aipamenik, baina gaiak, idaztankera eta bildumaren hasieran datozela kontutan izanik, XVII. mendearen ondarrekoak edo XVIII.aren lehen erdialdikoak suertatuko balira, ez li-tzateke harrigarria izango. Datarik gabeko hauen artean daude, hain zuzen, Ternuari buruzko gora beherak eta Zarrantza izeneko untziaren penak kontatzen dizkiguten poemak. Bertso hauek idatzi izan zireneko denboraren eremua zabala baldin bada, ez dira meharragoak gai, neurri, hedadura eta bestelako zertzeladei dagozkienak. Dena den, era honetako liburua hartarako lekurik aproposena ez delakoan eta aurrerago azalduko dudan lan batetan<ref>) Eskuizkribuko poema guztiak transkribaturik ditut. Orain beroien azterketa egiten dihardut, argitaratzeko asmotan.</ref> horretaz zehatzago arituko naizenez, ez dut oraingoan bertso bilduma honen deskribapen xeheturik eskainiko. Esan dezagun, hala ere, 30 poematik gora aurkitzen direla, guztira 450 ahapaldi baino gahiago osatzen dutelarik<ref>) Ternuako bertso salla bakartzat hartuz gero, 29 poema ditugu, baina hiru duela kontsideraturik, 31 ateratzen dira.</ref>. Konta poesia da gehien bat; sasoi hartako gertaera, pasadizo, eztabaida, gatazka, herri, pertsonaia eta abarren berri ematen diguten poemak. Sarritan, toki edo pertsona horiei buruzko aipamenak laudoriozko bertsoen bidez egiten zaizkigu: goraipatuen artean hor ditugu, esate baterako, Luis XIV.a, Luis XV.aren emaztea eta seme nagusia, Estaing kontea eta Jesuita euskaldunak, Kardaberaz, Meaker (sic) eta Mendiburu barne direla; edo Hendaia, Donibane Lohizune eta Orzaize herri goragarrien artean. Ez da falta, ordea, xaxatutako herririk edo trufaz trataturiko gairik: adibidez, Donibane bera, Jatsu eta Haltsu lehen kasuan edo Donostiako damen emigrazioa, alegiazko apezpikua eta andreen apaindura bigarrenean. Bertso neurriak aberatsegiak izan gabe, ez dira urri eta eskasak ere. Batzuk aski ezagunak gertatu arren (zor-tziko txiki antzekoak, kopla zaharrak, etab.), bada ahapaldi mota bitxirik (Oi Betlehem! gabon kantan erabil-tzen denaren itxurako bat, esaterako). Bertsoen hedaduraz ere beste hainbeste esan daiteke: poema askok 8 12 ahapaldi inguru dituzte; baina arras luzeagoak ere baditugu (31 edo 65ekoak) eta oso laburrak ere bai (1 edo 2koak). Norenak edo nortzuenak? Egile ezagunak dituzte batzuek: Basusarriko Larregi (D’Estaign Jaun Contearen Laudorioac) edo Jean Robin donibandarra (Luxe de 1808 eta beste zenbait). Poema askorentzat, ostera, ezinezkoa da oraingoz guraso jakin batzuk kausitzea. Azkenik, argitalpenei buruz honoko hau aurrera daiteke: ez direla manuskrito honetako bertso lan guztiak inoiz publikatu gabekoak. Arestian aipaturiko Larregi eta Robin en bi poema horietaz gain<ref>B. Larregik Estaign konteari eskainitako laudoriozko bertsoak S. Onaindiak argitaratu zituen M.E.O.E.en, Larrea, 1954, 233 35 00. Jean Robínen poema bat ere agertzen da Aita Onaindiaren antología horretan (443 445 00.) ''Zer egin zare'' izenbumaz; Baionako manuskritoan poema honek ''Luxe de 1808'' izena darama. Auñamendi editorialak 1969an ateratako E.G.LP.V.Literatura I, 280 o.an ere poema berau dator. Onaindiak Errobin en (sic) beste poema pare bat ere aipatzen du, baina argitaratzeke.</ref>, Julio Urkixo deustuar handiak Donibanez mintzatzen direnak —Escara bastartaren contra eta Vive victor Donibane— 1923ko RIEV aldizkarian, eta Ducos eta Claret jaunei buruzkoak hurrengo urtean kaleratu zituen<ref>J. Urkixok ez zuen, nonbait, Baionako manuskrito hau ezagutu; bai, ordea, Donibaneko Latralde mediku jaunaren beste bat, zeinak Baionakoan agertzen diren poema batzuk dakartzan. RIEV, XIV, 1923, 158 o.an ematen digo horren berri. Larralderena XIX. mendearen hasierakoa dela dio D. Juliok, eta lehenengo orriak faltatzen zaizkiola. Beraz, ez dita ziur asko Temuako bertsoak izango.</ref>. Azken hauek, Temuaz ari eta aski ezezagunak direnez, liburu honetan ezartzea agoki iruditu zaigu. Gainontzeko guztiak, hori baieztatzeko erabateko ziurtasunik ez badut ere, argitaragabekotzat jo ditzakegu. === Ternuari buruzko hirukotea === Gure itsasgizonek Ternua aldean —eta harunzko honunzkotan— jasandako oinaze, neke eta penak, sufritutako ekaitz, heriotze eta hondamendiak, bizi izandako esperientzia, arrisku eta abenturak, ezaguturiko jende, ur eta lurrak, lortutako poz, atsegin eta irabazpideak beste ¡non baino hobeto adierazten zaizkizue liburu honetako atal historikoan. Haatik, hainbeste urte iraundako arrantza mota oparo eta periltsuak merezi zuen erreferentzia literario xume bat, bederen. Gipuzkoa eta Bizkaian ez zen sasoi hartan horrelako literatur fruturik umatu. Lapurdik, aldiz, tradizio literario bortitza sortarazi zuen XVII. mendean, bertsogintzak ikaragarrizko indarra hartzen zuelarik. Sarako taldeko autore batzuek itsastarrentzat ondutako bertso eta otoi-tzak argitaratu zituzten<ref>Aipatua dugu gorago J. Etxeberri Ziburukoaren ''Manual Dvotionezcoa''. Bada besterik, ondea; adibidez, J. Haranbumk bere ''Debocino escuarra'' izeneko liburt..n (1635) marinelentzako otoitzak ezartzen dilo (388 413 oo).</ref>. Egia esan, ez dakigu noizkoak diren Ternuaz ari diren hita poema hauek, baina Sara DonibaneZiburu ko tradizio lapurtar horretatik jaioak, zalantzarik gabe. Dena dela, orain arte ahul samar ageri den tradizio horren alderdi sekular, ez erlijioso bat indartzera letorke bertso sail hau. Izan ere, bertso hauen helburu nagusia ez baitda otoitz egitea edo zerbait irakastea, marinelen lanak eta nekeak, besterik gabe, kontatzea baizik. Eta xede hori ederki asko bete dela esan behar. Halako gaietan gutxitan eskaini zaigu euskaraz horrenbesterainoko bertso trinko, mardul eta ozenik. Adibide-tzat furacanaren ahapaldi borobila har dezakegu: 117 Furacanaren furia <br /> Ifernuco iduria<br /> Satan beltcac darabilla<br /> untcien galtcen dabilla.<br /> Poemon ezaugarri nagusiak hobeto ikusi ahal izateko, berauen egitura eta gaiei azterketatxo bat egingo diegu: ==== Egitura ==== Hiru poemok bakarrean nahiz batera irakur daitezke, bakoitzak osotasun aski baitdauka eta hiruren artean batasun sendoa osatzen dute. Lehendabizikoak —Partiada tristea, Ternuara— 20 ahapaldi ditu eta bost orrialde bakoitzean; bigarrenak —Itsassoco Perillac— egitura berbera du, 20 ahapaldi lau orrialdetan zehar banaturik; eta hirugarrena —Ternuaco Penac— laburtxoagoa du u, guztra 13 ahapaldi hita orrialdetan (4/5/4) dituelarik. Beraz, hirurek batera 53 ahapaldi eta, laukoak direnez, 212 lerro. Neurriz laukoak, bai, baina ez nolanahikoak. Ondorengo eskema metrikoari jarraitzen diote: 29 Bici beharrez bicia 8A<br /> Benturatcen dut gucia; 8A<br /> Bici ustean hiltcera, 8B<br /> Bahona hirriscatcera. 8B<br /> Zortzi silabetako bi biko elkartuta ditugu, baina puntu desberdinez. Lehen zatia, bestalde, lauko kopla zaharrarena bezalakoa da. Puntuak, oro har, aberats samarrak dira; gehienetan azken biak, behintzat, errimatzen dute: 33 Itsasoac nau bicitcen<br /> harc berac nau ni icitcen<br /> bici laburra emanen<br /> guero berac eramanen.<br /> Transkribaketa egitean, jatorrizko testuaren ortografia erabili da. Orijinalera behin eta berriro begiratu arren, ez zaizkigu zalantza guztiak erabat argitu, zenbait tokitan letra arraroa, gainetik egindako berridazketak edo beste arrazoiren bat dela medio irakurtzeko zailtasunak izan baitditugu. Dena den, hitz bakan batzuk soilik dira dudazkoak. Halaber, ez da beti erraza izan ortografia aldetiko arazo batzuk zeharo erabakitzea<ref>Garai eta esku desberdinetako lanak izanik —eta lan baten barman ere bai, inoiz—, zalantza batzuk badira ortografian: ''s/z'', ''gaste / gazte'', ''emaste'', ''emastequ''i eta halakoetan. Bustiduretan ere gertatzen da antzekorik: ''maiñada / mamada''. Kontuan izan, gainera, sarritan, jatorrizko testua ezabatzen hasia zegoelako edo, gainetik tinta ilunagoaz berridatzi egin dela, jatorrizko eta berridazketaten arteko diferentziak bereiztea gehienetan ezinezkoa delarik.</ref>. ==== Gaia ==== Lehen zatia Ternuara abiatzekotan diren marinelen despedida triste eta hunkigarria dugu. Zuzenki esaten ez bada ere, hurrengo sailean (Itsassoco Perillac izenekoan) aipatzen den Larrun mendia partiadako itsasportutik ikusten dena baldin badakigu, ZiburuDonibanekoa dela pentsa dezakegu. Hasierako ber-tsoetan, prestaketa guztiak eginda gero, marinelak untziratzeko deia entzuten du. Hortik aurrerakoak, azken orduko agur nigartiak eta marinelari eta etxekoei trumilka bururatzen zaizkien pentsamendu mingotsak: gurasoak, emaztea, haurrak, hots, maiñada guztia hain denbora luzerako utzi beharra, itsaso eta laneko arriskuak, itsasoarekiko maitasungorrotozko lotura, senide kuttuna betiko galtzeko beldurra. Bigarrenak Atlantikoa zeharkatzeko igaro behar diren perillac kontatzen dizkigu. Ternuarako bidea benetan luzea da, itsasoa arrunt zabala, inolako zubirik, heldulekurik gabekoa. Tempestac jotzen duenean, zeruak isurtzen direnean, untzi kaskar eta tzar horrek zer egingo du uhin erraldoi horin kontra? Ekaitzetan izaten diren larrialdi eta estuasunak bizi bizian adierazirik daude: olatuak untziaz jolasean ari, apurka deseginaz, marinelak neka neka eginda, biluziak, izoztuak, ikaratuak. Bere sinpletasun eta guzti, agian, bertsorik trajikoena ondorengo hau dugu: 153 Urac non berma Ez du<br /> Ez airear nondic Lothu;<br /> untciac ez Cimenduric<br /> han Ezda salbamenduric.<br /> Hirugarrenean, Ternuara heldu ondoren, itsasoko arriskuak gainditu dira, baina orain pena berriak hasiko zaizkie marinelei. Lur hotz eta ar otzera iritsi dira. Kasu honetan arrazoi du atsotitz zaharrak: Atzerri Otserri. Otsoak ezezik, hartzak eta bestelako basapiztiak ere erruz dira eremu triste eta idor jaietan. Orain artekoa gu-txi bailitz, Ternuako Salbaiac eta Izquimaü Etsaiac ere aurka dituzte. Euskaldun eta eskimalen arteko harremanak ez dirudi beti hain bihurriak izan zirenik, baina bertso hauek mol-datu zirenean, haserrealdiren bat zuten nonbait. Okerrena, haatik, lana bera da, etengabe aritu beharra, inolako atsedenik gabe, neurrimenduz bethi gosse, dena gehiegikeria da. Uda Ternua, lana, ifernua da; negua, berriz, itxaropena, jaioterria, parabisua eta azquen errepausua. Egileaz eta idatzi zeneko garaiaz gutxi gehi diezaiokegu gorago esandakoari. Bertso lana ongi burutua jakiteak autorea ikasi samarra izango ote zen pentsatzera makurtzen gaitu. Baina zenbaterainoko eskolatua? Elizgizona? Letraduren bat? Darabilen euskarak bertsogilearen jatorri kostatarra —Donibane Ziburu ingurukoa, apika— salatzen digu. Poemen kutsu sekularraz zer edo zer aurreratu dugu lehentxoago. Garaiaz ere ez dugu argibide gehiegi. Egia da, bai, eskuizkribu honetako beste poema batetan —Partiada tristea, hortcaï­tzetic (1766)—Ternuakoen esaldi batzuk errepikatzen direla; baina horrek ez du, berez, ezer frogatzen, eragina urte batzuk beranduago ere gerta zitekeelako. Bestalde, gure bertsuon garaian Ameriketarako joera indartsu mantentzen zela ematen du. Alabaina gauza nabaria da Utrecht eko bakearen (1713) ondoren Ternua inguruko arrantza lanak anitz moteldu eta murritzu zirela lapurtarrentzat. Orduan, XVII. mendearen azkenetakoa edo XVIII.aren lehen hamarkadakoa izan daitezkeela uste izatea ez da, beharbada, ausartegia. Inprimatu ez dugu uste orain arte sekula egin direnik. Hala ere, ahozko tradiziora pasaturik edo, zatitxoren bat, oso aldatuta, hori bai, iritsi zaigula dirudi. Horren antza du, behinik behin, Jean Fourcade k jaso zuen baleazaleen kanta zahar batek<ref>Ik. FOURCADE, J. ''Trois cents d’histoire au Pays Basque''. Urrugne. Socos. Béhobie. Hendaye. Biriatou. Toulouse, 1967.</ref>. Eta kanta kontua azaldu zaigunez gero, esan dezagun, azkenik, Ternuako bertso hauek eta eskuizkribuko gainontzeko gehienak kantatuak izateko moldatuko zituztela, seguraski. Kasu batean, gainera, zein doinu erabili behar den (nota eta guzti) jakinarazten zaigu<ref>''L’evéque imaginaire'' edo ''Aleguiaco Aphezpicua'' —bietara azaltzen banda— izeneko poemaren hasieran dator. 1766an Orzaizen egindako bertsoak dira eta, lehenago ere esan denez, ''Oi Betlehem!'' gabon kantaren an-tzeko doinua eta narria dure.</ref>. === Terniaren premia Franchisaren Caltea Laphurdin === Lehentxoago aipaturiko itunaren ondoren (Utrecht / 1713), Ternua aldeko ur emankorrak britaniarren eraginpera pasatzen hasi zirenean, handik euskal portuetara zetorren diru iturri oparoa geroago eta agorragoa bilakatu zen. Mende osoan zehar konponbideak bilatzen saiatu tiren, baina hala eta guztiz ere ez ten egoera ekonomikoa bizkortu. Bertso hauek XVIII. mendean Lapurdin izan zuten kezka nagusi hori adierazten digute eta, bidenabar, 1790 91 urteetako giro nahasia erakusten. Jakina denez, orduantxe ari zen nagusitzen Frantzian aldaketa haizea; Iraultzak, lehertu ondoren, lehen urratsak emateari ekin zion. Egoera al-dakor hartan Donibane Lohizuneko herritarrek, sasoi belri hark ordura artekoak baino aukera hobeak bideratuko zituelakoan, bi mandatari igorri zituzten Pariseko Biltzarrera, jaioterriaren mesedetan zerbait lor zezaten. Herriaren ordezkari hauek Baptiste Ducos (1743-1828) eta Saubat Claret ditugu, Iraultzaren lehen urteetan Donibaneko kargudunak, nahiz eta gerora baztertuak izan. Biak iritsi tiren alkatetzara, baina arte zurrunbilotsu haietan kargudunek ez zuten luzaroan irauterik agintean, baten ere gure jaun hauek bezain moderatuak izanez gero. Iraultzak irentsi egin zituen, nonbait. Alabaina, 1790 inguruan herritar presto eta konfidantzazkoak bide tiren oraindik<ref>Ducos i buruz Ph. Veyrin ek dato batzuk ematen dizkigu Urkixoren lana agertzen den ale berean (RIEV, XIV, 1924, 371 o.). Graben Jean Baptiste Ducos medikua eta errepublikazale salsas genuen eta, esan bezala, 179091 urteetan Donibaneko alkate izan zen. 1794an, ordea, zerrenda beltzetan ageri zaigu eta arazoak izan ornen zituen. 1801ean W. Humboldt ezagatu zuen eta jakintsu prusiar horrekin zeharo adiskidetu zen. Saubat Clatet ez zeta dakigu: 1792ko Abenduaren 9an alkate hautatu tutela, baina hil honren 3Ian Paben ez tutela izendapen hori ontzat eman.</ref>. Bertso hauetan plazaratzen den auzia zeta da: Ternuaren galerarekin Lapurdi osoa lar jota dago eta ordura arte harto diren neurriek (franchise k eta) ez dote ondorio onik eman. Krisialdiaren arrazoi nagusia nabarmen azaltzen da: Ternuan libro da angueles arrantça / ordutic hasia da gure hagorantça. Izan ere, Escaldun costatarrac nïhoïz ez du içan / Bicitçeco bideric, non Ez den arrantçan. Baina aspaldidaniko arrantzabiderik aberatsarenaren murrizteak beherakada dakarkio Donibaneri, motelaldia. Kostatarrak ezezik, Lapurdi guztia ere franchisaren azpian datca Ehortcia. Zulo edo hilobi ekonomiko horretatik irtetzeko laguntasuna Pariseko politiko berriei eskatu behar ornen zafe. Biltzarrean ezartzen dote beren esperantza guztia, hantxe baitdute cerbitçari bat guciz leyala<ref>Nor ole zen zerbitzari leialori? Ducos beta? Claret? ala Parisen zegoen biltzarkide euskaldunen bat? Garat, agian?</ref>, Temuako arrantza joria berreskura-tzen lagunduko diem, hartara Lapurdik garai bateko ondasunak eta bizimodu lasaia lor ditzan. Ahalegin hauek ez dirudi fruto asko ekarri zutenik, baina garbi erakusten digute zenbaterainoko garrantzia izan zuen Ameriketako arrantzak Lapurdiko itsas harrientzat. === Carrantgaco penac === Zarrantza itsasuntzi baten izena zen. Otsailaren 16 batetan Euskal Herritik Temuara abiatu zen untzia. Bi hilabete pasatu behar izan zituen Placentça ra heltzeko, bidetan hamaika ekaitz, ezbehar, lan, neke eta pena jasanda gero. Bidaia beldurgarri honen kronika hamasei bertsotan ematen zaigu. Ez ditugu denak oraingoan eskainiko, hurrengo tomo batetan baizik. Adibide gira, hona hemen banaka batzuk: San Josephen bezpera hire (?) egun tristea<br /> orduco itsassoaren gaucaren dorphea<br /> Espantitceco huen nota gure untcia<br /> Etcen erdiratu, egun hartan, gocia.<br /> (...)<br /> Aphirillac cituen justo hemeretci<br /> noiz ere baiquinduen zundez ardietsi<br /> banco egun handian guinduen atheratu<br /> biaramunean Placentcan barnan sarthu.<br /> Fofertsa behar dial hemen bai aiphatu<br /> Cenbat untci gacho huya cen tormentatu<br /> Jaquin Ecac Carrantca dela haren icen<br /> Jaungoicoac bethi demola fortuna ona. (22).<br /> ==== Oharrak ==== {{erreferentzia_zerrenda}} === Partida tristea, Ternuara === 1 Partitcean Ternuara,<br /> Uncia prest da Belara:<br /> Berga haut dago arradan,<br /> Dembor onaren paradan.<br /> 5 Churi garbi ceru gaiña,<br /> Itsasoac eder maina:<br /> Haice ona belaraco,<br /> Dembor ona partitceco.<br /> 9 Untcitic artilleria,<br /> Athean mandataria,<br /> Embarg hadi mariñela,<br /> Untciac daguien bela.<br /> 13 Partitcen da Mariñela,<br /> Bihotcean triste dela;<br /> gomendatcen Ja coari,<br /> Adios dio Mainadari.<br /> 17 Adios Aita, adios, Ama,<br /> Behar handiac narama:<br /> neure Buraso, caharrac,<br /> cuen hasteco beharrac.<br /> 21 Adios neure Emastea,<br /> Esposa mai’te gastea;<br /> tristea dut partiada,<br /> Seculacotz, behar bada.<br /> 25 Alaba an goan behar nai’z,<br /> Munduan bicico banaiz,<br /> nic behar dut irabaci,<br /> neurequin Mamada haci.<br /> 29 Bici beharrez bicia<br /> Benturatcen dut gucia;<br /> Bici ustean hiltcera,<br /> Banoha hirriscatcera.<br /> 33 Itsasoac nau bicitcen<br /> harc berac nau ni icitcen <br /> bici laburra emanen <br /> guero berac eramanen.<br /> 37 Adi neure haur chumeac<br /> seme alaba maiteac;<br /> galtcen baducue aita,<br /> ama alarguna maita.<br /> 41 Adi neure haurrideac,<br /> adi Etcheco Jendeac,<br /> othoitz nitaz Ja coari,<br /> dudan, amorez guidari.<br /> 45 Adi Aitac Semeari<br /> Adi amac umeari<br /> Adi bere Emasteac<br /> nigarretan haur gasteac.<br /> 49 Neure senhar maite ona<br /> Etchean behar guicona<br /> Seculacotz gal beldurrez<br /> Adi darotcut nigarrez.<br /> 53 Jaunac digula gracia<br /> Salboric (?) Jende gucia<br /> arribatceco biciric<br /> biaian irabaciric.<br /> 57 Mariñelen Emasteac<br /> haiñitcac Senhar gabeac<br /> goizean dena Senhardun<br /> Egun berean alargun.<br /> 61 Mariñelac maiñadari<br /> Maiñadac mariñelari<br /> adio erran eta parti<br /> maiñada uzten nigarti.<br /> 65 Burasoec Seme ona<br /> Esposac bere guicona<br /> haurrec ere bere aita<br /> ala galtcea min baita!<br /> 69 Mariñelac bicia motz<br /> guti Sortcen cahartcecotz<br /> guehienac Gastetican<br /> badoaci mundutican.<br /> 73 Etchean beharrenean<br /> Calte dadigutenean<br /> Orduban galtcen guiconac<br /> maiñada haz caike onac (?).<br /> 77 Mariñela partitu da<br /> Seculacotz beharbada<br /> haiñitz dohaz Seculatotz<br /> hill berria ethortcecotz.<br /> === Itsassoco Perillac === 81 Contchatic doha untcia<br /> han Compañía gucia<br /> Ternuarat badohaci<br /> Cerbait nahiz irabaci.<br /> 85 Bide luce Ternuarat<br /> Itsasoa cabal harat<br /> Cubiric Ez passatceco<br /> Mariñelen Salbatceco.<br /> 89 Itsasoaren gañean<br /> untci tcar baten menean<br /> Mariñelac hirriscuan <br /> herioaren Escuan. 93 Haice largoz badoaci<br /> cabalerat irabaci<br /> Itsasoan barra arrua<br /> beguiz ecin ikhus Larrun.<br /> 97 Han Jotcen dita contrestac<br /> Bendebal haice Tempestac,<br /> dembora gaistoa Sartre<br /> gabitaco biac hartcen.<br /> 101 Ceru gucia Isuri <br /> babaçuca eta unri <br /> Mariñelac trempatuac <br /> hotz handiac Jelatuac.<br /> 105 Bela guciac harturic <br /> belatchoa anecaturic <br /> untcia badoha Seguiz <br /> itsasoa handieguiz.<br /> 109 Gaü beltzean Ilhunbean <br /> untcia tormentapean <br /> aparatllua deseguin <br /> Illhunez deus ecin eguin.<br /> 113 Elementac badarontsa <br /> Itsasoac habarrotsa <br /> haice tempesta uchia (?) da <br /> Itsasoan Mascarada.<br /> 117 Furacanaren furia <br /> Ifernuco iduria<br /> Satan beltcac darabilla <br /> untcien galtcen dabilla.<br /> 121 Mariñelac harrituac<br /> trompea jotcen unhatuac <br /> gabetu indar guciez <br /> etsitu bere biciez.<br /> 125 Uhaiñec untcia foca <br /> gora behera Saltoca <br /> eta branca pulunpuca <br /> Costadua arrolaca.<br /> 129 Uhiñ baten bizcarrean <br /> bi uhiñen hondarrean <br /> tirabira badabilla <br /> untciac aguertzen guilla.<br /> 133 Bere mastac galdu dita <br /> untcia motz da guelditu <br /> Itsasoac hautsi lema <br /> trebes galtcerat darama.<br /> 137 Uhm hautsiac gañetic <br /> iragaten trebesetic <br /> mariñelac Erorica <br /> untci asean iguerica.<br /> 141 Coartera (?) dio Eraman <br /> Costadua barnat Eman <br /> gain gucia arrasatu <br /> untci çolera urratu.<br /> 145 Gaiñeco çubia hautsi <br /> ura tillaperat jautsi <br /> tillapean ura gora <br /> untcia doha ondora.<br /> 149 Mariñelac billuciac <br /> luçatu nahiz biciac <br /> uhtñ pean iguerica <br /> untci pusquei atchiquica.<br /> 153 Urac non berma Ez du <br /> Ez airear nondic Lothu; <br /> untciac ez Cimenduric <br /> han Ezda salbamenduric.<br /> 157 Mariñelaren bentura <br /> Itsasoan Sepultura <br /> Seculaco bere Fiña <br /> Etcheraco berri miña.<br /> === Ternuaco penac === 161 Untci batcu Salbaturic <br /> Itsasoa passaturic <br /> arribatu Ternuarat <br /> behar doten Portutarat.<br /> 165 Ternua da Mortu hotza <br /> Eremu trizte arrotza <br /> Laboratcen Ez den turra, <br /> Neguan bethi Elhurra.<br /> 169 Han oihan, Sasi handiac <br /> Larreac eta Mendiac <br /> harri, anota gogorrac <br /> lur agor eta idorrac.<br /> 173 Han otsoac Eta hartçac <br /> basoco beztia (?) gattcac <br /> alimalien herria, <br /> deserto icigarria.<br /> 177 Ternuan dice Salbaiac <br /> Eta Izquimaü Etsaiac <br /> guita bestia (?) cruelac <br /> hillic Jaten Mariñelac.<br /> 181 Barbarían bicitcea <br /> galeretan cahartcea <br /> Ez da pena guehiago <br /> Ternuan ez gutiago<br /> 185 Hango lanac Eta penac <br /> akhabatcen Ez direnac <br /> tan bar Eguin duteneco<br /> Milla baituzte hasteco.<br /> 189 Egunaz Ezda pausuric <br /> Ez gabaz Errepausuric <br /> Trabailluan bethi presa <br /> lana garai Ecin Sessa.<br /> 193 Ecin gueldi, hani behar <br /> bethi Egun, bethi bihar <br /> astelegun gucietan <br /> besta eta igandetan.<br /> 197 Gaü Egunez lanez asse <br /> neurrimenduz bethi gosse <br /> galdu Jateco astia <br /> loa dure garastia.<br /> 201 Han Ezda behar naguiric <br /> Ez guecurrez den Eriric, <br /> han da quite Era guiten <br /> alferra fetcho eguiten.<br /> 205 Camaiñan dago Eria <br /> triste bezain (?) Eroria; <br /> nihorc Ezdu urricari, <br /> Ceren Ezden lanean hari.<br /> 209 Uda tutean Ternua <br /> Mariñelen ifernua <br /> herrian parabisua, <br /> bai azquen errepausua.<br /> ==== Oharrak ==== Ternuan buruzko testo honek irakurketa aldetik dit berezko zailtasunak zenbait tokitan areagotu egiten d ber-tsoak gainetik berridatziak izan direlako. Hori dela i ortografiak ere aurkezten du arazorik, kontraesan modi batzuk azaltzen direlarik: jatomzko testuan, dirudienez zen, a + i bokaleak elkartzen direnean, dieresis markt erabili (aita), bai, ordea, berridazterakoan (afta). Horn ko zerbait gertatzen da ñ bustidura marka dagoene ba-tzutan maiñada, bestetan, beniz, manada, etab. Ns nahi ere, ez dira zalantza guztiak zeharo argitzen. Oharrak bertsoek doten numerazioarijarraituz orden ditut, euskal testuari e (e 2) dagokiolarik eta erdal itzul nari i (i 10). Erdal itzulpena, tehenago ere gogoratu den euskal testuari argigarri gema dakion ezarri da, ba zehaztasun nahiz estilo aldetik hobe saiteke, dudarik gale. *e 2: uncía, gero untcitic etab., agertu amen. *e 6: mafna (sic). *i 10: (grita) en el portalón el contramaestre. *e 16: Adios beti bi silabaduna da. *e 20: hasteco, baina haci (e 28). *e 21: F,mastea, e 47/57an bezala. *e 22: gastea, aurrekoaren antzera. *i 30: la arriesgo totalmente. *e 37: Adi = adías. *e 41: 1k. ahapaldi honetan eta hurre ngoan adi hi anafora gisa erabilia. *e 44: guidari hitza bidari ere oler zitekeen, baina bertso bilduma honetako beste poema bateé eso berbera dakar eta han garbi irakurtzen da guidc *e 49: Senhar, agian, eta ez senhar. Letra handiz txikiz idatzita dagoen frnkatzea ez da beti ereizaren. *e 59: Senhar don, beharbada, transkribatu beharkotzateke. *e 63: adío (sic). *e 73: ahapaldi hau zailenetakoa da ando irakurtzeko; eta 76 lerroak, batee ere. Beraz, hala jatonis testuan nota itzulpenean badut zalantzarik. *e 93: Sarrerakoan aipatzen genuenez, L Fourcade : liburu batetan bertso hacen bidez birmoldatuta ahapaldi bar datar, zeina ahoz iritsi baitzait seguraski. Honela dio: Bagoazi urrun / Hann ezin ikhus Larrun / Alabainan gan be/zar dut / Familia haziko badut. Ik. e 93/95/96 eta e 25/: *e 99: gaistoa (sic). *e 102: babafufa: kazkabar, txingor. *e 104: handiac hitza handiaz ere irakur daiteke, agial *e 106: hanenkatu: «tomar rizos» (Azk.). *e 108: itsasoa handieguiz (sic). *e 111: apafllua: «aparejo» ala «aparato»? *e 113: Elementac «grandes averses de pluie» (Lhande badarontsa: «erauntsi» aditzaren forma: « pteuvoir beaucoup, neiger, gréler avec foro (Lhande). *e 115: uchia: etchia (?), apika. Dena den, esangura ez garbia. *e 116: bitxia maskaradari buruzko aipamena. *e 122: tronpa horiek laguntza eske joko zituzten, zaski. *e 128: arrolaca: «en zig zag» (Lhande); «tambaleámse», agian. *e 136: trebes galdu (?). *e 141: Coartera: «dunette», Haritschelharren ustetan. *e 153: nondic: non dic, bereizita idatzi dela dirudi, bai behin bakarrik agertzen denez, elkartuta jani d *e 156: Ezda / Ezdu idazteko moduak, berriz, sarrit azaltzen dira (e 189/201/207) eta daudenetan u ditut. Ez da / Ez du formak ere badatoz. (e 153/183). *e 166: trizte (sie). *e 175: beztia: biztia, beharbada. *e 178: bestia: bistia, aurrekoaren antzera. *e 192: garai: «excessif, qui dépasse» (Lhande). *e 193: hari behar ere izan daiteke, baina testuingurv hani behar eskatzen duela dirudi. *e 199: garastia (sic). *e 204: fetcho: « 4.° adroit, habite» (Lhande). *e 206: bezain: Errain edo antzeko zerbait ere izan daike, baina ez dago garbi. *i 212: azquen errepausua: « betiko atsedena» ala «azl nean atsedenerako ordea» iritsi dela adieraziko du? === Ternuaren premia. Franchisaren caltea Laphurdin vers 1790 ou 91 === 1 Dugun gucioc Egun oihu goraz canta, <br /> ongui Ethorri dela gure avocata. <br /> ongui Ethorri dela Luce bicitceco <br /> bere nekhen sariaz bethi gocatceco.<br /> 5 Ducos Jaunaren icen Ecin ahantzia <br /> Beticotz ican bedi iscribuz utzia; <br /> Donibane bat derño clareten ospeac <br /> algueratuco tu gure umen umeac.<br /> 9 herrico intresentcat Eta ona gatic, <br /> Gogotic utzi cuten familia bistatic <br /> Etciren lotsa ican bide luce baten, <br /> herabe ican gabe, posta hartu cuten.<br /> 13 Piajaco gaztuez Ez gaitecen mintca, <br /> hec nahi dutena da gure Ecagutca. <br /> herria laguntcea senda gail cajote, <br /> herrico onaz bertceric bilhatu Ez dute.<br /> 17 Donibane icusi cuten nahasia, <br /> famillen batasuna osoqui hautsia: <br /> Bere Soseguari guti behaturic, <br /> Bertcena dure Erosi ongui pagaturic.<br /> 21 Burigesa despitez cohana herritic, <br /> urricariz baratu carcu orarcotic:<br /> Jaun claret bar ducosi betcote Esquerrac <br /> uda guiconac Eta bar itsastiarrac.<br /> 25 Escaldun costatarrac nrhorz ez du ican <br /> Bicitceco bideric, non Ez den arrantcan; <br /> Ternua galdu gueroz Baleta becala, <br /> Donibane darteque Guetharia nota.<br /> 29 Untci lanic ez balitz, Marinel tristes, <br /> Nolacoa lerteque, ah hire corthea? <br /> Leyhorreco lanetan Ecin sor arthoa, <br /> gosez hiratcen hani marñada gachos.<br /> 33 Eder eguin lecaque ofacialeac, <br /> Sal Erositic bici den nekhacaleac; <br /> ostalerac Ez luque, Ez minic chumena, <br /> ceren gal baile caque pochin hoberena.<br /> 37 Bereciqui Jaun + jaunac Ez lecaque Eguin <br /> hambat Ezcontca eder suntsun chirolequin <br /> contradantca bakhotcha dueneco jotcen, <br /> notani jaunic gabe, gau~a du carratcen.<br /> 41 Franchisa on celacotz guinduen galdetu <br /> harc gure Burijesac ditu ondoratu, <br /> corigarztoz da libro angueles arrantca <br /> ordutic da hasia gure hagorantca<br /> 45 Gorzportuac khorrocan, S» Pierrac herren, <br /> Belila, cande/cm da, bar eta hil hurren,<br /> costatarrac becala, Laphurdi gucia <br /> franchisaren azpian datca Ehortcia.<br /> 49 hobitic ilkhitceco mejoría bada; <br /> bicitce berri baten hartceco parada: <br /> Parisco Biltcarrera dugun eguin hela; <br /> han dugu cerbitcari bat guciz leyala.<br /> + un tanburin Espagnol ainsi appellé<br /> ==== Oharrak ==== Goraxeago aurreratu da Temuaren premiaz ari diren bertsoak Julio Urkixok 1924ko RIEV aldizkarian (XV. tomoa, 372 375 oo.) publikatu zituela lehenengo aldiz. Harrez gero ez dut uste poema honen eta Larralde medikuaren manuskritoan gordetako besteen gora beherak asko jorratu direnik. Baionako eskuizkribuak eta Larralderenak antz handia dute: haina. ortografia arazoak bazteruta ere. baditugu han hemenka desberdintasun txiki batzuk. Hauek eta bestelako xehetasun banaka batzuk ondorengo oharretan bistaratzen saiatuko naiz. Besterik adieratzen ez bada. aipamen guztiak Baionakoaz egingo dira; baina Larralderenaz arituz gero, L bat ezarriko da. *1: gucioc (?)/ guciec (L). *2: Ethorri / ethorri (L). Baionakoan letra maiuskula edo minuskularen aukera egitean. ez dira egungo erizpi-deak erabiltzen; Urkixoren transkribaketa, nahiz eta jatorrizko onografia mantendu. puntu honetan ia erabat modernoa dugu; agian Larralderen kopian ere horrelaxe zetorrelako. Nolanahi. azaltzen diren desberdintasun ugariak ez ditugu azpimarratuko. *4: nekhen sariaz / nekhe saria (L). *5: Ducos Jaunaren: lk. gorago (20) J. Baptiste Ducos i buruzko albiste laburrak. // ahantzia ahantcia (L). *7: Donihane: Donibane Lohizune. noski. clareten: Saubat Claret. *10: familla (sic). *13: gaztuez / gastuez (L) // gaïtecen / gaitecen (L). *21: Burigesa: garai hartan gailentzen ari zen «burges» bera ote dugu? Ik. aurrerago Burijesac (42). / despit: «dépit» (Lhande). *22: Urricariz / uricariz (L). *23: uda guiçonac: Lhandek dakarren «homme d’eté. marchand d’ete» ote dira. ala beste zerbait? *27: Baleta / baleta (L). Egungo Maltako hiriburua (La Valetta). Akaso. *28: Lapurdiko Getaria. Donibaneren aldamenean, herri pobrea zen garai hartan. *30: ah / oh (L). *32: hiratu: «gastarse un hombre. venir a menos» (Azk.). *36: hoberena / hoberenac (L). *37: Eztaietan jotzen zuen txistulari ospetsuren bat. Hegoaldekoa. antza. *38: chirolequin / chirolaquin (L). *41: Franchisac: arrantzarako neurri politiko ekonomikoak; hobe beharrez ezarri baziren ere. lapurtarren kalterako suertatu bide ziren. burijesac ondoratu baitzituzten. *43: Libro angueles arrantça: Ternuan. lehen Frantziako erreinuaren eraginpean ziren lur eta uretan. *44: hagorantça / fagorantça (L). Hagoadura: «trouble. prostration» (Lhande). *45: Goïzportuac / Goïz portuac (L): Ternua aldekoak. baina zeintzuk? // khorrocan / khurrucan (L): «ronflement: râle d’un agonisant» (Lhande). // Sn. Pierrac herren / Sn. Pierrac hurren (L). Temuatik hurbil dauden Saint Pierre izeneko irla txiki eta elkor batzuk; oraindik ere Frantziaren menpean dira. *46: Belila / belita(?)(L): Belle Ile; Bretañan ezezik Canada aldean ere bada izen horrekin irla bat. *47: costatarrac / costatatarrac (sic) (L). *49: hobitic / obitic (L). // ilkhitceco: ateratzeko. *50: parada: aukera. *51: dugun eguin hela: egin dezagun laguntza deia. === Manual Devotionezcoa === '''Joanes Etxeberri Ziburukoaren balea zaleen othoitzak''' Ternuaz aritu ez arren. baleei buruz euskaraz moldatu izan diren bertsorik ospetsuenetakoak ditugu Ziburuko Joanes Etxeberriren hauek. Ternuakoekin batera egoki datozelakoan. sail berean ezarri dira. Jakina denez. Manual Devotionezcoa izeneko liburuaren bigarren partean azaldu ziren 1627. urtean. Oraingoan Hordago argitaletxeak 1978an publikatu zuen bigarren edizioaren (1669) testu facsimil ari jarraitu diogu. baina Pierre Lafittek Eskualdunen Loretegian egin zituen zuzenketak kontuan izanik. Erdal itzulpena lbon Sarasolarena da eta Guillermo Díaz Plaja ren Tesoro breve de las Letras Hispánicas / vol. Vl / Literatura Vasca lanaren 59 60 orrialdeetan agertu zen. === Balea çaleentçzat === 0 Iaun Tobias gaztea ungui beguiratua.<br /> Guardaritçat bidalduric Archangelu Saindua,<br /> Eta costara arraña erakharraracia,<br /> Haren hilltceco eguiten ciñoela gratia.<br /> Guri ere ekharguçu hurbillera Balea,<br /> Segurquiago armaren landatceco colpea.<br /> Biciaren gatic dugu hirriscatcen bicia,<br /> Arren eguiguçu haren guelditceco gratia.<br /> === Balea colpatu eta === Iauna gueure arte baño guehiago çureaz,<br /> Balea çauritu dugu arpoñaren colpeaz.<br /> Arren bada eguiguçu (Iaun puchanta) gratia.<br /> Sarri guelditceco arrain Itsassoco handia.<br /> Gutaric garabic çaurtu gabe bere indarraz,<br /> Segadetan dabillala buztan edo bulharraz.<br /> Edo chalupa irauli gabe guillaz gañera,<br /> Edo berequin eraman gabe urtan behera.<br /> Arren beguira gaitçatç gaitz hauc guztietaric,<br /> Esquerra dieçaçugun itçul lehorreraric.<br /> Irabacia da handi. perilla ere handia,<br /> Beguira dieçaçugu principalqui bicia.<br /> === Balea hill ondoco esquerrac === [[File:Euskaldunak terranovaII.png|thumb|Balearen jarduerako historia irudiztatzeko garbatuak.]] Iauna. ditutçula. esquer, eta laudorioac.<br /> Million eta million baño guehiagoac.<br /> Ceren eguiñ daroçun liberalqui gratia,<br /> Idaquitceco handien arrañari bicia.<br /> Gure indarrac etciren deus hunenen aldean,<br /> çure favorea dugu sentitu combatean.<br /> Ecen çure baithan tturroñ batec etsaja,<br /> Urrutic ici decan nahiz: dela hangaja.<br /> Hala guri ere eguin darocuçu dohaña.<br /> Ventçutceco Itsassoan den sendoen arraña.<br /> Lehorrera dakharquegu eguiñic sarrasquia.<br /> Bici cela aztaparraz cebillan ihicia.<br /> Hala dugu naturaren miraculluz bazterra,<br /> Ohoratcen (longoicoa) çuc duçula esquerra.<br /> == Baleazale euskaldunak Islandian. Oihartzun historiko eta literarioak == [[File:Euskaldunak terranova oroitzapena.png|thumb|Oroitzapenerako irudiak.]] drya1esvggy4alidylx9rxkakhbz0f6 0 2873 8730 8605 2016-01-11T09:55:13Z Euskaldunaa 1260 wikitext text/x-wiki <div style="display:block; background-color:#FFFRFFF; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:10px"> <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px">'''PRENTSA, IRRATIA ETA TELEBISTA -<small><small>Euskal Herri Enblematikoa bilduma (Etor-Ostoa)</small></small>'''</h2> <div style="display:block; background-color:#FFFRFFF; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:10px"> <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px">Burdinolaren historia: edukiak</h2> {{wikipedia|Euskal Herriko kazetaritza}} '''1.''': '''[[/Komunikabideen xedeak/]]''' (''Frantzisko Garmendia'') '''2.''': '''[[/Egunkariak eta aldizkariak/]]''' (''Joan Agirre Sorondo'') '''3.''': '''[[/Irratia/]]''' (''Julian Beloki Guerra'' eta ''Jose Luis García'') '''4.''': '''[[/Telebista/]]''' (''Joan Agirre Sorondo'') '''5.''': '''[[/Prentsa, irratia eta telebista Nafarroan eta Iparraldean. Argitaletxeak/]]''' (''Luis Mª Azpilikueta'', ''Jose Mª Domench'', ''Xipri Arbelbide'' eta ''Joan Agirre Sorondo'') </div> [[Kategoria:Euskal Herri Enblematikoa (Etor-Ostoa)]] 5w2qkvr6kzudyybte3eboxt4lzls9w0 0 2875 7315 2015-05-09T09:53:26Z Euskaldunaa 1260 Orria sortu da. Edukia: <div style="display:block; background-color:#FFFRFFF; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:10px"> <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:1... wikitext text/x-wiki <div style="display:block; background-color:#FFFRFFF; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:10px"> <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px">'''EGUNKARIAK ETA ALDIZKARIAK'''</h2> <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px"><small>'''Edukiak'''</small></h2> {{wikipedia|Euskal Herriko prentsa}} '''1.''': '''[[/EGUNKARIAK/]]''' (''Joan Agirre Sorondo'') '''2.''': '''[[/ALDIZKARIAK/]]''' (''Joan Agirre Sorondo'') </div> [[Kategoria:Euskal Herri Enblematikoa (Etor-Ostoa]] nn3zahd36lcvjimezlb6ui97zjb88il 0 2877 7405 7400 2015-06-11T12:49:31Z Euskaldunaa 1260 wikitext text/x-wiki <div style="display:block; background-color:#FFFRFFF; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:10px"> <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px">'''EUSKALDUNAK MUNDUKO ITSASOETAN ZEHAR XVII - XVIII. MENDEAK'''<br><small>&nbsp;&nbsp;&nbsp;Euskal Herri Enblematikoa: Itsasoko historia</small></small></h2> <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px"><small>&nbsp;''José Ignacio Telletxea''</small></h2> <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px"><small>'''Aurkibidea'''</small></h2> '''1.''': '''[[/Domingo Zavala Lepanton/]]''' '''2.''': '''[[/Garaiezinezkoa/]]''' '''3.''': '''[[/Misiolari nabigatzaileak/]]''' '''4.''': '''[[/Amerikako merkataritza/]]''' '''5.''': '''[[/Itsasontziak eta itsasgizonak. Euskal ontziolak/]]''' '''6.''': '''[[/XVII. mendea/]]''' '''7.''': '''[[/XVIII. mendea/]]''' <center> {| {{taulapolita}} style="background:CCCCFF;" |---- | colspan="1" style="background:#CCCCFF;" align="left" | '''ARGITALDARIAREN OHARRA''' |---- | align="left" |Itsasoko historiari buruzko sail txiki honek J. I. Telletxearen lanak berreskuratzen ditu, lehen ''ITSASOA. El mar de Euskalerria. La naturaleza, el hombre y su historia (1984-89)'' bilduman argitaratu zirenak. Itsasbideetan gertatuak dira gure historiako gertakizunik garrantzizkoenak. Badira itsasoko jarduera haiekin zerikusia duten sare ekonomikoaz gain, eremu horietako erabilerak eta ordenamenduak, historia ez ezik beren oraina ere badutenak. Horregatik itsasoko eremuen pertzepzioa sustatzea da haien xedea, hau da, gizakiaren presentzia, bere jarduera ekonomikoa eta soziala eta haren historia osoa sartzea. Bestalde, itsasoko eremu horren hausnarketari kultur ikuspegi hertsiago bat erantsi diogu, izan ere, jarduera horien dimentsio estetikoa, adiera eta sinbolismoa hartu dira kontuan. Berrargitalpen honetan aldaketa batzuk sartu ditugu, beste banaketa bat, beste azpititulu batzuk eta guztiz berritutako irudien multzoa: metagarri izatea nahi genuena, kasu askotan ikonografia mailan ahaidetasuna eta tradizioa agerian jartzen lagunduko baitu. Ez ditugu gutxietsi gure pertsonaia historikoen unibertsaltasuna azpimarratzen duten ekarpen filatelikoak. Oroitzapen mailan duten balioagatik Pablo Tillac marrazkilari bikainak itsasoaz nahiz marinelez egindako lan ikonografiko hautatu dugu. Gregorio Hombrados Oñatibia da ikuspegi berdina duelako sartu dugun beste marrazkilari bat, bere marrazkiek herstura nabarmena izan arren, molde espresionista argiko eszenak eskaintzen ditu, argi-ilunezko kontrastez jantziak. |} </center> </div> [[Kategoria:Itsasoko historia]] [[Kategoria:Euskal Herri Enblematikoa: Itsasoko historia (Etor-Ostoa)]] 6379h1wvdb1yz9f4ixd64w06xzgfcp6 0 2882 7664 7330 2015-07-03T15:59:22Z Jalkorta 1113 wikitext text/x-wiki Balea arrantzari buruzko erreferentzietan, sarritan aurkitzen dira baleontziak arrantzan Islandiako kostaldetik gertu Erdi Arotik ibiltzen zirelako susmoak; baina informazio iturri gehienak osatugabeak dira edo zenbaitetan ez dago informaziorik ere<ref>Ustez, balea arrantzan XV. mendearen bukaera aldera Islandiatik hurbil ibili omen zen Andaluziako Juan Días de Solís izeneko bati buruz hitz egiten da, nahiz eta arrasto zehatzik ez dagoen. AAGAARD, Bjarne: ''Den gamle hvalfangst''. ''Kapitler av dens historie'' (Oslo, 1933), 49 51. or. Jakitunen artean ezagunagoa da, islandiartzat hartzen den ''Chronique Islandaise'' izeneko informazio iturriaz egiten den aipua, 1412. urtean euskaldunak Grundarfjöróureko Snaefellsnesera (''Groenderfjord dans le Golf de Grundir'') hogei itsasontzitan iritsi zirenaren sendogarria. GOYETCHE, Leonce: ''Saint Jean de Luz historique et pitoresque'' (Baiona, 1856), 37 38. or. CROIZIER, Jean de: ''Historie du port de Bayonne'' (Bordele, 1905), 212. or. DÉGROS, Maxime: ''Grande pêche des Basques'', 1940, 172. or. VAUCAIRE, Michel: ''Histoire de la pêche à la baleine'', 68. or. GONZALES ECHEGARAY, Rafael: ''Balleneros Cántabros'', 53. or. Idazle gutxi arduratzen da idazle honen aipamena egiteaz: MORINIÈRE, Noël de la: ''Histoire générale des pêches anciennes'' (Paris, 1815), 253. or.; baina hortxe aurki daiteke okerraren arrazoia. Noël de la Morinièrek egiten du aipamena, Eggert eta Bjarniren daniarren Bidaia Liburuaren argitalpenari buruzkoa; 1412an, Islandiatik hurbil arrantzan 30 itsasontzi atzerritar zebiltzala esanez. Noël de la Morinière ren kontakizuna ilun samarra bada ere, dudarik gabe ingelesak Islandian arrantzan hasi zireneko aipamena da. Hala ere, Jean de Croizierrek Baionako portuari buruzko bere doktorego tesian euskaldunei buruzkoa erreferentzia dela ziurta-tzen du. Croizierrek Bidaia Liburuaren frantseseko argitalpen bat erabili zuen (EGGERT et BJARNI: ''Voyage en Islande'', II,. 307 308. or); hain zuzen ere, euskaldunak Grundarfjöróur en baleak harrapatu zituztela aipa-tzen duen liburua, 1802an, Parisen argitaratu zena. Antza denez, Jean Croizierrek ez zuen ulertu Grundarfjöróur en itzulpena bi modutara egina dagoela: bai Golf de Grundir gisa, bai Groenderfjord gisa. Hortaz, idazle horrengandik hartu dute ideia beste idazleek; hau da, Grundarfjöróur, Grundarflói en dagoela eta ez Breiôafjörôur en, mapak adierazten duen bezala. Beharbada, ''Chronique Islandaise'' izenburua Isaac de la PEYRÈRE ren beste obra batetik eratorria izan daiteke (PEYRÈRE, Isaac de la: ''Relation du Groenland'', Paris, 1647, 9. or.), berari informazio iturrietako bat ''Chronique lslandoise'' izenburuz aipatzea komenigarri zi-tzaiolako. </ref>. Zalantzarik gabe Islandiako kostan gertatuko ziren hondoratzeak eta derrigorrez lehorreratu beharrak ekai-tzaren bultzadaz. Ideia hori argituta, lasai esan dezakegu, euskaldunen ontzigintza hain aurreratua izanik, ez zitzaiela zaila gertatuko Islandiarantz nabigatu eta han arrantzan jardutea, XV. mendean ingelesek, alemanek eta holandarrek egin zuten bezala<ref>PORSTEINSSON, Björn: ''Enska öldin í sögu lslendinga'' (Reykjavík, 1970), 222 28. or. Ikusi ingelesen arran-tzaren hasiera Islandiatik gertu, 1412. 23. or.</ref>. Izan ere, existitzen dira 1479ko datu batzuk, Islandiako arran-tza jarduera bukatu ondoren, Bordelera nabigatu zuen arrantzontzi ingeles bati buruzkoak<ref>BERNARDA, Jacques: ''Navires es gens de mer à Bordeaux'' (1400 1550) I, (Paris, 1968), 217. or. (Aipamena eginez CARUS WILSON, Elanore Mary: Medieval Merchandt Ventares (Londres, 1954), 109. or.).</ref>. Hortaz, ez da itxuragabea pentsatzea euskaldunek Erdi Arotik ezagutzen zutela Islandiako arrantza lekuaren oparotasuna. Dena dela, ez da ahaztu behar beste ikerketa batek adierazten duena, alegia, XVI. mendera arte euskaldunen arrantza industriarentzat nahikoa izan zirela Irlandako eta Ternuako arrantza lekuak. Itxura guztien arabera, atzerriko zenbait naziok Islandiatik hurbil baleak harrapatu bazituzten ere, ausazkoa izan zen hori XVII. mendera arte. 1596an, Svalbard (Spitzbergen) aurkitu zutenetik, badirudi Islandia igarobide bihurtu zela balea arrantzan, Ozeano Artikoraino jarraitu nahi zutenentzat. Ballará ko historiak dioenaren arabera, 1608an «espainiar» ba-tzuk iritsi ziren Strandirera<ref>''Annálar'' 1400-1800, III, 191. or.</ref>. Baina, badira frogak euskaldunak 1604rako Vestfiróir era iritsiak zirela diotenak<ref>GUÖMUNDSSON, Helgi: ''«Um brjú basknesk íslensk orâsöfn frá 17. öld»'' ''Jslenskt mál og almenn mélfraeôi I'' (1979), 77. or. Aipamena eginez: Æfisaga Jóns Olafssonar Indiafara, samin af honum sjálfum (1661). Sigfús Blöndal Argit. (Kopenhage, 1908 1909), 133. or.</ref>. Skarósá ko historiak Vestfirôir eko balea arrantzaren hasiera 1610ean kokatzen du. Historia berak dio maiz erabili zirela arpoiak hurrengo urtean<ref>''Annálar'' 1400-1800 I, 198-199. or.</ref>. Svalbardeko eskubideaz eztabaidatu ondoren, badirudi Bizkaiko Golkoko arrantzale baleazaleak 1613tik 15era jardun zutela Islandian arrantzan. Kristian IV.a erregearen baimena zuten atzerritarrek 1615era arte Islandiako kostaldean eta Norvegiako iparraldean balea harrapatzeko, baldin eta hitzartutakoa ordaintzen bazuten. Hurrengo urtean, ordea, erregearen erabakia guztiz aldatu zen. Balea arrantza galarazi zuen Islandiaren jiran, Faroe uharteetan eta Norvegiako iparraldean. Ez hala, ordea, daniarrei. Dena den, Kristian IV.aren erabakia hausnartzerakoan, kontuan hartu behar da daniarrei nolako interes sortu zitzaien balea arrantzako legeak, norvegiarrekin batera tratatzeagatik. Aurrera eraman zen erregearen aldarrikapena; legez kontra arrantzan zebiltzan ontziak gel-diarazi zituzten eta ontzia nahiz arrantza bera konfiskatu. Baina ez zuen asko iraun daniarren interesak. Daniarrentzat balea arrantza XVII. mendearen laugarren hamarkadaren hasieran markatu zen bereziki, baleakiak garesti saltzen ziren garaian, hain zuzen ere<ref>DALGAARD, Sune: ''Dansk norsk hvalfangst'', 1615-660: ''en studie over Danmark Norges stilling i europæisk merkantil expansion'' (Kopenhage, 1962), 54 55, 198, 260. or. RÆSTAD, Arnold: ''Kongens Strømme'', (Cristianía, 1912), 219 220. or.</ref>. Gainerakoan, daniarrek eta norvegiarrek Artikoko itsasoan egiten zuten arrantzan. Antza denez, XVII. mendean Euskal Herriak azaldu zuen interesik handiena, holandarrez gainera, Islandiako kostaldean<ref>''Annálar'' 1400-1800 1 1V. M. Simon Thomas: ''Onze Islandsvaarders in de 17de en 18de eeuw'' (Amsterdam, 1935).</ref>. Arrantza gune gisa, Islandiak ez zuen inoiz izan esaterako Svalbard eko itsasoak adinako erakarmenik, hainbat arrazoiengatik. Svalbard en harrapatzen zen baleak, Groenlandia (Balaena mysticetus) izenekoak, Islandiako baleak (Eubalaena glaciales o biscayensis) baino gantza gehiago zuen, eta bizarrak ere luzeagoak zituenez, garestiago saltzen ziren. Hala ere, hau biziagoa zen ibilian, eta horregatik gobernatzen zailagoa, arrantzaleentzat. Ozeano Artikoan, bestalde, ekaitz arrisku gutxiago zen Islandiako kostaldean baino; hortaz, errazagoa zirudien Artikoan arrantzan jardutea, izotza gorabehera. Azkenik, daniarrak saiatu ziren baleazaleak Islandiatik botatzen, arrantza galaraziz. Horren eraginez, abagunea oso gutxi izan zituzten euskaldunek eta holandarrek elkarrekin nabigatzeko, Islandiako arrantza gunera arrantzara beste helbururik gabe joateko, aitzitik, Artiko itsasorantz joaten zirenean igarotzen ziren Islandiatik edo udazkenean euren lurrera itzultzerakoan. Orduan izaten zuten karga betea egiteko aukera, Artikoan zorterik izan ez bazuten<ref>DUHAMEL DU MONCEAU, Henri Louis: ''Traité général des pêches, et histoire des poissons qu’elles fournissent, tant pour la subsistance des hommes, que pour plusieurs autres usages qui ont rapport aux arts et au commerce, IV'' (Paris, 1782), 2, 9 14. or.</ref>. Aro Modernoaren lehen aldian, euskaldunak txalupetan ibiltzen ziren balea arrantzan eta gantza lehorrean ur-tzen zuten; horregatik, baldintzarik egokienak bilatzen zituzten lanerako. Itxura denez, Islandia aukerako lekua zen; kostan bazeukan hondartzako egurra, erregai gisa erabil zitekeena, balearen gantzetik olioa ateratzeko. Baina, arrantzarekin zerikusia zuen guztiaren hitzarmena egin beharra zegoen gobernadorearekin, baita ordaindu ere lan baldintzengatik. Bestalde, susmatzekoa da arrantzaleek lurraren gaineko zerga ordaindu beharko ziotela lur jabeari lehorreratzen zuten baleako, Jónsbók eko ordenantzaren arabera (1281ean Alping en legeztatutako kodea), beste hitzarmenak salbuetsiz. Erraz irudikatu ditzakegu bidaia luze haiek; erosotasunik gabeko bidaiak izango ziren, dietak beti berdinak eta txarrak, ura eta hornigaiak eskas<ref>Bizkaiko Golkoko itsasontziak Ozeano Artikora goiz, martxoan, joaten ziren arrantzara; baina apur bat beranduago, apirilaren erdialdera, irteten ziren Frantzia iparretik. Hala egiten zuten Polora izotza urtzen hastean iristeko. Ondoren ahal zuten bitartean jarraitzen zuten arrantzan. Gomendagarria zen izotzetik uztailaren azken zatian edo abuztuaren hasieran irtetea. Islandiako kostaldean jarrai zitekeen arrantzan eta udazkenean, beste leku batzuetan. Beranduago, irailean edo urriaren hasieran, iristen ziren irtendako portura. Horiek horrela, arrantzako irtenaldiak zazpi bat hilabete irauten zuen. PASQUIER, Thierry du: ''«Les baleiniers à Honfleur»''. Le Pays d’Auge 33, 12 (1983), 22. or. Jaróabók árna Magnússonar og Páls Vídalíns V, (Kopenhage, 1933), 274. or.</ref>. Hortaz, nabigatzaileek arrazoi sendoak zituzten Islandian lehorrera-tzeko: han itsas txakurrak eta hegaztiak hil zitzaketen, eta baita arrantzan egin ere pitaz<ref>XVIII. mendeko oharren arabera, Grundarfjóróur eko Kirkjufell lurraldea paraje aproposa omen zen gutxitzen ari ziren itsas txakurrak ehizatzeko, «jendearen ustez, batzuetan, baleazale frantsesek udaberrian han, aurrean, alferkerian dabiltzanean itsas zakurrak hiltzen dituelako izango da». Jaróabók árna Magnússonar og Páls Vídalíns V, (Kopenhage, 1933), 274. or.</ref>. Bestalde, mer-kantzia trukaketak egin zitzaketen islandiarrekin. Argigarriak dira Jón Guómundsson «jakintsuak» emandako azalpenak, islandiarren eta euskaldunen arteko adiskidetasun giroaz jabetzeko. Hark esana da arrantzaleek merke saltzen zutela balea haragia «hala, hemengo jende behartsua haiei esker bizi izan zen, eta negu gogor hartan biziraun zuten [1615 16]». Beste hau ere esaten du: «atsekabe handia eman zien haien destainak, balea usteldu baino lehen zatitzera etorri ez izanak,...». Deskribapenean jarraitzen du Jonek esanez: baserritarrek nola bilatzen zituzten balea arrantzale haiek «etengabe, egunero joaten ziren herrira, zaldiz nahiz itsasontziz». Adibide bat baino ez aipatzearren: islandiarrei erosi zizkioten ardiak, esnea, gurinezko tartak eta eskularruak<ref>''Spánverjavígin'', 6 7. eta 9. or.</ref>. Litekeena da bolada luzez ozeanoan bakarturik egondako euskaldunak uharte hartako biztanleekin harremanetan hasteko prest egotea, bertakoek nahi baino gehiago, egon ere. Ez da asko behar susmatzeko fiordetako biztanle bakarti haiek gaitzesten zutela edozertarako prest zirudien tripulazio jendetsu alai hura. Bestalde, orduko protestante eta katolikoen arteko desadostasuna ere kontuan hartu behar da; ziur asko Erromako Aita Santuaren esaneko ziren haienganako mesfidantza zegoen Islandian. Jakina da islandiarren eta atzerriko baleazaleen artean harremanak sarritan ez zirela bakezkoak izaten, bestelakoak baizik. Espainiarrak Strandir era iritsi zireneko kontakizunean, Ballará ko historian aurkitutakoan, esaten denez «egurra eta txanponak ostu zituzten, pikaro haiek»<ref>''Annálar'' 1400-1800 III, 191. or.</ref>. Ez dira zalantzan jarri behar historia liburuetako kontakizunak, balea arrantzaleek askotan behartu zituztela baserritarrak janaria saltzera, eta ostu ere egin zietela, edo arrantzako hitzarmenean ezarritako zerga, derrigorrezkoa, ez zutela ordaindu nahi izan diotenak. Danimarkako erregeak kexuak jaso zituen Norvegiako iparretik eta Islandiatik balea arran-tzale euskaldunak bidegabe sartu zirelako eta lapurretan ibili zirelako. Alabaina, kontuan izan behar da Islandiaren eta beste nazioen arteko merkataritza, daniarrekin izan ezik, legez kanpokoa zela 1602. urtetik aurrera. Islandiarrak egoera zailean eta defentsan zeuden, legez kanpoko merkataritzan errudun zirelarik. Islandiarrek 1615ean Kristian IV.aren aldarria jaso zuten Bizkaiko Golkotik joandako balea arrantzaleak bidegabe sartu zirela eta. Aldarri hark islandiarrei («mutil bihurri» haien) «ontziak kendu eta edozein modu eta eratan hiltzea» baimentzen zien eta zer egin behar zen erabakitzen zien<ref>KETILSSON, Magnús: ''Forordningar og Aabne Breve II'' (Hrappsey, 1778), 261. or. Itzulpena: ''Timarit Bókmenntafélagsuns 16'' (1985), 113. or. Euskaldunen hilketari buruz, ikusi DAVÍÓSSON, Vestfiroir Ólafur: ''«Víg Spánverja á Vestfjörôum 1615»''. c 88 163. or. Spánverjavígin 1615. De Jónas Argit. Kristjánsson (Kopenhage, 1950), PORLÁKSSON, Helgi: ''Sautjánda öldin. Saga Island V'' (Reykjavík, 1976) (mimeografia bat da), 199 202. or.</ref>. Jabetzak kentzera bultzatze horrek adierazten du islandiarrentzat euskaldunak zorretan zirela beraiekin. Dena den, beste galdera bat ere egin daiteke: baleazaleak bidegabe sartu izana izan al zen erregeak egindako aldarriaren kausa bakarra? Vestfirôir en hilketak borrokan gertatu ziren; nazio europarrak Svalbard eko balea lekuaren eskubidea joka-tzen ari ziren hartan, alegia. Nahiz eta euren artean adostasunik ez izan, denak elkartu ziren euskaldunak handik botatzeko. Hortaz, euskaldunak galtzen ari ziren euren monopolioa, Europan balearen produktuak saltzeko zutena, eta ziur asko nekeza izango zen haiekin harremanak izatea. Daniarren artean balea arrantza garatzeko interesa sortu zen. Merkataritza zela eta (Greenland, Iceland, Faroe Islands, Norway) Eskandinaviako itsasoetan izan zuten jarrerak benetako frogak ematen ditu eta uste izatekoa da Islandian balea arrantzaren gorabeheretan handia izango zela haien esku hartzea. Izan ere, 1616an daniarrek ez zieten utzi beste nazioei Islandian balea arrantzarik egiten. Beste hitz batean, Islandian eskuragarri ziren balea arran-tzako produktuen eskaintzak daniarrek beraiek gobernatu nahi zituzten. == Oharrak == {{erreferentzia_zerrenda}} awhf69bv0gn1977ol9f06vlpsl396dn 0 2883 8238 8237 2015-11-14T14:47:18Z Jalkorta 1113 wikitext text/x-wiki Donostian jaio zen Martin, itsas tradizio luzea zuen familia batean, 1588an, bere izen bereko aita Armada Garaiezineko partaide zen Santa Marta de la Rosa izeneko bere itsasontzian hil zen urtean ''«se perdió e anego e dio a traves en la costa de la mar de Yrlanda... y se anego el dicho Martín de Villafranca con toda la gente que avía en la dicha nao»''. Haren aitona, izen bereko Martin Villafranca, Lisboan hil zen garaitsu horretan, baina hura Garaiezinaren prestaketa lanetan ziharduela harrapatutako gaixotasun batek jota. Itsasontziko kapitain ezagunen semea eta iloba bazen ere, hirugarren Martin honek ez zuen bizimodu samurra izan. Islandiarraren olerkian ikus daitekeen bezala, agerikoa da halakoxe errespetu bat ematen ziola edonori, baita atzetik bila ibili eta hil zuten islandiarrei ere. Denak harritzeko moduko indar fisikoa zuen; oso gaztea zenetik gogor entrenatzetik sortutako indarra zen, hala ere. Reykjarfjörôur en hondoa jo ondoren, bere gizonak txalupa txikitan eraman zituen Hornstrandir-ko kosta gozagaitzetatik barrena, Islandiako ipar ekialdeko muturretik, eta neurriz kanpoko ausardia erakutsi zuen 1615ko udazken beltzean gertatutako guztiaren aurrean. Alabaina, Martin Villafranca, neurri batean, gazte donostiarren kasu tipiko bat izan daiteke; hain zuzen ere, euren bizitzako zati handi bat balearen arrantzan eman zuten marinelen hirugarren belaunaldiari dagokienetakoa. Belaunaldi horretako balea arrantzaleek beren aitonen aldean beste mota bateko arazoei egin behar izan zieten aurre. Hain zuzen, Ternuara bidaiak egiten zituzten itsasontzietako kapitain gehienek lortutako emaitza arrakastatsua milaka baleen «hilketaren» ondorioa izan zen, baina 1600. urterako harrapa zitekeen balea kopurua oso jaitsia zegoen. Martinen aitonari Labradorko arrantzaren gailurreko urteak egokitu zitzaion, 1560 eta 1570eko hamarkadetan, Martini, aldiz, baleak harrapatzeko ordezko beste lekuen bila zebil-tzan garaia egokitu zitzaion; alegia, honako leku desberdin hauek aurkitzea: Spitzbergen (Svalbard), Norvegiako iparraldea eta Brasil. Jakina da Martinek izena eman zuela Ternuako bidaia batean lehen aldiz 14 urte zituelarik, ontzi mutilak itsasontzietan sartzeko behar zuten adinean, gutxi gorabehera. Martin Villafrancaren herentziari zegokion auzi batean Iturbe Lizentziatuak lekukotza egin zuen, 1604. urteko kontu batzuei buruzkoan: ''«que el menor tenia 15 años y que este año, el pasado, y siguiente, abia ido en viajes y que ganaba para comida, vestidos y entretenimientos»''<ref>Artxibategia: Pleitos civiles, ''Moreno fenecidos'', 335. Leg. Auzi hau da Villafranca familiari buruzko informazioaz ezagutzen dugun iturri nagusia.</ref>. Dena den, ez zuen asko irabaziko, zeren eta beste lekuko batzuek aitortu zutenez, bidaia batean 30 dukat ateratzen bazituzten, erdia baino gehiago bidaiarako «jantziak, atorrak, opariak eta beharrezko beste gauzetan» xahutzen zuten (lehen esan dugun bezala, «opariak» marinelek eramaten zituzten elikagai pertsonalak izaten ziren: gazta, urdaiazpikoa, pasak, amandak eta gisakoak). Behin premia horiek ordaindu ondoren, irabazi garbitan gehienez ere, ez zen 10 edo 15 bat dukat baino gehiago geldituko beharbada, eta ez zen kopuru handia nolanahi ere. Ternuan, gazteen lana izaten zen sutako egurra prestatzea, otorduak atontzea eta mutil edo laguntzaile gisa jardutea, upelgile, arotz eta istinkari (itsas arotza) ofizialen lanetan; oso bestelako bizimodua, Donostiako eskola ikasle baten aldean. Izatez, Martin familia aberats batekoa zen, baina bere ama ez zegoen amona eta izeba —Maria Belez Santanderkoa (bere aitonaren bigarren emaztea) eta Maria Joana Villafranca— bezain egoera oparoan. Aitzitik, bere ama, Joana Aranatz, «neskamea» zen Martinen aitonaren etxean eta gure hirugarren Martin ez zen ezkontza horretatik jaioa. Hala ere, Martinen aitak agintzen zuen bere testamenduan (eranskin gisa, lan honen amaieran), Garaiezinean ontziratu aurretik idatzitakoan, jaiotzekoa zen ondorengoa mutila baldin bazen bere oinordeko unibertsala izango zela. Baldin eta ''Santa Marta de la Rosa Sevilla'' edo Cadizeko merkatariren bati saldu izan balitzaio, erraz ordainduko ziren testamenduko agintzari gehienak, izan ere, Santa Marta de la Rosak, 950 tonako ontziak, 6000 dukat inguru balio zuen. Baina, antza denez, ez ziren 1.300 dukat besterik lortu erregearengandik Irlandan itsasontzia galdu ondoren. Oso litekeena da Martin bere ikasketak ordaintzeko dirurik ez zegoelako hain gazterik joana izatea Ternuara. Bere aitaren agintzarien arabera, Martin ez zen bere amarekin bizi, baizik eta, batez ere aitaren aldeko Luisa Illarreta amonaren ahaideekin, eta aditzera ematen denez, Maria Joana bere izebak ez zuen Martin zaintzen haren aitak testamenduan erregutu zion bezain ongi. Martinen izeba Joan Lopez Reguren alarguna zen, 1575ean, Nikolas Torreren alargunarekin auzi luze bat eragin zuen balea eme bat harrapatu zen hartan Red Bay-n izan zen kapitainaren alarguna, hain zuzen. Maria Joanak bere senarraren beste auzi batean jarraitu behar izan zuen Migel Okendoren alargunarekin eta, agian ardura handiegiak zituen iloba behar bezala zain-tzeko. Dena den, Martin Villafrancaren bizitza laburrari buruz dakigun apurra beste auzi batetatik dakigu (gorago esan duguna), oraingoan Martin Illarreta eta Agustin Ben en artekoa; Mariana Ben eta Maria Dominguez Villafranca —Martin Villafranca eta Mariana Ben en alaba— txikiaren tutorea zen Agustin Ben<ref>Ibid.</ref>. Auziagatik dakigu Martin 1611n ezkondu zela Marianarekin eta Maria Dominguez alabak bi urte eta erdi zituela —itxuraren arabera— 1618ko irailaren 19an. Argi dago, beraz, Maria Dominguezek ez zuela bere aita ezagutu eta beharbada ez zituela inoiz jakin bere aitaren zoritxarreko heriotzaren xehetasunak (ikusi olerkia eta Sigurdur Sigursveinsson ek transkribaturiko kontakizuna). Agian, haurra iritsiko zen denborarekin aita modu ez hain gogorrean hil zela pentsatzera, Debako parrokiako liburuetan urte hartan bertan, 1615an urriaren 1ean, aipatzen diren beste batzuen antzera: ''«Vino nueva de como en Frislandia se aogaron en una chalupa de Andres de Goiçueta, el mismo Andrés, Martín de Amezqueta y Francisco de Gainça y otros tres de Motrico»''<ref>Elizbarrutiko Artxibategi Historikoa, Donostia.</ref>. Mutrikun dagokion erregistroan, 1615eko irailaren 20ko heriotza agirietan azaltzen dira San Joan Andonegi, Andres Puerto eta Andres Isasi Armentxa, bidaia batean ito zirenak «yendo en una chalupa a bela en las partidas de Noruega»<ref>Ibid.</ref>. Hiru gizon horiek dira, antza denez, «los tres de Motrico» Debako txalupan hil zirenak, eta horrez gain, litekeena da marinel horiek denak Islandian hondoratu ziren hiru itsasontzietako bateko kideak izatea ere. Zalantzarik gabe, oso zoritxarrekoa da Martinen historiako iturriek kontatzen duten moduan hiltzea. Baina, zorionean euskaldunek islandiarrekin izandako harremanetan, historia hura ez da oroitzapenean gorde dugun une bakarra. Dean-ek transkribaturiko glosarioek —hemen modu berrian argitaratzen ditugunak— beste alderdi positiboago bat agertzen dute euskaldun eta islandiarren arteko tratuaz. Nabaria da nolako adiskidetasuna eta begirunea zegoen gure marinelen eta jende jakintsuen alorreko zenbaitekin, esaterako, «Olaf apaiz zintzoa»rekin eta Jón Guomundsson «jakintsua»rekin. Ez litzateke atrebentzia handiegia izango islandiarra glosario haietako baterako hitzak biltzen hasi zenean, hitz batzuk Martin Villafrancagandik zuzenean hartu zituela pentsatzea, arazoak hasi aurretik harekin izandako elkarrizketaren batean edo ideiak trukatzerakoan. Bi gizaki azkar eta arduratsu nahikoa dira harreman oso emankor bat sortzeko. Glosarioetan ikusi ahal izango ditugu gizaki haien ingurunea islatzen duten hitz multzoak, eta horregatik, islatzen dutenagatik dira guretzat ordainezinezko iturri etnografia historikoa. Ondoren emango ditugu Martinek bere bidaietan eraman ohi zituen gauzen bi zerrenda, marinelen janzkera tipikoa glosarioan datozen hitzekin alderatu ahal izateko, gauza berak aipatzen baitira bertan<ref>Martin Illarreta eta Agustin Ben, bi donostiarren arteko auziaren laburpena. Artxibategia: Pleitos Civiles, ''Moreno fenecidos'', 335. Leg.</ref>. «''Este testigo conoçio a Martín de Villafranca... y le vio hacer algunos biaxes a la provincia de Terranoba a la pesca de ballenas y en los bestidos que entonces solio llebar para la mar que neçesariamente son menester su gaban y capote de sayal, un bestido de cuero y tres pares de bestidos de cordellate para adentro y otros dos pares de bestidos el uno de paño basto y el otro de vela y seis camisas y sus botinas de baqueta y seis pares de çapatos de betelin y seis pares de medias de roncal y un pedaço de paño de tres baras para chapines y guantes y el saco para guardar las ropas y su fraçada y un costal para recostarse''». «''Çinco bestidos nuevos de paño pardo, y dos bestidos de pellejos, y seis camisas nuevas, y cinco o seis pares de medís de carisea, y su gaban y capotes de sayal, y sus botas de baqueta, y botinas de lo mismo, y quatro pares de capotas de betelin, y otras cosas... y su caja y terçerol de madera para guardar la ropa''». «''Su gaban y capote de sayal, fraçada y su saco o jergon lleno de paxa, y quatro pares de çapatos de betelin, y unas botas de baqueta, y çinco pares de medias de paño, y siete camisas, y çinco pares de bestidos de paño, y otro bestido de cuero betelin, y otro bestido de pellexos, y dos baras de paño... y su caja, y un terçerol o barrica con su cubierta y cerradura y lleva para guardar la ropa, y un saco donde esten las dichas ropas''». == Oharrak == {{erreferentzia_zerrenda}} nla2gw7l8n7wfheupla0idgzrc06n2h 0 2884 8240 8160 2015-11-14T14:58:22Z Jalkorta 1113 wikitext text/x-wiki == Jon <<Jakintsua>>ren epopeia autobiografikoa == Poemaren zati bat 1613-1615. urtekoa da; hain zuzen ere, Martin Villafranca eta bere gizonen heriotza kontatzen den zatia. === 1613. urtea === 48 Albiste berriak ematera goaz,<br /> mila seiehun eta hamahirugarren urtean,<br /> Kallbaksvik-en ontzi arrotz bat<br /> bizkor zihoan lurrerantz, izotzetik ihesean.<br /> 49 Ontziekin ohiturarik ez zuten herritarrek<br /> mendi eta ibarretara egin zuten ihes,<br /> izuturik beren lanabesak zangara botata<br /> eta alferrikako aurreiritziak eginez.<br /> 50 Han ez zen gelditu berri emango zienik<br /> eta harriturik zeuden kanpotarrak,<br /> harik eta begiratzera hurbildu ziren arte,<br /> «morroi gosetuak» eta atzerritarrak.<br /> 51 Bazen han landa-giroko apaiz zintzo bat<br /> gauza hauen berri hari zioten adierazi.<br /> Apaizak kapitainei gogoz hartu zituzten<br /> eskutitzak zizkien helarazi.<br /> 52 Frantziako mugatik hurbil, Bizkaia aldean<br /> itsasoratu ziren baleazale espainiarrak,<br /> eta jende haiekin batera igo ziren<br /> ontzira bertako gizonak.<br /> 53 Uda hartan askotan elkartu ziren. Olaf<br /> deitzen zioten apaiz zintzoa zuten adiskide!<br /> Elkarrekin edaten zuten, baina errespetuz,<br /> janari eta arrantzan franko ziren kide.<br /> 54 Olaf-ek erakutsi zien Stteingrimsfjórdur-en<br /> arrantza-lekua, eliza zegoen lekuan bertan.<br /> Hamazazpi balea harrapatu zituzten udan.<br /> Gainezka ziren pozetan, bidaia oparoa benetan!<br /> 55 Hara bildu ziren asko, zer jana bazelako,<br /> hala ere gehienak, zer ikusiko.<br /> Ari Magnusson ere etorri zen,<br /> Vestfjordur-en tokiko epailea bera zelako.<br /> 56 Bakea zuen apaiz zintzoak zaindu,<br /> oinarri harturik adiskidetasuna.<br /> Adostu zuten itsasoratzeko tenorea:<br /> San Migel eguna.<br /> 57 Neuk ez nuen haietako<br /> inor ez ezagutu, ez ikusi,<br /> nahiz eta uda hartan haien berri ikasi<br /> Lur honetan arrantza porturik nola erakutsi!<br /> 58 Udazkeneko egun beltzetan<br /> harrapatu zituen eguraldi gaiztoak.<br /> Eguberriak bitartean ia Ozeanoan galdurik egonak,<br /> Etxera iritsi ziren zorionean eta<br /> berekin zituztela zama denak.<br /> Goratua izan zen bidaia hura sonaz!<br /> === 1614. urtea === 59 Espainiarrek, ordea, udaberrian<br /> hogeita sei ontzi bidali nahi zituzten atzera.<br /> Gizon ingelesak aurkituta,<br /> behartu zituzten berehala ihes egitera.<br /> 60 Ontzi batzuk lapurtu eta besteak sakabanatu;<br /> hamar baino ez ziren Islandiara heldu,<br /> Steingrimsfjord-era joan ziren asko,<br /> besteak iparralderago zuten amarratu.<br /> 61 Frantsesak ziren hamar haietako batzuk,<br /> Kongs-Eyjar-en gelditzea erabaki zutenak<br /> Arrantza ona izan zuten ontzi gehienak,<br /> izan ezik zoritxarrez galdu zenak.<br /> 62 Bizi-bizi izan zen adiskidetasuna,<br /> nola epailearena hala herritarrena,<br /> zendu bitartean apaiz zintzoa zena.<br /> Bedeinkatua, aita Olaf, izan bedi zure izena!<br /> 63 Haren heriotza denek zuten deitoratzen.<br /> Balearen arrantza hasia zen urritzen,<br /> apaiza zenduta, mutil gazteak<br /> espainiarrei hasiak ziren ebasten.<br /> 64 Eskualde hartan baziren arren gaizkileak,<br /> ez ezeri ez inori begirunerik gabeak,<br /> epaileak zigorrik gabe uzten zituen,<br /> popula zitzaten hutsik zeuden alorrak<br /> 65 Haietako askok ez zuen zorrik pagatzen<br /> espainiarrek osten zietela esanez.<br /> Epaileak sinetsi eta babesten zituen.<br /> Ordutik aurrera gogorkeriarik ez zen falta ez.<br /> 66 Jende haren gezurrezko testigantzen<br /> kontziente izanik,<br /> urte beltz hartan ez zuen izan<br /> beste aukerarik.<br /> 67 Espainiarrek jakin gabe,<br /> frantsesen ontzira sartu zen epailea,<br /> aitortuz bera zela haien heriotza<br /> eragingo zuen aginduaren emailea.<br /> 68 Nahiz inori ez esateko eskatu frantsesei,<br /> laster azaldu zioten sekretua<br /> euren lagun espainiarrei, <br /> beren eskubideez Ari-ren agiria zutela esanez haiei.<br /> 69 Espainiarrak eta Ari eskutitzen bidez mintzo:<br /> balearen hamarrenak zizkieten ordainduko.<br /> Hark, ordea, eskaintzari uko:<br /> haien zilarrezko txanponik ez zuen onartuko.<br /> 70 Halako tratu hori ez zitzaien gustatu<br /> eta marinelak biziki ziren sumindu.<br /> Kapitainek mendekua zuten bridatu:<br /> tenorea iritsiko zela zuten ziurtatu. <br /> 71 Baleontzitik txalupak bidali zituzten<br /> jateko bildots bila lehorrera,<br /> orain lehen bezala, <br /> prezio onean erostera.<br /> 72 Morroiek hori galarazia zutela esan zioten<br /> eta espainiarrei bazter-nahasle zirela esanez,<br /> segei eta makilei heldu zieten,<br /> haserre-giroa nabarmenagoa eginez.<br /> 73 Esnea eta pastela eskaintzen zien<br /> jende bakezalea topatzen bazuten,<br /> eskuzabaltasunez han edo hemen<br /> erantzuten zuten eta bekaitza eragiten.<br /> 74 Gezurraren zerbitzariek<br /> zintzoen ordez<br /> euren buruak hautatu zituzten,<br /> justiziaren ekarle zirela esanez.<br /> 75 Hartan, lau itsasontzi zeuden iparralderago,<br /> Arness Thinghá-n, Ketsvogurretik gertuan.<br /> Pilotu ingeles batek preso egin ninduen<br /> mari nelen agindupean.<br /> 76 Ontzian tratu ona eman zidaten arren,<br /> han gaizkitu nintzen zinez,<br /> eta kapitaina nolakoa zen ikasita handik irten nintzen minez<br /> Egin duten dena damutuko zaie, baietz!<br /> 77 Halaxe onez gorde gaitu Jainkoak<br /> ni eta nire adiskide onak. <br /> Azkar joan ziren beste hiru ontziak,<br /> baina bertan zirauen denetan handienak.<br /> 78 Aita Santuaren izenean,<br /> kapitain hark dena nahi zuen lapurtu,<br /> eta gazte-jendea eraman, katoliko egin<br /> eta euren herrian duintasunez tratatu.<br /> 79 Asmo haiek eragozteko baserritarrak<br /> aholku eske niregana etorrita,<br /> marinelak bakean joan ziren<br /> baserritarrek hogeita hamar ardi salduta.<br /> === 1615. urtea === 80 Hirugarren udaberri aldian berriak agertu.<br /> Han (onik) gelditu ziren bi ontzi izan ezik,<br /> baleontziak izotzetik ziren aldendu,<br /> haietan «marinelen morroi» inozoak agertu.<br /> 81 Hil nahi zituzten mutiko eztiak<br /> tupustean zituzten helduko.<br /> Haien ustez, sona zuten irabaziko<br /> eta entzute handiko erailketa burutuko.<br /> 82 Hogeita hamar herritar zalapartaka erasoan<br /> hamahiru marinelen kontra bizi-bizi;<br /> halako kemenez eutsi zioten erasoari,<br /> morroiak mendi eta ibarretara joan ziren ihesi.<br /> 83 Bilau haietako bi bazituzten zauritu,<br /> besteek harrien urratuak zituzten nozitu,<br /> baina Asentsio kapitainak<br /> abiatu aurretik bakean agurtu.<br /> * * * 84 Hamasei ontzi bistaratu ziren Strandir-en parean.<br /> Ia uda erdira iritsia zen,<br /> hiru ontzi badian sartu zirenean;<br /> liskarrak ez ziren urruti izango askoren ustean.<br /> 85 Gainerakoek ekialdera, Errusiarantz jo zuten,<br /> ohikoa zen bezala balearen arrantzara.<br /> Etxetik irten eta joan nintzen berehala<br /> Reykhólar-era, epaileari aholkua eskatzera.<br /> 86 Idatzizko errege-dekretu bat iritsi zen lau ontzietara,<br /> bazutela bakean lehorreratzeko baimena,<br /> baldin jendea bakean uzten bazuten hala.<br /> Hiru besterik ez iritsi ziren hara..<br /> 87 Jendeari hamabi balea gazte eman zizkioten,<br /> eta jaso baino gehiago itzuli zioten.<br /> Mateoren egunera arte egongo zirela zioten;<br /> orduan itsasoratzeko hasi ziren prestatzen.<br /> 88 Ontzi nagusian zegoen izen handiko jendea:<br /> Martin Villafranca ospetsua,<br /> eta hondoa ez jotzeko badiako lekurik onenean<br /> ontzia jarri zuen Pedro, pilotu zahar jakintsua.<br /> 89 Pedro Agirre zuhurra zegoen bigarrenean,<br /> Esteban mutila, berriz, hirugarrenean.<br /> Hantxe ginen bertako herritarrok,<br /> kezkatzeko seinaleak antzeman genizkienan.<br /> 90 Ur gainean lurrerantz bi izozmendi,<br /> dorreak bezain handi, itsasotik eraso zioten lehorrari;<br /> hondoa jotzean, pusketaka desegin ziren<br /> eta kostako txalupetara erori.<br /> 91 Hegoaldetik mehatxu bat zetorrela igarri;<br /> ekaitz-lainoek belztu zuten zerua,<br /> Pedrori eman nion arrisku ziur haren abisua;<br /> agian iluntzerako igaroko zuela eman zidan hark mezua.<br /> 92 Aldentzen baziren, babesik gabe<br /> geldituko zen horrela Esteban, bere laguna.<br /> Kristauak badaki bestea behar zaiola axola,<br /> eskuko behatzak bereizezinak nola.<br /> 93 Ilun bazegoen ere, iritsi ginen<br /> euren etxoletatik granjetara,<br /> etxeak eguraldi txarrerako<br /> hobeak zirelako, babesera.<br /> 94 Tximistak eta trumoiak zebiltzan<br /> burrunba-hotsez etxe barru eta landan.<br /> Enbatak etxeak herrestan zituen eraman,<br /> lurra berriz, urratzen eta harrotzen zen bertan.<br /> 95 Tximist eta trumoiek burrunba batean<br /> izan zuten lurra gau beltz hartan;<br /> gizon haiek ez zuten izan bake eta atsedenik<br /> egunak aurrera egin bitartean.<br /> 96 Urperatu ziren hiru ontziak batean.<br /> Pedrorena, bi gizon hoberenena<br /> eta Estebanena gauean<br /> galdu ziren zorte berean.<br /> 97 Gizagaixo haiek ez zeuden egoera ederrean,<br /> txabolen ondoan, errukarrien antzean:<br /> zaurituak eta kolpatuak, ia biluzirik etzanda,<br /> erdi hilik bailiran atari zabalean.<br /> 98 Orain mintza gaitezen<br /> hirugarren kapitainaz (Martin).<br /> Naustvik-eko ipar itsasartetik, apaiza han bizi zenez,<br /> eguraldia txartu aurretik mutil batekin joana zenaz.<br /> 99 Apaiza harekin zen zorretan,<br /> balea-okela eta sekreturen baten mesedetan.<br /> Zor zionaren bila joan zen,<br /> bake eta adiskide giroan irten nahian.<br /> 100 Bi ardi eskatu zizkion ordainetan<br /> eta zor zuena kitaturik geldituko zen bakean;<br /> baina, apaiz gaiztoak<br /> hitz txarrak esan zizkion betiko legean.<br /> 101 Ordain zezala eskatzen zion auzoak<br /> apaizari, denen arteko bakearen izenean.<br /> Txahal kaskar bat eman zion azkenean,<br /> hala kapitainarekin adostean.<br /> 102 Gauaren ilunean haitzartetik igarotzeko,<br /> apaizak zaldizko bat bidali zuen gidari.<br /> Zintzurretik helduta ito izana apaiza edo beste bisitari,<br /> gezur gaiztoa denarena hementxe duzu froga argigarri.<br /> 103 Harrera beroa egin zioten Brandurri ontzian,<br /> gauean ezbeharra gertatu bitartean.<br /> Aingura guztiak libratu ziren eta<br /> ontzi nagusia zegoen bultzaturik lehorrean.<br /> 104 Lema zuen hautsia eta zulatua gelditu zen ontzia.<br /> Konpondu eta ur gainean jartzea<br /> ez zen zaila lortzea, beste gertakari batzuk<br /> agertu izan ez balira, ordea.<br /> 105 Orduan Martinen bila iritsi zen apaiza,<br /> jakitera onartzen ote zuen txahala.<br /> Martinen erantzun azkarra: Pedro zegoela<br /> okerrena eta hari eraman ziezaiola <br /> 106 Pedrorengandik kutxatila eta kutxa balioso bat<br /> jaso zuen apaizak trukean,<br /> apaizari nahi zuen edozer eskainiz,<br /> lehen bezain orain, eskuzabal azaltzean.<br /> 107 Apaizak eman zuen Vestfjord-ak<br /> (Strandirretik) zeharkatzeko bidea,<br /> eta Gunnstein-en granjan<br /> ontzi on bat bazelako albistea.<br /> Eta talde txikietan joanez, komeni zela zuhur izatea,<br /> bideko zenbait parajetan argiuneak bilatzea.<br /> 108 Haiek haren aholkua jarraitu zuten,<br /> azpijokoz engainaturik,<br /> eta latinez bere eskuz idatzita<br /> eman zien gomendioa harturik. <br /> 109 Abiatu ziren zortzi ontzi txikitan<br /> itsasbidea eginez laurogei gizon eta hiru mutil,<br /> nahiz eta itsasoak zirudien zeharkaezin<br /> Hornstrandir inguratu zuten abil.<br /> 110 Gunnstein-en ontzia baliagarria zen ikusteko,<br /> ausart haiek zuten haren granja aurkitu;<br /> baina, inolako trukerik egin ezin izateraino,<br /> Gunnstein oso zen haserretu.<br /> 111 Eta ardiak aldentzeko eta gurin-kaxak<br /> ezkutatzeko eman zuen agindua bertan.<br /> Baina, morroiari hamahiru behiak ihesi,<br /> sorotik ukuilura itzuli zitzaizkion bueltan.<br /> 112 Espainiarrek behiak asketan lotu,<br /> saroiak zaindu eta itxaron egin zuten,<br /> nekazariaren erantzuna nahi baitzuten.<br /> Hala gau batzuk igaro zituzten.<br /> 113 Nagusiak agerian utzi zuen<br /> ez zuela ezer nahi haiekin.<br /> Joan zitezela pikutara ontziarekin<br /> eta konfiskaturiko gainerako guztiarekin!<br /> 114 Abiatzerakoan, ahulenek Gunnstein-env<br /> ontzia izan zuten nahiago;<br /> itsasontzi nagusiko eskifaia sendoak<br /> euren ontziak nahi zituzten nabigatzeko.<br /> 115 Hamahiru behi haietatik, gainerakoak utzita,<br /> antzu bat hartu zuten elikagai.<br /> Marinelek egoera txarrean zuten eurena ahaztuta,<br /> adur txarreko ontzia probatu nahi.<br /> 134 Martinek taldeari galdetzen dio gauaren erdian<br /> bakea galaraziz, zer zaion leporatzen,<br /> eta zerk haren jendea hiltzeko <br /> arriskuan jartzen?<br /> 135 Morroi ergel batek: «Hiru aldiz eta gehiago<br /> txirtxilatuko zaituztegu», haserre antzera.<br /> Apaiza ere iritsi zen hara,<br /> lau gizon bildu ziren taldera.<br /> 136 «Aski da, Martin! Jakizu eta<br /> gure epailea iritsi dela ikusi ezazu.<br /> Islandiarrok egin dizugun mehatxua<br /> zugan konplitzea merezi duzu».<br /> 137 «Orain artean izan bagara zuen beldur,<br /> nahiz eta izan zareten gurekin adeitsu eta samur,<br /> gaur egun zenbatuak dituzue orduak<br /> eta zure ondasunak erregearentzat dira segur».<br /> 138 Martinek dio: «Eskerra Jainkoari!<br /> Denok dakizue ez nuela horren berri<br /> eragozpenak eta kalteak<br /> egiteko inori».<br /> 139 «Lur honetan legea bete nuen eta<br /> nire eskutitzak dio eskaini nituela hamarrenak,<br /> edozer egingo nuke bakearen alde,<br /> aitortu, beraz, nire bizia zein ondasunak».<br /> 140 «Hala da hori, erantzun zuen apaizak,<br /> eta nik dezaket agertu.<br /> Baina guk behar dugu jarraitu eta<br /> erregeren aginduak konplitu».<br /> 141 «Otoi, Martin, Jainkoaren izenean,<br /> utzi zure arma eta eska ezazu salbatzea,<br /> emango zaizu eta izango zara ongietorria,<br /> eta lortuko duzu gure sesio guztiak uxatzea».<br /> 142 Martinek dio: «Eskerrak Jainkoari!»<br /> Onez hartuko zukeen hark errukia,<br /> epaile prestuak eskaintzen zion grazia,<br /> apaiza zela bitartekaria.<br /> 143 Martinek apaizari eman zion arma,<br /> jausiz ahuspez lurrera;<br /> herrestan joan zen erdira, epailearen oinetara<br /> eta usterik onenaz gizonen ingurura.<br /> 144 Grimur zeritzan gizon gerrari basatiak,<br /> hark zintzurrean eman zion aizkoraz Martini.<br /> Lepauztaian salto kolpeak;<br /> ez zen izan Grimur-ek nahi bezain hilgarri.<br /> 145 Jauzi batez bizkarren gainetik, ingurutik irtenda,<br /> maldan behera jaitsi eta itsaso zakarrera jauzi,<br /> salmoak latinez kantari.<br /> Apaizak eta beste askok zuten hura ikusi.<br /> 146 Kapitaina hiltzeko ontzi bat uretaratu,<br /> harriak boteaz amorraturik,<br /> bekokian batek egin zion talka<br /> eta gelditu zen hondoratu gabe zorabiaturik.<br /> 147 Lurrera arrastaka eramanez,<br /> biluztu zuten hondartzan,<br /> sabela ireki zioten bizirik zela artean,<br /> kuzkurtuz bihurritzen zen bitartean.<br /> 148 Gorpuari harri bat lotu zioten irekita zegoela;<br /> ahal bezain urrun eta sakon zuten lurperatu.<br /> Badia bat-batean egin zen baretu.<br /> Auskalo zergatik zen hala gertatu! <br /> [[File:Islandiako ohar naturalistak.png|thumb|Islandiako ohar naturalista zaharrak Zetazeoei buruz.]] om9tyoxbj21yxerqlzw5b7jp1110ufk 0 2885 8239 7334 2015-11-14T14:48:45Z Jalkorta 1113 /* Agintari islandiarrak Martinen kontra */ wikitext text/x-wiki == Zenbait iturri, euskaldunak balearen arrantzan == Badaude iturburu fidagarriak, euskaldunak balearen arrantzan Islandiako uretan 1613 15ean ibili zirela diotenak. Horrez gain, badaude islandiarren eta euskaldunen arteko harremanei buruzko seinaleak ere, aipatu urteak baino lehenagokoak nahiz ondorengoak. Dena den, garai hartan jasotakoak dira osoenak, 1615eko irailaren 21ean Islandiako kostaldean hiru baleon-tzi hondoratu eta itsasoan galdutakoek nozitutako sufrimenari buruzkoak. Jon «jakintsuak» idatziak dira iturri horitako bi. Gizon aparta zen Jon, natur zientziak eta medikuntza bere kabuz ikasi zituena. Hirugarren iturria, Spœensku vísur izenekoa, Ólafur Jónsson ek, Dýrafjördur ko apaizak olerki gisa ida-tzitakoa da. Laugarrena Víkingarímur izenekoa da, olerki gisa dago idatzita eta idazle ezezaguna du. === Jon «Jakintsua»ren iturria === Jon «jakintsuak» euskaldunekin harreman adiskidetsuak zituen, eta ez zuen beldurrik hauek islandiarren eskutik jasan zituzten gehiegikeriak aitortzeko. Ondorengo kontakizunean, batez ere Jon «jakintsu»aren bi lan hartu ditugu bermetzat: Fjölmódur, epopeia autobiografikoa eta Sanna frásögu af Spanskra manna skipbrotum og slagi, eta Helgi Porláksson historialariak Saga Íslands lanaren V. liburukian gertakari horiei buruz eman zuen laburpena. === Hiru itsasontzi negutean === Hamasei baleontzi iritsi ziren 1615eko udaberrian Islandiara, «frantsesekin eta espainiarrekin». Ontzi haietatik hamahiru iparrerago joan ziren, hango itsasoetara; baina beste hirurak izotzak utzi zienean lehorreratu egin ziren. Egia da udaberriaren hasieran itsasontzi bateko bi txalupa besteengandik bereizi eta lehorreratzea lortu zutela, baina liskarrak izan zituzten itsasoan galdutako islandiar batzuekin. Izugarri gogorra izan zen 1614tik 15erako negua. Uhartearen inguruan iraun zuen izotzak uda osoan eta ganadu asko hil zen; bereziki Vestfirôir en (mendebaldeko fiordoetan). Han, gosea eta oso zakarra da lurra, menditsua, baina fiordo estu eta sakon askotan portu onak daude. Udaren erdialdera Reykjarfjörôur eraino iristea lortu zuten ontziek eta bertan gelditu ziren udazkenera arte. Ontzi txikietatik egiten zuten arrantza baleontzietatik aginduta. Ontzi txikietako kapitainak ziren Pedro Agirre eta Esteban Telleria, eta ontzirik handiena, berriz, Martin Villafrancaren agindupean zegoen. Islandiarrek gustuko zituzten Pedro, Esteban eta beren gizonak, eta balea haragia saldu zieten behin, merke saldu ere; garai hartan uharteko jende hura goseak baitzegoen. Aldiz, Jon «jakintsuak» ez du ematen Martinen gizonei buruzko iritzi onik. Esate baterako, nekazariei ardiak osten zizkietela esaten du, baldin eta haiekin traturik nahi ez bazuten. Aurreko urtean, 1614an, agidanean, lapurreta asko egin omen zizkieten balea arrantzaleak eta beste atzerritarrek. Islandiarrei 1615eko apirilaren 30ean errege dekretu batek eman zien lizentzia, bertakoei min ematen zieten euskaldun edo beste erasotzekoa. === Hiru ontziak galdu ziren === Arrantza amaitu ostean irailaren 19an, asteartean, hiru ontzietako kapitainak Martinen ontzian bildu ziren balea olioaren banaketa egiteko. Baina, adostasunik lortu gabe bukatu zuten; hurrengo egunean lortu zuten banaketa egitea. Hura egin ondoren, ontziak prest zituzten abiatzeko. Hala, gauean, izotza uhartera gertura-tzen hasi zen eta Pedroren eta Estebanen ontziei behea joarazteaz gain, ekaitza sartu eta aingurak askatu ziz-kien; ontziak, berriz, uharriak jotzean, hautsi egin ziren eta hondoratu. Martinen ontzia egoera hobean bazegoen ere, aingurak askatu zirenean ontzia bera hautsi egin zen. Eta ontzia hondoratzean, hiru marinel hil ziren, baina 82 (edo 84) salbatu. === Itzulbidearen bila === Itsasoan galdutakoengana berri ugari iritsi ziren txekeaz, jaioterrira eraman zitzakeen Jökulfirôir ko (izotzezko fiordoak) txekeari buruz, alegia. Zortzi txalupetan irten ziren, irailaren 23n, Jökulfirôir erantz. Eguraldi gaiztoa eta etengabeko uhinak baziren ere, irailaren 26rako iritsi ziren Jökulfirôir era. Han bi gau igaro zituzten. Pedrok, Estebanek eta bere gizonek txekea hartzea erabaki zuten, ona ez iruditu arren, baina Martinek eta bere lagunek aurrera egin zuten lau txalupetan, beste balea arrantzaleengandik bereizita. Pedro, Esteban eta gainerako gizonek hegoraino, Vatneyri raino, nabigatu zuten eta hantxe igaro zuten negua. Bi taldetan banatu ziren Martin eta bere gizonak. Hemezortzirekin joan zen Martin bi txalupetan Æóey ra. Bigarren taldea, 14 gizoneko taldea, lehenik Bolungarvík ra abiatu zen beste bi txalupetan eta ondoren Pingeyri ra. Lapurretan ibiltzen ziren eta islandiarrek segada bat prestatu zioten Fjallskagi n. Denak hil zituzten, ihes egitea lortu eta gerora Pedro eta Esteban aurkitu zituen Garcius zeritzana izan ezik. === Agintari islandiarrak Martinen kontra === Esan dugun bezala, Æóey ra joan zen Martin eta hantxe jardun zuen arrantzan, baita balearen arrantzan ere. Ögur eko tokiko gobernadore Ari Magnússon ek, aldarri egin zien nekazariei; Martin eta haren lagunei eraso egitera behartzen zituen aldarria, alegia. Ordenantzak aurreko hiru urtetan balea arrantzaleek nozitu zuten aginpide mingarria ere deskribatzen zuen. Gobernadorearen banda urriaren 10ean Ögur en bildu zen, baina mendebala zela eta, ezin izan zuen fiordoa zeharkatu urriaren 13ra, ostiral gaua, bitartean. Bandak 50 gizon baino gehiago zituen. Martinen bost lagun Æóey en aurkitu eta bertan garaitu zituzten; baina hamahiru gizon, Martin haien artean zelarik, balea zatitzen izan ziren Sandeyri n. Errukia eskatu zuen Martinek, ez baitzuen islandiarrik iraindu. Ari gobernadoreak grazia hori eman zion, bere arma uzteko eskatuz. Honako hau dio Jon «jakintsuak»: ''«Así lo hizo entregando el arma siguiendo él mismo de rodillas. El granjero Ari había nombrado a tres hombres para agarrar al hombre y llevarle fuera, pero la banda protestó con mucha crueldad, hasta que uno se acercó corriendo con una gran hacha dirigiéndola a la garganta. El arma rebotó en su clavícula causando una llaga no mortal. Al recibir el golpe levantose Martín de un salto corriendo, tan aprisa que no la han olvidado quienes vieron esta escena, hacia el mar meciéndose allí en las olas. Amainaba entonces el viento. Seguidamente, con tanta incitación y gritos la gente le apedreaba. Pero él en el mar se alejaba de la costa cantando. Muchos pensaron gran arte oír y ver. Estaba a veces sentado en el agua pasando la mano por la cabeza, la otra tenía metida debajo del muslo, trocando así las manos. Había nadado tendido de espaldas, de todos lados y de todas maneras posibles. Entonces le persiguieron en barcos, pero él era como una foca o una trucha. Se jactó uno del barco por haberle dado un golpe de piedra en la cabeza; él en el agua una vez deslizándose debajo del barco. Pero verifican todos que Börn Sveinsson, el mozo del granjero, le pegó finalmente el golpe en la frente, y entonces y no antes cedió su fuerza. Si entonces agarró el barco y fue cortada su mano es dudoso, pero tras el golpe su valentía fue disminuyendo. Luego lo llevaron flotando a la costa y lo desnudaron. Nuestro cura estaba allí cerca; dijo ser memorable tanto su valentía como los tratamientos tan duros y soldadescos, porque cuando su cuerpo desnudo yacía de espaldas, haciendo rugidos, uno acuchilló su pecho causando una cortadura hasta los genitales. Pero el hombre dio un brinco y luego una vuelta cayendo de bruces, muerto ya al caer del cuerpo las entrañas. Entonces se acercaron corriendo los soldados queriendo ver al hombre y su sangre. Trasladaron luego el cuerpo al mar hundiéndolo; mas pasados dos días el cuerpo estaba en la playa en Ögurshólmar donde más tarde fue enterrado. Después de la muerte de Martín, sorprendiendo a todas, la tempestad se convirtió en calma completa, hecho atribuido al gran cuerpo hechizo de Martín.» Segidan modu basa batez Martinen gizon guztiak hil zituzten eta gorpuak itsasoan hondoratu. === Zer gertatu zen Pedro eta Estebanekin === Itzul gaitezen orain Vatneyri n gelditu ziren Pedro eta Estebanengana. Neguaren hasiera zen eta janari lapurretan zebiltzan; hala, Ari gobernadoreak beste dekretu bat atera zuen 1616ko urtarrilaren 26an, itsasoen galdutako haiek zigorrik gabe hiltzeko baimena emanaz. Aurreragotik irten zen Ari ehun gizoneko banda zuelarik, baina ez zituzten harrapatu. Beste saio bat egin zuen, baina erauntsi bat zela eta atzera itzuli zen. Udaberrian, itsasoan galduak ziren horiek ingeles arrantzontzi batean egin zuten ihes herri hartatik. Euskal-dunen mendekuaren beldurrez islandiarrek erregu bat egin zioten erregeari 1616ko ekainaren 3an, gerraon-tzien babesa eskatzeko. Baina, ez da ezer kontatzen euskaldunen mendekuaz. Azkenik, aipa dezagun 1615eko hilketez eta Ari gobernariaren tiraniaz hain argi hitz egiteagatik bota zutela Jon «jakintsua» eskualde hartatik. ==== Jon «jakintsua»ren beste lan bat ==== Lehendik aipaturiko bi lanez gain, Jon «jakintsua»ren beste lan bat da: ''Um Islands aôskiljanlegar náttúrur''. Lan horretan egileak herrialde hartako naturaren zenbait azalpen ematen ditu; esate baterako, balea espezie askoren deskribapen zehatzak, irudietan agertzen ditugunak. Ezjakintasun eta sineskeriazko aldi haietan, alor horretan egin zuen bereizketa lanari esker, Jon —Plinius Islandicus en antzeko— lehen naturalistatzat har daiteke. g0xn7xk73pcx4wuvy5pitldgf0dxn4e 0 2886 7335 2015-05-16T15:53:42Z Jalkorta 1113 Orria sortu da. Edukia: Euskaldunek, XVII. eta XVIII. mendeetan, islandiarrekin izan zituzten harremanak gero eta ezagunagoak dira, bi herrialdeetako ikertzaileak etengabe argitaratzen ari diren... wikitext text/x-wiki Euskaldunek, XVII. eta XVIII. mendeetan, islandiarrekin izan zituzten harremanak gero eta ezagunagoak dira, bi herrialdeetako ikertzaileak etengabe argitaratzen ari diren dokumentu ugariei esker. Orain argitaratzen ditugun glosario hauek, argitalpen-data kontuan hartuta, ez ziren eskuraerrazak gure herriko ikerlarientzat (1), garai hartako baleazaleen kultura materialaren eta euren bizi baldintzen ikuspegi joriarekin batera, ukaezinezko interesa duen material lexikografiko bat eskaintzen dute; hain zuzen ere, azterketa sakon baten zain dagoen hitzena. Hiru glosarioetatik lehena da luzeena, 563 hitz eta esaldi bat biltzen baititu, eta egile ezezaguna du. Bigarrenak, 278 hitzen sarrera du eta galdu zen jatorrizko eskuizkribuaren kopia bat jasotzen da. Hirugarrena, 11 hitzez osatzen da eta eskuizkribu batetik sortua da, galdu zen aurreko beste baten kopia, hain zuzen ere. Denak XVII. mendearen azkena eta XVIII. hasiera artean bilduak izan daitezke. Hainbat idazleren bidez pentsatu izan da Jón Ólafson izan zitekeela biltzaileetako bat, tamilera-islandierako glosario bat bildu zuela dakiguna bera. Jón Helgason-ek aurkitu zituen glosarioak eta honek Uhlenbeck euskalariari bidali zizkion, eta hark Deen-i, argitara zitzan. Lehen esan bezala, Amsterdamen argitaratu ziren, 1937an, hitzen esanahiak alemanez eta gaztelaniaz gehigarri zituela. Hemen 747 dira guztira, hiru glosarioetan bildutako hitzak eta esaldiak, gaiez gai ordenatzen saiatu garenak, zenbakizkoak barne. Baina, batzuen batzuk ulergaitzak dira edo duda-mugazko ulermena dute: *12: Margarita (I 83), señorita *32: Belandela (II 67), navegar a vela *34: Vando (II 39) aguardiente *54: Ascho balia (II 128), ballena groenlandesa *55: Techo balia (129), ballena islandesa *67: Füma (II 50), rapé *102: Scheides (II 31), hoja *164: Baso rikunja (III 4), brazo derecho *165: Bushúor (III 5), brazo *171: Cocua (I 108). despojo de madera *173: Cana (I 110), grifo *174: Tobera (II 118), cajas *249: Linchar (II 139), casco *264 b: Falza (II 20). tapón (de barrica) *329: Ithecalbua (I 244) jenjibre *367: Plasa (I 286), Plamua (II 134), hipogloso (pez) *369: Stangia (II 132), raya (pez) *382: Abiliota (I 300), galón *396: Galdaruba (I 315), delantal *416: Osterua (II 97), uña *433: Iral (I 331), estufa *462: Trincha (II 210), copular *473: Avelia (I 401), tambalear *523: Beriga (I 447), rastrillo *545: Tampissa (I 483), ladrillo de lignito *555: Beira kordig (I 498), yo vacilo *563: Gobrotonia (I 511), cuaderna *576: Jet sat (II 214), besa el culo *588: Tuta (II 161), lleno *589: Vira (II 162), más Beste hitz eta esaldi batzuk egiantzekoak dira; hots, biltzaile islandiarraren eta informatzaile euskaldunaren arteko ulermen-akatsak, kasu askotan imintzioz adieraziak izango zirela oso litekeena baita. Hala nola: *3: Emaslia (I 82), madre *39: Sagarnua (I 22) vino para misa *41: Sagarduna (II 41), suero *66: Belara (I 251), pipa *103: Orassiunia (I 55), libro de cantos *104: Debossiunia (I 56), libro de lectura *109: Ostria (I 61), patena *118: Enia (I 70), Io tienes *143: Estomaka (III 7), pecho *172: Harrica (II 55), piedra afiladora *184: Sumia (I 119), espejo pequeño *224: Pissuba (I 148), platillo de la balanza *242: Galanta (II 143), caballo *257: Ippormacilia (I 177), correa del arnés *272: Biar (II 73), día *273: Egun (II 74), mañana *275: Gabon (II 75), tarde *296: Denbura (II 6), bruma, niebla *297: Calma (I 217), nevada durante tiempo en calma *311: Quadranta (I 228), brújula *313: Oratsa (I 230), disco del sol *325: Lavonia (II 29), cuchara *377: Metalla (I 294). Cobre *378: Kofria (I 295), latón *398: Esta (II 64), no *410: Givan (I 346), reflujo *411: Etorri (I 347), flujo *428: Kara (I 330), chimenea *434: Basmia (I 332), caldero *436: Helduda (I 370), cobertizo de lanchas *439: Siola (I 374), dintel de la puerta? *445: Rettälla (I 455), pizarra, tablero *465: Alua (II 154), acariciar, excitar *468: Mucugia (I 394), sangre de la nariz *479: Har (I 442), tirar *492: Borrocha (I 415), emborracharse *521: Frangia (I 453), varrillas de punto *537: Logall (I 467), ¡duérmete! *538: Iratsaria: (I 468), ¡despiértate! *543: Tappa (I 481): tornillo *559: Herdolia (I 506), abrillantar *566: Galdu (I 513). loco insensato *567: Eramann (I 514), mago *568: Hasarre (I 515), jurar, maldecir *580: Mutu (I 472), sordo *609: Bilza (II 187), blanco *601: Syria (II 188), negro *620, 621: Dizula (II 170, 194). dar *626: Trucka (II 117), comprar *629: Ni ere lo (II 200), él duerme Kasu asko-askotan hitzen baliokidetasuna ez da gutxi gorabeherakoa baino, elkar ulertzeko izango zituzten zailtasunek eta hiztun haiek zerabilten onomasiologia desberdinek eragindakoa. Ikusi: *8: Gisongastia (I 5), soltero *10: Nescagastia (I 6), soltera *15: Onzia (II 63), buque extranjero *16: Canea (II 64), buque islandés *17: Salupa (II 65), barco extranjero *26: Laguna (I 15), tripulación *49: Baeja (I 27), mar *92: Rida (I 50), ligas *213: Sustenguba (I 141), tabla pequeña *225: Tirua (I 149), cerradura *333a: Espesia (I 203), clavo *446: Ohassura (I 379), cama *454: Tiradera (Im 386), puerta corrediza *503: Uratsa (I 423), al paso *511: Unat (II 203), ¡ven! *520: Fordelis (I 439), ganchillo *525: Sarbasta (I 453), leña de abedul *526: Casia (I 454), caja para velas *527, 528: Ustagia (I 457, II 159), arco para un tonel *564: Canela (I 512), proa *357: Hatia (II 119), ave *358: Oliarra (I 278), ave Ulertzen nekezak diren zenbait hitz gaizki jasotako esaerak berriro itzuli izanaren ondorioa dela dirudi. Halakoxea da honako hauen kasua, antza denez: *5: Bego (I 123), niño; véase 572 *5086 Malagis (II 206), robar, véase 641 *531: Hiffarnuin (II 152), infierno, véase 572 *570: Debruen (II 151) diablo Euskal izen eta adjektibo gehienak determinatzailea dutenak dira; hau da, -a hondarkia dutenak, kasu hauetan izan ezik: *72: Rege: (I 38), rey, que no lleva ordinariamente *180: Flasc (I 116), botella *342: Kroffe (I 450), cofre *417: Hats (I 353), comezón *428: Picatu (I 354), cicatriz *472: Sapardalaco (I 400), bofetada *506: Itsu (I 490), ciego *570: Diaberu (I 517), diablo *577: Pissu (I 362), pesado *578: Arin (I 363), legero *579: Isil (I 471), mudo, callado *580: Mutu (I 472), sordo *581: Maengu (I 473), cojo *582: Cartsol (I 474), calvo Zenbait kasutan, islandieraz pluralez datozen hitzek euskarazko baliokidea singularrez dute, esate baterako: *7 : Esconduba (I 4), casados *90 : Galsaria (I 49), Galzardia (II 112), calcetines *92 : Rida (I 50), Locaria (II 113), ligas *97 : Sappata (I 51), zapatos *139: Bepuruba (I 88), cejas *140, 141: Betasalla (I 89, I 395), párpados *253: Espronia (I 174), espuelas *308: Hortsa (I 225), dientes *309: Haginia (I 226), muelas *546: Gatia (I 484), cadenas Alderantziz, kasu batean bederen. *219: Giltzak (II 26), llave Bigarren glosarioko esaldietan, hainbat eraikuntzetan, hala nola, izena + adjektiboa edo zenbatzailea + izena dutenetan, artikulu determinatzailea behar ez bezala agertzen da. Hala: *636: Sumbat galsardia for (II 220), ¿por cuántas medias? *637: Hamar by galsardia (II 221), doce pares de medias *638: Sey galsardia esta vÿra (II 222), seis pares de medias, no más. *642: Presenta for mi berrea usnia eta berria bura (II 227), dame leche caliente y mantequilla fresca XVII. mendeko euskal-islandiar glosarioek ikuspegi aberats bat eskaintzen dute garai hartako baleazaleen kultura materialari eta haien bizi baldintzei buruz. Horrez gain, esan dezagun aipaturiko esaldiek lingua franca-ren testuinguruan, 642an aldaturik dagoela euskarak duen ohiko ordena: izena + adjektiboa. *642: For ju mala gissuna (II 226), eres un hombre malo Aditzak, normalean, infinitiboz edo izen bihurturik agertzen dira euskaraz, hala nola: *305: Aho savaltia (I 222), bostezar *306: Sopinia (I 223), estornudar *307: Hestula (I 224), toser *412: Borroca (I 348), luchar *413: Lasterca (I 349), correr *414: Passiaetan (I 350), pasear *423: Pintha (I 360), pintar *424: Treinsia (I 361), tallar *425: Singo (I 364), andar a la pata coja *426: Cilipurde (I 365), andar con las manos *427: Assamanca (I 366), jugar *458: Sicoca (I 390), copular con una mujer *469: Suspira (III 9), suspirar *470: Hatsa (I 396), soplar *471: Ocavilla (I 399), golpear los puños *477: Bessovarae (I 404), lanzar con la mano *478: Harrica (I 441), arrojarse mutuamente *479: Har (I 442), tirar *480: Fereka (I 405), acariciar *481: Musu (I 406), besar *482: Nigar (I 407), llorar, chillar *483: Hirri (I 408), reír *484: Sarrapo (I 409), rascar *485: Ondorra (I 410), sumergirse *486: Igeri (I 411), nadar *488: Sins (I 413), sonarse *492: Borrocha (I 415), emborracharse *493: Travala (II 71), fatigarse *494: Kilica (I 416), hacer cosquillas *502: Istapicka (I 421), llevar a horcajadas *502: Laureinca (I 422), galopar *507: Hissa (I 426), cargar al hombro *508 a: Kolpecka (I 427), dar empujones *508 b: Evats (I 428), robar *514: Beta (I 433), empujar *516: Eixia (I 434), caer *518: Cassetia (I 437), trenzar, tricotar *534: Trumpa (I 464), achicar *535: Altsia (I 465), levantarse *552: Sistuba (I 497), silbar *555: Pikia (I 502), cortar *556: Colpia (I 503), hincar *557: Arralia (I 504), tallar *558: Assic (I 505), morder *560: Haats (I 507), romper *568: Hasarre (I 515), jurar, maldecir *569: Mokoka (I 516), reñir, disputar *626: Trucka (II 97), comprar *627: Morta (II 198), matar Hitz batzuk, bistan dagoen bezala, ez dira euskal lexikoaren fondokoak, ezta maileguak ere, baizik eta beste hizkuntzetako hitzak, euskaldunek eta islandiarrek elkarrekin komunikatzeko erabilitakoak. Hala: *501: Baencha, glac (I 28), pedazos de hielo suelto *92 : Rida (I 50), ligas *130: Lingua (II 91), lengua *157: Pierner (II 101), pierna *169: Brasos (II 99), brazo *186: Clinke (II 191), pequeño *230: Furcet (I 238), tenedor *589: Vira (II 162), más *599: Mala (II 175), malo *607: Kavinit (II 185), nada *616: Eemano (II 178), hermano, amigo *630: Kichera (II 201), ¡muéstrame! *509: Ladrun (II 150), ladrón Horrez gain, atal honetan kontuan hartuko ditugu tratatzen ari garen lingua franca horretako aztarna lexikal batzuk, izenorde pertsonalak: *For mi, 622, 623, 629, 632, 633, 634, 636, 640 eta 642an; *For ju, 634, 640, 641 eta 643an; *Ju, 633an. Euskaraz zuzen jasotako hitz eta esaldiak, zalantzarik gabeko garrantzia dutenak batzuk, honela sailka ditzakegu: Aginterazkoak: *511: Satto (I 431), ¡ven! *512: Suass (I 432), ¡vete! *513: Suas camporat (I 501), ¡vete de mí! *536: Gekiseite (I 466), ¡levántate de la cama! *540: Etsin (I 479), ¡yace! *541: Gian (I 480), ¡vete a comer! *542: Gianzu (II 204), ¡come! *544: Hardatsu (I 482), ¡toma! *550: Giarsaete (I 496), ¡siéntate! *551: Giarzu (II 205), ¡siéntate! *574: Gianzu caca (II 212), ¡come caca! *624: Bocata (II 195), ¡lava tú! *631: Ichusa (II 202), ¡mira! Interjekziozkoak: *571: Debruin semia (II 207), «hijo del diablo» *572: Hiffarnuin bego (II 209), «niño del infierno» *575: Caca hiarinsat (II 213), ¡come caca del culo! Elkarrizketako esaldiak: *598: Estoc ona (II 174), no es bueno *602: Serdahari (I 338), mira eso *603: Estacit (I 339), no sé *604: Bada kit (I 500), así es *605: Bae enustez (I 508), eso creo *617: Schargascho (II 179), gracias *618: Bazuriere (II 180), respuesta a agradecimiento o saludo *628: Lo (II 198), ello duerme *629: Niere lo (II 200), él duerme Bistan da, 602, 604, 628 eta 629 zenbakiak ez dira gaizkiulerturik gabekoak, alabaina, azken bi horiez kanpo, ez dira ñabarduren arazoak baizik. Izenei eta izen bihurtutakoei dagokienez, gutxitan erabiltzen direlako dira interesgarriak: *68 : Tabacatochia (I 107), tabacalera *93 : Galzapota (II 111), bolsillo del pantalón *115: Gasteruba (I 67), sagrario *116: Predicatochia (I 68), púlpito *281: Asterdia (I 201), martes *394: Saildia (II 10), montón de piedras Informatzaileen jatorrizko euskalkiari eta, hedaduraz, Islandiako euskal baleazaleei dagokionez, jatorriz hitzik gehienak lapurterazkoak dirudite, gutxiago dira goi-nafarrerakoak eta gipuzkerazko zenbait. Hitzen ortografiak berak zaildu egiten du, ez gutxitan gainera, glosarioko hitza jatorriz zein euskalkitakoa den zehazteko garaian. 598.ean: Estoc ona (II 174), glosarioetan azaltzen den bizkaikada apurretako bat da argi eta garbi, akatsa ez bada behintzat. Zerrenda hauetan, Azkuek euskalkia adieraziz egindako bilketa lagungarri izango zaio, hitz bakoitzaren jatorriaz jarraipen zehatzago bat egin nahi duenari; betiere, datu hau atera dugun Azkueren hiztegiaren eta glosario hauen arteko tartea bi mende eta gehiagokoa dela kontuan harturik. Glosarioek, lehen esan bezala, halakoxe sailkapen bat dute, gaien arabera, eta glosario bakoitzarentzat zutabe bat erabili da, jarraian dagokien oharren zutabea dutela. Batez ere, R. M. Azkueren DVEF (Diccionario Vasco Español Frances) eta P. Lhande-ren Dictionaire Basque-Français hiztegiak erabili dira. jiyjjaaca3baguza46c438wy6nw5u2i 0 2887 7361 7360 2015-05-23T09:16:23Z Joxemai 371 /* Burdinola motak eta ekoizpenak */ wikitext text/x-wiki Industria siderurgikoa izan da urteetan zehar Bizkaiko industriaren egituran sektorerik garrantzitsuena. Erdi Aroaz geroztik industria berria sortu zen arte, jarduera horretarako lekuak burdinolak izan ziren. Ez dago zalantzarik, Bizkaiak burdinaren jarduera garatzeko berezko baldintza egokiak zituen. Alde batetik, lurraldea oparoa zen jarduera horretan beharrezkoak ziren burdin meaz eta ikatz gaiez. Sobera ezagunak da gure probintzian hainbat meategi daudela, eragozpen tekniko handirik gabe ustia daitezkeenak; horien artean, bere kalitatearengatik, Somorrostroko mea-gunea nabarmentzen da. Horren lekuko garbiak dira zenbait historialari, olerkari eta bidaiariren lekukotasunak, hauetariko batzuk klasikoen garaira eramaten gaituztenak,. Bestalde, garai batean basoetan nagusi ziren pago, haritz, gaztaina eta arteak ziurtatzen zuten egur-ikatzaren hornidura, mea urtzeko behar zen bero-energia sortzeko erabiltzen baitzen. Horri erantsi behar litzaioke Bizkaiko lurraldea ureztatzen duen ibai-sarea, berari esker lortzen baitzen beharrezko potentzia eragilea, edozein burdinola hidraulikotan bi elementu funtsezkoak martxan jartzeko, gabia eta hauspoa. Azken faktore batek hurbildu zuen Jaurerria burdin jardueraren aldera: lehen premiazko elikagaien gabezia, zekaleak adibidez. Berau inportatu beharrak eragin zituen bertakoak burdina manufakturatzeari heltzera, bestelakoan, galerakoa izango zen merkatal balantza orekatzeko. Lope Gartzea Salazarren ondorengo zatiak, hondamendizko urte baten aipamen berezia egiten du: 1474.ekoa. Lan horretan, agerian jartzen du merkatal trafiko honen garrantzia, gure probintzia eta Ingalaterra bezalako beste herrialde europarren artekoa; Bizkaiak bestalde, kokagune estrategiko egoki bat zuen horretarako: ''«E con el espanto de/ no lo auer, era en desesperación la gente/ de la costa, e ovieron de parecer, si/ no que se socorrieron de Ynglaterra con/ sus naujos e mercaderes, que traixieron/ abastejamento a corona de oro, o a quintal/ de fierro...».'' == Mendiko burdinolatik burdinola hidraulikora == Lehen burdinolen instalazioak mendian kokatu ziren, mendiko burdinolak, ''masuquera''-k edo haizeolak izenez ezagutzen zirenak. Horietan, burdina lortzeko beharrezko indar eragilea giza ahaleginetik zetorren eta baso handietatik hurbil kokatzen ziren erregaiaren hornidura erraz lortzeko. Burdingintza tradizionalaren industrian sartu zen berrikuntza tekniko garrantzitsuena, energia-iturri gisa, ibaietako ura erabiltzea izan zen. Horrela, sortu ziren, burdinola hidrauliko edo zeharrolak, non zuzeneko metodoa erabiliz jarraitzen zen arren, urak olagizonen lan gogorra bere alde mekanikoan errazten zuen, (labea haizez puztea eta mailua eragitea) horrela, ekoizpen handiagoa lortzen zen eta ekonomikoki errentagarriagoa zen. Gero eta handiagoa zen burdinola hidraulikoen garrantziak burdingintza tradizionalaren industria lekuz aldatzea eskatzen zuen: ordura arte burdinolak bero-energia lortzen zen basoetatik hurbil kokatzen baziren, zeharrolaren agerpenarekin lantresna hauen faktore erabakitzailea izango da beste indar eragilearen beharra, hau da, urarena. Horregatik, burdinolen instalakuntzak mendietatik haranetara jaitsi ziren. === Instituzionalizazioa eta gizarte eredua === Burdinolak ibaiertzetara lekualdatzeak eta erdietsi zuten hazkunde ekonomiko garrantzitsuak erabaki zuten burdingintza tradizionalaren sektorea instituzionalizatu beharra. Handik aurrera, arau anitz ezarri ziren mearen ustiapena, basoaren eta uraren baliapena eta burdinaren merkataritza erregulatzeko. Bizkaian, 1440an Gernikako Batzar Nagusiak, Ordenantza batzuk ezarri zituen berrogeita bi kapitulutan «para el mejor gobierno y subsistencia de la ferrerías del Señorío», eduki horiek gerora Foru Zaharrean (1452) sartuak eta Errege Katolikoak 1483an berretsiak izan ziren. Burdin sektorearen instituzionalizatzea da maila ekonomiko eta sozialean haren jarduerek iritsi zuten garrantziaren froga. Izan ere, burdinolak diru-iturri garrantzitsuak izan ziren giza sektore pribilegiatuarentzat, horiek baitziren instalakuntzen jabe nagusiak. Era honetan herriko handikiok euren etxe, abere, mendi eta errotetatik lorturiko errentei, burdinoletatik sortutakoak gehitzen zizkieten eta, bide batez, jabegoan zituzten mendietatik ateratako egurra errentagarri bihurtzeko baliatzen zuten. Badira bi gertaera jabetasun eredu hau frogatzen dutenak. Alde batetik, burdinolaren eraikuntzarako behar ziren ekarpen finantzario handiak; bestetik, ondasun hauek familiako ondare ziren aldetik, ondorengoei emanaz eta jauretsiak izaten zirela belaunaldiz belaunaldi. Beraz, arrazoi hauengatik, ez da harritzekoa burdinolak sarritan dorretxe, jauregi, ermita eta errotaz osaturiko multzoan bertan agertzea. == Burdinola hidraulikoaren funtzionamendua eta elementuak == === Azpiegitura === Burdinola hidraulikoak, gainera, ingeniaritzako azpiegitura independente bat du, ibai-errotetan gertatu ohi zen bezala, ezinbestekoa delako indar eragilea sortzeko. Honela bada, errekan gorago kokaturiko presa batean datza, jasotako ura ubidez garraiatu eta burdinolaren ataurreraino edo urarkaraino bideratuz. Gainera, multzoak berak errota bat duenean, ohikoa da bi eraikuntzek –burdinola eta errota– ubide bera partekatzea, bakoitzak bere hartzea irekitzen duelarik. Normalean, burdinolak zuen lehentasuna ura erabiltzeko orduan, baldin honek ezin bazituen bi instalazioak hornitu. === Presa eta ubidea === Uste izatekoa da jatorrian urtegiak eraikuntza xumeak izango zirela guztiz: uraren nibela igotzeko euste bat egiteko ibaian bertan zeuden harriak baliatuko zituzten. Erdi Aroko aldi handi batean, ibaiaren ubidea buztintsua zen lekuetan, urtegi ugari jaso zuten itxidura oholez eginda. Karrantzako El Molinar auzoan La Bajera izeneko burdinolak bezala, El Mediokoak ere, azpiegitura hidraulikoa zurezkoa zuen (urtegiak, altxagarriak..). Egun, hauetariko urtegi baten hondarrak bizirik diraute, zurezko armazoia ikus daitekeelarik ibaiaren azpian, zaharkiturik. Alabaina, gureganaino heldu diren urtegiak harrizkoak dira gehienbat, aurrealde zuzena eta atzean ezpondaduna, korrontearen presioa hobeto jasateko. Villarreal de Berrizek ''Máquinas hidráulicas de molinos y herrería y govierno de los árboles y montes de Vizcaya'' izeneko bere tratatuan, presa tradizional hauei buruzko xehetasun eta deskripzio ugari ematen digu. Idazle honen arabera, komenigarria zen luzera handikoa zen toki bat baliatzea presa egiteko, gainerakoan, korrontearen indarrak arriskuan jarri baitzezakeen eraikuntza. Oinarriak altueraren loditasun berekoa izan behar zuen gutxienez eta hormaren goiko bukaera –harlauza handiz errematatua, burdinazko grapa beruneztatuez bat egina– ibaiaren gainezkaldi edo uholdeetan har zezakeen altura hainbateko zabalera. Aurrea harlanduaz egiten zen eta eraikuntzak «gorputza hartu arte» ezponda aldetik zurez edo kolomaz egindako defentsa aholkatzen zuten, harginen lana babesteko. Baina, presa hauek beren betebeharrean eraginkorrak zirela uste izan arren, idazkiaren beste kapitulu batean presa-eredu berri baten eraikuntza aholkatzen zuen, arku formako aurrearekin. ==== Presa ==== Antza denez Villarreal de Berriz izan zen arkudun urtegi berrien aitzindari, erromatarren garaietatik aztarnak baziren arren. Gureganaino iritsi diren horietariko bost gutxienez berak proiektatu zituen: Antsotegi eta Barroetakoa (Oxilaingo Olazarreko burdinola) Markina ondoan, ArenzibiaErrota (Antzubirrota) eta Laisota (Lariz Olaeta) Gizaburuagan eta Ibarrakoa Bedian. Azkeneko honek, inondik ere, berak diseinaturikoa izan behar zuen, obraren planoak Jose Lizardi gipuzkoarrak sinatuak daudelako. Horretaz gain, bere eraikuntzaren ezaugarriengatik eta azkeneko hauetarako hurbiltasun fisikoarengatik pentsatzen dugu Aulestin dagoen Angizko burdinola ere zerrenda honetan sar daitekeela. Villarreal de Berrizek berresten zuen ''presa arkudunak'' seguruago, sendoago eta kostu gutxiagokoak zirela. Arku beheratu edo eskartzanoa gomendatzen zuen, korronteari hauskaitzago zitzaion aurre ahur bat bilakatzen zuelako. Arkuaren sokak ez zituen hamar edo hamabi metro gainditu behar eta ibaiaren uharka handiagoa bazen, neurri hauetako behar hainbat arku eraikitzen ziren. Kasu honetan, arkuen artean erdiko estribo edo kontrahorma bat egingo zen. Villarrealek eraikuntza guztia zehazten du, xehetasun guztiak barne, hala nola, eraikuntza kontu handiz betuneztatu behar zela –bai eraikitzeko denboran, bai bukaeran–, horrela dobelen juntetatik ura sartzea eragotziz. Behin presa bukatuz gero, urak bere indarrez gogortzen zuen eraikuntza. Esperientzia propioa funtsezko gauza dirudi Villarrealen obran; izan ere, Bediako urtegia adibidez, aurreko urtegia arku handi bakarrekoa, Ibaizabalen uholde batek nola eraitsi zuen ikusi ondoren eraiki zen. ==== Ubidea ==== Ibaiko uraren nibela behin igoz gero, presaren albotik ateratzen zen ubide batek, eraikuntza nagusiaren alde batean zegoen burdinolaren ataurreraino desbideratzen zuen. Ubide edo uharka hau lurra induskatuz egin zitekeen edo sarritan harlangaitzez egindako obra handiago bat presentatuz. Aipatzekoa da Orobioko (Durango) Erdikolea burdinolaren kasua, neurri handietako harlauzak bertikalki jarririk egindako uharka duena, harlangaitzezko obra saihestuta egina. === Pedro Bernardo Villarreal de Berriz === Pedro Bernardo Villarreal de Berriz (1670-1740), hainbat diziplina teknikoez jakin mina zuen noble bat izan zen; bestak beste, hidraulika, matematika, astronomia eta fisikaz. Arrasaten jaioa zen eta Maria Rosa Bengoleakoarekin ezkondua, hau da, Gizaburuagako izen bereko dorrearen eta Lekeitioko Uriartekoaren jabearekin. Bizkaiko sektorerik aberatsenaren eredu dira, sortetxeko maiorazko hartzailea, kasu honetan, bere aldetik bezala (Berrizko eliz aurreko dorretxea, burdinola, errota eta mendien jabea zen), bere emaztearen aldetik. Maria Rosa Bengoleakoak, Uriarteren atxikimendua zuen, non Lekeitioko jabegoaz gain Gizaburuako beste batzuk sartzen ziren (dorretxea, errota, bi burdinola eta ondasun ugari). Baina Villarreal de Berriz ez zen errentetatik bizi ziren alferren nobleziakoa izan; baizik eta enpresa gizon jantzia; burdinoletan ekoizten zuen burdina esportatzen zuen bere ontzi propioetan, itzulerakoan artilea, kakao eta antzeko produktu exotikoak –gure Euskal Herrian falta ziren beruna edo luxuzko zenbait gauza– inportatzen zituen, aldi berean. Villarreal de Berrizek, zituen ikasketek animaturik, tratatu bat idaztea erabaki zuen, erroten eta burdinolen funtzionamendu onerako berak beharrezkotzat jotzen zituen aholkuak jasotzeko. Berauetan aplikatu zituen bere ezagupen guztiez aparte, baita bere obran erakusten duen moduan, burutu zituen esperimentu anitzak ere. Esan daiteke XVII. mende amaieratik jakintza tradizionalarekin eteten hasi zen mugimenduko partaide zela eta Ilustrazio garaian garaturiko obrarekin burutu zuela. == Burdinola motak eta ekoizpenak == [[File:Torrelanda orozko 0001.png|thumb|right|300px|Torrelandako burdinola. Orozko (Bizkaia).]] Bizkaiko metalurgia-zentroen azterketa sistematikorik eta haien ekoizpenespezializaziorik ez daukagunez (ditugun azterketa gehienak XVIII. mendetik aurrerakoak dira), hainbat egileren lekukotasunak ekarriko ditugu –Villarreal de Berriz eta A. Larramendi, besteak beste– euskaldun burdinoletan lorturiko azken emaitzen aztarnak jarraitzeko, eta euren sailkapena egiteko. Hasieran, burdinolek ekoizten zuten azken produktuaren arabera, hierarkizazio edo espezializazioaren aukera nahikoa arrazoizkoa egin zutenaren ondorioa atera daiteke. Villarreal de Berrizek honela agertzen digu aitzina bi motetako Burdinolak zeudela, batzuek handiak deiturikoak eta besteak txikiak. Funtzioen banaketan, handienek proportzio handiko agoak (150 eta 200 kilo artekoak) urtzen zituzten, neurri handiko azpiegitura mekanikoa eskatzen zuelako. Agoa bakoitzetik 80 cm luzeko lau totxo edo barra ateratzen ziren eta horiek ziren burdinola hauetako azken emaitza bukatua. Burdinola txikien zeregina totxoak mehetu eta ondoren manufakturazko transformazioa errazteko prozesua bukatzea zen. Uste izatekoa da zenbait produktu manufakturatu egiteaz ere arduratzen zirela, tokiko eskaeren arabera. === Zeharrolak === Sektorearen bilakaera berri bat ezagutu zen XVII. mende bukaeran, integrazio bertikala burutu zuena: aitzinako zereginen banaketa desagertu egin zen eta prozesu guztia ekoizpen-gune bakar batean, Villarreal de Berrizek izendatzen duen zeharrolan bilduz. Burdinola hauek 250 kilo adinako masak urtzen zituzten eta 25 bat kilo inguruko barrak luzatzeaz ere arduratzen ziren. A. Larramendik XVIII. mendearen erdi aldera burdinola handiekin identifikatzen ditu eta aditzera ematen, desagertzeko bideetan daudela, ekoizten zuten burdinaren kalitate baxua medio, agian. === Tiraderak eta gabiak === Antza denez, XVIII. mendearen bigarren erdian, zeharrolak behin betiko burdinola txikiek ordezkatu zituzten, hau da, gabia edo tiradera gisa ere ezagutzen zirenek, sektorea desagertu zen arte nagusi izango diren instalazio motak –El Pobal horren lekuko leiala da–. Tiraderek ere ekoizpenprozesu osoa burutzen zuten, baina urtzen zituzten agoak edo galdak proportzioan txi kiagoak zirelako desberdintzen ziren zeharroletatik, eta horrek burdinaren kalitatea hobetzen zuen. === Olatxoak === Zeharrolak desagertzean, tiraderak, lehen olatxoak bezala, orain «burdinola handiak» deitzera pasa ziren, hau da, tokiko eskaera hornitzeko ekoizpen asko landuz betidanik izan diren burdinola edo sutegiak. Hirietan egoten ziren asko eta ez zuten indar hidraulikoa erabiltzen, baizik eta es kuzko forjaketa, eta zenbait ekoizpenmotatan espezializatuak ziren (nekazaritzako tresneria, iltzeak, kateak, ferrak eta abar). Instalazio arruntak ziren baina erruz zeuden tokiko geografian. Burdinoletako azken emaitzaren transformazioari dagokionez, Juan de Herrera ere izendatu daiteke, El Escorialeko obren zuzendaria, 1588an burdina mozteko «makina» bat asmatu zuena. Hark Berna (Durango) aukeratu zuen hura instalatzeko, eta 1591erako hasiak ziren obrak. Inguruko burdinoletan egindako totxoak ebakitzeaz arduratzen zen. Eraikuntzak oinplano laukizuzena zuen eta bi hormarte, makineria kokatzeko. Sistema energia-ekoizleak presa batez pilaturiko ura erregulatzen zuen urarka edo biltegi bat zuen, gainezkabide batekin. Amaitzeko esan dezakegu ezin daitekeela oraingoz banaketa argi bat egin gure lurraldean izen diren burdinolen ereduei dagokienean. Dena den, argi dago eskabideetara egokitu izan dela sektorea, bai esportaziora zuzendutako burdin barra handiak eginez –XVIII mende arte–, bai, gainbeheraka hasia zegoenean, barruko merkatuan kontsumitzen ziren garrantzi gutxiko ekoizpen manufakturatuak landuz. === Fanderiak === Aparteko kapitulua merezi dute XVIII. mende azken herenean eraberritu nahiez aurrera eraman ziren saioak, besteak beste, ''fanderien'' instalazioak, burdina moztu eta xaflak egiteko lantegiak. Prozesu hau energia hidraulikoz mugitzen ziren zilindrosail desberdinen konpresioz egiten zen eta erabiltzen ziren labeetan harrikatzaz lan egin zitekeen. Euskal Herriko lehen fanderia Oreretan (Gipuzkoa) 1771an jarri bazen ere, Bizkaian XVIII. mende amaieran bi instalatu ziren, bata Barakaldon, eta bestea, Sopuertan. == Burdinoletako produktuak eta prozedurak == Euskal Herriko siderurgia tradizionalaren ezaugarria, Europako beste ekoizpen-zentro handi guztien antzera, kanpoko merkataritzari zuzendua egotea izan zen. Hau, nazioarteko eskaera handiari eta ekoizpenetan sobera handiak izateari esker gertatu zen. Euskal burdinaren merkatu nagusia (penintsula, Europa edo kolonia mailakoa) Euskal Herritik kanpo zegoen. Alabaina, esportazioa zenbait egoerengatik baldintzatua zegoen (ekonomikoa, politikoa...) eta horrek kanpo-eskari oso aldakorrak eragiten zituen. === Burdin totxoak eta manufakturak === Bizkaian, XIX. mendera arte burdin ekoizpenaren zati txiki bat bakarrik manufakturatzen zen lurraldean bertan. Bizkaitar siderurgia tradizionalaren funtsezko ekoizpena burdin gozoa zen, barra edo totxo moduan erdi manufakturaturikoa. Gipuzkoako burdinolak produktu manufakturatuak esportatzen zituzten, batik bat armak. Euskal mea Europako merkatuetan preziatua izatearen arrazoia, bere malgutasun errazari zor zitzaion eta horrek eutsi egin zion kanpo eskariari, baita Europako beste zentroetan prozedura ''ez-zuzenen bidez'' lortzen zen altzairu landuaren prezioekin alderaturik errentagarria ez zenean ere. === Zuzeneko eta zeharkako prozedurak === Funtsezko lehengai bezala erabiltzen zen ''burdin gozoa'', bizkaitar hematite gorri purua, metal kalitate handikoa. Mea hau murrizgarritasun altukoa zen, labe garaiak erabili gabe, ''zuzeneko prozeduraz'' ekoitzi baitzezakeen burdina, mea mota hau ez zeukaten beste herrialdeetan ezinbestekoa zena. Labe hauek XV, mendetik ezagutzen dira Europan, baina Euskal Herrian XIX. mendera arte ez badira hautatzen, leku horretako baliabideetara produkzioa egokitu beharra gertatu zelako izan zen: Somorrostroko mea oparoa, labe garaietako prozedura ezzuzenerako desegokia. Beraz, L.M. Bilbaoren iritziaren arabera, euskal atzerapen teknologikoa, bideragarritasun ekonomikoa mantentzeko gai zela, eskaera urria eta produktu espezializatuetara bideratua izanagatik. Metodo zuzenaren eragozpenik handiena, burdina lantzeko behar zen egur-ikatz kopuru izugarrian zetzan. Burdinolak hornitzeko gure mendietan buruturiko ikazkintzak, ziur asko jatorriz historiaurrera eramaten gaitzakeenak, luzarora gure lurraldea basosoiltzera eraman zuen prozesua bukatzera ekarri zuen. == Burdinolen goraldia, krisia eta gainbehera == Behe Erdi Aroa izan zen Bizkaiko siderurgiaren urrezko aroa. Burdinaren lanketan energia hidraulikoa sartzeak ekarri zuen berrikuntzari esker, produkzioa askoz errentagarriagoa egin zuen. Eta beste aurrerapenek behin betirako aldatu zuten burdina lantzeko prozedura, eskuz lantzetik mekanikara pasaraziz, Bizkaiko siderurgian eskaerarik handieneko ekoizpena zen totxoekin jarduten zuten lantegietan, bederen. Alabaina, XVI. mendearen erditik euskal siderurgian halakoxe gainbehera bat hasia bazen ere, ekoizpenaren beherakada nabarmena XVII. mendean gertatuko da. Mende horrek, hain zuzen ere, beste gainbehera hauek ditu bereizgarri: bizibideetan krisialdi asko, geldialdi demografikoa, ezegonkortasun politikoa eta Europa guztiko etengabeko gudak. Burdinolak oso baldintzatuak zeuden, nazioarteko merkatuaren egoera eta beste ekoizle-zentroen aldetik gero eta handiagoa zen konpetentziagatik. Bestetik, europarrak bete betean sartu ziren, ordura arte penintsulako ekoizpenekin neurri handi batean aserik zegoen merkatu kolonialean. Lehengaien eta soldaten prezioak gora egin zuten, burdinaren industriaren irabaziak nabarmen jaisten ziren bitartean. Bizkaiko lurretan kokaturiko burdinolen kopurua murrizten hasi zen krisi honen ondorioz. XVI. mendean guztira 183 burdinola baziren hurrengo ehunkadan 152ra jaitsiak ziren, Pedro de Merino historiagileak ematen dituen datuen arabera. Euskal Herrian, XVIII. mendean, ekonomia hedakor baten kokaturik zeuden burdinolek susperraldi bat eta gorakadan azken une bat bizitu zuten, Bizkaian, 1766. eta 1776. urte artean, 162 burdinolen errolda egiteraino. Mende hori XVIII.eko krisiaren jarraipena ez bazen izan, barruko merkatuaren indarberritze prozesuagatik eta bete-beteko hazkunde ekonomikoan zegoen Ingalaterrak burdinaren premia handia zuelako gertatu zen. Hala eta guztiz ere, Europako merkatu tradizionala eta koloniala –babestua zegoena, agidanean– murriztuz joan ziren; alde batetik, ekoizle zentro berriek haren metaketa egiten zutelako, lehenik Suediak eta Errusiak ondoren. Kanpoko burdina euskal kaietaraino ere sartzen zen gure lurraldeek baldintzez salbuetsiak zituen probintziez baliatuta. === Berrikuntza saioak === XVIII mende azken herenean ikusi genuen burdinola sektorea egoera larrian zegoela zekiten zenbait euskaldun jakintsuren etengabeko egonezina. Lehenik, Villarreal de Berrizen adibide bakarrak pentsarazten digu burdinolen jabe gutxi izan zirela hauen hobekuntza eraginkorraz arduratu zirenak, ekoizpen prozesuan sartzeko lehian. Instalazioen jabea zen sortetxeko nobleziaren ohizko utzikeriak eragotzi zuen behar ziren aldaketak aurrera eramaten eta olajaunek, merkatuko kapitalarekin zituzten zorrekin ez zuten hedapen handiko eraldaketa hasterik izan. Halaber, zazpiehun garrenetik aurrera egoera hain latza izanik, hainbat ekimen jarri zen abian euskal siderurgiak Europako esparruan izan zuen goi-maila berreskuratzeko ahaleginean. Euskalerriaren Adiskideen Elkartea, gai honetan erakunde aitzindaria, gure lurraldean ezagutzen ez ziren atzerriko aurrerapen teknologikoak ezagutzeaz arduratu zen eta baita haien erabilera sustatzen saiatu ere, elementu ekoizle batzuen eraginkortasuna zehazteko hainbat esperimentu bizkortzen zituenarekin batera (labeetan injekzioa eta puzkailuen sistemen abantaila eta oztopoak, mea erretzeko metodoak eta beste). Ondo zekiten Euskal Herriko ekonomia nekazaritzaren galerakoa zela, horregatik burdinaren ekoizpena banatu behar zelako ondorioa atera zuten. Harrikatza erabiltzen hasi beharraz ohartarazi zuten, egur-ikatzaz hornitzeko eragozpenaren aurrean. Batzar Nagusiak izan ziren Jaurerrian eta, ekimen instituzionalaren lekukoa jasoaz, Batzorde bat eratu zuten burdinaren sektoreko arazoa aztertzeko. Ekimen hau hainbat informe eta ikerketa landuz zehaztu zen, premiazko berrikuntza tekniko baten beharrarekin bat zetozenak. Bizkaian hainbat esperimentu egiteko Anuntzibai (Orozkon) eta Bediako burdinolen instalakuntzak erabili ziren. Alabaina, esperientzia hauek ez ziren metalurgia tradizionalaren sisteman erabateko aldaketan zehaztu, ezta lehenagoko eredua hautsiko zuen inolako ekoizpen zentro berri baten eraikuntzan ere, ez baitzuten erortzeko zorian zeuden burdinolen kostuak merkatzea nahi izan. Ekimen pribatua itxaron behar izan zen XIX. mendean lehenengo berregituraketa garrantzitsuak ikusteko. Hasieran, ekimen berritzaileak ez zuten eraginik burdinaren lehen lanketara zuzenduriko instalakuntzetan, baizik eta horren eraldakuntzaren hobekuntzara bideratzean, bigarren fusio bidez bukatuak edo erdi landutako ekoizpenatan. Lope de Mazarredok 1807an instalatu zuen lehen labe garaia Bizkaian, Artunduagako bere fabrikan, Basauriko San Migelen elizatean. Fabrika, «burdinurtuzko lapiko edo ontziak» egitera bereziki jarria zegoen eta bazuen Estatuaren laguntza ere. Hurrengo hamarkadetan, metal eraldaketara bideraturiko fabrika eta fanderia berrien eraikuntzak ugaltzen jarraitu zuen; alabaina Karlistadak eten zuen hedapen garai hau. Boluetako Santa Ana lantokiaren kasua, aitzinako burdinola «siderurgia integraleko faktoria» eraldatzea da horren adibide garbia. Sortu, 1841ean sortu bazen, 1846ean egur-ikatzezko labe garaia eraiki zuen. Datu honek, gure siderurgiak, oraino zekarren atzerakadaren ideia bat ematen badigu ere, europarrarekin alderatzen badugu, begien bistakoa da Santa Anak Bizkaiko siderurgia tradizionalaren eraldaketaren barruan zutarri bat izan zela, burdinolekin zuen lotura hausten zuen industriarantz. Begoñako elizatean instalaturiko burdinola honen birmoldaketarekin lortu zen arrakasta berritzaileak ez zuen segidarik izan Ibaizabalen eskuinaldean ziren aitzinako burdinola guztietan. Gehienak utzi egin ziren. Horrela bada, 1828an, zeudenetatik heren bat geldituak zeudelarik, 97 bakarrik ari ziren lanean. J.E. Delmas-ek, 1864ean eginiko ''Guía Descriptiva de Vizcaya'' lanean, dioenez, 38 burdinola eta 44 errementera baino ez zeuden–forjak ziur asko–. Horregatik, beraz, burdinola gehienak utzi egin ziren. Beste batzuek ekoizpen manufakturatuak edo erdi manufakturatuak egiten jarduten zuten lantegiak erosi zituzten; hala nola, Lebariokoa Abadinon Durangoko Ferreterak eskuratu zuen eta bere azken urteetan –XX mendean sartuta jada– zartaginak egiten jardun zuen. Bizkaitar burdinoletariko asko errota bilakatu zituzten utzirik zeuden instalazioetan; industri honek gutxienez instalazio hidraulikoak baliatzeko aukera ematen baitzien. Behin XX. mendera iristean, askok energia elektrikoa sortzen zuten turbinak ipini zituzten. rajy8ujajvs5d0z3v6ijvaptuwrfntd 0 2888 7763 7745 2015-08-08T14:54:45Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki {{wikipedia|Euskal literatura}} <div style="display:block; background-color:#FFFRFFF; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:10px"> <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px">Euskal Literatura: edukiak</h2> '''SARRERA''' '''1.''': '''[[/Gizakia, animalia literarioa/]]''' (Enrique Ayerbe Echebarria) '''LITERATURA EUSKARAZ''' '''2.''': '''[[/Euskal kanona/]]''' (Jon Kortazar) '''Ahozko tradiziodun literatura''' '''3.''': '''[[/Ahozko literatura/]]''' (Jon Kortazar) '''3.''': '''[[/Euskal genero tradizionalak/]]''' (Jon Kortazar) '''4.''': '''[[/Genero ez tradizionalak/]]''' (Jon Kortazar) '''XVI-XIX. mendeko literatura''' '''5.''': '''[[/Berpizkundea, barrokoa eta klasizismoa/]]''' (Jon Kortazar) '''6''': '''[[/Neoklasizismoa/]]''' (Jon Kortazar) '''7.''': '''[[/Erromantizismoa/]]''' (Jon Kortazar) '''XX. mendeko literatura''' '''8.''': '''[[/Errepublika garaira arte/]]''' (Jon Kortazar) '''9.''': '''[[/Errepublika garaia/]]''' (Jon Kortazar) '''10.''': '''[[/Gerraostea/]]''' (Jon Kortazar) '''11.''': '''[[/Prosa modernoa/]]''' (Jon Kortazar) '''12.''': '''[[/Poesia garaikidea/]]''' (Jon Kortazar) '''13.''': '''[[/80ko hamarkada/]]''' (Jon Kortazar) '''14.''': '''[[/90eko hamarkada/]]''' (Jon Kortazar) '''15.''': '''[[/Hamarkada berria/]]''' (Jon Kortazar) '''16.''': '''[[/50 idazle/]]''' (Felix Ibargutxi) '''LITERATURA GAZTELANIAZ ETA FRANTSESEZ''' '''17.''': '''[[/50 autore garrantzitsu/]]''' (José Fernández de la Sota) '''18.''': '''[[/Idazle multzo berezia/]]''' (Juan Agirre Sorondo) '''19.''': '''[[/Literatura Nafarroan/]]''' (Luis María Azpilikueta eta Jose María Domench) '''20.''': '''[[/Iparraldeko idazleak/]]''' (Xipri Arbelbide) '''HAUR LITERATURA, ITZULPENAK, SARIAK''' '''21.''': '''[[/Haur literatura/]]''' '''22.''': '''[[/Itzulpenak norabide bikoitzean/]]''' </div> [[Kategoria:Euskal Herri Enblematikoa]] eyfu7jlv5okc51aod9bru2w6ppwqzu9 0 2889 8262 7756 2015-11-28T15:31:48Z Jalkorta 1113 wikitext text/x-wiki <div style="display:block; background-color:#FFFRFFF; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:10px"> <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px">'''Euskal Antzerti eta Zinea'''</h2> <h3 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px">'''Euskal Antzerkia''' (''Patri Urkizu'')</h3> {{wikipedia|Antzerti}} {{wikipedia|Zine}} '''1.''': '''[[/Euskal Antzerkia/]]''' '''2.''': '''[[/XVI.-XVII. mendeak/]]''' '''3.''': '''[[/XVIII. mendea/]]''' '''4.''': '''[[/XIX. mendea/]]''' '''5.''': '''[[/XX. mendea/]]''' '''6.''': '''[[/Aipatutako antzezlanak, izenak eta taldeak/]]''' <h3 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px">'''Antzerkiaren mundua''' (''Juan Aguirre Sorondo'')</h3> '''1.''': '''[[/Sarrera/]]''' '''2.''': '''[[/Taldeak eta konpainiak/]]''' '''3.''': '''[[/Egileak/]]''' '''4.''': '''[[/Antzerki agenda/]]''' <h3 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px">'''Euskal Zinema''' (''Juan Aguirre Sorondo'')</h3> '''1.''': '''[[/Euskaldunen zinema, zinemako euskaldunak/]]''' '''2.''': '''[[/Aitzindariak/]]''' '''3.''': '''[[/Amalur/]]''' '''4.''': '''[[/Zinema dokumentala/]]''' '''5.''': '''[[/Zinema politiko eta historikoa/]]''' '''6.''': '''[[/Zinema dramatikoa/]]''' '''7.''': '''[[/Euskal Herria pantailan/]]''' '''8.''': '''[[/Komedia/]]''' '''9.''': '''[[/Animazioa/]]''' '''10.''': '''[[/Laburmetraia/]]''' '''11.''': '''[[/Zinema esperimentala/]]''' '''12.''': '''[[/Bideo sorkuntza/]]''' '''13.''': '''[[/Zuzendariak/]]''' '''14.''': '''[[/Antzezleak/]]''' '''15.''': '''[[/Ekoizleak/]]''' '''16.''': '''[[/Zinema munduko jendea/]]''' '''17.''': '''[[/Euskara zineman/]]''' '''18.''': '''[[/Zinemaldia/]]''' '''19.''': '''[[/Jaialdiak eta lehiaketak/]]''' '''20.''': '''[[/Sariak/]]''' '''21.''': '''[[/Zineklubak/]]''' '''22.''': '''[[/Zinema aretoak/]]''' '''23.''': '''[[/Euskadiko Filmategia/]]''' '''24.''': '''[[/Erakundeak eta zinema/]]''' '''25.''': '''[[/Aipatutako filmak eta izenak/]]''' '''26.''': '''[[/Bibliografia/]]''' </div> [[Kategoria:Euskal Herri Enblematikoa (Etor-Ostoa)]] [[Kategoria:Euskal antzerti eta zinea]] pudue6s3zmndtq9uenokw23l1fan140 0 2890 8260 8245 2015-11-28T15:22:56Z Jalkorta 1113 /* Asto lasterrak */ wikitext text/x-wiki Sorburua eta paraantzerki formak: Bertsolaria, Errandoak, Maskaradak. Asto-lasterrak, Pastoralak, Inauterietako komediak. == Sorburuak eta paraantzeki formak== Hasiera batean antzerki ikuskizuna erritoari lotuta zegoen, eta ongi dakigu herri bakoitzak bere errito formak dituela, bere modu propioak alegia, sakratuarekin eta ezezagunarekin harremanetan jartzeko. Beraz, mimo, mozorro, dantza, kantu eta abarren bidezko harreman hori espazio berri bat sortzeko modu magiko bat zen. Aktoreek, gizabanakoaren joerari kanporakoiari erantzunez, alteritate baten sortzaile ziren eta honek dibertimendua zekarren berekin, aktorearen eta ikusle zein komunitatearen artean harremana sortaraziz jai-giroan. Ohitura eta festa horiek, besteak beste, suaren inguruko dantzak, prozesioak, simulazioak, mimoak eta mozorroak fenomeno parateatral edo antzerkiaren aurreko espresiotzat har daitezke, antzerkiaren halako hozi bat baitute beren baitan, historian zehar eta nazio bakoitzean bide batean barna garatuko zen hozia, hain zuzen ere. Euskal Herrian baditugu horrelako erritoen aztarnak harpeetako pinturetan, eta halako antzerki-ukitu bat duten elementu folklorikoak ugari dira, esaterako, bertsolaritza, errandoak eta maskaradak. Hurrengo lerrootan aurkeztuko ditugun fenomeno hauen guztien jatorria oso aspaldian erroturik dago. Aurretik, alabaina, Julio Caro Barojak San Amandori eta honek VII. mendeko baskoien artean egin zuen predikazio-lanari buruz hitz egitean aipatzen digun lehenbiziko datu historikoa ekarri nahi dugu hona. San Amandoren bizitzaren berriemaile zen Baudemundo monjeak zioenez, ez dirudi arrakasta handirik izan zuenik baskoiak kristautzeko ahaleginean; izan ere, horiek “mimologus” izenez ezagutzen zen batek zirikatzen zituelako hau keinuen eta hitzen imitatzaile edo karikaturagilea zen, mimo edo komediante trufari bat, keinu lizunak egiten eta ikusleak distraitzen zituena, predikatzaileari barre egiten ziolarik. Historialariak idatzi zuen: ''Dum autem eis verbum paredicaret Divinum, atque Evangelium annuntiaret salutis, unus a ministris assurgens, levis ac lubricus, nec non et superbus, atque apta cachinnans risui verba, quem vulgus mimilogum vocat, servum Christi detrahere coepit.''<ref>Julio Caro Baroja: ''San Amando y los vascones'', Príncipe de Viana (Iruñea, 1971), 7 26.</ref> Jakina denez, mundu klasikoaren aurrekoa da mimoa grezian, eta hauek zituen ezaugarri nagusiak: pertsonaia barregarrien tipifikazioa eta inprobisazioa, zirkoko akrobazia, eta sarritan animalia eta eszena lizunen imitazioaren nahasketa ziren. Forma literarioak K.a. V. mendearen inguruan agertu ziren, eta garai inperialean jo zuten goia, drama landua bigarren maila batean utziz. Elizak aurka egin zion V. mendean, eta aktoreak eskumikatzeaz gain, antzokiak ixtea lortu zuen VI. mendean. Egiaz ez dakigu VII. mendeko Baskonian horrelakorik izan ote zen, edo hagiografoaren asmakizun hutsa izan zen. === Bertsolaria === Gaur egun modako pertsonaia da Euskal Herrian. Bertso inprobisatzailea da, eta dagoeneko definituak dauden melodia batzuen gainean hainbat gairen inguruan kantatzen du. Egiaz jolas bat da, herri dibertimendu bat, hainbat kantore beregan nortasun-mota desberdinak hartuz lehian aritzeko jarduera, betiere, umorea oinarrizko elementutzat harturik eta borroka dialektiko bat planteatuz Garibairen esanetan, haurra zela Juan Abad Arrasateko bikarioari entzun omen zizkion emakume eresiak, hau da, XV. mendeko emakume inprobisatzaileen kantuak; horrelakoen lehenbiziko idatzizko adierazpena dela esan dezakegu, Milla Lasturkoaren heriotza zela-eta, honen ahizpak eta Martin Bañez Artazubiagakoaren alargun Santxa Otxoa Ozaetakoak izandako elkarrizketa. Kasu honetan, hildakoak jasandako irainen gainean emakume biak eztabaidatzen eta kantatzen hasi zirenean sortuko ziren, noski, koplak edo inprobisatutako “eresiak”.<ref>Esteban de Garibay, argt.: ''Memorias de Garibay. Memorial Histórico Español''. VII. Lib., J. Rodriguez (Madril, 1854) 176. or.</ref>. Bertsolaritza, batez ere, XIX. mendean garatu zen, plegu solteekin batera, eta XX. mendearen amaiera inguruan erdietsi zuen bere maila gorena, urte horietan Gabriel Lertxundik<ref>Gabriel Lertxundi: ''Kantikak''. Abbaye N. D. de Belloc (Urt, 1948).</ref> aipatutako turba magna neurriz kanpokoa baita. Esate baterako, gerra zibilean zehar, hirukote bat elkartu eta kopla herrikoiak pentsatzen jarriz gero, haien ahotik entzun genezakeen Mussolini, Hitler eta Francoren ezpainetan jartzen zutena; gaur egun, berriz, ematen zaien gaiak gaurkotasun handiagoa izanez gero, garaiko politikoen ezpainetan jarriko lituzkete, edo bikotea izanez gero, bi maitaleen arteko amodiozko agurra, amak alabari emandako kontseiluak, edo beste zenbait. Hau guztia ahozko forma biziz hornituta dago, eta antzerki aurreko itxura nabarmena hartzen du ondorioz. Gaur egun fenomeno hori jende multzo izugarrien aurrean gertatzen da, batzuetan milaka pertsona inguratzen baititu, edo telebista aurrean, sei ordu baino gehiagoko txapelketaren finalean izaten ohi den moduan. Hala iritsi da “arte herrikoi” baten estilizazioa, onarpen maila handiz gainera, astero telebistako bertsolariei buruzko programaketak ikusle kopuru handia biltzen baitu. === Errandoak === Fartsa edo fartsa itxurako zerbait da errando esaten zaion jarduera, Lesaka eta Oiartzun inguruan, hau da, Nafarroaren eta Gipuzkoaren arteko muga inguruan. Ataunen Zelemin eta Zelemon esaten diete. Neguko lanetan ari zirela antzezten ziren, artazuriketan edo lihoarian ari zirela, alegia. Manuel Lekuonak<ref>Manuel Lekuona: ''Literatura oral vasca''. Auñamendi, (Donostia, 1965) 147-150. or</ref> jasoa du Oiartzunen entzundako errando hauetako bat, ezkontza kontratu bati buruzkoa, ezartzen zituen baldintza zentzugabeak zirela eta barrea eragiteko esaten zirenak. Hala, bilera hauek, nekazarien gaueko jai gisakoak, baserriko ganbarako espazio zabalean egiten zituztelarik bertan auzokoak bilduz, entremes gisako bat izaten zuten amaiera gisa, edo tarteetarako; kantuak eta dantzak ere izaten ziren halakoetan, nahiz eta hauentzat hartzen zen tartea txikia izan. Guztion eginkizuna neguko arratsalde luzeak egoki pasatzea izatea zen. Hona hemen Nikolas Ormaetxearen Euskaldunak olerkitik ateratako lehenbiziko lau ahapaldiak:<ref>Nicolas Ormaetxea «Orixe»: ''Euskaldunak. Los vascos''. Auñamendi (Zarautz, 1955) 63. or.</ref> 417 “Fernando” Erranddo egitekoan langilleai <br /> laister danbolin atxoak die eraiñen par eder.<br /> Alabarekin komeri bitxi au dula ager, <br /> batzuek bildur dina egin dezaten lér.<br /> 425 «Aurten ba diñagu arto,<br /> alaba Katalin;<br /> ekarko jaki goxo ta<br /> ttantta bizia arekin».<br /> 429 «Ama, nere soiñekoa''<br /> aipatzea âztu zaizu;<br /> ainbat aldiz agindu ta<br /> zarpil beharko nauzu».''<br /> === Maskaradak === [[File:Maskarada1919.png|thumb|Maskarada Larrañen 1919an.]] Askoz fenomeno konplexuagoa eta oraindik Frantzia aldeko Zuberoa probintzian bizirik dirauena da maskarada. Hauei buruzko lehen deskripzio xehea Agustin Xaho zuberotar erromantikoaren Voyage en Navarre pendant L’insurrection des basques (1830-1835) obran aurkituko dugu; lan honetan kontatzen digunez, bera ere parte hartua zen gaztetan halako antzezpen haietan. Honako hau dio: “''Ez ditut zuen inauteriko maskaradak ahantzi, txerreroak dantza hasten du bere zurdazko erratz, gerriko kanpaitxoduna, galtzerdi zuria bata eta gorria bestea, buruko lumaduna eta mila koloreko jaka jantzirik; artzainak, aizkora handia duela, bere arkumeekin, eta hauen atzetik otsoa lasterka datorrela. Kukulleroak saltoka datoz hurrena, zetazko jantzi zintaz beterikoak, eskuan dakarten makila astinduz, eta paregabeko dantzaria dugun zamaltzaina dutela gidari; honek bere gezurrezko zaldiari itzulinguruak eragiten dizkio grazia, trebezia eta ziurtasun handiz; jaunak, ezpata eskuan, besoa eskaintzen dio bere damari; laboraria lerroan doa etxeko anderearekin batean, ziria esku batean eta mugitzen duen bandera bat bestean. Hauen atzean gizon-emakume zurrunbiloa, buhame zalapartariek, motxila bizkarrean, zurezko sableak astintzen dituztela. Azkenik, lanbide bakoitzeko dantzari-multzoak ageri dira, taldeka: Auverniako galdaragileak dira. Ondotik dator apezpikua, asto baten gainean, eta bi eskale zaharrek ixten dute martxa. Maskaradek, behin herriko plazan dela, bertakoekin biltzen da antzezlari-talde alaia, eta ikusleek biribil handi bat egiten dute berehala, maskarek beren dantzak miretsaraz ditzaten; jarraian dantza bat izaten da nagusi, danborren musikaz lagundua. Festa amaitzeko, orrits eta dantzak izaten dira, gaua iritsi artean''”.<ref>Joseph Augustin Chaho: ''Voyage en Navarre, pendant l´insurrection des basques (1830-1835)''. A. Bertrand (Paris, 1836). M. de Anguiozarren itzulpena, Berrargitalpena, 1976, Auñamendi (Donostia).</ref> Azken urteotan ikusi ditugunez, maskaradei aldaketa txiki batzuk gertatu zaizkie, Xahok egindako deskripzioarekiko; jakina, haren azalpena 1830ekoa da gutxi gorabehera, baina funtsean oinarrizko ezaugarriak goitik behera mantentzen dira, eta inauterietako zeremoniak eta erritoak ia osorik iraun du aldaketarik gabe. Zuberoako maskarada lehen aldiz ikusten duenak jasotzen duen inpresioa aspaldiko mundu basa eta birjin batena da; ondorioz, gai honen inguruan ez da ikerlaririk falta izan. Horretantxe jardun dute, besteak beste, Xaho, Michel, Badé, Hérelle, Alford, Caro Baroja, Guilcher, Fourquet, Mozos eta Garamendik, gaiaren azterketak egiten eta bakoitzak bere ikuspegi eta interpretazioa eskaintzen, historikoa batzuetan, erlijiozkoa, soziologikoa nahiz semiotikoa besteetan. Maskarada gorriaren eta maskarada beltzaren arteko bereizketa klasikoa aurki dezakegu François Fourqueten<ref>François Fourquet: ''La mascarade d´Ordiarp''. BMB (Baiona, 1990), 129, 101-156. or.</ref>'' La Mascarade d’Ordiarp'' obran; Hérelleren ustez, etxekoak edo ordena irudikatzen zuena bata (zuberotarrak) eta kanpotarrak edo desordena adierazten zuena bestea (buhameak). Gorrietan hiru estatusen irudia ikus daiteke: lehenengoak lirateke Jauna eta Anderea, bigarrenak lirateke kukuileroak, hau da, zinta eta gandor distiratsuz apaindutako makilaz darabiltzatenak, eta hirugarrenak, berriz, laborariak. Pertsonaia hauei buruzko xehetasun gehiago jakiteko Maria Arene Garamendiren<ref>Maria Arene Garamendi: ''El teatro popular vasco. Semiótica de la representación''. ASJU, (1991),118 148.</ref> ''El teatro popular vasco. Semiótica de la representación'' lana kontsulta dezakegu. Garamendik, pertsonaien eta antzezten dituzten ekintzen analisi zehatz bat egin ostean –esate baterako, uste du hasierako barrikada zaldun jokoen parodiekin bat datorrela, “ohorezko pauso” gaztelaua, herritik kanpo hasten baita, landan alegia–, ez du bat egiten Hérelleren interpretazioarekin, zeren eta honen ustez, maskarada talde-barnearen gorespen bat da (zuberotarrena), gorriak beltzen aurka aritzea, alegia. Garamendiren ustez, maskaradak ez du talde sozialen arteko aurkakotasunik antzezten, baizik eta gizarte osoa, eta, ondorioz, bertan sartzen ditu gizakiak eta abereak, hainbat lanbide kategoriarekin, ohorezko estamentuarekin eta ohorea galduriko eta hainbat madarikaturekin batera; hala, eginkizun bikoitza du: a) taxonomikoa, gizarte ez jarraikia antolatzea eta sailkatzea, eta b) axiologikoa, erritozko testuinguru batean balio-sistema bat ezartzea, borroka zaharkituak positiboki zehatuz. Borroka hauek, jeneralean, funtsezko hiru antzerki-ekitalditan labur ditzakegu, hona hemen: 1) Artzainaren eta Otsoaren arteko borroka. Artzainak otsoa akabatzen du. 2) Zamaltzaina irentzea –hauxe da dantzari nagusia–, baina errito honen ostean atzera piztu egiten da, eta indartsuago egiten du jauzi, Alforden eta Frazerren eskolaren iritziz sinbolo hau udaberriaren garaipena da. 3) Hainbat lanbidetako jendearen ekintza sinbolikoak, esaterako, galdaragile, errementari, kedar-garbiltzaile eta beste dira maskarada-talde beltza osatzen duten gizon zein emakumezko ijitoenak. Zamaltzainaren pertsonaiak, zaldi- itxurako armazoi batean sartutako pertsonaiak, Iruñeko Udal Artxiboan den XV. mendeko ‘Privilegio de la Unión’ banderan ikusten dugun zaldiko maldikoaren antza du. Aragoiko montato aren antza ere badu, eta Atenasko inauterietako zalditxoarena, halaber, Europako herri askotan aurkitzen ditugun irudi folklorikoen antza duelarik. Van Gennepek<ref>Arnold Van Gennep, argt.: ''Le folklore français. Du berceau à la trombe''. Cydes de Carnaval, Câreme et de Pâques. Robert Laffont (Paris, 1998) 770. or.</ref> zamaltzainari buruz hitz egitean ematen digun interpretazioaren arabera, musulmanek, arabiarrek eta pertsiarrek ezagutzen zuten ordurako pertsonaia Erdi Aroan, eta hipotesirik zuhurrena izango litzateke pentsatzea zamaltzainarekin herriak parodiatu nahi izan dituela zaldun torneoetako zaldi babestuak. Gaur egun, beltzak gero eta garrantzitsuagoak dira, gizarte klase gabetuenak sinbolizatzen dituzte eta antzezpeneko lanbideetan maisuen eta ikasleen arteko liskarren bat izan arren, hauen egiazko klase etsaiak handikiak dira; horien kontra zuzentzen dituzte diskurtsoak, horretarako tradizionalki errepikatzen diren testuetan hainbat moldaketa eginez. Hala, esate baterako, Maulen 1982an eginiko maskaradan, letania-otoitzean inguruko fabrikatzaile bati laguntza eskatzen zioten; Txinako apreta inportatzailea zen eta Santa Etxandi Xarles esaten zioten enpresari hari, bere beharginez gupida zedin. Honek guztiak barrea eragitea du helburu, batik bat, eta emanak ziren balioak alderanztea, eta ondorioz sagaratuaren aurkakoa izugarri sagaratu bihurtuz. Horrela, galtzear den hizkuntza baliabidetzat hartuz adierazitako antzerki elementuen bidez, gizarte batek (Zuberoa ez baita hamabost mila biztanlera iristen) bere kohesio eta iraupen-gune nagusia topatzen du bere adierazpen folklorikoetan, hots, orri hauetan aurkeztu eta aztertuko dugun maskarada eta pastoralean. === Asto lasterrak === [[File:Astolasterra.png|thumb|Asto-lasterra eginiko senar-emazteak, asto gainean atzera begira.]] Frantsesez charivari, gaztelaniaz cencerrada, katalanez esquellotada, okzitanieraz calhabari, eta euskaraz asto lasterrak. Europan eta munduan zehar izen hauek eta beste batzuk erabiltzen dituzte, bigarren aldiko ezkontza zehatzeko edo zigortzeko eta ospatzeko zeremonia eta erritoetako batzuk izendatzeko. Albert Dauzatek<ref>Albert Dauzat et al.: ''Dictionnaire Larousse Etymologique'' (Paris, 1971).</ref> dioenez, ''charivari'' hitza XIV. mendean agertua zen ordurako, eta beranduko latinetik dator; dirudienez, gainera, grezierazko karebaria hitzarekin lotuta dago, honek “buruko min” esan nahi baitu. Hitz beraren aldaerak aurkituko ditugu Erdi Aroko eta Errenazimentuko beste lekukotasun askotan, esaterako, ''La Farce du Maître Pathelin'' eta ''Gargantua et Pantagruel''en. Hala ere, Henry Rey Flauden<ref>Henry Rey Flaud: ''Le charivari. Les rituels fondamentaux de la sexualité''. Payot. (Paris1985,) 90. or.</ref> ustez, hitz hau antzinako ehizarekin lotuta dagoela, eta jatorriz onomatopeikoa da. Euskaraz horrelakoei ematen zaizkien izenak ere asko dira. Zuberoan, esaterako, asto lasterrak eta asto lasterkak esaten zaie, izen hau erabiltzen baita Olhaibin 1788an antzeztutako Juanik, Hobe eta Arlaita izeneko fartsa batean. Asto laster hitza ikuskizunaren zati bat adieraztetik festa multzo osoa adieraztera igaro zen metonimia bidez. Fartsa horiei, dena den, beste izen batzuk ematen zaizkie, esate baterako, Galarrotsak, baldin Nafarroa Beherean bagaude. Erritoaren eta festaren beste izen batzuk ditugu, aipatuez gain, zintzarrotsak, karrozak, toberak, tobera mostrak, tupina, thupina itsu, turutak, tutak eta trajeriak. Jose Maria Iribarren<ref>Jose Maria Iribarren: ''Vocabulario Navarro''. Bigarren argitalpena, Ricardo Ollakindiak prestatu eta zabaldua. Príncipe de Viana (Iruñea, 1984) 264. or.</ref> folklorista, etnologo, historialari eta lexikografo nafarrak, bere ''Vocabulario Navarro'' lanean, izugarri hitz interesgarri askoren artean galarrosa hitza jaso zuen, eta definizio hau ematen du hitzez hitz: «''GALARROSA, nombre vasco, contracción de gare o gale (campana o esquila) y arhots (ruido o alboroto), con el que designan en Valcarlos a los vituperios públicos llamados cencerradas. La galarrosa no es una cencerrada con batahola de esquilones y estruendo de cacharrería. Lo fue antiguamente. Hoy se reduce a un diálogo que mantienen, de noche y a distancia, dos cuadrillas de mozos, y en el que sacan a relucir los líos y trapos sucios del “homenajeado”''». Gutxi dira euskal literaturako kritikoen artean fartsa hauen sorburua aztertzen jardunikoak eta, esate baterako, Ithurriaguek<ref>Jean Ithurriague: ''Littérature populaire basque. Visages du Pays Basque'' (Paris, 1946), 164. or.</ref> nahiko deritzo azalean geratzeari, esana baitu asto lasterren sorburua hain dela iragan urrunekoa, non ezinezkoa baita horrelakoen agerpenaren gutxi gorabeherako datarik ere ematea. Jon Juaristik<ref>Jon Juaristi: ''Literatura vasca''. Taurus (Madril, 1987) 27. or.</ref> zehaztasun gehixeagoz jardun du, eta haren iritziz “seguruenik Zuberoako antzerki-tradizioa XVI. eta XVII. mendeetakoa da, baina XVIII. mendearen amaiera arte ez dugu horren inolako berririk izan”. Baina hau guztia adieraztean garbi erakusten digu ez duela arretaz irakurri berak aipatzen duen bibliografia ere, zeren eta Charles Desplatek<ref>Charles Desplat: ''Le Charivari en Gascogne. La morale des peuples, du XVIe au XIX siècle.'' Berger Levrault (Paris, 1982).</ref> asto lasterrei eskainitako obraren lehenbiziko orrietan bertan Jacques Belarenaren (1586-1667) testu bat ematen baitigu; Mauleko abokatu protestante honek Donapaleun ospatutako asto laster bat salatzen du. Izan ere, horrelako ekitaldiek jujeen zigorra jaso behar zuten, ohitura paganoa eta moralaren kontrakoa zelako. Pierre de L’Ancrek,<ref>Pierre de Lancre: ''Tableau de l´inconstance des mauvais anges et démons où il est amplement traité des sorciers et de la sorcellerie'' (Paris,1610). Berrargt. Aubier Montagne. (Paris, 1982) 85. or.</ref> XVII. mendearen hasieran –1610ean, hain justu– Bordeleko Parlamentuko epaile eta oso oroitzapen txarra utzitako inkisidore eta, inondik ere, idazle bikain eta argitsua zenak, gazte lapurtarrek edozein aukera baliatzen zutela esaten digu bere jolasetan Apezpiku edo Maogouver ko Abadearena eginez: ''il ne manquent jamais de faire un Evêque, et en leurs jeux un autre Abbé de Maugouver. Or tout cela n’est que prendre le nom et rendre ridicule le mystère'' (Sekula ez diote uzten apezpikuarena egiteari, eta beren jolasetan Maugouverko abade batena egiten dute beti, halaber. Hau guztia izena hartu eta misterioa barregarri uztea besterik ez da). Maugouver Mauvais Gouveernement en laburdura besterik ez da (gobernu txarra). Izan ere, Frantzia hegoalde osoan izen hori ematen zitzaion herriko festak antolatzeko ardura hartzen zuten elkarte alai guztiei. Georges Hérelle<ref>Georges Hérelle: ''Le théâtre comique des basques''. Courier (Baiona, 1925) 97. or.</ref> hispanista eta euskaralariak, euskal herri antzerkia sakonetik ezagutzen duenak, Petit de Julleville aipatuz esaten digu horrelako elkarteak bost ehundik gora izan zirela hiri handietan, eta bazituztela estatutuak, intsigniak, festarako materiala eta beste; baina herrixketan ere izaten zirela, batez ere Frantzia hegoaldean, eta abbas juvenum titulua ematen ziotela elkarte alai horien presidenteari. Hérellek dioenez, Erdi Aroan zehar baziren horrelako elkarteak Euskal Herrian, eta hemengo gizartean oso sustrai sakonak zituela ohitura horrek; hala, XX. mendean oraindik ere izugarrizko bizitasunez agertzen zaizkigu. Fartsa horiek, alabaina, betiko aurkari bat izan zuten, eliza zein herri agintariak alegia. Gauzak horrela, Juan Cruz Labeagak,<ref>Juan Cruz Labeaga: «El teatro en Viana en los siglos XVI y XVII», ''Príncipe de Viana'', 205 (Iruñea, 1995) 527 549. or.</ref> Nafarroako antzerkiari buruz ari denean, Calahorrako 1539 eta 1545eko Sinodo Konstituzionalak aipatzen ditu, eta 1590ean Iruñean izandakoak halaber, hala baitiote jarraian: “''...que las vigilias que se celebren en las yglesias y ermitas no dancen ni baylen dentro dellas, ni representen farsas sino fueren conformes a las festividades que se celebran (1539)...'' ''...ordenamos a los curas y clérigos que no hagan ni permitan hacer tales representaciones... (1545)...'' ''...ni hagan representaciones so pena de un ducado en la que incurrirá también el clérigo que lo consintiera... (1590)”''. Nafarroako Parlamentuak XVIII. mende osoan behin eta berriz ezarritako galarazpenak aipatzen dizkigu Caro Barojak,<ref>Julio Caro Baroja: «Vida y muerte de la cencerrada», ''Historia'', 47 (1980), 54 70. or.</ref> bide batez, horrelako fartsen indarra garbi utziz,. Lebrunek,<ref>François Lebrun: «Le charivari à travers les condamnations des autorités ecclésiastiques en France du XIV au XIXè siècles», LE CHARIVARI, ''Actes de la table ronde organisée à Paris'', 25-27 avril 1977. Argt. J. Lehoff eta J.C. Schmith. Mouton. (Paris, 1981).</ref> bere aldetik, Elizak XIV. mendetik XIX. mendera arte ezarritako zigorrak aipatu dizkigu (Lyon, 1321). Galarazpenak galarazpen, asto lasterrak droit de pilote haren hondartzat hartzen zituzten; eskubide hori gizonezko alargun orok ordaindu behar zuen bigarren ezkontzan. Zehapen herrikoi hau Roussillon-en 1300ean debekatu zuen Jaime I.ak, eta Frantzia osoan galarazi zuten Frantziar Iraultzan zehar, baina hain indar handiko ohitura izanik, oso zaila zen festa hori beti ukatzea; honen lekuko dugu, esate baterako, Louis Napoleon Bonapartek 1848an Heletako gazteei emandako baimena, “omenduen” kontura diberti eta barre egin zezaten nahi adina.<ref>. J. B. Toulet: ''Ouverture d´un Charivari á Hélette en 1848''. Décret présidentiel, Paris, le 28 du mois d´août. «Le président de la république, au nom du peuple français. Ayant appris qu´un scandale est survenu à Hélette, –le mariage d´un veuf avec une jeune personne–, nous permettons à la jeuneusse du lieu de s´amuser et de rire à ce qu´il lui plaira. Signé: Louis Napoleon Bonaparte».</ref> Herri agintariek asto lasterrekin erakusten duten onarpen honek Erdi Aroan ditu sustraiak. Hala, Ives Renouardek<ref>Ives Renouard: ''Rôles Gascons''. IV. Lib., (1307 1317), 1962, 474. or</ref> argitaratutako Rôles Gascons etan irakur dezakegu Analrico Credomiokoak, Baskoniako Dukerriko seneskala zenak, 1315ean, agindu zuela norbait adulterioan topatuz gero ''currant villam secundum quod est fieri consuetud...'', falta horretan aurkitutakoei asto lasterren bat sufriaraztea edo bestela hamar librako isun bat ordainaraztea; diru hau erregearen eta herriko jujeen artean banatzeko zen. Rey Flauderen iritziz, asto lasterra pairatzen dutenen leihopean hasten den zeremonia gizon basen aspaldiko ekintzen berritzea besterik ez da, basoko jaun haiek herrixka inguratu eta bertako gizonezkoak irendu ondoren bertako emakumezkoak bortxatu eta bahitzen zituztenekoa, alegia. Asto lasterren erritoa, beraz, historiatik haratago dagoen lege baten aztarna bat izango litzateke, gizonezko ehiztariek mugagabeko askatasuna zuten garaiko oroitzapena, alegia. Egiaztatzen zaila den eta susmoetan murgiltzeko oso bide aproposa dugun iragan horretaraino atzera egin gabe, egokiagoa litzateke asto lasterrak arautzat hartzea, hau da, emakumeen mugimendua murrizten eta leinuen jarraipena ziurtatzen zuen arautzat. Hala, Caro Barojak, irudimenaren gehiegikerietan aritzeko zaletasun gutxikoa izanik, uste du asto lasterrak eliz erritoen alderanzketa bat direla, hildakoen oroitzapenari eskainitako irainorde bat izateaz gain, inondik ere. Desplat eta Rey Flaud bat datoz, asto lasterrak idatzi gabeko legetzat interpretatzen dituztenean, herri-erakunde horientzat isileko akordio baten emaitza zirela; idatzi gabeko lege horrek, antzeko beste arau batzuekin batera, garaian garaiko gizarteari portaera eredu bat eta moraltasun publikoaren babes bat eskaintzen zion. Aspaldian sortuak izanik eta mendeetan zehar eraldatzen joanak, euskal nazio eta estatuaren beste arauek, ohitura, foru eta legeekin batera, nahikoa osatutako corpus legala osatzen zuten. Beraz, bigarren aldiko ezkontzek, botere ofizialak halako tolerantzia batez onartzen bazituen ere, zigor gisako erantzuna jasotzen zuten fartsa horien bidez. Dena den, fartsak gozatuz joan ziren denbora igaro ahala. Ezkongaiak, eskandalua zein beronen ondorengo zigorra eragiten zutenak, nahiz ezin erosi moral publikoaren juje bihurtutako gazteen isiltasuna aurrez finkatutako zehapen bat ordainduz; Nenthwort Webster<ref>Wenthwort Webster: ''Les loisirs d´un étranger au Pays Basque''. E. Bertrand. (Paris, 1901) 329. or.</ref> folkloristak dioenez, dagoeneko ez ziren fartsaren aktoreak, eta ez zituzten kaleetan barrena korritzen, jendaurrean lotsagarri jartzen astoen buztanei lotuta atzera begira, edo astoek zeramaten karroza batean bestela eta, herritik kanpora aterata, liturgia garbitzaile batean, egindako aztarnak lastoz ezabatu ere ez zieten egiten. Halakoa egin omen zioten Fernando erregeari Iruñean 1477an. Ordurako horretan jarduten zuen aktore batzuk ziren eskandalua eragiten zuten ezkontza harremanen parodia egiten zutenak. Kontuan hartuz gero fartsa hauek salaketak eta auzi aurreko epaiketak eragin zituztela eta hainbat mendeku odoltsu, halaber; hortaz, ez da harritzekoa horrelakoen egileek ezkutuan mantendu nahi izatea, are gehiago, irudikapenen oinarri izan ziren eskuizkribuak ere –zati handi batean inprobisazioak ziren arren– sutara botatzea. Hala ere, guganaino heldu dira autore batzuen izenak eta hainbat pieza; jarraian azalduko ditugu, laburki bederen, horien argudioak, eskuizkribuen kokapen, antzezpen data eta beste zenbait xehetasunekin batera. Jaso dugun lehen izenetako bat karroza bateko partaide batena da, Oxamendi Arrosakoarena, hain zuzen; 1766an Ortzaize herrian parte hartu baitzuen antzezpen batean, eta antzezpenaren beraren zazpi bertsoko hamaika ahapaldiko kantu bat ere iritsi zaigu. Alabaina, Nafarroa Behereko pieza honek ez du antzik Zuberoan gorde diren fartsa edo fartsa-agerraldiekin, hona hemen: 1. Agardentegilea eta bere emaztea.<br /> 2. Ardeatina eta Ludobina.<br /> 3. Bala eta Bilota.<br /> 4. Bubane eta Xiloberde.<br /> 5. Juanik Hobe eta Arlaita.<br /> 6. Kabalzar eta bere familia.<br /> 7. Kaniko eta Beltxitina.<br /> 8. Malkus eta Malkulina.<br /> 9. Mehaltzu eta Benus.<br /> 10. Petit Jean eta Sebadina.<br /> 11. Petitun eta Petik hun.<br /> 12. Pierris eta Katixa.<br /> 13. Pierrot eta Xarrot.<br /> 14. Planta eta Eleonora.<br /> 15. Rekokilart eta Arieder.<br /> 16. Saturno eta Benus.<br /> 17. Xiberua eta Marzeline.<br /> Kontserbatu diren hamazazpi antzerki pieza zuberotar hauekin batera bada beste zenbaiten berri, esate baterako Pierre Topet Etchahuneri jasotako (1766-1862) hiru kantuak honako hauek baitira: Eihartxe eta Miñau, Maria Solt eta Kastero, eta Ahargo eta Kanbilu. Hauek fartsa hastapenak baizik ez dira. Beraz, fartsa horien aurkezpeneko hitzaurreen melodia ezagut dezakegu, fartsetan garatu ziren gaien halako zirriborroarekin batera. Nafarroa Beherean zein Lapurdin XIX. eta XX. mendeetan antzeztutako toberetako bertsoak ere baditugu, besteak beste, Jean Etxamendi «Bordel», Joanes Oxalde, Manex Etxamendi eta Bazil Agerrek eginikoenak, baina hauek ez dute zuberoarrek garatutako antzerkiaren ukiturik. Pio Baroja,<ref>Pío Baroja: ''El amor, el dandismo y la intriga'' (Madril, 1922) 238. or.</ref> bere ''El amor, el dandismo y la intriga'' lanean, hain zuzen, hauetako bati buruz ari da honako irzkin hau egiten duenean: “''Yo me reí mucho con aquella farsa. Encontré a la gente de Añoa de muy buen humor, y el sacristán, Dominique Elissalde de Elissagaray, y su colaborador, Juan Pedro de Irumberry me parecieron dos Plautos campesinos”''. Fartsetako plauto eta aktore hauek, edo gazteriak, ez du soilik balore moralen kritika egiten, baizik eta finkatuta dauden botereen kritika, halaber, Eliza eta botere zibilarena. Horretarako kalea eta plaza erabiltzen zituzten, antzerkirako espazio bihurturik, betidanik eta bereziki Erdi Aroan toki horietan egon zelako aipatu botereen kontra-boterea. Sarritan Eliza eta Udaletxe parean kokatzen zuten oholtza, herria juje eta parte bihurtzen zen tokia izaten zen. Antzerkiaren eragile bihurtzen den gazteriak oso garbi du bere dibertsiorako gaietan ez direla kontatzen errege eta erreginen, printze eta printzesen, santuen historia zaharrak, hagiografiako edo historiako liburuetatik ateratakoak, baizik eta eguneroko bizimoduan sortutakoak. Eguneroko kontuak, behar, liskar, haserre eta desleialtasunez beteak, liburuetako kontuak baino egiazkoago eta gordinagoak, inolaz ere, eta ez ezer, ez inor ez da geratzen kritika latz, gogor eta batzuetan anker horretatik libre, ezta apaizak berak ere. Aberats zein behartsu, denak izango dira fartsarako gai, eta unean uneko aktoreak berak ere badaki, ederki asko jakin ere, idatzi gabe baina indarrean dagoen lege horrek ezarritako morala hausten badu, etorkizunean beste fartsa baten gai izan daitekeela, usadio sagaratuaren eta Barre jainkosaren indarrez. Asto lasterren aldagai dira Nafarroa Behereko parada eta kabalgatak, elementu nagusi eta ia bakarra dantza duela. Jean Michel Guilcherek<ref>Jean Michel Guilcher: ''La tradition de danse en Béarn et Pays Basque français''. Maison des sciences de L´Homme (Paris, 1984) 453-489. or.</ref> xeheki deskribatu ditu. Bearnoko eta Euskal Herriko dantza tradizionalen ikertzaile honek kontatzen digunez, Irisarri herrixkan B. Larraburuk asto laster paradak antolatzen zituen, eta batzuetan berrehun partaide izatera heltzen ziren. Fartsaren aurretik izaten ziren dantzei buruz hitz egiten digu, dantza horien artean baitzen, besteak beste, kaskarot edo moresque zeritzana, gutxienez XVI. menderako bazena, zeren eta Eleonor Austriakoaren aurrean dantzatu baitzuen Baionan. Ondoren irakurriko dugu Hazparnen 1896an ospatutako tobera bati buruzko deskripzio bat, Jean Etxepare mediku eta idazleak egina:<ref>Piarres Charritton (arg.): ''Jean Etchepare mirikuaren (1877-1935) idazlanak''. I Euskal gaiak. Elkar, (Donostia, 1984), 317 318. or.</ref>. “Beti bezala lau zaldun zeuden: kapitaina bere neska lagunarekin (honek soinean zeraman dontzeilarik ederrenaren ohiko jantzia) eta ofiziala berearekin; ibiltariak, buru gainean altu bezain itsusi ziren eta etengabe astintzen zituzten panpinak zeramatzatela; emakume basatiak, guraize handi handiz hornitutako mari mutilak; gerri estua eta zango luze, arin eta dantzariak zituzten emakume zuriak, begirada samurrak eskaintzen zituztenak; kaxkarotak, zinta eta azpilduraz, lore eta urreztatuz beteak apreta muturretik kokoteraino; bizar luzeko hiru juje liburukote handiak zituztela besapean; lotsagabeko bi giltzari; lau jendarme; bi koplari; bospasei ijito zatarrez beterik, ezkonduak atzera begira jarrita bi astoren gainean; eta, nola ez bada, Donibaneko musika. Gorriak, zuriak, moreak, horiak, berdeak, urdinak, baina batez ere gorriak ziren eguzkitan distiratzen zutenak, plaza inguruan lau ilaratan jarrita zegoen segizio osoaren jantziak apainduz, begiratzeaz ase ezinik zegoen ikuslea liluratzen zutelarik aldi berean. Bat batean isiltasuna nagusitu zen jendartean, eta koplariek, barrika gainean jarritako oholtza inprobisatu batera igota, kantuari eta historia kontatzeari ekin zioten”. Sara herrian 1820 inguruan gertatutakoaren deskripzioa, Websterrek jasoa, ekarriko dugu hurrena; han Turut Arrosa agurearen laugarren emaztearen erditze gezurrezkoa antzeztu zuten.<ref>Patri Urkizu: ''Zuberoako irri teatroa: Astolasterrak''. Gipuzkoako Kutxa, (Donostia, 1988), 58 60. or.</ref> Zuberoako fartsak ez ziren lapurtarrak bezalakoak itxuraz, bai ordea gaiari dagokionez, eta pastoralen liturgia segitzen zuten, hau da, Frantziako Erdi Aroko misteriozko dramagintzaren antzeko bat, parodia gisa ordea. Eszenifikazioari buruzko testu luze samar bakarra Hardoyk idatzitakoa da Hérellek<ref>Georges Hérelle: ''Jean Baptiste Hardoy, Instruccionea'', Gure Herria, (Baiona, 1923) 311-325. or.</ref> legatua –Santa Garazin antzeztu omen zuten 1892 inguruko Tuduk eta Ratafia fartsaren egilea da bera–; gaur egun galdua da. Dantza zein musika zeharo kodifikatuak funtsezko osagai ziren ikuskizunean, eta ikusleak argi eta garbi itzultzen zuen hainbat esanguraz beterik zeuden. Mugimendu jakin bakoitzak bere interpretazioa zuen, eta multzo osoak osotasun berezi bat. Pastoralaren eta fartsaren arteko funtsezko aldeak gaiak eta mintzamoldea ziren, jatorriak alde batera utzita, eta batzuetan dramagintzan bat egiten zuten. Kontuan hartzen badugu Zuberoa jende-talde askoren bidegurutzean dagoela, ez da harritzekoa bertako antzezkizunetan hainbat hizkuntza agertzea batera, biztanleen isla gisa; horixe ikusten dugu aipatutako Etchahunen Eihartxe eta Miñau kantuaren lehenbiziko ahapaldian: “Sed libera nos a malo sit nomen Domini;<br /> Vamos a cantar un canto para divertir;<br /> Jan dügünaz gerozti xahalki huneti<br /> Eta edan ardua Juranzunekoti.<br /> Chantons mes chers amis,<br /> Je suis content pardi,<br /> Trinquam d’aquest bun bi<br /> Eta dezagün kanta khantore berri''”.<ref>Jean Haritschelhar: ''L´oeuvre poétique de Pierre Topet Etchahun'' (Texte Traduction Variantes Notes). Euskera XIV-XV, (Bilbo, 1970) 268. or.</ref> Hizkuntza bakoitzaren erabilera argi eta garbi definiturik zegoen, pertsonaien ezaugarrien arabera. Dena dela, latinezko formulak batez ere apaizek eta abokatuek erabiltzen zituzten. Klerikoen sermoi eta otoitzak parodiatu egiten zituzten –klerikoak kritikatu egiten zituzten, batez ere, andrezale, tripazain, zeken eta latin-mordoilo ulertezinen erabiltzaile zirelako–, eta hortik sortu zen herri-literatura komikoa, hitz jokoetan eta eredu jaso hondatuan oinarritua. Frantsesa entzuten zitzaien jendarme, notario nahiz abokatu, administrazio zibilari, alegia. Gaztelania satanei, agur batzuetan eta garrantzi gutxiko pertsonaietan. Bearnesa, irain eta madarikazioetan entzuteaz gain, balio kriptiko edo ilunaz ere erabiltzen zen, esaterako Belot apaizak ezkonberriei beren ugaltze eginkizunean bizkor ibil daitezen gomendatuz eskainitako agurrean edo diskurtsoan. Frantsesa, Urkixok ongi definitu zuen bezala, librea eta baldarra da, baina horrexegatik hain zuzen adierazi zuen Hérellek haren garrantzi paremiologiko eta etnologikoa. Gainera, bitxia da apaiz kritiko bat izatea –Piarres Lafitte, hain justu– fartsetako mintzamoldea bere neurrian baloratu duena; beraren iritziz, horrelakoen euskara pastoraletakoa baino hobea, garbiagoa eta kalitate handiagokoa da. Izan ere, fartsa egileek ez dute itzulpenik egiten, eta ez dira pedantekeria hutsaletan galtzen, hau da, hizketa naturala dute, halako gehiegikeria-puntu batez inondik ere Rabelaisen antzera, baina eguneroko altxorretik hartutako hitz argi eta ozenak erabiliz, betiere.<ref>Piarres Lafitte, ''Le Basque et la littérature d’expression basque en Labourd, Basse Navarre et Soule''. Aintzina (Baiona, 1941) 29. or.</ref> === Pastoralak === Zuberoako pastoralen gairen lehen hurbilketa bat egiteko, lehenik berari ematen zaizkion hainbat izeni buruzko hausnarketa egingo dugu. Izan ere, euskal esaera zahar batek dioen bezala, izena izendatuaren itzala da. Jean Haritschelharrek<ref>Jean Haritschelhar: ''La pastorale. Théâtre populaire basque en Soule''. Lauburu (Baiona, 1987) 1 53. or.</ref> dioenez, pastoral hitza enigma bat da, ez baitu esangura bera euskal literaturan eta frantsesean, hau duelarik sorburu. Bearnon, berriz, pastourade esaten zioten Eguberrietako misterio gaskoiari, eta Margarita Nafarroakoak Paueko gazteluan antzeztarazten zituen eguberrietako dramei ere pastoral esaten zien. Zuberoan terminoak halako bilakaera semantiko bat izan du, eta egun antzerki serioa adierazten du, tragedia izena ere hartuz, fartsetako antzerki komiko edo asto lasterren kontrakoa adieraziz. Drama liturgikoari buruz, Vito Pandolfik<ref>Vito Pandolfi: ''Storia universale del teatro dramatico''. (1964) Tori. Katalanera itzulia (Bartzelona, 1989) 229. or.</ref> dio honek bilakaera erkidea izan zuela europar nazio guztietan, Eliza literatura-mota honen aurka nabarmendu bazen ere; adierazpen honen lekuko ditugu teologo eta aita santuek kontzilioetan eta sinodoetan hartutako erabakiak, antzezpen sakroen aurkakoak baitziren argi eta garbi, are aurkakoagoak antzezpen profanoei zegokienez. Horrelakoak Eguberrietan, Pazkoan edo herrian herriko zaindariaren egunean izaten ziren, batez ere. Beraz, 1345ean Nekaldi Gaskoi bat antzeztu bazuten, eta Baskonia inguratzen duten herrialdeetan XV. mendeetan misterioak antzezten bazituzten, pentsatzekoa da euskal herria ez zegoela ikuskizun horretatik kanpo; horixe aipatzen du Emile Ducéré historialariak, alegia, euskal tragedia edo pastoralak les survivants des mystères et des drames du moyen âge, qu’on jouait autrefois presque partout en Europe.<ref>Eugène Ducéré: ''Le théâtre bayonnais sous l´ancienne régime'', Revue des Basses Pyrénées, (1883) 117-229. or. eta hur.</ref> (Erdi Aroan Europa osoan zehar ia nonahi antzezten ziren misterio eta dramek orain arte iraun dutela). Antzerkiak Baskonian izandako presentziari buruzko zehaztasun gehiago bilatu nahi izanez gero, Joan Albretekoa eta Katalina Foixkoaren koroatzean eginiko festak ditugu erreferentzia; 1494an izan ziren, Iruñean, eta aita Moretek hitz egiten digu horiei buruz. Festa horietan hainbat komedia antzeztu ziren, eta horietako batean interludioa edo entremes bat sartu zen, honako kopla hauek kantatu zirela euskaraz: Labrit eta errege<br /> Aita seme dirade.<br /> Kondestable jauna<br /> Ar bizate anaie.<br /> Honek komedia osoa euskaraz izan zela esan nahi du? Mitxelenak<ref>Luis Mitxelena: ''Historia de la literatura vasca''. Minotauro (Madril, 1960) 26.</ref> bere zalantzak ditu, baina ziurtatzen du badirela XVI. mendean antzerki liturgikoa bazela egiaztatzen duten aztarnak, eta beharbada Trentoko Kontzilioaren ondotik Elizak erakutsitako zorroztasun eta soiltasun handiaren eraginez desagertu zela antzerki mota hori. Dena den, erlijio-antzerki bati buruzko lehenbiziko albistea Jean Alexandre Buchon artxibozain ospetsuak emandakoa da, antzerki mota honetan sarturik agertzen delarik pastoralak ere; Buchon, 1839an, Les Trois Martyrs obraren antzezpenean izan zen, Santa Garazin. Hark ''Le Capitole de Toulouse''n<ref>Georges Hérelle: ''Une pastorale de l´an 1500'', RIEV, XVII. lib., 17-19. or.</ref> horri buruz emandako berrian dioenez, antzezpena zela eta Saffores pastoralgileari bisita egin zion Atharratzen, eta honi, 60 edo 70 bat pastoralez osatutako bilduma batetik, ''Clovis, qui était certainement un manuscrit de 1500'' delako bat erosi zion. Zalantzan jartzea zaila denez, ''La collection de chroniques nationales et françaises du XVe et XVIème siècle (1824-1829)'' zeritzonak argitaratu zuen Frantziako Artxibo eta Liburutegietako ikuskatzaile nagusiaren gaitasun paleografikoa, eskuizkribuaren galeragatiko pena sentitu besterik ezin egin. Gainontzean, Petit de Jullevillek<ref>Louis Petit de Julleville: ''Répertoire du Théâtre comique en France au Moyen Âge''. (1886). Slatkine Berrargt. (Geneva, 1967) 374 375. or.</ref> dio Baionan, bertan Eléonore erregina sartu zelarik 1530eko uztailaren 2an, honek agindua eman zuela 50 libra emateko pastoral baten antzezpenak eragin zituen gastuetarako, ''le jeu dune bergerie, jouée hersoir en cette ville pour la bonne venue de la Royne, eta etorrera hau zela eta, parmy les rues on joua comedies, farces et fainctes'' (komediak, fartsak eta fantasiak antzeztu zirela, burges paristar batek bere egunkarian idatzitakoaren arabera). Pastorale izena 1665ean aipatzen du dagoeneko Oihenart<ref>Pierre Lafitte (arg.): ''1967, L´Art Poétique Basque d´Arnaud d´Oyhénart (1665)''. Gure Herria. Baiona.</ref> historialari eta olerkariak, urte bereko bere Art Poétique lanean, Jean Etchegarayk ehun urte lehenago idatzi eta Nafarroa Behereko Donibane Garazin behin baino gehiagotan antzeztutako obrari buruz ari dela, hauxe baitio hitzez hitz: ''Un autre prestre, natif de St jean de Pied de Port, nommé Mr. jean d’Etchegaray qui s’adonna aussy à la poésie basque cest lautheur de la pastorale intitulée arzain gorria qui a esté jouée plusieurs fois en cette ville. Il escrivoit il a cent ans''. (Beste abade bat, Donibane Garazin jaioa, Jean Etchegaray izenekoa, euskal olerkigintzan murgildu zena, arzain gorria izeneko pastoralaren egilea da, eta hau behin baino gehiagotan antzeztu dute hiri honetan. Duela ehun urte idatzi zuen). Beraz, 1565 inguruko obra eta autore bati buruzko lekukotasunaren aurrean gaude, biok zoritxarrez galduta badaude ere. Pirinioen alde honetan, berriz, 1566an, ''Auto de la Pasión de Nuestro Señor Jesucristo'' antzeztu zuten Lesakan, eta Urkixoren beraren ustez, Diego de San Pedroren La Pasión Trovada lanaren egokitzapen bat besterik ez zen izan. Pentsatzekoa da inguru horretako ikusleak zein liratekeen ikusita euskaratu egingo zutela lana, Esparzak<ref>. E. Esparza: ''Sobre la representación en Lesaca en 1566 de la Pasión Trovada de Diego de San Pedro'', XX. lib., Príncipe de Viana (Iruñea, 1945) 487 491. or.</ref> dioen moduan. Lope Martinez Isasti historialariaren arabera, Joanes Larrunbide organo joleak hainbat antzerki lan konposatu eta antzeztu zituen Oiartzunen XVI. mendearen amaiera aldean, besteak beste Abraham, Job, Judith eta Josefina. Hona hemen Isastiren aipamena, hitzez hitz: “''Joanes de Larrumbide, organista, famoso por sus habilidades fue vecino de Oyarzun, á donde vivió muchos años. Fue gran poeta de bascuence, que compuso muchas comedias á lo divino, la del sacrificio de Abraham, de Job, de Judith, la Josefina y otras, que se representaron con grande fiesta, y con particular ingenio, que este hombre tenía: y compuso muchas prosas, canciones é historias en verso: y fue maestro de cantoría que enseñó a muchos''”.<ref>Lope Martinez Isasti: ''1625, Compendio Historial de la M. N. y M. L. provincia de Guipúzcoa'', (Donostian inprimatua, Ignacio Ramón Barojaren eskutik, 1850) 476. or.</ref> Mitxelenak berak diosku 1599an Errenterian ''La conversión y penitencia de la Magdalena'' izeneko obra antzeztu zutela, eta hurrengo urtean ''Vida y loas de San Juan''. Hondarribian, halaber, 1602ko Aste Santuan eskaini zuten ''La Pasión y remembranza de nuestro Señor Jesucristo'', horrelaxe jasota baitago urte bereko martxoaren 6an udalak hartu zuen hitzarmenean. Jakin badakigu, era berean, XVII. mendearen hasiera inguruan Pedro Garzia izeneko bat Donostiara joan zela, Corpus eguneko festetan bi komedia eta bi auto antzeztera, eta Lurruztia izeneko batek Madalena egunean Lesakan antzeztarazi zuela berak idatzitako obra bat, eta 1623an egile beraren beste obra bat antzeztu zutela Korpus egunean, prozesioaren unean. Baina, antzezlanak ez ziren Nafarroa edo Gipuzkoara mugetan geratzen. Jakin badakigu Bizkaian, Durangon hain justu, Korpus egunean eta biharamunean dantzak, komediak eta auto sakramentalak egiteko dekretua egin zutela, Erregimentuaren 1643ko apirilaren 24ko saioak horixe diosku behintzat, eta Capanaga lizentziatua sartuta zegoela komedia horietan. M.B.A.k, berriz, dio Martin Ochoa de Capanaga dela, halaber, 1656an argitaratu zen kristau-dotrina elebidun baten autorea, eta Mañarian zendu zela 1661ean.<ref>A. M. B., ''1976, Mañariko Otxoa Kapanagakoari buruz beste berri bat'', Boletín de la Real Sociedad Vascongada de los Amigos del País, XXXII, 305 306. or.</ref> Datu hauek guztiek berretsi egiten dute Urkixoren tesia, eta bide batez Albert Leonek<ref>Albert Léon: ''Une pastorale basque, Hélène de Constantinople. Étude historique et critique''. H. Champion (Paris, 1909) 331. or.</ref> aurkeztuaren kontra, hark honako hau baitzioen Helena de Constantinopla pastoralari buruzko tesi bikainean: “''... rien dans I’histoire ecclésiastique des provinces basques, en particular de ce côté ci des Pyrénées et de la Bidassoa, et notamment en Soule, n’indique ni même ne donne à pressentir que le drame liturgique ait jamais pris pied sur ce sol''”. (... euskal probintzietako eliz historian, bereziki Pirinioen eta Bidasoaren alde honetan, eta bereziki Zuberoan, ezerk ez du adierazten, ezta sumarazten ere, drama liturgikoak inguru honetan inoiz antzeztu direnik). Hérellek, aldiz, Julleville aipatzen du, gogoraraztearren Baionako Kolegioan tragediak eta pastoralak antzeztu zituztela 1593, 1597 eta 1598an. Hain zuzen ere, 1598ko ekainean eskolaumeek egun batean pastoral bat antzeztu zuten, eta hurrengoan tragedia bat; lan hauen emaitzez zuzendari nagusiak, Alexandre Cothereau jaunak, 935 soldata jaso zituen. Erreferentzia multzo oso honek pentsarazten digu pastoralak eta Pirinioetako alde honetako erlijio-antzerkiak abiapuntu bat bera zutela, hau da, drama liturgikoa. Euskal Herrian honen lehenbiziko berriak XVI. mendekoak dira. Autore batzuek ukatu egin dute data horiek baino lehenago euskal herrian pastoralak sortu izana, esate baterako, Beñat Oiharzabalek;<ref>Beñat Oyharzabal: «Zuberoako herri teatroa», ''Antropologiaren Euskal Bilduma (AEB)'' 4, Haranburu (Donostia, 1985) 41 92.</ref> ezagutzen ditugun lehen eskuizkribuen kopiak hemezortzigarren mende erdialdekoak direlako, baina gure iritziz, lekukotasun hauek hankaz gora jartzen dute ideia hori, ondoren aipatuko ditugun argudioekin batera. Lehen argudioa, Saint Jacques pastoralean 1634ko data argi eta garbi agertzen da. Bigarren argudioa, Molière-n garaiko antzerkigile frantsesek –Victor Fourelek jaso zituen–, esate baterako, Hugues de Picou, Le Poête Basque, Le Déluge Universel (1663) obraren egilea bera, komikoki jarduten dute euskal pastoralgile bati buruz; eta izen bereko Poissonen obran, 1668koan, Hôtel de Bourgogneko antzokian antzezturikoan, euskal poetaren kontura barre egiten dute, André Dominique Jouanchaye batxillerrak haren obretatik hamahiru eskaintzen dizkionean baroi paristar bati; obra hauetako batzuen tituluak bat datoz Testamentu Zaharreko ziklo batzuekin, esaterako ''La Création du Monde'', edo ''L’Arche de Noé''. Lekukotasun hauek –berriro diot– sendotu egiten dute XVI. eta XVII. mendeetan zehar euskal antzerkia existitzen zelako ideia, nahiz eta, zoritxarrez, obra horien testuak ezezagunak zaizkigun, Vida y Milagros de Santiago El Mayor delakoarena izan ezik. Saint Jacques izeneko pastoralaren ondoren, hurrenkera kronologikoari jarraiki Jeanne d’Arc obra iritsi zen, Georges Lacombek 1712an eginiko oharraren arabera, le plus ancien connu baita, hau da, ezagunetan zaharrena (Baionako Euskal Museoko 25. MS). Nahikoa hondatuta dago papera, 1723ko filigranaduna, eta idatzitakoa ere garai bertsukoa da. Orri asko eta asko falta bazaizkio ere, 1.963 ahapaldi ditu. Gauliberrek egokitu eta 1750eko urtarrilaren 3an Eskiulan antzeztu zuten Santa Elisabeteri buruzko pastoraletik aurrera, halakoei buruzko eskuizkriburik eta daturik ez zaigu falta, baina Guillermo Humboldt<ref>Guillermo de Humboldt: ''Los vascos. Aportaciones sobre un viaje por el País Vasco en primavera del año 1801''. Auñamendi, (Zarautz) 186. or.</ref> azalduko dizkigu era honetako antzezpenak zehatzago: “Zuberoa da oraindik ere euskal antzerkiko piezak modu jarraituan antzezten diren toki bakarra. Hemen pastoral deitzen diete, baina ez dira beti eglogak izaten, baizik eta Estatu ekintzak, erregeak eta enperadoreak ere eszenak agertzen baitira. Errolanen ekintzek sarritan eginkizun funtsezkoa izaten dute pieza hauetan. Aktoreak sexu bietako gazteak izan ohi dira, eta gehienek ez dakite irakurtzen; Instituteurs des acteurs des Pastorales esaten dieten pertsona batzuek erakusten diete, baina hauek ere, normalean, nekazariak izaten dira. Erakuslea, ohitura klasikoaren bidetik, gehienetan piezaren egilea ere bada. Antzezpena kanpoan izaten da, Maulen, barrutiko hiriburuan alegia, herriko paseo plazan normalean, ezki altuen itzalpeko etorbidea baita, eta esatariek zati batzuek kantatu egiten dituzte; sarrera dohain izan ohi da, eta kanpotarrak, zuberotarrek adeitsu hartzen baitituzte, aurreneko tokietan jartzen dira. Deskribapen hau funtsean berdinean mantentzen da, ia bi mende igaro diren arren. Humboldten ondotik, pastoralaren fenomenoa oso barnetik ezagutzen zuen Xahok hainbat atal eskaini zizkion bere obretan.<ref>Joseph Augustin Chaho: ''Voyage ..., op. cit., (1836)'', 333-335. or., Biarritz entre les Pyrenées et L´Océan. Itinéraire pittoresque. A. Andréossy (Baiona, 1856) 122-132. or.</ref> Xahok honako titulu hauek aipatu zituen: “''Abraham, Moyse, Nabucodonosor, Bacus, Alexandre, Saint Pierre, Saint Jacques, Saint Alexis, Saint Roch, Sainte Agnès, Sainte Catherine, Sainte Hélène, Sainte Geneviève, Sainte Engrâce, Jean de Calais, Jean de Paris, Clovis, Les quatre fils d’Aymon, Thibaut, Godefroy de Bouillon, Richard duc de Normandie, Mustapha, Les douze Pairs de France, Charlemagne eta Napoléon”. Hogeita bost pastoraleko errepertorioa, Hérellek inbentariatu zuenarekin goitik beheraino bat dator. Xahok pastoral zuzendari ospetsu bati buruz hitz egiten digu, bera bezala Atharratzekoa zen Saffores errejentari buruz, alegia. Antzezpen hauetara klerikoak ez zirela joaten esaten digu, eszena zantarrak asko zirelako eta satanen mintzamoldea ere lohia zelako, eta haren ustez, hasiera batean idatzia bazuen ere obra horiek milurteko bat besterik ez zutela, hitzaurrea aztertuta ikusten zela melopea greziarraren tonu eta gustu berberaz deklamatuta zegoela, eta horregatik pentsatzen zuen zuberotarrek tragedietarako lehen ideia Erromako hirian antzeko antzezpen greziar eta latinoak ikustean sortua zutela. Lehen aipatu dugun obran, pastoralen jatorria aztertzean, Michelek dio<ref>Francisque Michel: ''Le Pays Basque...'', F. Didot (Paris, 1857) 43-93. or.</ref> misterioetan eta gesta kantetan bilatu behar dela jatorria, nahiz herri literaturaren Bibliothèque Bleue ospetsuan. Lehenbiziko emanaldiak, haren ustez, zehatz datatzerik ez dago, eta halako xehetasun batzuei erreparatuz gero –alabaina, ez ditu zehazten–, misterioen imitazio hutsa baino gehiago diruditela indigenen kreazio. Vinsonen<ref>Julien Vinson: ''Le Folklore du Pays Basque''. Maisoneve (París, 1883) 309-378. or.</ref> ustez, antzerki mota hori Erdi Aroan sortu ze, eta eskuizkribuak behin eta berriz egin eta kopiatu badituzte ere, misterio frantsesen imitazio, itzulpen eta moldaketak besterik ez dira. Gainera, euskal berezitasunik ez dela dio, baizik eta katalanek, gaskoiek, bearnesek eta bretoiek izan dutenaren antzeko fenomeno folkloriko bat. Saran bizi zen euskaltzale eta folklorista ingeles Websterrek,<ref>Wenthwort Webster, 1897, ''Les pastorales basques, La Tradition au Pays Basque. Congrès de Saint Jean de Luz''. Berrargt. Elkar (Donostia, 1982) 243. or.</ref> 1897an, Donibane Lohitzuneko Biltzarrean egindako hitzaldi batean, aurretiko ikerlari batzuen lanak aztertu zituen; gainera, euskal pastoralen zerrenda alderatu zuen misterio bretoien zerrendarekin eta kointzidentzia asko eta asko aurkitu zituen. Errepertorioa honako atal eta oinarrizko gaietan sailkatu zuen: 1. Ziklo biblikoa.<br /> 2. Ziklo hagiografikoa.<br /> 3. Ziklo klasikoa, greko latinoa.<br /> 4. Gesta kanten, zalduneriaren eleberri eta narrazio folklorikoen zikloa.<br /> 5. Fartsak, <br /> 6. Pastoral berriak.<br /> Antzerki greziarrarekiko antzekotasunak aipatu zituen, halaber, biak aire librean egiten zirela, biek hitzaurrea eta epilogoa dutela, bietan bertsoa eta dantza bereiztezinak direla, koruko rola satanek bereganatzen dutela, etab, etab., eta honakoa dio: “''Bitxia da ikustea antzerkiak, Erdi Aroan, antz handiagoa duela antzerki greziarrarekin frantziar antzerki klasikoarekin baino. Misterioak drama greziarraren antza du, puntu honetan behintzat, jainkoen eta erdi jainkoen historia ere ospatzen baitu. Tragedia greziar bakoitzaren barrenean bezala, Patuaren irudi erdi ezkutua ikusten dugu, eta Halabeharrarena, eta jainkoak zein hilkorrak, guztiak alegia, mendean hartzen dituen lege gorenaren irudia. Hala, satanak eta turkoak sarturik, pastoral guztiak Ontasunaren eta Gaitzaren episodio bihurtzen dira, zein den ere kasuan kasuko gaia, Satanen eta Jainko onaren arteko gerraren gorabehera, eta honetan beti beti ontasuna nagusituko da, baina garaituak sekula ez du amore emango''”. Judu itsu batek, lehen aipatutako Albert Léonek, XX. mendearen hasieran, Sorbonan doktore izendapena lortzeko egin tesi osagarrian, azterlan bat aurkeztu zuen Hélène de Constantinople pastoralari buruz; 1909an argitaratu zen lan hau. Autore jantzi honek, alabaina, uste zuen jatorria ez dela drama liturgikoan bilatu behar, Euskal Herrian ez baitzuen horrelakoen aztarnarik aurkitu, baizik eta kordeleko literaturan eta Paueko gortean. Azkenean iritsi zen Georges Hérelle!, Haritschelharrek zioen bezala. Hispanista hau, Dannunzioren laguna zen eta fenomenoaren deskripzio etnografiko zehatz eta xehe bat eman nahi izan zigun hainbat saiakeratan (1923, 1926, 1928), eta bere obra derrigorrezko erreferentzia da pastoralari buruzko edozein azterketan. Haren azterketa batzuk atera eta lerro hauetara ekarri ditugu, funtsezko baiteritzegu. Errejenta, frantsesez instituteur dena, obraren egilea eta zuzendaria da, aldi berean. Antzerkiko zuzendaritzat baino gehiago orkestra zuzendaritzat har genezake, eszenatokian bertan egoteaz gain aktoreak eta musikariak sartzeko eta irteteko aginduak ematen baititu, bandera-sistema baten bidez. Ondarearen kontserbatzailea da, testuak kopiatzeko erabiltzen diren cahier ugari horien zaindaria. Eskuizkribu zaharrak atzera kopiatzen ditu, eta moldatzen, kasuen arabera. Zuzendari da proba guztietan, eta eszenatokiaren prestakuntzaz arduratzen da, azken batean, benetako antzerki-gizona da, estilo zaharrekoa. nekazariz eta eskulangilez osatutako Zuberoako landa-ingurukoa da. Erdi Aroko tradizio nagusiari fidel, pastoralak ez zuen aktoreen arteko sexu nahasketarik onartzen. Emakumezko pertsonaiak antzezteko mutilak trabestitzen dira, eta salbuespen bakarra Frantziako Iraultzaren garaikoa dukegu, Clovis izeneko pastoral honetan emakumezko hiritar batzuek ere parte hartu baitzuten. Gaur egun, egoera hau zeharo aldatu da. Pastorala antzeztea erabaki duten gazteek, errejentarekin bat, protagonista aukeratzen dute, sujeta alegia; hau aukeratzean hainbat ezaugarri izaten dituzten kontuan, eta ahotsa oso oso elementu garrantzitsua izaten da honetarako. Dantzari onenek satanen rola hartzen dute, eta turkoena, aldiz, itxura basatiena dutenek. Aingeruak, berriz, hamar hamabi urteko mutikoak izan ohi dira. Aktore gehienak ziren eskolagabeak 14ko gerrara bitartean, baina kasu batzuetan izugarrizko oroimena zuten. Marzeline Heguiaphalek adierazi digunez, XVIII. mendeaz geroztik etenik izan ez duen errejenta familia baten ondorengoa baita, Napoleón en aktore nagusiak, 1927an, seiehun lauko txikitik gora hartu behar zituen gogoan, eta gero bizitza osoan zehar ezagutu omen zuten antzeztu zuen pertsonaiaren izenaz. Websterrengan jada irudikaturik ikusi dugun moduan, beti elkarren aurka jarritako bi mundu daude pastoralean, Onarena eta Gaizkiarena. Hérellek, berriz, hiru mundu bereizten ditu: mundu jainkotiarra, mundu satanikoa, eta giza mundua. Sekula ez dira antzeztuta agertzen ez Jainkoa, ezta Kristo bera ere. Are gehiago, pentsa daiteke halako arbuio-mota bat badela jainkotasunari irudi bat jartzeko. Aingeruak dira jainkoaren mezulariak, martirien kontsolatzaileak, eta zintzoen zeruranzko bide-erakusleak. Satanek hainbat zerbitzari izaten ditu berarekin, eta hauen izenak aldatu egiten dira: Jupiter, Bulgifer, Belzebuth, Astarot... Hauek, gainera, deabruak, bufoiak eta dantzariak dira. Gaiztoei laguntzen diete, eta turkoak infernura eramaten. Urrez apaindutako jaka gorri bat soinean, beti ezkerreko atetik ateratzen dira (ikuslearen eskuinaldetik, hau eszenatoki parean baitago), eta onak, aldiz, eskuinetik agertzen dira beti. Dena den, zenbaiten ustez, haien eginkizuna funtzio koreografiko hutsa dela, eta ez dutela inolako jarrera gaiztorik, hau da, satans baino egokiago sautants esan beharko litzaiekeela. Horien mintzaira horren zorrotz eta lizuna zelako, hain justu, denbora luzez kleroa pastoraletara ez agertzearen arrazoia izan zen. Lafitte, pastoral batera joan zen lehen apaizetako bat, satanen arteko elkarrizketak murriztearen alde agertu zen 1922an, mintzaira lohia zutelako; alabaina, hogeita hamar urte geroago, Heguiaphalek bere Jeanne d’Arc zuzendu zuenean (1952), ikusten zuen satanen eginkizuna hankamotz geratu zela, dantzako figura huts bihurtu baitzituzten. Bada satanei buruzko datu bat, nire ustez pastoralaren ikertzaileek orain arte xeheki jaso ez, eta aipatu gabe geratu dena: satanek ez dute kanturik egiten, dantzan eta hizketan aritzen dira soilik. Honen azalpena egon daiteke Francesc Massipek<ref>Francesc Massip: ''El repertorio musical en el teatro medieval catalán'', Revista de musicología, X, 3 (Madril, 1988) 722. or.</ref> Kataluniako Erdi Aroko antzerkiaren musika errepertorioari buruz egindako aipamenetan; izan ere, Hildegard von Bingenen (1098-1179) Ordo Virtutum en deabruari ukatu egiten zaio musikarako ahalmena; izan ere, Harmoniaren adierazpena den musika jotzen dute, eta beraz, gizakiari harmonia hori kendu nahian dabilenari dionari ezin zaio harmonia horretarako aukerarik eman. Boadella<ref>Patri Urkizu: ''Impresiones de Boadella sobre la pastoral vasca'', Antzerti berezia, 4, 2. (Donostia, 1983) </ref> zuzendari eta aktore ezagunak hauxe esan zuen Pastoraleko satanei buruz: “''Ikusten dugu hemen ere, Katalunian, Pastoraletan edo Pasioetan, deabrua ateratzen denean sortzen dela egiazko antzerkia, eta jendeak disfrutatzen duela, horrexen zain baitago. Zeren eta Gaizkia ikusgarriagoa baita Ona baino, honi zerbait falta baitzaio, maritxuagoa baita, eta gozoegia. Hau, nire ustez, antzerki teoria bat da. Gaizkia beti ikusgarriagoa da, kolore gehiago du, eta ezaugarri folkloriko gehiago, aldi berean''”. Giza mundua bi alderditan banatuta dago: kristauak (hots, urdinak) eta turkoak (gorriak). Aita Santua, kardinalak, apezpikuak, apaizak, eremutarrak, erregeak, gerlariak eta nobleak lehen kategoriakoak dira, eta turkoak beren erregetxoekin eta soldadu basatiekin bigarrengoak. Errege turkoek koha-koroa (m) lat. daramate buruan, ispilutxo distiratsuz apainduta, eta honexek bereizten ditu, kolore gorriaz gain, errege kristauetatik. Koloreen sinbolismoaren araua emakumezko pertsonaiei ere aplikatzen zaie. Emakume bat zuriz jantzirik baldin badago eta zinta gorri bat badarama, turkoen alderdikoa den seinale garbia da. Are gehiago, batzuetan, esaterako Abraham pastoralean, eszenatokira igotzen ziren artaldeak zintzilik zeramaten zintaren kolorearen arabera bereizten ziren. Abrahamen artaldeek bereizgarri urdina zeramaten, Lothenek, aldiz, gorria. Obraren eszenako denbora, antzina hamar ordukoa izatera heltzen zen; denborarekin murriztu egin da, eta gaur egun hiru ordu eta erdi inguru irauten du; denbora horretan jasanezina izango litzateke aktoreen etengabeko kantu monotonoa, baldin eta etengabeko guduak eta koroaren zein satanen partaidetza bitarteko ez balitz. Hérellek kontsultatu ahal izan zituen eskuizkribuak katalogatzean –guztira ehun bat kontsulta egin zituen liburutegi publikoetan, eta beste hainbeste pribatuetan–, eta izan zitzaketen erromantze-iturriak bilatzeko ahaleginean, honako sailkapen hau eskaini zigun, gaika antolaturik, eta Websterrek eginikotik pixka bat aldenduz: a) '''Testamentu Zaharreko Zikloa''': ''Abraham, Jakob, Jose, Moises, Josue, Sanson, David, Job, Daniel, Judith eta Holofernes, Jeremias eta Ester''. b) '''Testamentu Berriko eta Lehen Elizaren zikloa''': ''San Joan Bataiatzailea, Natibitatea, Seme galdua, San Pedro, San Andres, San Tomas, Santiago Nagusia, San Esteban, Neron, Santa Beronika, Jerusalemen suntsipena, Judu ibiltaria, San Klemente, eta Virgilio Aita Santua''. c) '''Santuen Bizitza zikloa''': ''San Zosimo, San Eustakio, Santa Eufemia, San Justin, San Sebastian, Santa Margarita, Hiru martiriak, Santa Agnes, Santa Luzia, Santa Engrazia, San Joan Guerin, Santa Cyr eta Santa Julita, Alejandro edo berrogei martiriak, San Julian Antiokiakoa, Santa Katalina, San Blas, San Antonio, San Abraham eremutarra, Santa Urtsula, San Alexis, San Jeronimo, San Joan Calybita, San Anastasio, San Bertrand de Commings, San Roke, Santa Elisabeth Portugalgoa, San Claudien eta Santa Marsimisa edo Mustafá Turko Handia''. d) '''Antzinate Profanoaren zikloa''': ''Edipo, eta Astiage''. e) '''Gesta kanten zikloa''': ''Karlomagno, Aymonen lau semeak, Roland, eta Jerusalem askatua edo Godefroy Bouillongoa''. f) '''Abenturazko Eleberrien zikloa''': ''Roberto etsaia, Helena Konstantinoplakoa, Genoveva Bravantekao, Pierre Probentzakoa, Jean Pariskoa, Zelestina Saboiakoa, Jean Calaiskoa, Kaxmirreko printzesa, eta Dorimena eta Osman printzea''. g) '''Legendazko Historiaren zikloa''': ''Clovis, Clotario, Maria Nafarroakoa, Thibaud Champagnekoa, San Luis, San Luisen semeak, Bajazet, Joane Arc ekoa, Luis XI.a, Francisco I.a, Karlos V.a, Henry IV.a, Cartouche, Kouli khan, Napoleon...'' Aipatutako ia ehun titulu horietatik berrogeita hemeretzi baino ez dira gorde. Bakarra da XVII. mendekoa. Hamahiru pastoral desberdin ditugu XVIII. mendekoak, eta hauetatik bakar bat argitaratu da. Hogeita hamasei ditugu XIX. mendekoak, eta XX.enekoak, berriz, berrogeita bi. Bi aldi bereiz daitezke XX. mendean argi eta garbi. Lehen aldia mendearen erdialderaino iristen da, zehazki bigarren mundu gerraren hasieraraino, eta bigarren aldia 1950ean hasi eta gaur egunera artekoa dugu. Gaietan izandako bilakaera argia eta nabarmena da. Erlijio-gaiak hamarretik bira jaitsi dira, Frantziako historia jorratzen dutenak zortzitik bira, eta Euskal Herriko historiari lotuek, aldiz, gora egin dute, bitik hamabostera hain zuzen ere. Soilik emakumez antzeztutako obra bat ere izan zen, 1979an, Ximena alegia, Ciden emaztearen bizitzari buruzkoa, Pierre Corneilleren obrari Pierre Bordazarre “Etxahurrek” eginiko moldaketa batean oinarriturik. Pastoraletako gaiak orain hauek dira, besteak beste, Matalas, Berterretxe, Etxahun, Antso “Azkarra”, Joseph Apeztegi “Kanboko Txikia”, Pette Bereter, Maitena Basaburu, Iparragirre, Oihenart, Xaho, Zumalakarregi, Abbadie, Harizpe, Xalbador... euskal historiako heroiak, santu kristauen eta heroi frantsesen tokia hartu dutenak. Honek pastorala hila dela esan nahi al du, Garamendik dioen bezala? Nahiago dut Haritschelharrekin bat etortzea eta pentsatzea herri antzerkia, jatorritik beretik –herriak eta herriarentzat antzeztua– antzerki nazional bihurtu dela historia zein legendazko iragana gogoratzean. Lehen herriaren eskola bazen erlijioaren ikuspegitik, orain herriak bere Herrialdearen historia ikasten duen eskola da, bere pertsonaiarik ospetsuenak ezagutzen dituen tokia, eta Zuberoko herriak bikain eta dotore gorde duen hizkuntza eta literatura maitatzen ikasten duen gunea. Beraz, asto lasterrak –gaiak aldatu arren bere kritika eta dibertsio gaitasuna mantentzen baitute– eta pastoralak –garai berriei egokiturik– egoera eta koiuntura berriei aurre egiten jakin duen herri sendo eta bizi baten adierazleak dira. Eta Garamendirekin bat gatoz, hala ere, testu kritika lana oso premiazkoa dela esatean, horrela finkatuko baititugu eskuizkribuen arteko harreman genetikoak, autore eta bateratzaile edo moldatzaileen identifikazioa –posible den kasuetan–, testuak argitaratzeko jarraibide ortografiko egokienak eta abar. Izan ere, aurrez azpiegitura-lan hori eginez baino ezingo diogu heldu behar dugun azterlan kritikoari. === Inauterietako komendiak === Komedia hauekin Hérellek atal berezi bat egiten du. Komediak honakoak dira: Bakus, Phantzart eta ''Juicio y Condena del Carnaval''. Azken honi dagokionez, esan dezagun, Lehen pheredikia “hitzaurrea” besterik ez dugu. Alabaina, Xahok uste du Bakus pastoral bat dela, besterik gabe, eta Websterrek Bakus ziklo greko latindarrean sartzen du, Phantzart fartsa, aldiz, rabelesiartzat hartzen du. Iñaki Mozosek, Ihauteria Euskal literaturan<ref>Iñaki Mozos: ''Ihauteria Euskal Literaturan''. Eusko Ikaskuntza. Hizkuntza eta Literatura 6. (Donostia, 1986).</ref> izenburupean hainbat obra argitaratu dituelarik, zuzenean lotzen ditu fartsa eta maskaradak. Ezagutzen dugun Phantzarten lehenbiziko emanaldia, Olhaibin jokatu zena, Hérelleren ustez, 1787koa da, eta jakin badakigu beste lau emanaldi izan zirela XIX. mendean. Aretten, Thomas Cassou errejentaren zuzendaritzapean, Donapaleun ... Bakus Larrainen aurkeztu zuten, eta ''El juicio y Condena del Carnaval'' delakoa ere bai Malkus eta Makulina asto lasterrarekin batera. Gaia, hiru tragikomedietan berdina dena, hiru fabula desberdinen inguruan antolatzen da: a) Phantzart, Inauteriko printzeeta sabelaren sinboloaren eta adiskide duen Bakus edariaren printzearen arteko borroka; b) Bakusen pozoitzea, emazteak burutua edateko ura emanez; eta c) Phantzarten prozesua. Badirudi Erdi Aroko joko dramatiko batetik, Toursen behintzat 1485ean eskaini zenetik etorriak direla; hark ''La dure et cruelle bataille et paix du glorieux Sainct Pansart à I’encontre de Caresme'' izenburua zuen, eta J.C. Aubaillyk<ref>Jean Claude Aubailly: ''Deux jeux de carnaval de la fin du moyen âge. La Bataille de Sainct Pensar à l´encontre de Caresme et Le Testament de Carmentrant''. Droz, (Paris Geneva, 1978).</ref> editatu zuen. Pertsonaia hau Rabelaisen Pantagruel et Gargantua obran agertzen da, santu gisa, eta parodia moduan atxikitzen diote halako ventrem omnipotentem bat izatea. Halaber, geroxeago, Joana Albretekoa nafar erregina protestanteak 1571n galarazi egin zituen inauterietako festak, erromatarren superstizio eta idolatriak zirela baitzioen, Pansart izeneko santu baten ohorez zertuak. Euskaldunen artean Saint Pansarten ospea deduzitzeko, ez dago ikusi besterik izen hori izen arrunt nola bihurtu den gaur egun, zanpantzar alegia, Nafarroako Arizkun herriko joaldunei esaten dieten moduan; izan ere, beti beti pertsonai hauek azaltzen dira inauterietan. Garamendik<ref>Arene Garamendi: 1991, ''op, cit.,'' 155. or.</ref> zorrotz adierazi zuen bezala, Garizumaren apologia eta Inauteriaren kondena baino gehiago Phantzart Inauteriaren goreste moduko bat da, festaren eta gehiegikeriaren goraipatze bat. Beraz, moralaren eredu izatetik oso urrun dago. Hala, Lapurdiko betiko ohituraz oso bestela –han Phantzarten irudia erre egiten dute-eta, Hausterre Egunez herriko plazan, eta errautsak Atturri ibaira botatzen, Baionan–, Zuberoako tragikomedian, epaiketa eta zigorraren ostean, Phantzartek kartzelatik ihes egiten du bere iloba Florirekin batera, eta emaztearekin Orthezen babestu aurretik irain sorta izugarria botatzen du zuberotarren aurka, errautsen edo Garizumaren sinbolo den Hausterrearen tiraniapean geratu izanagatik. Bakus, aitzitik, moralitate-eredu bat da, zeren eta herriak onartu egin beharko baitu Garizumako abstinentzia eta baraua, bide batez, inauterietako gehiegikeriak alde batera lagata. Bi pieza hauek, batera harturik, Hérelleren ustez pastoral tragikoen parodia badira ere, ez dira parodia, baizik eta Inauterietako komedia, besterik gabe, eta pastoralek dituzten baliabide eszeniko berberak erabiltzen dituzte, satanak eta are asto lasterrak ere jasotzen baitituzte. == Erreferentziak == <references /> fvxj926nu783f0pj97eecespm50hlvk 0 2891 8801 8785 2016-01-12T06:01:43Z Euskaldunaa 1260 /* Komunikabide berrien xedeei buruzko galderak */ wikitext text/x-wiki '''''Frantzisko Garmendia''''' Perfekzioa baliabideetan eta nahasketa xedeetan. Definizioz, komunikabide bat are eta perfektuagoa izango da zenbat eta komunikazio-prozesuaren helburuak ongien asebete. Xede horiek ezin dira aurkitu komunikabideetan, baizik eta komunikazio-prozesu bakoitzean parte hartzen duten subjektuetan eta beren harremanetarako ezartzen diren edukietan. Hemen aztertu nahi dugu komunikabide berriek nola eragiten duten euskal eragina duten komunikazio-prozesuetako subjektuengan eta edukietan, giza existentzian oinarrizkoak diren hiru galderei aurre egiterakoan eta erantzuterakoan: zerez bizi?, zertarako bizi? eta nola bizi elkarrekin? Komunikazioaren baldintza berriek –interkomunikazioa eta inkomunikazioa–, ondorioz, pertsonen eta herrien garapen kultural eta ekonomikoaren baldintza politikoei buruzko eztabaida planteatzen dute, ez hainbeste lurraldeari edo esparruari dagokionetan, baizik eta denbora edo historiari dagokionetan. == Baliabideak eta xedeak == Albert Einsteinek bere garaia honela definitu zuen: '''''“baliabideen perfekzioa eta xedeen nahasketa”<ref>A. Einsteinek (1879 1955) ideia hori hainbat esaldiren bidez adierazi zuen, besteak beste, honako hauekin: «Wir leben in einer Zeit vollkommener Mittel und verworrener Ziele» edo «Perfektion der Mittel und Konfusion der Ziele kennzeichnen meiner Ansicht nach unsere Zeit».</ref>'''''. === Perfekzioa komunikabideetan === [[File:Komunikazioen berrikuntza teknikoa.png|thumb|Komunikazioen berrikuntza teknikoa.]] Argi dago gizakiok hirugarren milurteko honen hasieran ditugun baliabideak berrogeita hamar urte lehenago imajina ezin zitekeen perfekziora iritsi direla. Lurretik milioika argi-urteetara dauden galaxietako informazio eta seinale zehatzak jasotzea, eta, antipodatan bizi direnekin nahiz espazio-ontzi batean doazen pertsonekin, pantaila bidez elkar ikusiz hitz egitea ahalbidetzen duten tresnak ditugu gaur egun etxeetan, eta giza sistema komunikatiboak ditugun ordenagailuen bidez milioika eta milioika artxibo -testu, irudi eta abarrekin– kontsultatzeko edo trukatzeko bidea eskaintzen digute. Komunikabideen garapen maila horrek soberan berresten du Einsteinek horien perfekzioari buruz egindako diagnosia. === Nahasketa komunikazio-prozesuaren xedeetan === Gure buruari egiten diogun galdera, hala ere, bitarteko horiek zerbitzu ematen dieten xedeei buruzkoa da. Eta, hasieran, zentzukoa da perfekzio maila bera ez dela existitzen aitortzea. Hain zuzen ere, harrigarria bada ere, komunikabideak taldeen arteko komunikazioa errazteko nahiz inkomunikazioa sorrarazteko erabil daitezke, egiazko informazioa igortzeko eta gezurrak zabaltzeko, gerrara bultzatzeko eta adiskidetasun deia egiteko... Baliabideen erabileran ematen diren joerak, beraz, oso kontraesankorrak dira, eta, horien aztertzailearen nahastea eragiten dute. === Komunikazioaren subjektuak eta edukiak === Definizioz, komunikazio-prozesuaren helburuak zenbat eta ongien asebete, komunikabide bat orduan eta perfektuagoa izango da. Xede horiek ezin dira komunikabidean bertan aurkitu, komunikazio prozesu bakoitzean parte hartzen duten '''''subjektuetan''''' eta beren harremanetarako ezartzen diren '''''edukietan''''' baizik. Komunikabide nagusia gizaki bakoitza da. Hori horrela izanik, gutako bakoitzean bihurkaria dela eta, aldi berean, gure komunikazio-prozesuen xede eta baliabide garela onar dezakegu. Pertsonaren izaera kontraesankor hori gogoan edukitzea garrantzitsua da, hori baliabide berrien perfekzioa subjektu bakoitzaren ahalmen edo konpetentzia komunikatiboa perfekzionatzen den neurrian baita horrela. == Komunikabide berrien xedeei buruzko galderak == Zein da gizakiaren komunikazio sistemaren xedea? Galdera horrek, erroraino eramanda, giza existentziaren ardatz izan daitezkeen galdera nahiz erantzunen izaera natural irekia adierazten digu. Hori horrela, komunikabideak kontraesanean dauden xedeetarako erabil daitezke. Giza portaera gidatzen duten galderen artean funtsezko edo oinarrizkotzat hartzen ditudan hiru nabarmendu behar dira: zerez bizi?, zertarako bizi? eta nola bizi elkarrekin? D. Bell-ek<ref>Daniel Bell-ek “kapitalismoaren kontraesan kulturalei” buruzko azterketan kapitalismoaren egungo gizarte aurreratuetan hiru ardatz bereizten ditu. Formulatu ditudan hiru galderak hiru ardatz horiei dagozkie, bakoitzak arazo desberdin bat planteatzen duelarik, erantzunak linealki batetik bestera alda ezin daitezkeenak</ref> adierazi zuen moduan, galdera horiek beren artean modu nahikoa autonomoan antolatu dira mendebaldeko egungo gizarte garatuetan. Ikuspuntu hori baliagarria da egungo euskal gizartean, eta, bereziki, gugan eragina duten komunikazio-prozesuetan gertatzen dena aztertzeko. Hemen aztertu nahi duguna da nola eragiten duten komunikabide berriek euskaldunengan eragina duten komunikazio prozesuetako subjektu eta edukietan, giza existentzian oinarrizkoak diren hiru galderei aurre egin eta erantzuterakoan: zerez, zertarako eta nola... === «Zerez bizi» eta komunikabide berriak === Giza historiaren globalizazio berriak oinarrietan ditu baliabide zientifiko-teknologikoak, informazioekin ''on line'' konektatzea ahalbidetzen dutenak, ekoizpen prozesu konplexuen zatiketa nahiz integrazioa sustatuz. Horrek guztiak du eragin sakona garatutako gizarteen oinarri ekonomikoan eta, baliabideen bidez, planeta osoko ekonomian. Ekonomia berriak duen abantaila lehiakorraren funtsezko oinarrietako bat da azagutza aurreratua eta hori berrikuntza teknologiko moduan aplikatzea. Eragile ekonomikoek, norbanako izan nahiz korporazio izan, dituzten komunikabideen eta sareen kalitateak baldintzatzen du abantaila hori eskuratzea eta eguneratzea. Baina, badira ez sareetan ez baliabideetan aurkitzen ez diren ezaguerak, hala nola ulertzen jakitea edo egiten jakitea; horiek pertsonengan, giza noduluetan baino ez dira aurkitzen. * '''''Konfiantzan oinarritzea''''' Kapital soziala, memoria instituzionala, komunikazio kultura, antolamendu giroa... Horiek guztiak dira egungo enpresa aurreratuetako aktibo estrategiko nagusiak. Kontzeptu horiek, eragile teknikoa eta instrumentala baino gehiago nabarmentzen dute eragile ekonomikoen dimentsio etiko eta nomikoa. Berrikuntza teknikoa ezinbestekoa da kontzeptu horiek adierazitako errealitateak garatzeko, baina ez da nahikoa. Enpresa baten kapital soziala sortzeak eta eguneraketa eta berrikuntzaren bidez garatzeak erronka bat planteatzen du, hau da, ezagutzak –egiten jakitea– eta balioak –jokatzen jakitea– kudeatzearena. Eta hori ez da bideragarria “memoria instituzionalik” gabe, egoera berriei metatutako esperientziatik aurre egitea ahalbidetzen duen oroigarri dinamikorik gabe. Memoria hori sortzea eta mantentzea ez da soilik zenbait protokolo jakin elkartrukatzen diren artxibo digitaletan murgiltzera mugatzen. Memoria instituzionala, irtenbideen benetako iturri izango bada, enpresaren historia bizia eratzen duten pertsonen arteko konfiantzatik abiatu behar du. * '''''Elkarren arteko konfiantza''''' Konfiantza etikoa da pertsona bakoitzaren aktibo nagusian antolamenduko partaide diren beste pertsonekin banatzeko jarrera eta konpromisoa sortzen duen konfiantza: egiten jakitea, bakoitzak enpresan onarpen profesionala, soziala eta ekonomikoa jasotzearen arrazoia. Enpresa ekonomikoen hobekuntza lehiakorraren zerbitzura dauden memoria instituzionalak garatzeko egun dauden sistema eta komunikabideak modu aurreratuan erabiltzeak, arazo teknikoak planteatzeaz gain, proiektuetara atxikitzea birsortzeko erronka planteatzen du ondorioz, ekoizpen sare bakoitza osatzen duten pertsona guztiak inplikatuz, partekatzen den eduki komunikatibo etikoak dituen arauen arabera. Enpresa proiektu bakoitzak beste enpresekiko eremu komunak ditu, geroz eta globalagoak. Hori horrela, eremu komunak eta soilak ezin dira ez batzuk besteetatik bereizita ulertu, ezta beren artean paraleloan ulertu ere. * '''''Konfiantza haustea''''' Mende aldaketarekin ekonomiaren munduak komunikazio prozesu etiko zitalak bizi izan ditu. Aurretik bizitako beste globalizazioen –adibidez, Mundu Berriaren aurkikuntzatik sorturikoa– eta egungoaren artean dauden funtsezko diferentzietako bat da, aberastasuna sortzeko prozesu aurreratuetan, ekonomikoki inplikatutako eragile guztiei informazioa ia denbora errealean eskaintzeko aukera teknikoa. Paradoxa nagusia da, alabaina, bezeroak eta akziodunak gezurrezko informazioa mantentzeko erabili dela aukera hori. Enron, WorldCom edo Ahold-ekoak bezalako enpresa-iruzur kasuen oinarrietako bat da finantza-baliabideak iruzurpean eskuratzeko politika, beren albistegiak, Nikkei, Dow Jones edo Nasdaq indizeen bilakaeraren berri emanez irekitzen dituzten komunikazio agentzia handien bidez, publikoa gezurrezko informazioan mantenduz. Porrot guztiak iruzurrezko komunikazio prozesuetan oinarritzen ez badira ere, EEBBetan, 2000 eta 2002 urteen artean, teknologien sektoreko 30 enpresa adierazgarri baino gehiagok lau bilioi dolar galduz porrot egin izanak ikusarazten digu beren aurrezkiak enpresa horien esku jarri zituzten pertsonek ez zutela informazio egokia jaso. Merkatu ekonomiaren bihotzean bertan gertatutako porrot horien eragin sozialak, nolanahi ere, ez dira benetako herrialde sozialistetako estatu-ekonomiek bizitutako porrot orokortuak bezain mingarriak izan biztanleriarentzat. Enron-en porrotak ez zuen arazo larririk eragin bere bezero-kopuru handia energiaz hornitzerakoan, zerbitzu horretan merkatuko beste enpresez berehala ordezkatu baitzen. Ezin daiteke, baina, gauza bera esan Errusiari buruz, bere sistema sozialistaren porrota aitortu zenetik urte asko igaro badira ere. Enpresa handien eta estatuen mega-porrotek ez digute ahaztarazi behar negozio txikietan ere ematen direla mini-porrotak komunikazio iruzurra dela bide. Horrek ez du esan nahi kasu horietan komunikazio-tekniken huts egiteak izan direnik, baizik eta komunikazio-etikarena, batez ere. Hori dela eta, prozesu ekonomikoei dagozkien arazo komunikatiboek honako erronka hau planteatzen digute: komunikabide berriei xede zintzoetarako balio izateko ibilgu etikoak aurkitzea. Erronka hori berria dela esan dezakegu, alderdi berritzaileak baititu globalizazio ekonomiko berriaren testuinguruan. Hala ere, gizakiaren historiari heltzen badiogu, alderdi iraunkorra ere badu. Behar bezala antolatutako azoka publikoa duten herrietan jaio garenok eta adinaren mende erdia gainditu dugunok arazorik gabe gogora dezakegu honako hau zioen iragarki-oharra: “Pisua eta neurria publikoaren eskura dago”. Hori zen pertsona orok salerosketako salgaien pisua edo neurria benetan hitzartutakoa zela frogatzeko behar zuen baldintzetako bat –ez nahikoa, ordea. Baina salgai bakoitzak, forma, pisu eta neurriaz gain, badu edukia, substantzia eta dentsitatea. Horregatik, antzinako azokei erreferentzia egin behar diet, berriro ere, eta gaztelaniazko aforismo ezagun bat gogorarazi: “Me las han dado con queso” –Ziria sartu didate. Hori esan ohi dugu Aginagako txitxardinen izenez Frantziatik ekartzen dizkigutenean. Aipatutako atsotitzaren jatorria oso adierazgarria da. Ardandegiko nagusiak ozpintzen hasia zegoen ardo bat ondotik kendu nahi zuenean, bezeroari eskaintzen zion, aurretik gazta min bat probarazi ondoren. Horrela eskertu zuen ahoak gazta jan gabe gozorik izango ez zukeen ardoa. Hain zuzen ere, joko arau batzuetan errespetua (pisuak eta neurriak) beharrezko baldintza da, baina ez da nahikoa halako ekoizpen agerikoez ari garenean, ezta lurreko ekoizpenez ari garenean ere, besteak beste, ardoaz. Iruzurra beti da posible, eta horregatik inoiz ez litzateke gutxietsi behar neurri arduratsurik. Hori dela eta –eta ez hain urrutiko iragan batekin amaitzeko– fundamentuzko jende fidagarrien artean eskuratzeko gomendatzen da erlojua eta bikotea. * '''''Konfiantza sortzea''''' Konfiantza elkarren artekoa ez bada ez dago konfiantzarik. Denena sentitu, ezagutu edo bizi daitekeena konpartitzen da. Espazioa, eremu, erreferentzia, sentimendu, ezagutza eta balio partekatuen sormen-prozesu komunikatiboen emaitza da konfiantza. Beti egon dira besteak baino konfiantza gehiago merezi duten azokak, dendak, hornitzaileak edo bezeroak. Eta beti egon dira ezustekoak. Hori dela eta, konfiantza egunez egun irabazten joan beharreko errealitatea da, eta hori izango da komunikazio-prozesuen arduradunen xede nagusia. Aldatu egin da, eta asko aldatu ere, gizarte aurreratuenen prozesu ekonomikoak eratzen dituen faktore-multzoa. Objektuen, materien edo gaien ezagutzaren menpe dago prozesu ekonomiko baten konfiantza. Horrek baldintzatzen du inbertitzeko edo ez inbertitzeko erabakia, erosteko edo saltzeko erabakia, edo eskari bat formalizatzeko erabakia. Objektu, materia edo gai horiek hainbeste eraldatu dira, non prozesu komunikatibo guztietan behar den konfiantzaren oinarrizko sare komunikatiboak birsortu beharko diren. Gaur egun ekonomia aurreratuenetan, batez ere, aberastasuna sortzen duten edukiek formatu geroz eta birtualagoak dituzte; gainera, edukiaren alderdi garrantzitsu bat ezagutzarena da, zientziarena nahiz egiten jakitearena. Horrez gainera, egungo lanaren nazioarteko banaketak –geroz eta eskumen ukiezin eta subjektibo gehiagotan oinarritzen den banaketak– eta horren ondoriozko globalizazioak inplikatu eragileak pertsonalki ezagutzea, oraingoz, utopia ezin gauzatuzkoa dirudien merkatuetan integratzen gaituzte. Gainera, komunikazio-sistema berriek sor ditzakete errealitate birtualak, paisaian eraiki ez diren etxeak jarriz edo inbertitzeko aukera berriak eskaintzen dituzten horien buruan besterik existitzen ez diren ekoizpen prozesuen ikuskariak eskainiz. * '''''Pertsonak, etika komunikatiboaren berme''''' Gaur egun modan dago ezagutzaren kudeaketa. Iruditzen zait pertsona askoren buruan dagoela ezagutzaren kudeaketak –ezagutza propioak edo besteenak, ez gutxitan– barne hartzen duela besteen ezjakintasunaren kudeaketa. Lehiakortasun naturalaren funtsezko lege bat da besteek ez dakiten eta ezagutzen ez duten, baina nik dakidan, ezagutzen dudan, menderatzen dudan eta aplika dezakedan zerbaitez baliatzea, merkatu berdinean jarduten duten pertsona eta taldeen artean. Testuinguru horretan nahitaezkoa da arazoari buruzko jarrera etikoa hartzea. Etika jokabideetan eta ez-egiteetan erantzule diren subjektuekin hasten da. Eta ekonomiari buruzkoetan, orokorrean, hor banatzen dira bitan orientazio eta joera pertsonalak. Merkatu-ekonomien alorrean, batzuek nahiago dute erantzukizun etikoa erakunde publikoetan finkatzea, zeren eta erakunde horiek arautzaile eta arbitro gisa jardungo bailukete, beste batzuek, aldiz, prozesuan parte hartzen duten pertsonen erantzukizun indibiduala nabarmentzen dute. Gu ekonomiaren parte aktiboak gara, eta objektu manipulatu baino nahiago genuke subjektu protagonista izatea. Hala, ekonomia horren baldintza berri horietan, aurki al ditzakegu “pisu eta neurriak” eta engainatuak ez izateko lagungarri ditugun printzipio eta irizpide orientagarriak? Partikularki nahiz globalki, prozesuen aldaketa sakonaren barnean gaude, ez guk munduan dugun egoera pertsonal eta soziala aldatu dezaketen astinduetatik kanpo. Horri dagokionez, Daniel Bell-ek aurkitutako kontraesan kultural eta etikoetara itzuliko gara. Gure harreman ekonomikoen arauak antolatzerakoan erlijio-eduki positiboko tradizio etiko bateratu batera itzultzea posible ez bada ere –neurrigabekeria eta iruzurra geldiarazteko, lehenengo kapitalismoan liderren tradizio kristau-kalbinistari esker gertatu zen bezala–, gutxienez zirkulu-sareak ezarri beharko genituzke, honen antzeko printzipioak eraginkor bilakatzeko: engainatuak izan nahi ez badugu, ez dezagun engainatu. Eraikuntza-saio positibo horretan komeni da gogoraraztea iturri etikoa ez dela araua, ez legea, ezta eskabide administratiboa ere, baizik eta berezko pertsona arduradun sozial eta indibiduala. Faktore subjektiboek gero eta gehiago mugatzen duten gizarte batean, irtenbidea, batez ere, subjektibotasun horren ethos arautzailean bilatu behar da. Irtenbide hori, ondorioz, inoiz ezingo da prozedura mekaniko eta burokratiko administratibo batera murriztu, eragile ekonomikoen arteko gizarte-harremanari dagokion baldintza publiko zehatz batzuk oso beharrezkoak izanda ere. Pertsonalki nabarmendu nahiko nuke beharrezkoak dela erantzukizun indibiduala eta horretatik sortzen diren ondorio guztiak beregain hartzen dituen pertsona jakinen oinarri etikoa, eta, gainera, argitasunez ezartzea produkzio eta merkataritza-prozesu bakoitzean eragileen arteko joko ekonomikoak eduki behar dituen baldintza edo arau publikoak. Testuinguru horretan onartezina da askatasun indibiduala erreklamatzea eta erantzukizuna erakunde publikoetan edo organismo erregulatzaileengan eskuordetzea. === «Zertarako bizi» eta komunikabide berriak === Xede izateagatik legeztatzen diren balioekiko atxikimendu pertsonalean eratzen da zehaztapen etikoa, eta xede horiek gauzatzeko pena merezi du bizitzea. Atxikimendu hori tradizioz, maitasunez nahiz uste osoz sor daiteke. Pertsona bakoitzaren errealitate indibidualean, orokorrean, zaila da hiru faktoreak bereiztea: tradizioz oinordetzan jaso dituen zenbait balio bizi dituen pertsona afektiboki lotua dago balio horietara, eta horien balioaz sinetsita dago. Kasu bakoitzean gertatzen dena gertatzen dela, balioekiko atxikimendu-modu jakin batera sentitzen, pentsatzen eta jokatzen duen erkidego batean integratzeko prozesuagatik gauzatzen da. Gaur egun, Joxe Migel Barandiaranek euskal gizarteaz esan zuen bezala, komunitate historikoen “sentitzeko, pentsatzeko eta jokatzeko moduetan sakoneko nahasmendu bat” bizi dugu. Erkidego bakoitzaren kohesio historikoa belaunaldi desberdinak eratzen direneko komunikazio-prozesuen bidez bermatzen da. Prozesu horiek oso zehaztuta eta baldintzatuta egon dira lurraldearengatik. Elkarte bakoitzaren kokaleku geoestrategikoek beste bizitza eredu batzuekiko harreman handiagoa edo txikiagoa eragiten zuten. Nolanahi ere, zenbait balioetarako atxikimendua nahitaez besteen existentziaren berri ez izateak zehazten duela zalantzan jarri behar da. Balio batzuekiko lehentasuna –tradizionala, afektiboa nahiz erabakitakoa– hobeto azaltzen du pertsona batek ezagutzen dituen balio hoberenak izatearen estimazio subjektiboak. * '''''Komunikazioa eta balioak''''' Komunikabide berriek, zentzu bat baino gehiagotan, eta gainera zentzu kontraesankorretan, gizakiaren jokabidea gidatzen duten sistema nomikoen ezagutza eragiten dute. Baliabide horiek alde batetik balio izan dute bizi-estiloetan nahiz balio tipikoetan homogeneizatzeak eta orokortze masiboak burutzeko. Komunikabide berrien laguntzarik gabe, hala nola irratia, telebista, zine, bideo, internet, CDR, DVD eta halakorik gabe, ezinezkoa litzake moda edo moduetan estandar unibertsal zehatzak sortzea janzteko, abesteko, edateko, jateko eta abarretarako. Baina komunikabide berriek, halaber, berariazko komunitateen arteko komunikazio fluxuak sortzeko aukera eskaintzen dute. Biztanleria oso murritzeko hizkuntz elkarte bateko kideek, komunikabide berriei esker, interneten bidez oso merke eduki dezakete literatura osorako (ahozkoa nahiz idatzia) sarbidea. Eztabaidaezina da baliabide berriek jaio ginen eta haziak izan gineneko bizimodutik oso urrun dauden bizi-esperientzia eta ereduetarako sarbide azkar eta erraza eskaintzen digutela. Hori baliagarria da gizateria osoarentzat, baina are gehiago herrialde garatuenentzat. Euskal gizartearen kasuan, komunikazio-fluxu anitza eta kontraesankorraren ekintza bizi eta zabala bizi dugu, diskurtsoetan eta ikuspegietan gizartea osatzen dugun pertsonak integratzeko lehiatuz. Euskal gizarteak hizkuntza desberdinekiko duen atxikimendua aldakorra da, balio etikoetarako atxikimendua aldakorra den bezala. Eta horrela eman da aditzera Deustuko Unibertsitateko Balioen Talde Europarretik egiten jardun dugun hainbat inkestatan. Diferentziak daude elkarteko ondasunak sortzeko eta bizitzeko moduetan. Elkarteko ondasun horiek dira, azken buruan, komunikazio prozesuen giza errealitate bizia. Beraz, bi erkidego edo gehiagoz hitz egin behar al da? * '''''Komunikazioa eta identifikazioa''''' Gaiak arrazoitzeko beharrezkoa lukeen espaziorik ez badugu ere, euskal gizartean eragina duten komunikabideen diskurtso ideologiko eta arauemaileak ez dira benetan euskal gizartea osatzen duten pertsonek bizi eta desio dituztenak bezain integratzaileak.<ref>Argudio horren garapen zabalagoa F. Garmendia eta X. Barandiaranen lanean aurki daiteke: Política y valores en Vasconia: J.Elzo (zuzendaria) eta besteak: Los valores de los vascos y navarros ante el nuevo milenio, Deustuko Unibertsitatea (Bilbo, 2002), 227 299 orrialdeak. Aipatzen dudan testuaren zati bat eta datuak hitzez hitz atera ditut artikulu horretatik.</ref> Euskal Autonomia Erkidegoan (EAE) nahiz Nafarroako Foru Erkidegoan (NFE) pertsonei buruz hitz egiten denean, euskal nahiz nafar izatearen baldintzari dagokionez ulertzen dena ulertzen dela ere, gutxieneko norbanakoek baino (%9a) ez du baztertzen euskal edo nafar erreferentzia, bere autoidentifikazio nazionaletik edo bere nortasun nazionalaren zehaztapen subjektibotik (1. taula). EAEn bizi direnen artean euskal erreferentzia da nagusi, eta NFEn bizi direnen artean, berriz, nafar erreferentzia. Baina erreferentzia espainiarra bietan gehiengoak partekatzen du mailaren batean. ''Bi alderdi'' Alderdi kuantitatiboetan aurrera egin aurretik, gai horrekin lotutako bi alderdi kualitatibo nabarmendu nahi ditugu. Lehenengoa subjektu politikoa horien eraketaren eztabaidari lotua dago, hala nola beren betebehar eta eskubideen baldintza indibidual eta kolektiboari buruzkoari. Ohikoa da euskal gaiari buruzko eztabaida publikoetan, besteak beste, norbanakoa, herria, nazioa, lurraldea, estatua eta abar aipatzea, kategoria horietakoren bat gainerakoen gainetik egon behar duen eskabide subirano absolutu bihurtuz. Horrela gertatzen da, adibidez, norbanakoaren eskubideak herri baten eskubideekin kontrajarriak direnean. Pertsona bakoitza bere ondasun sozialekin –tokikoak nahiz globalak– edozein delarik ere giza existentziaren eremua –linguistikoak, ekonomikoak...– identifikatzen den moduan da norbanakoaren edo elkartearen ekintza, norbanako bakoitzaren aukera izanda ere elkartearen garapena eragiten baitu. Norbanako eta nazio kategoriak benetako giza dimentsioak ulertzeko balio dezaketen kontzeptuak dira, baina, kategoriei dagokienez, bietako bakoitza ez da gai giza errealitate osoa barnean hartzeko. Pertsona bat unibertso osoaren zentroa izan behar duen norbanako kartesiarraren kontzeptu modernoaren ''cogito, ergo dum'' neurrira murriztea, aurretiaz ezarritako osotasun sozialarekin (klasea, arraza, gizateria...) gainerakoek zerbitzatu beharko duen nahastea bezain artifiziala da. Norbanakoen osoko garapenaren eskubidea ezin da planteatu bere elkarteko nortasunak (auzo-elkarteak, kultur elkarteak, erlijio-elkarteak eta abar) garapenerako duen eskubidea onartu gabe, biak baitira pertsona zehatzei berdin eragiten dieten alderdiak. Zentzu horretan, talde-arazo asko hainbat nortasun sozial garatzea xedetzat duten pertsonen arteko ezberdintasun indibidualen adierazpide dira. Bigarren alderdiai dagokionez, Baskoniako biztanleei, nafar, euskal edo espainiar baldintzarekiko fideltasunari buruz galdetzen zaienean, beren nortasun nazional subjektiboa zehazteko duten moduetan dauden diferentziek funtsari eragiten diote. Baskonia penintsularreko biztanleak unitate nazional espainiarrean integratzeko bi mendeetatik honaino politika aktibo asko gauzatu baditu ere, ez du estatuak desio zuen homogeneizatzea nazional subjektiboa lortu. Eta Baskonian, XX. mendean zehar, kontzientzia nazional subjektibo espainiarra duten ehunka milaka immigrante auzotu badira ere, XXI. mendearen hasieran ikusi dezakegunaren arabera, ez da asmo homogeneizatzaile haren arrakastarik espero. Duela 25 urte baino lehenagotik ditugu euskal nortasun nazional subjektiboak lehentasuna izateari buruzko inkesta kontrastatuak, eta EAEn ''espainiar soilak edo espainiar euskaldun baino lehenago'' sentitzen diren pertsonen kopurua ez da %15a izatera iristen. Gauza bertsua gertatzen da Nafarroan, lehenesten den aukera nafar sentitzearena da. ''Datu kualitatiboak'' Behin ohar horiek eginda, zenbait datu kualitatibo emango ditugu. Homogeneizatze nazional espainiarrera murriztuak izateari zaion errefus subjektiboak, eta Baskoniako biztanleek beren buruarentzat aldarrikatzen duten euskal eta/edo nafar identitate nazionala erlatiboki barne hartzeak, estatuari dagokionez lurralde hau berariazko kutsu politiko bat duen harreman sozialen eremu bilakatzen dute. Baina, aldi berean, gertaera sozial bat da gehiengoak bere buruari egozten dion nortasunean, erreferentzia espainiarra ere barne hartzen duela (1. taula). Inkesta egindakoen %14,9a sentitzen da soilik espainiarra, edo espainiarra sentitzen da euskal herritar/nafar sentitzearen gainetik; %35,7a sentitzen da euskal herritar/nafar bezain espainiar; eta %42,7a euskal herritar/nafar sentitzen da espainiar sentitzearen gainetik, edo euskal herritar/nafar baino ez da sentitzen. Azken talde horretan dago pertsona kopuru handiena, subjektiboki espainiar nortasunaren erreferentzia baztertuz, edo espainiar nortasun hori euskal herritar/nafarraren menpe utziz. Bigarren lekuan euskal herritar/nafar izaera eta izaera espainiarra bateragarri egiten dituzten pertsonen multzoa dago. Pertsona multzo txiki batek besterik ez du nortasun espainiarra euskal herritar edo nafarraren aurretik kokatzen. Nolanahi ere, euskal/nafar sentimendua inkestatuen gehiengo handi baten oinarrian kokatzen da, eta, ildo beretik, inkesta egindako pertsonen %75,8a harro edo nahiko harro dago euskal herritar/nafar biztanle izatearekin. Inkestak, halaber, honako galdera hau egiten du: zein multzo geografikoko partaide zarela esango zenuke? Herria, Autonomia Erkidegoa (Euskadi edo Nafarroa), Espainia, Mundu osoa. Inkesta egindako pertsonen %51,5ak erantzuten du, batez ere, bizi den udalerri, herri edo hirikoa dela, eta %23,4ak aukeratzen du Euskadi edo Nafarroa. Lehentasun horiek bigarren lekuan kokalekuz aldatzen dira nongoak diren galdetzen zaienean. Kasu guztietan, identifikazioari dagokion lehentasuna bi identifikazio moten artean mugitzen da (2. taula). Penintsulako Baskonian lortutako emaitzak Espainian eta Europan lortutakoekin alderatuz gero, desberdintasun bat nabarmentzen da: Euskadiren edo Nafarroaren alorrean identifikatzen den ehunekoa altuagoa da, batez ere, Espainiako eremu geografikoan lehentasunez identifikatzen den ehunekoa baino. Ez da gauza bera gertatzen ez Espainiako estatuan, ezta Europan ere. Hori Euskal Herriak atxikipen nazionalarekiko duen eztabaidaren datu adierazgarria da. Hala ere, ezin ondoriozta dezakegu inkestako erantzunetatik zenbateko aldiberekotasuna duten, aipatutako eremu horiei ematen dieten esanahiaren egiazko edukietan. * '''''Nongoa izatea: aldiberekotasuna eta kanporatzea''''' [[File:Geografía de Euskal Herria.png|thumb|Goian eta behean: Errealitate bera izendatzeko erabili diren modu desberdinak adierazten dituen mapen xehetasunen hautaketa. Erdian: Espazio-lurralde lotura eta integrazio kasuak adierazten ditu. Erref. Graf.: Geografía de Euskal Herria. 8. alea. Ostoa argitaletxea.15-17 eta 83, 107, 85 orrialdeak.]] Goraipamenen aldekoak ez izan arren, 1995 eta 1999 artean ehunekoan artean ikusten diren diferentziak (1. eta 2. taulak) ikuspuntu bikoitz batetik interpretatzen ausartzen gara: a) Aldi berean eta positiboki toki desberdinetakoak izatearen edo autoidentifikazio pluralaren onarpen sozial handiagoa. b) Kanporatzeak direla-eta lehentasun erlatiboa, autoafirmatzeko behar txikiagoa. Leku batekoa izatearen sentimenduen bateragarritasun edo bateraezintasunean hainbat mailak multzo ugari sortzen ditu. Multzo horiek, metodologikoki, bi, hiru edo lau multzora murriz daitezke, baina hiritarren errealitate pertsonal zehatzak biderkatu egiten ditu. Nolanahi ere, azken hamarkadan autoidentifikazio nazionalak izan duen bilakaera aztertu ondoren honako hau ondorioztatzen da: aniztasun egonkorra autoidentifikazio nazionalen artean. Gainera, euskal herritar/nafar edo soilik espainiar sentitzen diren guztiak ez dute zertan, kantitatez nahiz kualitatez, nortasun atxikipen bera izan behar. Nazio hitzari dagokionez, norbankoak nortasun-talde jakin batekoa izateari ematen dion garrantzia erlatiboa da, hiru galderak –zerez, zertarako eta nola bizi elkarrekin– planteatzean eta horiei erantzutean, kidetza eta identifikazio desberdinak azaltzen dituen une beretik. Era berean, lurraldetasuna lehentasunez zehaztean –Euskadi edo Nafarroa– hautatzen duenak arrazoi hauek izan ditzake, besteak beste, Espainiarekiko bazterkeria ideologikoagatik, gertuagoko harreman-eremuarekin tradiziozko afektuengatik, edo berehalako interes pertsonalengatik –adibidez, osasun-arretazko sistemarena. Horrek esan nahi du galdera berak hainbat historia pertsonaletatik interpretatuak izan daitezkeela, eta, ondorioz, kasu bakoitzean erantzunak balio desberdina izan dezake. Beraz, gure iritziz, azterketa horretatik atera daitezkeen ondorioak bitan banatzen dira nagusiki: a) Hainbat identifikazio nazional motarekiko harremanari buruz jardutean, hiritar guztien baterako identifikazio positiboa aurkitzea zaila da. b) Gertuago dauden nortasun-eremuetarako atxikipen positiboaren garrantzia –guztien erreferentzia euskalduna edo nafarra delarik– eta urrunago daudenen barnean hartze positibo txikiagoa ukaezina da. * '''''Hizkuntza nortasunaren erreferente''''' Era berean, testuinguru honetan erkidego anitzarekiko leialtasuna islatzen da galdera interesgarri baten erantzunetan: aukeran izango bazenu, zein hiru hizkuntza jakin nahiko zenituzke? Eta, zein zure seme-alabek jakitea? Hizkuntzak, aldi berean, erremintak eta sinboloak dira, tresna erabilgarriak eta zentzu-erreferentziak, baliabideak eta xedeak. Hizkuntza bat edo beste lehentasunez aukeratzeak esanahi hauek izan ditzake: historikoki hizkuntza horretan igorritako kultur tradizio jakin batekiko atxikipena, nahiz saltzeko edo hezteko edo hizkuntza horretan mintzo diren pertsonak ebanjelizatzeko interesa. Eta atxikipen positiboa ukatze baten edo ukatze ugariren adierazpen sinbolikoa izan daiteke. Baina, aukera bakoitzaren aldeko arrazoiak edozein direlarik ere, hizkuntza anitzeko espazio sozial batean, erkidegoko hizkuntzen hierarkizatze erlatiboak pertsona bakoitzak identitate-taldearekin duen harremana eragiten du. Hori da gure kasua (3. kasua). Euskara lehenengo hizkuntza hautatzen duena %44 da, eta %47,7 da gaztelania aukeratzen duena; bigarren lekuan dago euskararen aukeraketa, %29,4arekin, gaztelania %34,7arekin eta ingelesa %26,7arekin. Lehentasunak utziz goazen heinean beste esanahi bat izan dezaketen beste hizkuntza batzuk azaltzen dira. Izan ere, hizkuntza horiek ez dira nortasun-prozesuaren alorrean kokatzen. Kasu horretan, hizkuntz lehentasunek elkarte-leialtasun eta nazionalen eztabaida ere islatzen dute. Aukera guztien batura kontuan hartuz gero, hizkuntzarik hautatuena ingelesa dela ikusi dezakegu. Ia euskara eta gaztelania gainditzen ditu. Zentzu horretan, hiru hizkuntzek jasotzen duten halako legitimazio garrantzizkoa. Baina, ez dira ez maila berekoak, ez jatorri berekoak. Egoera horietan da baliagarria hiru galderak bereiztea, hain zuzen ere, –zerez, zertarako eta nola bizi elkarrekin. Hizkuntza bakoitzak hainbat toki eta funtzio okupa ditzake hiru galderen eremu bakoitzean. Ingelesa ez da lehenengo nortasun aukera, baina funtsezko aukera da mundu mailako komunikazio-eremu bateko sarbidea izateko baliabide den aldetik –izan ere, mundu-milako komunikazio-eremu horretan ebazten da gero eta gehiago herrialde garatuetako ekonomia. Euskararen eta gaztelaniaren toki soziala eta ingelesarena funtsean desberdina da. Bi hizkuntza horiek dira, funtsean, biztanleriaren zati garrantzitsu baten sentitzeko, pentsatzeko eta jarduteko moduen isla, eta eguneroko bizitzan komunikazio funtzioa betetzen dute. Nazio ikuspuntutik ezin da homogeneizatze sozialik gauzatu guztien identitatezko leialtasun bat sortzen duen hizkuntza bakarraren bidez. Desberdintasun garrantzitsurik ez dago 1995etik eta 1999ra biartean, datuen arabera (6.taula). Mota guztietako nortasun-atxikipenen eta hizkuntza aukeren arteko harremana aztertuz gero, datuek ez dute orain arte esandakoa azpimarratu besterik egiten. Euskal herritar/nafarra denarekin baino lotzen ez diren inkestatuek lehentasunezko aukera orokortzat hartzen dute euskara. Alabaina, prozesua alderantziz egiten denean eta inkestatuek beste nortasun-aukera batzuk lehenesten dituztenean, euskara hautatzen duen pertsona-kopurua askoz ere txikiagoa da. 6. taulako datuei jarraiki, euskal herritar-nafar nortasunean soilik kokatzen diren horiek euskara aukeratzen dute, %87,8 da; Espainiarekin identifikatzen diren horien kasuan murrizten da zifra hori, %12 baita. Hala ere, inkestan erantzun duten askok tarteko toki bat okupatzen duten atxikipenak dituzte eta, horietan, kopuru garrantzitsu bat da euskara lehentasunez aukeratzen duena. Dagoeneko adierazi dugu erkidego kulturalaren atxikipenezko errealitate anitz horrek nagusitasun handiagoa duela soziologikoki komunikabideek euskal gaiari buruz egiten dituzten diskurtsoetan azaltzen dutena baino. * '''''Errealitate sozial bat izendatzeko modua''''' Gaiaren hedadurak behar besteko espaziorik ez dugun arren, ez dugu datu hau eman gabe utziko: komunikazio-fluxu publikoaren osaerako hiru egunkari garrantzitsuek errealitate sozial hori izendatzeko erabiltzen dituzten moduak. Ezin da azalpenik eman edukirik adierazi eta gauzei beren izenez deitu gabe. Ikuspuntu etiko eta demokratikotik askoz ere funtsezkoagoak diren kontuak alde batera utzita, nola izendatu behar da aurreko tauletan aipatu ditugun datuak eskuratzeko egin ditugun inkesten xedea, errealitate soziala? ''Euskal Herria? Basconia? Pueblo Vasco? País Vasco? País Vasco Navarro?, Vascongadas y Navarra? Euskadi? Euskadi eta Nafarroa?, Euskal Autonomia Erkidegoa eta Nafarroako Foru Erkidegoa''... ? Espresio batzuek edo besteak lehentasunez erabiltzearen bidez –eta horri dagokion bazterketaren bidez– agintari politikoek nahiz komunikabideek esamolde batzuk edo besteak hautatzen dituzte, subjektu horiek lurralde horietan bizi den jendearentzat desio duten etorkizun politikoari buruzko ideien arabera. Froga gisa, nahikoa da jorratzen ari garen testuinguru horretako hiru egunkari garrantzitsuetako artikulu nagusi multzo zabal bat hartzea bakoitzetik: ''Deia'', ''El Correo'' eta ''Gara''.<ref>Ematen ditugun datuak 1995/1/1 eta 1999/9/14 artean honako egunkari hauetan argitaratutako artikulu nagusien azterketan oinarritzen dira: Deia, El Correo, El Diario Vasco eta Gara –Euskadi Información edo Egin– , ABC, El Mindo, El Pais, La Razón eta La Vanguardia. Guzti horietan azaltzen da eusk..., vasc... edo aipatu ditugu lurralde historikoetakoren baten berariazko aipua.</ref> Argi dago, artikulu nagusian, guk penintsulako Baskonia izendatu dugun lurralde edo gizarte-alorra izendatzeko, hainbat idazleren posizio politikoak baldintzatzen duela deiturak modu desberdinean erabiltzea, hala nola, Euskalerria (edo Euskal Herria), Pueblo Vasco, País Vasco, Euskadi, País Vasco eta Navarra, Euskadi Sur, Euskalerria Sur, Comunidad Autónoma Vasca eta Comunidad Foral de Navarra eta abar –kasu horietan, komunikabideetako arduradunen jarerak (5. eta 7. taulak). Baliabide bakoitzean maiztasun erlatibo gehien duten bi aukerak kontuan hartzen baditugu, euskal errealitate sozialari buruzko zehaztapen ideologikoetatik at ez dauden diferentziak agertzen dira. Guk hiru multzotan sailkatu ditugu: - ''Deia''k lehentasunez '''Euskadi''' erabiltzen du, nahiz eta bi adieretan erabiltzen duen: a) Pirinioen alde bietara dauden lurraldeek osatutako Euskal Herriaren adierazpide nazional gisa (%48). b) Euskal Autonomia Erkidego gisa (%13), Euskalerria edo Euskal Herriaren bultzatzaile ekonomiko, sozial eta kultural gisa hartzen duena. - ''Gara'' egunkaria da aztertutako epean bere ildo editorialean '''Euskal Herria''' izenaren erabilera erlatibo handiena egiten duena (%57). Hori bat dator, argi eta garbi, 90eko hamarkadaren hasieran ENAMeko zuzendaritzak euskal alorreko kontraesan nagusia adierazteko moduari buruz gauzatutako zehaztapen ideologiko berriarekin: herria versus estatua, Berlingo harresia behera bota ondorengo nazioarteko testuinguru berrian. - ''El Correo''ren lehentasunak '''País Vasco''' eta '''Euskadi''' esamoldeak dira, orokorrean Euskadiko Autonomia Erkidego gisa ulertuta. ''El Correo'' egunkariak, ''El Correo Español-El Pueblo Vasco'' izenetik sortzen denak, bere ildo editorialean pueblo vasco (%3) hain gutxi erabiltzeak harritu egiten gaitu. Era berean, ''Gara''k, ENAMen kidekoa den egunkariak, eta bere ideologoek esanda Euskadi eta Askatasuna gertaera sortzaile gisa duenak, euskal gizarteaz jarduteko Euskadi ia ez erabiltzea ere deigarria da. Euskal errealitate sozial eta politikoa adierazteko modu desberdin horiek bere etorkizuna hainbat norabidetan orientatzeko borroka nabarmentzen dute. Eta guztienak ez diren proiektu horietatik hiritarren komunikazio publikoa baldintzatzen duten egunkariek, beren borondatea kontuan hartu gabe, klima edo testuinguru sozialean duten eraginarekin, aldi berean inkomunikatzen duten komunikabide bilakatzen dira. Baliabide berriak dira, dudarik gabe, aniztasun horren barneratzea bideratzeko aukerak. Baina aukera hori baliabide horiez baliatzearen erabaki etikotik baino ez da gauzatuko. Baliabideek, dudarik gabe, tokikoa globalarekin eta globala tokikoarekin konbinatzeko aukera susmagaitzak eskaintzen dituzte, bereziki hasierako nahiz jarraikako trebakuntza-sareen bidezko erkidegoko integrazio-prozesuetan. === «Nola bizi elkarrekin» eta komunikabide berriak === Gizakiok geroz eta sistema, programa eta zerbitzu telematiko gehiago erabiltzen ditugu gure artean eta gure hainbat ingururekin komunikatzeko. Horrek alor ekonomiko eta kulturalean eragina izateaz gain, gure banakako eta taldeko existentziari dagozkion harreman sozialei ere eragiten die. Ez da arraroa, halaber, geroz eta handiagoa izatea berrikuntza historiko horren garrantziari buruzko kontzientzia soziala. * '''''Historia Versus Lurraldea?''''' Komunikatzen diren subjektuen arteko harreman gertakariak dira gertakari sozialak. Giza komunikazioa espazioan eta denboran gertatzen da. Espazioak eta denborak, batak bestea, orokorrean subjektu sozialen existentzia zehatzean baldintzatzen badu ere, –egungo mendebaldeko tradizio menderatzailean, bederen–, garrantzi handiagoa ematen zaio espazioari denborari baino, prozesu sozialak identifikatzerakoan. Horri dagokionez, ohikoagoa da espazio sozialez, espazio ekonomiko, kultural eta politikoez jardutea denbora sozialez, espazio ekonomiko, kultural eta politikoez jardutea baino. Prozesu sozial zehatzak identifikatzeko, espazioari lehentasuna denboraren aurretik ematen zaio eta, besteak beste, faktore hauek bultzatu dituzte: - Espaziala egonkor bilakatu duten zenbait tradizio kulturalen pisua, denbora aldakorra denarekin identifikatu den bitartean (tempus fugit). - Espazialki urrun zeuden pertsona eta taldeen artean denbora komun bat konpartitzeko zailtasunaren giza esperientzia; denbora komuna izan da baina soilik espazio berekoak ziren horientzat, edo espazio komun horren –etxea, auzoa, herria...– tradizioz edo herentziaz atxikita jarraitzen zuten horientzat. Errazagoa zen kulturalki espazio berean errotutako arbaso eta ondorengoen arteko lotura, kontinente desberdinetan bizi ziren garaikideen artekoa baino. - Partekatutako denboran gertatzen diren gauzei buruz hitz egiteak tokiko identifikazioen bitartez bereizketa bilatzea erraztu dezake –leku hartan edo beste horretan gertatu da. - Ekonomia tradizionalaren lurralde-muga –garraio eta komunikazio arazoak direla eta– soziala denaren eta erlijio-edukia, linguistikoa edota ludikoa duten harreman sozialen hautemate espazial horren faktore erabakitzaileetako bat izan daiteke, halaber. Testuinguru horretan ulertu behar da “cuius regio eius religio” adierazpena. Horrek aditzera ematen du espazio bat okupatzeak harreman sozialak, baita erlijio-izaera dutenak ere, kontrolatzea bermatzen duela. Gauza bera esan daiteke hizkuntzari buruz, hots, biztanleen harreman soziolinguistikoei buruz. Horrela, Nebrijak bere egingo luke: cuius imperium, eius lingua. - prozesu sozialen izaera ekonomiko eta kulturalaren antolamendu politikoa –aginpide edo botere egiturekin–, oro har, botere subirano bat lurraldearen gain gauzatzean oinarritu da, eta, lurraldearen bidez, biztanleen ekoizpen, merkataritza, hizkuntza eta abarren harremanen gainean planteatzen. Lurraldearen okupazioa, horrela, esku‑hartze sozialera orientatutako politiken balizko estrategiko bilakatu da, espazioaren edo lurraldearen zaindariak lurralde horretako harreman sozialen edukien zaindariak izanez. * '''''Telekomunikazio berriak eta horien eragina espazioan eta denboran''''' Telekomunikazioari esker, subjektu historikoen –norbanakoak, familiak, herriak...--komunikazio soziala saihesten eta oztopatzen zuten muga espazial batzuk gaindi ditzakegu eta horien bidez harreman sozialen eta elkarbizitzaren giza unibertsoa sakonki aldatu. Espazioan eta denboran urrun dauden esperientzien arteko komunikazioa eguneratu ahal izatea, gaur egunera bitartean harreman sozialen gidari izan diren baldintzetan faktore asaldatzaile bat sartzearen baliokide da. Denbora unibertsoak lurbiraz haratago dauden puntuetatik elika eta atzera elika daitezke espazio-ontzietatik eta abarretatik. Horrekin, pertenentzia espazialean oinarritutako integrazio edo desintegrazio prozesuek, errotze edo deserrotze-prozesuek eragin handiak jasango dituzte. Komunikazio telematikoek gizarte-harremanen antolamendu politikoan eragingo dituzten aldaketak oso sakonak izango dira. Subjektu sozial batek –gizabanakoa izan edo taldekoa izan– bere borondatea kulturalki eta ekonomikoki askatasunez egiteko baldintza politikoen eskaria, nagusiki, espazio eskaeran zehazten da, etxearen bortxaezintasunetik hasi eta lurralde zabalago edo murritzagoaren antolamendu askerainokoan. Telekomunikazioak dituen aukera geroz eta anitzagoek errotik alda dezakete espazioa okupazioaren eta espazio horretan bizi direnen denbora kultural eta ekonomikoki okupatzeko baldintzen arteko harremana. Komunikazioko baldintza berri horiek, hau da, elkarkomunikatzeak eta inkomunikazioak, beraz, pertsonen eta herrien garapen kultural eta ekonomikoaren baldintza politikoei buruzko eztabaida planteatzeko aholkatzen dute, ez hainbeste lurralde edo espazioari buruz, baizik denbora eta historiari buruz. Ziurrenik, lurralde bateko eskubideei buruzko eztabaida, gauzatze historikorako denbora izateari eskubideari buruzko eztabaida bilakatuko litzateke, hots, eskubide historikoei buruzko eztabaida: egiteko modu bati jarraipena emateko edo egiteko modu bat aldatzeko, askatasunetik etorkizuna eraikiz. * '''''Lurraldea irabazteko eta historia galtzeko arriskua''''' Telekomunikazioaren aurrerapenek –espazio hain urrunetatik esku-hartzea eta interferentzia sortzea, nahiz denbora konpartitzea ahalbidetuz– oinarrizko egia honen jakitunago jarduteko balio izan digute: pertsona bati edo herri bati ez dio ezertarako balio munduko espazio guztia irabaztea, bere denbora historiko galtzen badu. Errealitate historikoa da pertsonen eta herrien arima, jaiotzen, hazten, bizitzen eta etorkizuna duten denboran. Giza hizkuntzen eta hizkeren bizitza sozial horiek baldintzatzen dute, komunikaziorako baliabide gisa, existentziaren erreferentzia sinbolikoko unibertso estetiko eta poetiko gisa, erabiltzen edo berpizten dituzten pertsonen bizi-denborak. Erakunde ekonomiko, erlijiozko nahiz politikoek ere bizitza soziala dute, pertsonen eta herrien bizi-denbora baldintzatzen duten neurrian. Testuinguru horretan onartu behar dugu telekomunikazioak eragindako prozesu sozial berriak identifikatzeko erronka, prozesu berriak aurkituz harreman sozialetan, indibidualizazioan eta sozializazioan, bakardadean eta lagunen konpainian, askatasunean eta mendekotasunean, komunikazioan eta inkomunikazioan, elkarkomunikazioan eta antikomunikazioan. Erronkek eta aukerek gizalegezko egoera kritiko baten aurrean jartzen gaituzte. Badakigu giza existentziaren baldintzak aldatzeko xedearekin indar izugarrizko baliabideak aplikatzen ari garela, gure ekintzetatik sor daitezkeen eraginen kontzientziarik izan gabe. Hans Jonas en aitorpenen arabera, aktiboki gauzatutako eta partekatutako erantzukizun pertsonalek soilik lagun gaitzake baliabide hain boteretsuen erabilera zitalak saihesten. Baliabide hain boteretsu horiek, zuhurki eta zintzo erabilita, dudarik gabe, gure elkarbizitza ekonomikoa, kulturala eta politikoa askoz gehiago gizatiartuko dute. == Oharrak == <references/> [[Kategoria:Euskal Herri Enblematikoa (Etor-Ostoa)]] 3017bgzqh3vtxt0wvn58rjocp8hyx2f 0 2892 9024 7388 2016-03-22T03:17:28Z Euskaldunaa 1260 wikitext text/x-wiki <div style="display:block; background-color:#FFFRFFF; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:10px"> <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px">'''EGUNKARIAK ETA ALDIZKARIAK'''</h2> <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px"><small>'''Edukiak'''</small></h2> {{wikipedia|Euskal Herriko prentsa}} '''1.''': '''[[/Egunkariak/]]''' (''Joan Agirre Sorondo'') '''2.''': '''[[/Aldizkariak/]]''' (''Joan Agirre Sorondo'') </div> [[Kategoria:Euskal Herri Enblematikoa (Etor-Ostoa)]] pgg75ldr1ky9cl0gv5s63v3up1eaomd 0 2893 8792 8791 2016-01-12T04:59:42Z Euskaldunaa 1260 /* Konplitutako asmoa */ wikitext text/x-wiki == Errotariaren aurretik. XIX. mendea euskal kazetagintzaren historia laburra == '''''Joan Agirre Sorondo''''' Euskal kazetaritza 1789ko Iraultzaren ondotik Frantziako baionetekin Europan zehar hedatutako ideia eta bizimoduen ondorio da. Prentsako enpresa modernoak XIX. mendearen azken laurdenean jaio ziren. === Euskal prentsaren hastapenak === [[File:Euskaltzale.png|thumb|Euskaltzale.]] Aurreko mendeetan ezohiko gertakariei buruzko kronikak eta idatziak argitaratu baziren ere, eta aldizka gaurkotasun-argitalpenak, besteak beste, Pedro Ugarte inprimatzaile donostiarraren '''''Noticias verdaderas del Norte''''' ateratzen ziren arren, orokorrean onartuta dago Hego Euskal Herrian kazetaritzaren generoa Napoleondar Gerran zehar, Bizkaia, Nafarroa eta Gasteizko gobernadoreek ateratako aldizkari ofizial (''gacetas oficiales'') haiekin hasi zela. Aldizkari horiek, eduki politiko eta informatiboak zituztenak, aldizkakotasun finkoa zuten, baina iraupen ezberdina 1808 eta 1813 bitartean. Frantsesek Hego Euskal Herritik alde egitean, 1813aren amaiera eta 1814aren hasierako tartean sortu ziren guztiz bertakoak ziren lehen aldizkariak. Gipuzkoan, Vicente Lardizabal doktoreak '''''Periódico de San Sebastián y Pasajes''''' argitaratu zuen, baina behin baino ez zen inprimatu, eta '''''Papeleta de Oyarzun''''' eta '''''Papeleta de Irún''''' ere argitara eman ziren. Araban, aitzindaria '''''El correo de Vitoria''''' izan zen, eta Bizkaian, berriz, kazetaritza bilbotarraren sorrera astean bi aldiz argitaratzen zen '''''El Bascongado''''' abertzaleak markaturikoa. Nafarroan beranduago sartu zen informazioaren ofizio berria, nahiz eta 1762an erresuma zaharrean Iruñea eta Madrilen jada '''''El Duende especulativo sobre la vida civil''''' argitaratu zen. 1810ean sorturiko napoleondarrak argitara emandako '''''Gazeta Oficial de la Navarra''''' delakoareen 37 aleen ondoren, hamarkada bat beranduago '''''El Patriota del Pirineo''''' eta '''''El Imparcial liberal''''' argitalpenak atera ziren, Hirurteko Konstituzionaleko gobernuaren alde eginez. === Absolutistak eta liberalak === Cadizko Gorteetatik (1810) Fernando VII.a Espainiakoaren heriotza (1833) zela baliabide, liberalen eta absolutisten artean, erregimen konstituzionalistaren ideia ilustratuen eta Erregimen Zaharraren defentsaren arteko borroka gogorra bizitu zen. Gatazka hori prentsan islatu zen, Cádizko Konstituzioak ezarritako prentsa askatasunari esker. Hirietan, merkataritza librearen aldeko burgesia berri baten gotorlekuetan, egunkari garrantzitsuak argitaratu ziren, adibidez, '''El Liberal Guipuzcoano'''. Aipatu egunkariak Espainiako Erresuma osoan zehar zituen harpidedunak, eta frantsesez argitalpen bat ere egiten zuen; “garai hartan, Espainian zen kazetaritza enpresa garrantzitsuenetako bat” zen, Javier Díaz Noci irakaslearen esanetan. Bien bitartean, absolutisten alorretik agintean zegoen liberalismoaren aurkako altxamendua bultzatu zen, 1823an, ''La Verdad contra el error y desengaño de incautos medio''. Horixe zen erregezale talde nafar batek ia klandestinitate baldintzetan sustaturikoa, prentsa antiliberalaren aurrekari bitxia da. Lehen Gerra Karlista hasita, 1833ko udazkenean, nagusi zen estatu karlistak, prentsaren ahalmen eragileaz ohartuta, zenbait egunkari iragankor argitaratu zituen: ''Boletín del Ejército'' –hasieran Frantziatik eta gerora Nafarroatik banatzen zen–, '''''Gaceta Oficial''''' –Tolosan inprimatua–, '''''Gaceta de Oñate''''', eta '''''Boletín de Navarra''''' y '''''Provincias Vascongadas''''', hurrenez hurren. Horien erantzun moduan, alderdi liberalak Estatuaren propaganda ahalmena (Aldizkari Ofizialak) baliatu zuen, eta hainbat ekimen pribaturen laguntza ezin eskertukoa izan zuen horretarako, hala nola Donostiako '''''Correo del Norte''''', Iruñeko '''''El Patriota del Pirineo''''', edo '''''El Bilbaíno''''' egunkariena. === Alderdi ideologiko eta materialak === Lehen Karlistadari amaiera eman zion 1839ko abuztuko Bergarako Itunak euskal eta nafar foruak nabarmen murriztu zituen. Auzi horri dagokionez, euskal liberalismoa moderatuen eta progresisten artean zatitu zen: lehenek erregimen tradizionala defendatzen zuten, eta bigarrenek, aldiz, konstituzioaren ondoriozko berdintasuna. Euskal Herrian 840eko eta 1850eko hamarkadetan sortu ziren aldizkari eta egunkarien norabidea foruen gaineko jarrerak markatu zuen. Garaiko prentsa helduago eta iraunkorragoa zen, aurreko gerran ikusitako panfleto tankerako gehiegikeriarik gabea, eta editore eta langileen jarduera bateratuari esker mantentzen zen; nahiz eta, aldi hartan, egunkariak zuzendariak berak pertsonalki idazten zituen, gehienez ere erredaktore laguntzaile batekin. Eredu horri lotu zitzaion ''El Observador Navarro'', 1842koa, eta haren segidako ''La Opinión Nacional'', biak ere foruzaleak ziren, Bilboko ''El Vascongado''-rekin. Azken hori Bizkaiko prentsaren historian abizen sonatuko Delmas familiarena zen. Lehen karlistadaren ondorengo urteetan euskal prentsa asko hazi zen, bai egunkari kopuruari bai horien hedapenari dagokienez. Hazkunde horretan zerikusi handia izan zuen papera merkatzeak, paper jarraituko lehen fabrikak ezartzearen ondorioz. Izan ere, egunkariak inprimatzeko paper jarraituak erabiltzeak harizkoa ordezkatu zuen. Bestalde, egunkariak gero eta maiztasun handiagoz ateratzen ziren. Irungo ''El Faro de los Pirineos'' 1841ean jada egunero argitaratzen zen arren, 1850 eta 1860ko hamarka arte egunerokoak, egunero ateratzen zirenak alegia, ez ziren bermatu, garraio eta posta zerbitzu azkar eta erregularrak ezarri zirenari esker. Eguneroko egunkari aitzindari gisa gogora daitezke 1858ko ''Villa de Bilbao'' tradizionalista, eta 1865eko ''El Progresista Navarro'' liberala. === Prentsa burgesetik doktrinalera === Bizkaiko kapitalismo industrialak aurrera egin ahala, meatzaritza eta siderurgiarekin dibidenduak banatuz, klase menderatzaile berriarentzat Bilboko prentsak gero eta balio handiagoa izan zuen. Londres edo Parisko prentsaren antzera, Bilboko prentsari egokitu zitzaion portuko mugimenduen, bankuko eragiketen edo trenbide berria egiteko lanen berri ematea, hiriaren aurrerabideak eta burgesiaren bizimodua ahaztu gabe. Hasieran zegoen kontsumo gizartea ere komunikabide modernoetan islatu zen, azken orrialdean iragarkiak jartzen hasi zirelarik. Irakurlego berri baten zerbitzura zegoen prentsa haren eredu garbia izan zen '''''Irurac Bat''''', Juan Ernesto Delmasek zuzendutako egunkari liberal foruzalea, hedapen handikoa, 1856 eta 1885 bitartean Euskal Herritik kanpo ere zabaldu zena. Isabel II.a Espainiakoaren erregealdi luzeari 1868ko Iraultzak eman zion amaiera eta Espainia nahasi eta gobernu gabeko egoeran utzirik, prentsa ideologikoari eta satirari bazka oparoa izan zen. Alabaina, 1872an Bigarren Karlistada hasi zenean, Espainia bien, Euskal Herria bien arteko liskar doktrinal zaharrak gogotik indarberritu ziren: batetik, Erregegaiaren gorteak Lizarran argitaratutako '''''El Cuartel Real''''' egunkari karlistak; bestetik, '''''Iruñeko Hoja Volante''''', Bilboko '''''La Guerra''''' eta '''''El Noticiero Bilbaíno''''' edo Donostiako '''''Diario de San Sebastián''''' egunkari liberalak. === Foru-sistema isilarazia === Karlismoak ostera porrot egin zuen, eta hondoratzean foru-erregimenaren azken hondarrak berekin eraman zituen. Pentsa dezagun 1876an gaudela: prentsan Cánovas del Castillok ezarritako «batasun konstituzional» gogorraren aurkako ahotsak entzuten dira. Ahots horiek are eta itzal handiagoa zuten, karlismoaren aurkako borrokan nabarmendutako pertsonenak baitziren. Agintarien presioa, ordea, igarri egiten zen, komunikabide foruzaleen aurkako zigor eta galarazpen moduan. Kontrol horri ihes egiteko, 1876ko maiatzean intelektual-multzo handi batek '''''La Paz''''' izeneko arratsaldeko egunkaria sortu zuen. Portugaleteko Miguel Loredok zuzendutako egunkari hori aitzindari izan zen geroxeago agertu ziren eta eusko ikaskuntzen berpizkunde handiaren oinarrian zeuden aldizkari euskaltzale ugariena, adibidez, Nafarroako Sociedad Euskara de Navarra elkarteak argitaratutako '''''Revista Euskara''''', Arabako '''''Revista de las Provincias Euskaras''''' edo '''''Euskal-Erria''''' gipuzkoarra). === Kazetaritza modernoaren jaiotza === Prentsako enpresa modernoak XIX. mendearen azken laurdenean jaio ziren. Joera ideologiko zehatzik gabeko berri laburrak ziren, beren buruak inpartzialtzat jotzen zituzten eta modu profesionalean funtzionatzen duten. Prentsa berri horren xedea mozkinak lortzea zen. Konbentzitzea edo ikasbide doktrinalak ematea baino gehiago zuen helburu gero eta gehiago saltzea. Merkataritza-izaera horrek ordu arte ezagutu gabeko kalitatea ekarri zuen kazetaritzara. Kazetaritza-mota horrek, gainera, ustezko irakurlego handia izan zuen, batik bat hezkuntza mailak orokorrean gora egin zuelako. Tirada txikiagoko egunkariak desagertu egin ziren kapitalistaren indar informatiboaren aurrean, gehienak sendotasun ekonomikorik ez zutelako. Hala, egoera argitu egin zen, kapitalistarako joera-metaketa garbiaren barruan, komunikazioaren industrian gaurdaino gailenduz. Hemeretzigarren mendearen azken 25 urteetan sortutako egunkariek –'''''El Noticiero Bilbaíno''''', '''''El Eco de Navarra''''', '''''El Anunciador Vitoriano''''' edo '''''La Voz de Guipúzcoa'''''– merkataritza-izaerako prentsaren eredu hori islatzen dute, informazioan oinarrituak ziren eta alderdi politikoekiko lotura txikiagoa zuten. * '''Bilbo''' Bilbon, 1875eko urtarrilaren 8an '''''El Noticiero Bilbaíno''''' sortu zen, kaleko oihularien bidez saldutako lehena –ordura arte etxez etxe baino ez zen banatzen prentsa, harpidetzaz. Hori ez zen izango, ordea, Etxebarria familiak ekarritako berrikuntza bakarra. Izan ere, dinamismoagatik eta egokitzeko ahalmenagatik ezaguna zen honek garaiko aurrerapen nagusiak bereganatu zituen, hala nola telefonoa eta errotatiba, azken hori euskal prentsan erabilitako lehena izan zelarik, 1896an. * '''Iruñea''' Hirugarren Karlistadaren ostean, gainerako hirietan beste egunkari batzuk agertu ziren, ''El Noticiero Bilbaíno'' egunkariaren garaikideak baina askoz apalagoak. 1875ean karlistak Iruñea jazartzen ari zirela '''''El Eco de Navarra''''' jaio zen. Egunkari hori joera sektario eskasekoa bazen ere, beti integrismoaren eta karlismoaren aurkari gogor agertu zen, eta bere indargune nagusiak Iruñeko eguneroko bizitza xeheki islatzea –azokako prezioak, gertakariak, ikuskizunak, eguraldia, solas lekuetako zurrumurruak…– eta publizitate ugaria ziren. ''Diario de Navarra'' sortu zen arte –orduan irentsi baitzuen– ''El Eco de Navarra'' egunkariari itzal egingo zion egunkaririk ez zen izan, 1880ko hamarkadan Nafarroan berrogei argitalpen baino gehiago zeuden arren. * '''Gasteiz''' Gasteiz, «Iparraldeko Atenas» zeritzana, kalitatezko prentsaren loraldirako gune aproposa izan zen bere kultur bizitasunagatik. Araban hamaika egunkari eta aldizkari argitaratu ziren 1887an –Bartzelonaren atzetik Espainian zabalkunde-indize handieneko probintzia–; izan ere, garai hartan, batez bestekoa 15.106 biztanleko egunkari batekoa zen. Egunkari garrantzitsuena '''''El Anunciador Vitoriano''''' zen, «liberala azpiegitura aldetik –hedapen- eta ekoizpen industrialaren aldeko jarrera– eta kontserbadorea gainegitura aldetik –batik bat, erlijioari eta tradizioari zegokiona», Nikolas Xamardok egunkari horri buruzko bere ikerlanean dioenez. Edukiaren eta formaren arteko harmonia handiagoa agertzen zuen '''''La Libertad''''' arratsaldeko egunkari liberal eta foruzaleak, egunkaria egiten eta hedatzen irizpide modernoak ezarri zituen aurreneko egunkari arabarrak –horri buruz geroagoko atal batean arituko gara. * '''Donostia''' Azkenik, 1885az geroztik gipuzkoarrek egunkari errepublikazale moderatu bat izan zuten, '''''La Voz de Guipúzcoa''''', bere joera berritzailean Bilboko ''El Noticiero Bilbaíno'' egunkariaren kide zena. Errotatiban inprimatu zuen 1920an, Etxebarria familiak baino 24 urte beranduago, eta bera izan zen eskelak argitaratu zituen lehenengo gipuzkoar egunkaria. ''«Dios, Patria, Rey»'' goiburupean, '''''El Fuerista''''' katolikoa ekoizpen berritzaile baten antzera nabarmendu zen mende amaierako kazetaritzan, bere alderdi tekniko eta formalarengatik. === Prentsa politikoa === Prentsaren aniztasuna gizarteko harreman-indarren isla baino ez da. Horixe da gizarte demokratikoetan funtsezko printzipio bat, inon aplika daitekeena. Hala, 1883an atera zen prentsaren lege berria, hauteskundeetan lehiatzen ziren alderdi guztien adierazpen organoak izateko aukera zabaldu zuena. Horren ondorioz, egunkari berri mordoz gainezkatu egin zuen merkatuak, egunkari bakoitzak bere babesle politikoa zuelarik: karlistak, integristak, errepublikarrak, sozialistak, monarkikoak, liberalak, foralistak nahiz nazionalistak. Garai hartako egunkarien nahas mahasetik ''La Lucha de Clases'' gailendu zen, ''«Espainian izan den egunkari zahar, iraunkor, serio eta borrokazaleena»'' definitua, ''El Socialista'' dekanoaren atzetik. ''La Lucha de Clases'' egunkarian hasi zen paketeak egiten Indalecio Prieto izeneko mutil bat, eta orrialde haietan Tomas Meabe, Miguel Unamuno, Pablo Iglesias eta hainbatek idatzi zuten. Eusko abertzaletasuna ere prentsa politikoaren mugimendu horri lotu zitzaion, hainbat astekari, kultur aldizkari bat eta lehen egunkari nazionalista, ''El Correo Vasco'', argitaratuz. Egunkaria Sabino eta Luis Arana Goiri anaiek sortu zuten, 1899ko ekainaren 4an, ideia bizkaitarrak sustatzeko. Hala ere, 103 zenbaki baino ez zituen argitara eman. === Prentsa konfesionala === Mende amaierako krisi betean, prentsa nazionalista eta sozialistaren nahiz errepublikar erradikalaren agerpenak erne jarri zituzten alderdi kontserbadoreenak. Eliztarrei pulpituetatik komunikabide jakin batzuen irakurketa galaraztea eta horien zuzendariak elizaren aurkako ideiak sustatzeagatik eskumikatzea nahikoa ez zirudielarik, 1898an Sevillan ''Asociación de la «Buena Prensa»'' (Prentsa Onaren Elkartea) sortu zen, egunkari katolikoen sorrera bultzatzeko. Bi hamarkada geroago, hiriburu guztiek egunkari konfesional bat zuten. Euskal Herria ez zen salbuespena izan. Baina hori beste historia baten zatia da: XX. mendeko kazetaritzaren historiarena. == Euskal kazetaritzaren aldi gorena. 1900-1936 == '''''Joan Agirre Sorondo''''' === Testuinguru soziopolitikoa === [[File:Euskal kazetaritzaren aldi gorena. 1900-1936.png|thumb|Euskal kazetaritzaren aldi gorena. 1900-1936.]] Hogeigarren mendearen hasieran, Euskal Herriko biztanleriaren %60a zen ia-ia egunkari bat irakurtzeko adinako prestaketa-mailarik gabea. Hala ere, ideologiak gero eta pisu handiagoa zuen gizarte batean, komunikabide publiko bakarra idatzizko argitalpenak ziren. Izan ere, gizartea pixkanaka jabetzen joan zen, telefonoa eta telegrafoa medio, eta garraioen arintasun handiagoaz, gertaerek espazioan eta denboran zuten loturaz eta horiek eguneroko bizitzan duten oihartzunaz. Gerra Zibila baino lehenago ere baziren Euskal Herrian egitura kapitalista sendo batean oinarritutako egunkariak. === Testuinguru soziopolitikoa === Azken koloniak 1898an galdu ostean, Espainia krisialdi soziopolitiko sakon batean murgildurik geratu zen. Errestaurazioaren eredua, alderdi liberalaren eta kontserbadorearen arteko alternatibetan oinarritua, ahitu egin zen, eraberritze mugimenduak sortu ziren, nazionalismo periferikoak indartu ziren eta ezkerreko alternatiba apurtzaileak suspertu, errepublikanismoaren antzera. Gertatzen ari zen gizarte bilakaera, mende berriarekin politikan garbiro islatu zirenak, euskal herrialdeetan ere igarri ziren, eskuin dinastikoen (kontserbadoreak eta liberalak) nagusitasunak –Gipuzkoa eta Arabako integrismoaren eta Nafarroako karlismoaren aurkaritzak orekatua– egonkortasun erlatiboa ekarri arren. Euskal sozialismoa, 1886an Bilboko taldea sortu zenetik ahuleziak jota, indarrak biltzen jardun zuen, batik bat Bizkaian eta Gipuzkoako lantegi-guneetan, eta 1918an Gorteetara lehen diputatua bidali ahal izan zen; hain zuzen ere, kazetari bat: Indalecio Prieto. Urte horretan nazionalistek aurrerapen handia egin zuten hauteskundeetan, lehian ziren 20 aulkietatik 7 lortu, eta horrekin lehenengo aldiz euskal politikaren ardatz bilakatuz. Hauteskundeetako emaitzak islatuz, garai hartako euskal prentsa gehienbat eskuinekoa eta katolikoa zen, nazionalista, monarkiko alfontsotarra, integrista edo karlista, ezkerreko komunikabide gutxi ziren, baina ez bazterrekoak, batzuk izan ezik. Beste behin, errotatibek gizarteak markaturiko erritmoan egiten zuten bira. === Aldi gogoangarria === Hogeigarren mendearen hasieran, Euskal Herriko biztanleriaren %60 zen kasik egunkari bat irakurtzeko adinako prestaketa mailarik gabea. Hala ere, ideologiak gero eta pisu handiagoa zuen gizarte batean, komunikabide publiko bakarra idatzizko argitalpenak ziren. Izan ere, gizartea pixkanaka jabetzen joan zen, telefonoa eta telegrafoa medio, eta garraioen abiada handiagoaz, gertaerek espazioan eta denboran zuten loturaz eta horiek eguneroko bizitzan duten oihartzunaz. '''Politikak eta kazetaritzak''' bikote biribila osatzen zuten. Prentsak iritzietan eragiteko zuen ahalmenagatik, egunkariak uneoro bultzatzen edo jazartzen ziren, boterearekiko edo, hobeki esanda, botereekiko, zuten jarreraren arabera. Gobernu ezberdinek adierazpen askatasuna murrizteko erabili zituzten bide guztiekin –elizaren zentsura mende hasieran, aldez aurreko zentsura Primo de Riveraren diktaduran, eta Errepublikaren Defentsarako Legea ezarri ondorengo ''galarazpenak'' 30eko hamarkadan–, euskal egunkariek –batzuek eskuinak eta besteek ezkerrak defendatzeagatik– iritzia askatasunez adierazteko orotariko oztopo eta eragozpenak jasan zituzten. Hala ere, euskal kazetaritzak ez zuen sekula, ez aurretik ez ondoren, tamaina horretako bizitasunik ezagutu. Bilboko erredakzioetan batik bat, baina baita gainerako euskal hiriburuetakoetan ere, gaztelaniazko kazetaritzaren historian kapitulu aparta, epikoa, idatzi zuten eta euskarazko informazio-estiloaren oinarriak ezarri zituzten profesional handiak jardun zuten. Izan ere, XX. mendearen lehenengo hiru hamarkadetan, herri hau kazetari bikain eta idazle zolien haztegi izan zen. Paregabeko belaunaldi bat izan zen, arrazoi politikoak medio, sarritan egunkarietan liskarrean aritzen zena, baina ia beti, erredakzioetako eta kafetegietako tertulietako lagun giroan, kazetaritzarekiko grinak lotzen zuena. Hiru hamarkada horietan, egunkariek iritzi publikoan eragin handia izan zuten, eta profesionalak egunero forma aldetik kazetaritza modernoa, ekonomikoki lehiakorra eta politikoki zorrotza egiten ahalegintzen ziren. Hitz batean, aldi gogoangarria izan zen hura. === Informazioaren eta hausnarketaren artean === Aurreko orrialdeetan ikusi dugunez, Gerra Zibilaren ostetik baziren Euskal Herrian egitura kapitalista sendo batean oinarritutako egunkariak. Askotan, argitaletxeak partzuergoetan elkarturik zeuden, eta paper industrian akzioak zituzten. Jose Mª Salaverria 98ko belaunaldiko kazetari ospetsuak bizirik zegoela argitaratu zuen azkenetako artikulu baten izenburua ''El arte del artículo'' izan zen, eta han bere esperientzia kontatzen zuen: «1900 inguruan, egunkariak, alderdi politiko baten edo pertsona itzaltsu baten zerbitzura egon ordez, beren baliabideekin bizitzen eta enpresa industrialak sortzen hasi ziren, eta idazlearen lana dirutan ordaindu ahal zuten. Garai hartan hezi ziren saiogile eta artikulugile libre handiak, Primo de Rivera jeneralaren Diktaduran gorenera iritsi zirenak». * '''''Baliabide teknikoak''''' Kanpotik begira, egunkariaren erredakzioa aldatuz joan zen, pixkanaka baina ezinbestean. Aurreko mendeko tailer zaharrak, erdi artisauak artean, nostalgiaren mende geratu ziren, eta orduko teknologiak eskaintzen zituen makineria berriak sartu ziren –tirada handiko egunkariek errotatibak zituzten, gero etorriko ziren linotipiak, telefonoak, posta zerbitzuak, argazki-erreproduzitzaile sistemak; 1909an, ''La Gaceta del Norte'' egunkariak lehen orrialdean argazki-grabatua sartu zuen, egunkarietako argazkiek nolabaiteko kalitatea I. Mundu Gerra bukatu ondorenean lortu zuten arren. Horrenbestez, erredakzio eta inprimategiak lantegi itxura hartzen ari ziren, eta beti zeuden afanean aritzen ziren ofizial, idazle, argazkilari eta irudigile proletarioak, borroka sindikalen abangoardiako tipografoak. * '''''Edukiak''''' Edukiari dagokionez, XX. mendeko egunkariek aurreko mendekoen estilo hanpatua baztertu zuten, eta informazioa zein erreportajeak lehenetsi zituzten, gertueneko gertakariei arreta eskainiz, kaleko zarata bilduz eta inguruko hiri nagusietako berriemaileek telefonoz bidalitako kronikak jasoz. Alabaina, joera horren aurkariak ere baziren. Adibidez, Miguel Unamunok «hutsala» irizten zion, eta sakontasun nahiz pentsamendu gehiagoko prentsa bat amesten zuen. ''Niebla''ren egilea ez zen bakarra: 1913an, lehen alean, ''Euzkadi'' egunkari nazionalista irakurleen aurrean aurkeztu zen garaiko informazioa deitoratuz, argudiatuz bereak «helburu jasoagoa zuela, albiste-emate hutsala baino askoz prestuagoa». === Bizkaian === II. Errepublikara bitartean, Bilbo espainiar kazetaritzaren hiriburua izan zen. Hiriaren gizarte eta kultur bizitasunak, garapen ekonomiko handiarekin batera, Bilbo arrago bihurtu zuten, non galdatu baitzen gaztelaniazko nahiz euskarazko kazetarien belaunaldi nahikoa garrantzitsua. Bilbon, 1900ean, sei egunkari argitaratzen ziren: irakurriena, aurretik aipatu dugun '''''El Noticiero Bilbaíno''''', haren arerio '''''El Cuartel Real''''' karlista, 1910 baino lehenago desagertuko zena; '''''La Voz de Vizcaya''''', 1880an sortu eta 1902an desagertua; errepublikarren bozeramailea '''''El Norte''''' zen. Arratsalde partean, kaleak lanaldia bukatutako enplegatu eta langileez betetzen zirenean, bi egunkari monarkiko saltzen ziren: '''''El Nervión''''' eta '''''El Porvenir Vasco'''''. Egoera nabarmen aldatu zen 1901ean '''''El Liberal''''', «Bilboko lehen egunkari handia» eta, segidan, '''''La Gaceta del Norte''''' sortzean. Horiek izan ziren, 1936a arte, hiriko bi egunkari nagusiak. * '''El Liberal eta La Gaceta del Norte''' «Prentsa bilbotarrak ''El Liberal''i ezer zor badio, lozorrotik esnatzea eta dialektika zorroztea zor zen, horrek eman ziolarik hiriari Espainiako kazetaritza girorik interesgarriena», dio Alfonso Carlos Saiz Valdivielsok. ''El Liberal'' Madrilgo «trust» batek sortu zuen, ordurako Estatu osoan barrena zenbait egunkari zituelarik, denak ere joera demokratiko eta erregezaleak. Bere ibilbidean, alabaina, errepublika aldera lerratu zen, eta Indalecio Prietok erosi zuenean, 1923an, sozialista bihurtu zen, eta Pablo Iglesiasek sortutako alderdia Bizkaiko Aldundian sartzean eragin handia izan zuen. ''El Liberal''ek egunero 8.000 10.000 ale saltzen zituen, eta grebako egun gatazkatsuetan bi halako. ''El Liberal''en sorrerak Bizkaiko sektore kontserbadoreenetan kezka piztu zuen. Loiolako jesulagunen gomendioz, burgesia katolikoaren zenbait gizon itzaltsuk, Jose Mª Urkijo eta Luis Lezama Leguizamón buru zituztela, '''''La Gaceta del Norte''''' sortu zuten hilabete batzuk geroago, 1901eko urrian. ''La Gaceta'', bizialdi luze baten ondoren laurogeiko hamarkadan modu penagarrian zendua, «Prentsa Ona» delakoaren printzipioetan oinarrituta jaio zen. Vatikanoaren doktrina jarraituz, politikaren alorrean eskuineko indar guztien batasuna bultzatu zuen, ezkerrari eusteko, eta joera euskaltzalea agertu zuen. Komunikabide berria zuzentzeko, talentu handiko Irungo kazetari gazte bat izendatu zuten: Aureliano López Becerra, prentsaren historian «Desperdicios» ezizenaz sartua. * '''El Pueblo Vasco''' Antonio Mauraren gobernuaren politika leheneratzailea defendatzeko, 1909an Alderdi Kontserbadorea sortu zen Bilbon. Alderdiaren buru Fernando de Ybarra jarri zen, bi urte lehenagotik Gorte Nagusian Bizkaiko ordezkari zena. Ybarratarrek uste zuten iritziak hedatzeko euskarri bat behar zutela, beren ekimen politikoekin aurrera egiteko, hots, egunkari bat. Donostiako '''''El Pueblo Vasco''''' hautatu zuten, Rafael Pikabeak hain egoki editatua, ezen 1903az geroztik katoliko tradizionalistek eta kontserbadoreek hauteskundeetan bat egin zezaten aurrerabide handiak egin baitzituen. Hortaz, Ybarra anaiek Pikabeari Bilboko ''El Pueblo Vasco'' editatzeko eskubideak erosi zizkioten, eta zuzendaria fitxatu zuten, Juan de la Cruz Elizondo, López Becerra bezala irundarra eta kazetari handia. Ybarratarren egunkaria Bilborentzat gauza handia izan zen, egunero Eugenio d’Ors, Ramiro Maeztu edo Azorínen eskuz idatzitako orriak iristen eta argitaratzen ziren, ''El Pueblo Vasco''ko ko beste artikulugileekin batera, hala nola Jose Mª Salaberria, Mourlane Mitxelena eta Lyon d’Or kafetegiko –letra espainiarretan mito bihurtua– zenbait solaskide. Gaur egun, ''El Pueblo Vasco'' Bizkaiko egunkari zaharrena da, Gerra Zibiletik eta '''''El Correo Español''''' falangistarekin eginiko fusiotik bizirik irten ondoren. Hurrengo orrietan gai honi buruz arituko gara. * '''Euzkadi eta prentsa nazionalista''' Prentsa nazionalistak une gogorrak bizi izan zituen, 1899ko '''''El Correo Vasco''''' iragankorraren ondoren, ideia aranistak hedatzeko komunikabide bat bermatu nahi eta ezinean. Paradoxikoki, '''''Euzkadi''''' azkenik Bilbon tirada handienetakoa zuen egunkaria bihurtu zenean, Engrazio Aranzadi «Kiskitzak» zuzendutako argitalpenak aberrikoen kritika gordinak jaso zituen, sektore honek ez baitzuen gogo onez ikusten Comunión Nacionalistaren –mugimenduaren alderdi moderatu eta posibilista– ideien aldeko egunkari bat. ''Euzkadi''ko irakurleen idazle maiteenetako bat «Imanol» zen, Manuel Aznar Zubigarairen ezizena. Kazetari nafarra nazionalismo sutsuenetik kastizismo zaharkituenera pasa zen, eta erregimen frankistaren arrimuan bukatu zuen, eta gero idazle eta diplomatiko gisa egunkaria gailurrera eraman baitzuen. Azterlan honen azken kapituluan «Imanol»en bizitza eta ibilbidea jasoko dira. Haren biloba Jose Maria Aznar Espainiako gobernuko presidente izan zen XX. mendearen amaieran eta XXI.aren hasieran. Nazionalismoak, halaber, '''''La Tarde''''' arratsaldeko egunkaria bereganatu zuen. «Diario independiente» bezala 1914an sortu zen, baina 1927az geroztik ''Euzkadi''ren argitaletxe Euzko Pizkundiak hartu zuen, Javier Gortazar editorearen bidez, Euskal Herriko lehenengo kirol egunkaria ere sortu zuena: '''''Excelsior'''''. Jazinto Mikelarena kazetari bizkaitarraren zuzendaritzapean, egunero 20.000 ale saltzen zituen. Nazionalismoaren baitako liskar gogorrek 1931n, egunkariaren jabegoa aldaketa ekarri zuten, eta ''Excelsius'' izenaz jarraitu zuen. === Gipuzkoan === Euskal kazetaritzan, XIX. mendearen amaiera arte Gipuzkoa izan zen herrialderik aktiboena, bi ekoizpen gune zituelarik: Donostia eta Irun. Mugako hirian joera eta korronte orotako astekariak –''El Bidasoa'' kasu, 1880 eta 1963 bitartean aldizka argitaratua– eta egunkariak argitaratzen ziren, eta erredakzioetan idazle bikainak bildu ziren: Aureliano López Becerra «Desperdicios», Juan de la Cruz Elizondo edo Mourlane Mitxelena, «el cisne del Bidasoa», besteak beste. * '''El Pueblo Vasco''' Kontxako badiaren inguruan, laurogeiko hamarkadaz geroztik prentsaren alorrean '''''La Voz de Guipúzcoa''''' egunkaria izan zen nagusi. Irakurle gehien izanik ere, ez zen '''''El Pueblo Vasco''''' –Ibarra anaiek Bilboko egunkari homonimoa sortzeko eredutzat hartu zutena– bezain eragin politiko handikoa, eta ezta profesionalki hura bezain itzaltsua ere. Alfonso C. Saiz Valdivielsok begi onez «joeraz eskuinekoa, erredakzioan ezkerrekoa» definitutako egunkariaren historian Pikabea y Leguía editorea eta Juan de la Cruz Elizondo eta Felipe Urkola lehen bi zuzendariak sartu dira. Agidanez, Madrilgo tertulietan ''El Pueblo Vasco'' irakurri eta eskatu ohi zen –izan ere, egunkariko idazle ziren Azorín, Maeztu, Baroja edo Grandmontagne–, eta kazetaritzan ziharduten euskal idazleen gogokoena zen. * '''Beste zenbait egunkari''' ''La Voz de Guipúzcoa'' eta ''El Pueblo Vasco''ren inguruan beste egunkari txiki asko zebiltzan, denak ere ideologiaz eskuinekoak eta errentagarritasun urrikoak: 1897 eta 1936 bitartean galerak pilatuz joan zen '''''La Constancia''''' integrista eta foruzalea; '''''El Correo de Guipúzcoa''''', tradizionalista (1898 1911), eta haren ondorengo '''''El Correo del Norte''''' (1912 1916), edo Gipuzkoako lehenengo arratsaldeko egunkaria, '''''Crónica''''' (1910 1915). Euzkadik Gipuzkoan izan zuen oihartzun apala kontuan izanik, 1930ean '''''El Día''''' sortu zen, «erlijio-joerakoa eta euskaltzalea» egunkari nazionalista, «irizpide katoliko zuzen eta hertsi batek eta sentimendu zintzo eta euskaltzale leial batek» gidatua. Egunkari interesgarri haren lumarik zoliena Jose Ariztimuño «Aitzol» apaizarena zen, Gerra Zibilean fusilatu zutena. Azkenik, 1934an jaio zen '''''El Diario Vasco''''', gaur egun Gipuzkoako prentsan egunkari zaharrena. Egungo kazetaritzari buruzko kapituluan arituko gara hartaz. === Araban === Araban 1887an argitaratzen ziren hamaika egunkarietatik hiru baino ez ziren heldu mende berrira. Baliteke horren zergatiak hiru eratakoak izatea prentsak herrialde horretan indar eragilea galdu izana, hein batean bederen, XIX. mendearen amaierako krisi politiko etengabeak eta desengainua. Arratsaldeko bi egunkariren arteko aurkaritza nagusitu zen 1900 eta 1936 bitartean, '''''El Heraldo Alavés / El Pensamiento Alavés''''' eskuindarraren eta La Libertad liberalaren artekoa, alegia. Mende hasierako prentsaren bereizgarri ziren gatazka horietakoa izan zen, grinatsua eta bortitza, kazetaritzatik haratagokoa. * '''La Libertad''' «Liberala eta foruzalea» zen eta 1890az geroztik '''''La Libertad''''' «herriaren interes sakratuak babestera» irten zen, eta Espainia zein Euskal Herriko arazoak konpontzeko irtenbide demokratikoak sustatu zituen, jarrera foruzale integratzailetik. Gasteizen aurrerapen materialaren defendatzailea, ''La Libertad''ek Elizarekiko begirunea erakutsi zuen, baina haren gehiegikerien aurrean jarrera kritikoa agertu zuen, eta komunikabide errepublikar suharra bilakatu zen, iraganeko Primo de Riveraren populismoaren, Lerrouxen erradikalismoaren edo Canalejasen liberalismoaren aldeko jarrerak alde batera utzita. Arerio zuen '''''El Pensamiento Alavés'''''ek bezala, egunkariak jarrera koherentea erakusten zuen «noren aurka borrokatzen zuen, eta ez noren alde zegoen», Antonio Rivera adituaren hitzetan. Bi egunkarien eragina berdintsua zen. Egunero 3.000 ale inguru saltzen zituzten, baina ''La Libertad''eko irakurleak gehienbat hiritarrak ziren, eta ''El Heraldo/El Pensamiento''k, berriz, harrera hobea zuen Arabako landako bizilagunen artean. * '''El Heraldo Alavés / El Pensamiento Alavés''' Arabako eskuinaren bozeramailea 1901ean sortu zen, '''''El Alavés''''' karlistaren zuzeneko oinordea zen, baina planteamendu moderno eta erakargarriago batekin. «Katoliko independente» etiketaz, Arabako eskuin osoa biltzea lortu zuen: karlistak, nazionalistak eta kontserbadoreak. Egunkaria Jose Luis Oriolek erosi zuen, eta 1932az geroztik, ''El Pensamiento Alavés'' izen berriarekin Oriolen alderdiaren –La Hermandad Alavesa– zerbitzura zegoen egunkari tradizionalista zaratatsu bihurtu zen. Nazionalistek, aurreko etapan erredakzioan ugariak, egunkaria utzi zuten, eta 1933tik aurrera ''Euzkadi'' bilbotarraren herri mailako edizio bat bultzatu zuten ('''''Euzkadi en Araba'''''), emaitza bikainak lortuz. Beraz, ''Heraldo'' zaharretik ''Pensamiento'' berrirako aldaketan, egunkariak bere ondasun nagusia galdu zuen: Arabako eskuin guztien atxikimendua. Errepublikak, gehiegikeriak zirela-eta, aldi baterako geldiarazi zuen ''El Pensamiento'', baina Araban Oriolen egunkariak baino ez zuen biziraun Gerra Zibilean. Hala, 1967an birsortu zen, '''''Norte Expréss''''' bezala. === Nafarroan === '''''El Eco de Navarra''''' nagusitu zen, XIX. mendeko azken laurdenean, Nafarroako prentsaren merkatuan. Egunkari antikarlista eta moderatua, Alderdi Kontserbadorearen inguruko jarreretatik liberalismo doktrinal apal baina, paradoxikoki, molde zaharretan ainguratua zen batera jo zuen –hainbesteraino, ezen egunkaria errealetan jartzen zuen. Eskuinaren aldetik, integristek '''''La Tradición Navarra''''' «egunkari katoliko politikoa» argitaratzen zuten (1894tik 1932ra), zeinak karlismoari, eta batik bat haren bozeramaile '''''El Pensamiento Navarro''''' egunkariari, garbitasun doktrinalik eza leporatzen baitzion. Egoera zurrun samar hartan, '''''Diario de Navarra''''' egunkaria agertzeak, 1903an, giroa freskatu eta berritzeaz gain, irakurleen banaketa nabarmen aldatu zuen: lehenengo urtean, ''Diario de Navarra''k 2.000 ale saltzen zituen, ''El Eco''k 3.000, ''El Pensamiento Navarro''k 1.800 eta ''La Tradición''ek mila ale eskas. ''Diario de Navarra''k xurgatu zuen ''El Eco'', 1913an, gaurdaino sendo mantendu duen nagusigoari hasiera emanez. «Garcilaso»k zuzendutako egunkariak, jarrera liberal kontserbadoretik eta maurismoarekin bat eginik, Nafarroan langile mugimenduaren hazkundea eta ideia sozialisten hedapena geldiaraztea zuen xede. Nazionalismoari uko egin ondoren, 1918an, Zapateria kaleko egunkaria erradikalizatu egin zen, jarrera antieuskaldun eta nabarristak, eskuin mesianikoaren parekoak, agertuz. II. Errepublikan, ''Diario de Navarra'' eta ''El Pensamiento'' egunkariek Errepublikaren Defentsarako Legearen eztenkadak pairatu zituzte, galarazpenak jasanez. Biek ala biek, 1936ko uztailean, bozkarioz hartu zuten Mola jeneralaren altxamendua. Izan ere, bi egunkariek, ideologikoki eta materialki, altxamendua bultzatu zuten. Mende hasierako Nafarroako prentsaren gainbegiratu azkar hau osatugabea litzateke prentsa liberal bat bermatzeko ahaleginak aipatuko ez bagenitu. Aldi hartako egunkari garrantzitsuena izan zen 1904ko '''''El Demócrata Navarra''''', duina eta enpresako jarraibideez eratua, baina bizialdi laburrekoa. Halaber, nazionalistek 1923an '''''La Voz de Navarra''''' sortu zuten, 1936ko uztailean Falangeak indar-gabetua.1900-1936 Euskal kazetaritzaren gailurra. == Mozala prentsarentzat. 1936-1976 == '''''Joan Agirre Sorondo''''' Gerra hastean, 1936ko udaran, mende oso batez kostata ezartzea lortutako informazio-aniztasuna erabat galdu zen. Euskal kazetaritzarenak egin zuen: arrakastatik tragediara igaro zen. Diktadurak iraun zuen bitartean, 40 urtez, egunkariak bi prentsa-legeren mozalpean bizi ziren. Zentsurak isiltasun politikoa, soziala eta, zenbaitetan, baita kulturala ere, ezarri zuen eta, ondorioz, egunkari guztiek gutxi gorabehera gauza bera modu berean kontatzen zuten. === Gerraren ondorenak === [[File:Prentsarentzat mozala. 1936-1976.png|thumb|Prentsarentzat mozala. 1936-1976.]] Marokoko indar armatua, 1936ko uztailaren 17an, Errepublikako gobernuaren aurka matxinatu zen. Hurrengo egunean, Nafarroako gobernadore Mola jeneralak probintzian gerra egoera deklaratu zuen, eta ordu gutxitan boterearen baliabide guztiak bereganatu zituen, komunikabideak barne, jakina. Altxamenduak arrakasta zuen Espainiako probintzi guztietan, falangistek konfiskatuko dituzte ezkerreko, nazionalista edo errepublikarrak ziren egunkarietako errotatibak, eta kideko propaganda organoak martxan jarri zituzten. Lehena Iruñeko '''Arriba España''' izan zen, 1936ko abuztuaren 1ean, ''La Voz de Navarra'' nazionalista indarrez kendu ondoren. Aldi berean, kolpeak porrot egin zuen lekuetan, Errepublikaren aldeko indarrek eskuineko komunikabideak itxi, eta haiek alderdiko egunkariekin ordezkatu zituzten. '''Donostian''', ''La Constancia'' eta ''El Diario Vasco'' galaraziak izan ziren, eta bigarrenaren tailerretan '''''Frente Popular''''' hirian argitaratutako egunkari bakarra inprimatu zen, nazionalek hartu zuten arte. Nazionalek, era berean, ''El Día, La Prensa, La Voz de Guipúzcoa'' eta ''Guipúzcoa Obrera'' egunkarien instalazioak hartu zituzten, eta 1936ko irailaren 16tik aurrera arratsaldeko '''''Unidad''''' egunkaria eta goizeko '''''La Voz de España''''', tradizionalista, atera zituzten. '''Bilbon''', uztailaren 18an berean, ''El Pueblo Vasco'' ondasunez, akzioz eta eskubideez gabetu zuten, altxamenduaren prestakuntzan parte hartzea leporatzen zitzaiolarik. ''La Gaceta del Norte'' eta ''El Nervión'' ere agintari errepublikarren esku gelditu ziren, eta horiek kideko alderdi eta sindikatuen zerbitzura jarri zituzten. Erregimen frankista ezartzean, 1937aren erdialdean, Bilbok zortzi egunkari galduak zituen ordurako, horietako batzuk nahikoa ospetsuak, ''Noticiero Bilbaíno'' historikoa edo Indalecio Prietoren ''El Liberal'', kasu. ''El Pueblo Vasco'' eta ''La Gaceta del Norte'', garbiketa eta neurri zorrotzak jasan ondoren, berriro argitaratu ziren eta horiez gain beste bi egunkari, Falangearen ospe eta zorionerako: '''El Correo Español''', eta '''Hierro''' arratsaldeko egunkaria, ''Euzkadi'' eta ''El Liberal'' akabatutakoen tailerretan inprimatuak. '''Araban''', matxinatuek ''La Libertad'' konfiskatu zuten, bizialdi laburreko –-1937ko urtarriletik 1940ko urrira– '''''Norte''''' «Egunkari Nazional Sindikalistaren» mesedetan. ==== Prentsako zuzendaritza nagusiaren mendean ==== Gerra aurreko euskal egunkari gehienak bata eta bestearen intolerantziak ''erailda'' zendu ziren; beste batzuk, nekatu eta akituak, katastrofeak garaitu zituen, ez baitzuten ostera altxatzerik lortu. Alde batean zein bestean, gerrak iraun zuen hiru urteetan kazetarien jazarpena eta fusilamendua obsesio tragiko bat izan zen. Borreroaren begietan egunkari baten amaierak edo kazetari baten heriotzak haien ideien amaiera sinbolizatuko balu bezala. Erregimen garaileak 1938ko apirilean Prentsako Lege berri bat ezarri zuen, Joseph Goebbels erregimen naziko propaganda eta informazio ministroaren legean inspiraturik. Aurrerantzean, komunikabide guztiak, publikoak nahiz pribatuak, boterearen zerbitzura egon ziren. Botereak ezartzen zituen kontsignak, komunikabide ofizialak, ildo editoriala, eta, gainera, argitaletxeek proposamenak egin ondoren, zuzendariak izendatzeko eskubidea zuen, eta Prentsako Zuzendaritza Nagusiaren (Dirección General de Prensa) mendeko Informazio eta Zentsura Negoziatuei (Negociados de Información y Censura) ahalmen osoa ematen zion. Espainian egunkari publikoak, «Prensa del Movimiento» zeritzona, eta egunkari pribatuak egon ziren, 1939 eta 1977 bitartean. Azken horiei, Errepublika garaian izan zuten jarreragatik, informazio jarduerarekin jarraitzeko baimena eman zieten. Horrez gainera, herrialde bakoitzeko Prentsa Elkarteak '''Hojas del Lunes''' izenekoa argitaratzen zuen. Egunkari publiko eta pribatuen elkarbizitza bitxi horrek uztailaren 18ko erregimenaren izaera misto eta kontraesankorra islatzen du. Falangista buruberoenen lehen asmoa prentsa monopolizatu eta aniztasun-mota oro suntsitzea zen. Rafael García Serranok kontatu zuen Iruñean «los flechas» izenekoek '''''Diario de Navarra''''' konfiskatu nahi izan zutela, Raimundo García «Garcilaso» egunkariaren zuzendariak altxamenduaren aurreko konspirazioan parte hartu zuen arren. Azkenean, Molaren itzalak ''Diario''ren independentzia gorde zuen, eta kapitalaren bitartekotzak Donostiako '''''El Diario Vasco''''' eta Bilboko '''''El Pueblo Vasco''''' babestu zituen. Ybarratarren egunkariak, alabaina, '''''El Correo Español''''' falangistarekin bat egiteko eta «Diario de Falange Española Tradicionalista y de las JONS» berragertzeko laidoa pairatu behar izan zuen. Egunkari ofizialen katea (Prensa del Movimiento) berrogei egunkarik baino gehiagok osatzen zuten, eta horietako lau Euskal Herrian argitaratzen ziren: Iruñeko '''''Arriba España''''', Donostiako '''''La Voz de España''''' (goizeko egunkariak), Donostiako '''''Unidad''''' eta Bilboko '''''Hierro''''' (arratsaldeko egunkariak). Komunikabide horien ezaugarri nagusia joera ideologikoa zen, diktaduraren goresle nekaezinak, eta lehiaketa ia akuilu eta estrategiarik eza. Boterearen interesen mende, diruaren mende baino, gehienak Estatuarentzat oso defizitarioak izan ziren. Hirugarren maila batean zeuden komunikabide tradizionalistak, karlismoaren inguruan zebiltzanak. Horrelakoak ziren '''''El Pensamiento Navarro, El Pensamiento Alaves''''' eta '''''La Gaceta del Norte'''''. Azken horrek, egunkariaren sustatzaile Jose Mª Urkijo gerran immolatu arren, bere iragan foruzalea justifikatu beharra pairatu zuen. ==== Zentsura eta autozentsura ==== Diktaduraren 40 urteetan, egunkariak bi prentsa legearen mozalpean bizi ziren: 1938ko Serrano Suñer ena, jada azaldua, eta 1966ko Manuel Fragarena, zeinak zentsura komunikabideetako zuzendarien esku utzi baitzuen. Zuzendariak, erregimenak onar zezakeenaren muga asmatu ezinean, etengabeko kezkarekin bizi ziren, beti zutabeen barrena labain zitekeen edozein xehetasunengatik espediente zigortzaile bat jasotzeko beldur. Jose Jabier Uranga, «Ollarra», 1962 eta 1990 bitartean ''Diario de Navarra''ko zuzendari izanak gogoratu bezala, «Inork ez zekien askatasuna noraino tenka zitekeen. Pozik eta seguruen zeundenean, sokatik tira eta... to espedientea». Zentsurak isiltasun politiko, sozial eta, zenbaitetan, baita kulturala ere, ezarri zuen, eta, ondorioz, egunkari guztiek gauza bera gutxi gorabehera modu berean kontatzen zuten. Profesionalek, lana betetzeko, batez ere eguneroko bizitzako alderdiak, kirolak, gizartea, herriko bizitza eta kazetaritza literarioa jorratu zituzten. Gipuzkoan tokikotasuna nagusitu zen –joera horretan ''La Voz de España'' nabarmendu zen gehien–, eta Bizkaian, berriz, irakurleen erakargarri nagusiak informazio kanpainak izan ziren –batez ere, ''La Gaceta del Norte''. Hautabidea hain murritza izaki, lehia alderdi tekniko eta formaletan zegoen. Alor horretan, Movimientoko egunkariak oso atzera geratu ziren, askoz arinagoak ziren argitaletxe pribatuen aldean. Horregatik izan zuen prentsa ofizial-zaleak barneratze maila hain apala, eta galera izugarriak pilatu zituen. Ondorioz, pixkanaka egunkariak itxiz joan ziren, 1975ean ''Arriba España''ren itxieraz hasi, eta 1983ko otsailean ''Hierro'' desagertu zen arte. Bi data horien artean, 1978ko Konstituzioak, 20. artikuluan, adierazpen eta informazio askatasuna bermatu zuen. == Euskal prentsa. 1977tik aurrera == '''''Joan Agirre Sorondo''''' [[File:Euskal Herriko egunkariak.png|thumb|Euskal Herriko egunkariak.]] Diktaduraren gau luzean zehar, oro har gizartearen eta zehazki kazetaritzaren ilusiorik handienetako bat adierazpen-askatasuna berreskuratzea izan zen. Xede hori, pixkanaka eta aldizka ikaraldiak jasanez, 1976az geroztik betetzen joan zen. Euskal kazetaritzaren merkatuak, 1977tik, hiru aldi kronologikotan azter daitekeen eraldaketa sakona ezagutu du. Lehen aldian, 1977 eta 1984 bitartean, egunkari zahar asko –erakunde-prentsan nahiz prentsa pribatuan– itxi eta beste batzuk jaio ziren. Bigarren aldian, laurogeiko hamarkadaren erdialdean hasia, euskal egunkarien egoera egonkortu egin zen, eta irakurleen merkatuan birbanatze prozesu bat gertatu zen. Hirugarren aldian, laurogeita hamarreko hamarkadaz geroztik, gerra aurreko urteetatik aurrera sortutako euskarazko lehen egunkariarekin, eskaintza ugaldu egin zen. «Prentsarik gabeko gobernu baten eta gobernurik gabeko prentsa baten artean aukeratu beharko balitz, zalantzarik gabe azkena aukeratuko nuke». Duela bi mende idatzitako Thomas Jeffersonen adierazpen horrek gaur egun ere, segurtasuna edo guztion interesa aitzaki harturik, askatasuna eta informazioa kontrolatuta legokeen erregimen bat bateragarriak direla sinestarazi nahi diguten politikariengandik gordetzen gaitu. Ez dago demokraziarik prentsa librerik gabe, eta ezta prentsa librerik ere demokraziarik gabe. Adierazpen-askatasuna, mugagabea izan ez daitekeen arren, hiritarren burujabetzan oinarritutako gizarteetako zutabe eta funtsa da. Diktaduraren gau luzean zehar, oro har gizartearen eta zehazki kazetaritzaren ilusiorik handienetako bat adierazpen-askatasuna berreskuratzea izan zen. Xede hori, pixkanaka eta aldizka ikaraldiak jasanez, 1976az geroztik betetzen joan zen. === MCSE-aren desagerpena === Diktadura amaitzean, penintsula aldeko lau euskal herrialdeetan hamaika egunkari inprimatzen ziren: Araban, '''Norte Expréss'''; Bizkaian, '''El Correo Español‑El Pueblo Vasco''', '''La Gaceta del Norte''', '''Hierro''' arratsaldeko egunkaria eta '''La Hoja del Lunes'''; Gipuzkoan, '''La Voz de España''', '''Unidad''', '''El Diario Vasco''' eta '''La Hoja del Lunes'''; '''Diario de Navarra''' eta '''El Pensamiento Navarro''' erresuma zaharrean. Hamar urte geroago hiru baino ez ziren geratzen, hiru arrazoi nagusi medio: estatuko katearen desagerpena, ''Hojas del Lunes''en esklusibotasunaren amaiera, eta ''La Gaceta del Norte'' eta ''Norte Expréss'' egunkari historikoek egoera berriari egokitzeko ezintasuna. Horretarako, «tardofranquismo» deritzon garaian Mugimenduko Prentsari eskainitako baliabideak apur bat arrazionalizatu ziren, laguntza horietan dirutza izugarria xahutzen baitzen. Traidoretzat hartua izateko arriskua beregain hartuz, Emilio Romerok, prentsako ordezkari nazionala zenean, komunikabide garestienentzako diru-laguntzak kendu zituen. Horien artean zegoen prentsa falangistaren dekanoa, Iruñeko ''Arriba España,'' 1975ean desagertua. Diktadorea hilda, '''Medios de Comunicación Social del Estado''' zaharrek, agintari berrien kontrol politikopean jarraitu zuten, izen berria hartuta, horiek ixten edo zabaltzen zituztelarik egunkariak, denak desagertu ziren arte. ==== La Voz de Españaren kasua ==== MCSEren tirada handieneko egunkaria 1977an kiroletako ''Marca'' zen, 92.000 alerekin, eta segidan ziren Oviedoko ''La Nueva España'', Valentziako ''Levante'' eta Donostiako ''La Voz de España'', hiruak errentagarritasun maila dezenteaz. Horrek ez zituen, ordea, ''La Voz de España'' eta ''Unidad'' egunkarien itxierak eragotzi, 1980an, ustekabean. Arrazoi ekonomikoek arratsaldeko egunkari kaudimengabearen itxiera justifika dezakete, baina ''La Voz''en kasuan arrazoiak politikoak izan ziren. Orduan erabaki haren zioez asko eztabaidatu zen. Batetik, susmagarria da Gipuzkoako lehen egunkaria aurreneko legebiltzar autonomikoa eratzeko bezperan desagertzea; izan ere, legebiltzarrak, zalantzarik gabe, euskal instituzioak komunikabide publikoez hornitu nahi zituen, horien artean egunkari falangista zaharrak. Beste arrazoi bat, agerikoa hau ere, Donostiako egunkarietako langileria Ricardo de la Cierva Kultura Ministroaren ildoaren aurka publikoki manifestatzea izan zitekeen, Donostian pertsonalki jakinarazi zioten moduan, ministro historialariak egunkaria itxi baino egun batzuk lehenago. ==== Hierroren kasua ==== Hortaz, 1980tik aurrera garai batean boteretsu izandako estatuko prentsa katetik ''Hierro'' baino ez zen geratzen, Bilboko arratsaldeko egunkari pobrea, bere bizitzako azken hamar urteetan 300 milioi pezeta inguruko zorra pilatu zuena, Begoña Zalbidea Bengoa irakaslearen kalkuluen arabera. Zaharkitua eta akitua, 1983an hiltzen utzi zioten. Bere epitafioan, gogoratu beharko litzateke hiru hamarkadetan egunero literaturako orri bat mantendu zuen euskal egunkari bakarra izan zela. === Hiru egunkari tradizionalista === Ikusi dugu Euskal Herrian, XIX. mendeko lehen libelo karlista edo antiliberalen garaitik, prentsa tradizionalista errotuta zegoela. Caudilloa eta haren erregimen autokratikoa desagertzeko unean, joera tradizionalistako hiru kazetaritza‑enpresa pribatuen lanak argitaratzen ziren: Iruñeko ''El Pensamiento Navarro'', Gasteizko ''Norte Expréss'' eta Bilboko ''La Gaceta del Norte''. Hiruak ia aldi berean zendu ziren, 1981 eta 1984 bitartean, Trantsizioak ekarri zituen aldaketa sozial eta politikoetara egokitzeko gai izan ez zirelako. '''El Pensamiento Navarro''' 1897ko egunkari karlistak euskarri izan zuen oinarri sozial, katoliko eta tradizionalistaren krisi sakonaren ondorioak pairatu zituen, eta azkenerako elizako agintariekin liskarrean sartu zen. '''Norte Expréss''' 1967an sortu zen, ''El Pensamiento Alavés'' berritzeko operazio batean, azken horri ''El Correo Español‑El Pueblo Vasco''ren Arabako edizioa irakurleak kentzen ari baitzitzaion. Ideologikoki, ''Norte Expréss''ek uztailaren 18ko erregimena leial eta irmo defendatu zuen, eta hori eragozpen garbia izan zen, erregimena gainbehera zetorrela ikusi zenean. Horrenbestez, 3.000 ale inguruko tiradez eta laneko gatazka sakonetan murgilduta, 1982ko udaberrian argitaratzeari utzi zion, eta Araba bere egunkari bakarra gabe geratu zen. Egoera hori 1996an '''El Periódico de Alava''' jaio arte luzatu zen. Alabaina, euskal prentsarentzat galerarik mingarriena '''La Gaceta del Norte''' egunkariarena izan zen, 1984an jaio eta 83 urte pasa ondoren. Euskal Herrian hedapen handiena izandako egunkariak –hirurogeiko hamarkadan 100.000 ale inguru saltzen zituen, eta Araba zein Nafarroako argitalpenak ere arrakastatsuak ziren– izen bereko Iruñea eta Gasteizkoen autismo bera pairatu zuen, eta ultramontanismo zaharkitu batean ainguratuta geratu zen, hain muturrekoan ezen, adibidez, zinemako ikuskizun sailari ez ikusiarena egiten zion, argitaratzaileen moralarekin bat ez zetozen filmak ageri zirelako, ''ikurriña'' hitza galarazi zuen edo katolizismoa nahiz nazioaren batasuna aldarrikatzen ez zituzten alderdi politikoen iritziak isilarazten zituen; ondorioz, egunkariaren orrialdeetan Democracia Cristiana Vasca eta Alianza Popular baino ez ziren agertzen. Hala, bada, 1975 eta 1980 bitartean 40.000 irakurle galdu zituen. Azken urte horretan, Rafael Ossa Etxabururen zuzendaritzapean, ''La Gaceta del Norte'' Jose Mª Urkijo fundatzaileak emandako ezaugarriak berreskuratzen ahalegindu zen: Euskal Herriko foruen eta bereizgarri historikoen defentsan. Alabaina, ahalegin horiek ezin izan zuten egunkariaren etengabeko gainbehera gelditu, eta 1984ko maiatzaren 6an itxi egin zen, batez beste 16.000 aleko hedapena zuelarik. Zenbait hilabete geroago, azaroan, ''La Gaceta'' kioskoetara itzuli zen, enpresa berri baten babesaz eta nazionalismotik hurbileko ildo editorialaz, baina ekimena ez zen mamitu, eta 1987an behin betiko desagertu zen. === La Hoja del Lunes === Prentsako langileek, 1925ean, igandeko atseden derrigorrezkoa ezartzea lortu zuten, eta ondorioz astelehenetan egunkaririk ez zen. Sektoreko bahitetxea finantzatzeko asmoz, Prentsa Elkarteek astearen lehen eguneko hutsunea bete zuten esklusiboki. Bilboko Prentsa Elkarteak, 1931z geroztik, ''La Hoja del Lunes'' argitaratu zuen, eta gauza bera egingo zuten Donostian eta Iruñean ere. Hegemonia osoz eta lehiaren akuilurik gabe, Hoja del Lunes haietan kirol kronikak eta kolaborazioak nagusitzen ziren, baina informazio aldetik eskasak ziren. Trantsizioak, normala denez, ofizioaren egitura instituzionaletan ere eragin zuen, eta boterearen itzalpean patxadan bizi izan ziren kazetari gazteak Prentsa Elkarteen aurka altxatu ziren. Testuinguru hartan, Madrilgo ''Diario 16'' izan zen astelehenetako bijilia hausten lehena, eta gurean ''Deia'' izan zen, 1982ko irailean. Hilzorian, Prentsako Elkarteak banan‑banan desagertuz joan ziren: Donostiako ''La Hoja del Lunes'' 1983ko ekainean, eta Bilbokoa 1984ko urtarrilean. Horrela amaitu zen 50 urteko bizialdi erosoa. === Hiru egunkari handiak === Diktaduran zehar hainbat egunkari zendu zen. Ia probintzi guztietan, prentsaren merkatua berregituratu egin zen, eta estatukoen artean 1975 aurreko bi egunkarik baino ez zuten biziraun: Bartzelonako ''La Vanguardia'' eta Madril eta Sevillako ''ABC''. Euskal Herrian, gauzak ez ziren ezberdinak izan. Hiru egunkarik soilik eutsi zieten Errepublika eta Gerra Zibilari, Diktadura eta trantsizio demokratikoari: Bilboko '''El Correo Español–El Pueblo Vasco'''k, Iruñeko '''Diario de Navarrak''' eta Donostiako '''El Diario Vascok'''. Hiru egunkari hauek enpresako kudeaketa sendoa zuten bereizgarri nagusia, eta gaur egun ere Espainiako prentsa-hedapeneko zerrendan oso goian daude. Jose Mª Caminos irakasleak enpresa horiek xeheki aztertu ditu, eta atera dituen ondorioen artean hauxe dago: «eredu propio bat garatu dute, eta bertako gauzei arreta handia eskaintzen dion probintziako prentsa-mota bat bermatu». Politikoki eklektikoak eta ideologikoki orekatuak –''Diario de Navarra'' ez hainbeste–, beste egunkari batzuek agortutako ideiak gogor defendatzen zituzten urte erabakigarrietan aldaketarako gogoarekin bat egin zuten, eta gizartearen berrikuntzarako nahiaren isla bihurtu ziren. === Prentsa nazionalista berria === Bi egunkari sortu ziren 1977ko hiru hilabete eskasetan: '''Deia''' eta '''Egin''', prentsa nazionalistaren baitan, berrogei urteko nahitaezko etenaren ondoren. Konkurrentziaren kontserbadorismoaren aurrean, bi komunikabide horiek nolabaiteko haustura zekarten, hala barneko egituraketan nola kanpora begira, euskal prentsan gaztetze interesgarri bat eraginez. Egituraketari dagokionez, ''Deia''k eta ''Egin''ek inbertitzaile txikien partaidetza bultzatu zuten, joera nazionalistaz baina alderdi jakinei lotu gabe. Informazioa euskal geografiaren testuinguruan jorratzen zuten, Euskal Herria batasun politiko eta identitate kulturaleko eremu balitz bezala hartuz, errotatiban landutako berriak lehenetsiz, agentzia eta iturri ofizialen kaltetan. Bi egunkarien jaiotzarekin, euskara informazio-ataletan sartu zen, eta euskal politikak eta kulturak pisu handiagoa hartu zuten. Hasieran salmenta dezenteak lortu bazituzten ere –1978an ''Deia''k egunero 50.283 ale saltzen zituen, eta ''Egin''ek 45.731–, aurreikuspenak baikorregiak suertatu ziren. Sustatzaileek pentsatu zuten eskaintza zabaltzearekin prentsa tradizionala gogoko ez zuten irakurle berri ugari erakarriko zituztela. Aurreikuspen horiek, ordea, huts egin zuten, eta laster ikusi zen ''Egin'' eta ''Deia'' batik bat, ''La Gaceta del Norte''ko irakurleez –urtebetean 21.000 irakurle baino gehiago galdu zituen–, baina baita ''La Voz de España'', ''El Correo Español‑El Pueblo Vasco'' eta ''El Diario Vasco''koez ere, egunkari horiek 1976tik 1978ra irakurleen %23 eta %20 bitartean galdu zuten. Ia ez zuten irakurle berririk lortu. Bi egunkari nazionalisten bermea ez zen samurra izan, eta independentziari uko eginda baino ez zuten lortu euskal prentsan bidea egitea. Gaur egun, ''Egin''en –1999ko itxieraren ostean ''Gara'' bihurtuta– eta ''Deia''ren bermea ziurra da, nahiz eta salmentak jakitea erraza ez den, biak ala biak OJD (Oficina de Justificación de la Difusión) prentsa espainiarreko erakunde independentearen kontroletik kanpo baitaude. === Iraupen laburrekoak === Laurogeiko hamarkadan, lau herrialde kulturalki euskaldunetan iraupen laburreko zenbait egunkari sortu ziren, hemen aipatzea merezi dutenak. Bilboko sozialista batzuek '''''Tribuna Vasca''''' bultzatu zuten, euforia handiko une batean, PSOE 1982ko hauteskunde orokorretan garaipena lortzear baitzegoen. Egunkariak, hasiera batean Eduardo Sotillosek zuzendua, ''La Gaceta del Norte''rekin tailerrak eta zenbait langile partekatzen zituen. Urte horretako martxotik hurrengo urteko uztailera bitartean atera zen. '''Navarra Hoy''' maiatzean jaio zen, 1982an halaber, «trantsizio demokratikoan sortutako prentsaren eredua, merkatuan iraun zuena baina proiektuaren iraunkortasuna bermatuko zion behin betiko hazkundea lortuko ez zuena» (J.Mª Caminos). ''Diario de Navarra'' kontserbadorearekin bat ez datozen balizko irakurle-multzo bat erakartzeko planteamendu ezagunaz, orduan Foru Erkidego agintean zegoen sozialismora hurbilduz joan zen. Alabaina, 1986tik aurrera abiatutako berritze eta berregituratze ahaleginek porrot egin zuten, eta azkenean enpresaren jabetza aldatu zen, langileen esku geratuz. Zeroa Multimedia elkarteak, 1994an, ''Navarra Hoy'' itxi eta errautsetatik egunkari berri bat, '''Diario de Navarra''', sortzeko erabakia hartu zuen. ''La Voz'' de España gobernuaren aldeko egunkaria itxi ondoren, langile batzuek elkar hartu zuten, Gipuzkoako lehen egunkaria izandakoak utzitako hutsunea bete nahian. '''''La Voz de Euskadi''''' euskal esparruko egunkari independente bat zen, 1983ko maiatzetik 1985eko martxora, profesionalek egina eta Jose Reyk zuzendua. Autogestioak eta estutasun ekonomikoek kudeaketa eragotzi zuten, egunkariak ausardia eta irudimena falta ez zituen arren. ''La Voz'' de Euskadiren argitaletxe berak, 1983an, '''La Tarde de Euskal Herria''' arratsaldeko egunkaria sustatu zuen, baina hedapenik apenas izan zuen, eta aste gutxi batzuen buruan desagertu zen. '''Gaur Expréss''' egunkariaren patua ez zen oparoagoa izan. Eusko Alkartasunaren ideiak zabaltzeko sortutako egunkaria ''Navarra Hoy''-ko tailerretan inprimatu zen, 1989ko apirila eta azaroa bitartean. Hasieran 25.000 ale inguru saltzen zituen, baina ixteko garaian, ez zuen 15.000 aleko tirada baino. === XXI. mendeko egunkariak === ==== Diario de Navarra ==== Mende bateko adinarekin, ''Diario de Navarra'' euskal esparru kulturaleko egunkari zaharrena da. Nafarroako prentsari bultzada handia eman zion bere sorrerak, 1903ko otsailaren 25ean, enpresako kazetaritza, ez alderdikoia eta xede ekonomikoa zuen bat, ezartzean. Ezaugarri horiek ''El Eco de Navarra'' bere lehiakide nagusian ere ageri ziren, baina ''Diario de Navarra''n sorrerako ideia funtsezkoen zati ziren, zazpi adjektibotan laburbilduak: egunkari «batik bat hezigarria» eta informatiboa, katolikoa, alderdi politikoekiko independentea, moralari dagokionez kontserbadorea, foralista eta iritzietan inpartziala. Argitaletxea, La Información, 56 akziodunek osatu zuten, batik bat enpresa-munduko pertsonek eta profesional liberalak, horietako batzuk Antonio Mauraren Partido Conservador alderdikoak ziren. ''Diario''k Mauraren politika leheneratzailea bultzatu zuen, baina bere independentzia saldu gabe. «Geure erregimen propioaren defentsa sutsuak», hau da, foruen babesak, hasieratik markatu zuen egunkariaren norabidea. Hain zuzen ere, egunkariaren bizialdiko lehen Gabonetan, harpideei Gernikako arbolaren eta Iruñeko foruen monumentu dotorearen irudiak jasotzen zituen almanaka bat oparitu zien. Jose Jabier Sánchez Aranda eta beste zenbait egileren arabera, egunkariaren sorreran «nabarrismoak» erlijiozko konpromisoak baino pisu handiagoa izan zuen, horrek azalduko lukeelarik 1906an erredakzioak Iruñeko Gotzainarekin izandako eztabaida garratza. Informazioari dagokionez, Cordobillako egunkaria probintzi barruko eta inguruko hirietako berriak argitaratzeko lastertasunagatik nabarmendu zen. Berriemaileen zerbitzuen bitartez kronikak argitaratzen zituen «Información telefónica y telegráfica» izeneko sailean. Hala, bada, lehenengo urtean ''Diario de Navarra''k 2.000 irakurle erakarri zituen, ''El Eco de Navarra''k baino mila gutxiago, baina ''El Pensamiento Navarro''k baino gehixeago. Diariok hamarkada bat baino gutxiago behar izan zuen Nafarroako prentsan nagusi izateko, ''El Eco'' xurgatu zuen eta Errepublikaren bosturtekotik bizirik atera zen, gobernuaren aginduz bi aldiz itxi zuten arren, 1931 eta 1932ko udaretan, errepublikaren aurka egin zituen kanpaina gogorren kariaz. Mende erdiz zuzendari izan zuen Raimundo García «Garcilaso»ren gidaritzapean, ''Diario de Navarra'' eskuin antikapitalista zurrun batera lerratu zen –Burtsako kotizazioak ez zituen argitaratzen–, eta erregimen frankista nekagaitz defendatu zuen. ''Diario de Navarra''k berritze eta zabalkunde prozesu bati ekin zion lehiakide bakarrak gainbehera betean sartu zirenean: ''Arriba España'' falangistak lur jo zuen, eta ''El Pensamiento Navarro''k iparra galdu zuen, mugimendu karlista osoak bezala. Eskualdeko egoerekiko arretatsuago, merindade mailako lau gehigarri atera zituen, horrek Nafarroa osoan zehar barneratzea ahalbidetu ziolarik. Honek 1976an 40.886 aleko zabalkundea baldin bazuen, gaur egun 64.000 ale ingurukoa du. Espainiako informazio orokorreko egunkarien zerrendan hamargarren postuan dago. ''Diario de Navarra, S.A.'' argitaletxea sortu zen 1992an, La Información, S.A. egunkariko akziodun bakarraren argitalpen jarduerari lotutako aktiboak eskualdatzearen ondorioz; harrezkeroztik, azken horrek holding instrumental gisa funtzionatzen du. Zortzi urte geroago, La Información S.A. Taldeak Interneten produktu eta zerbitzuen eskaintza bultzatzeko elkarte bat sortu zuen: ''Navarra Interactiva S.A.'', zeinaren kargu baitago diariodenavarra.es ataria. Navarra Interactivak ''pamplona.viapolis.com'' aisialdi eta entretenimenduko gida, halaber, Viapolis sarean sartuta dagoena, ezarri du. Argitaletxeak, gainera, ''Época'' informazio aldizkarian partaidetza garrantzitsua du. ==== El Correo Español–El Pueblo Vasco ==== Fernando, Emilio eta Gabriel Ybarra anaiek ''El Pueblo Vasco'' sortu zuten 1910ean, monarkia katolikoa defendatzeko. Egunkari apal eta motel samar bat zen, Luis Bellok zorrotzaren definizioa eman zion 1935ean: «Egunkari metalurgiko eta monarkiko bat, koroarekiko fedea berrituz jarraitzen duena eta irakurlerik gabeko egunkarien miraria bizi duena». Alabaina, 1936ko uztailean egunkariko tailerren konfiskazioari ihes egingo zion miraririk ez zen izan. Hortaz, hasiera batean Frente Popularraren propaganda egin zuen, eta abenduaz geroztik Eusko Jaurlaritzaren zerbitzura egon zen. Bilbo erori ostean, «Diario independiente» izan zena oihukarien eskuetara itzuli zen, ordukoan «Diario nacional» izenez. Egun horretantxe (1937ko uztailaren 6an) jaio zen ''El Correo Español'', egunkari falangista, zeinarekin 1938ko apirilaren 13an bat egin beharrean egon baitzen, alkandora urdinekoen diziplina eta zuzendaritzapean. ''Pueblo Vasco'' zahar eta aristokratikoaren sustatzaileek apalkuntza moduan ikusi zuten batasun antinatural hura. Alemaniak eta Italiak 1945ean Bigarren Mundu Gerra galdu ostean, Falange Española Tradicionalista erregimenarentzat oztopo bilakatu zen, eta hark pribilegioak murriztu zizkion, eta baita komunikabideetan zuen presentzia ere. Urte horretan, Manuel Etxebarriak 1875ean sortu eta Gerra Zibila arte egunero kioskoetan izan zen ''El Noticiero Bilbaíno'' egunkari bikainaren editore izan zen argitaletxea Administrazio Kontseiluan sartu zen. Hasieran gerente eta 1951tik aurrera zuzendari moduan, ''El Correo Español‑El Pueblo Vasco''ren bilakaeran pertsona garrantzitsuena Alejandro Etxebarria izan zen, don Manuelen biloba, kazetari gisa ''El Noti''-n eta ''Hierro'' arratsaldeko egunkarian hezia. Harekin hedapen handiko aldi bat zabaldu zen, 1945ean hasita, Arabako edizioa ateratzean –herrialdean bertako komunikabide baten indarraz errotuko zen– eta aurrerago Bizkaiaren aldameneko eskualde gipuzkoarretan, Miranda de Ebron eta Errioxan. Enkante bikoitza medio, Bilboko taldeak Donostiako ''El Diario Vasco'' kontrolpean hartu zuen, 1949an, Espainian informazio orokorreko prentsan nagusi izango zen taldearen eraikuntzan lehen harria ipiniz: ''Grupo Correo'', gaur egun ''ABC''ren jabe, eskualdeko hamabost egunkari, aldizkari ekonomikoak, prentsa amerikarrean eta agentzietan partaidetzak, irratiak, banaketa eta publizitateko enpresak, eta teknologia berrietan askotariko inbertsioak dituena. Zenbait ekimen arrakastatsuri esker –hala nola txirrindularitzako I. Espainiako Bira antolatzea, hirurogeiko hamarkadan Sapisa Agentzia, geroago Colpisa, sortzea, edo 1965ean izara formatua utzi eta tabloide tankerako beste batez ordezkatzeko aldaketa iraultzailea egitea–, ''Correo'' prentsa espainiarrean erreferente bihurtu zen, herrialde mailan ''La Gaceta del Norte''k nagusi jarraitzen zuen arren. Diktadorea desagertzean, 1975ean, ''El Correo''k baldintza sozial eta politiko berrietara egokitzeko gaitasun handiagoa erakutsi zuen, eta Antonio Barrena nekagaitzaren zuzendaritzapean bere lehiakide zaharra atzean utzi zuen. Bi egunkari nazionalisten (Egin eta Deia) sorrerarekin beheraldi bat jasan ostean, egunero 100.000 aleren zenbaki magikoa gainditzea lortu zuen. Euskal prentsan duen nagusitasuna 1982an islatu zen, erredakzioa informatizatzeko eta errotatiba aldatzeko berrikuntza teknologiko sakon bat eginez, eta Ezkerralde eta Eskuinaldean, Kostaldean eta Durangaldean eskualdeko edizioak atereaz. Horren arrakasta informazio tokikoaren bidez irakurlearengana hurbiltzean datza, eta jatorrizko printzipioak jarraitzen dituen norabide editorial koherente batean (moderazioa eta autonomismoa) nahiz askotariko edukiak jasotzeko diseinu moderno batean. Azken datuen arabera, ''El Correo''k batez beste 131.383 aleko zabalkundea du. Gaur egun Estatuko informazio orokorreko seigarren egunkaria da, aurretik hauek baino ez ditu: ''El País'', ''El Mundo del Siglo XXI'', ''ABC'', ''La Vanguardia'' eta ''El Periódico de Catalunya''. ==== El Diario Vasco ==== ''El Diario Vasco'' 1934ko azaroaren 27an jaio zen, porrot egindako Urriko Iraultzak politikoki eta sozialki ernegatutako giro batean. ''El Diario Vasco'' bere ideia kontserbadore, monarkiko eta foruzaleak entzunarazi nahian zebilen, egunkari ugariren artean, zehazki zazpi, 350.000 pertsona baino gehixeago zituen herrialde baterako. Ezaugarri komuna monarkikoak izatea zuten prentsa, politika eta negozioetako pertsonek sustatu zuten: Ramiro Maeztu, Roman Lizarriturri, Jorge de Satrustegi, Joakin Txurruka, Federico Oliván, Jose Manuel Brunet, Jose Mugika, Jose Mª de Areilza edo Luca de Tena anaiak. Azken horiek, ''ABC''ren editore Prensa Españolaren bidez, gaur egun prentsa gipuzkoarraren dekanoa den egunkariari sostengu tekniko eta ekonomikoa, eta baita gizon‑emakumeena ere, eman zioten. Artean bi urte bete gabe zegoela, 1936ko uztailaren 18an, ''El Diario Vasco'' itxi egin zuten eta tailerrak konfiskatu zituzten, ''Frente Popular'' inprimatzeko. Hura izan zen, hain zuzen ere, altxamendutik karlista nafarrek hiria hartu zuten arte Donostian argitaratu zen egunkari bakarra. Irailaren 13an, egunkaria kalera itzuli zen, orri moduan, «iraultza nazionala» berotasunez ospatuz eta Frente Popularrak azken hilabeteetan Donostian eraildako pertsonen zerrenda emanaz. Alabaina, hasierako itxaropenak laster mikaztu ziren eta ''El Diario Vasco''k, Falangeak kontrolatzen ez zituen beste hainbat komunikabidek bezala, itxiera mehatxuak pairatu zituen, isunei aurre egin behar izan zien, eta Ministerioak izendatutako zuzendari ugari izan zituen, horien artean, tarte laburrez bada ere, Manuel Aznar eta Dionisio Ridruejo. Berrogeiko hamarkadaren amaieran, Prensa Españolak bere akzioak Bilboko ''El Correo Español‑El Pueblo Vasco''ren jabe Bilbao Editorial enpresari saldu zizkion, eta gerente Alejandro Etxebarria izendatu zuten. Gerente berriak egunkaria kudeatu zuen garaian ekin zion lehenengo berrikuntza tekniko eta administratiboari. Ideologia handirik gabeko egunkaria zen eta beti irakurleen gertuko informazioari arreta handia eskainiz, frankismo garaiko berrogei urteetan ''El Diario Vasco'' prentsa probintzialeko bere ereduari lotu zitzaion. ''La Voz de España''ren –Gipuzkoako lehen egunkaria, eta Cadena de Prensa del Movimiento‑n errentagarria zen bakarrenetakoa– atzean bigarren maila batean, ''El Diario Vasco''ko akziodunen artean dibidenduen banaketa eskasa izaten zen, eta kapital-zabalkuntzak, berriz, ugariak. Hala ere, hirurogeita hamarreko hamarkadaren hasieran, Sociedad Vascongada de Publicaciones egunkariaren editoreak enpresa, finantza eta teknologia mailako egiturak zabaldu eta berritzeko anbizio handiko prozesu bati ekin zion, eta horrek 1976‑1979 aldian balantze negatiboak eragin zituen. Suárezen Gobernuak, 1980an, ''La Voz de España'' eta Unidad itxi zituen, eta ''El Diario Vasco'' izan zen Gipuzkoako prentsan nagusi. 1979an batez beste 29.000 aleko hedapena bazuen, urtebete beranduago 52.545 alera heldu zen, Euskal Herrian bigarren lekua hartuz, aurretik ''El Correo Español‑El Pueblo Vasco'' kidea baino ez zuela. 2001ean, bere batez besteko hedapena 94.000 aletakoa zen. Kopuru horrek, 673.000 biztanle zituen Gipuzkoaren gisako probintzia batean, 1.000 biztanleko 139 egunkari barneratzeko ahalmena ematen zuen, ia Europako mailara iritsiz. Iragarkiak jartzen zituztenentzat, ''El Diario Vasco'' Espainiako egunkari errentagarriena zen, ''El Correo'', ''La Vanguardia'' eta ''Diario de Navarra''ren aurretik. Datu hori egiaztatzeko erabiltzen den neurria mila aleko iragarkiaren kostua da, ZNB (Zabalkundea Neurtzeko Bulego) organo independentearen kontrolaren arabera. ==== Deia ==== Prentsa nazionalistarik gabe 40 urte luzez egon ostean, 1977ko ekainaren 8an offset errotatibak biratzen hasi ziren ostera ''Deia''ren lehen zenbakia inprimatzeko. Egunkari nazionalista moderatua zen, baina hasiera batean behintzat sigla zehatzetatik aparte zegoen. ''Egin'' irakurle-mota berari zuzentzen zitzaionez, kioskoetara aurrena iristeko borrokak ''Deia''ren presazko jaiotza ekarri zuen, lehen hauteskunde demokratikoak baino astebete lehenago. Iparragirre argitaletxea bere izenkide gipuzkoarraren antzera eratu zen: hau da, akziodunen oinarri batetik abiatuta –25 bazkide, horien artean Eusko Alderdi Jeltzaleko zenbait pertsona garrantzitsu–, 1.000 pezetako harpidetzako eskaintza publiko bat atera zen. Egunkariko langileak batik bat ''La Gaceta del Norte'' edo ''Hierro''n aritutakoak ziren, eta proposamena berritzailea zen, zenbait alderdi formal nahiz funtsari zegozkionak bitarteko. Batetik, inprimazio-kalitate eta tratamendu grafiko bikaina, ordena eta maketazio arretatsuak. Bestetik, ''Deia''k orduan nagusi zen eredu probintziala hautsi zuen, eta Euskal Herri osorako edizio bakar bat eskaintzen zuen, herria unitate kultural bakar bat bezala hartzen zuelarik –geroago banatu zituen alorreko edizioak. Horrez gainera, egunkariaren sail guztietan euskara ageri zen. ''Deia''ren irteera bizkorrak eta bereziki aproposa zen uneak 50.000 irakurle inguru ekarri zizkion; egunkarien %65a Bizkaian saltzen zen, eta Nafarroa eta Araban apenas zuen presentziarik. Salmenta maila horietan egonkortuta, eta irakurleak gero eta gehiago Bizkaia aldekoak zituelarik, merkatuan bideragarri izan beharrak independentzia arriskuan jarri eta gobernuko alderdiarekin engaiatzera eraman zuen. Laurogeiko hamarkadaren erdialdera alderdi jeltzalea zatitu eta Eusko Alkartasuna jaio zenean, engaiamendu hura eragozpen handia gertatu zitzaion. Aldi berean, nazioarteko eta Espainiako informazioek pisua galdu zuten, Autonomia Erkidegoko berrien mesedetan. Laurogeita hamarreko hamarkadaren hasieran, 44.000 ale inguruko hedapena zuenean, ''Deia''k ZNBaren (Zabalkundea Neurtzeko Bulego) kontrol ofizialei uko egin zien. ==== Egin / Gara ==== Trantsizio politikoaren garaian sortutako egunkari guztien artean, ez zegoen bat Egin baino interesgarriagoa zenik. Asmoa teknikoki akatsik gabea eta diseinu modernoa –''El País''en tankerakoa, orduan eredu nagusia zena– izango zuen egunkari bat, ezkerrekoa eta nazionalista, alderdietatik independentea, Euskal Herri osoaren estaldura geografiko eta kulturala eginez informazioa lantzerakoan plurala eta irekia izango zen egunkari bat martxan jartzea zen. Zati garrantzitsu bat euskaraz idazten zen. Erredakzioan batez ere jende gazte eta grinatsua zegoen, irratitik zetorren zuzendari ospetsu batek gidatzen zuena: Mariano Ferrer. Orain, S.A. argitaletxearen kapital soziala hiru zatitan egituraturik zegoen: 120 milioi bazkide-talde batek inbertituak, beste 120 milioi kredituetan, eta 100 milioi gehiago 12.500 partaidek jarriak. ''Egin'' osagai horiekin egin eta lehen zenbakia 1977ko irailaren 29an atera zen. Baina ''Egin''en kasuan, ''Deia''rekin gertatu zen bezala, kalkulu positiboegiak egin ziren, eta laster ikusi zen joera nazionalistako prentsa bat eskatzen zuen «irakurle berriak» egunkari bat manten zezakeela, baina ez bi. Egunkariaren lehen kontrolak 45.731 aleko zabalkundea eman zion, sustatzaileek espero baino askoz gutxiago. Bi urte geroago, 41.000 ale eskas saltzen zituen. Arazo ekonomikoei barne gatazkak gaineratu zitzaizkien, nazionalismo gogor bati atxikitako zuzendaritza batzordearen eta Euskadiko Ezkerrako ideietatik hurbilago zegoen erredakzioaren artean. Oihartzun publikoa izan zuen lehen gatazka egunkaria agertu eta hilabetera sortu zen, Augusto Unceta Bizkaiko Aldundiko presidentearen hilketa salatu zuen editorial baten ondorioz; horrek zuzendariaren kargugabetzea ekarri zuen. Urtebete geroago, 1978ko abenduan, sektore moderatuenak ''Egin'' utzi zuen, eta harrezkero egunkaria Herri Batasunaren inguruan bildutako ezker abertzalearen bozeramaile nagusia izan zen, 1998ko uztailean Baltasar Garzón Entzutegi Nazionaleko epaileak itxi zuen arte, ETA talde terroristaren egitura finantzarioarekin zerikusia zuelakoan. Urtebete geroago kautelazko itxiera kendu zen, baina bost urte pasa ondoren bista ez da oraindik burutu. ''Egin''ek hitza berreskuratu zuen 1999ko urtarrilaren 30ean, ''Gara'' bihurtuta. Itxitako egunkariko langile eta kolaboratzaile gehienak ostera bildu zituen, baina bere norabidean moderazio handiagoa nabari da, zalantzarik gabe ezker abertzalearen barne eztabaida islatuz. ''Gara''ren zabalkunde mailari buruzko datu fidagarririk ez dago, 2000. urtean, Eustatek 100.000 irakurle baino gehixeago ematen zizkion, baina tirada zein zabalkundeari buruzko kalkulurik eskaini gabe. ==== Euskaldunon Egunkaria / Berria ==== [[File:Egunero.png|thumb|Egunero.]] Gerra Zibilaren ondorengo euskarazko lehen egunkaria –aurreko azkena ''Eguna'' izan zen, 1937an–, sortze luze eta nekeza izan zuen, euskarazko prentsa oraindik orain komertzialki bideragarria ez zelako, eta ondorioz fondo publikoen mende zegoelako. Laurogeiko hamarkadaren hasieran, kazetari talde batek euskarazko eguneroko prentsaren lehen proiektua martxan jarri zuen, hasiera batean ''Egunkaria Sortzen'' deitu zena. ''Argia'' taldearen inguruan egituratua zegoen aurreneko talde hori baztertua izan zen, 1986an Gasteizko gobernuak ''Deia'' eta ''Egin'' egunkariek sustatutako bi astekariri diruz lagundu zienean. Horrela jaio ziren ''Hemen'' eta ''Eguna'', 1990 arte iraun zutenak. Aldi berean, baztertuek Egunkaria S.A.ren kapitala osatzeko kanpainari ekin zioten, amestutako egunkaria ateratzeko asmoz. 1990eko abenduaren 6an agertu zen, talde sustatzaileak eta partaideek –500.000 pezetako akzioak eta 5.000 pezetako partaidetzak saldu ziren– emandako bultzadari eta eragiketan sartutako kultur eta gizarte egitura zabalaren engaiamenduari esker. ''Euskaldunon Egunkaria'' muga ekonomiko, tekniko eta informatibo handiekin jaio zen, instituzioen laguntza eskasaz, baina euskal merkatuan tarte bat hartzeko gai izan zen. 2001eko kontrolak 14.396 aleko eguneroko hedapena eman zion, aleen erdiak Gipuzkoan saltzen zirelarik. Entzutegi Nazionalak, 2003ko otsailaren 20an, egunkariaren itxiera eta haren erantzuleetako batzuen auziperatzea agindu zuen. Une horretan, erakundeetatik eta gizartetik elkartasunezko mugimendu handi bati ekin zitzaion, eta horri esker hilaren 21etik aurrera egunkari apal bat atera ahal izan zen, ''Egunero'', euskarazko egunkari berri bat martxan jarri bitartean hutsunea bete zezan. Azkenean, egunkari berria, ''Berria'' izenekoa, 2003ko ekainaren 21ean atera zen. ==== Diario de Noticias ==== '''Navarra Hoy''' argitara eman zen 1982ko maiatzaren eta 1994ko urtarrilaren artean, joera nazionalistako komunikabide bat, Foru Erkidegoan orduan gobernuan zegoen sozialismoaren laguntza bilatu zuena. Egunkaria itxi eta hiru hilabete geroago, argitaletxe berberak, Zeroa Multimedia S.A., eta erredakzio berberak ''Diario de Noticias'' aurkeztu zuten. Bere aurrekoak baino enpresa, kultura eta politika mailako interes askoz zabalagoak uztartuz, ''Diario de Noticias''ek irakurle euskaltzale eta progresisten artean ''Diario de Navarra''k uzten duen hutsunea bete zuen. ''Diario de Noticias''ek hainbat irakurle-mota izan zuen jomuga, hala diseinuagatik, berritzailea eta lehiakidearen zurruntasunetik erabat aldendua, nola edukiengatik; kultura, kirola, ekologia edo aisialdiari arreta handia eskaintzen zaie, tokiko informazioa edo eskelak alde batera utzi gabe. Apalki bada ere –ia 14.000 irakurle–, ''Diario de Noticias''ek Nafarroako prentsari nolabaiteko aniztasuna ekarri dio. ==== El Periódico de Álava ==== Berrogeiko hamarkadaz geroztik Araban edizio bat duelarik, ''El Correo Español‑El Pueblo Vasco''k nagusitasun eroso eta sendoa du herrialde horretan. Are gehiago kontuan hartzen badugu 1982an ''Norte Expréss'' itxi zenetik 1996ko abenduaren 14an ''El Periódico de Alava'' aurkeztu zen arte, Araba zela prentsa propiorik gabeko Estatuko probintzi bakarrenetakoa. Bete beharreko hutsune bat zegoela ulerturik, zenbait enpresari eta elkarte pribatu komunikabide arabar bat sortzeko elkartu ziren, atxikimendu politiko zehatzik gabea eta hiru irizpide nagusitan oinarritua: Arabako aniztasun ideologiko eta politikoarekiko errespetatzea, informazio hurbilenekoa jasotzea eta, kudeaketari dagokionez, neurritasuna gastuetan. Proiektua ez zen behar bezala mamitu, eta ''El Periódico de Alava''ren bizialdi laburra kezka eta ezustekoz betea egon da: kapital zabalkuntzak, bazkide berrien sarrera, aldaketak zuzendaritzan, nazionalismorako orientabide ideologiko berria... Iruñeko ''Diario de Noticias''ekin eta ''Deia''rekin lankidetza harremanak ditu. Zabalkundea Neurtzeko Bulego (ZNB) delakoaren kontrolik izan ez bazuen ere, hasieran 15.000 ale inguruko zabalkundea izango zuela kalkulatzen da. === Eskualdeko edizioak dituzten Estatu mailako egunkariak === ==== El Mundo del País Vasco ==== Gobernuan zegoen sozialismoaren gainbeherako urteetan garatutako ikerketa eta salaketazko kazetaritza abiapuntu harturik, ''Diario 16''ko zuzendaria izandako Pedro J. Ramírezek tarte laburrean bere komunikabidea informazio orokorrekoen artean hirugarrena –''El País'' eta ''ABC''ren atzetik– izan zedin lortu zuen. Euskal merkatuan ere indartsu sartu zen, eta horrek egunkaria 1991ko maiatzean eskualdeko edizio bat sortzera bultzatu zuen, ''El Mundo del País Vasco'', jabea Editora del Pueblo Vasco duelarik. Madrilgo egunkariak eskainitako sostengu teknikoaz eta orrialdeen horniketaz, ''El Mundo''ren Bilboko erredakzioak lehen orrialdeko berriak eta atal nagusietan orrialde egokituak eransten ditu, eta baita zutabegile propioak ere. Lehen urtean edizio bakarra bazen ere, geroago herrialdekako edizioak moldatu ziren. Hasieratik, ''El Mundo''ren bereizgarri izan da iritzi‑espektro zabal eta anitza izatea. Egunkariaren beste tasun bat aurkezpen grafikoa eta diseinua da. ''El Mundo del País Vasco''ren zabalkundea, zenbait gorabehera medio, 15.000 eta 18.000 ale artekoa da. ==== El País ==== Trantsizio politikoa martxan zegoela adierazten zuen sinboloetako bat, demokraziako lehen egunkari moduan, ''El País''en aurkezpena izan zen. Bere kalitate materialak eta argitasun ideologikoak lidergora eraman zuten, eta gaur egun ere nagusitasun hori eroso mantentzen du. Euskal edizioa zabaldu zuen 1997ko maiatzaren 29an. Hiru hiriburuetan du erredakzioa, non 8 edo 12 orrialdeko erdiguneko koaderno bat egiten baita. ZNBaren 2001eko kontrolak egunero 14.276 aleren salmenta ematen dio. ==== Marca ==== ''Marca'', negozioan duen bolumenagatik nahiz irakurleen kopuruagatik –aleko irakurle gehien dituena da– Espainiako egunkari herrikoiena, Donostian sortu zen 1938an, Gerra Zibil betean, Prensa del Movimiento kateko kiroletako komunikabide gisa. Gerra amaituta, Madrilera lekuz aldatu, eta astekari izatetik egunkari izatera pasa zen. Franco hiltzean, saldu egin zuten, Estatuko Gizarte Hedabide ziren beste komunikabide guztien moduan. Gaur egungo jabea Grupo Recoletos da, ''Expansión'' egunkari ekonomikoaren jabea ere badena. Esan denez, Estatuan tirada handieneko egunkaria da, informazio orokorrekoen gainetik, egunero 400.000 ale inguru saltzen dituelarik, kiroletakoen artean, segidan duen ''As'' egunkariak baino bi halakotik gora. Euskal Autonomia Erkidegoan emaitza interesgarriak agertzen ditu: batez beste 20.722 erosle eta 92.000 irakurle. Hortaz, laugarren egunkari irakurriena da, aurretik ''El Correo'', ''El Diario Vasco'' eta ''Gara'' dituela. Nafarroan 4.000 ale inguruko eskaria du. Azken urteetan edizio bat Lehen Mailako euskal taldeei eskaintzen die, lehen orrialdea eta hasierako orrialdeekin. === Iparraldeko egunkariak === ==== Sud Ouest ==== Bordelen argitaratua eta 1944an sortua, 345.000 alerekin Frantziako eskualdeko bigarren egunkaria da, ''Ouest France''ren atzetik. Egunero 20 edizio ateratzen ditu, Girondaren arrotik Pirinioetara bitarteko zortzi departamentuak hartuz. ''Sud Ouest'' hegoaldean estatuko prentsatzat hartzen dugunaren antzeko eredu bati lotzen zaio. Izan ere, eskualde zabal bati buruzko informazioa ematen du, eta Euskal Herriari, Biarnori eta Landei tarte aski murritza eskaintzen die, Bordeletik datozen berriei, Parisko egoera politikoari buruzkoei edo nazioarteko gertakizunei baino askoz txikiagoa. Oraindik orain izara formatuari uko egin dio, eta igandeko edizio bat argitaratzen hasi da. Bere ikurritza hau da: «Gertaerak sakratuak dira, iritziak askeak». ''Sud Ouest''en jabe GSO taldeak beste lau egunkari ditu, guztira 432.000 aleko zabalkundea dutenak. Grupo Correorekin akzio gurutzatuak ditu, eta elkarrekin zenbait proiektu garatu dituzte, hala nola Viapolis.com ziber‑zerbitzuen elkartea. ==== Le Journal du Pays Basque ==== ''Le Journal du Pays Basque'' 2001eko udazkenean jaio zen. Frantsesez argitaratu baina euskaraz eta gaskoiez kolaborazioak dituen egunkaria Donostian inprimatzen da. ''Le Journal du Pays Basque''k batik bat hurbileneko esparru sozial, politiko nahiz kirol eta kulturari erreparatzen dio. ''Sud Ouest''en kazetaritzako ereduari erantzunez, ''Le Journal du Pays Basque''k aldarrikatzen du Euskal Herria «ez dela postal tankerako herri bat, ezta mina‑landa bat ere. Bizitza sozial, kultural, politiko, ekonomikoa du. Gertatzen dena hobeto ulertzeko, bertako ekimenak ezagutu eta onartuak izan daitezen, bereizkeria eta bidegabekeriak adierazi daitezen eta bazter utzi ez daitezen, langileen, enpresarien, nekazarien, langabetuen aldarrikapenak prentsan jaso daitezen... edo, besterik gabe, gutxiengo demokrazia, adierazpen-askatasuna bermatzeko, prentsa anitza egon dadin bermatzeko». Egunkaria krisi sakon batean murgilduta zegoen 2003ko hasieran, etorkizuneko bideragarritasuna arriskuan jarririk. Desagertu ez zedin, harpidetza kanpaina bat burutu zen, hileko 20 eurotan, gutxienez 1.000 harpide lortzeko. «Pertsona orori zabaldutako egunkari bat egin dugu; pertsona orok ahal duena egin dezala, ''Le Journal''ek zabalik jarraitzeko», eskatu dute editoreek. === Eranskina === ==== Albiste-agentziak ==== Euskal Herri mailan komunikabide berriak agertzearekin batera, Trantsizioko urteetan albiste-agentzia euskaldun bat sortzeko ahaleginak egin ziren. '''Euskadi Press''' eta OPE‑EPI agentziek, lehena ezkerreko sektore nazionalistei lotua eta bigarrena EAJri, ibilbide-albiste-agentzia bat bermatu 1982ra arte, Antonio Petit Caro Bilboko ''La Gaceta del Norte''ko zuzendari izanak gidatutako kazetari talde baten ekimenez: '''Vasco Press'''. Enpresako egituretatik kanpo profesionalek sustatutako lehen agentzia izan zen, esparru geografiko mugatu batean: Euskal Herria. Hogei urte baino gehiagotan, '''Vasco Press''' agentzia bizkor eta ongi antolatu bat agertu da, eta bere bezeroei –gehienbat Euskal Herriko komunikabideak, baina baita Estatuko zenbait ere– produktu ugari zerbitzatzen dizkie. Vasco Press albiste-zerbitzuak batez beste 500.000 hitz ditu urteko, eta horiek 10.000 albiste baino gehiago moldatzen dituzte. Informazioa analisi eta datu‑base zerbitzuarekin osatzen da, «Crónica» medio, Euskal Herriari buruzko informazio eta dokumentazioko astean behingo buletina. Gaur egun, dokumentazio eta datu‑base zerbitzuak, guztiz eginak eta erabiltzaileen eskura daudenak, 1.000 txosten baino gehiago ditu eta urtero 3,5 milioi hitzeko dokumentazio kopurua hartzen du. '''EFE''' albiste-agentzia ofiziala Euskadin 1985az geroztik modu autonomoan ezarrita dago, eta horrek Bilboko lotunetik informazioa sorturik, Espainia osora banatzeko ahalmena ematen dio. Beraz, euskal jabetzako agentzia izan gabe, Euskal Herrian informazioa hedatzeko gune nagusienetako bat da. '''Argazki Press''' informazio grafikoko agentzia 2002ko urtarrilaren 1ean martxan jarri zen, batez ere, ''Gara'', ''Egunero'' eta ''Le Journal du Pays Basque'' elikatzen dituena. Bulego nagusi bat du Donostian, eta ordezkaritzak Euskal Herriko lurralde guztietan. Bere egiturak kalitateko irudiak azkar eta modu eraginkorrean eskaintzea ahalbidetzen dio. Azkenik, aipatu beharra dago eskualde arteko lehen albiste-agentzia, '''Colpisa''', sortzeko ideia Jabier Ybarra eta Luis Bergaretxe Bilboko ''El Correo Español‑El Pueblo Vasco''ko editoreena izan zela. Agentzia sortu zenean, 1967ko abenduan, Espainiako hamabi egunkari lotu zitzaizkion «informazio bereizi eta esklusiboa» bermatzeko xedeaz. Urtebete geroago, Luis Bergaretxeren zuzendaritzapean, hemeretzi ziren Colpisan bildutako eskualdeko egunkariak. Agentzia Manuel Leginetxe kazetari bizkaitarrak zuzendu zuen 1972 eta 1982 bitartean. === Ondorioak: itxaropenetik kezkatara === Euskal kazetaritzaren merkatuak 1977tik, eraldaketa sakona ezagutu du, hiru aldi kronologikoetan azter daitekeena. '''Lehen aldian,''' 1977 eta 1984 bitartean, egunkari zahar asko itxi (prentsa instituzionala nahiz pribatua) eta beste batzuk jaio ziren, bi baino errotu ez baziren ere: ''Deia'' eta ''Egin''. '''Bigarren aldian,''' laurogeiko hamarkadaren erdialdean hasten denean, euskal egunkarien egoera egonkortzen da, eta irakurleen merkatuan banaketa berria sortzen da. Prentsa nazionalistak 1984‑85etik aurrera, pixkanaka behera egin zuen, egonkortasun orokorraren barruan, eta enpresako hiru egunkari handiek –''El Correo'', ''El Diario Vasco'' eta ''Diario de Navarra''– hazkunde historikoa ezagutu dute. '''Hirugarren aldian,''' laurogeiko hamarkadaz geroztik, eskaintza aberastu egin zen, gerraosteko euskarazko lehen egunkariarekin, ''Euskaldunon Egunkaria'', eta Gasteizko ''El Periódico de Alava'' zein Iruñeko ''Diario de Noticias'' egunkariekin nahiz ''El Mundo'' eta ''El País''en euskal edizioekin. Azkenik, gogoratu behar da bost urteko epean epailearen erabakiz agindutako bi egunkarien –''Egin'' eta ''Egunkaria''– itxierak gizartean astinaldi eta gaitzespena eragin zituen, auzi politiko, sozial eta kultural garrantzitsuak tarteko. == Euskara prentsan == '''''Joan Agirre Sorondo''''' Erabat euskaraz argitaraturiko bi egunkari baino ez dira izan eguneroko euskal prentsaren historian: ''Eguna'', 1037ko urtarrilaren 1etik ekainaren 17ra argitaratua, eta ''Euskaldunon Egunkaria'', 1990ko abenduaren 6an atera zena, eta epailearen aginduz 2003ko otsailean itxi zena. Euskarazko prentsaz aritzeko, beraz, esparrua egunero atera ez diren argitalpenetara zabaldu behar da; izan ere, horiek izan dira euskarazko kazetaritzaren ohiko euskarriak. === Konplitutako asmoa === [[File:Prentsa.png|thumb|400px|Prentsa.]] Erabat euskaraz argitaratutako bi egunkari baino ez ziren izan eguneroko euskal prentsaren historian: Eguna, 1037ko urtarrilaren 1etik ekainaren 17ra, eta Euskaldunon Egunkaria, 1990ko abenduaren 6an plazaratu, eta epailearen aginduz 2003ko otsailean itxi zena. Euskarazko prentsaz aritzeko, beraz, esparrua egunero atera ez diren argitalpenetara zabaldu behar da; izan ere, horiek izan dira euskarazko kazetaritzaren ohiko euskarriak. Euskal kazetaritzan aditua den Javier Díaz Noci irakaslearen arabera, euskarazko kazetaritza 1834an hasi zen. Urte horretan '''''Correo del Norte''''' argitaratu zen Donostian, egunkari liberal bat, bi zenbakitan euskarazko testu bana sartu zituena. Baina erabat euskaraz ateratako lehen argitalpena '''''Uscal Herrico Gaseta''''' izan zen, 1948ko udaran, ''Jose Augustin Xaho'' erromantikoak idatzi zuen, hauteskundeetan diputatu aukera zezaten sustatzeko. === XX. mendeko aldizkari eta egunkariak === Bigarren Karlistadaren ondoren euskara berpiztu egin zen, astekari eta aldizkari ezberdinen eskutik. Horietako gehienak elebidunak edo hirueledunak ziren, eta bertako ikerlanen eta kultur sustapenaren oinarriak ezarri zituzten: Baionako '''''Eskualduna''''', Iruñeko '''''Revista Euskara''''', Donostiako '''''Euskal Erria''''' eta Gasteizko '''''Revista de las Provincias Vascongadas'''''. Mendearen bueltan, '''''Euskalzale''''' eta '''''Ibaizabal''''' astekariek, ''Resurrección Mª Azkuek'' argitaratuek, «euskarazko argitalpen batek lehenengo aldiz kazetaritza modernoari dagozkion baliabideak erabili zituzten (argazkiak, zutabeak, tartekiak, tituluak, eta abar)». Donostiako '''''La Unión Vascongada''''' katoliku eta erregezale alfontsotarra (1891‑1903) egunkarien historian sartu zen euskarazko artikuluak, erregularki ez izan arren, argitaratzen lehena izan zelako, baina '''''Euzkadi''''' nazionalista izan zen 1913az geroztik atal egonkor bat zabaldu zuen aurrenekoa, ''Evaristo Bustinza, «Kirikiño»''ren zuzendaritzapean. === Euskarazko egunkari baterantz === Euskarazko egunkari bat ateratzeko ahaleginak 1920an hasi ziren, artean jaioberri zen Euskaltzaindiak Bilboko egunkari nagusiak testuez elikatzeko erredakzio bat abian jarri zuenean, euskarazko egunkari elebakar baterako hazia izateko itxaropenaz. Hutsunea, Gipuzkoan bereziki agerikoa, euskal hiztunen kopuru handiena zuen eta duen herrialdea izaki, '''''Argia''''' astekariak bete zuen 1921ean. «Euskarazko prentsaren aitzindariak», Díaz Noci irakasleak definitu zuen bezala, zabalkunde dezentea izan zuen –10.000 ale hogeiko hamarkadan–, tratamendu grafiko moderno bati eta irakurle ugarirentzat ulergarria zen euskara mintzatuaren hurbileko hizkera bat erabili izanari esker. Behin bermatuta, ''Argia'' egunkari bihurtzea pentsatu zen, baina asmo horrek ez zuen arrakastarik izan. Hala ere, Primo de Riveraren diktaduraren amaieran sortutako egunkari nazionalistek, hala nola '''''El Día''''' eta, II. Errepublika betean, '''''Tierra Vasca''''' argitalpenek, euskarazko orrialdeak sartzen zituzten beren ataletan. ==== Gerra eta debekua ==== Ikastoletako geletan euskara zen nagusi 1936an, hizkuntza aldizkari, egunkari eta argitalpenetan irakurri ahal zen, eta eguneroko bizitzaren zatia zen, landako eremuetan ez ezik baita hiritarretan ere. Gerra Zibilak joera hori apurtu zuen. Gatazka betean, 1937ko urtarrilaren 1ean, Eusko Jaurlaritzak euskarazko lehen egunkaria abian jarri zuen, '''''Eguna''''', Ziarsolo kazetariaren eta Agustin Zubikarai idazle gaztearen gidaritzapean. Matxinatutako soldaduak Bilbora sartzean, ''Eguna'' desagertu egin zen. Zenbait hilabete geroago, Burgosko Gobernuak euskaraz mintzatu eta idaztea debekatu zuen. Donostiako '''''El Diario Vasco''''', 1946an, garai hartan ''Jose Berruezo''k zuzendua, bere orrialdeetan Axularren hizkuntza berreskuratzen ahalegindu zen, baina Prentsaren Zuzendaritza Nagusiak baimena ukatu zion. Hamarkadaren amaieran, Fernando Artola ''Bordari''k euskarazko lehen atala zabaldu zuen, erregularki ez bazen ere, eta horri baserritarrei eta igandeko ebanjelioaren iruzkinari eskainitako astean behingo orrialde bat gaineratu zion. Donostiako egunkariak, 1966aren amaieran, euskarazko bere lehen editoriala argitaratu zuen. ==== Normaltze bidean ==== '''''Deia''''' eta '''''Egin''''' atera izanaren ondorio nabarmenetako bat 1977an euskararen agerpena izan zen egunkarietako orrialdeetan, informazio politiko, kultural eta sozialaren euskarri moduan, 40 urtez baztertuta egon ostean. Egunkari nazionalistek orduan ibilian ziren aldizkari euskaldunetatik kolaboratzaile eta erredaktoreak erakarri zituzten, eta horiek euskaraz berezko estilo bat sortzera animatu zituzten. Denbora joan ahala, gaur egun onartu beharra dago ''Deia'' eta ''Egin'' elebidunek –garai hartan lehiakideek kontuan hartu ez zutena, ez ikusiarena eginez, eta zenbait euskaltzale zorrotzegik nahikoa ez zelakoan kritikatua– euskal prentsak euskararen normalizazioaren alde egin zuela. Euskal prentsak euskarazko egunkari elebakar bat izan du, '''''Euskaldunon Egunkaria''''', itxi zuten arte hedapen dezentekoa. '''''Egunkaria''''' ixtean, langileek beste egunkari bat martxan jarri zuten, '''''Egunero''''' izenekoa, egunkari berri bat sortzea deliberatu artekoa. Azkenean, 2003ko ekainaren 21ean '''''Berria''''' atera zen. == Ziberkazetaritza == '''''Joan Agirre Sorondo''''' Kazetaritza elektronikoa, telematikoa, digitala, online, Internetez… izen ezberdinak fenomeno berarentzat: informazio multimedia ziberespazioan. Ziberkazetaritza. Aldaketak abiada zorabiagarrian datozen arren, gaur sarean dagoen kazetaritzak zerikusi handiagoa du tinta eta beso-erdiarekin etorkizuneko komunikabide interaktibo, multimedia eta hipertestualekin baino. Etorkizunean, ziberinformazioaren negozioak zuzenean ekoizpen elektronikoan espezializatutako unitateen esku egongo da, horiek dutelarik lineako kazetaritzak eskaintzen dituen abantailei –informazio azkarra, zabalkunde globala, kostuen murrizketa, informazio eta zerbitzuen gune bat osatzea– ahalik eta etekin handiena ateratzeko ahalmena. === Bilakaera tekniko baten mugarriak === Kazetaritza elektronikoa, telematikoa, digitala, online, Internet… izen ezberdinak fenomeno berarentzat: multimedia-informazioa ziberespazioan. Ziberkazetaritza. Pantaila elektronikoa laurogeiko hamarkadaren hasieran sartu zen egunkarietako erredakzioetan, idazmakinak bazter utzi zirenean, testu‑prozesaketako eta orrialde‑diseinuko sistema informatiko baten mesedetan. Hurrengo urratsa, erabakigarria, hamarkada bat geroago eman zen, produktua bera, egunkaria alegia, euskarri informatiko gisa egiten denean, CD‑ROM moduan edo Internet bidez hedatua izateko, bertsio inprimatuaren osagarri telematiko moduan. ==== Kazetaritza klasikoa euskarri futuristetan ==== Azken urteetan aldaketak abiada zorabiagarrian datozen arren, kazetaritzatik sortu baina kazetaritzaren kontzeptu tradizionaletik aldentzen den informatzeko modu berri baten historiaurrean gaude oraindik. Díaz Noci irakasleak bere ''La escritura digital'' aski gomendagarrian adierazten duenez, gaur sarean dagoen kazetaritzak zerikusi handiagoa du tinta eta beso‑erdiarekin etorkizuneko komunikabide interaktibo, multimedia eta hipertestualekin baino. Egoera hori azaltzeko lau arrazoi daude: '''lehen arrazoia''', erreferentziazko eredu baten falta, edozein komunikabide jaioberriren sortzetiko muga; '''bigarren arrazoia''', etxeko ekipamenduen muga teknikoak, segundo batzuetan bereizmen txikiko testu eta irudiak deskargatzeko baino gai ez direnak; '''hirugarren arrazoia''', komunikabideen jabetza, gaur egun hainbat eskutan daudenak, hau da, egunkari inprimatuen argitaratzaileenetan, horiek egunkarietan jasotako informazioa Interneten jartzera mugatzen direlako; eta '''laugarren arrazoia''', kazetari eta profesionalen inertzia bera, gehienak ziberinformazioaren berezko eskakizunetara gutxi egokituta baitaude. Ondorioz, gaur egun Interneteko egunkariak zabaltzen ditugunean, inprimatutako produktuaren erreprodukzioa ikusten dugu, inprimatua izatea eskatzen duen paper bat pantailan jarria. Hots, egunkari elektroniko bat. ==== Ekoizpen eta erabilera elektronikoaren erronka ==== Gaur egun komunikabide elektronikoak komunikabide arrunten esku berdinetan badaude, eta beraz egiazko lehiarik ez badago, badirudi etorkizunean ziberinformazioaren negozioak zuzenean ekoizpen elektronikoan espezializatutako unitateen esku egongo dela, horiek dutelarik lineako kazetaritzak eskaintzen dituen abantailei –informazio azkarra, hedapen globala, kostuen murrizketa, informazio eta zerbitzuen gune bat osatzea– ahalik eta etekin handiena ateratzeko ahalmena. ==== Prentsako kazetaritzaren heriotza? ==== Horrek zer esan nahi du, albisteak hedatzeko modu berriek paperezko prentsa tradizionalari tokia kenduko diola, edo hura zaharkituta utziko dutela? Ez dirudi kioskoetako egunkariaren etorkizuna arriskuan dagoenik. Hala ere, zalantzarik gabe aldatu egingo dute, garai batean irratiak eta telebistak paperari zirrara sorrarazteko ahalmena kendu zioten bezala, ikus‑entzunezko komunikabideen berehalakotasun handiagoa medio. Sareak kazetaritza idatziari bizkortasun handiagoa emango dio, orain gertaeren berri gertatu ahala eman baitaiteke; alabaina, kazetaritza idatziak orain arte izan duen abantaila nagusia gal dezake: hausnarketa lasaia, azterketa eta sakontasuna. === Euskarri berriaren ezaugarriak === ==== Egunkariaren amaiera ==== Aukera berri eta orain arte ezezagunak eskaintzen dituen informazio-tresna berri bat daukagu, egunkari izena egokitzen ez zaiona, eta aldizkako argitalpena ere ez dena; izan ere, albisteak ez dira ez egunero ez aldizka berritzen, etengabe baizik, gertakizunak jazo ahala. Euskarri horrek munduko edozein lekutan edozein unetan pilatutako informazio guztia eskuratzea ahalbidetzen digu. '''Aldizkakotasunaren haustura''' deitutakoa da. ==== Informazio Multimedia ==== Ziberespazioan egindako kazetaritzaren beste ezaugarri bat bere '''izaera multimedia''' da. Kazetaritza tradizionalak eta multimediak komunak dituzte testua eta irudi grafikoa, baina horri gaineratzen zaizkio soinua, irudi mugikorrak, datu‑baseak, norberak egikaritzen dituen programak eta osagai interaktiboak. === Informazio hautatua === Diskurtso digitalaren berezitasun nagusia '''gertaera‑segidaren haustura''' da, hipertestuaren (testu aukerak) eta hipermediaren (informazio testual, grafikoa eta soinuzkoaren aukerak) lotura bidezkoa. Komunikabide digital oro, definizioz, '''interaktiboa''' da, eta horrela mass‑medien norabide bakarreko diskurtsoa gainditzen du. Orain irakurleak posible du aukerak egitea, hautatzea eta elkarrizketan jardutea. Apur bat urrunago, kartako kazetaritza bat bistara daiteke, non irakurleari bere terminalean hari interesatzen zaizkion berriak baino izango ez dituen egunkari bat jasotzeko aukera ematen dion. === Gaur egungo egoera === Internetez edizio bat argitaratzen lehena Kataluniako ''Avui'' egunkaria izan zen, 1995eko apirilaren 1ean, eta segidan etorri ziren ''El Periódico de Catalunya'' eta ''La Vanguardia''. Kataluniatik kanpo, Donostiako ''El Diario Vasco'' egunkariak estatu mailako komunikabide guztiei aurrea hartu zien, eta 1995eko urte berean euskal prentsa digitala abian jarri zuen. Estatu mailan, lehen komunikabide erabat elektronikoa, ''La Estrella Digital'', Bilbao Bizkaia Kutxarekin elkartu zen, 2001eko urtarrilean ''Euskadi Digital'' sortzeko. Bi urte bete gabe zituela itxi zen, galera ekonomiko handiak metatu ondoren. Egunkari hura desagertu ondoren, euskal kazetaritza telematikoa kioskoetako egunkarien mende egon zen, eskualde mailako zenbait komunikabide salbu, hala nola '''''Uribe Kosta Digitala''''' edo '''''Bilbao Información'''''. Egunkarietako wedguneak XXI. mendearen hasieran, ziberespazioko bisitatuenak dira. === Ziberkazetaritza ordaindua === Gaur egun, ez dirudi egunkaria doan eta etxetik irten gabe irakurtzeko aukera paperezko euskarriaren lehiakide handia denik. Prentsa online irakurtzeak, oraingoz behintzat, desabantaila handiak ditu: kargatzeko hutsarteak, hartzearen kostua, mugikortasunik eza, irakurketaren indibidualizazioa... Horregatik, paperezko egunkarietako irakurleek batez beste 35 minutuz irakurtzen duten bitartean, egunkari elektronikoen bisitariek gutxi-asko 13 eta 15 minutu erabiltzen dituzte. Eragozpenak gorabehera, 2002aren amaieran, doakotasuna kentzea erabaki zuten, bestak beste, ''Diario de Navarra'', ''El País'', ''ABC'', ''El Mundo edo Expansión'' komunikabideek, sareko edukietan sartzeko tarifak ezarriz. Badirudi Espainiako komunikabide nagusiek erabaki horrekin, ziberkazetaritzaren etorkizunaren alde egin baino, paperari pantailak eragin diezaiokeen higaduratik babestu nahi dutela hura. == Euskal kazetaritzaren zenbait pertsona ospetsu == '''''Joan Agirre Sorondo''''' Antonio Trueba, Miguel Unamuno, Kirikiño, Frantzisko Grandmontagne, Jose Mª Salaberria, Ramiro Maeztu, Aureliano López Becerra «Desperdicios», Indalecio Prieto, Raimundo García «Garcilaso», Pedro Mourlane Mitxelena, Manuel Aznar, Rafael Sánchez Mazas, Jose Mª Agirre «Lizardi», Esteban Urkiaga «Lauaxeta», Jose de Artetxe, Manuel Leginetxe eta Manuel Hidalgo. === Antonio Trueba (1819‑1889) === Euskal kazetarien lehen belaunaldian, Antonio Truebak, ezizenez «Antón el de los Cantares», ofizioaren patriarka gisa begirune berezia merezi du, bere idazkiak, mende bat baino gehiago igaro den honetan, negartiak eta melengak iruditu arren, bigarren mailako erromantizismoaren estilo jori eta apainegian. Madrilera joandako bizkaitarraren idazkerak, XIX. mendearen erdialdetik, ospea lortu zuen hiriburuko aldizkari eta egunkarietan argitaratutako poesia, ipuin eta artikuluengatik. «Probintziako Aita» izenarekin ezin konta ahala lan argitaratu zuen literatur ataleko zuzendari izan zen ''El Noticiero Bilbaíno''ko orrialdeetan, 1876tik hil zen arte. === Miguel Unamuno (1864‑1936) === Adiera hertsian euskal kazetaritzako profesionalen artean sartzea guztiz egokia ez bada ere, ezin da ahaztu Unamuno mende arteko Espainiako prentsaren artikulugile garrantzitsuenetako bat izan zela. 1880an ''El Noticiero Bilbaíno''k bere lehen artikulua, «La unión hace la fuerza» izenburukoa, argitaratu zuenetik, Unamunoren obraren zati dezente bat jatorrian prentsarentzat idatzia izan zen. Izan ere, pentsaera adierazteko eta arimaren gatazketan sakontzeko, saiakerak aurkeztu, paisaiak deskribatu eta gizarteko kronikak egiteko euskarri aproposa zela uste zuen, beti ere ikuspegi «unamunotar» batetik, hau da, bitxitik. Horrek eraman zuen nagusitzen hasi zen korrontearen kontra igeri egitera. === Kirikiño (1866‑1929) === ''Euzkadi'' aldizkariko Euskal Atala izenekoaren lehen zuzendaria ''Kirikiño'' izan zen, Evaristo Bustinzaren ezizena. Ibaizabal aldizkarian Resurrección Maria Azkueren kolaboratzaile izana, 1913an lanleku zuen meatze ‑enpresa utzi eta letrei buru‑belarri ekin zien. ''Euzkadi'' aldizkaritik, garai hartako egunkari garrantzitsuenetakotik, euskararen garbitasuna defendatzen zuen korronte aranistaren buru jarri zen. ''Euzkadi'' eta ''Eusko Deya''n artikuluak, ipuinak eta kronikak idatzi zituen, batik bat euskaraz baina baita gaztelaniaz ere. === Frantzisko Grandmontagne (1866‑1936) === Azorínek, Machadok, Varelak, Gómez de la Sernak edo Azañak, besteak beste, Frantzisko Grandmontagne Otaegi 98ko euren belaunaldiko kazetari onenetakotzat goraipatu zuten. Emakume gipuzkoar baten eta iparraldeko olagizon baten semea, Barbadillon (Burgos) jaio arren, haurtzaroaren zati bat Hondarribian igaro zuen, Klaudio Otaegi bere osabaren babesean, eta haren bitartez ezagutu zituen Luis Luziano Bonaparte printzea eta Victor Hugo. Mugako herrian pasa zituen egunen eraginez hartu zuen bere lehen ezizena: “Luis de Jaizkibel”. Argentinara joan zen 20 urterekin, eta han, 1893an, ''La Vasconia'' sortuko zuen, Plata ibaiaren ertzean bizi zen euskaldunen kolonia ugariari zuzendua. Orrialde horietan Atlantikoaren bi aldeetako irakurleen estimazioa erakarri zuten hainbat artikulu argitaratu zituen. Donostian kokatu zen 1903an, eta Espainiako (''El Sol'', ''El Pueblo Vasco'') zein Amerikako (Buenos Airesko ''La Prensa'') prentsako egunkari nagusietan kolaboratzaile aritu zen. Frantzisko 1936ko uztailaren 10ean hil zen, 69 urte zituela. === José Mª Salaberría (1873‑1940) === Artikulugintza bizibide egin zuen 98ko Belaunaldiko kide honek, eta nobelagile, literatur kritiken eta saiakeren egile izan zen. Haren iritziz, «bizitza modernoan, artikulua oso baliagarria da, batez ere gurearen ezaugarriak dituen herri batean, jendeak ez baitu liburuak irakurtzeko joerarik». Bustoa hiriko Udaletxeari begira duen adopziozko kazetari donostiarraren orrialde onenetako batzuk argitaratu zituzten, besteak beste, Donostiako ''El Pueblo Vasco'' eta ''La Voz de España'', Madrilgo ''ABC'', Bartzelonako ''La Vanguardia'' eta Buenos Airesko ''La Nación'' egunkariek. === Ramiro Maeztu (1874‑1936) === Aita euskalduna eta ama ingelesa zuen gasteiztarra, bidaiari eta enbaxadorea, itzal handiko intelektuala eta, jakintsu handien garai batean, XX. mendeko lehen herenean, jakintsu handienetako bat. Prentsan lehen urratsak Bilbon eman zituen, Paris, Kuba eta Ipar Amerikako bere bidaietatik itzuli ondoren. Azorín eta Barojarekin «Los tres» taldea sortu zuen, 98ko Belaunaldia izan zenaren hazia, kazetaritzako literaturari egin zion ekarpenagatik nabarmendu baitzen. Londresen bizi izan zen 1905 eta 1919 bitartean, Espainiako eta Buenos Airesko egunkarien korrespontsal moduan, aliatuen lubakietatik I. Mundu Gerraren berri emanez. Gazte denborako grina anarkistatik jarrera erabat kontserbadoreetara lerratu, eta aldi berean karrera diplomatikoa hasi zuen, Primo de Riveraren Argentinako ordezkari gisa; Hala, 1933an politikan sartu zen eta Acción Española alderdi monarkikoaren Gipuzkoako diputatu izatera iritsi zen. Segidako urtean Donostiako ''El Diario Vasco''ren sorreran parte hartu zuen. Gerra Zibilaren lehen egunetan hil zen, erailda. === Aureliano López Becerra, «Desperdicios» (1880‑1955) === Aureliano López Becerrak, Juan de la Cruz Elizondo eta Pedro Mourlanerekin batera, gerra aurreko kazetaritza irundarraren hirukote ospetsua osatu zuen. Irunen jaio zen, eta aita aduanako langilea zuen. Bilbon Injinerutza ikasten ari zela, egunkari txiki batean lan egin zuen, ''La Cruz'' izenekoan, eta tintak eta plomuek ezinbestean erakarrita eskuaira eta kartaboia utzi zituen. ''La Gaceta del Norte''n hasi zen 20 urterekin, eta 74 urte zituen arte han jarraitu zuen. Zezen kronikekin eta umorezko orrialde atsegingarriekin nabarmendu zen, eta zenbait antologia liburuetan jasota daude. Saiz de Valdivielsok «teknikaren eta lanketaren iraultzailetzat» definitu du «Desperdicios». === Indalecio Prieto (1883‑1962) === Bilboko kaleetan egunkariak saltzen zituen, 8 urterekin; 15ekin Lucha de clases aldizkarian zintak itsasten eta fardelak lotzen zituen; 16ekin ''La Voz de Vizcaya''n sartu zen erredaktore eta takigrafo, eta 18 urterekin ''El Liberal''eko erredakzioan abiatu zen. Hain zuzen ere, egunkariak bere jarduera politikoa abiarazi zuen, eta denbora joan ahala, gainera, haren zuzendari eta jabe bihurtu zen. Arrazoiketari eta polemista nahikoa trebea, Prietok prosa argi eta zuzena erabiltzen zuen, heziketa apaleko irakurleei zuzendurikoa, eta ezaugarri horiei esker bere garaiko kazetari estimatuenetako bat bilakatu zen. II. Errepublikan zenbait ministerioetan buru izan ostean, Gerra Zibilaren amaieran erbestera, Mexikora, joan zen, eta han zendu artean prentsako kolaboratzaile jardun zuen. === Raimundo García, « Garcilaso» (1884‑1962) === ''La Gaceta del Norte''ren historia «Desperdicios»en bizitza eta kazetaritzari lotuta dagoen bezala, ''Diario de Navarra''ren eta mende erdiz haren zuzendari izandako Raimundo García García, Garcilasoren biografiak are lotuago daude. Madrilen jaioa, 18 urterekin Iruñera joan zen ''El Eco'' de Navarran mutil aritzera, eta 27 urterekin ''Diario''ra pasa zen, eta igoera oso azkarra izanda urtebetean zuzendaritzara iritsi zen. Marokoko gerran kronista izan zen, eta horregatik probintziak «Nafarroako adopziozko seme» izendatu zuen. Gortetako diputatu akta irabazi zuen 1933an eta 1936an eskuineko blokeko independente gisa, eta baliabide zibil moduan 1936ko uztailaren 18ko Mola jeneralaren altxamendua bultzatu zuen. Francok Isabel Katolikoaren Enkomiendia eman zion, eta Juan XXIII.a Aita Santuak San Silvestreko Ordenaren Zaldun Komendadore izendatu zuen. ''Garcilaso''k zorrotz islatu zituen egunkariaren joera politiko gorabeheratsuak, hasierako maurismotik gerraosteko frankismora, eta foruzaletasun erreakzionarioa tarteko, egun batean hutsik egin gabe, eta hainbat ezizen erabiliz –besteak beste, “Ameztia”, “El Bordari”, “Mikelo” edo “Juan de la Rochapea”– argitaratzen zituen testuak. Enpresaren ikuspegitik, ''Diario de Navarra'' egunkari errentagarria bihurtu zuen, Nafarroan nagusi zena. === Pedro Mourlane Mitxelena (1885‑1955) === «Bidasoako zisnea, dandy, buhame, mosketari eguneratua, ilaje bikain eta janzkera dotorekoa, txanbergoa eta txalina soinean. Eruditua, metaforikoa, hizlari nekaezina, hanpatu eta tentea, dogmatikoa eta goranahien madarikatzailea». Alfonso Carlos Sainz de Valvidielsok, Pedro Mourlane Mitxelenari buruz egin duen deskribapen xehe honetan, ''El arte de repensar'' lanaren egilearen nortasun paregabea iradokitzen du, baina ez du irundarrak idazle moduan zuen talentu berezia jasotzen. Zeren eta, Primo de Riveraren Falangeak baldin eta bazuen letra onen harrotasuna, hori izan zen Mourlane, zalantzarik gabe, literato nabarmenetakoa. Adiskide min izan zuen Indalecio Prietori esker dakigu Mourlaneren herritartasuna frantsesa zela, baina urtetan lur errepublikarra zapaltzetik ihes egin zuen, han soldaduska egitera behartzen baitzuten. Valladolideko Unibertsitatean letrak eta historia ikasi ondoren, kazetaritza profesionala hartu zuen ogibide. Bilboko ''El Pueblo Vasco''ren lehen erredakzioa osatu zuen,1910ean. Ordutik, poesia eta arteari buruzko bere artikulu bikainek, hala nola ''Novedades'', ''Hermes'', ''Vida Vasca'', ''Esfera'' edo ''El Bidasoa'' aldizkarien orrialdeak tintaz bete zituzten. Azken aldizkari hori Irunen argitaratzen zen, Pedro kronista ofiziala baitzen. Testu haietako batzuk bere lehen liburuan jaso ziren, ''Discurso de las armas y las letras'', I. Mundu Gerraren ingurukoa, eta kazetaria aliatuen aldeko agertu zen. Bere pentsaera askea adierazten zuen prosa jaso eta eruditu, landu eta arin, zenbaitetan borondatez dekadentean. Estimazio berberaz parte hartzen zuten Boulevardeko kafetegiko liberalen tertulian eta Lyon d’Or kafetegiko erreakzionarioenean. Primo de Riveraren diktadura betean, Bilbon ''La Noche''ren zuzendari izan zen, joera kultural eta intelektualeko egunkarian, Madrilgo ''El Sol''en antzekoan. «Egunkari monarkiko, liberal, aristokrata moduko, barroko, pixka bat Voltaire zale eta kalitate handiko» (Saiz Valdivieso) hark ekonomikoki porrot egin zuen. 1926 eta 1931 bitartean Prietoren ''El Liberal'' ere zuzendu zuen. Errepublika heldu zenean, jada Madrilen, Jose Antonioren taldera hurbildu zen, eta Espainiako Falangearen oinarri estetiko eta literarioa eratzen lagundu zuen beste euskaldun batzuekin, esaterako, Jazinto Mikelarena, Juan Telleria edo Rafael Sánchez Mazas “bilbainista”-rekin. Gerran zehar ''Vértice'' aldizkarian idatzi, eta ''Arriba'' egunkaria sortu zuen, haren zuzendari izatera iritsi zelarik. Madrilgo Prentsa Elkarteko lehendakariorde izan zen, eta erregimen frankistak zenbait sari eman zizkion. === Manuel Aznar (1894‑1975) === Kazetaritzan 18 urte eskas zituela hasi zen, ''La Tradición Navarra'' egunkari integristan. Gero Bilbora joan zen bizitzera, eta han ''Euzkadi'' egunkari nazionalistan aritu zen, «izendegi aranistatik» hartutako «Imanol» ezizenaz. Nazionalismoaren sektore erradikaleko kide, bere sumin antiespainiarra prentsan nahiz teatroan islatu zituen. Lehen Mundu Gerrako kronista moduan «Gudalgai» ezizenaz sinatzen zituen bere analisi militar zoliengatik nabarmendu zen. Gerra amaitzean, Madrilen ''El Sol''eko zuzendari izan zen, eta II. Errepublikan itzuli zen, hainbesteko arrakastaz ezen estatuko egunkari itzaltsuenetako bat bihurtu baitzuen. Gerra Zibilean matxinatuen aldeko kronika militarrak idatzi zituen, eta «La España de hoy» artikulu bilduman erregimen berriaren bikaintasuna goratu zuen, horri esker Francisco Franco Kazetaritzako Sari Nazionala irabazi zuelarik. Hainbat komunikabidetan, Donostiako ''El Diario Vasco'' kasu, zuzendari ibili ostean sartu zen karrera diplomatikoan, zenbait herrialde amerikarreko enbaxadore gisa. Kazetaritzan aritu zen ostera, 1954 eta 1962 bitartean, Efe Agentziako eta Bartzelonako ''La Vanguardia'' egunkariko zuzendari. === Rafael Sánchez Mazas (1894‑1966) === Madrilen jaioa baina Bilboko familia batekoa, jesulagunekin zuzenbidea ikasia zenez, bere obrak beti izan zuen Bilbo erreferentzia. ''Hermes'' aldizkariaren, Lyon d’Or kafetegiko tertuliaren eta Escuela Romana del Pirineo zenaren inguruan bildutako intelektual taldeko kide izan zen. Hiru egunkari handiren bitartez nabarmendu zen kazetaritzan, 1917tik aurrera: Madrilgo ''El Sol'' eta ''ABC'', eta Bilboko ''El Pueblo Vasco''. Azken horrek gerrako korrespontsal moduan Marokora bidali zuen, eta ''ABC''rentzat, berriz, faxismoaren gorakada eta nagusitasunaren berri eman zuen Erromatik (1922 1929). Espainiara itzultzean, Espainiako Falangearen jaiotzan eta eraketa erretorikoan lagundu zuen. Gerra ondoren, hainbat pribilegio izan zituen, erregimenean eragin handia zuen pertsona ospetsu gisa. Kazetaritzako lan ugari daude bere obra gehienbat sakabanatuan, maisutasun handiak eta artikulugintza literarioko eredu gisa estimazioa dutenak. === Xabier Lizardi (1896‑1933) === Jose Mari Agirre Egañaren ezizena da “Lizardi”. Lengoaia poetiko modernoaren sortzaile handia. Idazle biribila, antzerkirako lanak egin eta itzuli zituen, eta poeta aparta zelako gailendu zen, nahiz eta kazetaritza izan ospe handiena eman ziona. 1927 eta 1933 bitartean kultura, literatura eta politikari buruzko ehun artikulu baino gehiago, ''Itz Lauz'' antologian jasoak, argitaratu zituen. Lizardi euskara landu, jaso eta praktiko bat moldatzeari lotu zitzaion. Artikulu batzuk prosa dotore eta zuzenaz egiten zituen, eta beste batzuk eguneroko hizkeraren xumetasunaz. ''Argia'' astekaria abiapuntu harturik, 1929an erabat euskarazko lehen egunkaria sortzea proposatu zuen, baina azkenean asmo hura ez zen bete. Heriotza goiztiarrak bere ametsa gauzatua ikustea galarazi zion, 1937an ''Eguna'' agertu zenean. === Lauaxeta (1905‑1937) === Esteban Urkiagak hazi zen Mungiako baserritik hartu zuen bere kazetaritzako ezizena: “Lauaxeta”. Jesulagunekin hezi zen eta nobiziotza hasi zuen, hura 1928an utzi, eta politikari, kazetaritzari eta hezkuntzaren sustapenari heldu zion. ''Euzkadi'' astekari nazionalistarekiko kolaborazioak areagotuz joan ziren, eta 1931n bere gain hartu zuen euskararen atala, garai hartan hizkuntzaren aldetik zalantzarik gabe euskal prentsaren orrialde garrantzitsuena zena. Aldizkarian iritzi‑testuak hartu, eta eguneroko gaiak, kulturalak eta artistikoak sartu zituen. Lauaxeta etorkizun oparoko euskal letren izen adierazgarrienetako bat zen, baina gerrak bortizki eraman zuen. === Jose Artetxe (1906‑1973) === Irakurle gipuzkoarrentzat hirurogei eta hirurogeita hamarreko hamarkadetako artikulugilerik maiteena zen, Jose Artetxek ofizioa bere kabuz ikasi zuen, eta 21 urte zituen arte ez zen idazten hasi. Bere lehen bokazioa pintura izan zen, eta lantegi horretan xehetasunak, itzalak eta profil argiak zituen gogoko. Kazetaritzako bere ibilbide luzean hainbat alderdi jorratu zituen, hala nola humanismo indartsu bat zerien saio sakonak, eta pertsona, paisaia eta gertaeren deskribapenak, gaztelania eta euskara erraztasun berberaz erabiliz. Azken hizkuntza horretan, irakurle ugari erakarri zituen apaingarririk gabeko estilo apala baliatzen zuen. ''La Voz de España'' eta ''Hoja del Lunes'' egunkarietan eta ''Zeruko Argia'' astekarian idatzi zuen, besteak beste. === Manuel Leginetxe (1941‑2014) === Kazetaritza espainiarreko izen handienetako bat izan zen XX. mendean, bere lantegian maisu erabatekoa. Deustun zuzenbidea ikasi zuen, eta ikasketak Frantzian osatu zituen. Gerra eta bakeen, koroatze eta estatu‑kolpeen lekuko izan zen. Colpisa, Lid eta Fax Press agentzietako zuzendari, hainbat egunkaritan aritu zen, besteak beste ''La Gaceta del Norte''n eta ''El Diario Vasco''n. Espainian kazetari baten amets litezkeen sari guztiak (Kazetaritzako Sari Nazionala 1979an, Urrezko Luma, Cirilo Rodríguez, Godó, Julio Camba, Ortega y Gasset…) jaso dituen arren, bere lanak ez duela asebetetzen dio: «Toki batera joaten zara, drama izugarri bat bizitzen duzu, eta azkenean, espazio faltagatik, zure kronika murrizten dute. Kazetaritzan, 300 hitz baino gehiago idazten dituena nobelagile bat da. Etorkizunean gutxiago idatzi eta gauzak gehiago zainduko ditut». Akaso Manuk berak ere ez du jakingo bere berrogei urteko lanbidean zenbat liburu argitaratu dituen. Liburu horiek, berarentzat, «kazetaritzaren luzapen bat» dira. === Manuel Hidalgo (1953) === Iruñean, bere jaioterrian, hezitako kazetaria, Manuel Hidalgo azken urteetan zutabegile bikain moduan agertu zaigu ''El Mundo del Siglo'' XXI egunkarian, iritzi-saileko alboko zuzendaria baita, eta hainbat gaurkotasunezko aldizkaritan. Aurretik ''Diario 16''en aritu zen zinemako kritikari bezala, eta 1986 eta 1988 bitartean telebistako programak aurkeztu zituen. Artikulugile gisa duen estiloa eta kalitatea bi antologietan ikus daiteke: ''Sobre Daniel y otras cosas de menos importancia'' (1998) eta ''El cutis de las monjas'' (2002). Fundación Institucional Española (FIES) delakoak 1999an X. Kazetaritzako Saria eman zion. Manuel Hidalgorentzat, artikuluak moldatzeko sekretua ideia bat labur garatu eta hura amaiera egoki batekin errematatzeko gaitasunean datza, irakurleak erakarriko dituen izenburu bat jartzeaz gain. Zinemari buruzko zenbait liburu eta sei nobela argitaratu ditu, eta filmetako gidoigilea da. Hain zuzen ere, 1988ko ''La mujer del prójimo'' filmarekin Colón de Oro saria irabazi zuen Huelvako Zinemaldian. 92ybsgpto00dugpv66l7a9k1av4fhw5 0 2894 8752 8751 2016-01-11T15:31:27Z Euskaldunaa 1260 /* Granadaren posizioa bataila hartako formazioan */ wikitext text/x-wiki == Domingo Zavala Lepanton == === «Liga Santua» === ==== Turkiarren mehatxuen aurka ==== {{wikipedia|Lepantoko gudua}} Bartzelona hirian egun hunkigarria izan zen 1571ko uztailaren 20a, bene-benetan egun historiko deitzea merezi duten egun bakar horietako bat. Konde Hiritik egun horretan itsasoratu ziren Espainiako eskuadrak, Felipe II.ak, Aita Santuak eta Veneziak osaturiko «Liga Santuaren» Armadarekin elkartzera, Mediterraneoan turkiarraren itsas armadaren mehatxua arriskua larria baitzen eta hura neutralizatzeko asmoz. Erlijiozko gorespen-giro batek inguraturik abiatu ziren, etorkizun ezezagun baterantz abiatu ere, baina itxaropenez eta izuz ehotako gelditasun hura, laster, Lepantoko garaipenaren ostean, poztasun paregabekoa bilakatu zen –Italia eta Espainia osoan, eta Europa kristautik haratago ere hedatu zelarik–. Luis Requesens diplomatikoa eta marinel bartzelonarra, Felipe II.a Erregearen hurbileko gizona, eskuadra horretako bigarren buruzagia zen, eta horrez gain, Juan Austriakoren aholkulari nagusia, Espainiako Erregearen anaiordea eta bat egindako Armada osoaren kapitain jenerala. Pertsonalki bere zerbitzuan jarriak zituen Kapitana –bere intsignia ontzia– eta bere beste ontzia edo patroia. Azken horrek Granada zuen izena. * '''Gipuzkoar bat Lepantoko guduan''' [[File:Domingo Zavalaren Lepantoko batailan izandako esku-hartzea.png|thumb|Grabatu hau izan zen eredu Donostiako Ozeanografiako Museoan dagoen margolana egiteko, hain zuzen ere, Domingo Zavalak Lepantoko batailan izandako esku-hartzeari buruzkoa. Atzean agertzen den itsasontzia irudikapen erromantiko bat da, irudimenezko galeoi antzeko bat, Lepantoko galerekin antzik ez duena.]] Granadan sartzea egokitu zitzaion segizio taldearen aurrean zihoan Requesens-en kontularia edo «tenedor de libros», Domingo Zavala gure protagonista. Luis de Requesens-en segizioa, Bartzelonan Komendadore Nagusiaren Kapitanan eta bere Granada patroian ontziratu zena, 102 lagunez osaturik zegoen: zaldun partikularrez osaturiko talde handi bat–Alexandre de Torrelles eta Guillem de Sant Climent, besteak beste–, gehienak katalanak ziren eta beren jaun eta babesle Requesens-en mendekoak. Haren ondora borroka egitera zetorren talde horri gaur egun administrazioko lan-talde nagusi deituko genioke; talde horretan zegoen Zavala, eta zerbitzua. Urriaren 7ko Lepantoko guduan Domingo Zavala izan behar zuen Granadaren arduraduna, Don Luisen konfiantzazko gizona baitzen, leiala eta izaera sendoko gizona. Gertuko aholkulari zituen galerako itsas kapitaina eta ontziko infanteriako ofizialak. Guztiz aparta eta heroikoa izan zen Domingoren jokabidea, Juan Austriakoaren aitormena merezi izaterainokoa, izan ere, zuzeneko lekuko izan zuen bere errege-galeratik –kristau Armada osoaren intsignia-ontzia zen– ohiz kanpoko adorez eta ausardiaz jokatzen ikusi baitzuen Zavala Granada ontzian, borroka-leku nagusian. Horri dagokionez, argi eta garbi utzi behar da, Domingo Zavala ez zela berez marinela izan, sarritan uste okerrez hala esan arren, baizik eta administrazio militarreko langile. Galera-buru izateko deitu zuen Armadako goi-agintaritzak, Luis de Requesens-ek zehatzago esanda, berarengan zuen konfiantza pertsonalagatik eta erabateko askatasunez erabakita –garai hartan ohikoa zen bezala–. Zavalak ez zuen inolako itsas aginpiderik, ez marinel funtziorik izan, ez Lepanto baino lehen, ez ondoren, baizik eta karrera bikain luze bat gerra-giroko burokrazian (Estatuko eta Gerrako Idazkaria Flandriako Gobernu orokorrean) eta kontularia (Ogasuneko Kontulari Nagusia), azkenik Ogasun Goreneko Kontseiluan partaide izatera eraman zuena. ==== Euskaldun gutxi Lepanton ==== [[File:Kristauen Itsas armadaren aurrerabidea Messinatik Lepantoraino.png|thumb|400px|Kristauen Itsas armadaren aurrerabidea Messinatik Lepantoraino.]] Baina, hori ez da eragozpen aitortzeko, agian Zavala izan zela Lepantoko garaipenean euskaldunen presentziarik gailenena, beti ere, kontuan hartuta Mediterraneoko kanpaina ospetsu horretan ez zela izan ez gipuzkoarren ez bizkaitarren egiazko rotagonismorik. Zentzu horretan, utzi dizkiguten arrasto apurrengatik –edo orain arte bildu ditugun seinale apurrengatik, bederen– esan liteke, alderaketa eginda, euskal marinelen parte-hartzea oso txikia eta apala izan zela Lepantoko gertakizun handi hartan. Aldi berean bi jokaleku estrategiko desberdinez arduratu behar izan zutelako, hau da, Atlantikoan eta Mediterraneoan ezinbesteko jardun behar izan zutelako, ez baitzuten inolako modurik izan gelditzen ziren efektiboak lekualdatzeko, tai gabe biek gainean zuten mehatxuak zirela-eta. Eta neurri batean, horrek esplika dezake gipuzkoar eta bizkaitar marinelen eskasia Mediterraneoan, guztiz ezinbestekoak baitziren ozeanoko itsasontziak tripulatzeko. Gainera, ez ozeanoko unitateek lortu zuten Indietarako ezinbesteko joan-etorriak zaindu beharretik irteten, ez galeren eskuadrek ere «Mare Nostrum» hura inoiz bertan behera uzten, Herbehereetan eskas ziren espainiar ontzien presentziari laguntzera joateko. * '''Euskal marinelen jarduera Atlantikoan''' Gauza jakina da Felipe II.aren erregealdian, Atlantikoan, Kantaurin, Mantxako kanalean eta Kariben jardun zuten Indietako Ontzidiak, Indietako Ibiliaren Zaintzako Armadak, Ozeano Itsasoko Armadak, 1588an Ingalaterraren aurka bidalitako «Armada Nagusiak» eta ozeanoko itsas formazio guztiek nahitaezko marinel-mintegi bat izan zutela Gipuzkoako Probintzian eta Bizkaiko Jaurerrian. Euskal marinel horiek, hein handi batean, beren ontzi eta galeoiak tripulatu zituzten, eta protagonista izan ziren beraien arrakastetan bezala ezbeharretan. Aski bedi sonatuenen artean aipatzea, luzea baita zerrenda: Juan Martinez Errekalde, Miguel Okendo, Martin Bertendona, Villaviciosatarrak, Cristobal Eraso, Marcos Aranburu, Antonio Urkiola eta Pedro Zubiaur. Alabaina, ez da hain ezaguna euskaldunek beste ingurune geografiko batzuetan izan zuten zeregina, ozeanoaren aldean oso borroka-leku desberdin batean izan zuten jarduera mugatua eta askoz ilunagoa, beren arrantza-leku eta merkataritza esparru nagusienetatik urruti: Mediterraneoan eta galeren eskuadran. * '''Mediterraneoko protagonismoa Lepanton''' Datu guztien arabera, behin betiko protagonistak Mediterraneoaren ertzetako biztanleak ziren –katalanak, mallorkarrak, valentziarrak, murtziarrak eta andaluziarrak– galeren eskuadrako tripulazioa «de España», hain zuzen; berau zen Felipe II.aren zerbitzuan zihardutenetan egiaz espainiarra zen bakarra, gainerakoak, zentzu hertsian esanda, italiarrak baitziren. - Errege horren mendekoak ziren Napolikoak eta Siziliakoak, bi lurralde horiek «Monarkia Katolikoan» edo hispaniarrean partaide ziren aldetik; - eta genobarrak, Juan Andrea Doriarenak, Felipe II.aren soldatapean ziharduen. Kontuan hartzeko beste datu bat da, Lepanton euskaldunen parte-hartze txikiaren zergatia argitzeko: berez izan zen mugatua ontzidi «española» haren ekarpena, zentzu hertsian esanda, Napoli, Sizilia eta Doria kanpoan utzita, jakina. Gerraontzien kopuruari dagokionez, 12 galera dira Liga Santuaren Armadari gehitutakoak, Felipe II.nak ekarritako 80 unitate inguru eta, Veneziaren eta Aita Santuaren eskuadran zenbatuta, beste 210 inguru. Egia da Felipe II.aren eskuadra desberdin horietako jendea euren artean trukakor samarra zela, izan ere, ikusi besterik ez dago kapitain espainiarrak zituztela buru napolitarren 30 galera haietako gehientsuenek. ==== Don Juan Austriakoa, Luis de Requesens eta Domingo Zavala ==== Don Juan Austriakoak –Ratisbonan 1547ko otsailaren 24an jaioa; Lepantoko batailaren egunean 24 urte– bilduak zituen Espainiako Itsasoko Kapitain Jeneral izatearen jarduerara, Felipe II.ak, Aita Santu Pio V.ak eta Veneziak sortu zuten Liga Santuko Armadaren kapitain jeneral kargua. Kargu horietan lehenengoa –Mediterraneoan itsasoko indar espainiarren buruzagitza–, Luis Requesens-i eman zion, bere ordezkari militar gisa. Aldiz, Armada aliatu orokorraren buruzagitzari zegokionez, Aita Santuaren eskuadraren ordezkari militar Marco Antonio Colonna zen, Liga Santuko ordezkari militar orokorra. Domingo Zavala –1535ean Ordizian jaioa; 35 urte zituen Lepantoko batailaren egunean– 1568tik aurrera Luis Requesens- en idazkari berezia izan zen, eta uste izatekoa da bere jaunari «Lugarteniente general de la Mar» moduan –Mediterraneoan Felipe II.aren eskuadren bigarren buruzagi, lehen esan bezala– lagundu ziola urte hartan bertan hark burutu zituen itsasoko kanpainetan, Don Juan Austriako «Capitán General de la Mar» zenaren aginpidepean, eta moriskoen altxamenduaren aurka, Alpujarraseko gerran (1569-70). Jakina denez, Luis Requesens –Bartzelonan 1528ko abuztuaren 25ean jaioa; 43 urte zituen– itsasoko ordezkari militar gisa jardun zuen Lepantoko kanpainan, bateratutako Armada osoko Kapitain Jeneral Don Juan Austriakoaren espainiar aholkulari nagusia izanez, Aita Santuaren aldekoak eta veneziarrak elkarretaratzen. * '''Requesens pertsonaia garrantzitsua''' Hasiera batean, Felipe II.aren asmoa izan zen Requesens Armada aliaturen ordekari militarra izatea ere, baina goi-agintaritzan espainiarrek protagonismo osoa izan ez zezaten, Aita Santuaren eta Veneziaren lorpena izan zen postu horretarako adostutako hautagai gisa bigarren buruzagi Colonna izendatzea. Hortaz, Luis Requesens zen, itsasoko soldadu-taldearen bigarren buruzagia, Espainiako Monarkiak Liga Santuari egiten zion ekarpena: - Felipe II.aren mendeko eskuadra (Espainia, Napoli eta Sizilia) - Espainiaren soldatapeko eskuadra (Doriako genobarra). Horiek horrela, Requesens lan ezkutu –baina, erabakigarri– baterako ere aukeratu zuen Erregeak, hau da, Bartzelonan bildurik zeuden eskuadra espainiarren logistika prestatzeko. Orain dela gutxi berreskuratu da Requesensen irudia, Lepantoko itsas kanpainako bi «eminencias grises» haietakoa izan zenarena. Guztiz zuhurra zen eta ez zitzaion protagonismorik axola, beren merezimenduak bistaratzen ahalegindu ziren espedizioko beste pertsonaia batzuei ez bezala. Pertsona ospetsu katalan honek itsas armadan zein leku zuen zehazten dugunean, azkenik, hobeto ulertuko dugu gure Domingo Zavalak izan zuen zeregina Lepanton: ez batailaren garaian soilik, baizik eta lehenagotik, Bartzelonan egin zen antolamendu logistikoaren fasean bertan, Komendadore Nagusiaren lankide administratibo bat izanez. === Galerak === ==== Galera-motak ==== Hainbat motatakoak ziren galerak: Galera Ponentinoak. Mediterraneo mendebaldeko galerak ziren, «de poniente»: Espainiako, Napoliko eta Siziliako eskuadrak, eta galera genobarrak. - gotortasunari eta tirorako potentziari ematen zioten lehentasuna, - infanteriako 120-150 gizon eramaten zituzten tripulazioan. Galera Levantinoak Mediterraneo ekialdekoak ziren, «de levante»: veneziarrak eta turkiarrak. - abiadurari ematen zioten lehentasuna; - infanteriako 80-120 gizon eramaten zituzten tripulazioan; - kroskoa baxuagoa zuten, eta horrek arinago egiten zituen; baina aldi berean hauskorragoak ere baziren, eta gerrako karga txikiagoa eraman zezaketen: - eraikitzen errazagoak baziren ere, sendotasunean galtzen zuten. Iturri guztiak bat datoz esaterakoan: Felipe II.aren zerbitzuko galera «Ponentino» haiek erresistentzia, artilleria eta goarnizioagatik, borrokan beldurgarrienak ziren turkiarrentzat. * '''Turkiarren galerak''' - kristauenak baino artilleria gutxiago zuten; - gerrako jendez hornituagoak zeuden –120-150 gizon– veneziarrak baino kopuru handiagoa zuten. * '''Berbereen galera txikiak''' Kortsario berbereen galera txikiak: - galera handiak baino ere azkarragoak ziren; - turkiarren galerak baino artilleria gutxiago zuten; - infanteria txikiagoa –gizonak, 60etik 100era bitartean–. * '''Argi-galerak''' Inola ere ez zen ohikoa argi-galera –«fanal» gaztelaniaz eta «lanterna» italieraz– ontzi-buru nagusiek kapitain gisa erabiltzen zutena. Granadaren alboan ziren Itsas Armadaren taldeko galera guztiak –Spinosa, Venieroo, Don Juan, Requesens, Colonna eta beste batzuenak– argi-galerak izan ziren: - luzeagoak, - zabalagoak, - eta arraunlari gehiagorekin. * '''Erregearen galera''' Kristauen galerarik handienak, Juan Austriakoren Real bikain hark bazituen: - 52,5 m luzeran (60 metro ontzi-muturretik), - 6,2 m zabaleran, - 30 arraun-toki hegal bakoitzean, - 236 galeriano (launakako arraunlari-tostan), - 80 pertsona, itsasgizonak, - 300 gizon, gerra gizonak, Tamaina naturaleko erreprodukzio bat ikusi daiteke Bartzelonako Itsas Museoan; garai bateko Atarazanak edo ontziola zen tokian bertan, Erregearen anaiordea «Capitan General de la Mar» berria hautatu zutenean, hari abegia egiteko, ontzi originala eraiki zen lekuan. ==== Galeretako bizi-baldintzak ==== Itsasontzi horietan 300 pertsona bizikide izatea izugarri deserosoa zen, benetako infernua. Galerak estuak ziren eta garaiera txikia zuten ur-gainean. Elementuetatik babesteko bi egitura txiki baino ez zituzten, bata brankan, bestea txopan –bi gaztelutxo, brankakoa «arrumbada», artilleriak plataforma gisa erabiltzen zuena, eta txopakoa «carroza», aginte-postu gisa–. Bat bestearen gainean pilaturik bizi behar ziren beti, eta estalperik gabe, toldo baten babesa besterik gabe. Galera-bizkarraren azpian ez zegoen lekurik, elikagaiak, ura, kandelak, bolbora, munizioak eta erizaindegi txiki-txiki bat babesteko bestetarako, eta txopan, gazteluaren azpian, zenbait agintarirentzat gelaxkak. ==== Zavalaren Granada galera ==== Granada galeraren erantzukizuna Domingo Zavalari egokitu zitzaion. Granada galera-mota arrunt eta ohikoa zen, organikoki «Españako» galeren eskuadrakoa zen –ez da nahasi behar Lepantoko kanpainak iraun zuen bitartean izan zuen atxikipen operatiboarekin, hura zela bide, Armadaren formazioa banatu zenean, laukoaren «batalla» hartako erdiko eskuadran egokitu baitzitzaion– izan ere. Galera arruntak neurri hauek zituen: - 41-43 m luzeran (ontzi-muturreko 6 m-ak zenbatu gabe), - 5 m-ko erruna edo zabalera. Gainera, bazituen: - 24 arraun-ilara hegal bakoitzean, - 144 arraunlari (3na gizoneko 48 tosta), - 10 bat arraunlari erreserban, gaixotzen zirenak ordezkatzeko: - 30-50 bat pertsona, tripulazio-iturrien arabera, («gente de mar»), horien artean ziren artilleroak; - 120-150 gizon, goarniziokoak «gente de guerra» borrokarako ontziratzen zirenak, galera espainolen kasuan. === Bataila === ==== Granadaren posizioa bataila hartako formazioan ==== [[File:Lepantoko gudua.png|thumb|400px|Lepantoko bataila.]] Kristau-formazioa oso-oso handia zen, euren artean hiru taldetan bereizirik jarritako 170 bat galerez eta atzeguardiako beste 30 bat gehiagoz osatua, alajaina! Armadaren nabigazio eta borrokarako ordenantza, Messinan erabaki zena, oso zehatza zen, zorrozki erabakita baitzeukan lehendik ontzi bakoitzak borroka aldian hedatzerakoan hartu beharreko kokaleku zehatza. Zavalaren ontzia, Espainiako Granada, erdi-erdian zegoen Don Juan Austriakoaren Real galeraren ingurunean. Real haren ezkerrera hedatzen zen, euren artean bi gerraontzik bestek ez zituzten bereizten, Genobako eta Veneziako Errepubliketako bi Kapitanek, hain zuzen ere. Granadaren itsas kapitain gisa Pablo Batin agertzen da – Paolo Bottino aipatutako azken iturrien arabera–. Komeni da azaltzea, zentzu horretan, batailako aginduan aipatzen diren itsas kapitainak beste pertsona batzuen menpekoak izan ohi zirela berez –zaldun handi, alorreko buru, koronel nahiz infanteriako kapitain, goi aginteko baten segizioko edozein kide, etab.–; huraxe izaten zen gerraontziaren azken erantzulea, kasu horretan Zavala. Real galeraren popan ziren Real patroia, bigarren gerraontzia, Juan Austriakoari pertsonalki eman zitzaiona eta Gaztelako Komendadore Nagusi eta eskuadra espainiarren ordezkari militar Luis Requesens-en Kapitaina. Don Juanen Real galeraren –intsigniaren– eskuinean Kapitaina zegoen, Aita santuaren eskuadrako jeneral eta Armadako ordezkari militar orokorra, Marco Antonio Colonna buru zuela. Kristau Armadaren jokaleku nagusia babestera deitua zegoen Granada, eta handik deskalabru bat saihestu behar zuen, kosta ahala kosta. * '''Armadaren jokaleku nagusian''' Jakin badakigu Zavalaren galerak Lepanton ere batailako formazioan aurreikusitako postua zuela, hain zuzen ere. Apendice I lanean jaso den moduan, Juan Austriakoak berak aitortu zuen Domingo Zavalak Granada galerarekin izan zuen jokabidearen lekuko zuzena izan zela «por cierta ciencia y vista ocular» borroka bitartean, eta hori horrela izateko, Zavalaren gerraontziak izendatutako lekuan hedatu behar izan zuen, hau da, Real galeratik oso hurbil. Egia da Granada gerraontziaren kokapena guztiz pribilegiozkoa zen. Baina hori erabat normala zen, kontuan hartzen bada, Luis Requesens Komendadore Nagusiren patroia – bigarren gerraontzia– zela eta hantxe ontziratu zirela bere Kapitainan kabitzen ez ziren segizioko gainerakoak. Gauza bera gertatzen zen oso hurbil zegoen «Patrona Real» galerarekin, Juan Austriakoaren segizio zatia, hurbileko Real galeran ontziratzen ez zena, hark hartzen baitzuen; ohiko araua zen izan ere, beren jaunaren ahaideko ziren zaldun eta zerbitzariak –kasu horretan, Requesens-enak– bere ondoan, interes bereziz eta gogotik, borrokatzeko erantzukizuna eta ohorea izatea. ==== Borrokaren testigantza ==== Honela deskribatzen du lekuko batek Real galeraren inguruko borroka: <blockquote>''«Trabóse la batalla más reñida y trabada que jamás se ha visto. Venían con la galera Real del Turco [el buque insignia del comandante en jefe otomano, Alí Bajá] siete galeras y galeotas de las principales, las cuales acudieron sobre la Real de S.M., que había salido a investir con la del Turco en medio de las dos galeras capitanas de S. Santidad y Venecianos, teniendo por popa la Patrona de España y la Capitana del Comendador mayor de Castilla. En la Capitana de S. Santidad venía su General Marco Antonio Colona (...). A la izquierda o siniestra venía la general de Venecianos y traía dos galeras de conserva [de compañía], que peleó muy bien lo que le tocó, hasta que rindió la del adversario. Lo hizieron valerosamente las galeras en que venían el Príncipe de Parma, el Príncipe de Urbino y Pablo Jordán con otros muchos caballeros de sus compañías que invistieron con las que les cabía, haciendo cosas muy señaladas y particulares como se esperaba de tanto valor (...)».''</blockquote> Beste lekuko batek kontatzen du Genobako Errepublikako Kapitainan ontziratua zen Alejandro Farnesioren borroka, gogoratuko dugun bezala, Zavalaren Granadaren eskuin hurbilean kokatua: <blockquote>''«El príncipe de Parma que está en la capitana de Génova, se señala de manera que se le debe la perpetuidad de gloria (...). Y lo que es de grande corazón que embistiendo su galera a otra turquesca, acompañado solamente de un soldado español, llamado Alonso de Ávalos, se arroja en ella (...), y de allí a poco hace lo mismo de otras dos galeras enemigas en el combate, de las cuales fue herido Héctor Espínola de un flechazo».''</blockquote> * '''Zavala garrantzirik handieneko hirukoaren ondoan''' Hiru hauek elkartu ziren Lepanton: Alejandro Farnesio, Parmako Printzea, etorkizunean Herbeheretako Gobernadore ospetsua izango zena, kargu horretan Juan Austriakoaren oinordekoa eta, aldi berean, hau Luis Requesensen oinordekoa zena. Kapitain jeneralaren inguruan eta begi aurrean kokaturik zegoen talde horretan zen Domingo Zavala Granadaren buru, Juan Austriakoak berak egiaztatzen duen bezala: <blockquote>''«(...) el cual nos consta por cierta ciencia y vista ocular, que habiendo sido el dicho día embestida su galera por cinco turquescas, todas mayores que la suya, peleó con todas ellas con tanto valor, ánimo, y destreza desde el punto de mediodía hasta las seis de la tarde que fue nuestro Señor servido, que habiéndosele entrado muchas veces los turcos en su galera y matado mucha gente, los rebotó y echó fuera de ella otras tantas veces, con tan ánimo y aventajado valor que de las cinco galeras tomó y prendió las tres, y las dos se contentaron de irse después de tener muerta la mayor parte de su gente».''</blockquote> Azpimarra dezagun garrantzizkoa izan zela Granada galerak gertuko beste lagunekin egin zuen erresistentzia, Juan Austriakoaren, Veniero, Colonna eta Requesensen galerak osatzen zuten Itsas armadaren bihotza salbatzen; izan ere, une ikaragarri larriak bizitu zituen hark, kopuruz gainditzen zuen arerioa baitzen, izan. Borrokan Armada kristauak lau buruzagi horiek galdu izan balitu, deskoordinazio mailan saihestezina izango zen etsipena eta efektu negatiboa, eta, horrekin batera, baita azkar sakabanatzeko joera ere. Eta ondorioz, ezinbestean atzera egingo zuten eta nork bere burua salbatzera joko, hala hondamendia izango zelarik emaitza. ==== Granada galeraren balentria Domingo Zavalaren agindupean ==== Granada, Luis Requesens-en bigarren gerraontzia, galera bikaina bezain sendoa zen zalantzarik gabe. Galera arrunta izan arren –ez zen aparteko galera edo «fanal» bat–, «Ponentino» motako itsasontzia zen eta turkiarren galerak baino gehiago zen bikaintasunean eta erresistentzian, baina, batez ere, defentsako gaitasunean. Horri esker erasoan aurre egin ahal izan zion eta garaitu, kopuruz askoz handiagoa zen arerioa. Itsasontzi-bizkarrean gotorleku txiki gisa altxatutako parapetoetan edo «pavesadas» haietan hasten zen nagusitasuna, izan ere halakorik ez baitzuten turkiarren galerek, nahiz eta tamainaz berdinak edo antzekoak izan. Segurtasuna ere ematen zieten gerrako jendearen babes indibidualek, ez baitzen halakorik –hain eraginkorrik ez behintzat– arerioaren lerroetan. Munduko abilenak ziren –aho batez onarturikoa– arkabuzari espainiarren erasoko indarrak zein eraginkortasunak egin zuen gainerakoa eta, bestalde, zikaiak zein alabardak erabili izanak, kopuruz askoz gehiago izanagatik, babes eta armamentu hain sendoa ez zuten turkiarrak arrastoan edukitzeko. * '''Errendimendua borrokan''' Gezikadaz josita bukatu zuen Granadak borrokaldia dudarik gabe, alabaina, alderaketa egiten badugu, askoz baja gutxiagorekin, gerraontziaren eta borrokalarien babesari esker. Zentzu horretan esan behar da, oro har, bikaina izan bazen galera «ponentina» haien errendimendua –epai orokorraren arabera, galera hauskorragoak eta gerra gizon gutxiago zituzten beren lagun veneziarrena baino errendimendu handiagoa–, are bikainagoa izan zen, posible bada, 13 galera espainiarren kasuan, Granadarena besteak beste. Arerioak ez zuen haietako bat ere menderatu eta suntsitu, nahiz eta estualdirik gogorrenetan jardun zuten, Juan Austriakoak berak harrotasun berezienaz idatzita utzi zuenez. Aipamena merezi du, azkenik, galerak izan zirela Granadak bahitu zituen hiru itsasontziak, ez galera txikiak. Ontzian 120-150 gizon zeramatzaten galera «Ponentina» haiek nahiz turkiarrenek, baina Granadaren kasuan eta hark borrokatu zuen bost arerioen kasuan –edo bakarren baten kasuan– bigarren kopurutik gertuago ibiliko ziren (150), kontuan hartzen badugu, Juan Austriakoren eta Ali Bajaren gerraontzi intsignien ondo-ondoko kokamena zuela hark. * '''Galerianoak''' Egia da Granadak bere 150 galerianoen ekarpena berekin izan zuela, ia guztiena edo gehientsuenena, zeren eta arraunera delitu arruntengatik kondenaturikoak –kasu honetan hala ziren arraunlari gehienak– askatu eta armatu egin zituzten, borrokalari aguntzaile gisa jarduteko. Felipe II.aren eskuadretan gutxi ziren gatibu turkiarrak edo berbereak. Aldiz turkiarren ontzidian gatibu kristauak eta errekrutatzera beharturiko langile greziarrak asko ziren –kopuru izugarria–, ageriko segurtasun arazoak zirela-eta, ezin armatu edo askatu zituztenak. Kristau-galeretako galerianoak, askatu eta armatu zirenak, kualitatiboki ez zuten trebakuntzarik, ez babes indibidualik, ez laguntzen zioten soldaduen armamenturik, ezta gutxiago ere, nahiz eta kopuruz gerrari turkiarren aurrean borroka-gizon kristau haien gutxiagotasuna hazteko edo konpentsatzeko balio izan. Gogoz eta motibazioz borrokatu zuten zalantzarik gabe, agindu zitzaien askatasuna baitzuten jokoan, hala ere garaipenean haien ekarpena bigarren mailakoa izan zen. * '''Aurrez aurre izan zituen galerak''' Turkiarren hedapenetik ulertu daiteke Granadak aurrez aurre aurkitu zituen galerak talde batekoak nahiz bestekoak zirela beharbada: - edo Mitilineko –Lesboseko uhartea– 9 galeretako soldadu-taldeak, Ali Bajaren eskuinean kokatuak, - edo Naupliako 11 galeretako soldatu taldeak, iparralderago kokatuak –nahiz eta aukera horrek ez dirudien hain ziurra–, antza denez, kristau-gatibuez eta arraunera beharturiko greziarrez hornituak. Kalkuluen arabera, Granadak 300-500 bat borrokalari zituen –gerrako jende, itsas jende eta askatutako galeriano–, eta otomandarren bost galerei egin zieten aurre, gerra jende eta itsas jendeen artean, 900 bat gizon armaturi, alegia. Ez dirudi turkiarrek hemen, borrokalari laguntzaile moduan, arraunlari askaturik zutenik, ez kopuru esanguratsu bat behintzat. * '''Harrapatutako galerak''' Granadak aurre egin zien bost galeretatik hiru atzeman zituzten, eta beste biak pozik ziren ihes egitea lortu zutenean. Granadak - 23 artilleria-pieza atzeman zituen ontzian, - 196 turkiar harrapatu zituen, «porque los demás murieron», - 227 kristau-arraunlari askatu zituen eta greziar eta veneziar 27 emakume. Ia erabat ziurra da Granadak atzemandako hiru galera –ez «fanales»– haietan guztira 900-1.500 gizon ontziratu zirela: - 360-450 gerra gizonak, - 90-150 itsasgizonak, - 450 arraunlariak. Horietatik, lehen ikusi dugun bezala, - 196 turkiar atzeman ziren, - 227 kristau-galeriano askatu ziren. Gainontzekoak hil egin ziren edo ihes egitea lortu zuten, erretiratzea erabaki zuten bi galeretara pasatzea lortuta; jakina, kristau-arraunari gatibuen salbuespenarekin, hil arte edo askatu zituzten arte kateaturik hantxe iraun baitzuten. ==== Zavalaren hornidura eta batailaren arrastoak ==== * '''Sendotasun fisikoa''' Zavalak berak hogeita zazpi zauri izan zituen, zein baino zein nabarmenagoak, baina haietatik bost hain izan ziren larriak, non sendatu zuten zirujauek aitortu baitzuten hilgarriak izango zirela beste edozein pertsonengan. Ez dago zalantzarik, gipuzkoarrak bizirik iraun bazuen, bere sendotasun fisiko itzelari esker ez ezik, bere kaskoak eta osoko bular-oskolak edo «cumplido» haiek eman zioten babesagatik izan zen. Bular-oskol soila baino osatuagoa zen hori, baina, aldi berean, goi agintariek eta zaldun nagusiek baizik eramaten ez zituzten armadurak baino soilagoa * '''Hornigaiak''' Bular-oskol mota horrek –Lepantoko batailaren ondoren, urte batzuk beranduago bere ezkontza-tratuan, alfanje bat eta hiru ezpatekin batera, «pieza guztiak zituen bular-oskol grabatu eta urreztatua» azaltzen dena bera, agian– bazituen bular-babesa, bizkar-ezkutua, katanarrua (aldaka aldean), lepokoa, beso-babesak eta eskuzorroak, aurpegia eta zangoak babesik gabe uzten zituena. Estalita zeuden alderdiak gezien ziztadetatik salbu zeuden eta baita arkabuzen balen arriskutik ere. Alabaina, balaren talkaren indarrez borrokalaria zauritu edo hil ere egin zitekeen, oskola zeharkatu gabe ere, jasotako talkak zuen indarraren ondorioz, zekarren abiaduraren eta jotzen zuen lekuaren arabera. Hala ere, zauri dezente izan zituen, zangoetan batez ere, beharbada aurpegia ere oso ukitua izango zuen eta baita armadura erdiaren gainean arkabuz-pilotez egindako mailatuak ere. Pentsatu zer izan zitekeen Zavalaren egoera, osoko bular-oskol hura izan ez balu. Gainera, oso litekeena da ezkerreko besoan erredola bat –ezkutu arin borobila– izatea ere babeserako, eskuinean ezpata zerabilkien bitartean; non eta arma nagusi gisa astunago bat ez zuen erabili, alabarda edo partesana antzeko lantza motz bat. Bestalde, buruzagiek ezpataz edo lantza arinez borrokatzen zuten, tropa-mota bakoitzak berezkoa zuen arkabuzek edo pikek trebezia berezia eskatzen baitzuten erabileran. Idatzirik dago, gainera, Zavalak bazuela hil zenean, 1614an, Ordiziako bere jauregian alabarda bat, Lepantoko parte-hartzearen oroigarri izan zitekeena. * '''Zauriak eta ondorioak''' Hala ere, Zavala ez zen zauririk gabe libratu, bere bizitza osoan nozitu zituen ondorioak, turkiarrek egindako zauri larri ugariek eragindakoak. Luis Requesens, Herbeheretako Gobernadore orokorrak, 1575ean, Felipe II.a Erregearekin eta bere idazkariekin Madrilera bidali zuenean lurralde hartako egoera larria bideratzeko mandatua emanda, Komendadore nagusiak adierazten zion, bere mandatua bukaturik, Flandriara itzul zedila ahal bezain laster, lehengo zauriek uzten zioten neurrian: <blockquote>''«partiréis luego con la mayor diligencia que pudiéredes, (...) porque por las heridas que tenéis en las piernas y por otras indisposiciones no podréis hacer tanta como yo querría (...)».''</blockquote> Urte batzuk beranduago, 1586ko apirilean, Gortean Erregearen Gerra Idazkari izendapena Zavalari emango zitzaiola gauza ziurtzat jotzen zenean, gure protagonistak –une horretan Murtzia eta Almerian Veleztarren markesaren estatuetako gobernadore zenak– bere babesleari, Juan Zuñiga Requesensi idatzi zion (zendua zen Don Luisen anaia gazteena, eta Erregearen gertu-gertuko handikia baitzen) karguari uko eginez: <blockquote>''«hállome con alguna falta de salud y muy poca voluntad de hacer esta jornada si es para proponerme algo del oficio de la Guerra como el pueblo con su libertad ha publicado, porque de mis indisposiciones pasadas no he quedado sin vigilias que ya en mi edad han de crecer, y ser presente [tener en cuenta] que sea [que será] para menor trabajo del que pudiera (...)»'' (12-4-1586).</blockquote> ==== Bataila zifretan ==== * '''Otomandarren galerak ontzietan''' Otomandarren ontzidiak nozitutako hondamendia izugarria izan zen: ontzi guztiak galdu zituen, ihes egitea lortu zuten berrogeita hamar itsasontzi izan ezik. Zehatzago esanda, 40 unitate izan ziren ihes egiteko zoria izan zutenak; gehienak lortu zuten portura erretiratzea, eta gutxi batzuk – Uluch Alirekin– itsaso zabalera irten ziren. Gainontzekoak –235 ontzi inguru –, batzuk borrokan ari zirela hondoratu ziren, eta gehienak, modu batera nahiz bestera, kristauen eskuetan erori ziren. Azken horietako askok halako kalteak zituzten, non ez ziren nabigatzeko moduan gelditu, eta hantxe bertan erre edo hondoratu zituzten harrapatzaileek; beste 130ak –117 galera, 10 galera txiki eta 3 fusta– aprobetxagarriak zirela-eta, harrapakin gisa jaso, eta ondoren banatu egin ziren. Laburbilduz, turkiar-berber ontzidiak itsasontzien % 85a galdu zuen. Horietako kalte asko itsasertzean ontziek nahita hondoa jotzearen ondorioz gertatu ziren, tripulazioak lurrera ihes egiterakoan. Bereziki deigarria izan zen bi hegaletako dozenaka galera eta galera txikiren ikuskizuna (Sciroccoren eta Uluch Alirena), kostan hondoa jota bukatu zutenean, bi saihetsen azken sakabanatzearen ondorioz, beren bi buruak hil (Scirocco) edo erretiratu (Uluch Ali) ondoren. Ez zen hainbestekoa izan kaltea Ali Baja bera buru zen erdiko eskuadran, ez itsasertza urrutiago izategatik bakarrik, baita alderdi horretan –guduaren gune erabakigarritzat jotzen zenean baitzeuden bi komandante-buruak gidaritzan– une batetik aurrera kristauen presiopetik hanka egitea ezinezkoa izan zitzaielako ere. Turkiarren unitate kaltetu gehienek ez zuten hemen orondaterik –edo aukerarik– izan antzeko sakabanatzea egiteko, eta idatzirik dago borrokan zituztenak emanda hil zirela tripulazioko asko. * '''Ligaren kalteak itsasontzietan''' Beste aldetik, iturri desberdinen arabera, Liga Santuaren Itsas Armadak 15 eta 21 itsasontzi artean galdu zituen: - 10-14 veneziarrak, - 1 Aita Santuarena, - 1 Saboiako dukerriarena, - 1 Maltako Ordenarena, - 4 bat Felipe II.arenak. Azken hauek Siziliako eskuadrarenak nahiz Doriako galerarenak ziren, eta erregeren soldatapean zihoazen beste partikularrenak. Espainiarren 13 galeretatik ez zen bat ere suntsitu. Guztira, itsasontzien % 7-10a galdu zen. * '''Galdutako gizonak''' Gutxieneko zehaztasun eta ziurtasunez ez daiteke jakin zenbat izan ziren hildakoak. Egia da, ezinezkoa da bi ontzidietan zenbat hildako izan ziren zehaztea, nahiz eta hildako otomandarrak gehiago izan zirela zalantzarik ez dagoen, sarraskia benetakoa izan baitzen. Ematen diren zenbakiak gutxi gorabeherakoak izaten dira, edo kalkulu soilak. Hurbiltzen zaion gutxi gorabeherako zifra bat izan daiteke Liga Santuan 10.000 hildako eta otomandarren ontzidian 30.000, kristau bakoitzeko hiru turkiarren proportzioan (kontuan hartuta, otomandar asko uretan ito, ihesean kostara iritsi nahian zebiltzala galdu, edo hil egin zituztela), eta ez ziren asko preso hartu zituztenak. Hori guztia, guduaren ondoren zauriengatik hil zirenak kontatu gabe, zeren eta, Liga Santuko giza baliabideei dagokienez, horiek 4.000 izan zirela kalkulatzen da. Turkiarren ontzidiko hildakoen artean aurkitzen ziren gatibu kristauak eta greziar arraunlari behartuak baziren milaka batzuk, ontziratuak ziren galeren zoritxarra nozitu zutenak; turkiarren ontzidiarentzat handiak izan ziren kalteak, galdu zirenak kristauak izan arren, muskuluetako indarraren baliabiderik gabe utzi baitzituzten, eta esan liteke heriotza horiek –paradoxa dirudi– bi alderdietan sentitu zirela, bistan den bezala, arrazoiak elkarren aurkakoak baziren ere. Liga Santuaren lerroetan veneziarrek nozitu zuten hildakoen portzentajerik handiena. Borrokan hil ziren turkiarren komandante-buru Ali Baja, eskuin-hegaleko burua Scirocco eta Kara Khodja kortsario sonatua. * '''Askatuak eta gatibuak''' Turkiarren galeretan arraunean egiten zuten 12.000-15.000 kristau-gatibu eta greziar arraunlari behartu askatu zituzten. Itsas armadak 4.000 preso egin zituen ofizialki –haietatik 3.486 esklabo bihurtu zituzten–, nahiz eta gehiago izan egiaz, harrapakinak kontatzerakoan ezkutuan gorde zirenak. ==== Liga Santuko indarren artean banatu ziren harrapakinak ==== Santa Maura uhartean egin zen banaketa, urriaren 18an, potentzia bakoitzak Ligaren gastuetarako egin zuen ekarpenaren arabera egin ere (Monarkia Katolikoak 1/2, Veneziak 2/3 eta Aita Santuak 1/3). Garai hartako ohituraren arabera, Juan Austriako Kapitain Jeneralari guztiaren % 10a zegokion, Espainiak eta Venezia/Aita Santuak erdi eta erdi emango ziotena, zeinaren arabera Veneziak –Venierok halakorik nahi ez izan arren– eta Aita Santuak euren harrapakin-zatiaren % 10a entregatu behar izan zioten. Banatu beharrekoak ziren: * '''130 gerraontzi erabilgarri:''' - 117 galera (horietatik 58, Felipe II.aren eskuadrek harrapatuak ziren eta beste 59ak Veneziak eta Aita Santuaren eskuadrek), - 10 galera txiki (8 espainiarrek harrapatuak eta 2 veneziarrek eta Aita Santuaren aldekoek) - eta 3 fusta (veneziarrek eta Aita Santuaren aldekoek). - Preso hartutako beste gerraontziak egoera negargarrian ziren oso eta ez baziren hondoratu, erre egin ziren. * '''390 artilleria-pieza:''' - 117 kanoi nagusi edo «ontziko ibilbidekoak» (63, espainiarrek harrapatutakoak, eta 54, veneziarrek eta Aita Santuaren aldekoek), - 17 harri-jaurtigailu (11 eta 6 hurrenez hurren), eta 256 pieza txikiagoak (119 eta 137 hurrenez hurren). - Guztira, 193, espainiarrek harrapatutakoak eta veneziarrek eta Aita Santuaren aldekoek, 197. * '''3.486 esklabo''' (preso interesgarrienak ez ziren zenbatzen): - 1.685 ziren espainiarrek preso hartuak, - 1.801 veneziarrek eta Aita Santuaren aldekoek harrapatuak. Ziurtzat ematen da benetan harrapatu ziren errege-kanoiak eta esklaboak dezentez gehiago zirela, baina kapitainek zenbatzeko orduan ezkutatu egin zutela kopurua. Halaxe onartu zen bere garaian. Kapitainek harrapakinen zati eder bat ezkutatu egin zuten, beren eta beren mendekoen mesedetan, inbentarioa egiteko garaian –dirua, bitxiak, tapizak, arropak eta abar ez ezik, baita esklabo eta armak ere–, eta buruzagi nagusiak ez zien fiskalizazio eraginkor batean saiatu, arrakastaren euforia eta garaileen estimua ez zapuztearren, Juan Austriakoak Madrilera idatzitako eskutitzetan onartu zuen moduan. * '''Granadaren ekarpena harrapakinetan''' Domingo Zavalaren Granada ontziaren ekarpen azpimarragarria nabarmendu behar da zifretan. Honela banatu ziren harrapakin ofizialak: - banatzekoak ziren harrapakin multzoko 117 galeretatik, 3 Granadaren ekarpena izan ziren; - ofizialki harrapatu ziren 390 artilleria-piezetatik, 23 Granadak eskuratuak ziren (3 kanoi nagusi edo «ontziko ibilbidekoak», eta 20 pieza txikiagoak); - 3.486 esklaboetatik, 190 bat (preso hartu ziren 196 turkiarretatik, preso interesgarri batzuk kenduta) === Lepantoko guduan irabazitako merituak (1571-10-07) === ==== Juan Austriakoa, Liga Santuko Kapitain Jeneralaren Egiaztagiria, Messinan 1571ko azaroaren 15ean emana ==== * '''Kopia kautotua, Valladoliden 1603ko ekainak 23. (ACA 4.1).''' <blockquote>'''(Tenor literal)''' Este es treslado vien y fielmente sacado de una certifficación y declaración original del señor don Juan de Austria, que santa gloria aya, firmada de su mano y sellada con su sello, y refrendada de Juan de Soto su secretario, escripta en pergamino, que su thenor della es como se sigue. ''Don Juan de Austria por la S.C.R.Md. Capitán general de la mar y de la Santa Liga etc.'' Por quanto en la memorable batalla que el domingo siete de octuvre deste presente año tuvimos en el mar de la costa de Albania, entre el golfo de Lepanto y las yslas Cuchulares, la armada de la Sancta Liga, que consistía en ciento y noventa y ocho galeras reales y seis galeaças, con la Armada del Turco, que heran doscientos y quarenta y ocho galeras reales, y quarenta y ocho galeotas de Argel, Bona y Monasterio, de que subcedió después de derramada mucha sangre aquella tan maravillossa vitoria, que se deve reconocer como yo la reconozco de sola la mano de Dios, para vien uniberssal de su Yglessia y de toda la Crisptiandad, se halló Domingo Martínez de Çavala y Arramendía, que sirve a su Magestad cerca de nuestra perssona en tener los libros de la mar que nos toca como Capitán general della, por capitán de la galera Granada de España, patrona de las del Comendador mayor de Castilla, el qual nos consta por cierta ciencia y vista ocular, que haviendo sido el dicho día envestida su galera por cinco turquescas, todas mayores que la suya, peleó con todas ellas con tanto valor, ánimo, y destreza desde el punto de mediodía asta las seis de la tarde que fue nuestro Señor servido, que haviéndosele entrado muchas vezes los turcos en su galera y matado mucha gente, los rebotó y echó fuera della otras tantas vezes, con tan ánimo y aventajado valor que de las cinco galeras tomó y prendió las tres, y las dos se contentaron de yrsse después de tener muerta la mayor parte de su jente. Y porque de un echo tan peregrino como venturoso quede ynmortal memoria, hemos querido hacer esta declarazión y certifficar que recivió este dicho día veynte y siete heridas, todas ellas notables, pero las cinco lo fueron tanto que, según la declarazión de los cirujanos que lo curaron, fueran mortales en otro subjeto. Allende certificamos que por horden nuestra entregó las dichas tres galeras urquescas que tomó, a los officiales de esta Santa Liga, con veinte i una pieças de artillería de bronze, es a saver: tres cañones de cruxía, los dos con las armas de Secilia y el uno con las del príncipe Andrea Doria, que a lo que se entendió fueron perdidas en las jornadas de la Previça y los Guelbes; y las nueve sacres, todas con las armas de la sacra relixión de San Juan; y las honce restantes, medios sacres y falconetes, parte con las armas del Sereníssimo Céssar enperador Masimiliano, y parte con unos fuegos y lunas. Asimismo entregó doscientos y veinte y siete crisptianos, y entre ellos diez sacerdotes, frailles y clérigos que heran cautivos de turcos y vogavan al remo, a los quales unos y otros hemos mandado dar livertad. Y más ciento y noventa y seis turcos vivos, porque los demás murieron, y veynte y siete mugeres griegas y venezianas que los turcos avían cautibado en las tierras de venezianos, y quatro canpanas de metal de differentes tamaños que heran de Corfú y otras tierras donde los dichos turcos saquearon y derrivaron los tenplos santos y lugares píos. Y aunque el premio de tan grande y notable servizio sea de esperar de sólo Dios nuestro Señor y del Rey mi señor, hemos querido de nuestra parte hacer la demostración que podemos y se nos permite, con haver dejado escojer al dicho Çavala un turco desque él prendió, para que lo tenga por suyo y se sirva dél por joya nuestra y memoria desta memorable vitoria de que tanta parte cave y tiene el dicho Domingo de Çavala. Y para aprobación de todo ello dimos esta nuestra declarazión y certifficación, firmada de nuestra mano, sellada con nuestro acostunvrado sello, y refrendada del secreptario ynfraescripto, en esta galera Real surta en el puerto de Meçina de la ysla de Sicilia, a quinze días del mes de novienvre de mil y quinientos y setenta y un años. Don Juan. = Por mandado del señor don Juan, Juan de Soto. El qual dicho treslado va cierto y verdadero con la dicha certifficación original que queda en poder del dicho señor Domingo de Çavala. Y en fe dello yo Vernavé Crespo scrivano del Rey nuestro señor, que sirvió el officio de Francisco de Oyos scrivano de su Consejo de las Hórdenes, lo signé y firmé en Valladolid a veinte y tres días del mes de junio de mil y seisscientos y tres años, siendo testigos Diego Ruiz Angelo y Juan Martínez de Arriola, estantes en esta Corte. En testimonio de verdad, Bernavé Crespo, scrivano.</blockquote> 821bs4sk0souxhww8879vsbfoqjvzob 0 2895 8779 8745 2016-01-12T03:51:50Z Euskaldunaa 1260 /* Beste itsas estrategia politiko bat */ wikitext text/x-wiki == Itsas armada garaiezina == === Laurogeiko hamarkada === {{wikipedia|Itsas Armada Garaiezina}} Beste haize erauntsi batek –oraingoa politikoa– astintzen zuen Europa, itsas soldaduak behar zituen, eta asko. Flandria gatazka-gune eta hil ala biziko gerra izango da, 1566tik hasita, urte luzez. Gure merkataritza baketsuak sufritu zuen hori, eta itsas armadak indarraren beharra izango du gerrarekin. Lehendik jasota geratu da nolako zoritxarrak nozitu zituzten euskal marinelek Medinaceli dukearen armadarekin. Herbehereen atzean Ingalaterrako Isabelen babesa ausarta zegoen, hark ondo ikusten baitzuen Probintzia Batuen estatu berria, Utrecht-eko (1579) batasunetik sortzekoa zena. Gainera Isabelek, Espainiarekin inolako gerrarik ez izan arren, begi onez eta lotsarik gabe ikusten eta saritzen zituen Amerikako Ontzidiari, amerikar kontinentean bertan eraso egiten ez bazioten, etorreran bertan mehatxu egiten zieten Hawkings, Drake eta Frobisher sonatuen balentria pikareskoak. Portugal Koroari eransteak, inperioren esparrua zabaltzen zuen munduan zehar, baina itsas armadaren alorrean sekulako ahalegina eskatzen zuen horrek, eta espainiarren itsasoko hegemonia arriskuan jartzen. ==== Azoreetako okupazioa ==== [[File:Itsas Armada Garaiezina.png|thumb|Itsas Armada Garaiezinaren itsasbideak.]] Portugalekin bat egitearen ondorioek –idatzi zuen J. Cervera Prey-k– hainbat itsas esparruez arduratu eta banatu beharrak sekulako ahalegina eskatu zion itsas armadari. Afrika eta Asiako edukitza guztiek aitortu zuten Don Feliperen subiranotasuna, Azore edo Tercera uharteek izan ezik, izan ere kokamen geoestrategiko paregabean zeuden eta Don Antonio erregegaia saiatu zen Portugalen errekonkistarako base bat han eraikitzen, Frantzia eta Ingalaterraren lankidetzan, mendebaldeko Indiak sortaldekoekin elkar zitzakeen Austria Etxeak indar hartuko zuenaren beldurrez. Azore uharteak, Amerikako ibilian gune nagusi ziren eta 1582an Alvaro Bazan handiak okupatu zituen; konkista horretan ondorengo urteetan izen handia izango zuten bi euskaldun nabarmendu ziren: - Juan Martinez Errekalde - eta Miguel Okendo. Ondorengo urtean Tercera izeneko uhartea konkistatu zuten. Itsas ekimen horietan bietan ugari izan ziren gipuzkoarrak; bidezko da gogoratzea. San Miguel uhartearen konkistari buruz esan behar da berezko distiraz argi egin zuela Gipuzkoako eskuadrak hamar itsasontzi bikain eta ehunka marinelekin. Latza izan zen Felipe Strozzi, Frantziako Mariskalaren semea, buru zuen eskuadra arerio handirekin izandako gudua, izan ere berekin zituen Alvaro Bazanek gidaturiko Portugaleko eskuadra eta Errekaldek gidatzen zuen Andaluziakoa. Atera ditzagun Gipuzkoako eskuadrako itsasontzi eta itsasontzi-buruak ahanzturatik: ''- Nuestra Señora de Iciar. Domingo de Olavarrieta'' ''- Buenaventura. Juan Ortiz de Isasa'' ''- Catalina. Juan de Labastida'' ''- San Miguel. Antonio de Lajust'' ''- Juana, (la de Oquendo). Pérez de Garagarza'' ''- San Vicente. Domingo de Tausida'' - San Vicente. Juan Pérez de Mutio ''- Nuestra señora de la Peña de Francia. Juan de Segura'' ''- San Buenaventura. Juan de Arriaga.'' Villaviciosa lezoarrak Brissac-en itsasontziarekin egin zuen borroka, Strozziren Capitana erasotzen zuen Garagartzak Juanarekin, Okendoren jokaera erabakigarria lagun zuela. Kalteturik gelditu zen Juana guduan, baina garaipenik osoena bere alde izan zuen Okendok eta Donostian agertu zuen Charles Brissac-i atzemaniko altxorra: erredola (ezkutua), kapa frantsesa, belusezko juboi morea, itsas argi handi bat, bi armarri eta bost bandera. Felipe II.ak, Lisboan, Tajoren estuarioan hartu zuen Eskuadra garailea. Alvaro Bazanentzat izan zen loria, eta Miguel Okendo ere ukitu zuen, Santiagoren Ordenako Zaldun izendatu baitzuten. Ohorezko aipamena izan zuten honako hauek: - Aranburu, - Urkiola, - Arizabalo, - Eskorza, - Irigoien, - Irun, - Agirre, - Ganboa, - Isas Mutio, - Segura, eta bereziki Kapitainek - Garagartza, - Juanot - eta Esteban Villaviciosa, - Alonso Idiakez, - etab. * '''Tercera konkistatzea''' Donostiara etorri zen Okendo bere garaipena ospatzera eta beste marinel-errekrutatze bat antolatzera. Tercera uhartea falta zen. Hemen aurreko enpresan baino handiagoa izan zen Gipuzkoarren esku-hartzea: 14 itsasontzi –7.000 tona baino gehiago– eta mila marinel baino gehiago. Lisboatik 1583ko ekinaren 23an abiatu zen sekulako Itsas armada, ia ehun unitate eta hamabost mila gizon elkarturik. Uztailaren bukaeran iritsi ziren helmugara eta irailaren erdialdera atzera Lisboan ziren. Galerak, gizonetan nahiz itsasontzietan, garrantzizkoak izan ziren eta ondorengo urteetan igarri egin zen. Zenbait donostiarren aldetik halakoxe ezinikusi baten ondorioak sumatzen hasi zen Okendo. ==== Beste itsas estrategia politiko bat ==== [[File:Vallesen galeoia Drakek suturik.png|thumb|Vallesen galeoia Drakek suturik.]] * '''Itsas armada (garaiezina) handiaren proiektua''' Bi garaipen horien ondorioz, Alvaro Bazan itsasoko estrategia politikoaren aldaketa iradokitzen hasi zitzaion Felipe II.ari. Ingalaterrak Herbehereei laguntzen ziela, eta, itsaslapurreta bidez, ingelesek Espainiako altxorrari etengabeko kaltetzeak zekarzkiola ikusirik hartu zuen gogor erasoaren erabakia. <blockquote>''«Las victorias tan cumplidas, como ha sido servido de dar a Vuestra Majestad en estas islas, suelen animar a los Principes a otras empresas. Y puesto que nuestro Señor hizo a Vuestra Majestad tan gran Rey, justo es que siga agora esta victoria, mandando lo necesario para que el año que viene se haga la de Inglaterra... y pues se halla tan armado y con ejército tan victorioso, no pierda Vuestra Majestad muchas dificultades, así de socorro de Francia como de falta de dinero».''</blockquote> Hiru urte beranduago goi-politikako printzipio bat adierazi zion eskutitzez Erregeri, ingelesen harrapaketei buruzkoa: ''«Estos inconvenientes y otros suceden a los Príncipes que se empeñan en guerras defensivas»''. Defentsa egiteaz gainera, erasotzeko erabakiak ondorio larriak izango zituen gure itsasoko historiak. Hasiera batean, Felipe II.ak ez zuen ahaztu proposamena. Zalantzakor erantzun zion ordea, 1583an, Alvaro Bazani: ''«Más por si o por no, mando hacer la provisión de bizcocho que venga de Italia y dar la prisa que se puede a la fábrica de galeones y el asiento de las naos de Vizcaya»''. Baztanek operazio handi bat proposatu zuen 1586rako: Lisboako portuan bilduko zen Itsas armada erraldoi baten proiektua egin zuen, zenbait milioi dukaten kostua izango zuena. Erregeren kontseilari guztiek ez zuten begi onez ikusi enpresa hura. Asko kosta zen erabakia hartzen, eta gero denbora asko behar izan zen prestaketa neketsuetan. Abiatzeko garai iritsi zenean, proiektuaren egile nagusi eta burua, Alvaro Bazan jauna, hil egin zen eta Medinasidoniako dukeak ordezkatu zuen. * '''1582tik 1587ra bitarteko urteak''' Prestaketa-lanek oso zuzeneko ondorioak izan zituzten gure kostaldearentzat, bai itsasontzietan, bai itsasgizonetan. Gerra-enpresa horrek beste itsas jarduera batekin egin zuen topo, ordurako emankorra zen Ternurako nabigazioarekin. Egia da urte batzuk lehenagotik marinel-eskasia sumatzen zela; Gipuzkoa kexu zen 1567an ''«pérdida y falta de marineros»'' zuelako, baina bestelakoa zen, eta gero eta handiagoa embajazen Erregek behar anitzetan laguntzeko egiten zuen marinelen eskaria: ''«todos los más que ser pudiere»'', eskatzen zuen Erregek 1572an. Horrez gain, honetaz ere hitz egin zuen: ''«quintar la gente de mar»''. * '''Gartzia Artzeren jarrera''' Arazoa zorrotzago planteatu zen, lehendik aipaturiko Azoreetako bi itsas ekimen zirela-eta. Gartzia Artze Gipuzkoako kapitain jenerala, Erregek beharturik, gonbitea egitetik inposatzera eta behartzera pasa zen eta baita debekua egitera ere, inor nabigatzera ez zedin irten, behar zen kupoa betetzen ez bazen lehenago. Hamabi dukat aurreraturen soldata eskaintzen zuen, baina inortxok ez zuen izenik eman, eta hiribilduek zozketa bidez izendatu zituzten sartuko zirenak. 1582an gertatu zen hori. Ondorengo urtean berriro azaldu zen Erregeren eskaria eta Artzeren aginpidezko modu inposatzaileak. Gipuzkoak erret idazkari Idiakezengana jo zuen eta batzorde bat bidali zuen Gortera. Larriturik eskatzen zen ''«no se destruya absolutamente la gente de los puertos de esta Provincia»''. Gatazkak, Gartzia Artzeren moduek gaiztotuak, bazituen ertz politikoak –aginpidearen erabilera despotikoa, ohitura zaharren aurkakoa– eta bazituen zailtsunak erret-gonbiteari erantzuteko. 1582ko zerrendan aurkeztutakoa ''«la sustancia principal toda la gente útil que había»'' zen. Asko hil egin ziren, beste batzuk ez ziren Lisboatik itzuli, itzuli ziren bakanak, gaixorik zeuden eta hilez zihoazen. Artzeren neurri zorrotzek zorigaiztoko ondorioak ekarri zituen, 600 tona baino gehiagoko itsasontziak bahituta, ondasun guztiak bahiturapean kostaldeko gizon baliagarri guztiak zerrendan sartuta eta beste edozein nabigazio eragotzita; honela zioen Probintziak: <blockquote>''«absolutamente ha cesado el comercio humano y los caminos por donde tener nuestro sustento. El hacerse tanta gente en esta Provincia es imposible de toda imposibilidad, sacar toda la que hay en ella es destruirla absolutamente».''</blockquote> Erregek entzun zuen eskabidea eta gozatu zituen Gartzia Artzeren moduak. Horrez gain, marinelen onurako arau berriak eman zituen: soldata hobeak marinelei, morroiei, txalupa-mutilei, eta itsasontzien alokairua; ordaintzeko eta jendea zerrendan sartzeko moduak; hiltzen zirenen ordainketak, eta euren etxeetara itzultzeko baimenak; itsasontzien hornidura eta abar. Beste behin ere, Erregeren zerbitzura joan zen Gipuzkoa. Berriro azaldu ziren tentsioak 1586an. Gartzia Albisuak Gipuzkoako enbaxada eraman zion Felipe II.ari: arrantza-tokiak arriskuan zeuden marinel gabeziagatik. Gartzia Artzek Erregeri idatzi zion: <blockquote>''«no sería justo que por faltar de ella, se dejare la grangería de la tierra, a que es mi voluntad que se atienda y mire con el mismo cuidado que el apresto de las dichas naos».''</blockquote> Artzek bere modu zakarrak azaldu zituen berriro apirilaren 29an eta marinel jende guztia behartzen zuen Pasaian zerrendan sartzera, eta zorrozki mehatxatzen zituen obeditzen ez zutenak. Alkateen zeregina zen baliagarrien zerrenda bidaltzea. Gipuzkoak beste enbaxada bat bidali zion Erregeri Artzez kexatuz. Foruen aurkako zenbait extramugaketen salaketa egiten zioten. Artzeren inposaketen zorigaiztoko ondorioen artean ziren: Andaluziarekin zuen merkataritza eta, berrehun mila dukaten murrizketa eragin zuen bakailao kanpaina, eta agian balearena, alferrik galtzea. Are handiago bihurtu ziren presak eta presioak Ingalaterrako Jornadaren egunaren bezperetan, 1587an. Erregek errespetuz eta presaz jokatzen zuen Gipuzkoarekin eta adostasunera iritsi ere iritsi zen, alegia zerrendako herenak baizik ez zitezela marinel adituak izan. Probintziak, bere aldetik, bosten ordez sei paga eskuratzea lortu zuen, eta Ordenantza berriak egitea nahi zuen, itsasontzi eta marinel kopurua handiago izan zedin. Beharrezkoak jotzen ziren Ordenantzak, eta oso abagune berezian eskatzen ziren, Artzeren zakarkerien eta marinel-eskasiaren aurrean. Gero eta konplexuagoak eta ugariagoak ziren itsasotik zetozen deiak, eta sakoneko planteamendu baten behar bizia sentitzen zen egoera hartan. Baina, Erregek presa zuen, Armadak irten egin behar zuen, hilabeteak eta urteak ari zen atzeratzen eta ontzi-buru ukaezina galdu itxarote luze hartan eta haren ordezko Medinasidoniako dukea jarria zuen. === «Invencible» zeritzona (1588) === [[File:Espainiako ontzidia Calais-en aurrean.png|thumb|400px|Espainiako ontzidia Calais-en aurrean.]] Azkenik batu ahal izan zen Lisboan, 1588ko maiatzaren 30ean, egundoko Armada hura, honako hauekin: - sei eskuadra, itsasontzi eta galeoiez osatuak, - urka eta garraioko eskuadra bat, - patatx eta zabraz osatutako eskuadra bat, - Napoliko ontzitzarrez osatutako dibisioa - eta galerez osatutako beste bat. Armadak 130 itsasontzi zituen, 60.000 tona guztira; 2.431 artilleria-pieza, ia 20.000 soldadu eta marinelak 8.000 baino gehiago. Hamar mila dukat inguru kosta zen antolamendu hura. * '''Euskaldunen esku-hartzea''' Euskaldunen esku-hartzea nabarmena da enbaxada horretan, Portugalgo, Gaztelako, Andaluziako eta Levanteko –azken honek Bertendona zuen buru– eskuadrekin batera zaltzen dira Bizkaiko eta Gipuzkoako eskuadrak, kide-kopuru bertsuekin: - lehenak Errekalde zuen buru, Armada osoaren almirante ere bazena, - eta bigarrenak Okendo. Armada heterogeneo eta desberdin hartan gerraontziak gutxi ziren, «gehientsuenak merkantzia-ontzi armatuak ziren» esaten du Martinez Morenok: <blockquote>''«Las mejores eran las guipuzcoanas y vizcaínas de Oquendo y Recalde respectivamente».''</blockquote> Xehetasunez ezagutzen ditugu bere baliabideak: '''Bizkaia''' - itsasontziak: 14 - tonak: 6.567 - artilleria-piezak: 238 - gerra-gizonak: 1.937 - itsasgizonak: 1.863 - jendea guztira: 2.800 '''Gipuzkoa''' - itsasontziak: 14 - tonak: 6.991 - artilleria-piezak: 247 - gerra-gizonak: 1.992 - itsasgizonak: 616 - jendea guztira: 2.608 Itsas armada osoaren baliabideak ehunekotan: '''Bizkaia eta Gipuzkoa''' - itsasontziak: %21,53 - tonak: %23,42 - artilleria-piezak: %19,95 - gerra-gizonak: %20,36 - itsasgizonak: %19,16 - jendea guztira: %19,76% Bizkaia eta Gipuzkoa biek batera, (Portugal, Gaztela, Andaluzia, Italia) eskuadrei izena ematen dieten erreinuen gutxiengo zatiak hartu zuten guztiaren bostetik baten ardura, ez marineletan bakarrik, baita itsasontzietan eta artilleria-piezetan ere. Izugarria izan behar zuen ahaleginak. Bizkaiko armadan nabarmendu ziren: - eskuadra-buruaren Santa Ana kapiataina (786 t), - eta Gran Grin almiranta, - eta Montemayorren Santa Maria (707 t). - Sei itsasontzi ziren 486 eta 666 tona inguru zituztenak eta lau patatx 100 tonara iristen ez zirenak. Gipuzkoako armadan gailendu ziren. - Kapitaina, - baita Santa Ana ere (1.200 t) - eta Arrosaren Andre Maria almiranta (945 t). Beste hauek ere tamainaz handiak ziren: - San Salbatore (958 t), - San Esteban (756 t), - Santa Cruz (680 t). - Santa Marta - eta Santa Barbara 500 tonatik gorakoak, - baita Doncella izeneko urka ere. - San Buenaventurak bazituen 579 tona - eta Maria San Juanek 291. Bi patatx: - Asuncion 60 tona zituena - eta San Bernabe 69 tona zituenak osatzen zuten Okendo buru zuten eskuadra. Armada osoko hiru itsasontzi handienak ziren: - Ragazona, Levanteko eskuadrako itsasontzien kapitaina, Martin Bertendona buru zeramana; - Santa Ana Miguel Okendorena - eta Gran Grin Juan Martinez Errekalderena. Okendo 1587ko maiatzaren 23an izendatu zuten Gipuzkoako Eskuadrako kapitain jeneral, ordura bitarteko bere zerbitzuagatik ''«práctica, inteligencia y experiencia», «el cuidado, fidelidad y diligencia»'' goraipamenez idatziriko dokumentu batean. Juan Villaviciosa pasaiatarra izan zen almirantea. Okendok Probintziari bere izendapena eskuadra antolatzera zihoanean jakinarazi zion: ''«Está muy confiado el Rey de que en ella se embarcará muy buena gente de mar y convernía en todo caso que así se hiciese por no perder nuestra reputación y de la de Su Majestad»''. Historiaren arragoan araztutako balioa zen garai hartan Gipuzkoaren izen ona. Historian Bizkaiko eta Gipuzkoako eskuadrak izen banarekin azaltzen diren arren, arreta pixka bat merezi duen erreklamazio bat egin zuen Gipuzkoak orduko harreman idatzi batean, Bizkaiko armada aipatzen omen zela-eta. Gipuzkoak egindako erreklamazioan ez dago auziari buruzko zalantzarik eta baieztapen zehatz horrek azterketa beharko luke, zenbateko garrantzia duen neurtzeko. <blockquote>''«La Provincia de Guipuzcoa –reza un documento– dice que por mandado de Vuestra Majestad, en ella se han hecho dos Armadas, la una de la que es General Juan Martínez de Recalde (la de Vizcaya) y de la otra Miguel de Oquendo, y las dichas dos Armadas se han juntado e incorporado en el puerto de Lisboa con la Armada que se va para Inglaterra. Y siendo esto así como es a V.M. notorio... pues las dichas dos Armadas de Juan Martínez de Recalde y Miguel de Oquendo son de la dicha Provincia».''</blockquote> Baieztapena egia bada, ''Invencible'' hartan Gipuzkoak izandako esku-hartzea haren kide guztien bostetik batera hurbilduko litzateke. Zer esan nahi du horrek? Hondamendiaren ondorioak banatzerakoan, proportzio handiagoan ukitzen zuela Gipuzkoa. * '''Hondamendia''' Hondamendia esan dut, ez porrota. Ez naiz nahasiko itsas jardueran jarraitu ziren taktika eta estrategiaren azterketan. Ezta Eskozia eta Irlandan zehar egindako itzulera katastrofikoetan galdutako ontzien ikerketan ere, guduetan baino gehiago galdu baitziren bidaian bertan. Armada osoaren erdia ez zen etxeratu eta Bizkaiko eta Gipuzkoako eskuadrak izan ziren bereziki kaltetuenak. Errekalderen eskuadratik ez ziren itzuli Le Havren galdu zen kapitaina, ''Gran Grin'' almirantea, ''Concepcion'' izeneko biak, ''Maria Juan'' eta bi patatx. Okendoren eskuadratik ez zen itzuli guduan kiskali zuten ''San Salbatore'', ezta ''San Esteban'' eta patatx bat ere. Okendo ''Santa Ana''rekin iritsi zen Pasaiara eta, handik egun gutxira, bolborategia lehertuta airean desegin zen. Galerak izugarriak izan behar zuten gizonetan eta materialetan. Hildako guztien izen-zerrenda argitaratzea espero dut. Ehunka izan ziren, kostaldeko herri guztietakoak, eta Hernani, Oiartzun, Tolosa, eta barnealdeko beste zenbait herrietakoak. Azken orduko berri jakingarri bat aurreratuko dut hemen: - izurri bat zela medio, hildakoen erdiak Lisboan hil ziren, itsasoratu aurretik; - ia beste erdia itzulerako bidaian bertan hil zen, portura iritsi baino lehen gainera. Iritsi eta egun gutxira Okendo eta Errekalde hil ziren, tristuraz, amorruz eta lotsaz. Atzean utzi zituzten, irainaz gain, hildakoen lorratza, alargunak, umezurtzak, ordaindu beharreko soldaduak, eta abar. * '''Erantzuna''' Kolpe handia izan zen gure itsasgizonentzat, dela kapitain, armadore edo marinel. Baina uste ez bezala, ez zen itsas armadaren erabateko hondamendia izan. Lehen erantzun-zantzu batzuk suma zitezkeen 1589-1590ean. Koroak dirutza handiak jarri zituen, Santanderren, Bilbon eta Donostian itsasontziak eraikitzeko. Partida handiak aplikatu ziren 1589ko azaroaren 25ean galerei eta Armadari laguntzeko: 381 dukat alajaina, galeoiak eraikitzeko, itsasontziak apailatzeko, itsas jendea ordaintzeko eta orniduretarako. Donostiara zilarrezko 65.000 dukat iritsi ziren Balenzegi eta Martin de Aranoren bitartez. - itsas jendearen soldatak 12.000, - infanteenak 2.000, - hornidura 38.000, - itsasontziak apailatzea 13.500. Indar-kontaketan jarraitu zen eta negutea antolatzeko banaketa egiten. Pasaiari hamar itsasontzi zegozkion, Portugaleteri hiru, Lau Hiriei zortzi patatx. Ehun itsasontzi zenbatu ziren Portugaleko, Andaluziako eta abarretako efektibo orokorren arabera, Gipuzkoako eskuadrak hamar zituen, 5.500 tona zituztenak eta bere artilleria osatu gabea. Okendoren eta Errekalderen ondoren beste jeneral loriatsu batzuen izenak etorri ziren: Uribe Apallua, Zubiaur, Urkiola, Perez Olazabal, Ibarratarrak, Etxezarretarrak, Villaviciosatarrak, Bidazabal, Alzega, Etxeberri eta beste asko. Itsas armadaren bukaera ez zen 1588an izan, askoz beranduago baizik, Felipe III.aren erregealdian; gainbehera izugarri bati hasiera emanaz, Austria Etxeko azkenekoarekin. 1hjywlad774rrzlwy76ilgu2e5oorgg 0 2896 9009 8781 2016-03-17T08:04:01Z 62.169.84.50 Heriotza dataren zuzenketa wikitext text/x-wiki == Misiolari nabigatzaileak == === Anaia Martin Inazio Loiolakoa, frantziskotarra === [[File:Rubens-en eskolako grabatua, 1609.png|thumb|Uste on osoa Jainkoagan jarrita, txanponak botatzeko keinu sinbolikoa bidaian abiatu aurretik. Rubens-en eskolako grabatua, 1609.]] Izen hau ez da oso ezaguna gure artean, alabaina, merezi du aipamen bat ''Euskaldunak eta itsasoa'' izeneko kapitulu honetan; nabigazioan inortxok ez baitu gainditu –ez Elkanok ez Urdanetak– Eibarko herritar Andres Martinez Maltea eta Marina Osoa Loiolaren seme horren markarik. Loiolako Inazioren iloba zen eta inka batekin ezkondua zegoen Martin Gartzia Onaz, Txileko gobernadorearen lehengusu propioa. Filipinetako norabidean abiatu zen Mexikorantz, 1581eko ekainaren 13an, beste 31 frantziskotar misiolarirekin. Hurrengo urtean iritsi zen helmugara. Urte horretan bertan zapaldu zuen Txinako Macao izeneko portugaldarren kolonia eta bertako Kapitain nagusiak Arias Gonzalez de Mirandak libratu zuen Martin fraidea bizi zituen neke galant eta hiltzeko arriskutik. Bera izan zen Makao-Malakako frantziskotarren lehen Probintziako Kustodioa. Malakara 1583ko abenduaren 31n iritsi zen. Handik itzuli zen Espainiara, Lisboarako bidean, honako puntu hauetatik igaroz: Zeilan, Comorin lurmuturra, Cochin, Goa, Madagaskar, Esperantza Onaren lurmuturra, Santa Elena uharteak, Sao Tomé, Cabo Verde eta Kanariak. Munduari bira eman zion eta Elkanok baino lurralde gehiago ukituz iritsi ere. Hiru urte behar izan zituen horretarako, 1584an Portugalen baitzegoen. Indietako Kontseiluan Ekialde Urruneko frantziskotarren misioetako arazoez hitz eginda, Erromara joan zen Aita Jeneralarekin hitz egitera eta Gregorio XIII.aren bulda eskuratu zuen, Txinako Kustodioa. 1585eko martxoan berriro irten zen Lisboatik, hogei misiolari berarekin zituela, portugaldarren bideari jarraituz Malakaraino. Bitan jarri zuen oina Txinan, bizia arriskatuz. Ozeano Barea zeharkatuz, Mexikora abiatu zen aurreko bidaiaren kontrako zentzua hartuta, Txinako misioetako arazoa Felipe II.ari azaltzeko asmoz, herritarra zuen Pedro Unamuno jeneralaren ''Esperantzaren Ama'' fragatan. Makaotik 1588ko uztailaren 12an itsasoratu ziren; Acapulcora azaroaren 22an iritsi zen, Kaliforniako kostaldea arakatuta, Sebastian Vizkainok eta beranduago Iturbek itsaso haiek zeharkatu baino urte batzuk lehenago. Espainian zegoen 1589rako, munduari bigarren bira eman ostean. Txinara itzultzeko itxaropena galduta, itzulerarik gabeko bidaian ontziratu zen 1594an Hego Amerika aldera. 1601ean Asuncioneko Gotzain izendatu zuten, eta bi urte beranduago Sinodoa egin eta guaranieraren irakaspena sustatu zuen. Gerora Plata de los Charcaseko gotzain izendaturik gotzain-aulkira iritsi gabe hil zen Buenos Airesen, 1606ko ekainaren 9an. * '''Anaia Martinen ibilbidea''' Misiolari nabigatzaile nekaezin honek bere ''Ibilbidea'' idatzi zuen, lurrari bira lehen aldiz eman ondoren; gaur egun ez da oso ezaguna, baina bere garaian arrakasta eta eragin itzela izan zuen. Anaia Juan Gonzalez Mendoza agustindarrak ''Historia de las cosas más notables, ritos y costumbres del gran Reino de la China'' izeneko obran handian sartu zuen ibilbide haren zati bat. Obra 1585ean argitaratu zen Erroman eta 38 aldiz berrargitaratu zuten hamabost urtetan. Martin fraidearen kontakizuna zen liburuko idatzirik onenetakoa eta geografoei ez ezik misiolariei ere interesatu zitzaien. Santa Teresak hain maitea zuen Jeronimo Grazian anaia karmeldarrar berak irakurri zuen Martin fraidearen kontakizuna eta obra hori erabakigarria izan zitzaien karmeldar oinutsei Ekialde Urruneko misioetarako norabidea markatzeko. Martin Inazio Loiolako fraidea bidaiari berdingabea izan zen; urruneko lurralde bitxi ugari ikusi zituen eta bere bizitzako hilabete asko igaro zituen askotariko itsasoak zeharkatzen: Atlantikoa eta Ozeano Barea beren bi kostaldeetatik eta Indiako Ozeanoa. Ezinezkoa da haren kontakizuneko deskribapen jori hura laburbiltzea. Haren ohoretan itsasoari buruz hitz egiten duen ''Ibilbidea''ko bi zati hautatu ditugu, beti ere, daukagun lekua kontuan hartuta: <blockquote>''La primera isla que hay después de haber salido de la de Santo Domingo es la que ordinariamente llaman Navaza, la cual está 112 leguas de la ciudad de Santo Domingo y está en 17 grados. Es isla pequeña. Junto a ella está otra llamada Jamaica, de 50 leguas de longitud y 14 de altitud. Cerca de ellas suele haber grandes huracanes en la lengua de los propios isleños, quiero decir de los cuatro vientos principales juntos y que el uno hace fuerza contra el otro: los cuales ordinariamente soplan en esta costa los meses de agosto y septiembre y octubre, por lo cual simpre las Flotas que van a Indias procuran pasar aquella costa antes de llegar estos tres meses, o después, por tener experiencia de haberse perdido muchos navíos en aquel paraje y tiempo.'' ''Desde esta isla se va a la Cuba, que está en 20 grados en la cual está el puerto de La Habana, que está en 23, a cuya última punta, que llaman Cabo de San Antón, se ponen 200 leguas y está a 22 grados de altura. Es grande isla y tiene 225 leguas de longitud y de latitud 37. Es habitada de españoles y convertida toda ella a la fe de Cristo y hay en ella Obispo y conventos religiosos. Cuando las naos van a la Nueva España, pasan a vista de ellas, y a la vuelta, así las que vienen de ella como las del Perú, entran siempre en el puerto dicho de la Habana, que es muy bueno y seguro, donde se hallan todos los mantenimientos que para provisión de las Flotas son necesarios, unos que produce la propia isla y otros traídos de otras, y hay en particular mucha y buena madera así para reparto de las naos como para otras muchas cosas, de la cual traen de ordinario lastradas las naos que vienen a España...'' ''Desde esta Punta de San Antón se camina en demanda del Puerto de San Juan de Lua (que es en la tierra firme del reino de México), 250 leguas de la dicha Punta. Hay en todas ellas muy grandes pesquerías, y en especial de unos pescados que se llaman meros, que son tan fáciles de tomar, que en sólo un día pueden cargar de ellos, no sólo navíos, sino Flotas, y suele acaecer muchas veces subirlos a la nao y tornarlos a echar en la mar por no tener con qué salarlos. Pásase a vista de una isla que se llama Campeche, que es una tierra muy fresca que está enn el Reino de México y es muy bastecida de mantenimientos, y en particular de miel y cera, y tiene 360 leguas de contorno... A pocos días de haber pasado de esta isla, se llega al puerto de San Juan de Lua, en el cual, a causa de tener muchos bajíos, es menester entrar con mucho tiento en las naos... Es tierra muy cálida a causa de estar en 19 grados, pero es muy bastecida de mantenimientos. Solía ser malsana, y agora no se tiene por tanto. No sé si es la causa de la mudanza del cielo, o la discreción y buen regimiento de los que en ella viven. Esta ciudad de la de México, que es la metrópoli de todo aquel reino y de donde todo el se nombra, 70 leguas de camino, todo el tan poblado y lleno de pueblos, de indios y españoles y de bastimentos, que parece tierra de promisión. Es templadísimo, y tanto, que casi en todo el año no hace frío ni calor, ni los días exceden a las noches ni las noches a los días, sino muy poco, a causa de estar casi debajo de la línea equinocial.''</blockquote> Acapulcotik Filipinetara Ozeano Bareko irla batzuk ukituz egindako bidaiaren zati batzuk aukeratu ditugu. <blockquote>''«En la ciudad de México se van a embarcar al puerto de Acapulco, que es en la mar del Sur... Por este mar del sur caminando cuarenta días poco más o menos sin ver tierra, al fin de ellos se topan las islas de las velas, que por otro nombre son llamadas de Los Ladrones, las cuales son siete u ocho: están puestas Norte-Sur y son habitadas de mucha gente de la manera que luego dieremos. Estas islas están en 12 grados, y hay opiniones diferentes de las leguas que hay desde el puerto de Acapulco hasta ellas, por que hasta el día de hoy ninguno lo ha podido saber de cierto por navegar de Este a Oeste, cuyos grados nunca ha habido nadie que los haya sabido mensurar. Unos echan a este viaje 1700 leguas, otros 1800, pero la opinión de los primeros es tenida por más cierta. Todas estas islas están pobladas de gente blanca y de buenas facciones de rostro, semejantes en esto a las de Europa, aunque no en los cuerpos, porque son tan grandes como gigantes, y de tantas fuerzas que ha acaecido a uno de ellos tomar dos españoles de buen cuerpo y estando en el suelo asir al uno de un pie con una mano, y al otro de otra, y levantarlos con facilidad como si fueran dos niños... Pusiéronles a estas islas los españoles que por ellas pasan Isla de Ladrones, porque realmente lo son todos ellos y muy atrevidos y sutiles en el hurtar, en la cual facultad pueden leer cátedra a los gitanos que andan por Europa».''</blockquote> Honen antzekoa da Martin Inazio Loiolako fraidearen kontakizun osoa, urruneko itsasoetako nabigatzaile bikainarena: ==== Beste batzuk izango ziren gerora ==== Urte haietan nahiz gerora, itsaso haietan nabigatuko zuten Unamunok, Landetxok, Lorenzo Zuzaola Loiola azkoitiarrak, Tello eta Agirre jeneral donostiarrek eta Mutrikuko Ugalde anaiek: Juan Martinez Gilleztegi eta Rodrigo Gilliztegik, Lapurren Uharteetan hil zenak. Ia XVI. mendera mugaturiko erakusgai horiei esker, susmatu dezakegu Euskaldunak eta Itsasoa gaiaren handitasun guztia. Bizitza osorako ez ezik, Entziklopedia oso baterako gaia ere badena. === San Frantzisko Xabierkoaren bidaiak === {{wikipedia|San Frantzisko Xabierkoa}} ==== «Itsasoko bidaiak: ebanjelizaiorako bidea» ==== Apostolutzako ministerioko hamaika urte eta erdian bakarrik, lau bidaia handi egin zituen, garrantzi txikiagoko beste batzuez gain. * '''Lehen bidaia''': Lisboako portutik Indiara (1541-1542). * '''Bigarren bidaia''': Indiatik Molukak Uharteetara, Ozeano Barean (1545-1546). * '''Hirugarren bidaia''': Indiatik Japoniara (1549-1551). * '''Laugarren bidaia''': Indiatik Txinara (1552). [[File:San Francisco Xabierkoaren misioak (1549-1551).png|thumb|center|700px|San Francisco Xabierkoaren misioak (1549-1551).]] ==== Misiolaritzako lorpenak bidaietan zehar ==== Frantzisko Xabierkoaren historia ezagutzen zenbat eta gehiago saiatu, orduan eta harrituago gelditzen gara, haren misiolari apostolutzaren aldeko dinamismoa ikusita. Egundokoak izan dira Xabierren lorpenak halako denbora laburrean. Eta harridura are handiagoa egiten da ikustean, hamika urte eta erdi horietatik, bost urte pasa zituela munduko Ozeanoetan zehar garraiobide oso eskasekin nabigatzen. Halaxe egin zituen bi alditan Indiatik Molukak uharteetarako 7.000 kilometroak; beste bitan, Japoniara dauden hamaika mila; eta behin, Txinara dauden 9.000 kilometroak. Horiez gain, interesgarria litzateke haren zeharkaldi luzeetako kilometroekin batzea, misio bakoitzean, porturik portura, herrixkatik herrixkara eta uhartetik uhartera egin zituen beste kilometro asko eta asko. Guztira 70.000 kilometro baino gehiago egin zituen bideetan, hau da, munduari ia bi bira oso emateko adina. Itsasoko bidaia horiei erantsi behar zaizkie, bidaiariak ontziratu behar duten portuetan zain egondako asteak eta hilabeteak. Orain hori ulergaitza egiten zaigu, gaur egungo irteera-orduen zehaztasuna eta komunikabideen azkartasuna ikusita. Xabierrek idatzitako ehun eta zazpi eskutitz haietatik, 43k Indiako Cochineko portuko data dute; izan ere itsasontzia handik irteten zen eskutitzekin urtean behin Lisboarantz. Santua posta entregatzeko garaian atzeratu izan balitz, ezin izango zituen bere eskutitzak bidali hurrengo urtera arte. Bidaia haiek ez ziren izan ez laketerakoak ez atsedenerakoak, ez gaur egun aisiaz egiten diren zeharkaldien modukoak. Alabaina, garrantzia berezia izan zuten, Ebanjelioari bide berriak irekitzeko orduan baliabide nagusia bilakatzean, eta, aldi berean, milaka gizonekin karitatea praktikatzeko parada eskaintzean, haiengan beren apostolutzako ekintzarik bikainenak eta heroikoenak egin baitzituzten. ==== Orduko itsasontziak ==== [[File:San Francisco Xabierkoaren ikonografia.png|thumb|San Francisco Xabierkoaren ikonografia]] Portugaldarrek erabilitako galeoi edo ontzitzarrak 800 bat tonako ontzi handi astunak ziren eta hantxe pilatzen ziren 1.000 lagun inguru, tripulazio, soldadu eta bidaiariak, merkantzia astun ugariez gain. Debekatu egiten zitzaien emakumeei itsasontzi horietan bidaiatzea. Segurtasun eta indar itxura zuten: hiru masta, hainbat zubi, brankako nahiz popako gaztelu arranditsuak, gurutze handiak zituzten oihal zabalak eta 20 kanoi karelean zehar jarrita. Hala ere, itxuraz bikainak izan arren, azkar zahartzen zirela eta, eraiki eta lauzpabost urteren buruan ontzioletan desegin behar izaten ziren. Indiarako bidaia hartan, portugaldarren errege-ontzidia osatzen zuten bostetatik bat Goara iritsi baino lehen hondoratu zen, eta beste bati, Santiago ontziak –Xabier zeramanak–, gauza bera gertatu zitzaion iritsi eta hilabete gutxira. Portugaldarren ontzi arinagoen abiadura eguneko 95 kilometrotakoa zen. Ontzi indigenek –Molukak, Japonia, India eta Txinakoak– hartzen zuten abiadura 50 eta 70 kilometro artekoa izaten zen. Espirituaren aldarte handia behar zen halako ibilaldi luzeetan abiatzeko. ==== Bidaietako deserosotasunak ==== Aita Valignano ospetsuak, Indiako Probiltzial karguan San Frantzisko Xabierkoaren oinorde izan zenak, xehetasunez azaltzen dizkigu itsasontzietako lanak eta neke-minak. Jende xeheari buruzkoak dira bereziki pasadizoak, haiekin bat egin baitzuen Santuak. * '''Lehen deserosotasuna,''' Probintzialak esaten duenez, lekurik eza zen. Itsasontziak lepo zihoazen, jendez, merkantziaz eta hornigaiez beteta, eta ia ez zen lekurik mugitzeko ere; maila apaleko jendearentzat ez zen erosotasunik apailatu eta egun osoan eguzki galgatan zutik egon behar zuten, eta lo ere hantxe egin behar nolanahi, gaueko hotzetan bezala eguneko berotan jarrita. Beste alde batetik, erdiko klasearen ohatzeak hain ziren baxuak eta estuak, non ezin zen haietan gizon bakar bat baizik kabitu. * '''Bigarren deserosotasuna''' janaren eta edariaren arazoa zen. Nahiz eta Portugaleko Erregeak egunero bakoitzarentzat galletak, arraina, haragia, ura eta ardoa bidaiarien biziari eusteko adinako kopuruan eman, haragi eta arrain hain gaziak askori oiak hazten zizkienez ezin izaten zuten ez jan eta ez edan; bakoitzari zegokion errazioa gordetzeko tresnerietan hornidurak gutxiegi izanik, ezin izaten zuten janaririk gorde. Beraz, hala sortzen ziren sufrimenduak –soldaduengan batez ere– deskriba ezinak dira. * '''Hirugarren deserosotasuna''' bidaiari gehienen pobretasuna eta aurreikuspenetan eskasia zen; behar beste jantzi hartu gabe ontziratzen ziren eta sorbalda gainean arropa usteltzen hasten zitzaien eta latituderik hotzenetan gogor sufritzen, bai hotzagatik, bai jantzi zarpailen kiratsagatik. * '''Laugarren deserosotasuna''' haizerik eza izaten zen; Gineako kostaldearen aurrean... 40, 50 edo 60 egun ere iraun zezakeen barealdiak. Denbora horretan guztian, bidaiariek beroak urtu beharrean, izerditan, nire lumak adierazi ezin dituen oinazeak sufritzen zituzten beroarengatik. * '''Bosgarren deserosotasuna''' eta guztien artean okerrena ur falta zen. Ia bidaia guztian ura errazionaturik zuten eta hain zen ustel-kirasduna eta nardagarria, non ezinezkoa zen haren usaia jasatea; bidaiariek zapi bat jarri behar izaten zuten aho-sarreran ustela iragazteko. Isurkari hori ez zuten egunean behin baino banatzen eta askok ez zuten zegokien kopurua hartzen, ez baitzuten ontzirik hartarako. Beste batzuek beren anoa trago batez edaten zuten. :Honen guztiaren ondorioz, asko hiltzen ziren egarriz. * '''Seigarren deserosotasuna''' bidaiarien artean ugari ziren eta era guztietakoak gaixotasunak, sendatu edo hil bitartean hamaika egonezin eta miseria sufritu beharrekoak. Erregeak sendagile bat izendatzen zuen itsasontzi bakoitzerako; baina, haien erremedioak berandu iristen ziren sarritan. :(Xabierkoari, Nuntzio Apostoliko gisa, gela txiki bat eman zioten; baina hark gaixo behartsuentzat eskaini zuen. Berak zerbitzatzen zituen gaixoak eta amak batek bezala zaintzen; arropa ere garbitzen zien). Sarritan gertatzen zen bidaiari gehienak hiltzea: ontzi berean batzuetan 50, 100, 200 edo baita 400 ere; eta bihotza urratzen zen egunero itsasora gorputz puztu gaixo haiek botatzen ikusteak. ==== Beste zenbait arrisku ==== «Zelatan zituzten bidaia horiek beste arrisku-mota batzuk: ekaitzak Esperantza Onaren lurmuturrari bira ematean; hondar-pilak eta uharriak; kortsarioak eta piratak; biltegian pilaturiko bolbora, erretxina eta bike-kopuru izugarriek eragindako suteak, eta, azkenik, beti zegoen heriotzaren arrisku hur-hurrekoa. Xabierrek ikusitako deserosotasun eta sufrimen horiei guztiei erantsi behar zaizkie indigenen ontzietan jasan zituenak, batez ere, Japoniako zeharkaldian joan-etorria egiteko erabili zituen jungu ontzietan nahiz Txinara eginiko azken bidaian jasandakoak. Honela idazten du 1548an Xabierrekin elkartu zen Aita Perezek, irteeratik beretik zorabia nozituz: «Bai gizagaixoa ni! Hiltzera nindoala uste nuen, eta balea deitzen dioten zetazeo handi horietako batek irentsiko ninduela. Ontziak piztu egiten zela zirudien, lehen itsas leizean hondoratu ondoren, olatuen gainera igotzen zenean. Hemen ikasten da Jainkoaren misterioak zagutzen: batek ozeanoaren sakonean ikusten du bere burua eta piztu balitz bezala igotzen da». Ibilbide hain luzeetan halakoak ziren nekeak, ze Indiara abiatzen zirenetatik % 29a hiltzen zen; Txinara eta Japoniara joaten zirenetatik, berriz, ibilbidean hiltzen zirenak % 74a. <small><small>Testu hau honako helbide honetatik hartua da:</br> wwww.sanfranciscodejavier.com </small></small> 9j7n0a9j8ov2y7f2xhnjz0qf4ssw8as 0 2897 8774 8773 2016-01-11T22:21:23Z Euskaldunaa 1260 /* Armadak eta piratak. Ontzidiak eta aurkikuntzak */ wikitext text/x-wiki == Amerikako merkataritza == === Zenbait lege === [[File:Pieter Brueghel--en grabatua.png|thumb|Pieter Brueghel-en grabatua.]] Utz ditzagun abenturak eta hel gakizkion Amerikak ekarri zuen itsas astindu handiaren egitura aztertzeari. Bide orotatik iristen da Erromara, dio esaerak, eta portu orotatik iritsi daiteke Amerikara. Baina, ez zen hala izan. Sevillaren monopolioa laster jarri zen besteen gainetik, nahiz eta Artiñado idazle sonatuak baieztatuko duen: Denborak joan ahala, ontziek portura egokitu beharra izan zuten, eta txartu egin zen egoera. ==== 1529ko Errege Zedula ==== Alabaina, ez da bestea bezain ezaguna izaten, Amerikarantz zuzenean itsasoratzeko, Karlos V.aren 1529ko Errege Zedula, bidea ematen zuena zenbait portutatik: - Cartagenatik eta Malagatik, Mediterraneoan: - Cadizetik, Hegoaldean; - Coruña, Galiziako Baiona, Aviles, Laredo, Bilbo eta Donostiatik, Iparrekoen artean. * '''Irteera askea, nahitaezko porturatzea''' Horretarako, Koroaren epaile edo udal funtzionarioen aurrean erregistroa atera behar zen irteerakoan, eta haiek kopia bat bidaltzen zioten Indietako Kontseiluari; baina itzultzerakoan, Sevillan porturatu behar izaten zen, eta zekarten kargaren zati bat Kontratazio Etxeko ofizialei eman. Malagatik edo Galiziatik irtendako ontzi bakarren baten idatziak jaso izan dira inoiz, baina Karlos V.aren neurri aurrerazalea ez zen hizki hila besterik izan. Eta ez dakigu ezer euskal ontziez. Kortsarioen presentzia gero eta handiagoa zelako gertatu al zen agian ekimen gabezia hura? Neurria 1573an ezeztatu zen. * '''Sevillaren eta Cadizen monopolioa''' Aparteko hazkundea izan zuen merkataritzan Amerikarekin bi norabideetan jarduteko ez ziren izendatu bi portu baizik: Sevilla eta Cádiz. Eta horretarako itsasontzi nahiz marinel gehiago behar ziren, gero eta erregulartasun eta antolamendu handiagoz. Legeak eta pragmatikak behar ziren garraio handiko itsasontzien eraikuntza sustatzen ahalegintzeko, itsasontzi nazionalei karga ziurtatzeko eta kortsarioak atzerarazteko. Zorioneko legeak ziren gutxi asko, betetzen zirenak edo ez zirenak, baina itsasgizonen mundua ederki mugatzen zutenak, nolanahi ere. Garrantzizkoenak bilatzeko Lege Berrietan (Madril 1785) begira diezakegu. Ontziez hitz egiten duen II. libk., X. tituluan. ==== Beste xedapenak ==== * '''1422ko xedapenak''' Utz dezagun alde batera, zaharra baita, Juan II.aren xedapena (1422), honela zioena: ''«que en los nuestros reinos se fagan los más navíos que se pudieren facer en los puertos de la mar de ellos»'', ontzi horiek ''«estando fechos, estarían más a punto para nuestro menester»''. * '''1500. urteko pragmatika''' Eragin handiagokoa eta gure errealitateari lotuagoa izango zen Errege Katolikoen Pragmatika, 1500.ean Granadan eman eta 1523an Karlos V.ak Valladoliden berretsitakoa: Neurria babeslea zen eta atzerritarrei emandako baimenari muga jartzen zion ''«a cargar en sus navíos mercaderías que nuestros súbditos han de cargan»''. Haiek zeramatzaten irabazi, probetxu eta pleitak, –urre eta zilarrezko txanponetan gainera–, bertakoak aldiz, kargarik gabe gelditzen ziren. Mendekoei lehentasuna emateko modu bat izan zen, penak pena, Karlos V.ak berretsi behar izan zuena. Legearen aurka iruzurrak nahiz kargatzeko eta pleitatzeko zeharbideak sortuz joan ziren. ==== 1511ko Pragmatika ==== Gorabehera handikoa zen beste xedapen edo Pragmatika bat, Fernando jaunak eta Juana andereak 1511n Sevillan emandakoa eta ontzigileei bezainbat erasaten zien ontzi erabiltzaileei: Horren aurkakoa egiten zuenarentzat, ehun mila marabeditakoa zen isuna. Ontzigintzarentzat kitzikagarria izan zitekeen ontzi handiei ematen zitzaien abantaila. Hala ere, merkataritzako ikuspegitik oztopo ere izan zitekeen. Erabilgarriagoak ziren ontzi txikiak. Haren karga arina denbora gutxiagoan osatu zitekeen eta merkataritza azkarrago bihur. Arazoak Itsas armadari berari erasango dio geroago. Itsasontzi handi bat seguruagoa zen; baina aldi berean, makalagoa zen mugimenduan. Amerikara begira, hasiera batean ezezagunak ziren harea pila ikaragarriekin topo egiteko arriskua zuten, eta arazoak zituzten Sevillan nahiz Sanlukar de Barramedan sartzeko. * '''1511ko Pragmatika, 1523an berretsia''' Errege Katolikoen 1511ko abuztuaren 11ko Pragmatikan nabarmendu zen itsasontzien ahalmen politiko militarra, Juana andereak eta Karlos V.ak berretsia 1523an. Legearen edukia argia da eta ez du azalpen beharrik. Hain zuzen ere, Elkano izan zen bere ontzia saltzeko ausardia izan zuenetako bat eta horrek engaiarazi zuen agian Magallanesen enpresan. Leku aproposa zen Sevilla euskal itsasontziak, bai bertakoei bai atzerritarrei saltzeko. Hala, neurriak ontzien merkataritza mugatzen zuen eta atzerritarrei ontzien salmenta debekatzen zieten. Itsasontzi handiak eraikitzeko eman zen laguntza ez zen aholku hutsean gelditu, sustapen eta laguntza formula eraginkor bat hartu zen, eraikuntzari emandako saria izan zen, hobari antzeko bat, proportzio honetan: * 100.000 marabedi, 1000 tonako itsasontzientzat. * 80.000 marabedi, 800 tonako itsasontzientzat. * 60.000 marabedi 600 tonako itsasontzientzat. Sariak ontzi jabeak bizi ziren hiribildu edo lekuetan ematen ziren dirutan, baldin eta itsasontziak horniturik eta moldaturik bazeuden. Bestalde, errege zerbitzurako behar zirenetan, alokairuagatik eta jendeagatik ordaintzen zen, Armadan ohiturazkoa zen moduan. Berriro ere diru laguntzak itsasontzi handientzat ematen ziren, mila tona baino gehiagotik seiehunerainoko itsasontzien kargaren alde egiten zen, bertako ontzi txikiago edo atzerriko handiagoen alde baino lehen. Hasieran adierazitako printzipio batzuen ondorioak ziren neurriak: ==== 1560ko xedapenak. Aseguruak ==== Iruzurrek lege berriak eginararazi zituzten. Hala, xedapen hau ematen zuen 1560an Felipe II.ak: Itsasoko hondamendiak –itsasontziak edo merkantziak galtzea – XIV. mendeko legeek araututakoak ziren. Errege Katolikoek xedapen hau eman zuten 1480an. Legeak ez ezik, ezbeharren aurkako bermeak zeuden, kontsulatu eta kofradietako arautegiak, aseguru sistemak eta abar. Traidorea da itsasoa, oso, eta beste inon ez da zoriaren gurpila apetatsuan bezain aldabera: itxaropenak deskalabruen mehatxupeko negozio oparora bultzatzen du beti. Itsasoaren legeak dira, itsasontzien jabe, merkatari eta marinelen gain daudenak. === Armadak eta piratak. Ontzidiak eta aurkikuntzak === [[File:Pieter Brueghel-en grabatua.png|thumb|Pieter Brueghel-en grabatua.]] ==== 1598ko lizentzia ==== Itsasoari buruzko legeak dira. Gure historian duten eraginagatik ez ahazteko moduko legeak dira. Itsasontziak armatzeko baimena eman eta bertako kintoei hartutako harrapakinen mesedea ematen dien legea: Felipe III.ak 1598an berretsitako lege zaharra. Edo itsaslapurrekin izaten ziren zailtasunak edo beste nazioen aurkako liskarrak kontuan hartuta, nahi zena egiteko Koroak emandako baimena. * '''Itsasoko legeak''' Ondoan badira beste lege batzuk ere, itsasoarenak: mareak eta korronteak, hondar pilak eta ekaitzak, bakardadea. Denak dira gure itsasgizonen bizi esparrukoak. Bigarrenek, Amerikari dagokionez, esfortzu eta behaketa zein irakaspen metaketa bat eskatzen dute: irla berriak, kostalde berriak, babeseko portu natural berriak eta jende berria ezagutzea; azken batean, mapamundi berri bat eginez joatea. Markatzen eta aztertzen joatea: itsasertz bakoitzean sakonerako brazak, hondar pilak eta uharriak, sargazoak, itsas korronteak, haizearen norabideak eta joan etorrirako behar den denbora. Trebetasuna hartzea Amerikako eta Asiako norabideetan eta Atlantikoaren bestaldean lurreratzeko eta itsasoratzeko guneak finkatzea: uharte karibetarrak, portu mexikarrak, Erdialdeko Amerika, Hegoaldeko kontinentearen Ipar kostaldea. Lehenengoek, lege politikoek, huts egingo dute, Indietatik zetozen ontzientzat laster zama bilakatu zen mehatxu berri baten aurrean; itsaslapurreta zen. Aski zen ontziak etorri zain egotea Atlantikoaren alde honetan, San Bizente lurmuturretik gertu, harrapakin onak eskuratzeko; denborarekin tentagarriagoak izango ziren. Gerora, Amerikara eta Ozeano Barera ematen duen amerikar kostaldeko bidea ikasita, han erasotzen zuten itsaslapurrek, lurrean nahiz uretan, erasoetatik babesteko portu nagusienetan gotorleku eta gazteluak egitera behartuz. Itsasoari aurre egiteko abenturak gehigarri bat zuen, gizon batzuen harrapakin goseak sortutako arriskuak saihestu beharra. ==== Defentsazko neurriak ==== * '''Defentsarako Armada''' Bigarren hamarkadatik aurrera, badaezpadako neurriak hartu behar izan ziren. Defentsarako lehen Armada 1521an sortu zen, eta guztien artean banatu ziren kostuak, Indiatik zetozen itsasontziko metal eta merkantziak, Erregerenak nahiz partikularrenak. Armada hori Kanariak edo Azore uharteetara iritsi zitekeen, eta batzuetan hantxe gelditzen zen Amerikatik zetorren Ontzidia kortsarioen beldurrez. * '''Haverias Armada''' 1525ean hogeita bi itsasontziko ontzidia abiatzera zihoala, kortsarioak zirela eta Haverias Armada zeritzona sortu zen, horrela deitzen zen merkataritza ontzidiaren kargua zutenen artean banatzen zirelako kostuak: % 1a zen kargua. Kortsarioen mehatxua endemikoa bilakatzen ari zen. * '''Defentsazko beste neurriak''' 1526ko xedapenaren arabera, Amerikatik zetozen itsasontziak armaz ongi horniturik eta elkarrekin eta zaintzan nabigatu behar izaten zuten. Nabigazioa erregulatzeko modu bat zen, egoerak inposaturikoa. Arriskutsua zen bakarrik nabigatzea. Interesaturik zeuden merkatariek ezarriko zituzten irteerako eta itzulerako denborak, itsasontzi kopurua, etab. Zortzi baino ez irteteko agindua eman zen 1554ean; beranduago zenbaki hori seira jaitsi zen. Ehun tonara murriztu zen karga, armek eta 50 soldaduk ordezkatzeko. ==== Merkataritza ontzien militarizazioa ==== * '''Ontzidiei buruzko legea (1561)''' Urrats bat gehiago izan zen, hartutako esperientziak markaturiko araudi zehatzago bat egitea, eta ontzi bakoitzaren tonajearen arabera, kanoi, arma, tripulazio eta abarri buruzko 1552ko ordenantzak finkatu zituen. Oso garrantzizkoa izan zen eta mende luzeetan iraun zuen. Lege horren arabera, ez zen Cadizetik edo Sanlucarretik itsasontzirik irtengo, ontzidi gisa ez bazen, non eta ez zen itsasontzia eta merkantzia galdu nahi. Urtero bi ontzidi eta Erregeren Armada eratzen ziren eta bidaiak Tierra Firme eta Nuevo Mexikora izango ziren. Ontzidi bat urtarrilean irteten zen, bestea abuztuan. Ontzidiak lagun eramaten zituen ''Capitana'' eta ''Almiranta''. Horiek Dominika uhartean ukitzen zuten lurra eta handik, bitan banatuta, itsasontzi batzuk Mexiko aldera jotzen zuten jeneralarekin eta besteak lur irmoa deiturikora almirantearekin. Ontzidi guztiak derrigorrez Sanlucarrera itzuli behar zuten. Neurri hori zela eta, desagertu egin ziren lehen abiatzerakoan eta itzulerakoan lagun egiten zieten eskuadrak, eta Ontzidikoak ziren ontzi batzuk gerrarako prestatzen hasi ziren, Amerikaraino ere joanez, kortsarioak agertzen hasiak baitziren paraje haietan. Azpimarragarria deritzo G. Artiñanok, denbora luzez iraun zuen ''«militarización de buques mercantes»'' delakoa. Gaur egun erraz bereizten ditugu gerrako itsas armada eta merkataritzako ontzidia. Baina, orduan ez. ''Capitan''ak eta ''Almirantea''k, hainbeste alditan euskaldunek gidatu zituztenak, merkataritzako ontzidi armatuak ziren. Eta horregatik sakrifikatu behar izaten zuten kargaren zatia, modu batera nahiz bestera, konpentsatzen zitzaien. * '''Itsas potentzia eta merkataritzaren potentzia''' Hargatik, itsas potentzia bat zetorren merkataritzaren potentziarekin. Estuki elkartuak zeuden haien gorakada edo beherakada, nahiz merkataritzan zuten eragina. Joateko eta etortzeko bidaia Legeak ezarrita bezala gelditzen da. Hilabete inguru kostatzen zen Antilletara iristea. Harantzako bidaiak Kanarietako ibilbidea jarraitzen zuen, Dominika, Guadalupe edo Deseadaraino (Karibeko uharte). Handik aurrera. - Ontzidi zati batek, ''Capitan''ekin, Santo Domingo ukitzen zuen eta Mexikon beste portu hauetara jarraitzen, Ocoa, Tiburón lurmuturra, Jamaika, Kubako Santiago, Honduras, Yucatán eta San Juan de Ulua; - beste zatia Venezuelara joaten zen, Margarita uhartea, Santa Marta, Cartagena de Indias, eta Portobelon amaitzen zuen bidaia. '''Honantzakoan''', Rio de la Platara iristeko, hiru hilabete behar ziren, gutxienez. Portobelo eta San Juan de Uluatik irteten zen, denak Habanan elkartzeko eta handik hasten zen itzulera, urriaren 10a baino lehen egitekotan; data hori pasatuz gero Habanan egin behar zen negualdia, horrek zekarzkien gastuekin eta Ontzidiaren itzulera espero zutenen frustrazioarekin. Bahamak eta Bermudak igarotzea beldurgarria izaten zen orduan ere. qi6w9iitf4q6se95pvshrs5wd4fa6wu 0 2898 8783 8782 2016-01-12T03:57:49Z Euskaldunaa 1260 /* Bizkaia eta Gipuzkoako portuetan 1558an aurkitzen ziren itsasontziak */ wikitext text/x-wiki == Itsasontziak == [[File:Sert-en murala San Telmo Museoan, Donostian.png|thumb|Sert-en murala San Telmo Museoan, Donostian.]] Itsasontziak eta gizonak behar zituen itsas antolamendu horrek guztiak. Esaten du G. Artiñanok. XV. menderako Bilboko itsasadarreko ontziolak sona handikoak ziren, izan ere, 700 tonako ontziak egitera ere iritsi ziren. Guiard ek ''Historia del Consulado de Bilbao'' obra klasikoan ontziola horien aldeko baldintzak deskribatzen ditu: Gero eta gehiago ziren merkataritzak eta Errege Armadak behar zituzten itsasontziak eta eske horrek eraginda, ontzigintzari bultzada berri bat eman zitzaion XVI. mendean; beharrezkoa zen portua handitzea eta egokitzea. Guiardek dioenez, Bilbo eta Portugalete artean berrehun belaontzi elkartzen ziren mendearen azken laurdenaren hasieran, garai hartan Thomé Canok adierazten duen zifra da, bestalde. Gipuzkoako kostaldean ere baziren ontziolak, haien historia kontatzeko Guiard-ik izan ez badute ere, Zumaia, Zarautz, Usurbil, Pasaia Lezo Errenteria... Urrunetik Bizkaia Bizkaitar jatorrizko deiturapean –gaur egungo ‘euskaldun’en baliokidea– bildu izan badira ere, ezkutuan gelditu dira. Hala gertatzen da materialen sendotasunagatik eta eraikuntza moduagatik bizkaitarren itsasontziak lehentasuna izan zutela esatean, eta Legea atera zenean Indietara pasabidea eragotziz Sevilla, Sanlucar, Cádiz, Puerto Santa María, Gibraleon eta Ayamonten eraikitako itsasontziei; horrekin ipartarren eraikuntza bultzatuz. Denborarekin, eta nahiko azkar, Amerikan sortu zen ontzigintza: Habana, Panama, Campeche, Santo Domingo, Maraicabo... XVII. mendearen hasieran halako aurrerapena iritsia zuten, non beren itsasontzientzat nahi izan zituzten ''«mismas preeminencias que tenían los vizcaínos y Provincianos»'' –Behingoan, Bizkaia eta Gipuzkoa gailendu ziren, zeren eta ‘Provinciano’ haiek (hala deitzen zitzaien bakarrak) gipuzkoarrak ziren–. Interesgarria litzateke Atlantikoaren beste aldean sortutako ontzigintza haren euskal aztarnak jarraitzea. === Itsasontzi gipuzkoarrak 1534an === [[File:Iltzegintza. Entziklopediako grabatua, XVIII. m.png|thumb|Iltzegintza. Entziklopediako grabatua, XVIII.]] E. Labairuren Historia General de Vizcaya obran galdurik zen Gipuzkoako Korrejidoreak, Erregeren aginduz, egin zuen zerrenda aurkitu dugu, Gipuzkoako kostaldean egiten ari ziren itsasontziena. Itsas portuetan egindako txosten jakin bat da, aterako ditugun jakingarrietan aberastasun aparta du, hona hemen: Garai hartan Gipuzkoan ziren, - sei galeoi, haietako bat 900 tonakoa zen; - hogeita hamar itsasontzi, 900, 500 eta 350 tonakoak; - hogeita hiru karabela, 180 tonatik 40ra bitartekoak: - zortzi azafra (zabra?), 90 eta 25 tona bitartekoak. Egiten ziren zenbait itsasontzi laster uretaratzekoak ziren, beste batzuk Flandria eta Andaluzian zehar zebiltzan. Errenteriako itsas kapitainek, Miguel Noblezia, Martin Irizar eta Gregorio Errenteriakoak, honela zioten. Informazioa hori hainbat hiritan eta kontu handiz bildua zen. '''Donostiako zerrenda''' Donostiako alkateak Juanes Bunita, Pedro Laborde eta Bartolome Azkarate itsasontzi buruak bildu, eta haiekin osatu ahal izan zuen Donostiako zerrenda hau. - Juanes Bunitaren 300 tonako galeoia Pasaian zen, Andaluziara joateko prest. - Bartolome Azkarateren 300 tonako itsasontzi berria Donostian zen, Valentziarako. - Domingo Nobleziaren 140 tonako galeoia Donostian zen Andaluziara joateko. - Nikolas Ganboaren bi karabela, 120 eta 90 tonakoak, bata Flandriara eta bestea Galiziara zihoazen balea harrapatzera. - Juan Lopez Berastegikoaren 90 tonako karabela Donostian zen, baleak harrapatzeko. - Domingo Albisturkoaren 60 tonako karabela berriak lehen bidaia zuen, Flandriara zihoan artilez kargaturik. - Juan Perez Quexoren 60 tonako karabela Donostian zen, Flandriara zihoan artilez kargaturik. - Juan Nuncibairen 60 tonako karabela Flandriara zihoan artilez kargaturik. '''Kanpoan ziren itsasontziak''' - Antonio Atxegaren itsasontzi berria (150 tona) Andaluzian. - Juan Lopez Agirreren itsasontzia (189 tona) Andaluzian. - Anton Luskandoren itsasontzia (180 tona) Andaluzian. - Pedro Labordaren galeoia (100 tona) Andaluzian. - Beste itsasontzi asko ziren kanpoan, beste parajeetan. '''Levanten:''' - Juan Bono Tolosakoaren itsasontzia (350 tona), - Juan Lazonen itsasontzia (120 tona), - Luis Cruzarren itsasontzia (130 tona). '''Flandrian:''' - Juan Lopez San Juangoaren itsasontzia (250 tona) Andaluziara zihoan; - Pedro Quinigoren itsasontzia (170 tona) Andaluziara zihoan; - Domingo Portesen karabela (70 tona). - Esteban Agirreren karabela (60 tona) Andaluzian zegoen. '''Irlandan arrantzan.''' Irlandatik azaroaren erdialdera itzultzekoak ziren itsasontziak: [[File:Ontzien mantentze lanak Baionako portuan.png|thumb|Ontzien mantentze lanak Baionako portuan.]] - Domingo Kexoren karabela (120 tona); - Juanes Arbelai¬zen itsasontzia (100 tona); - Martin Hernandoren karabela (60 tona) eta Juan Destironena (120 tona), berria zen eta lehen bidaia egitera zihoan; - Francisco Ilarretaren itsasontzi berria (170 tona); - Maria Belez Atxegaren karabelak (40 tona). - Juanes Arbelaitzen karabela bat Levanten zegoen (180 tona). '''Eraikitze prozesuan''' Juanes Bunita eta Pedro Labordaren itsasontzi bat 130 tona zituena, eta Miguel Arizmendi maisuaren eta bere semearen bi karabela. '''Errenteriako zerrenda''' Errenteriak ontzidi handi samar bat du, Pasaian edo bidaian. - Errenteria kapitainaren galeoia (900 tona) Pasaian. - Kapitain beraren beste itsasontzi bat Levanten zegoen (630 tona), baita 450 tonako beste bat ere. - Domingo Zurubizen beste itsasontzi bat (200 tona) Andaluzian. '''Flandrian:''' - Onofre Isastiren itsasontzia (165 tona) eta jabe beraren beste bat (165 tona); - Miguel Goizuetakoaren itsasontzia (80 tona); - Juan Linarten itsasontzia (90 tona). '''Ingalaterran:''' - Pierres Gainoren itsasontzia (160 tona); - Domingo Zubietakoaren itsasontzia (130 tona). '''Galizian:''' - Juan Zuri Zubietakoaren itsasontzia (125 tona); - Gregorio Akordaren itsasontzia (100 tona). '''Pasaian:''' - Juanes Zubietakoaren itsasontzia (165 tona); - Retxart Sarastiren itsasontzia (130 tona); - Juan Nuñezen itsasontzia (10 tona). '''Hondarribiko zerrenda''' Zerrenda laburragoa da Hondarribian. - Juan Casanobaren itsasontzia (260 tona) Ingalaterran dago, Levantetik iritsita. - Esteban Aranokoaren itsasontzia (240 tona), Messinan zegoen eta Flandriara joatekoa da. - Esteban Txeberrikoaren karabela (50 tona) Arroxelatik itzuli zen. '''Lezoko zerrenda''' Luzeagoa da Lezoko zerrenda. Pasaian: - Martin Sanchez de Villaviciosaren bi itsasontzi (120 eta 80 tona); lehena Flandriara zihoan, bigarrena Irlandan zegoen. - Juan Evoraren itsasontzia (140 tona), berria, Andaluzian zegoen. '''Levanten:''' - Martin de Villaviciosaren itsasontzia (20 tona), Levanten zegoen, eta baita Martin Asteasukoaren itsasontzia ere (90 tona). Irlandan arrantzan zebiltzan - Miguel Lanaren itsasontziak (70 tona), - Esteban Santa Klararen itsasontzia (70 tona) - eta Munjun Santa Klararena (40 tona). '''Andaluzian zeuden''' - Diego Torreren itsasontziak - eta Flandriatik Andaluziara zihoan Juan Nuñez Gabirikoaren itsasontzia (90 tona). - Sancho Darieta lezotarrak Andaluzian zehar zuen 40 tonako karabela bat. '''Pasaian zegoen''' - Juango Bizkaikoaren karabela (80 tona). '''Debako zerrenda''' Debako ubidean ez zegoen orduantxe itsasontzirik, denak bidaian ziren: Sizilia, Levante, Andaluzia, Portugal. - Bidaiarako aparailuak prestatzen ari zen 100 tonako karabela bat Mutrikun. - eta itsasoratzeko puntuan zegoen Juan Sanchez Aranburu azkoitiarraren itsasontzia. Hiru zabra erantsi behar ziren: - abiatzeko puntuan zegoen Anton Arzuriagaren bat, - Juan Sebastian Soreasuren beste bat, Galiziara zihoana; - eta Ondarroan zegoen hirugarren bat, Irlandarantz irteteko. '''Mutriku''' Mutrikun zeuden - Juan Ikarren (Itziar ote da?) galeoi bat 150 tonakoa, itsasoratu berria zen eta aparailuak falta zitzaizkion; - eta Astigarribiako ontziolan eraikitzen ari ziren azkoitiar batzuen karabela. '''Zarautz''' Zarautzen ere ez zegoen bertan itsasontzirik, Domingo Albizturko donostiarraren laguntzarekin Lope Irurekoak egin zuen 60 tonako itsasontzia izan ezik, artilez kargaturik Flandriara joan zena ''«y que en esta dicha villa ni su jurisdicción no abía otra persona ninguna que tobiese ninguna nao ni quien la esperase haser en todo este año»''. '''Getaria''' ''«Concha de Guetaria»'' hartan - ez zegoen aparailua prestatzen ari zen itsasontzi handi berri bat besterik, Pedro Ibañez Aldamarrena, eta 900 tona zituen; - eta jabe berak bazituen beste bi itsasontzi, 500 tonako bat Levanten, - eta 80koa Andaluzian. '''Orio''' Askoz gehiago ez zeuden Orion: - Juan Agirreren karabela bat (140 t), Pasaian; - Juan Etxaberen galeoi bat (100 t), Flandriatik zetorrena; - Ortuño Martinez Zarra gernikarraren itsasontzi berri bat, 250 tona zituena, prest zegoen bidaiarako. Bakar bat ere ez zegoen eraikuntzan. '''Martin Errenteriakoaren armada (1534)''' 1534ko urtean bertan, Enperadoreak gomendatzen zion Martin Errenteriako kapitainari alokairuz hogei patatx eta zabra hartu eta presta zitzala ''«de buena gente, artillería, municiones y bastimentos»'', Bizargorri turkiarraren mehatxuei aurre egiteko. Alokairuz inprobisatutako Armada horrek beste efektiboekin elkartu behar zuen. Mandatu bat jaso zuen Martin Errenteriakoak, mota guztietako hornigailuz eta jendez itsasontziak apailatzekoa. Hogei patatx haiek gutxiengoa ziren hirurogeita hamar bat itsasontzi zituen gipuzkoar armada hartan. Harrigarria bada ere, Europako, Mediterraneoko (Levante) edo Atlantikoko eremuetan mugitzen ziren itsasontzi haiek: Sevilla, Andaluzia; Flandriara artileekin eta Irlanda arrantzako tresneriekin. === Gregorio Vizcaino, Portugaleteko kapitainaren iradokizunak === Bosturteko batzuk geroago beharbada aldatzen hasiak ziren gauzak. Portugaleteko kapitain batek, Gregorio Vizcainok, Memoria bat bidali zion Enperadoreari, protokolozko ''«Sacra Real Majestad»'' batekin hasten zena. Txosten hartan, ondorengo mendeetako arbitristei aurrea hartuta, Ontzidiaren onerako hainbat neurri praktiko proposatzen zizkion Enperadoreari, abiapuntutzat bi uste hartuta: bata, ''«en la costa de Vizcaya hay gran falta de naos»'', eta bestea, erret errentei kopuru handitan izatea komeni zitzaiela. Erretorika gutxiko sarreraren ondoren, zuzenean sartzen da gaian. Aipaturiko Pragmatika horrek –Prematika, deitzen dio Gregoriok– eragozpen larriak ekarri behar izan zituen, tamaina handiko itsasontzien kargaren aldeko baitzen. Horregatik proposatzen du Lau Hirietan (Santander), Bizkaian eta Gipuzkoan kargatzen ziren artileak 200 eta 300 tonako itsasontzietan erdibana daitezela, eta tonaje gehiagoko itsasontziek ez diezaietela kargarik ken, Pragmatikaren izenean. Itsasontzi berriei artilerekin Flandriara joateko bi bidaia besterik ez zizkien ezarri nahi, Sevilla eta Levanteko nabigazioaren mesedetan. Era berean merkatariei ere eragotzi nahi zien beren artilea eramateko itsasontziak eraikitzea, haiek egindakoekin ontzigintzaren amaiera izango zelako. Beste irtenbide batzuk saiatu ziren arautzen: pleitamendu aseguruen kopurua; kostu prezioan masten, brearen eta artilleriako piloten inportazioa; bolbora erraztea; itsasontzi jabeek beren marinelak armatzeko eskubidea, etsaien eskuetan eror ez zitezen (Frantziarekin gerrak ziren, garai hartan). Neurri batzuk proposatzen zituen itsasontziak eraikitzeko jesapenen gain eta mantentze aldera tonajeko ematen zituzten marabedien gain. Enperadoreak baldin eta ''«tome nao o naos de Armada»'', eskatzen du berehala eta denbora pasa gabe kontuan hartzeko, itsasontziak entregatzeko eta tramite horiek arintzeko eta hala itsasontzi jabeek saldu edo lehorrera ateratzea eragotziko dien pertsona ofizialen bat jartzeko. Anoatik kenketaren bat egin behar zen soldaduen kontura, kapitainen kontura eta itsasontzi jabeen kontura. ''«El Capitán sin gente no es más que uno»'', botako du Gregorio Vizcainok, ongi baitzekien Armadaren prestaketan halako desordenek eta atzerapenek alferrikako bilakatzen zituela ahaleginak, eta konprometituak kaltetzen. Estatuak garaiz egin beharreko ordainketak gurutze izaten hasi ziren itsasgizonentzat. Atzerapenak zirela eta ordainketa ez zen ziurra, aldaketak zekarzkien; fondorik gabeko ordain aginduak paper huts ziren eta balioaren erdira edo herenera saltzen ziren... eta erosleari gerora ordaintzen zitzaion. '''Itsasontzi handiak ala txikiak?''' Gregorio Vizcainok tamaina txikiko itsasontzien eraikuntzaren aldeko arrazoiak emanaz ixten du bere Memoria. Arrazoiaren eta zentzuaren mintzaira da. Merkataritza geldiaraztea urrezko pipiten oiloa hiltzearen antzekoa zen. Are gehiago, gerra alorrean edo Armadan. Gregorio Vizcainok hurrengo urteetan eztabaidatua izango den auzi bat planteatzen du argiro: zer zen komenigarriago itsasontzi handiak ala txikiak edukitzea? Berdin balio al zuen Levanterako edo Indietarako formulak edo tonajeak? Hauxe da kapitainaren iritzia. Gizon eskarmentuduna eta arduratsua dirudien Gregorio Vizcainok, bere Memoria aholku handi batez ixten du, zenbaitetan alferrik, baina mendeetan errepikatu zena: Egia biribila da, goi mailako politikaren adierazle, mende eta erdi beranduago mingarri bihurtua. === Gregorio Ugarteren iradokizunak === '''Gregorio Ugarte Portugaleteko kapitainaren proiektuak''' Aurreko Gregorio bera ote da, lehenean jatorrizko izenarekin eta bigarrenean bere abizenarekin? Lehenak goi politikako ontzigintzaren proiektu bat aurkeztu zuen; bigarrenak, maila apalagoan, proiektu interesgarri eta tentagarriago bat. Erregeri hiru Memorial aurkeztera ere iritsi zen, Dominika uhartea konkistatzeko. Utopia edo fantasiazkoa dirudi, baina Ugartek oinak lurrean zituen –edo itsasoan– egitasmoari forma ematerakoan. Hasten da esanaz Jainkoaren eta Erregeren zerbitzuan diharduela, Indiak ez daitezen luteranoz bete, eta Indiei eusteko komenigarria zela Dominikan 50 tonako lau itsasontzi eta 2 zabra egotea. Itsasontzi guztiek lehen lurrak ikustean Indietako uharteak ikusten zituztela: Martinika, Dominika, Deseada, Mari Galante, Guadalupe, Antigua eta abar. '''Lau itsasontziko ontzidia''' Proiektuan zegoen ontzidiak Karibetik Cartagena bitartean iristen ziren itsasontziak ezagut zitzakeen eta miatze eta garbitze lanetan jardun, eta Espainiatik zetorkeen Ontzidiari lagundu eta itsasontzi arerioak harrapa zitzaketen. Lau itsasontziek hogei kintaleko krosko armatuak, bolbora eta artilleriako pilotak izango zituzten. Tripulazioa 150 pertsonez osatua izan behar zuen: 130 soldadu eta marinelen artean eta 20 txalupa mutil eta morroi. Hileko mantenua eta soldata 10.800 dukatekoa, eta 1.200 dukat gehiago kapitainaren, beste kapitainen eta ofizialen alde urtean. Lau itsasontzi horiek Dominikan edo Indietan istinkatzeko eta aparailuak mantentzeko beste 1.500 dukat beharko ziren. '''Harremanetarako itsasontzia''' Ugartek kostuekin batera abantailak edo mesedeak eskatzen ditu: lizentzia, uharteetatik eta Puerto Ricotik urtero itsasontzi bat kargaturik etor zedin eta Espainiatik itsasontzientzat eraman zitzan ogia, olioa, ozpina, brea, sokateria, antenak, iltzeteria, poleak, galipota, betuna, arraunak eta beste gauzak. Dominikara 60 tonako itsasontzi horrek ontziditik aparte joan beharko zukeen eta eskubiderik gabekoa izan. Erregistrorik gabe joango ziren ontziditxoko itsasontziak, eta arerioei hartutako botinetik heren bat jasoko. '''Lau ontzietakoen elikagaiak''' Bizkaitik ontzi horiek borrokarako prest ateratzeko, Amerikara nabigatzeko eta bertako jendeari hiru hilabeteetako soldata ordaintzeko nahiz nabigatzaileen elikagaietarako beharrezko ziren: Hiru partida eransten ziren: Indietan jendearen mantendua urtebetez 10.800 dukat kostako zen, kapitainaren eta beste ofizialen gehigarriak 1.200 dukat; itsasontziak urtebetez bere aparailu guztietan prestatzea 1.500 dukat. Egitasmo osoa guztira 13.500 dukat zen. Ugarte gizon praktikoa zen, denetarako prest egoten zena eta ez zuen kostua igoko zuen kontatzailerik edo ordaintzailerik behar. Honela bukatzen du: Orduan ere lan kontratuak zorrotz begiratzen ziren eta, aditzera ematen denez, baliaezintasun asegururik gabe. Sinesgaitza badirudi ere, Ugarteren lehen Memoria bere helmugara iritsi zen. Erregek Indietako Kontseilura igorri zuen eta hark Vazquez doktoreari pasa zion. '''Beste Memorial bat''' Beste Memorial bat eskatu zuen Kontseiluak, bigarrenean adierazten denez. Ugarteren egitasmoa ez zen idazmahaiko edo mundua lehorretik gobernatzearen emaitza. Bere proiektuan bazekien zer esaten zuen Dominika konkistatzeaz eta irla kristauez betetzeaz. Ez zuen buruz hitz egiten. Bitxia da bere beste Memoriala irlaren nolako deskribapenarekin hasten duen. Ugarteren ageriko misiolari grinak amore ematen du abantailen eskakizunak direla eta: '''Lizentzia eta elikagaiak''' Konkistatzaileari lizentzia eta elikagaiak emango zitzaizkion Dominikan uzteko, eta beste karga bat Indietako beste edozein alderdira eramateko, erregistroa eta eskubideak ordainduta eramanez gero. Lizentzia hori lau urtetan lau itsasontzi eraman ahal izateko zen. Eramango ziren hornigaiak eta makinen apailatzeak ez zuten hamar urtean eskubiderik ordainduko, eta itsasontzi bat Ontziditik aparte itzuli zitekeen urtean behin bere berrogeita hamar tonak Puerto Ricon kargaturik. Ugarte asegaitz honek lizen¬tzia nahi zuen, ''«ayuda de costa»'' moduan, Cabo Verdetik Espainiara ''«cien esclavos negros, horros de derechos»'' eraman ahal izateko: berrogeita hamar biztanleen laborantzarako eta berrogeita hamar konkistatzaileari laguntzeko. Eta bere konkistako lankideek eta biztanleek? Ez zen udako arratsalde sargori bateko ametsa izan: besteak beste, Kontseiluan Ugartek agertu zuen hirugarren memorial laburrak adierazten digu. Erregek Memoria ikusarazi eta erantzun zezala eskatzen zuen, ''«pues su intento fue bueno y con el celo de servir a Vuestra Majestad en esta jornada, como lo ha hecho en todas las ocasiones que se ha hallado»''. Oso ohikoa da ''«jornada»'' hitz hori marinelen artean. Ez dakigu Ugartek bere ''«jornada»'' egin zuen edo bere Memoriala Kontseiluaren paper artean lurperaturik gelditu zen eta gaur ateratzen den lehen aldi argitara. === Bizkaia eta Gipuzkoako portuetan 1558an aurkitzen ziren itsasontziak === [[File:Itsasontzien mantentze-lanak Baionako portuan.png|thumb|Itsasontzien mantentze-lanak Baionako portuan.]] Simancasen dagoen zerrenda batek – Labairuk argitaratua (IV, 780 2 eta 319)–, partziala bada ere, garai hartako euskal armadaren informazioa ematen digu. Labairuren ustez, on¬tzioletan ziren itsasontziak edo lehen bidaia zutenak baino ez dira kontsignatzen erregistro horretan, Lau Hiriei (Santander) eta Biz¬kaiari dagokienez bederen. Izan ere, itsasontzi bat dago Castro Urdialesen, Santanderren eta Laredon, eta hiru besterik ez, Bilboko itsasadarrean: - Martin Santururena (300 t) (mastarik gabea?). - Otxoa Larrearena, id. - Ereñozagaren galeoia (140 t) bigarren bidaia zuena. Ez dira ezertan azaltzen Bermeo, Ondarroa, Lekeitio, Portugalete eta Plentzia. Gipuz¬koari dagokionez, zerrenda luzean, Pasaiako portua besterik ez da azaltzen eta ez kostaldeko gainerako hiribildurik. Labairuk bere azalpenean jasotzen duena baino luzeagoa da dokumentuko zerrenda, eta ez ziren eraikitzen ari ziren edo lehen bidaia zutenak soilik: - Francisco Zubieta, Errenteriakoa, 460 t, 3 bidaia Andaluziara. - Pedro Ezkurra, Errenteriakoa, 300 t, 3 bidaia, id. - Juan de Villaviciosa, 120 tona, 4 bidaia, id. - Santa Klara, 253 tona, 4 bidaia, id. - Francisco Mutiloakoa, 260 t, 3 bidaia, id. - Domingo Albisturkoa, 230 t, 5 bidaia, id. - Anton Migelata, 540 t, lehen bidaia du (berria da), Flandriara. - Martin Saenz Orue, 120 t, id., itsaslapurren kanpainan baimenduna. - Martin Anoetakoa, 200 t, 4 bidaia, pleitatua. - Janes Zubietakoa, 120 t, 2 bidaia, pleitarik gabea. - Julian Goizuetakoa, 200 t, 3 bidaia, pleitatua. - Francisco Albisturkoa, 130 t, 4 bidaia, id. - Otxoa de Capetillo, 240 t, 3 bidaia artile kargaz. - Martin Hernando, 200 t, 4 bidaia, pleitarik gabea. - Bartolo Igeldokoa, 200 t, 4 bidaia pleitarik gabea. - Domingo Egurrola, Donostiarra, 160 t, 4 bidaia, id. Horiez gain, badaude Finisterre lurmuturrean itsaslapurren kanpainan zebiltzanak, hona hemen: - Diego Carvajal jaunaren ontzitzar berria, 350 t, lehen bidaia. - 7ima (?) ontzitzarra, Donostiarra, 260 t, 3 bidaia. - Irungo itsasontzia, 400 t, berria, lehen bidaia. - Joanot de Villaviciosa, 260 t, lehen bidaia. - Miguel de Londresena, 500 t, lehen bidaia. - Ilunberena, 260 t, 5 bidaia. Litekeena da itsasontzi horiek erregistratzeko arrazoia, itsasontzi berriena batez ere, Felipe II.ak 1554an Flandriatik uda udazkenean egin zuen itzulera antolatzeko egina izatea. Handia izango zen euskal ontzien eta jendearen esku hartzea, bai Ontzidi garrantzitsu horren antolamenduan, bai 1554ko uztailean Ingalaterrako Mariarekin ezkontzeko Ingalaterrara eraman zuen Itsas armadan. Baina, oinarriak dituen susmo horrek agirietan egon behar du. === Beste itsasontzi batzuen zerrenda, 1574koa === Badugu ontzi edo itsasontzi zerrenda bat bizkaitarren itsasertzeko Lau Hirietako eta Bizkaiko Jaurerriko itsasontzien hutsune hori berdintzeko. Ez da oso balakagarria Santanderren panorama. San Vicente de la Barquedan ez zeuden 50 edo 60 txalupa besterik, 40tik 80ra tonakoak Aguer lurmuturrera era Irlandako arrantza lekuetara joaten zirenak. Santanderren –hiriburuan–, ontzi batzuk egoten ziren lekuan, ez ziren 30 edo 40 tonako lau edo sei itsasontzi txiki besterik gelditzen. Laredon ere ez zegoen ontzi sendorik, 10 edo 12 itsasontzi txiki, 40tik 80ra bitarteko tonakoak besterik. Castron ez zegoen 8 edo 10 itsasontzi txiki besterik, 40 edo 50 tonetara iristen ez zirenak. Lau Hirietako itsasontzi eskasia horren aurrean, bizkaitarren itsasontzien nomina eta tamaina oparoagoa gertatzen da, krisialdiren batzuk bazituela dirudien arren. === Ontzi industriaren gainbehera === Nabarmena da gainbehera. Zein zen horren arrazoia? Aipatutako zerrendak ez du azalpenik ematen eta harrigarria gertatuko zaigu. Portugalete izan zen, gerran ez egon arren, Ingalaterraren errepresalien biktimarik kaltetuena. Ikusiko dugun bezala, ez du ezer esaten Labairuk bere historian, Bizkaiko ontzidiari halako kaltea eragin zion neurriari buruz. Ingalaterrak bahitu zituen ontziak al dira? Honako hauek izan ziren kaltetuak, Portugaleten, zehazki: '''Beste egitasmo bat''' Plan bat azaltzen du ondoren, ingelesei mastak Santanderrera edo Bilbora ekartzeko interesa sortarazteko. Hamar mila dukatez 40 ontzirentzat adina ekar zitzaketen. Mastek 38tik 40ra beso neurtu behar zuten. Prezio onean ekar zitezkeen masta horiek, baita beste aparailu batzuk ere (brea, sokateria, pilotak), Flandriara, Gelanda uhartera ekartzen zituzten bezala. Horiek zekartzaten ontziak ondoren Frantziara edo Portugalera joan zitezkeen, nahiz Calaisera gatza kargatzera. Losdresetik barrena ere ekar zitezkeen. Sevilla ere hornitu zitekeen mastez, gabeziak gorabehera larriak sortzen baititu. Azkenik, Gipuzkoari buruz mintzatuz honela dio: Egoera txosten honek ontzigintzaren arazoei eta aldi batzuetako deskalabruei buruzko datu oso jakingarriak ditu, eta puntu interesgarria da gure ontzigintzaren ahalmena zertan zen aztertzeko. Lehendik ezaguna den pertsonaia batek sinatua dago: Gregorio Ugarte adituak, Dominikaren konkistatzaile eta populatzaile zapuztuak. Bermeoko ontzidiak ere ingurabar beragatik sufritu zuen. Hona hemen zergatik: Adierazkorra da azken berri orokorra, eta erregistraturiko ontzigintzaren gainbeherari buruzko ohartarazpena. Nozitutako galera materialak eta porrot ekonomikoa handiak izan ziren hirurogeita hamarreko hamarkadaren hasieran, bai ingelesen errepresaliengatik, bai Medinaceli dukeak, Albako dukearen ondorengoak, Flandriara (1569) eraman zuen Armadan parte-hartzeagatik. Bertendona kapitainaren oinordekoak zerrendan azaldu zirenez, esan dezagun, Maria Diaz de Anuncibay anderearekin ezkondua zegoen hura 1571ean hil zela eta Bilboko Santiagon lurperatu zutela, familiako hilobian. Aita galeoi inperialaren jabea zuen. Antonio Bertendona kapitaina jabea zen: Felipe II.a Flandriara eraman zuen galeoiarena, ''Concepción'' galeoiarena eta ''Begoñako Ama'' eta ''Gurutze Santua'' itsasontziena, azkeneko hori Juan Rigoitiakoa kapitainarekin erdibana. Begoñako basilikari izen bereko itsasontziaren bandera eman zion, eta bi koroa eginarazi zituen, bata Birjinarentzat eta bestea Haurrarentzat. === Ontzidia Flandiara 1572an === Alabaina, 1572ko udaberrian ontzidi bat itsasoratu zen Flandria aldera artilez, eta Labaituk dioenez (IV,411), bizkaitar hauen itsasontziak zihoazen, besteak beste: - Juan Rigoitikoa, bilbotarra, 650 t. - Martin Capetillo, portugaletetarra, 630 t. - Pedro Arbietokoa, bilbotarra, 550 t. - Martin Otxoa, portugaletetarra, 150 tona. - Juan Basaurikoa, portugaletetarra, 150 t. - Martin Jauregi, portugaletetarra, 120 t. - Sancho Vallecilla, portugaletetarra, 130 t. - Juan Goikouria, bilbotarra, 80 t. - Pedro Berrizkoa, deustuarra, 60 t. - Berastegi kapitaina, bilbotarra, 70 t. - Juan Vallecilla, portugaletetarra, 50 t, eta beste batzuk. Gerra ontzien artean zihoazen. - Juan Montellanorena, Capitana, 750 t. - Otxoa Sierrarena, 510 t. - Otxoa Capetillorena, 630 t. - Juan Sierrarena, 215 t. - Jacobo Jduregirena, 320 t. - Domingo Urdaiderena,450 t. Otxoa Capetilloren ontzia Flandriako itsasertzean galdu zen. Ontzi hori Almiranta hauxe al zen edo bestea, Juan Martinez Rekalde ontzi buru zihoana eta Antonio Muxika bizkaitarra kapitain zuen konpainia, Flesingan galdu zena? Labairuk berak jakinarazten du Erregeren zerbitzuan zebiltzala garai hartan itsasontziak eta jendeak - Liga Santuan –Lepantokoaren bezperetan gaude–, - Indietako ibilian, Pedro Menendez de Avilesen agindupean, - eta Medinasidoniaren esku zegoen Flandriako Itsas armadan. '''Beste izen batzuk''' Honelako eta antzeko beste gertakizunei esker gordeko dira ahaztu gabe historian oihartzun egiten duten izen batzuk: - Arriolatarrak, Portuondotarrak, Bertendona, eta abar; - beren maila igoerari eutsiko diote Miguel Okendok, Juan Martinez Errekaldekoak, Pedro Zubiaurrek, eta abarrek. === Itsasoan galtzeak eta arazo teknikoak === Hain zuzen ere, 1572ko udaberrian, Cristobal Erasoko jauna –Nongoak ziren Erasotarrak? Espasa hiztegian azaldu ere ez dira egiten. Erasok ba ote du zerikusirik Nafarroako Erasun herriarekin?– Indiako Ontzidiaren buru zen eta lau itsasontzi galdu zituen San Juan de Uluako (Mexiko) portuaren sarreran eta beste ontzi bat portuan barruan bertan. Itsasoan galtzeak zekarzkien merkantziak galtzea, hondatzea, lapurretak eta arpilatzeak. Honen guztiaren berri ematen zuen Otxoa Urkiza Indietako Kontseiluko Buruak Sevillatik, 1572ko apirilaren 25ean. Itsasoan galtzea ekaitzengatik gertatzen bazen, ez zegoen zeregin handirik. Eraikuntzako akats teknikoengatik gertatzen bazen, beste kontu batzuk ziren. Garaitsu horretan gertatuak izan behar zuten kezka sortzen zuten akats haietako batzuk. 1513ko abenduaren 27an, Felipe II.ak Sevillako Laguntzaileari jakinarazitako Errege Zedula bidez dakigu Indietako ibilian eta beste nabigazioetan bazirela itsasoan galtzeak eta kalteak. Erregea informaturik dago: Horregatik, Erregek arretazko zenbait neurri ezarri zituen eta gertatzen zenaren informazioa bildu nahi zuen. Bildu zuen, ondo bildu ere. Gipuzkoa, Bizkaia, Santander, Laredo, Asturias eta Galizian eraikitzen ari ziren itsasontzien informazioa zen. Gure kostaldeko berriak ez ziren gutxi, ez laudoriorik gabeak. Asturiaseko eta Galiziako arotzak ez ziren oso adituak eta behar baino trebezia gutxiago zuten. Itsasontzi gutxiago lantzen zuten, baina egurrezko aparailutan abantaila zuten, Lehenengo alarma hotsa zen, baso politikan neurriak hartzera behartuko zuena gerora. '''Kausak''' Gipuzkoan, Bizkaian eta Santanderren eraikitako itsasontzien akats posibleak hainbat kausen ondorio ziren: Batzuetan, behar baino eskuarte txikiagoa zuten gizonak hasten ziren ontzigintzan, saltzea beste helbururik gabe. Behin eraikuntza hasita, egur eta ohol hornikuntza gabe gelditzean, gutxika erosten zuten eta fidantzan, behar besteko lodierarik gabea eta ongi lehortu eta ondu gabea. Sokateria Calatayud-etik erosi beharrean ''«donde el cáñamo de que se hace es más a propósito»'' –gauza jakingarria gisa– Flandriatik ekartzen zuten, merkea baitzen, oso sendoa ez izan arren. Gastuak gutxitze aldera, iltzeteria mehea eta motzagoa erabiltzen zuten. Iltzeztatzea egiteko burdinazko iltzeen ordez, zurezko ziriz egiten zen, eta burdinazko beste ziri asko zurezko gilez. Baina, aurrezte horiek beste akats batzuk ekartzen zituzten. Beste akats tekniko bat gila izan ohi zen, ''«fundamento sobre el que se edifica el navío»''. Ehun tonako itsasontzi batentzako ziren gilez, berrehun tonakoak eraikitzeko erabiltzen ziren. Hala, itsasontzi horiek ''«los mismos y mayores defectos que suelen tener las casas que se edifican sin cimientos»'' izaten zituzten. Etxeak auzoenean babesten dira, ''«y esta razón –dice elegantemente el informante– no milita en los navíos, porque cada uno se ha de hacer y edificar sobre él al respecto de la quilla»''. Uretaratzeko orduan ere galera zuten itsasontziek, ez baiztiren behar bezain sendoak izaten eraman behar zituzten besoak ''«de mayor inconveniente que el que puede recibir con cualquier temporal de mar»''. '''Debako ontzigile baten kasua''' Hain zuzen, Deban gertatutako esperientzia negatibo baten erreferentzia dugu. Santuru Reten arotz maisuak, ''«muy buen oficial y práctico»'' izatearen sona zuenak, azken hamar urteetan lau itsasontzi egin zituen, antza denez, oso ongi bukatutakoak. Bat, Juan Tellaetxeri saldu zion, eta lehen bidaiarako Bermeoko kaian artilez kargatu zenean ''«que es de las cargas menos perjudiciales para los navíos»'', karga hartu orduko ireki egin zen. Santuru beraren beste itsasontzi bat, Ortuño Gillistegi kapitainari saldu ziona, Mutrikuko kaian desegin zen, artean kargarik hartu eta bidaiarik egin gabea izan arren. Mutrikuko biztanleek hura desegiteko eskatu zuten, hura ez zegoela merkantziekin eta marinelekin nabigatzeko, arrisku handiegia zela-eta. Beste itsasontzi bat egin zuen Debako Juan Guadaluperen¬tzat. Ternuara bi bidaia eginda, Sevillara ekarri zuen saltzera; baina Portugaleko itsasertzean hondoratu egin zen eguraldi bikaina izan arren, merkantzia galdu eta Juan Ipertikuri (sic!) esker marinel jendea salbatu bazen ere. Debako ontziolan artean bazuen beste itsasontzi bat, lau urte bukatuta zeramatzana. Bistan da ''«nadie se la osa comprar por miedo que no esté tan engañosamente fabricada como los susodichos»''. Eta maltzurki bukatzen da txostena: ''«Y échase de ver que sabe bien lo que tiene en su mercadería, pues tiene por mejor guardar merchante a quien venderla, que navegarla por su cuenta y riesgo»''. '''Arrazoizko bermea''' Esperientzia horien argitan, informatzailea eraikuntzako arau praktiko eta ziurrak ematen luzatuko da; eta ez du esperantza handirik ikuskatzaileen kontrol lanarekin, Erregek hala nahi bazuen ere, haiek iruzurraren eta engainuaren biktima izan baitzitezkeen. Aitzitik, itxaropen handiagoa ematen dio ''«quien lo fabrica sea obligado a sostener y navegar con su nave y no pueda venderlo sino a los cuatro años de haber navegado con ella»''. Lau urtek ematen zezaketen itsasontzia ondo egin zegoenaren bermea. ''«El ojo del amo, engorda al caballo»'', dio esaerak. Analogia eginez, itsasontzi batez jabea zuzenean interesaturik egotea da bermea, saltzeko egin duen ontzia baino hobea izateko. === Cristobal Barrosen diskurtsoa (1575) === Aparteko interesa du Cristobal Barrosek Erregeri aurkeztu zion diskurtsoak: egitasmo zuhur bat zen, Itsas armada sustatzeko, marinelen industria handitzearen aldekoa, bai traturako bai merkataritzarako. Itsasontziak eraikitzeko moduak eta Lau hirietan, Bizkaian eta Gipuzkoan eraikitakoak kontserbatzeko proposamena zen. Hasteko, aitortu egiten du, batetik ontzigintza gutxitua eta galtzeko bidean zihoala eta itsasontziak falta zirela, eta bestetik, itsas armada on baten garrantzia, ongizate publiko eta erreinuaren defentsarako. Kostaldeko Korrejidoreak pertsona jakitunekin biltzeko agindua eman zuen Erregek, gutxitze horrek arrazoiak aztertzeko. Barros bera etorri zen kosta bisitatzera eta auziaz serioski informatzera. Elkarrizketa luzeetatik jokaera ildo batzuk atera ahal izan zituen, gerrarako eta merkataritzarako itsasontzi erabilgarri ugari lortzeko eta marinel jendea gehitzeko. Funtsezko lau kapitulu programatu zituen. '''1. Mendiak''' Behar beharrezkoa zen zaintzea eta basoberritzea, egurra eta etxeak nahiz itsasontziak eraikitzeko materiala sortzen baitzen. Aitortzen du Gipuzkoan eta Bizkaian nagusiki ''«consiste su ser en fierro y naos»'', eta mendien emaria denez, ardura handiz zaintzen dutela emaitza hori, landaketak eginez eta gehiegi ez moztuz. Beste eskualdeetan mendi baso falta eta gai honetan ardura falta askoz larriagoa zen. Korrejidoreek sustatu behar zituzten landaketak eta zaintzeaz arduratu gainera; agian komenigarri zen superintendentea izendatzea. '''2. Dirua''' Ontzigintza sustatzeko, Erregek hamar mila marabedi baino gehiago eman zituen, eta Hernando Agirre debarrak administratzen zituen. Beharrezkoa zen itsasontziak eraikitzen zituzten pertsonei jesapenak ematea, behar besteko kopuruan eta denboran, baldin eta eskatutako tamaina eta kalitatearen araberakoak baziren. 300 tona baino gehiagoko itsasontzien eraikuntza sustatu behar zen, tonajeko 2 edo 2,5 dukaten pizgarri zuela. Lau Hirietako ontzigintzaren gainbeherak laguntza behar zuen, jendearen pobrezia ikusita. Barrosek maileguen funtzionamendurako neurri eraginkorrak jartzen ditu, eta lehendik dakigun zerbait azpimarratzen: Horren eransgarri dio Barrosek, jesapenak betez, albo altuko 60 itsasontziren idazpenak egin zirela, hogeita hamar mila tona kargatzen zituztenak, eraikitzen ari ziren tonaje hobeko beste 60rekin seguru zen kuota eder bat. '''3. Kargamentuak''' Informatzaileak filosofia onez adierazten du puntu horixe zela ''«el eje y fundamento que ha de sustentar esta materia»''. Garraioko eta merkataritzako irabaziak ziren itsas armadaren arima. Mendearen hasierako Pragmatika protekzionista zaharrek, bertakoen alde, flandriarrei, ingelesei, portugaldarrei, genebarrei emandakoek beste lizentzia batzuk ekarri zituzten, herritar agiri abantailatsuak, eta era guztietako iruzurrak. '''Iruzurrak''' Atzerriko itsasontzien jabeak aberasten ari ziren, espainiarrek baino pleita txikiagoa eramanez. Toledoko Gorteak herritar agiriak atzera bota zituen arren (1560), legeari iruzur egiteko modu eta jakituria berriak bilatzen ziren. Besteak beste, prezio baxuen engainua, ez baitziren ''«maña y concierto entre cargadores y extranjeros»'' baizik, eta bertakoek inola ere onar ezin zezaketen prezioa, hala kargamenturik gabe gelditzen zirelarik. Bertakoei kargak ematea zen kontua, nahiz eta atzerritarrek pleita txikiagoak eskaintzen zituzten, eta esku harraraztea Justiziari pleita tasa eta neurritasunean eta portuan bertakoen edo ondoko portuetako jendearen mesedea handiagotzea. '''Pikarokeria''' Barrosek argitzen du bertakoak kargarik gabe zergatik gelditzen ziren, eskatzen badute ere eta nahi izaten bazituzten ere. Justiziak gehiago babesten ditu Kontsulatuak, merkatariak eta kargatzaileak, - Bertako kargatzailei atzerritarren itsasontziak saldu izanaren itxurak egiten direlako. - Pragmatika murriztailea maleziatsuki interpretatzen dutelako, bertako karga kargatzen dutenean Atzerritarra salbuetsiz, ''«so cuyo color se carga la de otros muchos»''. - Merkatariek itsasoratzeko karga motzak eta nahikoa ez direnak ematen dituztelako, eta hori aitzakiatzat hartuta atzerritarrek eramaten zituztelako. - Bertakoei gehiegizko fidantzak eskatzen zitzaizkielako. - Pleita txikia dela eta bertakoek ezin kargatu dutena atzerritarrek gertuko portuetarako kargatzen dutela esaten dutelako, eta segidan karga nahi duten lekura eramaten dutelako. - Bertakoei, barran barrura, atzerritarrek iristen diren lekuraino igotzeko eskatzen zaielako, nahiz eta bertakoak beren kontura portura merkantzia jaisteko eskaintzen ziren. - Atzerritarrek marea mapetan azaltzen ez diren oso ur gutxiko barrak dituzten portuetarako kargatzen dutela argudiatzen dutelako, bertakoek joaten ez dakitenez, joan ez daitezkeenetara. Hala portuetako pikarokeria agerian gelditzen da; legeak, ezdeus bilakatuak; Korrejidoreak eta Justizia, engainaturik eta indargabeturik. Alferrikakoak izan dira itsasontzi buruek eta jabeek Karlos V.ari eta Felipe II.ari Espainiako portuetan zuzenean edo zeharka kargatzea irmoki mozteko behin eta berriz egindako eskariak. '''Proposaturiko konponbideak''' Nahiz eta neurri hori zorrotz aplikatzea itsasontzien eraikuntzaren mesedetako izango zen, Barros zuhurraren iritziz, orduan ontziak gutxi zirenez, eta kargatzekoa ugaria, tratua eta merkataritzak bukatzera egingo ziratekeen eta neurria kalterako gerta. Ontzidia hazteko urte asko beharko direnez, astiro ibiltzeko eskatzen du ''«atentadamente y poco a poco»'', gauzen ondorioak ikusiz. Bere xedapenen ondorioekin pozturik, haiengatik itsasontzi asko eta onak eraiki direla ikusita, haien zaintza ziurtatzen ahaleginduko da, horretarako erremedio batzuk proposatuz: Batetik, atzerritarrek jende gutxiagorekin nabigatuta, soldata eta kostu gutxiagorekin eta karga deskargan patxada handiz jardunda, kargamentuak alokairu txikiagoarekin eramaten dituztenez, bertako itsasontzietan kargatzea ekonomikoki errentagarri izatea lortu behar da. Atzerritarrak behartu egin behar dira gure kostan ez kargatzera. Portu bakoitzean horretarako jarritako pertsona batek zainduko zuen karga bertakoei kanpokoei baino lehen eskaintzeko, eta, bertakorik ezean, atzerritarrei utziko zitzaien kargatzen, non pleitaren tasa tonako bertakoena baino txikiagoa ez baitzen izango. Era horretan, interesak alde batera utzita, bertako itsasontziak bilatuko lituzkete kargatzaileek. Bestetik, Espainian soberan ziren salgaiek atzerrian duten prezio altua mesedegarri zitzaion bertakoen merkataritzari: burdina, Ingalaterrara eta Frantziara eraman zezaketen; upel oholak, arkuak eta upelak, Portugalera, Kanarietara eta Andaluziara, baita enborkiak ere; alanbreak, Flandriara eta Ingalaterrara; artilea Flandriara, Frantziara eta Italiara; ardoa, olioa, patsak, pikuak eta melazazko pattarra, edonora. '''Efektu onuragarriak''' Bertako ontzidiaren eta salgaien aldeko jokabide honen ondorioak espero ditu Barrosek, asko eta onak: - Bertakoak aberastu egingo ziren eta ahaltsuak izango ziren defentsarako eta erasorako, eta Erregek itsasontzi gehiago izango zituen edonon, batetik bestera eramateak sortzen dituen luzamendurik eta kosturik gabeak. - Pleitak erretiratuz gero, atzerritarrak ahuldurik erreinu hauekin herritartuko ziren. - Marinelek atzerrietako kostaldeak, portuak, mendizerrak eta ibaiak ezagutuko zituzten. - Atzerritarrek egiten duten dirua –urrea– erreinutik ateratzea eragotziko zen. - Bertakoak hainbeste nahigabetzen eta akitzen zituen atzerrikoekiko auzi eta diferentziak alde batera utziko ziren. - Atzerritarrei ezarritako tasekin dirutzak bilduko ziren ontzigileei laguntzeko. - 300 tona baino gehiagoko ontzigileak eta puntu horretan lanean diharduten ofizialak sarituko ziren. '''Beste neurri batzuk''' Beste neurri batzuk azaltzen zituen Barrosek, ondo arrazoituak. Horietatik bi interesgarri baino ez ditugu azalduko. Lehena. Barrosek adierazten zuenez artile zakuen bolumenak behera egin zuen Bilbon, 20.000 kargatzetik 4.000 kargatzera pasatuz. Horren arrazoia ez zegoen ontzi handiei mesedea egiten zitzaien horretan, batzuek zioten bezala, baizik eta lehen gai horretan tratuan zihardutenek dirua orain juroetan eta etxaldeetan sartu izatean, lehen baino artile gutxiago ateratzean eta Flandriara zihoazen zakuak –orain Espainiarekin borrokan– Italiara eramate horretan. Bigarren neurria, Ternuako arrantzari buruzkoa da, eta hartan jarduten zuten ontziena. Oso informaturik dagoen Barrosek bidaien onurak eta aparteko berezitasunak kontatzen dizkigu. Ofizialen soldatak handiagoak zirenez, ontzi jabeei edo pleitatzaileei ontzi txikiak ez zitzaizkien komeni. Tonajearen proportzioko langileekin, txikien denbora berean kargatzen baitzuten handiek. Arrantza oso ausazkoa izaten zen, negua oso gogorra eta itzulera ziurtasunik gabea. Batzuetan arrantzua besteekin batera egiten zuten eta irabaziak bakoitzak eramaten zituen pertsonen arabera banatzen zuten. '''4. Itsasontzien salmenta''' Barrosek gogoan du horren gaineko galerazpena. Maiz gertatzen ziren iruzurrak, eta argi dago arrazoia; Bizkaian lau mila dukat balio zuen itsasontzi batek, Levanten sei mila balio zuen. Salmenta hori eragozteko, beharrezkoa zen - eraikitzen ziren itsasontzien erregistro zehatza eramatea, beren jabeena, tonajearena, geroko erosleena, eta urtero itsasontzi guztien matrikula egitea. - Mexikora edo Perura eramaten zirenak saldu ahal izateko, itsasontzia itzultzeko moduan ez zegoela ziurtatuko zuen notario-akta behar izatea. '''Barrosen beste ohar batzuk''' Barrosek horrez gain hitz egingo du: Ternuara espainiarren ontzietan joaten ziren pilotu frantsesez, Frantziara itsasontziak eraikitzera doazenez, pilotu eskasiaz, ingelesen errepresaliez, Medinaceliren ontzidiko ontziak galtzeaz, Armadari ordaintzeko pagen atzerapenaz, soldatei buruzko 1555eko Ordenantzak indargabe uzteko komenientziaz, etab. '''Soldatak''' Bereziki interesgarria gerta daiteke egoera datuak eta, soldata kontutan, Barrosek aipatzen dituen proposamenak erregistratzea. Atzera geldituta zeuden 1553ko Ordenantzak, garestituak baitziren soldatak eta prezioak. Jada ez zen aski hilean itsasontziaren tonako 170 marabediko soldata. Nabarmen igoak zeuden eraikuntzako materialen salneurriak, baita arotzen eta istinkarien soldatak, nahiz ogia, ardoa, haragia, sagardoa eta beste mantenugaiak ere. Hogei urte lehenago 40 tonako itsasontzi bat, lau mila dukatengatik irteten zena, orain sei edo zazpi mila kostatzen zen edo gutxienez sei eta erdi erreal, horixe baitzen soldatapeko itsasontziei ordaintzen zitzaiena Andaluzian, eta mantentze lanak han merkeagoak zirelarik. Ordenantza zaharrek 800 marabeditan ezartzen zuten marinel baten hileko soldata, eta ontzi buruek halako soldatarekin ez zuten aurkitzen marinelik hiru dukat baino gutxiagogatik. - Txalupa mutilei 533 marabeditik bi dukatera igo behar zitzaien hilean; - ontzi mutilei, 266 marabeditik dukat batera; - ontzi buruei edo kapitainei hilean 2.500 marabeditatik 5.500era. - pilotuei hilean bi mila marabeditik hiru milara. - Marinelei, txalupa mutilei eta ontzi mutilei anoako erreal erdia erreal batera igo behar zitzaien. '''Barrosi buruzko ondorioak''' Cristobal Barrosen txosten ederrak liburu askoren balioa du, gure kostaldeko nabigatzaileen, merkatarien eta marinelen mundu konplexuan sartzeko, eta Diego Marroquinek Erregeri aurkeztu zion beste txosten bateko proposamen askorekin bat dator. Nekezak ziren arazoak, asko arrazoituak eta pentsatuak irtenbideak. == Gizonak == === Itsasontziak eta gizonak? === Itsasontziak ez ezik gizonak ere behar ziren, haiek gidatzeko eta gobernatzeko. Ontzidi bat mundu nahasi bat da, nabarra, non buru den Jenerala mintzo den eta anonimatuan galdurik gelditzen diren hiri higikor txikiaren funtzionamendua burutzen duten marinel, txalupa mutil, pilotu, maisu, despentsari eta beste hainbat langile, nahiz, inoiz falta izaten ez ziren eskribau, bizargin, etab. Goizegi da euskaldunek Amerikako ontzigintza horretan izan zuten esku hartzea osotara, modu sistematiko eta sailkatu batean deskribatzeko. Lehenagotik lan zehatz bat egin behar da, azterketa partikularrak, dokumentazio zehatz asko azaleratuz. Ondoren, nire asmoa ez da gaien lagin batzuk ematea besterik, kontu honen hedadura eta aberastasunaren ideia emango diguten dokumentuak aztertzeko aukerak eskaintzea, alegia. Euskaldunak eta itsasoa gaiaren mugetatik irten gabe, nire ustez orrialde berriak eskain ditzaket, batez ere amerikar abenturari erreferentzia eginez, besteei ikerketa osoagoetara bultza eta lan ezagunetan galdutako oharrak eskuratuz edo zuzenean artxiboetatik ateraraziz. Horren ondoren agertuko da guztiz ahaztuta dauden itsasontzi eta itsasgizonen zerrenda; datu sakabanatuak eta sailkatu gabeak, itsasoko enpresetan gure esku hartze historikoan sartzen lagunduko digutenak. Ez dira aski itsasontziak. Gizonak behar dira. Itsasontzien matrikula egitea xede bideragarriagoa zen. Eta, gizonena? Gehien gehienak zenbaki huts dira, aurpegirik eta abizenik gabeak. Sonatuez zerbait gehiago ezagut dezakegu eta merezi du haien izen abizenek historian oihartzun egitea, zenbait paperetan jasoak baitira. Bi zerrenda aurkitu ditugu, hirurogeiko hamarkadakoak biak. Lehenengo zerrenda laburragoa da eta Bizkaiko eta Gipuzkoako itsasoko eta gerrako kapitainak erregistratzen ditu. Datu pertsonalen bat eransten zaio abizenari, interesgarria agian. Batzuek sona historiko handiagoa lortuko dute denborarekin. Hiriz hiri, Hondarribitik hasi eta Bilbora bitartean, Ondarroa, Lekeitio, Bermeo eta Plentziatik igaroz izenak eta izenak dakarzkigu oroimenera. Hamasei gipuzkoar eta bederatzi bizkaitar agertzen dira. Begira dezagun zerrenda: == Beste zenbait gertakizun == === Itsasoko mundu konplexua === Gero eta handiagoak ziren beharrak merkataritzan, gerran, itsasostean. Eta ezinbestekoa zen itsasoko mundu konplexu hori antolatzea zein teknika berriak eta antolamendu osoagoa sustatzea: miaketak, arauak eta kontrarauak, porroten aurreko erremedioak, ustekabekoak, iruzurra eta kontrabandoa. Oroigarri modura hain ezagunak ez diren puntu batzuk bilduko ditugu: - 1552tik aurrera inortxo ere, ez maisu ez judu, ezingo da Amerikara joan Erregeren berariazko baimenik gabe. - Gerrara zihoazen itsasontzien neurketa % 20an hazten ari zen; hortaz merkataritzako 500 tonako bat, 620koaren baliokidea zen gerrara joan behar bazuen. - Amerikara zihoazen itsasontziek 80 tona izan behar zuten 1523an, ''«cien toneles machos»'' baino gehiago 1552tik aurrera, 200 baino gehiago 1609az geroztiko urteetan. Bide batez esan dezagun, XVI. mendeko Escalante izeneko idazleak dioenez ''«en nuestra España habemos usado y usamos de este nombre de toneladas, el cual modo de hablar y medir se nos quedó de los mareantes vizcaínos, de ciertos toneles que en su tierra y en sus naos antiguamente acostumbraron a cargar»''. - 1527an onartu eta berretsi ziren Bermeoko San Pedroko arrantzale, sardina saltzaile eta errekardarien Kofradiako Ordenantzak. Eta 1539an, berriz, Donostiako Santa Katalina Kofradiako nabigatzaileenak. - 1575an, agindu bat eman zen, ontzi buru eta pilotu bakoitzak nabigazioko bere egunkaria egin behar zuen. - Urte horretan artean, ontzigintza guztiz enpirikoa eta artisau lana zen. - Itsasontzi baten iraupena, Artiñanoren hitzetan, Amerikara joan etorriko lau bidaia egitea zen. - Mexikotik Filipinetara (1564 5) Itsas armadaren espedizioa, Miguel Lopez Legazpikoa buru zela egindakoa, Mexikoko kostaldean eraiki eta bertan hornitutako itsasontziekin egin zen. - 1550an Alvaro Bazanek (aita) 1.200 tonako ontzitzarra eraikiarazi zuen Bilbon. - Galeoien armadan Pedro Menezdez Avileskoa buru zuenak zortzi itsasontzi Bizkaian eraikitakoak zituen eta hamabi Kuban. Bestalde, 1597an, Ferrolen, Gaztelako Adelantatua buru zela bildu zen 84 ontziko eskuadratik 64 atzerrian eraikitakoak ziren, C. Haring-ek dioenez. - Abantaila handiak zituen bere itsasontzien buru zen armadoreak. '''Amerikari buruz¬ko erliebeak''' Lehendik esana dugu XVI. mendearen erdialdera, denbora finkatuekin arautu zirela Amerikarako ontzidien joan etorriak, segurtasunak behartuta, eta ezarria zegoela lehenagotik taldean edo zaintzan joateko betebeharra. Merkataritzaren interesak gerrakoak baino lehenagoak ziren. Arriskutsua bazen ere, merkatariak arduratzen ziren itsasontzien kargez eta irteerez nahiz ontzien erosketak edo alokairuak erabakitzeaz. Ezer gutxi dakigu euskaldunek Sevillako portuan, kontratazio horren guztiaren gunean, zenbateko esku hartzea zuten salerosketa horietan. Kroniketan eta beste iturri batzuetan galduriko informazio batzuk ez ditugu azaldu gabe utzi nahi, bidea ematen baitigute beste garai eta hainbat lekutan datuak erregistratzeko. - Pedro Arbolantxa. Bilboko armadorea, Amerikarekin trafikatzen oso goiz hasi zen, XV. mendearen azken aldera eta XVI.aren lehen hamarkadan, hain zuren ere. Bera izango da Espainiako gorteari zuzenean azalduko diona Nuñez Balboaren aurkikuntza: Barea. - Ordurako bazebilen Andagoia arabarra igarobide transozeanikoa ikertzen, eta Changres ibaia erabili zuen Diego Eskibelek, gerora Panamako kanala eraikitzeko oinarrizkoa izan zena. - Hernan Cortesekin batera, ontzigile gisa, Martin Lopez Vizcaino agertzen da, eta hau oso erabakigarria izan zen aintzira zabal batean zegoen azteken inperioko hiriaren konkistan, gaur egun Mexiko federalaren hiriburua den Tenochitlán en. Berak eraiki zituen kanoi banako 13 bergantin, milaka indiok bizkarrez garraiatu zituzten piezez, eta azteken hiriaren azken setioan oinarrizkoak izan ziren. - Legizamon bizkaitarra laster agertuko da Barean, armadore moduan. - Francisco Garai hiru itsasontzi armatzeko gauza izan zen, Florida erasotzeko, nahiz eta ondoren hondoa jota hil zen Mexikon, hamaika itsasontzi galduta. - Navek El Doradora (1560) joateko, Ursuaren eta Lope Agirreren espedizioa erabili zuen eta Orellanak baso amazonikoetatik Atlantikora irteteko. - Asuncion hiriburuaren fundatzailea zen Bergarako Martinez Iralak ere erabili zuen, Panamatik barrena ibaian gorako bere erasoan. - Erzilla poeta, Madrilekoa zen Bermeotarra, ''La Araucana'' izeneko lanaren idazle sonatua ere, itsasoz iritsi zen Txileko Chiloéko uhartera. '''Pedro Sarmiento Ganboaren espedizioa Magallanesko itsasartera''' Urte batzuk gerora, Pedro Sarmiento Ganboak, galiziar baten eta bizkaitar baten semeak, espedizio garrantzitsu bat antolatu zuen Magallanesko Itsasartea defendatzeko, segurtatzeko eta gotortzeko. Berarekin zihoan Juan Sagasti, hornigaien edukitzailea; marinelen artean ikusten ditugu, –nola ez!– Orbeatarrak, Larreatarrak eta Errekaldetarrak, izena emandako itsasontzien artean azaltzen badira: - San Cristobal kapitaina, ontzitzarra, Juan Garai buru zuela, - Sancti Spiritus, Villaviciosa Unzueta kapitainak gidaturikoa, - Francesa, Agirre buru zuela, - Begoñako Andre Maria, Pedro de Eginok gidaturikoa, - Trinidad, Martin Zubieta buru zuela, - Corza, Diego Olabarriakoa buru zuela, - eta San Esteban Arriola itsasartean 300 pertsonekin hondoa jo zuen ontzia. Bi bidaietan gertatu zen hori, 1579an eta 1581ean. '''Beste bidaia batzuk''' Mendea bukaera eta ondorengoaren hasierako bi bidaia jaso behar ditugu, garrantzizkoak: - Sebastian Vizcainok Kalifornia Behereara egindakoa; - bigarrena 1602an, Acapulcotik egindakoa. - Eta urte batzuk beranduago, 1651n, Juan Iturbe Kalifornia Penintsula bereko barnealdeko kostaldea ezagutuz joan zen. brwmi1a4k3lipwd72x8tcl1vcxvbehk 0 2899 11158 11157 2019-01-25T11:34:00Z Zumalabe 1727 [[Special:Contributions/Zumalabe|Zumalabe]] ([[User talk:Zumalabe|eztabaida]]) wikilariaren 11157 berrikuspena desegin da wikitext text/x-wiki == Ontzigintza gainbeheraren historia == [[File:Lope Olanok karabela bat eginarazten du.png|thumb|«Lope Olanok karabela bat eginarazten du». Grabatu zaharra, aldaera txiki batzuk eta elezahar desberdinak eginda berrerabili zena, ontzigintzako lanak ilustratzeko.]] Sustrai sakonak ditu ideia edo uste sendo horrek egilearengan, eta atariko egokia litzateke XVII. mendeko euskal itsasketaren historiari buruzko azalpen eskematiko bat egiteko. Esan dezagun ezer baino lehen, gainbehera baten historia da, sekulako gainbehera izan baitzen erditik behera hastera zihoan mende hartan. Gainbehera horren hasieran Invencible ontziaren deskalabrua jartzen da abiapuntu, Gipuzkoarrak zein Bizkaitarrak, gizonez eta ontziz, hain esku hartze garrantzitsua izan zuten zoritxarra. Baina azalpen horrek merezi ditu gertakari historiko haren ondorioak hein batean erlatibizatzen dituen ñabardura batzuk. Aurreko urteak kontuan hartzen baditugu, laurogeiko hamarkadan Gipuzkoan sintoma kezkagarriak sumatzen dira, sumatu ere. Honako hauek izan daitezke arrazoiak: marinelen eskasia; Zumaia edo Donostia ez dira Genoba edo Napoli. Itsasontzien enbargoak eta itsasgizonen gutxi asko behartutako erreklutatzeek hondoa jotzeko zorian jarriko dute Gipuzkoa, zuzenean ukitzen baititu Ternuako arrantza tokirako bidaien aukera komertzialak. Idiakezen laguntza bidez, probintziak Koroari egiten dizkion eskabideek erremedioa eskatzen dute, egoera larri horrek ''«total destrucción de esta Provincia»'' ekarri baitezake. Bestalde, gerrarako gero eta merkataritzako itsasontzi gehiago enbargatzeak eta beraien alokairuak nahiz marinelen soldatak ordaintzeko atzerapenak, hain justu, ez dira marinel jardueren sustatzaile eta pizgarri izango. Hainbeste itsasgizon eta itsasontzi galduta, ''Invencible'' haren hondamendiak espainiarren eta, ondorioz, baita euskaldunen nabigazioaren amaiera ekarri zuela arinegi esaten da eta hori ez da egia. Hondamendia gertatu eta urtebetera itsasontzi erabilgarrien kontaketa egin zen. Ferrolen bakarrik 84 itsasontzi zenbatu ziren eta haietatik batzuk mila tonajekoak baino handiagoak. Itsasontzi batzuk Pasaiako portuan eta beste zenbaitetan babesten ziren. Gainera, berehala bildu zen dirutza, milaka dukat ontzi berriak eraikitzeko eta lehendik zeudenak berritzeko. === Ontzigintza Bizkaian. XVII. mendearen lehen erdia === XVII. mendean lehen laurdenean sumatzen ziren artean halakoxe susperraldi baten zantzuak, baina dudarik ez da aurreko mendeko mailara ez ziren iritsiko. Bizkaiko Zorrozako ontzioletan, 1603an, Martin de Bertendona jeneralak idazpen bat sinatzen du Felipe III.arekin 10 itsasontzi eraikitzeko. Vallacilla jeneralak, 1617an, Jauregi eta Arrieta itsas kapitainekin batera, eskaintza bat egin zion Erregeari: konpromisoa hartzen zuten Armadaren zerbitzuan lau urtez jardungo zuten zortzi ontzi eraikitzekoa. Erregearen erantzukizun eta eskubideen artean zeuden: maileguz hogeita bost mila dukat ematea, artilleriaz eta munizioz hornitzea eta harrapakinen bostetik bat jasotzea. Eskuadrak ''Bizkaia'' izango zuen izena eta tripulazioa bertakoa izango zen, sei soldata aurreraturik ziatuko zitzaizkien eta izena ematen zuten egunetik hasita pasako. Hurrengo urtean egin ziren karguen proposamenak: 3 hautagai jeneraletarako, 8 hautagai almirantetarako, itsaso eta gerra kapitainetarako eta 21 hautagai marinel maila apalagotarako. Lau Hiribilduak, Bizkaiak eta Gipuzkoak osatzen zuten ''Kantabria'' izeneko Eskuadrak 1621an oraindik garaipen bikain batzuk lortu zituen. 1625ean Martin Aranak idazpen bat sinatu zuen, eta sei galeoi eraikiarazi. Aldiz, 1629an, Errege Zedula bidez, Bizkaiari itsaslapurraren aurka eskuadra bat armatzeko eskaintza egin zitzaionean, diru etorria, armak, hornidurak eta marinelei diruz eutsiko zien norbait falta zitzaizkiela erantzungo dio hark. Gainera, Gipuzkoak protesta egin zuen Armada de Cantabria izendapen harengatik. Martin Aranak bederatzi itsasontzi berri eriki zituen 1635ean eta lau galeoi bukatuta zeuden 1640an. XVII. mendearen lehen laurdenean, Diego Brocherok, Indietako Kontseilukoak berebiziko ahaleginak egin zituen Armadan ordena jartzeko. Haren araudiak (1606) arrakasta izateko egina zirudien. Felipe IV.ak mantentzen jarraitzen zuen 200 tona baino gehiagoko itsasontziak eraikitzen zituztenen aldeko antzinako pribilegioak eta salbuespenak. '''Baina, espiritua falta zen''' Hala ere, esandako ezerk ez zuen jarritako xederik lortu. Herriaren espiritua falta zen: ekimen partikularra, merkataritzaren erakarmena, nazioaren taupada bateratua. Hainbat izan ziren horretara bultza zuten baldintzak, nazioarteko egoera izan zen horietako bat. Holandarekin izan ziren gerrak zirela medio, eten egin zen Flandriako merkataritza. Ingalaterrarekiko etsaigoa eta, Hogeita hamar urteko gerraren azken aldian, Frantziarekiko hausturak antzeko ondorioak izan zituen. Itsaslapurretaren arriskuak nabarmen handitu ziren. Horren guztiaren eraginez itsasontzirik ez zen eraiki, merkataritzak hondoa jo zuen eta hura atzerritarren eskuetara joan zen, portuak ixteko eta kontrabandoa zapuzteko hartzen ziren neurri politiko guztiak maltzurki engainatzen zituzten holandarrengana batez ere. 1628. urte aldera izan zen saiakera bat holandarrek antolatutako Indietako merkataritza konpainia oparoen sistema imitatzeko. Geroago Indiekiko merkataritzaren araudi politikoak eten egin zuen saiakeraren hasiera baino ez zena, eta, azkenik, mende bat beranduago gauzatuko zen Caracasco Erret Konpainia Gipuzkoarra famatuari esker. Bilboko portuak ordurako izen handia lortua bazuen ere, Guiard en obra klasikoak behar den moduan informatuko gaitu Frantziarekin merkataritzan izan zituen gorabeherez eta, bereziki Nantes eta Arroxelarekin, nola Portugal eta Ingalaterrarekin, Hansako hiriekin edo baita tregoa aldietan Probintzia Batuekin ere. Obra horretan informazio handia dago merkataritzako ontzidiaz, haien jabeez eta ontzi buruez, portuko mugimenduez, Bilboko merkatariez. Baina agian ez digu behar bezala azaltzen atzerritarren eskuetara zihoan ontzigintza eta merkataritzako mundu horren sakonera osoa. '''Fabrikazioaren eta alokairuaren kostua''' Horrez gain, merkataritzaren egoera goibel horri beste bat erantsi behar zitzaion. Fabrikazio kostuarena. XVI. mendearen hasieran Orango konkistako espedizioko itsasontzi enbargatuek eta soldatapekoek dukat bana jasotzen zuten tonako eta hileko. Eta Bilboko ''Ama Guadalupekoa'' izeneko galeoi bat, 485 tonakoa, 3.500 dukatetan saldu zen Cadizen. XVII.aren hasieran Bizkaian eraikitzen ziren zortzi galeoietako bakoitzaren kostua 5.333 dukatekoa zen, beste hainbeste edo gehiago kostatzen ziren aparailuak, adrezuak, artilleria eta hornidurak kontuan hartu gabe. Urte batzuk beranduago, 1629an, zehatzago esanda, 600 tonako galeoi pare bat 50.000 dukat kostatzen zen. Kroskoa tonako 40 dukat baino gehiago kostatzen zen. 1738an Francisco Quicoces ekin 800 tonako 12 galeoi adostu ziren, tonako 30 dukatetan. Mendearen bukaeran prezio arrunta 40 dukat zen tonako. Halako datuak ematen dituen G. Artiñanok ontzioletan eta karenatze lanetan soldata igoerak izan zirela aipatzen du. Bizkaian eguneko lau erreal eta pinta erdi bat ordaintzen zen, aldiz Sevillako eta Cadizeko Maestranzan zortzi erreal eta janaria. Hilabete/tonako alokairua, 1613 eta 1618ko Ordenantzek agintzen dutena, bederatzi errealetakoa zen. 1640tik aurrera zaintzako Armadarentzat zortzi hilabeterako itsasontziak alokatzea honela ordaintzen zen: 100 tonajeko ontzia 3.000 dukat, 200 tonajekoa 5.000 dukat, 300 tonajekoa 7.000 dukat eta, 100 tonaje gehiagoko, 2.500 dukat gehiago. Horrez gain, karenatze lanetan 400 tonajeko ontziko 4.000 dukat ordaintzen ziren. Gure ingurura etorriz, gertuko Lezoko ontzioletara hain zuzen, hona hemen XVII. mendearen lehen hamarkadako datuak, Isasti jaunaren datuetatik argitaratuak. Informazio horretan kostuei buruzko datu ugari dago, masta, zardaia, kobrea, zura, gabia, kalamua, eta abarrenak. Badira soldatei buruzkoak ere: - Ala bat alokatzea Donostiatik 4 marabedi besoko - Batelka harri garraiatzea 6.500 erreal - Batelka gizon garraiatzea 4 erreal eguneko - Peoi baten soldata 3 erreal - Hozkatzaile baten soldata 4 erreal - Marinel baten soldata 4 erreal - Itzain baten soldata 4 erreal '''Trinketa edo aurreko masta''' - lodian 24 arra bete eta luzean 41 beso dituen masta bat 1.000 erreal. '''Tantai nagusia''' - lodian 24 arra bete eta luzean 44 beso dituen pieza bat 1.100 erreal, - lodian 22 arra bete eta luzean 35 beso dituen maspreza 1.000 erreal, - tantai nagusia, 21 arra bete eta 40 besokoa 9.000 erreal. '''Gainbeheraren zergatiak''' Garai horretako jakinarazpen eskudunik ez zaigu falta nabigazioaren gainbeheraz eta horren arrazoiez hitz egiteko. Ez dugu ikusterik izan Nabigazioaren egoerari buruz garai hartan pertsonaia sonatua zen Juan Etxeberriren Diskurtsoa, baina beste askoren hitzek azaleratzen dute egoera hura. Medinasidoniako dukeak, Mar Ozeanoko eta Andaluziako kostaldeko Jeneralak 1606. urtean Felipe III.ari erantzunez oraindik ere iraganeko handitasunen berri ematen dio: Medinasidoniako dukeak Erregeari iradokizun bat egin zion: komenigarria zen Gipuzkoa eta Bizkaiko kostaldean 12 urtetik 16 urtera bitarteko 500 bat mutil behartsu bilduko zituen pertsona bat jartzea. Baina, proposamenaz gainera, diru etorria ere eskatzen zion Erregeak, horiek horrela betetzeko. Gainbeheraren aitorpena egina gelditzen da 1610ean Bizkaiak Erregeari zuzendutako dokumentu garrantzitsu batean; Labayruk argitaratu zuen (51 52. libk.): Eta eransten du ontzi txikiagorik ere ez dela eraiki, itsasontzi handiek zamaketan duten monopolioagatik. Tamalgarria da ondorioa. Egoera modernoa, ''«tiempos trocados»'' deritzon aldia da eta neurri politiko kaltegarrien ondorioa. Eta ez ''Invencible'' haren ondorioa! === XVII. mendearen bigarren erdia === 1654an ia berrogeita hamar urte beranduago, Hogeita hamar urteko Gerraren amesgaiztoa amaitu ondoren, nahiz eta artean Bakea sinatu gabe egon (1659), Antonio Adan Zubieta Iarza jaunak, Santigoren Ordenako zaldunak, Erregearen oinetara eraman zituen Juan Perez de Buzturiak eta Diego Vitoria Lezea diputatu nagusiek emandako jarraibideak. Labairuk argitaratua bada ere (393 8. libk.), ez da oso ezaguna dokumentu luze hori, non perspektiba handiagoz azaltzen den egoera hura, 1621etik okerrera baizik egin ez zuena. Holandarekin zuten gerra zela eta, urte horretan bukatutzat eman ziren holandarrekin zituzten harremanak eta debekatu egin zen Herbeheretako merkantzien inportazioa. Ondorioa negatiboa izan zen: holandarrak Hansako hirietan auzotu ziren amarruz eta Hanburgon erraz ateratzen zituzten izapideak Espainiako portuetan sartu irtenak egiteko. Alferrikakoak izan ziren zainketa guztiak: ''«como la experiencia lo ha enseñado, en todo el tiempo de guerras, ha estado todo el reino lleno de mercaderías de aquellas Provincias»'', haien amarruak edo saltzaileen eroskeria zela medio. Halako murrizketarekin holandarrak kaltetuko zirela uste zen. Baina desengainua handia izan zen, zeren orduan Indien konkistan hasi baitziren. Probetxuzkoak izan zitzaizkien berriki eginak zituzten bake itunak. Argiro aitortzen da holandarren miraria. Segidan, gerrak zirela eta, Frantziarekin merkataritzan izandako gorabeherez hitz egiten du; Frantziako arropak eta produktu kolonialak atzerritarren itsasontzietan Lisboarantz sartzeaz; ''«con estos rodeos»'' iristen ziren salgaien kostua bikoiztu zenaz. Merkataritzari eta mendekoei askatasuna ematea zen irtenbidea eta kontrabando disimulatua zigortzea. Merkataritza zen ''«el nervio principal del Señorío»'', igaro ziren garaien loria eta orainari zegokion premia gorria oroitarazi zuena: ''«Ha muchos años que en todo este Señorío no ha habido un navío que pueda navegar por la altura, ni se han criado pilotos ni marineros»''. Azken azkeneko esperientzia gisa kontatzen dute: duela gutxi, Holanda eta Ingalaterraren arteko gerra zela bide, beren itsasontzien merkataritza bukatua zutela, eta Gernika, Bermeo eta Bilboko bizkaitar batzuk 200 tonako hamabi itsasontzi erostera ere iritsi zirela, bertako laurehun pertsonei lana eman zietela eta Flandriara nabigatu zutela. Bakeak eginda, berriro ere gainbehera izan zuen merkataritzak, zeren eta inorekin gerrarik ez zuten holandarrek pertsona eta artilleria erdiarekin nabigatzen zuten eta haien ontziak espainiarren ontzien erdia kostatzen ziren alokairuan. Bizkaiko ontzi ustiatzaile inprobisatuak beren ontziak utzi nahian zebiltzan, blokeo gehiagoren beldur baitziren. '''Gainbehera areagotzea''' Mendearen azken erdiak are larriagotu zuen egoera hori, Karlos II.aren erregetza goibela lagun. Eskuadrak alokatu ere egin zituen Erregeak. Ontziola eta armategi guztiak gainbehera betean zeuden. Cadizen 1675ean, jeneralaren hitzetan, ''«de milagro»'' antolatu zen Eskuadra bat. Hornidurak Holandatik ekarri behar ziren, baita ontziak berak ere. Garrotae-k (1681) Nabigazioaren egoera ''«miserable»'' hartaz hitz egin zuen. 1694an Russell almirantearen hitzetan, Frantziaren aurkako koalizioan eraman behar ziren itsasontziek ez zituzten bere artilleriaren tiroak ere jasango. Ameriketara zihoazen ontzidiak geldiarazi egin ziren 1696an. ''«Seis o siete buques mal parados y 600 marineros eran toda nuestra marina a principios del siglo XVII»'', G. Ariñanok dioenez. === Euskaldunen presentzia === '''Jeneralak eta almiranteak''' ''Eta hala ere... gipuzkoarrak ziren jeneralak eta almiranteak.'' Hala ere, XVII. mende betean sortu ziren gure lurretan konta ezin ahala itsas balentria handien egile ospetsuak. Okendo eta Errekalde (1588) desagertuta, jeneral hauek gailendu ziren: - Urkiola, - Zubiaur, - Uribe, - Apallua, - Bertendona, - Urrutia, - Muxika, - Vallecilla, - Alzegatarrak, - Bidazabal - eta abar. Gilleztegik urruneko Filipinetan erakutsi zuen trebezia, baita Unamuno kapitainak ere. Nabigazioaz, Martin Arostegi, Erregearen Idazkaria arduratu zen. Indietako Ontzidiko jeneralen zerrendan izen euskaldun asko azaltzen dira, besteak beste: 1604 Juan Perez Portu 1612 Antonio Okendo 1614 Antonio Okendo 1619 Carlos de Ibarra 1623 Carlos de Ibarra 1626 Alonso Mojika 1630 Miguel Etxazarreta 1636-8 Carlos de Ibarra 1638 Martin Orbea 1644 Pedro Ursua 1648 Pedro Ursua 1651 Juan Etxeberri - Martin de Durango (1610) galeren kontatzaile orokorra izan zen - Luis Oianguren (1641) haren hornitzaile nagusia. - Pedro Lausarra (1635-40) hornikuntzaz arduratzen zen. - Luis Nekolalde Nabigazioko superintendentea zen, - Ikuskatzaile orokor karguan, berriz, Errekalde, Legasa, Nekolalde, Landaeta, eta abar. Mendearen lehen erdian distira handiz gailendu zen Antonio Okendo, Mediterraneoko itsaslapurren arerio beldurgarria, Indietako Ontzidiaren jenerala, Brasilgo Pernambucongo borrokan holandarrak garaitu zituena, nahiz eta, azkenean, Dunasko Borroka tristean erori zen. Oraindik egin gabe dago –ezinezkoa baita– zerrenda soila ere, ez marinel, pilotu, ontzi buru eta abarrena, baizik eta itsasoko jeneral eta almiranteena. Gipuzkoak zerrenda bikaina du, zenbaitetan familiako leinuz osatzen den zerrenda. Seoane Markesak bilketa lan handi bat eskaini zuen ''Navegantes gipuzcoanos'' liburuan (Madril, 1908). - ''Abaria'', Nueva España Ontzidiko Jenerala, 1688 - ''Aranburu, Pedro'', Mar Ozeano Armadaren almirantea - ''Ararraga, Juan'', Eskuadraren almirantea - ''Arbelaitz, Lucas'', Errege Armadaren almirantea - ''Beriztain Aramburu, Antonio'', Napolesko Armadaren almirantea - ''Bidazabal, Miguel'', Kantabriako Eskuadraren almirantea - ''Casadevante, Manuel'', Armadaren jenerala - ''Diustegi, Agustin'', Armadaren jenerala - ''Egiguren, Lazaro'', Armadaren almirantea - ''Etxaburu, Tomas'', Gipuzkoako Eskuadraren almirantea - ''Etxeberri, Juan'', Ontzidiaren jenerala - ''Etxeberri, Jacinto Antonio'', Armadaren jenerala - ''Etxeberri, Juan'', Villalcazarreko Kondea, Indietako galeoietako jenerala - ''Etxeberria, Sebastian'', almirantea - ''Etxezarreta, Miguel'', Indietako galeoietako jenerala - ''Erauso, Juan'', Indietako Karrerako almirantea - ''Ezteibar, Francisco'', Filipinetako galeoietako jenerala - ''Eztala, San Juan'', Zubiaurreko Eskuadraren almirantea - ''Gillistegi, Rodrigo'', Filipinetako Eskuadraren almirantea - ''Ibarra, Carlos'', Indietako Armadaren jenerala - ''Ibarra, Diego'', Ozeanoko Armadaren jenerala - ''Iraeta Beltran, Juan'', Errege Armadaren almirantea - ''Iriarte Gaztelu, Millan Ignacio'', Gipuzkoa Eskuadraren jenerala - ''Iriarte, Jose'', Armadaren almirantea - ''Irigoien, Martin'', Armadaren almirantea - ''Isasi Idiakez, Antonio'', Indietako Armadaren jenerala - ''Isasi Martinez Arriola, Andres'', Ozeano eskuadrako almirantea - ''Iturriza, Juan'', Ozeano Armadaren almirantea - ''Larraspuru, Tomas'', Ozeano Armadaren jenerala - ''Laia, Mateo'', Armadaren almirantea - ''Lopez Olaitz, Juan'', Filipinetako Armadaren almirantea - ''Martinez Vicuña, Diego'', itsasoko eta lurreko almirantea - ''Mugika, Alfonso'', Indietako Ontzidiaren jenerala - ''Muñoz Aramburu, Hernando'', Filipinetako almirantea - ''Navejas de Villaviciosa, Martin'', Kantabria Eskuadraren almirantea - ''Okendo, Antonio'', Ozeanoko eta Indietako Armadaren jenerala - ''Orbea, Martin'', Nueva Españako Ontziriaren Jenerala - ''Osoro Landaverde, Domingo'', Kantabriako Eskuadraren jenerala - ''Perez Olazabal, Martin'', Indietako galeoien jenerala - ''Perez Portu, Juan'', Indietako Ontzidiaren jenerala - ''Sanz Venesa, Miguel'', almirantea - ''Tello Agirre, Juan'', Filipinetako Eskuadraren jnerala - ''Ugalde Orella, Lorenzo'', Filipinetako Eskuadraren jenerala - ''Ugalde Orella, Felipe'', Filipinetako Eskuadraren almirantea - ''Ulajain, Mateo'', almirantea Okendoren Eskuadran - ''Urbina Sanz de Borda, Juan'', Barloventoko Armadaren jenerala - ''Urdanibia, Sancho'', Indietako Ontzidiaren jenerala - ''Urdaire, Juan'', Armadaren almirantea - ''Zamalbide, Martin'', Hego Itsasoko jenerala - ''Zabala, Pedro'', Armadaren jenerala - ''Zuazola, Lorenzo'', Filipinetako Eskuadraren jenerala Gipuzkoa itsas jeneral- eta almirante harrobi harrigarria izan zen, eta ez uste izan kostaldeko herri eta portuetakoak izan zirenik denak, itsasgizonen sorleku logiko diren Hondarribia, Pasaia edo Donostia bezalako hirietakoak; asko eta asko barnealdeko hirietakoak ziren, Azkoitia, Bergara, Eibar, Ordizia, Iraeta, Irun edo Arrasatekoak. Elgeta, Errenteria, Legazpi, Gudugarreta, Oiartzun, eta abarretakoak. '''Itsasontzigileak''' Seoane Markesak berak egina du berriki Gipuzkoako ontzigileen zerrenda, Fernández Durok bere ''Disquisicionez naúticas'' (Madril, 1880) lanean egindakoa baino luzeagoa, garai hartan gertatu zen gainbeherarekin kontraesanean dagoela dirudiena, nolanahi ere. Ontzigileen zerrenda hori bai, kostaldeko hiriei nahitaez loturik agertzen da, non Pasaia Errenteria Lezo, Donostia, Oriaren arroa, Zarautz eta Zumaiak garrantzia handiagoa dutela dirudien. Ez ditzagun ahatz Antonio Okendok eta Amezketak Pasaian eraikiarazi zituzten ''Capitana'' galant haiek. XVII. mendeko ontzigileen abizenak honako koadro hau ematen dute hirika bilduta: '''Donostia''': Alzate, Amezketatarrak, Ariztegi, Beroiz, Bustinsoro, Etxeberritarrak, Etxazarreta, Erauso, Erzilla, Gurmendi, Igiri, Iriarte, Lajust, Larreta, Okendo, Arriola, Urnieta, Saldias, Zuaznabar. '''Errenteria''': Azerain, Amasatarrak, Iriarte, Isasti, Goizueta, Uharte, Zuaznabar. '''Pasaia''': Arramundi, Iñikez Errekobarren, Navejas, Olaeta, Olazabal, Arostegi, Azkonobieta. '''Usurbil''': Arrillaga, Etxebeste, Arriola, Soroatarrak. '''Hondarribia''': Zigarroa, Sanz Venesa. '''Zumaia''': Arriola, Luzkando. '''Getaria''': Pérez de Irazabal, '''Mutriku''': Andonaegi, '''Deba''': Sorazu, '''Orio''': Hoa. === Itsasoko efektiboak === [[File:XVII. mendeko galeoia.png|thumb|XVII. mendeko galeoia]] '''Itsasontzien tamaina''' Ez uste izan tamaina txikiko ontzitxoak zirenik. Normalean 500 tonaje ingurukoak izaten ziren. Tamaina handiko ontziak izan ziren, esaterako: - 1069an Pasaian eraikitako ''Capitana Real''-aren antzeko batzuk, Felipe III.ak Lisboan bisitatu zuena, eta, - Pasaian bertan Juan Soroak eraiki eta 1660ko maiatzaren 14an Felipe IV.aren aurrean uretaratutako 90 kanoi zituen ontzia. - Iriarte jeneralak Indietako ibilaldietarako 90 kanoi zituen 1200 tonajeko ''Almirate'' ontzia eraikiarazi zuen Pasaian. '''Donostiako ontziolak 1614tik 1621era bitartean''' Urte gutxitan egin zituen Antonio Lajust-ek: - ''Santa Cruz'', 500 tona zituena; - ''Ama Junkalekoa'' eta - ''Arantzazuko Ama Birjina'', 600 tonakoa; - ''Jasokundeko Ama Birjina'', 600 tonakoa; - ''Santiago'', 650 tonakoa, - eta ''Santa Gertrudis'', 600 tonakoa. Martin de Amezketak Felipe III.aren aurrean uretararazi zuen 600 tonako ''Santa Ana la Real'' Donostian eraikitakoa. Usurbilen 1613an uretaratu zen Pasaian bukatu zen ''Capitana Real'' bat, 900 tona zituena. Donostiak eta Pasaiak txapela merezi zuten eraikuntza lanetan. Seoane Markesak egindako zerrenda aztertzen badugu, gorabehera nabarmenak ikusiko ditugu Gipuzkoako ontzioletan eraiki ziren ontzi-kopuruan. 1600. urtean, 1. 1609an, 1. 1610ean, 2. 1613an, 2. 1614an, 9. 1615ean, 3. 1616an, 3. 1618an, 2. 1619an, 1. 1620an, 1. 1621ean, 3. 1623an, 1. 1625ean, 1. 1628an, 1. 1632an, 1. 1645ean, 1. 1650ean, 1. 1654an, 3. 1656an, 3. 1660an, 3. 1662an, 1. 1666an, 1. 1668an, 2. 1674an, 1. 1667an, 1. 1681ean, 2. 1700ean, 1. Herri hauetan eraiki ziren 53 ontzi horiek. - Pasaian, 25 - Donostian, 14 - Usurbilen, 7 - Errenterian, 7 - Hondarribian, Deban, Zarautzen eta Oikian, bakoitzean bana. Litekeena da zerrenda hori osatu gabea izatea. Datu horien arabera, mendeko urteak erregealditan banatzen baditugu, - Felipe III.aren erregealdian eginak dira 28 ontzi, - Felipe IV.aren erregealdian (1621 1665) 16 ontzi - eta Karlos II.aren erregealdi luzean (1665 1700) 8 ontzi. Zifrak nahiko adierazkorrak eta argiak dira, gure probintziako nabigazioaren gainbeheraren abiadura igartzeko. Zerrendari eransten badiogu Pasaian 1599an Urkiola Jeneralak eraiki zuen tonaje txikiko galeoia (400), ''San Juan Bautista'' zeritzona, honako koadro hau egingo dugu. Felipe III.aren erregealdia = 23 urte, 16 ontzi. Felipe IV.aren erregealdia = 44 urte, 16 ontzi. Karlos II.aren erregealdia = 35 urte, 8 ontzi. Ez zen izan ''Invencible'' hura gure ontzidiak hondoa jo zueneko une magiko eta zorigaiztokoa. === Itsasontzien izenak === Bitxikeria moduan azter dezagun itsasontziei kristau izenak jartzeko ohitura, gaur egun oraindik dirauena ohitura, alegia. XVII. mendeko itsasontzi gipuzkoarren zerrendan –Seoanek jasotakoan– sarritan aurkitzen ditugu Ama Birjinaren edo santuen izenak. '''Ama Birjinaren deiturak''' Arrosarioko Ama Birjina (6 aldiz), Pilareko Ama Birjina, Junkaleko Ama Birjina, Bidaia Onaren Ama Birjina, Arantzazuko Ama Birjina, Jasokundeko Ama Birjina, Gezamalagako Ama Birjina, Orreagako Ama Birjina, Almudenako Ama Birjina, Mesedetako Ama Birjina. '''Kristoren deiturak''' Kristo, San Salbatore, Jesus Ona (2tan), Jesus, Maria, Jose, Jesus eta Maria. '''Santuen deiturak''' San Juan Bautista, San Bizente, San Antonio Paduakoa, San Buenaventura, San Frantzisko, Santa Ana, San Jose, Santa Marta, Santiago, Santa Teresa, Santa Gertrudis, San Juan, San Felipe, San Bartolome, Santa Brigida. Bazen ''Santa Kruz'' izeneko itsasontzi bat eta ''Hirutasun Santua'' izeneko beste bat. T.Guiard-en ''Historia del Consulado y Casa de Contratación de Bilbao'' (Bilbo 1913) obra klasikoan agertzen den itsasontzien zerrenda luzearekin alderatzen badugu gure zerrenda hau, berehala konturatuko gara Bilbora iristen ziren ontzi flandriar eta ingelesen artean ez zela hain ohikoa erlijio izenak ikustea, aldiz, ohikoa zen Portugaleko ontzien kasuan. Hiriko merkataritzako ontzidietan (1607 21) Andre Mariaren deitura ugari ikusten zen, Andre Maria izen soiletik konposatuetara: Arrosariokoa, Sortzen Garbiarena, Artekoa, Agirrekoa, Begoñakoa, Arantzazukoa, Legandikakoa, Pobeñakoa, etab... badira beste batzuk, Hirutasuna, Espiritu Santua eta Santa Ana, San Juan Bautista, San Pedro, San Juan, San Telmo, San Benito, San Jorge, San Martin, San Andres, San Lukas, Santiago, San Nikolas, San Bartolome. Hurrengo urteetan agertuko dira Sokorriko Andre Maria, Gertaera Onekoa edo Guadalupekoa. Gerora, 1650 75 aldera agertu ziren San Jorge, San Simon, San Migel, Santa Ines, Magdalena, San Frantzisko, eta Andre Mariaren deitura berriak, hala nola, Itsasoko Ama Birjina, Gidaren Ama Birjina, Errukiaren Ama Birjina, Belengo Ama Birjina, etab. Nomenklatura horren jarraipena egitea interesgarria izan liteke eta, agian, denboraren garapen ikur. Nabigatzaile ospetsuen izenak, bai, baita itsasontzien izenak ere, baina marinelen izenak? === Marinelen itsasoratzeak === Marinelen zerrendak egingo ziren ziur asko bere garaian, baina gaur egun ez zaizkigu urtez urte monotonoki sortzen ziren Errege Zedulen zerrendak baino gelditzen, Bizkaiko eta Gipuzkoako marinelen zerbitzuak eskatzen zituztenak. Errespetuzko eskutitzak dira. Haietan itsasgizonen itsasoratzea eskatzen zen eta, horretarako, Jaurerriaren edo Gipuzkoako probintziaren babesa eskatzen zen. Horrela dio 1606ko azaroaren 8an Felipe III.ak eta Antonio Arostegi Ventosilla idazkariak sinaturikoak: Urtez urte, bat bestearen atzetik etortzen ziren errege eskariak Gipuzkoara eta Bizkaira, zenbaitetan azpimarratzeak eginda: ''«los más que ser pudiere»'', ''«hombres prácticos en la mar»'', eta beste, estrategia nahiz gerra beharren arabera. Hala, 1605ean, izena emandako gizonak ''«hombres inútiles para la navegación»'' zirela eta kexatu egiten zen Erregea, egoera delikatua konpondu nahirik. Ontzi irteeren antolatzaileek, beraien ''«contemplaciones y fines particulares»'' haiengatik, izena emandako marinelak nahikoa ez zirela eta, ez zirenak aukeratzen zituzten, alegia, probetxu gutxi eta oztopo asko egiten zutenak. Horregatik, kostaldeko hirietan gizon trebeen matrikulak egin zitezela agindu zuen Erregeak. Korrejidorea eta Armadako Ikuskatzailea arduratu ziren zeregin horretaz. Neurria eraginkorra zen, zalantzarik gabe, baina arazo politiko larriak eragin zitzakeen. Honela zioen aginduak: ''«hagan una matrícula de todos los marineros efectivos que se hallaren en toda la costa de la dicha Provincia de Guipuzcoa, sin ecertar ninguno»''. Bakoitzaren ezaupideak, helbidea eta adina izendatuz egin behar zen zerrenda, eta xedapen bat zeraman, ondorio larriak zituena: ''«ningún otro marinero, si no fuere alistado, pueda salir a la mar a pescar ni a otros efectos, sin noticia y permisión del dicho Corregidor»''; gainerakoan, zigor larriak leporatuko zitzaizkion. Borondatezko zerbitzu bat derrigorrezko bihurtzeko modu ezkutu bat zen. Probintzia 1605eko urriaren 5eko Errege Zedularen aurka atera zen, desadostasunaren arrazoiak emanaz: harenganako zerbitzua eta leialtasuna. Errege Zedularen xedapenek ''«toca a las exenciones y libertades»'', eta arrazoi biribil bat ere bazuen: Horrez gainera, itsasorako matrikulak marinel asko eramango zituen lanbidea uztera, Izena emandakoak baino ezin baziren itsasora irten, eta marinelak faltako ziren. Arrazoi ekonomiko bikoitz bat eransten zaio azaldutako honi: arrantza eta nabigazioa ziren kostako gizonen ogibidea eta etekina ateratzeko lanbide arrunt nagusiak eta, matrikula aplikatzean, bukatu egingo ziren; burdina eta burdineriaren esportazioa ere, Probintziak Andaluziara eta Amerikara bideraturiko beste tratu nagusia bukatuko zen. Aurreko saioetan bezala, Gipuzkoak ez zuen onartzen ''«yugo de la matrícula»'' hura eta Erregeri eskatzen zion xedapena konpontzeko. Beste bat da egiazko historiaren aurpegia, herrian eraginik handiena duena. Itsasoaren gainbeherarekin –eraikuntza zela, merkataritza zela, arrantza zela– iritsi zen nolabait ere, bertako gizonen gainbehera eta beste lanbideetara aldatzea. Hala ere, itsasoratzeak jarraitzen zuten, gidatu beharreko ontziak gero eta gutxiago ziren heinean, kopuruan behera egin bazuen ere. == Antonio Oquendo == '''Itsasgizonen aipamen labur gehiago''' [[File:Antonio Okendo.png|thumb|Antonio de Okendo.]] Azalpen labur honen amaieran, sentipen bat gelditzen zaigu gogoan, gure historiaren funtsezko kapitulu horretan gainbehera geldiro etorri zenaren sentipena. Funtsezko kapitulua izan zen, modu batera nahiz bestera, beren bizitzarako irtenbidea aurkitu zuten ehunka eta milaka gipuzkoar bildu zituen aldia baitzen. Gehienak anonimoak ziren, izen ospetsua zutenak gutxi batzuk baino ez, nahiz eta bikainak izan gehienak. Jeneral eta almirante zerrenda luze horrek askotan datu gehigarri minimoak baizik ez ditu izaten: jaioterria, eta batzuetan hil zeneko urtea eta lekua. Beste ezer ez. Denborak aurrera egin ahala, ez da gelditzen eduki oso urriko izen batzuen oihartzuna besterik. Antonio Okendoren antzeko pribilegiatu batek baino ez du izango biografia dokumentatu bat. Donostiako marinel handi honen jaiotzaren hirugarren mendeurrenean (1877) hainbeste laudorio merezi izan zituenari ez zitzaion laugarren mendeurrenean (1977) inolako arretarik eskaini. Miguel Okendo bere aitak Ulia mendian ardiak larratu eta gure hareatzetan ontziak istindu bazituen, merkataritzan sartu eta Itsasoko jenerala izatera iritsi bazen, aitaren marinel tradizio eta loria horretan jaio zen Antonio, eta 23 urte besterik ez zituela Armadan sartuta, kargu gai zen Garcia de Toledoren Eskuadran. Urte horretatik (1607) aurrera itsasoan igaro zuen bere bizitza, Mediterraneoan zela, Indietarako galeoiei eskolta ematen zela edo, Nueva Españako Ontzidian, Gipuzkoako edo Kantabria deitzen zen Eskuadrako Kapitain jeneral gisa. Aparteko irudi bihurtu zen gizon adoretsu, artatsu eta diziplinatu hura, ''«vigía de los mares»'', mairu, kortsario edo holandarren aurka borrokatuz. Gauza asko dakizkigu haren bizitzaz, Ignazio Arzamendiren hilondoko bibliografiari esker. Okendoren argitan, gipuzkoarren marinel alorraren beste alderdi batzuk bistaratzen dira. Hala, 1611. urtean ontzi askoren ardura hartuta, Nueva Españako Ontzidiaren Kapitain Jeneral gisa abiatu zenean, gipuzkoar asko ikusten ditugu haren alboan. Martin Gomez de Berastegiren ''Ubako Ama Birjina'' itsasontzian zihoazen: - ontzi burua, Juan Andia donostiarra, - marinelak, Martin Anulalde donostiarra, eta bizkaitarrak Gorotzika eta Ozaeta. ''Jesus Maria'' itsasontzian, ugari ziren gipuzkoar marinelak, Bizente Urreiztieta ontzi buru zela, Usurbil, Hondarribia, Irun, Astigarraga, Zarautz eta Aiakoak. Hona hemen abizenak: - Kano, - Ihisate, - Arizmendi, - Markelin, - Izeta, - Olaetxea, - Soroa, - Urreisti, - San Millan. ''Santa Beatriz'' itsasontzian, Martin Agirre ontzi buru zutela, marinel moduan ontziratu ziren: - Arano, - Lesaka, - Ibarra, - Axula, - Urkidi, - Abadiano, - Arruti, - Uribe... == Tomas Larraspuru == === Hezur haragizko gizona === [[File:Tomás Larraspuru.png|thumb|Tomás Larraspuru.]] Okendok besteren izenak edertzen dituen argia du, baina, non dira beste jeneral eta almiranteak? Batzuetan, garaiko argitalpen galkorretan azaltzen dira izenak, haien balentriak ospatzen direneko orrietan. Hori oso gutxi da. Norbere eskuz idatzitako dokumentu edo eskutitz bat aurkitzen dugunean, zehatzago antzematen dugu pertsona. Entzun al duzu Tomas Larraspuru jeneralaz hitz egiten? Ezer badakizu berari buruz? Hark idatzia da merituzko Memoriala, azpititulu hau izan dezakeena: ''«Cuando el General Tomas de Larraspuru era sólo Capitán»''. Madrilen 1606ko urtarrilaren 25ean, Gerrako Batzordean, Tomas Larraspuru Kapitainak Erregeari eman zion Memoriala da. Zerbitzuen berri ematen du, oso zeharbidez eman ere, eta Erregeari arrenka eskatzen dio bidal zezala Francisco Corral, bere ardurapean Indietara urte hartan zihoan Armadan Erregearen Zerbitzuan jarduteko. Honela dio: Azkoitiarra, hezur haragizko gizona, Karibe aldean marinel zebilena, aisiaren etsaia, ausarta, diziplinatua, zerbitzari leiala zen. Horrelako gizonei esker iristen ziren galeoiak urrez eta zilarrez. Beharbada gizon saiatu horiexek saritu zituen gaizkien Koroak. Santiago Ordenako zaldunaren abitua jasotzen zuten batzuek. Askok ondasun handien zoria ezagutzen zuten. Haien bizimodua, bai pertsonala bai familiakoa, beste edozeinena baino sakrifikatuagoa zen. Asko ziren itsasoan hiltzen zirenak. Haien eskutitzak, testamenduak, zinopariak eta batzuetan haien liburutegiak iturri dira guretzat, beren maila sozialean, barne psikologian, ahazten ez zuten lurrarekiko miran sartzen uzten digutenak. XVII. mendeko gure itsasgizonen zenbait alderdiri buruzko flash horiek izan bitez gehiegitxotan bertan behera utzi eta ahaztu dugun gaiaz ikerketak ernarazteko. Dokumenturik ez da falta, bilatzeko, transkribatzeko eta ezagutarazteko adorea baizik. Itsasoa kapitulu garrantzizko bat izan da gure halabeharrean edo patuan. 7sbefiu82vrz8q17d3kx8x86q9junb2 0 2900 8776 7461 2016-01-12T03:28:48Z Euskaldunaa 1260 wikitext text/x-wiki == XVIII. mendea == XVIII. mendean Nabigazioko Ministroarekin, Ensenadako Markesarekin erreakzio distiratsu bat gertatuko da. Mende horretakoak dira lau marinel euskaldun handi: Blas de Lezo, Gaztañeta, Mazarredo eta Txurruka. Mende horretakoa da Caracasko Erret Konpainia Gipuzkoarra, itsasontzi armatuak eta merkataritza amerikarra sustatu eta bere merkataritza-abenturan euskal marinel asko engaiatu zituena. Mende horretakoa da, arrazoi estrategikoak zirela-eta, ontziolak Ferrolera lekualdatzea zela-eta Larramendiren kexuak esanaz: han ez zegoela ez burdinarik, ez zuhaitzik, ez esku langilerik. Itsasoko Guardien Eskola orduan sortua da. Urrutiko toki batera nahiz bestera joan beharrean gertatu ziren euskaldun asko, beren ontzigile tradizio ospetsuari iraunarazteko edo marinel ezagun izaten jarraitzeko. Beste aldi baten hasiera zen. [[File:XVII. mendeko hainbat itsasontzi-mota.png|thumb|400px|center|XVII. mendeko hainbat itsasontzi-mota.]] rq4y6i3iowfxo1svv1t56gptdkbsp99 0 2902 8824 8823 2016-01-12T19:47:26Z Euskaldunaa 1260 /* Liburu eta egunkari-irakurleak */ wikitext text/x-wiki == Prentsa, irratia, telebista eta internet Nafarroan == '''''Luis Mª Azpilikueta eta Jose Mª Domench''''' Komunikabide sozialak erreferente kultural oso garrantzitsu bat dira Foru Erkidegoan. Orain ekingo diogun ibilbidean zehar ikusten joango garen bezala, erreferente politiko nabarmena ere izan dira. Komunikabide horietatik jaio dira gaurkotasun iragankorrarekin lehian idazten hasi ziren eleberrigile eta olerkariak, eta baita bokazio politiko argiko emakume eta gizonak ere, beren interesak sustatzen zituzten komunikabideen bidez defendatuz, edo horiek eusten zituzten enpresetan eragin nahiez. === Prentsa === Komunikabide sozialak erreferente kultural oso garrantzitsu bat dira foru erkidegoan. Orain ekingo diogun ibilbidean zehar ikusten joango garen bezala, erreferente politiko nabarmena ere izan dira. Komunikabide horietatik jaio dira gaurkotasun iragankorrarekin lehian idazten hasi ziren eleberrigile eta olerkariak, eta baita bokazio politiko argiko emakume eta gizonak ere, beren interesak sustatzen zituzten komunikabideen bidez defendatuz, edo horiek eusten zituzten enpresetan eragin nahiez. Nafarroako komunikabide sozialen historian talde politikoek ekimen ugari egin dituzte merkatuan sartzeko eta, horrela, iritzi publikoan eragina izateko. Baina zituzten zailtasun ekonomikoak ez ziren enpresa neurri egoki batzuen bidez ebazten, eta, azkenean, enpresen boluntarismo politikoak komunikabide proiektua porrotera eramaten zuen, izaera profesionalarekin baino pasio gehiagorekin. ==== XIX. mendea ==== Nafarroako prentsak XIX. mendean zehar eduki zuen ezaugarri nagusia bere propagandak markatua da. Horrela, Nafarroako lehendabiziko egunkaria –bizi laburrekoa– '''Gazeta Oficial de la Navarra''' izan zen. Okupazioko agintari frantziarrek sustatuta ,1810eko apirilaren 29an sortu zen. Ondoren, egoera politikoak eta karlistadek bando bateko eta besteko egunkariak sortzea ekarri zuten. Normalean, egunkari horiek egunerokoak izaten ziren. Beren izenburuek horiek sustatzen zituztenen joerei eta ideologia liberal edo integristei buruzko pistak ematen dizkigute. '''Bando liberalean''' egunkari hauek nabarmentzen ziren: ''El Patriota del Pirineo'' (1820), ''El Imparcial'' (1820 1823), ''Boletín Oficial de Pamplona'' (1838 1846), ''El Correo de Navarra'' (1862 1864), ''El Progresista Navarro'' (1865), Nafarroan egunero argitaratzen zen lehenengo egunkaria, ''La Prensa Imparcial'' (1869 1871) eta ''El Porvenir Navarro'' (1898 1900 eta 1908 1911). Erantzunez, ideologia tradizionalistatik, besteak beste, halako titulu esanguratsuak agertu ziren: La Verdad contra el Error o desengaño de incautos (1822 1823) eta bere jarraipena zen Gaceta Real de Navarra, Boletín del Ejército del Rey Nuestro Señor Don Carlos V (1834 1836), eta El Tradicionalista (1886 1893) eta La Lealtad Navarra (1888) egunkariak, azken hori El Pensamiento Navarro (1897) egunkariaren aurrekaria. Tokiko gaiak lantzen dituen kazetaritzaren garapenari dagokionez, Tuteran El Avisador Tudelano (1847 1848), La Cotorra (1848 1849) eta La Merindad (1849) sortu ziren. El Eco de Tafalla azaldu zen1885ean, eta, El Amante de la Infancia, 1886an, Lizarrako lehendabiziko argitalpena. Egunkari independente moduan aurkeztu zen El Eco de Navarra. Egunkari hori joera liberalekoa zen, baina foruzalea eta karlisten aurkakoa; 1875ean jaio zen, eta egunkari bilakatu, 1877an. Itxi egin behar izan zen 1913an, Diario de Navarra delakoarekiko lehiakortasunari ezin eutsiz. ==== XX. mendea ==== Egunkariak XX. mendean zehar Ia mende osoan bizi luzeena zuten bi egunkarien presentzia eta eragina nagusitu zen. El Pensamiento Navarro, 1897an jaioa, ideologia karlistaren zutoihalduna izan zen eta, bere ideiak laburtzen baziren ere goiburukoan tituluarekin batera agertzen zen «jainkoa aberria erregea» esaldian, ideologia karlistaren gorabeherak jasan behar izan zituen. Egunkari borrokalari eta herrikoia izan zen, denbora luzez bere etsai indartsu eta antolatuenari, Diario de Navarra egunkariari, aurre egin ziolarik. Egunkari honen azkeneko zenbakia, urtez urte indargabetzen joan ondoren, 1981eko urtarrilaren 13an argitaratu zen. Hainbat ideologiatako egunkari ugari agertu ziren XX. mendeko lehenengo herenean –1936 arte–; egunkari tradizionalistak, liberalak, katolikoak, errepublikarrak, sozialistak eta euskal nazionalistak. Tradizionalisten artean, El Pensamiento Navarro egunkariaz gain, La Tradición Navarra (1894 1932) egunkaria nabarmendu zen. Liberal monarkikoen artean El Demócrata Navarro (1904 1913) eta El Pueblo Navarro (1916 1930) egunkariak azpimarra daitezke. Prentsa katolikoa La Acción Social Navarra (1910) egunkariak ordezkatzen zuen. Egunkari hori oraindik ere argitaratzen da, Landako Kooperatiben Lurraldeko Elkartearen organo gisa. Orientazio berekoak ziren merindadeetako egunkariak. Egunero argitaratzen ez ziren egunkari sozialistak izan ziren La Unión Productora (1903), Iruñeko Langileen Federazioko organoa; La Verdad (1912) eta Trabajadores (1931 1936). Ez zen egunero argitaratzen ezta Napartarra (1911) astekari nazionalista ere, ezta Amayur (1931 1936) ere, baina bai La Voz de Navarra (1923 1936), Nafarroako bigarren egunkari bilakatu zen egitura finantzario modernoko egunkaria. Egunero ateratzen zen, halaber, La Democracia (1932) egunkari errepublikarra eta Abril (1935) astekaria, joera azañazalea zuena. '''Diario de Navarra''' Diario de Navarra, 1903an sortu zena, bere akziodunentzako irabazi asmorik gabea bazen ere, enpresa izaerako lehenengo egunkari nafarra izan zen. Berrogeita hamasei akziodunek sortu zuten. Horien artean zeuden orduko gizarte nafarreko familia garrantzitsuenak. Gertaera bitxi eta esanguratsu bat da akzioak nominatiboak zirela, eta horiek igortzeko estatutuetan zehaztutako zenbait eskakizun bete behar zituzten. Neurri horren bidez, egunkaria sortu zeneko ideia mantentzea eta akziodunen artean familia berdinak egotea lortu nahi zen. Argitalpen-proiektu berria independentzia politikoan, erlijio katolikoaren zaintzan, familiaren babesean, jabetza eta ordena sozialean, eta, batez ere, soilik Nafarroako erregiman oinarritzen zen –hori islatzen zuten estatutuek. Nafarroako gizartearen zati handienean indarrean zeuden printzipio horiek babesteaz gain, bere arrakastaren gakoetako bat zen tokiko korrespontsalen sare zurrun bat eratu izana, hasieratik, Nafarroako zoko urrunenetan ere gertatzen zenaren berri emateko, Espainiako edo nazioarteko informazio orokorra emateaz gain. Lehenengo fundazio-fasearen ondoren (1912 arte), iragan mendeko 60ko hamarkadara arte iraun zuen finkapenean sartu zen. Ondoren, El pensamiento Navarro egunkariaren etapa progresistenarekin eta Egin eta beste egunkari berriak sortzearekin bat egin zuen inflexio fase motz baten ondoren, 1984an berritu egin zen, formatua eta kolorea aldatuz. Azken urteetan modernizatzen jarraitu du –edizio elektronikoa, gehigarriak, diseinu orokorra, instalazioak– eta, 1999tik, eguneroko edizio bat argitaratzen du Tutera eta Erriberarako, eta 2000ko urritik beste bat Lizarrarako. Batez besteko hedapena 63.803 alekoa izan zen, 1999an. '''Bste zenbait egunkari''' Denbora luzean Nafarroako prentsaren isla hiru egunkari izan ziren: lehen aipatutako El Pensamiento Navarro eta Diario de Navarra, eta hirugarren bat. Azken hori 1936an, gerra zibilaren hasieran, jaio zen. Egunkari falangista zen, eta azken urteetan zalantzaz beteriko bizitza bat izan ondoren, 1975ean itxi zen. Astero argitaratzen zen beste egunkari bat Hoja del Lunes (1936 1982) zen. Egunkari hori Kazetarien Elkarteak sustatu zuen beste egunkariek asteko egun horretan uzten zuten hutsunea betetzeko. Izan ere, astelehena zen gainerako egunkarien jaieguna. Iruñean La Gaceta del Norte egunkariaren erredakzio bat ezarri zen, 1964an. Horrela eskualdeko egunkarien modalitate berri bati ekin zitzaion, probintzia desberdinetarako berariazko edizioekin. Horrek 1984 arte iraun zuen, baina modalitate hori bereganatu zuten joera nazionalistako zenbait egunkarik: Deia eta Egin 1977tik, eta euskarazko Egunkaria astekaria. Egin itxi ondoren, 1998an, bere ondorengoak, Garak, Iruñeko ordezkaritza izaten jarraitzen du, baina ez du Nafarroarako edizio berariazkorik argitaratzen. Egunkari berri bat agertu zen 1982an, Navarra Hoy. Ildo independenteko egunkaria zen, baina lotura bat zuen euskal nazionalismoaren planteamenduekin, betiere, Nafarroaren ikuspegitik. Hasiera batean oso ondo hartu zuten irakurleek, baina pixkanaka indarra galtzen joan zen, eta zenbait finantza-arazo zirela-eta 1994an desagertu zen. Urtebete beranduago, instalazio beretan Diario de Noticias jaio zen, baina kide berriekin eta baliabide ekonomiko handiagoekin. Hasieratik irakurle kopuru handi bat izan zuen, eta zabalkudez 13.000 aleen inguruan mantentzen da. === Irratia === ==== Radio Navarra ==== Nafarroako irrati zabalkundearen historia 1933an hasi zen, Iruñean Radio Navarra instalatu zenean. Irrati horretan landu ziren irratiko lehendabiziko teknikari, hizlari eta kazetariak. Karlistadako Batzordeak 1937an eskuratu zuen irratia, eta izena aldatu zion Radio Requeté de Navarra bilakatuz. Bere zuzendari zen Ramon Urrizalkiren eskuetara pasa zen, 1940an eta urte askotan zehar Nafarroako irrati bakarra izan zen. SER (Espainiako Irrati zabalkunderako Elkartea) katera elkartu zen, 1958an. Horrek aldaketa nabarmen bat eragin zuen bere programazioan eta edukian, eta 1984an bere izena aldatu egin behar izan zuen, Radio Pamplona irratia bilakatuz. ==== Beste irratiak ==== Estamentu ofizial desberdinetara atxikitako irratiak agertu ziren XX. mendeko 50eko hamarkadan. Radio Tudela 1952an hasi zen irratsaioetan, Irrati Sindikalen Kateko irrati gisa. Era berean, 1957an La voz de Navarra jaio zen, Mugimenduko Irratien Sarekoa. Handik gutxira, 1955etik Radio Requeté irratiaren tutoretzapean Atarrabiako domingotarren komentuko estudioetatik igortzen zuen Radio Popular COPE kateko irrati katolikoetatik laugarrena bezala eratu zen, 1959an. ==== Irrati kateak ==== Hain zuzen ere sare edo irrati kate jakin batera atxikita egotea izan zen irrati zabalkundea heldutasunera iritsi zela adierazten zuen ezaugarria. Mugimenduko irratiak eta irrati sindikalak desagertu egin ziren, 1978an, eta horiek Irrati kate espainiarraren parte izatera pasa ziren. Era berean, La Voz de Navarra eta Radio Tudela ere Irrati kate espainiarrera lotu ziren. Bestalde, maiztasun modulazioa azaldu zenean, aldaketa teknologikoak zirela eta, legedia aldatzea, Uhin Ertaina ia desagertzea eta maiztasun hori erabiltzen zuten irratiei lizentzia berriak ematea bultzatu zuen. ==== Irrati berriak ==== Horrela, 80ko hamarkadan, Nafarroan irrati berriak jaio ziren. Lehenengoa Radio Navarra izan zen, Diario de Navarra egunkaria argitaratzen zuen enpresarena. Hau 1983an hasi zen emankizunak igortzen, eta 1984an Antena 3 katera atxiki zen. Horrela, Radio Navarra Antena 3 Pamplona izena hartu zuen. Talde berekoak dira Radio Navarra Antena 3 Estella, Radio Navarra Antena 3 Tafalla, eta Radio Navarra Antena 3 Tudela. Radio Nacional de España irratiak ere 1984an irrati propioa ireki zuen Iruñean. Eta, 1989an La Voz de Navarra zurgatu zuen. ==== Maiztasun-modulazioa agertzea ==== Nafarroako irrati hedakuntzan 90eko hamarkadan benetako iraultza bat gertatu zen: lizentzia berriak eman ziren, kateak aldatu egin ziren eta 1994an Antena 3 desagertu zen. Nafarroako Gobernuak 1990ean MMko zazpi lizentzia berri eman zituen. Horien artean ez ziren sartu euskaraz igortzen zuten irratiak, hala nola Euskalerria Irratia. Esleipen berri horietatik 90eko hamarkadaren hasieran irrati berriak sortu ziren. Horrela, 1991ko abenduaren erdialdean SER Tafalla emankizunetan hasi zen, eta urte bereko azkeneko egunean Iruñean Onda Cero irratia, ONCEko partaidea, hasi zen. COPE de Peralta eta Top 40, eta Cadena 100 Iruñean sortu ziren,1992an. Diario de Navarra taldeko irratiek 1993an Antena 3 utzi zuten eta COPErekin igortzen hasi ziren. Hurrengo egunean aipatu taldeak irrati instalazio berriak ezarri zituen Elizondon eta Altsasun. Hain zuzen ere 1994an desagertu zen Antena 3, eta, ondorioz, bere irratiak beste kateetara pasa ziren: Tuterakoa SER katera pasa zen; Tafallakoa Cadena Dial katera; eta Antena 3 Pamplona irratiaz Onda Cero arduratu zen. XX. mendea amaitzeko Iruñea, Tutera, Lizarra eta Lesaka irratientzako lizentziak ematean, 1998ko uztailan sortutako polemika dago. Iruñean, Nafarroako Unibertsitateari –Radio Universidad– eta Medios de Comunicación 21 taldeari –Net 21– eman zitzaizkion, 1995. urtetik euskaraz igortzen zuen Euskalerria Irratia irrati beteranoaren kaltetan. == Telebista == Nafarroako telebista igorpenen lehenengo aurrekaria Television Españolako Tele Norte izan zen. Espazio informatibo hori, Nafarroarentzat izateaz gain, Santander, Burgos, Logroño eta Euskal Herriarentzat ere bazen. Ondoren, autonomia erkidego bakoitza TVEko eskualdeko zentro batez hornitzeko politikak 1981ean Tele Navarra sortzea eragin zuen. Hasieran ordu erdiz besterik ez zuen igortzen, eta, bigarrengo fase batean, ordu erdiz informazioa eta beste ordu erdi batez telediarioen aurretik ematen ziren gai kulturalak igortzen ziren. Ondoren, 1990etik aurrera, goizetan tokiko informatibo bat eta arratsaldetan beste espazio alternatibo batzuk ematen hasi zen. Gogorarazi behar dugu 1991ra arte Nafarroan TVEko bi kateak eta ETBko beste biak besterik ez zirela ikusten. Baina, 1991tik aurrera Tele 5, Antena 3 eta Canal Plus kate pribatuen seinalea atzematen hasi ziren. Gaur egun, entzuleria indizeak lehenengo postuan jartzen dute TVE 1, ikusleen %44,4arekin. Hurrengoak dira Tele 5, %37,6arekin; Antena 3, %27,3arekin; ETB 2, %17,2arekin; TVE 2, %14,4arekin; Canal 4 %8,5arekin; eta gainerakoak, zenbateko txikiagoekin. ==== Pamplona Televisión telebistatik Canal 4 Localia telebistara ==== Pamplona Televisión tokiko telebista katea hasi zen igortzen 1993an, baina berehala itxi zuen gobernu agintaritzak, lizentziarik ez zuelako. Hala ere, 1994ko otsailaren 28an berriro ireki zen, eta Iruñeko eta eskualdeko ikusleak erakartzen hasi bazen ere, finantza-arazoak zirela-eta akziodunak aldatu egin behar izan ziren 1996an. Orduan Canal 4 Navarra izena jaso zuen, eta Erkidego osoarentzat igortzen hasi zen. Horrek zailtasun administratiboak eragin zizkion, eta, ondorioz, 1999an Prisa taldeak erosi zuen, eta tokiko Telebistek Localia taldean sartu zen. Etorkizunari dagokionez, 2000 urtean Nafarroako Legebiltzarrak lau katez osatutako eskualdeko telebista digital bat abiaraztea erabaki zuen UPN eta PSNren botoei esker. Telebista horrek abian behar zuen izan 2001erako. Baina oraindik urrun dago egun hori. == Internet == Interneteko edozein nabigatzaileko bilatzaileren batean Nafarroa idaztea nahikoa da internet fenomenoa gizarte nafarrak zein ondo hartu duen konturatzeko. Guztia sarean dagoela esan ohi da, baina bilatzen jakin behar dela. Lerro hauek Nafarroari buruzko informazioa bilatzea errazteko balioko dute. Nafarroari buruzko Web nagusiak atal handitan bereiz daitezke. Horien artean aurkitzen dira, besteak beste, gobernu erakundeak edo erakunde ofizialak, tokiko administrazioa, egunkari digitalak, Unibertsitateak, ikastetxeak eta fakultateak, kultura, industria eta merkataritza, aisialdia, turismoa, kirola, elkarteak eta abar. === Gobernu-erakundeen webguneak === Kontsultatu beharreko lehenengoa Nafarroako Gobernuaren orria da: www.cfnavarra.es Bertan kontseilaritza desberdinei eta horiekin lotutako gaiei buruzko informazioa aurkitzen dugu. Gainera, lotura ugariei esker, internautak, adibidez, Aldizkari Ofizial jakin batetik hasita, ibilbide txikiei edo monumentuei buruzko informazioraino kontsulta daiteke. Beste web interesgarri bat Nafarroako Legebiltzarraren orria da: www.parlamento navarra.es. Bertan, dituen atal desberdinen artean Diputatuen Batzarrarekiko, Senatuarekiko edo gainerako Legebiltzar Autonomikoekiko loturak ditugu. === Tokiko administrazioei buruzko webguneak === Nafarroako hiri eta herri gehienek, eta udal askok, beren wedgunea dute. Iruñeko web ofiziala da www.pamplona.net/esp, eta Tuterakoa, www.encomix.es/tudela, Lizarra, www.estella lizarra.com, Tafalla, www.tafalla.net, Agoitz, www.animsa.es/navarra/aoiz, Olite, www.animsa.es/navarra/olite, Corella, www.animsa.es/navarra/corella, Viana, www.animsa.es/navarra/viana, Cascante, www.animsa.es/navarra/cascante, Elizondo, www.elizondo baztan.com, Lekunberri, www.animsa.es/navarra/lekunberri, Leitza, www.jalgi.com/uema/leitza.html, Atarrabia, www.animsa.es/navarra/villava, Antsoain, www.animsa.es/navarra/ansoain, Barañáin, www.baranain.com, Uharte, www.animsa.es/navarra/huarte, eta abar. Nafarroako udalen indize xehe bat aurkitu daiteke, beren helbide elektronikoak eta wedguneekin Gida Erabilgarri honetan: www.cfnavarra.es/WebGN/sou/navarra/ar/ayunta0.htm === Aldizkari digitalak, telebista eta unibertsitateak === Diario de Navarra egunkariak 1998 amaieran sarera eraman zuen bere lehendabiziko egunkari digitala. Ordutik diseinuan, abiaduran eta zerbitzuetan hobetuz joan da. Helbide honetan kontsultatu daiteke: www.diariodenavarra.es. Bere orrialde propioa du, halaber, Diario de Noticias egunkariak: www.diariodenoticias.com. Nafarroako RTVEko Aholkularitza batzordeak bere informazio orrialdea atera du: www.consejoasesor rtvena.com. Bertan Radio Exterior de España entzun daiteke zuzenean. Berdina egiten du Canal 4 Navarra kateak, besteak beste, programazioari, gaurkotasunari eta abarri buruzko informazioa ematen duen orri honetan: www.canal4.es Unibertsitate nafarrek, helbide nagusiez gain, www.unav.es, Nafarroako Unibertsitatearentzat, www.unavarra.es, Unibertsitate Publikoarentzat, eta www.uned.es/ca pamplona eta www.uned.es/ca tudela, UNEDek Iruñean eta Tuteran dituen ikastetxe atxikientzat, fakultateak, ikastetxeak eta horien menpeko erakundeak bisitatzeko aukera ematen dute. Bestalde, Nafarroako Gobernuko Hezkuntzako Zuzendaritza Nagusiak ikasketei, baliabideei, irakasleei eta ikastetxeei buruzko gida bat eskaintzen dute: www.pnte.cfnavarra.es === Kultura, turismoa eta aisialdia sarean === Gai zehatz horietara xedatutako webguneen artean, beren seriotasuna eta fidagarritasuna dela eta, batzuk azpimarra ditzakegu. Adibidez, Nafarroako Historia, gizakiaren agerpenetik hasi eta 905 urte bitartekoa, ezagutu nahi bada, orrialde oso interesgarri eta dokumentatuak aurki ditzakegu: www.readysoft.es/flags/indice1.htm eta www.readysoft.es/flags/indice2.htm atarietan. Turismoari eta kulturari dagokionez, www.cfnavarra.es orrialdea bisita daiteke. Nafarroako Marketing Klubaren orrialdeko turismoa eta gastronomia kontsulta daiteke X orrialdean. http://turismo.navarra.com orrialdea ere bisitatu daiteke. Iruñeko Planetarioaren orrialdea da www.ucm.es/info/Astrof/pamplona/pp casa.html. Aisialdiari dagokionez * http://pamplona.viapolis.com wedgunea gomendatzen dugu. === Beste webguneak === Kirolari, merkataritzari, zerbitzuei, industriari, teknologiari edo elkarteei buruzko beste webgune asko daude. Horien artean nabarmentzen dira CETENASAkoa (www.cetenasa.es), Nafarroako Industriaren Elkartearena (www.ain.es), Nafarroako Merkataritzaren eta Industriaren Ganbera (http://navarra.camerdata.es), Evena Nafarroako Mahastizaintzaren eta Enologiaren Estazioarena (www.cfnavarra.es/evena/index2.htm), EHN Nafarroako Energia Hidraulikokoa (www.ehn.es), Nafarroako Pilota Federakuntzakoa (www.iturnet.es/fnp), Nafarroako Artisauena (X), Nafarroako Hotelen Gida (http://turismo.navarra.com/hoteles.html), Nafarroako Kanpinak (www.campingsnavarra.com) eta abar. == Prentsa, irratia eta telebista Iparraldean == '''''Xipri Arbelbide''''' === Prentsa === Prentsa. Napoleonen inperiotik landa, XIX. mendea izan da aldizkarien mendea. Laurogei bat izen ezagutzen ditugu. Horietarik 45 badira Baionako udal liburutegian. Besteak, Paue eta Pariseko artxiboetan daude. Irratia. Hemendik ari izan den lehen irratia, Eusko Irratia- La Voz de la Resistancia Vasca dugu. Euskaldunek ez zutela informazio zuzenik eta Jose Antonio Agirrek erabaki zuen irrati bat sortzea 1946an. Telebista. ETB sortu zenetik, Iparraldeko Euskaldunetan % 80ak har zezakeen Jaizkibeletik. ==== XVIII. mendean ==== Iparraldean ezagutzen dugun aldizkari zaharrena, «Journal maritime de Bayonne» izenekoa da. Berau 1757an sortua eta oso txikia da, 10x15 zentimetro ditu eta bi orrialde baino ez. Noiz sortu zen, noiz itzali, ez dakigu. Ale bat baino ez da ezagutzen. Itsas munduko berrietara mugatzen zen. «Courrier de Bayonne» delakoak 1793ko iraileko 5ean plazaratzen zuen bere 16. alea, ezagutzen den ale bakarra. Zenbatetarik agertzen zen? Noiz itzali zen? Iraultzako gerlen berri ematen du lau orrialde txikitan (21x15). ==== XIX. mendean ==== Napoleonen inperiotik landa, XIX. mendea izan da aldizkarien mendea. Laurogei bat izen ezagutzen ditugu. Horietarik 45 badira Baionako udal liburutegian. Besteak, Paue eta Pariseko artxiboetan daude. Molde guzietako aldizkariak: politikoak, ekonomikoak, literarioak… Balio du erratea, aldizkarien prezioa beti apalduz joan zela urteekin : 1830ean 36 libera balio zuen harpidetza hura bera 20tan zen 1870ean eta 18tan 1902an. ===== Le Courrier de Bayonne ===== Mende aberats horretako lehen egunkari, politikoa izan zen, oposiziokoa, 1829an sortua, Le courrier de Bayonne et de la Péninsule (1829 33). Izenak berak erakusten duen bezala, mugaz beste aldean zer pasatzen zen ere aipatu nahi zuen. Honen lehen arduradun: Martial Allemand Lavigerie, Aita Zuriak sortu behar zituen kardinalearen aitona. Inprimatzailea, Lamaignière. Egunkari horrek, zenbait aldaketa gora behera, 1960ra arte iraun zuen. Louis Philippe errege sartu zelarik isildu zen, baina beste izen bat hartzeko, Sentinelle de Bayonne. Bigarren errepublikarekin berriz ere izenez aldatu zen eta «L’éclaireur des Pyrénées» bilakatu. Napoleon III.arekin lehen izenera itzuli zen eta itzali arte «Le Courrier» (1853 1968) izan zen. Alemaniarrak hemen zirelarik, bere baitarik gelditu zen, askatasunik ez zela iruditurik, eta haiek joan eta egundainokotan berriz agertu zen. Gauza arraroa daiteke 130 bat urte iraun duen aldizkaria. Aipa dezagun gainera beste berezitasun bat, 1847an Jean Lamaignière inprimatzaile eta aldizkariren nagusia hil zenetik, 1909 arte, Anna Lamagnière alarguntsaren esku egon zela aldizkaria, feminismorik bazenik ere aipu ez daitekeen garaietan. Andre horrek 14 aldizkari irakurtzen zituen egunero! Le Courrier astean hiru aldiz agertu zen hasieran eta gero egunero, igandetan salbu. ===== Egunkari desberdinak ===== Le Journal des Basses Pyrénéés aren 3 zenbaki badira. Lehena 1802ko martxoaren 4koa; Ez! Barkatu! 12 ventose an 10 de la République, Iraultzako moduan ematen du eguna. Hilak eliza barnean ehorztea debekatua dela jakin arazten du. Journal de commerce et d’annonces de la ville de Bayonne ek bere 6. zenbakia plazaratu zuen 1808ko abenduaren 18an. Honek badu gaurko aldizkarien itxura gehiago, mamiaren aldetik. Argitalpenak 1808tik 1810 arte iraun zuen. Nola ez aipa 1808an, uztailaren 1ean bere 587. zenbakia plazaratu zuen Gazeta de comercio, literatura y politica de Bayona de Francia. Baionan inprimatua, Fernando VII.a erregearen propaganda aldizkaria zen, Europan Espainiaz erraten ziren «gezurrak» zuzentzeko. Erredaktore zen Alberto Lista apaiz Andaluz «frantsestua». ===== Egunkarien bizitza ===== Iraupenari dagokionez honen hurbiletik dabil oraindik ere Donapaleun agertzen den Le Journal de Saint Palais astekaria, 1884az geroztik beti agertu dena, gerra garaiak barne, bai eta Les Petites Affiches, bere 78 urteekin. Le Courier ren ondotik agertu ziren beste aldizkari asko, gorri ala zuri, antiklerikala ala eliztarra, bonapartista, erregetiar ala errepublikazale. La Semaine de Bayonne katolikoak 1868tik 1918raino iraun bazuen, Le Phare kontserbatzaileak 1834tik 1847ra, Le Courrier de Biarritz ek 1872tik 1913ra arte, L’Avenir des Pyrénées et des Landes errepublikazaleak 1873tik 1908ra arte. Gehienek bizi laburra izan zuten. Laburtasunari dagokionez, orotan txapeldun Le Démocrate Bayonnais, zenbaki bakar batekin! Le Grelot Bayonnais (1890 94) eta Le Brûlot, (1893) aldizkari literarioak, eskuz idatziak ziren eta litografiaz inprimatuak. Biziaren luzetasunari doakionaz Le Courrier i hurbiletik jarraikitzen zaiona: Eskualduna. Etxeberry diputatu Bonapartistak sortua, lehen batean gehiena frantsesez baldin bazen, Hiriart Urrutyrekin euskara nagusitu egin zen. 1887tik 1944ra arte iraun zuen: gerra garaietan soberaz alemaniarren aldeko agertu zen, eta isildu egin behar izan zuen. Lafittek Herria sortu zuen irakurle berentzat. Esan daiteke bi izenekin aldizkari euskaldunak 115 urte dituela. Elizak garai gogorrak bizi izan ditu: antiklerikalismoa, Eliza bere ontasun guziez desjabetu zuen legea 1906an….Salmenten aldetik, hori zen hedapen handiena zuen egunkaria; 1909an 6.000 bat ale saltzen zuen. ===== Egunkarien tirada ===== Gotzaindegiak ikerketa bat eginarazi zuenez 1909an, baditugu datu interesgarriak. Hala, 150.000 bizilagun zituen Iparralde honetan 24.500 aldizkari saltzen zen, egunkari eta astekariak barne. Horietatik 14.000 hemengoak, 7.000 Paue eta Bordelekoak, 3.500 Pariskoak. Orotan nagusi, beraz, bere 6.000 aleekin, Eskualduna. Euskal Herri barnean irakurtzen ziren aldizkari guzietatik %74a egiten zuen euskarazko astekariak. Eta horri gotzaindegiko astekaria eta Gotzaindegitik hurbil zen Semaine de Bayonne gehitzen badiogu, %82ra iristen gara. Ikusten da Elizak zeukan pisua Euskal Herri Euskaldunean. Baiona, Biarritz, Bokale eta Angeluk beste itxura bat zuten. Hor saltzen ditu bere 1.500 aleetatik 1.400 Le Courrier ek, 1.500etik 1.455ra Chronique de Bayonnek (1904 1914), ale guziak (1300) Echo des Basses Pyrénées liberal moderatuak (1908 1913). Azpimarragarria da Bordeleko egunkariak hemengoak baino gehiago erosten zirela: 1.910 Petite Gironde, 2.285 France Sud Ouest hirietan, (Iparralde osoan 3.155 eta 2.793). Pariskoak : Le Matin (748) Le Journal (740), La Croix (533) eta Petit Journal (440). ===== Euskara kazetaritza frantziarrean ===== Euskara sartu zuten aldizkari frantsesak ere izan ziren. Lehenik Ariel, Agozti Xahordua (1844 52). Egunero 350 ale botatzen zituen: bizitzeko aski zitekeen! (L’Adour batek 250 ale baizik ez zituen!). Arieli dagokionez, bi aldiz atera zuen oso osoa euskaraz, Üscal Herriko Gaseta. Ariel bezala ezkerrekoak ziren Le Réveil Basque (hau Pauen inprimatua, egia esan, baina honi kontra egiteko zuen Etxeberry diputatuak sortu Eskualduna) eta Le Pays Basque – Eskual Herria (1898 1914), biak ere euskara sartzen zuten. Garai batean astero orrialde oso bat izan zuen euskaraz Le Courrier-ek. Euskarazko aldizkariak Iparralde osorako eginak ziren. Frantsesezkoak aldiz Baiona eta Lapurdirako. Nafarroa Beherako eta Zuberoako berriak jakiteko Paueko Le Memorial irakurri behar zen. ===== Egunkari kulturalak ===== Kultura munduan ezagutzen dugun aldizkari zaharrena Le Furet 1841ean sortua. Honen ondotik Le Tribly (1844) 8. zenbakiarekin itzali zen baina berriz sortu Revue Bayonnaise izenarekin: 200 ale plazaratzen zituen. Beste pisu bat du 1873az geroz irauten duen Bulletin de la Société des Sciences, Lettres et Arts de Bayonne batek, urtekari bilakatua gaur egun: 4 500 orrialde ditu zenbaki bakoitzak. ===== Turismoa ===== Turismoaren inguruan sortu zen Biarritzen «Le Journal de Biarritz, journal des bains de mer»: 1858ko irailean 81 turista bazirela hirian jakinarazten du. Gero turista horien guzien izenak agertuko ditu astez aste La Gazette de Biarritz ek (1884 1944) : 1892an 22.360 izan ziren horietarik 14.836; kanpotar gehienak ingeles, espainiar eta errusiarrak zirelarik… baina baita Hazparne edo Donapaleukoak ere. ===== Gaztelania eta gaskoia Baionako kazetaritzan ===== Gaztelaniak eta gaskoiak ere izan dute beren tokia Baionako prentsan. Lau mintzairetako prentsa gutxi daude munduan! Hasieratik, Le Courrier handiak berak parte bat gaztelaniaz zuen. Eta bere bizialdian beste bi mintzairari ere eman die tokia. Gaur egun, frantsesez, gaskoiez eta euskaraz badituzte artikuluak, gutxi bada gutxi, Le Journal eta Sud Ouest egunkariek. Gaztelania hutseko egunkariak izan dira. Jadanik aipatu dugu XIX. mende hasierako «Gaceta». ==== XX. mendean ==== ==== Espazio euskaltzalea ==== Bere lehen zenbakia 1921ean atera zuen Gure Herria izan da Iparraldeko euskaltzaleen alorra bi garaitan: 1921 1939 eta 1950 76. Iparraldeko izen ezagun guziak ikusten dira hor. Gehiena frantsesez zen. Gauza bitxia Barandiaranek Eusko Jakintza (1947 58) sortu baitzuen Saran, hemengo intelektualek nahiago izan zuten beren aldizkaria ezin piztu zutenez, aldizkari horretan sartu. Euskarari dagokionez, aipatu behar ditugu Fedearen propagacioneco urtecaria (1877 1936 ) San Frantsesen terzieren hilabetekaria (1911 48), San Frantsesen Deia bai eta urtero agertzen ziren almanakak. ==== Erbesteko kazetaritza ==== Madrilgo gorabehera politikoen ondorioz, Euskaldun eta Espainolen ihesleku izan da betitik Iparraldea. Hala nola Karlistek hemen inprimatu zituzten Boletin oficial del ejercito del Rey M.B. Don Carlos V (1833 36), La Voz de la Patria (1874 75), Primo de Riveraren kontra Hojas libras (1928 30) agertu zuen M. Ortega y Gassetek. Eusko Alderdi Jeltzaleak Alderdi (1944 74), Euzkadi (1968 76), ELA sindikatuak Lan Deya (1972 75), Baionako Villa Izarran. ETA ko adar bakoitzak bere Zutik, Berriak, Zuzen eta beste hemen egiten zituen. Iheslariekin sortu zen ere Zabal (1973 75) gogoeta aldizkaria, osoki euskaraz, Ameriketan sortu zen Euskal Gogoa hemen desagertu ondoan. Artean ere argitalpen asko egin ziren kostalde honetan 1939 45ko gerraren ondoren: Cote Basque Soir (1944 1972) Jean Garat ena, eskuindarra –Algeria frantsesa izatearen aldekoa zen–, La République du Sud Ouest (1945 1968) erradikala, Hiriart hargin beltzarena, La Résistance Républicaine (1944 48) Lartigau apaizarena, Gaulixta, Le Journal de Biarritz (1945 64), Le Soir de Bayonne (1951 72), Basque Eclair (1952 72), hau Paueko Eclair des Pyrénées egunkari katolikoaren adarra; batzuk goizean agertzen ziren, besteak arratsean. ===== Sud Ouest ===== Bat bestearen ondotik itxi ditu Sud Ouest Bordelekoak. Luzez egunkari bakar batekin egon da Iparraldea, 2001ean sortu zen Le Journal, hegoaldeko Gararen babespean, baina Sud Ouestek hemen saltzen dituen 38.000 aleen ondoan honen 2.500ek pisu txikia dute. Sud Ouestek bi koaderno ditu. Bat orokorra, guzientzako edizioa, bigarrena tokian tokiko edizioa eta tokiko erredakzioak egina. Hemengoa «Pays basque» izenez ezagutzen da nahiz eta Zuberoako albisteak Biarnoko edizioan agertzen diren. Tabloid formatua hartu zuen 2002an. Gainera Sud Ouest egunkariak bere igandeko edizio berezia du, «Sud Ouest Dimanche», eta berriki erosi du Diario de Guipuzkoaren laguntzarekin La Semaine du Pays Basque, 7.000 inguru aletan saltzen den astekaria. ===== Kazetaritza Hegoaldean ===== Egunkariak eta Garak bostehun ale saltzen dute hemen, Deiak, eta Diariok askoz gutxiago. ===== Egunkari abertzaleak ===== Era berean, aldizkari abertzale andana dugu. Batzuk besteak bezain gutxi saltzen badira ere: 1000tik behera ale besterik ez bakoitzak. Denen aita den Enbata 1961ean sortua eta gaur egun Jakes Abeberry ren esku dagoena. Gero sortu ziren, bat bestearen ondotik, adibidez, Ezkerreko mugimendu Abertzalearen Ekaitza; Eusko Alderdi Jeltzaleak sortu zuen Ager. Beren arteko haustura baten ondotik, Ximun Haranek segitu du hilabetekari horrekin, alderdi ofizialak Lema sortzen zuelarik. ===== Aldizkari kulturalak ===== Kultur munduan ere baditugu gure aldizkariak. Lehenik, 1983az geroztik, Luzien Etxezaharretak bere taldearekin ateratzen duen Maiatz literatur aldizkaria; idazle gazteei beren lehen lanak (eta besteak gero) agertzeko parada ematen die. Oso osoa euskaraz da. Donibane edo Sarako eskola bezala, noizbait aipatuko da Maiatzen eskola. Honen ondoan, 1982an, lehenagoko Gure Herria ren segidatzat hartu duen Ekaina hiru hilabetekaria: «Revue d’études Basques» du bere azpititulua. Dena frantsesez egina da, ez bada kanturen bat…. bere itzulpenarekin. Ondoan dago beti Euskal Erakustokiaren aldizkaria, Bulletin du Musée Basque (1924 43 eta 1964…). Unibertsitarioek, beren ikerketen berri emateko, 1996an sortu zuten urtean behin 400 bat orrialde betetzen dituzten Lapurdum. Hasieran euskarak toki gutxi baldin bazuen, azken zenbakian erdia baino gehiago euskaraz da, hegoaldekoek betetzen dituztelarik euskarazko orrialdeak. Horien arteko batzuk baino ez ditugu aipatu. Alabaina Adolfo Ruiz de Gaunak 235 izen ematen ditu bere katalogoan… eta zenbait ahaztu zaizkio! === Irratia === Mende erdi bat dute Iparraldean teknika berriak baliatzen dituzten hedabideek: irrati eta telebistak. Idatzizkoetan bezala badute zer ikusirik Hegoaldekoarekin. ==== Eusko Irratia ==== Iparraldetik jardun izan duen lehen irratia Eusko Irratia La Voz de la Resistancia Vasca dugu. Euskaldunek ez zutela informazio zuzenik eta Jose Antonio Agirrek erabaki zuen irrati bat sortzea, 1946an. Nahiz, Frantzian Estatuaren esku zegoen irratia, demokrata eta kristau bezala adiskide zuen Georges Bidault kanpo arazoetako ministroarekin konpondu zen. Bigarren eskuko irrati-igorgailu bat etorri zen ontziz Marseillara. Mugerrera eraman zuten eta Jean Pierre Urrikarriet erretore abertzalearen etxean finkatu. Erredakzioa Donibanen zegoen. Egun oroz editorial bat bazen euskaraz eta gaztelaniaz, eta informazioak gaztelaniaz, OPE Eusko Jaurlaritzako agentziak Paristik korreoz igortzen zituen berriekin. Makinaz idatzitako orriak eramaten ziren Mugerrera eta han irakurtzen ziren arratsean eta berriz eguerditan. Ordu erdi bat irauten zuen emankizunak. Egun batez DST zerbitzu sekretuetara deitu zuten Durañona. Ez zen gehiagorik gertatzen, baina tokiz aldatzea erabaki zuten eta Ziburuko Bordagainen finkatu zuten antena. Mitterand, Mendes Francen barne ministroak, 1954an geldi arazi zuen: akordio komertzialak egin zituzten Francorekin… ==== Côte Basque irratia ==== Iparraldean 1961era arte itxaron behar izan zen beste irrati bat finkatzeko. Francok nahi zituen bereak Larrun gainean finkatu, baina hari Parisetik aurrea hartu zioten. Radio Côte Basque 1961ean hasi zen udako sei astez emankizunak zabaltzen. Ordubete eskaini zitzaien euskaldunei, Piarres Larzabal eta Telesforo de Monzonek gaitzeko lana egiten zutela, talde eder bat beren inguruan. Azkenean igandeko meza izan zuten, beste ordubetez igandez eta ordu erdi bat ostegunez haurrentzat. Meza euskaraz izateko borroka gogorrak izan ziren eta askotan kantuak baizik ez ziren euskaraz. Ikaragarriko arrakasta izan zuten emankizun horiek, baina hilabete bat eta erdi baino ez zuten iraun. Ordu laurden batez igorri zen 1963an; geroago ordu erdi batez eta horietatik bost minutu euskaraz. ==== France Bleu irratia ==== Baionatik 1981ean egun osoko programa izan zen, eta horretan 60 minutu euskaraz eman ziren. Radio France Bleu Pays Basque izenekoa zen. Zenbait urtetan aipatu zen goizean zenbait orduz euskaraz ariko den adar bat sortzea Donibane Garazin. Radio Monte Carlo eta la Voz de Guipuscoak 1968an akordio bat egin zuten: azken honek igorgailuak bi orduz zabaltzen zituen frantsesez Euskal Herriari eta Landetako kostaldeari buruzko albisteak emanez. ==== Atlantic 2000 irratia ==== Emankizuna 1969an lau ordutara pasatu zen. Sud Ouest egunkaria 1971ean partaide izan zen akordio horretan eta irratiak Radio Atlantic 2000 izena hartu zuen. Iheslariak zirela eta, geroz eta traba gehiago izan zen muga pasatzeko. Mugaz bestaldeko bezeroak galdu, eta publizitatea apaldu egin zen, eta, irratia publizitatetik bizi zenez, isildu egin zen. Bestalde Antenne 2 Frantziako kateak esana zuen Falangeak kontrolatzen zuela irrati hori, eta fama horrek ez zion onik egin. ==== Adour Navarre irratia ==== Alexandre de la Cerdak bere egin zuen Hegoaldetik Iparraldera emankizunak zabaltzeko ideia eta Loiolako Herri Irratiarekin egin zuen akordioa: 1978an, uztailaren 8an hasi zen Radio Adour Navarre, goizeko 10:00etatik 19:30ra, eta laster bigarren emankizun bat, arratsaldeko 18:00etatik 19:00eta, frantsesez, euskarazko kantuekin. Irrati libreak 1981ean alde guzietan sortzen hasi ziren Frantzian, legez kanpo izanagatik. Radio Adour Navarrek bere antena Mugerren finkatu zuen eta egun osoan igortzen hasi zen Baionako estudioetarik. Gaitzeko arrakasta izan zuen, alde batetik, euskal kantu eta musikak entzun zitezkeelako, eta bestetik, hemengo berri eta gertakariak aipatzen zituelako. Igande oroz herriz herri zabaltzen zuen mezak ezagutarazi zuen herri guzietan. ==== Gure Irratia ==== [[File:Irulegiko Herri Irratia.png|thumb|Irulegiko Herri Irratia.]] Kantuak euskaraz baziren, emankizunak frantsesez, ez bada entzule gutxi zen uneetan. Euskaltzale talde batek erabaki zuen, euskara hutsez ariko zen irrati bat sortzea eta horrela hasi zen Milafrangatik Gure Irratia 1981eko Eguberri gauean. Kritika asko izan zuen, euskal mundutik ere, Adour Navarre trabatzen zuela eta, harekin eskuz esku ari beharko zukeela, baina bere bidea egin zuen. Urteek arrazoi eman diete. Radio Adour Navarre irratia isildu da eta Gure Irratia beti bizi, 20 urteren buruan. Irulegi Irratia Nafarroa Beheran eta Xiberoko Botza Gotaine Irabarnen 1982an sortu ziren. Hiru irrati Euskaldunek akordio bat egina dute beren artean eta emankizun batzuk, bereziki berriak, elkarrekin egiten dituzte. Entzuleak 2000an % 7,1 ziren beren ahal soilekin eta euskaldunetara mugatuz, France Bleu Pays Basque k Parisko Irrati Nazionalaren adarrak %12 egiten duelarik. ==== Irratien Booma ==== Alde guzietan sortu ziren 1981 82ko sukar hartan irratiak: Baiona, Biarritz, Angelu, Kanbo, Maule, Donapaleu… Erakunde publikoetarik laguntza handiak izan zituztenak desagertu egin dira, bat bestearen ondotik edo Parisko sare batek beretu ditu. Orain, hiru euskal irratiak eta Frantziako irrati nazionalaz gain gelditzen dira Arrangoitzen, La voix de l’Evangile protextanta, Uztaritzen Lapurdi Irratia katolikoa, Bonne Humeur Hazparnen, Radio Star Donapaleun eta radio Mendilili Maulen. === Telebista === Larrun gainaz jabetu zelarik TDF (Frantziako irrati telebisten erakundea), Parisko emankizunak zabaldu zituen lehenik, eta gero, Bordeletik egun oroz emankizun labur bat egin zuen. ==== Euskarazko minutuak telebista Frantziarrean ==== Euskaraz 1970ean hasi ziren hilabetean bi ordu laurden zabaltzen Iparraldearentzat. Maite Barnetxe bidarraitarra izan dugu euskarazko lehen emankizun horien egilea. Gaitzeko arrakasta bildu zuen. Beti borrokatu du aste oroz emankizun bat izateko, ordu laurden hori ordu erdira luzatzeko, baina alferrik. Ordu laurden hori ere Bordelen muntatzen zen. Maite hil eta FR3 telebistaren adar bat sortu zuten Baionan 1982an, egun oroz zazpi minutuko berri sail bat egiteko Iparraldearentzat; horretatik minutu bat euskaraz. Frantziako beste tokietan egiten diren molde bereko emankizun guztien ikusle-kopuru handiena du emankizun horrek: %60 egiten du zazpiak bost gutxiagotan, eta %30 bigarren aldiz pasatzen delarik zortzietan. Larunbatean zazpi minutuko magazin monografiko bat zabaltzen dute Akitania guztirako, batzuetan euskaraz frantsesezko azpitituluekin. Hasierako ikusleak %11 ziren, %33a da orain. Larunbat eguerditan pilota-emankizun bat bada Akitania osorako: «Finki». ==== Euskal Telebista ==== ETB sortu zenetik, Iparraldeko Euskaldunetan % 80ak har zezakeen Jaizkibeletik. Pilota, futbola eta beste kirol-emankizunek arrakasta ederra dute, halaber, igandeko mezak, lauetatik bat Iparraldetik baita. Gutxiago albistegiek, Iparraldeko munduaz beste batekoak baitira. ==== Ikusle kopuruak ==== SIADECOk 1996an egin zuen ikerketa baten arabera, euskara zekitenen artean %87,3ak har zezakeen ETB. Baina, %55,5ak ikusten zuen, horietatik %27,5ak ordu erdi bat baino gutxiago, besteek gehiago: %25,6ak ordu erdi bat eta bi ordu bitartean. Bi ordu baino gehiago %2,6ak. ETB 1992ko urrian hasi zen Iparraldean Iparraldekoek Iparraldekoentzat egindako berri saila igortzen, Iparraldearen orena. Egun oroz bost minutu irauten du. Orduz aldatua izan da behin baino gehiagotan. 2002an arratseko 8:23ean zen, Gaur Egun albiste emankizuna burutzean. Hau osorik euskaraz da. Ordu aldaketa horiek erakusten dute zein zaila den Iparraldeari toki bat aurkitzea. FR3 eta ETBk antzeko egunetan hasi zituzten beren emankizunak. Euskal Kultur Erakundean ospe handitan agurtu zuten FR3ren frantsesezko emankizuna. ETBren euskarazkoa inork ez zuen aipatu, ez bada Gure Irratiak. Horrek erakusten du zein zaila den Hegoaldean egiten denari interesa ematea, Iparraldeko Euskal munduan ere. Igandetan iparraldeko kirolak 11,30ean aipatzen dira Zuen kintzea emankizunean, ordu laurden batez. ==== TVPI ==== Kate berria 2001ean sortu zen TVPI (Euskal Herriko eta Landetako telebista), lehenik kablez eta orain uhinez. Egun oroz ordu beteko emankizuna egiten du, gehienbat gaurkotasunezko lotura duten erreportajeekin. Hiru aldiz ematen dute gauero. Iparraldeko berezitasun bat: irratiak berak legezkoak izan ez diren garaietan, bi astetan behin agertzen zen Berriak aldizkariak sortu zuen telefono berriketaria, Les informations téléphoniques zeritzona. Egunero, bi edo hiru minutuz entzun zitezkeen eguneko albisteak telefonoz. Internet ere berriketari bilakatu zaigu, eta egunkari ala irrati zenbaitek erabiltzen dute jadanik. Horrela, egunean berean munduko alde guzietan ezagutzen dira hemengo albisteak. == Euskal editoreak == '''''Joan Agirre Sorondo''''' Eguneroko prentsa grina handiz irakurtzen duen irakurlea da euskalduna, baina liburuak oso zuhurki irakurtzen dituen irakurlea ere bada. Liburuak irakurtzeari asteko 5,8 ordu eskaintzen dizkio. Emakumeek gizonek baino zerbait gehiago irakurtzen dute, eta batez ere 35 eta 44 urte bitartekoak. Etxeko liburutegiak. Paper inprimatua %99,3 etxeetan dago. Hori bai, %2,3ak hamar izenburu baino gutxiago dituen bitartean, %42,6ak ehun baino gehiago dituela aitortzen du. Gaur egun, makinetan urtero sartzen den titulu-kopurua 3.000 ingurukoa da. Erdia baino zerbait gutxiago euskaraz. Egun, euskal argitaldarien %66,8 berrehun liburuetatik beherako katalogo bizi bat dute. Horrek adierazten du txikiak direla argitaldariak. === Irakurleak === ==== Liburu eta egunkari-irakurleak ==== [[File:Editoreak.png|thumb|Euskal Herriko argitaletxeak.]] Bi euskaldunetatik batek liburu bat irekitzen du irakurtzeko asmotan gutxienez hilabetean behin. Hori adierazten dute azken urteetan Euskal Editoreen Gremioaren ekimenez egindako irakurketa ohiturei buruzko ikerketek. Liburuak irakurtzen dituztenen %52 55 kontrajarria dago prentsa orokorra irakurtzen dutenen %71rekin, edo gutxienez hilean behin aldizkariak edo aldizkako argitalpenak irakurtzen dituela aitortzen dutenen %50arekin. Gu zein jarreretan gauden argitzen ere laguntzen du. Izan ere, Estatu osoan, liburuak irakurtzen dituztenen portzentajea %43 eta %52 artean kokatzen da. Egunkariak irakurtzen dituztenak %41 eta %55 artean daude, eta aldizkariak irakurtzen dituztenak, berriz, %34 eta 48 artean (1999ko datuak). Azken buruan, euskalduna eguneroko prentsa grina handiz irakurtzen duen irakurlea da, baina liburuak oso zuhurki irakurtzen dituen irakurlea ere bada. Liburuak irakurtzeari asteko 5,8 ordu eskaintzen dizkio. Emakumeek gizonek baino zerbait gehiago irakurtzen dute, batez ere 35 eta 44 urte bitartekoek. Hiri eremuetan bizitzea, ikasketa maila eta egoera soziala dira liburuen irakurketak gure artean dituen indizeetan eragina duten hiru faktoreak. ==== Gaztelania eta euskara ==== Inkesta berak erakusten du euskaldunak funtsean oraindik ere gaztelaniaz irakurtzen jarraitzen dutela: %69,5ak gaztelaniaz baino ez du irakurtzen, eta %13,3ak nahiago du gaztelaniaz irakurtzea. Euskaraz nahiz gaztelaniaz irakurtzen dutela aitortzen du inkesta egindakoen %15,1ak. Euskaraz %2,1ak baino ez du irakurtzen. Azken horiek batez ere gazteak dira (16 eta 24 urte bitartekoak), ikasketa maila onekoak, eta, bereziki, gipuzkoarrak. Euskaraz irakurtzen duten irakurleen %47k dio beren motibazio nagusia hizkuntzaren perfekzionatzea dela dio, eta %46,2k, berriz, aisialdi edo ihesbide hutsa. Euskaraz irakurtzen den etxeetan, batez besteko, euskarazko 23 liburu daude. ==== Etxeko liburutegiak ==== Etxeen %99,3ean dago paper inprimatua. Hori bai, %2,3k hamar izenburu baino gutxiago dituen bitartean, %42,6k ehun baino gehiago dituela aitortzen du. Logikoki, ikasketa mailak eta estatus sozialak etxeetan liburu gehiago edo gutxiago egotea baldintzatzen du. Hori horrela, goi mailako ikasketak dituztenek lehen mailako ikasketak dituztenek baino hiru aldiz liburu gehiago irakurtzen dituzte, eta bigarren mailako ikasketak dituzten horiek baino bi aldiz gehiago. Azkenik, adierazi behar da hiriburuak direla, etxe bakoitzeko 187 liburuko batez bestekoarekin, herriek eta tamaina txikiagoko hiriek baino liburu hornidura askoz ere handiagoa duten nukleo gisa nabarmentzen direnak. ==== Liburutegi publikoak ==== Liburutegi publikoei dagokienez, Europako mailetatik urrun bagaude ere, egia da aurrerapen handiak egin ditugula. Gaur egun hiritarren %32k aitortzen du gutxienez urtean behin joan ohi dela liburutegi batera. Horietatik %19k liburuak maileguan hartu ditu noizbait. Ikasleak dira, 16 eta 24 urte bitartekoak, establezimendu kultural horiek gehien erabiltzen dituztenak. === Editoreak === ==== Ekoizpena eta merkaturatzea ==== Euskal Autonomia Erkidegoa 1996tik bosgarren postuan dago argitaratutako titulu kopuruari dagokionez, Katalunia, Madril, Valentzia eta Andaluziaren atzetik. Gaur egun, '''makinetan urtero sartzen den titulu-kopurua''' 3.000 ingurukoa da. Erdia baino zerbait gutxiago euskaraz. Titulu bakoitzetik 3.500 aleak gainditzen ez dituen tiradak argitaratzen dira. Euskaraz nahiz gaztelaniaz, haurrei eta gazteei zuzendutako liburuak dira euskal argitalpen ekoizpenean eragin gehien dutenak (%43 inguru). Ondoren dago unibertsitatekoa ez den testu liburua. Poltsikoko liburuak presentzia eskasa du gure artean: urteko tituluen %10 baino ez. Beste euskarriek, digitalak adibidez, geroz eta espazio gehiago dute merkatuan, nahiz eta oraindik ez den papereko euskarri tradizionalarentzako lehiakide nabarmena. Edizio publikoari dagokionez, gutxitze mantso baina etengabea gertatu da. Gaur egun euskal argitalpenen %13 baino gehiago izaera instituzionalekoa da. Estatuko ia administrazio publiko guztietan ere nabarmentzen da joera hori. '''Euskal liburuen merkatuak''' liburu dendetan fokalizatuta egoten jarraitzen du. Horietan gauzatzen diren salmenta guztien erdia baino gehiago, azalera handiko saltokien %10 baino ez dira. Egoera hori iraul daiteke, baldin eta merkatuaren askatasun mehatxua gauzatuko balitz. Izan ere, publikazio orotarako nahitaezko prezio bakarra kenduko litzateke. Erraz aurreikus daiteke balizko horretan azalera handiko saltokiek ez luketela eragozpen handirik izango bezero berriak erakartzeko helburuarekin kostuaren azpitik dauden prezioak aplikatzeko. Eta horrek ondorio suntsigarriak lituzkete liburu saltzaile txikiarengan. ==== Edizioa, lehen zena eta orain dena ==== Euskal argitalpenaren egoerari buruzko azterketa bikain baten autore den '''Joan Mari Torrealdai'''ren eskutik euskal editoreen mundu konplexuan sartzen gara. Autore horri zor diogu euskal argitalpenak XX. mendetik bizi duen bilakaera historikoari buruzko sarrera bikaina. Euskal Herrian, '''1936ko Gerra Zibilaren aurretik''', bazeuden argitaletxe garrantzitsuak. Adibidez, Tolosako '''Lopez Mendizabal''', Zornotzako '''Jaungoiko-zale''', Donostiako '''Martin y Mena''' edo Durangoko '''Elosu'''. Horiek guztiak dagoeneko desagertuak dira. Editore horietako askok, autoreek bezalaxe, 1937an herrialdea utzi behar izan zuten, eta erbestean sortu zituzten kulturalki elikatzeko euskal argitaletxeak. Horietako batzuk Ekin bezain garrantzitsuak, Buenos Airesen 1942an sortua. Penintsulan, gatazka amaitu ondoren hirurogeiko hamarkadara arte batez ere erlijio-gaien editoreak eta urte zailenei aurre egin zieten enpresa gipuzkoar pare bat besterik ez ziren egon: '''Itxaropena''', inprenta argitaletxe zarauztarra, Frantzisko Unzurrunzagak 1932an sortua, eta '''Auñamendi''', ''Estornes'' familiakoa. Euskal kultura maitatzen duen eta 50 urteetako muga gainditua duen edonoren kultur ibilbidea osatzen dute Auñamendiren poltsikoko liburu txikiek. Liburu horiek azal gogorra eta aurrealde zuria zuten. Horiei esker ezagutu genituen euskaldunon antropologia eta historia zein folklorea eta tradizioak. Tinta horren itzalpean ikusi zuten argia liburu garrantzitsuek, besteak beste, Jorge Oteizaren ''Quousque tandem…!'' lanak (1963), J.M. Barandiaranek zuzendutako ''El mundo en la mente popular vasca'', eta, jakina, ''Enciclopedia General Ilustrada del País Vasco''-k. Oroitzapen berezi bat zor diegu, halaber, Gabriel Celaya eta bere '''Cuadernos de Poesia Norte''' ekimenei. Gabriel Celayak 1947tik «barruko erbesteko» autoreen sorkuntza poetikoak poeta unibertsal bikainenekin batera bildu zituen. Donostiako '''Agora ''' argitaletxea ere azpimarratu behar da; bertan 1957tik aurrera zenbait idazle handi ezagutzera eman ziren. '''Hirurogeiko hamarkadan''' eta hirurogeita hamarreko hamarkadaren hasieran beste argitaletxe batzuk sortuz joan ziren, argitaldari belaunaldi berri baten ondorengo: Lur, Jakin, Irakur Sail, Etor, Gordailu, Gero, Elkar, Txertoa, Kriselu, Luis Haranburu… Batzuek bizitza motza izan zuten; beste batzuk berregituratu egin ziren, eta oraindik ere argitaratzen jarraitzen dute. J.M. Torrealdaik bere azterlanean dio gure herriko argitalpen modernoaren historia, ''estricto sensu'', hirurogeiko hamarkadaren erdialdean hasi zela, erregimen frankistak behera egin zuenean. Alde batetik, liburua despolitizatu egiten da, edo gutxienez ideologikoa denak pisua galtzen du; beste alde batetik, argitaletxe desberdinen arteko liskarrak pixkanaka baretuz joan ziren, eta lehia askeko eremu batean sartu ziren. Aldi berean, saiakera krisian sartzen da, eta argitaletxeak kulturala den horrengatik interesatzen hasten dira, oinarrizkoagoa den ikuspuntu batetik; euskara bere lekua irabaziz hasten da, mantso bada ere. Orduan hasi ziren, hutsune handi hori betetzeko, ikastoletarako liburuak, irakurketak, hiztegiak eta oro har kontsulta liburuak argitaratzen. ==== Pertsonalistak eta atomizatuak ==== '''Laurogeiko eta laurogeita hamarreko hamarkadan''', sortu ziren argitaletxe berriek, beren jardueraren funts eta muinaren arabera espezializatu ziren. Gazteen literatura izan, edo ikasketarako materiala izan, saiakera biografikoa, balio literario berriak edo genero literario desberdinak. Euskal argitaletxe gehienak, lehengoak eta oraingoak, pertsona bakarreko ekimenen edo borondate-lehiaketa murriztu baten ondorioz sortu ziren. Horri beren neurri eta merkatu ikuspegi txikia gehitzen badiogu, sektoreko enpresak pertsonalismo nabarmen batean murgildu zirela agertzen da. Gauzak horrela, eta egungo argitaletxe gehienak sortzaileen eskuetan daudela kontuan harturik, inork ez daki zer gerta daitekeen horien kudeaketaz erreleboa etortzean eta arduratzera bigarren belaunaldi bat pasatzen denean. ==== Argiletaletxe profesional eta iraunkorrak ==== Hain da nabarmena sektorearen atomizazioa, non ez den erraza bereizten argitaletxe profesionalizatu egonkor baten eta beste noizbehinkako, egokierazko ekimen baten artean. Jose Manuel Galanek Analisis Estructural de sector editorial español liburuan zehazten dituen irizpideetan oinarrituz, editoreak bete behar dituen hiru baldintza aipatzen ditu Torrealdaik. Lehenengo, urteko ekoizpena kontuan hartuta, editore profesionala da urtero gutxienez bost liburu erregistratzen dituena. Bigarren faktorea da bizirik duen funts editoriala, hots, salmenta katalogoan dituen obrak, eta horretarako hirurogeitik ehunera titulu behar dira, eta hirugarren alderdia da jardueraren jarraitutasuna. Horretarako antzinatasuna konputatzen da, bosgarren urtetik aurrera. === Argitalpen enpresak === Euskal Editoreen Gremioak 1998an egin zuen txostenaren arabera, urte horretan 100 argitaletxe pribatu zeuden: 31 gremiokoak ziren; 41 gremiotik kanpo zeuden, eta 28k jarduera hori zuten, horien xede sozial nagusia halakoa ez bazen ere. Argitaletxeek 420 pertsonen lanbidea ziurtatzen zuten: horietan erdiak argitalpen ekoizpenetan jarduten zuten, %21,4 merkataritza jarduera, eta gainerakoa administrazioa. ==== Jatorria ==== Lanean diharduten lau argitaletxe euskaldunetatik bat 1970 baino lehenago jaio zen. Jatorria anitza da. Zenbait argitaletxe '''inprenta''' izanez hasi ziren. Izan ere, inprentak argitaratzen zituzten XIX. mendeko eta XX. mende hasierako liburu gehienak. Erro historikoko beste kasu bat zen '''liburu denda/argitaletxeena'''. Txertoa argitaletxea (Donostiako Easko liburu-denda), Zabaltzen argitaletxea (Donostiako Bilintx liburu denda) edo Leopoldo Zugaza argitaletxea (Durangoko Itz liburu denda) dira eredu hori duten zenbait adibide oso ezagun. Liburuak saltzetik ekoiztera doan ibilbidea da, halaber, liburuak banatzetik edo merkaturatzetik heldu diren argitaletxeak. Horien adibide dira esaterako Sendoa eta Ediciones Vascas (gaur egungo Lur argitaletxea), La Gran Enciclopedia Vasca delakoaren banatzailea. Gehiegi sakondu nahi ez bada ere, elkarte berriak eman dituzten argitaletxeak aipatuz osatuko dugu atal hau. Elkarte berri horiek argitaletxeak banatzetik nahiz elkartzetik sortuak dira. Azkenik, estatu mailako enpresen ordezkaritzak diren argitaletxeak daude: Giltza Edebé edo Zubia Santillana. ==== Izateko modu bat ==== Euskal Herrian 1976 eta 1994 artean argitaratuta dauden 12.575 izenburuetatik, %45,6 argitaletxe pribatuei dagokio; %13,63 erakunde publikoei; %10,5 Euskal Herritik kanpoko argitaletxeei; %10,48 erlijio argitaletxeei; liburu guztien %7,11 hezkuntzaz arduratzen diren erakundeek ekoizten dute; %6,11 elkarteek, kulturalak nahiz beste izaera batekoak; %2,41 dagozkie finantza etxeei, eta, azkenik, gainerakoek –beste zenbait argitaletxek– argitaratu zuten %4,61. Gaur egun, euskal argitaletxeen %66,8k berrehun liburu baino gutxiagoko katalogo bizia dute. Horrek adierazten du argitaletxe txikiak direla, eta, horregatik, jarduera-alor nahikoa mugatukoak. Torrealdaiek dioen bezala: «Editorearen kasuan, tamaina ez da soilik neurriari dagokion zerbait, kudeatzeko modu bat ere bada, baliabide propioen gabezia, hornitzaileekin negoziatzeko modu bat da, merkatuan egoteko modu bat. Horrek administrazioekiko mendekotasuna eragiten du, liburu motak eta ekoizpen kopuruak ere zerikusi handia dute». ==== Lurraldea eta xedea ==== '''Gipuzkoa''' da argitalpenetan mugimendu handieneko lurraldea, eta hori errealitate bat da: Euskadin argitaratzen duten enpresen erdia baino gehiagok lurralde historiko horretan dute egoitza. Bestalde, '''Bilbok''' gure artean ezarri diren argitaletxe espainiarrak erakarri ditu: S.M., Anaya, Edebé, Santillana. '''Araban''' argitalpenak batez ere erakundeetan pilatzen dira. '''Nafarroak''' argitaletxe gutxi baina oso interesgarriak diru, Pamiela, Igela eta Txalaparta adibidez. Bidasoaren iparralderantz, Iparraldean, egoera askoz ere apalagoa da, eta zenbait argitaletxek erakartzen dute ekoizpen guztia: nahikoa sarritan Bidasoaren hegoaldean argitaratutako lanetatik xarma gehiena dutenen frantseseko itzulpenetan oinarrituta. Aktibismo politiko eta kulturala, beste garai batean argitaletxe asko sortzeko motibazio nagusia izan zena, gaur egun ez da hainbeste kontuan hartzen, eta enpresa izaera handiagoa duten irizpideak dira garrantzitsuenak. Irizpide horiek beste edozein sektoreren irizpideetara berdindu daitezke. Izan ere, unearen arabera, enpresa xedeak bereiziz eta zehaztuz joan dira. Lehen, argitalpen motak baino gehiago ideologiak zehazten zituen diferentziak; gaur egun, aldiz, argitalpen jarduera bereizi bat planteatzen da, merkatuan eskaria duen ondasun kultural batzuen ekoizpenera xedaturik. Filosofia horren barruan, zenbait enpresek euskal kulturaren aldeko erronka egiten dute, beste batzuk literaturan espezializatzen dira, besteak haur literaturan, dibulgazioan, hiztegi, entziklopedia eta erreferentziako obretan, izaera zientifikoko edo pentsamenduzkoetan, eta badaude, azkenik, erlijio-argitaletxeak ere. Badaude, halaber, argitaletxe mistoak, zenbait jarduera ildo konbinatzen jakin dutenak, emaitza ezin hobeekin: adibide bat da, besteak beste, Ediciones Mensajero, Bilbokoa. Argitaletxe horrek, erlijio-igaien obrak hedatzeko helburuaz gain, funts zinematografiko garrantzitsu bat ere bildu du urte hauetan guztietan zehar: Cine para leer bilduma, adibidez. ==== Arazoak, estrategiak ==== Euskal argitalpenek arazoak eta mugak dituzte, eta horiei erantzuteko irtenbide anitzak bilatzen ditu. Argitaldariei egiten zaizkien inkesta guztietan daude arazo ekonomikoak, lehengo postuan. Euskal liburua –eta bereziki euskaraz idatzitakoa–, normalean, defizitarioa da. Hori nahiko logikoa da, kontuan harturik tiradek oso gutxitan gainditzen dituztela bost mila aleak; batez besteko argitalpena hiru mila alekoa dela, eta, horietatik, urtean seiehun bat besterik ez direla saltzen. Urritasun hori dela eta ekoizpena asko garestitzen da, argitalpenaren koste orokorrak ale gutxi batzuen artean banatu behar direla kontuan hartzen bada. Gauzak horrela, euskarazko liburuaren kostuak gaztelaniazko liburuaren antzekoak badira ere, merkatuaren mugak direla eta lehenengokoen tiradak askoz ere txikiagoak dira bigarrenekoak baino, eta, ondorioz, baita etekinak ere. Horregatik, liburu bakoitzari kostu handiagoa jarzen zaio. Azken buruan, irabazi tartea askoz ere txikiagoa da euskarazko liburuen kasuan gaztelaniazkoen kasuan baino. Horri gehitu behar zaio eroslea gaztelaniazko liburuen preziora ohituta dagoela, eta ez zaiola ulergarria egiten euskaraz argitaratutako liburuak garestiagoak izatea. Angel Lertxundik zioen bezala, gaur egun merkatuan milaka liburu daude gin tonic baten prezio berean, baina gin tonikaren «itzal soziala» liburuaren baino hedatuagoa dago. Eta liburuak, oro har, garesti izatearen ospea badu ere, euskal liburuak are gehiago. Merkatuaren logikan liburu autoktonoak desabantaila du, lehiatzea zaila deneko eremu batean jokatuz. Horrela, euskal editoreak errentagarritasun txikiagoarekin konformatu behar du. Hala ere, liburu guztiek ez dute arazo bera jasaten. Beste modu batekoak dira hiztegiak, entziklopediak, eta formatu handiko eta ondo ilustratutako liburuak. Horiek inbertsio handiagoa behar dute, eta salmentako arazoa dute. Ezin dira liburu denden sarearen bidez saldu, eta kreditu salmentako sistemetara jo behar da. Horrek banaketa erakunde garestien bitartekaritza ezinbestekoa eskatzen du. Azken urteetan euskal merkatuan, espainiarrean bezala, guraize motako ekoizpenerako joera nabari da: urteko titulu kopurua gehitu egiten da, baina tiradak geroz eta txikiagoak dira. Horrela, arrakastarekin emateko aukerak areagotu egiten dira, eta porrota gertatuz gero arriskuak murriztu egiten dira. ==== Presentziak eta gabeziak ==== Editore gehienentzat arazo nagusia merkatuaren muga izanik ere, eta bigarrena arazo ekonomikoa, askok adierazten dute liburuaren politikarekiko egonezina; hau da, erakunde publikoetatik egiten den kudeaketak sorturiko kezka. Arrazoi handiarekin, liburu espainolak merkatuan, komunikabideetan eta gizartean presentzia bikaina duela argudiatzen da. Euskal irakurlea industria handi horrek eskaintzen diona kontsumitzera eta horrekin bizitzera ohituta dago. Hala ere, euskal liburuak, eta bereziki euskaraz idatzitako liburuak, ez du presentzia hori, zeren eta askoz ere pisu gutxiago du gizartean nahiz kulturan, eta liburu denda askotan testigantzazkoa besterik ez den espazio bat okupatzen du. === Editoreen elkarteak === ==== Euskal editoreen elkartea ==== Elkarte hori 1984an sortu zen. Sorrerako asanbladan helburutzat zehaztu ziren euskal kultura euskarazko ekoizpenaren bidez sustatzea, elkarteko kideen interesak ordezkatzea, kudeatzea eta defendatzea, eta, azkenik, euskal kulturari Estatuan eta atzerrian bide berriak irekitzea. Kide izateko beharrezkoa da katalogoaren %25 baino gehiago euskarazko liburuek osatzea, eta jardueraren hasieratik eta azken urteetara arte euskaraz argitaratu dela ziurtatzea. Elkartean kide atxiki daitezke, halaber, aurreko atalean ez badaude ere, euskarazko lan bat baino gehiago argitaratu duten editoreak. Gaur egun Elkartea 20 argitaletxek osatzen dute. Horien euskarazko ekoizpenak euskal liburuaren merkatuaren %95 erakartzen du. Euskal Editoreen Elkarteak Liber Azokan eta Frankfurteko Liburu Azokan parte hartzen du. Bertan, autoreak aurkezten ditu, eta euskal literatura atzerrian sustatzeko eta hedatzeko jarduera kulturalak antolatzen ditu. Era berean, euskal literaturaren hedapena bultzatzeko helburuarekin, EEEk urtez urte argitaratzen du argitaletxeetara eta agente literarioetara zuzendutako eskubideen gida bat, Nazioarteko Azokatan banatzeko. Euskal Editoreen Elkarteak, halaber, euskarazko liburua ezagutarazteko plataforma baliagarritzat, komunikabideak nabarmentzen ditu. ==== Euskal editoreen elkartea. Gremio de editores de Euskadi ==== Elkarte profesional horren bokazioa da Euskadiko argitaletxeetako profesionalen interesak defendatzea eta liburua sustatzea. Elkarteak, 35 argitaletxek osatuak, honako hauei buruzko laguntza eskaintzen die kideei: laguntza teknikoa eta aholkularitza fiskaltasunari, jabetza intelektualari, egile eskubideei, laguntzei eta diru laguntzei, lan kudeaketari eta abarri buruz. Gremioak zuzenean parte hartzen du Liber Azokan eta Frankfurteko nazioarteko liburu azokan, eta, Espainiako Editoreen Elkarteen Federakuntzaren bidez, munduko zortzi azoka garrantzitsuenetan dago. Logikoki, Euskadiko Liburu Azoken Kanpainaren antolamenduan parte hartzen du zuzenean. Era berean, Euskadiko Editoreen Elkarteak Madrilgo Editoreen Elkarteak eta Kataluniako Editoreen Elkartean antolatzen dituzten eginkizun komertzialetan parte hartzen du, eta Editoreen Elkarteen Federazioak antolatzen dituen ikastaroetan. Tokiko eremuan ere ematen dira trebakuntza ikastaroak, argitaletxeetako langileei zuzenduak. Elkarteak urtero argitalpenari buruzko azterketa bat egiten du Euskal Autonomia Erkidegoaren eremuan. Azterketa horretan sektoreko zenbateko garrantzitsuenak jasotzen dira: salmenta kopuruak, argitaratutako liburuak, katalogoan dauden liburuak, argitalpen ildoak, merkaturatzeko bideak eta abar. Era berean, Editoreen Elkarteen Federazioak urtero antolatzen duen liburuaren barruko merkataritzaren azterketan parte hartzen du. === Ondorioa === Euskal liburua, oro har, ondo dabil osasunez. Alde batetik, hasieran esan dugun bezala, irakurketen mailaketan, gure artean, gainerako Estatuko mailen gainetik daude. Irakurtzeko ohiturei buruzko azterketen arabera, horrek are gehiago azpimarratzen du eskualde bateko irakurketa indizeak eskualde horren garapen ekonomikoarekin eta bertako biztanleriaren heziketa mailarekin duen harremana. Bestalde, hemengo argitalpen ekoizpena eta Europako batez bestekoa alderatzeko moduan daude. Hori kantitateari dagokionez, zeren eta kalitateari dagokionez ezin esan dezakegu gure ingurukoekiko atzeratuta gaudenik. Leku orotan bezala, hemen liburu on batzuk argitaratzen dira, erdipurdiko nahikoa liburu argitaratzen da, eta liburu eskas ugari. Gurea, dudarik gabe, ez da argitalpen-industria handi bat. Baina autoreak ditugu –batzuen batzuk ospe handikoak–, argitaldari esperientziadunak ditugu, eta merkatua ere badago. Hau da, euskal liburuaren bizitasunerako baldintza objektiboak ematen dira. Baina gure liburua merkatuan guztiz lehiakorra izatera, eta benetan kulturarentzako plataforma izatera iritsi dadin, oraindik egiteko lan asko geratzen da aurretik. 2hdbktq7mlcnwlvlj0bygj7ry1q1r4y 0 2903 8092 8091 2015-10-02T14:38:26Z Joxemai 371 /* Elkarrizketa eta narratibitatea: eguneroko literatura eta ahozko argitarapena */ wikitext text/x-wiki == Ni-aren narratibitatea eta dramaturgia: Irakurketara eta idazketara hurbiltze antropologikoa == Sarrera honen xedea da: literatura fenomeno gisa –giza fenomeno gisa– aztertzea, labur bada ere. Literaturaren antropologiara hurbiltze saio bat da, literatura buru-gertaera den aldetik –ni-aren kontaera den aldetik– horren fenomenologia bat aztertuz. == Sarrera == === Literatura fenomeno gisa === Liburu honen asmoa ez da soilik literaturaren “corpus” dei dezakegun hori ezagutzeko gida bat eskaintzea edo denboran zehar hainbat eratan argitaratutako literatur produkzioa erakustea; izan ere, “corpus” hori literatur fenomenoa 1989. urtean goitik behera aldatu zen euskarara egiten zen itzulpengintza literarioaren egoera. Euskal itzultzaileen elkarteak, EIZIEk, ia erabat narrazioaren sailekoak ziren literatura modernoaren baitako oinarrizko ehun lan itzultzeko plana aurkeztu zion Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailari. Beste alde batetik, espainiar argitaletxeen merkatuak euskal literatura deskubritu zuen laurogeiko hamarkadan, haur zein gaztetxoentzako lanak egiten zituzten idazle bikainen eskutik. Hamarkadaren amaiera aldera, autore horietako batek, Bernardo Atxagak (Asteasu, 1951), ''Obabakoak'' lanarekin ordura arte inork lortu ez zuena lortu zuen, hala nola, espainiar irakurle zein europar beste hizkuntzetakoen artean euskal literaturarekiko interesa piztea. Sarrera honetan, labur bada ere, literatur fenomenoa giza fenomenoa den aldetik aztertuko da bereziki. Literaturaren antropologia bat saiatu nahi da, literatura burugertaera gisa –niaren kontakizun gisa– aztertuko duen fenomenologia batean oinarrituta. Literatur fenomenoak, komunikazio-fenomenoa izanik, bi alde ditu: bi alde horiek idazlea eta irakurlea dira. Sarrera honetan bi horietaz arituko gara, ez baitugu irakurlea alde batera utziko, maiz gertatu ohi den bezala. Saiakera honen helburua da zenbait galdera harilkaturen mapa bat eraikitzea, eta interesgarriak iruditzen zaizkigun guneetan gelditzea. === Gizakia, animalia literarioa === Literatur fenomenoan bada une bat non goian aipaturiko bi aldeak bat egiten duten; egileak eta irakurleak, biek ala biek, animalia literariotzat jotzen dute gizakia; bien artean osatzen dute literatur hitzaren eta harrera literarioaren sustraia eta enborra; biak bat datoz irakurlearen eta idazlearen arteko kontzientziaren izaera hori narratiboa dela aitortzean. Beraz, gizakiaren buruunibertsoaren egitura literarioa aztertuko dugu, literaturaren ernaltzeunea, sormenaren bilakaera aztertuko dugu –hitza esan edo idatzi baino lehenago gertatzen den barnebidea–, eta orobat niaren kontaera besterik ez den uneko barnekontaera aztertuko dugu. Gizakia animalia literariotzat joko dugu, hasteko; hots, gizakia literaturaren paradigmaren bidez ere uler daitekeela adierazi nahi dugu. ==== Narratibitatea ==== Kontzientziaren eta pentsatzefenomenoaren izaera narratibotik abiatuko gara. Gizakiari, etengabeko narratibitatean murgildurik bizi denez, kontakizun batzuk gertatu egiten zaizkio, eta beste batzuk irudimenez asmatu egiten ditu. Gizakiaren barruan badago narratibitate bat pentsamenduaren ibaian gertatzen dena, baina baditu, bestalde, nahita egiten dituen kontakizunak, komunikazioaren edo jolas hutsaren harian. ==== Literaturtasuna ==== Eginkizunik arruntenak eta errepikakorrenak ere barnean diskurtso bat darama, ekintzari eta testuinguruari buruzkoa. Narratibitate horrek ezaugarri literarioak ditu, gure ustez; hots, testu bat literariotzat hartzeko ezartzen diren baldintzak betetzen ditu. Diskurtso hori literarioa da oinarrian; ezaugarri literarioa batzuetan ohartuki erabiltzen da, beste batzuetan oharkabean. Barne-narrazioa bulko poetiko eta dramatikoari loturik dago, eta norberak badaki besteen erreferentzien aurrean kontakizun bat dela; kontakizun hori isilean gorde dezake edo argitara eman, ahoz behinik behin. Barne kontakizunak erreferentziak ditu; kontaera interesatua da, bai norberari dagokionez, bai besteei dagokienez, eta, beraz, azalean nahiz sakonean, zaindua da, elkarren arteko harremanei loturik egoteak ematen dizkion ezaugarriekin, funtzio estetikoa barne. Dena zaindurik dago: historia eta kontaeraren sarea, erretorika eta mintzamoldea. Dena dago mistifikaturik, dena poetizaturik. Eta azpimarratzen dugu niaren kontaeran edo barnekontaeran jaiotzen dela literatura, ahoz eta batzuetan idatziz, eta jokabide hori egunerokoa eta unibertsala dela. Gizakiak egitura sinbolikoz irudikatzen du bere mundua, bereberea: hitzak asmatzen ditu gauzekiko harremanetan, mamuak irudikatzen ditu hitzen ordezkotzat, eta kontaerak asmatzen mamu horiek egile eta eraginkor bihurtzeko. Alde horretatik, gizakiaren mundua asmakuntza literarioa da, betiere, sormen-prozesu saihestezin batean murgildua. Gizakiak ez die besteei soilik sinetsarazi behar bere kontaera; bere buruari ere sinetsarazi behar dio, eta hori ederki asko daki bere oharmenaren azpilduratik; badaki bere buruari ziria sartu behar diola, baina onartu egiten du hori, eta bere istorio literario horien atzipeaz konturatzen ez delako itxura egiten; bestela, ez luke arnasarik hartuko objektibitate hutsaren giroan, eta hil egingo litzateke. Giza unibertsoan erabakigarriena ez da ikusten dena, ikusmena baizik, ikustea bera. Subjektuaren ikuste horrek objektua eraldatu egiten du eta errealitatea asmatu. Gizakia animalia literaturagilea eta literarioa da aldi berean, literaturagileak berak era literarioan eraikitzen baitu bere burua. ==== Intimitatea eta komunikazioa ==== Barne kontaera horietako asko eta asko, hala errealitatean nola fikzioan oinarrituak, ez dira hitzetan ipintzen; horietako asko oroimenean gordetzen dira eta beste asko, berriz, ahaztu. Dena den, maila batean edo bestean, horiek guztiak daude niaren oinarri identitate-emailearen baitan. Gizakiaren izaeran literaturatasun horrek sortzen dituen kontakizunak, beraz, buru barruan gordetzen dira, subjektibitatearen bilbadura eta pentsamenduaren nolakotasuna bideratuz. Gizakiak barne kontakizun horiek, bere barne literatura hori, argitara eman ditzake, ahoz ala idatziz. Alabaina, gizakiaren literatur gehiena argitaratu gaberik geratzen da, edo eguneroko elkarrizketetan ahoz agertzen, ahotsaren iraupena baino haratago iritsi gabe. Ahozko kontakizun horietatik batzuk entzuleen oroimenean gordetzen dira, eta horrela joaten da osatzen hiztunen irudia soiala eta identitatea; beste kontakizun batzuk galdu egiten dira. Eta pertsona batzuk idazle eta publizista dira, eta beren kontakizunak idatzi egiten dituzte. Horretaz gain, gizadiak memorian jasotzen ditu, bitarteko anitz erabiliz, kontakizun eta kontakizun horien molde asko, literatura idatzia eginez. === Literatura “ni”aren fenomeno gisa === Literatura oro niatik datorrela diogu, zeren gizakia bere buruaz baizik ez baitaiteke mintza. Kontakizun, istorio edo fikzio oro, errealitate zein fantasia izan, niaren kontakizuna da. Ikuspegi horretatik irakur daiteke Agustinen aipu hau: “Eta nire bihotzak nora ihes egingo luke, bada, nire bihotzetik? Nora ihes egin neure baitatik? Nora joango naiz, bada, neure burua neurekin eraman gabe?” Subjektua edo norbera da, izan ere, erroerrotiko arazoa bere buruarentzat. Erroerrotiko arazo horri erantzuna ematera doazen egintzak eta azterketak beti norberaren kontakizun dira: “Ni neu igarkizun handi bat nintzen neuretzat” (Aitorpenak, IV, 4, 9). === “Nia” literarioa da hala beharrez === Hemen agerian ipini nahi genuke denok dugun literaturagile hori, gure barrua kontakizunez betetzen duen hori. Eta izaera literario horrek berak ematen digu eguneroko elkarrizketetan parte hartzeko aukera; elkarrizketa horiek ere literarioak baitira. Horrek ematen digu besteen idatziak irakurtzeko ahalmena, besteen diskurtsoak eta komunikazio idatziak gureganatzeko ahalmena, eta molde horiek guztiak ere literarioak dira. Azken batean, elkarrizketa oro diskurtso-sortze bat da, eta irakurketa oro ere sorkuntza literarioa edo narrazioa da, harreraren estetikaren haritik. Gizakia animalia literarioa ez balitz, bere buruaren literaturagile ez balitz, ez luke festa bat egiteko gaitasunik izango, ez artea egin eta ulertarazteko gaitasunik; ez luke barrerik egingo txiste bat entzutean, ez luke maitasunadierazpenik egingo, ez luke poema bat irakurtzerik izango, ezta ipuin bat ere; ez luke solasean aritzerik izango. === Hiztuna eta entzulea: Egilea eta irakurlea === Literatur fenomenoak, literatur gertaerak, alde batetik testuaren egilea du, kontakizun baten sortzailea, istorio baten esataria; beste aldetik, objektu literario horren hartzailea dago, entzulea edo irakurlea, edo, antzezpen bat baldin bada, ikuslea. Gogora dezagun, beraz, gizaki oro literaturagile dela, bere barne kontakizunen eta eguneroko elkarrizketen egile; gainera, irakurle oro, besteen kontakizunen hartzaile izanik, irakurtzean zein entzutean literatura sortzen ari da. Horretaz ohartzean, gure buru barruan gertatzen den pentsatzearen literatur gertaerak dakarren gozamena indartzen da, eta munduari eta bizitzari begiratuz narrazio bat eraikitzen da, ukitu poetiko batez. Baina, aldi berean, besteen diskurtsoak, hitz ezkutuak eta elkarrizketak entzuteko gaitasuna ematen digu, eta horrela bideratzen gaitu irakurketaren fenomeno literarioa ahalik eta sormenik handienarekin egitera. === Irakurketa, ekintza sortzailea === Irakurtzea ekintza literarioa da batez ere, ekintza artistikoa eta sortzailea; irakurlea ez da hartzaile pasibo hutsa. Begiratzen edo irakurtzen ari den gizaki bati legokiokeen metafora ez da iturri bat irekitzen ari den egarbera batena –burua gora begira dauka, datorkion ura edatearren–; hori ez da irakurlearen irudia. Aitzitik, irudi hau legokioke: irakurlea urari bultzaka ari den bonba duzu, putzutik iturriko irteeratara; iturri hori berak asmatu du eta turrustak nahi erara irteten dira, eta bera, irakurlea, bere urasmamen horren azpian ipintzen da eta gainera datorkion urez blai egiten; eta aurpegian behera datorkion ura edaten du, eta, aldi berean, gozamena hartzen du distira zurixka duen eta kolore-bilduma zazpikoitzaz eguzkiak distira egiten dion errezela lanbrotsuaren atzean, argiaren beste aldean. Horixe da. Eta esker mila esaten uzteagatik. Irakurketa ekintza estetiko guztizkoa baita, sormenezkoa eta sentipenezkoa. === Begirada literarioa === Gizakien artean, sentitzeko modu ugari ikus daiteke; gainera, bakoitza egoera berezi batean dago. Hala ere, denok gara era guztietako ikuskizunei begira egoteko gai. Ikuslea ere literatur sortzaile da, hartzaile den bezainbatean, eta hartzaile gisa ere literario izateko bidean dagoen diskurtso bat sortzen du. Eguzkia sartzera eta gaua abailtzera doalarik, arratsalde koloretsu bati begira dagoen gizakiari ez zaio argiak pizteko ordua dela soilik bururatzen; horretaz gain, agian oroituko du, adibidez, bolero bat, “arrats beherako argiak gorritutako palioaren azpian” iradokiko diona. Orduan, bere egiten du testu hori. Gizaki hori ez da kezkatzen kurtsikeriak esaten ari ote den, testu horrekin bat egiten baitu, zerbait esaten baitio, barne kontakizunak pizten baitizkio, eta ez baitauka inolako literatur kritikaren onespena jaso beharrik, alde batera utzirik une horretako jokabide literarioak eta kanonak. === Bizitzak literatura imitatzen du === Niaren kontakizunak kultur tradizioaren araberakoak izan ohi dira; tradizio hori nola-hala gordetzen da gizakien memorian, edo zehaztasunez ahozko testuetan eta, areago, idatzietan. Izadiak artea imitatzen duela esan ohi da; izan ere pintoreek, eskultoreek eta historiako artista plastiko guztiek ematen dizkiguten begiekin ikusten baititugu paisaiak, giza gorputzak eta giza eraikuntzak. Era berean, bizitzak literatura imitatzen duela esan dezakegu, ezen, bizitza kontatzeko, aurretik ikasitako istorioak hartzen baititugu oinarri, gure gorputz adierazpenak ere denboran zehar behin eta berriz egin diren keinu estereotipatuak erabiltzen dituen bezalaxe. === Hitzaurre gisa === Esan beharra daukagu, saiakera honen lehen asmoa liburuaren hitzaurre izatekoa zen, ekintza literarioak guztiok egiten ditugula erakutsi nahirik; ekintza literario horiek oharkabean egin ohi direla, gogoeta egitean, solasean aritzean, irudimena erabiltzean, nostalgiaz oroitzean, ilusioz beteriko asmoak pentsatzean, jakinminez irakurtzean eta ikusiz eta begiratuz gozatzean. Saia gaitezen mapa bat zirriborratzen, literatura ororen iturrira heltzeko, niaren atea jotzeko, han egosten baita gizakiaren pentsakizunen mundua, kultura ororen unibertsoa, unibertso horretatik kanpo gizakia ezin baita bizi. Kulturaren bidez egokitzen zaio gizakia izadiari, eta zentzu bat ematen dio. Irakurlearen besaulkira gerturatu nahi genuke, eta orobat idazlearen mahaira; biak, besaulkia eta mahaia, gela berean daude, eta hantxe bat egiten dira irakurlea eta idazlea. Hori azterturik, argitaratzeari buruz arituko gara, eta halaber liburuetan dauden gai eta istorioez, egileek eta kritikoek egindako kontakizun metaliterarioak ahaztu gabe. Eta ez da gure asmoa irakurtzeko eta idazteko aldarri bat egitea hemendik, jende guztia irakurle amorratu edo idazle grinatsu bihurtu nahirik, esanez irakurtzeak jantziago egiten gaituela eta idaztea dela gizatasunaren goimuga, eta horrelako gauzak. Saiatuko gara erakusten ezen kontaketa ez dela literaturari, antzerkiari edo zinemari soilik dagokion zerbait, arte orori baizik, eta, areago, hizketa eta solas orori; subjektuaren gogoeta eta bere burua esaten ari den nia, arrazionaltasuna eta irrazionaltasuna, erreala eta surreala, zehatza eta generikoa, figuratiboa eta abstraktua, dena dagokiola kontaerari. Literaturagile-izaera horretaz ohartaraztea dugu helburu, gizakiongan berezkoa baita sormena, artistikoa baita gure izaera; eguneroko bizitzaren alde poetikoa bilatu nahi dugu, eta gure izaeraren kontakizunaren ahots saihestezinak garela aurkitu, gizakiaren eta bere bizitza ohartuaren gogoeta eta hizketa literarioak direla erakutsi; ekintza horiek guztiak sormenez eta jolasez egiten baititugu gizakiok, kontatu ahala. Orain arte esandako guztia eta hemendik aurrera esango duguna gonbidapen bat da, batez ere, eta ez irtenbide batzuen eskaintza. “Aurrera, jaunak, aurrera!” esan nahi dugu; bakoitza bere barrura sartu, eta ikus dezala, arreta piztu eta ikusi, eta entzun norberaren ahotsean ezagunak gertatuko zaizkion istorioen sekuentziak; istorio horietako pertsonaia-protagonista ere ezaguna gertatuko zaio. === Literatur tailer baterako === Bene-benetan uste dugu lan honek, literaturaren antropologiara hurbilketa bat izanik, zenbait ekarpen teoriko eta praktiko eskain ditzakeela irakurketa eta idazketa tailerretarako. == “Ni”aren narratibitatea == === Subjektua asmatzea === Norbaiti “Nor zara zu?” galdeginez gero, kontakizun batez erantzungo digu, bere historia kontatuz, berak egin duenaz eta jasan behar izan duenaz mintzatuz; beste era batera esanda, bera parte-hartzaile izan deneko gertakizunak kontatuko ditu, eta, gertakizun horietan, batzuetan egile gisa ikusiko ditu, beste batzuetan jasaile gisa eta besteetan lekuko gisa. Nia, orain ikusten ari garen talaiatik, kontakizun fenomeno bat da: kontakizun moduan agertzen da eta bizitzaren kontakizunari dagokio. Subjektuak oroimenean berak bizitakoen artean gorderik daukan gertakizunen segidak, nahiz jasaile gisa nahiz ikusle gisa, gertakizunen batasun bat du, eta kontzientziak beretzat hartzen du, erabat identifikatzen da segida horrekin. Bizitzaren kontakizuna subjektuaren edukia da; bere burua ezagutzen du horrela eta “ni” deitzen dio kontakizun horretako protagonistari. Niaren oroimenaren kontakizuna da kontzientziak argitara irteteko duen bidea; nork bere buruari esaten dio gertatu zaiona eta norberak gertarazi duena; nork bere buruari esaten dio egindakoa eta jasandakoa, aurretik prestatu eta egindakoa eta berez gertatu zaiona; eta, horretaz gain, gerta litezkeen hipotesiak ere kontatzen ditu. Eta subjektuaren autobiografia bilakatzen da narrazioa. Horregatik arituko gara kontzientziaren alde narratiboaz, eta nia fenomenikoak duen sorkuntza literarioaren aldeaz, eta ni horrek bere buruari esaten dizkion kontakizunez, gero eta zerumuga urrunagoek mugaturik eta gero eta gertaera gehiago bere baitan bildurik. Mugarik hurbilena eta alde batera utzi ezin dena subjektuari dagokio. Beste muga batzuk familiaren jatorriak ipintzen ditu, eta beste batzuk talde sozialaren sorburuak. Eta mugarik zabalenak mito kosmogonikoek eskaintzen dituzte, edo Bibliako Hasierak zein eskatologiak, munduaren sorreraz edo amaieraz ari baitzaizkigu, denboraren bi muturretan. Mitoaren, erlijioaren eta zientziaren kontakizunak dira, fantasiarenak alde batera utzi gabe. === Historia asmatzea === ==== Unearen kontakizuna ==== Unearen kontakizunarekin hasiko gara, gertatzen denaren kontzientzia bihurtzen baita hor nia. Uneak bihurtzen gaitu iraganaren kontatzaile, oroimenaren eremutik, oroitzapenen bidez soilik irits baikaitezke hara. Uneaz aritze honek agerian uzten du kontzientziaren kontakizun izaera; nork bere buruari une bat kontatzen dionean ere etorkizunaren aurreikuspen bat gertatzen da; zer gertatzen ari zaigun kontatzen dugu, gertatzen ari zaigunaren amaiera, baina oinarrian iragana dago, baita gero etor litekeena ere. Quevedok heriotzaz gogoeta egiten duenean, oraina iraganaren eta etorkizunaren tartean ipintzen du, eta kontzeptismoari dagokion moduan mugatzen du unea. “¡Ah, de la vida!… ¿Nadie me responde? sonetoan, lehen hirukoan dio: Ayer se fue; mañana no ha llegado;<br/> hoy se está yendo sin parar un punto:<br/> soy un fue, y un será, y un es cansado.<br/> Eta ''Fue un sueño ayer; mañana será tierra'' sonetoan, han ere lehen hirukoan, hau dio: Ya no es ayer; mañana no ha llegado;<br/> hoy pasa, y es, y fue, con movimiento<br/> que a la muerte me lleva despeñado.<br/> Alde batera uzten dugu uneaz ohartzearen kontzientziari buruzko ikuspegi psikologikoa, kontakizunaren fenomenologian murgiltzeko. Unea ere oroimenean bizitzen dela diogu, eta unearen oharmena modu narratiboan gertatzen dela: unean gertatzen denaren kontakizunaz ari gara. Unean gertatzen denaren segida oroimenetik eta zerbaiten zain egotetik kontatzen da. Unearen kontaera oroitzapenen eta etorkizunerako asmoen artean kokatzen dugu, eta bi jomuga horien artean eraikitzen. Gertatzen ari zaigun istripu baten kontzientzia, esate baterako, gertakizunarekin batera geure buruari egiten diogun kontakizuna da; baina aurreko egoeretatik abiaturik eta gero datorrenaren ikuspegitik eraikitzen da, datorren hori ere nolabait aurreikus baitezakegu norberaren eskarmentuaren arabera. Unearen kontzientzia, beraz, narratiboa da. Geure burua kontatzen dugu, eta gertatzen ari zaiguna, gertatu berri zaigunaren oroitzapenaren laguntzaz. ==== Gertakizunaren asmakuntza ==== Unearen kontakizun horrek, halaber, koherentzia eta jarraipena behar du, hala oroitzapenen historiarekin, nola etorkizunean asmoa beteko den itxaropenaren kontakizunarekin. Beraz, unearen kontakizun hori bakoitzaren kontzientzia osatzen duen kontakizun zabalaren osotasunaren barruan txertatu behar da; kontzientziaren kontakizun horrek ematen baitigu historiaren protagonistarekin bat egiteko aukera, narratzaileak niaren izenean hitz eginez. Horretaz gain, ordea, bizi den unearen kontzientzia, kontzientzia hori bera kontakizun da, bizitzen ari den prozesuaren kontakizun, hain zuzen; gainera, kontakizun hori gero oroimenean gordetzeko antolatzen ari den zerbait da, aurrerago oroitu eta kontatu ahal izateko, nahiz ahoz, nahiz idatziz. Beraz, unearen kontakizunean berean badago narrazio bideratu bat, gure autobiografiaren kapitulu bat osatzen duena. Unean gertatzen dena geure buruari kontatzen ari garenean, gertakizuna bera asmatzen ari gara, gure historiaren maila bat osatzen. ==== Oroimenaren asmakuntza ==== ohartuki bizitzen den gizaki orok gertatzen zaion ororen eta egiten duen ororen akta jasotzen du, bizitzaren akta. Horrela, bere eguneroko itsasontziko koadernoan bizitzaren itsasontziko gizakikapitainak bere buruari kontatzen dio, eta beharbada baita besteei ere, gertatzen zaion guztia, eta oroitu nahi lituzkeen zenbait gune azpimarratzen ditu, eta ahaztea komeni zaiona letra arinagoz idazten, ahal badu. Eta gizakikontableak halabeharrak eskaini dizkion eguneroko sarrera eta irteera guztiak zenbatzen ditu. Eta gure oroimeneko gizakikazetariaren bideokamerak dendena grabatzen du, gure eguneroko joanetorriak, egunaren kontakizunezko filmearen sekuentziak, baikara protagonista, objektibatuz. Gizakinotarioak eguneko akta jasotzen duenean, haren lekukotzak aukerak egiten ditu, eta kontakizunak aldatzen; orduan, gizakikapitainak itsasontziko koadernoan idatzitakoaren objektibitatea hankaz gora joaten da, zeren hark mapan ipinitako ibilbideari buruzko datuak oker ematen baitira; gizakikontablearen datuak ere ez dira zuzen agertzen, eta filmaren sekuentzien eraiketa egitean ere gizakikazetariak emandako gertakizunen ordena ez da gertatu bezala agertzen, esanahia aldatuta baizik. Une bakoitzean une hori asmatzen ari gara, eta egunaren amaieran egunaren historia osoa asmatzen dugu atzera. Lekuko gisa egiten dugun lekukotzan asmatu egiten dugu, literatura eginez, eguneroko gertaeren kontzientzia eta oroitzapenak osatuz, eta era berean gertaera horiek gure bizitzan duten esanahia eta zentzua. Itsasontziko koadernoa bidaia literarioa bilakatzen da, gero atseginez oroitzekoa; kontabilitateliburua kontakizun ekonomiko beroa bihurtzen da, paperak edozer gauza onar baitezake; eta filmerreportajea, berriz, jendaurreko erreportaje bilakatzen da, gure irudia saltzeko xedez. Niaren asmakuntza konplexuaren unea da; kontakizunezko asmakuntza, literarioa beraz, ni literaturagileak asmatua. Bere historiaren asmakuntza, azken batean. == Gizakia, animalia literarioa == === Gizakia: Animalia sinbolikoa, animalia literarioa === Filosofiaz ari delarik, Ernest Cassirerek bere jarduna laburbiltzen du: gizakia animalia sinbolikoa da batez ere, animalia arrazionala baino gehiago. Gizakia sinbolotzat hartze hori da gure saiakera honen erdigunea. Gizakia animalia sinbolikoa den heinean, hurbilketa fenomenologiko bat egin nahi dugu, baina zerbait gehiago erantsiz: animalia sinbolikoa eta literarioa. ==== Tartean kultura ==== Sinboloen sistemak eragin handia du gizakiaren jakintzan, gizakiaren eta gauzen tartean sartzen da, eta objektibitatea galarazten du; sinboloen sistema hori da kultura, eta galbahe hori tartean ipini gabe ezin du gizakiak bere buruaz pentsatu; galbahe horren edukia betetzeko, jakintza zientifikoa, sinesmena eta historia batzen dira, hirurak metaforen eta irudien bidez eraikita. Eta giza pentsamenduari kontaketaren ikuspegitik begiratuta, pentsatze hori, pentsamendu hori antolatzen duten kontaketak, literarioak dira ezinbestez, literario hitzaren zentzurik zabalenean bada ere. Pentsamendu hori hizkuntzaren mende dagoen heinean, are argiago geratzen da giza pentsamenduaren izaera narratiboa. ==== Hitzak eta hitzen kontakizunak gauzen eraikuntza ==== Epikteto filosofo esklaboaren aipu bat hartzen du Cassirerek: “Gauzek berez ez dute gizakia larritzen eta aztoratzen, baizik eta gizaki horrek gauzei buruz duen iritziak edo irudipenak”. Ez gaituzte izutzen gauzek, gauzek mamuek baizik. Hala da; gauzek eta haiei dagozkien hitzek ez gaituzte hunkitzen, baizik eta hitzen eduki semantikoaren oinarrian dauden kontaketek, hitzek duten kontakizunzamak, hitzak esatean edo pentsatzean, barnean daramatzan oroitzapenak askatzen baititu. Eta hori horrela gertatzen da, bada, hitzek beren baitan kontakizunak dituztelako, esanahia emanez eta ñabardurak erantsiz; kontakizunak edo kontakizun-zatiak, oihartzunak, ahaztutako kontakizunen iradokizun poetikoak dira. Istorio horiek objektibotasuna galdu zuten gure kontzientzia horietaz ohartu zelarik; oroimenean jaso, eta berriro oroitzen direnean, kontakizunen bidez antolatzen dira, eta kontakizun horiek norberaren araberako ideologizazio bat jasaten dute, estilizatu egiten dira, poetizatu, edertu, artistiko eta literario –edo, beste modu batean esanda, mamu bilakatzen. Oroimenaren kontakizunetan ez dago arrisku gabeko hitzik, hitz errugaberik, hitz inpertsonalik. Hizkuntzak gizartearen onarpena du, tradizioa du, batzuek besteei emandako tradizioa. Alabaina, gure barruan egiten duen oihartzuna erabat pertsonala da eta kontakizun batean hartzen du parte; kontakizun hori, oroimenaren bidezidorretan joanetorrian, beti oroitzapenez beterik, beti asmoz, beldurrez eta nahikundez beterik, azkenean fikziozko kontaera bilakatzen da. Hitzak, fenomenologiaren ikuspegitik, narrazio eraikuntzak dira; hitzen bidez pentsatzea literatur sorkuntza da, eta haien bidez mintzatzea, beraz, adierazpen literarioa. ==== Oroimena eta haren kontaerak: “ni”aren eraikuntza ==== Lehen esan dugu nor garen galdetuko baligute, geure bizitza kontatuz erantzungo genukeela, hau da, bizidun gisa egin dugun curriculuma azalduz. Kontzientziaren izaera narratiboak, fenomenologiaren talaiatik begiratuta, agerian uzten du niaren izaera literarioa, zeinak bere burua oroimenaren narrazio gisa eraikitzen baitu; bizi duen unearen kontakizunean ohartzen da bere buruaz; bizitza bere buruari eta besteei kontatuz eraikitzen du nortasuna, hots, bere historia kontakizun autobiografikoen bidez adierazten du. Alabaina, ohartze horiek guztiak era berezian egiten ditu gizakiak: berak oroitzen dituen gertakizunen historia berriro eraikiz, hala esanahiaren aldetik, nola estetikarenetik. Bere bizitzako gertakizunez ari denean, berreraiketa bat gertatzen da, bada, eta niaren kontakizuna fikzioaren eremuan egiten; eremu horretan ez da zalantzan jartzen egia edo gezurra den, baizik eta subjektuaren nortasuna eraikitzearen bidetik jotzen da, eta kontakizun horretan nia egilea eta kontalaria da, ahotsa, pertsonaia nagusia, kontatzailea, denak aldi berean, ohartzearen unean osatzen den kontakizunean. Hasiera batean, norberaren kontakizun autobiografikoa da, norberari zuzendua, nortasuna ezartzeko; baina bada gizartearen aurrean nortasun bat osatzeko ere, besteen aurrean kontatzekoa. Horrek guztiak subjektuarengana garamatza, bere buruaz fenomeno gisa paradigma literarioaren bidez nola ohartzen den ikustera. Niak, subjektuak, bere nortasuna era literarioan eraikitzen du, era literarioan ezagutzen du bere burua, era literarioan aldarrikatzen du bere nortasuna, eta era literarioan egokitzen da errealitatera, era literarioan eraikiz bere mundua, mundu sinbolikoa, hitzez osatua, irudiz osatua; eta horiekin eraikitzen ditu kontakizunak, bere burua kontatzeko, bere burua besteei era narratiboan eskaintzeko. Aldi berean, gizarte-harremana ere narratiboa da; besteek ere beren burua era narratiboan eskaintzen diote. Horrela, kontatzailea niaren ahots gisa agertzen da, subjektuaren fenomeno gisa, geure burua ezagutarazteko eta komunikatzeko modu gisa. ==== “Ni”aren eredu literarioak ==== Kontakizunaren egile gara, kontatzen dugunaren protagonistak, halaber, narratzaile bezainbat kotakizun. Guk geuk asmatzen dugu geure kontakizuna, guk geuk kontatzen diogu geure buruari eta besteei. Gure kontzientziaren edukia niaren kontakizuna da, literatur izaera duen asmakuntza bat. Eta gutako bakoitza da kontakizunaren egile, kontakizunari zentzua ematen diona, eta, azken batean, pentsatzearen eta pentsatutakoa adieraztearen asmakuntza literario horren arduradun bakarra, jasan behar izan duena, egin dituenak, eta egitekotan dituenak biltzen dituen heinean. Eta are gehiago: pentsatze eta adierazte literario horren ondoren datozen izate eta ekintzak antzezkizun bilakatzen dira, antzezteak dakarren performance literarioarekin, tradizioak eskainitako eredu bidezko imintzioak erabiliz. Aurrerago mintzatuko gara horietaz. Eta, horrela, historia asmatu egiten da, fikzio-itxura harturik. Kontakizuna estilizatu egiten da, poetizatu, eta ezagunak gertatzen zaizkigun ereduetara egokitzen; hots, kopiak egiten ditugu, testuen artekotasuna askatasun osoz erabiliz; testuen artekotasun hori aldez aurreko irakurketetatik badator ere, orain ez du gizartearen kontrolaren mugarik. Inork ezin gaitu plagiogiletzat salatu, gure niaren kontakizun horretan; aitzitik, kulturak eta tradizioak berak eskainitako ereduen artean hautatzera beharturik gaude; hautaketa hori sortzaile baldin bada, are gehiago gero egingo dugun ereduen erabilera. === Kontakizunen literaturtasuna === Saiakera labur honetan, esan dugunez, gizakiaren izaera literarioa nabarmendu nahi dugu: guztiok literatura egiten dugu geure buruaz ohartu eta nia asmatzen dugunean, gure nortasunaren kontakizuna harilkatzen dugunean, bizitzako oroitzapenez gure nortasuna ehuntzen dugunean, gure iragana orainaldiarekin era koherentean lotzen dugunean, eta orobat etorkizunerako egina dugun proiektuarekin. Kontakizun eran soilik pentsa dezakegu gure burua. Kontatzaile izaera bere baitan du gizakiak. Narratibitatea sentitzearen eta ohartzearen laguna da; konturatuz bizitzea eta konturatuz jardutea ditu oinarri, eta oroimena laguntzaile. ==== Literatur metamorfosia ==== Mintzaira literarioa. Kontakizun mental horiek literarioak dira ezinbestez, hizkuntzaren esate erabat neutroa ezinezkoa baita, hizkuntzak ez baitu errealitate guztiak zehaztasunez adierazteko bezainbat hitz; horregatik jotzen dugu metafora iradokitzaileetara eta kultur edukia duten eta objektiboak izan ez daitezkeen hitzetara, tradizioaren mamuez estalita baitaude. Erabil dezakegun mintzaira erabat literarioa da, halaber, kontzientziaren barne-hizketa oro. Eta kontakizun mental guztiak sinbolismoz betetako hitzez eraikitzen dira; horretaz gain, kontatu beharrekoa estilizatu egiten da eta metaforen bidez ematen, hamaika eratara poetizatuz. Zentzuaren asmakuntza. Iraganeko materialekin, gaurtik begiratuta, etorkizunaren fikzioa eraikitzen dugu, eta zentzu bat duen kontakizuna sortzen. Ikuspegi fenomenikotik, prozesu horrek kontakizun baten itxura du, guk geuk ehundua eta geuri kontatua. Historiaren mistifikazioa. Iraganaz dugun ikuspegia eta haren kontakizuna aztertzen badugu, kontakizun hori erabat “interesatua” dela jabetuko gara, gure nortasunaren ardatzak ezarritako zentzuari egokituz eraikia dela, ardatz hori beti eraberritzen ari bada ere. Historia oroitu beharrak, zentzuaren beharrak, literatur metamorfosia eragiten du, subjektibitatearen eta objektibitatearen arteko gatazkaren ondorioz; historia fabulazioarekin nahastu eta mistifikatu egiten da. Etorkizunaren fikzioa. Alabaina, narrazio hori, kontatzean, kontzientzia bihurtzen da, eta alde horretatik ere izaera literarioa du. Gure historiaren objektibitateari leial izanik ere, erabateko oroimen zehatza bagenu ere, kontakizunak fikzio kutsua izango luke, orainaldiaren epaia tartean egongo litzatekeelako, eta orobat etorkizunerako dugun proiektua, hots, etorriko denaren eta egingo dugunaren itxaropena eta jakinmina. Nia, subjektuaren kontzientzia, haren identitatea, ez du iraganak soilik eraikitzen; aitzitik, etorkizunak ere egiten du; etorkizuna aurrez irudikaturiko kontakizun bat besterik ez da; azken batean, fikzio bat kontatzea. Ahoz edo idatziz argitara ematea. Literatur izaera horrek barne-kontakizunean eragina izanik ere, ez du gutxiagorik kontakizun hori besteen aurrean argitara ematean. Niaren kontakizuna argitaratzeko asmoz pentsatzen denean, edo aukera hori dagoenean behintzat, izaera literarioa ematen dio. Gizakia bere burua kontatuz agertzen da gizartean, eta baita gauzei buruzko bere ikuspegia erakutsiz ere; hots, gertaeretan bere presentziaren lekukotasuna kontatuz. Eta narrazioaren gizarteratze hori egunero gertatzen da, ahoz, elkarrizketetan. Oro har, niaren kontakizunak ez dira idatziz argitaratzen; soilik ahoz ematen dira argitara. Hala ere, hortxe dago kontakizuna, eta kontatua izan liteke, eta kontatu egiten da sarri. Hortxe dago gertaera literarioa. Idaztea, inprimatzea eta zabaltzea besterik ez zaio falta. Kulturaren bitartekotza. Iraganaren kontakizunak dituen baldintzei kulturak ipintzen duen bahe edo iragazkia gehitu behar zaie, testu-artekotasuna ezinbesteko gertatzen delarik; horren bidez egituratzen eta bideratzen da mintzaira, erretorika eta antzezpena. == “Ni”aren antzezpena, Narrazioaren performance izaera == === Subjektua pertsonaiaren bila === Kontzientziaren eta oharkabearen mugan bilatzen du nia subjektuak; irudi arketipiko bat bilatzen du, eredu bat bereganatzeko, eta eredu horren bidez zentzu bat programatu nahi du, eta nortasuna finkatu eta irudikatu. Eredu edo arketipo hori kulturaren oroimenean bilatuko du, eta ekintzaren performancean eguneratzen saiatuko da, ad intra et ad extra, bere barne-kontakizuna esateko eta gizarteratuko duena hautatzeko. Paradigma literarioaren haritik, esan dezakegu subjektua bere pertsonaiaren bila dabilela. ==== “Ni”aren asmakuntzarako baldintzak ==== '''Baldintza psikosomatikoak'''. Gizabanakoak pertsonaia bat hautatzeko ez du unibertso arketipikoaren eta kulturalaren aukera kontaezinen arabera egiten; aldiz, bakoitzari egokitu zaion programazio genetikotik abiaturik egiten da aukera kontaezinen arteko hautaketa hori, betiere, norberari egokitu zaion herentzia eta izan duen zortea tartean direla. Horrek mugatzen eta baldintzatzen du hautaketa. Izaeren tipologiak eta ezaugarri psikosomatikoek ematen dituzte gerora gerta daitezkeen ñabarduren aukerak; horiekin osatuko dugu gure pertsonaiaren berezitasuna. '''Gizartearen muga'''. Gizarteak baldintzak eta mugak ipintzen dizkigu gure aukera egiterakoan; hein batean, pertsonaia bat inposatzen digu. Hori dela eta, gizartearen aurrean dugun irudia lortzeak gure hautaketa baldintzatu egiten du, eta etengabeko borroka eginarazten digu mugatze hori zehazteko. Prozesu hori etengabeko bilaketa eta sorkuntza lan bat da, bidaiaren antzekoa, literatur tradizio mitopoetikoen bilaketa eta borroka iniziatikoen antzekoa. '''Kultur lehia'''. Kultuaren aldea oso garrantzitsua da niaren ordezkari izango den pertsonaia asmatzerakoan. Kultur jakintzak, kultura barneratzeko gaitasunak, ahozko zein idatzizko kulturaz jabetzeko ahalmenak, adierazitako fenomeno hori indartu egiten du, eta subjektuaren kontzientziaren fenomenoari paradigma literarioa egozteko aukerak aberasten. ==== “Ni”aren narrazioen erretorika eta antzezpena ==== Niaren kontakizun horiek, nahiz barnekoek nahiz agertzenkoek, literatur genero bereziei dagozkien ezaugarriak dituzte: kronika gisa edo drama zein tragedia gisa, edo poema gisa konta daitezke ez baitago objektibitaterik, saihestezina baita fikzioaren ukitua, eta estilizazio poetikoak igurzten baititu narrazio horiek guztiak. Orainaldiko kontzientziaren kontakizunari lekukotzaren sentipenak gehitzen zaizkio, edo sentipen dramatikoak, tragikoak edo poetikoak. Bizitzak irudimen literarioa imitatzen du. Oharkabean, kultur oroimenean imitatzeko moduko ereduen bila ibiltzen gara gure kontakizunak, irudiak eta keinuak egiteko. Eta eredu horiek geureganatzen ditugu ezkutuko performance baten bidez. Historiako, literaturako, zinemako eta antzerkiko ereduak imitatzen ditugu: bizitzak artea imitatzen du. Mitologiak eta erlijioak, idazleek eta artistek sortu dituzte guretzat eredu ideologikoak, eta horiek lagunduko digute gure kontakizunak asmatzen, era narratiboan antolatzen eta adierazten, egituren eta hizkuntzaren erabileraren erakusgai anitzen bidez, esanahiaren eta zentzuen eredu bidez. === Subjektuak gertaera erakusten du === Eredua aukeratzea. Gizakia bere buruaz ohartzen da bere burua erakutsiz, bere buruaren irudi bat eraikiz. Gizakiak bere burua erakusten du, bere burua irudikatzen, bere burua esaten. Gizakiak literatura eta antzerkia egiten du: testua eta agertokia, hitza eta imintzioa, soinua eta irudia. Kultur tradizioko ereduak hautatzen ditugu kontakizunak esan edo antzezteko, baina ez soilik gertatutako gauzak kontatzeko, baita gerta litezkeenak kontatzeko ere. Etor daitezkeen gertaerei dagokienez, aurreikuspen hori bera gerta daitezkeen aukerei buruzko narrazio bat da; gertatzeko modu ausazkoei buruzko kontakizun iragarlea da, azken batean. Kontakizunaren proiektu bat egin ohi dugu, baita portaeraren diseinu bat ere, eta, areago, jokabidearen aurretik saioak ere egiten ditugu. Aurreikusitako etorkizun hori iristen denean, badugu aldez aurretik gertaera horien kontzientzia bat oroimenean, aldez aurretiko kontakizun baten bidez eraikia. Eta gure jokabideak aldez aurretik pentsatutako asmo narratiboaren bidea jarraitzen du, aldez aurretik geure buruari gidoi bat ipini diogularik. Kontakizuna performance bihurtzen dugu, oroimenetik berreskuratu ahala. === Aldez aurretiko kontakizuna === ==== Lauaxetaren bezperak ==== Esaten ari garenaren adibide bat gure literaturatik hartu dugu, Eusebio Erkiaga “Lauaxeta” poetarena: heriotza-zigorpean dago kartzelan, eta bere barneko bizi-ikuspegia aurreratzen du poema batzuetan heriotzaren bezperan. Bere barneibilbide horren kontakizunean Bibliako oihartzunak aurki daitezke; bere kontakizunaren barne-dramatizaziorako, Ebanjelioetako Jesus hartzen du eredu bi pasarte esanguratsuetan: Emauseko dizipuluen pasartean eta Getsemaniko baratzean jasandako agoniaren pasartean. Aldez aurreko kontakizun baten eredu ikusgarria dugu hor, niaren narrazio bat literatura bihurturik, kontzientziaren ekintza bat etorkizuneko gertaera aurreikusi baten aurrean. Aldez aurreko kontakizun horretan, gertaera idealizatu egiten da, estilizatu eta dramatizatu; gainera, muturreko egoera horretan, sentipena ere poetizaturik agertzen da. Adibidea, beraz, muturreko egoera batetik hartzen da: hiltzera zigortu bat, hil aurreko egunean. Zigortuak aldez aurretik bizi du hurrengo eguneko egoera eta bere buruari kontatzen dio fikziozko narrazio baten bidez, zeina etorkizunekoa baita. Gogoeta egiten du egoera psikologiko larri batean; azken gertaera ezin da utzi bere horretan; gertaeraeguna iristean handitasun guztia gal dezake gertatu behar duenak; beraz, era poetikoan bizitzen du, eta aldez aurretik bere buruari kontatzen dio. Gertakizunaren narrazioa aurreratzea. Aldez aurretik bizitzen den sentipenaren kontakizuna da. Gertatzera doanaz ohartzeko kontatzen da, eta gertatzen denean oroitzeko. Aldez aurreko bizipen horren kontakizunak kontzientzia suspertzen du, zentzuaren nondik norakoa erabakitzen eta dramatizazioa prestatzen. Lauaxetaren poemak zirrara eragiten du irakurtzean, eta are gehiago Antton Valverde kantatzen entzutean. Lauaxetak bere azken unea zabaldu eta neurriz egokitzen du, bere buruari aldez aurretik kontatuz. Jarrerak prestatzen ari da, probak egiten, eta sentipenen matazaren barruan bila dabil, maite dituen balioekin bat datorren kontakizun bat ehuntzeko hautatuarekin. Bihar jokatuko duen pertsonaia zirriborratzen ari da, hurrengo egunean performance gisa gertatuko den kontakizuna eraikitzen ari da. Gaur eraikitzen eta idazten du bihar esan ezingo duen diskurtsoa. Irudika dezakegu bakarrizketa poetiko horren jatorrian dagoen oldoztea. Esperientzia eta sentipen horien gure egungo irakurketa, gure oroimenaren altxorrak ematen digun gaitasunaren araberakoa, Lauaxetak hil aurreko egunean bere buruarekin izango zituenetara hurbiltzen da. Barne-narrazioa idaztea. Lauaxetak gau horretan agerian uzten du animalia literarioa dela. Baina, aldi berean, Lauaxeta poeta ohartua da, bere lanean ari den idazlea; bere barruko gertaeren kazetari da, kontzientziako gertakizunen lekukotza egingo duen kazetaria, bere ikuspegi subjektiboaren begiralea. Lauaxetak agerian uzten du kontzientziaren izaera narratiboa, niaren ezaugarri literarioa, eta gertakizunen bizipenak nork bere buruari kontatzearen jokabidea. Agerian uzten du orobat gizakiak gertakizunei aurrea hartzeko duen aukera, gero, gertatzen direnean, oroimenean bizi ahal izateko. Lauaxeta kulturaren eta literaturaren oroimenean miaka ibili da, eredu baten bila, gau horretan eta hurrengo egunean hartu behar duen jarrerarako, eta bere azken nahia adierazteko eta hilobi gainean ipini nahi duen hilartitzean ipintzeko eredu bila, halaber. Lauaxeta, bezperan, bere hilketa antzezten ari da buruz. Gizakia animalia literarioa dela uzten du agerian, eta, gainera, bere bizitza antzezten duen antzezlea dela: gertatzen zaion guztiaren antzezlea da gizakia, gertatzen zaion guztia antzezten du. Gizakiak etengabe antzezten du bere burua bere egoeraren agertokian, berak diseinatu duen pertsonaiaren baitan. ==== Gel zaite ! ==== Eguna berantz doa...<br/> Nerekin gel zaite, arratsbegi data,<br/> itzal baten gozoz urdintzen doiata.<br/> Ene Josu maite,<br/> gel zaite!<br/> <br/> Nere egunargia berantz azkar doa,<br/> itzalak joten dau atadi ondoa.<br/> Arrats onen otza,<br/> biotza!<br/> <br/> Oi Bidazti deuna, sar zaite neurera,<br/> bertan dozu bada maitasun arrera.<br/> Bekidat bizitza<br/> zeure itza!<br/> <br/> Idazki doneak azaldu eidazuz<br/> euren muin eztiak emon egistazuz.<br/> Bel zeure mintzoa<br/> gozoaz!<br/> <br/> Ta barne guztia berotan dodala<br/> argi biur bekit eriotz itzala;<br/> dana yat atsegin<br/> zeurekin.<br/> <br/> Orain sakon dakust zeure eriotz ori!<br/> Zergaitik daukazun biotz deuna gori!<br/> <br/> :::::(1937). Lauaxeta. Olerkiak. Edit. Etor, 1974.<br/> ====Lauaxetaren bezperak.Heriotza zigorra duen baten antzezpena ==== '''Biotz donea'''<br/> <br/> I<br/> <br/> Biotz xamur beroa<br/> gar-gorri batekin zauritzen nozu;<br/> zeru gaiñean, ordea,<br/> maitasun larrosa zabaltzen dozu.<br/> <br/> Sakon bitan nabil, ez bai goxo,<br/> otzak il naroa zugandik urrun;<br/> su gordiñak nauka zeure ondoan,<br/> gabaz argi zakusat, egunez barriz, illun.<br/> <br/> Zeurekin naukazu, neugaz ez zaukat,<br/> eguzkitan edur, otzetan sugar;<br/> jolas bakotx onek galduta nakar,<br/> baiña bien bitartean,<br/> sugar zakit, Jauna, biotz barnean!<br/> <br/> Goiz eder onetan erail bear nabe<br/> txindor baten txintak gozotan nabela;<br/> el naiten leiora begiok intz gabe,<br/> Gorbei barna jatort kañoi ots itzala,<br/> or egazkin egak odei lapur doaz.<br/> Guda gotzon baltzak odolez dakustaz<br/> euren oin aurrean beredin gudari;<br/> gazte argi orreik, eutsi lur amari!<br/> Bera bezin onik eztauka ludiak!<br/> <br/> II<br/> <br/> Baiña, Jaun Altsua, orain nai nozu?<br/> Bildots baten antzera lotuta naukazu<br/> bear nauenian aberriak?<br/> Aren deia dantzut arnasots barrian<br/> Mendi goitietan eriotz datorkit,<br/> bertan eder dira azkenengo atsak;<br/> arte adartsua babestoki bekit,<br/> neure gerri meion zauria<br/> txastau dagientzat etsaien erraiñak.<br/> <br/> III<br/> <br/> Zuzentzaren alde bil diran neurekin<br/> ixuri daidala bizitz iturria;<br/> lurra estal bedi odol larrosakin<br/> gozo ta eder gizonen kopetan...<br/> Aberri opazko eriotz mosuak,<br/> zauri orreik zuk or mendietan,<br/> aintzak zabal ditu esku argituak<br/> antxe jausi nedin... eta azken orduan<br/> laztandu naizela arnasa estuan?<br/> <br/> IV<br/> <br/> Garaitz eder billa doazan zaldiak,<br/> eta bego onein leiartuan,<br/> tinki igaro beitez gizonen argiak!<br/> Esku zurbil oneik aul luzatu bediz,<br/> euki dagientzat ikurrin donean.<br/> O azkatasun otsak, betiko bil zagiz,<br/> antxe makur zaite, oi buru nerea!<br/> Geure lur amaren besarte gozoan<br/> eta anai maiteok, eutsi lur arnasari;<br/> itxaropen aixe sort bekit gogoan.<br/> <br/> V<br/> <br/> Jauna! eriotz au arren emostazu:<br/> koldarrentzat itzi larrosen usaia,<br/> azkatasun deuna bial egistazu,<br/> atzindu nai dot, ba, arrotzen iraiña.<br/> Gozputz onek bakez atseden dagian<br/> erri azkatuen egun aundirarte.<br/> Gudan jaus nadilla zuzentzaren alde,<br/> ez ormari atzez, goiz eder argian.<br/> <br/> VI<br/> <br/> Eta bake donea sortuko danean<br/> neure azur utsak<br/> besteenakin batu!<br/> Eresi gurenaz lagundu bidean<br/> obi bakar arte, baiña arren, bukatu<br/> oroigalluaren maitasun itzala.<br/> Kristo´ren gurutzaz begaran ditxarot,<br/> Josu´ren fedea besterik eztaukot.<br/> Erri zintzo onek zaindu dagiala<br/> il gintzanen atsa, il gintzanen aala.<br/> <br/> ==== Aldez aurretiko agonia baratzean ==== '''Agur, Ama'''<br/> <br/> Agur ene Erri, Jaunak naroa<br/> Aberri eder argira!<br/> Neure negarrak jarion naukan<br/> zeure mendiari begira<br/> <br/> seme bat zeukan baiña etsaiak<br/> kendu eutsoen biotza,<br/> soin ederra ixuri jakon<br/> maietz bateko goiz otsa.<br/> <br/> Gurtz deunari musu egiñaz<br/> alde egin eutson mundutik;<br/> Kristoren gentza abo gañean<br/> loratu jakon gazterik.<br/> <br/> Jaunaren maitez, Aberri maitez<br/> ez eban euki bildurrik;<br/> eta zeuretzat zorion utsa<br/> opaldu eutsun gogotik.<br/> <br/> Ene Erri ona, zagoz betiko<br/> Kristoren fede batean!<br/> Olan, Zoriona billatuko dozu<br/> emem ezpada, zeruan.<br/> <br/> Eriotz deuna aurrean daukot<br/> sinistu bada, euzkoa!<br/> Ene erria azke izan artean<br/> zaindu Josuren legea!<br/> <br/> Eder jatazan euzko bazterrak,<br/> eder itxaso zabala;<br/> baiña oraintxe ederrago jat<br/> eriotz onon itzala!<br/> <br/> Gaztea nozu bizitz onetan<br/> ta ez jatan palta gauzarik.<br/> Ene Jaun, gogor aldi onetan <br/> ez naizu itxi eskutik!<br/> Ez bedi egin neure gogoa,<br/> Zeure naia bai, ostera.<br/> Gogoa doa zeru argira<br/> gorputza lur illunera.<br/> <br/> '''Kontakizun-ereduak'''. “Geldi zaite” horrek Ebanjelioko kontakizuna berpizten du, Emauseko dizipuluena: Jesus berpiztuarekin topo egiten dute eta elkarrekin jarraitzen dute bidean. Emausera iritsita, Jesusek aurrera jarraitzeko keinua egiten du. Dizipuluek eskatzen diote: “Geldi zaitez gurekin, iluntzen ari du eta. Eta barrura sartu zen, haiekin geratzeko”. Kontakizunean elkar topatzearen une gozoa, bideko elkarrizketen gozamena eta elkarrekin jarraitzeko irrika biltzen dira. (Lukas, 24, 1335) Lauaxetak, barne-bizipen batean, egoera horren performance bat egiten du. Dizipuluen larruan jartzen da eta egoera berritzen du, behin eta berriz irakurri izan duen testu horretan. Ebanjelioko pasartea irakurri duen bakoitzean izandako sentipenak berritzen ditu; kontakizunaren sentikortasunak hunkitua zegoen aldez aurretik. Oroimenetik berreskuratzen du gertaeraren pathos guztia, bere baitan baitauka aldez aurretik. Lauaxetarengan “Gel zaitez” horrek agerian uzten du heriotza hurbil duenak sentitzen duen bakardadea; arratseko iluntzeak bizitzaren iluntzea adierazten du. Eta “Geldi zaitez” hori “ez nazazu eskutik utzi”ren sentipen batez osatzen du. Laster datorkion heriotzaren aurreko bizipena da poema hori, perfomance bat eginez, hala buruz nola sentipenez. Oroimena berpizten du eta berriro bizitzen egoera, kontakizuna antzezten du eta berriro idazten. Igarotzearen zentzuaren bila. Poeman, Jesusi egiten zaion eskaerak, idatziak erakusteko eskaerak, badu antzik Emauseko kontakizunarekin. Dizipuluak lantu egiten dute Jesus Jerusalemen hil delako, lur jota daude, harengandik zerbait gehiago espero baitzuten (“Nos autem esperabamus”, guk hala ere zerbait espero genuen). Jesus berpiztuak Idazteunaren errepaso bat egin zien, justiziaren esku hildako profetaren heriotza azaltzeko. Lauaxetak, bada, Idazteunean edo kristau pentsamenduan bilatzen du bere heriotzaren azalpena, kristau zentzua, kontsolamendua. Urrundu kaliz hau nigandik. Aurre kontakizuna. Irakur dezagun “Agur ama” poema. Azken lau bertso-lerroek hau diote: Ez bedi egin neure gogoa,<br/> Zeure naia bai, ostera.<br/> Gogoa doa zeru argira<br/> gorputza lur illunera.<br/> Lauaxetak bere azken poemaren azken diskurtsoa ehuntzeko hautatzen duen egoerak agonia iragartzen du, hil egingo dutela iragartzen du; eta agonia hori Jesusek hil aurreko arratsean bizi izandako “baratzeko agoniaren” antzekoa da. Jesusek ere, Ebanjelioak dioenez, bere aurre-kontakizuna egiten du eta aldez aurreko narrazio baten bidez agonia bizitzen, etorkizuna ohartuki aurreratzen, horrelako gertakizunen bezperan izan ohi den argitasun bereziarekin. Jesusek ere bere kontzientzia probatu egin zuen eta heriotzaren bezperan bere burua prestatu. “Ez bedi egin nire nahia, zurea baizik”, Ebanjelioko aipu bat da, Jesusen ahotan hitzez hitz jarria Olibondoen Baratzean. Bere heriotzako larritasuna aldez aurretik bizi du eta, larritasun horretan, eskatzen dio Aitari “Aita, ken nigandik kaliz hau, ahal bada”; egoera hori eta adierazpen hori eguneroko irudi eta hitzetara pasatu zaigu. Esaldiak, ordea, badu bigarren zati bat: “Baina ez bedi egin nire nahia, zurea baizik”; errotiko onarpen bat da hori. Gogoa doa zeru argira gorputza lur illunera. Azken bi bertso horiek iruditeria unibertsaletik hartzen dute indarra: espirituagorputza, argiailuna, goiabehea, zerualurra, igojaitsi, iraupenadesagertzea, arintasunazama, hegaldiaerorketa binomioetan oinarriturik daude; espiritua pisurik gabea da eta gorputza pisuduna. Hilartitz bat. Sinestuna eta poeta. Azken ahapaldiak hilartitz baten itxura guztia du. Lehen bi bertsotan errotiko kristautasuna agertzen da, bai ideia aldetik, bai sentipen aldetik, eta beste bietan, tradizio luzeko irudi bat. Azken ahapaldi hori testamentu moduko bat da. Azken puntua. Eta hortik aurrera, isiltasuna. Azken aurreko hitza, arrazoiaren hitza da, azkeneko hitza, berriz, irudi poetikoarena. Esteban Urkiaga gizakiak beste ordu batzuk gehiago iraun zuen bizirik, baina Lauaxeta isildu egin zen, idazlea hila zen, nahiz eta barne-narrazioak amaiera arte jarraitu. Lauaxeta isilik geratzen da, ahoa itxita; agertokitik irten eta oihal beltza jaisten da. Ez du argitara emango barruan geratuko zaion barne-narrazioa; hortik aurrera barne-hizketa hutsa geratuko da, hiru ahotsetan: norberaren kontzientziaren bi ahotsak eta Jainkoarena hirugarrena. Poeman Ebanjelioko aipamenaren elipsi bat egin da: “ahal izanez gero, ken nigandik kaliz hau”. Kontakizunaren amaierako “ez bedi egin nire nahia, zurea baizik” horrek agerian uzten du Lauaxetaren barnean azken egunetan egosten ari zena. Espetxea Getsemaniko baratzearen irudia da, agonia bizitzeko agertokia; eta Jesusen ereduarekin performance bat eginez biziko du Lauaxetak. Heriotza eta larritasuna, eta esaneko jarrera, horiek dira Lauaxetaren etikaren eta sentipenaren giltzak azken kontakizunean, Ebanjelioko istorioarekin lotura estuan. Heriotza, irudia eta etika. Lauaxetak Bibliako irudi bat baliatzen du, Isaias profetarena, bere egoera interpretatzeko; sakrifiziorako lotuta dagoen bildotsa dela iruditzen zaio. Eta aberriak bere beharra duenean gertatzea du damua: “Baiña, Jaun Altsua, orain nai nazu?<br/> Bildots baten antzera lotuta naukazu<br/> Bear nauenian aberriak?<br/> Beste ahapaldi batean askatasunaren aldeko borrokan hiltzea aukeratu nahia azaltzen du. “Jauna! Eriotz au arren emostazu…<br/> Gudan jaus nadilla zuzentzaren alde,<br/> ez ormari atzes, goiz eder argian”.<br/> Zain duen heriotzaren aurrean beste nahi bat agertzen du, borrokalariaren ethosa; lantua ez da soilik hil behar duelako, baizik eta askatasunaren eta zuzentasunaren alde borroka egin gabe hil behar duelako. Beste poema batean, hau dio: “Dena emon biar jako maite dan azkatasunari”. Bihotza sutan. Sentipenen intentsitatea bihotzaren irudian biltzen da, zeina sugarrek gori baitaukate. Horrek ere Emauseko dizipuluek Jesus joatean diotenaren oihartzun dirudi: “Ez al geneukan bihotza sutan hura mintzo zelarik?” Une horretako sentipenek badute oihartzunik bada, Lauaxetak zalantzarik gabe ezagutzen zuen erlijio-iruditeria; iruditeria horrek tradizio plastiko luzea zuen gainera. Lauaxetak, bere azken orduetan, fedeak eskainitako testuetan topatzen ditu bere istorioa osatzeko irudiak, bere azken orduetako kontakizuna egiteko irudiak. Beharbada hor izango ditu oroimenean ezagunak dituen liburuetako irudiak, eta haietatik hartzen ditu gorputzimintzioak eta adierazpena; izan ere irudi horiek oso tradizio ezaguna baitute. == Gizaki narratzailea: argitaratzearen fenomenologia == === Eguneroko narrazioen izaera literarioaren alde === Denok irakurri dugu artistei eta idazleei eginiko elkarrizketetan nola adierazten zuten pintatzeko edo idazteko beharra izaten dutela eta hori egin gabe ezingo liratekeela bizi. Animus artistiko batek bereganatuen antzera hitz egiten dute. Eta, zalantzarik gabe, horretan izango da berezko dohainik, baina heziketak ere izango du eraginik, eta zer esanik ez nahimenak eta horretara jartzeak, artista edo idazle izateko egoera egokiak izandako eragina ahaztu gabe. Haatik, gizaki oro da literaturagile, eta egunero aritzen da horretan bere baitan, bere kontakizunak egosten, nahiz eta beharbada inoiz ez barrutik kanpora irten. Narrazio horiek adieraztera irits daiteke, elkarrizketen bidez ahoz esanik, eta, noiz edo noiz, gerta liteke idatzirik geratzea ere. Barne-kontakizuna argitaratzea jomuga. Besterik da adierazitako hori gaur egungo komunikabideren batean agertzea. Baina, guztiok egiten dugu literatura egunero, etengabe eta ezinbestez; horretan ez dago zalantzarik. Argitaratzea elkarrizketa soil baten bidez gerta liteke, bananbanan zerbait adieraziz, edo jende gehiagoren aurrean eginez. Hasiera batean, kontakizun oro egitean, entzuleria bat izaten da buruan; antolatzerakoan, gutxi batzuen arteko kontu gisa har liteke, edo, bestela, edonoren aurrerako; baina bietan, balizko entzuleria bat hartzen da oinarri, kontakizuna eraikitzerakoan. Gure nia beti besteekiko harremanean eraikitzen da. ==== Kontakizunaren erregistro bikoitza: gramatikaltasuna eta literatura ==== Gertakizun bat kontatzeak era askotako narrazioak eman ditzake. Kronika aseptiko batetik hasi eta kontalariak bere sentipenak eta estetika jokoan jartzen dituen forma literarioetaraino. Gertakizun baten kronika. Ipin dezagun adibide bat. Gizon batek bere emazteari dio arropa-denda batean jantzi batzuk ikusi dituela eta dendari gazte batek erakutsi dizkiola. Hori txosten bat da, baina ez gertakizun baten narrazioa. Gertakizunaren aldaera literarioa. Dendako gertaera hori bera narrazio umoretsu gisa konta daiteke, eta ondorio mamitsuak atera; dena modu literarioan. Izan ere, barne-kontakizuna hitzetan ipintzen jakinez gero, gertaera kontatzearekin batera, protagonistak esan lezake dendari gazte politak atseginez hitz egin diola, eta horrek gizaseme gisa gozamen handia eragin diola bere buruaren estimaziorako. Eta ilusio hori, sakonean erotikoa izanik, barnea lotsatu zaiola, lotsagarri sentitu dela, dendariak esan dionean jantzi hori gizon zahar samarrei geratzen zaiela ondoen, bere aitaren antza dutenei, zeinak antzeko arropa janzten baitu. Bere aitaren aipu horrek aitaalaba harremana ezartzen du bezero zahar samarrarekiko. Gertakizun berbera kontatzeko bi modu dauzkagu hor; bigarrena, argi eta garbi literarioa; esatari on baten ahotsean, kontakizun umoretsua bihur daiteke. Gertaera baten kontakizuna laburra izan ohi da, ahozkoa gehienetan; baina batzuetan memorian geratu ohi da, behin eta berriz oroitu eta kontatu ahal izateko. ==== Kontenplazio-kontaera: narraziorako egoera egokiak ==== Buru narrazioa errazten dute bai kontenplaziozko jarrerak bai izaera galdetzaileak; eta egoera hori sortzea gure esku dago. Badira ni-aren jarrera narratiboa bereziki pizten duten leku batzuk, denbora batzuk, egoerak, pertsonak, soinuak, gauzak...; pizgarri horiek guk geuk nahita bila ditzakegu, edo gerta liteke berez geure burua hor murgiltzea. Gure memoriarako ateak zabaltzen dituzten pizgarriz beterik dago espazioa. Gure eguneroko geografia iradokizunez beterik dago. Iradokizuna eragiten dute gailur urrun eta bakarrek, zerutik gertu sentiarazten dutelako; iradokizuna eragiten du itsasoak, bere zabaltasun eta mugagabetasun sentsazioagatik; bideak, berriz, bizitzako bidearen metafora iradokitzen digu. === Egunerokoaren lekuko literario izengabeak === Zenbait pertsonek dohain berezia izan ohi dute eguneroko bizitza era literarioan adierazteko. Gogora ditzagun adibideak, ahoz esaten direnak kontakizun literario bihurtuak. Nire adiskide Lorenzori bizitzako edozein gertakizunek, txikiena izanik ere, kontakizun bat osatzeko gaia ematen dio, eta hain zentzu literario ona ematen dio, non atsegina den hari entzuten egotea. Lorenzok gertatzen zaion guztia narrazio bihurtzen du eta besteengan entzunmina pizten: historiaren erdiguneari parekotasun harrigarriez ipintzen dio testuingurua, begirada umoretsu batez, esanahi etikoen bidez, gainjantzi poetikoen bidez, paradoxazko ezustekoen bidez… Hegoamerikarrek ere beren barne-sentipenak agertzeko trebetasun berezia izan ohi dute. Familiako adiskide dugun Aida karibetarra lekuko. Oroitzen dut aspaldiko nire ikaskide Yakob, bere pentsamendu harrigarriak narrazio laburlabur eta zorrotzez adierazten zituena; pentsamendu haiek adieraztezinak iruditzen zitzaizkigun, batere lotsarik gabe erakusten baitzituen bere sentipenak, eta agerian uzten baitzigun guk geure barruan lotsaz gordetzen genuena –beldurragatik, nor ez ginelako, lotsagatik, etab. Azken batean, gure barne-narrazioen izaera barregarria jartzen zigun agerian. Amonaren kontakizunak. “Amoña” Mariari entzun nion bilobei kontatzen bere ezkontza-egunean, maiatzeko egun batean, alfonbra zuri bat ipini zioten bere baserritik elizaraino. Entzuten zeuden haurren harriduraren aurrean, amonak bere metaforaren esanahia argitu zuen: alfonbra zuria udaberriko elurtea izan zen, eta ez udaberriko loratze handi bat, hasieran entzuleek uste izan zuten bezala. Beste batzuek uste izan zuten amonaren kontakizunean beste irudi poetiko bat zegoela oinarrian. Amonak istorioa “feed back”ari begira kontatu zuen, entzuleek interpretazioa egin zezaten, berak argitu baino lehen, hala piztu nahirik haien izaera literarioa. Aspaldi, duela berrogeita hamar urte, asmatutako istorioa eta bere buruari hamaika aldiz kontatua berrargitaratzen zuen, eta jende aurrean esaten, aldez aurretik bere baitan askotan probatuta inork entzungo zionerako. Narrazio hori asmatu, prestatu eta moldaturik zeukan etorkizunerako; eta egun horretan, azkenik, berritu egin zuen jende aurrean; memoriaren sekretuan gordetako barne-kontakizuna ahoz argitara emateko unea iritsia zen, bilobak entzule zituela. Arratsalde horretan bertan, Lourdesko santutegira eginiko bisita batean, salerosketa giro hartan, kontakizun batzuk, literaturaz sakon gozatuak, entzuteko parada izan genion, guri zuzendutako bakarrizketa umoretsu batean. Santutegi haren inguruko denda ugaritasunak honako hitz hauek esanari zizkion: “Ez dakit Ama Birjinak beste miraririk egingo duen, baina aski mirari da horrenbeste dendariri jaten ematea”. Hori esanik, ogi eta arrainak ugaritu zireneko miraria ekarri zuen gogora: “Lehen semeak egin zuena, orain amak”. Bidaia horretan bertan atentzioa eman zion denda guztiak elkarren segidan egote hark, eta bere mitologiakutxara joz, dendazelai haren irakurketa apokaliptiko bat egin zuen zipoka: Bai, bai, Badator munduaren azkena; kale guztiak dendaz betetzen direnean iritsiko da”. Nik entzuna nuen beste esaldi herrikoi bat: munduaren azkena dena errepidez betetzean iritsiko zela. Amonaren bakarrizketa hura pieza literario fina iruditu zitzaidan, leku hartako giroak eragina. Joben kexua. Eta era berean literarioa da nire solaskide eta lagun den Rokeren esaldi ozpin eta umore beltzekoa; behin, zer moduz zegoen galdetu niolarik, hala erantzun zidan, Job moderno batek bezala, aldez aurretik pentsatutako hau: –Zer moduz galdetzen didak? Bada, oso gaizki. Ez diat esango bizitzak bizkar eman didanik, ez, baizik eta sudurraren aurrean bere ipurdiko zulo zikina jartzen ari zaidala, besterik ez. ==== Ahoz argitaratzea ==== Eguneroko narrazioen egile batzuen izenak eman ditut; pieza literaio horiek ahozko oinarri iraungikorraren gainean ipinita daude, baina batzuetan oroimenean txertatzen zaizkigu, nahiz eta gehienetan ahanzturaren putzura joan; baina, hori gertatzean ere, ez dira desagertzen inolako arrastorik utzi gabe, nahiz eta oroimenetik ateratzeko gauza ez izan; hortxe geratzen dira lanbro artean gure iruditegian, eta gure ohartzeko eta sentitzeko modua baldintzatzen dute, eta gure testuen altxorra aberasten. Aldi bateko literatura horiek, elkarrizketa bidez eta izengabe gertatzen direnak, gehienak desagertuko direnak, biltzen gaituzten egunen iraungitze etengabean. Material horiek, berreskuraturik eta homogeneo bihurturik, gure barne-irudikapenaren erroetan geratzen dira, eta gure sormen-gaitasuna indartzen dute, eta besteek esandakoa ulertzeko gaitasuna, halaber. === Lanbidez idazle ez diren idazleak === Denok gara gure bizitzaren kontakizunaren literaturagile; gertatzen zaiguna, egiten duguna, nahi duguna, beldur dioguna, oroitzen duguna, kontatzen dugu. Eta hori guztia kontakizunetan egituratzen dugu; kontakizun horiek, gutxienean ere, geure buruari esaten dizkiogu. Literatura oro, bistan da, ez da paperera edo ordenagailura igarotzen, ez eta ahoz kontatua izatera ere iristen. Ikerketa etnografikoak ikusi du batik bat literatura mota horren balioa, ahozkotasunaren eta idazmenaren mugan mugitzen den literaturarena. ==== Oroitzapen autobiografikoak datu etnografiko gisa ==== Aspaldi aurkitu zuen etnografiak zenbait pertsona eskolagabeen lekukotzak duen balioa; pertsona horiek hezkuntza akademikoaren kutsadura gutxi jasan dute, eta bere giza taldean erabat murgildurik bizi dira; erabat egokiturik daude beren bizimodura eta, adinak ematen duen ikuspegi umotutik, ahoz nahiz idatziz gorderik duten memoria guztia eman dezakete, tartean egon litezkeen kultur eraginek eta egoera psikologikoek lekukotzari balioa kendu gabe. Hasieran, datu etnografikoak biltzeko, galdeketak eginez jasotzen ziren lekukotzak, eta galdegilearen jarrerak bitartekotza bat ipintzen zuen beti; erantzuten ari zenarentzat batere garrantzirik ez zuten gauzetan (eguneroko gauzak zirelako) arreta ipintzeak erantzuna artifizial bihurtzen zuen. Haatik, etnografiak argi dakusa kontakizuna era objektiboan jaso nahi duela fenomeno narratibo gisa, kontatze hori beti subjektiboa izanik. Lekuko horren berezitasun subjektiboa da datuaren objektibotasuna. Haren kontakizuna, haren subjektibitatea, da datu etnografikoa, eta ez gertatutakoaren balio historikoa; subjektuak kontatutakoaren zehaztasunak ematen du haren lekukotzaren egia, istorioaren egia subjektiboa. ==== “Auspoa”ren corpus literarioa ==== Orain, Antonio Zavalak bilketan egindako lanean ipini nahi genuke arreta, ikerketa-lan horrek kultur memoriarako (batik bat, euskarazko memoriarako– duen balio handian, batez ere ikertzaile horrek bultzaturiko genero literarioa kontuan harturik, bai ahozkoa eta bai idatzia. Antonio Zavala da Auspoa sailaren sortzailea, eta berak izan zen argitaratzaile urte luzeetan. Denbora labur batez Etor argitaletxeak ere argitaratu zuen sail hori, eta gerora Sendoa argitaletxeak izan zuen haren ardura, Joakin Berasategi argitaratzaile eta bultzatzaile zela. Beren giza taldearen lekuko. Zavalak kultura herrikoiaren lekukoak ekarri ditu beren memoria hustera; oroitzapen autobiografikoen itxurarekin, beren giza taldearen ordezkari jator izan dira. Ahoz jaso, eta Zavalak idatzira pasatu zituen; batzuetan esatariek berek ere idazten dituzte testuak, ikertzaileak prestaturik eta inprentarako bidea eginaraziz. Gizaki horien literatura autobiografikoa giza talde baten memoriaren ordezkari bilakatzen da. Argi dago argitaratzeko lana izateak oroitzapenen kontaketan eraginik baduela, adierazpenean, behinik behin. Autobiografia egiten duena bere barne-bizitzaren jabe da eta berak erabaki behar du nola azaldu; guri, irakurle garen aldetik, interesatzen zaigun kontakizuna, hark guretzat izango dela pentsatuz idatzitako horixe bera da; izan ere, bere burua agertzeko era hori neurtua baita, eta barne-bizitza orduan eta gehiago sakonduko da zenbat eta hobeto ezagutu kontakizuneko pertsonak eta kulturak. ==== Barne-narrazioaren idazketa ==== Kontakizuna oraindik ni-aren barruan dagoela, egilea, kontalaria, kontakizuna eta hartzailea bat bera dira, ahots anitzetan biderkaturik, kontatu beharrak jota, burua irudiz beterik eta ahoa hitzez, poesiak ukituta gaudenean. == Gizaki irakurlea, irakurketaren fenomenologia == === Irakurketa ekintza literario gisa === Irakurtzea ekintza literarioa da; testu bat hartzea berriro sortzea eskatzen baitu, norberaren literatur sorkuntza eginez. Kontakizuna bereganatu egiten du irakurleak, eta bereganatze horren hondoan begirada hermeneutiko bat dago, irakurleak memorian daukan hipertestu osoa eta iruditeriaren bilduma mugitzen baitu horretarako, eta horrekin batera kulturaren ondarea eta aurretik egindako irakurketa guztiek eragindako testu-artekotasuna. ==== Bere baitan biltzen zaituen unibertso literarioa ==== Eguneroko elkarrizketetan, ahozkoetan, mezu literario anitz bidaltzen da, eta hartzerakoan ere ekintza sortzaile eta literarioa egiten dugu; etengabe ari gara komunikazio eten kontaezinak jasotzen, zintzilik geratu diren ipuinak, amaierarik gabeko istorioak, hasi eta utzi egin diren kontakizunak, narrazio laburrak, txinparten antzeko mikronarrazioak, fikzio txikiak, edo, nolabait esateko, nanokontakizunak. Kontuan izan behar da errealitate guztiak duela esanahirik, bai izadiaren errealitateak, bai gizakionak: gauza guztiek, irudi guztiek eta hitz guztiek; ez dago ezer esanahia gabekorik, errealitate orok beste zerbaitera bidaltzen gaitu eta narrazio bat sorraraz dezake. ==== Hartzaileari gonbidapena eta erronka: entzulea, irakurlea, ikuslea ==== Beste baten kontakizuna hartzeak, nahiz entzunez, nahiz irakurriz, gure jarrera bat eskatzen du eta fikziozko kontakizun bat sorrarazten, egoera baten aurreko gure jarrera eskatuz. Irakurleari galdetu egiten zaio eta buruko performance bat egitera gonbidatzen da, kontakizun bat berritzera, irakurlea protagonista bihurtuta. Irakurketa ez da bere horretan geratzen: autognosi bat eskatzen digu: nola jokatuko nuke nik, zer sentituko, horrelako egoera batean? Esate baterako, heriotza orok gure heriotzaren aurrean ipintzen gaitu. Edozein gertakizunek gauza bera egiten digu. Irakurketak barne-kontakizuna pizten digu eta etika arazo bat sortzen. === Irakurketaren sorkuntza literarioa === ==== Irakurlea ==== “Liburu bat gauzen arteko beste gauza bat da, unibertsoa betetzen duten liburuki askoren artean galdutako liburukia, irakurlearekin topo egiten duen arte, bere sinboloak jasoko dituena aurkitzen duen arte. Orduan gertatzen da edertasunaren dardara berezi hori, psikologiak eta erretorikak argitu ezin duten misterio eder hori Arrosa zergatik gabea da, esan zuen Angelius Silesius-ek; handik mende batzuetara, Whistler-ek esango zuen: Artea gertatu egiten da. “Nahiago nuke liburu honek espero duen irakurlea izango bazina”. (Norberaren liburutegia bildumaren aurkezpena da; Jorge Luis Borges) ==== Irakurketa: Egilea, irakurlea ==== Borgesek irakurketari buruz dioenaz aipu batzuk bat egingo ditugu: “Irakurketa orok elkarlan bat behar du, bai kidetasun bat ere”. “Egilea eta irakurlea bat egiten dira eta ekintza libre berean uztartzen, sormen ekintzan”. “Hitzak sinboloak dira, eta elkarren arteko memoria bat dute oinarri”. “Shakespeareren lerro bat errepikatzen duten gizaki guztiak Shakespeare dira. “Idazlan guztiak egile baten lanak dira; ez du denborarik ez izenik, eta hortxe dago gizakiek igar dezaten”. === Irakurlearen gaitasuna === ''''Testu-artekotasunarekiko zorra''''. Ni-aren literatura norberari zuzendua eta inolako konpromisorik gabea da, eta, ziur askok, ez da idatziz argitaratuko, gehienez ere, ahoz zabalduko da jende gutxiren artean; kulturaren testu-artekotasunetik ezin da ihes egin, kulturak pilatuz jokatzen baitu eta tradizioa beti baitago presente gure ekintzetan; zenbat eta erudizio handiagoa izan, orduan eta gehiago. Beste alde batetik, niak bere buruarentzat egiten duen literaturan, tradizioko materialak tartekatuta, ziur kontakizun originala sortzen dela; ezinbestez, autobiografikoa baita. Originaltasun hori, alde batetik, norberaren izaera biologiko bereziak dakar, eta bestetik gertakizun historikoen gorabeherek; narrazioan subjektuak, interpretaziorako eta zentzua emateko, eredu historikoak erabiltzen baditu ere batik bat. ==== Elkarrizketa eta narratibitatea: eguneroko literatura eta ahozko argitarapena ==== [[File:Vida vasca arrue 01.png|thumb|right|400px]] Eguneroko elkarrizketan, mezu literario anitz bidaltzen da ahoz, eta hartzerakoan ere ekintza sortzaile eta literarioa egiten dugu; etengabe ari gara komunikazio eten eta kontaezinak jasotzen, zintzilik geratu diren ipuinak, amaierarik gabeko istorioak, hasi eta utzi egin diren kontakizunak, narrazio laburrak, txinparten antzeko mikrokontakizunak, fikzio txikiak, edo, nolabait esateko, nanokontakizunak. ==== Gaitasuna suspertuz: esperientzia ==== Egile ezezagunaren XII. mendeko Jesu dulcis memoria poemaren itzulpena, Orixek eginikoa, harribitxi bat da eta liturgia eresi gisa erabiltzen da. Jesusen imaginario bat eta harekin izandako harreman espirituala azaldu eta gero, “gertatu zaionak daki” itzultzen du “expertus potest credere” hori. Nec lingua valet dícere,<br/> Nec litera exprímere: <br/> Expertus potest crédere,<br/> Quid sit Jesum dilígere”<br/> <br/> Ezin esan iñork agoz,<br/> Idatziz ere ezin eman;<br/> Gertatu zaionak daki<br/> Jesus maitatzea zer dan.<br/> Bestalde, Juan Mari Lekuonak ere Mindura gaur liburuko “Porlandi” izeneko poeman (1966) dioenez, sinesten duguna adierazten dugunaren mimesi bat da. Irakur dezagun poemaren zati hautatu hori. Erdi Aroko poemaren zatian eta Lekuonarenaren artean parekotasunak ikusten ditugu. “Jesus dulcis memoria” eresian esperientzia mistiko gozoari zegokiona, Lekuonaren poeman esperientzia arruntago bati dagokio, bizimodu baten testuinguruaren suntsidurak eraginiko trantze mingarriari; suntsitu da etxe giroa, paisaia, Euskal Herriko nekazari giroko kultur sarea. Bi testuak berri ditzakegu “gaitasunez” eginiko irakurketa batean; bietan, egileak ohartuki ari dira errealitateak kontatzen, ez fikzioak, eta irakurlearen gaitasuna kitzikatzen dute, harreraren estetikak esaten duena gerta dadin: harrera hori sorkuntza literario bihurtzen dela, irakurleak testua bereganatzen duela hein batean, gaurkotu eta osatu egiten duela. Bereganatze-maila eta testuarekin lortzen den batasuna ezin dira neurtu, eta irakurlearen gaitasunaren araberakoak dira, hots, hark duen jakintza ondarearen araberakoak. Baina horrelakoetan hala esaten zaio irakurleari: esperientziak emandako ondareak ezartzen duela gaitasun-maila hori. Esaera horrek literatur tradizio luzea du eta eguneroko hizkuntzara igaro da: “bizi izan ez duenak ez daki”. Irakurleari edo entzuleari aurrez aurre ipintzen zaiona erretorikaren baliabide izatetik askoz haratago doa; irakurleak testuarekin izan dezakeen bizi harremana baldintzatzen du adierazitako egoera hori norberak bizitua izateak; gertatu zaionak badaki, bizi izan duenak ezagutzen du, eskarmentua duenak soilik jakin lezake. Eskarmentuak, beraz, ipintzen ditu irakurlearen gaitasunaren mugak. ==== Iragarkien kontakizunak ==== '''Irakurketa kasu berezia'''. Iragarkien irakurketak harreman berezia du hartzailearekin; edozein kontakizunek hartzailea suspertu nahi baldin badu, publizitateak era zuzenean erakarri nahi du, eta, orduan, kontakizun horrek baldintza guztiak betetzen ditu literariotzat hartua izan dadin. Spotak autokontakizunera bultzatzen gaitu, sekuentzia batean parte harraraziz. Iragarki-kontakizunek autokontakizunerako gonbita egiten digute, erosketarako gonbitari baietz esateko egoeran ipiniz, erabilera, parte-hartzea bultzatuz. Egunero jasaten dugu eskaintza handi baten zama ikaragarria, oso mezu landu eta literarioen bidez, eta gure harrera eskatzen digute, gure ulermena eta gure erantzuna, hura ere narratiboa eta literarioa. Egia da errealitate orok egiten dizkigula galderak etengabe, eta kontakizun bati adi egotera eta haren mezua ulertzera bultzatzen gaituela, baina iragarkietako irudiek eta testuak, askotan behintzat, eraso egiten digute eta gure erabakiaren santutegia bortxatzen saiatzen dira. Eta hori era literarioan gertatzen da, eta era literarioan erantzuten dugu, mezua hartuz eta erantzuna kontatuz, nahiz eta erantzun hori ezezko labur bat besterik izan ez, ezezko gogorra nahiz ezezko zalantzatia; edo bestela baiezkoa, gogo onez zein zalantzaz. Iragarkiaren testua eskaera bat da eta galdera bat ipintzen du, eta inplikazio bat. Iragarkiaren testuak beste sekuentzia bat sorrarazi nahi du, honako hau adibidez: ni hartzailea, produktu baten eroslegai edo zerbitzu baten erabiltzailea beharbada, edo mugimendu nahiz jarrera bateko kidea agian, baiezko nahiz ezezkoaren sekuentziaren protagonista bihurtzen naiz, eta sekuentzia hori neure buruari kontatu behar diot. Baiezkoa erantzuten badut, spotaren hurrengo kapituluaren protagonista gisa ikusi beharko dut neure burua. Ezezkoa erantzuten badut, ezezkoa diot nire inplikazioari, eta hori ere hurrengo sekuentzia batean irudikatu beharko dut; hots, neure bizitzan bertan spotaren performancea egitera behartzen naute, neure jarreren, keinuen eta hitzen bidez. Eguneroko elkarrizketan, mezu literario anitz bidaltzen da ahoz, eta hartzerakoan ere ekintza sortzaile eta literarioa egiten dugu; etengabe ari gara komunikazio eten eta kontaezinak jasotzen, zintzilik geratu diren ipuinak, amaierarik gabeko istorioak, hasi eta utzi egin diren kontakizunak, narrazio laburrak, txinparten antzeko mikrokontakizunak, fikzio txikiak, edo, nolabait esateko, nanokontakizunak. == Barne-kontakizunak == ==== Gozamenaren pareko ==== '''“Jesu, dulcis memoria”''' Jesus, poz oroigaria,<br/> biotzen asegaria<br/> ezti ta beste gaiñekoz<br/> Zure aurpegia bai poz !<br/> <br/> Ez, Jesus izena baño<br/> biguñagorik kantatzen,<br/> entzuten legunagorik,<br/> gozoagorik pentsatzen.<br/> <br/> Damutzean itxaropen,<br/> Onbera, guk eskatzean,<br/> billa zaitugunean on,<br/> baña zein on arkitzean!<br/> <br/> Ezin esan iñork agoz,<br/> idatziz ere ezin eman;<br/> gertatu zaionak daki<br/> Jesus maitatzea zer dan.<br/> <br/> Zakigu poz, gure Jesus,<br/> gure sari zeruetan,<br/> zakigu Zu argitasun<br/> mende guzien mendetan.<br/> <br/> ::::XII. mendekoa, izengabea. Orixeren itzulpena. Urte guziko meza bezperak lanetik hartua.<br/> ==== Minaren pareko ==== Min dut egiaz utzi beharra<br/> baserria...<br/> Artaldeari labana sartu.<br/> Atzen pagoak orpotik moztu.<br/> Etxeko tresnak erre edo saldu.<br/> Arbaso zaharren sua itzaldu.<br/> Ategaineko sarraila nagia<br/> herdoiltzen utzi...<br/> Iturria jan osinak,<br/> huntzak horma zahar berdinak.<br/> <br/> Gurdibideak urak ebaki...<br/> Mindura hau zer den<br/> pasa zaionak bakarrak daki, ai!<br/> <br/> :::::J.Mª Lekuona. “Porlandi”-tik, Mindura gaur, 1966.<br/> === Agustin Hiponako: Niaren narrazioaren fenomenologia bat === Nia asmatzea edozein eratako asmakuntza literarioren jatorrian dago, literatura idatzian nahiz argitaratuan. Literatura oro, burukontakizun oro, ezkutukoa edo ahoz zein idatziz kanporatua, jatorrian niaren literatura da. Ikuspegi batetik edo bestetik egileidazlea bere burua bere buruari kontatzen ari da; berak irudikatzen ditu pertsonaiak, bera jartzen da besteen lekuan, bizitzak eta gogoetak irudikatuz, bera mintzo da pertsonaien ahotik, bera da iritzi emaile, bera susmo sortzaile, bera alegiagile. Gizakiak bere esperientziaren iragazkiaren bidez soilik ezagutzen du bere burua. Ez daki beste buruaz beste ezertaz, soilik bere buruaz mintza daiteke. Agustin Hiponakoaren Aitorkizunetan niaren literaturaren paradigma bat aurkituko dugu. Hantxe ikusten da nola nia erreferentzia bakarra eta saihestezina bihurtzen den, kontatzera eta kontatzearen subjektu izatera beharturik baitago; bere buruari eta besteei bere buruaz mintzo zaie. “Eta nora ihes egin, bada, nire bihotzak nire bihotzarengandik? Nora ihes egin neuregandik? Nora ez lioke nire buruak jarraituko nire buruari?”. San Agustin, Aitorkizunak, IV, 7, 12. Zeren, diot nik, nora joango da subjektua nia atzetik ez duela? Niak soilik bere oinarri duen subjektuari buruz daki hitz egiten. Dena bere buruaren baitan egiten du, berezko baitu egozentrismo psikologiko hori. Beharturik dago erremediorik gabe egoaren kontakizun horretara. Irudimenaren testuinguru horretan bertan, Agustinek jarrera makurtezin baten eta etengabeko sentimendu baten azalpena egin du; ni horrek bere burutik kanpo bilatzen du sosegua. Itxirik gaude, eta kanpora irten nahi dugu kosta ahala kosta; bat gara, eta beste izan nahi dugu; ni gara, eta zu izan nahi dugu. “zuretzat egin gaituzu, eta gure bihotza larri dabil zugan atseden hartu arte”. (op. cit. 1,1) Aitorkizunak subjektu baten estres espiritualaren kontakizun dira, beste zerbait bereganatu nahi baitu atsedenaren bila. Kontakizun judukristau bizi baten dramatizazioa da; Jainko kreatzaileak sortu duen izakiaren oroimenean uzten du bere presentziaren nostalgia, eta etorkizunean beteko da nostalgia hori, denboratik at. Agustinek nia bitan banatzen dela aurkitzen du, bere buruarekiko esanean, bere buruarekin bere buruaz mintzatzean, baina haren berbaldiak kanpoan du jomuga. Izan ere, ez du soilik bere buruarekin hitz egiten, baizik eta hirugarren bat ere sartzen du tartean. Bere buruarekin beste batez mintzo da, eta hari esaten dio, eta harekin hitz egiten du bere buruaz. Kristau teologiako Jainko hirukoitzaren misterioa ulertzeko ahaleginean, Agustinek niaren fenomenologiarekin topo egiten du; ni oroitzailea, bere burua ulertzen duen nia, eta bere burua maite eta irrikatzen duen nia da. Guk, paradigma literarioaren ikuspegitik, esango genuke Agustinek niaren fenomenologia aurkitzen duela; ni horrek bere burua kontatzen du, barnean duen konplexutasunaz harriturik. Agustinek barne-esperientziaren metafisika bat egiten du, filosofiaren ikuspegitik, eta bere niaren bilaketan eta haren funtzionamenduaren azterketan sentimenak baino haratago dauden errealitateen ezagutza bat ezarri nahi du; ezagutza hori memoriaren barnean ezkutaturik dago eta niaren hedatze narratiboaren bidez argitara daiteke. Hala dio San Agustinek: “Neure buruaren enigma bihurtu naiz”. Eta bere buruari galdetzen dio: “Nor ote naiz?” Eta guk galdetzen dugu: ba ote dago ezer literarioagorik niaren ikuspegi hori baino? Izan ere, bere burua enigma gisa aurkezten du eta enigma hori argitu nahi du, barne-narrazioa lehen mailan erabiliz Gai horrek bilaketa iniziatikoaren dinamika narratibo bat ezartzen du, hots, norberaren barneko bidaia metaforiko bat. Kontakizun hori performance espiritual baten ekintza bilatzaile bihurtzen da. Aitorkizunak izeneko testu sentikorrean, Agustin bere baitako kontakizunen literatura egiten ari da. Bere sentipenen adierazpena antzezten du eta bere kontakizunaren abiapuntua performance bihurtzen du: bere enigma eta lan guztia barrurako bidaia bat besterik ez du, memoriaren jauregira eginiko bidaia bat besterik ez, han baitago haren ustez enigmaren giltza. === Kontzientzia azterketaren kontakizun ekintza === Inazio Loiolakoak Gogo jardunetan “kontzientziaren azterketa” proposatzen du, kristau bizitzan aurrera egiteko metodo gisa, eta zabalkunde handia lortu zuen proposamenak. Norberaren azterketa hori bakoitzaren portaeraren ebaluazio moral bat egiteko sarri erabiltzea proposatzen du. Kontzientziaren azterketa horrek niaren kontakizunak sorrarazten ditu, gure ikuspegitik. Gure ekintzen narrazioak dira, kontuan harturik zein egoeratan sortzen diren subjektuaren kontzientziaren eta askatasunaren aldetik, arau moralen argitan. Epaiketa bat egiten du subjektuak, eta erabaki bat hartzen du bere buruaz. Etorkizuneko kontakizun bat. Kontzientzia azterketa, iraganeko narrazio bat izateaz gain, etorkizunekoa ere bada, proiekzio bat alegia, izan ere, erabakiaz aparte –aldekoa edo kontrakoa, berdin dio– etorkizuneko proiektu moral baten asmoa hartzen baita. Erabakiak damua du berekin, zuzentzeko asmoa, aldaketa egiteko erabakia, edo jokabide zenbait sendotzea eta aurrera egiteko asmoa. Etorkizuneko kontakizunak fikziozko istorio bat asmarazten digu, zenbait jokabide-aukera eta aldaera agertuz, eta era jakin batean jokatzeko gauza ote garen aztertuz. Azterketak behartzen gaitu, bada, narrazio bat edo anitz aldez aurretik asmatzera; guztiak fikziozkoak izango dira, amaiera bat baino gehiagoren aukerarekin. Kontakizunen edukia. Horrela, norberaren erruen kontakizunak agertzen dira, edo besteei errua botatzen dietenak, edo damuzkoak, edo barkamen-eskariak egitekoak, edo lantuzkoak, edo barkamena ematekoak, edo gaitzestekoak, edo asmo onak erakustekoak, edo aitorpenezkoak, edo ñabardura zenbait erakusten dutenak, edo oker batenak, edo onezkoak, edo txarrezkoak, edo ezinarenak, edo berriro aurrera eginez ekitearenak. Kontakizun profanoak. Alde batetik, agerian utzi nahi dugu metodo horren asmatzailea euskaldunik unibertsalena den Inazio Loiolakoa izan zela; bestetik, metodo hori ariketa psikologiko bat dela, gaur egun automatikoki erlijio-xedez egiten dena, edo bestela xede pragmatikoago batekin, bizitzako edozein ekintzetan eraginkorrago izatearren. Hala, niaren kontakizun egunerokoak, iraganekoak nahiz etorkizunekoak, sortzeko bidea azpimarratu nahi dugu. Era horretako azterketek tradizio luzea dute erlijioaren kristau-tradizioan, beste erlijioetakoa alde batera utzi gabe, jakina; eta ekintza profanoetan ere erabiltzen dira xede moralik gabe, bai zientzian, bai teknikan, bai giza harremanetan, arlo bakoitzaren ezaugarrietara egokiturik. === Barne-narrazio etengabea === Kontakizuna etengabe gertatzen da buruan, halaber, haren irudimena barruan; etengabeko film-proiekzio baten antza du, film berriekin eta behin eta berriz ematen direnekin osatua. Istorio eta diskurtso horiei eskaintzen diegun arreta oso aldakorra izaten da; batzuetan, iragana agertzen zaigu memoriaren zirrikituetan; beste batzuetan, etorkizunak bultzatzen gaitu irrikaren eta ilusioaren bidez. Aldian behin gu geu abiatzen gara kontakizunen bila, bai iraganera, bai etorkizunera, eta horretarako egoera egokia sortzen saiatzen gara. Iraganaren nostalgia etorkizuneko bizipen ere bada. Oroitzapenak etorkizuneko eskaerak eta etorkizunerako prestakuntza dira. Orainaldia iraganaren eta etorkizunaren arteko tenkaren kontaketa etengabea da. Pentsamendua ezin da geldiarazi, denbora aurrera baitoa, eta harekin batera bizitza. Bibliako kontakizunak. Kontakizun handia eta kontakizun txikiak. Gure imaginarioaren iturrietako bat. === Bibliako kontakizunak === Kulturaren ikuspegi hutsetik, Liburuko erlijioek izan duten eragin morala eta espirituala alde batera utzirik, Bibliako kontakizunak erabakigarriak izan dira mendebaldeko kulturaren oinarriak eraikitzeko orduan, eta beste kulturen arloetara ere hedatu dira, egokitasun handiagoz edo txikiagoz. Bibliako tradizio kristauak Testamentu Zaharra eta Itun Berria bereizten ditu, eta horietako kontakizunak arte plastikoen tradizio guztietan daude, bai pinturan, bai elizak kontakizunez bete dituzten irudietan. Gaur egun ere oraindik munduko museoetako gordailuetan kontakizun horiek leku zabala dute, eta edozein begiraleren buruan sartzen dira. Hori dela eta, kontakizun horiek historian zehar milioika jenderen baitan egon direla esan nahi dugu, eta gaur egun oraindik ere halaxe daude. Kontakizun horien eraginez, kulturak berdindu egin dira nolabait, narrazioari dagokionez; hizkuntz ereduak eta keinu ereduak eskaini dituzte, sentimenduak adierazteko ereduak, eta arketipoen zein portaera-eredu zein eredu psikologikoen ondare izugarria osatzen dute, nork bere burua horien bidez ezagutu ahal izateko. Lehen, Bibliako eduki narratibo eta imaginariorako sarrerarik ohikoena Historia Sakratuaren bidez egiten zen; hango marrazkiak belaunaldi osoen buruetan txertaturik geratu ziren, herriaren imaginarioko irudien altxorra osatuz. === Zientziaren kontakizunak === ==== Zientziaren kosmosa eta ipuinaren fantasiazko unibertsoak ==== Asimov, kosmologia modernoaren irudi askoren sortzailea, zientziaren zabalkunde eta zientzia-fikziozko liburuak idatzi zituena oroit dezakegu; irudi horiek jendearengana iritsi eta herriaren iruditerian sartu dira; orain ni-aren barruko irudiak dira, mundu fisikoan kontakizun-eran txertatzen den ni-arenak. Zientzia-kontakizunen beste egile bat da Haupkins fisikaria; kosmogonia modernoaren ideiak zabaldu ditu, eta irudimen fantastikoa behar da horiek ulertu eta irudikatzeko, edo, alderantziz, aurrena irudikatu eta ondoren ulertzeko. Gure ohiko iruditeriaren ispiluaz haratago sartu behar da, eta fantasiaren sintonian jarri. Unibertsoa intxaur baten barruan liburuaren azalean irudi kolorista bat agertzen da. Han unibertso bat ikusten da intxaur erdi irekiaren barruan. Irudiak Magritten koadro surrealista bat dirudi. Kosmosaren errealitate eskalarraren irudi bat da. Gure unibertsoa bi mundu desberdinen arteko eskalan dago, infinituraino txikia den eta infinituraino handia den eskalaren artean. Ikusmenari dagokion kontakizun horrek ezinbestez eramaten gaitu Alice ispiluan barna liburuaren fantasiazko mundura, kontakizun-fikzioa bi mundu desberdinen arteko eskalan eraikitzen denera, Alice ispiluaren beste aldera igarotzen denean. ==== Enigma baten kontakizuna ==== San Agustinek, bere barruaz ohartu zenean, hau zioen: Nor naiz ni? Neuretzat enigma bat naiz. Zientziak, aldiz, unibertsoaren enigmaren aurrean ipintzen gaitu. Zer da kosmosa? Zientziaren narrazio horiek ni-aren kontakizunetan duten eraginak gizakiaren sakon arakaezinaren misterioaren aurrean ipintzen gaitu, eta orobat kosmosaren handitasun ezin irudikatuzkoaren aurrean. === Subjektuaren narratologiaren alde bat === ==== Narratzailea subjektuaren alde menderaezina ==== Gaur egun, berezko askatasunari oztopoak ipiniz, niari egiten zaizkion erasoen artean, ni narratzaileak garrantzi berezia du, subjektuaren alde menderaezina baita, ni-a librearen ahotsa. Azken batean, halako determinismoren batek ezabatuko balu, orduan ere izaera narratiboa izango luke askatasun-berme. Askatasun eremu horretatik mintzo da nia narratzaile gisa, bere historia kontatuz, nahiz jakin baldintzaturik dagoela, hala gorputzez nola gizartearen eraginez, herentzia biologikoaren eta kulturalaren mende baitago. '''Niaren narratzailea bere buruaren asmatzaile librea'''. Geure burua ipini dugun ikuspegi literario horretatik, determinazioaren itsasoan askatasuna hondoraturik, gizakia ez da asmatzaile baldintzarik gabea, kontakizunaren jabea, baizik eta gainera datozkion gertakizunen narratzailea. Izaera narratzaile horrek aukera ematen dio subjektuari bere bizitzaren kontakizuna eraikitzeko eta zentzu bat emateko, behintzat. Narratzailearen gune hori izango litzateke niaren azken eremu librea; bere bizitzaren narrazioa egingo luke, bere identitatea finkatu, non subjektua bere buruaren jabe izango den askatasun osoz. Gertatzen ari zaidan bizitzaren narrazioa naiz ni, inolako baldintzarik gabe. === Niaren narrazio oharkabeak === ==== Traizioa barnekoari: huts egiteak kontatzen ==== Psikologian huts egitea deritzo, esate baterako, idaztean edo mintzatzean oker bat egiteari, hitz baten ordez beste bat ipintzeari, edo izen baten ordez beste bat hartzeari, eta huts horrek pentsamenduak, nahi gordeak edo inkontzienteak agerian uzten ditu; psikoanalisiak sintomatzat jotzen ditu. Huts egite horiek, bada, inkontzientetik kontrolik gabe datozen narrazio-zatitzat har ditzakegu; barnetasun ezkutuari eta han dauden sekretuei traizio egiten die horrela inkontzienteak, eta barne-kontakizun bat ipintzen dute agerian. Huts egitea hitz soil bat izan daiteke, edo keinu bat, baina, beregan dauka subjektuaren narrazio baten ernamuina, eta narrazio horren egile gara oharkabean. ==== Ametsak, Niaren literatura ==== Inkontzienteak ametsetan hedatzen ditu bere kontakizunak; haien izaera literarioaz ariko gara soilik, ametsaren funtzio psikologikoak aztertu gabe. Subjektua esna dagoelarik, ohartzen delarik, egindako ametsa oroitzen du eta kontakizuna berritzen, eta berea dela sentitzen, bere egiten, izenpetzen, memoriaren bidez irakurri ahal izateko. Nolabait ere subjektuak bere burua ikusten du ametsean, igarri beharreko enigma gisa bada ere, niaren kontinente ezezagun bat aurkituko balu bezala itsaso zabal, sakon eta ezezagun baten ertzean. Ameslaria liluratuta geratzen da, hein batean, berak nahi gabe eta oharkabean sortu duen amets arraro eta surrealistarekin. Baina, bada beste ikuspegi bat ere: biharamun-goizean oroitzen diren ametsak gaueko gertakizunen narrazio gertatzen dira, eta beharbada denbora bete baten sentsazioa eman diezagukete. Literatur kazeta txiki baten alea dirudi, non gure lotako bizimoduaren erreportaje bat agertzen baita, nia lo zegoela gure buruan gertatu dena azalduz. Ametsak kontakizun pertsonalak dira erabat, eta originalak, nortasunaren zeinu eta seinale baitira, zalantzarik gabe. Argi dago, bestalde, baldin ametsen tipologia bat egin badaiteke, badagoela eredurik haien oinarrian, badagoela arketiporik haien egituran, badagoela gizaki ororen edo gizon-emakume mota ororena den egiturarik. Dena dela, ni inkontzienteak asmatzen ditu kontakizun horiek, betiere, oharkabearenaren eremuan. Zati bat soilik agertzen da kontzientzian, oroitzen den unean, eta une horretantxe kontakizun inkontziente hori literatura bihurtzen da, niaren narrazio, alegia; oroitzen dugularik eta kontuan hartzen, eta halaber berritzen eta jakinminez “irakurtzen”, balorazio bat egiteko bidean jartzen gara; azken batean azterketa literario bat egiten dugu. Amets bat oroitzen dugunean eta zerbait ezkutua erakutsiz ezusteko bat ematen digunean, niaren seinale gisa, azalpen bat eta argitasun bat eskatuz, orduan egiten dugu gure. Ametsetan amestutakoa kontakizun literario ohartu bat bihurtzen da, norberarena, eta, jakinminez oroitzean, haren esanahiari buruzko hipotesiak egiten dira; zentzu bat duen kontakizun bat eraiki nahi da, edo, bestela, esanahi argitu ezinekoa duen kontakizun fantastiko gisa hartzen. ==== “Superniaren” kontakizunak ==== Psikologian super ni hitza erabiltzen da nortasunaren nondik norakoa bideratzen duten arrazoi moralak adierazteko. Narrazioaren ikuspegitik super ni horretan arau eta balioak eskaintzen dituzten kontakizunak biltzen dira, eta era berean betebeharrak, debekuak eskaintzen dituztenak, guztiak familiatik edo gizartetik jasoak; ezkutuko narrazioak dira, batzuk kontzienteak, inkontzienteak besteak, eta norberaren ni ideala osatzen dute. Kontakizun-oihan bat dira. Ni barnekoiena osatzen duten kontakizunen mataza dira. Mataza hori askatzea nork bere burua hobeto ezagutzea da. === Kontakizun sortzaileak eta jatorrizkoak === Jatorrizko kontakizunak eraikitzen eta gogoratzen dituzte talde etnikoek, kulturalek, sozialek, nahiz politikoek, beren ospakizunetan, jaietan, erlijio-ekintzetan eta abarretan, gizartea biltzeko eta identifikazio bat eskaintzeko. Subjektuak bere identitatea finkatzen du, bere bizitza gizarteak onartutako kontakizunen testuinguruan ikusiz. Jatorrizko etxearen bilaketa, zein lurretatik gatozen jakin nahi izatea, etxe galduaren bilaketa besterik ez da. Deituraren toponimoan bilatzen da “topos” mitikoa, ni-ak protagonizatzen duen kontakizun pertsonala hasteko aukera ematen duen jatorrizko lekua. Ideologia politikoei zilegitasuna eskaintzen dien kontakizunak asmatzen ditu nor berak, une historiko bakoitzean nagusi diren kontakizunen arabera. Kontakizun horiek, sarri, izaera poetikoa izaten dute historikoa baino gehiago. === Norberaren narrazioak eta mahaia === Mahaia subjektuaren ispilu, solaskide eta epaile da. Norberaren narrazioa bideratzen duen mahaia, aldiz, historia, proiektua eta gogoeta. ==== Argitasun beldurgarria ==== Gauzak mahai gainean ipintzea ezer ez ezkutatzea da; kartak mahai gainean ipintzea, asmo ezkutuak agerian ipintzea da. Pintura batzuetan, alabaina, argitsua da mahaia. Argitasun beldurgarria du, gaiztakeriaren distira balitz bezalakoa, eta aurpegi traidore eta gaiztoak argitzen ditu. ==== Mahaia ispilu ==== Mahaiak espazio mugak ipintzen ditu, eta ni-aren narraziorako espazio berezi bat eskaintzen; kontakizun autobiografikoen agertokia da. Mahaiak barneko gauzak esanarazteko funtzioa du; mahai baten aurrean dagoen gizakia bere buruari bere buruarena kontatzeko zorian dago, mahaia baitu ispilu, non ikusten duen bere burua, mahaia baitu horma, oihartzun gisa ahotsa itzuliz bere buruari entzuteko aukera ematen diona. === Fikzioa bizi === ==== Errealitate birtuala fikziozko kontakizunean ==== Fantasiaren kontakizunek errealitate birtuala dute. Fantasian, memorian gorderik dauzkagun aspaldiko esperientziak bilduz, kontakizunak benetakoak balira bezala bizitzen dira. Gaur egungo ordenagailuek infografiaren bidez hiru dimentsiotako errealitatea imitatzen duen errealitate birtualak baino indar handiagoa dute. Fantasiak sorturiko kontakizunetan pertsona osoa inplikatzen da, bai oroitzen duen iragana, bai proiektatzen duen etorkizuna. Bere esku dauka oroimenaren ondare guztia: zentzumen guztien oroitzapenak, sentipen guztien oroitzapenak, pentsamendu guztien oroitzapenak. Nahikundetik asmatutako fikzioa da, kontzientziaren sekretu zigorrezinetik, ni osoari dagozkion eragin hunkigarriak tartean direla, benetako gertakizun bat balitz bezalaxe. Adibide gisa, Juana de Asbaje, Sor Juana Ines de la Cruz hegoamerikar poetak eginiko soneto harrigarri batean agertzen den fikzioaren bizipen benetakoa dakargu. Bide batez esanda, Sor Juana Inesen aita Bergarakoa zen, Pedro de Asbaje. Soneto horretan adierazten da fikziozko kontakizun batek izan dezakeen fantasiazko eta irrealtasunezko aldearen eta errealitate subjektiboaren aldearen arteko harreman paradoxikoa. Nahikundeak eraikitzen duen kontakizuna, horixe da benetakoa; niaren kontzientzian gertatzen den errealitatea kontakizun hori da; narrazioa da errealitate, subjektuaren une bateko errealitatea. Ez dio axolarik egia objektiborik baduen ala ez jakiteak, baizik eta subjektibotasunaren barruan gertatzen ari denak. Sonetoa kontakizun subjektiboaren errealitatearen baitan oinarritzen da. ==== Fantasiaren errealitate birtuala ==== Fantasiaren kontakizunak. Fikziozko kontakizunetan errealitate birtualak erabiltzen dira, une gozagarriak eskaintzen dizkigutelako, errealitatea mistifikatzen edo ahazten laguntzen digutelako, eta agian etor litezkeen errealitate hipotetiko batzuen aurrean geure burua probatzen laguntzen digutelako. Fantasiaren narrazioak dira niaren barne-literaturen eta kontakizun mentalen zatirik garrantzitsuenetakoak, gure eguneroko bizitzako une askotan fikziozko munduetan bizitzen baikara. Kontakizun urratzaileak. Nahikundeak adierazten dituzte, eta nahikunde horiek bete egiten direla imajinatzen dute. Nahikundea adieraztea bera ekintza narratiboa da. Nahikundearen kontakizunari fantasiak errealitate birtual bat eskaintzen dio. Moralak barne-kontakizun horiei benetakoaren birtualtasun hori onartzen die, zeren eta gogoz ere hauts daitekeela lege morala esaten baitu. Beharbada, haren proiekzio-izaera du kontuan moralak, bihotzean jaiotzen baita ekintza, eta hor ernal baitaiteke gaitza. “Gizakiaren bihotzean jaiotzen dira ezkontzahausteak, hilketak eta lapurretak”. Era berean beste pasarte honetan ere: “Emakume bati begi gaiztoz begiratzen dionak, orbandu du bere bihotza”. Buru kontakizun horiek dituzte oinarri Bibliako hamar aginduetan zortzigarrenak, bederatzigarrenak eta hamargarrenak. Narrazio horien bidez gaizkintza bizi baitaiteke, gaiztakeria modu birtualean bizi. Hein batean, horien bidez nahikundea bete egiten da, gertatuko balitz bezala egiten. Era gaiztoan gozatzeko kontakizunak biltzen ditu “bekatu nagusiak” izena eman izan zaion gaiztakeria bilduma horrek. Kontakizun horien bidez barruan gordetako nahikunde gaizto ezkutuak atera daitezke, eta fikziozko errealitatean bizi. Gezurra, gezurrezko salaketa, handinahia, bekaitza, botere eta diru grina, kontakizun mental bihurtzen dira, geroko asmo gisa edo fantasia huts gisa, eta errealitatearen birtualtasuna dute beregan; horregatik epaigarriak dira moralaren aldetik. Barnean gordean edukitzen diren kontakizun aitorrezinak dira horiek, barneko gazteluan ezkutaturik eta babesturik. Detente, sombra de mi bien esquivo,<br/> imagen del hechizo que más quiero,<br/> bella ilusión por quien alegre muero,<br/> dulce ficción por quien penosa vivo.<br/> <br/> Si al imán de tus gracias, atractivo,<br/> sirve mi pecho de obediente acero,<br/> ¿para qué me enamoras lisonjero<br/> si has de burlarme luego fugitivo?<br/> <br/> Mas blasonar no puedes, satisfecho,<br/> de que triunfa de mí tu tiranía:<br/> que aunque dejas burlado el lazo estrecho<br/> <br/> que tu forma fantástica ceñía,<br/> poco importa burlar brazos y pecho<br/> si te labra prisión mi fantasía.<br/> <br/> :::Sor Juana Inés de la Cruz. == Errealitatearen eta pentsamenduaren egitura narratiboak == === Kaosetik logosera === Errealitatea errealitate ulergarri gisa antolatzeko kontakizunak erabiltzen dira; kaosa egituratzen dute, logos baten bidez. Horrela osa daitezke zentzua duten kontakizunak, unibertso ulergarriak eraikiz. Logos edo arrazoi horiek ulermen-paradigma ugari egituratzen dituzte. Horrela, arrazoi matematikoaz zein arrazoi poetikoaz mintzatzen gara, edo arrazoi estetikoaz zein teknikoaz, edo arrazoi zientifikoaz zein erlijiosoaz, arrazoi mugakoaz, arrazoi kritikoaz, irrazionalaren aurrean arrazionalak duen arrazoiaz. Gure unibertso mentala eraikuntza narratibo konplexu bat da, izaera literarioa du, kontakizun-sarez osatua dago, eta uste baino maizago jotzen dugu eraikuntza horretara, kontakizun zatiak hartzera, egoera bakoitzaren arabera. Unibertso mental horren alde bat da gure munduaren agertokiaren egitura irudizkoa. Egunero topa ditzakegun eremu askotariko esanahiak interpretatzeko giltzak ditu. Hor daude memoriaren artxibategiko kontakizun ugariak, zeinen bidez unibertsoa irudikatzen baitugu, osagai guztiekin, paradigma eta arrazoi askoren haritik koherentzia emanez. Osagai bakoitza txertaturik agertzen da dagokion kontakizunean, non hitzak eta irudiak diren irudizkoaren osagai, izadiaren mundu objektiboa eta kulturaren mundu subjektiboak –talde aldaera guztiekin eta ugaritasun indibidual guztiarekin– erakusteko aukera emanez. Kontakizun horietan nahasten dira, besteak beste, espazioari eta denborari dagozkien kontakizunak, izadiari eta historiari dagozkienak, unibertsoaren sorrerari, bilakaerari eta amaierari dagozkienak, osaketei eta funtzionamenduari dagozkionak, arrazoi integratzaileei dagozkienak, kausalitateei eta helburuei dagozkienak, eta, azkenik, izatearen nahiz existentziaren zentzuari dagozkionak. === Arrazoi narratiboa === Gaurko filosofiaren haritik, errealitate absolutuei dagokien arrazoi hutsaren aurrean, arrazoi historiko eta arazotsu batez mintzatu beharko genuke; hain zuzen ere, arrazoi filologiko eta erretorikoaz, arrazoi asmatzaile eta hitzen zein errealitate metaforikoen sortzaileaz; beste era batera esanda, arrazoi narratibo batez, zeina paradigma baita, eta formulazio arazotsuak eraikiz bizi arrazoi historikoari kontakizun eran egiten baitio aurre. == Kontakizun kultural handiak == === Nortasunaren sostengu diren kontakizunak === Orain ikusiko ditugun kontakizunak erlijioak eta kulturak, zientziak eta tradizioak –familiakoak zein gizartekoak– osaturiko kontakizun handiak dira. Denbora eta espazioa egituratzen laguntzen digute, gizartean txertatu eta nor gisa geure burua ezagutzeko. Munduaren jatorriaren eta amaieraren kontakizunak dira, gauzenak, gizabanakoenak eta taldeenak. Gizartean eskaintzen diren kontakizunak dira, eta norberak hartzen, berritzen eta barneratzen ditu. Gizarteko irudikari hori nork bereganatzea modu berezian gertatzen da bakoitzarengan; birsortze bat egiten da eta norberaren berezitasun bihurtzen. Jatorrizko kontakizunetan eta kontakizun sortzaileetan nia nola berriro asmatzen den ikusiko dugu. === Kontakizun sortzaileak eta jatorrizkoak === Mitoaren, erlijioaren, historiaren, alegiaren, fantasiaren eta zientziaren kontakizunez arituko gara, literatur testu gisa hartuta, haien egiatasunaren auzia alde batera utzita. Gizarteko kontakizunetan elkarren artean nahasirik maiz agertzen badira ere, garbi samar bereiz ditzakegu kontakizun sortzaileak eta jatorrizko kontakizunak. Biak batera bil litezke kontakizun kosmologikoen eta mitologikoen barruan. Kontakizun instituzionalak dira, gizarteko taldeek ezarriak, beren burua zilegi bilakatu nahi baitute eta jatorriaren edo sorreraren inguruan gizartea bildu; jatorri edo sorrera hori hasierako denboran ipintzen da, mitoaren denboran, denbora sakratu edo legendarioan. ==== Kosmos ==== Mitoen tradizioak –edo, bestela, erlijioak ala zientziak– ezarritako kontakizunak izan litezke. Unibertsoaren sorreraz mintzo dira, gizadiaren sorreraz, herrien kulturaren sorreraz, eta existentziaren eremu osoa hartu ohi dute, hasiera eta amaiera bilduta. '''Mitoa'''. Munduaren jatorri mitikoak azaltzen dituzte kosmogoniek, gizakiaren jatorria eta kausalitatea gidatzen duten indar animistak. Gaur gizaki batek ikas ditzakeen kontakizun mitikoak herri mitologiaren bilketa etnografikoaren zati txiki bat baino ez dira izango. Esate baterako, Joxe Migel Barandiaranek Euskal Herriko mitologiari buruzko bilketa erraldoiaren zati txiki bat besterik ez du jaso bakoitzak ahoz, eta zati txiki horretatik gaur egun geratzen zaiguna erabat poetikoa da, eta haietan sinestea berriz jarrera eta keinu urri batzuetan soilik ikus daiteke. '''Erlijioa'''. Bibliatiko erlijioetan, sorrera ex nihilo-a dago jatorrian, baina unibertsoa amaierarantz doa, zeru berri batera eta lur berri batera; kontakizun horrek, bada, munduaren hasiera bat eta amaiera bat ditu bere baitan; gizakiek ere hasiera bat izan dute, eta Azken Epaiketa batean gertatuko da amaiera. '''Zientzia'''. Zientziak zehaztasun handiz adierazten du unibertso honen sorreraren alde fisikoa, eta denbora ere neurtzen du; iraupen muga bat ere ipintzen dio. Big Bang deritzona izan zen hasieran eta gero zabalkunde bat gertatu zen, baina iritsiko da biltzen hasteko garaia eta amaiera. Garapen ebolutiboan agertu den gizakiaren historia kontatzen du, halaber, eta haren desagerpenarena. ==== Gizartea ==== Talde etnikoek jatorriari buruzko kontakizunak eraikitzen eta oroitzen dituzte; era berean talde sozialek, kulturalek eta politikoek; horretarako, ospakizunak asmatzen dituzte, jai-girokoak nahiz erlijio girokoak, gizarte lokarriak sortzeko eta elkarrekin identifikatzeko. Jatorriari buruzko kontakizunek hasierako denboretara daramate gizakia; horretarako, istorioak hasteko, “hasieran”, “behin batean”, “bazen behin” eta horrelako esapideak erabiltzen dituzte. Subjektuak, bere identitatea gizartean finkatzeko, gizarte horretan onartutako kontakizun batera jotzen du, eta hasierako denbora zehatzezinetara jotzen. Mitologiak eta elezaharrek gizakiari bere burua denboran, espazio batean eta gizarte batean kokatzen laguntzen diote, era poetiko eta sentikorrean; kontakizun horien harrera, edozein kontakizunena bezalaxe, birsortze literario bilakatzen da, azken batean niaren identitatezko kontakizun bat baitira horiek ere. Kulturaren bidez jasotako kontakizunen birsortze literarioarekin subjektuak gizartean bere lekua eta sustraiak aurkitzen ditu. === Filosofiaren metaistorioak === Filosofia gertaeren muturretan gertatzen denaren narrazioa da, gauzen mugetara eginiko bidaia, gauzen esanahia eta zentzua bilatzeko ahalegina, mugako bideetan ibiltzea, beste aldera, alde ezkutura, iristen saiatze bat, ziurtasunik ezaren arriskuarekin eta zalantzaren larritasunarekin. Filosofiaren kontakizunek esperientziako gauzei buruz esan litekeena zalantzan ipintzen dute, esperientziaz haratagoko gauzez mintzatzen zaigu, eta esan ezin denaren aurrera eramaten gaitu. Narrazioaren ikuspegitik, filosofia jolas baten modukoa da: gauzaz egiten den galdera arakatzen du, eta galderari buruzko galdera egiten, eta, areago, galdetzeari buruz galdetzera ere iristen da. Filosofiari ez zaio nahikoa arrazoi narratibo bat badela esatearekin, kontakizunaren fenomenologia aztertzearekin, kontagintza garatzearekin; horretaz gain, kontakizun-subjektuaren ontologia aztertzen du, eta orobat bere burua kontatzen ari den kontzientziaren metafisika, bere buruarekin mintzo den kontzientziarena; horrekin misterioari eta erlijioari ateak zabaltzen dizkio. Herri giroan, kontakizun horiek abstraktuegiak iruditzen dira, baina, hala ere, erakarmen handia dute, batik bat zenbait adin eta egoeratan. Filosofia-jarduera gozamen unibertsala da, plus ultra hori sentitzea arrazoitzearen eta galdetzearen bidez. Bizitza geure buruari kontatzen diogunean, guztiok iristen gara noizbait azken auzien azken galderak egitera: zalantzarik gabe gertatuko den heriotza, bizitzaren zentzuari buruzko galdera, eta horiei eman ohi zaizkien erantzunetara eta horien aurrean hartzen diren jarreretara. == Instituzio kontakizunak == === Erlijioaren kontakizunak === Gure artean, erlijio-kontakizunik gertukoenak, bizi izan dugun kulturaren eraginez, Liburuari dagozkio; izan ere, kristaua, judua zein islama Liburutik jaiotako erlijioak dira. Eta non aurkitu liburua bera baino irudi hoberik narrazioa adierazteko? Horrela, bada, irudimenaz baliaturik, erlijioak kontakizun eran erakusten du bere burua, giza talde handien homogeneotasun kultural bat bultzatuko duen kontakizuna erabiliz. Biblia –hots, Liburuak, Liburua– gure kulturan jasotzen dugun eraginaren kontakizun-bildumarik handiena da. Gure irudimena hein handi batean judukristaua da. Hasieran daude munduaren sorrerari buruzko kontakizunak, gizasemearen eta emakumearen sorrerari buruzkoak, paradisuari eta eskatologiari buruzkoak, ongiaren eta gaizkiaren kontzientziari buruzkoak, lotsari, gorrotoari, maitasunari, minari, lanari, nekeari eta abarri buruzkoak. Irteera liburuan, aldiz, geroko historiaren ereduak daude ulermen narratibo eta metaforikoa bideratuko diguten ereduak: gertaerak, pertsonaiak, jarrerak, ideiak, lege morala eta hark eskatzen duena, zapalkuntza, askatasuna, buruzagitza… Ebanjelioetako kontakizunetan ere gure oinarri irudikari eta linguistikoak daude, oroimenak eraikitako kontakizunen paradigma gisa, elkarren artean ospatzeko eta jokabide moralak bultzatzeko. Liturgiako kontakizunak. Multzo horren barruan leku berezia du Azken Afariko diskurtsoak beste kulturen aldean, oso berezia baita; protagonistak, Jesusek, liturgia oroigarri bat erakusten du: “Egizue hau nire oroigarri”, dio. Ogi eta ardo hutsezko otordu bat proposatzen du, elkarrekin egitekoa, aspaldiko kontakizunaren performance bat egiteko errito gisa. Gaur egungo elkarteak gertaera hura oroitu eta gonbite hura onartzean, erantzun narratiboa egiten du: “Jesus… zen egunean… hartu zuen… eman zien … egizue hau ene oroigarri”. Bestalde, argi dago performance bat gertatzen dela hor, adierazpen soiletik haratagokoa, eta sinesmenerako indar handia duena. “Nire gorputza jan eta nire odola edaten duenak betiko bizitza izango du eta azken egunean piztu egingo dut”. Halaber: “Hau egiten duzuen bakoitzean nire heriotza iragartzen duzue, nire itzulera gerta dadin arte”. === Gizarteko talde sozial eta politikoen kontakizunak === Gizarte-taldeen sorrari buruzko kontakizunak, labur esango dugu, gizabanakoek barneratzen dituzte eta bakoitzaren kontakizun bihurtzen dira, norberaren joera literario eta irudimenezkoaren arabera. Ideologia politikoak zilegi egiten dituen kontakizunak gizaki bakoitzak berritu egiten ditu, une historiko batean nagusi diren balio politikoen arabera. Era horretako kontakizunen adibide bat dugu, zenbait kontakizun biltzen dituen fikzio-nobela: Saizarbitoriaren Gorde nazazu lurpean. Kontakizun horiek askotan ez dira izaten historiko soilak, baizik eta historia erabat poetikoak; horrek ez du esan nahi gutxiago direnik. Horrela, adibidez, Xabier Letek adierazi du berarentzat abertzaletasuna poetika bat dela. Historiaren kontakizunak. Iraganera jotzeko joerak eta gozamenak badirudi gaur egunerako egoeraereduak bilatzera bultzatzen gaituela, gaur egungo errealitatea kontatzeko gertaeraereduak bilatzera, alegia. Pertsonaia historikoak, gertakizunak, gerrak, traizioak, handinahiak, ausarkeriak… denboraz haratago dauden arketipoen galeria bat osatzen dute, ekintza historikoen bidez ideal batzuk irudikatuz; horrela, badirudi giza tipologiaren aukerak haragi eginak ikusten ditugula. Historia kontatzea giza portaeren eredu aniztasuna erakustea da. Fikziozko nobelak ere egiten du hori, baina gertatutakoaren oroitzapenen indarra du historiak, gertaera horiekin bai baitugu nolabaiteko harremanena. Historia asmatzea. Gehienetan, historia ere giza taldeen lotzaile eta zilegi bihurtzaile gisa kontatu ohi da; historia elkarte-oroimena da. === Etxeko kontakizunak: Etxea eta familia === ==== Etxeko kontakizunaren asmakuntza ==== Etxeko taldeak ahozko artxiboan gorde ohi du hainbat gertaera, esaera eta kantu. Badu egutegi bat ospakizunetarako edo lantu egiteko, kontakizunak errepikaren bidez oroimena indartzeko, kontakizun estereotipatu horiei aldaketak egiteko, eta ahanzturan utzitako zenbaiti estalirik eusteko. Etxe galduaren kontakizuna. Euskal ingurunean, familiaren jatorrizko kontakizuna deituraren inguruan eraikitzen da; deiturak ematen dio aukera norbanakoari jatorrizko etxearen, orubearen bilaketa ikertu ala irudikatzeko; etxe galduaren bila abiatzen da, jatorrizko etxe hori denbora eta leku zehaztugabeetan baitaude. Horrela, deitura eta arbasoak nondik datozen bilatzeak kontakizun mitiko baten ezaugarriak hartzen ditu. Deituraren esanahiaz arduratzea, jatorrizko etxea eta herria bilatzea, sustrai bila aritzea da. Jatorriaren bilaketa iniziatiko baten traza du, eta uste baino esanahi sakonagoa du inkontzientearen arloan, baliabide sinbolikoak erabiltzen baititu. Kultura, narrazio eta poesiaren alorreko bilaketa bat da. Deituraren toponimoan topos mitikoa bilatzen da, nia protagonista den norberaren narrazioa hasteko jatorrizko lekua. Jaiotzaren kontakizuna. Jatorriari buruzko etxeko kontakizunen artean, haurren galderei erantzunez egiten direnak daude, jakin nahi izaten baitute zein egunetan jaio ziren, nola gertatu zen, etab. Norberaren kontakizun hori, jakina, ez daukagu memorian, eta lekukotza kontatzea eskatzen digu. Jaiotzaren kontakizuna norberaren biografiarekin lotzeko, haurtzaroko lehen oroitzapena ere berreskuratu nahi izaten dugu hasierako oroitzapen erdi ezabatuen artetik. Aitonaamonen kontakizunak. Familiako aspaldiko kontakizunak aitonaamonen ala birraitonabirramonen ahotan ipini ohi dira, “zioen” “omen zioen” esanez. Behin eta berriz errepikatzen dira kontakizun horiek familiako bilera eta ospakizunetan. Errepikatze horrek elkarrizketa umoretsuak pizten ditu. Izen kontalariak. Pertsona izenek familiako historia gorde ohi dute, gutxienez nola eta zergatik hautatu ziren izen horiek argitzerakoan. Sarritan, haurrei ipini ohi zaizkien izenek berekin daramate kontakizunen bat, familiako pertsonaiaren baten oroiterazle, eredu gisa ipiniz. Izenaren oroitzapen-indarra kontakizunetan zehar hedatzen da, eta berekin dakarten herentzia agerian uzten dute. Gaur egun haurrei ipintzen zaizkien izenek ere gurasoen eta garai bateko gizarte-giroaren kontakizun anitz izaten dute berekin, oso esanguratsuak gehienetan. Gaurko izen askok berekin daramate kontakizunen bat, askotan ideologiari lotua, lehen haurrei ipintzen zitzaizkien santuen izenek edo erlijio izenek zutenen antzera. Gaurko euskal izendegian era askotako izenak ikus ditzakegu: santutegiko Tomas izenetik hasi, eta izadiko fenomenoa den Ekaitz izenera, sabindar garbikeriaren adierazgarri izan daitekeen Koldobikaraino, Nahiko eta antzeko kontzeptuizenak ahaztu gabe. Pertsona horiek beren izenetan zentzuz beteriko kontakizunak sorrarazi zituzten egoerak. Antzekotasunaren kontakizunak. Familiaren barruko antzekotasunak, fisikoak nahiz psikologikoak (ahotsak, keinuak, trebetasunak…) norberaren irudiari edertasun eta itxuraren osagaiak ematen dizkiote. Hori narrazioz beteriko egoeretan gertatzen da, eta narrazio horiek esanahiz beterik daude eta zerbait adierazten dute. Gertakarien kutxa. Familiako gertakizunen kutxan kontakizunak behin eta berriz errepikatzen dira; kanpoko batentzat aspergarri ere gerta liteke haien entzutea. Batzuetan txiste baten umorea dute, beste batzuetan familiako kideei soilik egiten diete grazia, haiek baino ez baitute ezagutzen kontakizun horien testuingurua. Askotan, egoera baten testuinguruaz gain, kontakizun horiek balio batzuk izaten dituzte beren baitan, familiako tradizioaren jarrera etikoaren eredu gisa. Kontakizun horietako protagonistak izan ohi dira: aiton-amonak, birraitonabirramonak, osabaizebak, adiskideak, auzoak, apaizak eta herriko pertsonaia ezagunak. === Gizarteko kontakizunei buruzko ondorioak === Zilegi diren jatorrizko kontakizun horiek literatur narrazioen itxura izan ohi dute, subjektu bakoitzaren arabera. Batez ere, horixe utzi nahi dugu argi: kontakizun horien izaera narratiboa eta erretorikoa, subjektuak giza talde baten parte izateaz eta haiei buruzko oroimenaz duen kontzientziaren izaera sormenezkoa eta poetikoa. Nortasuna egituratzen eta gizabanakoa unibertsoan kokarazten duten diskurtso mentalak oso garrantzitsuak dira, eta bere buruaren historiaren kontalari eta literaturagile bilakatzen dute; historia hori jatorrizko antzina batetik abiatzen da, oroimenez irudikaturik, eta etorkizuneko amaiera bateraino hedatzen, horiek ere modu narratiboan irudikaturik. Beraz, guztia modu literarioan asmatzen du. == Kontakizuna piztea: Oroimenera jotzea == Guztia esanahiz beterik dagoela esan dugu lehen; errealitateari nahiz irrealtasunari dagozkion gauza guztiak eta gogoeta guztiak izan daitezke barne-kontakizun bat pizteko gai. Ezusteko narrazioa. Edozein ezustekok sorraraz dezake oroimenaren kontakizun bat: zentzumenak –ikusmena, entzumena, dastamena, usaimena, eta ukimena– memoriari bidea zabaltzeko oroitzapenei deitzeko ateak dira. Lekuak, egutegiko datak, pertsonak, gauzen eta gertakizunen irudiak, hitzak, irakurketak eta abar milaka kontakizun daude zain oroimenean zerk piztuko haien oroitzapena, nahita edo nahi gabe. === Sinbolo eta metafora nagusiak === Arraina uretan bezala, gu ere murgildurik bizi gara narrazio indarrez beteriko hizkuntzaren itsasoan. Hitzak gainera erortzen zaizkigu euri-jasa handi batean euri-tantak bezala, eta busti egiten gaituzte; uholdea leporaino igo eta ito egingo gaituela ematen du. Kontakizunez beteriko hitzen artean gabiltza, minaz beteriko zelai batean bezala; ukitu txiki batek eztanda eragin dezake, horietako bakoitza narrazioz beterik baitago. Hitzen multzoa erradiazioa duen masa kritiko batekin ere pareka dezakegu; atomo bakar baten fusioak erreakzio kate bat eragiten du, eta uste gabeko energia izugarria askatzen. Hitzen baitan ere erreakzio kateatuak gertatzen dira, eta amaigabeko kontakizunak sortzen dituzte; arreta galtzeak edo loak baino eteten ez dituen kateak dira. Elkarrizketetan entzun ohi den galdera topiko bat hauxe izan ohi da: Zein liburu eramango zenuke uharte mortu batera? Esan izan dut, noizbait, horrelako galdera bati erantzungo niokeela: hiztegi bat eramango nuke, hitz bakoitza kontakizunez beterik baitago, hitz bakoitzaren eduki semantikoa kontakizunez osatua baitago; kontakizun horiek argitara eman ahala, beste kontakizun batzuk agertuko lirateke, askotariko egoeren harian: antzekotasunagatik, gaiengatik, hurbiltasunagatik eta abar. ==== Oroimenaren liburuak ==== Gizadiaren oroimen morala. Biblian, San Juanen Apokalipsian, Epaiketa unibertsalaren liburuak agertzen dira; ideia horren barruan oso sinbolo narratiboak ezkutatzen dira: gizaki guztien eta bakoitzaren historia morala barnean daukaten liburuak dira. Giza eginkizun ororen oroitzapenaren irudi dira, pentsa litekeen kontakizun multzorik handienaren irudi. Erdi Aroko kristau tradizioan epaiketa unibertsal horrek ezaugarri ikaragarriak ditu, gaur eguneko kristau-sentsibilitatetik urrun samar daudenak. Kontakizun apokaliptikoan turutek hildako guztiei hots egiten diete, hilobietatik eta itsasoetatik irten daitezen, eta epaiketara deitzen dituzte. Zabalduko dira epaiketako liburuak, guztia idatzirik dutenak, eta bakoitza bere egiteen arabera izango da epaitua. Tradizio hori “Dies illa, dies irae” eresi ezagunean irudikaturik dago. “Liber scriptus proferetur<br/> in que totum continetur<br/> unde mundus judicetur”.<br/> <br/> “Zabalduko da liburua,<br/> guztia bildua duena,<br/> eta haren arabera epaituko da”.<br/> ==== Mundua liburu gisa ==== Munduaren irakurgarritasuna. Munduaren irakurgarritasuna liburuan, Blumembergek “mundu osoarentzako metafora bat” bilatzen du; munduarena arazo hermeneutikoa da, eta, mundu hori esperimentatzeko, irakurgarritasunaren paradigmak eskaintzen du metafora. Errealitatea eta mundua liburu baldin badira, haiek ulertzea eta ezagutzea irakurketa dira. Gauza orok du esanahia, eta esanahi oro eskura daiteke: mundua irakurgarria da. Metafora horrek kontenplazioa ere irakurtzea dela dio, hots, ekintza sortzailea. Ezagutza oro adierazteko metafora erabiltzeak berak ezartzen du irudikari literario erabatekoa. === Narraziorako prest egotea === '''Kontenplazioa'''. Kontenplaziozko jarrerak narrazio ekintza asko bultzatzen du; kasu horretan deskriptiboa izango da, batez ere. Paisaia bati begira egotean, haren deskripzio azkar eta arina egiten diogu geure buruari, nahiz gaingiroki nahiz zehaztasunez eta ñabardurak aztertuz. Gauza bera gertatzen da artea begiratzean ere. Ezin gara eskultura baten edo koadro baten aurrean hari begira egon, hari buruzko zerbait geure buruari esan gabe. Izan daiteke deskripzio hutsa, edo izan daiteke haren historia, ezagutzen badugu, edo asmatu ere egin dezakegu balizko narrazio bat, han ikusten ari garen irudi zein ekintzari interpretazio bat emateko. Irudi abstraktu baten aurrean kontakizun abstraktu bat egingo dugu, edo gerta daiteke hitzik gabeko loturaren bat egitea. Erretratuek, hala pinturaz nola argazkiz eginikoek, begira egonez gero, zerbait kontatzen diote begiraleari, baina, horretaz gain, galdetu eta eskatu ere egiten diote ikusleari, eta kontakizun bat eskatzen diote, mintza dadila irudiaren ordez, esan dezala haiek esan ezin dutena: “Konta nazak, esan ezak nire ordez”. '''Baldintza egokiak'''. Begiratzeko jarrera bat behar da hasteko, eta galdetzeko joera; baldintza horiek, bakoitzaren arabera, kontakizun mental bat sorrarazten dute. Horretaz gain, gertakizunak modu automatikoan begiratzeak ere sorraraz dezake pentsamenduaren kontakizun-ibaia. Badira, bestalde, leku, denbora, egoera, pertsona, soinu eta gauzak niaren ekintza narratiboa pizten dutenak, eta nahita joan gaitezke horien bila, edo ustekabean horien mende erori. == Denbora eta kontakizuna == === Iraganaren kontakizunak === Oroimenaren artxiboan gorderik dauzkagun kontakizunak berritu ditzakegu oroitzapenen bidez. Oroitzapen horiek subjektu bilaka ditzakegu eta literatura bihurturik gordeta eduki. Baina, zenbait egoeratan oroitzapen objektu bilakatuarekin ere egin dezakegu topo. Hori ikusteko, Samuel Becketten Krappen azken zerrenda antzerkia ekar dezakegu gogora. ==== Objektu bilakaturiko oroitzapenak ==== '''Oroimenaren objektibazioak''''. Magnetofonoen, bideoen eta argazkien memoria mekanikoak objektibotasunez beterik agertzen dira barne-kontakizun subjektiboen aurrean. Besteen lekukotza entzuten dugunean ere, baliteke gure oroitzapenak ez bat etortzea haiekin, zeren eta, gure oroimenak hautaketa bat egiten baitu, literatur aldakuntzak eraginez. Batzuetan, ez da beharrezkoa inork gure iraganaz hitz egitea; haiek ikuste hutsak berritzen dizkigu ahazturik geneuzkan kontakizunak, eta gaur egungo nortasun narratibo berreraikira ekartzen ditugu. '''Literatura bihurturiko oroitzapenaren balioa'''. Aldaketa literarioa ez da oroitzapenaren manipulazio ergel bat, batzuetan, literatura bihurtzeak aldez aurretik norberaren irakurketa kritiko bat egin dela esan nahi baitu, bizi izandakoaren ardura, erruaren ardura, hartu dela eta ordaindu egin dela, edo eskuzabaltasunez barkatu. ==== Krappen azken zerrenda: Samuel Beckett ==== Ezin memoria manipulatu. Antzerki horrek iraganarekin topo egite bat irudikatzen du; narrazioak oroimenean objektu bilakaturik geratu diren garaiarekin, hain zuzen. Antzerki horretan protagonista bakarra, Krapp, bi ahotsen jabe da, oraingo eta iraganeko ahotsena; azken hori magnetofoi batean gorderik du. Iraganean finkaturik eta aldaezin geratutako kontakizunari aurre egiten dio orainean. Oroimen mekanikoak garai bateko narrazioa orduko modu berean gordetzen du. Magnetofoiak ez du ekintza bera, orduan gertatutakoa, objektu bilakatzen, baizik eta ekintza hura orduan kontatu zen modua. Oroimena, objektu bilakatuaren lekukotza deserosoa. Iraganeko narrazioa deserosoa gertatzen da orainean, ez baitu aukerarik ematen egokitu eta berritzeko orainean niaren oinarrian dagoen nortasunak behar duen kontakizun behin eta berriz eraldatura. Oraingo niak iraganeko niarekin hitz egiten du, eta orainean minik gabe onar dezakeen kontakizun bat osatzen saiatzen da. Alabaina, magnetofoiko zerrenda egoskorra da, eta ez dio uzten protagonistari iraganeko kontakizuna orainaren barruan txertatzen. ==== Oroimen liluratua ==== Oroimena liluratzeko baldintzak. Lilurari hemen eman nahi diogun zentzuan, sorgor egotea ulertu behar dugu, arreta erabat harturik eta ardazturik, sentipenak hunkitzen dizkiguten oroitzapenezko kontakizunetan. Batzuetan, egoera berezia gertatzen da, kontakizunak gailentzen baitira eta autonomia hartzen baitute, gure kontzientziaz jabetu eta liluraren mende utziz. Iragana sartzen da gure baitara, oroitzapenen zaldien arrapaladan, eta oroimenak gaurko oharmena geldiarazi bezala egiten du, errealitatea kontakizun-geruzen bidez estaliz. Oroitzapenak, batzuetan, errealitate birtual bat sorrarazten du, eta errealitate birtual hori gailentzen zaigu; begirada galdurik geratzen gara, estasiak jota bezala, eta une horretako kontzientzia galdu egiten dugu. ==== Neure esperientzia bat ==== Nire urtebetetze egun bat zen, eta, goizetik, egutegiak eragindako jarrera baten ondorioz ziur asko, garai bateko oroitzapenak zetozkidan burura. Bisita batean, lagun baten etxean apalategi baten margo-oihala ikusi nuen, eta bertan nire liburuak agertzen ziren; hots, nirekin lotura zuten liburuak ziren, eta iragana ekarri zidaten gogora, oraingo nire jakintza haietan oinarritzen baitzen. Juan Antonio idazluma batez oharrak idazten ari zen; berehala ezagutu nuen idazluma: Parker 21a zen, nirea bezalakoa, osaba Benjaminen grabatu eta guzti. Osaba hori hil zenean oparitu zidaten, inondik ere, haren antza handia omen nuelako, hala psikologiaz nola zaletasunez eta keinuz. Zirimola batean oroimenaren jauregietara ninderaman, oroitzapen horiek bultzatuta. Egun hartan izeba Nievesi ere egin nion bisita, haurrak ginela zaindu gintuen izebari, alegia. Gero hileta batera joan nintzen eta horrek ere oroitzapenetan murgilarazi ninduen. Etxerakoan, aspaldiko bideetan zehar ibili nintzen, autobideak alboratutako bideetan; haietan ere oroitzapenen zantzu ugari topatu nuen. Nire haurtzaroko Eibar, gero nire heldutasuneko aberri izango zena, zeharkatu eta gero, Debara iritsi nintzen, nire haurtzaroko eta gaztaroko udetan bizitegi izandakora. Eta han, kaian, tren geltokiaren ondoan, ibaira inguratu nintzen; haurtzaroko garaietan bezala, estoldetako usaina zegoen, eta ur arre haietan korrokoiak zebiltzan. Estoldako atea irekitzeko gurpilaren gainean eseri nintzen; orduan ere, berrogeita hamar urte atzerago, zaharra eta baliogabea zen. Nire atzean zegoen uda pasatzen genueneko etxea; hantxe zeuden ni agertzen nintzen leihoak; aurrean, trenaren geltokia, orduan orain baino bide gehiago bazeuzkan ere; hantxe egoten nintzen begira, makinak atzera eta aurrera zebiltzan bitartean. Aurrean, han goian, mendian, Bustinaga baserria zegoen; hara joan ohi ginen gaztetan txangoak egitera. Beherago, Urasandi baserriak erre zenean utzitako orubea. Baserri hartako behi baten esneaz hazi ninduten hiru, lau eta bost hilabete nituela, Urasandi baserria desagertu eta historia hartako seme baten ugatzeko anaia bihurturik. Hainbeste denbora pasatu ondoren, hantxe zeuden paisaia naturala eta herrikoa, aldaketa txiki eta hutsune batzuekin. Hala ere, nire paisaia hartan hildakoak ikusten nituen hanhemenka; hura erakusten zuen kontakizuna hutsez beterik zegoen, galderaz, ahazturiko eta berriro oroituriko pertsonen hutsez, berreskuraturiko gauzez, berpizturiko nostalgiez. Eta oroimena sumendi bat bezala lehertu zitzaidan, laba beroa jaurtika bezala. Iluntzen ari zuen, apur bat lehenago euriak bustitako egun gris hartan, itsasaldetik –urrun samar artean– hodeiertza nigana zetorren hodei morexka batean bildurik, eta euri-errezela bat zekarren zintzilik; bustitasunez eta iraganaz beteriko ekaitzhodei bat zen, ura eta oroitzapenak jaurtika. Orduan, herritik nigana mutil gaztetxo bat zetorrela ikusi nuen, eta ezaguna gertatu zitzaidan; hurbildu ahala, elkarri begiratu genion. Zeraman bidetik irten eta nigana hurbildu zen; hodeia seinalatu eta hara zer esan zidan!: —Botako ote du euririk? —Ez zakiat. Baina hodei hori honantz datorrela zirudik –erantzun nion. Nik hura esaten amaitu baino lehen, aldentzen ikusi nuen mutil hura, ez baitzen gelditu. Ez zuen burua itzuli ere egin. Nire hitzen amaiera ez dut uste entzun zuenik, eta itsaso aldera joan zen, ni zurturik utzita. Neure onera etorri nintzenean, ez nuen ikusten. Orduantxe esan nion neure buruari: “Ni neu nintzen eta!”. Nire baitarako esan nituen hitz horiek: —Hori neu nintzen! Inork ez zidan entzun, ez baitzegoen han beste inor. ==== Absentziaren esanahia ==== Horrelakorik lehen ere gertatua zitzaidan: zerbait gertatu eta, amaieran, haren zentzua aurkitzea. Horrek burura dakarkit guraso batek esan zidana, alaba, artean umea, hil zitzaiolarik; une hartan ulertu zuen bizitzako gertakizun hura: opari bat, dohain bat, presentzia mistiko bat eman ziotela sentitzen zuen. Antzeko zerbait gertatzen da lehen aipatu dugun kontakizun batean ere, Emausko dizipuluen pasartean; Jesus begien aurretik joaten zaienean esaten diote beren buruari zer bizi izan duten, eta zentzu bat aurkitzen diote topaketari: “Desagertu zenean, orduan jabetu ziren. Hau esaten zioten elkarri: ez al genuen, bada, bihotza sutan hura mintzo zitzaigunean? Presentziaren ondoren gertatzen den absentziak aurkiarazten du zentzua, edo behartzen gaitu zentzua ematera, asmatzera. Gertakizun bati buruz gogoeta eginez interpretatu egiten dugu, edo zentzu hori sortu egiten dugu, interpretazioa asmatuz. Gertatu zitzaidan horretan, mutila benetan igaro zen handik, baina begiradaren bidez haren jabe egin zen nire lilura, bere baitara bildu zen, eta zerbait esan behar izan nuen. Nire oroitzapeneko nia hura gaztea bihurtu balitz bezala zen. Mutila benetakoa zen, egoera ere bai, lilura zer esanik ez, eta ziur asko mutilaren neureganatzea ere benetakoa izan zen, une hartan nire begiradak lilurazko esperientzia psikologiko bat sorrarazi baitzidan, eta begirada galderagile horrek esanarazi zion zerbait mutil hari. Gainerakoa, asmakizun bat izan zen; egun berezi hartan, iragana berritzeko egun apropos hartan jo nuen liluraren goieneko muga hura. === Etorkizuneko kontakizunak === ==== Proiektu, nahimen eta itxaropenen kontakizunak ==== Etorkizuneko kontakizunek oso ñabardura ugari eta aberatsak izan ohi dituzte. Proiektu arrazoitsu eta errealistekin batera, nahikundeek bultzatutako kontakizunekin nahasten dira; azken horiek maila askotakoak dira: agian gerta litezkeenak, ezinezkoak, irudimenezkoak, alegiazkoak…; guzti-guztiak dira itxaropen eta itxarote baten seinale. Kontakizun horiek adierazteko, egingo dut, egin nezake, egingo nuke, egin nahi nuke, eta antzeko esapideak erabiltzen dira. Nahikundea adierazten duten perpausak erabiltzen dira, ahalezko aditz erreal nahiz irrealekin; gero bat proiektatzen da, balizko etorkizunaz osatua. Proiektuak. Batzuetan bizitzako proiektuak irudikatzen dira, etorkizuneko jokabideak; fikzioak ematen duen askatasunarekin eta, urrunean gauzatzekoak izatean, are ausartagoak eta irudikorragoak bihurtzen dira. Sentipenak. Pertsonaren izaerak, pertsona horrek berak bizi duen uneak kontakizunen nondik norakoa baldintzatzen dute, kolore askotako mataza bat eraikiz; hor itxaropenak, beldurrak, kemenak, gainbeherak, betetasunak, hustasunak… Jarrerak. Patuaren, zoriaren edo haraindiko nahiaren aurrean amorruz edo burumakur jokatzen da. Esaneko edo matxino gisa erantzuten dugu gure esku ez dauden errealitateen aurrean; in extremis, eskean hasten gara edo mirari baten zain geratzen. Ziurgabetasuna. Ziurtasunik ezaren aurrean, gertaerak beste ikuspegi batetik ere irakur daitezke, kasualitateak, ezustekoak kontuan hartuz eta gertaerak iragarpen gisa interpretatuz. Horrela, etorkizuneko kontakizunak itxarotearen –zerbait gertatuko dela uste izatearen– eta itxaropenaren –zerbait gerta dadin zain geratzearen– artean mugitzen dira. Zoria. Ziurtasunik ezaren laguna da, agian gerta litekeena; hortik dator beste itxaropen mota baten literatura, jokoarena, loteriarena, zozketena; nahikundeen artean hautaketa bat eginez jokatzen da, eta zoria alde jarriz gero zer egingo lukeen irudikatzen. Egarriz beteriko kontakizunak dira, itxarote lasaian edo urdurian, aldez aurretik zerbait iragarri nahirik: Horrela gerta baledi, hau egingo nuke; baiezkoa bada, bai; ezezkoa bada, ez; beharrik! Kontakizun horietan fikzioa barra-barra sartzen da. ==== Itxaropenaren engainuak ==== '''Esperantzaren lilura'''. Nahikundearen kontakizunek sortzen duten lilura da itxaropena; esna amets egiten dutenen kontakizun korapilatsuak dira (esna daudenen amets txirikordatuak). Itxaropenaren kontakizunak nahikundeak sortuak dira. Irakurri, bestela, “Verde embeleso de la vida humana”. Sor Juana Inesek berak beste soneto batean fikzioaren subjektibotasuna erakutsi digu narrazioaren baitan, baina orain nahikundearen eta itxaropenaren kontakizunen aurrean argi ibiltzeko adierazten digu. Aurrekoan fantasiari errealitatearen indarra bera aitortzen zion. ''“Poco importa burlar brazos y pecho si te labra prisión mi fantasía”''. Oraingo honetan, ordea, fisionomia enpirikotzat ukigarria soilik jotzen du, benetakotzat buru zentzudun batentzat. ''“Tengo en entrambas manos ambos ojos y solamente lo que toco veo”''. Etorkizun zoriontsu baten engainua. Nahikundearen kontakizunetik eta subjektuak irudikatzen dituen etorkizuneko kontakizunetik sortutako itxaropen-sonetoaren ondoan, badago beste soneto bat Sor Juana Ines berarena, non itxaropena pertsonifikaturik dagoen eta gertakizunak sorrarazten dituen. Oraingo honetan ez dira nahikundearen kontakizunak itxaropenaren edo zori hobearen kontakizunen sortzaile; iragarpenaren engainuak, etorkizuna irudikatzeak sorrarazten ditu itxaropenaren kontakizunak. ==== Itxaropenaren lilura ==== Verde embeleso de la vida humana<br/> Loca Esperanza, frenesí dorado,<br/> Sueño de los despiertos intrincado,<br/> Como de sueños, de tesoros vana;<br/> Alma del mundo, senectud lozana,<br/> Decrépito verdor imaginado;<br/> el hoy de los dichosos esperado<br/> y de los desdichados el mañana:<br/> <br/> Sigan tu sombra en busca de tu día <br/> Los que, con verdes vidrios por anteojos,<br/> Todo lo ven pintado a su deseo;<br/> <br/> Que yo, más cuerda en la fortuna mía,<br/> Tengo en entrambas manos ambos ojos<br/> Y solamente lo que toco veo.<br/> <br/> ::::Sor Juan Inés de la Cruz ==== Itxaropenaren engainua ==== Diuturna enfermedad de la Esperanza,<br/> que así entretienes mis cansados años<br/> y en el fiel de los bienes y los daños<br/> tienes en equilibrio la balanza;<br/> <br/> que siempre suspendida, en la tardanza<br/> de inclinarse, no dejan tus engaños<br/> que lleguen a excederse en los tamaños<br/> la desesperación o confianza:<br/> <br/> ¿quién te ha quitado el nombre de homicida?<br/> Pues lo eres más severa, si se advierte<br/> que suspendes el alma entretenida;<br/> <br/> y entre la infausta o la felice suerte,<br/> no lo haces tú por conservar la vida<br/> sino por dar más dilatada muerte.<br/> <br/> ::::Sor Juana Inés de la Cruz<br/> <br/> Sólo ya el no querer es lo que quiero;<br/> ....................<br/> A las promesas miro como a espías;<br/> Morir al paso de la edad espero:<br/> Pues me trujeron, llévenme los días.<br/> <br/> ::::Quevedo<br/> <br/> Quevedok berak, beste soneto batean, dio:<br/> También las tumbas perecen.<br/> <br/> Miré los muros de la patria mía,<br/> Si un tiempo fuertes, ya desmoronados,<br/> De la carrera de la edad cansados,<br/> Por quien caduca ya su valentía.<br/> <br/> Salíme al campo; vi que el sol bebía<br/> Los arroyos del hielo desatados,<br/> Y del monte quejosos los ganados,<br/> Que con sombras hurtó su luz al día.<br/> <br/> Entré en mi casa; vi que, amancillada,<br/> De anciana habitación era despojos;<br/> Mi báculo, más corvo y menos fuerte.<br/> <br/> Vencida de la edad sentí mi espada,<br/> Y no hallé cosa en que poner los ojos<br/> Que no fuese recuerdo de la muerte.<br/> ==== Kontakizun eskatologikoak ==== Pertsona orok egiten dio noizbait bere buruari haraindikoari buruzko galdera, eguneroko arazoen gainetik jauzi egin, eta heriotza osteko transzendentziaren mugari helduz. Amaierako muga horren aurrean, gizakiak desagertu edo izaten jarrai dezake; bi ikuspegi horien inguruko kontakizun eskatologiko edo transzendenteak eraikitzen dira: ez dira filosofia, ez teologia; mugan daude, poesiaren, zientziaren eta erlijioaren mugan; zorionaren eta zoritxarraren, minaren eta gozamenaren, zentzurik ezaren eta zentzuaren arteko gaiak dira; edo badago guztiaz arduratzen den jainko bat edo ez dago bakardade nihilista besterik. Pentsatze prozesu oro bezala, kontakizun horiek ere narratiboak dira, hizkuntzaren eta irudien sekuentzia baten bidez, eta ezaugarri literarioak badituzte zalantzarik gabe. Agerian ez dagoenaren pathosaren inguruan eraikitako kontakizunak dira. Norberaren heriotza irudikatzen da istorio horietan: heriotza beldurgarria, heriotza maitagarria; eszena ere irudikatzen da: hitz handiak, barkamenak –emandakoak nahiz jasotakoak–, eskerrak, ahanzturak... Quevedoren aipu bat. Errealitate oro esanahiz beterik dagoela adierazi dugu. Horrek gure paradigma literarioan esan nahi du errealitate oro kontakizun dela. Izan ere, gauza eta errealitate guztiak, begiak haietan ipintzen ditugunean, heriotzaz mintzo zaizkigu; gauzen izate hutsa, egote hutsa, kontingentziagatik barkamen eske ari zaigu, ez baitaki hori gordetzen, agerian uzten baitu, nahi gabe esaten baitu. Oharturik edo oharkabean, gizakiaren eta gauzen alienazio metafisiko hori da guztiok behin eta berriz errepikatzen dugun bizi-kontakizuna. Quevedoren hitz poetikoa mintzo zaigu “Miré los muros de la patria mía” sonetoan. Azken bi bertsoak esan dugunaren irudi dira: “Y no hallé cosa en que poner los ojos Que no fuese recuerdo de la muerte”. Los sueños liburuan ere hauxe dio Quevedok gai berari buruz: “A qué volvéis los ojos que no os acordáis de la muerte? Vuestro vestido que se gasta, la casa que se cae, el muro que se envejece”. === Kontakizun ziklikoak === ==== Izadiaren egutegia ==== '''Urtearen zikloa'''. Urtaroak, giro eta itxura aldaketekin, bizitzaren zikloaren metafora handi bat dira, eta urte osoa hartzen duen kontakizun bat proposatzen digute. '''Urtaroen kontakizuna'''. Urtaroek kontakizun-mota baldintzatzen dute. Neguko kontakizunek iraganera begira ipiniko gaituzte, giroak etorkizuneko bideak itxiko balizkigu bezala, nahiz eta beti hor egon udaberriaren irrika. Udaberriko kontakizunek gehiago begiratzen diote etorkizunari. Kultur tradizioak bizitasunez eta baikortasunez bete ditu solstizio-jaiak. Udazkena heldutasunaren garaia da; fruituek eta pertsonek garapen betea lortzen dute, eta gainbehera hasten. Eguratsak ere girotzen ditu kontakizunak, eta haien tonua eta aukeraketa baldintzatzen. Lurrarekin bat egiten du kontalariak, eta iraganaren edo etorkizunaren nostalgiak hartzen dio barrua. ==== Egutegi zibila eta erlijio-egutegia ==== Egutegia oroitzapenez beterik dago. Egutegian denbora itzuli egiten da, haren izaera ziklikoek oroimenaren denboran sartzen gaituzte, iragana ikusarazten digu, bizi izandakoa berriro kontarazten digu. Iraganeko gertakizunak ez dira zeharo desagertzen; badago geratzen den zerbait. Oroimenak bere baitan eusten dio denbora kontatuari; haren aporia bat da hori. Denbora kontakizunhari gisa geureganatzen dugu, irudimenaren isiltasunari edo hustasunari tarterik utzi gabe, bestela, denbora bera geldituko bailitzateke. Denbora eta narrazioa elkarrekin batera doaz. '''Egutegi zibila'''. Jai profanoen egutegia kontakizun programa bat da, kontakizun anitzez osaturikoa; gizartean ontzen dira kontakizun horiek eta gizarte horren denbora antolatzen dute: - istorio eta ipuinen bidez; jatorriari buruzko kontakizunen bidez. - biografia heroikoen bidez, haietatik ateratzen baitira gizartearen irakaspenak eta ereduak. - Jai tradizional eta errito profanoak, taldean egiten diren ospakizunen performanceak. '''Erlijio-egutegia'''. Liturgiaren zikloak urte osorako ezartzen ditu erlijio-kontakizunak, Jesusen bizitzako gertakizunak eta beste zenbait jai oinarri harturik. Erlijio-jaiek narraziozko zentzu bat eraikitzen dute, hasieratik betikotasuneraino. Gainera, santutegia biografia eredugarrien narrazioa da. === Orduen narrazioak === Egunaren zikloa. Egunak ere bere narrazio berezia du, eta geure barnean bizi ohi dugu, ohartuki ala oharkabean. ==== Egunaren narrazioak ==== '''Egunsentia'''. Egun jaioberriari ongietorria egiten zaio, agurra. Eguzkiaren omenez egiten diren narrazioak ditugu hor, ekialdeko agintzaz beterikoak. Egunaren hatz gorrizten lehen argiekin, iragarpen kontakizunak hasten dira, proiektuz eta ilusioz beterikoak: “Goiztiarrak, Jainkoa lagun”. Eskuineko hankaren edo ezkerrekoaren kontakizunak hasten dira. Egunaren argiarekin desagertu egiten dira gaueko mamuak. Zoriari edo goieneko nahiari erregu egiten zaio, Jainkoari edo Deabruari; erregu bakoitza, nahikunde bakoitza, etorkizun gaiztoari botatako arao bakoitza, narrazio anitzen ekarle da, bere baitan baitaude etorkizuneko aukera ugari. Ilunabarra. Azken argiekin, egunaren heriotza kontatzen dugu. Kontakizunen amaieran gaude, ondorioz beterik. Goizeko fikzio mugiarazleak amaieraren aurrean gelditu egiten dira. Itxaropena ere egunarekin batera hiltzen da, ilusioak ere hor doaz argiarekin batera. Mamuak berriro agertzen dira, eta alegiak hartzen du historiaren lekua. Goizeko oskorriaren kontakizun ameslariaren ordez, arrats-giroko kontakizun lotia agertzen da. Goiztiarraren ausardia eta bizitasunaren ordez arrats-giroko pertsonaiaren beldurrak eta geldotasuna agertzen dira. Ebaluazioa, eguna nola joan den ikustea, ondorioak, garaipenak, porrotak, zertan asmatu den eta zertan ez, hori guztia agertzen da kontakizun ekonomia eta etika horietan. Agur egiten zaio mendebaleko hilobian etzaten ari den eguzkiari. Maiz literatura arranditsua sortzen du hor gure niak; ilunabar oro egin dezakegu bizitzaren amaieraren fikziozko proba. Haurraren gaueko negarra. Zein narrazio daude haurraren buruan, egunaren amaierako errito egunerokoa betetzen duenean? Negar egiten du haurrak ilunabarrean, lotara joan baino lehen, eguneko nekeagatik edo esaten ez dakien nostalgia batengatik, edo ezagutzen ez duen pena batengatik, edo ziklo baten amaiera sorrarazten dion sentipenarengatik, bizi duen eguzkiunibertsoarekin bat eginik. Ez dakigu zein den ilunabarrean negarrari ematen dion haurraren barne-kontakizuna; hala ere, zalantzarik gabe, guri kontakizun nostalgikoak pizten dizkigu: negar egiteari inbidia diogu, ilunabarreko negar bero, triste eta eztia egiteko aukera duen haurtzaroaren nostalgia pizten digu. ==== Gaua eta gauaren kontakizunak ==== Ilargiaren basamortu errautsez beteak argi hotza ematen digu, eta fikziozko kontakizunak eta surrealistak pizten dizkigu. Zeru izartsuak gizakion bizitza erlatibizatu egiten du, eta txiki uzten, hala tamainaz, nola denboraz. Kontakizunak eta mimodramak agertoki bakartuan; hildako isilak dira ikusle, eginkizunik gabeko lekuko. Gaueko kontakizunek kontraesanak agerian ipintzen dituzte erarik xumeenean: gaua laburra da, logura denaren atsedenerako; eta amaiezina lo hartu ezin duenarentzat; gozamen labur, eta min luze; hasperenak eta lantuak, elkarren arteko barreak, eta negar bakartiak. Pour quoi, Seigneur pour quoi<br/> Por qué Señor, por qué <br/> Por qué Señor que hiciste el mundo,<br/> por qué hiciste la noche tan larga, tan larga,<br/> tan larga para mí.<br/> <br/> Aita Duvalen kanta.<br/> Gauak buruan sormen literario handia bideratzen du, berebiziko hitzaldiak, baina hurrengo goizean oroitezinak. == Espazioa eta kontakizuna == ==== Mirando al mar ==== Bajo el palio de la luz crepuscular,<br/> cuando el cielo va perdiendo su color,<br/> quedo a solas con las olas espumosas<br/> que me mandan su rumor.<br/> Ni un lejano barquichuelo que mirar,<br/> ni una blanca gaviota sobre el mar,<br/> yo tan sólo recordando la aventura que se fue.<br/> <br/> La aventura que en tus brazos amorosos disfruté <br/> bajo el palio sonrosado de la luz crepuscular.<br/> Mirando al mar soñé<br/> que estabas junto a mí.<br/> Mirando al mar yo no sé qué sentí,<br/> que acordándome de ti, lloré;<br/> la dicha que perdí yo sé que ha de tornar,<br/> y sé que ha de volver a mí<br/> cuando yo esté mirando al mar. (bis)<br/> <br/> ::::C. de Haro y Marino<br/> ==== Camino verde ==== Hoy he vuelto a pasar<br/> por aquel camino verde<br/> que por el valle se pierde<br/> con mi triste soledad,<br/> hoy he vuelto a rezar<br/> a la puerta de la ermita,<br/> y pedí a tu Virgencita<br/> que yo te vuelva a encontrar.<br/> <br/> En el camino verde,<br/> camino verde<br/> que va a la ermita,<br/> desde que tú te fuiste<br/> lloran de pena las margaritas,<br/> la fuente se ha secado,<br/> las azucenas están marchitas<br/> en el camino verde,<br/> camino verde<br/> que va a la ermita.<br/> <br/> Hoy he vuelto a pasar<br/> por aquel camino verde<br/> y en el recuerdo se pierde<br/> toda mi felicidad,<br/> hoy he vuelto a grabar<br/> nuestros nombres en la encina,<br/> he subido a la colina<br/> y allí me he puesto a llorar.<br/> En el camino verde (etc.)<br/> <br/> ::::Karmelo Larrea Oroimenerako bideak zabaltzen dizkigun zantzuz beterik dago espazioa. Gutako bakoitzaren eguneroko presentziaren lekuak iradokizunez beterik daude. Gailurrek iradoki egiten dute, urrun eta bakar daudelako, eta zerutik gertu. Itsasoak ere iradoki egiten du, zerumuga harrapaezinarekin, bere handitasunean amaigabea iruditzen baitzaigu. Edozein bidek bizitzako bidaiaren metafora iradokitzen du. === Bidaia === Edozein bidaia, txikiena ere, eguneroko joanetorriak barne, bizitzako bidaiaren sinbolo da. Eta hor ere badago kontakizun bat, bidaiari zentzu bat emanez. Joanetorrian, deskripziozko kontakizunak daude. Gauzei eta besteen bizitzari begira egon eta joaten ikusi, ikusten dugunari buruz ezer gutxi esanez, mikrokontakizunak eginez, lastertasunak labur jokatzera behartzen baikaitu. Agurtzen gaituenari agurra itzuli, begi bidez harreman labur bat izan bestearekin, keinu arin bat, beste ezer gutxi egin dezakegu ibilian goazela. Narrazio lasaiagoa egiteko aukera ematen du erromesaldi batek, Donejakue Bidea egiteak, adibidez. Erromesaldi horrek agian ez du kristau edukirik, barne-kontakizun soil bat izan daiteke, bidaia sinboliko gisa biziturikoa; mendebaldeko azken muturreraino iritsi, bizitzaren mendebaldera iritsi, heriotzara. === Atzera itzultzea === Gertakizunak bizi izan diren lekuetara itzultzeak performance bat egiteko eta narrazio aberatsa bideratzeko aukera ematen digu, oroimenaren eta presentziaren bidez. Oroit ditzakegu itzulera indartzen duten kanta batzuk. Espazioak iraganarekin topo egiteko aukera ematen digu. Espazioa lekuko da, bertan itsatsirik dago han gertatu zenaren oroitzapena. Hara itzultzeak oroimena pizten du, iragana era birtualean berritzen du, eta etorkizunerako ikuspegi berriak ematen ditu, aurrerabideko narrazio baten bidez. Lekuetara itzultze horretan badago pentsamolde magikoaren aztarrenik: itzulerak, han agertzeak, lehen galdutakoa berreskuratzeko aukera ematen du, nahiz eta denbora berreskuratzea ezinezkoa izan. Espazioaren indar magiko hori errito erako egoera zenbaiti loturik dago: han bertan egon behar da, itzuli egin behar da, begiratu egin behar da, mugimendu eta ekintzak berritu egin behar dira, oroitzapenaren performance bat egin behar da. Itsasoari begira. Itsasoaren aurrean egoteak, subjektua begiradaren asmoan agertzeak, oroitzapena eta joandako garai zoriontsu baten barne-kontakizuna –nik erabili dudan aldaerak “abentura” dio– pizten du. Begirada itsasoaren mugagabetasunean iltzaturik, ametza pizten da, eta han agertzen da maitearen ametsezko irudia; ametsetan era birtualean agertze horrek negarra sorrarazteraino hunkitzen du. “Mirando al mar soñé <br/> que estabas junto a mí.<br/> Mirando al mar yo no sé que sentí, <br/> Que acordándome de ti, lloré” <br/> Lekuaren magiaren eragina da. Itsasoaren azala, bere olatu apartsuekin, ez da ezer gehiago behar; ez ontzi bat, ez kaio bat; itsasoak berak pizten du urertzera hurbildu den bakartiaren oroitzapena; ez da leku jakin bat, itsasoa da, itsaso unibertsala, denentzat bat eta bera, urezko leku mugagabea, zeru mugagabearen palioak babestua. “la dicha que perdí <br/> yo sé que ha de tornar,<br/> y sé que ha de volver a mí<br/> cuando yo esté mirando al mar”.<br/> Espazioaren magia, presentziak piztua, zorion galdua berreskuratzeko. Hori gertatuko dela ziur gaude, ametsak iragarri baitigu eta bizikizun hori benetakoa dela ikusi baitugu malkoetan. Bidea berriz egin. Lekuetara itzultzeak, haietan bizi izandako denbora hura kontakizun bidez berreskuratzea dakar. Bidea iraganera itzultzeko espazioa da. Lekuetara itzultzean iraganera itzultzen gara, eta berreskuratzen ditugun espaziodenboretan garai hartako kontakizunak berritzen ditugu. “Hoy he vuelto a pasar<br/> por aquel camino verde”<br/> <br/> “hoy he vuelto a rezar<br/> a la puerta de la ermita”<br/> <br/> “hoy he vuelto a grabar<br/> nuestros nombres en la encina”<br/> “Gaur itzuli naiz”. Orduko bidera itzuli, garai batera, iraganaren performancea egin. Itzulerak, atzera bidea egitea esan nahi du, baita ekintza berritzea ere: itzuli egin naiz, atzera, lehengo lekura; itzuli, berriro egin ditut orduan egin nituen ekintzak. Gaur, bidean gatozela, kontatzen den egoera ez da garai batekoa: maitale bat bakarti eta triste dator haranean galtzen den bidean zehar; bidearekin batera galtzen da garai bateko zorionaren oroitzapena; oroitzapenak berak hiltzen du gera zitekeen zorion pixka; minaren zantzuak daude paisaian, lore ihartu eta negartiak, iturri idortuak. Ibilera erritozkoa da hori “baselizara doan bide berdean zehar”; han, Ama Birjinari eginiko otoitzean, maitea berriro aurkitzeko itxaropena pizten da. Erritozko igoera bat egiten da muinoan gora, han negar egin eta iraganari arao egiteko. Itzulera horrek iraganaren performancea egin nahi du, eta maitasun galdua berreskuratu. Iragana antzezten da eta orduko ekintzak berriro egiten dira, errito gisa; bidea egin, otoitz egin, orduan eskatu zen gauza bera eskatu, izenak grabatu. Kontakizuna handitu egiten da, oinazea muinoan eginiko negarraren bidez antzeztuz. Gogoan izan dezagun maite galduari buruzko kontakizun bat dela: “aurki zaitzadala berriro”. === Naufragoaren metafora === Uharte mortu batean dagoen naufragoaren irudia, bere barruan itxita, bakartua, dagoen gizakiarena ere izan daiteke, hein batean. Blumemberek bere azken liburuetako batean metafora hori alde askotatik aztertzen du. Uharte mortuak gizakiaren gogoeta egiteko egoera ideala irudika lezake. “Sar zaitez zeure barrura; hortxe dago guztia”, dio Agustinek. Bere barrura sartzeko beharra duen gizakia da, bere buruarekin barneko elkarrizketa egiten duena. === Leihoa, mahaia, argia === Hiru osagai ikusiko ditugu, niaren kontakizunean zeresan handia dute-eta. Leihoa, mahaia eta argia. Banaka harturik, edo elkarrekin konbinazioak eginez, hiru horiek barne-kontakizunari egoera anitz eskaintzen diote. Fenomenologiaren ikuspegitik ikusiko ditugu, pinturaren tradizioan bete izan dute eginkizuna aztertuz. ==== Mahaia ==== Mahaia da, ziur asko, etxeko altzaririk esanguratsuena, ikuspegi antropologikotik. Mahaia ispilu. Mahaiak niaren hustuketa narratiboari espazio egokia eskaintzen dio. Kontakizun autobiografikoen lekua da. Mahaia ezkutuko gauzak entzuteko lekua da. Mahaian dagoen gizakia bere buruari ezkutuko gauzak kontatzen ari da, mahaia ispilu baitu bere burua ikusteko, horma baitu bere ahotsaren oihartzuna entzun eta bere buruari entzuteko. Mahaia ispilu eta ezkutuko kontuen leku izate hori areagotu egiten da, mahai gainean pertsonak bere buruari begiratuko dion ispilu bat ipinita. Epaiketa mahaia. Mahaia kontzientziaren epaimahai ere bihurtzen da; mahaiari aitortzen zaizkio aitortu beharrekoak, eta mahaiak epaitu egiten du. Mahaia da niaren bia; norberak mahaiaren aurrean aurkitzen du bere burua; haren gainean zabaltzen du barnea. Mahaira esertzen dena, pinturak utzitako ikonoetako estereotipo gisa, bere buruaren aurrean esertzen da eta bere buruari zaio mintzatzen. Ukondoa edo besoa mahaian jarrita buruari eusten dion gizakiak mahai gainean aurkitzen du bere barruari eusteko oinarria. Gauzak mahai gainean ipintzea ezer ez ezkutatzea da; kartak mahai gainean ipintzea, asmo ezkutuak agerian ipintzea da. Pintura batzuetan, alabaina, argitsua da mahaia. Argitasun beldurgarria du, gaiztakeriaren distira balitz bezalakoa, eta aurpegi traidore eta gaiztoak argitzen ditu. Sotoko mahaia. Mahai aurrean erretratua egiten duena, ikusleari begira, besteen aurrean agertzen da, bere historia onarturik; mahaia soto sinbolikoa da, eta han erakusten da bizitza, objektuen bidez edo haiek gabe. ==== Leihoa ==== Begiratzen duenaren eta begiratzen diotenaren kontaera. Etxea pertsonaren metafora konplexua da. Fenomenologiaren ikuspegitik subjektuaren ordezkoa da etxea. Leihoak begiak dira, eta horien bidez irteten da subjektua mundura, izadira eta besteen aurrera. Barruaren eta kanpoaren muga da. Haren jolasa da ixtea eta zabaltzea. Atea ere kanpoaren eta barruaren arteko muga da, baina sartzeko eta irteteko muga gisa. Leihoa, zabaltzean eta ixtean, barnetik irten gabe komunikatzeko aukera da. Irekitzen da, begiratzeko eta begiratua izateko, ikusteko eta ikus dezaten. Irudimenezko unibertsoa, sinbolikoa eta metaforikoa, handi hedatzen da leihoaren inguruan. ==== Argia ==== Leihoaren ondoan jarri eta handik sartzen den argiak jo gaitzan uzten dugunean, argi hori ere kontakizun da. Mezu narratiboa. Leihotik sartzen den argia errealitate mezulari bat da, berekin dakartza kontakizunak. Leihoaren ondoan liburu bat irakurtzea, handik sartzen den argitan, egilearekin bat egitea da, eta halaber liburuan kontatzen den gertakizunarekin eta deskribatzen diren errealitateekin. Leiho ondoan gutun bat irakurtzeak igorlearenganaino eramaten du, argiaren bidetik. Oroimenaren argia. Leihotik sartzen den argiak etxe barrua, haren bazterrik ezkutuenak argitzen ditu; argi horrek oroimenaren bazterrik ezkutuenak ere argitzen ditu, eta oroitzapenen kontakizunak berritzen. Neguko eguzkia, paisaiaren itzalak luzatu eta izadiaren malenkonia areagotzeaz gain, etxe barruraino sartzen da, eta solstizio-erritoa egin daiteke, ateak eta armairuak zabalduz eguzkiari. Eguzki horrek ahanzturaren azala urratzen du, eta penak eta gozamenak askatzen leku itxitik eta nostalgiatik. Meditazio narratiboa. Argi hori fisikaren aldetik errealitate uhinezkoa dela jakinik, irratiaren uhin elektromagnetikoaren irudi ere bada, ahots narratiboen oinarri bihurturik. Argia, gaurko imaginarioan, errealitate fisikotik ere, kontakizunaren bitartekotasunaren irudikapen bat da. ==== Iluntasuna ==== Argia itzaltzea. Argia itzaltzeak barne-kontakizunari egoera egokia sortzen dio, eta hori era askotara egin daiteke: errezelak itxiz, leihoak itxiz, argia itzaliz. Baina, nolanahi ere, asmo narratibo hori errito keinu batzuen bidez indartzen dugu. ''“Voy a apagar la luz para pensar en ti”,'' dio Armando Manzaneroren kanta batek. Iluna egiten da, norberaren abstrakzioa egin eta zu bat kontatzeko. Errito irudikatu baten esaldia da, baina keinua eginez performance bihur dezakegu. “Contigo aprendí a ver la luz del otro lado de la luna”. Inoiz esan edo irudikatu ez dena adierazi nahi da, ikusi ezin dena, alde ezkutuan baitago. Baina maiteak ezinezkoa ikusten erakusten du. Maitasuna kontatzen da, mundu fisikoak eta gizakien munduak erakusten digunaz oso bestelako errealitate bat. ==== Ohea ==== Ohearen kontakizunetan gaueko txori lizunaren hegaldiaren jirabirak eta ziztu bizian igarotzeak irudika ditzakegu. Lizunkeria eragiten duten kontakizunak sorrarazten ditu oheak. Haatik, ohea, sexugune izateaz gain, oinazez dagoen gizakiaren, gaixoaren, elbarriaren, hil-hurren dagoenaren eta hildakoaren gune ere bada. Egoera horien kontakizunak ere ohearen narrazio dira. Gaueko oheak kontakizun ongi egituratuak sorrarazten ditu; bestalde, hitzaldi biribilak irudikarazten dizkigu, eta berebizikoak izango direla iruditzen zaigu une horretan, baina goizean jaikitzean ez gara gai esateko. Ohean irakurtzean, haltzari horri gune literario berezi baten izaera aitortzen diogu, narrazioak sorrarazteko gune berezi bihurtuz. Bustiaren gainera euri egiten duenean, edo sua erregaiaz itzali nahi izatean bezalaxe gertatzen da ohean. Lo hartzeko irakurtzea, esate baterako, borrokan hiltzearen antzekoa da. Argia pizturik, ohean erdi oharturik hasten dira kontakizunak, ametsaren aurreko ameskizunak. Ametsaren narrazioak. Argia itzaltzea errito bat da, antzezpen bat; narratzaile lizunari ahotsa uzten diogu, ahotsa soilik, baina ez autoretza, gure ni inkontzientea egingo baita orain jabe. Ametsaren kontakizun arduragabeek agerian uzten dute pentsaezina eta pentsatzen ez dena, ezkutuan dagoena, argitaratzen, lur azpikoa azaleratzen, eta gure ni ezkutuaren literatura gordea kontatzen digute. === Zientziaren mintzaira metaforikoa === Zientzia ere modu sinbolikoan eraikitako jakintza da, eta ezin ditu alde batera utzi metaforak, konparazioak eta sentipenezko irudiak. Ezin ditu hitz guztiz garbiak aurkitu, berak ex novo asmatzen ez baditu behintzat, hitzek historiaz eta literaturaz beteriko irudiak baitituzte barruan. Geologiarentzat, mendiak zaharrak ala gazteak izan daitezke, ibaiak jaio eta hil egiten dira, horrela giza bizitzaren metaforarekin geologiaren zerua argiztatuz. Biologia ezkontza erritoez mintzo da, animalien jokabidea gizakienaren arabera aztertuz. Fisika, berriz, kaosaz mintzo da, sorketaren kontakizun mitikoak oroitaraziz. === Absentziaren kontakizun bat === ==== Hilartitza niaren literatura gisa ==== '''Elegiazko literatura'''. Hilobi baten aurrean eta hilarriko izenaren aurrean jazotzen zaigu, erretratu baten aurrean gertatzen zaigunaren antzeko zerbait. Ezagutzen dugun gizaki horren nortasuna, izena irakurtzearekin soilik, agerian ipintzen zaigu; hildakoak harrian hartzen du irudikapen minimalista bat eta oroitzapenen baten kontakizuna eskatzen digu, eta hilartitz bat asmatzera gonbidatzen gaitu. Hilobiak oroitzapenen kontakizunak pizten ditu, eta aintzazko narrazioak egiteko parada eskaintzen. Bere kontakizuna galdu duen hilotzak oroitzapen kontakizunak eskatzen dizkie maite zutenei: elegiazko literatura, hilartitz baten kontaera laburra. Hilartitzaren elipsia. Hilobietan ipintzen diren hilartitzak erabat objektiboak izan ohi dira: “Horrenbeste urterekin hil zen”, edo “Urlia, 19301990”. Elipsi handi bat dago hor, historiarena eta fikzioarena; elipsi horrek begira dagoenari hildakoaren oroimenez istorio bat asmatzeko aukera eskaintzen edo eskaera egiten dio. '''Fikziozko hilartitza'''. Ez da ohikoa, gure artean behintzat, hildakoak bizirik zegoela asmatutako hilartitzik ipintzea hilobiko hilarrian. Hala ere, horrelakorik egiteko asmorik ez badugu ere, agian bururatu zaigu geure kolkorako horrelako literaturarik, jende ospetsuaren hilartitzak ezagututa; gure hilobian ipiniko genukeen hilartitza zein izan litekeen bururatu izan zaigu. Fikzio hutsezko ariketa bat da hori, baina sorkuntza literario den aldetik oroimenaren ahalegin handia eskatzen du; kontakizunak aukeratu eta laburbildurik adierazi behar dira, esaldi labur eta mamitsuetan. Oso kontakizun bildua lortu behar da, autobiografia baten adierazle, norberaren irudiaren adierazle. Besterentzako hilartitza. Gaur egun, egunkarietan sarri agertzen dira familiartekoen eta adiskideen hilartitzak, eskeletan hildakoen berri ematen dutenak. Eskaintza literarioak dira, ingurukoen kontakizunak. Ez dira niaren literatura, baina leku bat eskaini nahi diegu hemen zuaren literatura gisa. Hildakoaren irudia kontakizun labur baten bidez edo ezaugarri berezien bidez adierazten da. Egunkarietan egunero agertzen dira halako hilartitz sentipenez beteak, eskelen bitartez, egunkari osoko txokorik sentipenezkoena, benetakoena eta literarioena bilakatuz atal hori. == Ondorioa == Sarrera honen asmoa hauxe izan da, bada: ''incipit'' edo hasiera bat osatzea subjektu narratiboaren gaiari, kontzientziako elkarrizketen gaiari, barne-hizketen nahiz jende aurreko hizketen gaiari, hots, niaren kontakizunei. Abiapuntua da bakoitzak asmatzen duela bere burua. Eguneroko bizitzaren antzezpena egingo den agertokira nola iristen den bilatu nahi izan dugu; hor ikusten dugu gure ''rol''-aren adierazpena; imintzioen katalogoa, mozorroen biltegia, jantzien gordelekua eta gure nortasuna probatzeko ispiluak dauden lekura iritsi nahi izan dugu. Historia eta fikzioa, ideia eta irudikaria dauden gunera iritsi nahi izan dugu, han sortzen baita narrazioa, han hartzen baitu egitura. Kontakizun guztia niaren barruan geratzen den unean iritsi nahi izan dugu; une horretan, oraindik, egilea, kontalaria, kontakizuna eta hartzailea bat bera dira, ahots askotan banaturiko bat bera. Gune horretan ez dago bereizketarik literaturagilearen, gramatikariaren, jakintzarik gabearen edo irakurtzen ez dakienaren artean. Gune horretan, guztiok poesiak jota gaude, kontatzeko beharrak jota, buruan irudiak ditugula, eta ahoan hitzak. Hori da unibertso literarioko atea; hitzaren bidez sartzen da hor barrura, asmo poetikoaren bidez, arrazoi fantastikoaren bidez, eta sormenaren bidez. Sukalde horretan egosten da oroimena, eta errealitatea fikzio bihurtzen; hor gertaera bati beste aukera bat ematen zaio, eta denbora berritzen da. Une hori da iturri hutsaren gunea, hasierako materiaren zuloa. Oraindik lapitzaren muturrean dago diseinua; tintaren kolorean, hitza; pentsamendua asmoaren mende, eta formen irudia marrazko mataza batean bildurik. Norberaren munduaren hasieran, gure nortasuna asmatu behar dugunean, letra zopa bat besterik ez daukagunean, irudia oraindik agertu gabe dagoenean, keinuak itxurarik ez duenean, denborak bizitza osatzen hasi gabe daukanean. Alfa baino lehenago, omega baino geroago. Barne-amildegian. === Egunkarietako hilartitzak === Kale, etxe eta lagunelkarteko<br/> gatz eta piperra<br/> udaberriaren hastapenetan<br/> eguzkia keinuka hasi denean,<br/> eman duzu azken hatsa.<br/> <br/> Goiko artzaia zain duzu<br/> bere belargitara joan zaitezen<br/> bidairako makilbabeslea eskainiz.<br/> <br/> ::::DV, 2002-3-24. 30 or.<br/> <br/> Hi, beti, guri indarra ematen<br/> Hi, beti, animoak ezkaintzen<br/> Eta, artean, beharrik haundiena herorrek izan!<br/> Maitasuna izan duk gidari<br/> <br/> Bizipoza ezpainetan bidaiari<br/> Lagatako hutsunea betetzen ez duk erraz!<br/> Bihotsak kuzkurturik<br/> Eman nahi dizkik ezkerral<br/> <br/> ::::DV, 2002-1-30. 20 or.<br/> <br/> Zu ikusi ez arren<br/> zaitugu gogoan<br/> zu ikutu ez arren<br/> zaitugu alboan,<br/> zure itzala izango dugu<br/> beti gure artean.<br/> <br/> ::::DV, 2002-1-30. 20 or. === Kontakizunak Hopper-en lanetan: irakurketa fenomenologikoa === ==== Izaditik erbesteratuak ==== Arkitektura eta gizarte paisaian, gizakia izaditik erbesteraturik bizi da, ia landarerik eta animaliarik gabe; izadi hori eguzkitik datorkion argiaren bidez soilik agertzen da, baina eguzkia bera ere ez da ikusten. Gizakia arkitekturaren barruan itxita bizi da. ==== Gelak ==== Hopper-en gelak espazio-zatiketa hutsak dira, bolumenak, haltzari behar-beharrezkoekin, eta oroimenaren zantzurik gabeak: oroitzapenik gabeko altzariak, horma mutuak, kontakizunik gabeko lekuak. Oinarrizko babesa dago, estalpean egotea, izaditik aldentzea, itxitura kosmikoa, gizaki urbanoaren gordelekua. Gizakiaren gune horietan pertsonak liluraturik daude beren bakartasun erabatekoan, kanpotik datorkien argiaren eldarniopean, barne-narrazio ezagutezin batean bilduta. Barneratze horrek ingurutik bakarturik dauzka, inguruarekin ez dute kontakizun-loturarik edo elkarrizketarik; beren baitan itxita daude, edo kanpoko argiari soilik zabalik. Pinturaren tradizioan gelak agertzen zirenean, pertsonaiarekin sinpatia bat ikusten da; bertan dagoen pertsonaiaren barrua islatzen zuen inguruak; gela pertsonaren adierazpen bat zen, haren egoeraren adierazpena, hots, haren kontakizun-irudia ikuslearen aurrean. Hopper-en pinturan ikusten den pertsonaiaren eta inguruaren arteko loturaren hausturak narraziorik eta denborarik eza erakusten du, eta inguruaren esanahiaren galera esanguratsu bihurtzen. Inguruarekiko haustura “historiko” horrek pertsonaiak leku bati erabat atxiki gabe uzten ditu: hor daude, ez jakin noiztik eta noiz arte! Gizonezkoak eta emakumezkoak, izaki iragankorrak, denbora labur baterako gertatutakoak; pertsona munduaren ostatuan dago, gela hotz batean, besteengandik eta ingurutik bakartua. Bizitzaren iragankortasunaren irudi dira. Alde horiek sinbolismo argi batez agertzen dira: ostatu eta motel-etako gelak; ostatuko gela hotz baten mututasun narratiboaren beste alde bat bidaien istorio amaigabeen kontakizuna da: maletak, ostatuko leihotik ikusten den autoa. ==== Leihoak ===== Hopper-en lanetan leihoa ia obsesio bihurturik dago, eta horrek irakurketa fenomenologiko bat egiteko aukera ematen digu. Hopper-en lanetan barne-espazioak ez dira etxe, arkitektura hutsa baizik; leihoak dira espazioarekin lotura egiteko osagai ia bakarrak. Hopper subjektuaren alboan ipintzen da, gelan, eta bakartasun itxi horretan begiratzen dio, kanpoaren nostalgiaz, espazio mugagabe baten irrikaz, eguzkiarekiko loturak adierazten duenez. Baina Hopper kanpotik begira ere badago, voyeur gisa. ==== Argia ==== Hopper-en argia ez da Vermeer baten, Rembrandt baten edo lehen ikusitako beste pintura batzuen argiaren antzekoa; ez da kontakizunezko argia, komunikatzailea , ezta oroitzapen ahantziak argitzen dituena ere, edo ezta leihotik etxean sartu eta gizatiarrago bihurtuko duen argi bat ere. Hopper-en argia fisika hutsa da, eguzki astronomikoaren argia, antroposferak iragazi gabea, errealitate uhintsu gordina, argi erabat fotonikoa. Argi hori ikusita, badirudi gizakien ukendu babesle bat ipini behar dutela azalean. Eguzkiak argitutako emakume biluziak, leiho aurrean, emakumeak eguzkiarekin lotura handiagoa duela adierazten du. ==== Pertsonak ==== Hopper-en pertsonaiek ez dute argia hartzen: aurre egiten diote, begiratu egiten diote; argia da lotura kosmikoaren adierazle. Eguzkia kanpoa da; gizakiak eguzkiari galdetzen dio bere buruaz eta eguzkiaz; gizakiak eguzkiaren argitan bere buruari galdetzen dio. Giza animalia izadiarekin eguzkiaren bidez elkartzen da, eguzkitik hartzen du energia, bere etorkizun arkitektonikoan itxita. Hopper-en pertsonaiak gizaki erabat bakartuak dira: izaditik erbesteratuak, nostalgiaz beteak. Gizabanakoa enigma hutsa da bere buruarentzat, eta enigmaz beteriko barne-kontakizun bat egiten du. Hopper-en pertsonaiek argiaren aurrean egiten duten barne-kontakizun ezagutezina eta eguzkitan dagoen txakur baten pentsamendua antzekoak dira. Zer pentsatzen ote dute eguzkiaz Hopper-en pertsonaiek? Haien baitako hitza enigma hutsa da. ==== Irakurleak ==== Hopper-en beste gaietako bat irakurleak dira; irakurketan bilduta agertzen dira, uzkurturik, txikiagoturik. Egoera erabat koiunturazkoetan agertzen dira: ostatu bateko ohean eserita irakurtzen, maletak desegin gabe, antzerkien egitarauak irakurtzen... Irakurketak bakartzea dakarrela dirudi, gizartetik desagertzea, norbanakoaren trikimailu bat, bakardadearen baliabide bat. ==== Batetik besterako mugimendua: igarotzea ==== Hopper-en gizakien iragankortasuna maleten bidez, ostatuetako gelen bidez edo nortasunik gabeko apartamentuen bidez agertzen da, eta, areagotzeko, trenbideak eta errepideak agertzen dira koadroan zehar, eta baita tunelak eta gasolindegiak ere. Ez dira bidaiaren irudiak, iragankortasunarenak baizik, batetik bestera etengabe ibiltzearenak. Koadro batzuetan bideen perspektibak agertzen dira zerumugarantz, baina zerumuga ez da argitsua. Bide zuzen horiek, bidaiaren bat adierazten badute, inora ez doan bidaia bat izango da, edo edonora, edo auskalo nora. === Iragarkien kontakizunak publizitatean: publizitatea irakurketan eta irakurketaren bultzada interesatua === ==== Igarkizuna eta kontakizuna ==== Iragarkiak irudimenaren osagai bat hartzen du, eragin handikoa eta aldaera narratibo askotakoa; hain zuzen ere, abentura hitza. Haatik, hitz horrek badu nahita bilaturiko anbiguotasuna. Badago abenturazalearen abentura bat, egoera zailetan ausart sartzen denarena, buruz eta gorputzez aurre egiteko gai denarena. Eta badago limurtzailearen abentura, maitale baila dabilen pertsona dotore eta ederrarena. Iragarkiak bi balio horiekin jokatzen du, bi jokabide desberdin dituzten irakurleengana iristeko: abenturazaleak bidaiariaren eta ezustekoaren bila dabilenaren ikuspegitik irakurriko du; limurtzaileak, aldiz, Casanovarena egiteko hartuko du. Iragarki horretako irudian zineko artista ezagun baten irudia agertzen da, gaztetasun heldu bat erakusten duen gizonezko batena. Irudika genezake leku exotiko batean arriskuak jasaten, baina hiriko sport arropa darama, amodiozko abentura baterako egokiagoa. Bada, gainera, hirugarren irakurle bat, bikoiztasun horretaz jabetzen dena, bi irakurketa horiek egiten dituena, metairakurketa egin eta iragarkiaren egitura aztertzen duena, bere buruari iragarkiaren osaketa kontatzen diona, hori asmatu zuenaren asmoaz jabetzen dena. Eta badago beste zerbait ere. Ipin dezagun arreta esaldi honetan: “Omega Seamaster gizakiaren abenturarik zailenetan sarturik ibili da”. Irakurle zaharragoek erloju horren aurreko iragarki batzuen oroitzapena izan dezaten ipini da hori. Orduan, astronauta baten irudia erabili zen, espazioan, eskumuturrean erlojua zuela. Ilargian egondako erloju bat zen; erlojuek espazioko abenturan zeresan handia izan zuten. Iragarki batek piztu dezakeen kontakizuna oso agerikoa da. Gogoeta hauek idazten ari den honengan oroitzapen pila berpiztu dira eta beste milaka aukera agertu zaizkio oroimenari. Edozein irakurleri ere gauza bera gerta dakioke. ==== Lausengua, erronka eta dramaturgia ==== Alboko iragarpen horrek abentura hitzaren kontakizun-ezaugarria hartzen du abiapuntu; azpiko honek, berriz, jarrera eta keinu batzuk iradokitzen dizkio irakurleari, performance gisa. Testua, laburra, gauzak zehatz-mehatz esaten dituena da eta indar handia du, asmoz behintzat; ingelesez dago, itzultzeko gai denarentzat edo ulertzen duenarentzat lausengari samar, aldiz, erroka eginez eta zirikatuz ez dakienarentzat. Testuak irakurleari kontakizunean garapena eskatzen dio, slogan-aren kontzeptu pilaketa heda dezan: dotoretasuna jarreran dago. Iragarki honek ere oroimenera bidaia bat egitera bultzatzen du, narrazio korapilatsu samar bat egitera, irakurlea harrapatu eta iragarpenari lotuta uzteko. Humpheri Bogard-en doblea agertzen da argazkian, eta horrek ere gogoetazko narrazioak eragiten ditu; antzekotasunaren eta imitazioaren gaia agertzen da, hots, pertsonaiarena eta haren doblearena, pertsonaiaren eta slogan-aren arteko egokitasunarena, eta guri oroitzapen zinematografikoak eta ikusle gisa izan dugun historia pizten digu haren filmak. Publizitate orok bezala, bereganatu egin nahi gaitu, testuarekin izan dezakegun adostasuna edo desadostasuna suspertuz: egia ote? Gure burua aztertzera gonbidatzen gaitu: jarrera dotorea lantzen ote dugu? Keinuaren dotorezia? Eta horrelako erloju batek Bogard-en jarrera horren antzekoa ipintzen lagunduko ote liguke? Bogard-en performance bat egiteko gonbitea da mezua. Izan zaitez Bogard zure jarreran! Gure erlojua jantzita. ==== Fantasiari deika ==== Iragarpenak, testuan, kontakizun grinatsu bat erakusten du; irudiak lizunkeria adierazten du; hitz erregistroak aldagarriak dira, hartzaileen eta egoeren arabera. Baina desioaren objektu iluna iradokitzen du, literariotasun handiz; irudiaren bidez, ilunabar exotiko batera joan gaitezke, eta gaueko txori lizuna protagonista duten narrazioak eragin. Kontakizun horiek urradura izango dute ardatz: lotsarik gabea, lizuna, grinatsua; eta agerian utziko dituzte gure memorian dauden arinkeriak. Gure barne-kontakizunaren ondoren, ikusiko dugu erosgaia edo likorea erosten dugun edo ez, baina agian barruan izango dugu ordurako modu subliminalean. ==== Arazo etikoa ==== Iragarpen hau hirugarren munduaren aldeko kanpaina batekoa da; irudi gogor bat erakusten du, eta testu laburrez diskurtso etiko bat eskaintzen, “eta zuk zer?” galdetuz. Ihesi joan ez den irakurleari kontakizun bat iradokitzen dio: munduan goseak eragindako tragediarena. Informazio ugari eta sarri eskainiak kontakizun bateratu bat eraiki du gizartean. Iragarpenak mezuaren hartzailearen inplikazioa bilatzen du; oroimenean gordeta daukan informazioa aterarazi nahi dio, eguneratu, bere historiaren barruko kontakizun bihurtu, arduraz joka dezan. ltyvoaj7md7orlcz6o0pj0fgx617bup 0 2904 37030 8832 2022-03-27T06:18:56Z Minorax 1788 fix lint wikitext text/x-wiki == Telebista == === Telebista Euskal Herrian === '''''Joan Agirre Sorondo''''' Euskal Herrian berrogei urtez telebista ezagutu ondoren, sasoi berri baten atarian gaude, komunikabide horren protohistoriaren bukaeran. Oraintxe litzateke unerik egokiena, beraz, atzera begiratu eta euskal telebistaren alorrean bizi izan dugunaren balantzea egiteko. ==== Sarrera ==== ===== Telebistaren historia eta orainaldia gure artean ===== Lehen telebista emanaldiak XX. mendeko hirurogeiko hamarkadan izan ziren gure herrian; hirurogeita hamargarrenean sortu ziren, aldiz, lehen euskal produkzioak, Bilboko Centro Regional de TVE delakoaren eskutik. Euskal Irrati Telebista izeneko erakunde publikoa laurogeigarren hamarkadan sortu zen, hasieran kanal bakar bat eta gero eskaintza bikoitza eginez: ETB 1 eta ETB 2. Laurogeita hamarreko hamarkada hasieran, telebista pribatuak azaltzearekin batera, eskaintza aniztu egin zen. Mendearen bukaera aldera gertatu zen lekuan lekuko telebisten burrunba; aldi berean, bi plataforma digitalek «telebista kartara» esaten zaion horri zabaldu zitzaizkion ateak. ===== Telebistaren etorkizuna ===== Hirugarren milurtekoaren hasieran, eta martxan dagoen iraultza teknologikoak eskaintzen duen aukera mordoaren ondorioz, telebista interaktiboaren sasoia iritsi zaigu. Horrek kontsumitzaile/hartzailearen eginkizuna goitik behera aldatuko du, transmisio telematikoko sareekin bat eginez, orain arte izan duen pasibotasuna alde batera utzirik, edukien elementu erabakitzaile bihurtuko baita. ===== Telebista, globalizazio bidea ===== Telebistak, XX. mendeko «Galileo» bailitzan, munduari buruz eta mundu horretan bakoitzari dagokigun lekuari buruz genuen ikuspuntua aldatzea lortu du. Telebistari esker jakin dugu mundua guk uste baino askoz txikiagoa eta homogeneoagoa dela eta mundutarrok elkarren arteko menpekotasun handiagoa dugula. Telebistak elkarkidetasuna eta enpatia bultzatu ditu baina baita kontzientzien manipulazioa ere. Munduan oraindik egon daitezkeen gizarte arkaikoak alde batera utzita, telebista da gaur egun herri-kulturaren adierazgarririk gorena, bai Ekialdean bai Mendebaldean. Eta funtsezko kultur hedabidea den partetik, telebistak era paregabean islatzen du zerbitzatzen duen herri edota erkidego bakoitzeko ohiturek, pentsamoldeek, hala nola gizarte, politika zein sormen arloko bizitzak denbora joan ahala izan duen bilakaera. Euskal Herrian berrogei urtez telebista ezagutu ondoren, sasoi berri baten atarian gaude, komunikabide horren protohistoriaren bukaeran. Oraintxe litzateke unerik egokiena, beraz, atzera begiratu eta euskal telebistaren alorrean bizi izan dugunaren balantzea egiteko. === Telebista espainola === '''''Joan Agirre Sorondo''''' Telebista espainolaren emanaldiak 1956ko urriaren 28an hasi ziren ofizialki, baina Sollube mendiko emisorea martxan jarri arte, hau da, bere seinalea ez zen iritsi Euskal Herriko hainbat eta hainbat lekutara 1960ko abuztura arte. Euskal Herriko Centro Territorial de TVE delako horrek iraun zuen hogeita hamar urte luze haietan, eta bi garai bereiz daitezke: Lehen fasean, hau da, ETB sortu aurretik eta euskal telebista publikoak nola edo hala lehen pausuak hemen zituen urte haietan, eduki anitz eta saio handizalez jositako programazioa izan zuen ezaugarri. Bigarren fasean, ETB behin betikoz martxan jartzearekin batera, ekoizpen propioak behera egin zuen, programazioa ohikerian murgildu zen eta euskarari ez zitzaion uzten testigantzazko presentzia baino. ==== Telebista Espainola ==== '''Telebista espainolaren emanaldiak''' 1956ko urriaren 28an hasi ziren ofizialki baina Sollube mendiko emisorea martxan jarri arte, hau da, 1960ko abuztura arte, bere seinalea ez zen iritsi Euskal Herriko hainbat eta hainbat lekutara. Iruñeak gehixeago itxaron behar izan zuen, 1961ak aurrera egin arte, bera izan baitzen TVE seinalea jaso zuen lehen udalerri nafarra. ===== Telebista. Telediario ===== Sortarazi zuen erregimenarekin zeharo bat eginez, TVEk zentralismo bizia eta eduki informatiboen gaineko kontrol zorrotza ezagutu zituen bere hastapenetan. Lehen Telediario haietan, gizonezko irakurle bat arduratzen zen, dekoraturik gabe eta grabatutako irudi gutxi batzuen aurrean, estatuko zein nazioarteko gaurkotasuneko gaiei buruzko bertsio ofiziala emateaz. Estilo pisutsu eta militar-itxurakoa zela-eta, eta Gerra Zibilarekiko lutura saihestezina zela-eta, lehenengo albistegi haiei «partea» esaten zitzaien. Horietan, jakina, Espainiako errealitate anitzak ez zuen isla zurbil eta folkloriko bat besterik. Deszentralizatzea, pixkanaka bazen ere, hirurogeita hamarreko hamarkadan hasi zen, eskualdeko zentroak sortu zirenean. Bilbo aukeratu zuten iparraldean zentro igorle eta ekoizle handi bat kokatzeko. ==== Centro territorial delakoa Euskal Herrian ==== Albistek Madrilera bide elektronikoetatik bidaltzeko funtzioarekin, 1971 erdialdera TVEko Ordezkaritza Informatiboa ireki zen Bilbon. Haren estaldura eremuak Nafarroa, Araba, Gipuzkoa, Bizkaia, Santander, Logroño eta Burgos iparraldea hartzen zituen. Programa autonomoen ekoizpena 1974ko urrian hasi zen, ''Regional Informativo'' delakoarekin. Hori 15 minutuko iraupena zuen eguneroko espazioa bat zen. Hala, programa hori, behar bezala berregituratuta eta iraupena luzatuta, 1976an Telenorte bilakatu zen. Oraindik ere ematen da espazio hori. Euskarazko lehenengo ekoizpenak 1976ko abenduan egin zuen salto pantailatara. Euskal Herria izeneko programak asteroko informatiboen formatua jasotzen zuen: herrialdeko gai kultural eta tradizionalen hautaketa bat. 1977an Burgos eta Santanderrek beren Centro Territorial delakoak sortu zituzten, eta berdina egin zuten 1981ean Nafarroak eta 1988an Errioxak. ===== Bi fase ===== Euskal Herriko Centro Territorial de TVE delako horrek iraun zuen hogeita hamar urte luze haietan, bi garai bereiz daitezke: Lehen fasean, hau da, ETB sortu aurretik eta euskal telebista publikoak nola edo hala lehen pausuak hemen zituen urte haietan, eduki anitz eta saio handizalez jositako programazioa izan zuen ezaugarri. Programazio horren bidez gertuko errealitatearekiko sentikorra zen ikuslegoa telebista nazional baterantz erakarri nahi zen. Guztiok ditugu buruan magazin kulturalak, besteak beste, Beste bat, kirol programak edo Antxon Urrosolok ''Saski Naski'' programan izan zuen agerraldia. Bigarren fasean, ETB behin betikoz martxan jartzearekin batera, ekoizpen propioak behera egin zuen, programazioa ohikerian murgiltzen da eta euskarari ez zaio uzten testigantzazko presentzia baino. '''Egungo programazioa''' '''Gaur egun''' Centro Territorial delakoak egunero igortzen ditu (astelehenetik ostiralera) ''Telenorte'' programako bi edizio, 14:00etatik 14:20ra, eta 20:00etatik 20:15era, lehenengo katean. Astean zehar ere, 20:15etik 20:30era, La 2en, ''Euskadi de cerca'' programa igortzen da. Programa horrek informazio hurbilena, alderdi sozial, kultural eta ludikoan, hala nola eguneroko bizitzako gauza bitxiak, Euskal Herriko hiri eta herrietan jasotzen ditu. Astekaria –larunbatean La 2en 19:30etik 20:00etara– da nazio mailako Informe Semanal dena: gaurkotasuneko gaiei buruzko erreportajeen programa bat. Kirolari dagokionez, Euskal Herriko ''Centro Territorial'' delakoak, ostiral arratsaldeetan La 2etik bigarren B mailako partidak ematen ditu. <div class="center">'''Telenorte 1eko ikusleak*:'''</div> <div class="center"><small>14:00etatik 14:20ra.</small></div> <div class="center">Telecinco %26,7</div> <div class="center">TVE 1 %18,7</div> <div class="center">Antena 3 %18,6</div> <div class="center">ETB 2 ..%17,6</div> <div class="center">La 2 % 8,4</div> <div class="center">ETB 1 %3,9</div> <div class="center"><small>D* 2002ko lehenengo hiruhilekoan jasotako datuak</small></div> ==== Nafarroako Centro Territorial delakoa ==== TVEk Nafarroan ezarri zuen Centro Territorialak 1981eko sanferminetako txupinazoarekin ekin zion igortzeari. Iruñeko Avelino Alvarez klinika zaharrean kokatua zegoen. Ebakuntza gelak aprobetxatuz, albistegietarako eta programetarako set ak ezarri ziren. Bitxikeria gisa, lekuaren altuera eskasa zela eta, grabazio guztiak zutik egin behar ziren, fokuekin ilea erretzeko arriskua baitzegoen. Kanal propiorik gabeko Autonomia Erkidegoa zenez, TVEk Nafarroan zuen Centro Territorialak Euskadikoak baina bi ordu gehiagoko emankizuna zuen. Denbora hori Nafarroako herrietako eta eskualdeetako informazio osoa estaltzera xedatzen zen, eta baita entretenimenduko eta espektakuloko zenbait ekoizpenetara ere. '''Euskara ez da nabarmentzen kate horretan'''. Izan ere, euskararen erabilera arautzen duen foru legeak zehazten duena zehatz mehatz betetzera mugatzen zen. Eguneroko bost minutuko ''Arin-arin'' programa igortzen zen euskaraz, berri nagusiak eta kultura autoktonoko zenbait gai laburtuz. ===== Albistegiak ===== ''Navarra'' albistegiko lehenengo edizioa egunero igortzen da (astelehenetik ostiralera), 14:05etik 14:20ra, eta bigarrengo edizioa 20:30tik 20:40ra. Azken hori ''Navarra de cerca'' programarekin lotzen da. Hogei minutuko programa horrek herrietako eta auzoetako geografia periferikoko gaiak jorratzen ditu. Zabalkunde informatiboa ''Informe semanal territorial'' delakoarekin osatzen da. Larunbatean ematen da, 19:30etik 20:00etara, La 2 katean. Erreportaje formatuan landutako eta sakontasunez garatutako berriak ematen ditu. ===== Kirolak ===== TVEk Nafarroan duen Centro Territorial delakoak bere baliabideen zati garrantzitsu bat '''kirol jarduerak''' ematera xedatzen du. Astelehenero, arratsaldeko 7:00etatik 8:00etara, La 2 kateak ''Deportivo'' izeneko magazin bat igortzen du. Programa horrek asteburuko kirol gertaerak aztertzen ditu. Ondoren ''Deporte de riesgo'' programa ematen da. Kanpoaldean grabatutako programa da, Nafarroan praktikatzen diren kirol ikusgarrienei buruzkoa: izotz gaineko eskalada, ur lasterreko jaitsiera, urpekaritza, parapentea,... Emanaldi bera euskaraz errepikatzen da asteazkenetan arratsaldeko 19:00etan. Asteartero, urtarrila eta ekaina bitartean, eta urria eta abendua bitartean, Uharteko Euskal Jai Berritik erremonte partidak ematen dira. Asteazkenetan, ''Arrantzaren'' denboraldiaren barruan, izenburu hori duen programa bat igortzen da. Programa horretan kanaberaren, kirolaren eta urpekaritzaren teknika eta modalitateak errepasatzen dira. Azkenik, ostiraletan, 19:00etan –denboraldi garaian–, Bigarren B mailako partidak eskaintzen dira. ===== Zabalkundea ===== Informazioarekin eta kirolarekin batera, Nafarroako telebista publikoak bere parrillan osasunari buruzko zabalkundeko programak, gaurkotasuneko pertsonaien elkarrizketak, natura eta aisialdiari buruzko dokumentalak eta magazin kulturalak ere barnean hartzen ditu. ===== Festak ===== Festa eta ekitaldi garrantzitsuen estalduraz ere arduratzen da Nafarroako TVE. Besteak beste, kamerak Xabierko festan, Tuterako Aingeruaren Jaitsieran, Vianako Printzea Sariaren emanaldian, eta San Frantzisko Xabierkoaren jaietako Urrezko Dominaren emanaldian egon ohi dira. Halaber, Sanferminetan: txupinazotik hasi eta ''Pobre de mi'' delakoraino. <div class="center">'''Arin-Arin eta Navarra-1 programen ikusleak*:'''</div> <div class="center"><small>14:00etatik 14:20ra:</small></div> <div class="center">TVE 1 %37,2</div> <div class="center">Telecinco %23,7</div> <div class="center">ETB 2 %11,9</div> <div class="center">Antena 3 % 9,5</div> <div class="center">La 2 % 5,7</div> <div class="center">ETB 1 % 0,4</div> <div class="center"><small>*2002ko lehenengo hiruhilekoan hartutako datuak.</small></div> === Euskal Telebista. Iraganetik etorkizunera === '''''Joan Agirre Sorondo''''' [[File:Eitb.png|thumb|Euskal Irrati Telebista.]] Euskal Herriko Autonomia Estatutuan, 1979ko abenduaren 18an onartutakoaren 19. artikuluan, Eusko Jaurlaritzari «bere helburuak lortzeko, bere telebista, irratia eta prentsa propioa eta, oro har, gizarte komunikazioko bide guztiak arautzeko, sortzeko eta mantentzeko» boterea ematen zitzaion. Euskal Telebista bi kateetan finkatu da. Kate horiek euskal ikusleek lehentasunaz gozatzen dute, herrialdeko ikus-entzunezko ekoizpen-etxe handiena izateaz gain. Etxe horren inguruan espezialitate guztietako profesionalak jarduten dute: errealizadoreak, produktoreak, gidoilariak, aktoreak, aurkezleak,... ==== Lehenengo urratsa: 80ko hamarkadan ==== ===== Hastapen zailak ===== Euskal Herriko Autonomia Estatutuan, 1979ko abenduaren 18an onartutakoaren 19. artikuluan, Eusko Jaurlaritzari «bere helburuak lortzeko, bere telebista, irratia eta prentsa propioa eta, oro har, gizarte-komunikazioko bide guztiak arautzeko, sortzeko eta mantentzeko» boterea ematen zitzaion. Horretan babestuz, Gasteizko Gobernuak 1982an euskal titularitate publikoko telebista eta irrati egitura bat ezarri zuen: '''Euskal Irrati Telebista, EITB'''. Administrazio zentrala erabaki horren aurka agertu zen. Izan ere, bere ustez, autonomia erkidegoek, gai horretan oinarrizkoa zen arauaren arabera, hots, 1980ko Irrati eta Telebistaren Estatutuaren arabera, ez zuten telebistak sortzeko eskumenik. Aitzitik, titularitate estatalekoak ziren baina autonomia erkidegoek kudeatzen zituzten «hirugarren kate» autonomikoak –horrela zeritzoten estaldura nazionaleko bi kate nagusiak osatzen zituztelako– arautzea aurreikusten zen. Interpretazio horren arabera, beraz, ez zen aurreikusten Administrazioaren kontroletik kanpoko «laugarren telebista-kateak» existitzerik. '''Baina, Eusko Jaurlaritzak defendatzen zuen Gernikako Estatutua''', maila altuagoko arau bat izateaz gain, kronologikoki ere Irrati eta Telebistaren Legearen aurretik zegoela, eta bertako artikulatuan espresuki adierazten zela Euskadiko gizarte-komunikazioari buruzko oinarrizko arauak zuzenean Espainiako Konstituzioaren menpe geratzen zirela. Autonomia jaioberritik '''telebistako monopolioari erronka''' egin zitzaion. Erronka horrek Estatuak eta bere mendeko erakundeek sustatutako boikot bat izan zuen erantzun gisa. Administrazioak ez zizkien ematen igortzeko maiztasunak zentro berriei, eta kate berria abiarazteko Estatu Batuetatik inportatu ziren ekipoei ez zitzaizkien behar zituzten lizentziak eman; aldi berean, RTVEk ez zituen lurralde barruko igorpenetarako loturak banatu nahi izan, ETBri aholkularitza teknikoa eta langileria kendu zion, eta Europako Irrati Batasunan sartzea eragotzi zion. Hori zela eta, Iurretako katea ustiapen pribatuko sare bilakatzen zen. Legeari eta materialei zegozkien zailtasunek euskal irrati eta telebistaren jaiotza eta garapena oztopatu zuten. ===== Lehenengo xedeak ===== Gizartearen sentsibilitatea komunikabide autoktono eta kulturalki eraginkorren existentziaren aldekoa zen. Komunikabide horietan euskarak testigantzakoa baino gehiagokoa den presentzia izango zukeen. Euskaltzaindiak 1979an egindako inkesta batek islatzen zuen euskaldunen %90ek ezinbestekotzat edo komenigarritzat jotzen zuen euskarazko telebista bat abiaraztea. Ideia bera zuten euskaraz hitz egiten ez zutenen %84,4ak. Klase politiko gobernatzaile berriaren desioa baino gehiago –horiena ere, jakina-, euskal irrati eta telebista behar sozial bat zen. Baina hasieran ia denak ados bazeuden ere, adostasun horri forma eta edukia ematerakoan gauza asko konplikatu zen. '''ETB''' «euskal hizkuntza eta kultura» sustatzeko helburuarekin jaio zen, eta espresuki alde batera uzten zuen telebista komertzialaren arloko lehiakortasuna. Jatorrian, ez zitzaion ia baliorik eman ikusle-kopuruari edo publizitate-fakturazioari. Bai, ordea, eragin politikoari eta aurrerapen kulturalari. Bestalde, ETBk egiteko bat zuen, ikus-entzunezko euskal industria egonkor eta lehiakor bat sortzeko motor izatekoa. '''Hala ere, hasierako ideia horiek''', intentzio onekoak baziren ere, errealitatearekin topo egin zuten. Lehenengo, baliabide-eskasiak programazioa kanpoko produkzio bikoiztuetara edo albistegietara murrizten zuelako, eta horrek ETBren funtzio kulturala kolokan jartzen zuen. Eta, bigarrenik, entzulerien presioak, ikus-entzunezko merkatuaren arauak eta diru-sarrerak publizitatetik eskuratzeko beharrak, euskal telebista kontsumo-programak diseinatuz publiko zabalak erakartzeagatiko lehiaketaren eremura bultzatu zuen. Azken buruan, eskatzen zitzaion ikus-entzunezko egiturarekiko, ETBren itzalean sortu ziren besteak beste, maila ertaineko eta kanporako proiekzio gutxiko produkzio-etxe ugari, eta baldintza minimoetan ekoizteko gai ziren baliabiderik gabeko profesional independenteen talde txikia. Hasieran irudikatu ziren proiektu handiak atzeratu egin ziren garai hobeak etorri bitartean. '''Sailburuaren ‘boutadea’.''' Euskal erakundearen arkitektura ez zen asko aldatu eredu espainiarretik, izan ere, zuzendari nagusiaren izendapena Gobernuaren eskuetan jarri zen, Administrazio Kontseiluari ez baitzitzaion erabakitzeko ahalmenik eman, eta gizarte-eragileak presentzia garrantzitsurik gabe utzi baitziren. Zentzu horretan, euskal telebistak titularitate publikoko komunikabide guztiek jasaten dituzten baldintzapenak nozitu ditu. Altxor publikoaren mendekotasuna. EITB sortu aurretik egin zen bilera batean, orduan RTVEko zuzendari zen Rafael Arias-Salgadok Ramon Labayen euskal Kultura Sailburuari galdetu zion euskal telebistaren helburuari buruz. Tolosar isekariak ''boutade'' (txantxa) honekin erantzun zion: «Helburua? Oso erraza: espainiarra bezain txarra izatea». ===== Orainaldia eta etorkizuna ===== [[File:Euskal Irrati Telebista.png|thumb|Euskal Irrati Telebista.]] Jarri nahi zaizkion baina guztiak kontuan hartu gabe, Euskal Telebista euskaldunek lehentasunez gozatzen duten bi kateetan finkatu dela onartu behar da. Horrez gainera, herrialde honetan ikus-entzunezko ekoizpen-etxe garrantzitsuena bilakatu da. Etxe horren inguruan espezialitate guztietako profesionalak jarduten dute: errealizadoreak, produktoreak, gidoilariak, aktoreak, aurkezleak,... Telebista publikoa ekonomikoki zorpekoa bada ere, gertuko eta kalitatezko informazioa eskaintzeaz gain, hizkuntzari, kulturari eta identitateari ematen dion bultzada dela eta, errentagarria da. Lerro hauek idazten diren bitartean, EITBk digitalizazio-plan bati aurre egiten ari dio. Plan hori amaitzean, EITBk bost egoitza oso eta elkarlotu izango ditu euskal kulturaren alorreko hiri nagusienetan kokaturik (Baionan, Bilbon, Donostian, Iruñean eta Gasteizen). Lehenengo urratsa da Gasteizko irrati eta telebista digitaleko telebista-instalazio berria irekitzea. DIGIBat programan parte hartzen du, eta bertan taldeko komunikabide guztiak kontzentratuko dira. Era berean, bost milioi euro Donostian dagoen Miramongo Ekoizpen Zentroa digitalizatzera xedatuko dira. EITBko egoitza nagusia, eta Iurretan kokatzen den albistegi-zentroa, 2004. urtean Bilboko Erakustazokak utzitako lurretara lekualdatuko dira. Une horretan EITBk bere historiako kapitulu berri bati ekiten dio. <div class="center">'''Euskal Telebista, zifretan'''</div> <div class="center">Langile-kopurua 684</div> <div class="center">ETB 1eko emankizun-orduak 8.760 h</div> <div class="center">ETB 2ko emankizun-orduak 8.300 h</div> <div class="center">Euskal Kanala-ETB Sat 8.760 h</div> <div class="center">Ekoizpen propioa % %71,4</div> <div class="center">'''Bertako ekoizpenaren zatiketa, generoen arabera:'''</div> <div class="center">Informazioa/Kultura %58</div> <div class="center">Denetarik %16,4</div> <div class="center">Fikzioa %8,8</div> <div class="center">Kirolak %5,9</div> <div class="center">Lehiaketak/Aniztasunak %3,2</div> <div class="center">Musikalak %5,4</div> <div class="center">Erlijio-gaiak %1,6</div> <div class="center">Bestelakoak %0,7</div> <div class="center">Kanpoko ekoizpena %28,6</div> <div class="center">Kanpoko ekoizpena generoen arabera:</div> <div class="center">Telesailak %30,7</div> <div class="center">Zinea %28,9</div> <div class="center">Fikziozko bestelakoak %19,9</div> <div class="center">Kulturalak %16</div> <div class="center">Kirolak %1,7</div> <div class="center">Denetarik %1,8</div> <div class="center">Musikalak %1</div> <div class="center">'''2001eko ustiapenaren aurrekontua'''</div> <div class="center">90.096.000 e</div> <div class="center">'''2001ean publizitateagatik lortutako diru-sarrera garbia'''</div> <div class="center">21.241.000 e</div> ==== ETB 1 ==== Euskal telebistaren abentura 1982ko abenduaren 31n hasi zen. Urteberriko kanpaiekin batera, Elene Lizarraldek kate berriaren, Euskal Telebistaren, emankizunen hasiera iragarri zuen. Ondoren Carlos Garaikoetxea lehendakariaren agurra ikusi ahal izan zen. Dudarik gabe, une hunkigarri bat izan zen. Guztiok ikusi genuen belaunaldiz belaunaldi amestutako hori errealitate egiten zela. Eta bagenekien orduan jaio berri zen etxea euskal gizartearentzat lehenengo mailako erreferente kultural eta informatzaile bilakatuko zela. Eta denborak orduan iragarritakoa berretsi du. Eta bere homologoen bertute guztiak –eta baita akatsak ere, zergatik ez?– biltzen dituen euskal telebista bat sortzea posible zela erakutsi du. ===== Tokikoa eta unibertsala dena ===== ETB 1 Euskal Herriko errealitatea errotutako komunikabide bat da. Zifrek ez dute zalantzarako lekurik uzten. EHUk finantzatutako ikerketa batek telebista-kateko emankizunen %72,2ak –1998ko udaberriko programazioan– euskalduna denarekin harreman-elementuren bat zuela erakutsi zuen. Gainera, ikusle-kopuru handieneko ordutegietan (''prime-time'') portzentaje hori %78,3ra igotzen zen. Tokikoarekiko erreferentzia nabarmen hori, hala ere, kontrako bihurtu zen, askotan kultur berekoikeria izateaz salatua zen telebista-kate batean. Egia da zenbait denboralditan herrikoia zenak, aldaera orotan, gehiegizko azalpena izan zuela. Hori horrela, telebista-kate euskaldunak, irudi nahiko lausoarekin, «baserri elektroniko» deitzea jasan behar izan zuen, ETB 2 «hiritarrarekiko» kontrastean. Era berean, ikusleen adina bi muturretan aurkitu zen: haurrak, beti fidelak, eta adineko pertsonak, kirol-eskaintza zabalak eragiten duen zuzenketa ororekin. Hala ere, laurogeita hamarreko hamarkadako amaieratik aurrera ETB 1ek bilakaera bat jasan du bi alderdi horietan, gai autoktonoekiko apustua galdu gabe, eta bere «betiko» ikusleei huts egin gabe. Bere irudia modernizatu du, aldi berean eduki anitzago eta arriskatuagoetara, eta baita abangoardiazko edukietara ere irekiz. Horrek ikusleak gaztetzea eragin du. Aldi berean, Iurretako telebista-instalazioa mundu globalizatu bateko hiritarrek dituzten interesen eta kezken, errealitate mestizoagoen eta zerbitzu ematen dion herrialdearen nortasunari dagozkion sentikortasun anitzen bozeramaile bilakatu da. Eta nahiz eta ETB titularitate publikoko baliabide informatibo orok duen kutsu ideologikoetatik at ez egon, ez dugu ahantzi behar alor horretan ibili den bidea oso garrantzitsua izan dela. ===== Euskara ===== ETB izan den eta egun den horretara egiten ari garen hurbilketan ez dugu alde batera utzi behar euskararen normalizazioaren alde egin duen ekarpena. Agian, Erakundea sortu zutenak gehiegikerian erori ziren «euskara salbatzeko telebista» baten beharrari buruz ohartarazi zutenean, baina egia da ETB gabe gauzak beste modu batera gerta zitezkeela. Euskara, familiarteko altxor kuttun, etxeko paretetan gordetzen zena eta gehiegitan plaza publikoetan isilarazia zena, 1983tik aurrera familia-alorran sartu zen leiho katodiko baten bidez, eta elkarrenganako eraginaren bidez, leihoa bere horretatik mundu osora zabaldu zen. Horri dagokionez esan daiteke ETB 1ek euskara gure inguruko beste gizarteetan erabilera mediatikoa duten beste hizkuntzen parera ekarri zuela. ETB 1ek euskara hizkuntza zaharra elementu bizi eta egunerokoa den ezkutuko tokietaraino eramaten du, eta, horrela, kultura euskalduna Autonomia Erkidegoko mugez haraindian mantentzeko funtzio nagusia betetzen du. ===== Zerbitzu publikoa eta edukiak ===== ETB 1 gehiago izan da zerbitzu publikoko kate, bere ahizpa txiki ETB 2 baino. Izan ere, ETB 2 komertzialaren alorrean lehiatzera eta gaztelaniazko antena handiekin entzule-kopuruak borrokatzera deitua izan da. ETB 1en bokazio publiko horrek berdin eragiten dio zehatza denari eta abstraktua denari, politika orokorreko eztabaida handiei eta errentagarritasun-irizpideetatik baino gidatzen ez diren horiek inongo interesik edukiko ez luketen herrixka txiki horietan gertatzen dena. Lehenengo kate publikoaren programazioa, funtsean, lau ardatzen gainean oinarritzen da: haurrak, kirolak, magazinak eta dokumentalak. Lau atal horiek ETBren parrillaren %65 inguru okupatzen dute. Eta horietan guztietan, urteak iragan ahala, euskal telebista-kulturaren ondarea aberastu duten programak gauzatu dira. Euskal telebista-kulturarekin informazioko, trebakuntzako eta entretenimenduzko une asko bizi ditugu guztiok. ''Bai Horixe, Bi eta Bat, Goenkale, Kirolez Kirol, Gaur Egun, Superbat, Betizu, Sorginen Laratza, Euskal Herria lau haizeetara…'' Telebista anitz eta irekiko proposamen baterako ibilgailu eta euskarria izan da euskara ETB 1en. <div class="center">'''ETB 1EKO IKUSLEEN PROFILA'''</div> <div class="center">Gizonak %57,3</div> <div class="center">Emakumeak %42,7</div> <div class="center">65 urtetik gorakoak %31,3</div> <div class="center">45 eta 64 urte bitartekoak %23,7</div> <div class="center">25 eta 44 urte bitartekoak %21,2</div> <div class="center">4 eta 12 urte bitartekoak %14,3</div> <div class="center">13 eta 24 urte bitartekoak % 9,5</div> <div class="center"><small>GECAk egina (2002),</small></div> <small><div class="center">TNSofres-eko datuetan oinarriturik.</div></small> ==== ETB 2 ==== Euskal Telebistako bigarren katea 1986ko maiatzaren 31n abiatu zen. Eta bertako nahiz kanpokoentzat ezustekoa izan zen, EITBko zuzendari nagusia –garai hartan Jose Maria Gorordo–, gai izan baitzen proiektua isilpean gauzatzeko. Izan ere, horrela, nazioko Gobernuak, jakin izan balu, proiektua geldiarazteko helburuarekin ezarriko zituen oztopoak eta trabak saihetsi nahi izan ziren. Kalkulua zuzena izan zen, eta gertaerek arrazoia eman zioten: polizia-itxierarekin mehatxatu bazuten ere –eta saiatu ere, saiatu baitziren– ETB 2ren sorkuntza legearen zirrikituak baliatuz legeztatu ahal izan zen. Horrela adierazi zuen Auzitegi Konstituzionalak, kasutik inhibitu zenean. ETB 2 sortzearen arrazoiak desberdinak izan ziren: ekonomikoak, teknikoak eta soziologikoak. Lehenengo kateak lehenengo hiru urteetan izan zituen ikusle-kopuruak ez ziren nahikoak izan, eta horrek publizitateagatiko diru-sarrera oso txikietan eragina zuen. Bestalde, jadanik iragarrita zegoen handik urte gutxira telebista eduki berritzaileekin beteko zuten kanal pribatu mordoa iritsiko zela; ikuspegi horren haurrean nahitaezkoa zen ETBk aurrera egitea, gaztelaniazko espazio propio bat eratuz. Azkenik, inork ez zuen ahazten Euskadiko errealitate soziolinguistikoak hasiera batean behintzat euskaldun ororen telebista izan behar zuen horrekin gaztelaniaz hitz egiten zuten biztanleak ere identifikatu beharra eskatzen zuela. ===== Lehenengo etapa: 1986-1989 ===== ETB 2ren estrategiak, hasieran, zortea tentatu zuen, eta berehala jaso zuen ikusleen babesa. Telesail eta pelikulez gain –hori bai, errepikapen amaigabeekin–, bertako ekoizpenen arazoa esperientzia handiko komunikatzaileak kontratatuz konpondu zen. Izan ere, programa horietarako aurrekontu txikia zegoen, baina aurkezleen telebista-erakargarritasunak konpontzen zuen hori: José María Iñigo (''Iñigo en directo''), Andrés Aberasturi (''Cuarto creciente'') edo Fernando García Tola (''La muga''). Aurrerago, 1988tik aurrera, bertako ekoizpenen kapituluak bere eremua eta espektroa zabaldu zuen. Orduan iritsi ziren Miramonera Antxon Urrusolo, TVE territorialeko ''enfant terrible'' delakoa; Jose Luis Moreno, FORTAko (Telebista autonomikoen federazioa) programa nagusia izan zen ''Entre amigos'' programarekin; Iñaki Gabilondo, osteguneroko programarekin; edo Ramón García gaztetxoa, ''Tal para cual'' programarekin estreinatu zena. ETBk milioi bat ikusle baino gehiago zituen egunero 1989 bukaerarako. Hori bai zela marka! ==== Bigarren etapa: 90eko hamarkada ==== ===== Pribatuak iritsi ziren ===== Telebista pribatuak abiaraztearekin batera, laurogeita hamarreko hamarkadaren hasieran, lehiakortasuna asko zorroztu zen. ETBk, oro har, ''prime-time''ko ikusle-kopuruaren %25 galdu zuen. Erantzunik berehalakoena zen telebista kalera ateratzea, lurraldeko bilakatzea eta ikuslearen eremura hurbiltzea. Hots, Telecinco, Antena 3 edo Canal + eta antzeko kateak iristen ez ziren leku horietara iristea. Albistegietako taldeak indartzeaz arduratu zen Mikel Lejarza. Mikel Lejarza, ondoren, Espainiako ikus-entzunezko panoraman gakoa izan zen. Baina, pribatuen eraginik okerrena izan zen ETB 2 –ondoren TVE bezala– komertzialengatik lehiatzera bultza zutela. Funtsik gabeko lehiaketak ugaldu ziren, prentsa arrosa eta ''talk-show'' direlakoak indarrez sartu ziren, eta zinemaren aldeko apustu bikaina egin zen Felix Linares eta bere taldearen eskutik: ''Instinto basico'' filma eman zenean, kateak gailurra jo zuen ikusle-kopuruari dagokionez. Oro har sustatu zena da gainerako kateekiko programazio-mimetismoa, Estatuan arrakasta handiena zuten programen bertsio «euskaldunak». Iñaki Zarraoak zuzendari nagusi gisa izan zuen agintaldiaren amaiera aldean, eta Andoni Ortuzarren agintaldiaren hasieran, fikzioko bertako ekoizpen-apustu sendo eta interesgarri bat izan zen. Are gehiago komunikabideetako profesionalen artean ETBk euskal zinea eta antzerkia sustatzeko zuen interes eskasa zela eta zegoen frustrazio orokortua kontuan hartuta. ''Maite'' telesailarekin hasi ziren, eta ondoren, besteak beste, ''Señorío de Larrea, Entre dos fuegos, Platos sucios, Alquilados, Campus''… ekoizpenekin jarraitu zen. Aitzitik, ikusle-indizeek frogatzen dute ETB 2ko publikoak fideltasunez jarraitzen dituela bere dokumentalak, lehiaketak, magazin arrosak, ''talk-show'' programak eta filmak. ===== Profesionalak eta ikuslegoa ===== Badirudi ETB 2, 17 urteko biziarekin, %20-25 inguruko ikusle-mailarekin finkatu dela. Edukiak nahiz helburuak kontuan hartuta, berdintasun-baldintzatan lehiatzen da gainerako kate nazionalekin, eta, hain zuzen ere, hemen nabarmentzen diren profesional ugarik Madrilera salto egiten dute azkenean: Antxon Urrusolo, Patricia Gaztañaga, Emma García, Yolanda Alzola, Carlos Sobera, Patxi Alonso, Anne Igartiburu, Ramón García… 2002ko abuztuan ETB 2k bere historiako emaitza hoberenak lortu zituen, eta Euskadin gehien ikusi zen telebista bilakatu zen, Telecinco, TVE 1 eta Antena 3 gaindituz. Urte horretan zehar sharearen %18,4ko marka edukitzera iritsi zen. Datu hori, udan, kuotaren %20 arte igo zen. Horrela, Kataluniako TV3ren ondoren, bigarren potentzia autonomiko bilakatu zen. <div class="center">'''ETB 2ko ikusleen profila'''</div> <div class="center">Emakumeak % 58,5</div> <div class="center">Gizonak % 41,5</div> <div class="center">45 eta 64 urte bitartekoak % 29,8</div> <div class="center">25 eta 44 urte bitartekoak % 29</div> <div class="center">65 urte baino gehiagokoak %28,1</div> <div class="center">4 eta 12 urte bitartekoak %2,1</div> <div class="center">13 eta 24 urte bitartekoak %11</div> <small><div class="center">GECAk egina (2002)</div></small> <small><div class="center">TNSofresen datuetan oinarriturik.</div></small> === Pribatuak === '''''Joan Agirre Sorondo''''' Gure antenek 1991n Espainiako lehenengo bi telebista-kate pribatuek igortzen zuten seinalea jaso zuten. Bi kate berri horiek Antena 3 eta Telecinco ziren. Egin zitzaien harrera kontraesankorra izan zen: jendea pozik zegoen azkenik kate publikoen monopolio-kontrola hautsi zelako, baina, aldi berean, desengainaturik eta harritutrik sentitzen zen, kate berrien emankizunen kalitate eskasa ikusi ondoren. Urteak iragan ahala, emankizunak irekian ematen zuten bi telebista-kateek, eta, nola ez, kodifikatutako kateak heldu eta finkatu egin zuten hasiera batean entretenigarrietan oinarritutako eskaintza hori, gaur egun genero-espektro ia guztiak estaltzen duena. ==== Eskaintza zabaldu egiten da ==== Espainiako lehenengo bi telebista kate pribatuek 1991n gure antenek igortzen zuten seinalea jaso zuten. Bi kate berri horiek Antena 3 eta Telecinco ziren. Egin zitzaien harrera kontraesankorra izan zen: jendea pozik zegoen azkenik kate publikoen monopolio kontrola hautsi zelako, baina, aldi berean, desengainaturik eta harriturik sentitzen zen, kate berrien emankizunen kalitate eskasa ikusi ondoren. Urteak iragan ahala, emankizunak irekian ematen zituzten bi telebista kateek, eta, nola ez, kodifikatutako kateak heldu eta finkatu egin zuten hasiera batean entretenimenduan oinarritutako eskaintza hori, gaur egun genero espektro ia guztiak estaltzen duena. ===== Telecinco ===== Pribatizatzea ireki aurreko urteetan Espainian telebista ereduei buruzko eztabaida handi bat bizi izan zen. Publikoa sutsuki defendatzen zutenek zioten kate berriek zabarkeria, hutsalkeria eta gai komertzialak besterik ez zutela ekarriko. Silvio Berlusconiren Telecinco gure artera iragarpen horrekin betetzeko prest iritsi zen. Lehenengo urteetan ikusleen artean lekua izan zuen; profil oso baxuko gaiak eskaintzen zituen, baina asko exijitzen ez zuen publiko batentzat erakargarriak ziren. Hala ere, urteak joan ahala Telecincok pixkanakako bilakaera jasan du, telebista eredu komertzial lehiakorrago eta inteligenteago baterantz. Euskadirekiko eta Nafarroarekiko deskonexioak daude astelehenetik ostiralera, 10 minutuko albiste berri bat eskainiz albiste nazionalen barruan sartuta. Deskonexio horiez gain, larunbat arratsaldeetan pilota partida bat emateko beste deskonexio bat ere bada. Telecinco da ikusle euskaldunek gehien baloratzen duten katea. Bere batez besteko ikusle kopurua %34 ingurukoa da, eta liderra da Autonomia Erkidegoko hiru lurraldeetan (2002ko datuak). ===== Antena 3 ===== Kanal «familiar» nagusia eta telebista pribatuen ahizpa pobrea da. Lehenengo hamar urteetan bere kapital-eraketak aldaketa handiak jasan zituen, azkenean Telefonicak bere kontrola eskuratu zuen arte. Borondatea duen kate bat da, profesional onekin eta fitxaketa handiekin, baina TVE eta Telecinco «erraldoiekin» lehiatzeko aukera gutxirekin. Kate pribatuetatik Antena 3 da lurralde-informaziora denbora gehien xedatzen duen katea: astelehenetik ostiralera, 13:30etik 14:00etara. Batez beste %22,1eko ikusle kopurua du, eta Euskal Herrian laugarren postuan dago, Telecinco, ETB2 eta TVE1 kateen atzetik. Araban hirugarrena da, ETB 2ren aurretik. ===== Canal + ===== Ordainpeko telebista Juan Cuetoren zuzendaritzapean abiarazi zen, kapital espainiar eta frantziarrarekin. Juan Cueto, telebista kritikaren maisu eta intelektual fina, Televisión Españolaren zigorra izan zen bere monopolio erresuman zehar. Hori dela eta, arraroa izan zen Canal + kateko emankizunen jardunean hiru oinarri komertzialen gainean zimendatu izana: futbola, zezenak eta porno zinema. Egia da, hala ere, bere parrillan ezkutatuta benetako perla dokumental eta zinematografikoak, umore programak eta albistegi zuzenak aurkitu ditzakegula. Prisa enpresa zuzendariak Canal Satelite Digital plataformaren bidez satelite bidezko telebistaren alde egindako apustua dela eta Canal + kapital murriztuarekin geratu da. Lehiatzaile bakarra, Via Digital, ia osorik xurgatu ondoren, badirudi Polanco handikiari bere negozio kodifikatua txikia geratu zaiola. Ez dago batere argi «Plus-ak» izango duen etorkizuna. Laurogeita hamarreko hamarkadatik Canal + da Donostiako Zinemaldiko babesle nagusia; izan ere urtez urte estaldura zabal bat eskaintzen dio Zinemaldiari. === Tokiko telebistak === '''''Joan Agirre Sorondo''''' Lehenengo tokiko euskal telebista Ondarroako Telebista izan zen, eta 1985eko abenduaren 6an jarri zen abian. Hasierako atal hark jarraipena izan zuen egitura ez profesionaleko eta legeko estaldurarik gabeko udal eremuko telebista kate txikien multzo bat azaldu zenean. Tokiko euskal telebistaren hazkundea enpresa kontzentrazio nabarmen baten erritmoan garatu da. Egun, Baskonia penintsularrean tokiko hogeita hamar telebista kate baino gehiago martxan dira. ==== Gertuko informazioa ==== '''Lehenengo tokiko euskal telebista''' Ondarroako Telebista izan zen, eta 1985eko abenduaren 6an jarri zen abian. Hasierako atal hark jarraipena izan zuen egitura ez profesionaleko eta legeko estaldurarik gabeko udal eremuko telebista kate txikien multzo bat azaldu zenean. Ia esklusiboki gertuko informaziora xedatzen ziren telebista-etxeak ziren, eta, baliabide kaskarrenekin ere, eskualdeko ikuslegoa lortu zuten. Lurreko Uhinen bidezko Tokiko Telebistaren Legean 1995ean onartu zenetik, tokiko telebistak laguntza handia izan zuen alor horretan komunikazio talde handienetako batzuk sartzearekin. Komunikabideen inperio horiek agertzeari esker tokiko telebisten kudeaketa profesionalizatu egin zen, horien edukiak aberastu egin ziren, eta –hirietan behintzat– tokiko telebista hasieratik jasan izan zuen behin behineko egoeratik eta estutasunetik atera zen. ==== Euskal Herriko panorama ==== Gauzak horrela, euskal tokiko telebistaren hazkundea enpresa kontzentrazio nabarmen baten erritmoan garatu da. Egun, Baskonia penintsularrean tokiko hogeita hamar telebista katek baino gehiagok funtzionatzen dute, eta gehienak Gipuzkoan kontzentratzen dira. «Pastela», funtsean, nukleo hiritartuenetan ikusle kopuru garrantzitsu bat hartzen duten hiru enpresa nazionalen artean banatzen da: Une, Localia eta Local Media. Grupo Correok kontrolatzen ditu, Uneren bidez, Canal 6 navarro, Alava 7, TeleDonosti eta Bilbovisión kateen akzioak. Prisa taldea El País, As eta Cinco Días egunkarien eta SER emisora katearen jabea da. Horrez gain, Espainia osotik Localia TV izeneko tokiko telebista kateen sare bat du. Eremu nazionaleko «kateen kate» bat. Gure artean hauek ditu Localia TV kateak: Canal 4 de Pamplona, Nafarroan; Canal Gasteiz eta Alto Nervión TV, Araban, eta Localia TV Gipuzkoa, Donostian; Txingudi Telebista, Irunen eta Canal Bizkaia, Bizkaian. Gotzain batzarraren irrati organoa, COPE, Popular TV de Pamplonan sartu zen. Xumeagoa da Local Media, Telebilbao eta Televitoria kateak dituen eremu nazionaleko elkartea. Elkarte hori, gainera, Teledonostiren jatorrian egon zen. Azkenik, Madrilgo TVLk Gran Bilbao Television eta MX de Vitoria ditu. Horiek, lehiaketetan oinarritzen den programazioa dute, batez ere. Gainera, Euskaltel telekomunikazioen operadoreak akzioak ditu Tele 7, CanalBizkaia eta Canal Gasteizen. ==== Eremu legal berria ==== Espainiako tokiko telebistak legez kanpokoan barrena ibili ziren, 1995eko Legea bere garapen legegilearen zain egon zen bitartean. Hala ere, Tokiko Telebisten Lege horren aldaketa bat 2003ko urtarrilean jarri zen indarrean. Aldaketa horrek korporazio mediatiko handien mugimenduak mugatzen ditu. Aldaketa horren arabera, «kateak sortzea eta tokiko telebistako emankizuna kontrolatzea Autonomia Erkidegoei dagokie, kateen sorkuntza nahiz emankizuna autonomia erkidego bat baino gehiagorena den lurraldetik edo udalerrietatik ematen denean izan ezik, kasu horretan Estatuko Administrazio Orokorrari baitagokio». '''Kateetako emankizunei dagokienez,''' Autonomia Erkidegoek botere hori emankizunek udalerri bat baino gehiago eragiten duten kasuetarako gordetzen dute. Bestalde, kate pribatu nazional bateko akziodunek ezin dute parte hartu beste edozein motako telebistatan, autonomia eremukoa edo tokikoa izan. Murrizketa horiek eragina dute funtsean Prisan eta Grupo Correo Prensa Española enpresan, horiek bi alderdietan interes handiak baitituzte. Tokiko telebisten etorkizuna ari batetik zintzilik dago, lizentzia eta kapital-murrizketengatik, eta arrazoi teknologikoengatik. Izan ere, xedapen batek 2012ko urtarrilaren 1erako teknologia digitala erabiltzera derrigortzen ditu irrati eta telebista-kate guztiak. Kate xumeenek ezingo dute jasan sistema berri hori aplikatzeak eragin dezakeen finantza-kostua. Ondorioz, trantsizio batean aurkitzen gara. Eta trantsizio honen amaieran tokiko telebisten panorama horien jatorrian ezagutu dugunaren oso desberdina izango da. ==== Zuzenak eta berehalakoak ==== Ikus-entzunezko proposamenez saturatutako merkatu batean, gertukoaren informazioa egiten du tokiko kateen biziraupena posible. Denbora-pasko ekoizpenei, pelikulei edo umore programei uko egin gabe, tokiko telebistak berehalakotasunagatik bereizten dira: beste edozein kateetan baino lehenago ikusten dugu gertatzen dena, entzuten dugu hitz egiten dena, eta kalean bertan, gure ingurunean, gertatzen denari buruz jakiten dugu. Eguneroko bizitza, garraioa, eskolak, lana, azokak, osasuna, kirol jarduerak, jarduera artistikoak, politikoak, sozialak, kulturalak... Ikuslearen inguruan garatzen diren jarduera horiek guztiak isla automatikoa dute tokiko kateetan. Telebista, horrela, hiriaren zati bilakatzen da: egunero hiritar asko biltzen dituen kale bat edo plaza bat. Ez politikoak edo gaur egungo pertsonaiak soilik, baita arrazoi bat edo beste dela-eta zerbait esan edo erakutsi behar duten pertsona anonimo horiek ere. Tokiko telebistak arrakasta dute telebista orokorrek porrot egiten duten alor horietan: distantzia motza, xehetasuna, zuzeneko elkarrizketa, berriaren iturriarekiko hurbiltasuna,... Tokiko telebistekin telebista beste modu batera baloratzen ikasi dugu, beren intimitateagatik baloratzen. <div class="center">'''Tokiko telebista-kateak'''</div> <div class="center">'''Araba'''</div> <div class="center">Alto Nervión TV</div> <div class="center">Alava 7, Alava</div> <div class="center">Canal Gasteiz</div> <div class="center">Tele Vitoria</div> <div class="center">'''Bizkaia'''</div> <div class="center">Bilbovision</div> <div class="center">Canal Bizkaia</div> <div class="center">Canal 23</div> <div class="center">Gran Bilbao Televisión</div> <div class="center">Plentzia Telebista (Plentzia)</div> <div class="center">TeleBilbao</div> <div class="center">Tele 7 Bizkaia</div> <div class="center">Uribe Kosta Telebista (Sopela)</div> <div class="center">'''Gipuzkoa'''</div> <div class="center">TeleDonosti</div> <div class="center">Localia TV Gipuzkoa</div> <div class="center">Goiena Telebista (Arrasate)</div> <div class="center">Ikas Telebista (Andoain)</div> <div class="center">Jaitxiki Telebista (Zarautz)</div> <div class="center">Kaito Telebista (Azpeitia)</div> <div class="center">Kanal On (Andoain)</div> <div class="center">KTB Kate Berria (Eibar)</div> <div class="center">Mendaro Telebista (Debabarrena)</div> <div class="center">Oarso Telebista (Oiartzun)</div> <div class="center">Telesko Udal Telebista (Eskoriatza)</div> <div class="center">Txingudi Telebista (Irun)</div> <div class="center">Urola Telebista (Urretxu)</div> <div class="center">Zarautzko Telebista (Zarautz)</div> <div class="center">'''Nafarroa'''</div> <div class="center">Canal 4</div> <div class="center">Canal 6</div> <div class="center">Tafalla Televisión</div> <div class="center">Tele Cadreita</div> <div class="center">Tele Cascante</div> <div class="center">Popular TV</div> <div class="center">Valtierra TV</div> === Satelitea eta digitalak === '''''Joan Agirre Sorondo''''' Telekomunikazioen iraultzak gure esku jarri du telebista-kateen eskaintza geroz eta zabalagoa. Hori oso erakargarria da kontsumorako, baina, era berean, erronka kultural izugarri bat da. Izan ere, informazioaren kontsortzio handien menpe dagoen ikus-entzunezkoen merkatu globalean toki gutxi dago eduki autoktonoentzat. Digitalizazioa da etorkizuna. Hemendik aurrera, uhin hertziarrek lurreko digitalari lekua egingo diote. Eraldaketa tekniko horrek gure esku jarriko ditu irudi-banku izugarriak eta ehunka kanal. Arazoa, beraz, produktu horiek eskuratzeko baliabideak edukitzea, eta hautatu ahal izateko eta hautatzen jakiteko gako kulturalak edukitzea izango da. ==== Telekomunikazioen aro berria ==== '''Teknologia berrien jaiotzak''' ahalbidetu du uhin hertziarren bidezko sare arruntera kable eta satelite bidezko transmisioak gehitzea, eta lurreko uhinak digitalizatzea. Telekomunikazioen iraultzak gure esku jarri du telebista kateen eskaintza geroz eta handiagoa. Hori oso erakargarria da kontsumorako, baina, era berean, erronka kultural izugarri bat da. Izan ere, informazioaren kontsortzio handien menpe dagoen ikus entzunezkoen merkatu globalean toki gutxi dago eduki autoktonoentzat. ==== Satelitea ==== Euskal telebista publikoak, Euskal Telebistak, satelite bidezko nazioarteko emankizunei ekin zion 1997an, bere produktuak satelite digitaleko operatzaile pribatuen zerbitzura jarriz. Lau urte beranduago '''ETB Sat'''ek hitzarmen bat sinatu zuen Canal satelite Digital delakoarekin, Astra satelitearen bidez irekian igortzeko helburuarekin. Horren bidez, Europako 87 milioi etxetara ireki zen. Hala ere, EITBko nazioarteko zuzendaritzak berehala ulertu zuen Europako eta Ameriketako ikusleak desberdinak zirela beren jatorriari nahiz beren interesei zegokienez: lehenengoak, emigratutako euskaldunak; bigarrenak, euskaldunen ondorengoak, gaztelaniaz hitz egiten dutenak eta euskal errealitateari dagokionez ezagutza eskasa dutenak. Hori dela eta, berariaz amerikarra zen kate bat abiaraztea komeni zen. Kate hori '''Canal Vasco''' da, eta edukiak gaztelaniaz, nahiz euskaraz baina azpitituluekin eskaintzen ditu –funtsean ETBren produkzioak, proportzio aldakorrean. Hispasat sateliteak, hala nola zenbait kable bidezko enpresak nahiz DTH amerikarrek ETBko seinalea Amerikara igortzen du. ==== Digitalak ==== Espainiako telebistan 1997an bi plataforma digital agertu ziren aldi berean: '''Canal Satelite Digital''' eta '''Via Digital'''. Horiek ohiko telebistaren nagusitasunarekin amaitu zuten. TVEk edo Telecincok lehen lortzen zituzten milioika ikusleak, jadanik iraganeko gauza dira. '''Joerak adierazten du''' emankizun digitalek geroz eta publiko hautakorragoa erakarriko dute. Publiko hori ordaintzeko prest dago, ez futbol partida bat edo pelikula bat ikusteagatik soilik, baizik eta gaikako kanaletara sartzeko, halaber, eta, azken finean, aukera handiagoak dituzten telebista bat izateko. '''Digitalizazioa da etorkizuna.''' Hemendik aurrera, uhin hertziarrek lurreko digitalari lekua egingo diote. Ekoizpena, transmisioa eta, azkenik, harrera digitalizatuko da. Horrela, gure etxeetatik telebista analogiko zaharra kendu eta telebista digital berria jartzen dugunean, telebistako nabigazioa jadanik errealitate bat izango da. Eraldaketa tekniko horrek gure esku jarriko ditu irudi banku izugarriak eta ehunka kanal. Arazoa, beraz, produktu horiek eskuratzeko baliabideak edukitzea, eta hautatu ahal izateko eta hautatzen jakiteko gako kulturalak edukitzea izango da. ==== Iparraldea. Web telebisten fenomenoa ==== '''France 3''', Frantziako eskualdeko kate publikoa, egunero Iparralderako edukiak programatzen dituen bakarra da. Astelehenetik ostiralera, 18:53tik 19:00etara, Akitaniako albistegiaren deskonexio bat egiten da, frantsesez nahiz euskaraz, iparraldeko gertaera nagusiak jakinarazteko. Eskualdeko estaldurarekin, zenbait asteburutan pilota partidak ematen dira. <div class="center">* * *</div> Frantzian, laurogeiko hamarkadan telebista ekimen pribatuetara irekitzeak tokiko kateen agerpena bultzatu zuen. Kalkulatzen denez, hexagono osoan udal jabetzakoak diren ehun eta berrogeita hamar bat katek funtzionatzen dute. Horietako gehienak kable bidezkoak dira, nahiz eta uhin analogikoen bidez ere ematen duten. Baina azken urteetako telebista panoramikako '''fenomenorik interesgarriena''' da, Internet bidezko tokiko telebista kateak zein azkar ugaldu diren. Sarearen bidez 250 inguruk igortzen dute. Zenbait udal sustatzen ari dira mota horretako tokiko telebistak. Enpresak ere modalitate berri horretara apuntatzen dira, bertan dagoen hutsune legalaz baliatuta. Hori guztiz garatzeko egongo den arazoa da telebista ordenagailuaren bidez ikustera ohitu beharko dugula, betiere ordenagailuak harrera egiteko ezinbestekoak diren prestazio teknikoak baldin baditu. Iparraldean hiru web telebista daude: TVPI Pays Basque, aitzindaria, Anglet WebTV eta Baiona.tv. ===== TVPI Pays Basque ([https://www.tvpi.fr www.tvpi.fr]) ===== Harro dago Michel Lamarque, Frantzian 2000ko udan sortu zen lehenengo Internet bidezko tokiko telebista pribatuaren arduraduna. Euskal eremuko telebista bat da, programazioaren %20 euskaraz igortzen delarik. Baionako eta Euskal Herri kontinentaleko bizitza sozialaz eta kulturalaz, nahiz kirolaz arduratzen da. TVPIren proposamena bereziki erakargarri egiten duena da, besteak beste, bere izaera interaktiboa eta parte hartzailea. Ikusle pasiboaren eredu tradizionalarekin hausten du. Hemen, emankizunak teleinternauten esku-hartze zuzenarekin gauzatzen dira. Ikusleek, gaiak eta galderak proposatzeaz gain, irudiak ere hartzen dituzte beren bideoekin. Horrek egunerokotasuneko gaiei eztabaida eta ''talk show'' formatuarekin heltzea errazten du. Programen menua edozeinen eskura dago, munduko edozein lekutan dagoen edonor uneoro TVPIko edukiez balia dadin, eta beran nahi duen moduan kontsulta ditzan. Baionako web-kateak, halaber, uhin analogikoen bidez ematen du 60 kanaletik pal-sisteman (euskal kostalde osoa estaltzen du, Landetatik Hendaia-Hossegor-Hasparren hirukoraino. Laster TVPI kable bidezko sarean sartzea aurreikusten da. ===== Anglet webtv ([https://www.angletwebtv.com www.angletwebtv.com]) ===== Angeluko Udalaren osoko bilkura bat igorri zen zuzenean Internet bidez 2000 hasieran. Esperientzia hartatik zerbitzu publikoko tokiko telebista sortu zen, Angeluko hiritarrentzat hurbileko gertaeretara bakarrik xedatzen dena. ===== Baiona tv ([https://www.baiona.tv www.baiona.tv]) ===== Komunikazioan, bideo-sorkuntzan eta informatikan zaletuak ziren pertsona batzuk elkartu egin ziren, 2001eko udan, Baiona.tv sortzeko. Baiona-tv kooperatiba moduko web-telebista bat da. Gaur egun prestakuntza urratsetan dago, eta sare bidezko ikus-entzunezko sorkuntza eta zabalpen-foku bilakatu da. ==== Autonomia erkidegoan ==== ===== [https://www.proyección.tv www.proyección.tv] ===== Sarean dago ''[https://www.proyección.tv www.proyeccion.tv]'', 2001eko abendutik, Internet bidez bakarrik igortzen duen lehenengo euskal telebista, '''Grupo Proyección''' delakoak babesten du. Enpresa hori Bilbon dago, eta 1994tik komunikazio-aholkularitzara eta ikus-entzunezkoen eta telebista programen ekoizpenera xedatzen da, Bilboko Udalaren menpe dagoen Lan Ekintzaren, eta Bizkaiko Foru Aldundiko Sustapen Ekonomiko saileko Beazen laguntzarekin. Ikus-entzunezko atarirako sarbidea guztiz doakoa da, eta publizitatearen eta enpresa eta erakunde-mundurako zerbitzuen promozioaren bidez finantzatzen da. Promozio hori «on line» nahiz beste euskarrietan ere gauzatzen da: ekitaldi jakinetarako berariazko kanalak, ikus-entzunezko atarien sorkuntza eta mantentze-lan, informazioa ikus entzunezko formatuan enpresa edo erakunde baten orrirako, etab. Izan ere, ''[https://www.proyección.tv www.proyeccion.tv]'', batez ere, informazioa, eta zehatzago Euskadin sortzen den informazioa, lanerako baliabide bat gehiago bezala erabiltzen duten sektore horiei zerbitzu ematera bideraturik dago. Atari honen lehenengo bost kanalak dira Berriak, Konferentziak, Turismoa, Bideo-sorkuntza eta Zabalik. == Telebistako edukiak == === Informazioa === '''''Joan Agirre Sorondo''''' Telebisten informazio-zeregina ez da eguneroko albistegietara mugatzen, zeren eta asteroko albistegietara, erreportajeetara eta ezohiko gertaeretara ere zabaltzen baita: informatibo bereziak, irekiera-ekitaldiak, manifestazio herrikoiak eta kontzentrazioak eta abar. Hala ere, aipatutakoa dela eta, «albistegiak» dira esfortzu tekniko eta gizatiar handiena biltzen dutenak. ==== Errealitatearen irudia sortzea ==== Telebistak errealitatearen irudia modelatzeko eta iritziak eratzeko duen boterea izugarria da. Telebistaren aurretik ez da inoiz izan jendearen borondatean sartzeko halako ahalmena duen komunikabiderik. Logikoa da, ondorioz, telebistaren informazioa, bere kontrola, eta tratamendua etengabeko eztabaida sozialaren arrazoi izatea. '''Bazkalorduan eta afalorduan''', telebista-kate guztiek informazioa eskaintzen digute. Hasi 14:00etatik 16:00etara eta 20:00etatik 22:00etara bitarteko bi orduko bi tarte horiek telebista-enpresek gehien gutiziatzen dituztenetakoak dira, informazioaren nagusitasunak ematen duen boterearen jakitun. Sofresek Euskadirentzat eman dituen datuen arabera (2002n), ikusle-kopuruek adierazten dute Teleberri-2 eta Telediario-2k ikusle-kuota antzekoa mantentzen zutela, ''share''aren %22arekin. Telecincoko eta Antena 3eko albistegiak, aldiz, halako distantziara batera geratzen dira, %20 eta %15arekin hurrenez hurren. '''Telebisten zeregin informatiboa''' ez da eguneroko albistegietara mugatzen, asteroko albistegietara, erreportajeetara eta ezohiko gertaeretara ere zabaltzen baita: informatibo bereziak, irekiera-ekitaldiak, manifestazio herrikoiak, kontzentrazioak eta abar. Hala ere, aipatutakoa dela eta, «albistegiak» dira esfortzu tekniko eta gizatiar handiena biltzen dutenak. ==== Nola informatzen gara, zertaz informatzen gaituzte ==== '''Biztanleriaren ohiturei buruzko inkestek''' aditzera ematen dute biztanleen %90 inguru nagusiki telebistaren bidez informatzen dela. Irratia entzuten dute %50ek, eta %36k prentsa irakurri ohi dute. Hamar biztanletatik zazpik albistegiak ikusteko ohitura dute, eta horien hiru laurdenak konfiantza asko edo dezente du bistaratzen zaizkien berrietan. Eroski Fundazioko ''Consumer'' aldizkariak 2002an egindako txosten batek jakinarazten zuen kirolak eta politika direla Espainian entzule-kopuru handiena duten albistegietako denboraren %45 okupatzen duten gaiak, bai kate pribatuetan eta baita publikoetan ere. ETBren kasuan, portzentaje hori oraindik handiagoa da, albistegiek irauten duten denboraren %29a kirolek okupatzen baitute, eta laurden bat politikak. Bitxia da ''Gaur Egun'' eta ''Teleberri'' izatea gizarte-gaietako albiste gutxien dituzten albistegiak. Telenavarra RTVEren eskualdeko zentroa da, eta lurralde-izaerako albisteak besterik ez ditu ematen. Kirolak %27a okupatzen du, eta, ondoren, kultura dago, %17rekin, %16 eskasekin geratzen den politikaren kaltetarako. Zergatik gertatzen da hori? Zeintzuk dira edukiak horiek eta ez beste haiek izatea eragiten duten mekanismoak? Nola hautatzen eta idazten dira telebistako albistegi bateko berriak? ==== Horrela egiten da albiste bat ==== Rosa Mª Martín Sabarís irakasleak Euskal Telebistako kazetaritza-antolamenduari eta albistegien erredakzio-lanari buruzko doktoretza-tesia egin zuen. Atal hau garatzeko haren helburuei jarraituko diegu. ETBko albisteek produkzioa hiru fasetan gauzatzen da: informazioa biltzea, albisteak hautatzea, eta albisteak lantzea. * a) '''Albisteen bilketa''', normalean, pasiboki gauzatzen da, iturrien sare bat hautatuz. Iturri horiek zuzenak izan daitezke, baina gehienak bigarren mailako iturriak izan ohi dira, hala nola, albiste-agentziak, telebistako ekoizpen-etxeak nahiz prentsa-atalak. Erakunde publikoak dira ETBko albisteen %41aren jatorria. * b) Ikusleei iritsiko zaien azken aurkibidea zehaztu aurretik, albisteei norabide jakin bat emango dieten erabakiak hartuko dira: agentzia eta ekoizpen-etxe jakin batzuk kontratatzea, erreportariak leku zehatz batzuetara bidaltzea, berriemailetzak ezartzea... Eta, jakina, albistegiaren beraren diseinuan ere eragina izango du kirolen, nazioarteko informazioaren, gizarte-bizitzaren eta abarren artean denbora nola banatu erabaki beharrak. :Rosa Mª Martin doktoreak bere azterketan azaltzen duenez, '''albisteen hautaketa''' oso hierarkizaturik dagoen jarduera da. Jarduera horren gailurrean dago editorea. Horri dagokionez, erredakzioko bilkurak ez dute ''Todos los hombres del Presidente'' bezalako filmetan edo ''Lou Grant'' bezalako telesailetan ikusi ditugun eztabaida sutsu horien antz askorik * c) Lanaren azken fasea da '''albisteak idaztea'''. Denbora gutxian asko ekoiztu beharrak, milimetroz milimetro lehendik ezarritako formatura doituz, lana mugatu egiten du: «denbora-murrizketa horrek eta formatuaren beste ezaugarriek lortu duten hegemonia hain da handia, non formatuaren diktaduraz hitz egin genezakeen», aitortzen du espezialistak. Oro har, euskal telebista publikoan albisteak idazteak, aipatutako ikerketatik ateratzen denetik, kazetaritza grafikoarekin komunak diren balio batzuk hartzen ditu barnean, besteak beste, subjektuaren nagusitasuna, laburtasuna, berritasuna, ikuspen-kalitatea, eta ikuslea albistearekin identifikatzea. Horrekin batera, telebistako informazioan pixkanakako ikusgaritasun bat atzematen da. Azkenik, ideologia nagusiaren ikuspunturanzko joera nabarmena dago, telebista-proiektuaren helburuen eta bera gidatzen duten erakundeen jarraibideen arabera. Komunikabide bakoitzaren berezitasunez haraindi, argi dago informazioan ekoizpen-eredu burokratiko bati jarraitzen zaiola. Eredu hori nagusitzen da, gaur egun, titularitate publikoko komunikabide-erredakzioetan. === Kirola, ikuskizunetan nagusi === '''''Joan Agirre Sorondo''''' Kirola eta telebista binomioak ikusle-kopuruaren makinaria oso boteretsu bat eratzen du, arraza nahiz erlijio, hizkuntza edo gizarteko klase-desberdintasunen gainetik dagoen pasio unibertsal batekin identifikatzen dena, alegia. Komunikabide honen historian ikusienak izan diren ia espazio guztiak kirol-jarduerak izan direla egiaztatu besterik ez da egin behar hori baieztatzeko. Zalantzarik gabe, ETB da kirolaren sustatzailerik garrantzitsuena Euskal Herrian. Urteroko egutegia betetzen duten proba askotan ETBko kamerak egongo ez balira, litekeena da proba horiek desagertuak izatea: txirrindulari-lasterketak, krosak, herri-kirolak. ==== Kirola eta telebista ==== Kirola eta telebista binomioak ikusle-kopuruaren makinaria oso boteretsu bat eratzen du, arraza nahiz erlijio, hizkuntza edo gizarteko klase-desberdintasunen gainetik dagoen pasio unibertsal batekin identifikatzen dena, alegia. Komunikabide honen historian ikusienak izan diren ia espazio guztiak kirol-jarduerak izan direla egiaztatu besterik ez da egin behar hori baieztatzeko. Ikuskizunetan nagusia da kirola. Ikuskizuna zuzenean, lehiaketaren zirrara, izarrak jokoan... Goi-mailako lehiaketek beste ezerk ez bezala erakartzen ditu ikusleak. Hemen, etxean, lehenengo kirol-emankizun garrantzitsua 1982ko apirilaren 25ean Centro Territorial de Televisión Española delakoak Atotxako zelaitik eskaini zuena izan zen. Izan ere, Ligako azken partida jokatzen zen, eta Reala bigarren aldiz jarraian txapeldun izan zen, Athletic futbol-taldeari 2 eta 1 irabazita. Euskal historiako bigarren futbol jarduera gogoangarria urte eta erdi beranduago iritsi zen, Euskal Telebista jaioberriak San Mamestik Athletic taldearen eta Liverpoolen arteko Europako Kopako partida eskaini zuenean. ==== Kirol-sustatzaile garrantzitsuena ==== Hala ere, hasieran, RTVEk nazioarteko kirol-emankizunetan zuen monopolioak sortzen zuen oztopoa gainditu behar izan zuen Euskal Telebistak. Erakundeak, batez ere J.M. Gorordoren etapatik aurrera, kirolaren aldeko apustu tinkoa egin zuen. Horrela, urteetan zehar ETBko parrillako konstanteak izan ziren produktu «lataratuak», eta igande eguerdietako zuzeneko emankizunak eskaintzen hasi ziren. '''Zalantzarik gabe''', ETB da kirolaren sustatzailerik garrantzitsuena Euskal Herrian. Urteroko egutegia betetzen duten proba askotan ETBko kamerak egongo ez balira, litekeena da proba horiek desagertzea: txirrindulari-lasterketak, krosak, herri-kirolak... Izan ere, jadanik beteranoa den ''Kirolez Kirol'' programaren bidez, ikusleak asteburuetan kirol emankizunak jarraituaz goza dezake. Azken denboraldietan estatu eremuko telebistak ere aberastu dute kirol-eskaintza deskonexioan. Kontinente aldetik, France 3 kateak pilota-partidak eskaintzen ditu, modalitate autoktonoan. Isurialde penintsularrean, berriz, Telecincok kontratu bat sinatu zuen liga pilotazale batekin. Horri esker ''Fronton'' programa eskain dezake larunbat arratsaldetan, eta partidak ematen ditu Euskal Herria, Nafarroa eta Errioxarako. Azkenik, Television Españolak, bere bigarren katea bitarteko, futbol nazionalaren kategoria «txiroa», Bigarren maila B, sustatzen du, mailaren eskualdeko banaketa errespetatuz. === Haurrak ‘Target’ === '''''Joan Agirre Sorondo''''' Haurrak interes mugatuko ‘target’-ak dira. Hau da, kontsumitzeko ahalmenik ez duen berariazko ikusleria-segmentu bat da, eta horrexegatik, enpresa iragarleentzat erakargarritasun gutxikoa. Euskal Telebista da haurrei programazio ordu gehien eskaintzen dien telebista europarretako bat. Objektiboki horrela izateaz gain, datuak belaunaldi berrien garapen linguistikoan arreta jartzen duen programazio-filosofia bat erakusten du. ==== Haurrenganako arreta ==== Euskal Telebista da haurrei programazio-ordu gehien eskaintzen dien telebista europarretako bat. Objektiboki horrela izateaz gain, datuak belaunaldi berrien garapen linguistikoan arreta jartzen duen programazio filosofia bat erakusten du. Termino teknikoetan, haurrak interes mugatuko «target» bat dira. Hau da, kontsumitzeko ahalmenik ez duen berariazko ikusleria segmentu bat da, eta horrexegatik, enpresa iragarleentzat erakargarritasun gutxi dute, Gabonetako garaian izan ezik, jakina. Hori dela eta, telebista kate komertzial gehienek alde batera utzi dute tradizionalki haurrei eskaintzen zaien ordutegia (arratsaldeko 6:00etatik 8:00etara). '''ETB1 da salbuespena'''. Gainerako telebista kateek haurrentzako programazioa asteburu-goizetan kontzentratu dute, baina Euskal Telebistak baino ez die gaztetxoei eskaintzen programazioa ikastolatik irteten diren unerako. Formatuak bilakaera bat jasan du garaiekin bat eginez: ''Dotakon'' (1985), ''Poli'' (1987), ''Teletxip'' (1988), ''Bilin Bolonka'' (1990), ''Dragoi Bola'' (1991), ''Superbat'' (1993), ''Betizu'' (2000). ETB1en programazio-eskaintzaren laurden bat txikienei zuzentzen zaie. ''Gaztetandik'' eta ''Don Kikilikon'' izan ziren adin gazteeneko segmentura zuzendutako lehenengo espazioak. Bigarren horretan ekin zion telebista jarduerari irratitik zetorren hirukoteak, ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''ek. Hirukote horrek hainbat eta hainbat gaztetxo euskalduni eragin dio barrea. '''Euskal telebista publikoak''' haurrentzat egindako zenbait fikzio ekoizpenetan parte hartu du. Horien adibide dira ''Fernando Amezketarra'' eta ''Lazkao Txiki'', Juanba Berasategirenak, edo ''Ipar haizearen erronka'', Iñigo Silvaren ekoizpen-etxearen animazioa, Carlos Varelak eta Maite Ruiz de Austrik zuzendurikoa. Azken horrek Houstoneko Festibaleko Urrezko Domina irabazi zuen, 1993an. Beren imajinazioa eta arriskua dela eta nabarmendu diren '''haurrentzako beste produkzioen artean''' eta haur-ekoizpenen antologian azaldu behar duten hauek azpimarratu behar dira: ''Marrazkil Boss eta Pantxineta'', Bernardo Atxagak 1988ko denboraldian idatzitako programa, ''Obakakoak''en autore izango zenak ''Flanery eta bere astokiloak'' egin zituen urte berean; eskola arteko ''Pausoka'' lehiaketa; edo jadanik Gabonetako klasiko bilakatu den Gontzal Mendibilen ''Olentzero''. Ez dugu ahaztu behar, halaber, ''Euskaraokea'', denbora luzean Euskal Telebistako lehenengo kateko entzuleria-liderra izan baitzen. === Euskal fikzioa === '''''Joan Agirre Sorondo''''' Euskal fikzioaren etorkizunak bi hauek gogoan hartu beharko lituzke: profesionalak baliabide egokiagoen bidez trebatzea; agian, ikus-entzunezko arteen institutu ofizial batean pentsatzen hasi beharko genuke; eta Euskal Telebistak ekoizpen autoktonoaren aldeko apustua egin beharko luke, benetako elkarrizketa arrazoituko baldintzatan eta ekoizpen-etxeekiko berdintasun-baldintzatan. ==== Ikus-entzunezko euskal industria baten bila ==== Lehen ere azaldu da Euskal Telebistak bere sorrerako helburuen artean zuela Euskal Herrian ikus-entzunezko euskal industria bat sortzeko erakunde gisa balio izatea. Xede horren mesedetan sinatu zuen, 1984an, ekoizleekin lankidetza-hitzarmen bat Erakundeak. Hitzarmen horren bidez, hemen ekoitzitako filmen antena-eskubideak eta emankizun-eskubideak eskuratzeko politikaren oinarriak ezarri ziren. Hala ere, hitzarmen hori ez zen inora iritsi. Horren ordez, '''ETB''' eta Eusko Jaurlaritza zuzenean ekoizpenean inplikatu ziren –horri esker egin ziren, besteak beste, ''Ehun metro'', ''Hamaseigarrenean aidanez'' eta ''Zergatik panpox'' telefilmak–, horrela puntualki zenbait film igortzeko eskubideak erostera mugatuz. Esperientzia hark sektorea lur jota utzi zuen. Izan ere, itxaropen handia –agian gehiegi– zuen ETB euskal zine berriak behar zuen motorra izango zela uste izatean, zinematografia alemaniar edo ingelesarekin aurreko hamarkadetan gertatu zen moduan. ==== Fikziozko telesailak ==== ETBk, 1990etik aurrera, telebista formatua zuten fikziozko telesailak, euskaraz nahiz gaztelaniaz, ekoizteari ekin zion. Lehenengo telesailak izan ziren ''Juntos y revueltos'', gaztelaniaz, eta ''Bi eta bat'', euskaraz. Telesail bi horiek «sitcom» edo egoera-komediak ziren. Hori izan zen gero ere genero nagusia, baina ez bakarra. Izan ere, Miramongo estudioetan grabatu ziren, arrakasta handiko eta ''Goenkale'' izeneko «kulebroia», gaztelaniazko telesail ugari eta telesail poliziako bat ere: ''Hertzainak''. '''Ainhoa Irazu''' kazetariak ETBko telesailen azterketa sakon bat egin zuen: ''Telelilura 1990-2000'' da Euskal Gidoigileen Elkarteak argitaratutako entseguaren izenburua. Lan horretatik hemen laburtuko ditugun ondorio ugari eta interesgarriak ateratzen dira. ==== Formatuak, entzuleria, gaiak ==== ETBk 1990 eta 2000an 20 telesail ekoiztu zituen: 13 euskaraz, sei gaztelaniaz eta bat mutua. Euskara nagusi izatearen arrazoia da fikzioa bera ETB1eko elementu estrategikotzat hartu izan dela, baina ez dela horrela izan bigarren katean. Ordu erdiko formatu-astekaria izan da ohikoena, eguneroko telesail zehatzak eta 40 edo 50 minutuko astekariren bat salbu. Azpimarragarria da euskarazko ikastaro batzuk ikusle kopuru nabarmenak lortu izana: ''Bi eta bat'', ''Jaun ta Jabe'', ''Goenkale'' –ia 2000 kapitulu– eta ''Hertzainak''. «Telesail horiek entzule-ikusle kopuru handia lortu dute, bertan euskal umorea eta idiosinkrasia ezin hobeto lotzen baitira gaur eguneko historiekin. Autoreen meritua ahantzi gabe, jakina.» dio Irazuk. Aitzitik, gaztelaniaz egindako telesailek ez dute zorte bera izan, eta, oro har, telesail horiek izan duten onarpena espero zenaren azpitik egon da beti. Ziur asko, elementu bereizlerik eskaintzen ez zutelako, edo kate espainiar handien homologoekiko eguneroko lehian lehiakorrak ez zirelako. Telebistan ia dena asmatuta dagoela ulertzen badugu, gehiegi izango litzake gure telebista gaztea alor horretako berrikuntzagatik nabarmentzea espero izatea. Logikoki, gidoilari, zuzendari eta ekoizleek aprendiz-funtzioari heldu diote, fikziozko eredu tradizionaletan oinarrituz. Izan ere, eredu horiek, eraginkorrak izateaz gain, ekoizpen iparramerikarretan eta europarretan behin eta berriz errepikatu dira. Horregatik, ia euskal telesail guztiak, argumentuari dagokionez, pertsonaia-funtzio berdinaz elikatzen dira: elkarren artean maite eta gorroto diren familiak, neska-mutilak apartamentu batean, landetxe bat bezero pikardatuez betea, ezohiko lehendakari baten bizileku den jauregia, herri ''arrantzale'' bat... Orijinaltasuna ez da nabarmena izan, inolaz ere; baina ekoizpen solido eta nahikoa landuak lortu dira, eta horiei esker euskal fikzioaren etorkizunean itxaropena izan daiteke. ==== Produkzioa eta bere mugak ==== Produkzioaren banaketa nahiko desorekatua izan da. '''Pausoka''' telesailen ekoizpen etxea izan da, produkzioaren %30 hartzen duena, besteak beste, ''Goenkale'' telesaila, ''Benta Berri'', ''Hasiberriak'' eta ''Señorío de Larrea'' eguneroko telesaila eta ''Gure familia''. Beste %20a Angel Amigoren '''Igeldo Komunikazioa''' enpresak egina da: ''Bi eta Bat'', ''Jaun ta Jabe'', ''Maité'' eta abar. Gainerako erdia beste zazpi ekoizpen-etxeren artean banatzen da. Ez da ia ekoizpen-etxe independenterik sortu, eta koprodukzioak arraroak dira funtsean –kateak diru kopuru bat eta zenbait baliabide uztea negoziatzen du, eta horren truke, enpresa ekoizpen osoaren kargu egiten da– '''ordezkatutako produkzioak''' nagusi diren panorama batean. Modalitate horrek ekoizpenaren gaineko ia kontrol osoa, eta bere produkzio gisa kontabilizatzeko eskubidea kateari ematen dio, baina zor administratiborik gabe, eta ekoizpenak berekin ekartzen duen kontrataziorik gabe, aldi berean kostuak pixkanaka merkatzea eragiten duelarik. Baldintza horietan, ETBren inguruan bezero hornitzaileak hazi egin dira, baina ez izen hori merezi duen ekoizpen industrialeko sare bat. Banaketan dagoen desorekari epe luzerako plangintza jarraiturik eza gehitu behar zaio. Salbuespenak salbuespen, telesailek osatzeko denbora gutxi izan dute (13 kapitulu), eta horien arrakasta aprobetxatu nahi izan denean, bigarrengo zatiak urte asko pasa ondoren itzuli izan dira telebistara; hori gertatu zen ''Bi eta bat'' eta ''Jaun ta jabe'' telesailekin. '''Jarraitutasuna''' ekoizpen-etxeen eta profesionalen biziraupenerako funtsezko faktore bat da: aktoreak, gidoilariak, zuzendariak, produktoreak, teknikariak... Oro har antzerki-mundutik datorren jendea da, urteetan zehar ETBn trebatu dena, eta, askotan, ikus-entzunezko industria egonkorrik ez dagoelako estuki bizi dena, edo Madrilera ihes egitera behartuta dagoena. Hala, Espainiako telebista-kateetako kredituetan euskal telesailetatik ezagunak ditugun izen ugari ikus ditzakegu. ==== Etorkizunerako itxaropenak ==== «Etorkizunari dagokionez, bide berriak bilatu behar dira, eta telebistako ateak ireki, ideiak dituzten belaunaldietara. Izan badaude eta dio ''Telelilura 1990-2000'' liburuaren autoreak. Bere iritziz, euskal telebistako fikzioak duen gaitzetako bat da kate espainiarrek egiten dutenarekiko mendekotasun handia. Izan ere, askotan, Espainiako kateetako arrakastak kopiatu nahi izaten dira, baina baliabide egokirik gabe, zeren eta aurrekontu ezak porrotera eraman baititu arrapaladan eta azkarregi egindako zenbait telesail. «ETBk berak behin baino gehiago aitortu du: hamarkada horretan lehentasuna eman zaio kantitateari, eta ez kalitateari», gogorarazten du Ainhoa Irazuk. Baldintza horietan, urrutitik ere ezin da Espainiako telesailekin lehiatu. Euskal fikzioaren etorkizunak bi hauek bere egin behar ditu: profesionalak baliabide egokiagoen bidez trebatzea, agian ikus-entzunezko arteen institutu ofizial batean pentsatzen hasi beharko genuke, eta Euskal Telebistak produkzio autoktonoaren aldeko apustua egin, benetako elkarrizketa arrazoituko baldintzatan eta ekoizpen-etxeekiko berdintasun-baldintzetan. === Entrenimendua eta zerbait gehiago === '''''Joan Agirre Sorondo''''' «Telebistaren negozioa publizitate-bloke baten eta beste baten artean jendea entretenituta edukitzea da». Telebistaren definizio ziniko hori, telebista-agintari ugariri ematen zaiona, komertzializazio gordinenari jarraitzen dio. Hala ere, zerbitzu publikoko kateentzat gauzak desberdinak dira –edo desberdinak izan beharko lukete–, izan ere, publizitatea, beharrezkoa izateaz gain, aberasgarria ere bada, eta entretenimendua, gaur egun maila goreneko xede dena, programazio-parrilla bat osatu beharko luketen beste osagai anitzetako bat besterik ez da. ==== Programazio elementuetako bat ==== «Telebistaren negozioa publizitate-bloke baten eta beste baten artean jendea entretenituta edukitzea da». Telebistaren definizio ziniko hori, telebista-agintari ugariri ematen zaiona, komertzializazio gordinenari jarraitzen dio. Hala ere, zerbitzu publikoko kateentzat gauzak desberdinak dira –edo desberdinak izan beharko lukete–, izan ere, publizitatea, beharrezkoa izateaz gain, aberasgarria ere bada, eta entretenimendua, gaur egun maila goreneko xede dena, programazio-parrilla bat osatu beharko luketen beste osagai anitzetako bat besterik ez da. Sakon ez bada ere, ondoren telebistako entretenimendu genero-nagusiak errepasatuko ditugu: ===== Aniztasunak ===== Entretenimendua. Aniztasunen programa bat, ikuspuntu klasikotik, musika eta umore emanaldien eta, agian, elkarrizketa motz baten edo lehiaketa baten jokotik jaiotzen da. Espainian, aniztasunen maisua Valerio Lazarov izan zen, hirurogeita hamarreko hamarkadan. Egun, Jose Luis Morenok merezi du txapela. ETBn egin zen famatu, ''Entre amigos'' (1988) programarekin. Euskaraz formula bat baino gehiagorekin gauzatu dira saiakerak: ''Funtzioa'' (1989) edo ''Herriko Plazan'' (1991). ===== Lehiaketak ===== Lehiaketa doitasun handiko programa bat da, baina abantaila bat du: behin abiarazi ondoren, funtzionatzen badu, ikusleak fidelak izan ohi dira. Espainiako lehiaketa-arketipoa ''Un, dos, tres... responda otra vez'' izan zen. ETBk ''Rompecabezotas'' lehiaketarekin asmatu zuen –euskarazko bertsioa, ''Kili Kolo''–. Programa hori denboraldi ugaritan egon zen antenan. Azkenaldian ''Date el bote'' programa funtzionatzen ari da. ===== Gastronomia ===== Gurea bezalako kultura gastronomiko bikaina duen herrialde batetik ezinbestean atera behar zuten sukaldari komunikatzaileak. ETB ''Zopa haundi'' programarekin hasi zen, 1984an, eta Urrezko Antena lortu zuen. Handik bost urtera Karlos Arguiñano estreinatu zen. Beasaindarra 1991n TVEra joan zenean, Pedro Subijanak okupatu zuen haren lekua. ===== Dokumentalak ===== Azken urteetan birbalioztatu egin dira. Dokumentalen generoak ikusgarritasunean irabazi du, agian aukera didaktiko eta sentikortzaileen kaltetan. Kate orokorrek geografia eta natur zientziei buruzko talka duten dokumentalen aldeko apustua egiten dute. Aldi berean, eduki historiko, antropologiko, sozial edo kulturala duten dokumental horiek ordainpeko kanaletan babesten dira, edo tokiko telebistetako tarte hutsak betetzen dituzte. ETBk ekoitzitako dokumental nabarmenak: La Guerra civil en Euskadi, La Transición en Euskadi (historikoak); National Geographic, Lau haizeetara/La mirada mágica (natura); Sustraia, Gure Lanbide Zaharrak/Oficios tradicionales (etnografía eta bizitza tradizionala); Cómic 9º Arte (1989an New Yorkeko Zine eta Telebista Festibalean saritutako telesaila), Creadores vascos (arteak). ===== Umorea ===== Euskaldunok ba al dugu umore-senik ? Galdera horri, euskal telebistak, erantzun anbiguoak eman dizkio. Izan ere, umoreak, kalitateko umoreak, arriskua eta lotsagabekeria apur bat berekin dakartza. ''Txoko latex''en sortzaileek 1993an izan zutena. ''Txoko latex'' izan zen panpina parodiko britainiar batzuen bertsio euskalduna –tamalez, labe politikoa ez zegoen ezertarako, ezta ''Txoko latex''erako ere. Etorria azaldu zuten, halaber, Lourvier´s taldekoek –''¿Qué pasa pues?'', ''Louvier´s express''. Horiei esker, gure buruaz barre egiten ikasi genuen. Konplikazioak saihesteko, eta sentikortasunak ez zauritzeko, beti ondo dator ''Mr. Bean'' bat eskura edukitzea. Edo txisteen programa bat: umorearen zero gradua. ===== Abentura eta bidaiak ===== Bidaiatzen duten ikusleez pentsatzen, 1987an Miramonera Alberto Oliveras ekarri zen, ''El club de la aventura'' aurkez zezan. Hori ahantzi egin genuen Roge Blascok ''Dr. Livingstone, supongo'' delakoarekin topatu zen unetik aurrera. Blascok telebista eta irratia bidaiak irudikatzeko eta amesteko makina bikain bilakatu zituen. ===== Talk show ===== Bi milatako genero izarra. Formula honoko hau da: 10 minutuko gloria eman pertsona guztiz arruntei, hain arruntak ez direla demostra dezaten. ''Nire emaztearen kontura bizi naiz; Sexuz aldatzearekin amesten du; Gaztetxoak atsegin ditut; Ama, barkatu; Ni ludopata izan naiz;...'' Gai horietako edozein sakontasun eta kazetaritza-zorroztasunez lantzeko aukera egongo balitz ere, normalena da ''talk-show''ak entzuleria erraza eta umore lodia bilatzea. ''Esta es mi gente'', ETB 2ko ''talk-show'' bertsioa, aurkezle harrobi gisa funtzionatu du (Patricia Gaztañaga, Emma Garcia). ===== Prentsa arrosa ===== Telebista pribatuek eragin patetikoak izaten dituzten gauzen mordoak ekarri zituzten. Kate publikoak, denbora batean, erresistentzia egin zuten, baina bata bestearen ondoren ''sukar arrosa'' sufritzen amaitu zuten. ETBn, 1996. urtean ''Lo que faltaba'' jaio zen. Hasiera batean, bazkalondoko espazio labur bat zen, eta Txetxu Ugaldek eta Yolanda Alzolak beren txikikeriez hitz egiten zuten bertan. Baina ''share''ek gora egin zuten, eta programa katearen bandera-ontzi bilakatzera iritsi zen. ===== Late night ===== Gaua iristean, familia lotara doa, eta telebistaren aurrean gaupasazaleak baino ez dira geratzen. Horientzat asmatu ziren ''late-night'' direlakoak. Probokatzailea, morbosoa, eta «kaletik hurbila» den oro sartzen da programa horietan. Pepe Navarroren ''boom''aren ondoren (''Hoy cruzamos el Mississippi''), laurogeita hamarreko hamarkadan, ETB 1ek Iñaki Beraetxe eta Klaudio Landa bildu zituen ''Kale gorria'' programan. Programa hori proba bat izan zen, ondoren, 1999an, ''Sorginen laratza'' publiko gaztearentzako ordutegian lehentasunezko postuetara igotzeko. ===== Kultura ===== Kate pribatuek zokoratu egin badute ere, kultura telebista-etxe publikoetako ordutegi arraroenetan babestu da. Hala ere, geure burua zoriondu behar dugu, euskal telebistan berariaz arte eszenikoetara xedatutako programa bat dugulako: ''Hau komeria/Desde el gallinero'' (Donostiako Txema Zubia Saria, 2002). ===== Lekukotasun soziala ===== Irabazi asmorik gabeko telebistek bakarrik bete dezaketen beste gabezietako bat: indibidualki nahiz kolektiboki eragiten diguten arazoei buruzko sentsibilizazioa, morboa edo ikuskizun erraza bilatu gabe. Tamalez, halako ekoizpen-motak geroz eta arraroagoak dira parrillan: ''Detrás del sirimiri'', ''Factor humano'', ''Ciudadanos''. ===== Bizitza praktikoa ===== Bi ekoizpen-etxe euskaldunek merezitako ospea irabazi dute Estatuan etxeko utilitarismoari buruzko programak direla eta. Gipuzkoako '''Asegarce''', ''Bricomania''rekin, eta Bizkaiko '''Keinu''', ''La Botica de la Abuela''rekin, kalitateko bi emaitza izan dira. Hain izan da ona izan duten harrera, pantaila txikiaren mugak gainditu egin direla, liburu, aldizkari, kontsumo-ekoizpen eta abarretara hedatuz === Euskara eta euskal kultura === '''''Joan Agirre Sorondo''''' Euskarak, milaka urteko hizkuntzak, gizadiaren ondare denak, pribatua denaren eta pribatiboa denaren kultutik elikatzen denak, ez zuen komunikabide modernoen bidez proiektatzeko aukerarik izan ETB jaio zen arte. Logikoa da, ondorioz, horrek sortu zuen harridura. Nahiz eta harridura hori bera –inolaz ere ez erdeinagarria– izan zen duela bi hamarkada baino gehiago sortu zen katearen xarmaren osagai. ==== Euskara telebistaren plazara irteten da ==== '''…eta Jainkoak euskaraz hitz egin zuen'''. «Miraria» 1983ko martxoaren 21eko gauean gertatu zen. Gau hartan izan zen ETBren lehenengo emankizun zinematografikoa: ''El Evangelio según San Mateo'', Pier Paolo Pasolinirena. Erabaki ezin hobea. Belaunaldi gazteenei amonaren kontua dela irudituko zaie, baina gertatu zen bezala kontatu behar zaie: jende askori kosta egin zitzaion onartzea, esaterako, sioux indioak, Bronxeko beltzak, Humphrey Bogart eta Bette Davis aktoreak, edo JR bera, ''Dallas''eko texastarra, Axularren hizkuntzan hitz egiten entzutea, Idiazabalgo gaztaz, Nafarroako zainzuriz edo Lautadako patataz hazi izan balira izango luketen kalitate eta intonazio berarekin. Izan ere, euskarak, milaka urteko hizkuntzak, gizadiaren ondare denak, pribatua denaren eta pribatiboa denaren kultutik elikatzen denak, ez zuen komunikabide modernoen bidez proiektatzeko aukerarik izan ETB jaio zen arte. Logikoa da, ondorioz, horrek sortu zuen harridura. Nahiz eta harridura hori bera –inolaz ere ez erdeinagarria– izan zen duela bi hamarkada baino gehiago sortu zen katearen xarmaren osagai. ==== Euskararen zerbitura ==== Euskal telebistak, lehen ere esan dugu, jatorrian justifikazio linguistiko bat izan zuen, batez ere. Euskara salbatu behar zen. Eta eduki zezakeen salbabiderik eraginkorrena, XX. mende bete-betean, komunikabide publiko boteretsuak erabiltzea zen. Aldi berean, Euskal Telebistak euskalkiak bateratzea bultzatu behar zuen, hau da, euskara batuaren lan konplexua. Ez zen erraza izan. «Nire amonak bizi osoan euskaraz hitz egin du, eta orain ez ditu telebistako albisteak ulertu ere egiten», esan ohi zen. ==== Eskaintzaren eta eskariaren legean arreta ==== Laurogeiko hamarkadan, soilik hizkuntzan oinarritzen zen telebista-eredua krisian erori zen. Telebista bat abiarazteko helburua hasieran kultura izatea pozgarria izan bazen ere, denborarekin ezinbesteko bilakatu zen ikusleak erakartzea. Izan ere, 625 marren gainean lan egiten duen enpresa ororen egunerokoa da behar hori. Orduan zuzendari nagusi zen Jose Maria Gorordok zalaparta handia eragin zuen esaldi batean laburtu zuen: «ETBk ez du euskaltegi-bokazioa». Bi hilabete beranduago kate erdalduna sortu zen, eta hura izan zen horren sorreraren aurretiazko justifikazioa. Paradoxikoki, horrek eragin positiboak izan zituen eraginkortasun linguistikoan. ===== Eskaintzaren egokitzapena ===== Baina ETBk, hala ere, sortu zenean hartu zuen helburuari eutsi dio, hots, «euskal kulturaren sustapena eta hedapena, betiere euskararen sustapena eta garapena aurrean edukiz». Bertsolaritza, mundu tradizionala, adierazpen artistikoak, historia, lana, zientzia, kultura fisikoa... horiek guztiak sartzen dira pantaila txikian. Euskal gizartearen adierazpenak, neurri askoz ere txikiagoan, Espainiako telebista publikoan ere jasotzen dira, nahiz eta euskarak presentzia marjinala duen. Hala ere, aniztasun handiago baten mesedetan, ona izango litzake RTVEk Euskadin eta Nafarroan emankizunak euskaraz igortzea. Euskara euskaldun guztien hizkuntza eta Estatuarentzako ondare kultural oso baliagarria dela dioen uste zintzoan. == Telebistako jendea == === Telebistako pertsonaia batzuk === Izen bereziak, aurpegi besterenezinak: Andoni Aizpuru, Alfredo Amestoy, Karlos Arguiñano, Xabier Euzkitze, Iñaki Gabilondo, Ramon García, Anne Igartiburu, Jose Maria Iñigo, Mikel Lejarza, Antonio Mercero, Eneko Olasagasti, Carlos Zabala, Edurne Ormazabal, Iñaki Perurena, Carlos Sobera, Txirri, Mirri eta Txiribiton, Antxon Urrosolo. ==== Andoni Aizpuru ==== (Gabiria, 1964) Irakasle-ikasketak egin zituen eta zenbait ikasturtetan zehar irakasle jardun zuen, eta aldi berean egunkari eta aldizkari desberdinetarako artikuluak idazten zituen. Baina, 1992an ETB1eko «eguraldi-gizon» bilakatu zen. Komunikatzeko zuen gaitasuna zela eta, eguerdietako albistegi labur bat eskaini zitzaion, ''Gaur egun Eukal Herria''. Orduan eman zitzaion konfiantza hori berretsi egin zen 1994-95 denboraldian, Maddalen Iriarterekin batera ''Euskadi Zuzenean'' magazina aurkezteko aukera izan zuenean. ''Euskadi Zuzenean'' eguerdiko albistegiaren osagarri, tokiko informazioa eskaintzen zuen programa bat zen. 1995eko irailetik ''Bertatik Bertara'' eguneroko programa darama, ETBko euskarazko espazio ikusiena. Andonik izen horrekin bataiatu zuen, eta zenbait denboralditan ezin hobeki zuzendu eta aurkeztu du. Horrela, gertuko komunikatzaile atsegin, arin eta trebea dela berretsi da. Andonik, dagoeneko jarraitzaile ugari ditu. ==== Alfredo Amestoy ==== (Bilbo, 1941) Kazetari Bilbotarra, Espainian eta Estatu Batuetan trebatua, ''El Caso'', ''La Codorniz'' eta ''Garbo'', hala nola ''ABC'' aldizkarietan artikulu-idazle gisa hasi zen. Irratira etorri zen 1961n, eta urtebete beranduago Espainiako Telebistan sartu zen. Bertan bi hamarkada egin zituen. Sortzaile arriskatua, berritzailea, eta ez beti ulertua; orijinaltasunak eta Espainiako gizartearekiko gaitasun kritikoak zehaztutako programak eratu zituen. Eta hori telebista lau eta moldaerrazaren garaian. Arrakasta handienetako bat ''La vida'' programarekin lortu zuen. Horren ondoren beste programa batzuk egin zituen: ''Nosotros'' (1968), ''Salud, dinero y amor'' (1969), ''Tele Club'' (1969 1970), ''Y ellos se juntan'' (1970), ''España, de costa a costa'' (1970 1971), ''El día de mañana'' (1972), ''Contrarreloj'' (1972 1973), ''Treinta y cinco millones de españoles'' (1975) eta ''La España de los Botejara'' (1976). Azken hori, bere anaia Inazio Amestoyekin batera egin zuen. Inazio Amestoy Espainiako dramaturgo sendenetako bat da. La verdad de... programak pertsonaia ospetsuen biografiak eskaintzen zituen. ''Vivir para ver'' (1977 1978) programarekin ordu arte Espainiako Telebistako programa batek lortutako ikusle kopuru handiena lortu zuen. Kate publikoa 1983an utzi eta Miamira joan zen. Han musika-programak, aniztasunak eta ''Mi amo'' telesaila egin zituen. Publizitate-sortzaile ere jardun zuen. Laurogeita hamarreko hamarkadan telebista-kate pribatuekin lankidetzan aritu zen, lehendabizi Antena 3en, eta ondoren Telecincon. Alfredo Amestoy idatziak dira ''El reportero'', ''Ultimas voluntades'' eta ''Perritos calientes'' liburuak, eta ''El partido'' antzezlanak. ==== Karlos Arguiñano ==== (Beasain, 1948) Familiako beharrak bultzatuta, zartagina hartu eta sukaldeko sekretuetan barrena egin behar izan zuen. Gustukoa egin zitzaion, eta 17 urterekin Zarauzko Euromar Hoteleko Ostalaritza-eskolan izena eman zuen. Ekimen handiko gizona da, izaeraz lehiatsua, eta bere jatetxe propioa sortzeko irrika zuen. Huraxe gauzatzea lortu zuen, azkenik, 1978an. Telebistan 1988an estreinatu zen, ''Hamalau Euskal Sukaldari'' programarekin, ETBko lehenengo katean. Handik bi urtera ETB2ra egin zuen jauzi, ''Menú del día'' programarekin. Handik gutxira, Madrilgo «ikuskatzaileek» sukaldari euskalduna fitxatu zuten. Karlos Arguiñanok jario handiko talentua eta etxeko sukaldaritza zaporetsu baten ikuspegi jakituna azaldu zuen. Estatuko telebistarentzat ''El menú de cada día'' egin zuen 1992an, eta 1997an Telecincora pasa zen. Karlos Argiñano telebistako fenomeno bilakatu zen Argentinan ere, Buenos Airesko Canal 13 telebista-katearen bidez. Etxera bueltan, ETB 1ean tokitxo bat izan zuen, eta, berriro ere, RTVEk fitxatu zuen, emaitza bera lortuz: ''La cocina de Karlos Arguiñano'' apal-apal hasi zen La 2eko eguerditan, eta ikusle-kopuru bikainik ez zuela ikusirik lehenengo katera pasa zen. Gaur egun ikuslego fidel bat du bertan. Karlos Arguiñano, gainera, zine eta telebistako produktorea da. Bere enpresak, Asegarce Zinema, bi pelikula ekoitzi ditu, eta horietan aktore-lanean parte hartu du: ''Airbag'' eta ''Año Mariano'' lanetan. Telebistan, berea da ''Bricomania'' programa. Sukaldaritzako liburu ugari argitaratu ditu. Horien artean ''La cocina divertida'', 1069 recetas eta ''Cocina en la Argentina'' nabarmenenak. ==== Xabier Euskitze ==== (Azpeitia, 1966) Askogatik, euskal telebistako pertsonaiarik poliedrikoena da Xabier Euskitze. Euskadi Irratian hasi zen kirol-esatari lanetan, eta 1987an telebistan sartu zen, pilota-partidei ahotsa jartzeko xedearekin. Bederatzi urtetan zehar lehenengo kateko gaueko albistegietako aurpegia izan zen. ''Sorginen Laratza'' ''late-night''a aurkezten zuen 1999tik. Bertsolaria, kanta-idazlea eta abeslaria, kirol-esataria,... eta beste hainbat. Ama orok nahiko lukeen suhia, mutil zintzo aurpegiarekin eta ezpain artean euskara inbidiagarri batekin. Xabier nahi gabe ere konbentzitzen eta seduzitzen duen aurpegi horietako bat da. Zalantzarik gabe, Txoriaren kateko balio indartsuenetako bat da. ==== Iñaki Gabilondo ==== (Donostia, 1942) Espainiako kazetaririk ohoratuena Iruñeko Eskolan lizentziatu zen Kazetaritzan. Donostiako Herri Irratiko (COPE), Cadena SEReko Radio San Sebastianeko, eta Sevillako irrati homologatuko zuzendaria izan zen. Kateko-informazio zerbitzuen zuzendaritza 1980an lortu zuen. Telebista Iñaki Gabilondoren bizitzan gurutzatu zen 1981ean, arrakastarik izan ez zuen 23-Fko estatu-kolpea gertatu zen urte berean. TVEko albistegien zuzendari, donostiarrak egiazko ahots bat eta sosegua eskaini zuen zalantzaz beteriko gau luze hartan. Espainiako telebistaren historiako orrialde ahantzezin bat da. Gabilondok telebistan jarraitu zuen, eta ''En Familia'' (TVE), ''Iñaki los jueves'' (Euskal Telebistan telebista autonomikoen federazioarentzat), ''Gente de Primera'' (TVE), eta lanbide orientaziorako ''Tú decides'' (autonomikoak) programa aurkeztu zituen. Gainera, 1996an Telecincoko ''Las Noticias'' albistegian elkarrizketak egin zituen. Iñaki Gabilondo Radio Television 16-Grupo 16 delakoaren zuzendari orokorra izan zen. ''Hoy por Hoy'' goizetako magazinea zuzentzen du 1986tik aurrera Cadena SER katean. Saio hori, zalantzarik gabe, Espainiako irratiko entzuleria-liderra da. ==== Ramon Garcia ==== (Bilbo, 1961) Bere gurasoek diskoteka bat zuten Sodupen, Bilbotik gertu. Ramonek diskoteka hartan eman zituen jendaurreko lehenengo urratsak: disc-jockey, zerbitzaria, festa-animatzailea, lehiaketetako zeremonia maisu, aurkezle... Hazkuntza naturaleko prozesu batean, disc-jockeyaren kabinatik ''40 Principales''eko estudioetara pasa zen, eta dantzalekutik telebistako platora. Kamera aurreko lehenengo lan garrantzitsua ''Tal para cual'' izan zen, 1989an, ETB 2an. Kate horretara itzuli zen handik bost urtera ''El desafio de los dioses'' programarekin. Euskadi Irratia utzi gabe, 1990an Antena 3era joan zen ''La ruleta de la fortuna'' aurkeztera. Hurrengo urtean, berriz, Television Españolaren orbitan sartu zen, bi proiekturekin: ''No te rias que es peor'' eta ''Ahora o nunca'' magazinera. Ramón Garcíak aldabada eman zuen 1993an ''¿Qué apostamos?'' programarekin. Programa horrek bost denboraldi egin zituen pantailan. ''La Llamada de la suerte'', ''Todo en familia'', ''Grand Prix'', ''El Gladiador'', Gabonetako ongintzako galak edo Urtezahar gaueko kanpaiak izan dira bilbotarraren beste lanak. Horrela, Ramon Garcia Joaquín Prats ospetsuaren ondorengoa izan zen, lehiaketen aurkezpenetan. ==== Anne Igartiburu ==== (Elorrio, 1969) Enpresen Kudeaketako ikasketak egin zituen, eta ingeniaritza-enpresa batean jardun zuen lanean. Tokiko telebista-kate batean, Arrasate Telebistan, aritu zen 1991n, programen ekoizle, zuzendari eta aurkezle-lanetan. Han, berak aitortzen duen bezala, telebista zer zen ikasi zuen, behe-behetik. Urtezahar gauean hasi zen ETBn, 1993an, ''Hau ez da serioa'' festa-saioan. Fikzioko lehenengo lana ''Amaren etxea'' (1994) telesail zorigabea izan zen. Hala ere, arantza hura handik hiru urtera atera ahal izan zuen ''Gure familia eta beste piztia batzuk'' telesailarekin. Miramongo estudioetan hainbat ekoizpen-funtzio garatu zituen, eta beranduago ''Boulevar'' saioa aurkeztu zuen. Programa hura nazioarteko pertsonaiei egiten zitzaizkien elkarrizketetan oinarritzen zen eta Carlos Sobera zen gidoilaria. Madrilera joan zen 1994an, Telecincora. Zenbait gala aurkeztu zituen, ''Una pareja feliz'' programarekin ospetsu bilakatu zen arte. Programa hartan abestu, dantzatu eta aurkeztu egiten zuen. Anne aktore gisa trebatua dago, eta hori nabarmen geratu da, besteak beste, ''Adiós Tiburón'', ''Suerte'' eta ''Menos que cero'' filmetan. Azken bi horiek Ernesto Telleria zuzendari euskaldunarenak dira. Antzerkian ere jarduna da: ''Odio a Hamlet'' eta ''Educando a Rita''. Lehiaketak, entretenimendua, galak eta programa kulturalak aurkeztu ondoren, Annek egonkortasun solido bat aurkitu du prentsa arrosako eguneroko magazin batean, hots, TVEko lehenengo kateko ''Corazón'' programan. Anne Igartibururen karrera hasi besterik ez da egin. ==== José María Iñigo ==== (Bilbo, 1942) Espainiako telebistako «modernoa», eta errege katodiko baten antzekoa. Iñigo hizkuntzak ikastera emana zen eta uneko pop musika oso gogoko zuen mutil bilbotar bat zen. Bere hirian irratia egiten hasi zen, egungo irrati-formulen modura. Handik Londresera joan zen, eta ondoren Radio Madrid izeneko irrati-katean hasi zen. Pedro Olea lagun eta herrikideak UHFn (bigarren katean) telebista-programa bat egitea proposatu zion 1968an: ''Ultimo grito''. Musika-taldeak eta estetika sikodelikoa. Han beste euskaldun bikain bat ere bazebilen: Ivan Zulueta. Berak, ondoren, ''Un, dos, tres... al escondite inglés'' luzemetraian atera zuen Iñigo. Popetik urrundu gabe, handik gutxira Pilar Mirok ''Ritmo 70'' aurkezteko deitu zion. Baina bere karrerako, eta telebista espainiarraren historiako unerik garrantzitsuena ''Estudio abierto'' programarekin iritsi zen. TVEko programarik arrakastatsuenetako bat izan zen. Gainera, iraupen luzea izan zuen: ia hamar urte. Iñigo berak kontatzen duenez, mundu osoko famatuak Madrilera pezeta bat ere kobratu gabe etortzeko konbentzitzea zen formula. Bidaia, egonaldia eta Pradoko Museoan paseo bat besterik ez. Meritua, ondorioz, produkzio-ekipoak konbentzitzeko zuen ahalmenean zegoen. ''Estudio abierto''tik hiru mila famatu baino gehiago pasa ziren. Hala ere, espazio horren memoria Uri Gellerri lotuta dago. Izan ere, fenomeno paranormal horrek Espainia erdia bere adimenarekin koilarak tolesten eta erlojuak konpontzen hastea eragin zuen. Alex de la Iglesiaren ''Muertos de risa'' filmean parodiatzen den une historikoa. Programak ozeanoa gainditu zuen, eta Iñigo astero joaten zen Puerto Ricora ''Estudio 2'' grabatzera. Formula bera, jadanik lehenengo katean, ''Hoy 14-15'' izenarekin ezagutu zen, eta arrakasta berretsi egin zen. ''Directisimo'' (1975) programak aurrekoekin izan zuen berezitasun bakarra zen produkzioa askoz ere garrantzitsuagoa zela, eta gonbidatuei ordaintzeko dirua bazegoela. ''Esta noche...Fiesta'' programa estreinatu zen, 1976ko azaroan. Programa hori Madrilgo El Retiroko dantzaleku batetik ematen zen zuzenean. Iñigok telebista kosmopolita, fresko eta ireki bat egin zuen, komunikatzaile bikainaren dohainak ahalik eta gehien aprobetxatuz. Euskal Telebistara iritsi zenean, 1986ko urrian, kate erdalduna ez zen guztiz onartu oraindik. Aste gutxitan, ''Iñigo en directo'' bi kateetan ikusle-kopuru gehien zuen programa bilakatu zen. Duela gutxi (2003), berriro kameren aurrean jarri zen umore programa batean kolaboratzaile: ''El show de Flo''. ==== Mikel Lejarza ==== (Bilbo, 1956) Mikel Lejarza euskal irratian hasi zen eta ETBko albistegietara iritsi zen, Josu Ortuondoren agintaldian. Laurogeita hamarreko hamarkadaren erdialdean Telecincok fitxatu zuen. Horrela, Telecincoko zuzendari nagusi izan zen. Neurri batean, Lejarza izan zen Berlusconi handikiaren katea eraldatzea ahalbidetu zuena. Izan ere, Telecinco kate komertzial eta sinplea izatetik jendeak gehien balioesten zuen eta informazioari dagokionez interesgarriena den kate bilakatu zen. Lejarzak Gestevision Telecincoko zuzendaritza nagusia utzi zuen, Grupo Correoren ordezkapenean kide aholkulari moduan Grupo Arbol delakoan sartzeko. Talde horrek, besteak beste, Globomedia ekoizpen-etxea –azken garaietako arrakasta handienetako batzuen sortzailea– eta GECA kontsultora enpresak ditu barruan. Lejarza, halaber, ''La extraña temporada'' liburuaren egilea da. Lan horretan aztertzen ditu teknologia berriekin, berehalako etorkizunean, Internet eta telebistaren arteko topaketa bideratuko duten aldaketak. ==== Antonio Mercero ==== (Lasarte-Oria, 1936) Maisuen maisu eta telebistako sortzaile bikaina, Antonio Mercero «fikzioaren eremuan arrakastaren eta kalitatearen sinonimoa da». Hori da, 2002an, Telebistaren zientzien eta Arteen Akademiak, «pantaila txikian egindako ibilbide luzea» dela eta, Bizi Oso Baten saria eman zionean esan zena. Zinematografiako Eskola Ofizialean zuzendaritzan titulatu zen 1962an. Urte berean, Donostiako Zinemaldian film labur hoberenari eman zitzaion Urrezko Maskorra, eta Kantauriko Perla Saria eskuratu zituen ''Leccion de Arte'' lanagatik. Bere lehenen film laburra zuzendu zuen. 1963an, ''Se necesita chico''. NO-Dotik, hirurogeita hamarreko hamarkadan hasi zen Espainiako telebistarentzai errealizazioak egiten. ''Cronicas de un pueblo'' (1971) delakoarekin iritsi zen lehenengo arrakasta. Hurrengo urtean, mundu osoan ospea eman zion ''La cabina'' (1972) telefilma egin zuen. Horri esker Estatu Batuetako Telebistaren Akademiaren Emmy bat eskuratu zuen. Ondoren telesail arrakastatsuak egin zituen, besteak beste, ''Ese señor de negro'', ''Verano azul'', ''Farmacia de Guardia'' eta ''Turno de oficio''. Telesail horiek, publikoaz gain kritika ere alde izatea lortu zuten. Telebistarako azken lana ''La habitación blanca'' (2001) izan zen. Antonio Mercero Telebistaren Akademiako lehendakaria izan zen 1998 eta 2000 bitartean. ==== Eneko Olasagasti (Donostia, 1960) eta Carlos Zabala (Donostia, 1962) ==== Euskal fikzioaren arrakasta handietako zenbait zor diogu sortzaile-tandem horri. Antzertin, Eusko Jaurlaritzako antzerki-eskola ofizialean, trebatu ziren. Antzerkian hasi ziren antzezle eta zuzendari gisa, telebistako ateak ireki zitzaizkien arte. ''La traka'' umore-programarekin estreinatu ziren 1987an. ''Hau da A.O.'' egin zuten, 1990ean. Lan horretan, Eneko zuzendari artistikoa izan zen. Fama eta ospe profesional handiena ''Bi eta Bat'' sitcomarekin (egoera-komedia) lortu zuten 1991n. Telesail horretako protagonistak Elena Irurera, Jose Ramon Soroiz, alias ''Jose Lontxo'', eta Ane Gabarain ziren. Antzeko egitura zuen ''Jaun ta Jabe'' telesailak; lehendakari-sukaldari baten gorabeherak. Pantaila handian prestazio bikainak eskaini zituzten ''Maite'' filmarekin. Film hori, ondoren, telesail-formatura egokitu zen. Tentazioa ekoizpen-etxearekin, 1999an, polizia-telesail handinahi bat sortu zuten, ''Ertzainak''. Ikusle kopuru-onak bazituen ere, ez zuen aurrera egin ekoizpen-arazoak zirela eta. ==== Edurne Ormazabal ==== (Tolosa, 1963) Psikologo izan behar zuen, baina zortea –Josetxo Lizartza kazetarian pertsonifikatuta– bere bidean gurutzatu zen, eta ikus-entzunezko kazetaritzara biderarazi zuen. Dotoretasun naturaleko emakumea, komunikatzaile ona eta poliglota, Edurne 1997an, ''Katu kale'' izeneko musika-programan ikusi genuen lehenengoz. Ondoren Antena 3 irratian egon zen, eta Euskadi Gazteak, erakundeko irrati-kate gazteak, tentatu zuen. Gaur egun irrati-kate hori koordinatzen du. Horrek, hala ere, ez dio eragotzi ETB 1eko aurpegi ohikoenetako bat izaten jarraitzea, askotan zinematografia eta kultura-gaietara lotua, adibidez, Nazioarteko Donostiako Zinemaldikoa galak aurkezten. ==== Iñaki Perurena ==== (Leitza, 1956) Komunikabideetako kirolaria eta langile handia. Harakina, poeta eta harri-jasotzailea. Ez zait bururatzen Iñaki Perurena definitzeko hitz hoberik. Harri-jasotzaile nafarrak, bere espezialitatean, izerdi, lan eta sakrifizio askoren bidez, inork inoiz amestu ez zituen markak lortu zituen. Gizatasun handi horrekin, Iñakik publikoen sinpatia lortu zuen, eta kirol aktibotik erretiratu ondoren telebistan programa-aurkezle sartu zen (''Herriko plazan'', ''Piratak''). Ondoren ''Goenkale'' ihartezinean jardun du. Agian ez da showman bat, ezta aktore bikain bat ere, baina ez du horren beharrik ere: nahikoa du bere onestasunarekin eta sinpletasunarekin publiko zabalarekin konektatzeko. ==== Carlos Sobera ==== (Barakaldo, 1960) Zuzenbideko irakasle izan zen Deuston, baina berea zinea, eszena eta telebista da. Horregatik, zortea probatzea erabaki zuen eta ondo atera zitzaion, bidea erraza ez bada izan ere. Hastapenak ETB 1ean egin zituen, ''Boulevard'' programan. Telebista Galiziarrari saldu zitzaion programa bat asmatu zuen, ''La Familia Mudanza'' izenekoa. ETB 2an jarri zen lehendabizikoz kameren aurrean, ''Ciudadanos'' programaren aurkezle «sozial» gisa. ''Arde la tarde'' izenarekin arratsaldetan ematen zen magazinak ez zuen arrakastarik izan, baina K-2000 euskal ekoizpen-etxearekin, TVEren bidez, ''PC Adictos'' programa berritzailea atera zuen. Carlos Sobera telebistako aurpegi famatuenetariko bat da Telecincon ''50x15'' aurkeztu zuenetik. Izan ere, lehiaketa horrek, hemen, telebista-mundu osoan bezala, arrakasta bikaina izan zuen. ETB 2ko beste lehiaketa bat aurkezteak, ''Date el bote'', ikusle-kopuruak gora egitea eragin zuen. Aktore-lanak egin ditu zinean (''Rigor mortis'', ''Lo peor de cada casa''), eta ''Al salir de clase'', ''Quítate tú pa ponerme yo'' (Telecinco), eta ''El Señorío de Larrea'' (ETB) telesailetan, eta antzerkian. ==== Txirri, Mirri eta Txiribiton ==== «Piter» Ansorena, Xabier Otaegi eta Txema Vitoria euskal telebistako legenda bizia dira. Irratitik zetozen. Irratian, beste izen batekin, asteburuetan gaztetxoak dibertitzen zituzten. Kameren aurrean jarri ziren 1984ko Gabonetan. ''Don Kikilikon''etik hasi eta ''Altza porru!'' arte, beti egon dira larunbat edo igande arratsaldetan. Azken aldian, Txirri, Mirri eta Txiribitonek antzokiak eta galak alde batera utzi dituzte soilik telebista-ekoizpenera xedatuz. Izan ere, gaur egun, telebistan ez dute beren neurriko lehiakiderik. ==== Antxon Urrusolo ==== (Eibar, 1954) Televisión Española, Euskal Telebista, Telemadrid, Canal Sur eta Telecinco. Telebista kate horietako ikusle orok ezagutu dute «Urrusolo touch» delakoa. Erakutsi zuen ausardiari eta erabakitasunari esker, bere estiloa jadanik prentsa idatzian nabarmendu zen. Luciano Rincón kazetarien maisuarekin batera, TVEko Eskualdeko Zentroan, Bilbon, ''Saski naski'' programa gidatu zuen. ''Saski naski''tik atera ziren euskal bizitzaren ezohiko profilak, hiriko loriak eta miseriak. ETBn errepikatu zuen 1988an esperientzia, ''Detrás del sirimiri'' programarekin. ''Dejame que te cuente'' (1991) programaren ondoren, Urrusolo zuzeneko produkzioetan sartu zen, gai polemikoei buruzko eztabaida-formatuan –ondoren telezabor izenez ezagutuko denaren horretatik gertu. Ikusle-kopuruak bilatzeak emaitza oparoak eman zizkion ''Toma y daca'' saioan. Aldaketa gehiegirik gabe, ''Rifi Rafe'' aurkeztu zuen. Eta hamarkada amaituta, ''El tiempo lo dirá'' programak ildo horren amaiera zehaztu zuen. Madrileko eta Andaluziako telebistetatik igaro ondoren, 2000n, berriro ere ETB 2an, ''100% vascos'' programarekin berritu nahi izan zen. ''Moros y cristianos'', Telecincon, 2001-2002 denboraldian, formulak berritu zituen, baina nolabait ere entzuleriaren presioagatik arrunkerian erori zen sortzaile interesgarri baten azken lana. ows8v5ivmy8dnyff0op3tqasiawygdk 0 2905 8399 7566 2016-01-03T17:23:57Z Xabier Armendaritz 440 Xabier Armendaritz wikilariak «[[Euskal artearen historia II/Kredituak]]» orria «[[Euskal artearen historia (II): Gotikotik Errenazimendura/Kredituak]]» izenera aldatu du: liburuaren izenburuarekin batera wikitext text/x-wiki == ZUZENDARITZA == Enrique Ayerbe Echebarria == EGILEA == Juan Plazaola Artola == ARGAZKIAK == SAHATS (Luis Mª Azpilikueta eta José Mª Domench) Iñaki Agirre Darío Garrido Bertako artxiboa === Irudiztatzea === Lan honetako irudiztatze sailean azaltzen diren argazkiak Bertako Artxibategitik eta Iñaki Agirreren SAHATS argitalpen zerbitzuetatik atereak dira, baita Donostiako Gotzaindegiko arte ondarearen artxibategitik ere. Eusko Jaurlaritzako Kultura Saileko irudiak erabili ditugu, baita Gipuzkoako Foru Aldundiko zaharberritze zerbitzukoak eta Albayalde zaharberritze enpresakoak ere. === Irudien aipamenak === Irudien aipamenak ia kasu guztietan orri ertzetan jarri ditugu eta badute beren erreferentzia. Aipamen horiek eskuratu dituguneko argitaletxeei geure esker ona adierazi nahi diegu, orokorrean beren tokian adierazirik geratu badira ere. Halaz ere, beroiek hemen bereziko aipatuko ditugu. Eraikin eta monumentuen planoak, altxaerak eta kasuren batetan beren argazkiak ere, gehientsuenetan honako hauetatik datoz: Gasteizko Aurrezki Kutxa Munizipalak argitaraturiko Catálogo Monumental de la Diócesis de Vitoria-tik; Nafarroako Gobernuaren Principe de Viana Institutoak argitaraturiko Catálogo Monumental de Navarra-tik; Eusko Jaurlaritzak argitaraturiko Monumentos nacionales de Euskadi-tik; Gipuzkoako Foru Aldundiak argitaraturiko M ª Asunción Arrazolaren Renacimientos en Guipúzcoa (Arquitectura)-tik eta Castor Uriarteren Las iglesias “salón” vascas del último periodo del gótico, 1978.ean Gasteizen argitaraturikotik. Irudi batzuk eskuratzeko hainbat alditan jo dugu Auñamendi Argitaletxearen Enciclopedia General Ilustrada del País Vasco-ra, Nafarroako Aurrezki Kutxak argitaraturiko Gran Enciclopedia Navarra-ra, Bizkaiko Foru Aldundiak argitaraturiko Bizkaia. Arqueología, urbanismo y arquitectura histórica sailera eta Deustuko Unibertsitateak (Deiker) argitaraturiko Summa Artis-era. Espasa Calpe Argitaletxeko Historia General del Arte-ra, Gallach Institutuko Historia de España-ra eta Ars Hispaniae-ra. Plus-Ultra Argitaletxeko Historia universal del arte hispánico-ra, Eusko Jaurlaritzak, Arabako Foru Aldundiak eta Gasteizko Udalak argitaraturiko Vitoria-Gasteiz en el Arte-ra, Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailak argitaratutako Retablos-era eta Nafarroako Aurrezki Kutxak, Nafarroako Gobernua eta Iruñeko Metropoliko Batzarrarekin batera argitaraturiko La Catedral de Pamplona-ra. Ondorengo liburu hauetaz ere baliatu gara: Maria Asunción Arrazolaren Renacimientos en Guipúzcoa (Escultura)-z, Maite Barrio Olano, Jon Berasain Salvarrediren Retablo renacentista de Bidaurreta-z, Santa María de Deba una iglesia marinera-z eta Los Retablos de la parroquia de San Esteban de Oiarzun-ez, laurak ere Gipuzkoako Foru Aldundiko Kultura Sailak argitaraturikoak, Etorrek argitaraturiko J.M. Gonzalez de Zárateren La Literatura en las Artes-etaz, Arabako Aurrezki Kutxa Probintzialak argitaraturiko Álava en sus manos-etaz, Mª Concepción Garcia Gainzaren La escultura romanista en Álava eta Mª Carmen Lacarra Ducay-ren La pintura mural gótica en Navarra (Aportación al estudio de)-az, biak ere Principe de Viana Institutoak argitaraturikoak, Salvador Andres Ordax-en EL escultor Lope de Larrea Arabako Foru Aldundiak ateratakoaz eta Bilboko Arte Ederretako Museoak eta Bizkaitar Aurrezki Kutxak argitaraturiko J. A. Barrio Lozaren Los Beaugrant-etaz. == ITZULPENA == Karmele Urdanpilleta Urdanpilleta == MAKETAZIOA ETA DISEINU GRAFIKOA == José León Huarte Ros Begoña Goikoetxea Amonarraiz Irudien tratamendua Ana Jubín Ábalos Arantxa Merino León == FOTOKONPOSAKETA == OSTOA S.A. Lasarte-Oria == INPRIMAKETA ETA KOADERNAKETA == GRAFO S.A. Basauri ISBN: 84-88960-82-4 Lege gordailua: BI-1526-02 gtix2hf7pxrtockkmkpijw354tkblo5 0 2906 7575 7573 2015-06-28T10:31:41Z Euskaldunaa 1260 wikitext text/x-wiki <div style="display:block; background-color:#FFFRFFF; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:10px"> <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px">'''EGUNKARIAK ETA ALDIZKARIAK'''</h2> <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px"><small>'''Edukiak'''</small></h2> {{wikipedia|Euskal Herriko prentsa}} '''1.''': '''[[/Irratia/]]''' (''Julian Beloki Guerra'') '''2.''': '''[[/Teknologia berriak/]]''' (''Jose Luis García'') </div> [[Kategoria:Euskal Herri Enblematikoa (Etor-Ostoa]] ab8uf0apqee6u75a103fs8ww46ybrp2 0 2907 8820 8819 2016-01-12T17:46:43Z Euskaldunaa 1260 /* Ezaugarri nagusiak */ wikitext text/x-wiki == Irrati teknologia == '''''José Luis García''''' '''(irrati zaharren bildumagilea)''' Lehenbiziko ahots transmisioa Lee Forestek egin zuen 1920an Kalifornian; horixe izan zen irratiaren abiapuntua, gaur egun ezagutzen dugun moduan. Irrati-zabalkunderako lehenbiziko emankizunak 1922tik aurrera hasi ziren, eta lehenbiziko irrati-aparatuak fabrikatzen hasi ziren. Aparatu balbuladunak 60ko hamarkadaren hasiera arte fabrikatu zituzten, baina ''erdieroaleen'' (transistoreen) aurkikuntzaz, laga egin zioten hargailuetan balbula jartzeari. Horrela, aparatuen bolumena beherantz abiatu zen etengabe, gaur egun ezagutzen ditugun aparatuetara iritsi arte. === Irratiaren hastapenak === ==== Uhinen produkzioa eta transmisioa ==== '''Hertz''' alemaniarrak 1886an uhinak sortzeko eta hedatzeko gailu bat asmatu zuen. Egin zuen lanaren errekonozimendu gisa, maiztasun unitateak haren izena darama. '''Brandly''' eta '''Logde'''k 1890ean kohesorea asmatu zuten, hau da, beirazko hodi txiki baten barnean burdin karraskautsak zeuzkan asmakizuna, hertz uhinak ehunka metroko distantzian antzemateko gai zena. Honetarako proba guztiak laborategian egin zituzten. '''Marconi'''k uhin bidezko telegrafia sistema bat patentatu zuen 1890eko ekainaren 2an; sistema hau gai zen 5 km ko distantziara igorritako uhinak jasotzeko. Geroago kohesore mota eta transmisio-sistema berriak garatu zituen, eta hori dela-eta bere izena agertzen zaigu irratiaren lehenbiziko bultzatzailetzat. '''Thomas Edison'''ek garai horretan bertan goritasun lanpara asmatu zuen, eta bere laborategian aurkitu zituen korronte elektronikoek barnean filamentu bat eta metalezko xafla bat dauzkan lanpara batean eragiten dituzten ondorioak. '''Fleming''' irakasleak Edisonen lanpara hobetu zuen, eta uhinak hartzeko egokitu gainera, kohesorea ordezkatuz; horrelaxe sortu zen lehenbiziko osagai elektronikoa, '''diodoa'''. ==== Ahotsaren transmisioa ==== Lee de Forest doktoreak, 1906an, Flemingen lanpara aldatu zuen tarteko xafla bat jarriz (saretxoa); balbula honi «triodo» esan zioten. Xafla honen bidez posible zen filamentuaren eta xaflaren artean zirkulatzen duen korronte elektronikoa erregulatzea, eta ondorioz heldu zitzaigun bigarren osagai elektronikoa –garrantzitsuena, bide batez–, transistorea. Horri esker pasa zitekeen telegrafo seinale sinpleak hartzetik hitzak transmititzera. Lehenbiziko ahots transmisioa 1920an egin zen, Kalifornian. Hauxe izan zen gaur egun ezagutzen dugun irratiaren eta elektronikaren garapenaren abiapuntua, beraz egile hau jo dezakegu elektronikaren aitatzat. ==== Irrati zabalkundearn hasiera. Hargailuak ==== lehenbiziko irrati zabalkundeko emankizunak eta estreinako irrati aparatuak fabrikatzen 1922tik aurrera hasi ziren. Aparatu balbuladunak 60ko hamarkadaren hasiera arte fabrikatu zituzten, baina erdieroaleen (transistoreen) aurkikuntzaz, laga egin zioten hargailuetan balbula jartzeari. Hala, aparatuen bolumena beherantz abiatu zen etengabe, gaur egun ezagutzen ditugun aparatuetara iritsi arte. ===== Hargailuen fabrikatzaileak ===== fabrikatzaile batzuek Bere lehenbiziko urratsetan hargailuen fabrikazioari ekin zioten eta jarduera horretantxe jarraitzen dute gaur egun, eta dagoeneko multinazional bihurtu dira, esate baterako Philips eta Telefunken; beste batzuk, aldiz, jarduera batzuetan murgildu ziren, hala nola General Electric, Siemens eta RCA. Izan ere, automobilarekin batera irratia XX. mendeko garapenaren motorra izan da, eta eskertzekoa da, nolanahi ere. ==== Irrati aparatuen bilakaera ==== Aparatuak 5 talde nagusitan bil ditzakegu: * Galena irratiak * Kanpo balbulak dauzkaten irratiak * Bozgorailua bereizirik daukaten irratiak * Kapera irratiak * Egongelako irratiak eta osagarriak. ==== Galena irratiak ==== Aparatu hauek bobina aldakor bat, detektagailua eta aurikular batzuk dituzte. Ez dute inolako argindarrik behar, arraroa dirudien arren. Entzun ahal izateko, detektagailua sakatu eta bobina mugikorraren aginduz sintonizatu behar zen, baina ezinbestekoa zen inolaz ere hurbil emisore bat egotea, eta 20 m inguruko antena bat edukitzea; antena hau, normalean, balkoi edo teilatu azpian kokatutako kable bat izaten zen. Irrati mota honen izena detektagailurako erabiltzen zen mineraletik hartu zen. Asko hedatu ziren 20ko hamarkadan, oso merkeak eta egiteko errazak zirelako (2. eta 3. argazkiak). ==== Kanpo balbulak dituzten irratiak ==== Hauen berezitasunik handiena zera da, lanparak bista bistan daudela. Honek bazuen bere zergatia, izan ere lanparak agortu egiten ziren emankizun ordu batzuk igaro orduko, garai hartako teknologiak ez baitzuen gehiagorako aukerarik ematen. Erabilitako lanparak triodoak izaten ziren. Aparatu hauetarako indarra bateria bidez lortzen zen, eta seinaleak jasotzeko berdin berdin erabil zitezkeen bai bozgorailuak bai aurikularrak, hau da, soinua anplifikatzeko tronpeta batez hornitutako aurikularra. Aparatu eredu hauek 1922tik 1928ra arte fabrikatu zituzten, eta bildumagileentzat gustukoenak dira (1. argazkia). ==== Bozgoragailua bereizirik duten irratiak ==== Orokorrean, balbulak aparatuan bertan sartzen hasi ziren, 1928tik aurrera, eta bozgorailua bereizirik jartzen, irratia zegoen gelatik kanpoko beste toki batean ipintzen baitzuten. Aparatu hauetako batzuek bateriak behar zituzten, eta aurreratuagoko beste modelo batzuek, berriz, elektrizitate saretik hartzen zuten zuzenean behar zuten indarra. Bozgorailuak, normalean, irrati hargailuaz aparteko ekipo gisa saltzen ziren ( 4, 5, 6 eta 7. argazkiak). ==== Kapera irratiak ==== Bozgorailua aparatu beraren barruan sartu zen 30eko hamarkadaren hasieran. Aparatu-mota honek elizetako leihoak imitatzen zituen, horretatik sortua du, hain justu «kapera irrati» izena, eta zurez egiten zituzten. Aparatu-mota hau USAn hasi ziren fabrikatzen, eta ondoren Europan, nahiz apaindura gutxiagoko diseinu sinpleago zutenak izan. Aparatu horien fabrikazioak asko garestitzen zituen eta kostu handikoak ziren, eta 1934 arte egin zituzten. Aipatu urte horretatik aurrera, aldiz, diseinuak gero eta sinpleagoak izan ziren, eta zura erabili ordez beste material batzuk erabiltzen zituzten fabrikazioan, bakelita hasieran eta erretxina eta material plastikoak segidan, kostuak merkatze eta eskabideak handiagotzea aldera (8 eta 9. argazkia). ==== Egongelako eta gau mahaiko irratiak ==== Egongelako irratiak bolumen handiko aparatuak ziren. Altzarien arteko beste altzari bat izaten ziren, eta etxeko bilgunean kokatzen zituzten, egongelan, lehentasunezko toki batean, alegia. Aparatu horiek 1928tik aurrera fabrikatu zituzten, eta oso oso garestiak ziren. Hala, oso gutxi egin zituzten beste irrati aparatuekin alderatuta. Altzariaren goiko zatian, batzuek gramofonoak eta gero tokadiskoak zituzten (17,18,13 eta 29. argazkia). Egongelako aparatu horiekin batera, eta merkatura begira, logeletan irrati aparatu txikiak jartzeko moda heldu zitzaigun USAtik 30eko hamarkadan zehar. Neurri txikiko hargailuak ziren, ez baitzuten neurriz 30 cm tik gora besterik (15, 16, 22, 23, 25 eta 26. argazkiak). === Aparatuen fabrikazioa Euskal Herrian === Maila komertzialeko aparatuen fabrikazioa, gure herriari dagokionez, ASKAR marka besterik ez zen agertu. Lantegia Irunen kokatuta zegoen. Estatu mailako marka garrantzitsuenetako bat izan zen, baina estatuko fabrikatzaile gehienak Katalunian daude. == Etorkizun digitala == [[File:Teknologia berriak.png|thumb|XX. mendeko azken bi hamarkadetan zehar irratia ere buru-belarri sartuta egon zen digitalizazioaren eta informatizazioaren fenomenoan. Informatikaren eta telekomunikazioen arteko bat egiteak produkzio, errealizazio eta emisio sistemak oso garrantzi handiko berrikuntza teknologikorako prozesuan murgilduta geratzea ekarri zuen.]] Irratia ere buru-belarri sartuta egon zen digitalizazioaren eta informatizazioaren fenomenoan XX. mendeko azken bi hamarkadetan zehar. Informatikaren eta telekomunikazioen arteko bat egiteak ekoizpen-, errealizazio- eta emankizun- sistemak oso garrantzi handiko berrikuntza teknologikorako prozesuan murgilduta geratzea ekarri zuen. === Digitalizazioa eta informazioa === XX. mendeko azken bi hamarkadetan zehar irratia ere buru belarri sartuta egon zen digitalizazioaren eta informatizazioaren fenomenoan. Informatikaren eta telekomunikazioen arteko bat egiteak produkzio, errealizazio eta emankizun sistemak oso garrantzi handiko berrikuntza teknologikorako prozesuan murgilduta geratzea ekarri zuen. ==== Berrikuntza teknologikoaren mugarriak ==== Lehen une batean, disko trinkoak binilozkoak ordezkatzen hasi ziren, azken hauek zeharo baztertu eta artxibo eta dokumentazio zerbitzuetara mugatu arte. Bobina eta zinta irekiko magnetofoien eta kasete grabagailu eramangarrien aurrean, oso denbora laburrean nagusituz joan ziren zinta magnetikoan eginiko grabazio digitalak (DAT) eta mini disko eramangarriak, disko gogorreko grabazioen –baita kanpo-grabazioetarako ere– behin betiko ezarpenaren tarteko urrats gisa. Unitate Mugikorrak kudeatzeko lotura digitalek, telefonia mugikorrak, eta baita telefono linea digitalen (RDSI Red Digital de Sistemas Integrados) erabilera orokorrak ere, aurrerapen teknologiko sorta garrantzitsua osatu zuten irrati bidezko jarduerari begira, batez ere informazio-arloari dagokionez. ==== Soinu-ekoizpen digitala ==== Euskal irrati zabalkundearen eremuan, Euskadi Irratia eta Euskadi Gaztea –eta hauen atzetik EITB taldearen beste emisore guztiak– aitzindariak izan ziren soinu produkzio digitalerako sistema integratuak erabiltzeko unean. Istant batean soinuaren gestio analogikotik gestio digital integraturako jauzia gertatu zen. Grabatzea, gordetzea, artxibatzea, erreproduzitzea, editatzea, hots, den dena informatika euskarri digitala baliatuz hasi ziren egiten. Ordenagailuak magnetofoiak zeuden tokian, eta disko magneto optikoak eta CD ROMak zinta irekiko artxibo sistemak ordezkatzeko. Pixkanaka pixkanaka, irrati emisore guztiak administrazio, erredakzio eta irrati errealizazioko lanetarako software egokia eskuratzen joan ziren, eta horrekin izugarri erraztu ziren ekoizpen- eta errealizazio-lanetako asko eta asko, bai pertsonal teknikoak bete beharreko lanen artean bai emisoreetako erredaktore eta esatarien lanen artean. Trukaketa matrize eta nahasketa mahai digitalak arian arian agertu zirelarik, amaituz eta itxiz joan zen irratietako ekoizpen zentroen digitalizazio-prozesua. ==== Aitzindariak ==== Esperientzia aitzindarietako bat Radio Vitoriarena izan zen, Gasteizko Domingo Martinez de Aragon kalean 2001eko ekainaren 21ean inauguratutako egoitza berrian. Soinu iturri guztiak trukaketa zentraleko matrize batean txertatzea eta iturri horien guztien mahai digital bidezko urruneko gestioa, mahai hauek ordenagailuen periferiko gisa baitihardute zuntz optiko bidezko lotura bidez elkarrekin bat eginda daudela, oso esperientzia aurreratua izan zen, irrati zabalkunderako jardueraren digitalizazio integraleranzko bidean. SER katea eta Radio France Pays Basque aitzindariak izan ziren, bakoitza bere eremu geografikoan, automatismoetan oinarritutako lurralde deskonexiorako sistemak integratzeko unean; automatismo horiek egoitza zentraleko matrizetik satelite bidez igorritako seinaleen aginduak betetzen zituzten, eta ondorioz posible egiten zuten lurralde deskonexioak aurrera eramatea, zuzenean inolako giza baliabiderik erabili behar izan gabe. Estatu mailako beste kate handi batzuk antzeko sistemak aplikatzen hasi ziren, denborak aurrera egin ahala. ==== RDS. Radio Data System ==== Gainerakoan, XXI. mendearen hasieran ia ia irrati emisore guztiak RDSa erabiltzen ari ziren MM ko beren emankizun sistemetan. Sistema horrek, sintonizazio automatikoa eta etenik gabekoa ahalbidetzeaz gain, mugimenduan zeuden hargailuentzat, aukera ematen zuen irrati eramangarri zein finkoetako display txikietan emisorearen adierazgarri edo izena idatzita agertzeko; bide batez, beste mezu batzuk igortzeko eta informazio eta telekontroleko zerbitzu osagarriak eskaintzeko aukera sortzen zuen. Satelite bidezko zabalkundera egokituz, Euskal Herritik ekoitzitako emankizunen kasuan, Radio Euskadi eta Euskadi Irratia izan ziren urrunagoko entzuleengana iristeko forma berri hau 2000ko urtean bereganatu zuten irrati emisore bakarrak; izan ere, Amerikako eremu zabaletarako eta Europarako hainbat tokitarako emankizunak egin zituzten. == DAB. Betetzeko dagoen kontua == Irratiaren erabateko digitalizaziorako betetzeko zegoen kontua lurreko emankizunaren beraren prozesua digitalizatzea zen. Irrati hedatzaileen Europar Batasunak (UER EBU European Broadcasting Union), 1950ean sortutako elkartea izaki eta europar inguruko 50 herrialde baino gehiagotan irrati hedatzaile nazional publiko zein pribatuen artean 69 baino gehiago biltzen zituelarik, 2000ko maiatzean Stockholmen «DAB – the winning strategy» lelopean egin zuen bileran honako adierazpen hau sustatu eta eman zuen aditzera: 1. Irrati digitalerako migrazioa funtsezkoa da irratiarentzat. Irrati hedatzaile publiko zein pribatuen europar komunitatea eta hargailu fabrikatzaileen komunitatea prest daude elkarrekin lan egiteko, ahaleginaren arrakasta ziurtatzeko helburuaz. 2. Irrati bidezko zabalkundea, aldi berean entzuleria masiboarengana iristeko duen gaitasunaz, ezaugarri apartekoak dituen masa hedabide bat da, eta ezaugarri hauek ezin izango dira Internet bidez eskainitako linea zerbitzuetan erreproduzitu. Alabaina multimedia zerbitzuen erabilera, aukerako elementu osagarri gisa, betiere, elementu garrantzitsu eta erakargarria izango da irrati digitalean. 3. Irrati digitalaren eskaintzak arrakasta izan dezan, zerbitzu berriak eskaini behar ditu, eta arrazoizko epe batean, gaur egun eskura diren zerbitzu analogiko guzti guztiak jasoz. Irrati zabalkundearen komunitate osoak, hala irrati hedatzaile publikoek nola pribatuek, hori lortzeko elkarrekin egin behar dute lan. Zerbitzu hauek zerbitzu pilotu edo probako zerbitzu baino gehiago izan behar dute. 4. Irrati digitalaren potentzialari buruzko kontzientzia publikoa areagotu egin behar da, irrati hedatzaileen eta fabrikatzaileen elkarrekiko ahaleginen bidez. Ezinbestekoak dira kontzientziatze kanpaina argi eta mamizkoak. 5. Europar Administrazioek oso garbi eduki behar dute behar beharrezkoa dela analogikotik irrati zabalkunde digitalerako migrazioaren egutegia finkatzea. Irrati hedatzaileek eta fabrikatzaileek bultzatu egin behar dituzte administrazio nazionalak, plan egokiak ezar ditzaten. Europar Komunitateak lagundu egin behar du, eta bultzada eman, prozesu horretan. 6. Administrazio nazionalek aitortu behar dute irrati digitalak ez duela inolako arrakastarik izango baldin eta maiztasun espektro zabalagoa eskaintzen ez bazaio, eta europar kulturarentzako eta ekonomiarentzako ondorioak dramatikoak izango dira, hori gertatuz gero. Administrazio nazionalek baloratu egin behar dituzte espektroaren beste erabilera batzuen aurrean irrati zerbitzuek dituzten abantaila orokorrak, bai kultura nazionalari bai ekonomiari berari begira. 7. Irrati hedatzaileek indar biziz egin behar dute lan, eduki formatu berriak aurkitzeko ahaleginean, hain zuzen irrati digitalaren eta beronek izan ditzakeen multimedia baliabideen aukeren erabateko erabilera gauzatzeko. Stockholm, 2000ko maiatzaren 19an Eskumena zuten administrazioek, irrati hedatzaile publiko zein pribatuek eta hargailu fabrikatzaileek asmo oneko adierazpenak egin arren, kontua da XXI. mendearen lehenbiziko urte hauetan lurreko zabalkundeko irrati digitalaren (DAB) behin betiko ezarpena gehiago dela desideratum bat, atean dugun errealitate bat baino. Dena den, ate joka dago, ezin bestela izan. DAB Irrati-hedatzaile digitaleko sistemak (DAB) zerbitzu anitzeko zabalkunde digitala eskaintzen du, kalitate handiz gainera irrati-seinaleari dagokionez, eta hargailu mugikorrei, eramangarriei zein finkoei begira, bai lurreko irrati-zabalkundean bai satelite bidezko irrati-zabalkundean. === Ezaugarri nagusiak === [[File:Antenak.png|thumb|Antenak.]] Estereoan egiten den emankizun analogikoarekiko alde nagusiak hauek dira: - Eraginkortasuna espektroaren eta emankizun potentziaren erabileran. - Hartzeko uneko hobekuntzak. DAB sistemaren bidez, gainditu egiten dira egungo hedadurak hargailu geldi, eramangarri eta mugikorretan eragiten dituen ondorioak. - Transmisiorako frekuentzien esparrua: DAB sistema 30 MHz eta 3.000 MHz baliabide frekuentzietan funtzionatu ahal izateko diseinatuta dago. - Hedapena: Satelite bidez edota lur bidezko transmisioak baliatuz egin daiteke, edota kablea erabiliz; izan ere, hargailuak automatikoki detektatuko ditu erabilitako moduak. - Soinuaren kalitatea: Disko trinkoaren (CD) kalitatearen parekoa da. DAB sistemak MUSICAM izeneko sistema bat erabiltzen du soinua trinkotzeko, eta honen bidez entzuten ez den informazioa kentzen du. Halaz, transmititu behar den informazio kopurua murrizten da. - Multiplexadorea egitea: DAB sistemak aukera ematen du, hainbat programa eta datu zerbitzu multiplexadore bidez, bloke bakarra osatu ondoren dena batean igortzeko. - Ahalmena: Bloke bakoitzak (multiplexadoreak) gutxi gorabehera 1,5 Mbit/s ahalmen erabilgarria du, eta honek aukera ematen du aldi berean 6 programa estereofoniko eroateko, bakoitzak 192 kbit/s dituela. - Malgutasuna: Sistemak 8 eta 380 kbit/s bitarteko transmisio abiadurak egokitu ditzake, behar den babes egoki eta guzti. - Datu zerbitzuak: Digitalizatutako soinu seinaleaz gain, multiplexadorean beste informazio batzuk transmititzen dira: - Informazio kanal bat: igorgailuaren adierazlea, data, ordua eta datu orokorretarako zerbitzuak, hala nola, irrati bilaketa, larrialdietako ohar sistema, trafiko informazioa, kokapen globaleko sistema (GPS) eta abar. - Programari lotutako datuak soinu programekin zuzenean lotutako informazioari eskaintzen zaizkio: musika izenburuak, egilea, kantuen hitzak eta abar. - Zerbitzu osagarriak: erabiltzaile kopuru txiki batentzako zerbitzuak: lapurtutako kreditu txartelak baliogabetzea, irudiak eta testuak igortzea iragarki elektronikoetarako tauletara eta abar, esate baterako. - Datu hauek guztiak hargailuari erantsitako pantaila baten bidez jasotzen dira. - Estaldurak: estaldura izan daiteke tokikoa, eskualdekoa, nazionala edo nazioz gaindikoa. Sistema gai da hainbat transmisiotatik datozen seinaleak modu eraikitzailean biltzeko kanal berean, eta honek ahalbidetzen digu maiztasun bakarreko sareak eratzea halako eremu geografiko jakin bat estaltzeko. === Bibliografia (Irratia. Julian Beloki) === * CARCIA LLOVET, Enrique: El régimen jurídico de la radiodifusión. Marcial Pons argitaletxea, Ediciones Jurídicas S.A. (Madril, 1991). * ARRIETA, Leyre. RODRÍGUEZ RANZ, José Antonio: Radio Euskadi-La voz de la libertad. Euskal Irrati Telebista (EITB). Sabino Arana Fundazioa (Bilbo, 1998). * DÍAZ, Lorenzo: La radio en España (1923-1997). Alianza Editorial (Madril, 1997). * ONAINDIA, Alberto: Obras Completas, Tomo IV. Charlas del sacerdote Olaso en la Radiodifusión francesa. Editorial la Gran Enciclopedia Vasca (Bilbo, 1980). * SADA, Javier Mª: Retrato de una ciudad con radio-Hiri irratidun baten erretratua. Cadena SER (Donostia, 2000). * INSAUSTI, Jesús: UZTURRE. Seis décadas de periodismo vasco. Sabino Arana Fundazioa (Bilbo, 1993). Hainbat egile: En el aire. 75 años de radio en España. Cadena SER (Madril, 1999). * MARTÍNEZ COSTA, María del Pilar: La radio en la era digital. El País-Aguilar argitaletxea (Madril, 1997). * AIMC (Asociación para la Investigación de Medios de Comunicación): Marco general de los medios en España. AIMC argitaletxea (Madril, 2002). * CIES. Estudio de Audiencia de Medios en la Comunidad Autónoma de Euskadi-Euskadiko Komunitate Autonomikoko Komunikabideetako Entzulegoaren Ikerketa 1984-1998. CIES. Estudios de Opinión y Mercado (Iruñea, 1998). * GASTEIZ IRRATIA-RADIO VITORIA: 50 años en las ondas. Eusko Irratia-Radiodifusión Vasca (Gasteiz, 1984). * DEL VALLE, Julian: La historia de Radio Bilbao. Ediciones Ercilla (Bilbo, 1972). Información, propaganda y guerra de ondas en el País vasco (1937-37). MUGA aldizkaria, 62. zk. (Bilbao, XX). * VARIOS: Arantzazu. Euskal Santutegi bat XX. mendean. Un Santuario Vasco en el siglo XX. Ediciones Franciscanas. Arantzazu (Oñati, 2001). * SEGARRA, Luis: Guía de la radio en españa. Paperezko edizioa (Bartzelona, 2002). Edizio digitala CD-ROMen. http://www.guiadelaradio. * EITB: Euskal Irrati Telebista. 1982 1997 (Iurreta, 1997). * CIES: Estudios de Opinión y Mercado. Estudio de Audiencia de Medios de Comunicación de la Comunidad Autónoma Vasca y Navarra. * CIES (Iruñea, 2002). * GARITAONAINDIA, C: La radio en España (1923-1939) (Madril, 1988). * MARQUÉS, Paco: La radio que nos parió. IBERSAF Editores (Madril, 2002). * VIDEO: H-EL CANAL DE LA HISTORIA. 75 aniversario de la radio en España. VHS (Pozuelo de Alarcón, 2000). 5wlvanijsecey2aymfa6mn4fii54y3v 0 2908 8818 8800 2016-01-12T17:42:29Z Euskaldunaa 1260 /* Sarrera */ wikitext text/x-wiki == Uhinen magia == '''''Julian Beloki Guerra''''' Irratia elektrosfera gizatiartu bat da, unibertso kaleidoskopiko bat, musikaren supermerkatua. Irratia XX. mendeak herentzian utzi zigun asmakuntza eder hori da, eta bere hastapenetik beretik belaunaldi askoren paisaia emozionala itxuratzen lagundu du. === Sarrera === [[File:Euskal Herrian emititzen duten irratiak.png|thumb|Euskal Herrian emititzen duten irratiak.]] «Irratiak denoi betetzen zigun bizitza. Gauza politen bilduma ederra zen, beti bizirik mantendu behar den zerbait, denbora igaro arren. Ez baitago gauza zoragarriagorik, zuzenagorik, zoliagorik... Horregatik, irratiaren sekretua ez da beti norberak nahi duena egitea, baizik eta egiten dena maitatzea» (Paco Marqués –«La radio que nos parió»– 24. or. –itzulia–) === Irrati bidezko komunikazioa === Euskal Autonomia Erkidegoko hamar herritarretatik sei ohiko irrati entzule omen zen, 2002an entzuleriari buruz eginiko ikerketan jasotako datuen arabera –datu hau Euskal Herri osora zabal daiteke. Hau da, egunean batez beste 104 minutuz irratia entzuten zen. Irrati bidezko produktu, programa eta eduki sorta handi eta askotarikoaz, ikerketa egin zen garaian esku eskura baikenuen hargailu finko eta eramangarrietan, automobileko sintonizadorean, telebista bidez (satelitez), ordenagailu pertsonalean Interneteko konexioaren bidez eta baita telefonia mugikorraren modelorik aurreratuenetan ere, irrati eskaintza soinu, mezu eta jenero, formatu eta estilo guztietako komunikazio eskaintzen supermerkatu erakargarri eta oparoa zen. Ahots, melodia, soinu efektu, diskurtso eta interpretazio konbinaketa hori, hitzaren arteaz eta musika bidezko eskulangintzako girotzeaz, eguneroko bizimoduko soinu inguruaren beste elementu bat zen, XXI. mendearen hasieran, milioi bat eta erdi pasatxo euskal hiritarrentzat, Pirinioen alde banatan, eguneroko irrati entzuletzat baitzuten beren burua. Maxwelek 1865ean energia elektromagnetikoaren teoria enuntziatu eta haren portaeraren formulak finkatu, Hertzek 1887an esperimentu bidez uhin elektromagnetikoen izatea egiaztatu, eta '''Marconik''', 1895ean, irrati uhinen lehenbiziko generadorea eraiki zuenetik XX. mendearen amaiera aldeko DAB (Digital Audio Broadcast) emankizunetarako hargailu digital berrietaraino, milaka milioi entzulek gozatu dute irratiaz mundu zabalean, askotan emozioz beterik jasotako mezuengatik, eta oso estimu handian hartuz gainera uhinetako komunikatzaileen ahotsa aldamenean lagun eduki ahal izatea. Kablerik gabe distantzia handitan komunikatzeko modua aurkitu izanak hankaz gora jarri zuen mundua, guzti guztia txikiago eta hurbilagoko agertu baitzen; aldi berean, XX. mendearen garapen eta gizarte ongizateari gehien eman zioten jarduera teknologiko industrial eta ekonomikoetako bat sortu zen. === Informazioa, prestakuntza eta entrenimendua === Informazioa, prestakuntza eta entretenimendua, hauexek ditugu irrati bidezko komunikazioaren oinarrizko hiru axiomak, betiere, bere esanguren zentzurik aberasgarrien eta elkarri lotuenean harturik; eta hiru hauek, irratiz igorritako hitzaren bidez, komunikazio mundu magiko eta elkarrekintzazko bat sortarazi zuten, maila pertsonaletik kolektiborako etengabeko iragaitzan, maila familiarretik unibertsalerakoan, eta mundu mailakotik toki mailarakoan. ==== Gertakizuna emozizoko hitz bihurtua ==== Harenga militarrak, deklarazio solemneak, kirol emanaldiak, hiritarren salaketak, elkartasunezko mezuak, larrialdiko abisuak, legebiltzarreko saio amaigabeak, gogoeta filosofiko ezin sakonagoak, lehiaketak eta zozketak, eztabaida politiko bero beroak, mezak, diskurtso politiko, akademiko eta sindikalak, eskelak, beldurrezko eta zientzia-fikziozko historiak, elkartasunezko karruselak, poesia errezitaldiak, insurrekzio deklarazioak, sorospen eta laguntzarako larrialdiko zerbitzuak, irrati-sail eta irrati-nobela amaigabeak, alfabetatze ikastaroak, kontzertu gogoangarriak, informazio orokorreko albistegiak, musika sustapenak, maitasun deklarazioak, burtsaren indizea, kontakizun handiak, agurrak eta eskaintza pertsonalak..., horiek guztiak irratiaren kaleidoskopioaren zati dira, hitzaren bazarraren parte, irratia dugun asmakuntza eder horretako uhin elektromagnetikoen supermerkatuko gai; eta XX. mendeak utzi zigun ondare horrek bere hastapenetik beretik lagundu du belaunaldi askoren paisaia emozionala itxuratzen. ==== Soinuen unibertso mugagabea ==== Askorentzat irratia izan da, eta izaten jarraituko du, beharbada bakarra ez baina bai inguratzen gaituen bizi eremu konplexuaren ñabarduretako asko bereganatzeko modurik garrantzitsuen eta eskuragarrienetako bat; osterantzean, irratiak era guztietako mugak kendu dizkio aipatu bizi eremu horri. Irratiak esnatzen gaitu, irratiak proposatzen dizkigu eguneko informazio gaiak eta igogailuan edota bulegoan izango ditugun hizpideak, irratiak bizitza pozten digu umorearen bidetik, eta hausnarketan laguntzen digu, modako soinuak kantarazten dizkigu, gure arreta gure osasun egoerara begira jartzen du, edota, besterik gabe, gogorazten digu gure autoan egin behar dugun bidaiaren gauzarik garrantzitsuena goazen tokira iristea eta atzera bueltatzea dela. Hedabideak eta aisi eta entretenimendurako aukerak gero eta ugariagoak diren arren, irratiak jarraitzen du bizitza askoren filma musikaz girotzen duen enkantu eta magiazko mundu hori birsortzen eta mantentzen. Izan ere irratiarena soinu atsegingarri, erakargarri, entretenigarri eta ezinbestekoa da, eta orduen joanean, eguneroko eginkizunetan eta bakardade uneetan poza eskaintzen digu. Horrela ez beste inola uler daiteke entzuleak gizon eta emakumeei, profesionalei, hots, bere erakarpen eta pertsuasio botere osoaz irrati bidezko ahozko komunikazioari mamia ateratzen jakin duten adiskide-ahots horiei dien mirespen pertsonal eta leialtasun anonimoa. ==== Eguneroko soinu espazio atsegina ==== Gidatzea, irakurtzea –are ikastea ere–, paseatzea, lo kuluxka egitea –eta baita lo egitea ere–, gizakiok eguna ematen dugun ohiko eginkizun eta betebehar asko eta asko irratiaren soinuez osatu eta soinu horiekin batera garatu dira. Ildo honetatik, irratia bere hastapenetatik belaunaldi askoren soinu ingurua eraldatu zuen hedabidea izan zen XX. mendean zehar, telegrafoa, telefonoa eta pertsonen arteko komunikazioarekin lotutako beste aurrerapen teknologikoak baino urrunago helduz, inola ere; eta pertsonen espazio publiko eta pribatuen soinu eremuak urruneko ahots, kontakizun, musika eta soinu limurtzaileetarantz hedatu zituen. Hitzaren eta musikaren magia da, suge sorgintzaile bihurturiko uhin elektromagnetiko ikusezinen gaineko bidaian doana. === Emisoreak eta hargailuak === Etxeetan joan zen mendearen 20ko hamarkadaren erdialdean agertu ziren estreinako irrati hargailuak, elektrizitaterik gabe funtzionatzen zuten galena irratiak edo bateriak behar zituzten lanparazko irrati haiek, bospasei orduko entzunaldiak eskaintzen zituztenak, alegia. Hasiera batean berrikuntzaren entusiasta gutxi batzuen ekimenez iritsi ziren hargailuak, ezjakintasunaren garaipena aldarrikatzen zuen maiseatzaile bat edo beste ere bazelarik inguruan, baina orduko elementu nagusia gizartean berehalako eragina eta sartzeko indarra duen aurrerapen zientifiko eta teknologiko ororen inguruan izan ohi den xarma magikoa zen. Gure inguruan instalatutako lehenbiziko irrati emisoreak '''Radio Club Vizcaya''', '''EAJ-9''', '''Radio Vizcaya''', '''EAJ-11''' eta '''Radio San Sebastián''', '''EAJ-8''' izan ziren, hauek guztiak 1925eko maiatza eta abendua bitartean instalatu ziren, artean hargailua zeukaten etxeak oso oso gutxi ziren garaian. 1930az geroztik hedapen prozesua modu esponentzialean hasi zen. Maiztasun modulatua eta transistorea heldu eta automobilaren industria bizkortu zelarik 50eko hamarkadaren amaiera aldean, aurre egin ahal izan zion telebistaren agerpenak eragindako krisialdiari. Informatikaren eta telekomunikazioen bat egiteak ezinbesteko eta berehalako digitalizazioaren ateetan jarri dute irratia, XXI. mendea estreinatu berri honetan, Uhin Ertainaren eta Maiztasun Modulatuaren dialak programazio eskaintzaz beterik daudela eta ia ia etxe guztietan batez beste hiruzpalau hargailu daudela. Dagoeneko satelite bidez igortzen duten irrati emisoreez gain –2002an Radio Euskadi eta Euskadi Irratiak Astra satelitearen bidez igortzen zuten dagoeneko Mendebaldeko Europako zati handi baterako–, irrati emisore pila handi bat hasi da lurreko teknologia digitalaz igortzen modu esperimentalean (Eureka 147 proiektu europarrak garatutako emankizun protokoloa, DAB –Digital Audio Broadcast– akronimoaz bataiatua), nahiz, beste behin, horietarako oso hargailu gutxi egonik merkatuan zenbait zoritxar igarle ere badelarik inguruan, sistemak ezarpenerako dituen benetako aukeren inguruko zalantza ere baden. Urte gehiago beharko dira merkatua aldaketa teknologikoaren eskakizunetara molda dadin, eta irratiak behin betiko pausoa egin dezan bere emankizunen digitalizaziorantz, beraz kanal gehiago eta dialean are eskaintza ugariago eta askotarikoagoa ager dadin ahalbidetuz. ==== Sarearen erronka ==== Irratia nahierara kontzeptua iradoki zuen XX. mendearen amaiera aldeaz geroztik irratia sareen sarean, Interneten alegia, sartu izanak; izan ere posible da kable bidez zeharo irratiarenak diren edukiak hedatzea, multimedia mailako beste batzuekin batera. Irrati edukietara heltzeko beste aukera bat da azken batean, eta honek bat egin duelarik botere publikoek gizartea Sarean murgiltzeko argi eta garbi markatu duten ildoarekin, irratietako kudeatzaile eta programatzaileek komunikazio eduki berriak planteatu behar izan dituzte, elkartruke elektronikoarekin ohituago dauden erabiltzaile eta bezeroen merkatura begira. === Irrati bidezko komunikazio funtzional, indartsu eta askotarikoa === Uhin Motzetik Uhin Ertainera (UM tik UE ra) eta Maiztasun Modulatutik satelitera, DAB era (Digital Audio Broadcast) edo Internetera, irratiaren munduan izan diren aurrerapen teknologikoak, hala emisoreei nola hargailuei zuzenduak, etorkizuneko garantiaren zati nagusi bat dira gizarte komunikazio eta kohesioaren, informazio eta entretenimenduaren, prestakuntza eta zerbitzu publikoaren elementu nuklear izan den eta izaten segituko duen hedabidearentzat. Azken batean, horiexek dira bere izateari zentzua ematen diotenak: hitzaren magia, ahozko komunikazioaren indarra, mezuak modu indibidualean interpretatzeko gaitasuna eta elkarrekintzarako aukerak, entzule guztien eskura baitaude, eguna joan eguna etorri irratiaren leihoa zabaltzen dutelarik/dugularik, ahots eta soinuzko mundu magiko horretarantz; eta sarritan horixe izaten da guretzat informazio, prestakuntza eta entretenimendu iturri lehen edo behinena. Horrelaxe izan behar du, '''irratian esan dute eta'''. Eta hala bedi, urte askoan. === Irratia Euskal Herrian === Euskal Herrian irratiak egin duen bidearen historia egiteko unean, hiru errealitate politiko administratibo desberdinak hartu behar dira abiapuntutzat: Iparralde eta frantziar estatuko irrati zabalkundea, Nafarroa eta bere eraketa politiko administratiboa, espazio irrati elektrikoaren erabileraren kudeaketara heltzen baita, eta Euskal Autonomia Erkidegoa, bere autonomia politikorako prozesuez eta bere hedabideen garapenera begira zertzen duen lan erabakigarriagoaz. Honek guztiak hiru garapen lerro baldintzatu eta itxuratu ditu irrati zabalkundean, beronen bilakaera historikoan eta egungo egoeran bertan, oso ezaugarri desberdinekoak elkarren artean. Eskuarteko ikerlan honetan, inolako zalantzarik gabe azterketa eta ikerketarako eremu erakargarria izan daitekeenaren lerro nagusi eta orokorrenak jasotzen dira soilik; eta oso oso interesgarria izango litzateke, gainera, bere bizitzan zehar irrati entzule –-seguruenik bakoitzak bere irratiaren entzule– izatearen plazeraz gozatu duten pertsonen lekukotasun, bizipen eta esperientziak biltzea, kudeaketaren eta komunikazioaren profesionalenekin batera, hemen gogora ekartzen ditugun gertakizun asko eta askotan faktore aktiboak izan baitira. Beste hainbeste esan daiteke euskarak irratian izan duen historiari buruz. Historia hori etorkizunera begira jarri zen 80ko hamarkadaz geroztik, batez ere EITB ren hedabide publikoak agertu zirenetik, baina komeniko litzateke patxadaz eta zehaztasun handiagoz aztertzea historia horren iragana, Euskal Herriko irrati zabalkundearen fenomeno orokorraren baitan, XX. mendearen bigarren hamarkadan abiatu zenetik. Eginkizun dauden lanak ditugu horiek, eta ziur asko lan hau abiapuntua besterik ez da izango ikerketa zorrotzagoak eta metodologian zein zientzian oinarrituagoak egiteko. Izan ere, lerro hauek lanean segitzeko gonbidapen bat dira. == Lehen urratsak == '''''Julian Beloki Guerra''''' Irrati-zabalkunde komertzialaren lehenbiziko emanaldi erregularrak ez ziren hogeiko hamarkadaren erdialdera arte iritsi, 1923ko irailean Madrilen Radio Ibérica lanean hasi arte, alegia. Estatuko hiriburu askotan eta, jakina, Europako hiribururik garrantzitsuenetan gertatzen ari zen moduan, Euskal Herrira ere iritsi zitzaigun Marconiren asmakuntza. Ia-ia batera iritsi zen Bilbo eta Donostiara. Hiru irrati-emisore agertu ziren 1925eko martxoa eta azaroa bitartean, Bilbon bi (Radio Club Vizcaya, EAJ-9, eta Radio Vizcaya, EAJ-11) eta Donostian bat (Radio San Sebastián, EAJ-8). === Lehenbiziko irrati emisoreak === Lehenbiziko irrati emankizun erregularrak Amerikako Estatu Batuetan izan ziren 1920an, ekitaldi politiko baten emanaldiaz, hautagai errepublikar baten aukeraketaz, hain justu. Han bi urte besterik igaro ez zirela irrati estazioen ugalketan booma gertatu zen, 450 emisore baino gehiago sortu zituzten-eta. Europako lehenbiziko irrati igorgailuak 1921ean instalatu ziren. Frantzian, zehazki, irrati zabalkundeko lehenbiziko emankizunak 1921ean egin zituzten, Eiffel dorrea baliatuz horretarako, eta enpresa pribatuei instalazio eta emankizun esperimentaletarako baimendutako estreinako emakidak 1922ko ekainean izan ziren. Marconik –Fisikako Nobel Saria 1904an– errematatu zuen asmakuntzaren garapenerako lehenbiziko proba, tekniko eta esperimentala izan zena,1920ra arte. Espainian, Armadaren Centro Eléctrico y de Comunicación izenekoak eta Telegrafo Atalak 1904an egin zituzten lehenbiziko esperimentuak, irrati bidezko lehenbiziko komunikazioak finkatzearren. ==== Radio Ibérica ==== Baina irrati-zabalkunde komertzialaren lehenbiziko emankizun erregularrak ez ziren hogeiko hamarkadaren lehen erdialdera arte iritsi, 1923ko irailean Madrilen De la Riva anaiek Radio Ibérica sortu zutenean, alegia; hauek 500 watteko emankizun-ekipamendu bat instalatu zuten. Radio Ibéricaren emankizunak modu erregularrean mantendu ziren urte hartako udazken osoan zehar, eta irrati zabalkundeko lehen esperientzia haiek 1923ko Eguberrietan jo zuten goia, Loteriaren Zozketa eman zutenean. ==== EAJ 1 Radio Barcelona ==== Radio Ibéricak noizean behin igortzen jarraitzen bazuen ere, gaur egun Espainiako irrati zabalkundean Radio Barcelona-EAJ1 jotzen da emisore dekanotzat –EAJ siglek telekomunikazioen antolamendurako nazioarteko nomenklaturari dagozkio. Lehenbiziko bi hizkiak EA emisorearen herrialdearen identifikaziorako ziren, kasu honetan Espainia identifikatzeko. J hizkia irrati zabalkunde komertzialeko emisoreei zegokien. Bere emankizun erregularrak, baimen ofiziala zutenak, 1924ko azaroaren 12an hasi zituen, eta hilaren 26an dagoeneko egin zuen bere lehenbiziko kanpo-emanaldia, musika klasikoko kontzertu bat eskainiz Bartzelonako Werner aretotik. Egun haietan artean ez zegoen irrati zabalkunderako inolako araudi espezifikorik, eta komunikazio elektrikoa, irrati telegrafia, klabea eta telefonoa estatuaren monopolio gisa zeuden antolatuta, Correos y Telégrafos zeritzoten esparruari loturik juridikoki. == Euskal irratia == Estatuko hiriburu askotan eta, noski, Europako hiribururik garrantzitsuenetan gertatzen ari zen moduan, Euskal Herrira ere iritsi zitzaigun Marconiren asmakuntza. Ia-ia batera iritsi zen Bilbora eta Donostiara. Hiru irrati emisore agertu ziren 1925eko martxoa eta azaroa bitartean, Bilbon bi (Radio Club Vizcaya, EAJ-9, eta Radio Vizcaya, EAJ-11) eta Donostian bat (Radio San Sebastián, EAJ-8). ==== EAJ-8 Radio San Sebastián ==== Azken hau, Sabino Uzelaietaren ekimenez jaio zena, euskal emisoreen artean dekanotzat hartua bera, diamantezko ezteiak lanean igaro dituen bakarra delako. Sabino merkatari eta negozio gizona zen, eta Donostiako alkateorde izatera iritsi zen 1894 eta 1897 bitartean. Behar zuen baimena 1907ko urriaren 26ko Legearen arautegi erregulatzailearen pean eman zioten; izan ere, lege horrek estatuko gobernuari ematen zion baimena, irrati telegrafia, kable eta telefono zerbitzuak antolatzeko eta garatzeko. Are gehiago, 1908ko urtarrilaren 24ko Errege Dekretuak estatuaren monopolioa ezartzen zuen hedabideen gainean, irrati zabalkunde sistemetarako monopolio erreserbari buruzko aurreikuspena eginez, garai hartan artean esperimentazio fasean baitzeuden. Sabino Uzelaietak, lehen lehenik, Donostiako Udalera jo zuen irrati emisore bat instalatzeko behar zuen baimena eskuratzeko, baina udal erakunde gorenak ez zuen inolako interesik agertu asmakuntza berritzaile eta, hastapenetan egon arren, dagoeneko mendebaldeko mundu guztia hankaz gora jartzen ari zen hura abian jartzeko. Udalak ezetz esan ziolarik, ekimena berak garatzea erabaki zuen, eta maiztasun bat eskatzeko izapideak egiten hasi zen. Behin betiko lizentzia 1925eko azaroaren 24an eman zioten, baina lehenago hasi zen lanean Igeldo menditik, 3 Kw ko emisore batez eta '''EAJ-8 Radio San Sebastián''' izenaz. Izan ere irrati emisorea 1925eko irailaren 29an inauguratu zuten, behar zuen baimena eman baino bi hilabete lehenago, alegia. Beste iturri batzuek diotenez, 1924ko abenduaren 14an eman zioten baimena. Lanean bi urte osatu baino lehen, 1927ko ekainean, lizentzia hori '''Unión Radio'''-ri eman zioten. Hau enpresa-multzo bat zen –atzerritarrak gehienak– eta batzuk gainera oso oso ezagunak, esate baterako AEG Telefunken, Compañía General de Electricidad, Teléfonos Bell eta abar. Hauexek osatuko zuten gero, hogeita hamarreko hamarkadan zehar Espainian izango zen irrati-kate pribatu garrantzitsuenaren hozia, egungo SER Katearen jatorrizko sorburua. Ez ziren kazetariak izan, ezta intelektualak ere, lehenbiziko irrati estazioen instalazioen eta ustiapenen aitzindariak. Fenomeno hau askoz lotuago egon zen merkatariei eta, batez ere, hargailu-fabrikatzaileei, Unión Radio haren akziodunen multzoan ongi asko ikusten dugun moduan. Ildo horretatik, gure inguru honetako errealitatea hainbat urte lehenago Iparramerikan eta Europa mailan orduantxe gertatzen ari zenaren isla zen. Lehenbiziko irrati emankizunak, alde batetik, izaera estatal, militar edo esperimentalekoak izan ziren baina, batez ere, merkatuak bilatzeko, entzuleria lortzeko ahalegin bat, zabalkunde eta komunikaziorako euskarri tekniko haren ondorio logikoa horixe baitzen, berritzaile eta iraultzailea izaki orduan irrati telegrafiaren eta telefoniaren puntuz puntuko komunikazioaren esparruan zegoenarekin. Irratiaren bidez distantzia handitako komunikazioa lortzen zuten, kable beharrik gabe, eta mezu bera jende askori heltzen zitzaion; beraz, mundua gero eta txikiagoa zela zirudien. Eta ez da harritzekoa fenomeno hark pertsona ekintzaileen interesa erakarri izana, esaterako, Sabino Uzelaietarena. ==== EAJ-9 Radio Club Vizcaya ==== Lehen esan dugun moduan, Donostia ez zen egunean egunean etxe gehiagotan sartzen ari zen asmakuntza horrekiko interesa erakutsi zuen euskal hiri bakarra izan. Bilbon, 1924an, irratizale batzuk biltzen hasi ziren, Bizkaiko hiriburuan irrati emisore bat instalatzeko asmotan. Aldi berean, Bilboko dendak irrati hargailuz betetzen hasi ziren, eta hauetan aukera eskaintzen zuten Londres eta Parisko emisore handiak entzuteko. '''Radio Club Vizcaya EAJ-9'''ren emankizun probak 1925aren hasieran hasi ziren, eta emankizun erregularrak urte horretako martxoaren 30ean hasi ziren. Irrati emisore honi jendeak ‘Carlton Hoteleko emisorea’ esaten zion, han egon baitzen kokaturik. '''Unión Radio'''. Eratu eta bi urtera, 1927ko abuztuan, Radio Club Vizcaya, EAJ-9 eta beste emisore batzuk, esate baterako Radio Barcelona, EAJ-1, Unión Radio Madrid, EAJ-7, Radio Sevilla, EAJ-5, eta Radio Salamanca, EAJ-22, elkarrekiko lehenbiziko transmisioak egiten hasi ziren; hala, sendotu egin zen Unión Radiok Espainiako irrati kate pribatuen artean zuen lehen tokia. ==== EAJ-11 Radio Vizcaya ==== Eta Bizkaiko hiriburuko irrati emisore bakarra ez zen Radio Bilbao EAJ-9 izan. Bilboko prentsak ordurako aipatzen zuen 1925eko urtarrilean emisore berri bat instalatzeko obren hasiera; '''Radio Vizcaya EAJ-11''' izango zen, Madrilgo konpainia baten jabetzakoa. Unión Radioren zati ziren irrati zabalkundeko estazioen elkarrekiko emankizunei dagokienez, aipatzeko modukoa da, bitxikeria argigarri gisa bada ere, 1928ko uztailaren 7an irrati emisore donostiarrak Txofreko zezen plazatik eskaini zuela Pauliko Uzkudun eta Haymann en boxeo-borrokaldi ospetsua, kateak Bartzelonan, Madrilen eta Salamancan zituzten entzuleentzat. ==== Lehia eta norgehiagoka ==== Euskal irratiaren hasierako perspektibak onak izan arren oso epe laburrean hiru emisore eratu eta lanean jarri zirenean –Bilbon bi baitzeuden, eta beste bat Donostian–, irrati zabalkundearen errealitatea oso urrun zegoen jarduera finkatua izatetik. Izan ere, zailtasun teknikoak zeuden, ongi entzutea ez baitzen gauza ziurra. Bestalde, etxeetan artean hargailu gutxi zegoen, lehenbiziko gidoilari eta esatariek apenas zuten esperientziarik –entzuleak, aldiz, neurri batean dagoeneko liluratzen hasita zeuden Uhin Motzean Paris eta Londresko programak entzuten zituztela, varieté programez, lehiaketez eta kontzertu handien emanaldiez–, eta 20ko hamarkadan publizitatea ere ez zegoen artean oso garaturik. Ondorioz, merkatariek ez zituzten garbiegi ikusten hedabide berriaren ahalmenak. Horretan, irrati emisoreen sarrerak irrati entzuleen elkarteetatik heltzen ziren, kuota bidez finantzatzen zituzten eta irrati estazioen jarduerak eta ustiapeneko kostuak. Baina hau guztia muga handia zen garapenerako, batez ere Bilbon, zeren eta bi emisore sorberrien arteko borroka oso oso gogorra baitzen. Lehiak eta aipatu ditugun zailtasun horiek guztiek programazioaren gainbehera ekarri zuten berekin, eta hurrena tokiko irrati zabalkundearen eskaintzarekin publikoaren asperdura etorri zen. ==== Unión Radio ==== Penintsulako geografia osoan, Unión Radio izan zen espainiar irrati zabalkundearen hasierako egoera zail hari aurre egin ahal izan zion finantza talde bakarra. Taldea 1924ko abenduaren 19an eratu zuten, Ricardo Urgoiti bide-injineruak zuzendutako proiektu teknikoaz eta bere jarduera eta programazioa Madrilgo Gran Vía tik, hau baitzen ‘Unión Radio Madrid, EAJ-7’ren egoitza nagusia, estatuko hiri guztietara zabaltzeko asmoz Alfontso XIII.a erregeak 1925eko ekainaren 17an inauguratua. Hala, hainbat emisore erosi zituen, besteak beste, Radio Barcelona, EAJ-1; Radio Sevilla, EAJ-5; Radio Cádiz eta Radio Salamanca, EAJ-22 eta abar. '''Euskadik''' 1927an erosi zituen orduko hiru emisoreak, hau da, Radio Club Vizcaya, EAJ-9, honen lehiatzaile zuzenena zen Radio Vizcaya, EAJ-11, eta baita, lehen esan dugun moduan, Radio San Sebastián, EAJ-8 ere. Beharrezko lizentzia eta maiztasunak eskuratzeko prozesuaren ondoren, Unión Radiok erabaki zuen EAJ-11, Radio Vizcaya ixtea, eta honen pertsonal guztia Bilboko lehen emisorearen langile izatera igaro zen. Hiriburuetan jarraitutako prozesuaren oso antzekoa izan zen, esaterako, Madril, Bartzelona eta Sevillan; izan ere, aipatutako horietan bina emisore erosi zituen horietako bat berehala itxiz barne lehiarik izan ez zedin. Ondorioz, Bilbo ere emisore bakar batez geratu zen. Programazio bakarreko kate izaera izango zuen emisore sare bat itxuratzeko prozesuan, Unión Radiok, modu orokorrean, hiru operazio handi burutu zituen. Lehena, 1925ean, katearen firma eratu bezain pronto, ordurako irrati zabalkunderako estazioak bazituzten hiri nagusienetan finkatzea izan zen; horretarako programaziorako eta instalazio teknikoen elkarrekiko erabilerarako akordioak egin zituen. Bigarren operazioa 1927an izan zen, irrati zabalkundeko jardueran aritu ahal izateko emankizun lizentziak eta administrazio-emakidak erosiz eta eskualdatuz. Eta hirugarrena, 1929an, errentagarritasun kaxkarreneko estazioak ixtea izan zen, ordurako Unión Radio eratzen zuten eta kasuan kasuko inguruan entzun zitezkeen emisoreetan biltzearren ahalegin nagusiak. Aldi berean, hedabidearen ezarpen eskasari aurre egiteko eta hasierako urte haietan publizitateak zuen eragin txikia kontuan harturik, finantza arazoei aurre egitearren, Unión Radiok bere Irrati Entzuleen Elkartea sortu zuen; honen kuoten bidez ordaintzen zituzten ustiapeneko kostu asko eta asko. Irrati Entzuleen Elkartea 11.000 bazkidetik gora izatera heldu zen 1928an, eta aldizkari bat ere sortu zuen, '''Ondas''' izeneko hura, hain zuzen, lotura eginkizuna betetzeko. Erosketa, tokialdaketa, irekiera eta itxiera prozesuaren ondoren, Unión Radiok emisore sare garrantzitsua zuen 1930eko urtearen hasieran. Guztietan buru Unión Radio Madrid zen, eta ostean baziren Bartzelona, Sevilla eta Donostian kokatutako estazioak ere. Ordurako Bilbon emisorerik ez edukitzearen arrazoia zorte txarreko kontu bat izan zen: teknikoa. Izan ere, Radio Club Vizcaya, Radio Bilbao, EAJ-9k matxura handi handi bat izan zuen, eta 1928ko apirilaren 28an bere emankizunak eten behar izan zituen. Etenaldi tekniko erabatekoa, inolaz ere, ez baitzuen sekula atzera igortzerik izan. == Hamarkada zail bat == '''''Julian Beloki Guerra''''' Bigarren Errepublika heldu zenean irratiak Espainian erabilera ideologiko eta politikoa ezagutu zuen, beste inon baino nabarmenago ziur asko. Irratiak, urte haietan, loraldi espero gabekoa izan zuen, gizarteko beste faktore batzuen artean politikariek egin zuten irratiaren erabileraren ondorioz. Esate baterako, Errepublika aldarrikatu zen une beretik Alcalá Zamorak erabili zuen hedabide berria, eta baita Sanjurjo Jeneralak ere Unión Radio irrati-emisorearen kasuan. === Irratiaren estatutu juridikoaren sorrera === II. Errepublika heldu zenean irratiak Espainian erabilera ideologiko eta politikoa ezagutu zuen, beste inon baino nabarmenago ziur asko. Irratiak, urte haietan, loraldi espero gabekoa izan zuen, gizarteko beste faktore batzuen artean politikariek egin zuten irratiaren erabileraren ondorioz. Esate baterako, Errepublika aldarrikatu zen une beretik Alcalá Zamorak erabili zuen, edota Sanjurjo Jeneralak berak Sevillako Unión Radio irrati emisorearen kasuan, 1932ko abuztuaren 10ean burutu zuen estatu kolpe ahaleginean. Bigarren Errepublika eratu eta egun gutxira, 1931ko apirilaren 14an, Konstituzioa bera onartu aurretik –1931ko abenduan onartu zuten–, Gobernu berriak '''Komunikazio Ministerioa''' sortu zuen. Honen zuzendari Diego Martínez Barrio izan zen, Alderdi Erradikaleko kidea, eta honi eman zizkioten irrati zabalkundearen arloko eskumenak. Ministerio berriak hartu zuen lehen neurrietako bat izan zen Irrati Komunikazioaren Ikuskaritzarako Batzorde Teknikoa eta Irrati Zabalkunderako Zerbitzu Nazionala antolatzen zituzten 1929ko uztailaren 26ko Errege Dekretuak baliogabetzea; horretarako, 1931ko apirilaren 25eko Dekretua eman zuen. Komunikazio Ministerioak, 1932ko abenduaren 8an, Dekretu bat eman zuen, honen bidez Telekomunikazio Zuzendaritza Nagusiari ahalmena emanez partikularrei irrati zabalkunderako potentzia txikiko –200 watt gehienez ere– eta tokiko estazioak instalatzeko baimena eman ziezaien; estazio hauen estaldurazko eremuak ezin zuen 30 kilometrotik gora hartu, eta gainera emisore bakarra baimenduko zen herriko. Dekretu honen babesean sortu ziren 1933an '''Radio Bilbao''' eta '''Radio Pamplona''', '''EAJ-6''', eta 1934an '''Radio Vitoria'''; hauxe dugu, Radio San Sebastián-en ondotik, Euskal Herriko irrati emisorerik zaharrena. Handik gutxira, Tuterak ere bere tokiko emisorea izan zuen, '''Radio Tudela''', '''EAJ-66''', baina sortu eta berehala behin betiko itxi zuten. Tokiko emisoreetarako administrazio mailako emakiden bide honi jarraiki, espainiar estatuan irrati zabalkunderako guztira 59 instalazio antolatu ziren, 1934aren amaierarako. Urte horretan bertan, eztabaida politiko ugariren ondoren, Bigarren Errepublikako presidenteak ekainaren 26an berretsi zituen Irrati Zabalkunderako Lege berriaren zortzi artikuluak –1934ko uztailaren 26ko Dekretua–; honexek finkatu zituen geroko antolamendu juridikoaren oinarriak. Dekretuaren arabera, irratia estatuak kontrolatu eta garatutako zerbitzu publikoa izango zen. Horretarako, estatuak beretzat gordetzen zuen nazio eta nazioarte mailako irrati zabalkunderako jarduera –Dekretuak berariaz lagatzen du bazterrean 1932ko ekaineko Dekretuko xedapenek araututako tokiko irrati zabalkundea–, prestazio borondate nabarmenaren eta titularitate monopolioaren arrastoa argi eta garbi markatuz. Ondorioz, nazio mailako Irrati Zabalkunderako Zerbitzuaren estazioak estatuak berak instalatu zituen, eta urtetik urtera zabaltzeko gutxieneko estazio kopuru bat finkatu zuten, hain zuzen une hartan indarrean zeuden nazioarteko itunek espainiar estatuari emandako maiztasun kopurua osatu arte. Alderdi teknikoetan ez zen urte haietan aldaketa garrantzitsurik izan. Irrati-jardueraren oinarrian zuzeneko emanaldiak ziren funtsa, normalean musikazkoak ziren ekitaldien transmisioarekin batera. ==== Gizarte ezarpenaren baldintzak ==== Radio Barcelonak Alemaniatik lehen grabagailua ekarri zuen urtea 1934 izan zen; Porpavoz etxearena zen. Grabagailu hark aukera ematen zuen soinuak 80 cm ko diametroa zuten azetatozko disko batzuetan jasotzeko. Baina, irratiaren garapena, aurrerapen teknikoak zirenak zirela, bere gizarteratze mailaz eta ekitaldi politiko, sozial eta kultural handietako presentzia aktiboaz finkatu zen. Lorenzo Díaz ek, bere ''La radio en España'' 1923-1997<ref>Díaz, Lorenzo. «La Radio en España. 1923-1977». Alianza Editorial (Madril, 1997) 134. or.</ref>, esaten digu 1933an guztira 153.662 hargailu kontatu zirela, hau da, ordurako biztanleriaren %6,4ak bazeukan aparatua, eta gainera, hiru urte besterik ez zen behar izan hargailu-kopurua bikoitz zedin, 1936rako jada 300.000 aparatu ziren eta. Kopuruek argi eta garbi adierazten digute hedabidea gizarte mailan lortzen ari zen tokiaren eta garrantziaren norabidea, baina aldi berean beste egiaztapen bat eskaintzen digute, erran nahi baita artean ez zela kontsumo orokorreko, zeharo unibertsal bihurturiko produktu bat. Lehenbiziko irrati emisoreak jarri zituztenetik eta baita geroago ere, 30eko hamarkadaren hasieran, hargailu bat erosteak oso zerikusi handia zuen familien erosteko ahalmenarekin. Horregatik, oso ohikoa zen jendeak hargailuak piezaka erostea, ondoren eskuliburuetako jarraibideen ildotik aparatua muntatzen joateko. Denda espezializatuetan eskaintzen zituzten hargailuen artean, ekoizpen sortaren maila, neurri handi batean, luxuzko artikuluen artean kokatzeko modukoa zen. Serieko fabrikazioaren kontzeptua ez zegoen hain orokortuta. Kronikek diotenez Goebbels-ek<ref>Joseph Paul Goebbels, 1933 eta 1945 bitartean, Informazio eta Propaganda ministroa izan zen Hitlerren gobernuan</ref>, Hitlerren erregimenari gizartearen laguntza ahalbidetu zion propaganda aparatuaren sortzaile handia, irratiaren botereaz ongi asko jabetuta zegoela, fabrikatzaile alemaniar guztiak behartu zituen modelo estandar bat merkaturatzera, garai hartako 35 markoko prezio merke samarrean –prezio hau une hartako hargailuek balio zutenaren azpitik zegoen nabarmen–; eta lelo batez osatu zuen bere asmoa: “hargailu bat familia bakoitzean”. Beraz, irratiaren behin betiko finkapenari sekulako bultzada eman zion. ==== Euskal irrati zabalkundean ==== Gure ingururik hurbilenean, hedabide berria lortzen ari zen indarraren adibidea dugu 1934ko apirilaren 24an onartu izana Agrupación Vasca de Experimentación en Radio (AVER) izenekoaren arautegia. Elkarte horretan partaide izan ziren ordurako eratutako emisoreak, teknikari eta irratizaleak, eta garapen bidean zeuden beste proiektu batzuk. ==== Arantzazuko mezaren emanaldia ==== Eratu eta Unión Radiori elkartutako emisoreetako bik, Radio San Sebastián eta Radio Bilbaok, urte horretan bertan ekimen bat jarri zuten abian, irratia euskal gizartean, erlijiozko elementu artean pisu handikoa zen euskal gizarte hartan lortzen ari zen ezarpen gero eta handiagoaren isla gisa: 1934ko irailaren 9an, Arantzazuko Andre Mariaren egunean, Unión Radioren mikrofonoak Arantzazuko Santutegira iritsi ziren, handik bertatik meza santua eskaintzeko Bilbo eta Donostiako bi emisoreentzat; hala jarri zen abian, hainbat gorabehera izan arren Radio San Sebastiánen kasuan 1983 arte jarraitu zuen ekitaldia. Izan ere, igandeko mezaren emankizunetan Arantzazukoa tradizio bihurtu zen. Garai hartako kronikek diotenez, Arantzazuko Santutegiaren inguruan egun hartan “ehunka automobil” bildu zen. Eta “talde askok, eguraldi aldakorraren aldarte txarrari aurre eginez, oinez egin dute igoera. Gorteetako diputatu Manuel Irujo eta Telesforo Monzon jaunak ere iritsi dira”<ref>ARANZAZU aldizkaria, 1934ko iraila. 285. or.</ref>. Radio San Sebastián eta Radio Bilbaoren bidez irratiz eskainitako estreinako meza hartan –seguruenik espainiar estatu osoan lehena izango zen–, Bilboko Santa Cecilia Schola Cantorum en zuzendari Victor Zubizarreta organo-jotzailea eta Santutegiko Frantziskotarren abesbatza aritu ziren, Aita Jose Maria Arregiren zuzendaritzapean, azken hauek. Koruak, beste batzuen artean, S. Rachmaninoff en Laudes Marianae eta Sancta María kantatu zituen, eta bere errepertorioa luzatu beharrean izan zen, Andoaingo erretoreak eskainitako sermoiaren denbora guztia bete ahal izateko. Honek bazuen bere arrazoia, hain zuzen hilabete batzuk lehenagotik gobernari errepublikarrek galarazpena ezarria ziotela diskurtsoak irratiz emateari. Izan ere, Bigarren Errepublikako Gobernuak 1934ko otsailaren 9an agindu bat eman zuen, Komunikazio Ministerioaren bidez, berariaz debekatuz izaera edo eduki politiko eta sozialeko diskurtsoak eta propaganda espazioak igortzea. Garai hartako giro soziopolitiko nahasiaren adierazpen garbia zen, inolako zalantzarik gabe; kontu egin dezagun, handik bi urtera 36ko gerra zibila hasi zela. Sermoirik gabe izan arren, Radio San Sebastiánek 1934ko irailaren 9 hartan Arantzazutik lehen aldiz eskaini zuen meza santuaren eta koruaren kantuen emankizunak Santutegiko arduradunen oniritzia izan zuen. Kronikagileak honelaxe utzi zigun jasota, egun hartan bertan idatzitako orrian: “Unión Radio de San Sebastián ek bere laguntza eskaini du, galanto, gaur goizeko ekitaldia irratiz eman ahal izateko, hain zuzen Arantzazu eta erlijio-musika maite dutenek gozatu ahal izan zezaten, etxetik bertatik izan arren, bazter bedeinkatu honetan eskutadaka aletutako harmonia”<ref>ARANZAZU aldizkaria. 1934ko iraila. 285. or.</ref>. Urtebete beranduago, berriro ere Gipuzkoako zaindariaren festa egunean, Alipio Marín jaunak zuzentzen zuen Unión Radio San Sebastiánen mikrofonoak Andre Mariaren eguneko liturgi ekitaldien lekuko izan ziren. Arantzazuko Santutegitik egiten ziren emankizunak, 40ko hamarkadako lehen urteetara arte, noizean behingoak izan ziren, gauza puntualak, beti beti eliz egutegiak apartekotzat seinalatutako egun eta gertakizunetara mugatuak. Radio San Sebastiánen zuzendaritzak, 40ko hamarkadaren hasieran, meza santua igandero emateko aukera eskaini zuen, eta 1943an, Gipuzkoako Foru Aldundiaren partaidetza zuzenaz, hori horrela egiteko baldintza tekniko eta ekonomikoak finkatu zituzten. ==== Omenaldi baten emankizuna ==== Radio San Sebastiánek Arantzazuko Santutegitik lehenbiziko erlijio-emankizuna egin zuen irail hartan bertan abiatu zen '''Radio Vitoria''', '''EAJ-62''': adinekoei eskainitako omenaldi bat eman zuen Gasteizko Nuevo Teatro tik, egungo Principal Antzokitik alegia, bezperan, 1934ko irailaren 29an, Prudencio Maria Berastegi kaleko estudioak inauguratu ondoren. Hilabete gutxi batzuk lehenago jabe eta zuzendaria zen Francisco Hernández Peña jaunak Madrilgo Telekomunikazio Zuzendaritza Nagusiak igorritako idazkia zuen jasoa, Telegrafo Ataleko Gasteizko Zentro Probintzialeko ordezkarien buruak izenpetua, eskatutako irrati jardueraren ustiapena hasteko baimena ematen ziona. Garai hartako prentsaren kronikek diotenez, ekimenak oso oihartzun handia izan zuen gizarte mailan, Lancero liburutegi ospetsuak egun haietan zehar prentsan jarritako bi iragarki hauek lekuko: «Para conmemorar la inauguración de la Emisora Vitoriana ofrecemos por unos días detectores de galena a 2 pesetas. Para oír en alta voz, receptores de lámparas auriculares y piezas sueltas para la construcción de aparatos a precios baratísimos». «Visiten la exposición de los nuevos modelos para 1935. Receptores «Pilot». Asombroso funcionamiento. El primer receptor de ondas cortas con el cuadrante iluminado de aeroplano. Fabricados en la ciudad de Pilot, los mayores edificios del mundo dedicados a su fabricación».<ref>Gasteiz Irratia. Radio Vitoria: 50 años en las ondas (Gasteiz, 1984).</ref> Abiatu eta bi urtera, 1936ko irailaren 4an, Gerra Zibila hasi berritan alegia, Ingalaterran bizi zen ikasle gasteiztar batek hartze-jakinarazpen bat igorri zuen irratira, adieraziz emisorea entzun zuela hain urruneko tokietan egon arren. Seguruenik, irrati emisorea hartzeko ahaleginek zerikusi handia izango zuten Espainian azken orduetan gerra zela eta gertatzen ari zenari buruzko azken orduko albisteak jasotzeko nahiarekin. Ildo honetatik, eta Lehen Mundu Gerran sartutako beste herrialde batzuetan gertatu zen moduan, Espainian ere gerrak indarra eman zion irratiari. ==== Irratia, gerrarako arma ==== Gerra Zibila lehertu zenean, borrokan ari ziren alderdi biek, bai Gobernuak eta Errepublikaren aldekoek bai altxamendu militarraren protagonista eta jarraitzaileek, irratia erabili eta bultzatu zuten beren jarduerak sendotzen zituzten albiste eta kontsignei zabalkundea emateko; propaganda-arloan ere arma bikaina izan zen. Jendeak, ondorioz, arreta handia jartzen zien hargailuei eta gertatzen ari zenari buruz irratiak ematen zituen albisteei. Albisteen kolorea, dena den, entzuten zen irrati emisoreak altxamendu militarraren ondorioekiko zuen egoeraren araberakoa izango zen beti. Afrikako Armada Errepublikaren aurka altxatu bezperan, eta 1936ko uztailaren 18ko bertako lehen orduetan zehar, Unión Radioren mikrofonoek, orduko irrati kate bakarra baitzen, Casares Quirogaren Gobernuaren “lasaitasunezko” oharrak eman zituzten, Madrilgo Barne Ministerioan instalatutako mikrofonoaren bidez. Uztailaren 18an bertan, arratsaldeko lehen orduetan, Unión Radio San Sebastiánen mikrofonoek Euzko Alderdi Jeltzaleko diputatu Manuel Iruxo eta Jose Maria Lasartek izenpetutako ohar bat zabaldu zuten; hauek, ohar horretan, herri subiranotasunaren aukera zilegi bakartzat zutenaren, hots, Errepublikaren aldeko jarrera adierazi zuten. Gauza bera egin zuen handik egun gutxira Radio Emisora Bilbaínak, EAJ ren izenean. Irratia, beraz, hiritarrei arlo militarreko kontuen bilakaeran garrantzitsu edo beharrezko jotzen zenaren berri emateko erabili zuten, baina baita aginduak emateko eta, batez ere, kontsignak zabaltzeko, aldekoak bereganatzeko eta, estaldura eremuak aukera emanez gero behintzat, etsaien gudarosteen morala suntsitzeko ere. Irrati zabalkundeak oso oso eginkizun garrantzitsua bete zuen gerran zehar. Ordurako erakutsia zuen bake garaian hirietako biztanle multzo handien gainean eragiteko zuen gaitasun itzela, baina orain are nabarmenago ari zen agertzen biztanleria zibilarengan eta borroka fronteetan zuen talka. Espainiako Legebiltzarrak Araba, Bizkaia eta Gipuzkoarako estreinako Autonomia Estatutua aldarrikatu zuen, 1936ko uztailaren 18ko altxamendu militarretik oso hilabete gutxira, urte bereko urrian alegia, baina Gerra Zibilari berari lotutako gertakizunen abiada zela eta soil-soilik Bizkaian eta beste bi lurraldeetako zati batzuetan egon ahal izan zen indarrean. Estatutuak hedabide propioak edukitzeko ahalmena jasotzen bazuen ere, hain berandu onartu izanak eta gerrak ematen zituen definiziorako aukera urriek bertan behera laga zuten –gerran bertan erabilera militarrerako proiektu eta sortutako zerbitzuen kasuan izan ezik– irrati zabalkunderako zerbitzu normalizatu bat garatzeko aukera oro. ==== Euzkadi Irratia ==== Altxatutako militarren aldeko indarrek ordu batzuetan zehar okupatu zuten Unión Radio San Sebastiánen egoitza, 1936ko uztailaren 19an; ondoren, Fronte Popularreko indar errepublikarrek berreskuratu zutenean, gerra hasi eta lehenbiziko 10 egunetan Gipuzkoako hiriburuan halako normaltasun batez lanean jarraitu zuen hedabide bakarra izan zen. Ordutik aurrera euskal erresistentziak lehenbiziko '''“Radio Euzkadi – Euzkadi Irratia”''' eduki zuen, hasieran Gipuzkoan lanean –seguruenik Radio San Sebastián, EAJ-8ren konfiskazioaz– eta Itziarren egonaldi labur bat egin ostean, lehenik Bilbotik –Radio Bilbaok Carlton Hotelean zeuzkan estudioetatik– eta, geroago, Getxoko Galea Lurmuturretik igorriz. Gerraren zurrunbiloa indar bizi bizikoa zenean bultzatutako irrati zabalkunderako ekimen hauen inguruan irrati zabalkunderako zerbitzua eratu zuten –honek bazuen halako ukitu ofizial bat– Euzkadiko Jaurlaritzaren Propaganda zerbitzuen estamentuen inguruan. Edonola ere, irrati zerbitzuek garatu zituzten gerrako parteak eta herritarrei zuzendutako komunikatuak zabaldu eta larrialdiko informazio eta propaganda jarduerak. ==== J.A. Agirreren hitzaldia ==== Lehenbiziko Euzkadi Irrati hark gerra zibilaren garaian eskainitako emankizunen artean, garrantzi berezikoak izan ziren, inondik ere, Jose Antonio Agirre lehendakariaren diskurtso eta mintzaldiak. Mintzaldi horietako bat 1936ko abenduaren 22an izan zen, Autonomia Estatutua aldarrikatu eta bi hilabete eta erdira, ''«Un Gobierno joven del viejo pueblo de los vascos»'' izenburuaren pean. Honela hasi zuen: «A todos cuantos a través de estas ondas escuchan mi palabra, tanto aquí, en Euzkadi, como en el resto de la república y en el mundo, legue el saludo preñado de esperanzas del Presidente de un Gobierno joven, representante del viejo pueblo de los vascos». Irrati bidezko diskurtsoa, gertakizunen logikari jarraiki eta bizitzen ari ziren gerra egoera oso gogoan zuela, euskal miliziei zuzendutako adore hitzez amaitu zuen: «Pozik nago zuekin gudari maiteak. Jarraitu bide ortatik, jarraitu ba, zure eskuetan lagata dago Aberri maitearen itxaropena eta zoriontasuna. Euzkadi´ren izenian zubei danori mila esker. Gabon ona igaro.»<ref>Euskadiko Gobernuaren Propaganda atalak argitaratua. Sabino Arana Fundazioaren Artxibo eta Dokumentazio Fondoak. Artea.</ref> ==== Gernikako bonbardaketa ==== Agirre lehendakariak Euzkadi Irratiaren uhinetan izandako mintzaldi nabarmenenetako beste bat, apirilaren 26ko airetiko bonbardaketak pairatu zituenean Gernikan izandako genozidiotik egun gutxira uhinen bidezko salaketa egin zuenekoa izan zen; honetan mundu osoari babesa eskatu zion, Bilbon babestuta zeuden Euskal Herri osoko emakume eta haurrentzat. Gernikako bonbardaketari dagokionez, Radio Bilbaok (Radio Emisora Bilbaínak), Eusko Jaurlaritzaren Kultura Sailaren ekimenez, programa berezi bat egin zuen, eta honetan bonbardaketan bizirik ateratako batzuek, politikariek eta Eusko Jaurlaritzaren hainbat kidek hartu zuten parte. ==== Irratia 1936ko Autonomia Estatutuan ==== Irrati emisoreak 1937ko ekainean utzi zion emankizunak emateari, Bilbo erori ostean. Autonomia Estatutua 1936ko urrian onartu zenetik, Eusko Jaurlaritzak boterea zertu ahal izan zuen denbora laburrean, eta gerrak irrati zabalkunderako zerbitzu autonomoen antolamendu normalizatua eragotzi zuen arren, euskal irrati zabalkunde zerbitzu publikoa izan zatekeenaren lerro nagusiak definitzera iritsi ziren. Horrelaxe jasota geratu zen euskal nazionalismoaren artxiboetako fondoetan, hots, Sabino Arana Fundazioaren museoaren egoitzan Artean bildutakoetan: «Irratia gaur egun palankarik boteretsuenetako bat da gobernuen eta herrien bizitzaran. Ondorioz, baliabide honi, izaten ari den hedapen prozesuaz gure Herriaren bilakaeran eginkizunik garrantzitsuenetako bat beteko duen baliabide honi, arretarik eta ardurarik handiena eskaini behar diogu». «Baina gure herrian, Euzkadin, are garrantzi handiagokoa da irrati bidezko zerbitzua, jaio berriak baikara, estatuaren politikari aurre egin behar baitiogu, eta nazioarte mailan ez baikaituzte ezagutzen». Horregatik guztiagatik, irrati zabalkundeko jarduerak hiru taldetan antolatzea proposatzen zen. Talde horiek egoerak eragindako behar edo betekizunen araberakoak izango ziren: «Ikus dezagun: * '''Lehen taldea:''' Soil soilik izaera belikoko jakinarazpenak, oharrak eta jarraibideak transmititzen dituzten emisoreak. * '''Bigarren taldea:''' Literatur eta musika programak –horrela esan dezagun– eskaintzen dituzten emisoreak, iragarkiak ere tartekatuta dutenak. Hauen bidez propaganda bizia egin daiteke: albisteak gaztelaniaz, euskaraz, ingelesez eta frantsesez emango lirateke. * '''Hirugarren taldea:''' Komunikazio zerbitzura bideratutako emisoreak –Telefono konferentziak Madril, Bartzelona, Valentzia eta abarrekin» ==== Proiektu artistiko musikala ==== Eranskin batean, 1937ko urtarrilaren 8ko data duenean, ''«Euzkadin dauden irrati emisoreetarako proiektu artistiko musikalaren txostena»'' delakoa lantzen da. Agiriaren hasieran deklarazio tinko bat ageri zaigu: «Oso garbi dago Radio Bilbaok eta Euzkadiko lurraldean dauden bestelako irrati estazioek igortzen dituzten musika programen edukia ez datorrela bat euskal herriaren kultura eta maila artistikoak eskatzen dituen izaera, espiritua eta interesarekin». «Beraz, (...), egiazko esangura artistikoa duten arauak ezarri behar dira, literatur eta informazio arloan ere ezar daitezkeen bestelakoekin batera...»<ref>Sabino Arana Fundazioaren Artxibo eta Dokumentazio Fondoak. Artea.</ref> Eta horretarako, txostenaren erredaktoreak hainbat neurri proposatzen zituen, zazpi ataleko plan batean jasota; hauetan, orkestra sinfoniko baten sorrera eta ordurako bazen Bilboko Orkestra Sinfonikoarekin akordioak egitea proposatzetik ''“hirian kokatutako Banda Militarren”'' mikrofono aurreko emanaldi-plan bateraino iristen zen, haurrentzako musika programazio espezifikoaz gain. ==== Estatutuaren amaiera eta lege-araudi berria ==== Euskadiko Autonomia Estatutua berehala baliogabetzeak, Bizkaia eta Gipuzkoa probintzia traidore deklaratu izanak, erakunde politiko eta sindikal guztiak legez kanpo geratu izanak eta ezarri berria zen erregimen politikoaren izaera diktatorialak aukera oro eragotzi eta galarazi zuten ordurako irrati hargailuak bazituzten euskal etxeetara iristeko moduko irrati zabalkundeko edozein jarduera behar adinako informazio eta komunikazio askatasunez garatzeko. Estatu mailako arautegiari dagokionez, gerra zibilaren denborak eta boterera diktadura erregimen berria heltzeak eragin zuten indarrean zeuden xedapenak erregimenaren behar politiko eta militarren mendean jartzea, eta erregimenaren behar horiek oso egoera-modu zabal batean gauzatu ziren: zentsura agertu zen, interbentzio militarren erregimena, irrati zabalkundean arauen mendean jarduteke aritzea eta abar. Maila zehatzean, azpimarratzekoa da irrati zabalkundearen arloa erregulatzeko inolako arau materialik ez izatea. Are gehiago, indarrean mantendu zen Bigarren Errepublikaren garaian ezarritako arau multzoa, xedatutakoa erregimen berriaren interesekiko kontraesanean edo interes horien aurka egon ezean, jakina. Zirkular baten bidez,1936ko abenduaren 18ko irrati-instalazio elektriko guztiei Komunikazio Ikuskaritza Nagusiak emandako baimena exijitu zieten, baina obligazio honetatik kanpo geratu ziren bai izaera militarrekoak bai EAJ bereizgarria zutenak, hauek lehenagoko emakida bat baitzuten. Arautegi honen babesean agertzen joan ziren Falangeren emisoreak, F.E.T. siglen pean igortzen zutenak. Irratiak jada eskuratua zuen ezarpen eta garrantzi mailaren eta erregimen berriak horretaz egiten zuen erabileraren ondorioz, etengabeko nahasketa ematen baitzen informazioaren eta propagandaren artean, irratia estaldura ideologikorako lanabesik eraginkorrena bihurtu zen. Salamancan inauguratu zuten, 1937ko urtarrilaren 19an, Servicio Nacional de Radiodifusión haren lehenbiziko irrati-igorgailua, Radio Nacional de España (RNE) epigrafeaz. Estazio mugikorra zen, kamioien gainean instalatutako emisorea zuen, eta 20 kilowatteko potentzia, eta Francisco Francok berak inauguratu zuen. Pixkanaka pixkanaka finkatuz joango zen Radio Nacional de Españaren errealitatea, izaera publikoko eta erregimenaren zerbitzupeko kate estatal gisa. ==== Zentsurak eta obligazioak ==== Burgosko Radio Nacionalek gerraren amaieran, 1939ko apirilaren 1ean, iragartzen zuen kuartel nagusiko partea eman eta hilabete gutxira, 1939ko urriaren 6ko Aginduak zentsura ezarri zuen, izaera orokorraz, irrati emisore komertzial guztientzat eta, aldi berean, tokikoa, probintziala edo eskualdekoa gainditzen zituzten albisteak ematea debekatu zuen. Nazio edo nazioarte mailako albisteak zituzten informazio programen debekuarekin batera Madrilgo Radio Nacionalaren albistegiekin konektatu beharra etorri zen, eta informazioaren monopolio hau 1977ko urriaren 25era arte mantendu zen indarrean. Gerra zibila amaitu ondoren, estatuko geografiako emisoreen panoraman funtzionatzen ari ziren irrati estazioak ehun eskas izango ziren. Gehienak pribatuak ziren, komertzialak, EAJ adierazgarriaz igortzen zutenak; Uhin Motza eta tokiko eremua erabiltzen zuten hogei bat emisore ere baziren, FET adierazgarriaz, erregimenak Falange y de las JONS i emandakoak, oso izaera ideologiko propagandistiko agerikoak. Gainera, Radio Nacional de Españaren lehenbiziko bost irrati emisoreak zeuden, Madril, Huelva, Bartzelona, A Coruña eta Malagan hain justu, sorberriak. ==== Gure herrialdean ==== Euskal Herriari dagokionez, Gerra Zibilaren urteetan eta hurrengoetan, diktadura dagoeneko boterean finkatuta zegoela, oso aldaketa gutxi izan ziren, edo batere ez, estatuaren administrazio emakiden mendean zegoen irrati zabalkunderako jardueraren panoraman; aldaketa bakarrak arau eta ezarpenen arloan etorri ziren, aurretik zeuden irrati emisoreen programazio ildoak baldintzatu baitzituzten. Gaiberakoan, lanean jarraitu zuten Gerra Zibila hasi aurretik sortutako irrati estazioek. Hiriburu bakoitzak berea zuen: '''Radio San Sebastián''' (1925), EAJ-8, Primo de Riveraren diktaduran zehar Unión Radio kateak, estatuan zegoen kate bakarrak, eskuratua; '''EAJ-28''', '''Radio Emisora Bilbaína''', gero '''Radio Bilbao''' izango zena, 1933ko urriaren 31n inauguratua; '''EAJ-62''', '''Radio Vitoria''', 1934an Francisco Hernández Peñak sortua; eta '''EAJ-6''', '''Radio Navarra''', 1933ko maiatzean inauguratutako emisorea. Bigarren Errepublikaren (1931 1936) garai berean Europako beste herrialde batzuetan zeuden hedabideetarako sistema demokratikoen antzekoak aplikatzeko ahalegin bat izan zen moduan, frankismoak sistema autoritarioa ezarri zuen, eta horretan hedabideen eginkizuna erregimenaren ideologiaren transmisio-lana zertzea zen, alderdi desberdinetan. ''«Testuinguru horretan'' –dio Santiago de Pablo historialariak Radio Euskadi La voz de la libertad liburuan argitaratutako artikuluan–, ''oso logikoa zen pentsatzea Espainiak, politika erregimen diktatoriala zuela, irratiaren monopolio publikoa ezarriko zuela. Alabaina ez zen horrela gertatu, eta paradoxikoki Espainia frankistak irrati zabalkunderako zuen lege-erregimena, enpresa mailan, garai hartako beste herrialde demokratiko batzuetan, hala Frantzian nola Britainia Handian, zegoena baino liberalagoa zen»''. Honen eraginez, irrati zabalkunderako erregimen misto batek indarra hartu zuen, emisore publiko eta pribatuak zeudela. ===== Oharrak ===== <references/> == Diktadura eta erbestea == '''''Julian Beloki Guerra''''' '''Erregimen frankista''' saiatzen zen atzerritik egindako emankizunak indargabetzen. Europan, gaztelaniazko zerbitzuak igortzen zituzten irrati-emisoreen artean aipagarrienak BBC eta Radio París ziren. Radio Euzkadi-La Voz de la Resistencia Vasca 1946ko abenduaren 21ean hasi zen lanean. Venezuelako oihanean sortu zen atzera, 1965ean, «Radio Euzkadi, La voz de la Resistencia Vasca-Euzkadi Irratia, Eusko Erresistentziako Gudarien deia». === Irratia, jabari eta askatasunerako lanabes === Erregimen diktatorialaren egiturak itxuratzeko eta finkatzeko prozesu politiko-administratiboetan, irrati zerbitzuen antolaketarako jarduerei dagokienez, aipatzeko modukoa da, inondik ere, 1941eko urriaren 10eko Dekretua, 1939az geroztik Barne Ministerioaren eskutan egondako irrati zabalkundearen arloko eskumenak Delegación Nacional de Radiodifusión sorberriari eskualdatu zizkiona; aipatu ordezkaritza hau, bere aldetik Herri Hezkuntzako Idazkariordetza izenekoan txertatuta zegoen. ==== Irrati zabalkunderako Espainiako sarea ==== Emandako eskumenek irrati-zabalkundearen alderdi politiko, juridiko, tekniko, ekonomiko eta administratibo guztiak hartzen zituzten. Hau da, instalaziorako emakidak ematea, ikuskaritza, hargailuetarako lizentziak ematea, emankizun orokorren zentsura eta irrati bidezko publizitatearena, zehapenak ezartzeko boterea eta, azkenean, integrazioa eta zuzeneko ustiapena edota horretarako bereziki sortutako erakundeen bidezkoa, hauek guztiak 1942an sortutako Red Española de Radiodifusión haren pean geratutako baliabideak izan ziren. Pixkanaka Radio Nacional de España espainiar lurralde osoan finkatuz joan zen, eta 1945ean Uhin Motzean igortzen hasi zen Latinoamerikarako; aldi berean, Francoren erregimena ahalegintzen ari zen atzerritik egiten ziren erregimenaren aurkako emankizunak indargabetzen. ==== BBC, Radio Moscu, Radio Pirenaica ==== Gaztelaniazko zerbitzuak igortzen zituzten Europako irrati emankizunen arten azpimarragarrienak '''BBC'''ren emankizunak ziren. Honen uhinetan Bigarren Mundu Gerra osoan zehar entzun ahal izan ziren '''Aita Olasoren''' –Pedro Alberto Onaindiaren ezizena zen– irrati bidezko hizketaldiak. Espainiar erbesteratuen arreta bereganatu eta Francoren erregimenari kezka bat baino gehiago eragin zioten saioetako beste batzuk '''Radio Moscú''' renak izan ziren, gaztelaniazko bertsioa bai baitzuten, eta, halaber, '''Radio España Independiente'''arenak (“Radio Pirenaica”), Dolores Ibarruri komunistaren zuzendaritzapean lehenik Moskutik eta ondoren Bukarestik igorri baitzuen, 1955ean. Hiru irrati igorgailu horiek 1941ean hasi ziren emankizunetan, hain justu, Francoren gobernuak Servicio de Interferencia Radiada zerbitzua sortzea erabaki zuenean; zerbitzu horren eginkizuna atzerriko irrati igorgailuetatik egiten ziren aipatu beste horien emankizunak aurkitzea eta indargabetzea zen, erregimenaren aurkakoak zirelako. ==== Radio París ==== Urte batzuk geroago, 1946tik aurrera, '''Radio París'''en emankizunak ere nabarmendu ziren. Horien zuzendariak Espainiatik erbesteratuak ziren, eta 23:30 eta 24:00 bitartean izaten ziren emankizunak. Radio Parísen kanpo zerbitzuek eskaintzen zituzten informazio zerbitzu haien esparruan, 1946ko apirilaren 20a bezalako egun seinalatuetan, Aberri Egunaren bezpera baitzen, euskal erresistentziarekin lotutako albisteez eta euskal musika-emanaldiez gain, hainbat diskurtso ere entzun ahal izan zen, Telesforo Monzonena edo Jose Antonio Agirre lehendakariarena, besteak beste. Europako irrati zabalkundeak gaztelaniazko programazioan zuen kanpo zerbitzuen artean, indar berezia izan zuten uhinen munduan Alberto Onaindia apaiz markinarraren (Markina, 1902–Donibane Lohitzune, 1988) '''Dr. Olaso''' apaiza balitz bezala agertzen zen haren emankizunek, esaterako, euskal eta espainiar iritzi publikoaren hainbat sektoretan izan zuten eraginagatik, irratiko profesionalen, kulturako jendearen eta ordezkari politikoen artean lortutako ospeagatik eta, ondorioz, Francoren erregimeneko propagandistei sortarazi zieten kezkagatik. BBCko irratiko jarduera utzi ondoren, haren gaztelaniazko kanpo zerbitzuetan “James Masterton” ezinenaz aritu baitzen, 1946an bere komunikazio bokazioari eta erregimen diktatorialaren aurkako erresistentziari zerbitzua emateari heldu zion atzera, astean bitan eskaintzen zituen solasaldiez, larunbat eta astelehenetan izaten baitziren; emankizun haiei inolako etenik gabe eutsi zitzaien 1946ko udazkenetik 1957ko urriaren 21era arte. Dr. Olasok bere irrati bidezko hizketaldietan bidegabekeriak etengabeki salatzeak eta giza askatasunaren defentsan jarduteak eragin zuten Francoren erregimenaren presio diplomatikoek hainbat ondorio izatea, eta azkenean haren ahotsa betiko isildu zen frantziar irrati hedapen publikoaren gaztelaniazko zerbitzuetan. Noizbehinkako emankizunetatik programazio zerbitzu egonkorrago bat sortzera igarotzea izan zen hurrengo pausoa, eta Eusko Jaurlaritzaren kontrolpean, besteak beste, Telesforo Monzon, Javier Landaburu eta Jose Antonio Durañona arduratu ziren Radio Parísetik zerbitzu hori antenara eramateaz, ''Euskal Irrati Ixilla'' izen espezifikoaz. Erbesteko Eusko Jaurlaritzari lotutako irrati bidezko informazio zerbitzu hauen esparruan azpimarratzekoak dira Jesus Insausti '''“Uzturrek” Radio París'''entzat eginiko gidoi eta errealizazioak. ''Paris’tik Euskalerrir”, Paris’tik Mundu Zabalera'' eta ''Actualidad Vasca'' Jesus Insausti “Uzturrek” Radio Parísen Espainia eta Latinoamerikarako kanpo zerbitzuetan 1960 eta 1964 bitartean antenan jarritako irrati programak izan ziren. Baina 40ko hamarkadako lehen urteetan Radio Parísen abian jarritako emankizunen benetako bultzatzailea lehenbiziko Eusko Jaurlaritzaren Defentsa Idazkari izandako Joseba Rezola izan zen (EAJ PNV– Ordizia, 1900 – Donibane Lohitzune, 1971). Hasieran Burgosen heriotza zigorra ezarri ziotela, Segurtasuneko Zuzendaritza Nagusiaren sotoetatik mamitu zuen erresistentziarentzako igorgailu bat sortzeko ideia eta, aske geratu zenean, bera izan zen proiektuaren kudeatzaile eta bultzatzaile nagusia. ==== «Eusko Erresistentziako gudarien deia» ==== Horrelaxe sortu zen, '''Euskal Irrati Ixilla''' Radio Parísen emankizunen ildotik, '''Euzkadi Irratia, Eusko Erresistentziako Gudarien deia''' proiektua. Agirre lehendakariaren eta Frantziako gobernuan buru eta Kanpo Gaietako Ministro zen Georges Bidault en arteko harreman onek ahalbidetu zuten euskal erresistentziak frantziar gobernuaren oniritzia edukitzea, bere lurraldean legez kanpoko irrati-igorlailu bat instalatzeko, emakizunak euskal lurraldeetan barrena hedatzeko asmo garbiaz inondik ere. Joseba Rezolaren eskariz Estatu Batuetan erosi zuten beharrezko ekipamendu teknikoa, eta Mugerrera, Baionatik hurbil, eraman zuten ondoren. Konfiantzazko jendea lan teknikoetan eta esatari gisa trebatzeko beharrezko prestakuntza ikastaroak egin ostean, 1946ko abenduaren hasieran egin zituzten emankizunerako estreinako proba teknikoak, hain zuzen beren mezuak entzuleria-multzo nagusiari, hots, funtsean Pirinioen hegoaldeko euskal erresistentziari modurik egokienean iristeko bereizmenik onena eskaintzen zuen Uhin Motzeko maiztasuna aukeratzearren. Bigarren lantalde bat Donibane Lohitzuneko Villa Bresies en kokatu zutelarik, '''Euzkadi Irratia, Eusko Erresistentziako Gudarien deia''' 1946ko abenduaren 21ean hasi zen igortzen. Proiektuari sostengua ematen zion Erresistentzia Batzordeak eta kudeatzaile zuzenena zen Joseba Rezolak hirutan definitu zituzten irrati emankizunen helburuak. Euzkadi Irratiak Erresistentziaren organo bat izan behar zuen, euskaldun guztientzako lotune eta indargune frankismoaren kontrako borrokan, euskal kultura eta, batez ere, euskara sustatzeko lanabes eta, gainera, totalitarismo komunistaren aurka ere borrokatu behar zuen; hala, SESBetik igortzen zuten irrati komunisten sarearekin lehian ari zen irrati-igorgailu klandestino bakarra zen. ===== Interferentzi gerra ===== Asko eta asko izan ziren igorgailuak 1946tik 1954 arte aurre egin behar izan zien zailtasun tekniko, ekonomiko eta politikoak. Zailtasun teknikoak, alde batetik, emankizun puntuaren eta estaldura eremuaren artean hain tarte txikiak izatean Uhin Motzak hedapenerako behar dituen ezaugarri eta eskakizunetatik etorri ziren. Baina, bestetik, Francoren gobernuak 1941ean sortutako Servicio de Interferencia Radiadak barnealdetik egiten zituen interferentziak zeuden. Interferentzia hauetako batzuk Donostiako Andia kaleko Telegrafoen eraikinetik zetozen. Interferentziek sortutako igortzeko zailtasunak handiak izaki, Euzkadi Irratiaren arduradunek erabaki zuten pairatzaile huts izateari laga eta beraiek interferentziak sortzera igarotzea Euskadin diktadorearen oniritziaz lanean ari ziren irrati igorgailuei zuzendurik. Hala, 1948ko uztailaren 18an Radio San Sebastianen emankizunak interferentziak egitea lortu zuten, eguerdiko hamabietan, Arantzazuko Santutegian ospatutako meza nagusiaren emanaldia amaitu ondoren. Egun horretatik aurrera interferentzia ekintzak errepikatuz joan ziren, sarri samar, eta aipatzeko modukoak dira frankismoak antolatutako “hauteskundeak” zirela-eta 1948ko azaroan eginikoak. ===== Zailtasun ekonomikoak ===== Maila ekonomikoan, berriz, Euzkadi Irratiaren finantzaketa-zailtasunek zerikusia izan zuten egoitza aldatu beharrarekin, Mugerretik Donibane Lohitzuneko Villa Briseis era aldatu baitzen 1949an; hauez gain, ezinbesteko kostuak zeuden, berriro material teknikoa jarri beharra eta mantentze, erredakzio, lokuzio eta administrazio lanetan ari ziren langileenak. Erbesteko Eusko Jaurlaritzak berak diru kontuetan zuen egoera kaxkarraren eraginez, 1947aren erdialdean Jose Maria Lasartek, Eusko Jaurlaritzaren Gobernazioko sailburuak, Joseba Rezolari idatzi zion, azpimarratuz Radio Euzkadirekiko interesa berpiztu beharra zegoela, nahikoa barrena jota baitzegoen seinalea hartzeko etengabeko zailtasunengatik; izan ere, lortutako emaitzek oso zerikusi txikia zuten eskatzen zuten giza zein diruzko baliabideekin. Baina, zailtasunak metatzen ari zirelarik, baziren aldeko faktore batzuk ere, hala nola emankizun batzuek lortutako arrakasta, beste irrati igorgailu batzuen gainean zertutako interferentzien eraginkortasuna, eta Francoren gobernuaren kezka erreakzioak eta jazarpena bera; beraz, Euzkadi Irratia, Eusko Erresistentziako Gudarien deia-k jarraitu zuen horrelako proiektu garrantzitsu batek behar zituen borrokarako eta zailtasunak gainditzeko espirituari eusten. ===== Presio diplomatikoak ===== Horregatik, azpimarratzekoa da Francoren gobernuak etengabeki Frantziako gobernuaren aurrean egin zuen presio politiko eta diplomatikoa, Euzkadi Irratiaren jarduerak geraraz eta galaraz zitzan; presio horren osagarri gisa, barnean bizi ziren irrati igorgailuaren laguntzaileek jazarpena eta atxiloketak pairatu zituzten. Frantziako gobernuari Euzkadi Irratia itxi zezan eginiko presio politikoak areagotu egin ziren 1949az geroztik, igorgailua Mugerretik Ziburura aldatu zen urtean, alegia. Espainiako gobernuak igorgailua ixtea eskatuz Frantziako gobernuaren aurrean izapidetutako komunikazio diplomatiko eta txosten teknikoak ugari izan arren, Jose Antonio Agirre lehendakariaren beraren zuzeneko gestioek ahalbidetu zuten Bidault jaunak, Segurtasuneko zuzendari nagusiak alegia, 1949ko urriaren 23an baimena ematea, idatziz, Euzkadi Irratiak emankizunak Ziburutik egiteko. Barneko zailtasunen eta kanpoko presioen aurkako etengabeko borroka-egoera hau 1954ko abuztura arte luzatu zen; orduan, Kanpo Arazoetako ministro Mendés France eta Barne Arazoetako ministro François Miterrand zirela, frantziar gobernuak Euzkadi Irratiaren behin betiko ixtea agindu zuen. Orduan ez ziren ezertarako izan François Mauriac poeta eta kazetariak irratia ixtea eragozteko egin zituen gestioak, ezta Agirre lehendakariak emankizunak atzera abiarazteko eginiko ahaleginak ere. ===== Venezuelako oihanetik ===== Joseba Rezolak, Euzkadi Irratiaren erbesteko lehen aldi honen bultzatzailea izaki, ez zuen proiektua utzi harik eta, EGIko gazte belaunaldi berri baten eskutik, irratia berpiztu zen arte Amerikako lurretan, Venezuelako oihan tropikalaren bihotzean, Caracastik 50 km-ra. Lehenbiziko emankizunak 1965eko uztailaren 10ean egin zituzten. Igorketa eta irismenari buruzko lehenbiziko kalkulu teknikoek Mendebaldeko Europa osora ongi iristeko aukera jasotzen bazuten ere, bidean topatutako zailtasunak asko eta asko izan ziren. Joseba Rezolak berak defendatzen zuen moduan, hiru ziren euskaraz eta gaztelaniaz 1965ean Venezuelako oihanean berpiztutako '''Radio Euzkadi, La Voz de la Resistencia Vasca – Euzkadi Irratia, Eusko Erresistentziarako Gudarien deia''' irratiaren programazioari eutsi behar zioten zutabeak: Demokrazia, Erresistentzia eta Eusko Jaurlaritza. Eginkizun hori xede, Euzko Gudariak Gera ren oinarrizko notak eta orduko lehendakari Leizaolaren mezua emanez, Euzkadi Irratiaren inaugurazioko emankizuna 1965eko irailaren 15ean izan zen. Euskal erresistentziari frankismoaren aurkako borrokan zerbitzua eskaintzeko borondate ezin sendoagoaz, eta antolamendu egonkor eta iraunkorraz, erresistentzia horretatik gai baitzen zailtasun tekniko, ekonomiko eta politiko guztiei aurre egiteko, Euzkadi Irratiak bizirik eutsi zion itxaropenaren suari, abertzaletasunaren ideien aldeko eta frankismoaren aurkako borrokan, Franco 1975ean hil eta gero ere. Venezuelako oihaneko emankizunak 1977an eten ziren betiko. Apirilaren 30ean izan zen. Jose Antonio Agirre lehendakariak, gerra zibilaren zurrunbiloan, Bilbon Euzkadi Irratiaren uhinen bidez Gernikako sarraskia eta genozidioa salatu eta berrogei urtera, hain justu. === Euskararen errebindikazioa === Euskal irrati zabalkundean 40ko hamarkadan zehar izandako beste gertakizun aipagarri bat Arantzazuko Santutegiaren inguruan izan zen, meza santuaren igandeko emanaldia Unión Radio San Sebastiánen entzuleentzat hasi zenean; Radio Bilbaoren entzuleentzat, berriz, San Bizente elizako meza ematen zuten. Radio San Sebastián 1946ko uztailean hasi zen emankizun horiekin, Donostian Gipuzkoako Batzar Eukaristikoa ospatu eta hilabetera. Zenbaitek emanaldi biak alderatu zituen. Jesus Dacusak Bizkaitik, Getxotik hain justu, bere lehentasunak argi eta garbi azaldu zituen, Arantzazuko Frantziskotarren Komunitatearen Agiritegi Historikoan gordeta dagoen gutun honen testuan ongi ikusten den moduan: “Lerro hauen helburu nagusia (...) nire zorionik beroena ematea da, igande eta jaiegunetako meza nagusian bikain kantatzen duzue eta; izan ere, irratiz entzuten ditut mezak. Beheraxeago Bilbao entzuten da, San Bizenteko meza, baina sekulako aldea dago gauza guztietan, ahotsetan, harmonian, gustuan eta zuek daukazuen bestelako guztian. Gainera, ebanjelioa hain ondo eta hain modu praktikoak predikatzen digun Aita ere zoriondu behar dut.”<ref>Arantzazuko Agiritegia. Korrespondentzia, VI. liburua, 126. agiria.</ref> Gainera, Radio San Sebastiánek Arantzazuko Santutegitik egiten zituen erlijio-emanaldien inguruan, 40ko hamarkadaren amaiera aldean gutun bidezko eztabaida bat egon zen, eta nahiz garai hartako hedabideetan islarik izan ez, eliza barruan eragin zuen kezkarik. Ia ia latin hutsean egiten zen meza haietan, egiazko komunikazio ekintza bakarra meza emaileen prediku edo sermoiak ziren, eta meza irratiz ematekoa zela eta, beti beti gaztelaniaz egiten zituzten. Font Andreu gotzain katalana donostiar bikariotzara heldu orduko, bere bulegoan honako idazki hau jaso zuen, Tolosako fededun batek igorria: «Asko eta asko dira bere gaixotasuna, adina edo elbarritasuna dela eta, eta dagokien elizatik oso urrun daudela eta, erlijio urtearen garai honetan praktikatzen den gogo jardunetara joaterik ez duten erlijio-sineste sendoko pertsonak. Horixe da, esate baterako, nire ama gaixoaren kasua, bizitza osoan zehar erlijio-praktika sendo eta sarrikoa izan duelarik, orain ezinezkoa zaio etxetik irtetea, dagoeneko laurogeita hamar urte baditu-eta. Pertsona horietako batzuentzat ez dago, neurri batean, arazorik irratiari esker. Ez dakizu ondo nolako pena ematen didan, bere desirarik onenaz irratira hurbildu... eta entzuten duena ulertzen ez duenean. Zenbat aldiz entzuten ote diot esaten, tristeziaz beterik, euskaraz noski: zein penagarria den niretzat eta beste askorentzat iespirituzko kontsolamendurik batere ez edukitzea, hain zuzen gehien behar dugunean, nire azken egunetan nagoenean... eta inork ez du hartzen gogoan gugana jotzea, dena gaztelaniaz egiten dute eta. Esaten didazue sermoiak ederrak eta jardunaldietako hitzaldiak interesgarriak direla...baina ez ditut ulertzen, ez dira guretzat. Ez dago urteen eta sufrimenduen pisua arindu dezakeen ezer. Zergatik ez da Eliza gurekin gogoratzen?».<ref>Arantzazuko Santutegiko Agiritegia. 5. arm., 37. karp. 10. agiria.</ref> Prelatuaren erantzunak elebiduntasunaren praktikaranzko ateak zabaldu zituen, halako oreka batez, euskara erabiltzeko aukera emanez igande goizetan irratiz eskainitako mezatan: “A. Zaindari estimatua: Duela egun batzuk emakume batek bisita egin zidan, eta eskatu ea zerbait egin nezakeen Arantzazutik igandeetan irratiz ematen duten meza eta sermoia euskaraz eta gaztelaniaz izan daitezen. Bere desiraren alde argudiatu zuen adineko pertsona asko daudela, gaztelaniaz ez dakitenak eta baserrietan bizi direnak, gaixorik daudelako edo oso urtetsuak direlako parrokiara joaterik ez dutenak eta, beraz, Jainkoaren hitza entzutearen kontsolamendua ez dutenak. Zuen iritzira jartzen dut eskari hau, nire aldetik adieraziz oso arrazoizko eta egingarri ikusten dudala, gaztelaniazko emanaldia ere mantenduz gero. Agurtzen eta bedeinkatzen zaitu Jaimek, gotzainak».<ref>Arantzazuko Santutegiko Agiritegia, eskutitza, 5. arm. 37. karp. 9. agiria.</ref> Radio San Sebastiánek, ordutegi aldaketa batzuekin eta zuzeneko emanaldien eta grabaziorako aukeren eskakizunekin lotutako beste zenbaitekin, igandeko meza emanaldiak mantendu zituen, baita emisorea SER, Sociedad Española de Radiodifusión Katearena izatera igaro eta gero ere; aipatu kate horrek aldatu egin zuen 1927az geroztik Espainiako lehenbiziko irrati-kate pribatua izan zen eta Bilbon eta Donostian irrati elkartuak zituen Unión Radio haren izena. Eta urte batzuk gero Gasteizen txanda izan zen, Radio Vitoria SER Katearen programazio diziplinaren mendean geratu zenean, eta akordioak 1985 arte iraun zuen, hain zuzen EITB Irrati Taldea sortu eta Eusko Jaurlaritzak ordura arte Gasteizko Aurrezki Kutxaren jabetzakoa izandako Radio Vitoria erosi zuen arte. === Oharrak === <references/> == Errealitate berrietara zabaltzea. 50 eta 60ko hamarkadak == '''''Julian Beloki Guerra''''' Irratiak espazio berriak bereganatu zituen, espazio fisiko berriak, eta beraz baita gizarte presentzia ere. Hala, toki guztietara laguntzen zigun adiskide zintzo hori izan zen, inguratzen gaituen airean gurekin bizi den atze-soinu hori, musikazko girotze hori azken batean. Euskal irrati-espektro elektrikoan irrati-igorgailu batzuk hasita zeuden euskara erabiltzen 50eko hamarkadako programazioan, nahiz oso modu apalean izan. === Baldintza tekniko, sozial eta politiko berriak === Francoren gobernuak, 1951ko uztailaren 19ko lege dekretuaren bidez, Informazio eta Turismo Ministerioa sortu zuen, eta bertan kokatu zuen Irrati Zabalkundearen Zuzendaritza Nagusia, jarduera honen gainean Subsecretaría de Educación Popular izeneko hark zituen eskumenak ere emanez. Informazio eta Turismo Ministerioaren Irrati Zabalkundearen Zuzendaritza Nagusiari zegokion irrati zabalkunde jarduerarekin lotutako gai guztien antolamendua, estatuaren titularitateko irrati zerbitzuen kudeaketarekin batera. Irrati zabalkundearen Antolamenduaren oinarri berrien bidez 1952an abiatu zen epeko gauza nabarmenetako bat, estatu sarearen irrati igorgailuen, hots, Radio Nacional de Españaren eta R.E.M.en sartutako beste irrati igorgailuen arteko behin betiko bereiztea. Epe berri horretako beste gauza erabakigarri bat Uhin Ertaineko tokiko irrati igorgailuak Maiztasun Modulatuko igoregailu bihurtzea izan zen; azken hau 1958tik aurrera hasi zen gertatzen. === Maiztasun modulatua === ''Stockholmeko Irrati Zabalkundearen Nazioarteko Itunak'', 1952an izenpetutakoak, irrati-espektro elektrikoaren 81 kanal esleitu zizkion, guztira, espainiar estatuari, irrati zabalkundeko Maiztasun Modulatuko emankizunetarako. Emankizunen teknika berria zen, Bigarren Mundu Gerran iparramerikarren armada eta irrati zabalkundeak garatu eta landua, eta nabarmen hobetzen zuena emankizunen kalitatea, batez ere estereofonia sartu zenez geroztik. Maiztasun Modulatuko emisoreen ezarpenak, estereofoniaren estandarizazioak eta Bell konpainiaren eskutik 1954an merkatuan transistorea, hargailu mugikorra alegia, sartu izanak irauli egin zuen irratiaren panorama Iparramerikan, eta handik mundu osora zabaldu zen fenomenoa, oso denbora epe laburrean zabaldu ere. Emankizun-teknologia berriak, Maiztasun Modulatuak, konpondu egiten zuen, besteak beste, Uhin Ertaina erabiltzen zuten igorgailuen ugaltzeak eragindako interferentzien arazoa. Hauxe izan zen arrazoi nagusia, Madrilen egindako Telekomunikazio Injineruen Lehen Biltzar Nazionalak maiztasun horren erabilera espainiar estatuan ere orokortu beharra plantea zezan. Estatu mailako lehenbiziko proba eta emankizunak 1957an egin zituzten, eta handik urtebetera, 1958ko abuztuaren 8ko Dekretuak xedatu zuen ‘eskualdeko igorle’ kalifikazioa ez zeukaten Uhin Ertaineko irrati igorgailuek MMko igorgailu bihurtzeko eskaria egin beharra, gehienez ere 5 urteko epea izanik horretarako. Igorgailuei ezarritako baldintza tekniko berriaren neurri osagarria, eta ezinbestekoa gainera ezartze prozesuak aurrera egin zezan, handik urtebetera eman zuten, 1959ko abuztuaren 18an hain zuzen: hargailuen fabrikatzaile guztiei exijitu zieten MMa jasotzeko aukeraz hornitzea 1960ko abuztuaren 1etik aurrera merkatura iristen ziren aparatu guztiak. MM, transistore, rock and roll eta automobila izan ziren irratiaren eraldaketarako eta irratia telebistaren agerpenak eragindako lehia gogorreko egoera berriari egokitzeko motorrak. Irratiak espazio berriak bereganatu zituen, espazio fisiko berriak, eta hortaz baita gizarteko presentzia ere. Hala, toki guztietara laguntzen gintuen adiskide zintzo hori izan zen, inguratzen gaituen airean gurekin bizi den atze-soinu hori, musikazko girotze hori azken batean. Garai hartako publizitate iragarkietako batek ongi asko adierazten zuen: «Mendian, hondartzan, futboletan, etxean, bulegoan, lantegian eta toki guztietan, musika hobea eta emanaldi garbiagoak entzungo dituzu DOSOND/Junior transistorearekin...» Hau 1962an gaztelaniaz eginiko iragarki bat da. Epe horretan zehar, hau da, ia ia 50eko hamarkada osoa eta 60koaren hasiera hartuz, araudi berriak jasango dituen berrikuntza teknologiko eta aldaketak tarteko direla, bat baino gehiago dira irratiaren panorama orokorrean, eta bereziki Euskal Herriari dagokionean, azpimarratzeko moduko aldi eta aldaketak. Mugimenduaren irrati haiek 1953tik aurrera instalatzen hasi ziren: REM, Red de Emisoras del Movimiento; CAR, Cadena Azul de Radios eta CES, Cadena de Emisoras Sindicales; beraz, ordura arte Hegoaldeko euskal probintzietan lanean ari ziren 4 irrati emisoreez osatu talde kaxkarra handituz joan zen. Dena den, gobernuak eratutako kateak ziren, betiere gizarte mailan ezarpena lortzeko eta propaganda ideologikoa egiteko zituen interesen bidetik zertuak, eta izaera instituzionala eta komertziala zuten aldi berean, hau da, publizitatea onartzen zuten finantza-iturri osagarri gisa. Euskal Herrian instalatu ziren irrati-igorgailuak hauek dira: - '''La Voz de Álava''' (1953) - '''la Voz de Guipúzcoa''' (1956) - eta '''la Voz de Navarra''' (1957), geroago Red de Emisoras del Movimiento (REM) haren mendean geratu zirenak. Hauez gain: - '''Radio Juventud de Bilbao''' (1954) - eta '''Radio Juventud de Eibar''' (1953), Cadena Azul de Radiodifusión CAR en jabetzakoak zirenak. Bosgarren irrati igorgailua '''Tuteran''' instalatu zuten 1954an, eta zuzen zuzenean zegoen Cadena de Emisoras Sindicales, CES en mendean. === Parrokia-irratiak === Osterantzean, 50eko hamarkadaren bigarren erdialdean, Jainkoaren hitza zabaltzen eta eliztarrei beste informazio zerbitzu batzuk eskaintzen interesatutako apaiz batzuek bere pulpitu mediatikoak sortu zituzten, parrokietako kanpandorreetan antenak instalatuz horretarako. Parrokia-irratiak izan ziren, eta hiri handietan zein herri txikietan kokatuz joan ziren. Hala, eliz-elkarteen erdi ezkutuko desira bat hasi zen azaleratzen, aspaldikoa baitzuten irrati zabalkunderako baliabide propioak eskura izateko nahia, irratiak gizarte aplikaziorako lanabes oso boteretsua zela ongi jabetuta baitzeuden. Seguran, Gipuzkoako herri txiki horretan, Cesareo Elgarresta apaizak interesa adierazi zuen Goierriko herritarrei meza santua eta arrosarioa eskaintzeko. Hala, 1956ko apirilaren 12an '''Radio Segura''' sortu zen; uhin ertainean igortzen zuen, 1.500 Khz tan. Pedro Gorostidik –antzeko kezkak zituen beste apaiz bat bera– '''Radio Arrate''' irrati-igorgailuaren sorrera bultzatu zuen; hau 1959ko abenduaren 23an inauguratu zuten. Ez ziren bakarrak izan, zeren eta garai bertsuan lanean hasi ziren, besteak beste, '''Radio Tolosa, Arrasateko Lanbide Eskolaren irratia, Radio Irurita, Radio Aranaz''' edo '''Radio Berruete'''. Irrati hauen emankizunetan, eguneroko arrosarioaz eta meza santuaren emanaldiaz gain, eskainitako gaiak izaten ziren, kantuak, baserritarrei zuzendutako landa-munduaren inguruko solasaldiak, misiolarien sermoiak elizaren egun seinalatuetan, bertso eta kontakizunez osatutako programak eta abar. Emankizun-zentro hauetako asko hedabide honetan euskararen erabilera normaltasunaren bidean abiatzeko modua izan ziren; egia da, dena den, pitinka heldu zela normaltze hori, zentsurak zorroztasun handiz joka baitzezakeen gai honetan, eta diktaduraren zehapen erregimena ere ez zen ahanzteko modukoa. === Basque Program === Euskal Herritik milaka kilometrora, Estatu Batuetako Wyoming estatuan, Buffalo hirian, hain justu, Jeanette Ezponda Maxwel en ekimenez 1956an abiatu zen Johnson konderriko euskal artzainei eskainitako programa bat: '''Basque Program''' zen, KBSS irrati etxearena. Domingo Martirena baigorriarra izan zen euskal artzain-elkarteari euskaraz astero astero zuzentzen zitzaion estreinako esatarietako bat, eta ahalegina egiten zuen herriminaren eta herri baten partaide izatearen sentimenduaren garra bizirik mantentzeko lotune bat ezartzen. Jean Cinquambre, Jeanne Etxamendy eta Rosita Ibarra izan ziren berrogei urtetan zehar programari bizia eman zioten esatarietako batzuk. Programa hark 1996an izan zuen azken emanaldia, eta euskarazko irrati esperientzia hartako egileek euskal instituzioen omena jaso zuten 1997ko udaberrian, Wyomingo estatuko euskal-elkarteari eskainitako irrati zerbitzuagatik. === Euskara sartzea === Euskal irrati-espektro elektrikoan emisore batzuk hasita zeuden euskara erabiltzen 50eko hamrkadako programazioan, oso maila apalean izan arren. SER katearen '''Radio San Sebastián'''ek, Gipuzkoako Foru Aldundiaren eta Aurrezki Kutxa Probintzialaren ekimenez, 1949az geroztik astero emankizunak igortzen zituen baserri-munduko andre-gizonei zuzendutako ''Charlando con los baserritarras'', Jose Artetxe, Beorlegi eta Patxi Juaristik zuzendu eta errealizatua; dena den, eduki gehienak gaztelaniaz ematen zituen. Red de Emisoras del Movimiento (REM] harena zen '''La Voz de Guipúzcoa'''k, bere aldetik, 1956an eguneroko emankizun batzuk eskaini zituen, Mª Dolores Agirre, Enrike Zurutuza, Manu Oñatibia, Nemesio Etxaniz, Maria Pilar Gezala, Atxukale edo Inazio Eizmendi «Basarri» bertsolariarekin; hauek oso osorik izaten ziren euskaraz, eta Aurrezki Kutxa Munizipalak eskaintzen zien babesa. Don Antonio albaitariaren eta Joxe Miel baserritarraren pertsonaien arteko elakarrizketa eta solasaldiek izugarrizko arrakasta izan zuten baserri munduko jendearen artean. Baina, euskara irrati bidezko emankizunetan sartzeari dagokionez, 1961eko otsailaren 11n sortu eta Juan Lekuona jesuitak zuzendutako '''Radio Loiola'''k bultzada sendo eta nabarmenena eman zuen, ez baitzituen soilik espazio edo kolaborazio txikietara mugatu, oso bestela, emankizun osoagoak egiten zituen, gaztelania zein euskara erabiliz, hau da, hizkuntza biak txandakatuz inolako arazorik gabe eta erabateko normaltasunez. Hala iritsi zen euskara kirol emanaldietara, elkarrizketa, irrati-sail, lehiaketa, publizitate eta ohiko beste hainbat irrati programatara. Alabaina, batez ere elizjendearekin lotutako emanaldietatik zetozen euskararen aldeko mugimendu haiek kolpe latza hartu zuten, 1964an dekretu bat atera baitzuten Uhin Ertaineko tokiko irratien kopurua mugatuta. === Uhin ertainen plan iragankorra === Izan ere, 1964ko abenduaren 30ean diktaduraren gobernuak onartu egin zuen Uhin Ertainen Plan Iragankorra, haren bidez amaiera emanda estatuak ustiatutako irrati bidezko zerbitzuak eraldatzeko prozesuari. Plan horren benetako asmoa Uhin Ertaineko irrati kopurua murriztea zen, eta horietako asko eta asko, gainera, Maiztasun Modulatuko emisore bihurtzea, halaber. Plan Iragankorrak lau taldetan sailkatu zituen orduko emankizun-zentroak: '''Lehen taldean''', estatuaren jabetzako irrati-etxeak zeuden (Radio Nacional eta Radio Peninsular). '''Bigarren taldean''', Mugimenduaren irrati-etxeak zeuden; hauei buruzko araudi juridikoa eginda zegoen ordurako. '''Hirugarren taldean''', Gotzain Batzarraren irratiak zeuden. Praktikan, Gotzain Batzarrari probintziako irrati-etxe baten ustiapena eman zioten, eta lau maiztasun eta irrati-etxe zentral bat Madrilen. Eta hauen kudeaketaz arduratu zen erakunde juridikoa COPE izan zen, Cadena de Ondas Populares de España alegia, honen estatutuak urtebete geroago onartu baitzituzten, 1972ko ekainaren 22an. '''Laugarren taldean''' tokiko irratiak zeuden, 1958ko abuztuaren 8ko dekretuaz geroztik Uhin Ertaina utzi eta Maiztasun Modulatuko emisore bihurtzeko agindua zutenak. Garai hartako irrati zabalkundearen panorama itxuratu zuen eta, batez ere, MM ko (FM) emisoreen instalazioari behin betiko bultzada eman zion erregulaziorako ahalegin honen ondotik ez zen arau eta erregulazio mailako aldaketa garrantzitsu berririk izan, 70eko hamarkadaren erdialdera arte. Uhin Ertaineko tokiko irratiak MM ko igorle bihurtzearekin lotutako alderdi hauek guztiek, eta Uhin Ertaineko Plan Iragankorrak, bere isla eta ondorio zuzena izan zuten, halaber, gure inguruko irratiaren panoraman. ==== Elizaren emankizunen erregulazioa ==== Lehen ere aipatu dugun moduan Gobernua, izaera orokorragoko konkordatu arau batzuen bidetik, eliza katolikoarekiko akordio batera iritsi zen. Honen bidez, elizari hainbat irrati edukitzeko aukera ematen zitzaion, baldin eta truketan parrokia-irrati izeneko guztiak ixteko agindua ematen bazuen. Manuel Fraga Iribarnek, orduko Informazio eta Turismo ministroak, esan omen zuen «nahikoa da igorleetan jolasteaz» esaldiak izugarrizko kaltea egin zuen kateei lotu gabeko irrati zabalkunderako ekimen guztietan. Parrokia-irrati izeneko haietako askok itxi egin behar izan zuten, 50eko hamarkadaren amaieratik aurrera lanean aritu ondoren Gipuzkoa eta Nafarroako hainbat herritan. Maila zehatzean, '''Radio Segura'''k 1964an utzi behar izan zituen bere emankizunak, eta ez zen 1972ra arte antenara itzuli. '''Radio Arrate'''ren aktibitaterik gabeko epeak 1982 arte iraun zuen. ===== Radio Popularren irratiak ===== Uhin Ertainetako Plan Iragankorrak ezarritakoaren aplikazioaz, trukean euskal elizak lizentziak eskuratu zituen Donostian, Bilbon eta Iruñean emankizunak emateko, eta horrelaxe agertu ziren Radio Popularren irrati-igorgailuak. Hiru irrati hauek 1960 inguruan sortu ziren. '''Radio Popular de Pamplona''' 1959ko abuztuaren 4an jaio zen, urtebete geroago '''Radio Popular de Bilbao'''. '''Radio Popular de Loiola''' 1961eko otsailaren 11n airera atera zen, eta '''Radio Popular de San Sebastián'''en estudioak 1962ko abuztuaren 15ean inauguratu zituzten, hiriburu donostiarreko Bengoetxea kalean. Ildo horretatik, inauguratu eta urte gutxira Radio Popular de Loiolak –1961ean abian jarri zenetik Joan Lekuonak zuzentzen zuen– pairatu zuen itxialdi hura Uhin Ertaineko emankizunak Maiztasun Modulatura pasatu beharraren ondorio bat izan zen. Ixtea 1965eko uztailaren 22an etorri zen, eta 1966ko uztailaren 31n hasi zen atzera igortzen. Itxiera teknikoa izan zen. Legeak ez zuen aukerarik ematen irrati kate batek, COPEk kasu honetan, probintzia berean igorgailu bat baino gehiago edukitzeko Uhin Ertainean. ===== Radio Loiola ===== Gipuzkoan ezaugarri hauek betetzen zituzten bi igirgailu zeuden, Radio Popular de San Sebastián, Gotzaindegiaren jabetzakoa, eta Radio Loiola, jesuiten jabetzakoa. Hau izan zen irrati-espektro elektrikoaren erabilera aldatu behar izan zuena, eta bere emankizunak Maiztasun Modulatuan abiatu zituen ondoren. Banda hau, garai hartan, oso gutxi ustiatuta zegoen, izan ere oztopo handi bat bazuen, hau da, etxeetan MM ko hargailurik apenas zegoela. Radio Popular de Loiolak, oztopo hau gainditzeko, «entzuleen kluba» sortu zuen, eta 4.800 bazkide edukitzera heldu zen. Hauez gain, beste hainbeste familiak konpromisoa hartu zuten, konpromiso aktiboa hartu ere, MM ko banda zeukaten hargailuak erosteko. Irratiko langileek berek ere hainbat lan egin zuten MM ko hargailuak eta behar zituzten antenak instalatzeko, emisoreak eta Irungo Askar Philips etxeak izenpetutako akordio baten bidetik. Aipatu enpresa hori zen eskakizun tekniko eta legezko arau berriei egokitutako hargailu berriak fabrikatzen eta banatzen zituena. ===== Radio Aranaz ===== Sortu ziren parrokia-irratien artean, atentzioa ematen duen adibide bat, zeharo ezohiko ezaugarriak zituen eta, Esteban Irigoienek, Arantza Aranazko erretore izendatu berriak bere elizako sakristian 1964an instalatu zuen irrati-igorgailu txikia izan zen. Mugarri garrantzitsua izan zen, zeren eta, besteak beste, Euskal Herriko eremu geografikoan igortzen zuten irratien artean bera izan baitzen, seguruenik, bere emankizun guztietan euskara normaltasun osoz erabili zuen lehena; hain zuzen ere bere inguru demografikoaren parametro soziolinguistikoei zegokien moduan. Egia da, hala ere, astean ordu gutxi batzuetan eskaintzen zuela bere programazioa, baina horietan, eguneroko arrosarioa edota igandeko meza eskaintzeaz gain, izaera sozial handiagoko beste zerbitzu batzuk eskaintzen zituen, esate baterako tokiko albiste eta oharrak, prentsako titularren irakurketa eta eskainitako kantuen espazioak; hauetan, eskaintza bakoitzak hamar pezetako kostua zuen, eta finantza-iturri txiki honen bidez aurre egin ziezaiokeen diskoak eta behar zituen beste ekipamendu tekniko batzuk erosi beharrari. Are gehiago, partaidetzarako espazio bat ere sortzera iritsi zen, eta horretan Gerra Zibila nola garatu zen eta herrian zein ondorio izan zituen kontatzen zuten. Erreportajeak ere ematen zituen, parrokoak berak egiten baitzituen, etorkizun bila inolaz ere herritik alde egin beharra zeukaten gazteen artean: nesken kasuan, esate baterako Baiona, Biarritz edo Donostiara neskame joan beharra zen nagusi, eta mutilen biderik normalena, berriz, Iratiko basoetan basomutil gisa jardutea. Zenbaitek ez zuen oso begi onez ikusi Esteban Irigoienen parrokia-irratiaren komunikazio lana. Fraga Iribarnek, orduko Informazio eta Turismo ministroak, ekimena bertan behera laga zezan emandako ahozko hainbat oharren ondotik, behin betiko ixteko agindua eman zuen 1969an. Eta polizia batzuek bete zuten agindua, Iruñetik Aranatza joan baitziren horretarako, antenaren konexiorako kableak moztuz eta, ez oso modu ortodoxoan teknikari begiratuta, kolpeka txikituz produkzio eta emankizunerako material teknikoaren parte handi bat. ==== Programak ==== Irratien eremuan sare nazionalarenak edo mugimenduarenak ez zirenak, 1939az geroztik, diktaduraren gobernuak ezarritako mozal informatiboak programatzaileak behartzen zituen entretenimenduaren arloa eta lagun gisako irratia ondo lantzera, eta gero eta programa musikal gehiago zegoen, ekoizpen fonografiko hazkor batean oinarritua bera; dena den, beti beti zegoen zentsurak ezarritako muga hertsiak gainditu beharra. '''Lehiaketak'''. Ondorioz, bai tokiko emankizunetan bai kate-ekoizpenean, irrati-etxeek zorrotz jokatu behar izan zuten, eta lehiaketak eta irrati-nobelak ekoizteari ekin zioten. Lehiaketen urrezko garaia izan zen, eta orduan etxe guztietako ateak prest zeuden, parez pare zabaldu eta gaseosa botilaren papertxoa edo txokolate tabletaren azala erakusteko, edota eskatzen zuten hitz klabea esateko, kontua baitzen inolaz ere ez galtzea egunero zozketatzen ziren sarietako bat. Garai hartako uhinen bidez izugarri zabaldutako lehiaketa batzuen izenak hauek dira: ''Se lo lleva o repite; Ni sí, ni no; Agudice su ingenio; Haga usted lo que sepa''. '''Antzerkia'''. Tokiko irratien aktore-taldeek antzerki obra asko jarri zituzten antenan, irratirako egokiturik, esate baterako, ''Don Juan Tenorio'' ezaguna, eta irratirako berariaz prestatutako literatur piezak ere bai, esate baterako, Quintero anaiek Radio San Sebastianentzat idatzitakoa, edo orduan emankizunaren zuzendari Felix Gamarrak idatzitako ipuin-sorta unibertsala. '''Haurrentzakoak'''. Eta, noski, haurrentzako obra asko. Irrati guztiek zeuzkaten beren maitagarri eta aztiak, eta bere gidoiak zuzenean interpretatzen zituzten gainera, haur pila zutela aurrean kontu-ikuskaritzan bilduta. Garai honen amaieran, 70eko hamarkadan oso aurrera arte, Paco Sagarzazuk eta Radio Popular de San Sebastianen lagun izan zituen profesionalek sortu edo egokitutako pertsonaia maitagarriak eta literatur obrak izan genituen. Era berean, kantu eskainien programek oso arrakasta handia izan zuten. Esate baterako ''Club de Amigos'' –40 urte baino gehiagoko bidea egin zuen Radio Vitoriaren programazioan–, ''Usted hace el programa'' edo Loiolako Herri Irratiaren ''Ezbeharrean zorion'' programak entzule pila handia bildu zuten. Tokiko programa hauei guztiei gehitu beharko litzaizkieke '''irrati nobela''' handiak –''Ana Rosa, La sangre es roja'', eta beste–, Aireko Antzerkiak, eta Madril edo Bartzelonatik estatu osorako produzitzen zituzten show handiak, esaterako, ''Cabalgata Fin de Semana, El Show de Pepe Iglesias «el Zorro»'', SER eta Radio Nacional de España kate handietan edo REM eta CAR en irrati-etxeen bidez igortzen zituzten eta. == Trantsizioa, trantsizio politikoa == '''''Julian Beloki Guerra''''' Berrogei, berrogeita hamar eta hirurogeiko hamarkadako irratiak bere urrezko aroa ezagutu zuen, familia osoa irrati aparatu handiaren inguruan biltzen zuen lehiaketa, irrati-nobela, irrati-antzerki eta gaueko show handien eskutik. Tokiko mailan, aktore taldeak oso garrantzitsuak izan ziren. Baina telebistaren sorrerarekin, neurri handi batean, entretenimendurako programek ikus-entzunezko baliabide berrirantz jo zuten. Irratia maldan behera abiatu zen, arinki, bere programazioaren ohiko lanabesetako batzuk galtzean, informazioaren esparruan ere hainbat muga bazituen eta. === Telebistaren talka === Berrogei, berrogeita hamar eta hirurogeiko hamarkadako irratiak bere urrezko aroa ezagutu zuen, familia osoa irrati aparatu handiaren inguruan biltzen zuen lehiaketa, irrati-nobela, irrati-antzerki eta gaueko show handien eskutik. Gogora dezagun, esate baterako, Radio Madridek 1952an 60 aktore zituela, eta garai hartan egunean 8 irrati nobela igortzera heldu zela. Beste hainbeste gertatzen zen Bartzelonan, esaterako, Radio Barcelona edo Radio España irratien kasuan. Tokiko mailan ere oso garrantzitsuak izan ziren aktore taldeak, esate baterako Radio San Sebastianek 50eko hamarkadan eduki zuena, tartean baitziren Arturo Rey, Leopoldo Estellé, Juan Cuberta, Eli eta Pilar Bueno ahizpak, Vicente Oria edo Carmen Navajas esatari aipagarriak. Baina telebistaren sorrerarekin, neurri handi batean, entretenimendurako programek ikus entzunezko baliabide berrirantz jo zuten. Irratia maldan behera abiatu zen, arinki, bere programazioaren ohiko lanabesetako batzuk galtzean, informazioaren esparruan ere hainbat muga bazituen eta. === Kontrola eta zentsura === Nazio zein nazioarteko albisteak Radio Nacional de Españak beretzat zuen kontu bat zen. Estatuko irrati igorgailu guztiek Radio Nacional ekin konektatu behar zuten 14:30 eta 22:00etan, ahozko informazioen, hau da, jendeak «partea» esaten zien haien zabalkunderako. Maila horretan, irrati pribatuen gaineko kontrola erabatekoa zen, halako mailan ezen zentsuraren erakundeei aurkeztu egin behar izaten baitzizkieten programazio parteak, gidoiak eta, batzuetan, Radio Popular de San Sebastiani noizbait gertatu zitzaion moduan, baita programak ere, emankizunaren aurretik grabatuta. Informazioari aplikatutako zentsurari musikari aplikatzen zitzaiona erantsi behar, inolaz ere. Garai hartan, irrati-igorgailuetako diskoteketan disko kopuru handia aurki zitekeen, kantu batzuen azetatozko ildoak gauza zorrotz eta gogorren batez zeharo markatuta zituztela, edota beste zerbait egina zutela, hain zuzen kantu horiek eskaintzeko inolako aukerarik izan ez zedin. Era berean, Informazio eta Turismo Ministerioaren ordezkaritzen bulegoetatik aldian behin igortzen zituzten galarazitako kantuen zerrendak, programatzaileek halako kanturen bat debekatuta zegoenik ez zekitela esateko aitzakiarik izan ez zezaten. Donostiako Herri Irratian 1975eko irailean, Franco hil bezperan alegia, kantu debekatuen zerrendan zegoen, besteak beste eta adibide gisa, Julian Lekuonak kantatzen zuen ''Agur, agur, ilargira no»'' abestia. === Irrati entzule «klandestinoa» === Radio Nacional de Españak informazioaren monopolioa zuelarik, Mugimenduari loturiko instituzioek kontrolatzen zituzten beste irratiek ez zuten errealitate soziopolitikoa islatzen zuen inolako informaziorik eskaintzen. Egoera hartan, kolore bakarreko informazioa zegoela eta erakunde ofizialek ematen zutenaz aparteko inolako albisterik jasotzeko modurik ez zegoela, entzule askok eta askok kanpora begiratu zuten informazio bila. Horrenbestez, Londresko '''BBC'''-ren edo '''Radio France'''-ren albistegiak oso entzute handikoak ziren informazioa eskuratu nahi zuten euskaldunen artean. Era berean, '''Euzkadi Irratiak''' ere bere ekarpentxoa egiten zuen Venezuelatik, egunean hainbat programa emanaz. Beste irrati-emisore mitiko bat '''Radio España Independiente''' izan zen. “Radio Pirenaica” esaten zioten, eta emankizunak Errumaniatik igortzen zituen, Espainian gertatzen ari zenari buruzko bere ikuspegia eskainiz. Informazioarentzat uhin horiek eten egiten zuten albistegi ofizialen monotonia, baina oso zaila zen jende-kopuru zabalei heltzea, zeren eta Uhin Motzeko emankizun horiek sintonizatzeko egin behar zen ahaleginak arrazoizko maila guztiak gainditzen zituzten. Zentsuraren aginduek eta zentsoreen jarduerak oso zorrotz jokatzera behartzen zituzten irrati publikoen kontrolpean ez zeuden irrati komertzialetako gidoigile eta programatzaileak, eta zentsuraren mugei iskin egiteko moduak bilatu behar zituzten, informazio arloan bereziki. Entzuleei begira bere nortasun ezaugarririk garrantzitsuenetako bat irrati nobelek izaten segitzen bazuten ere, adibidez ''Simplemente María'' (1974) izenekoak, SER Katea dagoeneko abiatuta zegoen gaurkotasunezko gaiez osaturiko programa batzuk eskaintzen 70eko hamarkadaren hasieran, esaterako ''Matinal Cadena Ser'', eta ''Hora 25''; hauetan, tokiko informazioa babes gisa erabiliz, beste albiste mota bat ere eskaintzen zuten, zailtasun askorekin izan arren. === Estilo berri bat === '''Donostiako Herri Irratian''' ''Radio Reloj'' programa jarri zuten martxan, goizetan. Lehen orduko programa honen zuzendaria Mariano Ferrer zen, eta idatzizko prentsan jasotako albisteen eguneko errepasoa egiteko aitzakiarekin, beste informazio eta iruzkin batzuk tartekatzen zituen politika eta gizarte mailako gaurkotasunezko kontuen inguruan. Etengabe erretorikarik zoliena erabiltzen zuelarik, isilune iradokitzaileak eta ironia fina lagun, Mariano Ferrerek komunikazio estilo berritzaile eta zeharo pertsonala sortu zuen, garai oso bat markatuz euskal irrati zabalkundean; are gehiago, estilo horixe mantendu du irratian egindako ibilbide profesional osoan zehar, gaur egun arte. Etengabe heldu ziren Donostiako Herri Irratiaren zuzendariari jarritako zehapenak 1974 eta 1975 urteetan, prentsa ez komentatzea exijitzen zioten-eta, hain zuzen ere. Honen guztiaren azkena 1975ean etorri zen, irratiaren zuzendari Juan Lekuona kargutik kendu zutenean, hiru hilabeterako hasieran eta seirako gero; are gehiago, betiko kargugabetzea izateko bidean izan zen, zeren eta Franco hil ondoren ahanztura administratiboaren kutxan geratzeko arriskuan egon baitzen. === Udaberri informatiboa === Francoren heriotzak, 1975eko azaroaren 20an gertatuak, trantsizioaren ateak zabaldu zituen, eta honekin batera euskal irrati zabalkunderako udaberri informatibo berri bat iritsi zen. Artean urte pare bat itxaron behar izan zen, 1977ko urrira arte, Radio Nacionalek 1939az geroztiko lege agindu batez zeukan informazioaren monopolioa behin betiko hautsi eta egiaz desagertu zen arte; gogoratu behar dugu monopolio hark debekatu egiten ziela tokiko irratiei gainditzen zuen eta boterearen esparruan edo legez kanpoko oposizioaren jarduera politikoan sartzen zen informazio oro ematea. Radio Nacional de Españaren parteekin derrigorrean konektatu beharra desagertu zenez geroztik, irratiek bere informazio departamentu eta zerbitzuak sortzeari eta garatzeari ekin zioten, uhinetara programa eta albistegi berriak igorriz. '''SER Kateak''', bere ohiko ''Matinal Cadena SER'' eta ''Hora 25'' haiez gain, ''Antena del Norte'' programa erantsi zion bere tokiko programazioari, arratsaldeko ordu bietan, ''Hora 14'', berriz, ordu bi eta erdietan, eta ''Hora 20'' arratsaldeko zortzietan. Bitxia bada ere, SER Kateak bere informatibo baten bidez bete zuen, arratsaldeko ordu bi eta erdietan, Radio Nacionalek utzitako hutsunea, honek ordu erdi aurreratu zuelarik bere albistegia, 38ko urtean zehar derrigorrean konektatu beharreko hura alegia. Euskal irrati zabalkundearen komunikazio esparruan, aldiz, ''Radio Popular-Herri Irratiak''' mugarri bat ezarri zuen ''Informativo de la Una programa'' (13:00) abian jarri zuelarik. Honen zuzendari eta aurkezle Jose Ramon Beloki zen, eta Donostiako Herri Irratiaren estudioetan ekoitzi eta bertatik ematen zituen, baina beste herri irratien kolaborazioak ere jasotzen zituen. Hala, handik gutxira albistegi osagarri baten beharra planteatu zen, arratsalderako, eta ''Euskadin Gaur'' izenpean egiten hasi ziren '''Bilboko Herri Irratitik'''; honen zuzendari eta aurkezle ''Juan Jose Romano'' eta ''Arantza Lezamiz'' izan ziren. Informazio zerbitzuen garapena eta honek berekin ekarri zituen ustiapen gastuak irrati etxe handietako aktore taldeen kaltean izan ziren. Hala eta guztiz ere, 1976tik aurrera igorri zen irrati sail arrakastatsuenetako bat, ''Saga de Los Porretas'' dibertigarri hura hain justu, SER Katean. Baina pitinka pitinka emisore handiek utzi egin zituzten aktore taldeak, kazetari informatzaileak hartuta, lanerako. === Esatariengandik informatzaileengana === Era berean aldatzen hasi zen esatari kontzeptua. Garai bateko esatari haiek protagonismoa galtzen hasi ziren eta desagertzen, edo rol profesionala aldatzen bestela, bien bitartean kazetari informatzaileak zuzenean iristen ari ziren mikrofonora, beraiek produzitzen eta erredaktatzen zituzten albisteak eskaintzeko. Hau guztia asko antzeman zen profesionalen ahotsean. Radio Nacional de Españaren eta beste irrati emisore batzuen esatari haien ahots inperialak pisua galduz joango ziren, antenan zeukaten presentziari dagokionez, eta tokia utziko zieten, berriz, albistetik eta hedabidearen berehalakotasunetik hurbilago zeuden beste profesional batzuei. Eta bide horretan, ezinbestean, irratiko ahotsen batez besteko kalitateak behera egin zuen, nahiz eta informazioaren kalitateak, berehalakotasunak eta errealitate soziopolitikoarekiko hurbiltasunak gora egin zuten. === Mosaiko-programaziotik gaurkotasuneko magazinera === Garai horretan, igorgailuak mosaiko-programazio izenekoa utziz joan ziren. Programazio horretan halako saio motz batzuk izaten ziren emankizun osoan zehar banatuta. Mosaiko horien ondotik, edukiontzi-programa edo gaurkotasuneko magazin handiak etorri ziren, elkarrizketa, erreportaje eta lehiaketaz horniturik eta gidari izaten zituzten oso pertsona ezagunak eta entzuleentzako erakargarriak. Hauxe dugu Luis del Olmo, Iñaki Gabilondo, Jose Maria Garcia eta beste zenbait komunikatzaile protagonismo berezia bereganatzen joan ziren garaia. Pertsona ezagun hauek tokia kendu zieten beste batzuek idazten zutena irakurtzeko eginkizuna zuten ahots askotan anonimo haiei. Formatu berri hauek agertzean eta gaiak entzuleen eguneroko errealitatetik oso hurbil egotean, irratiak irabazi egin zuen, bai sinesgarritasunean bai gizarte-eraginean. Kirol-informazioak ere oso garrantzi handia hartu zuen garai hartako euskal irratietan. SER edo COPEren emisore zentraletatik iristen ziren kirol informazioaren arloko espazio handien aurrean, tokiko mailan ere gero eta garrantzitsuagoak izango ziren bertako kirol-espazioak, hala nola '''Donostiako Herri Irratiaren''' ''La movida deportiva'' Tito Irazustarekin, futbol emanaldiak (Josean Alkorta, Manolo Fraile, Jose Iragorri), txirrindularitzakoak (Rafa Olarra, Tito Irazusta), eta estropadei, saskibaloiari, pilotari, herri-kirolei, are zaldi-lasterketei eskainiak ere. === Musika-programa === Osterantzean, Maiztasun Modulatuko irrati-etxeak garatuz joan ziren, batez ere musika-programak ematen zituztela. Ildo horretatik, SER Katearen MMak azpimarra ditzakegu, zeren eta ''Los 40 principales'' irrati formula eskaintzeaz gain, tokiko beste programa batzuk ere igortzen hasi ziren, esate baterako ''Salsa Picante'' '''Radio San Sebastiánen FM'''-an, Juan Pedro Calvo eta Pedro Martínen eskutik. '''Gipuzkoako Herri Irratian''', Gregorio Gálvezek ''Club 44'' eskaintzen zuen gaueko 11etan, musika desberdina eskainiz; eta mikrofonoak entzuleei zabalduz, bakoitzak bere musika aukeratu eta aurkeztu zezan, Rafa Briz ek ''Populandia'' espazioa zeukan. '''Radiocadena'''ren 2. kanalak programa askotarikoak eskaintzen zituen, bere Uhin Ertainekoen ordezkoak, harik eta ''oldie'' musikari eskainitako ''Compás'' irrati formula ematen hasi ziren arte. Bestetik, '''Radio Nacional'''en hirugarren programak formula berri eta iraultzaile bat jarri zuen abian, gazte jendeari begira. Emankizunaren izena ''Radio 3'' izan zen, eta gauean izaten zen, 21:00etatik aurrera. === Euskara uhinetan === Diktaduraren azken urteetan eta Trantsizioaren lehenetan alor soziopolitiko eta informatiboa bizitasun berezikoak izan ziren bezalaxe, azpimarratu beharrekoa da, inondik ere, euskal irrati zabalkundeari dagokionez behintzat, herri-irratiek euskal hizkuntza eta kulturaren alde egindako lana. '''Bilboko Herri Irratiak''' euskarazko emankizunak jarri zituen martxan 1973ko urrian, hala estreinako pausoak emanez, luzera '''Bizkaia Irratiaren''' programazio ildo oso bat izango zena itxuratzeko. Ikastola sorberrietako eskolaratze munduarekin baterako euskararen aldeko herri errebindikazioak, helduak euskalduntzeko ekimenek, Euskaltzaindiak hizkuntzaren batasunerako bidean emandako lehenbiziko urrats sendoek eta sormenezko beste hainbat kultur adierazpenek ere bere isla izan zuten euskarazko hedabide propioak izateko gizarte exijentzia eman zedin. Jose Ramon Belokiren ekimenez, '''Donostia eta Loiolako Herri Irratietako''' giza talde osoak 24 orduko euskarazko programazio bat jarri zuen martxan, etenik gabe, ''24 orduak euskaraz'' izeneko ekitaldian, 1976ko martxoaren 27an. Handik hilabete gutxira, 1977ko ekainaren 11n, '''Loiolako Herri Irratiaren''' Itxumendiko emankizun zentroak atentatu bat jasan zuen, bonba bat jarri zioten eta; orduan, Batallón Vasco Español delakoak hartu zuen bere gain ekintzaren ardura. Bilbo, Loiola eta Donostiako herri-irratiek euskal hizkuntza eta kulturaren sustapenarekin zuzenean lotutako programazio-ekoizpenak antenan jartzeko garatutako ekimenek bat egin zuten, denboran, COPE Katearen zentralizatze politikarekin; honek berekin zekarren, inolaz ere, autonomia editorial eta programatikoa galtzeko arriskua. Arazo honek ez zuen hainbesteko eraginik izan Iruñeko Herri Irratian, baina 1978an milaka pertsona bildu zituen Donostian, manifestazio batean; izan ere, ekitaldi horretan bat egin zuten bi errebindikazioek, hau da, hedabide propioen eskariak, zentralizazioaren aurka alegia, eta euskarazko hedabideen eskariak, euskal hizkuntza eta kulturaren sustapenaren bidean aurrera egitearren. === Iparraldeko egoera === Orain aipamen labur bat egingo dugu 1978an '''Loiolako Herri Irratiaren''' inguruan azaleratu zen ekimen bati buruz, Ipar Euskal Herrirako irrati-programa espezifikoei lotuta baitago. Bigarren Mundu Gerraren amaierak irrati igorgailu pribatu guztien itxiera ekarri zuen frantziar estatuan. Programen zabalkunde eta ekoizpena estatuaren monopolio gisa geratu zen: estatuak, lehenik, 1949ko otsailaren 9ko Dekretuaren indarrez, RTF erakundeari esleitu zion irrati zabalkundeko zerbitzuen ustiapena, eta ondoren, 1959ko otsailaren 4ko Ordenantzaren bidez, monopolioaren kudeaketa eskaini zion. Egoera honen mamia ez zen askorik aldatu 1964ko ekainaren 27ko Legeak eragindako eraldaketa nominalarekin. Izan ere, irrati eta telebista programen zabalkunde eta produkzioak ORTF (Office de Radiodifusión Televisión Française) erakundearen monopolio zeharo zentralizatua izaten jarraitu zuen. Alabaina, Frantzia inguratzen duten estatu txikietatik igortzen hasi ziren beste hainbat irrati, esate baterako, Radio Andorra eta Radio Luxemburg, frantziar entzuleriari zuzendurik. Irrati haien arrakasta ikusirik, Frantziak emankizun sare periferiko eta paraestatal bat sortzea erabaki zuen. Horrela sortu zen SOFIRAD, Radio Montecarlo, Radio Europe 1 eta Sud Radio biltzen zituen erakundea; eta horrek, aipatu besteekin batera, entzuleriaren multzo handi bat bildu zuen, frantziar publizitate inbertsioaren bolumen garrantzitsuarekin batera. Gauzak horrela, Ipar Euskal Herriak ere askotxo itxaron behar izan zuen, bere irrati espezifikoak edukitzeko garaia heldu arte. Radio San Sebastiánek, 60ko hamarkadan, Uhin Ertaineko emankizunak igortzen zituen, goizeko 6etan, ordu eta erdiko programa bat, ''Radio Océan'' izenaz, Jean Bonis ek zuzendu eta aurkezturik, baina SER Katearen programazioaren etengabeko handitzeak programaren desagerpena eragin zuen azkenean. Geroago, 80ko hamarkada hasieran jada, Radio San Sebastianen MMak frantsesezko ordubeteko programazioa berreskuratu zuen, egunekoa, Soraya Kefir en zuzendaritzapean. Frantziako irrati zabalkundearen zerbitzuak aipatu egoeran zeudela, 1978an, Alexander de la Cerda kazetaria Iparralderako irrati espezifiko bat sortzeko ideia aztertzen ari zen, baina Frantziako araudi zorrotzak galarazi egiten zuen frantziar lurraldetik beretik emankizunak ematea. Horregatik, beharbada irrati periferikoen arrakasta gogoan eta ongi ezagutzen zituela Radio San Sebastianetik garatutako esperientziak, Loiolako Herri Irratiaren bidez emankizunak emateko ideia otu zitzaion; izan ere estaldura oneko emisorea zen, eta bikain entzuten zena gainera beste aldean. Hala, Radio Adour Navarre izenaz egunean bi programa igortzen hasi ziren, goizeko 7etan lehena eta arratsaldeko 6etan bigarrena, ordu erdikoa bakoitza. Programazioan, funtsean, zuzenean egindako informatibo bat eta ondoren kirol, elkarrizketa eta musika programak izaten ziren –Baionako estudioetan grabatuak azken horiek–, gero Loiolatik igortzeko. Irratiak frantsesa eta euskara erabili zituen, bata zein bestea, bere emankizunetan. Geroago, irrati zabalkundearen monopolioari porrota iritsi zitzaionean, Ziburun kokatutako emisore batetik hasi ziren zuzeneko emankizunetan, eta Radio Adour Navarre Frantziako lehenbiziko irrati libreetako bat izan zen. RTL talde luxemburgar indartsuak erosi zuen irrati hau 1981ean, eta kate honen tokiko irrati izatera igaro zen. == 80ko hamarkada eta milurtekoaren amaiera == '''''Julian Beloki Guerra''''' Maiztasun Modulatuko irratiaren boom izugarria eta garapena gertatu zen 80ko hamarkadan. Banda hori bereziki musika-programetara xedatu zen, Loiolako Herri Irratian izan ezik. Izan ere, irrati hori goiz goizetik saiatu zen MMaren ohiko irrati gisa ezagutarazten. Baina, orokorrean, irrati-espektroa MMn irekitzeak, emankizun-lizentzia berriak emateak, eta irrati-jarduera ezagutarazteak, eduki oso edo ohikoa zuten MM kateak sortzea ekarri zuen, musika estereoko emankizunak sustatzeko argudio nagusi izan zen horren programazio-formatuen aukera haraindian zabalduz. === MM-aren booma === ==== Ohiko programazioak ==== [[File:Egin Irratia.png|thumb|Egin Irratia.]] Maiztasun Modulazioaren boom izugarria eta garapena gertatu zen, 80ko hamarkadan. Banda hori bereziki programa musikaletara xedatu zen, '''Loiola Herri Irratian''' izan ezik. Izan ere, Loiola Herri Irratia goiz goizetik hasi zen, 1965eko uztailaren eta 1566ko uztaila bitartean 1964ko Uhin Ertainen Dekretuaren eraginez itxiera tekniko bat jasan ondoren, MMaren ohiko irrati gisa ezagutaraztearen alde borrokatuz. Herri Irratia beti saiatu zen Maiztasun Modulazioan ohiko programa formatuak eskaintzen, batez ere '''Donostiako Herri Irratiarekin''' batu zenetik. Bi irrati horiek programazioko orduak konpartitzen zituzten, batez ere informazioko programak. ==== Musika estereoan ==== Baina, orokorrean, irrati-espektroa MMn irekitzeak, emankizun lizentzia berriak emateak, eta irrati-jarduera ezagutarazteak, eduki oso edo ohikoa zuten MMko kateak sortzea ekarri zuen, musika estereoko emankizunak sustatzeko argudio nagusi izan zen horren programazio-formatuen aukera haraindian zabalduz Horrela sortu zen ''Antena 3'', ''Cadena SER'' eta ''Radio 80'' ahalguztidunak gainditzeko unera iritsi arte. === Euskal irratiaren eta prentsaren unea === 1979 eta 1980 euskal irrati zabalkundearen panoraman inflexio urte garrantzitsuak izan ziren. Lehenik eta behin, '''Gernikako Estatutua''' onartzeak komunikabide publiko batzuen etorkizuneko garapenerako oinarriak ezarri zituen, 19. artikuluan ezartzen zena garatzetik abiatuz: 19. artikulua l. Euskal Herriari dagokio giza komunikabideei dagozkienetan Estatuko oinarrizko arauen legeria aurrera eramatea, Konstituzioaren 20. artikuluan agintzen dena betiere errespetatuko delarik. 2. Titulartasun estatala duten komunikabideei aplikatu behar zaien arautegi bereziari dagokionez, goiko paragrafoan aipatu diren gaien bururapena Estatuarenakin koordinatuko da. 3. Artikulu honetako lehen paragrafoan esaten den bezala, Euskal Herriak erregula, sor eta atxiki ditzake bere telebista, irrati eta prentsa propioa, eta, oro har, bere helburuak lortzeko behar dituen giza komunikabide guztiak. Une horretatik aurrera, euskarazko komunikabideak –irratia, prentsa eta telebista– sortzearen aldeko herri aldarrikapena prentsa idatzi sorberri baten agerpenarekin berretsi zen. Prentsa horrek izaera nazionalista zuen, Deia eta Egin egunkariek nagusiki. Aldarrikapen hori, bestalde, etorkizuneko irrati eta telebista euskaldunarentzat profesionalak trebatzeko eta gaitzeko egiturak eta jarduerak sortzeko erabakiarekin ere berretsi zen. Erabaki hori Ramon Labaien jaunak (EAJ) zuzentzen zuen Kultura Sailaren bidez hartu zuen Eusko Jaurlaritzak. ==== Euskarazko programak ==== [[File:Euskadi Irratia.png|thumb|Euskadi Irratia.]] Ekintza horiekin batera, ezarrita zeuden irratiei programazioko zenbait ordutan euskaraz igortzeko aukera emateko erabakia etorri zen. Irrati horiei, emankizunak euskaraz igortzeagatik, antenan jartzeak suposatzen zuen esfortzua arintzeko laguntza ekonomikoak ematen zitzaizkien. Ekimen horiei esker, irrati eta telebistako aurkezle gisa eta bikoizketa aktore gisa trebatzeko gela sorberrietan trebatu ziren esatariek egiazko praktikak izan zituzten mikrofonoaren aurrean. Gainera, horietako askok horrela ekin zioten beren ibilbide profesionalari. Bide horretatik, Donostiako Herri Irratia, Radio San Sebastián Cadena SER irratiko MM, Espainiako Irrati kateko La Voz de Guipúzcoa eta beste euskal irrati asko zenbait ordutan berariaz euskaraz igortzeko abenturan murgildu ziren, Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailaren eta Foru Aldundien diru-laguntzarekin. Zuen intentsitateagatik, Donostiako Herri Irratiko Sei orduak euskaraz programa nabarmendu zen. Programa horrek astelehenetik ostiralerako emankizunak zituen, arratsaldeko seietatik gauerdira, 1980 eta 1982 bitartean. Euskal Irratiaren panoraman, profesional euskaldun ospetsu askok eman zituzten beren lehenengo pausoak euskal irrati publikoaren ekimen aitzindari horietan. Bide beretik, halaber, Bilboko Herri Irratia 1973an hasitako bidea indartzen joan zen. Geroz eta euskarazko eduki gehiago sartzen joan zen, eta, Bizkaia Irratiaren bidez, aurrerago euskara hutsean igortzen zuen programazio ildo bat sortzea ahalbidetuko zuen profesional talde bat eratu zuen. === Euskal irrati eta telebista. EITB === Euskarazko programazioko orduak sustatu zituzten ekintzen bultzada abiarazi eta handik bi urtera, 1982ko maiatzaren 20an, Karlos Garaikoetxea buru zuen Eusko Jaurlaritzaren ekimenez, Eusko Legebiltzarrak Euskal Irrati eta Telebistaren Erakunde Publikoa, EITB, S.A., Sortzeko Legea onartu zuen. Lege horrek irrati eta telebista publikoko zerbitzuak bete behar zituzten oinarrizko printzipioak zehazten zituen. Horrela zioen hirugarren artikuluan: 3. artikulua Autonomia Erkidegoaren jabetzapeko gizarte adierazpideen jarduerak honako oinarri irizpide hauek izango ditu: a) Albiste-emankizunetan gauzak diren bezala ikustea, egiatasuna eta alderdikeriarik eza. b) Albiste emankizunaren eta iritziaren arteko zehazketa eta bereizketa, azken honek adierazten dutenak nor diren hertsiki eskatuz. Merkataritzari buruzko albiste emankizunak erabilera zehatz eta berezi bera eskatuko du hertsiki. c) Berdintasun arauarekiko, politika, erlijio, gizarte, kultura eta hizkuntz-aniztasunarekiko begirunea. d) Orotariko interesaren alde, Autonomia Estatutuan eta Konstituzioan onartutako elkarbizitzaren herri balioen defentsa eta sustapena. e) Konstituzioak eta Autonomia Estatutuak onartzen dituen eskubideekiko. begirunea. f) Pertsonaren ohorearekiko, izen onarekiko begirunea eta, bereziki, hurkotasun eta berariazko irudirako eskubidearekikoa. g) Gazteriaren eta haurtzaroaren babesa. h) Kulturaren eta euskararen sustapena, euskara erabiltzearen xedetarako, oinarrizko egitarau-arauak ezarriz, orotariko eskaintza mailan Autonomia Erkidegoan euskaraz irrati telebistako emankizunen oreka beharra kontutan izanik. ==== Euskadi Irratia ==== Legea abiarazi eta garatzearekin batera, 1982ko azaroaren 23an, '''Euskadi Irratiak''' bere emankizunak ofizialdu zituen. '''Radio Euskadik''' 1983ko martxoaren 31n berdina egin zuen, eta, handik gutxira, '''Radio Vitoriak'''. Azken irrati hori Eusko Jaurlaritzak eskuratu zuen Legea onartu aurretik, 1981eko amaiera aldean. Ondoren oso osorik integratu zen Erakunde Publikoaren, EITBren, irrati taldean, urtetan zehar SER katera lotu zuen konpromisoa behin betiko bertan behera utziz. ==== Euskadi Gaztea ==== [[File:Euskadi Gaztea.png|thumb|Euskadi Gaztea.]] Zenbait urte beranduago, 1990eko martxoaren 21ean, '''Euskadi Gaztea jarri zen''' abian. Taldeko irrati formula musikal gazteak hasiera batean paraleloan igortzen zuen euskaraz nahiz gaztelaniaz, baina 1994an euskarazko irrati musikal baten eskaintza eta aukera bakarrean fusionatu ziren. Euskadi Gaztea 1990ean abiaraztearekin batera, SER kateak Espainiako Estatu osora zabaldu zuen top formulak, Los 40 Principales irratiak, gorantz egin zuen. Irrati horrek, Euskal Autonomia Erkidegoaren kasuan, Euskadiko hiriburu bakoitzerako MM bana esleitzea lortu zuen. === Beste irratiak === Euskal irrati publikoaren, hots, Eusko Irratia SAren lehenengo antenak instalatu zirenetik, 80ko hamarkadako lehenengo urteetatik, marka berriak ezagutzera eman ziren euskal irrati espektroaren dialean. Hala nola, '''Radio Miramar'''ren antzeko irratiak, ondoren '''Cadena 100''' irratian bilakatuko zena, eta '''Onda Cero''', ONCEk sortua; '''Nerbioi Irratia''' eta '''Gorbeia Irratia''', musika oso herrikoia zuten irratiak, eta, jakina, irrati ''piratak'' –maiztasun erabiltzeko emakida administratiborik gabe zeudenak dialean–, emankizun lizentzien zain zeudenak, bereziki Bilboko hirigunean, eta baita ''libre'' izenekoak ere, tokiko izaera zutenak eta ordezko programazioa, gehienetan euskaraz, igortzen zutenak. Hori zen '''Hala Bedi''' irratiaren kasua. Gasteizko irrati paradigmatikoena zen. Izan ere, Hala Bedi irratiak zenbait arazo izan zituen hasieran, baina 1984an ekin zion emankizunak emateari, ia etenik gabe igorriz eta programazio formula egonkorrekin XXI. mendea hasi eta haratago. Horiek guztiak ez ziren irratia Espainiako Estatuan bizitzen ari zen zabalkunde eta ezarpen sozialaren isla besterik; sektorearentzat, horrek, diktaduraren amaieraren hasiera suposatu zuen, 1975eko azaroaren 20an Franco hil ondoren eta Trantsizio Politikoak egunez egun sortzen zuen tentsio informatiboa zela eta. '''Gertaera ahaztezin''' bat izan zen, dudarik gabe, 1981eko otsailaren 23ko ''transistoreen gaua''. Izan ere, Madrilgo Diputatuen Kongresua Teniente Koronel Tejeroren buruzagitza zuten Guardia Zibilen unitateek okupatu zuten, eta horrekin porrot egin zuen estatu kolpe bat eragin nahi izan zuten. === Albistegien espezializazioa === Zentzu horretan, 80ko eta 90eko hamarkadak ohiko irratien espezializazio informatiboko urteak izan ziren, bai Uhin Ertainean eta baita Maiztasun Modulazioan ere. Kirol ekitaldiei buruzko informazioaz gain –gai horretan jadanik bazegoen tradizio luze eta sendo bat–, beste errealitate informatibo batzuk irratiak kalera ateratzea, berehalakotasuna bilatzera, gertutasuna zaintzera eta iritziak kontuan hartzea eragiten zuten. Euskal Autonomia Erkidegoan eta Nafarroan, batez ere irrati publikoak –Radio Euskadi, Radio Vitoria eta Euskadi Irratia, batez ere– eta neurri txikiagoan, herri irratiek, besteak beste, Herri Irratiak eta Egin Irratiak, 1998an desagertu ziren arte, eta baita SER Euskadi eta Nafarroako lurralde egiturak, Grupo Correo taldearen irratiak, eta RNEko eskualdeko deskonexioak ere, bakoitzak duen baliabide eskuragarritasunarekin eta programazio autonomia ahalmenarekin, euskal dialaren komunikazio errealitatea eratuz joan ziren informazioaren bideaz. Radio Euskadi eta Euskadi Irratiak osatzen zuten, XXI. mendera sartzean, irrati informatiboaren ikuspuntutik irmoki finkaturik zegoen errealitatea. Irrati horiek eragin handiagoa zuten Euskal Autonomia Erkidegoan, baina, aldi berean, Nafarroarako eta Iparralderako ere proiekzio garrantzitsu bat zuten. === Musika kateak === Irratiaren mundua animatu zuen faktoreetako bat musika kateen arrakasta izan zen, XX. mendeko azken bi hamarkadetan. Los 40 Principales programa, lau hiriburuetako bakoitzean irrati banarekin, Kiss MM (FM), Onda Cero Música, Euskadi Gaztea, euskaraz soil-soilik 1994ko urtarrilaren 1etik aurrera, Nerbioi Irratia eta Gorbeia Irratia, EITB irratia, Radio 3 eta Radio 2, musika klasikokoa, Cadena 100, Europa FM, Fórmula Hit eta beste irratiak, horietako batzuk gehienbat musika programazioarekin. Beste irrati batzuk programazio mistoa zuten, informazioa eta musika tartekatuz (Arrate Irratia, Segura Irratia, Euskal Irratiak, Xorroxin Irratia eta beste irrati pirata eta libre asko), eta irratiaren diala imajinatu zitekeen azoka musikal zabalena bilakatu zuten. Hori esponentzialki hazi zen, satelite bidezko kanalak eta Interneteko musika irratien hazkuntza etxe guztietara iristen ziren heinean. === Euskaraz soil-soilik === Aipu berezia merezi dute, aukera estrategiko eta programatze-aukera gisa, euskararen erabilera normalizatuaren eta esklusiboaren aldeko apustua egin zuten irratiek, EITB, Euskadi Irratia eta Euskadi Gaztea irrati publikoak sortzeak suposatu zuena baino haratago. '''Arrate Irratia'''. Hori da '''Arrate Irratia'''ren kasua, jardunik gabeko epe luze baten ondoren, 1982an berriro ekin zion jardunari Bernardo Ibarraren zuzendaritzapean. Arrate Irratiaren esperientzia asko nabarmendu zen, ekonomikoki kudeatzeko zuen metodoagatik, halaber. Izan ere, publizitateagatiko finantzazioaz gain, beste irratiek arestian esperimentatu zutena mantendu zuen: entzule-elkartea. Urtero egiten zuten ekarpen ekonomikoarekin finantzaketa-gastuen zati bat ordaintzen zen. === Iparraldean === Urte horretan berean, 1982an, Frantziako gobernu sozialistak, François Mitterrand buru zuela, irrati libreak edo irrati-elkarketak sortzea onartu zuen. Frantziako irrati publikoaren monopolioa hausteak Frantziako Estatuak irrati libreak sortzeko mugimendu zabal bat eragin zuen. Hala, Iparraldean ere euskarazko irrati zabalkunderako hiru irrati ekimen garrantzitsu sortu ziren. '''Irulegi Irratia''', Irulegin (Nafarroa Beherea), '''Xiberoko Boza''', Maulen (Zuberoa) eta '''Gure Irratia''', Baionan (Lapurdi). Hiruak, Frantziako legedian irrati-elkarketa gisa katalogatuta dauden irratiak, programazioan berezko nortasuna zuten eskaintzarekin finkatzen joan ziren. Baina, aldi berean, esfortzuak eta lana batzeko beharra ikusirik, 90eko hamarkadaren bukaeran programazio bateratuko ekimenak sustatu ziren, '''Euskal Irratiak''' epigrafearekin. Era berean, Arrosa proiektuaren sustatzaileak ziren, batera eginiko proiektu zabalagorantz loturak sortzeko helburuarekin. Proiektu horrek egoitza Andoaingo Martin Ugalde Kultur Parkean du, eta Euskal Autonomia Erkidegoko, Nafarroako eta Iparraldeko tokiko irrati-espektro zabal baten arteko irrati jarduera integratzaile bat sortzeko xedea du. Bestalde, Gure Irratia izenekoak Hendaian '''Antxeta Irratia''' izenarekin tokiko deskonexioak dituen ordezkaritza bat sortu zuen. Horrela, saiatu zen bere emankizunak eta programazioa Hendaia, Hondarribi, Irun eta inguruetako hiriguneetarantz enfokatzen. === Nafarroan === Jardun-ildo berekoan, euskaraz baino ez igorriz, Baztango Bailarako '''Xoxorrin Irratia''' (1985) eta Iruñako '''Euskal Herria Irratia''' sortu ziren. Azken hori 1984an sortu zen, Iruñeko Erkidegoak SA elkarteko 50 kideen ekimenez. Hasieratik, berezko produkzioa edo beste irratiekiko elkarlanean gauzatutako produkzioa eta Euskadi Irratiak Iruñerako eta ingururako igortzen zuen seinalea konbinatu zituen. Bi irratiek, Euskal Herria Irratiak nahiz Xoxorrin Irratiak, Nafarroako Foru Erkidegoak ematen zituen Maiztasun Modulatuak lortu nahi izan zituzten. ''Xoxorrin Irratiak'' 1998an lortu zuen emakida, Lesakara esleitutako maiztasun bat bazen ere, eta ez irratia kokatuta zegoeneko lekura esleitutakoa. Bestalde, Euskal Herria Irratia, iragarpen ororen aurka, 1998ko esleipenetatik kanpo geratu zen. Administrazioaren erabakia errekurritu zuen, baina, azkenean, 1984an sortu zenetik okupatzen zuen maiztasuna ustiatzeko baimenik gabe geratu zen. === Irrati espektroa === Euskal Autonomia Erkidegoko irrati espektroa okupatzeari dagokionez, gogoratu behar da Administrazio Zentralaren azaroaren 11ko 240/1986 Dekretuak ezartzen zuela Soinu Irratia Maiztasun Modulazioan igortzeko maiztasunak esleitzeko prozedura. Dekretu horren 3. atalean zehazten zen emakidak 10 urtetarako emango zirela. Emakida horiek luzatu egin ahal izan ziren, esleipendunek horrela eskatuz gero, eta Administrazioak onartu behar zituen. Maiztasun horiek esleitzea eta balizko luzapena gauzatzea Administrazio Autonomikoen eskumena da. Zentzu horretan, Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailak, 1987ko eta 1989ko emakida prozesuen bidez, 1992an gauzatu zen behin betiko ebazpenaren bidez, 36 maiztasun eman zituen. Maiztasun horien artean, Estatu espainiarrean irrati zabalkundearen hastapenetatik, 6 emakida historiko sartzen ziren. Euskal Autonomia Erkidegoko dialaren irrati panorama EITBko irrati guztientzako planifikatutako 55 maiztasunekin, hainbat programazio ildo Espainiako Irrati Nazionalaren 40 maiztasunekin, eta Bizkaia eta Gipuzkoa artean banatutako 6 udal irratirekin osatzen zen. Zifra horiek 1992ko emakiden errealitateari erantzuten zieten. Egiazko panorama, 2002 urtean, oso desberdina zen. Irrati publikoek, autonomikoek nahiz estatalek, maiztasun gehiago zituzten; eta udal irratiei eskainitako espektroa, 107,0 eta 107,9 arteko bandan, irrati ilegalek, irrati libreek eta beste irrati seinale asko okupatzen joan ziren, modu gutxi gorabehera jarraituan eta egonkorrean (Ikus 01 taula). Udal irratiei dagokienez, irrati libren mugimenduarekin gertatu zenaren antzera eta Katalunia edo Andaluzia bezalako Autonomia Erkidegoek zehaztu zuten joeraren aurka, Udal oso gutxik, Nafarroan nahiz Euskal Autonomia Erkidegoan, hautatu zuten tokiko irratiak ustiatzeko bide hori. Zentzu horretan, Euskal Autonomia Erkidegoren 1994ko martxoaren 22ko emakida erregimenak, Udal Erakundeentzat Maiztasun Modulazioko uhin metrikoetako irrati zabalkundeko zerbitzu publikoari buruzkoak, ez zuen arrakasta handirik izan. Igortzen zen itxurazko potentziaren arabera, hiru igorgailu mota zehaztu ziren, A, B eta C izenekoak. 500 W ko itxurazko potentzia igorria (50.000 biztanletik goragoko hirietarako), 150 W ko itxurazko potentzia igorria (10.000 eta 50.000 bitarteko biztanle kopurua zuten hirietan), eta 50 W ko itxurazko potentzia igorria (10.000 biztanle baino gutxiagoko herriak) dituzte. Hizkuntza politikaren ikuspegitik, horiek guztiak EUSTATek argitaratutako urtekari estatistikoaren arabera udalerri bakoitzarentzat atera litezkeen portzentajeetara doitu behar ziren minimo batzuk bete behar zituzten. Horrela, gazteei eta alfabetizazio nahiz euskalduntze programetara zuzendutako ekintza positiboa lehenesten zen. ==== MMko diala ==== Irrati ''libre'' izeneko horiek, 80ko hamarkadako bigarren erditik aurrera, antenara irteteko esperientzia horien agerpenarekin, MMko diala aurkako norabidean dinamizatu zen. Irrati maiztasunak ustiatzeko baimenak Udal gutxik eskatu zituzten, aldiz, mota orotako taldeak ordezko programazioko proposamenak egiten joan ziren. Proposamen horiek, lotura administratiborik gabeak ziren, kasu gehienetan baliabide tekniko eskasekin, eta orientazio ideologiko edo politiko oso zehatzekin batzuetan, eta aldarrikapen oso zehatzekin bestetan. ==== Irrati digitala ==== Satelite bidezko emankizunak hasi ziren, 1900go hamarkadaren amaieran, eta irrati ekoizpenaren tratamendu digitala sartu zen. Soinuaren kudeaketa digitalak ahotsezko nahiz musikazko soinu dokumentuak grabatzeko, editatzeko, biltegiratzeko eta berreskuratzeko lanak sinplifikatu egin zituen, irrati eremuaren erabilgarritasunetik haratago irratiak sortzea ahalbidetuz. Informatika, digitalizazio eta telekomunikazioen arteko konfluentziak baldintzatzen duen testuinguru teknologiko berrian, satelite bidezko emankizunen ugaritzeari, hazkunde esponentzialeko izaerarekin, irrati igorpenak gauzatzeko Internet erabiltzea gehitu zitzaion. Internet bidez, gainera, irrati igorpenei irudien eta datuen gehigarri multimediak gehitzen zaizkio. ==== D.A.B. ==== Europako agintariek, Uhin Ertaineko eta Maiztasun Modulazioko bandetan jadanik espazioa falta zela kontuan hartuta, laurogeita hamarreko hamarkadaren hasieran, emankizunerako protokolo digital baten ikerketa bultzatu eta sustatu zuten. Ikerketa horren fruitu izan zen '''DAB''' (Digital Audio Broadcasting), irratiko emankizun digitalek protokoloa. EITBko irrati publikoak izan ziren, 1998ko martxoan Eusko Jaurlaritzako Informatika eta Telekomunikazioen zuzendaritzak Arabako Zaldiaran mendian dituen instalazioetan ezaugarri horietako multiplexadore bat instalatzearekin batera, emankizun digitalera gehitu ziren lehenengo irratiak. Espainiako Irrati Nazionalak, esaterako, irrati publikoak eta estatu mailako irrati kate pribatu garrantzitsuenek 1999tik emankizunak igortzen zituzten jadanik formatu digitalean. DAB protokoloko emankizun digitala gauzatzen duten multiplexadoreak okupatzeak, gainera, Radio Marca, Radio Mundo eta abarren antzeko beste irrati eskaintzak agertzea ahalbidetu du. Irrati horiek guztiak Alderdi Popularraren Gobernuak 1999ko udaberriko hauteskunde orokorren bezperatan egin zituzten maiztasun digitalen esleipenen ondorio dira. == Kronologia – 1925-2003 == '''''Julian Beloki Guerra''''' === Gure herriko irratiaren efermerideak, garrantzi gehiago edo gutxiagokoak === * '''1925. Maiatzak 1''' - '''Radio Club Vizcaya EAJ-9'''ren lehenengo emankizunak. Cadena Unión Radiok eskuratu zuen, 1927an. Handik gutxira itxi egin zen [1928] * '''1925. Irailak 30''' - '''Radio Vizcaya EAJ-11'''ren lehenengo emankizunak. 1927an Unión Radiok eskuratu zuen, eta 1928an emankizunak emateari utzi zion. * '''1925. Azaroak 24''' - Sabino Uzelayetak, Donostiako Alkateorde izan zenak, irrati bat abiarazteko beharrezkoa zen lizentzia eskuratu zuen [beste iturri batzuen arabera baimena 1924ko abenduaren 15ean eman zitzaion]. Emankizun ekipoa, Wester Electric Company irratia, Igeldon instalatu zuen. '''Radio San Sebastian, EAJ-8'''k 1925eko azaroaren 29an ekin zion bere bideari. * '''1927. Ekainak 26''' - Cadena Unión Radio delakoak [1924ko abenduaren 19an eratua, eta etorkizuneko Cadena SER irratiaren hastapena] Euskadin zeuden hiru irratiak eskuratu zituen: '''Radio Club Vizcaya, EAJ-9''', eta horren arerio zuzenena, '''Radio Vizcaya, EAJ-11''', hala nola '''Radio San Sebastián, EAJ-8''' [azken hori, zehazki, 1927ko ekainaren 26an]. * '''1928. Uztailak 7''' - '''Radio San Sebastián''' irratiak Paulino Uzkudun eta Haymann en arteko boxeo borrokaldi ospetsua eman zuen Txofreko Zezen Plazatik Union Radio irratiko entzuleentzat, Donostiako, Bartzelonako, Madrilgo eta Salamancako irrati instalazioen bidez. * '''1928. Apirilak 28''' - '''Radio Club Vizcaya, EAJ-9''' irratia matxuratu egin zen, eta hori zela-eta igorpenak eten egin behar izan ziren. Behin betiko bilakatu zen isilune tekniko bat, inoiz gehiago ez baitzuen igorri. * '''1932. Abenduak 8''' - Komunikazioetako Ministerioak Dekretu bat eman zuen. Dekretu horren bidez Telekomunikazioen Zuzendaritza Orokorrari ahalmena ematen zitzaion, partikularren bidez, potentzia txikiko irrati igorgailuak [200 watt gehienez ere] eta 30 kilometro baino gutxiagoko estaldura erradio bat duten tokiko izaera duten irrati igorgailuak instalatzeko baimenak emateko. Bestalde, udalerri bakoitzeko irrati emankizun bakarra baimentzen zen. Dekretu horren babesean, 1933an '''Radio Bilbao, EAJ-28''', eta '''Radio Pamplona, EAJ-6''' sortu ziren, eta 1934an '''Radio Vitoria, EAJ-62''' sortu zen. Handik gutxira, Tuterak ere tokiko ezaugarriak zituen irrati propioa izatea lortu zuen: '''Radio Tudela, EAJ-66'''. * '''1932'''.** - '''Radio Tudela, EAJ-66''' irratia abiarazi zen. Irrati hori Aurelio Hernándezi eman zitzaion. Denbora gutxi funtzionatu zuen. Beste Radio Tudela bat sortu zen 50eko hamarkada erdialdean, Sindikatu en Irratien Sarea [CES] delakokoa. Ondoren, ''Irrati Kate Espainiarra'' [RCE] delakoan sartu zen. Eta, azkenik, RNEko errepikagailu izaten bukatu zuen. * '''1933. Maiatza''' - '''Radio Navarra, EAJ-6''' sortu zen. Irrati hori Unión Radio katean sartu zen. * '''1933. Urriak 31''' - Probatarako denboraldi baten ondoren, '''EAJ-28 Radio Bilbao''' igortzen hasi zen. Gerra zibilean izen desberdinekin jarraitu zuen: Radio Requeté, Radio España, Radio Euskadi edo Radio Bilbao. 1943an, finantza-estutasun larriak igaro ondoren, lehendabizi SER kateak alokatu zuen, eta ondoren kate horrek berak eskuratu zuen. * '''1933. Maiatzak 27''' - '''Radio Navarra''' sortu zen. Hasiera batean 200 Watts eko irrati txiki bat zen, Zaragozako Ismael Palacios Bolufer argazkilariak sortua, Kale Nagusiko 43an. Gerra Zibilean irratia Gerra Batzorde Karlistaren eskuetan egon zen, eta Radio Requeté de Navarra bilakatu zen. Izen horrekin '''EAJ-6''' adierazgarria jaso zuen, hasiera batean Madrilgo Radio Ibérica delakoari eman bazitzaion ere. SER katera lotu zen 1958an. 1975ean S.A. Radiodifusión Navarra delakora transferitu zen, eta 1984ko maiatzaren 1ean izenez aldatu, eta '''Radio Pamplona''' izena hartu zuen. * '''1933. Urriak 31''' - Bizkaiko lehenengo irratia '''EAJ-9''' izan zen. Radio Club Vizcaya delakoari 1925eko urtarrilaren 12an eman zitzaion, eta Carlton Hotelean ezarri zen. Irrati hori Union Radiora saldua izan zen 1927ko maiatzaren 28an, eta 1928ko apirilaren 28an emankizunak igortzeari utzi zion. Egungo '''Radio Bilbao''' 1933ko martxoan Daniel Urkijori eman zitzaion kontzesio bat izan zen, 1933ko urriaren 31n EAJ-28 Radio Emisora Bilbaina izenez irekiz. Igorpenak ez zuen minutu batzuk besterik iraun, matxura bat zela-eta 1933ko azaroa erdialdera arte geldirik utzi baitzuen. Bilboko Rodriguez Arias kaleko 6.ean kokatu zen 70eko hamarkadan zehar. Banco Urkijok bere akzioak PRISAri saldu zizkion 1982an. * '''1934. Irailak 9''' - Lehendabizikoz, '''Radio San Sebastián''' eta '''Radio Bilbao''' –Union Radio katekoak biak– irratien bidez, erlijio-ospakizun musikal bat eman zen, Arantzazuko Saindutegitik, Ama Birjinaren egunarekin bat eginez. * '''1934. Irailak 30''' - '''Radio Vitoria – EAJ-62''' irratiaren lehenengo emankizun ofiziala. Irrati igorgailu hori Francisco Hernández Peña doktoreak sortu zuen. Maiztasunaren emakida 1932ko abenduaren 8ko dekretuan xedatutakoaren babesean eman zen. * '''1934. Apirilak 24''' - '''Agrupación Vasca de Experimentación en Radio [AVER]''' elkartea arautu zuen Araudia onartu zen. Elkarte horretan jadanik eratutako irratiek parte hartu zuten, hala nola teknikariek eta irrati amateurrek. * '''1934. Uztailak 26''' - Bigarren Errepublikako Gobernuak '''Irratiaren Legea''' onartu zuen. Lege horrek ordenamendu juridikoaren etorkizunaren oinarriak ezartzen zituen. Dekretuaren arabera irratia Estatuak kontrolatzen zuen eta garatzen zuen zerbitzu publiko gisa eratzen zen. Ondorio horietarako, Estatuak beretzat erreserbatzen zuen eremu nazionaleko nahiz nazioarteko eremuko irrati jarduera. * '''1934. Otsailak 9''' - II. Errepublikako Gobernuak, Komunikazioko Ministerioaren bidez, irratiz izaera edo eduki politiko eta sozialeko propaganda diskurtsoak eta –espazioak ematea berariaz debekatzen zuen Agindu bat aldarrikatu zuen. * '''1936. Uztailak 18''' - Gerra zibilaren hasiera. Uztailaren 18an bertan, arratsaldeko lehenengo orduetan, '''Unión Radio San Sebastián''' irratiko mikrofonoek Eusko Alderdi Jeltzaleko diputatu ziren Manuel Irujo jaunak eta Jose Maria Lasarte jaunak sinatutako ohar bat zabaldu zuten, beren iritziz herri subiranotasuneko legezko aukera bakarraren alde, hots, Errepublikaren alde, azalduz. * '''1936. Abenduak 22''' - Behin gerra zibila hasita, Autonomia Estatutua aldarrikatu zenetik bi hilabete eta erdira, '''Jose Antonio Agirre Lehendakaria''' euskal herriari zuzendu zitzaion, eta, bereziki, gudariei, «Euskaldunen herri zaharraren gobernu gazte bat» izenburua zuen mintzaldi batekin. * '''1936. Urria''' - Espainiako Parlamentuak lehenengo Autonomia Estatutua onartu zuen Araba, Bizkaia eta Gipuzkoarentzat. * '''1939. Ekaina''' - Bilbo erori ondoren, '''Eusko Jaurlaritzak''' sortutako '''irrati zerbitzuak''' igortzeari utzi zion. * '''1939. Urriak 6''' - Diktadurako Gobernuak, izaera orokorrez, irrati komertzialen '''zentsura''' eta, aldi berean, tokiko, eskualdeko nahiz probintziako eremua gainditzen zuten albisteak ematea debekatzea ezartzen zuen Agindu bat aldarrikatu zuen. Albiste nazionalak nahiz nazioartekoak ematen zituzten albistegiak debekatu izana, '''Madrilgo Irrati Nazionaleko hitz egindako egunkarietara konektatzeko obligazioarekin''' batera etorri zen. Informazio monopolio hori indarrean egon zen 1977ko urriaren 25era arte. * '''1941.''' ** - Radio Moscú irratiak, bertsio espainiarrean, eta Radio España Independiente irratiak, «Radio Pirenaica» delakoak, Dolores Ibarruri Komunistaren zuzendaritzapean, lehendabizi Moskutik, eta, ondoren, Bukarestetik (1955) igorri zuenak, beren emankizunei 1941ean ekin zieten. * '''1943. - Irailak 9''' - '''Radio San Sebastián''' Arantzazuko Saindutegitik Meza Saindua ematen hasi zen erregularki. Ohitura horrek 1983ra arte iraun zuen. * '''1946. Abenduak 21''' - '''Radio Euskadi – Euskadi Irratia, La Voz de la Resistencia Vasca''', irratiaren lehenengo emankizunak aireratu ziren, uhin motzean, Lapurdiko Mugerren gaitutako emankizunetako talde bati esker. * '''1946. Udazkena''' - Denboraldi batean '''BBC''' britainiarrean jardun ondoren, '''Alberto de Onaindia''' apaiza (Markina, 1902 – Donibane Lohitzune, 1988), '''Dr. Olaso''' ezizenarekin, asteroko mintzaldiekin hasi zen, Frantziako irrati publikoko zerbitzuek zituzten gaztelaniazko emankizunetan. * '''1947. Abenduak 2''' - '''Radio Vitoria, EAJ-62''' irratia Caja de Ahorros de Vitoriak eskuratu zuen, eta Olagibel kaleko estudio berrietara lekualdatu zen. * '''1948. Uztailak 18''' - Irrati zerbitzu frankistek sortzen zizkieten interferentziei erantzunez, '''Radio Euskadi en el exilio''' irratiak Radio San Sebastianen antzeko irratiei zuzendutako aldizkako interferentziazko ekintzak abiarazi zituen. Lehenengo interferentzia ekintza egun horretan burutu zen, eguerdiko hamabietan, Arantzazuko Saindutegiko Meza Nagusiaren igorpena amaitu ondoren. * '''1952. Azaroak 17''' - Hitzarmen bat sinatu zen, eta hitzarmen horren bidez Caja de Ahorros de Vitoriaren '''Radio Vitoria – EAJ-62''' irratia Sociedad Española de Radiodifusión (SER) delakora elkartu zen. Hitzarmena sinatzean SER kateko Zuzendari Nagusi gisa Virgilio Oñate Sanchez jauna azaltzen da, eta Radio Vitoriako Kontseilari Ordezkari gisa, berriz, Vicente Botella Altube jauna. Hitzarmenak zuzendaritza tekniko, programazio, publizitatearen kudeaketa eta aholkularitza juridikoarekin lotutako gaiak biltzen zituen. * '''1953.''' ** - '''Radio Juventud de Eibar''' irratia abiarazi zen. Irrati horrek Uhin Ertainean igortzen zuen, 1964an Uhin Ertainen Dekretua iritsi zen arte. Radio Juventud izenarekin 1940an sortu ziren irratietako partaidea zen. Irrati horiek guztiak Irrati zabalkundeko Kate Urdina (CAR) delakoarenak ziren. Irrati horiek Franco Jeneralaren diktadurako aparatu ideologiko eta propagandistikoak eratuta zuen erakunde sarea osatzen zuten. Irrati kate Espainiarra (RCE) eta Espainiako Irrati Nazionala (RNE) fusionatu zirenetik desagertu egin zen emankizun gune gisa, eta RNE 1eko errepikagailu bat gehiago izatera pasa zen. Data horren inguruan sortu zen baita ere '''Radio Juventud de Bilbao'''. * '''1953. Abuztuak 8''' - '''Radio Alava''' igortzen hasi zen. Irrati hori Rafael Gutiérrez Benito doktoreak sortu zuen. Handik gutxira '''La Voz de Alava''' izena hartu zuen eta, horrela, REM (Mugimenduko Irratien Sarea) sarean sartu zen. * '''1954. Abuztua''' - Frantziako gobernuak, diplomazia espainiarraren presioei erantzunez, '''Radio Euskadi en el exilio''' irratiaren instalazioak ixtea dekretatu zuen. * '''1954. Otsailak 20''' - '''Radio Tudela''' ireki zen. Irrati hori Irrati Kateen Sindikatuko (''CES'') partaidea zen. Bertarako igortzen zuten irratiak ziren, kate gisa identifikatzen zituen izen komunik gabe. Horri dagokionez, kokatzen zireneko eskualdearen edo hiriaren izena hartzen zuten. Uhin Ertainen Dekretuaren aplikazioan, 1964an, Uhin Ertainean igortzeari utzi zion, eta Maiztasun Modulazioko espektro erradioelektrikoa erabiltzera moldatu behar izan zen. Dekretu batek 1978ko Sindikatu Bertikaleko Irrati Kateen Sindikatua Kulturako Ministeriora transferitu zuen, ondoren Irrati Kate Espainiarran (''RCE'') barne hartzeko. Irrati Kate Espainiarra (''RCE'') delakoa 1972an sortu zen REM (Mugimenduko Irratien Sarea) katea eta CAR [Irrati Zabalkunderako Kate Urdina] fusionatu ondoren. Ondoren, 100.000 biztanle baino gutxiagoko hirietako ekoizpen guneak itxi eta gero, Espainiako Irrati Nazionaleko errepikagailu bat gehiago izatera besterik ez zen igaro. * '''1954. Abuztua.''' - Gobernu frantziarrak, Kanpo Arazoetako Ministro Mendés France eta Barne Arazoetako Ministro François Miterrand zituelarik, '''Radio Euzkadi''' behin betiko ixtea agindu zuen. Erbestean, ez zuten ezertarako balio izan François Mauriac poeta eta kazetariak itxiera saihesteko egin zituen kudeaketek, ezta Agirre Lehendakariak emankizun horiei berrekiteko egin zituen ahaleginek ere. * '''1956. Apirilak 2''' - '''Segura Irratia'''k lehendabizikoz Uhin Ertainean, 1.500 Khz-etan, igorri zituen emankizunak. Irrati hori Ekin¬tza Katolikoko Aholkularia zen Cesareo Elgarresta apaizak sortu zuen. Irratia itxita egon zen 1963 eta 1971 bitartean. 1972an MMan igortzeari ekin zion, eta 1977an SA bilakatu zen. * '''1956. Abuztuak 22''' - '''La Voz de Guipúzcoa E.F.E.''' -23 irratiaren emankizunak berreskuratu ziren. Irrati horren estudioek auditorio handi bat zuten, eta hortik jendaurreko programak egiten ziren. Mugimenduaren menpe zegoen irrati bat izateko, bere kudeaketa eta programazioa nagusiki komertzialak ziren. * '''1956.''' ** - Euskal Herritik milaka kilometrotara, Ipar Ameriketako Wyoming estatuan, Buffalo izeneko hirian, ''Jeanette Ezponda Maxwel'' andrearen ekimenez, Johnson konderriko artzain euskaldunei eskainitako programa bat abiarazi zen: '''KBSS irratiko Basque Program'''. Antenan mantendu zen 1996ra arte. Hala, 1997an Euskal Erakundeen esker ona jaso zuen, Buffalon bertan ospatutako omenaldi batean. * '''1957. Apirilak 1''' - '''La Voz de Navarra''' jaio zen. «La Voz de...» izen komunari erantzuten zion irratia zen, eta, hori horrela, ''Mugimenduko Irratien Sareko [REM]'' partaide zen. MMan igor¬tzera pasa zen 1971n, eta, ondoren, Radiocadena Compás irratia bilakatu zen. Irrati hark «oldie» formatu musikala zuen. RTVEko irratien birmoldaketan integratu zen, 1995etik aurrera irratia eta RNEko '''Radio 5''' –«all news– albisteak soilik» formatua– bilakatu zen. * '''1957. Urriak 21''' - '''“Dr. Olasok” –Alberto Onaindía''' apaizaren ezizena– irrati publiko frantziarreko irratiko hitzaldiak eten behar izan zituen, 11 urtetan zehar etengabe jardun ondoren, diplomazia espainiarraren presioak zirela eta. * '''1958. Abuztuak 8''' - '''Uhin Ertainen Dekretuak''' xedatu zuen eskualdeka sailkatuta ez zeuden Uhin Ertaineko irratiek Maiztasun Modulatuko irratietara moldatzea eskatu behar izatea, gehienez ere 5 urteko epe batean. * '''1959. Abenduak 23''' - '''Arrate Irratiak''' lehenengoz igorri zuen uhin ertainean. Irrati hori Pedro Gorostidi jaunak sortu zuen. Hori ere apaiza zen –garai hartan zeuden asko eta asko hala baitziren–, kulturak eta erlijioak ezinegona sorturik, irratian beren egiteko kultural eta ebanjelizatzailea gauzatzeko aukera ikusi zuten. Saindutegiko Sakristian instalaturik zegoen Arrateko Irratia 1964ko maiatzean itxi zen, eta 1978ko uztailaren 3an berrekin zion jarduerari. Berriro itxi zuten 1978ko azaroaren 13an, eta jarduerarik gabeko denboraldi luze baten ondoren, 1982ko abenduaren 30ean hasi zen MMan eta euskara hutsean emankizunak igortzen, Bernardo Ibarraren zuzendaritzapean. * '''1959. Abuztuak 18''' - Dekretu berri bat aldarrikatu zenez, hargailu fabrikatzaile guztiek '''MMko hargailuak''' sartu behar izan zituzten 1960ko abuztuaren 1etik aurrera merkaturatzen ziren aparatu guztietan. * '''1959. Abuztuak 4''' - Igortzen 1958an hasi bazen ere, '''Iruñako Herri Irratia''' ofizialki 1959ko abuztuaren 4an ireki zen, COPE Navarra izatera pasa zelarik 1993an. * '''1960.**''' - Bilboko Gotzaindegiak '''Bilboko Herri Irratia''' sortu zuen. Gobernuaren eta Elizaren artean Konkordatua sinatu zenean, irratia Cadena COPE sorberrian parte izatera pasa zen. Irrati horrek beti izan zuen kontutan euskararen erabilera eta euskal kulturaren sustapena. Ildo horretan, 70eko hamarkadan, irratiko zuzendaritzak eskualdeko irismena zuen irrati bat eratzearen aldeko apustua egin zuen. Horretarako bere MMko igorgailuaren potentzia areagotu zuen, eta horri esker Euskal Herriko puntu askotara iritsi ziren. COPEtik askatu zen 1994ko irailean, ibilbide programatiko berri bati ekinez, Loiolako eta Donostiako Herri Irratiak bezala. Uhin Ertaineko zentro igorleak gasolinadun atentatu bat jasan zuen 2000ko urriaren 8an, goizeko 7:30ak inguruan eta hori zela-eta jardunik gabe geratu zen. Handik gutxira 92.2an (MM) igortzen hasi zen. * '''1960.**''' '''Radio Paris''': ''Paris´tik Euskalerrira'', ''Paris´tik Mundu Zabalera'' eta ''Actualidad Vasca'' ziren 1960 eta 1964 bitartean '''Jesus Insausti «Uzturrek»''' Radio Parisek Espainiarako eta Ertamerikarako zituen kanpoko zerbitzuetan sortu zituen programa batzuk. * '''1961. Otsailak 11''' - '''Loiolako Herri Irratia''' jaio zen, Loiolako Saindutegian ezarritako antena txiki batekin. Handik hilabete gu¬txira uhin ertainerako 2 kw ko Collins transmisore bat jarri zuten Erlepate mendian. Uhin Ertaineko Dekretuak ixtera behartu zituen 1964an, eta MMan igortzen hasi ziren urtebete beranduago. * '''1961. Urriak 1''' - '''Espainiako Irrati Nazionala''' (RNE) Donostian irratia sortu zen. RNEk Euskal Herrian zuen eskualdeko zentro berria izan zen. Zentro horrek antena nahikoa altua zuen, eta hori RNEren euskal erreferentzia izan zen. Denbora pasa ahala, bere antolamendu eta programa sarean Irrati Kate Espainiarra [RCE], La Voz de Guipuzcoa - EFE 23 eta Radio Juventud de Eibar - EFJ 42 barnean hartzen joan zen. * '''1962. Abuztuak 15''' - Donostiako Elizbarrutiak sortua eta Feliz Monederok sustatua, '''Donostiako Herri Irratia''' jaio zen, Donostiako Bengoetxea kaleko estudioetan. Donostiako Gotzaindegiaren menpe egon zen 1970era arte. Urte horretan Jesusen Lagundiak eskuratu zuen. Jesusen Lagundiak ordurako jadanik bere esku zuen Loiolako Herri Irratia. Bengoetxea kaletik Donostiako Garibai kaleko 19ko egoitza berrira lekualdatu zen 1974an. Loiolako Herri Irratiarekin batera utzi zuen COPE 1993ko azaroaren 1ean. * '''1964. Abenduak 30''' - Diktadurako Gobernuak Uhin Ertainen Aldi Baterako Plana onartu zuen. Planak uhin ertaineko irrati-kopurua murriztu nahi zuen, horietako asko Maiztasun Modulatuko irrati bilakatzeko. * '''1964.**''' - Uhin Ertainen Dekretuak, irrati askoren itxiera eragin zuen, Maiztasun Modulaziora migratzeko aginduarekin. Hori gertatu zen, besteak beste, '''Segura Irratia'''rekin. Ez zen antenan egon berriro ere 1972ra arte, baina orduan MMan. * '''1964.**''' - '''Radio Vitoria''' irratiak ''Euskal Jaia'' programa abiarazi zuen. Programa hori euskal musikari buruzkoa zen, eta Jose Maria Sedanok errealizatzen zuen. Antenan 1992ko ekainera arte egon zen. * '''1965. Uztailak 22''' - Uhin Ertainen Dekretuak eskualdeko irratiak Maiztasun Modulaziora eraman zituen. '''Loiolako Herri Irratiak''' ere itxi beharra izan zen. Baina, 1966ko uztailaren 31n hasi zen berriro ere emankizunak igortzen, MMko hargailuak erosteko konpromisoa harturik, 4.000 kide baino gehiagorekin. Eskuratu behar zituzten hargailu horiek Askar Philips markakoak ziren eta Irunen egiten ziren. * '''1965. Uztailak 10''' - '''Euskadi Irratia, «La Voz de la Resistencia Vasca»''', irratiak berriro ekin zion bere emankizun klandestinoei Uhin Ertainean. Oraingoan Venezuelako oihanetik igortzen zuen. * '''1969. **''' - Iñaki Gabilondo '''Donostiako Herri Irratiko''' zuzendaritzaren arduradun bilakatu zen. Handik gutxira SER kateak Donostian zuen irratia zuzentzera pasa zen. Herri Irratian Roman Gil de Montesek ordezkatu zuen. * '''1970. Maiatzak 16''' - '''Bilboko Espainiako Irrati Nazionalaren (RNE)''' lurraldeko egoitza ireki zen. Irrati horrek zurgatu zuen Irrati Kate Espainiarrarena (RCE) zen antzinako Radio Juventud de Bilbao EFJ 43 irratia. * '''1970. Abenduak 24''' - '''Jesuitak''' Donostiako Herri Irratiaren kargu egin ziren. Irrati hori, lehenago, Donostiako Elizbarrutiarena zen. Horrela, bi irratiak batera hasi ziren programazio orduak igortzen. * '''1972.**''' - '''Segura Irratia''' berriro ireki zen, 8 urtez euskal irratiaren dialetik at egon ondoren. * '''1972. **''' - '''La Voz de Guipúzcoa''', izen bera zuten gainerako irratiak bezala [«La Voz de...»], ''Irrati Kate Espainiarraren'' (RCE) partaide bilakatu zen REM [Mugimenduko Irratien Sarea] eta CAR [Irrati Zabalkunderako Kate Urdina) fusionatu ondoren. * '''1972. **''' - '''La Voz de Alava''' irratiak Maiztasun Modulazioa instalatu zuen. Hasiera batean, bere funtzioa zen hilabete bakoitzeko lehenengo larunbatean San Migel Elizatik Arrosario Sandua ematea. * '''1972. Ekainak 22''' - Behin estatutuak onetsita, juridikoki eratu zen COPE, Cadena de Ondas Populares de España. * '''1973. Urria''' - '''Bilboko Herri Irratia''' bereziki euskaraz, hots, bizkaieraz, igortzen hasi zen. Etorkizuneko Bizkaia Irratiko hastapena izan zen. * '''1974. Abuztuak 14''' - Frantziako legediak ORTF bertan behera utzi zuen. Horrekin, Legea bereizten hasi zen hedapena, ekoizpena eta programazioaren artean. Eta funtzio horiek guztiekin batera Ikus entzunezko Institutua sortu zen. Institutu horren funtsezko helburua zen ikerkuntza, trebakuntza eta dokumentazioa. Hori horrela, Frantziako ikus entzunezko sare modernoa garatzea ahalbidetuko zuten lege eremu berriak agertu ziren. * '''1976. Martxoak 27''' - '''Jose Ramón Beloki'''ren ekimenez, Donostiako Herri Irratiak eta Loiolako Herri Irratiak 24 ordu euskarazko programazioa ekoiztu eta igorri zuten: '''«24 orduak euskaraz»'''. Programazioa amaitzeko, Anoetako Belodromoan festa handi bat ospatu zen. Euskarazko komunikabide publikoen aldarrikapenaren aldeko ekitaldi benetan garrantzitsua izan zen. * '''1977. Uztailak 11''' - Batallón Vasco Español eskuin muturreko talde parapolizialak aldarrikatutako bonba batek '''Loiola Herri Irratiak''' Itxumendin zuen igorgailua deuseztatu zuen. Handik gutxira, ekainaren 25ean, berriro aireratu zen, herriaren ekarpen ugariari esker. * '''1977. Apirilak 30''' - '''Euskadi Irratia, La Voz de la resitencia Vasca''' irratiaren azkeneko emankizunak Venezuelatik. * '''1977. Urriak 30''' - '''Madrilgo Irrati Nazionalaren''' hitz egindako egunkariekin konektatzeko obligazioa bertan behera utzi zen. Legezko agindu hori 1939ko urritik bete behar izan zuten irrati komertzial guztiek. * '''1978.**''' - Alexander de la Cerda kazetaria Loiolako Herri Irratiarekin harremanetan jarri zen. Loiolako irratia oso ondo entzuten zen Iparraldeko gune askotan, eta, horregatik, Iparralderako bereziki irrati bat sortu nahi zuen. Horrela sortu zen '''Adour Navarre Irratia'''. Egunero bi programa eman zituen Iparralderako Loiolako Herri Irratitik. Beranduago, bere transmisore propioa instalatu zuen Ziburun. Horrela Frantziako lehenengo irrati libre bilakatu zen. Irratiak, azkenean, Luxenburgoko RTL katearen eskuetan bukatu zuen, Baiona ingururako eskualdeko irrati izanez. * '''1978.**''' - Irrati Kate Espainiarraren (RCE) irratiak Espainiako Irrati eta Telebistara (RTVE) pasa ziren. * '''1978.**''' - Donostiako kaleetan informazio autonomiaren aldeko eta COPE katea '''Donostiako Herri Irratiaren''' eta '''Loiolako Herri Irratiaren''' aurka gauzatzen ari zen zentralizazio prozesuaren aurkako manifestaldi jendetsu bat egin zen. * '''1979. Ekainak 20''' - Soinu irratiaren Plan Nazionala ezartzen zuen 1978ko azaroaren 10eko Ministerioko Agindua aplikatuz, '''Radio Vitoria EAJ 62''' irratiari irrati zabalkunderako zerbitzu publikoaren ustiapena esleitu zitzaion. Ustiapen hori ezaugarri hauek zituen igorgailu baten bidez gauzatzen zen: Maiztasuna 1602 KHz –Potentzia CBP– Esleipena P. Urte bereko irailaren 5ean MMko 96,0 maiztasunaren emakida jaso zuen, 1 Kw ko igorgailu bat instalatzeko baimenarekin. * '''1981. Abenduak 24''' - Eusko Jaurlaritzak '''Radio Vitoria''' erosi zuen. Ordura arte Caja de Ahorros y Monte de Piedad de Vitoria ren jabetzakoa izan zen, eta 1952tik SER katera bilduta egon zen. * '''1981.**''' - '''Luxenburgoko RTL taldeak''' eskuratu zuen Adour Navarre Irratia, katearen tokiko irrati bilakatuz. * '''1981. Azaroak 24''' - Irratien elkartze legearen babesean sortu zen '''Gure Irratia'''. Lehenengo 1985an Baionara lekualdatu zen. * '''1982. Maiatzak 20''' - Eusko Legebiltzarrak '''Euskal Irrati Telebista, EITB, Erakunde Autonomoa Sortzeko Legea''' onartu zuen. Lege horrek Euskadiko irrati publikoen sarea sortzea eragin zuen. * '''1982. Azaroak 23''' - '''Euskadi Irratia'''ren lehenengo emankizun ofizialak, Donostiako Andía kaleko 13ko estudioetan, Jose Mari Otermin jaunaren zuzendaritzapean. * '''1982. Abenduak 30''' - Jarduerarik gabeko denboraldi luze baten ondoren, '''Arrate Irratia''' berriro aireratu zen, oraingo honetan Maiztasun Modulatuan (FM) eta euskaraz soil-soilik, Bernardo Ibarraren zuzendaritzapean. * '''1983. Apirilak 15''' - ''Espainiako Irrati Nazionaleko Gasteizko''' irratia sortu zen. La Voz de Alava eta RCE Vitoria irratiak zurgatu zuen. * '''1983. Martxoak 31''' - '''Eusko Irratia S.A.''' abiarazi zen ofizialki, Bilbon kokatutako estudioetan, Gran Viako 85ean. * '''1983. Maiatza''' - '''Top Radio''' 75 Watts ekin igortzen hasi zen Begoñako Parrokiak utzitako tokiko batetik. Bilboko erdigunera lekualdatu zen 1987an, zigilatua izan ondoren. Berriro itxi ondoren, 1995an berriz ekin zion igortzeari, Cadena Top kateari elkartuta. Cadena Top katea 1996ko uztailan Top Radio Bilbao izatera pasa zen 2001eko irailera arte. Orduan bere kate propioa sortu baitzuen. * '''1983. Abuztuak 6''' - '''Hala Bedi Irratia'''ren proiektua 1983ko uztailean hasi zen garatzen, eta, ondoren, 1983ko abuztuaren 6an hasi zen emankizunak igortzen, Ama Birjina Zuriaren Jaiekin batera. * '''1984.**''' - Iruñean jaio zen, Iruñeko Komunikabideak S.A. elkarteko 50 kideren ekimenez, '''Euskal Herria Irratia'''. Iragarpen ororen aurka, Nafarroako Foru Administrazioak, 1998an, MMak esleitzeko egin zuen deialdian, ez zuten sortu zenetik okupatzen ari ziren maiztasuna okupatzeko lizentzia lortu. * '''1985.**''' - 1975etik aurrera garatu zen irrati zabalkunderako zerbitzuen deszentralizatze prozesu baten ondoren, ORTF desagertu ondoren, Baionatik '''Radio France Pays Basque''' hasi zen igortzen. Katea eduki orokorreko 38 eskualdeko katez osatua zegoen, 1991n. ''Radio Bleu'' irratiak 2000n aurrerantzean France Bleu eta kokatzen zireneko eskualdearen izenarekin jardun ziren tokiko eta eskualdeko irrati guztiak bildu zituen. * '''1985. Azaroak 6''' - '''Radio 80 Tudela''' izenez hasi zen, eta ondoren '''Radio Navarra Antena 3 - Tudela''' bilakatu zen. Radio Tudela da 1994tik. Tuterako lehenengo irratia EAJ 66 izan zen, 1932an Aurelio Hernandezi esleitu zitzaiona. Denbora gutxi iraun zuen irrati hark. Hala, 50eko hamarkadaren erdialdean ''Irrati Sareko Sindikatuen'' beste Radio Tudela bat sortu zen. Ondoren RCEn sartu zen, eta, azkenean, RNEko errepikagailu bat gehiago izaten amaitu zuen. * '''1986.**''' - '''Radio Vitoria''' behin betiko SER katetik deslotu zen, eta tokiko bere programazioa igortzen hasi zen, informazio orokorreko zerbitzuekin, Euskadi irratiarekiko konexioan. * '''1986. Ekainak 10''' - Bermeon '''Itsuki Irratia''' sortu zen, Bizkaiko ikastolen festa, Ibilaldia 86, zela eta. * '''1986. Uztailak 24''' - Errepide Berrien Euskal Erakundeko (Busturi Ikastola – Gernika Elkartea) ikasleen lehenengo promozioaren ekimenez '''Gernika Irratia''' emankizunak igortzen hasi zen. Antena 3 Irratiarekin konexioak egin zituen 1986ko iraila eta azaroa bitartean. lizentzia eskuratu zuen 1987ko uztailean, eta 1987ko abenduan Ibar ondak erosia izan zen, horrela Cadena Ibérica katera pasata. Cadena Radio Top 40 katera pasa zen 1989an, eta, ondoren, 1996ko irailaren 6an Cadena Top Radio katea utzi zuen SER katera elkartzeko. Euskadiko Cadena Dial katearekin elkartuta dago 2000ko urritik aurrera. * '''1986. Otsailak 11''' - '''Pititako Irratia''' igortzen hasi zen, Santurtziko Mameriega Bizilagunen Elkarteko tokikoetatik. * '''1986. Maiatza''' - '''Nerbioi Irratia''' igortzen hasi zen, eta 1987ko uztailaren 19an lortu zuen lizentzia. * '''1987. Uztaila''' - '''Nerbioi Irratiak''' lizentzia eskuratu zuen. * '''1987.**''' - Baztango Bailaran, Nafarroan, bere bideari ekin zion '''Xorroxin Irratia'''k. Nafarroako Foru Gobernuak 1998an eman zion zegokion lizentzia. * '''1987. Urria''' - '''40 Principales irratia''' Gasteizen entzuten hasi zen Gasteiz Irratiko MMaren bitartez, hori EITB irrati taldera saldu aurretik. Beranduago, Gasteizko entzuleek Miranda de Ebroko (Burgos) irrati mistora, eta, ondoren, '''Radio SER Vitoria''' irratira jo behar izan zuten. Azkenean, '''Radio 40 Vitoria''' 1987ko udazkenean abiarazi zen. * '''1987. Ekainak 4''' - '''Laudio Irratiaren''' lehenengo emankizunak. Lizentzia 1989an eskuratu zuten. SER katearekin elkartu zen 1990ean. Ohiko SER programazio mistoa –40 Principales delakoa– egiteari utzi zion 2000ko irailean, M 80ra pasa¬tzeko. * '''1988. **''' - Euskal Herriko lehenengo COPE irratia sortu zen. COPE eta herri irratien arteko harremana hautsi zenean, 1990ean, Bilboko eta Donostiako MMak COPE katearen parte izatera pasa ziren. Beranduago, COPEra lotuta, halaber, Euskadin '''Radio Correo Bilbao y Vitoria''', eta '''Radio Diario de San Sebastián''' abiarazi ziren. '''Radio Ontereconomia''' katean sartu ziren, 2002an. * '''1988.**''' - '''40 Principales''' programazio propioko musika kate bilakatu zen, Top 40 formatu amerikarrean inspiraturik. Irrati hori teknikoki estatu osoarekin lotua zegoen satelite bidez, eta irrati instalazioak zituen Bilbon, Gasteizen, Donostian nahiz Iruñean. * '''1988. Urtarrila''' - '''Getxo Irratia''' igortzen hasi zen, eta 1997ko abenduaren 29an lortu zuen udaleko irrati-lizentzia. * '''1988. Urtarrilak 19''' - '''Antena 3 Vitoria''' emankizunak ematen hasi zen, eta 1988ko apirilaren 14an ireki zen ofizialki. '''Prisa''' Antena 3 Irratian sartu ondoren, 1992an, Antena 3 Irratiaren eta '''Grupo Correo''' taldearen arteko elkartea banatu egin zen, eta '''Radio Correo''' gisa igortzen hasi zen. Eta 1997ko uztailaren 28ra arte 102,4 maiztasunean igorri zuen, baina ondoren 105.5 maiztasunera pasa zen, Grupo Correoren maiztasunera, '''Dadena Dial Vitoria''' bezala. * '''1989.**''' - '''Irrati zabalkunderako Plan Tekniko Nazionala''' onartu ondoren, '''Onda Media de Eusko Irratia SA''' elkartearen irratiak abiarazi ziren. Radio Euskadiren maiztasunak (3, Lurralde Historiko bakoitzeko bana) eta Euskadi Irratiaren maiztasunak (3, Lurralde Historiko bakoitzeko bana) Radio Vitoria eskuratu zenetik (1979ko emakida) existitzen zenetik maiztasunari gehitu zitzaizkion. * '''1989. Urtarrilak 1''' - '''La Voz de Alava''' irratia '''RNEko Radio 5''' Todo noticias izatera pasa zen. * '''1989. Abuztuak 9''' - Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailak zenbait enpresa eta elkarteei '''maiztasunak eman zizkien'''. * '''1990. Martxoak 21''' - '''Euskadi Gaztea''' abiarazi zen programaziorako bi ildoekin: irrati formula musikal gazte bat euskaraz eta bestea gaztelaniaz. Euskarazko irrati formula musikal bakarrean fusionatu ziren 1994ko urtarrilaren 1ean. * '''1990. Urriak 1''' - Bilboko Elizbarrutiak Bilborako maiztasun berri bat eskuratu zuen, eta potentzia txikiko beste lau, Lekeition, Markinan, Ondarroan eta Aramaion. Horrela sortu zen '''Bizkaia Irratia''', euskara bizkaitar hutsean igorriz. Euskara hutsean igorri zuen Herri Irrati baten, Bilboko Herri Irratiaren ondorengoa izan zen, 1973ko urritik. * '''1990.**''' - Gasteizen, Donostian, Eibarren eta Bilbon egoitza zuten '''Onda Cero''' irratiak igortzen hasi ziren. Modu horretara 1989an Eusko Jaurlaritzak Sociedad de Telecomunicaciones Vascas eta Sociedad de Telecomunicaciones Donostiarra enpresei eman zizkien maiztasunak aktibatu ziren. Era berean, '''Portugaleteko Onda 3''' eskuratu zuten, Bilbotik '''Onda Melodia – Bilbo''' moduan igortzera pasa zelarik. * '''1990.**''' - Nerbio Irratiko formulari jarraiki, Gasteizen '''Gorbeia Irratia''' sortu zen. Maiztasun hori, hasiera batean, Arabako Gerontologia Elkarteari eman zitzaion. * '''1990.**''' - '''Radio Artemis''' izenarekin hasi zen. Ondoren '''TRAK FM 106.1''' izena hartu zuen. Nafarroako irrati libre zaharrenetariko bat da. Potentzia 500 Watt etara areagotu zuten 2000ko uztailaren 1ean, eta Track Onda Joven Elkartearen forma hartuz. * '''1990. Apirilak 1''' - '''Eusko Jaurlaritzak maiztasuna eman ondoren''', 1989ko abuztuaren 9an '''Irun Irratia''' hasi zen. Irrati hori Juan Antonio Lekuonaren jabetzakoa zen, eta hasieratik SER katera elkartuta funtzionatu zuen. * '''1991.**''' - Lekunberri udalerri nafarrak '''Aralar Irratia''' udal-irratia abiarazi zuen. Euskal Herriko lehenengo udal-irratietako bat izan zen. * '''1991.''' - Abenduak 20''' - Zumaian '''Itzurun Irratia''' ireki zen, 150 Watts eko igorgailu batekin. Irrati librea zen. * '''1991.''' - Maiatzak 11''' - '''Oñati Irratia''' udal irratia 150 Watts eko igorgailu batekin hasi zen. Tokiko programazio eta Euskadi irratiarekiko konexio orduak. * '''1991.**''' - '''Radio Vertigo''' Eibarko Urkiola Eraikinetik hasi zen igortzen 97,1 maiztasunean. Jardunik gabe egon zen 1993 eta 1996ko urtarrila bitartean. Eibarko Hezkuntza Egoitzaren '''Radio Master''' gisa azaldu zen 1996ko urtarrilean. Jardunik gabeko beste denboraldi bat izan zuen 1999 eta 2000ko urriaren artean. * '''1991. Ekainak 19''' - '''Durango Irratia''' udal-irratia emankizunetan hasi zen. * '''1992. Apirilak 3''' - Iruñeko '''Txantrea Irratia''' irrati librea igortzen hasi zen. * '''1992. Martxoak 23''' - Mungian kokatutako irratia '''K-90''' izenarekin hasi zen. Izena aldatu zuen 1993ko abenduan, eta '''Onda Corazon''' izenarekin Onda Cerora elkartu zen, baina 10 egunetarako baino ez. '''Mungia Irratia''' izena jaso zuen1996 hasieran, eta beranduago '''Radio Economía'''. * '''1993. Azaroak 1''' - '''Loiolako Herri Irratia''' eta '''Donostiako Herri Irratia''' COPEtik askatu ziren. Horren ondorioz, Donostian zuten MM maiztasuna galdu egin zuten COPEren alde. Katearen eta irratiaren ildo editorialak ez zetozen bat, bereziki kateak euskal Elizarekiko zuen jarrerari buruzkoan. Horregatik, Loiolako eta Donostiako Herri Irratiek COPE ''utzi zuten''. Egoera berriak irratiaren programazioa nahiz langileria birdoitzea behartu zuen. * '''1994. Maiatzak 31''' - Euskal Herriko Autonomia Estatutuko Aldi Baterako Bigarren Xedapenean aurreikusten den Batzorde Mistoak, '''irrati hedapenari''' dagozkion Funtzioak Estatuko Administraziotik '''Euskal Autonomia Erkidegora''' iragateari buruzko Errege Dekretu bat onartu zuen. Errege Dekretua indarrean sartu zen 1994ko uztailaren 1ean. * '''1994. Martxoak 22''' - Eusko Jaurlaritzak Dekretu bat onartu zuen. Dekretu horren arabera, irrati zabalkunderako zerbitzu publikoak, maiztasun modulazioko uhin metrikoetan, Euskal Autonomia Erkidegoko Udal Erakundeei esleitzeko erregimena ezartzen zen. Dekretu horrek '''udal irratiak''' sortzea arautzen zuen. * '''1994. Otsaila''' - '''Altzako Irrati Lantegiak (TRA)''' jadanik 1991tik igorzen zuen, eta 1994an Altzako Casares Kultur Etxeko eraikinera (Donostia) lekualdatu zen. Handik jarduten zuen, eta irrati lantegiko ikastaroak ematen zituen han. * '''1995. Abuztua''' - '''Urdin Irratia''' 1992an sortu zen, Gipuzkoako Pasai Antxoko Karmengo Parrokiko Iñaki Arzamendi apaizaren ekimenez. Jabez aldatu zuen 1995eko abuztuan. * '''1997. Abenduak 29''' - '''Arrasate Irratia''' AEDE (Arrasate Euskaldundu Dezagun) elkarteak eta Arrasateko Udalak sustatu zuten, euskararen erabilera bultzatzeko. Hala, 1997ko abenduaren 29an hasi zen emisioetan, eta lizentzia 1997ko abenduaren 29an lortu zuen, udal irrati bilakatuz. * '''1997. Uztaila''' - '''Radio Miramar''' izenekoari egokitu zitzaion 102.5 maiztasunaren lizentzia hasiera batean. Irrati hori ondoren Cadena Cien katera atxiki zen, 1997ko uztailan. Radio Diario 1997ko uztailan itxi zenean, Cadena Cien maiztasuna erabiltzera pasa zen. Horrela, 102.5 maiztasuna Onda 10 irratiak okupatu zuen. Azkenik, 1999ko irailean bere maiztasuna Onda Cero San Sebastianen maiztasunarekin elkar trukatu zuen. * '''1998. Apirilak 17''' - '''Fórmula Hit – Portugalete'''. Onda Joven Portugalete izenez hasi zen. Hit Radio irratira lotua egon zen Hit Radio Bilbao bezala sortu zenetik 2000ko otsailaren 1era arte. Bere egoitza nagusia Gregorio Uzkiano kaletik egungo lekura lekualdatu zuen 2000ko abenduaren 15ean. Egun erabiltzen duen izena erabiltzen hasi zen 2001eko ekainaren 1ean. * '''1998. Uztaila''' - Nafarroako Foru Erkidegoan Maiztasun Modulatuaren maiztasun berriak esleitu ziren. Nafarroako Parlamentuak esleipenetan jarraitu zen prozesua ikertzea eskatu zuen, eta '''Euskal Herria Irratia'''k azken erabakia errekurritu egin zuen, esleipenik gabe geratu zelako eta prozesuak eskatzaile guztiei ez zietela berme eta aukera berdinak eskaini ulertzen zutelako. * '''1999. Irailak 13''' - '''Onda 3 Barakaldo''' eta '''Onda Melodia''' izan zirenak '''Europa FM – Bilbo''' bilakatu ziren. * '''1999. Irailak 13''' - Maiztasuna 1989an eman zitzaion. Cadena Vasca izenarekin ekin zion igorpenari, Radio Stereo 2 desagertutako irratiaren tokikoa okupatuz. Onda 10 irratiarenarekin elkartrukatu zuen 1999ko irailaren 13an bere maiztasuna, Onda Melodia izatera iraganez. '''Onda Cero Música Vitoria''' bilakatu zen 2000 urtean. * '''2000.**''' - '''Radio Euskadi''' eta '''Euskadi Irratia'''ren lehenengo emankizunak, satelite bidez, Amerikako eta Europako lurraldeetarantz. Europako lurraldeetaranzko emankizunak Via Digitalen bidez gauzatu ziren. Canal Sateliteko ASTRA satelitearen bidez igortzera pasa zen 2001ean. * '''2000. Abenduak 27''' - 12:00etan '''Errenteria Irratia''' igortzen hasi zen. Irrati hori Errenteriako Udalaren Irratia da, eta Kubidek kudeatzen du. * '''2001. Uztailak 25''' - '''EITB irratiaren''' (Eusko Irratia) lehenengo emankizunak, Donostiako Miramar Jauregian Euskal Herriko Unibertsitatearen Udako Ikastaroei hasiera eman zitzaien egun berean. * '''2002. Abenduak 10''' - '''Euskadi Irratiak''' 20. urteurrena ospatu zuen, Zabalaga Baserriko Txillida Leku Museoan egin zen erakundeen ekitaldi batekin. * '''2002. Abenduak 14''' - '''Arrosa Irrati Ekoizpen Zentroa'''ren irekiera ekitaldi ofiziala. Zentro hori irrati programak ekoizteko zentro bat da, eta Andoaingo Martin Ugalde Kultur Parkean kokaturik dago. Iparraldeko euskal irratien (Gure Irratia, Irulegiko Irratia y Xuberoko Boza) esfortzuak batzeko esperientzian oinarrituta, Joxemi Zumalabe Fundazioak sustatutako ekimena da. Helburutzat tokiko izaera duten 30 irratik Andoaingo Zentroak ekoiztutako eta zerbitzari informatiko batera (Miñaoko Irratsaio Bankua – Miñaoko Parke Teknologikoan kokatua) iraulitako programazioa batera igorri ahal izateko harremanak ezartzea zuen. Andoaingo ekoizpen zentroak egindako programa baten lehendabiziko emankizuna 2002-ko urriaren 21ean gauzatu zen. Programa hori ''Ostarteko balkoia'' magazinea da. * '''2002. Urtarrila''' - Elgoibarretik hasi zen jardunean 2001ean Top Radio Gipuzkoa izenarekin, eta 2002ko urtarrilean Formula Hit delakora elkartutako irrati libre izatera pasa zen. == Diala == '''''Julian Beloki Guerra''''' Irratiaren diala, 2002ko udazkena. Ondoren kontsulta daitezkeen dialaren okupazioari buruzko tauletan, Euskal Herriko irrati bidezko komunikazioaren esparruan irrati-emankizun bidez hartuta zeuden MM eta UE-ko maiztasun guztiei buruzko informazioa biltzeko ahalegina egin zen, emankizun horien maila, neurri, formatu edo beste inongo ezaugarri kontuan hartzeke. === Entzuleriaren bila === '''''Julian Beloki Guerra''''' Entzuleriaren neurketa eta merkatu azterketak. Publizitateak eskaintzen duen finantza-euskarria. Publizitateak eragindako sarrerak finantzaketa-iturri sendoa diren neurrian, non eta ez diren iturri behinena edo bakarra, entzuleria neurtzeko lanabesak edukitzeko eta merkatu-azterketak egiteko beharrak gora egin du, garrantziari dagokionez. ==== Finantza-euskarria: Publizitatea ==== Irrati zabalkundeko enpresetako kudeaketa eta finantzaketa metodoetan beste garai batean ezarpen, errekonozimendu eta arrakasta handia izan zuten entzule, bazkide eta abonatuen elkarteak sortzeko ekimenen aurrean, gaur egungo irratiaren oinarri nagusia publizitatetiko sarrerak eskuratzea edo finantzaketa mistorako sistemak garatzea da, batik bat; azken hauetan, publizitateak eragindako sarrerekin batera, ustiapen-aurrekontuaren zati bat administrazioetatik, erakunde publikoetatik edo enpresetatik dator, hauek kate edo irrati emisore jakin batzuk bultzatzea erabaki dutelarik. ==== Entzuleria neurtzea eta merkatu-azterketak ==== Edonola ere, publizitateak eragindako sarrerak finantzaketa-iturri sendoa diren neurrian, non eta ez diren iturri behinena edo bakarra, entzuleria neurtzeko lanabesak edukitzeko eta merkatu-azterketak egiteko beharrak gora egin du, garrantziari dagokionez. Espainiar estatuan 60ko hamarkadan zehar instalatzen hasi ziren kontsumoko produktuen lehenbiziko multinazionalak heldu zirenean, departamentu komertzialek behin eta berriz azpimarratu zuten hedabideei buruzko kontsumo-azterketak eduki behar zituztela, hain zuzen beren publizitate kanpainak eraginkortasun eta eragin-irizpideetatik antolatu ahal izateko. Izan ere, ordurako horrelakoetara ohituta zeuden, esate baterako, Iparramerikako merkatuan, era honetako azterketetan aitzindaria baitzen hura, eta dagoeneko urte asko zeramaten eguneko irrati kontsumoa neurtzeko metodoak aplikatzen. ===== Zabalkundea neurtzeko bulegoa (ZNB) ===== Espainiar estatuan 1964an egin zuten '''entzuleriari buruzko lehenbiziko azterketa''', Zabalkundea Neurtzeko Bulego (ZNB) delakoa eratu eta hilabete gutxira. Nazioarteko elkarte hau Frantzian sortu zuten 1922an, eta bere eginkizuna idatzizko prentsaren salmentak baloratzea eta egiaztatzea da. Hedabideen entzuleriari buruzko azterketak zortzi agentziak eta bi iragarlek ostutako talde txiki baten bultzada izan zuen, eta ECO enpresak burutu zuen, 15.000 inkestaz osaturiko lagin baten bidez. ===== Hedabideen azterketa orokorra (HAO) ===== '''Ekimen aitzindari haren ondotik''', 1968an HAO, ''Hedabideen Azterketa Orokorra'' jaio zen, entzuleriari buruz aldian aldiko ikerkuntzarako sistema izateko asmoz. Hasiera batean 21 enpresak sustatu eta ordaindu zuten, eta 1988an ordurako 68 enpresa zituela kide, Hedabideak Aztertzeko Elkartea (EAE) eratu zuten. Guztira sektoreko 155 enpresa ziren elkartearen kide 2002an, tartean zirela agentziak, hedabide-zentralak, gizarte edo publizitate komunikazioko hedabideak, iragarleak eta komunikazio-munduarekin lotura zuten beste hainbat erakunde. '''Irrati kontsumoa''' Irrati kontsumoari dagokionez, azterketak guztira 70.000 elkarrizketa hartu zituen oinarri; hauetatik 43.000 ''face to face'' eginikoak ziren, ordenagailuz lagundutako elkarrizketa pertsonalak alegia, eta beste 27.000 horiek telefono bidezko elkarrizketak ziren, ordenagailuz lagundutakoak horiek ere. Egin beharreko elkarrizketa guztiak hiru multzotan banatzen ziren urtean zehar, eta urteko datu metatuak izaten ziren estatistika balioa ematen zutenak. Espainiar estatu osoan egindako 70.000 elkarrizketa horietatik, Euskal Autonomia Erkidegoari eta Nafarroari 4.384 zegozkien, 1.636 telefono bidez eginikoak eta 2.748 ''face to face'' eginak etxean bertan. 2002ko urteko metatuari buruzko datuen artean, Euskal Autonomia Erkidegoko eta Nafarroako irrati kontsumoari dagokionez azpimarratzekoa da Nafarroan biztanleriaren %55 baino gutxiago zirela irratia egunero entzuten zutela ziotenak, eta batez beste 91 minutu ematen zituzten horretan; Euskal Autonomia Erkidegoaren kasuan, berriz, eguneko batez besteko denbora 101 minutukoa zen, eta 10 biztanleetatik 6 omen irrati entzule. ==== Merkatu eta iritziari buruzko azterketak (MIA) ==== Euskal Autonomia Erkidegoan eta Nafarroako Foru Komunitatean, gainera, bazen entzuleriari buruzko beste azterketa bat 1984az geroztik, urtero egiten zen Merkatua eta iritziari buruzko Azterketa (MIA). Horretan irratiaren entzuleriari buruzko azterketa ere jasotzen zen, eta honen oinarrian oroitzapenaren metodoa zegoen, etxean bertan face to face eginiko 7.564 inkestaz osatua (5.556 Euskal Autonomia Erkidegoan eta 2.008 Nafarroan), eta eskualdeen arabera lagin puntuaren aukeraketa aleatorioa eta udalerriaren neurriaren araberako proportziokoa baliatuz. Inkesta hauek sexu eta adin batzuen arabera egiten ziren, elkarte bietako 14 urtetik gorako biztanleen artean, eta hedabide, publizitate agentzia, erosketa zentral, iragarle eta elkarte bietako erakunde asko eta askoren babesa izaten zuen. Azterketa hau egiten 1984an hasi ziren, eta irratiak 1984 eta 2001 bitartean izan zuen entzuleari buruzko urteko datuak alderatuz gero, beheranzko joera txiki bat sumatzen zen. Euskal Autonomia Erkidegoan, 1984an, 14 urtetik gorako pertsonetatik %64k zioen irrati entzulea zela, eta 2001ean, berriz, kopurua %56koa zen. Beheranzko joera hori nabarmenxeagoa zen Nafarroako Foru Komunitatean, 2001ean %50eko kopurua ematen baitzuen 1984an %64 zen bitartean. ==== UE eta MM aurrez-aurre ==== Euskal Autonomia Erkidegoan eta Nafarroako Foru Erkidegoan, 2001ean, 14 urtetik gorakoen artean milioi bat berrehun eta hirurogeita bat mila pertsonak esan zuten ohiko irrati entzule zirela, eta horietatik %84k Maiztasun Modulatua aukeratzen zuen dialean irratia sintonizatzeko. Hau da, Uhin Ertaineko irratiaren entzuleriak beheranzko prozesu etengabean segitzen zuen, Maiztasun Modulatua alderantzizko bidean abiatua zelarik nabarmen. Musika irratien booma ordurako errealitate finkatu bat zen eta belaunaldi berriek apenas zuten Uhin Ertainaren berri. Gizon eta emakumezkoen artean hedabidearekiko zaletasun eta fideltasuna erdibana zegoen banatuta, eta 36 eta 55 urte bitartekoen artean irrati entzuleak askoz gehiago ziren oso gazteen edo urtetsuagoen artean baino. Eta, halaber, ikusten zen proportzioan bazela halako joera handiago bat pertsona euskaldunen artean irratia egunero entzuteko, gaztelania elebakarra zutenen artean baino. Datu absolutuetan, euskaraz behar adina moldatzen zirela zioten irrati entzule guztien artean hirurehun eta hogei mila Euskal Autonomia Erkidegoan zeuden, eta berrogei mila Nafarroako Foru Erkidegoan. ==== EITB eta SER ==== Euskal Autonomia Erkidegoko irratiaren dialean finkatutako irrati emisore guztien programa eskaintzan bi talde nabarmentzen ziren beste guztien gainetik CIES en 2002ko azterketan, bere produktuetan guztira lortu zituzten entzule kopuru metatuei begira. Alde batetik, EITB-ren irrati-taldeak, izaera publikoko irratiei dagokienez, 5 produktu desberdin eskaintzen zituen: Radio Euskadi, Euskadi Irratia, Euskadi Gaztea, Radio Vitoria eta EITB-radio. Bestetik, SER katea zegoen, irrati komertzial eta estatu mailako estaldurakoen artean, nagusiki bere bi programazio ildoekin, konbentzionalarekin eta Los 40 Principales irrati formularekin. Nafarroako kasuan ere SER katearen aitzindaritza antzematen zen; hurrenak COPE eta ONDA CERO ziren, eta RNE, berriz, erreferentziazko emisore publikoa, RNE-1en programazio konbentzionalarekin eta soilik albisteetarako RNE-5ekin. ==== XXI. mendera begira ==== Mende berria heltzeak ez zuen, ildo horretatik, inolako aldaketa garrantzitsurik ekarri irrati kontsumoari buruzko azterketen panoraman, ez Euskal Herrian ez espainiar estatuan, oro har. Telebistaren kasuan dagoeneko martxan bazeuden ere lagin soziologiko zehatz baten portaerari buruzko benetako datuak jasotzen zituzten hardware eta software elementuen erabileran oinarritutako audiometria sistemak, eta azterketa soziologikoen metodologiaren ikuspegitik teleikusle aktiboei buruzko datuak hartzeko sistema egokiak zirela, irratiaren entzuleriari buruzko neurketak egiteko moduak tinko heltzen zion, artean ere, 1968an Estudio General de Medios hura abian jarri zenean abiatutako bideari. Estatu mailan EGM eta Euskal Autonomia Erkidegoan eta Nafarroan CIES azterketa-topaleku egokiak ziren, 1984an, iragarle, publizitate-agentzia, erakunde eta irrati zabalkundeko hedabideentzat. Ildo horretatik, Suitzan 2001ean esperimentatutako audiometria-azterketek, erabiltzailearen eskumuturreko erlojuan instalatutako minigrabagailu digitalek jasotako datuen prozesatzean oinarrituek, etorkizun zalantzazko baten itxura handiagoa zuten berehala ezartzeko moduko proiektu batena baino. ===== Internet bidezko irratia ===== Osterantzean, Internet bidezko irrati-kontsumoari buruzko azterketetako datuak ez dira, XXI. mendea hasi berritan, hazkunderako igurikapen bat besterik, balio erantsi handiko eta merkatuan aurrera egiteko egiazko aukeraz hornitutako multimedia produktuak egituratzeko kapaz direnentzat; dena den, hauek guztiak daude etxeen digitalizazio prozesu integralago batek ekar dezakeenaren mendean. 83fmqwozi7c5nz47eq359nspqg8hawn 0 2909 8246 8186 2015-11-14T15:57:12Z Jalkorta 1113 wikitext text/x-wiki XVI. MENDEA: Galdutako piezak. Perucho, antzerki gaztelauaren euskal pertsonaia. XVII. MENDEA: Jondone Jakobe handiaren tragedia (1634) == XVI. Mendea == == Galdutako piezak == [[File:Santiago eta erromesak.png|thumb|Santiago eta Erromesak. Troyesko udal agiritegiko grabatua. Frantzia]] Pastoralei buruz hitz egitean, dagoeneko adierazi dugu Jean Etxegaray apaiz eta olerkariak, Donibane Garazikoak, hiri horretan 1565 inguruan hainbat aldiz antzeztarazi zuela Arzain gorria izeneko pastorala. Seguruenik, Lesakako bikarioa izan zen Diego de San Pedroren La Pasión Trovada piezaren itzultzailea, pieza hori 1566an antzeztu baitzuten aipatu herrian. Joanes Larrunbide organista olerkariak Oiartzunen antzeztarazi zituen, arrakasta handia lortuz gainera, dibinoaren hainbat komedia, hala nola ''El sacrificio de Abraham, Job, Judith, Josefina'' eta beste batzuk. Pieza horiek guztiak ezagunak dira, Testamentu Zahar eta Berriko gaia jorratzen duten erlijiozko komedien errepertorio espainiarrean. Halaber, lehen adierazi dugu Errenterian 1599an antzeztu zituztela, besteak beste, ''La conversión y penitencia de la Magdalena'', eta 1600en ''Vida y Loas de San Juan''. Eta Jean Alexandre Buchon artxibozain frantziarrak izenburu hau zuen pastoral bat erosi zuela: Clovis, qui était certainement un manuscrit de 1500. Zoritxarrez pieza hauek guztiak, noizbait agertuko diren itxaropena galdu ez arren, oraingoz ez dugu non direnen arrastorik, baina argi adierazten digute bazela euskal antzerkia XVI. mendean, Calahorrako eta Iruñeko sinodaletan behin eta berriz aipatzen zuten moduan. == Perucho, euskal pertsonaia antzerki gaztelauan == Euskaldunek antzerki espainolean eta frantziarrean zeukaten presentziari buruzko artikulu batean aipatzen nuenez,<ref>Patri Urkizu: ''Euskara Erdal Antzertian'', Antzerti berezia, 8, (Donostia, 1984) 6 8. or.</ref> euskaraz esandako esaldi solteetatik hasi –Torres Naharroren ''Tinelaria''n (1571) honelakoak ikusten baititugu– eta Perucho izeneko pertsonaia bateraino hel gaitezke. Pertsonaia hau Gaspar Gómezen ''Tercera parte de la tragicomedia de la Celestina'' (1536) obran behintzat agertzen da, eta baita Martín de Santanderren ''Comedia Rosabella''n ere (1550), zeren eta Menéndez Pelayok bere Orígenes... lanean zioen moduan aurkitu ez bazuen ere, José María Fernández Catónek<ref>. José María Fernández Catón: ''Cuatro desconocidas obras poéticas halladas en la biblioteca estense de Módena. Notas para el estudio de la imprenta en León en el siglo XVI'', Archivos Leoneses, 85 86 (León, 1989) 323-417. or.</ref> aurkitu zuen Modenako Estense bibliotekan, eta duela gutxi argitaratu du, gainera, ''Archivos Leoneses''en. Santanderrek ezagutu eta xeheki deskribatzen ditu XVI. mendeko espainiar gizartean gero eta kementsuago garatzen ziren pertsonaia pikaroak, eta hauetako bat izango zen Perucho izenekoa, solasaldietako batean hauxe baitio: Ago, ixilik, juduori,<br /> judu txakurrori.<br /> Pertsonaia honen paraleloan izango dugu XVII. mendean Molìereren garaikide ziren frantziar antzerkian agertzen den euskal olerkariaren pertsonaia, hain zuzen Hugues Picouren ''Le Poète Basque''n (1663) eta Raimond Poissonen<ref>Victor Fournel: ''Les contemporains de Molière. Recueil de comédies, rares ou peu connues jouées de 1650 à 1680''. I. Lib. Slatkine, Reprints. (Geneva 1967) 429 454. or.</ref> obra homonimoan, 1668an argitaratuan. Lan horretan barre egiten du olerkari eta obra dramatikoen idazle den honen kontura, bere errepertorio zaharraz Parisen arrakasta lortu nahi duelarik. == XVII. Mendea == == Jondone Jakobe Handiaren trageria (1634)<ref>Patri Urkizu (argt.):'' Jondone Jakobe handiaren trageria (1634)'', lehen euskal antzerkia, Bilduma 10, (Errenteriako Udala, 1998) 131 299. or.; Análisis de la pastoral inédita Jondone Jakobe Handiaren Trageria (1634), primer texto teatral vasco, Revista de Lenguas y Literaturas catalana, gallega y vasca IV, UNED (Madril, 1996) 341 351. or.</ref> == Jondone Jakobe handiaren trageria ren iturriak eta bilakaera aztertu nahi baditugu, Santiagoren bizitzaz mintzo diren legenda tradizionalak aztertzeari ekin behar diogu. Legenda horietan, Millán Bravok<ref>Millán Bravo: ''Guía del peregrino Medieval «Codex Calixtinus»''. Centro Estudios Camino Santiago (Sahagún, 1991).</ref> dioen moduan, oinarrizko hiru gai ikusten ditugu: a) Santiagoren egonaldia Espainian, ebanjelizazio bidaian, eta Jerusalemera itzultzea; han moztu zioten lepoa K.o. 44an.<br /> b) Santiagoren gorpuzkiak Espainiara eramatea itsasoz; han bere dizipuluek lur eman zioten Galiziako Finisterren, eta<br /> c) Santiagoren gorpuzkiak IX. mendearen hasieran Iria Flavian aurkitu izana Teodomirok.<br /> Gauean zehar suzko argiak aurkitu zituzten tokiari, Santiagoren gorpuzkiak zeuden tokiari alegia, ''Campus Stellae'' izena jarri zioten, eta denborak aurrera egin ahala Compostela bihurtu zen. '''CODEX CALIXTINUS'''. Donejakue, beraz, Jerusalem eta Erromarekin batera munduko kristau-erromesaldien gune nagusietako bat da, eta ez da harritzekoa, beraz, turismo gidaliburu informatzaile bat edo laguntza nahiz santuaren propagandarako eskuliburu bat sortzea. Liburu hau, funtsean, XII. mendean egin zuten, 1140 eta 1173 bitartean, hain zuzen, eta autore nagusia, edo biltzailea bederen, Kalisto II.a aita santuaren kantziler Aimeric Picaud izan zen, Cluny ordenako kleriko frantsesa, Parthenay le Vieuxen jaioa. Hark idatzirikoa da Codex Calixtinus obra, guztira 225 orri dituena, bost liburuotan banaturik: ''I. liburua'': Santiagoren ohorezko pieza liturgikoen antologia. Sermoi, Elizkizun eta Goratzarre sorta (1. 139. aur.).<br /> ''II. liburua'': Santiagoren Mirarien liburua. XI. eta XII. mendeetan agertutako estilo bereko beste batzuen oso antzekoa (139. aur. 155. aur. orr.).<br /> ''III. liburua'': Santiagoren Lekualdaketa eta Festen liburua. Santiagok Espainian eginiko ebanjelizazio-lanaren, haren martirio eta legendaren historia (155. aur. 162. aur.).<br /> ''IV. liburua'': Sasi Turpinaren Kronika edo Karlomagnok Espainia konkistatzea (163. atz. 191. aur.).<br /> ''V. liburua'': Donejakueko erromesaren gida. Erromesentzako aholku praktikoen bilduma, geralekuak, gurtu beharreko erlikiak eta bidean bisitatu behar dituzten santutegiak ere jasotzen dituena (192. atz 213. aur.).<br /> Eskuz idatzitako kodize hau Donejakueko Katedraleko Batzarraren Artxiboan gordeta dago, eta bi kopia behintzat egin zituzten. Kopia horietako bat Bartzelonan dagoen Aragoiko Koroaren Artxiboko Ripoll fondoko MS 99a da, eta bestea Lisboako Biblioteka Nazionaleko Alcobaça fondoko MSa. André Moissanek<ref>André Moissan: ''Le livre de Saint Jacques ou Codex calixtinus de Compostelle. Étude critique et littéraire''. H. Champion (Paris, 1992).</ref> ere dioenez, obra honen iturriei buruzko azterketa kritiko eta literarioa sortzeko unean funtsezkoa izan zen Diego Gelmirez eta Guido Borgoinakoaren arteko adiskidetasuna, azkeneko hau izan baitzen Kalisto II.a izenarekin 1119an aita santu izateko aukeratu zutena; izan ere, Gelmirez Galiziako konde Raimundo Borgoinakoaren, hots, Guidoren anaiaren idazkari eta kantzelari izana zen, eta Raimundo hau Alfontso VI.aren alaba Urracarekin ezkondua zen. Ondo dakigun moduan, Alfontso VI.a bere erresumak kulturalki europartzeko politikan murgildu zen, eta horretarako ezkontza bidezko politika eta Clunyko monjeak izan zituen oinarrizko baliabide. Aipatu monje hauek kokatu zituen Carriongo San Zoilo eta Sahagungo San Facundo abade-etxe nagusietan. Clunyko monjeek lagundu egin zioten, nahiz eta hainbat erresistentzia izan horretarako, errito mozarabiarraren ordez, hots, bisigotiko, gotiko, isidorotar edo espainiar ere deritzonaren ordez, errito erromatarra jartzen: ''lex toletanaren ordez lex romana''. Santiago Handiaren jaia, esate baterako, bere martirioarena edo dies natalis deritzonarena, ordura arte abenduaren 30ean ospatzen zena, egun horietan beste jai garrantzitsuago batzuk zirela-eta, uda partera pasatu zuten, bere anaia Joanesenetik zenbait egunetara, uztailaren 25era hain justu. Pentsatzekoa da hain heroi garrantzitsuak literatura ugari eragingo zuela bere bizitza eta mirariei buruz. Literatura honen guztiaren oinarri sendoena aipatutako Codes Calixtinus hori zen, eta honek, izenak berak dioen moduan, Kalisto II.a aita santuaren testuak hartuak zituen abiapuntu. Vincent de Beauvaisek bere Speculum Historiale lanean eta Jacques de Voraginek bere ''Legenda Aurea''n, XIII. mendearen erdialdekoak biak, Codex en zati handi bat bildu eta itzuli egin zuten, izugarrizko eragina izan zuelarik Erdi Aroko eta Errenazimendu garaiko literaturan, zeren eta genovarraren obra 50 aldiz baino gehiago berrargitaratu baitzuten XV. eta XVI. mendeetan zehar. Mende hasieran P. Meyer<ref>Achille Jubinal: ''Mystères inédits du quinzième siècle''. Têchener (Paris, 1837).</ref> erromanistak eskuizkribu bat aurkitu zuen Parisko Arsenaleko Bibliotekan (3.516 znb.), eta beste zenbait santuren bizitzen artean, Santiagorena, latinez eta frantsesez idatzia. Badirudi XIII. mendearen hasierakoa dela, baina frantsesezko bertsioak badu berezitasun bat, latinezko testuaren hitzez hitzeko itzulpena ez izatea, zeren eta bere prosaren errimak agerikoak direnez, zortzi silabako olerki frantsesetan bilatu beharko baikenioke sorburua; olerki honen arrastorik ez dugu ezagutzen, ezta oraindik badenik ere. Santuaren inguruko legenda eta mirari hauek XIV. mendeaz geroztik hasi ziren antzerki-itxura hartzen. Francesc Massipek<ref>Francesc Massip: ''El Teatro Medieval''. Montesinos (Bartzelona, 1992).</ref> dioenez, errepertorioko obrarik zaharrenak dituzte, 1325 inguruko Chesterko zikloa delakoa, Luziferren erortzetik Eguberriraino eta Nekalditik Azken Judizioraino, kristau historia osoa hartzen duten hogeita bost piezaz osatua, eta Yorkeko zikloa, honek berrogeita zortzi miracle plays baititu, eta hauetako zaharrenak 1350 ingurukoak dira. Magninen erakusketa bat oinarritzat hartuz, Michelen ustez,<ref>Francisque Michel & L.J.A. Mommerqué, ''Théâtre français au moyen âge''. F. Didot. (Paris, 1929).</ref> Erdi Aroko antzerkiak hainbat fase igaro zituen, misterioetara iritsi arte. Faseak hauek izan ziren: a) Politeismoaren eta kristautasunaren elkarbizitzako garaia, garai erromatarra ere deritzona, IV. mendetik VI.era bitartekoa.<br /> b) Batasun katolikoaren eta apaiz-botere eta beroien jenio handienaren garaia, VII. mendetik XII.era doana eta garai hieratikoa deritzona; honetan kokatu beharko lirateke Birjina Zuhurren eta Birjina Ergelen lehenbiziko misterioak.<br /> c) Ordura arte klerikoek soilik eginiko arteetan, laikoen partaidetza ere ematen den garaia zen, kofradien garaia deritzona, XII. mendean abiaturikoa; garai horretan gauzatu zen arteen erabateko sekularizazioa, pietatezko jaieraz eta askatasun entusiasmoz beteriko komunitateek hiru menderen buruan.<br /> Pasioaren kofradiakideak, Jubinalen iritziz, Misterioak kantatzen zituzten juglare haien segidako kantore hobetuak baino ez ziren, zeren eta kofradiakideak ahalegintzen baitziren haiek ekintzak mimiko bihurtzen, egokiagoak inondik ere ikusleen arreta bereganatzeko. Gaian are sakonago joz, Barral i Altetek<ref>Xavier Barralt i Altet: ''Compostelle le grand chemin''. Gallimard (Paris, 1993).</ref> dio kofradiak fededunen elkarteak zirela, eta bere xedea karitatezko obrak egitea eta beren santua ohoratzea. Estatutuak zituzten eta, horiez gain, janzteko modu partikularra, nahiz eta ez ziren komunitatean bizi eta ez zuten botorik egiten. Saint Jacquesen kofradiako kide izateko ezinbesteko baldintza Donejakuerako bidaia pertsonalki egina izatea zen. Bordeleko kofradiak, esate baterako, 1493 baino lehen existitzen zelarik, bizirik zirauen artean XIX. mendean, eta Compiègneren kofradiak urtero antzeztu zuen 1466 eta 1539 bitartean La vie et mistere Saint James en personnages selon la legende; honen autoreak ziren plusier jeunes compagnos de ceste ville, hau da, ordaintzen ez zieten herriko gazte batzuk. Izan ere, eskuratzen zuten soldata bakarra oholtzak, jantziak eta beste egiteko izaten zen. Paul Aebischerek<ref>Paul Aebischer: ''Théâtre médieval dans le Pays de Vaud, Neuf études sur le théâtre médieval''. Droz (Geneva, 1972).</ref> dioenez, Histoire de Saint Jacques izeneko bat antzeztu zuten Suitzako Friburgon 1470ean, eta beste antzezpen batzuk ere izan ziren Béthunen (1491, 1503), Compiègnen (1502, 1530) eta Troyesen (1523), Petit de Jullevillek<ref>Louis Petit de Julleville. ''Les mystères''. Hachette (Paris, 1880).</ref> eskainitako datuen arabera. Hala, XV. mendeko drama italiar batean, Donejakueko bidean ziren guraso batzuen haurraren pizkundea du antzezpenak gaitzat.<ref>A.E. Rio: ''De la poésie chrétienne dans son principe, dans sa matière et dans ses formes'', Forme de L´Art. 2e partie. (Paris, Debécourt, , 1836) 173. or.</ref> Marseillako auzitegi zibileko epaile Camile Amaudek eskuizkribu bat aurkitu zuen M. Mille de Manosque (Basses Alpes) notarioaren artxiboan; eskuizkribuaren izenburua Ludus Sancti Jacobi da, eta 1496 inguruan antzeztutako Proventzako misterio baten 705 bertsoz osaturiko zati bat da. Inork ez du uste Parisko Parlamentuak 1548an ezarri debekuak amaiera eman zienik misterioei, zeren eta antzezten eta inprimatzen segitu zen. Dena den, egia da edizioak desberdin samarrak direla, ez lehen bezain zainduak, eta ale-kopuru murritzagokoa. Raymond Lebèguek Frantziako erlijiozko tragediaren jatorriari buruzko azterketa batean dioenez,<ref>Raymond Lebègue:'' La tragédie réligieuse en France''. Les débuts (1514-1573). H. Champion (Paris, 1929).</ref> Saint Jacquesen kofradiak asko ziren, eta indar handikoak gainera, eta denbora luzean zehar jarraitu zuten bere santu zaindariari buruzko obrak antzezten. Hala, Lilleko kofradia 1562an Béthunera joan zen antzezpen bat eskaintzera. 1567an Saint Quentinekoak Mystère de Saint Jacques antzeztu zuen, eta 1596an Limogeskoak eszenara eraman zuen Bardon abokatuak idatzitako tragedia. Probintzietan, legegizonak zein herri xeheak, laiko-masa handiak fideltasuna gorde zion misterioen dibertimenduari, eta gerra zibilaren izugarrikeriak amaitu zirenean, hiri askotan berritu egin zen tradizio zaharra, nahiz eta ordurako ez zieten misterio esaten, tragedia baizik. Greziar eta latindarren eragin bikoitzak, protestanteen tragedia bibliko frantsesarekin bat eginik, klasizismoari atea zabaldu zion. Baina Bardonen Saint Jacquesen tragediak, obra orijinal eta burutsua denak, ez du beste horien antzik, ekinaldien banaketan, koruetan eta hitzaurreetan izan ezik; horixe da Koster Loukovich<ref>Koster Loukovitch: ''L´évolution de la tragédie réligieuse classique en France''. Slatkine reprints (Geneva, 1977).</ref> eta Yves Lehirek<ref>Yves Lehir; ''Les drames bibliques de 1541 à 1600''. Presses Universitaires de (Grenoble, 1974).</ref> diotena. Euskal Herrian ere ez zen Santiagoren kofradiarik falta izan, jakin badakigulako XII. menderako bazela Lizarran hirurogeita hamar kidez osatutako kofradia bat; Iruñeko apezpiku Pedro Pariskoak Santa Maria del Puy elizaren dohaintza egin zion kofradiari 1174an. Lapurdiko Urruñan sei kofradia zeuden, eta hauetako bat Saint Jacquesena zen, eta Baionan ere bazen kofradia bat, 1603ko estatutuak zituena, eta Iraultza garaira arte iraun zuena; kofradia honek bezperan, santuaren egunean bertan eta biharamunean finkaturik zegoen zeremonia egiten zuen, Pantxika Begueriek kontatzen duenaren arabera.<ref>Pantxika Béguerie: ''Sanctuaires, dévotions et pélerinages au Pays Basque Français depuis le moyen âge'', Ekaina, 8 (Baiona) 193 211. or.</ref> Baionako elizbarrutian, Saint Jacques Nagusiaren deiturako 22 eliza izan ziren, Daranatzek<ref>Jean Baptiste Daranatz: ''L´Église de Bayonne''. Lasserre (Baiona, 1924).</ref> dioenaren arabera; eliza horien artean zeuden, besteak beste, Arboti Zohota, Behobia eta Zuraide (Lapurdi), Bidaxune (Nafarroa Behera), eta Laruntzekoa (Sohüta, Zuberoa), eta ez litzateke harritzekoa santu zaindariaren ohorez kofradiakideek, beste hainbat tokitan bezala, festa eguna antzezpen batez ospatu nahi izatea, santuaren bizitza eta mirariak gogoratzeko. Saint Jacquesi buruzko euskal eskuizkribuen deskripzioak, Hérellek<ref>. Georges Hérelle: ''Le répertoire du théâtre tragique''. Curieur (Baiona, 1928). 1. BNP, FCB, n’ 211. Demi reliure en parchemin: papier versé, 325 sur 210 mm; 36 feuillets à 2 colonnes, mauvais état. Complet, environ 1600 versets. Ex libris: Jn Pre Saffores, avec date de 1634 (La date de 1634, très lisible, mais qui ne peut pas se rapporter à Saffores, a sans doute été reproduite d’après le ms dont celui ci est la copie). Fin du XVIII siècle.</ref> eginak, orain arteko osatuena izan arren, zehaztapenen bat egitea beharrezkoa du. Egiaz, bi Ex libris ditu. Bata I. aur. orrian dago, eta Jn Bte Safforesena dela dio honek, eta bestea, amaieran, 36. aur. orrian, Jean Pierre Saffores jabetzat aipatuz; honetan ageri zaigu 1634ko data. Hérellek dioenez, 1.600 ahapaldi inguru ditu, launa bertsoz osaturikoak, baina Bordeleko eskuizkribuaren bidez egiaztatu ondoren, 15. aur. orriaren ondotik itsuaren kontakizuna falta zelarik, 670. eta 718. ahapaldien arteko beste hutsune batzuez gain, guztira 1.707ko kopurura iristen gara. Hérellek 1911ko otsailean Chéraute Jean Héguiaphal<ref>Aipatzekoa da ''Quatre fils daymon'' (Julio Urkixoren fondoko MS 7340) tragedian Heguiaphali buruz agertzen den oharra: ''Cahier apartient a Mr Heguiaphal de Cheraute bon garçon, grand coquin, ... Cheraut, le 25 avril'' 1894.</ref> pastoralgileari erosi ziolarik, hark dohaintzan eman zion Parisko Biblioteka Nazionalari(4.616 znb.koa da). Nahiko egoera txarrean dago, zeren eta beheko eskuineko ingurua ia ezin baita irakurri, amaiera aldean erdialde ingurua bezalaxe. Ahapaldietako askok marrak dituzte gainean, kopia lana laburtu nahi izan zuen kopistaren batek –Baionako eskuizkribuaren egileak, beharbada– eginak antza. Toki askotan Christina pertsonaiaren izena ere ezabaturik eta, haren ordez, Betrina jarririk dago; Diego / Carlos, Sedan /Sacolan eta beste batzuekin ere gertatzen da, ez ordea hainbeste aldiz. Bordeleko eskuizkribua,<ref>''2. Bordeaux, nº 4. Cahier sans couverture; papier versé de grand format: 102 pages à 2 colonnes. Complet: 1520 versets comptés par le copiste. Ex libris daté. Pierre G., 1842. XIXe siècle.''</ref> egiaz, 1.695, 4 znb.koa da, eta kopistak 1.520 ahapaldi kontatu baditu ere, zehatz esanda 1.600 ditu. Ex libris-ak honakoa dio: Fait à Lichune le 5 mai 1842 par Pierre G. Hau ikusirik Pierre Gorostibar pastoralgilea dela pentsa dezakegu, 1818ko uztailaren 19an Barkoxen Les 4 Fils d’Aymon pastorala zuzendu zuena. Interesgarria da, oso, 86. ahapaldiaren ondoren agertzen den titulua: Tragedie compossée sur l’arrivée de St Jacques le majeur et sur miracles qui arriverent depuis quil etoit mort. Hirugarren eskuizkribu baionarra<ref>3. Baiona, 48. ''Demi reliure en parchemin; papier écolier, 350 sur 22o mm: 34 feuillets à 2 colonnes. Un aquarelle ajoutée, repésente une princesse, un roi chrétienne et un soldat chrétien ... Complet. XIXe siècle''.</ref> da modernoena. Santa Genobebaren pastoralarekin batera koadernatuta dago. Printzesa bat, errege kristau bat eta soldadu kristau bat irudikatzen dituen akuarela bat du. Egoera onean dago, eta Parisko Biblioteka Nazionaleko MS ren kopia bat da, jatorrizko agiri horrek hainbat ahapaldi kenduak ditu, zeren eta honek 1.460 baititu guztira, zehatz esanda. Hérellek 18. znb.az eta Jondone Jakob izenburuaz aipatzen duen eskuizkribua, egiaz 1695 12 dena, ez da Santiago apostoluaren bizitzaz mintzo, baizik eta Testamentu Zaharreko Jakob pertsonaiari buruz; Salvador Bartxargaray seminaristak idatzi zuen eta, beraz, pentsatzekoa da Leonek bere tesian aipatzen zituen zalantzek oinarri sendo samarra zutela, Otto Stollek emandako tituluari buruzkoak bezalaxe. Larrieu doktorearen eskuizkribuaren batere berririk ez dugu, ezta inolako daturik ere, 3.000 ahapaldi zituen iritzia egiaztatzeko modua eskain dezakeenik. Ezagutzen ditugun antzezpenak, Parisko MS ren kopiaren data onartuz gero, antzezpen-saioak hauek lirateke: 1) 1634ko abuztuaren 29a Atharratzen; 2) 1842ko maiatzaren 5ean Lexantzün; 3) 1847an Pagolan; 4) 1848ko abuztuan Müskildin; 5) 1849ko abuztuan Müskildin; 6) 1860ko azaroaren 2an Atharratzen, eta 7) 1911ko maiatzaren 29an Barkoxen. Orain haren argudio orokorrari, bat etortzeei eta aldaketei buruz arituko gara. '''A) Hitzaurrea:'''<br /> 1 77. bert. Le premier prologue edo lehen hitzaurrea, beste pastoral batzuetan lehen pherediquia deritzona edo, besterik gabe, “Sarrera”. Guztira launa bertsoko 77 ahapaldi ditu, bertso oktosilabiko samarrak dira guztiak, eta bertso bikoitiek egiten dute errima. Bordeleko MS ek 78 dauzka, nahiz 90 aipatu, eta Baionakoari sarrera hori falta zaio. Ikusleei, coumpagna ouhouratia, zuzendutako agurraz hasten da, eta ohartarazten du antzeztuko den gaia Espainiako zaindari Santiago apostoluaren bizitza dela, egiazko historia inondik ere. Tradizio nahikoa hedatua da honela hastea, zeren eta XV. mendeko lehen martirien misterioen zikloan ere hauxe irakur dezakegu: Laudate Dominum in santis eius<br /> Dieu Pere et Filz et Saint Esperit<br /> Sauve et gart ceste compaignie. <br /> [Ed. G.A.Runnalls, 1976:65].<br /> Eta beste hainbeste Ludus Sancti Jacobi proventzalean ere: Salut a tos ebonavio<br /> Ve vos aysi la companio<br /> Per vos autres bonas gens<br /> [12 14. ber.]<br /> Edota misterio bretoietan ere, ezen compagnonez son vertuus (bertutetsu), enorable (prestu), meulabl (laudagarri)... Le Brazek<ref>Anatole Le Braz: 1905, ''Le théâtre celtique''. Slatkine reprints (Geneva Paris, 1981) 404 405. or.</ref> dioenez. Antzeko agur-formulak ere badira, ahozko tradizioarenak, hainbat pastoraletan, esaterako Jean de París (compagna admirablia), Charlemagne (populu admiragarria), Saint Julien (jaunac eta anderiac), edota fartsetan, hala nola Cabalçar eta bere familia (gente hounaq) eta Jouanic Hobe eta Arlaita (compagna ouhouratia) izenekoetan. Hitzaurreak gaingiroki laburtzen du protagonistaren jarduera, bai Jesukristoren ondoan bai gero Espainian edo Jerusalemen zertua. Aipatzen du nola izendatu zuen Athanase Zaragozako apezpiku eta Theodose haren apaiz. Nola agertu zitzaion Ama Birjina pilare baten gainean Josephazen lurraldean Ebro ertzean, eta nola agindu zion eliza bat eraikitzea toki hartan bertan eta agindu hau nolako artaz bete zuen. (Episodio hau guztia ez da agertzen Voraginek idatzitako bizitzan). Nola itzuli zen Jerusalemera juduen artean predikatzera, eta nola hauek haserretu eta Hermogena izeneko azti batengana eta beronen dizipuluarengana Filleta bidali eta berak kristautu zituen. Juduek, ikusirik bide hark porrot egin zuela, bi kapitain erromatar bidali zizkioten, iskanbilak eragiteagatik atxilo har zezaten. Herodes Agripak, juizio baten ostean, lepoa mozteko agindua eman zuen. Apostoluaren dizipuluek, honen desira betez, Mediterraneoa zeharkatu, Gibraltarreko itsasartea igaro, Galiziara heldu eta hantxe utzi zuten apostoluaren gorputza. (Zati hau ageri da, hau bai, Voragineren lanean, eta baita Lupa erreginaren historia bat ere, zezenei loturikoa, baina pastoraletik kenduta dago). Santiagok, bere zaldi zuriaren gainetik, lagundu egiten die errege kristauei mairuen aurkako gerretan, zehazki Daramira erregeari Clamvigeako batailan. Antzeko bataila batean lagundu zion, halaber, Isabel erreginari Amerikako gerretan. Santo Domingo de la Calzada gertatutako mirariari buruz ere hitz egiten du; han urkatua berpiztu egin omen zen, eta oiloak ere kukurruku, erre ondoren. '''B) Santiagoren bizitza eta heriotza:''' '''77-91. bert.''' Hitzaurrearen ondotik Satan sartzen da Jupiter inbokatuz (Bo eta Ba n falta da eszena hau). '''92-165. bert.''' Santiago ateratzen da belauniko kantuan –hemen hasten da Ba ren MS a–, giza berdintasunari eta pobreei zuzendutako karitate-beharrari buruzko Jesusen dotrina predikatuz. Zehaztasun eta indar handiko bertsoak dira, eta horregatik ekarri ditut lerro hautara: '''115. bert.'''<br /> Eta ziek aldiz praubiak<br /> dütüzie mesperetxatzen<br /> eta aberatsak aldiz<br /> orotan estimatzen.<br /> '''116. bert.'''<br /> Persuna diferentzia egiliak<br /> bekhatu du egiten.<br /> repreniturik dutien lekiak<br /> biolatu dielakoz ukhen.<br /> '''166-258. bert.''' Fernando eta Pascalina errege erreginak agertzen dira, Seraphisi eta Baali sakrifizioak eskainiz. Seraphis da Ptolomeo I.ak Egipton sarturiko jainko bat, egiptoar eta greziarrentzat kultu bateratu bat sortu nahi baitzuen. Hildakoen eta emankortasunaren jainkoa da, eta itsasgizonen babeslea; Baal, berriz, jainko kanaandar, feniziar edo aramearra da, herrien eta emankortasunaren babeslea. Baina Santiago agertu eta, Jesusekin hitz egin ondoren, esaten die estatuez irudikatutako gezurrezko jainkoak baztertu behar dituztela; eta errege erreginaren seme Philipperi, eskuak gainean jarri zizkiolarik, sendatu ostean errege erreginak kristautu egiten dira. '''261-288. bert.''' Satanen bigarren ateraldia Jakobe madarikatuz; honek, idoloak erre ondoren, errege erreginak bataiatzen ditu, eta une horretan Gabriel eta Lien (Raphael Boren MS n) aingeruak agertzen dira. '''289-428. bert.''' Don Secon, Son Indalega, Isiga, Tesiphon, Athanasa eta Euphrasak Santiagoren irakaskuntzak hartzen dituzte, beraiekin batera iritsia baitzen hau Zaragozara, Aragoiko hiriburura; hemen apezpiku izendatu zuen Athanasa, eta apaiz Theodora. '''429-444. bert.''' Ama Birjina agertzen da bere basilika eskatuz. Apostoluaren eta Ama Birjinaren arteko solasaldia amaitzeko, Ave Maristella kantatzen dute aingeruek. '''445-535. bert.''' Santiagok arkitekto batzuei (Ciprien, Carleran eta Georger) eta hauen maisu igeltseroei (Solido eta Horto), gizon kementsuak guztiak, obra hori egiteko agindu zien. Solidok dioenez (486. bert.), Zaragozako pitxerkada bat ardo zuri edan ondoren gai da hogei harri kintal altxatzeko, eta horri Hortok erantzuten dio bera ere gai dela beste hainbesterako. Indar kontuen inguruan kantatzen dira, harri-jasotzaileen arteko apustu bat balitz bezala. Hona hemen bertsoa: '''486. bert.'''<br /> Zarakozeko ardu xuritik<br /> pitxerra badut edaten<br /> hogei kintale harri<br /> nik dit altxaturen.<br /> Elizako lanak amaiturik 20.000 libra hartzen dituzte, eta hauekin ostatu batera abiatzen. Asko edan eta gero borrokan hasten dira, eta une horretan Satan agertzen da hirugarren aldiz. '''536-933. bert.''' Santiagoren agurra, Jerusalemera baitoa. Han asko eta asko kristautzen ditu, eta Hermogena aztiarekin eta beronen dizipulu Filletarekin elkartzen da; aztiak Filleta bidali du, apostoluarekin eztabaidatzeko. Eztabaida hau Santiagok itsu bat sendatzen duenean amaitzen da, hurrena Filleta bera kristautzen baita. Hermogenak, sutan dela, harri bihurtzen du Filleta sorginkeria batez, baina Jakobek zapi bat bidaltzen dio eta honen bidez sorginkeria hori desegiten du; ondoren, aztia bera da kristautzen dena. Oso bitxia da nolako aldea dagoen ikustea Hermógenesek erre nahi dituen magia liburuen perspektiba Grebanen Mystère des actes des apostres en eta tragedia zuberotarraren artean. Hauxe dio olerkari frantsesak: Sainct Jacques<br /> Mieulx vault les gecter en la mer,<br /> Affin que le faux sentement<br /> Ne puist vexer aucunement<br /> Les simples et les ygnorants<br /> [op. cit., 90].<br /> Bestetik, euskal pastoralgileak ez dio nahikoa irizten itsasora botatzeari, eta fede autoen tradiziorik garbiena jarraiki sutara botatzen ditu. Hau dio: '''762. bert.'''<br /> Eta magia libru hoiek oro<br /> mementuan erra erazi<br /> su hortan barnialat<br /> mementuan urthuki. (Urthuk.)<br /> Abiatal apaiz handia eta bere dizipulu Samuel eta Josias zeharo haserre daude apostoluaren arrakasta ikusirik, eta Lisias eta Themorita kapitain erromatarrekin adosturik Santiago preso hartu eta Herodesen aurrera eramaten dute; honek, epaitu ondoren, lepoa mozteko agintzen du. Alabaina, epaia bete aurretik astia du Theodoriq izeneko elbarri bat sendatzeko, nahiz honek ez duen eragotziko Tabor borreroak bere eginkizuna betetzea, apostoluari lepoa moztea alegia. Une horretan aingeruak agertzen dira, bere ahots zerutiarrez kantuan. '''C) Iria Flaviarako lekualdatzea eta mairu eta kristauen arteko gerra:'''<br /> '''934-948. bert'''. Santiagoren dizipuluek txalupa batean ontziratzen dute haren gorpua, eta txalupa miragarriro aurreratzen da Mediliano itsasoan barna; eta Galiziara iritsita Jakobe altxatu eta bedeinkatzen ditu. '''949-1351. bert'''. Une honetan agertzen dira gaiztoak: Maroc erregea Sacolan, Frisco, Sedan eta Solimanekin, hauek Alfontso erregeari kobratu nahi baitiote ehun dontzeilen ordaina. Friscoren delegazioak, erregearengana bidaliak, bere ospila eskuratu du, hau da, Elisabet, Gracina eta Maria Antonio; hauei, jainko paganoei gurtza egin nahi ez dietelarik, lepoa mozten diete, Elisabeti izan ezik, Maroc erregeak emaztetzat eskatzen baitu. Kristau erregeek ez dutenez ehun dontzeilen tratua bete, kristauen aurkako borrokarako prestatzen dira, eta kristauak ere gudurako prestakuntzetan murgiltzen dira. Une honetan Betrina agertzen da, Euphrasarekin maitemindurik dena, Catrina adiskideari atsekabeturik hizketan, berak maite duenak bakarrik uzten duelako. Catrinak, bere aldetik, kexua agertzen dio, Pierrak ere utzi egin behar duelako, eta hala desertatzeko gonbitea egiten dio. Alabaina, honek ez du koldartzat har dezaten nahi, eta gerrara doa. Orain Santiago agertzen da bere zaldi zuriarekin, eta kristauak garaitzen zaizkie mairuei santuaren partaidetzari esker. Hurrena Satan sartzen da atzera, zerbitzari duen Mithilarekin batera. Errege kristauek mairuei urtero eman behar dizkieten ehun dontzeilen ordaina gai errepikatua da literaturan, bai gaztelauan bai euskarazkoan. Hala, Gonzalo de Berceok ere La Vida de Sant Millán en –XIII. mendeko lana da hau– hau esaten digu 370. ahapaldian: Mandó Abderramán a los cristianos, <br /> el que el mal siegle prenda,<br /> que li diesen cada año <br /> LX dueñas en renda,<br /> las medias de linaje, <br /> las medias chus sorrenda,<br /> ¡mal sieglo haya puesto <br /> que prende tal ofrenda!''<br /> Oihenartek bere Art Poétique Basque lanean, 1655ekoan, kantu tradizional bat jaso zuen gai beraren inguruan, saldu zuten dontzeilaren ezpainetan jarriz kexua. '''D) Codex Calistinuseko V. miraria:''' Urkatu piztua: '''1352-1597. bert.''' Codex Calistinuseko V. Mirariaren bertsioa, urkatu piztuarena. Alexis eta bere emazte Betrina (Christina) Santiagorantz abiatzen dira beren seme Dominiquerekin batera. Ostatu batean hartzen dute tokia, eta neskame Pascalina Dominiquerekin maitemintzen da harekin, baina honek ondo hartzen ez duelarik, mendekua hartzea erabaki, eta zilarrezko edalontzi bat sartzen du Dominiqueren zorroan. Salaketa jarririk, semea urkatu egiten dute, baina erromesalditik bueltan gurasoek bizirik topatzen dute semea, honen berri ematen diote epaileari, oilarrek kantu egiten dute, eta neskamea urkatzen dute. Charlemagne ren pastoralaren bertsioan, honek ere mirari hau jasotzen baitu, Juliana izeneko neskamea ez dute urkatzen, erre baizik. Historia hau ordurako agertzen zitzaigun Alfontso X.aren kantigetako irudietan. '''E) Santiago eta Amerika:'''<br /> '''1598 1690. bert.''' Apostoluaren beste esku hartze bat gerran. Oraingoan Espainiako Isabel erreginaren alde arituko da, hura Amerikako indioen aurkako borrokan ari baita, egiazko erlijioa erakuts diezaieten. Ondoren Satan eta bere zerbitzari Mithila agertzen dira, azkeneko aldiz. Pablo Arribasek (1993) Bernal Díaz soldadu kronikagilea aipatuz dioen moduan, Cortés eta Pizarrok Santiagori eskatzen diote babesa indioen aurkako borroketan, eta ondorioz hauek mairu-hiltzaile izatetik indio-hiltzaile izatera igarotzen dira; eta Indietako kronikagileen kontakizunen arabera, halako batean indioek berek ere esaten dute Santiago ikusi dutela. Garcilaso de la Vega inkak ere kontatzen du, bere Comentarios reales (1535) lanean, nola agertu zen apostolua: ''Santiago, visiblemente delante de los españoles, que lo vieron ellos y los indios, encima de un hermoso caballo blanco''. Hala, gehiegikerian erortzeko batere beldurrik gabe esan daiteke Latinoamerika osoa dagoela Santiago indio hiltzailez beteta. '''F) Epilogoa:''' '''1691-1707. bert'''. Le dernier Dialogue, edo beste pastoral batzuetan esaten dioten moduan Azken pherediquia edo “Sortida”. Hitzaurrea kantatu duen aktoreak ikusleen arreta eskertzen du, egindako akatsengatik barkamena eta Santiagorako erromesaldian murgil daitezen eskaria, eta azkeneko dantza bat egin dezatela; ondoren bakoitza bere etxera afaltzera joan dadin gonbidatzen ditu. Hona hemen, bada, Jondone Jakoberen pastoralaren laburpen zehatz bat, argi eta garbi erakusten dituena misterio frantsesetan dituen sustraiak, gai berari buruzko europar literaturarekin dituen parekotasunekin batera. == Erreferentziak == <references /> 2fsdmq5s2lpg9cvlj9wujvb45of11dw 0 2910 8248 8247 2015-11-14T16:02:08Z Jalkorta 1113 /* Peñafloridako Kondearen antzerki lana */ wikitext text/x-wiki FARTSAK. PASTORALAK. PEDRO IGNAZIO BARRUTIAREN GABONETAKO IKUSKIZUNA. PEÑAFLORIDAKO KONTEAREN ANTZERKI-LANAK Zenbaitetan aipatu izan dugu euskal antzerkiari buruzko ikerlana alderdi askotan lugorria dela, ikerketa zehatz ugariren eta aukerako ahaleginen premian dagoena. Espero dezagun etorkizunean ustekabeak ekar ditzaten ikerlan horiek. Bien bitartean, kontinente aldeko euskarazko antzerkia fartsa eta pastoraletara mugaturik dago, eta XVIII. mendean penintsula aldeko antzerkia, berriz, bi egilerengana, Pedro Ignazio Barrutia eta Frantzisko Xabier Maria Munibe, Peñafloridako kondea, mende horretako Tradizioaren eta Ilustrazioaren ordezkari, hurrenez hurren. == Fartsak == [[File:Fartsa.png|thumb|Fartsaren satirak eliza gehiago erasotzen du, emakumeen ahulezia baino.]] Ezagutzen dugun lehenengoetako fartsagile bat Arrosako Oxamendi da, karroza batean parte hartu baitzuen. Ikuskizun hori Orzaizeko herrian eman zen, 1776an, eta antzezpen horretatik kanta bat heldu zaigu, zazpina lerroko hamaika ahapaldikoa. Nafarroa Behereko lan horrek, ordea, ez du heldu zaizkigun XVIII. mendeko Zuberoako fartsen edo fartsa hasikinen antzik. Garai hartatik gorde diren fartsak hauek dira: ''1. Agardentegilea eta bere emaztea''. Campan Latsague bildumaren eskuizkribua, Baionako Euskal Museoaren Bibliotekako 9. zenbakia. Zortzi silabako launa lerroko hamaika ahapaldi, tabernarien aurka Bartcen izeneko batek idatziak.<br /> ''2. Ardeatina eta Ludobina''. Itxura batean Alexandre pastoralarekin batera antzeztua. Baionako Euskal Museoaren Bibliotekako 46. eskuizkribuak 62 ahapaldi ditu. Bi adiskideren istorioa kontatzen du, Ardeatina eta Ludobina. Azken hori, Rubiq printzearekin oheratu ondoren, abortatu beharrean izango da.<br /> ''3. Bala eta Bilota''. Juanik Hobe eta Arlaita izenburuko eskuizkribuan txertatua, fartsa hori 1788ko abuztuaren 28an antzeztu zen. Baditu 57 ahapaldi, eta Bala eta Bilota tabernarien bizitza kontatzen du. Tabernariok beren ardoa bedeinkatzen dute eta alaba Hariaren heziketaz eztabaidatzen, bearnes eta zubereraz esandako elkarrizketa irainez beterikoetan.<br /> ''4. Bubane eta Xiloberde''. Campan Latsague bildumako 10. eskuizkribua. XVIII. mendearen amaiera, 165 ahapaldi. Bubane kexu da bere emazte Xiloberdek, berari adarrak ipini ez ezik, bere ondasunak maitaleekin xahutzen dituelako. Bubane hiltzean, Xiloberdek hamar hilabetez itxaron beharko du Kopetekin ezkontzeko, eta, gainera, ezkontzako opariak udalaren esku utzi beharko ditu.<br /> ''5. Juanik Hobe eta Arlaita''. Bordeleko Udal Liburutegiko 1695 13. eskuizkribua. Olhaibin antzeztua, 1788ko urriaren 27an, eta geroago ere bai, zenbait moldaketaz, 1791an antolatu zen Guardia Nazionala aipatzen baita. Azpititulu bat du 148 ahapaldiko lan honek, fartsa askotan agertzen denez: ''L´Homme battu par sa femme'' “Andreak gaizki tratatutako gizona”. Justiziak Arlaita Marchapipira zigortuko du. Esapide horrek «pikotara joatea» esan nahi du, baina jatorrian Prévosten Manon Lescaut (1731) nobelan agertzen den esaera baten –«aller à Mississípi»– desitxuratze herrikoia da.<br /> ''6. Kabalzar eta bere familia''. Campan Latsague bildumako 24. eskuizkribua. XVIII. mendearen amaierakoak, 77 ahapaldi. Osoki gorde ez den fartsa honetan, Kabalzar baserritar alfer eta mozkorrak emazteari gomendatzen dio seme alaben aurrean eredugarria izan dadin, eta seme alabei, berriz, langileak eta zuhurrak izan daitezen. Alabaina, badirudi aholkuek ez dutela fruiturik ematen.<br /> ''7. Petit Jean eta Sebadina''. Normandiako Rikardo pastoralean txertaturik dago, eta Zalgizen antzeztu zen, 1769ko abuztuaren 4an. Ez litzateke harritzekoa errejenta edo pastoralaren zuzendaria, Larché izenekoa, launa lerroko 112 ahapaldiko lan honen egilea ere izatea. Sebadina (zuberotarra) eta Petit Jeanen (bearnotarra) arteko eskandaluzko harremana kontatzen du, eta azken horren hizkuntzan esandako esaldirik ez da falta. Fartsaren amaieran, bearnotarrak Sebadina Ingalaterrako erregerekin joan izana deitoratzen du.<br /> ''8. Rekokilart eta Arieder''. Parisko Liburutegi Nazionalaren Fondo Zelta eta Euskalduneko 138. eskuizkribua. Hau 1788ko abuztuaren 8an antzeztu zen, Olhaibin, itxura batean Clovis eta Saint Jacques pastoralekin batera. Laurogeitaka urteko Rekokilarten eta hura gau eta egun zerbitzatzen duen Arieder neskamearen arteko harremana kontatzen du. Esposatzen ahalegintzen direnean, ezkontza hain da eskandalagarria ezen bi herritik egotziak izango baitira, eta beren arrastoak lastoz erreak, zeremonia arazgarri batean.<br /> ''9. Saturno eta Benus''. Judith eta Holopherne pastoralean txertatutako testua, Bordeleko Udal Liburutegiko 1695 19. eskuizkribua. Honek 340 ahapaldi ditu, eta Pagolan antzeztu zela badakigu, baina ez data. Saturno alargun zahar lohiaren zalantzak kontatzen ditu, Ganeton lasakaren eta Trinkilinen alaba Benusen, aitak alargunarekin ezkondu nahi duena, artean. Gazteen trufak saihestearren, Saturnok eta Benusek gauez ezkontzea deliberatuko dute, baina amarrua gaizki irtengo zaie, gazteek elizaraino lagunduko baitituzte, non Belot apaiza zain daukaten, ezkontza bedeinkazioa emateko.<br /> ''10. Xiberua eta Marzeline''. Parisko Liburutegi Nazionalaren Fondo Zelta eta Euskalduneko 136. eskuizkribua. Hau 436 ahapaldiz osatua da. Marzelineren abenturak kontatzen dira, hainbat maitale dituen emakume kaskarina, azkenean Xiberua erresumako adardun nagusi gisa koroatua izango delarik.<br /> Lan horiek guztiak ''Zuberoako Irri teatroa. Recueil des farces charivariques basques''<ref>Patri Urkizu (argt.): ''Zuberoako Irri Teatroa''. Recueil des farces charivariques basques. Préface de Jean Baptiste Orpustan. Éditions Izpegi (Baigorri, 1998).</ref> izeneko lanean jasota daude, jatorrizko eskuizkribuen arabera editatu eta ikertuak. Gorde diren Zuberoako hamazazpi antzezlanez gain, beste zenbait lanen berri ere bada, hala nola Pierre Topet Etxahunek (1766-1862) gaztetan egindako hiru kantak: Eihartxe eta Miñau, Maria Solt eta Kastero, eta Ahargo eta Kanbilu, fartsen hasierak baino ez direnak. Horrenbestez, fartsa horietako sarreren melodia nahiz lan horietako gaien lehen lerroak jakin eta ezagutzen ditugu. == Pastoralak == Itxura denez, eta George Lacombe kritikariaren arabera, Baionako Euskal Museoko eskuizkribu bat, Juana de Arco izenburua daramana, 1712koa da, baina pastoralen antzezpenen data zehatzak, kopistak eta zuzendariak zein eskuizkribuak non jasota dauden, 1. taulan agertzen dugun moduan, XVIII. mendearen erdialdetik aurrera baino ez ditugu ezagutzen. Hamahiru antzezlan horietatik bakarra argitaratu da, Gidor Bilbaoren<ref>Gidor Bilbao (argt.): 1996, ''Jean Mecol Garindañekoaren Edipa pastorala (1793), ASJU'', XXX 1, 239 333. or.</ref> eskutik. Hala ere, bi tesi egin dira, bata Albert Léon<ref>Albert Léon: ''Une pastorale basque. Hélène de Constantinople. Étude historique et critique d´après des documents inédits, avec textes et traduction.'' Honoré Champion (Paris, 1909).</ref> ikerlariak Santa Elena edo Hélène de Constantinopleri buruzkoa, Parisen 1909an argitaratua, eta bestea Jean Pariskoari buruzkoa, Iñaki Mozosek<ref>Iñaki Mozos: ''Jean de Paris pastorala: eskuizkribuen azterketa eta iturriaren moldamoduak'' (1995).</ref> egina eta oraindik argitaratu gabea, horrek erakusten duelarik, herri literatura konparatuaren ikuspegitik, hain garrantzitsua den gai baten inguruan euskal literaturaren adituek duten interes eskasa. Iraultza-urteetan zehar, ikus daitekeenez, pastorala antzezteari ez zitzaion utzi, garaiko egoerara egokitu zelarik, aldaketa txikiak eginez, batez ere azken lerroetan, 1770 eta 1796ko Seme iriolea alderatzean agertzen den bezala. Ahapaldi batean, Azken pheredikiak hau dio: 1770. Beude diskus horik<br /> Jaunak, gitin liberti,<br /> Dugun Te Deon kanta<br /> Orok algarreki.<br /> 1790. Beude diskus horik,<br /> Jaunak, gitin liberti<br /> Dugun Kaminola kanta<br /> orok elgarreki.<ref>Julien Vinson: ''Le Folklore du Pays Basque''. Maisonneuve & Lavisse (Paris, 1883).</ref><br /> Aldaketa txikia da, mila ahapalditik gorako lan batean. Bitxikeria gisa, 1799an Clovis pastorala antzeztu zenean, Etxekoin eta Etxeberri emakumeek parte hartu zuten, eta hori guztiz ezohikoa zen, ezen XX. mendean barrena ere emakumezko rolak antzezten zituzten aktoreak gizonezkoak izan ohi baitziren. ==Pedro Ignacio Barrutiaren Gabonetako ikuskizuna == Pedro Ignacio Barrutia Basagoitia (Aramaio, 1682 - Arrasate, 1759) herriko idazkaria Gabonetako Ikuskizuna lanaren egilea da, aurkakorik frogatu ezean, eskuizkribuan agertzen den izen bakarra izaki. Juan Carlos Guerra historialariak XIX. mendean Migel Viguriren liburutegian aurkitua, lehenengoz Resurreción Maria Azkuek argitaratu zuen, bere Euskelzale aldizkarian, Gabon Gaberako Ikuzkizun izenburuaz.<ref>''Euskelzale'' (Bilbo, 1897) 402 5, 412 5</ref> Kritikari batzuek antzezlana iraultzailetzat jo duten arren, pertsonaia errealak (garaiko Arrasatekoak) eta tradiziokoak (Belen) nahasten eta bi espazio ezberdin uztartzen zituelako, gure iritziz gabon zikloaren erlijiozko tradizio erromanikoan osotara txertaturik dago, Lakarra eta Kortazarrek<ref>Joseba Lakarra et al.: ''Pedro I. Barrutia, Aramaio 1682 - Arrasate 1759. Gabonetako Ikuskizuna (Acto para la noche Buena)'', Arabako Foru Aldundia (Gasteiz, 1983),13-75, 167-207. or.</ref> garbi adierazten dutenez. Eredu gisa, Euskal Herrian egindako genero berbereko beste lan batzuk izan bide zituen, Gomez Manrique, Gil Vicente ... eta abarren ereduei jarraiki; izan ere, Gabonetako autoa ikuskizun errituala da, antzerkia baino areago, eta sakoneko argumentua beti berbera; hala ere, poetak edo antzerkigileak San Jose eta Ama Birjinaren ostatuari, artzainen gurtzari eta abarri buruzko xehetasunak asmatzeko askatasun osoa du. == Peñafloridako Kondearen antzerki lana == Frantzisko Xabier Maria Munibe ldiakez Peñafloridako Kondea XVIII. mendeko euskal ilustraturik handienetako bat da (Azkoitia, 1729 1785). Loiolako jesulagunetan ikasi ondoren, txosten baten arabera «ez oso saiatua eta oraindik makala», hamalau urterekin Toulouseko Nobleen Seminariora joan zen, eta han ernatu zioten jakin min intelektual eta zientifikoa, hainbat irakasleren eskutik,besteak beste, Flouret, Charron eta Tavernier. Horiek, biolina ikasten laguntzeaz gain, Zientzia Fisikoen, Arte Ederren eta beste Arte batzuen munduan sartu zuten. Aita hil ondoren, jaioterrira itzuli zen, eta hogei urterekin bertako alkate egin, eta geroago, 50, 54, 58 eta 61 urteetan Gipuzkoako Diputatu Nagusia izatera iritsi zen, eta 1758an Gorteetako Diputatu. Narrosko markes Joakin Maria Eguia Agirrek, 1785eko ohar nekrologikoan, hala deskribatu zuen: “...gure Kondeak funtzio guztiak aurkezten eta zuzentzen ditu, hala elizan nola plazan. Elizan faszistolaren aurrean agertzen da, kapitulu osoa inguruan duela, konpasa eramaten eta berak konposatutako mezak eta arieteak abesten. Plazan danbolindariari argibideak ematen eta berak konposatutako zortzikoak eta kontrapasak joarazten.”<ref>Ignacio Zumalde: ''El conde de Peñaflorida como músico'', Euskor (1985) 10, 53.</ref> Adibidez, Joseph Plaren Stabat Mater Dolorosaren partiturak ohar hau du eranskin: «1756an Peñafloridako Konde jaunak kantatu zuen Arantzazuko Ama Birjinaren eliza honetan, Herri osoak plazer handiz entzun ziolarik». Tertulia zale handia, hainbat noblerekin biltzen zen, hala nola Manuel Ignazio Altuna Portu jaunarekin, Rousseauk bere Aitorpenak lanean Altuna bertutetsutzat gogora ekartzen zuenarekin, eta Joakin Egia Agirre jaunarekin. Noble horiekin asteko zenbait egunetan elkartzen zen, aurrez ezarritako programa batekin, non barne hartzen baitziren historia eta zientziei buruzko irakurketak, praktikak eta esperimentuak fisikako kabinete batean, eta kontzertuak. Tertulia horien fruitu dira Isla jesulagunaren Historia del famoso predicador Fray Gerundio de Campazas, alias Zotes izenburuko lanari emandako erantzuna, Cartas Chríticas... moduko batzuekin, 1758.an ezizenez argitaratuak. Erdi trufaz erdi serio, fisika berria arbuiatzen duten, eta Aristoteles eta Platon dogmatikoki hartzen dituztenak kritikatzen. Era berean, haien iritziak antzerkira hedatu ziren. Zehazki, Molièrren L’Ecole des femmes laudatzen zuten, baina Tartuffe gaitzesten, hizkera eta jarduera lizunengatik. Peñaflorida beraren gutunen artean taldearen antzerki lanei buruzko oharrak aurkitu ditugu, Luis Maria Aretak jasotako hau kasu: “Bergaran eman nahi dugun lanetako bat (El Criado de dos amos izenekoa) duela bi negu antzeztu genuen hemen, eta inork ez zuen gaitzetsi, herritar orok eta baita Eskolako Aitek ere ikusi zuten arren. Aita Crocek, berorrek ondo ezagutzen duena, eta zalantzarik gabe Eskola horretako ezein aitak bezain irizpen sendoa eman dezakeena, bere aitortzaile eta nire lehengusu Mª Xabierari antzezlanaren rol nagusietako bat egitea baimendu zion.”<ref>. Luis Mª Areta: ''Obra literaria de la real Sociedad Vascongada de Los Amigos del País'' (Gasteiz, 1976) 410. or.</ref> Beraz, Goldoniren lan hori arrakasta handiz antzeztu zen Azkoitian, 1762-63ko neguan, eta agerikoa da Peñafloridako kondea zela antzezpen horien arima, Emilio Palaciosek azkoitiarraren literatur jarduera aurkeztean adierazten duen bezala, Vicente María Santibañezen hitzetan: “Gure Kondeak, egile komiko, eta konpositore, bihurturik, aktore berriak trebatzeko hartzen zituen neke eta afanak ezin neurtuzkoak dira. Horiek Gipuzkoako eta Bizkaiko herri ezberdinetan bizi zirelarik, ia ezinezkoa zen guztiak leku batean biltzea; beraz, gure Kondea toki guztietara joan beharrean izaten zen. Une batean Markinan zegoen, eta hurrengoan Bergaran, edo Azkoitian, probetan, eta bere opera berriaren saioetan, eta konpainia berria osatu eta doitzen buru eta bihotz lanpeturik; baina ahaleginak fruitua eman zuen. 1764ko irailaren 11n, bi operok Bergarako Udaletxean antzeztu ziren: hango txaloak...!”<ref>Emilio Palacios: ''Actividad literaria del Conde de Peñaflorida''. El Carnaval, Boletín de la Institución Sancho el Sabio (Gasteiz, 1974) XVIII libk., 525. or.</ref> El Marischal en su fragua eta El Borracho Burlado ziren bi opera horiek, aurrez uztailean antzeztu zirenak, Azkoitian, Batzar Nagusien bilera egun batean, besteak beste, aktore hauekin: Peñafloridako Kondea, Joakin Maria Egia, Felix Maria Samaniego, Pedro Balentin Mugartegi, Maria Josefa Munibe, Marcos Rekalde, Jabier Etxebarria eta Marianita Balzola. El Marischal en su fragua opera komiko bat da. Libretoa Quetant frantsesarena da, eta musika Philidor ena, eta lehenengo aldiz 1761eko abuztuaren 22an antzeztu zen, Parisko «Théâtre de la Foire St. Laurent» antzokian (egun, Gare de L´Est). Contaut d’Orville<ref>Contaut d´Orville: ''Histoire de L´Opéra Bouffon contenant les jugements de toutes les pièces qui ont paru depuis sa naissance jusqu´à ce jour pour servir à L´Histoire des Théâtres de Paris'' (Paris, 1768) 182 183. or.</ref> kritikariaren iritziz, arteak gidatutako lana zen, «décence» delakoaz idatzia, baina izandako arrakasta osoa batik bat Philidor en musika harmoniatsuari zor zion. Irakur dezagun Kondeak 1764ko itzulpen eta edizioan idatzi zuena: '''ITZULTZAILEAREN OHARRA'''<br /> ''Ez da gauza bera Antzezlan bat jokatzen ikustea edo berori irakurtzea. Lehenengo kasuan, ikuslea, antzokiaren dekorazioarekin, Aktoreekin, gertakarien korapiloarekin eta abar entreteniturik dagoela, ez da lanaren akatsak aztertzen hasiko, eta ez da haietaz ohartuko, non eta begien bistakoak ez diren. Bigarren kasuan, berriz, Irakurleak, adia galtzeko ezer gabe, arreta osoa lanaren irakurketan jartzen du, eta, Zentsore zurrun bihurtuta, akatsak topatzen ditu, askotan ez dauden lekuetan, eta beste batzuetan, urteetako emanaldien ostean, Kritikari zorrotzenak ere ikusiko ez lituzkeen lekuetan.'' ''Hausnarketa honek, eta nire itzultzeko talentuarekiko mesfidantzak, egiaz Marechal Ferrant en itzulpen hau argitaratzeaz uzkur ninduketen, horretan pentsatu izan banu ere; baina kexu naiz trantze horretan jartzea ere ez zitzaidala eskaini.'' ''Lana Andereño batzuen aurrean antzeztua izateko baino ez nuen egin, eta nire adiskide Musikazale batzuek Azkoitian herrialde honetako Batzar Nagusietan Bildutako Jaunei ikuskizun bat, herri honetan berria, emanez jostatu nahi izan zutelako: eta geroago Bergarako jaietan berriro antzeztea deliberatu bazen, Azkoitian lanaren arrakastari mesede gehientsuen egin zion Herri horretako Jaun batek horrela eskatu duelako izan da, eskubidez eskatu ere; eta bi Herri auzo horien artean dagoen lotura eta bietako bizilagunen arteko adiskidetasun eta ahaidetasunezko harremanak direla-eta, nahitaezkoa delako jarduera horretan elkarri lagun diezaioten.'' ''Funtzio eder horien bezperan gauden honetan, Bergarako Jaunak lana argitaratzera tematu dira, antzezlana ikustera joaten direnek aurrean ale bat izan dezaten,, kantatzen den oro garbi ez entzuteagatik haria gal dadin: eta nik argudiatu diedan oro, hala nola Jendaurrean jarri aurretik antzezlanean egin beharreko zuzenketa ugariak eta amodio propioari dagozkion erreparo bakar batzuk, haiei asmoa kentzeko nahikoa izan ez delarik, ahalegin bat egin behar izan da, jabetzen naizelarik, nire gogoa Espainiako antzerkiaren historian nire izena jartzea ez denez, hobe dela adiskideei atsegin ematea jakintsu irudia izateari uzteko errezeloaz jokatzea baino. Nolanahi ere, hau guztia jakinarazi nahi dut, eta aurrez barkamena eskatzen dut, Kritikari Jaunek gupidaz har nazaten.'' ''Jakinarazi behar dut, halaber, itzulpen hau jatorrizko bertsiotik gehiegi aldendu ez den arren, aldaketarik egin zaiola, premiazko iritzi izan denean zenbait gauza kenduz eta beste zenbait erantsiz. Musikari dagokionez batik bat, itzulpenari gutxiago jarraitu zaio, metroa Poesia Frantseserako moldatutako Musika bati egokitzeak dituen zailtasun handiak direla eta”''. Egia bada ere Peñafloridak ez zuela garaiko Espainiako opera antzerkian lekurik nahi, Bergarako udal-ordezkariek, Pedro Askagorta idazkaria medio, beste aitzinsolas batean, kasu honetan ''El Borracho Burlado'' opera komikorako egindakoan, egilea laudatzen dute, hitz hauekin: “Berorri ezer ez zaio ezezagun, nagitasuna ez bada: Aberriaren udal-legeak, fisika, matematika, geografia, humanitateak, poesia [...]. Herri osoak berorrengan onar dezala, bada, jauna, Euskal Antzerkiaren iturburu eta perfekzioa, bere kulturaren zabaltzailea, bere zorionaren eragilea...” Laudorio horien arabera, ez dirudi euskal antzerkia sobera hedatua edo ezaguna zenik, antzerki horren «iturburu» gisa hartzen dutelarik. «Jaun gipuzkoar batek idatzi eta musikatu eta gaztelaniaz eta euskaraz jarritako opera komiko» honen gaia Sancho Panzaren Barataria Irlako pasartearen bertsio bat da. Pasarte hori A.H. Poinsinet libretistak eta Philidor musikariak 1762an antzeztutako Sancho Panza dans son îsle beren operarako moldatu zuten. Peñafloridak, ordea, bere testuaren originaltasuna defendatzen du, irakurleari honakoa gaztigatzen baitio: “Ondotxo dakit badela frantsesez komedia bat, edo ez dakit opera komikoa den, honako honen antzeko ideia bat duena, baina adierazten dut ez dudala hura ez ikusi, ezta irakurri ere; areago, haren izenburua ez dut zehazki ezagutzen, eta gutxiago egilea”. Aurrerago, kondeak azaltzen du ohizko dramaturgiari lotuz hiru unitateen legeari atxiki zaiola: denbora, ekintza eta espazioa. Eta nola “... egia bada ere zenbait ekintza batzen direla, nagusia Chanton Garrote zapuztea da, hari jaun handi bilakatu dela sinestarazita”. Egilearen ardura bakarra ez da, ordea, arau neoklasikoari jarraitzea. Horrez gain, lan elebidun bat sortzean bi hizkuntzen arteko oreka mantentzen eta elkarri egokitzen ahaleginduko da, arazo hori modu honetara azaldu eta ebatziko duelarik: “Nik diot, bada, nire hasierako pentsamendua zela opera hau euskaraz izan zedin, baina gero baliatu beharreko euskalkia hautatzea zaila egin zitzaidan. Azkoitikoa erabiliz gero, Herri osoari, Frantziako mugaraino, ezatsegina gertatuko zitzaion, Goierriko euskara edo euskalkiaren aurka agertzen direlako, eta Tolosa, Hernani, Donostia eta inguruetako euskalkia erabiliz gero, antzezleak barregarri geratzeko arriskuan jartzen nituen, zaila gertatuko bailitzateke guztiek euskalki hori behar bezala baliatzea. Horregatik, bada, euskara zati kantatuetan erabiltzera etsi behar izan nuen, eta antzeztutako oro gaztelaniaz jarri nuen”. Irtenbide hori, hain zuzen ere, Barrutia idazkariak hautatutakoaren aurkakoa izan zen. Kondeak tertuliei eta Gipuzkoako batzar nagusiei eman zien giro horrek 1765ean fruitu eman zuen, Euskalerriaren Adiskideen Elkartea sortu zenean. Peñafloridak berak idatzitako elkartearen estatutuek hau diote: “Zientziak, letra eta arte ederrak dira Elkartearen xede, eta horiek arrakastaz sustatzeko urteko biltzarrak burutuko dira, zeintzuetarako honako oinarri hauek onartu baitziren: 1) Hainbat jaun leku batean biltzeko garaian beharrezkoa zela dibertimendu zintzo bat,<br /> 2) Antzerkia baino dibertimendu entretenigarriagorik, edo erabilgarriagorik, ezin hauta zitekeela,<br /> 3) Atsegina lortzeko inoiz ez zela erakoa ez zen lanik aurkeztuko, gaiaren funtsari nahiz lana antzezteko moduari dagokienez,<br /> 4) Hortaz, Elkartearen xedeetako batek behar zuela antzerkia arteztea, bertutearen eskola izan zedin, eta ez grina gaiztoena,<br /> 5) Dibertimendu horiek gauez burutuko zirelarik, egunak zientziak, letra ederrak eta Arteak lantzera emango zirela.”<ref>. Xabier Maria Munibe: ''Historia de la Real Sociedad Bascongada de los Amigos del País'', RIEV, XXI lib., 322 323. or.</ref><br /> Egiak, tertuliakide eta adiskide zuenak, 1765eko urte berean, Inaugurazio Bilerarako «Antzerkiaren aldeko diskurtsoa» idatzi zuen. Diskurtso horretan antzerkiaren aurkako joera kezkatiak, antzerkiak, egoki burutuz gero, ekar zitzakeen onurak kontuan hartzen ez zituztenak, uxa zitezen proposatzen zuen, eta, Lope de Vega, Corneille, Racine eta Molière bezalako egileen eskutik, antzerkiak grina gaiztoak gaitzetsi eta bertutea goratu baitzituen. Peñafloridak, Historia de la Sociedad Bascongada lanean, otsailaren 7ko gauean Moyuarren Jauregian gertatua kontatzen digu: “Lehenengo eskailburuan bi morroi zeuden, eta haiek elkartearen gonbidapen txartela erakusten zutenei baino ez zieten eskaileran gora egiten uzten. Gelaurrean hartzen zituzten gonbidatuak, Otazu edo Olaso Zumalabe Adiskideak, eta geroago, Antzezpenean, zegokien lekua ematen zien, arauzko tarteaz. Orkestran edo antzezlanean lanpeturik ez zeuden adiskideek Elkartearen eserleku berezi eta pribatua zuten Orkestraren segidako bankuan, eta antzezpenean parte hartu behar zuten Andereak eta Jaunak beren jantziak soinean zituztela zeuden, funtziorako gertatuz. Ordena eder horretan antolaturik, orkestra osatzen zuten instrumentuez obertura dotore bat jo zen, ikusleak atseginez liluratu zituena. Pieza hori amaiturik, La Clemencia de Tito tragedia antzeztu zen, Metastasio abadeak idatzitako jatorrizko italiarretik Egia Adiskideak itzulia. Aurreneko atsedenaldian Vella Sinphonia bat jo zen, eta, amaiera gisa, La serba Patrona operaren zati bat.”<ref>Idem: ''RIEV'', XXII, 454-455. or.</ref> Egun berean, gauez, La Tertulia Peñafloridaren jatorrizko komedia antzeztu zen. Biharamunean Corneilleren Horace irakurri zen, Juan Mata de Linaresek zortziko nagusian itzulia. Otsailaren hamaikan Molièren Tartuffe eman zen, izenburu berri batekin, Casilda, Agirrek jarritakoa. Hamabian Peñafloridaren beste itzulpen bat irakurri zen, Pathelin, abokatu iruzurtiari buruzko Erdi Aroko fartsa ezaguna. Peñaflorida bizi izan zen bitartean, Elkartearen antzerki jarduera etengabe garatu zen, eta, hori dela-eta, biltzarren Laburpenetan ikus dezakegu 1772an antzezlan hauek eman zirela: Peñafloridaren El Borracho Burlado; Manuel de Gamarraren El Médico avariento; Confortoren Il heroe chinese; Pergolesiren La serva Padrona; Pergolesiren Il tracolo; Livieta e poy Fracoso; Anfronio & Donsilla, Lucille; Le deserteur; Rose & Colas; Ninette à la Cour; Le maître en droit, Le Roy & le fermier; eta Annette & Lubin. Zerrenda horretatik ondoriozta daitekeenez, gehienbat Frantziako errepertorioa erabiltzen zen. Lan horietatik badakigu kondeak itzuli zuela Le deserteur, eta lan hori bera zela Carlos Vallésen konpainiak Iruñean 1768an antzeztutakoa. Kondeak beste hainbat antzezlan egin zituen: El amor querido, opera; Anita, komedia, El Carnaval, komedia; El Patelin, itzulitako komedia; Los Pedantes, bi ekitaldiko komedia... ia denak galduak dira. Jon Baguések gai honen gainean moldatutako lana begira daiteke eta aztertu behar da XVIII. mendeko antzerki musika, eta zehazki Azkoitiko jauntxoena, xehetasun handiagoz ezagutzeko.<ref>Jon Bagüés: ''La música en la Real Sociedad Bascongada de los Amigos del País''. Eusko Jaurlaritza (Donostia, 1990).</ref> Alzibarren<ref>Xabier Altzibar: ''Euskara Adiskideen Batzarrean'', Simbolae L. Mitxelena oblatae. (Gasteiz, 1985) 1119-1137. or.</ref> ikerlan bati esker dakigu, halaber, 1783ko abenduaren 5ean, antzerki emankizun batean, Diálogo bascongado antzeztu zela, baina, tamalez, ez dugu lan hori aurkitzerik izan. Aurrez esan bezala, Egia bere adiskideak Hileta Gorazarrea irakurri zuen, eta han Peñaflorida Kondea nola hil zen kontatzen du, La Paz izenburuko opera komiko bat, eta 1775ean sortu zuen Bergarako Errege Seminarioko ikasleentzat beste entretenimendu lan xalo batzuk idazten ari zela. Hil eta hainbat urte geroago ere haren haziak bizirik zirauen, Seminarioaren antzerki jarduera jasotzen duen akta honetan adierazten den moduan: “1793ko urriaren 17a. Gipuzkoako Euskal Herriko Adiskideen Batzar Pribatua Bergaran. Gogora ekarriz batzar honek Arabako Adiskideei agindu ziela Seminarioaren Antzerkian haiek nabaritutako zenbait xehetasunen berri ematea, adiskide horiek moldatu beharreko arautegiaren eraketarako, hauxe adierazten da. 1. Nabaritu izan da entretenimendu horietarako Probek ikasleek Ikasketetan arreta galtzea eragin dutela. Holakorik ez gertatzeko, Inauterietan edo Gabonetan antzeztu beharreko antzezlanak Oporraldietan hautatu eta entsea daitezke, modu horretara, gainera, oporraldiei entretenimendu berri bat erantsiz.<br /> 2. Zenbaitetan antzeztu izan dira gustu txarreko lanak, eta, inoiz, hasierako Zientziako irakasle bat barregarri uzten zuten Entremesak.<br /> 3. Ez dirudi egokia akademikoak balkoian egotea, eta orkestraren segidako bankuan jar daitezke, ikuskariarekin batera.<br /> 4. Egokiera horietan, Balkoian nabaritzen den Anabasa ez dela onartu behar, horretarako arau finkoak xedatuz, hala bertan izango diren pertsonen ordenari dagokionez (ezen balkoia edukiera txikikoa baita) nola soinean eraman beharko duten janzki formalari dagokionez... Horrenbestez batzarra amaitutzat jo zen.<ref>Prestamero Fondoa (Gasteiz, 1793ko Akten laburpena).</ref><br /> Atal hau amaitu eta laburbilduz, Frantzisko Xabier Maria Munibe Idiakez Peñafloridako Kondea bere garaiko ohiko ilustratua izan zela esan daiteke, Arte Ederren zalea eta horien sustatzaile handia Euskal Herrian, eta ez masoi heterodoxo bat, Marcelino Menéndez Pelayok hasiera batean uste zuen modukoa, nahiz eta, azken honek, Urkixok Azkoitiko Jauntxoei buruz egindako obraren ostean, bere errakuntza onartu zuen.<ref>Julio Urkixo: ''Menéndez Pelayo y los Caballeritos de Azcoitia'', RIEV, XXVII lib., 308. or. eta hur.</ref> Euskalerriaren Adiskideen fundatzaile izan zen, XVIII. mendean zehar Espainia osoan barrena sortuko zirenen eredu, eta Bergarako Errege Seminarioaren sortzaile zuzendari, aurreneko eskola laikoa izan baitzen, bertan Elhuyar anaiek wolframioa aurkitu zutelarik. Egile honen obra osoa, antzerki lanak nahiz bestelakoak hartuz, egiteke eta aurkitzeke dago oraindik, zenbait ikerlariren ahaleginak ahalegin, besteak beste, Areta, Palacios, Bagüés eta Altzibarrenak. == Erreferentziak == <references /> 4vvo1ba13z1dzvktqvw2uhlea3yzosw 0 2911 8191 8169 2015-10-17T09:28:04Z Jalkorta 1113 wikitext text/x-wiki ZUBEROAKO HERRI ANTZERKIA. ANTZERKI BERRIA. LAPURDIKO ESKOLA. DONOSTIAKO ESKOLA: Marcelino Soroa, Serafin Baroja, Viktoriano Iraola, Pepe Artola. BIZKAIKO ESKOLA: Resurreción Maria Azkue, Alfredo Etxabe... == Zuberoako herri antzerkia == Antzerki mota honi buruz aurrerago ere luze jardun garenez, kapitulu honetan antzerki ikuskizunari dagokion zatiaz baino ez gara arituko, hau da, xaribari fartsaren edo pastoralaren antzezpen daten eta lekuen zerrendak, izenburua, obraren egilea edo ''errejenta'' –zuzendaria–, eta libretoak agertzen direneko testu edo eskuizkribuen argitalpen urteaz eta lekuaz (2. taula). Hérellek adierazi zuenez, urtero gutxi gorabehera bi fartsa edo tobera, edo gehiago, burutzen baziren, garaiko obren artetik oso gutxi heldu bide zaizkigu. Obra horiek aurkitu ez izana logikoa da, antzezpen horiek ondorio larri eta zenbaitetan odoltsu eta tragikoak ekar zitzaketela kontuan izanda. Pastoralen kasua, ordea, ezberdina da, eta, horregatik, lan horiei buruz daukagun informazioa askoz ugariagoa da eta, segidako koadroan ikusiko dugunez, lan baten errepikapenak ez ditugu sartuko, (3. taula). Izenburuetan (36 ezberdin) egiazta daitekeenez, Historia Sakratuarekin zerikusia dute gehienek, Frantziako Historiaren edo zalduntza nobelen gaiak, XVI. mendean geroztik kordel literaturan edo «Bibliothèque bleue» delakoan hain ohiko ere badiren arren. == Antzerki berria == [[File:TxantonPiperri1899.png|thumb|"Txanton Piperri", 1899]] Ez dirudi antzerkia zuberotarren edo Azkoitiko zalduntxoen barruti esklusiboa zenik, hedatuago zegoela baitirudi. Horren froga dira Antonio Martinez eta Manuel Fornells enpresariak, XVIII. mendearen amaieran horiek neke handiz korritzen baitzituzten beren konpartsa komikoekin Bizkaia, Gaztela eta Nafarroa, batik bat lizentziak lortzeko garaian. Iruñean, 1754an, «Antzinarotik Koliseo edo Antzoki bat baitago», egiaz 1666an eraikia, «31 opera komedia» antzeztu ziren; 1775ean, Bilbon, Rafael Uraldek<ref>Rafael Uralde: ''Apuntes para una historia del teatro en Bilbao''. Bizkaiko Aurrezki Kutxa. (Bilbo, 1982) 8. or.</ref> adierazi bezala, Joseph Bichi eta Thomas Settarok opera denboraldi baterako lizentzia eskuratu zuten, eta 1798an antzerki bat eraikitzeari ekin zitzaion «Jendeari atsegin emateko dagoen premiagatik, entretenimendu publiko, behar bezala antolatuen bitartez»; Donostian, 1802an, antzokia eraikitzeko izapideak egiteari ekin zitzaion, eta jakin badakigu 1619an Goizueta Borda berreraiki zela, bertan antzezpenak egiteko. Gertakari horiek guztiek eta beste zenbaitek adierazten digute, zalantzarik gabe, Euskal Herrian antzerkia osasuntsu zegoela. Nolanahi ere, euskal antzerki berria ez zen dezente berandura arte agertu, bigarren karlistadaren amaieran, Berrezarpen garaian. == Lapurdiko Eskola == '''Jean Duvoisin'''ek testu bat jaso zuen, Donibane Lohitzuneko andre zahar baten eskutik, eta hark gogoratzen zuen 1780 inguruan eman bide zen Genobeba Oratorioan izeneko antzezpen bat, guk berriki argitaratu duguna<ref>Patri Urkizu (argt.): ''Lapurdi, Baxanabarre eta Zuberoako bertso eta kantak I. Anonimoak''. Etor (Donostia, 1991) 88-89. or.</ref>; Bartolomé Madariaga karmeldarrak zioen, antzerkiaren aurkako beste hainbat predikarik bezala, zenbait komediak ikusten entretenitzen zela, zezenketetan adina, eta haiek, dantzak bezala, debekatu egin behar zirela, haragikeriaren iturburu zirelako, eta antzezleena «ofizio lotsagarri eta bekataria»<ref>Fray Bartolome, ''Euscal Errijetaco olgueeta, ta dantzeen neurrizco gatz ozpinduba...'' (Iruñea, 1816), 149. or.</ref> zela. Lekukotasun horiek garbiro erakusten dute antzerkia bizirik zegoela, egoera eskasean bada ere. Aipatu Duvoisin bada drama historiko baten egile eta aurkitzaile ere, Maria Nafarroakoa izenekoarena, X. mendeko euskal kristauen eta mairu mahometarren arteko gatazkei buruzkoa; antzezlana 1841 inguruan idatzi zen, eta Michelek<ref>op. cit. 75-81. or.</ref> zati bat jaso du. '''Jean Martin Hiribarren''' (1810-1866) poetak antzeko gai bati buruzko beste drama historiko bat idatzi zuen, 891an Eskaldunak gerlan. Ezezagun mantendu zen 859 lerroko testu hau, Xipri Arbelbidek<ref>. Xipri Arbelbide Drame: 891an euskaldun gerla, Memoriae L. Mitxelena Magistri sacrum, Gipuzkoako Foru Aldundia (Donostia, 1991) 485-505. or.</ref> argitaratu zuen arte. Drama historikoak bere goren unea izan zuen XIX. mendearen lehen erdian, eta baita bigarren erdian ere, jakin badakigularik 1861ean, Donostian, El Capitán Carrillo antzeztu zela, gaztelaniaz jakina.<ref>Archivo Histórico Nacional, (Madril) 11396.</ref> '''Webster'''<ref>Wenthwort Webster, ''Les Pastorales Basques, La Tradition au Pays Basque'', Saint Jean-de Luz, 1897, Berrargt. Elkar (Donostia, 1982) 244. or.</ref> Saran kokatutako ingelesak esango digu Luhusoko gazteek, Lapurdin, 1867 inguruan, lan barregarri bat antzeztu zutela, adiskide batzuk Hego Ameriketatik itzuli izana ospatzeko. Lapurdin bada emakumezko ikasleentzat idatzitako lan bat, Joanes Etxeberri Uztaritzeko Gurutzearen alaben kalonjeak idatzia. Lanaren izenburua Arraultze Ohoina zen, eta Sarako eskolako emakumezko ikasleek antzeztu zuten, 1884an.<ref>. Patri Urkizu (argt.): ''Joanes Etcheberri, Arraultze Ohoina'' (Sara, 1884), Egan (1986) 3-22. or.</ref> '''Piarres Harispe''' (1854-1925), Euskal Herriari buruz frantsesez idatzitako hainbat lanen egile ez ezik, neurtitzetan jarritako drama historiko baten egile ere bada, Karmela izenekoa, lehenik ''Euskal Erria'' (1886) aldizkarian argitaratu zena, eta berriki Euskal Klasikoak bilduman.<ref>Gurutze Aldabaldetreku & Amaia Boneta (argt.): ''Jean Pierre Harispe, Karmela''. Erein. Euskal klasikoak 60.</ref> Badakigu, halaber, 1890 inguruan Donibane Lohitzunen konpainia ibiltari batek lan txiki bat antzeztu zuela euskaraz. Elémir Bourgesek (1852 1925) antzezlana frantsesera itzuli zuen, eta '''Variot'''ek jaso, bere ''Théâtre de Tradition populaire'' lanean, nondik Lafittek ostera euskarara itzuli baitzuen, Gonzalve edo ostatu betea izenburuaz. Espainian, gerra napoleonikoen garaian girotutako entremes bat da.<ref>Pierre Lafitte (argt.): ''Gonzalve edo Ostatu betea''. Gure Herria (Baiona, 1970).</ref> == Donostiako Eskola == '''Marcelino Soroa''' (Donostia, 1848 1902), Euskal Antzerki Berriaren aitatzat hartua, Valladoliden legeak ikasi eta bere jaioterrira itzuli ondoren, garaiko prentsan gehien agertzen zen pertsonaietako bat izan zen. Andia kaleko zirkuan parte hartzen zuen, 1868az geroztik, Peña, Alberto, Prol, Arcelus eta beste donostiar gazte batzuekin, eta egiten zituen itzulipurdiak ospetsu bihurtu ziren. Amadeo erregeren aurkako bertso batzuk argitaratu ostean erbestera abiatu beharrean izango da, eta Ziburun (Lapurdi) biltzen zen beste zenbait erbesteraturekin, Agorret kaleko El Trueno izeneko lokal batean; han antolatzen zituzten jaiak, antzezpenak, zezenketak... 1876an burutu zen antzezpen horietako baten testua Soroaren Iriyarena lantxoa zen, erbestetik bueltan, 1878ko maiatzaren 12 eta 19an, arrakasta handiz berriro antzeztu zena, Donostiako Antzoki Nagusian. Usadioa da irutxuloen agerraldi bat –irutxulo izena ematen zitzaien Donostiako Alde Zaharreko Abuztuaren 31 kaleko biztanleei–, euskaraz eta gaztelaniaz jarritako lantxo elebidun bat, zarzuelatxo bat, pertsonaia estereotipatuak agertzen dituena –gauzainak, ikasleak, zezen-zainak...–, eta antzezpenean habanerak kantatzen dira eta eszenatokian sokamuturra –idia lotuta doaneko soka– korritzen da. Lantxo horren arrakastaren ondotik, Soroak beste antzezlan bat idatzi eta antzeztu zuen, euskara hutsean, Gabon izenekoa (1880). Eta antzezpenetan ikusleen txalo ugariez gainera, lana argitaratu ostean Federico Mistral eta Victor Hugoren laudorioak jaso ondoren, Jose Manterolak 1880an sortutako Euskal Erria aldizkariak hainbat literatur lehiaketa antolatzeari ekin zion eta garrantzi handia izan zuen, horien artean, antzerki-lehiaketak, bertsolari, musikari, pintore eta ipuinlarien lehiaketekin batera. Hortik aurrera, Soroak etengabe idatzi zuen eta sariak jaso zituen, eta antzezlanak jokatu nahiz zuzendu egiten zituen, bere lan eta datarik esanguratsuenak hauek direlarik: Anton Kaiku (1882), La farce du Maître Pathelin lanaren egokitzapena; Au ostatuba! (1884); Lapurrak, lapurrak (1884); Alkate Berriya (1885); Barrenen Arra (1886); Urrutiko intxaurrak (1887); Abek istillubak! (1894); La Concha, excursión veraniega en un baño y dos olas (ekitaldi bat eta bi eszena) (1894); Ezer ezta festa (1899); Bañan zein naiz ni?; Auxen da eguna; ... Donostiako Euskal Lore Jokoen Udalbatzako batzordekide izan zen, antzerkigilea zen Victoriano Iraolarekin batera. Udalbatzak urtero literatur lehiaketak antolatzen zituen, eta horiek antzerkiari susperraldi handia ekarri zioten; antzerkiak, euskararekin zerikusirik zuen ororen aurrean egiazko sortasun eta axolagabetasuna agertzen zuen garai hartan, hizkuntza mantendu, hedatu, garatu eta aberasteko baliabide baliotsutzat hartu zen. Antzezlanak batik bat San Tomas gauean jokatzen ziren, eta haien funtzio nagusia entretenitzea eta atsegina ematea zen. Mitxelenak<ref>op. cit., 143. or.</ref>, Soroaren obra iruzkintzean, hauxe adierazi zuen: “''Herrikideei barrea eragitea beste asmorik ez zuela, bere ahaleginean ez zuen hutsegin. Eta guretzat, zer dakar Soroak? Euskal antzerkiaren jaiotzarekin, eta Donostiako alde zaharreko hizkera eta usadioekin onbera izatea dagokigu […] eta, gainera, joxemaritarren umore gaskoi tankerakoa utzi zigun''”. Umore horren oinarrian, bada, egoera groteskoak eta hitz-jokoak zeuden, genero txikian ohikoak. Genero horri ez zitzaion literatur balio handirik aitortzen, eta esan ohi zen musikari esker libratzen zela, baina Nietzscheren antzeko pertsonaiek liluratu zituen, zeinak lan horietan ekintzaren soiltasuna goresten baitzuen, Wagnerren obra handiustearen ondoan. '''Serafín Baroja''' (Donostia, 1840 - Bera, 1912) meatze eta mendi injinerua, «Pío Barojaren aita» –semea ospetsu egin zenean inprimatu eta txartel batean jarri zuen– Julio Caroren amaren aldeko aitona ere bada, eta, beste hainbat donostiar trufari legez, liberala eta letren maitale handia, batik bat antzerkiarena. Madrilgo El Tiempo egunkarian gerra karlistaren kronikari izan zen, anaia Rikardorekin El Urumea, periódico no político (1879) sortu zuen, El Eco de San Sebastián egunkari independentean (1880) eta La Voz de Guipúzcoa egunkari errepublikarrean (1885) idatzi zuen, eta, hori guztia gutxi balitz bezala, bi egunkari elebidun sortu zituen, bata Bai jauna, bai (Iruñea, 1883; Madril, 1904) izenekoa, oso gutxi iraun zuten biak, ezen, Iruñean argitaratutako azken alean (VI) dioenez: Inprimaketa gastuen erdiak ordaintzeko adina harpidedun lortu ez dugularik, astekari elebidun honen argitalpena eten egiten da.<ref>Patri Urkizu (argt.): Serafín Baroja, ''Bertsoak. Pudente, Tormesko lazarotxoa, kontuak.'' Julio Caro Barojaren aitzinsolasa. Txertoa (Donostia, 1988) 13. or.</ref> Bere lanen artean aipagarriak dira Los Pillos de la Playa (1865), Noveluchas y cuentos (1865), Entre Madrid y San Sebastián (Amores prosaicos) (1879), De Chamberí a Madrid, 100 metros en 25 días (1895)... nobelak eta narrazioak, Gaci guezac, poesías prosaicas en vascuence y castellano (1875), Malkoak eta itzalak poesia liburuak eta beste zenbait antzezlan. Bere antzezlanik arrakastatsuena hiru ekitaldiko opera bat da, Pudente izenekoa eta Río Tintoko meatzeetan girotua, Trajanoren garaian. Santesteban (musikaria), Salaberria (eszenografoa), Altzaga (zuzendaria) eta antzezle gogotsuak lagun, 1879an antzeztu zen, Zirku antzokian. Lanak arrakasta berbera izango zuen 1885eko Inauterietako Astelehenean. Serafin jaunak beste zenbait antzezlan idatzi eta argitaratu zituen, hala nola Hirni ama alabac (1882); Luchi, hiru ekitaldiko opera (1885, 1904), Amairu Damacho, 13 ekitaldiko zarzuela (1904) ... Obra horiek, ordea, ez zuten lehenengoaren arrakastaren hamarrena ere lortu, besteak beste Iruñean eta Madrilen argitaratu zirelako. Serafin jaunaz ari delarik, hau dio Julio Caro bere bilobak: “''XIX. mendean, nire aitonaren antzera liberalak ziren beste hainbat euskal idazle eta poeta zeuden. Horien artean bere adiskide miretsi Indalezio Bizkarrondo, Bilintx. Jaioterrian euskaltzaletasuna jovialite-aren moduan eramaten zen: alaitsu. Arandia eta pedantekeriarik gabe. Donostiarra pertsona alaia zen. Bilintx, bere patetismoa eta guzti, halakoxea zen. Are gehiago Raimundo Sarriegi, musikari herrena, aitonaren kolaboratzaile anaikorra, Donostiako martxaren musika eta zortziko ederrak konposatu zituena. Alegeragoa zen Serafinekin lan egin zuen beste meatze injineru bat: Mariano Zuaznabar jauna. Denek hiria maite zuten. Poztasunak ororenak ziren, norberak egiten zuenari garrantzi handirik eman gabe, batik bat nire aitonaren kasuan, zeina lan bitxienei ekiteko prest agertzen baitzen, hala nola hamahiru ekitaldiko zarzuela baten libretoa idaztea, edo Río Tintoko Meatzeetan, erromatarren garaian, girotutako opera bat euskaraz, edota nobela bat, hori ere euskaraz, foiletoi tankerakoa eta klabean idatzia''”.<ref>op. cit., 9. or.</ref> '''Victoriano Iraola''' (Pasai San Joan, 1841 - Donostia, 1919) Donostiako giroaren eragile nagusietako da, Baroja eta Soroarekin batera. Bere artikulu eta antzezlanak garaiko aldizkarietan barreiaturik daude: Euskelzale, Ibaizabal, Euskal Erria, Euskal Esnalea, Euskalerriaren Alde, Baserritarra eta abar. Bakarrizketa, komedia eta zarzuelen egile, bere lanak txiste ugari bezain barregarriz beztiturik daude, umore eta kostunbrismo xelebrea agertzen dutelarik. Haren lanen artean aipagarriak dira Bi itsuak (1884), Barbieriren musikaz, Ardita beti Ardit (1884), Petra xardin saltzallia (1888), Sarriegiren musikaz, Pasayan (1888), Sarriegiren musikaz, Leokadia (1891), Luzuriagaren musikaz, Txomin Donostiyan (1892), Luzuriagaren musikaz, eta Onenzaro gaba (1894), Ergobiyan (1902), Karmen gaztain saltzallea eta zeladore baten estuasunak, Joxemaritarrak, Xordo, Pulpuba, Ixkiña Mutrikun, Txokolo, Xardiñak, ... eta abar. Lantxo horiek guztiak, eta beste hainbat, antzerki-talde batek antzezten zituen, ''Euskaldun Fedea'' izenekoak, hain justu. Taldean gizon zein emakumeek parte hartzen zuten, horien izenak, garaiko argazki zahar baten arabera, hauek dira: Rosario Artola, Maria Casal, Pepe Artola, Felipe Casal, Pablo Casal, Arrieta, Larman, Andonegi, Uranga, Ganboa, eta Guelbenzu. Hortaz, dena lagunartean eta familian egiten zen, talde murritz baten baitan. Izen horien artean '''Pepe Artola''' nabarmen daiteke, denetan ezagunena baitzen, bere grazia eta gatzari esker. Udaleko musika bandako kidea zen, eta baita orkestrakoa eta Orfeoi Donostiarrekoa ere. Antzezle gisa bakarrizketak zituen espezialitate: Motxa errian, Xordo, Ixkiña Motrikun... Hiru antzezlan labur ere idatzi zituen: Bixente, Xabiroya eta Legorreko Arrantzaleak; halaber, ''Mendi Mendiyan'' opera ospetsua izango zenaren libretoa itzuli zuen, eta hainbat poema eta ipuin argitaratu. Donostiako mugimendu horren sustatzaile nagusia '''Jose Manterola''' ''Euskal Erria'' (1880-1918) aldizkariaren eta Euskal Jaien sortzaile eta zuzendari, eta ''Euskal Kantutegia''ren [Cancionero Vasco] egilea izan zen, eta geroago haren zuzendari lanari heldu zioten Antonio Arzak, Francisco López Alén, A. Loiarte eta beste zenbaitek, mugimendu horren eredua Bizkaira hedatu zelarik. == Bizkaiko Eskola == [[File:MainuKristauBermeo1888.png|thumb|Mainu eta Kristauen jaia. Bermeo, 1888]] '''Resurreción María Azkue''' aldizkariaren sortzailea izan zen, eta aldizkari horretan argitaratu zen lehenengo aldiz, hain zuzen ere, Barrutiaren antzezlana. Lan horretaz gain, Emeterio Arrese eta Valerio Mokoroaren beste zenbait argitaratu zituen, eta Azkuek berak zarzuela elebidunak eta eszenarako dibertimenduak idatzi zituen, hala nola ''Vizcaytik Bizkaira'' (1895), ''Colonia Inglesa'' (1896), ''Eguzkia nora'' (1897), ''Pasa de Chimbos'' (1898), ''Sasi Eskola'' (1898), ''Aitaren bildur'' (1917), eta ''Ortzuri'' (1911) eta ''Urlo'' (1914) operak. Azkue, beraz, Bizkaian mende amaierako euskal munduaren eragile nagusia izan zen. Labaienek hura aipatuz adierazten duenez, horren gainean haren pentsaera hauxe zen: “''Herrian euskararekiko gogoa sustatzeko biderik erraz eta azkarrena Antzerkia da. Izan ere, gure herriak oro har gutxi irakurtzen du, eta nagikeria hori Ortuzarrenaren tankerako antzerki herrikoi batek eskaintzen dituen baliabideekin osatu behar da''”.<ref>Antonio M. Labaien: ''Teatro éuskaro...'' op. cit., 64. or.</ref> Azkuerekin batera, Bizkaian bizitu zen euskal antzerkiaren pizkunde horretan, euskaraz, bi eletan nahiz gaztelaniaz antzezlanak eginez, parte hartu zuten beste hainbat egilek: '''Sabino Arana Goiri'''109 (''Libe'', 1895, ''La bandera fenicia'', 1895; ''De fuera vendrá'', 1897; ...) , '''Robustiano Ortuzar''' (''Oroigarriak'', 1925), '''Alfredo Etxabe''' (''Lenago il'', 1900; ''Bide onera'', 1905; ''Lide ta Ixidor'', 1910; ''Mirentxu'', 1910; ''Matilde'', 1921; ''Pedro Mari'', 1922,...), '''Bonifacio Latxa''' (''Todos erribatekos'', 1899...) y '''Nicolas Viar''' (''Alma vasca'', 1916...), besteak beste. == Erreferentziak == <references /> 6v85geid459akb38jlrej9ea3m8f3ie 0 2912 8261 8192 2015-11-28T15:29:05Z Jalkorta 1113 /* Antzerkigintza 903ko hamarkadan */ wikitext text/x-wiki Zuberoako antzerki herrikoia. Toribio Alzaga eta Euskal Iztundea (1915-1936). Euskal antzerkiaren eguna (1934-1936). Gerra Zibilean eta Frankismo garaian. Euskal Iztundearen bigarren aldia (1953-1981). Pierre Lartzabal eta Antonio Labaien. Gabriel Aresti eta Bernardo Atxaga. Antzerkigintza 90eko hamarkadan. == Zuberoako antzerki herrikoia == [[File:Maskarada1919.png|thumb|Maskarada. Urdiñarbe, 1919]] Antzerkiaren historia aztertzerakoan ezarritako eskemari jarraiki, Zuberoako fartsak eta pastoralak hizpide ditugula ekingo diogu atal honi. Fartsei dagokienez, atzerakada betean daudela nabarmendu behar da, nahiz eta Hérellek dioen 1900 eta 1938 bitartean urtean bi tobera egiten zirela. Guk Recueil des farces... delakoan lau testu baino ez ditugu aurkitu. Lehenengoa, egile ezezaguna duena, prosan idatzitako Tzintzarrots da. Eskualdun ona (1907) astekarian argitaratua, komikotasun eta konplizitate nahikoa erakargarriak agertzen zaizkio. Bigarrena Manex Etxamendi<ref>Piarres Lafitte (argt.): ''Manex Etchamendy bertsularia (1873-1960)''. Auspoa 109-110. (Donostia, 1972) 104 106. or.</ref> (1873-1960) Nafarroa Behereko poeta, bertsolari eta alkatearena da, eta lan horretan egileak gazteei ikuskizun mota hori antolatzeko eskubidea ukatzen die. Hirugarren testuaren egilea Leopoldo Irigarai da itzultzailea eta Hérellen laguna, honek Zuberoan antzerki herrikoiaren gainean egindako landako azterketetan. Testua 1918an aurkitu zen, eta Peyrot eta Peyrotina izenburua du.<ref>Patri Urkizu (argt.): ''Zuberoako...'', op. cit., 395. or.</ref> Lauko txikian idatzitako hamaika neurtitz dira, eta egiturari begira genero txikiaren tankera handiagoa du, fartsena baino. Azkenik, 16 zortzikoz osaturiko laugarren testuaren izenburua Azken karrozako bertsuak da, Satrustegik Luzaideko kantuetan jasoak.<ref>José Mª Satrustegi (argt.): ''Luzaideko kantiak''. Auspoa 65 (Donostia, 1967) 92-99. or.</ref> Pastoralei dagokienez, aurreko mendeetan antzeztu gabeko izenburuen zerrenda baino ez dugu ekarriko hona. Esana dugu XX. mendeko pastoralen antzezpenetan jorratutako gaiari begira bi aldi nahikoa ezberdin nabari daitezkeela. Lehen aldiak mendearen lehen erdialdea hartzen du, 1936 eta 1951 bitartean hutsune handi bat badago ere, azken urte horren ondotik susperraldia etorri zelarik, Pierre Salaber eta honen Roberto Deabrua antzezlan tradizionalaz. Bigarren aldia berrogeita hamarreko hamarkadatik hona hedatzen da, eta urte horietan pastoralak bilakaera garbi eta esanguratsua bizitu zuen. Erlijiozko gaiak eta Frantziaren historiari buruzkoak ia osotara desagertu ziren, eta kasik Euskal Herriaren historiari buruzko gaiak baino ez ziren landu, segidan eskainiko dugun zerrendan ikus daitekeen bezala. Mendearen lehen erdialdeko bi pastoral baizik ez ditugu argitaratuak, bata Clement d´Andurainena<ref>Clement d´Andurain de Maitie: ''Uskaldunak Ibañetan. Trajeria hirur phartetan''. Eskualdun ona (Baiona, 1906).</ref>, 1906ko Errolan eta euskaldunei buruzkoa, eta bestea Ithurryrena<ref>Jean Ithurry: ''Napoleon-Bonaparten pastorala''. Foltzer (Baiona, 1920).</ref>, Napoleon Bonaparteri buruzkoa (4. taula). Azken hamar urteotako egileak ditugu: Casenave, Davant, Idiart, Berzaitz, Agergarai eta Queheille. Sei pastoral-egile, horietatik lehenak frantsesez ere idatzi zuen pastoral bat, auzoko bearnotarrek antzeztu zutena. Antzerki mota horretan, Hélène Etxekoparrek<ref>Hélène Etxekopar: ''Contribution à l´histoire du théâtre basque contemporain en Iparralde''. (1996) Argitaragabea.</ref> adierazi bezala, euskaldunek pairatutako zapalkuntzen adibide ugari dago (gerra, erbesteratzea, hizkuntz plangintza, alienazio ekonomikoa, akulturazioa eta abar). Egungo pastoral-egileek euskaldunen iragana ezagutu edo idatzi nahi dute berriro, euskaldunak ia sistematikoki kristauen lekuan jarriz, besteak, kanpokoak, turkoen aldean daudelarik. Eta horrek emaitza ezin hobea ematen du: Etsaia, gehienetan Espainiarrak eta Frantziarrak, zeren eta horiek lagun gisa aurkitzea askoz bitxiagoa baita, agerian utzi nahi denean. Eta egia da pastoralaren egitura manikeoak, bi alorren, Ongiaren eta Gaizkiaren, bereizketa horrek, agerikoa denez, ez diela ez ñabarduran ez abilezian inolako mesederik egiten, eta ezta konplexutasun psikologikoa eta zolitasuna, zalantza, kontraesana eta autokritika ere, mundu euskaldunaren eta ez-euskaldunaren arteko harremanak hain konplexuak izaki. '''Junes Casenave Harigile''' (Santa Grazi, 1924) poeta, narratzaile eta pastoralgileak adierazten zuen, Argia astekarian egindako elkarrizketa batean,<ref>''Herri osoak parte hartu du, Ritxi Lizartzaren elkarrizketa Junes Casenave Harigilerekin'', Argia, 397. znb. (1992-VII-26).</ref> Euskal Herriaren Historia ez dela behar bezala ezagutzen, eta pixkanaka herri osoak, ez intelektualek soilik, historia hori ezagutu egin behar duela, eta ez arrotzek agertutako moduan. Euskal Herriko data eta gertakari historikoak oraintsu arte ahaztuta egon dira, ez hainbeste, Perez Stansfieldek<ref>M. P. Perez Stansfield: ''Direcciones del teatro Español de posguerra. Ruptura con el Teatro burgués y radicalismo Contestatario''. José Porrua Argt. (Madril, 1983) 165. or.</ref> Espainiako antzerkiaz ari dela adierazten duen bezala, frankismoaren bertsio ofizialak mozorrotu dituelako, askoz lehenagotik ere kontuan eta aintzat hartu gabe egon baitira, etxeko nahiz kanpoko idazle gehienek gertakari horiek islatzeko interes eskasa agertu dutelako. Ez da harritzekoa, bada, berriki zendutako anarkista batek, Marc Legasse,<ref>Marc Legasse: ''Pasacalles por un País que ni existe''. Txertoa (Donostia, 1982).</ref> umore handiz Pasacalles por un País que ni existe hura idatzi izana. Zenbait pastoraletan, nazionalismoaren aldarrikapenak antzinako baserritar mundu baten, loriatutako iragan baten eta behialako euskaldunen batasunaren apologia du bereizgarri nagusi. Beste zenbait antzezlanetan nazionalismo hori bestela, aldarrikapen kutsu are handiagoz, agertzen da, batik bat mezua laburbildu ohi duten epilogoetan. Batasuna, bakea, euskaldunen aberri baten eraikuntza, «Zazpiak Bat» erdiestea ohiko mezuak dira. Pastoralak, euskal gaietan oinarrituta, hartzaileen eremua zabaltzea lortzen du, hau da, denbora luzez isolaturik egon den Zuberoa Euskal Herriaren testuinguruan txertatzen du, eta, era berean, Bidasoaren alde honetako turistak antzezpenera joaten dira, obra antzezten den herrixkan euren euroak utziz. Antzerki mota honen ikuslegoa dezente areagotzen da testua frantsesez, gaztelaniaz eta zenbaitetan baita euskara batuaz ere argitaratzen delako. Egia da, halaber, bertsoen leloak hain luze eta astunak izaki – azkenaldian horrexegatik ikuskizunaren baitan dantzak eta koruak ugaritu egin dira–, eta udan pastoralak aire zabalean antzezten direlarik, antzezpenak aukera ematen du ikusleek familiakoen eta elkarren adiskideen bizitzari buruz galdetzeko. Pastorala, esan dugun moduan, euskal ondare –ez zuberotarra soilik– izatera heldu da, eta nortasun sentimendu bat eraikitzen laguntzen du. Testuek, euskaltasunaren inguruko adostasun inplizitu batean oinarrituta, antzezle nahiz ikusleen artean jarrera eta iritzi ezberdinak uztartzeari laguntzen diote. Itxurazko euskal batasun bat gordetzea ahalbidetzen dute, eta horrela euskal klase sozialen interes ezberdin eta zenbaitetan kontrajarriak ez dira aztertzen. Gai historikoak baliatuz, saihets dezake eta gaur egungo errealitatetik urrun, batzuetan modu arrunt behartuan aurkeztutako paralelismoak agertu arren, euskal komunitatearen egungo haustura eta mugimendu nazionalistaren zatiketak. Heroiak, antzerki mota honen ezaugarriak medio, trinkoak dira, anbiguotasunik ez da inon agertzen, ezta konplexutasun psikologikorik ere, eta behialako aristokrazia gerlari eta kristau-ezaugarri nolabait mitologikoetan oinarritzen dira: sufritzeko ahalmena, erronkei aurre egitekoa, sentimenduen zintzotasuna, heroismoa, eskuzabaltasuna, ausardia, emankortasuna eta abar. Eta '''Jean Haritschelhar'''rek<ref>Jean Haritschelhar: ''La pastorale, Théâtre populaire basque en Soule''. Lauburu (Baiona, 1987) 1 53. or.</ref> azpimarratzen duen bezala, antzerki herrikoi hau –bi adieretan herrikoi, herriak antzezten duelako eta herriarentzat antzezten delako–, antzerki nazional bihurtzen ari da, iragan historiko edo legendazkoa oroitzen duelako. Lehenago erlijio-ikuspegitik bazen herriaren eskola; orain herriak Herriaren eskola bihurtu du, honen pertsonaien historia ikasten dueneko eskola, antzinatik modu berdingabean mantendu eta gorde duen hizkuntza eta literatura maitatzen ikasteko. '''Jean Louis Davant''' (Ürrüstoi Larrabile, 1935)<ref>Jean Louis Davant: ''Abadia Urrustoi''. Durangoko udala (1993), Eüskaldunak Iraultzan. Gotaine Irabarne. Tinkatu (Gotaine, 1986).</ref> 1975az geroztik Euskaltzaindiko kide, Embata eta EHASen sortzaileetako bat, irakasle eta zenbait historia- eta poesia-libururen egileak honako pastoral hauek argitaratu ditu: Abadia Urrustoi (1986), 1851an Lore Jokoak sortu zituen Antoine Abbadie mezenasaren bizitzari buruzkoa, 1990ean Zuberoako ikastolen ordezkari izan zena; Eüskaldünak Iraultzan (1993), Euskaldunen eta Frantziako Iraultzari buruzkoa, Agirre presidenta (1995) José Antonio Agirreren bizitzari eta Espainiako gerra zibilari buruzkoa, Xiberoko Makia (2001), bigarren mundu gerrako Frantziako erresistentziari buruzkoa (euskal atala). '''Roger Idiart''',<ref>Roger Idiart: ''Xalbador'' (Larraine, 1992). ''Etxahun Iruri, Iruriko Jaun kuntia pastorala lanaren itzulpena'' (Gaves Denguin, 1991).</ref> Etxahunekin batera, honen pastoral askotan eta bigarren mundu gerraren osteko pastoralaren susperraldian parte hartu zuena, itzultzailea eta kanta-egilea da, eta baita Xalbador (1991) pastoralarena ere. Fernando Aireren (Urepele, Nafarroa Beherea, 1920-1976) ezizena zen “Xalbador”, Iparraldeko bertsolari finenetako bat, Mattinekin batera generoak mugaren bi aldeetan izan zuen susperraldian zeresan handia izan zuena. '''Pier Paul Berzaitz''' (Muskildi)<ref>Pier Paul Berzaitze: ''Harispe mariskala'' (1991), ''Atharratze jauregian'' (1992), ''Elkanoren semeak'' (1995).</ref> pastoral-antzezle eta -egile da, antzezpen askotan aktore nagusi gisa ere esku hartu duelarik. Bere antzezlanen artean Harispe Mariskala (Muskildi, 1991) eta Atharratze jauregian (Atharratze, 1992) nabarmen daitezke. Egile honek pastoralaren estetika tradizionalean aldaketa handiak sartu ditu, dantza eta kantuaren mesedegarri. Azken lanak, Elkanoren semeak (1998) eta Euskaldunen Izpiritua (1999), komedia musikaletik hurbilago daude, pastoraletik baino. '''Arnaud Aguergaray''' “Bordaxar”<ref>. Arnaud Aguergaray Bordaxar: ''A. d´Oihenart''. Gaves-Denguin (1985), ''Sabino Arana Goiri''. Garindien (1996).</ref> Allande Oihenart (Muskildi, 1985) eta Sabino Arana Goiri (Garindaine, 1996) pastoralen egilea da. Azken antzezpen hori, uztailaren 21ean taularatua, tragikoa gertatu zen; izan ere, Pierre Paul “Pipo” Etxebarne eszenatokian hil baitzen, zorigaiztoak zorigaizto, obra amaitu arte antzeztu zelarik. Etxebarne eskola zaharreko aktorea zen, 18 urterekin 1976ko Robert le Diableren antzezpenean esku hartua baitzen. Lanak nazionalismoaren apologia huts bihurtzeko arriskua zuen, baina Arana unibertsal baten irudia eskaini zuen eta ez abarkaduna, egitura klasiko, trinko eta neurritsu baten baitan.<ref>Lucien Etxezaharreta: ''Sabino Arana Goiri'' Garindainen. “Doluz jantzitako pastorala. Pipo Etxebarne aktorearen bat bateko heriotzak dimentsio tragikoa eman zion ekitaldiari”, ''Egunkaria'', 1996-VII-23, 4. or.</ref> '''Patrick Queheille''' (Barkoxe) egileak,<ref>Patrick Queheille: ''Herriko semeak pastorala Etxahun elkartea'' (Barkoxe, 1998).</ref> Herriko semeak (1998) antzezlanaz, bere jaioterriko hiru pertsonaia omendu nahi izan zituen. Beñat Mardo, Chahoren hitzetan bere garaiko bertsolaririk onenetako bat izan zena, “vingt volumes ne contiendraient pas ses oeuvres, s´il avait eu un sténographe avec lui dans les séances poétiques qu´il donnait en toute occasion”. Pierre Topet Etxahun, hau ere Barkoxen jaioa, Haritschelharren aburuz euskal Verlaine izandakoa, poeta erromantiko nagusietako bat. Eta Leon Uthurburu, aurrekoak bezala XIX. mendeko gizona, Ameriketara joan eta jaioterrira itzuli ondoren, bere ondasun guztiak Barkoxeko pobre eta behartsuei eman zizkien gizona. == Toribio Alzaga eta Euskal Iztundea (1915-1936) == [[File:LoretiAntzezlana.png|thumb|"Loreti" antzezlaneko eszenak]] Antzerki emanaldiak Donostiatik Gipuzkoa osoan barrena hedatu ziren, hain bizkor ezen Gregorio Mujika Euskalerriaren alde (1911-1931) aldizkariaren zuzendariak, 1912an herrialdean antzeztutako euskarazko lanen zerrenda egitean, eta hainbat herriren berri izan gabe ere, honako kopuru hau eskaintzen baitu: 72 antzezlan ezberdin, 19 bakarrizketa, ekitaldi bakarreko 40 lan eta hiru ekitaldiko 13 obra, egilerik maiteenak Martzelino Soroa eta Avelino Barriola zirelarik. Aipatu Euskalerriaren Alde aldizkariak, halaber, 1912an antzezlan txikien berariazko bilduma bat sortu zuen, Izarra izenekoa, 1912 eta 1931 bitartean hogeita sei lantxo argitaratu zituena; gehienak komikoak ziren, Toribio Alzaga izan zelarik egilerik argitaratuena, sei lanekin. [[File:ToribioAltzagaBereTaldea.png|thumb|Toribio Altzaga eta bere taldea]] '''Toribio Alzaga''' (Donostia, 1861 1941) hamahiru urteko haur bat zela Iriyarena lanaren antzezpenean parte hartu zen jada, Soroaren aginduetara, eta horrek bere bizitzaren norabidea baldintzatu zuen. Aterako gera lanarengatik 1888an bere lehenengo saria eman ziotenetik, ez zion antzezlanak idatzi eta moldatzeari utzi –guztira, hogei baino gehiago. Labaienen<ref>Antonio M. Labaien: ''Teatro éuskaro'', op. cit, I. 51. or.</ref> hitzetan, berau izan zen Tepsis euskal gurdia martxan jarri zuena, gurdi akaso bitxi eta landugabea, baina bultzada handia eman zionez, euskarazko antzerkiaren garapen eta hobekuntzari bide segurua zabaldu zion. Sentiberatasun handiko gizona, egilez gain kritikari izan zen, euskarazko antzezpenei buruz idatzitako hitz hauek adierazten dutenez: “...''bada garaia euskal lanen arrakasta ikuslegoaren abertzaletasunaren mende egon ez dadin, eta arrakasta hori arteak antzezpenei distira emateko eskaintzen dituen baliabideak erabiliz lor dadin''”.<ref>Toribio Alzaga: ''Representaciones euskéricas'', Euskal Erria, LXV lib., (1912) 387. or.</ref> Kezka horiek zirela eta, Donostiako udalak Antzerkiaren Batzorde Laguntzaile bat sortu zuen, eta batzorde horrek, era berean, Avelino Barriola antzerkigile eta Sustapen Batzordeko kide eta zinegotziak aurkeztutako txosten baten ondoren, Euskarazko Deklamazioko Udal Katedra baterako deialdia onartu zuen, zeinaren oinarriek eta arautegiak, Euskal Erria aldizkariak jasoak, hauxe adierazten baitzuten: “''Irakasleak ikasleei, oro har, Antzerkiari dagozkion ezagutzak irakastea izango du xede eta, aldi berean, eskola horren izaera bereziari dagozkion moldaketak egingo ditu; euskaraz ahalik eta hobekien irakurtzen eta deklamatzen irakatsiko du, aldi berean ikasleak mimikan eta eszenako mugimenduan, eta antzezpenaren alderdi ezberdinetan, heziko dituelarik, irakaspenak oinarrizkoak eta batik bat praktikoak izan daitezen ahaleginduz''”.<ref>''Euskal Erria'', 1914, 508. or.</ref> Lehiaketaren epaia aho batez Alzagaren aldekoa izan zen, eta honek bere katedra Musikako Udal Akademian ezarri zuen. Langile nekaezina, urtebetean jada honako antzezpen hauek zituen errepertorioan: Barriolaren Lagun txar bat eta Gai dagoenaren indarra, Elizondoren Dollorra eta Atzertokiya, Soroaren Barrenen arra, Ganboaren Mikelatxo, eta bere Bernaiñoren Larriyak eta Axentxi ta Kontxesi. Euskal Fedea<ref>Talde hori honako antzezle hauek osatzen zuten: Andonegi, Rosario Artola, Pepe Artola, Arrieta, Maria Casal, Felipe Casal, Pablo Casal, Etxebeste, Gamboa, Gelbenzu, Larman eta Uranga.</ref> antzerki-taldeak 1915era arte arrakasta ugari erdietsi zuelarik, harrezkero Euskal Iztundea bide berberari lotuko zitzaion, eta ez Donostian soilik (59 antzezpen), baita Gipuzkoa osoan (109), Bizkaian (3) eta Lapurdin ere (1). Hogeita bi urtetan 51 antzezlan ezberdin jokatu zituzten, besteak beste, antzezpen kopuruari begira, Ramuntxo (18), Garbiñe (13) eta Ezer ez ta festa (11) nabarmentzen direlarik, hau da, bi drama eta komedia bat, errepertorioa gehienbat komediek osatu arren. Antzeztutako egileak asko dira: '''Alzaga''' hogeita hiru antzezlanekin, '''Barriola''' bostekin, '''Garitaonaindia''' hirurekin, '''Elizondo''', '''Eleizegi''', '''Olaizola''', '''Soroa''', '''Iraola''', '''Telleria''' birekin, eta abar.<ref>. Ikus antzeztutako lanak eta egileak. P. Urkizu: ''Euskal antzertia''. Antzerti (Donostia, 1984), 109-112. or.</ref> ''Ramuntxo'' antzezlana, Pierre Lotiren nobelan oinarritua, Gabriel Piernéren musikaz antzeztu zen, opera moduan, Parisko Odeon antzokian, Cádiz eta Madrilen, baina leku horietan porrot egin ondoren, Alzagaren itzulpenak eta moldaketek “beharrezkoa zen elkarrizketari bizitasun handiagoa eta obrari sakontasun handiagoa ematea” fruitu eman zuten eta arrakasta handia lortu zen, gerra aurretik ez ezik, baita frankismo garaian ere. Kritikari zenbaitek gehientsuen goretsitako beste lan bat Macbeth izan zen, hau ere Alzagak itzulia, zeinari Irritza izenburua jarri baitzion, bost ekitaldiak hirura eta aitzinsolas batera murriztuz. Estreinaldia 1925ean izan zen. Kritikari batzuek, ordea, ikuslegoari begira eta jatorrizko lanen gabezia agerikoa zen arren, esperimentu alferrikako eta goiztiarra zela iritzi zioten. Antzezlan dezente goretsitako bat '''Katalina Eleizegi'''ren ''Garbiñe'' izan zen. Hiru ekitaldiko drama historikoa da, XIII. mendean gertatzen den ekintza, eta Galdósen Marianela lanarekin badu antzekotasunik. Garaiko kronikari atsegin baten arabera<ref>.'' El Liberal Guipuzcoano'' (24-XII-1917).</ref>, lan horrek ez “dirudi egile batena, hasiberri batena baizik”. Xabier Mendigurenek, Alzagaren lan batzuen argitalpenaren aitzinsolas batean –«Toribio Alzaga edo euskal teatro burgesaren nahi eta ezinak»–, Barriola eta Alzaga alderatzen ditu, zori ezberdinez ikuslegoaren maila jasotzen eta kostunbrismo herrikoitik antzerki burges nazional batera igarotzen ahalegindu ziren bi adiskide. Bere iritziz, Alzagak, jostailu komikoetan eta elkarrizketa zirtatsuetan, porrot egin zuen ideologia nazionalista behar bezala bereganatu ez zuelako.<ref>Toribio Alzaga: ''Jostirudiak-Irritza''. Klasikoak 30. Argt. Xabier Mendiguren. Labayru (Bilbo, 1990) 13. or.</ref> Barriolak, aitzitik, arrakasta handiagoa izan zuen, bere drametan euskal burgesia nazionalista islatzean, non emakumeak rol nagusia baitu eta hizkuntza duin egingo baita, «baserri usainetik» ihesi, eta hala, antzerkiari norabide berriak ireki zizkion, hura lehendik erdietsi gabeko kalitate mailara igoaz.<ref>. Iñaki Barriola, ''Dramak''. Klasikoak 12. Argt. Xabier Mendiguren. Ibaizabal (Bilbo, 1987) 24. or.</ref> Donostian eta probintzian jarduera hori garatzen ari zen bitartean, Iparraldean, noizbehinkako antzezpenez gain, «Patronage» antzerki bat sortu zen, hau da, batik bat Eliza Katolikoak babestutako antzerkia, Mirande jaunaren eskutik 1921ean hasi zena. Segidan «komediak» egin ziren batez ere, funtsean antzerki komiko bat, arina, ikuslego baserritarraren eta antzezleen arteko sinbiosi berdingabea sortzen zuena, gaiak sorgin, deabru, merkatu, ezkontza, emaztegabe, senargabe, eta abarren ingurukoak zirelarik. Egileak Jean Barbier,<ref>Jean Barbier: ''Gauden euskaldun'', Gure Herria (1921), ''Sorginak''. Gure Herria (1922); ''Zubietako deabrua'', Gure Herria (1922); ''Ezkila xarmatua'', Gure Herria (1923); ''Kauserak eta kruchpetak'', Gure Herria (1924); ''Chilintcha sorgina'', Gure Herria.</ref> Leon Leon,<ref>Leon Leon: 1926, ''Gure chokoan'', Gure Herria; ... Daniel Landarten berrargitalpena, (1992), ''Bortz komedia eta lau alegia''. Azpeitiko udala eta Hazparneko udala.</ref> Pierre Lafitte<ref>Pierre «Iturralde»: ''Egiazko argia'', Gure Herria (1927); ''Antzerti'', 14-15 (Tolosa, 1933).</ref>... dira. Ia obra guztiak Gure Herria aldizkarian argitaratu ziren. Aipatu aldizkaria 1921ean sortu zen, Baionan, eta bere lehenengo aldian bigarren mundu gerraren hasiera arte, 1939ra arte, argitaratu zen. == Euskal antzerkiaren eguna (1934-1936) == [[File:LeitzaEmakumeAbertzaleBatza.png|thumb|Leitzako "Emakume Abertzale Batza" taldeko aktoreak Garitaonaindiaren "Itziartxo" antzezten.]] Euskal Antzerki Berriaren hirugarren aldia. Errepublikaren garaian garatu zen, eta, 1876an hasitako aldi bati, ikusleen artean harrera beroena izan zuenari amaiera eman zion. Iñaki Barriolak<ref>Iñaki Barriola: ''Gerraurreko antzerkigintza'', Jakin, 37, 31-43. or.</ref> adierazten duen bezala, 1928an jaiotako Euskaltzalea Elkarteak izeneko taldea Olerki Eguna antolatzen hasi zen, eta, arrakasta handia lortzen zuelarik, ideia bera antzerkiaren alorrera aldatuz zuen, 1934tik 1936rako hirurtekoan Eusko Antzerti Eguna eratuz. Horretarako, eta 1932an Antonio Labaienen zuzendaritzapean sortutako Antzerti aldizkaria medio, antzezlan lehiaketa bat antolatu zen, lehenengo urteko sarituak hauek izan zirelarik: 1) '''J. Karraskedo''', ''Etxe aldaketa'' dramarekin; 2) '''A. Amonarriz''', ''Iturrian'' komediarekin; eta 3) '''A. Arozena''', ''Urteurrena'' bakarrizketarekin. Otsail, martxo eta apirilean, halaber, antzerki-taldeen lehiaketa burutu zen Donostian. Hamahiru taldek parte hartu zuten: Gipuzkoako hamabik eta Bizkaiko batek, gehienak batzokietan sortuak: Pasai San Pedro, Urnieta, Donostia, Ondarroa, Bergara, Errenteria, Soraluze, Tolosa, Deba, Alegia eta Zumaia. Irabazlea Alzagak zuzendutako eskarmentu handiko taldea suertatu zen, Ramuntxo antzezlanarekin. Maiatzaren 6an, Donostiako San Telmo Museoan Euskal Antzerkiaren Lehenengo Eguna ospatu zen arrandia handiz. Garaiko gizon handiak hara bildu ziren, eta bertan Euskaltzalea elkartearen batzorde berria hautatu zen, aho batez; hauek izan ziren kideak: Presidentea, Monzon; Idazkaria, Ariztimuño «Aitzol»; eta Antzerki ataleko batzordekideak, Labaien eta Karraskedo. Hamaika lan aurkeztu ziren 1935ean, sariak Tene Muxikaren Gabon eta A. Arozenaren Balujan lanei eman zitzaizkielarik. Ordukoan hamaika talde aurkeztu ziren, horiek ere batzoki eta Euzko Etxeetan eratuak: Itsasondo, Alegia, Lezo, Zarautz, Legorreta, Oiartzun, Legazpi, Hernani, Azkoitia eta Irun. Talde irabazlea Oiartzungo Mendiburu gertatu zen, Lekuona anaien Eun dukat lanarekin eta harrera paregabea izan zuen obrak, Gipuzkoan ez ezik mugaz haraindiko Lapurdin ere. Azkenik, 1936an hasiera aldean, lehen hiruhilekoan, Euskal Antzerkiaren Hirugarren Lehiaketa egin zen; ordukoan bederatzi taldek parte hartu zuten: Alegia, Ondarroa, Irura, Tolosa, Oiartzun, Andoain, Donostia, Zumaia eta Hernani. Literatur lehiaketaren irabazlea Karraskedoren Garoa usaia izan zen, Txomin Agirreren Garoa eleberrian oinarritua, eta egileak saritzat 250 pezeta jaso zituen. Antzezlana maiatzaren 18an jokatu zen, Euskal Antzerkiaren III. Egunean, Victoria Eugenia Antzokian, Donostiako Euzko Etxea taldearen eskutik. [[File:MagdalenaJauregiberri.png|thumb|Magdalena Jauregiberri (1884-1997)]] Antzerkigintza ez zegoen, ordea, Gipuzkoako hiriburura mugaturik, eta Bizkaian, '''Manu Sota'''ren mezenasgoarekin, Labaienek, Antzerti aldizkarian, Cocteau euskalduna izenekoak eta '''Esteban Urkiaga «Lauaxeta»''' idazlearen laguntza baliotsuaz, mugimendu bat sortu zen, herrialde horretako ia herri guztietan barrena hedatu zena. Durango, Bermeo, Lekeitio, Iurre, Lezama, Mungia, Bedia, Zamudio, Gernika, Mundaka, Galdakao, Abadiño, Gatika, Forua, Larrabetzu, Getxo eta Sopuertan, besteak beste, ez bakarrizketa eta komedia kostunbristak, ez antzerkia ikusteko ohitura handirik ez zuen ikuslegoari aurkeztu zitzaizkion euskal modu eta hizkuntzari egokituriko lanak: Yeats, Maeterlinck eta Pearce n, eta harrera ezin hobea jaso zuten. Errepublika garaiko euskal antzerkiaren urrezko aro hori Antzerti aldizkarian aurki daiteke, bost urte baino gutxiagotan berrogeita hamar antzezlan baino gehiago argitaratu baitzituen. Mugimendu euskaltzale eta nazionalistarekin loturik dago 1876tik 1936rako antzerkia. Hirugarren karlistadaren ondoren, euskal kultura eta antzerkiarena ia ezerezetik ernatu ziren, eta gorengo unea hogeita hamarreko hamarkadan iritsi zuten. Alabaina, estatuko antzeko beste hainbat kultur eta herri-mugimenduk bezala, altxamendu frankistarekin kolpe itzela jasan zuten. == Gerra Zibilean eta frankismo garaian == Gerra zibila eta ondorengo gerraostea kolpe latza izan ziren suspertzen hasi berria zen euskal kultura eta antzerkiarentzat. «Aitzol» eta «Lauaxeta» mugimendu euskaltzalearen bi pertsonaia funtsezko eta gailenen fusilamendua eta nazionalista gehienen erbesteratze eta kartzelaratzea, euskara erabiltzeko debekua, horrek guztiak haustura larria ekarri zuen. Alabaina, 1937an jaio eta urte berean, Bilbo erortzearekin bat, itzali zen Eguna lehenengo euskal egunkariaren gerra kronikak jarraituz gero, okupatu gabeko eremuan hainbat antzezpenen berri topa dezakegu, hala nola Bilbon, otsailaren 11an, Bilboko Euzko Gastedija taldeak eskaini zuena. Emanaldi horretan jokatu ziren Pearce n Iru Gudari, gaztelaniaz, eta Soroaren Ezer ez ta festa, euskaraz. Zaletasun hori ez zen gerra edo kartzela bezain egoera larrietan iraungi. Izan ere, '''Estanislao Urruzola «Uxola»'''k<ref>Estanislao Urruzola «Uxola»: ''Askatasun garratza (Libertada amarga)''. Antzerti 56, (Donostia, 1983).</ref> adierazten duen moduan, antzerkia eta aldizkaritxo klandestino bat ziren batasun eta erresistentziarako baliabide ia bakarrak. Hala ere, ez ziren olgetarako garai aproposak, eta antzerkiaren zuzia Jokin Zaitegik hartu zuen Mexikoko erbestean, Prometeo berri baten antzera, 1946an Sofoklesen antzezlanen itzulpena argitaratuz. Halaber, Guatemalan euskal kulturaren historiak eman duen aldizkaririk interesgarrienetako bat sortu zuen, Euzko Gogoa (1951 59), eta hantxe argitaratu zituzten beren itzulpen eta antzezlanak, besteak beste '''Larrakoetxea''', '''Amezaga''', '''Ibiñagabeitia''', '''Labaien''', '''Monzon''' eta '''Zaitegik'''. Euskal Herrian –Iparraldea albo batera utzita, bigarren mundu gerraren ostean bere bide propioari lotu baitzitzaion, Pierre Laffiteren zuzendaritzapean eta Herria astekariaren sorrerarekin– Pirinioen hegoaldean tesi posibilisten aldekoak, kartzela eta erbeste aldi luze baten ondoren, apurka baina antolatzen hasi ziren. Horrela, Debako Alostorrea taldeak antzeztu zuen, Nemesio Etxanizen gidaritzapean, 1947an Manu Ziarsorok “Abeletxek” (1902 1987) egin zuen Barrutiaren Gabonetako Ikuskizuna obraren moldaketa, Gabon Gabonetan izenekoa. 1949an, Eusko Ikaskuntzak antolatutako Lore Jokoetan saritu egile eta antzezlanak hauek izan ziren: Pierre Lartzabal Urchilotar horiek; Jean Lousteauren Amaren heriotzea; Jon Etxaideren Amaiur; Augustin Zubikarairen Itxasora; Jeanne Minaberri eta A. Charritonen Izariko zapeta; eta Mayi Elissagarayren Maitetchoren ezkontza. Urte berean, 1949an alegia, Nekazari Alkartasunak Azpeitian bakarrizketen lehenengo lehiaketa antolatu zuen, eta irabazle Maria Dolores Agirre idazle eta gerra aurreko antzezlea suertatu zen, Aukeraren maukera, azkenean okerra<ref>Maria Dolores Agirre: ''Aukeraren maukera, azkenean okerra'', Egan 2,(1950) 27 31. or.</ref> lantxoaz. == Euskal Iztundearen bigarren aldia (1953-1981) == [[File:MenditarrakJarrai.png|thumb|Telesforo Monzonen "Menditarrak" antzezlenko eszena. Jarrai taldea, 1962.]] '''Maria Dolores Agirre''', laurogeita hamar urte baino gehiagorekin euskarazko eskola ematen jarraitzen zuen eta Alzagaren talde berria antolatu zuen emakumea, nekaezina izan zen. Talde hori, Agirre antzezle nagusia zelarik, euskal antzerkiaren historian gehien iraun zuen taldea izan zen. Bigarren aldi horretan, Ramuntxo obrarekin hasita, 1953ko abenduaren 21ean Donostiako Kursaal zaharrean, Euskal Iztundeak antzerki ugari egin zuen, batik bat 50 eta 60ko hamarkadetan, 92 emankizunetan 33 antzezlan ezberdin jokatzera helduz. Antzezpenak ez ziren Donostian soilik eman, Bergara, Zarautz, Tolosa, Bilbo, Azpeitia, Irun, Elizondo, Andoain eta Hernanira ere iritsi ziren. José Monleónen<ref>José Monleón: ''Treinta años de teatro de la derecha''. Tusquets Argit. (Bartzelona, 1971).</ref> hitzak baliatuz, Eskuinaren Antzerkia ote zen pentsa dezakegu, Alejandro Casonaren moldaketak ez ziren falta eta, Txalupak jaberik ez kasu. Bestelako moldaketarik ere bazen ordea, adibidez Molière, Gheon, Loti, Tagore, García Lorca, Lozano, Buero Vallejo, Pío Baroja eta Campionenak; eta egile tradizionalen lanak, besteak beste, Soroa, Alzaga eta Barriola, edo Lartzabal eta Monzon berrienak. Hortaz, eta egoerari begira, Erresistentziaren Antzerkia zela esan daiteke, eta egoera gaitz hartan biziraute hutsa arrakasta handia izan zen. Gainera, euskarari eusteko lantegian ekarpen nahikoa positiboa egin zuen. Euskal Herri osoan barrena talde berriak sortuz joan ziren 60ko hamarkadan, eta une horretan beste talde donostiar bat nabarmendu zen. Jarrai (1960-65) izeneko taldea, eta joera nazionalista zaharrekin hautsi zuen, zeren eta Muñoz Seca antzezteaz gain, Tennesee Williams, Priestley, O’Neill, lbsen eta Camus taularatu baitzituzten, antzerki-belaunaldi eta proposamenen arteko gatazka eraginez.<ref>Antonio M. Labaien: ''Teatrogintza eta yakintza''. Itxaropena (Zarautz, 1973).</ref> == Pierres Lartzabal eta Antonio Labaien == [[File:PierresLarzabal.png|thumb|Pierres Larzabal]] Esan liteke Antonio Labaien eta Pierre Lartzabal euskal antzerkiaren oinarrizko bi zutabeak direla, lehena Hegoaldekoa eta bigarrena Iparraldekoa, eta, beren lanen katalogoari begira egiaztatu daitekeenez, biak ala biak egile emankorrenak ziren. Gerra aurrean hasi ziren argitaratzen. Labaien (1898-1994)<ref>Antonio M. Labaien: ''Teatroa gurean. Teatrogintza eta yakintza''. Itxaropena (Zarautz, 1973) 117-144. or.</ref> tolosarra, belaunaldi berriekiko oso kritiko agertu arren, XX. mendeko abangoardiako hainbat egileren itzultzaile izan zen, hala nola Castelao, Dürrenmatt, Ionesco, Frisch eta Brechtena, eta bere jarrera eklektikotzat har daiteke. Batetik, eszenatokira egile europar edo amerikarrak ekartzera ausartzen diren talde gazteak kritikatzen zituen, eta, bestetik, euskal mundura antzerki sinbolistaren, absurduaren antzerkiaren edo antzerki epikoaren egile esanguratsuak ekartzen. Lartzabalen jarrera, Matalas antzezlana ikur duena, argiagoa da. Aipatu lanak, Antzezkilarien Biltzarra taldeak 1968an, Baionan, antzeztua, aldi berri bati hasiera eman zion. Aldi horrek, garaiotan egile gaztea zen Daniel Landarten gidaritzapean, fruitu goraipagarriak eman zituen, engagé tankerako antzerki moldean, Euskal Herriko hizkuntza eta historiarekin engaiatua. Antzezlanetan historia horretako funtsezko pertsonaiak aurkezten dira eta, aldi berean, oinarrizko aldarrikapen, historia ofizialak berariaz baztertu eta antzerkiak gogorarazitako historia baten ikasbide eta berreskurapen gisa ere jokatzen du. Antzerki mota horrek drama historikoan inspirazio-iturri kasik agortezin bat aurkitu du. Landartek<ref>Daniel Landart: ''Iparraldeko teatro giroaz'', Jakin 37, (1985) 89-94. or.</ref> adierazten duenez, antzezlan horietan islatzen eta birsortzen dira, irudimenaren eta anakronismo poetikoaren bidez eta funtzio didaktiko garbiz, beste pertsonaia ospetsu askoren artean, pastoral modernoetan: Etxahun, Bordaxuri, Matalas.... Ez da hori, ordea, Lartzabalek nahiz bere jarraitzaile Landartek jorratuko duten genero bakarra, egile horien lanetan ugari baitira ohiturazko lan komikoak eta kritika politiko eta sozialaren lan garaikideak, eta ez dira falta joera sinbolista duten lanak. Gerraosteko antzerkian hiru belaunaldi bereiz zitezkeela uste zen 1975 inguruan. Nire iritziz, une jakin batean hiruak batera eman ziren arren, gaur egun irudi nahikoa eklektikoa eskainiz, agerikoa da belaunaldi horiek hiru une politiko eta kultural zehatzi dagozkiela. Lehenengo belaunaldia osatzen dute, Nemesio Etxaniz eta Agustin Zubikarai sarturik, geroago Txuma Lasagabasterrek<ref>Txuma Lasagabaster: ''Gaurko euskal teatroaren gorabeherak'', Jakin 37, (1985) 45 60. or.</ref> Lartzabal eta Begiristain erantsi zituelarik, beren lantegia gerra aurretik hasi eta gerraostean nekaezin jarraitu zuten egileek. Talde horretan sar daitezke, halaber, antzerkigintza nahikoa heterogeneoa agertzen duten Maria Dolores Agirre eta Antonio Labaien. Bigarren belaunaldia 60ko hamarkadan sortu zen, eta haren ordezkari nagusiak Gabriel Aresti eta Salvador Garmendia izan ziren. Baina, azken honen Historia Triste bat lanak garai hartan eragin handia izan zuen arren, obra isolatua zen, nahiz eta Jarrai taldeak ere haustura eta antzerki existentzialistaren aldi hura aldarrika dezakeen, bere ibilbide luzearen barruan. Azkenik, hirugarren belaunaldia 70eko hamarkadan osatu zen, Atxaga, Haranburu, Lete, Arozena, Landart eta abarrekin. Belaunaldi horri beste bat gainera diezaiokegu, frankismoaren azken urteetan baino frankismo oste betean sortutako egile eta taldeek osatua, hala nola Koldo Amestoy, Eneko Olasagasti, Xabier Mendiguren, Yolanda Arrieta... == Gabriel Aresti eta Bernardo Atxaga == Gabriel Aresti (Bilbo, 1933-1975) azken antzerkigilea da, Eneko Olasagasti<ref>Eneko Olasagasti: ''Gabriel Aresti: teatrogile''. ''Erreibindikapen literarioak eta bat'' (Susa, 1984) 12. or.</ref> kritikari gazte, antzerkigile arrakastatsu eta zine zuzendariaren hitzetan. Antzerkigilearena bide da, ordea, poeta bilbotarraren alderdirik ezezagunena. Aresti mundu mailako antzerkigileak, Ugo Betti edo Ramón de Valle Inclán kasu, euskarara ekartzen ahalegindu zen, egile horien obra bana Delito all’isola delle capre eta Divinas palabras hurrenez hurren, itzuliz; Arestik argitaratu zuen XVIII. mendeko euskal antzerkia, Barrutiaren balioa aldarrikatuz, eta XIX. mendeko Jakes Oihenarte egilearen Kaniko eta Beltxitina xaribari fartsa, halaber; eta antzezlan originalak sortu zituen, betiere antzerki-talde gazteei loturik eta antzezleekin harreman zuzenean. Horientzat idatzi zituen Mugaldeko herrian eginiko Tobera, 1961eko Toribio Alzaga saria irabazi zuena, Eta gure heriotzeko orduan, Justizia txistulari eta beste zenbait. Bere irudi kritiko eta tremendista, otso bakartiaren tankerakoa, antzezlanetan boterearen arbitrariotasunaren eta euskal moral tradizionalaren aurkako jarreran islatu zen. Arestik tradizio eta abangoardiaren arteko sintesi bat sortu zuen, etiketa ororen balio erlatiboa aitorturik herri antzerki iraultzailetzat kalifika daitekeena. Aresti izan zen, zalantzarik gabe, 60ko hamarkadako euskal kulturaren munduan eragile nagusia. Arestik sustatutako idazleetako bat, gerora, antzerkigintzagatik baino gehiago narratibagatik nabarmendu eta nazioarteko ospea lortu zuena, Bernardo Atxaga da. Euskal letren munduan 1972an agertu zen, obra arras sinbolista batez, Borobila eta puntua izenekoaz, non osagai herrikoiak eta abangoardistak nahasten baititu. Bi osagai horiek aldarrikatu zituen, hain zuzen, Anaitasuna aldizkarian argitaratzen duen «Euskal Theatro Berria(ren bila)» manifestuan.<ref>. Bernardo Atxaga:'' Euskal Theatro Berria(ren bila)''. Anaitasuna, (1974 I 31), II 15. or.</ref> '''NHI''' antzerkia zeritzon horren oinarrizko hiru osagaiak inizial horiek gordetzen dituzten izenak dira zehazki. N = Nazionala, H = Herritarra eta I = Iraultzailea. Testuan zehar, Atxagak batetik antzerki aurreko eta antzerkiko molde tradizionalak aipatzen ditu, bertsolaritza, pastoralak eta jolasak kasu, eta, bestetik, XX. mendeko egile, teorialari eta taldeen izenak, hala nola Stanislawsky, Brecht, Roy Hart, Grotowsky, Artaud, Peter Brook, Sastre eta abar. Gainera, garai hartako esperientzia zinez abangoardistak aipatu zituen Intxixu eta Cómicos de la Legua antzerki-taldeak. == Antzerkigintza 90ko hamarkadan == [[File:SupertotGazteiz.png|thumb|"Supertot" antzezlana, Gazteiz]] Atxagak duela hogeita bost urte, zehazki, manifestu hori argitaratu zuenetik, Euskadin antzerkiaren teoria eta praktika anitza izan da, eta askotariko emaitzak eman ditu. Antzerki jarduerak, gorabeherak medio, bizirik dirau eskolan, kalean eta Erakundeen babespean, udal, herrialde edo komunitate mailan sortuz joan diren antzerki tailer ezberdinetan. Antzerki-jaialdi eta taldeak, horietako zenbait bizialdi nahikoa laburrekoak, izugarri ugaldu dira, baina jaialdi horietako askotan euskarazko taldeen presentzia sinbolikoa da. Mundu mailako klasikoak moldatzerakoan lan bikainak egin dira, Strindberg edo Darío Forekin adibidez; baina beste batzuetan milioi askoko muntaketetan egindako hutsegiteen kariaz, Pipin antzezlanarekin kasu, egunkariek hasieratik EAJko politikarien eskuetan egon den Eusko Jaurlaritzaren antzerki eta are kultur politika okerra kritikatu zuten. Antzerti Zerbitzua, berarekin inoiz lan egin dugularik, ez da modu oso egokian eraman, eta horrek euskal antzerki munduaren kexu ugari eragin du; politika horren ondorioz, adibidez, nazio mailako aldizkari bakarra Antzerti Berezia nahiz bere antzezlanen bildumak bizialdi laburra izan dute, eta herri askotan oraindik antzezleku egokirik ez dutenez, antzezpenak maiz frontoi eta polikiroldegietan egin behar izaten dira. Alabaina, Kultura Sailburu Joseba Arregik<ref>''El Mundo'' (del País Vasco), 23-XII-1994.</ref> euskal antzerkiaren egungo egoerari buruzko ikerlan bat aurkezterakoan egindako adierazpenak nahikoa zuzenak izan ziren, eta hau zioen: “antzerkia ,oro har, erakundeek emandako diru-laguntzen mende zegoela, ahaztu gabe antzerkiaren profesional asko bizirauteko zinea, telebista eta bikoizketa bezalako alorretan lan egitera behartuta zeudela”. Ikerlan horretan jasotzen da, halaber, garai hartan 29 euskal konpainia zeudela, horietatik 30ek bere burua profesionaltzat zutelarik, nahiz eta, oro har, konpainia horien egoera oso kezkagarria izan. Literatura dramatikoari dagokionez, egoera taldeena bezain larria zen, larriagoa ez bazen, lur jota eta desagertzeko zorian baitzegoen, mendearen lehen herenean literatur generorik ugariena zenean. 5. taulan erakunde ezberdinek antolatutako lehiaketa nagusiak –Euskaltzaindiaren Toribio Alzaga edo GKren Donostia Hiria Saria– irabazi dituzten antzerkigile gazteak bildu ditugu. Segidan egun generorik baztertuena den literatura dramatikoan saritutako egileen aurkezpen bibliografiko labur bat egingo dugu. '''Xabier Mendiguren''' (Beasain, 1964)<ref>Xabier Mendiguren: ''Publikoari gorroto''. Euskaltzaindia. BBK (1987);''Kanpotarrak maisu''. ''Kultur ministrariak ez digu errukirik''. Susa (Donostia1987); ''Hilerri itxia. Cementerio cerrado''. Primer Acto, 268 (1997) 71-126. or.</ref> antzerkigile sarituena da, baina, Egunkarian (1999-VII-10) arestian egindako adierazpen batzuetan dio “antzerkigintza ia bazter utzita duela, antzezlanak argitaratzea nahikoa etsigarria baita, antzerki liburuak irakurlerik ez duelako”. Gaztea den arren, literatura asko idatzia da, eta bere antzerkigintza lan hauek osatzen dute: Kanpotarrak maisu eta Kultur ministrariak ez digu errukirik, biak ala biak 1986an idatziak, «Telesforo Monzon» Antzerki Saria irabaziak eta 1987an batera argitaratuak. Komedia satirikoak dira bi lanok. Publikoari gorroto antzezlana, hau ere 1986koa, Euskaltzaindiak sustatutako «Toribio Alzaga» Saria irabazi zuen, eta 1987an argitaratu zen. Antzezle batek taula gainean ikusleak ordezkatzen dituzten bere bi lagunekin egindako «happening» moduko esperimentu formala da. Sari bera eskuratu zuen (1988) Pernando, bizirik hago oraindio lanak, 1986an idatzitakoak, eta 1989an argitaratu zen. Zabortegia, Hiru jolas gaizto eta Horren maite zaitut obrak 1987an idatzi zituen, eta 1993an liburuki bakar batean argitaratu ziren. Garai(a) da Euskadi 1990ean idatzia da, eta planteamendu politiko nabaria du. Eta horien jarraian 1994an Hilerri itxia idatzi zuen eta Primer Acto-n argitaratu zuen (1997). Mendiguren Beasain bere jaioterrian hilerri baten ondoan bizi izan zen, eta urteen joanarekin hilerria itxi egin zuten, zaharkituta zegoelako, eta beste nonbait lekututako handiagoa zen beste batez ordezkatu. Bere balkoitik, aukera izan zuen udaleko langile batzuek leku zaharra nola husten zuten ikusteko, hango gorpuzkiak atereaz, esparruari beste erabilera bat eman behar baitzitzaion. Irudi hori betiko gogoan geratu zitzaion eta, denborarekin, antzezlan bat sortzeko gaia eskaini zion. Lan horretan, hilerria garbitzeko lantegian ari direla bi pertsonek beren afanak, sentimenduak eta zalantzak adierazten dituzte. '''Luis Haranburu''', (Alegia, 1947)<ref>Luis Haranburu: ''Gernika''. Kriselu (Donostia, 1977); ''Loiola, Sabino, Zumalakarregi''. Kriselu (Donostia 1986); ''St Cyran, jainkoa gorderik''. BBK. Euskaltzaindia (1992).</ref> obra historiko ugariren egile da: Gernika (1977), Lancre, Loiola, Sabino, Zumalakarregi (1986), St. Cyran (1992)... Pertsonaiak, beti pertsonaia historikoak direnak, zehatzen islatzen ahalegintzen den egilea bide da, haiek araztu, sinplifikatu eta giza ezaugarriez hornitzen saiatzen delarik, baina, oro har, ez du bere xedea lortzen, pertsonaiak eskema ideologiko soil baino ez baitira. '''Koldo Daniel Izpizua''' (Zumaia)<ref>Koldo Daniel Izpizua: ''Lore zimelduen sua'', Hegats 6, Euskal Idazleen Elkartea, (Donostia, 1992) 15 47. or.</ref>, El País egunkariko ohiko zutabegilea, Lore zimelduen sua izeneko antzezlan baten egilea ere badenak idazle sinbolisten eta Arrabalen eragina ezaguna du, Automobilen hilerria obraren tankerako mundu bat aurkezten duelarik. Ramon Agirre (Donostia)<ref>Ramon Agirre: ''Errenta''. GK. (Donostia, 1994).</ref>, azken hamabost urteotako antzezle-lanak egin du ezagunagoa –zenbait filmetan parte hartu du, eta, besteak beste, Barrenkale izeneko telesailetan–; Errenta izeneko lantxo baten egilea da, non, komedia moduan, pisu baten bila dabiltzan gazte batzuen arteko harremanak eta arazoak agertzen ditu. '''Aitzpea Goenaga''' (Donostia, 1959)<ref>Aitzpea Goenaga: ''Zu(t)gabe''. GK (Donostia, 1995).</ref> ere antzezlea da batik bat. Ikasketak Antzertin, Madrilen eta New Yorken egin ondoren, Euskal Herrira itzuli zen eta bertan lan ugari egin ditu. Murtziako Paco Rabal zinemaldian, 1992an, emakumezko pertsonaiaren saria irabazi zuen, Santa Kruz apaiza filmagatik, Zu(t)gabe izeneko bere antzezlanean Antton senarra galdu berria duen Isabelen bizitza kontatzen du, atzera begirako planteamendu batez eta, bakarrizketa moduko batean, bi pertsonaien arteko elkarrizketa bihurtuz. '''Juanjo Olasagarre''' (Arbizu)<ref>Juanjo Olasagarre: ''Egazti errariak''. BBK. Euskaltzaindia (1996).</ref>, Audenen itzultzaile eta poesia zein bidaia-lanen egile, Hegazti errariak (1996) antzezlanaren sortzailea da, lan bizi eta freskoa, non pertsonaiak etengabe eta ero moduan beren burutik ihesi dabiltzan. '''Martin Irigoien''' (Garazi)<ref>Martin Irigoien: ''Amikuzeko toberak''. Maiatz (Baiona, 1991); ''Hautsi da kristala''. BBK. Euskaltzaindia (1997).</ref> Pirinioez bestaldeko egile hau Hiruak bat taldeko antzezlea da. Egile honen Amikuzeko toberak (1991), gaur egungo kritika soziala egiten duen fartsa, eta Hautsi da Kristala, XVI. mendean girotutako baina joera sinbolista agertzen duen antzezlana, azken urteotan idatzitako obra bikainenen arteko ditugu. '''Karlos Linazasoro''' (Tolosa, 1962)<ref>Karlos Linazasoro: ''Burdin denda. Tragikomedia sasieruditoa ekitaldi bakarrean''. BBK. Euskaltzaindia (1998).</ref>. Burdindenda. Tragikomedia sasi-eruditoa ekitaldi bakarrean (1998) antzezlanaren egilea da. Lan horretan, bi pertsonaien bidez soilik, Saltzailea eta Gaztea, gizakien arteko komunikazioaren edo, hobeto esana, inkomunikazioaren gaia jorratzen du. Giro itxi eta obsesibo, itogarri batean, ironia eta umore beltza nahasten dira, atzean etengabe suizidioaren gaia duten elkarrizketa labur eta zirtatsuetan. Azkenean, itxaropenari bide ematen zaio, eta Edertasuna eta Utopia xede duten itaunez koroatutako happy end batean. '''Antton Luku''' (San Francisco, 1959)<ref>Antton Luku: ''Ezkonduko ditugu''. Maiatz (Baiona, 1995); ''Tu quoque fili''. GK (Donostia, 1996);'' Antso azkarra edo Miramamolinen Esmeralda''. GK (Donostia, 1997).</ref> Nafarroa Behereko Ezterenzubin bizi da eta maisua da; antzezlea izan da, toberen emanaldietan parte hartuz, eta antzerkigilea da. Idazle honek ere historia gaitzat erabiltzen du, baina ikuspegi sinbolista batetik. Besteak beste antzezlan hauek nabarmenduko ditugu: Ezkonduko ditugu (1995), Tu quoque fili (1996), non Baionako familia burges baten kritika garratza egiten baitu, Antso Azkarra edo Miramamolinen Esmeralda (1997), eta, bere ikasleentzat berariaz idatziak, Manuela eta Gerezitzea. '''Pantxo Irigarai''' (Baigorri, 1957)<ref>Pantxo Hirigarai: ''Beherearta''. GK (Donostia, 1998).</ref> Adour Irratiko kazetaria , Euskadi Irratiko eta, 1984az geroztik, Irulegi Irratiko berriemailea eta Xirrixti Mirrixti taldeko antzezle da, eta aipatu taldearekin Daniel Landarten<ref>Daniel Landart: ''Noiz'' (Baiona, 1970); ''Hil biziak'' (Baiona, 1973); ''Erranak erran''. (Elkar,1981); ''Xuri gorriak eta...'' Egan (Donostia 1982); ''Bai ala ez''. Egan (Donostia,1983); ''Nola jin hala joan''. Antzerti (Donostia,1985).</ref> zenbait antzezlan jokatu ditu: (1984, Nola jin ala joan; 1986, Gazteluko mutxurdinak; 1991, Gezur mezur, eta 1995, India Beltzak). Antzerkigile ere bada, besteak beste honako obrak idatzi dituelarik: Antton eta Maria (irratirako antzerkia), Otsoa eta bildotsa alegia –Kakotx antzerki-taldearentzat idatzia–, eta toberak Pontzio Gauxori (Baigorri, 1992), Otto Kristobal (Baigorri, 1997), Lamindegiko lamiak (2000) eta Garatenea (2002). Hirigarai, bada, Nafarroa Behereko antzerki munduko eragile nagusietakoa da. '''Juan Karlos Del Olmo''' (Barakaldo, 1958)<ref>Juan Karlos del Olmo: ''Jon Gurea, Parisen hatzana''. BBK. Euskaltzaindia (1999); ''Aldi joana joana''. BBK. Euskaltzaindia (2001).</ref> Barakaldoko Antzerki tailerraren Zentro Iraunkorreko irakasle eta zuzendaria, 1993az geroztik Donostiako udalean itzultzaile gisa dihardu. Ipuin liburu bat argitaratu zuen 1995ean, Innis Fodhla, amonaren ipuin irlandarrak izenburuarekin. Jon gurea, Parisen hatzana (1998) antzezlanaren egile da, eta nik neuk nolabait esku hartu dudalarik, Jon Mirande poeta eta nobelista euskaldun paristarraren bizitza ehuntzeko darabiltzan testuak jasotzen dira azken egile horretaz argitaratu ditudan lau obra ezberdinetan, batik bat.<ref>Patri Urkizu (argt.):'' Jon Chahoren memorioizunak''. Elkar (Donostia, 1984); ''Gauaz parke batean. Ipuin izugarriak''. Elkar (Donostia, 1984); ''Jon Miranderen gutunak'' (1948-1972), ''Susa'' (Iruñea1995); ''Jon Mirande orhoituz (1925-1972)''. Koldo Mitxelena (Donostia,1987).</ref> Bestalde, Alzaga saria irabazi zuen Aldi joana, Joana obrarekin. Frantzisko Xabier Zillero (Bilbo, 1961)<ref>Frantzisko Xabier Zillero: ''Uztaillaren laua Renon''. GK (Donostia, 1999).</ref> narratzailea eta itzultzailea, esaterako, Hemingway, Fitzgerald, Bloch, Chandler, Twain, Dickens, eta abarrena. Donostia Hiria saria irabazia da 1999an, Uztailaren laua, Renon obrarekin. Estatu Batuetan girotutako lan horretan emigrazioaren eta belaunaldien arteko harremanen gaia jorratzen du, eta, euskaldunei buruz ari bada ere, baliatutako ikuspegia unibertsala da. '''Enkarni Genua''' (Donostia, 1942). Manolo Gomez senarrarekin Txontxongillo Taldea sortu zuen 1971an, eta Euskal Herriko azken lamia Erreka Marirekin Euskal Herri osoa korritu. Hala, 21 disko argitaratu ditu, eta Ostiralero Afaria<ref>Enkarni Genua: ''Ostiralero afaria''. GK (Donostia, 2001).</ref> antzezlanaz bere jaioterriko Donostia Hiria saria irabazi zuen. Lan horretan euskaldunen artean hitz egiteko premia planteatzen du, egungo egoera tragikoa gainditu ahal izateko. ----------------- Frankismo ondorengo euskal literatura dramatikoa laburbiltze aldera, hainbat joera eta korronte (errealismoa, kostunbrismoa, sinbolismoa, antzerki komikoa, antzerki tragikoa, antzerki historikoa, absurduaren antzerkia...) dagoela nabarmendu beharko litzateke, eta oro har egileak nahikoa gazteak direla. Antzerki historikoan datua eta zehaztasuna ez dira garrantzitsuak, gaur egungo egoera politikoa salatzeko edo, pastoralean bezala, kanta eta dantza bezalako osagai poetikoak sartzeko aitzakia hutsa baino ez direlarik. Ez da harritzekoa, beraz, historiaren eta indarkeriaren eguneroko izuaren –azkenaldian baretuz doala dirudien arren– ikuspegi objektiboki eta zinez negatibo baten aurrean, ugaltzen ari dena antzerki komikoa izatea, Labaienek proposatutako antzerki poetikaren ikurritzaren ildotik, negarra labur irria luze, Rabelaisek zioen bezala, hobe baita barreei buruz idaztea, negarrei buruz baino, barre egitea izaki gizakiak berezkoa duena. == Erreferentziak == <references /> srv4zfiv5tbircz33t17fr94bu5j3yz 0 2913 7655 2015-07-02T21:10:39Z Jalkorta 1113 Orria sortu da. Edukia: EUSKAL ANTZERKIAK egun erronka ugari ditu, baina, zalantzarik gabe, duela 20 edo 30 urte baino hobeto prestatutako profesionalak. Urte haiek batik bat borondatezko lan-urt... wikitext text/x-wiki EUSKAL ANTZERKIAK egun erronka ugari ditu, baina, zalantzarik gabe, duela 20 edo 30 urte baino hobeto prestatutako profesionalak. Urte haiek batik bat borondatezko lan-urteak izan ziren. Neke, grina eta militantzia politikoko garaiak, antzerkia medio bideratuak. Profesionaltasunerako urratsak luze jo zuen, eta bide horretan indar asko xahutu zen. Arazorik larrienetakoak ziren Arte Dramatikoaren eskolarik eza eta aurrekontu publikoekiko mendekotasun gehiegizkoa. '''Azken 25 urteetako euskal antzerkiaren gainbegiratu azkar bat''' kasik ezerezetik sortutako kolektibo baten gainbegiratua ere bada. Ez zegoen antzerki profesionalik, baina talde batzuek xede hori jarria zuten jada, seguruenik han zer zegoen argi jakin gabe. '''Urte haiek borondatezko lan-urteak izan ziren batik bat'''. Neke, grina, militantzia politikoko garaiak, antzerkia medio bideratuak. Garai hartan antzerki munduan zebilen jendeak denetarik egiten zuen, denetan murgiltzen zen: antzezle, teknikari, zuzendari edo egile. Orduko euskal antzerkia antzerki-hezkuntza eskaseko pertsonek osatzen zuten gehienbat, eta gabezia hori bokazioaren indarraz ordezten zuten. Egin ahala ikasten zen. '''Profesionaltasunerako urratsak''' luze jo zuen, eta bide horretan indar ugari eta hainbat izen xahutu zen. Kultur erakunde ezberdinek beren jarrera agertu zuten, ia beti ofizioa gogor kritikatuz. Baina dirua sartu zen, antzokiak pixkanaka eraberritu eta duin bihurtu ziren, sortzaileek esperientzia hartu zuten. Frontoiek euskal antzerkiaren eszenatoki natural izateari utzi zioten, eta apurka-apurka administrazioek babestutako antzerki-zirkuituak egituratuz joan ziren. '''Laurogeiko hamarkada''' heltzean, zenbait konpainiak egitura profesional sendoa zuen jada, eta antzerkiaren erroldan oraindik ere deigarria da, hain txikia den lurralde batean halako izen-zerrenda ikustea. Talde gehienek urtean zehar antzezpen apurrak egiten dituzte, baina batzuk aurrera egiten dute, Euskal Herrian ez ezik, baia Espainia edo Frantziako ikuskizun sailetan ere. Euskal antzerkia indar handiz sartu da antzerki gune nagusietan. Egoerak egonkortze aldera egin zuela zirudienean, konpainia garrantzitsuenetako batzuk desagertu egin dira, eta beste batzuk, zatitu. Bizkaian egoera bereziki negatiboa da, eta badirudi Gipuzkoan taldeek egoerari hobeto aurre egin diotela. '''Bitxia bada ere, Bizkaian''' agertu dira, XX. mendearen amaierako urte hauetan, handinahia, aldi berean, adierazpide propioak bilatzeko gogoa agertu duten antzerki gazte baten lehen arrastoak. '''Gipuzkoan ez da gauza bera gertatzen''', ezta Araban edo Nafarroan ere. Ez da erraza beren burua arriskuan jartzeko eta ideia propioak, ez beste inorengandik hartuak, proposatzeko gogoa kanporatzen duten gazteak topatzea. Iparraldean, berriz, mugaz alde honetako antzerkiarekin konparatuz gero, egoera inbidiagarria bizi izan dute beti, bai azpiegiturei dagokienez bai erakundeen babes sendoan oinarritutako konpainia multzo batek agertzen duen egonkortasunari dagokionez. '''Euskal antzerkiak egun erronka ugari ditu''', baina, zalantzarik gabe, duela 20 edo 30 urte baino hobeto prestatutako profesionalak, halaber. Arazorik larrienetakoak ziren Arte Dramatikoaren eskolarik eza eta aurrekontu publikoekiko mendekotasun gehiegizkoa. ----------------------------------- '''Kapitulu honetan azken hogeita hamar urteotako euskal antzerkiaren historia aztertu nahi izan dugu''', hasi sorkuntzan egitura profesionalak moldatzeko lehen ahaleginetatik eta gaurdainokoa (2002ko erdialdea). Hain tarte laburrean ahalik eta ikuspegi zabalena eskaini nahian, herrialde bakoitzean antzerki-munduko talde aktiboenen “biografia” txikiak egitea deliberatu dugu: antzerki independenteko kolektibo historikoak, oraindik indarrean dauden konpainiak eta berriki sortutakoak. Akaso orrialde hauetan agertzea merezi zuen talderik geratu da ahazturik, baina halako argitalpen baten mugaketak behartu gaitu hautespen bat egitera, jakinik aukeratze oro dela labaina eta eztabaidagarria. '''Euskal antzerkiaren erradiografia hau''' osatzeko hainbat alderdi hartu ditugu, hala nola, egile, ikusle, jaialdi eta lehiaketa, sariketa eta lehiaketa, estatistika eta erakundeen ekimenak. Horrekin, irakurleei eta ikasleei sintesi osatu bat aurkezten diegu, euskal antzerkiak hirurogeiko hamarkadaren amaieratik bigarren milurtekoaren hasiera bitartean egin duen ibilbidearen berri izan dezaten. 1go3elyckzbogqxr31v4ypprds2acx6 0 2914 8184 7656 2015-10-10T14:37:47Z Jalkorta 1113 wikitext text/x-wiki EUSKAL HERRIAN URTE OSOAN ZEHAR burutzen diren Jaialdien zerrenda luzeak ematen du antzerkiak erakartzen duen zaletasunaren berri. Jaialdi gehienak udalek babesten dituzte, gutxi batzuk izan ezik, antzerki-taldeek antolatzen dituztenak baitira. [[File:MozorroaTolosa.png|thumb|Mozorro eguna Tolosan]] == Askotariko jaialdiak == === Antzerkia === Zalantzarik gabe, 1975az geroztik Gasteizen egiten den jaialdia da garrantzitsuena. Jaialdi horri esker, estatuko eta nazioarteko konpainiak ikusi izan ziren, bestela gure eszenatokietara nekez iritsiko ziren konpainiak. Arabako antzerki-eskaintzan garrantzi itzela du, eta bera da urteko programazioaren gertakari nagusia. Euskal Herrian egiten diren jaialdien artean, Gasteizko Antzerki Jaialdiak eskuratzen du babes ekonomiko handiena. Eibarko Antzerki Jaialdia ere denbora luzez izan genuen gurean. Hala, 2002an ospatu zuen 25. urteurrena, eta tarte horretan erreferentzia bihurtu zen, bere programazio anitza, ikusleen erantzun paregabea eta Euskal Herriko nahiz Espainiako antzerkigintzan lortu duen errespetua medio. Eskarmentu handikoak dira, halaber, baina ez horregatik zaharrak, 19 urte bete dituzten Getxoko Antzerki Jardunaldiak edo dagoeneko 22 ekitaldi izan dituen Santurtziko Nazioarteko Jaialdia. === Txotxongiloak === Txotxongiloen alorrean, bi jaialdi nabarmentzen dira: Bilboko Txotxongilo Jaialdia, hogei urte baino gehiagoko ibilbidearekin, eta haurrei zuzenduriko Tolosako Nazioarteko Jaialdia, 1983tik mundu osoko konpainiak biltzen eta ikuskizunak Gipuzkoako gune ugaritan eskaintzen dituena. Bergarako herrian, aldiz, Taun Taun konpainiak antolatzen duen Txotxongiloen Nazioarteko Jaialdia, helduei zuzendurikoa, bi urtean behin egiten da. === Kale eta eskola antzerkia === Kale-antzerkiaren esparruan aipagarriak dira Barakaldoko Jaialdia, hirugarren ekitaldira heldu dena, eta adin bereko Leioako Jaialdia, umorezko lanei eskainirikoa. Gazteenek egindako antzerkiari dagokionez, urtean hiru ekitaldi nagusi burutzen dira, partaidetza handiarekin. Bere baitan biltzen ditu, besteak beste, Deba Behereko Eskola Antzerkiaren Erakustaldia, Elgoibar, Ermua, Mallabia eta Mutrikuko herriak; eta Donostian eta Irunen, urtean zehar sasoi ezberdinetan, egiten dira gazte-antzerkiaren jardunaldiak. === Azoka bat === Azkenik, zaletuei nahiz profesionalei zuzenduriko Donostiako Antzerki Azoka hartzen ari den indarra nabarmendu behar da. Zortzigarren ekitaldia zelarik 2002koa –ez ordea sortu zeneko zortzigarren urtea, tartean eten bat egon baitzen–, erakustaldi horretan euskal antzerki-lan gehienak jasotzen dira, eta estatuko antzerkia hautatzeak eskaintza aberasten du. === Iparralde === Iparraldean bi jaialdi nagusi burutzen dira. Garrantzitsuena Baionako Antzerki Jaialdi Franko Iberiar eta Latinamerikarra da, eta Hego Amerikako lanak ikusteko parada eskaintzen du. Horrekin batera aipa dezagun Le Mai de Théâtre, duela 18 urtetik honatz mugaldeko Hendaia herrian ospatzen dena. == Euskal antzerkia, kopuruetan == Euskal Autonomia Erkidegoan nahiz Iparralde eta Nafarroan, antzerki-sorkuntza erakunde publikoen mende dago. Eta hau nekez saihets daitekeen egiaztapena da, zeren eta Euskal Herrian antzerki-munduko profesionalen modua baldintzatzen baitu, sorkuntzan, ekoizpenetan eta antzezpenetan. Gure probintzietan kultur eskumenak dituzten erakunde guztiek, hasi Espainiako Gobernu eta frantses Gobernutik eta udaletara bitartean –Eusko Jaurlaritza eta Nafarroako Foru Gobernua nahiz EAEko hiru Aldundiak–, urtero diru-laguntzak ematen dituzte antzerkigintza, ekoizpen edo ikuskizunetarako, profesional berriak prestatzeko bekez gain. Nafarroako Gobernuaren Hezkuntza eta Kultura Sailak Foru Erkidegoko antzerkigintza sustatu eta talde zein konpainiak bultzatzeko 12.500 euroko lau diru-laguntza eskaintzen du, ikuskizun berriak eszenaratzea xede harturik. Bestalde, Eusko Jaurlaritzak 420.700 euro ematen ditu konpainia profesionalen artean banatzeko –zenbateko ezberdinez, zenbait baremoren arabera.., eta 36.000 euro antzezle gazteen ikuskizunak sustatzeko. Halaber, urtero antzerki testuen sorkuntzarako lau diru-laguntza, 12.000 eurokoa bakoitza, ematen ditu: bi euskarazkoentzat eta beste bi gaztelaniazkoentzat. Eusko Jaurlaritzaren azken inkesten arabera (2001), Erkidegoan eszenatoki gaineko emankizunen (antzerkia, dantza, lirika eta musikalak) eskaintza pribatua %13a baino ez zen izan, aldiz, gainerako %87a publikoa izan zen. Hori dela eta, Julio Perugorria banatzaileak hauxe adierazi du: “ekoizpen asko dago merkatu bakar baten jomuga duena: erakundeena”. Beraz, sektoreak kasik erabat altxor publikoari esker bizirauten duela esan daiteke. Egiaztapen kezkagarria da hori, baina badirudi alorrean lanean diharduten gehienak egoerara ohitu egin direla edo etsi dutela. ===Euskadi antzoki sarea === Sarea izeneko euskal antzokien sarea sortu zen 1993an, xedetzat harturik “oinarri arrazionaletan funtsa duen kalitatezko programazio egonkor bat sustatzea, eskura dauden giza baliabideei zein ekonomikoei ahalik eta etekin handiena ateratzeko eta arte eszenikoen alorrean ikuslegoa sortu eta hezteko”. Erakunde arteko koordinaketa hori Eusko Jaurlaritzaren Kultura Sailak, Foru Aldundietako kideek eta azpiegitura egokia izaki borondatea agertzen duten Udalek osaturik dago. Euskal Autonomia Erkidegoan 1.882 funtzio programatu ziren, 2001ean, eta horietako 1.096 Sarean sartutako Bizkaia eta Gipuzkoako 36 antzokietan, Arabak ez zuen artean antzokirik sarean. Antzerkia hiru hiriren inguruan, hurrenez hurren, Donostia, Barakaldo eta Bilbon gehiegi biltzen ote zen hauteman zen, zeren eta aipatu hiru guneetan Sareak emandako antzezpenen %41 jokatu baitzen. Kopuruei begira, Sarearen aurrerapena garrantzitsua izan zen, 1997rako 655 emanaldi sustatu baitzituen, lau urtetan emanaldien %60a gehiago. Zehazki, 2001ean 914 antzezpen eman ziren, guztira 243.902 ikusle erakarri zituelarik; beste modu batera esanda, funtzio bakoitzeko batez beste 267 eserleku bete ziren. Euskadiko konpainiek eskainirikoak izan ziren 2001eko antzezpenen ia erdiak, %7a atzerrikoek eta gainerakoak espainiarrek –gehienak Madrildarrak. Alabaina, arrakasta handieneko ikuskizunak dira Euskal Autonomia Erkidegokoak ez diren antzezlan komertzialak: batik bat antzezle itzaltsu edo telebistan ospetsu egindakoek antzezturiko muntaketa handiak. Zerrendan euskal konpainia bat topatzekotan, zazpigarren postura jaitsi beharra dago. Sarean sarturiko lan-zerrendaren artetik laurdena haurrei zuzendurikoa da, batez ere euskaraz. Oro har, Euskal Herriko antzezpenen %29a baliatzen da euskaraz, ikusleen %24a erakarriz. Ikuskizunen %61a, berriz, gaztelaniari eskainia zen, urte osoko ikuslegoaren %67a erakarriz. == Antzerki ikasketak == Antzerkia irakaskuntza arautu gisa eskaintzeko gai goriari dagokionez, erantzukizuna batak besteari egotzi eta ezer gutxi egin ohi da. Bata eta bestea, hurrenez hurren, Eusko Jaurlaritzaren Kultura eta Hezkuntza Sailak dira. Lehenengoak pilota bigarrenari botatzen dio, eta honek ezikusiarena egiten du. Emaitzetan, ez dago arte eszenikoen lizentziarik, ez Euskal Autonomia Erkidegoan, ezta Nafarroan ere. Lizentziari gehien hurbildu zitzaion esperientzia izan zen Antzerti izeneko Eusko Jaurlaritzaren Antzerki Zerbitzua; 1982an jarri zen martxan, lau urteko ikasketa-plan batekin. Hasierako bi urteetan ikastaroak Bilbo eta Gasteizen eman ziren, hango tailerrak profitatuz, eta hurrengo bietan, berriz, Donostiako egoitza nagusian. Titulua eskuratzeko, ikasleek beharrezkoa zuten euskararen eta euskal kulturaren ezagutza erakustea, eta, horren ondorioz, ustezko ikasle asko geratu zen bestela ere antzerkigileengandik kritika ugari jaso zuen eskolatik kanpo. Tailerrak desagertu egin ziren 1985ean, eta dena zentralizatu zen Donostian; 1989an ikastaroak ostera hainbat lekuetara sakabanatuko ziren, eta horrek finean Antzerti Hezkuntza desagerrarazi zuen. Getxo, Basauri, Gasteiz eta Errenterian antzerki-taldeek eta udalek zuzendutako eskolak sortu ziren. Alabaina, eskola horiek finantzatzeko modua Administrazioaren eta profesionalen arteko gatazka-iturri etengabea izan zen. Bestalde, Unibertsitate publikoak graduondoko ikastaroak antolaturik, hutsunea nolabait bete nahi izan zuen, baina zinez ez da egundo antzerki-irakaskuntza arauturik egon hezkuntza estatutuen barruan eta titulu ofizialarekin. Dagoeneko, udal eskola horietako batzuk desagertu egin dira, Eusko Autonomia Erkidegoan gero eta premiazkoagoa delarik, bai arte eszenikoen irakaskuntzak arautegi ofizial bat, bai unibertsitateko lizentzia, Madril, Katalunia edo Andaluzian bezala. Nafarroako Antzerki Eskolarena kasu berezia da, seguruenik irakaskuntza-zentro ofizial bati gehien hurbiltzen zaiona. Profesionalen eta Nafarroako Gobernuko Kultura Zuzendaritzaren ekimenez sortu zen, 1985 86 ikasturtean. Antzerki-ikasketak espezialitate bakar batean eskaintzen dira: antzerki-testuaren interpretazioa. Ikasketa horiek LOGSEren Antzerki Ikasketetarako arautegiari jarraiki antolatuak daude, honako hauei dagokienez: sarrerako azterketei, ikasketa-planei, ezagutza-eremuei, eskola-orduei eta kreditu-unitateei, eta departamentuen antolamenduari eta arautegi akademikoari. Nolanahi ere, Nafarroako Antzerki Eskolak ezin du oraindik titulu ofizialik eman. === Sariak eta lehiaketak === ===='''ERCILLA SARIAK'''==== Ercilla Sariak, izen bereko hotelak urtero Bilboko antzerki denboraldiko muntaketa eta antzezle gailenei ematen dizkiena, 1984an sortu ziren, lehenago Radio Bilbaok eman ohi zituenei segida emanez. Salbuespenak salbuespen, sarien ia hogei ekitaldietako irabazleen zerrendan espainiar eta euskal antzerkiaren izen handi guztiak agertzen dira. Hasiera batean, Ercilla sariek sei kategoria saritzen zituen: emakumezko antzezlerik onena, gizonezko antzezlerik onena, antzezlanik onena, euskal antzerki-talderik onena, antzerki lanik onena eta aipamen berezia. Segidako urtean ikuskizun onenaren saria gehitu zen, eta 1986an Antzezlan Errebelazioaren Sariak, ernetzen ari ziren belaunaldien lana balioesteko. Ibilbide profesional onenaren Ercilla Saria eratu zen 1994an, eta rol txikiagoko antzezle onenarena 1998an. Urteak joan ahala, Ercilla sariek Espainiako antzerki-munduko profesionalen artean ospe handia lortu du. ===='''ARTE ESZENIKOEN MAX SARIAK'''==== Hau da partikularki nahiz taldean Max Saria eskuratu duten euskaldunen zerrenda: *'''1998: Jon Berrondo''', Eszenografo Onena, Sweenwy Todd antzezlanagatik. *'''2000: Markeliñe''', S.C.L., Haur Antzerkiko Ikuskizun Onena La vuelta al mundo en 80 cajas antzezlanagatik. Tantakka Teatroa, Antzezlan baten Itzulpen edo Moldaketa Onena El florido pensil lanagatik. Jon Berrondo, Eszenografo Onena La Reina de belleza de Leenane antzezlanagatik. *'''2001: Garbiñe Losada''' eta '''Bego Losada''', Euskarazko Antzerkigile Onenak Gus eta Gas antzezlanagatik. Jon Berrondo, Eszenografo Onena Top Dogs antzezlanagatik. *'''2002: Bernardo Atxaga''', Euskarazko Antzerkigile Onena Bambulo antzezlanagatik. '''Trapu Zaharra & Zanguango''', Ikuskizun Errebelazioaren Saria Pan con pan antzezlanagatik. ====='''E.A.B. antzerki sariak'''===== Euskal Aktoreen Batasuna Euskal Herriko antzerki-profesionalak biltzen dituen elkartea da. 1991az geroztik urtean behin ekitaldi bat egiten duten arren, 1995era arte ez zioten beren kideen iritziz antzerki, zine eta telebistan gehien nabarmendutako aktoreak saritzeari ekin. Ibilbide bitxienen Besarkada Saria ere sortu zen, eta geroago Errebelazio Saria ematen hasi ziren. *'''1995: Aitor Mazo''' *'''1996: Paco Sagarzazu''' *'''1998: Paco Sagarzazu''' *'''1999: Koldo Losada''' *'''2000: Ane Gabarain''' eta '''Kandido Uranga''' *'''2001: Paco Sagarzazu''' eta '''Itziar Lazkano''' *'''2000ko Errebelazio Saria: Ander Lipus''' *'''2001eko Besarkada Saria: La Fundizión''' ====='''Txema Zubia Saria'''===== Urtero, Munduko Antzerki Egunarekin batean, Txema Zubia Elkarteak antzerkiaren munduan gailendu den pertsona, talde edo izateak saritzen du. Txema Zubia Saria Rikardo Ugarteren eskultura bat ematea izaten da. *'''1990: Enrique Díaz de Rada''', antzezlea *'''1991: Errenteriako Niessen Aretoa''' eta '''Ur Taldea''' *'''1992: Maribel Belastegi''', Orain taldearen zuzendaria *'''1993: Alfonso Sastre''', antzerkigilea *'''1994: Txema Cornago''' eta '''Juan Ortega''', Eibarko Antzerki Jardunaldien eta Deba Behereko eskola mailako antzerki mugimenduaren sustatzaileak *'''1995: Paco Sagarzazu''', antzezlea *'''1996: Maria Jesus Valdés''', antzezlea *'''1997: Legaleón T Teatroa''' *'''1998: Eduardo Yáñez''', kazetaria *'''1999: Aitor Mazo''', antzezlea *'''2000: Garbiñe Losada''', antzerkigile eta zuzendaria *'''2001:''' Artez aldizkaria *'''2002: Ramon Barea''', zuzendari eta antzezlea. ==Literatur sariak== Eusko Jaurlaritzak lan argitaragabeentzat antolatutako literatur lehiaketa bertan behera utzi zenetik, antzerkiaren munduan Euskadin bi sari garrantzitsu geratzen dira, euskaraz nahiz gaztelaniaz: Donostia Hiria Saria eta Santurtziko Serantes Saria. ==='''DONOSTIA HIRIA SARIA'''=== Gaztelaniaz eta euskaraz idatzitako antzezlanei zuzendutako deialdia erantsi zitzaion, 1990ean Ipuinen sariketa urtetsuari, Espainia eta Amerika osotik heldutako ehun testu inguru erakartzen baitu. Sariaren titulartasuna Gipuzkoako Kutxarena da, eta berori irabazteak testua argitaratzea dakar. Hasierako ekitaldietan lanaren antzezpena sustatu nahi izan zen, baina zailtasunen aurrean klausula hori ezabatzea erabaki zen. Aszesia ere kendu egin zen eta, horregatik, 1995az geroztik gaztelaniazko eta euskarazko lanik onenaren sari bakar bana baino ez da ematen. ==='''SERANTES SARIA'''=== Santurtziko Serantes Kultur Aretoak ematen duen Serantes Sariak hirugarren ekitaldia zuen 2002an. Laurogeiko eta laurogeita hamarreko hamarkadaren lehen urteetako antzerki laburraren lehiaketaren oinordekoak, gaur egun iraupen luzeko antzezlanak ditu jomuga, eta sariaren diru kopurua apala da: 2.100 euro. Alabaina, egileentzat pizgarri garrantzitsua da antolakuntzak antzezlanaren estreinaldia koproduzitzen duela, 30.000 euro inguru emanez. Sariketa bakoitzean 40 bat testu jasotzen dira, batzuetan egile ospetsuenak. Testu-irabazlea salgarria ez den argitalpen txiki batean editatzen da. == Ikusleen elkarteak == ==='''TXEMA ZUBIA ELKARTEA (DONOSTIA)'''=== Euskal Autonomia Erkidegoan martxan dagoen Ikusleen Elkarte bakarra da 1989an sorturiko Donostiako “Txema Zubia”. Gipuzkoan antzerkia suspertzeko urte luzez lanean aritu zen antzerkizale bizkor eta gogotsu baten izena du. Bozeramaleak Jaime Zurbano eta Mikel Azpiazu dira, eta beren jardueren artean nabarmentzen dira: aurreko atalean aipatu saria ematea, Donostia Hiria Sarietan antolaketa eta lehen aukeraketa egitea edota antzezlan argitaragabe edo gutxi hedatuen fondo bat sortzea, antzerki-taldeek zein zaletuek begiratu ahal ditzaten. ==='''AMIS DU THÉÂTRE DE LA CÔTE BASQUE (BIARRITZ)'''=== Urteetan aurrena doa 1966an jaio zen euskal kostaldeko antzerkiaren adiskideen elkartea. Egoitza ofiziala Miarritzen duen arren, bere eragina antzerkirako zaletasuna dagoen bazter orotara hedatzen da, eta batik bat Baiona, Angelu eta Donibane Lohitzunera. Elkarte bizkor eta jendetsu hau antzerkiaren maitale orori zabalik dago, bederatzi euroko urteko kuota apal bat ordaintzea beste mugaketarik gabe. Elkarteak 600 kide inguru ditu. Bileretan, Biarritzeko antzerki programazioaren diseinua ebazten da, bai Gare de Midi bai Le Colisée antzokietakoa. Muntaketa tradizionalagoak begiko dituztenez, ez da harritzekoa Biarritzeko ikuskizun sailean ohiko izatea besteak beste, Goldoni, Molière, Racine eta Victor Hugo antzerkigileen izenak. 2fd0z0bfrq3wc0fvu4qvqdhy3nakimy 0 2915 7658 2015-07-02T21:40:43Z Jalkorta 1113 Orria sortu da. Edukia: ZINEMA KULTUR ONDASUN BAT DA eta bizirauteko erakundeen babesa behar du. Are gehiago irudiaren industria sendorik ez duen gurea bezalako herri txiki batean, berebiziko gar... wikitext text/x-wiki ZINEMA KULTUR ONDASUN BAT DA eta bizirauteko erakundeen babesa behar du. Are gehiago irudiaren industria sendorik ez duen gurea bezalako herri txiki batean, berebiziko garrantzia du ikusleek Ipar Amerika, Europa eta Espainiako filmen inbasioari aurre egingo dioten bertako kalitatezko produktuak eskuratzeko. Filosofia horrekin, Euskal Autonomia Erkidegoko eta Nafarroako erakundeak filmen sorkuntza –gidoilariei bekak eta laguntzak eskainiz– eta ekoizpena bultzatzeko planak garatzen ari dira. '''Diru-laguntzen politika''', Euskal Autonomia Erkidegoan 1981ean eta Nafarroan 1986an martxan jarri zena, xede hauekin jaio zen: gure herriaren kultur errealitatea ezagutarazteko, zinema-industria baten garapenerako oinarriak ezartzeko eta teknikari eta antzezleei lana emateko. Lege izaerarik ez duen arautegi horri esker finantzatutako lehen filma izan zen Segoviako Ihesa, “Estatutua estreinatuko duen filma”, Angel Amigo ekoizleak adierazi zuen moduan. Filmak 10 milioi pezeta jaso zituen martxan jarri berria zen Eusko Jaurlaritzatik, eta halako bi Gobernu zentraletik. Imanol Uriberen filmak lortutako arrakastak –60 milioiko aurrekontua zuelarik, ia bi halako bildu zuen– baikortasuna ekarri zuen, eta erakundeei euskal zinema gaztea bultzatzeko erabakian eragin zien. Horretarako antolatu zuen laguntza-sistema bat, filmen kostu osoaren %25a eskaintzen zuena, dirua aurrez ordainduta eta kostua berreskuratzeko bermerik gabe. Albaniako konkista, Akelarre, Erreporteroak eta Mikelen heriotza filmen ekoizleek berme eskuzabal hori izan zuten. Aipatu lehen filmak erabateko porrota izan zuen –31 milioi pezeta baino ez zuen bildu–, eta Mikelen heriotza, berriz, laurogeiko hamarkadako euskal zineman diru gehien bildutako filma izan zen. izan ere, 283 milioi pezeta bildu ziren. == Itxaropenetik porrotera== Pilar Miró zinemagilea Zuzendaritza nagusira heldu izanak itxaropen handia piztu zuen sektorean. Haren 1984ko Legea aurrerapauso itzela izan zen kalitatezko zinema babestu eta garatzeko eta zuzendari berriak eta haurrentzako zinema zein zinema esperimentala sustatzeko. Muturrera eramanda, '''Miró Legeak''' aurrekontuan jarritako kostuaren %50a agintzen zituen diru-laguntzaz. Handik gutxira, Euskal Telebistak euskal zinemaren eragile aktibo bihurtzeko interesa agertu zuen, eta ekoizleekin antena eta emate eskubideak eskuratzeko politikaren oinarriak ezartzeko hitzarmena sinatu zuen. Hitzarmen horrek, ordea, hutsaren hurrengo balioa zuen, zeren eta ETBk zinemari edozein laguntza ukatu baitzion, gehienez noizean behin emate eskubide jakin batzuk erostera mugatuz. Desadostasun larrienak Eusko Jaurlaritzak filmak zuzenean ekoiztea erabakitzen duenean etorri ziren. Politika interbentzionista horrek Kultura Saila eta Euskal Ekoizleen Elkarte Independentea aurrez aurre ipini zituen. Elkartearen lehendakari Angel Amigok dimisioa aurkeztu beharrean gertatu zen, baina Teknikarien Elkartearen babesa jaso zuen. Aurrerantzean, Jaurlaritzaren ekoizpen etxe jakin batzuk laguntzeko joerak euskal ikus entzunezko sektorean haustura sakona ekarriko du. Estatuan ere gauza bera gertatuko da. == Euskal mediaren hamarkada == Euskal '''Media''' sozietate publikoa 1990eko udan jaio zen. Hortik aurrera, diru publikoa erakundeen kontrolpeko produktu komertzialek jaso zuten. Bozeramaile baten hitzetan, Euskal Mediarekin “laguntzaren kontzeptua inbertsioaren kontzeptuak ordezkatuko du”, diru-laguntzak erabat desagertuko ez badira ere. Hamarkada horretan, Eusko Jaurlaritzak, Euskal Media bitarteko eta funtsean ekoizpen-etxe gutxi batzuetan oinarrituta, nolabaiteko errentagarritasuneko proiektuak bultzatu zituen. Euskal zinemarentzat erabakigarria zen garai batean talentudunak eta diru eragileak agertzen ari zirenean, besteak beste, Julio Medem, Bajo Ulloa, Alex de la Iglesia edo Enrique Urbizu, Euskal Mediak interes gutxiko filmak sustatu zituen, emaitza ekonomiko oso txarrak lortuz. Hala, oroz gain pragmatikoa omen zen politikak, xede nagusia inbertsioak txartelen leihatilan berreskuratzea baitzen, galera izugarriak izan zituen, eta aldi berean Madril aldera abiatu ziren euskal zinemako etorkizun oparoko zinemagileak, harrera hobe baten bila. '''Euskal Media''' desagertzeak erakunde Autonomiakoetan hausnarketa eta autokritika eragin zituen. Hala ere, bada berriz ere datu itxaropentsurik, hala nola ETBrekin hitzarmen berri bat sinatu izana, etxe honek ikus entzunezkoen sektorean izan zuen esku-hartzea arautzea helburu zuena. Dena den, garrantzitsuena da zinemaren mundua mugitzen ari dela, eta erakundeak laguntzeko prest agertzen direla. Euskal Herriko egoera aztertu duen Carlos Roldán historialari nafar adituak dioen bezala: “Eusko Jaurlaritza zerbait egiten duelako, esku hartzen duelako eta erabakiak hartzen dituelako kritikatu izan dugu. Hori garrantzitsua da. Andaluzia edo Kataluniako Gobernuak ezin kritika daitezke, ez baitute ezer egiten. Baina, Euskadin baldin zinema egongo bada, funtsezkoa da Euskal Gobernua engaiatzea”. 7a2mj2awkip4c180htc0jyomjdj3gdi 0 2916 8794 8793 2016-01-12T05:02:05Z Euskaldunaa 1260 /* Euskarazko aldizkariak */ wikitext text/x-wiki == Euskal kultura == '''''Joan Agirre Sorondo''''' Gaur egun, aldizkariaren kontzeptu tradizionala azterketa sakonetan sarturik dabil. Ziur asko urte gutxi barru aldizkariak paperean ez dira inprimatuko, eta molde elektronikoan baino ez dira banatuko. Trantsizio aldi honetan, bi garaien arteko unean, egokia dirudi Euskal Herriko aldizkarien egoera zein izan den eta zein den errepasatzea, aniztasunak lantegi hau biziki eragozten duela jabeturik. Aldizkariak aurkezterakoan egindako sailkapena halabeharrezko samarra da, baina aldizkari bakoitzaren eduki-aniztasunak egituraketa zurrunak egitea galarazten du. Nolanahi ere, aurkezpen honekin aukera izango dugu argitalpenen mundu zabalera hurbiltzeko. === Aurkezpena === [[File:Yakintza.png|thumb|400px|Yakintza.]] Azken urteetan, informazio idatziaren industria aldaketa sakon batean murgildurik dabil, bi gertakizunen ondorioz. Bata ekonomikoa da, enpresen kontzentrazioa; eta bestea teknologikoa, edizioen teknologia merkatzea eta, aldi berean, paperik gabeko transmisiorako euskarri berriak garatzea. Kontzentrazioa begien bistakoa zaio kioskora hurbildu eta salgai dauden aldizkarien erdia baino gehiago dozena bat argitalpen taldek ateratzen dituztela egiaztatzen duen edonori. Eskaintza zabala eta anitza da, baiki, baina lehia itxurazkoa baino ez da, ekimen pribatu txikiek nahikoa irakurle erakarri eta biziraupena bermatzeko aukera oso murritzak dituzten merkatu batean. Euskal kulturaren esparruan, gauzak ez dira oso ezberdinak. Korporazio handiek (Grupo Correo, Sud Ouest, Diario de Navarra) hedapen handiko aldizkariak dituzte merkatu nazionalean: ekonomikoak, aisialdiko eta bidaietakoak, informazio orokorrekoak. Beheragoko maila batean daude, urteak joan ahala eremu espezializatuetan aldizkariak sendo ezarri dituzten zenbait argitaletxe. Sailkapen honetako hirugarren taldea osatzen dute kioskoko merkatuaren borroka desorekatuan parte hartzeari uko egiten dioten eta irakurlearekiko harreman zuzen eta hurbilago bat nahi duten elkarte, asoziazio eta «frankotiratzaileek» sustatutako hainbat aldizkarik. Talde aparteko bat osatzen dute bestela bizirauterik ezingo luketen sektore publikoak bultzatutako argitalpenek: zientifikoak, kulturalak, euskarazkoak eta abar. Gaur egun, aldizkariaren kontzeptu tradizionala sakonean berraztertzen ari da. Ziur asko urte batzuk barru aldizkariak paperean ez dira inprimatuko, eta molde elektronikoan banatuko dira soilik. Hautabide horrek, gastu ekonomikoa eta are ekologikoa arintzeaz gain, aldizkarien argitalpena demokratizatzea eta horien moldeak aniztea posible egingo du, eta aldi sortzaile berriek eremu gero eta zabalagoa den bat aberastea ahalbidetuko du. Trantsizio aldi honetan, bi garaien arteko unean, egokia dirudi Euskal Herriko aldizkarien egoera zein izan den eta zein den errepasatzeak, aniztasunak lantegi hau biziki eragozten duela jabeturik. === Aitzindariak, XIX. mendea === Bigarren Karlistada amaitzean, Euskal Autonomi Erkidegoko eta Nafarroako foruak murriztu egin zituzten, erreinuaren «batasun konstituzionalaren» mesedetan. Ondorioz, kontzientzia euskaltzalea piztu, eta hainbat argitalpen agertu zen, horien bidez bertako ''intelligentsiak'' «herri honi dagokion orotan hedatzen diren errakuntza ikaragarriei» –Fermin Herranek adierazi zuen moduan, '''''Revista de las Provincias Euskaras''''' fundatu zuenean– aurre egin nahi baitzien. Beraz, mendearen azken bi hamarkadetan ezin konta ahala aldizkari euskaltzale sortu ziren, eta horien bidez euskal ikasketak berpiztu: Iruñean Arturo Campionen '''''Revista Euskara''''', Donostian Jose Manterolaren '''''Euskal Erria''''', Gasteizen aipatu '''''Revista de las Provincias Euskaras''''', eta Baionan '''''Eskualduna'''''. Aipatutako guztien artean garrantzitsuena, zalantzarik gabe, '''''Revista Euskara de Navarra''''' izan zen. Nafarroako Euskal Elkartea izenekoaren hilabetekaria zen, bere xedea zen «hizkuntza, literatura eta historia euskal nafarra mantendu eta hedatzea, legeria ikastea eta herriaren ongizate moral eta materiala bermatzen saiatzea». Aldizkariaren eta Elkartearen atzean Arturo Campion Nafarroako euskaltzaletasunaren patriarka zegoen. Sei zenbaki argitaratu ziren 1878tik 1883ra; batik bat literatura jorratzen zuten, euskaraz eta gaztelaniaz; duela urte batzuk Eusko Ikaskuntzak berrargitaratu zuen bilduma osoa. '''''Revista Euskara'''''-k, betiko ukitu erromantikoaz, etorkizuneko euskal nazionalismoaren nortasun ikur sinboliko, mitologiko, folkloriko eta historiko kulturalen ezarpena bultzatu zuen. Gasteizen, 1878an berean, Fermin Herran abokatuak, liberal foruzaleen Tertulia Vitorianako kideak, '''''Revista de las Provincias Euskaras''''' sortu zuen. Hamaboskariak 1889ra arte bere biziraupena segurtatu zuen, Aldundien laguntzari esker. Iruñea eta Donostiako izenkideek bezala, Gasteizko aldizkaria kolore ugariko magazin bat zen, eta han landu baitziren historia, kronikak, artea, kondairak, berriak, bidaiak... Fermin Herran berak Bilbon zuzendutako '''''Revista de Vizcaya''''' hamaboskariak ere (1885 1889) joera kulturazale bera izan zuen; aldizkarian idazle jardun zuten, besteak beste, Miguel Unamunok, Sabino Aranak, Clarín-ek edo Antonio Truebak. Revista Euskara ren Donostiako ordezkaria, Jose Manterola folklorista, mugimendu horri lotu zitzaion '''''Euskal Erria''''', ''Revista Vascongada''-rekin, herrialde mailako zenbait erakunderen eta Nafarroako Euskararen Elkartearen beraren babespean. Aldizkariak Euskal Herriko tradizio herrikoiak, historia eta literatura zabaldu zituen 1880 eta 1918 bitartean, joera foruzaleko pentsamendu politikoaz –«euskalerriako» izenekoa izan zena– gaindi. ''Euskal Erria''-k irudigile bikain bat izan zuen: Angel Pirala. === Iparraldean === * '''''Eskualduna''''' Joera ezberdinekoa baina aurrekoen ahaide da euskal apaizek sortutako Baionako '''''Eskualduna''''' «journal basque français» delakoa. * '''''Le reveil basque''''' Gehienbat euskaraz idatzitako ''Le Réveil Basque''-k hedatutako ideia errepublikar berriei aurre eginez, ''Eskualduna''-k euskal kulturaren apologia egin zuen, 1887az geroztik, joera katolikoa azalduz. ''Eskualduna'' desagertu ondoren, ''Le Réveil Basque'' aldizkariak nagusitasun osoa izan zuen, eta hainbat urtez Iparraldeko euskarazko komunikabide bakarra izan zen. Francoren estatu kolpearen alde agertzeaz gain, okupazio garaian jarrera lotsagarria erakutsi zuen, Hitler en diskurtsoak euskaraz argitaratu zituelarik. Mundu gerra amaitzean, aldizkaria itxi egin zuten. * '''''Herria''''' Hutsunea betetzeko, 1994an Lafitte Abadeak '''''Herria''''' sortu zuen, Alejandro Sota eta Telesforo Monzonen laguntzaz, oraindik ere astero argitaratzen den astekaria, eta astean 3.000 ale inguru saltzen ditu. Gai kultural eta politikoak jorratzen ditu, hizkera argi, lau eta laburrez, irakurle asko erakartzeko egokia. * '''''Euskaltzale''''' Ez dezagun ahaztu, ordea, osoki euskaraz idatzitako lehen aldizkaria '''''Euskalzale''''' izan zela, Resurrección Mª Azkue argitaratua, 1898 eta 1899 bitartean; nolanahi ere, gobernuaren aginduz artikulu guztiak itzuli egin behar izaten ziren. === XX. mendeko aldizkariak === Arturo Campionek 1907an Euskal Esnalea Elkartea sortu zuen, «Gora euskara maitagarria!» goiburuarekin. Hurrengo urtean, Tolosan, '''''Euskal Esnalea''''' argitaratzeari ekin zitzaion. Aldizkaria euskal literaturaren komunikabide nagusia bihurtu zen, argitalpenak orotariko gai eta auziak jorratu arren, euskara hizkuntza jaso homologagarria bihurtzeko ahaleginean. * '''''Euskal Herriaren alde''''' 1911n '''''Euskalerriaren Alde''''' agertu zenean, ''Euskal Esnalea'' haren literatur gehigarria bilakatu zen. ''Euskalerriaren Alde'' kultura sustatzeko erakunde bat ere izan zen; 1911tik aurrera euskal festa ospetsuak antolatu zituen, eta idazleen belaunaldi berri baten jaiotza bultzatu zuen. Hura, 1931n desagertu zen. * '''''Euskera''''' Euskaltzaindiak Oñatiko Eusko Ikasketen Lehen Biltzarraren ondotik sortua, 1920az geroztik bere argitalpen ofiziala editatu zuen: '''''Euskera''''', ''“Euskaltzaindiaren Lan eta Agiriak”''. Urteetan barrena –1936 eta 1953 bitartean geldirik egon zen aldian izan ezik–, aldizkariak euskal hizkuntza eta literaturari buruzko eta erakunde akademiko honi buruzko kontsulta eta ikerketarako behar beharrezko materialak pilatu ditu. * '''''Argia''''' Iparraldeko ''Eskualduna'' eredu hartuta, 1921ean '''''Argia''''' agertu zen Donostian, euskal hiztunei bertako komunikabide bat eskainiz. ''Argia''-ren atzean, besteak beste, Gregorio Mujika zegoen, ''Euskal Esnalea'' eta ''Euskalerriaren Alde''-ko zuzendari izandakoa. Historialariek adierazi dutenez, ''Argia''-k hizkera estandar bat bermatzeko meritua izan zuen, eta horrek irakurlegoa ugaritu zion, astean 10.000 ale saltzen zituelarik –garai hartan, ''El Liberal'' edo ''Euzkadi''-ren antzeko egunkari handiek 25.000 ale inguru saltzen zituzten. Argia k, gainera, «hasieratik egiazko mass media bilakatu zuten orotariko baliabide tipografiko eta grafikoak erabili zituen» (J. Diaz Noci). Gerra Zibilaren aurreko urteetan, ''Argia''-k inprimatzeko prozedura modernoak sartu zituen, besteak beste, kalitate handiko argazkiak erreproduzitzeko errotograbatua; hari esker hurbildu zen ''Life'' edo ''Paris Match'' aldizkari grafikoen eredura. * '''''Gure Herria''''' '''''Gure Herria'''''-ren lehen alea 1921ean inprimatu zen, halaber, Baionako izen bereko Elkartearen kultur aldizkariarena. Blazy apaizaz gain, bultzatzaile nagusietako bat Ainxuberro fundatzailea izan zen, beste batzuen artean, 1925az geroztik zuzendaria eta 1950eko berragerpena ahalbidetu zuena, hamaika urteko isilaldiaren ondoren. Argitaratzeari 1976an utzi zion. * '''''Yakintza''''' ''Euskalerriaren Alde'' eta ''Euskal Erria''-ren oinordeko zuzena '''''Yakintza''''' izan zen. Idazle- eta irakurle-belaunaldi berri bat jaso zuen 1933az geroztik, Ariztimuño, «Aitzol» apaizaren gidaritzapean. Nazionalismo sabindarraren hurbileko argitalpen honek 21 zenbaki editatu zituen, Gerrak bizia erauzi edo kendu zion arte, zuzendariari erauzi zion moduan. === Gerraostea === Matxinatuak 1939an irabazle suertatu zirelarik, euskal aldizkariak –salbuespen urri batzuetan izan ezik– galaraziak izan ziren, eta editore gehienek «barne erbestea» jasan zuten edo atzerrira alde egin zuten, beren lanari ostera ekiteko. Erlijiosoen erakundeen bitartez baizik ez ziren ernatu, astiro eta herabeki, garai batean oparoa zen kultura euskaldunaren agerraldi berriak: Tolosako aita frantziskotarren '''''Anaitasuna''''' 1945az geroztik, Zornotzako karmeldarren '''''Karmel''''' 1951z geroztik, '''''Olerti''''' izeneko bere Euskal poesiaren Koaderno bikainarekin, edo '''''Jakin'''''. * '''''Jakin''''' ''Jakin''-ek, 1956az geroztik Arantzazuko frantziskotarrek argitaratutako erlijio-aldizkariak, 1967an aldi berri bati ekin zion, luze gabe agintari frankistek debekatu zuten arren. Juan Mari Torrealdairen zuzendaritzapean, Jakinek itzala du euskal argitalpenaren munduan. Liburu formatuaz eta euskaraz sortu zen, hiruhilabetekari, baina 1989tik aurrera bi hilean behin argitaratzen da. Bitxikeria gisa, atal honetan '''''izenbururik gabeko aldizkari bat''''' aipatuko dugu, argitaratzaileen siglez ezaguna: EMBOR (Manuel Egileor, Bordazale eta Jose Mª Errazti). Kultura eta gai politikoak jorratu nahi zituen, bai euskaraz bai gaztelaniaz, eta horrexegatik debekatu zuten agintariek. Hala ere, bederatzi zenbaki banatzea lortu zuten, 1961eko urtarriletik 1964ra bitartean. ==== Euskalduntza ==== * '''''Aizu''''' Duela hogei urte baino gehiagotik AEK-k '''''Aizu!''''' ''“Euskarazko Oinarrizko Aldizkaria”'' argitaratzen du, euskalduntzea, sustapena eta alfabetatzea helburu. Batik bat euskara ikastek diharduten ikasleei zuzendutako hilabetekari bat da, eta informazio orokorra, elkarrizketak zein orotariko erreportajeak eskaintzen ditu. Testuak hobeto ulertzeko hiztegi txiki bat ere eskaintzen du. * '''''Zutabe''''' '''''Zutabe''''' agertu zen 1983an, HABE-ren Euskararen Hizkuntza Zerbitzua, didaktika-ko lehen hiztegia. '''''Hizpide''''' lau hilabetekaria erantsi zitzaion 2001etik. Hizkuntza eta beraren ikaskuntza ditu gai nagusiak. * '''''Habe''''' Bestalde, bada ikasle helduei zuzendutako hilabetekari bat: '''''Habe''''', ''“Euskaraz ari garenon aldizkaria”''. Helduen Alfabetatze eta Berreuskalduntzeko Erakundeak 1992az geroztik argitaratzen du denbora pasako aldizkari hau, ikasleentzat informazio interesgarria ere eskaintzen duena. * '''''Euskaltzale''''' Gure helburua aldizkari guztiak xeheki aipatzea ez denez, zerrenda labur hau '''''Euskaltzale''''', Euskaltzaleen Kazeta rekin osatuko dugu. Argitalpen horrek euskarak gizartearen esparru ezberdinetan, osasungintzatik unibertsitatera, duen tratamendua aztertzen du. ==== Folklorea paperean ==== * '''''Bertsolariya''''' Gipuzkoako Errenteria herrian, Xenpelar handiaren jaioterrian, bertsolari buruzko euskarazko astekari bat argitaratu zen 1931tik eta 1932ra bitartean: '''''Bertsolariya'''''. Guztira 54 zenbaki zabaldu zituen. Berriki, 1991n, lekukoa '''''Bertsolari''''' aldizkariak hartu du, Zarautzen Bertsozaleak Kultur Taldeak argitaratu eta Joxean Agirre kazetariak zuzendurik. Hiruhilabetekari honek, euskara hutsekoa eta paperaren kalitatean, diseinuan eta argazkietan itxura zaindukoa, bertsolarien alderdi ezezagunenak erakusten ditu, elkarrizketa eta erreportaje gizatiarren bidez. * '''''Txistulari''''' Euskal folkloreari buruzko argitalpen klasikoa da '''''Txistulari'''''. Txistua gainbehera betean zegoen, jada aipaturiko 1918an, Eusko Ikasketen Lehen Biltzarra burutu aurretik. Musika-tradizio ia galdua zuen, eta baita eskulangintza bera ere. Oñatiko bilera historikoan botatako oihu asaldagarriaren ondotik, Euskal Herriko Txistulari Elkartea (Asociación de Txistularis del País Vasco Navarro) osatu zen, eta horrek ahalbidetu zuen txistuaren ernaberritzea. Elkarteak aldizkari bat atera zuen, 1928an, ''Txistulari'', musika-tresna hori sustatu eta ezagutarazteko. Erredakzioak zenbait aldiz aldatu zuen egoitza 1936ra bitartean. Donostian kokatu zen 1955ean hasitako bigarren aldian. * '''''Dantzariak''''' '''''Dantzariak''''', ''“Euskal Dantzarien Biltzarrak”'' Aldizkariaren 1995eko 52. zenbakia izan zen azkena. Donostian sortu zen, 1970ean, aldian behingo argitalpenekin eta gaztelaniazko zein euskarazko testuekin. Zenbait dantzen partiturak eta koreografien deskribapenak eskaintzen zituen. ==== Euskal hizkuntza eta literatura ==== Kardaberaz Manuel Lekuona poligrafo gipuzkoarraren zuzendaritzapean, 1924an euskarazko kultur aldizkari garrantzitsu bat jaio zen Gasteizen: '''''Kardaberaz''''', “Euskereak burua jasotzea Jaungoikoak nai du”. Gerra Zibilari jarraitu zitzaion nahitaezko isiltasunaren ondoren, berriz 1972an eratu zen, Idazleen Elkartearen babesaz eta berriro ere Manuel Lekuona zuzendari zuela. Urtekaria zen. * '''''Hegats''''' Euskal Idazleen Elkarteak '''''Hegats''''', ''“Literatur Aldizkaria”'' argitaratzen du, Donostian. Formatu handian 1989an agertu zen, monografiekin, hainbat euskal idazleri eskainitako zenbaki bereziekin; irudiduna da. Zenbait atal ditu, hala nola ''Kritikabideak eta Literaturbideak'', eta beste herrialdeetako egileen lanak beren jatorrizko hizkuntzan jasotzen ditu. * '''''Susa''''' Beste literatur aldizkari interesgarri bat '''''Susa''''' izan zen. Donostian, 1980ko urtarrilaz geroztik, ehun orrialde trinko eskaintzen zituen, formatu txikian baina gerora handituan. «Literatur aldizkari» moduan agertu arren, interes anitzak zituen eta kulturaren alorra osoki hartzen zuen, beti ere euskaraz. ''Susa''-ren 33 zenbakiak irakurtzen dituenak hasierakoetan Joseba Sarrionandia, Jon Kortazar edo Koldo Izagirreren izenak topatuko ditu, eta azkenekoetan Harkaitz Cano, Xabier Ganzarain, Josu Goikoetxea, Lierni Ibargutxi edo Asier Serranorenak, beste zenbait poeta eta narratzaileen artean. Honen biziraupena 1994ra artekoa izan zen, aldian behingo argitalpenez. Honen baitatik sortu zen Susa argitaletxea. ==== Sarean ==== '''''Euskonews & Media'''''. Eusko Ikaskuntzako Euskomedia Fundazioak ostiralero editatzen duen aldizkari elektronikoa da. Doan bidaltzen da, posta elektronikoaren bidez, eta astero hainbat gai sozial, kultural, antropologiko, historiko, artistiko... jorratzen ditu. Zenbaki guztiak elkarrizketa batekin hasten dira, eta zenbait atal finko ditu, irratiko tertulia batez gainera. Hilean behin ale berezi bat argitaratzen du, monografikoa. Astero 15.000 irakurle inguru ditu http://www.euskonews.com atarian. == Arteak eta letrak == '''''Joan Agirre Sorondo''''' Hermes, Vértice, Jerarquía, Champa, Pregón, Río Arga, Egan, Véteres, Kurpil y Kantil, Ustela, Gaiak, Oh! Euzkadi, Pott, Cloc, Zurgai, Maiatz, Arbola, Pérgola, Bilbao, Pamiela, Pasajes, Elgacena, Kultura, Texturas, Nosferatu, Zehar, Artez, Deabruak, Horizontale, Armiarma. === Kultur aldizkariaren eredu bat=== * '''''HERMES (1917-1922)''''' ''Hermes'' aldizkaria kultur aldizkari bikainaren eredu gisa sartu da historian. Ekimen nahikoa interesgarri hau Jesus Sarria abokatu nazionalistari eta Ramon de la Sota ontzi-industrialariari zor zaie. Aldizkariak XX. mendearen bigarren erdialdean Euskal Herrian gauzatu zen kultur berrikuntza islatzen du. Nazionalismoa eta sozialismoa agertzean, gizartearen egitura politikoak apurtzen ari ziren garai batean, ''Hermes''-ek diferentzia balio positibotzat ikusarazten asmatu zuen, eta bere orrialdeetan garaiko artista eta intelektual bikainenak bildu zituen, joera ideologikoak alde batera utzita. Dohain hori bera izan zuten gaur egun bizirik dirauten beste kultur ekimen batzuek ere: Julio Urkijoren ''Revista Internacional de Estudios Vascos'' eta Eusko Ikaskuntza. «Guretzat –zioten ''Hermes''-ko editoreek– euskaldunak baino ez daude. Euskaldunaren gure kontzeptutik kanpo ez dago euskaldun izateari uko egiten dion hura besterik». Editoreek ''Hermes'', elokuentziaren eta komunikazioaren jainkoa, hautatu zuten aldizkariak euskal kulturaren berpizkundeari egin nahi zion ekarpena agertzeko sinbolotzat. Diseinu grafikoaren arduraduna Aurelio Arteta pintorea izan zen, eta testuak idazle gazteek paratzen zituzten, 98ko Belaunaldi euskalduneko hiru maisuen –Unamuno, Baroja eta Zuloaga– eragina jasotako Europa zale petoek. Zenbaitek «17ko Belaunaldia» izena eman izan die: Mourlane Mitxelena, Sanchez Mazas, Joakin Zuazagoitia, Ramon Basterra, Jose Felix Lekerika edo Juan de la Encina arte-kritikari handia, ezizenez Ricardo G. Abascal zena. ''Hermes'' Bilboko kultur geografia estuaz haratago hedatu eta Madrilera heldu zen, estimazio handiz irakurtzen baitzen. Arrakastak behartuta, 1918 eta 1920 bitartean hilabetekaritik hamaboskarira pasa zen. Bien bitartean, gailentzen ari zen bizkaitartasunak aldizkarian gero eta indar handiagoa hartu zuen, eta horren ondorioz kolaboratzaile baliotsuenetako batzuk galdu zituen. Baina 1921ean aldizkariak berreskuratu egin zuen bere izaera literario eta artistiko aratza, ikuspegi asko unibertsalago batzuei lotuta: frantses eta ingelesezko literatur testuak itzuli ditu, hala nola, Chesterton, Salvador de Madariaga edo Eugenio d’Ors bezain izen itzaltsuei bide eginez, eta irakurleei Hispanoamerikako literatura aberatsa hurbilduz. Aldizkaria hain ospetsu bihurtu zen, ezen Oxford eta Cambridge ko unibertsitarioek artikuluen zenbait itzulpen izango baitituzte, oin hau jarririk: «''Hermes'' bere eremuan munduko aldizkari onenetako bat da». Jesus Sarriak bere buruaz beste egin zuen, 1922ko uztailaren 27an. Harekin jaio zen ''Hermes'' eta harekin hil: «Aldizkariaren bizialdi laburra nahikoa ederra izan zen, baina bukaera tristea, oso tristea», laburbildu zuen Alejandro de la Sotak. Sabino Arana Fundazioko hausnarketarako organoak ''Hermes'' izena hartu du, ''“Pentsamendu eta historia aldizkaria”'' / ''“Revista de pensamiento e historia”'' azpitituluaz. === Kultura frankismo garaian === * '''''Vértice''''' Literatura frankista, bere mailarik gorenean, Donostian hasi zen nagusitzen, 1936an, '''''Vértice''''', ''“Revista Nacional de la Falange”'' aldizkariarekin. Bertan zorroztu zituzten beren lumak, baioneten gisan, hainbat idazle falangista ospetsuk: Dionisio Ridruejo, Eugenio Montes, Josep Pla, Eugenio D’Ors, Manuel Aznar, Pedro Lain, Jacinto Mikelarena… «Hitzaldi politiko sutsuak eta gerrako berri eta argazki militarrak agertu arren, ''Vértice''-n tonu literario eta artistikoak nagusitzen dira, kolaboratzaileen balio intelektualari esker», adierazten du Félix Maraña idazleak. * '''''Jerarquía''''' Gerra egun haietan jaio zen, halaber, '''''Jerarquía''''', ''“Revista Negra de Falange”'', Jose Antonioren jarraitzaileek hain maitea zuten estetika mussolinitarraren azalean ageri zenez. Angel Maria Pascual eta Rafael Garcia Serrano nafarrek idazle bikain baina gatazkak basati bihurtutakoen tropel bat gidatzen zuten: Agustin Foxa, Gimenez Caballero, Luis Rosales, Jose Mª Peman, eta ''Vértice''-ko ohiko kolaboratzaileak, ''hierarkia'' ideologikoki eta materialki lotuta baitzegoen. * '''''Champa''''' ''Vértice''-ren oinordeko gisa eta joera doktrinal berari eutsiz, Bilbon zenbait aldizkari argitaratu ziren, Sindicato Español Universitario delakoaren kontrolpean. Interesgarriena, askogatik, 1951 eta 1955 bitartean argitaratzen jardundako '''''Champa''''' izan zen. Aldizkariaren aniztasunaren adierazgarri da bertan idatzi zuen idazle-multzoa: Sanchez Mazas eta Alfonso Sastre, Luciano Rincon eta Damaso Alonso, Manuel Chiapuso anarkista eta Rafael Morales. Horacio Martinez Prieto Errepublikako ministro ohi anarkistak ''Champa''-ri buruz esan zuen gerraostean Bilbon egindako aldizkari onena izan zela. * '''''Pregón''''' Frankismo nafarraren kultura ofiziala, bere muga ziztrinekin, '''''Pregón'''''-en islatu zen, ia erregimenak adina iraun zuenarekin: 1943tik 1977ra. Iruñeko kulturaren eta gizarte bizitzaren irudi papalote bat eskaintzen zuen, gorespen nazional katolikorako joeraz eta literaturari begiratu mozoloa emanez, nahiz eta txepelkerien artean garaiko idazle saiatuenen testuak agertzen ziren. * '''''Río Arga''''' ''Pregón''-en agonia betean, idazle horietako batzuek '''''Río Arga''''' sortu zuten, 1976tik aurrera nolabaiteko ospea izandako poeta nafar guztiak hartu dituen txoko poetikoa. Bizirik dirauen euskal kultur aldizkaririk zaharrena da. * '''''Egan''''' Urte latz haietan, Bilbon jaio baina Donostian bizi zen Jose Migel Azaola intelektualak literatur aldizkari elebidun bat argitaratzeko burutazioa izan zuen, erregimenak debekatu gabeko kultur erakunde euskaltzale bakarraren babesean: Euskalerriaren Adiskideen elkartea. '''''Egan''''' izena zuen, eta lehen zenbakia 1948an atera zen. Euskal kultura aberasten duten korronte oro barne hartzen zuen aldizkaria, ''Egan'' izan zen Errepublika garaitik euskarazko sorkuntzari bultzada handia eman zion lehena, han idazle nahikoa ezberdinek idatzi zutelarik, hala nola Blas de Oterok, Manuel Lekuonak, Gabriel Celayak, Gabriel Arestik edo Luis de Castresanak. * '''''Véteres''''' Aipatu beharra dago, halaber, Gipuzkoan idazle berrien prestakuntzan izan zuen eraginagatik, '''''Véteres''''' aldizkaria, berrogeiko hamarkadaz geroztik Jesulagunen Ikastetxeko Ikasle Ohien San Ignacio Zirkuluak argitaratua; izan ere, aldizkaria «Donostia Hiria» ipuin lehiaketaren antolatzaile zen. === Trantsizio garaiko ekimenak === Hirurogeita hamarreko eta laurogeiko hamarkadetan, kultur aldizkariek goraldi handia izan zuten Estatu osoan. Kasik ez zen hiri edo barrutiko bururik, poeta, narratzaile eta marrazkigile talderik ez zuenik, argitalpen literario baten inguruan bilduta eskuarki iraupen motz samarra izanik, ia beti formalki zaindua, askotan kalitate dezentekoa, baina ia beti boluntaristagoa, eraginkorra baino. Agertu/desagertu ziren argitalpenen anabasan, hemen hautaketa labur eta arbitrarioa egin dugu. * '''''Kurpil eta Kantil''''' Arteei eta letrei dagokienez, hirurogeita hamarreko hamarkadak '''''Kurpil''''' eta '''''Kantil'''''-ek bete zituzten, ezberdinak izaki, lantalde bakar eta gogo sortzaile berbereko bi aldizkari. Formalki interesgarriak eta literatur nahasketaren aldetik anbizio handikoak, biek ala biek poesia, antzerkia, musika, kritika, elkarrizketa... biltzen zituzten. Aldizkarian izen ospetsuak ziren Raul Guerra Garrido, Jorge G. Aranguren, Rafael Castellano, Pablo Antoñana, Ramiro Pinilla, eta hasberriak tartekatzen ziren, eta ''Kantil'' en zenbaki bakoitzean irudiak artista ezberdin batek jartzen zituen, besteak beste, Jorge Oteiza, Ricardo Ugarte eta Carlos Sanzek Zalantzarik gabe, Gipuzkoak izan dituen azken literatur aldizkari handiak. * '''''Ustela''''' Bernardo Atxagak eta Koldo Izagirrek sortu zuten '''''Ustela''''', 1975 eta 1976 bitartean hiru zenbaki baino eman ez zituen literatur aldizkaria, baina formatu eta diseinuan agertutako izaera apurtzaileagatik gogoangarria. Bere garairako aski aurreratua, poesia, antzerki minimalista eta ipuina jorratzen zituen. Zenbaki bakoitzak izenburu ezberdina zuen: ''Panpiña Ustela'', ''Zorion Ustela!'' eta ''Mermelada Ustela''. * '''''Gaiak''''' Leopoldo Zugaza nekaezinak, gure herrian hainbat kultur aldizkariren sustatzaileak, '''''Gaiak''''' atera zuen 1976an, euskarazko eta gaztelaniazko zientzia eta kultur aldizkaria. Durangon argitaratzen zen, hiru hilean behin, eta sustatzaileen artean Jose Luis Zumeta zegoen. Sorkuntza eta ikerketa euskaldunen heziketa zientifiko eta humanistikoaren zerbitzura, hainbat gai lantzen zituen, hala nola filosofia, erlijioa, hizkuntzalaritza, zientzia hutsak, zientzia aplikatuak, geografia eta historia, eta arte ederrak. Lau zenbaki atera zituen, azkena Gernikako bonbardaketari buruzkoa, hainbat egileren testu eta irudien antologia jasotzen zuena: Alberti, Arrabal, Basarri, Guinovart, Lete, Monzon, Neruda, Otero, Picasso edo Ruiz Balerdi. * '''''Oh! Euzkadi''''' Gehienbat euskaraz idatzia, hizkuntza zainduan, eta gaztelaniazko ukitu bakan batzuekin, '''''Oh! Euzkadi''''' 1978an agertu zen, triptiko handi baten moldean eta garai hartako beste argitalpen batzuen aurrean moderno samarrean. Apurtzaile eta berritzailea, garaiko arauak hausten zituzten izenburuekin, laborategi esperimental moduko hark 1983ko martxoaren 15a arte baizik ez zuen iraun, baina geroago zinean eta literaturan nabarmendu diren hainbat egileren lan interesagarri ugari utzi zituen: Bernardo Atxaga, Koldo Izagirre, Ibon Sarasola, Ramon Etxezarreta, Ramon Saizarbitoria, Juanba Berasategi portaden ilustratzaile, Jabier Agirresarobe argazkilari eta Joxean Muñoz maketagile zirela. * '''''Pott''''' Garai bertsuan, aipatu egileetako batzuk aritzen ziren Donostian eta aurrekoen gisan euskaraz argitaratutako beste literatur aldizkari batean ere: '''''Pott''''', literaturako tailer esperimental hartan parte hartu zuten izen ugarien laburdura. Sei zenbaki atera ziren 1978 eta 1980 bitartean, formatu ezberdinez eta honako izenburu honekin: ''Pott bandaren berriemailea'', ''Pott bandaren blaga'', ''Pott bandaren braga'', ''Pott bandaren praka'', ''Pott bandaren plaga'' eta ''Pott bandaren ‘pott tropikala’''. Espezia ugariz egindako plater haren sukaldari izan ziren Bernardo Atxaga, Ruper Ordorika, Jon Juaristi, Manu Ertzila, Joseba Sarrionandia edo Jimu Iturralde, eta haiei gaineratuz joan zitzaizkien Pablo Antoñana, Iñaki Uriarte, Jose Luis Merino, Jabier Agirre Gandarias, Koldo Izagirre, Miguel Sanchez Ostiz eta Jon Kortazar, eta Juan Karlos Egilleor marrazkigilea. * '''''Cloc''''' Trantsizioa probokazio ugari ernatu zituen aldi apurtzailea izan zen. Horien artean, komunikabide moduan zarata handia atera zuen '''''Cloc''''', “Revista de Arte y Desarte”, Donostian errotu eta Nafarroa, Bartzelona, Zaragoza eta Madrilen adarrak zituen aldizkari literario kultural subertsiboa. Abentura urratzaile hartan bildu ziren gaur egungo literatur kritikak estimazio handian dituen bi nobelagileren biografia gazteak: Fernando Aranburu eta Alvaro Bermejo. * '''''Zurgai''''' '''''Zurgai''''', ''“Euskal Herriko Olerkarien Aldizkaria, Poetas por su pueblo”'' 1979tik dago martxan. Kultur eta literatur izaerakoa, Pablo Gonzalez de Langarikak zuzentzen du, eta leku handia uzten die gai monografikoei eta poeta jakinen ikerketari. * '''''Maiatz''''' Iparraldeko testuinguru sozial, politiko eta kultural ezberdinean, 1982aren hasieran mendearen amaiera/hasierako argitalpen garrantzitsuenetako bat jaio zen: '''''Maiatz'''''. Luzien Etxezaharreta izan zen, Iparraldeko idazleen belaunaldi berri batekin (Manex Lanathua, Aurelia Arkotxa, Eñaut Etxamendi, Mayi Pelot, eta abar) harremanetan jarrita, testuak aurkezteko sorkuntza eremu berri honen sustatzaile nagusia. Luzienek hitz hauekin adierazten du: «Zalantzarik gabe, idazteko gogo irmoa zegoen. Baina sentitzen genuen, halaber, literatur mundu berri bat sortzeko nahia, herriaren egoera berriari lotua, ematen ari ziren gizarte aldaketa garrantzitsuei jarraiki». Bi hamarkada baino gehiago daramatza ''Maiatz''-ek Iparraldeko egile euskaldunen lanak argitaratzen, alabaina 1990az geroztik baino ez du lortu Institut Culturel Basque ren diru-laguntza. «Ez dio axola –dio Etxezaharreta Gure Irratia ko kazetariak–. Gure euskarri nagusia idazteko gogoa da». === 80ko hamarkadako aldizkariak === * '''''Arbola''''' Hermes en eragina XXI. mendera luzatu da kasik, besteak beste, German Yanke kazetariak zuzendutako '''''Arbola''''' (1986 1987) aldizkarian islatuz, honek lotsarik gabe bere burua Jesus Sarriaren aldizkariaren jarraitzaile aitortzen baitu. Formatu handian eta kalitate oneko zuri beltzean, Bizkaiko Aldundiak ordaindua, tokikoari ihes egiten dion joera kulturalaz, ''Arbola'' «urte haietan Euskal Herrian agertu zen kultura hutseko, eta jakintza alor arteko, lehen aldizkaria» izan zen (Felix Maraña). * '''''Pérgola''''' Zuzendari berak sortu zuen '''''Pérgola''''' segidan, oraingoan Udalaren babesaz, eta 1988 eta 1991 bitartean 26 zenbaki atera zituen. * '''''Bilbao''''' Udalak '''''Bilbao''''' argitaratzen du 1987az geroztik, informazio, historia eta sorkuntzako aldizkari ederra. Egitura bikainekoa, hiriaren ondare historikoa, adierarik zabalenean, berreskuratzeko iturri zoragarria da. * '''''Pamiela''''' Nafarroara salto eginez, '''''Pamiela''''' dakarkigu gogora, Iruñeko Auzolan liburu-dendako apalen artean sortutako aldizkaria. Argitaletxe garrantzitsu baten hazitegi izan zen 1984az geroztik, gaur egun erabat bermatua eta lan literario eta historikoetan espezializatua. ''Pamiela'' literatur aldizkariak, 1983tik 1990era, 15 zenbaki argitaratu zituen, horietako batzuk monografikoak eta eskuarki kultur eduki zabalekoak, asmo berritzaile baten baitan. * '''''Pasajes''''' '''''Pasajes''''' en buru Miguel Sanchez Ostiz egon zen, 1985 eta 1987 bitartean ateratako zortzi zenbakietan. Aldizkari trinkoa, despistatuei aukerarik ematen ez ziena, ''Pasajes'' Príncipe de Viana Erakundeak mantentzen zuen, baina horrek ez zion literatur ekumenismoa ahultzen, lehen zenbakia Maria Zambranorekin hasteak edo Ezra Pound eta Juan Peruchori monografikoak eskaini izanak egiaztatzen duten moduan. Jose Maria Romera kritikoak definitzerakoan Nafarron egindako literatur aldizkari bikainena zela zioen. * '''''Elgacena''''' Lizarrako aldeak kultur periferia izaten jarrai ez zezan, '''''Elgacena''''' sortu zuten 1982an bi poetak, Angel de Miguelek eta Jose Ramon Corpasek, urteak joan eta urteak etorri Euskal Herriko letren eta arte plastikoen izenik behinenak biltzen dituen aldizkaria. * '''''Kultura''''' Arabako kulturak elikatzen zuen, bere aniztasun osoan, '''''Kultura''''', Foru Aldundiak argitaratua 1981 eta 1987 bitartean (hamaika zenbaki), eta bigarren aldi batean, 1990tik 1993ra (sei zenbaki). Aldizkariaren orrialdeak irakurrita, historiari, zuzenbideari, arteei eta letrei buruzko ikerlan interesgarriak topatzen ditugu. * '''''Texturas''''' '''''Texturas''''', ''“Nuevas dimensiones del texto y de la imagen”'' aldizkariak, 1989tik, euskarazko, gaztelaniazko eta frantsesezko testuak jasotzen ditu, eta ikuste poemak, poesia diskurtsiboa, kontakizun laburrak, artikuluak eta, atal nagusi moduan, monografia bat, hautatutako pertsonaiaren eta haren lanaren argi-ilunekin. Formalki Gasteizen izan diren aldizkarien artean interesgarriena da, Angela Sernari eta EHUko letra frantsesen departamentuko beste zenbait pertsonei esker. === Ikus-arte eta arte eszenikoen aldizkariak === Literatur aldizkariekiko grina pasa zen. Orain, bizirik dirautenak eta sorberri direnak alde batera utzita, ikusteko arteari buruzko aldizkarien sarrera oldartsuarekin kultur argitalpenen mundua aniztu egin da. * '''''Nosferatu''''' Donostiako Kulturako Udal Patronatuak, 1989az geroztiko maila handiko zineari buruzko monografien bilduma bat argitaratzen du: '''''Nosferatu''''', zineklubaren izena ere badena. Izan ere, zinema-kritikari itzaltsuek kolaboratzen duten argitalpen honek zineklubak ziklo moduan antolatutako programazioa osatzen du. * '''''Zehar''''' Gipuzkoako Foru Aldundiaren Arteleku ''“Arte Garaikideko Zentroak”'' '''''Zehar'''''-eko orrialdeak eskaintzen ditu arte munduaren eta gizartearen arteko zubi, truke eta eztabaidarako eremu zabal baten bitartez. Gainera, inguruko eta nazioarteko kultur jarduera garaikidea dokumentatzen du. * '''''Artez''''' 1997tik, '''''Artez''''', ''“Revista de las Artes Escénicas / Arte Eszenikoen Aldizkaria”'' argitaratzen da Elorrion, Carlos Gil Zamorak zuzendutako hilabetekaria. Gizarteari euskal sorkuntza eszenikoa hurbiltzea du xede, kultur esparru guztietatik eta genero guztietan: antzerkia, dantza, musika eta ikus entzunezkoak. Ikuskizunen zerrenda bat eskaintzen du, eta bekei, liburuei eta lan eskaintzei buruzko informazioa. Euskaraz eta gaztelaniaz idatzita dago. Antzerkia sustatzeko egin zuen lanagatik 2001eko Txema Zubia Saria irabazi zuen. * '''''Archivos de la Fotografía''''' Jada aipatutako Leopoldo Zugazak '''''Archivos de la Fotografía''''' zuzentzen du, aldizkaria agertu zenean bere iritziz behar bezala islatu gabe zegoen eremu bibliografiko bat osatzeko asmoz sortua. Argazkigintzaren historiari buruzko azterlanak argitaratzen ditu, ikerketa eta testuen berreskurapena sustatzen ditu, eta argazkigintzarekin zerikusia duten ekitaldiei buruzko berri laburrak eskaintzen. Horrez gain, aldizkariaren argitaratzaile den Zarauzko Photomuseum aren jardueren berri ematen du. === Aldizkariak interneten === * '''''Deabruak''''' Alber Vazquez en adibideak Sorkuntzako kultur aldizkarien etorkizuneko bilakaera argi lezake. '''''Deabruak''''' 1998an hasi zen argitaratzen, ''shareware''-n banatzen zen literatur koadernoa; hau da, alea doan jasotzen zen eta, behin aztertu eta gero irakurleak interesgarria irizten bazion, erosi egiten zuen; bestela, hartzailea alea deuseztatzera behartuta zegoen. * '''''Horizontale''''' Alber Vazquez errenteriarrak, 2002ko urriaz geroztik, kolaborazio eta laguntzarik gabe, '''''Horizontale''''' argitaratzen du, formatu digitalean eta doan banatzen duen aldizkaria. Hedapen eta aldian behingo argitalpen aldakorrak ditu, eta edukiak (testuak, irudiak eta diseinua) editoreak berak egiten ditu osoki. http://www.deabruak.com/horizontale * '''''Armiarma''''' Bestalde, '''''Armiarma''''' webgunea, '''''Proyecto Ibiñagabeitia''''' gunetik XX. mendeko Euskal Herriko hainbat kultur eta literatur aldizkari deskarga daiteke: - ''Gernika'' (1945-1953) - ''Euzko Gogoa'' (1950-1959) - ''Olerti'' (1959-1995) - ''Igela'' (1962-1963) - ''Ustela'' (1975-1976) - ''Pott'' (1978-1980) - ''Oh!'' Euzkadi (1979-1983) - ''Susa'' (1980-1994) - ''Xaguxarra'' (1980-1981) - ''Idatz & Mintz'' (1981-2001) - ''Maiatz'' (1982 ...) - ''Stultifera Navis'' (1982-1983) - ''Pamiela'' (1983-1993) - ''Txistu y Tamboliñ'' (1983-1993) - ''Kandela'' (1983-1984) - ''Korrok'' (1984-1989) - ''Ttu ttuá'' (1984 1985) - ''Txortan'' (1984-1985) - ''Porrot'' (1984-1990) - ''Plazara'' (1985-1992) - ''Literatur Gazeta'' (1985-1989) - ''Zintzhilik'' (1986-1994) - ''Enseiucarrean'' (1986-1999) - ''Mazantini'' (1991-1993) - ''Garziarena'' (1992-1994) - ''Zantzoa'' (1996-1998) - ''Vladimir'' (1997-2000) - ''Garziarena Berria'' (1997-1998) http://www.armiarma.com/andima == Diasporako argitalpenak == '''''Joan Agirre Sorondo''''' Aldizkariek funtsezko zeregina Amerikako erbeste urrunerako bidea hartu zuten haiek akuilatu eta animatzea izan zuten lotura sendo. Trantze hartan, argitalpenak denbora-pasa nahiz heziketa- edo informazio-tresna baino gehiago ziren, eta deserrituen elkarteko lotura sendo bihurtzen ziren. Izan ere, letra idatziak atzerriratuak beren tradizio eta ideal berberak zituen elkarte bateko kide sentiarazten zituzten, jaioterritik hain urruti egonik ere. === Aitzindariak === * '''''Laurak Bat (Uruguai)''''' Montevideoko Club Literario Artístico Uruguayo-ren egoitzan, 1876ko Gabonetan osatu zen Laurak Bat elkartea, lau euskal herrialdeetako «etorkinak babestea» eta emigrazioaren seme alaben heziketa orokorra eta beren kulturaren ezagutza partikularra bultzatzeko helburua zuena. Diasporako lehen euskal elkarte hura 1.114 bazkide izatera heldu zen, Uruguaien milioi erdi pasa biztanle baino ez zegoenean. '''''Laurak Bat''''', “Revista de la Sociedad Vascongada de Montevideo” aldizkariaren adierazpenek eragin itzela izan zuen1877az geroztik, Ekialdeko Errepublikaren gizarte bizitzan. * '''''Laurak Bat (Argentina)''''' Uruguaiko herrikideen ekimenari jarraiki, 1877ko martxoan Buenos Airesen bizi ziren 13 gazte euskaldunek Argentinako '''''Laurak Bat''''' sortu zuten, baina zenbait hilabete geroago bere ''Revista de la Sociedad Vascongada de Buenos Aires'' atera zuten. Buenos Airesko '''''Laurak bat'''''-ek ia mende bat iraun zuen, nolabaiteko erregulartasunez. '''Centro Laurak Bat''' 1973an, El hogar de los vascos hilabetekariak ordezkatu zuen. * '''''Kalifornian''''' Los Angelesen bizi ziren euskaldunek herri-aldizkari bat sortu zuten 1885 bezain urte goiztiar hartan, '''''Escualdun Gazeta''''', eta 1893az geroztik Califoniako '''''Eskual Herria'''' jarraitu zitzaion, eta geroago '''''Eskual Herria'''''. * '''''La Vasconia''''' Baina, akaso Gerra Zibilaren aurreko Amerikako diasporaren aldizkaririk interesgarriena '''''La Vasconia''''', ''“Revista ilustrada euskaro americana”'' izan zen, Francisco Grandmontagnek eta Jose R. Uriarte tipografoak Buenos Airesen sortua, 1893an. Bederatzi urtez, euskal jatorriko idazleak historia, literatura, artea eta tradizioei buruzko ezin konta ahala artikulu argitaratu zituen ''La Vasconia'' edo ''La Baskonia''-n, 98ko Belaunaldiko kazetari bikainetakoa izatearen ospea ekarri ziotenak. Grandmontagne 1902an Donostiara bizitzera etorri bazen ere, bere aldizkariak 1943 arte jarraitu zuen argitaratzen. ==== Erbestea eta argitalpenak ==== * '''''Euzko Deya''''' Bilbo erori ostean, 1937 erdialdera, erresistentzia politiko eta kulturala Iparraldera aldatu zen. Erbesteko Eusko Jaurlaritza eratu, eta honek 1936ko azarotik '''''Euzko Deya''''' argitaratu zuen Parisen. Lau hizkuntzako aldizkari hura 1940an Wehrmacht-a Parisen sartu arte banatu zen, ondoren euskal agintariak Estatu Batuetara joan beharrean izan zirelarik. Eta Buenos Airesen, 1939ko maiatzetik 1975eko abendura, hau da, diktadurak iraun zuen denbora guztian, ''Euzko Deya''-ren 668 zenbaki inprimatu ziren, Eusko Jaurlaritzako ordezkaritzaren bozeramaile gisa; 1943tik 1971ra ''La Voz de los Vascos en México'' goiburuko aldizkari bat argitaratu zen Mexikon. * '''''Basques''''' New Yorken, Manuel de la Sotaren zuzendaritzapean, '''''Basques''''', ''“Bulletin of the basque delegation in the USA”'' argitaratu zen, Jose Antonio Agirrek, Jon Bilbaok eta Anton Iralak idatzirik. Aldizkariek funtsezko zeregina Amerikako erbeste urrunerako bidea hartu zuten haiek akuilatzea eta animatzea izan zuten lotura sendo. Trantze hartan, argitalpenak denbora pasa nahiz heziketa edo informazio tresna baino gehiago ziren, eta deserrituen elkarterako lotura sendo bihurtzen ziren. Izan ere, letra idatziaren bidez atzerriratuak beren tradizio eta ideal berberak zituen elkarteko kide sentitzen ziren, jaioterritik hain urruti egonik ere. ==== Gernika-tik Eusko Gogoa-ra ==== * '''''Batasuna Txileko Santiagon, Bernardo Estornes Lasak zuzendu zuen '''''Batasuna''''', ''“Revista de Divulgación Vasca”'', 1941az geroztik. * '''''Euzkadi''''' Geroago, '''''Euzkadi''''' aldizkaria argitaratu zen, Manuel Irujo, Jesus Galindez eta Mariano Estornesen babesaz. Caracasko Euskal Zentroak izen bereko aldizkari bat atera zuen, 1942 eta 1950 bitartean 70 zenbaki argitaratuz. * '''''Gernika''''' Aztergai dugun garaian barrena, '''''Gernika''''' goiburuko –basakeriaren sinbolo unibertsala izan zen eta den hiri martiria– zenbait argitalpen izan ziren, Panaman (1943), Donibane Lohitzunen (1945, 1948), Baionan (1975)... Horien artetik, edukietan aberatsena ''“Instituto Vasco de Extensión Cultural”'' '''''Gernika'''''-rena izan zen, berrogeiko hamarkadan intelektual multzo batek osatua, euskaldunen arteko elkar-ulertzea bultzatzeko. Rafael Pikabea editore irundarrak, Gerra aurretik Donostiako ''El Pueblo Vasco''-ren eta ''Novedades'' aldizkariaren editorea izan zenak, Parisen zuen inprimategiari etekina atereaz, Institutuak 1945eko urrian bere aldizkariaren lehen zenbakia argitaratu zuen. Erredakzioan parte hartu zuten Isidoro Fagoaga tenore eta idazle gipuzkoarrak, Aita Barandiaranek, Lacombek eta Orixek. Pikabea hiltzean aldizkariaren jarraipena arriskuan zegoen, eta Isidoro Fagoagaren nekaezintasunari eta aurrezkiei esker 1948an Donibane Lohitzunen berragertu zen, Gernika. ''Cahiers Collectifs de Culture Humaniste'' izenburuaz. Gaztelaniaz, euskaraz eta frantsesez, aldizkariak «euskal humanismo herrikoiaren zerbitzura» zegoela adierazten zuen, eta azalean Iparragirreren «Eman da zabal zazu» neurtitz ospetsua agertzen zuen. Fagoagak bere aldizkaria itsasoaz bestaldera eraman zuen, bere liberalismo ezagunaren aldarrikapen garbi moduan, eta Buenos Airesen argitaratzen jarraitu zuen, 1953ra arte. * '''''Euzko Gogoa''''' Ordenarekin desadostasun politikoak zituelako abituak utzi zituen Jokin Zaitegi jesulaguna izan zen '''''Euzko Gogoa''''' nahikoa garrantzitsuaren arduradun nagusia. Aldizkaria Guatemalan argitaratu zen 1949tik 1955era eta geroago Baionan, 1956tik 1959ra. Koldo Mitxelenak 1977an hau idatzi zuen: «''Euzko Gogoa'' Aitzolen eta haren belaunaldiaren obrari jarraitzen zaio, baina, halaber, etorkizuneko ibilgailu ere bada: gerraosteko belaunaldi berriarekiko ezinbesteko zubia. 1920ko ''Euzko Deia'' alde batera utzita, ''Euzko Gogoa'' erabat erlijio-joera ez duen eta edukiz nahiz nortasunez maila ona agertzen duen euskarazko lehen aldizkaria da. Jauzi kualitatibo bat ekarri zuen, Elbira Zipitriak gerraosteko lehen ikastola sortzean emandakoaren antzekoa; horretan zalantzarik ez dago». Mitxelenaren esanetan, Zaitegik bere diru guztia aldizkarian xahutu zuen, eta Orixeri idaztetik soilik bizitzeko aukera eman zion. Filologo handiak hau ondorioztatu zuen: «Gerraosteko lehen aldi hura ''Euzko Gogoa''-k markatuko du, eta horrek, era berean, bigarren aldi bat egon dadin ahalbidetuko du». ==== Gaur egungo hiru aldizkari ==== * '''''Elgar''''' Frantziako hiriburuan,1934ko udatik argitaratzen da '''Elgar''', ''“Journal des Basques de Paris”'' hilabetekaria. Formatu txiki eta orrialde gutxikoa izanik ere, euskal erkidegoko kideen arteko komunikazioa eta harremanak errazten ditu. Testuen %10 eta %20 artekoa euskaraz argitaratzen da. * '''''Euskaldunak-Los Vascos''''' Juan de Garay Fundazio Eusko Argentinarrak euskal kulturako gai orokorrak jorratzen dituen lau hilabetekari bat ateratzen du. '''''Euskaldunak Los Vascos''''' fundazioko kideen artean doan banatzen da, eta harpidetza interesdun ororentzat zabalik dago. * '''''Euskal Etxeak''''' Azkenik, Eusko Jaurlaritzako Lehendakaritzak hiru hilean behin '''''Euskal Etxeak''''' argitaratzen du, mundu osoan barrena barreiatutako euskaldunen jardueren berri emateko. == Erakundeen aldizkariak. Zientzia eta pentsamendua == '''''Joan Agirre Sorondo''''' Eusko Ikaskuntza, Príncipe de Viana, Sancho el Sabio, Aranzadi,<br /> Euskalerriaren Adiskideen Elkartea,<br /> Euskal herriko unibertsitatea, Nafarroako unibertsitatea,<br /> Nafarroako unibertsitate publikoa, Deustuko Unibertsitatea. === Erakundeen aldizkariak === ==== Eusko Ikaskuntza ==== * '''''Anuario de Eusko Folklore''''' Eusko Ikaskuntza 1918an fundatu zen, Oñatin egindako Eusko Ikaskuntzaren Lehen Biltzarrean, eta bere lehen argitalpena 1921ean Jose Migel Barandiaranen babesean Gasteizen sortutako '''''Anuario de Eusko Folklore''''' izan zen. Gizartearen Laborategi Etnologikoaren (Laboratorio de Etnología de la Sociedad) aldizkari gisa, '''''Eusko Folklore: materiales y cuestionarios''''' aldizkariarekin batera. Lehen aldian, 14 liburuki argitaratu ostean, argitalpenak Eusko Ikaskuntzaren patu berbera nozitu zuen: Gerra Zibila heltzean jarduera etetea, Jose Migel Barandiaran eta haren kolaboratzaileak erbestera abiatu zirelarik. Aranzadi Zientzia Elkarteak, 1955ean, '''''Anuario''''' beregain hartu zuen, eta 1981 bitartean 17 liburuki atera zituen. Eusko ikaskuntzak argitalpena berreskuratu zuen, 31. zenbakitik aurrera, 1988an Jose Migel Barandiaranen Fundazioari utzi zion arren, fundaziorako ondasun moduan. '''''Anuario de Eusko Folklore'''''-k etnografiaren gaineko ikerketak jasotzen ditu batik bat, eta bildumak euskal kultura tradizionalari buruzko material baliotsuenetako bat osatzen du. * '''''Jakintza eta Ikuska''''' Barandiaranek, Gasteizko Seminarioan jada ''''Gymnasium''''' aldizkari zientifiko eta literario bat zuzendu zuelarik, Iparraldeko erbestean beste bi argitalpen zientifiko abiarazi zituen: '''''Eusko Jakintza''''', ''“Revista de Estudios Vascos”'', hilabetekari hirueleduna (1947 1958), eta '''''Ikuska''''', ''“Giza ikaskuntza”'', euskaraz, ikerketa antropologikoari buruzkoa (1946 1951). * '''''Revista Internacional de los Estudios Vascos''''' Eusko Ikaskuntza baino lehenago sortu zen, gerora haren baitako izango zen arren, '''''Revista Internacional de los Estudios Vascos''''', 1907an Julio Urkijok sortua. Lehen aldian estimazio handia izan zuen, batez ere hizkuntzalaritzaren alorrean. Lau hamarkadaz baino gehiagoz isilik egon ondoren, 1983an RIEVek bere ibilbide berriari ekin zion, Julio Caro Barojaren zuzendaritzapean, sei hilabetekari gisa eta egitura berrituaz. Antropologoa hiltzean, ordu arteko koordinatzaile Juan Garmendia Larrañaga jarri zen buru, 1996 eta 1997an. Gaur egun, Gregorio Monreal Zia zuzendari duela, RIEV etapa berri batean sartu da, bere nazioarteko izaera azpimarratu nahi baitu, ingelesezko lanak argitaratuz. * '''''Sailetako koadernoak''''' 1982an, Eusko Ikaskuntzak koadernoen bilduma bat abiarazi zuen, Atal zientifiko bakoitzean ikertzaileek burututako azterlanak eta alorreko lanak ezagutarazteko. Seriean antolatutako argitalpen horietan zenbaki monografikoak ere badira, non ekitaldien aktak, omenaldiak eta ikerketako bekak jasotzen baitira. - '''''Azkoaga''''', Gizarte zientzia eta ekonomia saileko koadernoa<br /> - '''''Azpilcueta''''', Zuzenbide saileko koadernoa<br /> - '''''Fórmula''''', Fisika Kimika eta Matematika saileko koadernoa<br /> - '''''Ikastaria''''', Hezkuntza saileko koadernoa<br /> - '''''Ikusgaiak''''', Zinematografia saileko koadernoa<br /> - '''''Isturitz''''', Prehistoria Arkeologia saileko koadernoa<br /> - '''''Jentilbaratz''''', Folklorea saileko koadernoa<br /> - '''''Mediatika''''', Komunikabideak saileko koadernoa<br /> - '''''Musiker''''', Musika saileko koadernoa<br /> - '''''Naturzale''''', Natur Zientziak saileko koadernoa<br /> - '''''Oihenart''''', Hizkuntza eta Literatura saileko koadernoa<br /> - '''''Ondare''''', Arte Plastikoak eta Monumentalak saileko koadernoa<br /> - '''''Osasunaz''''', Medikuntza saileko koadernoa<br /> - '''''Vasconia''''', Historia Geografia saileko koadernoa<br /> - '''''Zainak''''', Antropologia Etnografia saileko koadernoa * '''''Eleria''''' '''''Eleria''''', ''“Euskal juristen aldizkaria”'' 1996an jaio zen, bai unibertsitatean eta bai praktiken munduan euskaraz egiten den zuzenbidea bultzatzeko. Eusko Ikaskuntza '''''wedgunean''''' bere fondoko artikulu guztiak (7.000 baino gehiago), argitalpenen aurkibide osoak eta, jada bere osotasunean, '''''Ondare''''', ''“Arte Plastikoak eta Monumentalak saileko koadernoak”'' bilduma. Guztira, orotariko gaiei buruzko 140.000 orrialde baino gehiago dira. http://www.euskomedia.org ==== Príncipe de Viana erakundea ==== * '''''Príncipe de Viana''''' '''''Príncipe de Viana''''' aldizkaria 1940an sortu zen, Príncipe de Viana Erakundearen organo ofiziala. Lau hilean behin argitaratzen ditu arte, historia, dokumentazio, literatura, hizkuntzalaritza, bibliografia eta abarri buruzko testuak. Hilean behin euskara sustatzeko gehigarri bat eskaintzen zuen 1966 eta 1983 bitartean, 159 zenbaki eman zituena. * '''''Cuadernos''''' Etnologia eta etnografiaren gaineko argitalpenen gabeziari aurre egiteko, 1969an '''''Cuadernos de Etnología y Etnografía de Navarra''''' sei hilabetekariaren lehen zenbakia agertu zen. * '''''Fontes''''' Urte horretan jaio zen, halaber, '''''Fontes Linguae Vasconum. Studia et Documenta''''', euskal filologia eta hizkuntzalaritzari buruzko lau hilabetekaria. * '''''Trabajos''''' Arkeologia, historiaurrea, protohistoria eta antzinako historiako gaietan espezializatuta dago 1979tik urtean behin argitaratzen den '''''Trabajos de Arqueología Navarra aldizkaria'''''. * '''''Suplemento''''' Azkenik, 1981ean '''''Suplemento de Ciencias''''' sortu zen, hainbat alorretako lanak – natur zientziak, geografia, medikuntza, geologia eta abar– biltzeko xedeaz. '''''Suplemento de Ciencias Sociales''''' izena hartu zuen 1998tik aurrera. Urtekaria da. ==== RSBAP eta Aranzadi ==== Erreinuko lehen elkarte zientifikoa Euskalerriaren Adiskideen Elkartea izan zen. Azkoitiko Insausti etxean jaio zen, 1764ko abenduaren 24an. * '''''Egan''''' Jada aipatu dugu Azkoitiko «zalduntxoek» '''''Egan''''' bultzatu zutela, gerraosteko kultur basamortuan lore bihurtutako argitalpen biziki garrantzitsua. * '''''Boletín''''' '''''Boletín de la Real Sociedad Bascongada de los Amigos del País''''' 1945az geroztik argitaratzen da, hasieran hiru hilean behin eta 1974tik aurrera sei hilabetean behin. * '''''Munibe''''' Buletinaren Natur Zientziei buruzko gehigarria zen '''''Munibe''''', Aranzadiko Zientzia Taldeak 1949az geroztik argitaratua, eta gerora elkarte zientifiko independente gisa eratuko zena. Aldizkariak, urtean behin 300 orrialde baino gehiago eskainiz, Aranzadiko kideen zein kolaboratzaileen lan eta ikerketak biltzen ditu, eta nazioartean ospe handia du. Bi zatitan banaturik dago 1985az geroztik: ''Munibe “Antropologia eta Arkeologia”'' eta ''Munibe “Natur Zientziak”''. * '''''Elhuyar''''' Adiskideen Elkarteko beste kimu bat da '''''Elhuyar''''', 1974an jaiotako hiruhilabetekaria. Donostiako Injinerutza Eskolan sortutako izen bereko Kultur Elkartearen bozeramaile bihurtu zen, 1985ean. '''''Elhuyar''''', ''“Zientzia eta Teknika”'', euskarazko aldizkari zientifiko eta akademiko guztien aitzindaria da. ==== Antropologia–Arkeologia–Espeologia ==== * '''''Estudios de arqueología''''' Arabako Foru Aldundiko Kultura Kontseiluak '''''Estudios de Arqueología Alavesa''''' argitaratzen du, liburu formatuan. 1963az geroztik, aldian behingo maiztasunaz, eta Arabako lurraldearen ondare arkeologikoa ezagutaraztea du helburu. * '''''Ohitura''''' Erakunde berak ateratzen du '''''Ohitura''''', ''“Revista de Estudios de Etnografía Alavesa”'', Arabako herriei buruzko ikerlan etnografikoak jasotzeko 1987an sortua. * '''''Ankulegi''''' Antropologia du aztergai bakarra '''''Ankulegi'''''k. ''“Gizarte Antropologia Aldizkaria/Revista de Antropología Social”'' argitalpenak, 1994az geroztik izen bereko Euskal Antropologia Elkarteak argitaratua. Bere mintzagai nagusiak ikerketa antropologikoaren arazo teoriko eta metodologikoak dira. Antropologiari buruzko ikerketetan interesa duen ororentzat topaleku –eztabaida, lankidetza eta lanerako gune– izan nahi du. * '''''Kobie''''' Bizkaiko Espeleologia Taldeak 1969an, '''''Kobie''''' eman zuen argitara, Bizkaiko Foru Aldundiaren babesaz. Laurogeiko hamarkadatik aurrera askotariko gaiak jorratzen ditu: natur zientziak, kultur antropologia, arte ederrak, etnografia, paleontropologia, eta abar. * '''''Karaitza''''' Donostian, Euskal Espeleologoen Elkargoak '''''Karaitza''''' argitaratzen du. Urtekaria da, eta espeleologiaren tratamendu zabal eta askotarikoa eskaintzen du, lurraren erraietako argazki eta irudiak ere aurkeztuz. ==== Beste zenbait erakunderen aldizkariak ==== * '''''Baionako museoaren buletina''''' Baionako Euskal Museoak, 1924an, '''''Bulletin du Museé Basque''''' argitaratzeari ekin zion, Bigarren Mundu Gerraren kariaz utzi ziolarik. Hirurogeiko hamarkadan berpiztu zen, hiruhilabetekari izateko. Gaur egun, aldizkariaren arduradunak Museoaren Adiskideak dira. * '''''Sancho El Sabio''''' Gasteizko Sancho el Sabio Fundazioak '''''Sancho el Sabio''''', ''“euskal kultura eta ikerketako aldizkaria”'' sustatzen du. Urtekaria 1991 eta 1997 bitartean, gaur egun bi urtetik behin argitaratzen da. Berrogeita hamarreko hamarkadaren amaiera aldera sortutako ''Boletín de la Institución Sancho el Sabio''-ren jarraipena da. Caja Vital Kutxa-ren babesaz, aldizkariak zinez euskalduntzat jotzen du Euskal Herriari buruz edozein gairen inguruan hausnartzen duen idazle ororen obra eta produkzioa, edukia eta ikuspegi ideologiko edo kulturala alde batera utzita. Horrez gain, unibertsitateko ikasleen eta adituen belaunaldi berriei beren ikerketen emaitzak aurkezteko aukera eman nahi die. Zenbaki bakoitzean, ''Sancho el Sabio''-k arte, historia, hizkuntza, literatura, zuzenbidea, soziologia eta abarri buruzko ikerlanak jasotzen ditu. * '''''Lurralde''''' '''''Lurralde''''' da Andrés de Urdaneta Euskal Institutu Geografikoaren Ikerketa eta Espazioko aldizkaria. Donostian, 1978az geroztik argitaratua, geografia eta ingurugiroari buruzko artikuluak biltzen ditu. Bere esparru nagusia, bakarra ez bada ere, Euskal Herria eta honen ingurunea da. * '''''Bat''''' Jose Luis Alvarez Enparantza “Txillardegi” izan zen '''''Bat''''', ''“Soziolinguistika eta Glotodidaktika Aldizkaria”''-ren zuzendaria. Euskal Kulturaren Batzarrak argitaratzen du argitalpena, 1990ean sortua, aldian behingo argitalpenez. * '''''Eguzkilore''''' Kriminologiako Euskal Institutuak '''''Eguzkilore''''' aldizkarian adierazpide bat du, bere irakaskuntza eta ikerketa-lanaren osagarri eta laguntzaile. Izenburuak euskal baserrietako ateetan eguzkiaren irudikapen eta gaitza uxatzeko jartzen den sinbolo tradizionala ekartzen du gogora. Aldizkariaren lehen zenbakia 1976ko urrian argitaratu zen, baina 1987an bermatu zen urtekari gisa. Irakurleari ikerketa teoriko eta enpirikoari buruzko ikerketak eskaintzen dizkio, eta Antonio Beristainek zuzentzen duen Institutuan egiten diren dibulgazio-lan jasoak, jardunaldiak, biltzarrak, ikastaro monografikoak, mintegiak, eta abar. === Pentsamenduko aldizkariak === * '''''Cuadernos de Alzate''''' '''''Cuadernos de Alzate''''', ''“Revista Vasca de la Cultura y las Ideas”'' pentsamenduko euskal aldizkarien klasiko bat da. Miguel Unamuno Taldeak sortu zuen, 1984an, «adimenaren, itxaropenaren eta bakearen aldeko proposamen», eta gaur egun Madrilen egoitza duen Pablo Iglesias Argitaletxeak editatzen du, bi urtean behin. Aholkularitza Batzordean askotariko joera politikoa duten intelektual progresista itzaltsuak daude, «Konstituzioak eta Gernikako Estatutuak ezarritako demokraziaren arauak onartzea beste mugarik gabe, eta demokrazia espainiarraren barruan Euskadiren proiektu nazionalarekiko leialtasuna, berariaz onartua, beste konpromisorik gabe». * '''''Bitarte''''' Jabier Mina idazlea da 1993tik Donostian argitaratzen den '''''Bitarte''''', ''“Revista de Estética y Antropología”'' lau hilabetekariaren zuzendari eta bultzatzaile nagusia. * '''''Talaia''''' Soziologoak, ekonomistak edo idazleak hurbildu dira '''''Talaia'''''-ren orrialdeetara, izen bereko fundazioaren eztabaidarako aldizkarira. Hausnarketaren ildoari lotuta, oro har, gizarte garaikideak eta bereziki euskalduna arduratzen eta kezkatzen duten gai guztiak jorratzen ditu. Liburu tankerako formatuaz, lehen zenbakia 1997an atera zen, zuzendari-lanean Kepa Aulestia zuela. * '''''Saioa.net''''' Fundazio horrek berak babesten du Saioa.net, ''“ideien ataria”''. Atarian pentsamenduaren alorrean Euskadin egiten den guztia eskaintzen da, eta gure herritik kanpoko material-sorta bat jasotzen da gaikako hemeroteka moldean, eta komunikazioa zein ideia eta ezagutza-trukea bultzatzen du. ''Saioa.net'' atariaren bitartez honako argitalpen hauen harpidedun egiteko zein horiek erosteko aukera dago: - ''Bakeaz'', Bakerako Ikasketa Zentroaren bihilabetekaria. Honek argitaratzen ditu, 1998az geroztik, defentsaren ekonomiari, segurtasun politikari, bakerako hezkuntzari, ekologiari eta abarri buruzko lanak.<br /> - ''Bitarte''<br /> - ''CDD'': ikerketa, esperientzia, mintegi eta abarri buruzko bibliografia eta berri laburren buletina, drogamenpekotasunaren alorrean.<br /> - ''Círculo de Empresarios Vascos'', argitalpenak<br /> - ''Cuadernos de Trabajo de Hegoa'': Nazioarteko Garapen eta Lankidetzari buruzko Ikaskuntzen Institutua.<br /> - ''Eguzkilore'': Kriminologiako Euskal Institutua.<br /> - ''El escéptico'', arrazoia eta zientzia sustatzeko aldizkaria, Pentsamendu Kritikoaren Aurrerabiderako Elkarteak argitaratua.<br /> - ''Emakunde'', Emakumearen Euskal Institutuak argitaratutako hiruhilabetekaria.<br /> - ''IDHPA ''(Instituto de Derechos Humanos Pedro Arrupe), Deustuko Unibertsitateak 1997an sortua.<br /> - ''Inguruak''<br /> - ''“Miguel Sánchez Mazas Katedra”'', zientzia eta teknikaren sorrera eta egiturari zein horiek gizakia eta gizartearengan duten eraginari buruzko auzien gaineko elkarrizketa politikoa bultzatzeko sortutako katedra.<br /> - ''Talaia''<br /> - ''Theoria''<br /> - ''Zehar''<br /> - ''Zer''<br /> - ''Zerbitzuan'': Dokumentazio eta Ikasketen Zentroaren aldizkaria, 1972an sortua eta ongizatearen alorrean dokumentazio eta ikerketa jardueretara emana.<br /> http://www.saioa.net === Unibertsitateko aldizkariak === ==== Nevadako Unibertsitatea ==== Renon lekututako Nevadako Unibertsitateko Basque Studies Program-ek '''''Newsletter''''', ''“A publication of western studies center”'' argitaratzeari ekin zion, 1968ko azaroan. Seihilabetekari hau doan banatzen da, eta ingeleseko testuek aipatu unibertsitate iparramerikarrean euskal kulturaren gainean burutzen diren ikerlanak biltzen ditu. Aldizkariaren sorreran William A. Douglass dago, Estatu Batuetan euskal ikasketen bultzatzaile nagusia. ==== Euskal Herriko Unibertsitatea ==== Hastapenetan, «Julio de Urkijo» Euskal Filologiako Mintegia Euskalerriaren Adiskideen Elkarteko atal bat zen. 1967an, Koldo Mitxelena eta Manuel Agud mintegiko ''Anuario''-ren buru jarri ziren, Gipuzkoako Foru Aldundiaren babes ekonomikoa baitzuen. Bost urte baino gehixeagoz Eusko Ikaskuntzaren eskuetan egon ondoren, '''''Anuario del Seminario de Filología Vasca Julio de Urkijo''''' EHUrena da egun, eta euskal filologia, hizkuntzalaritza eta literaturako ikasketei buruzko argitalpenik aktibo eta dinamikoena da. * '''''Cursos de Derecho''''' Gasteizko '''''Cursos de Derecho''''' Internacional zuzenbidezko nazioarteko auzien gaineko hausnarketara emandako argitalpen erregular apurretakoa da, eta ikerlari nazionalak zein atzerrikoak biltzen ditu. Urtekaria da. * '''''Ekaia''''' '''''Ekaia''''', ''“Euskal Herriko Unibertsitateko Zientzia eta Teknologia Aldizkaria”'' osorik euskaraz idatzitako eta heziketa zientifikoa duten irakurleei zuzendutako dibulgazioko seihilabetekaria da. Ekaia k zientziaren eta teknikaren alorrean euskararen estandarizazioa bultzatzen du, eta alor horietan euskara erabiltzeak sor ditzakeen auziak jorratzen ditu. * '''''Fabricart''''' '''''Fabrikart''''', ''“Arte, Tecnología, Industria, Sociedad”'' arte plastikoetan, arkitekturan eta injinerutzan aplikatutako arlo industrial, mekanizista eta teknologikoetako ideiak, kontzeptuak eta ikonografia biltzen dituen nazioarteko argitalpen bat da. * '''''Gogoa''''' '''''Gogoa''''', Euskal Herriko Unibertsitateko Logika, Kognizio, Hizkuntza eta Informaziorako Institutuak euskaraz argitaratzen du. * '''''Guineana''''' '''''Guineana''''', ''“Revista de Botánica”''. Botanikako gaiei buruzko argitalpena, zenbaki bakoitzean hedadura handiko monografiak eskaintzen dituena. * '''''Historia contemporánea''''' '''''Historia Contemporánea'''''. Tuñon de Lara irakasleak 1988an sortua. Historia garaikide sektorial eta orokorrari buruzko ikerlanak jasotzen ditu, Euskal Herriko alderdi historikoei arreta berezia eskainiz. Seihilabetekaria da. * '''''Journal''''' Nazioarteko kalkulu bibliometrikoen arabera, '''''The International Journal of Developmental Biology''''' Espainiako argitalpen zientifiko, tekniko eta mediko guztien buru dago. Garapenaren biologia aztertzen duen aldizkari honek zenbaki erregularrak eta zenbaki berezi monografikoak ditu. Kalitate bikaineko paperezko edizioaz gain, bertsio elektronikoan ere eskuragarri dago (http://www.ijdb.ehu.es). * '''''Lan Harremanak''''' Lan munduaren inguruko hausnarketa ezaren hutsunea betetzeko, EHUk '''''Lan Harremanak''''', ''“Revista de relaciones laborales”'' sustatzen du. * '''''Inguruak''''' Euskal unibertsitate publikoaren Soziologiako fakultateari argitalpen garrantzitsu bat zor diogu, jada desagertua baina oraindik ere irakurria: '''''Inguruak''''', ''“Soziologia eta Zientzia Politikoaren Euskal Aldizkaria / Revista Vasca de Sociología y Ciencia Política”''. Lehen zenbakia 1986ko abenduan atera zen, eta azkena bost urte geroago. * '''''Skribuak''''' Euskal Herriko Unibertsitateko Soziologiako Departamentu berak eztabaida gune berri bat du: '''''Skribuak Working Paper'''''. Helburuak ditu eztabaidarako materialak sortzea eta aniztasun metodologikoa praktikan jartzea. * '''''Tantak''''' '''''Tantak''''', ''“Euskal Herriko Unibertsitateko Hezkuntza Aldizkaria”''. Hezkuntzari buruzko seihilabetekaria, osoki euskaraz idatzia eta irakaskuntza maila guztietako euskal hezitzaileak nahiz irakasleak hezteko eskoletako ikasleei bereziki zuzendua. * '''''Theoría''''' '''''Theoría''''', ''“Revista de Teoría e Historia y Fundamentos de la Ciencia”'' EHUko aldizkari ospetsuenetako bat da. Madrilen jaio zen, 1952an, Miguel Sanchez Mazas irakaslearen ekimenez, baina 1985ean egoitza Donostian duen Euskal Herriko Unibertsitateko Filosofiako Fakultateko Zientziaren Logika eta Teoriaren Departamentuko Zuzenbidezko Logika era Informatikaren Analisi Zentroak bereganatu zuen. Aldian behin argitalpena, batik bat gaztelaniaz eta ingelesez argitaratzen du, baina baita beste hizkuntzetan ere, eta bere aztergaiak Logika, Zientziaren Filosofia eta Historia, Hizkuntzaren Filosofia eta Zientzia Kognitiboa dira. Lau hilean behin ateratzen da, eta Jabier Etxeberria irakasleak argitaratzen du. * '''''Veleia''''' '''''Veleia''''', ''“Revista de Prehistoria, Historia Antigua, Arqueología y Filología clásicas”''. Instituto de Ciencias de la Antigüedad/Antzinate Zientzia Institutoa k argitaratzen du, 1984az geroztik, Gasteizen. Urtekaria da, eta, liburu tankerako formatuaz, aldizkariaren hirurehun orrialdeetan irudirik ez da ageri. Artikulu generikoak baztertu gabe, Euskal Herriari eta inguruko eremuei buruzko gaiei arreta berezia eskaintzen die. * '''''Zer''''' Azkenik, Gizarte eta Komunikazio Zientzien Fakultateak '''''Zer''''' seihilabetekaria ateratzen du. Azpitituluak dioenez, ''“Komunikazio Ikasketen Aldizkaria”'' da. ==== Deustuko Unibertsitatea ==== Argitalpenen Departamentuaren helburua da Deustuko Unibertsitatearen ikerketa eta irakaskuntzako lana hedatzea. Ildo editoriala, XIX. mendearen amaieran hasia, ikasketa humanistikoetan oinarriturik dago. Ikerlan zientifikoak, unibertsitateko adar eta irakasgai ezberdinak hartzen dituzten bildumetan, antolaturik daude, eta gaztelaniaz eta euskaraz argitaratzen dira. * '''''Zuzenbidea''''' Zuzenbideko arloak lankidetzako zuzenbideari buruzko '''''Lankidetzako Ikaskuntzen Urtekaria''''' argitaratzen du, eta honen osagarri den '''''Boletín de la Asociación Internacional de Derecho Cooperativo'''''. Zuzenbide europarraren alorrean, bi urtetik behin '''''Cuadernos Europeos de Deusto''''' argitara ematen da. Aldizkakotasun bera dute '''''Estudios de Deusto''''' azterlan sozio-juridikoek eta giza genetikari buruzko '''''Revista de Derecho y Genoma Humano''''' aldizkariak. * '''''Ekonomia''''' Ekonomiako eta enpresako ikasketak egiten dituztenek '''''Boletín de Estudios Económicos eta Estudios Empresariales''''' eskura dituzte. * '''''Humanitateak''''' Juan Plazaola irakasleak 1975ean sortu zuenetik, '''''Mundaiz'''''-ek itzal handia du literatur kritikako aldizkarien artean. Beste hainbeste esan daiteke literatura, hizkuntzalaritza eta historiari buruzko '''''Letras de Deusto''''' hiruhilabetekari dezente entzutetsuaz. Euskal Filologia eta Literaturako ikasle eta irakasleen Batzordeak '''''Enseiukarrean''''' urtekaria ateratzen du. Deustuko Unibertsitateak Ediciones Mensajero-rekin hitzarmena du, bere argitalpenak merkaturatzeko. ==== Nafarroako Unibertsitate Publikoa ==== Nafarroako Unibertsitate Publikoko bost aldizkari bildumek izenburu berarekin argitaratzen dira, Juan Huarte San Juanen izenarekin, hain zuzen. Huarte mediku eta humanista 1529an jaio zen, Nafarroa Beherean, eta Errenazimentuko zientziaren obra gailen bat idatzi zuen: ''“Examen de Ingenios para las Ciencias”'' (1575). Bildumek Unibertsitateko irakasle eta ikasleek egindako testuak jasotzen dituzte, eta hauek dira: - ''Huarte de San Juan. Derecho''.<br /> - ''Huarte de San Juan. Filología y Didáctica de la Lengua''.<br /> - ''Huarte de San Juan. Geografía e Historia''.<br /> - ''Huarte de San Juan. Psicología y Pedagogía''.<br /> - ''Anales de Derecho. Colección Huarte de San Juan''. ==== Nafarroako Unibertsitatea ==== * '''''Anuarios''''' '''''Anuario Filosófico''''' aldizkariak zientziaren alorreko lankidetza eta komunikazioa bultzatzeko tresna izan nahi du. 1967az geroztik etenik gabe argitaratzen da, 335 egile espainiar nahiz atzerritarren ikerketak jasoz, 500 ikerlan eta 600 aipamen baino gehiago eskainiz. Lau hilabetekaria da. Zenbaki gehienak monografikoak dira, 1992az geroztik, eta bi urtetik behin gai ezberdinekiko zenbaki bat argitaratzen du. Horrez gain, monografia filosofikoen serie bat editatzen da, '''''Cuadernos de Anuario Filosófico''''' izenburuaz. '''''Anuario de Historia de la Iglesia''''' Nafarroako Unibertsitateko Teologiako Fakultatearen Elizaren Historiako Institutuaren urtekaria da, 1992az geroztik argitaratzen delarik. Nafarroako Unibertsitateko Europa Taldeak '''''Eurobox''''' hilabetekaria argitaratzen du, Europako Batasunari buruzko informazio eguneratua hedatzeko helburuaz. Unibertsitateko irakasle eta ikerlariak, enpresariak eta erakunde publikoak ditu xede. Nafarroako Unibertsitatearen beste zenbait argitalpen: - Anuario de Derecho Internacional<br /> - ''Bit a Bit'' (Internetez)<br /> - Cauces de Intercomunicación<br /> - Comunicación y Sociedad<br /> - Cuadernos de Arqueología<br /> - Cuadernos Doctorales/Canon Law,<br /> - Día a Día desde la Clínica Universitaria<br /> - ''Entrada Este'' (Ekonomiako Fakultatea)<br /> - Estudios sobre educación.<br /> - Excerpta et dissertationibus in Sacra Theologia<br /> - Fidelium Iura Humana Iura<br /> - Ius Canonicum<br /> - Lecturas Filosóficas<br /> - ''Limo'' (Boletín del Laboratorio de Investigación y Multimedia en Humanidades)<br /> - Memoria de Proyectos de Arquitectura<br /> - Noticias de la Clínica Universitaria<br /> - Nuestro Tiempo<br /> - Persona y Derecho<br /> - Publicaciones de Biología. “Serie Botánica”<br /> - Publicaciones de Biología. “Serie Zoología”<br /> - Redacción<br /> - Revista de Edificación<br /> - Revista de Medicina<br /> - Rilce<br /> - Scripta Theologica<br /> - State Ecclesiastical Law<br /> - Vida Universitaria == Argitalpen politikoak == '''''Joan Agirre Sorondo''''' ''La Lucha de Clases'', ''Euzkadi Socialista'', ''Bizkaitarra'', ''Euskalduna'', ''Baserritarra'', ''Euzkadi'', ''La Patria'', ''Aberri'', ''Gipuzkoarra'', ''Napartarra'', ''Arabarra'', ''Euzko Deya'', ''Eusko Gastedija'', ''Aberri'', ''Nacionalista'', ''Acción Vasca'', ''Tierra Vasca'', ''Gudari'', ''Lan Deya'', ''Enbata'', ''Ekaitza'', ''Zutik'', ''Hautsi'', ''Erri'', ''Euskadi Obrera'', ''Azkatasuna'', ''Hemen eta Orain'', ''Iraultza'', ''Kika'', ''Hitz'', ''Hemendik'', ''Herria Eginez'', ''Ezpala'' eta ''Garaia''. === Karlismoa === Euskal esparruan, karlismoa izan zen lehen mugimendu politikoa, prentsa idatzia limurtze eta propagandaren zerbitzura jarri zuena. Lehen Karlistada 1931n hasi zenean, karlistek komunikabide bat sortu zuten, '''''Boletín Oficial del Ejército''''', bigarren gerran '''''El Cuartel Real''''' izena hartu zuena. Karlistek, bi mendetako historia luzean, egunkari garrantzitsuak eta aldizkari ugari izan zituen kontrolpean: ''Ausarki'', ''Boina Roja'', ''Carlistas'', ''La Cruzada Española'', ''Chapel Zuri'', ''Tradición Vasca'', ''El Fuerista'', ''El Jaimista'', ''Montejurra'', ''Insurgencia'', ''La Esperanza'' –aldizkari hori noiz aterako zen jakitea kasik ezinezkoa zen, ezen, goiburuan zioenez, «gogoak ematen digunean aterako da»–, ''Informacion Mensual'', eta, gaur egun, ''El Federal''. === Sozialismoa === * '''''La Lucha de Clases''''' Alfonso C. Saiz de Valdivielso euskal prentsaren historialariak adierazi duenez, «Madrilgo ''El Socialista''-ren atzetik –alderdiaren organo ofiziala–, '''''La Lucha de Clases''''' Espainian izandako egunkari zahar, serio eta borrokalariena izan da. Han aritu ziren estatuko idazle sozialista garrantzitsuenak. Indalecio Prietok ere han idatzi zuen bere lehen artikulua, eta Miguel Unamunok, ezizenarekin edo inizialak jarriz, 1904ra arte lanak bidaltzen jarraitu zuen». ''La Lucha de Clases'' en zaildu zen Tomas Meabe idazlea, «mistiko gorria», aldi batez zuzendaria ere izan zena. ''La Lucha de Clases'' 1894tik 1937ko ekainaren 16ra bitartean bizi izan zen. * '''''Euzkadi Socialista''''' Diktadurako urteetan, Euskadiko batzorde sozialista nagusiak eta Langileen Batasun Orokorra (UGT) sindikatuak '''''Euzkadi Socialista''''' argitaratzen zuten, hilabetekari ibiltari bat, baliabide gutxirekin Toulouse, Bordele eta Mexikon inprimatzen zena. === Nazionalismoa === * '''''Bizkaitarra''''' Sabino Arana euskal nazionalismoaren fundatzailea bere ideiak hedatzeko komunikabideak sortzeari buru belarri lotu zitzaion, XIX. mendeko azken hamarkadan. Aurrenekoa '''''Bizkaitarra''''' hilabetekaria izan zen, eta 1893tik 1895eko iraila bitartean iraun zuen, gobernuaren aginduz galarazi zuten bitartean. Elebiduna zen, eta bere editore eta idazle Arana Goiri anaien ikuspegitik garaiko auzi politikoen berri ematen zuen. ''Bizkaitarra''-k erlijioaren eta euskaldunen etsaiak gupidagabe erasotzen zituen, baina baita erabat erlijio-joerakoak eta foruzaleak ziren euskaldun batzuek ere, bizkaitarrismoak areriotzat zituenak: Donostiako ''Euskal Erria'' aldizkariarekin zuten harremanagatik euskalerriako zeritzonak; horietaz jardunak gara lehenago. * '''''Euskalduna Baserritarra''''' Joera posibilistako nazionalistak, euskalerriakoak, 1896az geroztik '''''Euskalduna''''' astekariaren inguruan bildu ziren, 1909ra arte EAJren adar liberalaren bozeramaile gisa biziraun zuelarik. ''Bizkaitarra'' bortxaz itxi eta urte eta erdira, Sabino Aranarekin batu zen Teofilo Guiard, elkarrekin '''''Baserritarra''''' ateratzeko. Astekari horrek, bere aurrekoaren oztopoak gainditzeko, joera aranistak ezkutatu zituen, eta foruzale euskalerriakoen aurrean neurritsuagoa agertu zen. * '''''Euzkadi''''', '''''La Patria''''', '''''Patria''''' eta '''''Aberri''''' «Euzkadi» neologismoa, Aranak 1896an asmatua, behin betiko bermatu zen 1901ean, izen bereko aldizkaria agertu zenean. Hasiera batean zientziak, arte ederrak eta letrak zituen gai nagusiak, baina luze gabe eduki erabat politikoetara lerratu zen. Sabino Aranak berak, 1910era arte '''''Euzkadi''''' zuzendu zuenak, '''''La Patria''''' sortu zuen 1901ean, baina 1903an '''''Patria''''' izena hartuko zuen, eta 1906an '''''Aberri'''''. * '''''Gipuzkoarra''''', '''''Napartarra''''', '''''Arabarra''''' Nazionalismoa Bizkaian baino beranduago sartu zen gainerako euskal probintzietan, eta, masa-mugimendua bihurtu aurretik, prentsa idatzia lehenetsi zuen jarduera-eremutarako. Alderdi sabindarraren lehen aldizkariak izan ziren: '''''Gipuzkoarra''''' (1907 eta 1913 bitartean), '''''Napartarra''''' (1911 eta 1918 bitartean), eta '''''Arabarra'''''. * '''''Euzko Deya''''', '''''Euzko Gastedija''''' '''''Euzko Deya''''' hilabetekaria, 1916tik EAJrena eta bigarren aldian (1921 1923) '''''Euzko Gastedija'''''-rena, euskal prentsaren historian sartu da; nolabaiteko garrantzia izan zuen eta erlijioaren eragin bakarra ez zuen euskara hutseko lehen aldizkaria izan zen. * '''''ABERRI''''' Hogeiko hamarkadako nazionalismo erradikalaren zatiketari aberriano izena eman zitzaion, bere aldizkariaren izenburuari jarraiki. ''Aberri “Eusko Gaztediren organoa”'' izan zen, 1916tik eta 1920ra bitartean, eta EAJ Aberriren bozeramailea, 1921ean Comunión Nacionalista-k aipatu taldea egotzi zuenetik. Comunión ekoek beren ideiak '''''Euzkadi'''''-ren bitartez hedatzen zituztenez, 1923an nazionalista ortodoxoek Aberri egunkari bihurtu zuten. Primo de Riveraren estatu kolpearen ondotik, egunkari berria debekatu egin zuten. Komunion eta aberrikoek, 1930ean, «Bergarako besarkada» propioa eman zioten elkarri, Gipuzkoako herri horretan, Eusko Alderdi Jeltzale bakar batean bilduz. * '''''Nacionalista''''', '''''Acción Vasca''''', '''''Tierra Vasca''''' Alabaina, beste zatiketa bat ere gertatu zen, talde ez konfesional eta apur bat ezkerreko batek alderdia uztean: Eusko Abertzale Ekintza (AEA)/Acción Nacionalista Vasca (ANV). AEAk bizitza laburreko bi astekaritan hedatu zituen bere ideiak, '''''Nacionalista''''', '''''Acción Vasca''''', '''''Tierra Vasca''''' egunkaria moldatu arte. Egunkari ona zen, joera progresista eta intelektualekoa, ez baztertzailea, «nazionalismoaren iritzi egurastu eta liberalena ordezkatzen zuena», Saiz Valdivielsoren esanetan. Faxistek Bilbo hartu ondoren, ''Tierra Vasca'' Baionara aldatu zen, eta han, Juan Carlos Basterraren zuzendaritzapean, 16 zenbaki inprimatu ziren, 1946 eta 1947 bitartean. Egunkariaren lehen zuzendari izandako Jose Olivares Larrondo “Tellagorri”k Buenos Airesen ardura nagusia hartu zuen ostera, 1956an. Eusko Abertzale Ekintzaren organoaren 231 zenbaki argitaratu ziren erbestean, 1975eko irailera arte. * '''''Gudari''''' Orobat, Eusko Alderdi Jeltzaleak Europan eta Amerikan barrena barreiatutako aldizkari bat mantendu zuen diktadurako berrogei urteetan: '''''Gudari'''''. Bilboko Eusko Gaztediren jardueren berri ematen hasi zen, 1936ko azaroan, eta 1937ko martxoan, Lauaxeta zuzendari zuela, «Euzko Gudaroztea ren astekari grafikoa» bihurtu zen. Gerraren bilakaerari buruzko berriak eskaintzen zituen, euskaraz, gaztelaniaz, frantsesez eta ingelesez. ''Gudari''-ren 67 zenbaki atera ziren Caracasen 1961 eta 1974 bitartean, Euzko Gaztedi/Resistencia Vasca ren eskutik. Zuzendariak izan ziren Alberto Elosegi eta, 1969az geroztik, Iñaki Anasagasti. * '''''Lan Deya''''' Eusko Langileen Alkartasuna/Solidaridad de Trabajadores Vascos sindikatu kristau demokratak 1933ko abendutik 1937ko ekainean Euskadin Gerra amaitu zuen arte –urte horretako otsailean egunkari bilakatu zen– '''''Lan Deya''''' bere informazio sindikaleko organoari eustea erdietsi zuen, eta gerora ere inprimatzen jarraitzea lortu zuen, bai barne erresistentziaren barruan bai erbesteko edizioetan, Biarritz, Baiona eta Caracastik. === Enbata-tik Zutik-era === * '''''Enbata''''' Hirurogeiko hamarkadaren hasieran, adiskide euskaltzaleen talde batek, hala nola Ximun Haran, Mitxel Labeguerie, Pierre Larzabal eta abarrek Enbata mugimendua sortu zuen, Europa batu baten baitan zazpi euskal herrialdeen federazioa, Frantzian euskal departamentu bat eta euskararen onarpena hizkuntza ofizialtzat bultzatzeko xedeaz. 1964an, Etxeberri Aintxart Enbatako hautagaia Baigorriko herrian zinegotzi hautatu zuten. Baina taldea erradikalizatu zelarik, Mitxel Labegueriek eta sektore oso batek Enbata utzi zuten, desadostasuna argudiatuz, «ez helburuen gainean, metodoen gainean baizik». Izan ere, nazionalista iraultzaileen aurrean jatorriko ideal kristau demokrata ahuldu egin zen. '''''Enbata''''' aldizkariak, 1961z geroztik argitaratzen zena, 1968an, ETAri zenbaki monografiko bat eskaini zion. Zenbait debeku-abisu jaso ondoren, 1974ko urtarrilean mugimendua legez kanpo utzi zuten, eta urtebete baino gehixeago igarota astekaria desagertu egin zen. Enbata gaur egun ere argitaratzen da, eta batik bat harpidetzaz banatzen da. Edukiaren %15 inguru euskaraz idatzia da. * '''''Ekaitza''''' Baionako rue des Cordeliers berean '''''Ekaitza''''' izeneko beste astekari batek du egoitza. Informazio politikozko aldizkarien merkatuan Enbata ren lehiakiderik handiena da. * '''''Zutik''''' Berrogeita hamarreko hamarkadan mugimendu iraultzaile modura antolatu ondoren, ETAk '''''Zutik''''' sortu zuen, erredakzioa erbesteko euskal nazionalismoaren hainbat gunetan –Bilbo, Caracas, Mexiko eta Argentina– izango zuen argitalpena. ETA V. eta ETA VI.aren arteko lehen zatiketa 1970ean gertatu zen, eta alderdi bakoitzak bere ''Zutik'' aldizkariari eutsi zion, norberak bere burua jatorrizko espirituaren zilegizko oinordekotzat harturik. * '''''Hautsi''''' ETAren fronte kulturalak, 1972an, '''''Hautsi''''' hiruhilabetekaria sustatu zuen Donibane Lohitzunetik, eta 1975ean aldizkariaren ardura «polimiliek», V. Asanbladako ETA politiko militarrak hartu zuten. Hautsi k adierazi zuen, 1981ean amaitzen den azken aldi horretan, «Estatutua independentzia eta sozialismoaren aldeko urrats bat dela». === Euskal ezkerra === * '''''Erri''''' Klandestinitateko urte gogorretan, Euskadiko Alderdi Komunistak, Errepublika garaian '''''Erri''''' aldizkari elebiduna argitaratu zuenak, ekintzarako ahalmen handia agertu zuen, eta ekintza horien artekoa zen liburuxka, paskin eta aldizkari ugariren argitalpena. * '''''Euzkadi Obrera''''' '''''Euzkadi Obrera''''' ezkutu samarrean baina erregulartasunez atera zen. Aurrena hilabetekaria eta 1972az geroztik hamaboskaria, gaztelaniaz eta euskaraz idatzita zegoen, eta 1957 eta 1977 bitartean Bilbon zein Parisen inprimatu zen. * '''''Azkatasuna''''', '''''Hemen''''' eta '''''Orain''''' '''''Azkatasuna''''' (1969) hilabetekaria ere elebiduna zen, eta indar dezentekoa, 1973tik aurrera '''''Hemen eta Orain''''' teoriko, politiko eta kulturaleko aldizkaria modura. * '''''Iraultza''''' Ezkerreko Komunisten Erakundea (EKE) '''''Iraultza''''' argitaratzen hasi zen, 1976an, aldian behingo argitalpenez. Euskadiko Mugimendu Komunistak (EMK) beregain hartu zuen aldizkaria, 1980an. Lehen zenbakiak aurrekari zuzena izan zuen '''''Zer Egin?''''' aldizkariaren hamargarren urteurrenaren inguruko kolaborazioak jasotzen zituen. * '''''Kika''''' EMK-k eta LKI-k bat egin ostean, '''''Hika''''' jaio zen 1991n, formatu handiko hilabetekaria. Euskal Herriari nahiz nazioarteari buruzko gai politikoen gainean dihardu, eta kultur gaiei zein gastronomiari eskainitako atalak ere baditu. Bere ezaugarri nabarmenenak jarraipena, erregulartasuna, akabera formala eta testuen aniztasun eta kalitatea dira. Ez da argitalpenera mugatzen, eta aldian aldian hitzaldiak eta biltzarrak antolatzen ditu. * '''''Hitz''''' Euskadiko Ezkerraren '''''Hitz''''' aldizkariak (1979-1984) borroka politikoari buruzko hausnarketa proposatzen zuen, euskal ezkerraren ikuspegitik. Aldizkariak uneoroko xeheki eta sakonean aztertzen zituen gai interesgarriak, NATO-n sartzea edo Abortuaren legea, kasu. * '''''Hemendik''''' '''''Hemendik''''' argitalpenak 1992an hartu zuen txanda. Bere zikloa oso laster amaitu zen, Euskadiko Ezkerrak PSE EErekin bat egin ostean. * '''''Herria Eginez''''' '''''Herri Batasuna''''' legez kanpo utzi zutenean, 2002ko martxoan, desagertu zen Herria Eginez, bederatzi urte iraun zuen hilabetekari elebiduna. * '''''Ezpala''''' '''''Ezpala'''''-k bizialdi laburragoa izan zuen eta hamahiru zenbaki plazaratu zituen 1996 eta 1999 bitartean. Ezker abertzalearen aldizkaria zen, Donostian hiru hilean behin argitaratua, batik bat euskaraz, nahiz eta gaztelaniazko eta frantsesezko testuak ere eskaintzen ziren. * '''''Garaia''''' '''''Garaia''''' berragertu zen 2001aren hasieran, bere bigarren aldian, «kontrainformazio eta formazio fronte bat sortzeko xedeaz, zure aberastasun kultural eta politikorako nahiz eguneroko bizitzaren borrokarako baliagarri izango zaizkizun kritika eraikitzaileekin, irakurleen iritziekin eta gaiekin». Euskaraz eta gaztelaniaz idatzia, komikiak, informazio-artikuluak eta historia biltzen ditu. == Informazio-aldizkariak == '''''Joan Agirre Sorondo''''' ''Novedades'', ''Vida Vasca'', ''Azul y Blanco'', ''Gran Vía'', ''Lar'', ''Euskal News Magazines'', ''Punto y Hora'', ''Berriak'', ''Garaia'', ''Ere'', ''Argia'', ''Zeruko Argia'', ''Goiz Argi'', ''Saski Naski'', ''Eguna'', ''Hemen'', ''Zabalik'' eta ''Putz''. * '''''Novedades''''' Espainian argitaratutako lehen astekari grafikoa '''''Novedades''''', ''“Revista Semanal Ilustrada”'' izan zen, Rafael Pikabeak Donostian argitaratua, 1909 eta 1916 bitartean. Bigarren aldi batean Bilbora aldatu zen, hogeiko hamarkadaren amaieran. * '''''Vida Vasca''''' ''Hermes'' kalitateko literatur aldizkariaren eredu den bezala, '''''Vida Vasca''''' gai anitzekiko aldizkari grafikoaren eredu da. Lehen aldiz Bilbon argitaratu zen, 1924an, baina Gerra Zibilaren ondorioz erredakzioa eta zuzendaritza Gasteizera aldatu ziren. Heliodoro Gonzalez ideologia monarkiko eta liberaleko editoreak argitalpenaren estiloan bere arrastoa utzi zuen. Aldizkari koloreanitza eta tradizionala zen edukietan, publizitate ugarikoa, estetikoki erakargarria. ''“Revista Regional Española (Turismo de las Provincias Vascongadas y Navarra)”'' azpititulua zeraman aldizkarian guztia eta ia guztiak kabitzen ziren. Gai anitzekiko aldizkaria, orrialde bat informatiboa, hurrengoan zezenei buruzkoa, poetikoa segidan eta ia beti artistikoa, Jose Arrue eta Hombrados Oñatibia irudigileen lanari esker. Urtean behin argitaratzen zen, eta banaketa bikaina zuen, doanekoa, hiriko gizarte bizitza pil pilean zegoen leku orotan. Argitalpenak 1981era arte iraun zuen. * '''''Azul y Blanco eta Gran Vía''''' Informazio argitalpenen eta argitalpen orokorren azaleko errepasatze honetan aipatu beharrekoa da '''''Azul y Blanco''''', 1907 eta 1912 bitartean Bilboko burgesiak estimazio handiz irakurtzen zuen hilabetekari ilustratua. Asmo berbera zuen 1956 eta 1960 bitartean atera zen informazio grafikoko '''''Gran Vía''''' astekariak ere. * '''''Lar''''' Donostian, Jose Migel Azaolak –''Egan'' literatur aldizkariko editore gisa aipatu dugu jada– '''''Lar''''', ''“Revista para la familia”'' bultzatu zuen berrogeiko hamarkadan, eta hogei hilabeteko bizialdia izan zuen. * '''''EUSKAL NEWS MAGAZINES''''' Francoren erregimena amaitzean, prentsaren mundua erabat aldatu zen. Errealitatea pertzepzio ezberdinez eta jarrera kritikoz interpretatzen zuten komunikabide berriak agertu ziren, muturreko eskuin espainiarrak 1939az geroztik zuen monopolioa urratuz. Itolarri luze eta mingarri bat leuntzeko ihesbide moduan, Euskadin, 1976 eta 1979 bitartean, informazio orokorreko lau astekari (news magazines) eta bi egunkari jaio ziren. Segidan aipatu astekariak izango ditugu hizpide. * '''''Punto y Hora''''' '''''Punto y Hora de Euskal Herria''''' 1976ko apirilean sortu zen, ''Le Monde''-ren antzera erredaktoreen elkarte gisa antolaturik, «askatasun osoa lortzeko ahaleginean, zeinaren baitan kazetariek irizpide propioak jarraitzen baitzituzten, elkarrizketa sakonak, analisia eta eztabaidak eskainiz». Bigarren zenbakian «scoop» grafiko bat (lehen berria) erdietsi zuen, urte horretako Montejurra karlistako istiluekin. Pistola zeraman «gabardinako gizonaren» argazkiak mundu osoan barrena hedatu ziren. Aldizkaria Egin egunkariaren editore zen Hernaniko Orain S.A.k erosi zuen, 1980an. Hamar urte geroago desagertu zen. * '''''Berriak''''' «Euskal Prentsaren Urtea» adierazpena egin zen urte berean, 1976an, heldu zen kioskoetara '''''Berriak''''', ''“Semanario vasco de información”''-en lehen zenbakia. Sustatzaileak kazetaritzaren hamar profesional izan ziren, eta ehun pertsonak baino gehiagok mantendu zuten ekonomikoki. ''Berria''k Euskal Herrian «talde-kazetaritzaren» lehen esperientzia izan zen. Urte bereko abenduaren 9an 16. zenbakia, azkena, atera zen. * '''''Garaia''''' Izenarekin jolasean, '''''Garaia''''' astekariak bere lehen zenbakiaren azalean hitz-joko bat egin zuen, «Bazen/Bada Garaia», eta bere burua «herriak behar duen astekaria egiteko prest dagoen euskaldunen talde bat» definitu zuen. Donostian 1976 eta 1977an argitaratutako astekariak hainbat gai jorratzen zituen, hala nola kronika politiko eta sindikala, tribuna irekia, euskal kultur bizitza, nazioarteko informazioa, emakumeen gaiekiko orrialde bat, eta Estatuko gainerako nazionalitateei buruzko atal bereziak. * '''''Ere''''' Estatutuaren gaineko erreferendumaren kanpaina betean, 1979ko irailean, jaio zen '''''Ere''''', Donostiako beste astekari bat. Bere aurkezpenean iragartzen zuenez, «gure ideiak agertzea alferrikakoa iruditzen zaigu: gure egintzengatik, gure hitz idatziengatik, ezagutuko gaituzue. Aurretiaz onberak izan zaitezte». ''Ere'' bi urte geroago itxi zen, eta, bere esperientziari begira, Euskal Herriko informazio orokorreko aldizkariei patu beltza iragartzen zien: «Astean behingo argitalpena egunerokotasunaren erritmoak berak gainezkatzen du, batak bestea gainezkatzen duen gertakarien gurpil biziki bizkorra, bakoitza, bere horretan, ikusgarria gerta daitekeen arren». === Euskarazko aldizkariak === * '''''Argia''''' [[File:Argia.png|thumb|400px|Argia.]] '''''Argia''''' merkatura itzuli zen 1980ko urrian. Osoki euskaraz argitaratutako astekariak 1919an zuen jatorria, urte horretan aita kaputxinoek Zeruko Argia sortu zutelarik. Aldizkaria 1936 eta 1953 bitartean galarazia, eta ostera 1961 eta 1962 bitartean, hamarkada hartan euskaltzaleen erreferentziako aldizkari bilakatu zen. '''''Zeruko Argia''''', 1976an, informazio orokorreko astekari bihurtu zen. Azken krisiaren kariaz, 1979an, erlijio-elkarteak proiektua utzi zuen, ordurako esku hartze eskasa baitzuen, eta horrela birjaio zen '''''Argia''''', formatu modernoaz, egitura profesionalaz eta albiste politikoen presentzia handiagoaz. Gaur egun, ''Argia''-k irakurle kopuru egonkorraz dirau, eta webgune aski interesgarria du, bere fondo editoriala barne hartzen duena. Kontsultak egiteko: [http://www.argia.com/ www.argia.com] * '''''Goiz Argi''''' Hedapen herrikoi handi samarraz eta aurkezpen xumeaz, baina eduki politiko garbi eta originalak agertuz, Goiz Argi ''“Burujabetzaren alde”'' aldizkaria eztabaida politiko eta kulturalen muinean egon zen, batik bat 70eko eta 80ko hamarkadetan. Gaur Interneten bizirik dirau, helbide honetan: www.goizargi.com * '''''Saski Naski''''' '''''Saski Naski''''' hilabetekari zen 1980an jaio zenean, baina zenbait urte geroago, 1999ko azaroan, arazo ekonomikoak medio, tirada urteko laura murriztea erabaki zuen. Euskaraz argitaratua, Donostian, euskal munduaren inguruko gaiak lehenesten zituen. Kanpaina bat antolatu zuten 1980ko urte horretan euskarazko bost aldizkari nagusiek, hala nola ''Argia'', ''Anaitasuna'', ''Jakin'', ''Saski Naski'' eta ''Herriak'', «Euskal prentsarik gabe ez dago Euskal Herririk» ikurrizpean. Elebakartasuna bultzatzeaz gain, helburua aldizkari bakoitzerako lau mila harpide lortzea zen. Helburu handinahiegia zen, gero egiaztatuko zenez. Euskarazko kazetaritzak behera egin zuen nabarmen, eta zulotik ateratzeko urteak behar izan zituen. * '''''Eguna''''' eta '''''Hemen''''' Laurogeiko hamarkadaren amaieran, Eusko Jaurlaritzak bi astekari sortzeko lehiaketa publikoa iragarri zuen: Iparragirrek, ''Deia''-ren editoreak, '''''Eguna''''' jarri zuen merkatuan, eta Orain-ek, ''Egin'' zeraman enpresak, berriz, '''''Hemen'''''. Lehenak 2.500 ale inguru saltzen zituen, eta ''Hemen''-ek 3.500. Aurreikuspenek bakoitzari astero 10.000 aleko salmentak ematen zizkietelarik, hilabete gutxiren buruan laguntza publikoa kendu zitzaien, eta biak desagertu egin ziren. * '''''Zabalik''''' Grupo Correo k atera zuen 2000ko azaroaren 27an '''''Zabalik''''', Nerea Azurmendi kazetariak zuzendutako euskarazko astekari bat. 88 orrialde eta 20.000 aleko tiradarekin abiatu zen, eta euskal kultur eremu osoan barrena hedatu zen. * '''''Putz''''' Merkatura heldutako azkenetako aldizkaria '''''Putz''''' bihilabetekaria da. Apokaliftin Elkarteak, Donostian kulturaren munduari bizitasun apur bat emateko sortua, abiarazi zuen. Erakargarria da, diseinuagatik eta argazkiak eta beste zenbait osagai grafiko baliatzen dituelako, eta elkarrizketak, bidaiak, gastronomia, sexologia eta aisia eskaintzen ditu, gaurkotasun politikoa duten gaiez gain. === Bidaia, natura, turismoa, aisia === Turismoa gure herri eta hirientzat industria probetxugarri bat bezala estimatzen hasi zenean, bisitariak erakarri eta horiei informazioa emateko argitalpenak jaio ziren. Horrela sortu ziren '''''San Sebastián''''' urtekari ilustratua, 1931tik 1969ra argitaratu zena; '''''Zarauz playa de moda''''' eta haren segidako '''''Zarauz, Reina de las playas'''''; edo, hirurogei eta hirurogeita hamarreko hamarkadan, '''''Vizcaya turística''''', bakar batzuk aipatzearren. Garaiak aldatu egiten dira, irakurleen nahiak aldatzen diren bezala, baina garbi dago gaur egun handia dela turismoari, txangozaletasunari eta bidaiei buruzko aldizkarien eskaria. Nahikoa da edozein kioskora hurbiltzea, denbora pasa horien gaineko eskaria izugarria dela egiaztatzeko. Toulousetik, Milan Presse argitaletxeak '''''Pays Basque Magazine''''' ateratzen du hiru hilean behin. Euskal Herri beti eguzkitsu eta berde batean, aisialdiaz gozatzeko ezin konta ahala gomendio eta proposamen egiten dira. Ale bakoitzak hiri, bide, paisaia eta ibilbide jakinetako dossier handi bat eskaintzen du. '''''Euskal Herria''''', ''“Montaña, cultura, naturaleza, viajes”'' 2002aren amaieran sortu zen. Hasierako zenbakietan gaiak senderismoa eta bide berdeak, euskal hiriak, mendi garrantzitsuenak eta kostaldea dituzten orrialde bereziak paratu zituen. Hori guztia, asmo garbi batekin: «ongi pasaraztea, harriaraztea, sakontzea, gure bazterrik kutunenak ezagutzea, gure bizimoldeak erakustea, etorkizunari ilusioz begiratzea». Ongi idatzia eta bikain aurkeztua, '''''Euskal Herria''''' ''Sua''-ren produktua da, tankera horretako argitalpenetan espezializatutako argitaletxearena, alegia, mendia, natura eta kulturari buruzko '''''El Mundo de los Pirineos''''' sustatzen baitu, halaber. Argitalpen-mota horretan ohikoa denez, mendiko ibilbideak erakusten ditu, koloretako argazki handiekin. Azkenik, Iparraldean '''''La Semaine du Pays Basque''''' dute, argitalpen berritzaile, kultural eta freskoa. Frantsesez idazten da, noizean behin euskaraz idatzitako artikuluren bat izan ezik, eta ostiralero apaletara heltzen da, eduki asko samar eta irakurlego nahikoa anitzari irekia. Aldizkariak bostehun aste baino gehiago egin ditu. == Erlijio-aldikariak == '''''Joan Agirre Sorondo''''' EUSKAL HERRIAN, erlijiozko prentsak eragin handia izan du, produkzioa bezain sendoa. Ordena erlijioso, erlijio-eskola, -institutu eta -zentroen babesean argitaratutako aldizkariak banan-banan aipatzea ia ezinezkoa litzateke. Beraz, hemen horietako batzuk baino ez ditugu aipatuko, eta aurreko ataletan aipatu aldizkariei gaineratu beharko zaizkie. * '''''Mensajero''''' Aspaldikoa zelako eta euskal etxeetan harrera handia zuelako, '''''Mensajero''''', ''“Revista popular, familiar, cristiana”'' aparteko kasua da Euskal Herriko aldizkako argitalpenen historian. Deustuko jesulagunen ''El Mensajero del Corazón de Jesús'' aldizkaria Bilbon hasi zen inprimatzen, 1883. urtean. Mensajero argitaletxe garrantzitsua jaio zen, 1915ean. Berrogeita hamar orrialdetan, hilero –abuztuan izan ezik– gaurkotasuneko gaiak –ez erlijioari buruzkoak soilik– lantzen ditu. Mende erdiz baino gehiagoan (1910 1961), ''El Mensajero''k denbora pasako gehigarri bat zuen, '''De bromas y de veras''', «irakurketa serio nahiz alaiekin» hilabetekaria, eta berrogeiko hamarkadan '''Favores del Hermano''' Gárate izenekoa gehitu zuen. * '''''La Avalancha''''' Bizitza luzeko beste aparteko kasu bat '''''La Avalancha''''' aldizkariarena da. Hamaboskari ilustratua, Biblioteca Católica Propagandista integristak 1895az geroztik argitaratzen zuen, Iruñean. Arazo ekonomikoek behartuta, 1950ean desagertu zenean, ''La Avalancha'' 1.312 zenbakira heldua zen. * '''''Aranzazu''''' '''''Aranzazu''''' harpidetzak familiaren bitartez eta belaunaldietan barrena berritzen dituen erlijiozko aldizkari horietako bat da. Arantzazuko frantziskotarrek idazten dute, Oñatin, 1921az geroztik, eta gaztelaniaz nahiz euskaraz. Azken aldian euskal elizaren eta mundu osoan barreiatutako misiolarien egoerari buruzko informazioa, pertsonaia ospetsuen gaineko berri laburrak, gaurkotasuneko kronikak eta iruzkinak, Andre Mariaren kontakizunak, eta Estatu espainiarrean burutzen diren erlijio mailako ekitaldien berri ematen du. * '''''Anaitasuna''''' '''''Anaitasuna''''' aldizkaria, Tolosako Aita Frantziskotarrek 1953an sortua, beste nonbait aipatu dugu jada. Aldizkakoa, «hirugarrendarren maisua» erlijioari buruzko gaien euskarazko argitalpen bat zen, zenbait literatur kolaborazio zituena, han hasi zen Bernardo Atxaga delako bat. Diaz Noci irakasleak dioenez, «euskal komunikabide guztietatik, akaso ''Anaitasuna'' aldizkaria izan zen 60ko hamarkadaren amaieran, euskararen aldaera batua egin berritan, hura erabiltzea erabaki zuen lehena. Euskara batuan idatzitako lehen testuak 1970ean agertu ziren ''Anaitasuna''-n, eta hori arrisku bat eta aurrerapauso bat zen aldi berean, Xabier Kintana eta Gabriel Arestiren lanak ezagutzera eman zituzten, eta, gainera, ortografia berria, aski eztabaidatua, itsumustuan onartu zuten». Ildoa aldatu zuen 1976an, eta aski politikoa bihurtu zen. Zuzendaritza Juan Mari Torrealdaik hartu zuen eta, hurrengo urtean, fundatzaileek aldizkaria langileen enpresa batzordearen esku utzi zuten. Beren burua abertzale eta sozialista bezala definitzen zuten. Argitaratzeari utzi zion 1983an, eta kazetarien zati handi bat ''Argia''-n txertatu zen. * '''''Karmel''''' Oraino argitaratzen dena '''''Karmel''''' da, Larreako karmeldarren formatu txikiko euskarazko aldizkaria. ''Karmen’go Argia'' izenez hasi zen, 1931n. Hamabost urteko etenaren ostean, 1951n ''Karmel'' izenarekin atera zen. Aita Onaindiak zuzendutako gehigarri poetiko bat, '''Olerti''', argitaratzen zuen 1959 eta 1969 bitartean, hiru hilean behin. Gaur egun, ''Karmel''-ek gaurkotasuneko kultura, gizarte eta elizako gaiak zein iritzi artikuluak eskainiz jarraitzen du. * '''''Iratzar!''''' '''''Iratzar!''''' (1976/78). Euskal Erlijiosoen aldizkaria. Lazkaoko aita beneditarrek euskaraz argitaratutako urtekaria da. * '''''Herria 2000 Eliza''''' «Kristau-elkarteen eta bere burua eliz herrikoia deritzonari lotua sentitu duen pertsona ororen adierazpide eta topaleku izateko» xedeaz jaio zen 1978an '''''Herria 2000 Eliza''''', Euskadiko Kristauen Asanbladaren ekimen politiko eta erlijiozkoa. Honen orrialdeetan euskal gizartean planteatzen diren gai nagusiak aztertzen dira, gizartea eraldatzeko ikuspegi batetik. * '''''Jaunaren Deia''''' Erlijioa aztergai duten aldizkarien artean, '''''Jaunaren Deia''''' teologiko eta pastoralena da, pentsamolde zabal batekin. Euskaraz egindako erlijiozko hausnarketaren eta erlijio-hizkuntza bat moldatzearen eredu da. * '''''Egutegi-sortak''''' Argitalpen multzo bat badago, ezinbestean urtekaria izan behar duena: '''''egutegi-sortak'''''. Data bakoitzeko orri bat daukate, egunero kentzen dena. '''''Arantzazu'''''-koa eta '''''Jesusen Bihotza'''''-rena ezagunak dira, eta lehen orain baino gehiago. Aldizkako erlijiozko argitalpenen barruan sartzen baditugu, edukiek urtea donesten dutelako eta egutegien filosofiak denboraren erabileraren zentzu moral bat gordetzen duelako da. * '''''DONEJAKUE BIDEA''''' - Donejakuetar jarduerak. Gipuzkoako Santiago Bideen Adiskideen Elkarteko Aldizkaria / Actividades Jacobeas. Boletín de la Asociación de Amigos de los Caminos de Santiago en Gipuzkoa. - ''Bourdon'' (Bulletin de liaison des Associations Régionale et Départementales des Amis de Saint Jacques en Aquitaine) - ''Codex''. Arabako Santiago Bideen Adiskideen Elkarteko Aldizkaria / Boletín de la Asociación de los Amigos del Camino de Santiago de Álava. - Donejakuetar postetxea. Nafarroako Santiago Bideen Adiskideen Elkarteko Bihilabetekaria/Boletín bimensual de la Asociación de Amigos del Camino de Santiago en Navarra. == Kirol-aldizkariak == '''''Joan Agirre Sorondo''''' ''Excelsior-Excelsius'', ''Pyrenaica'', ''Marca'', ''Kirol-gehigarriak'', ''Club'', ''Mutxo'', ''Pilotari'' === Hastapenak === Kirol prentsaren hastapenak honako argitalpen hauetan daude: '''''Sport Vasco''''' (Bartzelona, 1911), '''''Los Deportes''''', ''“Revista Ilustrada de Sport”'' (Bilbo, 1915), '''''Sportsman''''' astekaria (Bilbo, 1923), '''''Guipúzcoa deportiva y aristocratica''''', ''“Revista Ilustrada de Deportes, Turismo y Gran Mundo”'' urtekaria (Donostia, 1926). * '''''Excelsior, Excelsius''''' Kiroletako lehen euskal egunkaria '''''Excelsior''''' izan zen (Bilbo, 1924). Jabier Gortazarrek argitaratu eta Jazinto Mikelarena kazetari bizkaitarrak zuzendua, egunero 20.000 ale saltzen zituen. Nazionalismoaren barne borroken ondorioz, jabetza aldatu zuen 1931n eta '''''Excelsius''''' bilakatu zen. Gerra Zibilaren etorrerarekin desagertu zen. * '''''Pyrenaica''''' '''''Pyrenaica'''''. Euskal Mendizaleen Federazioaren hiruhilabetekaria, 1926az geroztik Bilbon eta orain Tolosan ateratzen dena. Mendiaz interesatutako irakurleei zuzendua, senderismoari eta eskaladari buruzko erreportajeak, xeheki markatutako ibilbideak, aisialdirako proposamen ezberdinak eta informazio orokorra eskaintzen ditu, argazki eta mapa ugariz lagunduta. * '''''Marca''''' Prentsa espainiarrean gehien saltzen den egunkaria, '''''Marca''''', Donostian jario zen 1938an, Gerra Zibil betean, «Kirolen Astekari Grafiko» moduan. Madrilera aldatu zen 48 zenbaki atera ondoren, 1939ko abenduan, eta Mugimenduaren Kateko eguneroko prentsaren barruan sartu zen. * '''''Mundo Deportivo''''' Ibilbide luzeko kirol egunkari bat da, eta egunero Euskal Herriko edizio bat ateratzen du. '''''Kirol gehigarriak''''' Estatuko lehen egunkari falangistak, Iruñeko '''''Arriba España'''''-k, kiroletako astekari bat atera zuen 1945az geroztik: '''''Stadium'''''. * '''''Sprint''''', “Semanario Deportivo Vasco Navarro” (Madril, 1952). * '''''Meta''''', “Semanario Gráfico de los Deportes” (Bilbo, 1952 1953). * '''''El País Vasco Deportivo''''', “Revista Anual Ilustrada” (Donostia, 1954). * '''''Frontón''''', “Revista Informativa de la Pelota” (Iruñea, 1968). * '''''Norte Deportivo''''' (Iruñea, 1968). * '''''Estadio''''', bi astean behingoa (Bilbo, 1969 1970). * '''Pilota''', “Revue de la Federation Française de Pelote Basque”, bihilabetekaria (Baiona, 1970). * '''Kirolak''', “Revista Deportiva del País Vasco” (Donostia, 1972 1975). :“Revista de Información Deportiva” (Bilbo, 1971). * '''''Club''''' Euskadi eta Nafarroako Automobil Klubak 1987az geroztik, '''''Club''''' hilabetekaria argitaratzen du bere bazkideentzat. Automobilaren erabiltzaileentzat gai interesgarriak jorratzen ditu, eta azken nobedadeen berriak, bidaietako erreportajeak eta elkarrizketak eskaintzen ditu. * '''''Mutxo''''' '''''Mutxo'''''. Pilota aldizkaria, ez oso lodia baina kirol horretaz bakarrik arduratzen dena, bere aldaera ezberdinetan: esku pilota, erremontea eta zesta punta, eta Europa zein Amerikako pilota jarduerak. * '''''Pilotari''''' Euskal Herriko Pilota Federazioak '''''Pilotari''''' argitaratzen zuen Oñatin (1990). Bigarren aldi batean, 1994az geroztik, tabloide formatuan eta aldizkari tankerako paperez agertzen zen. Gerora formatua murriztu egin zen, eta kolorea sartu, beti ere kalitateari eutsiz. == Satirikoak, umorezkoak, komikia== '''''Joan Agirre Sorondo''''' ''Comictiva'', ''El Chimbo'', ''El Danzarín'', ''El Mentirón'', ''El Ruido'', ''Euskadi Sioux'', ''Hordago'', ''Ipurbeltz'', ''Kili-kili'', ''La Ametralladora'', ''La Trinchera'', ''Napartheid'', ''TMEO''. Isabel II.ak, 1868ko iraultzaren ondoren, tronua galdu zuenetik 1876ko Errestauraziora bitarteko aldi horretan, satira politikoa irakinaldi betean zegoen. Aldizkariak eta egunkariak sortu ziren edonon, oro har bizialdi laburrekoak, eta garaiko politikarekin umorea eta burgesia berriaren usadioekin satira egiten zuten. * '''''El Mentirón''''' Gure artean, Tertulia Vitoriana ko adiskideek grina bereziz heldu zioten kazetaritza trufariaren generoari. Ricardo Becerro de Bengoak 1868-1869 biurtekoan, '''''El Mentirón''''' sortu, zuzendu eta moldatu zuen. * '''''El Danzarín''''' Esperientzia hura errepikatu egin zuen, Fermin Herranekin batera, '''''El Danzarín''''', ''“Chismografía dominguera”'' argitalpenean. * '''''El Chimbo''''' Bigarren Karlistada amaitu berritan, 1876ko abuztuan, Anselmo Guinea apartak umore bilbotarreko astekari bat sortu zuen: '''''El Chimbo'''''. Azpitituluan iragartzen zuen: ''«Astero hegaldatuko da, edo egoki irizten dionean»''. * '''''El Ruido''''' Bilbotik atera gabe, hamar urte baino gehiago (1900-1911) iraun zuen –datu nahikoa harrigarria, prentsa-mota hori, esan denez, iraupen laburrekoa izan ohi baitzen– astekari satiriko bat bazen: '''''El Ruido''''', ''“Petardo dominguero con mucha sal y salero”''. * '''''La Trinchera, La Ametralladora''''' Donostian, Gerra Zibil betean, Migel Mihura komediagileak La Trinchera zuzendu zuen, gerora '''''La Ametralladora''''' ''“El semanario de los soldados”'' izenekoa. Aldizkariak frogatu zuen gerra egoeran ere umorea, eta kalitatekoa, egin daitekeela. Aldizkaria zenbait hamarkadaz diktadorearen agindupekoei arnas apur bat eman zien ''La Cordoniz'' mitikoaren aitzindari zuzena izan zen. ''La Ametralladora''-ko kolaboratzaile izan ziren Tono, Edgar Neville, Alvaro de la Iglesia edo Enrique Jardiel Poncela aparta. * '''''Hordago!''''' Gerraostean broma eta alaitasun gutxi zegoen arren, Marc Legasse idazlearen '''''Gastibeltzako karabinak''''' ahaztezinaren egilearen adimen nekaezinetik aldizkari satiriko politiko bat atera zen Donibane Lohitzunen, 1946an: '''''Hordago!''''' ''“Bulletin des Muslari consacré aux touristes, Kaskoinak, Beharri motzak et Zazous”''. * '''''Euskadi Sioux''''' Kioskoak astindu zituen ezohiko paper baten agerpenak, 1979ko otsailaren 1ean. Azalari berari anarkismoaren usain nahastezina zerion, eta izenburua trazu handiz ageri zen: '''''Euskadi Sioux'''''. Ziur asko Trantsizio garaiko aldizkaririk ausartena, «bere eite grafiko eta estilografikoagatik», eguneko gai politiko eta kulturalak umorez eta ozartasunez jorratzen zituen, neurrigabekerian jausi gabe. Aldizkariaren tonu orokorrak, ordea, ez zuen beste\zenbait gairen tratamendu serioa eragozten. Argitalpena Antxon Olariaga eta Juan Carlos Eguilleor marrazkilariek egiten zuten, eta erredakzioan Rafael Castellano ''“Falete”'' eta Garikoitz Zabala zeuden; lehen zenbakian iragarri zuten moduan «iraun behar zuena iraungo zuela» oso gutxi iraun zuen. Duela urte batzuk ''Euskadi Sioux''-i buruz Bilbon egindako erakusketa baten kariaz, Juan Carlos Eguilleorrek adierazi zuen: «Herri honetan, oraindik ere osatu gabea den nolabaiteko postmodernitateaz hitz egin badaiteke, edo ez, uste dut ''Euskadi Sioux''-ek, horretarako asmorik gabe, ekarpenik egin zuela, anitza eta mestizoa bultzatzen zituen heinean, itxia eta dogmatikoaren aurrean». ''Euskadi Sioux'' osoa sarean dago: [https://www.euskadisioux.org www.euskadisioux.org] === Haurrentzako komikia === * '''''Kili kili''''' '''''Kili kili''''' haurrentzako aldizkarien aitzindaria da, 1966an jaio zelarik. Jose Antonio Retolazaren ardurapean, Bizkaitik Euskal Herri osora hedatzen da. Bere helburua eskolako haurrei euskarazko magazin bat eskaintzea izan da. Askotariko edukiak ditu, hala nola komiki zerrendak, txisteak biñetetan, kirol edo kulturako berri hautatuak, lehiaketak, eta hizkuntza irakasteko atal txikiak. * '''''Ipurbeltz''''' Euskal Herriko komikirik zaharrena '''''Ipurbeltz''''' da. Julen Lizundia, Anjel Lertxundi, Antton Olariaga eta Jon Zabaletaren ekimenez 1977an aldizkari didaktiko moduan sortua, komiki tradizional bat bezala hasi zen, baina gerora haurren partaidetza bultzatu zuen, ipuinak argitaratuz. Hilabetekari honen bertuterik onena irakurle multzo handi bati zabalik egotearena da. Erein ek argitaratzen du. === Helduentzako komikiak === * '''''TMEO''''' '''TMEO'''k, 1987az geroztik, barregarri eta adeigabeak bizitza modernoaren gertakari guztiak txantxetan hartzen ditu, Euskal Herrian nahiz mundu osoan zehar. Urte batzuk lehenago Gasteizen argitaratutako '''''Hamelin''''' fanzinearen oinordekoa, ''TMEO'' bi hilabetean behin ateratzen da, besteak beste, Mauro Entrialgo –Herminio Bolaextra eta Ángel Sefija ren sortzailea–, Alvarez Rabo eta Mikel Valverde eta beste egile ospetsuen lanekin. * '''''Napartheid''''' '''''Napartheid''''' 1988an sortu zen, euskaraz eta Nafarroatik, erresuma zaharreko kaskarkeria, itxurakeria eta kontserbadorismoa irrigarri aurkezteko. Aldizkariak arrakasta handia izan zuelarik, Euskal Herri osoan zehar agudo hedatu zen, eta «Napartheid» etiketako produktuak ugaritu egin ziren. Kantitatea eta kalitatea, eskatologiarako joera eutsiezinak gorabehera. * '''''Comictiva''''' Bilboko '''''COMICtiva''''' argitarapen proiektu interesgarri bat izan zen, eta handik atera zen Euskal Herriko Komiki Sortzaileen lehen Elkartea. ''COMICtiva'' fanzine moduan agertu zen, 1994an, Bilboko Udalaren diru-laguntzari esker, baina laguntzak ez zuen askorik iraun. Jendea gogaitzen jarraitu ahal izateko, Natxo Allende, Borja Crespo, Alex de la Iglesia eta enparauek merkatuan tarte bat aurkitzeko modua egin zuten, publizitatea txertatuz eta banaketako sare on bat ezarriz. ''COMICtiva'' komunikabide nazional handietara heldu ziren zenbait marrazkilariren lorbidea izan zen. == Tokiko prentsa == '''''Joan Agirre Sorondo''''' Prentsaren munduan, azken urteotako gertakari deigarrienetako bat udalek edo herrietako gizarte edo kultur taldeek argitaraturik tokiko aldizkarien eztanda izugarria izan da. Laurogeita hamarreko hamarkadaren amaiera aldera bildutako datuek diotenez, aleko irakurketa maila 2,5 irakurlerena da; horren arabera, gure herrian 600.000 pertsona inguruk irakurtzen dute aldizkari mota hori. === Kultur gertakari garrantzitsu bat === Prentsaren munduan, azken urteotako gertakari deigarrienetako bat udalek edo herrietako gizarte edo kultur taldeek argitaratutako tokiko aldizkarien eztanda izugarria izan da. Laurogeita hamarreko hamarkadaren amaiera aldera bildutako datuek diotenez, aleko irakurketa maila 2,5 irakurlerena da; horren arabera, gure herrian 600.000 pertsona inguruk irakurtzen dute aldizkari mota hori. Aldizkari gehienak elebidunak dira, euskara gaztelania, baina elebakarren kopurua handitzen ari da. Azken horiek ditu aztergai Joxemari Muxikak, Eusko Ikaskuntzaren Mediatika. ''Komunikabideen Koadernoa''-ren 9. zenbakian argitaratutako ikerlan batean. Euskarazko prentsaren bizitasun handiaren adierazgarri, 1960 eta 1999 bitartean 237 aldizkari argitara eman dira, eta horietatik 179k bizirik diraute. Eskuarki, euskal tokiko aldizkariak astekari edo hamaboskariak dira, A4 formatukoak, doan banatzen dira, eta diru-laguntza publikoez finantzatzen dira, publizitatearen diru sarrera osagarriarekin. * '''''Eibar aldizkaria''''' Aldizkari zaharrenetako bat, eta oraindik argitaratzen dena, '''''Eibar''''', ''“Revista de un pueblo”'' da, berrogeita hamarreko hamarkadan Pedro Celaya apaiz dinamikoaren ekimenez sortua. Hasieratik, euskarak leku nabarmena izan du. Gaurkotasuneko berriak ematen zituen, herriaren argazki memoria, pasadizo herrikoiak eta gertakarien historia nahiz herriko seme eredugarrien istorioak berreskuratzen zituen. Gerora, edukien formula hori ohikoa izan zen herriko aldizkarietan. * '''''Arrasate Press''''' Euskarazko lehen aldizkari tokikotzat hartutakoa jaio zen 1993an, '''''Arrasate Press''''', doaneko astekari bat, egunkarien formatu eta paperean egina. * '''''Federazio bat''''' Hamarkada horretan berrogeita hamar inguru izan dira Arrasateko aldizkariak hasitako ibilbideari lotu zaizkionak, eta ''Topagunea Euskara Elkarteen Federazioa'' sortu da. Federazioak Euskal Herriko 36 aldizkari biltzen ditu, hilean guztira 160.000 aleko zabalkundea dutenak; aldizkariak bidalketa pertsonalizatuaz banatzen dira. Aldizkarien erdia baino gehiago, eta baita irakurleak ere, Gipuzkoan bizi dira. Finantzaketa diru-laguntzen eta publizitateko diru sarreren –aldizkari bakoitzak bere espazioaren herena publizitatea txertatzeko gordetzen du– bitartez lortzen da. Aipatu federazioaren datuen arabera, aldizkari horien tirada orokorra 100.000 ale ingurukoa da, eta irakurle kopurua, berriz, 300.000 ingurukoa. Kopuru horiek neurriz gainekoak balira ere, bistakoa da aldizkari tokikoak gertakari garrantzitsu samarra direla euskal kulturaren jardueraren barruan. 4tzguw6bnjmxbzclzxz67wzfo6fn9v9 0 2917 7677 2015-07-06T20:46:57Z Jalkorta 1113 Orria sortu da. Edukia: ZINEMATEKA. Euskadiko Zinemateka Estatuko zaharrena baldin bada –1953an sortutako Espainiako Filmotekaren ondoren, jakina–, ez da izango euskal zinemaren ondarea kanti... wikitext text/x-wiki ZINEMATEKA. Euskadiko Zinemateka Estatuko zaharrena baldin bada –1953an sortutako Espainiako Filmotekaren ondoren, jakina–, ez da izango euskal zinemaren ondarea kantitatez edo kalitatez bereziki oparoa delako. Erakundeen sentsibilitateak ere ez du horretan zerikusirik. Ez. Euskadiko Zinemateka arriskuan zegoen ondare horren garrantziaz jabetutako pertsona-multzo baten emaitza izan zen. Aipatu pertsonak, 1977an, Euskal Herrian zeuden zinema fondoak gorde eta zentralizatuko zituen erakunde bat sortzeko lanean hasi ziren. Ofizialki 1978ko maiatzaren 1ean eratu zen, Donostian, lehendakari '''Peio Aldazabal''' zuela, lehendakariorde '''Nestor Basterretxea''' artista, diruzain '''Juanjo Almuedo''' eta idazkariorde Euskal Zinemagileen Elkarteko '''Jose Manuel Gorospe'''. Estatutuak '''Jose Luis Basoko''' Zuzendaritza batzordeko idazkariak idatzi zituen, eta horietan erakundearen xedea adierazten du: ''“gure zuzendarien zinema eta bideo-lanak nahiz Euskadi mintzagai duen material historiko dokumentala eta, oro har, zinema ikertu, berreskuratu, artxibatu eta mantentzea”''. Hasieran artxiboak filmazio zaharreko 600 metro zituen. Film horietako batzuk oso bitxiak dira, 1928an Tolosako zezen-plazan jokatutako aizkolarien desafioa kasu, non Txikito Aiakoa ospetsua agertzen baita. Fondo apalak, baliabide halaber apalentzat: Filmotekaren aurreneko egoitza Peio Aldazabalen etxea izan zen, eta egin ahal izan ziren zaharberritze-lan apurrak Filmoteka Nazionalaren borondate onari esker burutu ziren. Geroago, SADE Donostiako ikuskizunen elkarteak Astoria Antzokiko kamerino bat utzi zien, eta materialak han pilatu zituzten, Eusko Jaurlaritzak Donostiako Informazio eta Turismoko Ministerioaren delegazio zaharrean lehen egoitza paratu zuen arte. == Babes gabezia == Zinemaren ondarea mantentzeaz arduratzen delarik berorren xedeak erabilgarritasun publikokoak eta guztion probetxurako diren arren, '''Euskadiko Zinematekak''' babesgabetasun penagarria pairatu du, instituzio publikoa ez izateagatik. Izan ere, gure Filmoteka zuzenean administrazio publiko baten mende ez dagoen estatuko bakarra eta akaso munduko bakarrenetakoa da. Horregatik, baliabide eskasia harrigarria da. Peio Aldazabalek irregulartasun hori askotan salatu du: ''“Gorabehera politikoen eta gure agintarien kultur sentsibilitatearen mende gaude... Zenbaitek Euskal Filmotekak bere burua finantzatu beharko lukeela ere esan du. Bere burua finantzatzen duen liburutegirik ezagutzen al duzu? Nik ez, eta, ezta filmotekarik, pinakotekarik... ere”.'' '''Donostiako Udala''' da Euskadiko Zinematekaren bermatzailea 1989az geroztik, eta hasteko Victoria Eugenia Antzokiaren eraikinean zenbait lokal eskaini zizkion. Horiek eskas samarrak zirela iritzita, 1993an Antso Jakituna Etorbideko 17aren atzealdera aldatu zen, bideoteka, liburutegia, ikuskatze aretoa eta emanaldi aretoa dituen 340 metro karratuko lokal batera. Luze gabe, Udalak Filmotekari Gas Fabrika zaharrean behin betiko ostatu eman dio. == 10 milioi metro == Zinema ondarea gordetzeko sentsibilitatea nahikoa berria da. Zinema soinudunaren hastapenetan, 1929an, film mutuen milioika metro suntsitu ziren, inolako baliorik ez zutelakoan. Eta berrogeita hamarreko hamarkadan jada, birziklatzeko sukar erasoaldi batean, zinta kopuru itzelak urtu ziren, horietatik zilar gatzak erauzteko eta zeluloide produktuak egiteko. Egoera horretan, gure zinema-ondareko pieza bitxiak berreskuratu eta gordetzeko Euskal Filmotekaren ahaleginak izan duen eta oraindik ere duen garrantzia ezin estimatuzkoa da. Gaur egun, duela bi hamarkada eta erdi 600 metro film zuen instituzioak bere artxiboetan gordetzen ditu 3.000.000 metro film, 7.000.000 metro bideo euskarrian, 19.000 aldizkari espezializatu (1912 2002), 4.500 aleko liburutegi bat, informazio osagarriko hainbat material, press book, argazki eta, guztira, 300.000 dokumentu inguru. Horrez gain, euskal zinemaren eta bertako pertsonaiei buruzko argitalpen propioen fondo interesgarri bat du. Euskadiko Zinematekari buruzko informazio gehiago nahi duen pertsona oro honako web orri honetara sar daiteke: '''http://www.paisvasco.com/filmoteca/''' px1ysey8i3aovzbabxbn0c6k9o7nbff 0 2918 7680 7679 2015-07-06T21:13:06Z Jalkorta 1113 /* FILMOGOLEM (IRUÑA) */ wikitext text/x-wiki ZINEMAZALETASUN BIZIENA zinekluben jardueran aurki daiteke. Hirurogeiko hamarkadako boomari –garai hartan zaildu zen elkarte, parrokia eta eskolako zineklubetan euskal zinemako profesionalen lehen belaunaldia– laurogeiko hamarkadan krisia jarraitu zitzaion, bideoaren eta telebista kateen gehiegizko hazkundeak eragina. Gaur egun, udal eta aldundien laguntzaz zineklubak berpizten eta pertsona ororentzat eskuragarria den kalitatezko zinema eskaintza moduan bermatzen ari dira. == GIPUZKOA == === LEGAZPI (LEGAZPI) === '''Sorrera-urtea:''' 1958 '''Jatorria:''' La Salle Ikastetxea. '''Emanaldi-aretoa:''' Hasiera batean egoitza Buen Pastor Zinema izan zuen, eta geroago Ibaiondo Zinema. Eslesa Zineman egin ziren 1977 eta 1985 bitarteko emanaldiak. Ez zen emanaldirik eskaini 1985 eta 1991 bitartean, elkarteak lokalik ez zuelako. Azken urte horretan Latxartegi Aretoa, egungo egoitza, zabaldu zen. '''Emanaldiak:''' Ostegun edo ostiraletan, hamabost egunetik behin, urria eta maiatza bitartean. '''Finantzaketa:''' Legazpiko Udala, Gipuzkoako Aldundia. Txartelekin bildutako dirua. '''Argitalpenak:''' Eguneko filmari buruzko iruzkin laburra eskaintzen duen diptiko bat ematen da. === OÑATIKO ZINEKLUBA (OÑATI) === '''Sorrera-urtea:''' 1968-1969 '''Jatorria:''' Oñatz Kluba '''Emanaldi-aretoa:''' Aita Agustindarren areto nagusian hasi ziren. Garai batean Institutuko areto nagusian 16 mm ko filmak ere ematen zituzten. Laurogeiko hamarkadaren erdialdetik, Oñatiko Zineklubak Santa Ana Antzokian programatzen zituen filmak, Kultur Etxe berriaren eraikuntza amaitzean bertara aldatzea aurreikusia bazegoen ere. '''Emanaldiak:''' Ostegunetan, urria eta maiatza bitartean (25 30 film denboraldiko). Ahal dela, arabera moldatzen dira hiruhileko programak gaien. Zenbait film kultur jardueren –emakumearen eguna, izadiaren astea, gay harrotasuna– osagarri moduan eskaintzen dira. Finantzaketa: Udala, Gipuzkoako Aldundia. Txartelekin bildutako dirua. '''Argitalpenak:''' Hiruhileko filmen zerrenda bat argitaratzen da, film bakoitzaren fitxa teknikoa eta iruzkin kritiko bat jasotzen dituen orrialdetxo batekin. '''Arduradunak:''' Anton Txintxurreta eta Anton Azpiazu === KRESALA (DONOSTIA) === '''Sorrera-urtea:''' 1972 '''Jatorria:''' Kresala Kultur Elkartea, 1968an sortua. '''Emanaldi-aretoa:''' Hasiera batean, Aita Agustindarren elizako aretoa, Amara Zaharrean, 35 mm ko proiektagailuaz. Donostiako Udal Aurrezki Kutxak 1974az geroztik Arrasate kaleko bere Kultur Aretoa uzten du. '''Emanaldiak:''' Astelehenetan, 19.30etan. Urtean 28 emanaldi inguru –hilean hiru, urria eta ekaina bitartean--. Programa ez dago zikloka antolaturik; filma laburrik ez da ematen. '''Finantzaketa:''' Kutxa Gipuzkoa eta Donostiako Udala. Txartelekin bildutako dirua. '''Argitalpenak:''' Hiru hilean behin filmak aurkezteko testuak jasotzen dituen koaderno bat argitaratzen du –zuri-beltzeko fotokopiak. Arduraduna: Luis Bergua. === EGO IBAR (EIBAR) === '''Sorrera urtea:''' 1972 '''Jatorria:''' Eibarko Lanbide Unibertsitatea '''Emanaldi-aretoa:''' Lanbide Unibertsitateko areto nagusia. '''Emanaldiak:''' Ostegunero, jaiegun eta oporraldietan izan ezik, urria eta maiatza bitartean: 20 22 emanaldi inguru denboraldiko. '''Finantzaketa:''' Udala, Gipuzkoako Aldundia. Txartelekin bildutako dirua. '''Argitalpenak:''' Film bakoitzeko orri bat argitaratzen da. === ONGARRI (ELGOIBAR) === '''Sorrera-urtea:''' 1975 '''Jatorria:''' Zaletu talde batek sustatutako ekimena da. '''Emanaldi-aretoa:''' Herriko Antzokia '''Emanaldiak:''' Urritik ekainera astean bitan –astearte eta ostegunetan– film bat ematen da. Programazioa zikloka moldatzen da, ahal izanez gero. Batzuetan film laburrak eskaintzen dira. '''Finantzaketa:''' Elgoibarko Udala. Txartelekin bildutako dirua. '''Argitalpenak:''' Diptiko bat ziklo bakoitzeko. === AZPEITIA (AZPEITIA) === '''Sorrera-urtea:''' 1976 '''Jatorria:''' Herriko zinemazaleek sortu zuten. '''Emanaldi-aretoa:''' Soreasu aretoa. '''Emanaldiak:''' Hamabostean behin, ostiraletan, 21:30ean, urria eta martxoa bitartean. Ahal izanez gero, azpitituluekiko jatorrizko bertsioan. Film laburrak ere ematen dira. '''Finantzaketa:''' Zineklub honek berrogeita hamar bazkide inguru ditu. Gainera, Udalaren eta Aldundiaren laguntzak jasotzen du. Txartelekin bildutako dirua. '''Argitalpenak:''' 2 edo 4 film eman ostean, orri batzuk argitaratzen dituzte, euskaraz. '''Arduraduna:''' Pepe Azpiazu, Gipuzkoako Zine Kluben Elkarteko koordinatzailea ere badena. '''Bestelakoak:''' Azpeitiko zineklubeko bazkideek 1977 eta 1991 bitartean, super 8an hamabost film labur eta 16 mm tan metraje ertaineko film bat egin zituzten, denak ere euskaraz. Euskal Filmotekak film horien kopiak baditu. === IRUDI (TOLOSA) === '''Sorrera-urtea:''' 1977 '''Jatorria:''' Urte horretan, zinemazale talde batek sortu zuen Tolosa Zinekluba –oraindik ere izen horrekin ezagutzen da, ofiziala Irudi den arren. '''Emanaldi-aretoa:''' Leidor Zinema, Iparragirre Aretora aldatu zireneko aldi labur batean izan ezik. '''Emanaldiak:''' Ostegunetan, urria eta maiatza bitartean. Denboraldiko 22 film inguru proiektatzen dira. Ahal den guztietan, azpitituluekiko jatorrizko bertsioan. Metraje laburreko filmak ematen dira. '''Finantzaketa:''' Tolosako Udala, Gipuzkoako Aldundia. Txartelekin bildutako dirua. '''Argitalpenak:''' Hilean behin informazio orri bat. === MUTRIKUKO ZINEFORUM TALDEA (MUTRIKU) === '''Sorrera-urtea:''' 1980. Hirurogeiko hamarkadaz geroztik herri arrantzale honetan zineklub bat martxan egon bazen ere. '''Jatorria:''' Adiskide talde batek sortu zuen. '''Emanaldi-aretoa:''' Ederrena Zinema –eraikin honen eraispena iragarrita zegoelarik, eta Zabiel Kultur Etxera aldatu beharrean izan zen. '''Emanaldiak:''' Hilean bi, urtarrila eta apirila bitartean, eta udaran beste lau, atari zabalean. Guztira, denboraldiko 10 edo 12 film inguru. '''Finantzaketa:''' Mutrikuko Udala eta Gipuzkoako Aldundia. Txartelekin bildutako dirua. '''Argitalpenak:''' Lauhilekoaren programazioa jasotzen duen aldizkari txiki bat. === MATADEIXE-ZINEMATOGRAM (AZKOITIA) === '''Sorrera urtea:''' 1984 '''Jatorria:''' Hasieran Azkoitiko Gaztetxeak burutzen zuen jarduera zen; gaur egungo Matadeixe Zinematogram herriko bi zineklubak elkartzearen emaitza da. '''Emanaldi-aretoa:''' 35 mm ko emanaldiak Baztartxo Aretoan burutzen dira, eta 16 mm koak Matadeixen, garai bateko udal-hiltegian. '''Emanaldiak:''' Urritik ekainera, bi modalitatetan: hilean ostiral batean kanal komertzialetan kontratatutako kalitatezko filmak ematen dira, 35 mm tan. Eta igandeetan, hamabostean behin, filmotekako filmak –berreskuratutako klasikoak– ematen dira, 16 mm tan. '''Finantzaketa:''' Azkoitiko Udala, Gipuzkoako Aldundia. Txartelekin bildutako dirua. '''Argitalpenak:''' Film bakoitzeko orri bat argitaratzen da. === OKENDO (LASARTE-ORIA) === '''Sorrera urtea:''' 1986. '''Jatorria:''' Zineklub hau bost adiskidek beren kasa sortu zuten, eta geroago Udalak laguntza eman zien. '''Emanaldi-aretoa:''' Garai bateko Teodoso Zineman, gaur egungo Manuel Lekuona Kultur Etxea denean. '''Emanaldiak:''' Ostegunetan 22:00etan, iraila eta ekaina bitartean. Udaran frontoian programatzen dira emanaldiak (2 edo 3). '''Finantzaketa:''' Udala. Txartelekin bildutako dirua. '''Argitalpenak:''' Argitaratzeari utzi zitzaion. Udalak urtero programatzaileen dokumentaziorako kopuru bat ematen die. '''Arduraduna:''' José Carlos Carrasco. === NOSFERATU (DONOSTIA) === '''Sorrera urtea:''' 1989. '''Jatorria:''' Donostia Kultura (Udalaren kultur patronatua). '''Emanaldi-aretoa:''' Principal Antzokia. '''Emanaldiak:''' Asteazkenetan. Hiru hileko hiru ziklo (urria ekaina). Euskarazko emanaldiak eskaintzen dira. Ez da metraje laburreko filmik ematen. '''Finantzaketa:''' Donostiako Udala. Valentzia eta Galiziako Filmotekekin hitzarmenak. Aldizkariko publizitatea: Seur. Txartelekin bildutako dirua eta bazkideak. '''Argitalpenak:''' Nosferatu Aldizkaria (koloretan). '''Arduraduna:''' Jose Luis Rebordinos. === GOIENIZ (BEASAIN) === '''Sorrera-urtea:''' 1995. Laurogeiko hamarkadan aldameneko Ordizia herrian martxan egon zen Goierriko Zineklubaren oinordekoa. '''Jatorria:''' Zinemazaleen topaketa, horietako batzuk desagertutako Goierriko Zineklubaren bazkideak. '''Emanaldi-aretoa:''' Usurbe Zinema (350 eserleku). '''Emanaldiak:''' Ostegunetan hamabostean behin. Lehenengo bi hiruhilekotan (urria martxoa) zortzi film ematen dira. Osagarri moduan, apirila eta maiatza bitartean sei klasiko eskaintzen dira. '''Finantzaketa:''' Beasaingo Udala eta Gipuzkoako Aldundia. Abonuak eta txartelekin bildutako dirua –170 abonatu inguru ditu. Inprimakiak aurrezki erakundeek ordaintzen dituzte. '''Argitalpenak:''' Hiruhilekoaren programazioa, zuri beltzean. === OSTARRENA (ZUMAIA) === '''Sorrera-urtea:''' 1995. Berrogeita hamarreko hamarkadan jada zineklub bat bazen Zumaian, eta hirurogei eta laurogeiko hamarkadetan beste bat jarri zen abian. '''Jatorria:''' Zinemazaleen talde bat. '''Emanaldi aretoa:''' Zumaiako Aita Mari Zinema. '''Emanaldiak:''' Ostegunetan 22:15ean, hamabostean behin, urria eta ekaina bitartean. '''Finantzaketa:''' Udala eta Gipuzkoako Foru Aldundia. Txartelekin bildutako dirua. '''Argitalpenak:''' 2002an esku-programa berri baten 1. alea argitaratu zen, zuri beltzean. === CINEMA PARADISO (IRUN) === '''Sorrera-urtea:''' 1995 '''Jatorria:''' Cinema Paradiso Elkartea, Irungo Udaleko Gazte Departamentuaren laguntzaz. '''Emanaldi-aretoa:''' Amaia Kultur Zentroa. '''Emanaldiak:''' Bi ostiralean behin, urtarrila eta apirila bitartean. Horrez gain, uztail eta abuztuko asteazkenetan Santiago kaleko frontoian emanaldiak antolatzen dituzte. '''Finantzaketa:''' Udala eta Gipuzkoako Aldundia. Txartelekin bildutako dirua. '''Argitalpenak:''' Kultur Zentroak hileko jardueren agenda bat argitaratzen du. Horrez gain, film bakoitzeko orri bat prestatzen da. === PABELA (PASAIA) === '''Sorrera-urtea:''' 1999 '''Jatorria:''' Pasaiako zinemazale talde baten ekimenez sortu zen. '''Emanaldi-aretoa:''' Pasai San Pedroko Udal Aretoa. '''Emanaldiak:''' Igandeetan arratsaldeko 6etan, urria eta ekaina bitartean. Emanaldi guztiak bideo bidez egiten dira. '''Finantzaketa:''' Udala. Sarrera doakoa da. '''Argitalpenak:''' Esku programa bat hilean behin. === ERNEST LLUCH KULTUR ZENTROA (DONOSTIA) === '''Sorrera-urtea:''' 2001. '''Jatorria:''' Ares Elkartea. '''Emanaldi-aretoa:''' Kultur Etxea, Amara (120 eserleku). '''Emanaldiak:''' Hilean hiru edo lau asteartetan, urritik maiatzera. Gaiaren araberako zikloak. DVD formatua. '''Finantzaketa:''' Donostiako Udala. Sarrera doakoa da. '''Argitalpenak:''' Kultur Etxeko jarduera guztiak jasotzen dituen diptiko edo triptiko bat argitaratzen da, zinema programazioa barne. == BIZKAIA == === FAS, ZINEMA ETA IRUDIAREN FOROA (BILBAO) === '''Sorrera-urtea:''' 1953. '''Jatorria:''' San Bizente Parrokia. '''Emanaldi-aretoa:''' San Bizente Aretoa; 1995ean Indautxu plazako El Carmen Aretora aldatzekoa (475 eserleku). '''Emanaldiak:''' Astearteetan 19:45ean, urria eta ekaina bitartean. Denboraldiko 33 emanaldi inguru eskaintzen ditu. '''Finantzaketa:''' Bazkideen kuotak –200 eta 300 bazkide ditu. Bizkaiko Foru Aldundia eta Eusko Jaurlaritza. Bilbao Bizkaia Kutxa Fundazioa da hiru hilean behingo aldizkaria laguntzen duena. '''Argitalpenak:''' Hiru hilean behingo aldizkaria. Horrez gain, Zineklubak edonork erabili dezakeen liburutegi bat du; Euskal Herri osoan zineman espezializatutako bildumarik osoena omen. '''Bestelakoak:''' 2000ko otsailean, La noche + corta de Canal + programak Fas film laburren eta zinema ez hain komertzialaren hedapenean Estatuko lau entitate garrantzitsuenen artean sailkatu zen. === GETXO (GETXO) === '''Sorrera-urtea:''' 1978 '''Jatorria:''' Udaleko kultur aretoa. '''Emanaldi-aretoa:''' Kultur aretoa. '''Emanaldiak:''' Asteazkenetan, Algortan, Getxo Antzokian eta ostegunetan Areetan, Gran Cineman. Ostiraletan, filmak azpitituluekiko jatorrizko bertsioan. Getxoko Cinema Paradison. '''Finantzaketa:''' Udala. Txartelekin bildutako dirua. '''Argitalpenak:''' Informazio orria. === MUDO-DROGOT (ERMUA) === '''Sorrera-urtea:''' 1980. '''Jatorria:''' Zinemazaleen elkartea. '''Emanaldi-aretoa:''' Hasiera batean Udal Ateneoaren Guria Zinema. Laurogeita hamarreko hamarkadaren erdialdetik Ermua Zineman. '''Emanaldiak:''' Ostegunetan. Denboraldiko hamahiru film: urtarrila, otsaila, apirila, urria eta azaroan. Gaiaren, nazionalitatearen edo zuzendarien araberako bost ziklo (hiruna filmeko hiru ziklo eta binako beste bi). '''Finantzaketa:''' Udala. === BELLAS ARTES MUSEOAREN ZINEMATEKA (BILBAO) === '''Sorrera-urtea:''' 1982. Etenaldia izan zuen 1999ko ekainaren eta 2001eko abenduaren artean. '''Jatorria:''' Zinemateka Bellas Artes Museoarena da. '''Emanaldi aretoa:''' Bellas Artes Museoaren emanaldi aretoa (200 eserleku). '''Emanaldiak:''' Urte osoan zehar ostegun, ostiral eta larunbatetan. Emanaldiak 18:00 eta 20:00etan izaten dira. Zikloetan antolatutako programazioa. Beti azpitituluekiko jatorrizko bertsioan. '''Finantzaketa:''' Bellas Artes Museoa. Metrobilbaoren babesa. Txartelekin bildutako dirua. '''Argitalpenak:''' Aldizkari bat film-ziklo bakoitzeko. '''Arduraduna:''' Jose Julian Bakedano. === ARRIOLA (ELORRIO) === '''Sorrera-urtea:''' 1990. '''Jatorria:''' Arriola kultur elkartea. '''Emanaldi-aretoa:''' Arriola Aretoa, Udal jabetzakoa. '''Emanaldiak:''' Hilean bi ostegunetan, zinemazale amorratuenentzako programazioa eta gainerako asteetan larunbat eta igandeetan programazio irekiagoa. Hilean behin, asteburuan, film labur bat eskaintzen da. '''Finantzaketa:''' Elorrioko Udala. Txartelekin bildutako dirua. '''Argitalpenak:''' Kultur Etxearen jarduerak jasotzen dituen programa orokor bat argitaratzen dute, eta, horrekin batera, separata bat zinema programazioarekin. === CINE SOCIALCLUB (BASAURI) === '''Sorrera-urtea:''' 1993. Laurogeiko hamarkadan, Basaurin Jaiki Zinekluba izan zen. '''Jatorria:''' Udaleko Kultur Etxea. '''Emanaldi-aretoa:''' Teatro Social. '''Emanaldiak:''' Ostegunetan, bi emanaldi. Zikloka. '''Finantzaketa:''' Udala. '''Argitalpenak:''' Film bakoitzerako informazio orri bat. === ZORNOTZA (ZORNOTZA) === '''Sorrera-urtea:''' 1994. Laurogeiko hamarkadan programazio iraunkorra izan zuen zineklub baten aurrekariaz. '''Jatorria:''' Kultura Zinegotzigoa, Zornotzako Udala. '''Emanaldi-aretoa:''' Zornotza aretoa (363 eserleku). '''Emanaldiak:''' Astearteetan 20:15ean. Urrian, azaroan, urtarrilean, otsailean eta martxoan. Launa filmeko bost ziklo. Hilean film labur bat. '''Finantzaketa:''' Udala. Txartelekin bildutako dirua. '''Argitalpenak:''' Zornotza aretoaren programazio osoa biltzen duen liburuxka. === SERANTES (SANTURTZI) === '''Sorrera-urtea:''' 1999 '''Jatorria:''' Udaleko Kultura saila, Santurtziko Udala. '''Emanaldi-aretoa:''' Serantes Kultur Aretoa (3 areto). Areto txikietan. '''Emanaldiak:''' Hamabostean behin, urte osoan zehar. Iraila eta maiatza bitartean bikoiztutako filmak soilik. '''Finantzaketa:''' Udala. Txartelekin bildutako dirua. '''Argitalpenak:''' Informazio orria. '''Arduraduna:''' Felipe Martínez Unanue. == ARABA == === ORHUM UNIBERTSITATEKO ZINEKLUBA (VITORIA-GASTEIZ) === '''Sorrera urtea:''' 1992. '''Jatorria:''' Orhum kultur elkartea, Gasteizko kanpusaren EHUko errektoreordetzaren eskumenekoa. '''Emanaldi-aretoa:''' Injinerutza Tekniko Industrialaren Eskola. '''Emanaldiak:''' Astelehen arratsaldeetan. Sei ziklo ikasturte-hilabeteetan. '''Finantzaketa:''' EHU, Arabako Aldundia. Sarrera doakoa da. '''Bestelakoak:''' Orhum zineklubak Gasteizko Fantasiazko Zinemaren Astea antolatzen du. === AMAR EL CINE (GASTEIZ) === '''Sorrera-urtea:''' 2001. '''Jatorria:''' Montehermoso Kultur Zentroa. '''Emanaldi-aretoa:''' Florida Zinemak. '''Emanaldiak:''' Ostegunetan 20:00etan (otsailetik ekainera eta irailetik abendura). Guztira, 26 film klasiko inguru azpitituluekiko jatorrizko bertsioan. Bitxikeria modura, emanaldi bakoitzera kritikari edo aditu bat hurbiltzen da, filmari buruz jarduteko eta eztabaida moderatzeko. '''Finantzaketa:''' Gasteizko Udala. Florida zinemen jabe den enpresa, Vitoriana de Espectáculos (Vesa). '''Argitalpenak:''' Ziklo bakoitzeko eskuprograma bat argitaratzen dute. == NAFARROA == === MUSKARIA (TUTERA) === '''Sorrera-urtea:''' 1954. '''Jatorria:''' Junta Diocesana de Acción Católica. 70eko hamarkadaz geroztik, Muskaria Elkarte independentea da. '''Emanaldi-aretoa:''' Hasieran zinema komertzialetan. Dekanoaren Jauregira aldatu ziren 1966an (300 eserleku). Versalles zinema du 1989az geroztik egoitza (500 eserleku). '''Emanaldiak:''' Hilabete bakoitzeko azken hiru ostegunetan, urria eta maiatza bitartean. Azpitituluekiko jatorrizko bertsioan. Finantzaketa: Bazkideen kuotak (65 kide). Udala. Txartelekin bildutako dirua. '''Argitalpenak:''' Hiru hilean behingo aldizkaria. '''Bestelakoak:''' Muskaria Tuterako Zinema Espainiarreko Erakustaldiaren eta Tuterako Opera Prima Jaialdiaren antolatzailea da (1985 eta 2000az geroztik, hurrenez hurren). === FILMOGOLEM (IRUÑA) === '''Sorrera-urtea:''' 1996. '''Jatorria:''' Golem enpresa. '''Emanaldi-aretoa:''' Golem Yamaguchi aretoak. '''Emanaldiak:''' Ostegunetan 22:30etan. Urria eta ekaina bitartean. '''Finantzaketa:''' Enpresa pribatua. '''Argitalpenak:''' Golem aldizkaria. 9iizy8s08e6393ckajayqvu59n6oo15 0 2919 7681 2015-07-06T21:20:57Z Jalkorta 1113 Orria sortu da. Edukia: SARIAK. Ez dago zinema nazional aipagarririk, urtero lan nagusiak, talentu handieneko zuzendariak eta gehien nabarmendutako antzezleak sarituko ez dituenik. Euskal zinema... wikitext text/x-wiki SARIAK. Ez dago zinema nazional aipagarririk, urtero lan nagusiak, talentu handieneko zuzendariak eta gehien nabarmendutako antzezleak sarituko ez dituenik. Euskal zinema ez da salbuespena. Euskal Herrian edo kanpoan ehunka profesionalek lan egiten dute denboraldi bakoitzean ikusleoi filmen labealdi berri bat eskaintzeko. Horien guztien artean gailentzen direnek ikusleen, adituen eta lankideen aitorpena jasotzen dute. == El Mundo sariak euskal zinemari == '''''El Mundo del País Vasco''''' egunkariak 1992an lehenengo zinema sariak eman zituen, eta urte gutxitan sona handia lortu zuten, sariak ematerakoan zorrotz jokatzen dutelako eta zeremoniak egoki antolatzen direlako. '''Hautaketa-sistemak''' oinarri nahikoa zabala hartzen du. Izan ere, Euskadin urtean zehar egindako lanak nahiz euskal zinemagile nagusiek kanpoaldean eginikoak kontuan hartzen dira. Hau da, hemen “euskal zinema” kontzeptuak non eta nork galderi erantzuten die. Kasu bietan, gainera, eskuzabaltasun handiz. Euskal Herriko erkidetako 40 adituk hautagai zerrenda luzeen artetik botoa ematen dute –2002an bozketa ikusleetara hedatu zen, Internet medio. '''Honako sari hauek ematen dira:''' Film onena, Zuzendari onena, Gizonezko antzezle onena, Emakumezko antzezle onena, Bigarren mailako antzezpen onena, Film labur onena eta Opera prima onena. Seigarren ekitaldira arte zuzendaritza artistikoa, fotografia, musika eta jantziak ere saritu ohi ziren. Saria emate jaia udaberrian ospatzen da, Bilboko Arriaga Antzokian. ''Glamour'' distirarik ez da falta, antzezle, zuzendari eta gainerako pertsonaia ezagunen eskutik, eta Euskal Herriko kultur, politika eta gizarte alorreko ordezkari ugari izaten da beti. Zeremonia musika emankizunek, umoristek eta magoek girotzen dute, kartazal itxien errituaren eta Juan Etxegoienek diseinatutako estatuatxoen desfilearen artean ikuskizuna eskainiz. Lehen ekitaldian, urteko film onenaren saria '''''El rey pasmado''''' lanari eman zioten, eta zuzendari onenaren saria '''Julio Medem'''ek irabazi zuen, '''''Vacas''''' filmarengatik. Donostiarra El Mundo Sarietako klasikoa bilakatu da, Arriagako gau ekitaldietan bere film bakoitzak sari bat edo bat baino gehiago eskuratu baititu: film onena eta zuzendari onena '''''La ardilla roja''''' (1993) eta '''''Tierra''''' (1997) filmekin; zuzendari onena '''''Los amantes del Círculo Polar'''' (1999) lanarekin, eta ikusleen film onenaren saria '''''Lucía y el sexo'''''rekin. Apaletan sari ugari pilatu duen beste zinemagile bat '''Alex de la Iglesia''' da: 1995ean '''''El día de la bestia''''' lanak film onenaren saria irabazi zuen, eta 2001ean '''''La comunidad''''' hirukotearen irabazle suertatu zen: filmarena, zuzendariarena eta gidoiarena, '''Ane Gabarain'''i emandako antzezle onenaren sari txikia barne. Madrilen bizi diren arren, '''Kerexetarrak''' –Elias eta Gracia– bertakotzat hartuak dira hemen. Horrek azaltzen du '''Fernando León de Arano'''aren '''''Barrio''''' lanak 1999ko film onenaren saria irabazi izana. '''''Cuando vuelvas a mi lado''''' lanarekin ere sari bikoitza eskuratu dute, film eta gidoi onenari emanak, eta Eliasek gidoi onenaren saria eskuratu zuen '''''El último viaje de Robert Rylands''''' filmarekin. Azkenik, '''Montxo Armendariz'''en '''''Secretos del corazón''''' 1998ko euskal film arrakastatsuena izan zen, bost sari irabazita, eta, besteak beste, ''Airbag'' eta ''Perdita'' ''Durango'' lanak estalirik. Zuzendari hori bera, gainera, X. ekitaldiko palmaresean nagusi gertatu zen, 2002an, '''''Silencio roto''''' filmarekin –filma, gidoia, zuzendaria eta bigarren mailako antzezle onena '''Joseba Apaolaza'''ri. == Euskal Aktoreen Batasunaren sariak == Euskal Herri osoko antzezpenaren profesionalak biltzen dituen Euskal Aktoreen Batasunak lehen ekitaldiak 1991 eta 1993 urteetan antolatu zituen, Antzerkiaren Mundu mailako Egunarekin batera (martxoan). Gertakariari bizitasuna ematearren, lankideen iritziz gehien nabarmendu ziren antzezleak saritzeari ekin zion programak 1995ean: antzerkian, '''Aitor Mazo'''; zineman '''Karra Elejalde''', eta telebistan Kontxu Odriozola. Orduan sortu zen, halaber, Besarkada Saria, ibilbide bereziko antzezleei omenaldia eskaintzen zaienekoa: lehen saritua '''Txema Blasco '''beteranoa izan zen. Aurrerago Errebelazio Saria gehitu zen. Ordutik hona, Euskal Aktoreen Batasunaren sariak urtero ematen dira, ekainean eta egoitza ezberdinetan. Zinemari dagokionez, hemen mintzagai dugun auzia hori baita, lankideen omenaldia jaso duten antzezleak hauek dira: '''Alex Angulo''' eta '''Maribi Bilbao''' (1996), '''Ramon Barea''' (1998), '''Ane Gabarain''' (1999), '''Ramon Ibarra''' eta''' Elena Irureta '''(2000), '''Karra Elejalde''' eta '''Pilar Rodríguez''' (2001). ley9ayomx001p77fxn0g2m9sel6m78l 0 2920 7682 2015-07-07T21:05:43Z Jalkorta 1113 Orria sortu da. Edukia: ZINEMA ERAKUSTALDIEK helburu bikoitza dute: batetik, filmen hedapen komertziala eta sektorearen eraberritzea ahalbidetzen dute; bestetik, ikusleak sentsibilizatzeko eta, z... wikitext text/x-wiki ZINEMA ERAKUSTALDIEK helburu bikoitza dute: batetik, filmen hedapen komertziala eta sektorearen eraberritzea ahalbidetzen dute; bestetik, ikusleak sentsibilizatzeko eta, zenbaitetan, gizarte balioak (izadia, tolerantzia, euskara, arte gaztea, eta abar) sustatzeko kultur plataformak dira. Euskal Herrian, eskaintza hain handia denez jaialdi, aste eta lehiaketen artetik hautaketan bat egin beharrean izan gara. == Zinebi, Bilboko zinema dokumentalaren eta film laburren nazioarteko jaialdia == Aspaldi martxan jarri zelako, gertakari berdingabea delako eta, agian, baita duen aurrekontuagatik ere, '''Bilboko Zinema Dokumentalaren eta Film laburren Nazioarteko Jaialdiak''' Euskal Herriko bigarren garrantzitsuena izan beharko luke, Donostiako Zinemaldiaren atzetik. '''Zinebi''', ordea, gorabehera eta zehaztugabekerien artean itzaliz doa, krisialdi-egoera kronikoan, jaialdiari kanpora begira erakargarria suertatuko den nortasun eta ''bultzada'' bat emateko zuzendarien ezintasunagatik. Donostiako Zinemaldiaren hastapen eta bermatze azkarrari begira inbidiak jota, 1959an Bilboko handiki multzo batek, '''Pedro Ybarrak''', Instituto Vascongado de Cultura Hispánicaren presidentea buru zuela, Zinema Dokumental Iberoamerikar, Lusitaniar eta Filipinarraren Nazioarteko Lehiaketa bat sustatu zuen, helburutzat harturik: “zinema dokumentalaren indar adierazkorraz herri iberoamerikarren artean maitasuna, begikotasuna eta elkar ulertzea sendotzea, eta herri horien usadioak, artea, musika, folklorea, paisaiak, eta abar ezagutaraztea”. Zinema Dokumentalaren Nazioarteko Lehiaketa izena hartu zuen 1967an, beranduago izenari metraje laburreko filma erantsiko zitzaiolarik. Hastapenetan, Jaialdiaren parafernalia Donostiako kidearen kopia hutsa zen, baina kaskarragoa, zeren eta Luciano Rincón gogoratuak zioen bezala, hasierako lehiaketa “askotariko jarduerei buruzko agerraldi arrunta” besterik ez baitzen. Alabaina, hirurogeiko hamarkadaren amaieran tarteka lan esperimentalak, munduko zuzengabekeriak salatzen zituzten dokumentalak eta estatuaren egoerari buruzko metafora garratzak agertu ziren, Jaialdia askoz interesgarriagoa eta sortzaile berrientzat ezinbesteko topaleku bihurtuz. Garai hartan paradoxa ugari gertatu zen, hala nola 1968an ''Ama Lur'', euskal etnia goresten zuen lanak, balio hispanikoak islatzeagatik “Conde de Foxá” Saria jasotzea. Bilbon orduan zinemagile hasiberri ezagunak saritu ziren, José Luis Garci (1975), Jaime Chávarri (1971), Imanol Uribe (1977), Alfonso Ungría (1969), Montxo Armendariz (1979), Julio Medem (1985) eta Juanma Bajo Ulloa (1988 eta 1989) kasu. Bere bizialdi luzean gorabehera eta egoitza ugari izan ostean, badirudi azkenaldian (2002ko urtea) '''Bilboko Zinema Dokumentalaren eta Film laburren Nazioarteko Jaialdia''' beste beheraldi bat pairatzen ari dela. Ennio Morriconeren presentzia izartsuak edo bere ikonografiaren erotismo kistchak nahasketa areagotu diote gero eta lausoago agertzen den gertakari honi. == Donostiako urpeko ziklo nazioartekoa == Donostiako Real Sociedad Futbol taldearen urpeko jardueren ataleko zenbait bazkidek 1975ean hasiera eman zioten nazioarteko ziklo bati, mundu mailako gertakari bihurtu denari. Aurkeztutako film guztiek –zinemako formatuan eta, azkenaldian, baita bideoan ere– dute zerikusia urpeko bizitzarekin, mundu gorde eta ezezaguna, eszenatoki liluragarriez eta izaki zoragarriez populatuarekin. Jardunaldietara mundu osoko adituak eta pertsona famatuak biltzen dira, eta urpeko munduari lotutako jarduera ezberdinak programatzen. == Biarritzeko nazioarteko jaialdia, topalekua == Biarritz jaialdi tradizioa duen hiria da. Zinema Madarikatuaren Jaialdi bat egin zen 1949an jada, eta handik gutxira, 1957an, industria eta enpresako zinema hedatzeko beste jaialdi bat sortu zen. Esperientzia haiek ez zuten errorik bota, bai ordea '''Jaialdi Iberoamerikarrak'''. Lehiaketa izaerakoa, 1979az geroztik espainieraz eta portugesez egindako zinemen plataforma gisa jokatzen du, Biarritz baitute Europako merkatuan sartzeko atea. '''Cinéma et cultures de l’Amerique Latine''' izenaz, Jaialdiak berrogeita hamar film inguru programatzen ditu, eta film luze eta film labur onenei, antzezle onenei eta dokumental onenari Soleil d’Or sariak eskaintzen diete, ikusleek, aldiz, '''Sud Ouest Saria''' ematen dute. Urtero Latinoamerikako herrialde jakin baten kultura eta tradizioak aurkezten dira. == Lekeitioko Euskal Zinema eta Bideo Bilera (EZBB) == Lekeitioko jaialdiaren ardatza euskarazko zinema da 1978az geroztik, Euskal Herriko jaialdietan kasu berdingabea. Baina interes mugatua luke, bere nortasunaren ezaugarri bakarra hizkuntza balitz. '''Lekeitioko Euskal Zinema eta Bideo Bilera'''ren erakargarritasun nagusietako bat balio berrien, animazioaren eta munduko zinema ezberdinetako gutxiengo batentzako lanen sustapena da. Super 8 tradizionala ahaztu gabe, 1986an EZBBak bideoari ateak zabaldu zizkion, etorkizunean zinemagile berrien formatua hori izango zela sinetsita. Bideo dokumentalei, sorkuntzakoei eta argumentuzkoei sariak ematen zaizkie, aldaera profesionalean nahiz amateurrean. == Gasteizko Euskal Zinemaren Astea == Hau asmo handirik gabe jaio eta, zuzendaritza-taldearen lan aproposaz eta erakundeen laguntzaz –kasu honetan Vital Kutxa Fundazioa–, maila eta partaidetza handiak lortu dituenaren adibide egokia da. Euskal zinemaren egoera gainbegiratzeko asmo xumeaz 1985ean Zinemako Gela Irekiko kideek, Euskal Filmotekarekin lankidetzan, aste bat programatu zuten bertako sormen lan zahar –''El mayorazgo de Basterretxe''– eta berriena –''Akelarre, Toque de queda''. Arrakastaren ondorioz, hurrengo urtean esperientzia errepikatu egin zen, eta horrela jaialdia sendotu egin zen, otsailaren azken astean. Denbora joan ahala, sortzaile bati monografikoki eskainitako sail paralelo bat erantsi zaio, eta 1997az geroztik sariak ematen dira. == Gasteizko Ikus Entzunezko eta Bideoen Jaialdia == Estatuko bideo jaialdirik zaharrena, eta musikaren sorkuntzan espezializatutako bakarra, 1985ean jaio zen, Bideo/Musika Erakustaldia izenarekin (euskal rockaren susperraldi handiaren garaia zen), eta hurrengo urtean Bideo Musikalaren Jaialdia moduan bermatu zen. Bideoklipak eskaintze hutsaz haratago, Gasteizko Jaialdiaren oinarrian bideo musikalarekiko interesa dago, soinu eta irudiaren arteko harremanetan sakontzen duen testuinguru orokorrago baten baitan. Artelanaren kontzeptua eraldatzen ari den eta artisten adierazpide berriez hornitzen ari den iraultza teknologikoaren aldi batean, Jaialdiak bere esparrua zabaltzen asmatu du, eta arte elektronikoei nahiz ikus entzunezko tresna berrien sorkuntza mailako ahalbideei buruzko topaleku eta hausnarketarako gune bilakatu da, sortzaile berrien sustapena eta ahalik eta ikusle gehienen partaidetza ahaztu gabe. == Tuterako Zinema Espainiarraren Erakustaldia eta Opera Prima Jaialdia == Berrogeita hamarreko hamarkadaz geroztik, Tuterak zinemazale multzo eraginkor bat du, Muskaria Zineklubaren inguruan biltzen dena. Multzo hori izan zen laurogeiko hamarkadaren erdialdean '''Zinema Espainiarraren Erakustaldia''' martxan jarri zuena, kalitatezko film bitxiak eskaintzeko asmoarekin. Laurogeita hamarreko hamarkada hasieran, Erakustaldiak eten bat izan zuen, 1994an udalak berori berpiztea erabaki zuen arte. Udaberriko hiru astetan zehar (martxoaren eta apirilaren artean) zinema espainiar berrienaren bilduma bat programatzen da, antzezle eta zuzendariak erakarriz; hemen izanak dira, besteak beste, Eduardo Noriega, Antonio Resines, Alex de la Iglesia eta Santiago Segura. Lau film aurrez estreinatu ziren, 2001ean Tuterako ikusle jakitunen artean egin zen galdeketa moduan. Tuterak, bestalde, zinema erakustaldi are mamitsuago bat du: '''Opera Prima Jaialdia''', hau ere Tuterako jendeak sortua, 2000ko urrian. Honen asmoa zen zuzendari, antzezle eta gidoilarien lehen lanak berreskuratu edo eskaintzea. Fernando Trueba –Tuterara Opera Prima lanarekin etorria– eta eskarmentu handiko zuzendariak, eta talentu berriak, hala nola Luis Marías zuzendari bilbotarra –''X'' filmaren egilea– Tuterako jaialdira etorri dira, ikuslego ugari eta gogotsu baten iritziak alderatzera. 2001eko ekitaldian 4.000 ikusle baino gehiago izan ziren. Jaialdiaren programa hamabi bat filmek osatzen dute, 90.000 euro inguruko aurrekontuaz, horri atzera begirako atala eta film laburren emankizuna gaineratzen zaizkiolarik. == Le Festival International de Programmes Audiovisuels (FIPA) == Telebista berezko hizkuntza duen eta modalitate oro (fikzioa, dokumentala, esperimentazioa) barne har dezakeen adierazpidetzat onartua izan zedila: hori izan zen 1987an '''Festival International de Programmes Audiovisuels''' sortu zutenen xedea, 1996az geroztik egoitza Miarritzen duenarena. Urtearen hasieran, FIPAk ikus entzunezko sorkuntzan diren joera berrienak ikuskatzen ditu, lehiaketako sei atalen bidez: Fikzioa, Serieak eta Telenobelak, Sorkuntzako dokumentalak eta saioak, Erreportaje handiak, Musika eta zuzeneko ikuskizunak, Programa laburrak. Ikus entzunezkoaren memoria sail paraleloak telebista arte bihurtu duten maisuak omentzen ditu; hemen izan dira, besteak beste, Robert Altman, Stephen Frears edo Paco Rabal. == Donostiako Fantasia eta Beldurrezko Zinemaren Astea == Sarrerak eskuratzeko ilara luzeak; ikusle parte hartzaile eta apur bat trauskilak; kalitatezko fanzineak eta liburukote potoloak; erakusketak, antzerkia, festak... Fantasia eta Beldurrezko Zinemaren Asteak Jaialdi on baten osagai guztiak ditu, arrakasta handiegiz hiltzea eragozteko horrelako izendapen bati ihes egiten dion arren. Hastapenak apalak eta mugatuak izan ziren 1989an, baina ikusleen erantzunak Aste hau Santu Guztien eta Defuntu Leialen egunak barne hartzen dituena –betiere, Valladolideko Jaialdia egun horietan burutzen ez bada– urte gutxitan zinema genero horretako joeren agertoki bikain moduan nabarmentzea ekarri du. Egoitza Alde Zaharreko Principal Antzokian du, eta lehiaketako filmak, luzeak nahiz laburrak, eta ziklo monografiko bat eskaintzen ditu, Príncipe aretoetan atzera begirakoak ematen direlarik. Asteak, adibidez, zinema japoniarra, Universal estudioaren beldurrezko klasikoak eta goi-zinemaren aitzindariak helarazi dizkigu. == Gasteizko Fantasiazko Zinemaren Astea == Gasteizko Orhum zineklub unibertsitarioa zuzentzen duen koadrila kementsuari zor diogu 1991an jaiotako '''Fantasiazko Zinemaren Astea'''ren antolamendua. Donostiako kidea baino askoz apalagoa izanagatik, ikusleek antzeko zaletasuna agertzen dute, urtero, Gabonak heltzear direla, Gasteizko kanpusean lekututako Injinerutza Tekniko Industrialaren Eskolako aretoa betetzen dutelarik, programa osatzen duten bospasei emankizunak ikusteko. == Nafarroako Ikus-entzunezkoen Sorkuntza Jaialdia == Muestra de Vídeo izenaz sortu zen 1992an, Nafarroako Jaialdien barruan. Hurrengo urtean bereizi eta bere kasa kokatu zen, bideo-lehiaketa, erakusketak eta hitzaldiak antolatzen ditu eta nola edo hala bideo sorkuntzaren alorrean sartutako pertsonen topaleku bilakatuko da. Multimediako arte-lehiaketa sail bat programatzen du, 1997az geroztik, cd rom eta Internet medio sortutako lanak aurkeztuz. Hala, Jaialdiak sorkuntzara aplikatutako teknologia berriei ateak zabaldu dizkie. == "Gaztebideo" Gazteen Bideo Jaialdia == Gasteizko '''Gaztebideo''' 1993an sortu zen, Indar Gazte Elkartearen ekimenez, zinema ikasketak sustatu, elkarte, ikastetxe eta partikularrek egindako lanak hedatu eta belaunaldi berrietan zinemarako zaletasuna bultzatzea helburu harturik. Antolatzaileek aitortzen dutenez, “Gaztebideoren arrakasta bere izaera berezi eta espezializatuari zor zaio; izan ere, berariaz antzezle gazteekin eta zuzendari amateurrek egindako lanak saritzen dituen beste lehiaketarik ez dago”. Erakustaldia Vital Kutxaren Kultur Aretoan egiten da, eta epaimahaia euskal zinemako profesional itzaltsuek osatzen dute. == Irungo Zinema eta Bideo Gaztearen Lehiaketa == Irudiko eta soinuko ikasle talde baten eta ikus entzunezko sorkuntzan interesa duten pertsonen ekimenez, 1993an zuzendari gazteek egindako bideoen erakustaldi bat eta profesionalen eta hasiberrien arteko harremanak bultzatzeko mahai inguruak programatu ziren Irunen. Emaitza positiboa izan zen, eta hiru ekitaldiren ostean Lehiaketa bihurtu zen. Urtearen amaiera aldera eta hiru edo lau egunez, lepo betetako Amaia Kultur Zentroan jaialdi ezberdinetan nabarmendu diren bideo eta metraje laburreko filmak eskaintzen dira, lehiaketako 35 mm eta bideo lanez gain. Kategoria bakoitzean, profesionalek osatutako epaimahai batek lan onenak hautatzen ditu, eta ikusleek ere sariak ematen dituzte. == Bidasoako Herrialdeko Film Laburren Nazioarteko Lehiaketa == Bertizko Partzuergoak, 1999az geroztik, Bidasoa ibaiaren bi aldeetako herriak biltzen dituen Film Laburren Lehiaketa hau antolatzen du. Lehiaketa sailean, Urrezko, Zilarrezko eta Brontzezko Iratzeak banatzen dira, honako kategoria hauetan: film onena, antzezle onena, balio ekologikoko obra, balio bakezale eta humanistak defendatzen dituen metraje laburreko filma, eta Euskal Herriko zinemagile baten sorkuntza-lan onena. Egileak Bertizko eskualdean film labur bat filmatzeko konpromisoa hartzen badu Lehen Sariaren diru kopurua bikoiztea ideia bikaina izan da. Modu horretara, urte batzuetan film fondo bat lortu ahal izango da, eremu horren ikus entzunezko ondare gisa. == Nazioarteko Zinema Jaialdia. Zuzendari berriak. Gasteiz == “Zinemazale batzuk elkartzen dira. Beste jaialdi batzuetan egon ostean, eta hango giroarekin liluratuta, beraien hiriak antzeko zerbait merezi duela deliberatzen dute. Asmo burugaberik gabe, Jaialdi berri baten jaiotza bultzatzea erabakitzen dute”. Modu atsegin horretan deskribatzen du Joseba Fiestras kazetariak Gasteizko Nazioarteko Zinema Jaialdiaren sorrera, lehen ekitaldia 1999an ospatu zuenarena. Norabide zehatzago baten bila, eta jaialdi ezberdinen artean beraien eskaintza berezitzeko, antolatzaileek estreinatzeko gertu egon arren beren alde egingo duen banatzailerik aurkitzen ez duten film luzeak hautatu dituzte. Hala, '''“Zuzendari Berriak”''' azpititulu iradokitzailea hartu zuen '''Gasteizko Nazioarteko Zinema Jaialdiak'''. Guridi aretotik Florida antzokira aldatu zuen 2001ean, jaialdiak egoitza. Alabaina, Jaialdiak jaio zenetik segurtasun ekonomikoa falta izan du, eta arazo hori konpondu ezean sustatzaileak baliabide apurrekin egiten ari diren lan bikaina zaputz daiteke. lhmlz1rdmf3z7c6un17moyip5mvo9tn 0 2921 7683 2015-07-07T21:15:10Z Jalkorta 1113 Orria sortu da. Edukia: DONOSTIAKO NAZIOARTEKO ZINEMALDIA mundu osoan seigarren zaharrena da, Venezia, Cannes, Locarno, Karlsbad eta Berlingoaren atzetik. Hasiera batean Donostiako merkatari tald... wikitext text/x-wiki DONOSTIAKO NAZIOARTEKO ZINEMALDIA mundu osoan seigarren zaharrena da, Venezia, Cannes, Locarno, Karlsbad eta Berlingoaren atzetik. Hasiera batean Donostiako merkatari talde batek bultzatutako gertaera turistiko hutsa, 1953ko Donostiako Nazioarteko Zinemaren I. Astea hirian udaldia sustatzeko helburuaz jaio zen, diktaduraren irudia irekitasunaren aldeko keinuez berritzeko ikuspegi ofizialarekin. “A” kategoriako ofizialtasuna ez zuen lortu 1957ra arte –zinemaldi batek izan dezakeen gorena, Film Ekoizleen Nazioarteko Federazioak ematen duena. Urte horretan, film onenaren lehenengo Urrezko Maskorra Dino Risi zuzendari italiarrak irabazi zuen, '''''La nonna Sabella''''' filmarekin. Berrogeita hamarreko hamarkadan eta hirurogeiko hamarkadaren hasieran Jaialdiak glamour apoteosi betea bizitu zuen. Dantzariek Victoria Eugenia antzokiaren atarian osatu ohi zituzten ezpata arkuen azpitik izar ugari igaro zen, hala nola Gloria Swanson, Ava Gadner, Federico Fellini, Alfred Hitchcock, Kirk Douglas, Anouk Aimée, Sofía Loren, Eva Marie Saint, Melvin Douglas, Kim Novak, Sidney Poitier, Peter Sellers, Anthony Mann, René Clair, Abel Gance... Profesional eta izarren topaleku eta kritika espezializatuaren aurrean film berriak erakusteko gune izateaz haratago,''' Donostiako Zinemaldiak''' hasieratik agertu zuen ikusleen partaidetza gogotsua; horregatik esan izan zaio “ikusleen jaialdia” –izarrena den Canneskoa edo industria gailen deneko Berlingoa ez bezala. Izan ere, Jaialdia testuinguru honetatik kanpo zentsura frankista itogarriak onartzen ez zituen filmez gozatzeko parada paregabea zen, eta horrek zinema ona eta etenik gabea ikusteko egarri zen ikusle-kopuru itzela erakartzen zuen. == 60ko hamarkadatik 80ko hamarkadako krisialdia == Marlon Brandok 1961ean irabazi zuen Urrezko Maskorra,''''' El rostro impenetrable''''' western sofistikatuarekin, 1964an irabazlea Elia Kazan izan zen,''''' América, América''''' filmarekin, eta 1969an Francis Ford Coppola hasiberriaren '''''The Rain People''''' nagusitu zen. Hirurogeita hamarreko hamarkadan Urumea ibaiaren ertzean paseeran ibili ziren, besteak beste, Joseph Von Sternberg, Fritz Lang, King Vidor, Howard Hawks, Orson Welles, Rouben Mamoulian, Nicholas Ray, Samuel Fuller, Sam Peckimpah, François Truffaut, John Cassavetes, Sidney Lumet, Joseph Losey, Luis Buñuel, Steven Spielberg... Diktadorea desagertzean, Jaialdia aldi batez norabide argirik gabe ibili zen, laurogeita hamarreko hamarkadara arte. Egoera politiko ernegatu samar batek eta jaialdiaren zuzendaritzatik izen ezberdinen joan etorriek astindurik, 1980an lehiakortasuna galdu, eta susmo gaiztoenak hedatu ziren. Zurrumurruen arabera, zenbait erakunde ofizialetan Jaialdia “zirimiririk gabeko hiri batera” (Palmara omen) eramateko erabakia hartua zegoen. Alabaina, antolatzaileek ez zuten etsi, eta lehenik '''Luis Gasca''' buru zutela, eta ondoren '''Carlos Gortari'''rekin, larrialditik ateratzeko lanean gogor jarraitu zuten. Akuilu moduan, eta sari ofizialik eman ez zitekeenez, Nazioarteko Kritikaren Saria sortu zen, prentsa akreditatuak emango zuena. Kontsolazio sari horiek bost film bikainek irabazi zituzten: Andrzej Wadaren '''''Dyrygent'''''-ek (1980), Marco Ferreriren '''''Storie di ordinaria folli'''''ak (1981), Manuel Gutiérrez Aragónen '''''Demonios en el jardín'''''-ek (1982), Diane Kurysen '''''Coup de foudre'''''-k (1983) eta, beste behin ere, Francis Ford Coppolaren '''''Rumble Fish-'''''ek (1984). == Jaialdi eraberritua == 1985ean, azkenean, ustekabean eta Pilar Mirók zuzendutako Zinemaren Zuzendaritza Nagusia delakoaren babes sendoari esker, Jaialdiak “A” kategoria berreskuratu zuen, behin behinekoa bazen ere. Orduan heldu zen '''Diego Galán''' kazetaria, aholkulari gisa, hurrengo urteetako susperraldian funtsezko eragilea. Zuzendaritza-talde berriak emaitza bikainak emanez gaurdaino, aldaketa txiki batzuekin, martxan jarraitu duen Jaialdiaren eskema diseinatu zuen: SAIL OFIZIALA: Egin berriak izan eta beste inon lehiatu gabeko hogei bat filmak parte hartu zuten, betiere, FIAPFek ezarritako arautegiari atxikitzen zitzaizkionak. Hogei horietatik –lehiaketan sartzen ez diren bi izan ezik–, nazioarteko epaimahai batek honako sari hauek eman zituen: film onenaren '''Urrezko Maskorra'''; zuzendari onenaren '''Zilarrezko Maskorra'''; emakumezko antzezle onenaren Zilarrezko Maskorra; gizonezko antzezle onenaren Zilarrezko Maskorra; fotografia onenaren '''Epaimahaiaren Saria'''; gidoi onenaren Epaimahaiaren Saria. Bestalde, Epaimahaiari '''Sari Berezi''' bat emateko aukera eskaintzen zitzaion, haren ezaugarri bereziengatik horrelakorik merezi duen filmarik egonez gero. '''Zuzendari Berrien Sari'''rako lehiatzen dira beste jaialdietan erakutsi ez diren Sail Ofizialean edo Zabaltegin sartutako edozein zuzendariren lehen edo bigarren film luzeak. ZABALTEGI: Ofizialarekiko paralelo doan saila. Garaiko zinema onenaren ikuspegi zabal bat eskaintzen da, hasiberrien lanak, zuzendari ospetsuen filmak edo jada nazioarteko beste jaialdi batzuetan ikusitakoak agertuz. Aipatu Zuzendari Berrien Sariaz gain, ikusleen bozketaz aurreko jaialdietan nabarmendu ziren filmen artean onena hautatzen da: '''Ikusleen Perla Saria'''. Sail Ofizialeko, Zabaltegi eta Made in Spanish eko lehen eta bigarren filmak 17 eta 21 urte bitarteko 300 gazteek osatutako epaimahai batek ematen duen Gazteen Saria irabazteko hautagai dira halaber. GAIAREN ARABERAKO ATZERA BEGIRAKOAK: Urtero gai edo une historiko jakin baten inguruko pelikulen ziklo bat programatzen da. '''“Atzo gertatua”''' atalak, 2001ean, XX. mendeko gertakari handiei gainbegiratu bat eman zien, berrogeita hamar bat film bitartaeko. Eta aurreko urteetan Gerra hotzeko film antikomunistak '''“Amesgaizto gorria”''', telebistan hezitako zinemagileen filmak''' “Telebistaren belaunaldia”''' edo gerraosteko italiar komediak '''“Gosea, umorea eta fantasia”''' ikusi ziren. EGILEEN ZIKLOAK: Jaialdiak sarritan ikusten errazak ez diren filmak egin dituzten kalitate handiko zuzendari bat edo biren antologia xeheak paratzen ditu. Horrek hainbat klasikoren lanak ezagutzeko aukera eskaintzen du, besteak beste, William Dieterle, Gregory La Cava, Tod Browning, Mitchell Leisen, John M. Stahl, Frank Borzage eta Carol Reed. Halaber, oraindik lanean diharduten zuzendarien lanak ere: John Sayles, Hou Hsiao hsien, Peter Bogdanovich edo Otar Iosseliani. Zuzendari horietako bakoitzaren monografia xehe bat argitaratzen da. MADE IN SPANISH: Atal hau 1993an sortu zen, Espainia eta Latinoamerikako zinema onena sustatzeko euskarri moduan. 2001az geroztik Made in Spanish Saria Latinoamerikan egindako film luzeei ere ematen zaie. BESTE BATZUK: Zinemako hamar egun bete horietako eskaintza pantaila erraldoian erakutsitako Anoetako Belodromoko emanaldiez, haurrei zuzendutakoez “Gurasoak zinera eraman itzazu” edo Euskal zinemaren egunaz osatzen da. Era berean, 1986az geroztik Jaialdiak zazpigarren arteko izar handiei omenaldi zirraragarri bat eskaintzen die, Donostia Saria emanez. Saria jasotako lehenak Gregory Peck eta Glenn Ford izan ziren. == Euskal Zinema Jaialdian == Historikoki, Donostiako Zinemaldia Euskal Herrian egiten den zinemaren agertoki izan da. 1968an, adibidez,'' Fernando Larruquert'' eta ''Nestor Basterretxea''k '''''Ama Lur''''' aurkeztu zuten, jendez lepo zegoen Astoria zineman eskainitako emanaldi gogoangarri batean. Areto horretan bertan, 1977an Jaialdiak Euskal Herrian egindako zenbait film labur programatu zituen, geroagoko euskal zinemaren maratoien lehen aurrekari moduan. Laurogeiko hamarkadaren hasieran euskal zinemaren industria ernetze bidean zegoen, eta Jaialdia ez da bazter geratuko: 1980an '''''El Proceso de Burgos''''' filma bahiketa ofizial baten mehatxupean eman zen. 1981ean '''''Segoviako ihesa''''' filma mugarri bat izango da, segidako urteetan jarraipena izango duena: '''''Albaniako konkista''''',''''' Euskadi hors d’etat''''',''''' Tasio''''', eta, batez ere, 1986an Urrezko Maskorra irabaziko duen''''' 27 ordu'''''. Laurogeita hamarreko hamarkadan, euskal zinemak behin betiko bultzada jaso zuen, zazpi urtetan lau Urrezko Maskor irabazita: '''''Las Cartas de Alou '''''(1990),''''' Alas de mariposa '''''(1991), '''''Días contados''''' (1994) eta '''''Bwana''''' (1996). Azken ekitaldietan, Donostiako Zinemaldiak irailean Gipuzkoako hiriburura hurbiltzen diren bi mila kritikari, ekoizle eta banatzaileek euskal zinemagileen labealdi berriaren –Alex de la Iglesia, Julio Medem, Juanba Berasategi, Juanma Bajo Ulloa, Montxo Armendariz…– lanak ezagutu eta heda ditzaten ahalbidetu du. Hurrengo urteetan hemen egindako zinemak urteko gau izartsuak distira bereziz argituko ahal ditu! iouzmsqvoifmaqtt020s7wx1jtvaqdm 0 2922 7684 2015-07-07T21:19:58Z Jalkorta 1113 Orria sortu da. Edukia: Hirurogeiko hamarkadaren hasiera arte kasik ez da euskaraz filmatutako lanik izango. Isilaldi luze hori Parisen erbesteratutako bilbotar batek urratu zuen, metraje laburre... wikitext text/x-wiki Hirurogeiko hamarkadaren hasiera arte kasik ez da euskaraz filmatutako lanik izango. Isilaldi luze hori Parisen erbesteratutako bilbotar batek urratu zuen, metraje laburreko zenbait dokumental eginez. Egoera normalduz joan zen 1975etik aurrera. Gaur egun, euskara osasuntsu agertzen da, batik bat haurrentzako animazioari eta istorioak filmatzeko hizkuntza hori hautatzen duen film laburren zenbait egileri esker. Maurice Champreux eta Jean Faugeres zinemagileek, 1930ean, euskara mintzatua –eta batik bat kantatua– entzun ahal izateko lehen film soinuduna filmatu zuten: '''''Au Pays des Basques'''''. Hain goiztiarra izanik ere, gure hizkuntza apenas entzun ahal izan zen Gerra Zibilaren aurreko hamarkadan, eta are gutxiago ondorengoetan. Hala, hirurogeiko hamarkadaren hasiera arte kasik ez zen euskaraz filmatutako lanik izan. Isilaldi luze hori Parisen erbesteratutako delineatzaile bilbotar batek,''' Gotzon Elorzak''', urratu zuen, metraje laburreko zenbait dokumental eginez. Ia klandestinoki filmatutako lanak izan ziren, eta haiekin hizkuntza desagertzeko arriskuaren aurrean garrasi egin nahi izan zuen, aldi berean, ikus-entzunezko euskarriak euskararen hedapenerako eskaintzen zituen ahalbideak agertuz. '''Frankismoaren gau luzea amaituta''', 1975az geroztik egoera pixkanaka normalduz joan zen. Abiapuntua izan zen urte horretan bertan egindako''''' Arrantzale''''' filma, '''Anton Merikaretxebarriak '''zuzendutako dokumentala, Bilboko Unibertsitateko Zineklubeko adiskideen laguntzaz: J.M. Ortuoste, F.J. Rebolledo, J.B. Heinink eta abar. Bi urte geroago, '''Juan Migel Gutiérrez'''ek euskaraz egindako haurrentzako fikziozko lehen film luzea zuzendu zuen,''''' Balantzatxoa''''', Paco Sagarzazuren lan batean oinarriturik. '''Jose Julian Bakedanok''' eta Sotak hizkuntzak elkarrizketen egituraketan eskaintzen zituen ahalbideak agertu zituzten 1980ko''''' Sabino Arana''''' lanean, euskararen artikulazio dramatikoa, Bakedanok berak''''' Oraingoz izen gabe''''' (1986) filmean areagotu zuena. Aldi horretan bertan,''' Eusko Jaurlaritza'''k eta''' ETB'''k, Irati ekoizpen-etxea medio, euskal literaturako lanetan oinarritutako metraje ertaineko hiru film sustatu zituzten: '''''Ehun metro''''',''''' Hamaseigarrenean aidanez''''',''''' Zergatik panpox'''''. Lehenengo aldiz, 1989an, Donostiako Zinemaldiak euskaraz filmatutako film luze bat lehiaketara aurkeztu zuen: 1978an '''Ikuska''' sail interesgarrian esku hartu zuen '''Antxon Ezeiza'''ren''''' Ke arteko egunak'''''. '''Gaur egun''', euskara osasuntsu agertzen da, batik bat haurrentzako animazioari eta istorioak filmatzeko hizkuntza hori hautatzen duen film laburren zenbait egileri esker. Eusko Jaurlaritzak urtero bikoizketa eta azpitituluak jartzeko lanetarako diru-laguntzak eskaintzen ditu, zinema-aretoetan film luzeen euskarazko estreinaldi komertzialak sustatzeko, eta DVD zein bideo-euskarrietan euskararen presentzia bermatzeko. Guztira 450.759 euro eman ziren 2002an, eta diru horrekin bikoizketako, azpitituluak jartzeko eta kopiatzeko nahiz euskarazko bertsioak sustatzeko gastuei aurre egiten zaie. Azkenik, urtean zehar gure herrian berariaz euskarazko zinemara emandako ekitaldiak estimagarriak dira, hala nola '''Lekeitioko Euskal Zinema''' edo Iruñeko Udalak Golem Baiona zinemetan antolatzen duen '''Euskarazko Zinemaren Zikloa'''. n0drpw59gt0ipbgyc3o0syq3ejhtm85 0 2923 7685 2015-07-09T21:19:39Z Jalkorta 1113 Orria sortu da. Edukia: EUSKALDUNEN ZINEMA, ZINEMAKO EUSKALDUNAK EUSKAL ZINEMARIK BA OTE DAGOENARI BURUZKO EZTABAIDA, eta, ondorioz, filmak euskalduntzat hartzeko zein baldintza bete behar dituzt... wikitext text/x-wiki EUSKALDUNEN ZINEMA, ZINEMAKO EUSKALDUNAK EUSKAL ZINEMARIK BA OTE DAGOENARI BURUZKO EZTABAIDA, eta, ondorioz, filmak euskalduntzat hartzeko zein baldintza bete behar dituzten, ia berrogei urtez luzatu den auzia da. Oinarrian, ordea, gertakari garbi bat dago: euskal zinema ez da existitzen. Ez kontzeptualki ez materialki.Izan ere, gure herrian sortzaileen lanak bermatuko dituen industria-sektore sendo eta lehiakorrik ez baitago, eta, ondorioz, sortzaile horiek beste norabait joan behar izaten duten beren ekoizpenekin. == Euskal zinema? == '''Euskal zinemarik ba ote dagoenari buruzko eztabaida''', eta, ondorio gisa, filmak euskalduntzat hartzeko zein baldintza bete behar dituzten, ia berrogei urtez luzatu den auzia da. Salbuespenak salbuespen, herri honetan ez dago eztabaida korapilatsu hori saihestea lortu duen zinemagile, ekoizle, kritikari edo aditurik, euskal zinema deritzonaren esentzia eta existentziari buruzko dibagazioek zenbaitetan sorkuntza lana bera eragotzi dutelarik. '''Auzi honi buruzko eztabaidak hirurogeiko hamarkadan hasi ziren''', zehazki Ama Lur estreinatu zenean (1968), Jorge Oteizaren teoria antropologiko estetikoek akuilatuta (''Quousque tandem!'', 1963). Eskema teoriko baten euskarri gisa jokatuko zukeen film mordo bat sortu aurretik, etorkizun zegoen zinemari buruz definizio eztabaidaezinak egin ziren, eta eginkizun zorrotzak ezarri zitzaizkion. '''Hasiera batean''' adierazi zen euskal filmek, euskaldun izan nahi bazuten, euskaraz eta musika nahiz kultur estilo propioak baliatuz egin behar zirela, herriarekin zuzenean lotutako edukiak jorratuz. '''Geroago, hirurogeita hamarreko hamarkadan''', “Made in Euskadi” labela lortzeko aurrekoei izaera politikoa erantsi zitzaien ezinbesteko baldintza moduan: filmaren mezuak herri zanpatuaren askapena bultzatu behar zuen. Autonomia Erkidegoko zinema, inoiz erneko ez zen euskal industri baten hazi itxaropentsua, martxan jarri zenean, jarrerak baretu egin ziren, eta obraren nazionalitatea ekoizpenak xedatzen duela onartzen hasi zen, eta, beraz, Euskal Herrian ekoitziriko film oro bertakotzat eta, hortaz, euskalduntzat, jo behar zen. '''Hautabide horietatik''' bat bera ere ez zen gailendu; horrek ez luke garrantzirik, sikiera akuilu artistiko gisa edo Euskal Zinemaren Labela sustatzeko euskarri gisa balio izan balu. Horrelakorik ez zen gertatu ordea. Beraz, eztabaida apurka iraungiz joan da, bere antzuan. '''Ia berrogei urte igaro dira''' eta, orduan bezala, oinarrian gertakari garbi bat dago: euskal zinema ez da existitzen, ez kontzeptualki ez materialki. Zeren eta gure herrian sortzaileen lanak bermatuko dituen industria-sektore sendo eta lehiakorrik ez baitago, eta, ondorioz, sortzaile horiek beste norabait joan behar izaten dute beren ekoizpenekin. Eta, aurrekoa kontuan izanik, pentsaezina dirudi eta akaso desiragarria ere ez da gurean eredu berezi bat umotzerik: hizkuntzan eta hizkeran, estiloan eta gaietan, adierazpide propioak dituen kultura islatuko lukeena. == Euskaldunen zinema == '''Alabaina''', egiaz euskal zinema badenik ezin esan badezakegu ere, oparoa da zinemarako euskal ekarpena, pertsona kopuruari eta kalitateari begira, hirurogei eta hirurogeita hamarreko hamarkadetan ez bezala. Ekoizleak, zuzendariak, antzezleak, gidoigileak, musikariak, argazki-zuzendariak, zuzendari artistikoak... Frantzia eta Espainiako industrietan nahiz, kasuren batean, Europa edo Ipar Amerikakoetan ospe handia duten profesional ugari. '''Euskal zinemarik ez da existitzen''', baina orduan, '''''zinemako euskaldunak''''' ditugu. Hori egiaztatzeko, irakurleak nahikoa izango du segidan doazen orrialdeei begiratu bat ematea. Hobe litzatekeela hemen, etxean, isurtzea hainbeste eta hain onak diren sortzaile horien talentua? Jakina. Baina hori nekez gertatuko da, baldin eta lehenik sektore pribatua eta publikoa bilduko dituen industria-azpiegitura bat sortzen ez bada. Eta horrek, azken bi hamarkadetako esperientziari begira, lantegi zaila dirudi. Nolanahi ere, euskal zinemagile berriek beste inon egindako produktuen aldean nortasun bereizgarririk ez dutela agertzen? Horri buruz sakon eztabaidatu beharko litzateke –baterako esparru bat osatzen duten gai batzuk, korronte obsesiboak akaso, suma daitezke. Dena den, ez da gutxietsi behar, euskal zinemaren faktore komun gisa, honek agertzen duen gizabanako anitzen kopuru handia. Alex de la Iglesiaren hitzetan “Garrantzitsua da euskal zuzendari guztiok desberdinak garela, eta sortzen diren filmek ez dutela bata bestearekin inolako zerikusirik”. '''Finean''', funtsezkoena da euskal sortzaileek egin egiten dituztela filmak, eta horietako asko direla ikusle ugari erakartzeko adinako kalitatedunak. Beraz, euskaldunen zinema denok ezagutu eta hedatu beharko genukeen kultur ondarea da. Hain zuzen ere, xede horrekin prestatu dugu liburuki hau. tgxron6gezrc8pnixf6asvbm4l6jzem 0 2924 8178 7687 2015-10-10T14:24:29Z Jalkorta 1113 /* Hispania Film (1923-1925) */ wikitext text/x-wiki EUSKAL ZINEMAREN AITZINDARIAK. Gutxieneko euskarri ekonomikorik gabe eta ekoizpen eta banaketa egitura are urriago batez, hogeiko hamarkadako euskal zinema zenbait pertsona ekintzaile eta burugabe samarren eta sen handiko film zale grinatsu batzuen abentura izan zen, eta, talenturik falta ez zuten arren, azkenean beren abenturan porrot egin zuten. == Hasieran == === Lehenengo emanaldiak === Haur Errugabeen Egunean, 1895ean, Parisko Boulevard des Capucines-ko Grand Café an eskaini zen zinematografoaren lehenengo emanaldi publikoa. Zazpi hilabeteren buruan, Lumière anaien asmakizuna Euskal Herrira heldu zen. Frantzia eta Europako goiko klaseak udaldia igarotzeko begiko lekua zuen Biarritz hiri fin eta kosmopolitan, '''1896ko abuztuaren 1ean''', Lumière bildumako zenbait film ikusi ahal izan ziren, eta tartean euskal paisaiak, hala nola ''Le rocher de la Vièrge'' filman jasotako Lapurdiko herri horretakoak eta errege-erreginaren familia udaldia igarotzera heldu zenean Donostian filmatutakoak. Hurrengo asteetan zinematografoak harri eta zur utzi zituen ikusleak Donostian (abuztuak 6an), Bilbon (abuztuak 8an), Iruñean (urriak 24an) eta Gasteizen (azaroak 1ean). === Lehenengo filmak === Azken ikerketa historikoen arabera, euskal zinearen erabateko aitzindariak '''Antonio Salinas''' argazkilari gasteiztarra eta haren kide '''Eduardo de Lucas''' izan ziren. Pertsona horiek beren aurrezki guztiak Lumière kamera bat erosten xahutu zituzten, eta kamera horrekin 1897an '''Gasteizko Plaza Zaharra'''ren bistak hartu zituzten –gaur egungo Andre Maria Zuriaren Plazan. Irudi haiek ekainaren hasierako hamabi egunen barruan hartu baziren eta, itxura guztien arabera, hala izan zen, estatuko zinemagintzako zaharrenak lirateke, zeren eta “Salida de Misa de 12 en el Pilar de Zaragoza” mitikoa 1897ko urriaren 12an filmatu baitzen, eta Coruñan filmatutako “El Entierro del General Sanchez Bregua”, berriz, ekainaren 20koa da. Tamalez, hasierako bulkada horrek –euskaldunek zinematografoaren asmatzailearekin zuten harreman hertsiaren ondorioa– ez zuen nahi adinako jarraipena izan, eta zinema mutuak Euskal Herrian ekarpen urri eta kalitate eskasekoa utzi zuen. Izan ere, gure herrian ez zegoen ekoizle garrantzitsurik, gertakari benetan penagarria, kontuan izanik garai hartan industria loraldi betean zegoela, batez ere Bizkaian, eta inbertsio berrietarako ez zela dirurik falta. Zinematografia euskal lurraldean errotzea eragotzi zuen bigarren faktorea entretenimendu mota horren eskari handia eragiteko populazio handiko hiririk ez edukitzea izan zen, J.M. Unsain historialariaren esanetan. === Lehenengo filmak === Horren ondorioz, sortzaile atzerritarrek egin zituzten gure herriari buruzko lehenengo filmak, 1913ko Louis Feuilladeren '''''Un drame au Pays Basque''''' kasu, eta zinema mutuan ospetsu bihurtu ziren profesionalak hiriburuetan jardun zuten, horren adibide direlarik '''Harry D’Abbadie''' Chaplinen zuzendari-laguntzaile eta, Fritz Langen hitzetan, “zinemaren historia osoko film xoragarrienetako batzuen egilea”, edo '''Henry Roussell''' zuzendari eta antzezle baionarra, gerra arteko Frantziako zinemaren izarra. == Eroak eta dirudunak == Gutxieneko euskarri ekonomikorik gabe eta ekoizpen- eta banaketa-egitura are urriago batez, hogeiko hamarkadako euskal zinema, zenbait pertsona ekintzaile burugabe samarren eta sen handiko zine-zale grinatsu batzuen abentura izan zen, eta, talenturik falta ez zuten arren, finean beren abenturan porrot egin zuten. “Ideia ugari zegoen, baina jendeak ero ameslaritzat hartzen gintuen eta, hortaz, falta zitzaiguna babes ekonomikoa zen. Zinemara iraultza ekar genezakeen” esan zuen, hainbat urte geroago, '''Teófilo Mingueza''' arabarrak, '''''Josetxu''''' amaitu gabearen egileak, txirrindularitzako izar, argazkilari, irratiko telegrafista zenak. Gasteizko zinema batean operadore izan zen nobelako pertsonaia, zeinak bi objektiboko kamera batez hogeita hamarreko hamarkadaren hasieran erliebeko zine-sistema bat asmatzeaz gain, bista panoramiko ikusgarriak hartzeko angelu handiko kamera bat ere bazuen. Ez da harritzekoa, beraz, filmak alaitsu eta arin egiteari ekin zion lehenengo pertsona “ero ameslari” bat ez izatea, baizik eta diru arazorik ez zuen pertsonaia bat: '''Manuel Intxausti''' kultur mezenasa. Zinemak herrien oroimenaren artxibo moduan eskaintzen zituen aukerez jabeturik, 1923 eta 1928 bitartean zenbait dokumental antropologiko filmatu zituen, '''''Eusko Ikusgayak''''' izenpean, gure herriko folklorearen eta usadioen alderdi nagusiak jasoz. Horrenbestez, Intxaustik ordura arte Estatuan ezezaguna zen genero bat estreinatu zuen: '''zinema etnografikoa'''. == Hispania Film (1923-1925) == Intxaustiren ekimen pertsonalaz landa, Euskal Herrian helburu komertzialez ezarritako filmen lehenengo ekoizpen-enpresa izan zen '''Hispania Film''', 1923an Bilbon bizialdi laburreko zinema-akademia baten errautsetatik sortua. Enpresa Alejandro Olabarria erlojugileak eta Aureliano González argazki-enpresariak, dramarako zuen zaletasunagatik Shylock esaten zitzaionak (Shakespeareren pertsonaia ospetsua, Veneziako merkataria antzezlaneko judu aberatsa), jarri zuten martxan. Hispania Film ek 1923 eta 1925 bitartean lau film ekoitzi zituen, '''''Un drama de Bilbao''''' izeneko metraje ertaineko filmarekin hasita. Filmaren gaiak ekintza eta melodrama uztartzen zituen: Ricardo izeneko gazte dirudun batek bere ama larri dagoela jakin zuen eta ziztu bizian beragana jo zuen; ez zekien Malaentraña bidelapurrak prestatutako amarru bat zela. Honek Kastrejanako gainean gaztea tirokatu zuen, gaizkideak txoferra erasotzen duen bitartean. Txoferrak ihes egitea lortu eta poliziarengana jo zuen eta honek Malaentraña agudo atxilotu eta gaizkidea hesitu zuen, eta azken hau Nerbioi ibaian itota hil zen. Ricardo ere hil egin zen, bere maitearen besoetan. Hispania Film-en bigarren filma, 1924ko '''''Lolita la huérfana''''', itxura batean Shylockek baino ez zuen egin, Olabarria bere kide ohiaren gidoiaz. Aita amatzakoek gaizki tratatutako neska-umezurtz behartsu bat Bilboko kaian atrakatutako merkantzia-ontzi batean gorde zen; alabaina, ezkutuko bidaiaria aurkitu egin zuten, kapitaina neskatoaz gupidatu eta bere istorio tristea konta diezaiola erregutzen dio. Flash backaren amaieran, marinelak, hunkituta, zorigaiztoko Lolitari etorkizun oparoa segurtatu zion. Euskal zinemaren historiako lehen film luzea, '''''Edurne, modista bilbaína''''', 1924ko abenduaren 29an estreinatu zen, Bilboko Olimpia zineman. Hispania Film en hirugarren ekoizpen horretarako, Aurelianok bazkidetzat hartu zuen Telesforo Gil del Espinar, La Gaceta del Norte egunkariko zinema kronikak argitaratzen zituen posta-funtzionarioa. Honek gidoia idatzi eta filma zuzendu zuen, Aureliano gerente lanetan aritu zelarik. Helburua zen filmean “Euskal Herriko eraikin bikain, fabrika, meatze eta abar guztiak” agertzea, berori herrialde orotara hedatzeko estrategia gisa, aurreko ekoizpenak ez baitziren Bilbotik kanpo erakutsi. Istorioa lañoa bazen ere, eta eszenaratzea apala, ''Edurne''ren ekarpenik handiena orduan nagusi zen zinemaren aurrean –ijito eta sastaden “españoladak”–, eta tokiko nazionalismoaren aldean, bestelako bide bat agertzea izan zen, arazo sozial ugariko Euskal Herri hiritar eta industrial bat islatuz. [[File:EdurneFilma.png|thumb|Edurne filma]] ''Edurne, modista bilbainak'' arrakasta itzela izan zuen, gure zinemaren lehen arrakasta, eta hilabete batzuen buruan 7.600 pezetako hasierako inbertsioa bostez biderkatu zen. Horrek ez zuen, ordea, 1925ean Hispania Film desagertzerik eragotzi, Aureliano González fundatzaileak zeluloidearen azken metroak euskal zinemaren lehenengo komedia filmatzen xahutu ondoren: Atanasio en busca de novia, “euskal lurrean egin den film fantasmagoriko eta anarkistena”, A. López Etxebarrietaren hitzetan. == Estudios Azcona (1925-1930) == Hispania Film i Barakaldon kokatutako '''Estudios Azcona''' ekoizpen-etxea jarraitu zitzaion. Mauro eta Víctor Azkona argazkilariei zor dizkiegu Bizkaiari buruzko dokumental-sorta eder bat eta Espainiako zinemagintzaren lehenengo metraje laburreko publizitate filmak –'''''Los apuros de Octavio''''' (1926) eta '''''Jipi y Tilín''''' (1927), esaterako. '''''El mayorazgo de Basterretxe''''' filmaz euskal zine mutuak kalitate-mailan goia jo zuen 1928an. Film luzearen bereizgarri nagusia Euskal Herri tradizionala birsortzeko arreta formala da, garaiko publizitateak zioen bezala: “Joan den mendeko euskal usadio xume eta patriarkalak zehazki deskribatzen dira. Baserriarekiko maitasuna. Itsasoarekiko jaidura. Amodio eztiak. Zekenkeria eta zitalkeriaren aurka”. Hau industrializazio aurreko mundu ia ametsezko bat da, Josetxu, Mirentxu edo Txomin izeneko baserritar zintzo eta langileek populatua, eta horien aurka azpijokoan aritu ziren, besteak beste, Timoteo Castell, Paquito edo Lagarto burgesak, zoriontasuna zapuzteko ahaleginean, porrot egingo duten saldukeria makurren egile. ''El mayorazgo de Basterretxe'' filmak geroko euskal zinema historikoan topiko bihurtuko zen eredu bat taxutu zuen. Azkona anaien zoritxarrerako, zinema soinuduna heltzearekin zapuztu egin zen filma Madrilen eskaintzeko aukera, eta ezin izan zuten inbertsioa, 40.000 pezeta ingurukoa, osorik berreskuratu. == Hogeita hamarreko hamarkada == Hala, 1929ko crackaren ondoriozko krisi ekonomikoak, Errepublika eta Gerra Zibilaren garaiko aztoramen politikoak eta, gainera, zinema soinuduna filmatzeak eskatzen zuen inbertsio handiagoak egoki azaltzen dute, hogeita hamarreko hamarkadan Zazpigarren Arteak gurean izan zuen gainbehera. Lanik onenak gatazka politikoaren zerbitzura egin ziren, itzelezko garapena ezagutu zuen dokumentalen generoan. Espainian ekoitziriko propaganda ideologikoko lehenengo film luzeko dokumentalaren egilea '''Teodoro Ernandorena''' izan zen. Filma 1933koa da, eta '''''Euzkadi''''' du izena. 1936ko altxamendua baino apur bat lehenago estreinatutako '''Trotz Tichahuer''' alemaniarraren '''''Sinfonía Vasca''''' metraje laburreko filmak joera ideologiko bera agertzen zuen. Alabaina, hamarkada horretan euskal dokumentalik onena '''Nemesio Sobrevila''' arkitekto eta zinegile bilbotarraren '''''Guernika '''''(sic) da. Gerra betean, Sobrevilak –ordurako film esperimentalen egilea– “Espainiako gerra zibilari buruz diren irudi eder eta patetikoenetako batzuk” (J.M. Unsain) filmatu zituen. Artelan hori egiteagatik, erregimen frankistak Sobrevilari heriotza zigorra ezarri zion, eta horregatik Frantziatik egotzia izan zen. '''''Guernika''''' filmaren ekoizpenean Eusko Jaurlaritzak parte hartu zuelako susmoa dago, nola ez badakigu ere. Euskadiko lehenengo gobernuak zinematografia sailik izan ez zuen arren, jakina da Propaganda Zerbitzuak Gerra Zibil betean dokumentalak ekoitzi zituela: '''''Semana Santa en Bilbao''''', eta''''' Entierro del benemérito sacerdote vasco''''' '''''Jose Maria Korta Uribarren muerto en el frente de Asturias''''' (1937koak). Euskal Herrian egindako zinemaren historiaren sarrera honetan gogoratu behar da euskara lehenengoz pantailan 1930eko '''''Au Pays des Basques''''' filmean entzun zela; film hori izan zen, gainera, kanpoan filmatutako Frantziako aurreneko film soinuduna. mvkifj8dvx47bf2yhaa35yjt9skxmsi 0 2925 7689 2015-07-09T21:38:15Z Jalkorta 1113 Orria sortu da. Edukia: Euskal kulturan, ''AMA LUR'' izan zen ikusmenezko hizkuntza propio eta bereizgarri bat sortzeko lehen saialdia. Hiru hamarkada igaro direlarik, ''Ama Lur''-en funtsezko ek... wikitext text/x-wiki Euskal kulturan, ''AMA LUR'' izan zen ikusmenezko hizkuntza propio eta bereizgarri bat sortzeko lehen saialdia. Hiru hamarkada igaro direlarik, ''Ama Lur''-en funtsezko ekarpena arbasoen mundua geureganatzeko, historia mitoaren janzkiez biltzeko duen aparteko gaitasuna da, zinemaren hizkuntzak berezko dituen osagaiak baliatuz: muntaketa, argazkia eta soinua. == Kultur garrantzia == “Pelotariren filmaketan Euskal Herriko bazter batetik bestera ibili behar izan genuen, pilota-partidak filmatzeko. Egun batean, Markinarako bidean, Renault 4L batean, Fernandori esan nion, Elgoibarko mendien paisaia bikaina begiesten nuen bitartean: “Zein herri ederra daukagun! Omenaldi bat merezi du! Fernandok arrazoi nuela esan zidan. Une horrexetan jaio zen ''Ama Lur''”. Modu axolagabe eta pasadizo tankerako horretan azaltzen du Nestor Basterretxeak euskal zinemako obra nagusiaren sorrera, ''Ama Lur ''mitikoarena, 1968ko Donostiako Zinemaldian estreinatu zenarena. Nagusia idazten dugu beste zenbaitek ''fetix objektu, film-faro'' (Santos Zunzunegi) dioenean, “euskal zinemaren abiapuntua” bere buruari horrela irizten dion heinean (José Mª Unsain), edo “etengabe begiratu beharreko ardatza, Euskadiko zinemaren historia modernoari zentzuzko jatorri bat eman nahi bazaio” (Carlos Roldán). Berau nolanahi definitzen delarik ere, ukaezina da ''Ama Lur'' euskal kulturan ikusmenezko hizkuntza propio eta bereizgarri bat sortzeko lehen saialdia izan zela. Ahalegin horretan, dokumentalak laster eredu bihurtu ziren baina lastertasun bertsuz ahitu ziren zenbait ikur sortu zituen. Hauxe da Montxo Armendariz zinegileak emaniko azalpena: “''Ama Lur'', eta beste zenbait film, ikur bihurtu dira zinema arloan, hizkuntza, kultura zinemako hizkuntza ezberdin batez islatzeko berezko eta bertako modu bat moldatzen ahalegindu ziren neurrian. Ene ustez ''Ama Lur'' filmean proposatzen zen hori, geroago beste zenbait filmetan garatu zena, ia gutako inork ez du egin. Izan ere, zinema konbentzionalago bat egiteko joera gailendu da…”. ''Ama Lur'' bere garaiko fruitua da. Onenerako nahiz txarrenerako. Garai hura, hirurogeiko hamarkada, euskal kulturaren ''Resorgimentoak'' markatu zuen: euskarazko literatura, Aresti kontzientzien akuilu bihurtuta; abangoardiako artea, Arantzazuko talde berdingabeaz eta Gaur, Emen, Orain eta Danok taldeek osatutako kultur frontearen borroka suharrarekin goia jo zuena; musika, Ez dok amairu taldearekin, euskal kanta modernoaren jatorri izango zena. == Ekoizpena eta zentsura == Erauntsi horrek eramanda eta kultur manipulazioari aurre egin behar zitzaiola sinetsita, 1963an '''Fernando Larruquert''' eta '''Nestor Basterretxea''' metraje laburreko film esperimentalak egiten hasi ziren: '''''Operación H, Pelotari, Alquézar'''''. ''Ama Lur'' egiteari ekin zion, 1966an. Filma herri-harpidetzaz finantzatu zen, errotuluak adierazten zuen moduan: “Herriaren filma, herriak egina” (“Una película del pueblo, hecha por el pueblo”). Arazo ekonomikoei, jakina, zentsurarenak gaineratu zitzaizkien, azken horiek nola hala saihestea lortu zen arren, Jose Mª de Areilzaren bitartekotza medio eta zenbait pasarte kendu zirelako. == Egiturazko osagaiak == Hiru hamarkada igaro direlarik, ''Ama Lur''-en funtsezko ekarpena da arbasoen mundua geureganatzeko eta historia mitoaren janzkiez biltzeko duen aparteko gaitasuna, zinemaren hizkerak berezko dituen osagaiak baliatuz: muntaketa, fotografia eta soinua. ''Ama Lur'' gidoirik gabeko filma da, muntaketa-aretoan eraikia. Egitura kopla zaharren, euskal poesia herrikoiaren ereduari jarraitzen zaio: orokorretik zehatzera, handitik txikira doazen loturak, erlazioaren eta aurkaritzaren metafora dinamikoen moldean. Soinu-banda fotogramen lagungarri hutsa baino gehiago da, pisu berezia ematen dion berezko egituraketa agertzen du. == Edukia == Osagai horiekin, filmak euskal herriari buruzko ikerketa etnologiko bat eskaintzen du. Ikuspegia idilikoa da, bere baitan bihozbera, zehaztasun kritikorik gabea, Bilboko Burtsaren pasarte ospetsua, garai hartan euskal burgesiaren aurkako salaketa moduan hartu zena, salbuesten badugu. Basterretxeak ikuspegi hori justifikatzen du, era honetan argudiatzen du: “aldi hartan gure bizitza modu triunfalista horretan baino ez zitekeen konta. Puztu beharra zegoen. ''Ama Lur'' kantu sakratu moduko bat da. Horregatik gailentzen dira tonu handiesle eta irmoak”. Fernando Larruquertek, ordea, deitoratzen du filmak ikusleari harako “Zein handiak garen!” hura helarazi izana, eta ez “Nolakoak izan beharko genuke?”. == Mezu kulturala eta sentikorra == Nolanahi ere, ''Ama Lur'' filmari buruzko hainbat ikerketa teoriko eta ideologiko zorrotzek ahaztu egin dute mezuak emozioa duela xede, sakontasun intelektuala baino gehiago. Artean estreinatzeke zegoela, filmean diru gehien jarritako Jose Luis Etxegaraik espresuki adierazi zuen: “''Ama Lur''-ek euskaldunari mezu kultural eta sentikor bat igortzen dio, eta euskaldun ez denari gure herria ezagutzeko ikuspegi berriak eskaintzen. Euskaldunari igorritako mezu kultural eta sentikor hori da, hain zuzen, ''Ama Lur'' euskal filma bilakatzen duen ezaugarririk behinena”. Herrian gertatzen ari zena zuzenean jorratzen zuen kontakizunik ia ez zegoenez, lehen aldiz eman zenetik, ''Ama Lur'' euskal zinemaren izaki sortzaile eta derrigorrezko erreferente bihurtu zen. Alderdi positiboena, bestalde, hauxe izan zen Basterretxeak eta Larruquertek Euskal Herrian ere gizarte eta kultur errealitateari heltzen zioten kalitatezko filmak egin zitezkeela erakustea. Hitz batez, ''Ama Lur''-ekin euskaldunen belaunaldi oso batek bere hezibide sentimentala bizitu zuen. 51l5jqau6e2ikg2j1eu8vsdguaz49u0 0 2926 7707 2015-07-13T21:01:36Z Jalkorta 1113 Orria sortu da. Edukia: DOKUMENTALAREN GENEROA umotze prozesu betean zegoen eta etorkizun itxaropentsua agertzen zuen, Gerra Zibilak zuzendari gazteen ibilbideak eten zituenean. “Ikuska” izen... wikitext text/x-wiki DOKUMENTALAREN GENEROA umotze prozesu betean zegoen eta etorkizun itxaropentsua agertzen zuen, Gerra Zibilak zuzendari gazteen ibilbideak eten zituenean. “Ikuska” izenekoa izan zen, 1983an Euskal Telebista sortu bitartean, Euskal Herriari buruzko ikus-entzunezko fondo bat sortzeko ahaleginik garrantzitsuena. Trantsizio-garaiko euskal zinema dokumentala bi joera nahikoa zehatzen artean ibili zen: salaketa politikoa eta ahaleginaren epika. Telebista publikoaren jaiotzarekin pantaila handiko zinema dokumentalarekiko interesa hoztu egin zen. Alabaina, generoak susperraldia bizi du azken urteotan. == Esperientzia berritzaileak == Lehen kapituluan ikusi zen bezala, dokumentalaren alorreko esperientzia berritzaileenetako batzuk euskal zinemagileek burutu zituzten. Horrela, Espainiako zinema etnografikoa '''''Eusko Ikusgayak''''' (1923 1928) seriearen egile '''Manuel de Intxausti'''rekin jaio zen; propaganda politikoko lehen filma, '''''Euzkadi''''', '''Teodoro Ernandorena'''k egin zuen, 1933an; eta '''Nemesio Sobrevila''' bilbotarrari Gerra Zibilari buruzko dokumentu zirraragarrienetako bat zor diogu, '''''Guernika''''' (1937), zeinaren fotogramak beste film eta dokumental askoren oinarri izan baitira. Tafallan 1904an jaiotako '''Migel Mezkiriz''', ekoizle eta banatzaile gisa, hogeiko hamarkadaren hasieran trebatu zen, Mexikon. Bilbon kokatu zen, 1928an. Bere Pathé kameraz, Mezkiriz gaurkotasuneko gertakariak filmatzen hasi zen, gero hiriko zinemetan erakusten zirenak. “'''Reportajes Mezquiriz de última hora'''” izenekoa erreportari nafar honek II. Errepublikako Bilbo hirian zuzendutako zinema kazetaritzako enpresa aitzindaria izan zen. == Erbestea eta urte ilunak == Dokumentalaren generoa umotze prozesu betean zegoen eta etorkizun itxaropentsua zuen Gerra Zibilak zuzendari gazteen ibilbideak eten zituenean. Hogei urteko isiltasunaren ondotik, hirurogeiko hamarkadatik aurrera egokitu zaion garaiarekin engaiatuta, kamera herriaren errealitatea agertzeko hartuko duen belaunaldi berri baten sorkuntza-grina ernetzen hasi zen, lantegia aurrera eramateko eragozpen itzelak gainditu behar izan zituen arren. Hori dela eta, kalitate eta zehaztasun maila egoki bat agertzen zuten lehen dokumentalak erbesteratuek eginak izan ziren (Venezuelako euskal nazionalistek sustatutako '''''Los hijos de Gernika''''', kasu), edo Frantzian bizi zirenek (hala nola '''Gotzon Elorza''', 1960 eta 1964 bitartean bizkaieraz emandako lau dokumental laburren egile). Dokumentalista moduan Mexikon trebatua, '''Pio Caro Baroja'''k, ''Zalakain el aventurero''ren egilearen ilobak, '''Documentales Artísticos''' ekoizpen etxea sortu zuen, Madrilen. Euskal kulturaren alderdi ezberdinei buruzko zenbait lan labur burutu ostean, Príncipe de Viana Erakubdeak erresuma zaharreko bizimodu tradizionalari buruzko hiru dokumental eskatu zizkion. Julio anaia gidoilari duela, '''''Navarra, las cuatro estaciones''''' egin zuen, 35 mm-ko filma, etnografiaren berreskurapenari begira lan baliotsua eta zinemaren ikuspegitik estimagarria eskainiz. Hamarkada horren amaieran esperientzia errepikatu zuen, '''''Gipuzkoa''''' lanarekin. '''Jesus Almendros''' ausart eta esperimentalago agertu zen. Donostian kokatutako gijondar honek, hiriari buruzko zenbait metraje laburreko filma zuzendu ondoren, 1969an '''''Miradas''''' filmatu zuen, Vicente Ameztoy pintorearen obra eta mundu barnekoiari buruzko dokumentala, estetika psikodeliko, surrealista eta asaldaria baliatzen zuena. == Ikuska (1978-1984) == '''''Ikuska''''' izan zen, 1983an Euskal Telebista sortu zen arte, Euskal Herriari buruzko ikus entzunezko fondo bat sortzeko ahalegin garrantzitsuena. '''Bertan Filmak''' ekoizpen etxeak, 1978an '''Antton Ezeiza'''ren gidaritzapean martxan jarriak, “Euskal Zinema Nazional” baterako zimentarri moduan jaio zen proiektua. Zinemagileak berak egun gogoratzen duen bezala, “sail bat izan zen, eta berorrekin ikaskuntzan gutxieneko jarraikitasun bat, egileetan aniztasuna eta planteamenduetan orotarikoa izatea lortu nahi ziren”. Lantalde tekniko berak sailaren bateratasun estetikoa bermatzen zuen… eta baita ideologikoa ere, lehenengo ''Ikuska''tik hasi eta azkenekora ikuspegia erabat nazionalista baitzen. Hala egin ziren, 1978 eta 1984 bitartean “gaurkotasun iraunkorreko gaiei buruzko” hogei erreportaje, euskarazko albistegi moduan paratuak, ikastolen, Bilboko hirigintzaren, euskal artearen, Gerra Zibileko oroitzapenen, bertsolaritzaren edo baserri munduaren gainean. '''Jabier Agirresarobe''', '''Jose Luis Zabala''', '''Luis Iriondo''' eta '''Ezeiza''' “finkoez” gain, Ikuskan beste hainbat egilek esku hartu zuten, hala nola, Imanol Uribe, Montxo Armendariz, Pedro Sota, Jose Julian Bakedano, Juanba Berasategi eta Xabier Elorriaga, besteak beste. == Izadia eta politika == Trantsizio garaiko euskal zinema dokumentala bi joera nahikoa zehatzen artean ibili zen: salaketa politikoa eta ahaleginaren epika. '''''El Proceso de Burgos''''' (1979) eta '''''Euskadi hors d’Etat''''' (1983) lan bikainak politikoak dira edukiz. '''Imanol Uribe'''ren lehen film luzea euskal militanteen aurkako epaiketan auzipetu eta nahastutakoei egindako elkarrizketetan oinarritzen da. Filmak erakutsi ahal izateko arazo dezente gainditu behar izan zituen, diktadurarekiko errotiko aurkakotasuna islatzen baitzuen, baina zailtasunak ikusleen eta kritikaren babesarekin berdindu ziren, eta filma hainbat jaialditan saritua izan zen. '''Arthur Mac Caig''' estatubatuarra, bestalde, euskal labirintuan barrena Gerra Zibilaz geroztiko frankismoaren aurkako erresistentziari buruzko begirada objektibo –objektiboa baina ez hotza–, zorrotz eta interesgarri batez sartu zen. Emaitza '''''Euskadi hors d’Etat''''' izan zen, '''Angel Amigo'''ren koproduzioa. Izadiaren aurka borrokatzen den gizakiaren epikak aire ekologiko eta antropologikoa duten dokumentalak eman ditu. '''Anton Merikaetxebarria'''k 1975ean filmatu zuen '''''Arrantzale''''', Elantxobeko arrantzaleen eguneroko bizitza islatzen zuen film ederra. Hamar urte geroago '''''Mar adentro''''' estreinatu zen, zinema zientifikoaren alorreko lehen euskal film luzea, dokumentalen generoan eskarmentu handia duten bi zuzendariren eskutik: '''Francisco Bernabé''' eta '''Rafael Treku'''. Euskal mendizaleen espedizio bat Everest mendiaren maila gorenera heldu zen, 1974an, baina hain zorte txarraz ezen tontorrera iritsi baino metro batzuk lehenago igoera bertan behera utzi behar izan baitzuen. Horien artean zegoen '''Fernando Larruquert''', ''Ama Lur'' filmaren egilekide. Sei urte geroago, beste espedizio batek Katmandu aldean filmatu zuen, eta bi filmazio horien uztarketak '''''Agur Everest''''' emango du, jomuga orokor bat erdiesteko gizon multzo baten baterako borrokari buruzko dokumental bat. == Azken ordua == Telebista publikoaren jaiotzarekin pantaila handiko zinema dokumentalarekiko interesa hoztu egin zen. Alabaina, azken urteotan Euskal Herrian fikziozkoa ez den genero honek susperraldia bizi du. '''Igeldo Komunikazioa''', 1982an jada '''''Crónica del descubrimiento del Viejo Mundo por Kayun Maax''''' ezohikoa ekoitzi zuena, sorkuntzako dokumentalen koprodukzioen aldeko agertu da. Euskal zinemak gero eta zaletu gehiago dituen genero honi emandako azken lanak izan dira: '''Maurice Dugowson'''en '''''El Che, una leyenda de nuestro siglo''''', eta '''Ana Díez'''en '''''La mafia en La Habana''''' (2000) eta '''''Galíndez''''' (2001). owygnk72u7qykh0g0x4vlamlb3uy6x8 0 2927 7709 7708 2015-07-13T21:12:27Z Jalkorta 1113 /* Ikasleak eta esperimentalak */ wikitext text/x-wiki ZINEA METRAJE LABURREKO FILMAREKIN HASTEN DA. Bi adieratan, gainera: baieztapen historiko gisa –hastapenetan film guztiak laburrak ziren– eta egiaztapen biografiko gisa –formatu laburra zinemagile hasiberri ororen eskola da. Euskal Herrian, bestalde, baieztapen hori bermatzen duen hirugarren arrazoi bat dago: laurogeiko hamarkada bitartean hemen egindako zinema gehiena metraje laburrekoa izan da, lan garesti eta luzeagoak egiteko produkzioan eta banaketan azpiegiturarik ez duen herri batean logikoa denez. '''Euskal metraje laburreko filmak''' Estatukoaren ibilbide bera jarraitu du: hasieran hainbat alor jorratu ostean, hala nola dokumentalak, publizitatea eta fikzioa, Errepublikaren eta Gerra Zibilaren garaian propaganda politikoa zerbitzatu zuen; berrogei eta berrogeita hamarreko hamarkadan gorespen nazional geografikoaren dokumentala da nagusi, hirurogeiko hamarkadaz geroztik film laburren egileen labealdi berri batek, aldi berean apurka fikzioa berpiztu zuenak, genero hori birmoldatu zuen; hirurogei eta hirurogeita hamarreko hamarkadan metraje laburreko filmak ''boom'' handia izan zuen, esperimentazio-formalerako eta egoera soziopolitiko nahigabetsu bat salatzeko tresna gisa. Laurogeiko hamarkadan erakunde Autonomikoak sortu ziren, eta hasiera batean horrek film laburren kopuruan eraginik izan ez bazuen ere, kalitatean eta edukietan aldaketak nabarmenak zituen. Azkenik, laurogeita hamarreko hamarkadan metraje laburreko filmak, Euskal Herrian egindako zinemaren izen berriak hezi, topatu eta hedatzeko euskarri moduan, zegokion lekua hartu zuen. == Dokumental laburra == Gerra Zibila amaituta, film laburretan garaileen ideologia hedatzeko dokumentala ezarri zen genero bakar moduan. Gerraostean, '''Luis Torreblanca''' gasteiztarra film laburreko dokumentalen zuzendari oparoenetako gisa nabarmendu zen, laurehun lan baino gehiagorekin, horietako asko sarituak. Berrogeita hamarreko hamarkada hasieratik, NO-DO delakoa (Noticiarios y Documentales Cinematográficos izenburuaren apokopea, programatutako filma baino lehenago Espainiako zinema guztietan derrigorrez eman beharreko albistegia) zinemagile gazteen haztegi bilakatu zen. Zinemagile “hasiberrientzako eskola” horietan aritutako euskal zinemagileen artean Jabier Agirre, Alfonso Ungría edo Antonio Mertzero aipa daitezke, eta horietan kirats nazional sindikalista ezaguna zerien albistegi laburrak eta turismo-erreportajeak egin ohi ziren. Zinema ofizialaren topikoei kontrajarriz, berrogeita hamarreko hamarkada amaieraz geroztik zenbait gaztek, ohiko genero deskribatzaile geografikoaren barruan, berorren berriztatze kritiko bat egin nahi izan zuten. Mugimendu horren sorrerako manifestua Carlos Saurak zuzenduriko Cuencari buruzko film labur goraipatua da, eta mugimendu horretan sartzen dira, halaber, euskal arrantzaleei buruzko lan bat –'''Carlos de los Llanos''' eta '''Antonio Alvarez'''en '''''Gente de mar'''''– eta '''Antxon Ezeiza''' eta '''Elias Kerexeta'''ren lehenengo obra: ''A través de San Sebastián'' (1960). Beraz, ernatuz doan Espainiako Zinema Berria NO DOaren postal astunen ordeko gisa eginiko Espainiako geografia eta usadioak mintzagai zituzten film laburreko saldo batekin agertu da. == Ikasleak eta esperimentalak == “Talde donostiarra” zeritzanaren Zinematografia Eskola Ofizialeko ikasleak ('''Santiago San Miguel''', '''Jose Luis Egea''' eta '''Víctor Erice''') korronte horretatik kanpo daude, eta beren ikasle-praktiketako film laburrek –Víctor Ericeren ''Los días perdidos'' kasu– Nouvelle Vague mugimenduaren eragin handia erakitsi zuen. Aurrekoak bezala, gipuzkoarra eta Zinematografia Eskola Ofizialean diplomatua da '''Antonio Mertzero''', ikasturte amaierako bere '''''Trotín Troteras''''' lanarekin Parisko Bienalaren irabazlea eta '''''Lección de arte''''' filmarekin 1962ko Donostiako Nazioarteko Zinemaldian film laburren Urrezko Maskorra jaso zuena. '''Jabier Agirre''' urte haietako abangoardiako zinema espainiarrean pertsonaia garrantzitsu samarra izan zen. Zazpigarren artearen egiazko frankotiratzailea, donostiarrak Zinematografia Eskola Ofiziala utzi eta enkarguzko lanak egiteari ekin zion, modu horretara pertzepzio zinematografikoaren mekanismoaren inguruan obra esperimental zabala, film laburreko sorta oparo batean jasoa, finantzatuz. Haren herrikide '''Ivan Zulueta''' ildo berari lotuko zitzaion, ikus entzunezko hizkeraren edukiak aztertuz bideokliparen eta bideo-artearen aitzindaritzat har daitezkeen metraje laburreko filmak burutu zituelarik. == Periferiako sortzaileak == Bilbon, Estatuko lehenengo Film laburren Jaialdiaren egoitza, hirurogeita hamarreko hamarkadaren hasieran osatu zen metraje laburreko filmen egileen mugimendu interesgarri bat, '''Jose Julian Bakedano''', '''Anton Merikaetxebarria''', '''Juan Ortuoste''', '''Xabier Rebollo''' eta '''Jose Angel Rebolledo'''ren lehen lanak eman zituena. Ia aldi berean, Iruñean '''Iñigo Silva'''k Emergencia P.C. sortuko du, aipatu hamarkadan zehar film laburren katalogo garrantzitsu bat bilduko duen ekoizpen etxea. Eta '''Iñaki Nuñez'''ek beste hainbeste egin zuen Gasteizen, Araba Films gidatu, eta euskal zinemako film labur polemikoena aurkeztu baitzuen: '''''Estado de excepción''''' (1977). Gainbegiratu labur honetan '''Frantzisko Bernabé''' eta '''Rafael Treku''' aipatu beharrekoak dira, Ornis Films ekoizpen etxearen arduradunak eta izaera ekologista eta zientifikoko hogei bat film laburren egileak diren aldetik. Ikuska sailak leku berezia izan zuen, 1979 eta 1984 bitartean, metraje laburreko filmaren alorrean. ''Bertan Filmeak'' ekoizpen etxearen saila euskal kultur eta gizarte egoerari buruzko hogei dokumentalez osaturik dago. Espero zitekeenaz bestela, erakundetze autonomikoaren eragina ez zen berehalakoan igarri. Lehen fruituak Nafarroan umotu ziren, '''Jose Maria Lara''' metraje laburreko filmak egiten hasteaz bat, eta EAEan animazioko lehenengo ekoizpen etxea –genero berria, baina luze gabe zeresan handia izango duena–,''' Juanba Berasategi'''ren ''Jaizkibel'', sortzean. '''Juanma Bajo Ulloa''' gazteak ekoizpen etxe bat, ''Gasteizko Zinema'', sortu zuen 1985eko urte berean, eta lau urte geroago film labur onenaren Goya saria irabazita, lehenengo euskalduna izan zen, '''''El reino de Víctor''''' lanarekin. == Kimuak == 2000an, Eusko Jaurlaritzak EAEaren esparruan ekoitzitako metraje laburreko filmak sustatzeko plan bat jarri zuen martxan. '''“Kimuak”''' izenaz, programaren helburua Euskal Herrian egindako film labur guztiak –16 mm nahiz 35 mm tan, baina 30 minutu baino iraupen gutxiagokoak– bilduko zituen katalogo bat egitea zen, horiek Euskadiko ikus entzunezko jardueran sartutako sektore eta erakunde ororen artean hedatzeko eta horietako batzuk nazio eta nazioarteko mailako jaialdi eta foroetan aurkeztuak izan daitezen hautatzeko. Kimuak arrakastaz estreinatu zen, lehengo ekitaldian hautatutako film labur batek, '''Pablo Malo'''ren '''''Jardines deshabitados''''', saritan multzoa bildu baitzuen zenbait jaialditan. Komeni litzateke Kimuak planak gure zuzendari gazteen lanak behar bezala banatzen laguntzea, eta baita Euskal Telebista proiektuan sartzea ere, antena eskubideak erosiz eta bere bi kateetako programazioan metraje laburreko filmak sartuz. Izan ere, Juan Miguel Gutiérrez espezialistak dioen moduan, “euskal zinema suspertzeko itxaropena hemen indar geldiezinez eta kalitate izugarriaz sortzen ari den film laburren mugimenduan datza, Madrilen lanean ari diren zinegileak hona itzultzean baino gehiago”. a08s74ltuy1xr6zvy1ylgq6npxp7522 0 2928 7710 2015-07-13T21:19:59Z Jalkorta 1113 Orria sortu da. Edukia: ESPERIMENTALISMOA. “Esperimentala” deritzon zinemaren ezaugarri bereizgarri da emozio eta sentipenak adierazteko nahiz hartzeko moduei buruzko ikerketetan jardutea. Ar... wikitext text/x-wiki ESPERIMENTALISMOA. “Esperimentala” deritzon zinemaren ezaugarri bereizgarri da emozio eta sentipenak adierazteko nahiz hartzeko moduei buruzko ikerketetan jardutea. Artistak ikus entzunezkoaren edo beste generoen mekanismo eta kodeak baliatzen ditu edukien objektibotasunean, euskarri materialen ahalbideetan eta hizkeran sakontzen duten sorkuntza lanak burutzeko. '''Euskal zinema esperimentalik ba da?''' Definizioz, esperimentalismoa banako artisten jarduera da, eskola eta joeren, korronte eta tokiko joeren barruan hezigaitza. Alabaina, ukaezina da sortzaile garaikideek beren esperientziak besteei jakinarazten dizkietela eta artistak elkarrenganako eraginez elikatzen direla, emaitza gisa sarritan antzekoak diren lanak sortuz. Euskal Herrian hori begien bistakoa da: hirurogeiko hamarkadaz geroztik ideia estetiko jakin batzuek (Jorge Oteiza eskultorearenak) eta zenbait prozedura formalek –besteak beste, ''Xabier Agirre'', ''Jose Antonio Sistiaga'' edo ''Basterretxea Larruquert''–, pertsonek garatu zituztenak– euskal artisten zinema esperimentala egiteko modu bat ekarri zuten. Laurogeiko hamarkadatik aurrera, eta batik bat laurogeita hamarreko hamarkadan, esperimentalismoa bideora aldatu zen, abangoardiako sortzaileentzat formatu malgua izateaz gain, ez baitzen hain garestia. == Sobrevila eta beste abangoardista batzuk == Gure zinemako aitzindariei eskainitako kapituluan '''Nemesio Manuel Sobrevila''' gogora ekartzen dugu, Guernika lanaren egile moduan, euskal zinemaren haurtzaroan filmatutako dokumentalen arteko harribitxitzat hartzen den Gerra Zibilari buruzko metraje laburreko filma. Bada, zinemagile eta arkitekto bilbotar hau, gainera, gure zinemako lehen egile esperimentala da, bere bi lanek agertzen duten moduan: '''''El sexto sentido''''', 1926koa, garaiko zineman ziren korronte urratzaileei buruzko ariketa satirikoa, eta 1928ko '''''Lo más español o Al Hollywood madrileño''''', “zazpi film bakar batean tartekatuta”, zuzendari eta gidoilariak berak definitu zuen moduan, non hainbat estilo nahasten baitzituen, hala nola kubismoa, futurismoa, españolada eta drama kriminala. Gerra Zibila baino lehenagoko beste obra bitxi bat '''Sabino Antonio Micón'''en '''''Historia de un duro''''' (1928) da, eta bost pezetako txanpon baten gorabeherak kontatzen ditu, esku batetik bestera eta patrikatik patrikara dabilen bitartean, jabe ilaunen aurpegiak sekula ez ditugularik ikusten. == Oteizaren inguruan == '''Ramón de Vargas''' 50eko hamarkadako pintoreen belaunaldiko getxotarrak 1960an, Parisen ekin zion bere ibilbide artistikoari, gure herrian aurrekaririk ez duen alor batean: ikus entzunezko esperimentazio abstraktuan. Zuzenean zeluloidearen gainean pintatuz, De Vargasek segidako urteetan jarraitzaile bikainak erakarri zituen animazio ez figuratiboaren atea zabaldu zuen. '''Xabier Agirre'''k 1960an, halaber, '''''Tiempo 2''''' filmatu zuen, joera abangoardistako film laburrren saldo bateko lehena. Xabier Agirre donostiarraren esperientziak, hala nola, filmaren zulaketa fisikoa, musika elektronikoaren eta koloreen uztarketa erritmikoa, hutsaren irudikatzea edo matematika puruko ariketa bat filmaren hizkuntzara aldatzea, eta bere Anti zinemaren teoriak estatu mailan proposamen interesgarrienetakoak dira genero honetan; hala ere, paradoxa bitxi batekin, zeren eta esperimentu horiek posible izan baziren, zuzendariak aldi berean zinema hutsalagoaren alorrean ibilbide paralelo bati ekin ziolako da. Agirreren filmografiaren zati bat, '''Nestor Basterretxea''' eta '''Fernando Larruquert'''en kasuan bezala, Jorge Oteizaren antropologia estetikoaren eraginpean egin zen. Izan ere, eskultore oriotarra '''''Operación H''''' (1963) filmaren bultzatzaile eta, aipatu azken bi egilerekin batera, sortzaile izateaz gain, ''Quousque tandem!'' lanaren egilearen teoriak '''''Pelotari''''' (1964) eta '''''Ama Lur''''' mitikoaren oinarrian baitaude (lan horiek berariaz beste kapitulu batean aztertuko ditugu). == Plastika zeluloidearen gainean == Oteizaren beste zaletu militante bat izan zen '''Jose Antonio Sistiaga''', pintore donostiarra eta bere film esperimentalengatik nazioarteko mailan ezaguna, batik bat '''''Ere erera baleibu icik subua aruaren / De la Luna a Euskadi''''' (1968-70) lana medio, “munduan egindako film abstraktu eder eta luzeenetako bat”, Domique Noguez adituaren hitzetan. Sistiagaren atzetik, belaunaldi bereko beste pintore bat, '''Rafael Ruiz Balerdi''', apur bat beranduago film labur pintatu bat egiten hasi zen, Homenaje a Tarzan (1971), zinearen eta pinturaren sinbiosi harrigarria, ''Historia del cine de animacion y experimental vasco'' lanaren egile Begoña Vicarioren iritziz “mundu mailako animazioko zine esperimentalaren oinarrizko obretako bat”. == Zabala, Zulueta eta Etxegaraiko == '''Jose Maria Zabala''' argazkilari, musikari, pintore eta ikus entzunezko sortzaile irundarrak 1976ko Donostiako Zinemaldian '''''Axut''''' aurkeztu zuen, “zirku metafisiko” gisa definitu zuen film luzea. Irizpide estetiko esperimentalez, Zabalak euskal egoera aztertu zuen, tradizionala eta modernoa, poesia eta umorea, uztartuz. Euskal abangoardiaren ordezkari ospetsua eta espainiar zinemako egile ''madarikatua'', '''Ivan Zulueta'''ri '''''Arrebato''''' (1980) liluragarria zor diogu. Horra iritsi aurretik, Zuluetak super 8 formatuan film labur ugari egin zituen, eta zenbait film luzeren bide urratzaile eta hizkuntza nagusien deskodetzaile izan zen, ''collage'' teknika, filmaketen filmaketa eta errebelatu gaineko pintura baliatuz. Artista esperimentalen zerrenda hau, xehea ez baina erakusgarria izan nahi duena, '''Etxegaraiko Goti''' animatzaileak itxiko du. Behar baino lehen zendua, Etxegaraikok lau film utzi zizkigun, araztasuna eta erradikaltasuna uztartzen dituzten filmak, indar bizizale eta gartsukoak, Euskal Herrian egindako zinema konformagaitzenaren historian egilea eskubide osoz txertatzen dutenak. 48qrxk2fztmg2c74whc1wahuo44odfn 0 2929 7712 2015-07-14T20:37:57Z Jalkorta 1113 Orria sortu da. Edukia: BIDEOA ETA IKUS-ENTZUNEZKO SORKUNTZA. Zeluloideko zine esperimentalaren eta laurogeita hamarreko hamarkadan agertutako teknologia berriei (infografia irudiak, espazio birt... wikitext text/x-wiki BIDEOA ETA IKUS-ENTZUNEZKO SORKUNTZA. Zeluloideko zine esperimentalaren eta laurogeita hamarreko hamarkadan agertutako teknologia berriei (infografia irudiak, espazio birtualak edo errepresentazio interaktiboak) lotutako adierazpide berrien tartean, bideoak ikus-entzunezko sorkuntzaren garapeneko bi aldiren arteko trantsizio-lana egin du. “Zine esperimentalaren eta bideoaren artean urrats bat dago, iraungipen bat balitz bezala; ez egileetan ordea, baizik eta ezaugarrietan, egiteko moduetan, kontzeptuetan. Euskadin, bideoaren teknologia apurka sartu izanak ahalbidetu zuen euskarri baten egiteko moduetatik bestearen moduetara aldatzea”. Josu Rekalde irakasle eta sortzailearen adierazpen horrek zinema esperimentaletik bideo sorkuntzarako aldaketa, gurean laurogeiko hamarkadan eman zena, azaltzen du Ander González Antonak, EHUk argitaratu eta kapitulu honetan gida dugun doktoretza tesian gai hori sakon eta zorrotz aztertu zuenak. Aurreko kapituluan ikusi dugunez, hirurogeiko hamarkadaz geroztik sortu ziren Euskal Herrian filmetara esperimentalismoa eraman zuten zenbait egile, eta horien lanak Estatuan egindako abangoardiako zinemaren ekarpen baliotsuenetakotzat hartuak dira. '''Telebistaren garapenetik heldutako teknologia elektroniko berria''' agertzean, zinemagile horietako batzuk, Ivan Zulueta edo Jose Maria Zabala kasu, tresna askoz malgu eta merkeago horretaz baliatu ziren. Baina, Rekaldek dioen moduan, zinema esperimentaletik bideorako aldaketa ez da hainbeste pertsonen kontua, sorkuntzako egiturena baino, horrekin elikatzen baitira zinemaren hizkuntza konbentzioek gogobetetzen ez dituzten gazteak eta ohiko teknika plastikoek bazter utzita adierazpide berrien bila dabiltzan artistak. Narrazioaz haraindiko sentipenak eta sentimenduak kanporatzea xede duen '''arte esperimentalista''' horri fabore egiteaz gain, bideoa ikasle gazte askok '''zinema''' edo '''telebistako errealizazioa''' egiten hasterakoan baliatuko duten euskarria izango da, eta '''gizarte komunikazioaren''' alorrean tresna erabilgarria. == Bideoa Euskal Herrian: lehen hartualdia == Euskal bideoa, ahalbide artistikoekiko teknologia gisa, 1979an jaio zen, '''Bideoari buruzko Informazioren I. Astea''' burutzean, Bilboko Udal Aurrezki Kutxak babestua. Hurrengo urtean, Iruñeak –jada bideoaren inguruko agerkari baten egoitza izana, 1972ko udarako Arte Topaketak hartu zituelarik, horiek oso oihartzun apala eduki bazuten ere– antolatu zuen berariaz bideoari buruzkoa izango zen lehenengo agerkaria, 1981ean bideo-artea ardatz zuen bigarren ekitaldi bat, eta azkena, biziko zuena. Urte horietan ikus entzunezko euskal industria hezurmamitzen hasi zen –erakunde Autonomikoen babesean zinema egiteari ekin zitzaion–, eta ETB telebista publikoa jaio zelarik, behar bezala trebatutako profesionalen premia sortu zen. Une hartan (1982-1983 ikasturtea) Erandio eta Gasteizko Institutu Politeknikoek '''Irudia eta Soinua''' eskainiko dute ikasgai moduan. Urte horretan bertan lizentziatu zen Arte Ederretako Fakultatearen '''Ikus entzunezko''' lehenengo promozioa, Euskal Herriko Unibertsitatean. Geroago, 1987an, sortu zen '''Arteleku''', Gipuzkoako Aldundiaren zentroa, bideo-artearen irakaspen eta hedapenean ereduzko lantegia egitea xede zuena. == Hiru jaialdiak == Euskarri magnetikoa bihurtu zen '''Donostiako Bideo Jaialdian''', 1982 eta 1984 bitartean, diziplina tradizionalekin berdin zitekeen hizkuntza artistiko bat, Euskal Herrian ez ezik Espainia osoan. Jaialdi horri esker, komunikabideak behar bezalako arreta jartzen hasi ziren, bideo sortzaileen eta adituen belaunaldi oso baten agerpena bultzatu zen eta nazioarteko lehenengo topaketak eman ziren. Hasiera batean diziplinarteko izaera erabatekoa bazuen ere –etxeko bideoa, didaktikoa, musikala, terapeutikoa, eta abar–, bigarren ekitaldirako jada alderdi artistikoan oinarritu zen eta egile berriak sustatzeari ekin zion, euskal bideoaren lehiaketa bat antolatuz. Hirugarren jaialdiak telebista izan zuen mintzagai nagusi, eta zine zein bideo egileen arteko eztabaidak eratu zituen. Donostiako Jaialdia desagertu zenean, haren sustatzaile Guadalupe Etxebarria Gasteiz aldera deitu zuten, zeren eta Iñigo Silvak eta honen ''Araba Saudita''ko lagunek udala ondare hura profitatzeko premiaz konbentzitu baitzuten. Horrela jaio zen, 1985ean, '''Gasteizko Bideo/Musika (1) Jaialdia''', oraindik bizirik dirauena, estatu mailako jaialdi zaharrena. Jaialdiaren gidaritza Manuel Palaciok hartu zuen, 1988an, eta honek lehiaketa hiru ardatzen inguruan antolatu zuen: bideo-sorkuntza, telebista eta musika. Tolosako '''Bideoaldia''' da hirugarren agerkari garrantzitsua, 1986 eta 1990 bitartean euskal bideoaren alde apustu egin eta asmatu egin baitzuen. Izugarri ugaldu ziren 1985 eta 1990 bitartean, Donostia, Gasteiz eta Tolosakoaren antzeko bideoaren inguruko agerraldiak, urte bakar batean hamaika antolatzeraino. rc2pbz92c5bkzny7nu3jvkkrq7awb3t 0 2930 7713 2015-07-14T20:56:32Z Jalkorta 1113 Orria sortu da. Edukia: EKOIZLEAREN IRUDIA, sarritan ikus entzunezko negozioan soilik diru kontuei lotua ikusten da, Espainiako zinemaren kasuan ahalmen sortzaile izugarria duen gizon batek defin... wikitext text/x-wiki EKOIZLEAREN IRUDIA, sarritan ikus entzunezko negozioan soilik diru kontuei lotua ikusten da, Espainiako zinemaren kasuan ahalmen sortzaile izugarria duen gizon batek definizio berria eman eta duindu egin zuen: Elias Kerexeta. Ekoizpenaren maisu honen urratsei jarraiki heldu dira beste hainbat profesional, azken hamarkadetako euskal zinemaren euskarri izan direnak: Angel Amigo, Luis Goia, José Mª Lara, Iñaki Núñez, Iñigo Silva. == Elias Kerexeta == Espainiako zinemak izan duen ekoizle garrantzitsuena Hernanin jaio zen, 1934ko urriaren 26an. Gaztaroko grinak kirol jarduerara bideratu zuen, eta hainbesteko arrakasta izan zuen non 18 urterekin Lehen mailan jokatzen hasi zen, Real Sociedad futbol-taldearekin; sei urte geroago jokatzeari utzi zion, “aspertu” egiten omen zelako. Zuzenbide ikasketak egiten ari zela '''Antton Ezeiza''' ezagutu, eta zinemaren abenturari batera ekin zioten, hasieran San Sebastián eta Cantábrico zineklubetan animatzaile moduan, Zinemaldiaren munduan sartu nahirik, eta, jada Madrilen, 1960az geroztik biek elkarrekin gidoiak idatzi eta zuzenduz, Errealeko zenbait jokalarik jarritako diruaz sorturiko '''Laponia Films''' bere lehen ekoizpen etxea bitarteko. Bikotearen filmografia abian jarri zen '''''A través de San Sebastián''''' film laburrarekin, eta 1963an lehenengo film luzea filmatu zuten, '''''El próximo otoño''''', Kerexeta ekoizle eta Ezeiza zuzendari zirela. '''Elias Kerexeta P.C.''' 1964an jaio zen, hau da, geroztik berrogeita hamar film baino gehiago ekoitzi duen ekoizpen etxea. Elias Kerexetak berrogei urte hauetan kontatu dituen istorioak formalki kalitate handia eta gure garaiko errealitatean sakontzeko kezka etiko bera dituzte bereizgarri. '''Carlos Saura''', '''Jaime Chávarri''', '''Biktor Erice''' edo '''Montxo Armendariz'''en filmografiek oinarrizkoa dute ekoizle saritu hau, berak adierazten baitu ez dela film horien egilea, baina bai beroriek gauzatzearen arduraduna “obra zuzendariarena da, baina produktua ekoizlearena”, esan zuen hernaniarrak laburbilduz. == Angel Amigo == Errenterian 1952an jaiotako ekoizle honen curriculumean denetarik dago: fikziozko filmak, dokumentalak, ikus entzunezko kazetaritza-lanak eta telesailak. Halabeharrez hasi zen, Imanol Uribek ''Operación Apache'' bere liburu autobiografikoa gidoi bihur zezan eskatu zionean, finean '''''Segoviako ihesa''''' deritzona. Garai hartan Eusko Jaurlaritzak martxan jarri zituen zinemarako lehen ditu-laguntzak, eta laguntza horiekin egin ahal izan zen film hura. Ondoren etorri ziren '''''Albaniako konkista''''', '''''Lauaxeta''''' eta '''''Ander eta Yul''''' –Ana Díezek zuzendua, 1990ean Zuzendari Berri Onenaren Goya saria irabazi zuena–, '''''El sol del membrillo''''', '''''Maité'''''…. Telebistan, '''Igeldo Komunikazioa''' ekoizpen-etxea lan arrakastatsuen arduraduna izan da, besteak beste, '''''Bi eta Bat''''' edo '''''Jaun eta Jabe'''''. Azken urteotan Kuba, Mexiko, Kolonbia, Portugal, Frantzia eta beste herrialde batzuetako enpresekin zenbait film koproduzitu ditu. San Antonio de los Bañosko (Kuba) Zinema Eskolan dokumental ekoizpeneko irakaslea da 1998az geroztik Amigo, nahiz eta, aitortzen duen moduan, “ni ez naiz edozein eskolara joan eta, egia esateko, ez dut uste honetarako eskolarik dagoenik. Askotan ofizio hau kazetariarenarekin alderatzen dut, bai, eskolak eta unibertsitateak badira, baina egiaz lanean ikasten da, gauzak nola eta noiz egin behar diren konturatzen zarenean”. Amigoren hitzetan, istorio bat, eta ez beste edozein, kontatzera eramaten zaituena jakin mina da. Bere film guztiak dira “helarazi nahi ditudan istorioak, nire iritziz interesgarriak direlako”. == Iñaki Nuñez == 1953an Gasteizen jaioa, Iñaki Núñezek arkitektura utzi eta zinema hartu zuen. Ikasketak Madrilen egin eta haurrentzat filmak egin ondoren, 1976an '''Araba Films''' ekoizpen- eta banaketa-etxea sortu zuen. Jarraian, 1977an '''''Estado de excepción''''' estreinatu zuen, film ahaztezina, bere zinema aldetiko balioagatik baino –baliorik baduen arren–, filmaketa eta emanaldiaren inguruan bildu zuen ororengatik. Terrorismoaren apologia egiteagatik eta agintaritza iraintzeagatik zenbait aste kartzelan eman ondoren, filmak Oberhaussengo Jaialdian, Alemanian, Kritikaren Saria lortu zuen. Jose Maria Unsainek ''El cine y los vascos'' liburuan adierazten duen moduan, “''Estado de excepción''ek demokrazia aurreko aldian Espainiako zentsuraren mugak agertzearen bertutea izan zuen, eta Iñaki Núñez euskal zuzendaririk ospetsuena bihurtu zuen”. Film laburren zuzendaria izateaz batera, Núñezek zuzendarien lanak ekoitzi zituen, esaterako,''' López Arroyabe '''eta''' Francisco Avinza'''-renak. Laurogeiko hamarkadan zinema-banaketaren aldera egin zuen, zinema aretoen sare bat sortuta: ''Mikeldi'' zinemak Gasteiz eta Bilbon, eta ''Conde Duque'' zinemak Madrilen. Hamabost urtez lantegi horretatik urrun egon ostean, ostera ekoizpenari ekin zion 1998an, '''''La novena puerta''''' lanarekin,''' Roman Polanski'''k zuzendutako koekoizpen handinahia, Arturo Pérez Reverteren ''El Club Dumas'' nobelan oinarriturikoa, eta segidan Richard Dreyfuss protagonista zuen '''''El viejo que leía novelas de amor''''' eta '''Ibarretxe''' anaien '''''Sabotage!''''' burugabea etorri ziren. == Edourd, Bernard, François eta Michel Harispuru == Frantziako zineman, '''Harispurutarrek''' ekoizle-familia ospetsu bat dira, 1890ean Iparraldean jaiotako '''Edouard '''aitagandik hasita. Hura 1919az geroztik ikus entzunezko industrian sartu zen eta 1936 eta 1956 bitartean ekoizle-ibilbide bikaina moldatu zuen. Sacha Guitry apartarentzat '''''Le Destin fabuleux de Desiré Clery '''''ekoitzi zuen 1941ean, eta hurrengo hamarkadan Luis Marianok pantaila handian lortutako arrakasta handietan parte hartu zuen,''''' Andalusie''''' eta '''''La belle de Cadix''''' lanetan. '''Bernard''', '''Michel''' eta '''Francois Harispuru''' aitarekin hasi ziren. Azken hau 1951an Max Ophülsen '''''Le Plaisir '''''maisulanaren ekoizlea izan zen, sketch tankerako antologia zoragarria, Jean Gabin eta Frantziako zinemaren orduko izar guztiak bildu zituena. == Iñigo Silva == Hirurogeita hamarreko hamarkada hasieran, '''Iñigo Silva'''k (Gasteiz, 1951), zinema munduan Iruñeko Louis Lumiére Zineklubaren animatzaile ezagunak, '''Emergencia P.C.''' ekoizpen etxea sortu zuen, dokumental laburretan espezializaturik: '''''Tabú''''', '''''Sanfermines''''', '''''Teatro en la calle''''', '''''El poblado de Santa Lucía''''' eta '''''Irrintzi'''''. Azken hori '''Mirentxu Loiarte'''k zuzendu, '''Xabier Agirresarobe'''k fotografiak egin eta '''Fernando Larruquert'''ek muntatutako intentsitate handiko obra da. '''Montxo Armendariz''' izeneko hasiberri baten lehen esperientziak bultzatu zituen, 1979 eta 1980ean, '''''Barregarriaren Dantza''''' eta '''''Ikusmena'''''. Iñigo Silva ekoizle ausart agertu zen 1992ra arte, film labur esperimentaletan '''Gerardo Armestoren''' '''''Kubo batentzako maskarak '''''eta '''''Zurubiaren kontzertua''''' lanekin eta dokumentaletan '''''Orreaga, Oinkadak denboran II''''', biak berak zuzenduak. Aipatu urtetik aurrera heldu zion animazioari, '''Episa''' ekoizpen-etxearen bidez. Aurrena '''''Ipar haizearen erronka''''' filmarekin eta bigarren '''''Ipar haizearen itzulera'''''rekin, nazioarteko eta estatu mailako sari ugari lortu ditu, 1995eko Animazioko Film Onenaren Goya saria barne, 1998an ''Qué vecinos tan animales''ekin ostera irabaziko zuena. Gaur egun, egoitza Extremaduran duen '''Extra''' ekoizpen-etxearen buru den Silva berriro ere 2002ko Goya sarien finalera heldu da, bere azken ekoizpenarekin: '''''La leyenda del unicornio'''''. == Jose Maria Lara == '''“Jose Maria Lara''' (Madril, 1948) Nafarroako Foru Erkidegoan, ekoizpenaren alorrean zinema-sorkuntzako bultzatzaile nagusi bihurtu da”, bere herrikide Carlos Roldán historialariaren esanetan. Borroka politikoari hainbat urte eman ondoren, Alemania Josemari Lara argazki-injinerutzan lizentziatu zen. Laurogeiko hamarkadaren erdialdeaz geroztik zineman jardun da, fotografia, kamera eta argazki finkoko laguntzaile, zuzendari askorekin lan eginez, hala nola '''Imanol Uribe''', '''Alfonso Ungría''', '''Xabier Agirre''', '''Ernesto del Río''', '''José Antonio Zorrilla''', '''Ana Díez''', '''Jose Mª Tuduri''' eta '''Biktor Erice'''). zinemagile hasiberrien film laburrak ekoizteari ekin zion 1987an, eta geroago egin zuen jauzia film luzera. Iruñeko '''Jose Maria Lara P.C.''' ekoizpen-etxeak '''Helena Taberna''', '''Arantxa Lazkano''', '''Ramon Barea''', '''Daniel Kalparsoro''' edo '''La Cuadrilla'''ren lanak finantzatu ditu. == Luis Goya == '''Jaizkibel''' ekoizpen-etxeko buru, Luis Goia (Lezo, 1951) Euskal Herrian animazioko filmen ekoizpenean aitzindari da. '''''Fernando Amezketarra''''' eta '''''Kukubiltxo''''' lanekin hasi zen 1981ean, eta '''''Kalabaza Tripontzia''''' filmaz film luzera aldatu; hiru filmon zuzendaria '''Juanba Berasategi''' izan zen. Aipatu azken lanak lortu zuen 1985eko Donostiako Nazioarteko Zinemaldian Ohorezko Aipamena, eta Kultura Ministerioak “Especial Calidad, Especial Interés Cinematográfico y Especial para la Infancia” izendatu zuen. Animazioarekin jarraituz, 1987an, '''''Astakiloen abenturak eta kalenturak''''' saila egin zuen. Bi urte geroago, '''Trenbideko Filmeak''' etxearekin ekoitzi zuen '''Antton Ezeiza'''ren '''''Ke arteko egunak/ Días de humo''''' film luzea, Donostiako Zinemaldian Donostia Saria irabazi zuena. Euskal zineman ekoitzi dituen azken lanak izan dira '''Koldo Izagirre'''ren '''''Off-eko maitasuna/Amor en off''''' eta '''Joseba Salegi'''ren '''''Ione, sube al cielo'''''. s8krbkokxgzuriyzc5m9pjjazphdvek 0 2931 8263 7714 2015-11-28T15:35:20Z Jalkorta 1113 wikitext text/x-wiki EUSKAL GIZARTEAREN AZTORAMENA ETA KONTRAESANAK; krisi politiko, sozial eta etikoak; historian zehar, gehiegitan tragediaz zipriztinduriko borroka ideologikoak; kultur gatazkak... Euskal zinemak premia larria du inguruan dugun errealitatea islatzeko, fikzioaren bidez kolektibo moduan gertatzen zaiguna azaltzeko. Filmek pantailan jartzen dute Euskal Herria. == ''Euskal Herri-musika'' (1978). 64’ == Prod.: Lankor Lamia. Zuz.: Fernando Larruquert. Gid.: Fernando Larruquert, José Angel Rebolledo, Xabier Agirresarobe. '''''Euskal Herri Musika''''' Bizkaiko Bankuak finantzaturiko euskal kulturari buruzko dokumentalen proiektu itzel baten lehen emanaldia izateko diseinatu zen. Filmak euskal musika herrikoia laburbiltzen du, eta bertako musika egiturekin formalki esperimentatzen. Jorge Oteizak adierazi zuen bezala, film horretan “kamerak euskaraz kantatzen du”. '''Larruquert Rebolledo Agirresarobe''' hirukotearen saio ausartak ez zuen jarraipenik izan, baina testigantza etnografiko eta artistiko baliotsu bat geratu zaigu. == ''Siete calles '' (1981). 84’ == Prod.: Lan Zinema. Zuz. eta Gid.: Juan Ortuoste, Xabier Rebollo. Antzez.: Enrique San Francisco, Antonio Resines, Patricia Adriani, Fernando Vivanco, Maribi Bilbao. '''Ortuoste''' eta '''Rebollo'''ren lehen filmeko protagonista birmoldaketa aurreko urteetako Bilboko paisaia hiritarra da. Zazpi egunetan, zazpi pertsonaia Bilboko zazpi kaleetatik gora eta behera dabiltza, bakoitza bere ondasun eta maitasunezko ametsak jazarriz. Filmari akats ugari leporatu bide zaizkio, baina bertute formalak eta, euskal zinema instituzionalaren ernaldi betean, garaiko eredu politiko eta historikoaz bestelako generoko obra bat egiten ausartu ziren egileen kemena ere aitortu behar zaizkio. == ''El Pico'' (1983). 104’ == Prod.: Opalo Films, Gaurko Filmeak. Zuz.: Eloy de la Iglesia. Gid.: Gonzalo Goikoetxea, Eloy de la Iglesia. Antzez.: José Luis Manzano, Xabier García, José Manuel Cervino, Luis Iriondo, Enrique San Francisco. '''''El pico''''' Eloy de la Iglesia zarauztarraren euskal produkzio bakanetakoa da (''Gaurko Filmeak'' etxearena). Espainiako zinemaren ia kritika eta ''inteligentsia'' osoak gaitzetsia, ''El pico'' bere garaiko film arrakastatsuenetako bat izan zen. Arrakastaren formula bi korronte poloren arteko lotura bat gisakoa da, hemen euskal gizartean elkarren etsai amorratuenek irudikatuak: segurtasun indarrak eta mugimendu abertzalea. Elkarrekiko herra agerikoa da. Filmaren sakontasun-asmorik ezari ezin konta ahala xehetasun morboso eta orduko gertakarietarako keinu oportunistak gaineratzen zaizkio. == ''Mikelen heriotza / La muerte de Mikel'' (1984). 89’ == Prod.: Aiete Films. Zuz.: Imanol Uribe. Gid.: Imanol Uribe, José Angel Rebolledo. Antzez.: Imanol Arias, Montserrat Salvador, Fama, Amaia Lasa, Ramon Barea. '''Uribe'''ren hitzetan, '''''Mikelen heriotza''''' “intolerantziari buruzko film bat da, Euskadin girotua baina beste edonon egin zatekeena”. Egia, baina egia da, halaber, zuzendari euskal amerikarrak eta berarekin gidoilari lanetan aritutako ''José Angel Rebolledo''k laurogeiko hamarkadako euskal gizartearen erretratu doia erdietsi zutela. Giro ito eta itogarri bat, non gehiengoaren ereduari jarraiki bizi ez direnentzat apenas lekurik zegoen. ''Mikelen heriotza'' hamarkada horretako euskal zinemako filmik arrakastatsuena izan zen. == ''Tasio'' (1984). 96’ == Prod.: Elias Kerexeta. Zuz. eta Gid.: Montxo Armendariz. Antzez.: Patxi Bisquert, Amaia Lasa, Nacho Martínez, José Mª Asín, Paco Sagarzazu. '''Montxo Armendariz'''en aurreneko film luzea gizon arrunt baten deskribapen xume, sakon eta hunkigarria da. Pertsonaia nagusia da izadiarekin, belaunaldien errutinarekin eta desagertzear dauden bizitzeko moldeekin dituen harremanei eusten dien basoko langilea. Kontakizunarekiko leial, Armendarizek sekuentziak xume baino inozokeriarik gabe lotzen ditu, eta eszenek, apurka garatu ahala, gizabanakoaren bizitzaren handitasun osoa eta ezerez osoa agertzen dute, Urbasako mendilerroaren edertasun sorgorra lekuko dela. Arnas poetiko eta kaligrafia trebeko lana, bi hamarkada geroago bere dohain guztiak mantentzen ditu. == ''Golfo de Vizcaya'' (1985). 90’ == Prod.: Lan Zinema. Zuz.: Xabier Rebollo. Gid.: Joaquín Jorda, Santiago González, Juan Ortuoste, Xabier Rebollo. Antzez.: Omero Antonutti, Silvia Munt, Amaia Lasa, Patxi Bisquert, Mario Pardo. Laurogeiko hamarkadako egoera soziopolitikotik edanez (ETA eta GAL, poli-milien birgizarteratzea, krisi politikoa, industria-birmoldaketa...) '''Rebollo-Ortuoste''' bikoteak zinema beltzaren tradizio barruko film bat egin zuen, '''''Golfo de Vizcaya'''''. Korapiloak alderdi interesagarriak zituen, baina gidoilariek ez zuten osagai guztiak bateratzea lortu, eta, horri antzezleen hautaketan okerra eta eszenaratze eskasa gaineratu zitzaizkiolarik, filmak porrot egin zuen. Bilbo hiriaren lekuko ia arkeologiko gisa, Guggenheim aurreko 12 urtean, bitxia gertatzen da. == ''27 ordu / 27 horas'' (1986). 90’ == Prod.: Elias Kerexeta. Zuz.: Montxo Armendariz. Gid.: Elias Kerexeta, Montxo Armendariz. Antzez.: Martxelo Rubio, Maribel Verdú, Jon Donosti, André Falcon, Antonio Banderas. Altzairu koloreko zeru baten pean, '''''Agirresarobek''''' Donostia malenkoniatsu eta sarria argazkietara ekarri zuen, non bizitzan kale egitera etsitako gazte talde baten bizialdiko 27 ordu erabakigarrienak igarotzen baitira. Zenbait kritikarik “drogazaleei buruzko filma” zela zeritzon, '''Kerexeta''' eta '''Armendariz'''ek heroinaz bere burua suntsitzen duen gazteriaren inguruko bilbe bat moldatzeko tresna dramatikoa baino ez zenean; bederatzi urte geroago zuzendari nafarrak gai berari heldu zion, irizpide askoz erradikalagoez). Filmean ''Antonio Banderas'' gazte samar bat eta lehen filma zuen ''Maribel Verdú'' agertzen dira, ''Martxelo Rubio'' eta ''Jon Donosti'' izeneko antzezle ezezagun bikain baten aldamenean. == ''Kareletik / Por la borda'' (1987). 90’ == Prod.: Irati Filmak. Zuz. eta Gid.: Anjel Lertxundi. Antzez.: Patxi Bisquert, Mario Pardo, Luis Iriondo, Felipe Barandiaran, Mikel Garmendia. '''Anjel Lertxundi''' idazlea kameren atzean jarri zen '''''Hamaseigarrenean aidanez''''' bere nobela moldatzeko, eta segidan idatzi zuen itsasoari buruzko gidoi original bat, 1987an zuzendu zuena. Orio bere jaioterrian jazotako egiazko gertakari bat abiapuntu harturik, Lertxundik euskal gizartearen baztertze mekanismoetan eta eguneroko biolentzian sakontzen du, bere lehen filmean ere agertzen ziren osagaietan. '''''Kareletik-Por la borda''''' filmaren dohainik aipagarrienak antzezleen lana (Mikel Garmendiak, Balantxas ahaztezina, Cartagenako Jaialdian interpretazio saria irabazi zuen) eta marinelen bizimodua deskribatzen da. == ''Gran Sol'' (1987). 90’ == Prod.: Centre Promotor de la Imatge, Irati Filmak, Lauren Films, Mare Nostrum Produccions, Productora Catalana de Televideo. Zuz. eta Gid.: Ferrán Llagostera, Ignacio Aldecoaren izen bereko nobelan oinarritua. Antzez.: Carlos Lucena, Luis Iriondo, Paco Sagarzazu, Agustín González, Patxi Bisquert. Itsasgizonen bizimodua euskal zinemako zenbait filmen gai nagusia izan da: Bandera negra, ''Kareletik-Por la borda'', ''Terranova'', eta ''Gran Sol''. Ignacio Aldecoaren liburu ederrean oinarritutako azken film honetan, sinesgarritasunez filmaturikoa, ur handitako arrantzontzi bateko zereginak eta eguneroko bizitza bikain islatzen dira. Antzezpen onak badira, hala nola Luis Iriondorena kapitain moduan eta Carlos Lucenarena arrantzale liskargilearena egiten. == ''Offeko maitasuna / Amor en off'' (1992). 81’ == Prod.: Trenbideko Filmeak. Zuz.: Koldo Izagirre. Gid.: Usoa Urbieta, Koldo Izagirre. Antzez.: Mónica Molina, Patxi Bisquert, Fernando Guillén Cuervo, Klara Badiola, Jose Ramon Soroiz. Euskal zineak bere bizialdi laburrean jasan duen eztabaida handienetako bat Luis Goyak ekotziriko film horrek sortu zuen, zeren eta preso politiko baten, honen andregaiaren eta ezinbesteko hirugarren baten arteko maitasun triangelua kontatzen baita. Muturreko zenbait sektore politikok filmak jarrera fundamentalistak –haientzat hain urrunak ez zirenak– salatzen zituela ulertu zuten, eta estreinaldia baino lehenagotik filmaren aurkako kanpaina bat antolatu zuten. Eztabaidak eztabaida, Izagirreren filmak merezi du grinarik gabe berriro ikustea. == ''Urte ilunak / Los años oscuros'' (1993). 87’ == Prod.: José María Lara, Euskal Media. Zuz. eta Gid.: Arantxa Lazkano. Antzez.: Eder Amilibia, Garazi Elorza, Klara Badiola, Carlos Panera, Amaia Basurto. Arantxa Lazkano zarauztarrak metraje luzeko film bakarra egin du, ikusiak ikusita aukera berri bat mereziko lukeen arren. ''Urte ilunak'' film dotorea da, sentikortasunaren hariez ehuna eta iradokizun interesgarriz betea. Lazkanok haurrak zuzentzeko erronka trebe gainditu du, eta gerraosteko urte ilunetan Euskal Herriko herri bateko bizitzaren deskribapen sinesgarri bat eskaini digu. == ''Días contados'' (1994). 93’ == Prod.: Aiete Films, Ariane Films. Zuz. eta Gid.: Imanol Uribe, Juan Madriden izen bereko nobelan oinarritua. Antzez.: Carmelo Gómez, Ruth Gabriel, Candela Peña, Karra Elejalde, Elvira Mínguez. ETAko kide bat, Madril komando-burua maitemintzen da, berarengan grina oinarrizkoenak pizten dituen neska batez, droga eta prostituzioaren azpimunduan nahasita dagoen neska batez. Militante zailduak krisialdi bat bizitu du, eta akats larriak egiten hasi. Planteamendu interesgarria da, Uribek korapiloa maisutasunez gidatu zuen eta Carmelo Gómez eta Ruth Gabrielek interpretazio onak eskaini dizkigute. Filmak Donostiako Zinemaldiko film onenaren Urrezko Maskorra eta zortzi Goya sari irabazi zituen. == ''Salto al vacío'' (1995). 86’ == Prod.: Yumping Films, Siurell, Fernando Colomo. Zuz. eta Gid.: Daniel Kalparsoro. Antzez.: Najwa Nimri, Roberto Shalu, Alfredo Villa, Ion Gabella, Karra Elejalde. Daniel Kalparsosoren aurkezpen bikaina. Zuzendaria artistikoki Estatu Batuetan hezitako gipuzkoar da, laurogeita hamarreko hamarkadan, maletan zinemarako ideia eder ugari zekarzkiela etxera itzuli zen bat. Kalparsororen sorkuntzarako grina Iruñeko Najwa Nimri antzezle gaztearekin topo egitean hezurmamitu zen, bost urtetan lau film irregular baina nortasun handikoak eginez. ''Salto al vacío'' arreta erakartzen duen zuzendari baten trebeziaren lehen agerraldia da, eta 1995eko Berlingo Jaialdian harridura eragin zuen. Aurrera begira zuzendari honengandik funts gehiagoko lanak espero ditugu. == ''Secretos del corazón'' (1997). 104’ == Prod.: Aiete Films, Ariane Films, Euskal Media. Zuz. eta Gid.: Montxo Armendariz. Antzez.: Andoni Erburu, Alvaro Nagore, Carmelo Gómez, Charo López, Silvia Munt, Vicky Peña. Jabi bere izebekin hirian bizi den mutiko bat da. Aste Santuko oporrak heltzean bere ama alargunarekin eta aitonarekin bildu zen, herriko etxetzar zaharrean. Egun gutxitan helduen munduarekin topo egin zuen: familiako sekretu gaiztoak, sexua, heriotza, herra higatuak. Pertsonaiek gaztelaniaz hitz egiten dute, baina euskaraz berdin egin zezaketen: Armendarizek kulturalki gertuko dugun komunitate bat deskribatzen du, euskal herriaren bizitzako zati izan diren tradizioak agertuz. Oscar sarien finalera heldu zen 1998an film zoragarri hau. == ''Lo mejor de cada casa'' (2000). 85’ == Prod.: Alfonso Gazón, Pedro L. Lanza, Alfonso Arandia. Zuz. eta Gid.: Toni Abad. Antzez.: Mario Pardo, Aitor Merino, Azucena de la Fuente, Juan Querol, Maitane Sebastián. Madrilgo TAI delakoan hezitako '''Toni Abad''' telebistako gidoilariaren ''opera prima'' honek lekuaren unitatea gordetzen du: Bilboko Doña Kasilda parkea. Ia ordu eta erdiz kamerak eserlekuetan jesarri eta bidexketan ibili ohi diren pertsonak filmatu zituen, eta pertsona bakoitzarengan istorio interesgarri bat aurkitu zuen, finean askotariko istorioak bilduz. Emaitza elkarlotutako film laburren segida baten antzekoa da, eta zuzendari hasiberrien ohiko gaitza agertzen zaio: espazio oso laburrean gauza gehiegi erakutsi nahia. 2vjtek1xzfq5yj3hf8sdo5xb1v8b7no 0 2932 8094 8093 2015-10-02T14:45:07Z Joxemai 371 /* Hizkuntzaren normalkuntza */ wikitext text/x-wiki Ez da erraza euskal literaturan kanonaz hitz egitea, hastapenetan argitaratutako literatura gutxi baitzegoen. Aita Larramendik, bere ''Diccionario trilingüe'' (1745) lanaren hitzaurrean, aurretik argitaratu ziren eta ezagunak zituen euskal liburuen berri eman zuen. Azkuek bere ''Diccionario'' eta ''Morfología'' lanetarako iturriak biltzen dituenean, egileen kanon bat zerrendatzen du. Villasantek eta Mitxelenak, 60ko hamarkadatik aurrera, Euskal Literaturaren Historia bana idatzi zuten, idazle eredugarrien kanona behin betiko osatuz. Literatura idatzia, Errenazimentuak herri hizkuntzei eragindako bultzadaren babesean sortua, ''Linguae Vasconum Primitiae'' lanarekin hasi zen, Bernat Etxeparek 1545ean argitaratutako poesia-bilduma. Datan susmatzen den bezala, bigarren argitalpenari edo bigarren inprimaketari dagokion ez dugu eztabaidatuko. Nolanahi ere, gure iritziz, kritikak ez du gai hori behar beste argitu. Testu horri jarraitu zitzaion ''Iesus Christ Gure Iaunaren Testamentu Berria'', Ionnes Leizarraga abade kalbinistak 1571ean Arroxelan argitaraturikoa. Hainbat aszetika, erlijio eta poesiazko lanek erakutsi zuen, XVII. mendean, euskal literaturaren garapena. Garai hartan argitaratu zen Pedro Agirre, Axularren ''Gero'' (1643), Fr. Luis Granadakoaren ''La Guía de pecadores'' abiapuntu harturik, gero eta nabariagoa denez. Arnaut Oihenart Zuberoako abokatu eta sindikoaren obra poetikoa –behar adina aintzat hartu gabea– ekarri zuen, halaber, XVII. mendeak. Egile berak “Bi Euskal Herrien berria, bai Iberiako eta bai Akitaniakoarena” argitaratu zuen, latinez. Lau izen horiek osatzen omen dute bi mendeotako idazleen muina, baina ez dira bakarrak, jakina. Ibon Sarasolak adierazi bezala, XX. mendera bitartean oso literatur liburu gutxi argitaratu zen. Dena den, irizpide hori literaturaren ikusmolde garbizale baten ondorio da; izan ere, liburu aszetikoak, didaktikoak eta literatura hain aparte ez zeuden garaian, estetikatik eta literaturatik hurbilago zeuden. Edonola ere, hautatzeko askorik ere ez dago. == Corpus Literarioaren lehen azterketak == '''Larramendi'''. Literaturan material eskasa dugun arren, goiz hasiak ziren literatur ekoizpenari buruzko ikerketak eta tradizioaren balioespenak. Arnaut Oihenart abokatuak, bere Art poétique lanean, Lapurdiko apaiz bati 1665ean bidalia eta 1967ra arte argitaratu ez zena, haren Poésies basques (1657) baino lehenago egindako poesia aztertu zuen. Zehatz esateko, Oihenartek, bere sustrai humanistak eta klasizistak oraindik ikertu gabe dituenak, Erroman erabiltzen zenaren antzeko sistema poetiko bat aldezten zuen, eta Etxepareren testuak gutxiesten, primitiboak eta landugabeak zirelakoan. Oihenartek proposatzen zuen poesia jasoaren azentua eta errimaren garrantziari buruz teorizatu zuen, latinezko, frantsesezko, gaztelaniazko eta italierazko poetikaren azentua eta errima ikertu ondoren. '''Oihenart'''. Aita Larramendik, XVIII. mendean, bere ''Diccionario trilingüe'' (1745) lanaren hitzaurrean, aurretik argitaratu ziren eta ezagunak zituen euskal liburuen berri eman zuen. Ondotxo dakit lehen bi hurbilketa horiek ezin daitezkeela kanonaren azterketa gisa hartu, baina horietan, eta, batez ere, Larramendiren zerrendan, testuaren lehen balioespen bat agertzen zen ordurako. Axular eta haren Gero lanaren lexikografia-iturri eta euskal erretorika prosaren eredutzat aipatzen hasi zen. Irakurleen artean ere liburuak harrera ona izan zuen, bigarren argitaraldi bat ere egin zuelarik, lehenaren ondotik. == Filologiaren sorrera == Wilhelm Von Humboltdek, XVIII. mende amaiera eta XIX. mende hasiera bitartean, hainbat bidaia egin zituen Euskal Herrira eta, horren ondorioz, Europako zenbait filologok euskarari eta hizkuntza honen ekoizpen idatziari buruzko interesa agertu zuten. Kanonari dagokionez, Filologiaren bultzada XIX. mende bukaeran nabarmendu zen, urte horietan garatu baitziren Louis Lucien Bonaparteren euskalkien gaineko ikerketak eta Van Eysen lanak. Alabaina, kanona egiaz ''Bibliographie de la langue basque'' (1891) lanaren argitalpenarekin zertu zen. Huraxe zen ordura arte euskaraz argitaratutako dena biltzeko lehenengo saialdia eta, ikuspegi positibista batetik, historian zehar argitaratutako lanek izandako harrera agertzen zuen. Horri dagokionean Pedro Agirre “Axular” nabarmentzen zen; izan ere, haren inguruan idazle talde bat bildu zen, bere lanaren sustatzailea, «Sarako eskola» izenarekin. == Bildumak == Oro biltzeko grina hori literatur ekoizpenaren beste alderdi batean ere islatu zen. Aita Jose Antonio Uriartek nahiz Jose Manterola liberalak garaiko poesia bildu nahi izan zuten, Espainian argitaratzen ziren bildumen antzera, han egile baten lan guztiak edo garai jakin batek emandako literatura guztia argitaratzen baitziren. Jose Antonio Uriartek Poesía Bascongada. Dialecto Vizcaíno lanean –1840 eta 1869 hil zen urtearen bitartean egindakoa, baina 1986an argitaratua– bere garaikideen olerkiak –haietako asko argitaragabeak– bildu nahi izan zituen, osotasun-asmoa agertzen zuen album moduko batean. Testuan fraideak ezagutzen zuen oro bildurik dago. Hasierako asmoari jarraituz, bizkaieraz hutsean idatzitako olerkiak hartu eta kopiatzen zituen, modu horretara 600 orrialdeko liburukia osatuz. Eragin murritzeko bilduma horretan bi egile aipatzen ziren kontuan izan beharreko eredu gisa: Jose Antonio Mogel eta Eusebio Azkue XX. mende hasierako Resurrección Maria Azkue poligrafoaren aita. Jose Manterola. Jose Manterolaren Cancionero Vasco-k (1877-1880) antzeko helburua zuen, alegia, euskalki, garai eta genero orotako euskal olerki-bilduma bat argitaratzea. Nahas-mahas horrek idazle garaikide baten literatur ospea areagotu zuen, bildumagile eta argitaratzaile Indalenzio Bizkarrondo “Bilintx”-en balioaz oharturik. Idazle horrek, orri solte eta hegalarietan argitaratzen zuen poesia apalaz, euskal hizkuntzara erromantizismo sentimental baten eragina ekarri zuen. Nahas-mahas horri esker, kanonean sartu ziren egile garaikideak, eta literatoen balioa hartu zuten. == Urkijo, Azkue eta Euskaltzaindia == '''Urkijo'''. Euskal literatur kanonak, XX. mendearen hasieran, artean hizkuntz eredu gisa jokatzen zuen, eta haren finkapena bi lagunen eskutik iritsi zen. Euskal kulturan itzal handiko bi pertsonaia ziren: Julio Urkijo eta Resurrección Maria Azkue. Urkijo jaunari zor zaio Revista Internacional de Estudios Vascos (1907-1936) (egun ere argitaratzen da, Eusko Ikaskuntzaren eskutik) aldizkari bikainaren argitalpena, testu literario klasikoak argitaratzen zituena: Axularren ''Gero'', ''Linguae Vasconum Primitiae'', Oihernarten poemak eta atsotitzak, 1596ko ''Refranes y sentencias''... Hitz batean, aldizkaria, liburu klasikoen argitalpen fidagarriak biltzeaz gain, euskal hizkuntzaren klasikoen zerrenda taxutuz corpus bat osatzen ari zen. '''Azkue'''. Bestalde, Resurrección Maria Azkue jauna poligrafia lan garrantzitsua burutzen ari zen, ahozko literaturaren bildumak argitaratuz,esate baterako, ''Euskal Izkindea'' (1891) zeritzan euskal gramatika, ''Diccionario Vasco-Español-Francés'' (1905-1906), ''Morfología vasca'' (1923), eta ''Cancionero vasco'' eta ''Euskalerriaren Yakintza'' (1935-47). Azkuek, bere ''Diccionario'' eta ''Morfología'' lanetarako iturriak biltzen zituen bitartean, egileen kanon bat zerrendatzen zuen, hitzak sartu edo adibideak eskaintzeko baliagarri zitzaion kanona zen. Egile horien artean nagusiak jada aipatu ditugu eta hemen ez zen aldaketa handirik gertatu. Idazleok oinarri harturik, pixkanaka irudi bat osatu zen, hizkuntzaren aita eredugarri moduan aurkezten zituenekin, haien esamoldeak eta sintaxia imitatu behar zirelarik, literatur estilo koherente bat lortzeko. '''Euskaltzaindia'''. Euskaltzaindia 1918an sorrerarekin, hizkuntzaren maisutzat hartutako egileei buruzko ikerketak segurtatu eta bermatu ziren. Maisu horien artean Axular da aipatu beharrekoa, eta honi laster gaineratu zitzaion Leizarraga, Testamentu Berriaren itzultzailea. Berea hizkera arkaikoa izanik, XVI. mendean aditz-sisteman zenbait aldaketa jasan zituen hizkera, lehen irakurraldi batean ulerterraza ez dena, usteen arabera, zalantzan jartzeko modukoa da haren hizkuntza-eredu. == Literatur kritikaren hastapenak == Oñatiko Eusko Ikaskuntzaren Biltzarraren (1918) ondoren, euskal literaturaren sorkuntzari batasuna eta sistematizazioa eskainiko dioten oinarri kulturalak indartu egin ziren. ''Euskaltzaleak'''. «Euskaltzaleak» elkartearen sorrerak literatur proiektuei beste bultzada eman zien. Literatur talde berriaren sorreran Jose Aristimuño “Aitzolen” (1896-1936) ekarpena funtsezkoa gertatu zen. Aitzolek literaturaren berrikuntzan oinarritutako euskal gizartearen Errenazimentua aldezten zuen. Berrikuntza horren funtsak poesia epikoa ezagutaraztea errraztu zuen. Garai hartan sortu ziren poetak –Jose Maria Agirre “Lizardi” eta Esteban Urkiaga “Lauaxeta”– ereduari hitzez hitz ez bazitzaien lotu ere, “Aitzolek” idazleei beren lanak ezagutarazteko argitaratze moduak –argitalpenak eta aldizkariak– eta gizartera hedatzeko aukerak eskaini zizkien, batik bat literatur lehiaketen eta berak zuzendutako literatur kritikaren bidez. '''Lizardi, Lauaxeta eta Orixe'''. Jose Mª Agirre “Lizardi” eta Esteban Erkiaga “Lauaxeta” poetek poesia lirikoa, eredu sinbolista eta modernisten hurbilekoa eta Unamunoren kutsu existentzialistek ukituaren proposamena egiten zuten; Nikolas Ormaetxea “Orixe”ren Euskaldunak lanarekin hezurmamitu zen, berriz, epika nazional baten proiektua, gerra aurreko poeten triunbiratua osatuko zuena. Testuinguru horretan, poetek kanon pertsonal bat sortu zuten, tradizioa testu berriak sortzeko euskarri gisa interpretatu zen. Euskal poeta sinbolistek, espainiar, frantses eta ingeles idazleez gain, euskal poesia irakurtzen zuten tradizioa eta modernitatea uztartzeko. Horrela, beren testuen kontzeptismo eta laburtasunean Oihenarten eragina nabari daiteke. Gainera, poetek kanon landua agertu zuten, literatur berrikuntzaren aldeko zaletasun handirik agertzen ez zuen gizarte batean, gutxiengo baten gustukoa zen lirikak lekurik ba ote duen galderaren eztabaida garratzean murgildurik zeuden garaian. Lizardik bere aurreko Emeterio Arrese eta Koldo Jauregi “Jautarkol” proposatu zituen lirika jasoa sortzeko eredutzat. Une horretan poetek tradizio idatzia eta ahozko lirika uztartu zituzten. Ahozko lirikak XIX. mende osoko euskal poesian izan zuen eragina agertzen da, eta nola edo hala euskal poesiaren historia osoa kutsatzen du. Sorkuntzako nobela, euskaraz oso berandukoa izan da, lehenengo egilea Domingo Agirre apaizaren eredu kostunbristan hormaturik egon zen. Izan ere, haren lan kostunbristak eta estilo erretorika zaleak 50eko hamarkadan ondo sartu arte eredu izan ziren. == Hizkuntzaren normalkuntza == [[File:Koldo mitxelena 01.png|thumb|right|400px]] Euskaltzaindiaren Sorreraren Berrogeita Hamargarren Urteurrena zela eta, euskararen proiektu batu bat aurkezteko asmo zaharrak bultzada nabarmena jaso zuen. Koldo Mitxelenak 1968an txosten luze bat aurkeztu zuen, batasunaren oinarriak zehazten zituelarik. Proposamenak hautatzeko garaian, gaitasunari dagokionean inolako zalantzarik sortzen ez zuen Mitxelenak literaturaren tradizio klasikoan oinarritutako arauen proiektu bat hobetsi zuen. Arauaren oinarri gisa gipuzkera lapurtera proposatzean, Mitxelenak Axular eta haren Gero batasunaren funtsezko osagai bihurtu zituen. Horretan Axularren lanean espezialista zen Aita Luis Villasanterekin bat zetorren. Lapurdikoa ez zen, ordea, proiektua osatzen zuen literatur tradizio bakarra. Mitxelenak literatur aldaeren deskribapenean lan egin zuen, eta, modu horretara, klasikoen kanona osatzerakoan, lehentasunezko tokia zuten XVIII. mendeko Bizkaiko –Juan Jose Mogel– eta Gipuzkoako –Larramendi eta Mendiburu– literatur tradizioen sortzaileek. == Euskal literaturaren bi historia eta beste hainbat jarrera == Bestalde, 60ko hamarkadatik aurrera, Villasantek eta Mitxelenak Euskal Literaturaren Historia (Historia de la literatura vasca) bana idatzi zuten, euskaraz idatzitako material guztia bildu, eta lantegi horretan arreta berezia jarriz XVI., XVII., XVIII. eta XIX. mendeetan. Horrela, idazle eredugarrien kanona behin betiko osaturik geratu zen. Egia da idazle batzuek, besteak beste, Gabriel Aresti poetak, arauan aldaketa nabarmenak egiteko proposamena egin eta aipatu zutela, egilearen poesiaren zenbait alditan, Leizarragak Testamentu Berriaren itzulpenean erabilitakoa idatz zedin hobetsi zuela. Jarrera hori lapurtera klasikoa lehenesteko proiektuarekin bat zetorren, hizkera jasoena zelakoan. Saialdi horretan ez zen bakarrik jardun, Federico Krutwig euskaltzaina izan baitzuen lagun. Derrigorrezko hezkuntzan ikasketak euskaraz egiteko aukerak, Euskal Filologiako karrera sortzeak eta horretarako programak lantzeak, proposamenari beste bultzada bat eman zion, eta hari jatorrian bezalaxe heldu zaio, aldatzeke. Euskal Filologiako ikasketen programetan, hemen behin eta berriro aipatu diren idazleen zerrenda agertzen da: Etxepare, Leizarraga, Axular, Oihenart, Larramendi, Mendiburu, Mogel eta, horiez gain, hain ezagunak ez diren arren, egungo arauaren sorreran eragin txikiagoa izan zuten beste hainbat gramatikari, poeta eta idazle, filologiaren ikuspegitik aztertzen direnak. == Kanon partikularrak == Idazleei dagokiena da beste arazo bat. Euskal idazleek badute kanon partikularrik? Jakina. Batzuetan egoerari, orainari gehiegi lotutako kanona da. Jose Luis Alvarez Enparanzaren narratibak 60ko hamarkadako irakurleak irabazi zituen bere nobelagintza existentzialaz, 70ko hamarkadan Ramon Saizarbitoriak esperimentalismoaz eta, nouveau roman mugimenduarekiko hurbilketaz, erakarri zituen moduan, edo Atxagak 80ko hamarkadan bere prosaren kalitateaz eta bere narratibak lortutako oihartzunaz; 90eko irakurleen idazle nagusitzat hartzen da Sarrionandia. Poesian, Jon Mirande eta Gabriel Aresti irakurri baino gehiago goraipatzen dira. Eta oraindik ez zen gerra aurreko poeten distira itzali, eta Lizardi eta Lauaxetaren oroitzapena urteurren eta omenaldiez –duela gutxi ospatu da Jose Aristimuñoren eta Lizardiren jaiotzaren mendeurrena– berritzen da. Idazle talde batek, Anjel Lertxundiren inguruan bilduta, idazle klasikoen literaturan murgiltzea proposatu zuen, horretarako zenbait kontakizunen pasarte bilduz. Ekimen horrek idazle klasikoenganako interesa piztu nahi zuen, filologiaz haratago, hizkera klasikoarekiko begikotasuna agertuz, literatur estiloaren sortzaile den neurrian. Proposamena azken saialdia da, testu erlijioso ilunen azpian literatur osagaiak gorde dituzten hainbat idazle gehitzeko kanonari. cmsa3lyy50jt8pryqj2bllkwgbhqm1p 0 2933 8095 8053 2015-10-02T14:49:48Z Joxemai 371 /* Tradizioa eta transmisioa */ wikitext text/x-wiki ''Ahozko literatura herri xeheak sortu eta ahoz, ez letra idatziz, hedatzen dena da. Herri xumeak, eta ez kultur eliteek, sortutako literatura dela onartzen da eta balio estetikoa duten ahozko jarduerak ekoizten dituen kultura herrikoiaren barruan. Beraz, herri-jakituriaren, folklorearen, ahozko produkzioa litzateke.'' == Atariko eztabaida bat == Ahozko produkzioaren izendapena. Jorratuko dugun gai honen azterketa ahozko produkzioa izendatzeko erabili behar den izendapenari buruzko eztabaidarekin hasten da beti. Gai honen izen orokorra «Ahozko tradiziodun literatura» da, eta izen horrek letrarik gabeko objektura dakar letraren kontzeptua. Horregatik, eta egun burutzen ari diren ikerketei jarraiki, nahiago dut «ahozkotasuna» izena. Alabaina, eta gaia aletzen hasi aurretik, merezi du bi izendapen horiek eta bien arteko aldeak azaltzea. Izan ere, «ahozko tradiziodun literatura» terminoa zehaztugabea da eta, doidoi harturik ere, herri literaturaren genero ez tradizionalak ez ditu barnean sartzen. Hortaz, «ahozko tradiziodun literatura» hizpide dugunean zertaz ari garen argitzen saiatuko gara. Ahozkoa eta literarioa. Kontzeptu horietako bi –literatura eta ahozkoa– kontrajarriak bezala agertu izan dira tradizio kritiko jasoan. Horrek, ordea, ez luke hirugarrenaren eraginkortasuna ezkutatu behar: «tradizioa», zeren eta kontzeptu hori ahozkotasunari buruzko ikerketa berrien ekarpenaren oinarrian baitago. Ahozko literatura herri xeheak sortu eta ahoz, ez letra idatziz, komunikatutakoa da. Herri xumeak sortutako literatura dela onartzen da, eta ez kultur eliteek, balio estetikoa duen ahozko produkzioak ekoizten dituen herri kulturaren baitan. Beraz, herri-jakituriaren, folklorearen, ahozko produkzioa litzateke. «Literatura» hitzak bere baitan «littera», «letra» kontzeptua duen arren, adiera zabalago bat onartzen da, ahozko produkzio estetikoarena, herri produkzioak ahozkoak baitira, ez letrazkoak. Horri dagokionez, Paul Zumthorek (1991, 25) honela definitzen du «literario» eta «ahozko» denaren arteko ezberdintasuna: «Hemen “literario” dena duela bi mendetik hona hartu dituen konnotazioez ulertzen dut: instituzio bat, balio espezializatu, etnozentriko eta kulturalki sistema inperialista bat». Hain urrutira heldu gabe, esan daiteke Erromantizismo garaian «literaturaren» –«kultura jasoaren» ekoizpen idatzi gisa– eta «ahozko literaturaren» –herri xehearen ekoizpen gisa– arteko mugak lausotzen hasi zirela. «Gizarte batzuetan bi kultur tradizio bizi ziren: eskolatutako gutxi batzuen «tradizio handia», eta gainerakoen «tradizio txikia» (Burke, 1991, 62). Izan ere, nahikoa litzateke literaturak bi adiera dituela pentsatzea: bata hertsia, letrari lotua, eta bestea zabala, hizkuntzaz (idatzia zein idatzi gabea) ekoitzitako estetikari lotua. Haatik, idatzia eta ahozkoa agerraldi hain ezberdinak direla kontuan izanda, gaur egun, eta batez ere Ipar Amerika aldean, «ahozkotasuna» hobesten da, «ahozko literaturaren» gainetik. Horri dagokionez, Walter J. Ongek (1987, 2O) adieraziko du: «Erudituengan testuen nagusitasuna hain da erabatekoa, oraino ez baitira gai izan ahozko artea bere horretan, idazketa aipatu gabe –kontzienteki nahiz inkontzienteki–, modu eraginkorrean, eta are gutxiago dotoreziaz, ulertzen lagunduko duten kontzeptuak sortzeko. Eta hori, idazketa sortu aurretik milaka urtez garatu ziren arren ahozko molde artistikoak, logikoa denez idazketarekin inolako loturarik ez zutenak». == Definizio baten bila == «Ahozko literatura» kontzeptuari buruzko hainbat definizio eman dira. M. Eliadek, adibidez, «inoiz inoren ahotik irten eta herriak gorde duen» produkzio estetikotzat definitu zuen. Oro har, “ahozkotasuna litzateke ahozko produkzioa, balio estetikoa ematen dioguna, ahoz transmititu dena eta herrian dirauena eta errepikapen bakoitzean birsortzen dena”. Edonola ere, proposatutako definizioak arazoak ditu bere baitan, neurtzen erraza ez den kontzeptu bat, balio estetikoa, duelarik oinarrian. Baina, bestalde, ahozkotasunak atxikirik ditu hainbat kontzeptu bereiztezin, ahozko tradiziodun literaturaren esanahia ulertzeko deskribatu behar direnak. == Tradizioa eta transmisioa == [[File:Euskal arrantzaleak arteta.png|thumb|right|500px]] Francis Lee Utley-k (DUNDES: The Study Of Folklore, 1965) literatura folklorikoa kontzeptu hauen bidez definitzen du: ahozkoa, transmisioa, tradizioa, biziraupena, komunala. Utleyrentzat transmisio eta tradizio kontzeptuek esanahi bera duten arren, transmisioa kontzeptu orokorragoa dela pentsa daiteke, eta tradizioak, berriz, transmisio diakronikoa esan nahi duela. Biziraupen terminoak testu fosilduen kontserbazioa esan nahi du Utleyrentzat. Ahozkotasunaren kontzeptu modernoan, testuak aldakorrak dira, transmisio ekintza bakoitzean aldaerak eman daitezke. Komunal hitzaz, Utleyk testuen sorkuntza komuna adierazi nahi zuen. Hipotesi horren aurrean, egun Menéndez Pidalena hobesten da; hark egile kolektibo tradizional eta diakroniko bat dagoela proposatzen du, jatorrian komunikatzen duen testu ez-tradizionala bat, baizik eta egile jaso edo erdi jaso batena. Ahozko literaturari buruzko ikerketa modernoetan, arreta eta konturik handiena erakarri duen kontzeptua tradizioarena da. Izan ere, ahozkotasunaren fenomenoa ulertzeko funtsezko kontzeptua da. Tradizioak ahozko literatura bizirik mantentzen du, transmisio jarraikien kate bat osatuz. Liburu ezagun batean, Jan Vansinak (1967, 33) tradizioa honela definitzen du: «Ahozko tradizioak iragana mintzagai duten kontatutako testigantza guztiak dira. Definizio honen arabera, ahozko tradizioak soilik, hau da, mintzatu eta kantatutakoak, har daitezke kontuan». Paragrafo horretan, Jan Vansina kontraesankor agertzen da, zeren eta, tradizioa deskribatuko duela agindu ondoren, egiaz «ahozko tradizioez» ari baita. Zehaztasun handiagoz, Zumthorek (1991, 33) idatziko du: «Performancea –liburuaren itzultzaileak termino hori irudikapen hitzarekin parekatzen du, ahozko produkzio gisa uler daitekeen arren– mezu poetikoa aldi berean hemen eta orain transmititzen eta hautematen deneko ekintza konplexua da... Performancea logikoki –baina, egiaz, ez beti– zenbait eragiketa desberdinen une erabakigarria da. Nik bost zenbatzen ditut, nolabait esatearren poemaren existentziaren faseak direnak. 1. produkzioa, 2. transmisioa, 3. harrera, 4. iraupena, 5., oro har, errepikapena [...] Problemaren datuen sinplifikazio erlatibo horrek bere ondorioetako bat du justifikazio metodologikoa; izan ere, poesiaren ahozko transmisioa (2 eta 3 eragiketak) eta ahozko tradizioa (1,4 eta 5 eragiketak) bereiztea ahalbidetzen du, gertakarien historiak egiten duen moduan». Tradizioa komunitatean gorde den produkzio mintzatuaren formalizazioa da. Transmisioa ez da errepika ez litekeen igorle eta hartzailearen artean mezu estetiko bat komunikatzea soilik. Horrek ahozko literaturari buruzko ikerketentzat garrantzi handiko ondorio bat dakar: ahozko literaturan bi forma ezberdin daude: tradizionala, gero transmititzen dena, komunitateak bere egiten duen ura, eta ez tradizionala, behin baino egiten ez den komunikazio estetiko edo poetikoa, jatorrian errepikatzen ez dena, denboraren joanaz tradizio bihur litekeen arren. Herri literatura eta ahozko literatura. Ildo horretatik, herri literatura eta ahozko literaturaren arteko funtsezko aldea ondoriozta daiteke. Jon Juaristik, argitaratu gabeko lan batean bereizi egiten ditu herri literaturaren kontzeptua, termino orokorrena –zenbait egilek, Joaquín Marco barne, literatura inprimatu edo kordelekoa aipatzeko erabiltzen duen arren– eta ahozko literaturaren kontzeptua, euskarri inprimaturik baliatu gabe transmititzen dena eta literatura folkloriko gisa ere izendatzen duena. Eta literatura folklorikoaren baitan tradizioko literatura eta ez tradizionala bereizten ditu. Literatura tradizionala ahozko transmisioaren bidez komunitatean diakronikoki gordetzen da. Literatura ez tradizionala, bestalde, komunikatzeko ekintza bakar moduan transmititzen da. Errepikapenik eta tradiziorik ez du. Bertsolaritzaren fruitu ugari genero horretan sartzen dira: behin kantatuak izateko sortzen dira soilik. Genero horren barruan euskal pastoralak sar daitezke, ez dira eta tradizio bihurtzen –ez dira osorik memorizatzen, ikasten eta errepikatzen. Transmisioa. Bereizketa horrek beste arazo bat dakar: herri literaturaren transmisioa ahozkoa izan daiteke, edo bestelako komunikabideen bidez eman daiteke: inprenta orri hegalariak –euskararen kasuan, bertso paperak–, edo «colportage» literatura, edo, gaur egun, irratia edo diskoak herri literatura transmititzeko euskarri bilaka daitezke. Ildo horri lotuz, Walter J. Ongek (1987, 20) idatzi zuen: «Lehen mailako ahozkotasuna» deitzen diot idazketa edo inprimaketa ezagutzen ez dituen kultura baten ahozkotasunari. «Lehen mailakoa» da goiteknologiaren kultura honetako «bigarren mailako ahozkotasunaren» aldean, non ahozkotasun berri bat garatzen baita, bizirik eta martxan egon daitezen idazketa eta inprimaketaren mende dauden tresna elektronikoen bidez, hala nola telefonoa, irratia eta telebista». Paul Zumthorek ere bereizketa hori bera egin du (1991, 37): «balizko egoeren aniztasun erabatekoa irudizko lau moldera murriztea proposatzen dut: - «lehen mailako» ahozkotasun batbateko bat, edo «purua», «idazketarekin» harremanik gabea: azken hitz horretan xeheki kodetuta dagoen eta hizkuntza batean adierazi ahal den sinbolozko ikuste-sistema oro barnean hartzen dut; - idazketarekin batera bizi den ahozkotasun bat, bizikidetza motaren arabera bi eratara joka dezakeena: ahozkotasun misto bezala, idatzitakoaren eragina kanpoan geratzen denean, partzialki eta atzean, edo bigarren mailako ahozkotasun moduan, idazketatik abiatuta (bir)sortzen dena, erabileran eta irudimenean idazketa ahotsaren balioei nagusitzen zaieneko testuinguru batean; [...] - eta, azkenik, mekanikoki baldintzaturiko ahozkotasuna eta, beraz, denboran edota espazioan atzeraturikoa». Dena den, badirudi «ahozkotasuna», edo «literatura folklorikoa», edo «herri literatura», Europa Modernoan herri xehearen ahozko ekoizpen estetikoa izendatzeko kontzeptua dela, eta kontzeptu horren baitan bi molde bereiz daitezke: ahozko tradiziodun literatura, baladak, poema lirikoak, narrazioak, –«tradizionalak izango dira «betidanik» herriaren oroimenean, idatzizko laguntzarik gabe, gordetzen diren eta denboran zehar bizi direnak» (Biguri, 1990, 64)– eta batbatean transmititutako literatura, bertsolaritza eta pastoralak, tradiziorik gabea –horrek ez du esan nahi genero herrikoiak ez direnik–, transmisioak idatzitakoarekiko mendekoa baitirudi, batik bat pastoraletan eta, neurri txikiagoan, bertsolaritzan nabari daitekeenez. '''Tradizio asmatua'''. Tradizioaren kontzeptuari «tradizio asmatuarena» erantsi zaio (Eric J. Hobsbawm 1988, 1325). Kontzeptu hori, ordea, gizarte modernoak aztertzeko baliagarria gerta badaiteke ere, ez dirudi gizarte «tradizionalen» alorrean hain eraginkorra denik: «En aquest sentit la «tradició» de distinguir clarament del «costum» que domina las anomenades societats «tradicionals»» (Hobsbawm, 1988, 14). Gure ikerketa alorretik bereizten duen beste ezberdintasun bat ere bada: tradizio asmatuek ezin dute ahozko objektuak izan, baizik eta ideologikoak eta sozialak. Nolanahi ere, «tradizio asmatuaren» kontzeptua baliagarria gertatzen da ahozkotasunean aditu denari alor horretan tradizio ezberdinak daudela gogorazteko. Adibidez, badirudi gaur egun euskal ahozkotasunaren alorrean, bertsolaritza dela nagusi, eta baita genero tradizional beraren baitan ere, esaterako, euskal baladen bilakaeran aldi ezberdinak bereiz daitezke. == Ahozkotasunaren erretorika == Ahozkotasunak berariazko arau erretorikoak garatu ditu. Horietako gehienak oroimenaren gidari eta laguntzaile dira batik bat, Ongek adierazten duen moduan, oroimenean gordetzen ez den hura ezinbestean galdu egiten da. «Ahozko kultura batean, ezagutza, behin eskuratuta, etengabe errepikatu behar zen, bestela galdu egiten zen-eta: jakintzarako funtsezkoak ziren pentsamenduaren eredu arautu eta finkoak» (1987,32). === Ezaugarriak === 1. Ahozkotasunaren erretorikaren ezaugarri nagusia bere izaera arautua da, formulen, izaera semantikoa duten esaldien, erabilera, kontakizuna irudikatu ahal izateko ezinbestekoak. Baladez aritzean ikusiko dugunez, ahozko literaturan formulak «hitzen» parekoak dira. Formula horiek testua gogoratzeko lagungarriak dira. Baladetan formulak badira, eta hobeto ikertutako beste hainbat, hala nola ipuin herrikoiak hasi eta amaitzeko formulak. Milman Parryren tesiak, zeina «hexametroa eratzean erabilitako hitzen eta hitz moldeen hautaketarekiko mendekotasuna» (Ong, 1987, 28 y ss, Adam Parry, 1971, XIX) definitzen lehena izan baitzen, frogatu zuen ahozkotasunak berezko arauak dituela. Horrela, Homerorengan metroak hitzen erabilera baldintzatzen zuen. Adituen arabera, epiteto homerikoa ahozkotasuna moldatzeko lehenengo formula izan zen, eta ikerketarako ildo berriak zabaltzen zituen. Parryren aurkikuntzak ondorio garrantzitsuak ditu: Homerok, gaur egungo hainbat poeta herrikoiren antzera, material aurrez fabrikatuak baliatzen zituen eta komunikazio ekintza bakoitzean eguneratzen zituen, «Homerok zati aurrez fabrikatuak batu zituen» (Ong, 1987, 30). Formula horiek gai halaber errepikakorren gainekoak ziren. 2. Ahozkotasunaren baliabide estilistiko nagusietako bat da hirukoizte formula dei daitekeena: gertakariak, pertsonaiak, esaldiak, objektuak hiru aldiz agertzen dira. 3. Parry abiapuntu harturik, ahozkotasunari buruzko ikerketak atera duen ondorio garrantzitsuenetako bat «egitura irekiaren» kontzeptuaren ingurukoa da. «Sorkuntza tradizionala testuaren transmisioan emandako eraldatze jarraikien emaitza da» (Juaristi, d/g, 14). Horren arabera, kanta bat errezitatzen edo abesten den bakoitzean, errezitatzaileak egitura mental bat, testuaren eskema argumentala, «oroimenaren sintesi» modura deskriba daitekeena, hitzez eguneratzen eta birsortzen du» (Alan Bold). Aldaerak. Adierazpen horri ñabardura bat gehitu beharko litzaioke. Errezitatzaile herrikoi batek ez du testuaren «eskema» bat ikasten, linguistikoki antolatutako testu bat baino. Horrek ez du esan nahi, ordea, testu zaharren birsorkuntzarik ematen ez denik. Errezitatzaile batek berberak ere ez du testu bat birritan hitzez hitz errepikatzen. Aldaketak eta aldaerak ematen dira, testua bi faktoreren eraginpean dagoelarik: errezitatzailearen asmamena eta hartzailearen presioa. Bertsolariek batzuetan formula bat bera erabiltzen dute, eta aldaera bakarra jardunean ari diren herriaren izenari dagokio. Ahozko literatura tradizionalean, errezitatzaileak, edo narratzaileak, ahoz antolatutako testu bat ikasten du, eta testu horri aldaketak egiten dizkio. Eskema irekien memorizazioa, batik bat, literatura folkloriko ez tradizionalean ematen da. Adibidez, «pastoralier» deitutakoak eskema argumental lauso bat ikasi ohi zuen, eta ondoren eskema hori dramatikoki moldatzen zuen. Edonola ere, literatura tradizionalean aldaerak ez dira «mikroegitura estilistikoa» delakoan soilik gertatzen; baladen bertsio urrunak ezagutzen dira, egitura narratiboa, eta baita esanahia ere, sakonki aldatua izanik, balada beraren aldaera direnak. == Ahozkotasunaren psikodinamika == Ahozkotasunaren erretorika bat bada, ahozkotasunaren psikodinamika bat badelako da. Hitz batez, ahozkotasunak birsortzeko beste aukerarik ez duelako. Orrialde hauetan gertutik jarraitzen ari gatzaizkion Ongek (1987, 38 eta hurrengoak) gogorarazten duen moduan, ahozkotasuna teknologia bat da: errealitatea interpretatzeko modu bat, munduari aurre egiteko tresna bat. Idazketa ezagutzen ez duten ahozko kulturetan kultura idatzi batean hezitakoek nekez uler ditzaketen ahozko hainbat baliabide agertzen dira. Ezaugarriak. Ahozkotasunaren psikodinamika bat definitzeko ahaleginean, Walter J. Ongek ezaugarri hauek aipatzen ditu: 1. Ahoskatutako hitza botere gisa. Lapurren kobazuloko atea irekitzen duen Aladinoren esaldi magikoa ahozko mundu batean hitzaren balioespenaren metafora zehatza da. Hizkuntza auzokoen jokabidea eta naturaren joana aldatzen duen ekintza modu bat da. Horregatik atxikitzen zaizkie hitzei ezaugarri magikoak: hitzek osatu, sendatu, alaitu... egiten dute; hitz batean, izenek gauzei boterea ematen diete. 2. Oroimenaren garrantzia. Ahozkotasunaren munduan, jakiteko modu bakarra oroitzea da, oroimena bizirauteko tresna bakarra da. «Batek oroit dezakeena daki», dio Ongek. Testurik gabeko kulturak oroituz bizitzea beste erremediorik ez du, ahaztutakoa ordezkaezina baita. Kanta bat gal daitekeen modu berean gal daiteke janaria maneatzeko modua ere edo sua piztekoa. Horregatik da hain garrantzitsua oroimena, literatur sorkuntzarako ez ezik, biziraupenerako ezinbestekoa baita. Formulak, oroimenaren prozesuari lagunduko dion edozein osagai, oroitzeko beharrezkoak dira. Horregatik dira ahozko literaturak hain errepikakor eta formulez beteak. 3. Adierazpide bat. Bi irizpide horiek abiapuntu harturik, ahozkotasunak berariazko adierazpide bat sortzen du, segidan laburki deskribatuko duguna. 4. Sintaxia. Ahozkotasunak perpaus pilatu eta koordinatuak hobesten ditu, mendekoen aldean. 5. Metaketa hobesten da, analisiaren aldean. Oroimenari laguntzen dion formula bat da, formulak sarritan ez baitira hitzak, hitz multzoak baizik: paralelismoak, antitesiak edo epitetoak. 6. Adierazpide oparoa. Ahozkotasunaren adierazpidea erredundantzia da, aldiz, idatziarena lineala izan daiteke. Ahozko komunikazioak itzulinguruak nahiago ditu, diskurtsoaz eta adimenaz kanpo ezer ez baitago, eta, esana behin ahoskatu ondoren desagertu egiten delarik, bere pentsakizuna astiroago adierazi behar du. 7. Kontserbadoreak eta tradizionalistak. Ezagutza galzorian dagoenean, ahozko kulturak kontzeptuen errepikapenari denbora asko eskaini behar dio. Horrela ikasten zen Erdi Aroko eskoletan, hain justu. Ezagutza gordetzen espezializatutako zaharrenganako begirunea hor datza. Idazketak, berriz, berritasunaren eta arestiko aurkikuntzaren alde egiten du. 8. Esperientziatik hurbil. Idazketak errazten duen kategoria analitikorik ezean, jakintza eta honen komunikazioa bizipenetatik gertu daude. Ahozko kulturek zerrendarik ez dute: genealogiak harreman pertsonalen kontakizunak dira. Horrexegatik, ahozko kulturetan ofizioak ikasteko trataturik ez dago, ofizioa egunetik egunera ikasten baita, beste pertsonen hurbilean. Esperientzia hain garrantzitsua delarik, ahozko literaturak metonimia sarritan erabiltzen du: zehatza dena abstraktu denaren bidez izendatzen, edo sentimenduen bidez; azken finean, objektuari izena ematen zaio barnemundura heltzeko. 9. Agoniazko ñabardurak. Ahozko literatura hilzorizalea da, borrokak maite ditu. Izan ere, ahozko agerpen ugari desafioak dira. Igarkizunak ez dira jolas soilak, entzuleari desafio egiteko erak ere badira. Euskal Herrian bertsolarien arteko desafioen tradizio luzea dago. Bestalde, ahozko produkzio asko bi aurkarien arteko borrokaldi baten inguruan egituratzen dira, horren adibiderik garbiena: pastorala. 10. Enpatiazkoak. Kantariaren eta entzuleen artean identifikazio nabarmena dago. Euskal Herrian, bertsolarien adibidea hurbilekoa dugu. 11. Homeostatikoak. Inguruko gizartea aldatu ahala, ahozko testuak ere aldatu egiten dira. Gaurkotasunik gabeko oroitzapenak galdu egiten dira. Orainaldi jarraitu horretan arkaismoak agudo desagertzen dira. Horrek ez du, ordea, soilik hitzetan eragiten: deskribatutako egoerak orainaldiko errealitatearen arabera aldatuz doaz. Horri dagokionez, Ongek Nigeriako Tiv herriaren kasua aipatzen du. Herri horrek bere genealogiak aldatu ditu, komunitatean ematen diren auziak ebazteko baliagarri gertatzen diren arren. Duela berrogei urte, genealogia horien erregistroak aski ezberdinak ziren. Tiv herrikoek esan zuten erregistro idatziak oker zeudela. 12. Egoeraren araberakoa, abstraktua baino. Pentsamendu kontzeptual oro berez abstraktua bada ere, ahozko kulturetan kontzeptuak egoeraren araberako testuinguruetan erabili ohi dira. Horrela, Luria errusiar ikertzaileak, 19311932 urteetan Uzbekistango pertsona analfabetoen artean burututako inkesta batean frogatu zuen ahozko kulturan pentsamendua gurea bezalakoa dela, baina kategoria ezberdinetan jokatzen duela. Luriaren arabera, ahozko kulturan pertsonek ezaugarri hauek agertu zituzten: 12.1. Forma geometrikoak horiei objektuen izenak emanez identifikatzen dira: platerak izendatzen du borobila, adibidez. 12.2. Objektuak egoeraren arabera sailkatzen dira, eta ez kategorien arabera. Adibidez, pertsona analfabetoei –«ahozko» pertsonak, argitzen du Ongek– lau gauza aurkeztuta: «mailua, zerra, aizkora, enborra», pertsona horiek ez zuten erreminta ez-erreminta oposaketa ikusten, eta egoeraren araberako pentsamenduari eusten diote. 12.3. Ahozko kultura bizi duten gizabanakoek pentsamendu silogistiko eta ilatiboaz jokatzeko eragozpenak agertzen dituzte. 12.4. Objektua definitzeko zailtasunak. Adibidez, Luriak zuhaitz bat definitzea eskatzen zuenean, erantzun ohikoena hauxe zen: «Hortxe duzu bat, begira ezazu». 12.5. Nork bere burua azter zezala eskatzean, elkarrizketatuak larritu egiten ziren. Batek, nor zen galdetu ziotenean, erantzun paregabea eskaini zuen: «Neure bihotzaz zer esan dezaket nik? Beste batzuei galdetu. Haiek nitaz hitz egin diezazukete». == Ahozko generoak == Ahozko literaturaren edozein bildumak haren baitan zenbait literatur genero bereizten ditu. Eskuarki, behin literaturaren kontzeptua ahozkotasunera aldatuz gero, hiru literatur genero nagusi aipatzen dira: narratiboa, lirikoa eta dramatikoa. Genero narratiboan kontakizun tradizionala –ipuinak, istorioak– eta baladak zein erromantzeak, azken horiek poema narratiboak barnean hartu ohi dira. Genero lirikoan kanta liriko herrikoiak eta paremiologia biltzen dira. Genero dramatikoan inauterietako antzezpenak eta Gabonetako autoak sartzen dira. Genero ez tradizionalen artean euskal tradizioaren baitako bi aipatu behar dira: bertsolaritza –narratiboa, dialektikoa nahiz lirikoa izan daitekeena– eta pastoral-antzezpenak. o1s42buiqwde9crrt37rv2y3lxiom06 0 2934 11130 11129 2018-11-05T13:58:59Z 150.241.162.239 /* XVIII. mendeko lirika */ wikitext text/x-wiki Aldatu behar da == Baladak, kopla zaharra, XVIII. mendeko lirika, esaera zaharrak eta igarkizunak == Euskal balada izenak Euskal willy baby Herrian eta euskaraz jasotako poema narratibo tradizionalak biltzen ditu; balada beste poesia generoetatik bereizten duen ezaugarria kontakizun-tonua da, hau da, istorioren bat kontatzen duten poemak dira. «kopla zaharra», literatur genero bat baino areago, ahapaldiak moldatzeko era bat da, lirika herrikoian sobera estilizatua, eta irrazionaltasun poetikoaren agerpen gisa ere definitu izan da. XVIII. mendeko lirikaren funtsezko gaia ni lirikoa da. Literatur testu laburrak dira esaera zaharrak, lengoaiaren funtzio poetikoa eta erreferentziala sintesi paregabean uztarturik dutenak. Igarkizunak proposamen anbiguo eta enigmatikoak dira, mintzatzaileak besteari joko edo erronka gisa jarriak. Euskal balada izenak Euskal Herrian eta euskaraz jasotako poema narratibo tradizionalak biltzen ditu. Balada beste poesia generoetatik bereizten duen ezaugarria kontakizun-tonua da. Bestela esanda, istorioren bat kontatzen duten poemak dira. Tradizionalki istorioa jatorrian epikoa zela uste bazen ere, XVI. eta XVII. mendeetan, baladak garatu ahala, bestelako gai narratiboak ere jorratu dira. Balada eta erromantzea. Lan honetan nahiago dugu «balada» hitza erabiltzea, garai batean, eta gaur egun ere, erabili izan ohi den «erromantzeak» esatea baino. Hautua ez da erromantze hitzaz bereizteko irizpideen ondorioa, baizik eta irizpide zientifiko hutsarena. Erromantzea baladaren azpimultzo bat da, mundu hispanikoan –Espainia, Portugal, Hego Amerika– eta, migrazio eta konkisten ondorioz, gaztelania zein portugesa mintzatzen diren beste alderdi batzuetan zehar hedatua, eta berezitasun partikularrak dituena, neurkera kasu. Balada Europa mailako poema narratiboa izendatzeko erabiltzen den termino ez-markatua da eta, erromantzeaz bestela, neurkera finkorik ez du. Hizkuntza, geografia eta neurkeraz gain, multzo orokorra eta espezifikoa bereizten duten beste osagai batzuk badira: baladak fantasiazko gaiak onartzen ditu, erromantzean gai horiek estatistikoki urriago jorratzen direlarik, hau da, erromantzean gai historikoak gailentzen dira, eta baladetan gai horien garrantzia txikiagoa da. Euskal balada, neurkera eta gaiari begira, europar baladetatik gutxiago urrundu dela kontuan izanik, egokiagoa dirudi euskal genero horri balada esatea. Izan ere, euskaraz, guk dakigula, erromantze bakar bat gorde da: Beotibarko kanta (Jon Juaristi, 1986, 845856), Juaristiren arabera, beste zenbait adibide leudekeen arren. Edonola ere, 8/8 hemistikiodun 16 silabako bertso asonante errima bakarreko poema narratibo bakar bat heldu zaigu. Badirudi, gainera, hitz orokorrena balada dela, eta eremu hispanikoetan balada mota jakin bat garatu dela: == Testu-bilduma == Euskal baladak ez dira gai eta argumentu aldetik oso oparoak. Argumentu gehienak europar baladen aldaerak dira. Alabaina, baladen aberastasuna zalantzan jar daitekeen arren, ez dago alor horretan ikerketak uzteko arrazoirik. Hain zuzen, ahozko tradizioen ikerketen barruan alor nahikoa emankorra gertatu da. Gaur egun burutzen ari diren ikerketak bilduma historikoetan eta ahozko bertsio modernoetan oinarriturik daude, generoak euskaraz eremu urria hartzen baitu. Bilketaren lau aldiak. Joseba Lakarrak eta (1983, 107150) euskal baladen bilketan lau aldi bereizi dituzte. 1. Lehen testigantzak XVI. eta XVII. mendekoak dira. Baladetan gertakari historikoen arrastoak gordetzen zirelarik, Garibai, Zaldibia eta Isastik beren obra historikoetan jaso zituzten. Modu horretan iritsi zaizkigu, besteak beste, Beotibarko Kanta, Arrasateko Erreketaren Kanta, Juan de Lazkaoren Kanta eta Urrexolako Borrokaren Kanta. Alfonso Otazuk berriki Bretainiako Kanta estalgabetu du, eta Oihenartek Andre Emilia gorde zuen. Kanten tonu epikoa bat dator bildumari historikoen asmoekin. Bigarren aldiko testigantza: Ikerlari erromantikoen asmoa bestelakoa zen, XIX. mendearen bigarren erdian. Haien xedea herri literaturan jasotako testigantza herrikoiak biltzea zen, herriaren arimaren oihartzun zirelakoan. Kontinente aldeko Euskal Herrian, Euskal tradizioaren mistifikazioa Agustin Chahok hasi zuen, eta horretarako baladaren adibideak baliatu zituen. Penintsula aldeko Euskal Herrian, berriz, Iztuetak bere Gipuzcoaco dantza gogoangarrien condaira edo historia gogoangarrian folklorearen bilketa egin zuen; lan horretan, ordea, ez zuen balada bakar bat jaso. Haatik, mendearen amaieran, Francisque Michel, Sallaberri eta Mdme. Villéhélioren lanari esker, kontinente aldeko Euskal Herrian literatura folklorikoaren ezagutzak, bilketak eta ikerketak susperraldi nabarmena bizitu zuen. Michelek ehun euskal kanta inguru argitaratu zituen bere Le Pays Basque... (1857) eskergan, eta horien artean dozena bat balada nabarmenduko ditugu: horietako batzuk historialariek argitaratutako kanta epikoen bilketa dira, baina beste batzuk, ordea, beste inon bildu gabekoak dira, Ahetzeko anderia kasu. Mdme. Villéhéliok euskal kanta-bilduma txiki bat argitaratu zuen 1869an, eta kanta horietako bat Egun bereko alarguntsa zen. Urtebete beranduago, argitara eman zuen Sallaberryk Chants populaires du Pays Basque, kanta lirikoen bilduma garrantzitsu bat, balada gutxi batzuk bildurik: Egun bereko alarguntsa, Musde Sarri, Bereterretxe, Atarratzeko jauregian. La tradition dans le Pays Basque argitaratu zen, 1898an, Donibane Lohitzunen burututako folkloristen biltzar batean egin ekarpenak jasotzen dituen liburukia. Txostenen artean nabarmentzen dira Charles Bordesen musikologiakoa eta Jean de Jaurgainen historikoa. Hirugarren aldia. Bildumen zaletasuna 1900 eta 1936 bitartean penintsula aldeko Euskal Herrira heldu zen. Garai hartako bildumen artean nabarmentzen dira Resurrección M. Azkueren Cancionero Popular Vasco (1922) eta Aita Donostiarenak. Azken horren bildumagile eta hedatzaile lana berrogei urtez baino gehiagoz luzatu zen, baina bere lanik garrantzitsuena Euskel Eres Sorta (1921) bide da. Bi bildumagile handi horien lanari aldizkari eta egunkarietako ahozko testuen argitalpenak jarraitu zitzaizkion, besteak beste, Gure Herria edo Eusko Folklore aldizkarietan argitaratutakoak edo Lauaxeta poetak Euzkadin egindakoa. Monografia bat argitaratu zen, 1935ean, gai honi buruzko lehenengoetakoa: aita Manuel Lekuonaren Literatura Oral vasca, garai hartan ahozko literaturaz ezagutzen zena sistematikoki jaso zuen lana. Manuel Lekuonak ahozkotasunean aditu zen Parisko Jousseraren ikasbideak jarraitu zituen, eta, ikasbide horiek oinarri hartuta, ahozko literaturen testuaz kanpoko hainbat alderdiren garrantzia azpimarratu zuen, eta ahozko literatura bera interpretatu, bertsolaritzaren argitan. Laugarren aldia. Salbatore Mitxelena bitarteko, 1936ko gerra zibilaren ondoren, literaturan ahozkotasunak zuen interesari eutsi egin zitzaion, baina bildumak egiteko grina ahuldu egin zen, kasik oraintsu arte. Izan ere, baladen bilketa berriki suspertu egin dute ostera bi erakundek, Maria Goiri Mintegiak Euskal Herriko Unibertsitatearen Filologiako Fakultatean, eta Mikel Zarate Ikerketa Mintegiak Bilboko Labayru Institutuan. Bilketa ahalegin horretan, Lakarra, Biguri eta Urgellek argitaratutako 28 balada eta 235 aldaeren corpus bat osatu dute. == Euskal baladari buruzko ikerlan historikoa == === Metodo historikoa === Jean de Jaurgainek, «Quelques légendes poétiques du Pays de Soule» artikuluan, XIX. mendearen amaieran, intuizio bat abiapuntutzat hartuta, baladetako datu historikoak eta pertsonaiak identifikatu ahal dira. Baladak eta dokumentu historikoak alderatu zituen, eta baladetan kontatutako zenbait gertakari benetan jazo zirela egiaztatu. Horrela jakin zen Bereterretxeren baladan 1434 eta 1449 bitartean bizitako egoera historiko bat kontatzen dela, Atarratzeko anderia baladako gertaerak 1584an jazo zirela, eta 1633an Musde Irigarairen eta hildako baten amorantearen arteko ezteiak ospatu zirela. Jaurgainek ondorioztatu zuen data horiek balada jakin batzuen jaiotzarenak zirela. Diego Catalánek adierazi bezala, metodo historiko horrek ez zuen kontuan hartzen baladak ez direla gertakari jakin baterako sortutako poemak, baizik eta gertakari jakin bati egokitzen zaizkion aldaerak. Hildako baten maitemindua, adibidez, Katalunian eta Gaztelan erromantzeak eta Zuberoan balada bat eman dituen balada egiturako poema bat da. Zuberoako balada, beraz, ez zen sortu 1633an, Musde Irigarairen ezkontzarekin. Gaia lehendik zetorren, gai horren egitura kontakizun moduan, eta Zuberoan –gertaera historiko bati lotua ziur asko eta haren kariaz– aldaera jakin bat hezurmamitu zen. Hitz batez, metodo historikoak kontakizun eta literatur egituraketa nahiz baladen jokabide testuala bazter uzten ditu. === Metodo estilistikoa === On Manuel Lekuonaren lanak, eta zehazki Literatura Oral vasca, oinarri harturik garatu zen beste korronte kritiko bat, batik bat literatura folklorikoaren balio estetiko eta poetikoei erreparatzen ziena. Korronte horrek ez zuen bereizten, egia esan, kanta herrikoaren barruan baladaren generoa. 1982an Joan Mari Lekuonaren Ahozko euskal literatura argitaratzen denean, baladari –beste izen batez, bada ere– berezko generoaren izaera onartu zitzaion. Joan Mari Lekuona eta Luis Mari Muxikaren lanek zein argitaratu ditugunek euskal baladaren balio poetikoak zehaztea zuten xede. Saialdi horien euskarri gisa jokatu zuen korronte teorikoa estilistika izan zen. Saialdi horiei alderdi lirikoaz narratiboaz baino gehiago arduratzea lepora dakieke (Biguri, 1990, 90). Gainera, testuak aldagaitzak eta genero idatziaren baitakoak balira bezala aztertu ziren, inkontzienteki bada ere. === Metodologia semiotikoa === Jesus Antonio Cid Euskal Herriko Unibertsitatera heltzearekin eta Jon Juaristiren ekarpenekin, euskal baladaren ikerketan aldi berri bat ireki zen. Diego Catalánen jarraitzaile, honek erromantze hispanikoak jorratzeko baliatzen zituen eskema metodologiko zorrotzak euskal baladari ezarri zizkioten (Catalán, 1984). Laburbilduz, Diego Catalánek eta honen lankideek ahozkotasuna lantzeko azterketa metodo nahikoa baliagarria moldatu dute, arin agertzen, batetik bestera ibiltzen eta desagertzen diren ahozko testuen kontzeptua jorratuz. Metodoaren oinarria (Catalán, 1978) da, erromantzea –eta hedaduraz balada– egitura ireki gisa hartzea, non aldagaitz irauten duen makroegitura eta mikroegitura estilistiko aldakorra uztartzen baitira. Hortik abiatuta, testua azterketa semiotiko batez azaltzen da, eta honako maila hauek bereizten ditu: • Diskurtsoa-Intriga • IntrigaAlegia • Alegia Kontakizun eredua • Kontakizun ereduaMitoa • MitoaHistoria Metodo honen aldeko argudia izan daiteke xehea izateaz gain baladak aldatuz doazen testu moduan hartzen dituela eta, hala, hizkuntza bereko edo beste hizkuntzetako beste aldaera batzuekin erkatzean baladaren ulermena errazten duela. Bestela esanda, balada, azkenean, idatzizko testu itxitzat baino, ahozko diskurtso ireki baten zatitzat hartzen du. Cid eta Juaristiren ikasle Joseba Lakarra, Koldo Biguri eta Blanca Urgell izan ziren 1983an Euskal baladak lanaren argitaratzaileak. Liburu horrek euskal esparruan baladari buruz ezaguna den ia guztia jaso du. Testuak beste ahozko euskal testu batzuen baitan kokatzen du balada, balada tradizional eta arrunten arteko bereizketa egiten du eta baladen lengoaia eta kontakizuna ikertzen ditu, eta, bestalde, baladaren historia, geografia eta bilakaera historikoa aztertzen. Ahozko euskal generoa ikertu nahi duenak nahitaez ezagutu beharreko testua da, beraz. Liburua euskal balada ezagun guztien aldaera testualen antologia batek osatzen du. Ordutik, Erromantze bildumen gaineko nazioarteko mahaiinguruetan gero eta euskal ikertzaile gehiagok parte hartzen du, aipatu ikertzaileen eta Menéndez Pidal Mintegiaren arteko lankidetza gero eta estuagoari esker. Horren emaitza dira euskal baladei buruzko lan monografikoak. Corpusaren urriak lan monografikoa errazten du. Lan horien artean aberasgarrienetako bat Jesus Antonio Cidek 1985ean argitaratutako «Estudios sobre la balada tradicional vasca, 1: Peru gurea (EKZ, 115), der Schwank von alten Hildebrand, y sus paralelos románicos (Aa.Th., 136OC)» dateke, lan zinez eredugarria, non Peru gurea Europako testuinguruaren baitan ikertzen baita. Lan horretan, XIX. mendearen hasieran Iparraldean juglaretza berri bat jaio zela proposatzen du Cidek, eta juglaretza horrek frantsesezko zenbait erromantze euskarara egokitu zituela. Modu horretara moldatutako erromantzeek aldaera gutxi dituzte, eta jatorrizko frantsesarenaren antzekoak dira oso (cfr. Juaristi, «La balada vasca de la muchacha ciervo», 1987, 919). Jon Juaristik Beotibarko Kantaren erromantzea (1986, 845856) eta oreinneskatoaren balada (1987, 917 926) arretaz eta zehatzmehatz aztertu ditu. Hirur kapitainaki buruzko lan bat ere iragarri da. Igone Etxebarriak Ana Juanixeri buruzko monografia bat (1988, 129177) argitaratu du. Nik neuk, bestalde, duela asko Prantzie kortekoari buruzko monografia bat (1980, 97128) argitaratu nuen. Jesus Antonio Cidek ere bere lanekin jarraituko omen du. Aita Antonio Zavalak euskal baladaren corpus orokor bat argitaratu du, Erromantzeak izenburupean. === Baladen lengoaia eta narratibitatea === Baladak, erromantzeen antzera, «egituratutako diskurtso baten zatiak dira eta bizitza imitatzen dute, eta modu zatikatu eta soilean erreferentearen sistema sozial, ekonomiko eta ideologikoak irudikatu, eta, ondorioz, zeharka kritikoki aztertzeko [..,] narrazio tradizionalak dira, gizarte egitura ororen eta artearen adierazpide kolektibo ororen transmisioa eta bilakaera gobernatzen dituzten bi indar osagarrien jokoari lotuak: oinordetza eta berrikuntza» (Catalán, 1984, 19). Baladetan bi moldaketa-maila nabari daitezke: batetik, lengoaia, baliatutako estilo poetikoa, eta bestetik, kontaketa, morfosintaxi narratiboa. Maila bakoitzak berezko adierazpideak ditu, bananbanan azalduko direnak. Balada batean eguneratutako diskurtso batek berez mugagabea dirudien arren, praktikan ez da horrela, baladen errezitatzailea hizkuntzak aurretik zehaztutako eremu batean sartzen baita. Baladetako lengoaia diskurtso tradizional bat, lexiko batean eta gramatika batean oinarriturikoa erabiliz gauzatzen da (Catalán, 1984, 24), diskurtso tradizional hori irudi bidez osatzen delako, hau da, formulen hiztegi itxi bat moldatzen duten esaldisinboloez. Catálogo General del Romanceroren egileek adierazten duten moduan: “Erromantzeak lerroz lerro eta diskurtsoaren formula oro bilduz memorizatzen eta gogoratzen dira –sarritan musika lagun. Kantariek edo errezitatzaileek ez dituzte intriga eta hitzezko osagai esanguratsuenak baino ikasten –egitura laxoagoko beste kontakizun tradizional batzuetan gertatzen den moduan–, intriga garatzen duen diskurtsoa ere ikasten dute» (Catalán, 1984, 160). Baladaren diskurtsoa, bada, formulistikoa da. Formula bat esaera zehatz bat da, adierazten duena baino zerbait gehiago» esatean tropo bihurtzen dena. Eskuarki metonimiak izan ohi dira, zeren eta, ikusi dugunez, ahozkotasunaren lengoaiak nahiago baitu zehatza abstraktua baino, egoeraren araberakoa edo, hobeto esanda, esperientziazkoa, abstraktua baino (Ong, 1987, 54). Baladek lexikoformulak baliatzen dituzte. Formularen hitzez hitzeko esanahia ezin bazter liteke, baladak adierazten duen argumentuari lotzen baitzaio, baina, aldi berean, metonimia joko bat agertzen du, irakurlea, ondorioz, berori interpretatzera behartuta dagoelarik. Nolanahi ere, formulek balada berean aldakuntzak ager ditzakete, edo baladaz balada doazen formula bidaiari bilaka daitezke. Adibidez, Marinel batek bahitutako neskatoa baladan, honek bere buruaz beste egiteko erabiltzen duen figura objektu zorrotz moduan deskriba daiteke. Aldaera bakoitzean, lexema hori egokitu egiten da, eta ezpata, aizto edo guraize moduan agertzen da. Formula egoki daiteke, baina esanahia, oinarri duen metonimia, ez da aldatzen, formula hitzezko artikulazioari ez dagokiolako, figuratiboari baizik (Catalán, 1984, 180). Formulen egokitzapena. Formulak testuinguru historikora ere egokitzen dira, homeostasi legeari jarraiki (Ong, 1987, 52 eta hur.) egoera historikoa aldatzen denean eta testuinguru berrian formula ulertzen ez denean, egokitze aldera egiten baitu. Gorago aipatu adibidea ahozko poetikoaren faktu hori azaltzeko baliagarri gerta daiteke. Formula gehienek unitate metriko bat osatzen dutenez, aldaketa errazagoa da, honek ez baitu neurkeraren erregulartasuna apurtzen. Zenbait formula. Formulek baladen lengoaia ikertzeko oinarria eskaintzen dute. Ikerlana, ordea, ez da hor amaitzen. Formula batzuk beste batzuk baino ugariago agertzen dira. Lakarra, Biguri eta Urgellek, adibidez, hauek nabarmendu dituzte: - Errepikapena. - Paralelismoak. - Kontrajartzeak. - X/X/Y formula: «Itxasoko aldetik/itxasoko aldetik eta untzian kantaturik». - Zenbakiekin egindako jolas sinbolikoak. Egiaz, baliabide horiek ez dira baladetan baino ematen. Batzuk mnemoteknia-formulak dira, eta ahozko adierazpide orotan agertzen diraka. Beste adierazpide batzuk beste zenbait genero lirikotan nahiz bertsolaritzan ikus daitezke, zenbakien esanahi sinbolikoekin moldatutako formulak barne. Esamoldearen maila poetikoa. Esamoldearen maila poetikoan, baladek hizkera landua agertzen dute, “adierazpenaren soiltasuna eta naturaltasuna” mantendu arren (Catalán, 1984, 170), erromantzeetan eta ahozko sorkuntzetan derrigorrezkoak, elitearen literaturaz bestelakoak direlako eta horien estetikak arte nagusiaren berezko ezaugarriak jarraitzen ez dituelako. Lehenago esan bezala, sorkuntza mota horretan troporik erabiliena metonimia da: zehatza abstraktuaren ordez erabiltzea. Baladen beste ezaugarri bat ekintzen irudikapena da –formulen ezin eskertuzko laguntza medio. Ekintzak dramatizatu behar direlarik eta entzulearen begi aurrean geratu behar dutelarik, elkarrizketaren erabilera ezinbestekoa da. Poema narratiboak izaki, ahozkotasunaren eragina agertzen da, baliabide narratibo modernoak barne: kronologiaren etena izan ezik, baladetan eten narratiboen bilduma oparoa ikus daiteke, horien artean leunenak espazio eta denbora arteko jauziak direlarik. Testuan, halaber, hainbat narratzaileren erabilera eta in medias res tankerako hasierak topa daitezke. Egia da baladen lengoaia poetikoan oroimena akuilatzeko baliabideak ugari agertzen direla. Bada, ordea, aipatu beharreko bestelako baliabide estilistikorik: adibidez, lehenengo ahapaldiko kontrastea, irakurlearen jakinmina pizteko baliabide gisa. Adjektibo gutxi erabiltzen da, baina epiteto homerikoa, baladetan amultsua izan ohi dena, formula bereizgarri moduan baliatzen da beti. Baladetan ohiko baliabideak dira ekintzak irudikatu eta dramatizatzeko genero aldaketak, estilizazioa, anbiguotasunaren eta zehaztasunaren arteko kontrastea, epiteto homerikoa, motiboak espazioetan eta zenbakietan –zenbaki magikoak–, gorespenaren topikoa, estilo zuzena, entzuleei igorritako inplikazio eta madarikazioak, errepikapenak eta paralelismoak eta kontrasteak (Kortazar, «Euskal lirika...» 1980). Motiboa eta sekuentzia. Motiboa funtsezko baliabidea da baladen kontaketan. Motibo bat tradiziotik datorren eta hainbat testuingurutan txerta daitekeen baladen oinarrizko kontakizun-unitatea da. Azterketa semiotikoan motiboa eta sekuentzia antzeko kontzeptuak direnez, komeni da bien arteko ezberdintasunak azaltzea. Sekuentzia. Edozein testu narratibo sekuentzien bidez osatzen da. Diego Catalánen hitzetan, kontakizun bateko gutxieneko unitatea da sekuentzia, non subjektu batek objektu baten gainean ekintza bat gauzatzen baitu, ekintza horrek narrazioaren ildoa aldatzen duelarik (Catalán, 1979). Motiboak, bestalde, eduki semantikodunak dira kontakizun-zatiak eta, horrexegatik, bertsio batetik bestera aldagarriak. Sekuentziak bertsio baten barruan ikertzen dira, eta motiboak ikerketa konparatuan aztergarriak dira. Motiboa. Catálogo General del Romancero delakoaren egileek motiboa horrela definitzen dute: “Ahozko tradiziotik hartutako alegiak neurri handi batean intriga zati batzuk alegiaren planoan esanahi bertsua duten beste batzuez ordezkatuta berritzen dira. Ordezko zati horiek gehienetan kantari eta errezitatzaileek, erromantzearen kontakizun-lengoaiaren jakitun, eskura dituzten kontakizun-unitateen ondarea osatzen dute, motibo tradizionalak dira” (Catalán, 1984, 128). Motiboak, tradizionalak izaki, erraz deskriba daitezke. Hain zuzen ere, motiboen aurkibide bat bada, non, hiztegi batean bezala, ahozkotasunean agertzen diren terminoak jasotzen baitira. Mundu osoko folklorearen motiboak biltzen dituen A. Thompsonen Motifs Index lanaz ari gara. Motiboak bereizteko irizpide bat litzateke funtzio adierazgarria duten ala ez aztertzea, baladaren intrigaren mailan dirauten edo, aitzitik, maila semantikora aldatzen diren ikustea. Motibo adierazgarriek entzuleari informazio sinbolikoa eskaintzen diote. Figura sinboliko horiek izenak nahiz ekintzak medio sor daitezke. Jakina da, adibidez, jateko edo musika-tresnak jotzeko erreferentziek esanahi sexualak gordetzen dituztela. Motiboak ildo bikoitz bati jarraituz agertzen dira diskurtsoan: narratiboliterala, eta sinbolikoa. Balada bat interpretatzea motiboen balio sinbolikoa interpretatzea da. Narratibitatearen zenbait bereizgarri. Motiboak aldakorrak eta ibiltariak direlarik, baladaren narratibitatean aztertu beharreko beste zenbait bereizgarri agertzen dira. Elezahar batean lehen agertzen ez zen motibo bat agertzeak ekarritako aldaketen ondoriozko bereizgarriak dira. Ezaugarri ugariena kutsua da: balada batek beste balada bateko motibo bat jasotzen du. Batzuetan, jasotako mailegua baladaren alegiarentzat aproposa da. Beste batzuetan, ordea, motibo berriak mailegua jaso duen baladan interpretazio berri bat eskaintzen du eta ezohiko irakurketak eta berrikuntzak dakartza, baladak ustekabeko intriga zatiak garatzen dituelarik. Baladaren moldaketan eta narratibitatean eragiten duten beste bereizgarri batzuk aitzinsolasak dira, eta horiek paranarratiboak nahiz prenarratiboak izan daitezke. Paranarratiboetan baladaren alegia narratiboaren eta aitzinsolasaren artean nolabaiteko loturaren bat dago, eta paranarratiboetan, aldiz, loturarik ez dago –Berreterretxeren incipit atalean agertzen dena kasu. Baladen moldaeraren arabera, tradizionalak eta arruntak izan daitezke. Balada tradizionalek –tradizioa modernoa izanda ere– moldaera narratibo bakarra dute, eta arruntek, berriz, hiru zatitan egituratutako egitura bat dute: - Lehenengo zatian egileak bere izena, gertakariaren nondik norakoak, narrazioaren motiboa edo poemaren data ematen ditu; - bigarren atalean narrazioa bera garatzen da, - eta azkeneko zatian egileak ikasbide bat eskaintzen du edo topikoen bidez bere egoera azaltzen du. Balada arrunten egiturak maiz erabiliko dira XIX. mendeko bertso berri direlakoetan, egilea anonimoa izan edo ez. == Kanta lirikoa == === Kopla zaharra === Ahozkotasunaren alorrean, poesia lirikoa –ez narratiboa– aztertzean sarritan arazo bat sortzen da: kanta lirikoa nahikoa adiera zabaleko terminoa da, eta forma anitzetan agertzen da. Euskal lirika tradizionalean, ordea, ongi bereizitako bi genero liriko dauzkagu: kopla zaharra eta XVIII. mendeko lirika tradizionala izenekoa. Bi genero horiek izango ditugu aztergai nagusi, horietan ere lirika herrikoiaren ezaugarririk behinenak topa daitezkeelako. Kopla zaharra, literatur genero bat baino areago, ahapaldiak moldatzeko era bat da, lirika herrikoian sobera estilizatua. Kopla zaharra, genero gisa aspaldi identifikatua, irrazionalismo poetikoaren agerpen gisa ere definitu izan da. On Manuel Lekuonak (1932) bere liburuan aipatzen zuen. Kopla zaharra lau lerroko ahapaldi bat (kopla) da, gaiaren arabera bi zatitan banatua: bata sinbolikoa eta bestea erreferentziala, non poemaren bi zatiak prozedura ilogiko edo irrazional batez, fonikoa zein intuitiboa izan daitekeena, uztartzen baitira. Imajinaziozko irudikapenak, bada, logikoki bereizita dauden bi zati uztartzen ditu. Hasiera batean, On Manuel Lekuonak kopla osatzen zuten bi zatien elkarrekiko inkoherentzia nabarmendu zuen, eta hitza bertsoa –esana dugu On Manuel Lekuonaren liburuak bertsolaritza duela abiapuntu– eta ahozko ahapaldi hau bereizteko erabiltzen zuen. Laster konturatu zen, ordea, eskuartean aukera estetiko itzelak eskaintzen zituen prozedura bat zeukala. Aitzolek, adibidez, Errepublika garaian idatzitako lirika jasoa jendarteratzeko kopla baliatzea gomendatzen zuen. Poeta sinbolistek, gizakiaren alderdi irudimentsu eta irrazionalenak adierazteko joera zutelarik, aipatu prozedura sarritan erabili zuten beren poemetan. Joan Mari Lekuonak (1982, 4754) osagai teknikoaren definizioan sakondu du: «Koplak izadiaren sinbolismora jotzen du, eta estilizazioaz baliatzen da epifonemaren prestaketarako [...] Egitura bikoitza duela esan behar koplak, dinamika bikoitza bere bilakaeran; eta bi irudirekin jokatzen du: bata irudi ordezkaria litzateke, eta bestea irudi fokala. «Irudi ordezkariak sinboloa dakar, giroa sortuz, logikaren heldulekua gerturatuz, estilizazioz betetzen duela bere egitekoa. Eta irudi fokala bertsoaren esanahia darama [...]. «Kopla zaharraren ezaugarririk bereziena honetan legoke funtsean: koherentziarik ez dela ikusten izenburuan agertzen den irudiaren eta koplaren mezuaren edo azken esaldiaren artean» (1982, 501). Akaso, azken iritzi hori argitu egin beharko litzateke, zeren eta, lotura logikoki ematen ez bada ere, ahapaldiaren bi zatien artean nolabaiteko lotura bat bai baitago. Lotura hori ez da agian logikoa, baina barnean koherentziarik badago, irizpide poetiko, foniko edo intuitiboei jarraiki. Horrela ez balitz –loturarik, edo zentzurik ez balego– ahapaldiak ez luke iraungo. Lirika herrikoiaren molde hori forma poetiko askotan agertzen da. Erronda kantetan, mandatu egiteko kantetan, dantzarako kantetan ikus daiteke, eta baita kanta lirikoetan ere. === XVIII. mendeko lirika === Generoaren definizioa. XVIII. mendeko lirika esaten zaio Iparraldean XVIII. mendearen inguruan, aurrekoa edo gerokoa izan badaiteke ere, garatutako genero lirikoari, bertsolaritza sasoitsu agertu aurretikoa. Nolanahi ere, eta muga lausoak agertzen zaizkion arren, generoak ezaugarri zehatz batzuk ditu: genero liriko bat da eta, beraz, oinarrizko gaia ni lirikoa da –maitasuna, nahigabeak, sentsibilitatea, hitz batean–, bakarrizketa zein elkarrizketa moldeak onartzen dituena, berezko metaforizazio sistema bat eta adierazpenaren erretorika berezi bat garatu dituelarik. Generoa izendatzerakoan XVIII. mendea aipatzea arazo iturri gertatu da. Gai honetan aditu nagusi direnek –Lafitte (1978), Peillen (1962)– generoa XVIII. mendean kokatzeko –denborari dagokionez zehatzegiak ez diren arren– oinarrizko bi arrazoi izan zituzten: 1. Materiala baladak bildu zituzten folklorista berberek –Michel, Sallaberry eta beste hainbat– jaso zuten, XIX. mendean, eta material horren modernotasuna ez zen oharkabean joan. 2. Bestalde, Lafitterengan bereziki, eta geroago Lekuonarengan, mendeetan zehar epikatik lirikarako bilakaera eman zela defendatzen duen Pidalen teoriak eragindako aurreiritzi bat bada, inkontzientea bada ere. Teoria horrek gestakantetatik erromantzeetarako bilakaera azaltzerakoan zentzurik baduke, baina ez du euskal lirikaren jatorriaren arazoa ebazten, Pidalen adibidea ezarri nahi izanda ere, honako arrazoi xumeagatik: euskaraz ez zen –guk dakigula– gestakantarik. Izan ere, Espainiako lirika-gaietan jarraipenik nabari daitekeen bitartean, euskaraz gai epikoak eta lirikoak ezin aldera daitezke, kronologiaren arabera: Espainiako lirikan XI. eta XIII. mende bitarteko testuak dira aztergai, eta euskaraz, berriz, eskema hori bera XV. eta XVIII. mendeen bitartean erabili nahi da. Hori guztia kontuan izanik, Lafittek eta geroago Lekuonak proposatutako eskema filogenetikoa hiru aldiekikoa: epikoa XV. eta XVI. mendeetan, epikolirikoa XVIII. mendean eta lirikoa XVIII. mendean erakargarria da akaso eta gaztelaniaz eta frantsesez egindako lirikarako proposatutako eskema bete lezake, baina ez da baliagarria, lirika horrek jatorria Arrasateko erreketaren kantetan duenik nekez froga baitaiteke. Badirudi aztertutakoak aldi bertsuan gailenduko diren tradizio ezberdinak baino ez direla, baina horrek ez du esan nahi generoen artean harreman genetikorik dagoenik. Nolanahi ere, aipatu egileen ustez, lirika mota hau XVIII. mendean garatu zuten. Gainera, generoa izendatzeko –behar bezala aztertutako generoa, bestalde– modu erosoa bihurtu da. Hitz batean, ahozko lirika izatea dela funtsezkoa, ez, XVIII. mendekoa izatea. caca Ikerketa klasikoen iritziz –Lafitte, Peillen nahiz Haritschelhar–, generoaren oinarrizko ezaugarria emakumezko irudiaren inguruan sortutako sistema sinboliko dotorea da. Jakina denez, lirika honetan emakumea izendatzeko funtsezko hiru metafora baliatzen dira: - Izarra, emakume hotz eta urruna, maitemindua arbuiatzen duena, irudikatzeko. - Lorea, maitemindutako emakumea sinbolizatzeko. - Eta txoria, engainatutako emakumea izendatzeko. Bistakoa da, ordea, hori ez dela nahikoa. Atzera utzitako artikulu batean (Kortazar, 1982), irizpide estilistiko eta erretorikoetan oinarritutako generoaren definizio bat proposatu nuen. Baladekin erkatuz gero, arreta erakartzen duen lehenengo gauza gaien arteko aldea da. Lirika herrikoiak ni lirikoari eta honen sentsibilitateari estuki lotutako gaiak jorratzen ditu. Maitasuna behin eta berriro agertzen den gaia da, baina ñabardura ezberdinekin: agurkantak, maitasuna agertzeko kantak nahiz maiteak errefusatzen duen maiteminduaren frustraziozkoak. Testuen funtzio moralistak abantzurik agertzen du: leialtasuna maitaleen arteko harreman modu gisa proposatzen den balio bat da. Adierazpide poetikoaren mailan, XVIII. mendeko lirika ongi landu eta jositako erretorika gisa agertzen da. Metaforen oparotasunari metonimiarik eza kontrajartzen zaio. Irudi poetikoa, haiku japoniarretan bezala, oso landua da, eta estetikoki nahikoa eraginkorra. Maitearen sinbolizatzea jorratu dugu jada, baina azpimarratzeko modukoa da, halaber, prozesu poetikoan adierazpide jasoak agertzen direla, hala nola adjektiboen ugaritasuna, prozesu sinbolikoa koloreetan eta silogismoen erabilera. Horrek sintaxiaren aldaketa dakar, eta mendeko, baldintzazko eta ahalezko perpausak baliatuko dira, baladen sintaxi-soiltasunari kontrajarriz. Hiperbole, aposizio eta konparaketen ugaritasunari begira, ahozkotasunari begira garatutako lirika bat duela nabari du entzuleak aurrean. Errepikapenak edo paralelismoak horren froga dira, baina horiek lirika idatzi eta landua gogorarazten duen eredu batean txertaturik daude. Ez litzateke harritzekoa lirika mota hori klase sasiletradun batek garatu izana. Hemen lehenengo aldiz proposatzen den hipotesi hori genero honek erakusten dituen baliabide estilistiko nahikoa landuen ikerketan oinarritzen da. Testuen ikerlan bat. Joseba Gabilondok, 1984an, generoa osatzen duten testuen ikerketa sistematiko bat egin zuen. Genero horren baitako ahozko testuak moldatzerakoan arau zehatzak jarraitu behar zirela frogatu nahi zuen. Arau horiek testuaren osagai sinbolikoak sortzerakoan ezartzen dira bereziki. Gabilondok, sinboloen hipotesi orohartzaile baten bidez –egile honek ez ditu soilik aintzat hartzen maitalea izendatzeko genero honek baliatzen dituen hiru sinboloak, lehenago aipatuak–, ondorioztatzen du generoan erabilitako sinbologia aberatsagoa dela, eta berori lege kasik aldaezinen arabera egituratuta dagoela. Sinbologiaz gain, egile honek testu horien moldaketa baldintza dezaketen oinarriko beste hiru sekuentzia azpimarratzen ditu: bortxaketarik ba ote dagoen, gizonak maiteari gorde beharreko leialtasuna bermatzeko probarik ba ote dagoen, edo maiteñoak, lehenengo amorantea utzita, bigarren bat hartzen ote duen. Ondorioen artean hauek azpimarra daitezke: gaiaren moldaketan maitearen tratamendu erretorikoa, espero zitekeenez, funtsezkoa da eta estatistikari begira sarrien bera agertzen da. Maitea, gainera, izaditik hartutako metaforez izendatzen da. Egilearen xede nagusia, gaia deskribatzeaz gain, maitea deskribatzeko metafora poemaren gune jakin batean –hasieran edo amaieran– kokatzea da. Gabilondok dio metafora hasieran edo amaieran agertzeko joera hori –adibidez, izarraren sinboloa poemaren hasieran agertzen da, amorantearen urruntasuna nabarmentzeko– semantikoki logikoa dela. Arrazoibide horren aurka argudiorik eman liteke, ordea. Gabilondok ez du kontuan izan ahozko aldaerak dituela ikergai, kasu batzuetan poema ezberdinen uztarduraren ondorio direnak eta, horregatik, ahapaldi batek –eta, horren barruan, sinbolohitza– poeman duen kokapena ausazkoa, ustekabekoa izan daiteke, egilearen asmoez bestelakoa. Gabilondoren metodoa poesia idatzi eta finkoa ikertzeko baliagarria da, baina ahozkotasuna ikertzen ari da, eta ahozkotasunak batzuetan ez ditu literatura idatzia aztertzeko erabiltzen diren metodoak onartzen. Gure iritziz, testu horiek moldatzeko arauak sinboloek poemaren barruan duten kokapena ezartzeraino heltzen direla esatea, egileak iradokitzen duen moduan, urrunegi joatea da akaso. Beste zenbait alorretan, esaterako, metaforak eta sinboloak balioesterakoan, bere ekarpena garrantzitsua da, lehenago inork ez baitzuen genero honetako prozesu sinbolikoen aniztasuna eta aberastasuna egile honek adina hauteman. Ereduen aniztasuna. Joan Mari Lekuonak La lírica popular..., (1989, 495525) gai hori atzera jorratuko du, bere Ahozko euskal literatura (1982) nahitaezkoak ez baitzuen behar bezala landu, bi arrazoiengatik: bi genero ezberdin, balada eta lirika, batera aztertu zituelako, eta bi generoen erretorika eta prozesu poetikoak behar adina ikertu ez zituelako. Euskal Mundu Biltzarrean aurkeztutako txostenean, Joan Mari Lekuonak generoa hiru irizpideren arabera definituko du: gaia, tratamendua, poetika. Lehenagoko ikerketa batean, Joan Mari Lekuonak lirika baladatik bereizten duten ezaugarriak aipatzen ditu. Ezaugarriak hauek dira: narrazioari emandako tratamendu berria, dialektika prozesuei eskainitako garrantzia, ahapaldiak garatzeko joera, barnemunduari lehentasuna ematea eta helburu ideologiko jakin baten mende egotea. Ikerketaren berrikuntza eredu lirikoen aniztasunaren onarpenean datza. Izan ere, Joan Mari Lekuonak badaki generoa modu nahiko zolian aldakorra dela eta, ondorioz, serenatak, goiztiriko kantak, nahiaren eta etsipenaren bitarteko bakardade kantak, maitearen abiatzea, agurrak eta erronda kantak barnean sar ditzakeela. Gaiaren tratamenduan ere aniztasuna da nagusi. Poemak modu askotara eraiki daitezke: elkarrizketa dialektikoez, bakarrizketez, bi genero, elkarrizketa eta narrazioa, edo bakarrizketa eta elkarrizketa, uztartuz, edota aipatu hiru aukerak –kontakizuna, elkarrizketa eta bakarrizketa– bat eginez. Sinbologia eta erreferentzia poetikoak aztertzerakoan, Joan Mari Lekuonak Gabilondoren ondorioak gogorarazten ditu, eta horien aurka argudiatzen du “ikuspegi estruktural baten mendean sistema itxiegi bat erabiltzeko arriskua dagoela” (1989, 517), sinboloak –izarra, lorea, hegaztiak eta animaliak– xeheki ikertzean. KAKA DE VACA == Beste genero tradizional batzuk == === Narratiba tradizionala === “Ipuina, LéviStraussen arabera, narrazio mitiko baten sinplifikazio edo laburpen batetik dator eta, narrazioaren ezaugarri sakratu asko galdu dituen arren –oro har, mitoaren transmisioa testuinguru nahiko erritualizatuetan gauzatzen da, ipuinaren transmisioarekin gertatzen denaz bestela– naturaz gaindiko pertsonaiak eta egoera mantentzen ditu” (Jon Juaristi, La literatura folklórica z/g). Definizioa osatzeko, Northrop Fryek seinalatutako mitoaren eta kontakizunaren arteko aldea erantsi beharko litzateke. Pertzepzioaren erretorika batean, dagokion gizarteak mitoa sinesmen gisa onartzen du, eta narrazioari, bestalde, fikziozko eta, beraz, sinesgaitz, irizten zaio. Ipuinak, hala ere, funtzio pedagogikoa mantentzen du, funtzio mitikoaren aztarna moduan. ==== Ikerketa metodoak ==== [[File:Euskalerriaren yakintza 01.png|thumb|right|400px]] Ipuin tradizionalen biltzaileek burutu zuten lehen zeregina ipuinak edukiaren arabera sailkatzea izan zen. Esker txarreko lantegia; sailkapen horiek kritikatzen errazak baitira, eta irizpide unibertsal bati itzuri egiten baitiote: horietan biltzailearen irizpide pertsonalak garbiago nabari dira. Resurrección Maria Azkue, bere Euskalerriaren Yakintza lanean ohartu zen banaketak dakarren arazoaz, eta irizpide objektibo bat aplikatzea deliberatu zuen, bilduma ipuin labur eta luzeetan banatuz. Denborak aurrera egin ahala, argumentuaren eta gaiaren araberako sailkapenari egindako kritikak aldatu egin ziren, eta ikuspegi formalista gailendu zen, ipuinaren kontakizun alderdi lehenesten zuena ikuspegia, semantikoaren gainetik. Ikerketa formaleko metodorik hedatuena narrazio tradizionalei Proppen funtzioen eskema aplikatzean datza. Izan ere, Vladimir Proppen Ipuinaren morfologia lanak ahozkotasunaren eraikuntza mekanikoa –Parry mintzagai genuenean aztertu genuen kontzeptua– agertzen du, ipuinak funtzio edo sekuentzia jakin batzuen inguruan unibertsalki formulatzen direla defendatzen duen hipotesi nagusia oinarri harturik. Proppen tesiak hamar euskal ipuin tradizionali aplikatu zizkien Martin Etxeberriak (1973). Egile honen ondorioak, ordea, murritzak dira: bere tesia teoria orokorra egiaztatzera mugatzen da, eta euskarazkoen kasuan ere Proppen teoria eraginkorra dela frogatzera. Izan ere, teoria orokorra hain egoki ehunduta dagoenean, ezer gutxi erants daiteke: teoria aplikatzea da bere balioa beste behin egiaztatzeko saialdi bat. Simone Vierneren iniziazioaren teoria euskal ipuin tradizionalei egokitzeko Kortazarren lanei buruz ere gauza bera esan daiteke (Kortazar, 1984). Metodologia mota hori aplikatu ondoren ateratzen den ondoriorik nabarmenena hau da: ipuin tradizional asko iniziaziokoak direla, eta, horrela izanik, Simone Viernek proposatutako kontakizun-ereduan aurredefinitutako sekuentziak betetzen dira. Alabaina, S. Vierneren lanak eta bere teoria orokorrak bi zati dituzte: narratologia eredu bat, lanaren alderdi formalena osatuz, eta sinbologia eredu bat. Narratologiari lotzen zaion ikertzaileak teoria egiaztatzea besterik ez du lortuko, aldiz, metodologia sinboliko eta arketipikoaren ildoak irakurketa eta azterlan semiotikoak eman ditzake, eta ikertzailearen aldetik inplikazio eta interpretazio lan handiagoa izango da. ==== Ikerlanak Euskal Herrian ==== Hainbat ikuspegi. Euskal Herriko ahozko tradizioari buruzko ikerketen alorrean, kontaketa tradizionala ez da behar adina aztertu. Hala ere, badira gai honen gaineko zenbait lan. Martin Etxeberriak (1973) Proppen metodologia nola erabili zuen esana dugu jada. Geroko lanetan ikuspegia bestelakoa izan da. Simone Vierneren metodologia iniziaziozkoarketipikoa, edo mitikoa proposatu zen kasik (Kortazar, 1984), alderdi narratiboak aztertzeaz gain arreta nagusiki alor semantikoari eskainiko ziokeen metodo gisa, ondorioz, Proppek (1980) gai honi buruz argitaratutako saioetara hurbilduz. Luis Mari Larringanek (1989) ipuin tradizionala ikuspegi semiotiko batez aztertu du, eta Xabier Kalzakortak (1989), berriz, narratiba tradizionaleko alderdi formulistikoak jorratu zituen. Koldo Izagirrek (z/g) narrazio tradizionalen poetikari buruz idatzi zuen. Bere sorkuntzaren ardatz izango zen artikulu labur batean, Izagirrek estiloaren mailan ahozko narrazioaren alderdi adierazkorrak garatu zituen. Narratzailearen ezaugarri bereziak, espazio eta denborazko jauziak, testuen dramatizazio berezia, errepikapenak eta polisindetonen erabilera etengabeak ikertu zituelarik, ezaugarri horiek bere narrazio lanetara aldatu zituen. === Esaera zaharrak === “Esaera zaharrak literatur testu laburrak dira, non lengoaiaren funtzio poetikoa eta erreferentziala uztarturik agertzen baitira, sintesi paregabean” (Jon Juaristi, z/g). Bi saio. Esaera zaharrei buruz badira bi saio labur. Testu labur batean, Igone Etxebarriak (z/g) esaera zaharretan erabilitako formulak bildu zituen, eta esaera zaharra osatzen duten bi zatien arteko lotura-motak deskribatzeko teoria bat proposatu zuen. Etxeberriaren iritziz, korrelazioak, paralelismoak, kontra-posizioak eta errepikapen erredundanteak baliatzen diren esaera zahar bateko bi osagaien itxurazko loturarik eza gainditzeko. Ikasbide bat agertzen duten esaera zaharrak eta umorean edo hizkuntza jokoetan oinarritutakoak bereizi zituen. Egilearen arabera, esaera zaharrak moldatzeko funtsezko formula poetikoak errima eta aliterazioa dira. Oraindik orain, Jean Haristchelhar gai honi buruz arduratu da. Egile honen iritziz, esaeren oinarrizko ezaugarriak laburtasuna eta adierazpide atsegina dira. Laburtasuna islatzeko, bi eta hiru lexemako esaera zaharren berri ematen du. Adierazpide atseginen adibide gisa errima, paranomasia, hitzjoko, errepikapen eta paralelismoen erabilera aipatzen du. Oihenarten lana aztertzerakoan, Haristchelharrek oposaketa eransten dio aipatu baliabide poetikoen zerrendari. === Igarkizunak === Azken atal honetan joko poetikoa eta erreferentea sinbiosi paregabean agertzen diren beste ahozko genero bat ekarriko dugu. Igarkizunak proposamen anbiguo eta asmakizunzaleak dira, mintzatzaileak besteari joko edo erronka gisa jarriak. Igarkizunen ezaugarri nagusia zehaztugabetasuna da eta, horregatik, pragmatikarentzat bereziki interesgarriak dira. Igarkizunen funtsezko bi baliabideak aldez aurreko ustea eta inplikazioa dira. Igarkizun mota ezberdinak daude: igarkizun lagungarriak –erreferentearen arau eta deskribapenak errespetatzen dira–, eta horiek literalak –igarkizuna asmatzeko beharrezko den informazio guztia eskaintzen dute– eta inplikatzaileak –informazio garrantzitsuena eskaintzen dute– izan daitezke; igarkizun ez lagungarriak –engainatzeko asmorik ez dago–, eta horiek metaforikoak, pertsonifikatzaileak eta mistoak izan daitezke; eta igarkizun nahasgarriak –eskainitako datuek ez dituzte arauak errespetatzen–, engainagarriak, polisemikoak edo paradoxikoak izan daitezkeenak. Komenigarria litzateke M. Margartida Bassols i Puigek (1990) katalanaren alorrean egindako lana euskararen esparrura aldatzea. Hain zuzen ere, Txorierri eta Durangaldeko euskarazko igarkizunak bildu eta aztertzeko lanak burutzen ari dira EHUn. Nolanahi ere, igarkizunen gaineko edozein lanek kontuan izan beharko ditu, besteak beste, folkloristak: Azkue, Anjel Lertxundi, Xabier Etxaniz, edo pedagogoek egindako bildumak, esaterako Iñaki Mendigurenena. 8dh75balexox8evq3maoahuodq1he0p 0 2935 7722 2015-07-19T21:16:03Z Jalkorta 1113 Orria sortu da. Edukia: == Aipatutako filmak == === A === A ciegas 185, 188, 192 A las once en casa 194 A los cuatro vientos. Lauaxeta 151 A través de San Sebastián 172, 190, 193 Acción mu... wikitext text/x-wiki == Aipatutako filmak == === A === A ciegas 185, 188, 192 A las once en casa 194 A los cuatro vientos. Lauaxeta 151 A través de San Sebastián 172, 190, 193 Acción mutante 166, 167, 184, 189 Adiós con el corazón 192 Adiós, pequeña 158, 180 Adiós, Tobby, adiós 188 Agur Everest 149 Ahmed, príncipe de la Alhambra 171, 181 Airbag 168, 169, 184, 213 Akelarre 151, 179, 188, 192, 207, 233 Akixo 159, 184 Al Hollywood madrileño 174, 178 Alas de mariposa 159, 184, 193, 203, 213 Algunas chicas doblan las piernas cuando hablan 161, 181 Alquézar 144 Alrededor de la medianoche 224 Alsasua 1936 185 Ama Lur 136, 144, 145, 149, 175, 184, 194, 202, 206 Amantes 189 Amelie 229 América, América 196 Amor en off/Offeko maitasuna 163, 164, 191 Antxieta, escultor 194 Andalusie 191 Ander eta Yul 151, 160, 181, 189, 190, 213 Anillos de oro 187 Antártida 192, 213 Antonia’s Line 229 Año Mariano 169 Apocalypse Now 222 Arrantzale 149 Arrebato 175, 179 Arriluce 194 Asfalto 160, 185 Astakiloen abenturak eta kalenturak 170, 181, 191 Atanasio en busca de novia 139 Atilano, presidente 167 Atraco a las tres 187 Au Pays des Basques 143 Autour d’une enquete 186 Aventuras y desventuras 170 Axut 175 === B === Bai horixe 193 Balanzatxoa 193 Balarrasa 193 Balearenak / Balleneros 171, 181 Bandera negra 163, 179, 187 Barregarriaren Dantza 180, 191 Barrio 212 Beltenebros 192, 213 Ben Hur 225, 227 Bésame tonta 189 Bi ta bat 185, 190 Bienvenido Míster Marshall 193 Botón de ancla 193 Brigada central 187 Buenas noches, señor monstruo 179 Bwana 160, 180, 192, 203 === C === Cabaret 222 Cachito 184 Calor… y celos 167, 168, 169, 180 Calle Mayor 161 Campanadas a medianoche 192 Cantando bajo la lluvia 221 Carboneros de Navarra/ /Nafarrako ikazkinak 180 Carne trémula 193 Carnet de baile 186 Caroline chérie 187 Carretera y manta 169 Casa de juegos 194 Cecilia 187 Cleopatra 220, 230 Cocktail de besos 186 Cómo levantar 1.000 kilos 166 Cómo ser infeliz y disfrutarlo 184 Companys, proceso a Cataluña 193 Corazón solitario 192 Coup de foudre 196 Crónica de la Guerra Carlista 154, 181, 188 Crónica del descubrimiento del Viejo Mundo por K 149 Cruza la puerta 184 Cuando vuelvas a mi lado 212 Cuéntame 187 Cuernos de mujer 184 === CH === Charles Chaplin, el genio del cine 194 Chinatown 185 === D === De cuerpo presente 179 De la Luna a Euskadi/ /Ere erera baleibu icik subua aruaren 175 Del amor y otras soledades 192 Demonios en el jardín 187, 196 Días contados 160, 164, 180, 192, 203, 213 Días de humo/Ke arteko egunak 154, 179, 191 Días de viejo color 179, 192 Doce en el patíbulo 221 Doctor Zhivago 221 Don Quijote 187 Dragon Rapid 187 Duelo al sol 222 Duelo de titanes 222 Dyrygent 196 === E === Edurne, modista bilbaína 139 Ehun metro 188 Ekialdeko izarra 170, 181 El aliento del diablo 193 El amor de ahora 181 El anónimo... ¡vaya papelón! 169 El apartamento 222 El arca de Noé 221 El bosque animado 213 El bosque del lobo 179 El cantor de México 194 El club Dumas 160 El coloso en llamas 225 El crack 187 El Cronicón 192 El Che, una leyenda de nuestro siglo 149 El día de la bestia 167, 169, 184, 189, 192, 212, 213 El diputado 179 El espíritu de la colmena 179 El exorcista 219, 225 El hijo de la novia 193 El hombre que mató a Billy el niño 187 El hueso 192 El jugador 194 El love feroz 192 El Lute 187 El maestro de esgrima 179, 213 El mar es azul 180 El mayorazgo de Basterretxe 143, 170, 178, 207 El Mercader de Venecia 139 El odio 229 El ojo de la tormenta 181 El País Vasco de los años 60 194 El pequeño ruiseñor 220 El perro del hortelano 192, 213 El pico 158, 162, 179, 194 El poblado de Santa Lucía 191 El presidio 186 El proceso de Burgos 149, 150, 180, 192, 202 El próximo otoño 190 El puente 187 El regreso del viento del Norte/ /Ipar haizearen itzulera 171, 191, 213 El reino de Víctor 159, 173, 184, 213 El rey de la granja 171 El rey pasmado 155, 180, 189, 212 El rostro impenetrable 196 El sacerdote 179 El sexto sentido 174, 178 El sirviente 222 El sol del membrillo 179, 190, 192 El sur 179 El último tango en París 219, 223 El último viaje de Robert Rylands 193, 212 El verdugo 187 El viejo que leía novelas de amor 191 Elegir un amor 194 Elvira Luz Cruz: máxima pena 181 Ellos y ellas 221 Emmanuelle 219 Encuentros nocturnos 229 Entierro del benemérito sacerdote vasco Jose Maria Korta Uribarren muerto en el frente de Asturias 143 Entierro del General Sánchez Bregua 138 Entre todas las mujeres 180, 188 Ere erera baleibu icik subua aruaren / De la Luna a Euskadi 175 Ernesto del Río 181 Erreporteroak/Los reporteros 151, 233 ¿Es usted mi padre? 192 Esa pareja feliz 193 Ese oscuro objeto de deseo 186 Eskorpion 185 Espérame en el cielo 179 Estado de excepción 150, 173, 191 Eta Kepak ihes egin zuen 185 Euskadi hors d’etat 149, 203 Euskal Herri-Musika 162, 194 Euskera Araban 194 Eusko Ikusgayak 139, 146 Euzkadi 143, 146 Extraños 161 Ez, Ikurrinaz filmea 150 === F === Farmacia de guardia 179, 194 Felicidades Tovarich 179, 188 Fernando Amezketarra 170, 171, 191 Fresa y chocolate 168 Fuego eterno 158, 180, 187, 192, 194 === G === Galas de la Paramount 227 Galíndez 149 Gente de mar 172 Gipuzkoa 146 Glengarry Glen Ross 194 Goenkale 189 Golfo de Vizcaya 163, 180, 188, 192 Goomer 171 Gran Sol 163, 194 Guantanamera 168 Guernika 143, 146, 174, 178 Guerra y Paz 221 Guerreros 185 === H === Hamaseigarrenean aidanez 189 Hambre, humor y fantasía 202 Hana–Bi 229 Haritzaren negua 194 Hau da A.O 185 Hiroshima mon amour 224 Historia de un duro 174 Historias del Kronen 159, 160, 180, 213 Hombres frente a frente 194 Homenaje a Tarzán 175 Hotel y domicilio 184 === I === Idoi ipuia 194 Ikuska 146, 149, 173, 179, 180, 192, 194 Ikuska 4 188 Ikusmena 180, 191 Indiana Jones 225 Ione, sube al cielo 169, 191 Ipar haizearen erronka 171 Ipar haizearen itzulera/El regreso del viento del Norte 171, 191, 213 Irrintzi 150, 191 === J === Jardines deshabitados 173 Jarrapellejos 192 Jaun eta jabe 185, 190 Jesucristo Superstar 224 Jipi y Tilín 143, 178 Josemari Lara 191 Josetxu 139 Justino, un asesino de la tercera edad 167, 189, 192, 213 === K === Kaiola 185 Kalabaza tripontzia / La calabaza mágica 170, 181, 191 Kareletik 163, 189 Karramarro Uhartea / La Isla del Cangrejo 170 Ke arteko egunak/Días de humo 154, 179, 191 Kimuak 173 Kubo batentzako maskarak 191 Kukubiltxo 170, 181, 191 === L === La ardilla roja 159, 181, 193, 212, 213 La bella de Cádiz / La belle de Cadix 191, 194 La burla del diablo 186 La cabina 179 La caída de los dioses 229 La caída del imperio romano 220 La caja 507 185 La calabaza mágica/Kalabaza tripontzia 170, 181, 191 La casa de las chivas 194 La casa sin fronteras 192 La cena 194 La cita 185 La ciutat crema 188 La colmena 187 La comunidad 169, 184, 192, 212 La conquista de Albania 150, 188, 190, 203, 233 La conquista del horizonte 194 La conquista del Oeste 227 La Cuadrilla 167 La flor de mi secreto 187, 193 La fuga de Segovia 150, 151, 180, 184, 188, 189, 192, 202, 233 La generación de la televisión 202 La guerra de papá 179 La hija de Juan Simón 178 La historia oficial 229 La hora de los valientes 179, 189 La isla del cangrejo/Karramarro Uhartea 170, 213 La ley del silencio 230 La leyenda del unicornio 171, 191 La leyenda del viento del Norte 171, 191 La madre muerta 159, 184, 192 La mafia en La Habana 149, 181 La Marrana 187 La mirada cercana 194 La monja alférez 151 La muerte de Mikel 158, 162, 163, 180, 184, 187, 192, 194, 222, 233 La muerte tenía un precio 187 La mujer del ministro 179 La mujer y el pelele 186 La naranja mecánica 223 La niña de luto 187 La nonna Sabella 196 La novena puerta 160, 185, 191 La novia de Juan Simón 170 La oveja negra 179 La pesadilla roja 202 La primera vez 188 La quimera del oro 178 La Regenta 192 La taberna del irlandés 222 La traviesa molinera 178 La túnica sagrada 223 La vuelta al mundo en 80 días 224 Las cartas de Alou 158, 159, 160, 180, 203, 213, 229 Las cosas cambian 194, 230 Las delicias de los verdes años 179 Las maravillosas curas del doctor Asuero 178 Las secretas intenciones 179 Las seis en punta 181 Lauaxeta 181, 188, 189, 190 Lawrence de Arabia 220 Lazkao Txiki 171 Le Destin fabuleux de Desiré Clery 191 Le Plaisir 191 Le Rocher de la Vièrge 138 Le roman de Werther 186 Lección de arte 173, 179 Liebestraum 194 Lluvia de otoño 194 Lo más español 174, 178 Lo más español Lo mejor de cada casa 164 Lo que el viento se llevó 221 Lo vasco en el cine 194 Lola Montes 187 Lolita la huérfana 139 Los amantes de María 194 Los amantes del Círculo Polar 160, 181, 193, 212, 213 Los amantes del desierto 194 Los años oscuros 164 Los apuros de Octavio 143, 178 Los desafíos 179 Los días perdidos 172 Los diez mandamientos 221 Los hijos de Gernika 146 Los nuevos españoles 192 Los otros 158, 192, 213, 229 Los paraísos perdidos 192 Los placeres ocultos 179 Los reporteros/Erreporteroak 151, 233 Los santos inocentes 187, 222 Lucía y el sexo 161, 181, 189, 193, 212, 213 === M === Maité 167, 168, 185, 189, 190 Mamá es boba 168 Mambrú se fue a la guerra 192 Mar adentro 149 Mararía 213 Marco Antonio 171 Marujas asesinas 169, 180, 188 Matías juez de línea 167 Megasónicos 171, 213 Menos que cero 185 Mensaka 194, 213 Mi mujer es muy decente dentro de lo que cabe 192 Miedo a salir de noche 179 Mifune 229 Miradas 149 Mirindas asesinas 166, 184, 193 Mr. Jones 194 Muerte entre las flores 159 Muerto de amor 188 Muertos de risa 168, 169, 184, 192 My Fair Lady 220 === N === Nafarrako ikazkinak/Carboneros de Navarra 180 Navajeros 179 Navarra, las cuatro estaciones 146 Neguazkena 194 No es bueno que el hombre esté solo 179 No me compliques la vida 184 Nueve cartas a Berta. 192 === O === 800 galas 184 Octubre 12 181 Offeko maitasuna/Amor en off 163, 164, 191 Oinkadak denboran II 191 Opera prima 207 Operación H 144, 175 Orreaga 191 Ossesione 186 Otra vuelta de tuerca 158, 194 === P === Paisajes de la forma 194 París-Tumbuctú 189 Pasajes 185 Pasodoble 192, 213 Patas en la cabeza 181 Pecata minuta 168, 188 Pelotari 144, 175 Pensar la imagen 194 Perdita Durango 168, 169, 184, 192, 213 Pim pam pum, fuego 192 Piratas del espacio 167 Plenilunio 160, 161 Por la borda 163 === Q === ¿Qué hace una chica como tú en un sitio como éste? 192 Qué he hecho yo para merecer esto 189 ¡Qué vecinos tan animales! 171, 191, 213 Quo Vadis? 227 Quousque tandem! 136, 175 === R === Ramuntcho 188 Rapsodia húngara 224 Reportajes Mezquiriz de última hora 146 Rescate en Hong Kong 171 Río Bravo 221 Rompiendo las olas 229 Rumble Fish 202 === S === Sabotage! 169, 191 Sacco & Vanzetti 219 Salida de Misa de 12 en el Pilar de Zaragoza 138 Salto al vacío 164, 185 Sálvate si puedes 167 Sanfermines 191 Santa Cruz, el cura guerrillero 154, 181, 188, 189 Se necesita chico 179 Secretos del corazón 164, 180, 192, 194, 213 Semana Santa en Bilbao 143 Sí, quiero 168, 185 Si volvemos a vernos 192 Siempre hay un camino a la derecha 189 Siete calles 162, 180, 188 Silencio roto 155, 181, 194, 213 Sinfonía Vasca 143 Soldadito Español 192 Sólo se muere dos veces 167 Sonrisas y lágrimas 220 Sorginkeriak 194 Storie di ordinaria follia 196 Suerte 185 Superman 222 Surcos 193 === T === Tabú 191 Tasio 159, 163, 180, 184, 188, 193, 203 Teatro en la calle 191 Terminator 2 230 Terranova 163, 194 Terremoto 224 The Rain People 196 Tiburón 222, 225 Tiempo 2 174 Tierra 181, 192, 193, 212, 213 Tirano Banderas 189 Titanic 227 Tobi 179 Tocata y fuga de Lolita 192 Todo está oscuro 160, 181 Todo por la pasta 166, 184, 189, 194 Todo sobre mi madre 193, 213 Todos los hombres sois iguales 187 Toque de queda 150, 188, 207 Tora, Tora, Tora 225 Tormento 179, 192 Torrente, el brazo tonto de la ley 168, 184, 192 Trabajos de amor perdido 227 Trotín Troteras 173 Tu novia está loca 166, 184, 194 Turno de oficio 194 === U === Último encuentro 179 Un americano en París 221 Un, dos, tres… al escondite inglés 179 Un drama de Bilbao 139 Un drame au Pays Basque 138 Un hombre llamado flor de otoño 192 Un lugar en el mundo 229 Un mundo aparte 229 Una chica para dos 194 Una mujer de París 178 Una vida en el teatro 189 Uribarren muerto en el frente de Asturias 143 === V === Vacas 159, 181, 212, 213 Veinte pasos para la muerte 230 27 horas 163, 180, 181, 192, 193, 203 Verano Azul 179 Viaje a ninguna parte 189 Viaje al fondo del mar 229 Vida conyugal sana 192 Vida perra 179 Violetas imperiales 194 Viridiana 219 Visionarios 155, 180 Viudas de vivos e mortos 150 === W === WC 185 West Side Story 220 === X === X 194, 207 === Y === Yoshiwara 186 Yoyes 155, 185 === Z === Zergatik Panpox? 188 Zurubiaren kontzertua 191 == Aipatutako izenak == === A === Abad, Toni 164 Achury, Diego 160 Adriani, Patricia 162 Agirre, Ramón 154, 189 Agirre, Xabier 151, 172, 173, 174, 175, 178, 188, 191, 193, 194 Agirre, José Antonio 189 Agirresarobe, Xabier 149, 158, 162, 163, 180, 191, 192, 213 Aierra, Iñaki 155 Aierra, Marino 185 Aimée, Anouk 196 Aizpuru, Iñaki 151 Aldazabal, Peio 232 Aldecoa, Ignacio 163 Alenda, José Esteban 158 Almendros, Jesús 146 Almodóvar, Hnos 184 Almodóvar, Pedro 167, 187, 189, 192, 193, 194 Almuedo, Juanjo 232 Alterio, Ernesto 155 Altman, Robert 208 Alvarez, Ana 159 Alvarez, Antonio 172 Alvarez, Juan 220 Amenabar, Alejandro 158, 188, 189, 192, 229 Amezola, José 166 Ameztoy ,Vicente 149 Amigo, Angel 149, 150, 151, 160, 168, 180, 181, 190, 233 Amilibia, Eder 164 Ana Belén 158 Anaya, Elena 161 Andrés, Concepción 186 Angulo, Alex 166, 167, 169, 189, 213 Antonutti, Omero 163 Antuña, Eduardo 168, 169 Apaolaza, Joseba 151, 168, 213 Aparicio, Rafaela 225 Aranda, Vicente 187 Arandia, Alfonso 164, 169 Aresti, Gabriel 144 Argiñano, Karlos 168, 169 Arias, Imanol 158, 162, 167, 187 Armendariz, Pedro jr. 154 Armendariz, Montxo 144, 149, 155, 158, 159, 163, 164, 180, 188, 190, 191, 194, 203, 206, 213 Armesto, Gerardo 191 Arraiza, Anabel 169 Arrazola, Agustín 154 Arri (Jose Luis Arrizabalaga) 192, 213 Arribas, Miguel 151 Arrizabalaga, José Luis (Arri) 192, 213 Asensi, Neus 169 Asín, José Mª 163 Asquerino, María 169 Astoreka, Loli 168 Atxaga, Bernardo 171, 181 Avinza, Francisco 191 Ayúcar, Isabel 150 Azcona, Mauro 170, 178 Azcona, Mauro y Víctor 143 Azcona, Víctor 178 Azpiazu, Antón 214 Azpiazu, Pepe 215 === B === Bacall, Lauren 203 Badiola, Klara 150, 159, 160, 163, 164, 169, 188 Bajo Ulloa, Eduardo 159 Bajo Ulloa, Juanma 159, 168, 173, 184, 189, 193, 194, 203, 206, 213, 233 Bakedano, José Julián 149, 173, 217 Banderas, Antonio 163 Barandiaran, Felipe 163 Barberis, R. 188 Barco, Patxi 154 Bardem, Xabier 168 Bardem, Pilar 167 Barea, Ramón 151, 154, 155, 162, 167, 168, 169, 188, 191, 213 Barranco, María 155, 159, 160, 166, 167 Basoco, José Luis 232 Basterretxea, Néstor 144, 145, 174, 175, 202, 232 Basterretxea, Txabi 170 Basurto, Amaia 164 Bauchau, Patrick 166 Bel, Silvia 169 Belaustegi, Marta 168 Beltriu, F. 192 Belzunegi, Bernardo 160 Bellmunt, Francesc 188 Belloch, Matías 226 Berasategi, Juanba 149, 170, 171, 173, 181, 191, 203 Bergua, Luis 214 Bernabé, Francisco 149, 173 Bernaola, Carmelo 192, 213 Berrocal, Leire 167, 168 Betancor A.J. 194 Biaffra (Arturo García) 192, 213 Bilbao, Maribi 162, 188, 213 Bisquert, Patxi 151, 163, 188 Blanco, Tomás 187 Blasco, Txema 159, 213 Bodegas, Roberto 192 Bogdanovich, Peter 202 Bollaín, Iciar 194 Bonilla, Jesús 169 Borau, José Luis 179, 188 Borzage, Frank 202 Bosch, Jordi 169 Botto, Juan Diego 155, 159, 160, 161 Botto, María 155 Bouillaud, Jean-Claude 151 Bourvil 188 Bozzuffi, Marcel 158 Bracamonte, Emilia 220 Branagh, Kenneth 227 Brando, Marlon 196 Browning, Tod 202 Brownjohn, John 160 Buale, Emilio 160 Buñuel, Luis 178, 186, 196 === C === Caine, Michael 203 Calparsoro, Daniel 160, 164, 188, 189, 191, 193 Calvo, Enrique 194 Camacho, Faustina 168 Cámara, Xabier 161 Cameron, John 227 Camino, Jaime 187, 193 Campanella, Juan José 193 Camus, Mario 187, 192 Cantudo, Mª José 223 Cañada Zarranz, Alberto 226 Caro Baroja, Pío 146 Carol, Martine 186 Carrière, Mathieu 166 Carrillo, Mari 151 Cassavetes, John 196 Castellano, Rafael 185 Castro, Daniel 161 Centeno, Juan Carlos 229 Cervino, José Manuel 150, 158, 162 Clair, René 196 Claver, Queta 158 Coen, Hermanos 159 Colbert, Claudette 203 Colomo, Fernando 164, 192, 194 Coronado, José 185 Costa, Pedro 193 Cross, Harley 168 Cuerda, José Luis 188, 192, 193 Curtiz, Michael 221 === CH === Chaplin, Charles 138, 178 Chávarri, Jaime 190, 193, 206 === D === D’Abbadie D’Arrast, Harry 138, 178 Davis, Bette 203 de Almeida, Joaquín 155 de Andrés, Angel 167 de Areilza, José Mª 145 de Erauso, Catalina 151 de Intxausti, Manuel 139, 146 de la Fuente, Azucena 164 de la Iglesia, Alex 137, 166, 167, 168, 169, 184 189, 193, 203, 207, 212, 213, 233 de la Iglesia, Eloy 158, 162, 179, 188 de Landa, Juan 186 de Larreategui, Colón 220 de los Llanos, Carlos 172 de Lucas, Eduardo 138 de Luna, Alvaro 155 de Madeiros, María 168 de Montenegro, Dresma 186 de Niro, Robert 203 de Pablo, Luis 193 de Quincey, Thomas 151 de Razza, Armando 167 de Vargas, Ramón 174 de Ybarra, Pedro 206 Deep, Johnny 160 del Moral, Ignacio 160 del Río, Armando 159 del Río, Ernesto 181, 188, 191 del Sol, Laura 155 Deneuve, Catherine 203 Díaz de Rada, Kike 160, 169 Díaz, Robinson 160 Diego, Gabino 155 Diego, Juan 155 Dieterle, William 202 Díez, Ana 149, 151, 160, 161, 181, 188, 190, 191, 213 Díez, Seve 151 Dolo, Akonio 159 Donosti, Jon 163 Douglas, Kirk 196 Douglas, Melvin 196 Douglas, Michael 203 Dreyfuss, Richard 191 Drove, Antonio 192 Duato, Ana 166 Duvivier, Jean 186 === E === Etxaniz, Xabier 169 Etxegarai, Jose Luis 145 Etxegoien, Juan 212 Etxemendia, Héctor 167 Etxebarria, Guadalupe 177 Egea, José Luis 172 Egiazabal, Isabel 151 Egiraun, Luis 181 El-Maaroufi, Ahmed 159 Elejalde, Karra 155, 159, 164, 166, 168, 169, 189, 213 Elorriaga, Xabier 149, 150, 151, 188 Elorza, Garazi 164 Elorza, Gotzon 146 Enrique, Rafael 154 Erburu, Andoni 164, 213 Erice, Víctor 172, 179, 190, 191, 193 Ernandorena, Teodoro 143, 146 Etxegaraiko, Goti 175 Ezeiza, Antton 149, 154, 172, 179, 190, 191, 193 === F === Falcon, André 163 Fama 162 Fernández Santos, Angel 151 Feder, Frederique 166 Feito, Juan Luis 171 Fellini, Federico 196 Fernán Gómez, Fernando 155, 161, 192 203 Fernández, Isidoro 151, 168 Ferreri, Marco 196 Feuillade, Louis 138 Figgis, Mike 194 Foley, James 194 Fonseca, Mercedes 166 Ford Coppola, Francis 196, 202 Ford, Glenn 202, 203 Forn, José Mª 193 Franco, Ricardo 158, 192, 193 Freards, Stephen 208 Freire, Daniel 161 Fresno, Maruchi 168 Fry, Stephen 169 Fuller, Samuel 196 === G === Gabarain, Ane 168, 212, 213 Gabella, Ion 164 Gabin, Jean 191 Gabriel, Ruth 164 Gadner, Ava 196 Galán, Diego 202 Galiardo, Juan Luis 168 Gance, Abel 196 Garci, José Luis 206 García, Arturo (Biaffra) 192 García, Xabier 162 García Leoz, Jesús 193 García, Luis Alberto 167 García, Manuel J. 171 García Millán, Ginés 168 García, Salvador 194 García Sánchez, José Luis 192 García, Saturnino 167, 189, 213 García, Susana 159 Garisa, Antonio 225 Garmendia, Mikel 163, 167, 189 Gasca, Luis 196 Gassman, Vittorio 203 Gazón, Alfonso 164 Gaztanbide, Mitxel 154, 159 Gendron, François-Eric 158 Gerrikabeitia, Cecilio 168 Gifford, Barry 168 Gil del Espinar, Telesforo 139 Giménez Rico, Antonio 192 Goenaga, Aitzpea 154, 168 Goikoetxea, Gonzalo 151, 158, 162 Gómez Andrés, Vicente 168 Gómez, Carmelo 159, 164 Gómez, Paz 161 Gómez Pereira, M. 187 González, Agustín 163 González, Antona Ander 176 González, Aureliano 139 González de la Fuente, Xabier 171 González García, Mariano Eusebio 188 González Katarain, Dolores 185 González, Santiago 163 Gordon, Dexter 224 Gorospe, José Manuel 232 Gortari, Carlos 196 Goya, Luis 164, 170, 191 Gracia, Ana 166 Gracia, Sancho 184 Graham, Aimee 168 Gran Wyoming 166, 169 Granero, Andrea 160 Guazzoni, Enrico 227 Guerricaechevarría, Jorge 166, 167, 168, 169, 194, 193 Guillén, Cayetana 168 Guillén Cuervo, Fernando 163, 167, 168, 169 Guitry, Sacha 191 Gurruchaga, Xabier 189 Gutiérrez Aragón, Manuel 155, 187, 196 Gutiérrez Caba, Emilio 169 Gutiérrez, Juan Miguel 193 === H === Harispuru Edouard, Bernard, François y Michel 191 Hawks, Howard 196 Hernández, Antonio 166 Hernández, Asier 158 Hidalgo, Carla 169 Hitchcock, Alfred 196 Hopkins, Anthony 203 Hoyas, Roberto 161 Hsiao-hsien, Hou 202 Huston, Anjelica 203 Huston, John 186 === I === Ibarra, Ramon 213 Ibarretxe, Esteban 167, 169 Ibarretxe, Jose Migel 167, 169 Idarreta, Satur 193 Iglesias, Alberto 193, 213 Illarramendi, Angel 193 Inciarte, Juan 167 Intxausti 139 Insua, Alberto S. 151 Iosseliani, Otar 202 Iquino, Ignacio F. 186 Iriondo, Luis 149, 151, 162, 163, 193, 194 Irons, Jeremy 203 Irureta, Elena 159, 168, 213 Izagirre, Koldo 154, 163, 164, 170, 191 === J === James, Henry 158 Jarju, Mulie 158 Jeunet, Jean-Pierre 229 Jiménez, Lucía 155 Jorda, Joaquín 163 === K === Kazan, Elia 196 Keaton, Buster 186 Klimovsky, León 194 Konchalovski, Andrei 194 Kubrick, Stanley 223 Kurosawa, Akira 225 Kurys, Diane 196 === L === La Cava, Gregory 202 La Cuadrilla 167, 191, 192 Lago, José Luis 168 Lambert, Anne-Louise 151 Landa, Alfredo 187, 213 Landa, Juanjo 151 Landaluze, Iro 154 Lang, Fritz 139, 196 Langa, Ramón 155 Langella, Frank 160 Lanza, Pedro L. 164 Lara, José María 160, 164, 167, 168, 173, 191 Larrañaga, Koldo 194 Larruquert, Fernando 144, 145, 149, 162, 174, 175, 180, 191, 194, 202 Lasa, Amaia 162, 163 Lasa, Josune 194 Lazkano, Arantxa 164, 191 Leeper, Peter 151 Leisen, Mitchell 202 Leon de Aranoa, Fernando 212 Lera, Chete 161 Lertxundi, Anjel 163 Letamendi, Ikerne 154 Lindo, Elvira 160 Lio 159 Litián, Manuel 150 Lizarralde, Elene 154 López, Antonio 179 López, Arroyabe 191 López, Charo 164, 166 López Etxebarrieta, Alberto 139, 170, 219 López, Francis 188, 194 López Vázquez, José Luis 151 Loren, Sofía 196 Lorenzo, Santiago 168 Losey, Joseph 196, 222 Louys, Pierre 186 Loyarte, Mirentxu 191 Loza, Felipe 168 Lozano, Carlos 169 Lubitch, Ernest 178 Lucas, Carlos 167 Lucena, Carlos 163 Lumet, Sidney 196 Lumière, Hnos. 138 Luna, Bigas 188, 193 Luque, Isabel 151 Lussón, Alfonso 169 Lys, Agatha 223 Llagostera, Ferrán 163 === M === Mac Caig, Arthur 149 Madrid, Juan 164 Maestre, Francisco 167 Maeztu, Myriam 158 Malkovich, John 203 Malo, Pablo 173 Mamet, David 189, 194 Mamoulian, Rouben 196 Mankiewicz, Joseph 221 Mann, Anthony 196 Manver, Kiti 166 Manzano, José Luis 162 Mañas, José Angel 159 Marcos, Cristina 168 Mariano, Luis 187, 191, 194 Marías, Luis 166, 167, 184, 194, 207, 213 Marie Saint, Eva 196 Marquiña, Manuel 169 Marsillach, Blanca 151 Marsó, Silvia 159 Martín Patino, B. 192 Martínez, Alejandro 160 Martínez, Fele 160 Martínez Montero, Pepón 171 Martínez, Nacho 158, 163 Martínez Reverte, Jorge 166 Martínez Unanue, Felipe 217 Martorell, Andrés 155 Mataix, Virginia 150 Maura, Carmen 169, 184 Maurice, Dugowson 149 Mazo, Aitor 213 Medem, Julio 159, 160, 161, 181, 188, 189, 193, 203, 206, 212, 213, 233 Mendizabal, Bingen 159 Mendizabal, Vicente 225 Menjou, Adolphe 178 Mertzero, Antonio 172, 173, 179, 188 Merikaetxebarria, Antón 149, 173 Merinero, Carlos P. 160 Merino, Aitor 159, 161, 164 Mezquíriz, Miguel 146 Micón Sabino, Antonio 174 Miguel Gutiérrez, Juan 173 Mínguez, Elvira 164, 167, 168 Mingueza, Teófilo 139 Miró, Pilar 192, 202, 233 Mitchum, Robert 203 Molina, Angela 158 Molina, Mónica 163 Mollá, Jordi 159 Moneo, Rafael 225 Montenegro, Conchita 186 Montesinos, Guillermo 166 Montllor, Ovidi 158 Monty, Phyton 167 Moreau, Jeanne 203 Moreira, Nadia 167 Morricone, Ennio 206 Mourer, Maryse 186 Munarriz, Miguel 151 Munt, Silvia 151, 159, 160, 163, 164, 181 Muñoz, Chema 150 Muñoz, José Angel 170 Muñoz Molina, Antonio 160 Muro, Gregorio 171 === N === Nagore, Alvaro 164 Napal, Lucía 161 Nimri, Najwa 160, 161, 164, 185, 189 Noguez, Domique 175 Noriega, Eduardo 155, 169, 185, 207 Novak, Kim 196 Novo, Nancho 159, 160 Núñez, Iñaki 150, 160, 173, 188, 191, 230 === O === Odriozola, Kontxu 213 Olasagasti, Eneko 167, 168, 185 Olabarria, Alejandro 139 Olea, Pedro 151, 179, 188, 192, 193, 213 Olin, Lena 160 Oliva, Pepo 166 Onaindía, Mario 166 Ophüls, Max 186, 187, 191 Ordóñez, Alvaro 167 Ortuoste, Juan Marino (Juanma) 162, 163, 173, 180, 181, 188, 194 Ortuoste, Santiago 163 Osinaga, Pedro 225 Oteiza, Jorge 136, 162, 174, 175 Ozores, Adriana 161 === P === Pacino, Al 203 Pajares, Andrés 160 Palacio, Manuel 177 Palacios, Frank 160 Panera, Carlos 164 Pardo, Carmen 151 Pardo, María 150 Pardo, Mario 150, 163, 164, 169 Pasolini 223, 225 Passy, Antonio 151 Pastor, Rosana 167 Pávez, Terele 167, 184 Paz, Senel 167, 168 Peck, Gregory 202, 203 Peckimpah, Sam 196 Peña, Candela 164 Peña, Vicky 164 Pérez, Eduardo 219 Pérez Reverte, Arturo 160, 185, 191 Pérez, Rosie 168 Perkins, Anthony 203 Pernel, Florence 155 Phyton, Monty 169 Picazo, Manuel 179 Pino, Paco 160 Pinon, Dominique 169 Poitier, Sidney 196 Polanski, Roman 160, 184, 191, 225 Ponce, Pere 169 Poncela, Eusebio 184 Pons, Ventura 193 Potau, Juan 155, 160 Prims, Nuria 159 === Q === Kerexeta, Elias 158, 159, 163, 172, 179, 180, 190, 193, 212 Kerexeta, Gracia 188, 212 Querol, Juan 164 === R === Rabal Paco 203, 208 Ramallo, Fernando 161 Ramón, Eulalia 158 Ramos, Santiago 166 Ray, Nicholas 196 Rebolledo, José Angel 158, 162, 173, 180, 188, 194 Rebollo, Francisco Xabier 162, 163, 167, 169, 173, 180, 181, 194 Rebordinos, Jose Luis 216 Redgrave, Vanessa 203 Reed, Carol 202 Regueiro, F. 192 Rekalde, Josu 176 Repáraz, Cristina 158 Resines, Antonio 162, 166, 169, 185, 207 Reverte, Jorge M. 166 Rey, Bárbara 223 Rico, Mónica 151 Richard-Willm, Pierre 186 Rincón, Luciano 206 Risi, Dino 196 Rivera, Primo 178 Rodríguez, Pilar 213 Roldán, Carlos 144, 184, 191, 233 Romher 225 Rosa Llinas, Cary 167 Roussell, Henry 139 Roy, Esperanza 151 Rubio, Ingrid 155 Rubio, Martxelo 163, 169 Rubio, Pepe 225 Rucoba, Joaquín 219 Ruiz Anchía, Juan Antonio. 194, 213 Ruiz Balerdi, Rafael 175 Ruiz de Austri, Maite 171 === S === Sagarzazu, Paco 154, 163, 188 Salaberri, María Eugenia 167, 169 Salegi, Joseba 169, 191 Salinas, Antonio 138 Salinas, Concha 167 Salmerón, Gustavo 160 Salvador, Montserrat 162 Sampietro, Mercedes 155 San Francisco, Enrique 162 San Juan, Alberto 168 San Juan, Antonia 160 San Martín, Conrado 151 San Miguel, Santiago 172 Sánchez, Pedro Mª 158 Sans, Patxo 229 Santa, Valeria 160 Sarandon, Susan 203 Sastre, Angel 158 Saura, Carlos 172, 188, 190, 192, 193 Sayles, John 202 Schumacher, Joel 194 Schwarzenneger, Arnold 230 Sebastián, Maitane 164 Segarra, Carmen 167 Segura, Santiago 167, 168, 169, 184, 207 Seigner, Emmanuelle 160 Sellers, Peter 196 Seseña, Nathalie 167, 169 Shakespeare, William 227 Shalu, Roberto 164 Shylock 139 Silva, Iñigo 171, 173, 177, 191 Siodmak, Robert 186 Sistiaga, Jose Antonio 174, 175 Sobrevila, Nemesio Manuel 143, 146, 174, 178 Solá, Miguel Angel 160, 161 Solás, Humberto 187 Soroiz, José Ramón 163, 167 Sota, Pedro 149 Spielberg, Steven 196 Stahl, John M. 202 Suárez, Emma 155, 159 Suárez, Gonzalo 192, 193 Subinas, Juan 150 Suchet, David 169 Summers, M. 187 Swanson, Gloria 196 === T === Taberna, Helena 155, 185, 191, 194 Tabernero, Santiago 160 Taylor, Elisabeth 230 Tellería, Ernesto 185 Testi, Fabio 158 Tichahuer, Trotz 143 Toledo, Goya 185 Torreblanca, Luis 172 Torrent, Ana 155, 159 Torrente Ballester, Gonzalo 155 Torrente Malvido, Gonzalo 155 Tourner, Jacques 186 Tre, Pepín 169 Treku, Rafael 149, 173 Trincado, Joaquín 167, 184 Trueba, David 168 Trueba, Fernando 192, 207 Truffaut, François 196 Tuduri, José Mª 154, 181, 191 Turner, Lana 203 Txintxurreta, Antón 214 === U === Ugalde, Patxi 154 Ulloa, Tristán 161 Ungría, Alfonso 150, 172, 191, 206 Unsain, Jose Mª 138, 143, 144, 191, 194 Urbieta, Usoa 163 Urbizu, Enrique 160, 166, 167, 184, 188, 194, 233 Uria, Iñaki 151 Uribe, Imanol 149, 150, 155, 158, 160, 162, 164, 179, 180, 188, 190, 191, 193, 194, 206, 213, 233 Urkiaga, Esteban 151 Urretabizkaia, Arantxa 150, 151 === V === Vajda, Ladislao 186 Valdivielso, Maru 160 Valero, Antonio 166 Valiente, Sara 160 Valverde, Fernando 159 Vaquero, Laura 159 Varela, Carlos 171 Vedernoot, Alexandra 169 Vega, Paz 161 Verbeke, Natalia 169 Verdú, Maribel 163 Viadas, Juan 166 Vicario, Begoña 175, 213 Vicente Gómez, Andrés 169 Vidal, Albert 159 Vidarte, Walter 151 Vidor, King 196 Villa, Alfredo 160, 164 Villegas, Manuel 194 Vinuesa Conal, Julián 222, 223 Visconti, Luchino 186, 223, 225, 229 Vitoria, José Antonio 154, 169 Vivanco, Fernando 162 Von Sternberg, Joseph 196 === W === Wada, Andrzej 196 Welles, Orson 189, 192, 196 Widmar, Richard 187 Wilson, Lleana 167 Wyoming, Gran 169 === Y === Yoyes 155 === Z === Zabala, Carlos 154, 167, 168, 171, 185 Zabala, Jose Luis 149 Zabala, Jose Maria 175, 176 Zorrilla, Jose Antonio 151, 191 Zulueta, Iván 173, 175, 176, 179 Zunzunegi, Santos 144, 194 06by33oax5iyz68g3bqpzvqzfrcqoah 0 2936 7724 2015-07-19T21:26:00Z Jalkorta 1113 Orria sortu da. Edukia: .—''Alava en sus manos'' ( IV. liburukia). Vital Kutxa. .—''Euskal Zinema'', 1981 1989. Euskadiko Zinemateka, 1990. .—''Ikusgaiak'', Eusko Ikaskuntzaren Zinema Koa... wikitext text/x-wiki .—''Alava en sus manos'' ( IV. liburukia). Vital Kutxa. .—''Euskal Zinema'', 1981 1989. Euskadiko Zinemateka, 1990. .—''Ikusgaiak'', Eusko Ikaskuntzaren Zinema Koadernoak. 2., 3., 4. eta 5. aleak. Aguilar, C. et al.: ''Conocer a Eloy de la Iglesia''. Euskadiko Zinemateka, Donostiako Zinemaldia, 1996. Amigo, A.: ''Veinte años y un día''. Zinemateka (Igeldo, 2001). Angulo, J. et al.: ''En el umbral de la oscuridad: Xabier Agirresarobe''. Euskadiko Zinemateka eta Vital Kutxa, 1995. Angulo, J. et al.: ''Entre el documental y la ficcion: el cine de Imanol Uribe''. Euskadiko Zinemateka eta Vital Kutxa, 1994. Angulo, J. et al.: ''Un cineasta llamado Pedro Olea''. Euskadiko Zinemateka eta Vital Kutxa, (Zinemateka, 1993). Angulo. J. et al.: ''Elias Kerexeta: la produccion como discurso''. Euskadiko Zinemateka eta Vital Kutxa, 1996. Ayala, F. et al.: ''Entre, antes, sobre, después, del anti cine''. CSIC, 1995. Azpillaga, P.: ''La industria audiovisual en Euskadi''. (EHU, 1992). Cañada Zarranz, A.: ''Llegada e implantación del cinematógrafo en Navarra (1896 1930)''. Nafarroako Gobernua, 1997. Centeno Alba, J.C.: ''Los teatros y cines de Vitoria. Arquitectura para el espectáculo''. Gasteizko Udala, 1999. Cine para leer. Mensajero. Fernández Colorado, L.:'' Nemesio Sobrevila o el enigma sin fin''. Donostiako Zinemaldia, 1994. González Antona, A.: ''El vídeo en el País Vasco (1972 1992): reflexiones en torno a una práctica artística del vídeo''. EHU, 1995. Gutiérrez, J.M.: ''Sombras en la caverna. El Tempo vasco en el cine''. Eusko Ikaskuntza, 1997. Izagirre, K.: ''Gure zinemaren historia petrala''. Susa, 1996. Larrañaga, K., Calvo, E.: ''Lo vasco en el cine''. Euskadiko Zinemateka eta Vital Kutxa, 1997. Letamendi, J, Seguin, J.C.: ''Los origenes del cine en Alava y sus pioneros''. Vital Kutxa, 1997. Letamendi, J, Seguin, J.C.:'' Los origenes del cine en Bizkaia y sus pioneros''. Euskadiko Zinemateka, 1998. Letamendi, J, Seguin, J.C.: ''Los origenes del cine en Gipuzkoa y sus pioneros''. Euskadiko Zinemateka, 1998. López Etxebarrieta, A.: ''Cine vasco, ¿realidad o ficción?'' (época muda). Mensajero, 1982. López Etxebarrieta, A.: ''Cine vasco: de ayer a hoy ''(época sonora). Mensajero, 1988. López Etxebarrieta, A.: ''El cine de los hermanos Azkona''. Euskadiko Zinemateka, 1994. López Etxebarrieta, A.: ''Los cines de Bilbao''. Euskadiko Zinemateka, 2000. López Etxebarrieta, A.: ''Luis mariano, entre el cine y la opereta''. Euskadiko Zinemateka, 1995. López Etxebarrieta, A.: ''Vascos en el cine''. Mensajero, 1988. Madariaga Ateka, J.: ''Los orígenes del cine en Euskal herria''. EHU Kultur Kudeaketako Bulegoa, 1995 Pablo, S. de, et al.: ''Los cineastas. Historia del cine en Euskal Herria (1896-1998)''. Antso Jakituna Fundazioa, 1998. Pérez Manrique, J.M.: ''Montxo Armendariz, imagen y narración de libertad''. ENINCI, 1993. Rekalde, Josu.:'' Bideo Artea Euskal Herrian. Sorkuntza esperimentala''. Kriselu, 1988. Roldan Larreta, C.: ''El cine del País Vasco: De Ama Lur (1968) a Airbag (1997)''. Eusko Ikaskuntza, 1999. Sada, J.M.: ''Cinematografos donostiarras''. Euskadiko Zinemateka, 1991. Tuduri, J.L.: ''San Sebastian, un festival, una historia 1967-1977''. Euskadiko Zinemateka, 1992. Unsain, J.M.: ''El cine y los vascos''. Eusko Ikaskuntza, 1985. Unsain, J.M. et al.: ''Haritzaren negua. ‘Ama Lur’ y el País Vasco de los años 60''. Euskadiko Zinemateka, 1993. Unsain, J.M.: ''Hacia un cine vasco''. Euskadiko Zinemateka, 1985. Vicario, B., Rosa, E. de la. ''Euskal animazio zineari buruzko ikuspegi bat''. Asifa, 1999. Zunzunegi, S.: ''El cine en el País Vasco''. Bizkaiko Foru Aldundia, 1985. och2nxuj5czwoot5duhtyvxj883xwke 0 2937 8175 7725 2015-10-10T14:21:33Z Jalkorta 1113 /* Golem zinemak */ wikitext text/x-wiki ZINEMAK. Besaulki bigunetan patxadan eserita, begien aurrean pantaila zuri bat dagoela. Argiak itzali eta bobina biraka hasten da. Lehen irudiekin, irudimena kulunkan jarri eta egunerokotasunetik haratago garamatzan bidaia bati ekiten diogu. Zinemak fikzioaren tenpluak dira, han bizitzak beste itxura bat hartzen du. Zinemen historia hasieran ferianteen kontua izan zen eta egun multinazional handien eskuetan dagoen ikuskizun baten historia ere bada. == Baiona eta Miarritzeko zinemak == Euskal Herri osoko lehenengo zinema emanaldia 1896ko abuztuaren 1ean gertatu zen, Miarritzen. Lumière etxeak Côte Basque aldean udaldia igarotzera etorritako jende ''mondaine'' hura bilduta egotea profitatu zuen zazpi hilabete baino ez zituen bere asmakari harrigarria aurkezteko. Geroago, zinematografoa ''aux foires'' aldeko langileen artean hedatu zen, udaberriko ferien bidez, mende hasieratik ''“Paris Electric Modern”'' edo ''“Perfect Cinéma”'' moduko areto ibiltariak ezarri baitziren. === Baiona === Mugitzen ziren irudiekin gozatzeko egarri ziren ikusleen eskaria hazten ari zelarik, 1914an Baionan lehenengo areto iraunkorra zabaldu zen, baina lehen “zinema antzokiak” ez ziren Gerra Handia amaitu arte altxa: '''Majestic''' eta batez ere '''Feria''' izenekoak, biak Baionan. Azken hori, Michel Cenoz ardo eta likoreen merkatariak sustatua –jeneroa aretoaren sarreran gordetzen zuen eta, hala, emanaldiak ardo eta ron lurrinez gozatuta eskaintzen ziren–, hainbat belaunaldiren bizitzan cinoche historikoa izan zen. Baina, 1977ko azaroko gau batean, suak Feria hartu zuen, eta hau betirako desagertu, Baionako zinema bizitzaren 55 urteko oroitzapenak berarekin eramanez. Haren ordez, gaur egun '''Cinéma CGR Vauban''' (Paulmy kaleko 1ean) dago, sei aretorekin eskualdeko zinemarik handiena. Baionan, Vaubanen osagarri '''Cinéma de l’Atalante''' ere bada, Saint Espriteko kultur erakargunea, '''Utopia''' arte eta saioetarako aretoaren eta haren aurretiko '''Vox''' izenekoaren oinordekoa. Bidean Baionako zinema ospetsu ugari geratu da:: '''Cinema Palace''', '''Royal''', '''Saint Esprit''', '''La Courtine''', '''Colisée''', '''Jeanne d’Arc''', '''Le Vigilant''' edo '''Marine'''. === Miarritze === Miarritzeko zinemek ez dute zorte hobeagoa izan. Kostaldeko hiriaren ikuskizunen sailean '''Royal''' zinemako –berrogeiko hamarkadan sortu eta 2001ean bikain eraberritua– bi areto baino ez dira agertzen. Izan ere, besteak beste, '''El Castillo''' ('''Lutetia''',''' Ciné Mondain'''), '''Paris''', '''Colisée''' edo '''Pax lokal''' apartak desagertuz joan dira. Aurreko lerroetan aipatu izenek irakurle ez hain gazteek hirurogeita hamarreko hamarkadan mugaren alde honetan debekatuta zeuden filmak ikustera egindako txango ospetsuak ekarri dituzte oroimenera ziur asko, hala nola, ''Emmanuelle'', ''Azken tangoa Parisen'', ''Exortzista'', ''Viridiana'', ''Sacco & Vanzett''i... Izan ere, diktadura garaian Iparraldeko zinemak eta liburu-dendak, jaialdiak eta ospakizunak aldian aldian askatasun egarria asetzera joandako milaka euskaldunen egiazko oasiak ziren. == Bilboko zinemak == Bilbo oso hiri filmazalea izan da, txera eta begirunez esanda. Filmazalea bere geografia eta hirigintza fikziorako aproposak direlako. Filmazalea zinemagile, antzezle eta zinemako bestelako profesional bikainen harrobia izan delako eta delako. Eta, azkenik, filmazalea bertakoek beti maite izan dutelako besaulki batean eserita begiekin, irudimenarekin eta espirituarekin irudiak irenstea. Segidan gonbite hori luzatzen duten lokal nagusiei gainbegiratu bat emango diegu. === Arriaga Antzokia (1890)=== '''Arriaga''' Bilboko lehen zinema izan zen. Joaquín Rucoba arkitektoak eraiki zuen, 1890ean, garaiko joera neobarrokoiei lotuz, baina 1914an suak erraustu egin zuen, fatxadak baino ez ziren libratu. Arriaga eraberriturik 1927az geroztik hasi zen “zinema fina” iraunkorki eskaintzen, eta 1934an soinu-sistema jarri zitzaion. Zinema Dokumentalaren eta Film laburren Jaialdiko filmak bakarrik ematen dira 1978tik. === Olimpia (1906-1947; 1963-1985) eta Gran Vía (1951-1996) zinemak === Alberto López Etxebarrieta adituaren esanetan, '''Olimpia''' “Espainian zinema izateko eraikitako lehen areto egonkor, finko, adreilu eta zimenduez egindakoa” izan zen. 1906an jaso zen. Langileen artean azalpen-emaile, arintasun eta mintzatzeko erraztasun handiz irudiak azaltzen zituen pertsonaia nahikoa ospetsu bat zegoen, Eduardo Pérez, zeinak Espainiako Herrizaingo Ministerioko ministro batengan arrasto sakona utzi baitzuen; honek, Bilbo uztean, hiria greba gogor batean murgilduta zegoen garai batean, ez baitzuen asmatu hauxe esatea besterik: “Azalpen emaile ederra duzue zuek hemen!”. zinema zaharkituta zegoen 1947rako, eta''' Trueba'''k, Olimpiak eman oinarri sendoaren gainean jasotako Bilboko enpresa handia, orubea Bizkaiko Aurrezki Kutxari saldu zion. Erakin berriaren barruko patioan '''Gran Vía Zinema''' ezarri zen, 45 urtez bankuarena izan zen arre, Truebak kudeatu zuena. Zinema tradizionala zen, ikuskizun-sailean begiratu beharrik gabe jendea erakartzen zuen horietakoa, emankizunak bi orduko arreta mereziko zuela sinetsita. Bilboko Zinema Jaialdiaren lehen hogei ekitaldiak hartu zituen. Hala ere,1996an itxi zen. '''Olimpia''', 1947an eraitsia, lau urte geroago piztu egin zen, Iparragirre eta Egaña kaleetako izkinan. Publizitatearen arabera, “zinema ospetsuena!” omen zenak lanegunetan jadanik emandako filmak jartzen zituen programa bikoitzetan, eta erakargarritasunik zuten filmak asteburuetarako gordetzen, haurrentzako ''matiné'' merkeagoak ere eskaintzen zituelarik. Sute batek 1962ko udaran zinema suntsitu zuen. Berehala berreraiketa-lanei ekin zitzaien, eta zinema baliabide tekniko punta puntakoaz hornitu zen: Todd Ao 70 mm-ko soinu-sistema eta pantaila erraldoia. Geroztik zinemaren lan bikain guztiak Olimpia berritik pasa ziren, estreinaldi moduan: lehenengoa, ''West Side Story'', 1963ko abuztuan; ''My Fair Lady'', ''Cleopatra'','' Erromatar inperioaren erorialdia'', ''Lawrence Arabiakoa'', ''Irribarreak eta malkoak''… Baina maila horri ezin izan zion eutsi, eta hirurogeita hamarreko hamarkadan gainbehera betean abiatu zen. === Vizcaya Aretoa (1910-1981) === San Frantzisko kaleko zinemaren forma arkitektoniko interesgarriari fatxadan ferra arku hirukoitza nabarmentzen zaio. Ez zen filmen programetan ''españolada''rik eta bestelako zarpailkeriarik islatu, eta are gutxiago ikusleetan –bizimodu gaiztoko jendea, zerikusi txikia zuten arrazoiengatik, zinemara oihal zurian (ustez) agertzen zenarekin hurbiltzen zena. Alabaina, ez dezagun ahaztu Vizcaya Aretoak garai on eta zoriontsuak bizi izan zituela: barietateen antzoki txikia izan zenean ez ezik, Emilia Bracamontek arrakasta handia izan baitzuen, neska-mutikoak indiarrak, cowboyak, sheriffak eta zalduneriaren zazpigarrena biltzen zituen igandeko emanaldi bikoitzean pilatzen zirenean. === Trueba Antzokia (1913-1986) === '''Trueba''' zinema atsegina zen oroz gain: pantailan, beti film atsegin eta egokiak; besaulki patioan, ohiko ikusleen agur atseginak; eta makina gelan, ''Juan Alvarez'' atsegin eta nekaezina, Trueba S.A. Euskadiko ikuskizunen enpresa handienaren gerentea, film batek xarma zuen ala ez zuen antzemateko berezko sena zuen gizona. “Bilboko zinemako Broadway en”, Colón de Larreategui kalean kokatua, ScopE aren eta Hispano ScopE aren erregea zen, eta harro esan ohi zuen “Truebako estreinaldi bat estreinaldi handia da”, urte askotan ia beti egia izan baitzen. Mende baten ia hiru laurdenez martxan egon ondoren, 1986an Trueba itxi egin zen. Juan Alvarezek sortutako enpresak behin betiko porrot egin zuen. === Campos Eliseos Antzokia (1915) === '''“Campos”'''. Gehienbat antzezpenak, kontzertuak eta errezitaldiak eskaintzen zituen. Baina proiektagailua ere martxan jartzen zuen, zehazki 3.000 metro film egunean. Izan ere, 1916ko urte hartan programazioak metroka saltzen ziren, oihalak bezala. Berrogeita hamarreko hamarkadan, ikuskizunen arteko hutsunea berrizko estreinaldi edo estreinaldi eskasek bete ohi zuten. Arrakasta sonatua lortu zuen 1957an, Joselitoren ''El pequeño ruiseñor'' filmarekin. Heriotza-bidean, 1977an eraikina monumentu historiko artistiko izendatu zuten, eta horrek eragotzi zuen eraitsia izatea. === Gayarre Aretoa (1916-1989) === '''Gayarre''' Aretoak gaurdaino iraun ez badu Bilboko ondarearen arduradunen axolagabekeriagatik baino ez da izan. Arkitektura aldetik bikaina izan gabe eta apaingarri arrandiatsurik agertu barik hiri oso baten bizitza laburbiltzen duten erakin horietako bat zen. Eraikina salbatzeko ahaleginak egin ziren, alferrik ordea, eta azken zortzi urteetan emanaldiak eskaintzeari utzita zegoen Gayarre Areto ahaztezina 1997an hondeagailuek hauts bihurtu zuten. Aretoak 81 urte zituen. Goian bego. === Coliseo Albia (1920) === '''Coliseo Albia''' “ikuskizun handiak, Opera, Antzerkia, aukerako Zirkua eta Zinematografoa” eskaintzeko sortu zen 1916an, Espainiako eta, jakina, Bilboko areto handiena omen zen. '''“Coli”''' zeritzanak 1999ra arte ABAOaren denboraldi bikainak hartu zituen, eta honek antzokia utzi eta Euskalduna Jauregi dotorera aldatu zenean, hiltzear zegoela zirudien. Zinemari dagokionez, garai onenak berrogeita hamar eta hirurogeiko hamarkadetan bizitu zituen. Aldi hura, gainera, edukiera handiko aretoentzat aproposak ziren film handien garaia zen: ''Hamar Aginduak'','' Gerra eta Bakea'', ''Río Bravo''… === Buenos Aires Antzokia (1925-1989) === '''Buenos Aires''' antzoki bat izan zen batez ere, musikalen eta komedien antzoki eder bat. Har zitzakeen balizko bi mila buruen gainetik zeluloiderik pasa zen ordea, eta galanki gainera. Historiaren gurariagatik, Buenos Aires antzokia gertakari erabakigarri baten lekukoa izan zen barrutik: zinema soinudunaren lehen emanaldia, Bilbokoa ez ezik Euskal Herri osokoa. Gertakaria 1929ko azaroaren 17an izan zen, Michael Curtizen ''Noeren Arka'' filma eman zelarik. Ikusleak nahiko hotz agertu ziren, zapuztuta ez esateagatik, elkarrizketak ingelesez ziren eta. Bikoizketa asmatu zain itxaron behar! === Ideal Cinema (1926) eta Ideales (1983) === Hiriko zinemarik zaharrenetakoak egunero filmak emanez jarraitzen du, 1982az geroztik '''Multicines Ideales''' izena harturik. Zortzi areto ditu, eta kanpotik fatxada modernista ederra mantentzen du, Kontxa Jeneralaren kalea eta Egaña kaleen elkargunean. === Actualidades (1935-1976) === II. Errepublikan hots eta arrandia handiz sortutako Buenos Aires kaleko hau Bilboko zinema ospetsuenetako bat da. Dokumentalak eta metraje laburreko filmak ematen hasi zen, gero berrizko estreinaldiekin haurrentzako zinema merkera pasa zen, “4retatik 10etarako emanaldi jarraian”, eta hirurogeita hamarreko hamarkadan iritsi zitzaion erretiroa, azpitituluekiko jatorrizko bertsioen areto espezializatu moduan. === Izaro (1943) eta Mikeldi (1990) Zinemak === Urkixo Zumarkaleko zinema, '''Trueba''' enpresa itzelaren zati, bere bizialdi osoan elikatu zen kate horretako beste areto batzuetatik egotzitako filmez. Luxurik ere bizi izan zuen ordea, hala nola 1967an ''Doctor Zhivago''-ren estreinatzea, ''Todd Ao'' soinu-sistema berriaz gainera, edo ''Hamabi urkamendian''. Enpresaz aldatu zen 1990ean, '''Oreina, S.M.''' Gasteizko Mikeldi Multiplex Zinemen jabearen esku geratuz. Hasiera batean hiru areto zituzten, baina 1996an horietako bat zatitu eta laugarren areto bat egin zuten. Handienak 620 eserleku ditu. Denek ere THX soinu-sistema dute. === Consulado (1950-1999) === Consulado dotoreak Carlton, Canciller eta Colón aretoen jabe den enpresari izena ematen dio. Ia mende erdiko bizialdian, izen hori kalitatezko zinemari, ikuskizunari loturik joan da, bi solairuetan banatutako 1.200 eserleku baino gehiagorekin egoki zerbitzatua. Une gorena zabaldu eta gutxira bizi izan zuen, 1951ko martxoan hain justu, ''Lo que el viento se llevó'' mitikoa Bilbon aurkeztean. Ordu arte moralaren zaindari saiatuek debekatua egon zen, eta, orduan ere, 3 R kalifikazioaz –helduentzat eta lotsaz– estreinatu zen. '''Consulado''' zinematik pasa ziren, halaber, ''Cantando bajo la lluvia'', ''Un americano en París'' eta zinemaren urrezko urteetako beste hainbat film arrakastatsu. Aldi batez Bilboko Zinema Dokumentalaren eta Film laburren Jaialdia hartu zuen. === Capitol (1958) y Cines Capitol (1992) === Bilboko zinemetan adituak diotenez, '''Capitol''' zinema filmen hautaketa arretatsuagatik nabarmendu zen beti, hasierako emanalditik hasita: 1958ko Pazko Igandez estreinatutako Joseph Mankiewiczen ''Ellos y ellas'' musikala. Azken eraberritze handia 1992an egin zen, eta '''Cines Capitol''' da emaitza, lau areto eroso eta ikusmen-kalitate bikainekoak; bere askotariko programazioetan ikuslego leiala erakarri izan du. === Carlton (1953-1985) === Poza Lizentziatua kaleko zinema berrizko estreinaldietan edo kate berean zegoen Consulado zineman emateko kalitate eskasegia zuten filmen estreinaldian espezializatu zen. Garai onenak berrogeita hamarreko hamarkadan bizi bide zituen, orduan formatu handiko ikuskizunak eskaintzen zituelarik, eta hiru dimentsioko filmen alde egitea erabaki zuenean. '''Astoria''' kateak 1978an lokala erosi eta bi aretotan zatitu zuen. Carlton 1 eta 2 martxan egon ziren 1985era arte. === Canciller (1963) eta Avenida Zinemak (1978) === Hastapenetan, Canciller '''Consulado''' enpresaren bigarren mailako zinema izan zen, eta Deustuko aretoan Consulado edo Carlton zinemetan jada aurkeztutako filmak programatzen zituen. Astoria kateak 1978an erosi zuenean, berori berritu eta sei aretotan zatitu zuen, gaur egun ere martxa berean jarraitzen dutelarik. === Urrutia (1964-1990) === Diez Calixto kaleko '''Urrutia''' zinemak haurtzaro zoriontsua izan zuen, eta berrizko estreinaldiak eskaintzen zituen zinema dotore moduan, besteak beste, ''Duelo al sol'', ''Duelo de titanes'', ''La taberna del irlandés'' eta ''El apartamento''. Geroago krisian murgildu eta jabez aldatu zen, Julián Vinuesaren enpresan sartuz. Bilboko zinema-enpresari nekaezin honek hordago latza bota zuen Urrutian 4 kalifikazioko film guztiak emanez, eta gainerako enpresariek izurriari bezala ihes egiten zieten; izan ere, film horiek ez ziren prentsan iragartzen. Publizitate handirik ez zuen behar ordea, zeren eta, Julianek zioenez, propaganda onena Karmengo elizako parrokoak egiten baitzuen, bere sermoietan Urrutia “infernuaren gelaurrea” definitzen zuenean. Arte eta Saioaren moda heldu zen 1968an, Vinuesak oportunismo handiz bere egingo duen moda. Aste gutxiren buruan, Loseyren ''El sirviente'' filmarekin izugarrizko arrakasta lortu zuen, baina sute ikaragarri batek zinema errauts bihurtu zuen, langile bat ere bertan hilez. Urrutia zinemak 1977an jaio ziren. Bi areto txiki ziren, baina 1980ko eraberritzearekin hiru bihurtu ziren. Bost urte geroago Julián Vinuesa Oiz mendiko ezbeharrean hil zen, Urrutia umezurtz utziz. Zinema 1990ean desagertu zen. === Astoria (1969-1999) === '''Astoria''' zen Julián Vinuesaren harribitxia, Urrutia zinema haren heriotza goiztiarra gainditu ez zuen itzal handiko zine ederra izan arren. Han estreinaldi ahaztezinak ikusi genituen, hala nola ''Tiburón'', ''Apocalypse Now'', ''Los santos inocentes'', ''Mikelen heriotza'', ''Cabaret'', ''Superman''… Urte askoz hiriburuko modako zinema –haurtzaindegia eta guzti, gurasoek emanaldiez kezka izpirik gabe goza zezaten. Eranskin moduan, 1976an '''Astoria''' 2 eta 3 sortu ziren, Urkixo Zumarkalea, 78an. Vinuesa zinemak ''La naranja mecánica'' filmarekin zabaltzeko erabaki zolia –hainbaten arteko beste bat–- hartu zuen; izan ere, filma urte-erdiz egon zen, eta berotasuna epeldu zenean ''El último tango en París'' lanarekin ostera berotu zituen. Vinuesaren oinordekoen arteko desadostasunek zinemaren desagerpena ekarri zuten, 1990ean. === Multicines (1977) === Jose Maria Escunza kaleko areto askotako zinemen atzean, beste behin ere, Julián Vinuesa Conal dago. Zinema anitzeko kontzeptu hori ia inork ezagutzen ez zuenean sortu ziren. Ezin hobeto diseinatuak eta ia genero eta aldaera oro eskaintzeko hornituriko zortzi areto dira. == Donostiako zinemak == Estatistikek diote, eta urtero berresten dute, Donostia dela Estatuko hiri zinemazaleena. Horregatik soilik, merezi du donostiarrek belaunaldiz belaunaldi zeluloide gainean kontatutako istorioekin gozatzen duten edo gozatu duteneko gune nagusiak nolabaiteko xehetasunez behatzea. === Principal Antzokia (1850) === Donostiako Alde Zaharrean kokaturik dago '''Principal Antzokia''' eta Donostiako eszenatoki zaharrena da. Gune begikoena izan da 1850etik entretenimendu herrikoirako: zarzuelak, komediak eta kontzertuak, mozorro dantzak, bertsolariak eta ongintzako ekitaldiak, hala nola, Mari, arrantzale ausartaren alargun eta umezurtzen baten aldeko edo Iparragirre zahar baten aldeko funtzioa. Baina Principal zaharreko iluntasun epelak zinema emanaldiak ere hartzen ditu. Zinemaskopea aurkeztu zien 1955an ikusle gipuzkoarrei, “mendeko ikuskizun gehien itxarondakoa eta harrigarriena”, berrikuntzarekin batera eskainitako ''La Túnica Sagrada'' filmaren publizitateak zioenez. Hirurogeita hamarreko hamarkadaren amaieran, Principal antzokia biluztearen zinema bilakatu zen, Pequeño Casino auzoarekin batera: azken honek eskandaluzko film jasoenak programatzen zituen Pasolini, Visconti edo Kubrick; Principalak, aldiz, bere tradizio herrikoiari atxikiz, ikusleei Cantudo, Bárbara Rey, Agatha Lys eta enparauen xarmak agintzen zizkien. Horiek ilarak astebururo! Geroago laurogeiko hamarkadan hain indartsu heldu zen beldurrezko zinemaren modari lotu zitzaion, eta modu horretara 1990ean hasitako Fantasia eta Beldurrezko Zinema Jaialdiaren egoitza bilakatu zen. Jaialdian zehar, antzokiaren fatxada iratxo, basapiztia edo mamuez mozorrotzen da. Azkenik, Principala asteazkenero interes handiko filmak programatzen dituen Nosferatu udal zineklubaren egoitza da. === Victoria Eugenia Antzokia (1912) === Kursaal berria zabaldu arte, 2001az geroztik, “Donostiako Zinemaldiaren Jauregia” izan zena 1912an sortu zenetik egin izan zaion zaharberritze-lanik handienean murgilduta dago. Lanak amaitzen direnean, Victoria Eugenia Antzokiak bere ia mende bateko bizitzan aldi berri bati ekingo dio, eta espero dezagun garai berriotan zinemak berebiziko garrantzia izaten jarraituko duela. Izan ere, '''Victoria Eugenia''', antzoki fin eta arranditsuaz gain, zieko martxoan eskaini zen Lehenengoz soinu emanaldi bat Donostian... ikusleek egundoko zaputzaldia hartu zuten arren, entzun, soinu bandaren orkestra baino ez baitzuten egin, filma bera, ''Rapsodia húngara'', mutua zelako. Antzokiaren ospea bermatuz, 1953an Nazioarteko Zinemaldia sortu zenetik, zazpigarren arteko izar handienak tapiz gorriminez hornitutako zurezko besaulkietan eroso esertzen ahalegindu dira –lortzea beste kontu bat da. === Novedades Aretoa (1912-1979) === Zinemaren asmakeria berriak zekarren moral eta usadioen lasaikeriari aurre egiteko, hamarreko hamarkadaren hasieran estatu osoan zehar begirunezko zinemak, “garbitasun espiritual zorrotzena” gordetzen zutenak, zabaltzen hasi ziren. Horietako bat '''Novedades''' izan zen, El Pueblo Vasco egunkariak 1912an eraikia. Galeria zaharra 1943an eraitsi eta oinplano berrian berreraiki zen, 1979ko urtarrilaren 31an itxi zen arte familientzako zinema eskaintzen jarraitu zuelarik. === Miramar Aretoa (1913-1987) === Aurrerapen tekniko handiak agertzen zituelako “ereduzko zinema” gisa iragarritakoa Kantauri itsaso zakarra Donostiako Pasealeku Berriarekin egunero borrokatzen zen elkargunean kokaturik zegoen. Betidanik, Miramar zinema berrizalea izan zen. Erliebearen lehen esperientzia 1953an hartu zuen, horretarako bezeroen artean propio egindako betaurrekoak banatuz, eta hurrengo urtean pantaila panoramikoak areago zabaldu zen, ''Quo Vadis'' filmeko tertzio erromatarrak bertatik desfilatu ahal izan zitezen. Hirurogeita hamarreko hamarkadan zinemako zurezko besaulkiak dardarka jarri ziren, ''Terremoto'' filmak sensurround soinua baliatu zuenean. Miramar Aretoak irekitasuna ere agertu zuen, hilabetez baino gehiagoz zinema mukuru bete zuen ''Jesucristo Superstar'' polemikoa emateko prest agertu zenean. Dexter Gordonen saxoak, 1987an, ''Round Midnight'' filmean, agur esan zion Aldamar kaleko zinemari. === Bellas Artes Antzokia (1914-1982) === “Te dotore eta ''high life'' giroan ordubete mundukoi eta chic sentituz igaro nahi dugunean, Miramarrera joaten gara. Familia giro apalean ordubete etxeko epela sentituz igaro nahi dugunean, Bellas Artesera joaten gara (...). Miramarren sartzean gorbataren korapiloa estutzeko eta ilea lisatzeko premia sentitzen dugu, eta Bellas Artesen ''tenueaz'' arduratu gabe sartu eta irteten gara”. Donostiako 1921eko bi modako zinemei buruzko iruzkin xelebre honek, garaiko kazetari batek idatzia, Bellas Artes zinema batik bat herrikoi gisa agertzen du, kasik halabeharrez, garai hartako Donostian langile gehien Amaran bizi baitzen. Aldi hartan hiriko edukiera handiena zuen, 1.426 toki izan zitzakeelarik, atikoan Orfeoi Donostiarraren egoitza zegoelarik. Azkenaldian, “Bellas” zinemak, Arte eta Saioko Areto bihurturik, maisulan ugari ezagutzeko parada eskaini zigun. === Príncipe (1922) === Gaur egun sei areto ditu, baina duela urte gutxi arte zinema bakar handi eta udako denboraldi bikainetarako eszenikoki egoki hornitu bat zen. Aurretik, fatxada eta sarrera Aldamar kalean zeuden, Miramar Aretoaren aurrean, bere egungo aurrealdeak Zuloaga plaza handira ematen duelarik, komedia eta tragediaren mozorroak hutsari keinuak eginez utzirik. Zinema bezala, '''Príncipe'''k soinu estereofonikoa ekarri zuen Donostiara –1955 urtea zen–, eta geroago, ''La vuelta al mundo en 80 dias'' filmarekin, zinema pantaila erraldoian ikusteko modu berria aurkeztu zuen. === Kursaal (1922-1972. 1999) === Desagertutako '''Kursaal Jauregia''' lehen munduko gerraosteko Donostiako oparotasunaren sinboloa izan zen. ''Kursaal Kasinoa''n film-emanaldiak eskaintzen ziren 1925etik, eta 1969an, bere barruko areto batean, Sala de Arte y Ensayo, '''Inesa de Gax'''en izenekoa zabaldu zuen, hau da, Donostian egiazko zinema eskola bihurtu zena. Film berarekin ireki eta itxi zen:'' Hiroshima mon amour''. Kursaaleko dorreak 1972an eraitsi ziren, segidan Batzargune berri bat eraikiko zenaren agindupean. Makinek zabaldutako zauria hogeita bost urtez egon zen itxi gabe. Azkenean, 1999ko udan, Rafael Moneo arkitekto nafarrak diseinatutako Kursaal berria hezurmamitu zen. Donostiako Zinemaldiak bere jauregia han kokatu du, ''glamour'' mundua Urumeako zubia pinpirinduta eta takoi garaiez zeharkatzera behartuz. Sinestezina! === Trueba (1923) === Donostiako zinemak Vicente Mendizabali zor dio Miramar Aretoa, Bellas Artes eta '''Trueba''' sortu izana. Azken hori Gros Auzoko azken zinema da, egun filmak jatorrizko bertsioan eta beste delicatessen batzuk eskaintzen dituen bi areto txikik osatua. Iragan loriatsua du, orotariko ekitaldiak hartu zituelarik, hala nola kirol ekitaldiak –boxeoko borrokaldiak kasu–, ezin konta ahala antzezpen –hortik pasa dira, besteak beste, Osinaga, Pepe Rubio, Garisa edo Rafaela Aparicio–, mitinak eta abar. === Pequeño Casino (1925-1994) === Hau ere Vicente Mendizabalen kumea, jatorrian '''Petit Casino''' zuen izena –hiriko Kasino Handitik hurbil zegoelako–, baina “hizkuntza garbitzeko” erauntsi betean, 1940an ''Pequeño Casino'' izena jarri zitzaion. Leku ezin hobean kokaturik zegoen, Kale Nagusiaren hasieran eta ia Bulebarrarekin izkina eginez, eta goiko solairuan eta anfiteatroan banatutako aretoa kalitatezko film intimistak ikusteko bereziki atsegina zen. Jada esan dugun bezala, Arte eta Saioko Aretoa izan zen, eta bertan hirurogeita hamarreko hamarkadako maisuen lanak programatu ziren: Visconti, Pasolini, Kurosawa, Romher, Polanski… Zinema anitzeko bihurtzean, 1984an, hasierako izena, Petit Casino, berreskuratu zuen. Hiru aretoek ez zituzten erroak bota, eta Kale Nagusiko lokalak bere izenari jarraitu zitzaion: gaur egun Donostiako kasinoaren egoitza da. ''Rien ne va plus!'' === Astoria (1961) === Berrogeita hamarreko hamarkadaz geroztik gailendu zen zinema ikusgarriak teknikoki egoki prestatutako lokal berriak izatera: zinemaskopean egindako produkzio handietarako pantailekin, koloretakoak eta soinu-sistema estereofonikoez. '''Astoria''', Amara auzoko koliseo handia, 1.500 eserleku baino gehiagoko edukieraz, hutsune hori betetzera heldu zen. Astoria 1988 arte asteburuetako film handien zinema izan zen: ''Ben Hur'','' El exorcista'', ''Tora, Tora, Tora'','' Tiburón'', ''El coloso en llamas'', ''Indiana Jones''… Ikusle guztientzako ikuskizuna ziurtaturik zegoen, edo gutxienez 13 urtetik gorakoentzat eta heldu batekin joandako adin txikikoentzat. Laurogeiko hamarkadatik aurrera ametsen industriak hartu zuen norabideak zinema handiak berritu eta zatitzera behartu zituen. Astoriak birmoldaketa hori 1989an egin zuen: geroztik zazpi areto ditu, guztira 1.929 eserleku eskainiz. === Ahaztuak === Gaur egun Arrasate kaleko lokala, Kutxaren Kultura Aretoa, Kresala zineklubaren astelehenetako saioen egoitza emanaldi zientifiko eta irakaskuntzakoetan espezializatutako zinema moduan hasi zen, 1951an. Aretoak bazituen 261 eserleku. '''Cine Actualidades''' zuen izena, eta 1968an itxi zen. Garai bertsukoa eta kale berean kokatua, enpresa berak, Cinematográfica Donostiarra zeritzanak kudeatutako '''Novelty''' zinemak bizialdi laburra izan zuen: 1959 eta 1976 bitartean egon zen martxan, eta geroztik Orfeoi Donostiarraren egoitza bilakatu zen. '''Rex Avenida''' Amarako lehenengo zinema izan zen, Antso Jakituna kalean kokaturik, (1957). Azken urteetan jada emandako filmen emanaldietan eta berrizko estreinaldietan espezializatu zen. Hau 1991an hil zen. Langileek eta jende apalek populatutako Egia auzoak, 1967 eta 1977 bitartean, egoki hornitutako zinema handi bat hartu zuen: '''Dunixi'''. Ekimenak hasieratik arazoak izan zituen, eta norabidea aldatzeko ahaleginek galera gehiago ekarri zuten. Kalearen pareko solairu bakarra, 500 eserleku, kaoba hormetan eta marmola zoruan, eta, horrez gain, proiekzio baliabide aurreratuak: hirurogeiko hamarkadaren hasieran, Gros auzoko '''Savoy''' zinema modernoaren eredu bikaina zen. Hogeita hamar urtez baino gehiagoz egunero hiru saio eman zituen. Hirurogeita hamarreko hamarkadan programazio ausarta jartzeagatik nabarmendu zen. '''Amaya Areto''' xarmangarriak etxean bezala sentiarazten gintuen. Izan ere, 250 eserlekuko emanaldi-areto txiki bat zen, eta bertara familia osoa joaten ginen, guztiek ikusteko moduko filmekin gozatzera. Gainera, asteburuko matiné saioak mantendu zituen azken zinema izan zen. === “Munduko zinemarik handiena” === Horrela definitu zuten '''Anoetako Belodromoa''', Donostiako Zinemaldiaren barruan bertan eskaini ziren emanaldiak zirela-eta. Espazioa, benetan, bikaina da: pantaila itzela, soinu ia beti fina, harmaila beteak, mundu osoko artista, zuzendari eta kazetarien presentzia... Hala eta guztiz ere, definizioa gehiegizkoa da: hiriburu askotan aurki daitezke tamaina bertsuko aretoak, edo handiagoak, kalitate mailan ere hobeak. Kontuak kontu, Belodromoak bakarrik ekartzen digu zinema horrelako ''kiroltasunaz''… === Kontzeptu berri bat === Urteak joan ahala, gure urte gazteak gozatu zituzten zinema zahar eta nostalgiko haiek desagertzen edo eraldatzen zihoazen heinean, kontsumo zentroetan zinema anitzeko gune berriak sortuz joan dira, hiriaren erdiko '''Oscar La Bretxa''' kasu. Aisialdiaren eta zinemaren gozamenaren kontzeptu berri bat nagusitzen ari zaigu. Erakargarritasun horrekin, gaur ez zaigu axola hirigunetik urrun dagoen merkataritza gune batean, '''Garbera'''n adibidez, film bat ikusteko autoa hartzea. Edo gure denbora librea aisialdi eremu handi bat den '''Warner Lusomundon''' ematea erabakitzen dugu, ikuslearen gozamenerako bikain hornitutako zinema anitzeko baten inguruan. Izan ere, garaiak aldatzen ari dira eta izugarri. == Iruñeko zinemak == Matías Belloch izeneko Valentziako merkatari zoli batek 1912an Iruñeko lehen zinema egonkorra sortzeko ideia ederra izan zuen. Bizialdi labur baina bizkorreko '''Cinematógrafo Belloch''' izenekoak batik bat Parisko Pathé etxe ospetsuak banatutako filmak ematen zituen. Bitxikeria gisa, proiekzioa atzekoz aurrera egiten zen, makina pantailaren atzean egonik besaulki-patioan zeuden ikusleek irudiak alderantziz ikusten baitzituzten; hala ere, arazoaz ez zen inor ohartzen, baldin eta letrak aldrebes agertzen zituen errotulurik agertzen bazen. Cinematógrafo Belloch ospetsua sute batek suntsitu zuen 1915ean, eta jabeak alde egin behar izan zuen. Belloch zinemaz hitz egiten hasi gara, baina akaso '''Teatro Gayarre''' zaharrarekin ekin behar geniokeen, Iruñeko lehen emanaldia han eskaini baitzen, 1896ko urrian, Alberto Cañada Zarranzek bere'' Llegada e implantación del cinematógrafo en Navarra'' (1896-1930) ikerlan bikainean agertzen duenez. Gainera, Gayarre Antzokiak –kokagune zaharrean eta 1932tik egungo Karlos III. kalekoan– bere programazioan zine-emanaldiak beti mantendu izan ditu, orotariko beste hainbat ikuskizunekin tartekaturik. === Aretotik Frontoira === Belloch zinemaren garaikide izan ziren, halaber, Iruñean hauek: '''Actualidades Zinema''' eta '''Novedades Aretoa'''. Biak 1912an jaioak, sortu eta hilabete gutxiren buruan bertako gaietan espezializatutako '''Actualidades''' –telebista sortu aurretik izugarrizko ikusmina pizten zuena– Novedades aretoak bereganatu zuen. Iruñea zaharreko argazki bildumek '''Salón Novedades''' zaharraren irudi nostalgikoak agertzen dituzte, lokal txiki eta apal samar bat lekuz aldatu ostean, zezen plazaren itzalean. Itxura eskas samarra zuen arren, Zabalguneko zinema begirunez hartu behar da, bere garaian hiri osoko emanaldien areto serio, iraunkor eta profesionalena izan baitzen. Adibidez, iruindarrek zinema hartan sentitu zuten aro mutuko Enrico Guazzoniren ''Quo Vadis?'' peplumak eragindako emozioaren indarra (antzinate klasikoan giroturiko filma). Hirigintza-premiek 1921ean zinemaren desagertzea ekarri zutenean, Novedades, hisi krisi batek jota bezala, desarmatu egin zen eta Tuterara joan zen bizitzera, non zahartzaro lasai eta ohoretsuaz gozatu baitzuen. Bere izenaren ospea 1934an San Agustin kalean zabaldutako '''Novedades Zinemak''' bereganatu zuen, 1967ra arte zinema egonkor moduan martxan egon zenak, alegia. Jarduera nagusia pilota lehiaketak baziren ere –bistakoa bestalde, frontoi bat zen-eta–, San Agustin kaleko '''Euskal-Jai''' izenekoak barruan hartu zituen 18 urtez ikusle herrikoi eta sarritan iskanbilatsu samarrak, pilotariak Falta eta Pasa artean baino izarrak zeluloidean korrika ikustea nahiago zutenak. Nahiz eta 1909an zabaldua izan, bost urte geroago horma gaineko emanaldiak eskaintzen hasi zen, eta 1930eko martxoan Iruñeko zinema soinudunaren lehenengo sistema ezarri zen bertan. Alabaina, bitxia bada ere, zinema soinuduna izan zen, baldintza akustiko penagarriekin, 1932an frontoi-zinema honen behin betiko porrota eraginez. === Zinema erregezalea === Iruñean, izen bati loturik egon da zinema ikuskizun handia: '''Coliseo Olimpia'''. Izan ere, berariaz ikuskizun lokal bezala diseinatu eta eraikitako aurreneko eraikina izan zen, baina bazuen eragozpen bat, “hiriaren kanpoaldean” kokaturik egotea. Jendeari, ordea, ez zitzaion axola izan, eta lehen egunetik '''Olimpiak''' ikusle zintzoak izan zituen. '''Koliseoa''' modako lokala eta jende dotorearen topalekua zen, enpresak asmo elitistarik inoiz izan ez zuen arren; izan ere, 1.402 eserleku bete behar zituzten. '''Olimpia'''ko lehen emanaldia 1923ko abuztuaren 5ean izan zen. Gertakari handia izan zen Ben Hur filmaren estreinaldia 1929an, eta zinema soinudunak harrera paregabea izan zuen, 1931eko San Fermin bezperan ''Galas de la Paramount'' eskaini zenean. ''Saide''' enpresa sortu zen 1942an eta honek, Coliseo Olimpia erosita, enpresaren ikur nagusia izango zen egoitza nagusia ere eraikin horretan bertan ezarri zuen. Berrikuntza sakon baten ostean, 1964an berriro zabaldu zen, '''Carlos III, el Noble''' izenaz. Gertakari garrantzitsu horretarako film nahikoa erakargarri bat hautatu zen: ''La conquista del Oeste''. Edonon areto handien kaltetan, zinema anitzak ezartzen ari ziren heinean, Nafarroako Gorteen eta San Inazio etorbidearen bilgunekoa mantendu egin zen, penintsula iparraldeko edukiera eta pantaila handiko azken zinema gisa. Horrek aparteko gune horretan beren filmak jarri nahi zituzten enpresa banatzaileen gutizia piztu zuen, Saideri buruhauste handiak eraginez. John Cameronen ''Titanic'' superprodukzioarekin, Carlos III-k amaiera gozo eta akuatikoa izan zuen: bildutako dirutzak ez zuen zinema anitzetarako birmoldaketa eragotzi. “Nafarroako erregea, '''Saide Carlos III''' zinemen inaugurazioan”: eslogan gatzdun horrekin ostera zabaldu zen 2000n, Nafarroako erregeren gortean girotutako film bat programatuz: Kenneth Branaghen ''Trabajos de amor perdido'', Shakespeare en obra batetik moldatua. Carlos III zinema berriek bost areto dituzte, guztira 1.080 eserleku eskainiz; horietan handiena 400 besaulki dituena da. === Príncipe eta Olite === Carlos III zinemetatik berrogeita hamar metrora '''Saide Príncipe zinemak''' daude. Bi solairu eta 800 eserlekuko edukierarekin 1940an eraikitako '''Príncipe de Viana''' zaharraren gainean, 1980an lehen birmoldaketari ekin zion, berori hiru zinema anitzeko aretotan banatuz. Hogei urte geroago, bigarren eraldaketa batek berriturik utzi zuen, eta zinema baldintza egokiagoetan emateko moduan. Guztira 680 eserleku ditu, eta Iruñeko aretorik handiena, 425 besaulkiduna. Kate honen hirugarren zinema 1961ean jaio zen''' Saide Olite''' da. ''Viaje al fondo del mar'' filmarekin estreinatu zen. Hala, 940 eserleku zituela, ordurako mehatxu larria bihurtzen hasia zen telebistarekin lehiatzeko beste zinema itzel bat zen, ikuskizun handiak eskaini ahal izateko prestatua. Hirurogeita hamarreko hamarkadako krisialdiak Olite, beste hainbat zinema bezala, eskaintza mota aldatzera behartu zuen. Diseinu berri batekin, 200 ikusleko lau areto hartuz, 1980tik aurrera zinema suspertu egin zen. Berrikuntza lan sakonak egin ziren 1999ko ekainean. === Golem zinemak === [[File:GolemZinemak.png|thumb|Iruñeako Golem Zinemak]] Beren burua “zinemaren bost maitale zorotzat” definitzen dutenak elkartu ziren, 1982an, zinema emanaldietan oinarritutako bost aisialdi gune sortzeko. Eraikinaren lehen harria Iruñeko''' Golem Zinemak''' izan ziren: lau areto. Jarraian 1988az geroztik sei, 1.250 besaulki, kafe jatetxe bat eta geroago liburu-denda bat (Xalem), diskoak eta bideoak ere salgai dituena. '''Golem Baiona''' zinemen lehen hamarkadak emaitza bikainak eman zituen, eta horrek negozioa hedatzea ahalbidetu zuen. Donostia, Bilbo, Salamanca eta Leongo ikuskizun enpresekin elkartua, 1992an seina aretoko bi gune zabaldu zituzten Burgosen, eta zortziko beste bat, gero hamaikakoa bilakatuko zena, Logroñon. Iruñeak zinema gehiago eskatzen zuela ikusita, 1996an '''Golem Yamaguchi''' zinemak sortu ziren, izen bereko plazan. Bost areto dira, 500 ikuslek kalitate bereziko baldintzetan zinemaz goza dezaten hornituak. Azkenik, 1999an, Lizarrako Udalarekin lankidetzan, Golem enpresak hiri horretan hiru aretoko gune bat ireki zuen. Guztira, enpresa iruindar honek lau hiritan 37 areto ditu eta, beste zenbait enpresekin ikuskizun talde berean elkartuta, zortzi hiritan 80 areto baino gehiago kontrolatzen dituzte. Golem enpresaren ustez, zinemak hirian errotuta egon behar du, eta horregatik hiriko orotariko taldeei zabaldutako jarduerak proposatzen ditu, hala nola emanaldi bereziak, saio monografikoak... Hastapenetatik, Golem Taldeak garbi eduki du zinema, entretenimendua ez ezik, adierazpide eta komunikabide bat ere badela. Horregatik, ihesbidea baino zerbait gehiago eskatzen duten pertsonentzat zinema zailago, artistikoago bat sustatzeko interesa agertzen du. Asmo horrekin, 1986an '''Golem Distribución, S.M.''' elkartea sortu zen. Konpainia honek Estatu espainiarrean kalitatezko film independenteak banatzen ditu. Hamarkada eta erdi honetan, enpresa banatzaileak kalitatezko filmen alde egin du, sarritan arrisku handia hartuz. Irizpide horrekin, Golem Taldeak nazioarteko sariak irabazi dituzten hainbat film banatu ditu: ''Oscar sariak, La historia oficial eta Antonia’s Line''; Cannesko Palmak, ''Un mundo aparte, El odio eta Rompiendo las olas''; Berlingo Urrezko Hartzak, ''Mifune'' eta ''Encuentros nocturnos''; Veneziako Urrezko Lehoia, ''Hana–Bi''; edo Donostiako Jaialdiko Urrezko Maskorrak, ''Las cartas de Alou'' eta ''Un lugar en el mundo''. == Gasteizko zinemak == === Azul Zinemak === Jatorrizko dekorazioan nagusi zen koloretik datorkie izena. Luchino Viscontiren'' La caída de los dioses'' filmarekin inauguratu ziren, 1976an. Zinema negozioak zituen eskakizun berrien arabera eraiki zen, ikusle-kopurua murrizten ari zen garai batean. Hau da, tamaina ertaineko zinema (500 eserleku), diseinu dotorekoa, Zaldiaran lorategien plazan aurrez zegoen pabilioi baten gainean jasoa. Berrikuntza moduan, '''Azul''' zinema egunsentiko argi halogenoko (gradualki areagotu edo gutxiagotzen direnak, begia giroaren aldaketara ohitzeko) aurreneko zinema izan zen Gasteizen, eta hormetan plastikozko aurrefabrikatuak nabarmentzen ziren. '''Azul''' anfiteatrorik eta oihalik gabe egin zen, “ikusleen buruan zinemak ikuskizun zoragarriaren estimazioa galdu zuenaren seinale”, Juan Carlos Centeno adituak zuzen adierazten duen bezala. Hasieran, Azul zinemak profil baxua izan zuen, bigarren mailako filmak eta berrizko estreinaldiak eskaintzen zituelarik. Samaniego eta Mikeldi zinemekiko lehiak zinema anitzeko bihurtzera bultzatu zuen, 1990ean, operazio xume baten bidez: planoan luzetarako ebaki bat egin zen, eta hortik bi areto atera ziren: bata, 193 eserlekukoa; eta bestea, 288koa. Bederatzi uda igarota, Azul itxi egin zen, sustatzaile berrien esperoan. Patxo Sans zinemazale porrokatuak proposamen ausart bat egin zuen: kalitatezko bederatzi film independente jatorrizko bertsioan programatzea. Alabaina, ekimenak ez zuen aurrera egin, eta Azul ostera itxi egin zen, 2001eko urtarrilean. Lokalaren kudeaketa ''Espectáculos y Negocios'' enpresak darama 2002ko hasieratik, eta honek ere azpitituluekiko jatorrizko bertsioen alde egin du, baina –eta aurrekoarekin honetan bereizten da– Ipar Amerika eta Europako film komertzialak eskainiz. Asmoak iragarriz bezala, Azul Zinemak bi film arrakastatsurekin zabaldu ziren: Alejandro Amenabarren ''Los otros'' eta Jean Pierre Jeuneten ''Amelie''. === Florida Guridi Zinemak === Gasteizen, “kinematografo” izenekoaren lehenengo emanaldi publikoa 1896ko azaroaren 1ean egin zen, Florida kaleko '''Circo Antzokia'''n. Hogeita hamar urte geroago, suak lokala suntsitu zuen, eta berreraiketan antzerki-instalazioak desegin eta zinema bakarrik utzi zen. Horrela jaio zen '''Salón General'''. Alabaina, zuzeneko ikuskizunak hartzea komeni zelakoan, Circo Antzokiaren eszenatoki zaharra birgaitu egin zen; hala sortu zelarik Salón Generaletik '''Florida Antzokia''', 1949an Vitoriana de Espectáculos S.A. enpresak erosi zuena. Florida Antzokiak bere azken funtzioa eskaini zuen 1985eko martxoaren 19an, –halabeharrez, egun horretan bertan Gran Cinema Albéniz itxi zen. Eta pikatxoiak 1998an eraitsi zituen antzokiaren hormak. Orube horretan, 2001eko martxoan, '''Cines Florida-Guridi Zinemak''' izenekoak sortu ziren, egile zineman espezializatutako zazpi areto, guztira 800 eserleku –handienak 240 ditu, eta txikienak 55– hartzen dituztenak. Urtean 20 edo 25 film ematen dira, jatorrizko bertsioan. === Guridi Zinemak === Floridak gehienbat egile zinema eskaintzen badu, Guridi '''VESA''' enpresaren zinemak komertzialak dira. San Prudentzio kalea, 6an kokaturik, aurrekoetatik metro gutxira, garai bateko Príncipe Antzokiaren orubeak hartzen dituzte. Teatro Guridi moduan, 1925an zabaldua, mende erdiz baino gehiagoz Gasteizko kultur, aisia eta gizarte jardueraren gune nagusietako bat izan zen. '''Guridi Zinemak''' 1991ko abenduan zabaldu ziren, hiriko udalarekin luzez negoziatu ostean, azken honek antzoki zaharra eraikin babestua kalifikatu baitzuen. Hiruna aretoko bi gunetan egituratua, diseinuan gaur egungo premietarako egokitzapena antzeman daiteke: funtzionaltasuna kalitatearen kaltetan izan gabe, erosotasuna eta dotorezia, antzoki zaharraren hainbat apaingarriz iragana oroitzen duen abangoardiako estilo baten barruan. Erabiltzeke zegoen goiko aldean areto berri bat sortu zen, 1997an, Guridi Zinemen ''zazpigarrena''. === Mikeldi Multiplex Zinemak === ''Las cosas cambian''. Mikeldi Zinemek 1989ko apirilean eman zuten lehenengo filmaren izenburuak jakinarazpen bat dirudi. Zeren gure herrian gauzak, hain zuzen ere, aldatzen ari baitziren zinemari lotutako aisialdiaren kontzeptuan. Samaniego zinemen ondoren –Arabako lehen minizineak, 1982an sortuak–, '''Mikeldi Multiplex Zinemek''' eskaria areagotu zuten, bost areto eta 1.230 eserlekurekin. Lurpeko garaje batzuen gainean, pabilioi bateko 1.300 m2 etan jaso ziren, urrun samar dagoen baina sarbide egokiak dituen gune batean, Legution. Areto hauek bereizgarri duten programazio zainduak eskaria igo zuen, 2000an zinema bost aretotik bederatzira handitu zelarik. Gaur egun, '''Mikeldi''' zinemek 1.590 pertsona har ditzakete: 4. aretoak, handienak, 349 eserleku ditu, eta 8. aretoak, berriz, 67. === Ster Zinemak === Hego Afrikako '''Ster Century''' konpainiak lehen zinema-gune bat ireki zuen Gasteizen, 2002ko maiatzean, eta egun batzuk geroago beste bat Madrilen. Wellington etorbideko Lakua Merkataritza Gunean kokatua, multiplex hauek bederatzi areto dituzte, eta guztira 1.830 eserleku. Areto handienak 307 eserlekuko edukiera du, eta txikienak 180koa. Denek dolby digital soinu-sistema eta DTS dute. Formatu panoramikoko emanaldietan pantaila mugatzeko errezela duen herrialdeko zinema bakarra da. === Yelmo Cineplex Gorbeia === Etxabarri Ibiñako errepidean, Zigoitiko herrian, Gorbeia Merkataritza eta Aisialdi Gunea dago, eta han daude kokaturik 2001eko amaieratik '''Yelmo Cineplex Gorbeia''' zinemak. Zinema guneak 14 areto eta 3.000 besaulki ditu, eta irudi eta soinuan teknologia aurreratuenak. Yelmo Films eta Loews Cineplex International elkartzetik sortua 1998an, Yelmo Cineplex estatuko bigarren zinema katea da, eta Espainia osoan barreiatutako 285 areto kudeatzen ditu. === Desagertutakoak === '''Ideal Cinema edo Gran Cinema Albéniz''' (1925-1985). Zinema emanaldiak baino eskaintzen ez zituen hiriko lehen eraikina zen. Harrizko begiratokia zuen bere fatxada ederreko idazkuna aldatu zuen, 1976ko eraberritzearen ondoren, hau da, '''Ideal Cinema''' jartzen zuen lekuan '''Gran Cinema Albéniz''' jarrita. Honek 749 eserleku zituen. '''Gran Cinema Vesa''' (1951-1982). Vitoriana de Espectáculos enpresak jada zinema sektorearen zatirik handiena kontrolpean zuenean, zinemarako eraikinak jasoera sustatu zuen. Aurrenekoa '''“el Vesa”''' izan zen, San Prudentzio kalea eta Foruak kalearen bilgunean; 1.305 eserleku zituen. Primerako akustika eskaintzeko berrikuntza tekniko guztiak zituen arren, pantaila txikiegia zelako luze gabe zaharkituta geratu zen. '''Amaya Antzokia''' (1955-1982). Aurrekoak ez bezala, Amayak bazuen zinema panoramikoa eskaintzeko pantaila erraldoia, eta ia beti haur eta familientzako filmak ematen zituen. Antzokiaren alokairu kontratuak 3 R edo goragoko filmak eskaintzeko debekua jasotzen zuen. ''La ley del silencio'' filmarekin zabaldu zen, eta Veinte pasos para la muerte filmarekin itxi. '''Samaniego''' (1959-2001). Mila eserleku inguruko auzoko zinema handia izatetik Gasteizko lehenengo minizinema izatera pasa zen, 4 areto eta 662 eserlekurekin. '''Gran Cine Gasteiz''' (1964-1991). ''Cleopatra''ko Elisabeth Taylor ikonikotik ''Terminator 2''ko Arnold Schwarzenneger gihartsura 27 urte eta emanaldi ugari pasa dira Gasteiz zineman, bere garaian 70 mm ko Todd AO soinu-sistema zuen hiriko bakarra. '''Iradier Zinema''' (1966-1982). Auzoko zinema, ''reprise''ak eta bigarren mailako estreinaldiak ematera etsita, VESAk Samaniego zinemaren eredua jarraituz eraikia; 992 eserleku zituen. '''Astoria Palace Zinema''' (1966-1986). Zabaldu zenean “EEBBetatik inportatutako ekipamendu klimatizatua”, “Perlux Pantaila erraldoia” eta “70 mm ko Todd AO instalazio modernoa” iragartzen zituen “zinema moderno” honek ere 900 ikusle har zitzakeen. Iragarkiak honela amaitzen zuen: “¡Un derroche de moderna elegancia!” '''Iris Salón Zinema''' (1976-1990). Principal antzokiko areto anbiguoan arte eta saiorako emanaldiak eskaintzeko prestatutako areto ñimiñoak Iris izena hartu zuen, Gasteizko lehen zinemak bezala, eta harena bezala honen bizialdia ere laburra izan zen. '''Mikeldi Cinema''' (1980-2001). Ez zituen 182 eserleku baino, begi zorrotzenentzat soilik. Izan ere, Mikeldi Iñaki Núñez eta Araba Filmseko bere bazkideen fruitua izan zen, horiek ekoizle, banatzaile eta emanaldien arduradun-lanak egiten zituztelarik, egoitzak Gasteiz eta Bilbon dituen Mikeldi katearen bidez. 9zf31tqcr9ob7ejmxrbsqd4vbn6gw5l 0 2938 8098 7728 2015-10-02T15:09:59Z Joxemai 371 /* Amuriza (1941-) */ wikitext text/x-wiki == Pastorala == Zuberoan antzezten den argumentu serioko antzerki mota bat da pastorala: santuen bizitzak, Frantziaren historia, gai klasikoak. Beste antzerki mota batzuk dira: Maskaradak, fartsak eta xaribariak. Herri-literaturaren genero bat da Bertsolaritza, poema kantatuen bat-bateko jarduna, eta bi modutara hedatzen da: jendaurreko ahozko bat-bateko jardunean eta «bertso paperak» esaten zaien orrialde solteetan. === Definizioa. Jatorriak eta historia === Pastorala Zuberoan antzezten den antzerki mota bat da, eta argumentua serioak izaten ditu gai: santuen bizitzak, Frantziaren historia, gai klasikoak... “XVIII. mendeko Zuberoako zenbait dokumentutan pastorala ‘antzezlan serio’ gisa definitzen da, garaiko klasizismoaren eraginez eskuizkribuetan tragedia hitzaren ordezkoa izango delarik. Ordezko horrekin, ordea, ez zen aurreko pastoral terminoa desagertu; baina antzezpena, ikuskizuna izendatzeko baino ez zen erabili, obrak tragikoak ala komikoak izan” (Garamendi, 1990, 552). Pastorala eta mistère lanak. Georges Hérelle (1923, 1926) pastoralen alorreko aditu klasikoena antzerki mota honen eta mistère lanen arteko antzekotasunaz ohartu zen. Egile honen arabera, pastoralak Frantziako misterioen landaratze-prozesu baten ondorioz sortu ziren. Arrazoi ekonomikoek eragin zuten antzezpenak egitura sinpleagoa izan zezan: etxe handi eta dotoreak eszenatoki bakar batera murriztu, eta antzeztutako ekintzak nabarmen laburtu ziren, hainbat egunetik egun bakar bat edo are gutxiagora murriztuz, gaur egun pastoralak lau ordu baino gehiago nekez irauten baitu. Erdi Aroko antzerkiarekin bestelako antzekotasunak ere baditu, hala nola antzezleak amateurrak izatea, eta denak sexu berekoak, gizonek emakumearena egingo dutelarik eta emakumeek, berriz, gizonarena. Jatorria. Denbora luzez, pastorala Erdi Aroan jaio zela pentsatu izan zen. Hérellek ere hipotesi hori defendatu zuen, pastorala eta misterioen antzerkia lotzen zituen, ildo zuzen bat egoteaz gainera, Buchon izeneko Agiritegien Ikuskari baten testigantza argudiatuz. Izan ere, ikuskari horrek 1500go Clovis pastoralaren eskuizkribua ikusia zuela adierazi zuen. Hérellek segidan aipatuko dugun datua ezagutzen ez bazuen ere, Arnaut Oihenartek XVI. mendeko Donibane Garaziko idazleak lan baten berri eman zuen, eta horrek Zuberoako landako antzerkia Erdi Aroan sortu zeneko teoria indartu. Gaur egun, eskuizkribu zaharrenak XVII. mendekoak direla egiaztatuta eta Buchonen testigantzari kritika egin ondoren –Oihartzabalek, 1985, 5568, eskuizkribuen daten irakurketa okerren zenbait adibide ematen ditu–, pastoralak, misterioen soiltasun hiri azaltzen diren arren, beste zerbait direla uste da, landako antzerkia. Oihartzabalen arabera, Oihenarten testigantza izen bereko antzerki jaso bati buruzkoa bide da, adibidea Zuberoatik kanpo hartua baita, eta egile-sortzaile bat, pastoralierra nagusiki moldatzaile bat denean aipatzen delako. Jatorria eta eraldaketa. Arene Garamendiren (1990, 609) iritziz, Zuberoako landako antzerkiak misterioetan izan zuen jatorria, egiaz; baina eraldatu egin zen. Feriako antzerkia, antzerki jasoaren eta herrikoaren bitarteko, gogoan izanda –haren iritziz antzerki-mota horrek sinplifikatu zituen, eta ez pastoralak, misterio-antzerkiaren formak–, Garamendik proposatzen du hasiera batean errepertorio jasoaren baitako ziren gaiak azkar bilakatu zirela herrikoi. Horrez gainera, landako antzerki horren sorrera azaltzen duten beste bi eragile aipatzen ditu: kontrarreforma, fedearen egiak baserri giroan zabaltzeko premia, eta landa-ingurunean gazteen antolaketako molde berriak, hiritik ekarritakoak, agertzea. HAren iritziz, bada, XVI. mendearen lehenengo erdialdetik eta XVII. mendean barrena landako europar antzerki bat garatu zen, oinarrizko ezaugarri dituena agertoki neutroa eta aldi bereko dekoratuak. Akaso gogora ekarri beharko litzateke pastoral hitzaz landa-antzerki mota ezberdinak izendatzen direla. Zuberoako landa-antzerkiak, XVIII. mendean, beste suspergarri bat ezagutu zuen: colportage literatura: kordelliteratura. Troyesko Bibliothéque bleu deritzonak pastoralierrak gaiez hornitu zituen, eta horiek liburutegiko liburuetako argumentuak moldatzen eta itzultzen zituzten. Hortaz, testuak frantsesetik zubererara itzultzeaz gain, kontakizunetik dramara itzultzen zituzten. Ondorioz, pastoralierrak har daitezke testuen egiazko moldatzailetzat –sarritan gurasoetatik semealabetara aldatzen zen ofizioa. Arene Garamendik pastorala modu honetan definituko du: “Europa barrokoko eszenografia Pirinio mendebaldeko ekotipoa colportage frantsesaren errepertorioan oinarritutako literatura dramatikoarekin uztartzearen emaitza” (1990, 611). Ildo horretatik, bi ondorio garrantzitsu atera dira. Batetik, ikuspegi erromantikoak, nazionalismo gutxi-asko berri batek elikatuta, Zuberoako antzerki mota folkloriko edo erdi folklorikoak guztiz bertakoak eta antzinakoak direla dioen teoria baztertzea. Bestetik, pastoralaren eta colportage frantsesaren arteko lotura hain estua izanik, behin lotura hori etenda, mende horretan pastoral berria deritzonarekin gertatu zen bezala, generoa hil egin zela eta aurrekoarekin lotura bakarra alderdi formalean zerikusi zuen beste bat jaio zela pentsatu behar baita, Garamendiren iritziz, eta horri dagokionez Jon Juaristirekin bat etorriz. Ez da hipotesi burugabea. Izan ere, Arene Garamendik argudiatzen du aldaketa ez dela soilik gaien inguruan eman, eta pastoralak gizartean zuen funtzioa galdu dela. Pastoralaren eta colportagearen arteko lotura eten zenean, Zuberoako antzerki zaharrak gizartean zentzu organikoa izateari utzi zion, eta beste funtzio bat hartu zuen: ikuskizun izatearena. Desitxuratzeak. “Zuberoako antzerkiaren arazorik larriena ez da, ordea, bere politizazioa, horrek errepertorioan dakarren pobretzearena baizik. Turisten aldetik ikuskizun bitxien eskariak eta ikusle nazionalisten atxikimenduak zenbait urtez berma zezaketen antzerki mota horren biziraupena. Biziraupen artifiziala litzateke, ordea. Landa-antzerki zaharra hil egin da, ez duelako komunitate organiko baten baitan inolako funtziorik betetzen. Bere formak egungo ikuslearen sentsibilitatetik urrun daude, eta edukien berrikuntzak genero ‘tragikoaren’ egiturazko oreka desitxuratzea baino ez du lortu” (Juaristi, Literatura vasca 1987, 30). Hori da, finean, Juaristik ateratako ondorio nagusia, ondorio mingarria inondik ere. Beste ondorio batzuk. Hipotesi hori onartzen bada, pastorala XVIII. eta XIX. mendeetan hedatu zela pentsa daiteke. Oihartzabal ere iritzi berekoa da, arrazoi filologikoak medio: data horien aurretiko eskuizkriburik ez dago. Aipatutako guztiak pastorala pixkanaka eraldatuz joan zela adierazten du. Oihartzabalen (1985, 7982) iritziz, XVIII. mende bukaeran jada pastoraletan antzezten ziren gaietan aldaketa bat eman zen, eta baita baliatutako tekniketan ere: hasiera batean dramazko testuari jarraitzen bazitzaion, geroago dramaren garrantziak testua baldintzatu zuen. pastorala soildu egin zen XIX. mendean zehar, lehen aipatu bezala: iraupen laburragoa zuen, eszenatokia soildu zen. Azken urratsa gaien euskalduntzea izango da, Europan zeharreko errepertorioa bazterrera utzita. Hérellek gaien errepertorioa honako ziklo hauetan sailkatu zuen: Testamentu Zaharra, Testamentu Berria, Hagiografia, Antzinate profanoa, Gesta Kantak, Abentura Nobelak, Elezaharretako Historia. Oihartzabalek egitura hori soiltzen du, gaiak hiru multzo handitan bilduz: testu sakratuetan oinarritutakoak, hagiografikoak, elezaharretakoak edo historikoak. Arene Garamendik, bestalde, segidan doan eskema eskaintzen du: Erlijiozko Pastoralak. Pastoral profanoak: Greziari buruzkoak. Erromari buruzkoak. Zaldun Erromantikoenak. Historiko Berriemailenak. === Pastoralaren antzezpena === Deskribapenak. Pastoralaren antzezpenaren askotariko deskribapenak daude. Klasikoenak Georges Hérellek idatziak dira; izan ere, hark bere ikerlanetan ikusiak zituen antzezpenak xeheki bildu zituen. Pastorala sobera kodifikatutako antzerki genero bat da eta lau zatitan antzezten da: munstra, antzezpenaren aurretiko desfilea, lehen pheredika edo aitzinsolasa, beti hiru zatitan banatua: ongietorria, pastoralaren laburpena, jendeari atsegin emateko gogoa, trajeria edo historiaren antzezpena, eta azken pheredika edo epilogoa, hiru gune dituena: egindako okerrengatik barkamena eskatzea, pastoralaren mezua, agurra. Gaur egungo hiru deskribapen. Egungo kritikan pastorala hiru modutara deskribatu da. Jean Haritschelharrek (1987, 1154) pastoralaren antzezpenen deskribapen osoa bildu du, kontaketan Hérellen urratsei jarraituz. Errejenta, antzezleak, antzokia, pastoralaren munduak, eszenaratzea, musika eta kantua, guztiak ditu aztergai. Oihartzabalek ( 1985, 6988) pastoralaren antzezpen baten ikuspegi sintetiko eta doia eskaintzen du. Azkenik, Arene Garamendiren (1990) ikuspegi semiotikoak pastoralaren interpretazio bakar baten baitan datu oro xeheki deskribatu eta jasotzeko asmoa agertu du eta, ondorioz, orain arte eskainitako deskribapenen artean aberatsena dela esan liteke. ==== Pertsonaiak, antzezleak, eszenatokia ==== Errejenta. Pastoralaren antzezpenean oro antolatzen duen pertsonaia da. Pastoralen ondarearen gordetzaile-arduraduna da. Sarritan eskuizkribu-bilduma bat du, eta batzuetan antzeztuko den obraren egilea da. Saioak zuzentzen ditu, eta antzezpena antolatzen du: antzezleen mugimenduak, musika-sarreren erritmoa... Antzezpenaren prestaketa eta antzokiaren eraikuntza ikuskatzen ditu. Antzezpen-saioan hitz emailearena egiten du –ikusleen begien bistan. Pertsonaiak pastoralaren mezua semiotikoki irudikatu duten lau mundutan banatzen dira: mundu zerutiarra (aingeruak), kristau-mundua (kristauak), jentil-mundua (türkak –«turkoak»–), eta infernuko mundua (deabruak). Ardatz esanguratsua. Arene Garamendiren (1990, 560590) iritziz, antolamendu manikeo hori pastoralak ematen duen mezu nagusiarekin bat dator: zintzoen eta gaiztoen arteko borroka, paganismoaren aurkako fedearen borroka. Ardatz semantiko horrek, axis mundi moduko horrek, bestalde, pastoralaren antzezpen osoa egituratzen du: koloreak, mugimenduak, espazioa..., eszenatokia bi mundu ezberdinetan banatzen baita, antzezleen eskuinera kristauak eta ezkerrera turkoak. Antzezleak amateurrak dira. Denak herri berekoak dira, eta garai batean sexu berekoak izan behar zuten, pastoraleko antzezleen artean sexu nahasketa ez zelako ametitzen, Erdi Aroko antzerkian gertatzen zen bezala. ==== Koloreak eta janzkera ==== Zeruan kolore nagusia zuria da. Azpimarragarria da Jainkoa ez dela inoiz eszenatokian agertzen, batzuetan bere ahotsa entzun daitekeen arren. Koloreen esanahia. Kristauen janzkeran kolore urdina gailentzen da. Turkoen mundua, deabruen kolorea bezala, gorriak definitzen du. Gorria, era berean, turkoen bandera eta janzkeraren kolorea ere bada, deabruen janzkerarena, ezkerreko atearena, eta berori koroatzen duen idoloarena (Garamendi, 1990, 560). Beste kolore batzuk ere ager daitezke, batik bat pastoralaren antzezpenean bigarren mailako funtzioa duten antzezleengan, hala nola borreroak, zaindariak –entzuleak isilarazteaz arduradun– edo ateak irekitzeaz zein antzezpenean gerta daiteken edozein ustekabez arduratzen diren neskameak. Koloreen aurkaritza. Kolore urdin eta gorriaren arteko funtsezko aurkaritzari janzkerarena (eliz janzkia/janzki zibila/janzki militarra/janzki militarra), kapeluena (girlanda/txapela/koroa/kapela hurrenez hurren, aingeru/deabru/kristau/turko pertsonaientzat) eta osagarriena (gurutzea/kakoa/ezpata/sablea) jarraitzen zaizkio. ==== Tipologia eta mugimenduak ==== Desfilea. Axis mundi hark antzezpen beraren aurreko munstra edo desfilea ere antolatzen du. Munstraren oinarrizko esanahia ardatz horren arabera egituratuta dago: aurrena zintzoen banderaduna dator, atzetik kristauak eta, horien ondoren, mundu zerutiarra. Atzetik gaiztoen banderaduna dator, türkak eta, azkenik, deabruak. Mugimenduak. Pertsonaiak mugimenduengatik ere bereizten dira. Munstran zintzoek nolabaiteko ordena gordetzen dute eta isilik ibiltzen dira, eta türkak, berriz, oker antzean eta zarata eginez desfilatzen dute. Pastoralean lau munduak ezberdin mugitzen dira. Aingeruek –haurrek antzeztu ohi dituztenak– irrist egiten dute. Zintzoak nolabaiteko ordena militarraz mugitzen dira. Gaiztoek desfile militarraren mugimendu horren parodia egiten dute. Eta deabruek –beren lurraz haraindiko jatorria islatuz– jauzi, korrika eta dantza egiten dute. Zintzoen jarrera lasaiari eta mugimenduen geldotasunari turkoen aztoramen eta presa kontrajartzen zaizkie. ==== Musika eta kantua ==== Kantua. Pastoraleko pertsonaiak kantuaren erabileraz ere kodifikaturik daude. Jakina denez, pastoral batean testuaren lerroak ez dira errezitatzen, tonu jakin bat baliatuz salmodiatu egiten dira. Aingeruek parte hartzen dutenean salmodia hori aldatu egiten da. Lerroak errezitatzen dituzten bakarrak deabruak dira. Sataneriek funtzio bikoitza dute: batetik, etorkizuna aurreikusten dute, eta, bestetik, umorezko pausaldi gisa jokatzen dute. Pausaldi horietan iruzkin lizunak egiten dira, eta zenbait garaitan iruzkin horien kariaz debekatu ziren, hain zuzen, sataneriak. Presentzia handiagoa da XX. mendeko pastoraletan kantuena, eta bakarkakoek, duoek eta maizko koruek salmodiazko errezitazioaren erritmo motela hausten dute. Orkestra. Oholtzaren gainean musikari herrikoiek osatutako orkestra txiki bat jartzen da beti, eta honek antzezpenean zehar zenbait doinu jotzen ditu. Interpretazio horiek ere kodifikaturik daude antzezpenean. Musikak pertsonaien sarrera eta irteera, pertsonaien mugimendu isilak, martxa militarrak, batailak, troupe osoaren eszenatokira sarrerak eta abar laguntzen ditu. Musikak nekez egiten du bat kantuarekin, argumentuaren ekintza garrantzitsuak nabarmentzen ditu eta, finean, pastoralaren eszenak mugatzeko baliatzen da. ==== Espazioa ==== Pastoralaren jokalekua hutsik dago, dekoraturik gabe, eta antzezpena edonon egin daiteke. Lekua antzezleak beste pertsonaiei eta ikusleei zuzendutako diskurtso batean gauzatu ohi da. Eszenatokia atari zabalean altxatutako oholtza garai bat da. Atzealdean errezel bat jartzen da, erdian eta goian pastoralaren izena daramana. Errezelaren ondoan musikariak jartzen dira. Ateak. Atzealde horretan hiru ate irekitzen dira: urdina eskuinetara, ikusleen ezkerretara alegia, gorria ezkerretara, ikusleen eskuinetara, eta zuria erdian. Ateak Bibliak Azken Judizioan zintzoei –aitaren eskuinetara– eta galduei –ezkerretara– emandako lekuaren arabera daude kokatuak. Bandera eta idola. Zintzoak sartzeko atearen gainean entseina bat, edo Zuberoako bandera bat, edo ikurrin bat jartzen da, eta gorriaren gainean, berriz, idola, gaiztoak irabazten ari direnean bihurrikatzen den zurezko panpina bat. ==== Pastoralaren ekintzak==== Hérellek jada pastoralaren funtsezko mezua deskribatua zuen. Garamendik gatazka modu honetara definitzen du: «Finean, Jainkoa eta Satan pastoral ororen Protagonista eta Antagonista dira. Izan ere, trajeriek Historia bi arerio horien arteko gudu-zelai gisa agertzen digute. Antzerkilan bakoitza Ongiaren eta Gaizkiaren indarrek betidanik jokatzen duten guduaren pasarte bat besterik ez da. Ezinbestean, bataila horietan Jainkoa da beti garaile, nahiz eta, Hérellek adierazi bezala, Satanek ez duen inoiz amore ematen. Pastoralarena, ordea, ez da planteamendu manikeoa, aurrez aurre borrokatzen diren izakiak ez baitira parekagarriak. Are gehiago, Gaizkiak indar positiborik ere ez du, Ongiaren aurkako bere borroka aldez aurretik galduta dago. Drama didaktiko bat den heinean, pastoralak apologetikaren eta katekesiaren funtzio pedagogikoak baditu (1990, 57980). Kodifikazioa. Ikusi dugunez, oinarrizko oposaketa hori komedia ideologiko moduan adierazten da, funtsezko bi printzipiori jarraiki: formen muturreko kodifikazioa eta ekintzen kodifikazioa. Azken kodifikazio horrek gatazkaren eta dramaren deuseztapena dakar. Pastoral bat aldez aurretik ezarrita dagoen halabeharrezko plan baten antzezpena da. Ondorioz, pastoral baten interesguneak ez daude kontatzen den istorioan, erritual moduan antzeztutako ekintza zenbaitetan baizik. Arene Garamendik, kasik Proppena dirudien metodo bat baliatuz, pastoral batean halabeharrezko diren ekintza horietako batzuk azpimarratzen ditu (1990, 585 eta hur.), ekintza errepikatuak eta ikusleek jada ezagutzen dituztenak, ezagutza horrek berak ikusleei gozamena ekartzen dielarik. Ekintza integratuak dira, eta ez apokaliptikoak, Ecoren hitzak erabiliz. Baliabideak. Alabaina, pastoralean erritualak irakurlearen nekea eragin dezake, eta, erritmo errituala hausteko, pastoralierrek zenbait baliabide konbinatzen dituzte: 1. «Batailen» antzezpena, gerrarien arteko aurkaritza-ekintzak, eszenatokian modu estilizatuan, dantza gisa ia, agertzen direnak. 2. Pausaldi kantatuak. 3. Baliabide garrantzitsuenetako bat sataneriak edo umorezko pausaldiak, dira, pastoralaren ildo erritualari eutsita: «Antzezpen luzean zehar ikuslea ekintza erabat kodifikatuen errepikapenarekin gogaitzeko arriskua oso handia da, eta arrisku hori umorezko pausaldiak sartuz arintzen da» (Garamendi, 1990, 587). Pastoralaren ekintza kodifikatuak, bestalde, honako eszenaeredu hauetan sailka daitezke: antzezle multzoen helduerak, eszenaratzeak, batailak, atzemateak, ihesaldiak, borrokaldiak, heriotzak, loriatzeak, kondenazioak, garaipenak, porrotak. Kodifikazio arinak. Horien ondoan, Garamendi pastoralean gutxiago kodifikatutako eszenak badirela ohartuko da, hala nola santuen martirioak, mirariak, hobiratzeak eta piztuerak. === Estiloa pastoralean === Lengoaia. Pastoralean erabiltzen den lengoaia zein estiloa sarritan aztertu dira. Txomin Peillenek (1981) kopiatzaileek burututako hitzen eguneratzearen gai polemikoa jorratu du. Patri Urkizu (1984) ere gai berberaz arduratu izan da, eta pastoralen eskuizkribuetan arkaismoak fideltasun handiz gorde direla azaldu zuen. Gai horren haritik, adituek pastoralaren jatorriaz eztabaidatu zuten. Antzinako antzerki batek hizkuntzaren antzinako aztarnak gorde ez izana paradoxikoa gertatzen zitzaion zenbaiti, batez ere pastoralaren antzinatasuna defendatzen zutenei. Denbora luzean pentsatu izan da kopiatzaileek pastoralaren hizkera berritu zutela. Estiloa. Estiloari dagokionez, Beñat Oihartzabalen (1985, 8687) iritzi neurtuak pastoralaren estiloaren alderdi nabarmenenak laburbildu ditu: Zenbait ezaugarri eman daitezke: artifiziala, idorra, hantua, monotonoa (funtsean, ongi begiraturik, teatroari berari ongi doazkion izenlagunak). Ezin uka bizkitartean estilo horrek grazia berezia duela gaur guretzat. Exotismo hori ez du hainbat euskalkiaren berezitasunak sortzen, baina mintzairan agertzen diren nahasketak gehiago: herrikoitasuna eta handi nahikeria, inozentzia eta harrokeria, ezaxolakeria eta pretentzionea. Pastoralaren estiloa erregistro ezberdin eta urrunak nahastearen ondoriozko inozentziak –agian, pastorala ongien definitzeen duen ezaugarria– markatzen du. Generoaren ezaugarriak. Argitaragabeko lan batean (Kortazar, Zuhaitza eta fruitua, z/g) generoaren ezaugarri poetikoak ezartzen saiatu gara, argitaragabeko lau pastoral (hiru klasiko eta moderno bat) aztertu ondoren. Lanaren ondorio garrantzitsuenak hauek dira: 1. Pastoral klasikoek literatur egitura soilagoak jarraitzen dituzte. Modernoak, aldiz, egitura dramatiko konplexuagoak baliatzen ditu, antzerki arrunt jasoaren eraginez. Azken mota horrek ekintzei «dramatizatzeko» eta gaia garatzeko asmoa agertzen zaio. 2. Pastoral klasikoak luzeagoak dira, argumentua bi ardatzen inguruan egituratzen baita: pertsonaiaren bizitza pribatua eta publikoa, modernoan aldiz, ekintza lotuagoa da. 3. Neurkera, kasu honetan kopla, poesiaren osaera eta moldaketan funtsezkoa da. 4. Pastoralak idazketa eta ahozkotasunaren bitarteko generoak dira. == Beste herri-antzerki mota batzuk == Arene Garamendik (1990, 895979) Iparraldeko beste antzerki mota batzuk ikertu ditu. Generoen bereizketa. Bi genero bereizi ditu: inauteri-antzerkia eta xaribariak. Inauteri-antzerkian Zuberoako maskaradak eta Hérellek ihauteri-tragikomediak izenekoak bereiz daitezke. Horiek, aldi berean, gai serioko lanetatik –pastoralak, trajeriak izenekoak– eta umorezkoetatik –xaribariak– bereizten dira. Hitzaurrearen ondoren, antropologo asoziazionisten eta antropologo estrukturalista eta funtzionalisten arteko polemika azaltzen da, baina Garamendik Inauteriak aztertzean jarrera historizista bat defendatzen du. Ikuspegi hori harturik, inauteriak eta garaitsu horretan eta gai bertsuak erabiliz egiten den antzerkia lotzen ditu. Inauteriantzerkia antzerki erritualizatua dela, baina ez horregatik aldagaitza, ondorioztatzen du: «Erritoa, beraz, gizartearen metafora bat da, eta gizartearekin duen harremana erabat hautazkoa da»(1990, 908). === Maskaradak === Zuberoako maskaradak ikuspegi horrekin aztertuko ditu. Arene Garamendiren metodoa inauteriko antzezpen horiek testuinguruan jarri eta Frantziako beste inauteriospakizunekin lotu eta alderatzean datza. Arene Garamendiren (1990, 909) iritziz, Zuberoako maskarada landatarra, aurpegia estaltzen ez duten baina beren burua mozorrotzen duten pertsonaiena, «inauterietako maskarada hiritarretik eratorria da: Eroen Jaietatik. Definizioak. Juan Mari Lekuonak «inauterietako ikuskizun» gisa definitzen ditu (1982, 226). Patri Urkizu (1984, 15) definizio bat eskaini gabe, berorietan hautemandako esanahiez jarduten da: Badérentzat borrokako antzezpenak dira, Michelentzat Erdi Aroko gizarte klaseen metaforak, Chahorentzat gizartearen indarra agertzen duten formak. Hérellen iritziz, maskarada gorrian parte hartzen dutenek Zuberoako lanbide eta pertsonak islatzen dituzte, eta, beltzekoek, berriz, kanpotarrak. Interpretazio horiei V. Alfordena eta Julio Caro Barojarena gaineratu behar zaizkie. Alfordek, Frazer jarraituz, emankortasun-erritoak ikusten ditu antzezpen horietan, eta Caro Barojak dio erritoak gizartearen ongizatea bermatzen duela. Pertsonaia multzoak. Maskaradak bi pertsonaia-multzok osatzen dituzte: gorriak eta beltzak. Bi multzoak lanbideak ordezkatzen dituzten pertsonaiek osaturik daude. Gorrien artean hauek bereizten dira: Txerrero (zaldizko mezularia), Axuriak eta artzaina, Artza, Gathia (Katua, eskuetan pantografo bat daraman pertsonaia), Buhamesa, Kantiniresa, Zamalzain, Kherestuak, lore saltzaileak, Kukulleroak, Maritxalak, Sapurrak, Enseñari, Jauna, Anderea, Laboraria, Etxakanderea. Horien atzetik musikariak joaten dira, eta atzerago beltzak. Beltzen pertsonaia nagusiak gorrienen antzekoak dira, baina lanbideak desberdinak. Horien artean kauterak, txorrotxak, kedargarbitzaileak, barberua, medikua eta botikaria, notarioa eta apezpikua daude. Ekintza. Ikuskizun hau bi multzo horiek moldatzen dute. Bi multzoak antzezpena egingo den herrira hurbiltzen dira, eta bidea barrikadez etena topatuko dute. Antzezpenaren lehenengo ekintza barrikada horiek gainditzea da. Erasoaldi orokorrak, oldarrak, hiria hartzea, herriko handikiei bisitaldiak, brailia... antzezten dira. Herriko plazan dantza konplexu bat egiten da. Pausaldietan mimo-funtzioak eta ozenak eskaintzen dira. Esanahia. Arene Garamendiren iritziz, maskaradak irudikapenak, kategoria semantikoak dira: natura versus kultura, ohorea versus desohorea. Gizataldea erabat ordezkatu behar da, eta horregatik antzinako pertsonaiak, kasik sailkaezinak barnean hartzen dira. Natura ospakizunean parte hartzen duten animaliek ordezkatzen dute, versus ordezkatutako lanbideak medio gizartearen zati diren pertsonak. Ohorea lurrari lotutako lanbideez irudikatzen da, eta desohorea lurrarekin zerikusirik ez duten ofizioen metaforekin. Beltzek, hala, gorrien alderantzizko mundua irudikatzen dute. === Inauteri-fartsak === Inauterifartsek hiru gai baizik ez dituzte jorratzen: Bacchus, Phanzart eta Le jugement eta la condammation de Carnaval. Inauterien kariaz antzeztuak izateko idatzitako antzerki lanak dira. Berandu antzeztu ziren, XVIII. mendearen amaieran. Phanzartek hiru agerraldi ezberdin ditu: - Phanzart eta Bacchusen arteko liskarra; - Bacchusen pozoitzea, bere emazteak burutua; - Epaiketa Phanzarti. Agerraldi bakoitzaren aurreko atarikoan Inauteriak baztertu eta Garizumari lotzeko premia nabarmentzen da. Nolanahi ere, pertsonaiak astoz mozorrotuta daudelarik, mezu horiek indarra galtzen dute, beren zentzua alderantzikatzean. Bacchus, ordea, Garizumaren garrantzia xedatzen duen moralitatea da. Le jugement zatitan gorde da, baina, hala ere, Gaskoniako zenbait ikuskizunekin antzekotasunak nabari daitezke. === Xaribariak === Xaribariak, astolasterrak, komunitatean gertaera gaitzesgarri bat, eskuarki ezkontza desegokiak, edo alargunen arteko ezkontzak, jazo denean burutzen diren antzezpenak dira. Definizioa eta bereizketak. Juan Mari Lekuonak (1982, 231) honela definitzen ditu xaribariak: «zenbait erru edo hutsegite moralen aurka bertako gazteriak antolatzen dituen teatrozko errepin (atsotitz) satirikoak». Egile honek xaribari mota ezberdinak bereizten ditu: xaribari serenata, gaitzespena merezi dutenen leihopean emandako serenata zaratatsua, xaribari parada, karroza baten gainean eskainitako mimo ikuskizuna, eta xaribari fartsak, euskaraz asto lasterrak ere esaten zaienak, azken horiek antzerki ikuskizun konplexuagoak direlarik. «Xaribari fartsak ohiturazko komediatxoak dira, Erdi Aroko drama satirikoen antzekoak. Argumentutzat herriko gertakari eskandalagarriak hartzen dituzte, eta aire zabalean antzezten dira» (Lekuona, 1982, 233). Patri Urkizuk (1990) badu liburu bat astolasterrak baino ikertzen ez dituena; liburu horretan xaribari hitza, bere jatorria, egileak, gaiak eta hizkera aztertzen ditu. Arene Garamendik (1991,958977) xaribari paradak, euskaraz asto lasterrak ere esaten zaienak, xeheki ikertu ditu. Paradak akusatuen aurkako epaiketa parodiko gisa aurkeztutako komediak dira. Xaribari fartsak pastoralaren antzekoak dira egituran: oinarria eskuizkribua da, aitzinsolasak eta epilogoak daude, antzezpenean deabrukeriek pisu handiagoa dute... Xaribarietan, ordea, kodifikazioa askoz apalagoa da. Lizunak zirela eta, agintariek debekatu egin zituzten. Funtzioa. Xaribarien funtzioari buruz bi teoria aurkez litezke: Batetik, Lévi Straussen (1978) iritziz, gizarte agrafoek irregulartasun kosmologikoren bat –eguzkieklipse bat, kasu– gertatzen denean soilik egiten dute zarata. Zarata gizarteko jokabide bat gaitzesteko baliatzea bere erabilera laikotzea da. Lévi Straussek dio xaribariaren zaratak anormalak diren batasunen arteko bitarteko gisa jokatzen duela; adibidez, agure baten eta neskato baten artekoa, antzua delakoan. Egoera horiek, finean, eklipse bat ematean gertatzen denaren antzekoak dira: Eguzkia eta Lurra elkarrekiko hurbilegi edo urrunegi daude. Bestalde, E.P. Thompsonek (1972) xaribaria historiaren ikuspegitik aztertuko du, eta honako ondorio hauek eskaintzen ditu: 1. Xaribariak Elizaren prozesioen parodiak dira, eta horregatik kaleko antzerki bilakatzen dira. 2. Xaribariak molde ezberdin ugari ditu. Denak, ordea, biolentzia bideratzeko baliatzen dira. 3. Xaribariaren funtzioa eskandaluzko gertaera bat jakinaraztea da. 4. Xaribariaren bidez komunitateak gizarteko jokabidean onartzen diren mugak ezartzen dira. == Bertsolaritza == === Definizioa === Bertsolaritza, poema kantatuen bat-bateko jarduna, herri-literaturaren genero bat da eta bi eratara hedatzen da, jendaurrean batbatean ahoz jardunez eta bertso-paperak izeneko orrialde solteetan hedatzen den idatzizko bat-bateko saioen bidez. Ahozko genero horretan ematen da Milton Parryk poema homerikoetarako pentsatu zuen egokitzapena. Bertsolaritza ez da ezerezetik sortutako batbateko jarduna, baizik eta une jakin batean aldez aurretik prestatutako gai, motibo, esaera eta errimak unean bertan asmatzeko jarduna. Ruth Finneganekin bat eginez, esan beharko litzateke bertsolaritzan «Memorization rather than improvisation is in fact involved» (1976, 143). Oroimenak batbatekoak baino gehiago jokatzen du. Bertsolariek berek adierazten duten bezala, bertsolaritzan batbatean aritzeko, unean «biltegitik» beharrezkoa ateratzea da kontua. Formulak aplikatzen direneko arte bat da. Artisautza-mota horretan bada sorkuntza-lanik, jakina, formulek ez baitute poema eder bat ematen, berez. Bertsolariak gaiaren koherentzia, egokitasuna eta garapena nahiz adierazpide poetikoarekin eta ustekabekoarekin lotutako hainbat alderdi landu behar ditu. Definizio negatiboa. Gorka Aulestiak, gai honi buruzko Doktoretza-tesian (1990, 34 eta hur.), bertsolaritza kontzeptua definitzeari atal oso bat eskaini zion. Definizioa erabilgarriak ez diren parametro eta irizpide nahiko bitxiez moldatu dela pentsa daiteke, baina gai honen gainean egin den hurbilketarik zuhurrena da. Definizio negatibo batekin hasten da, eta honelakoak adierazten ditu: «bertsolaria ez da trobadore bat», «bertsolaria ez da juglare bat», «bertsolaria ez da poeta jaso bat», «bertsolaria ez da kantari soil bat», «bertsolaria ez da antzezle bat». Ezaugarri negatibo horiek bertsolaritza berarekin zerikusirik ez duten forma poetikoekin alderatzen dute eta, beraz, ezarritako erlazioa ez da ikerketarako baliagarria. Jendaurrekoa da bertsolaria ez dela trobadore bat, forma poetikoak ezberdinak direlako. Definizio positiboa. Xabier Amurizak eskainitako definizioak egokiagoa dirudi: «Bertsolaritza hitzak erritmoz eta errimaz kantatzean datzan kirol mota bat da», Gorka Aulestiak honela osatzen duelarik: «Bertsolaritza ahozko euskal poesia da, eskuarki batbatekoa eta poeta herrikoiek jendaurrean kantatzen dute» (1990, 38). Adierazi genuen bezala, definizio horretan fenomenoaren transmisio idatzi edo inprimatua falta da. Gainera, kirol hitza ez da ongi ulertzen, nire iritzian hitzezko jokotik hurbilago baitago, dibertimendutik baino, Aulestiak iradoki bezala. Alderdi ez tradizionalak. Jon Juaristik, bestalde, argitaragabeko lan batean generoaren alderdi ez tradizionalak azpimarratu ditu. «Inprobisatzaileak profesionalak edo erdi profesionalak dira, espezializazio prozesu luze bati lotu ostean. Bertsogintza teknikak, formulak eta topikoak adituen aldamenean ikasita eskuratzen dira. Teknika horiek familia edo gremioen bidez transmititzen dira, baina testuinguru itxietan, betiere». Deskribapen horrekin ados gauden arren, erantsi beharko litzateke, bertsolaritza horrelako profesionala izateaz gainera badela generoaren hedapen lauso eta zabal bat, zaletu-mailan. === Bertsolaritza motak === Gorka Aulestiaren definizioaz aritzean esan berri dugun moduan, bertsolaritza-mota asko dago. Batbateko jarduna funtsean bakarra da, baina testuinguru ezberdinetan agertzen da. Akaso genero honen gainean aditu nagusia den Joan Mari Lekuonak honako mota hauek bereizten ditu. ==== Jendaurrean batbatean egindako bertsolaritza ==== Bertso poetikoak bat-batean botatzen dira, adiadi dagoen entzuleriaren aurrean, bertsolariak ezin duelarik akats bat zuzendu. Gero luzeago jardungo dugun teknika epifonema izenekoan oinarritzen da, hau da, azkena esaten dena aurrena pentsatzen dena da, eta bertsoa amaiera horren arabera eraikitzen da, atzekoz aurrera. Bertsolari bati honako ezaugarri hauek eman ohi zaizkio: oroimena, erreflexu azkarrak, umorea eta ironia, eta plazagizon izaera: hau da, jendaurrean aritzeko eta egoteko gaitasuna, jendearen enpatia jaso eta gidatzeko gaitasuna; oholtzan eroso egotea, hitz batean (Aulestia 567, baina lehenago Lekuona, 1982, 1267). Jendaurreko saioak era askotara antola daitezke: XIX. mendean bi bertsolariren –edo gehiagoren– arteko desafio ugari izaten zen. Molde arruntena, ordea, herriko jaietan jendaurreko batbateko jarduna da. Lore Jokoek, 1853az geroztik antolatzen zirenak, bertsolari-lehiaketak barnean hartu zituzten. Bertsolaritza 1936ko gerraren aurreko urteetan hasia instituzionalizatu zen eta Bertsolari Txapelketekin gailurrera heldu da. Gaur egun hain jendetsuak diren txapelketa horietan bertsolariek hainbat proba gainditu behar izaten dituzte: bakarreko batbateko jarduna, desafioak, ofiziozko lana, errima jakin bati lotu beharra, eta abar (Lekuona, 1982, 131 eta hur.). ==== Bertsio idatziak ==== Bertsolariek bertso eta poemak idatzi ohi izan dituzte bakardadean, bertso koaderno batean akaso. ==== Bertsio argitaratuak ==== Azkenean koaderno horiek argitaratzekoak izango dira, agian. Sarriagotan, ordea, orri hegalarietan argitaratzeko poemak idazten dira, itsukanten modura. Batzuetan bertsolariak enkarguak hartzen ditu, eta komunitatearen ekintza hau edo bestea gaitzetsi edo goresteko bertsoak idazten. Antonio Zavalaren (1980, 119), bertso-paperen bildumagile garrantzitsuenaren ustez –bertsolaritzaren argitaratzaile nagusia, AUSPOA bere bilduma 200 alek baino gehiagok osatzen du– poema horiek idazten eta argitara ematen dira, komunitatearen oroimenean gorde daitezen. Batbateko jardunaren transmisioa atzeratu izanak ez du esan nahi bertsolariak bere teknika aldatu duenik: batbatekotasuna antzekoa da jendaurrean aritzen denean edo testua idazteko batbatean jarduten denean. Egia da, hala ere, azken kasu horretan batbateko jardunaren gainean kontrol handiagoa duela, eta testua zehatzago biribil dezakeela. === Bertsolaritzaren poetika === Bertsolaritzaren konposizio unitatea bertsoa da. Adierazpen hori harrigarria suerta daiteke, bertsoan, azken finean, unitate are txikiagoak aurki baitaitezke, baina unitate esanguratsua bertsoa da. Bertsoa atzekoz aurrera eraikitzen da, teknika ezaguna medio. Bertsolariak azken oina –bi errima edo punturen arteko zatia– moldatzen du. Errima edo puntua –kontzeptu horiek ez baitute esanahi bera, izan ere– osatu ondoren, aurrena botako dituen errimak eta oinak moldatzen ditu. Bertsoa moldatzerakoan funtsezkoa da, piramide tankerako egitura hori, orokorretik zehatzera eramatea. Joan Mari Lekuonak (1982, 139169) bertsolaritzan diren bertso arruntenak zerrendatu eta ikertu ditu. Oro har, ohikoenak zortziko txikia eta zortziko nagusia direla esan daiteke. Lehenak zortzi puntu eta puntu bikoitietan lau errima ditu; puntu bakoitietan 10 silaba ditu, eta errima daramaten bikoitietan 8. Txikiak egitura bera du, baina puntuetako silaba kopurua aldatuz, 7/6A. Zortziko klasikoa 8/7A puntuekin egiten da. Oin edo bi hemistikioaren multzo horretan –edo bi lerro, edo bi puntu, leku bakoitzean, eta batzuetan aditu bakoitzaren arabera, izen bat hartzen du– unitate semantiko bat ematen da, batzuetan puntu bikoiti eta bakoitien zamalkadurarik ezak indartua. Hamarreko nagusia eta txikia ere ohikoak dira. Bertso horiek aurrekoen neurri berberak dituzte, baina lau errima beharrean bost, 10 lerro edo puntuko bertsoa osatuz. Bederatzi puntuko bertsoa ere, 9 errima eta 14 puntukoa, maiz entzuten da. Errimak 2, 4, 6, 8, 9, 10, 11, 12 eta 14. lerroetan jartzen dira, gainerakoak libre utzita. «Lerro bakoitiak 7 silabakoak dira, eta bikoitiak 6koak. 4 eta 14. lerroek, berriz, 5 silaba baino ez dituzte» (Aulestia, 1990, 42). Errima puntuaren amaieran ematen den homofonia da. Euskaraz puntu deitutakoa eta errima ezberdinak dira, puntuaren homofonia ez baita azentua daraman silaban hasten, eta, gainera, kontsonante batetik, eta ez bokaletik, hasita egin daiteke. Errimak errazak, sisteman maizago agertzen direnak, eta zailak, hizkuntzan gutxiago agertzen direnak, izan daitezke. Erritmoak. Bertsoak kantatuz bat-batean botatzen dira. Musikak erritmoa ezartzen du. Azken osagai honi buruz ez da teoria sendorik aurkeztu, Manuel Lekuonak poesia latindarraren erritmoekin lotzen duten teoriak aurkeztu izanagatik. === Bertsolaritzaren historia === Aita Zavalaren ''El bosquejo de la historia del bersolarismo'' (1964) lanaren ondotik, bertsolaritzaren historia azaltzeko egitura moduko bat moldatu da. Joan Mari Lekuonak (1982) birritan egin du, eta honek egina Gorka Aulestiak (1990) berretsi. Aipatu egiturak bertsolaritza bost alditan banatzen du: 1. Erromantizismo aurrekoa (1800-1839). Euskal inprobisatzaileei buruzko lehen berriak jasoko dira. Hasierako bertsolari ia legendazkoen garaia da. Aldi horretan ahozko batbatekoak eta bertsolarien arteko desafioak ziren nagusi. 2. Erromantizismoa (1839-1876). Hau bertsolari handien garaia da: Xenpelar, Iparragirre, Etxahun... Bertso paperak hedatzen hasi ziren. Erabilitako hizkera estilizatu egin zen: errimak aberatsagoak dira, musika hobea, gaiak anitzak. 3. Errenazimentu aurrea (1876-1935). Aldi hau gizarte aldaketek markatu zuten: bertsolariak ez dira landa-gizarte baten emaitza, eta hirietan finkatuena baizik. Bertsolarien arteko desafioak desagertzen dira, eta inprobisatzaileek gizartean duten eragina areagotu egin zen. Bertso paperak aldizkari eta liburuetan argitaratzen ziren. Alderdi politikoek bertsolaritza propaganda modu bat bezala erabiltzen zuten. 4. Errenazimentua (1935-1968). Bertsolaritza instituzionalizatu egin zen. Bertsolari egunak sortzen dira. Bertsolaritza narratiboa estilizatu egin zen, poema lirikoak emanez. Hedabideek bertsolaritza lau haizetara zabaldu zuten. Gaien tratamendua logikoagoa da. 5. Aldi soziala (1968-1977). Bertsolari eskolak sortu ziren, eta bertsoak politizatu. Teknikak aniztu eta hedatu egin ziren. Bertsolaritzak ikuskizunak eta txapelketak adierazpide gisa hartu zituen. Eskema hori eztabaidagarria dateke. Lehenik eta behin argudia daiteke barneko bilakaerari ez diola erreparatzen, aldiak gertakari historikoen arabera ezarri direla: lehen eta bigarren karlistada, gerra zibila, Francoren heriotza. Bigarrenik, literatura jasoa interpretatzeko baliatzen diren etiketa berberak erabiltzen ziren, eta horrek nahasketa eragin zezakeen. Arrisku hori gehiago azaleratzen da Errenazimentu garaian, kontuan izanik aldi hori literatura idatzian Sabino Aranaren obraz geroztik hasten dela,aldiz, bertsolaritzan askoz beranduago. Hortaz, ez dirudi egokia bi objektu ezberdinentzat, hau da, bertsolaritza eta literatura idatziaren bilakaerarentzat, termino berbera erabiltzea. === Zenbait auzi bertsolaritzaren inguruan === Poesia jasoa eta bertsolaritza. Euskal literaturaren inguruko eztabaida batek bertsolaritza gertutik ukitzen du. XIX. mendean poesia jasoa eta bertsolaritza hain dira hurbileko, ezen euskal kritikak egileak talde batean edo bestean sailkatzeko arazoak baititu. Adibidez, ez da erraza Etxahun non jarri behar den jakitea, batzuentzat bertsolaria baitzen, eta beste batzuentzat poeta erromantikoa. Bilintxen kasuan are zailagoa da, poeta eta bertsolari gisa ezaguna baita, txandaka. Hain zuzen ere, Mikel Zarate Institutuak Poetas-bersolaris en el siglo XIX izeneko liburu bat argitaratuko du, aipatu dugun zalantzaren adibide. Eremu bien arteko hurbiltasuna hainbat arrazoiren ondorio da. Batetik, XVIII. mendearen amaieraz geroztik eragozpen handiak daude euskaraz argitaratzeko, eta Euskal Herriko egoera politiko gatazkatsuak euskarazko tradizio poetikoa ahuldurik du, XIX. mendeko poetek erreferentzia moduan ahozko literatura hartuko dutelarik. Bestetik, jakina da literatur tradizio bat ahula denean jasoa eta herrikoia denaren arteko muga lausotu egiten dela; hori dela-eta, ahozkotasunaren emaitzei ahozko literatura deitzen zaie. Hirugarren arrazoi garrantzitsu bat da Erromantizismoak eta bere doktrina estetikoak nahasketa eragin zutela. Erromantizismoak inspirazioa eta poesia narratiboa aldarrikatzen zituelarik, euskal idazleek termino horietan bertsolaritzaren aldarrikapena ikusi zuten. Bertsolaritza Erromantizismoaren funtsezko ezaugarriei jarraitzeko genero eta estetika aproposa zela iruditu zitzaien. Erromantzeak gazteleraz idazteko molde erraza eskaini zuen bezala, euskaraz zortzikoa eta haren aldaerak baliatu ziren, eta, horrez gainera, inspirazioa eta bertsolaritzaren ezaugarri nagusietakoa den batbatekotasuna nahastu ziren. Azkenik, Erromantizismoak ahozko literaturaren garrantzia azpimarratu zuelarik, eta XIX. mendean literatur mota horren tradiziorik oparoena bertsolaritzan zegoelarik, zehaztugabetasuna areagotu egin zen. Inoiz baliagarria suertatu den eskolatu eta eskolagabeen arteko bereizketak XIX. mendean ez du balio, besteak beste XIX. mendearen amaieran bertso paperen bidez muga horretan zebiltzan poeten lana hedatu baitzen, esaterako, Bilintxeta eta Iparragirrena. Ez da erraza, bada, bertsolariak eta poetak sailkatu eta elkarrengandik bereizteko irizpide bat aurkitzea. Bi eremu horiek bereizteko irizpide gisa lanak hedatzeko modua erabil daiteke. Eusebio Azkueren kasuan, adibidez, zortziko ugari idatzi arren, ez baitzuen inprobisatzen edo, Bilintxen kasuan, zuzentasunaren irizpidea. Nolanahi ere, Iparragirre inprobisatzaile ospetsu eta hedapen handiko idazlanarekin, adibidez, zalantza hori kasik uxatu ezina da. === Bertsolariak historian === Joan Mari Lekuonak 1982an Ahozko euskal literatura argitaratu zuenetik, bertsolaritzaren inguruko ikerketa bertsolari jakin batzuen obrenarekin osatu zen. Lekuonak, adibidez, Bilintx, Iparragirre eta Txirritaren lanak aztertu zituen. Gorka Aulestiak ikertu zituen, Etxahun, Otaño, Xalbador eta Amuriza. Bilakaeraren ordezkariak. Gure azalpen hauetan nahiago izan dugu Etxahun, Xenpelar eta Amurizaz arduratzea, bertsolari horietako bakoitzak aldi bat markatzen baitu bertsolaritzaren bilakaeran: Erromantizismoa, XIX. mendeko garapena eta XX. mendeko berrikuntza. Onartu beharra daukagu zerrenda horretan Txirrita falta dela. Joan Mari Lekuonak esan ohi duen bezala: «Xenpelar eta Txirritarik gabeko bertsolaritzaren historia osagabeko historia da. Biak garai jakin batzuetan bertsolaritzaren bultzatzaile garrantzitsuak izan ziren. Biek hizkera berritu zuten». Gure zerrendan Txirrita falta bada ere, gabezia hori Lekuonaren lanak ematzen du. ==== Metodoa ==== Azken oina eta errimak. Gure ikasgai hauetan proposatzen dugun metodoa bertsolariek beren teknika poetikoaren gainean egindako adierazpenetan oinarritzen da. Horiek sarritan esaten dute bertsoa osatzerakoan azken oina eta errimak dituztela bereziki gogoan. Hori erabat horrela ez bada ere, Roman Jakobsonen esaera gogoratzen badugu, hark esanahi bereziak bertsoaren gune berezietan agertzen direla adierazten zuela konturatuko gara. Onartu beharra daukagu bi gune horietan, alegia azken oinean eta errimetan, bertsoaren funtsezko esanahietako batzuk agertzen direla. Koherentziaren legea. Edonola ere, bertsolaritzan bada beste lege bat: koherentziarena. Bertsoaren garapena errima gordetzearen alderdi formala bezain garrantzitsua da, edo garrantzitsuagoa. Pentsamenduaren egitura eta garapena bertsoaren sorkuntzan funtsezko alderdiak dira. Bertsoaren autonomia. Horrek bertsolaritzan auzi garrantzitsu bat mahaigaineratzen du: bertsoaren balizko autonomia, batasun handiagoa poemaren aldean. Bertsolarien arabera, bertsogintza hari nahiko fin batek lotutako bertso sorta batek osatzen du, bertsoaren batasuna konposizio osoarena baino garrantzitsuagoa delarik. Teorikoki egia dirudien hori ez da horrela, ordea, antzinako bertsolaritzan; hain zuzen ere, bertso kopuru handiagoak baliatzen ziren. Etxahunen testuak arretaz aztertzen badira, adibidez, konposizioaren koherentzia eta batasuna bertsoarena osaera bezain garrantzitsua dela konturatuko gara. Azkenik, testuen baitako osagai poetiko, umorezko zein narratiboak aztertu behar dira. Laburbilduz, bertsolariak eta euren testuak ikertzeko proposatzen dugun metodoak honako puntu hauek ditu aztergai: 1) Puntua: errima, 2) azken oina, 3) errima, 4) bertsoaren konposizioa, 5) testuaren batasuna, 6) konposizioaren maila poetikoa. ==== Pierre Topet, Etxahun (1786-1862) ==== Bizitza. Euskal literaturaren historian topikoa bilakatu da Pierre Topeten jaiotetxearen izena hartuta –gure herrian sarritan gertatzen den moduan– Etxahun zeritzanaren bizitza gorabeheratsua gaingiroki kontatzea, espainiar literaturan Loperen bizitzarekin egiten den moduan. Pierre Topet biktima eta eragile, aldi berean –Jean Haristchelharren (1969) doktoretzatesi bikainean jaso zuen bere bibliografia–, familiaren herentzia eskuratzeko grina asegaitz batek galdu zuen, hainbat gertakari zela medio, finean lortu ez bazuen ere. Etxahunek poema autobiografiko ez beti egiantzekoetan bere haurtzaro zorigabea kontatu zuen. Gurasoek ezkontzera behartuta, bere maitea, seme bat sortua ziona, bota egin zuen. 1821ean, gertakari nahasi batek presondegira eraman zuen. Agidanean, diru faltsua egin izanaren salaketa batek borroka eragin zuen, eta liskarrean Etxahunek auzotar bati aizkorakada bat eman zion. Familiako jabetzen salmenta eragoztearren ihes egin zuen, eta, ostera atzitua, 1821etik 1827ra preso iraun zuen. 1827an gizahilketa bat gertatu zen Barkoxen. Legendaren arabera, Etxahunek bere emaztearen maitale Jean Heguiaphal hil nahi izan zuen, baina, nahasturik, kasuarekin zerikusirik ez zuen oinezko bat, D. Etchegoyen, tirokatu zuen. Etxahunek errugabetzat aitortu zuen bere burua, baina susmagarri bihurtu zen, berehala ihesari lotu baitzitzaion. 1828an epaitu zuten, heriotza zigorraren arriskupean. Epaileak absolbitu egin zuen, Etxahunek eroarena egin zuelako. Geroago, Etxahun Erromara joan zen erromes –Donejakuera ere joan omen zen, horri buruzko berriak lausoagoak diren arren–, bere herrian zokoratu egin zuten eta. Urrunaldiko urteen ondoren, familiaren ondasunak berriz bildu zituen. Familian lasaitasun eta egonkortasun sasoiak ziren, eta bertsolari gisa ere estimatua zen. 1841an, ordea, anaiari familiaren herentzia kentzeko testigantza faltsu baten ondorioz ostera ihesari eman zion. 1843an, artean iheslari, hamar urteko galeretara zigortu zuten; 1845ean epaitu zuten, 60 urte zituela. Berriro ere eroarena egin zuen, eta zigorra hiru urteko presoaldira murriztea lortu. Kartzelatik irtetean, Etxahun alderrai ibili zen, maisu bihurturik, eta jaio zen baserrira itzuli zen, hiltzera. Adelbert Chamisso (17811838) poeta erromantikoak bere bizitza poema batean islatu zuen. Gaiak. Jean Haristchelharrek honako atal hauetan sailkatzen ditu Etxahunen poemak: niaren poemak (oinazearenak, gorrotoarenak, nahigabearenak), satirak (fartsak, ofizioen kritikak, emakumeen satirak, diatribak), Zuberoako handikien ohoretan egindako poemak. Etxahunen poemen egiturak antolaketa-sistema hauen araberakoak dira: a) Progresioak, formalak, zenbakietan oinarritutako antolamenduak kasu, edo esanahiaren araberakoak, Haristchelharrek progresio afektibo esaten dienak. b) Kontrastea Etxahunen formula estilistiko, antolamenduzko nahiz semantiko nagusietakoa da, Bittor Uragak nabarmendu bezala. c) Ahapaldi egituren errepikapena. d) Osagai ezberdinen arteko simetria. Teknikak. Jean Haritschelharrek teknika hauek azpimarratu ditu Etxahunen obran: a) Entzuleei hurbileko gerta dakizkiekeen gaiekiko sen herrikoia, haiekiko enpatia mantenduz. b) Literatura tradizionalaren hainbat genero uztartu eta baliatzea. Beste zenbait alderdi. Bere obrari tentsio berezia ematen dioten beste alderdi batzuk ere badira. Lehenik eta behin, Etxahun niaren kontzientzia duen poeta da, eta bere garaikideek erromantikotzat hartu zuten, euskal literaturan ohikoa den eztabaida bati hasiera emanez: Etxahun erromantikoa den edo ez. Chamissok, jakina, pathos erromantikoa igarri zion. Niaren kontzientzia hori bertsolaritzaren topikoez adierazten da: egia esatearen topikoa, lehenengo ahapaldian laburtzearen topikoa, entzulekantari harremana, eta abar. Alabaina, itxura topiko horren azpian Etxahunek mundu larri bat islatzen du, semantikoki erabateko oposaketa, ni//besteak, agertzen duelako; estilistikoki tentsioari kontrasteen bidez eusten diolako; baliatutako metonimiek oinarrizko bi ezaugarri dituztelako: argitasuna eta zakarkeria (Uraga, 1988). Etxahun mintzaera bortitzeko bertsolaria da, afektibitatearen eta halabeharraren, antitesiaren eta lirikaren arteko kontrastean. Bere estiloaren beste alderdi bat pertsonaien tratamenduan baliatutako tonua nahiz aberastasuna da, eta ironiaren erabilera. Pertsonaien deskribapena Etxahunen obraren alderdi nagusietako bat da. Etxahun bertsolari osoa da, bere teknika ez delako hitz egiteko moduan, tonuan edo adierazpidean ezkutatzen, baizik eta narrazioa eta suspensea maisuki erabiltzen. Eszenen zalutasuna, xehetasunei emandako garrantzia –pertsonaiez aritzean, adibidez– aparteko poetatzat jo, eta, garrantzitsuagoa dena, gozatzeko kontuan hartu beharreko alderdiak dira. === Xenpelar (1835-1869) === Xenpelarri buruz egindako azterlana izan zen, ziur asko, Manuel Lekuona euskal ahozko literaturaren ezaugarriak xedatzera eraman zuena. Bestela esanda, Xenpelar bertsolaritza definitzeko baliatu zuen eta ahozko tradiziodun euskal literatura osoari genero horren ezaugarriak aplikatu bide zizkion. Bere definizio klasikoaren arabera, espaziodenbora jauzia, ideien anabasa, narratzailearen presentzia, egitura –sarrera, narrazioa, amaiera moralizatzailea–, Xenpelarrek beste hainbat bertsolarirekin bereizgarri dituen ezaugarriak dira. Xenpelarrek bertsolaritza narratiboaren egitura ezarri zuen. Hala ere, bere obran arao biblikoak erabiltzeko joera nabari daiteke. Gaiak. Xenpelarrek bi gai-mota erabili zituela konturatu ohi da: erlijiozkoak eta “bertso berriak”. Egiaz, bere lanak oinarri semantiko hauen ingurukoak dira: gerraren aurkako bertsoak, bertso moralizatzaileak, bertso satirikoak. Osaera luzea eta laburra. Xenpelarren lanean osaera luze zein laburreko poemak aurki daitezke. Erritmoan, Xenpelarrek bertso luzeen –hitz taldeak, Patxi Altunaren hitzetan– eta oso laburren arteko kontrastea erabiltzen du, erritmo bizia eta arintasuna lortuz. Bertsogintza teknikak. Bertsolari honen teknika gustukoenetako bat pertsonaien karikaturizatze eta objektualizatzea da. Egileak narrazioaren erritmoa, inpresionismoaren erabileraz bizkorra, eta irudikapenaren indarra ditu oinarri. Bere estiloan funtsezko dira, halaber, elipsia, deskribapen luzerik eza, estilizazioa eta ekintzei emandako garrantzia. Estilo horren beste oinarri garrantzitsu bat adjektiborik eza da. Ahapaldiak. Xenpelarrek bederatzi puntukoak eta zortzikoak ugari erabiltzen zituen. Zortzikoetan egituraren garrantzia agerikoagoa da. 6/2 forma trufazko poemetan erabiltzen du, 4/4 forma gai narratiboetan eta 2/4/2 forma, berriz, ironikoetan. Estiloan, ezaugarri garrantzitsuenak metaforarik eza, narrazioaren eta xehetasunaren pisu itzela, polisindeton eta asindetonaren arteko jokoa eta anakrusarako joera dira. Azken oinetan, Xenpelar entzuleari zuzentzen zaio, eta bertsoan esandakoaren gaineko baieztapen/ezeztapen kontrastea, kontrajartzezko teknikak, metaforizazio bakarren bat eta zerrendatzeren bat baliatzen ditu. === Amuriza (1941-) === [[File:Xabier amuriza 01.png|thumb|right|300px]] Amurizari bertsolaritzaren berrikuntza, instituzionalizazioa, hedapena eta, are garrantzitsuagoa dena, bertsolaritza literatura jasoari dagozkion mundu kontzeptualetan sartzea zor zaizkio. Amurizaren bertsolaritza berritzailea da generoaren ezaugarri tradizional bat bazter uzten duelako: anplifikazioa. Gainerako bertsolarien ideien errepikapenaren ordez, Amurizak tentsioa eskaintzen du, aurrera egiten ez duen esaldiaren ordez, kontrastea, eta joera erretorikoaren ordez, kantatzeko modu lineal batek eragindako sinesgarritasun airea. Ahapaldiak eta bertsoa. Azterketarako corpus gisa Bertsolarien Lehenengo Txapelketa hautatu dugu. Txapelketa horretan Amurizak hamarreko nagusia lehenesten du, kontzeptuak adierazteko egokiagoa delakoan. Lerro bakoitietako hemistikioak neurkera nahiz sintaxia taxutzeko aproposak dira. Batasun metrikoak izensintagma/aditzsintagma bereizketa indartzen du. Azken oina. Azken oinean, Amurizak konposizioa bizkortzen duen teknika bat erabiltzen du. «Azkeneko bi oin» baliatzen ditu, edo, zehatzago esatearren, bertso bakoitzean interes semantikoa duten bi puntu jartzen ditu: bata bertsoaren amaieran eta bestea erdian. Horrela entzuleen interesa ez galtzea lortzen du, gehiegizko luzapenik gabe eta gaia jorratzean garapen logiko eta koherente bat lortuz. Azken oinak erabiltzen dira puntu semantikoak nabarmentzeko: afektibitatea eta lirismoa; maitasunaren eta heriotzaren aipamenak. Gai horiek indartsu agertzen dira, sarritan bertsolariak oin horretan kontraste teknikak erabiltzen dituelako. Bertsolari honek gehientsuen erabiltzen duen beste baliabide bat erreferentearen presentzia da, entzuleen enpatia lortzeko modu gisa. Aldameneko bertsolariari buruz aritzean ironia eta umorea baliatzen ditu. Entzuleei zuzentzerakoan, komunikazioa errazten du galdera erretorikoak. Batzuetan jendea Bibliako esaldi profetikoen antzeko biraoez erakarri nahi izan ditu, adierazpide horrek indar handia duelako eta metonimia erabiltzea ahalbidetzen diolako. Errima. Amurizak txapelketa horretan laudoriorik jaso bazuen, errimen kalitateagatik izan zen. Bere bertsoetan hitz osoez sortutako errima ugari agertu zituen, eta, gainera, hizkuntzan nekez ikus daitezkeen errima aski zailak erabili zituen. Bertsoaren osaera. Amurizak, hainbat erregistro erabiliz, bertsoak egiteko modua aberastu du. Bertso arrunt bat erregistro bakar batean mantendu ohi da: narratiboa, adibidez. Amurizak sarritan galdera erretorikoa baliatzen du abiapuntu gisa, eta dramatizazioak, horregatik, tankera honetako sekuentzia bat eman dezake: galdera, baieztapen/ezeztapena, azalpena. Bertsoak egiteko ohiko moldeak egoera orokor eta zehatzen arteko kontrastea, zehatzetik abstrakturako garapena edo zerrendatzea dira, adibidez. Beraz, bertsogintzan ohikoa da logikaren oinarrizko legeak jarraitzea. Amurizaren adierazpidea bereizten duena, berriz, bertso batzuk beren osaeran paraleloak izatea da. Egitura jakin bat kantatu edo batbatean bota aurretik bertsolariaren buruan garatu den testua lantzeko prozesua, ondorioz, argiro ikus daiteke. Amurizarengan bertsolaritzan egiaztatzen da aldez aurretik prestatutako biltegi bat baliatzen duela, eta generoak oroimenarekin zerikusi handiagoa duela, batbatekotasunarekin baino. Baliabide adierazkorrak. Amurizak bertsolaritzaren baliabide tradizionalak ahalik eta gehien erabiltzeko ardura agertzen du. Adibidez, bere bertso bati hasiera emateko beste bertsolari baten esaera bat erabil lezake. Badirudi irizpide nagusitzat ahalik eta topiko tradizional gehien erabiltzea duela. Topiko horiek entzuleekiko enpatia, identifikazioan sinesten duen bertsolari batengan hain garrantzizkoa, bermatzeko lagungarriak dira. Amurizak, ordea, bertsolaritzaren hiztegia berritu du, eta ez euskara batua erabiltzen duelako soilik. Oinak sortzeko kontrastea eta paralelismoa, sinbolismoa –bakarren bat politikoa–, bertsolari lehiatsuarenganako hurbiltasuna, konparazioak edota sinestesiak dira –hau oinarrizko zerrenda bat baino ez delarik– bertsolari honek berea duen genero bat berritzeko erabili dituen baliabideak. '''Itsaso Hori'''<br/> Itsaso hori dago zatarra<br/> nire oihua eta negarra<br/> untzi bat horra nun azaltzen den<br/> nik behar nuen izarra.<br/> Oraintxe sartu zait arra<br/> berriz piztutzeko garra<br/> baina hau da zori txarra<br/> ikusi naute aurrean eta<br/> ai! au destino baldarra,<br/> laguna ondotik pasatu eta<br/> nik hemen ito beharra.<br/> <br/> Une honetan ez dago errez<br/> hemen jartzea oso haserrez<br/> itsasoaren erdian nago<br/> laguntza horren beharrez.<br/> Untzi bat hor daukat aurrez,<br/> lenengo hasi naiz negarrez<br/> ta azkenean didarrez,<br/> nora zoazte hemen utzita<br/> nora zuen gizalegez?<br/> Bihotz apurrik hor baldin bada<br/> salbatu, otoi mesedez!<br/> <br/> Urak bote dit ia sabela,<br/> ita zorian nago honela,<br/> untzi haundi bat pasatzen eta<br/> niri ukatu batela.<br/> Hau da hilaren eskela,<br/> edo zer esan bestela?<br/> Hori da bihotz ustela<br/> biziagatik oso gustora<br/> galduko nuke txapela;<br/> baina munduak hor jakingo du<br/> kriminalak zeratela.<br/> oo37fzo79n0asif5kmswpdtmnn73f6c 0 2939 7729 2015-07-21T20:51:50Z Jalkorta 1113 Orria sortu da. Edukia: TALDEKO LANA DA ZINEMA, ezin konta ahala profesionalen partaidetza eskatzen duena. Gehienetan antzezle, zuzendari edo ekoizleez baino oroitzen ez bagara ere, film baten ar... wikitext text/x-wiki TALDEKO LANA DA ZINEMA, ezin konta ahala profesionalen partaidetza eskatzen duena. Gehienetan antzezle, zuzendari edo ekoizleez baino oroitzen ez bagara ere, film baten arrakasta edo porrota gidoilari, zuzendari artistiko, jantzien zuzendari, musikagile, makillatzaile, efektuetan aditu eta beste hainbaten talentu eta trebeziaren mende dago. Berdin platotik kanpo, kritikari eta adituek sustatzen dute zazpigarren artearen garapena. == Xabier Agirresarobe argazki zuzendaria == Laurogeiko hamarkadan, 1973an, euskal zinemaren irudi sortzaile nagusia den Xabier Agirresarobek (Eibar, 1948) euskal zuzendarien film ugariren argazkiak egin ditu:'' Ikuska'' saila, ''El proceso de Burgos, Segoviako ihesa, Golfo de Vizcaya, Mikelen heriotza, Fuego eterno, 27 ordu, Día contados, Bwana, La madre muerta, El sol del membrillo, Tierra, Secretos del corazón''… Fotografia zuzendari gisa egin zuen lehen filma izan zen Fernando Colomoren (1978) '''''¿Qué hace una chica como tú en un sitio como este?''''' Zuzendari espainiarrek beren pelikulen argia eta kolorea Xabier Agirresaroberen esku utzi zituzten, esaterako, ''Pilar Miró, Gonzalo Suárez, Ricardo Franco, José Luis Cuerda, Mario Camus, Carlos Saura, Fernando Trueba'' edo ''Pedro Almodóvar''rek. Nazioarteko zenbait sari eta Argazki Onenaren lau Goya irabazi zituen, azken horiek '''''Beltenebros, Antártida, El perro del hortelano''''' eta '''''Los otros''''' lanengatik. Amenabarren filmak Ipar Amerikako merkatuan ezagun bihurtu dute, eta litekeena da oso luze gabe Agirresarobek lurralde hartan erronka berriei ekitea. Ofizioaz hau dio argazkilari gipuzkoarrak: “Fotografia zuzendari bat sortzaile, teknikari eta langileburuaren arteko nahasketa bitxi bat da. Eta horien artean funtzio bat gailendu beharko balitz, irudiaren kontzientzia estetiko eta plastikoa duen sortzailearena izan beharko lukeela uste dut. Eta kontzientzia hori begien aurrean gidoi bat duzun egun horretantxe jaiotzen da. Zure burua hura fotografikoki interpretatzeko gai sentitzen duzu. Argi- eta kolore-kontzeptu bat bideratzeko gai. Filmaketa gero etorriko da, baina une horretan filmak idatzita egon behar du zure begietan”. == «Arri» eta «Biafra» zuzendari artistikoak == '''Jose Luis Arrizabalaga''' “Arri” eta '''Arturo García''' “Biaffra” egileek osatutako bikotea zuzendaritza artistikoan nabarmendu da, zenbait lan bikain eskainiz, hala nola '''''Justino, un asesino de la tercera edad''''' –eta La Cuadrillaren trilogiaren gainerakoa–, '''''Perdita Durango''''',''''' A ciegas''''', '''''Torrente''''', '''''el brazo tonto de la ley''''', '''''Muertos de risa''''' eta '''''La comunidad'''''. El día de la bestia filmarekin irabazi zuten, 1995ean, beren espezialitateko Goya saria. == Carmelo Bernaola musikagilea == Carmelo Bernaola (1929-2002) bizkaitarra, 80 soinu banda baino gehiago egina, bere belaunaldian zinemako musikagile oparoenetako bat izan zen. Hainbat zuzendarirentzat musika originala egin zuen: '''Orson Welles''' (''Campanadas a Medianoche''), '''Gonzalo Suárez''' (''La Regenta''), '''Antonio Giménez Rico''' (''El hueso, El Cronicón, ¿Es usted mi padre?, Jarrapellejos'' edo ''Soldadito Español''), '''Pedro Olea''' (''Días de viejo color, La casa sin fronteras, Tormento, Pim pam pum, fuego, Un hombre llamado flor de otoño'' edo ''Akelarre''),''' Antonio Drove''' (''Tocata y fuga de Lolita, Mi mujer es muy decente dentro de lo que cabe''), '''Roberto Bodegas '''(''Los nuevos españoles, Vida conyugal sana''),''' José Luis García Sánchez''' (''El love feroz, Adiós con el corazón, Pasodoble'') edo '''Fernando Fernán Gómez '''(''Mambrú se fue a la guerra''). Emandako elkarrizketetan ''Los paraísos perdidos'' eta ''Nueve cartas a Berta'' filmentzat egindako soinu bandak begikotasun bereziz gogoratu zituen. Zinema Idazle Zirkuluaren saria hiru aldiz irabazi zuen, lan hauekin '''F. Regueiro'''ren ''Si volvemos a vernos''; '''B. Martín Patino'''ren ''Del amor y otras soledades''; eta '''F. Beltriu'''ren ''Corazón solitario''. Hil aurretik, Espainiako Zinemako Arte eta Zientzien Akademiak Urrezko Domina eman zion. == Luis de Pablo musikagilea == Zineman Kerexeta eta Ezeizak hala eskatuta hasi zen, '''''A través de San Sebastián''''' filmeko musika konposatuz. Lan horretan musikak funtzio urrunkor eta urratzailea jokatu zuen. Geroztik eta laurogeiko hamarkadara arte, Luis de Pablok (Bilbo, 1930) zinemako musikaren alorra sarritan jorratu zuen, batik bat aukerako zuzendari multzo batentzat: Carlos Saura, Antxon Ezeiza, Xabier Agirre, Biktor Erice, Pedro Olea, Ricardo Franco, Gonzalo Suárez, Jaime Chávarri. == Jesús de García Leoz musikagilea == Bizitza laburra izan arren (Olite, 1904-Madril, 1953), Jesus García Leozek gerraosteko laurogei film espainiar baino gehiago musikaz koloreztatzeko denbora izan zuen. Nafar honi zor diogu '''''Bienvenido Míster Marshall''''' filmaren soinu banda ospetsua, eta baita '''''Esa pareja feliz''''',''''' Botón de ancla''''', '''''Surcos'''' edo '''''Balarrasa''' filmeena ere. == Jorge Gerrikaetxeberria gidoilaria == '''Alex de la Iglesia'''ren filmak, neurri handi batean, '''Jorge Gerrikaetxeberriaren''' (Avilés, 1965) irudimen eta idazlanaren emaitza dira. Bilbotar eta adopziozko gasteiztar honen arte sinbiosia Alex ezagutarazi zuen''''' Mirindas asesinas''''' film laburraren garaitik dator. Gerrikaetxeberriak, bestalde, ''Pedro Almodóvar''-ekin '''''Carne trémula''''' filmaren gidoia moldatzen dihardu. == Juan Miguel Gutiérrez ikerlari eta zinemagile == Juan Migel Gutiérrez (Errenteria, 1945), Bruselako INSASen ikus entzunezkoen ikaslea, euskal zinemaren historian haurrentzako euskaraz filmatutako lehen filmaren egilea da. Filma 1977an egin zen, eta '''''Balanzatxoa''''' zeritzan. Zinema jardueren animatzaile moduan, Eusko Ikaskuntzaren zinema atalaren buru izan zen, hainbat zentrotan ikastaroak eman zituen, kritika landu zuen eta ''Sombras en la caverna, el tempo vasco en el cine'' izeneko lan interesgarrien egilea da. Gainera, hirurogeiko hamarkadan arrakasta handia lortu zuen '''''Bai horixe''''' telesailaren arduraduna izan zen. == Satur Idarreta zuzendari artistikoa == Zuzendaritza artistikoan 1989an hasi zen, baina ospea bi urte geroago heldu zitzaion, '''Juanma Bajo Ulloa'''ren ''Alas de mariposa'' lanarekin. Zuzendari gasteiztarrak bere hurrengo bi film luzeetan ostera baliatu zuen, eta baita '''Julio Medem'''ek ere, ''La ardilla roja, Tierra y Los amantes del Círculo Polar'' pelikuletan. == Alberto Iglesias musikagilea == Zinema espainiarrean Goya sari gehien irabazitako artista da Alberto Iglesias (Donostia, 1955). Haren apaletan bost estatuatxo daude jada: '''''La ardilla roja '''''(1993), '''''Tierra '''''(1996), '''''Los amantes del Círculo Polar''''' (1998), '''''Todo sobre mi madre''''' (1999) eta''''' Lucía y el sexo '''''(2001). Ikus daitekeenez, arrakasta batik bat Julio Medem zuzendariaren eskutik heldu zitzaion, baina beste hainbat zuzendarirentzat egindako partiturek ere merezitako sona ekarri zioten: Imanol Uribe, Carlos Saura, Pedro Costa, José Luis Cuerda, Daniel Kalparsoro, Bigas Luna eta, batez ere, Pedro Almodóvar ('''''La flor de mi secreto''''', '''''Carne trémula''''',''''' Todo sobre mi madre'''''). '''''Films Works''''' konpaktu bikoitzak jasotzen ditu artistak laurogeita hamarreko hamarkadan egindako soinu bandak. == Angel Illarramendi musikagilea == Angel Illarramendi (Zarautz, 1958) antzerki ikuskizunak medio topo egin zuen lehenengoz fikzioarekin:'' Arlequin, servidor de dos amos, Las troyanas''. '''''Tasio''''' filmari musika jarriko zion 1984an, eta '''Elias Kerexeta'''rekin lankidetzan hasi zen, urteetan zehar hainbat emaitza emango duena: '''''27 ordu''''', '''''El aliento del diablo''''', '''''El último viaje de Robert Rylands'''''. Oraindik orain, izan dugu “arima jomuga duten lanak” egiten dituela dioen musikari honek egundo konposatutako soinu bandarik onenaz gozatzeko parada: '''Juan José Campanella'''ren '''''El hijo de la novia''''' film hispanoamerikarrarentzat egindakoa. == Luis Iriondo musikaria, antzezlea eta koordinatzailea == Euskal zinema eta kantuaren pertsonaia polifazetikoa, '''Luis Iriondo'''k (Azkoitia, 1934) hirurogeiko hamarkadaren erdialdean Los Contrapuntos taldea sortu zuen, eta hogeita hamar disko baino gehiago grabatu eta estatuan nahiz atzerrian ibili zen. Geroago beste kantari batzuentzat musika egiteari ekin zion, eta prentsa zein irratian musika kritikaren berritzailea izan zen. Hirurogeita hamarreko hamarkadan zinemaren munduan sartu zen, ekoizpen-industrialetan parte hartuz, eta asmo handirik gabe antzezle lanak egiten hasi zen, José Mª Fornen '''''Companys, proceso a Cataluña''''' filman Kataluniako aurreneko lehendakariarena eginez. Noizbehinka Jaime Camino, Ventura Pons edo Xabier Agirreren filmetan parte hartzen zuen, eta '''''El Pico''''' filmaren lehen eta bigarren zatietarako zein '''''Otra vuelta de tuerca''''', '''''Gran Sol''''' eta''''' Terranova '''''lanetarako musika partiturak egin. Luis Iriondo ''Ikuska'' seriearen sustatzaileetako bat izan zen, eta sail horren hogei emanaldietan koordinatzaile orokor jardun zuen. == Koldo Larrañaga zinemazalea == '''Koldo Larrañaga''' (Azkoitia, 1923) apaiza da ofizioz, baina debozio bikoitza du: arimen salbazioa eta zinema. “Zineman xede erabat pastoralaz sartu nintzen –gogoratzen du Aita Larrañagak. Zinema mezu kristaua helarazteko eta jendea kristautasunean hezteko baliabide zen aldetik interesatzen zitzaidan”. Hastapenetan euskal zinekluben animatzaile nekaezina eta super 8ko egile saiatua izan zen, 1976ko martxoan Gasteizen jazotako gertakariei buruzko '''''Neguazkena''''' film luze interesgarriaren sortzailea. Zinema irakaskuntzan sartzeaz arduratuta, Olabide ikastolan sorkuntza-esperientzia bat garatu zuen, fruitutzat '''''Sorginkeriak '''''(1976), '''''Euskera Araban''''' (1977) eta '''''Idoi ipuia''''' (1978) fikzioa eman zituena. '''''Ikuska '''''sailaren 8. emanaldia zuzendu zituen 1980an, Arabako landako eremuetan populazio galtzeari buruzkoa. Caicedo Sopeñako parrokoak,''' Enrique Calvo''' lagun, ikerlan itzel bat burutu zuen: '''''Lo vasco en el cine''''', aditu eta zaleentzat ezinbesteko kontsulta lana. == Josune Lasa jantzi diseinatzailea == Donostiako Perplejos taldean nabarmendu zen jantzi-sortzaile originala, zineak 1983an erakarri zuen '''''Mikelen heriotza'''''. Figuringile edo jostun moduan, '''Josune Lasa'''k (Donostia, 1954) jada filmografia luze samarra egina du, besteak beste, Juanma Bajo Ulloa, Imanol Uribe, José Angel Rebolledo, Helena Taberna, Itziar Bollaín, Fernando Colomo eta Pedro Almodóvar zuzendarien lanetan. '''Montxo Armendariz'''en '''''Secretos del corazón''''' eta '''''Silencio roto''''' filmetan jantzien diseinu dotoreak egin ditu. Film labur bat zuzendu zuen, hain zuzen ere, 1991eko zenbait lehiaketetan txalotu eta saritua izan zen '''''La cena'''''. == Francis Lopez musikagilea == Donibane Lohitzunen jaiotako musikagile honek '''Luis Mariano''' “operetaren printzea” gailurrera eraman zuten kanta guztiak konposatu zituen; besteak beste, '''''Violetas imperiales''''', '''''La bella de Cádiz''''' edo '''''El cantor de México''''' berrogeita hamarreko hamarkadako arrakasta handiak, '''Francis López'''ek genero musikalean konpositore lanean zuen balioaren erakusgarri. == Luis Marías gidoilaria == '''Creativideo''' ekoizpen-etxea bitarteko, '''Enrique Urbizu'''ri lotua, 1987an idatzi zuen '''''Tu novia está loca''''' filmaren gidoia –euskal zinemako lehen komedia. '''''Todo por la pasta''''' filmarengatik, gidoi onenaren Goya sarirako hautagaia zenak zazpi lan geroago irabazi zuen saria, '''Salvador García'''ren (1998) '''''Mensaka''''' filmaren gidoiarekin. '''''Farmacia de guardia''''',''''' Turno de oficio''''' eta '''''A las once en casa''''' telesailetan trebatu da. '''Luis Maríasek''' (Bilbo, 1962) zuzendari lanetan bere lehen film luzea, '''''“X”''''' izeneko thriller bat, 2002an estreinatu zuen. == José Angel Rebolledo zuzendari, gidoilari eta aditua == '''Ortuoste''' eta '''Rebollo'''rekin, José Angel Rebolledok (Bilbo, 1941) Bizkaiko zinemaren eragile izan diren injineru industrialen hirukotea osatzen du. Madril aldera joan zen 30 urterekin ofizioa utzita, Zinemako Eskola Ofizialean ikasketak egitera, han Imanol Uriberekin adiskidetu zelarik. Itzuleran Oteiza tankerako '''''Arriluce''''' filmarekin estreinatu zen, '''Fernando Larruquert'''en '''''Euskal Herri Musika''''' lanaren gidoi moldaketan parte harturik. Aiete Films sortu zuen 1983an, '''''Mikelen heriotza''''' gidoiaren egilekide, eta 1985ean berak idatzi eta zuzendu zuen '''''Fuego eterno''''' ekoizteko. '''''Lluvia de otoño''''' (1988) filmarekin ez zuen arrakasta handirik lortu. Gaur egun EHUn ikus entzunezko komunikazio-eskolak ematen ditu. ''Ilusión y realidad. La aventura del cine vasco en los 80'' liburuaren egilekidea da. == Juan A. Ruiz Anchía argazki zuzendaria == Laurogeiko hamarkadaren erdialdeaz geroztik, '''Juan Antonio Ruiz Anchía''' (Bilbo, 1949) nabarmendu zen, zinema amerikarreko fotografo itzaltsuenetako bat bihurtuz. Los Angelesko American Film Institute izenekoan trebatua, bere izena zuzendari askoren filmetan agertzen da, hala nola''' David Mamet''' (Casa de juegos, Las cosas cambian), Andrei Konchalovski-ren ('''''Los amantes de María'''''), Mike Figgis-en ('''''Liebestraum, Mr. Jones'''''), James Foley-en ('''''Hombres frente a frente''''', '''''Glengarry Glen Ross'''''), eta Joel Schumacherren ('''''Elegir un amor'''''). Argazki onenaren Goya saria lortu zuen 1998an, A.J. Betancor en '''''Mararía''''' lanarengatik. == José M. Unsáin historialaria == '''''Hacia un cine vasco''''', eta, batik bat,''''' El cine y los vascos''''' (1985) lanekin, '''José Mª Unsain'''ek (Orio, 1951) Euskal Herrian zinema historiografikoaren oinarriak ezarri zituen. Beste zenbait lan ere egin zituen, '''''Los vascos y el cine experimental''''', '''''Nemesio Sobrevila''''', peliculero bilbaíno kasu, eta''''' Haritzaren negua'''''. '''''‘Ama Lur’ y el País Vasco de los años 60''''' liburuaren argitalpena. Euskal Filmoteka bitarteko, Unsainek balio handiko ikus entzunezko materialen berreskurapenean lan handia egin du. Komiki, publizitate eta arte plastikoei buruzko hainbat liburu argitaratu ditu. Gidoilari moduan ''Antxieta, escultor'' (1990) eta ''La conquista del horizonte'' (1991) dokumentaletan aritu da. == Manuel Villegas gidoilari eta teorialaria == Manuel Villegas (Donostia, 1906 - Madril, 1980) zinema espainiarreko aurreneko teorialari handitzat hartzen da. Errepublikako urteetan zinema-kritikaria, zinekluben sustatzailea eta Estatuko Zinema Zerbitzuetako Buru izan zen. Espainian nahiz Argentinan, Gerra Zibilaren ondoren kokapen hartu zuen herrialdean, ikerlan garrantzitsuak argitaratu zituen: ''Charles Chaplin, el genio del cine, Cine francés'', besteak beste. Ulermen teoriko aurreratu samarraz, zinema “gizon modernoak sortutako arte bakarra” zela adierazi zuen. Buenos Airesen Zinemako Ikasketen Zentroa sortu zuen 1950ean, eta zenbait zuzendarirentzat gidoiak idatzi zituen, batik bat León Klimovskyrentzat, eta harekin, Espainiara itzultzean, '''''El jugador, Los amantes del desierto, Una chica para dos eta La casa de las chivas''''' filmetan esku hartu zuen. Zinemako Idazleen Zirkuluak 1980an haren lana aintzatetsi zuen, hil ostean. == Santos Zunzunegi aditu eta kritikaria == Doktorea eta unibertsitateko katedraduna, '''Santos Zunzunegi''' (Bilbo, 1947), obra baten egilea da, ''El cine en el País Vasco'', eta argitaratu zenetik hogei urte pasa diren arren, erreferente izaten jarraitzen du liburuak. Besterik ere idatzi zuen, esaterako, ''La mirada cercana, Pensar la imagen'' eta ''Paisajes de la forma''. Kritikari itzaltsua, zenbait film laburretarako gidoiak ere idatzi zituen. gnv9uopaj96rxpsxjxhga9kls97so5e 0 2940 23535 23534 2021-06-04T13:51:35Z Artegia 1954 /* Alex Angulo (Erandio, 1953 - Fuenmayor, 2014) */ wikitext text/x-wiki Euskal Herriko zinemak akademikoki prestatzeko eskola arautuen gabeziaren aurrean ofizioa eszenatokietan, telebistako platoetan eta «casting» proben azterketa gogorrean eguneroko borrokan zaildu diren ANTZEZLEAK ditu oinarrian. Teknika baino areago sena baliatzen dutenak, burutsuak baino areago somatikoak, euskal antzezleek, funtsa bilatzeko prozesua medio, pertsonaiak zorroztasun psikologikoz eta begiradan egia agertzen dutela moldatzen dituzte. == Juan de Landa (Mutriku, 1894-1968) == Hego Amerikara arrakasta bila joan eta bere xedea lortu gabe, baina arte munduan zerbait garrantzitsua egitera deitua zegoela sinetsita, Juan de Landa Italiara abiatu zen, operako kantari-ofizioari ekiteko. Zinearen zentrora, Hollywoodera, joan zen 1929an eta gaztelaniaz filmatutako pelikuletan figurante lanak egiten jardun zuen. El presidio filmarekin ospe handia lortu zuen, 1930ean. Espainian ezin konta ahala lan filmatu zituen 1932 eta 1939 bitartean eta gerraostean Italiara abiatu zen, eta han, batik bat abenturazko filmetan parte hartu zuen. Garai hartakoa da bere ibilbideko lanik garrantzitsuena: Ossesione (1942), Luchino Viscontik zineman egindako lehen filma. John Hustonen La burla del diablo filman ere agertu zen, eta Ladislao Vajda eta Ignacio F. Iquinoren hainbat lanetan. == Conchita Montenegro (Donostia, 1912 - Madril, 2007) == Concepción Andrés Donostia bere jaioterrian bizi izan zen 10 urte zituela gurasoak Madril aldean kokatu ziren arte. Parisen dantza ikasketak egin zituen, eta dantzari profesional bihurtuta, lehen emanaldia Bartzelonan eskaini zuen, Dresma de Montenegro izen artistikoaz. Madrilen zenbait film mutu egin zituen, eta zinema soinuduna hasi zenean Parisa itzuli zen espainierazko bertsioak filmatzera. Han arrakasta handia lortu zuen La mujer y el pelele lanarekin –Pierre Louysen nobela ospetsuaren lehen bertsioa–; Luis Buñuelek ere pantailara eraman zuen Ese oscuro objeto de deseo izenburuarekin. Hollywooden arrakasta lortzeko asmoz Atlantikoa zeharkatu zuen. Buster Keatonekin lan egin zuen, eta 1930 eta 1934 bitartean Metro eta Fox etxeetarako hainbat filmetan parte hartu zuen. Conchita Montenegrok Frantzia, Italia eta, azkenik, Espainian aritu zen, harik eta 1944an erretiratu zen arte. == Pierre Richard (Baiona, 1896 - Paris, 1983) == Frantziako zinemaren galaia, Pierre Richard Willm baionarrak 40 filmetan parte hartu zuen 1931 eta 1946 bitartean. Hasieran, artean estreinatu berriak ziren Robert Siodmakekin, Autour d’une enquete lanean, eta Jacques Tourner ekin, Cocktail de besos izenekoan, lan egin zuen. Bere filmografian agertzen dira Max Ophülsen bi film, Yoshiwara eta Le roman de Werther, eta Jean Duvivier en Carnet de Baile gogoangarriak. == Martine Carlo (Biarritz, 1922 - Montecarlo, 1967) == Miarritzeko parrokiako pontean Maryse Mourer izena jarri zioten, baina hogei urterekin Martine Carol izena hartu zuen, eta izen horrekin Frantziako zinemaren egiazko mito bilakatuko zen. Antzezle malgu, dotore eta sentsuala, berrogeita hamarreko hamarkadan Martine Carol emakume liluragarriaren roletan nabarmendu zen, eta Caroline chérie (1951) egin zuenetik sex symbol erabatekoa bihurtu zen. Gaur egungo ikuspegiaz, bere agerpenek xaloegiak eman lezakete –déshabilléaz edo apar-burbuilen artean–, baina bere garaian gizonezkoen artean, eta baita emakumezkoen artean ere, grina gartsuak piztu zituen. Bere bizitzako rola Max Ophülsek eskaini zion Lola Montes filmean, ahanztura triste batek irentsi zuen arte gizonak zoratu zituen emakume baten biografia, antzezlearen beraren bizitzaren isla. == Alfedro Landa (Iruñea, 1933 - Madril, 2013) == Lehen urratsak Donostian unibertsitatean zegoela eman ondoren, Madrilera joan eta bikoizketa lanean profesional bihurtu zen froga bat gainditu ondoren; proban Richard Widmark-ena egin behar izan zuen, Alfredo Landak gaur egun ere hitzez hitz gogoratzen duen elkarrizketa batean: “Escucha: Conocí a una mujer en este bar hace seis meses, y un día. Yo le rogué que cantara, lo hizo y su canción me enterneció”. Zineman José Mª Forquéren Atraco a las tres gogoangarrian hasi zen, eta gero Berlangaren El verdugo eta M. Summersen La niña de luto etorri ziren, jada bere dohain dramatikoak agerian zituelarik. Hirurogei eta hirurogeita hamarreko hamarkadan hainbat filmetan antzeztu zuen, sexualki erreprimitu eta sozialki zapuzturiko espainiar tipikoarena eginez; Landak zinema genero oso bat sortu zuen, “landismo” izenekoa. Laurogeiko hamarkadaz geroztik genero dramatikorako jauzia egin zuen, eta jendearen miresmena irabazi, antzezpen bikainak eskainiz: Germán Areta polizia El cracken, motorista El puenten, Paco el Bajo laboraria Los santos inocentesen, lan honekin Cannesko Jaialdian Antzezle Onenaren Palma irabazi zuen, Bandera Negrako krisian dagoen marinela, La Marranako pikaroa edo telebistarako filmatutako Don Quijoteko Sancho Panza. == Tomás Blanco (Bilbo, 1910 - 1990) == Tomas Blanco bilbotarra Espainiako zinemak berrogei eta laurogeiko hamarkada bitartean agertu zen antzezle bigarren mailako sendoenetako bat izan zen. Hiru urtez Legioan egon ondoren, eszenatokietara aldatu zen eta 1933tik aurrera zenbait komedia-konpainiekin birak ematen hasi zen. Gerra garaian Hego Amerikan egon zen, Espainiako antzerki-errepertorioa irakasten, eta itzuleran zinemaren munduan sarturik, bere lehen arrakasta etorri zen: Mariona Rebull (1947). Ehunka film egina da, gehienak bigarren mailako antzezle gisa, noizean behin protagonista lanik eskaini zioten arren. Almeriako westernen eta spaghetti westernaren garaian, Tomas Blancok Texasko kapela sarritan jantzi zuen, esaterako, La muerte tenía un precio-n, El hombre que mató a Billy el niño-n. Azken agerraldi garrantzitsuak Jaime Caminoren Dragon Rapid eta Mario Camusen La colmena filmetan egin zituen. Hogeita hamar urtez, Tomas Blanco Espainiako Telebistako Telenovelas eta Estudio 1 programetan ohiko pertsonaia izan zen. == Imanol Arias (Riaño, 1956) == Mutiko bat dela bere familia Ermuan kokatu zen, eta lehen ikasketak han egin ondoren Eibarko Lanbide Unibertsitatean matrikulatu zen. Baina antzerkiaren pozoiaz kutsatzen hasita eta arrakasta bila Madrilera joan zen. Imanol Ariasek protagonista moduan egindako lehen filma Humberto Solásen Cecilia izan zen. Behin betiko bultzada, ordea, Manuel Gutiérrez Aragónen Demonios en el jardín filmak emango zion, 1982an. Geroztik kasik ez dio filmak egiteari utzi. Euskal zinemak, hastapenetan, Imanol Ariasen antzezpen sendoei onura atera zien, besteak beste, Mikelen heriotza –horrexek bihurtu zuen ezagun–, Fuego eterno edo Bandera negra lanetan. Alabaina, ikusleek gehien gogoratzen dituzten rolak film hauetakoak bide dira: Vicente Arandaren El Lute, Pedro Almodóvar en La flor de mi secreto edo M. Gómez Pereiraren Todos los hombres sois iguales –erregistro komiko barregarri samar batean. Zenbait telesailetan ere protagonista izan zen, hala nola, Anillos de oro, Brigada central, Cuéntame. == Luis Mariano (Irun, 1914 - Paris, 1970) == “Operetaren Printzea”, Parisko eszenatokietan bere une gorenetan amultsuki esaten zitzaionez, 1937an hasi zen zinea egiten, artean Mariano Eusebio González García izeneko erbesteratu gazte bat zela, R. Barberisen Ramuntchorekin. Protagonista izan zen 21 filmetan, batik bat berrogeita hamarreko hamarkadan, horietako asko Donibane Lohitzuneko Francis López konpositoreak sortuak, tandem moduko bat osatuz. Bigarren mailako antzezle hainbat pelikuletan parte hartu zuen. Bere ospea iraungi zenean, Bourvilekin kalitate eskaseko film komertzialak egin zituen bikote moduan. Akaso Luis Mariano sekula ez zen antzezle handi bat izan, baina bere ahots eta sinpatiarekin garai oso bat markatu zuen. == Xabier Elorriaga (Maracaibo, 1944) == Venezuelan babestutako euskal erbesteratuen semea, Xabier Elorriaga Txilen bizi zen, 1964an Bilbon kokatu zen arte, Zuzendaritzako ikasketak egiteko. Geroago kazetaritza munduan sartu zen, nazioarteko gaien analista, eta Bartzelonako Unibertsitate Autonomoan irakasle moduan aritu zen. Azken hiri horretan egin zuen bere lehen antzezle-lana, La ciutat crema filmean. Euskal zinemak 1978an Iñaki Nuñezen Toque de queda egitera erakarri zuen, eta geroago Segoviako ihesa, Albaniako konkista, Felicidades Tovarich… egin zituen. Elorriagak 25 film baino gehiago egin ditu, horietako asko zuzendari itzaltsuekin: Jaime Chávarri, Carlos Saura, Bigas Luna, José Luis Cuerda, José Luis Borau edo Alejandro Amenabar. Ikuska 4 metraje laburreko filma eta Zergatik Panpox? metraje ertaineko filmak idatzi eta zuzendu zituen, hurrenez hurren. == Maribí Bilbao (Bilbo, 1930 - 2013) == Euskal zineman eskarmentu handieneko emakumezko antzezlea, nortasun handikoa eta pertsonaiak –ia beti ertz askoko emakume hauskorrak– garatzerakoan ausarta, Maribi Bilbao hirurogeiko hamarkadako hamarkadaren hasieran hasi zen eta gaur egun, hirurogeita hamar urte jardunean pasa dituelarik, indar beteko bere ibilbide luzea koroatu duten hainbat sari jaso ditu. Gure begi-ninietan gordeak ditugu euskal antzezle zaharraren irudia Siete calles-en, mirabe otzanarena A ciegas-en, mojarena Pecata Minuta-n eta desloratu gabeko atsoarena berriki estreinatutako La primera vez metraje laburreko filman. El Mundo saria jaso zuen 2002an, emakumezko antzezle onenaren saria, Marujas asesinas filmagatik. == Paco Sagarzazu (Donostia, 1940) == Paco Sagarzazu antzezle bikaina da, baina bere lanbideak, irratiko esataria izanik, bere dohainen neurriko ibilbidea garatzea eragotzi dio. Hala ere, film askotan ikusi dugu, pertsonaia sinesgarri eta mamitsuak moldatuz: Crónica de la Guerra Carlistako kazetari liberala, Tasioko basozaina… Zuzendari ugarirentzat lan egin du, hala nola Xabier Agirre, Eloy de la Iglesia, Ana Díez, Gracia Kerexeta, Antonio Mertzero, Ramon Barea eta Daniel Kalparsoro. == Patxi Bisquert (Zizurkil, 1952) == Imanol Uribek Segoviako ihesa egin zezan deitu zionetik Patxi Bisquert euskal zinema berriko filmetan ohiko presentzia izan zen: Akelarre, Albaniako konkista, Golfo de Vizcaya, Ehun metro, eta batez ere Montxo Armendarizen Tasion, bere antzezpenik gogoangarriena. Bestalde, Pedro Olea, Francesc Bellmunt edo Carlos Sauraren zuzendaritzapean ere lan egina da. == Klara Badiola (Donostia, 1954) == Klara Badiolaren aurpegia azken bi hamarkadetako euskal zineman ezagunenetako bat da. Telebistan eta antzerkian lan egin ohi duen eskarmentu handiko antzezle hau Imanol Uribe, José Angel Rebolledo, Ernesto del Río, Juanma Ortuoste, Enrique Urbizu, Julio Medem edo Ana Díezen pelikuletan agertu izan da. == Ramón Barea (Bilbo, 1949) == Antzerki mundutik heldua, 1969tik Cómicos de la Legua, Karraka, Geroa, Bederen Bat edo Txalo bezalako taldeentzat ikuskizunak zuzendu jardunadakoa, zineman Imanol Uriberen eskutik hasi zen. Segoviako ihesa filmean, ibilbide luze samar baten abiapuntu izan zen, batik bat bigarren mailako antzezle izanez, baina baita protagonista moduan ere, besteak beste, Santa Cruz, el cura guerrillero eta Entre todas las mujeres-en. Euskal zinemak eskaini zion plataforma profitatuz, Ramon Bareak estatu mailako produkzioan sartzea lortu zuen, eskaintzen dizkioten rolak eraginkortasunez eta zenbaitetan bikain egiten dituen “ohiko izen” bat bezala. Horrez gain, bi film labur idatzi eta zuzendu ditu, Adios, Tobby, adiós eta Muerto de amor, eta film luze bat, Pecata minuta, azken hori bere antzerki testu baten moldaketa. == Xabier Gurrutxaga (Donostia, 1958) == Orquesta Mondragon musika taldeko buruaren antzezle-lana ez da guratsua edo noizbehinkakoa izan, baizik eta donostiar honek hirurogeita hamarreko hamarkadaren hasieratik eszenatokietan erakutsitako talentuaren halabeharreko ondorioa. Neurri berean musikari, showman eta antzezle, zineman bere burua antzeztuz hasi zen, Bésame tonta filmean, 1982an estreinatu eta balioa galdu zuen zentzugabekeria bat. Pedro Almodóvar ek Qué he hecho yo para merecer esto filman rol txiki bat eman zion, eta 1988az geroztik genero eta izaera oroko filmetan agertu izan da. El rey pasmadon Conde Duque de Olivares pertsonaiarena egiteagatik bereziki goretsi eta saritua izan zen. Geroago lan egin zuen, besteak beste, José Luis García Sánchezen (Tirano Banderas, Siempre hay un camino a la derecha), edo Luis García Berlangaren (París Tumbuctú) zuzendaritzapea. == Karra Elejalde (Leintz-Gatzaga, 1960) == Euskal zuzendarien azken belaunaldiaren antzezle begikoenetako bat Karra Elejalde da. Horregatik bere izena Julio Medem, Juanma Bajo Ulloa eta Alex de la Iglesiarenekin loturik dago, zeren eta, pelikulei talentua, irudimena eta konplizitate artistikoa ekartzen baitie. Izan ere, gipuzkoar honi kreatibitatea dario: telebista, irratia, antzerkia, zinema, idazketa... Alor horiek guztiak irizpide pertsonalaz, adimenaz eta zolitasunez jorratzen ditu. Antzezlea da, baina baita gidoilari eta zuzendaria ere. Euskal Orson Welles moduko bat... baino umore handikoa. == Saturnino García (Bariones de la Vega, 1935) == Bizkaira emigratu zuen 1952an, bere familiarekin, Leonen falta zen lanaren bila, eta instalazio metalurgiko batean langile sartu zen. Bere sentikortasunari jarraiki, kultura eta farandula giroan barneratu zen, eta 1956an lan jantzia kendu eta antzerkia bizibide bihurtzea erabaki zuen. Beti birak eginez, antzezpenak emanez –bere bululu maiteak–, ehunka obra antzeztu zituen, horietako batzuk gogoangarriak, David Mameten ''Una vida en el teatro''ko antzezle zaharrarena kasu, eta zineman zenbait rol ere burutu ditu, hala nola, ''Viaje a ninguna parte, Todo por la pasta, Acción Mutante'' eta ''Amantes''. Bere ibilbidea errotik aldatu zuen filma filmatu zuen 1994an: La Cuadrillaren ''Justino, un asesino de la tercera edad''. Geroztik, Saturnino pantaila handietan eszenatokietan baino sarriago agertu da, bere burua oroz gain “antzerkiko antzezle zahar” hartzen duen arren. == Mikel Garmendia (Ordizia, 1945) == Herri mailan ''Goenkale'' telesailean parte hartzeagatik sobera ezaguna, Mikel Garmendiak bere dohainak zeluloidean ere erakutsi zituen, pertsonaia ''jatorrak, Kaleretikeko Malantxas'' gogoangarria kasu –1987an Cartagenako Itsas Zinemaren Nazioarteko Jaialdian Antzezle Onenaren Saria–, ''Hamaseigarrenean aidanez''ko Cornelio zinikoa edo Maitéko angulero maitagarria antzeztuz. Garmendia euskal zinemaren bigarren mailako antzezle eraginkorrenetakoa izanez nabarmendu da. == Alex Angulo (Erandio, 1953 - Fuenmayor, 2014) == Angulo ikusle gehienek telebistari esker ezagutzen duten beste antzezle bat da, ''Segoviako ihesa'' filmean lehenengoz eta oso laburki agertu zenetik, ia 40 filmatan parte hartu duen arren. Dohain ugariren jabe, Alex Angulo zinema berrienaren euskarri sendoa da, eta gaur egungo zuzendari nagusien eskaintzak jaso ditu. == Najwa Nimri (Iruñea, 1972) == Najwa Nimriren presentzia misteriotsuan, Daniel Kalparsorok bere istorio ilun eta bortitzetarako protagonista eder bat aurkitu zuen. Hala ere, Alejandro Amenabarrekin eta, batez ere, Julio Medemekin pertsonaia konplexuagoak moldatzeko baliabideak erakutsi ditu. Goya sarietarako aukeratua izan zen 1998an, eta 2002an ostera finalean zen, ''Lucía y el sexo'' filmarengatik antzezle sekundario onenaren sarirako lehiatuz. Antzezle izateaz gain, Najwa soul eta jazz kantaria ere bada. == Ramon Agirre (Donostia, 1954) == Ramon Agirre antzerkian eta telebistan aritu izan da nagusiki, baina antzezpenerako bere dohaina euskal zineman ere agertu du: ''Santa Cruz, el cura guerrillero, Ander eta Yul, El día de la bestia, La hora de los valientes''… Lauaxetan Eusko Gobernuko lehendakari izandako Jose Antonio Agirre bere osaba aitonarena egin zuen. grsqdlxi3awty9vo4c780bah5rfulji 0 2941 7733 2015-07-27T20:59:46Z Jalkorta 1113 Orria sortu da. Edukia: EGILEEK EUSKAL ANTZERKIAN DUTEN LEKUA antzerkiak berak azken hamarkadetan eman dien garrantziaren araberakoa da. Hirurogeita hamarreko hamarkadan, eta laurogeiko hamarkada... wikitext text/x-wiki EGILEEK EUSKAL ANTZERKIAN DUTEN LEKUA antzerkiak berak azken hamarkadetan eman dien garrantziaren araberakoa da. Hirurogeita hamarreko hamarkadan, eta laurogeiko hamarkadaren zati handi batean, halaber, egiten ziren muntaketek joera handiagoa agertzen zuten taldeko sorkuntzarako, edo egilea bere borondatez geratzen zen itzalean, taldeko lanari lehentasuna emanda, estatuan gertatu ohi zen bezala. == Eskarmentu handikoak == Alabaina, hori gertatu aurretik bazen jada egile garrantzitsurik, '''Jose Maria Bellido''' (1922-1992) kasu, berrogeiko hamarkadaz geroztik umorea eta tragedia uztartzen asmatu zuen egilea, ''besteak beste'', '''''El hombre que se fue''''' (1949), '''''El Baile''''' (1951) edo '''''Fútbol''''' (1963) lanetan. Azkenaldian antzerki komertzialago bat idatzi zuen, '''''Milagro en Londres''''' (1972) arrakastarik handieneko antzezlanekin. '''Gabriel Celaya''' (1911-1991) poetak antzerkigintza ere jorratu zuen, ikuspegi poetiko batez beti. '''''El relevo''''', bere lanik ezagunena, euskal antzerkiarentzat kasik oharkabean eta itzalean egon zen, harik eta laurogeiko hamarkadan Bederen 1 konpainia gipuzkoarrak bikain eszenaratu zuen arte. '''Rafael Mendizabal''' (1940) eta '''Juan Jose Artetxe''' Donostian jaio eta Madrilen bizi diren eskarmentu handiko bi antzerkigile dira. Antzerki komertzial eta formalki konbentzional samarra egiten dute. Artetxek, halaber, Londres, Paris edo New Yorkeko eszenatokietan arrakasta izan ostean hemen erakarmen-indar handiko antzezleekin, besteak beste, Pedro Osinaga edo Arturo Fernándezekin taularatzen diren komedia ugari itzuli eta moldatu ditu. == Helduak == Gaztelaniaz idatzitako euskal antzerkigintzan bada 40ko eta 50eko hamarkadetan jaiotako egile-belaunaldi bat, '''Ignacio Amestoi''' (1947) buru duena, lan gehien estreinatu eta bere testuen moldaketetan zorte handienetakoa. Adibidez, Geroa eta Teatro Gasteiz taldeek eszenaratu dituzte bere '''''Gernika, un grito, 1937'''''; '''''Pasionaria, no pasarán'''''; '''''Betizu, toro rojo'''''; edo''''' Doña Elvira, imagínate Euskadi'''''. Egile honen antzerkian kezka etengabea da Euskadiko egoera sozial eta politikoa, beste hainbatek saihestu ohi duena. '''Fernando Savater''' (1947), aldiz, ez da antzerkigileen artean hain ezaguna. Diskurtso-tonu literario batez idatzi eta estreinatu ditu zenbait antzezlan, hala nola '''''Juliano de Eleusis''''' (1981), '''''Vente a Sinapia''''' (1983), '''''El último desembarco''''' (1987),''''' Catón, un republicano contra César''''' (1997) eta '''''Guerreo en casa''''' (1992). '''David Barbero''' eta '''Francisco Xabier Diez Gil Conde''' Euskal Herritik kanpo, hurrenez hurren Gaztelan eta Galizian, jaiotako bi egile dira. Alabaina, Euskadin urte asko eman ondoren zalantzarik gabe euskal antzerkigintzaren baitakoak dira. '''Aipatu lehen egileak''', ofizioz kazetaria denak, estreinaldiak baino gehiago du testuak eta sariak. Honen lan batzuk dira '''''Un hombre muy enamorado''''', '''''La vida imposible de Marilyn''''' edo '''''Gambito de dama'''''. '''Xabier Gil''' (1953) institutuko irakasleak ere lan dezente egin du, berak komedia ankerra deitzen duen genero berriaren barruan. Esaterako, '''''Rosa del jardín prohibido''''', '''''Sueños de identidad''''' edo '''''La tierra movida bajo los pies''''' testuen bereizgarrietako batzuk dira ironia, surrealismoa eta beti amildegiaren ertzean dauden pertsonaiak edukitzea. == Gazteak == Egile gazteenen artean nabarmendu behar da '''Xabi Puerta''' (1959), antzezlanekin batera zine eta telebistarako gidoiak egiten baititu. Geroa, Eolo eta beste taldeetan aritu eta beraientzat zenbait lan sortu ondoren, adibidez '''''Dulce puta''''' edo '''''La piel prestada''''', azkenaldian Perros de la lluvia eta Gilen Tellen mitoaren ikuskera berezi bat idatzi ditu. '''Ortiz de Gondra''' (1965) gehientsuen antzeztu eta saritutako egile bat da. Madrilen lan egin izan du, eta euskal antzerki-sorkuntzarekin harreman eskasa izan du. Dedos, Centro Dramático Nacional delakoan estreinatua, Espainian eta kanpoan gehien antzeztutako funtzioetako bat da. Bestalde, '''Roberto Herrero''' (1960) kazetari eta antzerki kritikariak bi testu eder argitaratu zituen: '''''Los abrazos perdidos''''' eta '''''Como todos los martes'''''. Lehenengoan, Eolok 1997an estreinatuak, ETAren existentzia eta honek euskal gizartean eragiten duen nonahiko indarkeria zuzenean jorratzen ditu. Emakumeek egindako antzerkia apurra izan da duela gutxi arte, hala ere, indarra hartzen ari da '''Garbiñe Losada''' eta zenbait egilerekin. Honek, Ados Teatroan zenbait lan estreinatu ditu bere taldearekin, '''''Desperrados''''' eta '''''El amigo de John Wayne''''' kasu. '''Maite Agirre''' (1955) antzezle eta zuzendari da '''''La baladilla de San Sebastián, Bilbao, Lauaxeta, tiros y besos, Y María, tres veces amapola, María''''' –Maria de la O Lejarraga errepublikarra, antzerkigile eta feministari buruzkoa– antzezlanen egilea. '''Teresa Calo''' (1955) antzezleak idatziz zituen '''''Mentiras''''' eta '''''Entre líneas''''' lanak. Zerrenda labur hau ez dugu itxiko '''Edurne Rodríguez''' (1964) aipatu gabe, tamalez jada zendua. Legaleón konpainiako kide izan zen, eta bertan antzezle lanak egiteaz gain, taldeak ekoitzi zituen antzezlanetako batzuk idatzi zituen, hala nola '''''Mujeres al rojo vivo'''''. 8yv12ehy15333na91frdup7amederhk 0 2942 7734 2015-07-27T21:16:18Z Jalkorta 1113 Orria sortu da. Edukia: GENERO DRAMATIKOA gatazkan oinarritzen da: pertsonaia batek edo batzuek beren nahiak lortzea eragozten dien erresistentzia bat (barrukoa edo kanpokoa) menderatu behar dute... wikitext text/x-wiki GENERO DRAMATIKOA gatazkan oinarritzen da: pertsonaia batek edo batzuek beren nahiak lortzea eragozten dien erresistentzia bat (barrukoa edo kanpokoa) menderatu behar dute. Euskaldunek ekoitzitako filmetan drama sozialak, drama poetikoak, generoko dramak, komedia dramatikoak... aurkituko ditugu. Gure hurbileko errealitateari lotutako pertsonaiek irudikatutako tentsio dramatikoaren adabegiak. == ''Fuego eterno'' (1984). 95’ == Prod.: Aiete Films, Azkubia Films, José Esteban Alenda. Zuz. eta Gid.: José Angel Rebolledo. Antzez.: Angela Molina, Imanol Arias, François-Eric Gendron, Ovidi Montllor, Myriam Maeztu. ''Aiete Films'' ekoizpen-etxearen bigarren filma lehenengoa (Mikelen heriotza) baino asmo handiagokoa zen, baina emaitza ez zen inola ere hain errentagarria gertatu. Fuego eterno euskal tradizioetan errotutako maitasun eta heriotzaren kondaira modura aurkezten da. '''Rebolledo'''ren gidoiak eta zuzendaritzak funtsa badute, antzezleak eraginkorrak dira eta eszenaratzeak maila handiko uneak eskaintzen ditu –batik bat '''Agirresarobe'''ren argazki-lan bikainari esker–, baina osotasunean porrot egin zuzen erabat. Filmari ausardia falta zaio, eta nabarmentzeko gogo sobratzen. == ''Otra Vuelta de Tuerca'' (1985). 113’ == Prod.: Gaurko Filmeak. Zuz.: Eloy de la Iglesia. Gid.: Gonzalo Goikoetxea, Eloy de la Iglesia, Angel Sastre, Henry Jamesen izen bereko nobelan oinarritua. Antzez.: Pedro Mª Sánchez, Queta Claver, Asier Hernández, Cristina Reparaz. Zinemagile ausarten herrian, '''Eloy de la Iglesia''' errege litzateke, begirune osoz esanda. ''El pico''ren bi zatiekin 1985ean irabazitako diruaz, zarauztarrak bere ibilbidean norabidea aldatu eta proiektu klasiko bati heldu zion, beldurrezko generoan: '''''Otra vuelta de tuerca'''''. Jamesen istorioa euskal handikien giroan egoki txertatu zuen, baina zuzendariak, flematiko agertu beharraren beharraz, filma askotan arnasarik gabe uzten du. ''Otra vuelta de tuerc''a eta Amenabarren'' Los otros'' konparatzea halabeharrezkoa da kasik, antzekotasun garbiak baitituzte. == ''Adiós, pequeña'' (1986). 86’ == Prod.: Travelling Films. Zuz.: Imanol Uribe. Gid.: '''Imanol Uribe''', Ricardo Franco. Antzez.: Ana Belén, Fabio Testi, Marcel Bozzuffi, José Manuel Cervino, Nacho Martínez. '''Imanol Uribe'''k genero beltzean –jarraian zetozen urteetan bikain moldatu zen– egin zuen lehenengo saioa Bilboko itsasadarraren bi ertzetan gertatzen zen istorio bat da: elkarri buru ematen dioten bi munduren sinbolo gisa jokatzen duten bi geografia. Uribek badaki pertsonaiak mugitzen eta eszenak egoki taxutzen ditu, baina gidoiaren argaltasunek ahalegina zapuztu zioten. Ana Belén eta Fabio Testi kontratua konplitzea beste xederik gabe, filma funtsik gabe ebatzia gertatu zen. Nolanahi ere, aitortu beharra dago generoa Bilboko paisaia industrial dekadenteetan txertatzeko ahalegina baliokoa dela. == ''Las cartas de Alou'' (1990). 92’ == Prod.: Elias Kerexeta. Zuz. eta Gid.: Montxo Armendariz. Antzez.: Mulie Jarju, Eulalia Ramón, Ahmed El-Maaroufi, Akonio Dolo, Albert Vidal. Pateren krisiari eta immigrazio legearen inguruko eztabaidari aurreratu zitzaien, giza komunikazioa eta elkartasunaren aldarrikapen ederra den filmarekin. Elkarrizketa batzuk ia ulertezinak badira ere, pertsonaiak gardenak dira, eta errealitatea ulergarria erabat egiten zaigu. Gidoiaren amarru zoli bati esker, izenburuak aipatzen dituen Alouren gutunak ikusleak berak idazten ditu bere buruan. '''Armendariz'''ek Donostiako Zinemaldiaren Urrezko Maskorra Coen anaien ''Heriotza lore'' artean filmaren kaltetan irabazi izanaren penitentzia pairatu behar izan zuen. == ''Alas de mariposa'' (1991). 108’ == Prod.: Gasteizko Zinema. Zuz.: Juanma Bajo Ulloa. Gid.: Juanma Bajo Ulloa, Eduardo Bajo Ulloa. Antzez.: Silvia Munt, Fernando Valverde, Susana García, Laura Vaquero, Txema Blasco. '''Juanma Bajo Ulloa''' metraje luzeko filmen zuzendari sarituaren (''Akixo, El reino de Víctor'') lehenengo film luzea ipuin poetiko, magiko eta limurtzaile bat, bere ikusmen nahiz eszenaratzeko baliabide ugariak agertzen zituena zen. Enfant terrible gasteiztarraren zinemak planoen sintaxia, irudiaren ehundura eta kameraren mugimendua ditu bereizgarri nagusi, gidoian eta pertsonaien deskribapenean agertzen diren hutsuneak kalitate handiko uneekin ahaztaraziz. '''''Alas de mariposa''''' filmak Donostiako Zinemaldiaren Urrezko Maskorra irabazi zuen 1991an. == ''Vacas'' (1992). 91’ == Prod.: Sogetel. Zuz.: Julio Medem. Gid.: Julio Medem, Mitxel Gaztanbide. Antzez.: Emma Suárez, Carmelo Gómez, Ana Torrent, Karra Elejalde, Klara Badiola. ''Euskal zinema'' kultur tradizioez elikatzen eta herriaren ikurretan oinarritzen dena bada, '''Julio Medem'''en ''opera prima''k mugarri bat ezarri zuen. Zeren eta Vacas film bikaina da, baina zerbait gehiago ere bai: topiko eta arketipoen aurkako adierazpen bat da, egitura narratibo bizi eta lirikoa; lan horrekin gure zinema heldutasuna eraman du. Hala ere, behiaren “juzkurik gabeko begia” gurearen antzekoa ez denez, proiektuak tamalez ez zuen bertan babesik izan, eta Madrilen finantzatu zen, Medem bere jaioterritik urrundu duen ibilbide batean abiaraziz. == ''La madre muerta'' (1993). 106’ == Prod.: Gasteizko Zinema. Zuz.: Juanma Bajo Ulloa. Gid.: Juanma Bajo Ulloa, Eduardo Bajo Ulloa. Antzez.: Karra Elejalde, Ana Alvarez, Lio, Silvia Marsó, Elena Irureta. Beste behin, '''Bajo Ulloa'''k amesgaiztozko edo eromenaren amildegi ertzeko fantasia anker batean sartzeko gonbitea luzatu zigun. Beste behin, etxetzar islatsuak, hospizioa eta bertako biolentzia sorra, oroimen hautsia, erakarpen halabeharrezkoak, dena '''Bingen Mendizabal'''en musikaren urrumaz eta zabunkatu eta itotzen gaituen kamera dantza batez. Egia, kontakizunaren pasarte askotan ikusezina, obsesiboki xehea den narratzaile batek ematen du, antzezle multzo bikain baten laguntzaz. 1993an '''Montrealgo Jaialdiak''' Bajo Ulloari zuzendari onenaren saria eman zion. == ''La ardilla roja'' (1993). 110’ == Prod.: Sogetel. Zuz. eta Gid.: Julio Medem. Antzez.: Emma Suárez, Nancho Novo, Carmelo Gómez, María Barranco, Karra Elejalde. '''Julio Medem'''ek ''Vacas''en iradoki zuen oro '''''La Ardilla Roja''''' filmean berretsi zuen. Bikoteen arteko gezur eta alegien, botere eta menderatze istorioa da, udara bero batean Donostiako kanpinean girotua. Medemen zinemaren bereizgarria da nolabaiteko itxurakeria, alderdi original eta poetikoak bortxatzea, naturaltasuna behartuz; baliteke denen gustuko ez izatea. Baina bere istorioei aurre egiteko agertzen duen zintzotasunak bestela lotsagarri gerta litekeena erakargarri egiten du. == ''Historias del Kronen'' (1995). 90’ == Prod.: Elias Kerexeta, Claudine Ossard Productions. Zuzd.: Montxo Armendariz. Gid.: Montxo Armendariz, José Angel Mañas, J.A. Mañasen izen bereko nobelan oinarritua. Antzez.: Juan Diego Botto, Jordi Mollá, Nuria Prims, Aitor Merino, Armando del Río. '''Armendariz'''ek gizartearen gune ospeletan ezarritako gizabanako eta taldeen bizimodua ikerketa koadernoetan jasotzen duen antropologoaren begirada du. Jarrera horrekin aztertzen du txondorraren oinean dagoen ikazkina ''Tasio''n, eta bizimodu hobe baten bila Itsasartea zeharkatzen duen emigrantea ''Las cartas de Aloun''. Era bertsuan, '''''Historias del Kronen''''' filmean asfaltoa zapaltzen du, nihilismo suntsitzaile batek gidatutako hiriko gazte mota jakin bat aztertzeko. Gozogarririk gabeko filma da, eztarrian korapiloa jartzen duen horietakoa, aurkikuntza bisualez betea. == ''Bwana'' (1996). 81’ == Prod.: Aurum, Cartel, Origen. Zuz.: Imanol Uribe. Gid.: Imanol Uribe, Juan Potau, Paco Pino, Ignacio del Moralen La mirada del hombre oscuro lanean oinarritua. Antzez.: Andrés Pajares, María Barranco, Emilio Buale, Alejandro Martínez, Andrea Granero. ''Días Contados'' egin eta bi urtera, '''Imanol Uribe'''k berriro Donostiako Zinemaldiaren ''Urrezko Maskorra'' irabazi zuen, '''''Bwana''''' filmarekin. Armendarizek ''Las cartas de Aloun'' bezala, Uribek arrazakeria erabatekoena jorratzen du, baina irizpide ezberdinez: nafarrak fintasuna baliatzen duen bitartean, Uribek umore eta biolentziazko kolpeak erabiltzen ditu, ''Andrés Pajares'' eta ''María Barranco'' bikote protagonista lagun. Bwana atseginez ikusi eta laster ahazten diren film horietako bat da. == ''Todo está oscuro'' (1997). 95’ == Prod.: Igeldo Komunikazioa, Euskal Media, Teleset, MGN. Zuz.: Ana Díez. Gid.: Ana Díez, Carlos P. Merinero, Bernardo Belzunegi, Angel Amigo. Antzez.: Silvia Munt, Klara Badiola, Diego Achury, Valeria Santa, Robinson Díaz. Bederatzi urteren ostean, '''Ana Díez''' film luzeak egitera itzuli zen '''''Todo está oscuro''''' filmarekin. Marta (''Silvia Munt'') Kolonbiara doa zendutako anaiaren (''Kike Díaz de Rada'') gorpuzkiak jasotzera. Bidaia iniziatiko baten hasiera izango da, bere ilusioak zapuztuko diren bidaia, infernuaren atea dirudien gizarte batean bizirauten ikasiko duelarik. ''Ander'' eta ''Yul'' filmean bezala, tuterarraren kezka nagusien artean biolentzia dago, eta oraingoan haren bidegabekerian sakontzeko emakume baten begirada hartzen du. == ''Asfalto'' (1999). 92’ == Prod.: José María Lara, Sur Films, Albares Productions. Zuz.: Daniel Kalparsoro. Gid.: Daniel Kalparsoro, Santiago Tabernero, Frank Palacios. Antzez.: Najwa Nimri, Juan Diego Botto, Gustavo Salmerón, Alfredo Villa, Antonia San Juan. Beste dohain askoren artean, '''Kalparsoro'''ren laugarren filmaren izenburua egokia da, protagonista, funtsean, hiria baita: Madril. Asfalto errearen berotan, Lucía, Chino eta Charlyk ezinezko triangelu bat osatzen dute. Askatasunak etsai gehiegi ditu, hala kanpoan nola norberaren barruan. Kalparsorok orain arte egindako lan onenak aparteko eszenaratzea erakusten du, fotografiaren tratamendu bikain batek eta ''casting''aren diseinu egoki batek indartua. Hondarribikoarengan ohikoa denez, akzio-eszenek zuzendari gisa duen trebezia agerrarazten dute. == ''Los amantes del círculo polar'' (1998). 103’ == Prod.: Sogetel. Zuz. eta Gid.: Julio Medem. Zuz.: Najwa Nimri, Fele Martínez, Nancho Novo, Maru Valdivielso, Sara Valiente. Patuaren eta halabeharraren jokoa milaka filmen oinarri izan da. Alor labaina da, eta erraza estropezu egitea. Horrek edozein zinemagile uzkur lezake, baina ez '''Julio Medem''', istorioen garapenean unibertso propio eta originaltasun handiko artista. Kasualitatea eta kausalitatea paisaia elurtuekiko bi anaia-arrebaorderen arteko ''amor fou''-ko istorio honen ardatzean daude. Arbitrariotasun eta apainkerian erortzeko zorian, Medemek sinesgarritasun poetiko handiz aurrera egiten du, eta emozio handiko beste obra bat eskainiz. == ''La novena puerta'' (1999). 132’ == Prod.: Araba Films, Bac Films, Kino Vision. Zuz.: Roman Polanski. Gid.: Enrique Urbizu, John Brownjohn, Roman Polanski, Arturo Pérez Reverteren El club Dumas nobelan oinarritua. Antzez.: Johnny Depp, Frank Langella, Lena Olin, Emmanuelle Seigner. Iñaki Núñez koprodukzioan dagoela, eta Enrique Urbizuk beste zenbait egilerekin batera idatzirikoa, '''Roman Polanski'''ren filma gaizkiaren indarrak nagusi direneko errealitatearen alderdi ilunetan sartzen da. Tentsio narratiboa erabat galdu gabe eta antzezleen lan dotoreekin, istorioak Arturo Pérez Reverteren nobelan txerta litezkeen baina pantailan emaitza onik ematen ez duten baliabideei heldu zien, bukaera eskas batekin proiektuak finean behea jo zuelarik. Nolanahi ere, gorestekoa da '''Araba Films''' ekoizpen-etxeak neurri honetako proposamenetan inbertitzean agertu zuen adorea. == ''Plenienilunio'' (2000). 118’ == Prod.: Sogecine, Aiete/Ariane Films. Zuz.: Imanol Uribe. Gid.: Elvira Lindo, Antonio Muñoz Molinaren izen bereko nobelan oinarritua. Antzez.: Miguel Angel Solá, Adriana Ozores, Juan Diego Botto, Fernando Fernán Gómez, Chete Lera. ''Extraños'' eskasaren ondoren, '''Uribe'''k polizia-istorio bat moldatu zuen berriro. '''''Plenilunio''''' filmak egiaz paraleloan doazen hiru istorio kontatu zituen, Manuel (Miguel Angel Solá) pertsonaiaren bidez: neskatoen hiltzailearen (Juan Diego Botto) kasua, bere maitasun istorioa andereño batekin (Adriana Ozores) eta Bilbon igarotako urteen oroitzapena, atentatu moduan itzul litezkeenak. Ekintza probintziako hiriburu batean kokatzen delarik, filmak Bardemen ''Calle Mayor'' gogorarazten du. Egia da hiru istorioak ez daudela behar bezala elkarloturik, baina emaitza estimagarria da. bgrpihylflhhjecw2jk1ac9qk9hjyv1 0 2943 8124 8052 2015-10-05T06:20:14Z Joxemai 371 /* Joannes Leizarraga */ wikitext text/x-wiki ''Euskarazko lehenengo liburua Mosen Bernat Etxepareren ''Linguae Vasconum Primitiae'' poesia-bilduma laburra da. Joannes Leizarragak euskaratu zuen lehena da Testamentu Berria eta idazkera jasoa agertzen du. Axularren Guero aszetikako tratatu bat da; bere oparotasunak, edo, are barrokismoak, prosari erritmo zinez bizkorra eragiten dio. Joannes Etxeberri bere garaian jakintsua izategatik zen famatua; tamalgarria da prosarik idatzi ez izana. Arnaut Oihenartek molde herrikoiak berariaz saihestu izan ditu eta neurkera, kontzeptu zein erreferentzietan poesia jakintsua egiteko gogoak gidatu zuen.'' == Berpizkundea == === Bernat Etxepare (1545) === «Euskarazko lehenengo liburua Mosen Bernat Etxepare Eiheralarreko erretorearen ''Linguae Vasconum Primitiae'' poesia-bilduma laburra da, 1545ean argitaratua, Bordelen» (Mitxelena, 1960, 45). Mitxelena irakasleak modu horretara aurkeztu zuen lehenengo euskal idazlea. Aurkezpen hori argitaratu zenetik gaurdaino, nabarmen aberastu da Etxepareren bizitza eta obrari buruzko ezagutza. ==== Bizitza eta gertakari historikoak ==== '''Bizitza'''. Etxepareren biografiari buruzko ikerlanak bere bizitzako pasarte batzuk, batik bat, bere kartzelaratzearen ingurukoak, ezagutzeaz baino ez dira arduratu. Noiz jaio zen misterioa zaigu. Eiheralarreko erretore zela argitaratu zuen liburuko hitzaurrean adierazi zuelako dakigu. Aitzol Etxepare Eiheralarren jaio zelakoan dago, eta, haren ustez, 1480 edo 1490 inguruan jaio zen. Hari buruzko lehenengo berria 1518koa da, ordurako Eiheralarreko erretore zelarik. Seguruago dakigu, ordea, Donibane Garazin artzapez izan zela, egoera politikoa gogorra zen garai batean (Alzola, 1962, 311). '''Historia'''. Gaztela eta Aragoiko erregeek Nafarroa inbaditu zutenean, haien alde agertu izana izan zen haren bizitza baldintzatu zuen gertakaria. Badakigu Erregeen aldekoek Etxeparek Donibane Garaziko artzapez jarrai zezan nahi zutela. Nafarroako Joan II.a erregek hiria hartu zuenean, Etxeparerenak egin zuen. Preso egon zen, Mosen Bernat Echeparere cantuya poema autobiografikoan agertzen duen bezala. Bere sinadura 1533ko Sinodoko estatutu batzuetan agertzen da, eta 1559an Orreagako kapituluak irekitako kalte eta irainei buruzko dokumentu batean bere izena irakur daiteke, izen horren identitatearen gaineko zalantzak dauden arren. '''Obra'''. Testu poetiko bat da bere obra. Guztira hamasei poema eta 1.159 lerro; 595 lerro hiru poema, erlijiozkoak dira; 403 lerro hamar poema, erotikoak; 102 lerro ditu kartzelaratzearen lan autobiografikoak, eta euskara goresten duten bi lan laburrek, berriz, 40 eta 19 lerro (Alzola, 1962, 315). Etxepareren testuaren argitalpenen gainean eztabaida bat bada edo, egokiago esanda, bazen. Altunak (Versificación..., 1979) poetari eskainitako bere tesian igarri zuen, zuzen igarri ere, 1545ko argitalpena, guganaino ale bakar baino heldu ez den argitalpena, ez zela bakarra, eta aurretik bazuela beste argitalpen bat. Altunak honako froga hauek aurkezten ditu: # Bertso batzuen neurrian irregulartasunak agertzen dira, neurkerari begira nahiko kodifikatua dagoen liburu batean. Altunaren iritziz, bertso faltsu horiek ez dira Etxeparek idatziak. # Inprimatzeko baimenean, inprimatzaileak Erregeari erregutzen dio berea ez den beste argitalpen baten salmenta debeka dezala. Nolanahi ere, adierazpena lausoa da, inprimatzailea azkenean egin ez zen beste argitalpen bati buruz ari baitzitekeen, eta ez egiaz egindako bati buruz. Altunak, batez ere aurreko frogaren sinesgarritasuna oinarri harturik, beste argitalpen bat egin zela ondorioztatu zuen. Oihenartek, Rouenen, 1565 baino lehenago, beste argitalpen bat egin zela esan zuen. ==== Egile bat bi korronteren artean ==== Euskal kritikan topiko hedatuenetako bat da Bernat Etxepare eta Juan Ruiz Hitako Artzapezaren artean antzekotasun nabarmenak daudela. Antzekotasunak hauek lirateke: a) Neurkera: Etxeparek erabilitako sistema errima bakarra cuaderna viaren antzekoa da, b) biografian ere antzekotasunik bada, bi egileok preso egon baitziren, c) bi egileon testuetako maitasunaren ikuskera berbera dela esan ohi da; egokiagoa litzateke, ordea, antzekoa dela esatea, d) Mariaren gaia, bekatariaren eta Salbatzailearen arteko mintzaide gisa, antzera agertzen dute bi egileok. Konparaketa sistema hori, ordea, ahula da. a) argudioak errima hartzen du kontuan, baina ez neurria; b) argudioak obran eraginik ez duen kointzidentzia bat jaso besterik ez du egiten; c) argudioa ez da sinesgarria, bi egileon ikuskera maitasunaren gaian nahikoa ezberdina baita, antzekotasunik topa daitekeen arren; d) argudioa da, beharbada, bi egileon mundu-ikuskera dela antzekotasun nabarmena bakarra. '''Erdi Aroko gizona'''. Jon Juaristiren (Literatura..., 1987, 31 eta hur.) iritziz, Etxepare Erdi Aroko idazlea da, trantsiziokoa dela ere aitortzen duen arren, baina bere ikuspegia defendatzeko bestelako argudioak erabiltzen ditu: a) Etxeparek bere obra kantatzeko idatzi zuen, ez irakurtzeko. Juaristik ondorioztatzen duenez, «ez dirudi Etxepare ahozko eta kirografia lanen arteko errotiko ezberdintasunaz jabetzen denik». b) «Aldi berean, maitasun sakratu eta profanoaz gozatzeko gonbiteak berehala ekartzen du gogora Hitako Artzapeza. Izan ere, Etxeparek horretan, eta beste hainbat planteamendutan, Juan Ruizen ikuspegi berbera du», beste planteamendu horiek aipatzen ez direlarik. '''Errenazimentuko gizona'''. Literaturaren ikuspegitik, Etxepare Erdi Aroko idazletzat hartzen duen iritzi horrez gainera, beste batzuk hartu behar dira kontuan, zeren eta bitxia bada ere, begiratutako erreferentzietan bere garaiko gizon errenazentista bezala erakusten duten datuak itzalpean agertzen baitira, edo aipatu ere ez dira egiten. Eta daturik bada, hala nola: 1) Inprentari garrantzi handia ematen dio, eta hori nekez izan liteke Erdi Aroko ezaugarri bat. 2) Etxeparek bere hizkuntza goresten du, haren garrantzia latinarenarekin alderatuz. Jakina denez, Errenazimentuaren oinarrietako bat da herrihizkuntzak kultur baliabidetzat onartzea. 3) Morroiari soldata zor zaioneko planteamendua gizarte errenazentistaren ezaugarri bat da. 4) Etxeparek, Ama Birjina Unibertsoaren erdigunean kokatzen badu ere, testu batzuetan gizona jartzen du ororen erdigunean. 5) Etxepareren erlijiotasuna Erdi Aroko pentsaera batetik ote dator, edo pentsaerakorronte ortodoxo batetik? 6) Eztabaida horren ardatz nagusietako bat idazketarekiko erlazioa da. Euskal literaturaren historian, auzia alderantziz aurkeztu ohi da. Hau da, Etxepare eta ahozkotasunaren arteko erlazioz hitz egiten da. Jakina da bere lanak kantatuak izateko egin zirela. Jakina da, halaber, bere bertso batzuk tradizio bihurtu zirela, kanta biltzailea izan zitekeela ere esan izan du inork; Altunak poeta herrikoia esaten zion, bertsolariekin alderatuz. Hori guztia oso ongi dago, baina txanponaren ifrentzua ikustea falta zaigu. Nolanahi ere, zalantzarik gabe Etxeparek bere bertso idatziak inprimatzeko ematen ditu. Badakigu modernitatea (ArièsDuby, 1991) idazketarekiko erlazioagatik definitzen dela, eta horrek, era berean, Estatuarekiko erlazio ezberdina zekarrela, eta baita erlijioarekiko ere, pribatua bihurtzen baita. Etxepareren biografiak argitzen digu honek Estatuarekin zuen harreman tirabiratsua. Agiriek gizon bertutetsu eta letradun gisa deskribatu zuen (Urkijo, 1907). Erlijioari dagokionez, bere Kristaua Dotrina irakurtzen hastea nahikoa litzateke konturatzeko Etxepare orokorrean ez zaiola jendeari zuzentzen, entzule bakoitzari bananbanan baizik. Idazketari begira, ezaguna da idazketa teknikak harreman autobiografiko eta analitikoak bultzatzen dituela. Errenazimentua ez da berez aro baten antzera hartu behar, baizik eta modernitatearen garapenean tirabira kontrajarriekiko garai modura. Nire iritziz, Etxeparek bere liburuan ez du Erdi Aroaren eta Errenazimentuaren arteko tirabira pertsonal edo kontserbadore bat jasotzen, baizik eta modernitatearen garapenean gizartearen beraren baitan zegoen tirabira. 7) Tonua Erdi Arokotzat jo daitekeen arren, ene ustez, testuen egituraketak, gerora hitz egingo dugun egituraketak, eskuartean duen materiala kanon bati jarraituz, arrazionalizatzen eta antolatzen duen gizon bat agertzen du. Ohar horiek guztiek bakarra dute xedea: Etxepare gutxienez Errenazimentuko korronte kontrajarrietan txertatutako trantsizioko idazletzat aurkeztea. ==== Etxepareren obra poetikoa ==== '''Neurkera'''. Badirudi Etxepare eta eztabaida beti elkarrekin doazela. Haren balioa eztabaidagai izan da, hau da, Erdi Aroko edo Errenazimentuko izaera ote duen ez ezik, azken eztabaida bere obra poetikoan ziurtzat jotzen zen neurkerari buruzkoa da. Patxi Altunaren tesiak (1979) Etxepareren ebakera-neurkera abiapuntu harturik aztertu zuen. Bigarren mailako poemak alde batera utzita, Etxepareren corpusa barneko hiru etenen bidez 4/4/4/3 antolaera silabikoa agertzen duten 4 lerro eta 15 silabako ahapaldi errima bakarreko poemek osatua dago. Hori egiaztatu ondoren, Altunak Etxepareren hizkeraren ezaugarriak ikertu zituen, aurrez Lafonek (1951) egindako lana osatuz. Jon Juaristik iritzi hori zalantzan jarri zuen: «Linguae Vasconum Primitiae lanean forma metriko nagusia hamasei silabako tetraforo errima bakarra da, hau da, Libro de Miseria de Omne lanaren idazle anonimoak eta, ziur asko, Berant Erdi Aroko kleropoesiazko beste lan batzuetan erabilitako berbera. Etxeparek errima oxitonoak nahiago ditu. Etxepareren berezitasun hori dela-eta, fonologikoki euskal azentuari ez baitagokio, zenbait ikerlek gure lehenengo idazleak hamabost silabako (8//7) bertso bat, literatura erromanikoetan bitxi samarra, erabiltzen zuela ondorioztatu zuten –ondorioztapen okerra, nire iritziz. Azkenean, Etxepareren bertso gehienak hamasei silabako eredu oxitonoari (8//7+1) jarraitzen zaizkio» (Literatura..., 1987,35). Altunaren erantzunak «¿Son hexadecasílabos...», 1991. Hain luze jo zuen, ezen iritsi aurretik arrapostua jaso baitzuen (Juaristi, «De metrica...,»1990). Altunak, bere artikuluan, Juaristik bere hipotesian eskainitako arrazoi eta datuak aztertu zituen, Etxepareren bertsoetan 15 silaba ikusten zituen, Oihernarten testigantza bereziki nabarmenduz. Juaristi, bestalde, hamasei silabako ereduaren defentsari lotuko zaio, arreta Etxeparek gertuko zuen tradizio erromanikora erakarriz. Poesia proventzala. Neurkeraren gaineko eztabaida horiek egiteke dauden beste azterlan batzuk zokoratu dituzte. Horietako bat Etxepareren obran poesia proventzalaren osagai ba ote diren argitzea da. Lafonek jada Etxeparek trobadoreetatik edan bide zuela adierazi zuen arren, ikerketa ildo horri ez zaio inor lotu, bere obran gorteko maitasunaren topikoak agertzen badira ere. '''Estilo bikoitza'''. Etxepareren obran estilo bikoitza nabari daiteke, nire iritziz balizko errealismo batetik eta baita ahozko poesiatik ere urrutiratzen duena. Ispiluaren metaforaz ari naiz, eta ahalezkoen erabileraz. Etxeparek bere poemetako pertsonaiak maitasun kontzeptu bat gauzatzeko aukera ditu, kontzeptu hori, nire iritziz, ordenaturik agertzen da. Ispiluaren metaforak, lan honetan egoera dramatizatu bati dagokiona erakuts dezake poetak, egoera ezberdinak eskaini nahi dituela. Testu honetan, ispilua batzuetan maitasun topiko, literario bat adierazteko modu bat da. Baldintzazko eta ahalezko esaldien erabilerak –adibidez Amoros sekretuki dena poeman– batetik, irrealtasunezko, eraikuntza mental eta sorkuntzazko baten sentipena indartzen du, eta, bestetik, testua silogismora hurbiltzen dute, jakina denez, idazketaren garrantziaren egiaztapen bat baita. '''Egitura'''. Liburuan lau gai nagusiak ordenaturik aurkezten dira: erlijiozko poemak, maitasunezkoak, presondegikoa, hizkuntzaren aldeko poema. Alabaina, Etxepareren maitasun-poemen azterketa estruktural bat eginez gero, ezaugarri komun bat aurkitzen dugu: III. (Amorosen gastiguya) eta IV. (Emazteen fabore) poemek testuan funtzio bikoitza dute. Batetik, Etxeparek maitasunari buruz duen «teoria» orokorra erakusten dute, eta, bestetik, maitasun mundutarra eta jainkotiarra bereizten dituzte. V. (Ezkonduyen koplak) eta VI. (Amoros sekretuki dena) poemek maiteari maitasuna aitortzen ez dion maitale bat erakusten dute, eta IX. (Potaren galdatzia) eta X. (Amorez errekeritzia) poemetan, berriz, maitaleak maiteari bere asmoak agertzen dizkio. Ispilu gisa jokatuz, VII. (Amorosen partitzia) eta VIII. (Amorosen jelosia) poemek aitortu gabeko maitasun batek ekar ditzakeen ondorioak agertzen dituzte: maitearengandik urruntzea eta horregatik pairatzen den jeloskortasuna. XI. (Amorosen disputa) eta XII. poemek bigarren balizkoaren ondorioak erakusten dituzte. Ispilu egitura horrek agertzen duenez, Etxeparek maitasunari buruzko iritzi negatiboa dauka. Egileak testua funtsezko bi irizpideri jarraiki antolatzen du: maitatzeko erak eta maiatzeko eren ondorioak. '''Estiloa'''. Sarritan Etxepareren poesia primitiboa dela esan izan da. Adjektibo horrek batzuetan adiera negatiboa izan ohi du, eta beste batzuetan, berriz, esanahi positiboez hornitzen da (Sarasola, 1976, 39). '''Primitibismoa'''. Primitibismoa ezaugarri estilistiko jakin batzuetan antzeman daiteke: neurkera monotonoa, aliteraziorik eza, erritmo errepikakorra, zamalkadurarik eza eta konparazioarekiko joera, metaforaren gainetik. '''Deskribatzailea'''. Dena den, Etxepareri hainbat dohain aitortu zaizkio, hala nola «maiteminduen arteko harremanen deskribapen soil eta zehatza, bere laburrean hain aberats eta anitza» egiten duen poeta izatea (Mitxelena, 1960, 47). === Joannes Leizarraga === [[File:Leizarraga biblia 01.png|thumb|right|300px]] Joannes Leizarraga, Testamentu Berria euskaratu zuen lehena, bi arrazoigatik aipatuko dugu hemen: # Protestantismoaren garaikidea. Hau literaturekin zerikusirik ez duen arrazoia da: egilearen eta bere obraren bitartez protestantismoaren hedapena aztertu ahal eta behar da. Gai hori abiapuntu harturik, Europan kontzientzia librearen eta pribatutasunaren garapena iker daiteke. # Idazkera jasoa. Literaturaren ikuspegitik, Leizarraga euskaraz idazteko erregistro jasoa sortzen ahalegindu zen lehenengo egile gisa aztertu behar da. Horretarako euskalki ezberdinetako hiztegiaren hautaketa egin zuen, arkaismoak gorde zituen, hitz aldagaitza aldatzeko gatazkan murgilduta dagoen itzulpen bati dagokion moduan, eta aditz-sistemaren bidez erregistro jaso bat sortzen saiatu zen. # Hizkuntza-mailako ezaugarriak. Egileari buruzko ikerketa filologikoak garatuago daude. Adibidez, Patxi Altunak «Leizarragaren morfosintaxiaz...», 1980, idazlearen hizkuntza-mailako ezaugarriak laburbildu zituen. Ezaugarri horien artean honako hauek nabarmen daitezke: kultismoaren garrantzia, iraganaldi buruturako egungo subjuntiboa baliatzea, helburuzko perpausetan aditz laguntzaileei tzat atzizkia eransten zaie, testuan gaur egun ohikoa den bigarren pertsonaren forma pronominala sarri agertzen da, hiperbatona beste ezaugarri jaso moduan, konpletiboak la atzizkiarekin egiten dira, eta ez na atzizkiarekin... == Barrokoa == === Testuinguru orokorra === Forma berezia emango dioten bi gertakari historikok baldintzatuko dute XVII. mendeko euskal literatura: fenomeno semiotiko izenekoak. '''Lehengo fenomeno semiotikoa'''. Trentoko Kontzilioak euskal literaturan izan zituen ondorioetan datza. Mitxelenak (1960, 59) idatzi zuen bezala, «historia modernoan gertakari batek Euskal Herrian eragin sakona izan badu, hori Trentoko Kontzilioa da. Kontzilioaren ondoren eta ondorioz, gero ohiko bilakatu den identifikazioa gertatu zen euskaldunaren eta Katolizismoaren artean ». Egia da Trentoko Kontzilioak herrian eragin handia izan zuela, eta geroago haren ikasbideak XVII. mendeko erlijiozko testuetan jaso zirela. Bi galdera egin daitezke, ordea: identifikazioa Trentoko Kontzilioak ala pentsamolde ortodoxoaren korronte batek ekarri zuen? Eta bigarrena, erlijiozko literaturak ez ote zuen erreformaren aurka garbi agertu zen literatura barrokoaren eragina islatuko, Trentoko Kontzilioarena adina? Bigarren fenomenoa, literarioagoa, idazle-talde bat osatzea da, Sarako eskola izen hartu zuen taldea. Hizkera ulerkor burgestua eta literatur kontzientziaz idazten duen apaiz multzo batek osatua zen eskola. Euskal literaturaren garapenerako funtsezkoa izan zen Sarako eskolaren eraketa. «Sarako taldearen obraren garrantzia ulertu ahal izateko kontuan izan behar da taldeko erlijiosoak ez zirela apaiz ezikasiak» (Sarasola, 1976, 44). Eskola hori hondoko idazleok osatu zuten, luzeago aztertuko ditugun Axular eta Etxeberriz gain: * Materre, Doctrina christiana (1617) baten egile frantziskotarra. * Gasteluzar, jesuita, Eguia Catholicac (1686) lanaren egilea, neurtitzetan paratutako asmo ortodoxo garbikoa. * Joan Haranburu: Debozino escuarra (1635). * Arginaratz, lan aszetiko baten egile, Avisu edo exhortacione probetchosac bekhatorearentzat (1641), eta kristauikasbideko neurtitzak ere idatzi zituena. Prouveau, ''Philotea'' (1664) lanaren itzultzaile, eta euskara-frantsesa hiztegi baten egile (Villasante, 1961, 69 eta hur.). Aipamen labur hau mugimenduaren indarraz eta garrantzi kuantitatibo zein kualitatiboaz jabetzeko baliagarria gerta daiteke. Mugimenduak gainera, irakurle talde bat zuen inguruan. === Pedro Axular (1556-1644) === ==== Bizitza ==== Axular Nafarroako Urdazubin jaio zen. Salamancan egin zuen batxilerra, eta 1596an Tarben ordenatu zen apaiz. Sarako erretore kargua eskuratuta, bere jakinduriagatik eta bokantzagatik (zehaztasunagatik) sona hartu zuen. Bere lan bakarra, Guero, 1643an argitaratu zuen. Aszetika tratatu bat da, bekatariaren konbertsioa helburu, damua gerorako ez dela utzi behar argudiatuz. ==== Barrokismoa eta Barrokoa Axularrengan ==== Axularren barrokismoaz jardun zuen lehena Sarasola izan zen: «Axularren oparotasunaz asko hitz egin izan da, baina oparotasun horren funtzioaz ez da ezer esan. Oparotasun, edo, hobeto, barrokismo hori ulerterraz eta adigarri izateko moduan baliatzen du, eta, aldi berean, bere prosari erritmo zinez bizkorra eragiten dio» (1976, 46). Estilo kontua da, Sarasolak hizpide duen barrokismo hori. Izan ere, Axularren estiloa Errenazimentutik datozen prosa barrokoaren funtsezko bi ezaugarriri emandako garrantzian oinarritzen da: bi atalen eta, batez ere, hiru atalen erabilera. Sarasolak aipatutako erritmoa mezua esaldi progresibo eta ez progresiboen antolaeraren emaitza da. Jakina denez, esaldi progresiboetan trinkotutako mezua sarritan mintzaeraren apaingarri gisa baliatzen den testuinguru ez progresiboak indartzen du. Ikuspegi horretatik, Axular erretorikan oinarrituta xeheki aztertuz gero, bere teknikak sobera desestaliko lirateke (Letamendia, 1977). Teknika klasiko horiek ez dira esaldiaren moldaera mugatzen, ahapaldien egituraketa ere baldintzatzen dutelarik. Nolanahi ere, egitura hori ez da inola ere arraroa: lege orokorra, narrazio eredugarria, ondorio praktikoa. Alabaina, barrokismoa jarrera intelektual eta moral baten isla besterik ez da: barrokoa, fedeari, egiazkoari alegia, eta erreformari kontrajarria, emandako garrantzia. Axularren testuak aitortzaren bidez bekatariaren bihurtzea du xede. Tesi hori kontzientzia librearen aurkakoa da (Maravall, 1990). Jon Juaristik «urre eta intsentsu» mendeen isla da (Literatura...,1987, 43). ==== Guero eta haren argitalpenak ==== Garai historikoan egindako sei argitalpenek Axularren obrari emandako garrantzia egiaztatzen dute. Argitalpen bakoitzak, ordea, Axularrek berak aipatu arazo bati aurre egin behar izan dio. Hasiera batean, badirudi bere planteamenduak bi zati zituela. Lehenengoan utzikeriak bekatariengan eragiten zituen kalteak agertu nahi zituen, eta bigarrengoan salbamenerako bideak erakutsi. Bigarren zatia baino ez dugu ezagutu. Argitaratzaile batzuen iritziz, hala ere, obra osoa argitaratutako horren barruan zegoen, ordenarik gabe baina. Horrela autorearen lana zuzentzea justifikatzen zuten. Aurreneko edizioa 1643an argitaratu zen. Bigarrenak, datarik gabe argitaratua, lanaren izenburua aldatu zuen, hari Gueroco guero izena jarrita, itxura batean lehenengo argitalpenetik bereizteko. Hirugarrena 1841ean eman zen argitara, eta Aita Intxauspe arduradunak egoki iritzi zion ordenaz argitaratu zuen, Axularrek bere liburuari ezarri nahi izango ziokeen «jatorrizko» plana lortzeko (!). RIEV aldizkari sonatua lehenengo edizioari lotu zitzaion, lana 1911an argitaratu zuenean. Manuel Lekuonak 1954an paratutako argitalpena medio, Axular euskararen batasunerako eredu gisa hartua izan zen. Azkenik, 1964 eta 1976ko azken argitalpenez Aita Villasante arduratu da (Villasante, 1972). Axularren aditu honen iritziz, Guerok jatorrizko planaren lehenengo zatia jasotzen du, lan horretan bigarren zatirako aipatu gaiak ez baitira jorratzen. === Joannes Etxeberri === Joannes Etxeberri Ziburukoa entzutetsua zen bere garaian, berea zuen jakinduriagatik. Deboziozko hiru liburu idatzi zituen neurtitzetan, ''Manual devocionezcoa'' (1627), ''Noelac'' (1630?) eta ''Eliçara erabiltceco liburua'' (1636). Horietan kristau batek jakin beharreko egiak erakusten zituen, eta Gabonkantak. Egile honek prosan idatzi ez izana tamalgarria da, Oihenart eta Mitxelenak adierazi zutenez. == Klasizismoa == === Arnaut Oihenart (1592-1667) === ==== Bizitza ==== Zuberoako Maulen 1592an jaio zen Oihenart garai klasikoko euskal poeta interesgarrienetakoa. Bordelen Zuzenbidea ikasi zuen, eta Nafarroako Parlamentuan abokatu izan zen. Oihenarten literatur lan bakarra O[hienarte]ren gaztaroa neurtizetan izeneko liburua da. Lan horretan zenbait emakumeren deskribapenean oinarritutako maitasun-poemak, elegia bat eta erlijiozko kanta batzuk biltzen ditu. Edonola ere, egile honek baditu argitaraturik lan gehiago. Esaera zaharren bilduma bat egin zuen, aita Lafittek aurkitu eta argitaratutako bat, L’Art poétique basque izenekoa idatzi zuen, eta, azkenik, historiako lan bikain bat egile da: Noticiae utriusque Vasconum.... ==== Oihenarten obra poetikoa ==== Bere poemei dagokienez, bi ikerketa nagusi egin dira: a) Neurkera (Altuna, «Mas sobre la versificación...», eta «Ohienarten...», 1979, b eta c). b) Bere obraren balioespen orokorra. Mitxelenak (1960, 76), adibidez, adierazi zuen «ez zela poeta, bertsogile izugarri trebea baizik». Sarasolaren (1976, 124) esanetan, «egun bere poemen balioa gutxiesteko joera badago ere, onartu beharra dago bere konbentzionalismo eta artifizialtasunaren azpian lorpen poetiko bistakoak sumatzen direla». Euskal poeta sinbolistek Oihenarten obra poetikoa eredutzat hartu zuten. Jon Juaristik eskaintzen dizkion lerrootan estimazio hori nabari daiteke: «izatez eta ofizioz literato izanaren kontzientzia garbia duen bere garaiko idazle bakarra» (1987, 52). Altunak («¿Son hexadecasílabos...», 1991, 105) auzi honi buruz esandakoen laburpen bat egiten du, non Juaristiren berotasunari iritzi epelagoekin tartekatzen baitzaizkio. c) Barrokoa eta klasizismoa Oihenartengan. Bere bertsoen estimazio orokorra edozein dela ere –finean interpretazio pertsonalen baitakoa izanda–, Oihenarten obra barrokotzat jotzean adostasuna dagoela dirudi. Uste hori bere estilo kontzeptistan oinarritzen da, hainbesteraino ezen figura erretorikoen erabileran Quevedorekiko antzekotasunak ere aurkitu izan baitzaizkio. Mitxelenak horrela definitu zuen bere obra: «molde herrikoiak berariaz saihesten ditu eta neurkera, kontzeptu zein erreferentzietan poesia jakintsua egiteko gogoak gidatzen du» (1960, 75). Kontzeptu hitza erabiltzean, Mitxelenak Oihernaten poesiari buruz pentsatzen zuena agerian utzi zuen. Jon Juaristik, bestalde, bere iritzia ozen adierazten du: «Barrokoko gizona, gustuko zituen eraikuntza eta molde bitxiak, eta neologismo ugari sortu zuen» (1987, 51). Puntu horretan, niri iritziz, hainbat auzi aztertu behar dira, barrokoarekiko bere atxikipena zalantzan jartzeraino. Lehenik eta behin, Oihenart klasizismoa erruz darion arte poetiko arau-emaile baten egilea da. Bigarrenik, bere lan historikoan aipatutako idazleen artean, bere eredu-bide zirenak, ez da idazle barroko espainiarrik agertzen, eta bai, ordea, idazle klasiko, errenazentista eta klasizista frantsesak. Hirugarrenik, Oihenarten kultur harremanak frantsesak direla pentsatu behar da, eta segidan Frantziako XVII. mendea barrokoa edo klasizista ote den ikertu beharko litzateke. Laugarrenik, kontuan izan behar da «molde bitxiak» eta kontzeptuak ez direla soilik barrokoaren ondare, edo, bestela esanda, eragin klasikoaren ondorioz daude barrokoan. Oihenarten poemak irakurtzerakoan, nabari da bere poetikaren funtsa dela adierazkortasuna: bere kontzientzia artistikoaren kezka nagusiak esatea eta esandako hori nola esan. Egia da mintzaera hori silogistikoa dela eta, zenbaitetan, kontzeptista. Izaera kontzeptual hori, ordea, ez zaio ezinbestean barrokoari lotzen, batik bat kontuan izanik Oihenarten testuek egituran orekarako joera dutela, gehiegikeriak bazter utzita. Nire iritziz, bada, baliagarria litzateke Oihenarten izaera klasizista aztertzeko ikerketa ildo bati atxikitzea. d) Euskal poetikaren iraultzaile. Kritika bat dator, halaber, Oihenart euskal poetikaren iraultzailetzat hartzerakoan. Lehenagoko lanen kritikari gupidagabea, Oihenartek euskarazko poesigintzaren gainean teoria berritzaile bat proposatu zuen. Errima oxitonoak ez zituen gogoko, eta forma jaso –«jakintsuak» Mitxelenaren hitzetan– erromanikoetara hurbiltzea proposatu zuen. «Bertsogintza tradizionalaren lehenengo etsaia Oihenart da, «bertso maskulinoen» arerio, eredu bitxien gertuko jarraitzaile» (Mitxelena, 1960, 67). ==== Oihenarten poesiaren ikerlan bati begira ==== Oihenarten obra poetikoaren ezaugarriei buruzko lanik ez da oraino egin. Segidan doazen oharrak testuaren irakurketa formal batean oinarriturik daude. Neurkera da Oihenarten poetikan gehien ikertu den alderdia (Altuna, «Oihenarten...», 1979). Estiloaren ikuspegitik, errima aberatsetarako eta kategorialetarako joera nabarmen daiteke, zeren eta horrek egilearen izate klasizista bermatzen baitu. Bestalde, Oihenartek biko errimatuak oparo erabili izana, akaso esaera zaharren gogorapenean, ez da oraindik aztertu. Ikuspegi formaletik, bere diskurtsoaren ezaugarri nagusiak aliterazioak, anafora eta paralelismoei diskurtsoaren egituratzaile moduan emandako garrantzia, galdera erretorikoa eta zamalkadurak dira. Egituraketa. Poemak logikari jarraituz egituratzen dira, hiru alderdiri erreparatuz: - denborazko diskurtsoa, - irizpide logikoa, adibidez, «Joanaren betheginzarrea» maitearen deskribapenean goitik beherako kanonari eusten dio, - eta lehenago/gero oposaketa, poemetan nabarmentzen den oinarrizko oposaketa semantikoa –emakume maitatuak arbuiatutako desira– indartzen duen kontrako jarrera. Osagaiak. Egilearen tonu jasoa biltzen duen estiloa hainbat osagaik moldatzen dute, hala nola alegoria, kontzeptu eta hitz jokoak –Oihenartek poemak maitearen izena oinarri hartzen duen hitz joko batez hasteko joera agertzen du–, metaforak eta pertsonifikazioak. Diskurtso hori guztia bere poemetan behin eta berriro errepikatzen diren bi ideia hezurmamitzeko baliatzen du: emakumearen irudiaren idealizazio neoplatonikoa eta nahiak ase ezinak egileari eragiten dion etsipena. === Kontrapas === Heuskera, ialgi adi kanpora!<br/> <br/> Garaziko errria<br/> benedika dadila;<br/> Heuskarari eman dio<br/> Behar duyen thornuya.<br/> <br/> Heuskara,<br/> Ialgi adi plazara!<br/> <br/> Bertze jendek uste zuten<br/> Ezin skriba zateyen;<br/> Orai dute phorogatu<br/> Enganatu zirela.<br/> <br/> Heuskara,<br/> Ialgi adi mundura!<br/> <br/> Lengoajetan ohi intzan<br/> Estimatze gutitan;<br/> Orai aldiz hik behar duk<br/> Ohoria orotan.<br/> <br/> Heuskara,<br/> Habil mundu guzira!<br/> <br/> Bertzeak oro izan dira<br/> Bere gohien gradora;<br/> Orai hura iganen da<br/> Bertze ororen gainera.<br/> <br/> Heuskara!<br/> gzb0e5u7wmmy4oqyu7yksffffvlf72i 0 2944 8123 8051 2015-10-05T06:17:27Z Joxemai 371 /* Peru Abarca */ wikitext text/x-wiki ''Aita Larramendiren ondarea deitu ohi dena euskal literaturaren bilakaera ulertzeko funtsezkoa da. XVIII. mendeak euskarazko bi antzerki-lan elkarrengandik sobera ezberdinak eskainiko dizkigu: Barrutiaren Gabonetako ikuskizuna (Acto para la Nochebuena) eta Peñafloridako kondearen El borracho burlado. Joan Antonio Mogeli esker landu du euskal literaturak literatura neoklasikoa. Mogel bera garaiko jendearekiko bere harremanei eta bere belaunaldiko literaturarekiko harremani erreparatuz aztertu behar da.'' == Aita Larramendiren obra (1690-1766) == Aita Larramendiren ondarea esan ohi dena funtsezkoa da euskal literaturaren bilakaera ulertzeko. Aita Larramendi jesuita zen eta euskara arautzeari ekin zion lehena izan zen. Bere El Imposible Vencido. Arte de la lengua bascongada (1729) eta Diccionario trilingüe (1745) lanak oinarri harturik, zenbait euskal idazlek jarraituko zuen arau multzo bat ezartzeko baldintzak ezarri zituen. «XVIII. mendearen bigarren erdian eta XIX. mendearen lehenengoan Gipuzkoan eta Bizkaian sortzen diren dozena pasa idazleek Aita Larramendiren eragin nabarmena agertzen dute» (Villasante, 1961, 144). Joseba Lakarrak (1985, 949) adierazi bezala, Aita Larramendik funtsezko bi ekarpen egin zituen: # Euskara hizkuntz onartua izatea lortu zuen, hari estatusa igoz, eta # hiztegian erregistro jaso bat ezartzeko baldintzak bermatu zituen –Sarasolak, 1986, 203215, garbiro agertzen duenez. Aurreneko puntuari dagokionez, Euskal Herrian tradizio kritiko bitxi bat ezagutu da, zeren eta euskararen prestigioa apologisten eskutik goratu izan ohi baita. Arrazoiketen kalitatea nolabaitekoa da, baina, Lakarrak adierazten duenez, giroak eragindakoak ziren. Apologia sarritan zentzugabeei bide emanez, Larramendi euskara patois bat ez dela frogatzen saiatu zen. Apologiaz, bestalde, burutu zituen jarduerak justifikatu ahal izan zituen: gramatika eta hiztegi bat argitaratzea. Apologia, bada, hizkuntzaren gaineko lan praktikoa moldatzeko jarrera baliagarria zitzaion. «Ezin dugu ahaztu herri hizkuntzen apologiek XVI. mendeaz geroztik gure inguruan bete zuten funtzioa, latinak mendebaldeko kulturan izan duen gailentasun ia erabatekoaren aurrean hizkuntza bat –eta, ondorioz, herri bat– duintzeko ahaleginean aurrez eman beharreko ezinbesteko urratsak baitira. Beraz, Larramendik urrats hori eman beharra zuen, horretarako euskararen antzinatasuna, nobleziaren seinale, egiaztatzeko frogak aurkeztuz, euskara perfekzioaren adierazgarri ziren arau gramatikalen multzo batera murritz zitekeela, eta hizkuntzak edozein gai jorratzeko hiztegia –aberastasunaren seinale– biltzen zuela erakutsi nahi bazuen» (Gómez, 1991,29). Bigarren gaia korapilatsuagoa da inondik ere. Jakina den moduan, Larramendik bere obran neologismo ugari sartu zuen. Kritika klasikoaren (Mokoroa, Ibar, 1935) iritziz, jarrera horrek hizkuntza purismo ulertezin batera eraman zuen, eta Sabino Aranaren joera garbizaleak lagundu zuen. Kritiko horien esanetan, halaber, bere obran agerian diren neologismo eta etimologiek euskararen aurka idazten zuten polemistak zirikatzen zituzten. Lakarra eta Sarasolaren lanei jarraiki, badirudi neologismoek xede zutela kultur hizkuntza bat, XVIII. mendean eguntzen hasia zen kultura moderno eta zientifikoa transmititzeko egokia eratzea. Jesulagun honen ekarpenik handiena, alderdi askotatik, ondoko idazleei utzi zien hizkuntz arautu eta normaldu batekiko kontzientzia da. Egileek idazterakoan bazuten nori begiratua, Sarasolak dioen bezala, irakurle multzo bat zuten, kultur elite osatu bat. Bere lanak erlijiozko idazkeraren sorkuntzan eragin handia izan zuen, batik bat bere ordenaren barruan, bertako kide baitziren Mendiburu eta Kardaberaz. Eragin hori, gainera, Mogelen obrara hedatu zen, batez ere azken idazle horrek termino abstraktuak behar zituenean. Larramendiren eraginak XIX. mendean jo zuen goia, idazleek beraiek sortutako erregistro jasoaren premia antzematen dutenean, behin gai erlijiosoak utzi eta literaturan aszetismoarekin zerikusirik ez duten gaiak jorratzean. Larramendik Euskal Herriaren erregimen berezia defendatu zuen, eta horrek garaiko foruzaleen estimazioa erakarri zion. Korronte foruzalea Sabino Aranaren nazionalismoaz ordezkatua izan zenean, ordea, Larramendiren obrari buruzko estimazio iraungitzen hasi zen. == Antzerkia == Euskarazko bi antzerki-lan eskaini zizkigun XVIII. mendeak, elkarrengandik nahikoa lan ezberdinak. Lehenik, Pedro Ignacio Barrutiaren ''Gabonetako ikuskizuna'' aipatu behar da, ahozkotasunaren alorrekoa. Bigarrenik, Peñafloridako Kondearen ''El borracho burlado'' lana dugu, eszena herrikoiak agertu arren, antzerki frantsesa imitatzen baitu. === Pedro Ignacio Barrutia (1682-1759) === Pedro Ignacio Barrutiaren ''Gabonetako ikuskizuna'' XVIII. mendeko euskal literaturari buruzko bibliografian gehientsuen ikertutako lana da. 1750. urtearen inguruan idatzi eta 1897an argitaratu zuen, ortografiaz egokituta. Obrak balioespen positiboak jaso zituen, batez ere Gabriel Arestik hari buruz egindako azterlanean, fikzioa eta errealitatea, argumentuzko espazioak eta egiazkoak nahasten zituen obratzat hartua izan zelako, nolabait antzerki modernoa iragarriz (Aresti, 1959). Lanaren balioari buruzko eztabaidaz gain, Arestik zalantzan jarri zituen hainbat alderdi, hala nola autoretza (Aresti, 1965), lanaren izaera herrikoia argudiatuz. Arestirentzat, Barrutia haren sinaduraz kopia bat izenpetu zuen eskribaua izan zen, baina ez lanaren benetako egilea. Mitxelenak dioen bezala, aurkakoa frogatzen ez den bitartean, eta Arestik ez du frogatzen, sinadurak obraren egilea Barrutia dela bermatzen du. Lana Erdi Arotik heldutako gabonetako antzerki barroko eta herrikoian sakon errotutako Gabonetako Auto bat da (Lakarra, 1983). Erlijiozko antzerki erromanikoarekin duen lotura (Hess, 1976) hain da bistakoa non modernotasunaren gaineko ezein iruzkinek zentzu handirik ez baitu. Garbi dago Barrutiak ez dituela Espazioa, Denbora eta Tonuaren unitateak gordetzen, ez eta pertsonaiarena ere, zenbaitetan testu batzuk drama antzezten duen antzezleari zuzentzen baitzaizkio, eta ez pertsonaiari. Mitxelenak idatzi zuen bezala (1960, 106) «ekintza, hein batean, bikoitza da, eta baita pertsonaiak ere. Iragana eta oraina, sakratua eta profanoa, Belen eta Arrasate gurutzatzen eta nahasten dira, artifizio trebe bezain xume batez». Baliabide hori herri-antzerkitik zetorren, zeren eta eguneratzeen eta umorezko baliabideen bidez mezu didaktiko bat zabaltzen baitzuen. Barrutiaren obrak ez du, beraz, Pirandellorekin zerikusi handirik, inoiz biak alderatu izan badira ere. Nolanahi ere, Barrutiak bere obra zabaldu zien barroko espainiarreko pertsonaia eta rolei, Erdi Aroko tradiziotik urrunduz. Obrak, bere aldeko argudio nagusia, avant la lettre modernotasuna alegia, galdu badu ere, Graziosoaren konbertsioa kontatzekorakoan agertzen duen xalotasun, errealismo eta freskotasuna ditu bere alde. === Xabier Maria Munibe, Peñafloridako Kondea (1723-1785) === Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen fundatzaileak bi lantxo utzi zituen euskaraz. Lehenengoa, Gabon Sariac, ezizenez argitaratu zuen, eta XVIII. mendeaz geroztik Euskal Herri osoan barrena hedatuko den Gabon kanten korrontearen barruan koka liteke. Euskarazko antzerkiari egingo zion bigaren ekarpena El borracho burlado opera elebiduna izan zen. Lan hori antzerki neoklasikoaren adibide argitzat jo zen, bi arrazoirengatik: hiru unitateen –denbora, espazioa eta ekintza– araua gordetzen du eta nobleziak herritar soilen hezkuntzaz arduratu behar zuela defendatzen du. Bi froga horiek agerikoak izanik ere, Jon Juaristik trantsizio-lan bat dela uste du, argumentuan agertzen dituen eszena herriko samarrengatik, hala nola emazteak jipoitutako senarrarenagatik, eta Tirso de Molinarekiko erlazioagatik (Zfr. Juaristi, 1987, 63 eta, batez ere, «El borracho barbudo...», 1986): «Argumentuak zein izenburuak Tirsoren Los tres maridos burlados gogorarazten digute» (1987, 63). == Joan Antonio Mogel (1745-1804) == === Ingurune historikoa === Euskal literaturak esan daiteke Mogeli esker landu duela joera neoklasikoa. Mogel bera bi ikuspegi ezberdinetatik aztertu behar da: garaiko jendearekiko bere harremanak eta bere belaunaldiko literaturarekiko harremanak ikertuz. Mogelen harremanak hiru mailakoak dira: jarraitzaile zaion Larramendirekin, lankide izango duen Hunboldtekin, Euskalerriaren Adiskideak Elkarteko jauntxoekin, haien elkarteko kide aktiboa baitzen. Harreman horiek Mogel bere garaiko gizartearen erdigunean kokatu zuten, gizarte horren kontzientzia garbia agertuz. Mogelek garaiko literaturarekin dituen harremanak, ordea, ezberdinak dira. Literaturaz duen kontzeptua neoklasikoa da, literaturaren autonomia ez duelako xede, irakurleen heziketa baizik. Bigarrenik, bitxia da ikustea prosan idatzitako bere lanik garrantzitsuenean, Peru Abarcan alegia, hiru arau-unitate neoklasiko gordetzen dituela, elkarrizketen arteko elipsietan salbu. Bere obraren bereizgarri nabarmenak dira, azkenik, Errenazimentuaren eragina eta garaiko neoklasizismorik kontzienteenean kokatzen duten kontzepzio didaktikoa. === Peru Abarca === [[File:Peru abarka litografia 01.png|thumb|right|300px]] Mogelek 1802an idatzi zuen euskal literaturan ospea emango zion lana. Peru Abarcaz ari gara, jakina. Baserritar zakar baten eta bizargin irtirin baten arteko elkarrizketa jaso du lanak, euskararen bikaintasuna eta edozein gai jorratzeko haren egokitasuna frogatzen duelarik. Horri dagokionez, obrak literaturara aldatu zuen Larramendik frogatu nahi izan zuena, hau da, euskara edozein egoera eta eremu, zientifiko nahiz erlijiosoa, adierazteko gai zela. Eskuarki esan ohi da Mogelek, Erregimen Zaharraren zale, bere obran gizarte tradizional bat, gizarte eraldaketek zokoratua, defendatzen duela. Akaso Mogelek beste ondorio ezkorrago bat azaleratu nahi duela onartuko beharko litzateke: Euskal Herriko agintarien euskara-maila. Horretarako, eta haientzat, hizkuntzaren maisu bat aurkezten du: bere hizkuntzaz kultura bat agertzeko gai den baserritarra. Beste kritikari batzuentzat, berriz, lanak gizaki primitibo on bat aurkezten zuen, Frantziako ilustrazioko primitiboaren antzera. Mitxelenak 1960an miresmena adierazi zion liburuari: «Euskal literaturako libururik entretenigarriena izateaz gain, interes zientifiko handienekoa ere bada, garaikoa, hizkuntz, usadio eta teknikari buruz berri ugari ematen duelako» (108). Liburua nobela bat ote zen ere eztabaidatu zen. Mitxelena nobela tankerako saiakera bati buruz mintzo da, baina gaur egun obra nobela bat ez dela onartzen da. Mogel berak solasaldi gisa definitu zuen gaztelaniazko hitzaurrean. Bere ereduetako bat Luis Vives izan zen. Gaur egun lana ez da nobelatzat hartzen. Nolanahi ere, Mogel intriga egitura bat paratzeaz arduratu zen, solasaldiak entretenigarriak izan zitezen eta irakurlearentzat interes narratiboa izan zezaten. Solasaldiek, bestalde, iradoki baizik egiten ez diren hilketa saialdi bat eta poliziaren itaunketa bat ezkutatzen dute. Diez Ezquerraren tesiek (1982) obra fikziolana denik baztertu dute. Egile horren iritziz, testuaren funtzio nagusia metalinguistikoa da, Jakobsonen eskemari jarraiki, eta, ondorioz, nobela bat dela esateak ez du zentzurik. === Alegiak === Joan Antonio Mogel izan zen euskaraz alegiak idatzi zituen lehena. Ziur asko zalduntxo ilustratuen adibideari lotuz –Samaniego kasu– Mogelek eskolaumeen heziketarako zenbait alegia moldatu zituen. Egile horrek euskal alegilarien multzo bati bide eman zion (Zenbait egile, 1991), besteak beste, Bizenta Mogel bere iloba, Aita Zabala eta Iturriaga aipa daitezke. Alegia horiek Mogelen neoklasizismoarekiko atxikipena erakusten dute, literaturaren ikuspegitik ez ezik, baita generoaren praktikatik ere. Mogelen poemetan nabari daitezke, besteak beste, adierazpenean argitasuna, poema ulertua izateko moduan moldatzea, apaingarri gisa sentsibilitate fina edo barrokoaren kontrakoa den poesia-ikuskeratik. Poemak klasizismoaren neurri erretorikoei jarraituz idazten dira. XVIII. mendeko euskarazko poesiaren adibide apurretakoa, Mogelen poesiaren ezaugarri estilistikoak dira: erretorikarako joera; alegien egituran antolaketak duen garrantzia; mintzaeraren eta “egoki esanaren” kontzeptua; anplifikazioa, hiperbatonaren ugaritasuna, galdera erretorikoaren presentzia eta metaforarik eza... (Kortazar, «Mogelen...», 1987, 1323). 6vl3huuentv3ze890lyq15uuocsgitt 0 2945 38130 23333 2022-05-09T08:29:55Z 150.241.162.247 /* Kontzezirentzat */ wikitext text/x-wiki ''Erromantizismoa da euskal herri honetan eragin handiena izan duen eta duen kultur mugimendua. Eusebio MarIa Azkueri, trantsizioko poeta izanik ere, Euskal Herrian eredu erromantiko bat eratzeko egin zuen ekarpena aitortu behar zaio. Bilintx euskal literaturaren ahots egiaz erromantikoena da. JosE MarIa Iparragirre, adiera hertsian, ez da ez kantari herrikoi ez poeta. Jean Baptiste Elissanburu, zenbaitetan bukoliko, zenbaitetan nostalgiko. Emeterio Arrese Beitiak ele ederra du, lirikoa baino areago.'' == Erromantizismoa Euskal Herrian == Badirudi Euskal Herriko Erromantizismoaz aritzea arazotsua dela. Alabaina, erromantizismoa herri honetan eragin handiena izan duen eta duen kultur mugimendua da. Izan ere, euskal nazionalismoaren muinean dagoen oinarri ideologikoa beste errealitate bat sortzeko nahia da. Literatur arloari dagokionez, erromantizismoaren presentzia bistakoa da. Zenbait argibide emateko premia ere bada, ordea. Jakina denez, euskarazko liburuak argitaratzeko debekua XIX. mendea aurrera zihoala hedatu zen. Ezegonkortasun politikoak –Konbentzio Gerra, lehen karlistada (1833-1839)– eragotzi zuen euskal literaturaren eraketa, Euskal Herriaren alde honetan bederen. Hala ere, 1830etik aurrera Eusebio Maria Azkue poemak egiten hasi zen, mugimendu erromantikoaren arrastoa nabariekin. Mugimendu hori Donostiako eskola izenekoaren bidez garatu zen. Letragizon-multzo hori Lore Jokoen bidez harreman sare bat ehuntzen saiatu zen batetik, eta, bestetik, Euskal Kantutegi batean XIX. mendeko egileen poesia lanik gehiena jaso zuen. Bigarren karlistadaren eta Foruen galeraren ondorioz, iritzi korronte bat sortu zen, eta korronte horren sorreran Erromantizismoak zerikusi handia izan zuen. Esan gabe doa Euskal Herriko Erromantizismoa tradizionala dela. Eusebio Azkuerengan jada, eta geroago korronte nazionalistan, erromantizismo ahula da, korronte idealistekin lotura handirik gabea, neoplatonismoaren arrasto apurrak agertzen dituen arren. Euskal Herrian, Erromantizismoa beste era batera landuko da. Pierre Charrittonen (1990, 985) arabera, Larresoroko Seminarioak idazleei koherentzia eman zien, ia denak seminario hartan heziak baitziren. Hasierako erromantikoentzat, idealistentzat, poesia mundu erreala eta mundu ideala lotzeko zubi zatekeen, eta, Novalisen esaera ezagunaren arabera, poesian egiazko errealitatea bidean zegoen, baina ikuskera hori ez zen Euskal Herrira berehalakoan heldu. Nolanahi ere, poesia idealistaren zenbait osagai kontzeptual agertu ziren euskal poesian. Subjektibotasunaren pisua, niaren garrantzia, naturaren ikuskera... poesia berriaren funtsean zegoen espiritu berriarentzat osagai garrantzitsuak ziren. Historia garbi azaltze aldera, ideia erromantikoak Euskal Herriko kulturan eta poesian nola agertu ziren eta ideia horiek izan zuten eragina zatika ikertu beharko lirateke. Erromantizismoak, mugimendu kultural eta espiritual gisa, Euskal Herria izena ematen diogun multzo sozialaren definizioan pisu handia izan zuen. Berezitasun indibidualak nahiz kolektiboak azpimarratzea (hemendik aurrera H.G. Schenken, 1983 ideiei lotuko gatzaizkio), Euskal Herriaren izaera berezia nabarmentzea, korronte politiko berri baten sorburu bilaka zitekeen. Ideia erromantiko hori gabe nazionalismoa ezingo litzateke ulertu. Jarrera poetiko nahiz pertsonalen aniztasunaz ohartzea berezitasun horren emaitza izan daiteke, euskal poeta batzuengan, hala nola Azkue eta Arrese Beitiagan, ikus daitekeenez. Euskal Herrian, teoria erromantikoen industriaren aurkako xenofobia zerion jarrera baserriaren exegesi bihurtu zen. Literaturaren joera landatarrak eta iraganarekiko nostalgiak, XIX. mendeko lehengo poeta Eusebio Azkuerengan jada nabari zena, mendearen amaierarako legendazko literatura sortu zuen. Luze gabe, Ossianen mitoak euskal elite intelektualetan erroak bota zituen, eta apokrifoak laster azaldu ziren. Frantzia aldean eman zen katolizismoaren itzulera indarrean zegoen kristautasunaren ideia antiliberal eta tradizionala bermatzeko baliatu zen Euskal Herrian. Erlijio-mugimendu horren eragina euskal egileek idatzi zituzten erlijiozko lan ugarietan ikus daiteke, eta idazleon ideologian pisu handia izan zuen. Subjektibotasuna eta niarekiko ardura idazlan askotan agertu ziren. Ezaugarri horrek, hain zuzen, euskal literaturan eztabaida bat piztu zuen. Bere nia abiapuntu harturik idatzi zuen aurreneko poeta Pierre Topet, Etxahun, da, ahozkotasunari buruzko atalean aztergai izan genuena. Etxahun non kokatu behar den, Erromantizismoan edo tradizio jasoan, euskal kritikan den eztabaidarik sutsuenetako bat da. Etxahunen bertsogintzatik Bilintxen bertsogintzara, euskal lirikan niaren presentzia nabarmena da. Politikan eta kulturan, presentzia horri beste topiko erromantiko bat gainjartzen zaio, poetaprofetarena, edo, bestela esanda, aztoratzailepoetarena. XX. mendera eta aurrerago ere hedatu zen Euskal erromantizismoaren oinarrietako bat da naturaren garrantzia, historiaren iheskortasunaren aurrean iraunkortasunaren sinbolo gisa. Euskal literaturan osagai horiek guztiak biltzen dira. Alabaina, gaztelerazko legendazko literaturan, XIX. mendearen amaierako literaturan, kulturan eta politikan oparo eta trinkoago agertzen dira. XIX. mendean euskal literaturaren genero nagusia lirika da, baina genero horretan gaiak eta kontzeptu handiak lausoago agertzen dira, tankera horretako lan gutxiago ekoizten delako eta lan horiek banatu eta argitaratzea zailagoa delako. Arazo horiek gorabehera, XIX. mendearen euskarazko lirikan Ricardo Navas Ruizek (1982, 5064) Erromantizismoa definitzeko baliatzen dituen funtsezko ezaugarriak antzematen dira. Euskal Herriaren historiari emandako garrantzia Eusebio Azkuerengan, maiteminean oinarritutako lirika Bilintxengan edo sentimendu abertzalea Elissanburu edo Arrese Beitiarengan; bestelakoan biak elkarrengandik hain ezberdinak, gatazka sozialen pisua Iparragirreren poesiarengan, adierazpide berezia eta tokiko esamoldeak bilatzea, naturaren nonahiko presentzia eta adierazkortasuna, horiek guztiak agertzen dira XIX. mendeko euskal lirikan, finean poesia erromantikoan. == Eusebio Maria Azkue (1813-1873) == '''Sailkapen poetikoa'''. Esan liteke Eusebio Maria Azkue trantsizioko poeta dela. Tradizio neoklasikoan hezia eta Urrezko Mendeko idazle espainiarren jarraitzaile, Azkuek, jarrera tradizionalista batetik abiatuta, patu latzaren eta poetaren ikuspegiaren topiko erromantikoak bereganatu zituen, eta inspirazio bila ahozko literaturara hurbildu zen. Eusebio Azkue inspirazioak gainezka egin dion poeta, eta sarritan errazkeriara jotzen duena irudikatzen du. Bitxikerien poeta da, erregistroen etengabeko aldaketena, neurririk gabeko poetizatzearena. Horrek guztiak, jakina, ez dio bere obrari mesederik egiten. Dena den, Azkueri aitortu behar zaio Euskal Herrian eredu erromantikoaren eraketan egin zuen ekarpena. Bere inspirazio iturriak aztertzerakoan, espainiar klasizismoa, literatura herrikoa (Astigarraga, 1990, 137, Etxebarria, 1990, 165) eta literatura garaikidea aipatu behar dira ezinbestean. Literatur molde horiek guztiak direla eta, egile hau sailkatzerakoan zalantzak sortzen dira (Astigarraga, 1990, 142). Esan liteke, akaso, korronte neoklasikoetatik erromantikoetarako trantsizio horretan legokeela, betiere, bere irakurketa zenbaitetan izarigabeen mende. '''Zenbait argibide'''. Egile honi buruz aritzean argitu beharreko gaietako bat bere testuen argitalpenaren da. Bizirik zegoela, Eusebio Azkuek ez zuen lanik argitaratu. Bere poema batzuk Manterolaren Euskal Kantutegian (Cancionero Vasco) argitaratu ziren. Haren lana seme zuen Resurrección Mariak bildu zuen, Parnasorako bidea (1896) izenburuko liburuki batean. Aita Uriartek bere poemen beste bertsio batzuk bildu zituen eta 1987ra arte argitaratu gabe egon zen azken horren Poesia Bascongada lanean editatu ziren. Beti pentsatu izan da Azkuek bere poemen hainbat bertsio utzi zituela (Akesolo, 1988). 1990ean, azkenik, Azkueren eskuizkribua, Euskerazko versoac, argitaratu zen, Asier Astigarraga eta Koldo Bijueskak paratutako edizio txukun batean, egilearen jatorrizko grafia aski bitxiarekin, jakina denez. '''Gaiak'''. Mundu-ikuskera. Eusebio Azkueren obraren ezaugarri iraunkor bat aniztasuna da. Ondorengo gai hauek haren zenbait kezken berri ematen dute: erlijio-poemak, alegiak, epigramak, poema kostunbristak, maitasun poemak, mitologikoak, eta naturari buruzko poemak. Sailkapen hori bere seme Resurrecciónek egindakoarekin aldera daiteke. Azken horrek, aitaren obra argitaratzean, honako atal honetan banatu zuen corpusa: deboziozko poemak, alegiak, ironikoak, historikoak, epigramak, gabonkantak, eta serioak. Badakigu gaien araberako edozein sailkapen eztabaidagarria gerta daitekeela. Kasu honetan, ordea, interesatzen zaiguna ez da sailkapena bera, baizik eta gaien interpretazio bat egitea. Nahikoa litzateke Azkueri poesian zer interesatzen zaizkion irakurtzea, bere obra trantsiziokoa dela ondorioztatzeko. Genero klasikoak –mitologikoak, alegiak– gai erromantikoekin nahasten dira. Patua eta poetaren ikuspegia nahasten dira, bada: herri literaturaren eragina nabarmena duten kontakizun kostunbristekin, gai historikoekin –Vatikanoko okupazioaren aurkako poemak; trenbideak irudikatutako aurrerabidearen aurkakoak– nahiz naturari buruzko poemekin. Azkue da, bestalde, egunerokotasunetik ihes egiteko, exotismo erromantikoa agertzen duen lehenengo poeta. Azkueren unibertso ideologikoa –ez dezagun ahantz karlistadan gudukatu zuela– munduaren bilakaerari buruzko ikuspegi tradizionalista eta antiliberal batean oinarritzen zen. Fedea oinarri soziologiko moduan agertzen da. Testuak idazterakoan Azkuek ikasbide errazak egiteari uko egiten dion arren, azpian bere ideologia argi nabari da. Bardintasuna poeman, Azkuek kontzeptu horri satira gogorra egiten dio, bere iritziz berdintasun politikoa ez baita existitzen, besteren lanari onura ateratzen dioten alferrak baizik, hitza moralaren alorrera eramanez. '''Tonuak'''. Azkue obra anitzen egile da, bere asmamen oparo bezain neurrigabeak agintzen diona neurtitzetan jartzeko grinaren emaitza baitu obra. Estilo ezberdinak erabiliz, eta aspertu gabe errepikatuko dugu aniztasun hori egilearen ezaugarri erromantiko bat dela, hain zuzen ere, Azkuek bere poemak moldatzeko oinarrizko hiru tonu baliatzen ditu: *Umorezko tonua. *Tonu bizia. *Tonu objektiboa. Azkue egile burutsua da, beti xehetasuna deskribatzeko edo esaldi zirtolaria zein konparaketa iraingarria jasotzeko gertu. Horren ondorioz, bere umorea zakarra eta karikatura tankerakoa da. Bere obran hain ugaria den deskribapen kostunbrista edo pintoreskorako, berriz, tonu objektiboa erabiltzen du. '''Zenbait iruzkin poemen egiturari buruz'''. Tonuen aniztasuna poemak moldatzerakoan hautatutako egituren aniztasunean islatzen da. Etxebarriak (1990, 159) egitura deskriptibo eta narratiboak aztertuz azaldu ditu Azkueren egiturak, eta poema narratiboak, mistoak (narrazioa, deskribapena eta elkarrizketa) eta deskriptiboak agertzen direla egiaztatzen du. Irizpide logikoei jarraituz, Azkuerengan egitura hauek zerrenda ditzakegu: balada arrunten egiturak, bi pertsonaien arteko eztabaida, egitura lineal kronologikoa, ideien garapenean oinarritutako egitura lineala, paralelismoen araberako egitura, kontraste poemak eta hurrenez hurreneko egiturak. '''Estiloa'''. Eusebio Azkuek estilo erretorikoa eta hanpadura tartekatzen ditu. Erretorikoak honako ezaugarriak ekarri dizkio bere idazkerari: verba dicendien erabilera okerra, deiktikoak neurrigabe baliatzea, egitura logiko ugari, aurrez esan bezala. Hitz batean, poeman bertan esaten denarekiko interesa garbi islatzen da. Hanpadura erredundantzia eta metaketarako joera gisa defini daiteke. Azkue poeta errepikakorra da, inspirazioari inolako mugarik jartzen ez diona. Aliterazioa erabiltzen du, baina nahiago du konparaketa metafora baino. Nolanahi ere, egilearen jariotasun gehiegizkoa testuen kalterako da. '''Neurkera'''. Bere lanaren izenburuan Azkuek adierazten zuen bere poema askotariko neurriez eginak zirela. Aniztasunik bada, baina ez hainbestekoa. Azkue bi errimako neurtitzetan, kopletan alegia, oinarritzen da, zortziko txikiak edo handiak osatzeko. Baliatu zituen neurtitzak ezagutzeko, ikusi Etxebarria (1990, 1524). Poetak edo bertsolariak? Azkuek oraindik argitu gabeko auzi bat plazaratzen du. XIX. mendean, Euskal Herriko poesia bertsolaritzari hurbiltzen zaio, eta, horregatik, emaitza poesia edo bertsolaritza ote den zalantzan jartzen da. Hain zuzen, gai honi buruzko monografia berrienetako baten izenburua XIX. mendeko olerkibertsogintza da. Poesia eta bertsolaritza bi arrazoi nagusi tarteko hurbildu ziren: euskal poesiaren maila erdi jasoa zelako, eta joera erromantikoen eraginagatik. XIX. mendean zehar, Erromantizismoak poesia jaso eta herrikoiaren arteko hurbilketa erraztu zuen. Lehenik eta behin, inspirazioa, poesiaren baitan kokatu ohi dena, bertsolaritzaren inprobisazio teknikoarekin nahastu zen Euskal Herrian. Bigarrenik, erromantizismoak poesia narratibo bat sustatzen zuen, eta ezaugarri hori bertsolaritzaren baitakoa zen. Azkenik, herrikoia zenarekiko hurbilketa, lirikaren inguruan burutu zena, euskal literaturan, penintsula aldekoan batik bat, bertsolaritzaren inguruan gauzatu zen, akaso erromantzearen hurbileko genero gisa identifikatua izan zelako. Arrazoi horiek guztiek poeta eta bertsolarien hurbilketa ekarri zuten. Alabaina, oraindik ere bien arteko bereizketa garbia da, nire irudiko. Batetik, bistakoa da bertsolari batzuek ez dutela Iparragirre euren artekotzat, besteak beste tankera horretako egileek konposaketa molde ezberdinak erabiltzen zituztelako eta jendaurrean bat batean aritzen ez zirelako. Bestetik, bertsolariek beren lanak egitura jakin bati, balada arruntaren egitura izenekoari jarraiki, moldatzen dituzte, egile jaso edo erdi jasoek ez bezala. Irizpide horien arabera, argi dago Azkue poeta jaso edo erdi jaso bat dela, Iparragirre ere jasoa izan litekeela, eta baita –iparraldeko Euskal Herriaz aritzean zalantzak uxatu egiten dira– Elissanburu ere. Baina, eta Bilintx? Bilintxek auzia ostera lausotzen du, beste testuak orrialde solteak bezalako ildo herrikoiei jarraiki moldatuak izan baitziren eta, gainera, jendaurrean bat batean aritzen zelako. Bilintxen kasuan, bereizketa poesia narratiboa eta lirikoa alderatzean egin daiteke. Bitxia bada ere, bertsolaritza kontakizunerantz lerratzen ari zen une batean, Bilintxek testu lirikoak idazten zituen, bere irakurketen eraginez. Nire iritziz, poeta jaso edo erdi jasoak eta poeta herrikoiak aipatu irizpideak kontuan hartuta bereiz daitezke. == Indalezio Bizkarrondo, Bilintx (1831-1876) == [[File:Bilintx familiarekin.png|thumb|right|300px]] Bilintx euskal Erromantizismoan egile liberal bakarra da. «Euskal literaturaren ahots egiaz erromantikoena» Mitxelenak (1960, 132) esan bezala, «ez zen oso gizon ikasia». Hala ere, zalantzarik gabe erromantiko espainiarrak ezagutzen zituen. Behin eta berriro zuzentzen eta berregiten zituen bere testuak orrialde solteetan banatu ziren, baina luze gabe, Manterolaren obrari esker, sektore jasoenetan ere zabaldu ziren. Baliatzen zuen mintzairagatik eta gai aldetik maitasuna erabiltzeagatik bere lanak hedatzeko arazoak izan zituen arren, euskal poesian Bilintxek, behin eta berriz, haratago dagoen mundu bat islatzen du. Bere poesiaren oinarri sendoenetako bat idealizazioa da, eta, ondorioz, poeta idealista dela esan daiteke. Bere lanik baliotsuenak maitasunari buruzkoak dira, eta horietan emakumea poetarentzat aingeru helezin moduan irudikatzen du. === Bulkada poetikoa === Bilintxen bulkada poetiko nagusia maitearen arbuioak eragindako tentsio psikologikotik bizi du, tentsio literario bihurtuko dena, kontrajartze ezagun samar bat medio: ni/hura oposaketa, edo, hobeto, gogoen oposaketa bat. Bere nia maitearen irudiaren oso azpitik jartzean, Bilintxek kontrajartze hori hiperbolera eramaten du haren izate fisikoa nire izate sentimentalarekin alderatzen duenean. Bilintxek maitea deskribatzeko baliatzen dituen topikoak ezinaren topikoak dira: nolakoa den esan ezina, hari hurbildu ezina, harekin hitz egin ezina. Topiko hori molde anitzetan agertzen da: hizkuntzak ez du hura deskribatzeko hitzik, ez dago hari aldera dakiokeenik, hiperbolea naturaz, konparaketa gehiegizko eta handitua, niaren ekintzen hiperbolizatzea –bizitza emango dut hura adoratuz... Bilintxen maitasunezko poesiaren aurkakotasun nagusia, bada, hiperbolearen eta neurrigabekeriaren erabileran oinarritzen da. Bilintxen poesian bigarren deskribapen teknikoa emakumearen erretratua da. Bilintxek agertzen duen emakumea estilizatua da beti –deskribapenak ez dira zehatzak–, eta haren idealizazioa erraztuko duten gorputzeko atalak aipatzen ditu: aurpegia, begiak, ilea. Batzuetan Bilintxek deskribapen dinamikoak egiten ditu: ibilerak edo begiratzeko moduak, maitearen izaera adierazten dutenak. Hain zuzen ere, aipatu berri ditugun bi baliabide horiengatik aurkezten da maitea aingeru gisa, eta, gainera, maitea argiarekin identifikatzen da. Baliabide semantiko horrek Bilintxen deskribapenei batasuna ematen diete. Oinarrizko metafora horrekin –emakumea: argia– bistan dago Bilintx poeta idealisten barruan sailka daitekeela. Izan ere, poeta horiengan emakumea espiritualizazio eta estilizazio prozesu baten emaitza da. Bilintxek eskaintzen duen irudia emakumeak goratzeko baliatzen dira, halaber, deskribapenezko ezaugarrien metaketa, ekintzen deskribapena eta adjektiboen erabilera neurritsua. === Agerraldia === Zalantzarik gabe, Bilintxek bere lanak artistikoki sobera landu zituen. Euskal kritikan korronte batek Bilintxen lana eta haren biografia uztartu dituen arren «Zorigaitzak etengabe jazarritako gizon bat izan zen» Mitxelena, 1960, 132, bere bizitzari buruzko azken datuen arabera gaztaroan, burdina lantzeko ofizio apalean, ezbeharrak jasandako gizon bat izan zen, egiaz, baina ezkonbizitzan gizon zoriontsua izan zen, halaber. Beraz, Bilintx sentimendu artistiko bat islatzen ari dela pentsa daiteke, eta ez biografikoa. Agerraldi orotan ikusleak premiazkoak dira. Eta Bilintxen sorkuntza-lantegian poemak aski landuta daude. Batzuk kutxa txinatarren modukoak dira, non ikusleari ni poetikoak bere esperientzien berri ematen baitio, niaren eta maitearen arteko enkontruaren lekukoa denez. === Estiloa === Orain arte adierazitako tentsio dramatikoaren batasuna Bilintxen idazkeraren batasun semantikoan islatzen da. Emakumea: argia metaforak obra osoari ekartzen dion batasun semantikoaz aritu gara jada. Orain estilo-mailako batasunaren adierazpen formala izango dugu hizpide. Bilintxek berak deskribatzen duen mundua poetikoki lantzen du eta, aldi berean, hizkuntza bera ere lantzen du, bere poesia zortziko herrikoiaren mugen gaineko esplorazio bat delarik. Bilintxen adierazpidea kontzeptista dela esan daiteke, maitasunezko sentimenduari estuki lotua. Adierazkortasuna Bilintxen ahapaldiak egiteko moduan agertzen da: aliterazio eta sintaxi jokoez mukuru, bertso herrikoien sinpletasunaren aldean. === Bilintxen maitasunezko poesiaren bilakaera === Bilintxen maitasunezko poesian hiru aldi bereiz daitezke: # Maitean oinarritua, haren ezaugarriak baitira maitearen deskribapen fisikoa, ezinaren topikoa erabiltzea, objektibotasun eta xehetasun gehiago deskribapenean –«Maite det dama gazte bat». # Ni poetikoan oinarritua: sentimenduaren tentsio dramatiko handiagoa, barnemunduaren garrantzia, maitearen irudi estilizatua. # Maitasunezko sentimenduaren dramatizazioa, objektibotasuna, beste pertsonaia batzuen presentzia eta elkarrizketaren erabilera medio (Ana Bixenta). == Jose Maria Iparragirre (1820-1881) == Mitxelenak (1960,131) Jose Maria Iparragirre «adiera hertsian, ez kantari herrikoi ez poeta ez den hibrido bat»-en antzera definitu zuen. Iparragirreren obra garaikideek ezarri zioten «bardo» (osianikoa) izenaren inguruan uler daiteke. Xenpelarrek esana zuen Iparragirre ez zela inprobisatzaile bat, bere kantak herri mailan agudo hedatu ziren arren. Manterolak bere obraren antologia bat egin zuen, hura Euskal Kantutegia (Cancionero Vasco) lanean sartzeko. Joan Mari Lekuonak (1982, 189209) Iparragirreren obran honako alderdi hauek aztertu zituen: 1) Gaiak, ikerlariak modu honetara sailkatzen dituenak: Euskal Herriari buruzkoak, emakumearen gaineko ikuskera erromantikoa, fartsak eta inori eskainitako lanak. 2) Lekuonak lan poetikoen eta egilearen biografiaren arteko lotura nabarmentzen du. 3) Amerikan egindako egonaldiak egilearen sorkuntza poetikoan eten bat eragin zuen. 4) Iparragirre herri honen historian literatur sinbolo funtsezkoenetako baten sortzailea da: zuhaitza. 5) Bertsolariengan etengabeko eragina izan du, bere musika eta esaerak bertsolaritzan tradizio bihurtu direlarik. Iparragirreren obran testuinguru historikoak eragindako egilearen interpretazio osianikoa, hark eraiki zuen identifikazio politikoa eta Euskal Herriko alderdi askotan nagusi zen foruzaletasuna jaso zuela azpimarratu behar dira. Literatura-mailan eragin nagusitzat ahozko tradizioa zuen poeta, bere obran sentimendu orokorra eta niaren adierazpen zuzena uztartzen dira. Bere bertso gogoangarrienetako batzuetan nabari den Euskal Herriarenganako nostalgian herriaren onespena lortu nahia eta hala moduzko biografia biltzen dira. == Erromantizismoa kontinente aldeko Euskal Herrian == Penintsula aldeko Euskal Herrian ikusi dugun zatiketaren aldean, iparraldean literatura, eta zehazkiago poesia, modu zuhurragoan garatu zen, egileek elkar ezagutzen zutelarik. Bi komunikazio-ildo nagusi sortu ziren XIX. mendean egileen artean: Larresoroko seminarioa eta Lore Jokoak. === Larresoroko seminarioa === Pierre Charrittonen (1990, 4980) arabera, XIX. mendean Larresoroko Seminarioan segimendu-ildo bat lortu zen euskal poesiagileen artean. Larresoroko eskola, Charrittonek ematen dion izena erabiliz, berriki argitaratu den lanean (Artola, 1988) elegien eta poema bukolikoen egile Camousarry kalonjea (18151842) izan zen haren sortzailea. Idazle horrek hainbat egilerengan eragin zuen, haren lanak irakurri eta kopiatu zituzten Adema edo Elissanbururengan kasu. Martin Goyhetche (17911859), alegien egile, eta euskaldunei buruzko lehen obra epikoa idatzi zuen Martin Hiribarren (18101866) bide horri jarraitu zitzaien. Martin Hiribarrenek Escualdunac poema ederra argitaratu zuen, euskaldunen eta haien ekintzen bilduma kostunbrista eta historikoa. Erakunde berean hezitako beste idazle batzuek ere alegiak eta poema bukolikokostunbristak sortzeko joera hori agertu zuten: Gratien Adema (1828-1907), eta bigarren mailan Jean Gorostarsu (18291868) eta Jean Becas (18471911) poetak. Horien artean, ondoren atal oso bat eskainiko diogun Elissanburu nabarmentzen da. === Lore Jokoak === Literaturari batasuna eman zion bigarren esku-hartzailea Antoine Abbadie Lore Jokoen sortzaile izan zen «lehenik Urruñan eta, 1864az geroztik, Saran» (Mitxelena, 1960, 133). Poesiazale gaelikoen inguruan antolatutako poesia-lehiaketa horiek bide egin zioten poesia-mailan XIX. mendeko sorkuntza eta komunikaziorako instituzio garrantzitsuenetako bati. 1879tik aurrera Donostian antolatu ziren, eta horren ondorioz Donostiako eskola izenez ezagutzen den korronte bat sortu zen. Lehiaketa horietan funtsezkoa da Larramendiren lexikoaren garrantzia. === Jean Baptiste Elissanburu (1828-1891) === Mitxelenak idazle hori Lamartinerekin alderatu zuen, gaiak tratatzeko agertzen zuen fintasunagatik. Zenbaitetan bukolikoa, zenbaitetan nostalgikoa, Elissanbururen gaiak hiru sail handiren ingurukoak dira: urruneko herriaren eta bere etxearen ikuskera epikurearra, maitasunezko poemena eta poesia satirikoarena. Mitxelenaren alabantzak sentsibilitate handiko egile bat agertzen du: «oroz gain hizkuntzaren maisu bat da eta aparteko abilezia duen bertsogilea, sentsibilitate finekoa» (Mitxelena, 1960, 134). Elissanburu erromantizismora mugimendu horren inguruan jorratzen diren gai orokorrek erakarmenez hurbildu zen: herri literaturarekiko eta exotismoarekiko interesa, patuari emandako garrantzia, maitasun erabatekoaren bilaketa. Gaien tratamenduagatik, egunerokoak mito-itxura hartu zuen, konparaketa tradizionalak, ideala eta arruntaren uztardura, lirikari garrantzia ematea eta deskribapenezko osagaien estilizazio fina medio. Bere poesia askori sentimentalismo melodramatikoa dario. Kontrajartze metafisikoak (gaztaroa / heriotza) naturaren ikuskera bukolikoaz osatzen dira. == Felipe Arrese Beitia (1841-1906) == Bidasoaren bi aldeetako poesia-lehiaketen babesean, eta foruak galdu ondorengo ikuspegi abertzale garbiaz, Emeterio Arrese Beitia irudigile herrikoiak poeta erromantiko gisa nolabaiteko ospea lortu zuen. Mitxelenaren (1960, 138) iritziz, «ele ederra da, lirikoa baino areago», bere poesia mintzaira hanpatuan eta bertso luzean oinarritzen delarik. Bere mintzaira poetikoak erromantizismoaren, deklamazioaren eta topikoen ezaugarriak agertzen dituen arren, Arrese Beitiaren poesiak haren garaikide ugarik bere egin zuten sistema mitiko eta sinboliko bat moldatu zuen. Horri dagokionez, Anjel Zelaietak (1981) Arrese Beitiaren metaforen corpusa ondorengo sare esanguratsuaren baitan aztertu du. Funtsezko lehenengo puntu moduan, hizkuntza euskaldun guztien ama dela adierazten du. Hizkuntza bidezko identifikazio gune hori, erromantizismoak hain berezkoa duena, bi zentzu ezberdinetan garatzen da. Lehenik, Arrese Beitiak euskal esentzia arrotzengandik urruntzeko zenbait kontrajartze erabiltzen ditu: antzinatasuna/gaurkotasuna, oraina/etorkizuna, goian/behean, euskara/erdara, foru-askatasuna/askatasun liberala. Oposaketa horietan guztietan, Arrese Beitiak Euskal Herriaren egoera politikoari buruzko ikuspegi bat eskaini zuen, orduko egoera iraganekoarekin alderatuz eta etorkizunerako jarduera moldeak proposatuz. Bigarrenik, Arrese Beitiak euskal herriarentzat, galdutako herri batentzat, irudi bat osatu zuen. Kasu honetan irudiek ikuspegi positibo bat ematen dute. Funtsezko irudia Euskal Herria Israel berri batekin identifikatzen duena da, deserrian dagoen baina paradisura itzuliko den herriaren irudia. Ikuspegi positibo hori eratzeko baliatzen dituen sinboloen artean hauek aipa daitezke: Gernikako arbola, euskal usoa, lauburua eta paradisua. Arantza Petralandak adierazi du, poeta honen estiloa aztertzen duen artikulu batean (1985), egilearen poesia honako ezaugarri hauetan oinarritzen dela: poesiaren estiloa narratiboa da eta oposaketan oinarriturik dago, bereizgarri nagusietako bi erretorikoa eta hanpatua izatea dira, eta erlijioaren zein poesia tradizionalaren eragin nabarmena du. == Kontzezirentzat == 1. Kantatutzera indar aundiko<br/> desio botek narama.<br/>mok kahba horregaitik, ama jan eta aita hil Kontzezi zuri nai dizute eman<br/> merezia dezun fama.<br/> Gure probintzi Gipuzkoakuan<br/> igualik gabeko fama.<br/> Bedeinkatua izan dedilla<br/> zu egin zinduen ama!<br/> <br/> 2. Zedorrek uste etzenuela<br/> egon nitzaizun begira,<br/> lenbizikuan oñetara ta<br/> urrena berriz gerrira.<br/> Oinak dituzu txiki politak<br/> gustagarriak txit dira;<br/> gerrian berriz eman litzazke<br/> kana bat zintak bi jira.<br/> <br/> 3. Andik urrena ipiñi nizun<br/> erreparua petxura,<br/> orduantxe bai eman nizula<br/> aingeru baten itxura.<br/> Jaungoikuak berak deitu izan balit<br/> iyo nendilla zerura,<br/> zure ondotik ara Juan biarrak<br/> emango ziran tristura.<br/> <br/> 4. Ondoren jarri nintzan denboran<br/> begiratuaz lepora,<br/> biotzak salto agiten ziran<br/> irten mayian kanpora.<br/> Irten ta zuzen, badakit zierto,<br/> juango zan zure kolkora,<br/> nik jakitera nai zenuela<br/> utziko nion gustora.<br/> <br/> 5. Atentziyua begietara<br/> paratu nizun segiran,<br/> ez dakit zierto begiyak edo<br/> eguzki berri bi ziran;<br/> ondo ikusi ez nizkizun ta<br/> nola esango det zer diran,<br/> begiratutzen nizun guztiyan<br/> bista kentzen zenidan.<br/> <br/> 6. Ille beltz, eder, dizdizariya<br/> oparo duzu buruan,<br/> konparatzeko baliyo nuen<br/> sedarik ez da munduan.<br/> Trentzak eginik zeneukan dana<br/> erregin baten moduan;<br/> diamantezko koroi eder bat <br/> falta zitzaizun orduan.<br/> <br/> 7. Ointxo politak gerria mia,<br/> graziya milla petxuan,<br/> lepo biribil dirudiena<br/> egin berria tornuan;<br/> pare gabeko begi argiyak<br/> ille ederra buruan,<br/> zu baliño aingeru politagorik<br/> ez da izando zeruan.<br/> <br/> 8. Beti ariko naiz Jaunari eskaka<br/> ondo izan zaitezela,<br/> etzazula uste nere biziyan<br/> zutzaz aztuko naizela;<br/> eskumunak maiz bial mazkizu<br/> orain artian bezela,<br/> ainbeste egin bear didazu<br/> penas ilko naiz bestela.<br/> <br/> :::Indalezio Bizkarrondo, «Bilintx», 1831-76<br/> == Gernika’ko arbola == Gernika’ko arbola da bedeinkatua,<br/> euskaldunen artean guztiz maitatua<br/> eman ta zabal zazu munduan frutua<br/> adoratzen zaitugu, arbola santua.<br/> Milla urte inguru da esaten dutela,<br/> Jainkoak jarri zuela Gernika’ko arbola.<br/> Zaude, bada, zutikan orain ta denbora,<br/> eroritzen ba’zera erras galdu gera.<br/> Ez zera eroriko arbola maitea,<br/> baldin portatzen ba’da Bizkai’ko<br/> Juntea.<br/> Laurok artuko degu zurekin partea,<br/> pakean bizi dedin euskaldun jentea.<br/> Betiko bizi dedin Jaunari eskatzeko<br/> jarri gaitezen danok laster belauniko;<br/> eta biotzetikan eskatu ezkero,<br/> Arbola biziko da orain eta gero.<br/> <br/> == Ume eder bat == Ume eder bat ikusi nuen<br/> Donostia’ko kalean.<br/> Itz-erditxo bat ari esan gabe,<br/> nola pasatu parean?<br/> Gorputza zuen liraña eta<br/> oñak zebiltzan aidean.<br/> Politagorik ez det ikusi<br/> nere begien aurrean.<br/> Aingeru zuri, pare gabea,<br/> Euskal-erriko alaba,<br/> usterik gabe zugana beti<br/> nere biotzak narama:<br/> ikusi naian beti or nabil,<br/> nere maitea, au lana...<br/> Zoraturikan emen naukazu<br/> beti pentsatzen zugana.<br/> <br/> == Agur Euskal-erria == Gazte-gaztetandikan erritik kanpora,<br/> estranjeri aldean pasa det denbora.<br/> Erri-alde guzietan toki onak ba-dira,<br/> bañan biotzak dio: «zoaz<br/> Euskal-errira!».<br/> Lur maitea emen uztea da negargarria,<br/> emen gelditzen dira ama ta erria.<br/> Urez noa ikustera, bai mundu berria;<br/> oraintxe, bai naizela urrikalgarria.<br/> Agur nere biotzeko amatxo maitea!<br/> Laster etorriko naiz, kontsola zaitea.<br/> Jaungoikoak, ba, nai du ni urez joatea<br/> ama, zertarako da negar egitea?<br/> <br/> == Nere gitarra == Gitarra zartxo bat det nik nere laguna,<br/> orrela ibiltzen da artista euskalduna.<br/> Egun batian pobre, bestietan jauna,<br/> kantatzen pasatzen det nik beti eguna.<br/> Naiz dela Italia, orobat Frantzia,<br/> bietan billatu det milla malizia;<br/> korritzen ba’det ere nik mundu guztia,<br/> maitatuko det beti Euskaldun erria.<br/> Jaunak ematen ba’dit neri osasuna,<br/> oraindik izango det andregai bat ona;<br/> nai ba’det frantzesa interesaduna,<br/> bañan nik naiago det utsik euskalduna.<br/> Adios, Euskal-erria, ez bañan betiko;<br/> bost-sei urte onetan ez det ikusiko!<br/> Jaunari eskatzen diot grazia emateko<br/> lur maite ontan bizia uzteko.<br/> == Iya guriak egindu == 1. Iya guriak egindu,<br/> badegu zeñek agindu;<br/> ez oraindik umildu,<br/> alkarrengana bildu;<br/> gerra nai duben guziya,<br/> berari kendu biziya!<br/> <br/> 2. Okasiyua prestatzen,<br/> lotan daudenak esnatzen;<br/> etzait neri gustatzen<br/> maliziyan jostatzen<br/> iñorekin ibilltzia;<br/> ark merezi du illtzia!<br/> <br/> 3. Gerraren billa gau t’egun<br/> etsaiak arturik lagun;<br/> arrazoi ote degun<br/> edo zer datorkigun<br/> asitzerako pentsatu<br/> fusillak nola dantzatu!<br/> <br/> 4. Ez naiz ni gerraren zale,<br/> baizik pakearen alde;<br/> zeñek nai duen galde,<br/> berari tira dale,<br/> bala bat sartu buruan,<br/> aspertuko da orduan!<br/> <br/> 5. Umildadean alkarri<br/> errespetua ekarri;<br/> lege eder bat jarri<br/> bizi geitezen garbi;<br/> ori deseo nuke nik,<br/> ixuri gabe odolik!<br/> <br/> 6. Gaitzak gerade umiltzen<br/> eta pakean unitzen;<br/> ez da errez ibilltzen<br/> anaiak alkar illtzen,<br/> zer dan entenditu gabe;<br/> ortan galduko gerade!<br/> <br/> 7. Gu gera iru probintzi<br/> lengo legerik ez utzi;<br/> oieri firme eutsi,<br/> naiz anka bana autsi;<br/> jaioko dira berriyak,<br/> gu gera euskal erriyak!<br/> <br/> 8. Alabes eta bizkaino,<br/> gu gera gipuzkoano;<br/> aitak ill ziran baño<br/> semeak oraindaño<br/> legea degu guardutu;<br/> letra zarrik ez ukatu!<br/> <br/> :::Francisco Petriarena, «Xenpelar», 1835-1869 9fdu87alruloy8090v4py6llthjjd5q 0 2948 7744 2015-07-31T15:25:11Z Joxemai 371 Orria sortu da. Edukia: Mende bukaerako mugimenduak, besteak beste, literaturaren berrikuntza, nobelaren agerpena eta gaien laikotze mailakatua ekarri zituen, eta, horrekin batera, aztoramen ideo... wikitext text/x-wiki Mende bukaerako mugimenduak, besteak beste, literaturaren berrikuntza, nobelaren agerpena eta gaien laikotze mailakatua ekarri zituen, eta, horrekin batera, aztoramen ideologiko handiko garai historikoa izan zen, mende amaierako prosazko literaturaren ildo ideologiko eta estilistikoak markatu zituen errealitatearen eta euskal gizartearen ikuskera idilikoari bidea emanez. «Gure artean, joan den mendearen azken hamarkadako zenbait aitzindarik jada erakutsitako espiritu berri baten lehenengo arrasto nabarmenak agertu ziren, eta alderdi askotan literaturaren ezaugarriak eraldatu zituen» idatzi zuen Koldo Mitxelenak mendearen aldaketak euskal historian izan zuen garrantzia nabarmentzeko (Mitxelena, 1960, 141). Mende amaierako mugimenduak literaturaren berrikuntza, nobelaren agerpena eta gaien laikotze mailakatua ekarri zituen, eta, bestalde, aztoramen ideologiko handiko garai historikoa izan zen. Horien ondorio izango dira euskal ideologia nazionalistaren sorrera, Sabino Aranaren eskutik, eta mende amaierako errealitatearen eta euskal gizartearen ikuskera idilikoa, erreferentzia idealizatu gisa gizarte landatarren balizko Arkadia moldeko eredu bat zuena, mende amaierako literatur prosaren ildo ideologiko eta estilistikoak markaturik. Euskal gizartea garai historiko bereziki larri batean bizi zen. Hirietan industrializazio prozesu bizkorra burutzen ari delarik, ideologia liberala, sozialista eta nazionalista elkarrengandik aparte garatu ziren. Euskarazko literatura karlismo berantiar eta foruzalearen aldekoek landu zuten gehien, horientzat hizkuntza eta euskarazko literaturgintza nazio ideiaren euskarri gisa baliagarri zirelako. Horrek literaturari kutsu atzerakoi eta klerikala eman zion –Sarasolak (1976, 80) adierazi zuen. Literaturak modernotasuna nekez ulertzen du. Ideologia kontserbadore horren fruitu izan zen euskarazko lehenengo eleberria, Jon Juaristik (Literatura..., 1987, 94) ondorengo laburpenean deskribatzen duena: «Mendearen hasierako laurdenean narratiba euskaldunaren ezaugarriak hauek dira: eredu kostunbrista eta historizistekiko mendekotasuna… gai eta giro nagusiki landatarrak, amodio eztirako joera edo, nahiago bada, moral tradizional bati jarraiki errealitatearen alderdi gatazkatsu eta lohiak… baztertzen dituen errealismo “selektiboa”». == Ohitura nobela: Agirre == Euskal narratiba kostunbrista testuinguru horretan jaio zen, Txomin Agirre (Ondarroa, 1864Zumaia, 1920) apaizaren eskutik. Ideologiaz karlista, Agirreren ibilbidea Auñemendiko lorea nobela historikoarekin hasi zen, eta gero kostunbrismoari lotu zitzaion, bere eleberri ospetsuenekin: Kresala, 1906koa eta Garoa,1912koa. '''Literatur testuingurua'''. Ana Toledoren ikerlanek (1989), Agirreren nobelagintza ernarazi zuen testuingurua hobeto ezagutarazi zigun. Txomin Agirreren nobelagintza Donostiako Lore Jokoetara aurkeztutako ohiturazko narrazio laburren, literatura aszetikoaren eta hagiografien inguruan garatu zen. Egileak badaki, ordea, bestelako irakurle bati zuzendu behar zaiola, ideologiaz kontserbadorea baina gune hiritarretan bizi dena. Ana Toledoren lanean (1991, 2429) irakurleria hori ere aztergai izan da. '''Kostunbrismoa'''. Agirreren ohitura nobelak amodio eztiaren aurreko eleberri-generoan sartzen dira. Nobelei batasuna ematen dien maitasunezko bilbe ahulak euskal arrantzale eta artzainen bizimodu patriarkal eta idilikoa erakusteko aitzakiak baino ez dira. Euskal kritikak egile honen eta Peredaren arteko alderaketa topikoa egiten duelarik, Juan Olezak eleberri idilikoa definitzeko baliatutako ezaugarriak Txomin Agirrerentzat ere baliagarriak dira: «Bizimodu patriarkal eta bukolikoaren apologia, katolikotasun ortodoxoan eta autoritarismo paternalistan, gizarteari leinu-klan gisa begiratzen dion ikuspegian oinarritua, zibilizazioarengatik izadi hezigaitz batek babestuko landako oasi zoragarrietan kokatua» (Oleza, 1984, 42). '''Teknika narratiboak'''. Agirreren eleberria goitik behera zeharkatzen duen mundu-ikuskera horren teknika narratiboak sinpleak dira. Errealismo ahul bat baliatzen da ekintza garatzen deneko guneetako hizkera –itxura batean hitzez hitzekoa– jasotzeko. Nobelagile honek erabiltzen dituen beste teknika batzuk dira argumentuaren konbentzio melodramatikoa, kronologiaren eta denboraren tratamendu nahasia, zenbaitetan esaera estereotipatuez eta beste zenbaitetan akats kronologiko larriez ebatzia, pertsonaien azterketa psikologikorik eza, –hori dela-eta, ia beti narratzailearen txotxongilo direlarik, eta narratzaile horren etengabeko presentzia testuan, nobelaren doktrina-funtzio gogoraraziz. '''Antzinako erregimenarekiko nostalgia'''. Manikeismoa da, mundua eta gizartea euskaldun zintzo eta atzerritar gaiztoetan (gaztelaniara bihurturiko euskaldunak barne, egilearen arabera) banatzeko tresna betiereko horrek argiro agertzen du eleberri hauen ahuldaderik handiena, eta egileak bere pertsonaien bitartez jada desagertutako mundu batenganako –iraultza liberalek suntsitutako Antzinako Erregimena– begirada nostalgikoa, gero eta itxiago, berrikuntzekiko beldurtiago den mundu horren idealizazioa (Oleza,1984, 22). Bere eleberrietan funtsezkoa euskal gizartea zatitu duten bi aldeetako bat defendatzea da: gizarte tradizional, eterno, ez-historiko, euskaradun eta erabat kristaua, baliorik gabeko gizarte burges modernoaren aldean. Bi mundu horiek zorrozki ikusten dira, baina egileak elkarren arteko talka eragotzi zuen. '''Prosa'''. Txomin Agirre, bere obraren tradizionalismo hori gorabehera, euskal idazle garrantzitsutzat hartua bada, bere prosaren estiloagatik da, eta aitzindari izateagatik. Txomin Agirreren heziketa erretorikoa nabarmentzen da bere eleberrietako mintzairan eta esaera hanpatu, ederzale eta progresio eskasekoan. Nolanahi ere, bere idazketak tonu arin eta bizia agertzen du, zenbaitetan, “Kresalaren Ekaitza” kapituluan kasu, dramatikotasun handiz jantzia. '''Diskurtso narratiboa'''. Sebastián García Trujilloren azterlanean adierazten da Agirrek oratoriatik narraziora etorritako diskurtso bat duela, eta, bestalde, ezaugarri nagusi gisa nabarmentzen dira didaktikotasuna, kontalari orojakilea, oratoriaren eragina eta prosaren erritmoa. Agirreren eleberrietan erritmoa deskribapen laburrez, aurrez definitutako mundu bati dagokion moduan, eta musika efektuen metaketaz lortzen da, hala nola, onomatopeia, esaldi paralelo, barneko erritmo, alborakuntza eta aliterazio bidez. Horren guztiaren emaitza da prosa agian nahikoa landuegi bat, ez narratiboa, baina aurreko eredu eskasak gainditzen zituen estilo bat sortzeko eraginkorra. == Ohitura nobelatik abentura nobelara == === Azkue === '''Resurrección Maria Azkuek''' (Lekeitio,1864 - Bilbo, 1951) euskal gaien ikerkuntzaren bilakaeran berebiziko eragina izan zuen, batez ere bere lan filologikoengatik. Bere obra erraldoia –Diccionario VascoEspañolFrancés (19051906), Morfología Vasca (1923), Cancionero Vasco (1922) eta Euskalerriaren Yakintza. Literatura Popular del País Vasco (19351947) bilduma etnografikoak– etnografia edo filologiaren zientzietarako funtsezko gertatu ziren, halaber, hizkuntza arautzeko eta batzeko –jakina denez, Azkuek nagusiki gipuzkeran oinarritutako euskara batu bat proposatzen zuen. Horregatik esan daiteke «ez litzatekeela zuzena izango euskal literaturan duen eragina bere jatorrizko obraren arabera neurtzea» (Mitxelena, 1960). Filologia eta etnografia lanek bere sorkuntzarako gaitasuna estali zuten. Hala ere, euskal literaturan Azkueren nobelagintza berritzailea gerta daiteke, bi arrazoirengatik: eleberrien teknikenganako interesagatik –jauzi kronologikoak, antzerkirako, genero epistolarrerako hurbilketa– eta bere errealismo herabeagatik. Azkueren lehenengo nobela, Behin ta betiko (1983), kondaira herrikoi batean oinarritu zen arren eta, ondorioz, korronte posterromantiko tradizionalistari atxikia agertu zelarik ere, Ardi galdua (1919) lanean giza harremanetan sortzen diren tirabirak jorratu zituen, kasu honetan katolikotasuna eta protestantismoaren artean hautatu beharra. Testu honek ekarri zuen berrikuntza, espero zitekeenez tradizionala, ez zen irtenbideen ingurukoa izan; izan ere, berria bi jarrera kontrajarrien arteko eztabaida bera da. Gaiaren inguruko kezka horrez gainera, literaturari dagokionez nobelaren egitura aipa daiteke, gutun sorta modura moldatua, zeren eta pertsonaiek beren bizipenak lehenengo pertsonan kontatzen baitituzte. Latsibi bere lan argitaragabea duela zenbait urte argitaratu zen, 1989an. Baina ez dakigu noiz idatzi zen, horri buruz bi iritzi nagusi daude. Ardi Galdua nobelaren ondoren idatzia izan zela defendatzen du Lino Akesolok, baina beste zenbaitek ekintza garatu zeneko urtean, 1890ean, idatzi zela uste du, eskuizkribuan aurkitutako zantzu txiki batzuei jarraituz. Nolanahi ere, testuak 1890ean Bizkaiko herri baserritar batean burutzen diren hauteskunde politikoak, karlistek irabaziak, jasotzen ditu. Gaiak berak Resurrección Maria Azkuek bere mundutik hurbileko auziei buruz agertzen zuen interesa egiaztatzen du. === Etxeita === '''Jose Manuel Etxeita''' (Mundaka, 1842-1915) merkataritza-ontzien kapitain eta Manilako azkenaurreko alkate kolonialaren obrak folletoi eta abentura nobelak dira. ''Josetxo'' (1909) eta ''Jaioterri maite''a (1910) nobeletan bidaien kontakizunak uztartzen dira, hala nola: bigarrenenean, Ameriketarako emigrazioaren gaia, Euskal Herriko gizartean hain garrantzitsua; liburuxken ezaugarriak –Josetxo nobela familia apal batean hazitako jatorri ezezaguneko gaztea aberastasunera daraman hazkunde soziala kontatzen da, eta testuaren azken lerroetan gazte horrek bere gurasoak ezagutuko ditu– eta iniziaziozko osagaiak. Estiloa orain arte aipatu egileek bezainbat menderatzen ez duen arren, bere obraren alderdirik interesgarriena akaso bilbaduraren desideologizazio politikoan datza –nobela idealizatuaren funtzio kontsolagarria eta kristau-ikuspegia agertzen badira ere–, pertsonaien ekintzetan asmo zentzagarria nabari baita. Jose Manuel Etxeitari eskertu egin behar zaio munduaren banaketa moralari gizartearen zatiketa politikoa gaineratu ez izana, nobela tradizionalistez bestela. Merkataritzaren mundutik zetorrela, eta joera liberalak izaki, Etxeitak ez ditu landako eta hiriko esparruak ideologizatzen, eta, ondorioz, Josetxo nobelan deskribatzen den Bilbo hiria ez dago aurrez kondenatua. == Errealismoaren hastapenak: Jean Etxepare == '''Jean Etxepare''' (Mar Chiquita, Argentina 1877 - Kanbo, 1935), lanbidez mediku eta Nietzscheren irakurle finak kazetaritza kronikak saio bihurtu zituen, eta prosa narratiboaren egiazko harribitxi. Aldi berean humanista eta zientziarako joeraduna, haren prosa literarioa bi liburukitan jasota dago: Buruxkak (1910) eta Beribilez (1914). Behatzaile jarrera agertzen duelarik, bere mintzaira narratiboa errealismoaren eta naturalismoaren artekoa da. Behaketa inpartziala, eztabaidagai baten inguruan ikuspegi eta ahots ezberdinak adieraztea ahalbidetzen duen baliabide literario gisa eta nolabaiteko jarrera fisiologikoak ahaztu beharko ez litzatekeen izaera narratiboa ematen diete bere obrei, egun saio gisa onartuak. Subjektibismo erromantikotik aldentzen da lehen pertsonan egindako kontaketa, eta errealismora gerturatzen. Nahita harturiko jarrera objektibo horretan Haeckel eta Nietzscheren irakurketak antzeman daitezke hedapen eskasa izan zuen eta zentsura ekarri zion bere lehen liburuak. Bere planteamendu teknikoak klasikoak dira: kontaketa linealak, anekdotaren funtsezko garrantzia, narratzailearen deskribapenen eta pertsonaien ekintzen arteko kontrasteak, esparru horretan garatzen dira bere prosaren bi ezaugarri nagusiak: deskribaturiko errealitatearen irakurketa beti sinboliko, asmoz unibertsala, eta prosaren erabilera aparta. Prosa zerk bihurtzen duen arte jakitea beti da zaila. Jean Etxepareri dagokionez, bere hizkuntz baliabideek lengoaiaren tratamenduarekiko jarrera kontzeptual bat agertzen dute. Egileak erritmo sintaktikoa zaintzen du, aldi luze eta laburrak tartekatuz, eta hiperbatona, hitzjokoak eta pentsamenduari lotutako beste hainbat baliabide, bere prosa adimenari zuzendutako erronka bihurturik. Adjektiboen ugaritasunak orekatzen du metaforen urritasun ia erabatekoa (Iturbide, 1991). Laburbilduz, deskribapen errealista gailentzen zaio kostunbristen subjektibotasun ideologizatuari. Piarrres Charritonek Jean Etxepareren lan guztiak bildu ditu. Hegats aldizkarian (1991, 3144) bere obraren sarrera orokor bat irakur daiteke, bere obraren argitalpenen hitzaurreak baino osoagoa (Charriton, 19841985). == Kontakizun laburra == Euskal prosa narratiboaren funtsezko ezaugarrietako bat hizkuntzarekiko kezka da. Nobelak irakurleak hezteko funtzioa bereganatu zuen, eta garaiko idazle askok euskararen mesedetan idazten zuela adierazi zen. Gehiegi esatea litzateke, ordea, literaturaren funtzio linguistikoa funtzio literarioa bera baino garrantzitsua denik. Hala ere, egia da literatura-molde horren bereizgarrietako bat euskarazko irakurleria bat sortzeko kezka dela. Egilearen asmo nagusia literatura ulerterraza egitea zenean, beste genero bat garatu zen, kontakizun labur, ohiturazko eta umorezkoa, XX. mendean barrena jarraitzaile ugari izango dituena. === Urruzuno eta Mujika === Mende hasieran Pedro Migel Urruzuno (1844-1923) ''Ipuiak'' (1930) bildumaren egilea eta Gregorio Mujika (1882-1931) ''Pernando Amezketarra'' (1927) liburuaren egilea nabarmendu ziren. === Kirikiño === Alabaina, egunkarietan argitaratzen hasia zen azpigenero horretan kalitate handienetariko idazlea Ebaristo Bustinza «Kirikiño» izan zen, bi obraren egile: Abarrak (1918) eta Bigarrengo abarrak (1930). Kirikiñok helburu apalak zituen, azpigenero horretan burubelarri sarturik. Ahalik eta irakurle gehien erakartzeko nahiak eraman zuen kostunbrismoa neurrigabe erabiltzera, bilbe soilegiak moldatzera eta pertsonaiak eskematikoki lantzera; baina hizkera-motaren hautaketan ere izan zuen eragina, eguneroko komunikazio arruntaren hain antzekoa, hizkuntzaren ahozko erabileraren hain hurbilekoa, eta, hizkeragatik, garaiko idazle irakurrienetako bat. Koldo Mitxelenaren iritziz, generoaren hutsuneak gorabehera, ez genuke ahaztu behar «narratzaile gisa dohain apartak» (1960,155) zituela, dohain horiek ahozko kontakizunen berezko narrazio-teknika antzinakoak eta umorearen zerbitzuan erabilitako baliabide ugariak uztartuz erakusten zituela. Jesus Mari Agirrek (1981, 921) ahozko adierazkortasunaren baliabideak oparo erabiltzen dituen lengoaia horren tresna nagusiak argiro azaldu ditu: pertsonaien arteko kontrastea, ironia, gehiegikeria, begien bistakoa agertzea, ondorio neurrigabe edo ustekabekoak, karikatura ironikoak. == Aldizkako agerkariak == Bigarren Errepublika bitartean, euskal literaturaren egoera deskribatzeko esan dezagun, oro har, nobela eta prosa narratiboa genero narratibo tradizionalistek ezarritako ildo ideologiko eta estetikoei lotuko zaizkiela. Zehazki, munduikuskera tradizionalista, gero eta baitara bilduago horren euskarri estetikoak dira tesi-nobela, nobela historikoa eta amodio eztiko nobela. Iraganeko moldeetan errotutako nobelaren lotsaren aldean, ikerlan filologikoek susperraldi bat bizi zuten, R.M. Azkueren –egin zuen lan eskergari buruz lehen hitz egin dugu– eta Revista Internacional de Estudios Vascos aldizkariaren sortzaile eta bultzatzaile Julio Urkijoren eskutik. Ikerlan filologiko zehatzen garrantzia, mende hasieran ernatzen baino ari ez zena, hizkuntza batuaren bila eta, behar bezala argitaratu gabea izanik, gaizki ezagutzen zen literatur tradizio bat berreskuratu nahian zebilen euskal literaturaren testuinguruan neurtu behar da. Helburu horien betetzeko, Julio Urkijok testu klasikoak argitaratzeari ekin zion: Etxepareren poemak, Axularren obra handia, Tartasena edo Oihenartena. Horiek guztiak bere aldizkarian eman ziren argitara. Jarrera literarioago batez, Euskalerriaren Alde aldizkariak ernatzen ari zen literaturari bide egitea zuen xede. Aldizkariak eskaintzen zituen kultur lanen artean euskal kondairagileen zenbait argitaratu ziren. Euskal Esnalea aldizkariak Lore Jokoetan saritutako lanak eta horien babesean eskainitako hitzaldiak argitaratu zituen. Eskualduna aldizkaria, euskal kazetaritzaren jaioleku, ideologia kontserbadore bat ezartzeko ahaleginen emaitza izan zen, eta horri 1921ean Baionan sortutako Eskual Herria jarraitu zitzaion. Jean Etxepareren lanak Iparraldeko poesia lanak erakarri zituen bere ingurura eta aldizkari horretan argitaratu ziren. == Lirika == === Arrese === XX. mendearen hasierako lirika, bestalde, formula posterromantikoen mende zegoen. Garai hartako poeta nagusia '''Emeterio Arrese''' (1869-1954) izan zen, eta honek poesia narratibo eta sentikor baten arau guztiak betetzen zituen Nere Bidean (1915) eta Txindor (1928) lanetan. Bere testuan agertzen den fantasia mundua sentsibilitate samur, lasai batena, txikitasunaren poesiarena da eta erromantizismoak berezko dituen naturaren xehetasunak atzemateko nahiari lotua agertzen da. Gai nagusiak landareen gorespena, sorterriaren aipamen etengabeak eta afektibitatezkotzat hartzen diren haiek dira: ama, haurra, zahartzaroa. Azkenik, adierazpide gisa bertsolaritzako neurtitzen erabilera nabarmendu behar da, bertsolaria eztabaidazko poemen, poema narratiboen, umorezkoenen... inprobisatzailea baita. Bigarren liburuan, Arrese modernismora hurbilduko da. === Oxobi === Pirinioez bestaldeko zenbait poeta ere poesia posterromantiko izenekoari lotuko zaio, hala nola, '''Jean Moulier «Oxobi»''' (1888-1958). Honen tradizio erromantikoa, ordea, erromantizismo frantsesaren tankerakoa da; epiko eta deskribatzailea, handizaleagoa eta, beraz, Emetrio Arreseren ez bezalakoa. === Jautarkol === Ez litzateke zuzena izango '''Koldobika Jauregi, «Jautarkol»''' (1896-1971) idazlearen lana aipatu gabe uztea. Biozkadak lanaz, Becqueren erromantizismoa euskal literaturara ekarri zuen egile honek, eta lirika neurritsu eta finagoa idazten hasi zen, horretaz baliatu zirelarik Jautarkol eredu zuten hurrengo belaunaldiko poeta lirikoak. Alabaina, liburuak, egilearen lan-bilduma kasik kronologikoa dena, Bécqueren eraginpean idatzitako poemez gain Campoamor eta Gabriel y Galánen poesia gogorarazten duten asmo zentzagarriko beste zenbait jasotzen ditu, multzo paradoxikoa eskainiz, Errepublika garaian garatzen hasiko den euskal lirikaren barruan. 650ni7nlkcw7yfpvet84ueqopdwz89j 0 2949 8177 8176 2015-10-10T14:22:47Z Jalkorta 1113 /* Tanttaka Teatroa */ wikitext text/x-wiki Kapitulu honetan azken hogeita hamar urteetako euskal antzerkiaren historia aztertu nahi izan dugu, hasi sorkuntzan egitura profesionalak moldatzeko lehen ahaleginetatik eta gaurdaino. Antzerki munduko talde aktiboenen “biografia” txikiak egitea deliberatu dugu: antzerki independenteko kolektibo historikoak, oraindik indarrean dauden konpainiak eta berriki sortutakoak. Akaso orrialde hauetan agertzea merezi zuen talderik geratu da ahazturik, baina hautespen bat egin beharra zegoen. == Gipuzkoa == === Orain === '''Antzerki Independentearen lehen labealdiak''' izen bat du Gipuzkoan: '''Orain'''. Taldea amaieraraino gidatu zuten, besteak beste, '''Juan Mari Segues, Jokin Cueto''' eta '''Maribel Belastegik '''eta antzerki zale mordo batek. Atotxa futbol zelaiaren ondoan zuen egoitza, 1968an sortutako talde honek. '''Antzerki herrikoia''', bere garaian errotua, egiteko gogoa duena, eta antzezleak ezinbestean teknikoki prestatu egin behar duelako ustea dira Orain taldearen ideien oinarrizko bi ardatzak. Konpainiaren merituen artean dago, halaber, euskara bere errepertorioan goiz sartu izana, aurrena haurrentzako muntaketetan eta geroago ikusle helduentzako antzezlanetan. '''Orain taldearen historia''' ikuskizunen ekoizpen etxe gisa ''Büchner''en '''''Leonce y Lena''''' xoragarriaren muntaketaz hasi zen, eta 27 urte geroago amaitu, ''Labiche''ren''''' ¡Abracémonos, Folleville! '''''izeneko vaudevilleaz. Alfa eta omega bitartean, Orainek bizialdi mugitua izan zuen, eta bere ibilbidean polemikak ez ziren falta izan (adibidez, Donostiako Festival Cerotik baztertuak izatea). Horren ondorioz, molde probokatzailean irten zirelarik kalera,'' José Ruiba''ren''''' El rabo '''''antzezlanarekin. Testuen hautaketa zolirik ez zuen izan (terrorismoari buruzko hausnarketa eskaintzen zuen''''' Los justos''''' antzezlana kasu, 1983ko urte bortitzean), eta porrotik ere ezagutu zuen. Hala, arrakasta handi bat estatura hedatu zen 1987an,'' Valle Inclán''en '''''Divinas Palabras''''' antzezlanarekin,''' José Carlos Plaza''' zuzendari zela. '''Taldearen errepertorioan '''haurrentzako lanak, kale ikuskizunak eta testuekiko obrak nahasten dira. Hasierako urteetan egilerik begikoenak'' Jorge Díaz, Martínez Ballesteros ''eta ''José Ruibal'' izan zituzten, eta aldi hartan sorkuntza kolektiboari ere ekin zioten, garai hartan modan baitzegoen. Laurogeiko hamarkadaren hasieran kide berriak heldu ziren taldera, besteak beste,'' Kike Díaz de Rada, Joseba Apaolaza, Eloi Beato, Jose A. de Miguel'' eta, profesionaltasuna xede,''' kabareta '''egiteari heldu zioten, Karraka taldearen antzera:''''' Kab, kab, kaenindios kabaret '''''eta '''''Kontaktos kabaret'''''. Ghelderode-ren '''''Escorial''''', eta '''''Divinas Palabras''''' antzezlanen ondoren, Orain taldean kalitatezko antzerki-testuen eszenaratzeak nagusitu ziren:'' Strindberg''-en''''' La señorita Julia''''', ''Dennis McIntyre''-en '''''Modigliani''''', edo ''Jerôme Savary''-ren '''''Los tres mosqueteros'''''. Gaur egungo ikuspegitik, zinez gogoangarria da muntaketa berri bakoitzarekin Orainek, Donostiako antzokietako plateaz gain, euskal herriko beste hainbat lekutakoak ere bete egiten zituela, Maribel eta bere taldeak edozein ikuskizun prestutasunez lantzen zuela bazekien ikuslegoarekin. Izan ere, Orainek, garairik larrienetan ere, arretaz egindako lan zintzoaren bermea eskaintzen zuen. === Ur Teatroa === '''Ur Teatroa''' Espainiako antzerki-konpainia entzutetsuenetako bat bihurtu zen, eta euskal talderik ezagunena nazioartekoan. Inor gutxik pentsa zezakeen Errenteriako bigarren hezkuntzako institutu batetik geroago euskal antzerkiaren puntako talde bat sortuko zenik. '''Ur Teatroa 1988an jaio zen''', baina lehenago, 1979an, ''Helena Pimenta'' taldeko zuzendariak, zenbait antzezlek eta talde teknikoak Atelier konpainia eratu zuten. Konpainia horrekin prestatu zituzten, besteak beste, '''''Cándido '''''(1983),''''' Dantería '''''(1984),''''' Procesados '''''(1986) eta '''''Xespir''''' (1987). Rémora estreinatuko zuten 1988an, Ur Teatroa izenarekin muntatutako lehena, eta horri '''''Antihéroes''''' (1990) obra jarraitu zitzaion. Bi urte geroago aurrerapauso handia eman zuten, '''''Sueño de una noche de verano''''' lanarekin, ''William Shakespeare''ren testuen trilogia bateko aurrenekoa. Funtzio horrekin Espainiako antzerkiaren errebelazio bihurtu ziren, eta sari ugari jaso zuten, besteak beste, Antzerkiaren Sari Nazionala, Kairoko Nazioarteko Antzerki Jaialdian Epaimahaiaren eta Kritikaren sariak, Bilboko Ercilla Saria, Valentziako Kritikarien elkartearena eta Habanako Arteen jaialdikoa. Ur Teatroa Espainian nahiz atzerrian bira luzeak egiten hasi zen. Hamaika herrialdeetan, hirurogeita bost jaialdi eta ehun hiri baino gehiagotan, 365 funtzio eskaini zituzten. '''Aldi berean''', Ur taldeak Errenterian antzerki eskola bat zuzendu zuen, eta antzerki garaikideko hainbat ikuskizunetan programazio egonkor eta espezializatu baten arduraduna zen. Hainbeste lantegiren artean, 1995ean '''''Romeo y Julieta''''' eta 1998an '''''Trabajos de amor perdidos''''' antzezlanak heldu ziren, horrela Shakespeareren trilogia osatuz. Lan horiek kritikaren laudorio ugari erakarri zuten, eta Ur Teatroa Espainiako antzerkiaren lehen mailako konpainia bilakatu zen. Horren adierazgarri, Helena Pimenta zuzendariak hainbat antzerki erakunderen aldetik jasotako eskaintzak ziren. Horren emaitza izan ziren: Galiziako Zentro Dramatikorako moldatutako ''Valle Inclán''en''''' La cabeza del Bautista '''''(1998), Andaluziako Antzerki Zentrorako ''Martín Recuerda''ren '''''La llanura '''''(1999) edo Kataluniako Antzerki Nazionalerako ''Shakespeare''ren '''''La comedia de los errores''''' antzezlanen muntaketak. Konpainia aldi batez isilik eta barne antolaketa berriko zereginetan murgilduta egon ostean,''' 2001ean''', egoitza Errenteriatik Donostiara aldatu zuen, Ur eszenatokietara igo zen berriro, ''Enzo Corman'' egile garaikide frantziarraren '''''Sigue la tormenta '''''antzezlanarekin, ''Pimenta ''zuzendari eta'' Walter Widarte'' eta ''José Tomé ''antzezle zirela. Azken lana Helena Pimenta eta Ur Teatroak Salamanca Capital Cultural 2002 elkartearen enkarguz egindako''''' Luces de Bohemia''''' lanaren bertsioa izan zen. === Tanttaka Teatroa === [[File:Ttanttaka1984.png|thumb|Ttanttaka antzerki taldea, 1984]] '''Euskal antzerkiaren historiako arrakasta komertzial handiena''' Tanttaka Teatroak lortu zuen, '''''El florido pensil '''''antzezlanarekin. Ikuskizuna 1996an estreinatu zen, eta 2002ra arte 1.500 antzezpen-saio inguru eman zituen, Espainia osoko hiri, herri eta auzoetan, eta baita Argentinan ere. Alabaina, entzute hori lortu zuenerako, sari andana eskuratua zuen: Antzerki Moldaketa Hoberenaren Max Saria, 1999an; Viva el Espectáculo Saria, Madrilgo ikusleek denboraldiko funtziorik hoberenari emana, 1998an; Denboraldiko Ikuskizun Hoberenaren Saria, Valentziako Komunitatean, 1998an; Ercilla Saria 1996an, eta abar luzea. Tanttakak 13 urteko esperientzia zuen, ia beste hainbeste ikuskizun egina zen, eta lan pedagogiko handia, Hernaniko Viteri Aretoko lehenengo egoitzan. '''''Ondoloin''''' egin zuteneko urtetik, 1987tik, ekoizteko modua nabarmen aldatu zuten, eta horrek Donostiako''''' Topo''''' taldearekin batera Brian Frielen''''' Agur, Eire''''', agur eszenaratzea ahalbidetu zien,'' Pere Planella''ren zuzendaritzapean. Urte haietako euskal antzezpenik bikainenetako bat da lan horretan hemeretzigarren mendeko Irlandan bizi zen hizkuntz gatazka jaso zuena, euskal egoerari buruz hausnarketa interesgarria eskainiz. Ordutik, Tanttakak ekoizpen handiak egin ditu gehienbat, eskaintza anitz eta zabal baten baitan. '''Tanttaka taldearen lanak''' nolabaiteko zehaztugabetasuna du agerian: opera bufotik ('''''Flaminio''''') fartsara ('''''Adagio violentíssimo''''') aldatu zen, koreografiaren lurraldean sartuz ('''''Zilbor Hestea'''''), edo musikal garaikidean ('''''Peligro te quiero'''''); antzezlan dokumentu bat ('''''Nacidos culpables''''') eszenaratu zuen eta, ia berehala, Foren fartsa bat ('''''Muerte accidental de un anarquista'''''); bakarrizketa dramatikoari ('''''Chiquilladas, El pianista del océano''''') ekin zion, kafe antzerki tankerako antzezlan handiak ('''''Todas culpables''''') eszenaratzen dituen grina berberaz. Tanttakaren azken lanek badute ezaugarri komun bat, ordea, antzerki testu zorrotzak edo literatur oinarri sendoko antzezlanak direla. Horrez gain, taldearen produkzio-bideak kalitatean datzan koherentzia du, kalitate hori bermatzeko ikuskizun bakoitzaren premiei egokitutako talde artistikoak sortzen direlarik. Tanttakaren troika ''Fernando Bernués''ek, aktore lanetan Bekereke taldean hasi zenak, ''Mireia Gabilondo'' bergararrak eta Orain taldean aritutako eskarmentu handiko ''Kike Díaz de Rada''k osatzen dute, euskal antzerkian den talderik sendoena moldatuz, eta zalantzarik gabe Espainiako merkatuan ohikoenetako bat. === Bederen 1 === '''Bizialdi aski laburreko antzerki eskola ofizialaren aurreneko diplomadunek''' Bederen 1 sortu zuten 1984an. Taldeak bere ibilbideari ''Thorton Wilder''-en bi ikuskizunekin ekin zion, ''Juan Pastor'' zuzendari zela:''''' La casamentera '''''eta '''''Gure herria/Nuestro pueblo'''''. '''Bederen 1 taldearen lehen une garrantzitsua''' azken antzezlan horrekin, euskal antzerki tradizionalaren berrikuspen eta gaurkotze moduko bat etorri zen. Emankizun hartan geroago euskal antzerkian zeresan handia izango zuten hainbat antzezle ikusi genuen:'' Jose Ramon Soroiz, Ramon Agirre, Eneko Olasagasti, Olatz Beobide''… '''Bederenen ibilbidean bigarren mugarria 1987an jazo zen''', taldeak profesionaltasunerako jauzia eman zuenean. Urte horretan ''Alfonso Vallejo''ren '''''Eclipse '''''antzezlana eskaini zuten, berriro ere Juan Pastor zuzendari zela. Muntaketa horrek eztabaida ugari eragin zuen, baina hurrengoak Bederen nazio mailan kokatu zuen: ''Gabriel Celaya''ren''''' El relevo lana''''', ''Antonio Malonda''k 1989an eszenaratu zuena, taldearen une gorenetakoa da. Laurogeita hamarreko hamarkadan Bederen 1 ek egile itzaltsuak eszenaratu zituen (''Alfonso Sastre, Michael Ende, Milan Kundera''), eta ondoren bertako egileen alde egin zuen, ildo horretatik ''Ramon Agirre''ren '''''Errenta '''''lanarekin arrakasta handia lortuz, geroago errepikatu ez dutena. === Trapu Zaharra === Trapu Zaharra konpainia gipuzkoarra euskal antzerkian eskarmentu handikoen artean dago, hogei urte baino gehiagoko ibilbidean, kale antzerkia eta aretokoa tartekatu duelarik. Bitarte horretan hamasei ikuskizun estreinatu ditu, erdiak aire zabalerakoak. Izan ere, azken molde horretan lortu du sonarik handiena, Trapu Zaharra izena kale-antzerkiaren erreferentzia nagusi bihurtzeraino, Euskadin zein Espainian zehar. Kaleko hainbat ikuskizun egin dituzte, hauek besteak beste,''''' La calle o la vida''''' (1984),''''' Los hermanos Telefrunken''''' (1987), '''''El vengador enmascarado '''''(1988), '''''Visto y no visto '''''(1993),''''' La avería '''''(1997),''''' Paquetito '''''(1999) eta''''' El cuarto tenor''''' (2001). Taldearen '''aretoko''' antzezlan nagusiak hauek dira: '''''Trapu Kursaal Show '''''(1986), '''''Oído cocina '''''(1992), Ercilla Sariaren irabazle, '''''Gato encerrado '''''(1995) eta '''''Pan con pan '''''(2001), errebelazio lanaren '''Max 2002 Saria''' lortu zuena. ''Santi Ugalde'' eta ''Txema Ocio'' Bekerekeko taldekide ohiek 1982an sortua, lehenik aipatuak gidatu zuen konpainiaren ibilbidea. Hasiera-hasieratik, antzezlanen ardatza umorea izan zen, ahaztu gabe, beraiek dioten bezala, “etxe barruko bizitza eta antiheroiarenganako begikotasuna, hark egin baikaitu gure istorioen protagonista”. === Agerre Teatroa === '''Maite Agirre 1984an etxera itzuli zen''', Bartzelonan ''Dagoll Dagom'' taldearekin, eta Europa osoan barrena Domus de Janas italiar konpainiarekin –Grotowskiren espresionismo pobrearen eta Odin Teatreten laborategiko jardueren oinordeko– ibilita eskuratutako jakinduriaz. Hemen Barbaren''''' training''''' delakoan –''trebakuntza'' moduan itzulia– trebatutako antzezle gimnasten eskola bat sortu zuen, eta haiekin egitura eszeniko bortitz eta sentikorrak moldatzeari ekin zion, betiere antzerki materialen hautaketa zolietan oinarrituta:''''' Marat Sade, K, La balada de Woyzeck, Beckett, Pelotari, Pantzart…''''' Maite Agirreren abangoardismoak'' Jorge Oteiza, Vicente Ameztoy, Koldobika Jauregi ''eta beste hainbat artista liluratu ditu, zarauztar honek bere sorkuntza-lan oldarkorretara erakarriz, lan horietan beti bere nortasun indartsua islatzen bada ere. James ''Joyce''ren '''''Ulises''''' laneko azken bakarrizketa ospetsuarekin –'''''Molly Bloom'''''–,'' Maite Agirre''k hainbat urtez gure herriko areto txikiak korritu zituen. ''Agerre Teatroa''ren diskurtso ausart eta konformagaitzaren erakusgai dira, besteak beste,'' Arantxa Urretabizkaia''ren '''''Zergatik panpox?/¿Por qué panpox?''''' eta, azkenaldian,''''' Marranadas''''', Iparraldeko idazle ''Marie Darrieussecq''-en izenburu bereko nobelaren moldaketa. === Legaleon y Teatro === '''Legaleón Teatro''' konpainiak bere hastapenetik, 1986 inguruan, esperimentatzeko eta gauza ezberdinak egiteko gogoa izan du bereizgarri nagusi. Gaur egun bizirik dirau jarrera horrek, taldeak berak ''mugimendu, keinu eta hitzaren batasuntzat'' definitzen duenak, oinarrizko kontzeptua antzerkian testuak dena ezin adieraz dezakeela baita. '''Taldearen muntaketek''' ikuslego txiki baina leial baten miresmena dute. Edozein zirkuitu komertzialetik urrun, Legaleóngo kideak banaturik bizi dira Irun eta Genevan, han egin baitzituzten konpainiako kideek antzerki ikasketak. '''Taldearen inspirazio iturriak''' anitzak dira. Batzuetan taldekideek beraiek idatzi eta zuzentzen dute, eta beste batzuetan kanpoko sortzaileak baliatzen dituzte. Tamalez, Legaleónek ''Edurne Rodríguez''en heriotza goiztiarra pairatu zuen. Taldeko antzezle eta konpainiak estreinatutako zenbait lanen egile, hala nola '''''Merilú, la historia de una muñeca hinchable '''''(1995) eta '''''Mujeres al rojo vivo''''' (1995). Legaleón Teatrok akuilu pertsonal eta artistiko garrantzitsu bat galdu zuen. Talde honek beste hainbat obra muntatu du, esaterako '''''La esclusa''''' (1991), '''''Canción desde Isla mariana''''' (1993),''''' Ubú '''''(1996) eta''''' Bancarrota''''' (2001). Gainera, Euskadin Rodrigo García abangoardiaren muturrean dagoen egilea ezagutzera eman zuten, haren bi testu, '''''Carnicero español''''' (1997) eta '''''Tómbola Lear''''' (1998), eszenaratu zituztelarik. Kafe antzerkia ere egin dute,''''' Cómeme el punto''''' lanaz. Muntaketa asko Euskal Herrian ez ezik Suitzan ere estreinatu dituzte, frantsesez. Herrialde hartan, hain zuzen, Zuricheko Jaialdian Encouragement saria jaso zuten, taldearen ibilbideari emana. Espainian ere saririk jaso zuten, hala nola Txema Zubia (1997), Arcipreste de Hita (1998) eta Arriola Teatro (1999) izenekoak. === Txao === '''Txalo laurogeita hamarreko hamarkadan jaio zen''', Bederen 1 taldean zatiketa gertatzearen ondorioz, eta luze gabe bere idei propioak zituen ekoizpen-etxe gisa agertu zen, alderdi tekniko eta artistikoan emaitza bikainen bermea emanaz. Taldeak beti izan du Ramon Barearen adimen zolia zuzendaritzan nahiz testuen moldaketan. Karrakaren kide ohiari zor zaio, beste inori baino are gehiago, Agatha Christieren '''''La ratonera''''' antzezlanarekin lortutako arrakasta. Txalok mekanismo zaharkitu bati txinpartak atera zizkion eta berori arrakasta komertzial itzela bihurtu zuen; Madrilen berriro estreinatu zen, hiriburuko antzezleekin, eta estatu osoan barrena jokatu, emaitza paregabeekin. Erregistro nahikoa ezberdin batean, Jacques Rampal frantziarraren '''''La dama y el cardenal''''' lanak Kandido Uranga eta Ane Gabarain aurrez aurre jarri zituen eszenatokian, behialako giro batean. Bestalde, Txalok bi aktore atzerritarrekin, Mulie Jarju afrikarrarekin eta Román Luknár eslovakiarrarekin, S. Mrozeck en Los emigrados lanaren irakurketa berri bat egin zuen. Hurrengo lana konplexuagoa izan zen. '''''El hombre que confundió a su mujer con un sombrero''''' antzezlanean, Oliver Sachs psikiataren testuei Peter Brookek buruz egindako muntaketan, euskal antzerki-munduko antzezle gazte eta eskarmentudunen multzo interesgarri bat bildu zen. Oraintsuago, Ramon Bareak '''''Sobre los perjuicios del tabaco''' lanarekin liluratu gintuen, Anton Chejoven bakarrizketaren bertsio itxura batean argitaragabearekin. Bernardo Atxagari '''''Bambulo '''''izeneko txakurraren istorio ospetsuak eszenaratzen dituen antzezlanarengatik emandako euskarazko egilerik onenaren Max 2002 Saria Txaloren lanaren aitorpen gisa ere hartu behar da. === Tau-Taun === Entzuleria helduari zuzendutako txotxongilo konpainiak ez dira ohikoak. '''Taun-Taun''' talde bergararra lantegi horretan ari da 1987az geroztik, eta estreinatu dituen zortzi ikuskizunekin genero horretan sendo bermatu da. Horren frogagarri, txotxongilo jaialdi nagusietan maiz egotea da, hala Estatuan nola atzerrian. Frantzia, Alemania, Holanda, Italia eta, batez ere, Hego Amerikan zehar ibili dira, azken lurralde horretan Brasilen bi bira eta Venezuelan beste bat burutu dituztelarik. Taldearen ikuskizunaren abiapuntu batzuk kabareta,''''' Ubú Rey '''''obraren bertsio bat edo Bernardo Atxagaren ipuin bat izan dira. Azkenekoa, gaur-gaurkoz, '''''Kont Arte''''' da, Joan Brossa egile kataluniarraren lanean oinarriturikoa. Konpainia honen beste jarduera bat bi urtean behin '''Bergarako Helduentzako Txotxongilo Jaialdia''' antolatzea da; 2002koa izan da seigarrena. === Ados Teatroa === '''Ados Teatro''' donostiar konpainiaren antzerkiak ikusle gazteengana heltzeko erraztasuna du bereizgarri nagusia. Taldea 1995an osatu zen, lehen Tanttakako kideak izandako antzezle gehienekin. Kideen artean gailena Garbiñe Losada da, testu gehienen egilea eta ia muntaketa guztien zuzendaria. Orain arte sei ikuskizun estreinatu dituzte:'' Robinson Crusoe'' (1995), ''Lamiak ''(1996),'' Desperrados'' (1998),'' Manolito Gafotas'' (1999),'' Gus y Gas'' (2000) eta ''El amigo de John Wayne ''(2002). Taldeak jasotako sarien artean aipagarrienak dira, akaso, '''''Gus y Gas''''' lanarengatik lortutako euskarazko testurik onenaren 2001eko Max Saria edo antzerki lanik onenaren 2001eko Zubia Saria. Ados Teatroren ikuskizunik jendetsuena gertatu da ''Elvira Lindo''k sortutako '''''Manolito Gafotas''''' pertsonaiaren abentura ezagunen moldaketa, taldeak Espainiako hiriburu nagusietan barrena bira luze bat eginez eskainitakoa. === Vaivén Teatroa === Ados baino bi urte aurrerago, 1997an Donostian jaio zen '''Vaivén Teatro''', Ana Pimenta antzezleak eta Iñaki Salvador musikariak zuzendurik. Geroztik lau muntaketa eszenaratu dituzte: '''''La Coraje '''''(1988), '''''Crímenes del corazón '''''(1999), '''''Sin vergüenzas''''' (2000). Aipatu azkena, gazte jendeari zuzenduriko izan da arrakastatsuena, urtebete eta gehixeago pasata 45.000 ikusle bildu baitzituen. Azken funtzioak –'''''A cuestas con Murphy''''' (2002) izenekoa– Murphyren lege ezagun eta ezkorrekin istorio entretenigarri samarra bat molda daitekeela frogatzen du. === Arteszena === '''Euskal administrazioek''' Euskadiko Zentro Dramatiko edo Antzerki Nazional bat ernetzeko egindako saialdiek antzerki-esperientzien oroitzapen nahikoa ezberdinak utzi dituzte. II. Nazioarteko Euskal Biltzarra zela eta''''' Pipin''''' izeneko komedia musikal amerikar bat eratu zen, horretarako dirutza itzela erabiliz, eta emaitza lotsagarria izan zen (1987ko 37 milioi pezeta). '''Beste saialdi''' askoz interesgarriago bat izan zen '''Arteszena''', laurogeita hamarreko hamarkadaren erdialdean Gipuzkoako Foru Aldundiak sustatutako Antzerki Publikoaren iturri. '''Ideia nagusia '''zen Orain eta Tanttaka taldeen inguruan konpainia publiko bat egitea, zuzendari itzaltsuen gidaritzapean mundu mailako egile ospetsuen obretan oinarritutako ikuskizun handiak eszenaratuko zituena. Bi urte eskasetan (1993-1995), Arteszenak ezin ukatuzko kalitatea zuten hiru ikuskizun eskaini zituen: Arthur Schnitzler en '''''La cacatúa verde''''', Mario Gasek zuzendurikoa, Ariadne Mnouchkineren''''' Mephisto''''', Pere Planellak eszenaraturikoa, eta dantza garaikideko '''''Amets beroak''''' produkzioa. Arteszenak utzitako irakaspen garrantzitsuenarekin frogatu zen Gipuzkoako antzezleak prestaturik daudela inguru hauetan ohikoak diren lanak baino handizaleagoei heltzeko. Lastima hain gutxi iraun izana. === Teatro Estudio === Antzerki munduan, talde ez profesionalen jarduera oparoa izan du Donostiak betidaniko bereizgarria. Hiri horretan talde amateur ugari izan da, bai euskaraz bai gaztelaniaz. Teatro Estudio de San Sebastián izenekoa talde historikoa izan zen. Manolo Gómez zuzendari zutela, Donostiako antzerki munduan nahikoa ezagunak diren pertsonaiek osatu zuten, hala nola Esther Remiro, Teresa Pro, Paco Sagarzazu, Romualdo Salcedo, eta abarrek. == Bizkaia == === Karraka === '''Karraka Kolektiboa, Euskadiko Antzerki Ibiltaria''' erditze bikoitz batean munduratu zen, bere biki Maskaradarekin batera, eta ama, Cómicos de la Legua legendarioa, porru eginda utzi zuen, minez. Ramon Barearen gidaritzapean, karrakariak hamabost urtez euskal antzerkiaren nonahiko ordezkari izan ziren, ezin konta ahala antzerki-jaialdi, -aste edo -erakustalditan. Hiru alor jorratzen zituzten, denetan trebetasun bera agertuz: joskera egoki eta antolaketa zainduko antzerkia; nahaste borraste musikal herrikoia, eta haur- eta kale-antzerkia. '''Lehen multzoan''' sar daitezke, adibidez,''''' Pasen sin llamar, Ubu emperatriz, Hoy, última función,''''' edo '''''Pecata Minuta''''' bezalako ikuskizunak. '''Karrakaren antzerki herrikoia''' Manolita Chen antzerkiaren eta Bartzelonako Molino antzokiaren usteko umea da. Artifizialki dekadenteak eta faltsuki groteskoak dira gogoangarriak, besteak beste, '''''Bilbao-Bilbao, La palanca gran cabaret''''' edo '''''Euskadi-Euskadi''''' ikuskizunak, gauetik goizera tradizio bat asmatzearen balentriagatik: euskal lumpenaren antzerkia, laster puntua egitea bezain zaharra eta kalimotxoa bezain “gurea” zirudiena. Bilboko Aste Nagusian, karrakariak Madril aldeko konpainia handiekin lehiatu ziren, eta ikusleen adostasun osoaz Ercilla sariak bata bestearen atzetik pilatu zituzten. El caserío “zarzuela instituzionala” eta euskal etxekoandreen omenaldia bitarte, La Otxoak entzuleen oinarri antropologikoak inarrosi zituen, tankera honetako kantekin: “Ay qué rico el complejo de Edipo. / Sólo quiero un hijo soltero, / y una nuera sólo cuando me muera… / Este es el ritmo del Euskadi matriarcal”. Asmakari haren atzean nahikoa ideia anitzekiko jendea zegoen: Juan Carlos Egillor, Jon Juaristi, Antxon Urrosolo, Fran Lasuen, Jose Ibarrola; antzezleen artean, berriz, Alex Angulo, César Saratxu, Ramon Ibarra, Itziar Lazkano, Maribi Bilbao karrakari paregabeak eta beste hainbat, eta haiei buruz antzezle-multzo bat zela esatea ez da nahikoa. Nolanahi ere, denbora joan ahala hiritar askoren oroimenean antzerki une gozoak gordetzen dira, karrakarien zorakeria trufari haiei esker. '''Karrakaren esperientzia abangoardistenak''' ere ezin dira ahaztu, haien bidez taldea hizkera berrien esplorazioan murgildu zelarik. '''''Oficio de Tinieblas''''', Camilo José Celaren testu sailkaezin batean oinarriturikoa, bereziki gogoangarria da. Kukubiltxo, Cobaya, Orain eta Teatro Estudio taldeekin batera, 1984an ekoitzia, eta Ramon Barearen zuzendaritzapean, antzerki-talde ezberdinak batzeko abiapuntu izan zitekeen, baldin eta erakunde mailan inolako interesik agertu izan balitz. Agian proposamena hain ausarta izateak ikaratu zituen administrazioetako arduradunak. Ildo beretik, 1988an Karrakak '''''Okupado''''' lan postmoderno eta ironikoa utzi zigun. === Geroa === Uztaldi paregabea izan zen 1968koa, oin argien distirak argitaratu baitzituen Orain Donostian,'' La Farándula'' Gasteizen eta ''Geroa'' Durangon. Azken talde hori Gerediaga Kultur Elkartearen baitan sortu zen, eta hasiera zezel baten ondotik, hirurogeita hamarreko hamarkadan taldea finkatu egin zen, ezinbestean Geroari lotuko zaizkion pertsonekin: Paco Obregón eta Antonio Malonda (Julio Perugorria ahaztu gabe). Hain zuzen ere, horiei zor zaie Bizkaiko lehen antzerki eskolaren sorrera; batetik, aktoreen harrobi izan zena eta, bestetik, Geroaren profesionaltasuna ahalbidetu zuena. Taldeak 1978an profesionaltasunerako behin betiko jauzia eman zuen. '''Geroa taldearen bertuterik onena''' honetan datza, hau da, bere antzerki jarduera ideia nahikoa zehatzetan oinarriturik egotean. Horrek Euskal Herriko kultur eta gizarte errealitateari lotutako materialen hautaketa zekarren eta, antzezpenei zegokienez, gero eta exijentzia-maila handiagoa. Hala lortu zuen taldeak berezko profil estetikoa, nortasunez erabat euskalduna, bere lanek penintsularen barruan nahiz kanpoan hedapen handia izan zezaten lortuz, beste edozein euskal taldek baino handiagoa, hainbestekoa, non etengabe hara eta hona zebiltzan hiru talde ibiltari eta hogei profesional baino gehiago izatera heldu ziren. Harrera oneko lehen lanen ondoren ('''''Kaixo Agirre, La mandrágora, Abraham y Samuel'''''), Geroaren lehen arrakasta etorri zen, euskal antzerkien artean gaztetxoarena ere izan zen '''''Muerte accidental de un anarquista''''' antzezlanarekin, eta Espainia osoan barrena obraren ehunka emankizun eskaini zituen. '''Laurogeiko hamarkadan''', Geroa zalantzarik gabe euskal antzerkiaren talderik behinena da, eta bi antzezlan historiko ekoitzi ditu, Ignacio Amestoy bilbotarraren gidoiez: '''''Doña Elvira''''',''''' imagínate Euskadi, eta Durango, un sueño, 1439'''''. Lope Agirreri buruzko antzezlanak, munduan zehar hara eta hona jokatu eta New Yorken saritua izan zenak, polemikak eragin zituen, antzoki, frontoi, kale eta kiroldegietan jokatuz. '''''Doña Elvira'''''… gaur egungo euskal dramaren alegoria bikain bezain agerikoa zen, eta fanatismoaren kritika zorrotza jaso zuen, eta horren ondorioz kritikari buruberoren batek ekoizleak poliziarekin hitzartuta egoteaz salatu zituen, iskanbila itzela eraginez. Mario Onaindiaren nobelan oinarritutako '''''Gran Place''''' obran ere zuzenean heldu zioten “gatazkari”, eta '''''Ertzaintza al pil pil''''' antzezlanean tonu lotsagabez estreinako omenaldia egin zioten Ertzaintzari. '''Laurogeiko hamarkadan''', Geroa proiektua akidura zantzuak agertzen hasi zen, Ernesto Caballeroren''''' Rezagados''''' antzezlanaren komedia txirrindulariaren arrakasta erabatekoak egoera nolabait estali zuen arren. Geroak oraindik beste zenbait antzezlan eszenaratu zituen, esaterako, '''''Por mis muertos '''''–koprodukzio moldean–, behin betiko desagertu aitzin. === Maskarada === '''Cómicos de la Legua Kilikilariak taldea zatitzean''', zenbait kidek Maskarada sortu zuten, euskarazko antzerkia soilik egiteko asmoz. Beraien helburua bertako hizkuntzan egindako antzerkia duindu eta normaltzea zen: kale-antzerkia, haurrentzakoa, egile itzaltsuen lanak, dokumentu-antzerkia, literatur testuen moldaketak, sorkuntza-lan kolektiboak, kale antzerkia, musikalak... antzeztuz. Maskaradak bere lan fina kasik genero orotan agertu du. '''Taldearen ibilbidea 1980an hasi zen''', Bernardo Atxagak idatzitako haurrentzako lan batekin. Segidan kale-antzerkia egin zuten, hala nola Inauteri tradizionalean oinarritutako '''''Pantzart''''' eta''''' Tira Jira Bira Kalejira'''''. Foren antzezlan bikain bat moldatu zuten, 1984an, '''''Tenía una pistola con los ojos blancos y negros''''' eta''''' Conoce Bizkaia''''' musikala eszenaratu. Azken lan horrekin lortu zuten euskarazko antzerkira ohi baino ikusle gehiago erakartzea. Arrakastarik handiena, ordea, segidako urtean heldu zitzaien, '''Gastibeltza Karabinak''' antzezlanaz, Marc Legasseren obra abiapuntu duen Oskorriren kantez hornitutako opereta heterodoxoa. “Panfleto libertario aski ederra”, Alfonso Sastreren hitzetan, keinu folkloriko eta politikoez josia, maisutasunez islatutako sakristiako bekatu eta konspirazio-giro barojar batean. Taldearen lanik konplexuena ez ezik, biribilena ere bada. Geroztik, Karlos Paneraren taldea bestelako bide bati lotu zitzaion. Natxo de Felipe gidari zutela, Gabriel Arestiren lilurapean erori, eta emaitza '''''Harrizko Aresti hau''''' izan zen. Atzera Oskorrirekin elkartu ziren 1996an, '''''Landalan '''''lanean, eta 2000n berriro Arestiren iturri poetikoetatik edan zuten, '''''Kaio luma zikina''''' eszenaratzeko. Patrick Süskind suitzarraren '''''Kontrabajua''''' bakarrizketarekin '''1989an''' arrakasta lortu zuten arren, eta''''' Marxkarada''''' eta '''''Monstruo Sakratuak '''''lanez absurduaren umorean barrena goi-mailako ikuskizunak eskaini bazituzten ere, Maskaradaren lan finak ez zuen merezitako fruiturik eman, harik eta bertsio bikoitzekin, euskaraz eta gaztelaniaz, lanean hasi eta, ondorioz, beste merkatuetarako ateak zabaldu zitzaizkien arte. Jarduera berri horri Oscar Wilderen '''''La importancia de llamarse Ernesto''''' lanaren moldaketa pertsonal batekin ekin zioten, eta Antonio Skármetaren '''''El cartero de Neruda''''' obrarekin txalo zaparrada itzelak jaso zituzten. '''Geroztik''''', Maskarada sorkuntza esparru beti interesgarrietan dabil: Stanilaw Lemen '''''Bitácora de las estrellas, Ikaro''''', Itoiz taldeko kide ohia zen Juan Carlos Pérezekin lankidetzan, eta '''''Historias de un contenedor''''', Patxo Telleriaren komedia zoro eta bihozbera. === Akelarre === Luis Iturrik zuzendutako taldeak bere hamar urteko bizialdian kalitatezko muntaketa bat baino gehiago egin zuen arren,''''' Irrintzi''''' lanaren oroitzapena geratu da historian. “Euskal herriaren erritual” hau, Iturriren asmamenaren fruitu eta Gabriel Celaya, Blas de Otero eta Gabriel Arestiren testuetan oinarriturikoa, 1977an Bilboko Ayala Antzokian estreinatu zen, eta 1980ra arte jarraitu zuten obra antzezten. Antropologia politiko baten bila, eta euskal folklorearen osagaiak erabiliz, Irrintzi dantzari, bertsolari, poeta eta txalapartariek emandako arrazaren zeremonia modura aurkezten zen. Antzezlanaren sona areagotuz, zentsoreak testua goitik behera sakailatu zuen, eta Gabriel Arestiren ahotik ateratako esaldi “subertsiboak” ezabatu zituen: “baina gerra baino hobea da bakea”. Akelarrek'' Irrintzi ''aurreko aldi bat bai, baina gerorik apenas izan zuen. Lehenago, hirurogeita hamarreko hamarkadaren hasieran, proiektu politiko samarrez, taldeak bere garaiarekin engaiatua egotearen ospea lortu zuen:'' Brendan Behan''en''''' El rehén''''', edo ''Martínez Mediero''ren '''''El último gallinero '''''lanekin eta kalitatezko antzerkia eskaintzeko gai izatearena. Oinarri horiekin, antzerki independenteko lehen euskal talde profesionalizatua zen izan Akelarre. Taldea funtsean kide fundatzaileek osatzen zuten, zenbait antzezle kataluniarrekin aberastua. ''Irrintzi''ren ondoren, Akelarrek ezin izan zion arrakastari etekinik atera, edo ez zuen nahi izan. Taldeak '''''Gerra ez''''', Unamunoren '''''Fedra''''' eta '''''Hator''''' antzeztu zituen, Luis Iturri zuzendaritza lanetan aritzera, Madril aldera joan eta konpainia umezurtz utzi aurretik. === Eolo === '''Eoloren agerpenak''' ikusmin handia sortu zuen Euskal Herriko antzerki munduan, eta ez da harritzekoa, taldekide hauekin: Paco Obregón, Geroako kide historikoa; Xabi Puerta, ibilbide luzeko egilea, ekoizle-lanetan, eta Zutoia Alarcia, antzezle ezaguna. Eolo sortu aurretik, taldeak bere burua ''Raymond Cousse''ren''''' Estrategia para dos jamones''''' urde bakarrizketarekin aurkeztu zuen eta, hurrengo urtean, 1994an, Joan Casasek idatzi eta Rafael Duránek zuzenduriko''''' Desnudos '''''lan ikusgarriarekin liluratu zituen ikusleak. Eolok Ercilla Sari bi irabazi zituen, bere hasiera distiratsuaren adierazgarri. Obregónek moldatutako '''''¡Flash Bang!''''' Raymond Chandler en tankera bertsuko komedia beltzaren labainkada arinak taldearen muntaketa gogoangarrienari bidea egin zion: '''''¿Dónde estás, Ulalume, dónde estás?''''', Alfonso Sastrek Edgar Allan Poeri egindako omenaldia, Konrad Zschiedrich poloniarrarena zuzendurik. Baqué Durango Sariarekin konpromisoa hartua zuelarik, 1996an aurreko urteko testu saritua, Rafael González Gonsálbezen '''''El culo de la luna''''' eszenaratu zuen. Egile euskaldun baten eta pisu dramatiko nahiz interes politiko handiko testu baten aldeko apustuak –Literaturako Euskadi Saria irabazitako Roberto Herreroren '''''Los abrazos perdidos''''', Euskal Herriko indarkeria gordintasun osoz mintzagai hartu duen lehenengoa eta akaso bakarra– ez zuen eragotzi 1997an Eoloren desegitea. === Eskarmentu handiko beste talde batzuk === ==== Cómicos de la legua Kilikilariak ==== Boluetan '''1969an''' ikusleen elkarte gisa jaio zenetik 1980an desegin zen arte, Cómicos de la Legua Kilikilariak taldeak hamabost ikuskizun eman zituen Euskadiko kale, auzo eta bazter guztietan barrena. Antzerki herrikoia egiten zuen, baina inola ere ez errazkeriara emana: Miguel Hernández, Nicolás Guillén eta León Feliperen poemak errezitatzen zituzten, eta Lauro Olmo nahiz Emilio Carballidoren lanak antzezten. '''''Crónicas del Doctor Zeta''''' antzezlanarekin Jerôme Savaryren '''''Magic Circus '''''aren estetikara hurbildu ziren, eta lan horri beste hainbat sorkuntza kolektibo jarraitu zitzaion, hala nola '''''Vivir en Bilbao, Prakaman, El jardín de la oca eta Navarra 1500'''''. ==== Cobaya ==== Bilboko Injineru Eskolan sortu zen, 1970ean, antzerkia ikusle berriei hurbiltzeko saialdi moduan. Cobayak bere ibilbideari Brechten '''''La excepción y la regla '''''obrarekin ekin zion, eta estilo jakin baten bila lehenik Martínez Ballesteros, antzerki independentearen egile maitea, baliatu zuten, eta gero Jarry; honen '''''Ubu rey''''', orduan modan zegoen Grotowskiren ildoari hertsiki lotua, urte pare batez erruz antzeztu zuen, Cobaya puntako taldeen arteko bilakatuz. Jose Miguel Elviraren '''''Pastel de fresa''''' opera rockarekin “erritu grotesko erraietatik jaioarekin” esperimentatu zuen,1976an. Txotxongiloekin lanean espezializatu ziren, 1984az geroztik. Cobayak, halaber, '''Bilboko Antzerki Independentearen Asteak''' antolatu zituen hirurogeita hamarreko hamarkadan; denera bi izan ziren. ==== Tarima ==== '''Talde hau Basauriko Antzerki Eskolatik''' atera zen, 1978an, lehen promozioko ikasleekin, eta lau urte geroago profesional bihurtu zen. Sorkuntza mailan bi aita izan zituen: Miguel Garrido, 1982an '''''Payasos de circo''''' haren antzezlanarekin lehenengo arrakasta lortu baitzuen, eta, hurrengo urtean, Anton Chejoven '''''El pabellón nº 6''''' gogoangarria zuzendu zuen Luis Olmos. Tarimak denetarik egiten zuen: literatur testu sendoak, artearen komedia, clown edo kabareta, betiere zuzendari gaituak baliatuz. Europa korritu zuen 1985ean,''''' El mundo de los hermanos Valentin''''' obrarekin, taldearen une gorena ekarri zuen ikuskizunarekin. Taldeak beste zenbait lan garrantzitsu eskaini zuen, hala nola Federico García Lorcaren''''' La zapatera prodigiosa''''' eta Ramon Bareak 1997an zuzendutako''''' Malvaloca''''' musikala zen azken lana. ==== Markeliñe ==== '''Amorebietako taldeak''' 1984az geroztik egiazko generoa den pantomima landu du. Kale antzerkia egin dute:''''' Armagedón, Kubierno''''' eta, batik bat, '''''Aló, Europa?,''''' Frantzia, Belgika eta Holandan. Antzokian jokatzeko ikuskizunak antolatu dituzte, besteak beste, '''''Un mundo fantástico, In extremis, Plumas celestiales, Entretejas, La Garbo''''', '''''S.A.''''' eta''''' Underground'''''... Baina taldea haurrentzako antzezpenekin nabarmendu da gehien: '''''La vuelta al mundo en 80 cajas''''', Max Saria irabazi zuen generoan, eta '''''Mambrú'''''. === Antzerkiaren harrobia === Laurogeita hamarreko hamarkadan Bizkaian konpainia profesional ugari desagertu zen, Geroa, Karraka edo Eolo kasu, baina galera hori nolabait leundu egin du indar beteko antzerkia egiteko gogotsu agertzen den hainbat pertsona oso gazteren jarduerak, belaunaldi berri bat jaiotzen den orotan gertatu ohi denez. '''LA FÁBRICA DE TEATRO IMAGINARIO (FTI)''' da talde horien guztien artean gehien nabarmendurikoa. Mina Espazioren baitan sortu zen, 1998an. Taldearen erreferentzia nagusiak mundu-mailako egile handiak dira, adibidez Grotowski, Artaud, Meyerhold edo Tadeusz Kantor. Taldearen pentsamoldea horrela laburbiltzen dute: “artelana jazarri, formula finkoetatik ihes egin, obra originalak sortu, garena adierazi eta antzerkia gertakari bilakatu”. Ander Lipusek zuzenduriko '''''8 olivettis poéticos''''' antzezlanarekin profesionalen aitorpena lortu zuten. Taldeak beste hainbat lan egin ditu, '''''Anderground, La niña que sueña Lunas también se mea en la cama eta Mundopolski, extragedia o rebelión''''' trilogia kasu. '''CHUSMA.''' Antzerkia eta zinema uztartzen dira 1998an sortutako talde honetan. Antzokian jokatzeko antzezlanekin batera, hala nola Shakespeareren sonetoetan oinarritutako '''''L.O.V.E''''' edo Kafkaren '''''El castillo''''', taldeak eskaini ditu, besteak beste, kale ikuskizunak '''''Vöjnirek Familixe''''' eta '''''Nostalgia film''''' laburra ere. '''CLARO DE LUNA''' taldeak ere, 2000n jaio zenetik, antzerki eta zinemaren munduan dihardu. Orain arte aurkeztu duen ikuskizun garrantzitsuena '''''Mañana de Luna''''' da. Lan horretan antzerkia, literatura, datza eta bideoa nahasten dira. '''GAITZERDI''' taldeak hamarkada bat darama lanean, batik bat kale antzerkia eginez, eszenaratze plastiko, ikusgarri eta soinu-kalitate handiko '''''Girobira''''' edo '''''Bakun''''' ikuskizunekin. '''TXAMUSKINA.''' Talde hau denbora laburrean entzute handia lortzen ari da antzerki munduan. Basauriko Antzerki Eskolako bi ikaslek 1997an sortua, haurrentzako antzerkia egiten du, berezitasun batekin: antzezlan guztiek euskara, gaztelania eta ingelesezko bertsioak dituzte, taldea “kalitatezko izateaz gain, funtzio pedagogikoaz arduratzen da”, antzerki-mota jakin baten aldeko apustua eginik. '''LA FUNDICIÓN.''' Antzerki gazte eta ausartenaren gorakada horretan funtsezkoa da lan-mota horiek erakusteko zentro bat egotea.''' La Fundición''' 1998an ireki zen Deustun, 90 eserleku ditu, eta Areto Alternatiboen Koordinazioarena da, programaketa, trebakuntza eta aholkularitza alorretan jarduera bizian murgiltzen delarik. Ikusle gazte eta jakin min handikoa du jomuga, eta talde alternatiboenentzat erreferentzia izatea xede. Lokalek 31 konpainia hartu zituzten, 2001ean, programazioaren 79 egunetan. Finantzaketa mistoko ekimen pribatu bat da. == Araba == === Denok Kooperatiba === Denok izan zen Euskal Herrian antzerki hutseko lehenengo ekoizpen-zentro iraunkorra, eta, horregatik, antzerki profesionalaren munduan esperientzia berri bat. Kooperatiba hori 1976an sortu zen, esperientzia eta trebakuntza handiko aktore euskaldun eta kanpotarren eskutik eta Arabako Aldundiaren babes ekonomikoaz. Antzerki iraunkor honen jarduera-eremua zabala zen oso, eta ia antzerkiaren alderdi oro hartzen zuen. '''Denok Antzerki Ekoizpeneko Kooperatibak''' antzezle-gaiei zuzendutako trebakuntza ikastaro ugari eman zuen bere zazpi urteko bizialdian, eta eskola umeen antzerki pedagogiaz arduratu zen. Informazio-bulego bat sortu zuen, eta ikerketa nahiz kontsultarako liburutegi on bat eratu. Denok kooperatibak '''Gasteizko Nazioarteko Antzerki Jaialdiaren''' jaiotza sustatu zuen, eta 1981a bitartean haren antolaketaz arduratu, geroztik idazkaritza teknikoari heldu ziolarik. Kooperatiba, halaber, jada desagertua den Florida antzokiaren programazioa beregain hartu zuen. Eta, jakina, ikuskizunak eman zituen. Ibilbide balantzatsu samarra jarraitu zuen arren, antzerki une bikainak ere eskaini zituen. Adibidez, 1979an Cervantesen entremesen eszenaratze bikaina, '''''Cipión y Berganza''''', irudimen harrigarrikoa eta kanon akademikoez bestelakoa, umore fina eta malenkonia leun eta gozo bat agertzen zituena (Félix Petitek lan ahaztezina egin zuen '''''El viejo celoso''''' obran). Eta, segidan, Rodríguez Rubí XIX. mendeko egile ahaztuaren '''''El gran filón '''''antzezlana, burgesia espainiarraren interpretazio aski originala, esperpento moduan paratua. Dozena-erdi ikuskizun eman ondoren, 1981ean Denok taldeak Francisco Nievaren''''' El rayo colgado (auto de fe imperdonable)''''' estreinatu zuen, Juanjo Grandaren zuzendaritzapean. Espainia osoan, Portugal eta Polonian barrena ibili ziren, hainbat jaialditan arrakasta itzela lortuz, eta antzezlana Televisión Españolarako grabatzera heldu dira (murrizketekin). Nievak ia hogeita hamar urte lehenago idatzitako zeremonia ilun hori ikuskizun argitsu eta bikain bihurtu zuen Denokek, eta horrek soilik egindako ahalegin oro eta gastatutako diru guztiak zurituko lituzke. Alabaina, une goren hori Denoken gainbeheraren hastapena zen. Kooperatiba erakundeen enkarguak egitera engaiatu zen, eta horiek ezer gutxi ekarri zioten, Patxi Larrainzar antzerkigile zuten arren. Lehenik Rafa Martínek zuzendutako '''''Iparragirre viaje a la libertad''''' eskaini zuten, bardo zaharraren mendeurrenean, eta segidan Carlos Gilek zuzendutako '''''La Llanada solitaria''''', Gasteiz hiriaren fundazioaren zortzigarren mendeurrena ospatzeko. Denok Antzerki Ekoizpeneko Kooperatiba ofizialki desegin zen, 1893ko abenduaren 31an. Gabon zahar triste hartan euskal antzerkiaren historiako pasarte bikainenetako bat itxi zen. === Bekereke === Izen eufonikoarekin kontrastean, beraren etimologia eta esanahia egundo argitua izan ez denarekin, Bekereke baterako antzerki-lanaren oinarrian zeuden ideia artistikoak bistakoak zituen: Eugenio Barbaren metodoaren espresionismo fisikoa definitzen zuen “hirugarren bidea” deritzonari lotuak, batik bat kale-ekintza burutzen zuten, ikuskizun bortitz eta leuntasunik gabeetan, antzezle komunitate horrek 1981etik '''Vírgala''' herri txikian zeramaten bizimoduari eta antzerkiari buruzko norabide bakarreko pentsaera islatuz. Bekerekeren muina '''Bilboko Irakasle Eskola'''n sortu zen, Santi Ugalde, Txema Ocio eta Elena Armengodekin. Taldearen lehenengo lanak izan ziren '''''Ganorabako''''' eta '''''Lorratzean''''', 1980 eta 1981koak. '''Sute batek''' taldeak zuen apurra erraustu zuen, eta ezerezetik hasi behar horretan Elena eta Manuel Tebar bakarrik geratu ziren. '''''Lorratzean''''' berreskuratu eta izen berria jarri zioten, '''''El coleccionista de monstruos''''', eta proposamen berriak aurkeztu zituzten: '''''La boda, Zarataka, Fábula de la sirena y los borrachos''''', baterako bereizgarri batekin: kale antzerkia egitea, dramaturgiaren aldetik interesgarria, herrikoia baina ez trauskila, jai-girokoa baina abangoardista. Miguelón Olmeda, Annarrita Fiaschetti eta Miguel Muñoz komunan '''1983an''' sartu ziren. Talde horrekin estreinatu zen 1984an '''''Al fondo a la derecha'''''. Lan kolektiboa, ikusleekin harreman zuzen eta berehalakoa ezartzen zuen, ekintza koordinatu, soinu eta erritmoen gainean egoki egituratutako irudietatik abiatuta. Esparru espezializatuetan Bekereke izena ahotik ahora zerabilten, eta areagoa '''''Eco''''' ondoren, taldearen ibilbideko arrakastarik biribilena, Britainia Handiko talde profesional baten lankidetzaz lorturikoa. Antzezlan horretan antzerkia eta dantza lotu ziren, adierazpen-indar handiko sintaxi batean, elkarrekin ezin hobeto uztartzen zirelarik soinua, argia, kolorea eta antzezpena. Iritzi berekoak ziren Bekerekek bi urte luzez korritutako Holanda, Alemania, Eskandinavia eta beste hainbat lekutako ikusleak. '''Taldeaz gehiegi espero zen''' '''''Sentido único''''' estreinatu zenean. Kaleko beste mota bateko ikuskizuna zen, ikusmena akuilatzen zuen eta alderdi kontzeptualera lerratzen, betiere, antzerki oro hartzaile bat helburu. Taldea desegin egin zen 1989an, '''''Se prohíbe''''' eskaini ondoren. Antzezlan trinko, gordina, probokatzailea zen, botereak urbanita gajoarengan egiten duen irentzeari buruzkoa. Bekerekek oraindik kaleko ikuskizun pare bat eskaini zuen, eta antzokirako lan bikain bat, '''''Cuando el hielo arde''''', baina azken urteetan alderdi pedagogikoari emanagoak zeuden. Elena Armengoden heriotzak, 2000ean, amaiera tragikoa eman zien Bekerekeren hogei urteei, bizialdi oso bati. === Pikor === Bekerekeko bi kide historikok, Miguelón Olmeda eta Annarita Fiaschettik, Pikor taldearen abenturari hasiera eman zioten, 1989an. Ikuskizunen ekoizle-lanetan Pikor umore handiko kale-antzezlanetan espezializatu zen eta, neurri txikiagoan bada ere, halaber, aretokoetan. Kale ekintzan eta lan fisikoan nahiz keinuen baliabideetan maisu, Pikor taldeak Espainia osoan zehar lan pedagogiko handia egin zuen, profesional nahiz ikasleei zuzendutako mintegi eta ikastaroen bidez, eta, ekintza zuzeneko tailerrak medio, gizarte salaketako kolektiboentzat. Ekoizpen lanei dagokienez, 1990ean''''' Naftalina''''' obrarekin debuta egin zuenetik, Pikorrek hamabost bat lan eszenaratu ditu, gehienak kalekoak eta gizarte-gaiekikoak: ihesa, intolerantzia, marjinazioa... ikuslearen geldotasuna inarrosi nahi duten lanak. Antzezlan horiekin Maeztun kokatutako taldea Espainia, Italia, Holanda, Alemania eta Hego Amerikan zehar ibilia da. Pikorrek sarritan beste talde batzuen ikuskizunetan parte hartu izan du, halaber:'' Tarima ''(Bizkaia),'' Zanguango ''(Salamanca), ''Producciones Quiquilimón ''(Asturias),'' Legaleón ''(Irun),'' Lavi e bel'' (Granada), eta abar. Frankensteinen mitoaren bertsio bitxi bat, Miguel Garridok zuzendutako '''''Franki Stein''''', eta boxeoari buruzko '''''K.O.''''' izeneko kale-ikuskizun bat dira Pikorrek oraindik orain egindako bi lan izendunak. === Teatro Gasteiz === Teatro Gasteiz taldeak hirurogeita hamarreko hamarkadaren erdialdetik kalitatezko testuekin, klasiko zein garaikideekin –Molière eta Alfonso Sastre– lanean ari bazen ere, 1982an Denok kooperatibako zenbait kide lotu zitzaizkienera arte ez zuten entzute handiegirik izan. Ziklo berri horretan, Gasteiz taldeak lan entretenigarri eta aldi berean egoera politikoarekin engaiatuak egiteko konpromisoa hartu zuen. Carlos Gilek eta gainerakoek Dario Forengan iturri oparoa aurkitu zuten. Geroago ostera Nobel saria izango zen egilearengana itzuli ziren, '''''Pareja abierta''''' eta '''''Bakartasunean''''', '''''Todas tenemos la misma''''' historia lanekin. Kale antzerkia ere egin zuten, eta haurrentzakoa ('''''Supertot''''') nahiz klasikoren bat (Von Kleisten '''''El cántaro roto'''''), orduko egileen testuez gain, Luis Matilla edo Ignacio Amestoy, azken horrekin Teatro Gasteizek lankidetza emankorra garatu zuelarik, besteak beste, '''''Betizu, toro rojo, Gernika, un grito, La zorra ilustrada'''''. Goren unea 1993an heldu zitzaien, Salvador Távora La Cuadra de Sevillako zuzendaria '''''Pasionaria, ¡no pasarán!''''' eszenaratzeaz arduratu zenean. Aurrez aipatu egile bilbotar beraren testuaz, antzezlana akaso konpainia gasteiztarrak egindako biribilena da. === Teatro Paraíso === Gasteizko Abetxuko auzoan antzerki tailer batean ziharduen taldea eratu zen, 1976an, '''Eterno Paraíso''' izenaz. 1983an Miguel Garridorekin elkartu ziren, eta urte horretan bertan José Luis Alonso de Santosen ''La leyenda del dragón payaso ''antzeztu zuten. Une hartan Teatro Paraísok profesionalerako jauzia eman zuen, eta Euskal Herriko haurrentzako antzerki-enpresa saiatu eta langileena eratu zen. Ikusle helduentzako lanak ere egin zituzten arren, emaitzarik onenak haurrentzako generoan eta ikasleentzako antzerki-pedagogian lortu dituzte. == Porpol == Denok taldearen desagerpenaren errautsetatik Porpol jaio zen Gasteizen, 1984an, kideen lan-kooperatiba moduan. Xabier Alkorta eta beste kideak Arabako Foru Aldundiaren '''Arte Eszenikoen Tailerra'''ren kudeatzaileak dira, eta, horrez gain, '''Araiako Umorezko Antzerki Jaialdia''' eta '''Arabako Kale Antzerkiaren Jaialdia''' zuzentzen dituzte eta Aguraingo '''Harresi Aretoa''' programatzen dute. '''''La Pared''''' izeneko lehen ikuskizunetik '''''El debut de Leire''''' izeneko azkenera bitartean, Porpolek hamabi funtzio egin ditu jada, hainbat genero jorratuz: haurrentzako antzerkia, kale-desfileak, lan txikiak eta testu zailekiko obrak, Samuel Becketten '''''Esperando a Godot''''' edo Rebeca Pasaggen '''''Hoy Medea''''' kasu. === Traspasos === Traspasos taldearen ibilbide artistikoa ezohikoa da gurean. Dantza-konpainia gisa hasi zen, eta jaialdi, erakustaldi, zeremonia, telebista-programa eta abarrekin eskaintza ugari egin zuen, baina zazpigarren ikuskizuna burutu ostean antzerkira aldatu zen, urte luzez egindako koreografia lanean metatutako ezaupideak profitatuz. ''Traspasos''en sustatzaile nagusiak Mikel Gómez de Segura eta Charo Fernández Insausti dira. 1989an hasi ziren,''''' Iendo''''' ikuskizunarekin, eta hari''''' Caballos al viento''''',''''' Siellas''''', '''''Sísifo''''' eta '''''Aparecidas''''' jarraitu zitzaizkien. Bien bitartean, Donostiako Nazioarteko Zinemaldirako eta ETBko Goraintzi programarako zenbait koreografia sortu zituzten. Aurretik aipatu dugun taldearen antzerkirako urratsa 1996an eman zen, '''''Pasarela''''' lanaz, modaren munduari buruzko Mikel Gómez de Segura eta Felipe Lozaren testu batean oinarriturik. Mikel beraren ideia bikain batetik abiatuta, Ernesto Caballerori''''' Pepe El Romano (La sombra blanca de Bernarda Alba)''''' eskatu zioten, 2000n estreinatu zena, eta hurrengo urtean '''''El uno y el otro''''' eszenaratu zituzten. Ongia eta gaizkia, nia eta hura, gizabanakoaren bereizte etengabea aztertzen duen alegia moral bat da, Jaime Romok idatzia eta Adolfo Fernández eta Rafael Martínek aurrez aurre jokatua. Gaur egun, Traspasosek gehienbat bizirik dauden egileen lanak eszenaratzen ditu, eta antzezle-lana du oinarri nagusia. == Nafarroa == === El Lebrel Blanco === ''El Lebrel Blanco'' 1971aren amaieran jaio zen, hirurogeiko hamarkadan Iruñeko antzerki mundua suspertu zuten Amadís eta Valle Inclán taldeetan trebatutako aktoreekin. Sorreratik bi dohain garrantzitsu zituen: aktore multzo handi eta anitz bat, adin eta izaera anitzeko berrogeita hamar antzezle inguru, eta ideiak oso garbi zituen zuzendaria, Valentín Redín. '''Hastapenetan El Lebrel''' taldeak haurrentzako antzerkia baino ez zuen egin, Iruñeko Udal Aurrezki Kutxaren babesaz igande goizetan Gayarre antzokian eman ziren hainbat obra eszenaratuz. Baina, 1973an, helduentzako antzerkiari ekitea deliberatu zuten, Valle Inclánen '''''Yerma''''' lanaz, eta emaitzak tamaina handiko ikuskizunen ildoari jarraitzeko bihotz eman zien. Hurrengo urteetan eskaini zituzten, besteak beste, Jordi Teixidorren''''' El retablo del flautista''''', Jaime Salomen''''' Nueve brindis por un Rey''''' edo Carlo Goldoniren '''''La posadera'''''; 1789 arrakasta heldu zitzaien arte, '''''la ciudad revolucionaria es de este mundo''''' antzezlanarekin. Emankizunak, berealdiko fresko historikoa, El Lebrel Espainia mailan antzerki independenteko talde gailenen arteko gisa bermatu zuen eta El País egunkariak, bere jaiotza urtean, denboraldiko muntaketa onenaren saria eman zion 1976an. Sekula profesional bilakatu ez bazen ere, Valentín Redínen taldeak lan-eskema profesional batez jardun zuen. Iruñean 300 eserleku zituen El Pequeño Teatro areto bat izatera iritsi zen –aurrekaririk gabeko gertakaria–, programazio zaindu bat eskaintzen zuelarik. Bonba batek Amaia kaleko lokala suntsitu zuen 1978an, baina ezin izan zion eragotzi jomuga, Nafarroako antzerkiaren historian '''''Navarra, sola o con leche''''' antzezlana gehien jokatutakoa izatea. El Lebrelek, 1978ko antzezpenaz geroztik, eduki sozialeko eta interes orokorreko antzerkia egin zuen, antzerki ausart, entretenigarri eta gogoetatsua, Trantsizioko gizarte nafarra zornatzen zuen zauri oro agertu zuena: eskuin legitimistaren irakurketa kritiko bat, '''''Carlismo y musica celestial''''' lanean; erresuma zaharraren historiaren gainbegiratu bat,''''' Utrimque roditur''''' lanean, eta Nafarroa eta honen ahizpa Euskadiren arteko harremanak aipatu '''''Navarra, sola o con leche''''' lanean. Hiru obra horiek Patxi Larrainzar egilearen talentuaren emaitza ziren, '''''Pampilona circus''''' bezala. '''El Lebrel Blanco taldeak''' berrogei ikuskizun inguru egin eta sona handiko sari ugari pilatu zituen, eskola bat sustatu zuen eta literatur sari bat sortu, eta, finean, Valentín Redín eta honen antzezle-zerrendaren lantegi bikainaren oihartzun modura Nafarroa osoan barrena sortutako antzerki-esperientzia askoren inspirazio-iturri izan zen. === Teatro Estable de Navarra === El Lebrel Blanco taldeak, 1979an, Nafarroako aurreneko antzerki eskola sortu zuen, eta handik gutxira eskolaren babesean '''T.E.N.''' jaio zen. Eskolan irakasle aritu ziren, besteak beste, Carlos Creus, Paca Ojea eta Juan Pastor T.E.I.ren kide ohi eta William Layton eta Dominique de Facioren jarraitzaileak, eta baita Francisco Nieva, Miguel Narros eta José Carlos Plaza ere. '''Hasierako T.E.N. haren eszenaratzeek''' joera esperimentala zuten, eta Stanislawski metodoan hezitako aktoreen antzezpen mailagatik nabarmentzen ziren. Eszenatokietan estreinakoz agertzeko, 30eko hamarkadan Ipar Amerikako antzerki sozialaren obra adierazgarri bat hautatu zuten, ''Clifford Odets''en '''''Esperando al zurdo''''','' Creus''en zuzendaritzapean. Estreinaldiaren ondoren, Primer Acto aldizkariko kritikariak honakoa idatzi zuen: “Ez dago oso garbi obraren egitura eta beharrizanak proposatzen zitzaigun emankizun motari egokitzen zitzaizkion. Baina, eszena bikainak ikusi ziren eta, jarduera artistiko ororen berezko zuzenketak eginez gero, denbora ez dela alferrik galtzen egiaztatu zen. Garrantzitsuena, finean, ondoren gertatuko dena da”. Ondoren gertatua da T.E.N. Espainiako antzerki munduan finkatu egin zela, kalitate eta arrisku handiko lanekin, ezaugarri horiek izan direlarik drama garaikidearen testu handiak eta sorkuntza lan esperimentalak tartekatzen dituen ibilbidearen bideratzailek. Psikologiaren mundua miatzen duten zenbait antzezlan eskaini dituzte, hala nola Brechten '''''La boda de los pequeños burgueses''''', Williamsen '''''El zoo de cristal''''', Paca Ojea antzezle nagusi eta zuzendari zuela;'' Mastrosimone''ren '''''En el quinto cielo''''', ''José Pedro Carrión''en zuzendaritzapean;'' Albee''ren''''' Historia del zoo''''', ''Pamela Gems''en '''''Cuatro mujeres''''', eta Kafka edo Chejov. Lehenago, Nafarroako sorginei buruzko antzezlan batekin harritu gintuzten:''''' Marijuana''''', Angel Sagües hasierako egile eta zuzendari zuelarik. Anexa eta Yauzkari dantza garaikideko taldeen sortzaile Jose Lainezekin lankidetzan sortu zen antzezlearen heriotzari buruzko collage hiperfisikoa, '''''Ameli-Catalina''''', eta Jean Geneten '''''Severa vigilancia''''' obraren moldaketa libre zirraragarria, '''''Abismo''''' izenburuarekin 1985eko Sitgesko Jaialdian arrakasta handia lortu zuena. Zuzendari bikainak izan ohi dituen taldeak, laurogeiko hamarkadaren amaieran, Grotowskiren obran espezializatutako Jaroslaw Bielski erakarri zuen, S.I. Witkiewicz eta Tadeusz Rózewicz egile abangoardista poloniarrak ezagutarazi zizkiguten hiru muntaketa egiteko. === Pinpilinpausa === T.E.N. eta '''Pinpilinpausa''' elkartu egin ziren, 1989an. Azken talde hori 1982an jaio zen, eta haurrentzako zuzeneko kale-antzerkian espezializatu zen. Asun Abad eta Angel Sagüések gidatutako taldeak 22 ikuskizun egin du jada, eta horietan gizarteko egoerekiko sentiberatasuna handia agertu du. == Iparralde == Antzerkia da kultur gertakaririk bizi eta interesgarriena XXI. mendeko Iparraldean. Lau talde-profesional zeuden 300.000 biztanle baino gutxiagoko eskualdean, eta askoz talde amateur gehiago, antzezpenak ia denboraldi osoan zehar programatzen dira, jaialdiak antolatzen dira eta ikasgeletan antzerki-eskolak ematen dira. Gainera, antzerkigile gazteak sortzen ari dira berezko ideiak dituzten gazteekin, lanak eszenaratzen dizkieten konpainien babesean. === Les Chiméres === '''Gainbegiratu labur hau''' eskarmentu handieneko taldearekin hasiko dugu: '''Théâtre des Chiméres'''; Jean Marie Broucaretek 1979an Baionan sortua da, duela zenbait urtetik hona erroak Miarritzen eman dituen arren. Antzerki gune integral bat da, eta bera arduratzen da eskualdeko lycéetan tailerrak bideratzeaz, ikastaro eta mintegiak emateaz nahiz ikuskizunak programatzeaz. Azken alor horretan, jarduerarik garrantzitsuena urtero 1981ean taldearen ekimenez sortutako Baionako Antzerki Jaialdia –orain franko iberiar eta latinoamerikarra deritzon– antolatzea da. '''''Le fil magique''''' sorkuntza lan kolektiboarekin, 1980an hasi zirenetik, Les Chiméresek hogeita hamar ikuskizun inguru eszenaratu zituen. Antzerki garaikideko egileak baliatu zituen: Sartre, Pinter, Ionesco, Cocteau... eta baita geroagoko beste zenbait antzerkigileren proposamenak ere: Claude Confortès, Marc Pheline, Odile Clair eta abarrenak. Denboraldi batez idazle espainiarrekin espezializatu ziren: Valle Inclán eta Lorca idazleekin nagusiki. Taldearen''''' La casa de Bernarda Alba''''' sorkuntzazko aurkikunde bat izan zen lehenengoz eman zenean, 1984an. Taldeak 1998an euskaraz egindako lehen funtzioa estreinatu zuen. Bi urte lehenago frantsesez jokatu zen Andrée Chediden '''''L’enfant debut''''' antzezlanaren itzulpen bat zen. === Lézards Qui Bougent === Lézards qui bougent konpainia Frantzia osoan onetsia da Bernard Marie Koltès Europako antzerki moderno klasikoaren testuen eszenaratzeengatik eta lantegi horretan agertzen duen kalitateagatik. Izan ere, Baionako'' muskerren ''zuzendaria, Kristian Frédric, Koltèsen estreinaldi nagusien arduradun Patrice Chereauren aldamenean trebatu zen. ''Besteak beste'', '''''Dans la solitude des champs de coton, À la recherche d’un ange au milieu de ce bordel''''' eta, batez ere, Koltèsen '''''La nuit juste avant les forêts''''' testu goiztiarrak bihurtu dute konpainia hau Frantziako antzerki-talde nagusietakoa. Lézards qui bougent lan egina da, besteak beste, Dorothée Letessier eta Emmanuel Bove egile garaikideekin ere. Orobat, helduentzako antzerki ikastaroak eta testu modernoen irakurketa publikoak antolatzen dituzte. === Théâtre de Versant eta Scaramuccia === Iparraldeko beste bi antzerki enpresa dira Gaël Rabas buru duen Miarritzeko Théâtre du Versant eta Jean Marc Totok zuzentzen duen Donibane Lohitzuneko Scaramuccia, antzerki-eskola izateaz gain, komedia klasikoak eszenaratzen dituena, berriki '''''Medecin Volant''''' estreinatu zuten, Molièreren zirriborro bat abiapuntu harturik. ngpfjk3qjnbrdinzv9jy2e7fkf54ghm 0 2950 8173 7751 2015-10-10T14:17:43Z Jalkorta 1113 /* Santa Cruz, El Cura Guerrillero (1990). 91’ */ wikitext text/x-wiki TRANTSIZIO URTEETAN Euskal Herrian egin zen zinema, salbuespenak salbuespen, politikoa zen edukiz. Errepresioaren salaketa eta euskal herriaren izate bereziaren aldarrikapena izan ziren, besteak beste, ''Estado de excepción, Irrintzi, Viudas de vivos e mortos, Ez, Ikurrinaz'' filmea gure filmen ardatzak. == ''Toque De Queda'' (1978). 63’ == Prod.: Araba Films. Zuz. eta Gid.: Iñaki Núñez. Antzez.: Xabier Elorriaga, María Pardo, Juan Subinas, Manuel Litián, Isabel Ayúcar. Trantsizio urteetan Euskal Herrian egiten zen zinema, salbuespenak salbuespen, politikoa zen edukiz. Errepresioaren salaketa eta euskal herriaren izate bereziaren aldarrikapena izan ziren, besteak beste, ''Estado de excepción, Irrintzi, Viudas de vivos e mortos, Ez, Ikurrinaz filmea'' gure filmen ardatzak. '''''Toque de queda''''' filmak heriotza zigorra jasotako bi preso politikoen drama kontatzen du. Ez da film onegia, bai ordea, garaiaren eta erresistentziaren epikaren erakusgarri. == ''El Proceso de Burgos'' (1979). 130’ == Prod.: Cobra Films, Irrintzi Zinema. Zuz.: Imanol Uribe. '''''El proceso de Burgos''''' filmaz '''Imanol Uribe'''k birritan asmatu zuen: frankismoaren aurkako erresistentziari buruzko funtsezko dokumentu batez gain, euskal zinemaren historiako lehenengo film komertziala egin zuen. Urte haietako politikaren pisu gehiegizkoak ez zuen akaso filmaren balio gizatiar eta historikoak igartzen askorik lagundu, hain zuzen ere, gaur egun filma berriro ikustean gehien nabarmentzen diren alderdiak horiek direlarik. Filmak eskuratu zituen,besteak beste, Donostiako Zinemaldian Espainierazko Film Onenaren Kantauriko Perla Saria, Benalmadenako Jaialdian Lehenengo Saria eta Kordobako Zinema Historikoko Jaialdian Ikusleen Saria. == ''Segoviako Ihesa / La Fuga de Segovia'' (1981). 110’ == Prod.: Frontera Films. Zuz.: Imanol Uribe. Gid.: Angel Amigo, Imanol Uribe, Angel Amigoren ''Operación Poncho'' liburuan oinarritua. Antzez.: Xabier Elorriaga, Mario Pardo, Chema Muñoz, José Manuel Cervino, Virginia Mataix. '''''Segoviako ihesa''''' filmarekin jaio zen euskal zinema berria, Autonomia Erkidegoko erakunde berrien babesean. Filmak '''Uribe'''ren aurreko lanen izaera dokumentala du, 1976ko apirilean Segoviako kartzelatik ETAko 29 presok burututako ihesaldia berregiten baitu, apaingarri dramatiko gutxirekin. Pertsonaien motibazioak edota beraien arteko alde ideologiko edo psikologikoak apenas jorratzen dira, filmaren hari gidaria ekintzan oinarritzen delarik. Proiektuan eskarmentu handiko antzezleek nahiz luze gabe euskal zineman punta puntako izango ziren gazteek parte hartu zuten, ihesaldiaren egiazko protagonista zenbaitekin batera. == ''Albaniako Konkista / La Conquista de Albania'' (1983). 106’ == Prod.: Frontera Films. Zuz.: Alfonso Ungría. Gid.: Arantxa Urretabizkaia, Angel Amigo, Alfonso Ungría. Antzez.: Xabier Elorriaga, Chema Muñoz, Klara Badiola, Walter Vidarte, Miguel Arribas. Bi urte geroago ''Segoviako ihesa''ren arrakasta berritu nahi izan zen, oso ezaguna ez zen ahalbide dramatiko handiko gertakari historiko batekin. Errege nafarrak XVI. mendean Karlos II.ak soldaduen espedizio bat bidali zuen Albania konkistatzera. Alabaina, filmaren iraupen luzeegiak, erritmo eta gidoi aldetiko arazoek eta filmaren promozioan sortutako gehiegizko iguripenak –kasik “euskal peplum” bat bezala saldu zen– proiektua zapuztu egin zuten, honek alderdi eta une bikainak dituen arren. == ''Akelarre'' (1983). 100’ == Prod.: Amboto. Zuz.: Pedro Olea. Gid.: Pedro Olea, Gonzalo Goikoetxea. Antzez.: Silvia Munt, José Luis López Vázquez, Mari Carrillo, Walter Vidarte, Patxi Bisquert. Euskal zinemaren lehen labealdiak Euskal Herriko historia izan zuen inspirazio-iturri. Eta sorginkeria, jakina, gidoilari eta zuzendarientzat gai tentagarria zen. 1983an '''Pedro Olea'''k gai honi heldu zion, behinolako paganismoaren eta kristautasun bateratzailearen arteko borroka islatzen duen istorio baten bidez. Gertaberritze historiko zorrotz batean oinarrituta, Oleak kapitalismoaren hastapenetako gizarte nafarraren koadro konplexu bat filmatu zuen, manikeismoak eta irakurketa politiko interesatuak saihestuz. == ''Erreporteroak / Los Reporteros'' (1984). 90’ == Prod.: Leitzarrak Kooperatiba. Zuz.: Iñaki Aizpuru. Gid.: Iñaki Uria, Iñaki Aizpuru, Juanjo Landa. Antzez.: Juanjo Landa, Seve Díez, Isabel Egiazabal, Mónica Rico. Politikoki ezkerrekoak ziren ikuspegi ezberdineko telebistako bi erreportari ''freelance''-ren arteko adiskidetasuna pitzatuz joan zen, 1981ean gure herrian jazotako gertakariak medio (Otsailak 23, Ryan injineruaren eta Mikel Arregiren erailketak, Erregearen bisita Gernikara...). Abiapuntu interesgarri horrekin, ''Erreporteroak'' filmak zalantzati egin zuen aurrera eta azkenean porrota, euskal zinemak bere nerabezaroan eman zituen asmo oneko hainbat film artistikoki eskasek bezala. == ''La Monja Alferez'' (1986). 113’ == Prod.: Goya Films, Actual Films. Zuz.: Xabier Agirre. Gid.: Xabier Agirre, Alberto S. Insua, Katalina de Erausoren ''Memorias'' eta Thomas de Quinceyren ''The spanish military'' nun lanetan oinarritua. Antzez.: Esperanza Roy, Blanca Marsillach, Conrado San Martín, Isabel Luque, Luis Iriondo. Katalina de Erauso moja alferizaren bizitza eta legenda erakargarritasun nabarmeneko beste gai historiko bat da. XVII. mendeko Amerikan gizonarena egin eta gradu militar, ohore nahiz emakumeak eskuratu zituen emakume donostiarra horren abenturak '''Xabier Agirre'''k zuzendu zituen. Baliabideen eskasia grinaz eta profesionaltasunaz ordezkatuz, eta Esperanza Roy bikain bat lagun, Agirrek film dibertigarri eta atsegina lortu zuen. Kritikak, ordea, ez zuen iritzi bera izan, eta filmak ikusleen babesa ere ez zuen erakarri. == ''A Los Cuatro Vientos. Lauaxeta'' (1987). 90’ == Prod.: Igeldo Produkzioak. Zuz.: José Antonio Zorrilla. Gid.: José Antonio Zorrilla, Arantxa Urretabizkaia, Xabier Elorriaga. Antzez.: Xabier Elorriaga, Anne Louise Lambert, Jean Claude Bouillaud, Peter Leeper, Antonio Passy. Gernikako bonbardaketaren 50. urteurrena zela eta, '''Angel Amigo'''k Esteban Urkiaga idazle eta poetaren bizitzan oinarritutako film hau ekoitzi zuen. Lauaxeta ezizeneko idazle honek Gerra Zibilean Euskadiko armadarekin komandante gradua lortu zuen, eta fusilaturik hil zen. Ordura arteko euskal zinemaren filmik garestiena izanik, emaitzak ez zituen inondik ere aurreikuspenak bete. Gidoia hagiografian erori zen, eta ez zuen lortu pertsonaiaren barne oinazean sar gaitezen. Proiektuaren atzean sasi-politika ugari eta heldutasun artistiko eskasa igartzen dira. == ''Ander eta Yul'' (1988). 90’ == Prod.: Igeldo Produkzioak. Zuz.: Ana Díez. Gui.: Angel Fdez. Santos, Ana Díez, Angel Amigo. Antzez.: Migel Munárriz, Isidoro Fernández, Carmen Pardo, Joseba Apaolaza, Ramon Barea. '''''Ander eta Yul''''' filmak euskal arazo soziopolitikoaren lehenengo ikuspegi konplexu eta heldua eskaintzen zuen. Baliteke '''Ana Díez'''en lanak alderdi ahulak izatea, baina erasaten gaituen dramaren azterketa xeheari heltzearen ausardia, zintzotasuna eta gaitasuna ezin zaizkio ukatu. Horrexegatik, filmaren aurkako kritika suminkorrenak hemen egin ziren: zauriak irekita eta zornea zeriela, ikasketa, joan etorri eta borroka-lagun ziren biren istorioa, jada itxuragabetutako ideia batengatik beren buruak suntsitzen dituzten bi pertsonen istorioa, sumina eragiteko modukoa zen. Baina, zinemak izan dezakeen xede gorenekoa ez da, bada, geure buruak geure anormaltasunen ispilu aurrean jartzea? == ''Crónica de la Guerra Carlista'' (1872-1876). 86’ == Prod.: Zauli Films. Zuz. eta Gid.: José Mª Tuduri. Antzez.: Paco Sagarzazu, Ramon Agirre, Rafael Enrique, Patxi Barco, Agustin Arrazola. Bost urtetan zehar, noizean behingo diru sarreren bulkadez eta 16mm eta 35mm ak baliatuz, '''Jose Mari Tuduri''' tolosarra, euskal karlismoan aditua eta Parisen hezitako argazkilaria, film didaktiko eder hau filmatu zuen. Egitura simetriko batetik abiatuta, narrazioak Bigarren Karlistadan borrokatu zuten alderdien arrazoi eta argudioak agertzen ditu ikuslearen aurrean, eta soldaduen eguneroko bizitza zehazki gertaberritzen du. Zine historikoaren ekinaldi bikaina da, euskal gizartearen mendetako ajeak zentzuz ulertzeko ahaleginean. == ''Ke Arteko Egunak / Días de Humo'' (1989). 110’ == Prod.: Bertan Filmeak, Trenbideko Filmeak. Zuz.: Antxon Ezeiza. Gid.: Antxon Ezeiza, Koldo Izagirre. Antzez.: Pedro Armendariz jr., Elene Lizarralde, Iro Landaluze, Ikerne Letamendi, Patxi Ugalde. Donostiako Zinemaldian lehiatu zen euskaraz zuzenean '''Antxon Ezeiza'''k filmatutako lehen filma, '''''Ke arteko egunak''''' bere lurraldera itzultzearen testigantza egiten du egileak, Amerikako erbestean urteak eman ostean. Pertsonaia nagusia, Pedro Sansinenea, hogei urteren buruan Donostiara itzultzen da, eta gaitz zaharrek zaharrean jarraitzen dutela igarri zuen: pertsonalak, alkoholismora eta bakardadera eraman zutenak, eta gizarte gaixo batenak, zeinarekin harreman mingarria baitu. Ezeizaren filma geruza existentzialista batek estaltzen du, eta horixe da, hain zuzen, bere bertute nagusia. == ''Santa Cruz, El Cura Guerrillero'' (1990). 91’ == [[File:SantaCruzGerrillero.png|thumb|"Santa Cruz, el cura guerrillero" filmaren fotograma.]] Prod.: Zauli Films. Zuz.: José Mª Tuduri. Gid.: José Mª Tuduri, José Antonio Vitoria, Mitxel Gaztanbide. Zuz.: Ramon Barea, Carlos Zabala, Aitzpea Goenaga, Ramon Agirre, Agustin Arrazola. ''Crónica de la Guerra Carlista'' filmaren bermeaz, '''Jose Maria Tuduri'''k zuzendari aproposa zirudien Santa Kruzen biografia –Hernialdeko erretore, azken karlistadan integrista-saldo bortitz eta hertsi bat, finean alderdi ororentzat arriskutsua, eratu zuena– pantailaratzeko. Baina proiektua, hasiera batean Euskal Herritik Amerikara hedatu zen jazarpen istorio baten antzera moldatua, saialdi zehaztugabe eta sinesgarritasun eskaseko bat bihurtu zen ia western klasiko baten modukoa, aurrekontu arazoak medio. Antzezleen ahaleginak –Ramon Bareak bikain jokaturiko pertsonaia egosgogor eta itxi batekin– ez zuen osotasunaren arrunkeriatik irteterik lortu. == ''El Rey Pasmado'' (1991). 105’ == Prod.: Aiete Films, Ariane Films. Zuz.: Imanol Uribe. Gid.: Juan Potau, Gonzalo Torrente Malvido, Gonzalo Torrente Ballesterren Crónica del Rey pasmado nobelan oinarritua. Antzez.: María Barranco, Joaquín de Almeida, Laura del Sol, Gabino Diego, Juan Diego. '''Imanol Uribe'''k –''Aiete Films'' bere euskal ekoizpen etxearen burua– 1991eko film garrantzitsuena egitea lortu zuen: '''''El rey pasmado''''' filmak zortzi Goya irabazi zituen, eta 300 milioi pezetako emaitza. Umore dotoreaz, girotze bikainaz eta ozartasun finaz, Felipe IV.aren (Gabino Diego) istorioa kontatzen du. Erregea, prostituta baten atzealde biluzia (Laura del Sol eta honen ordezkoa gorputzari dagokionez) begiestean, bere emazte eta erreginak bere merinake azpian gordetzen zituen sekretuak bistaratzearekin obsesionatu zen, Austriarren gortean zisma bat eta kasik gatazka diplomatiko bat eraginez. == ''Yoyes'' (2000). 104’ == Prod.: Cipi cinema, Mact producciones, Maruel Movies. Zuz.: Helena Taberna. Gid.: Helena Taberna, Andrés Martorell. Zuz.: Ana Torrent, Ernesto Alterio, Florence Pernel, Iñaki Aierra, Ramon Langa. Bigarren milurtekoan zine historiko eta politikoa, laurogeita hamarreko hamarkadan ia desagertua bazen ere, itzultzen hasi zen. Eta modu bikainean itzuli ere, zuzendari berrien eskutik, hala nola '''Helena Taberna''' nafarra, Yoyesen biografiaren egilea. Istorioaren jarraipena eragozten duten zenbait anbiguotasun eta informazio hutsuneak nabari zaizkion arren, filmak askatasun-ezak eta intolerantziarekin garaipenak dakarten drama pertsonal, familiar eta kolektiboa primeran jaso zuzen. ''Ana Torrente''k argi-ilunekiko lan akasgabe bat lortuz, ikuslearen sentimenduak baino gehiago honen adimena akuilatzen du. == ''Silencio Roto'' (2001). 115’ == Prod.: Oria Films. Zuz. eta Gid.: Montxo Armendariz. Antzez.: Lucía Jiménez, Juan Diego Botto, Mercedes Sampietro, Alvaro de Luna, María Botto. '''''Silencio roto''''' filmean '''Montxo Armendariz'''ek makiaren gaiari heldu zion, berrogei eta berrogeita hamarreko hamarkadako frankismoaren aurkako erresistentzia militarra, etnografo fin baten metodologiaz. Pertsonaien eta haien bizimoduaren marrazketa; sentimendu eta betebeharren arteko gatazka etengabea; paisaia berde eta malkartsuak, non batzuetan gorroto zaharrengatik haserretutako familia multzo baten bizitzak itotzen baitira… Euskal Herriko bazter horretan bizi garenontzat oro da ezagun. Eta, hala ere, filma ez dago hemen lekuturik, baina Armendarizek gauzak “euskal ikuspegi batekin” kontatzen ditu, Juan Miguel Gutiérrez teorialariak dioen moduan. == ''Visionarios'' (2001). 109’ == Prod.: Aiete Films, Ariane Films, Sogecine. Zuz. eta Gid.: Manuel Gutiérrez Aragón. Antzez.: Eduardo Noriega, Ingrid Rubio, Emma Suárez, Fernando Fernán Gómez, Karra Elejalde. Ezkioko agerkundeetan film on baterako oinarria dagoke: horixe pentsatu bide zuen Imanol Uribek filmaren produkzioan sartu zenean. Gertakari historiko mamitsu horrekin '''Manuel Gutiérrez Aragón''' zuzendariak lan baldarra egin zuen, XXI. mendeko ikusleentzat interesik gabea. Kontakizunaren maila politikoan ez zuen sakondu nahi izan, edo ez zen sakontzen ausartu, edota ez zuen jakin, hortxe zegoelarik, hain zuzen, bere muina, eta lantegirako egokiak ez ziren bi antzezleren eskutik dibagazio erotiko esoterikoetan galdu zen. Entretenimendu modura, filmean ia euskal antzezle guztiak ikus daitezke, bigarren mailako roletan eta figurazioan oinarri sendoa eskainiz. 6j7sxw8zkq837uwsn5d4axplzcn22zo 10 2951 7752 2015-08-03T23:31:53Z Flow talk page manager 1320 /* Automatically created by Flow */ wikitext text/x-wiki @[[Lankide:{{{1|Example}}}|{{{2|{{{1|Example}}}}}}]] p5vang8t5uvd95chfmz6077lw5q3laa 0 2952 7753 2015-08-04T20:55:27Z Jalkorta 1113 Orria sortu da. Edukia: EUSKALDUNOK UMORERAKO BEREZKO DOHAINIK BA DUGU? Hona hemen gure izaerari buruzko topiko erabilienetako bat. Zinemari begira, esan beharra dago komediak urteak behar izan d... wikitext text/x-wiki EUSKALDUNOK UMORERAKO BEREZKO DOHAINIK BA DUGU? Hona hemen gure izaerari buruzko topiko erabilienetako bat. Zinemari begira, esan beharra dago komediak urteak behar izan dituela pantailetan leku bat hartzeko. Laurogeiko hamarkadaren amaiera arte ez ziren azkenik betiko lelo hura desegingo zuten obra arin edo kitzikari eta entretenigarriak estreinatu. == ''Tu Novia está loca'' (1987). 80’ == Prod.: Creativídeo. Zuz.: Enrique Urbizu. Gid.: Luis Marías. Antzez.: Antonio Resines, Ana Gracia, Santiago Ramos, Guillermo Montesinos, Gran Wyoming. Euskal Herrian umore falta larria zegoela sinetsita, '''Urbizu-Marías-Trincado''' hirukoteak –Ministerioarena beste laguntza ofizialik gabe–, lehen euskal komedia ekoitzi zuen: '''''Tu novia está loca'''''. Hogeita hamarreko hamarkadan komedia jasoaren ildotik, bilbea antzezle multzo eraginkor batean oinarritu zen, eta generoaren baliabide guztiak maisuki erabili zituen. Mugak eta akats teknikoak alde batera utzita, filma pipertsua eta lotsagabea da. Eta ia beti serio agertzen den euskal zinemara ozartasuna ekarri zuen. == ''Todo por la pasta'' (1991). 94’ == Prod.: Creativídeo. Zuz.: Enrique Urbizu. Gid.: Luis Marías. Antzez.: María Barranco, Kiti Manver, Antonio Resines, Pepo Oliva, José Amezola. Laurogeiko hamarkadan, komedia ia jorratu gabeko generoa zen, euskal egoera soziopolitikoari buruzko kezka zuhurrek bertako produkzioa kasik erabat hartu zutelarik; baina laurogeita hamarreko hamarkadan ugaritzen joan zen, batik bat Bilboko '''Creativídeo''' ekoizpen etxearen bultzadari esker. ''Tu novia está loca''n agertutako bertuteak komedia hutsa zine beltzeko argumentu batean txertatzen duen '''''Todo por la pasta''''' filmean berretsi eta areagotu egin ziren. == ''Como levantar 1.000 kilos'' (1991). 93’ == Prod.: Story Board. Zuz.: Antonio Hernández. Gid.: Mario Onaindia, Mercedes Fonseca, Jorge Martínez Reverte, Jorge M. Reverteren Gálvez en Euskadi nobelan oinarritua. Antzez.: Antonio Valero, Ana Duato, Charo López, Patrick Bauchau, Mathieu Carrière. ''Mario Onaindía'' eta ''Jorge Martínez Reverte'' zinemako gidoiaren bi teorialariek beste guztietatik ezberdina zen film bat egitea deliberatu zuten. Okerrena da film honekin egiazko “euskal komedia” jaio zela iragartzeko ausardia izan zutela. Eta dena jomuga itxura batean barreragileen jomuga terrorismoa, polizia eta dirua zirelako. Produktua hain da penagarria ezen euskaldunok umorea egiteko ezgauza ote garen pentsatzera bultzatzen duen. '''''Como levantar 1.000 kilos''''' filmak kilo bat bera ere ez zuen bildu txartel lehiatiletan. == ''Acción mutante'' (1993). 89’ == Prod.: El Deseo SA, Civy 2000. Zuz.: Alex de la Iglesia. Gid.: Jorge Gerrikaetxebarria, Alex de la Iglesia. Antzez.: Antonio Resines, Alex Angulo, Frederique Feder, Juan Viadas, Karra Elejalde. Arrakasta handiko film labur baten egile –Mirindas asesinas–, telebistako dekoratzaile eta zuzendari artistikoa, '''Alex de la Iglesia'''k, '''Gerrikaetxebarria''' kide bereiztezinarekin batera, gidoi labur bat idatzi zuen, Piratas del espacio izenekoa, eta Pedro Almodóvarri bidali zion. Honek gidoia film luze bihurtzeko konbentzitu zuen, eta horrela jaio zen''''' Acción mutante'''''. Berariaz luzatutako istorio bat delarik, garapena harrigarria da, protagonista guztiak filmaren lehenengo orduan hiltzen dira. Baina filmaren ozartasunak eta zuzendaritza -an trebeak hutsegiteak soberan berdintzen dituzte. == ''Sálvate si puedes'' (1994). 90’ == Prod.: Atrium Producciones, Creativídeo. Zuz.: Joaquín Trincado. Gid.: Luis Marías. Antzez.: Imanol Arias, María Barranco, Fernando Guillén, Pilar Bardem, Ramon Barea. '''''Enrike Urbizu''''' zuzendariaren komedien produktore '''''Joaquín Trincado''''' eta honen ohiko gidoilari '''Luis Marías''', hain fruitu onak eman zizkien generotik irten gabe, gaurkotasun beteko gai bati, ustelkeriari, buruzko film bat egiteko elkartu ziren. Bilbeak komedia jasoaren osagaiak ditu, maisu handien ildotik, eta Madrilgo antzezle talde on bat duela; besteen artetik ''Pilar Bardem'' garratz bat gailentzen da. Alabaina, tonua, oro har, faltsu samarra da, eta finean “Hawks moldeko” zine ariketa huts bat baino ez da. == ''Maité'' (1994). 90’ == Prod.: Igeldo Komunikazioak, Euskal Media, ICAIC. Zuz.: Eneko Olasagasti, Karlos Zabala. Gid.: Senel Paz, Karlos Zabala, Eneko Olasagasti. Antzez.: Jose Ramon Soroiz, Ileana Wilson, Nadia Moreira, Mikel Garmendia, Cary Rosa Llinas. Adibide bat da asmo apaleko film hau, gogo handiz eta zinemarako sen agerikoaz egina, ahotik ahorakoa medio arrakastatsu bihurtzearena. '''Olasagasti''' eta '''Zabala''', pantaila handirako filmatzen hasi aurretik telebistan eskarmentu handia izandakoak, gidoilari bikain batekin elkartu ziren beren lehen gidoia egiteko, eta Kubara abiatu, konfiantzazko zenbait antzezle lagunekin. Han komedia bero eta maitagarri hau filmatu zuten, eta Habanako Jaialdiaren ikusleen saria irabazi eta bizialdi komertzial luzea izan zuen. == ''Justino, un asesino de la tercera edad'' (1995). 92’ == Prod.: José Mª Lara. Zuz. eta Gid.: La Cuadrilla. Antzez.: Saturnino García, Carlos Lucas, Carmen Segarra, Francisco Maestre, Concha Salinas. Ez dago gutxiagorekin gehiago lortzerik. ''La Cuadrilla'' izenaren atzean gordetako hirukoteak zuri beltzean egindako hau film luze bat egiten ari balitz bezala moldatu zuen, ilusio eta baliabide eskasia berberaz. Baina, filma dohainez beterik agertzen da (Biaffran girotua, Saturnino García hautatzea edo metraje osoa zeharkatzen duen ironia fina) Justino urte horretako film arrakastatsuena bihurtzeraino. Trilogiaren beste bi emanaldietan –''Matías juez de línea'' eta'' Atilano, presidente''–, ''La Cuadrilla''k modu penagarrian huts egin zuen, bere sinesgarritasuna xahutuz. == ''El día de la bestia'' (1995). 100’ == Prod.: Sogetel Iberoamericana, M.G. Zuz.: Alex de la Iglesia. Gid.: Alex de la Iglesia, Jorge Gerrikaetxebarria. Antzez.: Alex Angulo, Armando de Razza, Santiago Segura, Terele Pávez, Nathalie Seseña. '''Alex de la Iglesia'''ren bigarren film luzean zuzendari bilbotarraren gaitasunak ''Acción mutante'' irregularrean baino modu garbi eta adierazgarriagoan islatzen dira. Ikusizko irudi indartsuez eta umore garratzaz, '''''El día de la bestia''''' filmak komikiaren estetikatik eta telebistaren kulturatik edaten du, eta, fantasiazko fikzioaren arauetatik irten gabe, ekizpen esportagarriak egiteko gai den zinemagile original bat agertzen du. Sei Goya irabazi zituen eta'' El Mundo''ren euskal zinemarako sarietan oroz gain gailendu zen. == ''Sólo se muere dos veces'' (1996). 89’ == Prod.: Sogetel, Lola Films. Zuz.: Esteban Ibarretxe. Gid.: José Miguel Ibarretxe, Esteban Ibarretxe. Antzez.: Juan Inciarte, Alex Angulo, Rosana Pastor, Angel de Andrés, Álvaro Ordóñez. Laurogeita hamarreko hamarkadaren bigarren erdialdean Alex de la Iglesiaren zinemak jarraitzaile ugari erakarri zuen. Horren adierazgarri garbi da Ibarretxetarren lehenengo film luzea, ''Acción mutante'' eta ''El día de la bestia'' berriagoaren oinordeko. Esan dezagun, egiaren alde, bikote bilbotarrak beste iturrietatik ere edaten duela, hala nola Monty Phytonen zinema eta komedia beltz tradizionaletik. '''''Sólo se muere dos veces''''' filmak hil ostean zombie itxuraz lanean jarraitzen duen antzezle baten istorioa kontatzen du. == ''Calor... y celos'' (1996). 82’ == Prod.: Lan Zinema, Sendeja Films. Zuz.: Xabier Rebollo. Gid.: María Eugenia Salaberri, Xabier Rebollo. Antzez.: Fernando Guillén Cuervo, Elvira Mínguez, Leire Berrocal, Luis Alberto García, Héctor Etxemendia. Laurogeita hamarreko hamarkada sukar tropikal batek hartu zuen. Zineman Fresa y chocolate, ''Guantanamera'' eta ''Maité'' izeneko filmek arrakasta handia eskuratu zuten. '''Rebollo'''k, '''''Calor… y celos''''' filmarekin, ez zuen hainbesteko zorterik izan –25 milioi pezeta bildu zituen. Eta hori filmari umorea falta ez zaionik, eta ezta antzezpen onik ere, emazte senar maitale hirukote klasikoaren eskutik (Fernando Guillén, Elvira Mínguez, Leire Berrocal). Hiruek Habanako ospitale batean topo egin zuten, eta hortik aurrera egoki jositako hainbat gertakari dibertigarri bizi zituzten. == ''Airbag'' (1997). 127’ == Prod.: Asegarce Zinema, Marea Films. Zuz.: Juanma Bajo Ulloa. Gid.: Karra Elejalde, Juanma Bajo Ulloa, Fernando Guillén Cuervo. Antzez.: Karra Elejalde, Fernando Guillén Cuervo, Alberto San Juan, María de Madeiros, Karlos Argiñano. Guztiok harritu gintuen '''Bajo Ulloa''', irizpide estetiko irmoak dituen zuzendaria, komedia eroa egitera lerratu izanak. Apustua, guztiz komertziala, ezin hobeto joan zitzaion: mila milioi bilduta Espainiako zinemaren historiako filmik arrakastatsuena bilakatu zen, nahiz eta hurrengo urtean ''Torrente'', ''el brazo tonto de la ley'' filmak lekua kendu zion. Zinemaren ikuspegitik, '''''Airbag''''' grazia eskasa eta amaiezineko film ziztrin eta lotsagabea da. == ''Perdita Durango'' (1997). 123’ == Prod.: Sogetel, Lola Films, Mirador. Zuz.: Alex de la Iglesia. Gid.: Barry Gifford, Jorge Gerrikaetxebarria, David Trueba, Alex de la Iglesia, Barry Gifforden ''59 gradu eta euritan'' nobelan oinarritua. Antzez.: Rosie Pérez, Xabier Bardem, Harley Cross, Aimee Graham, Santiago Segura. Bere garaian zinema espainiarreko filmik garestienak (1.100 milioi pezeta) '''Alex de la Iglesia'''ren ibilbidean aurrerapauso bat beharko zukeen: gidoilari bikaina, mundu mailako antzezleak, filmaketa Amerikan… Alabaina, atzerapauso bat izan zen, hala ekonomikoki –inbertitutakoaren heren bat baino gehixeago bildu zuen– nola artistikoki. Xabier Bardemen antzezpen bikaina, Romeo Dolorosaren rolean, edo eszena bortitzak ebazterakoan De la Iglesiaren abilezia ez ziren filma hutsalkeriaren putzutik ateratzeko nahikoa izan. == ''Pecata minuta'' (1999). 92’ == Prod.: José María Lara, Alokatu. Zuz.: Ramon Barea. Gid.: Ramon Barea eta Felipe Loza, Ramon Barearen izen bereko komedian oinarritua. Antzez.: Elena Irureta, Loli Astoreka, Ane Gabarain, Aitzpea Goenaga, Maruchi Fresno. '''Ramon Barea'''ren lanak harrera nahikoa ona izan zuen Euskal Herriko eszenatokietan. Komediak jendaurrean ongi funtzionatzen zuela egiaztatuta, bazirudien '''''Pecata Minuta'''''ren pantailarako jauzia nolabaiteko bermerik bazuela. Zinemak berezko legeak ditu ordea, eta horiek askotan ez datoz Talia antzerki-jainkosaren deseinuekin bat. Bere lehenengo film laburrean Bareak, eszena zuzendari zorrotz eta trebea eta bi film labur dotoreren egile izanagatik, ez zuen kamera erabiltzen asmatu eta film bigun, erritmo eta indarrik gabeko bat atera zitzaion. == ''Máma es boba'' (1999). 89’ == Prod.: El Lápiz de la Factoría, Trastorno Films, Velvet Producciones, Cecilio Gerrikabeitia. Zuz. eta Gid.: Santiago Lorenzo. Antzez.: José Luis Lago, Faustina Camacho, Eduardo Antuña, Cristina Marcos, Ginés García Millán. '''Santiago Lorenzo'''ren lehen lanak ez zuen banaketarekin zorterik izan. 1997ko Valladolideko Jaialdian aurkeztuta, pantailan egonaldi labur samar bat egiteko bi urtez zain egon behar izan zuen. Pertsonaiak eskematikoak eta umorea inozoa badira ere, '''''Mamá es boba''''' filmak alderdi interesgarriak agertzen ditu. Telebisten negozioari buruzko satirak batzuetan funtzionatu egiten du, eta kritika askotan zuhurra da. == ''Sí, quiero'' (1999). 91’ == Prod.: Igeldo Komunikazioak. Zuz.: Eneko Olasagasti, Karlos Zabala. Gid.: Eneko Olasagasti, Karlos Zabala, Senel Paz. Antzez.: Joseba Apaolaza, Cayetana Guillén, Marta Belaustegi, Isidoro Fernández, Juan Luis Galiardo. '''Olasagasti''' eta '''Zabala''', beste behin '''Senel Paz''' (''Fresa y chocolate''ren gidoilaria) lagun, eta ostera '''Angel Amigo''' produkzio lanetan dutela, '''''Sí, quiero''''' filmarekin beren lehenengo film ''Maité'' arrakastatsuaren giro tropikala Donostiara aldatzen saiatu ziren, oraingoan umorea egoera jakinetan ipiniz. Telebistarako lan duina zatekeen, baina leihatila eta palomiten alorrerako egindako produktu gisa espero zitekeen mailatik urrun dago. == ''Muerto de risa'' (2001). 109’ == Prod.: Andrés Vicente Gómez, Lolafilms. Zuz.: Alex de la Iglesia. Gid.: Jorge Gerrikaetxebarria, Alex de la Iglesia. Antzez.: Santiago Segura, Gran Wyoming, Alex Angulo, Alfonso Lussón, Carla Hidalgo. ''Perdita Durango''ren porrotaz osatzeko, '''Alex de la Iglesia'''k eta bere ekoizleak tramankulu komertzial bat diseinatu zuten. Alderdi artistikoa bazter utzita, bi aktore kaskar baina komertzialki erakargarriri, Santiago Segura eta Gran Wyoming-i, rol protagonistak eman zizkieten, eta berorien laguntzaz produktu itxura batean kistch eta izugarri dibertigarri bat bultzatu zuten. Operazioak arrakasta izan zuen, gehienek desengainua hartu zuten arren. Egiaz, '''''Muertos de risa''''' komedia beltz bat baita, oso beltz eta sarria, irensten zaila eta narratiboki malkartsua. == ''Sabotage'' (2000). 105’ == Prod.: Ibarretxe & Co., Kino Visión, Cine B., Pathé Image, Spice Factory. Zuz. eta Gid.: Esteban Ibarretxe, José Miguel Ibarretxe. Antzez.: Stephen Fry, David Suchet, Alexandra Vedernoot, Dominique Pinon, Santiago Segura. Hamar zeroko koprodukzio frantziar ingeles euskalduna; nazioarteko mailako antzezleak (Stephen Fry, David Suchet, Dominique Pinon); gai historiko bat modu irrigarrian aurkeztua (Napoleon eta haren afera beliko eta sexualak). Emaitza: euskal zinemaren historiako –eta atzerriko zati batekoa, halaber– zentzugabekeriarik handiena. '''Ibarretxe''' anaiek, Monty Phyton izan nahirik, barre txiki bat bera ere ez zuten erauzi leihatilatik igaro ziren 50.000 ikusle jasankorrengandik. Baina gure buruetan ezin ebatzizko enigma bat utzi zuten: nola sartu ziren memelokeria horretan hain gaituak diren hainbeste profesional? == ''La comunidad'' (2000). 104’ == Prod.: Andrés Vicente Gómez, Lolafilms. Zuz.: Alex de la Iglesia. Gid.: Jorge Gerrikaetxebarria, Alex de la Iglesia. Antzez.: Carmen Maura, Eduardo Antuña, María Asquerino, Jesús Bonilla, Emilio Gutiérrez Caba. Bere zinema onenaren oinarriak berreskuratuta –osagai askok'' El día de la bestia'' gogorarazten dute–, '''Alex de la Iglesia'''k gaurdaino bere filmik onena dena egin zuen, '''''La Comunidad'''''. Beldurra eta umorea, suspensea eta akzioa, drama eta komedia, bere ibilbide nahikoa bizkorreko –zazpi urtetan bost film– dohain eta hutsegiteetatik ikasi duela dirudien zuzendari batek maisuki nahasiak. Antzezpen zoragarriak eta kameraren erabilera trebea De la Iglesiaren proposamenetan alderdirik ahulena izaten jarraitzen duen gidoiaren oso gainetik daude. == ''Ione, sube al cielo'' (2000). 98’ == Prod.: Zine Zero. Zuz.: Joseba Salegi. Gid.: Joseba Salegi, José Antonio Vitoria. Antzez.: Martxelo Rubio, Mario Pardo, Kike Díaz de Rada, Klara Badiola, Anabel Arraiza. '''Joseba Salegi''' (Altsasu, 1958) euskal zinemaren kredituetan askotan agertzen den izena da. Zuzendari lanak egin aurretik zuzendaritza eta produkzio laguntzaile gisa hogei film baino gehiagotan esku hartu zuen. AISGEren (antzezleen irudi eskubideak gestionatzen dituen elkartea) bidez lortu zuen antzezle talde bat mojen komunitate batean film bat filmatzeari buruzko filmaren koprodukzio lanetan sartzea. Bildutako 100.000 euroak '''''Ione, sube al cielo''''' filmak merezitakoak baino gutxiago dira. == ''Carretera y manta'' (2000). 88’ == Prod.: Filmart. Zuz.: Alfonso Arandia. Gid.: Xabier Etxaniz. Antzez.: Eduardo Noriega, Carmen Maura, Natalia Verbeke, Jordi Bosch, Ramon Barea. '''Alfonso Arandia''', ekoizle eta zuzendari bizkaitarra, 1990eko ''El anónimo… ¡vaya papelón!'' komediaren egile, ostera kameren atzean jarri zen ''road movie'' baten egitura duen endredo hau filmatzeko; lan honetan krisian dagoen bikote batek autoan bidaia bati ekiten dio, protagonistak sukaldari lapur bat (Carmen Maura) eta ihesean dabilen preso bat (Jordi Bosch) direlarik. '''''Carretera y manta''''' filman osagai nabarmenak badira, baina oro har trinkotasunik gabea da eta ez du ikuslea atxikitzen. Eduardo Noriegaren presentziak gauzak okerragotzea baino ez du lortzen. == ''Año Mariano'' (2000). 118’ == Prod.: Asegarce Zinema. Zuz. eta Gid.: Karra Elejalde eta Fernando Guillén Cuervo. Antzez.: Karra Elejalde, Fernando Guillén Cuervo, Manuel Manquiña, Silvia Bel, Pepín Tre. Airbagen arrakasta berritzeko asmoz, '''Asegarce Zinema''' Karlos Argiñanoren ekoizpen etxeak konfiantza Karra Elejalde eta Fernando Guillén Cuervorengan jarri zuen, burua berotu eta beste astakeria jator eta zarpail bat erdi zezaten. '''''Año Mariano''''' filmak ''Airbag''i on itxura ematen dio. Eta hori ''komedia haluzinogeno'' honen planteamendua ona delarik, antzezleek oso ondo pasatzen dutelarik eta umore kolpe eraginkorrak dituelarik. Baina osotasunak oinarririk ez du eta metrajearen ia bi orduak astunak dira, entretenigarriak baino gehiago. == ''Marujas asesinas'' (2001). 111’ == Prod.: Lan Zinema, Kino Visión. Zuz.: Xabier Rebollo. Gid.: María Eugenia Salaberri, Xabier Rebollo. Antzez.: Neus Asensi, Antonio Resines, Nathalie Seseña, Pere Ponce, Carlos Lozano. Azucena maruja psikopata bat da, senarra pairatzeaz nazkatuta eta bere maitaleaz erabat maiteminduta deliberatzen du ahalik eta lasterren alarguntzea. Bere plan baldarrak krimenak mendekotasuna eragiten duela erakutsiko dio, eta, ondorioz, senarraren hilketa segida baten lehenengo urratsa baino ez da izango, oztopatzen duen oro desagerrarazi egingo duelarik. ''Calor… y celos'' filmako sorkuntza talde berberaz, '''Xabier Rebollo''' komediara itzultzen da, gero eta gusturago lantzen duen generora, istorio zoro eta umore bikainekoak kontatuz. nuydts0n2d4foksqc3lxic4n77x4ciw 0 2953 11279 8174 2020-05-20T15:14:59Z CommonsDelinker 28 Removing [[:c:File:KalabazaTripontzia.png|KalabazaTripontzia.png]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Regasterios|Regasterios]] because: [[:c:COM:FU|Fair use]] material is not permitted on Wikimedia Commons ([[:c:COM:CSD#F2|F2]]): [[:c:COM:OTR wikitext text/x-wiki HAMABOST URTE SOILETAN, euskal animazio-zinema ia ezerezetik Estatuan eta Estatutik kanpo hainbat sari irabaztera heldu da. Tamainaz txikia izanik ere, euskal animazioaren alorra iparramerikar edo asiarren pareko sorkuntza eta kalitate teknologikoaren maila lortzen ari da. Gure zinemaren belaunaldi gazteak etorkizun oparoa iragartzen digu. == Genero lehiakorra == Bada genero bat, euskal zinema nazio mailan puntakoa eta nazioartekoan lehiakorra gertatzen dena: animazioa. Hamabost urte soiletan, euskal animazio-zinema ia ezerezetik Estatuan eta Estatutik kanpo hainbat sari irabaztera heldu da. Gailurra 2000ko Goya sarietan iritsi zuen, espezialitate horretako lau finalisten arteko hiru Euskal Herriko enpresen edo teknikarien sorkuntza-lanak zirelarik; horien artean izan zen garaile '''José Angel Muñoz''' eta''' Txabi Basterretxea'''ren '''''Karramarro Uhartea / La Isla del Cangrejo'''''. Tamainaz txikia izanik ere –hamar bat ekoizpen etxe eta 300 profesional inguru lanean–, euskal animazioaren alorra iparramerikar edo asiarren pareko sorkuntza eta kalitate teknologiko maila lortzen ari da. Alabaina, aipatu beste bi zinema horietan ez bezala, gure ekoizpenek, mundu osoko pantailetan erakutsiak izateko, ez dute enpresa banatzaile indartsuen babesik, ezta behar adinako laguntzarik ere administrazioen aldetik. Horri dagokionez, lehia ez da orekatua, David eta Goliaten arteko borroka baizik. Nolanahi ere, gure zinemaren belaunaldi gazteak etorkizun oparoa iragartzen digu. == Juanba eta beste == Espainian egindako aurreneko film soinudunak '''''La novia de Juan Simón''''' du izenburua, eta 1933an egin zen. Alberto López Etxebarrieta zinemako historialariak egilea '''Mauro Azkona''' zelakoan dago –''El mayorazgo de Basterretxe'' filmaren egile, “Barakaldoko Griffith” bezala ezaguna–, litekeena den arren honek ezizena erabili izana. Zalantzazko aurrekari hori –nolanahi ere Madrilen ekoitzia– kenduta, euskal animazioaren lehenengo film luzearen estreinaldia ikusteko beranduko 1985era arte itxaron behar izan zen, urte horretan eman baitzen '''''Kalabaza tripontzia / La calabaza mágica''''' lehen aldiz. Esan beharra dago, hala ere, esperientzia hura ez zela ezerezetik sortu, Jaizkibel ekoizpen etxea eta marrazki bizidun xarmant horren arduradunak hiru film labur eginak baitziren ('''''Ekialdeko izarra''''', 1977, '''''Fernando Amezketarra''''', 1981, eta '''''Kukubiltxo''''', 1983): taldea '''Koldo Izagirre''' gidoilariak, '''Luis Goya''' ekoizpen-buruak eta, gidari nagusi moduan, Euskal Herrian generoaren ernaldian berebiziko eragina izan zuen '''Juan Bautista Berasategi'''k osatzen zuten. Animazio japoniar erabat teknologiko eta oldarkorraren gorakada beteko garaian, Juanba Berasategik Disneyren eredu klasikora itzultzeko ausardia izan zuen, estilistikoki eklektikoa eta grafikoki aberatsa zen film luze bat burutzeko, euskal tradizio herrikoietan oinarritutako gidoi bat garatuz, zeinetan ez baitira falta gizarte mailako salaketa, estetika bihurria eta ikuslego heldu bati zuzendutako umorezko keinuak. Filmak Donostiako XXXIII. Zinemaldian Ohorezko Aipamena lortu zuen, eta kritika nahiz ikusleen aldetik harrera ona izan zuen. Kalabaza tripontziarekin euskal animazio zinema indarrez eta distiraz oldarka jaio zen. Berasategi eta kideen bigarren esperientzia '''''Astakiloen abenturak eta kalenturak / Aventuras y desventuras''''' (1987) izan zen. Tamalez, Europako rock talde onena osatzen zuten lau astakiloen istorioa, '''Bernardo Atxaga'''ren gidoi batetik jaioa, banaketan zapuztu zen, eta areto komertzialetara ez zen heldu. Atzerapauso horrek ez zuen eragotzi Jaizkibel ekoizpen etxeak ereindako hazia hurrengo hamarkadan fruitu ematen hasterik. == Hamarkada animatua == Laurogeita hamarreko hamarkadak egiaztatu zuen euskal animazioa ez zela gertakari iragankor soil bat edo profesional gutxi batzuen fruitu galkorra, baizik eta, gure herria sortzaile bikainen haztegi. Hamarkada horretan, '''Berasategi'''k ETBrako '''''Fernando Amezketarra''''' eta '''''Lazkao Txiki''''' serieak ekoitzi zituen, 1991an '''''Balearenak / Balleneros''''' estreinatu zuen eta 1997an, berriz,''''' Ahmed, Alhambrako printzea''''', oraindik bidean duen bigarren zati batekin. Bestalde, Berasategik,''''' Ipar haizearen erronka / La leyenda del Viento del Norte''''' Episa ekoizpen etxearen animazio ederrean eginikoarekin, 1993ko Houstongo Jaialdian parte hartzea lorturik, Urrezko Domina irabazi zuen; hain zuzen ere, 1992an auzi horren kariaz eztabaida garratza piztu zen. Sari-zerrenda are oparoagoa izan zuen horren segidako filmak, '''Iñigo Silva'''k ekoitzi eta '''Maite Ruiz de Austri'''k zuzendutako '''''Ipar haizearen itzulera / El regreso del viento del Norte''''' lanak, 1994ko Animazioko Film Onenaren Goya Saria irabazi zuelarik. Ekoizpen arrakastatsu honen formulak ekologia eta abentura ugari barne hartzen zituen, kalitate handiko eskema grafiko batean, marrazki amerikarraren arau klasikoen barruan. Extremaduran kokatuak, '''Ruiz de Austri''' eta '''Silva'''k 1997an '''''Qué vecinos tan animales''''' lanarekin bigarren Goya bat jaso zuten, eta 2002an hautagaien zerrendan ziren atzera,''''' La leyenda del unicornio''''' filmaz. == “Megasónics”, 3D formatuan == Filmaren kalitateaz haratago, Durangoko Baleuko ekoizpen etxeko '''''Megasónicos''''' (1997) film luzearen izaera berritzailea azpimarratu beharra dago, ordenagailuz hiru dimentsiotako animazio marrazkiez Europan eginiko lehenengo filma baita. Teknologia digitalean, softwarea arkatzaren ordezkoa da, eta pantaila paperarena, animazioaren estetikara nahiz hiru dimentsiotan paratutako zinema-ekoizpenera iraultza ekarriz. '''Xabier González de la Fuente''' eta '''Pepón Martínez Montero'''ren zuzendaritzapean, filmak ustekabean ilargi misteriotsu batera jausten diren espazioko garraiolari-aldra baten pasadizoak kontatzen ditu. Telesail baterako lan pilotu bezala egin zen, baina film luze moduan amaitu zuen, Los Angeles eta Hego Carolinako jaialdietan saritua gainera, 1998an Animazioko Film Onenaren Goya saria ere eskuratu zuelarik. == Teknika mistoak == Azken hamabost urteotan animazioaren alorrean egindako ia lan arrakastatsu guztien arduraduna, '''Carlos Varela''' arabarra, 1999an hasi zen zuzendaritza-lanetan, '''''Goomer'''''-ekin, eta hurrengo urtean Marco Antonio filmarekin. '''''Rescate en Hong Kong''''' kaleratu zuen: lehena '''Juan Luis Feito'''rekin eta bigarrena '''Manuel J. García'''rekin batera zuzenduak. Azkenean, 2000an lortu zuen euskal animazioak zinema-aretoetan arrakasta izatea, Zinematografiako Arteen Akademiako sari gehienak irabaziteaz gainera, aurretik adierazi den moduan. Lerro hauek idazteko unean '''''El rey de la granja''''' filmaren estreinaldia iragarri dago, antzezleekin eginiko egiazko filmazioa, 3D eta 2D teknikak konbinatzen dituen lehenengo film europarra. Ekoizlea Bainet da, eta sektorean eskarmentu handia duen beste pertsona batek, '''Gregorio Muro''' gidoilariak, zuzentzen du, '''Karlos Zabala''' lagun duela. == Balantzea eta etorkizuna == Zalantzarik gabe, euskal animazio-zinemak edo euskaldunek egindakoak oso urte gutxitan aurrerakada ikusgarria bizi izan du, eta arrakasta ugari eskuratu ditu. Horrekin konformatu gabe, gure profesionalek xede berriak ezarri dituzte, eta fikzio animatuen sorkuntzaren abangoardiara heltzea dute helburu. Hori aitortuta ere, onartu behar da, halaber, sektoreak atomizatze handiegia agertzen duela, eta ia berezkoa duen ahulezia ekonomikoa. Juanba Berasategik argi eta garbi adierazi zuen: “Euskal Herrian animazio-zinema, zerbitzu gisa planteatzen ez den bitartean, ez da errentagarria izango. Diru-laguntzarik gabe ez dago animazioko film bat egiterik, kultur fenomenotzat hartzen baita, eta ez industrialtzat. Administrazioak beste urrats bat eman beharko luke. Kontua ez da diru-laguntzak ematea. Industria bat eratzeko behar dugu laguntza, ez filmak egiteko”. Espero dezagun gure lanak jasotzen ari diren emaitza ikusgarriek erakundeen esku hartze handiagoa eragin dezatela. Horri dagokionez, itxaropen-arrastoak begiztatzen hasiak gara. h2hrw3xzn74ro0dwaybo96n049lqv5u 0 2954 7760 7759 2015-08-04T21:48:28Z Jalkorta 1113 /* H */ wikitext text/x-wiki == Aipatutako antzezlanak == === A === A. Oihenart 50 <br/> Abadia Urrustoi 45, 50<br/> Abaroa ta babesa 90<br/> Abbadie 21<br/> Abek istillubak! 37<br/> Abere indarra 90<br/> Abeslari burusoila 90<br/> Abraham 17, 18, 20, 30, 36<br/> Acto para la Nochebuena 30<br/> Agardentegilea eta bere emaztea 16, 28<br/> Agirre presidenta 45, 50<br/> Agosti Chahoren bizitza eta idazlanak 1811-1858 95<br/> Agota, (El agote) 45, 76<br/> Agureok maitemindu behar ez 90<br/> Ahargo eta Kanbilu 16, 29<br/> Ahuntz-herriko bide-gabea 90<br/> Aiatz 91<br/> Aitaren bildu 42<br/> Aldi joana, Joana <br/> (Ha pasado el tiempo Juana) 76, 83<br/> Alejandro o los cuarenta mártires 20<br/> Alexandre 18, 28, 36<br/> Alkate Berriya 37<br/> Alma vasca 42<br/> Altzateko Jaun 90<br/> Allande Oihenart 45<br/> Amairu damacho 40<br/> Amaiur 61<br/> Amal 91<br/> Amaren armak 90<br/> Amaren heriotzea 61<br/> Amaya 90, 91<br/> Amikuzeko toberak 82<br/> Amuarrainak 90<br/> Andere etxea 90<br/> Anfronio & Donsilla 33<br/> Anita 33<br/> Annette & Lubin 33<br/> Antigone 90, 91<br/> Anton Abbadia (1810-1897), <br/> Biografía saioa 95<br/> Anton Kaiku 37<br/> Antso Azkarra edo Miramamolinen Esmeralda 76, 82<br/> Antton eta Maria 82<br/> Antzezkilarien Biltzarra 69<br/> Aralar 91<br/> Archivos Leoneses 22<br/> Ardeatina eta Ludobina 16, 28<br/> Ardita beti Ardit 40<br/> Arlekino, bi nagusiren zerbitzari 90<br/> Arrabal 82<br/> Arraultze ohoina (La ladrona de huevos) 35<br/> Art Poétique 17<br/> Arzain gorria (El pastor rojo) 17, 22<br/> Asarre bidetan 90<br/> Astiaje 20, 36<br/> Aszensorea trabatuta gelditu da 90<br/> Aterako gera 54<br/> Atharratze jauregian 45, 50<br/> Atseden laburra 91<br/> Atzertokiya 55<br/> Au ostatuba! 37<br/> Aukeraren maukera, azkenean okerra 61<br/> Auto de la Pasión de Nuestro Señor Jesucristo 17<br/> Auxen da eguna 37<br/> Axentxi ta Kontxesi 55<br/> Azken karrozako bertsuak 44<br/> === B === Bacus 18<br/> Bai esalea, ez esalea 90<br/> Baigorriko hegalian 36<br/> Bajazet 20<br/> Bakanteak 90, 91<br/> Bakar-autuak 90<br/> Bake biltzarraren ildotik (Por la línea de la Paz) 76<br/> Bakus 21<br/> Bala eta Bilota 16, 28<br/> Balbia 90<br/> Bañan zein naiz ni? 37<br/> Barrenen Arra 37, 55<br/> Barrenkale 82<br/> Bazterrean utzitako panpinaren ixtorioa 91<br/> Beherearta 76<br/> Belkader, Afrikako errege 36<br/> Berengela 90<br/> Berezi 90<br/> Bernaiñoren Larriyak 55<br/> Berreterretch 45<br/> Berterretche 21<br/> Bi antzerki labur 90<br/> Bi itsuak (Los dos ciegos) 40<br/> Bide onera 42<br/> Bixente 42<br/> Bordaxuri 69<br/> Borobila eta puntua (El círculo y el punto) 69<br/> Bubane eta Xiloberde 16, 28<br/> Burdindenda. Tragikomedia sasieruditoa ekitaldi bakarrean 76, 82<br/> Buruzagijak 91<br/> === C === Cabalçar eta bere familia 25<br/> Carlomagno 20, 36<br/> Carlos V 20<br/> Cartouche 20<br/> Casilda 33<br/> Celestina de Saboya 20<br/> Clotario 20<br/> Clovis, qui était certainement un manuscrit de 1500 17, 18, 20, 22, 29, 30, 36, 22<br/> Codex Calixtinus 23<br/> Colonia Inglesa 42<br/> Comedia Rosabella 22<br/> === CH === Chaho 21<br/> Chalbaten mertxika-ondoak 90<br/> Charlemagne 25, 27<br/> Charlemagne y Napoleon 19<br/> Chiquito de Cambo 45<br/> === D === Daniel 20, 45<br/> David 20<br/> De fuera vendrá 42<br/> Delito all’isola delle capre 69<br/> Diálogo bascongado 33<br/> Divinas palabras 69<br/> Dollorra 55, 91<br/> Don Carlos 45<br/> Dorimena y el príncipe Osmán 20<br/> === E === Edipa 29<br/> Edipo 20, 30, 36<br/> Eguzkia nora 42<br/> Eihartxe eta Miñau 16, 29, 36<br/> El Acto para la Noche Buena 61<br/> El amor, el dandismo y la intriga 16<br/> El amor querido 33<br/> El Borracho burlado 31, 32, 33<br/> El Capitán Carrillo 35<br/> El Carnaval 33<br/> El ciclo de Chester 24<br/> El ciclo de York 24<br/> El criado de dos amos 31<br/> El hijo pródigo 20, 29, 30<br/> El judío errante 20<br/> El juicio y Condena del Carnaval 21<br/> El marischal en su fragua 31<br/> El médico avariento 33<br/> El Patelin 33<br/> El sacrificio de Abraham 22<br/> El teatro popular vasco. Semiótica de la representación 12<br/> Eletere 91<br/> Elizondo 55<br/> Elkanoren semeak (Los hijos de Elcano) 50<br/> Elkorra 91<br/> Endrike VIII.a 91<br/> Ergobiyan 40<br/> Eriotz-bide 90<br/> Erregearen herioa 90<br/> Errenta (La renta) 76, 82<br/> Eskaleak 90<br/> Eskualdunak Ibañetan 45<br/> Ester 20<br/> Eta gure heriotzeko orduan 69<br/> Etxahun 21, 69<br/> Etxahun koblakari 45<br/> Etxe aldaketa 60<br/> Etxe-kalte 91<br/> Eun dukat 60<br/> Euskal Teatroaren Historia 95<br/> Eüskaldünak Iraultzan 45, 50<br/> Euzko Gogoa 91<br/> Exiliatuak ez gara inongoak 95<br/> Ez da pale egiteko oldua 91<br/> Ezer ez ta festa 37, 61<br/> Ezkonduko ditugu (Los casaremos) 82<br/> === F === Fernando 11<br/> Fidel izan beharraz 91<br/> Francisco 36<br/> Francisco I 20<br/> === G === Gabon Gaberako Ikuzkizun (Acto para la Nochebuena) 30<br/> Gabon Gabonetan 61<br/> Gabon “Navidad” 37<br/> Gachucha 90<br/> Gai dagoenaren indarra 55<br/> Gaitzetsia 90<br/> Garaia da Euskadi (Garaia es Euskadi) 76, 82<br/> Garamendi 21<br/> Garatenea 76, 82<br/> Garbiñe 55<br/> Gargantua et Pantagruel 14<br/> Garoa 60<br/> Garoa usaia 60<br/> Gastibeltzaren karabinak 90<br/> Gazteluko mutxurdinak (Las solteronas del castillo) 82<br/> Genobeba Oratorioan 35<br/> Genoveva de Bravante 20<br/> Gernika 82<br/> Gernikako arbola 90<br/> Gezur mezur (Todo es mentira) 82<br/> Gillen Tell-ek begiak triste 91<br/> Gizon bikaiñak 91<br/> Gizona ta kidea 90<br/> Gizonak eta ez 91<br/> Godefroy de Bouillon 18, 20, 30, 36<br/> Godoten esperoan 90<br/> Gonzalve edo ostatu betea (Gonzalvo o el mesón lleno) 35, 90<br/> === H === Halidon Murua 91<br/> Hamlet 91<br/> Harispe Mariskala 50<br/> Haritschelhar 21<br/> Harizpe 21<br/> Hautsi da kristala (Se ha roto el cristal) 76, 82<br/> Hauzoko hilketa 91<br/> Hegazti erratiak (Aves errantes) 76, 82<br/> Helena de Constantinopla 18, 20<br/> Hélène de Constantinople 29<br/> Henry IV 20, 45<br/> Herio dantza 91<br/> Herriko semeak 45, 50<br/> Hilerri itxia (Cementerio clausurado) 76, 82<br/> Hirni ama alabac 40<br/> Hiru jolas gaizto (Tres juegos malvados) 76<br/> Hiruak bat (Los tres uno) 82<br/> Histoire de Saint Jacques 24<br/> Historia triste bat 69<br/> Holofernes 20<br/> Horace 33<br/> Horren maite zaitut (Es que te quiero tanto) 76<br/> === I === Ibañeta 45<br/> Ihauteria Euskal literaturan 21<br/> Il heroe chinese 33<br/> Il tracolo 33<br/> India beltzak (Las Indias negras) 82<br/> Innis Fodhla, amonaren ipuin irlandarrak 82<br/> Iparragirre 21, 45<br/> Iriyarena 37, 54<br/> Irritza (Ambición) 55, 91<br/> Iru gudari 61, 91<br/> Iruriko zalduna 45<br/> Ithurry 44<br/> Ito... edo ezkondu 91<br/> Itsas izar bat zen 91<br/> Iturrian 60<br/> Itxasora 61<br/> Itzaltzuko koblaria 90<br/> Ixkiña Mutrikun 42<br/> Izariko zapeta 61<br/> Izarra 54<br/> Izuaren aurpegia 90<br/> === J === Jacob 20<br/> Jacques eta Nagusia 90<br/> Jainkoaren Hitzak 91<br/> Jean de Calais 18, 20, 36<br/> Jean de Paris 18, 20, 25 36<br/> Jeanne d’Arc 18, 20<br/> Jeremías 20<br/> Jerusalem 36<br/> Jerusalén liberada 20<br/> Jo ezak berriro 90<br/> Job 17, 20, 22<br/> Jon gurea, Parisen hatzana (Jon nuestro que yace en París) 76, 82<br/> Jondone Jacob 25<br/> José 20<br/> Josefina 17<br/> Josué 20, 36<br/> Jouanic Hobe eta Arlaita 25<br/> Joxemaritarrak 42<br/> Juan de París 29, 30<br/> Juana de Arco 20, 36<br/> Juanik Hobe eta Arlaita 14, 16, 28<br/> Jubinal 24<br/> Judith 17, 20, 36<br/> Judith eta Holopherne 29<br/> Judith, la Josefina 22<br/> Juicio y Condena del Carnaval 21<br/> Julio Zesar 91<br/> Jondone Jakobe 27<br/> Jondone Jakobe handiaren trageria 23, 95<br/> Justizia txistulari (La justicia chistulari) 69<br/> === K === Kabalzar eta bere familia 16, 28<br/> Kaniko eta Beltxitina 16, 36, 69<br/> Kanpotarrak maisu 76<br/> Karmela 35<br/> Karmen gaztain saltzallea eta zeladore baten estuasunak 42<br/> Kontrabajua 91<br/> Kouli khan, 20<br/> Kultur ministrariak ez digu errukirik 76<br/> === L === L´Arche de Noé 18<br/> L´Homme battu par sa femme (El hombre maltratado por su mujer) 28<br/> La bandera fenicia 42<br/> La clemencia de Tito 33<br/> La collection de chroniques nationales et françaises 17<br/> La Concha, excursión veraniega en un baño y dos olas 37<br/> La conversión y penitencia de la Magdalena 17, 22<br/> La Création du Monde 18<br/> La destrucción de Jerusalén 20<br/> La dure et cruelle bataille et paix du glorieux 21<br/> La Farce du Maître Pathelin, 14<br/> La Mascarade d’Ordiarp 12<br/> La Natividad 20<br/> La Pasión Trovada de Diego de San Pedro 17, 22<br/> La Pasión y remembranza de nuestro Señor Jesucristo 17<br/> La Paz 33<br/> La princesa de Cachemire 20<br/> La serva Padrona 33<br/> La Tertulia 33<br/> La Tragedia de Santiago el Mayor 23<br/> La Vida de Sant Millán 27<br/> La vie et mistere Saint James en personnages sel 24<br/> Lagun txar bat 55<br/> Lamindegiko laminak <br/> (Las lamias del río) 76, 82<br/> Lancre 82<br/> Lapikoa 91<br/> Lapurrak, Lapurrak 37<br/> Larraldeko lorea 90<br/> Las Cantigas de Alfonso X 27<br/> Le Capitole de Toulouse 17<br/> Le deserteur 33<br/> Le maître en droit 33<br/> Le Poète Basque 18, 22<br/> Le Roy & le fermier 33<br/> L’Ecole des femmes 31<br/> Legenda Aurea 23<br/> Legorreko Arrantzaleak 42<br/> Lehen pheredikia (El prólogo) 21<br/> Lenago il 42<br/> Leokadia 40<br/> Les douze Pairs de France 19<br/> Les quatre fils d’Aymon 18, 25<br/> Les Trois Martyrs 17<br/> Libe 42, 90<br/> Lide ta Ixidor 42<br/> Livieta e poy Fracoso 33<br/> Loiola 82<br/> Lore zimelduen sua (El fuego de las flores marchitas) 76, 82<br/> Los cuatro hijos de Aymon 20, 36<br/> Los hijos de San Luis 20<br/> Los Pedantes 33<br/> Los tres emperadores 36<br/> Los tres mártires 20, 36<br/> Louis XI 45<br/> Lucille 33<br/> Luchi 40<br/> Ludus Sancti Jacobi 24<br/> Luis XI 20<br/> Luzuriaga 40<br/> === M === Macbeth 55<br/> Madeline de Jauregiberri 45<br/> Maiatza 90<br/> Maitena 90<br/> Maitena Basaburu 21, 45<br/> Maitetchoren ezkontza 61<br/> Malkus eta Malkulina 16, 21, 36<br/> Manon Lescaut 28<br/> Manuela eta Gerezitzea (La época de las cerezas) 82<br/> María de Navarra 20<br/> Maria Nafarroakoa 35<br/> Maria Solt eta Kastero 16, 29<br/> Marianela 60<br/> Marinela 91<br/> Matalas 21, 45, 69<br/> Matilde 42<br/> Medeie 90<br/> Mehaltzu eta Benus 16<br/> Mendi mendiyan 42<br/> Mikelatxo 55<br/> Mirentxu 42<br/> Mixel Garikoitz 45<br/> Moisés 20, 36<br/> Motxa errian 42<br/> Moyse 18<br/> Mugaldeko herrian eginikako Tobera 69<br/> Mustafá 19, 36, 45<br/> Mustafá el Gran Turco 20<br/> Mystère de Saint Jacques 24<br/> === N === Nabucodonosor 18, 36<br/> Napoleón 20, 36<br/> Negarrez igaro zan atsua 91<br/> Nekrassov 91<br/> Nerón 20<br/> Neskame berria 90<br/> Neskatilla ezkongai 90<br/> Neurriari neurriaz 91<br/> Ninette à la Cour 33<br/> Nola jin ala joan (Como se viene se va) 82<br/> === O === Obra Guziak 91<br/> Oidipu Bakaldun 91<br/> Oidipu Kolono´n 91<br/> Oihenart 21<br/> Onenzaro gaba 40<br/> Ordo Virtutum 20<br/> Orígenes 22<br/> Oroigarriak 42<br/> Ortzuri 42<br/> Ostiralero afaria (Cena los viernes) 76, 83<br/> Otsoa eta bildotsa alegia (La fábula del lobo y el cordero) 82<br/> Otto Kristobal 82<br/> === P === Pantagruel eta Gargantua 21<br/> Papa Virgilio 20<br/> Pasa de Chimbos 42<br/> Pasacalles por un País que ni existe 45<br/> Pasayan 40<br/> Pathelin 33<br/> Pedro eta kapitaina 90<br/> Pedro Mari 42, 90<br/> Pepa eta Koakin 36<br/> Pernando amezketarra (Fernando el de Amézqueta) 76<br/> Pernando, bizirik hago oraindio 76<br/> Petan mihiku 91<br/> Petit Jean eta Sebadina 16, 29<br/> Petitun eta Petik hun. 16, 36<br/> Petra xardin saltzallia 40<br/> Pette Basaburu 45<br/> Pette Bereter 21, 45<br/> Peyrot eta Peyrotina 44<br/> Phantzart 21<br/> Pierre de Provence 20<br/> Pierris eta Katixa 16<br/> Pierrot eta Xarrot 16, 36<br/> Piloktete 91<br/> Pipin 76<br/> Planta eta Eleonora 16, 36<br/> Pontzio Gauxori (Florencio noctámbulo) 82<br/> Poxpolin gorria 91<br/> Prévost 28<br/> Prometeo burdinetan 90<br/> Protestanta eta Belle Marie 36<br/> Publikoari gorroto (Odio al público) 76<br/> Pudente 40<br/> Pulpuba 42<br/> === R === Ramuntxo 55, 60, 61, 90<br/> Rekokilart eta Arieder 16, 29<br/> Ricardo de Normandía 29<br/> Ricardo sin miedo 30, 36<br/> Richard duc de Normandie 18<br/> Richard II 91<br/> Robert le Diable 50<br/> Roberto el diablo 20, 36, 44<br/> Roland 20, 29, 36<br/> Rôles Gascons 15<br/> Rose & Colas 33<br/> === S === Sabino Arana 45<br/> Saint Alexis 18<br/> Saint Jacques 18<br/> Saint Julien 25<br/> Saint Louis (Louis IX) 45<br/> Saint Pierre 18<br/> Saint Roch 18<br/> Saint-Jacques 29<br/> Sainte Agnès 18<br/> Sainte Catherine 18<br/> Sainte Engrâce 18<br/> Sainte Geneviève 18<br/> Sainte Hélène 18<br/> Salome 91<br/> Saltzaile baten heriotza 90<br/> San Abraham eremita 20<br/> San Alexis 20<br/> San Anastasio 20<br/> San Andrés 20, 45<br/> San Antonio 20<br/> San Bertrand de Commings 20<br/> San Blas 20<br/> San Claudien y Santa Marsimisa 20<br/> San Clemente 20<br/> San Esteban 20<br/> San Eustaquio 20, 30<br/> San Jerónimo 20<br/> San Juan Bautista 20, 36<br/> San Juan Calybita 20, 36<br/> San Juan Guerin 20<br/> San Julián de Antioquía 20<br/> San Justín 20<br/> San Luis 20, 30, 36<br/> San Martín 30<br/> San Pedro 20, 36<br/> San Roque 20, 36<br/> San Sebastián 20<br/> San Zósimo 20<br/> Sancho Azkarra 21<br/> Sancho El Fuerte o la esmeralda de Miramamolín 76<br/> Sancho Panza dans son île (Sancho Panza en la Ínsula Barataria) 32<br/> Sansón 20, 36<br/> Santa Agnes 20<br/> Santa Catalina 20, 36<br/> Santa Cyr y Santa Julita 20<br/> Santa Elena 30, 36<br/> Santa Elisabete 18, 30<br/> Santa Elisabeth de Portugal 20<br/> Santa Engracia 20<br/> Santa Eufemia 20<br/> Santa Genoveva 36<br/> Santa Grazi 36, 45<br/> Santa Kruz 45<br/> Santa Kruz apaiza, (El cura santa Cruz) 82<br/> Santa Lucía 20<br/> Santa Margarita 20, 36<br/> Santa Ursula 20<br/> Santa Verónica 20<br/> Santiago el Mayor 20, 36<br/> San Tomás 20<br/> Santxo Azkarra 45<br/> Sasi Eskola 42<br/> Saturno eta Benus. 16, 29<br/> Speculum Historiale 23<br/> St Cyran 82<br/> St Cyran, Jainkoa gorderik 76<br/> Stabat Mater Dolorosa 31<br/> Su ta gar 91<br/> Su-emailleak 90<br/> Sugea kantari, 91<br/> Sutan biotza 91<br/> === T === Tarakin´go emaztekiak 91<br/> Tartuffe 31, 33<br/> Teatro cómico suletino. Colección de farsas charivarescas 29<br/> Tercera parte de la tragicomedia de la Celestina 22<br/> Théâtre de Tradition populaire 35<br/> Thibaud de Champagne 18, 20<br/> Tinelaria 22<br/> Todos erribatekos 42<br/> Tragedie compossée sur l’arrivée de St. Jacques l 25<br/> Troiako emakumeak 90<br/> Tu, quoque fili. 76, 82<br/> Tuduk 36<br/> Tuduk eta Ratafía 16<br/> Turut Arrosa 16<br/> Txalupak jaberik ez (La barca sin pescador) 69<br/> Txerrenzubiko gertaria 90<br/> Txitra 91<br/> Txokolo 42<br/> Tzintzarrots 44<br/> === U === Urchilotar horiek 61<br/> Urikoa 91<br/> Urlo 42<br/> Urretxindorra 91<br/> Urrutiko intxaurrak 37<br/> Urteurrena 60<br/> Utzi biarko 90<br/> Uztailaren laua Renon (El cuatro de julio en Reno) 76<br/> === V === Viaje a Navarra durante la insurrección de los vascos 11<br/> Vida y loas de San Juan 17, 22<br/> Vida y Milagros de Santiago El Mayor 18<br/> Vizcaytik Bizkaira 42<br/> === W === Woiyzecken kondaira 90<br/> === X === Xabiroya 42<br/> Xalbador 21, 50<br/> Xalbador - Harispe marexala 45<br/> Xardiñak 42<br/> Xiberoko makia 45, 50<br/> Xiberua eta Marzeline 16, 29, 36<br/> Ximena 21, 45<br/> Xordo 42<br/> === Z === Zabortegia (El vertedero) 76<br/> Zalameako alkatia 90<br/> Zaldun bitxia 90<br/> Zelemin ta Zelemon 11<br/> Zenbait bertso zahar eta berri 95<br/> Zereko zera zertzen delako zereko zerarekin 76<br/> Zeren azken finean 95<br/> Zeuk nahi duzunez 91<br/> 891an Eskaldunak gerlan 35<br/> Zu(t)gabe (Sin ti) 76, 82<br/> Zuberoako Irri teatroa. 29, 95<br/> Zumalakarregi 21, 45<br/> == Aipatutako izenak == === A === Abad, Juan 10<br/> Acosta, J. 90<br/> Adame, Piarres 36<br/> Aebischer, Paul 24<br/> Agerre, Bazil 16<br/> Agirre, J. 90<br/> Agirre, Domingo 60, 90<br/> Agirre, María Dolores 61, 69, 90<br/> Agirre, Ramon 76, 82<br/> Agote, J. 90<br/> Aguer, Jean 45<br/> Aguergaray, Arnaud 44, 45, 50<br/> Agirre 33<br/> Agirre, Jose Antonio 50<br/> Aire, Fernando 50<br/> Aitzol 61<br/> Alberdi, I. 90<br/> Alfonso VI 23<br/> Alford 12<br/> Altuna, J. 91<br/> Alzaga, Toribio 40, 54, 55, 60, 61, 69, 76, 83, 90, 91<br/> Alzibar 33<br/> Allen, W. 90<br/> Amasorrain, Tx. 91<br/> Amaud, Camile 24<br/> Amestoy, Koldo 69<br/> Amezaga 61<br/> Amezaga, B. 90, 91<br/> Amonarriz A. 60<br/> Andonegi 42<br/> Anselmi, L. 90<br/> Arana, Sabino 42, 50, 90<br/> Aranguren, J.L. 90<br/> Arbelbide, Xipri 35<br/> Arene Garamendi, María 12<br/> Aresti, Gabriel 69, 90, 91<br/> Areta 33<br/> Areta, Luis María 31<br/> Ariztimuño 60<br/> Arozena 69<br/> Arozena, A. 60<br/> Arregi, Joseba 76<br/> Arrese, Emeterio 42<br/> Arribas, Pablo 27<br/> Arrieta 42<br/> Arrieta, Yolanda 69<br/> Arriola, X. 90<br/> Arroitajauregi, J. 90<br/> Arrue, P. 90<br/> Arruza, M. 91<br/> Artaud 69<br/> Artola, Jose 42, 91<br/> Artola, Rosario 42<br/> Arzak, Antonio 42<br/> Askagorta, Pedro 32<br/> Atxaga, Bernardo 69, 76, 90<br/> Aubailly, J.C. 21<br/> Aurre-Apraiz, B. 91<br/> Azkue, R. M. 42, 95<br/> === B === Badé 12<br/> Bagués, Jon 33<br/> Balujan 60<br/> Balzola, Marianita 31<br/> Bañez de Artazubiaga, Martin 11<br/> Barbier, Jean 60<br/> Barbieri 40<br/> Bardon 24<br/> Barkaiztegi, T. 91<br/> Baroja, Caro 10, 15<br/> Baroja, Pío 16, 37, 69, 90<br/> Baroja, Serafín 37<br/> Barral i Altet 24<br/> Barriola, Avelino 54, 55, 60, 69<br/> Barrutia 32, 42, 61, 69<br/> Bartzen 28<br/> Bartxargaray, Salvador 25<br/> Bassagaix 36<br/> Beckett, S. 90<br/> Bedaxagar, Jean Michel 45<br/> Begiristain, I. 69, 90<br/> Béguerie, Pantxika 24<br/> Benavente, J. 90<br/> Benedetti, M. 90<br/> Beobide, J. 90<br/> Berzaitz, Pier Paul 44, 45, 50<br/> Bessiger 36<br/> Betti, Ugo 69, 90<br/> Bichi Joseph 34<br/> Bilbao, Gidor 29<br/> Bizkarrondo, Indalecio 40<br/> Bloch 83<br/> Boadella 20<br/> Bonaparte, Louis Napoleon 15<br/> Bordato, Juan 36<br/> Bordazarre, Pierre 21, 45<br/> Bourges, Elémir 35, 90<br/> Bravo, Millán 23<br/> Brecht, B. 69, 90<br/> Brook, Peter 69<br/> Büchner, G. 90<br/> Buchon, Jean Alexandre 17, 22<br/> Buero Vallejo 69<br/> Burguburu, J. Aguer 36<br/> Busson, Jean Pierre 36<br/> === C === Calderón, P. 90<br/> Calixto II, 23<br/> Calvez, L. 90<br/> Campión, Arturo 69, 90<br/> Camus 69<br/> Carlomagno 23<br/> Caro Baroja 12, 15<br/> Caro Julio 37, 40<br/> Casal, Felipe 42<br/> Casal, María 42<br/> Casal, Pablo 42<br/> Casenave Harigile Junes 44, 45, 76<br/> Casona, Alejandro 69<br/> Cassou, J.B. 36<br/> Cassou, Thomas 21, 36<br/> Castelao, A. 69, 90<br/> Cillero, Francisco Xabier 76, 83<br/> Clairán, R. 90<br/> Conforto 33<br/> Corneille 21, 32, 33<br/> Cothereau Alexandre 18<br/> === CH === Chaho Agosti 11, 12, 18, 19, 21, 50<br/> Chandler 83<br/> Charason, H. 90<br/> Charriton, A. 61<br/> Charron 30<br/> Chaten, Jean 36<br/> Chejov, A. 90<br/> == D == d´Abbadie, Antoine 50<br/> d´Andurain, Clement 44<br/> D´Arette, Benoit 30<br/> D´Etchebarne 30<br/> D´Orville Contaut 31<br/> Dacosta, B. 90<br/> D’Albret, Jeanne 21<br/> Dannunzio 19<br/> Daranatz 24<br/> Dauzat, Albert 14<br/> Davant Jean Louis 44 45, 50<br/> De Altuna eta Portu, Manuel Ignacio 31<br/> De Arrosa Oxamendi 15, 28<br/> De Azkue, Resurreción Maria 30, 42<br/> De Barrutia eta Basagoitia Pedro Ignacio 28, 30<br/> De Beauvais, Vincent 23<br/> De Bela, Jacques 14<br/> De Bengoa, Becerro 95<br/> De Berceo, Gonzalo 27<br/> De Borgoina, Guido 23<br/> De Borgoina, Raimundo 23<br/> De Cambo, Chiquito 21<br/> De Constantinople, Hélène 19<br/> De Credomio, Analrico 15<br/> De Etxegaray, Jean 22<br/> De Gamarra, Manuel 33<br/> De Humboldt, Guillermo 18<br/> De Irumberry, Juan Pedro 16<br/> De Julleville, Petit 14, 17, 24<br/> De L´Ancre, Pierre 14<br/> De la Vega, Garcilaso 27<br/> De Labeaga, Juan Cruz 14<br/> De Larrunbide, Joanes 17<br/> de Lastur, Milla 11<br/> De Ligi, Carricart 30<br/> De Manosque, M. Mille 24<br/> De Munibe, Frantzisko Xabier Maria 28<br/> De Ortuzar, Robustiano 42<br/> De París, Pedro 24<br/> De Picaud, Aimeric 23<br/> De Picou, Hugues 18, 22<br/> De Samaniego, Félix María 31<br/> De San Pedro, Diego 22<br/> De Santander, Martín 22<br/> De Unamuno, Miguel 95<br/> De Valle Inclán, Ramón 69<br/> De Voragine, Jacques 23<br/> Decrept, E. 90<br/> Del Olmo, Joan Karlos 76, 82<br/> Desplat Charles 14, 15<br/> D’Etxegaray Jean 17<br/> Díaz Bernal 27<br/> Dickens 83<br/> Doña Urraca 23<br/> Dorronsoro, L. 91<br/> Ducéré, Emile 17<br/> Dürrenmatt, F. 69, 90<br/> Duvoisin Jean 35<br/> === E === Etxave Alfredo 42<br/> Etxebarria Xabier 31<br/> Egiluz, J. 91<br/> Egia eta Agirre Joakin Maria 30, 31, 32, 33<br/> Eleizegi, Katalina 55<br/> Eleizalde, I. 91<br/> Elhuyar, Hnos 33<br/> Elissagaray, Mayi 61<br/> Elissalde de Elissagaray, Dominique 16<br/> Elizondo 55<br/> Elizondo, J. 91<br/> Eskilo 90<br/> Esparza 17<br/> Etxahun, Pierre Topet 29<br/> Etxamendi, Manex 44<br/> Etxecopare 44<br/> Etxabe, A. 90<br/> Etxahun 50<br/> Etxaide Jon 61, 90<br/> Etxamendi «Bordel», Jean 16, 36<br/> Etxamendi Manex 16<br/> Etxaniz, Nemesio 61, 69, 91<br/> Etxebarne, Pierre Paul “Pipo” 50<br/> Etxebarria, J.G. 90<br/> Etxeberri, Joanes 35<br/> Etxeita, J. 91<br/> Etxepare, Jean 16<br/> Euripides 90<br/> === F === Fava, A. 90<br/> Fernandez Catón, José María 22<br/> Ferrant 31<br/> Fitzgerald 83<br/> Flouret 30<br/> Fo, Dario 76, 90<br/> Fornells, Manuel 34<br/> Fourcade, Pierre 30, 36<br/> Fourel, Victor 18<br/> Fourquet, François 12<br/> Frisch, M. 69 90<br/> === G === Gabon 60<br/> Galarreta, X. 90<br/> Galdós 60<br/> Gamboa 42, 55<br/> Garamendi 12, 21<br/> García, E. 90<br/> García Lorca 69<br/> García, Pedro 17<br/> Garibai 10<br/> Garitaonaindia 55<br/> Garmendia Salvador 69, 91<br/> Garrote, Chanton 32<br/> Garzia, J. 90<br/> Gauliber 18, 30<br/> Gelmirez, Diego 23<br/> Genua, Enkarni 76, 83<br/> Ghelderode, M. 90<br/> Gheon, H. 69, 90<br/> Gil, Vicente 30<br/> Giono, J. 90<br/> Goenaga, I. 91<br/> Goenaga, Aitzpea 76, 82<br/> Goldoni, C. 31, 90<br/> Gomez, Gaspar 22<br/> Gomez, Manolo 83<br/> Gomez, Manrique 30<br/> Gorostibar, Pierre 24, 36<br/> Grotowsky 69<br/> Gelbentzu 42<br/> Guerra, Juan Carlos 30<br/> Guido 23<br/> Guilcher, Jean Michel 12, 16<br/> Guilsou, P. 91<br/> === H === Haranburu, Luis 76, 82<br/> Haranburu 69<br/> Hardoy, J.B. 16, 36<br/> Harispe, Piarres 35<br/> Haritschelhar Jean 17, 19, 50<br/> Hart, Roy 69<br/> Heguiaphal 20, 36<br/> Héguiaphal Chéraute, Jean 24<br/> Heguiaphal, Marzeline 20<br/> Hemingway 83<br/> Hérelle, Georges 12, 14, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 24, 25, 34, 44<br/> Hiribarren, Jean Martin 35<br/> Hirigarai, Pantxo 76, 82<br/> Hugo, Victor 37<br/> Humboldt 18<br/> Humpert, P. 90<br/> === I === Ibiñagabeitia, A. 61, 90<br/> Ibsen, H. 90<br/> Idiart Roger 44, 45, 50<br/> Inza, D. 91<br/> Ionesco, E. 69, 90<br/> Iraola, Victoriano 37, 40, 55<br/> Iribarren, José María 14<br/> Irigarai, Leopoldo 44<br/> Irigoien Martin 76, 82<br/> Iruretagoiena, J. 91<br/> Isla 31<br/> Ithurriage 14<br/> Iza, L. 90<br/> Izagirre, K. 90<br/> Izpizua, Koldo Daniel 76, 82<br/> === J === Jaka, D. 90<br/> Joanes de Larrumbide 17<br/> Jouanchaye, André Dominique 18<br/> Juana de Arco 29<br/> Juaristi, Jon 14<br/> Julleville 18<br/> === K === Karraskedo J. 60<br/> Kortazar, J. 30, 91<br/> Kundera, M. 90<br/> === L === Labaien, Antonio 42, 54, 60, 61, 69, 83, 90, 91<br/> Lacombe, Georges 18, 29<br/> Lacha, Bonifacio 42<br/> Lafitte, Piarres 17, 20, 35, 60, 61, 90<br/> Lahorec, Pierre 30<br/> Lakarra 30<br/> Landart, Daniel 69, 82, 90<br/> Larché 29, 30<br/> Larman 42<br/> Larrakoetxea 61, 91<br/> Larrieu 25<br/> Larrunbide, Joanes 22<br/> Larzabal, Pierre 61, 69<br/> Lasa, B. 90<br/> Lasa, M. 91<br/> Lasagabaster, Txuma 69<br/> Lauaxeta 61<br/> lbsen 69<br/> Le Braz 25<br/> Lebègue, Raymond 24<br/> Legasse, Marc 45, 90<br/> Lehir, Yves 24<br/> Lekuona, Manuel 11<br/> Léon Albert 18, 19, 29, 36<br/> Léon Léon 60<br/> Lertxundi, Gabriel 11<br/> Lete 69<br/> Linazasoro, Karlos 76, 82<br/> Loidi, Ane 36<br/> Lope de Vega 32, 90<br/> Lope Martinez Isasti 17<br/> López Alén, Francisco 42<br/> Loti Pierre 55, 69, 90<br/> Loukovich, Koster 24<br/> Lousteau, Jean 61<br/> Loyarte, A. 42<br/> Lozano 69<br/> Luku, Antton 76, 82<br/> Lurriztia 17<br/> Luzuriaga 40<br/> === M === Madariaga, Bartolomé 35<br/> Maeterlinck, M. 61, 90<br/> Magnin 24<br/> Manterola, Jose 37, 42<br/> Mardo, Beñat 50<br/> Maria, M. 90<br/> Markiegi, J. 90, 91<br/> Martinez, Antonio 34<br/> Massip, Francesc 20, 24<br/> Mata de Linares, Juan 33<br/> Mattin 50<br/> Mecol, Jean 30, 36<br/> Mecol, Pierre 36<br/> Mendiguren, Xabier 60, 69, 76, 82, 90, 91<br/> Menéndez Pelayo, Marcelino 33<br/> Metastasio 33<br/> Meyer, P. 23<br/> Michel 12, 19, 24, 35<br/> Mitxelena 17, 37<br/> Miller, A. 90<br/> Minaberri, Jeanne 61<br/> Mir, J. 90, 91<br/> Mirande, Jon 60, 83<br/> Mistral, Federico 37<br/> Mitxelena, Koldo 95<br/> Mokoroa, Valerio 42<br/> Moissan, André 23<br/> Molière 18, 22, 31, 32, 33, 69, 91<br/> Monasterio, X. 91<br/> Monleón, José 69<br/> Monzón, Telesforo 60, 61, 69, 76<br/> Moret 17<br/> Mozos, Iñaki 12, 21, 29<br/> Mugartegi, Pedro Valentín 31<br/> Muxika, Gregorio 54, 90, 91<br/> Mujika, I. 91<br/> Munibe Idiakez, Frantzisko Xabier Maria 30, 33<br/> Munibe, Maria Josefa 31<br/> Muñoz, J. 90<br/> Muñoz Seca 69<br/> Murua, R. 90<br/> Muxika, Tene 60<br/> === O === Otxoa de Kapanaga, Martíin 18<br/> Otxoa de Ozaeta, Santxa 11<br/> Oihenart 17, 27<br/> Oihenarte, Jakes 36, 69<br/> Olaizola 55<br/> Olaizola, Alaitz 76<br/> Olano, A. 91<br/> Olarra, X. 91<br/> Olasagarre, Juanjo 76, 82<br/> Olasagasti, Eneko 69<br/> O’Neill 69<br/> Ormaetxea 11<br/> Oxalde Joanes 16, 36<br/> Oiharzabal, Beñat 18<br/> === P === Palacios Emilio 31, 33<br/> Pandolfi, Vito 17<br/> Pearce 61<br/> Pedrolo, M. 91<br/> Pelayo Menéndez 22 Peñaflorida, Conde de 30, 31, 32, 33<br/> Pergolesi 33<br/> Perucho 22<br/> Pessoa, F. 91<br/> Philidor 31, 32<br/> Pierné, Gabriel 55<br/> Piranuelles, A. 91<br/> Pla, Joseph 31<br/> Plauto 91<br/> Pochelu, J. 90<br/> Poinsinet 32<br/> Poisson, Raimond 18, 22<br/> Power, J. 91<br/> Priestley 69<br/> === Q === Queheille Patrick 44, 45, 50<br/> Quetant 31<br/> === R === Rabelais 17, 21, 83<br/> Racine 32<br/> Recalde, Marcos 31<br/> Renouard, Ives 15<br/> Rey Flaud, Henry 14, 15<br/> Rospide, Jean Pierre 36<br/> Rousseau 31, 91<br/> Ruiz, V. 91<br/> === S === Sabiaga, E. 91<br/> Sabino 82<br/> Saffores Jean Pierre 17, 19, 24, 36<br/> Saffores, Jean Bte 24<br/> Salaber, Pierre 44, 45<br/> Salaberria 40<br/> Sallaberri P. 36<br/> San Martin, J. 90<br/> Santesteban 40<br/> Santibañez, Vicente María 31<br/> Santisteban, K. 90, 91<br/> Sarasola, J.A. 91<br/> Sarriegi, Raimundo 40<br/><br/> Sarrionandia, J. 91<br/> Sartre, J.P. 91<br/> Sastre, A. 69, 91<br/> Satrustegi 44<br/> Scott, W. 91<br/> Schiller, F. 91<br/> Settaro, Thomas 34<br/> Shakespeare, W. 91<br/> Sofokles 91<br/> Soroa, Martzelino 37, 40, 54, 55, 61, 69<br/> Sota, Manu 60, 91<br/> Stanislawsky 69<br/> Stansfield Perez 45<br/> Steinbeck, J. 91<br/> Steinsson, G. 91<br/> Stoll, Otto 25<br/> Strindberg, A. 76, 91<br/> Süskind, P. 91<br/> === T === Tagore, R. 69, 91<br/> Tavernier 30<br/> Telleria 55<br/> Teodomiro 23<br/> Topet Etxahun, Pierre 16, 36, 50<br/> Torres Naharro 22<br/> Toulet, J.B. 36<br/> Trueba, A. 91<br/> Twain, M. 83, 91<br/> === U === Ugalde, Mikel 76<br/> Uralde, Rafael 34<br/> Uranga 42<br/> Urkiaga «Lauaxeta», Esteban 61, 90, 91<br/> Urkizu 36<br/> Urkizu, Patri 36, 95<br/> Urkixo 17, 18, 91<br/> Urrutxua, J. 91<br/> Urruzola «Uxola», Estanislao 61<br/> Uthurburu, Léon 50<br/> === V === Valdés, A. 90<br/> Valle-Inclán, R. 91<br/> Vallejos, X. 91<br/> Van Gennep 12<br/> Variot, J. 35<br/> Verlaine 50<br/> Viar Nicolas 42, 91<br/> Vilinch 40<br/> Vinson 19<br/> Von Bingen Hildegard 20<br/> Voragine 25<br/> === W === Wagner 37<br/> Webster 16, 19, 20, 21, 35<br/> Webster, Nenthwort 15<br/> Wesker, A. 91<br/> Wilde, O. 91<br/> Williams, Tennesee 69<br/> === Y === Yeats, W.B. 61, 91<br/> === Z === Zabaleta, P. 90<br/> Zabalondo, B. 90<br/> Zaitegi, Jokin 61, 90, 91<br/> Zarate, Mikel 95<br/> Ziarsoro “Abeletxe”, Manu 61<br/> Zuaznabar, Mariano 40<br/> Zubikarai, Augustin 61, 69<br/> Zumalakarregi, 82<br/> == Aipatutako taldeak == Alostorrea 61<br/> Bilboko Euzko Gastedija 61<br/> Bordaxuri Taldea 91<br/> Cómicos de la Legua. 69<br/> Euskal Fedea 42, 55<br/> Euskal Iztundea 54, 55, 61<br/> Euzko Etxea(k) 60<br/> Ezer ez ta festa 55<br/> Garbiñe 55<br/> Intxixu 69<br/> Jarrai 69<br/> Kakotx 82<br/> Mendiburu 60<br/> Xirrixti Mirrixti 82<br/> 6f9u40hjnplsgs4oqkq87xym1qf5h9p 0 2955 7761 2015-08-06T13:02:57Z Jalkorta 1113 Orria sortu da. Edukia: Zinemagilea mugitzen ari diren irudiak baliatzen dituen istorioen kontalaria da, laburbilduz. Beraren baitan biltzen dira idazlea, fotografoa, artista plastikoa, eszenarat... wikitext text/x-wiki Zinemagilea mugitzen ari diren irudiak baliatzen dituen istorioen kontalaria da, laburbilduz. Beraren baitan biltzen dira idazlea, fotografoa, artista plastikoa, eszenaratzailea, erritmoen konpositorea.... Teknika eta ahalmen sortzailea, gurean iragan apala, orainaldi ona eta geroaldi oparoa dituen arte totalaren aldaera batean. Hori egiaztatzea dagokigu, segidan datozen 26 zuzendarien biografiak medio. == Harry D’Abbadie D’Arrast (Buenos Aires, 1897-Montercarlo 1968) == Oinetxea Iparraldean zuen euskal aristokraziaren familia bateko seme, Harry Buenos Airesen jaio zen, baina gaztetan Parisa joan zen, arkitektura ikastera. I. Mundu Gerran borrokatu ostean, Hollywood aldera abiatu zen, eta han ezagutu zuen Charles Chaplin, '''''Parisko emakume bat''''' (1923) maisulanaren eta '''''Urre kimera''''' filmean laguntzaile tekniko gisa kontratatu zuena. Adolphe Menjou-k harremanetan jarri zuen Paramount ekoizpen‑etxeko zuzendariekin, eta han 1927 eta 1933 bitartean zenbait komedia sofistikatu, Lubistchen iritziz “zinemaren historiako xoragarrienetakoak”, zuzendu zituen. '''''Sucedió en España''''' ('''''La traviesa molinera''''') II. Errepublika garaiko film nagusietakotzat hartzen da. == Nemesio Manuel Sobrevila (Bilbo, 1889‑Donostia, 1969) == Gerra aurreko abangoardiako zinemaren ordezkaririk behinena dugu. Bartzelonan eta Parisen arkitektura ikasketak egin zituen, eta espazioari buruzko ezagutzak bere zinema lanetan erabili zituen: '''''El sexto sentido''''' (1926) eta '''''Lo más español o Al Hollywood madrileño''''' (1928). Primo de Riveraren gobernuak debekatu zuen mirariak egiten zituen mediku donostiar bati buruzko '''''Las maravillosas cura del doctor Asuero''''' satira, estreinatu aurretik. ''La hija de Juan Simón'' filmatzeari ekin zion, 1935ean, Luis Buñuel ekoizle zuela, baina Calandako jeinuarekiko ezadostasunek proiektua zapuztu zuten. Erbestean Espainiako Gerra Zibilari buruzko '''''Guernika''''' dokumentala egin zuen, eta filmagatik erregimen frankistak heriotza zigorra ezarri zion, Frantziatik alde egin behar izan zuelarik. == Mauro Azkona (Fitero, 1903‑Mosku, 1982) == Euskal zinemaren aitzindarietako bat izateagatik amultsuki “Barakaldoko Griffith” deritzana, 1925ean '''Mauro'''k, anaia '''Victor''' lagun zuela, Estudios Azcona sortu zuen, eta ekoizpen‑etxe horrekin bi anaiok hogeiko hamarkadako Bizkaiari buruzko dokumental ugari egin zituzten. Haiei zor dizkiegu Espainiako zinemagintzaren lehenengo metraje laburreko film publizitarioak: '''''Los apuros de Octavio''''' (1926) eta '''''Jipi y Tilín''''' (1927). '''''El mayorazgo de Basterretxe''''' film luzea filmatu zuten, 1928an, euskal zine mutuko obrarik garrantzitsuena. Gerraostean, Mauro Sobiet Batasunera joan zen, eta han ere zinemarekin harremanetan jarraitu zuen. == Xabier Agirre (Donostia, 1935) == Zinemako Ikerketa eta Esperientzien Institutuan zuzendaritza ikasi ondoren, bere ibilbide profesionalari ekin zion, 1958an, zuzendari laguntzaile gisa. Lan erabat “elikagarriek” hartutako filmografia nahikoa ugari baten aldean, donostiarrak jarduera esperimental interesgarri bat garatu zuen: bere ''anti‑zinea''ren teoria, 1971an argitaratutako izen bereko liburuan jaso zuena. Bere metraje laburreko filmak sarituak izan dira, besteak beste, Venezia, Donostia, Valladolid, Bilbo edo Estrasburgoko jaialdietan. '''''Vida perra''''' zuzendu zuen, 1981ean, film laburren egile gisako bere esperientzien oinordekoa den bakarrizketa zinematografikoa. == Antonio Mertzero (Lasarte, 1936) == Espainiako telebistaren sortzaile handien artean onartua da, '''Antonio Mertzero''', gainera, zinema-ibilbide ez oso oparo baina nahikoa interesgarri baten egilea da. '''''La oveja negra '''''bere lehen metraje laburreko filma filmatu zuen, 1960an. Zinemako Eskola Ofizialean titulatua '''1962an''', Donostiako Zinemaldian film labur onenaren Urrezko Maskorra eta Kantauri Itsasoko Perla Saria jaso zituen urte horretan bertan '''''Lección de Arte''''' filmarekin. '''''Se necesita chico''''' bere lehen film luzea zuzendu zuen '''1963an'''. Bere ibilbidean dokumentalak, NO‑DOrako bi erreportaje, metraje laburreko filmak, metraje ertaineko filmak eta telebistako lan ugari egin zituen, azken horien artean badirelarik gogoangarriak ere, hala nola '''''La cabina''''', '''''Verano Azul''''' eta '''''Farmacia de Guardia'''''. Artisautza hutseko lanak eman zituzten bere noizean behingo zinema-esperientziek ('''''Tobi''''', '''''La guerra de papá''''', '''''Buenas noches''''', '''''señor monstruo'''''), baina baita lan pertsonalagoak ere, Mertzerok bere talentu handia sentsibilitate fineko istorio zoliak kontatzeko agertu baitzuen: '''''Las delicias de los verdes años''''', '''''Espérame en el cielo''''', '''''La hora de los valientes'''''. == Pedro Olea (Bilbo, 1938) == Zinemako Eskola Ofizialean ikasi zuen, 1964ra arte eta bere prestaketa praktikoa TVEn osatu zuen, metraje ertaineko dokumentalak eta fikziozkoak eginez. '''''Días de viejo color''''' bere lehen filmak Zinemako Idazleen Zirkuluaren saria jaso zuen. Segidan egin zituen, besteak beste, '''''El bosque del lobo''''', '''''No es bueno que el hombre esté solo eta Tormento'''''. Jaioterrira itzuli zen 1984an Akelarre filmatzera, eta 1986an '''''Bandera Negra '''''zuzendu zuen. '''''El maestro de esgrima''''' lanarekin moldatutako gidoi onenaren Goya saria irabazi zuen, 1992an. == Antxon Ezeiza (Donostia, 1935) == Zuzenbidean lizentziatua eta Donostiako zinekluben sustatzailea, 1958an Madril aldera abiatu zen '''Antxon Ezeiza''', Zinemako Ikerketa eta Esperientzien Institutuan ikasketak egitera. ''Elias Kerexeta'' bere adiskidearekin bikotea osatuz bi dokumental filmatu zituen eta publizitate-zineman lan egin zuen. '''''De cuerpo presente''''', '''''Ultimo encuentro''''' eta '''''Las secretas intenciones''''' moduko filmez hirurogeiko hamarkadako “Espainiako zinema berria” izenekoaren ordezkaririk nagusienetako bat bilakatu zen. Atzerrian bizitu zen 1973tik 1978ra bitartean. Bertan ''Filmeak'' ekoizpen‑etxea sortu zuen, eta '''''Ikuska''''' saila sustatu. '''''Ke arteko egunak/Días de humo''''' filmatu zuen 1989an, eta '''''Felicidades, tovarich''''', 1995an. == Victor Erice (Karrantza, 1940) == ''Víctor Erice ''Zientzia Politikoetan lizentziatua, eta 1963an Zinemako Eskola Ofizialean diplomatua zen, eta hainbat aldizkari espezializatuetan ohiko kolaboratzailea. Antxon Ezeiza eta Manuel Picazorekin gidoilari lanetan aritu ostean, 1968an bere lehenengo zuzendaritza-lana egin zuen, eta ondorengo urtean Donostiako Zinemaldian Zilarrezko Maskorra irabazi zuen '''''Los desafíos''''' filmaren pasarte bat zuzenduta. Hirurogeita hamarreko hamarkadan Espainiako zinema modernoaren funtsezko lan bat egin zuen: '''''El espíritu de la colmena'''''. Zuzendaritzari lotu zitzaion 1983an, '''''El sur''''' filmarekin. Bi lan horiek mundu osoan barrena hainbat sari jasotakoak dira. Ericeren azken lana '''''El sol del membrillo''''' euskal produkzioa da, eta Antonio Lópezen sorkuntza prozesua aztertzen du. == Iván Zulueta (Donostia, 1943) == Espainiako zinema ''underground''-aren apostolu, '''Iván Zulueta''' dekoratzaile gisa trebatu zen Madrilen, New Yorken pintura eta publizitate-marrazketako ikasketak egin zituen, eta Madrilera itzultzean Zinemako Eskola Ofizialean sartu zen. José Luis Borau-k ekoitzi zion 1969an, '''''Un, dos, tres… al escondite inglés''''', bere lehen filma. Musikal arraro bat da, eta zinemetan porrot egin zuen. Hirurogeita hamarreko hamarkadan, Zulueta ikerketa formaleko lantegian murgildu zen, super 8 euskarrian, metraje laburreko hogei lan inguru filmatuz. Baliabide nahikoa originalak erabili zituen, hala nola berfilmaketa, collagea eta muntaia musikala, etorkizuneko bideoklipen aurrekari interesgarria. Iván Zulueta''''' Arrebato '''''(1980) lanaren egilea da, Espainiako abangoardiako zinema landuko filma. == Eloy de la Iglesia (Zarautz, 1944) == Estatuko zinema establishmentarentzat madarikatua eta garai bat (1976tik 1986ra) markatu zuten hainbat istorioren egile '''Eloy de la Iglesia''' haurrentzako generoan hasi zen. Zentsura frankistarekin tirabira ugari izan zituen, honek bere lehen filmak jazarri zituelarik, baina Trantsizio garaian morbo gosea zuen ikuslegoa erakartzea lortu zuen, sexua, droga eta delinkuentzia hizpide zituzten istorioekin: '''''Miedo a salir de noche''''', '''''Los placeres ocultos''''', '''''El sacerdote''''', '''''El diputado''''', '''''La mujer del ministro''''', '''''Navajeros'''''… '''''El pico''''' bere arrakastarik handiena filmatu zuen, 1983an, Euskadin. Hamar urte isilik zeramatzala, omenaldi bat eskaini zion Donostiako Nazioarteko Zinemaldiak. == Imanol Uribe (San Salvador, 1950) == Euskal familia bateko semea, El Salvadorren jaio zen. Madrilgo Zinema Eskola Ofizialaren azken promoziokoa zen. Zeppo Films bere ekoizpen-etxearekin zenbait film labur eginak ditu. Berrogei urtez diktadurapean egondako zinema espainiarraren birsorkuntzan mugarria izango zen '''''El proceso de Burgos''''' filmatu zuen, 1979an. Filma Donostia, Benalmadena eta Kordobako jaialdietan saritua izan da. Angel Amigoren Operación Poncho liburua moldatu eta '''''Segoviako ihesa '''''egin zuen, 1981an, euskal zinema modernoaren lehen filma, alegia. Kritika eta ikusle mailako arrakastak bere ibilbidea suspertu zuen, eta segidan kameren atzean jarri eta '''''Mikelen heriotza/La muerte de Mikel''''' zuzendu zuen. Ondorengo filma 1986ko '''''Adiós pequeña''''' da, porrot egin zuen proiektua, horren ondorioz Uribe euskal zinematik apurka aldentzen hasi zelarik. Dena den, Aiete Films bere ekoizpen-etxearekin egin zuen '''''El rey pasmado''''', zinema espainiarrean 1991ko film arrakastatsuena izan dena, euskal erakundeek ekoizpen-lanetan ez sartzea erabaki zuten arren. '''Ekoizle gisa''', Uribek José Angel Rebolledoren '''''Fuego eterno''''' filmean parte hartu zuen, eta geroago Manuel Gutiérrez Aragónen '''''Visionarios''''' filman, “Ezkioko (Gipuzkoa) agerraldien” kontaketa zimelean. Imanol Uribek Donostiako Zinemaldian bi urrezko maskor irabazi ditu, '''''Días contados''''' (1994) eta '''''Bwana''''' (1996) filmekin. == Juan Marino Ortuoste (Bilbo, 1948) eta Francisco Xabier Rebollo (Bilbo, 1950) == Rebollo eta Ortuoste elkarrekin sartu ziren zinema-munduan, hirurogeiko hamarkadaren amaieran, Injineru Eskolan ikasle zirela Bilboko Unibertsitateko Zinekluba sortu zutenean. Beraien ibilbide oparoan film labur didaktiko eta zientifikoak, turistikoak eta industrialak, dokumentalak eta fikzioak aurki ditzakegu. Zinema barruan ez dago diziplina arrotzik dela zuzendari, gidoilari, ekoizle, muntatzaile edo antzezle, horretan hogei urte daraman bikote honentzat. Lehen film luzea, '''''Siete calles''''' (1981), batera egin zutenetik, zuzendari eta ekoizle lanetan txandakatzeko ohitura dute. Xabier Rebollok '''''Golfo de Vizcaya''''', '''''Calor… y celos''''' eta '''''Marujas''''' asesinas zuzendu ditu. Juanma Ortuoste, berriz, '''''El mar es azul''''' eta '''''Entre todas las mujeres''''' filmen zuzendaria da. == Montxo Armendariz (Olleta, 1949) == Iruñean eta Bartzelonan elektronika ikasi zuen, eta Errenteriako Lanbide Heziketako Zentroan irakasgai horretan irakasle aritu zen. Halabeharrez joan zen Euskal Zinemagileen Elkartearen bilera batera, eta han harremanetan jarri zen zineman lehen urratsak emateko bidean jarri zuten alor horretako zenbait pertsonekin. Bere lehenengo lana '''''Barregarriaren dantza''''' metraje laburreko filma izan zen, Txantreako lankideen elkartean bildutako 40 pertsona inguruk kooperatiba moduan finantzatua. Bilboko Zinema Dokumental eta Film Laburren Nazioarteko Lehiaketan bi sari irabazi zituen, 1979an, eta Kultura Ministerioaren “Kalitate berezia” saria. Lortutako irabaziekin, '''''Ikusmena''''' filmatu zuen 1980an, aurrekoen kasuan bezala, muntaketan Fernando Larruquert eta fotografian Xabier Agirresarobe zituela. ''Ikuska'' sailaren barruan, Armendarizek ''11'' zenbakidun filma egin zuen, Nafarroako Erriberari buruzkoa. Urte berean, 1981ean, Príncipe de Viana Erakundeak '''''Nafarrako ikazkinak/Carboneros de Navarra''''' proiektua babestu zion, txondorraren epelean lanbide gogor horretan bizirik dirauten azken pertsonen bizimoduari buruzko dokumental bikaina. Anastasio Otxoa pertsonaia nagusia oinarri hartuta, Montxo Armendarizek bere lehen metraje laburreko filma izango denaren gidoia moldatu zuen: Elias Kerexetak ekoitzitako '''''Tasio'''''. Donostiako Nazioarteko Zinemaldian Zilarrezko Maskorra irabaz izuen, 1986an, '''''27 ordu/27 horas''''' filmarekin, drogaren munduan nahasitako gazte-talde baten bizitza medio bideratutako denborari buruzko istorio bat da. Haren ondorengo lanak, '''''Las cartas de Alou''''', estatu mailan nahiz atzerrian sari ugari jasotakoa, gidoi original onenaren Goya saria eta 1990eko Donostiako Zinemaldiaren Urrezko Maskorra barne. Gazteen nihilismoari buruzko '''Historias del Kronen''''' istorio bihozgabeaz Espainiako zinemaren arrakastarik sonatuenetako bat lortu zuen, eta baita kritika eta profesionalen estimazioa ere, gidoilari onenaren Goya saria eman ziotelarik. Gehien estimatu zaion film luzea, ordea, '''''Secretos del corazón''''' da, 1997ko Berlingo Jaialdian Europako film onenaren saria eskuratzeaz gain, film atzerritar onenaren esparruan Oscar sarien finalean parte harturiko lana. Oria P.C. bere ekoizpen-etxe berriarekin, 2001ean Montxo Armendarizek '''''Silencio Roto''''' izenburuarekin maki espainiarren istorio bat kontatzen duen film iradokitzailea pantailara zuen. == Juanba Berasategi (Pasaia, 1951) == Euskadiko animazio-zinemaren aitzindari, 1977an bere marrazki bizidunen lehenengo metraje laburreko filma egin zuen: '''''Ekialdeko izarra'''''. Lan horren ondoren animazioko beste bi film labur zuzendu zituen: '''''Fernando Amezketarra '''''(1981), Bilboko Zinema Labur eta Dokumentalaren XXI. Lehiaketan Euskal Zinemaren Lehen Saria irabazi zuena eta '''''Kukubiltxo''''' (1983), lehiaketa berean Euskal Zinemaren Sari Nagusiaren irabazlea. Film luze bat 1985ean zuzendu zuen: '''''Kalabaza tripontzia''''', euskal zinemaren historiako metraje luzeko marrazki bizidunen lehen filma. Berasategiren eta honen lagunen bigarren esperientzia Bernardo Atxagaren gidoi batean oinarritutako '''''Astakiloen abenturak eta kalenturak / Aventuras y desventuras''''' (1987) izan zen. '''''Balearenak / Balleneros''''' estreinatu zuen1991an, eta 1997an '''''Ahmed, príncipe de la Alhambra''''', bigarren zati bat ere baduena. == José Mª Tuduri (Tolosa, 1949) == Karlistadak filmatu zituen zinemagileak bi film luze eta dokumentalak bakarrik egin zituen. Baina, Euskal Herriko historiaren gertakari eztabaidatsuei manikeismo ideologikorik eta ordain efektistarik gabe heldu izanaren meritua du. Tamalez, Tudurik '''''Crónica de la Guerra Carlista''''' filmean azaleratu zituen dohainak ez ziren '''''Santa Cruz, el cura guerrillero''''' lanean berretsi, azken horrek gidoi ilaun baten ondorioak pairatzen dituelarik. == Ana Díez (Tudela, 1955) == Medikuntzan lizentziaduna, Mexikora abiatu eta han Centro de Capacitación Cinematográfica delakoan matrikulatu zen, zuzendaritzako ikasketak eginez. Han filmatu zuen hainbat sari jasotako '''''Elvira Luz Cruz: máxima pena''''' dokumentala. Etxera itzultzean, orotariko zereginak burutuz, zinemaren munduan sartu zen. Irati ekoizpen‑etxearen metraje ertaineko hiru filmetan zuzendari laguntzailea izan zen, eta ''27ordu/27 horas'', ''Lauaxeta'' eta ''Santa Cruz, el cura guerrillero'' filmetan antzezle‑zerrenda osatzen jardun zuen. Angel Amigok bere lehen film luzea, '''''Ander eta Yul''''' 1988an egiteko enkargua eman zion, erakundeek antolatutako lehiaketa batean oinarritutako gidoi batean oinarritua. Zuzendari berri onenaren Goya saria irabazi zuen. Zenbait urte geroago Kolonbiara joan zen '''''Todo está oscuro '''''filmatzera. Indarkeriaren ondorioak aztertzen dituen istorio bat da, Silvia Munt protagonista duela. '''''La mafia en La Habana '''''dokumentala 2000koa da. Azkena egin zuen lana 2001ean amaieran aurkeztu zuen, '''''Algunas chicas doblan las piernas cuando hablan''''', izenburu luzea ez ezik nahasgarria, Iruñeko sanferminetako giroan kontatutako bi anaien arteko harreman konplexuei buruzko istorio gazi-gozo baterako. == Julio Medem (Donostia, 1958) == Euskal Herriko Unibertsitatean Medikuntza eta Kirurgia Orokorrean lizentziatua, lehenik zinema-kritikari zorrotz moduan egin zen ezaguna, La Voz de Euskadi egunkarian. Bere prestaketa teorikoari esperientzia sendoa erantsi zion, urtetan zuzendaritza-laguntzaile, gidoilari, muntatzaile eta zinemarekin zerikusia duen edozein lanetan jardun zuen. Lehen 35 mm‑ko metraje laburreko filma zuzenduko du 1985ean, '''''Patas en la cabeza'''''; harekin bere burua zinema berriaren egile interesgarri moduan agertu zuen. Bi urte geroago '''''Las seis en punta''''' idatzi, zuzendu eta muntatu zuen. Laurogeiko hamarkadaren amaierarako bere lehen film luzea, '''''Vacas''''', idatzia zuen. Eusko Jaurlaritzak gidoia baztertu zion (“egiaz, euskal baserriaren gaia, nire filmaren ikuspegitik ikusia, ez zuen inork ulertu”), eta horrek beste ate batzuetan galdetzera behartu zuen. Sogetel ekoizpen-etxeak hasiberriaren alde egin zuen, eta ez erratzeko. ''Vacas''ek sari ugari irabazi zuen –Torino, Tokio, Alexandria, Londres, zuzendari berri onenaren Goya sariaz gain– eta kritika bikainak jaso zituen, berori garaiko filmik garrantzitsuen artean bermatuz. '''Julio Medem'''en ibilbide gero eta sendoagoak '''''La ardilla roja''''' (1993), '''''Tierra '''''(1996) eta''''' Los amantes del Cículo Polar''''' (1998) eskaini zituen, eta 2001ean, kalitate maila jaitsi gabe, ikusle finentzako egile izateari utzi eta arrakastatsu bihurtu zen, '''''Lucía y el sexo''''' filmarekin. == Ernesto del Río (Bilbo, 1954) == Bere lehen film laburrek, '''Luis Egiraun'''ekin batera zuzendurikoek, espezialitateko saririk garrantzitsuenak pilatu zituzten: Sari Nagusia eta zilarrezko Mikeldi saria 1982ko Bilboko Jaialdian, '''''Octubre 12 '''''lanagatik; zilarrezko Mikeldi saria, Alcalá de Henaresko Jaialdian Lehen Saria eta Melillakoan Urrezko Anfora 1983an, '''''El ojo de la tormenta '''''filmarekin. Ernesto del Río film luzearen alorrean sartu zen 1986an, '''''El amor de ahora''''' filmarekin. Ortuoste eta Rebolloren ohiko kolaboratzailea, Lan Zinema ekoizpen-etxearen laguntzaz beste bi lan filmatu ahal izan zituen: '''''No me compliques la vida''''' (1987) eta '''''Hotel y domicilio''''' (1995). == Alex de la Iglesia (Bilbo, 1965) == Espainiako zinemako sortzaile ganberroena bilbotar bat da, Filosofian lizentziatua baina lantegi horretan sekula aritu gabea, komikien marrazkilaria, nobelagilea (''Payasos en la lavadora'') eta Euskal Telebistan dekoratzailea, pantaila handirako urratsa eman ahal izan zuen arte. Bere 1990eko '''''Mirindas asesinas''''' metraje laburreko filmak lehen saria irabazi zuen Alcalá de Henaresko Zinema Jaialdi itzaltsuan. Segidan bigarren metraje laburreko filma egiteari lotu zitzaion, baina Almodóvar anaiek berori luzatzeko konbentzitu zuten: horrela jaio zen '''''Acción Mutante'''''. Filmak hutsune ugari ditu, baina ikusle askoren begikotasuna erakarri zuen, bere ozartasunagatik eta generoari heltzeko moduagatik, kritikariren batek “kutre‑fikzio” etiketa jarri bazion ere. '''''El día de la bestia''''' lanarekin, De la Iglesiak fantasiazko komedia bikain menderatzen duela erakutsi zuen, eta zuzendaritza onenaren Goya sari bat irabazi. '''''Perdita Durango''''' filma, ostera, atzerapauso bat da, garaiko espainiar film garestienetako bat, Mexiko eta Estatu Batuen artean filmatua, izan arren. Segidan Jorge Gerrikaetxebarria bere betiko gidoilariarekin '''''Muertos de risa''''' sortu zuen, antzezle-talde erratua duen film zolia. Fu‑Manchuren abentura bat filmatzeko proiektu hainbestetan amestua behin betiko alde batera utzita, Alexek '''''La comunidad''''' egin zuen, bere film dotore eta helduena, 2000n sari ugari irabazi zituena. '''De la Iglesia'''k bere lan berriaren estreinaldia iragarri zuen, Almeriako filmaketen mundu nabarrean girotutako “marmitako western” bat,'''''800 galas''''', Sancho Gracia, Carmen Maura, Terele Pávez eta Eusebio Poncelarekin. == Juanma Bajo Ulloa (Gasteiz, 1967) == Argazkilari baten seme, kamera eta film-argazkiez inguratuta hazi zen, eta artean umegorria zela filmatzen hasi zen. Lau film labur filmatu zituen 1984 eta 1987 bitartean super 8 formatuan, eta ez ziren oharkabean pasa, '''''Cruza la puerta''''' filmak balio espresiboen sari bat jaso baitzuen. Hortik aurrera lan‑abiada bizkor samar bati lotu zitzaion, formatu eta euskarri orotan idazketa, ekoizpen eta zuzendaritza-lanak eginez. Estatuko nahiz nazioarteko zinema jaialdietan hogeita hamar sari inguru irabazia da. Bajo Ulloak profesional bihurtzeko urrats erabakigarriak eman zituen 16 mm‑an filmatutako '''''Akixo''''' eta 1989an film labur onenaren Goya saria irabazitako 35 mm‑ko '''''El reino de Víctor ''''' filmekin. '''''Alas de mariposa''''' izeneko bere lehen film luzeak, maisutasun harrigarriz –zuzendariak 22 urte zituela kontuan hartuz– egindako ipuin iluna, ikusizkoen alorrean eraginkortasun handikoa, Donostiako Nazioarteko Zinemaldian Urrezko Maskorra irabazi zuen. '''''La madre muerta''''' bere bigarren film luzea ere nazioarteko jaialdietan txalotu eta saritua izan zen. Alabaina, 1997an Bajo Ulloak bere ibilbidearen norabidea zeharo aldatu eta istorio erabat komertziala bat egiteri ekin zion: '''''Airbag'''''. Kritikak filma gupidagabe makilatu arren, filmak ikusleen artean sekulako arrakasta izan zuen eta fenomeno soziologiko bat bihurtu da, Santiago Seguraren ''Torrente'' garaikidea beste aurrekari edo lehiakiderik gabe. Azken urteotan, '''Juanma Bajo''' ''El Capitán Trueno'' komiki espainiar ezagun baten zinemarako egokitzapen bat egiten setatu da, baina badirudi proiektua behin betiko baztertu dela, finantzaketa ezagatik. == Enrique Urbizu (Bilbo, 1962) == EHUko Informazio Zientzietako Fakultatean hezitako publizista, euskal ikus‑entzunezkoaren alorrean oso goiz sartu zen. Joaquín Trincado ekoizlearekin Creativideo enpresan lan egin zuen, publizitateko ekoizpenetan eta fikziozko zenbait film laburretan. Lantalde interesgarria osatu zuen 1987an Luis Marías gidoilariarekin, euskal zinemako lehen endredo komedia filmatzeko: '''''Tu novia está loca'''''. Esperientzia, orduan berria, nahikoa arrakastatsua gertatu zen, eta euskal erakundeek jarraitzen dituzten irizpideei buruzko eztabaida piztu zuen, horiek filmari edozein laguntza ukatu baitzioten, itxura batean bere tonu ozar eta hutsalagatik. Aldiz,'' Creativideo''ko lantaldeaz, 1991an '''Urbizu'''k '''''Todo por la pasta '''''proposatu zuen, “laurogeita hamarreko hamarkadako Euskadiko zinemaren ondorengo bilakaerari begira funtsezko filma” eta “aldi berri baten hasiera markatzen duena, aurretik ''Ama Lur'','' Segoviako Ihesa'', ''Tasio'' eta ''Mikelen heriotza'' filmek egin bezala”, Carlos Roldán historialariaren hitzetan. Inspirazio gutxiagoz, Urbizuk Madrilen '''''Cómo ser infeliz y disfrutarlo''''', '''''Cuernos de mujer''''', eta askoz interesgarriagoa den '''''Cachito''''' filmatu zituen, berak egokituriko gidoiaz. Roman Polanskirekin Arturo Pérez Reverteren ''El Club de Dumas'' nobela nahikoa arrakastatsuenaren moldaketan parte hartzeko aukera heldu zitzaion, 1997an, ''Chinatwon''en zuzendariak berau pantailaratu zuen arren, emaitza apala lortuz ('''''La novena puerta'''''). Zuzendari moduan egin duen azken lana '''''La caja 507''''' da, 2002an estreinatua, Antonio Resines, José Coronado eta Goya Toledorekin. == Ernesto Tellería (Eibar, 1956) == Parisko Unibertsitatean zinema-zuzendaritza ikasi zuen. Bilboko Film laburren Jaialdian Lehen Saria irabazi zuen 1983an '''''Kaiola''''' lanarekin, eta horri Eta '''''kepak ihes egin zuen '''''eta '''''La cita''''', gaztelaniaz egindako bere aurreneko lana, jarraitu zitzaizkion. Aurrekari horien guztien bermeaz, 1989an '''''Eskorpion''''' aurkeztu zuen, Rafael Castellanosek idatzitako intolerantziari buruzko film luzea. Beti Ikusmen bere ekoizpen‑etxearekin, geroago '''''Menos que cero''''' (1995) eta '''''Suerte '''''(1997) sortu zituen. == Helena Taberna (Altsasu, 1949) == 1986 eta 1994 bitartean, '''Helena Taberna''' Nafarroako Gobernurako Teknologia Berrien koordinatzaile gisa lanean aritu zen, aldi berean sorkuntza‑bideoak, dokumentalak eta metraje laburreko filmak egin zituelarik. Dokumentaleko material gisa bere osaba Marino Aierra apaiz eta ''No me avergonzaré del Evangelio ''liburuaren egilearen historia hartuta, Helenak 1994an '''''Alsasua''''' 1936 metraje ertaineko filma idatzi eta zuzendu zuen. Lan interesgarri honek zenbait sari jaso zuen. Lehen film luzea estreinatu zuen 1999an, '''''Yoyes''''' –Dolores González Katarain ETAko militante ospetsuaren biografia– 1987an bere kideek eraila izan zenarena. Filma Municheko Zinema Jaialdian aurkeztu zen. == Daniel Kalparsoro (Hondarribia, 1968) == Estatu Batuetara joan zen Arte Ederrak ikastera 1988an, eta, ondoren, 1989an New Yorkeko Tisch School of the Arts Unibertsitatean matrikulatu zen, han zinema ikasketak egin zituelarik. Han filmatu zuen bere lehen metraje laburreko filma: '''''WC'''''. Proiektu pertsonalak prestatzera etxera itzuli zen, 1993an graduaturik. '''''Salto al vacío '''''izan zen bere lehenengo film luzea, Berlingo Nazioarteko Zinema Jaialdiko Panorama Atalean aurkeztua. Heldutasuna lortuz joan da bere estilo pertsonal, irmo, lehor eta indarkeriarekin, liluratuari leial atxikiz, besteak beste, '''''Pasajes''''', '''''A ciegas '''''–istorio aldrebes eta hotz samar baina osagai bisual indartsuekin (Atotxako futbol zelaia eraistear zegoela)– eta '''''Asfalto''''' lanekin, denak ere Iruñeko ''Najwa Nimri'' protagonista dutela. Bere azken lana Guerreros da, Eduardo Noriegarekin Jugoslavia ohian dagoen kasko urdin ausartaren rolean. == Eneko Olasagasti (Donostia, 1960) eta Karlos Zabala (Donostia, 1961) == Eusko Jaurlaritzaren antzerki eskola dagoeneko desagertuan, Antzertin, heziak, '''Karlos '''eta '''Eneko''' Euskadi osoko eszenatokietan gora eta behera aritu ziren, telebistan beren programak –''Hau da A.O.'', ''Bi ta bat'', ''Jaun eta jabe''…– zuzentzeko lehenengo aukera izan zuten arte. Telekomedia arrakastatsuen fabrikatzaile gisa, Igeldo ekoizpenak etxeak haien aldeko apustua egin zuen '''''Maité''''' filmean, Kuban girotu eta komedia atsegin moduan paratutako lana, laurogeita hamarreko hamarkadan euskal zinemako mugarri bilakatu zena. '''''Sí, quiero''''' lanarekin arrakasta berresten ahalegindu ziren, baina filmak, erabat erratua ez bada ere, antzezle-talde desegoki baten eta ekoizpen-arazo larrien ondorioak agertu zituen. owk8zfiivoi9ttm9bezq98kyipdbcgx 0 2956 8126 8049 2015-10-05T06:44:57Z Joxemai 371 /* Lauaxeta */ wikitext text/x-wiki ''Euskal poesia europartu eta modernizatzeko ahaleginean, Jose Maria Agirre “Lizardi”k eta Esteban Urkiagak euskal lirika eta, bide batez, euskal literatura berritzeko oinarriak ezarri zituzten. Poeta gazte berritzaileek idazterakoan ororen gainetik literaturaren autonomia eta egilearen testua aldarrikatzen zuten. Eztabaida literarioek modernitateari buruzko eztabaida ezkutatzen zuten azkenean, nazionalismoaren barruan mende amaieratik egin gabea zen eztabaida, alegia.'' == Lirika postsinbolista == Bigarren errepublikaren atarian euskal literaturara heldu ziren poeta gazteen jarrera ordura arte euskal literaturak bizi zuen egoerari kontrajarri zitzaizkion. Euskal poesia europartu eta modernizatzeko ahaleginean, Jose Maria Agirre “Lizardi”k eta Esteban Urkiagak euskal lirika eta, bide batez, euskal literatura berritzeko oinarriak ezarri zituzten. Modernizatzeko ahalegin horiek gaurkotzeko saialdiekin batera eman ziren nazionalismoa eta, berori ordezkatzen zuen alderdiaren zatiketa baten ostean, Eusko Alderdi Jeltzale batua. Berrikuntza ideologikoaren joera hori literaturaren alorrean islatu zen; zehazki esateko, lirikan. Poeta gazteek kultur testuingurua eraldatzeko eta eduki tradizionaletatik aldentzeko gogoa agertu zuten, eta Euskal Herriak bizi zuen aldi historiko kontraesanez beterikoa jaso zuen korronte liriko moderno bat sortu nahi izan zuten. Nolanahi ere, euskal poeta berritzaileak ikuspegi modernista eta sinbolistetara hurbilduko ziren arren, beren ideologia nazionalista zela-eta, ez zuten poesia surrealista jorratu, literatur mugimendu horren joera internazionalistak medio. == Aitzol == 1927an Euskaltzaleak elkartea sortuko da Donostian, Primo de Riveraren Diktadurapean eta nazionalismoa kinka larrian dagoen unean, mugimendu politikoen gabezia kultur ekintzaz ordezkatu nahi zuen kultur elkarte moduan. Elkartearen bultzatzaile nagusietako bat Jose Aristimuño «Aitzol» (18961936) apaiza izen. Aitzolek 1930ean Euskal Poesiaren Lehen Eguna antolatu zuen, berrikuntza poetikoren mugarri, eta Lore Jokoetako mintzaira nahiz euskal lirikan nagusi zen posterromantizismoa baztertu ziren. Euskal literaturaren inguruan askotariko lehiaketak, bai Poesia Eguna, bai Antzerkiarena, bai Bertsolaritzaren Eguna… antolatzeaz gain, Aitzolek teoria poetiko bat moldatu zuen; bere iritziz, euskal poesiak jarraitu beharko zukeena, funtsezkoa helburu bat lortzeko: nazio kontzientziaren abangoardia izatea eta poesia nazional bat sortzea; hala, haren inguruan nazionalismoaren asmo sezesionistak bildu ziren. Hitz batez, Aitzolek uste zuen poesia nazional batek bere baitan euskaldunen izaera berezia jaso, eta euskararen biziraupena bermatuko zuela. Poesia nazional bati buruzko ideia horiek gorabehera –ezinbestez epikoa izango zena, baliatu zituen ereduen arabera: Lönnroten Kalevala, Mistralen Mireio–, Aitzolek garai hartan egiten zen poesia lirikoa ere sustatu zuen. Izan ere, bere bizitzan zehar Aitzol literaturaz kanpoko helburu hori lortzeko landu beharreko poesia motari buruz iritzia aldatuz joan zen. Nolanahi ere, poesia horrek biztanleriaren gehiengoaren onetsia izan behar zuen, eta hizkuntza samurrekoa, eta baldintza horrek lirika berriaren izaera elitistarekin topo egin zuen. Horregatik, Aitzolek lirika herrikoi eta tradizionalarenganako hurbilketa proposatzen zuen, bai berak lehenesten zuen poesia narratiboarentzat, bai bere nahietara nekezago makurtzen zen lirikarentzat. Dena den, Aitzolek ondorengo lirikaren garapenean funtsezko eragina izan zuen. == Literatur eztabaidak == Lirika berriak bere lanik onenak eman zituen arte, bere xede eta teoriak kexu erromantikora ohitutako literatur gizarte batean proiektuak aurkeztu eta landu behar izan zituen, euskal literaturaren berrikuntzan eraginik izango zuten auzi nagusiak argitzeko eztabaida batean. 1930 eta 1931an Lauaxetak eta Lizardik, hurrenez hurren, Poesia Egunaren Lehen Saria irabazi zutenean, euskal giro poetikoan hiru korronte nagusi nabarmentzen ziren: * Zaharkituena, poesia erromantiko, ulergarri eta irakurleen nahiei egokiturikoa proposatzen zuena. * Novecentokoen ildotik zihoan poesia klasikoarena, azkenean eite neoklasikoko poesia epiko bat sustatuko zuena. * Korronte modernista, gazte eta berritzaileena. Zahar eta modernoen arteko tirabira berpiztu hori ulergarritasunaren inguruan garatu zen. Aurkakoek poesia elitista eta zaila zela zioten. Finean, literaturak bere jatorrizko funtzio filologikoa berreskuratzea nahi zuten. Poeta gazte berritzaileek ororen gainetik, literaturaren autonomia aldarrikatzen zuten eta, ondorioz, testua idazterakoan baita egilearena ere. Literatur eztabaidek, azken batean, modernitateari buruzko eztabaida –nazionalismoaren barruan mende amaieratik egin gabea zena– ezkutatzen zuten. Behin literaturaren autonomia aldarrikatu ondoren, poeta sinbolistek beren jarduera poetikorako hizkera berri bat ere aldarrika zezaketen. Alabaina, 1934an, Aitzolek, lirika modu horrek jarraitzaile gutxi zuela argudiatuz –300 aleko salmentak ziren–, eta poesiari gordea zion xedea lortzeko ez zela baliagarria gertatuko ondorioztatu zuelarik, lirikari kritika zorrotza egin zion, hizkuntza normalizatu baterako baldintzak sortzeko gauza ez zelako. Aitzolek poesia tradizionalera eta poesia narratibora hurbiltzea proposatu zuen. Ordurako Lizardi hila zen, eta Lauaxeta poesia tradizionalaren ildoari lotu zitzaion, baina ez zituen poesia narratiboaren baldintzak onartu. Ibon Sarasolarekin batera esan dezakegu poeta sinbolistek «mundu poetiko bat eta hizkera berezi bat sortzeko gai izan zirela; beraz, poesia erabat jaso eta bertsolaritzatik bereizitakoa sortzea lortu zuten» (1976). Hau da, beste poesia bat sortu zuten, Europako poesia modernoaren irizpide idealistak bere egin zituena. Poeta sinbolistek oinarrizko ideia batzuen inguruan eraiki zuten beren obra: Lehenengo printzipioa existitzen denaren idealizazioa da, horrela erreala denaren esentzia araztu ahal izateko. Artea, lirika, ezagutzeko modu bat bihurtzen da, zientziak eman ezin izan duen munduaren azalpen bat eskainiz. Bigarrenik, poesia analogiko, sentikor eta aristokratiko bat hautatu zuten, ikasbide krausistei jarraiki, gizartea berritu ahal izateko, horretako poesia tradizionalaren hainbat baliabide erabili zituztelarik. Poeta gazte horiek batez ere «gizakia errealizatzea» nahi zuten, eta horregatik parte hartu zuten beren garaiko politikan. Olerkari horien poesiaren gai nagusiak, ordea, heriotzaren aurreko larritasuna eta badoan denboraren aurreko kezka metafisikoa dira. Poesia heriotzaren existentziak berea duen galderari erantzuteko modu bat da. == Xabier Lizardi == Jose Maria Agirre «Xabier Lizardi» goitizena erabiltzen zuen olerkaria, mugimendu poetiko horren egilerik behinena da. Zarautzen jaio zen, 1896an. Tolosan enpresa bateko gerente –herri horretan hil zen–, EAJren eskualde mailako batzordeko kide izan zen. Olerkariaren obra poetiko laburra liburu batean jasota dago, Biotz begietan (1932). «Lizardiren obrak liburuaren izenburuan adierazten den teoria du abiapuntu». «Gomendatuko nizuke, ene lagun hori, zugan oro bihotz eta begi egin dadin, eta buruari osagaiak batu eta bideratzea beste lanik eman ez diezaiozun» [Aconsejaría, amigo mío, que se haga usted todo corazón y ojos, y que apenas deje a la cabeza aquel cuidado de dar unidad y encauce a los elementos aportados] (Lizardi, 1930). Esaldi horretan Lizardik poesiaren funtzioari buruz duen ikuspegia azaltzen da, eta Juan Ramonen eta modernista espainiarrekiko gertutasuna nabari zaio. Lizardiren poesia buruaren eta begien, mundu subjektibo eta mundu objektiboaren uztartzetik jaiotzen da, eta horri dagokionez Ortegaren filosofiari lotzen zaio; izan ere, XIX. mendeko dikotomia nagusia, objektibismo eta subjektibismo, materia eta espiritu, baruuko munduaren eta kanpoko munduaren artekoa uztartzeko bide bat proposatzen du, artearena. Artea, kasu honetan poesia, egiazko errealitatea bilakatzen da, kanpoko munduko objektuen (begiak) eta barne-munduaren egoeraren –bihotzaren– arteko sintesia. Poesia horren eta sinbolismoaren arteko lotura hor dago. Poesiak bi errealitateren arteko bitarteko izatearen misioa gorde du beretzat. Poesiak, bada, mundu materialetik espirituaren mundura eramango gintuzke. Horregatik deitzen zaio Lizardiri, kasik liburua argitaratu bezain laster, «izadiaren poeta» eta poeta «inpresionista», bere senaren abiapuntu eta oinarria izadiaren ikuspegi gogoetatsua delako, hortik abiatuta aztertuko dituelarik barne-egoerak. Ez da ahaztu behar Lizardirengan izadia beti, asmo batekin, xede batekin deskribatzen dela: hain justu, heriotzaren aurreko larritasuna agertzea. Izadia heriotzaren aurreko larritasuna estaltzen duen metafora baino ez da. Karlos Otegik (1991) berriki egindako tesiak hipotesi hori, Lizardiren obra interpretatzeko modu hori, indartu du. Poesia sinbolistaren oinarrizko ezaugarriak: heriotzaren aurreko larritasuna, poemaren musikari arreta handia eskaintzea eta zeharkako mintzaera, hau da, izendatu nahi denaren sinboloen bidez, Lizardiren poesiari, aliterazio leunen egile, metafora berrien ehule eta denboraren joanaren begirale zorrotz den poeta honi aplika dakizkioke. Musikaltasunaz zuen iritzia honako adierazpen honetan irakur daiteke: «Esanaren kantuari, otsaren eztiagobearrari zor zaio berea». Baina mintza gaitezen, halaber, Lizardi izadiaren poetari buruz. Lizardi idealista Fichte eta Schellingen ideiak irakurriz bihurtu zen izadiaren poeta, hala nola «izadia espirituaren ikusgaia da eta espiritua izadi ikusezina» eta biak gauza berbera dira. Alabaina, ez da ahaztu behar izadiarenganako zaletasuna, halaber, modernismoak, mugimendu iraultzaile gisa, aldarrikatzen duen burgesiaren aurkako izaeraren emaitza dela. Lizardi, beraz, burgesiaren ideia materialistetatik urrundu zen, eta baita haren fruitu ziren hiri industrialetatik ere. Izadia maitatzea, eta bereziki Euskal Herrian, hirietatik eta horiek, burgesiaren eta idealistaz hain bestelako munduikuskeraren eremu izanik, ordezkatzen dutenarengandik ihes egitea da. Lizardik munduikuskera hori adierazi ahal izateko estilo bat sortzea lortu zuen. Euskal kritikan bere estiloari «kontzeptista» deritzo, Lizardik hizkuntzaren materiarekin lan egin zuelako, irudi zaharretan zentzu berriak agerraraziz. Hizkera. Hizkuntza sakon ezagutzen zuelarik, «hizkuntzaren ahalmen adierazkorra erabat ustiatzen zuen» –idatzi zuen Koldo Mitxelenak (1960,146). Kontzeptismoa helburu hori lortzeko tresna izan zen. Euskara leundu eta adierazpide sinbolistari egoki zekion malgutzeko ahaleginak estetikaren beste baliabide orokor batzuetan ere oinarritzen zen, hala nola pertsonifikazio eta metaforetan, nagusiki. Ahalegin hori kontzientea zen, eta egileak hizkuntzaren beraren berritze prozesuari poema bat eskaini zion: «Baina nik izkuntza larrekoa<br/> nai aunat noranaikoa:<br/> yagiteegoek igoa,<br/> soña zaar, berri gogoa;<br/> azal orizta, muin betirakoa»<br/> Finean, helburu nagusia europar estetikara hurbiltzea zen, «bere herria mundu mailan gorestea» (García de la Concha, 1983). == Lauaxeta == [[File:Lauaxeta 01.png|thumb|right|400px]] Esteban Urkiaga «Lauaxeta» poeta (1905-1937), euskal poesia modernizatu eta europartzeko ahaleginaren irudi da. Laukizen jaio (1905) eta Gasteizen hil zen (1937), fusilaturik, EAJren zerbitzuan kazetaritza eta propaganda lantegietan aritu ostean eta joera postsinbolista sakoneko obra poetiko bat utzita. Bere obran euskal poesia eta garaiko Europako poesia hurbiltzeko ahalegin kontzientea nabarmentzen da, eta poeta garaikide ugariren presentzia –Unamuno eta Juan Ramón, Valéry edo Cocteau–, esaera eta irudiak garbiro agertzen dira. Bere lan poetikoa bi poema liburutan bilduta dago: ''Bide barrijak'' (1931) eta ''Arrats Bera''n (1935). Lehenengo liburuak hainbat joera poetiko erakusten ditu, hala nola erromantizismoa, sinbolismoa edo Unamunoren moldeko poesia existentzialista, baina horiek guztiak euskal lirika berritzeko asmoak lotzen ditu, eta aitzindari izatearen kontzientziak: «Odiseu barri gara, lamiñik ezta baña,<br/> Emen sortuba ezta Aprodite liraña.<br/> Gure abendaantzo pionneer gaste gara.»<br/> Bigarren liburuan, ''Arrats Beran'' alegia, Lauaxetaren estetika literatura herrikoi eta tradizionalaren ildotik doa, Aitzolen teorietara hurbiltzeko ahaleginean, ikusi dugun bezala, poesia ulerterrazago, irakurleengandik hurbileko bat proposatzen baitzuen. Lauaxetarentzat, poesia beste mundu batetik datorren, sentsibilitate berezi batek baino hauteman ez dezakeen sentipen sakon eta iraunkor baten adierazpena da. Baieztapen horrek egilearen ikusmolde neoplatoniko eta sinbolista agerian uzten du. Lauaxeta bere garaiko poesiaren testuinguruan ongien definitzen duena, ordea, poesia modernoari buruzko haren ikuspegi berezia da. Euskal Herrian poetika klasikoa indartsu dabilen eta klasizismoa adierazpen poetikoaren forma gorena dela esaten den garaian, Lauaxetak dio poesiak bere aroa islatu behar duela: «Orain tximistaren eundia dogu eta ziñearen aroa...Eundi bakoitzean nor klasiko? Bere egunak ondoen esi dauzana. Idaztiak argiro erakusten badeutsu eundi bakoitzaren tankereaedo izatea, idazti axe buru dozu» Garaian garaikoa adierazteko premia horrek denboraren adierazpen izatea xede duen estetika berritu bat proposatzera eraman zuen. Hala, Lauaxetak bere adierazpidea etengabe eraberritu eta aldatu zuen, adierazpide tentsiodun ez klasiko bat gizarte-mailako tentsioz betetako garai bat jasotzeko baliagarri gertatuko zaion itxaropenaz. Esperimentazio hori sinbolismoaren alorrean garatu zen, surrealismora hurbildu gabe, egileak defendatzen zuen euskal nazionalismoaren irizpide ideologikoei jarraiki. Litekeena da Lauaxeta kosmopolita izatea, baina ez zen internazionalista. Egileak sustatzen duen teoria poetikoaren emaitza gisa, bere poesiak egitura zurruna du konposaketan, paralelismoan oinarritua, eta sintaxian, hizkera barrokoa eta metaforaren erabilera bikaina agertzen duena; alderdi horretan García Lorcak bere lanarengan eragin handia izan zuen; Lauaxetak, hain zuzen ere, egile horren testuak itzuli zituen. Bere poesian hainbat gai nahasten dira: gai sozial eta politikoak, maitasun eta heriotzarenak, erotismo lauso bat, bizitzarenganako jarreren idealizazio etengabea. Olerkari honen obraren ardatza betikotasunaren eta hilezkortasunaren bilaketa da. == Orixe == Nikolas Ormaetxea «Orixe» (1888-1961). Orixe «aldi bateko euskal letren egilerik garrantzitsuena» (Mitxelena, 1960) zen gerraosteko euskal literaturan bere lanak izan zuen pisuagatik, eta baita bere estiloagatik ere. Estiloan, Orixe gerra zibilaren ostean euskal prosaren bide-erakusleetako bat izan zen. Alabaina, bere obraren zenbait ezaugarrirengatik eta, batez ere, modernoaren aurkakoa zelako –bere garaian estetika gutxien berritu zuen idazlea eta, bestalde, klasizismoa eta kristau-ortodoxiaren babesle gartsua, aurrez aipatu bi poeten jardun existentzialisten aurrean–, geroago bere obrak begirune eskasa izan zuen. Beste kritika batek, ordea, hizkuntzaren maisu gisa zuen garrantzia gogora ekarri du. Obra poetikoa hiru ataletan banatzen da: lirika, epika eta aszetika. Bere obra lirikoan estiloaren bilakaera eta konplexutasuna agertzen dira, eta euskal lirikaren historiaren laburpen moduko bat moldatzen du. Orixe posterromantikoen ildotik idazten hasi zen, luze gabe postsinbolismora aldatuz; baina, laster arbuiatu, eta gero Pindaroren eiteko klasizismora pasa zen, poeta klasiko handi gisa onarpen handia lortuz, eta, gerraostean, heriotza eta existentzialismoa kristautasun ortodoxoaren ikuspegitik aztertu zituen poesia neoklasikora. ''Euskaldunak'' (1950, 1935erako bukatua zena) lan epikoa Aitzolen teoriaren arrimuan jaio zen. Aitzolen iritziz, Kalevalaren edo Mistralen Mireioren tankerako obra epiko batek euskaran aipatu lan horietako bakoitzak beren hizkuntzan izan zuten eragin berbera izan zezakeen: hizkuntza minorizatuei normalkuntza eta prestigioa ekartzea. Orixek Mistralen testuari batasuna ematen dion idilio nagusia izan zuen inspirazio iturri eta Lönnroten ideia, poema tradizionalak poeman osorik jarri behar zirela alegia, errespetatu zuen, baina bere testuak, modernitateak kutsatu gabeko baserritar munduarekiko nostalgia zeriolarik, ideologia tradizionalistari asko zor dio, eta baita modernitatea asimilatu ez izanari ere. Testu horretan hiritik ihes egitea oinarrizko ideia da (Aldekoa, 1990, 926). Testuaren garrantzia ukaezina da, eta bere inguruan kritika ugari eragin du (Iztueta, 1991, 7375), hasi Justo Mokoroaren (1936) iruzkinetik –espiritu nazionalistaren irudikapen eta euskal kulturaren interpretazio gisa ikusten zuen– eta 50ko hamarkadako klasizismoari buruzko eztabaidaraino. Paulo Iztuetak poemak izan zuen kritika aztertu du, eta lana agertu aurretik nahiz ondoren argitaratu ziren iritzien bilduma kritiko bat egin du. Orixeren testu epikoan, Basterraren eta novecentoko mugimenduko idazleen eragina nabari daiteke. Obra aszetikoa. ''Barne Muinetan'' (1934) erlijiozko poemen liburuak Orixeren estilo-asmoa muturrera eraman zuen, ezaugarri hauetan oinarriturik: hizkera arrunt eta jatorrean datzan hizkuntza landua, nazionalistek bultzatutako garbizaletasunari kontrajartzen zitzaiona, hiztegi eta esamolde aberatsak, kontzeptismorako joera. Ezaugarri horiek guztiek apaingarrien aurrean oinarrizkoa, berrikuntza frantses edo sinbolisten aurrean «herriaren arima» hobesten dituen hizkuntzarekiko jarrera bat adierazten dute, jarrera antimodernista edo, bestela esanda, novecentokoarekin bat egiten duena, sinbolista eta modernisten sentsibilitatearen aurrean hizkuntzarekiko jarrera kontzeptista bat lehenetsiz. Iritzi hori argitzeko, Luis Mari Muxikak (1990, 4794) Orixeren topikoa miatu du, bere iritziz sinbolistek eragindakoa, baieztapen hori frogatzeko aipatutako idazle gehienak sinbolistekin zerikusi handirik ez duen espainiar literaturaren aldi batekoak diren arren; zehazki, San Juan de la Cruzena, haren eragina ukaezina baita, askotan aipatua. Prosa. Orixe, bestalde, prosazko liburu garrantzitsu baten egilea da, gai nagusia aszetika duena: Quiton arrebarekin (Segurola, 1987,2135). Paulo Iztuetak (1988) Orixeren lana arreta handiz aztertu, eta biografia txukuna moldatu du. Egia da Patxi Altunak (1990) biografia horren zenbait alderdi zalantzan jarri zituela, batik bat, Orixe eta jesuiten arteko harreman tirabiratsuari dagokionez. Iztuetak lan aszetiko horretan egitura dual bat ikusi du: lehenengoak salbamenerako lekuak jorratzen ditu, eta bigarrena mistikoa da. Iztuetak, bestalde, Quiton arrebarekin eta Danteren Komedia Jainkotarra lanen arteko harremana, egitura narratiboak, ezaugarri adierazkorrak eta generoa aztertu zituen, Orixeren obrari egundaino egin zaion hurbilketarik baliotsuena den honetan. Analisi hori Orixeren lan argitaragabe bati –Jainkoarekin tratua– buruzko artikulu batez osatua dago, Iztuetak (1990, 2746) gaien ikuspegitik aztertu zuena. Iztuetak, halaber, Orixeren erlijio-ideologia, haren tradizionalismoa, erlijioaren ikuskera eta fedea aztertu zituen. i9fqismvnxv5wduc2rmmo8v8cxbm924 0 2957 8127 8048 2015-10-05T07:00:43Z Joxemai 371 /* Jon Etxaide (1920-1998) */ wikitext text/x-wiki ''Lasagabasterren iritziz, 1946an euskal eleberrigintzan aldi berri bat hasi zen: erbesteko nobela. Gerraostean argitaratutako lehenengo liburua Telesforo Monzonek idatzi zuen. Geroago «katakonbetako belaunaldia» zeritzan horretako poetarik handiena Salbatore Mitxelena izan zen. Aldizkariak gerraosteko kezka literario, kultural eta politikoak adierazteko bide izan ziren. Jon Etxaideren nobelagintzak euskal literaturaren aldi ilun bat argitu zuen. Nemesio Etxanizek onartzen du berea poesia sozialetik urrun zegoela. Koldo Mitxelena euskal letren azken urteotako idazle garrantzitsuenetako bat zen.'' ''Errepublika garaiko poetekin euskal literaturak bere historiako aldirik garrantzitsuenetako bat bizi izan zuen, baina gerra zibilak poeta talde hartan jarritako itxaropen oro zapuztu zuen.'' ''Taldeko literatoek errepresio gogorra jasan zutelarik –Lauaxeta fusilatu egin zuten, Aitzol bezala, Orixe erbestera joan zen, aurrena Frantziara, ondoren Erdialdeko Amerikara–, euskal literatura berriro ere erbeste bikoitz bati loturik gertatu zen: frantsesa eta amerikarra. Gerra amaitu eta laster Buenos Airesko Ediciones Vascas eta Mexikoko Pizkundia argitaletxeek Hegoamerikan egindako literatura argitaratu zuten.'' ''Guatemalan, Jokin Zaitegik Euzko Gogoa sortu zuen 1950ean, eta aldizkari horrek gerraoste hurbileko euskarazko lanak eman zituen argitara, gerraren aurreko eta ondorengo talde poetikoen arte-zubi bihurtuz.'' == Nobela == Lasagabasterren («Euskal nobelaren...», 1981, 362) iritziz, 1946an euskal nobelan aldi berri bat hasiko da: erbesteko nobela. Alabaina, egile berak bi ohar egin zituen berehala, aldi berri horren izaera xehatuz: erbestea ez da nobela argitaratzen den tokia baino, eta ez nobela barruko auzi bat, honek kostunbrista izaten jarraitu baitzuen. Iritzi hori, era berean, xehatu beharrekoa da agian. === Antonio Irazusta === Amerikako erbestean hiru nobela argitaratu zituen. Horietako biren egilea Jose Antonio Irazusta da: Joanixio eta Bizia garratza da (1946 eta 1950). Bere aurreneko nobelak amaiera zoriontsua du, eta soldaduska egiteari uko egiteagatik Argentinara joandako emigrante baten pasadizo arazorik gabeak kontatzen ditu. Bigarren nobela Argentinan erbesteratu izatearen esperientzia autobiografikoan oinarritu zuen. Irazustak, folletoi nobelan errotutako idazlea izan arren, nobela landuago bat paratu zuen, sinboloekin, sarritan teknika ahaztarazten dutenak. Biribilagoa eta amaiera zoriontsurik gabea, ideien aldetik, bigarren nobela hau lehenengoa baino aberatsagoa da. Protagonista triste hiltzen da, eta tristezia hori, finean, erbesteak eragindako saminaren irudia da. Egileak kontatzen duena bere esperientziari, ezagutu zituen pertsonei loturik dago beti. Irazustak modernitatearen arrasto batzuk utzi zituen, eta ironia zein umorea ez zitzaizkion arrotzak. === Jose Eizagirre === Jose Eizagirreren (1881-1948) ''Ekaitzpean'' (1948) nobelak kontatzeko era modernoago bat agertzen du. Gaurkotasun handiko gaia –nobela gerra zibilari buruzko da–, «azkenengo gure gudate izugarriaren zipriztin beltzak mendimendian izkutatuta dagon baserri bateraño nola iritsi diran» eta lanaren erdi nobela eta erdi antzerki izaera ekintza begiesten deneko etxe batean garatzen dira. Nobela osoan zehar fokalizazioa eta perspektibismoa baliatzen ditu, eta horrek egilea elkarrizketa dramatikoki aurkeztera eramaten. Narratzailerik ezak pertsonaiei protagonismo handiagoa ematen die. Nobelaren dohain nagusietako bat manikeismorik eza da ziur asko. == Lirika == === Telesforo Monzon === Gerraostean argitaratutako lehenengo liburua Telesforo Monzonek (1904-1981) idatzi zuen. ''Urrundik'' (1945) poesia liburua, gaiaren arabera proiektu bikoitz bat agertzen duena –bake oroitzapenak, gerra oroitzapenak–, erromantizismoaren ildotik abiatzen den poema-bilduma bat da, geroago kostunbrismo ironikoa eta denbora galduarekiko, bake garaiarekiko nostalgiarik erabatekoena islatzen zuelarik. Liburu honetako poema-multzo batek inpresionismoaren bidea hartu zuen, gerra aurreko estetikak miatutako bideei jarraituz. Egileak proiektua alde batera utzi zuen, eta gerrako oroitzapenak argitaratu beharrean bigarren poesia liburu bat argitaratu zuen, Gudarien egiñak (1947), ukitu espresionista zuten doktrinazko poema-bilduma. === Salbatore Mitxelena === Zalantzarik gabe, geroago «katakonbetako belaunaldia» deitu izan zen horretan poetarik handiena Salbatore Mitxelena (19111965) zen. Saiakeragile bikaina, Salbatore Mitxelenak 1949an Arantzazu. Euskal fedearen poema argitaratu zuen. Poema epikoa, Arantzazuko monasterioari eta Euskal Herriko historiari buruzkoa. Hirugarren zatia, “Bizi nai” izenekoa, ez zen 1955era arte argitaratzerik izan; Guatemalan argitaratu zen. Poema handi bat idatzi izanak Salbatore Mitxelena gerra aurreko korronte sinbolistaren baitan kokatzen dute, Orixeren Euskaldunak eman zuen korronte berean. Mitxelenarengan osotasunaren eta, tradizio erromantikoaren arrimuan, herriaren eta honen azpiko historiaren bilaketa antzeman daiteke. Mitxelenaren lanean literatur korronte horren hainbat ezaugarri nabari dira, hala nola literatura tradizionalaren pisua edo argumentuaren eta testuko metaforen irakurketa sinbolikoa, baina egileak beste pentsaera-korronte batzuetatik edan zuen, halaber, bereziki existentzialismotik. Hasteko, bere obratik gerra aurreko literaturaren berezko baikortasuna desagertu egin zen. Lanaren izenburua anbiguoa da: hasiera batean, badirudi erlijioarekin zerikusia duela; III. atalean sartu ondoren, ordea, fedea zentzu historikoan garaitutako herri baten piztueraren itxaropena da. Kontuan izan behar da Mitxelenaren porrota volksgeistaren sentipenetik eta ezkortasunetik, agoniatik jaiotzen dela; edo, Ibon Sarasolak (1976) adierazi duen bezala, «heriotzaren aurreko obsesiotik», obsesioa ez baita barrukoa eta pertsonala, herriaren gainekoa baizik. Salbatore Mitxelenak existentzialismoaren agoniazko sentipena berea ez zen alor batera aldatu zuen: nazioaren edo herriaren arlora. Unamuno ongi ezagutzen zuen Salbatore Mitxelenak herriaren eta hizkuntzaren agoniaren mezu bakar hori ia etengabe adierazi zuen bere obran (Azurmendi, Mitxelena...,1977. XLVII). Bitxia bada ere, egileak irtenbide boluntarista bat, kristau erroak dituena, eskaintzen zuen. Errealitatea igarri eta deskribatzeko ezkortasunarekin batera, Mitxelenak, datu historikorik eman gabe, piztueraren itxaropena proposatzen du. Euskal Herriak jasandako heriotza-probaren ondoren, piztueraren etorrera eta izen berri bat iradoki zituen, iniziaziozko ibilbide guztietan oztopo guztiak gainditu ostean gertatzen den moduan. == Aldizkariak == Aldizkariak gerraosteko kezka literario, kultural eta politikoak adierazteko bide izan ziren. === Euzko Gogoa === Jokin Zaitegik Guatemalan sortutako Euzko Gogoa aldizkariak literatur mugimendua bideratu zuen (Vélez de Mendizábal, 1981 eta 1991, Intxausti, 1979, a eta b). Bere oinarrizko helburua zen kultur mundu modernoa adierazteko gai izango zen kultur hizkuntza bihurtzea euskara, praktikan haren kultur eremua Humanitateen alorrera mugatu bazen ere. Oinarri ideologiko eta kulturalak gerra aurreko mugimenduan zituen, eta aldizkariaren sortzaileak askotan parte hartu zuen, Euskal Poesiaren Eguneko lehiaketa batean irabazle gertatu zelarik. Aldizkarian euskarari beste bultzada bat emango zioten egileak idazten hasi ziren, hala nola Jon Mirande edo Gabriel Aresti, Orixe kolaboratzaile iraunkorra baitzen. Aldizkari horren eragina ezin da gutxiesgarria. Garaiko euskarazko ia literatur lan guztiak koordinatzeaz gain, aldizkarian nazionalismoaren ideologia berria dei litekeena hezurmamitu zen, ideologia hori beste eremu eta aldizkari batzuetan ere taxutu zen arren. Txema Larrearen (d/g) arabera, gerraostean euskaltzaletasunak eta erradikalismoak pixkanaka bat egin zuten, funtsezko lau auziren inguruan: euskara euskal nazionalitatearen ezaugarri bereizgarri gisa; erlijio katolikoaren eta, batez ere, estamentu katolikoei kritika, Euskal Herriaren espainiartzean kolaboratzaile izatea leporatzen zitzaielarik; indarkeriaren babes gero eta agerikoagoa askatasuna lortzeko bide bezala, garaiko estatu antikolonialen adibideari jarraiki, Israel, Algeria eta Kretarena zehazki, Irlanda ere gogoan izanik; azkenik, kultura berritzeko erabili beharreko euskararen estiloari buruzko eztabaida bat ireki zen, denborak aurrera egin ahala normalizazioari eta euskara batuari bide egin ziona. === Egan taldea === Egan aldizkaria Gipuzkoako Foru Aldundiaren laguntzarekin argitaratzen zen, ideologia politiko ezberdineko hiru pertsonen gidaritzapean: Arrue, Irigarai eta Koldo Mitxelena, eta bere inguruan 50eko hamarkadako literatur taldea osatu zuten hainbat idazle bildu zituen. Literatur aldizkari elebiduna zen sorreran, baina luze gabe euskara hutsean agertzen hasi zen. Une hartan (1954), hiru zuzendariek agiri bat argitaratu zuten, «Asmo Berri» izenburuarekin: # Lehenik, gaurkotasuna zuten kultur gaiekiko aldizkari bizi bat egin nahi zuten. # Taldearen lanean oinarrizkoak dira bi xede: modernitatearen giltzarriak bilatzea eta hizkuntza egokitzea, kultura jasoa adierazteko gai izan dadin. # Aldizkaria moldatzerakoan alderdi garrantzitsuak izan ziren, halaber, kalitatea eta askatasuna. == Nobela == === Jon Etxaide (1920-1998) === [[File:Hamasei seme euskalerriko etxaide 01.png|thumb|right|400px]] Batez ere nobela historikoa eta legendazkoa jorratu zituen arren, Jon Etxaideren obrak luze aritzeko ematen du, bere nobelak euskal literaturaren aldi ilun bat argitu zuelako, eta narratzaile ofizioa profesionaltasunez eta zorrotz hartu zuelako. Etxaideren jarduera artistikoaren bereizgarri dira estiloarekiko ardura, berori ia zurrun bilakatzeraino, eta nobela historikoak herriari bere arimaren oroitzapena itzultzen ziolako ziurtasuna. ''Joanak joan'' (1955), nobela historiko batez haratago, idazle miretsi bati eginiko omenaldia da; hain zuzen ere, Pierre Topet, Etxahunena, XIX. mendeko Zuberoako Barkoxe herrikoia, hagiografia-moldez kontatzen duelarik haren mundualdi gorabeheratsu eta erromantikoa. Obra horretan Jon Etxaidek iniziaziozko nobela bat idatzi zuen. Batzuetan argumentu soilegiz eta kasualitatea askatasun handiz baliaturik, heroiaren bilakaera kontatzen ahalegintzen da, bazterkeriatik onarpen sozialera, erlijio-esperientzia baten bidez. Irakurlea ohartzen da esperientzia horren bilbaduraren baitan Deus ex machina gisa jokatzen duela. Egilearen ideologia tradizionalista istorioari erantsi nahi dion irakaspenean nabari da: Jainkorik gabe, gizona anabasa hutsean murgiltzen da. Teknika primitibo, kasik naif hori erabiltzen duen idazlearen gainetik, ordea, Etxaide idazle dotore gisa agertzen da. Jon Etxaidek nobela historikoa eta kondaira erromantikoa landu izanak, foruen legitimitatea defendatu izanak, ez du esan nahi egilea nobela historikoa, azken batean, errealitatearen metafora baino ez dela jabetzen ez denik. ''Gorrotoa Lege'' (1964) testuinguru ideologiko horren baitan idatzi zuen. Horregatik, Euskal Herriko Erdi Aroko gerra zibilak jasotzen zituen nobela hori gerra zibilaren transposizio moduan irakurri behar da, eta anabasak dakartzan ondorioei buruzko hausnarketa moduan. Obra hori da idazlearen nobelarik hoberena, dokumentazio historikoa gutxi-asko zehaztasunez baliatzeaz gain, ideologia tradizionalista bat sinbolo bilakatzen asmatu zuelako: legea ez maitasunezkoa, baizik eta gorrotozkoa denean, kaosa gailentzen da. Nobela tradizionala jorratu zuten, halaber, gaur egun ere ildo bereari eusten dioten Eusebio Erkiaga eta Agustin Zubikarai (1914) idazleek ere. == Lirika == === Nemesio Etxaniz (1899-1982) === Obra poetikoa, lehenik Egan aldizkarian (1953, 1955) argitaratua, ''Lur berri bila'' (1967) bilduman jaso zen. Kontuan izan behar dira bi datu haren obra ulertzeko: Etxanizek berak handinahirik ez du bere obra balioesterakoan, eta berea poesia sozialetik urrun dagoela onartu zuen, eta ohartu, laster gainditu eta ahaztua izango zela. Horixe bera gertatu zen, ez Nemesio Etxanizen poesiaren kalitateagatik ordea, herri honen memoria historiko eskasagatik baino. Bere obra etikoa eta pertsonala da, errealitate historikoaren aurreko jarrera gisa eta artean poesian eragina zuen gerra aurreko idealismoa zalantzan jartzen zuelako. Lizardiren miresle gartsu izan arren, Etxanizek proposamen idealisten balioa zalantzan jartzen zuen, eta zenbaitetan Lizardiren hizkuntzaren parodia egiten, kasik. «Argia zikin zetorren<br/> ametsak ziren ausi».<br/> Jarrera kritiko horrekin, egilea existentzialismora, desengainuaren poesiara eta sexualitate pertsonal baten adierazpenera hurbiltzen da. Ungarettiren itzultzaile, Etxanizek kreazionismoaren zenbait poema gogora ekartzen ditu, poemaren inprimatze fonikoaren eta testuingurutik ateratze semantikoan oinarritutako poemetan. Bere poemen beste ekarpen batzuk dira ahapaldien haustura eta neurtitz librearen erabilera. == Saiakera == === Koldo Mitxelena (1914-1987) === Koldo Mitxelena izan zen euskal letren azken urteotako idazle garrantzitsuenetariko bat. Hizkuntzalari ospetsua, euskal filologiako eskolaren sortzailea, euskara batuaren, hau da, euskara normalduaren moldatzaile nagusia izan zelako ekarri dugu hona. Alabaina, hizkuntzalaritza edo filologiari buruzko hausnarketez gain, bestelako saiakera lanik ere egin zuen, betiere, estilo fina erakutsiz. Euskal literaturari buruzko hausnarketak –gogoangarrienak ''Euskal literaturaren etorkizuna'' (1951) eta ''Asaba zaharren baratza'' (1960) dira– Egan aldizkarian argitaratu ziren, eta oraindik orain Euskal lan guztiak (1988) izenburuaz berrargitaratu dira. Mitxelenaren funtsezko ideia euskal tradizio klasikoa berreskuratu eta berori prosa moderno bat garatzeko egokitzea zen. Euskal literatura klasikoaren ezagutzaile sakon, Mitxelena tradizioaren baliabide estetikoak bildu eta orainaldira egokitzen zituen idazle trebea zen. Bere prosa dotorea printzipio ia neoklasiko horren zein errealitatearen ikuskera ironiko berezi baten emaitza da. Proposamen garbizale edo neologisten nahiz abangoardisten aurrean, Mitxelenak hizkuntzaren eta honen historia-ezagutza sakona balioesten du euskara berritzeko hautabide gisa. Proposamen horren azken maila Orotariko euskal hiztegia lanaren argitalpena da. qlzq0wfds2metbbau7c40e6qy6mrho7 0 2958 8130 8129 2015-10-05T07:43:15Z Joxemai 371 /* Jose Mari Iturralde */ wikitext text/x-wiki '''''Prosa modernoa: 50eko hamarkadatik aurrera'''. Azken 50 urteetan euskal nobela, antigoaleko kostunbrismo bati lotua, berritu egin zen. Aldaketa hori hainbat faktoreren ondorioz gertatu zen. Egileen gaztetasunak aurreko belaunaldiko moldeen urraketa erraztu zuen, egile horien heziketa unibertsitarioa beren jarrera ideologikoa aldatzeko eragile izan zuten, nobelak hirian lekutzen dira, eta idazleek Europako nobelagintza berria ezagutzen zuten. Ezaugarri horiek guztiak narratiba berrian islatuak daude.'' ''Belaunaldi eta estetika-mailako berritze hori Euskaltzaindiak egindako euskara batuaren proposamenarekin batera dator, eta egileek proposamen hori berehala bere egin zuten.'' == Nobela existentzialista == === Txillardegi === Jose Luis Alvarez Enparantza «Txillardegi» (1929-2012) idazlearen lehen nobelak kontakizun-estilo berri bat ekarri zuen. ''Leturiaren egunkari ezkutua'' (1957) bere aurreneko nobelan euskal nobelagintzan lehen aldiz agertu ziren pertsonaia gatazkatsuak, gatazka heriotzaren aurreko larritasunak eta bizitzari buruzko funtsezko galderen egileak. Camus eta Sartreren eragina darion Unamunoren tankerako existentzialismo hori urteko lau sasoien arabera egituratutako nobela lineal batean adierazten zen, eta mundu-ikuskera bat agertzen. Nobela hirian lekuturik egotea, lehen pertsonaren hautaketa, pertsonaiaren krisia, giro jakin batean aurkezten duen kontakizuna, euskal nobelaren berrikuntzaren ardatz dira. I. Sarasolak (1975) azaldu duenez, Txillardegiren teknika iraganean errotuta geratu zen, berritasun teknikorik gabe. ''Peru Leartzako'' (1960) eta ''Elsa Scheelen'' hurrengo nobelek mundu narratibo berean sakontzen dute. ''Elsa Scheelen'' akaso Txillardegiren lan narratiborik hoberena da. Egoera afektibo ezegonkor baten inguruan ehundua –apaiz batez maiteminduta dagoen Elsaren maitasunezko istorioa–, nobela honek hizkuntza trebe maneiatzen duen idazle bat aurkezten du. ''Haizeaz bestaldetik'' laugarren nobelan Txillardegiren nobelagintza aldatu egin zen. Nobela existentzialetik nobela lirikora mugitu zen. Bilbe narratiboa desagertu egin zen, egitura irrealak kontzientziaren jario etengabean laguntzen; nobelaren definizioaren mugan dagoen testu bat da, istorioa eta pertsonaiak desegin egingo direlarik. Testua itsaso zakar eta askearen eta aintzira otzan eta hesituaren arteko kontrajartze kontzeptualean oinarritzen da. Itsasoa eta aintzira Euskal Herriaren orduko egoeraren inguruko bi jarrera ideologikoren sinbolo dira eta, orokorrago, edozein gizakiren hautabide historikoarena: otzantasuna edo askatasuna. Txillardegiren azken esperientzia narratiboa, non ETAko kide baten istorioa kontatzen baita, errealismora hurbilduko da, baina akaso ez behar adina. === Jon Mirande === Bien bitartean, Jon Mirandek (1925-1972) ''Haur besoetakoa'' idatzi zuen –horri buruz luzeago jardungo gara poesiaren atalean–, argitaratzeak luze jo zuen arren, arrazoi nabarmenak medio. Nobela horretan Mirandek heldu batek neskatila batengana duen maitasuna kontatzen du. Nobelak zenbaiten miresmena eta hainbat ikerlan erakarri ditu. Andolin Eguzkitzak (197983) alderdi formala eta morfologia narratiboa aztertu ditu. Joseba Sarrionandiak (1983), berriz, bere alderdi mitikoa. Eduardo Gil Bera («Jon Mirande» 1991, a eta b) izan da, agian, Miranderen ideologia nahiz nobelaren garapena sakonen ikertu dituena. Mirandek, nobela garaikidearen ezagutzaile handiak, berea estilo dotore eta finaz idatzi zuen, estetizisten eta nobela lirikoaren moldean. == Nouveau roman == === Ramon Saizarbitoria === [[File:Ehun metro saizarbitoria 001.png|thumb|right|300px]] Ramon Saizarbitoriak (1944) euskal nobela arlo orotan eta inolako atzerabiderik gabe berritu zuen. ''Egunero hasten delako'' lanaren bigarren pertsona narratibo elkarrizketa formakoa, ''Ehun metro'' (1976) liburu autogogoetatsua, ''Ene Jesus'' (1976) laneko Becket moldeko objektualismoa, Saizarbitoriaren bitartez sartu zen euskal nobela modernotasunean –hau da, errealitatea ez ezik idazketa etengabe eta ustekabean arakatzen duen korronte horretan–, itzultzeko aukerarik gabe» (Lasagabaster, «La literatura..., 1986). Hiru nobela horien egileak, nouveau romanen bideari lotuz, berak antinobela esaten duena proposatu zuen, esaldi batean labur daitekeena: nobela gehiago da idazketaren abentura, abentura baten idazketa baino. Hori printzipio hauetan zehazten da: nobelak ez ditu gai filosofiko nagusiak jorratu behar, eta eguneroko bizitzako arazo txikiez arduratu behar du, errealitatea modu objektibo eta dokumental batean deskribatuz. Finean, antinobelak existentzialismoak mahaigaineratutako arazoaz haraindi joan nahi du: Jainkoaren heriotzaren ostean, supergizonaren heriotza nahi du, Jainkoaren heriotzaren sinbolo den heinean. Ramon Saizarbitoriak prozesu hori erradikalki eraman du, bere idazketa absurdora eta isiltasunaren nobelara gerturatuz, bilbe narratiboa desegiteko lantegian. ''Egunero hasten delako'' lanean egileak «antisorgailuen eta abortuaren problematika» (Juaristi, «La literatura...», 1987, 125) jasotzen ditu; modu originalean, ordea. Nobelak bi maila ditu: abortatzera doan neskaren bizi-esperientzia, eta inoizkako hiztun baten hitzjario geldiezina, zeinaren berriketak kontzientziaren korrontearen edo ideien alborakuntzaren legeak jarraitzen baititu. Baina jada Saizarbitoriaren obsesio handienetako bat agertuko da, sinbolo modura: kontatzailea, narrazioaren bilaketaren sinboloa, Saizarbitoriak berak dioen bezala, istorioak dauden bitartean bizitza badelako. ''Ehun metro'' liburuak euskal ekintzaile baten azken ehun metroak kontatzen ditu, poliziak Donostiako plaza batean tirokatzen duen arte. Metro horietan pertsonaiak bere historia pertsonala gogoratzen du: haurtzaroa eskola itogarri batean, aitaren heriotza, lehenengo maitea, erakundea uzten duen adiskide ekintzailea. Nobela honetan atentzioa ematen duen aurreneko gauza elebiduna izatea da. Nobelako pertsonaiek euskara zein gaztelera baliatzen dituzte, ekintza inguratzen duen errealitatea doitasunez jasotzeko ahaleginean. Agerpen elebidun hori «euskal idazle orok ezinbestean egin beharreko hizkuntz aukeraketa horren adierazpen bat da, inplizitua bada ere» (Lasagabaster, «La literatura...», 1986). Saizarbitoriak ahalik eta objektiboen kontatzen duen anekdotaren azpian, nobelaren ardatz narratiboa okerragotzen doan egoera baten inguruan mugitzen da, non pertsonaia gero eta bakartiago baitago, heriotza aurrez aurre ikusten duen arte. Bere heriotzaren aurrean sentitzen duen larritasunak, metonimien bidez adierazia, ardatz sinboliko gisa joka dezake, eta haien inguruan nobelako beste gaiak egituratzen dira: bakardade erabatekoa, larritasun pertsonala hautabide politiko baten baitan: halabeharra bizimolde. Horrek guztiak gertakarien ikuskera etsi eta pertsonal bat, epikarik gabea, tragikoa, agertzen du, bere bizitzaren eta heriotzaren aurrean. Nobela, hortaz, apologia izpirik gabeko testu gisa irakur daiteke. «Saizarbitoriak ez zuen arazo bat jasotzen soilik, berori ahalik eta modu objektiboenean agertuz. Egia da arazo hori aurkezteko moduan jada poliziaren errepresioa gogor gaitzesten dela, eta erregimenaren aurkako «borroka armatua» ere ez zela onik ateratzen» (Juaristi, 1987, 126). ''Ene Jesus'' liburuan ohean errenditurik dagoen gizon bat aurkezten da, paralisi gero eta handiago batek jota mugiezintasun erabatekoaren zain dagoena, horren aurka sendabide bakarra duelarik: istorioak kontatzea, eta behar adinako logikarik geratzen ez zaionean, zenbakiak kontatzea, baina nekagaitz kontatzea, badakielako kontatuz jarraitzen duen bitartean paralisiak ez duela mendean hartuko. Obsesio baten historia dela esan genezake. Absurduaren nobelatik hurbileko, nobelak, hizkuntza soil eta zientifiko batez, ama posesiboaren gaia zeharka jorratzen du. Alabaina, testuaren baliabide teknikoei begira, irakurleak denbora subjektibo bat aurkituko du, denboraz kanpoko narrazio bat, kontatzeaz tematurik dagoen bere onetik irtendako narratzaile bat: «Behin batean» esanez hasten zuen edozer gauza. «Azken finean geure esistentzia miserablea ahantziz, beste diferente bat asmatuz bizitzeko dugun posibilitatea» esan zuen behin ezpainetatik zerbeza aparra zeriola. Baina mutuaren begi hezeek ez zuten sinesten... Kariloia. Nota galduaren erresonantzia metalikoa airean zintzilikaturik. Ordua. Ez dut hasitako ezer akabatzen». Saizarbitoriaren lanaren bilakaerari buruzko artikulu interesgarri bat atera berria da, Maria Jose Olaziregik (1991) idatzia. == Alegoriatik sinbolora == Euskal literaturaren historia definitzen duen ezaugarrietako bat nobela errealistarik eza da. Horregatik, badirudi euskal nobela orekarik gabe garatua dela, nobela lirikorako edo errealitatea alegoriaz ordezkatzeko joera agertuz, errealitateari mozorroa kendu nahi izango ez balio bezala. Azken urteetan, hala ere, narratiba errealistagoa izango da, mundu hau sinbolizatzeko nahiak bultzatuta. Desoreka horrek alegoriaren nagusitasuna azal dezake batetik, baina, bestetik, generoen hedapenari eta esperimentazioari mesede egiten dio. Saizarbitoriaren nobelaz geroztik, 1969az geroztik, euskal narratibaren esparruko narrazioak eta nobeletan erabilitako teknikak ugaritu egin dira, besteak beste nobelagintzara hainbat idazle berri heldu delako, garai bateko ohitura nobelen gailentasun ia erabatekoa apurtuz. Euskal nobela hainbat bidetatik abiatuko da, besteak beste, Arantza Urretabizkaiarena, bere Virginia Wolfenganganako mirespenaz, Mario Onaindiaren mediebalismo parodikoa, Jose Austin Arrietaren errealismoa edo Koldo Izagirreren alegiak. === Mikel Zarate === [[File:Mikel zarate.png|thumb|right|300px]] Mikel Zarate (1933-1979) alegoria egokien landu zuen idazlea izan daiteke. Haurgintza minetan (1973) nobela Euskal Herriak frankismo garaian bizi zuen egoeraren deskribapen disimulatu bezain bikaina da. Kultura tradizionala kultura industrialean galtzeko arriskuaz eta euskal gizarteak frankismoan bizi duen tentsioaz keztaturik, nobela horretan Mikel Zaratek, zentsura saihestuz, krisian dagoen munduan erdiminetan dagoen gizarte berri bat deskribatzen du. Oraindik ere kultura tradizionalaren arrastoak gordetzen dituen mundu bat da, eta egilea arrasto horiek galtzeko arriskuaz penatzen da. Gizartearen krisia mitologia tradizionaleko osagai batez kontatzen da: narratzaile lanak egiten dituen iratxo bat da, ikusezintasun eta nonahikotasun dohainek egileari narratzaile orojakile klasikoa bazter uztea ahalbidetzen diotelarik. Mundu orohartzaile bat, frankismoaren azken urteetako gizartea, kontatzeko nahiak nobela sinkretiko bat emango du, non askotariko osagai, pertsonaia eta lekuak nahasten eta elkartzen baitira. Nahi hori bera, ordea, lanaren batasunaren kalterako da. Nobelaren amaiera apokaliptikoak ez du narrazioaren ildo bat bera ere argitzen. Amaierarik eza ongi doakio etorkizunari begira bizi den gizarte baten ispilu izan nahi duen, eta egilearen kontrolpetik ihes egiten duen nobelari. Mikel Zaratek euskararen erregistro ezberdinak ongi menderatzen zituen, eta bere obretan estiloari arreta handia eskaintzen zion. Bere literaturaren dohainik nabarmenetako bat diskurtsoaren eta estiloaren aberastasuna da, nobeletan nahiz kontakizun laburretan ikus daitekeena. Egileak deskribatzen duen gizarte anitz eta nabarrak hizkuntza halaber anitza erabiltzen du, hizkera modu ezberdinak: euskara herrikoia, jasoa, neomarxista, sorginen hizkerak –atzekoz aurrera moldatutako esaldiak–, gaztelera hizkuntza menperatzaile gisa... Hitz batean, sintesi hizkuntza bat tradizionala eta modernoaren artean krisian –nortasun krisian, krisi politikoan, krisian berea duen hizkuntza erabiltzerakoan– dagoen mundu bat irudikatzeko. === Anjel Lertxundi === Anjel Lertxundiren nobelagintzan garbi agertzen da atal honi “alegoriatik sinbolora” esatean erakutsi nahi izan dugun bilakaera. A. Lertxundik bere sorkuntza-lanari Ajea du Urturik nobela alegorikoarekin ekin zion. Lan horretan herri bateko biztanleriak uholde baten aurrean nola erreakzionatzen duen deskribatzen da. Testuak, jakina, Euskal Herriak frankismopean bizi zuen egoera islatzen du. Biztanleria, egoera hori bizi duten indar ezberdinak sinbolizatzen dituen pertsonaia gisa jokatzen duelarik, botere faktikoetan eta gazteria berritzaileagan banatzen da, zatiketa sinplista batean. Bere hurrengo nobelan, berriz, haurtzaroaren munduan sartuko da, hau da, subjektibotasunaren munduan, eta azaleko doktrina-mezuei uko egingo die. Goiko Kale nobelak asmo orohartzaileak baztertuko ditu, eta intimitatean babestuko da. Egileak, sexuaren aurkikuntza eta nerabezaroaren krisiak eragindako desidealizazio prozesua medio, zentsura saihestuko duen mundu sinboliko bat agertuko du: hitzetik, aipamenetik sortzen ez dena, gatazkatik baizik. Lan horrek egilearen obra biribilenetako baten abiapuntu gisa jokatuko du: ''Hamaisegarrenean aidanez'' (1983). Elkarrizketa batean, egileak adierazi zuen nobelak indarkeriaren ingurunea deskribatzen zuela, eta indarkeriaren inguruan bizi direnen erreakziorik ezak duen eraginari buruzko hausnarketa bat zela. Hausnarketa hori ez da, ordea, doktrinala, eta baserri giroko indarkeria hartzen du euskarritzat: apustu arriskutsu batean –berorretan gizon batek bestearen toraxaren gainera jauzi egiten du– hilik suertatuko den apustulariaren istorioa. Nobelan García Márquezen ''Crónica de una muerte anunciada'' lanaren oihartzunik nabari zitekeen, baina laster neorrealismo italiarraren ildotik lerratzen da, erreferentzia nagusia Pavese duela. Genero narratibo ezberdinak –baserri giroko drama, polizia-nobela– nahasiz, egileak gizartearen ikuspegi bat eskaintzen du, ez euskal gizartearena soilik, eta hainbat gairi buruz hausnartzen du, hala nola emakumearen egoera, gizarte-hipokresia, indarkeriaren izaera morala, horien guztien aurrean, intelektualak gizartean duen zeregina azpimarratuz, hitzaren indar askatzailea dagoelarik. ''Carla'' (1989) nobelan lokalismoak eta egoera tipikoak alde batera utziko ditu eta euskal identifikazioarengandik urrundu da, pertsonaiaren barruan dagoen errealitateari heltzeko. Komikigile bat, finean sortzaile ororen metafora, bere lan berriaren emakumezko pertsonaiarekin obsesionatu egingo da, bere eskizofrenian komikietako pertsonaia bat dela sinestera iritsiko delarik, fikziozko pertsonaia gero eta errealagoa den bitartean. Pertsonaiaren kontzientzian, eta berariaz lausoa den espazio batean, ematen den mozorroen joko horretan egileak sorkuntza prozesuaren muina erradikaltasunez erakutsiko du. Espazioaren eta denboraren desagertzea, nortasun anitzeko pertsonaiaren sinbologia Kapitain frakasa (1991) bere azken nobelan are nabarmenagoak dira. Ahalegin hori «azenturik gabeko» euskara neutro eta neurtu batean burutzen da, elementu erretorikorik gabe, biluztasunean aratz eta, hala ere, eraginkor, obraren maila esanguratsuan anekdotetan oinarritzen den prozesu narratibo baterako (Lertxundi, 1990, 99103). == Errealismoa == Jose Austin Arrieta eta Joan Mari Irigoienen obran errealismoa estilo narratibo ezberdinen bidez adierazten da. === Jose Austin Arrieta === Jose Austin Arrietak ''Abuztuko hamabosteko bazkalondoa'' nobelaz ekin zion bere literatur ibilbideari. Liburuan, Abuztuaren 15ean, Donostiako egun handian, familia giroan egindako ospakizun baten txatalak jasoz, apaizbokazioa krisian duen eta kontzientzia nazionalista ernatzen ari zaion nerabe baten bizipenak gogora ekartzen eta laburtzen ditu, bizipen horiek garaiko giroan txertatuz. Horretarako hainbat baliabide erabiltzen du, hala nola narratzaile ezberdinak: bere aitak, adibidez, gerra zibilaren esperientzia ahozko kontakizun eder batez gogoratzen du; denboran atzera begiratzea eta zenbait osagairen erabilera sinbolikoa, Azor yatea Donostiako badian ainguratuta, esaterako. Finean iniziaziozko nobela honetan deigarri gertatzen da esperimentazio nobelaren eta gai sinbolikoko nobelaren arteko zubi moduko bat delako. ''Manu militari'' bere bigarren liburuak egilearen funtsezko bi kezka horiek uztartzen ditu. Nobela paraleloan doazen bi mailen artean dabil. Oinarrian gai autobiografiko bat dago: soldaduska egiten ari den mutil batek jaioterrian zain duen andregaiari idazten dizkion gutunak, eta, horren gainetik, idazteko arteari eta kontatzeko arteari buruzko hausnarketa bat, genero nagusien –beltza, neomediebalista– edo obra garaikideen –Latorrizko danborra, adibidez– parodiak eta ihakinak baliatuz, modu horretara jatorrizko obsesioa, frankismoaren mamuak uxatzea alegia, bigarren asmo batek estaltzen duelarik: idazketaren mamuak suspertzea. === Joan Mari Irigoien === Egile hau Euskal Herriko errealitatea bere literatura zenbait urtez bizileku izan zuen Hego Amerikako errealismo magikora hurbilduz deskribatzen ahaleginduko da. Bere ''Poliedroaren hostoak'' (1982) eta ''Udazkenaren balkoitik'' (1987) liburuek historiako gaiak jorratzen dituzte: lehenengoa gerra karlistei buruzkoa da, eta familia baten historia kontatzen du, belaunaldiz belaunaldi. Bigarrena frankismoa bizitako protagonisten historia osatzen saiatuko da. Irigoienek ia beti nobela mitikoa, lirismoz betea eta poesia darien esaldiez irakurlea ustekabean harrapatzen duten horietakoa eskaintzen du, eta beti pertsonaien artean ezartzen duen dikotomia –adibidez, karlistak liberalen aurka– apurtzeko joera agertzen. == Fantasiazko literatura == Irigoienen lanetan agertzen den errealismo magikoaren eraginak harreman sakonagoko bati bide egingo dio euskal narratibaren fantasiazko literatura izenekoan. Fantasiazko literaturak errealismo magikotik estiloa baino alderdi sakonagoak bereganatu ditu, hala nola, kausalitate magikoa, ipuinaren barruko ipuinaren teknika, umorearen eta ironiaren erabilera eta, batez ere, fantasian oinarritutako munduikuskera bat, kausek arrazionalismoari itzuri egiten dioten heinean. Gizonaren samurtasun eta krudelkeriaren arteko gatazka bezalako funtsezko auziek literatura molde bat ernaraziko dute, ordezkari nagusi Bernardo Atxaga duelarik. === Koldo Izagirre === Testuinguru horretan, Koldo Izagirre aurrekari garrantzitsua da. ''Gauzetan'' (1978) liburuan euskal prosan fantasiazko literatura, magia gisa ulertzen dena sartzeko aurreneko urratsak eman ditu. Obra hau intuizio handiz beterik dago, eta egileak metafora errealitatea interpretatzeko modu bat bezala lantzen du, bere lanari animismo berezia erantsiz, beti bestaldera, gauzen alderdi ilun eta misteriotsuari begira. Geroago, ''Euzkadi merezi zuten'' lanean Koldo Izagirrek estilo barroko bat landu du, ahozko adierazpidearen mekanismoetan oinarritua: metonimiak, itzulinguruak, esaerak, elipsiak... Liburuak biztanleria zibilak gerra zibilean bizi izan zuen egoera agertzen du. === Bernardo Atxaga === Joseba Irazu “Bernardo Atxagak” aipamen berezia merezi du, zalantzarik gabe gaur egungo euskal literaturaren ahots pertsonal, sendo eta etorkizun oparokoena delako» (Lasagabaster, «La literatura...», 1986). Bernardo Atxagak euskal literaturari eman diona bi ikuspegitatik neur daiteke: batetik, formaren aldetik bi hizkera uztartzen asmatu du: narrazio herrikoiaren estiloa (euskalduna zein beste tradizioetakoa) eta Europako narrazio jasoa. Bestetik, gizon modernoa islatzen duen mundu-ikuskera ekarri du. Atxagarentzat, gizona, paradisuaz gabetua, zorigaitzezko leku batean bizi da, leku bat non gizarteak ahulak gupidagabe sakrifikatzen dituen. Atxagak Obaba deitutako leku mitiko bat sortu du; hain zuzen, ''Obabakoak'' (1988) liburuari izena eman dion lekua, haurtzaro mitiko bat gogorarazten duen lekua. Egileak sarritan Borgesek fantasiazko kontakizunerako gomendatu zituen tekniketako batzuk baliatzen ditu: denboran zeharreko bidaia, ipuina ipuinaren barruan, doblearen gaia eta haur basatiaren gaia. Atxagak kontrasteekin jokatzen du beti: pertsonaien arteko kontrasteak, batzuk gogorrak, besteak ezinbestean galduak; kontrasteak kutxa txinatar bat osatzen duten ipuinen tonuan, batzuk gogorrak eta beste batzuk amultsuak; kontrastea testuetan erabilitako estiloan, zeren eta Atxaga abangoardiako jarreretatik euskal literatur tradizioaren eta Europako literatur tradizioaren eraginak orekan agertzen dituen obra bat sortzera iragan baita. Atxagaren obra narratiboa bi ataletan banaturik dago: ipuin-bilduma bat, ''Obabakoak'', eta nobelak ''Ziutateaz'' (1976) eta ''Bi anai'' (1984. Egungo euskal literaturaren lan garrantzitsuenetako baten sortzailetzat hartzen da, ez istorioak moldatzean erakutsitako mailagatik soilik, baizik eta literatur hizkuntza arina eta euskal kontakizun modernorako aproposa sortu duelako, hau da, euskal kontakizunak tradiziorik ez zuen eremu batean hutsunea bete duelako. Haren narratibaren giltzarrietako bat logikak giza errealitatea osotara azaltzen ez duelako ustea da. Zientziak sekula argitu ezin izan dituen munduak badirela dio, eta mundu horiek adierazteko literaturak zientzia ortodoxotik kanpo egon diren tradizioen laguntza behar duela. Atxagaren literatura sakonean arrazionalismoak ahaztuta edo bazterrera utzi duena aztertzen ahalegintzen da. Atxagaren literatur talde bereko kide dira Joseba Sarrionandia eta Jose Mari Iturralde idazleak. === Joseba Sarrionandia === Joseba Sarrionandiak (Durango 1958) kontakizun labur ugari idatzi ditu, eta bi narrazio liburu argitaratu: ''Narrazioak'' (1983) eta ''Atabala eta euria'' (1986). Horrez gainera, bi saiakera liburu idatzi ditu, zeintzuen bidez arteari eta politikari buruzko bere ikuspegia nahiz bi estamentu horien arteko harremanak sakonean ezagutu ahal baitira. Aurrenekoak, estetikoagoa, ''Ni ez naiz hemengoa'' izenburua du, eta ideologikoagoa den bigarrenak, berriz, ''Marginalia'', 1988an argitaratua. Sarrionandiaren narrazioak metaliteraturaren alorrekoak dira. Bere literatur estiloaz sentsibilitate fina adierazten du, liburuetan askotariko tonuak eta gaiak erabiltzen dituelarik, narrazio neomediebaletatik abangoardiako esperimentaziora bitartean. === Jose Mari Iturralde === [[File:Joxe mari iturralde 01.png|thumb|right|300px]] Jose Mari Iturraldek fantasiazko literaturaren ildotik kontakizun-bilduma bikain bat argitaratu du, ''Dudular'' (1986) izenekoa. Orain bere ''Izua Hemen'' (1991, 2 Argt.) lana ere irakurgai dago. Azken liburu horretan modernizazioaren gaia, jaka aldaketarena, familiako bizimodu pribatu eta moderno bat egiteko borroka uzten duen heroiaren gaia jorratzen ditu. mdv9wwi9dpms3yobgm1fbcs2zd4krum 0 2959 7768 2015-08-12T07:47:21Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Fitxategi:Photo1 manif lru lille 19-03-09.JPG|thumb|Manifestazioa [[Lille]]n, 2009]] '''Gizarte aldaketa''' guztiz loturik dago, eskuarki, Gizarte zientzia|gizarte z... wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Photo1 manif lru lille 19-03-09.JPG|thumb|Manifestazioa [[Lille]]n, 2009]] '''Gizarte aldaketa''' guztiz loturik dago, eskuarki, [[Gizarte zientzia|gizarte zientzi]]ekin eta, bereziki, [[soziologia]]rekin. Izan ere, gizarte zientzia guztiek gizarte aldaketa jakin batean dute sorburua, eta gizarte tradizionalaren amaierarekin eta gizarte moderno edo industrialaren sarrerarekin batera gauzatu ziren, [[XVIII. mende]] bukaeran. Orduz geroztik, gizarte honen garapena nolakoa izango zen iragartzera eta horrelakoa izan zedin beharrezkoak ziren aldaketak eragitera emanak egon ziren gizarte zientziak. == Gizakia, gizarte aktore gisa == Esan daiteke gizarte aldaketaren gaineko azterketak garai hartan egon bazeuden oinarrizko baldintza batzuk (gizarte, ekonomia eta adimen mailakoak) eskatzen dituela, aldi berean gertatu baitziren industrializazioa, politika munduaren antolamendua eta [[Ilustrazioa]], «gizartearen aroa» deitu dena ekarriko zutena. Garai horretan gizakia da gizartearen eta gizarteko produktu guztien oinarria. Pertsona ulertzeko modu berria da, geroago baldintzatuko duen munduaren sortzaile gisa ikusten da gizakia, bizi eta ezagutzen duen historian oinarritutako sortzaile bakar gisa alegia. Gizartea historia delako ideia bereganatuta eta gizartea eta kultura, beren osotasunean, gizakiaren ekintzen uzta dela jakinda, pertsona «berri» hau zegoena nola sortu zenaztertzeari ekin zion eta etorkizun (denontzako bidezkoa, berdina eta askea) baten jabe sentitzen hasi zen, eta ondorioz, ezin burutik aldendu zitzakeen gizarte aldaketaren ideia eta honen ideia eraginkorrenetako bat: aurrerapenaren ideia, alegia. Horrek ez du esan nahi aurreko zibilizazio eta garaietako gizarteetan, erakundeetan eta kulturetan aldaketak aztertzen ez zirenik; baina modu metaforikoago batez egiten ziren azterketak, azalpen naturalak eta naturaz gaindikoak ematen ziren. Ikuspegi horren arabera, aldaketen eragileak gizarteez kanpoko esparruetatik etorriak ziren (Jainkoen borondatearen ondorioak ziren batez ere), edo gizakiak ezin mendean eduki zitzakeen eragileak ziren, eskutik ihes egiten dion patuari estekaturik balego bezala. Baina guztia aldatzen da garai modernoarekin, gizakiak ez du bere burua patuari lotuta ikusiko, aldiz, bere etorkizuna aukeratzen duen pertsona aske gisa ikusiko du. Gizarte aldaketa zertan den zehazteko orduan, ''irauten duen nortasunean eta denboraren joanean gertatzen diren ondoz ondoko aldaketa etengabeen'' ondorioa dela esan genezake. '''Aldaketak''', '''denbora''' eta '''irauten duen nortasuna''' funtsezko hitzak dira definizio honetan. Hiru elementuok aztertu beharra daude aztergai dugun gai bakoitzean: familia, balioak, guraso izatea, lan egiteko era eta abar. Horrenbestez, hautaturiko objektua zertan desberdintzen den aztertu behar da, xehe-xehe mugatu behar da objektua, ondo zehaztu behar da zertan den objektuaren muina eta zer elementuz dagoen osatuta. Gizarte aldaketa batez hitz egin ahal izateko ondo zehaztu behar dira zeintzuk izan diren aldaketak bizi izan dituzten objektuen alderdiak, eta zehaztasunez deskribatu behar dira. == Aldaketa, bilakaera eta iraultza == Denbora da beste dimentsio handi bat, iraganiko denborak baino ez baitigu A eta A1 objektuak bereizteko aukera eskaintzen. Elementu horiek kontuan hartzen ez baditugu, gizarte aldaketarekin zerikusi handirik ez duten gauza lausoak aipatuko ditugu; esate baterako, behin eta berriz hizpide izaten den balioen aldaketa, masen komunikabideek diotena aintzat hartzera, balioak bi edo hiru urtean behin aldatzen direla ematen baitu. Gainera, denbora aintzat hartzea da aldaketa eta bilakaera soilaren arteko bereizketa egiteko modu bakarra. Halaz ere, fenomeno baten bilakaeran gertatzen diren aldaketa txikien ondorioz benetako aldaketa bat gerta daiteke. Horretxegatik, eta erraza ez den arren, sarritan bereizten dira aldaketa eta bilakaera. Bilakaera zertan den zehazteko orduan maiz kontsideratu da denboraldi luze batean, hainbat belaunaldi edo menderen buruan, gizarte batek bizi izan dituen aldaketen multzoa dela, epe luze horietan hauteman baitaitezke epe laburretan ezin antzeman daitezkeen joera garbiak. Bilakaeraren ikuspegitik ez dute garrantzirik aldaketa txikiek, eta aldaketa txikien baturak baino ez digu gizarte baten bidea edo joera nagusia hautemateko aukera emango. Ildo honetatik, esate baterako, mendebaldeko gizartearen bilakaeraz hitz egin dezakegu. Aitzitik, epe laburragoetan hauteman eta egiazta daitezkeen aldaketen, sakralizatu behar ez diren aldaketen ondorioa da gizarte aldaketa. Egia da gizartearen panorama aldatu egiten duten gertaerak jazotzen direna, baina oso noizean behin gertatzen dira horrelakoak. Soziologiaren lehen joerak eta lehen soziologoak gizartearen bilakaeraz arduratu ziren. Kasu batzuetan, soziologoek berek bilakaera sustatu egin zuten, gertaerak aldez aurretik zehaztu edo aurreikusiriko eredu baten arabera garatuko zirela uste baitzuten. Ustezko linealtasun honek guztiz hausteko joera du [[Iraultza|iraultzen]] kasuan, iraultzak baitira gizarte aldaketaren adierazle ikusgarrienak. Historiaren prozesuan, garai batzuei amaiera eman eta beste batzuei sarrera egiten dieten hausturak dira iraultzak. Iraultzak bilakaeraren haustura ekartzen du. Eskuarki politikaren esparruan erabiltzen den arren, giza jarduera guztiek bizi ditzakete iraultzak, gaur egun zientzia eta teknikaren esparruak bizi duena erakusgarri. Bilakaeran eta aldaketan bezalaxe, jatorri endogenoa edo exogenoa izan dezake iraultzak. Iraultza endogenoa, haustura dakarren barne heldutasunaren prozesu baten ondorioa izan daiteke ([[Iraultza Industriala|iraultza industriala]], [[iraultza frantsesa]]); iraultza exogenoa, aldiz, kanpotik etorririko elementu batzuen ondorioa izan daiteke, ezarrita zegoen erregimena aldatzera datorrena ([[sozialismo]] sobietarra) edo aldez aurretik zegoen gizarte-egitura gainditzera datorrena (kapitalismo japoniarra). == Orekaren eta egituraren aldaketa == Soziologian asko erabiltzen den beste bereizketa bat orekaren aldaketaren (edo egituran eginiko aldaketa) eta egituraren beraren aldaketaren artekoa da. Lehenengoaren kasuan, hautsi egiten da egitura batean nagusi zen oreka, oreka berri bati sarrera egiteko, baina bere horretan irauten du egiturak. Egitura guztiak egokitzeko prozesua da, eta egituraren behar berriei erantzuteko emaitzak dira aldaketa eta egokitzapenak oro. Batzuetan, aldaketa mota honek antz handia du zenbaitetan «dena aldatu behar da denak berdin jarrai dezan» dioen esaldi ezagunarekin. Baina, agerikoa denez, egokitzapen batzuek ustekabekoak ekarri eta nahi ez ziren ondorioak izan ditzakete. [[Gorbatxov]]-ek [[SEBS]]ean erreforma ekonomikoak eta politikoak burura eramaten saiatu zenean, seguru asko ez zuen usteko sozialismo errealaren sistema behera etorriko zenik. Horretxegatik, hain zuzen ere, egituraren aldaketa egitura horren barruko orekaren hausturaren eta beste egitura baten ezarpenaren ondorioa da. Horrelakoetan, gizarte ordena batek ezin eutsi izaten dio bere gizarte presioari eta, ondorioz, molde berriko egitura bat eskatzen duen tentsio geraezina gorpuzten da. Aldaketa hauek sustatuak eta berez etorriak izan daitezke, hots, bilatu egin dira edo bilatu gabe etorri dira. Egitura-aldaketaren eta egituraren aldaketaren arteko bereizketa klasiko hau oso interesgarria da, izan ere, historian barrena gertatu diren aldaketa asko eta asko hobeto azaltzen dira lehen aldaketa eredutik abiatuta bigarren eredutik abiatuta baino. == Aldaketa eta aurrerapenaren ideia == Aurrerapenaren ideia ideiarik garrantzitsuena izan da zibilizazioaren azken hiru mila urteetan. Ez dago oso argi zer esan nahi dugun aurrerapen hitzarekin, ez baita batere zehatza hitzaren esanahia. «Zibilizazioak, aukeratutako bidean, aurrera egin, aurrera egiten eta aurrera egingo duelako» ustea edo ideia da. Funtsean nahi bat da, beti ere hobea izango den etorkizuna bilatzera garamatzana. Etengabe hobetzeko ideia hau balio handikoa izan da gizartearentzat, eta argudio legitimatzaile gisa erabili da: etorkizun hobe baten izenean baizik ezin baitira ulertu gizarteek eta pertsonek jasandako neke itzelak. Etorkizuneko belaunaldien hobe beharrez sufritzeko ideia izan da gizakien eragile handienetako bat. Gizakiaren izaeran datza ideia horren indarra, daukagunaren eta eduki nahi dugunaren, garenaren eta izan nahi dugunaren arteko tentsio iraunkorrean. Tentsio honek bizkortu egin du aldaketa gizarte modernoan, gizakiak patua alde batera utzi, hautua besarkatu eta ustez zegokiona lortzeko borroka egin duen heinean. Aurrerapenaren aldeko idea hau izan da modernitatearen bi filosofia politikoen ([[liberalismoa]] eta [[marxismoa]]) eta nola beren politiken hala gauzatze praktikoen oinarria, beti ere soila baina aldi berean mugiarazten duen «etorkizunaren garapena edo aurrerapena ziurtatzeko neke handiak jasan beharko ditu belaunaldi batek edo gehiagok» ideiaren bidez. Gizarte aldaketaren eragile nagusia izan da. Bada ideia hau bazterrera uztea proposatzen duena, baina zer alternatiba aurkezten du?: erabateko etsipena, gizakiarentzako izugarria bailitzateke ez hobetzeko ideia. Gainera, aldaketaren gaineko azterketa soziologikoari begira oinarrizkoak diren postulatu batzuk ditu aurrerapenaren ideiak bere baitan: == Aldaketa aztertzeko metodologia == Soziologoek kontra egin diete aurreko postulatu horiei guztiei. Gizarte guztiek ezinbestean egingo zuten bidea ezagutzen zutela zioten ideologia politiko eta ikusmolde teoriko batzuk ahuldu direnean, argi eta garbi geratu da arrazoia zutela aurrerapenaren ideiak bere baitan daramatzan ikusmolde horiei eginiko kritika batzuek. Ildo honetatik, badirudi egia dela, aztertu nahi dugun errealitatea edozein izanik ere, irauten duena aldatzen dena baino gehiago delako ideia; jarraipenaren ideiak edo historiak bide bakarra duelako ideiak ez du oinarririk, gizartean gauzatzen den bilakaera aski logiko batean atzeranzko urratsak eragiten dituzten ustekabekoak gerta daitezkeelako; aldaketak ez dira nahitaez batzen; aurreikusitako bidea neurri handian aldatzen duten gertaerak jazo daitezke. Laburbilduz, gizartearen bilakaerak joera garbiak eskatzen dituela agerikoa den arren, litekeena da, orobat, bidegurutze historikoaren, kanpotiko sarreraren, hausturaren eta hautuaren irudi izatea, historia funtsean gertakizun delako, aukera askea, ez aukeren kopuru infinitu batean egin daitekeen hautua, bai ordea aukera batzuen artean egin daitekeena. Hau da, gizakiek egiten dute historia, baina ez berek aukeratutako egoeretan. Hortaz, garai historikoak ondoz ondo etortzen diren arren, gizakia ez da nahitaez hobetzen bere izaeran, eta gizarteak ez dira nahitaez hobetzen. Gizarte aldaketari buruzko postulatu hauen azterketak eta gertakizunaren aurreko interes biziak, berriro ere pizten dute historiarekiko interesa, historia aldi berean soziologiarekin nola uztar daitekeen planteatzeko. Elkarren arteko harreman honetatik abiatuta baino ezin azter daitezke gizarte aldaketa aztertzeko hain garrantzitsuak diren alderaketak: ba al dago kulturan oso bestelakoak diren gizarteak alderatzerik? Zer alderatu behar da? Zeintzuk dira alderaketek planteatzen dituzten arazoak? Eta abar eta abar. Azaldutako postulatuak eta haien aurkako kritikatik etorririko arazo metodologikoak saihesten zituen neurri batean teoria bat, zikloen teoria deritzanak (zibilizazioen haurtzaroa, gaztaroa, heldutasuna, zahartzaroa eta heriotza, maila orokorrean, edo eliteen hautapena, maila partikularrean eta abar?). [[Zikloen teoria]]k proposatzen duenaren arabera, gizarte sistema orok du bere baitan eredu zirkular bat eta, horrenbestez, nola gizarteak hala zibilizazioak aldaketa txikien bidez behin eta berriz itzultzen dira abiapuntura, zikloari berriro ere hasiera emateko. Epe luzeak balio txikia ematen die epe laburreko aldaketei, historia errepikapena baino ez baita: lorpen berberak, huts berberak eta abiapuntu eta helmuga berberak. Zikloen teoriak, beraz, esan gabe adierazten du gizakiak edo gizarteak hobetzea ezinezkoa dela. == Esparruak eta aldaketa-erritmoak == Aldaketaren intentsitateari dagokionez, egiaztatu bide daiteke aldaketak maizago gertatzen direla politikaren esparruan gizartearen eta kulturaren esparruetan baino, eta sarri askotan politika aldaketa horiek ez dutela hasiera batean uste bezainbesteko eragina gizartean eta kulturan, politika aldaketek luzaroan irauten ez badute eta [[Gizarteratze|gizarteratze]] prozesu luzeak abiarazten ez badira. Erritmoari dagokionez, mendebaldeko gizartean teknikaren eta zientziaren esparrua da lasterren aldatzen dena, berrikuntzarantz bideratua baitago erabat, eta lastertasun hori nahikoa erraz legitimatzen da eraginkortasunaren izenean. Berrikuntza bihurtu da esparru horren izateko arrazoia. Beste esparru sakonago bat, motelago aldatzen dena, gure sinesmenen mundukoa da erlijioa, ideologiak, balioak: «sakratutzat» hartzen ditugu, irauteko ahalmen handiagoa eta autonomia handiagoa dute errealitate materialetik etorritako aldaketen esparruaren aldera. Izan ere, sinesmenek eta beren dotrinek ezin onar dezakete garapenean etenik egoterik zeinahi erlijio aztertuta ondo asko ikusiko dugu aldaketen aukera onartu baino azpimarratu egiten dituztela barnetik sortutako interpretazio berriak. Bukatzeko, beste esparru bat, sakonena, gizakiaren izatearen eta bizitzaren oinarrizko arazoekin zerikusia duena, ez da ia aldatzen: ongiarekin eta gaizkiarekin zerikusia dutenak, heriotzari nola aurre egin, maitasuna, beldurra eta itxaropena, handinahia, ahalmentsua izateko irrika eta abar, pertsonaren izaeran oinarritzen den jarraipen lerro bat dago, zientziaren eta teknikaren berrikuntzek ekartzen dituzten itxurazko aldaketekin desagertzen ez dena. Tragedia grekoen, [[Shakespeare]]ren obraren eta gizaki modernoaren arazoen artean seguru asko gehiago izango dira antzeko elementuak desberdinak baino. Egungo gizarte modernoak helarazten digun aldaketa etengabearen irudiaren aurrean ez dugu alde batera utzi behar gizakiak betirako duena. == Aldaketaren arrazoi nagusiak == Bi izan dira azpimarratu izan diren arrazoiak gizarte aldaketa azaltzeko orduan: materialak eta idealak. Inguru fisikoa ere aipatzen da, baina eragin txikiagoa duela ematen du. Arrazoi materialak dira biziraupena bermatzeko gizakiak burutu dituen jarduera materialekin zerikusia dutenak: lan egiteko era, ekoizpen bideen jabetza, garai bakoitzeko ezagutza zientifiko-teknikoa, lan tresnak, teknologiaren maila. Hau da, gizakiak, arian-arian, mundu materiala kontrolatzeko duen modua eta bere helburuak erdiesteko mundu hori baliatzeko era. Hein batean, determinismo teknologikoaren teoria da (edo determinismo ekonomikoaren teoria termino marxistak erabiliz). Laburbilduta, determinismo ekonomikoaren arabera gizartearen egitura materialak eragiten ditu aldaketak. Arrazoi idealak dira pertsonek beren garaiaz pentsatu dutena, asmatu duten etorkizunaz pentsatu dutena, pertsonak mugiarazi dituzten balioak, hots, ideiak historiaren eragiletzat hartzea, edo kulturaren faktoreak deituak, funtsean erlijioaren, pentsamoldearen eta kontzientziaren eraginak biltzen dituztenak. Teknologiari dagokionez, bada teknologiarena ez bezalako beste erabilera batzuk posibleak direla dioena, eta bada, gisa berean, dagokion erabileraz gaindi teknologiak zuzeneko ondorioak dakartzala dioena. Lehenengo jarrerak kontuan ditu asmakuntza teknikoak egin eta aplikatzeko beharrezkoak diren gizarte aldaketak, eta horrek era askotako gizarteak eratzeko aukera ematen du funtsean: # teknologia bera, # ekoizteko modua bera, eta # ekoiztutakoa banatzeko modua bera izanik ere. Bigarren iritziak bateratasunaren teoriari bide egiten dio, eta, horren arabera, gizarte kapitalistaren eta komunistaren artean desberdintasun baino antzekotasun gehiago dago, biak antzeko oinarri edo logika industriala dutelako. [[Max Weber]]-en ''[[Etika protestantea eta kapitalismoaren izpiritua]]'' azterketa klasikoak historiaren eragile gisa aurkezten ditu ideiak. Weber-.en arabera, «kapitalismoaren izpiritua» aurre-baldintza da kapitalismoa gorpuztu dadin, izan ere, aktore kapitalista guztiak (enpresariak eta langileak) biltzen ditu eta ekintza kapitalistak sortzen (antolamendua eta lana). Soziologian klasikoa den Weber-en argudioak espazio handia eskatuko lukeen arren, aipatzen duen «izpiritu» horrekin gizaki eraberritzailea du hizpide, hots, garaiari aurrea hartu eta aldez aurretik inguruko errealitatetik jaso duena ideien munduan erabili ondoren, errealitatean aldaketak sustatzeko gai den eraberritzailea. Egungo soziologiek, aurrekoen gisara, bi muturretako batean kokatzeko halako joera dute: materialean ala idealean. Muturretara jo gabe, zentzu gehiago du esateak aldaketek gizartearen errealitatearen nola elementu materialetan hala idealetan dutela sorburua, baina idealismoaren aurrean ikuspegi zabala eduki behar da, ideiak izatea eta ideiak berritzea guztiz lotuta baitago ideia horiek ekarri dituen gizartearekin. Ideiek uste, pentsatu eta asmatzen duguna zerikusi handia dute gizarte egituran betetzen ditugun gizarte mailekin, ondoko esaldi honek bikain laburbiltzen duen moduan: «Esadazu zer leku betetzen duzun eta esango dizut zer pentsatzen duzun». == Pertsonak, taldeak eta aldaketa == Bukatzeko, geldialdi bat egingo dugu pertsonak aldaketa eragile gisa duen gaitasuna aztertzeko. Gizarte aldaketen azterketetan konstante bat izan da balio txikiagoa ematea gizabanakoaren ekintzari egituraren erabakiaren izenean, gizakia, aldaketen eragiletzat hartu beharrean, esku anonimoek mugitutako txotxongilo baten objektutzat hartu izana. Horrenbestez, onartu egiten da gizataldeak eta mugimenduak elementu erabakigarriak izatea gizartearen bidean eragiteko orduan, baina, aldi berean,baztertu egiten da «gizaki handi» edo «heroi kultural» deituek eragindako aldaketen ideia. Hau da, onartu egiten da kolektibitatea (alderdiak, erakundeak, mugimenduak), gizabanakoa ordea ez. Baina, ba al da historiaren bidea aldatu edo zuzendu duen pertsonarik? Hala ematen du. Baina, noraino aldatu dute historia? Nondik begiratzen den? Badira arrasto unibertsala utzi dutenak, beren herrian utzi dutenak, garaiak aldatu dituztenak, joerak zehazten dituztenak eta abar. Badira beren arrastoa berariaz utzi dutenak, beste batzuek, berriz, nahi gabe (erreferentzia gisa). Gaitasun hauek ulertzeko muturreko teoriak bi taldetara biltzen dira: batetik, pertsona handien determinismo heroikoa ematen dela diotenak bereziak oso izateagatik, eta karisma handikoak, ez baitukete beren burua zapuztuko lukeen gizarte-mugarik aurkituko, eta, bestetik, gizabanakoaren ekintza gogoangarri horiek galarazten dituen gizarte determinismoa ematen dela diotenak. Berriro ere tartean kokatuko gara, izan ere, historiaren bidea aldatu duten pertsonalitate handiak izan direla egia den arren, hain zuzen ere garai historiko jakin batetik edan eta posibilitateak eta aukerak interpretatzeko eta ikusteko gai izan direlako aldatu dute historia, gizakia ez baita soilik zirkunstantzia historiko jakin batzuen ondorioa, borondatea ere bai baita. Ez dugu ahantzi behar [[Isaac Newton]]-en esaldi ospetsu hau: «urrutirago ikustera iritsi baldin banaiz, erraldoien sorbaldetara igo naizelako izan da». h6fzm2epprq6nyajz25d9k4eb684kc0 0 2960 8132 8131 2015-10-05T14:19:03Z Joxemai 371 /* Gabriel Aresti */ wikitext text/x-wiki ''Belaunaldi poetiko garbirik ez da nabari, helburu estetiko berdintsuak, antzeko jarrera ideologikoak eta pareko molde estetikoak dituzten talde poetikoak badiren arren. Mirande eta Arestiren poesia bihurri eta erradikalaz gain, klasiko dei genitzakeen poeta helduen sorkuntza-lanak irakur daitezke: Iratzeder, Lekuona eta Gandiaga. Lasa, Lete eta Artze sinbolismoaren eta konpromisoaren artean dabiltza. Atxagak abangoardia poetikoa ordezkatzen du.'' == Aitzinsolasa == Azkenaldian sortutako euskal poesiari buruzko ikuspegia behar adina landu gabe dago. Hortaz, orrialde hauetan egingo dugun hurbilketa ezinbestean behin-behinekoa izango da. Lehenengo arazo horri beste bat gaineratzen zaio. Izan ere, belaunaldi poetiko garbirik ez da nabari, helburu estetiko berdintsuak, antzeko jarrera ideologikoak eta pareko molde estetikoak dituzten talde poetikoak badiren arren. Poesia sozial eta estetikoaren, edo poesia politiko eta estetikoaren arteko banaketa poetak bereizteko modu partzialegia da. Nolanahi ere, eraginkorra izan daiteke gaur egun ere Euskal herrian poesia konprometitua, politikoki konprometitua egiteko premiaren inguruko eztabaida pilpilean dago-eta. Dena den, poesia politiko bat proposatzen dutenen aurrean, gero eta gehiago dira poesia autonomoa eskaintzen duten ahotsak. Euskal poesia aztertzerakoan, bereizketa estrukturalisten balioa nahiko erlatiboa da. Abiapuntu egokia litzateke Octavio Pazek poesia modernoa aztertzeko proposatzen duen bereizketa: poesia analogikoaren eta poesia ironikoaren artekoa, alegia. Alabaina, auzia areago korapila daiteke, analogiara gerra aurreko poesiaren jarraitzaile diren mugimendu postsinbolisten bidez nahiz Gabriel Arestiren poesian jasotzen den utopia sozialistaren bidez hel baitaiteke. Ironia, berriz, Miranderen nihilismoak, Bernardo Atxagaren jarrera dadaistek edo, jarrera biak agertzen dituen Arestiren adibide beti naroa aipatzearren, Elioten irakurketek elikatzen dute. Hori dela eta, egokiena mugimendu estetikoak elkarrengandik bereizita aztertzea litzateke, eta euskal lirikaren garapena azken urteotako gertakari ezberdinak bilduko dituen modu batean aurkeztea. == Mirande eta Aresti == Jon Mirande (1925-1972) eta Gabriel Aresti (1933-1975) gaur egungo euskal lirikaren guraso dira. === Jon Mirande === [[File:Jon mirande 01.png|thumb|right|450px]] Parisen jaioa, gurasoak euskaldunak zituen arren, Mirandek euskal literaturan erabateko ironia sartu zuen, bitxia bada ere hizkuntza sinbolista batez adierazia. Baudelaire eta Nietzscheren jarraitzaile, ideologikoki –politikoki, baina kulturalki badanik ere– faxismotik hurbil eta, aldi berean, euskal nazionalismo primitibo baten sustatzaile, antidemokrata eta anarkiarako joeraduna, Jon Miranderen poesiak hainbat gai jorratu zituen. Haren kredo estetikoa aitortzen zuen elkarrizketa batean, Mirandek dio poesia metafisiko bat lortu nahi duela, hau da, bere baitan tesi filosofiko bat gordeko duen poesia. Izan ere, bere poema batzuk tesi filosofikoen «ilustrazioak» dira, batik bat Nietzscherenak, Spengler ere biziki miresten zuen arren. Nolanahi ere, Miranderen ideologiari bere pentsamoldea gidatzen duen kristautasunaren aurkako sineste sakona dario. Kristautasunaren kultur balioen ukazio horrekin batera beste hainbat ideiarekiko atxikimendua agertu zuen, hala nola kristautasunaren aurreko kulturekiko, eta zehazki erromatarren aurreko kultura zeltaren mitologiarekiko, lilura, edo sexu askatasunaren aldarrikapena. Maitasunezko poemak ere idatzi zituen, horietako batzuk pedofiliaren apologiak. Poemak aldizkarietan argitara eman ziren, berriki liburu batean jaso direlarik. Formari dagokionez, aliterazioa eta erritmoa, estetika sinbolistaren ezaugarririk behinenak, gailentzen dira, irudi distiratsuak, ideiak adierazteko kontzeptismoaren tankerako hizkera laburra, hitzen hautaketa dotorea, eta hainbeste zor dion Baudelaireren gogorapen etengabea uztartzen dituen mundu batean. === Gabriel Aresti === [[File:Gabriel aresti 01.png|thumb|right|400px]] Egile honek bestelako poeta baten irudia eskaintzen du, sendo eta irmoa, profeta den poeta, euskal poesia sozialari ekin zion lehena. Alabaina, hasierako irudi hori, hedatuena ere badena, ez da bere obra osoa, aldakorra eta askotarikoa, deskribatzeko baliagarria. Gabriel Arestik poesiari buruz duen ikuspegia honako puntu hauetan laburbil daiteke: # Arestik gauzen muina, sentitzearen eta pentsatzearen sakoneko funtzioa aurkitu nahi du. # Hausnarketa hori gizartearekiko harremanak definitzen duen testuinguru batean burutzen da, egileak poesia testuaren eta errealitatearen arteko harreman gisa definitzen duelarik. Poetaren funtzioa, Arestiren arabera, herriari jakinarazi ahal izango zaion egia praktiko bat, ez metafisikoa, boterea nahiz dirua kritikatuko dituena aurkitzea da. Horregatik, gizarteak poeta baztertu egin zuen, eta hura outsider bat bihurtu zen, gizartearen estatusa zalantzan jartzen ez duen laureatus poetaren aurrean. Bere obra poetiko soziala irizpide horietan oinarrituko da. Arestirengan, ordea, gutxienez hiru aldi poetiko aurki daitezke. # Aldi sinbolista bat, lehenengoa. Lan nagusia Maldan behera da eta T.S. Elioten eragina nabarmentzen zaio. # Poesia sozialaren zikloa, Euskal Herria eta Harria hitzekin jokatzen duten liburuekin. # T.S. Elioterako itzulera, haren Lau kuartetoak itzultzen dituelarik. ''Maldan behera'' (1959) liburu sinbolista da. Poema handi bat da, 21 poema, 222 ahapaldi eta ia 2.000 lerrotan egituratua. Zenbaki horiek simetria lortzeko asmoa agertzen dute, itxia den poema baten sorkuntzan. Poemak gizakiak historian zehar egin duen bidaia sinbolizatzen du. Euskal kritikaren historian poemaren esanahiari buruzko bi bertsio eman dira. Ibon Sarasolaren iritziz, poemak supergizon baten zibilizaziozko abentura kontatzen du, modu horretara Nietzschek Arestirengan izan zuen eragina agertzen utziz. Testuaren kontakizuna gizakiak zibilizazioaren aurrean egin duen ibilbidearen istorio sinboliko bat bihurtzen da (Sarasola, 1979, 1099). Istorioaren protagonistak gizonaren bilakaeraren lau aldi zeharkatzen ditu. Lehena gizakiaren aurrekoa da, bigarrena historiaurrea, hirugarrena artzaintzaren aldia, eta azkena gizartearen jaiotza. Maila apalago batean, Arestik euskal lirika omentzen du, bere lau poema luzeri lau euskal poeten izenak jartzen baitizkie. Adiera horretan, poemak euskal lirikak historian barrena jarraitutako bilakaera adierazten du. Jon Juaristik, deskribapen hori baliatuz, zibilizaziorako bidaiari beste esanahi bat ematen dio. Bere iritziz, bidaiaren zentzua negatiboa da, izenburuak gaztigatzen duen legez, eta Arestirentzat, Elioten ildotik, gizona gizartera, hau da, hirira, iristea lugorri batera iristea da (1988, 120). Liburua, bere esanahi eta estiloagatik, itxia eta konplexua da. Hala ere, Aurelia Arkotxak (1991) bere azken ikerlanean poemaren egitura nahiz bere esanahi sinboliko eta mitikoa argitu ditu. ''Harri eta herri'' (1964) liburuarekin Arestik poesia soziala landu zuen, eta ''Euskal harria'' (1967) eta ''Harrizko Herri Hau'' (1971) lanekin ildo horri jarraitu zitzaion. Hiru liburu horietan, Arestik ni erromantikoaren ordez giza kontzientziak esnaraziko dituen poeta-profeta baten ahotsa agertuko du. Mailu moduan erabiltzen duen bere poesiaz gehiengoari gizarte balioak erakutsi nahi dizkio, eguneroko bizitzako hizkera zuzen eta kasik prosaikoz, gizakiak esplotatzen dituen gizarte baten gaizpideak salatzen dituen bitartean. Liburuok Blas de Otero, Gabriel Celaya edo Angela Figueraren eragina ezagun dute. Hala ere, liburu horietan Arestik, salaketa sozialaz gain, Euskal Herria ikusi eta poetizatzeko modu berri bat agertzen du. Gernikako arbolarekin identifikatu ohi den herri hori harri bihurtuko da, historiaurrearen sinbolo, antzinako aldi hartan, itxura batean, euskal gizarte berdintasunezkoa eta zoragarria zelarik. Liburu horietako testuetan poesia sozialaren ezaugarririk ohizkoenak agertzen dira, besteak beste, egunerokotasuna, erretorikaren arbuioa, paralelismoa eta errepikapena eta osagai erretoriko soilen erabilera. Batzuetan, ordea, estereotipoa guztiz zuzena ez dela frogatuz, Arestik, Blas de Otero eta beste hainbat poeten modura, bere mezu soziala soneto eta poema dotoreen bidez adierazi zuen. Arestiren poesia sozialak imitatzaile ugari izan zuen. Poeta berriek poesia konprometitua eta, luze gabe, euskal nazionalismoaren alde egingo duen poesia nazionalista bat moldatu zuten. == Iratzeder, Lekuona eta Gandiaga == Poesia bihurri eta erradikal horrez gainera klasiko dei genitzakeen poeta helduen sorkuntza-lanak irakur zitezkeen. Hiru poetok antzeko estetika, belaunaldia eta erlijiozko heziketa dute. Gerra aurretik jaiotako poeta hauek abiapuntu duten sinbolismoaren premisak jarraitu dituzte, sortzaile zorrotzak diren heinean beren obran bilakaerarik eman den arren. === Iratzeder === Jean Dihartze, Iratzeder, (Donibane Lohitzune, 1920-) hiruetan sinbolistena da. Lirika musikala jorratu zuen, Lizardirenaren tankerakoa. Bere obran lirika deskribatzaile eta sentikor baten ezaugarriak islatzen dira. Egileak duen tradizio frantsesarekiko loturaren eraginak –euskal tradizioaren eraginaz gain, zati baitu– poemak ahots ezberdinez janzten zituen, agian Claudelen esperientzia poetikoaren gertukoa, neurtitz luzeez, eta pentsamenduaren zolitasunak adierazpide poetiko finez, Mende Amaierako «herri txikiaren» poesia gogorarazten duena ezkutatzen duela. Deskribatu zituenen artean, gai nagusietako bat irudimenezko indar handiko poemak ematen dituen Izadiaren kotenplazioa da, eta horretan Erromantizismoa dakar gogora. Baliteke jorratzen dituen gaiak originalak ez izatea, baina egileak ikuspegi pertsonalak eransten dizkie. === Lekuona === Joan Mari Lekuonaren (Oiartzun, 1927-) bilakaera interesgarriagoa da. Hark lantegi poetikoa moldatzeko erabiltzen duen zorroztasunak liburuak idazten hasi aurretik goitik behera pentsatu eta egituratzera eramaten zuen. Bestalde, paradoxikoa badirudi ere, estetikaren abenturazale zen, beti bere munduikuskera konplexua adierazteko esaeretan. ''Muga beroak'' (1973) bere lehenengo liburuak liburuki bakar batean han eta hemen argitaratutako poemak bildu zituen. Poemak hiru literatur korronteren ondorio dira: hastapenetako erromantizismo sentikorra, tarteko engaiamendu humanista eta azkenaldiko surrealismoa. Gaur egun, Joan Mari Lekuona ahozko literaturaren ikertzaile entzutetsu moduan da ezaguna. Literatura mota hori izan zen, hain zen ere, bere poesiaren lehenengoetako maisua, zeren eta poesia tradizionalaren baliabideekiko joera baitu, hala nola aliterazioak, paralelismoak eta sustrai herrikoia duten irudiak. Europako poesia garaikidearen eragina egilearen surrealismoan ikus daiteke. Baliteke Joan Mari Lekuonarena surrealismo arina izatea, nahi bada surrealismorik leunena, Nerudarengandik eta, akaso, Ocatavio Pazen lirikatik hartua. Liburuaren azken zatia erreferentzia teluriko batek zeharkatzen du. Zati horretan Lekuona bere obra orohartzailea taxutzen hasiko da, hau da, liburu halaber orohartzaile batean xede bakarra duen obra poetikoa: giza nortasunaren adierazpena. Hasieran, bere liburuak adierazten du gizona materiaren –lurra, airea, ura, sua-- eta espirituaren arteko dialektikaren emaitza dela. Liburuko poemaren ardatz nagusia gizon burutuaren osagai gizatiartuen kontrajarpena da. Bere bigarren liburua, ''Ilargiaren eskolan'' (1979), zalantzarik gabe euskal literatura garaikidean mugarri da. Liburua bi testu ezberdinek osatzen dute, eta bien artean Oihu ilunak espiralean nabarmenduko genuke. I. Bergmanen Oihuak eta hasperenenak filmean inspiratua, poema-bilduma hermetiko eta surrealista da, metaforen kateaketan oinarritua. Liburuak gizakiaren esentziari buruz hausnartzen du, eta filmeko emakumezko lau protagonisten gorputza du gai nagusi. Gizakia genero moduan gorpuztasunaren eta arimaren arteko dialektika gisa aurkezten da, keinua adierazpide delarik, gorpuzduna mezu, gorputza zentzu. Poesiaren objektua, kasu honetan logela, gorputza, adatsa, eskua, begirada, ikuspuntu ezberdinetatik begiesten da, poeta misterioan kanpoaldetik sartzen delarik, poema deskriptibo baten moldez, segidan deskribatutako objektuaren irakurketa sinboliko bat eginez eta, amaitzeko, aztergai den osagaiaren marrazki estilizatu bat gauzatuz. Joan Mari Lekuonaren poesia honela laburbil daiteke: surrealismoa formetan, klasizismoa adierazleen eta egitura paraleloaren antolamendu ordenatuan, eta aurkakoak uztartzeko ahalegina. Oraingoz azkena duen liburuan, Mimodramak eta ikonoak (1990) izenekoan, poema-bildumen sorkuntzari ikuspuntu berri bat ematen saiatuko da. Ilargiaren eskolan lanean hizkuntzaren ikuspuntu musikal eta entzumenezko bat gailentzen bada, oraingoan ikuspuntua intelektuala da, eta ikuspuntu horretatik entzuteko ez, baizik eta isiltasunean irakurria izateko poesia bat sortuko da. Poesia tradizionalaren eragina oraindik ere handia den arren, Joan Mari Lekuonak berori aliterazio mailatik haratago garatuko du. Mimodrama, mimo eta ahotsaren nahasketa, Jousse ahozkotasunean adituak ahozko literatura definitzeko erabiltzen zuen terminoa da. Liburuak bi zati ditu. Lehenak, gaueko sinboloz betea –kobazuloa, bakardadea– indarkeriaren eta heriotzaren aurreko kontzientzia tragiko gisa jokatzen du. Bigarren zatian gai herrikoiak, egutegiko erritoak, eta Barandiaran eta Oteiza omentzeko poetika ageri da, eta izadiko sinboloen irakurketa berri bat taxutzen du. Finean, liburua adimenaren ibilbide moduan aurkezten da –ikuspuntu intelektuala hortik datorkio–, egileak Euskal Herriari buruz duen ikuskeraren eta bere heziketa pertsonalaren laburpen gisa. === Gandiaga === Bitoriano Gandiagaren (Mendata, 1928-2001) obra poetikoak bilakaera pertsonal aipagarri bat islatzen du. Bere obra hastapeneko poemen inpresionismotik azkenekoen kreazionismora lerratu da, poesia sozialetik igaro ondoren introspekzio pertsonalera. ''Elorri'' (1962) du lehen liburua, Espainiako poesia inpresionistatik edaten duena (Juan Ramon eta 27ko belaunaldiko zenbait poeta) esperientzia pertsonal baten berri emateko. ''Hiru gizon bakarka'' (1974) bigarren liburuaz poesia sozialera hurbilduko da. Oteiza Arantzazun apostoluak zizelkatzen ari den une berean jaioko zen lan hau. Liburuak, bere biluztasunean, Oteizaren obrari asko zor dio. Hitzak harri, argitasun eta sendotasun poetiko bihurtu nahi du. Bibliak eta Arantzazuko monasterioaren tradizioko poetek (S. Mitxelena) behar adina eredu eskaintzen diote egileari. Liburua Euskal Herriak bere biziraupenaren aurrean sentitzen duen larritasunari buruzko hausnarketa existentziala da. Liburu horretan, Gandiagak zinez arrakastatsua gertatu den irudi bat erabiltzen du, Euskal herria txakolinarekin, ardo heldugabearekin alderatzean. Liburuaren bigarren argitalpenean (Gandiaga, 1991) eta hausnarketa pertsonal batean (1991), poetak liburua zein egoeratan sortu zen gogorarazten du, eta bere obra poetikoari buruzko hausnarketa egiten. Bere hirugarren liburuan, ''Uda batez Madrilen'' (1977) izenekoan, hiriaren ikuspegi bat eskaintzen da, baserritar baten begi apalen argitan. Asmo espresionista du, eta liburuaren orrialdeek hiri handiaren deshumanizazio eta masifikazioa jaso nahi zituzten. Gandiagak, hiri handia ulertzeko ahaleginak eginagatik, akaso ez zuen haren esentzia atzematerik lortu. ''Denbora galdu alde'' (1985) liburuak poetaren egoera pertsonala islatzen du. Prosa poetikoaren eta poemen arteko nahasketa, liburua introspekzio ahalegin ankerra da, psikoanalisiaren hurbilekoa. Gandiagak zuzenean agertzen duen krisi pertsonala prozesu malenkoniatsu baten ondorio izan daiteke, zeren eta egilea izan zitekeenaz eta izan denaz penatzen baita. Laburbilduz, idazlea existentzialismoaren irizpide klasikoetara itzultzen da. Alabaina, testuaren izaera pertsonalagatik zaila da jakitea liburuak elaboraziotik zenbat duen eta zenbat autobiografia hutsetik. == Sinbolismotik konpromisora == === Mikel Lasa === Arestiren poesia sozialak euskal letretan errotu eta hedatu baino lehen, poeta gazte batek, Mikel Lasak (Donostia, 1938...), obra bat argitaratua zuen. Bere ''Poema bilduma'' (1971) lanean Baudelaireren eragin handia nabari zen. Izan ere, Lasaren poesietako gaiak hein handi batean aipatu poetarengandik hartuak ziren. Paradisu galduen bilaketa, nostalgia, denboraren joana, giro dekadenteekiko lilura, itsasoak, euriak, objektuak deskribatzerakoan nabari ñabardurek giro atsegin eta sentsual bat sortzen baitute. Mikel Lasak bere ikuspegi objektiboaren fintasuna nabarmentzen duten hitzak baliatzen ditu. Sentimendu nagusietako bat afektibitatea da, Mende Amaierakoaren antzeko estiloz adierazia, hau soilagoa den arren. Bere poesiaren xarma eguneroko bizitzarenak izan arren indar iradokitzaile handia duten elementuen inguruan ehundutako sinbologian datza. Poesia sinbolista horrekin batera badira beste mugimendu poetiko batzuk, poesia sozialaren uniformetasuna urratzen dutenak. Aipagarriak dira, adibidez, Ibon Sarasolaren poesia, poesia sozialaren aurrean ironia erabiltzen duena, edo intimismoa eta maitasunezko ukituak agertzen dituen Arantza Urretabizkaiarena. Luze gabe, poesia sozialak nazio-proiektu baten balioekin engaiaturiko poesia konprometituaren joera erakutsiko du. === Xabier Lete === Poeta horien artean aipatu beharra dago Xabier Lete (1944-), bilakaera interesgarria izan zuen idazlea. ''Egunero orduen gurpilean'' (1968) lehenengo liburua poesia sozialaren gertukoa da, kontzientzia politiko handiko mezu poetikoak zuzenean adierazten dituelarik. Bilakaera poetiko sakon baten ondoren, Bigarren poema liburua (1974) izeneko bere bigarren liburuan hizkera estetikoago bat agertzen du, kontzeptismoaren irmotasunean eta forma poetiko herrikoietan oinarriturik, bertsolarien moduan. Liburu horretan, halaber, sinbolismo zantzuak erakusten ditu. Letek ironia eta iseka baliatzen dituen eszeptizismo erabateko bati metafora eta irudienganako atxikimendua eransten dio. === Jose Antonio Artze === Jose Antonio Artzeren (1939-) poesia ere frankismo bukaerako urte zalapartatsuetan nabarmendu zen horietakoa izan zen. Poeta anitz eta abangoardiakoa, Artzek ez du poesiaren alderdi bakarra jorratzen, eta hainbat joerari lotuko zaio beti. Esperimentazio abangoardistagatik deigarria gertatzen da haren lehen poesia liburua. ''Isturitzetik Tolosan barru'' (1969) liburuak irudia eta hitza uztartzen ditu, eta pop arteak hitz poetikoan duen eraginarekin jokatzen zuen, samurtasuna eta ironiaren, lohikeria eta poema sentikorraren artean mugituz. Hitzen soinuarekin esperimentatzen zuen tramankulupoemak, poema fonikoak moldatzeko, baina, bestalde, haikuaren, Japoniako ahapaldi labur eta indar handikoaren xarmak liluratzen zuen. Dualtasun hori bere ibilbide poetiko luzean barrena mantendu da. Hurrengo liburuetan ere esperimentazioa zein literatura eta pinturaren arteko hurbilketa landuko ditu. ''Ortzia lorez, lurra izarrez'' (1987) bere azken liburuan, berriz, eite filosofikoa duen poesia batera itzuliko da, oximoronarekin, aurkakoen sintesiekin jokatuz, ekialdeko erlijioen eragina agertuz, ying-yangaren ideiaren inguruan hausnartuz. == Abangoardia poetikoa == === Bernardo Atxaga === Euskal poesia ulertzeko oinarrizko liburu bat argitaratu zen 1978an. Bernardo Atxagaren ''Etiopia'' lanaz ari gara, dadaismoa eta espresionismoa lagun, ironiaren aldarrikapen bat baita. Etiopia Utopiaren antisinboloa da, haren mozorroa, haren aurkakoa. Poesia ulertzeko modu berri horren talde esanguratsuenetako bat Bilbon sortu zen, Bernardo Atxagaren (1951) inguruan. Pott taldeak literatura konprometitu ofizialari ihes egin nahi izan zion, eta literatur esparruaren autonomia defendatu zuen. Etiopia euskal Herriko gerra aurreko garaitik euskal poesiak jarraitu duen ildoan eten nagusietako bat da. Era berean, gaur egun egiten ari den euskal lirikari berritu handia eman zion. Liburua ulertzeko izenburuak gordetzen duen hitzjokoa ulertu beharra dago. «Etiopia» egileak bazter utzitako «Utopia» hitzaren alderanzketa da. Izan ere, Bernardo Atxagarentzat mundua egiazko Etipia den Utopiaren mozorro horretan definitzen da: paradisutik egotzitako mundu bat. Formaren ikuspegitik, ahots poetikoa berritu egiten da, poetak abiapuntu dituen tradizioak ere –espresionismoa, dadaismoa, umorea–, berritu egiten direlako. Egilearen hitzetan, irratiko ahotsak jainkoaren ahotsa ordezkatzen duen inspirazio iturri. B. Atxagak berriki bere poetikaren giltzarrietako batzuk argitu ditu. Funtsezko bi ideia daude: sinboloaren eta metaforaren mania poetikoaren askapena, gaga eta aldrebeskeria medio, eta poesiaren eta I zenbaki irudikariaren (1en erro karratua) arteko paralelismoa, gaiaren araberako mintzaira berezi bat eragiten duena. «Poesia antzeko zerbait da», adieraziko digu egileak, «isilik dagoen ororen gainean hitz egitea ahalbidetzen digun ezinezko zerbait». Azken esaldi horrek gertatua garbi erakusten du. Poeta sinbolistek jainkoaren ahotsa adierazi nahi zuten. Etiopiak, berriz, ahotsik ez duen hura, isilik dagoen hura komunikatu nahi du. Isiltasunaren, ezerezaren aurrean, Etiopiak izua eskaintzen du. Liburu horretan B. Atxagak dena esanda dagoela egiaztatu izanak ernarazitako absurduaren eta isiltasunaren poesia bat proposatu zuen; kontua hizkuntzaren mugaraino heltzea zen. Liburuko lehenengo poemak jada argi erakusten du egileak idealismoaren irizpide kontzeptual eta estetikoak baztertu dituela. Eta baita greziarren unitatea ere. Bere edertasunaren idealari buruz Wittgensteinek egiaren gainean idatzi zuen berbera esan daiteke: «Egia deitzen dugun hori probableena dena besterik ez da». == 80ko hamarkadako poesia == Etiopiaren osteko poesia, 80ko hamarkadakoa, bi joeren artean dabil: bestelako poesia intimista, egoerak deskribatzen dituen poesiaren gertukoa, espresionismoaren ondarea bere egiten duena, eta, konprometitua deituagatik, argi eta garbi poesia politikoa dena. Nolanahi ere, iruditzen zait bi korronte horiek funtsezko puntu batzuetan bat datozela: * Errealitatearen ikuspegi subjektiboan. * Hizkera poetikoarekiko arduran. * Poemen eklektikotasunean. Zalantzarik gabe, oinarrizko dirudien auzi batean ez datoz bat: lehenek, batez ere, literaturaren autonomia aldarrikatzen dute, eta bigarrenek, berriz, konpromisoaren premia ezinbestekoa nabarmentzen dute. Lehenik eta behin, autonomia kontzeptuak zer esan nahi duen argitu behar dugu. Izan ere, ez da erabateko autonomia defendatzen, baizik eta poesiak eta testuek berezko legeak dituztela eta lege horiekin errealitatearen barrutik errealitatea sor daitekeela. Bigarren jarrerak, berriz, konpromiso hitza erabiltzen du poesia politikoaren ordez. Lehenengoak literatura manamendu politikoekiko askea dela onartzen badu, bigarrenak literatura gizartearen eskariei erantzun behar dien gizarteko produktu bat dela argudiatzen du. Historia aztertzeko ikuspegian ere ez datoz bat. Poeta konprometituek oraindik ere tonu epikoheroikoa baliatzen dute, eta historiaren garapenaren aurrean baikortasun marxista bat agertzen dute; intimistek, aldiz, historia ezkortasunez irakurtzeko joera dute. Azken horiek samurtasuna inguruko mundu ankerrari ihes egiteko bidea dela proposatzen dute, eta konpromiso nazionalistak prozesu historikoaren ikuspegi kolektibo bat aurkezten du. cj9q4f1vbutpexw976jqckczlzew72h 0 2961 8133 7770 2015-10-05T14:24:33Z Joxemai 371 /* Errealismo sinbolikoa */ wikitext text/x-wiki == Poesia 80ko hamarkadan == Nahiko interesgarria da 1978 eta 1995 bitartean egindako poesia, gure garaia islatzeaz gain adierazpide oparoa, estetika ezberdinak eta mundu anitzak agertzen baititu. Paisaia anitza, gauzei buruzko ikuspegi ezberdin eta bereiziak aurkezten dira, baita politikari eta alderdi moralari dagokienak ere. '''Poesia interesgarri baterako arrazoiak'''. 1978 eta 1995 bitartean egindako poesia nahiko interesgarria da, gure garaia islatzeaz gain adierazpide oparoa, estetika ezberdinak eta mundu anitzak agertzen baititu. Paisaia anitza, gauzei buruzko ikuspegi ezberdin eta bereiziak aurkeztuko dira, baita politikari eta alderdi moralari dagokienak ere. 80ko hamarkadako poesia aldakorra dela esan liteke, osagai ugari ditu, idazle berri eta baliotsuak agertzen dira, eta estatistika hutsak ere urte horien garrantziaren berri emango du. '''Poesiaren zenbakiak'''. 1980an 11 poema-bilduma argitaratu ziren; 1981ean, 1 eta 1982an 1; hortik aurrera zenbakiek gora egin zutelarik; 1983an 8 argitaratu ziren; 1984an 12 liburu; 1985ean, berriz, 18, eta, gorakada bermatuz, 1986an 20, eta 1987an 16. Hortik aurrera kopuruak egonkortu egin ziren: 1988an 11, eta 16, 1989 eta 1990ean. 1991az geroztik, ordea, beheranzko joera nabaria da. Baliteke arrazoia urte horretan Mendebaldean ematen den eta Espainiak 1992 arte nozitu ez zuen krisi ekonomikoa izatea, eta baliteke Alemaniaren batasunak nahiz Golkoko Gerrak krisi ekonomiko zikliko horretan zerikusia izatea. Gertuago begira, Eusko Jaurlaritzak edizioari emandako laguntzak murriztu zituen, Bilbon Guggenheim Museoaren filial bat eraikitzeko erabakiaren ondorioz. Literatur argitalpenen beherakada ezin da, hala ere, arrazoi horrekin soilik azaldu. Ikasketa-planen aldaketak argitaletxeak eskolaliburu berriak egitera behartu zituen. Bestalde, argitaletxeek beren produktuetan gero eta kalitate handiagoa bilatzen zuten. Aldi berean, liburu bakoitzeko argitara emandako ale kopurua murriztu egin zen, euskal irakurleriak egiaz onar dezakeen liburu kopurura egokituz. '''Literatur sistema'''. 80ko hamarkadan literatur sistemak eta erakundeen laguntzak euskarazko argitalpenen garapena bultzatu zuten. Autonomiaren eta konpromiso deitu ohi den horren arteko eztabaidak –konpromiso hitza onartu egingo dugu, nahiz badakigun atzean zehaztugabetasuna edo, hobeto, definizio ezberdin ugari gordetzen dela– hainbat estetika eman zituen, elkarri gailentzeko borrokan. Besteei nagusituko zaien estetika baten agerpena gurean behin eta berriro errepikatu zen joera bat da. '''Luma eta lurra'''. Lan honi «Luma eta lurra» izena eman diogu. Izan ere, bi osagai horiek sinbolikoki euskal poesiak zeharkatuko dituen funtsezko alorrak ordezkatzen dituzte, izenburuak azken mezua gehitxo sinplifikatu dezakeen arren. Luma literaturaren autonomia eta esparru estetiko berrien bilaketa da. Lurrak bertakoarekiko atxikimendua agertzen du. Atxikimendu horrek batzuetan ez du kanpoko munduarekiko harremana bazter uzten, baina, batez ere, bertakoa eta berezkoa dena sistemaren aurkako borrokaren baitan txertatzea du xede. Garai horretako poesiak ez dio nagusigoa lortzeko borrokari muzin egingo. Hasieran poesia sozialarekiko hausturak abangoardian errotutako literatura autonomo bat, geroago esperientziala izango dena, sustatu bazuen ere, urteen joanarekin eta Joseba Sarrionandiaren obra eta teoriaren eraginez proposatu zen Sartreren itzalpeko marxismoaren artelanari buruzko teorien gertuko poesia bat, aldi berean nazionalismo erradikalaren ideiak islatuko zituena. Bitxia bada ere, eztabaida horretan lirikaren argitasunaren inguruan jarrera ezberdinak agertu ziren, eta hizkera hermetikoaren nahiz eguneroko hizkeraren auzia aztertu da, egoera aski paradoxikoak emanez. '''Gure ikerketaren eremua''''. Atal honek aztergai ditu 1978. urtearen inguruan –Bernardo Atxagaren Etiopia argitaratu zeneko urtea–, lanak argitaratzen hasi ziren egileak, beren lehen lanak 800ko hamarkadan argitaratu zituztenak nahiz 1995 arte argitaratzen jarraitu duten egileak, zikloa Joseba Sarrionandiaren “Hnuy illa nyha majah yahoo” poemarekin 19851995 ixten delarik. Espazio arazoak medio, 90ko hamarkadan argitaratzen hasi diren egileak ez dira jaso, ikerketan zehar horiei buruzko iruzkin solteren bat ager badaiteke ere. === Mapa bat eginez === Franco Jeneralaren heriotzaz geroztik, euskal poesia bakoitza bere bidetik baina euskal lirikan barrena aldi berean garatuko diren bost multzo handiren inguruan bil daiteke. '''Poesia soziala'''. 1975era arte, gutxi gorabehera, poesia sozialak, Gabriel Arestiren eraginpean, estetika nagusi bat ezarri zuen. Poesia deskribatzailea zen, salaketazkoa, erroak Blas de Otero eta Celayaren errealismo sozialean zituena. Sarritan gertatu ohi denez, Arestiren lanei darien ironia, bere obraren dohain nagusietakoa, haren jarraitzaileengan panfleto tankerako poesia bihurtu zen. Poesia sozialarekiko lotura etetean poesia berritu egingo dela esan daiteke, hurrengo urteetan eten hori leunagoa izango zen arren, Gabriel Arestiri eta abangoardien sarrerari esker. 1976 eta 1978 bitartean iraganarekiko haustura islatu zuten hiru poema liburu argitaratu ziren. 1976an Koldo Izagirrek Itsaso ahantzia argitaratu zuen, 1977an Manu Ertzillak Hitzik anitz idatzi dut, eta 1978an Bernardo Atxagak euskal poesiaren ondorengo bilakaera ulertzeko ezinbestekoa gertatzen den liburua: Etiopia. Hiru idazle horiengan oinarrizko hiru ezaugarri nabari dira: * jada aipatu dugun poesia sozialarekiko haustura; * abangoardiarako hurbilketa, kreazionismora Koldo Izagirreren kasuan, eta dadaismo, espresionismo eta surrealismora Atxagarenean, eta * Euskal Herrian isiltasunaren poetika izena zuena, eta gazteleraz esanahi ezberdina. Haun Beckettengandik datorren –gordean, beste hainbestetan bezala, Jorge Luis Borges akaso?- korronte bat izendatzen du. Hitz poetikoak ezin baitu errealitatea adierazi, dena esanda dagoelako, eta, horren ondorioz, isiltasunak sortzen duen izua adierazi besterik ez dezake egin. '''Ustela aldizkaria'''. Literatur lanak ere hiru idazleok batu zituen. Izagirrek eta Atxagak Ustela aldizkarian elkarrekin lan egin zuten, Bernardo Atxaga Bilbora joan eta Pott aldizkaria sortu zuen arte; Manu Ertzilla zen haiekin aritu zen hirugarrena. Ikusiko dugunez, Koldo Izagirrek poesian egin zuen ibilbidea aldakorra da. Bernardo Atxaga bere idazle ofizioari lotu zitzaion, hizkuntzaren mugetatik haratago,i euskal literaturaren erreferentzia bihurtzeraino. Pott taldea Bilbon gutxi gorabehera modu egonkorrean mantendu zen bitartean, bere kideek antzeko literatura egin zuten, baina taldea laster sakabanatu zen, eta kide bakoitzak literatur abentura ezberdin bat garatu zuen. === Pott taldea === Pott taldea 1977an sortu zen, Bilbon. Aztergai dugun aldian euskal poesiako talde dinamiko eta garrantzitsuenetako bat izan da. Pott banda da aipatu ditugun talde estetikoen arteko lehena. Kideak Bernardo Atxaga, Joseba Sarrionandia, Manu Ertzilla, bere burua nobelagile gisa agertuko duen Jose Mari Iturralde, Ruper Ordorika musikari garrantzitsua eta Jon Juaristi, gaztelaniaz idatziko duen poeta. Poesian, taldekideek egindako liburu nagusiak, aipatu Manu Ertzillaren ''Hitzik anitz idatzi dut'' lanaz gain, ''Etiopia'' (1978) eta Joseba Sarrionandiaren ''Izuen gordelekuetan barrena'' (1981) dira. ==== Atxaga ==== ''Etiopia'' liburuak, bederatzi zirkuluko segida batean, Danteren infernua irudikatzen du. Etiopia Utopiaren alderanzketa da, utopia ezinezkoa balitz bezala eta poema-bildumaren barruan bizi den esperantzarik gabeko gizonak «etiopia», gosea, miseria, baino eskuratu ahal izango ez balu bezala. Izenburuak Rimbaud abangoardiako poesiaren aita omentzen du, eta horrela, irrazionalismoa eta abangoardia lagun, sortu zen poema-bilduma hau. Azkenik, «etiopiak» T.S. Elioten Lur antzua, Pott talde osoarentzat ezinbesteko erreferentzia, poema-bilduma gogorarazten du. Poema liburua bi ipuinek irekitzen dute, eta horietako batek Rimbauden historia aipatzen du. Gero liburuaren zatirik handiena hartuko duten hareazko bederatzi zirkuluak garatzen dira, eta liburua adierazpenaren eta hitz poetikoaren eraginkortasun eza agertzen duen ipuin batek ixten du. Tonu poetikoak hastapenetako Sarrionandia, abangoardia europarrak eta dadaismoa ekartzen ditu gogora, eta eguneroko bizitzako hizkera eta adierazpide higatua –publizitatea, zinemako hizkuntza, massmedien presentzia– baliatzen ditu, hizkera estetizista baztertzeko modu ironiko gisa. Metaforak eta esanahiak liburuaren eta bere egituraren arteko harremanaren erdigunea hartu zuten. Bernardo Atxagaren liburuak literaturaren eremuan lurrikara bat eragin zuen, bere formagatik nahiz hizkera poetikoari heltzeko moduagatik. Planteamenduen berritasunak eta kontzientzia poetikoaren sakontasunak Euskal Herrian poesia egiteko modua eraberritu zuten. Unitatearen kontzeptua galdua deneko kontzientzia –liburuko lehenengo poemak «Hautsi da anfora» dio, Pessoak bezala– abiapuntu harturik, egia kontzeptuaren galeraz oharturik, erlatibismotik, sentimentalismoaren ukazioa proposatzen zuen liburuak –«Sentimentalismoa sentimenduaren porrota da», Wallace Stevensek adierazi zuenez–, poesia sozialaren baikortasunaren aurrean nolabait frakasatuaren tonua erabiliz: «Hemen utopiak hain zitalak izango ez balira» –esango du Atxagak. '''Literatur ibilbidea'''. Geroago, fantasiazko literaturaren oinarriei jarraiki, Bernardo Atxagak nobelak eta kontakizunak argitaratu zituen. Etiopiaren ondoren, bere adierazpide poetikoa makaldu egin zen, eta aldizkarietan poema solte gogoangarri batzuk baino ez ditu argitaratu. Nolanahi ere, 1990ean Atxagak abangoardiako poesia gaitzetsi egin zuen, irakurtzeko zaila delakoan, eta lehen irakurraldian ulertzeko moduko poesia argi eta zuzenago bat egin nahi izan du. Poesia primitiboaren eraginez, errepikapenean oinarritzen den erritmoaz, Atxagak jada musikaren eta disko konpaktuen bidez zabaldu diren testuak argitaratu ditu, «Trikuarena», kasu. Beste norabide aldaketa batek errealismora eraman zuen, haren nobelagintzan bezala, eta nazionalismoa zein Euskal Herriak bizi duen egoera politikoa kritikatu zituen, horrek bere obrak izan duen harreran eragin duelarik. Isiltasunaren poetika, guk ematen diogun adieran, mundua gabe «horror vacui» delakoa adierazten duen poetikak Atxaga zuzenean nihilismorako bidean jarri zuen. Gure iritziz, proposatzen den isiltasunak, Rella filosofo italiarrak esan bezala, modernitatearen aurrean erreakzionatzera eta berori birplanteatzera eramaten du, atzera Walter Benjaminen irizpideetara, isiltasunak inposatzen duen paralisia hausteko formula gisa. ==== Sarrionandia ==== '''''Izuen gordelekuetan barrena'''''. 1981ean hamarkadako beste liburu enblematiko bat argitaratu zen. Joseba Sarrionandiak, 1980an zehar, idatzi zuen ''Izuen gordelekuetan barrena'' liburua –izenburuak biziki gogorarazten du Elías Canetti. Nobisimoen kulturalismoak arrasto sakona utzi zion. Ez da harritzekoa. Idazlea urte haietan burutzen ari zen irakurketa-abenturaren fruitua da liburua. Eragin agerikoenen artean Gimferrer, José María Alvarez, Irlandako poesia primitiboa eta beste hainbat izen eta zantzu aipa daitezke, eta ororen gaindi, jakina, Pessoa eta Eliot. Irudimenezko bidaia. Liburua funtsean Europan eta europarren poesian zehar eginiko ibilbide bat da, haurtzaroko aberritik hasi eta erbeste pertsonalera. Egileak Europako paisaiak eta literatur pasarteak kurritzen ditu, aldi berean bere idazle maiteenen eta poetak frankismo garaiko giro itogarritik ihesbidean gordelekutzat hartu zituen hirien omenaldia den bidaia batean. Liburuak irudimenezko liburu bat jasotzen du, poetaren jaiolekutik hasi eta Paris, Grezia, Lisboa, Irlanda, Praga eta erbestean barrena gauzaturikoa. Liburua zazpi zirkulutan banatzen da, Etiopia liburuaren antolamendua gogoraziz. Liburuaren zirkulu-formako antolaera, etxera itzuli, hura ezagutu ez eta atzera alde egiten duen pertsonaia erakusten duen esperantzarik gabeko denbora zirkulu bat agertzen du. '''Estiloa sortzeko nahia'''. Liburuaren alderdi azpimarragarri bat egileak duen estiloa sortzeko nahia da. Sarrionandiaren estiloa nahikoa estetizista da, Jon Mirande idazlearen kontinente aldeko eraginpean, iparraldeko euskalkietan lexiko biltegi bat bilatzen duelarik, hau da, sentsibilitatea eta lirika herrikoi ederzalearen tradizioa uztartzen diren biltegia. Sarrionandia bidaien eta abenturen inguruan sinbologia propio bat sortzeko gai izan zen. Erreferente garbiak ditu –Coleridge, eromantizismo abenturazalea, Melville eta Conraden bidaiak–, baina azpian datzan anarkismo pertsonalaz etengabe erbestean dagoenaren irudia sortu zuen, bere buruaren analogia, errotiko inkonformismo baten oinarri. Liburuak Borges, Pessoa eta Elioti asko zor die eta, idazle horietan bezala, zatikatzearen gaia funtsezkoa izango da, aro garaikidearen bihozminaren adierazpen gisa. Nolanahi ere, modernitatearen paradoxek –Pessoak aipu honetan hain egoki deskribatuak: «Argonauten abenturaformula modu samingarrian errepikatzen genuen: nabigatzea beharrezkoa da, bizitzea ez»–, bizi eta bidaiatzearen arteko kontraesanek liburuari tragediaren baitan babesgabetasuna eta kontraesanean bizitzearen sentimendu bizia eman zioten, geroago Sarrionandiaren poesian garbi islatua. Liburua 1980an idatzia izan zen, eta urte horretan atxilotu eta espetxeratua izan zen Sarrionandia, ETAko kidea izateagatik. 1989an ihes egin zuen, eta erbestera abiatu zen. Liburuaren hitzaurrean gorabehera horien eragina garbi ikus daiteke. Hitzaurre horretan, egileak aitortzen du liburuaren estetika ez datorrela bat ez bere bizitzarekin ez bere poesia-ikuskerarekin. 1981etik aurrera eta 1987 bitartean Sarrionandiak kontakizunak argitaratu zituen, azken urte horretan Marinel zaharrak agertuko delarik. Liburua literaturatik bizitzarako itzulera mingarri gisa interpretatu izan da. Lan hori egileak ordura arte idatzitakoaren, argitaratutako bere liburuaren eta testu argitaragabeen, antologia bat da, eta bere geroko lanen norabidea markatu zuten. Kronologiari begira alderantziz antolatua, berriena hasieran agertzen delarik, hiru zatiek proiektu bakar bat osatu zuten, Tren ilun eta bustiak izenekotik hasi eta azken liburura, Poemak. (19851995), hemen laburki aipatuko duguna. Gartzelako poemak izen bereko ''Gartzelako poemak'' (1992) liburua eman zuen, hirugarren zatian egilearen lehenengo liburuaren antologia txiki bat jasotzen zuena, aldaketa nabarmenekin bada ere. Kartzelako poemen zikloan gai hauek jorratzen dira, besteak beste, justiziaren salaketa, torturaren arbuioa zein suntsidura eta etsipenezko mundu propio baten sorrera. Edonola ere, Sarrionandiaren poetika alderdi bat baino gehiago ikusteko gai da, gauzen inguruan ikuspegi anitzak agertzen baititu. Hala, aurretik aipatu dugun indibidualismoari esker, poetak poema gogoangarrietan, dogmatismoa saihesten zuen, nahiz eta, beste askotan ideologia bulkada poetikoari gailentzen zitzaion. Bere estilo poetikoak, ordea, panfletoak egitetik aldentzen du, eta zenbaitetan sentimenduen doitasunaz eta niaren azterketaz sentimentalismoa eta bakardadea estetikoki agertzea lortu zuen. '''Poemak'''. Egileak argitaratutako azken liburuak, ''Poemak'' (1985-1995), bere obran hain funtsezkoa den aipatu liburuan jada argitaratutako zenbait lan biltzen ditu. Egileak liburuaren atal bati «Tren ilun eta bustiak» izena jarriko dio. Alabaina, gaiaren aldetik testuak berrikuntzak agertzen ditu. Ardatz nagusia ibilbide geldo bat da, oroitzapenetik etorkizunera, iraganetik heriotzara doana. Poetak mito eta arketipo ezagunak baliatzen ditu: marinel zaharra, galdutako bizitza baten irudi, baina oraindik ere duintasunez borrokatzen dena, urrunduz doazen tren ilunak, bi bihotzak, nahiarena eta errealitatearena; heroiaren irudia moldatzerakoan kartzelaren esperientzia eta torturari buruzko hausnarketa jaso ditu. Heroi hori ikuspegi intimista eta gizatiar batetik aurkezten digu, indarkeriazko zurrunbilo baten barruan bada ere: «Zer esan itsasoak<br/> munduaren azalean zabaldu zirenetik<br/> irlak itsasoaren azalean lekutu zirenetik<br/> bakerik gabe, treguarik gabe,<br/> ia etenik gabe<br/> dirauten gerlei buruz»<br/> <br/> === Poeten bigarren multzo bat === Poeten bigarren multzo batek poesia figuratiboa, esperientziaren poesia baten ingurukoa jorratu du. Erroak hizkera sinbolista eta estetizistan dituen estetika batetik abiatuta, Felipe Juaristi (1957) eta Juan Kruz Igerabideren (1956), nagusiki, eta Amaia Iturbide (1961), Joan Ramon Madariaga (1962) eta Mari Jose Kerexetaren (1961) obra poetikoen ekarpen nagusia beste leku batzuetan baliatutako hizkera poetikoaren antzeko bat lantzean datza. Jaiotza eta liburuen argitaratze datei begira, mugimenduan bi poeta multzo bereiz litezke. ==== Helduak ==== Helduak 80ko hamarkadaren erdialdean hasi ziren argitaratzen, eta gazteenak hamarkada horren amaieran. Mugimenduak, gainera, 90ko hamarkadaren hasierako urteetan argitaratu duten hainbat poetarengan eragin izan du. '''Felipe Juaristi'''. Felipe Juaristiren liburuek bilakaera propioa izan dute. Denbora, nostalgia 1985; Hiriaren melankolia (1987) hasierako bi liburuen hizkera sinbolistaz eta sentsibilitateaz egileak tonu poetiko berezi bat sortu zuen, eta horrek irakurleen onarpena ekarri zion. Esperientziaren poesiatik gertuko, egilearen poesiak tonu zolia agertzen zuen, poesia pedagogiko eta militantetik urrun. Juaristik beti bere inguruko gizarteari buruzko ikuspegi moral bat landu du. Garai horretako bere poesiaren oinarriak dira gaiekiko hurbiltasun sentsazioa eta elaborazio sinbolikoa. '''Abentura eta erotismoa'''. Poetak eskuarki bi gai pertsonal jorratuko ditu: bere bizitzearen eguneroko abentura eta emakume maitatuaren erotismoa. Poemak lehenengo pertsonan idatziak dira, eta horrek batzuetan egilearen esperientzia dramatizatzen du, eta beste batzuetan poetaren bizitzari buruzko ikuspegia mozorrorik gabe aurkezten du. Egilearen mundu pertsonala bere poesigintzaren funtsezko osagaia da. Halaber, bere literatur jaidura nagusietakoa liburu itxi bat moldatzea da. '''Erreferentziak'''. Inoiz esan izan da Joseba Sarrionandiaren Izuen... liburua dela Europa kosmopolita batera garamatzan irudimenezko geografia bat sortzeko Juaristik baliatu duen eredua. Felipe Juaristiren poesian erreferentzia nagusi bat Mikel Lasa 60ko hamarkadaren hasierako poeta sinbolista da, zalantzarik gabe. Egilearen azken lanean –''Laino artean zelatari'' (1994)– tonua aldatu egin da, poetak hausnarketaren poesia bat landu du. Orain neurtitz luzeak, esaldi itxiak, esaerak, kontzeptuak... dira nagusi. Bizitza eta heriotzari buruz ikuspegi aszetiko eta, zalantzarik gabe, moral batetik hausnartzen duen poesia bat da. Poesia eta metafisikaren artean, Wittgensteinen parodiaren eta Audenen ikuskera poetikoaren artean, Felipe Juaristik testu trinko eta itxi bat osatu du, bizimodu modernoaren kontraesanetatik zehar, hiri anonimoan banatu egiten den nortasunaren barrena eginiko bidaia bat. '''Juan Kruz Igerabide''', Juan Kruz Igerabideren poesiak aldaketa gehiago jasan ditu. ''NotreDameko oihartzunak'' (1985) liburuaz euskal poesiara budismoaren printzipioak ekarri nahi zituen ibilbide poetiko bati ekin zion. Tonu inpresionistan idatzia, liburuak arketipo eta joko gordeen bidez kontzeptu politikoak jorratzen zituen, eta hilzorian zegoen kultura primitiboarekiko mirespena agertzen zuen. Hilzorian dagoen zaharraren eta tradizioaren lekua hartzen duen berri, modernoaren arteko tentsioak ying eta yang, Alfa eta Omega, Aleph eta Tau bikoteez, ekialdeko erlijioek aditzera ematen duten orekaz, leuntzen dira. Hori da liburuaren mezu nagusia, hausnarketa pertsonal gisa hedatua eta liburuan kontatzen den narrazioaz nahiz euskarri dituen mitoez apartekoa: pertsonari gizatasuna kentzen dion sistema industrialaren aurrean mundu orekatu bat eskaintzen du. ''Bizitzarekin solasean'' (1988) bigarren liburuak, ostera, bizitza eta paisaiari, ametsa eta arrastiriari buruzko ikuspegi inpresionista hori agertzen du. Hastapenetako modernismoaren inpresionismoa. Barojaren moldeko Mari Beltza pertsonaia medio, Igerabidek maitasunik ezaren gaineko alegia bat egin du, horretarako eszenaren estilizazioa, poema laburrak eta metaforan zein musikaren konposaketan oinarritutako hizkera poetiko bat erabiliz. Liburua ahots poetikoarekin bat egiteko bide pertsonal bat da. Juan Kruz Igerabidek, 1992an, haurrentzako bi poema liburu argitaratu zituen, eta horietan lehena, Begi niniaren poemak, Haur Literaturako Sari Nazionalean finalista suertatu zen eta gaztelerara itzuli dute. Liburu hau azaltzerakoan generoak, haurrentzako poesia, ez gintuzke erratu behar. Liburuaren osagai nagusia haikua, inpresio trinkoa, da, azken muturrera eramana. Nolabait ikaskuntza-liburu bat da, besteak beste, haikuak egiten, funtseko irudia atzematen, poesia herrikoia lantzen, mundu bat sortzen ikastekoa. Jakina da haurrentzat idazterakoan egileak seriotasuna apur bat gal dezakeela, eta bere burua inhibiziorik gabe ager dezakeela. Askatasun sortzaile hori oraingoz bere azken lanean nabari da: Sarean leiho (1994), haiku eta esaeren bilduma. Testuaren bi euskarriak begirada eta adierazpide laburrak izango dira. Haikuak esanahi, misterio edo interpretazio-izpi bat sortzen duen unean poesia zati bihurtuko da, barruko esperientziaren poesia, xehetasun txikiari erreparatzen diona, isiltasunaren poesiatik hurbil bizitza goresteko kantu bat sortzeko. ==== Gazteak ==== '''Amaia Iturbide'''. Amaia Iturbidek hiru lan argitaratu ditu: ''Eskaileraren bi aldeetan'' (1986), ''Itzulbidea'' (1992) eta ''Gelak eta zelaiak'' (1994). Iturbideren poesiari «avant toute chose» sentsibilitatea dario. Joan Mari Lekuona bizirik dagoen euskal poeta garrantzitsuenetako baten estetikan hezia, bere adierazpide poetikoaren bereizgarri dira neobarrokismoa, lan fina eta mundu metaforiko eta sinboliko baten sorkuntza, zirrara eta transzendentzia uztartzen dituena. Lehenengo pertsonan egindako poesia horrek aurkakoen batasun idealista eta esperantzaren aldarrikapena ditu xede, utopia modernoaren molde gisa. Mundua, barnekoa (gelak) eta kanpoaldekoa (zelaiak), poesia sinbolista batean biltzen dira, sentipenen bidez eta klasikoei begira mundu txiki baten ikuskera bilatzen duena, ideala eta erreala, nahia eta egunerokotasuna uztartzen dituen poesia moldatuz. Hortikakoa du Amaia Iturbidek tradizio poetikoari darion irrealtasun eta gardentasun giroa. '''Joan Ramon Madariaga''', lau poesia libururen egile, bere esperientzia autobiografikoaz –gurasoen heriotza, maitasuna– tonu zuzen, ia egiatiz arituko da, baina elaborazio poetikoa bilatzen du kontinente aldeko Euskal Herriko euskalkietan errotuta zantzu modernista bat uzten duen hiztegi bat landuz. Poetak behin baino gehiagotan esan duen bezala, bere gaiak poesiak betidanik jorratu dituenak dira: bizitza, maitasuna, heriotza, izadia, bere sorkuntza lanaren idolo bihurtuta. Halaber, Larkin eta Audenek aberastu dute bere esperientzia poetikoa, egitura xume eta hiztegi anitz eta oparokoa. '''Mari Jose Kerexetak''' 1988an ''Ezezagun baten koadernoa'', maitasunezko desengainuaren irudikapen poetikoa, argitaratu du. Egitura itxi bati lotua, edo hobeto esanda, lan narratibo bat osatuz, liburuak maitasunetik desengainurako bilakaera agertzen du, egunkari apokrifo baten bidez. Liburu honetan bakarrizketa dramatikoak berebiziko indarra du, bukatzen ari den maitasunezko esperientzia bat, geratu ezin den denboraren joanarekin batera, azalduz. Bakarrizketaren teknikek eta eguneroko bizitzako hizkeraren erabilerak liburu hau esperientziaren poesiarako hurbilketaren nahiz «ulertu egiten den» poesiaren eredu bilakatzen dute, zeren eta, itxurazko adierazpide erraz horrekin eguneroko bizitzaren hondamendia eratzen eta komunikatzen baita. Nostalgia ahanztura bihur daiteke. === Poeten hirugarren multzo bat === '''Maiatz aldizkaria'''. Hirugarren poeta-multzo bat Iparraldeko idazle gazte batzuek 1982an Baionan sortutako Maiatz aldizkariaren inguruan osatu zen. Laster bilakatu zen aldizkaria bere eragin eremuan idazten zen literaturaren bilgune eta bultzatzailea. Ezinbestean lan-mota oro hartzen zuen aldizkari bat zen, prosagileak eta poetak, saiogileak eta kritikoak, gazteak eta beste belaunaldi batzuetako idazleak biltzen zituelarik. Luze gabe liburu-bilduma bat sortu zen, Iparraldeko egileek beren lanak argitaratzen dituztelarik. Hain zuzen, zenbait poeta gaztek beren lanak aldizkarian nahiz bilduman argitaratu zituzten. Iparraldeko poeten artean hiru nabarmenduko ditugu: Itxaro Borda (1959), aldizkariarekin lotura handiena duen egilea, beste argitaletxe batzuetan ere argitaratu duen arren; Jon Casenave, bere ibilbide poetikoari Maiatz plataformatik kanpo ekin ziona, baina azken aleetan zuzendari gisa jardunez aldizkariarekiko bere atxikimendua agertzen duena; eta Aurelia Arkotxa (1953), behin baino gehiagotan estetikaren ikuspegitik bere burua aldizkaritik urrun sentitzen duela esan duena, bere obra beste argitaletxe batean argitaratu duelarik. '''Itxaro Borda''' Euskal Herri osoan da ezaguna. Bere obrak geografiak –edo politikak– batzuetan ezartzen dituen mugak apurtu ditu. Obra poetikoa –zenbait nobelaren egile ere bada– 1984ko Nola bizitza badoan lana eta 1991ko Bestaldean lana bitartean garatu da, tartean beste hainbat liburu argitaratu dituelarik. '''Tonu poetikoak'''. Bordak tonu poetiko ezberdinak landu ditu. Abangoardia ekarri du baserri-giroan errotuta jarraitzen duen poesiara. Parisko egonaldiak eta bere sen poetikoak askotariko liburuak irakurtzera eraman dute, eta horren fruitu poetika xume bat da: «Bizi naizen moduan idazten dut, idazten dudan moduan bizi naiz». Poesia herrikoi, paisaien zale eta deskriptibotik literatura militantera –Euskal Herrian duen adieran–, bere obran hainbat tonu poetiko nabari daitezke: abangoardia, ironia, poesia intimoa, betiere gizakiaren dohakabetasunaren ikuspegi larri baten baitan. '''Jon Casenave'''. Bi poema bildumen ondoren, egileak berak inolako kalitaterik ukatzen baitie, 1984an Jon Casenavek Ordu alferren segida liburua, Budaren bizitza jasotzen duena, argitaratu zuen. Liburu trinko bat da, ardatz narratibo baten inguruan egituratua, eta gizartearen nahiz pertsonaren esentziaren gaineko ikuspegi orientalista bat proposatzen du. Paisaia alegoriko ezberdinetan zehar eginiko erromesaldi bat medio, Casenavek patxada, urruntzea, proposatzen ditu gizarteko tentsioari ihes egiteko moduan. '''Aurelia Arkotxa'''. 1993an argitaratutako ''Atari ahantziak'' liburuak poeta berezi bat agerrarazi zuen. '''Labirinto existentzial bat'''. Liburuak labirinto bat irudikatzen du, idazlearen bizitzarena. Egileak, oroitzapena eta memoria baliatuz, ibilbide existentzial bat deskribatzen du, hunkipen estilizatua medio. Pintura eta poesiaren, arte eta literaturaren arteko lotura etengabeek testuari esanahi sakona ematen diote, eta estiloaren trebeziak liburuari irakurketa sinboliko bat eransten dio. Egileak argitzen ez dituen zenbait esperientzien oroitzapenak liburua tonu urrun batez, tonu fin eta sentikor batez, janzten du. Arkotxa idazle heldu gisa agertzen zaigu, esperientziaren eta isiltasunaren poesiatik gertuko, eta Iparraldeko gainerako poesiarekin zerikusi handirik gabea. === Poeten laugarren multzo bat === Laugarren poeta multzo bat Koldo Izagirreren pentsamolde estetikoaren eta honen era askotako kultur eta argitaratze ekimenen inguruan biltzen da. Izagirre ibilbide luzeko poeta da. '''Ustela aldizkaria'''. 70ko hamarkadaren amaieran, Koldo Izagirrek (1953), Bernardo Atxaga eta Ramon Saizarbitoriarekin batera, Ustela aldizkariaren proiektuan ziharduen lanean; abangoardiako literatura egiteko lehenengo saialdia izan zen, eta baita literaturaren autonomia babestekoa ere. Garai hartan, Koldo Izagirrek izen bereko literaturako liburu-bilduma bat sortu zuen. Bilduma horretan argitaratu zuten poetek minimalismoa, poesia pertsonala jorratu zuten, irudietan surrealismo lauso bat agertuz. '''Susa bilduma'''. Geroago, 1983an, idazle gazteen talde batek Susa argitaletxe eta Susa poesia-bilduma sortu zuen. Ustela itxi ondoren, zenbait urtez bakoitzak bere bidea jarraitu eta gero, bi proiektu horiek bat egin zuten. Urte horretan Susak Xabier Montoiaren lehenengo liburua, ''Anfetamiña'', argitaratu zuen. Asmo urratzaileak zituen liburua zen; lan probokatzailea, rock taldeen asaldura bere egiten zuena. Koldo Izagirrek, prosari emandako urteetan zehar, bere obra Susan argitaratu zuen, eta geroago, zenbait urteko isilaldiaren ondoren, azken belaunaldiko poetengan, Izagirre maisutzat dutenengan, eragin itzela izan zuen liburu bat argitaratu zuen. '''Ardatz ideologikoa'''. Esan izan ohi da poeta horien poesia «konprometitua», «errealista», «militantea», «erresistentziaren poesia», «beligerantea», «errebindikazio zalea» dela, forma baino gehiago ideologia kontuan hartuta. Koldo Izagirreren poesian bi aro nahiko bereizi nabari dira. 1976 eta 1978 bitartean hiru poema liburu argitaratu zituen, eta horietan orduan nagusi zen poesia sozialarekin eten eta oroz gain literaturaren autonomia aldarrikatu nahi zuen. Liburu lirikoak dira, irudi surrealistan oinarrituak eta, zenbaitetan, joera kreazionistak erakusten dituztenak. Lanak orduan korronte esperimentala izenez ezagutzen zen horretan sartzen dira. Guardasol ahantzia bere azken liburuak Itsaso ahantzia lehenengoaren izena gogorarazten du, eta hasierako poema liburu horietako estiloaren parodia egiten du. Harold Bloom donostiar batek satira alderrai bat moldatuko zuen, inoiz agertzen ez zen guardasol baten bila, nolabaiteko zatarkeria xede zuen antipoesia tankerako estiloaz. '''Poesia soziala'''. Bere estiloaren parodia egin eta gero, Koldo Izagirre isilik egon zen, 1989an bere azken lana argitaratu zuen arte: Balizko erroten erresuman. Bien bitartean, bere kontakizun eta nobelek errealismo berri batez euskal gizarteko –instituzionala zeritzona– indarkeriari buruzko ikuspegi bat eskaintzen zuten. Liburuaren hasieran bere aurreko ikuskera poetikoa kritikatzen da, eta Gabriel Aresti poeta sozial handi eta etengabeko inkonformistaren bideari lotzea proposatzen du, poesia sozialarekiko etena osatu dela agertuz. Izagirrek poesia sozialaren xedeekin bat egiten du, baina poesia mota horri surrealismo klasikotik hartutako adierazpen-indar berria ematen dio. Ondorioz, hizkera abangoardista eta hermetiko bat gizarteari mezu bat zuzentzeko bide bihurtzen da. Bretonen esaera zaharra «Marxek esan zuen: mundua eralda ezazue; Rimbaudek: bizitza alda ezazue; guretzat bi kontsigna horiek gauza bera dira» sufrimendua islatu eta gizartea eraldatu nahi duen poesiaren oinarri bihurtu zen Koldo Izagirrerengan, poesian kalitate formala eta indar adierazkorra bereizten dituenarengan. Izagirrek euskaraz argitaratu dituen SalvatPapasseit eta Maiakovskiren itzulpenak bere obra ulertzeko baliagarriak gerta daitezke. Izagirreren poesiak “gizartea eraldatzea” du xede, Maiakovskiren ereduari jarraiki –iraultza defenda daiteke, alderdia defendatu gabe–, baliabide nagusia hiperbolea duen estiloan. '''Iñigo Aranbarri'''. Koldo Izagirrek bezala, Iñigo Aranbarrik (1963) ere kalitatezko poesia idatzi du. Bi poema libururen egile, Joanes Poisson (1986) eta Dordokak eta elurrak, Aranbarrik, Celanen bideari lotuta, espresionismoari hainbeste zor dion poesia hermetiko bat landu du, analogien mundu bat sortzeko, dortokak erresistentzia senaren sinbolo eta elurrak laster asko galtzen ari den mundu bat irudikatzen dutelarik. '''Irudien sorkuntza'''. Aranbarriren poesia irudiak sortzeko ahalmenagatik nabarmentzen da. Egileak liburu osoan zehar agertzen diren irudiok esanahi sinboliko koherentez kateatzen ditu. Sintaxia ere deigarria da, eta paralelismoa eta metaketa medio irakurlea irudimen itsugarri baten korridoreetan barrena gidatzen du. Aranbarriren obran, irudiak sortzeko ahalmenari gaineratzen zaio mundu sentikorrak sortzeko gaitasuna, eta bere hizkera sinbolistak joera agertzen du osagai sentikor eta dotoreenganako. '''José Luis Otamendi'''. Jose Luis Otamendi poeta talde horren hurbilekoa da, eta lan ugari argitaratu du. Bere lehenengo lana, “Egunsenti biluzia” (1980), Ustelan argitaratu zuen. Ordutik aldianaldian poesia liburuak moldatzen ditu. Hasiera batean bere obra minimalista, surrealismotik gertukoa eta irudian oinarritua bada ere, Lur bat zure minari (1995) azken liburuan poesiaren ikusmolde espresionista bat agertu du, poetaren bihozminari babesa emango dion lurraren inguruko egitura semantiko egoki bat paratuz. Maitasun eta tragediazko poema, oraingoz azkena duen lan horrek erakutsi digu, hasierako poesiaren sentimentalismotik urrundu nahi duen eta adierazpide heldu baten bila dabilen poeta. '''Poeten multzo askotariko bat'''. Aurreko lau multzoek, zailtasunekin bada ere eta leku faltagatik ezarri ez ditugun loturen bidez, nolabaiteko koherentzia agertzen dute, baina 80ko hamarkadan jardundako poeten zerrenda ez da hor amaitzen. Gainbegiratu azkar honetan beste zenbait poeta ere aipatu beharra dago, obra luzea dutelako nahiz beren hizkuntzaren kalitateagatik edo estiloaren lanketagatik interesa piztu dutelako. Nortasun sendoko poetak izan arren, arrazoi ezberdinak medio ez dute lan poetiko identifikagarri bat argitaratu, edota beren obra aztergai dugun garaian poesia garatu zeneko zirkulu handietatik kanpo gauzatu dutelako. '''Patxi Ezkiaga'''. Poesia-lan oparoa Haize hurbila (1992) liburuan bildu duen Patxi Ezkiagaren (1943) obra aipatu gabe, 80ko hamarkadako euskal poesiaren edozein azterketa osagabea litzateke. Patxi Ezkiaga irakasleak poesia anglosaxoia eta iparramerikarra miresten du. Sinbolismotik eta abangoardiatik urrun dagoen tonu epiko eta narratibo bat gailentzen da haren obran. Poemen tonu deskriptiboak bigarren irakurketa bat ahalbidetzea du xede, egilearen sorkuntzarako gaitasun eskerga aberastuz. Ezkiagak poema luzeak, erritmo limurtzaileak maite ditu, eta bere burua igarle gisa dakusa, ikuspegi hori mitoen sorkuntzako poetika batekin osatzen duelarik. '''Tere Irastortza''' (1961). Obra luzea duen egilea da. Bere liburuak Gabeziaren khantoreak bilduman jaso ditu. Tere Irastortzaren poesia, akaso errazkeriak eragindako nagikeriagatik, intimista dela esan ohi da. Horrela balitz, intimitate transzendentea dela esan beharko litzateke. Izan ere, egoki eta zuzenagoa litzateke Irastortzaren poesia Valenterenaren ildoan jartzea, intentsitatearen poesia baten baitan. Hemen ez gara «isiltasunaren poesia» definitzen hasiko, baina poesia mota horrek, nolanahi ere, Becketten poetikarekin eta absurduarekin zerikusi handiagoa du. ''Gabeziak'' (1980) bere lehenengo liburua desilusioaz, zerbait falta izateaz aritu zen, gabeziara hurbiltzeko modu gisa. Osin berdeko kantoriak (1987) liburu sortzerakoan, berriz, poesia japoniarraren eragina, Iseko kantak lanarena bereziki, nabarmena da. Tere Irastortzak xehetasunei eta gauza txikiei arreta berezia eskaini izan die beti, eta adierazpide hori, ikuspegi pertsonal eta existentzial batetik, adierazpen poetikoaren indarrean eta filosofiarako hurbilketan islatu da. Adierazpen poetikoa indarraren sentimendu bilakatzen da. Zatiketaren poesia bat da, egilearen sorkuntza eremu kuttunena instantea balitz bezala, instantea eta indar handiko adierazpidea. '''Joxerra Garzia'''. Joxerra Garziak (1953) alderdi filosofikoa jorratzen du, poesia ironikoago eta tradizio herrikoitik gertukoago bat landuz. '''Patziku Perurena'''. Patziku Perurenaren (1959) poesigintzaren ardatz nagusia tradizio herrikoa da. Egileak, bere alter egoak diren pertsonaiak medio, irudian eta tradizio herrikoien mota ezberdinen elaborazio formalean oinarritutako obra poetiko bat egin du. Bestalde, tradizio lirikoan ematen den erlazio ilogikoak irudimen handiko obra poetiko bat agertzeko esparru zabala eskaintzen dio. '''Luis Berrizbeitia'''. Luis Berrizbeitiaren (1963) poesigintzaren funtsezko bi ezaugarriak poesia herrikoiaren eragina eta hizkuntzaren ikusmolde barroko bat dira. Bi poema liburu dotoreren egile da: Zoperna Jenerala (1987) eta Eremu karroinduak (1992). Klasikoen irakurketaren eraginez, egileak gutxik bezalako estilo aberatsa agertzen du. Berrizbeitiaren kultismo eta kulturalismoak bere poesia nolabaiteko hermetismora lerratu dute. Egile honek, bestalde, nazionalismoarekin engaiatutako poesia bat jorratuko du, poema narratiboen eta alegien moldean. '''Luigi Anselmi'''. Azkenik, Luigi Anselmi, Luis Gutiérrez Larrearen ezizena, aipatuko dugu. Egile honek Elioten ironia gogorarazten duen obra poetiko bat burutu du, eta Katulo eredu harturik bere poesia hedonismo berritzailez hornitu du. Hemen amaitzen da demokrazia hasi berria zenean agertu ziren idazle ugarien zerrendari egindako gainbegiratu azkarra. == Narratiba 80ko hamarkadan == '''Intrigaren itzulera'''. Narratibari buruzko ikuspegi orokor hau hiru multzo handiren inguruan burutuko dugu, azken hamar urteotako euskal literaturaren sarrera moduan. Aurrena, Pott taldearen inguruan sortu ziren egileak aztertuko ditugu, esaterako, Joseba Sarrionandia eta Jose Mari Iturralde. Bigarrenik, Joan Mari Irigoienen nobelagintzaz arituko gara, egile hori, bere ibilbidea 70ko hamarkadan hasi ondoren, 80koan indar betean sartuko baita. Hirugarrenik, 80ko hamarkadan jaio eta etorkizunera hedatzen ari diren joera berriak ikertuko ditugu. 80ko hamarkadako narratiban, poesian bezala, aniztasuna da nagusi. Urte horietan intriga itzuliko da, kontatzea –eta ez esperimentatzea– atzera modan egongo da. === Pott taldeko kideak === '''Joseba Sarrionandia'''. Joseba Sarrionandiak (1958), erromantizismo etsitu batetik, gaur egungo gizakiaren arazoez hausnartzen du. Bere narrazio bildumek –''Narrazioak'' (1983), ''Atabala eta euria'', (1986), ''Ifar aldeko orduak'' (1990)– irakurle ugari liluratu dute. Joseba Sarrionandiaren narrazioak fantasiazko literaturaren tankerako filosofia bat dute abiapuntu gisa, baina egileak filosofia horri ñabardura berriak eransten asmatu du. Bere obran bi gai multzo nagusi daude: kondairazko narrazioak edo narrazio historikoak, egitura berriak gai harturikoen inguruan; eta gai hiritarrei buruzko narrazioak. Bi eremuotan Sarrionandiak narratiba lirikoaren tankerako hizkera xahu eta sentikorra erabiltzen du. '''Joxemari Iturralde'''. Joxemari Iturralderen prosak ibilbide bertsua egin du. Dudular (1983) narrazio laburren bilduma, exotismoa eta underground itxurako narrazioak uztarturik, argitaratu ondoren. Pic nic zuen arbasoekin (1985) lanean prosarekin esperimentatzeko ildoari jarraitu zitzaion, eta, azkenik, Izua hemen nobelan aurreikuspenak berretsi zituen. Modernitatearen eta erroaren, anonimatuaren eta nortasunaren arteko gatazkan murgilduta dagoen gizonaren istorioak Iturralderen munduarekiko kontzientzia sakonaren erakusgarri bikaina dira. '''Joan Mari Irigoienen obra'''. Joan Mari Irigoienek 70ko hamarkadan jada zenbait lan argitaratu zituen arren, 80koan bere ahotsa bermatuko du, bere bi nobela handiren argitalpenaz: Poliedroaren hostoak (1982) eta Udazkenaren balkoitik (1987). Bi lan horietan Joan Mari Irigoienek gure herriaren konplexutasuna irudika lezakeen obra bat moldatzeko grina agertu du. Liburu horiek nobela historikotzat har badaitezke ere –bata XIX. mendearen ingurukoa, bestea frankismoaren historiakoa–, Irigoienen estiloak badu berezi egiten duen zerbait. Egileak miresmena agertu du Hego Amerikako nobelaren «errealitate liluragarria» jasotzen duen teknikarekin eta, ildo horretatik, Euskal Herriko zenbait familiari buruzko nobelaibaiak idatzi ditu, modu horretara gure historiaren gorabeherak jasoz. Irigoienen nobeletako tonua lirikoa izan ohi da, batzuetan idilikoa den iraganarekiko nostalgikoa, modernitateak bere haurtzaroko paisaian eragindako zauriaren ondoriozko mina islatzen duelarik. Alabaina, tonu liriko hori arkitektura moldeko egiturak eta diseinu simetrikoa agertzen dituzten lanetan txertaturik dago, eta egitura horiek, nire iritziz, testuei freskotasuna kentzen diete. Dena den, egileak egitura horiek ekar lezaketen manikeismoa baztertu egiten du bere obrak transmititu nahi duen konplexutasunarekin, eta bere narratibak eremu dialektiko zabalak deskribatzeko gaitasuna erakusten du. ''Babilonia'' (1990) liburuan iraganarekiko nostalgia eta euskal mito tradizionalen lilura gailendu dira. Osagai horiek errealitate liluragarri bat bezala aurkezten dira, finean baserri giroko nobela bat, egile honek lanik helduen eta salduenetako bat, paratuz. === Azken joerak === '''Lur ongarritua'''. Azken urteotako narratibaren askatasunak era askotako genero eta estiloak lantzen dituzten idazleak eman ditu. Aurkeztera goazen ikuspegi orokor hau 80ko hamarkadako narratibaren gainbegiratu azkar bat baino ez da. Beste garai bat, telebistaren eta euskararen irakaskuntza bizi izan duten ahotsak dira. Hizkuntzaren inguruan esperientzia traumatikorik ez dute, berori eskolan ikasi dute, eta, nolabait, hizkuntza normaldua ezagutu dute; arauak menderatzen dituzte… beraz, erregistroekin jolastu behar dute. Esan beharra dago, hala ere, euskara ez dagoela gizarteko maila guztietan, eta idazleek gabezia horri aurre egin behar diote. Batzuetan euskaraz inoiz ematen ez diren egoerak euskaraz jarri behar dituzte. '''Uzta'''. Duela oso gutxi Xabier Mendiguren Elizegi idazleak artikulu batean «63ko uzta» bat badela defendatu du, eta uzta horretan bere burua, Pako Aristi eta Juan Luis Zabala sartu ditu. Edonola ere, proposamen horrek onartzen du balizko «uzta» horretako kide bakoitzak joera estetiko ezberdinak dituela. Dena den, proposamen narratibo berri baten adierazgarri da. ==== Baserrigiro beltzeko nobela ==== Azken hamarkadaren ezaugarrietako bat da kostunbristek deskribatutako baserri-mundu idiliko horri buelta eman eta nobeletan baserrigiro beltza agertzea. Beltza bi adieretan: primitiboa, eta nobela beltzaren giltzarrietako batzuekin. Pako Aristi (1963), berak inoiz esan duen bezala Ipar Amerikako kazetaritza berriaren eraginpean eta itxura batean Anagramako Nuevas narrativas bildumaren irakurle amorratua izaki, han aurki daitezke bere maisuetako batzuk; nobelen ziklo batean –Kcappo (1985), Irene (1987), Krisalida (1990)– baserri-munduaren ikuspegi gaizto bat garatu du, hots, indarkeria eta sexua gailentzen diren ikuspegia. Ibilbidea profesionala egitera bideratua dagoen idazle honen funtsezko ezaugarri bat da narrazioaren erritmo bizia. Pertsonaien bizitzen heterodoxiak mundu arruntaren aurkako beste mundu bat agertzen du. Neorruralismoaren bereizgarri bat duelarik antiintelektuala izatea, idazle honen prosan ere joera berbera nabari da. Ordainetan, nobela horiek ia berehala bereganatua zuten irakurleria. ==== Errealismo sinbolikoa ==== [[File:Inazio mujika iraola 01.png|thumb|right|300px]] '''Inazio Mujika'''. Inazio Mujika Iraolak landazaletasun berriarekin duen lotura bakarra azalekoa da: testuak garatzen direneko ingurunea. Izan ere, Azukrea belazeetan (1987) ipuin-bilduma Gipuzkoako barrualdeko landa-eremuan lekuturik dago. Mujika Iraolarengan, ordea, deskribatutako errealitatea –errealismo fantastikoko arauen arabera landua– garaiotako desorekaren metafora bihurtzen da; testuan agerikoa da mundua gobernatzen duen arrazoi ilogikoa bilatzeko grina. Verismoak literatur estrategia bezala, prosaren edertasunak –azpian Juan Rulforen eredua eta maisutasuna–, metafora eta alegoria bitarteko, pertsonaien ekintzei eta babesgabetasun sentipenari zentzu unibertsala emateko nahia adierazten du. Tokian tokiko plantamendutik haratago doan narratiba da beraz, egilearen heldutasuna islatzeaz gain irakurlearentzat erakargarria dena. ==== Nobela gordina ==== Neorruralismoaren planteamenduak, bere verismoan, bere berehalakotasunean –egun tamalez etenda– kontrajartzen zaizkio honako liburu hauek idatzi dituen Juan Luis Zabalaren (1963) narratibari: ''Zigarro ziztrin baten azken keak'' (1985), ''Ahanzturaren artxipielagoa'' (1987), ''Gertaerei begira'' (1988) eta ''Kaka esplikatzen'' (1989). '''Esperimentazio berria'''. Hasieran esan dugu 80ko hamarkadak intriga berreskuratu zuela. Horrek esperimentazioari uko egitea ekar dezake, zenbait kasutan gertatu den bezala, batik bat hitz horrekin 60ko eta 70eko hamarkadetan, nobela berriaren bideari jarraiki, burutu zen esperimentazio narratibo eta estrukturalaz ari bagara. Esperimentazio bestelako bati ekingo zaio, ordea, 80ko hamarkadan, nobelan narratibitateari uko egitea ardatz duen hizkuntza, nobela abstraktua, gordin edota poemaren tankerakoa egiteko. Haria bat bakarra da, eta nobelak iradoki egiten du, deskribatu baino areago. '''Juan Luis Zabala'''. Juan Luis Zabala korronte horretan sar daiteke. Gainera, Literatur Gazeta aldizkarian Handkeri buruz idatzi zuen lana ez da ahaztu behar, testu horretan bere egiazko poetika agertzen baitu. Eleberri horiek, zenbaitetan obsesio baten istorioak, tonu bakarrekoak eta erabat trinkoak izaten dira, ez da errealitatea imitatzen, pertsonaiak hondogabeak dira, batzuetan trazu bat soilik, behin eta berriro gogora ekarria; sinboloak funtsezkoak dira, bere lehenengo nobelako zigarrokina bezala, nobelaren eta hizkuntzaren mugak esploratzen dira. Narratzaileak orojakile bilakatzen dira eta hizkuntzak iradoki egiten du, erreferentziala izan gabe. Joera horren baitan sar liteke, akaso, Felipe Juaristiren ''Arinago duk haizea, Absalon''. ==== Literatura hiritarra ==== Literatura-mota horren beste ezaugarri bat ipuinek nobelen aldean duten gailentasuna da. Kontakizun horietako asko hirietan kokatuak daude, eta hiriko mundua deskribatzen dute, zenbaitetan euskaraz hitz egiten ez den ingurune batean, eta idazleak modernitatearen gertuko mundu bat islatu nahi du. Atxagaren erakargune bat Obaba zen, bestea Hanburgo. Eta idazle askok beren kontakizunak hirietan lekutzen dituzte. Egia da ipuina horretarako egokia dela, bere egituragatik eta espazio murritzak zein pertsonaia laburrak baliatzeko aukera eskaintzen duelako. Ipar Amerikako narratibaren eragina eta kostunbrismo hiritarra. Literatura-mota horren baitan bi joera bereizi behar dira: Ipar Amerikako narratibaren eta errealismo zikinaren eragin nabarmena duten lanak, batetik, eta kostunbrismo hiritar bat jorratzen dutenak, bestetik. Bide bikoitz horri lotuko zaizkio, besteak beste, Xabier Mendiguren Elizegiren (1964) ''Hamalau'' (1992), Arantxa Iturberen ''Ezer baino lehen'' (1992) edo Hasier Etxeberriaren ''Mugetan'' (1989). Egile batzuek narratibaren aurrean jarrera epikoa agertzen dute, eta horren adibide da Edorta Jimenezen Atoiuntzia. Beste zenbait egile kontsumo literaturan sar daitezke. '''Ikuspegi errealistak'''. Beste batzuetan, hala nola Iñaki Mendiguren (Haltzak badu bihotzik) eta Hernández Abaituaren (Etorriko haiz nirekin) kasuetan, mundu modernoa errealismo ukitu batez hornituko da, eta bide horretatik landuko dira, besteak beste, homosexualitatea edo Euskal Herriko indarkeriaren gaia. Nobelari buruzko ikuspegi errealista hori garbiagoa da Hernández Abaituarengan. Egile eta testu gehiago erants daiteke, jakina, baina honen tankerako sarrera moduko ikerketa batean baliagarri suertatu dira, gainbegiratu orokor batean, hemen aipatutakoak azken urteotako euskal literaturaren bide ezberdinak agertzeko. == Bibliografia == * ALDEKOA, I.: Joseba Sarrionandiaren poesia: Itxaso gartzelatua. Hegats, 1, 1989, 59. * ELKOROBEREZIBAR, M.A.: Literaturgintzarako plataformak, Jakin, 49, 1988, 2142. * IZAGIRRE, K. : Mudos blues de la nada. Susaren eranskina, 25, 1617. * LANZ: J.J.: Bernardo Atxaga o la literatura como ilustración. El Urogallo, 1990ko abendua1991ko urtarrila. * ——————: La luz inextinguible. Ensayos sobre literatura vasca actual. Siglo XXI, Madril, 1993, 8093. * MARKULETA, G.: Joseba Sarrionandia: Haizea eta Burdinaren dialektika. Zurgai, 1991ko abendua, 2831. * Poetas de los 70. Zurgai aldizkariaren ale monografikoa, Bilbo, 1989ko abendua. * Poesía vasca hoy. Zurgai aldizkariaren ale monografikoa, Bilbo, 1991ko abendua. * SARASOLA, I.: A modo de introducción a la literatura vasca in ATXAGA, B.: Obabakoak. Ediciones B, Bartzelona, 1989. * XX. mendea. Hegats aldizkariaren ale monografikoa, 4, 1991. pgtooyv37sos3cin5lm8yi3mxe3o6nn 0 2962 8433 8432 2016-01-03T18:05:38Z Xabier Armendaritz 440 letra xehea, ortotipografia wikitext text/x-wiki <div style="display:block; background-color:#FFFRFFF; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:10px"> <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px">Euskal artearen historia (I): Historiaurretik erromanikora</h2><h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px"><small>''Juan Plazaola''</small></h2> '''-.''' '''[[/Hitzaurrea/]]''' '''0.''' '''[[/Sarrera/]]''' '''1.''' '''[[/Baskoniarik ez zenean/]]''' '''2.''' '''[[/Lehen arte abstraktoa/]]''' '''3.''' '''[[/Erromatarren etorrera/]]''' '''4.''' '''[[/Frankoen eta Bisigodoen artean/]]''' '''5.''' '''[[/Euskal artea kristautu zenekoa/]]''' '''6.''' '''[[/Euskal artea europartu zenekoa/]]''' </div> 5lwarlrclta7n9zl9bnu9g3i88gwkdu 0 2963 8414 7774 2016-01-03T17:53:46Z Xabier Armendaritz 440 Xabier Armendaritz wikilariak «[[Euskal artearen historia I/Hitzaurrea]]» orria «[[Euskal Artearen historia (I): Historiaurretik erromanikora/Hitzaurrea]]» izenera aldatu du: liburuaren izenburuarekin batera wikitext text/x-wiki Oker ez banago, Euskal Herriko artearen, arte plastikoaren bibliografiak ez du sartu zerrendan orain­dik bere historia osoa eskuliburu bakar batean laburbil dezakeen lanik. Baditu, bai, garai bakoi­tzari buruz historialari aditu ba­tzuek eginiko elkarlana bitarteko, Euskal Herriko artearen ondoz ondoko aldi historikoak nolabaiteko egokitasunez bildu nahi dituzten talde-lanak, nahiz eta era honetako elkarlanek nahitaez­ko hainbat metodo eta sentiberatasunek berezkoak dituzten mugak azal­du. Baieztapen honek behar­tzen du orrialde hauen egilea ikuspegi panoramikoa eskain­i nahi izatearen ausardi­a zuri­tzera bere irakurleei, uniber­­tsitateko ikasle, arte gaietan zaletu edota gure herriko kulturaren maitale soil izan daitezkeenei. Liburu honen jaiotzaren jatorria oso xumea da: egileak idazteko garaia iri­tsi dela uste izatearena, besterik gabe. Eraikin baten oinarriak jarriak daudela ikustean, zaila da eraiki­tzen hasteko tentaldiari eusten. Eta Euskal Artearen Historia baten oinarriak jarriak daude. Irakaskun­tzako eta iker­kun­tzako adituen artean asko dira euskal artearen historiaren prestaketan parte hartu dutenak, bai alorreko iker­keta-saioekin, bai agirien bila ibil­tzearekin, bai argitalpenekin, bai gogoeta azter­tzaile eta laburpenekin. Kronologiari gagoz­kiolarik, aldez aurretik esan dezagun, historiaurrearen oinarriak jarriak zeudela, XX. mende inguruko gure ar­keologo eta antropologoen aldetik. Baina, XX. mendeko 70eko hamar­kadaz geroztik, Euskal Herriko lau hiriburuetan Uniber­tsitateak eta Arte Ederren Eskolak sor­tzeak forma eman zion Euskal Herriko artearen muinaren laburbiltze bati, bederen. Doktorego‑tesiak egiteak eta argitara­tzeak, arte munduko zenbait alderdi tekniko eta geografikoetan trebaturiko aldiz­karietan azaldutako lanekin batera, izugarri argitu zuten gure ezagu­tzaren alorra eta ikasle gazte askori langin­tza honen diziplinan murgil­tzeko gosea piztu zien. Esan bezala, goi‑mailako ikasketarako eskolak finkatu zirenetik aurrera, gure historiaurrearen iker­keta metodologiko eta guztiz zientifikorako oinarriak jarriak zeuden. Iker­tzaile sonatuak ziren T. Arantzadi, Joxe Migel Barandiaran eta E. Egurenek osatzen zuten talde honek aurretik eginiko lanari jarraipena eman zioten hauen ikasle izandako Jesus Altuna eta Joan M Apellanizek. Laster, maisu bilakaturik, gero eta talde gehiago bul­tzatu zituzten iker­ketarako, eta ondorioz, historiaurreko iker­keten alorrean jada ezagun egin ziren ikerlarien izenak ager­tu ziren: L. Peña Basurto, A. Llanos, J.J. Vegas Aranburu, Amalia Baldeón, T. Andres Perez, S. Corchon eta Patricia Caprile, besteak beste. Baina, ar­keologia alde batera utzita, artearen benetako historian sar­tzen saia­tzen bagara, XX. mendean sor zitekeen “euskal eskola” baten hotsak hedatzen ari ziren unean, profesional gu­txi ziren gure arte-ondare zaharrarekiko zaletasun beroak ar­txiboetako pergaminoei hau­tsak astin­arazteko, arte modernoan espezializaturiko aldiz­kari-kroniken garran­tzi sortu berriaren ondoan. Hain zuzen ere, horregatik izan behar zuten batik bat estimatuak, besteak beste, Felix Lopez del Vallado, Fidel Fita, Julio Altadill, Tomas Biurrun, Francisco Sesmero, J. Ibarra eta Berge eta beste hainbat iker­tzaileren lanak, osasun­tsu zahartu diren lanak baitira. Gure udal-ar­txibo asko bertan behera utziak izateak, hondamenak eta askoren desager­tzeak behar­tzen zituzten iker­tzaile txalotu hauek sarritan, agirietan oinarrituriko frogen hautaketan eta epaietan baino gehiago estatikaz­ko sen eta sentiberatasunean oinarri­tzera. Euskal Artearen Historiako bibliografiaren egoera harrigarriro handitu eta argitu zen uniber­tsitateak eta Arte Ederretako eskolak iker­ketak egiten erritmo normalean abiatu zirenetik. Gaur egun ehunka dira doktorego-tesiak, ertilari, lan, estilo eta gure iraganeko artearen al­txorrari dagoz­kion alderdiak landu direnak eta lantzen ari direnak. Gure an­tzinako historiari dagokionez, bil­tzarrek, taldeko lanek, doktorego-tesiek eta liburu zein aldiz­kari espezializatuetako argitalpenek jada uzta ona emana zuten, eta Blas Taracena, J. M Blazquez eta abarren merezimendu handiko lanen ondoren iri­tsi ziren Mª Anjeles Mezquiriz, J. Rodriguez Solis, Ignacio Barandiaran, Juan Carlos Elorza, Amalia Baldeon, J. L. Tobie, Milagros Esteban, A. Llanos, Eliseo Gil Zubillaga, I. Filloy Nieva, A. Iriarte, J. C. Labeaga eta hainbaten ekarpenak. Lan horiek bitarteko egiaztatu izan da an­tzinako Baskoien lur honetan arte jarduerak izan zuen ustekabeko hedadura eta kalitate bazterrezina. Era berean, mende ilunen zeruertz historikoa, erresuma bisigodo, asturiar eta merobingioen artean hesituriko Baskoniaren­tzat kristautasunaren argia pixkanaka egunsenti bilakatu zena, Agustin Az­karate, J. Alberto Monreal Jimero, J. J. Sayas Abengoe­txea, La­txaga eta beste aditu askoren ikerlan sakonei esker bistaratu da. Erdi Aroko arteari dagokionez, benetako eskola sor­tzaile­tzat har di­tzakegu: Araban, Micaela Portilla eta S. Andres Ordax; Nafarroan, Concepción Garcia Gainza; Biz­kaian, J. Anjel Barrio Loza, eta Gipuz­koan Mª Asunción Arrazola eta Manuel de Lekuona. Hala ere, horrek ez du esan nahi beren maisu-lana Erdi Aroari buruz­koa izan denik soilik; izan ere, beraienak dira goi-mailako beste ikerlan batzuk ere, besteak beste, Errenazimentu eta Barrokoari buruz­koak. Zorionez, horien lana oparo bul­tzatu izan da, zenbait egileren lan eta argitalpeni esker, esaterako: Araban, J. Martinez Marigorta, Dulce Ocón Alonso, Lucia Lahoz, J. M Gonzalez de Zarate, J.J. López de Ocáriz, Ruiz de Loizaga, G. López de Gereñurekin; Biz­kaian, Kosme Mª de Barañano, J.Gonzaléz de Durana, A. Santana Ez­kerra, Agustin Gómez Gómezekin, eta Gipuz­koan, J.Eren­txun, L.P. Peña Santiago, I. Zumalde, Juan San Martín, Edorta Kortadi eta abarrekin. Nafarroako Erresuma zaharrari, Erdi Aroko arteaz bereziki jan­tzia denari dagokionez, Nafarroako Erdi Aroko Arteari buruz­ko fun­tsez­ko lanak Iñiguez Almech eta J. Esteban Urangaren bost liburukitan bil­tzen da, eta ondoz ondoko iker­tzaile ugari izan ditu, adibidez, J.M Jimeno Jurio, M C. Lacarra Ducay, Clara Fernandez Ladreda, J. Martinez de Aguirre, Soledad Silva y Verastegi, Mercedes de Orbe Silvatte eta M Molero Moneo. Garai modernoetan sar­tzean iker­tzaileen zerrenda bider­katu egin zen. Eta aipaturiko C. Garcia Gainza, M Portilla eta J. A. Barrio Lozak osaturiko talde gidariarekin batera gogoratu beharre­koak dira Errenazimentu eta Barrokoko gure ondare artistikoa hein batean estal­tzen zuen ilunpea argi­tzen lagundu zuten P. L. Etxeberria Goñi, J. Velez Chaurri, Mª Isabel Astiazarain, J. Manuel Gonzalez Cembellín, A. Santana Ezkerra, Ignacio Zendoia eta Julen Zorrozuaren izen ezagunak­. Az­ken mendean sartuz gero, ezinez­koa gerta­tzen da euskal arte garaikideari buruz­ko iker­lanen egileak eta argitaratzaileak aipa­tzea. Mul­tzoa handia da, eta ia denak lan monografiko moduan eginak. Ugari dira iker­keta biografikoak, lanen azter­ketak, ohar kritikoak, erakusketa-katalogoak; baina baita, gure garaiko euskal artista ezagunenei buruz­ko doktorego-tesiak ere. Orain arte aipaturiko egileek argitaratu lanez gain, badugu egun tresna preziatu bat, Eusko Ikaskun­tzak egile hauen lankide­tzarekin bul­tzaturiko bibliografia-bildumez osaturikoa; hau da, Agustin Gómez Gómez, Luzia Lahoz, Aran­tza Cuesta, Pedro Pérez, Raquel Sáenz, Rosa Martín Vaquero eta bereziki, Julen Zorrozuaren lankidetzarekin. Halaber, gure lurralde eta elizbarrutiko ondare artistikoaren katalogoak, erakunde publiko nahiz pribatuek babesturikoak: jada argitaratuak diren Nafarroako Monumentuen Katalogoko bedera­tzi liburukiak eta Arabako zor­tziak. Horiei eran­tsi behar zaiz­kie Euskadiko Monumentuen Katalogoak, bereziki hiru lurraldeei eskainitakoak, eta Nafarroako Arteari eskainitako bildumak eta abar. Sarritan uste dudan arren, aspaldiko artelanak gorputz mutuak izan ohi direla, beren garaiko gizon emakumeen historiak biziarazi eta hitz eginarazi ezean, kapitulu bakoi­tzean saiatu naiz aipaturiko lanak ingurune soziopolitiko baten inguruan koka­tzen. Gai honetan historialari askok lagundu didate beren lanekin, zeren eta Euskal Herriko Historia orokorrak ere bul­tzada eta garapen apartak izan baititu, az­ken berrogeita hamar urte hauetan. Nola utzi, bada, hemen gogoratu gabe Euskal Herriaren historialari ospetsuak, hala nola, J.M Lacarra, L. Vázquez de Parga, A. Mañaricua, J. Goñi Gaztanbide, Adrian de Lizarralde, Jose Anjel García Cortázar, Pierre Narbaitz, J. Zabalo Zabalegi, J. M Jimeno Jurio, Jose Luis Orella Unzue, Ignazio Arozena, M Goyene­txe, Beatriz Arizaga, Rosa Ayerbe, Elena Barrena eta beste. Aurrekoen an­tzera, ia bukaezina izan daitekeen zerrenda honek erakusten du bidea zein libre zegoen laburbiltze bat egiteko prest zegoenaren­tzat. Aldez aurretik barkamen sentitua eska­tzen diet, gure historiaren eta ondare artistikoaren ezagu­tza oparo eta zeha­tzaren kultur lanbidean parte direnen zerrenda bat aur­kezten saia­tzean, zalan­tzarik gabe, aipa­tzeke utzi ditudanei. Baina, jendaurrean eta argi eta garbi esker­tu beharrekoa nuen, eurak jakin ez arren, Euskal Artearen Historiaren laburbiltze apala izan nahi duen lan hau gauzatzen saiatu direnei. pzs9lj2snnquyjshqllomxy1jc1h6zx 0 2964 8417 7776 2016-01-03T17:55:16Z Xabier Armendaritz 440 Xabier Armendaritz wikilariak «[[Euskal artearen historia I/Sarrera]]» orria «[[Euskal Artearen historia (I): Historiaurretik erromanikora/Sarrera]]» izenera aldatu du: liburuaren izenburuarekin batera wikitext text/x-wiki Duela hogei urte, Euskal Herriko arteari buruz­ko elkarlan bati hi­tzaurrea egiten ari nin­tzaiola, nire buruari galdegin nion zen­tzurik ba ote zuen bi hitz hauek elkar­tzeak: artea eta euskalduna. Gure herriko artearen historiari buruzko lehen ahalegin haren ondoren ez dira gu­txi galdera bera nahiko aurrez aurre eginaz azaldu diren liburu eta aldiz­kariak. Ondorioa beti etsigarria izan da. Puntu honetan eta beste askotan euskaldunak iri­tzi berekoak izatea ezinez­koa dela onartu behar da. Orain­tsu arte euskal artearen historiaren kon­tzeptua arraza ideiaren abiapuntutik osatu behar zela pen­tsa­tzen zuenik ez da falta izan. Eragile etnikoek, euskal izaera ikertu, aztertu eta defini­tzerakoan erabaki­tzaile izan behar zuten. Euskal artistengan arrazaren eraginari buruz hitz egin zuten idazle serioek, besteak beste, Juan de la Encina, Karmelo Etxegarai eta Tomas Elorrietak, joan den mendearen lehen hamar­kadetan. Etniaren nagusitasuna giroan arnasten zen garaiak ziren, nahiz eta ez zen onar­tzen Gobineau Kondeak arraza desberdintasunari buruz­ zuen ikusmolde fundamentalista, nazismo germaniarraren amets gai­tzesgarriak baz­katuko zituena. Baina, argi dago arraza baten osagaietan, badenaren, izango denaren edo gizonak egingo duenaren arrazoi, froga edo interpretazioak, metodologikoki hu­tsean salto egitea suposa­tzen duela. Arraza kon­tzeptua argi eta garbi defini badaiteke ere, nahitaez sor­tzen da iluntasunaren eta nahasmenduaren arriskua, historiari eta zehaz­kiago euskal herriaren historiari atxikiriko zen­tzu zehatz bat eman nahi zaionean. Horrela ulertu ahal izateko, aski da historiaurretik hasi eta Pirinioen babeseko biztanleek jarraian nozituriko akultura­zioaren oinarriz­ko ezagutza izatea. Ez da erraza, kanporik zetorren herri-uholdeen aurrean gure geografiako eskualde bakoi­tzean etnia sinbiosiak zein mailatako indarra izan zuen zehaztea. Egia da, bai, oso desberdina izan zela gure herriko hainbat ibarretan. Orain­tsu arte gure biztanleriaren artera iritsi den immigrazioa eransten badiogu, ezin zehaztua gertatuko zaigu gure kasuan arraza hi­tzak adieraz dezakeena. Ondorioz, delako prin­tzipio horrek gure ahalegin historikoaren alorra muga­tzeko ez digu balio. Bestalde, nabarmena da euskal izenlagunak muga­tzen duen zehaztasuna ez dela parekagarria espainiar artearen historiarekin edo italiar arteak duen esanahiarekin. Edozein irakurleren­tzat, delako izenlagunek gaur egungo estatu edo elkarte politikoek okupaturiko Espainia edo Italia izeneko herrialdeen erreferen­tzi argi eta zeha­tza dute. Eztabaidagarria irudituko zaigu, baina hor dago jazoera: espainiarrik ez da harri­tzen ARS HISPANIAE sailak kapitulu bat eskain­tzean bisigodoen arteari, eta Milango edo Siziliako uniber­tsitateko edozein ikasleri bistakoa deri­tzo Andre Chantel‑ek bere Italiako Artean Ravennako bizan­tziar arteari buruz­ko kapitulu bat sar­tzea. Onar dezagun, iriz­pide politiko hori har­tzeko oztoporik ez dagoela aipaturiko adibideetan, baina jarrera hori gure kasuan askoz onartezinagoa izango li­tzateke. Arrazoi politikoetan oinarri­tzeak ez luke zen­tzurik –gertakari gisa, eskubide gisa, nahiz borondatez­ko nahi gisa erabili–; jakina den bezala, koroa bakar baten menpean, Nafarroako Antso Nagusiaren menpean elkarturik behin baino egon ez ziren lurraldeetako artearen azter­keta bateratua egiteak. Zenbaiti atsegin zaion bezala, proposa genezake, en­tzumen modernoari gustagarriago gertatuko zaiolakoan, etnia kon­tzeptua kulturarenarekin lotzea edo baita identifika­tzea ere. Hain zuzen ere, sarritan hitz egiten da etniak kulturarekin duen loturaz, Euskal Herriko erroak, jatorria, garapena eta gizon-emakumeei dagozkien zen­tzu guztiak azter­tzeko orduan kontuan eduki beharre­ko osagai moduan. Herri baten kultur nortasunaren ikuspunturik, helburu honekin neurtu izan da berez­ko hiz­kun­tzaren jabe izateak duen garran­tzia, eta bereziki euskararen kasuan, hiz­kun­tza hain desberdina denean. Baina, aztergai honen ikuspuntua ere ezin defenda daiteke oztopo sendorik gabe. Gure inkestatik kanpo utzi behar­ko genituz­ke dagoeneko “lingua navarrorum” ohoragarria hitz egiten ez den eskualdeak? Iraganera begira­tuz gero, eta artearen historia egin nahi dugunez, hain zuzen ere, euskaldunen herriaren mugak mugikorrak izan direla historiak berak erakusten digu, etengabe atzera eginez. Aragoin, Errioxan eta Gaztelan, filologoek kontu handiz bildu eta azter­tzen dituzten euskal izenak bilatzen aritu da toponimia; hain juxtu, milurtekoetan atzera eginez, itsasoak gure estuarioetan pilatu dituen iktiolito eta numulito horiekin paleontologoek egiten duten moduan. Zailtasunak areagotu egiten dira kultura-kon­tzeptua errealitate hain zeha­tzeko euskal hiz­kun­tza horretara muga­tzen ez bada; baldin eta euskal kulturaren osagai erabaki­tzailea izatea nahi bada, zenbai­tek euskal nortasuna deritzon hori. Ezin uka baitaiteke kultura, edozein herri historikoren kultura delarik ere, bera dela historia, hau da, mugimendu eta aldaketa. Astakeria li­tzateke euskal izaera betiereko esen­tzia ia platoniko gisa har­tzea. Zeren, gizonak, zioen Ortegak, Dilthley‑ri jarraituz, “ez du izaerarik, historia du; zeren, historia, izate baten osagaiez eta erabatekotasunez, mugimendu eta aldaketa” da. Voltaire bera ere horretaz kontura­tzen hasi zen, historialariaren eginkizunari buruz­ko bere hausnar­ketetan, aholku ematen ziolarik gertaera txikien pasadizoz­ko alderdiak alde batera utzi eta hel zekiola ohiturak eta mugimendu politiko, sozial eta ekonomiko handiak azter­tzeari, baina betiere fenomeno dinamiko moduan begiratuz: “Les changements dans les moeurs et dans les lois seront enfin son grand projet”. Iriz­pidea etniko eta kulturala, Juan de la Encinak defenda­tzen zuen moduan, zen­tzu oso zehatz batez har­tzen bada, eta, batez ere, herri baten kultura osagai dinamikoen mul­tzo gisa uler­tzen bada, nire ustez historialariaren­tzat estimulagarri eta oso emankor izan daiteke, az­ken batean, garai bakoi­tzean euskal artearen ezaugarrien trazuak arro­tzen saia­tzea. Erromanikoa eta gotikoa gizarte kristauren adieraz­pide diren aldetik, bere ideologia, bere kultura eta mende jakinetako bere historiaren baldin­tza sozioekonomiko gisa ikasi baditugu, a priori ez da ikusten inolako arrazoirik trazu jakin ba­tzuetako komunitate izaera mende luzeetan eraku­tsi duten giza taldeen arte historia baliogabe­tzeko. Herri baten benetako arte historia egiteak bere ezaugarrien bata bestearekiko zen­tzua argi­tzea eska­tzen du, hau da, gu­txi-asko iraunkorrak eta sakonak diren ezaugarriena, beti historikoak izan behar badute ere, bizi­tzako beste alorretan kanpora­tzen direnak: familiako ohituretan, gizarteko ohituretan, erlijioz­ko ohituretan, politikoki bere burua goberna­tzeko eran eta abarretan, betiere, herri guztien kultur izaera aldakorra dela, ukaezin gisa onartuz. Artearen historialari baten­tzat, gai honi hel­tzerakoan, arazorik gu­txiena ematen duen jarrera metodologikoa lanaren esparrua zehaztea izaten da, geografiak eskain­tzen dion errealitate saihestezin eta aldaezinean oinarri­tzen baita. Euskal artearen baliokidea Euskal Herriko artea edo Artea Euskal Herrian li­tzateke. Hain zuzen ere, Herri hi­tzak erreferen­tzia topologikoa, in recto tarteka­tzen duela dirudi. Euskal artea, zen­tzu honetan, gaur egun Euskal Herri esaten diogunaren mugen barruan historikoki egiten edo koka­tzen denari deritzo. Zehaztapen honek, lehen begiratu batean, kalterik gu­txiena dakarrena eta politikoki berotasun txikiena pizten duena dirudien arren, ez du kon­tzeptuetan aho batezko adostasunik, baldin eta kontuan har­tzen bada, mendeetan zehar lur hauetako mugak eta askok Euskal Herria esaten diogun jende taldeak beti berak ez direla izan. Hala ere, ez dugu fundamentalistak izan nahi arazorik gu­txiena eskain dezakeela dirudien metodo honen aplikapenean. Baliagarri deri­tzogu, iriz­pide kulturalista hau erabat ez bazter­tzea, betiere, euskal kultura eta identitatea kon­tzeptuak ez mitifika­tzearren. Claudio Sánchez Albornoz historialaria euskal herriari buruz ari zen honako hau ida­tzi zuenean, “herrien idiosinkrasia, mendera ezinez­ko tenperamentua eta harengandik sor­tzen diren joera eta ohitura nagusiak ia batere aldatu gabe irauten dute, aldien aldaketa sakonetan zehar; eta txinpart bat aski izaten da, erabat itzali gabeko suteak bizteko. Herri batean nahikoa izaten da lehendik historian emanak izan diren gertakarien an­tzekoak sor­tzeko, bere nolakotasun, sen, zaletasun eta ohitura zaharrak esnatzeko”.<ref>“En torno a los origenes del feudalismo”. 1942, III, 61-65. or. Vascos y navarros en su primera historia lanean berrargitaraua (Madrilen 1974) 222. or.</ref> Sánchez Albornozen antzera, izaera nazionalista leporatu ezin zain arte historialariak, edozein ikerlari zin­tzok, ez baitira euskaldunak izatez, “euskal gotikoaz” hitz egiterakoan, XVI. mendearen bigarren erdialdeko ar­kitekturaren euskal kera hori bereizten duten ezaugarrien interpretazio bat emateko tentazioa izango du, arrazoiz­ko tentazioa gainera. Arte kritikariak XX. mende hasieran euskal pintura batez hitz ­egiten hasten direnean, eta ez kontraesanik gabe, edo 50eko hamar­kadan, gure lurreko eskultore taldea nazioarteko estimuaren eszenatokira irten eta “euskal eskolaren” bere proiektua aldarrika­tzen ikustean, bistakoa da historialariak gertakari hauei arretaz begiratu eta arrazoi objektiboak aztertu nahi dituela eta ez esa­nahi handirik gabeko gertakari modura gu­txiestea.<ref>Gure mendeko pinturaren “euskal eskola” bati buruz hain eztabaidatua izandako gaia; ikusi K. M Barañano, J. Gonzalez de Durana eta J. Juaristik, Arte en el Pais Vasco (Madril 1987) 12. or. eta beste. Euskal artearen historiaren laburpen hau idatzi dutenek arrazoi izan dezakete euskal artearen ikusmolde goresgarri eta kritiko guzti horretan ezer asko ez dagoela historia zehatzetik esatean, baina bai “bertako azoketako aginduek babesturiko kazetari mitikoaren ikusmoldetik”.</ref> Jakinaren gainean gaude, gure iragan historikoaren arte emai­tzetan euskaldun­tzat har daitekeena finkatuko lukeen trazuen bilaketan, zuhurtasun handiz ibili behar dela. Lehenik eta behin, alderdi tekniko, estilistiko edo edukieraz­koen arabera trazuak aztertzean, elkarrekikotasunik baden egiaztatu behar­ko li­tzateke. Bigarrenik, frogatu egin behar­ko li­tzateke –batez ere, osagaien artean alderaketak egiteko denbora-tarteak jarduera sozial urri bat eskain­tzen duenean– trazu horiek objetiboki zeha­tzak diren eta behar adinako iraupenik duten. Az­kenik, inkesta egin behar­ko li­tzateke, delako trazu estetikoen eta garai bereko euskal kulturaren beste ezaugarrien arteko ahaide­tze semantikoa begiratuz. Jarrera guztiz zientifiko batek bul­tzatu zituen gure antropologoak, Juan Mª Apellaniz eta Jesus Altuna, Madeleine aldiko animalien kontaketa sail handiaren barruan, Ekaingo zaldi bikainen trazu bereizgarriak begiratu eta az­pimarra­tzera. Baina, ezer gu­txirako ditugu haien ondorioak euskal arte plastikaren ezaugarriak ematerakoan, zeren eta badirudi Eneolito garaira arte ez zela osatu gerora euskal gizona deritzon gizaki mota ere. Iri­tsiko ote gara –galdegiten nion neure buruari duela urte ba­tzuk– Gastiaingo hilarrian, Berdungo zeramika arruntetan edo Iruñeko nekropoli karolingioetako orra­tzetan euskal ha­tsa suma­tzera? Gaur gaur­koz eran­tzuna ezez­koan dago. Baina, horregatik ez da bidegabekoa gure galdera. Euskal ikonografian sumatu dira –gure ku­txatan, ateburuetan, inpostetan edo bataiarrietan ikus daitez­ke– badirela irmotasunez azal­tzen diren zenbait irudi figuratibo eta geometriko. Baina, marraz­kiak Euskal Herritik oso urruti dauden beste alderdietan ere azal­tzen dira eta ar­ketipo uniber­tsalei eran­tzuten diela esan daiteke. Beraz, ikus ote daite­ke irudi horietan euskal eskulangileak delako diseinuei ematen zien ñabardurarik edo berezitasunik? Litekeena da indar subjektiboren batek eraginiko baiez­ko eran­tzun bat jasotzea, eta ez erantzun kritiko bat. Garai historiko zeha­tzeko artearen aurrean, historialariarentzat era honetako galderak gero eta premiaz­koagoak izan daitezke, eta testuinguru historiko zehatz bati buruz bildu daitekeen agiri ida­tziak zenbat eta ugariagoak izan, orduan eta premiaz­koagoak. Liebanako Dohatsua deri­tzan monjeak, VIII. eta IX. mende artean, bere ikuskari apokaliptikoei forma harrigarria eman zien, eta estilo bat sortu zuen –ida­tzi, forma eta margo–, eta zenbait mendeetan sartalde kristau osoko Dohatsu sonatuen artean zabaldu ziren. Euskal historialari batek jakin nahiko luke bi mende beranduago monje batek bere baitatik eta euskal jatorrikoa izan zitekeenetik zer jarri zuen Saint Sever sur‑l‘Adour santutegi sonatuko idazmahaian eskuida­tzi ospe­tsua kopia­tzean, bere miniatura zoragarriak “Stephanus Garcia Placidus” izenez izenpetu zituenean, edo zer jarri zuen euskararen eta Gaztelako erroman­tzeen arragoa izan zen Donemiliaga Kukula deritzan errioxar santutegian gorderiko eskuida­tzien marraz­kilariak. Euskaldunak al ziren Antso Nagusiaren ondorengoek, XI. mende erdian, Loarrera, gazteluko elizaren kupula zoragarria eraiki­tzera eraman zituzten harginak? Euskalduna al zen, “San Juan de la Peñako Maisua” edo “Iruñeko Klaustroko Maisua”? Eta hala baziren, beren euskaldun sentiberatasunetik geratu al zen ezer ar­ku haien lerroetan eta kapiteletako fauna eta floran irudikaturik? Horregatik, derrigorrez­ko galdera bat dator­kigu gogora: zien­tzialari bat lanean jar­tzeko adinako garran­tzia ba ote du gai honek, artearen, nahiz kulturako beste alderdi guztien globalizazioa saihestezina dirudien garaiotan? Euskal Artearen benetako historialari bat honek eta honen an­tzeko beste galderek zirika dezakete. Eta zirikadura gero eta larriago eta garaiezinago egiten da gure ondare historikoaren alor bakoi­tzean, diakronikoki eta geografikoki hitz eginda, historia guztiz zorrotz, azter­tzaile eta deskriba­tzailea jada buru­tzen ari dela ikusten dugunean. Euskal artearen historiaz ezin has naiteke idazten, duela urte ba­tzuk jada egin nuen oinarriz­ko ohar bat egin gabe. Euskal Herria gaur egun neurriz txiki den herri bat da, geografia txiki samarra duen herria. Bestalde, nahiz eta milaka urtetako izaera duen, Euskal Herriaren denbora historikoa berria da dataz. Iragan horren historialariak dokumentu urriak ditu, beste herrialdetakoekin alderatuz. Beraz, hain misterio­tsua den herri baten iker­keta zailagoa gerta­tzen da, duela gutxira arte beste kultur iker­keta estetikoetan erabili diren kon­tzeptu eta metodoekin heldu nahi badiogu. Zin­tzotasunari zor, ezin gaitez­ke bat etorri, duela urte asko ez dela, “euskaldunok pen­tsamendu eta balio plastikoak sor­tzeko eta zabal­tzeko jenio hilez­korra goien-graduan dugula” pen­tsa­tzen zutenen baikortasun suharrarekin.<ref>Horrela pentsatzen zuten La trama del arte vasco, Juan de la Encina-ren argitaldariek, (Bilbo 1920). Berrinp. Faksimile edizioa Arte Ederretako Museoak (Bilbo 1998).</ref> Artea, sartaldeko zibilizazioan bost mendeetan oinarrituriko artea, bere zentzu zorrotz eta zeha­tzean har­tzen badugu, ezinbestekoa dugu gure gabeziaren aitormen zin­tzo eta apala, eta bat-bateko sentimendu honen susmoa, euskal herriaren benetako Literaturaren eta Artearen Historia ezin eraiki izanaren eta eraiki nahi ez izatearen oinarrian dago. Orain­tsu arte, oso hedatua zegoen iri­tzia zen euskalduna ez zela poeta eta ez zegoela inolako euskal literaturarik, betiere, literatura kultu eta ida­tzia uler­tzen bai­tzen literaturaz. Literatur kon­tzeptu estu hau utzi eta gure erroman­tzeen eta ber­tsolarien etorria baloratu behar izan dugu konturatu ahal izateko badela euskal literatura bat, beste edozeinek haina balio duena. Hemen ikusi nahi dugun arte plastikoekin an­tzeko zerbait gerta dakiguke. Euskal arteak eskulangin­tzan hartu du mila urteetako bizia eta errealitatea. Euskaldunaren sormen plastikoa egunoroko bizimoduari loturik dago. Mende askotan sormen ahalegin honek gogor egin dio, beste herrietan bezala, jarduera bi­txi bat, pribilegioz­koa, ia esoterikoa eta bizi­tzan fun­tsez­ko esperien­tziatik at legokeen zerbait bilaka­tzeari, Euskal Herrian hain sustraitua izan den familia eta gizarte bizi­tza horretatik bereiziriko ezaugarriak izateari. Txueca Goitiak Errenazimentua Euskal Herrian gaiari buruz­ko bere iker­keta hastean, iradokizun hau ida­tzi zuen: Baskoniaren benetako estiloa sakona, oinarriz­koa eta jatorriz­koa da; paisaia baten, arraza baten eta gizarte baten barruan dago ida­tzirik; Floren­tzian bezala, ez da jeinu-buru ba­tzuen oinarri gainetan finka­tzen. Ez da Historia, Izaera baizik. Gaur egun, teknologiaren garapen zorabiagarriak eraginiko kultur krisialdi batean murgilduta gaudelarik, badira historiaren filosofo eta artistak, arteak bizi­tzarekin uztartu behar direla diotenak. Eta hain zuzen ere, lanbidez ertilari diren askok egun ez digute lanez hitz egiten bizipenez baizik. Bizipenean bila­tzen da artea; egunoroko gauzen artean koka­tzen da. Bizipen estetikoak ordez­ka­tzen du objektu estetikoa. Espazioak ordez­ka­tzen du objektua. Hirigileak eraikitzailea. Artea ekologia bihur­tzen da. Eta Marchall McLuhan soziologo ezagunak umorez idatz dezake: “Artea da zerorrek egin dezakezun guztia”. Eta horrelako isekarik gabe beste askok esaten du: “Edozer izan daiteke artea” (R. Rauschenberg). Alegia, Errenazimendu garaian hasitako abentura handia sartaldean ixtean, jenioekiko gur­tza amai­tzean, arte esanahiak garai batean bezala, berriro ere, bizi­tzarekin bat egiteko bere profilak ezabatu egiten dituela ziurta­tzean kontura­tzen gara egunorokoa sakonki bizi­tzearen bizipenarekin, euskaldunak ia ez duela bere estetikaren filosofia aldatu beharrik, euskaldunaren jarduerak ez duela bizi­tzara eta egunerokotasunera itzuli beharrik, ez bai­ta jarduera horretatik inoiz irten. Tradizionalki euskaldunaren eragingarritasun plastikoa bizi­tzari loturik egon izan da... eta herio­tzari. Euskaldunak bere artea zertu zuen ateburuak, hilarriak, ku­txak, uztarriak, katiluak eta argizaiolak lan­tze horretan, haize-orra­tzak, aldabak, sarrailak eta bere guru­tzeak burdinez lan­tzean. Nire hausnar­ketak honetaraino ekarriz kontura­tzen naiz Euskal Herrian artearen historia konta­tzeak agian izan dezakeela zen­tzurik, aldi berean, Euskal Artearen historia ezagu­tzen lagunduko dudala ppentsatuz. == Oharrak == {{erreferentzia zerrenda|1}} htrsr077vzlaxjsussdc7h8tlpdvb5z 0 2965 8449 8448 2016-01-03T20:29:49Z Theklan 125 /* Isturi­tzeko al­txor higigarria */ wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Santimamiñe.jpg|300px|thumb]] == Historiaurrearen inguruan == === Gizakia, animaliak, ingurumenaren baldin­tzak eta zibilizazioaren osagaiak === Euskal Herrian, historiaurreko aztarnategi abera­tsenak dituen eskualdetako bat izanik, bertan egin diren ar­keologia eta paleoantropologiako iker­keten etengabeko garapenak eta haietako aur­kikun­tzek gero eta atzerago eramaten gaituzte, gure lurrean gizonaren lehen kokapena zehazterakoan. Behe‑paleolitokoa. Berriki Atapuercan eginiko indusketek hurbilketa geografikoagatik pen­tsarazten dute Euskal Herrian gizakiaren kokapena, Behe‑Paleolitora, 200.000 urte baino atzerago eraman behar dela. Garai hartan Pithecanthropusa zen bertan bizi zen gizona eta uroak, zaldiak eta oreinak ehiza­tzen zituen. Silex eta kuar­tzitazko haitz zabal gainetan almendra-itxura eta ertz zorro­tzeko bialdeak edo harriz­ko aiz­korak lan­tzen zituen. Urruneko garai horietatik giza bizi­tzaren kokapena gure herrian etengabekoa izan da. Baina, erabatekoa da izaki haien pen­tsamoldeari buruz­ko gure ezjakintasuna. === Paleolito Ertaina === Paleolito ertaineko, Musteriense ere deritzonean, oinarriz­ko lanabesen lanketan hasia zen gizakiaz zertxobait gehiago dakigu. Giroa epela eta hezea zela badakigu; giro horretan “Neanderthal” izeneko gizakia kobazuloetan, haiz­peetan edo baita aire librean bizi zitekeela ere gauza jakina da; halaber, errekun­tza erabil­tzen zuela; sarrioak, oreinak, uroak, bisonteak, basahun­tzak eta basa zaldiak ehiza­tzen zituela. Arrasateko Gargarzako Leze­txikin bi­txikeria hau ere gertatu da, errinozero-hezur ba­tzuk azaldu baitira, aro glaziarraren amaieran desagertuko zen espezie batenak. Gizakiak, animalia horiek ehiza­tzeko eta eguneroko bizi­tzako beste eginkizunetarako oinarriz­ko tresna ba­tzuk lan­tzen zituen, baina oraingoan landuagoak, har­txabal gainetan eginak –haitz baten muina lan­tzerakoan, salta­tzen zuten ez­paletan. Tresna hauek aur­kitu ziren, Ga­txarria, Olha, Isturi­tze, eta, batez ere, Joxe Migel Barandiaran eta Jesus Altunaren eskutik hamahiru azterketa-saio eginiko Leze­txiki izeneko kobazuloan. Karraskagailuak eta zehar­kako er­tza zuten aiz­korak ziren; ze­hazki esanda, inolako arterik gabekoak. Hala ere, “garai horretako zenbait aztarnategietan, besteak beste, aur­kituriko margo okre aloktono pilaketengatik, kobazuloetara ekarriak alegia, uste izaten da zenbait jarduera erritualetarako beren gorpu­tzak margotu egiten zituztela”. Horren arabera, jada hitz egin ote daiteke “body‑art” bati buruz? Garai horretako mailaketari dagoz­kionak dira zenbait tresna: galenazko bi­txiak eta berunez­ko piezak, harri-kristalak, Dima ondoko Axiorren eta Leze­txikin aurkituak. Ehorz­ketak egiten zituztela ere gauza jakina da, gorpuaren ondoan armak eta janariak jar­tzen baitzituzten, horrela adierazten zutelarik nolabaiteko erlijioz­ko sentiberatasuna, edo hil ondorengo bizi­tzarekiko sinesmena. Goi‑paleolitoa. Goi‑Paleolitora (30.000­‑10.000 K. a.) iri­tsi beharko dugu, baldin eta, gizaki haien gorpuz­keraz gainera, beren bizimoduaz zerbait zeha­tzagorik badakizuga baiezta­tzekotan. ''Homo sapiens'' edo baita “Cromagnoneko gizakia” deritzonaren aldia da. Giroa ho­tza zen (Würmiense az­ken izoztea) Kantauri isurialdeko gizakia kobazuloetan bizi zen, herriaren alderik baxuenean nahiago. Aurreko aldiaren an­tzekoa zen fauna eta sistema ekonomikoa. Historiaurreko gizakiak elika­tzeko moduan beste iturri berri bat topa­tzen du itsaskitan. Teknikak ere aurrerapenen bat egina zuen. Harri ez­palen gaineko langin­tzari beste bat lotu zi­tzaion, harri orrien gaineko langin­tza. “Kilo bat silexekin 15 metroko ertz zorro­tza egin zitekeen” (J. Altuna). Bestalde, armaz horni­tzeko, hezurrak eta adarrak erabil­tzen zituzten ordurako, harriaz gainera. === Artearen dirdira === Eman dezagun: egun batean, une batez begiak argitu zi­tzaiz­kion hargin haietako bati harraskatu berria zuen xaflaren gainean pun­tzoia sartu eta orein baten muturra marraztea otu zi­tzaion. Bere ondoan zegoen kidea begira geratuko zi­tzaion eta, agian, hura zer ote zitekeen galdegin zuen. Hobe zitekeen xafla hobeto harraska­tzea edo aiz­kora hobeto zorroztea. Az­ken batean, zertarako balio zezakeen diseinu hil hark, garran­tzia zuena animalia bizia bazen? “Zertarako zen hura?”. “Homo faber” hark, une batez “homo poeta” bihurturiko hark ez zuen galdera haren eran­tzunik. Bul­tzada bi­txi bat sumatu zuen, eta bere eguneroko ezinbesteko zereginetatik atera zuen. Hala, kobazuloaren barruko airean itsatsia geratu zen eran­tzunik gabeko galdera. Eta galdera hark denboren kobazuloa zehar­katu eta bere oihar­tzunak milurtekoetan zehar iraungo zuen: zertarako da artea? Eta zertarako da lore baten usaina edo ostargia edo haur baten irribarrea? Eran­tzunik gabeko zenbat galdera! Baina, pun­tzoi batez orain 30.000 urte mar­katuriko arrasto hura, gizadia konposa­tzen hasi zen eta inoiz bukatuko ez zen sinfonia bikain baten lehen nota, lehen konpasa bilakatu zen: arte-abentura handiaren hasera zen. Baina, gaur egun filosofiak arte sormenaren sen inkontziente eta gorde horren arrazoia ezagu­tzen lagunduta ere, ez dakigu zein­ ez­kutuko bul­tzadak kanporatu zituen halako gogo kontzienteak. Ilunpea besterik ez da agertzen, halako lanak egitera zein motatako nahimen, behar eta erabaki suharrek bul­tzatu zituzten jakiten saia­tzen garenean. Milurteko ugari gaindituz iri­tsi dira gureganaino hainbeste eta hain miragarriak diren adieraz­penak. Bestalde, ez da asko harritu behar garapen hori euskal lurrean eman bazen, geografia kokapena kontutan hartuz, garai horretako arte sor­kun­tzetako oinarriz­ko gunearen biho­tzean; Aki­tze eta Kantabria batera­tzen diren gunean alegia. Baina, ez den ahaztu behar gertakari hau, hemendik oso urruneko parajeetara ere iristen dela neurri batean, bederen. == Paleolitoko artearen alderdi orokorrak == Ez dirudi Euskal Herrian Würmiense izoztearen az­ken aldia baino lehenagoko arte sor­kun­tza benetako bati buruz hitz egin daitekeenik. Ordukoak ditugu, hain zuzen ere, nolabait langin­tza handien frogak, bai ehiztari eta bai uzta-bil­tzaileenak, kosta inguruan 350 m baino altuera handiagoak ez dituzten lekuetako kobazulo eta babes naturaletan bizi zirenenak. Gizaki hauek Madeleine aldiko kultura bere goi eta az­ken aldian garatu zuten. Santimamiñe, Lumen­txa, Bolinkoba, Urtiaga, Ekain, Aitz­pitarte, Ermitia, Isturi­tze eta Beroberria dira aztarnategi garran­tziz­koenak, bai estratigrafiako betegarriengatik, bai langin­tzako tresnen aberastasun eta ugaritasunagatik: xixelak, harraskailuak, xafla­txoak, arpoiak, azagaiak, haga­txoak, orra­tzak eta abar. Arte historialariak garen partetik, ar­keologoei uzten diz­kiegu beren esparruko galdekizun zeha­tzak. Galdekizun eztabaidatuak dira, batez ere, historiaurreko aztarnategiok, milurteko luzeetan gizakiaren bizitoki izandakoak, ezinbestean bata bestearen gainean dituzte indusketetan azaldutako aztarnen zenbait “facies” horien kronologiak, aldiak eta identifika­tzeak zalan­tza handiak sor­tzen dituztelako. Delako arazoak baztertu eta ar­keologo eta antropologoek beren iker­keta eta eztabaidetatik ateratako ondorioetan oinarrituta, arte-jarduera modura uler daitekeen horretan baino ez gara geratuko. === Teknikak eta langaiak === Hasiera beretik gizakiaren jarduera horri dagokie, besteak beste, gaur egun hainbat tekniken emai­tzatzat jo­tzen ditugun gauzak: pintura, grabatua, erliebea eta baita eskultura ere. Langai mota orokorrari dagokionez ere bi alderdi bereiz daitez­ke: arte higikorra eta labar-artea. Tresna higikorrak harriz­ko xafla gainetan edo errekarrietan aur­ki­tzen dira, baina, baita hezur, adar eta marfilez­ko gaietan ere. Ba­tzuetan, Paleolitoko eskulangilea, lan-tresnen gainean –esate baterako, azagaietan eta arpoietan– eginiko irudi ez-figuratiboetara muga­tzen zen. Adituek az­pimarra­tzen dute komeni dela harriz­ko tresnen langin­tza eta hezurrean landutako ebakiduren artean bereiz­kun­tza egitea; ohartaraziz, sarritan, erretenak, askak edo ebakidurak ez direla izaten arte-adieraz­penak, baizik eta tresnaren eraginkortasunari baino ez dagoz­kien langaiaren ezaugarriak. Estetikako jarduera baten hasera zin­tzilikarioetan eta lan tresna ez diren bestelakoetan errazago suma daiteke; ba­tzuetan harrian landuak diren arren, sarriagotan hezurrez­ko xafla eta zatietan, edo harriz­ko, hezurrez­ko, adarrez­ko edo marfilez­ko irudi­txoetan ere landuak izaten direnetan. Kobazuloetako hormetan eginiko labar-artea pinturak ala grabatuak izaten dira. Badira erliebeak ere, baina ezhoikoagoak. Erliebe kasu bakan hauetako bat Isturi­tzen agertzen da. === Formak eta irudiak === Paleolitoko gizakiak diseinaturiko formen artean badira figuratiboak eta ez-figuratiboak, arte higikorra nahiz hormakoa izan. Figuratiboen artean, maizenik azal­tzen direnak, garai hartako zenbait abereren irudiak dira: bisonteak, zaldiak, oreinak, elur‑oreinak, basahun­tzak, uroak eta abar. Ia inon ez da giza irudirik azal­tzen. Ez-figuratiboak direnen artean ugaritasun handia dago eta ia beti nekez uler­tzen dira. Luzetarako lerro soilak, sigi‑sagan eginiko okerrak, ondulatuak, izar irudiz­koak, hiruki i­txiak, erronboak, obaloak, laukiak, eta abar. Haitzuloetako artelanen daten arazoa konpon­tzeko bide eraginkorrak bilatuz, historiaurrearen ikerlariek arte higikorrarekin loturak egiteko ahalbideak azaldu izan dituzte beti; zeren eta, hauek data­tzea errazagoa da, aztarnategiko geruzetan, delako geruza datatu dezaketen beste gai ba­tzuei loturik azal­tzen baita eta ondorioz berauen data ere jakin baitaiteke. Hormetako irudiak, aldiz, aztarnategiko geruzetatik aparteko hormetan aur­ki­tzen dira, eta margotu edo grabatu zituzten ertilariak Goi‑Paleolitoko edozein garaitakoak izan daitez­ke. Hortik dator, bada, ar­keologoek –eta hauen artean, batik bat, Henri Breuil ospe­tsuak– betidanik bi arte modu hauen arteko erlazioa ikusteko izan duten interesa. Baina, metodo hau oso eztabaidatua izan da. Bi arte jarduera hauen arteko kronologia paraleloak ez du ia inoiz ziurra izateko bermerik eskain­tzen. Desberdintasun hau, ziur asko, honegatik emango da: plastika adieraz­pen hauen izaera ez dela izan estetikazko sen hu­tsez­ko emai­tza, baizik eta gaurdaino ziurtasunez ezagu­tzen ez diren arrazoi sakonago ba­tzuen ondorioa. Honek guztiak pen­tsarazten du arte higikorraren eta labar-artearen helburuak eta asmoak desberdinak zirela. === Aldiak, estiloak eta kronologia === Hala eta guztiz ere, ar­keologorik ospe­tsuenak saiatu dira paleolitoko artearen hainbat zatiren ezaugarriak zehazten, kronologia prozedura bat finka­tzeko baliozkoa izan dadin. Henri Breuil saiatu zen sistema bat lan­tzen. Argudio tekniko eta estilistikoetan oinarriturik, bi ziklotako prozesu bat asmatu zuen: bata auriñako‑perigordiensea eta bestea solutro‑madeleine aldia. Egun, historiaurrea ikertzen dihardutenek André Leroi‑Gourhan‑en iriz­pidea onartu nahiago izan dute, hau da, “oinarriz­koena ez da beti an­tzinakoena izaten”, eta orokorrean historiaurrearen ikertzaile ospe­tsu honek finkaturiko sistema jarrai­tzen dute. Horretarako ez zen labar-arteaz baizik baliatu, baita arte higikorraz ere. Leroi‑Gourhan estiloaren zenbait egitura-faktore hauta­tzetik hasi zen; hain zuzen ere, koka­tze, konposa­tze, artikula­tze eta animatze faktoreetatik.<ref>A. LEROI-GORHAN, Arte y grafismo en la Europa prehistórica (Madril 1984) Ikusi bere sistemaren laburpen bat H. DELPORTE, L´image des animaux dans l´art paléolitique (Paris, 1990), 64 eta hur.</ref> Segida horri bigarren mailako beste osagai ba­tzuk eran­tsi ziz­kion. Eta hauetaz guztiez baliaturik, ehunka arte-laginen iker­ketari aplikatuz eta arte ez-figuratiboaren lehen aldi bat ziur­tzat hartuz, lau talde edo estilotan zatitu zituen: * '''I. Estiloa''' (Auriñaciensea, K. a. 30.000­‑27.000) oso mugaturiko segida, estilo zakarreko sexu ezaugarrien irudi eta sinboloena. * '''II. Estiloa''' (Solutre aldiaren hasieraraino iri­tsiko li­tzatekeena, 25.000‑18.000) giza irudietan, animalia-irudi­txotan eta arte higikorretan abera­tsa den aldia, esaterako, Isturi­tzeko kobazuloa; zalantzarik gabeko labar-artearen lehen lanak azal­tzen dira: batzuk, naturalista joerakoak eta estilizazio alderakoak, besteak; irudiak, animaliaren lepoa eta biz­karra eta bere espeziea ezagu­tzeko xehetasunak adierazten dituen marra guztiz oker baten gainean eginak daude; adar eta adajeak guztiz er­tzetara edo aurrez aurre (“perspective tordue”) azaltzen dira, aldiz, behealdera xehetasunak desagertu egiten dira. * '''III. Estiloa''' (Solutre eta Erdi‑Madeleine aldia, 17.000‑13.000) II. estiloaren ezaugarri ba­tzuk gorde­tzen ditu, baina teknika landuagoz eginak dira. Zaldiek gorputz luzexka dute (Ekain). Bisonte, zezen eta ahun­tzetan aurrealdearen lodiera handiagotu egiten da; hankak xehetasun handikoak dira, apoak eta azazkalak ere mar­katuak, baina normalean mo­tzak dira eta horrek animaliak altura txikikoak eta lodiera handikoak zirela azal­tzen du; ba­tzuetan, horregatik hitz egin izan da puzturiko animaliez. Adar, adaje eta az­kazalak hainbat ikuspegien arabera azal­tzen dira, “perspective semi‑tortuen”, halaber. * '''IV. Estiloa''' (Az­ken‑Madeleine aldia, 13.000‑9.000) irudien er­tza argaz­kietako errealismotik hurbil dago, halakoxe maiztasun batez: adar, adaje eta a­zaz­kalak perspektiba arruntean daude adieraziak eta irudiak lan­tzeko moduetan kodifikazioak eta abar azal­tzen dira. Gu­txi gorabehera, paleolitoko labar-artearen %78a aldi honetakoa da.<ref>Ikusi Leroi-Gourhanen sailkapen honen laburpen bat Eduardo RIPOLLen, El arte paleolítico (Paris, 1989, “Historia 16”), 104-114. or.</ref> Leroi‑Gourhan‑en ustez, lau estilo hauetako bakoi­tza aldietan bana daiteke (an­tzinako aldi, berri...) eta guztiak, Henri Breuil‑ek izendaturiko Madeleine aldiko guztiekin identifika daitez­ke, gu­txi gorabehera. Ar­keologoak gaur egun Leroin‑Gourhanen zatiketa moduari eusten badiote ere, ez zaie kritikarik falta izan.<ref>Ikus, “pentsamendu tradizionalen krisialdia” hau, A. BELTRAN MARTINEZ-en, Ensayo sobre el origen y significación del arte prehistórico (Madril, 1989), 33-37. or.</ref> == Arte higikorra == Arte higikorra esaten diegu giza eskuz landu eta leku batetik bestera eraman daitez­keen artelanei. Erliebeko apaingarriekin landutako arte mota hauetan aztarnategi abera­tsak, sartaldeko Pirinioetako kobazuloetan aur­ki­tzen dira, eta guztien artean Isturi­tzekoa da deigarriena. Ezer baino lehen, eman dezagun ohar bat: Pirinioen eskualdeko arte higikorrean ia ez da erlieberik aur­ki­tzen eta eskultura libreak are gu­txiago. Oso gu­txi dago eta estetikoki kalitate gu­txikoa da. Inola ere, Fran­tzia hegoaldean eta beste eskualdeetan aur­kitu diren estatua­txo ezagunen –“Venus” deritzon– alerik ere ez da aur­kitu. === Atxetako estatua­txoa === [[Fitxategi:Atxeta.jpg|thumb|300px]] Biz­kaian, Foruko Atxetan, Juan Mª Apellaniz irakasleak aur­kituriko estatua­txo bi­txi batek arreta merezi du. Estatuatxoaren gainean, paleolitoko ehiztari batek katu buru bat landu zuen hareharrizko har­koskor batean.<ref>“La cabeza de felino del Magdaleniense Superior/Final de Atxeta”. Munibe 40an, 1988, 3-7. or. Artelan hau Bilboko Etnografiako Museoan aurkitzen da.</ref> Luzeran 15 cm ditu eta zabaleraz 7 cm Apellanizek K. a. 10.000 inguruan koka­tzen du, eta kontura­tzen da ertilariak, gauza natural bat irudi bihurtu duela, aurrealdeko eta goiko hausturaren eskuinaldeko erdiaren tarteko angeluan, kopeta, bekokia, garondoa, begi bat eta ahoa landuz. Azalpen emaileak, honi dagokionez, Jorge Oteiza eskulturagilearen “Sadi Zañarturen argaz­kia” gogorarazten digu. Duela urte ba­tzuk, eskulturagile euskaldun honek berak “aur­­ki­tzearen” bere teoria bat asmatu zuen. Teoria honetan “arte” bezala izenpe­tzen da, naturako indar gorabehera­tsuak sorturiko zenbait objektu “aur­kitu” eta bere edertasuna kontenplatzeko sentiberatasun estetikoa izatea. Dena dela, esan daiteke Atxetako Madeleine aldiko “katu buruak” arte garbi­tzaile eta labur­tzailea gogorarazten duela, zeinari esker, Bracusik bere irudi ba­tzuei forma eman dien; adibidez, bere “itsas zakur” ezagunari. === Zati aipagarriak === ==== Grabatu apaingarriak ==== Pirinioetako ehiztaria, esan daiteke, artista izaten ez dela plastika librean hasi, grabatuan baizik. Eta az­ken Goi-Paleolito aldian jada, hitz egin daiteke arte-jardueraz, gauzen erabilgarritasun soila gainditu eta zeinu apaingarri ba­tzuez tartekatu dituztela ikustean. Horretan, hainbat alderdi aipa daitezke: diseinu formala, lerroduna, lerromakurra eta puntuduna; antolaketa, aldiz, sailka, paraleloan, taldetan, aur­kako ala guru­tzaturiko osagaietan eta abar; adieraz­pen formalari buruzkoan, guztiz abstraktuak, irudi naturalista, estilizatua edo eskemaduna eta geometrizatua. Ikuspegi horietatik guztietatik lortu da hainbat motibotako zenbait dozena sailka­tzea.<ref>S.CORCHON, El arte mueble paleolítico cantábrico (Madril, 1987), 109 eta hur.</ref> Ignazio Barandiaranek argibide esangura­tsuak plazaratu ditu eskulangileak langaien tarte hu­tsak uler­tzeko zuen moduez eta langai horietan irudiak buru­tzeko teknikei buruz.<ref>Jordá irakasleari eginiko omenaldia. (Salamanca, 1984).</ref> Fran­tses ar­keologo ba­tzuen proposamena, adibidez, H. Breuil, A. Laming Emperaire eta A. Leroi‑Gorhan-ek atxikitako arte higikorraz eginiko igarpena –bereiz­ketak egitearen proposamena– egokia irudi­tzen zaigu, hala nola, azagaia eta guztien gainetik gogortasuna eta iraunkortasuna –etengabe erabil­tzen zutelarik– behar zituen espatula baten lanketaren eta apainketa per­tsonaleko –ziur asko, balio estetikoari dagokionez, ezaguera argiagoz burutuak– arte garbiko zin­tzilikarien artean. Zati grabatudunak. Euskal paleolitoaren arte higikorraren sukalde handia izan zen Isturi­tzeko kobazuloan sartu baino lehen, aipa di­tzagun beste lekuetan aur­kituriko pieza bereziki nabarmen ba­tzuk. Euskal Herriko kobazuloetan aur­kituriko arte higikorreko gauzen azaleko deskribapena eta zerrenda ikus daiteke, motibo figuratiboak eta soilik apaingarritarako zirenak bereiziz, Ignazio Barandiaranek, 1965eko Sinposiumean, oso irudi didaktikoekin Euskal Historiaurre eta arazo etnologikoei buruz aur­kezturiko ikerlanean.<ref>“Paleolitoko artea Euskal Probintzietan”. Problemas de la prehistoria y de la Etnologia vascas. “Penintsulako Historiaurrearen IV. Symposiuma”. (Iruñea, 1966), 48-79. or.</ref> Harrez­kero, arte higikorraren emaria azal­tzen eta nabarmenki handiago­tu da eta sailkapen-lan bikainak agin dira.<ref>Soledad CORCHON RODRIGUEZ, El arte mueble paleolítico cantábrico. Contexto y análisis interno. (Madril, 1987).</ref> '''Arte higikorraren ondare handi honen barruan bereiz hartzekoak lirateke:''' * Berroberriako (Urdax) aztarnategian, orein adarrez­ko zizel bat, grabatuetan orein buru bat bere adar eta guzti landutakoa; * Aitzbitarten (Errenterian) grabaturik oreinak dituen har­koskor sail bat; * Santimamiñen, kuar­tzitaz­ko errekarri bat lau hankako (azeriak?) bi irudi landuekin, * Lumen­txan (Lekeition), adar zati bat “xehaturiko” zenbait zaldien irudi dituena (euskarriaren bi alderdietan) eta abelgorri buruekin, * Urtiaga eta Ermittia (Deban) eta Lumen­txan, zaldi-irudien zirriborroak<ref>T. ARANTZADI eta J. M BARANDIARAN, Contribución al Arte Moviliar Magdaleniense del País Vasco. (Santimamiñe, Lumentxa, Bolinkoba y Urtiaga). o.c. XI.ean, 197-211. or. (Lehen “Eusko-Folklore” VII.ean argitaraturikoa,1927). J. M APELLANIZ, “La plaquette á chevaux hypertrophiques de Lumentxa (Byscaye) et les styles du Magdalénien Superieur/Final dans le Pays Basque”. Munibe 40an, 1988, 9-14. Lan honetan idazleak, artelana joera espresionista bati lotzen dio, estilo eskematikorekin nahasten delarik. “Les plus importants détails anatomiques ont été supprimés, comme l´oeil, le aussau. La bouche a été transformée en un petit espace en réserveá l´extrémité du nassau, etc.”. Eskematizatzerako joera adierazten duten arrasto desitxuratutzaileak.</ref> * eta Bolinkoban (Abadino) ahun­tzak eta Urtiagan elur­‑orei­na izan daitekeena. '''Baina, egiaz benetako artelanak dira, bi objektu higikor, Gipuz­koa aldeko kobazuloetan azaldutakoak.''' === Dorre kobazulo­txoko hezurra === Oiar­tzungo Dorre kobazulo­txoan zaz­pi irudi bikain azaldu dira kubito batean landuak, nahiz eta osoak ez izan, bi lerrotan kokatuak: goialdean, orein bat, zaldi bat eta ahuntz bat; behealdean, sarrio bat, uro bat, ahuntz bat eta antropomorfo bat. Agerpen honen ondoan zeinu ugari azal­tzen dira animalia-irudiekin antolatuak. Pieza hau bere ingurune ar­keologikotik at azaldu da, kobazuloan historiaurreko aztarnategiren bat ba ote zegoen jakiteko azaleko miaketan ari zirela. Joxe Migel Barandiaranek eta Jesus Altunak bere azter­ketan adierazi zutenez, Az­ken Madeleine aldiari dagokiona omen dirudi eta Pirinioen gaineko eskolarekin hobeto uztar­tzen omen da Santander eta Asturiaskoekin baino. Gainera, pieza horrek burutapen bat ekarri zion Juan M Apellanizi, hau da, Isturi­tzeko azagaia baten egile berarena izan daitekeela.<ref>J.M: APELLANIZ, El arte prehistórico del Pais Vasco y de sus vecinos (Bilbo, 1982), 37. or</ref> === Ekaingo xafla === Bigarren pieza bikainetako bat Ekaingo kobazuloan Az­ken Madeleine mailan (K. a. 10.000) azaldutako hiru irudi grabatu dituen xafla da,: basahuntz bat, trazu sakonean landua; orein baten burua, lepoa eta adarra, trazu finago batez landua; eta zaldi bat, muturra eta gorputz aurrealdea besterik markatzen ez zaiona. Gaur egun jakin ez dakigun esanahiren bat duen “hirukoa” zalan­tzarik gabe. Grabatu hauek ere Pirinioetako eskolarekin ere hobeto uztar­tzen dira. Ikuspegi kronologiko batetik, esan daiteke Kantauri aldeko arte higikorraren ugaritasun handia Goi-Paleolitoaren az­ken bost milurtekoan eta Mesolitiko alderako trantsizioan koka­tzen dela, alegia, Madeleine III. alditik Azil aldera: K. a. 13.500etik 8.500era.<ref>Ignazio BARANDIARAN, “Kantabriar arte higikorra”. En la prehistoria de la cornisa cantábrica. (Santander, 1975) 144. or.</ref> === Isturi­tzeko al­txor higigarria === [[Fitxategi:Izturitze.jpg|thumb|300px]] Lapurdiko Isturi­tzeko kobazuloko aur­kikun­tzak, euskal Paleolitoko arte higikorraren aztarnategian azaldutakoak, itzal handiko eta enblematikoenak dira, eta europarren mailan ospe­tsuenetarikoa. Bestalde, homogeneotasun gu­txienekoa dugu Euskal Herriko beste aztarnategiekin. Duela mende bat baino gehiago aur­kitua da, 1885ean, Nafarroa Behereko Isturi­tze eta Arberoako San Martinen tartean. Indusketa nagusiak Emmanuel Passemard-ek egin zituen 1913tik 1922ra bitartean, eta 1928tik 1956ra, berriz, Saint‑Périer konde-kondesaren eskutik. Zori­txarrez, materialak oso sakabanatuak daude museo eta bilduma partikularretan; horietako batzuk baino ez dira ekarri Baionako Museora, eta ekarri direnak inola ere ez, esangura­tsuenak. Aurreago esan dugun bezala, Isturi­tzeko aztarnategiak oso kultur maila garran­tziz­koen segidak ditu, musteriense mailetatik hasi eta erromatar Erdi Arora bitartekoak eta baita beranduagokoak ere. Horien artean, badira, Goi-Paleolitoko aldiko hamar maila gu­txienez, denak ere harrian eta hezurrean egini­ko ostilamendu ugari dutenak.<ref>X. ESPARZA SAN JUAN, La cueva de Isturitze. Su yacimiento y sus relaciones con la cornisa cantábrica durante el paleolítico Superior. UNED (Madril, 1995).</ref> Arte higikorreko lanetan, mailarik abera­tsenen artean Erdi‑Madeleine aldikoa nabarmen­tzen da, bai kopuruarengatik, bai adierazpenetan duten kalitatearengatik. === Ugaritasuna langaietan === Berauen barruan aipa di­tzagun, kontutan eduki beharrekoak baitira, lehendabizi, elur orein baten adarrean erliebe txikiz landutako haga­txo erdizir­kularrak, okerdurak eta lerromakurrak deskribatuz, estetika faktore modura, erritmoaren, paralelismoaren eta kontrastearen zen­tzu oso garatu bat adierazten dutenak. Breuilen ustez, objektu hauen eskematismo apaingarria, animalien (arrain eta oreinen) benetako adieraz­pen-garapenean az­ken zatia izan zen, hau da, dekorazio errealista baten degradaziozko ondorioekin, behin eta berriz errepika­turik gure­tzat esanahirik gabeko marra bilakatzen direnak. Makilak izenekoak ere erliebe txikian landuak dira, eta hauen artean badira forma naturalak begiratu eta errepika­tzeko gaitasun deigarria erakusten duten grabatuak. Zulatu eta dekoraturiko makila guztien artetik nabarmen­tzen da erliebe txikian bikainki landutako bisonte burua daramana. Moldatuan dituen marraduragatik, Leroi‑Gourhanek adierazi du Niauxko kobazuloko marraz­kiekin baduela zerikusirik. Badira makila ba­tzuk zaldiak, elur‑oreinak eta arrainak grabaturik dituzten ere. Horietako ba­tzuk, azagaiak makilarekin lo­tzeko bitarteko pieza bezala erabiliko ziren. Artelanetan hirugarren mota da animalia buruen silueta txapalena, zaldiena bereziki; animalia-espezie horren hioides hezurrean moztu eta grabaturikoak. Hioidesa oso hezur txapala da eta silueta horien egitura laua baldin­tza­tzen du. Zin­tzilika­tzeko zulo bat edo bi izan di­tzakete, tokiren batean zin­tzilikatu ala koka­tzeko ziur asko. Isturi­tzen elur‑orein, hartz eta izokinen siluetak ikus daitez­ke, halaber. Kobazulo honetako beste artelan mul­tzo bat, hezur, adar eta hareharrietan landutako animalien eskulturak osa­tzen dute. Sartaldeko Paleolitoko arte agerpenetan oso ugariak dira irudi txiki hauek, animalien adierazpenak dituztenak. Hala ere, ugariagoak dira Europa erdialde eta ekialdean. Sartaldeko esparrukoen barruan Isturi­tze gailen­tzen da, ezagunak diren gehienak kobazulo honetakoak baitira. Nabarienak dira, besteak beste, hartz baten irudi­txoa, lehoi batena eta bisonte batena. Az­kenik, Isturi­tzetik aipa­tzekoak ditugu hezurrez­ko ala harriz­ko xaflak (beren egitura laua dela eta sarritan “espatulak” esaten zaienak), bisonte, elur‑orein, zaldi, ahuntz eta antropomorfo irudiz apainduak. Uste guztien arabera, delako estatua­txo hauek, aurreko garaietan xafla modura grabaturikoak, ez ziren erabilgarriak, azagaiak eta arpoiekin gertatu ohi zen mailan, ezta norberaren apaingarriko zin­tzilikarioekin gerta­tzen zen moduan ere. Horrexegatik hartu izan dira erlijioz­ko artelantzat. Labar-artearen egituratan an­tzik handiena dutenak plaketak direlako egiten da, hain zuzen ere, baieztapen hau eta horiei ar­keologo guztiek esanahi erlijioso bat ematen diote.<ref>Ikus, “Isturitzeko segida” J. M APELLANIZen, El arte prehistórico..., 23- 25. or.</ref> === Testuingurua espaziala eta artistikoa === Bestalde, espazioari dagokionean beste testuinguru batean kokatuta, Pirinio erdialdeko aztarnategi handiekin hobeto uztar­tzen da Isturi­tze Euskal Herriko sartaldeko besteekin baino. Kantauri erdialdeko eta sartaldeko –berriro adieraz­pen bikainak azaldu diren Santander eta Asturiaskoak– artearekin duen an­tzekotasuna halaber, askoz txikiagoa da Pirinioetako erdialdekoarekin baino. Beraz, “esan daiteke Paleolito garaian Pirinio erdialdean erlijioan eta artean garatu zen bizi­tza bikain honen sartalderan­zko ai­tzinamendua dela Isturi­tze, baina berezitasun batekin, oraingo honetan hedaduraren er­tzak beronen erdigunea gaindi­tzen duela”.<ref>J. ALTUNA, “Haitzetako errealismoa”. El arte vasco. (Donostia, Erein, 1982), 20. or</ref> Isturi­tzeko kobazuloa, beraz, oso garran­tzitsua da Paleolito aldian, batez ere, Erdi‑Madeleine aldian. Artelanen aberastasun eta edertasunean dituen adieraz­penak, euskal Paleolito aldiko gainerako kobazuloekin aldera­tzean, nabarmen gailen­tzen dira, Oiar­tzungo Dorreko hezurra eta Ekaingo plaketaz aparte, gainerako euskal arte higikorra pobrea baita. Arte higikorrak duen distiraren kontrastean, Isturi­tzeko aztarnategiak ez du Ekain, Al­txerri eta Santimamiñeko aztarnategiekin alderagarri zaion labar-arterik. Eta eran­tzun sinesgarri bat aur­ki­tzea zaila li­tzaiguke, Isturi­tzeko arte higikorraren kalitate bikainari dagokion kalitatea bera labar-artean zergatik ez zaion azal­tzen galdegingo bali­tzaigu. Ingura­tzen gaituen ezjakintasun bera azalduko litzaiguke, Santimamiñeko bisonteen egileek beren aztarnategiko konpresore eta plaketen artean alderagarria den ezer zergatik ez zuten utzi galdegingo bali­tzaiguke. Jesus Altunak, Isturi­tzeko arte al­txor horri buruz, zera adierazten du, artearen perfekzio horrek berak Madeleine aldiko arte higikorraren “az­ken zatia” adierazten ote duen dirudiela: “K. a. 10.000 aldera artelanen dekorazioak Isturi­tzen halako dinamismo eta askatasuna iri­tsi izateak, abstrakturako garaien atarietan egotea esan nahi duela”. Antropologo ospe­tsuaren adieraz­pen hau guztiz garran­tziz­koa irudi­tzen zaigu, gure ustez, artearen historiaren beste garai ba­tzuetan ikus daitekeenarekin bat datorrena baita. Az­pimarra dezagun jada, beranduago jardun beharko baitugu gertakari horri buruz, euskal artearen garapen estilistikoari lo­tzen ga­tzaiz­kionean. == Labar-artea == Euskal Herrian ezaguna zen labar-artea ez da bereziki azaldu ia orain­tsu arte. Baina, az­ken urteotan egin diren aur­kikun­tzak, gure herria, Paleolitoko artearen garran­tziz­ko lekuan kokatua du. === Pinturak eta grabatuak === Euskal Herrian labar-artea fran­ko‑kan­taurikoaren sailean koka­tzen da. Historiaurreko gure pinturen aur­kikun­tzen aurretik, ezagunak ziren Fran­tzia erdialdeko Dordoñan Lascauxekoak (1940) eta askoz lehenago Altamirakoak (1879). Lascauxekoak an­tzinago­koak dira, hain zuen ere, Auriñaciense aldikoak, nolabaiteko giro epel garaikoak; Altamirakoak Madeleine aldikoak dira. Dirudienez, duela gutxi (1995) Fran­tzia hegoaldean, Ardèche departamenduan, lehen mailako garran­tzia duen beste aur­kikun­tza bat egina da hai­tzulo batean, adituak iker­tzen ari diren ehunka animalien irudiekin. Goi-Paleolitoan labar-artea, zeha­tzago esanda, Madeleine aldian, pintura eta grabatu moduan azal­tzen da. Ba­tzuetan, pinturak hai­tzen erliebe naturalei egoki­tzen zaiz­kie eta beroiek iradokiak direla dirudite. Madeleineko ertilariak margo­tzeko bel­tza –ikatz edo manganeso dioxidoa– zuria eta okrea –hau horitik gorrira eta bioleta alderako aldagaiak dituena– erabiltzen du. Eskualde ba­tzuetan, denok ezagu­tzen ditugun fauna-adieraz­penaz gain, gu­txi-asko geometrikoak diren forma bi­txiak azaldu dira –makarroiak– marra makurrez eginiko trazuak, beha­tzez eginak balira bezala; baita esku osoaren aztarnak ere, negatiboan, ia beti ez­kerreko eskuarenak. Esan daiteke hor ditugula gure eskualdeko artearen lehen zizakadurak. Giza eskuaren silueta horiek kanpora azal­tzeko modu bat dira, uniber­tsoan izen ematekoak; jabegoa har­tze modu bat, nolabait ere. Ez dezagun ahantz gertakari plastiko hori euskaraz­ko esku‑bide hitzaren esanahiarekin bat datorrela. Gero etorriko da an­tzekotasun aur­kikun­tza mimesiaren harridura, zenbait milurteko beranduago Aristotelesek arte figuratiboaren iturri gisa aipatuko duena, alegia, “honoko hau –marrazturiko objektua– hura dela” ziurta­tzearen atsegina. Eta beranduago, edo agian aldi berean, zeinu abstraktua eta sinboloa azalduko dira. Gure Paleolito aldiko artearen ondaretzat har dezakeguna gaibegiratu eta azaldu baino lehen egin di­tzagun edozein historialariren berezko ohar ba­tzuk. Ezer baino lehen, egin dezagun ohar hau, guri naturala iruditu dakiguken zerbait, hasierako gizonarengan kreazio ahalegin bi­txi eta goiztiar baten balioa duena: hiru dimen­tsiotako objektuak horma baten bi dimen­tsioen adieraz­penetara murriztea, alegia. Aipa dezagun gainera, eskala laburtuko erreprodukzio bat dela. Dirudienez Afrikako zenbait herri oraindik ez da iri­tsi abstrakzio maila horretara. Beste abstrakzio bat li­tzateke: margo bakar batez eginiko marraz­kiena, eredu naturalak berezkoa duen margo aniztasuna ordez­ka­tzen duena. Paleolitoko gizonak bereganaturiko abstrakzio horiek bul­tzatu zituzten lehen ar­keologoak a prioriz­ko ideia bat botatzera, eskultura marraz­kigin­tza baino lehenagokoa dela pen­tsa­tzera, alegia; baina ideia horri ezin eu­tsi izan zaio, historiaurreko azter­keta objetiboaren aurrean. Gainera, egiaztatu egiten da historiaurreko artean naturalismotik eskematiza­tze sinbolikora pasa­tzen dela, nahiz eta badiren bi margo motak elkarren ondoan bizi zireneko kasuak; baina hasieran naturalismoa da nagusi. Gai honi dagokionez, gogora dezagun Wilhem Worringerren tesia, XX. mende hasieran jada bere teoria eran­tsiz baieztapen hau egin zuenekoa, alegia, “benetako arte-sormena ez dela abstrakzio eta geometrian baizik hasten”.<ref>W. WORRINGER, Abstraction und Einfühlung (München, 1908); gaztelaniazko itzulpena: Abstracción y Naturaleza (Mexiko, 1953).</ref> Bistan da Madeleineko artistak ez zuela irudiak eskor­tzoan marrazteko eta beren bolumenak itxura­tzeko zailtasunik. Zalan­tza handiagoak daude bere zen­tzu konposatzaileari buruz. Denbora luzez uste izan da ez zuela horren ezagu­tzarik. Baina aldarrikapen hau, bere horretan, arte historian konposaketa kon­tzeptu horri ezin diogu eu­tsi eman izan zaion zen­tzu zorro­tzera mugatuz baino; alegia, paisaiaz­ko hondoera guztiak, eta eszena posible guztiak erdiratu, uztaitu eta antola­tzeko espazioko erreferen­tzia txikienak alde batera uzten direnean. Eskuaren esparrua –artistaren­tzat, gorputz jarrera bat aldatu gabe iri­tsi dezakeen espazioa– eta gainjarritako irudiak, kokapena, simetria eta perspektiba aztertu ondoren, Leroin‑Gouhanek ohar hau ematen du, pintura edo grabatuan gaur egunera arte zoruko marraren adieraz­penik ez bazen ezagu­tzen ere, Paleolitoko ertilariek “sarritan erabili izan dute beraren ordez­ko hormako pi­tzadura edo erlai­tzen bat.<ref>A. LEROI-GOURHAN, Los primeros artistas de Europa. Introducción al arte parietal paleolítico. Encuentros Argitaletxea 1983, 37. or.</ref> Leroi‑Gourhanek baino askoz lehenago, salatu izan ditu Max Raphaelek “Paleolitoko artea, espazioak, mugimenduak eta konposaketen arazoak aurrez aurre hel­tzeko ezgai zen arte hasberritzat jo­tzen zutenak”.<ref>Trois essais sur la significationde lárt pariétal paléolitique (Kronos, 1906) 44. or.</ref> Aldiz, oraindik orain, Paleolito aldiko geometriariak izena eman dionik ere izan da, beren marraz­ki eta margoetan zenbait trazatu erregula­tzaileetan erabilera kon­tzientea delako ustea dutela-eta: urrez­ko ebaketa bikoi­tza, erro karratuaren proportzioa eta beste; dena dela, errealitatea begiz harrapa­tzeko eta egitura plastikoetan berriro sor­tzeko zuten ahalmen honen aurrean, Herbert Kühnek ida­tzi zuen bezala, “miresmenez, isilik gera­tzen da ahoa”.<ref>Herbert Kühn, Die Kunst der Primitiven (Munich, 1923, 24 or.); ikusi halaber, G. OUY-PARCZEWSKA,”Les originesdes règles de lárt. Une premièr enquête. Annales 27an, 4-5 znb., uzt.-urri. 1972, 1264-1316. or.</ref> === Labar-artea duten kobazuloak === Pintura horien aur­kikun­tza duela gutxi egina bada ere, Euskal Herriko aztarnategietan historiaurreko gizonak utzi dituen labar-arte mul­tzoak ugaritzen hasiak dira –hamabi bat guztira– eta hauen artean, ba­tzuk garran­tzi handikotzat jo­tzen dira. Aur­kikun­tzako kronologia gu­txi gorabeherako bati jarraituko ga­tzaiz­kio, garran­tzi txikienekoetatik abiatuta. Aiz­pitarte. Palelitikoko aztarnategi handi baten lehen aur­kikun­tza Errenteriako Aitzbitartekoa izan zen, herri mailan Landarbasoko kobazulo deritzonean. Zenbait mailatan sail­katurik, historiaurreko gizonaren arrastoak aur­kitu dira denbora luzez bizi izandakoak eta langin­tza ugarirenak: orriak, har­txabalak, zenbait eratako karrakagailuak, pun­tzoiak eta abar; gu­txienez, Auriñaciense garaitik hasi eta Mesolitikora artekoak. Besteak beste, animalia-irudiz dekoraturiko hezur ba­tzuen aur­kikun­tza harrigarriak azaldu diren, bertan diren bostetatik, III. hai­tzuloa arakatuz hasi badira ere; IV. hai­tzuloko aztarnategia izan da ondoen ikertu dena. Han aur­kituak dira orein-burua grabaturiko plaketaren bat, makila zulodunen bat, haga­txo dekoratuak eta ebakiduraz eginiko animalia-irudiak dituzten zenbait hezur.<ref>Kobazulo honetan eginiko hainbat indusketa kanpaina 1961ean Munibe aldizkariari eginiko zenbait emanalditan deskribatuak izan dira, 3-4 znb. 1961an, 1-2 znb. 1963an, eta 1965ean, marrazki ugariz apainduak.</ref> ==== Laperra Benta ==== Kantabriako mugetatik gertu, Biz­kaiko Karran­tzan dago Laperra Bentako kobazuloan egin zen 1904an labar-artearen lehen aur­kikun­tza: irudi bat, kobazuloaren sarreran bertan. Bi urte beranduago, Breuilek beste lau irudi gehiago aur­kitu zituen: buruzagirik gabeko hiru bisonte azefalo, hatz oso bat, zehaztasun gutxiko bobido bat eta lerro-segida ulertezin bat. Hai­tzean halakoxe sakontasuna duen grabatu batez eginak daude. Grabatu hauen ezaugarri bereizgarria honetan da­tza: kobazuloaren sarreran zeudela eta eguz­kiaren argitan ikus daitez­keela. Gure herrian aur­kitu ditugunen artean, zaharrenak eta Auriñaciense aldiari dagoz­kionak dira. Apellanezi gertakari honek zera pen­tsarazten dio, Paleolito aldi an­tzinakoetan, Kantabriako artea, Euskal Herriko sartalderaino zetorrela, beste arte formula ba­tzuk (piriniotarrak) hartu ahal izateko edo bere-bereak sor­tzeko, Herria libre utziz.<ref>Historiaurreko artea... (1982), 25-101 eta 219. or.</ref> ==== Isturi­tze ==== Lehen ere aipatu dugu Isturi­tzeri kobazuloari buruz, arte higikorrean hain aberatsa bada ere, ez dela horrela labar-artean: bi zaldi eta bi elur‑orein; horietako bati, isats mo­tzeko eta egitura ederreko baina adardura desagertu zaien bi hausnar­kariren gorpu­tzak gainjarri zaiz­kio. Beste maila beheragoko batean beste hiru zaldi eta interpreta­tzerakoaan zalan­tza sor­tzen duten beste irudi ba­tzuk agertu dira. Deigarria da haitz ­gaineko erliebe txikian eginak direla irudiak. Beren estiloz Erdi‑Madeleine aldikoak dirudite, berrienaren muga aldekoak, alegia. ==== Haristoi ==== Isturi­tzeko kobazulotik oso gertu eta az­pialdean dago Haristoiko kobazuloa, Otsozelaia ere esaten zaiona; han azalduak dira zaldia, bisontea, oreina eta hegazti buru bat. Erdi‑Madeleine aldikoak dira. ==== Alker­ki ==== Nafarroako Urdazubin Alkerdi kobazuloko lehen hai­tzetako pinturak Casteretek aur­kitu zituen 1939an. Beranduago, J. M. Barandiaranek beste lau aur­kitu zituen. Kobazuloko bi gunetan kokaturiko grabatu mul­tzo bi dira. Bata, sarreraren aurrez aurre dago, 20 bat metrora. Bigarrena, berriz, beste horretatik 40 bat metrora, pasabide estu baten sakoneran. Besteak beste, gailen­tzen dira osatu gabeko orein baten grabatua, eta bi bisonterenak, baina konkorra eta isats oso luzea nabarmenduak dituztenak, eta beharbada otso baten buruaren grabatua. Behe‑Madeleine aldian koka­tzen dira. ==== Etxeberri ==== Zuberoako Gamere‑Zihigan, Etxeberriko‑Karbian, Boucherrek 1950ean zenbait irudi aur­kitu zituen, oso nekez igo zitekeen leku batean, sarreratik 200 bat metrora. Irudiak apur bat itsustuak daude; bel­tzez eginak dira baina puntu eta orban okreak dituzte. Kobazuloaren bi aldetako hormetan, hamabi zaldi, bisonte pare bat, eta beste ahuntz pare bat ere zenbatu daitez­ke. Irudi ba­tzuk buztin zuri gainean beha­tzez eginak dirudite. Oraindik ere igoera zailagoa duen tontor batean, beste bost zaldi eta beste baten trazuaz gain, ahuntz bat, bisonte bat eta zenbait tanto gorrizko mul­tzoa aur­kitu da. Leroi‑Gourhanen ustez, bi animalia pareka­tzea zaldia‑bisontea eta beste hirugarren animalia baten –hemen ahun­tza– etenik gabeko gaiari buruz­ko bi mul­tzo berdinen santutegi bat da. Antropologo ba­tzuk, zenbait irudi Auriñaciense aldian koka­tzen dituzte. Le­roi‑Gour­hanek Erdi‑Madeleine aldiraino atzera­tzen ditu. ==== Goikolau ==== Biz­kaiko Berrituan, Goikolau kobazuloko irudiak J. M. Barandiaranek aur­kitu zituen 1962an. Bost taldeetan banaturiko grabatu sail bat da. Ba­tzuetan, biz­karra bata bestearen gainean jarria duten animalia-eskema osatugabeak dira; hainbesteko pila bata bestearen gainean jarririk, ez da erraza izaten zein animalia-espeziea den ezagu­tzen, ahun­tzen bat edo beste izan ezik. Aur­ki­tzailearen beraren ustez, postpaleolitoan kokatu behar dira eta aztarnategiko zenbait mailetako hilobi izaerarekin lotu. ==== Sinhikole ==== Bordeleeko espeolologo talde batek 1971eko abuztuan Sinhikoleko‑Karbia kobazuloan labar-arte aztarnategi berri bat aur­kitu zuen. Areto bakar bat da, luzeran 60 cm eta zabaleran 10 cm dituena, oso irudi gu­txikoa; baina, kalitate bikaineko zaldi bat eta bisonte bat azal­tzen dira. Zaldia, ingurune bel­tzez eta isats oso luzeaz margoturik. Barrutik, ilajearen eta buruaren margo­tze bikoi­tza gorriz egina da, begiaren­tzat hu­tsarte bat utzita. Bisontea, zaldiaren gainean kokaturik dagoena, osatu gabea da. Bere ile-zerra hai­tzaren er­tzak osa­tzen du. Bi irudi horiek eskuinean, bisontearena dirudien osatu gabeko beste irudi bat dago. Zaldiaren aurrealdeko az­pialdean, nekez uler daitez­keen trazu gorri ba­tzuk ere badaude. Arenaza. Arantzadi Elkarteko kideek, 1973ko neguan labar-artearen beste aztarnategi bat topatu zuten Galdameseko Arenaza kobazuloan. Irudiak, nekez igo daitekeen areto txiki batean daude. Gela erdiesferiko bat da, sarreraren ia bestaldeko muturrean kokaturik goraka doan luzapen bat dago, eta orein eme talde bat azal­tzen da. Gu­txi zaindu delako-edo, oso egoera txarrean daude, hai­tzak nozitu duen zarta­tzearen ondorioz. Orein emeak, Kantabriako beste kobazuloetan erabilitakoaren an­tzera, puntea­tze teknikaz daude gorriz margotuak. Xehetasun honek eta oreinak nagusi izateak, badirudi Asturias eta San­tander aldeko artearekin ahaidetasun gertuagokoren bat adierazten duela, Laperra Bentari buruz aipatu den bezala, ipar Pirinioetako artearekin baino. Beren estiloagatik badirudi irudi hauek an­tzinako Madeleine aldikoen sailean atxiki behar direla. === Santutegi handiak: Santimamiñe, Al­txerri eta Ekain === ==== Santimamiñe ==== Labar-arte mul­tzo handi bat aur­kitu zen 1916an Kortezubiko Santimamiñe kobazuloan.<ref>Henri Breuilek 1916an bisitaturiko Santimamiñeko kobazuloa bederatzi kanpainetan ikertu zuten, T. Arantzadi, J.M Barandiaran eta E. Egurenek osaturiko taldeak 1918tik 1926ra bitartean. Guztien ondorenak beren Lan Bildumaren IX. liburukian daude. (La gran Enciclop. Vasca, 1976).</ref> Ar­keologia ikuspegitik, Santimamiñek garran­tzi izugarria du, maila guztiak eskain­tzen baititu, an­tzinako Auriñaziensetik hasi eta Behe-Inperiorainokoak. Arte historialariaren­tzat, benetako santutegia esaten dioguna da esparru garran­tziz­koena: 20 bat metroko luzera du eta 4 edo 5 m-ko altura. Irudien talde nagusia areto txiki batean dago, normalean oso sarbide zailekoa izaten da eta honen aurretik aretoaurre bat dago, osatugabeko zenbait bisonte eta zaldiez gainera, marra sail bat ere ikus daiteke. Ia biribila den ganbara edo aretoaren inguruetan –Leroi‑Gourhanek biribilgune deitu zion– banaturik oraindik ere irudi-mul­tzo gehiago daude. Irudiak eta beren kokamena. Bere ikusgarritasunagatik, taula bat nabarmen­tzen da, oso argi eta garbi sei bisonte, zaldi bat, orein buru bat eta ulermen zailagoko beste trazu eta marra mul­tzoa goza daitekeelarik. Zer adierazi nahi ote du behin eta berri zaldia eta bisontea pareka­tzeak eta beste sei bisonteek –hauetako ba­tzuk zutikako jarreran jarririk– seiak erdi-erdian marrazturiko zaldi bakar batek inguruan dituela? –galdegiten du gaur­ko ikusleak jakin-minez. Baina, eran­tzunik gabeko galderak. Bi mul­tzo hauetaz gainera, kobazuloaren barruenean, sarreratik 150 m-ra, 1953tik 1962ra bitartean irudi berriak aur­kitu dira; hauen artean, bisonte ba­tzuk, zaldi bat eta ahuntz bat.<ref>Kobazulo honetako labarretako irudi guztien deskribapen zehatza J.M APELLANIZen, La caverna de Santimamiñe liburuan dago. Bizkaiko Foru aldundiak argitaratua (Bilbo, 1971).</ref> Guztira, ia berrogeita hamarrera iristen dira animalia-irudiak. Espezierik ohikoena bisontea da. ===== Teknika eta estiloa ===== Hemen, Al­txerrin ez bezala, irudi gehienak pintatuak daude, eta itzal eta guzti ba­tzuk. Irudi grabatuak oso gu­txi dira. Perfekzioan eta estiloan aldaketa suma­tzen da baina ez da erraza hortik kronologia bat atera­tzea. Henri Breuilek zioen itzalekin modelaturiko lau bisonteetatik hiruk beren lau hankak agerian zituztela, eta trazu soil bakar batez marraztuak berriz bi besterik ez. Era berean, Madeleine aldiko ezaugarri moduan denek beren adardura profilez erakusten badute ere, bedera­tzik baino ez dituzte beren bi adarrak erakusten.<ref>Quatre-cents siècles d´art pariétal. Les cavernes ornées de l´âge du renne. (Paris, 1974) 342. or.</ref> Talde handiko bisonteen artean Ignazio Aldekoak ere desadostasun horiek ematen ditu: “marra-trazu soileko irudien ondoan, badira beste ba­tzuk zenbait tokitan profilaren lodieraren biziago­tzegatik-edo ia lauak direnak, gu­txi-asko bular, konkor, papar... tinten betelanagatik argi-ilun gehigarri bat plantea­tzen dutenak. Zenbait aletan arte onekoa izan ohi da delako modelatzea”. Esan daiteke, estilistikoki nahiko aurreratutzat hartu behar direla; ziur asko, Erdi‑Madeleine aldi aldera gauzatuak. Benta Laperrakoen ondorengoak dira. Eta beren teknika eta ohi­kotasunagatik Pirinioetako santutegiekin uztar daitez­ke. ==== Al­txerri ==== Gipuz­koan Aiako Al­txerri kobazuloak aditu guztiak harritu zituen 1962an, ustekabean aur­kitu bai­tzuten bertan Aran­tzadi Zien­tzia Elkarteko hiru kidek ordura arteko labar-arte aztarnategirik garran­tziz­koena: ehun irudi baino gehiago eta oso espezie desberdinetakoak gainera, zaz­pi mul­tzotan banaturik. Aur­kikun­tza deigarri honen txostena jasotzean, J. M. Barandiaranek irudi guztien deskribapena egin zuen, marraz­ki bikainak eran­tsirik;<ref>“Las cuevas de Altxerri y sus figuras rupestres”. Muniben 1964, 3-4 sorta, 91-141. or</ref> ondorenean, Jesus Altunak eta Juan Mª Apellanizek, argaz­ki-ekipamendu bikain batekin, azter­keta osoago bat aur­keztu zuten, irudien iker­keta kronologiko eta paleontologiako bat eginez.<ref>“Las figuras rupestres paleolíticas de la cueva de Altxerri (Guipuzcoa)” Muniben, 1976, 1-3 libk., 3-242. or.; ikusi halaber J. ALTUNA, Ekain, Altxerri. Dos santuarios paleolíticos en el Pais Vasco. Haranburu Argit. (Donostian, 1947).</ref> ===== Adierazitako irudiak ===== Lehendik aurkituak zeuden –az­ken aur­kikun­tza hau baino lehenagotik– bisonteak dira nagusi, ia hogeita hamar bat ale guztira.<ref>Munibe 16, 1964, eta 28, 1976.</ref> Baina, badira elur­‑oreinak, oreinak, zaldiak, uroak, ahun­tzak, sarrioak, azeriak, arrainak, hegazti bat eta suge bat ere. Giza itxurako bi irudi ere ikusten dira. Horiez gainera, ulermen zaileko zeinu sail bat, halaber. Leroi‑Gourhanek, lan hauen kalitate plastikoa azal­tzeaz gainera, “espainiar kobazuloetako elur‑oreinaren garran­tziaren lekukotasuna” az­pimarra­tzen du. ===== Formen berezitasuna ===== Bi­txia da, irudia osatu gabea dagoelako, zein espezietakoak diren identifika­tzeko zailak diren animalia ugari egotea ere: ba­tzuetan, burua baino ez zaie agertzen; beste ba­tzuetan, atzealdearen laurdena. Irudi ba­tzuk bata bestearen gainean daude, adibidez, azeri bat gerora margoturiko elur‑orein baten barruan azal­tzen da; eta zenbait animalia azal­tzen da 4,20 m bider 2,10 m zabalerako bisonte izugarriaren barruan. Gertakari hau lagungarri izan daiteke lanen kronologia zehazteko orduan. Lehen aur­kikun­tza honen ondoren, Jesus Altunak<ref>Munibe 42, 1996.</ref> beste bi bisonte aur­kitu zituen kobazuloaren leizean: beraietan ikus daiteke, gorputz zati ba­tzuk galduak badira ere, artistak animaliaren gorpu­tzeko zatirik lodienean margo gorria erabil­tzen zuela eta, margoa zenbait puntutan desagertu bada ere, marra gogor batek egoki zehazten duela bere silueta. Bestalde, beste lekuetan bezala, gorputz zati ba­tzuk zehazteko hai­tzaren koskak erabil­tzen zirela ikus daiteke hemen. Al­txerriko berezitasunik nabariena da, garai bereko beste aztarnategiekin alderatuz gero, grabatuak pinturaren gain duen nagusitasuna –ia erdiak dira; eta erliebearen barruan, teknika ugaritasun handia. Honek, ertilari bat baino gehiago izango zirela pen­tsarazi die adituei. Animalien anatomia marraz­kietan, bere gorpuz­kera berdin‑berdina egitearen ahalegina an­tzematen da, aldiz, beste batzuetan zenbait trazutan baizik ez da tema­tzen, egun estilo espresionista esan dezakegunarekin. Zenbait gradutan azal­tzen den estiloaren azpimarratze hori, bisonteen marraz­kietan erabil­tzen da batez ere, marradura trinko batez ilajea iradoki­tzeko. Honetaz aparte, zabalerako marradura teknika erabil­tzen da eta haren gainean margoturik animalia. Zabalerako marradura, gainean jarriko zaion animalia hobeto egoki­tzeko erabiliko den haitz-oinarri soil bat baino gehiago izaten da askotan; izan ere, irudiaren modela­tzea hobe­tzeko eginkizuna baitu, gainera. Ignazio Barandiaranek eta A. Beltranek, eduki­tze, ehiza­tze edo sun­tsitze zeinu­tzat jo daitez­keela proposa­tzen dute, zalan­tza artean bada ere.<ref> “Paleolitoko artea Euskal Probintzietan”. Problemas de la prehistoria... “Penintsulako historiaurrearen IV. Symposuma” (1966) 41. or .29. Historiaurreko artea..., 220.</ref> ===== Egiletasunak, estiloak eta kronologiak ===== Al­txerriri buruz egiten duen azter­keta zorro­tzean –Apellanizek dio– grabatuetan, onarturiko teknika eta adieraz­pen-moduaren bolada oso era berezian sentitzen da, Kantabriako an­tzinako Madeleine aldiko graba­tzaile eta “marra­tzaileen” aldetik. Al­txerriko formula ez dator bat beste inongo moduekin; horregatik pentsatzen da Euskal Herrian bertako talderen batenak direla, guztiz.<ref>Munibe 1976, 1-3 libk. 153.</ref> Gure ustez, XX. mendeko gizaki garen aldetik eta estetikako zein arte sormenez­ko ezagueraren berezitasunak eta “artearen historiaurrearenak” onar­tzen dituen kultur oinordeko izanik, ezin ditugu duten balioaren neurrian estimatu gabe utzi santutegi handi honetako apainketan jardun ziren hainbat artista, edo hainbat esku, “identifika­tzeko” eta sailka­tzeko Apellaniz maisuak egin dituen ahaleginak, eta haren ondorioei jarraikiz, ezta beste santutegiekiko ahaidetasunak bila­tzen eta kronologikoki ordena­tzen saiatu gabe utzi ere. Baina, era berean, labar-artearen ezagutza har­tzeko, galderak egin behar dira ahalegin hauen eraginkortasunari buruz, betiere, talde izaeraz­ko adieraz­penak izanik, oso zorro­tza zen kultur esparruaren arauek behartuta, gainera. Az­ken batean, ondorio orokor gisa, –Apellanizek dio– “leku desberdinetan lan egin duten bi giza talde desberdinek apaindua dela Al­txerriko kobazuloa. Banaka hartu diren guneen harmonia ikusita, badirudi taldeen arteko irudien desberdintasunak ez direla denboraren iragaite arazoak, maisu bakoi­tzaren nahierazkoak baizik”.<ref>Munibe 1976, 1-3 libk. 153.</ref> Al­txerrin dagoen aztarnategia Solutre‑Madeleine aldiari dagokiola dirudi, eta, ba­tzuen ustez, irudiak An­tzina eta Erdi-Madeleine aldian kokatu behar­ko lirateke;<ref>A. BELTRAN, “Avance al estudio de la cronología del arte parietal de la cueva de Altxerri”. Problemas de la prehistoria vasca, lanean. “IV Symposiuma....(Iruñea, 1966) 81-91. Lan honetan Altxerriko irudien katalogo deskribatzaile eta osatu bat ere azaltzen da, baina irudi grafikorik gabe.</ref> baina, haien estilistika astiro aztertu ondoren, Juan M Apellaniz zuhurragoa da eta Solutre aldia eta An­tzinako Madeleine aldia kanpoan uztea eta “sail­kapen tradizionaletako Madeleine aldiko IV.,V. eta VI.eko (H. Breuil) data­ ziurragoa dela deri­tzo. Dena dela, Al­txerriko irudiek badute Santimamiñekoekin ahaidetasunik, eta beren estiloa iparraldeko labar-arte piriniotarrarekin gehiago uztar­tzen da Asturias eta Santanderkoekin baino.<ref>J. ALTUNA eta JUAN Mª APELLANIZ, Las figuras rupestres...., 147. or.</ref> Arte adieraz­pen hauen esanahiari buruz­ko zerbait sendoa esan nahiko genuke; baina, adituek honi buruz­ko isiltasuna gorde nahi dute zuhur­ki. Hala ere, honi dagokionez oso garran­tziz­ko­a da Jose Migel Barandiaranek 1964an iradoki eta azpimarratu zuena: Al­txerriko animalia-irudi gehienak ez daudela osatuak. Alegia,”irudiak berak ez zirela ziur asko, zeinuak besterik, ikusiezinak ziren izakien ageriko formak: euskal mitologiak leizezuloetako biztanletzat har­tzen zituen animaliak –zaldiak, ahun­tzak, zezenak”.<ref>Ibid., 139. or.</ref> ==== Ekain ==== [[Fitxategi:Ekainberriko_zaldiak.jpg|thumb|300px]] Euskal Herriko Paleolitoko labar-artearen aur­kikun­tzarik garran­tziz­koena da Ekaingo kobazuloan 1969an azaldurikoa, Debako udalerrian dagokiolarik ere, Zestoatik gertu dagoena. Zulo estu batetik sartu eta arrastan joan behar izan zuten aur­ki­tzaileek<ref>Bi espeleologo gazte A. Albizuri eta R. Reizabalek 1969an aurkituriko santutegi bikain hau berehala ikertu eta, ondorioak aterata, argitaratu zituzten J.M Barandiaran eta J.Altunak. Arantzadi Zientzia Elkarteak babestuta.</ref> hogeiren bat metro, nabarmenki goraka egiten zuen barnebide batera iri­tsi arte. Zutik jarrita, gero eta zabalagoa eta ederragoa zen kobazulo batetik igaro ahal izan zuten. Harridura gero etorri zen. Benetako santutegi bat zen, ugari ziren zaldiak mul­tzoan eta beste irudi-sail luze bat marrazturik. Jarraian egin ziren indusketetan santutegi hartako ezagutza –erlijio eta arte mailako al­txorra– harrigarriro areagotu zuten. Irudiak eta maisuak. Ekaingo irudiak bikainak dira. Multzo zoragarriak. Horma zati bat, zaldirik gehiena dituena, Leroi‑Gourhanek “Kuaternario aldi osoko zaldi talderik bikainena” dela aitortu du, inola ere, jada ezagunak ziren Altamira, Niaux eta Lascauxkoen edertasunaren bekai­tzik izateko inolako arrazoirik gabeak. “Ekaingo irudiak, Niaux eta Altamirakoen garai berekoak izanik, gu­txi gorabehera, franko‑kantauriar artearen aldi klasikoaren gailurretako bat azal­tzen dute”. Ekainen, zaldia da erdigunean azaltzen dena. Badira 33 zaldi irudi, 10 bisonte, 4 ahun­tza, 2 orein, 2 har­tza eta 2 arrain. Ikonoz­ko gorputzak perfekzio bikaineko adieraz­penak dira, baliabide urriez eginak, bestalde. Irudietako ba­tzuk koloreani­tzekoak dira. Beren estiloz, Erdi‑ eta Goi-Madeleine aldikoak dirudite. Ez zaigu beharrez­ko irudi­tzen Ekaingo irudi hauen egiturazko xehetasunak deskriba­tzen eta azter­tzen hastea, zeren eta ugari baitira mila hi­tzek baino gehiago adierazten duten koloretan argitaratu diren argazkiak. Juan M Apellaniz ar­keologoa saiatu da, Al­txerriko bezala, Ekaingo santutegi honetan esku hartu zuten “maisu desberdinen” iker­ketan. Horretarako hiru alderdi aztertu ditu: er­tzak mar­ka­tzeko modua, gorputz xehetasunak eta erabilitako teknika. Horrela iri­tsi da lau “zaldi maisu”, “bisonte maisu” bat eta “ahuntz eta arrain maisu” bat bereiztera, eta guztietan “batasun tekniko bat” badela ikusi du. Proposaturiko galderak. Badira, adierazita dauden irudietan, beren kokamenean eta zenbait xehetasunetan azalera­tzen diren hainbat galdera. Egin dezagun ohar bat, gerora mul­tzo guzti honen interpretazio bat egiten saia­tzeko nahi­ko datu ditugunean garran­tziz­koa izango baitzaigu: kobazuloko leku garran­tzitsu batean bi har­tza ikus daitez­ke, hau da, zaldien hormaren zati handiaren eta kobazuloko az­ken muturrean aur­ki­tzen denaren artean. Bietako bat azefaloa da; “beraren esanahia oraindik ez da argitu –dio Leroi‑Gourhanek; baina, ga­rran­tziz­koa izango zen”. Beste baldin­tza bi­txietako bat zera da, alde batean eta bestean kokaturiko zaldi gehienak har­tzak dauden aldera begira daudela. Asmo berezirik gabeko edozein marraz­kilariren joera natural eta bat‑batekoarekin kontrajarrian azal­tzen den xehetasun hau, oso kontuan hartu beharrez­koa da pintura hauen esanahia aur­kitzeko. Adierazitako espezieen bestelako tratamendu da Leroin‑Gourhanek ohartarazi zuen beste berezitasun bat. Berak, “gorpu­tzen modela­tzea –bel­tzez eta okrez eginikoa– eta bereiziki zaldien lepo eta burukoa, fintasunagatik nabarmen­tzen dela esaten du. Aldiz, bisonteak oso estilo egokian moldatuak izanagatik –Madeleine aldiko IV. eta IV. estiloa–, zaldiekin alderatuz gero zabarragoak dirudite; guztien arteko bat besterik ez dago okrez margoturik, besteak ia profilaren trazu bel­tz soilez mugatuak daude”.<ref>A. LEROI-GOURHAN, Prehistoria del arte occidental (Bartzelona, 1968) 337. or.</ref> Pintura hauen zen­tzua oraindik ere misterio­tsuagoa egiten duen eta kontutan har­tzeko beste xehetasun bat ehizatuaren eta adieraziaren artean alderan­tziz­ko propor­tzioa izatea da. Izan ere, aztarnategiko Madeleine maila beretan hezur aztarna ugarienak orein eta ahun­tzenak dira. Kobazuloko hormetan gehien adierazten zutena da gu­txien ehiza­tzen eta jaten zutena. “Ehizarako garaian Paleolitoko gizonaren gurariak eta ezagu­tzen zituen animaliak irudika­tzerakoan zituen interesak ez zetozen bat”.<ref>J.ALTUNA, Ekain, Altxerri. Dos santuarios paleolíticos en el Pais vasco. (Donostian, 1997) 199. or.</ref> Beste hau ere kontuan har­tzekoa da: Ekaingo zaldi ba­tzuk azagaiaz eta mutur kirtendunez zaurituak agertzen dira, interpretazio totemiko bat egitea zailduz. Ekaingo irudien eta Etxeberriko-Karbia­ko lanen artean ahaidetasun bat ikusten dela ohartarazi nahi da, bai espezien itxuragatik, bai zaldi-espeziearen ugaritasunagatik. Baina Ekain­go irudien kalitatea hain da goragokoa non, alderatuz gero, santutegi honek “ermita batekin alderaturiko katedrala” emango zukeen (J. Altuna). == Paleolito aldiko artearen esanahia == === ''Borondate artistikoaren'' uler­kerak === Benetako edozein artetan bateratuak egoten dira edertasuna eta zen­tzua, forma eta adieraz­pena. Artearen benetako historialariak ez du nahikoa alderdi bakar bat iker­tzea. Ezin daiteke formak eta irudiak araka­tze soilean gelditu, galdegin gabe, zein nahi edo indarrek, barnekoak edo agerikoak, eraginda burutu zituzten edozein harri­tzerainoko lan hauek, gaur egun guk dakigunez bizimodu xumea zuten haiek? Zein izan zen beren “kunstwollena”, beren borondate artistikoa? Askoz errazagoa da estiloak eta teknikak aldera­tzea nahiz halako irudien zenbaketa eta banaketaren estatistikak egitea, galdera hauei eran­tzutea baino. Delako ez­kutukiak ziurtasunez eta guztien adostasunez argi­tzeko ditugun ezinen aurrean, joan den mendean zehar atera­tzen joan diren interpretazioak azal­tzen saiatuko gara, egiara iristeko inolako esperantzik gabe. ==== Arteagatiko artea ==== Fran­tziako paleoantropologiako ai­tzindaria eta, H. Christy‑rekin batera, Eyzieseko (La Madeleine, eta abar) gunearen iker­tzailea, eta Aurignac‑eko aztarnategiaren aur­ki­tzaile E. Lartet (1801‑1871) eta Laugeire‑Basseko eskulturen azter­tzaile Emile Cartailhac izan ziren, arte orokorraren berri eman zutenak, beren garaian modan zegoen azalpena proposatuz. “Arteagatiko artea” izatearen azalpena zen. Ez zen beste misteriorik bilatu behar. Bere garaian oraindik ez zen labar-arterik aur­kitu. Lartet‑en azalpenak arte higikorrari buruz­koa izan behar zuen nahitaez, Les Eyziesen, Dordoña aldean bereziki, berak aur­kitu zituen gauzei buruz­koa, hain zuzen. Altamirako aur­kikun­tza zaz­pi urte beranduago etorri zen. Lartetek uste zuen Paleolitoko ehiztariak gaur egungo ertilariaren helburu bera, indar bera eta gaitasun bera zuela. Ehiza­tzen edo arran­tzan harrapa­tzen zuenarekin eroso bizi eta gainera aisialdiko jardueretarako eta estetikako gozamenerako astia bazuen. Horrela dekoratu ahal izan zituen makila kirtendunak, apainketarako zin­tzilikarioak eta ehizarako tresneria. Irizpide horien arabera, Lascaux, Altamira edo Ekaingo ertilariak ikusi behar­ko ditugu “Paleolito aldiko Montparnasse antzeko hartan, beren baserri-giroko lantegia utzirik, ikasleak bizi­tzen eta lan egiten: sarrio baten hankari trazu bat zuzen­tzen eta bisonte baten adajearen norabideari zuzenketak egiten”.<ref>Ibid., 28.38. 1954ean bere hipotesiak ez ziren ia aintzakotzat hartuak izan. Askoz beranduago izan ziren bilduak L´art pariétal paéolithique (Parisen 1985 an) Patrick Brault-en aurkezpen batekin. Ikusi halaber, M LORBLANCHET, Les grottes ornées de la Préhistoire. Nouveaux regards (Paris, 1995) 81. or.</ref> Askoren­tzat XIX. mendearen az­ken aldean egokia izango zen, orduko artearen historialari askoren teoriei eran­tzuten zien azalpen hau, baina, labar-artearen edertasunak ager­tzen hasi zirenean, indar gu­txikoa gertatu zen. ==== Magia ==== Esperien­tzia estetika soilak ezin adieraz zezakeenarte gertakari hura, guztiz. Aur­kituriko irudiak hai­tzuloen barrualdean zeuden, leku guztiz ilunetan eta ez, normalean egile haiek egunoro bizi ziren sarreratik gertu. Bestalde, hai­tzaren horma zatian, bat bestearen gainean sarritan jarririko irudiak kontraesanean jar­tzen zuen estetika edo apaingarri izatearen interpretazio soil bat. Salomón Reinachek 1903an argitaratu zuen bere ''Artea eta magia'' liburuan ideia bat proposatu zuen, argibide sinesgarriago baten bila etnografiara jo behar zela, alegia. Haserako jende haien arterako joeraren sustraia ehizaren magian zegoenaren pen­tsamendua ekarri zuen iker­keta etnografikoak. Izaki ala objektu baten irudia eduki­tzeak objektua berarengan nolabaiteko agintea ematen duela eta gutizia­tzen zuten animaliaren irudia bera egitera bul­tzatuko zituen herri haiek. Espiritua edo animalia baten gorpu­tza margotua izan den leku hartan­txe bertan egotera behartu zitekeenaren prin­tzipioa zen. Izan ere, Paleolitoko hormako artean animaliarik marraztuenak gizakiak ehiza­tzen zituen belarjaleak ziren. Basatiak eta beste animalia arrisku­tsuak oso gu­txitan azal­tzen dira kobazuloetan marrazturik. Arrazoi bertsuagatik ez da normalean giza irudirik ere azal­tzen. Marrazten zutenean, gordean azal­tzen zen giza irudia, hain gordean, non, antropomorfosa esaten zi­tzaion. Azalpen berria tentagarria zen: ehiztari ahula eta bizi­tzako mila halabeharren menpe zegoena, gero hilko zuen harrapakinaren zelatan bizirauten zuen. Animalia zen bere etsai handia; hura hilez gero, ehiztariari bizi­tzen lagun­tzen zion. Ehiztariak nagusi irten behar zuen. Baina, bere arrakasta porrotaren on­doan zegoen, zeren eta zenbat eta animalia gehiago hil­tzen zuen, orduan eta gu­txiago gera­tzen ziren hil­tzeko. Magia zen alde batetik ehizaren eror­keta berma­tzen zuena, eta bestalde ugaritasunaren neurria segurtatu behar zuen. Magiaren ideia, lehenbizi, Henri Breuil paleontologo ospe­tsuak bereganatu zuen eta ar­keologo gehienek ondoren. Ia mende erdi batean iraun zuen beste ororen gainetik, magiaren azalpen honek, arazoaren konplexutasunagatik, osagarriak izan zitez­keen beste azalpen batzuk bazterrera ez uztea eska­tzen zuen arren zuhurtasunak. Laster ikusi zen magia ezin zitekeela azalpen-sistema bakarra eta nagusia izan, zeren eta, iruditako %14ak baino ez baitzuen ager­tzen arrasto suntsitzailerik. Izan ere, ehiztariek berehala behar zuten elikagaiari eta biziraun beharrari lo­tzen zi­tzaion magiaren azalpena; Breuilek beste azalpen bat eran­tsi zion horri, sakonean magiari berdin lotzen zitzaiona; baina emakumearen ernalketaren gur­tzari lotua –animalien ernalketaren gurtzari, halaber. Baina, azalpen honek ere baditu bere zailtasunak. Eta euskal lurraldeko labar-arteari dagokionez, egia bada Al­txerri eta Ekainen kobazuloen barrenean ugari direla zaldien marraz­ki eta grabatuak; egia da, halaber, zaldi-aztarnetan bera dela agerpenik txikiena duena. ==== Totemismoa ==== Mendearen hasieran totemismoarena izan da aldekoak izan zituen beste interpretazio bat. Berau ere etnografian oinarri­tzen da. Jatorrizkotzat ditugun herri askok, animalia-espezie baten az­pian arbaso bat bera izatearen oinarriz­ko ustea dute. Totem bat sakratua da. Inizitu ez direnak ezin ikus dezakete. Horregatik egon ohi da santutegi batean ez­kutaturik. '''Azalpen erakargarria''': Ekainen totema zaldia li­tzateke. Baina horrela bada, zergatik azal­tzen da bere irudian zauria? Eta gainera, zergatik azal­tzen da loturik beste espeziekin: bisonte, ahuntz, orein eta abarrekin? Totemen elkarteetan, talde bakoi­tzak bere totem berezia du. Ez da hau dekoraturiko kobazuloen kasua. Beraietan azal­tzen diren irudiak gu­txi dira eta haiek berak franko‑kantauri alde guztian. Espezierik nagusiak zaldiak eta bisonteak dira; gero, oreina, mamuta, ahun­tza, uroa eta elur‑oreina. Hain espezie gu­txi izate hau eta forma bereko adieraz­pen orokortu hau ez dator bat totemismoaren teoriarekin. ==== Bikoiztasun sexuala ==== Beste azalpen bat iradoki dute gure garaiko fran­tses antropologo ba­tzuk, esaterako, Annette Lamming‑Emperairek eta Andre Leroi‑Gourhanek. Hain zuzen ere, filosofo eta arte historialaria zen Max Raphael (1889‑1952) izan zen Eliziesetara bisita bat egin ondoren ulermen zuzen baterantz jo­tzeko beste aztarna baten iradokitzailea. Berak, Henri Breuili honela ida­tzi zion eskutitz batean: “Jatorriz­koen aurrean, hipotesi hau sortu zait, gertutasun espaziala dagoen animalia ba­tzuen artean, badela argitzea beharrezkoa zaigun asmoren bat” izan ere, ezin zalan­tzan jarri “delako irudi horiek zerbaitegatik daudela elkartuak eta baduela horrek esanahirik”. Gainera, “palinsesto” izeneko bata bestearen gainean dauden irudien kronologia, besterik gabe, interpretatzearen aur­kako jarrera hartu zuen. Halako pen­tsamoldeen ondoren, Laming‑emperaire eta Leroi‑Gourhanek behin betirako utzi zuten zenbait egilek hartua zuten ikuspuntu “etnografikoa”, zeinaren arabera “orainak lehengoaren berri eman behar zuen”, eta Paleolitoko artea interpreta­tzeko ahalegin guztiak jada aur­kituak diren datu nabarmenetan oinarrituak. Irudien formak xehetasun gehiagoz aztertu, ikertu eta sailkatu behar ziren, azal­du ziren bezalaxe, eta beren artean nola dauden elkartuak hobeto begiratu behar zen, gainera. “Zergatik azaltzen ziren hain ezohiko taldeak halako arte errealista batean?” –galdegiten zuen, Laming‑Em­perairek.<ref>La signification de l´art rupestre paléolithique (Paris, 1962) 280. or.</ref> Halako espeziek edo espezie-taldeek okupa­tzen duten kokapen pribilegioz­koa, ongi mugatu behar­zen, gai nagusiak bigarren mailakoetatik bereizi, eta abar. Hiru urteren buruan, norabide horretan azterturiko 66 hai­tzuloetako 2.188 irudiren ikerlanetan frogatu zen ondorioak bat zetozela. Iker­keta modu horrek az­pimarra­tze hau egitera zerama­tzan: bada sistema bikoitz bat halako animalia eta zeinuak, beste tankera bateko animaliak eta zeinuak osatu eta koka­tzen dituena. Zaldia bisontearekin behin eta berriz­ figuratiboki pareka­tzeak –inola ere kasualitatez gertatzen ez denak– iradoki zien “oinarriz­ko sinboloen diadaren” ideia. Bikoiztasun honek izadiko bikoiztasun sexuala adierazten du. Zalan­tzarik gabe historiaurreko gizakiak bazekien espezie bakoi­tzaren barruan sexua bereizten; baina bere horretan, ez dirudi adieraz­pena asko axola izan zitzaienik. Urria da sexu-ezaugarrien adieraz­pena eta horri dagokionez hitz egin izan da, hain zuzen ere, Paleolitoko artearen “neurrigabeko lo­tsaz”. Bestalde, horrek guztiak, animalia-espezie bati sexu jakin bat eranstearen sinbolo balioa eman behar zi­tzaiola pen­tsarazten du. Horrela, Leroi‑Gourhanen arabera, zaldia, ahun­tza eta oreina alde batetik eta az­konak, azagaiak, lerroak eta puntuak bestaldetik, arraren sexua adieraziko lukete. Bisontea eta arma jaurtigaiez zaurituriko animaliak emeari zegoz­kion gaiak ziren. Fun­tsean biko konbinaketa hau, besteak bezain sinbolikoa eta osagarria den hirugarren batekin osatuko li­tzateke: A (zaldia) eta B (bisontea) beste osagarriekin –albokoekin edo bazterrekoekin– elkartuak egon daitez­ke: D (mamuta, ahun­tza edo oreina) edo E (katua, har­tza edo errinozerontea) Irudi hauen hai­tzuloetako banaketa topografikoa ere bat dator, balio sinboliko zeha­tza duten eskemekin. Hai­tzuloetan hiru irudi-talderen banaketa honako hau da:animalia eta arraren zeinuak, sarreratik gertu; emeak, ar bat lagun dutela, erdialdean eta arrak kobazuloaren barrenenean.<ref>A. LEROI-GOURHAN, o.c.,147. or.</ref> Beraz, gai figuratibo arruntena, zaldiaz osaturiko bisontearena da. Kobazuloa bera emearen sinbolo bezala hartua izaten da; sarrera eta barreneneko animalia eta arren zeinuak hai­tzulo beraren osagarriak lirateke. Sexuaren uler­men-modu horretaz gain, herio­tzari dagokion beste bat legoke. Azagaia eta zauria, sexuen elkar­tze eta herio­tzaren sinbolotzat harturik, berrituriko bizi­tzaldi batean kokatuak lirateke, eta hor egileak bi lerro paralelo eta osagaietan antolatuko lirateke: gizona‑zaldia‑azagaia, eta emakumea‑bi­son­tea‑zauria. Interpretazio konplexu horren guztiaren aurrean, begirale soila zin­tzilik eta zalan­tza gehiegirekin geldi­tzen da. Annette Laming‑Emperairek 1972an zin­tzoki aitor­tzen zuen, interpretazio horrek “datu gehitxo uzten zuela ez­kutuan eta gehiago oinarri­tzen zela iradokizunetan, erakustaldi zeha­tzetan baino”. Leroin Gourhanek honako hau dio: “Sexu dualismoaren hipotesia, egiaz hu­tsala eta osatugabea dela; beharrez­koa dela langaiei buruz­ko beste esperimentazio bat”. ==== Kokapen kritikoak ==== Historiaurreko ikerlariek, oro har, estimazio handia azaldu dute Leroi‑Gourhanen interpreta­zio-sistema horretan eginiko ahalegin handi eta ardura­tsuagatik. Agian, azter­keta kritiko bakarra Ucko eta Rosenfeld‑ena izango zen. Horiek esan baitz­uten, behin eta berriz, Paleolitoko artearen esanahia uler­tzeko eragoz­penik handiena bertako biztanleek kobazuloen zein erabilera egiten zuten ez jakitearena dela.<ref>P. J. UCKO eta A.ROSENFELD, Paleolithic Art (Londres, 1967); gaztelaniazko itzulpena J. M Gomez Tabanerarena. Guadarrama Argital. (Madril, 1067).</ref> Teoria hauen guztien laburpen bidera­tzaile bat egin ondoren, hauxe zen Altunaren iritzia: “Paleolitoko artearen hain errealitate zabal eta ugaria, hainbeste milurtekotan iraun duena, bide bakar batetik adierazten saia­tzea neurriz kanpokoa dirudi”. Orain, azter­ketak “Leroi‑Gourhanen lanak hobe­tzera jo­tzen du, batez ere, eta beroietatik abiatuta bide berriak urra­tzera, nahiz eta ekarpenak urriak eta oso geldiro datozenak izan”.<ref>E. RIPOLL, El arte paleolítico (Madril 1989, Historia 16) 125. or.</ref> Badirudi az­kenaldian M. Conkey hasi dela, hai­tzetako zenbait mul­tzotan, adieraz­pen hauek eman zireneko giza taldeen antolaketa sozialaren agerpen sinbolikoa ikusten. Horrela bada, emetasun zeinu­ko erdiko taldeek –gizarte matriar­kal, uzta-bil­tzaile eta ehiztarian– emakumeak erdigunean zuen kokalekua sinbolizatuko lukete. Emakumeak taldearen betikotasuna ziurtatu eta familia zain­tzen zuen; gizonak, inguruko animaliez sinbolizatuak, aldiz, ehizara irteten ziren. “Teoria hauek denak akats bera dute. Denak saiatu dira den guztia ideia bakar batean adierazten. Agian, denak daude egiarekin...”. Leroi­‑Gour­hanek adierazi duen bezala, eredu figuratiboak, Paleolitoak izan ala ez, on­tzien modukoak izan dira, neurri handi batean hainbat eduki ideologiko beren baitan hartu zi­tzaketenak. Baina, desberdinak izanagatik on­tzi horiek badute izaera orokor bat sakoneko esanahien kidetasunean. Dena den, giza historiaren hain haserako aroan, geroko hainbatetan bezala, artea erlijioari loturik doala adierazten da. == Paleolitoko artearen amaiera Euskal Herrian == === Artean bereiziriko probin­tzia === Paleolito aldiko euskal arteaz oraindik ezin hitz egin daiteke, garai horretan ez dugulako gorpu­tzez eta kulturaz etnia euskalduna osatua denik aur­ki­tzen; bai ordea, ohartarazi, azaldutako arte adieraz­penek badituztela, Pirinioetako artearen barruan eskualde berezi baten an­tzekoa osatuko luketen zan­tzu komun ba­tzuk. “Ez dago adostasunik Euskal Herria onarturiko eremu batean nahiz bestetan sar­tzeko, deseroso sentiarazten duten berezitasunak badituela erakusten duelako” Zein taldetan sartu behar da Isturi­tze? Strauss‑en arabera Solutre aldiko Euskal Herrian; I. Barandiaranen arabera ez du parekiderik Euskal Herrian, eta, Paleolito artearen zeinuen arabera, Casadoren iri­tziz Euskal Herria berez­ko nortasuna duen elkarte bat da, kantabriar nahiz piriniotar auzoetatik desberdina”.<ref>Juan Mª APELLANIZ, El arte prehistórico...21. or.</ref> Euskal Herriko Paleolitoko santutegiak sakonak dira. Horietako bakoi­tzean animalia bat nagusi­tzen da. Egiturari dagokionez, irudigileak beren artean harremanetan nekez jar daitez­keen “maisuak” dira. Nolanahi ere, bereizita gera­tzen dira euskal eskualdeko artean ikusten diren egitura plastiko kantabriar eta asturiar artetik, zalan­tzarik gabe. Bestalde, Isturi­tzek estilistikaz­ko muga bat mar­ka­tzen duela dirudi piriniotar eta iparraldetar artearekin. Euskal Herrian, bere Paleolito aldiari buruz­ko iker­ketak buka­tzean Ignazio Barandiaranek gure Paleolitoko artearen berezitasuna aipa­tzean iradoki­tzen zuen Pirineoak “benetako galbahe baten modura jokatuko zuela kultur korronteen iragaitea mugatuz eta hautatuz, ezaugarri­tsuenaren eszena zehaztuz, baldin­tzatuz eta nortasun berezi bat emanez”. Baina, lehenago, Al­txerri eta Ekaingo aur­kikun­tza handiei buruz ida­tzi zuen, bertan asturiar edo santandertarrarekin ahaidetasun estuagoa zuela zirudiela piriniotar fran­tsesarekin baino.<ref>I. BARANDIARAN, A. c., 79. or.</ref> Euskal gizonak oraindik ere milurtekoak pasako ditu gorpuzten eta kulturaz osa­tzen. Baina, Jose Migel Barandiaranek, Boch Gimperak, Jesus Altunak eta beste antropologo batzuek ohartarazten dutenez, Goi-Paleolitoaren az­kenaldian giza gorpuz­keran gaur­ egungo euskal kera alderako garapena hasia ikusten da. ===Bilakaeraren mugarriak eta amaiera === Izotzaldiaren az­ken aldean buka­tzen dira, halaber, Az­ken-Madeleine aldiko arte-adierazpenak. Animaliaren atal desberdinen irudikapena berdin­tzen duen nolabaiteko pintura kode batetik datorren arauturiko arteak az­kenaren berri ematen duela dirudi, (Az­ken-Madeleineko IV. estiloa, Leroi‑Gourhanen ustez) eta erliebetako marren ugaritasunean azal­tzen da. Ar­ktiar animaliak desagertu egiten dira arte franko‑kantauriarrekotik. Arte esangura­tsuaren isiltasuna dator gero. Breuilek Madeleine aldiko VI.a deritzonaren ondoren, Paleolitoko artean formen deusezta­tzea hasten da. Paleolitoko arteak 20 milurteko iraun zuen (K. a. 30.000tik 10.000ra bitartekoak), ondorengo arte-abentura handi guztietan emango den bezala, haur­tzarotik hasi eta hemen 5.000 urte iraun zuen aldi handi baten ondoren, gainbehera az­kar batetik, bat-bateko amaierara doan bilakaera koherentean bukatuz. Mesolitikoaren hasiera da. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|2}} == Bibliografia == * APELLANIZ, J. M : Egilea zehaztearen metodoa... “Zephyrus”en, 30-31. or. 1980. El Arte Prehistórico del País Vasco y de sus vecinos. Bilbo, 1982. * BARANDIARAN, J. M : El hombre pehistórico en el País Vasco. Buenos Airesen 1963. * BREUIL, H. l´abbé: Quatre cents siècles d´art pariétal. Les cavernes ornées de l´agê du renne. Paris, 1974. * CHOLLOT-VARAGNAC, M : Les origenes du graphismo symbolique. Essais d´anayse des écritures primitives. Paris, 1980. * CORCHON RODRIGUEZ, S.: El arte mueble paleolítico cantábrico. Contexto y análisis interno. Madril,1987. * DELPORTE, H.: L´image des animaux dans l´art préhistorique. Paris, 1990. * NOUGIER, L. R.: Les grottes préhistoriques ornées de France, d´Espagne et d´Italie. Paris, 1990. * OUY, G., OUY, K. et PARCEZEWSKA, K. : Les origenes des règles de l´art. Une première enquête. “Annales”en azaroa-abendua, 1972, 1264-1316. or. * LAMING EMPERAIRE, A.: La signification de l´art rupestre paléolithique. (Parisen 1962). Pour une nouvelle approche dés sociétés préhistoriques. L´omme de Cromagnon-en. 1868-1969. Paris, 1970. * LEROI-GOURHAN, A.: Los primeros artistas de Europa. Introducción al arte parietal del paleolítico. Encuentros Ed.1983. Préhistoire de l´art occidental. Paris, 1965. Arte y grafismo en la Europa prehistórica. Madril, 1984. Símbolos, artes y creencias de la prehistoria. Madrilen. * LLANOS, A.: Los primeros impulsos artísticos. Alava en tus manos-en. Arabako Aurrezki Kutxa Probintziala. Gasteiz, 1983. Carta arqueológica de Alava. * LORBLANCHET, M : Les grottes ornées de la Préhistoire. Nouveaux regards. Paris, 1995. * RAPHAEL, MAX.: Trois essais sur la signification de l´art pariétal paléolithique. Kronos, 1986. * VV.: L´art de cavernes. Atlas des grottes ornées paleolíthiques françaises. Paris, 1984. 0xy849wkrpnq7oaa4ovs78b37urvigm 0 2966 8452 8451 2016-01-03T20:53:44Z Theklan 125 /* La Hoya eta Landatxo */ wikitext text/x-wiki == Testuingurua == === Antropologia eta ingurune espaziala === Paleolitoaren bukaeran, duela 10.000 bat urte, aldaketa oso garran­tzi­tsu batzuk eman­ ziren, beste kultura bati sorrera emanaz, hasiera batean Euskal Herrian K.a. 9.000 eta 5.000 artean kokatu ohi dena eta Neolitoa jarraiki­tzen zaion Epipaleolito aldiaren barruan gelditu zena. Ingurumenaren aldaketak, hein handi batean, az­ken izoztea amaitu ondoren, giroa epeldu eta heze­tzen hastean eman ziren. Erdialdeko eta hegoaldeko lurraldeetatik alde egin zuten animaliek iparraldera. Ehiztarien helburu izaten jarrai­tzen zuten oreinek, sarrioek eta ahun­tzek; basurdeak eta or­ka­tzak ugaritu egin ziren. Ur­ki-baso­txoen ordez pinudiak azaldu ziren. Hostogalkorreko basoak heda­tzen zihoazen, eta euskal lurraldean, 800 metrotik gorako garaieretan pagadiak nagusitu ziren, gaztainadi eta hariztiak berriz beheragoko mailatan. Bestalde, eskualde honetako gizakia aldatuz zihoan gorpuz­keraz. Urtiagako kobazuloan aur­kituriko burezurrek, arrazoi estratigrafikoengatik, Paleolito aldian koka zitez­keela pen­tsarazi zuten.<ref>J.M BARANDIARAN, Antigüedad del País Vasco. 1039. Obras Completas, XII, 65‑67.</ref> Gero kokapen-kronologia hau alde batera utzi zen, eskuartean erabil­tzen ziren aztarna antropikoen zenbatekoa urria zelako.<ref>C. de la RUA, “Revisión de los cráneos prehistóricos de Urtiaga”. Muniben. 1988, eranskinean 6. alea, 269‑280. or.</ref> Paulette Marquerrek irakasle fran­tsesak ukatu egin zuen, 1963an, euskal erraza baten batasuna, itxura mediterraneo­ko aldagai baten adierazpena zela baieztatu zuen, pirinioar sartaldeko itxurarik gabea, alegia. Az­kenik aztarnategiko geruzen iker­keta arreta­tsuago batek eta C14 bidezko probek, antropologoak lehen daten balioespen kritiko batera eraman zituzten, delako burezurrak Bron­tze Aroan koka­tzera bul­tzatuz.<ref>J. ALTUNA eta C. de la RUA, “Dataciones absolutas de los cráneos del yacimiento prehistórico de Urtiaga”. Munibe 41ean, 1990, 23‑28. J. M Barandiaranek ere 1954.ean jada zehazten zituen bere baieztapenak: Paleolitoaren azken aldian “euskal antropologia motaren zirriborroak ...Haiek euskal artzainen arbasotzat har daitezke”. Deban, 1954.</ref> Hori ez zen oztopo izan zenbai­tek Azil aldian (K.a. 9.000‑6.000) aur­kituriko giza aztarnak egungo euskal eitearen alderako iragaite joera azal­tzen zutela pen­tsa­tzeko, eta esan zitekeela Eneolitoan eta Bron­tze Aroan izan zela, duela 6.000 bat urte, egungo euskaldunaren an­tzeko arraza-eitea osatua gelditu zen aldia.<ref>J. ALTUNA, “La race basque”. Etre basque‑n. (Toulouse, 1983) 95 or. Duela 30 urte jada, Juan Maluquer de Motesek bazioen Brontze Aroaz geroztik hiru edo lau arrazako taldeak bazirela, non Euskal Herrira erromatarrak sartu zirenean ezin esan zitekeen arraza batasun jakin bat bazenik. Horregatik, “Neolitoko eta Eneolitoko aztarna gutxi batzuetan oinarrituriko agirietako arraza-ezaugarri batzuk euskal arrazaren osaketa inposatzea harritzekoa izateaz gainera, Herriko antropologiaren misterio handietako bat ere dela”. “Euskaldunon osaketaren arazoari buruzko hausnarketak”. En Problemas de la Prehistoria y la Etnologia vascas. “IV Simposyum de Prehistoria Peninsular. Iruñea, 1966. 115‑126. or.</ref> Tesi hau hiz­kun­tzalari­tzatik baieztatua gera­tzen zela pen­tsatu zen; hain juxtu, euskarak Harri Aroa gogorarazten duten hi­tzak gorde­tzen zituela ikustean. Hala ere, iker­keta berriagoen arabera, pen­tsa daiteke euskal eitearen osaera genetikoa uste zena baino konplexuagoa dela; gainera, gure herrira hegoal­detik, K.a. IX. mendean Pirinioetatik sartu ziren indoeuropar taldeetako etnien eraginak izango zirela pentsatzen da, eta baita goiko lautadatik mende ba­tzuk beranduago etorritakoena ere, eta egungo euskal biztanleriaren artean berezitasun bat gorde­tzea dela zuhurrena. Biztanleriaren transformazio genetiko maila “kultur eran­tzunek baldin­tzatua izan zitekeen, hein handi batean, zerikusia dutenak oinarriz­ko beharren ase­tzearekin, eta guru­tzadurako traba izango ziren oztopo kulturalak izatearekin eta ondorioz eragin biologikoekin”.<ref>Arkeologiak, Historiaurreko azken aldian, zabalkunde bat eman zela pentsatzeko nahiko agiri ekarri du, Europa erdialdetik kostaldera mediterraneora iritsi eta hortik Euskal Herrira sartuz; eta bere eragina Herriaren zatirik hegoaldekoenean txertatzen da, kultur mailan nabaritzen da batez ere, baina, ez biologi mailan. C. de la RUA, El poblamiento del Pais Vasco desde la antropología biológica. ILLUNZAR 94 ean . Problemática de la reconstrución del poblamiento en el Pais Vasco. Un enfoque interdisciplinar. (Gernika, 1993) 79‑85 or. Ikusi halaber, P. RIQUET, “Anthropología aquitaino‑vasconne”. Bulletin du Musée Basque‑en 92. znb.; Philippe GARDES, “Les piémonts pyréneenns accidentaux: unité ou pluralité culturelle au début de l´âge des métaux. Congrès du C.T.N.S.en, Paue, 1993.</ref> Ebro ibaiaren ibarrean aur­kituriko giza aztarnen iker­ketak arraza aniztasun bat ondorioztatzen dute, forma mediterraneoari loturiko trazu antropologi­koak azal­tzen baitira, euskararen euskalki ani­tzek eta Euskal Herriko eta, oro har, sartaldeko Ipar Pirinioetako eskualdeko beste kultur adieraz­penek baieztaturikoa. === Kultur aldiak: Neolitoa, Bron­tze Aroa eta Burdin Aroa === ==== Neolitoa ==== Euskal Herrian neolitoaren eragina, K.a. bosgarren milurtekotik abia­tzen da, Ekialdeko kulturekin alderatuz gero, atzerapen puska batekin. Neolitoa finka­tzeko fun­tsez­ko moduan har­tzen diren alderdiak, gradu eta aldi berean izan ez badira ere, hauek dira: * Kobazuloetan eta haiz­peko babesetan bizi izatetik aire librean bizi­tzera pasa­tzea; * harrapakinen ekonomia utzi eta elikagaiak, nekazari­tza eta abereen etxeko­tzea ekoiz­pen-teknika ohiko modu bilakatzea; * baliabide industrial berrien agerpena (harri landuak, zeramikak), oso bistakoa den ostilamenduen gehitzea eta aniztasuna dakartena. Aldaketa horrek ondorio garran­tzitsuak izan zituen. Biztanleriaren gorakada, talde edo tribuak sedentario bilaka­tzea ohikoagoa eta horrekin batera aldaketak, gizarte-sisteman eta giza harremanetan. Horregatik, litekeena da, goiko indarrenganako sinesmena aldatua izatea, erlijioaren norabideak oraingoan izadiarengana, hazien sorburu eta giza bizia beraren iturria den ama izadiarengana alda­tzea. Ziurtasun osoz oraindik konpondu gabe daukagun arazoa da euskal lurraldean “Neolitoko gertakaria” nola eman zen jakitea. Jakinaren gainekoa denez, “neolitoko erreboluzioa” izenez ezagutu ohi denaren zenbait alderdi ez ziren aldi berean eman leku guztietan. Baina, bertan jaiotako biztanleriaren gertakari berezia izan zen ala beste herri batzuen etorrerak eraginikoa izan zen? Eta horrela bada, bertan jaiotako biztanleriarengan zein neurritako eta mailatako etnia eta kultur aldaketa eragin zituen? Euskal Herrian, Epipaleolito eta Neolito aldiei dagoz­kien aztarnategi nagusiak aur­ki­tzen dira: Araban, Montico de Txarratu eta Husos kobazuloan; Gipuz­koan, Marizulon, eta Lapurdin, Moulignen. Gerora, Neolitoko aztarnategiak aur­kitu dira Arabako Fuente Hoz eta Peña Larga deritzaten kobazulo edo haiz­pe babeslekuetan; Nafarroan, Zatoia, Abauntz eta Aita Areson, eta iker­tzen ari diren beste azaleko kokapen ba­tzuk gehiago. Aztarnategi hauen guztien kronologia K.a. hiru eta bosgarren milurtekoen artean kokatu daitezke. Bizimoduari dagokienez, gauza jakina da Euskal Herrian aire libreko inguruneen lehen garapena Eneolitora arte ez dela ematen, benetako herriak Az­ken Bron­tze Aroan egituratu eta errotu baitziren. Bestalde, gauza jakina da kobazuloetan bizi­tza egiteari ez zi­tzaiola erabat utzi Burdin Aro oso aurreratu zen aldira arte eta are beranduagora arte ere. Animaliak etxeko­tzearen aztarnak oso urriak dira, ehizan luzez jarraitu izanaren aztarnekin gainera. Oinarriz­ko hiru espezie –ardi eta ahun­tzena, idi eta behiena, eta zerriena– baitara­tzen dituen abel­tzain­tza ere berantiarra da. Nekazari­tzaren garapena froga­tzen duten tresneriak, igitaia, eta esku‑errota ere berandu azalduak dira, betiere, lautadetatik barrualdera ekarrita, Nafarroa erdialdetik eta Erriberatik. Tresnerien langin­tzari dagokionez, esan dezagun bi eratakoak direla: * bata, Paleolitotik oinorde­tzan jasotakoa, etxeko lanetan erabil­tzekoa: harraskagailuak, zizelak, zula­tzaileak, ebaki­tzaileak, xafla­txoak, eta abar. * eta beste mul­tzo berri bat, geometriaz­koen an­tza handiagoa duena, ehizarakoan erabilitako armak ziur asko, Epipaleolito berrian azaldu eta luzez irauten zutenak. Aldi honetako ehiztariek ar­kua erabil­tzen zuten eta beren az­konak harri zati txikiekin presta­tzen zituzten, “mikrolitoak”, muturrak edo xaflak, oso geometrikoak ziren, egurrez­ko kirtenetan sartu eta arma jaurti­tzaile eta arpoi gisa erabiliko zituztenak. ==== Bron­tzea eta Burdina Europan ==== Eneolito edo Kobre Aroaren trantsizioaren ondoren, Europan Bron­tze Aroa hasi zen K.a. II. milurtekoan, eta ezaugarri hauek zituen: hargintzaren gainbehera, salerosketaren hasiera, herrien gotor­tzea, ehorz­ketak taldeka egitetik banakakora pasa­tzea eta gizartearen nolabaiteko hierar­kizazioa, beharbada, metalez­ko armek ematen duten indarrak eraginikoa. Burdin Aroan, bere bi aldietan, bata Hals­tatt‑ena, K.a. VIII.tik V. era, eta Têne‑na bestea, K.a. V.etik I.era, demografia-haz­kunde nabaria ezagutu zen eta horrekin batera askotariko laboran­tza mediterraneo, teknologia berrien sar­tzea –tornuko zeramika eta budinaren metalurgia– eta az­kenik lehen hirien agerpena eta Mediterraneo itsaser­­tzeko kolonizazioak. === Kronologia === Euskal Herrian kultur osagai hauek nolabaiteko atzerapen kronologiko batekin azal­tzen dira. Euskal Neolitoaren lehen zatiak –Abauntz, Zatoia, Kobeaga eta Fuente Hoz‑eko aztarnategiak– bosgarren milurtekotik aurrerako data izan dezake. Hegoaldean eragin mediterraneoko gune bat eta iparraldean eragin kontinentalekoa ikuska daitez­ke; horrek, hala ere, ezdu isolamendu ala inkomunikazioa adierazi nahi.<ref>Ana CAVA, “El Neolítico en el País Vasco”. Munibe 42, 1990, 103. or.</ref> Eneolito edo Neolito oso aurreratu bat aur­ki daiteke Husos‑eko IV. geruzan, C 14aren bitartez K.a. 2800 eta 1900en arteko data izan dezakeena; I. mailan Marizulorena eta IV.ean Areatzakoa; hemen etxe‑abereak aur­ki daitez­ke, nahiz eta ez den laboran­tzaren aztarnarik.<ref>J. M APELLANIZ, “Neolítico y Bronce en la costa cantábrica. V.V.n, Prehistoria en la cornisa cantábrica. (Santander, 1975) 205. or.</ref> * Euskal Herrian Bron­tze Aroa, K.a. 1200 eta 600 bitartean kokatu behar da. * Burdin Aroa data horretatik erromanizazio aldira arte. === Populazioa === Garai hauetan orduko populazioa handiagotua izan zen indoeuropar etor­kinengatik, sartaldeko Pirinioetatik sartuz, baina luzez mendi artean gelditu gabe Nafarroa hegoaldera jo zuena, horrela sortu zen neurria zehaztea zaila den kultur aldaketa bat.<ref>I. BARANDIARAN eta E. VALLESPI, Prehistoria de Navarra. (Iruñea 1980) 224. or. Ikusi halaber, E.VALLESPI, “La romanización del Pais Vasco”. E. D. 46an, 1972, 41 or. eta ondorengoak.</ref> Agian, “euskaldun eta zelten” kultur osaketa bati buruz hitz egin daiteke, erromatarren kultura gabe­tzeari iparraldekoek baino eragoz­pen gutxiago jarri ziena izanik.<ref>A. MARCOS POUS, “Nafar eskualdean euskaldun, indoeuropar eta erromatarren arteko kultur harremanei buruzko eskema”.Problemas de la Prehistoria Peninsular‑en.”Actas del IV Simposyum”en (Iruñea, 1966) 172. or.</ref> Nolanahi ere, badirudi kultur eta etnia ugaritasun horren elkar­tzeak ez zuela erago­tzi nolabaiteko identitate batera­tzailea, nahikoa izan bai­tzen erromatar inbadi­tzaileek herri bakar baten elkartea suma­tzeko: Baskoiena.<ref>J. J. ZAYAS, “ Baskoien alorreko erromatarren populatzea”. Los vascos de la Antigüedad‑en. 1994.go katedra, 13‑21. or. Ikusi halaber, Maluquer de Motesen iritzia ere gure 4. oharrean.</ref> Neolitoaz geroztik gure ar­keologia ezagumena areagotuz eta zehaztuz joan da. Horrek eraman gaitu kultur desberdintasun ezaugarriak azal­tzen dituzten taldeak kokatuz, euskal lurraldearen nolabaiteko bereiz­keta geografiko bat ikustera. Apellaniz irakasleak nahikoa datu aur­kitu du Euskal Herriko bi alderdiei dagoz­kien bi talde defini­tzeko, banalerro atlantiko-mediterraneoaren iparraldean eta hegoaldean; iparraldekoari “Santimamiñeko taldea” izendatzen du eta hegoaldean bizi denari “Los Husosko taldea”. Administrazio eta gune soziopolitiko moduan jardun zuten aztarnategi handien inguruan banatuak aur­ki­tzen diren taldeak dira; betiere, an­tzinako garai haietan tribu bizimoduaren barruan hitz hauek izan zezaketen zen­tzuan. Santimamiñeko taldeak Pirinioekin zerikusi handiagoa du, Los Husoskoak berriz, Goi‑lautada eta Ebroren ibarrarekin, hauetatik zetozen herriekin odolez nahastu zirelarik. Lehenengoa ar­tzain eta abel­tzaina da, halaber bigarrena, baina, nekazaria batez ere. == Epipaleolitoko ibilbide mentalak == === Eskematismoaren eta naturalismoaren auzia === Oraindik ez da azaldu paleolitotik irudiz­ko arte naturalistaren desager­tzea argiro adieraziko duen argudiorik. Hala ere, horroek ez du esan nahi arte eskematiko ala abstraktua, aurreko arte errealistaren ordez etorria zenik, jakina baita Goi-Paleolitoko itxura abstraktuaz hitz egin daitekeela. Arte eskematikoaren adibideak Asturiasko kobazuloetan nagusi dira Aurignak aldiko mul­tzoak eta batez ere Solutre eta Madeleine aldiko kobazulo ugarietan, sarritan marra, puntu eta man­txa soil baino direnak, egia bada ere askotan irudikapen naturalistei lo­tzen zaiz­kiela. Ezin hitz egin daiteke, beraz, figuratibotik abstrakziorantz eskematismoan zehar eman beharrez­ko garapen edo iragaitearen ondorioez, zenbaitek Levanteko arteari buruzko interpretazioa egin nahi izan duen arren. Eskualde horretan hain zuzen ere, animalia-irudi eskematiko ba­tzuk beste ba­tzuen gainean jarriak izan zirela ikusi da, horrela frogatuz, zenbaitetan bederen, “eskematismoa naturalismoa baino zaharragoa dela”.<ref>A. BELTRAN, “Porto Badisco‑ko kobazuloko pinturak eta labar-arte eskematiko espainiarra”. Zephirus‑en 37‑38, 1984‑1985, 217‑225 or.</ref> Denon gustura konpondu gabeko arazoa da egun oraindik: estilizazioaren eta eskematizazioaren erabateko zabalkundea eta, aldi berean, arte naturalistaren zokora­tzea zerk eragin ote zuen. Errealitatearen ikuspegi estetikoaren sakon-sakoneko aldaketa da, gertakari bi­txia bereziki, artearen forma eta estiloaren garapena mendeetan zehar industria, ekonomia eta bizi moduaren eraginak adierazten dituzten historialarien­tzat; zeren eta an­tzina-an­tzinako garai horietako iker­keta ar­keologikoek azal­tzen dute Paleolitoaren hurrengo zenbait milurtekoetan hargin­tzako sistema berak jarrai­tzen duela, eta sistema ekonomiko berak, ehizak alegia, nahiz eta aldi batez kostaldeko itsaskiez lagundua izan zen. Azil aldia, tresnen teknika etenik gabe ager­tzen da erabileran, Az­ken-Madeleinearen jarraipen soil baten moduan, gutxiago­rako joera nabarmen­tzen den arren, beste zenbait aldaketen artean.<ref>J. ALTUNA, Arte Vasco. Donostia 1982, 35 or. Ikusi halaber J. BARANDIARAN, “El proceso de transición Epipaleolítico‑Neolítico en la cueva de Zatoya”. P. V. n 146,1077, 5‑46 or.</ref> Postpaleolitoko aldi hauetan, eskematara eta geometriaz­ko abstrakzioetarako joeran behin eta berriz­ko marrak besterik ez dira azal­tzen gizakiaren arima eta eskutik, bai arte higikorrean nahiz labar-artearen alorrean. Kanpoko munduaren egiturekiko joera figuratiboa desagertu egiten da. Mental egituren agintaldia da orain. Aldaketa honen arrazoiak bilatu nahirik, hau da, mendeetako historian eman diren sen­tiberatasun estetikoan txandakako aldaketekin nolabaiteko an­tza baduen aldaketa horretan, tentaldia izaten du batek arrazoi psikologiko soilak ikusteko, egitura errealistak behin eta berriz errepika­tzen ibil­tzearen neke arrunta izan daitekeen horretan eta abar. Beste ba­tzuk arrazoi sakonagoen bila ibili ohi dira. Frantzisko Jordá Cerdák adibidez, arte eskematikoa Iberiar Penin­tsulan sorturiko erlijiozko sinesmenekin zerikusia duten mugimendu garran­tzitsuen ondorioa izan zela pen­tsa­tzen du.<ref>“Iberiar Penintsulan eskematiko artearen arazoei hitzaurrea”. Zephirus 36.ean,1983, 8. or.</ref> Uste izatekoa da, aldaketa eragin zuten arrazoien arazoetatik kanpo, ikuspegi pragmatikotik bederen, trantsizioko urra­tsak, mailaz maila irudiak sinplifika­tzearen bitartez, eskematiza­tze, sinboliza­tze eta az­kenik abstrakzioan amaitze alderako joeran eman zirela. Auzi hau Euskal Herrian. Agian, komeniko da hemendik jada az­pimarra­tzea arte abstraktuaren sorrera hau, hispaniar penin­tsulan aldi horretan arrunt samarra eta geografikoki orokorra izan bazen ere, Pirinioetako eskualde honetan nabarmen samarra dela eta, eskualde honen mendialdean, euskal arraza nolabait osa­tzen ari zenean gertatu zela. Gure herriko zenbait aztarnategitan gai abstraktu ba­tzuk azal­tzen dira, hezurrean grabaturiko lerroak edo marrak, interpretatzen zailak; izan ere, hain zailak, non hezurrak haragitik aska­tzerakoan erabilitako tresnek eginiko marra soilekin nahas bailitez­ke. Ba­tzuetan zaila gerta­tzen da artistaren asmo garbia eta haragia ken­tzeko arrasto horietan muga bat jar­tzea. Esanahi “artistiko” garbiko lerroak ba­tzuetan marra txiki paraleloak izaten dira, esate baterako, Areatzan; sigi‑sagan bestetan, Lumen­txan, esaterako. Gure artean berriro labar-artea azal­tzeko, beste milurteko ba­tzuk gehiago itxaron behar­ko zen, Bron­tze Arora arte. Hain zuzen ere, aro honi eta gero etorriko den Burdin Aroari dagoz­kio gure herrian azaldu diren eta berehala kontatuko ditugun labar-artearen aur­kikun­tza aleak. === Epipaleolito eta Postpaleolitoko aztarnategiak === Asko dira Paleolitoko geruzaz gainera, Epipaleolitoko tresnak aur­kitu diren aztarnategiak: Isturi­tze, Berroberria, Urtiaga, Ermittia, Lumen­txa, Bolinkoba, Santimamiñe, Mouligne, Kobeaga II, Areatza eta abar. Baina, badira paleolito ondorengo aldikotzat har daitez­keen beste ba­tzuk. Halakoak direlako aipa daitez­ke, Araban, Montico de Charratu, Fuente de Hoz eta Kukumakoa. ==== Montico de Charratu ==== Trebiñuko Albaitan dago Montico de Charratu J.M Barandiaranek (1965‑1966), eta ondoren Amelio Baldeonek (1976‑1978) ikerturiko aztarnategia da. Aire librean dagoen aztarnategia da. Finkapenik zaharrena Azil aldiko ez-geometrikoena da, Epipaleolito geometrikorantz gara­tzen doana, honen gainean ematen delarik zeramika duen neolitiza­zioa. ==== Fuente Hoz ==== Araban, aldi horretako beste aztarnategi bat da Fuente Hoz deri­tzana, Anuzitan kokaturiko kobazulo­txoa, Bayas ibaiaren ibarrean. Orain arte geometria itxurako Epipaleolitoko maila bat zulatu da eta C14ak K.a. 6.170 eta 4.170 aldeko data eman du, Neolitoko data da jada, eta tresna ugari ditu ostilamenduetan: armadura geometrikoak, ukituak emaniko xaflak, pieza hor­zdunak, harrastailuak, karraska­tzaileak eta abar. ==== Kukuma ==== Arabako ipar muturrean koka­tzen da hirugarren epipaleolitoko aztarnategia, az­ken ehiztarien garaikoa: Kukuma. Alzania mendizerran (900 m-ko garaieran) Gipuz­koarekiko mugan bertan dagoen koba txiki bat da. Agian, hor izanak dira lehen ehiztari eta uzta-bil­tzaileak, izoztearen ondoren goialdeko lautadetara igaro­tzen zirenak. Harriz­ko erremintak, ehizarako eta animalien zati bigunak mozteko tresnak egiteko xaflak han utzi zituzten.<ref>A. BALDEON eta E. BERGANZA, El yacimiento epipaleolítico de Kukuma. (Gasteiz, 1976) 34. or.</ref> === Postpaleolito aldiko arte moduak === Artistiko­tzat jo daitekeen guztia mia­tzea dagokigunez, tresnagin­tza jarduera soila adierazten duten harri-hondar guztiak alde batera utz di­tzagun, historiaurreko gizakiaren eskua, irudimen sor­tzaile baten eraginez mugi­tzen zela dirudien hartan koka­tzeko. Alor horretan ar­keologoen­tzat gustukoena den banaketan –lau eratako arte zatiketan– oinarri­tzen garela ohartaraziz hasiko gara, hala nola:nerrealismoa, estilizazioa, eskematismoa eta abstrakzioa. Erraza da nahiko argitasun teorikoz<ref>F. JORDA CERDA, “Iberiar Penintsulako historiaurreko eskematismoaren kronologia eta aldikotasuna”. Zephirus 36.ean,1983, 27‑35 or.</ref> zehaztea, baina, betiere onartuz, delako aldagai estilistikoen artean ez dagoela ondoriozko kronologiarik. * Errealismoa, izadiko formak leial­ki imita­tzen saiatuko den irudikapen modu bat da; gure zen­tzuek harrapa­tzen dituzten moduak eta adierazi nahi den objektuaren ideiara, berehala eta xehetasunez eramaten gaituena. * Estilizazioa adieraz­pen konben­tzionala da, hots, ezaugarrienak eta, nolabait esateko, egiturarenak diren zan­tzuetako ba­tzuk soilik nabarmen­tzen dituena. * Eskematismoa adieraz­pen konben­tzionala da, hots, irudi bat identifika­tzeko, gu­txiengo zan­tzu ba­tzuk baino ager­tzen ez dituena. * Abstrakzioa ideiaren bat edo sentimenduren bat adierazten saia­tzea da, formak lan­tzea, izadiaren ageriko irudiak gogora ekar­tzea edo imita­tzeko ahalegin guztiak utzirik. ==== Euskal Herrian ==== Zen­tzu hertsian hartuz gero, bistakoa da Euskal Herrian postpaleolitoko artea urria dela Penin­tsulako eta bereziki Levanteko eskualdeekin aldera­tzen badugu. Horregatik, duela urtera gu­txi, Araba eta Nafarroako zenbait kobazulo, haiz­peko babes eta aire libreko aztarnategietan, berehala adieraziko ditugun aur­kikun­tza garran­tziz­ko ba­tzuk egin dira, eta berriki aipatu dugun sailkapen estilistiko horretan egoki txerta­tzen dira. ;Errealismoa: Inon ez da aur­kitu errealismo estiloko irudirik, ez behin­tzat hitz honi arte historialariek ematen dioten zen­tzu hertsian esatekorik, ezta Madeleineko arteak eskaini ziz­kigun adina ere, edo eredu hain ospe­tsurik ere. ;Estilizazioak: Euskal postpaleolitoan giza irudiaren estilizazioak, ar­kularienak gehienetan, aur­kitu dira Araban Jokanoko Solacuevan eta Nafarroako Cortesen. ;Eskematismoa: Hain zuzen ere, eskematizaziotzat hartu behar dira aipaturiko Solacueva kobazuloko irudiak eta Zarateko Lazaldaien, Atauriko Morosen eta Berriatuako Goikolauen azaldutako gu­txi ba­tzuk. ;Abstrakzioa: Az­kenik, irudi abstraktuak dira Ardagoiako Lizitin aur­kituriko puntuak, marrak, guru­tzeak eta angeluak eta Biz­kaian, Oroz­koko Urra­txa IIIan margoturiko er­tzak. === Artelanen esanahiak === Nolako zen­tzua eman behar zaie aldaketa estilistiko hauei? Francisco Jordá Cerdá‑ren iri­tziz, Neolitora bitarteko eskematismoaren hedapena, kronologikoki megalitoarekin uztartu behar da. Idazle honek hipotesi bat plantea­tzen du, alegia, Ekialdean ez bezala, non gizarte hiritartze alderako garapena egiten den, Sartaldean, larrez larreko ar­tzainen eta ehiztarien gizarte bat azal­tzen da, abel­tzain­tza eta hedaduraz­ko nekazari­tzan oinarritua. Komunitate zen­tzu bat gailen­tzen da, bai taldekako ehorz­ketatan eta bai megalitoetan, elizarik ez dutela eta beren sinesmena, idoloetara –ehorz­ketakoa, inper­tsonala eta eskematikoa– jo­tzen duen forma erlijiosoetan sustraitua dago, gizakia eta haran­tzagokoaren arteko harremanetako elementu moduan harturik.<ref>F. JORDA CERDA, Introducción a los problemas del arte esquematico de la Península Ibérica, 9. or.</ref> Geldialdi bat egin dezagun, beraz, Baskonian megalito>aren gertakaria ingurumenaren arloan deskriba­tzeko. == Habitat edo ingurumenaren garapena == === Bizimodua eta ar­kitektura === Bistakoa den bezala, historiaurreko giza­kiaren ingurumenak badu zerikusirik ar­ki­tekturaren historiarekin. Gizakiak ar­kite­kturarekiko izan zuen lehenengo bul­tzada, babeslekuaren premiagatik sortua izan zen: bizi eta biziraun ahal izango zuen lekua, izadiaren indarren kontra, animalia basatien eta beste gizonengandik babesteko lekua. Babesleku hau izadian bertan topatu zuen: kobazuloak eta haiz­peko babes­lekuetan; baina, berehala bere buruargitasuna helburu horretan jarriko zuen, babes espazioak sortuz, berak fun­tsean men­dera­tzen zituen material hauekin, egur, buztin eta harriekin. Nahiz eta kobazulo eta haiz­peko babeslekuetan bizi­tzen Epipaleolitoan eta Neolitoaren hasieran oraindik ere jarraitu, zenbait milurtekotan, euskal lurraldeko zenbait gunetan aire librerako joera nabari da jada Neolito garaian bertan. Eta naturala da delako babes eta defen­tsarako kokapenak, egitura korapila­tsuetan gara­tzen joateko joera. Haz­kunde demografikoak eta beste gorabeherek sentiarazi zuten etxea eraikitzeko beharra –borda, etxola edo txabola–, pixkanaka, eraikun­tza sendoagoen aldera garatuko zirelarik. “Denboraren poderioz, egiturak eta erabilitako materialak ia erabat desager­tu dira, onenean, zoruaren aztarna besterik ez delarik geratzen”.<ref>José I. VEGAS ARAMBURU, “Arte potpaleolitico en el Pais Vasco”. Munibe 42an, 1990,192. or.</ref> Epipaleolito eta Neolito aldietan halako eraikun­tzak edo hirigin­tza modu horretan izandako guztia desagertu egin zen, materialen eta tekniken ahultasun eta hauskortasunagatik, zalan­tzarik gabe. Berri txiki ba­tzuk, Araban Santurdeko La Renke eta Morillasko Berniolloko aztarnategiek eman dituzten aztarnetatik atera ahal izan da, delako herrixka mul­tzoa Neolito aldian sortu eta Eneolitora arte iraun zuela. Euskal gizonak K.a. II. milurtekoan ikasia zuen metalak erabiltzen eta ur­tzen. Bron­tze Aroan, K.a. 1.600. urtean, Nafarroa eta Arabako lautadako gizona hasia zen izadiaren aldiak hobeto ezagu­tzen, denborarenak, urtearenak, alegia. Nekazari bihurtu zen: erein, uzta bildu eta berriro erein egiten zuen. Euria eta ho­tza iristen zen, eta dena berriro bero eta argi­tsu izaten zen. Begiek ez zuten gosez bila­tzen ehiza, eta zerura ere begira­tzen zuten, uraren eta beroaren iturrietara. Izarrak eta ilargia bizi­tzarako fun­tsez­ko gertakari ziren, aurreikusi zitez­keen gertakarien zeinu eta balio. Bizimodua egonkor bihurtu zen. Lehengo ehiztaria sedentario bihurtu zen. Euskal Herriko alderdi ba­tzuetan Burdin Aroa baino lehenago indusketek eman diz­kigute garai horretakoak ziren kokaleku apaletan antolaturiko herrixken ezagu­tza nahikoa zeha­tzak. Horrela, “berreraiki” ahal izan dira herrixka zeltiberiarrak, defen­tsarako egurrez­ko edo harriz­ko hesiez inguratuak eta hormaz eraikitako etxeak, egurrez­ko armazoidunak.<ref>A. LLANOS, “La Hoya. Un poblado de la Edad del Hierro”. V.V.n. Los Celtas en la Península Ibérica, Arkeologiako aldizkaria. Zugarto, 1991.</ref> Horregatik, geroztik etorritako herriek okupa­tzearekin, aipaturiko leku horien aztarnak oso nahasian azal­tzen dira eta kronologia ziur bat erabaki­tzea zaildu egin da. Lastra, Atxa, In­txur, Maruelaza eta aba­rretako kastroetan, nahiz Nafarroako beste ba­tzuetan, zaharrenetakoak Oro, Henayo, Barrio eta abarretan berriki buruturiko iker­ketek, espazio naturalen arabera eraiki­tzen ziren etxebizi­tza eta hiri-ereduen izaera iradoki­tzen digute, halaber, uniber­tsalki onartuak diren beste datu ba­tzuk ere. Harria, zohia, lurra eta egurra dira jada eraikun­tzako osagai nagusiak.<ref>J.I. VEGAS, A.c., 190. or. Kokapen hauen topologia eta hirigintzako alderdian eta beren ugaritasuna –lautadan, lur‑muturrean, harkaitzean, muinotan edo mendixketan– Ikusi A. LLANOS, “Urbanismo y arquitectura en al primer milenio antes de Cristo”. V.V. n: El habitat en la historia de Euskadi. (Bilbo, 1981), 49‑64. or.</ref> === Bi herrixka === ==== La Hoya ==== El Torreon deritzon leku batean, Laguardian Guardiatik oso gertu koka­turiko aztarnategia, oso berezia izan da garran­tzi aldetik. An­tzinako Beroiak bizi ziren lurraldetik gertu dago kokatua, Kantauriko mendizerraren oinetan, Ebrotik oso urruti gabe. Lehen miaketak 1935ean hasi zirenetik eman zi­tzaion La Hoya izena. Ondorenean hainbat ar­keologoren eskutik iker­keta ba­tzuk burutu ziren, 1973az geroztik Armando Llanos izan zelarik alorreko lanen zuzendaria. Iker­tzaile honek zuzenduriko 18 kanpainen ondorioz, aztarnategiko hiru alderditan eta hainbat mailatan hirigune garran­tziz­ko bat aur­kitu izan da. Indusketei esker, herrixkaren gu­txi gorabeherako antolaketa berreraiki­ ahal izan da, 4 hc-ko zabalera duen espazio baten inguruan 360 m-ko esparru hesitua. Orduko etxebizi­tza ere berreraiki ahal izan da: solairu angeluzuzen bat, ia trapezio‑formakoa, hasieran egitura guztiz egurrez­koa eta erdiguneko zutoinen gainean eu­tsitako sabaia. Zutoi­nak eusten zituzten zuloen eta harriz­ko zirien seinaleak guztiz identifikagarriak dira eta ertz askoko poligonoen gorpuz­keraz­ko egitura horien forma zehazten laguntzen dute. Espazioaren erabilera handiena hesiaren inguruan gerta­tzen da; lehen al­dian ia erabat libre geldi­tzen ziren erdiko espazioak, gerora guztiz beteak agertzen dira. * Lehen bete­tze hau K.a. XIV.etik XIII.era bitartean koka daiteke, etxebizi­tzen aztarnek erakusten dutenez.<ref>A. LLANOS, A. c., 116. or.</ref> * Bigarren aldiko etxebizi­tza, harriz­ko zokalo gainetan al­txaturik eta egurrez­ko armaduraz estalirik izatearen ezaugarria duena dela dirudi. * Hirugarren aldi bat dago, hau da, eraikun­tzak harriz­ko zorua duenekoa. * Laugarren aldia, labore-nekazari­tzaren sarrera indar­tsuak eraginikoa izan zitekeena, ongi antolaturiko erretikula-formako ar­kitektura duena, erdiko espazioa zeharo okupatu eta zen­tzu estetiko nabariaz eztukatu eta margoturiko hormekin azaldu dena. Etxebizi­tzen barruan badira, halaber, haurren ehorz­keta erritualak, gure Herrian orain­tsu arte iraun izan duen ohituraren arrastoak, etnografiaz­ko lekukotasunen arabera. ==== Nafarroako Cortes ==== Garran­tzi berdinekoa, harrigarriz­koa ez esateagatik, 1946an Nafarroako Cortesen, Alto de la Cruzeko herrixken aur­kikun­tza eta ondorengo miaketak eta berreskura­tzeak egin dira. Agidanean zenbait kokaleku edo auzoen aztarnaz osatuak ziren mendixka artifizial honen azalera zabaleko lau alderdi gainean Blas Taracena, L.Vázquez de Parga eta O.Gil Farrés-en<ref>Excavaciones en Navarra. III. libk. (Iruñea, 1954). La Hoya (Araba) eta Nafarroako Cortesetako aurkikuntza bikainek, giza taldeen hiritar zibilizazioaren egoera oso ugaria izango zela irizten zutenei badirudi arrazoi ematen diela, hasi “atzerapenezkoak” kalifika litezkeen egoeratatik –kastroetako gehiengo giroa– bertan jaiotakoen oppida, atatus protourbano aurreratu bat arte, hau agian Hoyan soilik eman zena. (Eliseo GIL ZUBILLAGA, El instrumental metalíco en época romana en Alaba. Testimonio de actividades domésticas y profesionales. 10 Coloquio Intrn. Sobre la Romanización de Euskal Herria. T.II. Isturitze 9an, 1997, 559. or.</ref> lanak aberastasun handikoak izan dira euskal‑zeltiarren habitata ezagu­tzeko. Corteseko herrixka Bron­tze Aroaren K.a. 850 az­kenaldira, gu­txienez 500 bat urtetako aldian luzatuko zen, eta ez zituzten faltako suteak, sun­tsiketak eta berreraiki­tzeak. Cortes herrixkak etxebizi­tzak paraleloan zituen auzoen antola­keta du. Lurrak eskain­tzen zituen osagaiez eraikiak: lastoz eta ibarreko uholde-lurrez osaturiko zohiez eta Ebroren beheko terrazatan oso ugari diren azala kendutako pinuez eusten ziren etxeak. Etxebizi­tza horiek, guk irudika di­tzakegunak baino konplexuagoak ziren; izan ere, gela nagusiaz gainera bazituzten sotoa eta jakitokia. Ostilamendu ugari aur­kitu zaien etxeak dira; bestalde, kokapenean batasun bat duten kale luzeetan eta mehelin-hormez antolatuak daude. Auzo bakoi­tza batasun bat zen, autoritate eta ohituren eskubide tinkoa iradoki­tzen duen talde-ahalegin baten adierazgarri.<ref>J. MALUQUER DE MOTES, El yacimiento hallstático de Cortes de Navarra. (Iruñea, 1954), 2 liburuki.</ref> == Megalitismoa: Trikuharria == === Eraikun­tza megalitikoa eta bere esanahia === Baina, ar­kitektura aterpearen berez­ko behar horren irtenbide soil bat baino gehiago da. Gizakiak, fun­tsez­ko iraupen-senezko eran­tzun horren bizipenean bertan, berehala sumatuko zuen bere eskulana nabariarazi nahia, bere bizi­tzarako espazio baten mugaketa horren funtzioaren garran­tzia adierazteko: monumentua da ar­kitekturaz. Baina, herri abel­tzain eta ehiztarien artean ar­kitekturaren monumental izaera ez zen eman bere ingurunean, baizik eta erlijiozko izaera zuten ehorz­ketako eraikun­tzetan. Milurteko ba­tzuk lehenago, Paleolitoko ehiztariak halabeharrak asko kez­katuko zituen. Biziraute soila ez zen lehentasun bakarra. Herio­tza oso gauza misterio­tsu eta izugarria zen, eta posible zen denaren amaiera ez izatea. Inspirazio misterio­tsuen mesedea irabazi beharra zegoen. Horrela, bada, iri­tsi zen hai­tzuloa bizitoki bat gehiago izatera. Santutegi izatera ere iri­tsi zen. Barruko ilunpeak gorde ziren bizi­tza eta herio­tzari buruz­ko eta haran­tzagokoari buruz­ko zeremonietarako. Gainera, giroa gozoak gero eta sarriago bul­tzatu zituen garai hartako gizakiak kanpoan bizi­tzera. Baina, aldaketa horrek ez zuen beren bizimoduan benetako humanismoa galarazi, besteak beste, horrek bizi­tzaren eta herio­tzaren zen­tzuaz hausnar­ketak egitera bultzatuko zituen arren. Megalitismoari buruz, zenbait idazlek hitz egin izan dute izadiaz gaineko indarrei zieten begirunez zein beldurrez, eta talde eran­tzunak eragin zituen elkarte osoaren izuaz. Kontua da izadiaz gaineko izuak edo biziraupenez­ko eta bizimodu hobe baten helburuak elkarte mailan sentituak izan zirela, eta modu berean elkartearen adieraz­penak eska­tzen zituela. Horrela sortua izango zen ziur asko, gizakia bizi zeneko geografia osora hedatu zen megalitismoa. Eta megalitismoarekin batera ar­kitektura sortu zen, gaur uler­tzen dugun modukoa: espazio eta bolumena, babesleku eta monumentu den aldetik. === Megalitismoaren jatorria === Urte luzez eztabaidatu izan da megalitismoaren jatorria. Duela urte ba­tzuk, Mediterraneoaren ekialdetik zetorren zabalkunde-tesiaren aldera makurtu zen iri­tzi orokorra. Aldi moderno honetan, megalito mul­tzo handienak Europa atlantikoan aur­ki­tzen ditugunez, sartaldeko jatorria eman nahiago izaten zaie, gu­txi gorabehera, aldi berekotzat eta bertakotzat hartuz zenbait eskualdetan, erlijioa ulertzeko modu ba­tzuetatik eta aldeko zenbait baldin­tzetatik abiatuta, hala nola, hedapena demografikoa eta erreboluzio neolitikoak eraginiko ekonomia eta gizarte-baldin­tza berriak. Euskal Herriari dagokionez, megalito tipoen eta beraietan aur­kituriko ostilamenduen azter­ketek, “poligenismo edo zabalkunde neurri­tsua” esan daitekeen jarrera defendatzera jotzen dute ar­keologo ba­tzuk. Megalitiko fenomenoak –ez dezagun kultura megalitikoa esan, kultura desberdinetako esparruan emaniko gertakari bat denez– sartalde atlantikoko zenbait er­tzeko fokuetan izango zuen bere jatorria: Portugal, Bretainia, Hegoaldeko Ingalaterra, Irlanda, Danimar­ka eta Iberiar Penin­tsulan. Hain zuzen ere, Boch Gimpera, Maluker de Motes, Palol eta beste ba­tzuen ondoren, Arabar Errioxako megalitoetan Portugal aldeko eragina ikusi da. Horren arabera, euskal megalitoen zabalkundea, arabar aldeko lurraldera hain zuzen ere, sartaldetik eta hegoaldetik etorritako herri berrien eraginez­koa izango zen.<ref>Onartu dezakegu hirugarren milurteko betean “euskal alderdiko biztanleriak, lehendabizi sartaldetik eta hegoaldetik eta ondoren Katalunia sartaldetik zetozen giza taldeei esker, berekin zekarten erritual megalitikoa beretzat hartu zuela”. MALUQUER DE MOTES, Consideraciones... IV Symposium‑en 115‑115; berdin, Notas sobre cultura megalítica navarra. (Iruñea, 1963); ikusi halaber Teresa ANDRES RUPEREZ, “Las extructuras funerarias del neolitico y el Eneolitico en la cuenca media del Ebro: Consideraciones críticas”. P.V.n 1977, 38 znb., 65‑129 or.</ref> Askoz milurteko lehenago gizaki Neardenthalak bere hildakoak banaka lurpera­tzen zituen. Aldiz, Neolitoan, taldeka lurpera­tzea ohi­koa bihur­tzen hasi zen.<ref>Gehienetan uste izaten da Carnac‑eko (Bretainia) hiru pieza itzaleko trikuharri erraldoia banakako hilobia zela.</ref> Hain zuzen ere, ar­keologoen ustez, garai horretan biztanleriaren gorakada izugarria gertatu zeneko arrastoak aur­ki­tzen dira. Banakako ehorz­keten gainetik jarriko da nekropolia. === Trikuharria === Agian, Neolitoaren az­ken garaietan hasitako zabalkunde horrek Bron­tze Aroan zehar iraun zuen. Eta bere eraikun­tzak Burdin Aroan amaitu zirela dirudien arren, horrek ez du esan nahi gehiago erabili ez zirenik. Hilobi egitura bat da trikuharria, zutik sarturiko harlosa, ortostatosa, eta estalki modura beste ba­tzuez osaturiko ganbera bat da eta, aldiz­ka, sarbidea ere estalitako korridore bat duena. Hilobi gela, gehienetan ekialdetik sartaldera begira egon ohi da. Euskal Herritik kanpo ez da harri­tzekoa hurbilpenez­ko errenkadan kupula fal­tsuz estalitako dolmenak aur­ki­tzea. Lurpera­tzeak janarien eskain­tzekin –ardiak, ahun­tzak, behiak eta abarrekin– egin ohi ziren, eta tresnekin: zeramikak, landutako eta tailaturiko harriz­ko materialak, harri txiki geometrikoak, gezi muturrak, labanak, botoiak espatulak eta abar. Trikuharriak gizarte batasunaren ideia sendo bat baieztatu nahi du. Hemen ordea, trikuharrien gertakari hau, eraikun­tza eta estetikaren ikuspuntutik interesa­tzen zaigu soilik, nahiz eta ez genukeen alderdi tekniko eta formalen behaketari besterik gabe lotu nahi, baizik eta, ahal den neurrian behin­tzat, beren esanahietan zehar abiatu, giza eta gizarte-ikuspuntutik orain milurteko ba­tzuk euskal biztanleria nolakoa zen hobeto ezagutzeko. Trikuharri motak. Egituren, neurrien eta Euskal Herriko kokapen geografiko ugarien arabera, behartuak gaude bi trikuharri mul­tzo osa­tzera: mendietakoak eta ibarretakoak.<ref>J.M Apellanizek bere Corpus de materiales prehistoricos... delakoan, zeramikari zegokiolarik nahiago izan zuen geografi banaketaren arrazoiengatik, bi talde hauek izen hauekin bereiztea “Santimamiñeko Taldea” eta “Los Husosko taldea”.</ref> Mendietako trikuharriak monumentu txikiak izan ohi dira, normalean lurpera­tze gu­txikoak eta ostilamendu urrikoak. Ibarretako trikuharriak, berriz, eraikun­tza handiak dira hezurdura eta eskain­tza ugari dituztenak eta badirudi biztanleria handien guneak direla, herrixkako hilobiak bailiran. Ibarretako trikuharrietan egitura ere askoz soilagoa izan ohi da. Trikuharrien artean hainbat eratakoak bereiz daitez­ke: * Trikuharri luzea, angeluzuzena, bi edo gehiago ortostatoz osaturiko bi hormadunak, itxiak ala irekiak izan daitez­keenak, sarrera ixteko harlosa duten ala ez dutenaren arabera. * Trikuharri mo­tza harriz­ko kaxa soil bat da, hiru hormaduna, harlosa bakar batean murrizturik. Itxia ala irekia izan daiteke; trikuharri poligonala da ehorz­keta gelako zorua poligonala duelako, eta ba­tzuetan biribil aldera jo­tzen du; korridoreko hilobia, ehorz­keta gela, zoru karratu, poligonal edo biribila duenera korridore batetik sar­tzen dena; eta hilobi galeriaduna, aurrekoaren an­tzekoa, baina, gela eta sarbideko korridorea berezi gabea dituena.<ref>Ikus, trikuharrien tipologia ugariei buruzko azterketa oso osatua den, Juan Jose VIVANCOren, “Orientación y tipologia de los dólmenes de montaña y de valle”. E.A.A. 10 ean.1981,67‑144 or.</ref> Trikuharria babestu egin ohi zen tumulu edo mendixka artifizial batez estalirik. Ba­tzuetan tumulua eusgarri gisa, biribilean jarririko harriz inguratua izaten da, goitik behera jausi ez dadin. Bestalde, badira ehorz­ketarik eta trikuharririk gabeko tumuluak, bere horretan monumentu­tzat jo behar direnak. Funtzioa eta berez­ko esanahia izango zuten, zalan­tzarik gabe. Trikuharriak sarritan metatze deigarriz osaturiko estazioak izaten dira. Hori dela eta azter­ketak errazak izan dira. Hala ere, Euskal herrian katalogatuak hain ugari izanagatik –gaur egun 800<ref>Apellanizen “Corpus”ean (Munibe, eranskina 1973) 302 trikuharri kataloga­tzen dira. Carta Arqueológica de Vizcaia‑n 1984.goan, J.Gorrotxategi eta Mª Jose Yarrituk lurralde honetan soilik, trikuharri eta tumuluen artean ehun bat jasotzen zituen. Armendarizen katalogoan, 1987.goan ( M Teresa Andres, “El fenómeno dolménico en el Pais Vasco”. Munibe 42an, 141‑152. or.) 800 tik gora dira.</ref> baino gehiago izango dira–, sistematikoki oso zati txiki bat baino ez da miatu, batez ere Araban.<ref>Bereziki ikasgarriak eta garrantzizkoak dira J.Migel Barandiaranek aurkezturiko El Sotilloko (Arabako Errioxa) eta San Martingo (Guardia) trikuharriei buruzko berak zuzenduriko miaketen txostenak: Investigaciones arqueológicas en Alaba 1957‑1968. (Gasteiz, 1971) 135‑173 or.</ref> Baina oso zaila da data zehatz bat ezar­tzea, estratigrafiarik ez delako eta mugimendu horrek aurretik ehor­tzitako hilo­tzen aztarnak erretira­tzea eskatuko lukeelako. Antropologoen­tzat garran­tziz­koak izan dira trikuharrien azter­ketak, beraietan azaldu diren giza aztarnen iker­ketek emaniko ondorioengatik. Horrela miatu eta aztertu dira Aralar aldeko trikuharriak –hamabiren bat, gu­txi gorabehera–, Aiz­korrikoak –dozena erdiren bat–, eta Ataun‑Burunda aldean beste ba­tzuk, eta Araban En­tzia mendilerroan, eta abar. Telesforo de Aran­tzadik horietatik atera zituen euskal gizonaren iker­keta antropologikoak egiteko giza aztarnak, baina, batez ere, Nafarroako beste trikuharri askotatik. === Zenbait trikuharrien aipamena === ==== Araba ==== Araban aur­kitu eta miatu diren berrogeita hamar bat trikuharrien azter­keten arabera, badirudi, Maluquer de Motesen<ref>J. MALUQUER DE MOTES, “en torno a al cultura megalítica de la Rioja Alabesa”. E.A.A. 6an, 1974, 83‑100 or.</ref> hi­tzetan, Portugal sartaldeko zabalkunde megalitikotik zetorren Araba aldera trikuharrien ar­kitektura oso an­tzina iri­tsi zela; eta trikuharri-gune hauen gainean, une jakin batean beste osagai bat azaldu zela edalon­tzi ez­kila-forma berantiarreko kulturatik, dagokion gizarte aldaketarekin. Arabako trikuharrien artean badira aipa­tzeko moduko ba­tzuk: * Aiz­komendiko trikuharria Egilazen azaldutakoa, Euskal herrian aur­kituriko lehen historiaurreko monumentua da, ez da ez­kila-formako zeramikaren kultura baino lehenagokoa. * Zaharragoa da Guardiako San Martingo trikuharria, batez ere, trapezio-formako gezi muturrak erabil­tzen ziren garaikoa. * El Sotilloko trikuharria, Arabako Errioxan, bi pare ortostato dituen korridore hau 9 harlosez osaturiko ganbera batean buka­tzen da; hemen harriz­ko materialak eta zeramikak ugari azaldu ziren. * Letonan, Kur­tzebideko trikuharria Euskal Herriko zaharrenetarikoa da. * Arrizalan, Sorgine­txeko trikuharria. * Kuartango aldean beste ba­tzuk. * Bilarreko Sorginaren Txabolako (Chabola de la Hechicera) trikuharriak, Juan Mª Apellanizek eta Domingo Fz. Medranok zehaztasun eta xehetasun abera­tsez azterturikoak, hilobi megalitikoen an­tzinakotasun urrutikoa baiezta­tzeko balio izan zuen, gu­txienez Neolito aldiraino atzeratuz.<ref>“Chavola de la Hechicera‑ko (Elvillar, Araba) hilobia eta segmentaturiko galeria. Indusketa eta zaharberrikuntza”. E.A.A. 9, 1978, 141‑221 or.</ref> * Kripanen, Los Llanoseko trikuharria Arabako Errioxako trikuharrien marran ekialdeko muturrekoena da. ==== Nafarroa ==== Nafarroan bi eratakoak eta asko dira azalduz joan diren triku­harriak: mendikoak eta lautadakoak. Mendikoen artean Baztan aldekoak aipatu behar dira.<ref>F. ONDARRA, “Baztan eta inguruetako megalitiko monumentu berriak”. P.V. 138‑139,140‑141, eta 142‑143 or. (1975‑76)</ref> Lautadakoen artean, arreta bereziz aztertu dira Artaxonako hilobi megalitikoak: Portillo de Eneri­tzen eta Mina de Farangostea deri­tzanetan. Pasabidea duen trikuharri-mota da hau, ezaugarririk deigarri eta berez­koena, ar­kitekturaz­ko ikuspegitik, ganberako sarrerako ateak zulatuak izatea da, fun­tsean sarrerako zuloa erabat itxi nahi zela adierazi nahiko balu bezala.<ref>T. ANDRES RUPEREZ, “Artaxonako megalitiko hilarriak”. Munibe 140‑149 (1977) 405‑422 or.</ref> ==== Fran­tzia aldeko Euskal Herrian ==== Fran­tzia aldeko Euskal Herrian ere, megalitoen garaiko hilobi asko samar aur­kitu eta miatu dira, sarritan oso handiak ez diren arren. Duela urte gu­txi, azterturiko 104tatik, 68 Lapurdikoak ziren, 28 Nafarroa Beherekoak –hauen artean handienak, Gaxteenea, Bulun­tza, Xuberaxain, Armiaga–, eta 8 besterik ez Zuberoan. Gauza higikor guztiak desagertuak badira ere, azter­keten ondorioek baieztatzen dute sortaldetik sartalderako norabidea eta ehorz­keta izatea beren funtzioa.<ref>J. BLOT, “Nouveaux vestiges mégalithiques en Pays Basque. VIII. Contribution à la préhiatoire en Pays Basque”. Bull. Du Musée Basque 61 ean, 1974, 65‑100 or.</ref> === Kronologia === Ar­keologoei bereziki axola zaien gaia da trikuharrien kronologia zehaztea. Apur­ka-apur­ka, gertakari megalitikoaren an­tzinakotasuna onartua izan da, esan dugun bezala. Aur­kituriko ostilamenduak, metal-aurrekoa eta ez­kila-formakoa izanik, zaharrenak Az­ken Neolitoan eta Eneolitoan koka­tzen dira. Kur­tzebideko tumulo‑trikuharriko ostilamenduei C 14aren bitartez jarri ahal izan zaie data K. a. 2.945. urtean, 95 urteren aldearekin. Lehendik aipatu ditugun Arabako trikuharriak garai berekoak izan behar dute, gu­txi gorabehera. Beranduagokoak izan behar dute beren ostilamenduetan, ez­kila-formako edalontzien aztarnak azaldu zaiz­kien trikuharriak. Garai horretan kokatu behar­ko lirateke Sorginaren Txabola (Chabola de la Hechicera) trikuharriak, San Martingo goieneko maila, eta ia ziur Egilaz­ko Aiz­komendikoa eta Kuartangoko beste zenbait.<ref>“Kurtzebideko tumulu‑trikuharria Letonan. Indusketa txostena”. E.A.A. 10 ean, 1981, 19‑65 or.</ref> Eskualde honetako megalitoen eta beren ostilamenduen azter­ketatik Teresa Andrés Ruperezek, K.a. 3.300 eta 1.700 urte arteko trikuharrien eraikun­tzako sei aldi finka­tzen zituen. Denboraz­ko hedaduran trikuharrien erabilera Bron­tze Aro betera artekoa izatearen arrazoia egiazta­tzen du metalez­ko gai bakan ba­tzuen eta une horretan koka­tzen diren zenbait zeramika azaldu izanak. Dena dela, trikuharrien gertakaria erromatarren garaira arte iristen da, erabileran behin­tzat. Kristau aroaren hasieran desagertu egin zen, zeren eta erromatarren kulturak “elkarbizi­tzako alderdi guztiei eragin zien eta gizar­teko ideologiaren jarraipena moztu zuen, pixkanaka erlijio naturalista, tribuen arteko harremanak eta lurralde antolaketaren uler­mena geldituz”<ref>T. ANDRES RUPEREZ, “El fenómeno dolménico en el País vasco” Munibe, 1990, 152 or.</ref>. === Adieraz­pen sozial eta espirituala === Horien urrutiko jatorriaren gaiari berriro helduz, gertakari megalitikoak bul­tza­tzen gaitu jende haien gaitasun tekniko eta artistikoei buruz hausnar­ketak egitera. Eskualde ba­tzuetako trikuharrietako ortostatoen barrualdeko hormetan pinturak eta grabatuak aur­kitu dira, ia beti geometrikoak eta oso gu­txitan figuratiboak; baina halako ezer ez da aur­kitu Euskal herriko monumentuetan. Hemen, jende haien gaitasun artistikoaz ari garenean, ar­kitekturaz baino ez gara ari. Megalitoa da gure historiako lehen ar­kitektura monumentala. Arrazoi handiz ohartarazi izan da jarduera honek ehunka edo milaka lanordu sar­tzea eta hartan ematea eskatuko zuela, besteak beste, harlauzak ateratzea, garraiatzea, lan­tzea, eramatea, igo­tzea eta eraiki­tzea, baita gizabanako askoren ahalegin koordinatzea eta behar moduan gidatzea ere, lanaldi guztien plangintza egoki eta xehetasunez egiteko. Horrek guztiak ematen digu duela 5.000 urteko gizon haien gizarte hierar­kizatu eta bateratuaren ideia. Megalitoa da espazioari buruz­ko mugarria adierazten duen lehen ar­kitektura; lehen ar­kitektura, denborari desafioa egiteaz gainera, gogor egiteko eta bere gainetik jar­tzeko sortua izan da.<ref>F. CRIADO, M J. Ana RODRIGUEZ y F. DIAZ‑FIERROS, La construcción del paisaje: Megalitismo y ecología. Sierra de Barbanza (Galicia). Xunta de Galiziako argitalpena.(Santiago, 1986) 173 or. G.DELIBESen aipamena, El megalitismo ibérico. (Madril, 1985).</ref> Hain zuzen ere, megalito horien handitasun eta izaera menpera­tzailea, toki estrategikoetan nahita koka­tzea eta horretaz pen­tsatuz, Colin Renfrew‑ek argudioak iradoki­tzen ditu, hala nola, trikuharriak ez zirela hildakoen toki soilak izan, baizik eta bazutela mendera­tzen zituzten espazioen gaineko jabegoaren sinbolo izaera ere; lurraldearen ikur gisako zentzua zutela, eta, halaber, “lurraren etengabeko okupa­tzearen sinbolo iraunkorrak. Hain ospe­tsuak ziren monumentu hauen eraikuntzak, sarritan erlijioz­koa baino gizarte mailako eginkizun handiagoren bat izango zuten, elkarte bati ematen zioten izen onarengatik. Horregatik, esan daiteke bizien begirunez eraiki zituztela, hildakoen oroimenez baino gehiago.<ref>G. RENFREW, El alba de la civilización. La revolución del radiocarbono y la Europa prehistórica. Istmo argit. (Madril, 1986), 147‑151 or.</ref> Trikuharrietako indusketetan aur­kituriko gauzen eta ikonografia tradizionaletatik aldi berean desager­tzeak aztertu ondoren, Maluquer de Motesek ondorio bat atera du, itxura guztien arabera, erlijio izaeraren galera –aldaketa, esan behar­ko li­tzatekeena. Bere ustez “ziur asko, metalgin­tza eta meha­tzetako jarduerak gehi­tzeak eraginiko talde dinamikaren ondorioz eta beste herriekiko harremanengatik, eta bestalde, Bron­tze Aro guztian iraungo zuen aldi ikonoklasta bat erakarri zuen espiritualitate handiago baten garapenagatik” izan dena.<ref>J. MALUQUER DE MOTES, “Errioxa Arabarraren megalitiko kulturaren inguruan”. E.A.A. 6ean,1974, 83‑100 or.</ref> === Megalitokoak ez diren ehorz­ketak === Begien bistakoa da, trikuharrien eta beren hilobi izatearen azter­ketak megalitoak ez diren beste monumentuetara eramaten gaitu, tumulu egiturakoak eta zulodun eta ziztadun hilobiak begizta­tzera, alegia. Tumuluen azter­ketak arazo asko sor­tzen ditu, mende luzeetatik datorren nekazari­tzak goldaturiko lurrak direla-eta. Dena dela, tumuluetako ehorz­ketak arraroak izango ziren Euskal Herrian, aztarna gu­txi azaldu direla kontuan izanez gero: errausketa ba­tzuk, erretako giza aztarnak, eta zeramika eta harriz­ko ostilamendu xume ba­tzuk. Arte historialariari ez zaizkio erakargarri tumulu eta kobazu­loetako hilobiak, gordetako ostilamendu urriak direla eta, lanabesen teknikaren aldetik baino ez dira interesgarriak. Ehorz­keta berezi bat. Babestoki bat da an­tzinakoa izateagatik eta lurpetik ateratako giza aztarnetan aberastasun handikoa izateagatik ezagunenetako bat San Juan ante Portam Latinam toponimoaren bitartez ezagu­tzen den. J. L. Vegas Aranbururen taldeak 1985 eta 1991 bitartean buruturiko miaketaren ondorioz ikuspuntu antropologikotik ondorio ikusgarriak atera ditu. Milaka hezur zatik, 289 per­tsonen –ar nahiz emeren– ehorzketa azaldu dute; haietako asko dira gerra borrokaldietan jasotako gezikaden ondorioz hildakoak. Aztarnategiaren iker­keta kronologiko zorrotz batek oso denboraldi mugatu baten inguruan buruturiko ehorzketa­tzat jo ditu, K.a. 3.365 eta 3.035 urte bitartekoak, gu­txi gorabeherako. == Zeramikak == === Buztingin­tzaren adieraz­pena === Lehen aipatu dugunez, Epipaleolito aldian, aurreko aldietakoen garapenak suma­tzen diren harriz­ko tresnak erabil­tzen jarrai­tzen da: ekarpen txikikoak dira. Aiz­kora leunduak azal­tzen dira; tresna geometriko ugari eta igitai piezak izenekoak azal­tzen dira, aleak bil­tzearekin zerikusirik dutenak, zalan­tzarik gabe. Neolitoan zeramika azal­tzen denean zenbait berrikun­tza ere ikus daiteke, behar berriei eran­tzunaz, hala nola, aleak bihitegietan pila­tzea, elikagai modu berriak, eta abar. Ondorioz, gizarte egituretan modu ekonomiko berriak agertzen dira. Gure ikuspuntu guztiz estetikotik ez dugu ia ezer aipa­tzekorik, balio berezia duenik, epipaleolitotik gertuko oinarriz­ko harri langin­tzari buruz. Buztingin­tzaren behaketa eta azter­ketak, berriz, errazago erakar­tzen gaitu. Zilegi li­tzateke, mendeetan zehar, historiaurreko gizonak aurrera zeraman garapena buztingin­tzan argiago suma­tzen dela esatea, bai bere estetika sen­tsibilitatean eta bai arte sormenean. Esan daiteke buztinaren berez­ko biguntasuna eta zuzeneko eskulangin­tzarako erabilera errazak bultzatzen zituela jende haiek apaingarriak eta artea egitera, izatez iheskorragoak eta gogorragoak ziren beste langaien euskarriek ez bezala. Bizi­tza praktikoan eta egunerokoan buztinez­ko on­tziak erraz egoki­tzeak adierazten du erabilera orokorra izan zela. Horregatik esan izan ohi da, ozenegi agian, “buztingin­tza dela giza adimenaren sor­kari bikainen eta emankorrenetako bat”<ref>L. SILVAN, La ceramica del País Vasco. (Donostia, 1982) 41. or.</ref>. === Egituren garapena eta apainketa === Neolitoa. Buztingin­tzaren artea Euskal He­rri­ra Neolitoarekin iri­tsi zen. Euskal hai­tzuloetako zeramika, Neolitoko maila an­tzinakoetan aur­kiturikoa, besteak beste, eskuz egina, teknika zakarrekoa, kimikoki ez purua, arrauz­kara izateaz gain, ez da oso itxura gozokoa, bere akats eta irregulartasunengatik. Gogora di­tzagun aztarnategi ba­tzuetan aur­kituriko gaiei buruz­ko ondorioz­ko ohar ba­tzuk. * Arenaza Iean, Neolitora igarotze aldeko harriz­ko ostilamenduen artean, zeramika leu­na aur­kitu da; arrauz­kara da, eta dekorazio kardial eta txertatuak ditu. * Santimamiñen, ildo ebakien dekorazioa duten edalon­tzi kareztatuen zati ugari. * Kobeaga IIan, Ispasterren ez­kila‑formako edalontzia azal­tzen da jada. * Marizulon, Urnietan, zeramikak eta norberaren apaingarritarako gauzak maila berriagoetan. * Fuente Hoz‑en, Anuzitan Neolitoko zeramika zati bakar ba­tzuetara murrizten da; dekoratu gabeak dira eta beranduago hilobi mailan azalduko direnen an­tzekoak: pasta iluneko edalon­tziak, lauak, arrauz­karak * Ku­tzamenditik, Gasteiztik hurbil dagoen Olarizutik datoz ebakidurak dituzten zeramika zati ba­tzuk. Ez zeramikako gauza apur horietan, ez eta (K.a. laugarren milurtekoaren az­kenekoak) harriz­ko tresnetan ere, ez da aur­ki­tzen beren egitura edo dekorazioko gehigarriengatik zen­tzu estetiko bereziren bat adieraziko duenik.<ref>Euskal museoetan bildurik dagoen Neolito aldiko zeramika M MUÑOZ AMILIBIAk aztertua izan da, “El Neolitico del País Vasco” lanean. Problemas de la Prehistoria Peninsular‑en. IV Symposium. 107‑114 or.</ref> === Tran­tsizioko Neolitoa === Los Husosen transizioko Neolitoa K.a. 3.000. aldekotzat har­tzen den aztarnategian, Bilar herrian, Kantabriako mendilerroaren hegoaldeko isurialdean kokaturikoan, 1965 eta 69 bitartean Apellanizek miaturikoan, harri langin­tzaz eginiko xafla eta harraskagailu askoz gainera, zeramika ugari azaldu da, leuna, arrauz­kara. Baina, horretan azal­tzen da, jada, oinarriz­ko dekorazio bat, marra horizontalez egini­ko ebakidurak, triangeluak eta tresna zula­tzaileen grabatuak. Garai horretatik aurrera, zeramikan, modu desberdinetan eginiko aldaskak dituen apainketa bat zabalduko da, hau da, apartean modelatu eta edalontziak erabilgarriagoak izan daitezen gainean itsa­tsita, profilaren aldaketa bat eragingo dutenak. Horren guztiaren eransgarri dira gainazalen apainketa askotarikoak, behatz muturrez, azazkalez eta espatula-er­tzez gauzatuak, guztiak Euskal Herrian zabalduz eta mende askotako erabilerari eu­tsiz. === Eneolitotik burdinetara === Eneolitoaren az­ken aldean eta Bron­tze aldiaren hasieran alda­tzen eta zailtzen hasten dira zeramikaren profilak. Alda­tzen hasten dira eta askotarikoak izaten zeramikaren profilak; nabarmenak dira, besteak beste ko­no‑enbor egiturakoak eta karena gorenean duten beste ba­tzuk, Euskal Herriko uren banalerroaren goi‑lautada aldean kokaturiko kobazulo-bizitegi askotako ezaugarria den siluetak. Ez­kila‑formako zeramika. Metal garaietako trikuharri aztarnategiek ez­kila‑formako zeramikaren lekuko ba­tzuk eman dituzte, kultura horren gainerako esparruetan bezala, iparral­deko nahiz hegoaldeko eraginez apainduak, orrazeen apaingarriak, ildo ondadunak, sigi-sagak, ttanttoz beteriko triangeluak, hatz-markak eta abar. === Segida osoko bi aztarnategi === Euskal Herrian badira zeramikaren garapena etenik gabe jarraitu ahalko litzatekeen aztarnategi ba­tzuk, Az­ken Neolitotik hasi eta erromanizaziora bitartean. ==== Los Husosko zeramikak ==== Santimamiñeko taldean horrelako ezer aur­ki­tzen ez den arren, Los Husosko kobazuloetan baditugu, arestian esan dugun bezala, apaindu gabeko zeramika zati ba­tzuetan Neolitoko aztarna ba­tzuk. Baditugu, halaber, hasi Eneolitoko zenbait faseetako ereduetatik –pastilla bidez apaindutako zeramika arrauz­karak eta profil ireki zein itxiak dituztenak, nahiz karenatu ba­tzuetatik eta Metalen hasierakoak diren ez­kila‑formako edalon­tzietara bitartean–, eta ondorengo eredu ba­tzuk ere, esaterako, orraze apainketa berrikun­tzadunak; eta horrela Burdin Aro eta erromanizaziora arte. ==== La Hoyako zeramika ==== Talde berekoa den beste leku bat, zeramikaren garapen tekniko eta artistikoa ondo smarretik jarraitu dezakeguna da La Hoya herrixka. Herrixkaren kokapeneko lehen aldian K.a. XIV. mende inguruan, ebakiduraz­ko edergarriak eta on­tzien gainetan zenbait kasutan azal­tzen diren gainazal kordoidunak dituzten zeramikak daude. Kokapenaren bigarren aldian, ebakidura finez­ko teknikak, gero moz­keta apainketak, ildaskak, tonu gorri edo barbotina zuriz margotuak ikusten dira; baita beha­tzez, az­kazalez edo kordoiez eginiko grabatuak ere. Burdina II aldian, kultur aurrerapen nabariaren eragineko nekazari­tzan oinarrituriko ekonomiaren garaian, manganesoz pintaturiko laranja koloreko edergarriak eta gehienak abiadura lerromakurra duten apaingarri geometrikoak dituen tornu­ko zeramika heda­tzen da. Hauen ondoan badira eskuz eginiko beste ba­tzuk, pasta bel­tze­koak, ebakidura, moz­keta eta inprima­tzeak dituztenak. Egituraren arabera, era askotakoak dira, erabilera arrunteko mahaiko on­tzi zeramiketatik hasi, katilu, edalontzi, txarro, kantinplora eta abar, eta erabilera berezikoak, kopak, onilak eta abar. Moz­ketaz apaindutako kaxa hankadun bi­txiak eta biltegira­tzeko pieza handiak “batez ere, aleak gorde­tzekoak”.<ref>A. LLANOS, La Hoya... 110‑113 or.</ref> === Zeramika ale aipagarriak === Hiru milurteko iraungo duen eta herrian erromatarrek ekarritako beste eredu ba­tzuk sartu arteko on­tzigin­tza horretako estetikaren eta sormenaren sentiberatasuna pixkanakako garapena aipa­tzen ezin gelditu gaitez­keenez, saiatuko gara mul­tzo handi horretatik, eskulangilea artista bihurtu zeneko ibilbidea iraka­tsiko digun zenbait artelanen behaketa eta iker­keta nabarmen­tzen. ==== Ez­kila-formako edalon­tziak ==== Santimamiñeko taldea deritzon horretatik datorren adibideren bat jar­tzeko, gure arreta merezi du Pagobakoi­tzako ez­kila‑formako edalon­tziak, Gipuz­koan, Aiz­korriko Urbia zelaiko trikuharriren ostilamenduan aur­kiturikoa da; on­tziaren inguru guztian ebaki paraleloak dituen apainduria xume eta fun­tsez­koa duena –egun San Telmo Museoan dago. Apainketa ugariagoak eta konposaketa zen­tzu bizi eta nabarmenagoa dutenak dira Arabako Ar­keologia Museoan gaur egun gorde­tzen diren edalontzi ba­tzuk. El Sotillotik datorren ez­kila‑formako katilua zoragarria irudi­tzen zaigu, eta bereziki dotorea izan behar zuen bere inguruko jokoen balioa areagotzen zion eta irudi geometrikoz tarteka ebakiduretan zuen pasta zuria galdu aurretik; az­kenean, profil soil baten xarma gorde­tzen du, erritoaren distirarena an­tzo. Ez­kila‑formako profil irekikoa da Sorginaren Txabolatik ateratako edalontzi txikia, erretikulazko inguruketak, puntuak, marrak eta erronbo-guneak txandaka dituela, sabelalde osoa estalirik. ==== Zeramikako kaxak ==== La Hoyako on­tzigin­tzako bilduma joritik, arte historialariaren begirada, haren forma eta profil ugaritasunak erakar­tzen du eta, ugaritasun horretatik aukeraketa bat egin behar izanez gero, bikaintasunaren isla az­pimarratuko genituz­ke lau hanka gaineko zeramikaz­ko kaxa ospe­tsuak. Mende ba­tzuk beranduago, gogora ekarriko digute euskal etxe tradizionaletan erabilgarri eta apain­garri ziren ku­txa haien ebaketa, paraleloko moz­keta-zerrenden kontrastean, puntu, marra, singi‑sangaz eta triangeluez apainduriko kaxa horiek edertasuna. Neolito garaiko zeramiken apainketa urri eta landugabeak arte historialariaren arreta ez badu zirika­tzen ere, gauza bera ezin esan daiteke edergarritarako objektuez, sarritan nabariena apaingarri izatea bera baita, bakarra ez bada ere, erabileraren ondoan garran­tzi handiz datorrena. == Hormirudiak eta grabatua == Ez da eginkizun xamurra Burdin Aro eta Bron­tze Aroaren arteko mugak finka­tzea. Bestalde, paleolito osteko pinturek oso gu­txitan ematen dituzte kronologia nabarmenak. Berrienak Burdin Aroan eta erromanizazio aldian koka daitez­ke. Baina, Solaueva eta Cortesen badira batzuk Bron­tze aldiraino eta, ikerlari ba­tzuek ustez, Neolitoraino ere eraman behar­ko liratekeenak.<ref>Ikusi Apellaniz eta J.L. Uribarriren monografia: “Atapuertari (Burgos) buruzko azterlanak. –I. Suharrizko Galeriako Santutegia”. Cuadernos de Arqueologia de Deusto, 5. alean, 1‑197 or., non, testuinguru Neolitiko argi bateko zeramika apaindu bat duen Solacuevako santutegiaren antzeko bat aipatzen den.</ref> === Estilizazioak eta eskematizazioak === Hormetakoak diogu eta ez hai­tzetakoak, aipatuko ditugun pintura eta grabatu apurrak kobazuloetan aur­ki­tzen direlako; badira haiz­peen babesean, aire librean eta berriki miatu ditugun horma eta bizitokietan ere, Nafarroako Cortesen gerta­tzen den bezala. Ordenamendu formal eta estilistiko bati jarraituz, oraingoz badaez­padaz­koa besterik ez dena, eztabaidagarria eta izan daitekeenaren alorrera eramaten gaituen kronologia arazoa utzi eta, has gaitezen estilizazioak izenez aipa­tzen di­tugun aztarnak aur­kitu izan diren lekuak izenda­tzetik. ==== Solacueva ==== Jokano herriko Lacozmonteko Solacuevan, 1961ean J.M Barandiaran bere lehen probak egiten hasi zen, gerora indusketa zenbait kanpaina A. Llanosekin burutu bazituen ere. Delako kobazulo horretan zaz­pi maila ere izendatu dira, Bron­tze Arotik hasi eta erromanizaziora bitartean doan denbora luzeari dagokionak, alegia. Az­ken Bron­tze alditik erabili zen kobazulo bat da, baina, K.a. 700etik K.o. 300era bitartekoa izan daitekeen aldian bertan behera utzia izan zen. Kanpotik nekez ikus daiteke eta malkar harkaiz­tsu batean kokatua den kobazulo hau, Apellanizen ustez, beste kultura bateko kastroetako biztanleengandik gorde­tzeko babeslekua izan daiteke. Litekeena da, kobazulo hau bizitoki ez izatea, eta giza errau­tsik aur­kitu ez badute ere, erritoz­koak izan daitez­keen su-arrastoak agertu dira. Kobazuloa erlijio ospakizunetarako erabilia izan zitekeen, eta zen­tzu honetan ulertu behar­ko lirateke hormatik askatuta gaur egun blokeetan ikus daitekeen edergarriak. Grabatu apur ba­tzuk badaude, baina, pinturak dira gehien azal­tzen direnak. ===== Giza irudiak ===== Kobazuloaren egitura, galeria luze eta ia zuzen baten modukoa da, altuera bikoitz batean kokaturiko aretoa duena. Areto handi honetan daude giza adieraz­penak. Estilizazio oso nabarmen bat erakusten duten pinturak dira, hain nabarmenak izan ere, non, ez ginatekeen batere harrituko norbaitek benetako eskematizazio gisa izendatuko balitu. Nolanahi ere, Solacuevako irudi bati buruz ere ezin daiteke errealismoaz hitz egin –Llanos eta Maluquer de Motesek egiten duten moduan–, hitz honi arte historialariek ematen dioten esanahi arrunta eman nahi izanez gero. Irudiak marraztu zireneko harri-blokeen kokalekuari dagokien ordenamendurik badenik ez dakigunez, ez du axola zein ordenatan deskriba­tzen ditugun. Solacuevan giza irudiak ehiztarien ala gerrarien itxuran azal­tzen dira. Horietako ba­tzuk desagertu egin dira. Hobekien gorde dena eta estilizazioa dela esan daitekeena, marra soil ba­tzuen bidez marraztua dagoen ehiztaria ala gerraria da: arrauz­kara batek burua deskriba­tzen du; handik gorpu­tza adierazi nahi duen zutikako marra bat irteten da, eta horretatik beste marra ba­tzuk irteten dira gorputz‑adarrak adierazteko. Beste ezaugarri bat badu irudi honek, buru arrauz­karari gainjar­tzen zaion motots moduko bat. Beso eta zangoen tartea erdibi­tzen duen zehar­kako marra batek aldenik alde pasa­tzen du gorpu­tza, armaturiko gizon bat dela iradoki nahiez, zeren eta marra horren muturretan ar­kua eta gezia daude marraztuak. Badira oso an­tzeko estilizaziokoak diren beste irudi ba­tzuk eta bi ala hiruko taldeak –eta inoiz ez gehiago– osatu nahi balira bezala azal­tzen direnak. Gaur egun denak haurren marraz­kitzat hartuko genituz­ke, estilizazio horrek eran­tzungo balie, ez ezintasun tekniko bati, baizik eta, gerra edo ehizarako eszena baten mugimenduak biziago­tzeko ahaleginari. ===== Marra eta trazuak ===== Solacuevako marraz­kien estilizazioa areagotu egiten da areto handiaren aurreko galerian marraztuak diren eszenetan. Mugarik gabeko punturantz biltzen diren marra eta trazu sailak dira, eta erdian animaliak diruditen irudi eskematiko ba­tzuk ager­tzen dira; horien gainean zentimetro gu­txira giza irudi eskematiko bat ikus daiteke. Armando Llanosek eman du irudi hauen interpretazio posiblea irudi­tzen zaiguna. Marrak elkar­tzen diren tokian, erdigunean, konposaketaren behe eskuinaldeko ertz baterantz korrika doazen animalia ba­tzuk daude, loberak izeneko ehizarako tranpak direla pen­tsarazten digu, Ar­kamo eta Gibijoko lurralde hauetan halakoak erabiltzen baitziren duela gu­txira arte.<ref>A. LLANOS, “Las pinturas rupestres esquematicas de la provincia de Álava”. Estudios del grupo Espeleolítico Alaves‑en (Gasteiz, 1963) 112. or.</ref> Dena dela, gaur­ egungo arteak hain berez­koa duen intuizio baten eran­tzuna dirudien estilo honen jarioak, faktore plastiko soilen bitartez adieraziriko hiz­kerak, eragozten digu haurren marrazkien antzera begira­tzea Solacuevako artisten pintura. ===== Apaingarri eskematikoak ===== Hai­tzulo beraren beste puntu ba­tzuetan ikus daitezke, eskematizazioaren garapenagatik, apaingarri interesgarriak: ba­tzuk geometria soilera ekarriak; angelu-erlazioa duten puntu eta marrak, ia beti dinamismoa eta mugimendua iradokitzen dutenak, gaur egungo gizakiontzat interpretatzen ezinez­koak. ==== Alto de la Cuz ==== Alto de la Cruz‑en Corteseko aztarnategian azaldu ziren marrazturiko lehen irudi estilizatuak, 1950ean. Herrixkako etxebizi­tzen horma bakarretik gera­tzen zen hartan azaldu ziren K.a. 650 eta 550 urte arteko kronologia duten irudiak. ===== Margolanak ===== Eskematizazio geometriko zorro­tzak dira. Marra zuzen eta triangelu alderako joera nabari zaie. Ez‑figuratiboak diren apaingarri geometriko marraz­koen ondoan, garbi igar daiteke giza irudi bat, bi triangelu soilez osaturikoa. Ia esan daiteke XX. mendeko arte abstraktu geometrikoaren ereilea dela, 2.500 urtetarako distan­tzian, Burdin Aroko jende haien urrutiko kimuak. Armando Llanos ez zen ausartu Cortesko eta Solacuevako gizakiari buruz­ko pinturen kronologia Az­ken Bron­tze aldira baino atzerago eramaten; hain justu, aldi horretako zeramiken an­tza aur­kitu zielako, eta hildakoen gurtzan erabiliak zirenak direla dio. Apellaniz hain beranduko kronologiarekin<ref>J.M APELLANIZ, “El Grupo de Los Husos durante la Prehistoria con cerámica”. E.A.A. 7an, 1974; ikusi halaber, “Interpretación de la secuencia cultural y cronólogica del Castro de las Peñas de Oro (Zuya, Alava)”. Muniben, 1974, 1‑2 znb. 3‑26 or.</ref> ez dago ados, Llanosen tipologia bera ere ez du onargarria ikusten, garapen-iriz­pidea erasten bazaio, kobazulo‑santutegi bateko –Solacuevako– pinturak, Levanteko artearekin zerikusi handiagoa dutenak, eta aire libreko –Nafarroako, Cortesko– herri baten arteko desberdintasunak argudiatuz. Bestalde, ez dago pintura hauek Burdin Arokoak direla ziurta dezakeen aur­kikun­tza estatigrafi­korik. Hala ere, bat dator A. Llano­sekin hildakoen gurtzan erabiliak direla esatean.<ref>J.M APELLANIZ, El arte prehistorico del Pais Vasco y sus vecinos. (Bilbo, 1982) 192‑193. or.</ref> === Alderaketa Levanteko margolanekin === ==== Solacueva ==== Ezin uka daiteke arrazoirik badela, batez ere, Levanteko artearekin pareka­tzeko Solacuevako pinturak –eta ez hain­beste, Cortesekoak–, biek eskematizaziorako duten joaera eta mugimendua iradoki­tzeko irrika dela-eta. Haatik, euskal pinturetan, beste espiritu bat onartu behar­ko li­tzateke, bilakaera horrekin batera. Hasteko, Levanten, giza irudiaren pinturak hain dira ugariak, non alde handia dagoen euskal lurrean duen adieraz­pen apurrarekin. Levanteko pinturak, oso ugariak izateaz gain, beharbada goiztiarragoak dira, Kalkolitoan azal­tzen diren bezala azal­tzen baitira Neolitoan ere. Estilistikoki Levanteko artean estilizazioa ahulagoa da eta pintura errealistez ezin hitz egin badaiteke ere, bai esan daiteke nolabaiteko espresionismoa lor­tzen duela, azaldutako gaia oso adieraz­korra izatera iristen baita. Mugimenduaren eta giza taldearen artea da. Badirudi gizonak animaliak baino garran­tzi handiagoa duela. Hain zuzen ere, gizona talde-bizi­tzan ikus daiteke. Per­tsonaiek elkarbizi­tzako zereginetan esku har­tzen dute: zeremonietan, ehizan, borrokan. Levanteko ertilariari irrika bizia sor­tzen dio orain ekin­tzak eta mugimenduak, gizakia eta animaliaren gorputz egituraren silueta oroiterazleak baino askoz gehiago. Franko‑kantauriar artistak, berriz, irudia normalki eskema geometriko batera mugatzen du. ==== Yurdinasko babespeak ==== Erabakitako estilizazio eta eskematizazio arteko zatiketa ez da erosoa, ez da egokia gerta­tzen, zenbait margolan tipologia horren barruan sailkatu behar denean. Hori gerta­tzen da, adibidez, Araba hegoaldeko lurraldean, Urizaharrako Yurdinasko babespean aur­kitu direnekin. Bi margolanez ari ga­tzaiz­kizue, emakume bat eta abelgorri baten burua dira, bi margoren konbinaketaz, gorriaren eta marroiaren, teknikaz eginak dira eta tinta lauaz. Emakume irudia aurrez ikusten da, puntadun er­tzaz buka­tzen duen kanpai-formako gonaz jan­tzia, udare itxurakoa du burua eta buruz behera jarria dago, Y moduan besoak dituela. Irudiak 28 x 15 cm neur­tzen du. Abelgorriaren burua saiheska dago eta iparrera begira. 21 x 15 cm neur­tzen du. Litekeena da animaliaren zati bat besterik ez izatea; izan ere, horman zenbait zati urratuak baitaude. ==== Peña del Cantero ==== Iruñeko sakanean, Etxauri herrian, ustekabean Harginaren Hai­tza deri­tzan tokian, margo okre gorriz margoturiko hiru irudi­txo aur­kitu ziren:<ref>I. SANTISTEBAN, “Primeros vestigios de pinturas rupestres en Navarra”. P.V. 112‑113 an, 1968, 327‑328. or. Ikusi halaber, I.BARANDIARAN eta E. VALLESPIren, “Prehistoria de Navarra”. Trabajos de Arqueología de Navarra 2 an (Iruñea, 1984), 185‑186. or.</ref> * lauoineko bat, nahiko eskematiko eran marrazturik duela ingurunea, oso isats mo­tza eta muturretik hasi eta isats-muturrera 6,5 cm neur­tzen duena, ahun­tza izan daiteke; * ahuntz bat oso garbi adierazten duen beste irudi bat, tinta lauaz margotua eta 8 bat cm neur­tzen du eta ez dago osorik, atzealde guztia falta bai­tzaio; * eta giza irudiko gorputza, silueta trake­tsekoa eta osatu gabea gainera, zangoen behealdea eta besoak falta bai­tzaiz­kio; hau ere tinta lauaz margotua dago eta 13 cm baino gehiago du garaieran. Beste adierazgarri ba­tzuenak izan litez­keen beste zati bakan ba­tzuk ere badaude, zaindu gabeak. Pintura hauek hego‑ekialdera begira­tzen duen haiz­peko babesleku batean aur­ki­tzen dira, eta ez daude sarbide errazean, lurretik 10 m goragoko leku batean. Etxauriko pinturek ere badute kronologiaren arazoa. I. Santistebanen 1968ko lehen azalpen batean Levantekoaren moduko erreferen­tzia bat iradoki­tzen zuen, hipotesi soil baten modura. Baina, nahiko nabarmena den eskematizazio alderako joerak eta mugimenduzko eszenarik ezak, hipotesi hori ez du osorik ziurta­tzen. Bere garran­tzia ,bestalde, beste baldin­tza berezi batetik dator: bere kokapena. Lehendabizi aztertu zituzten ar­keologoek adierazi zuten bezala Etxaurin irudi horien azalpenak garran­tzi berezia du, delako ebiden­tzia hauek ezezagunak ziren eskualde horretan zabalagotu egiten duelako labar-arte eskematikoen adieraz­penak dauden kokapen-gunea”.<ref>I. BARANDIARAN eta E.VALLESPI, O.c., 185. or.</ref> ==== Lazaldaiko hai­tzuloa ==== Gorengo mailako eskematizazioak dira Zuia herrian, Zarate herritik gertu, Gorbeia mendiaren hegoaldean kokaturiko Lazaldai hilobi-hai­tzuloan azal­tzen diren irudi eta pintatuak. Sarreratik 62 m-tara, erdiko galerian eta berau bitan bana­tzen deneko hiru galerietako batean daude. Margo bel­tzez horman margotuak, oso ulermen gai­tza duten zenbait lerro- eta puntu-zerrenda azal­tzen da. Maila berean aur­kituriko osagaiengatik margolan hauei Burdin Aroko data izan dezakete,<ref>A. LLANOS, “Las pinturas rupestres...”. Estudios del Grupo Espeleológico Alavés, (Gasteiz, 1963), 113. or.</ref> baina erromaniza­ziora arte ere atzeratu daitez­ke. ==== Liziti hai­tzuloa ==== Gibijo mendilerroaren Ekialdeko hegian, Ardagoya herritik gu­txi gorabehera 2 km-tara dago Liziti hai­tzuloa, areto moduko zabalera batean buka­tzen den galeria luze bakar bat du, luzeran neurria 135 m-tara iristen delarik. Hai­tzuloaren bukaera aldera, ez­ker eta eskuin margoturik, bakan diren marra soil ba­tzuk ikusten dira. ==== Los Moros hai­tzuloa ==== Horren an­tzeko zenbait aur­ki­tzen dugu Arabako Atauri inguruan, Los Moros edo Peña Rasgada hai­tzuloa izeneko zulo batean. Luzeran 15 m baino ez dituen kobazulo­txo batean sarturik, luzeran 50 m dituen kobazulo batera iristen da, hezur eta zeramika aztarnaz aparte, irudirik gabeko bel­tzez margoturiko man­txa ba­tzuk aur­kitu dira; beste kobazulo­txoetan azalduz doazen beste marra eta ttanttoen an­tzekoak dira. Pen­tsatu izan da, geometria hu­tsez­ko irudi hauek, kobazulo hauen ehorz­keta izaerarekin zerikusirik izango dutela eta ondorioz litekeena dela Bron­tze Aroan kokatu behar izatea, eta Corteskoa bezala, beste zenbait Burdin Aroan agian, erromanizaziotik oso hurbil. Mundu honi dagoz­kienak dira Nafarroako Basaurakoa eta Uriogañakoa, Lapurdiko Sarako Faardiko Harria hai­tzuloak. === Santimamiñe Taldea === Az­pimarratu ditugun pintura hauek guztiak “Husos taldekoak” deri­tzan aztarnategikoak dira. “Santimamiñe taldekoak” esaten diogunetik eredu bat bederen gogoratu dezakegu. ==== Goikolauko hai­tzuloa ==== Biz­kaian, Berriatua udalerrian dagoen Goikolau hai­tzuloa galeria estu eta motz bat da. J. M Barandiaranek bizitoki eta ehorz­keta aztarnak aur­kitu zituen bertan. Hormetan, berak Goi-Paleolitoko­tzat jo zituen grabatu ba­tzuk aur­kitu zituen, eta, bere ustez, osatu gabeko animalia eskematizazioak ezagutu zi­tzakeen. Grabaturik aur­kitu zituen, halaber, argitu ezinez­ko zeinu ba­tzuk, trazu solteak ziren, bakanak edo guru­tzatuak, Burdin Arokoak ziruditenak. Zenbait iker­tzailek ez du uste halako forma ugaritasuna baiezta daitekeenik, beraz, ezta halako kronologia tarterik ere; ai­tzitik, halakoen ustez Az­ken Bron­tze aldiari dagoz­kio.<ref>J.M APELLANIZ, El arte prehistorico..., 207. or.</ref> ==== Urra­txa III hai­tzuloko errekarri margotua ==== Arte abstraktuari buruz­ko ala abstraktu alderako joerakoari buruz­ko kapitulu hau buka­tzeko, gure ustez, inbentarioak irabaztekotan eta agian an­tzinakoa delako, merezi duela aipa­tzea orain berriki Biz­kaiko Oroz­kon Urra­txa III hai­tzuloan aur­kituriko har­koskor margotua. Errekarri bat da, luzean 82 mm, zabaleran 39 mm eta lodieran 22 mm dituena. Gainazaletako batean, ziur asko burdin oxidoaz eginiko koloregai gorriaz zehar­kako hamaika marra paralelo margotu ziren. Marrak, etenak diren ttantto gorri txikiz osatuak dirudite –delako itxura hau nahita egina dela ulertu behar da, ez margo eror­tze soil baten antzera. Har­koskorraren iz­kinetan eta az­pialdeko alderdian ere tanto txiki ba­tzuk ikusten dira, marratan baino bakanagoak. Marraz­ki mota hauek sarritan ematen dira Fran­tzia aldeko har­koskor margotuetan, baina, harri gaineko zehar­kako marren paralelismo hau Penin­tsulan ezezaguna da. An­tzeko errotarriei eta kobazulo berean aur­kituriko hezur aztarnei C14 bitartez eman zaien dataren arabera, badirudi Urra­txako errotarriari Kantauri aldeko Azil aldiko data eman behar­ko li­tzaiokeela.<ref> M MUÑOZ, El yacimiento de la cueva de Urratxa III (Orozko,Bizkaia). Deustuko Unibertsitatea, (Bilbo, 1997).</ref> Data honek eta Urra­txako errotarriaren zehar­kako marren fun­tsak, Mesolitikoko plaketen eta hezurren arazoa birplanteatuko liguke, hauen gainean ere zehar­kako marra paraleloak aur­ki­tzen baitira eta ar­keologoek ezin argitu izan dute nahita eginiko zeinu artifizialak ala azala gal­tzeak eraginiko marra soilak diren. === Kronologia, estetika eta esanahiari buruz­ko hausnar­tzeak === Paleolito osteko aldi horietako hai­tzetako pintura ia guztien ezaugarri komun gisa honako hauek aipatu dira: kobazulo barrunbetan azal­tzen dira eta gehienetan sarreratik urruti samar, gainera; gorriz ala bel­tzez margotuak Yurdinasetan baino ez daude; harri­tzar handien er­tzetan margotuak daude; denak neurri txikikoak dira; eta ar­keologia emarietan leku emankor direnetan aur­kitu dira. Baieztapen hau egin ondoren, Euskal Herriko pintura eta grabatuen behaketa eta azter­ketak bi galdera eginarazten ditu historialariaren buruan: kronologia eta esanahia. Kronologiari buruz, batek sartaldeko arte historiaren prozedura ezagu­tzen duela-eta, senak bul­tzaturik joaten utziz­ gero, estilizaziotik abstraktu alderako, pixkanakako eskematizazioan zehar batetik bestera ondorioz etengabe pasa­tzearen prin­tzipio orokorra, agerikotzat onartuko li­tzateke, 1954.an Camon Aznarrek proposa­tzen zuen modura; eta horren arabera, onartuko luke nolabaiteko kronologia bat A. Llanosek 1966an egin zuen moduan, honela aur­kez daitekeena: erdi naturalismo oso estilizatua nabarmen­tzen zaien pinturak, Az­ken Bron­tze aldian sar daitez­ke; eskematikoak eta beste nahasturiko konposaketa dutenak, Burdin Aroan kokatuko lirateke, eta gu­txi-asko geometrizatu abstraktuak Az­kan Burdin Aroan, eta Erromanizazioan bertan ere sartu behar­ko lirateke. Baina, gauzak ez dira hain samurrak, lehen genioen bezala, zenbait lekutan zeinu abstraktuak eskematizazioak baino zaharragoak direla egiazta­tzen baita. Pintura hauen esanahiari buruz, ehorz­ketei loturik azal­tzeak pen­tsarazi du nekrologiaz­ko izaera adierazi nahi dutela.<ref>J. Camón Aznarrek Las artes y los pueblos de la España primitiva (Madril, 1954) lanean jadanik, kapitulu batean eman zien interpretapen hau.</ref> Nolanahi ere, ez da erraza haraindiko zen­tzuaren ideiatik kanpo gera­tzea. Eta honi gagoz­kiolarik oso interesgarria da, eta arreta nahiz iker­keta merezi dutela irudi­tzen zaigu, A. Llanosen oharrak; C.G. Jung‑en pen­tsamendua gogoraraziz, hark arte barnerakoia, matriar­kal aldeko gizarte batekin eta nekazari­tzako ekonomia garbi batekin lo­tzen ditu, bi ezaugarri hauek Euskal Herrian milurtekoetako tradizioan ezagutu izan baitira.<ref>J. CARO BAROJA, Nosotros los Vascos. (Bilbo 1995). Ikusi halaber, A. ORTIZ OSES, El inconsciente colectivo vasco. (Donostia, 1982).</ref> Bestalde, dena dela ere egiten den interpretazio horren norabidea geografikoa, Paleolito osteko aldi abstraktu alderako arteari ematen zaion balio barnekoi eta espiritualak eduki dezake azalpen bat ikuspuntu diakroniko batetik, historiaurreko artearen –eta zehaz­ki aldi historikoetako artearen– gorabeheretan paralelotasun bat ezagu­tzen badugu. Arte historialariak, eta kristau artearenak are gehiago, froga dezala, arte sinboliko, eskematiko eta abstrakzio joerako batez ordez­ka­tzeko, zenbait alditan arte naturalistatik urrun­tze edo bertan behera uzte bat eman den guztietan, bizi­tzaren ikuspegi guztiz haraindiko batek behartuta sentitu diren per­tsona edo talde sozial batetik etorri dela halako indar berri­tzailea. Kristautasunaren kasuan, froga daiteke espiritualitatearen neurriz kanpoko heterodoxia eta Eliza paleokristau guztiz espiritual eta mistiko baten mirak, irudiak bazter­tzera eraman izan duela beti. Arrazoi osoarekin, beraz, pen­tsa daiteke an­tzinako historiaurreko aldi haietan ere, pintura sinbolo horiek eta hain errealismo gu­txiko artearen eskema horiek “per­tsonen egoera espiritualari barru barrutik loturiko kon­tzeptu eta sen­tsazioak argi­tzeko sortu zirela, eta, ez, ukitu daitez­keen gertaera materialak isla­tzeko”<ref>A. LLANOS, “Resumen tipológico del arte esquemático en el País Vasco‑Navarro”. E.A.A. Izan, 1966, 157. or.</ref>; honek ez du eragozten zenbait egoeratan, historian beste ba­tzuetan gertatu den moduan, beste helburu pragmatiko ba­tzuk ere eginkizun horri eranstea, hala nola, apainketa eta edergarritakoak soilik. Hau da Nafarroako Cortesen etxebizi­tzatako pinturetan ikus daitekeena. Bestalde, Metal Aroetako abstraktu joerako pintura horien atzean, errealitate espiritualei eta haraindikoei irekitako talde sen­tsibilitate bat taupaka ari zela suma­tzeak ez du ezer askorik esan nahi arte historialari baten­tzat. Jakin nahiko genuke, sen­tsibilitate hori zein ideologia edukitan gauza­tzen zen, historiaurreko gizakiaren biho­tza eta eskua dardararazten zuela dirudien haraindikoaren sentipenak zein sinesmen zeha­tzetan har­tzen zituen profil dogmatikoak. Eta horretaz, oraingoz guregana etorri diren marraz­ki eta pinturak zenbat eta ez-figuratikoagoak izan, orduan eta handiagoa da gure ezjakintasuna. == Apaingarriak eta tresna erabilgarriak == [[File:Etor-iruñea-zaldia.jpg|thumb|Zaldiaren eskultura fibula batean]] Izenburu honekin giza gorpu­tza apain­tzeko erabili ohi den gai sail handi batez aritu nahi dugu. Bi dimen­tsioetako marraz­ki, pintura eta grabatuen alorra utzi eta hiru dimen­tsioetako lan plastikoetan jarriko dugu gure arreta. Ar­keologiak, erabilkortasunaz gainera, eginkizun estetiko eta arte balioak ezagu­tzen zaizkien gauza ugari atera­tzen ditu lurpetik, erasten zaien eginkizuna aren araberako multzotan sailkatuz: fibulak, gerriko-belarriak eta krisketak, botoiak, orra­tzak eta abar. Balio du, ba­tzuetan bi helburu –estetikoa eta erabilgarria– dituen gauza hauen erakusgai mul­tzo zabal honi kapitulu motz bat eskain­tzea, bi eginkizun hauen harmoniak, mende historikoetan, arte mota desberdinei ku­tsua emango baitie: ar­kitekturari –nola ez–; beste askotan, berriz, eskulturari eta bereziki lehen txikiagoak zeritzaten eta orain guk luxuz­koak izendatu nahiago ditugun beste horiei. Hauetako kasu askotan, apainduraz­ko eta estetikaz­ko helburua nagusitu egiten da, askotan beste helbururik gabea izanik, besokoekin, eraztun, koilare eta abarrekin gertatu ohi den moduan. Gure ar­keologoak gauza hauetatik guztietatik eredu ugari ari dira atera­tzen trikuharri, kobazuloetako hilobietatik, eta Euskal Herriko gainerako aztarnategietatik, Neolitotik hasi eta historiaurreko aldiei dagoz­kienak. K.a. IX. mendetik hasita, Baskonian sar­tzeko zenbait herrik erabili zituzten bideei buruz­ko ar­keologoen eztabaidetan ez gara hasiko sar­tzen, ezta Euskal Herrian kokatu eta kobazuloetan, haiz­peko babesetan, kastroetan eta herrixketan bizitu ziren jendeari dagoz­kion aztarnen araberako kultur berezitasunak eta sailkapenak egiten ere. Aur­kikun­tza hauek gaur egun bildu eta museoetan erakusten dira, beren ingurune naturaletik urruti, alegia. Gauza hauen behaketan arituko gara, berauenganako arreta eta azter­ketan, arte ikuspuntutik sumatu daitekeenik baldin badute behin­tzat; ar­keologoek egin ohi duten moduan, haien kronologia zeha­tzaren arazoa zabalik utziz. Apaingarritarako gauzak edozein motatako tokitan aur­ki­tzen dira: kobazuloetan, kobazulo­txoetan, zuloetan, hilerrietan, trikuharri eta edozein eratako lurpera­tzeetan, hilku­txen zelaietan, herrixketan eta abar. Araban soilik, 1986an, 70 lekutako gauzak atereak ziren. Materialak ere edozein eratakoak dira: harria, hezurra, kristala, marfila eta metalez­ko zenbait. Egiturak ere desberdinak dira, baita eginkizun bera duten sailekoen artean ere. Zin­tzilikarioak adibidez, badira biribilak, angeluzuzenak edo trapezioak; ba­tzuetan osorik eskuratu dira, zatiak gehienetan; badira tutu-formakoak, esferak, zilindro-formakoak eta abarretan segmentaturikoak. === Aztarnategiak === ==== Abaun­tzeko aztarnategia ==== Abauntz hai­tzuloko<ref>Pilar UTRILLA eta C. MAZO, “Informe preliminar sobre la actuación de urgencia en la cueva de Abauntz”. Trabajos de Arqueologia navarra,11, 1993‑1994, 9‑30. or.</ref> indusketetan kanporaturiko emarien artean daude an­tzinakoenak. Han aur­kitu dira harrizko eta bron­tzez­ko apaingarri ugari: hobi sakoneko lurpera­tzeari loturiko 20 hezurrez­ko espatula –horietako zor­tzi, osorik eta bikain gorde direnak–; hezurrez­ko 16 pun­tzoi eta apaingarritako zin­tzilikario modura erabilitako zenbait objektu, basurde-letagin landu ba­tzuk, suharriz­ko 17 gezi mutur; harri, hezur edo maskor gainean zulaturiko 28 objektu eta kontaezin ahalako haina disko‑formako aleak. Sail honen barruan lepoko baten an­tzeko koilarea nabarmen­tzen da, basurde letagin izugarri batean egina, kanpoaldeko diametroa ia 15 cm‑koa duena. ==== Cortesko aztarnategia ==== Nafarroako mugetatik irten gabe, baina Abaun­tzetik oso urruti –eta denboran ere gureganantz salto handi bat eginez–, jada aipatua dugun Alto de la Cruz herrixkan, Nafarroako Cortes deri­tzanean, metalez­ko material ugari aur­kitu dugu: fibulak, gerriko-belarriak, ar­kuak, besokoak, lepokoak, botoiak eta abar. Mul­tzo hau K.a. VIII. mende az­kenaldi eta VI. erdialdean kokatu behar da.<ref>J. MALUQUER DE MOTES eta beste., “Alto de la Cruz, Cortes de Navarra. Campañas 1986‑1988”. Trabajos de Arqueologia Navarra 9, 1990.</ref> Material horietatik gauzarik adieraz­korrenak direlako aipa di­tzagun euskal lurraldeetan oso arruntak ez diren malguki bikoi­tza duten fibulak. ==== Torrazako aztarnategia ==== Nafarroa erdialdeko aztarnategietatik atera ahal izan diren eta gaur egun Iruñean, Nafarroako Museoan, erakusgai diren apaingarriak ere ugari dira. Metal gaineko apainketak ez dira ugari izaten. Ziur asko zeltiberiar herriren batek fibula eta beste metalez­ko gauzen gainetan eginikoak, Nafarroako, Balterran eta Torraza deritzon beste leku batean aur­kitu direnen antzekoak, garran­tzi handikoak dira. Mul­tzo horretatik, aipa dezagun bereziki bron­tzez­ko diadema bat, Maluquer de Motesen ustez, Ebro sakaneko Burdin Aroko bi­txitegiko ale bakar­tzat hartzen dena. Irregular­ki mozturiko zinta bat da, gainaldea ponpatua eta er­tzetara mehetua. Hallstatiko aldian egin ohi zen moduan, mailukadaz sakaturiko biribil-sailez apaindurik. Zentrokide diren biribilez osaturiko zor­tzi botoi­ko hiru lerrokadek osa­tzen dute piezaren alderdi zabala eta diametro handiagoa duten beste ba­tzuk koka­tzen dira er­tzetan, konposa­tzeka bikain bat sortuz. Teknikari begiratuz K.a. 450 eta 400. urte aldeko data eman zaio. ==== La Custodiako aztarnategia ==== Neolitotik hasi eta erromanizaziora arteko ar­keologiako materialetan oso abera­tsa den Ebroren ibarreko protohistoriako herrixkarik aipagarriena den Nafarroako Vienako La Custodian aur­kituriko gerriko-belarriak garran­tzi handi­koak dira. Aztarnategi horretatik 16 gerriko-belarri atera ziren: bi zelta erakoak eta 14 iberiar erakoak, ia denak zatikiak. Filigranaz­ko lan fin eta abera­tsa duten bron­tzez­ko piezak dira, eta denak ere apaingarri guztiz geometrikoak dira, lerromakur eta kiribil ugariekin. Badira pieza lauak, baina beste ba­tzuk trazu bikaineko ebakiak dituzte –trokelatuak ala sakatuak– eta beren metala galdua duten urrez ala zilarrez damaskinatuak. Estetikoki edertasun handia izango zuten bai lerrozuzen eta lerromakurren konbinazioen erritmoagatik nahiz apaingarritarako osagai bertikal eta etzandakoen kontrasteagatik.<ref>Ibid. 10, 1990, 317‑336 or. Ikusi halaber, Juan Cruz LABEAGA, “Los broches de cinturón en el poblado de La Custodia. Viana, Navarra”. Trabajos de Arqueologia navarra 10, 1991‑1992, 317‑336. or.</ref> ==== San Juan ante Portam Latinam ==== Ebro ibaian gora joanaz, arabar Errioxan sar­tzen bagara, denboran berriro ere urrutiratuz, Guardia inguruan aur­kituko dugu gune bat, La Hechicera, Los Husos, San Martin eta abarretako trikuharrietan eta haiz­peko babesetako aztarnategi ugarietan abera­tsa dena. Eskuratu den ostilamenduari buruz, berriz, ehorz­ketetan azaldu ohi dena bezalakoa ez dela baieztatu da. Eskuratu den guztia Az­ken Neolito aldiari dagokiona dela esan daiteke. Ostilamenduen lautatik hiru osa­tzen duten zeramika apurrak, gezi muturrak eta suharriz­ko zenbait gauza alde batera utzita, esan dezagun norberaren apainketarako ez diren objektuen artean nahiko ugariak eta deigarriak direln 9 basurde letaginez­ko sail bat azal­tzen dela, horietariko asko oso handiak eta zor­tzi binaka daudenak, gargantila moduko apaingarri bat osatuz. Zulaturiko bi letagin zati eta beste espatula itxurako bat ere badaude.<ref>J.I. VEGAS ARAMBURU, et al.,El enterramiento neolitico de San Juan ante Portam Latinam (Gasteiz, 1999).</ref> ==== Urrez­ko Hai­tzetako aztarnategia ==== Arabako Zuia ibarraren hegoaldean, Gorbeia eta Badaya Mendilerroaren artean bada Urrez­ko Hai­tzak izeneko gain batean 1918. urtean aur­kituriko aztarnategi bat, gerora zenbait kanpainatan miatu zena. Lan horiek egin ostean, argi azaldu zen Az­ken Bron­tze aldiko, K.a. VIII. mendeko jendeen eta gero Burdin Aroko herrixka baten kokalekua izan zela. Hainbat sailetan eta I.go Budin aldiko maila desberdinetatik eta beren bizitokietatik hainbat materialez eginiko ehun baino apaingarri gehiago atera dira; nabarienak bron­tzez­koak dira, askoz gainera. Bron­tzez­koak dira orra­tzak, fibulak eta bere malgukiak, fibulaz­ko orra­tzak, kasket erdiesferikoen zatiak, eskumuturreko osoak ala zatiak, eraztun itxurako fibulak, lepokoen aleak, xaflak, haga­txoak, botoi erdiesferikoak, eta abar. Burdinaz­koak ere badira eraztun itxurako fibulak, eskumuturreko oso zahar­kitua, malguki zatiren bat eta abar. Badira, halaber, beira-pastaz­ko eraztun bat eta urrez­ko beste bat –kanpotik ekarria, zalan­tzarik gabe– kiribil salomonikoz okerturiko haga­txoaz osaturikoa, guru­tzaturik daudenak, bere bi muturretan izan ezik, eta bola zapalduz bukatuak. ==== Henayo Gazteluko aztarnategia ==== Arabako lautadan, Gasteiztik 14 km‑ra, Dulan­tzi herrian ezaguna da aspalditik Henayoko Gaztelua deri­tzan eremua. Hemen bertan 1969tik hainbat indusketa-saio egin izan da. Kokaleku an­tzinakoenak, oinplano biribil edo lerromakurreko bizitokien aztarnak –Urrez­ko Hai­tzean bezala– badirudi K.a. 750 eta 670 urte bitartekoak direla. Aztarnategi horretatik atera dira, halaber, bron­tzez­ko objektu ba­tzuk: eraztun itxurako fibula orra­tzak, fibula eta gerriko-krisketa baten zatiak, erdiesferiko grapak, eraztun itxurako piezak, haga­txo zatiak, gauza zulodun biribil txikiak. Burdinaz­koetan, aldiz, eskumuturrekoren bat bada. ==== Berbeia kastroko aztarnategia ==== Barrio herritik gertuko Berbeiako kastroan, Arabako alderik sartaldekoenean eginiko indusketak erromanizatu gabeko hainbat kokapen mailatako herrixka baten aztarnak eman zituen, eta zeramika ugariez gainera, bron­tzez­ko eta hezurrez­ko apaingarri ba­tzuk bildu ziren. Usteen arabera, iparreko goi‑lautadako herrien kultura berekoak dira. Jokanoko Lakozmonteko Solacuevako aztarnategia. Hai­tzetako pinturak direla eta aipa­tzen dugun Lakozmonteko Solacueva aztarnategiak material ugari eskaini du, erabilgarriak zein apaingarriako: maila sakonetatik, Erdi Bron­tze aldiari dagokionetik errekuperatu dira igitai-piezak, gezi-muturrak, lauki-ebaketako pun­tzoiak edo burdin ziriak eta apaindutako zeramikak. Maila berriagoetakoak baina, beharbada Bron­tze Ertaineko aldi berekoak, hiru eskumuturreko –urrez­koa, zilarrez­koa eta zilarrez­ko aleazioz­koa–, apaindutako gezi-muturrak eta hezurrez­ko diskoak. ==== Zarateko Lazaldaiko kobazuloak ==== Zarateko Lazaldaiko kobazuloak ere, halakoxe garran­tzi bat baduapaingarritako gauzen ikuspuntutik. Garran­tziz­ko beste aur­kikun­tza ba­tzuk, apaingarritako objektuetan Hoyosko zenbait gordelekutan eta arabar lurraldeetan barreiaturik dauden Bron­tze eta Burdin aroko aztarnategietan eman dira, besteak beste, Gasteiztik oso gertuko Ku­tzemendi‑Olarizu herrixkaren kokalekuetan. Han, 1950az geroztik eginiko miaketen emaitzak dira bron­tze, burdin eta hezurrez­ko apaingarriak. === La Hoya eta Landatxo === [[File:Etor-lahoya.jpg|thumb|La Hoyako aztarnategiko zeramikak]] Arabako lu­rretan zehar, Bron­tze eta Burdin aztarnategietan tresna apaingarrien bila ibiltzeak geldialdi luzeago bat eska­tzen digu bi tokitan: La Hoyan eta Landa­txon. ==== Landa­txoko aztarnategiak ==== Landa­txokoak, Gardelegi herritik gertuko hondarleku batean, ar­keologoek Los Hoyosko biltegia esaten diotenetik datozen objektuetan bi sail eskuratu dira, garran­tziz­ko ba­tzuk antikuario bati erosiz eta besteak indusketen bidez lortuz; gaur egun denak Arabako Ar­keologia Museoan ikus daitez­ke. Hilerri batekoak zirela uste izaten da eta zeramika eta metalen arteko halako desberdintasunak kronologiaz­ko alde izugarria erakusten dute eta horren ondorioz esan daiteke alor hau luzez erabilitakoa izan zela. Erositako gauzen artean, biribilean mozturiko orratz bat, apaindutako burua eta etenak dituena, botoiena deritzon fibula oso bat, hau etenaz apaindutako xafla da; eraztun itxurako fibula hispaniarra, “erramu hosto” deritzon motatakoa, orra­tza galdu duena; eta etendako zenbait belarri. Sail horretan az­pimarratu behar dira bi pieza nabarmen: oso dotore apaindutako biribil errematez bukatzen den oineko fibula bat, luzeran 8,5 cm eta altueran 4,6 cm dituena. Deigarria da oso fibula ba­tzen duen zenbait zatiren apaingarritako ebakien oparotasuna, eta erdigune bereko marra jokoen arte konposaketaren zen­tzu harrigarriak, inguruko marraz­kiekin kontraste direnak. Miresmena sor­tzen duen beste objektu bat, hamabi hor­tzeko apain‑orraze bat da, bat galdu baitu; ia 10 cm‑ko luzera eta 6 cm-ko altura ditu eta zubi tankeran buka­tzen da, eskuan erraz erabil­tzeko, behealdearekin eder­ki lotzen delarik dena gorputz batean bilduta. Baina, diseinuagatik miresmena sor­tzen duen pieza hau beranduagoko aldi batean txertatu behar da, erromanizazioak eraginiko beste batean, hain justu. ==== La Hoyako aztarnategia ==== [[File:Etor-lahoya2.jpg|thumb|La Hoyako aztarnategiko damaskinaturako sastagaia]] Lehen aipaturiko La Hoya herrixka horretako indusketetatik hainbat kultur alditako aztarnak atera dira, Bron­tze Ertainetik hasi eta Az­ken Burdin aldera artekoak, K.a. XIV. mendetik II.era bitartekoak, zeltiberiarren arrastoekin.<ref>A. LLANOS, La Hoya..., 112. or.</ref> Bata bestearen gainean hiru kulturen arrastoak aur­ki daitez­keen leku baten garran­tzia du, beraz: bertakoa, indoeuroparra eta zeltiberiarra. Herrixkaren egituraren iker­ketatik, kokapeneko hainbat alditan nabarian azaldutako kultur diferentzietatik –suteak, sun­tsiketak eta berreraikuntzak eraginikoak– honako alor hauei buruzko ezagu­tza nagusiak igarri dira: gizarte, ekonomia eta errituetan. Horiez gain, bertako biztanleen ezaugarri etniko eta kulturalekin, gainerako herrietako jendearekiko harremanak –orain hemen ikusiko ez ditugunak. Arestian esana dugu lau alditatik pasa zela herrixkako bizi­tza, milurteko batean gorabehera handiak nozituz; eta bilakaera hori jarraitu daitekeela zeramikaz­ko tresnen ugaritasunean eta eraikun­tzako tekniken garapenean. Eta aur­kitu diren apaingarritako materialen artean, harritu egiten du herrixka honetan agerikoa den burdin metalgin­tzarako ahalmenak. Edergarritarako eta norberaren erabilerako gauzen zenbatekoa –fibulak, eskumuturrekoak, zin­tzilikarioak, lepokoak eta abar luze bat– oso handia da, sarritan zatiak azal­tzen dira eta gehienak bron­tzez­koa dira; dozenaren bat burdinaz­koak eta beira-pastaz­ko eta hezurrez­koak beste ba­tzuk. Beren egitura bi­txiengatik bron­tzez­ko giza irudiz­ko zin­tzilikario ba­tzuk nagusitzen dira, eta idolo­txoen nolabaiteko an­tza dutenez, hauxe izan daiteke erabilera soilaren edo norberaren apaingarri izatearena baino zen­tzu sakonagoa eman behar izaelako arrazoia. === Trikuharrietako aztarnategiak === Gure objektuen zerrendak osoagoa izan nahiko balu, luzeagoa izan behar­ko luke eta bere baitan hartu esaterako, Guardiako San Martinekoa, Katadianoko Ipar Gurpidekoa, arabar trikuharrien ekarpenak eta Letonako Kur­tzebideko tumulua; horiez gain, Urbasa, Aralar eta beste mendizerratako nafar trikuharri askotan aur­kituriko lepokoen aleak eta harri-kristalak, edo lan­tza bihurturiko metal muturrak eta Erronkariko Sakuloko trikuharriko basurde letagin handian eginiko zin­tzilikarioa, eta abar. Ezin ahaztuko dugu ezta Aralarko Abal­tzisketan Ausokoi trikuharriko kiribilean eginiko bi bueltako urrez­ko eraztun sonatua. Edergarritako gaiak eta tipologia Edergarritako tresnerien kapitulu honetan, Bron­tze Aroko eta Burdin Aroko gizonaren sormenaren zen­tzu estetikoa ageri den honetan, gogo bera senti­tzen dugu, delako gauza horiek zer adierazi nahi zuten jakitekoa. Benetako artelanik ez da berezko egituraren balioaz gain beste balio eran­tsi hori ez duenik, adieraz­pen gaitasuna erakusten duten eta, begiez osa­tzen den hiz­kera, egin eta 25 edo 30 mende beranduago gure­tzat zezel nahasi bat besterik ez bada ere, zalan­tzarik gabe, nekazari, abel­tzain eta ehiztari talde haien­tzat adieraz­pen modu joria dena. Bere erara, zer mezu idazten saia­tzen zen eskulangile hura zinka eta eztainuaren nahasketa haien gainean bere burdin ziria sartuz grekak, adarrak eta bihurguneak marraztean? Zertan zuen burua etzandako eseak fibula eta zin­tzilikarioen burdin beroaren gainean bere trokela zanpa­tzen zuenean? === Gai astralak eta emankortasun gaiak === Araban<ref>P. CAPRILE, “ Estudio de los objetos de adorno del Bronce Final y edad del Hierro en la Provincia de Alava”. E.A.A. an (Gasteiz, 1986), 416. or.</ref> aldi horretako objektu apaingarriei buruz Patricia Caprilek buruturiko iker­keta bikainean nabaria da euskal‑zelta deritzon artearen hainbat xafla gainetan azal­tzen diren gai edergarrien artean sinbologia astral eta emankorrari buruzko gaiak aur­ki­tzen direla. Gai hauek, egiaz beren urrutiko jatorria Ilgora Emankorrean dute eta Mediterraneoan zehar iri­tsi ziren Europara: zir­kulu zentrokideak, kiribila, lau alde berdineko guru­tzea, izarra eta gurpila. Orra­tzen erdian azal­tzen diren gaiak dira. Emankortasun sinboloa jakina denez, ofidioen eta landareen sinboloetan aur­ki­tzen dugu ez­kutaturik. Badira kiribil edo biribilez apainduriko orra­tzak, baita ongi adierazitako benetako sugeak ere, bere buru, isats eta guzti. Badira, halaber, eguz­ki sinbologiarekin lotu daitez­keen beste ba­tzuk, biribil tantodunak, ebakiz­ko zir­kulu txikiak eta abar. Agian ezin aldera daitez­ke, berebiziko xumetasunagatik, era bereko beste hegoaldekoekin, baina ikusten da ideia bera adierazi nahi dela. === Sugearen gaia === Sugearen gaia beste objektuetan azalduko zaigu berriro. Eskumuturrekoen artean badira animalia horren adieraz­penaren zenbait adibide; objektu beraren egitura, sarritan “suge” forma esanez deskriba­tzen dugu horretarako egokia delako. Gehienetan, narrasti horren trazuak, buruarenak besterik ez dira izaten, La Hoyako eskumuturrekoaren mutur bat da eta beste muturra falta zaiolarik, orain ez duen isa­tsa irudikatuz osa dezakegu.<ref>Ikusi lehen aipaturiko Patricia Caprileren lanean marrazki ugari eta argazkiak dituen deskribapen zehatzagoa.</ref> Doroñon, Trebiñuren sartaldeko lurraldeetan, beste ale bat ikus daiteke. Burdin kulturaren segidan, suge gorputz biribildu formako besoko bat aur­ki­tzen dugu, erliebez adierazia, ongi zehazturiko burua eta isa­tsarekin. Sugea, emakumearen emankortasunarekin loturik dagoen animalia da. Adiera txarrak ere bazituen, bizi­tzaren hasera eta bukaerari buruz­ko guztiari zegoz­kionak, alegia. Horregatik, aldi berean, bizi­tzaren eta herio­tzaren sinboloa den animalia izanik, an­tzinako herrien­tzat lurraren indarra, nekazari giroko sinesmen zaharrean, edozein bizidun jaio eta hazarazten zuen lurraren emankortasun kasik magikoa sinboliza­tzen zuen. === Bertakotasuna ala beregana­tzea === Bron­tze eta Burdin Aroetako Pirinio eskualdeko apaingarrien mul­tzo honetan, bertako kulturaren berez­ko ezaugarriak bereiz ote litez­ke? Suma ote daiteke halakoxe eraginen bat izan zuela Euskal Herrian gerora etorriko zen bertako arte tradizionalean? Ar­keologiako iker­keten eremua korapiloz ilun­tzen du, gure herrian behin eta berriz ­izandako immigrazioak erago­tziz, beregana­tze kulturala izan zena eta haserako jatorriz­ko sor­kun­tza ulertu behar­ko li­tzatekeena bereiztea. Zenbait egituren euskal tradizioa. Historiaurreko hilarrietan ikusten diren egituren arabera –lauburua, esbastika, marra­txoak, biho­tza, sei iz­pietako erroseta, helize‑formako errosetak, eta abar– eta zelten artearekin duen loturan ikusi izan da hain zuzen ere, berez­ko egituraren gaineko geometriza­zioak berak bereizten duela gure herriko artea. Hasiera batean ezin hitz egin zitekeen euskal artearen izaera jakin batez. Baina, Bron­tze Arotik gaur arteraino milurteko leialtasun hau, euskaldunak kanposantuetako hilarri biribilak lan­tzeko eta bere mahaiak, ku­txak, eta eguneroko al­tzariak taila­tzeko apaingarri modu horri eu­tsi diola ikustean, batek ezin dezake ideia hau alde batera utzi: dekorazio-modu abstraktu horretan aurkitu zuen euskal arimak bere irudimen sormenerako irteerarik naturalena eta beharrez­koena. === Axtrokiko katiluak === Hain justu, inolako estratigrafiako testuingurutik kanpo eta ustekabean eginiko aur­kikun­tzak –Eskoria­tzan, Axtrokiko urrez­ko bi katilu bikainek–, alde batetik, beren tipologian data jakin bat adierazten badute, bestetik, bertako emai­tzetatik urrutikoak direla pentsatu behar da. Ziur asko, Germanian landuak, beren jatorri gertukoena, 26 km‑tara dagoen eta alderdi hartako guztiko zelata-postu eta salerosketa-leku izango zen Urrez­ko Hai­tzetako Gotorlekua izan zela pentsatu izan da. Aldenik aldeko zerrendaz apainduak eta Europa erdialdeko lehen Burdin Aroko edalontzietan aur­ki­tzen diren an­tzeko motibo zanpaturiko hauek, bistan da, handik ekarritakoak dira. Biak dituzte an­tzeko neurriak: 205 eta 210 mm-ko diametroa, urre nahi­ko garbiko xaflatan landutakoak dira, moldura lauak txandakatuz, gai nagusiak errosetak izanik, aldenik alderako zerrendaz apainduriko erliebeak dituzte, sasi‑zanpaketa teknika bidez landuak. Erlijioz­ko eskain­tzak zirela eta Axtrokin dagoen hai­tzaren oinetan gorde zirela uste izaten da. == Zezelkako eskultura == Historiaurreko artearen kapitulu hau ezin itxiko dugu, Goi‑Paleolitotik jada hasi eta Postpaleolitoan jarraitu zuen jarduera bat aipatu gabe. Edergarri izatearen helburuetatik aparte, berez­ko balioa duen eskultura baten lehen zezelka­tzeak direla esatera behartuak gaude. === Espatulak eta idoloak === Hiru dimen­tsioetako arte honek Paleolito osteko aldi horietan egitura xumeak har­tzen ditu, neurri txikikoak, hezurrez­koak –ardi edo ahuntz baten tibia, normalean– espatulak<ref>Espatula tresna bat zen, orri zabal baina estu batez osatua, hezurrezkoa izan ohi zena. Portpaleolito garaian hain izan zen erabilia, non zaila gertatzen den kasu bakoitzean zehaztea; beharbada zeramika leuntzeko, larrua lantzeko eta abarretarako erabiliko zuten.</ref> deri­tzatenak, eta sarritan horiexek izan dira modu bat berean antropomorfo irudiz landuak eta apainduak, Neolito aldiko kultur eskualde oso ugarietan. Nahiz eta 60ko hamarkadan aur­kituak izan, Euskal Herriko isurialde mediterraneoko zenbait trikuharri eta igarobideetako hilobietan, espatula hauen zatien egoerak eta urritasunak ez zuten iker­keta arreta­tsu eta zehatz bat buru­tzen lagundu, harik eta urte ba­tzuk beranduago, zatiak ugariagoak izatera iri­tsi ziren arte. Lehendabizi tibiaren goiko epifisis distal deri­tzanari dagokion gorpuz­kia ikus daiteke espatulan, normalean urradura bat eginaz edonolako gorputz zatia ezagu­tzeko arrastoa galarazi zaiona. Az­pitik, erdiko zatiari edo hezurraren diafisiari dagokionak jarrai­tzen du eta ia beti ildo horizontal zabal eta sakonez apainduak izaten dira; eta az­kenik, behealdeko hirugarren zatia, erdi biribileko sakonera landu zaiolako izan ohi da, eta tresnaren kirten mutur moduan bukatua. Plastikotasun aldaera hau, neurri txikiko hezurretan landu dena, ardi ala ahuntz hezurretan egina asko interesa­tzen zaio, zalan­tzarik gabe, historialariari, gizadiaren lehen urteetako eskultura gaitasuna aurreratuz eta garatuz joan zeneko lehen aztarnen bila dabilenari. Husosko taldeko trikuharrietan. Bistan daramaten edo adierazten dituzten giza irudiengatik idolo‑espatulak izena merezi izan duten objektu horien eredu ba­tzuk euskal herriko aztarnategi ba­tzuetan aur­kitu izan dira. Geldiune bat egin dezagun horietako ba­tzuk deskribatzeko. Lehenengoa, Araban, Katadiano Ipar Gurpideko trikuharrian aur­kitu zen beste zeramika, gezi mutur eta abarren aztarnen ondoan. Jatorriz­ko tibiatik zati ba­tzuk geratu dira; hain zuzen ere, urraduraz oso leundutako epifisi bat eta gainerako beste espatulen apaingarritako ikur geometrikoen tailarik gabekoa. Jose Migel Barandiaranek eta F. Fz. Medranok miaturiko Guardiako San Martingo hilobi korridoredunean eskuratu ahal izan dira zenbait idolo‑espatula. Haietako batean, oso leundua dagoen epifisi haietako baten az­pian, apaingarri bi­txi bat ikus daiteke erdialdean; erliebean bi biribil paralelo koskorrekin hasia da, emakume bularrak izan daitez­keenak agian, eta zehar­kako ildo zabal eta sakonez eginiko ildaska apaingarriez jarrai­tzen duena; az­kenean, erdi biribil egiturako hondoaz bukatuko duena. Bigarren ale batek aurrekoaren ezaugarri bertsuak agertzen ditu; goiko bi zatiak bereizten dituen haustura bat du; erdialdeak, berriz, hainbat irudi geometrikoren ildaskaz­ko apainketak gorde­ ditu: zehar­kako ildoa, marra zatikia, marra zuzeneko ar­ku irudiak. An­tzeko egiturako beste bi espatula zati ere aur­kitu dira. Kur­tzebideko tumulu‑trikuharriak, Letonan, ostilamendu ugari eskaini zuen. Nabarmen­tzekoak dira osorik epifisi aldea eta diafisiaren hasiera besterik agertzen ez duten espatula biren zatiak; bien artean eraztun moduko gorputz segmentatu bat dute. Los Llanoseko hilobi korridoredunean, J. L. Vegasen zuzendari­tzapean 1985‑87 arteko urteetako miaketetan ostilamendu ugari azaldu zen Neolitoko emarietan, baina baita modernoagoetan ere. Aretoan azaldutako aur­kikun­tzen artean nabaria da ia osorik dagoen idolo‑espatula bat, bi muturrak falta bazaiz­kio ere. Ildaskatako apainketak badu kirtenaren erdi distalean kokaturiko segmentaturiko irudi bat.<ref>Aipamen honetan J.A. Mujikak bere “Idolos‑espatulas del País Vasco. Fabricación, cronologia y paralelos” monografi lan osoan egiten duen deskribapenari jarraitu diogu. “Veleia” 15ean, 1998, 121‑144. or.</ref> Chabola de la Hechicerako hilobi korridoredunean ar­keologiako material ugari aur­kitu zen; errausturiko eta ebakidura sakonez apaindutako hezur zati txiki honek soilik gogorarazi diezaguke idolo‑espatula mota hori. Aur­kituriko ale hauek denak, “Husosko taldea” izenez ezagutzen den alderdi geografikoan aurkituak dira. Santimamiñe taldeko Praalatako trikuharrian. Baina, J. M Barandiaranek 1917. urtean, Gipuz­koako Ataun‑Idiazabalen aur­kituriko Praalatako trikuharri bakunean 1992an berriro indusketak eginiko Eneolitoko ingurune batean, oso gaiz­ki zainduan, errausturiko bi hezur zati azaldu ziren, biak dira hemen aipa­tzen ari garenen artean koka­tzeko modukoak. Ardi edo ahun­tzen baten tibiaren diafisi zatiak dira, eta ezagu­tzen ditugun idolo‑espatulen oso an­tzekoak, apaingarri gisa zehar­kako ebakidurekin. === Espatulen eta idoloen azter­keta === ==== An­tzekotasunak ==== Euskal herriko idolo‑espatulen iker­keta osatuago bat egin duen J. Antonio Mujika ar­keologoak hemen deskribaturiko ereduak Iberiar Penin­tsula sartaldeko beste paraleloekin eta ekialdeko Grezia eta Siriakoekin alderatu ditu, eta harrigarria gerta­tu da ia langai bera, lan­tze teknika bera dutela eta egituretan bat datozela ziurta­tzea, “apainduria xumeagoa duten idolo‑espatulekin eta zehazki Gurpidekoekin duten an­tzekotasuna nabaria baita”.<ref>Ibid., 135. or.</ref> Iker­tzaileak berak erabilkortasunaren galdera kanporatu du iradokitako zenbait uste azalduz: idolo­txoa, orratz‑on­tzia, orra­tza, erritoz­ko koilara..., pieza hauetako ba­tzuk okrez zikinduak ageri direnez, pen­tsa­tzekoa da okrea barreia­tzeko edo sustan­tzi hori lan­tzeko erabil­tzen zituztela. Beraz, beharbada ehorz­ketekin zerikusia baduten espatula hauek litekeena da hildakoak okrez hau­tsezta­tzeko edo gan­tzu­tzeko praktikan ere erabil­tzea. Ondorioa da, pieza hauen biltegia lurpera­tze guztietan ematen dela, eta, batez ere herrixkako gizabanako jakinekin duela zerikusia. Bestalde, erritoz­ko izaera ere ziurtatu egiten dela dirudi, ale ba­tzuk trikuharrietako hileta munduari loturik azal­tzen baitira, “herio­tzaren jainkosaren” emetasun adieraz­penekin. Bere kronologiaren arazoa ere oso korapila­tsua da. Bistakoa dirudi idolo‑espatulak trikuharrietako kulturarekin zerikusirik bdutela; trikuharrien Neolitoko adin bera eman behar izatea, ordea, beste gauza bat litzateke. Apellaniz irakasleak 1982an Kur­tzebideko trikuharriaren testuinguru ar­keologikoari jaramon eginez nolabaiteko datak proposatu zituen, trikuharri horretako idolo‑espatulei K.a. 2.495 urte inguruko data emanaz, aldi berean iradoki­tzen zuen, oro har, objektu horiek, lagun zituzten ostilamenduengatik, Eneolitoko aldian kokatu behar­ko liratekeela. Gaur egun, beren testuingurua ezagu­tzen lagun­tzen duten beste ale batzuez gainera, beren kronologia testuinguru megalitikoan koka­tzen lagun­tzen duten data zeha­tzak eskuratzean, ziurtatu dira delako datak, mugapen ba­tzuekin betiere, delako estatua­txoei dagokien kronologia lapsusa zer­txobait zabalagotu behar­ko li­tzaiekeela pen­tsatuz. Denboraz urrutikoenak agian, San Martingo idoloak lirateke, beste iberiar ale ba­tzuekin batera. Beranduagoko beste aldi batekoa litzateke Los Llanosko geometrikoen eta idolo‑espatulen sorta, IV. milurtekoaren az­kenaldiko data dutelarik, lehen proposaturiko datak Kur­tzebideeko trikuharriaren­tzat gorde eta beste ale ba­tzuk, Praalatakoa esaterako, III. milurtekoaren bigarren erdialdera arte atzeratuz. Dena dela, duela 20 urte Apellanizek egiten zuen aipamenak zutik dirau, eta Euskal Herriaren arte historia urra­tsez urrats jarraitu nahi duenaren­tzat garran­tzi berezia luke: “honen ondorioa da, Neolito garaiari buruz­ko arte iri­tziak bazterrera utzi behar ditugula datu gabeziagatik. Baina honek, aldi berean interpretapen erraza ez duen hu­tsunea uzten du”.<ref>J. M APELLANIZ, El arte prehistórico... 194‑195. or.</ref> === Hiru dimen­tsiotako zin­tzilikarioak === Eneolitokoa eta harriz­ko eta hezurrez­ko objektuen alorra alde batera utzi eta Metalen Aroan sartuz, arte balioa duten objektu plastikoen gure bilaketak, aurrez deskribaturiko apaingarriak, bi dimen­tsioen alorrekoak alegia, gaindi­tzen dituzten beste tresna ba­tzuetan geratu behar­ko luke. Apaingarritako arte piezen sorta hartatik askatu behar direla diruditen zenbait objektuk, esan daiteke, marra soileko trazu eta apaingarrietatik arte jarduera askatu, eta beste zen­tzu estetiko berri bat –hiru dimen­tsioetako plastikotasun argiarena– erakusten duen eskultura soltea sor­tzen edo birsor­tzen ari dela. Adibidez, La Hoyaren antzeko aztarnategi bereziren batetik eskuraturiko ondasunen barruan hau nabarmentzen da. Arte historialariaren begiradak ezin du giza irudia duten zin­tzilikarioetan gelditu gabe pasa. * Bata, lehen miaketetan jada eskuraturikoa da eta ia geometrizatuak dituen lau gorputz zati zehazten dituena –burua, bularra, enborra eta soin‑adarrak–: modu zakar eta eskematikoan aurpegiko arrastoak mar­katuak dituen buru bat; laukia eta besorik gabeko bular enborra, apaingarritako ebakiak bere hiru alderdietan; gerri estu bat eta beheko soin‑adarren ordez, buruz beherako hiruki-formako zakil bat. * Badago beste giza irudi bat oraindik ere eskematizatuago bat. “Odolki zin­tzilikario” izenez ezagutzen den sailari dagokio: pieza bakarreko bron­tze urtuz­koa da, bere buru eskematizatua zulaturiko eraztuna da, eusten duen uztai-katea kakoan sar­tzeko zeregina duena. * Hirugarren giza irudi batek, hau ere pieza bakar batean urtua, lehenengoak bezala, lau alderdi bereizi ditu: buruak badirudi motots batez koroaturiko kasket batez estalia dagoela; ebakidurez mar­katuriko enbor eta soin‑adarrak angelu zuzenean tolesten dira, bular aurrean elkartu eta bi zulo zabal osa­tzeko; zangoak, gerritik hasita gonaz estaliak daude eta gero irekiak; eta az­kenik kono egiturako oinarri bat lau erreten, ahur eta zentrokidek osatua eta zabalduz doazenak, irudi osoaren oinarria osa­tzen dutelarik horrela. * Laugarren giza irudi batek kasko modura badu gandor bi­txi bat zaldi buru baten irudia duena. == Harrespilak eta iruinarriak == === Harrespilak === Jorge Oteiza, euskal eskulturagile ospe­tsu eta garaikideak, euskal identitateari buruz egin dituen hausnar­ketetan euskal harrespilei eman dien garran­tzi handia dela eta, besterik gabe, geldialdi bat egin behar dugu, kristau aroaren aurreko milurtekoari dagokion egitura horretan. Herri-espedizionarioen etorrerarekin, zeltak izango ziren ziur asko, kultur mota hau sartu zen Pirinioetako eskualde zati handi batean, iparraldeko zelaietan batez ere. Adieraz­penetako bat izan zen harlosaz­ eginiko biribila; euskal lurraldean sarritan harrespil edo bara­tza izenez ezagutzen bada ere, normalean cromlech izen zeltaz ezagu­tzen da. Pirinioetakor harrespilak Ariège lurraldeetatik hasi eta Nafarroa eta Gipuz­koako mugako az­ken lurretarai­no zabalduak daude.<ref>L. BARBÉ, “Aux originesde l´art des Basques. Influences et résurgences”. Hil‑harriak‑en. Actes du Colloque Inter. Sur la stèle discöidale. “Musée Basque”, (Baiona, 1084), 89‑105. or.</ref> Zelten kulturaren egitura bat da, Jose Migel Barandiaranen ustez, Bohemian eta Bavieran sortua da, eta Britainiar Uharteetara iri­tsi zen, aztarna erraldoiak utziz, esaterako, 396 m-ko diametroa duen Aveburyko santutegi biribila edo Stonehenge‑koa, bere handitasun eta arkitekturako kalitatez hobekien gorde dena.<ref>Stonehenge‑ko multzoa ez zen hilarria, santutegia baizik. Uztai zentrokidez eraikia eta erdian aldarea, bere inguruan berriz bost trilito zituen, bakoitza bi oin zuzenez osatua, 40 bat tona pisatuz bakoitzak, ateburu izugarri bati eutsiz.</ref> Harrespila, Sui­tza eta Italia iparraldetik igarota, zabalduko zen Pirinioetako eskualdeetan. Gure eskualdean zutik sarturiko harlosaz eraturiko zir­kulua da harrespila, diametroz 4 m-tik eta 10 m-ra neurtu ohi duen barruti bat mugatuz. Erdian, gorpuen arrau­tsak gorde­tzen diren harriz­ko ku­txa bat egon ohi da, ideia erlijioso berrien agerpena adieraziz. Euskal harrespila, ba­tzuetan tumulu edo trikuharri batez inguratua egon ohi da. Gure Herrian Pirinioetatik hasi eta Lei­tzaran ibarrera arte heda­tzen da, salbuespen bezala, Biz­kaiko sartaldean berriro azal­tzeko. J.M Barandiaranek 1948an, Ariègetik hasi eta Gipuz­koako Berastegira arteko lurralde piriniotarrean 24 harrespila-leku zenba­tzen eta deskriba­tzen zituen labur‑labur.<ref>L. PEÑA BASURTO, “Reconstitución y catalogación de los cromlech existentes en Guipuzcoa y sus zonas fronterizas”. Muniben 1960, 2. eta 3. koadernoak, 89‑212. or.</ref> Luis Peña Basurtok, 1960an Gipuz­koan bertan 107 harrespila konta­tzen zituen. Vegas Aranburuk 1988an argitaraturiko azter­ketan 143 harrespila zenba­tzen eta deskriba­tzen zituen (6 Araban, 3 Biz­kaian, 28 Gipuz­koan, 51 Nafarroan eta 55 Ipar Euskal Herrian). Gaur egun esan daiteke, Euskal herrian banatuta 400 harrespila baino gehiago ezagu­tzen ditugula. Ziur­tzat eman daiteke hilobi monumentu egitura hauek alderdi horietako ar­tzain-kulturaren ezaugarri direla eta Bron­tze Aroko zenbait gauza jaso­tzen badute ere, gure Herrian K.a. 1.000 eta 650 urteen artean kokatu litez­keela.<ref>“Contribución al estudio de los cromlech pirenaicos”. B.R.S.B.A.P. Iean, 1948, 197‑212. or.</ref> ==== Oianlekuko harrespilak ==== Protohistoriako monumentu mota hauen azter­keta bikain bat Jesus Altunak Oiar­tzungo Oianlekuko harrespiletan eginikoa da. Diametro desberdinetako bi zir­kulu uki­tzaileen eraikun­tza bat da. Harrespilen aztarnategian ugari azaldu da: zeramikak, harraskagailuak, har­txabal puskak, bron­tzez­ko gauzaren bat, errausturiko hezurrak, eta abar. Horrek guztiak erakusten du errausketa ez zela harrespilean bertan gerta­tzen. Litekeena da “Oteizak<ref>Ekarri gogora askotan aipaturiko Jorge Oteizaren teoria, euskal harrespilaren funtzioaz eta zentzuaz.</ref> nahi bezala, monumentuak ehorz­ketaz bestelako eta inolako zerikusirik ez zuen eginkizuna izatea, baina hau guztiz mer­kea da. Are gehiago, Oteizak bere hipotesirako, harrespilen barrutik ezer ez atera­tzea eska­tzen du. Hara, bada, hona hemen kontrakoaren froga nabariak”.<ref>J. ALTUNA eta P. ARESO, “Excavaciones el la cromlech de Oyanleku (Oiartzun, Gipuzkoa)”. Munibe 1977, 1‑2, 65‑76. or.</ref> ==== Iparraldeko harrespila ==== Harrespila eta tumuluak ugariak dira Pirinioez bestaldeko euskal lurraldeetan. Beraietan azaldutako materialen miaketa eta azter­keta-lanak, Jacques Blot eta beste zenbait ar­keologok zuzendurikoak, “Bulletin du Musée Basque”eko zenbait aletan eta “MUNIBE” aldiz­karian argitara­tzen dira eta horietan azal­tzen denez Iparraldeko harrespilak neurri txikikoak dira. Euskal herriko hegoaldekoetan bezala, miaturiko ia erdiak, diametroz bataz beste 5 eta 7 m-koak dira, eta harrien zenbatekoa berriz, 5 eta 12 bitartekoa. Datari dagokionez berriz, C 14ko azter­ketak K.a. 1.000 eta 600 artekoa eman du. Aztarnategien azter­ketak baieztatu egiten du eta gu­txi gorabera, bat dator hegoaldeko Euskal Herriko harrespiletan nabarmen­tzen denarekin: harrespilen egitura ez da alda­tzen fun­tsean mendeetan zehar geografia-esparruz; herriaren sortalde aldera koka­tzen da; Burdin Aroko ar­tzainen kultura isla­tzen du, “hala ere, Bron­tze Aroko zenbait tradizio gorde­tzen duelarik; beste ondorio hau ere atera daiteke, burdinaren erabilera ekarri zuen, eta agian zelta zen sarraldi uholdearekin baduela zerikusia harrespiletan ager­tzen den errausketak”.<ref>J. BLOT, “Les rites d´incinération en Pays basque durant la protohistoire”. Munibe 31ean, 1979, 219 ‑236. or.</ref> Harrespilaren kontu honetan oraindik ez da erabat argitu beroien sorburua eta jatorria. Bere sorburua non jarri behar da, Europa erdialdean, Bretainia fran­tziarrean ala Pirinioetako eskualdean bertan? Eskualde honetan, hain zuzen ere, azal­tzen da gehien­tsuena, non badirudien ar­tzainen larrez larreko ibilerarekin lotu behar dela, harrespilak hemen azal­tzen baititu ezaugarri berdin eta zeha­tzenak. Izan ere, ezaugarri hauek J. Bloti, euskal artearen historialarioi egoki dator­kigun ohar bat iradoki­ diote: “xehetasunaren bilaketaren bitartez, buru­tzerakoan izaniko arreta erakustean, kontzeptuak az­keneraino agor­tzean eta hildakoenganako erlijio eran­tzukizunarekiko arreta nabarmenaren bitartez erakusten digute errausketa erritoen konplexutasuna. Honek guztiak ez al du bada, pen­tsamendu “modernoa” osa­tzen eta Protohistoriako ar­tzaina, bi­txia bada ere, guregandik oso gertuan zegoela adierazten?”.<ref>J. BLOT, “Les cromlech d´Errozate et d´Okabe (Basse Navarre)”.Munibe 29an, 1977, 92. or.</ref> Harrespila eta trikuharri guneetan begira­tzea garran­tziz­koa da; izan ere, “Burdin Aro garaian gure Herriren sortaldeko mendialdetan bizi zirenek errausketa bidez lurpera­tzeko harrespila eta tumuluen eredua hartu bazuten, sartalde aldekoek berriz, trikuharrietan hobira­tzen jarraitu zuten eta Burdinaren kulturari sarbide guztiak erago­tzizale azaldu ziren”.<ref>J. ALTUNA, Excanaciones en la cueva de Oyanleku... 72. or.</ref> Euskal Herriko harrespilen gaiari orraz­keta egiterakoan Vegas Aranburuk aholku hau ematen du, alegia, geografia hedaduraren mugak, berak “arabar ekarpena” deri­tzon hegoaldekoak batez ere, ez zehazteko zorroztasun handiegiz.<ref>“Revisión del fenomeno de los cromlech vascos. A raiz de la reciente incorporación de Alava al catálogo de los conocidos hasta hoy”. E.A.A. 16an, 1988, 285‑442. or. Honako hau Euskal herriko harrespila gertakariari buruz argitaratu den azterketarik osoena da.</ref> === Iruinarriak edo Menhirrak === Harrespila hauei loturik, eskualde berean badira beste harri bakar edo menhirrak, Iruinarri, Samsonarri eta abar deri­tzatenak eta garai berekoak direnak, ustez. Lehendik beharbada, trikuharrien aroan eta berauen aro arteko aldia mar­katu zuten maila txikiko iruinarriak izan ziren, zeren eta, Guardian San Martingo trikuharriari buruz aur­kikun­tza egin zutenek beste hiru hilarriren berri atera zuten, altueraz 75 bat cm‑koak eta an­tzina tente egonak zirenak, ia elkarren ondoan hegotik iparrera lerroan jarriak trikuharrian hobiraturiko an­tzinakoenen betiko loa zain­tzen zeudenak. Jose Migel Barandiarani bururatu zi­tzaion, han lurperaturiko hildakoen zain­tzarako jainkotasunak adierazi nahiko zituztela.<ref>J. M BARANDIARAN eta D. FERNANDEZ MEDRANO, “Excavaciones del dolmen de San Martin (Laguardia). Investigaciones arqueológicas en Álava, 1957‑1968. (Gasteiz, 1971), 147‑173. or.</ref> ==== Esanahia ==== Iruinarria, Neolitoko kulturan oso monumentu arrunt motakoa izan zen. Agian, lurrean sartuta, alor irekia erakusteko jaso ziren, elkar bizi­tza zibilizatua gogorarazteko indarrarekin, zuhaitz artifizialak bailiran. Erlijioz­ko esanahia ere ziurra da. Zerura aldera jasoak izaten ziren handik jainko­ahalmenak erakarri nahiez. Biblian irakur­tzen duguna da: “Jakob egunsentian jaiki zen, eta buruko­tzat jarria zuen harria hartu eta oroitarri bezala jaso zuen olioa gainean isuriz . Eta leku hari Betel...eman zion izen, gero promes hau egin zuen Jakobek: Jainkoa nirekin badut eta bide honetan babesten banau ... eta bizirik eta osasun­tsu itzul­tzen banaiz, orduan Jauna izango dut neure Jainko eta oroitarri gisa eraiki dudan harri hau Jainkoaren etxe izango da” (Has. 28, 18‑22). Deskriba­tzen aritu garen Az­ken Burdin Aroaren edo euskal‑zeltiberiar lanak buru­tzen ari izan ziren jendeengan erromanizazioa deritzon gertakaria azalduko da orain, Euskal Herriko lurralde lau eta hegoaldekoetan sakona eta mendialdean arina izango dena. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|3}} == Bibliografia == * ALTUNA, J. eta ARESO, P.: “Excavación en los cromlech de Oyanleku (Oiar­tzun Gipuz­koa)”. Munibe XXIX. liburukia, 1‑2 znb. (Donostia, 1977), 65‑76. or. * ANDRES RUPEREZ, T.: “Las estructuras funerarias del Neolítico y Eneolítico en la cuenca media del Ebro. Consideraciones críticas”. P.V. 146an, 1977, 65‑129. or. * ANDRES RUPEREZ, T.: “Artajona”. P.V. 148an, 1977, 405‑422. or. * APELLANIZ CASTROVIEJO, J. M : Corpus de materiales de las culturas prehistóricas con cerámica de la población de cavernas del País Vasco Meridional”. Munibe I. eranskinean, (Donostia, 1973). * APELLANIZ, J. M : “Monumentos megalíticos en Vizcaya y Álava”. Munibe 1965, 72‑86. or. * APELLANIZ, J. M : “Neolítico y bronce en la costa cantábrica”. V.V.n. Prehistoria en la costa cantábrica. (Santander, 1975). * APELLANIZ, J. M eta FERNANDEZ MEDRANO, D.: “El sepulcro de galería segmentado en la chabola de la Hechicera (Elvillar, Álava). * Excavación y restauración”. E.A.A. IX.ean, 1978, 191‑221. or. * APELLANIZ, J. M : “El grupo de los Husos durante la prehistoria con cerámica del País Vasco”. E.A.A. VII.ean, 1974, 409. or. * APELLANIZ, J. M : “El grupo de Santimamiñe durante la prehistoria con cerámica”. Munibe XXVII. atala 2. libk. 1975, 136. or. * ARANTZADI, T., BARANDIARAN, J. M eta EGUREN, E.: “Exploración de nueve dólmenes del Aralar guipuzcoano”. “Euskalerriaren alde”, VII. libk. 175. alean, (Donostia 1918). (O.C. VII, 1975, 207‑212. or.). :Idem: “Exploración de seis dólmenes de la Sierra de Aiz­korri”. “Euskalerriaren alde” VIII. libk.an, (Donostia, 1919, 9‑47. or. (O.C. VII, 1975, 255‑339. or.). * ARNAL, J.: “Sur les dolmens et hypogées des pays latins: Les V‑Boutons”. III Atlantic Colloquium Moesgard 1969, 221‑226. or. * ARRESE, P.: “Cromlechs pirenaicos o bara­tzak en Navarra”. Comunicación en el Congreso de Historia de Euskalherria. Actas del Congreso Mundial Vasco‑n, I. libk. Donostia, 1988, 61‑79. or. * BALDEON, A., GARCIA, E., ORTIZ, L. eta LOBO, P.: “Excavaciones en el yacimiento de Fuente Hoz. Informe preeliminar. I Campaña de excavaciones”. E.A.A. XI. libk.‑an (Gasteiz, 1984), 7‑67. or. * BARANDIARAN, I. eta VALLESPI, E.: Prehistoria de Navarra. 2. argitalpena, 1984, 253 orrialde. * BARANDIARAN, J. M : Exploración de dieciséis dólmenes de la Sierra de Elosua‑Plen­tzia. Gipuz­koako Foru Aldundia. (Donostia 1922). (Ikusi halaber, O.C. VIIIan, 1975, 101‑165. or.). * BARANDIARAN, J.M : Exploración de seis dólmenes de la Sierra de Urbasa. “Eusko‑Ikaskun­tzan”. (Donostia, 1923). (O.C. VIIIan, 101‑165. or. * BARANDIARAN, J.M : Exploración de siete dólmenes en la sierra de Atáun‑Burunda. Euskalerriaren‑aldeko “Memoria”tan, 1919. (O.C. VII, 167‑237. or.) * BARANDIARAN, J.M : Exploración de ocho dólmenes en Al­tzania. O.C. VIIIan, 11‑81. or. * BARANDIARAN, J.M : Los nueve dólmenes de la sierra de Encía. O.C. VIIIan, 83‑100. or. * BARANDIARAN, J.M : Exploración de cuatro dólmenes de Belaita. O.C. VIIIan, 315‑341. or. * BARANDIARAN, J.M : Exploración de ocho dólmenes de la sierra de Aralar. O. C. VIIIan, 351‑455. or. * BARANDIARAN, J.M : “Contribución al estudio de los cromlech pirenaicos”. “Homenaje a Don Julio de Urquijo e Ibarra. Estudios relativos al País Vasco”. B.R.S.B.A.P.‑tik ateratako alea, I. libk.‑an (Donostia 1948), 197‑212. or. (O.C. XII, 343‑360. or.) * BARANDIARAN, J. M : El hombre prehistórico en el País Vasco. “Colección Zabalkundea” 3. alean. Donostia, 1934. * BARANDIARAN, J.M : “Excavaciones de dólmenes en Álava”.O.C. XV, 221‑230. or. (Lehendik B.S.A.A. XVIIan argitaratua, 379‑386. or. Valladoliden. * BARANDIARAN, J.M eta FERNANDEZ MEDRANO, D.: “Excavaciones en Álava”. B.I.S.S. II. libk. 1. alea (Gasteiz, 1958), 41‑67. or. * BLOT, J.: “Les rites d´incinération en Pays Basque durant la Préhistoire”. Munibe XXXI. libk.‑an, (Donostia, 1979) 219‑236. or. * BLOT, J.: “Bilan de 20 années de recherches protohistorique en Pays Basque de France”. Hommage au Musée Basque. Société des Amis du Musée Basque‑en, 1989, 21‑30. or. * BLOR, J.: “Nouveaux vestiges mégalithiques en País Basque (VII). Contribution à la protohistoire en Pays Basque”. Bulletin du Musée Basque, 64.ean, 1974, (Baiona 1974), 65‑100. or. (Ikusi gai berari buruz, aldiz­kari honen beste ale ba­tzuk). * CAPRILE, P.: “Estudio de los objetos de arte del Bronce Final y Edad del Hierro en la Provincia de Álava”. E.A.A.n. (Gasteiz, 1986) * CAVA, A.: “La industria lítica en los dólmenes del País Vasco meridional”. Veleia I. libk.‑an, (Gasteiz, 1984) 51‑145. or. * CAVA, A.: “El neolítico en el País Vasco. Munibe 42an, 1990, 97‑106. or. * CLOTTES, J. eta MAURAND, C.: Inventaires des mégalithiques de la France VII, Aveyron. (Paris, 1983). * DELIBES, G.: “El País Vasco encrucijada cultural en el inicio del Bronce Antiguo. El siglo XVIII a. de C.” Varia, II. libk. Valen­tzia, 1983, 131‑164. or. * ENRIQUEZ NAVASCUES, J. J.: “Los objetos de adorno personal de la prehistoria de Navarra”. Prehistoria de Navarra, III. libk. (Iruñea, 1983), 157‑ 201. or. * GORROCHATEGUI, J. eta YURRITU, Mª J.: Carta arqueológica de Vizcaya. 2ª parte. Materiales de superficie. (Gasteiz, 1984). * JORDA CERDA, F.: “Cronologia y periodización del esquematismo prehistórica en la Península Ibérica”. Zephirus 36an, 1963, 27‑35. or. * JOUSSEAUME, R.: Des dolmens pour les morts. Les mgalithismes à travers le monde. Hachette, (Paris, 1985). * LABEAGA MENDIOLA, J.C.: “Los broches de cinturón en el poblado de la Custodia. Viana: Navarra”. Trabajos de arqueología navarra. 10ean. 1991‑1992, 317‑336. or. * LAPLACE, G.: “Sepulturus et rites funéraires préhistoriques en Vallé d´Ossau (Ursari)”. Hil‑harriak‑en. Actes du colloque International sur la stèle discoïdale”. Musée Basque. (Baiona, 1982), 21‑30. or. * LOPEZ, P.(argit): El Neolítico en España. Cátedra. (Madril ,1998). * LLANOS, A.: “Las pinturas rupestres esquemáticas de la Provincia de Álava”. Estudios del Grupo Espeleológico Alavés. (Gasteiz, 1963). * LLANOS, A.: “Resumen tipológico del arte esquemático en el país vasco‑navarro”. E.A.A., I. libk., 1966, 150‑157. or. * LLANOS, A.: “Algunas consideraciones sobre la cavidad de Solacueva y sus pinturas rupestres (Jócano, Álava)”. Munibe Iean, 1961, 45‑64. or. * LLANOS, A.: “Avance a un planteamiento sobre el arte rupestre esquemático‑abstracto”. Actas XIV Congreso Nacional Arqueológico, Vitoria 1975. (Zaragoza, 1977), 645‑648. or. * LLANOS, A.: La Hoya, un poblado del primer milenio antes de Cristo. (Álava 1983). * MALUQUER DE MOTES, J.: “Las comunidades prehistóricas alavesas y sus problemas”. B.I.S.S. I. libk., 1‑2 znb. (Gasteiz, 1957), 57‑64. or. * MALUQUER DE MOTES, J.: El yacimiento hallstático de Cortes de Navarra. (Iruñea, 1954) 2 libk. * MALUQUER DE MOTES, J.: “En torno a la cultura megalítica de la Rioja alavesa”. E.A.A., 6ean, 1974, 235‑237. or. * MALUQUER DE MOTES, J.: Notas sobre la cultura megalítica navarra. Nafarroako Foru‑Diputazioa. (Iruñea, 1963). * MALUQUER DE MOTES, J.: “Consideraciones sobre el problema de formación de los vascos”. Problemas de la Prehistoria y Etnografía vascas. “IV Symposium de prehistoria Peninsular”. (Iruñea, 1966) 115‑128. or. * MARCOS POUS, A.: “Esquema sobre la relación cultural entre vascos, indoeuropeos y romanos en la región navarra”. Actas del Symposium de Prehistoria peninsular 1966. * MARSAN, G.: Le probleme du Néolitique dans le Pyrénées. Thèse du troisième cycle. Parisko uniber­tsitatea, 1972. * MUÑOZ, A. M : “El Neolítico del País Vasco”. IV Symposium de Prehistoria Peninsular. (Iruñea, 1966), 107‑114. or. * MUÑOZ, M : “Microlitismo geométrico en el País Vasco”. Cuadernos de Arqueología de Deusto, 4ean. * ONDARRA, F.: “Nuevos monumentos megalíticos en Baztán y zonas colindantes”. P. V. 138‑139. znb.‑etan, 1975, 5‑46. or.; Ibid., 140‑141. znb., 1975, 403‑433. or. * SAENZ DE BURUAGA, A., URBINA, J. eta URIGOITIA, T.: “Pinturas al aire libre en el abrigo de las Yurdinas (Álava)”. Veleia, 8‑9an, 1991‑1992, 99‑107. or. * SANTISTEBAN, I.: “Primeros vestigios de pinturas rupestres en Navarra”. P. V. 112‑113. znb., 1968, 327‑328. or. * UTRILLA, P.: “Excavaciones en la cueva de Abauntz (Arraiz). Campaña de 1976”. P. V.146. znb., 1977, 47‑64. or. * UTRILLA, P.: “El yacimiento de la cueva de Abauntz”. Trabajos de Arqueología navarra, 3an. 203‑353. or. * VEGAS ARANBURU, J. I.: “El túmulo‑dolmen de Kur­tzebide”. E.A.A. X.ean. (Gasteiz, 1981), 19‑66. or. * VEGAS ARANBURU, J. I.: “Arte Pospaleolítico en País Vasco”. Munibe 42an, 1990, 189‑197. or. * VEGAS ARANBURU, J. I.: El enterramiento de San Juan ante Portam Latinam (Gasteiz, 1999). dxoj1qyo82eevqz2wh1v9e5fsrgmwcl 0 2967 8457 8456 2016-01-03T21:02:51Z Theklan 125 /* Hilarriak eta oroitarriak */ wikitext text/x-wiki == Testuingurua == === Erromatarrak gure herrian === Erromatarrak Iberiar penin­tsulan k. a. III. mendean sartuak ziren dagoeneko gerra punikoak zirela-eta. Hurrengo hamar­kadetan Hispaniako lurraldeak har­tze hau areago­tzen joan zen eta I.go menderako Ebro erdialdeko sakanera eta Baskoniara iri­tsi zen, modu bizian iri­tsi ere, Sertorio eta Ponpeioren arteko gerratea zela eta. “Ebro iparraldeko” herriei buruz an­tzinako geografoek, besteak beste, Estrabon, Pomponio Mela, Plinio eta Claudio Ptolomeok eta Tito Livio, Salustio eta Julio Zesar historialariak, eta Silio Itálico poetak esaten digunetik atera dadaiteke, Ebro ibarretik barrena edo Zeltiberia zehar­katuz, erromatar legioak Baskonia aldera hurbildu zirenean, herri bat aur­kitu zutela lau tributan banaturik, Autrigoiak, Karistioak, Barduloak eta Baskoiak izenez ezagutuak; gure aroa baino lehenagoko az­ken milurtekoan zehar Penin­tsulan sartuz joan ziren indoeuropar hiz­kun­tzako jendeak ekarritako eragina baldin bazuten ere, berauen sustraiak guztiz definigarriak zirela. === Bilakaera baten faseak === Euskal Herrian erromatarren sarrerako lehen fasea ekialdetik eta hegoaldetik gertatu zen, K. a. II. mendeko lehen bi hamar­kadetan. Sempronio Graco, Ziteriorreko Gobernari (K.a. 180. urtean) izendatu zutelarik, lurraldea baketuz igo zen Betikatik Zeltikara, Baskoniako mugera iri­tsi eta Gracchurris (Alfaro) sortu zuen, beranduago –inperio garaian– Baskoiekin bat egingo zuen hiria. Bigarren fasea, Euskal Herriaren uren banalerroaren hegoaldetik eman zen, Hispania Ziteriorrean Sertorio eta Ponpeioren arteko kanpaina militar batean, K. a. 76‑72ren artean, Kantauri aldeko iparralderantz erromatarren balioen lehen foku hedapena sortu zelarik. Arerioen gudarosteari eusteko muga koka­tzeko, Ebro ibarreko bere erasoaldian, Sertoriok itunak sinatu zituen tribu ba­tzuekin eta aurre egin zien beste ba­tzuei; Baskoien lurraldea zehar­katu zuen eta Beroiak eta Autrigoiak eraso zituen. Ponpeiok berriz, 76‑75eko negua Pirinioak eta Ebro artean pasa zuen Sertorioren joan etorriak zain­tzen; hurrengo urtean bere kuartela baskoien lurraldean kokatu eta Ponpaelo sortu zuen, lehendik existitzen zuen oppidum baten gainean; garrantzi estrategia zuen, Pirinioetako igarobidea ziurta­tzen bai­tzuen. Hirugarren fasea Akitanian gertatu zen, K. a. 56an, P. Craso, Zesarren ordez­koak hegoaldeko Galiarren eskualde hura menpera­tzeko zenbait kanpaina hasi zituenean, bertan Augustoren aldira arte erreboltarien gotorlekuei eu­tsi egin zi­tzaien, Baskonia Iparraldean, K. a. 27‑26 ean, Mesala Corbinoren esku-har­tzea eraginez eta baita gerora Augusto beraren etorrera ere, K. a. 26‑24an, atzerapenik gabe Kantabriar gerrateak hasteko. Hiru aldi hauek erromatarren sarrerako fasetzat hartu behar dira. Baina bistakoa da, gure aroaren lehen mendeetan Erromatarren Inperioaren historiako gorabeherek badutela eraginik Erromak harturiko lurraldeetan, eta aldaketak ematen dira beren aztarnategietan eta horren ondorioz baita zenbatekoan, izaeran eta gure ar­keologiari eragingo dieten datuen kalitatean ere. === Eraikun­tzak eta komunikabideak === Erromatarren garaiko aztarna ar­keologikoek diotenez, Augustoren Inperioaz geroztik, flabiar dinastiaz geroztik batez ere, Erromak bereganaturiko lurren balio geoestrategiko eta ekonomikoaren ezaguera har­tzen duela eta Hispania Iparraldean kokatu eta bertatik giza baliabideak zein material baliabideak atera­tzea erabaki­ zuela. Horrela adierazten zaigu kostaldeko zenbait herrik, Galiarekin Erromak izango zituen salerosketako ainguratoki gisa, izan zuen eginkizunaren garran­tzia: Flavióbriga (Castro Urdiales), Foruan Gernikako itsasadarra, eta Bidasoako estuarioa (Oiasso), Biz­kaiko Somorrostro eta Gipuz­koako Arditurri, bertako mea­tzeei irteera emanez. Historialarien ida­tziak irakurriz eta ar­keologia aztarnak begiratuz ondorio honetara iristen gara berehala, alegia, eraso­tzaileen presio militar eta politikoei gogor egin gabe, Baskoniak erraz eman zuela amore, zati batean bederen, uren banalerroaren marraz az­pialdeko hegoalde eta sortaldean, gainerako hispainiar<ref>Baskoniaren erromanizazio gertakaria, ager vasconum-ari, Ebro ibarrari dagokionez, hainbat idazlek asko azterturikoa izan da. Iparraldeko isurialdekoa, uren banalerroaren gainaldekoa gutxiago ikertua izan da. Alderdi honetatik funtsezkoa iruditzen zaigu Milagros Estebanen doktorego-tesia: El País Vasco Atlántico en la época romana. (Donostia, 1990). Irakurleak lan honetan Euskal Herriaren “erromanizazioaren” gai orokorrak eskaintzen dituen zenbait alderdiri buruzko oso bibliografia osatua aurki dezake. Lan honen laburpen bat, egileak berak idatzirikoa, erromatarren baloreen irradiazio aldeak, beren eragin bideak eta Goi Inperioan horrek Gipuzkoan ukituenak izaniko eremuak azalduz, ikus daiteke Aproximación a la Guipúzcoa de los primeros siglos de nuestra Era. “Munibe” 42an, 1990, 337-344 or., eta El poblamiento de época romana en Guipúzcoa. Nazioarteko lehen mahai-ingurua Euskal herriaren erromanizazioari buruz. “Isturitze” 8, 1997, 53-73 or. Bestalde, jakitea komeni da erromanizazio hitza bazterrean uzten hasia dela berriki, okerreko zentzuz ulertzera iritsi delako, horrekin erromatar erasotzaileen aldetik eman ez zen kultur inposaketaren, hala nola, hizkuntza, erlijioa, eta abarren indarrezko inposaketa ulertu nahi bada bederen. Cf. R. SYME, “Rome and the Nations”. Roman Papers. IV, (Oxford 1988) 64. or. Xabier ARTZEren aipamena. “Vascones y romanos”. “VI. Antzinakotasunari buruzko jardunaldiak”. (Donostian 1999), 1. or.</ref> geografian oso garatua zegoen erromanizazio ibilbidearekin elkartuz. Sortaldetik K. a. II. mendearen ondoren, erromatarren baimenarekin –eta senatugin­tzako baskoien lagun­tzaren sari modura seguruenik– Baskoien mugi­tze bat gertatu zen Suessetarren lurraldeetan barrena Jazetaniaren hegoaldean, gaur egun Bortzi­riak deritzon eskualdea, eungo toponimiak adierazten digunez. Okupaturiko lurraldea kanpokoarekin lo­tzeko eta tropen eta beste edozein ondasunen ibilbidea errazteko, komunikazio-bideak sortuz joan ziren, eta bereziki Asturica Augusta (Astorga) Burdigalarekin (Bordele) iparraldetik eta Tarracorekin (Tarragona) sortaldetik elkartuko zituen gal­tzadak eraiki ziren.<ref>J. C. Elorzaren ustez, bi bide zabal hauek zenbait adarrek lotzen zituzten, Aguraindik Kanpezuko Santa Gurutzera Angostina eta Errioxatik igaroz zihoana edo Kaskantetik Santakara eta Iruñetik igaroaz Oiassoraino iristen zena. Kantabrialdeko isurialdeari eta gure aroko lehen mendeetako komunikabide ezkutukoei dagokionez garrantzizkoa da erromatar galtzada eta bere adarrak eta “trashumantziako bide” eta beste bide susmagarrien artean ikustekorik izan zuten aztertzea. Ikusi, gai honi buruz Milagros Estebanen ondorioak, El País Vasco Atlántico.., 61-147. or.</ref> Nafarroako hegoaldean, Pompaeloz gainera, beste hirigune hauek kokatu ziren: Veleira/Iruña, Gasteiztik gertu, Andelos (Andion), Kara (Santakara), Irunberri (Lumbier) eta Cascantum (Cascante); aipatu ere egin gabe, besteak beste, Olite (harresidun hiria) eta Santa Cris-eko (Eslaba) kokalekuak, zeinaren aztarnategitik kapitelak, harroinak eta zutabeen fusteak, eta beste monumentuz­ko zenbait aztarna atera diren; oraindik beren kokalekuak identifikatu ez diren ida­tziz­ko iturrietatik jasotako beste hiri eta oppidak gogora­tu gabe.<ref>Iturriek aipaturiko herri batzuk ez dira aurkitu Baskoien lurraldean, hala nola, Mouscaria, Ergouia, Aracilus, Bitouris eta Curnonion; eta Barduloenean (egungo Gipuzkoa) Pliniok zenbait oppida aipatzen du, hots, Morogi, Menosca, Vesperies, zeinaren kokalekuak ez diren oraindik ezagutu.</ref> Eskuartean darabilgun gai honetarako garran­tzi handia izan zuten beste etxondo eta hiribil­duak ere izan ziren, hiriburu eta udalerriez gain, ar­keologoen lanak argitara atera­tzen dituenak, esaterako, Cabriana, Ledea, Faltzes eta abar. Beranduagoan (III. eta IV. mendeetan) Iparraldean erromatar gudamutil taldea sortuko da Lapurdum‑en (Baiona). Hiribilduen artean ba­tzuk (Faltzes, Funes, Villafranca eta Arellano) nekazarien ustiategi handiak izan ziren, gainerako etxondo edo hiribildu txikiagoen­tzat erakarguneak. Erromatarren eraikun­tza guztiak salerosketa harremanak erraztu ziz­kieten gal­tzada ala bigarren mailako auzo-bideetatik elkartuz joan ziren.<ref>Mª Anjeles MAGALLON BOTAYA, “La red viaria romana en el País Vasco”. Lehen Nazioarteko mahai-ingurua Euskal Herriaren Erromanizazioari buruz. “Isturitze” 8an, 1997, 207-233. or.</ref> “Batetik, lekurik txikienetakoak beren emai­tzak truka­tzera hiribildu handietara joaten ziren eta, hauek berriz, era berean, hirietara bilduko ziren komunikazio-bideetan zehar”.<ref>Mª Luisa GARCIA GARCIA, “El poblamiento en época romana en Navarra: Banaketa-sistemak eta kokaleku-ereduak. Lehen Nazioarteko Mahai-ingurua Euskal Herriaren Erromanizazioari buruzkoa. Isturitze 8an, 1997, 89. or.</ref> Gogora dezagun ar­keologoen datuak lekuko ditugula, ez soilik Biz­kaiko Forua, Aloria, Lekeitio eta abarretan, baita Araban ere, Iruña, Atxa, eta abarretan izan baitziren metalgintzako lantegiak, eta zenbait aztarnategietan burdin zatiak azaldu dira eraikun­tzetarako nahiz eguneroko bizi­tzarako beharrez­ko ziren objektuak lan­tzen zituzten lekuetan.<ref>E. GIL. ZIBILAGA, “El instrumental metálico de época romana en Álava. Testimonio de actividades domésticas y profesionales”. Lehen Nazioarteko Mahai-ingurua Euskal Herriaren Erromanizazioari buruz. Isturitze 9an, 1997, 535-563. or.</ref> === Erromanizazioa: eragile geografiakoak eta kultur eragileak === Historialariak, erromanizazioak ekimen transkultura­tzailean, Baskonian, gainerako Penin­tsulan izan zuen bizitasuna ez izatearen eta euskal eskualde guztietan sakontasun bera ez iristearen auziak eztabaida-iturri dira. Ekimen hau ez zen hasi K. a. I. mendearen bigarren erdira arte. Hegoaldeko eskualdean, hain zuzen ere, “ager Vasconum”-ak Leiretik, Irunberri, Iruñea eta Arakil pasa eta Arabako lautadan sar­tzen den marratik hegoaldera baizik ez zuen jardun. Penin­tsulako herrietatik, Erromak bere gudarosterako soldadu lagun­tzaileak atera zituen, eta euskal tribuetatik Barduloen delako cohorte fiel hura atera zen, militar agiriek eta hilarrietako ida­tziek diotenez<ref>A. GARCIA Y BELLIDO, “Los Vascos en el ejército romano”. Fontes Linguae Vasconum 1ean, 1, 1969, 97-107.or. “Vasconum lectae a Galba cohortes”i buruz ere hitz egiten du Tácitok ere. (Hist. IV, 33).</ref>. === Kronologia === Ager populazioaren kronologiari buruz, esan dezakegu, aztarnategian zeltiberiarren aztarna argiak eta errepublika aldiari dagoz­kionak gu­txi ba­tzuk baldin badira ere, gehien­tsuenak (hauetatik guztietatik erdiak baino gehiago) K.a. mendearen erdi aldetik K. o. II. mendearen az­kenera arte har­tzen duen kronologia dutela. Inperiopeko aldia askoz adieraz­pide gu­txiagokoa da; Nafarroan, bederen, ez da aldi horretako zor­tzi aztarnategi besterik. Populazioan jai­tsiera nabarmen bat gertatua izango zen K. o. IV. eta V. mende bitartean, inperioko dinastiaren ezegonkortasun-arazoengatik eta fran­koek nahiz alemanek buruturiko razziak zirela-eta hain eztabaidatua zen krisiak Inperio (235‑268) osoari eragin ziolako. Gerora, bagauda izeneko gertakaria izan zen ezegonkortasun-giroa eragin zuena. Historialariak normalean ados daude, Baskoniako bi eskualdeen arteko desberdintasun geografiko eta ekonomikoa erabaki­tzailea izateaz gainera, banaketa espiritualaren puntu bat ere izan zela, Erromako kultura baskoien lurralde osoan era berdinean ez sar­tzearen arrazoia hau izango zelarik. Agian, desberdin­tze honetan eragina izango zuten giro geografiaren ezaugarrietan, hainbat gertaera pila­tzeak: orografia malkar­tsua, klima oso gogorra eta abar. Baskonia iparraldean erromatarren zabalkunderako benetako eragoz­pen izan ziren.<ref>Mª Luisa GARCIA GARCIA, 76. or.</ref> Dena den ezin esan daiteke saltus vas­conumeko lurrek erromatarren­tzat garran­tzirik izan ez zutenik, alde hauetara, Arditurri eta Somorrostroko meha­tzeen bila etorri bai­tziren eta esan dugun moduan, mineralen eralda­tzeko eta gazigin­tzako lantegiak ere izan bai­tziren –Getari eta Lapurdi– Kantauriko zerrenda guztian. Ezin ahaztuko ditugu kostaldeko kastroak, Ebro eta Dueroko kulturarekin elkartuko zuen salerosketa-sarea, Tarraco‑Oiasso eta Pisoraca‑Flaviobriga bideek trazaturiko ibilbideak zituztenak, nahiz eta badirudien erromatarren aurreko bizimodu tradizionaletan ez zutela aldaketa handiegirik eragin delako lotura horiek. Eran­tsi dezagun, itsaspeko ar­keologia berrienak eta Gipuz­koako portuetako az­ken aur­kikun­tzek azal­tzen dutenaren arabera K. o. I.go mendetik aurrera euskal kostaldeko erromanizazioan via marisek izan zuen garran­tzia. Via maris honek lehen mailako garran­tzia izango zuen, kultur eta giza baliabideei sarbidea emateko Erromak gure lurraldearekin izandako lehenengo harreman-une haietan. Kabotajeko nabigazioa erabiliko zuten material-osagaiak garraia­tzeko, hala nola, meha­tze eta harrobietako materialak, nekazari­tza eta abel­tzain­tzako ekoizpenak eta itsasoko baliabideak. Halaber, kultur korronteen iragaiteko. Gogora di­tzagun kostaldeko kokaleku nagusiek zuten posizio estrategikoa, hasi Asunetik eta Bidasoa bitartean: Santoña, Flaviobriga, Bermeo, Portuondo, Forua, Lekeitio, Getaria, Zarautz, Donostia, Oiasso.<ref>Ana MARTINEZ SALCEDO, “La cultura material de época romana en Bizkaia. Testimonios en torno a la actividad económica”. Lehen Nazioarteko Mahai-ingurua Euskal Herriaren Erromanizazioari buruz. Isturitze 9an, 1997, 577. or.</ref> === Bi herri, bi kultura === Dena den, Lacarra historialariari ere ez zaio arrazoirik falta inperioko garaia bitartean Erromatarrez okupaturiko Baskonian bi herri eta bi kultura elkarrekin bizi zirela dioenean: bata, arro­tza, kanpokoa, erromatarren zibilizazioaren fintasuna berekin zeramakiena; bestea, berriz, berrikun­tza hauekiko iragangai­tza, hiz­kun­tzaren eta egitura ekonomikoaren hesiez bereizia dena.<ref>J. M LACARRA, Historia política del Reino de Navarra. Iruñea 1972, I, libk. 16. or.</ref> == Beste ingurigiro bat Euskal Herrian == === Erromatarren hiriak eta beren hirigin­tza === Erromatarren garaiko Euskal Herriko artearen historian ezer ezin esan dezakegu euskaldun dei diezaiokegun ar­kitektura eta hirigin­tza bati buruz, zeren eta erromatarren jatorriz­ko ar­kitekturaren lekuko dira gelditu zaiz­kigun hirigune aurriak, horien azpian bertakoen geruza ia erabat ez­kutaturik egongo delakoan. Historia horrek dakiena labur­tzetik hasi behar­ko luke, hau da, eraso­tzaileek eraiki zituzten hiriez eta beren antolakun­tzez. Delako poleis horiek zenbat ziren jakitea bada zerbait. Berrien arabera, Plinio eta C.Ptolomeok emaniko zenbakien artean bada desberdintasunik, Karistioen lurraldean hiru hiri baziren, Barduloen artean zor­tzi bizi ziren, eta Baskoien artean, hamasei. Beroien lurraldean kokaturikoak sartuz gero 36ra iri­tsiko lirateke. Horrez gainera, ezer gu­txi dakigu delako hirigune horien hirigin­tzari buruz, gainerako erromatarren ereduen aurrean kontrajarrita bereizgarri izan zitez­keenei buruz. Kasik civitates horiek guztiak, nahiz gehien axola zaiz­kigun villae‑ak, gaur egun Nafarroa den lurraldean daude eta zeha­tzago esanda ager vascorum aldean. Bistakoak diren arrazoiengatik, alderdi hau erromanizatu zen lehenik, eguraldia eta zituen baldin­tza geomorfologikoengatik, gizonaren kokamenerako eta erromatarren laboran­tzarako nahiz bide sare garran­tziz­ko bat eraiki­tzeko egokiena bera bai­tzen. Horregatik, eskualde horretan, hirigune-aztarnategi ugari izanik ere, hirigin­tzako kokapenari buruz­ko jakingarri askorik ez da azaldu, zeren eta egungo herrietan, hedaduraz bederen, ezin baitira agin miaketa ar­keologiak. Hainbat garaitan eta hainbat arrazoirengatik harresiz inguraturiko herriak dira gehienetan eta ez beti babes-helburuagatik, baita elkartearen izen onagatik ere. Indusketa kontu hauek bukatzeko, esan dezagun Nafarroako lurraldeetan Pompaelo, Karaeta Andelos eta Gipuz­koan Irungo hiriak 12 eta 18 hektarea bitarteko hedadura izan zezaketela eta kasu bakoi­tzean lurraldearen topografiari ego­kituriko egitasmo ortogonal bati eran­tzuten ziola. Hirien planoak azaleratu dituzte indusketa ar­keologiakoek: * Pompaelon K.o. I.go mendeko Macellum edo azoka herrikoia az­pimarratu behar da, enparan­tza irudikatu behar den tokia, kardo eta decumanus maximus artean zegoen bideguru­tzean kokaturikoa.<ref>“Erromatarren azokak bezala, Pompaelokoak arkudun atari angeluzuzen bat du tabernae baten hondarrak eta zoru karratua duen eraikina sarrera zabala eta habeak aurrean dituela, cella modura jainkotasun babesleentzat gordea seguruenik. Delako tholos-ik ez du baina, berunezko tutu batzuek iturri baten izaera erakusten dute”. Mª Luisa GARCIA GARCIA, O.c., 79-80. or.</ref> * Caran indusketak lagundu du decumanus maximusa aur­ki­tzen, lauzadura onez eta errekak zeharkatzeko ohiko harpausoak dituena. * Andelosen, decumanus maximusez gain –haren inguruan kokatu izan zen hiria–, Inperioko hiri erromatarren antolaketa orokorrari eran­tzuten dien egitura eta antolamendua duten hainbat kale ezagutu dira. Gal­tzada nagusi honen luzerak hiriaren bi sarrerak edo irteerak erakusten ditu. Ar­keologiak, probin­tzietako hiri hauetan eskuraturiko arrastorik nabarmenenak, Erroman bertan bezalaxe, herrigin­tzako lanei dagoz­kienak direla ere erakusten du: azoka, bainuetxe, uren hornikun­tza eta beste eraikun­tza. * Horrela bada, ikusgarria da Andelosen aur­kituriko mul­tzoa: presa, ur-depositua, ubidea, castellum aquaea, ninfeoak eta bainuetxe herrikoiak. * Irunen, Santiago kalearen az­piko aur­kikun­tza berriek, luzeran 600 m eta zabaleran 300‑400 m dituen kokaleku batean, 15‑20 bat hektareatako zabalera bat estaliz, portua eta beste eraikun­tzak nabarmendu dituzte. === Iruña === Iruña da Arabako erromatar kokalekurik garran­tziz­koena. Gasteiztik hamaika kilometrotara dago, Zadorra ibaiaren adar batez inguratua. Claudio Ptolomeok bere Geogrephica‑n aipa­tzen duen an­tzinako Veleia da. Hainbat mendetan okupaturiko leku honetan ar­keologiak, erromatarren aurreko bere historiaren hainbat aldiri dagozkien zenbait okupazio maila aur­kitu ditu. Bron­tze Aroko eta Burdin Aroko beste bi maila sakonagokoen gaineko hirugarren aztarnategi bategatik gerta­tzen da gaur egun gure Herrian ezaguna, gure ar­keologoen artean erromatarren oppidumaren ezaugarriak dituen adibide garbia. Kilometro eta erdi duen bere ingurune ikusgarri baten barruan, ostilamenduz­ko eta apaingarri per­tsonaleko objektu ugari atera da lurpetik, gaur egun Arabako Ar­keologia Museoan ikusgai direnak eta Inperio batean gotortu zuten lehen civitas izan zitekeen honek, halako harresi­tzarra izanagatik, biztanleria militarra baino gehiago biztanleria herritar arrunta izan zuelako ustea da nagusi. Gauza jakina da, K. o. III. mendean aldakortasun sozial eta ekonomikoagatik hirigune guztiak gotor­tzeko garapen-politika eman zela Inperio osoan. Veleiako harresia K. o. III. mende bukaeran edo IV.aren hasieran, ongi uztarturiko harlandu handi eta berrerabilitako materialez eraikia izan behar zuen, gu­txi gorabehera luzeran 450 m-ra eta altueran 8 m-ra erraz iri­ts litekeena. Ar­keologiako datuek ez dute behar besteko oi­narria ematen hiriaren plano zeha­tzari buruz­ko informazioa eduki­tzeko, nahiz eta baiezta daitekeen fun­tsean kokamen ortogonala zuela. Hiriaren birpopula­tzeak IV. eta V. mendeetan ingurunearen murriztea eta aurreko eraikinen eraistea ekarri zuen, eta handik ateratako materiala harresiaren zati ba­tzuk osa­tzeko erabili ziren.<ref>Veleiako harresiari buruzkoa, ikusi Aitor IRIARTE, “La muralla tardorromana de Iruña/Veleia”. Lehen Nazioarteko mahai-ingurua Euskal Herriaren Erromanizazioari buruz. Isturitze 9an, 1997, 699-733. or. Idazleak, harresiaren “berreraikuntza”ren ikus-irakasbidezko proposamen bat egiten du.</ref> Iruñako oppidumak harresiaz gainera, ar­kitektura mul­tzoak badu Astorgatik Bordelerako gal­tzadan kokaturiko hirigune nagusi horren garapen artistikoaren berri ematen duen eraikun­tza eta edergarritako zenbait osagai: * kono ebaki baten formaz­ko kapitel txiki bat arrabaz apaindua; * zenbait etxebizi­tza janzteko erabil­tzen ziren zolen errematerako marmol moldurak; * apaindutako ala margoturiko adreilu puskak, eta abar. Inperioko probin­tzietako arte erromatarraren historialariek lan esparru zabala dute, bai hirietako kokalekuetakoa, bai ager vascorumen aur­kituz joan diren nekazal herri ugarietakoa. Baina, bertako biztanleriaren espiritu sor­tzailea miatu nahi lukeen iker­tzaile batek lanerako zein oinarri eskain dezake, Nafarroa hegoal­deko eta erdialdeko ar­keologia ikusmirak eskain­tzen duen nahasmena kontutan harturik, lehendik bertakoen, indoeuroparren eta zeltiberiarren kultur pilaketak direla-eta? == Mosaikoak == === Hirietako mosaikoak === Euskal lurrean erromatarren eraikun­tzako eta etxebizi­tzetako lehen gaia harria zen, hareharria edo kareharria. Egurrak, sabaietako armazoia egiteko balio zuen. Zoruak mosaikoz estal­tzen zituzten –hauetako asko aur­kitu zituzten, eta aur­kitu gabe askoz gehiago geratu dira– eta hormak marmolez janzten zituzten edo sarriagotan baita iztuku margotuez ere, Andelos, Kara, Pompaelo eta beste hiri askotan jakin ahal izan den bezala. ==== Cascante ==== Cascanten –zelten hirian, gerora baskonizatua izan zenean– aur­kituriko aztarnek, gaur egun Nafarroako Museoan daudenak, herrian erromatarrak egon zireneko lekukorik zaharrenak dira, K. a. 70‑50. urtekoak, beharbada. Horma paraleloen bidez mugaturiko hiru gela dira, harlandu handiez eraikitako horma baten elkarzutak; mendi­txoaren pean kokaturik zeuden etxe hauek, aldapari eusteko balio zuen horma zen hau. ===== Zoru Hexagonalak ===== Geletan zola mosaikodun bat aur­kitu da opus signinumekoa txuri bel­tzeko marraz­kiduna, apaingarri soilak: geletako batean 10‑12 mm-ko teselek hexagono ebaki­tzaileak diseinatuz, eta erronbo erregular marrak sor­tzen dituzte; bestean berriz, erroseta eskematiko baten itxura duen marraz­ki ttipi bat osa­tzen dute.<ref>Mª Anjeles MEZQUIRIZ, Descubrimiento de pavimento de opus signinum en Cascante. On Jose Esteban Urangaren omenetan. Iruñea, 1971, 277-292. or. Ikusi halaber, Recientes hallazgos de arkeologia romana en Navarra. “Letras de Deusto”n 1972, maiatza- abuztua, 261-173. or.</ref> ==== Kara ==== Kara hiria, egungo Santakara, garran­tziz­koaren zenbait ar­kitekturaz­ko aztarna ezagu­tzen zen 1969.az geroztik. Ondorengo miaketa batean (1974‑1975) I.go Burdin Aroa eta K. o. I.go mende arteko kronologia segida bat agertu zen. 1994. ean berriz, ibilbideren baten osagaiak izaniko harlandu ugari. Decumanus zolatu baten zati bat ere azaldu da, harri losa handiz zorua emana eta beronen ondoan solairu angeluzuzen ala karratuko etxe hondarrak. Orokorrean gu­txi dira artelanez­koak bezala jo daitez­keen eraikin osagaiak: oinarriren bat, Augustoren garaiko lantegi italikoetatik ateratakoen an­tza duen zenbait kapitel korintio, lanketa ederrekoak. Zori­txarrez, gelak zoruan zituzten teselak ez dira kon­tserbatu. ==== Pompaelo ==== Pompaelon, bere izena eman zion jeneral erromatarrak ezarritako gotorlekuan XIX. mendeaz geroztik eginiko indusketetan, erromatarrak iri­tsi baino lehenago bertakoen oppiduma zenaren arrastoak azaldu dira. Indusketak, Ar­tzapez­pikutegi inguruan eta beste toki estrategikoetan burutu ziren; hain zuzen ere, az­ken urte hauetan zaharberri­tze lanak direla-eta katedralean bertan gauzatu direnetan. Estratigrafiako segida I.go Burdin Aro eta K. o. V. mende artean koka­tzen da. ===== Harresiko mosaikoa ===== Lehen erromatar aldi hartatik, K. a. I. mendetik, ez da ia artistiko­tzat jo daitekeen aztarnarik geratu. Nafarroako Museora pasa dira harresiko mosaiko sonatua osa­tzen duten bi zatiak; tesela zuri bel­tzekoak, zati batean bi dorre eta bestean dorre bat eta ate bat dituen bloke handiz osaturiko harresi almenaduna adierazten dute. Ohiko gai hau, Hispania barruan nahiz kanpoan, dokumentazio asko duen gaia da; eta hiriaren enblema edo sinbolo­tzat hartua izan behar du. ===== Hipokanpoaren mosaikoa ===== Iruñeko zoruko bigarren mosaiko bat figuratiboa da; hipokanpo baten irudiarekin (mitologiako animalia) dago apaindua, gai hau ere oso landua dago bai erromatarren Espainian eta handik kanpo ere. Geometria eta lorez eginiko mosaiko zati ugari dago.<ref>Mª Anjeles MEZQUIRIZ, “Diversos tipos de pavimentos romanos hallados en las excavaciones de Pamplona”. L. D. Vean, 1973, 115-116. or. Ikusi halaber, J. M BLAZQUEZ eta M A. MEZQUIRIZ, Mosaicos romanos de Navarra. (Madril, 1985) 53-60. or.</ref> ===== Teseo eta minotauroaren mosaikoa ===== Baina, an­tzinako Pompaelotik Nafarroako Museoak gorde­tzen duen bikainena Teseo eta minotauroa deritzon mosaikoa da. Seguruenik, K. o. II. mendeko zati txiki bat da, (1,05 x 1,60 m ) tesela beltz eta zuriak, beste margo okre, gris eta gorriz nahasian dituena. Mitologiako gaia adierazten du, eta Plinio naturalistaren iri­tziz mosaikoen egileen­tzat gertakaririk gustukoena zen: Minotauroa eta greziar heroiaren arteko borroka. Dirudienez inperioko arteak nahiago zituen mitologiako heroien eszenak, jainko-jainkosenak baino. Irudiei dinamismo izugarri bat ematen jakin du artistak, gorpuz­keraren leialtasuna gordeaz, bi borrokalarien zangoak ahal den gehiena zabalaraziz. Greziar heroiak Minotauroari bere adar batetik hel­tzen dio eta eskuineko besoa jasota dauka, Perifetes erraldoiari kendu zion mazoa –gaur egun galdua du– eskuan zuela. Kretako labirintoa ere ager­tzen deneko zoru baten erdiko zatia da; eszena hau ingura­tzen duten zir­kuluen zati txiki bat ikusten da, zeren eta eskuineko aldean tesela bel­tzen ilera bikoi­tzaren bigarren zir­kulua eten egiten da eta angelu zuzena eginez eskuinetara jo­tzen du. ==== Andelos ==== Nafarroako Andion herria, an­tzina Andelos izanikoa, Mendigorriatik gertu eta Argaren eskuinaldean dagoena, 1941z geroztik behin eta berriz miatu da. Blas Taracenak opus signinum zoruak eta K. a. I.go mende eta K.o. IV. mende arteko beste hainbat material ezagutu zituen. Ondorengo behin eta berriz­ko indusketek lekuaren estratigrafiaz­ko garapena ezagu­tzen lagundu dute, I.go Burdin Arotik hasi eta K. o. II. menderaino heda­tzen den ur-bilketa eta gorde­tzearekin zerikusia duen az­piegitura garran­tziz­koa eraku­tsiz. Bakoren garipenaren mosaikoa. 1986.ean mosaiko bat aur­kitu zen –gaur egun Nafarroako Museoan dago–, margo neutroz eginiko teselaz marraztua, gaur egun gurpila bat besterik ikusten ez zaion gurdi baten gainean Indiatik garaile itzul­tzen den mitologia­ko Bakoren garaipena adieraziz. Bako txuri bel­tzeko landare-irudiz eta irudi geometri­koz inguratua dago, baina, bere irudiaren esku ez­kerra besterik ez da ageri, hau oso finki landua, erdiko beha­tzean eta erakuslean eraztunak eta cantharus bat uhaletik duela, bere ahalmen jainkotiarra adieraziz. Lagun duen beste irudi bati ez zaio burua besterik gera­tzen; gorputz biluziaren zati bat suma­tzen da klamide muturra airean mugituz. Mitologiako kontaketaren arabera, gurdia bi panterek eramaten dute. Bati ia gorputz osoa ikusten zaio zehar­ka eta burua aurretik. Piztien aurrean, Pan, ar­tzain bizimodu eta dionisiakoa duen greziar jainkoa al­txa­tzen da. Ahuntz-hankak eta gorpu­tzaren az­pialdea larruz estalia eta biz­karra biluzik ageri zaio. Bere kopetatik bi adar luze eta zorrotz irteten dira eta eskuineko eskuz zigor indar­tsu bat astin­tzen du panterak zirikatuz. Bigarren mailan Bakante baten irudi zati bat ikus daiteke eta eskuineko goiko zatian musivarius‑aren izenpea denaren hiz­ki ba­tzuk. Eszena osoa, kordoiez eta huntz hostoak darama­tzan erroleoz­ko mendel batez inguratua dago. Angeluak kraterraz okupatuak daude. M Anjeles Mezquirizen ustez, tradizioko helinistikoko mosaiko bat dugu hau, zalan­tzarik gabe, gustu erromatarrean burutua dagoen arren. Sala triklinar bat zen zoladura, oha­tzeak jar­tzeko, U egiturako zuri-bel­tzez­ko gune batean. Mosaikoaren az­piko geruzan aur­kituriko ar­keologia aztarnek, K. o. I.go mendean burutu zeneko data jar­tzeko agiriak eman diz­kigu”.<ref>Mª A. MEZQUIRIZ, Museo de Navarra. Nafarroako Gobern., (Iruñea, 1989) 39. or.</ref> === Erromatarren hiribilduetako mosaikoak === Hiriguneen aztarnetatik populazio nekazaria deritzonera joanez gero, arte historialaria harri­tzen duen lehenengo gauza da hainbeste eta hain desberdinak diren kokaleku erromatarren aur­ki­kuntza. Gaur egungo Nafarroan soilik 250 kokaleku nabarmendu dira eta ugaritasun honek eraman ditu ar­keologoak tipologia bat finka­tzera.<ref>Erromatarren populatzeari buruzko bere lanean, Mª Luisa GARCIAk (O.c. 86. or. eta hur.) zortzi motatakoak bereizten ditu: vici, villae, baserriak, aterpeak, militar egiturak, bainu-etxe iturriak, mehatzeak eta kobazuloak.</ref> Guk, gure aldetik, erakusketa hau laburtu egingo dugu hiribilduetan aur­kiturikoetan baino ez baikara oinarrituko. ==== Kabriana ==== Arabako lurraldean izan ziren erromatar herri hauetan ezagunena, zalan­tzarik gabe, Kabrianakoa da, gaur egun Komunion deri­tzonaren inguruan. Miranda de Ebro iparraldean, 3 km‑tara, dago kokatua aztarnategia. Litekeena da, Asturika‑Burdigala ibilbideko bizitegia, iturri latinoek adierazten duten Deobriga han izatea. Aurriak, XVIII. mendean azaldu baziren ere, indusketak XIX. mendean gauzatu ziren eta nahikoa terra sigillata eta zeramika arrunt eta beiraz­ko on­tziren bat ere aur­kitu zen. Duela gutxi, 1970‑1972 artean, berriro hasi ziren indusketak eta bere emai­tzak, K. o. I.go eta II.go mendeetan hiribildua bizirik izan zeneko arrastoak ekarri zituen, gerora sute batek errea izan zela eta III eta IV. mendeetan berriro eskuratuak. ===== Mosaikoetako marraz­kiak ===== Bere zoladurak mosaiko ederrez apainduak egonak ziren eta Loren­tzo del Prestamero akademikoak XVIII. mendean ikusi eta deskribatuak izan ziren, eta marraztu, data jarri eta sinatu, berriz, Aranberriko Balentinek egin zuen 1794. urtean. Marraz­ki hauek, Madrileko Historia Akademian daude jasorik gaur egun. Orain­tsu, J. C. Elorzak burutu zituen indusketa kanpinetan zoladura horietako bi puska aur­kitu ziren, bietako bat oso zahartua. Baina, delako mosaiko horien ezagupenik handiena Historiako Akademian jasorik diren marraz­kiei esker dugu. Berauetan azal­tzen denez zor­tzi mosaiko bederen opus tessellatum‑ez­koak ziren, txuri bel­tzezkoak, gehienetan motibo geometrikoak eta landareki eskematizatuez ager­tzen direnak, hala nola, piñaburu, greka, Diana ehiztariaren irudi bat eta lau urtaroen adieraz­penak.<ref>“Los mosaicos de la villa romana de Liédana”. P.V. XVII, 1956, 37, 62. znb., 9-35. or.; ikusi J. M BLAZQUEZ-M A. MEZQUIRIZ, a.c., 25-52. or.</ref> Mosaikoen oso deskribapen zeha­tza, beren aur­ki­tzaile Prestamerok egin eta 1802.ean Historia eta Geografia Hiztegiak argitaratu zuena transkriba­tzeak merezi du: “Mosaikoen artean, gorputz erdirainoko lau emakumeek urtaro bakoi­tzari dagokion ezaugarriez, adierazten dituzten lau urtaroak, eta bi grifo dituena nabarmen­tzen da, dena gustu hobereneko grekaz apainduriko sei karratuetan banatuak daude eta zoladura guztian grazi ederrean guru­tzatuak. Harri­txoz egini­ko mosaiko honen osagaiak marmol beltz, berde eta zuriak eta buztin egosiz­ko beste gorri eta horiak ziren. Beste zoladurak, er­tzetatik doazen grekaz gainera, erdi erdian Diana ehiztariaren irudiarekin karratu handi bat zuen, ar­kua ez­kerreko eskuan eta eskuineko sorbaldaren gainean geziz beteriko kar­kaj‑atik gezi bat eskuineko eskuaz hartuaz. Jainkosaren soineko zati bat, atze aldean geratua, kristal­txo urdin eta berdez­koa zen; oinetakoak berriz, aurrealdean zin­tzilik zuen korapilo seguruz, berna gainean lo­tzen zen sandalia an­tzeko bota ala gal­tzerdia zirudien. Jainkosaren atzetik oreina, galgan edo uhaletik arrastan lurretik zuela...”.<ref>Arabako Arkeologia institutoa: “Excavaciones en el siglo XVIII en el yacimiento romano de Cabriana (Comunión, Álava)”. E. A. A. 10ean, 1981, 307-308. or.</ref> Cea Bermudez mosaiko hauetaz eta Prestameroren txostenaz mintzo da eta berriro ere bere Sumario de las antigüedades romanas que hay en España... (1832) delakoan deskriba­tzen du. === Nafarroako mosaikoak === Erromatarren mosaikorik gehienak eta hobekien zainduenak Nafarroan aur­ki di­tzakegu. Hauetako ba­tzuk, gerora eginiko eraikuntzez tapaturik daudenak, gehienetan errepublikar garaikoak dira. Miaketek gaur egun ez digute soilik eraikun­tzen forma eta antolaketa ezagutarazten, baita beren langin­tza eta egunerokotasunari buruz­ko hainbat xehetasun ere: ardoa noiz eta nola egin eta aleak noiz eta nola bil­tzen zituzten, besteak beste. ==== Ledea ==== [[File:Etor-liedena.jpg|thumb|Ledeako mosaikoak]] Ledea hiribilduko lehen aldiko mosaikoak Goi‑Inperio aldiari dagoz­kionak dira. Irunberriko arroilaren aurrez aurre kokaturiko benetako pen­tzea den hiribildu aberats eta garran­tziz­ko honetatik, zeramika klasiko, metalez­ko eta beiraz­ko ostilamendu ugari atera da lurpetik. Peristiloko zoladurak eta gela dotoreak, Lacioren hirietan sarritan ematen ziren edergarri gaiak erakusten zituzten mosaiko eder eta erromatarren jatorrikoez estal­tzen ziren. Aldi askotakoak daude, II. mendetik IV. erakoak. Gai geometri­ko ak, askotariko margo ugariak gailen­tzen dira: hedeak, erronboak, izarrak, hexagonoak, zir­kulu ebaki­tzaileak, esbastikak, xake-itxurakoak..., eta Blas Taracenaren<ref>B. TARACENA, “La villa romana de Liédana” II. P.V. XI, 31ean, 1950, 9-40. or.</ref> lehen txostenen ondoren, xehetasun osoz deskribatu ditu egiturei eta teknikei buruz M A. Mezquirizek.<ref>“Los mosaicos de la villa romana de Liédana (Navarra)” P.V. 62an, 1956, 9-35. or., 30 lamina baino gehiago.</ref> Irudien konposaketak ez dira falta, nahiz eta oso zahartuak izan, Bakoren garaipenaren moduko mitologiako jazoera den honetan, Andionen aur­kiturikoan ez bezala, ikusten dena baino gehiago asmatu behar da. Bakoren mitoa ezagu­tzen duenak, panterek tiraka daramaten gurdiaren irudikapena egin dezake, hauetako baten atzealdeko zati bat besterik ez baita ikusten. Eszenaren erdiko zatia galdua dago eta aurrealdean zaldi, satiro eta bakante baten hanka muturrak ezagu­tzea lor daiteke. Eszena, goiko eta beheko aldetan saskigintzako bi zerrendez mugatua dago, irudi geometri­kodunak eta hauek guztiak kordoi batez inguratuak. Erdiko eszenaren eta zerrenda zabalenaren margoak, gorria, horia eta bel­tza dira. ==== Ramalete ==== Tuterako Ramalete hiribildutik datoz gaur egun Nafarroako Museoan jasorik dauden hainbat mosaiko. Berebiziko etxalde honeta­ko jaunak zoladuraz­ko zenbait gela eta IV. mendekoa izan daitekeen hipokaustoz beroturiko ur-berotegi bat zeukan. Zoladurako mosaiko horietan lore uztaiak eta an­tzeko gaiak ugari dira, baita izurde baten irudi estilizatua ere. ===== Dulcitiusen mosaikoa ===== [[File:Etor-duzitus.jpg|thumb|Duzituseko mosaikoak]] Etxalde garran­tziz­ko honen zoladura estal­tzen duten mosaikoen artean 8. zenbakiko gelak berebiziko arreta merezi du, baskoien lurraldean gaur egun arte aur­kitu direnetan handienetakoa delako. Oktogonala da, gelaren egiturari egokiturikoa zalan­tzarik gabe. Arda­tza 7,35 mm‑koa da eta 8 x 10 mm‑ko tesela txuri bel­tzez eta baita 8 mm‑ko beste margo ugarikoez ere (grisa, gorria, okrea, berde eta horia) dago eraikia. Honi, IV. mendea baino haran­tzago ez doan an­tzinatasuna ematen zaio. Angelu bakoi­tzean ikusten diren landareetatik jaio­tzen diren erroleo landarekiek ixten dute konposaketa. Ingurune horren barruan guru­tza­tzen diren hosto berde eta gorriz­ko lore uztai batez osaturiko biribil handi bat dago, erdian domina­tzar bat beste zor­tzi txikiagoak inguruan dituela. Erdiko domina­tzarrak ehiztari zaldun bat –etxaldeko nagusia ziur asko– adierazten du, orein eme bati gezi bat sartu dion unean besoa garaile jasoz. Zaldun buruaren bi aldetan banaturiko ida­tzi batek gorde digu bere izena: DULCITIUS. Ehiza-kinkan dominusa adieraz­pen modu hau etxaldeko nagusiaren aginpide eta handitasunaren berri emateko izaten zen, batasun itxi bat izateko joera zuena, bai ekonomian, gizartean, legedietan, erlijioan eta bestetan.<ref> J.M BLAZQUEZ, “Arte y sociedad de los mosaicos romanos en Navarra”. Primer Congreso General de Historia de Navarra II, 307-337. or.</ref> Estilistikari dagokionez, Ekialde hurbileko eragina izan zezaketela esan izan da. Dena dela, paisaia, klasiko eta ilusionista izaeratik aparte dago, zuhaitz eta landare eskema soilak ditu eta artistaren maisutasuna eta arrakasta gauzatu da, eszenaren bizitasun izugarria profilez eta siluetaz adierazten jakitean. ==== Kantharosen mosaikoa ==== Etxalde beraren, (5 znb.) beste bizitoki bateko zoladura, 8 mm‑ko teseladun mosaiko ederrez estalia dago eta enbleman 5 eta 6 mm‑ko oso margo ugariz: zuria, bel­tza, grisa, okrea, horia, laranja, gorria, arrosa, berdea eta urdin kolorez­koaz. Gelan, landarez hornituriko soto mosaikodun batean zehar sar­tzen zen. Gela estal­tzen duen mosaikoak, bi metro baino gehiagotako alderdia duen karratu bat osa­tzen du. Oinarri lauki baten aginean, karratu, triangelu eta paralelogramoz­ko geometriko konposaketa duen zerrenda batek ingura­tzen du. Txandaka esbastika egitura har­tzen duen lokarriz­ko motibo batek osa­tzen du alorra. Kontu handiz eta apainketa abera­tsago batez landu den mosaikoaren zatia da enblema eta, era berean, bi alderdiz osatua dago: kanpoaldekoa adar-ugaritasun eta hosto­tza guru­tzatuez osaturiko zerrenda zabal bat da txori eta mahatsondoaren hostoak tartekaturik dituena; barrualdekoa berriz, koroa modura lore‑uztaiaz inguraturiko karratu bat da. Tarteak osa­tzeko fruituz betetako saskiak ikus daitez­ke eta lore‑uztaiaren barrualdean kantharos handi bat bi heldulekuetatik putti egodunak dituela; haien er­tzean bi uso makur­tzen diren. Badirudi adieraz­pen honi zorte onaren zen­tzua eman behar zaiola.<ref>M A. MEZQUIRIZ, Museo de Navarra, 37. or.</ref> ==== Arronitz/Arellano ==== Nafarroako arte historialariari ez zaio kexa­tzea baino gera­tzen Arroni­tzen‑Arellanon aur­­kitu zen mosaikoa ez delako Nafarroan geratu. Haren berriren bat izan zuten, 1882. urtean jada, eta gerora Fidel Fita eta José Ramón Mélidak ikertua izan zen. Taracena eta Vazquéz de Pardak (1945) buruturiko laginek etxalde garran­tziz­ko bat zenaren ziurtasuna ekarri zuten. Nekazari etxaldean berezkoak diren, ardoa egiteko tokia, pilaketarako biltegiak, zanpaketako gelak, cortinale eta fumariuma, biltegi karratu handi bat, ukuilua eta morroien­tzako bizitokia aur­kitu dira berriki. Haitzetako pintura zati ba­tzuez eta mosaiko sonatuaz aparte, etxeko santutegi txiki bat ere aur­kitu da –bi aldare tauroboliko eta erritoetako az­pil bat–, oso zainduak gorde diren leihoetako burdin sareak, dominus<ref>A. FERNANDEZ AVILES, “El mosaico de las Musas de Arróniz y su restauración en el Museo Arqueológico Nacional”. A.E.A. XVIIIan, 1945, 342-350. or.</ref> baten presen­tzia adierazi nahi duela badiruditenak. Kanporaturiko guztiarengatik, K. o. I.go mendetik V. mendera bitarteko segida kronologikoa baiezta­tzen da. ==== Bedera­tzi musen mosaikoa ==== Gure ikuspuntutik bederen, zalan­tzarik gabe, oktogonala den gela baten zoladura da deigarriena, arda­tzez 4,90 m‑koa dena. Oktogono honetan diseinaturiko bedera­tzi zatikietan dauden irudiak interpreta­tzen jakin zuen Augusto Fernandéz Avilések. Bedera­tzi musen mosaikoaz ari ga­ra, zenbait gorabehera zirela medio, Madrileko Ar­keologia Museoan gelditu ziren kokatuta. Ia guztiz desagertua da 1,66 m‑ko erdiko domina­tzarra, zaldi baten atzealdeko laurden bat besterik ez delarik gorde. Oktogonoaren konposaketa guztia kanpoko er­tzean lotua dago, zinta guru­tzatuez apainduriko eta neurriz 0,20 m dituen zerrenda batez. Honen eta domina­tzarraren tartean trapezoide formako bedera­tzi zati daude, bakoi­tzean, gizonez­ko maisu bat lagun duela, musa bat azal­tzen da eta gainean etxalde baten eskema. Zati bakoi­tzean adierazitako etxalde hauek ematen diguten egitura ugariengatik eta figuren jan­tzien xehetasunengatik, mosaiko hau esanahi berezikoa da eta historialarien­tzat aparteko garran­tzia du.<ref>M A. MEZQUIRIZ, ”La villa romana de “Las Musas” en Arellano”. T.A.N. 10, 1991-1992, 444-445. or.; T.A.N. 11, 1993-1994, 55-100. or.</ref> ==== Beste hiribildu ba­tzuk ==== Mosaikoen sail hau ezin bukatuko dugu Villafrancako Alesbesen azaldutakoen aipamen bat bederen egin gabe, non tesela beltz, zuri, okre eta gorriez diseina­­turik agertzen diren geometria- eta landare-gaiak. Zori­txarrez, beste nekazari-etxaldeetan zegoen ar­kitekturaz­ko apainketa eta arte balioa zuen ia guztia galdu egin da ager vasconum‑en: San Esteban eta Los Villares de Falceskoetan, Funesko aztarnategian, Xabierko Gaztelukoan, Sadako Villa del Cerrao‑koan, Unxeko San Martingo Santa Kuru­tzen, Gillipienzon, Mues‑en, Irunberrin eta abar. Hala ere, Arroni­tzeko eta Ledeako El Ramalete baskoien hiribilduek, Hispaniako gainerako beste hiribilduetakoen aldean ez dute meriturik falta, ez kanpoko Behe Inperioko hiribildu gehienetako mosaiko eta hirigin­tzagatik, ez beren jabeek maila on bat iri­tsi izanaren lekukoa izateagatik”.<ref>J.M BLAZQUEZ, O.c., 327. or.</ref> === Formen eta estilistikaren aldiz­kakotasuna === Erromatarren garaiko mosaikoetatik ikusten jardun duguna laburtuz, egitura eta estiloaren ikusmoldearen arabera, hiru garai aipa daitezke. * Mosaikorik zaharrenak, errepublikar garaitik Seberoak arterainokoak, sarritan opus signinum‑ekoak dira Pompaelo, Kara eta Andelosen aur­kiturikoak, esate baterako, egitura aldetik soiltasun handia azal­tzen dute eta tesela zuri-bel­tzez eginak dira. * Beranduago tetrar­kiaren agintepean, jaun­txoak beren lursailetara joaten ziren bizi­tzera eta, Nafarroan, beste hainbat tokitan bezala, etxaldeak margo ugaritasun abera­tsez­ko mosaikoez eder­tzen zituzten, esaterako, Tuterako Ramaleten eta Liebanan ikusten ditugun moduan. * Az­kenik, Behe Inperioan, III. mendeko krisia gainditurik, mosaikoek irudiz­ko eszena ugari eskain­tzen dute: ehizak, mitologiako gertakariak, eta abar, hauetan ekialdekoen eragina ikusten da eta agian zuzenagoa da afrikarrena.<ref>J.M BLAZQUEZ, Ibidem </ref> === Arkeologia gaur egun === Ar­keologiak Baskonian eta egungo Nafarroan batez ere, zeruertz zabal baten ikusmira dauka. Benetan izan zenarekin alderatuta, ar­kitekturan eta hirigin­tzan batez ere, oso gu­txi da aur­kitu dena. Gabezia horren kontrastean, handia da hiri eta etxaldeetako aztarnategietan lurpetik atera­tzen joan den etxeko gauzen ostilamenduen ugaritasuna eta kalitatea. ==== Horma‑marraz­kien aztarnak ==== Gaur egun erraza zaigu uler­tzea erromatarren garaiko apaingarritako marraz­kigin­tzaren lagin ba­tzuk, bai Baskonian nahiz beste Penin­tsula eta Inperioko beste hainbat lekutan, mosaikoetan erabilitako teknikari esker, gaur egun arte iraun duela ulertzea alegia, eta baita labarretako marraz­kigin­tzari buruz ezin aritua ere, aztarnak gu­txi direlako. Arabako lurraldean hormetako marraz­kigin­tza Iruña/Veleia eta Cabriana eta Ar­kaya herrietako bezala finkatu izanak ziurta­tzen digu, marraz­­ki hauek gela ba­tzuetako sabaiak, hormak eta zokaloak apain­tzen zituztela, gu­txienez. Tenplea zen teknikarik erabiliena. Sabaiak, er­tzetan lerrokada zuzenak marraztuak zituzten kasetoi karratuez apain­tzen ziren, zerrenda modura zir­kulu zentrokideak ziren erdiko lore handia inguratuz gordean zutela. Angelu guneetan hosto hiru-gingildunak margo­tzen ziren, lirioak eta zenbait irudi geometriko; margotuak izaten ziren eta gorria eta bel­tza zen nabariena. Zokaloetan ere erabil­tzen ziren margoa horiek. Hormetako inongo apainketetan ez da giza irudirik edo jada ezagunak ditugun mosaikoetako edo an­tzeko eszenarik ager­tzen.<ref>I. FILLOY, E. GIL, A. IRIARTE, “La pintura mural romana en Navarra. Estado de la cuestión”. Primer Coloquio de pintura mural romana en España-n. (Valentzia 1992), 107-113. or.</ref> == Eskultura ondarrak == === Eskulturak === [[File:Etor-buruak.jpg|thumb|Hainbat eskultura erromatar]] Erromatarren garaiko hargin­tzaren iker­ketak Penin­tsulan, edo zeha­tzago esateko, Euskal Herrian aur­kiturikoak, bertakoen ukitu garbia ikusten uzten du ba­tzuetan erliebe eta hilarrietan tailaturiko irudi eta formetan. Baina, bistakoa den bezala, delako lan gehienetan latin kulturaren fintasunak izaten dira ageriko. Izan ere, aldare, hilarri eta eskulturaren iker­keta antroponimikoak badirudi garbi uzten duela harri ida­tzi gehienek, erromatarren urtebete­tzeko ida­tziez kanpo, bertakoen sustrai garbia dutenak direla: Illuna, Aitea, Vinunburu, Aituneo, Belteson (?), eta abar.<ref>Euskal Herri atlantikoko erromanizazio eta linguistikaren egoerari buruz, ikusi M ESTEBAN, O.c., 224-262. or. Arabari dagokionez, ikusi Mª Lourdes ALBERTOS, “Álava prerromana y romana. Estudio lingüistico”. E.A.A. 1970, 107-223. or.</ref> Esan beharrekoa da, halaber, erromatarren jainkotasun oso ugarien ondoan, hispaniako inspirazioei eginiko zenbait eskain­tza ere aur­kitu dela, esaterako, Belisto, Elor­tzak dioen bezala, euskaraz­ko Beltz‑etik ez badator behin­tzat, Tullonio iberiarra, edo guztiz bertakoak, Matribus Useis, ba­tzuek, euskal Uxuakin aldera­tzen dutena. Oraingoz behin­tzat, ar­keologiak eskain­tzen dituen oharren arabera, antroponimiak ziurtatua duen kultura eraso­tzailea eta erasotuaren arteko sinbiosia edo ku­tsuaz gainera, euskal ku­tsukotzat jotzen eta ezagut di­tzakegunak ez dira asko, bai formen eta egituren alorrean nahiz eduki eta ikonografiaz­koetan. Eskultura lanei buruz berriz, garbia da ezin diezaiokegula euskal artea izenik eman, baizik eta artea Euskal Herrian. ==== Emakumez­koen eskultura ==== Iruñatik datorren marmol zuriz landutako emakumez­ko eskulturari, hasera batean Gran Herculanesaren kopia­tzat hartu zenari eta gerora Zeres, Fortuna eta Livia, eta abarren ordez­ko­tzat bezala hartu denari, ba­tzuk I.go mendeko data eman diote eta beste ba­tzuk, Juan Carlos Elor­tzak esaterako, “Orante” izendatuz, II. mende lehen erdiko helenistiko pieza bezala sailka­tzen dute. ==== Thorakato soin‑enborra ==== Iruñako oppidumetik bertatik datorrena da Gasteiz­ko Museoko thoracato soin‑enborra izenekoa ere, Madrilgo Lazaro Galdiano Museoan dagoen originalaren igel­tsuz­ko kopia da berau, aurrekoaren garai bertsuko lana.<ref>J.C. ELORTZA, “La escultura “thoracata” de Iruña”. E. A. A. 5ean, 1972, 195-207. or.</ref> Bertako artearen inongo arrastorik ezin igar daiteke delako eskulturetan. ==== Gizon argaz­kia ==== Lehen inperio aldikoa den eta Carenses (Santakara) an­tzinako hiri hondarretan berriki aur­kituriko marmol zuriz eginiko 24 cm-ko gizon-argaz­kia. ==== Soin‑enbor handia ==== Zangozan 1965ean aur­­kituriko 80 cm-ko gorputz‑enbor handian, Balil‑ek dokumentu zoragarriez ida­tzitako artikuluan, Artemis ehizako jainkosa dela ezagu­tzen du, eta II. mendekoa izan daiteke.<ref>J.C. LABEAGA, “Cartas arqueológicas del término municipal de Sangüesa (Navarra)”. Trabajos de Arqueología Navarra 6an, 1987, 7-106. or.</ref> ==== Togaduna ==== 1895.ean Iruñan aur­kitu eta ziur asko Flabios‑en garaikoa den eta inongo jainkosa ez dena, baizik eta soinekoaren bi aldetako bueloak eusten dituen togadun bat adierazten duen bron­tze handia. ==== Satiro koparia ==== Xabier­ko Gaztelutik Nafarroako Museora pasa zen bron­tzez­ko txikia. ==== Bron­tzez­ko estatua­txoa ==== Gaur egun non den ezagu­tzen ez dugun arren, Errenterian aur­kiturikoa. === Bestelakoak === Pieza hauek denak espirituz nahiz formaz oso dira erromatarrak, beste hauen antzera: * Kastiliskarreko sar­kofago ederra, IV. mendeko kristau sar­kofagoen adibide jatorra den hau, esate baterako, Hispaniara kanpotik ekarritako erromatarren lantegi bateko emai­tza dena, zalan­tzarik gabe.<ref>H. SCHLUNK, “El sarcófago de Castiliscar y los sarcófagos paleocristianos españoles de la primera mitad del siglo IV”. P.V. 28an, 1947, 305-353. or.</ref> * Aiz­korriko erromatarren aldarea. * Euskal lurralde osoan, baita erromanizatu gabeko guneetan ere, lurpetik atera diren txanponak. == Hilarriak eta oroitarriak == [[File:Etor-beirak.jpg|thumb|Beira erromatarrak]] === Latinez­koen fintasuna eta bertan jaiotakoen ku­tsua === Gure hautaketa metodologikoak muga­tzen gaitu Baskonia erromanizatuaren hondar haietatik arte balio garbia dutenak baino ez az­pimarra­tzera, eta ar­keologoak aske uzten gaitu, lerro hauetan grabatu soilen alorrean aur­ki­tzen ari diren objektu interesgarri eta balio­tsuen aipamen numismatiko eta epigrafikoak egiteko, betiere, esanahi estetiko bat duten zeinu, sinbolo eta irudien ondoan ager­tzen ez badira. Erromatarrek, beren hildakoenganako oroi­garriak uzteko eta oroi­tzapena biziago­tzeko edo beren jainkotasun zibil nahiz etxekoei eskain­tzak egiteko aldareak eraiki­tzeko landu ohi zuten harria. Per­tsonaia ospe­tsuen ohoretan, oroi­tzapenez­ko grabatuak dituzten hilarri eta oroitarriak dira. Sarritan, landu zituen eskuaren sen artistikoaren lekuko dira. Zorionez iri­tsi dira guganaino hilarri batzuk, landutako tailaren zakartasunagatik bertan jaiotako norbaiten eskuak egina direla diruditenak. Suma­tzekoa denez, aur­kitu diren hilarri gehienak Araba eta Nafarroako lurraldeetan daude. Isurialde atlantikoan topaturikoetan nabarmenak dira landare-irudi eta apaingarri geometrikoak, eta guru­tzea oso sarri azal­tzen da. Hau dela eta, behar­tuak gaude Euskal Herriaren kristau­tze goiztiarraren arazoa berriro aipatzera; dena den, arazo hau, arte ikonografian dituen eraginagatik, beste kapitulu batean azalduko dugu. === Zaldunaren irudia hilarrietan === Hilarrietan grabaturiko gaien alorrari dagokionean, has gaitezen, batez ere zaldunak irudikatzen dituzten hilarrietatik. Caro Barojak honi dagokionez zera esan du, euskaldunak zaldiarekiko eta zaldi kontutan duen abilezia, arbasoen artean ekonomian nahiz erlijioan zaldiak izan zuen funtzioarekin lotu daitekeela, alegia. ==== Andrearriagako hilarria ==== Gaur egun, Donostiako San Telmo Museoan dagoen Oiar­tzungo Andrearriaga hilarri ezagunaren grabatu batean zaldun irudi oso zakar bat ageri da –VABELTESONIS (?)– honek zeregin handia eman die epigrafialariei eta Inazio Barandiaranek izen horretan VAL (erius) BELTESONIS ulertu du, garai honetan jada, hasia zen bertakoen izendegia latinaren eraginaren zan­tzuak ematen. Ar­keologo honek hilarriaren izaerako­tzat jo­tzen du oroitarria eta Augustoren garaian landutzat jo­tzen du. Ezer gu­txi esan daiteke haur-marraz­kiz adierazitako zaldi irudiaz. Urbiolako hilarria. Euskal jatorriko beste bi oroitarri azal­tzen dira Donostiako San Telmo Museoan, eta hauetan bertako artista baten eskua ikus daiteke. Bata, Urbiolatik ekarritakoa, goialdean aurrez aurreko hiru irudi angeluzuzen erakusten ditu batean sarturik, baina zangoak eta profila eskuin aldera begira dituela. Belaunerainoko tunika dute soinean eta sorbaldaz besar­ka­tzen dira. Irudien gainean gera­tzen den tarte estuan bi mailu ikusten dira –ertz bakoi­tzean, bana– eta baita ezagu­tzen ez diren beste bi gauza ere. Konposizio osoaren er­tza denean, zutikako lan­tza bat dago eskuin aldean, eta bi lau‑han­kako –zaldiak, agian?– az­pian. ==== Bearingo hilarria ==== Beste oroitarria, Lizarrako Bearindik ekarritakoak bere erdialdean, erdiko irudiari mar­koarena egiteko balio dion tenplete baten eskema du; aurrez aurre jarritako gizon bat, belaunetarainoko tunikaz jan­tzia, ez­kerraldean makila edo lan­tza bat daramana; bere sorbalda gainean ilgorako bi ilargi ikusten dira. Erdi‑erdiko gaiaren inguruan zor­tzi zir­kuko doaz; behealdean berriz, paleografoek horrela deskribatu dituzten hi­tzak: <code>D (i i s) M (anibus) FI (lio) SUI P (ecunia) S (ua) P (lus) M (inus)A (nnorum)VII LEO.</code> Gure aroko I.go eta III. mende arteko data eman dute. ==== Zaldunaren hilarria ==== Iruñan, Gasteiz­ko Museoan, lurpetik ateratako zaldunaren oroitarria dago; mota honetako irudikapenen artean garran­tzi handia duenetako bat da marraz­kiak duen adieraz­pen-indarragatik; oso fina den ebaki-marraren bidez, bilu­tsik eta lan­tzaz armatua eta erasorako keinua duen zaldunaren irudia da. Bere adieraz­pide biziagatik Iparraldeko iberiar kulturako beste an­tzeko irudikapenen parean jar­tzekoa li­tzateke; baina, Gratiniano Nietoren ustez, “azter­keta sakon batek agerian jartzen du gerrariaren irudiak duen ekialdeko ukitua, Ebro sakanean zehar sar zitekeen honaino eta bertako batek marra-irudikapena erabiliz irudia gauzatu”. Ar­keologo berak az­pimarra­tzen du gerrariak daraman lan­tza-motak zelten jatorria iradoki­tzen duela, eta K. a. II. mendearen az­kenaldian Iruñan kokatu eta bertan jaioetakoez pen­tsarazten du. ==== Markizko erliebea ==== Markizko kobazulo artifizialeko haitz batean aur­kituriko erliebeak aipamen berezi bat merezi du, bi irudi zakar dira: bata, oinezkoa –1,30 m-ko altuera duena– eta zaldiz­koa bestea, Elor­tzaren ustez galiarren jatorriko jainkotasuna den Epona, II. eta IV. mendeen artean Inperioan hedatu zen zalduneriaren herri jainkosaren debozioz­ko eskale baten –zaldizainen bat, agian– irudikapen gisa ulertu behar dena.<ref>J.C. ELORZA, “Un posible centro de culto a Epona en la provincia de Álava”. E.A.A. IV an, (Gasteiz 1976),187-193. or; A. LLANOS, “En torno al bajorrelieve de Marquinez (Álava)”. E.A.A. 2 an, (Gasteiz, 1967), 187-193. or.</ref> === Pertsona-taldeak dituzten hilarriak === Zenbait per­tsona irudi –bi, hiru edo gehiago–, gainean idaz­kun bat dutela, baldin badute behin­tzat, mul­tzo berezi bat osa daiteke, karratu barruan eskematikoki ildoz diseinatu eta zalan­tzarik gabe hileta-izaera duten oroitarri hauekin. ==== Narbaxako hilarria ==== Arabako Narbaxatik datorren oroitarri batek bi per­tsonaia irudikatzen ditu, gizona eta andrea, biak makiladunak; situla izan daitekeen gauza karratu bat daramate bien artean. Bi irudien artean ilgora bat dago. Oroitarria ingura­tzen duen ebakiz­ko guru­tzaduren greka apaingarri baten arrastoak gorde ditu, baina bere oinean azal­tzen zen idaz­kuna galdu egin du. ==== Kanpezuko hilarria ==== Santa Kuru­tze Kanpezutik zetorren oroitarri baten idaz­kuna ere desagertu egin da. Alaka taila teknikaz lorturiko apaingarri geometri­koen lauki bat darama oroitarriak. Hiru zerrendetan zatitua dago saila: goienean ilgora bat dago; az­pian, ''D M'' hiz­kiak, eta, nabarmendutako zir­kuluan, sei hostotako erroseta bat; eskuineko alderdian, agian, an­tzeko beste bat izango zen; erdiko zerrenda zabalean hiru per­tsonaia daude irudikaturik: hauetako bi dira bakoi­tzak bere ondoan az­kon bi dutenak. Az­piko zerrendan joango zen galdutako idaz­kuna. ==== Iruñako hilarria ==== Iruña/Veleiatik Arabako museoan datorren oroitarri batean ar­kuteria baten azpian irudikaturik daude bi giza irudi oso eskematiko, hondo zanpatuz­ko teknikaz landuak: burua disko lau batez adierazia, begiak sudurra eta belarriak eraku­tsi nahi luketen ebakiez. Az­pian dago idaz­kuna: ''D M AUNNIA SECUNDIANA.'' === Beste irudikapenak dituzten hilarriak === ==== Kontrastako hilarriak ==== Kontrastan ermita bateko horman sartuta zenbait oroitarri ikus daiteke, eskain­tza idaz­kunekin. Horietako bik erradio okerretako gurpilak dituzte, eta jakina denez hispaniar‑erromatar oroitarrietan sarritan eman ohi den eguz­kiaren sinboloa da. ====Okariz­ko hilarriak ==== Okari­tzen oso bi oroitarri deigarri gorde­tzen dira, ez idaz­kunagatik, ezin irakurriz­koak baitira gaur egun, baizik eta beren apaingarriengatik. Batek zezena eta nekazari­tzako zenbait tresna ditu. ====Mar­ko Senpronioren hilarria==== Mar­ko Senpronio izeneko bati eskainia da eta landare­tza-apaingarri eder baten artean, orein bat eta beste animalia bat azal­tzen dira. ====Durrumako hilarria==== Durruma Donemiliagako oroitarria elizako horman sartua dago. Hostoez eta hiru orrazez apaindua dago, agian hiru emakumeei eskainia delako.<ref>Lurralde honetako oroitarri erromatarren deskribapen osatu samarra ikusi, J.C. ELORTZAren, “Estelas romanas en la provincia de Álava”. E.A.A. IVean, 1970, 235-250. or.</ref> ====Galdakaoko hilarria==== Hauekin zerikusirik baduela uste izan bada ere, Bilboko Ar­keologia Museoan jasoa den Galdakaoko oroitarriak ez dirudi eskola berekoa denik. Lauki baten barruan, erliebe lauez hiru irudi azal­tzen dira: ez­kerraldekoa, gizonez­ko per­tsonaia biluzi bat, haur bat ziur asko; erdiko per­tsonaia askoz bikainagoa da eta tunika motz bat darama; eskuinaldekoa erdi ezabatua dago, baina bere tunika luzea dela eta emakumea dela esan daiteke. === Hilarri sinbolodunak === Ilgora bezalako sinboloz apainduriko oroitarrien aparteko mul­tzoa osa daiteke. Halakoen esanahia aztertu du Garcia Bellidok. Arabar eskualdean ilgora hau ba­tzuetan baino ez da azal­tzen eta bestetan erradioak dituen disko, erradio okerreko gurpil, erroseta eta abarri loturik. Erradioak dituzten edo beren artean ebaki­tzaile diren zir­kuluak Erdi Aroko euskal arte sailean azalduko dira gerora, esaterako, ku­txetan eta bataiarrietan, Ormaiztegin eta Zaldibian, adibidez. Era berean gamma-guru­tze edo esbastika gure herriko tradizioan bereziki sendotuko da, haren balio ar­ketipiko eta uniber­tsala zuzentasunez aipatu izan baita. === Nafarroako hilarriak === Igar daitekeen bezala, Nafarroa hegoal­dean agertzen dira erromatarren oroitarri gehienak eta, ondoen gordeak izateaz gainera, arte kalitaterik onenetarikoak dira. ====Porcius Felixen hilarria==== Zarrakazteluko aztarnategitik atera eta Nafarroako Museoan gorderik den oroitarri bat, Porcius Felix izeneko 70 urtekoari eskainia da. Idaz­kuna, ia trapezoidala den gorpuz­ki prismatiko baten erdialdean kokatua dago. Bere zir­kuluerdi-formako burualdeari sei hostotako erroseta bat egoki­tzen zaio, eta honen az­pian bi erroseten artean ilgora bat ikusten da. Idaz­kunaren az­pian, angeluzuzen baten barruan hiru ilgora azal­tzen dira eta hauen az­pian ar­ku soila. ====Agilarko hilarria==== Hilarri baten zatia ekarria da Kodesko Agilarretik. Gainaldean M (=Manibus) hiz­kia ageri da, bera Manes‑ei sagaraturiko irudikapena, eta zanpaturiko hor­ma‑iru­di batean sarturik bi emakume irudi zutik –eta hirugarren baten zatia– hirurak elkarri eskuak emanda. ====Beste hilarriak==== Kodesko Agilar eta Marañon‑eko lurralde horretan, egungo Nafarroa eta Araba arteko mugan, eta erromatar garaian Barduloak izan zireneko lurralde horretan, espiritu bera arnasten duten zenbait hilarri aur­­kitu da: ia zehaztu gabeko gorputz eta jan­tziak dituzten irudiak dira; buru ba­tzuetan ezin daitezke igar begiak, sudurra eta ahoa. Irudiak aurrez aurre ager­tzen dira, ar­kuen az­pian ba­tzuetan, soineko mo­tzez jan­tziak eta eskutik helduta. Aleren batean, irudi bat beste batetik orraze batez bereizita gera­tzen da; beste batean irudi eta irudi artean triangelu bat ageri da, epigrafiako tarteka­tze normal moduan. ==== Gastiaingo hilarriak==== Arte kalitaterik handienekoak Gastiaingo San Sebastian ermitatik datozenak dira –aur­kikun­tza epigrafikoetan Nafarroako gunerik garran­tziz­koenetakoa izatera iri­tsi den ermita da. Hilarri hauek, normalean, animalia irudiak dituzte, zezenak, oreinak, buruz buru jarritako hegaztiak, betiere, hileta esanahiarekin. ====Buturrako hilarria==== Gastiaingo sail honetako oroitarririk ederrena –Nafarroako Museoan, 1946 an sartu zen– Buturra, delako Viriato baten alabari eskainia dago. Behealdean kokaturiko bi pi­txarretatik jaio­tzen diren maha­tsondo-hostoz eta mahats-mordoz hasi eta goialdean aldare baten buruz buru buka­tzen den zerrenda apainak ingura­tzen du, lau zatitan banaturiko angeluzuzen bat: garaienak, ultra zir­kuluerdi-formako ar­ku batez osaturiko hilobi-zulo bat du, zutabez eu­tsia; hilobi-zulo horren erdia okupa­tzen du eserita dagoen emakumeak, orrazeak alde banatan dituela; goialdeko tarteetan errosetak eta kardak daude, erritoz­ko siglen ondoan D (i i s) M (anibus); behealdekoetan bi patera daude. Goialdeko horren az­pian tabula ansata erako idaz­kuna dago: <code>AN (n) IA BUTURRA VIRIATIFILIA AN (norum) XXX H (IC) S (ita).</code> Behe aldetik, bi zuhai­tzen artean metopa bat okupatuz, eskuinaldera biraturik dagoen abelgorri baten irudia dago. Az­kenik, beheko solairuan, hosto askotako lore bat daukan disko bat darama, eta alde banatan erradio okerreko gurpilak eta kraterrak. Mul­tzo osoaren adierazgarri da konposizio-sen ederra. ====M Junius Paternusen hilarria==== Museo berean jasoa eta data bera duen beste oroitarri baten jatorria du eta eskain­tza batekin dago. Aurrekoan bezala, mahatsondo-hostoak eta mordoak eta goialdean buruz buru aldarean buka­tzen duten zerrenda ederrez apaindurik eta inguratua dago. Barruan bi sail ikusten dira: Bata zabala, zir­kulu hor­zdun baten barruan ez­kerrera biratzen diren erradio okerrak dituen gurpila. Horren az­pian bi hegazti eta mahats-mordo bat, eta bi aldetara kraterrak eta patenak. Behealdean azal­tzen da idaz­purua, bi lerrotan eta baketa handi mehe batez inguratua: <code>M (arcus) JUNIUS PATERNUS CANTABRI FILIUS AN (norum) XXX</code> Begien bistakoa da osorik ez dagoen oroitarri bat dela. Az­pialdeko zati bat galdua du, Fidel Fita historialariaren ustez, zaldun baten irudiz apaindua zegoen. Argi eta garbi ikusi izan da oroitarri hauen ezaugarri diren osagai formal gehienak –erliebe ia laua, ebaketa eta marraz­ki zaletasuna, eta abar– bertakoen ala zelten tradizioan sendo oinarriturikoak diruditela, honen gainean erromanizazioak bere irudigin­tza naturalistagoaren zaletasuna sar­tzean, eragin erabaki­tzailea burutu zuelarik.<ref>F. MARCO SIMON, “Las estelas decoradas de la época romana en Navarra”. Trabajos de Arqueología Navarra I, 1979, 205-250. or.</ref> Bestalde, ikonografia aldetik oso mediterraneoak diren mahatsondoak, hun­tzak, koroak eta kultur helburuen agerpena baiezta­tzen bada ere, bertakoen tradizioan ongi sustraituriko gai ar­ketipikoak behin eta berriz­ azal­tzen dira: zir­kulua, ilgora, ar­kuak eta zenbait animalia sinboliko. === Nafarroa eta Aragoi aldeko hilarriak === Jose E. Urangak bedera­tzi hilarri sailkatu zituen, guztiz erromanizatua zegoen Nafarroa eta Aragoi arteko lurraldean, zalan­tzarik gabe jatorrizko izaera zuen zezenaren gur­tzaren seinale­tzat jo zuena berak. Hilarri hauetako ba­tzuetan zezenaren irudia izarren zeinuak ondoan dituztela ageri dira: eguz­ki biribila eta ilgora. Uranga konturatu zen, zezenaren gur­tza utzi izanda ere, Nafarroako Erdi Aroko artearen hainbat irudikapenetan oroi­tzapen inkon­tzienteek iraun egin zutela: Ira­txeko harburutxoek, Iruñeko katedraleko men­tsulek eta kapitelek, besteak beste. === Hainbat irudi === Beste oroitarri ba­tzuk, eskain­tzako idaz­kunak edo giza irudiak, ba­tzuetan zaldiz­koak, edo animalienak eta baita ezagutu ezinez­ko zeinuak dituztenak ere, Villatuerta, Lerga, Eslaba eta abarretan azaldu dira eta A. Marcos Pous eta R.Garcia Serranok aztertu dituzte hauetako ba­tzuk. Ikerlari horiek penaz esan izan dute iker­keta ikonografikoa, artistikoa eta sinbolikoa ez dela epigrafiaren iker­keta mailan egon, hau izan baita orain artean ar­keologoen arreta guztia erakarri duena; aldi berean, geografia eremuen arabera sailka­tzeko, oroitarrien an­tzekotasunak aur­ki­tzea garran­tziz­koa dela az­pimarratu dute. ===Ar­kuteria marraz­kietan === Iruña/Veleiako oppidumetik datozenak eta irudi eskematikoak dituztelako aurrekoen an­tza dutenak dira marraz­kietan ar­kuteria duten oroitarri ba­tzuk. Aipaturiko ar­kuen esanahia hiletetakoa dela pentsatzen da, baina ez da aho batekoa jakitunen iri­tzia. Zeruko ateak al dira? Hildakoaren etxekoak? Garcia Bellido eta beste ba­tzuen ustez, ez dira ate modura hartu behar, zubi-ar­ku modura baizik. Hainbat kasutan, Iruñakoan esaterako, ultra zir­kuluerdi-formakoak dira ar­ku hauek. Aurrez aurreko irudi geldi eta oso eskematikoak dituzten kantabriar sakaneko oroitarriak, Milagros Estebanek bere fun­tsez­ko lanean, Euskal Herri atlantikoaren erromanizazioari buruzkoan, aditzera ematen duen oroitarri gu­txi horiek aipa­tzeari ez diogu helduko, arte mailan balio gu­txikoak baitira.<ref>M ESTEBAN, El País Vasco Atlántico en época romana. (Donostia ) 1990, 403-425. or. Ikusi haaber A. MARCOS POUS eta R. GARCIA SERRANO, “Un grupo unitario de estelas funerarias de época romana con centro en Aguilar de Codés (Navarra)”. II Semana de Antropología Vasca. (Bilbo 1976) 369-380. or.; A. RODRIGUEZ COLMENERO eta M C. CARREÑO, “Epigrafía vizcaína. Revisión. Nuevas aportaciones. Interpretación histórica”. Kobie 11n, 1981, 81-163. or.</ref> == Ostilamenduak eta zeramikak == Ar­keologoak konturatu dira Euskal Herriko alderdi erromanizatuetan aur­kituz joan diren eskulangin­tzako aztarna txikiak, besteak beste, soina apain­tzekoak, edergarriak, soineko zatiak lo­tzeko orra­tzak, orraz­kerako orra­tzak, eta abar Hispania eta Galiako beste lantegietatik datozenen estilo berekoak direla. Langaia gehienetan hezurra bada ere, ugari dira marfilez­ko, zilarrez­ko eta bron­tzez­koak; urrez­koak, berriz, oso gu­txi. Gauza bera esan daiteke gure hilerrietan eta beste aztarnategietatik argitara ekarri diren edalontziez ere. === Zeramikak === Bildutako on­tzi gehienak, gure herritik kanpo ezagunak diren hainbat motatakoak dira: hispaniar sigillata, galiarpeko sigillata, zeramika arruntak. Bertako zeramika arrunt modura sailka daitekeen horretan, bertako jatorriaren izaeraz­koa dena zehazteko zailtasunak ditugu. ==== Iruña/Beleiako aztarnategia ==== Arabako Iruña/Beleiako az­piko mailetan aur­kituriko bertako zeramikaz esan daiteke, azalera distira­tsukoa, pareta lodikoa, orean mika ugarikoa, ebaki edo behatz marraz ederturiko kimu nabarmenduez apainduriko hau, erromatarren aurrekoa dela eta Europa erdialdeko ezaugarriak dituela; baina, –Maluquerrek dioenez– gertakari hau ez da azaldu behar jende berrien etorrerak eragindakoa denik, herri indoeuropar hiztunen kultur eragindakoa baizik. ==== Santa Elenako aztarnategia ==== Bidasoaren itsasora­tzean, 1971ean Jaime Rodriguez Salísek eginiko indusketek, eta, gerora Santa Elena ermitapean, 1973an, 80 m baino ez askoz gehiagotan, jarraiturikoak ustekabeko ondorioak eman zituzten: Irunek, Pompaelo eta Veleia lo­tzen dituen mugako hiri modura duen garran­tziaren ziurtasuna, “euskaran, hiru kokaleku hauek izan duten hiri izaeraren garran­tziaz: Irun‑Iruña: hiria”<ref>M URTEAGA ARTIGAS, “Reconstrucción del paisaje urbano de Guipuzcoa”. “Antigua-n”. VI Jornadas sobre la Antigüedad. 1999, 24-31. or.</ref> baiezta­tzea. Santa Elenako aztarnategitik guztira 106 hil-ku­txa bildu ziren, bertako zeramikaren hainbat egitura dutenak, torneatu gabeak.<ref>I. BARANDIARAN, “Irun romano”. Munibe, XXVan, 1973, 19-28. or.; J. RODRIGUEZ SALIS, “Romanización en el Bidasoa. Datos para su estudio”. II Semana de Antropología Vasca. (Bilbo, 1973), 363-366. or.</ref> Junkaleko Santa Marian, hiri aldeko indusketak ere, ondorio bikainak eta hispaniar, galiarpeko eta aretina sigillata mostra ugari eman zituzten. Hauen artean, bai denboraz –K. a. I.go mendeko az­ken bi herenetan– eta bai espazioaz, Pirinio atlantiko aldean aur­kituriko oso mugaturiko mota bat gera­tzen da, eta ez da ez Iruñan ez Iruñean azal­tzen.<ref>Bildutako hainbeste zeramikek (14.000ren bat zati), Arditurri mehatze barrutiaren halako hedapenaz harturiko ziurtasunak, Irungo Santio kalearen azpialdean berriki (1992) aurkituriko erromatarren kaia eta portu egiturak eta bertan bildutako milaka gauzak, Oiasso erabateko erromatar hiria izan zela pentsatzera bultzatzen du. Bestalde, Gipuzkoako lurralde osoan zehar banaturik dauden arrasto erromatarrek behartzen gaituzte gure herrian erromatarrak izan zirenari buruzko planteamendu berriak egitera.</ref> ==== Ponpaeloko aztarnategia ==== Ponpaeloko hondarretan, aldiz­ka eta sistematikoki buruturiko indusketek, an­tzinako Iruñean bizituriko Inperioko hainbat aldiei dagokien geruza desberdinen arabera, katalogatzen joan diren ehunka zeramika puska atera dituzte argitara, eta ondoan azaldu zaiz­kien txanponengatik ziurtasunez ezagut daitekeen kronologia dute.<ref>Mª A. MEZQUIRIZ, Pompaelo I.an IV. geruza, 30 eta 45. or. ; V. geruza, 30 eta 64. or., VII. geruza, 20 eta 95. or. </ref> Garairik an­tzinakoenetik, kokaleku ponpeiarrena, alegia, –beste nonbait kokatua izango zen hirigunea– bertako emai­tzen gainetik jar­tzen da galiar sigillata. Zatiren ba­tzuetan el­tzegileen izenpeak ager­tzen dira: Iulius, Nomus. Calus, Corius... Honek guztiak Galia hegoaldearekin salerosketa indar­tsu baten presentzia egiazta­tzen du, eta ohiko portua Baskoniako Irunen izango zuen merkataritza horrek. Ai­tzitik, geruza horretan aur­kituriko hispaniar sigillata urriak garbi erakusten du langin­tza hau bere hastapenetan zela. Aretina sigillata eta I.go mendeko beste mota ba­tzuen zatien ondoan argizulo kiribilak eta Tiberioren garaiko beiraz­ko on­tziak azaldu dira. Flabiosen garaian, I.go mendean, hispaniar sigillata ugari­tzen hasia dela ikusten da eta galiar sigillata bai egitetik nahiz salerosketatik alde batera saihestua dela. T.S.H. moldeen aur­kikun­tzak sinestarazten du langin­tza mota honetako lantegiak badirela II. mendeaz geroztik Iruñean. Beiraz­ko botila ba­tzuk azal­tzen dira, halaber, I.go mendearen lehen erdiko data dutenak. Cardoko lauzaduraren aur­kikun­tzak, I.go eta III. mende artekoak, hiriko auzo honen berrikun­tza adierazten du. Erromatarren hiriko geruzarik berrienean, sun­tsituta utziko zuen sute baten aztarna nabarmenen ondoan, zeramika ugari topatu da, eta ez an­tzinako T.S.H.koa, baita beranduagoko erak iragar­tzen dituzten beste ba­tzuk ere. ===Estetika alderdia === Zeramika, soilik ikuspegi estetikotik begiratuz gero, arte “txikiago” bat izanik, moten deskribapena, materia, teknika, egitura, bernizadura, margoak eta apainketa ugarien araberako azter­keta egiten ez gara geldituko, horretan jakitun direnen antzera. Nahikoa izan dezagun, ugaritasun horren izaera, egituren edertasuna eta bereziki, oso sa­rritan geometrikoak diren zir­kuluak, galloiak, guru­tzeak eta bestez gainera, gu­txi-asko estilizatuak diren landare eta ani­malien formakoak begira­tzearekin.<ref>Mª A. MEZQUIRIZ, Pompaelo I, (Iruñea 1958), passim; Pompaelo II, (Iruñea 1978) 39-49. or.</ref> Araba eta Nafarroako zenbait herritan ere ez dira falta, giza irudiz apainduriko terra sigillataz­ko arrastoak. Gehigarri modura esan dezagun, zeramika ale ugariez gainera, an­tzinako Pompaeloko miaketek ar­keologoaren eta historialariaren arreta erakar­tzen duten metalez­ko, hezurrez­ko eta beiraz­ko gauza asko eman dituela. ==== La Custodiako aztarnategia ==== Nafarroa hego‑sartaldeko lurraldeetan egin diren aur­kikun­tzetan garran­tzi berezia dute Bianako La Custodiako erromatarren aurreko herrixkakoak, hain zuzen ere. Orratz ba­tzuez gainera, ar­keologoaren eta historialariaren arreta zirika­tzen dute bron­tzez­ko sei tesera, hauetako lau idaz­kun iberiarrez grabatuak, zerri, behi eta zezen-forma dutenak, eta urtuak, erromatarren aurreko herrien beren arteko edo erromatarrekiko harrera onezko itunen enblematzat hartzen direnak. Txerri hauetako ba­tzuk sen estetiko handiz egituratuak daude, espresionismo eskematiko eta karikatura alderako joera dutenak, ongi nabarmendutako mutturra, belarri nimiñoak eta hanka mutur zorrotz eta mo­tzak dituztela, nahita moldaturiko desi­txura­tzeak eginaz.<ref>J. C. LABEAGA, Los broches de cinturón en el poblado de la Custodia, Viana (Navarra). “Trabajos de Arqueología Navarra” 10, 1991-1992, 317-336. or.; J.C. LABEAGA eta J. UNTERMANN, Las téseras del poblado prerromano de la Custodia, Viana (Navarra). Epigrafia eta lingüistikako deskribapena. “Trabajos de Arqueología Navarra” 11, 1993-1994, 45-53. or.</ref> ====La Granjako aztarnategia==== Bianatik gertuko alderdi bereko erromatarren beste kokapenetan giza irudiz apaindurikoak izateagatik oso garran­tziz­koak diren zeramika aztarnak atera dira.<ref>Juan Cruz LABEAGA, “Los enclaves romanos junto al Ebro. Viana (Navarra)”. Lehen Nazioarteko Mahai-ingurua Euskal Herriaren Erromanizazioari buruz. Isturitze 8, 1997, 175-185. or.</ref> Logroño‑Mendabia errepidearen hegoaldeko soro batean, La Granja deritzon tokian, ore gorriztaz eginiko tegulen eta teilen ondoan, itxura askotako apaingarriak zituzten sigillata zeramika zati ugari kanporatu zen; ba­tzuk ore bikainekoak, zurigorri kolorekoak eta berniza oso distira­tsukoak, gai apaingarri askorekin; giza irudi­txo biluziak eta oparotasunaren adarra dutela, ehiza-eszenak eta Eros bat nabarmen­tzen dira. Badira, izan, zakur eta hegazti, un­txiak... eta landare nahiz forma geometriakoak: errosetak, lirioak, palma-itxurako irudiak eta zir­kuluak. Honako hau nekazari-etxalde baten kokapenenari dagokiona izango zen, gure aroko I.go mendean finka daitekeena, eta IV. mendera arte iraungo zuena. ====Soto Galindoko Aztarnategia==== La Granjako kokapenetik kilometro gu­txira, El Soto Galindon, zeramika hondarrak aur­kitu dira, azaldu berri ditugunen an­tzeko apaingarriekin. Hemen ere gaiak oso ugariak dira: larrugorriko gizon-irudi­txoak, gerrariak eta zaldunak, ezagu­tzen zailak diren ugaztun eta hegaztiak, hun­tz-uztaiak, palma-itxurako irudiak, zenbait hostotako errosetak, zir­kulu gaiak nagusi­ dituzten irudi geometrikoak. ====Uraldeko Aztarnategia==== Arabako herri ba­tzuetan eginiko indusketek an­tzeko zerbait eskaini digute. Trebiñuko Uraldeko aztarnategian adibidez, sigillata zeramika ugari aur­kitu da galiarpeko gaiez apainduak, baita giza irudiz ere, metopadas izeneko zeramiken estilokoak, angeluzuzen edertuen artean, metopas eta beste bereizgarritako marra bertikal trazu soilekoekin txandakatuak direlako. Sarritan delako apaingarri zerrenda hauek, konposaketa-sen jakin­tsuz jar­tzen dira beste gai geometriko soilen gainean, estetikaz­ko gustu zoragarri bat eraku­tsiz.<ref>I. FILLOY eta E. GIL, “Intervenciones arqueológicas en el valle de Uralde, Condado de Treviño”. E.A.A. 17an, 1970, 7-36. or.</ref> ====Karastako aztarnategia==== Araban, Caicedo Sopeñako Karastan<ref>I. FILLOY, “Memoria de la 1ª campaña de sondeos estratigráficos en el yacimiento de Carasta (Caicedo Sopeña, Álava)”. E.A.A. 17an, 1990, 7-36. or.</ref> eskuraturiko zeramikez eta, “ager vasconum” beste erromatar kokaleku askoren aipamenarekin batera, zalan­tzarik gabe errepikatu egin behar­ko da, ar­keologoen lan txalogarria lagun­tzen jarrai­tzen bada. === Bron­tzeak === Bertako arte euskaldunaren isiltasunak, erromatarren kultura ahal­tsuak hein handi batean bereganatua duenaren nolabaiteko isiltasunak, horrela jarraituko du zenbait mendetan zehar. Iruñeko hilerrian aur­kituriko gauzak, badirudi, gehienak VI. eta VII. mendeetan kokatu behar direla; beraz, orduan frankoen eta bisigotikoen nagusigo aldikoak direla esan behar da eta ez erromatar berantiarrak. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|2}} == Bibliografia == * ALBERTO, M L.: “Álava prerromana y romana. Estudio lingüístico”. A.A.I. 4an, 1970, Gasteiz, 107‑233. or. * ALTADILL, J.: “De red geographica‑historica: vias y vestigios romanos en Navarra”. Homenaje a C. Etxegaray‑en. (Donostia, 1928) 466. or eta hur. * ARCE MARTINEZ, J.: “Conflictos entre paganismo y cristianismo”. P.V. 32an, 1971, 245‑255. or. * ARCE, J.: “Vascones y romanos”. Antiguan. An­tzinateari buruz­ko Jardunaldiak. (Donostia, 1999). * BARAIBAR, F. de: “Álava durante la dominación romana: las ruinas de Iruña. El Atene‑n. Gasteiz. * BARANDIARAN, I.: Guipúzcoa en la Edad Antigüa. Protohistoria y romanización. Donostia, 1973. * BARANDIARAN, I.: “Irún romano”. Munibe 25ean. 1973. Donostia. 19‑28. or. * BLAZQUEZ, A., SANCHEZ, ALBORNOZ, C., “Vias romanas de Briviesca a Pamplona y de Briviesca a Zaragoza”. NJSEA‑an, (Madril, 1917) 4‑14. or. * BLAZQUEZ, J. M : “Arte y sociedad de los mosaicos romanos en Navarra. Primer congreso General de Historia de Navarra, 2, Comunicaciones, 1986, 307‑337. or. * BLAZQUEZ, J.M : “Los vascos y sus vecinos en las fuentes literarias griegas y romanas de la antigüedad”. MALUQUER DE MOTES (Ed.)ean: IV Symposium de Prehistoria Peninsular. (Iruñea, 1966) 177‑205. or. * BLAZQUEZ, J. M : “Mosaicos de Comunión (Álava). Grifoak. Urtaroak. Diana. II Congreso Mundial Vasco, (Donostia, 1988), 234‑252. or. * BLAZQUEZ, J. M , MEZQUIRIZ, Mª. A.: Mosaicos romanos de Navarra. (Madril, 1985). * CARO BAROJA, J.: Los pueblos del Norte de la Peíinsula Ibérica. Donostia, (berrargt. 1972). * ESTEBAN DELGADO, M : El País Vasco Atlántico en época romana. (Donostia, 1990). * ESTEBAN DELGADO, M : “Acerca de la época romana en el País Vasco atlántico. Método y resultados de una investigación”. Munibe, 41ean, 1991. * ESTEBAN DELGADO, M : “Aproximación a la Guipúzcoa de los primeros siglos de nuestra era”. Munibe 42an, 1992, 337‑344. or. * ESTEBAN DELGADO, M : “El poblamiento de época romana en Gipuz­koa. Primer Coloquio Intern. sobre la romanización de Euskal Herria”. Isturitz 8an, 53‑57. or. * ELORZA, Juan C.: “La romanización del País Vasco. Historia del País Vasco‑n. (Donostia 1978) I, libk., 7‑16. or. * FERNANDEZ, Mª C.: Villas romanas en España. (Madrid, 1982). * FERNANDEZ AVILES, A.: “El mosaico de las Musas de Arroniz y su restauración en el Museo Arqueológico Nacional”. A.E.A. 18an, 1945, 342‑350. or. * FILLOY NIEVA, Idoia: “Memoria de la primera campaña de sondeos estratigráficos en el yacimiento de Carasta (Caicedo Sopeña, Álava)”. A.A.I. 17an, 1990, 7‑36. or. * FILLOY NIEVA, I., GIL ZUBILLAGA,E.: “Intervenciones arqueológicas en el yacimiento de Uralde (Condado de Treviño)” A.A.I. 18an, 1993, 101‑339. or. * GARCIA GARCIA, Mª Anjeles, “El poblamiento en época romana en Navarra: Sistemas de distribución y modelos de asentamientos”. Primer Coloquo Intern. Sobre la Romanización de Euskal Herria. Isturitz 8an, 1997, 75‑110. or. * GERMAN DE PAMPLONA, Fr.: “Los límites de la Vasconia Hispanorromana Peninsular y sus variaciones en la época Imperial”. Problemas de Prehistoria y Etnologia Vascas. IV Symposium de Prehistoria Peninsular, (Iruñea, 1966), 288. or. eta hu. * GIL ZUBILLAGA,E.: “La romanización en Álava”. Munibe 42an, 1990, 327‑336. or. * GIL ZUBILLAGA, E.: “El instrumento metálico de época romana en Álava. Testimonio de actividades domésticas y profesionales”. Primer Coloquio Intern. Sobre la romaniación de Euskal Herria. Isturitz 9an, 1997, 535‑563. or. * GONZALEZ RODRIGUEZ Mª C.: “Indigenas y romanos en el territorio del País Vasco actual”. II Congreso Mundial Vasco.(Donostia, 1988), I libk. 143‑162. or. * IRIARTE, A.: “La muralla tardorromana de Iruña/Veleia”. Primer coloquio Intern. Sobre la Romanización de Euskal Herria. Isturitz 9an, 1977, 699‑733. or. * LABEAGA, J. C.: “Los broches de cinturón en el poblado de la Custodia, Viana (Navarra)”. Trabajos de arqueología Navarra 10, 1991‑ -­1992, 317‑336. or. * LABEAGA, J. C.: “Los enclaves romanos junto al Ebro. Viana (Navarra)”. Primer Coloquio Intern. Sobre la Romanización de Euskal Herria. Isturitz 8an, 1997, 175‑185. or. * LABEAGA, J. C. y J. UNTERMANN, “Los téseras del poblado prerromano de la Custodia, Viena (Navarra). Descripción epigráfica y lingüística”. Trabajos de Arqueología Navarra 11ean, 1993‑1994, 45‑53. or. * LARRAÑAGA ELORZA, K.: “El hecho urbano antiguo en Euskal Herria y en su entorno circumpirenaico. Apuntes y consideraciones”. Cuadernos de sección. Historia y Geografía 21, 1993, 11‑42. or. * LOZA LONGARAN, R.: “La incorporación al mundo romano”. Álava en sus manos‑en, 3. libk. Gasteiz, 41‑72. or. * LLANOS A.: “La romanización de Álava. Elementos arqueológicos”. II Semana Internacional de Antrropología Vasca. (Bilbo, 1973). * MAGALLON BOTAYA, Mª Anjeles: “La red viaria romana en el País Vasco”. Primer Coloquio Intern. Sobre la romanización de Euskal Herria. Isturitz 8an 1997, 207‑233. or. * MAÑARIKUA, A.: “Fuentes literarias de Epoca Romana acerca del Puablo Vasco”. II Semana Intern. De Antropología Vasca. D.I. XX. libk. 46, 1972. * MAÑARIKUA, A.: “Fuentes literarias de época romana acerca del Pueblo Vasco”. Segunda Semana de Antropología Vasca. (Bilbo, 1973) 273‑291.or. * MAÑARIKUA, A.: La Romanización del País Vasco. Bilbo 1972, 221. or eta hu. * MAECO SIMON, Las estelas decoradas de época romana en Navarra. “Travajos de Arqueología Navarra” 1, 1979, 205‑250. or. * MARCOS, A.: “La romanización en Navarra (Avance provisional)”. II Semana Internacional de Antropología Vasca. (Bilbo, 1973), 311‑315. or. * MARCOS POUS, A. y GARCIA SERRANO, R.: “Un grupo unitario de estelas funerarias de época romana con centro en Aguilar de Codés”. II Semana Intern. De Antropología Vasca‑an, 369‑380. or. * MARTINEZ SALCEDO, Ana: “La cultura material de época romana en Biz­kaia. Testimonios en torno a la actividad económica”. Primer coloquio intern. Sobre la Romanización de Euskal Herria. Isturitz 9, 1997, 565‑578. or. * MEZQUIRIZ, Mª A.: Las excavaciones estratigráficas de Pompaelo I. Campaña de 1956. (Iruñea 1958); Pompaelo II. (Iruñea, 1978). * MEZQUIRIZ, Mª A.: “Materiales procedentes del yacimiento romano de Andión”. P.V. 18‑79.ean, Iruñea 1960, 57‑67. or. * MEZQUIRIZ, Mª A.: “Las excavaciones de la villa romana de Falces (Navarra)”. P.V. 122‑123. Iruñea, 1971, 49‑76. or. * MEZQUIRIZ, Mª A.: “Descubrimiento de oavimentos opus signium en Cascante (Navarra)”. Homenaje a J.E. Uranga. (Iruñea, 1971), 277‑283. or. * MEZQUIRIZ, Mª A.: “La Arqueología histótica en época romana en Navarra”. Munibe 42an, 1990. * MEZQUIRIZ, Mª A.: El territorio de Navarra durante los siglos de influencia romana. (Donostia, 1991). * MEZQUIRIZ, Mª A.: “La villa romana de “Las Musas” en Arellano”. Trabajos de Arqueología Navarra 11ean, 1993‑1994, 55‑100. or. * NIETO, G.: El Oppidum de Iruña (Álava). (Gasteiz, 1958). * RODRIGUEZ SALIS, J.: “Romanización en el Bidasoa. Datos para un estudio”. Semana de Antropología Vasca. (Bilbo, 1973), 363‑366. or. * SANCHEZ ALBORNOZ, C.: “Divisiones tribales y administrativas del solar del País Vasco y sus vecindades en la época romana”. B.R.A.H. 95ean. Vascos y Navarros en su primera his­toria‑n berregina. (Madril, 1974), 15‑40. or. * SANTOS YANGUAS, J.: “Conquista y ordenación del territorio de Álaba por los romanos en época altoimperial”. Formación de Álava‑n. 650 aniversario del Pacto de Arriaga (1332‑1982). (Gasteiz, 1984), 447‑466. or. * SANTOS YANGUAS, J.: “El poblamiento romano en el área de Autrigones, Corintios, Vardulos y Vascones. Estado actual de la investigación y perspectivas”. II Congreso Mundial Vasco‑n, (Donostia, 1988), I libk., 217‑234. or. * SAYAS, J. J.: “El poblamiento romano en territorio vascón”. Veleia I‑ean, 1984, 289‑310. or. * SAYAS, J. J.: “Indoeuropeos y vascones en territorio vascón”. Verleia 2‑3.ean, (Gasteiz 1985‑86), 399‑420. or. * SAYAS, J. J.: Los Vascones y el poder romano. Asimilación y resistencia a ala romanización en el Norte de Hispania. (Donostia, 1984). * SAYAS, J. J.: Los vascos en la antigüedad. Catedra Ed. (Madril, 1994). * SEGURA MUNGIA, S.: Mil años de historia vasca a través de la literatura greco‑latina. De Aníbal a Carlomagno. Deustuko Uniber­tsitatea Argitl., (Bilbo, 1977). * SCHULTEN, A.: “Las referencias sobre los vascones hasta el año 800 d. C.” La Gran Enciclopedia Vasca, XVIII. libk., (Bilbo, 1971) 225. or. eta hu. * TARACENA, B., VAZQUEZ DE PRADA, L.: “Excavaciones en Navarra” P.V. VII.ean, 24 znb., 1946,413‑469. or. * TOBIE, J. L.: “Fouilles romaines à Saint Jean le Vieux”. Bulletin du Musée Basque”, 34.ean, 1966, 146‑164. or. * TOBIE, J. L.: “La mansio d´Imus Pyre­naeus.(St. Jean le Vieux, Pyr. Atlantiques). Apport à l´étude des relations transpyrénénnes sous l´Empire Romain”. II Semana Intern. de Antropología Vasca. (Bilbo, 1971). * TOBIE, J. L.: “Le Pays Basque Nord et la Romanisation (1er. Siècle a. J.C. 3ème siècle a J.C. Bulletin du MuséeBasque 95.ean, 1982, 1‑36. or. * TORRES, M : “Los mosaicos descubiertos en el siglo XVIII en la villa de Cabriana Álava)”. A.A.I. 10ean, 1981, 311‑340. or. * VALLESPI PEREZ, E.: “Hipótesis de trabajo sobre sustrato arqueológico de la romanización del País Vasco meridional (Álava y Navarra)”. II Semana Intern. de Antropología Vasca. D.I. 46. libk.an (Bilbo, 1972), 273‑282. or. * URTEAGA, M : “Reconstrucción del paisaje urbano de Gipuz­koa”.Antigua‑n, VI Jornadas sobre la Antigüedad, (Donostia, 1999), 24‑31. or. * Z.E.: “Primer Coloquio Intern. sobre Romanización en Euskal Herria”. Isturitz saileko 2 liburu, 8 eta 9 znb. (Bertan 17 hi­tzaldi eta 25 jakinaraz­pen azal­tzen dira) Eusko Ikaskun­tza, 1999, 934 orrialde. 9wz3ijjph86imywam877nt21zhg4omt 0 2968 8458 8426 2016-01-03T21:03:10Z Theklan 125 /* Apaingarriak eta lanabesak */ wikitext text/x-wiki == Testuingurua == === Barbaroen mehatxua eta talka sozial eta ekonomikoa === Euskal herriko politikaren egoera aldatu egin zen IV. mendearen az­ken aldera. Baskoniako lurraldeetan, barbaroen eraso ba­tzuk ditugu aurreko mendeko berri gu­txi eta ilunak, Goiz Inperioko elkarbizi­tza gozo eta bake­tsua asaldatu egin baitzuten. Horren berri ematen dute hiribilduetako zenbait suteek, baita gure ar­keologiak kanpora­tzen duen Pompaelorena berarena ere. Gertakari hauek erraz ulertarazten dute militarren goarnizioak Lapurdumen jarri izana: (Baiona), Iluron (Oloroen), Beleian (Iruña), Juliobrigan (Kantabria), eta abarretan. Inperioaren­tzat herri germaniarren pixkanakako gertura­tzea, meha­txu izan zen. Mer­katari­tza bera, lehen indarrean zena, hiri handietara bazter­tzen dela egiazta­tu egiten da, besteak beste, Zesaraugusta, Barzino eta Tarrakora, eta hu­tsik gera­tzen hasten dira Calahorra eta gertuagoko beste hiriak. Honorio enperadorearen zerbi­tzuan zegoen Estilikon basatiaren jenio militar eta politikoak ez du lor­tzen herri berrien uhina geldiaraztea. Mer­tzenario barbaroez osaturiko Britaniaren gudarosteak, V. mendearen lehen urteetan, bere ofizialetako bat Galiako gobernari izenda­tu zuen. Konstantino III. izenarekin Galien hegoaldera iri­tsi eta Pirinioetako igarobideen zain­tzaile bere burua izendatu eta Hispanian sartu zen; Osorioren ustez, Inperioaren agindupeko lurraldeetan barbaroak sar­tzearen eran­tzukizuna gudaroste horrena izan zen. Halako mugimendu militar horrek hankaz gora jarri zuen, zalan­tzarik gabe, Euskal herriko jendea eta biztanleriaren aldaketa sozial eta ekonomikoak areagotu egin zituen. Barruko egoera bake­tsua aztoratu egin zen IV. mendearen az­ken alditik herri arro­tzen indar­keriaz­ko sartzearekin eta bagauda hartu behar­ko li­tzateke agian, gertakari ilunarekin zerikusirik taldea (bidelapurreria eta harrapaketekin loturiko talde erreboltaria); oraindik asko argitu ez den gertakaria hau, Tarrakonense aldean hasi zen eta ezin jakin daiteke oraindik protesta sozial eta ekonomi­ko ala errebolta politikoa moduan sortua izan zen, eta nekazari giroko Baskoiak partaide izango ziren, ziur asko. Hainbat herri barbaro –Alanoak, Sueboak eta Bandaloak– 407. urtearen hasieran Rin ibaia zehar­katu eta bestaldeko Frankoen artetik bidea egin eta –directo impetu, esango dute Osoriok eta Isidorok– Galien hegoaldera arte jarraitu zuten, Akitania eta Novempopulania, Lugdunensea eta Narbonensea probin­tziak sun­tsituz. Didimo eta Viriniano anaia erromatar ohore­tsu eta indar­tsuen ahaleginak hu­ts egin zuten, Pirinioetako igarobideak militar­ki itxita. Eta 409. urtean inbasioa gauzatu egin zen. Baina, lehenengo inbasore horiek gero beste herri germaniar batek zanpatuko zituen: bisigodoek. Alarikok gidaturiko Bisigodoen gudaroste nahasia, bere baitan beste herri germaniarretako zatiketak zituena, Erroman sartu eta ordura arte “caput mundi”tzat hartua zen hiria garbitu zuen. Alariko hil zenean, bere koinatu Ataulfok, Honorio enperadorearekin –Rabenan kar­tzelaratua izan zena– ituna egin, enperadorearen arreba Gala Plazidiarekin ez­kondu eta Inperioaren defenda­tzaile atera zen. Italiatik Narbonense aldera gidatu zuen bere gudarostea 412. urtean, tribu germaniarrei Toulouse eta Bordele harrapatuz. Gero Tarrakonense ere okupatu zuen. Bar­tzelonan eraila izan zen eta bere oinordeko Waliak agindu zuen zenbait urtez Galien he­goal­dean: Akitania, Novempopulania eta Narbonensearen sartaldean. Bisigodoen erresuma orduan, Rodanotik Ozeano aldera heda­tzen zen. Akitaniako eta Baskoniako herri osoak jasan zituen bisigodoen kokapenak. Alanoak Afrikara igaro ziren eta Sueboak berriz, laster izan ziren Teodorikoren gudarosteaz sun­tsituak. Gerra eta inbasio aldi hauen guztien laburpena eginez, esan daiteke nahiz eta Baskoiak nahaste-borrasteko egoera honetan kaltetuak izan, barbaroen eta erromatarren arteko gerra horretan baztertuak sentituko zirela, fun­tsean bi zibilizazioen arteko borroka bai­tzen. Erromatarren uztarpetik askaturiko baskoien herri honi ez zion barbaroen sarraldiak berotasunik eragin. Ai­tzitik, erabateko eta etengabeko hoztasuna sortu zuten Pirinioen bi alderdietan, guztiz aske<ref>Ez da asmatzen eta onartzen zaila, V. mende hasieran gudarosteen etorrerek, barbaroen erasoaldiek, Bisigodoen ex autoritate Romae ondorengo jarduerek eta azken batean, inperioaren boterearen porrotak, hazkunde likidoa prestatu zutela gutxien erromanizaturiko Baskoiak beren fidagaiztasuna elikatu eta barbaroak eta Erromak penintsulan beren aginpidea ezartzeak zuen garrantziaz jabetu eta beren ahalbideen kontzientzia hartu zutela”. J.J.SAYAS ABENGOETXEA, Euskal Herria y los pueblos germánicos. II, Congreso Mundial Vasco-n. Historiako Biltzarra, 1988, I.go libk. 393. or.</ref> izatearen aukeraren kon­tzien­tzia gauzatu zuen erabateko hoztasuna izan zen baskoien herriaren­tzat, eta historian lehenengo aldiz, “nahiz eta fun­tsean hiz­kun­tza eta psikologia bat bera izan mamian, ordura arte sakabanatuak eta ia bereiziak ziren biztanleen bateratzaile”<ref>P. NARBAITZ, Le matin Basque. (Paris, 1975) 206. or.</ref> suertatu zen. === Bagauden auzia === Ez da oraindik argitu inbadi­tzaile haiek izan zuten zerikusirik herri baskoiaren barruko bakea aztoratu zuten bagaude horiekin. * Etxaldeetako jaun­txoen aur­ka nekazari giroko biztanleria txirotuaren eraso gogorra al zen? Baskoien hiriak gu­txi eta txikiak zirela kontutan hartuz gero, eta bertako biztanleak, gehiengoa bederen, nekazari­tzara eta abel­tzain­tzara emanak, uste izatekoa da baserria‑hiria kontrasteak ez zuela zanpa­tzailea<ref>J. J. SAYAS ABENGOETXEA, Los Vascos en la Antigüedad. Cátedra Argit., (Madril, 1994), 323. or.</ref> izan behar; non eta Bas­konia ez zen jopuen eta iheslari maizterren babeslekua.<ref>A. BARBERO y M VIGIL, Sobre los orígenes sociales de la Reconquista, (Bartzelona 2. argitalpena.1974) 46. or.</ref> * Inbadi­tzaileen gehiegikerien aur­ka, baskoien –alde bateko nahiz besteko biztanleen– gai­tzespen naturala erakusten al du? * Bestalde, baskoien lurraldean zehar Galiako bagauden hedaduraren gertakaria izan zitekeen, 435. urtean Alpeetaraino hedatuz, Pirinioetara iri­tsi eta Tarrakonensea erraustu eta 443an Magister Militum Merebaudesek menperatu izana Arakoelin.<ref>Gaur egungo Arakil ezagutu zen lehendabizi; baina, orain Ebro ibarrean desagertu zen herrialde batez pentsatzen da, Araciel-ez alegia.</ref> * Edo, baskoien finka­tze- eta hedatze-prozedura baten barruko gertakari endogeno modura ulertu behar al da?<ref>Horrela uste du Sánchez Albornozek, mugimendu bagaudiarra nolabaiteko Baskongadatako sakonune aldera baskoiek egin zuten geografia hedapenarekin lotuz.</ref> === Inbasioak baskoien lurraldean === Horrez gainera, ez da zaila talde gogor horiei zergatik bat aur­ki­tzea, urte horietan guztietan baskoien lurraldetik behin eta berriz igaro ziren jende eraso­tzaileek eragin zezaketen giro politiko eta sozialean apur bat pen­tsa­tzen bada. Sueboen errege Requiariok 448an Toulousera eginiko irtenaldi batean Pirinioen bi alderditako “Baskoniak” garbitu zituen. Heruloak, 456an, Galiziaraino iri­tsi zirenak gai­tze­tsiak izan ziren eta Kantabroen eta Barduloen lurraldeak hondatuz zetozen eta litekeena da Pirinioen beste aldeko baskoien Novempopulaniara ere iristea. Baina, galiarren lurretan, bisigodoak dira beren aginpidea ezar­tzea lor­tzen dutenak. Euriko godoak (455‑484), arautegi sonatu baten egilea bera, mendiak igaroz Iruñea eta Zaragoza har­tu zituen Tarrakonensien probin­tzia menpera­tzeko babesleku izateko. Erromatarrekin eginiko bere foedusa 476an hau­tsi eta Loira pean, hasi Ozeanotik eta Mediterraneoraino heda­tzen zen erresuman nagusi­ jarri zuen bere burua. Bere oinordekoak, Alariko II. ariotarrak, ez zuen erraz menpean edukiko herri kristau katolikoa, zeinak nahiago izan zuen Clodoveo buruzagi frankoaren menpe jarri, hau Eliza Katolikoan bataiatu zen bihotz-berrituriko jentila zelarik (497). Vouillen, Alariko II.aren porrotari Galiako godoen sun­tsiketa eta frankoen erresumaren eraikuntzak jarrai­tu zion, zenbait historialariren ustez Gaskoina<ref>P. NARBAITZ, O.c., 218. or.</ref> ere hartu zuelarik. Orduan hasiko zen bisigodoen Penin­tsula Iberikora alderako immigrazio handia, Alariko II.aren pean hasia zen okupazioa. Borroka horietan Baskoien jarreraz ezer gu­txi diote historialariek, baina naturala dirudi Baskoien herri aske baten kon­tzien­tzia finkatuko zela pentsatzea. Aurreran­tzean, Euskal Herriaren historiak, beren erlijioagatik eta egitura politikoagatik bi herri desberdinen arteko gil­tzarri izateren ondorioak jasan behar­ko zituen; izan ere, hegoaldeko godoen erresuma oraingoz arioa oso zen erlijioan eta politikan batasunzale amorratua; iparraldeko frankoak, berriz, katolikoak ziren eta errege-erreginen seme artean erresumaren zenbait banaketa nozitu behar­ko zuten. === Baskoien erasoaldiak frankoen eta Hispaniako bisigodoen aur­ka === Gregorio de Tours‑en ida­tzi baten gaiz­ki-ulertuak medio, Pirinioen iparraldean mendialdeko Baskoiak 587an Behe Novempopulanian lapurreta erasoren ba­tzuk egin izanak eta zalan­tzarik gabeko erasoa burutu izanak historialari ba­tzuk bul­tzatu zituen pen­tsa­tzera goi Pirinioetako Baskoiak data horretatik aurrera kokatu zirela Akitanian lehenengo aldiz eta Dioclecianoren Novempopulania handik aurrera Wuasconia (Gascogne) izena hartzen hasiko zela. Alabaina, teori hau onartezina da linguistikaren aldetik, euskal-akitaniar idazkunak oso an­tzinakoak baitira. An­tzeko hedapena proposatu izan du zenbait historialarik, besteak beste, Schutenek, Gómez Morenok eta Sánchez Albornozek hegoaldeko Euskal Herriari buruz; horien ustez, Gipuz­koa eta Biz­kaiaren baskoi­n bilakatze berantiarra eman zen –J. Caro Baroja, Barbero y Vigil, Zayas Abengoe­txea eta beste idazle ba­tzuen antropologia, toponimia eta linguistika oharretan babesturiko iri­tzien aur­ka– an­tzinako Barduloen eta Karistioen lurralderantz eginiko zabal­tzearen bitartez.<ref>C. SANCHEZ ALBORNOZ, Vascos y navarros en su primera historia. (Madril, 1979) 74-75. or.</ref> Mende ilun horiei dagokienez, argi geratu bedi Iparraldeko Baskoien sarraldiez hitz egin behar­ko li­tzatekeela, Frankoen kontrako erasoen ordez, hegoaldeko Baskoiei buruz, Hispaniako bisigodoen aur­kako borrokaz hitz egin behar­ko li­tzatekeen moduan.<ref>P. NARBAITZ, o.c. 225. or.</ref> Horregatik guztiagatik, hegoaldeko Baskonian, berriki aur­kituriko merobingioen armak dituen hilerri ba­tzuek direla-eta, Iruñeko lurraldearekin, Clodoveoren ondorengo erregeen harreman politikoen arazoa azal­tzen da berriro.<ref>Horrela, Fredegarioren egiatasuna birplanteatzera iritsiko zen, errege merobingioei VI. mendean zergak ordainduz Baskonia gobernatu izango zuen delako “Franzio Dukea” izana zela baieztatuz. Ikusi gai honi buruz E. LARRAÑAGA ELORZA, “El pasaje del Pseudo-Fredegario sobre el Dux Francio de Cantabria y otros indicios de naturaleza textual y onomástica sobre presencia tardoantigua en el sur de los Pirineos”. Arch. de Arqueología española-n, 167-168 znb., 1993, 177-206. or.</ref> Az­ken batean, ziurtasunez ezin daiteke esan Iparraldeko Baskoien aldetik Frankoen erresumaren aurrez aurreko borroka VII. mendera arte eman zenik, Dagoberto erregearen garaian alegia; izan ere, 635.ean gudaroste indar­tsu batez garaipen galanta lortu zuen, eta ondoren zuberotarren lurraldean porrota. Borroka horiengatik eta Baskoiak Recesvintoren aur­ka Froya erreboltariari emaniko lagun­tza militarrarengatik, “Baskoiak Pirinioetako eskualdean askeak izateaz gain, beraiek baino indar­tsuago eta ahal­tsuago ziren nazioen bizi­tzan esku-har­tzeko gai egiten zituen indarra eta antolaketa bazutela ikusten da”.<ref>A. BARBERO y M VIGIL, o.c., 14. or.</ref> Gaskoiekin eta Akitanoekin bat eginda, frankoen aginpideari behin eta berriz aurre egin zioten Baskoiek, Duke handien boterea onartuz. Clotario I.aren ondorengoak Baskoniari, baita Hispaniako Baskoniari ere, ziur asko, Genial Dukea inposatu zioten –bertakoen ala frankoen buruzagia zen zalan­tzan dago– Dagoberto erregeari itxuraz­ko menekotasun baten ondoren jarraitu zi­tzaiz­kion zenbait Duke, non badirudien Lupo I.aren ondorenean behar besteko autonomiaz gobernatu zutela: Eudes Handiak, Hunaldo I.goak, Waifarok, eta abarrek. Akitaniako dinastia izan zen, Abderramanen erasoez ahuldurik, menpean erori aurretik, Baskoien lagun­tzarekin,<ref>Baskoi saiatuak Akitaniako gudarosteen akuiluaren eztena izan ziren beti, errege frankoen aginpidearen aurka borrokatzeko. Ikusi agiriak dituen lana, M ROUCHES, L´Aquitaine. Des Visigiths aux Arabiarrs (718-781). Naissance d´une région. (Paris, 1979).</ref> Austrasiako errege Carlos Martel (688‑741) eta bere oinordeko Pipino Mo­tza (714‑768) urduri­tzen zuena, Carlomagnok (K.o. 688‑741) indarra erabiliz eta Hunaldo II.a bahituz Baskonia bere Inperio handiaren menpe jarri zuen arte.<ref>Mende hauetako borrokak honetarako balio izango zuen, baskoiak beren artean biltzen hasteko eta, aldi baterako bederen, izen oneko buruzagien agindupean erasorako eta defentsarako balio zuten gizonak elkartzeko. Eta Akitaniako Dukeek –J.M Lacarrak idazten duenez– Carlos Martel eta honen oinordeko Pipino Motzaren aurrean askeak izaten ahalegindu zirenean, “baskoiak dukeen dinastiako aliaturik leialen eta borrokalarienen artean azalduko dira eta tropa iraunkor eta aukeratuak osatuko dituzte, agintzen zaien tokira joateko prest, udaletako miliziak hirietatik kanpo borrokatzera joateari uko egiten diotenean. Akitaniako Dukerria edo Baskoniakoa, frankoen monarkiaren aurka dauden iheslari guztien babesleku ere izan zen”. J.M LACARRA, Historia política de Navarra. I.go libk., 31. or.</ref> === Frankoen eta bisigodoen etsaigoa === Hegoaldean, aldiz, bisigodoen Hispaniako erregeek agindu zuten, Recaredotik (586) hasi eta –ariotarrak aurrena eta katolikoak ondoren–, bi mendetan zehar, arabiarren erasora arte. Baskoien aur­kako godoen etsaigoa –Leovigildoren garaitik datorrena, bederen–, Victoriacum‑en sor­tzailea bera –Vitoriarekin<ref>Gasteizko lurpean aurkituriko aztarnarik zaharrenak bisigodoen garaikoak baino beranduagokoak dira. A. LLANOS, Notas breves. Estudios arqueológicos de los orígenes de la ciudad de Vitoria. E.A.A. 3an, 1968, 150. or.</ref> nahastu behar ez dena– etengabekoa izan zen: Recaredo eta Gundamaroren garaitik (Baskoien aur­kako kanpaina 610 ean), Sisebuto (Errukoi edo Errioxako euskaldunen aur­kako borroka), Suintila (beste kanpaina bat 621ean eta Oliteko gotorlekuaren eraikun­tza), Recesvinto (baskoien kanpaina gogorra, Zaragozan), Wamba (Baskoniaren sun­tsiketa “zaz­pi egunen buruan”), eta arabiarren erasoak, pe­nin­tsularen iparraldean euskaldunen aur­ka borrokan harrapatu zuen Errodrigoren garaira arte. Arabiar eta berebereen (711‑734) erasoaren ondoren, eta Poitierseko bere porrota eta penin­tsulako lurralderako erretira­tze ezinbestekoaren segidan hasten da Baskoien eta Musulmanen arteko harremanak argi ikustea zaila gertatzen den aldia. Garai hartako berriemaile karolingioek Carlomagnok hezi nahi izan zituen “Baskoi erreboltariez” hitz egiten jarrai­tzen dute. Eta honen guztiaren arabera, Zaragozatik itzuleran Iruñeko harresiak sun­tsituta zetorrela, 778ko abuztuaren 15ean Enperadorearen gudarostearen erretagoardiak Orreagan jasan zuen porrota pentsatzekoa da gertaera bakar bat izan ote zen ala Frankoen eta Baskoien arteko etsaigoari eran­tzuten ziona.<ref>Hainbatean eta halako kontraesaneko kronika eta elezaharrek gogoraturiko borroka sonatu honen interpretaziorik hoberena dela uste dugu Lacarrak utzi digun hau: “La expedición de Carlomagno a Zaragoza y su derrota en Roncesvalles”. Investigaciones de historia navarra-n. (Iruñea, 1983) 17-91. or.</ref> Laburtuz, bistakoa da Pirinioetako bi alderdietan, euskaldunek franko-bisigodotarren erasoei behin eta berriz gogor eu­tsi ziotela, euste honek – aldi hau Iruñeko Erreinuaren sorrerakoan, 824an, ixten badugu– lau mende iraungo zuen Frankoen aur­ka behin­tzat, zeren eta VIII. mendean musulmanek godoen erregealdia sun­tsitua zuten ordurako. Etengabeko gerra honek baskoien familia bildu egin zuen –gaur egun nazio deituko genioke, an­tzinako berriemaileen “gens Vasconum” eta “Vasconum patria”ren gertuko itzulpena eginez–, askatasunaren aldeko borroka seta­tsuan. Mende hauetan Baskoniako Dukerria esan daitekeen herri honen mugak zehaztea guztiz zail­tzen du iturri hain urriak izateak. Borroka lekuak, historialariaren­tzat beti koka­tzen dira muga mugikorretan. Garona eta Ebro artean finkaturiko eremua bakean bizi da. “Bi ibaietan edo inguruetan koka­tzen da Baskoien eta etsaiaren arteko borroka tokia, Olite‑Gasteiz‑Calahorran behingoan eta Garonan bera bigarrenean”.<ref>B. ESTORNES LASA, “El Ducado de Vasconia”. V. V.n. Historia del Pueblo Vasco. (Donostia, 1978) I.go libk., 45. or.</ref> == Arkeologiaren isiltasuna == === Alderdi geografikoak eta landako bizimodua === Baskoniako historialariek suma­tzen duten hainbat mendetako isiltasuna harri­tzekoa gerta daiteke, arteren kultur hondarrei dagokionean. Herri honen izaeraz pen­tsa­tzen jar­tzean, isiltasun horrek azalpenen bat eduki dezake: geografikoki mugatua, gehiengoa nekazari girokoa, mendi aldetan estutua, aske izatearen sen jeloskorrez elikatua, bizirautearen eskakizunez larritasunean murgildua eta gudaroste eraso­tzaileen eta erregealdi ahal­tsuetatik bere burua gorde­tzera behartua. Aipaturiko baldin­tza horiek, bada, ezin zezaketen kultur garapenean lagundu, ezta ondorengo mendeetan gorespena merezi zezakeen arte sor­kun­tzarik erraztu ere. Mul­tzo hau bil­tzen duen kultur eragilea, bi alderdi tradizionaletan banatu behar dena –mendialdekoa eta ar­tzain girokoa, bata, eta Ebro ibarrekoa, bestea– hiz­kun­tza da, euskara alegia, latina ekin­tza ofizialetarako utzi eta mendeetako setaz herrialde osoan iraun duena. Litekeena da, bat‑bateko ber­tsolari­tza sormen jenero berezi horretan adierazten den gizarte eta giza adieraz­pen maila seta­tsu horrek, denboraren izaera irensleari aurre egin ahal izateko, beste adieraz­pide plastikoekiko axolagabetasuna bul­tzatu izatea. Bestalde, ar­keologiaren isiltasun hori ez da harri­tzekoa, kontutan har­tzen badugu beste kultura garaikideek ere –Toledoko erregealdi ahal­tsuko kristau ar­kitektura izan ezik– ez digutela V.,VI. eta VII. mendekoak liratekeen artearen aztarna plastiko ez ugari eta ez nabarmenik utzi. Euskal Herriari dagokionez, ar­keologiaren isiltasuna hein handi batean, materialaren hauskortasun izan daiteke arrazoi bakarra azalpenak ematerakoan, egurrarena alegia, eta gordeak izan behar­ko luketenak, Gipuz­koan, Biz­kaian eta Nafarroako Iparraldean bereziki, lur heze eta zuhaitz trinkoen lurraldeak direlako, zalan­tzarik gabe. === Iker­ketaren itxarobideak eta ikuspegiak === Geografia baldin­tza hauei erasten badiegu, gure euskal ar­keologoak, ia besterik gabe, historiaurreko aldien edo erromatarren munduaren desager­tze aurreko aldien iker­ketak euren gogoa erakartzen zuela sentitu izana, uste izatekoa da gure Goiz Erdi Aroko kultura arrastoak, gai gogorragoetan –harria, zeramika, metala– seta­tsu eta etengabeko bilaketa jardunez­ gero, gure ar­keologia museotan eraku­tsi nahi zaiguna baino eskuzabaltasun handiagoz eskertua izango li­tzatekeela.<ref>A. GARCIA CORTAZAR, “La organización del territorio en la formación de Álava, Vizcaya en los siglos VIII a finales del XI”. El Habitat en la historia de Euskadi. (Bilbo, 1981) 135. or.</ref> Kasualitatez eta ustekabean, az­ken urteotan Nafarroako Buzaga eta Arabako Aldaietako hilerrietan eman diren aur­kikun­tzek pen­tsarazten digute gure iragan an­tzinatean eta goiz Erdi Aroko ezjakintasuna ez dela hainbat monumentu ezagatik, baizik eta ar­keologia iker­keta etengabekoa eta nahiko sistematikoa ez izateagatik. Akitaniako Dukerriaren VII. mendeko garran­tzi historikoa eta Baskoniarekin zuen harrenak estuak eraman ditu historialari ba­tzuk zuzentasunez uste izatera, akitaniar‑baskoiak mul­tzoan bazutela batasun antzeko bat, non, mendialdeko euskaldunak akuiluaren eztena izan ziren etengabeko borrokan eskualdearen askatasun bila. Ezin bestean beraz, pen­tsa­tzekoa da “Frankoengandik guztiz bereizitako talde politiko batek egin duela agerraldia”<ref>M ROUCHES, L´Aquitaine. Des Visigoths aux Arabiarres (418-781). Naissance d´une région. (Paris 1979), 99. or. Ikusi halaber, Baskoien eta Akitaniarren ezagutzari buruzko gure bereizketa honen arrazoi eta ondorioen azalpen zentzuzkoa, J.J. SAYAS ABENGOECHEAren Euskal Herria y los pueblos germánicos. 385-387. or.</ref> eta Pirinioetako mendikatearen bi aldetako baskoiak elkartuko dituela orain arte uste izan den baino estuago, gainera. Euskal Herriaren hegoaldeko hilerrietan aur­kitako armamentuek baiezta­tzen dute hipotesi hau. == Apaingarriak eta lanabesak == [[File:Etor-beirak.jpg|thumb|Beirak]] === Urritasuna argibide historikoetan === Euskal Herriaren historia ingura­tzen duen iluntasun luze eta sakon horrek, artearen alorra ere uki­tzen du erromatarren mundutik erromanikora izandako iragaite aldi horretan. San Isidororen berrien arabera, bisigodoek 466an, Iruñea, Zaragoza eta beste hiri ba­tzuk menperatu zituzten; Tourseko Gregoriok dio, Childeberto I.a, Armonikako jaunak eta Clotario I.a, Austrasiako jaunak Pirinioak zehar­katu (511‑561) eta Iruñea atzeman zutela. Beste berri emaile baten arabera, Chindasvinto tronuratu zen Iruñean 642ko apirilaren 7an. Zehaztasunez ez dakigu Euskal Herrian mende horietan zein gobernu politikorekin bizi izan zen eta zenbaterainokoak ziren bat bestearen atzetik etorritako merobingioen berriemaileek ida­tziriko eraso eta gerren arrakasten ondorioz­ko kokapena eta euskal lurrean frankoen edo bisigodoen aginpidea politikoa. Azal­tzen denez, germaniarren erasoen ondorenetan, an­tzinako izenda­tze bereizgarriak barduloak, karistioak eta autrigoiak desagertu eta berriemaileek Baskoiez eta Baskoniaz besterik ez dute hitz egiten. Iruñeak bere baskoien hiriburu izaera gorde­tzen duela, eta bisigodoen aldian, go­tzainaren egoi­tza izan zela ere azal­tzen da, zeren Toledoko kon­tzilio ba­tzuetan bere go­tzainen sinadurak azal­tzen dira. Agian, egunen batean ar­keologia erromanizazioko aztarnetan dena bezain emankorra izango da fran­ko‑bisigodoen aldien aztarnetan, miaketa kanpainak jarrai­tzen baditu behin­tzat. === Hondar arkeologikoak === ==== Argarayko hilerria ==== Argaray herrian –Iruñearen zorupea, egungo zezen-plazatik gertu– bisigodoen hilerri bat aur­ki­tzean, bisigodoen ala agian frankoen eskulangin­tzako lan ugariren aurkikuntza ekarri zuen: 18 gerriko-belarri eta plakak, denak ere bron­tzez­koak eta penin­tsulako bisigodoen hilerrietan jada ezagutzen direnen an­tzeko samarrak ba­tzuk; bi orratz puska, bron­tzez­ko bi besoko, sei belarritako eta zilarrez eta bron­tzez landutako hogeiren bat eraztun<ref>Gauza horietan bisigodoen jatorria ez da nabarmena, izan ere, garai hartakotzat hartzen genituen eraztun batzuk, seiluan daramatzaten arabiarren grabatuen arabera, gerorako erasotzaileek hilerriak berriro erabili zituztela adierazten zuen. J. NAVASCUES Y DE PALACIOS, “Rectificaciones al cementerio hispano-romano de Pamplona”. P.V. 37an, 1976, 119. or.</ref>, eta arma pila eder bat, aiztoak, lan­tzak eta gezi muturrak:<ref>Mª A. MEZQUIRIZ, Necrópolis..., 111. or. Ikusi halaber, A. AZCARATE, “Francos Aquitanos y Vascones. Testimonios arqueológicos al sur de los Pirineos”. A.A.E. 167-168. znb, (1993), 149-176. or.</ref> garran­tzi handikoak ar­keologoaren­tzat, baina ez hainbat arte historialariaren­tzat, nahiz eta ukaezina den eder­garritarako pieza hauetako ba­tzuen gustu estetiko nabaria apaingarri geometri­koetan. Jatorriari dagokionez ar­keologoen ustez, laburtuz esan daiteke, “hamaika gerriko-belarritatik seik Pirinioetako iparraldera igor­tzen gaituzte, oker handirik gabe, eta beste bost, berriz, penin­tsulako ehorzte-testuinguruetan sarri ematen direnetakoak dira. Hala ere, deigarri egiten da Iruñean bisigodoen eta hispa­niar‑bi­sigodoen toreutikako ezaugarriak dituen alerik ­ez azal­tzea”.<ref>A. AZKARATE, Ibid.,157. or.</ref> Blas Tarazenaren ustez, Nafarroa bisigodoari dagokiona dira Arronizen aur­kituriko gerriko-belarri bat eta Gastiaingo<ref>Blas TARACENA, “Epigrafia romana de Navarra”. P.V. 24 znb.an. 1946, 44. or.</ref> apaingarri aztarna ba­tzuk. Nafarroako hiriburua erromanizaturiko hiria izanik, eta hainbatean gudaroste eta bisigodoen aldetik txikitua izan bazen ere, guztiz arraro eta etsipengarria egiten da, Katedraleko ar­tzapez­pikutegiko zoruetan eginiko miaketetan, IV. mendeaz geroztikako geruza mailarik, hau da, Erromatar Inperioaren az­kenalditik lehenengo katedral erromanikoraino tarteren bat ez egotea. Argi dago, ohar honek ez du adi­tzera eman nahi, V. eta X. mende artean leku honetan hiri eraikun­tzarik izan ez zenik, baizik eta aldi horri zegoz­­kion geruza mailak sun­tsituak izan zirela katedrala eraiki­tzeko lurra berdindu zutenean”.<ref>Mª A. MEZQUIRIZ, Pompaelo, I, 27. or.</ref> ==== Gorosko kobazuloa ==== Bisigodoen tankerarik eman izan zaie, jakina, Nafarroatik irten eta Arabako Otogoinen Goros deri­tzan kobazuloan aur­kituriko gauza ba­tzuei. Gaur egun Arabako Ar­keologia Museoan daude. Euskal lurrean aur­kituriko mota horretako objektuak hain gu­txi izana az­pimarratuz eta horrexegatik historialariaren­tzat garran­tzia nabarmendu nahiez, Pedro de Palolek jardun zuen beraien deskribapena eta balorapena egiten. Badira hainbat gauza, baina denen artean ikuskizun handiena gerriko baten krisketak sortu du, zaharberritu denean, bere kalitate tekniko eta estetiko izugarria azaldu baitzaio. Hispaniako bisigodoen artean jakituna den honen deskribapena itzul­tzeak balio du; krisket honek 105 mm ditu luzean eta 35mm zabalean, lirio baten egiturako profila du eta VII. mendeko hispaniar-bisigodoen ostilamenduetako pieza jatorra da: “Gerriko-belarri artikulatua gorde du, baita, bere hor­tza ere. Harridura sor­tzen du krisketaren xafla aurrealdeko azala estal­tzen duen urre eta zilar damaskinatu apainketa ederrak. Teknikoki, burdinaz­koa da pieza, eta apaindutako alderdiaren gainean bron­tzez­ko xafla bat dauka, berde koloreko herdoilarena. Ez­kutuan azal­tzen da bi orein ala orein bat eta otsoa ala zakurra erdialdean marrazturik dituen burdina, eta piezaren muturreko gingil biribilean beste haragijale bat. Gainera, animalia hauek zilarrez­ko hariz eta urre kalkoa itsastean lorturiko marra zuriz apainduak daude, damaskinatu teknikaren bidez. Horrela lorturiko apainketa da marra soil baten bidez elkar­tzen diren trokelez­ko zir­kuluz inguraturiko er­tza eta orein bat duen erdigunea; aurrealdean gainera, hegal antzeko bat du. Gure iritziz, ez da garai bereko franko edo burgundiar artean hain arrunki azal­tzen diren eta VII. mendeko hispaniar‑bisigodoen lantegietan hainbesteko eragina duten kanila horietako bat. Orra­tzaren atzealdean, gingil biribil batean, salto egitera doan lauoineko bat azal­tzen da, hau ere zakurra agian, eta bere az­pian damaskinartuak txori-hegal an­tzeko marraz­kiak ditu; baina, toki horretan bertan piezak duen itxurak ez digu uzten gai hau erabat ezagu­tzen”.<ref>P.de PALOL, “Los objetos visigodos de la cueva de los Goros”. Investigaciones...-en, 26. or.</ref> Kobazulo horretan bertan aur­kitu da, halaber: * burdinaz­ko aizto bat, mutur batean buka­tzen den angeluzuzeneko orria eta kirten zatia duena, luzean 145 mm eta zabalean 22 mm dituena, * eta horrekin batera 145 mm‑ko aiz­kora, luzean 102 mm‑ko aho indar­tsua eta beso luzea eta ahoaren bestaldeko tutuaren luzamenaz kirtena estalia duena. * aihotz oker bat bada, bi aldetan aho-biko zorro­tza duena, 220 mm da bere gehiengo luzera eta 65 mm-koa zabalera. Aipaturiko gerrikoaren krisketari buruz, hispaniar‑bisigodoenetatik gordetakoetan, teknikoki honen an­tza duenik ez da ia ezagu­tzen eta, oro har, guregana ez da iri­tsi hispaniar lantegietatik datorren damakinaturiko burdinazko piezarik. Teknika hau frankoen eta burgundioen artean sarritan erabiltzen zen. Baina, merobingiar eta burgundiar eragina dela pen­tsa badaiteke ere, Pedro de Palolen ustez, Goros kobazuloan aur­kituriko piezak, lehendik jada ezagunak diren beste piezen an­tzagatik, zalan­tzarik gabe hispaniar jatorrikoak dira, eta VII. mendearen bigarren zatikotzat hartu behar dira. Aldi baterako izaera duen lurpera­tze batenak lirateke eta ez ehorzketakoak. === Beste zenbait objektu === Arabako Ar­keologia Museora bisigodoen eskulangin­tza­ko beste zenbait objektu iri­tsi ziren ustekabeko aur­kikun­tza batetik.<ref>A. LLANOS, “Descubrimiento fortuito en Guereño (Alava)”. E.A.A. 2an, 1967, 118-119. or.</ref> Tutu motako makilari kateaturiko erronboidez­ko orria duen bi lan­tza mutur, aizto bat, ferra zati bat eta beste gerriko-belarri puska bat dira. ==== Azuako oskulatorioa ==== Garai bateko Azua herrian, hau ere oso ustekabean oskulatorio bat aur­kitu<ref>E. GARCIA RETES, “Un osculatorio en los alrededores del embalse del Zadorra”. E.A.A. 13an, 1986, 291-295. or.</ref> zen, berant erromatar eta bisigodo munduan noizbehinka azaltzen zen pieza horietako bat, aldaretik eliztarrei eukaristia<ref>J. FERRANDIS, “Artes decorativas visigodas”. História de España-n (Menéndez Pidal-en zuzendaritzapean) III, España Visigoda, 1940, 699. or.</ref> ospakizuna buka­tzean benedikapena emateko erabil­tzen zena; beste hainbat interpretazio ere eman dira; batzuek jentil jarduerako­tzat jo­tzen dute, kuttun gnostikotzat beste batzuek. Gure kasuan, ale oso bat da, 8,6 cm-ko luzerako haga­txo edo makila eta 0,35 m-ko ebakidura duena, ohiko biribila mutur batean eta, bestean buruz buruko bi uso oso estilizatuak dituela. Bron­tze urtuaz egina da eta 13,1 gramo pisa­tzen du. H. Zeissen<ref>H. ZEISS, Die Grabfunde aus dem spanischen Westgotenreich. (Berlin-Leipzig 1934) 91-92. or.</ref> lanean gai hauetako asko azal­tzen da erregistraturik. ==== Mañariako ospakizunetako pi­txarra ==== Iñurrietako marmol-harrobiko kobazuloetako batean, Biz­kaiko Mañarian ospakizunetako pi­txar­txo bat agertu zen eta gaur egun Bilboko Arkeologia Museoan dago. Orain­tsu egin zaion zaharberri­tzeak ongi kanporatu du erdiko apaingarriaren gaia: koskadun zuztarra, hun­tz-hostoak eta zin­tzilikarioak txandatuz dituela, hori guztia bi uztai paraleloen arteko mar­koan sarturik eta pi­txarraren bira osoa inguratuz. Hauek dira bere neurriak: altueran, 16,60 cm; ahoaren diametroa, 5,20 cm; oinarriaren diametroa, 5,80 cm; diametrorik zabalena: 6,30 cm. Nahiko ale ezagu­tzen diren hispaniar‑bisigodoen mota arruntekoa da eta bibliografia<ref>P. de PALOL, Bronces hispanovisigodos. I. Jarritos y patenas litúrgicas. (Bartzelona 1950). 65-67. or. Ikusi bibliografia H. VALENTIN D BERRIOCHOA “El jarrito ritual visigótico de la cueva de Iturriaga de Mañaria-an”. B.R.S.B.A.P. XIV.ean, 1958, 454-455. or.</ref> ugariko gaia izan da. Palolen iker­keta sakonaren ustez, on­tzi hauen tradizioa ekialde mediterraneoa da; Espainiara Italiatik barrena iri­tsiak izango ziren, penin­tsulan lantegiak falta ez baziren ere. “Beroien funtzioari buruz­ko hiru hipotesi hartu dira kontuan: bataia­tzeko erabiltzen zirela, patenarekin batera eukaristiako arte higigarriaren sailekoa dela, eta apaizgin­tza sakramentuan erabili ohi zela”. Bere kronologia 680tik mozarabiarren aldira arte heda­tzen da. Mañariako alea, L. Garcia Valdésen ustez, tipologiari dagokionean, bigarren taldeari darraio –I.go mota–, eta galdaketaz eta pika­tzez lor­tzen da La Horadada (Mave) kobazuloko alearen antzera. Haren edergarritasuna, espazio libreetan, zin­tzilikario eta huntz okerduraz­ko oinarriz­koa, Palolek liturgiako bron­tze hauen apaingarrien­tzat izendaturiko V. motakoen artean kokatu behar da. Kronologikoki zaz­pigarren mendeko bigarren erdian edo agian beranduagokoan kokatuak daude.<ref>L. GARCIA VALDES, “El jarro hispanovisigodo de Mañaria”. Acta Historica et Archeologica Medievalia 3an, (Pedralbes, 1982), 145-154. or.</ref> === Bi hilerri === Duela gutxi, euskal ar­keologoak, berant an­tzinaro eta goiz Erdi Aroako aztarnen gabezia seta­tsuaren aurrean nolabait akiturik zeudenak, euskal lurraldeetan azaldutako beste bi hilerriren aur­kikun­tzek biziki harritu eta poztu ditu; hauek dira aur­kikun­tzak: Buzaga (Elortz, Nafarroan) eta Aldaieta (Nanclares de Ganboa, Araban). Bi hilerri hauek VI. mendearen az­ken hamar­kada eta hurrengoaren hasierako datakotzat har daitezkeela dirudi. ==== Buzagako hilerria ==== Iruñetik 13 km‑tara dagoen Buzagako aur­kikun­tza ustekabekoak, 1986.go otsailean, ar­keologiari, mota askotako lan­tza mutur ugari, “scramasax” (aho bakarreko ez­pata) zenbait, bi sastagai, hogeiren bat aizto, gezi mutur ba­tzuk, zaz­pi gerriko xafla, mota anitzeko krisketa asko, eta beste ostilamendu eta apaingarritako gauza asko ekarri dio. Aldi historiko horretatik, zalan­tzarik gabe, azaldutako armamentu ugariak eta ipar Pirinio aldekoak izateak kezkatu ditu gehien ar­keologo eta historialariak. ==== Aldaietako hilerria ==== Buzagako hilerria azaldu eta urtebetera beste bat agertu zen Arabako lurraldean, Nanclares de Ganboako Aldaietan. Gudako ostilamendu ugari duenez, “Penin­tsulako bakar”tzat har daitekeen ehorzketako biltegi handi bat da<ref>A. AZKARATE, GARAI-OLAUN, Francos, Aquitanos y Vascones..., 166. or. Ikusi idazle beraren Aldaietako indusketei buruzko txosten berria: memoria de la excavación e inventario de los hallazgos (Nanclares de Gamboa, Alava). (Gasteiz, 1999).</ref>: Hauek dira ostilamenduak: 40 lan­tza mutur baino gehiago, mota askotakoak, ba­tzuek egoera bikainean gordeak; aiztoak, gerrikoen krisketak, gerriko-belarri zilarrez­ko eta bron­tzez­koak, ez­kutu‑formako orra­tzak, bron­tzez­ko ezar­kinak, orra­tzak, eraztunak, anbar aleak, beiraz­ko edalontziak, zeramikaz­ko on­tziak eta abar. Ar­keologoek ustez, Aldaietan lurperaturiko gizakien etnia eta kultur izaerari buruz okerrik gabeko jarrerak har­tzeko garaia oraindik ez bada iri­tsi ere, “harrigarriz­ko eta ez ohiko arma pila horrek, bisigodo eta hispano-bisigodoen hilerrietatik urrutiratu egiten ditu, zalan­tzarik gabe, hilerri hauek ehorz­ketako ostilamenduez umezurtz azal­tzen baitira; ai­tzitik, merobingio mundura gerturatu egiten dira, hauetan azal­tzen baitira gudako armak ondoan dituzten gizonez­koen ehorz­ketak”.<ref>AZKARATE, Ibid., 169. or.</ref> === Ohar egokia === Dena den, gure ustez, Araba eta Nafarroako hilerrietan aur­kituriko armen teknika eta estilistika bertsuaren aurrean eta ipar Pirinioetakoekin ahaidetasun nabarmena dutela-eta, gogora dezagun M ª Anjeles Mezquirizek Iruñeko hilerrian aur­kiturikoez eta penin­tsulan aur­kituriko gainerakoen egitura eta forma –pi­txar­txo eta el­tze– oso an­tzekoak dituzten zeramikei buruz egiten duen oharra: “Etniari buruz­ko ikuspegi batetik, hilerria beste herri batekoa bezala hartu behar­ko da, Baskoiena bezala agian, zeren eta beren ostilamenduetan Pirinio Iparraldeko eraso­tzaileek ekarritako gaiak edo behin eta berriz Iruñea menderatu nahi zuten bisigodoenak azaltzen baitituzte, eta ukaezina baita Gaztelako hilerrietan hainbesteko batasuna duten materialen eta hemen aipa­tzen ari garenaren arteko desberdintasuna”.<ref>Mª A. MEZQUIRIZ, O.C., 131. or.</ref> == Bakartegi bisigotikoak == Hispaniako geografia osoan Bisigodoen bi mendetako aginpidearen inolako ar­kitektura zibileko arrastorik ez da geratu. Gur­tza kristauari eskainitako eraikinak aldiz, badira dozena eder bat, osorik ala zatiren bat azalduz joan ahala zaharberritu direnak, Gaztela, Galizia, Andaluzia eta Lusitaniako (egungo Portugal) lurraldeetan barna bikain samar gorde­tzen direnak: San Juan de Baños, San Pedro de la Nave, Santa Comba de Bande, Quintanilla de las Viñas, eta abar. Nolabait ere urria den azaleko ar­kitekturaren ondoan, ikusgarria da benetan bisigodoen garaiko zenbat kobazulo, natural edo artifizial, hispaniar geografia osoan zehar aur­kitu izan direnak beren biztanleen bizimodu erlijiosoaren kokaleku izanak. Mota horretako ingurune berezi horrek eta bisigodoen garaiko bakartegi modu horren ugaritasunak bidez­ko arreta biztu die ar­keologo eta historialariei. Hai­tzetako bakartegiak. Euskal lurralde honen barruan, bakartegi hi­tzak berak bat‑batean eta lehenengo aldiz kristauen ideien munduan sar­tzen gaitu. Euskal Herrian kristautasunaren sarrerari buruz hurrengo kapitulu batean hitz egingo dugu. Oraingo honetan, bisigodoen edo goiz Erdi Aro arreko bakartegiez hitz egiteak ez du Euskal Herrian kristautasunaren erabateko sarreraren datari buruz­ko ezer aurreratzen. Bada hemen egiaz­korik: Hispaniako geografia osoan, euskal lurra da beharbada, goiz Erdi Aroko eta bakartegietan hai­tzetako ar­kitektura ugariena duen lurraldea. Gaur­ egun Arabako probin­tzian ematen den gertakaria da bereziki; hain zizen ere, Gaubeako eremuetan: Uribarri Gaubea, Tobillas, Corro, Pinedo, Quejo,... eta Trebiñun: Markiz, Urarte, Laño eta Albaitan. Hai­tzuloetako ingurune honen iker­keta joan den mendea iri­tsi arte ez zen aztergaitzat hartu izan. Ar­keologia eta historiarekiko arreta piztea dela-eta, zenbait idazlek hai­tzuloetako bakartegien iker­keta sistematikoaren deskribapenari ikuspegi askotatik heldu izan dio, besteak beste, ar­keologia, erlijio eta arte ikuspegitik. Aldiz­karietan argitaratu diren lan monografiko ugariez gainera, doktorego-tesiak eta taldekako ikerlanak argitaratu izan dira, bai metodologia eta bai lan gaiaren hedaduragatik nabarmenak, zeren eta ba­tzuk egungo Euskal Herriko esparru zeha­tzera mugatuak baitira eta beste ba­tzuk, aldiz, beren iker­ketako esparrua geografikoa inguruetara zabal­tzea nahiago izan dutenak. Zabal­tze hau guztiz ulergarria da, oraingo muga politikoez haratagoko eskualde bateko tipologia marraztu nahi duen iker­tzailearen­tzat. Kobazulo hauen kronologiari buruz, berriz, zer esan? XX. menderen lehen erdira bitartean, iker­tzaileak, gure historiaurrea zien­tzietako itzal handiko hiru maisuk, hala nola, Aran­tzadi, Barandiaran eta Eguren horien jatorria honako aro hauetan kokatzearen aldeko agertu ziren: historiaurrean, Neolitoan eta erromatarren aldia artean. Bisigodoen jatorria, 1955.ean, Iñiguez Almechek<ref>“Algunos problemas de las viejas iglesias Españolas”. Cuadernos de trabajo de la Escuela Española de Historia y Arqueología en Roma-n, CSIC (Erroma, 1955), 7-182. or.</ref> azpimarratu zuen, eta ordutik indarra hartu du iri­tzi honek, betiere, kobazulo hauek ondorengo aldietan ere okupatuak izan zirela onartuz; horrek kronologia zehaztea zaildu egiten du kasu jakin bakoi­tzean. Gure begirada, egungo Euskal Herriko kobazulo artifizialen gainean koka­tzen da, zuzen zuzenean; baina, delako eraikuntza horien eragilea kristau erlijioaren elkartea zela eta hitz egiten ari garen aldi hauetan Euskadiz gaindiko mugetatik aurrera euskaraz egiten zela gogoan hartuz, uste dugu Gaztela, Aragoi, Kantabria, eta bereziki Errioxan dauden an­tzeko bakartegien aipamena egitea ez dela lekuz kanpokoa. Kukulako bakartegien gunea Errioxan diogu bereziki, hain zuzen ere, han –Donemiliaga Kukula monasterioan–, bilatu behar dela uste baitugu Hispania iparraldean bakartegien gertakariak ezagutu zuen bizi­tza ireki eta abera­tsaren muina. Aldiberekotasun esangura­tsua da jakitea, Euskal Herrian zehar hedatu zen bakartegien inspirazio-iturrien agiriak izateaz gain, euskara ida­tziaren lehen hastapenak agertu diren tokia eta Liebanako Dohatsuaren arte miniaturarik zaharrenetariko ba­tzuk egin zireneko lekua ere badela Donemiliaga. Honek esan nahi du, nolabait ere, Errioxaren bihotz horretan begizta di­tzakegula euskal adieraz­pidearen lekuko zaharrenetako ba­tzuk: hiz­kun­tzan, ar­kitektura eta pinturan. Zaragozako go­tzain San Brauliok bere Vita Sancti Emiliani lanean, santu bakarzalearen herio­tza baino mende bat gerorago, bere erretirorako hautatu zuen lekua izan zela esanaz ida­tzi zuen. Monasterioak, historia eta artearen aldi normal guztiak ezagutu zituen eta etenik gabe ziur asko, besteak beste, bisigodoen otoitz‑le­ku bat, mozarabiarren beste bat eta erromatarren hirugarren bat ere izango baitzen. Susoko Donemiliagako kobazulo artifizialak, hareharri naturaletako hu­tsuneetan zulatuak, bi solairutan antolatuak daude, lekunerik zabalena behekoan dagoelarik. Bat‑bateko eraisketak zirela eta, mendeetan zehar egin zaizkion ondoz ondoko handi­tzeak direla eta, bakartegia izanikoa lekaime-etxe bihur­tzeak ez du zeha­zki bisigodo garaikoa dena ziurtasunez identifika­tzen uzten, zori­txarrez. Kobazulo gehienak bizitokiak izango ziren. Goiko solairuan, korridore batera irekiak dauden hiru ganbera bereizten dira. Desberdinak dira hirurak; hiruetako batean, txiki­txoenean, aldare­txo bat jarria da berriki; ate bakarrekoa da. Beheko solairuan, bi kobazulo daude, otoitz-leku izanak agian. Bi eliza elkarren ondo-ondoan izatearen zergatiari nahiko argirik aur­ki­tzen ez zaion gertaera hau euskal lurraldeetako beste kobazulo artifizialetan sarri ikusten da. Bi ate izan zituzten Hegoaldera, baina ez dira gorde aurrealdera irekiak. Ekialdekoenak, “egoki norabideturiko aldare­txo bat du hu­tsarte batean, hargin­tzako erdi-puntuko ar­ku­txo bat du apaingarri, berregina da dirudienez. Otoitz-lekuaren zorua ia karratua da eta sarrerako bere ar­kua da elizaren zatirik bisigodoena eta honek kobazuloen data jar­tzen lagun­tzen du”.<ref>L. A. MONREAL JIMENO, “San Millan de Suso. Aportaciones sobre las primeras etapas del cenobio emilianiense”. P.V.n, 1988, 183 znb. 74. or. eta beste.</ref> Hai­tzuloko beste kapera luzexka da, hu­tsar­teko aldare hirukoi­tza du eta bere aurrean Do­nemiliagaren hilobi hu­tsa dago, Yusoko monasteriora erlikiak eraman zirenean egina, beharbada. Badira beste hu­tsarte ba­tzuk ere, hasieran logelak izango zirenak baina gerora ehortz- lekuak izatera iri­tsiak. === Arabako bakartegiak === Bakartegien gertakari hau, beharbada, Donemiliagatik arabar lurraldeetara hedatua izatearen iri­tzi berekoak gara. Najerilla eta Iregua ibarretako kobazulo natural eta artifizial ugariak eta Valvanera, Naxera eta Albelba monasterioen inguruan mendeetan zehar bizirik dirauten tradizio eta elezaharrek errazten digute, arabar lurraldeetako hai­tzulo izugarri hauen alderako bidea. Hain zuzen ere, esan dugun bezala, Arabako kobazuloak beren artean, bi gune desberdin samarretan sailka­tzen dira: Trebiñukoak eta Gaubeakoak. === Trebiñun === Bisigotikoa nabarmenagoa eta ugariagoa dela dirudien Trebiñutik has gaitezen. ==== Laño ==== Bolundia ibaiaren ez­kerraldetik Laño herrixkarantz doan bidean gora igoz, errepidearen alde banatan zulaketak dituzten kareharrizko bi hai­tzez uztaituriko ibar baztertu batean sar­tze gara. Eskuinaldekoak, ibaiaren ez­ker er­tzekoak, Las Gobas izenez ezagutzen dira; ez­kerraldekoak Santor­kariako kobazuloak dira. ==== Las Gobas ==== Las Gobas<ref>L. A. MONREAL JIMENO, “El visigotismo de los eremitorios rupestres de “Las Gobas” de Laño (Condado de Treviño)”. Euskal Herriko Historiaren Biltzarreko txostena. Actas del II Congreso Mundial Vasco, I (1988), 367-379. or.</ref> deri­tzan guneak, Santor­karian baino hobeto gorde denak, dozena bat kobazulo ikusgarri ditu. Lehengoa eta Dotora (dotorea) euskal izenez ezagu­tzen dena, zoru eta sabai irregularrak dituen gela bakar bat da. Angeluzuzenez­ko er­tza duen ate batetik sar­tzen da bertara, eta hiru hilarri daude gordean: bi lurrean daude eta an­tzinako eserlekua zen tokian hirugarrena. Lurretik metro gu­txira zulaturiko bi kobazulo­txo txikiren zoruan ere, hilarri batzuk ikusten dira, lurrean ba­tzuk eta beste bat angeluzuzen moduan horman zulatua. Hiru hu­tsarte horietatik hurbil dago kapera edo elizatarako balio zuen kobazuloa. Gu­txi gorabehera, luzean 8 m baino gehiago eta zabalean 3 m dituena, bere jatorrian eliza nagusiaren oinarrikoa izango zen, absidea, kon­tra‑ab­sidea eta alboko aretoa zituena. Behera etortze batek, ia habearte osoa eta horman zehar doan hai­tzean tailaturiko eserlekuaren zati bat eraman zituen. Lurrean zulaturiko hilarri bat dago. Agian harrigarriena kanoi‑ganga ar­kuduna da, elkarren artean oso gertuko eta azaleko inposta soil batetik abia­tzen dena. Absideak, berriz, ultra zir­kuluerdi-formako zorua duena eta oskolez estalia jatorrian, badu oraindik osoko aldarea (0,65 x 0,38 m) hormari itsa­tsia 0,95 m-ko altueran. Bertara, gaur egun oso gaiz­ki gordea den garaipen‑ar­ku bat zehar­katuz sar­tzen zen, bi eskailera maila igoz. Kontra‑absidea ia osorik desagertua da baina, ultra zir­kuluerdi-formako oinarria zela ikus daiteke. Horman, gangaz estaliriko alboko aretora doan hu­tsarte angeluzuzen bat dago. Areto honen zoruan bi hilarri ikus daitez­ke eta beraren iparraldean, lurretik 0,50 cm‑ra harriz­ko aulki bat (etzaun­tza?). Absidearen ondoan, ia irakurri ezinez­ko idaz­kun bat agertzen da eta absidean bertan, ebakidura finez marrazturiko guru­tze latindar bat. Lañora jarraituz, aurrekoaren an­tza apur bat duen beste kobazulo‑eliza bat dago: lau angeluko oinarria, abside bikoi­tza eta alboko aretoa. Zoruan zor­tzi hilarri zulo daude, neurriz handiak ba­tzuk. Absideak eta kontra‑absideak ultra zir­kuluerdi-formako oinarria dute, eta labe ganga, aurreko elizaren antzera. Garaipen ar­kuaren alde banatan ere horma‑zuloak ikusten dira, eta iparraldera begira, lau angeluko oinarria eta kanoi-ganga duen alboko areto bat du. Eliza honek garran­tzi berezia du, ia idazkun guztiak aurrealdeko horman, absidearen alde banatan eginik daudelako; kristau ida­tziak dira, krismoi bat aurrean dutenak baitira, eta santuen izenak adierazten dituzte: Atanasio, San Primitivo..., eta orate pro me lectores... eta an­tzeko otoitz eskariak. Beste adieraz­pen ba­tzuk ere ikus daitez­ke, beharbada sinbolikoak: giza irudi bat, lauoineko ba­tzuk, hegazti bat eta abar. Aurreko horien ondoan badira beste sei kobazulo ere; antza denez, bizitoki izanak. Ez gara horien aipamena egiten geldituko, ez baitute ezer bereizirik azal­tzen. Denek dute lau zoru angeluzuzena, irregularra duen batek izan ezik; sarbidea ere bai. Sabai lauak dituzte, ganga bat izan ezik, kanpoaldera zenbait zulo dituztela; hormetan zuloak dituzte, me­txinalak eta artekak, espazioa zatitan bana­tzeko, eta ia beti zoruan hilobi zulo handiak. ==== Santor­karia ==== Ibaiaren bestaldeko hare‑harriz­ko hai­tza zula­tzen duten Santor­kariatara pasatuz gero, beste hainbat zulogune artifizial aur­kituko ditugu. Hauei buruz zenbaki zeha­tza adieraztea ez da erraza; izan ere, espazio zabal ba­tzuk elkarren artean ba­tzen diren kobazulo desberdin gisa har baitaitez­ke, oso egoera desberdinetan gorde dira. Oinplano basilikala duen eliza bat nabarmen­tzen da besteen artetik, aurrez aipaturiko Gabaskoen an­tzekoa, sabai jai­tsi batez estalia. Abside bakarrekoa da eta oinarria zir­kular soila da. Baditu bere hu­tsarte txikiak, aulki edo esertoki luzea, alboko aretoan landutako horma‑zuloak, eta zorua ia osorik okupazen duten hilobi-zuloak.<ref>L. A. MONREAL JIMENO, Eremitorios Rupestres Altomedievales (El Alto valle del Ebro). Deustuko Unibertsitatea (Bilbo, 1989), 135. or.</ref> Bada beste kobazulo bereziki bi­txirik, oso estua izateaz gainera, har­kai­tzetik ia‑ia zin­tzilik dagoen bat, barrura sar­tzeko ere modurik ikusten ez zaiona. Haren espazioa hilarri batek estal­tzen du ia osorik; horregatik pen­tsa­tzen da ez dela bizitoki bat, hilarri bat baizik. Santor­karia mul­tzo harrigarrienaren zati moduan hartu daiteke hilobi-kobazulo­txo hau, bere gertutasunagatik; Monreal Jimenok deskribatu aurretik honela izenda­tzen ditu bere osagaiak: sarbidea goian eta bi areto dituen kobazuloa; hiru aretok osa­tzen duten kobazulo korapila­tsu eta zahar­kitua; desagerturiko kobazulo apal beten hondar formarik gabeak; oso goian zin­tzilikaturiko kobazuloa, eta az­kenik eliza (?) mul­tzoa, sarrerako aretodunak. Korapila­tsu izendaturiko kobazuloa, horrexegatik eta bere zabaleragatik eliza baten ideia iradoki­tzen badu ere, ez da erraza horretaz ziurtasunez kontura­tzea. Hirugarren bizitokiagatik aukera gehiagorekin gauza bera baieztatu da: gur­tza leku baten berez­ko zenbait liturgia-gune bana­tzeko erabil­tzen diren mailen bereiz­keta dirudien. Hala ere, kobazulo hauek sakonki aztertu dituztenen artean ez dago batasunik, gune sagaratua izan zitekeenari buruz­ko iri­tzietan; izan ere ez da harri­tzekoa, guztiak ere zein egoera zahar­kitu eta osatugabean dauden ikusita. Esan dezagun, gainera, hilobi-zuloz ia estaliak direla zoru guztiak, kanoi erdiko eta labe-gangak ikusten zaiz­kiela, baina Gobasetan ez bezala, ez da kontra‑abside eta ferra-ar­kuen arrasto nabarmenik. ==== Albaita ==== ===== Montico de Charratu ===== Lañotik iparralderantz igoz 10 km egin baino lehen iristen da Albaitara eta, han, bi kobazulo mul­tzo bisita daitez­ke: ia guztiz desegina dagoen Sarra­txoko kobazulora eta Montico de Charratura, Joxe Migel Barandiaranek<ref>“Excavaciones en el Montico de Charritu (Albaita). Primera campaña, 1965”. E.A.A.n (Gasteiz 1966) 41-62. or. Ikusi Jose Migel Barandiaran beraren txosten osoago bat, “Excavaciones delante de las grutas artificiales en el Montico de Charritu y en Sarracho (Izkiz, Alava)”. Investigaciones arqueológicas en Alava, 203-216. or.</ref> behin eta berriz­ko kanpainatan aztertu eta Mesolitikotik hasi eta aldi bisigotikora arte erabiliak izan zirelako ziurtasunera iri­tsi zen kobazulo artifizial mul­tzoekin. Bost kobazulo dira, bata bertan bizi­tzeko modukoa ez dena, eta bi elizak dira, ezaugarri arruntak dituztenak, habearte angeluzuzena, absidea eta kontra‑absidea, burualdeko bukaera oinarrian ferra joera duena, aldare prismatikoa, alboko aretoa, hilobiak, hegoalderako ateak, eta abar... Kobazulo horien azter­keta laburtuz Monreal Jimeno irakasleak dio: “Az­ken batean, ez da ikusten Las Gobas mul­tzotik bereizten dituen ezer, alderan­tziz, berdin­tzen duten asko, hurbiltasuna barne; horregatik bisigodoen garaiko kronologia dutela esan daiteke, auzoko dituen Las Gobasetakoak hain zehaztua dutena”.<ref>Eremitorios, 132. or.</ref> ===== Faidu ===== Albaita eta Laño herrietatik kilometro gu­txira, Trebiñuren hegoaldeko marran aur­ki­tzen da Arabako Faidu herria. Handik Lagranerako bidea hartu eta beste kobazulo mul­tzo deigarri bat aur­kituko dugu. Haitzeko Ama da zalan­tzarik gabe deigarriena. Hiru mailetan –Monreal Jimenok bostetan bana­tzen ditu– dauden hu­tsune zabal pila da Haitzeko Ama. Horietako bi mailatan, oso ageriko liturgia espazioak daude; lehenengoan oraindik ospa­tzen da gur­tza katolikoa. Eliza barnea bakarra da, zabala eta ez­ker hormaz erregularra; atzealdean etenik gabeko horma dago. Estalkia kanoi erdikoa da eta burualdea barnealdea baino estuagoa, baina sinesgai­tza dena, altuera berekoa da. Bi areto daude, bata buru aldetik gertu, barnealdearen maila gainetik halako altueran sarbidea duena eta aldarea erdian; eta beste areto bat atzealdean hilobi handi bat lurrean zulatua duena, gaur egun bataiarria dagoena. Buru aldetik abiatuta hai­tzean landutako eskailera batetik igotzen da, behekoaren an­tzeko ezaugarriak dituen goiko eliza batera: bi areto ditu –handiena heda­tzen da habeartearen paraleloan–, hilarriak, erlikien­tzako hu­tsuneak eta eliz mahai­txoa, har­kai­tzean landutako aldarea, argitasunerako zulo estuak. Eliza honen bi­txitasuna da burualdearen zir­kuluerdi-formako diseinua, baita habeartearen altuera bera izatea ere, presbiterioaren margo gorria, eta bereziki areto nagusiaren horman zuhaitz erako eskema duen pintura eta elizaren burualdean azal­tzen den gai figuratiboa. Goragoko maila batean bada beste zulo bat eta honen horman ferra-irudi latz baten grabatua dago eta latinez­ko idaz­kun bat ateburuan, irakurgai­tza den idaz­kera, baina VII. menderaino garama­tzala dirudiena. Tradizionala izan behar zuen gur­tza modu bat zela-eta denboran zehar aldaketak nozitu dituelarik, ez da erraza gela mul­tzo korapila­tsu honetan bisigodoen garaikoa zer den erabaki­tzea. Nolabait ere, bi elizen kasuen, pen­tsa­tzekoa da bietako bat lekaime-elkarte bati gordea izan zitekeela. Zuhaitz erako pinturak eta goiko gelako idaz­kunak bisigodo garaietara garama­tzate, agian bakartegi bizi­tzatik lekaime-elkarteko bizimodurako igaro­tze aldia da.<ref>Ibid.,148. or.</ref> ==== San Julian, Kru­tzia eta Loza ==== aiduko San Migel mendian, San Julian deri­tzan bi kobazulo osagarri eta xumeen aurrean ez gara geratuko, ez eta mendi hegalean kokaturik eta gertuan dauden Kru­tzia izeneko bi kobazulo­txoetan ere, ez Arabako Loza izeneko herrixkan ere, non eta ez den zenbait hormetan ebakiduraz azal­tzen diren zeinuek izan dezaketen garran­tzi ar­keologikoa azal­tzeko: guru­tzea eta marra zuzeneko beste sinbolo ba­tzuk eta hauen ondoko hiz­kiak, oraingoz ulergai­tzak diren hiz­kiak, Kru­tziako janba baten gainean ida­tzirikoak. ==== Mar­kiz ==== Arabako Mar­kiz aldean (Trebiñuren sortaldean) badira ezaugarri eta mota desberdineko 40ren bat kobazulo. ===== Askana Hai­tza ===== Garran­tziz­koenak, oinetan Santa Leokadiaren parrokia eliza kokaturik dutela, Askana hai­tzean zulaturikoak dirudite. Kobazulo horietako batek sartaldeko horman gorriz margotuak egonak ziren erliebe ba­tzuk ditu, hainbat alditan eginak agian; bi giza irudi eta animalia baten (zaldia?) irudikapenak dira; egituraren zakartasunagatik, irudien propor­tzio gabetasunagatik eta aurrealdeagatik, bai kronologikoki eta bai estilistikoki, oso zaila da sailka­tzen. ===== Zenbait kobazulo ===== Laburtuz esan genezake, Markiz inguruko kobazulo mul­tzo aberats honetan badirela (Salbatoreren kobazuloak, Basoko kobazuloak, Chorrondaren amildegikoak, eta San Juan ermita erromanikoaren gertukoak, nahiz Urarte sailetan kokaturikok), bakartegi txiki hauek, zorua, ferra forma joerakoak ala angeluzuzenekoak eta gangak labe edo kanoi egiturakoak dituzte guztien gainetik. Batek berak ere ez du eliza izateko egitura ager­tzen, nahiz eta ziurra izan eliz­kizunetarako erabiliak izan direla, beren deitura izenengatik, tradizionalki ermitatzat hartuak izateagatik, nahiz han-hemenka ikusten diren guru­tze grabatuengatik eta beste ohar mul­tzoen artean anakoreta taldeen presen­tzia bistaratzeagatik. === Araba aldeko sartaldean === Araba ekialdeko sail hauetatik sartaldekoetan barna joanez ­gero, Gaubea aldean eta Omecillo sakanean, bakartegi eta bizimodu monastikoaren lekuko diren kobazulo artifizialez osaturiko sare itxi bat aur­ki dezakegu, bestalde agiriak ez dira falta.<ref>S. RUIZ DE LOIZAGA, Monasterios altomedievales del occidente de Alava. Cómo nacen los pueblos. (Gasteiz, 1982).</ref> Arantzadi, Barandiaran eta Egurenek ikertuak izan ziren.<ref>Indusketen eta aurkikuntzen abiada berean argitaratu ziren bere lan monografikoak, Arabako kobazulo artifizialak izeneko sailean izan ziren bilduak. (Donostia, 1923).</ref> Ez gara deskriba­tzen hasiko baina ar­keologoen­tzat talde bakoi­tzak badu bere garran­tzia. Tobillas inguruko kobazuloetako agiriek IX. mendean berriro erabiliak izan ziren aldira eramaten gaituzte. Corro aldekoetan, “mairuen etxeak” izenekoetan, VII. menderako bazen jada bizimodu erlijiosoa, sarrerako har­kai­tzean zizelkaturiko guru­tzeak adierazten duenez. Pinedoko lekaime-bizimoduari buruz­ko agiriak, gogora ekarrarazten dute kobazuloak X. mendeko bere monasterioen lehenengo bizi-ingurune izan zirela. Valpuesta, Quejo eta Villanueva de Gaubea kobazuloen an­tzinakotasunari buruz an­tzeko zerbait esan daiteke, Goiz Erdi Aroko zeramikak azaldu direla eta. === Baskoien lurraldeetako beste zenbait kobazulo === Baskoien lurraldeetan Goiz Erdi Aroko fenomeno trogloditaren informazioak, osoa izatekotan, Ebro ez­kerraldeko erriberetan kokaturiko hainbat kobazuloren berri eman behar­ko luke. Badira Errioxakoak, Kantabria eta Ausejo, eta nafar udalerrietakoak, Lodosa, Cárcar, Andosilla, Lerín, San Adrián, Falces, eta abar. Hautako ba­tzuk historiaurrekoak izan litez­keela ere pen­tsatu izan da; beste ba­tzuetaz, aldiz, Berant Erdi Aro aldean berriro erabili zirela bistakoa dirudi. Badira osorik goitik behera eroriak, baita ezinez­ko sarbidea duten tokietatik zin­tzilikatuak ere. Ebro erriberan barrena ematen den ugaritasuna eta sakabanaketa da deigarriena, eta baita elizarik ez izatea eta erabilgarritasun zehatz bat adierazten duen ezaugarririk ez izatea ere, benetako bakartegien izaera zalan­tzan jartzerainokoa. == Laburpena == Atal honetan euskal lurraldeko Goiz Erdi Aroko bakartegiei buruz az­pimarratu dugunaren laburpen bat eginaz, eta bakarlarien bizitokiko gelak alde batera utzita, ar­keologoek eta alor honetako iker­tzaileek aur­kitu dutena nabarmen­tzea axola zaie arte historialariei, alde batetik, lur gaineko eraikun­tzetan mendeetako tradizioa duen ereduetan oinarriturikoa eta, bestetik, kristau ar­kitektura handiaren historian lekuko eta sor­tzaile izan eta izaten jarraituko duen eliza arautegi bati eran­tzuten dien gur­tzatoki edo har­kai­tzetan zulaturiko gela hauetaz aur­kitu dutena. Egin berria dugun laburpen motz honek, Euskal herriko Goiz Erdi Aroko aldian hai­tzulo erlijiosoak asko direla erakusten du, baina gehienak egoera penagarrian aur­ki­tzen dira, gaur egun otoitz- eta gur­tza-leku izateko moduan nahiko zaharberrituak izan diren ba­tzuk izan ezik. Horien erabilkortasunari buruzko xehetasunetan berriz erabateko ilunpean aurkitzen gara; izan ere, inolako ostilamendu eta ondasun higikorrik ez dutelako eta honek zenbait gairi buruz­ko ziurtasunik eza adierazten duelako. Gainerakoan, hipotesia besterik ez: delako eliza hauen egitura eta historiako agirietan ongi azal­tzen den bisigodoen liturgia zeha­tzaren arteko uztar­ketarena. Kanpoaldekoari buruz, ibar baztertuetan kokatuak badira ere, ez daude ibaietatik eta erraz lo­tzen diren ibilbideetatik urruti, nahiz eta bakar­kako eta agian behin- behineko eginkizuna zuten bakartegiak, “zin­tzilik” diren sarbide zaileko kobazuloak izan. === Tipologia === Euskal bakartegien barruek nahikoa eredu bateratua dute: * zoru angeluzuzena, absidea, eta askotan kontra-absidea –Afrikatik zetorren kristau­tze bisigotikoaren hastapena, agian– marra zuzen ala makurreko zoru txikia burualdean, ahal zen neurrian ekialdera begira eta aho estu baten bitartez eliza-barnera irekia eta areto nagusia baino goraxeagoko mailan kokatua ohi zena. * Burualdetik gertuan, zuloak ikusten dira santutegiaren aurre aldean, errezelak zin­tzilika­tzeko beharbada; askotan errepika­tzen da, burdinazko langen arrastoen ondoan, gunerik sagaratuena isola­tzeko asmotan edo, misterioaren zen­tzu handia duten elkarteetan ematen dena. Aldarea oso txikia da eta har­kai­tzean landutako harri puska bat izaten da gehienetan, nahiz eta hormatik berezitako mahai modukoak ere azal­tzen diren. Sarritan ikusten dira elizako mahai antzera erabil­tzen diren zuloak eta abside aldean ebakiz eginiko edo erliebez landutako guru­tzeak. Kobazulo gehienetan ia etengabe ikusten diren hilarriei dagokienez, Araban behin­tzat, uste izaten da bakartegien lehen jatorriaren ondorengoak direla; egituraz berriz, angeluzuzen, trapezoide eta arrauz­karak edo “bainuon­tzikoak” izaten dira; ia inoiz ez dira zuzen-zuzenean giza itxurakoak izaten, beren an­tzinatasunaren seinale.<ref>A. AZKARATE GARAI-OLAUN, Arqueología cristiana de la Antigüedad tardía en Alava, Guipuzcoa y Vizcaya. (Gasteiz, 1988) 330. or.</ref> Idazkunak eta grabatuak. Kronologia da hemen gehien axola izan behar zaiguna: bisigodoen aldian kokatu nahi ditugun ar­kitektura edo lan ikonografi­koak diren ala ez. Eta xede horretan, idazkunak eta grabatuak izango ditugu lagungarri. Las Gobasetako kobazulo batean ebaki­tzaileen artean bost idazle desberdin, eta garai desberdinetan ariturikoak zirela uste izanagatik, latinez­ko kur­tsiba arruntaren arrasto jatorrak dira, bisigodo klasikoaren aurreko osaketatik hurbil daudenak. Elkarren artean duten an­tzarengatik –ez nabaria delako, litekeena delako baizik–, Las Gobasko beste kobazulo­txoetako edo Santor­karia, Haitzeko Ama Birjinarena eta Kru­tziakoaren epigrafia zatien bisigodotasunaz hitz egin daiteke.<ref>VI. mendearen azken aldean edo beranduenik hurrengoaren lehen erdian kokatzen dira. AZKARATE, Arkeologia..., 408. or.</ref> Bestalde, epigrafikoak ez diren hormetako ebakidurek –giza itxurakoak, zoomorfoak, guru­tze‑formakoak eta bestekoak– ez digute datu gehiegirik ematen zalan­tzarik gabeko data jar­tzeko; baina, sinbolo paleokristauen gertuko sentiberatasuna, bai, iradoki­tzen dute. Kronologia. Buka­tzeko esan dezagun badirudi ar­keologiako testigan­tzak eta datu horiek guztiak –Sarra­txoko sigillata berantiarrak, Los Moros de Corroko Kobazuloari C14aren bitartez data jar­tzea, zenbait idazkun epigrafiko, hai­tzuloetako elizen egitura, beren kontra-absideak eta abar– mul­tzo batean hartuz, VI. mende haserako data nabarmen batera garama­tzatela. === Mahai gainean jarririko zenbait galdera === Ziurtasun honek ez du esan nahi, historialariaren buruan sorturiko galderari nahiko eran­tzun konben­tzigarri bat emango zaionik: * Bakartegi horiek nola sortu ote ziren, errege bisigodoek “baskoi hezikaitz” haiek sarri samar erasotzen bazituzten? Baskoiak eu­tsi eta ziurtatu nahi zituzten muga horiek mar­ka­tzen zituztenak bakartegiak zirela pen­tsatu behar al da? * Recaredo aurreko ario menpera­tzaileen presiopetik ihes egiten zuten katoliko taldeen jarduera erlijioso eta kultural baterako ez­kutalekuak ez ote ziren izango? * Ez zen izango, bada, V. mendean jada eman zen eta Pruden­tzio calahorratar poetak bere Cathemerinon‑en testigan­tzaren arabera, Calahorratik gertuko elizbarrutiko anakoreten tradizioari bizirik iraunarazteko modua? Zeren eta, beste ohar argigarriren bat ematen bada –bakartegietako biztanleak, arabiarren erasotik iheska joan ziren anakoretak izan zirela edo–, ondorengo mendeetara joan beharrean gertatuko gara.<ref>Arazo korapilatsu honi buruz, ikusi AZKARATE, o.c., 492-497. or. Zaragozako kontzilioan (380. urtean) “mendira ihes egiten zuten” (petere montes) eta mendiko ezkutalekuak bilatzen zituzten (Latibula montium) kristau zorrotzen kartsutasunaz egiten da aipamen. Ikusi gai honi buruz A. GONZALEZ BLANCO, “El cristianismo en el municipio de Calahorra del 380 al 410”. Memoriaz de Historia Antigua 5, 1981, 195-202. or.</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|2}} == Bibliografia == * AGORRETA, J. A.: “La alta Edad Media”. Guía del Museo Provincial de Arqueología de Álava‑n. (Gasteiz, 1987) 73‑75. or. * ALVAREZ, J.: “El problema del eremitismo occidental”. España eremítica‑n. “Analecta Legerensia”, I, (Iruñea, 1970), 21‑39. or. * ANDRIO, J.: “Aportaciones a la arqueología altomedieval del valle del Ebro”. XIV Congr. Nac. De Arqueología. (Zaragoza, 1977) 1221‑1226. or. * ANSOLEAGA, F.: “El cementerio franco de Pamplona”. B.K.M 1918.ean, 1, 71, 131. or. * ARANTZADI, T., BARANDIARAN, J. M eta EGUREN, J.: Grutas artificiales de Álava. Eusko Ikaskun­tza, (Donostia, 1923. Berrargitaratua, * BARANDIARAN J. M : Idazlanak, VII, 1975, 239‑287. or.) * AZ­KARATE GARAI- OLAUN, A.: Arqueología cristiana de la Antigüedad tardía en Ála­va, Guipúzcoa y Vizcaya. (Gasteiz,1988). * AZ­KARATE GARAI‑OLAUN, A.: “Francos, Aquitanos y Vascones. Testimonios arqueologícos al sur de los Pirineos”. E.A.A. 167‑168.ean, 1993, 149‑176. or. * AZ­KARATE, A., GARCIA CAMINO, L., URTEAGA, M : “Arqueología medieval en el País Vasco. Estado actual de las provincias de Guipúzcoa y Vizcaya”. Congreso de la Arqueología Medieval Española. Huesca‑n. (Zaragoza, 1986), 131‑146. or. BARANDIARAN, I.: “Novedades sobre el Alta Edad Media en Guipúzcoa. Datos arqueológicos”. Estudios de Edad Media de la Corona de Aragón Xean (1975), 9‑48. or. * BARANDIARAN, I.: “Excavaciones en grutas artificiales en Álava”. A.A.I. 3an. (1969), 99‑116. or. * BARANDIARAN, I.: “Excavaciones delante de unas grutas artificiales en el Montico de Charratu y Saracho (Iz­kiz‑Álava)”. Investigaciones arqueológicas en Álava‑n, 1957‑1968. (Gasteiz, 1971), 203‑217. or. * BARBERO, A. eta VIGIL, M : Sobre los orígenes sociales de la Reconquista: Cántabros y Vascones desde fines del Imperio Romano hasta la invasión musulmana (1965). Sobre los orígenes sociales de la Reconquista‑n berrargitaratua. (Bar­tzelona, 1974). * BARBERO, A. eta VIGIL, M : La formación del feudalismo en la Península Ibérica. (Bar­tzelona, 1978) * BERGA MARROQUIN, A.: La situación política de los pueblos del Norte de España en la época visigoda. (Bilbo, 1983). * DIAZ Y DIAZ, M C.: “El eremitismo en al España visigótica”. R.P.H., 6an (1964), 217‑237. or. * ESPENOSA RUIZ, U.: “La iglesia hispano‑visigoda de Albelda”. Primer Coloquio sobre la Historia de la Rioja‑n. “Cuadernos de Investigación. Geografía e Historia‑n”, IX. libk., 1. sorta. (Logroño, 1983), 231‑241. or. * EYNDE, E. Van DEN: “La problemática de la datación cronológica de las iglesias rupestres”. Sautuola, IVean (1985), 361‑365. or. * FERNANDEZ DE PALOMARES, V.a: “Valdegobía hace más de 1000 años. San Cipriano de Pando”. “S.A.E.A. XXIV.ean (1980), 626‑643. or. * GARCIA MORENO, L. A.: “Algunas cuestiones de Historia navarra en la antigüedad tardía (V‑VII. mendeak)”. Primer Congreso General de Historia de Navarra‑n. (Iruñea, 1988) * GARCIA DE CORTAZAR, J. A.: “Los oscuros comienzos. La Alta Edad Media”. Álava en sus manos, 20. sorta, III. libk. (Gasteiz, 1983), 73‑104. or. * GARCIA VALDES, L. F.: “El jarro hispano‑visigodo de Mañaria (Vizcaya)”. Acta Historica et archaeologica medievalia, 3.an. (1982), 145‑154. or. * GOÑI GAZTAMBIDE, J.: “La vida eremítica en el reino de Navarra”. Analecta legerensia‑n, 1970, 327‑344. or. * HERAS NUÑEZ, M A. de las: “Arte visigodo, prerrománico y románico”. Historia de la Rioja‑n. 2. libk. La Edad Media. (Garcia Prada J.ren zuzendr.). Caja de Ahorros Provincial de la Rioja. (Logroño, 1983) 27‑49. or. * LA­TXAGA, Iglesias rupestres visigóticas en Álava. La Capadocia del País Vasco o el Complejo rupestre más importante de Europa. (Bilbo, 1976). * LECLERQ, J.: “Problèmes de l´érémitisme”. Studia Monastica,5.ean. (1963), 179‑212. or. * LECUONA, M de: “¿Arte visigótico en Guipúzcoa?”. R.S.A.P.A., XX.ean (1963), 193‑199. or. * LECUONA, M de: “Regreso a las cuevas”. Arte Vasco‑n. (Donostia, 1982), 55‑72. or. * LOPEZ, C. M : “Apuntes para una historiografía del eremitismo navarro”. Actas de la IV Semana de Estudios Monásticos‑en. (Iruñea, 1970), 320‑326. or. * LLANOS, A.: “Descubrimiento fortuito en Guereñu”. A.A.I. II, 1967, 118‑119. or. * LLANOS, A.: “En torno al bajorrelieve de Marquínez”. A.A.I., 1987, 194. or. * LLANOS, A.: “De arqueología cristiana alavesa”. A.A.I. 9.ean, 1978, 301‑316. or. * LLANOS, A.: “Necrópolis Altomedievales en la zona occidental de la Rioja Alavesa”. A.A.I. 5.ean, (Gasteiz, 1972), 219‑145. or. * MARTINEZ DIEZ, G.: Álava Medieval. 2 libk., Foru Aldundia, (Gasteiz, 1974). * MEZQUIRIZ, Mª A.: “La necrópolis visigoda de Pamplona”. P. V. 98‑99. znb., (1965), 107‑131. or. * MEZQUIRIZ, Mª A.: “Cerámica medieval hallada en la excavación estratigráfica de la catedral de Pamplona”. Archivos Leoneses‑en, III. libk., (Zaragoza, 1977), 75‑89. or. * MONREAL JIMENO, L. A.: Eremitorios rupestres altomedievales (El Alto Valle del Ebro). (Bilbo, 1989). * OLARTE, J. B.: San Millán de la Cogolla. (Madril, 1976). * PALOL, P. de: “Esencia del arte hispánico de época visigoda: Romanismo y germanismo”. Settimana di Studio del Centro Italiano di Studio sull´Alto Medievo, 1955, 44. * PALOL, P. de: “Los objetos visigodos de la cueva de los Goros (Hueto Arriba, Álava). V. V.‑an: Investigaciones arqueológicas en Álava 1957‑1968. Inst. Sancho el Sabio”, (Gasteiz, 1971), 25‑32. or. * PUERTAS TRICAS, R.: Cuevas artificiales de época altomedieval en Nájera (Logroño)”. Noticiario Arqueológico Hispánico‑n. (Madril, 1976) 251‑186. or. * RODRIGUEZ COLMENERO, A.: “El habitat en el País Vasco durante la época romano‑visigoda”. El habitat en la historia de Euskari‑n. (Bilbo, 1981), 77‑107. or. * ROUCHES, M : L´Aquitaine. Des Wisigoths aux Arabiarrs (418‑781. or.). Naissance d´une région. (Paris, 1979). * ROUCHES, M : “Les relations transpyrénée­nnes...”.Les communications dans la Peninsule Ibérique au Moyen Age‑n. “Actes du Colloque de Pau 28‑29 mars 1980”. (Paris, 1981). * RUIZ DE LOIZAGA, S.: Monasterios altomedievales del Occidente de Álava. Valdegovía. Cómo nacen los pueblos. (Gasteiz, 1982). * SAENZ DE URTUBI, F.: Cuevas artificiales en Álava. Guía para una visita. Gasteiz, 1985. * SANCHEZ ALBORNOZ, C.: Vascos y Navarros en su primera historia. 1974, 72‑78. or. * SAYAS ABENGOE­TXEA, J. J.: “Euskal Herria y los pueblos germánicos. (siglos V‑VI)”. Congreso de Historia de Euskal Herria. II Congreso Mundial Vasco, (Donostia, 1988) 383‑409. or. * SCHULTER, A.: “Las referencias sobre los Vasconeshasta el año 810 despues de J. C.”. E.I.N.A., 18. libk‑an (1937), 225‑240. or. * VV.: “Problemas de Prehistoria y de Etnología Vascas”. IV Symposium de Prehistoria Penin­sular‑en. (Iruñea, 1966). *ZEISS, H.: Die Gradfunde aus dem spanischen Westgotenreich. (Berlín‑Leipzig, 1934). dl0vbd326tmehbw8kszsjlbs3waab5h 0 2969 8460 8459 2016-01-03T21:04:15Z Theklan 125 /* Leireko Ku­txatila */ wikitext text/x-wiki == Testuingurua == === Politikaren eta erlijioaren alorrean === An­tzinako Baskonian, IX. mendean, gertaera modoa guru­tzatu zen eta oso sakonetik aldatuko zuen bere historiaren norabidea: penin­tsula iberikoan zehar musulmanen aurrerakada, inperio karolingioren deusezta­tzea, asturiar‑leondar monar­kiaren eraikuntza eta haz­kundea eta euskal herriaren erabateko kristau­tzea. An­tzinako baskoien­tzat, honen guztiaren ondorioa izan zen joan‑etorri handiko gertakaria: Iruñeko Erresumaren jaio­tza. Karolingioen babesa eta Banu‑Kasitarrekin eginiko itunaren artean. Garai horretan Iruñean bi talde zeuden elkarren aur­ka: ba­tzuk, karolingioen babesaren aldekoak ziren; besteak, Kordobako emirrarekin izendaturiko itunak gorde­tzearen aldekoak, horretarako Ebro ibarrean kokaturiko Banu‑Kasitarrekin ez­kon­tzaz sendoturiko lagun­tza eta adiskidetasuna zutelarik. Ludovico Pio enperadoreak bere inperioaren batasuna aldarrikatu bazuen ere, hura hil zenean, haren semeen artean –Lotario, Pipino eta Luis, eta ondoren, berauen anaia­tzako Carlosen artean– aginpidea bana­tzeak eman zion hasera sakabana­tzeari. Iparraldeko Baskonian garai hartan, enperadoreak izendaturiko prin­tze batek, San­txo Lupok, agin­tzen zuen, eta haren aginpidea ia Ebro erriberaraino heda­tzen zen teorikoki; ipar Pirinioen aldetik, konderri feudalez osaturiko Comminges, Bigorra, Bearno eta abarreraino<ref>Jaurgaineko Jeanek dioenez, euskal populazioa IX. mendearen hasieran lau estatutan zatiturik zegoen: Pirinioen iparraldean, Baskoniako Dukerria; hegoaldean berriz, Iruñeko erresuma txikia, jaio berria; nafarren Dukerria Araba eta Arga bitartean, berehalakoan Iruñeko erresuman bilduko zena; eta Arabako Konderria Bizkaia eta Gipuzkoa ere bere baitan zituena, eta oraindik asturiar-leondar erresumaren menpetasunean gobernatzen zena. (La Vasconie, 1879, II, libk. P.V)</ref> gu­txienez. Baina, berriek diotenez, Carlomagnorenganako menpekotasuna guztiz itxuraz­koa izan zen eta bere semearen agintaldian, Ludovico Piok baskoien jazar­tzearekin jarraitu zuen aldiz­kako ma­txinadak sortuz. Pirinioen az­piko Baskoniari dagokionez, gauza jakina da VIII. mendean musulmanek Iruñea hainbat alditan eraso eta hartu zutela, baina “Goiko Mugako” kristauen aginpide­a onar­tzera iri­tsi ziren, itun eta zergen bidez. Iruñeko euskaldunak IX. mendean jada, hainbat alditan saiatu ziren karolingioen babes-uztarpetik aska­tzen: Ludovico Piok 812. urtean gudaroste zigor­tzaile bat bidali zuen; San­txo‑Lupo Dukearen herio­tzan, 816. urtean, beste ahalegin batean galdu egin zuen; eta hirugarrenez, 819.ean enperadorearen seme Pipinok menperatu zuen. Badirudi 824 urtera arte ez zela zoria aldatu. Oso fidagarriak ez badira ere, arabiarren iturrien arabera, bi konde franko, Eblo eta Aznar, Iruñera joan ziren gudaroste baskoiekin –Gaskoniakoekin ziur asko–, beren aginpidea ezar­tzera. Baina, ahaidetasunez Banu‑Kasitarren babesa zuen prin­tze kristau Iñigo Arista delako baten jarrai­tzaileek garaitu zituzten. Banu‑Kasi familia muladi bat ziren –bisigodo arnegatu baten seme, Kasius‑en oinordekoa– eta emirerriko estatu burujabe bat goberna­tzen zuten. Muza II.ena, Iñigo Aristaren suhiak, Zaragoza, Tutera eta Huescako jauna izateaz gainera, beste erregeen begirunea eta adiskidetasuna irabazi zituen, baita Carlos Burusoilarena ere, eta bere buruari “Espainiako hirugarren errege” dei­tzera ere ausar­tu zen. Banu‑Kasitarrek, Aristatarrekin eginiko ituna zela-eta, hauek besteen leialtasun zalantzazkoaren zoriari jarrai­tzera bul­tza­tzen zituzten, eta horrela berau hausten zenean emirraren eraso gogorrak jasan behar izaten zituzten. Baina, inoiz ez zen zalantzan jarri, beren lurrekiko zuten aginpidearen legez­kotasuna –dio Lacarrak– emirrak ez bai­tziren beroien jabe egitera inoiz iri­tsi. San Eulogiok, 851.ean Kordobatik Iruñeko go­tzain Willesindori igorritako eskuti­tzean, Kordobako kar­tzelan zuen egoera aldera­tzen zuen, go­tzain nafarraren prin­tze kristau –Christicolae Principis– baten babesean jarritakoarekin. === Errege nafarrak === Garai hartako agirietatik ezin jakin daiteke, gerora Nafarroako erresuma izango den Iruñeko erresuma horren mugak edo mugaldeak zein diren. Are zailagoa da, an­tzik ere ez duten berrien labirinto horretan, lehen errege nafarrak zein izan ziren argi­tzea. Rodako kodexaren genealogiaren arabera, baziren bi dinastia ere Nafarroan, Iñigo familiarena eta Ximenezena. Lehen erregea, IX. mendean, 824ean, Iñigo Arista zen; bere seme Gar­tzia Iñigez izan zuen oinordeko eta Fortun Gartzes ondoren. Kordobako emirrek onar­tzen zuten Iruñeko erregearen subiranotasun-izaera, zergen ordainketaren trukean. Kordobako emirerrien gudarosteek euskaldunen eta Banu‑Kasitarren lurren txikizioa, IX. mendean hainbat aldiz eragindakoa, ez zen subiranotasun horren kontrakoa izan, baizik eta zergak ez ordain­tzeak eragindakoa. Horrek ez zuen erago­tzi Iruñean errege kristauak zuen aginpidea onar­tzea, ezta nafarren eta kordobarren arteko ahaidetasun-harremanak lo­tzea ere, zeren eta, Kordoban 20 urtez preso egon zen Fortun Gartzesen alaba izan zen Abd‑el‑Raman III. Kalifaren ama. Egoera aldatu egin zen 905ean. Iruñean, arrazoirik ezagu­tzen ez den dinastiako krisialdi baten ondorioz, Gar­tzia Ximenezekin beste dinastia bat koka­tu zen, bere seme Antso Gartzes (905‑925) eta bere oinordeko Antso Nagusia (1004‑1035) arterainokoekin. Dinastia honek hasiera hasieratik asturiar‑leondar monar­kiaren babesa izan zuen, kristau errekonkistaren egitasmoetan sartuz. Banu‑Kasitarrekin etena eginez, –izan ere, hauen boterea itz­al­tzen hasia zen– monar­kia nafarrak zuzen-zuzenean eu­tsi behar­ko zien gehiagora zihoan kordobar gudarostearen atezuei, horregatik lotuko zirelarik estuago asturiarrak eta nafarrak. Muezeko irtenaldietan, Antso Gartzes I.ak, Abd‑el‑Raman III.aren sarraldiak jasan zituen, Valdejunquera (920) eta Iruñeko (924) hondamenarekin; baina bere erresumako mugak zabalago­tzea lortu zuen, Naiara, Tutera, Balterra eta Biguria bereganatuz. Gar­tzia San­txezi (925‑970) bere emaztearen dotez­ko Aragoi beregana­tzea egokitu zi­tzaion. Bere oinordeko Antso Garzes II.ak (970‑994) Alhakan II. eta Almanzorren iskanbila sun­tsi­tzaileak jasan behar izan zituen, baina errekonkista asmoari leial jarraiki zi­tzaion. Eta Antso III.a Nagusiarekin (1004‑1035) ezagutuko zuen gorengo maila Nafarroako erresumak mendearen bukaeran. Antso Nagusiak, bere aginte-makilaren az­pian bil­du zituen, bai oinordeko­tzaz bai lorpenez, sortaldetik Nafarroa, Aragoi, Sobrarbe eta Ribagorzako lurraldeak; sartaldetik Araba, Biz­kaia eta Gaztela; Gaskonia eta Bar­tzelonako konderriei morron­tza inposa­tzen die, horrela pe­nin­tsulako errege kristaurik botere­tsuena bihurtuz. === Araba, Biz­kaia eta Gipuz­koa === Aldi horretako ezer gu­txi dakigu egungo Biz­kaiko lurretan bizi izan ziren biztanleez, eta are gu­txiago Gipuz­koakoez, beren bizimodu eta gobernu moduez, Alfon­tso III.aren kronikak dioenez, Alfonso I.goa Leongo erregeak Duero sakanetik harrapaturiko jendeez bere jabego­tzako lurrak birpopulatu zituen Asturiastik hasi Karran­tzara bitartean, baina ez Araba eta Biz­kaia, “beti izan baitira hango biztanleenak”. Leongo errege-erreginak, Kondeen aginpidez, Arabako lurraldeekin gotorleku baten an­tzekoa egin zuten musulmanen iskanbilen kontra, IX. mendean aldiz­ka errepikatu bai­tziren, 912. urtera arte; orduan Araba –orduan Arabako Errioxa kanpoan uzten zuen eta Biz­kaia, aldiz, itsasoraino eta Gipuz­koa Deba sakaneraino har­tzen zuen– Errekonkistaren atzealdean geldi­tzen hasi bai­tzen. Araba, 932. urtean Gaztelaren eremuan sar­tu zen Fernan Gonzalez Kondearen babespean; eta hurrengo mendearen hasieran errege nafar Antso Nagusiaren babespean erori zen. Biz­kaiaren lehen aipamenak –Alfon­tso III.aren aipatu kronikan– erakusten duenez, IX. mendean, alderik sartaldekoena errege asturiarraren menpe egon behar zuen, lurralde horren gaineko buruzagi­tza moduren baten bitartez, az­kenik Jaurerri bakar bat osa­tzera etorriz. Momo Kondearen berri aipa­tzen da X. mendean. Beranduago, Iñigo López (1053) eta Diego Lopez de Haro –XIII. mendekoa– Kondeen izenak azalduko ziren. Orduan, Bizkaia Arabakin batera Nafarroako erregeen eraginpeko esparruan gelditu ziren. Elizaz berriz Biz­kaialdeko lurraldeak, Araba eta Errioxako bi elizbarrutietan kokatuak geratu ziren, Armentia eta Valpuestako egoi­tzekin. Gipuz­koaren gain isiltasun osoa jausi zen XI. mendera arte. Ez zen historian sartu 1025era arte – Al­tzo Olazabalgo San Salbatore monasterioa San Juan de la Peña monasterioari dohain­tzan emandako agiria. “Seniores” eta “tenentes sistemaren baten bidez, Iruñeko erregeen menpe egon behar zuen eta elizaz, berriz, bere go­tzainaren menpe.<ref>J. M LACARRA, Estudios de historia de Navarra. Iruñea, 1971, 44. or. Zaila da Gregorio Balpardarekin ados egotea, Asturiasko errege-erreginak errege godoen jarraitzaile sentitu zirelako pentsatu behar bada hasieratik gobernatu zutela Bizkaia, Araba, Ordizia eta Nafarroako lurraldeetan. Lacarrak erasten du “ez dago inolako lekukorik lur horien gaineko aginpide asturiarra ziurtatuko duenik. Alfontso III.aren kronikan jartzen du Alfontso I.ak Errioxaren zati bat eta Enkarterrietako herriak, Sopuerta eta Karrantza bitartean hedatu zituela bere jabegoak”. Uste izan behar dugu hortaz, erresuma asturiarraren mugak ez zirela ez Gipuzkoara, ez Nafarroara eta ez Araba zein Bizkaiko zatirik handienera iritsi. Ikusi, halaber, F. de ZAVALA, “Guipuzcoa entre Navarra y Castilla”. Historia del Pueblo Vasco-n. (Donostia, 1978) I. libk., 176. or.</ref> === Agirietako iturriak === Goiz Erdi Aroan euskal lurraldeei buruz dakigun guztia IX.‑X. mendeetako agirietatik dator, ia beti elizak eta beren ondasunak partikularrek monasterio handiei dohain­tzan emanikoetatik, esate baterako, Leireko San salbatore, Naiarako Santa Maria, Oñako San Salbatore, Peñako San Joan eta Donemiliaga Kukulakoen antzera, alegia. Goiz Erdi Aro aldian Euskal Herriko arteaz eta kulturaz zerbait egokia esan nahi duen historialariak, monasterio horietako larruki-agirietan begiratzera beharturik dago. Antso Nagusiaren (1002‑1035) erregealdiko aginpide eta boterearen hedadura zabalak esku-har­tzen utzi zion Baskonia zaharrari XII. mendeko kristau kultura eta artearen jaio­tzan eta garapenean. Baina, halako monumentu erromaniko distira­tsuen aurretik, bi mendeetan jardun behar izan zuten euskal ertilariek zezelka beren kredo kristau berriaren adieraz­pideak aur­kitu nahiez – deigarri baitira euren lanak, landugabeko formatan duten xalotasunagatik–, baina ez edertasunagatik eta egituren osotasunagatik. == Euskal Herria kristautzen == === Eztabaida baten ikuspegia === Sail honetako gaia arte jarduera baten historia egitea denez, Euskal Herriak, ia sartalde osoak bezalaxe, bere etorria eta guztien gainetiko gai nagusia kristau-dogma, Biblia eta Ebanjelioetako historietan izan dituenez, ezin utziko dugu bada, Baskonian kristautasuna sartu zeneko gaia ukitu gabe. Kontua da, historialariek jarrera oso desberdinak eta baita kontrakoak ere hartu dituztela gai honetaz; badira Euskal Herrian Ebanjelioaren zabal­kundeko garaia goizagokoa dela diotenak, gure aroko lehen mendeetara eta Berant Erdi Arora ere eramaten dutenak. Eliza Katolikoaren historialarien ustez, Ebanjelioaren zabalkunderako probiden­tzia-bide izan ziren Erromatar Inperioaren bideak. Baina, erromatarren eta euskaldunen artean bistakoa den bereiz­keta –besteak beste, kultura, hiz­kun­tza eta gizarteari dagokionean– V. mendera arte eman zelarik, ez da harri­tzekoa kristauturiko erromatarrek apostolu­-lan eraginkorrik ezin egin izana. Orduko kristau elkarterik hurbilena Calahorrakoa izango zen. Kristautasuna Erdi Aro ongi aurreratura arte atzera­tzen dutenak zenbait argudiotan oinarri­tzen dira. Lehenengoa, ar­keologia eta historiako iturrien isiltasuna bera da. Nafarroa eta Arabako etxaldeetako indusketetan ez da erromatarren garaiko kristau idazkunik aur­kitu –nahiz eta baieztapen hau ahopean egin behar­ko li­tzatekeen– zeren eta “Iruña/Veleiako zeramiketan aur­kituriko krismoi grafitatuen aurrean, Eusebio Gil Zubillagak adierazten duen moduan: ez zaigu iri­tsi, Akitaniako San Mar­tzial edo Nafarroako San Ferminen elezahar ezagunez gain, euskal alderdian garai erromatarreko kristau-gur­tzaren berririk, ez literaturan eta ez historian. Gabezia hau az­pimarra­tzen duten Lacarra, Caro Baroja eta beste historialarien ustez, kultur atzera­pen bat eman zen V. mendean Euskal Herrian, germaniarren aldeko erasoek eragina. Horiek ekarri baitzuten hiri-bizimoduaren ezereztea, baserri giroa nagusi­tzea eta euskaldunak isola­tzea, ondorioz­ko kultur atze­rapena eta egoera anar­ki­ko bat orokortzea –bagaudarena alegia, iritzien arabera, euskaldunak parte hartu baitzuten ia ziurtasun osoz; baldin­tza ederrak, inola ere! Ebanjelioaren zabalkundea erago­tziko zutenak gainera, ordurako zabalkundea hasia bazen behin­tzat.<ref>J.M LACARRA, “La cristianización del País vasco”. Estudios de Historia de Navarra-n. Iruñea, 1971, 5. or eta hur.; J. GOÑI GAZTANBIDE, Historia de los Obispos de Pamplona. Iruñea, 1979, I, 31-56. or.</ref> Lacarraren susmoaren arabera, VI. mendearen hasieran tribu-erregimenera itzul­i beharra gertatu zen, eta, besteak beste, Gasteiz (581) eta Olite (625) plaza gotortuak eraiki­tzea, baskoi jentilei eusteko kristau godoen ahaleginez sortuak izango baitziren. Haatik, ezin ahaztuko dugu, V. mendean jada kristau elkarteen testigan­tzak badirela baskoien hirietan,<ref>Hilario Aita Santuari (461-468) idatzitako eskutitzak dira, Calahorrako gotzainak, Silvanok sorturiko gatazka bat zela bide. Gogoratzekoa da gainera, Iruña/Veleiako aztarnategian arkeologoak harrituta geratu direla berriki aurkituriko erliebezko krismoiaz apainduriko berant sigillata zenbait zatirekin, V. mendeko data eman zaion eskulangintza-etxetiar giro batetik aterea. Ikusi, E. GIL. ZUBILLAGA, “Iconografía cristiana sobre sigillata tardia de Iruña/Veleia”. Primer Coloquio Inter. Sobre la romanización de Euskal Herria-n. “Isturitze” 9 an, 1997, 817-821. or.</ref> Calahorran eta Kaskanten, eta hurrengo mendean Iruñean badela go­tzain bat, Liliolo, Toledoko III.a kon­tziliora joan zena (589). Tesi bera defendatzeko badira bitan bana­tzen diren arrazoiak: kristau berriemaileek garai hartako euskaldunak “bihurri eta basati” ezizenez deskribatzea eta VII. mendean bizituriko monje baten, San Anselmoren, sermoi baten ida­tziari buruz­koa. Vita Amandi da baskoiak jentilak zirela dioen ida­tzi bakarra. Erdi Aroko berriemaileek eta historialariek San Amandori buruz hitz egin duten guztietan errepikatu izan dute ideia bera. Baina eraku­tsia geratu da Bizi­tza hori ez zela bere ikasleetako batek ida­tzia izan, askoz beranduago baizik. Horregatik eta barruko beste arrazoi kritiko ba­tzuengatik, historialari ba­tzuk ez diote balio histori­ko zehatzik eransten bibliografia horri, nahiz eta, beste ba­tzuen ustez, nolabaiteko balioa eman behar­ko litzaiokeen. Bisigodoen aldian, baskoiek kristauen aur­ka eginiko krudelkerien berri emateko, Zaragozako go­tzain Tajonek Bar­tzelonako go­tzain Quiricori eginiko eskuti­tzean testigan­tza ematen da, euskaldunak kristauen eta berauen gur­tza lekuen aur­ka eginiko hondamenaren berri konta­tuz, Recesvintoren aur­kako ma­txinadan haiek Froya Kondeari eskaini zioten lagun­tza zela-eta. Egia da Tajonek eskutitz horretan ez zuela inoiz esan euskaldunak kristauak ez zirenik. Bestalde, beraien aldeko aipamenak eginez Andres Mañarikuak argudia­tzen du Tajonek, gizon odolbero izateaz gainera, ez dirudiela oso neurri­tsu eta egiazalea izan zenik, eta garai hartako idazleek bezala oso goitik eta neurriz kanpo idazten zuela.<ref>A. MAÑARICUA, “La cristianización del Pueblo vasco”. V.V.n, Historia del Pueblo Vasco. Donostia, 1978, I, 59-61. or.; “Cristianización del País Vasco. Vías de penetración”. “Congreso de Estudios Históricos: Vizcaya en la Edad Media-n”. (Bilbo, 1986), 41- 48. or. </ref> Euskaldunen basakeria eta bihurrikerien aldi luzeari buruz, gogoan izan dezagun behingoz Lacarraren ohar guztiz zen­tzudun eta zuhurra, hau da, Aymeric Picaud‑ek Goiz Erdi Aroko berriemaileen idazleku sonatua izan zen Guide du Pélerin hartan hain bereziki deskribaturikoa: An­tzinako eta Goiz Erdi aroko euskaldunak beroiei buruz­ko inolako berri historikorik utzi ez digun herria dira, eta haiei buruz dakigun guztia, haien etsai izanik euskaldunen aur­ka borrokatu zuten herrietako berriemaileetatik iri­tsi zaigu. === Mañarikuaren tesia: Kristau­tze goiztiarra === Kristau­tze goiztiar baten tesia baieztatuz, Mañarikuak dio Ebanjelioaren zabalkunderako bideak ez zetozela beti bat Erromatar Inperioarenarekin, Afrikaz esan daitekeen bezala; izan ere, bereberren eskualde batzuk erromanizazioaren menpe jarri aurretik kristautu ziren. Bidez­koa da, tradizionalki San Paulok Tarragonatik sermoiak egin zituela onar­tzen denez, Zaragozan kristautasuna erromatarren gal­tzadak jarraituz hedatu izana, III. mendearen erdialdean, eta Calahorran, berriz, Emeterio eta Zeledonio santuen martiri­tzaren albisteak IV. mendearen lehen urteetakoak dira. Pruden­tzio oler­kariak, V. menderako hitz egiten zuen Calahorrako bi zaindarien martiri­tza ain­tza­tsuaz, euskaldunen “an­tzinako” jentil izaera aipatuz “Iamne credis brutaquondam Vasconum gentilitas...”. Bestalde, ukaezina da Iparraldetik bazela beste komunikazio-biderik erromatarren gal­tzadetatik: Burdeletik Astorgarainokoa, Euskal Herria zehar­katu eta II. mendera arte baskoien hiria izandako Calahorrraino beste adar bat zuena. Euskaldunen lurraldean kristautasunaren sarrera goiztiarraz hitz egiten hasteko argudiorik sendoena ar­keologiak ematen digu agian, aurreko atalean aztertu ditugun bisigodoen kobazuloak eta beharbada Arrigorriagan Abrisketako San Pedro elizan egin diren beste indusketetan atera diren aztarnekin. Araba aldeko kobazuloen azter­ketan azal­tzen denez VIII. menderako bederen bazen gur­tza kristaua. Mañarikua historialariak atergabe jarduten du bisigodoen bakartegien argudioak neur­tzen ere ia ez da geldi­tzen; baina, garran­tzi handia ematen die Pirinioez bestaldeko euskal hirietan go­tzain-hiriak era­tzeari, hauetako zenbai­t Inperio aldian administrazio mailan Novempopulaniaren barruan sar­tzen ziren (az­ken batean, izendapen honen barruan bil­tzen ziren hiriak ez ziren bedera­tzi, hamabi baizik). Mañarikuak ohartarazten gaituenez, Novempopulanian bilduak zeuden Akitaniako hamabi hirietatik hamaikak badute go­tzaina VI. mendearen hasieratik: Akize, Bazas, Auski, Oloroe, Couserans, Eauzes, eta abar. Horrek, alabaina, ez digu hastapenetako Eliza erakusten, guztiz kokatua dagoena baizik.<ref>O.c., 70. or. Mañarikuaren argudioa epel samarra geratuko litzateke J. J. Sayasekin onartuko balitzateke Calahorrako bi martiriak, Emeterio eta Zeledonio, ez diruditela bertan jaioak, eta K.Larrañaga eta A.Azkarate Garay-Olaunekin pentsatuz gero, herrialde bat kristautzeko ibilbide osoan kontuz begiratu behar dela, berez gertakari bakun dien aldetik, esanguratsuak diren eragileak, ea elkarte oso bati dagozkion eragileak ote diren. Ikusi, halaber, Roldan JIMENO, “Red Viaria y cristianización”. H.S.n, 104. znb. (Iruñea, 1999), 725. or.</ref> Ordurako desagertuak ziren Estrabonek ida­tzitako tribuen izenak, hala nola, Barduliarrak, Karistiarrak, Autrigoiak eta Baskoiak, eta denek baturiko herri bat osa­tzen zuten: Baskoiena, alegia. Horrela bada, buka­tzen du Mañarikuak “herri batu honetan hasia zen jada, kristautasunaren sarrera, Hegoaldetik hasikoa beharbada, aipaturiko Pruden­tzioren lekukoaren arabera, III. mende aldean. Hala, bazter guztietara iri­tsia zen sarrera hori VI. menderako”. Iturri oneko agirietan oinarriturik, Mañarikuak egiten dituen baieztapenen indarra ukaezina bada ere, uste dugu arazoak konpondu gabe jarraituko duela semantikako esanahi zeha­tzetan erroak ez badira bila­tzen; hain zuzen ere, gure kasu jakin honetan, kristautasunaren sar­tze eta heda­tze horien artean dagoen desberdintasuna ez bada mahaira­tzen eta argi­tzen saia­tzen. Kristau Eliza administratiboa ongi eratua egon daiteke –gaur egun bertan Asiako zenbait herrialdetan gerta­tzen den bezala– baina, horregatik ezin hitz egin daiteke kristau nazioez. Kristautasunaren sar­rera, VI. menderako “Euskal Herrian bazter guztietara” iri­tsi izana, horixe da, preseski, onar­tzen zaila, zeren eta erabateko heda­tze hori baita Mañarikuak azaleratu dituen argudioetan nahikoa froga­tzen ez dena, eta, euskal mendietako biztanleek leialtasun irmoz eu­tsi zioten euskarak misiolari­tza lanerako izango zituen zailtasunaz pen­tsa­tzean, are eta nekezago gerta­tzen da. Kulturaz eta hiz­kun­tzaz erromanizatu ezinak, aldi berean, berekin zekarren erlijioaz ere erromanizatu ezina. “Ager‑en ematen ari zen kristau-elkarteen ugaritasunaren aurrean, Saltus‑eko baskoiek jentil jarduerei gogor lotuak jarrai­tzen zuten”.<ref>Ikusi Baskoniaren kristautze goiztiar baten aldeko eta aurkako argudioen laburpen on bat, iturri grekolatindarretatik dagozkien laguntzarekin eta gaztelerako itzulpenaz Santiago SEGURAn, Mil años de Historia Vasca a través de la literatura grecolatina. De Aníbal a Carlomagno. Deustuko Uniber. Argit. (Bilbo, 1977).</ref> === Lacarraren tesia: Kristau­tze berantiarra === Gaiaren aur­kez­pen zeha­tzetara hurrera­tzeko, arabiarren iturrietako berrien arabera, Lacarra irakasleak asmatu egin zuen penin­tsulako Baskonian zenbait eremu bereizten hasi zenean. Lehendabiziko alderdia, baskoiena zen erdialde bat, Iruñetik iparralderakoa. Beste alderdi bat, Iruñetik sortalderakoa, Aragoirekin mugan zegoena, eta Levy‑Provençal‑ek “gaskoiena” izena eman ziona, hemen aur­kituko ditugularik erlijio-guneen aipamenik zaharrenak. San Eulogiok 848. urtean bisitatu zituen Leire, Zillas, Urdaspal, San Zakarias edo Siresako monasterioak dira. “Ez dut uste –idazten du Lacarrak– hegoaldetik emigratuz, musulmanengandik ihesi datozen monjeen monasterioak direnik, baizik eta Iparraldetik, karolingioen Inperiotik datozenak dira ziur asko”. Az­kenik sartaldetik, Islamarekin muga egiten duen alderdia dago, Asturiasko erresumaren aurrera heda­tze moduko bat osa­tzen duena. Veleiako edo Arabako go­tzaindegia laster azaldu zeneko alderdia. Alderdi hauetako bakoi­tza, guztiz ongi finkaturiko an­tzinako kristau elkarteen (karolingio edo asturiar‑leondar) eragina beregana­tzen zihoan heinean, kristautasun eratua zabalduz joango da, Iruñeko iparraldeko mendialdea, isolaturiko alderdia, egoera zakarrago eta basatiagoan geratuz. Dena den, goizago kristautu ziren eremuetan nahiz beranduago kristautu zirenetan jentil izaeraren hondarrak noiz desagertu ziren jakin gabe geratzen gara. Lacarraren ustez, “kristautasunaren sarrerarik jentiltasuna sustraitik atera­tzera bitartean mende asko joango ziren”.<ref>J. M LACARRA, O.c., 27. or.</ref> Eskuarteko gaiarekiko dokumenturik ez izatea eragozpen zaigu kokamen sendoa har­tzerakoan. Hizkuntzan hutsunea izateak ere horretara bul­tza­tzen du; zeren eta, historialariak ba­tzuetan “kristautasunaren sarreraz” baino ez baitu hitz egiten. Arazoaren konponketa zaildu egiten zaigu, egungo nazioetan, esaterako, Brasil, Haití eta beste lurralde amerikarretan kristautasun antolatu eta guztiz­koa eman daitekeela eta, aldi berean, jende talde handi batek jentiltasunetik harturiko errito eta aztikeriaz­ko jarduerei eu­tsi ere egin diezaieketela pen­tsa­tzen jarriz­ gero. Bestalde, ezin hitz egin dezakegu kristautasunaren heda­tze orokorraz, ezta eskualde kristautuez ere, Eliza eta bere hierar­kia bertan ongi kokatua dagoelako soilik, gaur egun, adibidez, Indian edo Japonen gerta­tzen den moduan; haietan Berri Ona duela mende ugari “sartua” izan zen. Horri buruz, Roldán Jimenok egoki asma­tu zuen, oso kristautu­tzat dauz­kagun eskualde hispaniarretan, VI. mendean, go­tzainak idolatriaren aur­ka borrokatzen saiatu zirela gogoraraztean. “Horrela bada, Astorgako go­tzain Polemiok, Bragako (572) Kon­tziliora joan zenean, Bragako San Martini idolatriaren aur­kako Kristau Ikasbide bat osatu zezala eskatu zion”. Kristau fede eta bizimoduaren zabalkunde baten adierazgarririk nabariena monasterioen era­ikuntza da, agian. Hego Euskal Herriaren kristau­tzea –dio Lacarrak– X. mendean ekimen pribatuz eman zela; bizimodu erlijiosoa egiteko erretira­tzen ziren jendeek, zenbait mendetan ius patronatus izenpean bizirik iraungo duen sistema bat erabiliz, harira datorren basilikako monje‑sari ondasunak go­tzainaren eskumenetik atera eta berauek libreki erabil­tzen uzten zuen bisigodoen itun-tradiziozko sistema bidez, apaiz bakar bateko edo ba­tzuetako monasterioak sortuz. Nekazari giroan XI. mendean kristautasunak aurrerapen handiak egiten ari zenean, ekimen pribatuko monasterio asko sar­tzen ziren abadia baten araudipean. Nolabaiteko Eliza koloniza­tzaile hori X. eta XI. mendeetan gerta­tu zen Biz­kaian –Durangaldean, Mundaka, Albondiga, Busturiako Axpe, Luno, Ugarte, Gernika, Iurreta eta Abadiñon; kostaldean berriz, Bermeo, Gazteluga­txe, Barrika eta Santur­tzin. Gipuz­koan monasterio-fundazioak dira Leirekoaren menpe dagoen Donostiakoa, eta Olazalgoa eta Astigarribiako San Andresena, San Joan de la Peñari emanikoak. Bitartean go­tzain-egoi­tzak eta go­tzain hierar­kia osatuz doa, Erromaren oniri­tziz. XI. mendetik XIII.era monasterio aginpideak, go­tzain-aginpideari egingo dio leku eta go­tzai­nek hartu zuten nekazari taldearen zaindari­tza espirituala beren gain. Kristau Elizak Baskonian izan duen garapenaren eskema marraztu ondoren, Lacarra irakasleak ondorio hau atera­tzen du “kristau euskaldunak eta jentil euskaldunak elkar bizi­tza luze bat eraman behar izango zutela, zehaztu ezin bada ere, ia orain­tsu arte”.<ref>Ibid., 30. or.</ref> === Beste zenbait jarrera === Julio Caro Baroja, bere aldetik, datu historikoak eta elezaharrak –az­ken hauek testuinguru baten erakusle diren heinean– luze-laburrean aztertu ondoren, honako ondorio honetara iritsi zen: “Fun­tsean, IX. mendera arte Gipuz­koan, Biz­kaian eta Nafarroako ipar-muturrean kristauak bazirela uste izateko daturik ez dago. Litekeena da kristautasuna eratuki ematen X. mendean hasi izatea”.<ref>J. CARO BAROJA, Los pueblos del Norte. (Donostia, 2. Argitalpena 1973an) 137. or. </ref> An­tzeko zerbait uste dute Barbero eta Vigilek ere, hiriko bizimodu baten gabeziak, go­tzain egoi­tzarik ez eduki­tzeak eta historiako dokumentuetatik ateratako beste datu ba­tzuk argudiatuz, baskoiak beren jentil izaerari denbora luzez eu­tsiko ziotela, alegia; eta beren “ebanjeliza­tzea Fran­tzia aldetik hasiko zela, VII. mendetik hasita, San Amandoren jarduera zela eta”.<ref>A. BARBERO Y M VIGIL, Sobre los orígenes sociales de la Reconquista. (Mexiko, 1979), 94. or.</ref> Horregatik, esan dugun bezala, Biz­kaian orain berriki egin diren miaketa ba­tzuen ondorioek diotenez, ez dira bazterrera utzi behar ez sartaldetik sartu zen kristautasuna, ezta hegoaldetik etorritako mozarabiarrena edo bisigodoen eraginez­koa ere. == Arte Karolingioaren eragina == Dokumentu garaikideen (VI.‑VIII. mendeak) gabezia erabatekoak eta lur gaineko Goiz Erdi Aroko euskal ar­kitektura, ia osoaren desager­tua dela-eta, existitu ez denaren pen­tsamenduak harrapa gai­tzake. Hala ere, ar­keologiak erakusten digu garai horretan harriz­ko eraikinak izan zirela, baita iparraldeko lurraldeetan kristautasuna oso berandu txertatu izan zelako ustea ere. === Elizak === Irungo Santa Elena ermitan buruturiko indusketak eraku­tsi dute, I.go mendeko jentilen hilerri baten hondakinen eta hurrengo mendeko erromatar eliza txiki baten gainean, mende ba­tzuk beranduago kristau eliza­txo bat eraiki zela. Hormatal eta sabai baten hondarrak hesiaren barrualdeko zati bat bete­tzeko aprobe­txatuz, jatorriz­koak baino horma meheagoak eraiki ziren, harriz­ko xafla mehe­ko zorua erabat bota, eta aldare trinko edo blokez­ko bat (1,25 x 0.90 m-ko) eraiki zen hegoaldeko hormari itsa­tsirik. Akitanian an­tzeko kasu­ak ezagu­tzen dira, hau da, jentilen eliza­txoak aprobe­txa­tzea, Goiz Erdi Aroko kristau elizak egiteko. Aztarnategian bertan txanpon ugari aur­ki­tzeak –Bordeleko kondea eta Gaskoniako Antso Gilermo dukerenak ba­tzuk– gu­txi gorabeherako data jar­tzen lagundu dute: X. mendearen az­kenaldia. Santa Elena eliza­txo hau, “Gipuz­koan kristautasunari dagozkion aztarna ar­keologikoengatik –ezagu­tzen direnen artetik–, zaharrenetarikoa bihur­tzen da”.<ref>I. BARANDIARAN, “Novedades sobre la Alta Edad Media en Guipúzkoa”. Estudios de Edad Media de la Corona de Aragón, X-n, 1975, 549-80. or.</ref> Bistakoa da, halaber, IX. mendeko eliza kristauak gaur egun karolingioen eta astu­riar‑leondarren eraginekoak izan daitezkeen lekuetan kokaturiko aztarna eta hondarretan aur­ki­tzen direla. Ar­keologiako datu gu­txi ditugu, musulmanek aldiz­ka eraso eginez sun­tsi­tzen zituzten lekuetan an­tzinako elizak nolakoak ziren sumatu ahal izateko. Badira bi eliza, Leire eta Aralar­ko San Migelena, beste Hispaniako adin bereko prerromanikoekin alderatuz gero, beren neurriagatik nabarmen­tzen direnak, Gironako Rodako San Pedrorena izan ezik. ==== Leireko monasterioa ==== [[File:Etor-erromanikoa.jpg|thumb|Arte erromanikoa]] Ez dugu ezagu­tza zeha­tzik, ezta izateko asmorik ere, bere kokamen geografikoagatik, Leireko monasterioa izan behar zuen harenik, ezta arabiarren erasoaldietan errege eta go­tzainak gorde­tzen zireneko gotorleku harenik ere, edo 848. urtean Kordobako Eulogiok monasterioa bisitatu zuenekorik ere. Egia ez bazen ere, ida­tzi izan denaren arabera, Iruñeko<ref>M de LEKUONA, “Arquitectura medieval castrense”. V. V.n, Arte Vasco. (Donostia, d/g) , 68. or.</ref> go­tzainak Leiren aukeratuta atera­tzen zirela, badira monasterioan X. mendean zehar eskain­tza ugari jaso zireneko aztarnak, bederen. ===== Lehenengo eliza ===== Leiren, XIV. mendeko habearte handi gotikoaren az­pian buruturiko miaketek azaldu dute beste eliza prerromaniko bat izana zela bertan. Habearte eta abside bakarrekoa, albo­etan atalak, ar­kupea oinetan eta solairua honen gainean zituena; litekeena da mul­tzo hau IX. mendekoa izatea, mozarabiarra beharbada. Eliza horri burualdean eran­tsi zi­tzaiz­kion bi abside X. mendean. Hiru absideak zir­kuluerdi-formako zorudunak ziren barrualdean eta poligonalak kanpoaldean. Bere egitura orokorrean erdigune motakoa izango zen, ziur asko, karolingioen eskualdeetan –Germigny‑des‑Près-en, adibidez– eraiki­tzen ari zirenen an­tzekoa, eta ziur asko zurez­ko estalkia izango zuen. Dena sun­tsitua izango zen Iruñearen aurkako Almanzorren erasoaldietan (995‑999) edo Pirinioetako gotorlekuen aur­ka Abd‑al‑Mali­kene­­tan (1006). ==== Aralar­ko Santutegia ==== Musulmanen sarraldien aur­kako babesleku izan zela Aralar­ko San Migelen santutegia, Leirekoa baino kontu askoz ziurragoa da, bere “goitasun” geografi­koa kontutan izanik (1.200 m itsas mailatik gora) eta, inguruan dituen pagoak direla-eta, etsaien begiradatik gordean egonik; X. mendean, haziz joango zen zenbait elezaharren berotan, besteak beste, berriemaile, historialari eta nobelagileek bildu duten Teodosio Goñiren elezaharraren berotan. Hurrengo mendean zehar eskain­tzak jaso­tzen zituen, nafar errege eta per­tsonaia nobleen eskutik, eta bertako aldarea sagaratu ere egiten zen (1074). Aralar mendiko San Migel “in excelsis”en lehenengo eliza, zeruko milizien prin­tzeari eskainia izan zena –kristautasuneko beste eliza asko bezala, samintasun eta uz­kurtasuneko aldi hartan, esaterako Leirekoa–, az­ken zaharberri­tze lanek agertu dutenaren arabera, habearte bakarrekoa zen, abside zir­kuluerdi-formakoa barrualdean eta poligonala kanpoaldean eta aurreko atarian. Absidearen az­pialdeko zatian geratu diren aztarna apurren arabera, eliza txikiren bat izango zela pen­tsa­tzen da, harlandu txiki ia karratuz eraikia; kareharri gogor eta bel­tzaxka da, bata bestearen a­tzeti­k lerroetan eta harri meheko harriak agian, txandaka dituela, multzo karolingioko elizetan –esaterako, Tarrasakoan– erabilitako adrei­luen ordez. Lehenengo eliza hau X. mendean bertan sun­tsituko zuten, Abd‑al‑Rahmanen sarraldietan eta 924. urte aldera edo beranduago agian. Absidea eta ganga laster eraikiak izango dira, hiru bao ireki zitzaizkion ferra‑ar­kudunak. Baina, berriro ere sute batean sun­tsitua izan zela eta XI. mendeko berrikun­tza erromaniko handiari heldu zi­tzaion, eta orduan eran­tsiko zi­tzaiz­kion beste bi absideak eta habearte txikiagoak. === Monasterioak === San Eulogiok 848. urtean bisitatu zituen monasterio haietatik, biren zati txiki ba­tzuk besterik ez dira zutik: Usuneko San Pedronean eta San Zakariasenean. ==== Usuneko San Pedro ==== Arbaiungo Arroilan garran­tzi handiko monasterioa izan zen, eta gerora Iruñeko ar­tzapez­pikutegi baten burua izango zen, Opilano go­tzainak sagaratu zuelarik 829.go urriaren 28 an. An­tzinako krismoi eder bat gorde zuen XI. mende az­kenaldiko zaharberri­tzean, eta bere paramentuko harlandu gastatuetan geratu da oraindik mozarabiarren oroigarriren bat. ==== Siresako San Pedro ==== Gaur egun Huesca Siresako San Pedro den San Zakariasen zorua XI. mendean berregin zen, oraindik ere ataria eta solairua zutik dituelarik. Zillan eta Urdaspalekotik ez da ezer ere gelditu. Igal‑etik berriz eliza berant erromaniko bat gera­tzen da, puntadun kanoia ar­ku zerrenda zabalen gainetan. === Gazteluak === Mendeetako borrokek eraso eginiko euskal lur honetan, elizak eta gazteluak beti izan dira eraikun­tzako artearen adierazgarri iraunkorrak eta etengabeko harrapaketa eta lapurretarako xede, gorrotoa nagusi zen garai haietan. Manuel Lekuonaren iri­tziz, badu euskarak, prerromaniko aldian, Kantauri itsasaldean eta Baskoniaren barru sakon aldean defen­tsarako gotorlekuz<ref>Iruñeko gotzainak Leireko monasterioan aukeraturik irtenak izatea ez da XI. mendean ongi sartu arte gertatuko. (J. GOÑI GAZTANBIDE, Historia de los obispos de Pamplona. (Iruñea, 1979) 119-155. or.).</ref> josita zegoela erakusten duen toponimia militar bat, baina erakusten ez gara geldituko. Ez ditugu aipa­tuko, halaber, Nafarroa eta Arabako gain eta muinoetako gaztelu ugariak, egun galduak diren eta IX. eta X. mendeetako kristau abangoardia zirelarik, sarrazenoen gudaroste militarren aldetik eraso txiki­tzaileak nozitu zituztenak. Aipatu besterik ez, paradigma historiko modura, Xabierko gazteluko “torraza”, prisma angeluzuzenez­koa, oinarri erraldoien gainean dena eta, Errekondoren ustez, egun “Nafarroako dorre militarrik zaharrenetarikoa”. == Musulmanen eta mozarabiarren aztarnak == Kordobako kaliferriaren menpeko eskualdeen gertutasunak eta Banu-Kasitarren jabegoekin harreman adiskide­tsuak zirela eta, IX. mendean bederen, eragina izan zuen musulmanen eta mozarabiarren arteak eskemak eta ereduak har­tzerakoan, bai ar­kitekturan nahiz bere edergarrietan. Mozarabiarren<ref>Historialariak, (mozarabiarra?, populatzekoa?, mugakoa?) estilo honentzat egokiena den deitura bila ibili direnean, harrituta eta ziurtasunik gabe aurkitu dira, egiturazko ezaugarrien arabera definitzen saiatu direnean bezainbat. Jacques Fontainek, arte mozarabiarraren egituren benetako bateratzailea espazioen barruko banaketan dagoela uste du, bisigodoen arkitekturan baino askoz garbiago banatuak egotean. Kanpoaldean kordobarrarekin bat datozen lau osagaiekin bereizten dira: biribiletako erlaitzak, alfizeko hozkadurak, leiho bikien ajimezak eta oso gaindituriko ferra-arku egitura. Osagai hauek absideetan harrizko sabaiekin eta gurutzaduren besoekin nahastuan daude, jada erromanikoa aldarrikatuz.(Lo mozárabe, 52-54. or.).</ref> arte aztarnak Nafarroako erresuma zaharrean zehar sakabanaturik diren gaztelu eta elizetako leihoetan gelditu zaiz­kigu. === Tuteran Musulmanen eraikinak === Beharbada, nabariena, guztiz musulmana den horretan, Tuteran bilatu behar­ko li­tzateke, harresia eta gotorlekua zituela-eta, laster iri­tsiko zen penin­tsulako mahomatar hiri garran­tzi­tsuena izatera. Bertako eraikinik bikainena Mez­kita Nagusia izan zen, Muza II.ak (841‑862) eraikia, nonbait. Haren aztarnak azaldu ziren katedraleko lanak egiterakoan. Aztarna horietatik ikusteko atseginenak zenbait kapitel eta men­tsula dira, egun Nafarroako Museoan direnak. Kapiteletan hainbat mota gorde dira: * Ba­tzuk, lerden, korintioen ereduari gertutik jarrai­tzen zaiz­kionak, akanto-hosto digitatu lirainekin. * Besteak, zahar­kitu itxura dutenak, kubo alderako egituradunak, marmol‑kararriz­koak, alakaz landutako palmeta-itxurako apaingarriak. * Hirugarren motakoa, aldiz, izugarri liraina da, 0.40 m-ko altuera, hirukoizten duela eta zabalera, bisigotiko itxurakoa da eta arabiarren ikurrez eginiko epigrafia du. Az­kenik, bada neurriz txikiagoa den pieza bat, ar­ku bikia zuen leiho bati zegokiona, nonbait; zahar­kitu itxura du kiz­kur alakatuak eta saskiari eran­tsitako koilarinoa duena. Ferra‑ar­ku­txoak pieza bakarrean dituen leiho bat gera­tzen da.<ref>B. PAVON MALDONADO, “La Mezquita Mayor de Tudela”. El arte en Navarra-n. “Diario de Navarra” Argtl., (Iruñea, 1994) 2. znb., 17-32. or.</ref> Tuterako meskita berekoak dira dotore apaindutako harzuriz­ko ukondoak, atariko aterpearen hegaletan zirenak. Egituraz­ko itxuraren arabera sailkatuz Iñiguez Almechek hirutan zatitu nahi izan zituen. * Sail bat, 0.35 m zabalean eta 0,38 m alturarekin, koskaren kurba uki­tzen duten biribilena da, aurre aldetik biribilen lokerako zain bat dute erdian eta hauek saihe­tsean tulipan-hostoz apainduak daude. * Beste sail batek, ukondoaren kanpoaldeko zatia osa­tzen duen koskaren kurba inguraturiko taxutik sorturiko zuztarrez lo­tzen ditu biribilak edo erroiloak. * Hirugarren sailak, lerro zuzenetan bil­tzen ditu biribilak modu bi­txi askoren araberako zuztarrez osaturikoak. Abd‑al‑Ra­manen garaiko islameko arte­tzat jo daitez­ke; baina beranduagoko aldiak gogorarazten dituzten zan­tzuak ere azal­tzen dira. Musulmana da baita garbiketako ur-aska zati eder bat ere, katedralaren ipar aldeko abside baten zoruaren az­pian aur­kiturikoa. Berauen aurrealdeak hirugingilez­ko ar­kuez apainduak dira, eraztun eta soka-iz­piz­ko ingurune bikoitz batean mugatuak, andaluziar ereduen aztarna garbiak. === Musulmanen bi ku­txatila === Ez dugu bukatu­tzat emango sail musulman hau, bi artelan bi­txi lehenik aipatu gabe: Fitero eta Iruñeko marfilez­ko ku­txatilak. Gerrako harrapakinak izango ziren eta beharbada zenbait jaberen eskuetatik igarotakoak. Fiteroko Ku­txatila prisma egiturakoa da: 89 x 128 mm luze-zabalean eta 83 altueran. Medina Azaharako Halaf marfil eskulangileak eginiko sinadura darama, gure aroko 966. urtean, emakume bati eskain­tza eginaz, agian Alhakam II.aren arrebari ala emazteari. Horrela bada, kaliferrietako lantegietako lehen aldikoa da. Ataurike fineko apainketa du, landare­tza hu­tsez­ko gaiei buruz­koa, hondoa bera ere laua du, baina erliebe lauez nabarmen­dua. ==== Leireko Ku­txatila ==== [[File:Etor-leire.jpg|thumb|Leireko kutxa]] Oraindik ere oparoagoa da, edozein alderditatik, Iruñeko Museoan dagoen Leireko ku­txa­txoa, Nunilo eta Alodia martirien erlikia-ku­txa bihurturik dago. Baditu 33 cm luzeran, eta 22 cm zabalean eta altueran. Medina Azaharatik datorrena da berau ere, gure aroko 1005. urtean Faray eta hainbat ikaslek izenpeturik dago, eskain­tza luze bat dauka Alah‑en eta buruzagi baten oho­retan, beharbada Almanzorren seme Abd‑del-Ma­­lik‑en ohoretan, marfil gaineko erliebe finak ditu bere alde guztietan eta baita estalkian ere. Bi aurre luzea hiru domina gingildu handitan zati­tzen da, eta saihe­tsetakoak bitan. Fiteroko ku­txatilarekin kontrajarriz, Leirekoari ataurikea gu­txitu eta animalia mul­tzoak –ehiza-eszenak– eta giza irudiak –kalifa, musika tresnak jo­tzen ari diren emakumeak, zerbi­tzariak eta abar– gehi­tu zaizkiolako nabarmen­tzen da, eta litekeena da ekialdeko ereduetan inspiratua izatea; baina, dena dela, konposaketa zen­tzu handikoa da eta irudietan plastikotasun orekatua duena; hau dela eta Kordobako marfilgin­tzako piezarik ederrenetarikoa da. === Mozarabiarren arrastoak dituzten kristau-elizak === Musulmanek eraikinetako artelanetatik kristau-elizetara igaro­tzen bagara, errekonkista lanagatik Iruñeko erresumaren alderdietara pixkanaka hedatuz joan zirenetan ez dugu sumatuko gur­tzaren aztarnetan gabeziarik. Muga aldeko lurrak zirenez, mozarabiarren aztarnak eta baita bisigodoen oroigarri zenbait ere suma daiteke lehen begirada batean. ==== Araba ==== ===== Aistrako San Julian (Zalduondo) ===== Arabako iparraldean orain gu­txi aur­kitu eta zaharberritu zen (garai bateko Aistra udalerrian) Zalduendoko San Julian ermita. Eliza hau, uste izaten denez, behin­tzat, Julian eta Basilisa Santuei eskainia da, martiri egiptiarrak biak, eta beren aldeko jaiera VII. mendetik hedatu zen Penin­tsulan. Neurriz txikia da, eta zorua angeluzuzena du, harri­tzar handiz eta hu­tsean muntatuz, erromatarren tradizioko tresneriaz eraikia dago. Eraikina teilatupetik doan zehar­kako alaka-erlaitz batean buka­tzen da, sortaldeko eta sartaldeko hormen goialdean frontoi baten oinarriak osatuz. Hegala du hainbat eratako harburuen gainean ezarria: bata leuna da, bestea animalia buruz apaindua eta beste zenbait giza buru zakarrekoak. Ekialdera, leiho tailatu txiki bat ageri da okre kolorekoa, harri monolitiko baten gainean, besteak baino nabarmenagoa da eta itsu‑leiho estu bat du zuloa, marra bikoitz paralelo batez apaindua, alde banatan bana, eta burualde modura ferra begi itxura duen zabalune batez koroa­tzen da, harri­tzekoa bada ere, Ourenseko Ambiako Santa Eufemiaren an­tzekoa da. Eliza txiki honi bisigodoen garaiko<ref>M de LEKUONA, O.c., 68. or.</ref> data jarri dionik ez da falta izan: baina, bere an­tzinakotasun itxura hori, ar­kitektura tradizioetako bizirik iraute baten moduan hartu izan ohi da. ==== Errioxa ==== ===== Donemiliaga kukula ===== Errioxan, X. mendearen lehen hamar­kadetan, zalan­tzarik gabe, nafar monar­kia bere sartalde aldetik heda­tzen hasi zenean, “mugako” artea esaten zaion hori bistaratzen zuen monasterioak sortu ziren. Donemiliaga Kukula izan zen agerpen horren biho­tza. Errioxako monasterio ospe­tsu hau erruz aztertua izan da hainbat ikuspuntutatik: historiatik (Lacarra, Pérez de Urbel, García Cortázar, Ubieto Arteta, eta abar.), ar­keologiatik (Alberto del Castillo, Marcos Pous, L. Alberto Monreal, eta abar.) eta literaturatik eta agirietatik (Díaz y Díaz, Linaje, Vázquez de Praga, Minguella, S. Silva y Berastegi, eta abar.). Gure ikuspegi historiko eta artistikotik kontuan eduki behar ditugu idazle ezagunen ikerlanek emaniko emai­tzak, besteak beste, Manuel Gómez Moreno, Iñiguez Almech eta Jacques Fontaine. Aurretik ohartarazten dugu inork ez duela eztabaida­tzen leku honen identifikazioa, Zaragozako San Brauliok “Vita Emiliani”k dioenaren arabera, bere erretirorako eremita santuak aukeratu zuenarekin; uste denez, hor bildu zuen ikasle mul­tzo bat eta 574. urtean hil zen.<ref>Donemiliagako monasterioak, nahiz eta gorabehera tristeak izan, txikizioak direla, suteak direla eta berreraikuntzak direla, zorterik ere izan du, zeren eta Zaragozako San Braulio biografoa monasterioaren sortzaile izandako santu bakarzalearen garaikidea izan zen, San Millan hil baino urte gutxi batzuk lehenago jaioa baitzen.</ref> Leku bazterra izanagatik, geografiaz leku garaia eta babesten duen zuhaiztiengatik, zalan­tzarik gabe hasierako monasterio bisigotikoak ezin izan zien aurre egin musulmanen gudarosteen eraso sun­tsi­tzaileei eta egun ikus daite­keena espirituz­ko bizimodu latz eta sendo baten lekukoak dira, lurpeko hu­tsarte ba­tzuk utzita. Hala ere, asko dira datuak, monasterioko elkarte baten mendeetan zeharreko aparteko bizimoduaren biziraupenez­ko lekuko direnak, beren idazmahaiko emaitzetatik hasita, eta denen artean ezagunenak “glosas emilianenses” izenekoak, Gaztelako erro­man­tzeen eta euskararen lehen zizakadurak eraku­tsiz, eta beranduago Gonzalo de Berceok XIII. mendean sor­tzailearen mirariak kantatu zituen erromantze garbian eginiko po­eman. Naiara hartu ondoren eta Nafarroak Errioxa Garaia berreskuratuta, bider­katu egin ziren X. mendearen bigarren zatian Susoko Donemiliaga “basilikari” buruz­ko agiriak, ibar berean X. mendeko Yuso monasteriotik bereizi behar direnak. Baina, ez da erraza gerta­tzen behin eta berriz harrapatua izandako eraikin hain desiratu baten seinale bakoi­tzaren data zehaztea; lehenik mairuek, ondoren nafarrek eta gaztelauek eduki zuten: Fernán Gonzalezek 947tik 960ra arte. Litekeena da abade-e­txeko onibarren jabegoa baieztatzeko agiria, 984an Nafarroako errege-erreginak, Antsok eta Urrakak, eta Sisebuto abadeak sinaturikoa, oraindik zutik diren eraikinei buruz­koak izatea. Hango idazmahaitik ateratako eskuida­tzi ba­tzuen ezaugarri eta zan­tzuak nahiz lantegian landutako marfilarenak mozarabiarrak direla ukaezina da. Behin eta berriz­ko indusketa lanek agerian utzi dituzte ehun hilarrik baino gehiagok IX. mendetik hasi eta XI. mendera arteko data dute. Badirudi lehenengo monasterioa –izen hori ematea merezi badu eta ez bakartegiarena– hain juxtu, an­tzinako martyria modura izan zen eratua, San Emilianoren hilobiaren inguruan. Almanzor 1001. urtean etorri zen su ematera. Nahikoa izan zen huraxe, XI. mendean zehar Iruñeko erregeek, batez ere Antso Nagusiak, agirietan monasterioaren “zaharberri­tzaile” moduan azal­tzen denak, Donemiliaga zaharberritu, zabalagotu eta aberasteko. ===== Eraikin konplexua ===== Ez da erraxa Donemiliagakoa bezain eraikin konplexu bat deskriba­tzea. Sartzerakoan, harrituta uzten gaitu sarrerako atearen atzealdeak, oso ukitua dagoen arren, bere despiezeagatik bisigodoen muina dela dirudienak; nahiz eta ferra‑ar­kuak, erradioaren hirutik bat gaindituz dagoenak, kordobarren joera ekar­tzen duen gogora. Bi­txikeria bat: janba bakoi­tzean hiru zutaberen gainean da­tza atea. Ate horren aurrean bi lekune karratu daude. Elizak zabalera desberdineko bi habearte ditu (4,20 m eta 3,30 m), material desberdinez–hareharriz eta kareharriz– eginak, egituraz gu­txi garaturiko bi zutabez bereiziriko bi ferra-ar­ku, erradioz­ko gangak, arkugainera irregularrak, abia­tze salmeretan zabalagoa da eta hedadura handiagoa duena erdikoa; honek guztiak bisigodoen tradizioa iradoki­tzen du. Ar­kuteriak gainaldean zir­kuluerdi-formako sei ar­ku­txoren hu­tsartea duen solairu bati eusten dio. Guru­tzadura garai bat badu, mu­sulmanen gangez estalia eta burualde bikoi­tza, oso hondatua gelditu zen XI. mendean han Santa Aurearen hilobia kokatu zenean. Atzean bada kobazulo sail bat, bisigodoen bakartegiei eskainitako aurreko atalean gogoratu genuena. San Millanen hilobi hu­tsa –etzanda dagoen estatua erromaniko bat du– erakusten duenak hilobozulo hirukoitz bat dauka, hauetako bat Antso Nagusiaren garaietan berritua. Bere erdi-puntuko ar­kuak apaindu gabeko mainel la­tzez bereizita daude. Jacques Fontainek “lurreko tapiz apainduaren” edertasuna, errekarri gris eta adreilu gorriz eginikoa, az­pimarra­tzen du, errosetak eta esbastikak marraztuz, XI. mendekoa izan daitekeen lan zoragarria.<ref>J. FONTAINE, El Mozárabe, 288. or.</ref> ===== Gorabehera historikoak ===== Iñiguez Almechek, bere aldetik, ohartarazten digu hainbeste sun­tsiketa, berreraikuntza eta nozituriko erreketak sala­tzen dituzten kiskaltze ugariek halako konplexutasuna ematen diotela mul­tzo honi, non beren aldiak pa­txadaz begira­tuz baino ez diren uler­tzen. “Kobazuloak, beren aldare bisigotikoekin San Millanen garaikoak dira; kobazulo aurreko aterpea eta bi saihe­tsetara doazen erremateak, sartaldekoa galdua dena eta sortaldekoa berritua, Antso Gar­tzez I.aren sagara­tze aldikoak dira; Almanzorrek erretako eliza osoa, Antso Gar­tzes II.aren ardura aldikoa; eta az­kenik Antso Nagusiaren eskuan jarri behar dugu hainbeste hondamendiren konponketa eta habearteen luzamendua”.<ref>IÑIGUEZ ALMECH, A.M N. I, 195. or.</ref> ==== Errioxako beste eliza ba­tzuk ==== Errioxan bertan ere geratu dira hargin mozarabiarren zenbait adierazgarri, * Adibidez, Kamerosko Torrecillako San Andres ermita apalean ferra egiturako oinplanoan, an­tzinako galloi kupula­txo galdua duenean, * Peñalbako Santa Maria eliza­txoan, Arnedillotik hur dagoenean, non an­tzinako ferra‑ar­kuak sumatu eta musulman alfiz jatorrak ikus daitez­keen; * eta Donemiliagatik 20 km‑ra Santa Columan, martyrium baten aztarnak ikus daitez­ke –gaur egun “babestua” dago– Erdi Aroko eliza handi baten eskuinaldeko habeartearen horma az­pian; eta hor bertan, ataurikez apainduriko barne ate zatiak, mozarabiarren ezaugarriak zalan­tzarik gabe.<ref>J. FONTAINE, O. c., 264. or.</ref> === Aragoi === ==== Peñako San Joan ==== Donemiliagakoarekin aldera­tzekoa da. Antso Nagusiaren jabegoen beste muturrean, Peñako San Joanen monasterioa geografikoki non kokatua dagoen kontuan har­tzen bada, 1220 m-ko garaieran alegia, Aragoi aldeko bakartegi honek arte musulman eta mozarabiarretik eskaini dezakeena urriagoa izango da. Hurrenez hurren eraikitako zati askotako monasterio honen bere lehenengo zatia bi mailatan osatu zen. ===== Goieneko maila ===== Hasierako gunea –egun, kripta moduan dena– bi kapera biki ziren, aurrez aurre aldare zuloak eta zir­kuluerdi-formako kanoi sabaia zituztela. Bi ateak eta zuloetako aldareak ere erdi-puntukoak dira. Bi absideak erdiko horman irekitako zulo batek elkar­tzen ditu, ferra‑ar­ku batek estalia dago eta bi aldareen­tzat bazter mahai modura balio du. Kaperen aurrean, hein handi batean hai­tzean zulaturikoak eta pixka bat zaharberri­- tuak diren hauek habearte txiki bana dute (3,15 eta 3, 30 m ) zabalera desberdinez eta luzera txikikoak ( 4,50 m eta 7, 05 m ), XVI. mendeko tramu ba­tzuetan gerora luzatuak. Aldare zuloetako zir­kuluerdi-formako ar­kuek eta hormako ferra-egitura gu­txi nabarmendutakoek, uztaiak dituen zutabe motz baten kontra daudela bi an­tzinako habearte txikiak zati­tzen dituenak, bisigodoen tradizioaren berri ematen dute. Aurrealdeko bi kaperek pintura erromanikoak dituzte. Lehenbiziko eliza­txo honen data, M. Gómez Morenoren ustez, IX. mendearen bigarren zatikoa li­tzateke. ===== Beheko maila ===== Luzatu egin zen an­tzinako zati hau, pixka bat beheragoko mailara, habearte bakarrekoa da eta badu “kon­tzilioaren» aretoa izeneko bat, orain lehenbiziko kaperara sar­tzeko balio duena. Bere sabaiak, IX. mende hasierakoak, XV. mendeko sutearen ondoren berreraiki ziren. Lur az­pian gelditu zen mul­tzo hau dena, gaineko eliza Antso Nagusiaren garaian (1020‑1030) eraiki zenean. ==== Aragoiko lehen erromaniko-lonbardiar artea ==== Militar defen­tsarako behar zurrupa­tzaileak ez ziren nahiko eragoz­pen izan elizak eraiki­tzen jarraitu ahal izateko. Egituren konplexutasunak ordukoen miresmena sortuko zuen beren garaian, eta, gurean berriz, hainbat idazle behartu zuen Aragoiko ''lehen erromaniko-lonbardiar artea''ren jaio­tzaz hitz egitera. ===== Obarrako Monasterioa ===== Eliza horien artean sartu behar­ko li­tzateke Galindoabadeak –Abd‑el‑Malik‑ek sun­tsitu ondoren– berreraiki zuena. Obarra monasterioa, hiru habeartetako oinplano basilikala duen eliza, erdikoa saihe­tsetakoak baino zabalago eta garaiagoa, abside hirukoi­tza eta pres­biterio aldea zerbait garaiago eta sei tarte gehiago dituena. ===== Serosko San Kaprasio ===== Beste adibide garbi bat, Santa Cruz de la Serós‑en, San Kaprasio eliza da, XI. mendearen lehen hereneko erlijio ar­kitektura duena, habearte bakarrekoa eta zir­kuluerdi-formako absidea labe-gangaz estalia eta presbiterioa kanoi sabaiduna eta habeartean bi tarte, hiru muturretako zutabe gainean sabai er­zdunak dituztenak eta inolako begikotasunik ez apaingarriei. Kanpoak besterik ez, zerrenda bonbarden gaineko ar­ku­txoak “lehen arte erromaniko” izenekoaren jatorrikoak, Obarrakoaren antzera, arrasto hauek dira, eliza hau ere hurrengo atalean sar­tzera bul­tza gai­tzaketenak; baina hemen gogora­tzea nahiago izan dugu gure historiaren kronologia eskemari leialak izateagatik; izan ere, eraikin hauek XI. mendearen lehen hamar­kadatan data­tzekoak dira. ==== Larredeko San Pedro ==== Egungo Aragoi aldeko lurraldeetako eliza ba­tzuk, zan­tzu mozarabiar eta prerromanikoak nabarmenago egi­ten zaizkienak, Serrablo edo Gallegoaren sakanean eraikitakoak dira, Biescastik hasi eta Ordues eta Rasaleraino heda­tzen den eremuan. Hoberenak eta hobekien gordeak aipatuko ditugu. Habearte bakarreko elizak dira, zir­kuluerdi-formako absidea eta egurrez­ko estalkia dutenak. Gainerakoen artetik salbuespena dirudi 1933an Fran­tzisko Iñiguezek zaharberritu zuen Larredeko San Pedrorenak, elkarturiko zutabeetan zutika­ko zerrenda gainetan kanoi-erdiko gangaz estalia dagoena. Absideko ar­ku itsuak, alboetako gelatan jarrai­tzen dute, ferra egituraz­ko ate eta ar­kuak badira, bazterreko arkugainera, eta ondorioz kakoan gil­tzarriak gizenagoak dira, alboetako abiapuntutan baino, Kordobako tradizioaren arabera. Euskarri er­tza eta abia­puntuzkoa –koska eta horma‑bularra– pieza bakarrekoak dira erradioen ataltzeekin, bisigodoen erara; baditu oso itxian ferra‑ar­ku­txoez buka­tzen diren leihoak. Sarrerako ar­kua, hegoaldeko alboko ate gainekoa, lurreraino luza­tzen den alfiz bikoitz baten az­pian ireki­tzen da. Zan­tzu hauek guztiek mozarabiar artera garama­tzate, Camón Aznarrek nahi bezala, asturiar prerromanikora baino gehiago. ==== Aragoi aldeko beste zenbait eliza ==== Larredekoa imitatuz, Busango San Joan habearteari bira eman nahi izan zi­tzaion ar­ku zerrenden gaineko kanoi-erdi eta zutabe elkartuez, baina lantegi hau sabaiaren abiapuntuan moztua gelditu zen. Iñiguezen iri­tzian goitik behera etorri zen. An­tzeko ezaugarriak dituzten gaiak aur­ki di­tzakegu: * Gavineko San Bartolome elizan, bere dorre lirainarekin, * Susingo elizan, hu­tsarteko ar­ku­txoen berezitasunarekin, beste erdi-puntuko ar­ku ba­tzuen az­pian babestuak gera­tzen direlarik, * eta Satué, Oliván, Isún eta abarretan. Lehen ohartarazi dugun bezala, Serrabloko eliza hauek “lehen arte erromanikoetan” sailkatu nahi dituzten egile jakitunak izan badira, mozarabiarren jarrikoak eta “bertako” zenbait ezaugarri direla eta, oso agerikoak direlako egileak berauenak aitor­tzen direnez, ez digute eragozten prerromaniko lanen taldean kataloga­tzen. ===Dorreak === Musulmanen mundutik gertu izateak eraginik izango zuen dorre ba­tzuk eraiki­tzeko garaian, dorre hauek ez baitziren kanpandorreak izan eta horregatik litekeena da musulmanen mairu‑dorreen an­tza izatea. ==== Kronologia ==== Bestalde, historialariaren arreta zirikatua izaten da eraikun­tza hauek kronologia goiztiarragatik, izan ere, fidagarriak diren agirietatik guztien­tzat ere, data baieztagarri bat atera­tzen da: X. mendearen az­ken aldekoa edo XI. hasierakoa.<ref>IÑIGUEZ ALMECH, “Un grupo de Iglesias del Alto Aragón”. A.E.A.A. IX an, 1933, 213. or eta hu.</ref> ==== Aragoiko ar­kitektura militarra ==== Az­kenik, bada, euskal arte prerromanikoaren atal honen aipamenean nahi izan dugun bezala, Antso Nagusiak eraginiko lanak sar­tzen baditugu, heren­tziaz­ko eskubideak argudiatuz 1017an berak okupatu zituen Sobrante eta Ribagorza konderriak barne direlarik, gogoratu behar­ko genuke garai hartako ar­kitektura militarra, gaingiroki bederen. Ikuspuntu horretatik nabarmen­tzen dira defen­tsa dorreak, Fantovan eraikitakoa –oinplano biribilekoa– eta Abizandan eraikitakoa –oinplano angeluzenekoa. ===== Loarreko Gaztelua ===== Mul­tzo horren an­tzinako muina eta eraikin mul­tzo zoragarria duen Loarreko gaztelua da nabarmen­tzen da, batez ere. Hasierako muin ho­ri, zenbait idazlek lehen erromaniko lonbardiartzat ezagu­tzen eta deskriba­tzen dutenak, badu oraindik hesituriko ingurune batean, hainbat dorre eta habearte angeluzuzenekoa, kanoi-ganga eta oskol estalkia duen absideko kapera bat; guztia gainera xumetasun harrigarrienean. == Asturiar-leondar artearen eragina == Bistakoa den bezala, bai estiloz eta bai arte formulazioz, besteetatik guztiz bereizitako geografia esparruak marrazten uzten ez duen eraginen interpretazio bat onartuz, ongi etorriko da zenbait lan gogora ekar­tzea, Espainia iparraldeko kristau erresumetako eragina nabarmena igartzen zaienak, alegia. Nafarroako Museoan daude jasorik X. mendea baino berriagoak ez diren an­tzinako eraikun­tzetatik askaturiko zenbait pieza, hala nola: * ezaugarri bisigotikoak dituen kapitel bat; * Unxeko San Martin inguruetan aur­kituriko beste bat, sokaduraz eta kontrajarritako triangelu sailengatik asturiar aldekoekin zerikusia duena; * bataiarri bat, landare-irudi geometriak kopan grabaturik eta sokadurak eta zutabeak oinarrian dituena; bere egitura la­tzagatik, bisigodoen eredua hartu zuen herriko norbaiten eskua agertzen da. === Garaiak === Zuzen zuzeneko hispaniar eraginen ikuspuntu honetatik, Orba ibarrera eginiko bisita suspergarriagoa gerta­tzen da Ira­txetako hazitegia edo garaia begizta­tzen bada; haren aurrean arte asturiarraren oroimena baztertu ezinez­koa izanik ere. Hispaniako Iparraldean garaien ohitura, IX. eta X. mendeetako dokumentu ugariz jan­tzirik dago. Gero, mende luzeetan zehar iraun zuen ohitura da hau, eta beronen aleak arte historialariari baino gehiago axola zaiz­kio etnologoari.<ref>Nafarroako Aezkoan antzinako ohitura izan da garaiena. Garaiei buruzko berri grafiko eta bibliografiko gehiago nahi izanez gero, ikusi Nafarroako garaia. San Telmo Museoa. (Donostia, 1995).</ref> Ira­txetako eraikina neurriz txikia da: angeluzuzeneko oinplanoa eta bi solairu ditu. Behe­ko solairua, saihets luzekoa delako erdi-puntuko hiru ar­kuren gainean etzaten da eta bere alde mo­tzak biren gainean, alde banatan erdiko harroin bat utziaz. Goiko solairuak lehen, hazitegietan berez­koak diren ate eta zubia egurrez­koak ziren, karraskariak igo ez zitezen; baditu kanpoaldera moz­keta erregularrez­ko hiru gezi‑leihoren zuloak; bi, alde mo­tzetako hormapikotan eta hirugarrena atearen ez­kerraldean. Zorua berriz, Iñiguezen ustez, egur gainean harlosaz egina izan ohi zen. Ira­txetan harriaren lanketa ona da gehienentzat harri­garriena; honek lagundu dio mende luzeetan ongi irauten. Er­tzak handi samarrak ditu; gainerako estekadurak harlanduetarako joera du, dezente dira harri angeludunak, handiagoaren itxura emateko er­tzetara finkatuak. Erdi-puntuko ar­kuak abia­tzen direneko oinarriak, oz­kadurarik gabeko oinarri baten gainean koka­tzen dira, eta kanpoalderako ilara mehe batez buka­tzen dira: “dena Asturiasko Valdedios herriko hormapikoen an­tzekoa guztiz –X. mendeko az­ken aldekoa– eta asturiar arteak eraginiko mozarabiarren elizen an­tzeko... Ar­kuek ez dute gil­tzarririk eta estekadura guztia, kareharriz finkatua bada ere, hezurrez­ko juntura finez prestatua dago”.<ref>IÑIGUEZ ALMECH, A.M N. I, 171-172. or.</ref> Garaia horrek duen zahar itxurak ez du eragozten oso geroagoko dataz pen­tsa­tzea, “asturiar” delakoren biziraupenez­ko beste bat denik. Eparozko Garaia. An­tzinako garaiez hitz egitean, ezin utziko dugu oroimenera ekarri gabe, halaber, harriz egina den Eparozkoa. Zurezko ateburuaren gainean eraikia dagoena eta asturiarren zenbait ezaugarri izan arren, ziur asko Ira­txetakoa baino berriagoa. === Villatuertako San Migelen aztarnak === Historialariaren­tzat garran­tzi berezikoak dira Lizarrako lurretan den Villatuertako San Migelen monasterioko aztarnak, gaur egun oinplano irregularreko ermita txiki bat besterik ez da gera­tzen, X. mendeko jatorriz­ko hormak galduak baititu. Barruan itsa­tsitako idulkiak gera­tzen dira, horman sarturiko uztaiez eu­tsitako harri zilindriko luzeak dira, hau da, kanoi‑ganga erorien fajoiak zutitzen zituztenak. Honi, bere deformazioetan, hondora joaniko jatorriz­ko sabaiaren bul­tzada eta prerromaniko garaietan mailuz soilik landutako hormetako harlanduak nabari zaiz­kio.<ref>Ibid.,115. or.</ref> Data hau, hain zuzen, oroitarri baten ida­tziak baiezta­tzen du, Antso erregearen eta Blasco go­tzainaren izenak gogoraraziz, zenbait aldiekin bat datozen eta horren ondorioz data desberdinak izan deza­keenak dira. XI. mende aldera zuzen­tzen gintuzten T. Biurrun eta J. Gudiolen iri­tzien aur­ka, Iruñeko P. Germanen iker­keta baten ondorioek irabazten dutela dirudi eta Antso Gar­tzes II.aren errege­tza aldira bidal­tzen gaitu, X. mendeko az­ken herenera (971‑978).<ref>P. GERMAN DE PAMPLONA, “La fecha de construcción de San Miguel de Villatuerta y las derivaciones de su nueva cronología”. P.V. 15, 1954, 222-235. or.</ref> Nafarroako Museoan gelditu dira Villatuerta monasterioko zenbait harri, prerromaniko jatorri garbiko erliebe figuratibo landuak dituztela-eta. Bidez­koa dela dio Jacques Fontainek, X. mende honen az­kenaldira, “plastika asturiarraren oso pareko eskultura trinko eta la­tzeko motaren bat azal­tzea... beren grafismoagatik hain dotoreak diren Kataluniako prerromaniko edo protorromanikoaren lehen ahalegin haiekin baino indar handiagoz”.<ref>El Mozárabe Ed. Encuentros (Madril, 1984) 267. or.</ref> Az­pimarra di­tzagun erlieberik interesgarrienak: * Hauetako batean mutur zorro­tzeko mitra daraman go­tzain bat igar daiteke; zaldi gainean doa, eskuineko eskuan ar­tzain makila daramala eta ez­kerrez zaldiari eusten diola sermoia egiteko jarreran. * Beste batean berriz, aldare txiki baten aurrean mezaren ospakizuna interpretatu daiteke, meza-emaileak ez­kerreko besotik zin­tzilika manipulo bat daramala, eta beste aldean bi irudi, hauetako batek an­tza denez, prozesioetako guru­tze bat daramala; dena soil eta zakar­ki landua da eta mendeetako ekai­tzek urraturiko hareharria. * Hirugarren eszen bat, bi harriren erliebeak erabiliz osatzen da, ondorioa guru­tzil­tzaturiko Kristo bat da hegalak dituen San Migelen irudi baten gainean. == Bizkaiko eta Gipuzkoako Prerromanikoa == Lurrari loturiko bizimoduaz eta Euskal Herriko kultur atzerapenaz lehenago esan genuena aurrean daukagula, ez da bada uste izatekoa, kostaldeko bi probin­tzia hauetan arte prerromaniko gogoangarriren bat aur­kitu dezakegunik. Aspaldiko garai hartako eskulangile euskaldunaren gaitasuna indar­tsu azal zitekeen zurez­ko eraikinei buruz ez dakigu ezer, izan ere, eskualde horretan jarduera mota hau oso bizia izango baitzen bertako zuhaiztiak ikusita. Euskal Herriko historialari guztiek onar­tzen duten gertakaria da gure aroko lehen milurtekoan bertako biztanleriaren “nekazari bilakaera”. Eta milagarren urtea izan da giro-berri­tze honen mugarria. Henri Focillon, fran­tses historialariak data honi eskainitako Milagarren urtea izeneko liburu batean, ez du zalan­tzaren izpirik aurreko aldia “zuraren zibilizazioa” gisa izenda­tzerakoan. Data goren horren ondoren badirudi Europa osoan sartaldeko gizona hirira itzul­tzear eta harriz­ko eraikinetara abia­tzear dagoela. === Biz­kaia === Hortaz, Biz­kaiko oroitarrien eraikinei dagokionez, Arrigorriagan Abrisketako San Pedrorenakken­tzen bazaiz­kio, eraikin oso xumeen hondarrak besterik ez dira gorde, eta ez X. eta XI. mendeak baino lehenagokoak. Izan ere, harri osoko leihoak dira, oso lanketa la­tzekoak, oso teknika zakarrez eginak daude eta estetikoki berriz ez dute ia ezeren garran­tzirik, eraikun­tzako eraikinetan sartuta edo ondorengo berreraikun­tzetan daude gaur egun. ==== Abrisketako San Pedro ==== Hala ere, gure ustez Abrisketako San Pedro eliza­txoak arreta berezia merezi du. Zaharberritu eta gur­tzara itzul­tzeko prestaturiko ermitak absideko leiho bi­txi bat dauka: jakar takatekoz mar­katuriko zoruen arteko irtengune baten az­pian, argi-begia ar­kibolta moduan koska ba­tzuez ingura­tzen da, eta alde banatan bi guru­tze ebaki ager­tzen zaizkio, motz samarrak eta itxura guztien arabera bisigotikoak. Bada horman sarturiko beste harlandu bat ere, sigi‑sagako zerrenda batean uztaiturik guru­tze bat eta handik zin­tzilika alfa eta omega ikurrak. Sarrerako janban gure­tze bisigotiko bat azal­tzen da biribil batean sartuta. Eraikinaren hegoaldeko apaingarrietan, ate itsu baten esturan erliebe figuratiboak dituen bi ukondo ikusten dira; bietatik hobekien irakur daitekeenak koito sexual itxuraz­ko jarreran dagoen bikote bat erakusten du. Eraikin erromaniko hauen hormetan sarturiko harlandu hauen lehen begiradan gogora etor­tzen dena da, gai bisigotiko hauek mimetismoz landuak izan zirela bertan, XII. mende bete betean.<ref>Abrisketako San Pedrori buruz, ikusi J. A. BARRIO, La Arquitectura Vizcaina. (Bilbo, 1979); A.AZKARETE- OLAUN, “Elementos de arqueologia cristiana en al Vizcaya altomedieval”. Cuadernos de Sección-eko E.V. “Prehistoria-Arqueología”, 2, 7-135. or.; I. GARCIA CAMINO eta beste, “La arquitectura románica vizcaína”. Kobie-n. Arte Ederrak 4, 1987, 7-37. or.</ref> Hala ere, duela gutxi zaharberritu zen ermitaren eraikun­tzan berrerabilitako an­tzinako hainbat hilarri puska azal­tzeak, guztiz bisigotikoa zen eliza baten osagaiaz baliatuta eginikoa izatea litekeena dela pentsatzen da berriro. Nolanahi ere, ukaezina da prerromanikoa dela.<ref>J.R. VALVERDE, Abrisketako San Pedro, Arrigorriaga. Caja de Ahorros de Vizcaya, d/g.; S. RODRIGUEZ COLMENERO eta M Covadonga CARRERO, “Epigrafia Vizcaína”. Kobie-n 11. znb., Bilbo, 1981.</ref> ==== Aztarna prerromanikoen ezaugarriak ==== Biz­kaiko Goiz Erdi Aroko ar­kitekturaren beste aztarnei dagokienez, Arrigorriagako eliza­txoak dituenak baino zatituagoak direlarik, denak harri landuz eginiko leihoak besterik ez dira, gaur egun desagertuak dauden eraikinetako erlikiak. Biz­kaiko lurraldean 16 kasu izan dira aztertuak sistematikoki.<ref>I. GARCIA CAMINO, J.M GONZALEZ CEMBELLIN, A. SANTANA EZQUERRA, “La Arquitectura prerrománica vizcaína”. Kobie, 4ean, 1987, 7-37. or.</ref> Kontutan har­tzekoa da beroietan erabil­tzen den harria beti hareharria dela. Ha­rri bakarretan eta prisma egiturakoetan landuak izaten dira beti leiho-begiak, altueraz metro erdikoak dira gu­txi gorabehera, erregular­ki landuak nahiz eta, gaur egun eguraldiaz higatuak ikusten baditugu ere. ;Ajimezak: Oso argi gu­txi sar­tzeko moduko tarteak ireki­tzen dira bertan. Delako tarte horien erdiko arda­tzean, bada ia beti, ajimez ala mainelen bat, egituran inolako funtziorik ez duena, zutabe txiki moduan jarririk, apaingarri izateko. Horrelakoak dira, Muxikan Gorozikako Urrielduko San Migelen, Mar­kina‑Xemeingo Artako San Pedro elizakoak, Gueñesko Bermejilloko San Loren­tzon eta Arbazegi‑Gerrikaizko Gerrikako Santa Luzian. ;Erdi-puntuko ar­kudunak: Argi‑begiaren goialdea erdi-puntuko ar­kuan buka­tzen da ba­tzuetan; Mendatan Lamikiz­ko San Juan eta San Loren­tzon adibidez. Ez da ahaztu behar erdi-puntuko ar­kuan buka­tzen duten tarte bikoi­tzak Penin­tsulan zehar tradizio handia dutela, bisigodoen aldietaraino iri­tsi daitekeena gainera. Baina, hemen, asturiar eta mozarabiarren gertutasun geografiko eta kronologikoaren emai­tza ikusi behar da, batez ere. ;Begidunak: Hu­tsarteetan irekitako argien gainean sarritan aur­kitu ohi dira bi begi –hu­tsartearen tarte bakoitzeko bana–, Amazako San Martinen, Iurretan, eta Zarandoasko San Salbatoren, Larrabetzun, ferra-ar­kuaren atrofiaz gauzatu balira bezala hartu behar­ko liratekeenak, pixkanaka itxiz joan ziren eta, az­kenean, bakanduta, begi bihur­­tzeraino. ;Zir­kuluerdi-formako ar­kudunak: Badira, hala ere, kasu pare bat, Goiuriko Santa Marian hareharriz­ko harlandu bat, alde bakoi­tzean 45 cm neur­tzen duena, eta Busturiako San Kristobalen begi‑zulorik ez dago, zir­kuluerdi-formako ar­kua baizik, ar­ku mozarabiar klasikoarekin elkar­tzen dela dirudiena. ==== Guru­tze egiturako leihoak ==== Diseinu mota honen bereizgarritasun bat guru­tze egiturako leihoak dira, Barañanoko San Antonio eta Argiñanoko San Adrianen, biak dira Zeberiokoak: bloke karratu baten gainean, zir­kulu bat marrazten da eta bertan beso sendoko guru­tze bat sar­tzen da. Leiho hauen neurri txikiak eta teknikaren laztasunak argi erakusten du egitura oso soiletan jar­tzen zirela eta barrualdeko lekua jende talde handiak sar­tzeko eta liturgia ospakizun konplexuetarako desegokiak zirela. ==== Laburbilduz ==== Laburpen modura esan dezagun, aztarna hauei dagokien ar­kitekturak ez zuela eska­tzen bere eraikun­tzetan ez irudimen handirik, ez arte sen­tsibilitate berezirik, ezta garapen apartekorik ere eraikin- eta hargin-abilezian. Estilistikoki ere, asturiar‑leondar prerromaniko ereduen eraginik ere ez zen izango. Bizkaiko lurraldeetan ikusten diren hu­tsarte bikoi­tzek gogora ekar­tzen diz­kiguten arren galiarren eta asturiarren aleak, eta kantabriar hegalean aur­kituriko ale guztietan hainbat berdintasun adierazten bada ere, ez da egokia egituraz eta kronologiaz delako eredu horiekin identifika­tzea. Biz­kaiko kristautasunaren ar­kitekturako eredu horiek sistematikoki aztertu dituztenek diote “XI. mendearen erdialdeko urteak direla egokienak, hu­tsarte horien taila egin zeneko garaia koka­tzeko” eta hala hartu behar direla. Hargin-lanean eta ageriko hastapen maila zela-eta, arte herrikoiaren agerpen modura hartu behar dira, kalitate tekniko txikia baitute, “zeren eta horien inguruko hurbilekoenak aipa­tzearren, Donemiliagako Kukula, Eskaladako San Migel edo Lebeñako Santa Maria monasterioetako ar­ku landuagoak ez zituzten ezagutzen ala ez zituzten imitatu nahi”.<ref>I. GARCIA CAMINO eta beste, O, c., 20. or.</ref> ==== Kristautasunaren lekukoak ==== Erdi Aroko euskal ar­kitekturaren aztarna hauek eta bereziki Abrisketako San Pedrorenak eta egun Durangaldeko Argiñetan bilduriko hilobiek –bibliografia ugaria duten hogeiren bat, gu­txi gorabehera– ez die bul­tzadarik eragiten arte historialariei. Beren geografia kokapena eta Goiz Erdi Aroko eliza eta hilerri aztarnak aur­kitu diren lekuetako miaketen ondorioekin alderatuz gero –Garaiko Momoitioko San Juanen eta Zenarruza kolegio‑eliza, adibidez– eta X. eta XI. mendeetan Biz­kaiko an­tzinako abade-e­txeei emaniko “monasterioei” buruz­ko agirien argitan begiratuz –Mungia, Abadiño eta Zenarruza‑Bolibar–, XI. mendean jada, euskal mendietan kristau fedearen eta jardueraren hedapen handia froga­tzeko garran­tzi handiko emai­tza ditugu. Bestalde, Biz­kaian halako elizen kokapen-trinkotasun desberdina ikusita –gu­txi sartaldean eta ugaria beste alderdietan: Ibaizabalgo goiko sakanean 14 eliza, Oiz­ko iparraldeko hegaletan 7 eliza, Gernikako itsasadarraren ez­kerreko er­tzean 13 eliza–, arrazoi ekonomikoak jar­tzen dira agerian<ref>Monasterio eta dekania izenpean ez zen soilik erlijiosoen eraikin bat aipatzen, baita ondasun material multzoa ere, eta haien erabilerako ziren elizaren zaintza eta jabearen ondasunak.</ref>. “Ahalbide ekonomiko hauek izan ziren, zalan­tzarik gabe, erbesteko monasterio indar­tsuen begirada erakarri zutenak, hala nola: Naiarako Santa Maria, Peñako San Juan, Oñako San Salbatore, eta fun­tsean Donemiliaga Kukulakoa, beren eragina Kantabria aldera zabaldu nahiez”.<ref>I. GARCIA CAMINO eta beste, O.c., 26. or.</ref> === Gipuz­koa === ==== Astigarribiako San Andres ==== Biz­kaitik Gipuz­koara igaro­tzen bagara, eta jada aipatua dugun Irungo Santa Elena elizako hilerria alde batera uzten badugu, lur gainekoetan aur­ki­tzen dugun garran­tziz­ko bakarra Mutrikuko udalerrian dagoen Astigarribiako San Andres eliza da, XI. mendeko agirietan haren lau aipamen ere aur­ki baitaitezke Donemiliaga Kukulako larrukian. Ez da sobera gogora­tzea Donejakuerako alboko adar bat igaro­tzen zela Astigarribiatik. Eliza bikoitz batez ari ga­tzaiz­kizue, bikoi­tza diogu, barrunbe sagaratu bat, beste handiago batez inguratua dagoelako, biak ere estalgarri bat berak estal­tzen dituela. Kanpoaldean, ia karratua den angeluzuzen baten egitura du, 21,5 m luzeran eta 18 m zabalean. Bi isurialdeko teilatuak estal­tzen du eta hormapikoan 10,5 m-ko garaiera harrapa­tzen du. Hortik goragokoan, kanpandorre baten gorputz karratu bat besterik ez da agertzen, eta sartaldeko sarreraren saihe­tsean 4 m-ko ataria eran­tsi zi­tzaion, teilatupe soil batez estalia. Kanpoaldeko barrunbea harri‑hormaz egina, 90 cm-ko lodiera duen hormaz osa­tzen da, gezi‑leiho moduko leihoak txaranbelduak ditu. Kanpoko horma horien prestaketak adierazten duenez, bi alditan eginikoak dira. San Andresen gauzarik esangura­tsuena zalan­tzarik gabe, barrunbe honek oinplano angeluzuzeneko beste bat bere baitan izatea da. Luzaran 16,70 m ditu eta 10,20 zabaleran, hormak berriz 70 cm-koak dira. Horma honen eta kanpoko eraikinaren artean “igarobide” moduko bat egiten du. Hemen axola zaiguna ez da kanpoaldeko barrunbea, XIII. mendean eraikia izango zena, zalan­tzarik gabe hasierako eliza den barrukoa baizik. Barruko eliza honek lau ate ditu: bata, sartaldetik elizara sar­tzekoa; bi hegoaldetik “igarobidera” ireki­tzen direnak, han­txe bi toki estu sortuz, bataio-kapera eta sakristia; eta laugarrena iparraldean dagoena, kanpoaldeko barrunbera sar­tzeko eta korura joatekoa. Barruko eliza honen indusketak azaldu zuen ixteko hormaren oinarria, kanpoaldeko barrunbea bere sarrerako ate nagusia eta guzti eraiki zenean desagertuko zena. Zenbait hilarriren giza i­txurako zuloak azaldu zituen indusketak zorupetik, lehendabiziko presbiterioak eraku­tsi zuen bazuela hiru mailatako zutoin al­txagarri bat ere, eta haren gainean an­tzina prisma tankerako aldarea izango zen. Hiru habeartekoa izango zen barruko esparrua, erdialdekoari baino ez zegokion burugain batekin eta barneko ate batez bereizia, agian. Absideko leihoak. Absideko hormatala zuzena da, errekarri gizenez egina; bere erdian bata bestearen atzetik ardatz bertikal bera jarraikiz, bi leiho izugarri bi­txiak ireki­tzen dira, hargin teknikaz hareharri finean landuak biak. Goikoa txaranbendua da. Behekoa da deigarriena: ferra‑ar­ku zeharo itxi batez buka­tzen da, ar­kuak bere erradioaren lautik hiru gaindi­tzen duelako. Bi neurrien kontrastea ere oso bi­txia da: garaieran 1,42 m eta zabaleran 9 cm. Leiho hau inguru guztian –kanpoaldeko nahiz barrualdeko esparruan– koska hirukoi­tz bat osa­tzen duen moz­keta karratuko zenbait ar­kiboltez inguraturik dago. Beraz, hu­tsarte honen zirriztura hobeto kabi­tzen da bisigotikoan baino mozarabiarrean. Ondorio hau atera zuen 1969 eta 70ean<ref>I. BARANDIARAN, “Excavaciones en la Iglesia de San Andrés de Astigarribia (Mutriku, Gipuzkoan)”. Noticiario Arqueológico Hispano. 15, 1971. Ikusi, halaber, “Novedades sobre la Alta Edad Media en Guipuzcoa. Datos arqueológicos”. Estudios de la Edad Media de la Corona de Aragón-en. (Zaragoza, 1987), 549-580. or.</ref> indusketak zuzendu zituen ar­keologoa: Astigarribiako “monasterioaren” lehen eraikun­tza 1025 eta 1075. urte artean kokatu behar zela; Donemiliagako larrukiko dokumentuak aipamen egiten duen 1108ko elizaren sagara­tzean –Donemiliaga Kukulako abadearen aginduz, Bernardo de Lapurdum go­tzainak buruturikoan– lehenengo barrunbearen burualdea zabaldu egin zutela eta aldare berriaren sagara­tzeari buruz­koa izango da. == Ikonografia Prerromanikoa == Ikonografia prerromanikoaren orririk distira­tsuenak dira IX. mendetik XI.era gorde diren miniaturak. Izan zen, liturgiako arte figuratiboko gai solidoetan baino ia ezin egin izan dio aurre gizonen ondasun-goseari eta sun­tsiketari. Gure eskualdeari dagokionez, lehen aipatua dugun Villatuertako San Migelen monasterioko erliebeaz aparte, aipamen berezia merezi du hemen mende horietan izan ziren marfil-lantegietatik gureganaino iri­tsi den pixka horrek, zalan­tzarik gabe. === Marfilak === Musulmanen<ref>S. SILVA Y BERASTEGI, Iconografía del siglo X en el Reino de Pamplona-Najera. (Iruñea, 1984) 59-90. or.</ref> marfilgin­tzako eragin zuzena ikusi nahi izan den Donemiliaga Kukulako marfil-lantegitik irtendakoa izango zen hiru zati besterik –bi Louvren eta hirugarrena Madrileko Ar­keologia Museoan– jaso ez diren prozesioetako guru­tzea, apaingarritako gai figuratiboak, zuztarrak eta animalia buruak besterik ager­tzen ez dituena, egitura estilistikoaren osagai hauek dituen lantegi emilianenseko guru­tze honek behar­tzen gaitu Oviedoko Anjelesetako asturiar guru­tzeen parean jar­tzera. Aldareko aldare‑harri bat eder­tzen duten eta orain erromaniko aldiko aldare higikor baten barruan txertaturik aur­ki­tzen diren marfilez­ko zerrenda ba­tzuk lantegi emilianense berekoak izango dira. Marfilez­ko bi zerrenda dira, zabalean 18 eta 22 mm dutenak, ataurike lanak eta alegia-bildumako irudiak, benetakoak eta fantasiaz­koak, ager­tzen dituztenak. Eman zaien data 984koa da. === Miniaturak === Hala ere, ez dago zalan­tzarik, Iparraldeko Hispania kristauaren estetikako sormenez­ko erakuslerik ospe­tsuenak “mende ilunetan” kodizeen ilustra­zioko artelanetan agertu direla eta historialariak horiei eskaini behar­ko die bere arretarik handiena. Nabaria da, kasu askotan miniaturak edergarritarako jarriak izaten direla, baina sarriagotan ematen den kontua da ida­tzizkoaren iruz­kin eta irudi bisual izan nahi dutela. Era askotarikoak izan ohi dira hauek: Bibliako ataletakoak, Ebanjelioetakoak, irakas­penez­koak, Antifonetakoak, lege kanoniko nahiz zibil izaerakoak, Eli­z gurasoenak eta abar. Aipatu ditugun ilustrazio horien egileak elkarte berekoak ala beste monasterioetatik etorritako monjeak izan ohi ziren, bereziki eginkizun horretarako iaioak eta trebeak. Arte nafar‑euskaldun historiari dagokionez, eman dezagun ohar hau, egungo Nafarroatik datozen miniatura zaharrenak ez direla erromaniko aroa baino lehena­gokoak.<ref>S.SILVA Y BERASTEGI, La miniatura medieval navarra. (Iruñea, 1988).</ref> Eskuarteko gai honi buruz Goñi Gaztanbidek aitor­tzen du garai horretan, monje nafarren literatur jarduera oso urria izango zela, Europako beste abade­txeekin alderatuz gero, eta monasterio horietako bat ere “ez zela iri­tsi, XI. mendean kultur gune izatera”.<ref>J. GOÑI. GAZTANBIDE, Historia de los Obispos de Pamplona. (Iruñea, 1979) I, 244. or.</ref> Literatur eta kultur prozedura baten adierazgarri argi­tsu eta distira­tsuak Errioxako monasterioetan bilatu behar dira, XI. mendean, Albeldako San Martinen eta Donemiliaga Kukulan<ref>S. SILVA Y VERASTEGUI, Iconografía..., 405. or.; J. PEREZ DE URBEL, “La conquista de la Rioja”. Estudios dedicados a Menéndez Pidal-en. (Madril, 1950) I, 513. or.; J. GOMEZ GAZTANBIDE, O.c. I, 135. or.</ref>; hain zuzen ere, aldi berean, eman dezagun beste ohar hau ere: abaderik nagusiak nafar jatorrikoak ziren. Bi monasterio hauek, X. mendeko lehen herenean sortuak, Iruñeko erresumaren­tzat mende horren az­kenaldian behin betirako konkistatuak izan ziren eremuan aur­ki­tzen dira. San Eulogiok IX. mendean bisitaturiko monasterio nafarrez gainera, Errioxan badugu mende horretan gu­txienez beste dozena erdi baten berri ere;<ref>“Errioxan, X.mendean gutxienez hamaika monasterio loratu ziren: Logroñotik gertu dagoen Abeldako San Martin, Donemiliaga Kukula, Valvanerako Santa Maria, Laturtzeko San Prudencio, Viguerako San Kosme eta San Damián, Zirueñako San Andres, Naiaratik gertuko Santa Koloma, Naiarako Santa Agueda eta Nunilo eta Alodia Santak Naiarako ingurunetan”. (J.GAZTANBIDE, O.c., I, 125. or.; ikusi halaber, A.LINAJE, Los orígenes del monasterio benedictino en la Península Ibérica. (Leon, 1973), II. libk.</ref> baina, bi monasterio ospe­tsuenak Albeldako San Martin eta Donemiliaga Kukula izan ziren, hau da, Iruñeko erregeek berezien lagundu eta babestu zituztenak, eta beroien idazmahaietatik irten ziren kodizeen ilustrazioko lanik ugarienak eta artez­koenak. Nafartzat jotzea merezi dute. Lan horien pergaminorik jan­tzienak eta dotoreenak gaur egun Espainia, Europa eta Ameriketako ar­txibategi eta liburutegietan sakabanaturik aur­ki­tzen dira. === Kodizeak === Hemen aipa­tzea egokitzen zaizkigun lanek ikonografian arte balio argi bat azal­tzen dute. ==== Albelbako idazmahaia ==== Abeldako San Martinen idazmahaietatik datozenen artean, aipamena merezi dute bi kodizek: Gomesano eta Vigilano dira; biak ere beren egileen izenez ezagutzen dira.<ref>Albeldako monasterioa Antso Gartzes I.a eta bere emazte Todak sortu zuten 924. urtean; handik gutxira bazituen bertan 200 monje. (J. GOÑI GAZTANBIDE, O.c., I, 131. or.</ref> ==== Kukulako idazmahaia ==== Gaur egun arte jasoak izan diren kodize ilustratuen kopuru oraindik ere handiagoa Donemiliaga Kukulako idazmahaietatik irtendakoa da. Hauen artetik, dozenaren bat historiako agerraldiez eta per­tsonaien erretratuz ilustratuak daude; eta dozena horretan X. mendeko hainbat Dohatsu azal­tzen da. Gau egungo jabeak aipa­tzearekin batera has gaitezen kopurua ere konta­tzen, nolabait esateko, bi monasterioetako idazmahaietatik sorturiko marraz­kigin­tzako ondare horretatik gorde­tzen dena aipatuz: * Historiako Errege Akademiako Doatsua apain­tzen dute 49 miniaturek; *El Escorialeko Dohatsuak 53 miniatura ditu. * Liburutegi Nazionalekoei 27 gelditu zaiz­kie; * Vigilano Kodizeak 86 miniatura ditu. * Emilianense Kodizeak 65; horiez gain, badira garran­tzi txikiagoa duten beste kodizetan sartuak. ==== Dohatsuen garran­tzia ==== Guztien artean Dohatsuak az­pimarratu behar dira, ez Biblia kanonikoaren az­keneko liburuaren ilustrazioa izateak duen berez­ko garran­tziagatik soilik –Erdi Aroko kristau-jaiera eta kulturan hain esangura­tsua izan zena–, baita Emilianense Kodizeko hiru Dohatsuei egokitu zaielako ere X. mendeko data luketen zor­tzi edo bedera­tziren artean egotea. Horiek dira Liebanako Dohatsuak “Apokalipsiari buruz eginiko azalpenaren lehen marraz­ki tradizioa” guregana­tzen dutenak. Errioxatik bertatik irten zen Cirueña zatia ere, hau da, “orain arte ezagu­tzen den Dohatsu zati ilustratu zaharrena”.<ref>S. SILVA Y VERASTEGUI, Iconografía..., 486. or.</ref> Ezin ahaztuko dugu, Goiz Erdi Aroan gauzaturiko ilustraturiko eskuiz­kribu oparoenen artean aur­ki­tzen direla Dohatsuak, eta ez dago beraien parean, ez zenbatekoan eta ez beren marraz­kien kalitatean jarriko zaienik. Beraz, zerbaitek harritu bagaitu, ez da historialariak beren azter­ketan jarri duten arreta seta­tsuak, Erdi aroko gure arte jardueraz hitz egin eta ida­tzi duten euskal idazleek kontutan hartu ez izanak baizik. ==== Kodize Albeldarrak ==== Espainiar eta atzerritar ikerlariek hainbeste azterturiko Dohatsuei buruz aipamenak egiten hasi aurretik, esan dezagun zerbait Hispaniako Kanonigo Sailak ilustra­tzen dituen errioxar bi monasterioetako beste eskuiz­kribu horien arte balioaz, hain zuzen ere, S.Silva eta Berastegik sakonki aztertu ondoren ida­tzi duen bezala, delako Kanoniko sail horren ida­tzien ilustrazio sistematikoa azal­tzen duten bakarrak direlako duten balioaz. Gomesano Kodizea (gaur egun Parisko Liburutegi Nazionalean dena) San ildefonsoren de Virgi­nitate araudia bere baitan duena, Konpostela bidean zihoala, Albeldatik igaro­tze­an Puy‑en‑Ve­layko (927‑962) go­tzain Godes­cal­co­ren eskariz Gomez abadeak ilustratua izan zen. Vigilano kodizea. Garran­tziz­koagoa da Vigilano kodizea, egile nagusia izan zen Vigila monjearen izenez deitua eta bere az­ken orrian bere kide Sarracino eta ikasle Gar­tziaren ondoan argaz­kian azal­tzen dena. Zenbait kon­tzilio nazional nahiz berezietako aktak, Fuego Juzgo, mozarabiarren egutegia eta kronologia eta aritmetikako hainbat tratatu dituen kodize bat da. Miniatura asko ditu, ba­tzuk, orri osoa bete­tzen dutenak. Ilustrazioen edukiak, begiz aipatu nahi dituen ida­tzien gaiei dagoz­kienak dira eta horretan adituek, “Hispaniako Kanoniko Saileko” hiru agiri taldeetan zati­tzen dituzte: Irakurlearen eta kodizearen irudiak, kon­tzilioetako eszenen eta per­tsonaien irudiak eta pontifizearen dekretalaren irudiak. ===== Artistiko alderdia ===== Beren arte egiturari bagagoz­kio, Gomesano kodizearen apainketa soila da. Karolingio eragin garbiko guru­tzaduraz­ko inizialen apainketa besterik ez dute, Gaztelako monasterioetarako Florencio eta Magiok buruturiko miniaturatan ere berdin azal­tzen den eragina. Gomesano edo Godescalcoko soiltasunaren kontraste modura, Vigilano kodizea ikonografiaz neurriz kanpoko edertasunekoa da. Giza irudiaren argaz­kiaganako joaera nabaria du. Adibidez, 428. orrialdean, Antso Gartzes II.a Iruñeko erregea eta bere emazte Urraka eta Viguerako Ramiro “errege” ager­tzen dira. Hi­tzaurrean adierazten den bezala, argi dago kopia­tzaileak bere burua ezagu­tzera eman nahi zuela, “Iruñeko lurraldeko abade bezala Abelda monasterioan”. Argaz­kilari­tza irudigin­tzan, X. mendeko kodizeetan hain arrunt eta berariaz­koa den honetan mozarabiarren ohiko zan­tzu moten alderako joera baiezta daiteke artistarengan, sartaldekoagoak diren eta adibidez, Garonako<ref>J. DOMINGUEZ BORDONA, “Miniaturas...” A.H. XVIII an, (Madril 1962) 31. or.; J. CAMON AZNAR, “El arte de la miniatura española en el siglo XII”. Goya 8-an, 1964, 286. or; J. UILMAIN, “Interlace decoration and the influence of the Noeth on Mozarabic Illumination”. Art Bulletin 42-en, 1960, 215. or.</ref> Dohatsuarekin nolabaiteko ahaidetasuna iradoki­tzen duten beste ezaugarriekin jokatuz. Giza adieraz­penetan Vigilaren estiloa ezagu­tzea ez da zaila. Janz­keretako zenbait ohituraz gainera, miniaturagileak per­tsonaia guztiak arrauz­kara profil berdinez marrazten ditu.<ref>Arrauzkara profil hori “marra zuzen batez egina dago, eta kokotsa osatzeko okertu egiten da masail-hezurraren parean, bestaldeko belarriraino luzatuz, zeina beste masail hezur bat den, trazu zuzen batez bukatzen delarik. Begiak, betazalak, sudurra eta ahoak ere, trazu berdinak errepikatzen dituzte, etab.” (S. SILVA VERASTEGUI, Iconografía..., 48 .or.)</ref> ==== Kukulako Kodizeak ==== ===== Emilianense kodizeak ===== Donemiliaga Kukulatik dator Vigilanoaren kopia baten an­tza duen kodize bat. Emilianense deri­tzo, 992. urtean jarria du data eta bere albeldiar ereduaren an­tzera, Iruñeako eta Viguerako Erregeen irudiak ager­tzen ditu, az­pian duten idaz­kunagatik eta ondorengo argibideengatik ezagutarazten dituelarik: ''In tempore horum regum atque regine perfectum est opus libri huius discurrente era TXXX.'' Erregeen argaz­kien az­pian, liburuaren egileen izenak irakur­tzen dira: ''Belasco scriba, Sisebutus episcopus, Sisebutus notarius''. Kodize honek, bere eredua den albeldarrarekiko zenbait aukera eskain­tzen ditu. Beste edozer baino lehen, ikonografiaz argitu zitekeela pen­tsatu gabe eginiko ida­tzi bat delako, berez­ko marraz­ki leku baten erre­feren­tziarik gabeko bazterretan marrazten direlako miniaturak. Bigarren taldeko ida­tziei buruz –Kon­tzilioenak– gaiez, ilustrazioen hautaketekin ez dator bat, eta hirugarren taldeari buruz, Emilianenseak Dekretalesetako ilustrazio guztiak, hala nola Aita Santuen argaz­kiak, (albeldarrak bezala) alde batera uzten ditu eta era guztietako ikono gaiez oso apainduriko hiz­ki inizialak besterik ez du marrazten. Albeldarrean falta ez den idazle‑miniaturistaren irudikapena ere alde batera uzten du. Laburtuz, Emilianenseko marraz­kilariak Vigilano eredua hartu dutela ikusten da, baina baita beste ereduetako iturrietatik edatea ere onartuz. === Dohatsuak === ==== Liebanako Dohatsua ==== Goiz Erdi Aroko aldi honetako miniaturen artearen barruan, eta Euskal Herrian artearen historia egitea denez gaia, ez dago zalan­tzarik, Errioxa aldetik datorren Dohatsuen taldean jarri behar duguela gure ardura. Jakina denez, Liebanako Dohatsua (798) San martin monasterioko monjea –egungo Toribio Santua– Liebanakoa, Alfon­tso II.a Garbiaren abade kon­tseilaria, adopzianista heresiaren garai­tzaile su­tsua izan zen, –hau arrianismoaren oroipen baten an­tzekoa zen– VIII. mendearen az­ken aldera, kristau askok musulmanekin nahastuta bizi behar izan zuten garai hartan; Toledoko Elipando eta Urgelleko Felix go­tzainek babestua izan zen. ===== Idaz­kia ===== Dohatsuaren liburu nagusia, 776.ean hamabi liburutan Apokalipsiari buruz eginiko azalpen bat izan zen ida­tzia, aurretik sarrera, hi­tzaurre eta guzti emana. Liburu hauetako bakoi­tzean lehendabizi Bibliako idaz­ki bat aipa­tzen da (Istoria) labur­kiro, jarraian gertaeraren azalpen luze bat (Explanatio) Eliz Gu­raso eta elizgizon zenbaiten idaz­kiekin. =====Miniaturak ===== Idaz­ki hauek miniaturaz ilustraturik daude –agian Dohatsu monjearen bere jatorriz­ko lehen lanetik bertatik; eta beharbada gertakari hau sartu egin behar da, lan honek zabalkundean izan zuen arrakasta bereziaren arrazoien artean. Ikuskarietan aberats zen aldi hartan “Zorionekoak ikusezina ikusten dutenak” idazten zuen Dohatsuak bere azalpenetan. ===== Kopiak ===== Dohatsuaren azalpen honen kopia ugari zabaldu zen IX. mendetik XIII. era. Idaz­le batek zioenaren arabera, begirunez­ko edozein monasteriok Dohatsu bat izan behar zuen bertan. Kodize horietako hogeita hamarren bat –oso zatituak eta deseginak ba­tzuek– gaur egunera arte jaso izan dira. Horietako hogeita bik badituzte miniaturak. Hainbat garaitakoak dira eta, ondorioz, denbora igaro ahala xehetasun estilistiko desberdinak hartuz joan zirenak. Kodize bakoi­tzak “ikuskariak” birsor­tzen ditu, idaz­kiaren lagungarri doazen miniaturetan. Liebanako Dohatsuaren Apokalipsiako Azalpenetik gorde­tzen ditugun lehen ale ilustratuak, X. mendean eginiko kopiak dira eta Leon, Gaztela eta Errioxako idazmahaikoak dira. ===== Idaz­karia ===== Gogoan har dezagun, orokorrean, idaz­kia egin zuen idaz­karia ez zela miniatura marraztu zuen monjea bera. Wilheim Neuss, eta beronen atzetik beste iker­tzaile ba­tzuk, zuhaitz genealogikoa egiten saiatu dira idaz­kiaren nahiz ilustrazioen azter­keta batetik abiatuta. Idaz­kian erabilitako idaz­kera fun­tsez­koa da azter­keta egiterakoan. Hara bada: 17 kopia­tzailek, beren idaz­kiak idaz­kera bisigotikoan ematen ditu; bostek, gotiko aldera doan karolingioan; bik, gotikoan, eta beste bik, humanistikan. Jakina, arte historia batean, hemen axola zaiz­kigunak miniaturak deituriko ilustrazioak dira. ===== Miniaturak ===== Dohatsuetako miniaturen egituraz­ko ezaugarriak dira berehalakoan ezagutarazten dituztenak. Historialariak bat datoz hauetako ia denak hispaniar jatorrikoak direla pen­tsa­tzean eta, zeha­tzago berriz, mozarabiarrak. Lasarteko Ainaudek estilo horretan bisigodoen hispaniar ereduen segida ikusten du.<ref>J. AINAUD DE LASARTE, “Giza irudia Dohatsuetako ikonografiaren adierazpidean”. Actas del Simposio para el estudio de los códices del “Comentario al Apocalipsis” de Dohatsu de Liébana. (Madril, 1978) 19-23. or.</ref> Mozarabiarren eskuiz­kribu guztietan bezala, marraz­kia anatomikoki ez da zuzena, marraz­kilariari ez bai­tzaio gorpu­tzaren errealitate materiala axola espirituaren adieraz­pena baizik; espresionismoari indarra emateko begi irten handi ba­tzuk jar­tzen zaiz­kio. Kontaketako pasadizoa ere ez da hain garran­tziz­koa –askotan eszena argi­tzeko, historiak eta per­tsonaiak ezagutarazteko izenak jar­tzen zaiz­kio gainean–, ez behintzat, handitasuna eta misterioa adi­tzera ematea hadina. Margoak, lehen mailakoak eta biziak dira –gorria, horia, urdina, purpura, ubela...– akuarelari nahasiriko ore gizen eta trinkoarekin. Eta sarritan irudiak benetako leku baten adieraz­piderik gabe koka­tzen ziren, ez­ker nahiz eskuineko hainbat zerrenda margotuen gainean. Teknika izugarri aurreratu zen X. mendea igaro ondoren, eta Dohatsuen akuarela distira­tsuago eta biziago egin zen eransgarri berriak erabiliz –arrau­tza, eztia edo goma.<ref>Galdera asko oraindik ere argitu gabe daude edo zenbait ikertzaileen aldetik onarpen orokor bat lortu gabe bederen: Bere lanaren bertsio bat bakarra egin al zuen Dohatsuak ala 776. urtean lehenengoa egin ondoren, hainbat alditan birmoldatu al zuen 784. eta 786.ean? Lehenengo argitalpena edo lehenengoetakoak, irudiztatuak al ziren jada? Lehen jatorrizko hura egun jasotako zeinek adierazten du hobekien?, eta abar.</ref> Az­pimarra­tzekoa da miniaturagin­tzan, pergaminoetan kopia­tzen diren liburu eta ida­tzien egileen argaz­ki adieraz­penak duen garran­tzia: Ebanjelariak, santuak, Eliz‑Gura­soak, eta abar. Kasu ba­tzuetan gainera, giza aurpegiak adieraztea garran­tzi gehiagokoa da beraien­tzat, ida­tziaren edukiak ikusteko egiturak adieraztea baino. Haatik, eskuiz­kribuetan, bizantiar, karolingio eta otoniar tradizioz­ko ohitura bati eran­tzuten dion egilearen adieraz­penak, X. mendeko hispaniar artean eskuiz­kribuaren egilea ez da ikusi ohi bere zereginetan okupaturik. Honekiko, Vigilano kodizea da salbuespen bakarra, zeren eta Vigilaren argaz­kia erakusten du lanmahaian eserita. Miniatura honen bi­txitasuna eta berritasuna honetan dago, alegia S. Silva Verastegik ohartarazi zuen bezala, miniaturistaren argaz­kia, idazlearen lekuan dagoela.<ref>Anscari M MUNDO, “Dohatsuaren kodizeei buruz”. Actas del Simposio... n,114. or.: “Berauei erantsi beharko litzaieke, gaztelar-errioxar garairik hobereneko idazketa batena den Montserraten zatia”.</ref> Denborarekin idazlearen eta miniaturistaren protagonismo hau areagotuz joango da, eta ondorengo kodizeetan amaieran ikusiko ditugu ba­tzuetan lana ongi bukatu izanaren eskain­tza eta eskerrak emanez. Hara bada, Espainiak gorde diren Dohatsu sail guztien artean ederrenetariko eta garran­tziz­koen hirurak Donemiliagako idazmahaitik irten ziren.<ref>S. SILVA VERASTEGUI, Iconografía..., 115. or.</ref> Gaur egun hauetako bi Madrilen jasoak dira eta hirugarrena El Escorialen. ==== Kukulatik irtendako Dohatsuen miniatuak ==== Madrilgo Liburutegi Nazionaleko Dohatsua (ms. Vit.14‑1, olim Hh.58) ez zaigu osorik iri­tsi. Baditu 144 orri eta 27 ilustrazio, baina ikusi egiten da orri ba­tzuk galdu zaiz­kiola, eta zenbait miniatura kendu. Eskuiz­kribua ere osatu gabe dago, hasiera eta bukaera falta bai­tzaiz­kio. Miniatura guztiak Apokalipsiaren ida­tziaren aipamena egiten dute eta Bibliako kontaketaren ondoren jarriak daude, “explanatioa” baino lehen, monje dohatsuak ida­tzi sagaratuari azalpen bezala eran­tsi ziz­kionak. Orokorrean, idazle-mutilak zutabe ida­tziaren tartean libre uzten dituen lekuak okupa­tzen dituzte, baina ba­tzuetan horietatik kanpora zabal­tzen dira. Pinturak bi estilotakoak dira: ba­tzuk mozarabiarretik zer­txobait badutenak dira, besteak erromanikoagoak. Denak Apokalipsiko idaz­kiak ilustra­tzen dituzte beti, eta ez dago bakar bat ere Dohatsuaren azalpena argi­tzen duenik. Historiako Akademiako Dohatsuak (co. Aemil. 33, F.199) 282 orri ditu eta gaur egun 49 miniatura gorde­tzen ditu. Orri osoko Oviedoko guru­tzearen ilustrazio batekin hasten da, garai hartako kodex azterketari dagokion gai ikonografikoa delarik, X. mendea. Horretan, zenbait ertilarik hainbat alditan esku hartu zutela baiezta­tzen da, zeren eta etenik gabe, mozarabiarren trazu garbiak azal­tzen dituzten irudiekin, hasieratik V. atalaren 14 zenbakiraino, idaz­ki apokaliptikoa ilustratuz 92. orrira arte gara­tzen den egitasmoa eten egiten da, eta beste XI. mende bukaera edo XII. mende hasierako artista edo talde batek ematen dio jarraipena. Hala ere, bi­txia da, ondorengo estilo horretako miniaturen artean, mozarabiarren estiloko beste zenbait miniatura tarteka­tzea; hain zuzen ere X. mende bukaera aldean Albino eta beste miniaturagileek buruturikoak, zeinaren gaiak pasarte apokalipsiko sakabanatuen VIII., XVI., XVIII. eta XX. atalei dagokienak diren.<ref>Ibid., 489. or. </ref> El Escorialgo Dohatsua (&. II.5; olim III. A. 4), bere 151 orri eta 52 miniaturekin, kodize emilianense jatorriko sail horretako ikonografiako egitarau osoena eskain­tzen digun eskuiz­kribua da. Bigarren liburuari hi­tzaurrea ilustra­tzen dioten bi miniaturez aparte, gainerako berrogeita hamarrak, ohikoa den bezala, Dohatsuetan daude txertatuak, Apokalipsiko gertakariaren “istoria” eta “explanatio” artean, egileak berari buruz eginikoak. Kodize hau osatu gabea iri­tsi zaigula kontutan hartuz gero, gerta­tzen dena da, esaterako, Apokalipsiko “historia” guztiak jaso dutela beren ilustrazioa. Gehienak idaz­keta zutabeari dagokion tartea baino handiagokoak ez direnak okupa­tzen dituztela. Kodizeen egileek marraz­kien argizta­tzeari eman zioten garran­tzia goiburu batetik atera­tzen da, honela dio: ''INCIPIT SEQUENTIS PICTURE STORIA''. Egileen­tzat “historiaren” balioa eta zen­tzua, pintura bati egoki­tzean balego bezala. ==== Nafarroako erreferentziak dituzten beste Dohatsu garrantzitsuak ==== ===== PLN‑ko Dohatsua ===== Zen­tzu honetan, Nafarroako monar­kiaren monasterioetan eta beronen eragina dutenetan aur­ki di­tzakegu jarrai­bide eta adibideak. Ezin utziko dugu aipatu gabe Parisko Liburutegi Nazionaleko Dohatsua (ms. n.a. lat. 1366), jatorriz Nafarroakoa dena, zeren eta, P. Moretek 1665.ean Iruñeko katedralean ikusi zuenarekin identifikatu behar da. Baina ez gara horretan geldituko, bere ida­tzi karolina‑gotika eta bere 60 miniaturak ondorengo garai batekoak baitirar baitira: XII. az­ken aldekoak. ===== Saint‑Severko Dohatsua===== Hala ere, gure begirada XI. mendekoa den arte bi­txi horren gainean pausatuko dugu, Parisko Liburutegi Nazionalean gorderik dena hau ere: Gaskoniako Saint Sever‑sur l´Adourrekoa (Bibl. ms. lat. 8878),. Saint‑Severko Dohatsua, Sourdiseko Chales d´Escoubleau Kardinalaren liburutegian XVII. mendean zehar egon zenak, 290 orri ditu, ohiko gainerako hi­tzaurre, sarrera eta guzti, eta Apokalipsiko istoriea, Danielen liburuari San Jeronimoren azalpena, San Ildefon­soren De virginitate Sanctae Mariae, Saint‑Severko monasterioaren agiriak eta hagiografiako ida­tzi bat. Apaindurik dagoen kodize honek dituen 102 miniaturek bihur­tzen dute ezagu­tzen diren Dohatsuen artean ederrenetarikoa. Eman behar zaion data XI. mendearen erdialdekoa da gu­txi gorabehera. Saint Sever‑sur l´Adourreko monasterioaren jatorria iluna bada ere, uste izaten da Gaskoniako Duke Gilermo Antso –bere jabegoko lurraldeetan monasterioen benetako birjaio­tzearen eragilea– eta Iruñeko erregeren<ref>L´Art religieux en france au XIIème. siècle. Paris 1920.</ref> arteko ahaidetasunak zirela eta, monasterioa lauz­pabost monje nafarrek osaturiko taldeak sortua izango zela.<ref>Kritika horien guztien azalpen luze bat ikus daiteke X. BARRAL I ALTER-en, “Repercusión de la ilustración de los “Dohatsus” en la iconografía del arte monumental románico”. Actas del simposio para el estudio...,n” (Madril, 1980) 33-54. or.</ref> Landatan, Aturriren er­tzetan kokaturiko abade-e­txe bat izan zen, Goiz Erdi Aroan go­tzainaren eskumenetik guztiz kanpo izan zena. Eskualde horren nahikoa kanpo aldean badago ere, beste monasterio beneditarrak kokatuz joan zirelarik, Saint‑Sever X. mendeko bigarren erdian leku espiritualik ahal­tsuena zen eta eskualdeko hiriburuaren funtzioa zeukan. Antso Gilermo kondeak, abade­-etxearen sor­tzailearen semeak, 1028. urtean leinu nobleko klunitar monje bat jarri zuen buru Montanerreko Gregorio (1028‑1072), Leskarre eta Akizeko go­tzaina ere izango zena. Monasterioaren aurrerakada eta arte ekimen handiei emaniko bul­tzada bere nortasun suharraren eraginez eman zirela dio P. D. Du Buisson historialariak. Besteak beste, ez zen goraipamen txikienetakoa izan Sain‑Severko Dohatsuaren lorpena. Gaskoien konde hau, Antso Abar­ka eta Gar­tzia San­txez –osaba bata eta lehengusua bestea– Iruñeko erregeen gortean izana zen. Honek, 992 eta 996. urtetan Errege agiriak sinatuak zituen Naiaran. Ez dirudi oso ausarta denik–ida­tzi zuen Lacarrak–, Espainian jada, Antso Gilermo eta bere iloba Antso Nagusiaren artean adiskidetasuna hasia zela pen­tsa­tzea eta hura izan zenik honako hau Gaskoniako lurraldeetara bideratu zuena.<ref>Dohatsuen zuhaitz genealogiko marraztu zuen Neussek, hiru adar edo familia oinarritzat hartuta: Henry Sanders-ek onartu zituen hiru familia hauek, baina hurrenez-hurreneko bertsioa bezala; Peter Klein-ek birzuzendu egin zituen hiru familia hauek, ondorengo bertsioetan ilustrazioen zenbatekoa gehituz joango zirenaren ideiatik abiatuz.</ref> Anaia Justo Pérez de Urbelek dioenez, baskoien jatorriko Agenais, Couserans eta Commingesko zenbait lurraldez jabe­tzeagatik Toulouse kondeekin honek izandako borroketan Antso Nagusiak lagundu zion Gaskoniako dukeari, eta lagun­tza honi esker Antso Gilermo, Nafarroako Antso Nagusi errege gaztearen menpeko bihurtu zela. Beste alde batetik, Gonzalo Mz. Pidalen ustez, Montaner abadea espainiarra zen eta mairuen aur­ka aritu zen borrokan Espainian. Gertakari hauek guztiek datuak pilarazten dituzte, delako paristar kodizearen nafar‑errioxar kidetasunari eusteko.<ref>Pirinioetako bi isurialdeetan agintzen zuten familia handien artean oso aspaldiko garaietatik izanak zituzten harremanak, nahiz eta beti ezin dugun nahi adinako zehaztasunez azaldu agirietan. Baskoniako Dukerrian orain agintzen zuen Gartzia Santxez haren ondorengoa zen, zeinaren alaba, Azibella, IX. mende azken aldean Aragoiko Galindo Aznar II.arekin ezkondu zen... Gaskoniako Dukerria Gartzia Santxezen eskutik bere seme Antso Gartzesenera eta honengandik bere seme Gilermo Antsorengana, Urrakarekin ezkondua zen, Iruñeko Antso Gartzes erregearen alaba bera eta Fernan Gonzalez Gaztelako kondearen alarguna (J. M LACARRA, Historia Política del reino de Navarra..., I, 199. or.).</ref> Hala ere, ez dira falta adituak, besteak beste, espainiarrak ez diren John Williams eta Meyer Schapiro, kopia­tzaileak erabilitako idaz­keran –karolinar hiz­ki txikia– eta beste arrazoietan oinarriturik zera diotenak, Saint‑Severko Dohatsua ez zela kanpotik ekarri, gaskoien abade-etxean bertan sortu baizik<ref>V. V., Saint-Sever. Millenaire de l´Abbaye. Colloque Intern., 25-27. or., 1985.go maiatza. CAHAG Argt. 1986, 37. or eta hur. eta 51. or. Ikusi halaber, P. du BUISSON, Historia monasterii S. Severi libri X.</ref>; baina, beste ba­tzuen­tzat, eskuiz­kribuaren egile nagusiaren izenak, Stephanus Garsia Placidus nafar jatorriko hotsa duenak pen­tsarazten du kodizea Espainian kopiatua izango zela Montanerreko Gregorioren aginduz.<ref>Ibid, 200. or. Hain zuzen ere, Iruñeko Erregea Saint Jean-d´Angély-ra iritsia zen, 1010. urtean San Joan Bataiatzailearen burua azaldu zela eta egin ziren ospatukizunetara.</ref> ===== Dohatsuari buruz­ko iker­ketak ===== Goiz Erdi Aroko miniaturetan aditu eta jakitunei Saint‑Severko Dohatsuak arreta berezi bat piztu die, gordeak diren Dohatsu bakoi­tzari buruz­ko monografiarik ia ez izatearen pena badute ere. Kodize honen sona hainbat arrazoiei zor zaie. Ezer baino lehen, Emile Mâlek bere bi miniaturetan fran­tses arte erromanikoaren bi erliebe sonaturen eredu inspira­tzailea ikusi zuelako;<ref>G. MENENDEZ PIDAL, “Mozarabiarrs y asturianos en la cultura de la Edad Media”. Boletín de la R. Acad. De la Historia-n. Madril 1954.go ekaina, 134. znb., 1377-221. or.; E. EFELS, “Saint Sever-sur Adour”. Saint- Sever sur L´Adour. Congres Archéologique Bordeaux-Bayone. 1939, 346. or.</ref> egia bada ere, Emile Mâle honen uler­pen honi ez zaiz­kiola esamesak eta zehaztu behar zorro­tzak falta izan, hainbat ikerlariren aldetik.<ref>J. WILLIAMS, “Le beatus de Saint Sever. Etat des questions”. Saint-Sever. Millennaire...n. Meyer Shafirok aho betez ukatzen du eskuidatzia hispaniar jatorrikoa denik, zeharo gaskoitzat dauka berak, eta, ez gainera mozarabiarrena, erromanikoa baizik. Estudios sobre el Románico. Alianza Argit. (Madril 1984), 363. or. </ref> Bestalde, Dohatsuetan hain aditu handia den Wilhelm Neuss‑ek burutapen hau bota zuen, gaur egun ezin defendatuzkoa, Saint‑Severko Dohatsuak jatorriz­ko kodizearen gertueneko ber­tsioa eskain­tzen duela eta beste guztien oinarrian dagoen ar­ketipo­tzat jo behar­ko li­tzatekeela, alegia.<ref>Zera suertatzen da, Saint-Severko eskuidatziaren azkenean, San Ildefonsoren De Virginitate-ren araudiaren kopia datorrela, Albelda monasterioko Gomesano eskuidatzian bezala. (J. DOMINGUEZ BORDONA, “Ex libris mozárabes”. A.E.A.A. maiatza-abuztua, 1935)</ref> Françoise Abrilek eskuida­tzi honi eskaini zion ikerlan monografikotik ondorio interesagarriak eta nahiko zeha­tzak atera daitez­ke, Goiz Erdi Aroko aldi haietako arte gaiak uki­tzen ditugunean ingura­tzen gaituen iluntasunarekin alderatuz. Ikerlan horretatik, hain zuzen ere, garbi atera­tzen da kodizearen lan osoan hainbat kopia­tzaile aritu zela lanean eta hiru miniaturagile bai gu­txienez; eskuiz­kribuaren 6. orrian margoturiko zutabe baten oinean ida­tzirik azal­tzen den Stephanus Garsia Placidus‑ek ematen digu miniaturagile nagusiaren izena, eskuiz­kribuaren osoko antolamenduaren arduraduna zena eta eskuida­tzi honen ezaugarria den batasun nabarmena lor­tzeko bere bi lagun­tzaileen lana gainbegiratu zuena.<ref>Fr. AVRIL, “Quelques considerations...”. Actas del Simposio para el estudio...1980, I, 261-272. or.</ref> Stephanus Garcia Placidus‑engan ikusgarriz­ko adimena, irudimena eta ausardia dituen margolari trebe bat ikusi behar da. Hasieratik bertatik, Dohatsuko ilustrazioak istoriae‑en hi­tzez hi­tze­ko irudiz­ko itzulpen modura sor­tu ziren. Esteban Garciak ikonografia tradizionalean, Vulgataren araberako Biblia baten eraginpean, aldaketak sartu zituen. Idaz­kera motaren arrazoiengatik, Saint‑Severko Dohatsuari hispaniar jatorria eman nahi ez diotenek, miniaturak uztai­tze moduan eta beren koloreengatik zuzen-zuzenean eta oso nabarmen X. mendeko mozarabiarren Dohatsuetatik datozeneko oztopoarekin aur­ki­tzen dira. Dena dela, ez dirudi zorroz­ki uste izan behar denik egilea mozarabiar bat zela; izan ere, ohartarazi dugunez, ilustrazioetatik desagertu egin dira ferra egiturako ar­kuak.<ref>A. BARCENILLA, “Las bibliotecas de la Alta Edad Media. III. Los escritorios de los Beatos”. Perficit-en 2. saila (Salamanca. 1997) 4-36. or.</ref> Saint‑Severko Dohatsuaren orrialderik bi­txi eta aipatuena da delako mapa‑mundirena, Erdi Aroko geografia maparik zaharrenetarikoa, eta bestalde aldaketak eginez beste 13 Dohatsuetan ere azal­tzen dena.<ref>G. MENENDEZ PIDAL, “Mozarabiarrs y asturianos...” 64. or.; ikusi, halaber, Marcel DESTOMBES, Mappemundes A.D. 1200-1500. Catalogue préparé par la Comission des Cartes anciannes de l´Union Géographique Intern... (Amsterdam, 1964).</ref> Jakina, Saint‑Severko marraz­kigileak ezin zezakeen bere mapan, Pirinioen Mendi lerroa, WUASCONIA eskualdea eta Saint‑Sever, Leskarre eta eskualde bereko beste zenbait agertu gabe utzi. ===== Arte ikuspegia ===== Arte ikuspuntutik, berau delarik hemen gehien axola zaiguna, Fracoise Abril berauen miniaturen kalitate desberdintasun nabarmenaz konturatu zen eta 121. eta 122. orrietan dauden Maiestas Dominiren (Ap VII, 11‑13) adieraz­pideak zatiturik direneko bi erdiak aztertuz baieztatu zuen. Bi orri horietako batean azal­tzen da bikaintasun handienekotzat hartzen den ertilariarena dela dirudi estilistikari dagokionez Stephanus Garsia Placidus izenpea azal­tzen deneko miniaturagilea bera. Beraz, deitu diezaiogun horrela. Konturatuko gara, bere lagun­tzaileengandik marraz­ki fin eta dotorea, luma arinez, margo ubel edo gorriz­ko trazuengatik bereizten dela. Izaera fina, margo gama zabal zoragarriz azal­tzen da, bere lagun­tzaileen kontraste ugari eta nabariekin kontrajarriz. Bera bakarra da erdiko tonuak erabil­tzen dakiena, arrosa, lila, almendraren berdea, okrea, urdin grisaxka. Marrazturiko irudietan, asko gerora ukituak izan dira; eta ez da erraz zein eskuz gertatu den jakitea. Nolanahi ere, azter­keta honekin F. Abril ziurtasun honetara iri­tsi da: Esteban Garziak aurrez marrazturiko irudiak margo­tzea izan behar zuela bi lagun­tzaileen funtzioa. Ertilari hau, Mauleko Esteban ere esaten zi­tzaiona, Zuberoako biz­kondeen familiako ahaidea, Oloroeko go­tzaina izan zen.<ref>61. Jean de JAURGAIN, La Vasconie (Paris 1898) II, 458-459. or. Manex GOIENETXE-ren aipamena, Histoire Générale du Pays Vasque. (Donostia, 1998) I, 229. or.</ref> Ez gaitu harritu behar marraz­kigin­tzako arte jardueran bikaintasuna ager­tzeak gomendio bazen duintasun gorenak okupa­tzeko; izan ere, ziur gaude, aipaturiko errioxar idazleak –Gómez eta Vigila– ere Albeldako monasterioaren gidari­tzara jasoak izan zirela. Bai, zorioneko garaiak haiek, miniaturetan eta sormen poetikoan iaioak izateak –Vigila margolaria eta poeta izan zen– monasterioan elkarte bat goberna­tzeko nahikoa meritu izaten zirenekoak! ==== Miniaturaren eragina ikonografia erromanikoan ==== Eta buka­tzeko aipa dezagun, X. mendeko miniaturetako arteak ikonografia erromanikoaren sorreran izan zuen emaitza. Ezer baino lehen, Goiz Erdi Aroko miniaturak bere gai mul­tzoan aberaste bat jaur­ti­tzen du. Dohatsuetatik datoz Adan eta Evaren bekatuaren kontakizun eta ber­tsioak, aingeruen hierar­kiako irudiei loturiko Maiestas domini, guru­tzearen besoetako guru­tzadurako Agnus Deia, muturretan Tetramorfoak ingura­tzen dutela, eta abar. Ar­kitektura erromanikoaren eskultura apaingarriak hartuko dituen egiturak dira, non hauetako ba­tzuk ikusgarriz­ko handitasuna lortuko duten. Baina, Goiz Erdi Aroko miniaturetan eta, batez ere, aipatu ditugun errioxar ala nafar Dohatsuen gaiaz aparte, hiz­kera egitura berri baten alderako aurrera pauso bat suma daiteke, bere oinarriz­ko izaera espresionista bazterrera utzi gabe, plastikotasun orekan goiengo maila harrapa­tzen duena, arte erromanikoaren konkista handia izango delarik. Arte erromanikoa, ordura arte nahikoa aparte egon ziren joera ba­tzuen laburpen baten ondorio modura sortu zen: edukia eta egituraren artean, ar­kitektura eta irudigin­tzaren artean, imita­tze eta irudimenaren artean, egitura naturalak eta amets sor­kun­tzen artean. Adibide bat besterik ez jar­tze arren, ida­tzien haserako hiz­kiak diseina­tzerakoan landarediak eta animaliak, giza aurpegiak eta pizti izugarriak, eta abar elkartuz, zenbait Goiz Erdi Aroko miniaturistek atera zuten fantasiak, erromatarren janba eta kapiteletan oroitarrietako osaketa ikusgarrienetakoak inspiratu zituen laster. Hain zuzen ere, nafar monar­kiako miniaturistak inspiratu zituen Liebanako monjearen Apokalipsiko Azalpenak argiztaturiko eskuida­tzi zenbait alderatuz, X. mendeko lehen hamar­kadatik –Liburutegi Nazionaleko Dohatsua– XI. mendearen erdialdera arte –Saint Sever‑sur l´Adourko Dohatsua– doan ar­ku horretarik, monjeen sormen estetikoa buru­tzen ari den ibilbide hori miatu dezakegu, aldi berri bat hastera doala dirudien unera arte: arte erromanikoaren aroa. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|2}} == Bibliografia == *AA.VV.:Actas del Symposio para el estudio de los códices del “Comentario al Apocalipsis” de Dohatsu de Liebana. 3 libk. (Madril, 1978‑1980). *ARCE, J.: “Conflictos entre paganismo y cristianismo”.Historia durante el s. IV‑n. P.V. 32an, 1971, 245‑255. *AZ­KARATE, A.: “Elementos de arqueología cristiana en Vizcaya altomedieval”. Eusko Ikaskun­tzan. Cuadernos de Sección. Pre­historia‑Arqueología, 2,7‑135. or. *BARANDIARAN, I.: “Excavaciones en la Iglesia de San Andres de Astigarribia (Mutriku Gipuz­koa)” Noticiario Arqueológico Hispano XV.ean, 1971, 189‑217. or. *BARANDIARAN, I.: “Novedades sobre la Alta Edad Media en Guipuzcoa. Datos arqueológicos”. Est. De Edad Media de la Corona de Aragón X.ean, 1975, 549‑580. or. *BARBERO, A. y VIGIL, M : Sobre los orígenes sociales de la Reconquista. (Bar­tzelona, 2. argitp. 1974) *BARRIO LOZA, J.A.: La arquitectura románica vizcaína. Deustuko Uniber­tsitate­aren argitalp. (Bilbo, 1979). *CAMON AZNAR, El arte de la miniatura española en el siglo X. “Goya” 58, 1964, 266‑287. or. *CARO BAROJA, J.: “San Amando y los Vascones”. P. V. 122‑123.ean, 1971, 7‑26. or. *CARO BAROJA, J.: Los Vascos. (Madril, 1972). *CARO BAROJA, J.: Los pueblos del Norte. (Donostia 3. argitp. 1977). *DIAZ Y DIAZ, M C.: Libros y librerias en la Rioja Altomedieval. (Logroño 1979); “La circulation des manustrits dans la Péninsule Ibérique du VIII s. au XI siècle”. Cahiers des Civilisation mediévale 12an, 1969, 391, 231‑138. or. *DOMINGUEZ BORDONA, J.: “Ex libris mozárabes”. A.A.E.A. 11ean, 1935, 153‑163. or. *DOMINGUEZ, X.: “Orígenes del cristianismo en Vizcaya”. Zumarraga. Revista de estudios vascos, 2. znb.‑an, 1953, 84‑91. or. *DURAN GUDIOL, J.: El castillo de Loarre. Public. De la Caja de Ahorros y Monte de Piedad de Zaragoza, Aragón y Rioja. (Zaragoza, 1971). *FONTAINE, Jaques: El Mozárabe. Ed. Encuentro, 1984. *GARCIA CAMINO , I.: “La necrópolis medieval de San Juan de Garay”. Kobie‑n, (Paleoantropologia saila), 13, 1983, 485‑586. or.; 1984, 14‑555. or. *GARCIA CAMINO, I., GONZALEZ CENBELLIN, J. M , SANTANA EZQUERRA, A.: “La arquitectura prerromanica vizcaína”. Kobie 4.ean, 1987, 7‑37. or. *GARCIA CORTAZAR, J. A. eta best.: Introducción a la historia medieval de Álava, Guipuzcoa y Vizcaya en sus textos. (Donostia, 1979). *GARCIA CORTAZAR, J. A.: Vizcaya en ala Alta Edad Media. Caja de Ahorros Vizcaína. (Bilbo, 1983). *GARCIA CORTAZAR, J. A., ARIZAGA BOLUMBURU, B., RIOS RODRIGUEZ, M L., VALDIVIESO, I.: Vizcaya en la Edad Media. I. libk. (Bilbo, 1985). *GARCIA CORTAZAR, J. A.: El dominio del monasterio de San Millán de la Cogolla (siglos X al XIII). (Salamanca, 1969). *GOMEZ MORENO, M : Iglesias mozárabes. (Madril, 1919), 2 libk. *GOMEZ MORENO, M : “La mezquita mayor de Tudela”. P. V.n (Iruñea, 1945). *GOMEZ MORENO, M : “El arte mozárabe”. A. H.n III. libk., (Madril ,1948). *GOMZALEZ BLANCO, A.: “El cristianismo en el municipio de Calahorra del 380 al 410”. M H.A. 5ean, 1981, 195‑202. or. *GUILMAIN, J.: “Some observation on mozarabic manuscripts illuminations in the linght of recents publications”. Scriptorium XXX.en, 1976, 183‑191. or. *IÑIGUEZ ALMECH, F.y SANCHEZ VENTURA, R.: “Un grupo de iglesias del Alto Aragón”. A.A.E.A.n (Madril, 1933). *IÑIGUEZ ALMECH, F.: “El Monasterio de San Salvador de Leyre. P. V.n, (Iruñea, 1968) 169‑220. or. *JIMENO ARANGUREN, Rondán: “Red viaria y cristianización”. Hispania Sacra LI libk. 104 znb., 1999, 717‑740. or. *LACARRA, J. M : Vasconia Medieval. Historia y filologia. (Donostia, 1957). *LACARRA, J. M : “La cristianización del País Vasco”. Estudios de historia navarra‑n. (Iruñea, 1971). *LACARRA, J. M : Historia politica del Reino de Navarra desde sus orígenes hasta su incorporación a Castilla. (3 libk.). (Iruñea, 1972‑73). *LACARRA, J.M :Estudios de historia navarra. (Iruñea, 1971). *LACARRA, J.M : Investigaciones de historia navarra. (Iruñea, 1983). *LACARRA, J. M : “Textos Navarros del Códice de Roda”. Estudios de E. M de la Corona de Aragón, I. libk., (Zaragoza, 1945), 193‑184. or. *LACARRA, J. M y GUDIOL, J.: “El primer románico en Navarra”. P. V.n, Iruñea, 1944. *LAMPEREZ Y ROMEZ, V.: “Historia de la arquitectura española en la Edad Media”. (Madril, 1930, 2. argtl.), 3 libk. *LARRAÑAGA, K.: “En torno al caso del obispo Silvano. Consideraciones sobre el estado de la Iglesia del alto y medio Ebro a fines del Imperio”. Veleia VI.ean, 1989, 171‑192. or. *LARRAÑAGA ELORZA, K. y AZ­KARATE GA­RAI‑OLAUN, A.: “La cristianización del País Vasco. Estado de la cuestión y supuestos metodológicos para la redefinición de los términos de un debate secular”. II Congreso Mundial Vasco. Congreso de Historia. I. libk. De los origenes a la cristianización. (Donostia, 1988), 325‑366. or. *LINAJE CONDE, A.: “El monacato visigótico. Hacia la benedictinización”. Actas de la Semana Internacional de Estudios Visigóticos. Antigüedad y Cristianismo. III, (Murcia, 1986) 189‑195. or. *LOPEZ DOMECH, R.: El románico de Vizcaya. (Bilbo, 1985). *MAÑARICUA, A.: Obispados en Álava, Guipuzcoa y Vizcaya hasta fines del siglo XI. (Gasteiz, 1963). *MAÑARICUA, A.: “Al margen del himno I del “Peritephanon” del poeta Prudencio ( 1. Larrukia, 94)”. D. I. 15ean, 1967, 255‑270. or. *MAÑARICUA, A.: “La cristianización del País Vasco”. Historia del País Vasco‑n. (Donostia, 1978) I. libk., 51‑72. or. *MAÑARICUA, A.: “Introducción del cristianismo en el País Vasco”. 1ª Semana de Estudios de Historia Eclesiástica del País Vasco, 1981, 27‑41. or. *MAÑARICUA, A.: “Cristianización del País Vasco. Orígenes y vías de penetración”. Congreso de Estudios Históricos: Vizcaya en la Edad Media, (Bilbo, 1986) 41‑48. or. *MARTINEZ DIAZ, G.: Álava Medieval. I. libk., (Gasteiz, 1974). *MENENDEZ PIDAL, G.: “Mozarabiarrs y Asturianos en la cultura de la Alta Edad Media”. Bol. de la R. Acad. De la Histoaria 136ean, 1954, 137‑291. or. *MENENDEZ PIDAL, G.: “Sobre el escritorio emilianense en los siglos X al XI”. Bol. de la R. Ac. de la Historia, 143an, 1958, 7‑20. or. *MENTRE, M : “Problèmes de figuration et d´espace dans les miniatures du Haut Moyen age: le Beatus mozarabiarr de l´Escorial”. L´Information de l´Histoire de l´Art 17an, 1972, 55‑63. or. *MOE, E. A.: L´Apocalypse de Saint‑Sever, mt. Lat. 28878 de la Bibliothèque Nationale (XI siècle). (Paris, 1943). *MUNDO, A. M y SANCHEZ MARIANA, M : El comentario del Dohatsu al Apocalipsis. Catálogo de los Códices. Bibl. Nac. (Madril, 1976). *NEUSS, V.: Dia Apokalipse des Hl. Johannes in der altspanischen und altchristlichen Bibel‑Illustrationen. (Das Problem der Bea­tus‑Handschriften). (Münster, 1931). *ORLANDIS, J.: “El Cristianismo en el reino visigodo”. Actas de la III Semana de Estudios del Alto Medievo Europeo. Spole­tto‑n (1955), 153‑171. or. *PAMPLONA, P. Germán de: “La fecha de la construcción de San Miguel de Villatuerta y las derivaciones de su nueva cronología”. P. V.n (Iruñea, 1954), 222‑230. or. *PEÑA DE SAN JOSE, J.: “Los códices emilianeses”. Berceo 12an, 1957, 65‑85. or. *PEÑA SAN JOSE, J.: Los marfiles de San Millán de la Cogolla. (Logroño, 1978). *PEREZ PASTOR, C.: Indice de los códices de S. Millán de la Cogolla y S. Pedro de Cardeña, existentes en la biblioteca de la R. Academia de la Historia. (Madril, 1908). *PEREZ DE URBEL, J.: “La conquista de la Rioja y su colonización espiritual”. Estudios dedicados a Menéndez Pidal‑en. I, (Madril, 1950). 495‑534. or. *PORCHER, J.: “Beatus in Apocalipsim: the Apocalipse de Saint‑Sever”. Graphis, XII. libk.‑an, 1936, 218‑225. or. *RECONDO, J. M : “El castillo de Javier”. P. V.n, (Iruñea, 1957), 261‑417. or. *SANCHEZ ALBORNOZ, C.: “Problemas de la historia navarra del siglo IX”. Cuadernos de Historia de España‑n. Buenos Airesen, XXV‑XXVI (1957), 5‑82. or. *SANTANA EZQUERRA, A.: “Ermita de San Pedro”. Monumentos de Vizcaya‑n. (Bilbo, 1986). *SARACHAGA SAINZ, J., NOLTE ARAMBURU, E.: “Ventana geminada primitiva de la ermita de Ntra. Sra. De Goikouria o Goyuria, Iurreta (Bizkaia) y sus paradigmas”. Kobie, 9an, 229‑237. or. *SAYAS ABENGOECHEA, J. J.: “Algunas consideraciones sobre la cristianización de los vascones”. P. V. 46an, 174 znb., (1985), 35‑56. or. *SAYAS ABENGOECHEA, J. J.: “La presión cristiana sobre los territorios vascónicos en época bajoimperial”. Congreso de Estudios Históricos. Vizcaya en la Edad Media. (Donostia, 1986), 51‑61. or. *SAYAS ABENGOECHEA, J. J.: LOS Vascos en la Antigüedad. (Madril 1994). *SAYAS ABENGIECHEA, J. J.: “La búsqueda visigoda de la unidad territorial y el caso vascónico”. Veleia‑n, 1988, 189‑206. or. *SCHLUNK, H.: “Arte carolingio”. A. H. II. libk.,(Madril, 1947). *SEGURA MUNGUIA, S.: Mil años de historía vasca a través de la literatura greco‑la­tina. De Aníbal a Carlomagno. Deustuko Unib. Argtl., (Bilbo, 1997). *SILVA Y VERASTEGUI, S.: Iconografía del Siglo X en el Reino de Pamplona‑Nájera. (Iruñea, 1084). *URANGA, Jose E. y IÑIGUEZ ALMECH, F.: Arte Medieval Navarro. (5 libk.), I, sorta, (Iruñea, 1971). *V.V., San Millán de la Cogolla en su XV Centenario (Logroño, 1974). *WERCKMEISTER, O. K.: “Pain and Death in the Beatus of Saint‑Sever”. Studi Medievali XIV, (1973), 565‑626. or. 01g64enejb44xk99a3cr2edvqwixm10 0 2970 8430 8067 2016-01-03T18:00:05Z Xabier Armendaritz 440 Xabier Armendaritz wikilariak «[[Euskal artearen historia I/Euskal artea europartu zenekoa]]» orria «[[Euskal Artearen historia (I): Historiaurretik erromanikora/Euskal artea europartu zenekoa]]» izenera aldatu du: liburuaren izenburuarekin batera wikitext text/x-wiki == Testuingurua == === Une gogoangarriak politikan eta oihartzunak kulturan === ==== Naiarako Gar­tzia ==== Antso Nagusia hil zenean, bere legez­ko lehenseme Gartzia gelditu zen oinordeko Iruñeko erreinuan; beste seme eta bere ondorengo izango zirenen artean, “erregeari zor zaion leialtasuna zela eta, erreinutik erabat bereizi gabe zeudenez”<ref>J. M LACARRA, Historia politica del reino de Nabarra. Iruñea, 1972, I. libk. 228 . or.</ref> banatu ziren gainerako ondare‑ondasunak: Aragoiko konderria Ramiroren­tzat, Gaztela‑Leon Fernandoren­tzat eta Sobrarbe‑Ribagor­tza Gonzaloren­tzat. Gaztelako kondeen ingurumarian zalan­tzan ibili ondoren, Araba, Biz­kaia eta Durangori, eta baita Gipuz­koari buruz ditugun datak, Iruñeko erresumaren eta San Joan de la Peñako sorreraren lehen berri historikoen garai berekoak dira. Gartziak (1045ean) Calahorra konkistatu zuenean, behin betirako etenak geldi­tu ziren nafarren eta musulmanen arteko harreman onak, eta etenik gabeko errekonkista aro bat hasi zen, 1492aren bukaera arte jada amaituko ez dena. Aldaketa politiko horrek bere isla izango du arte eta kultura mailako mozarabismoaren atzera egitean. Naiarako Santa Maria monasterioko sor­tzaile izan zen eta horregatik Naiarako Gartzia esaten zi­tzaion; Donemiliaga Kukulako monasterioko babesle su­tsua ere izan zen. 1067an inauguratu zen Yusoko monasteriora santuaren erlikien lekualda­tzea bere aginpide aldian egin zen. Zori­txarrez, mugetako jabegoaren auziak Gartzia eta bere anaia Fernandoren artean sorturiko lehiak, az­ken honek bere buruari 1037az geroztik Gaztela eta Leongo Errege izena –eta ez konde– eman ziolarik, Atapuer­kako topaketan amaiera lazgarria izan zuen. 1054ko irailaren 1a egun tamalgarria izan zen: batetik, Nafarroako erregeak bizia galdu zuelako, eta, bestetik, Nafarroa eta Gaztelako bi erreinuen arteko areriotasun luze baten hasera mar­ka­tzen duelako. Errege lurralde ba­tzuk “seniores” edo te­nenteen bidez goberna­tzen ziren orduan. Horixe zen Iñigo Lopezen kasua. Hau Biz­kaia eta Durangoko lehen kondea zen eta Naiarako Gartzia erregearen alaba Todarekin ez­konduta zegoen; Iñigo Lopezek bere aginpidea mantendu zuen Antsoren erregealdian<ref>“Jaurerri honen profila –J.A. Garcia de Cortázarrek dioenez- bi osagai dituena da: bere onibar eta ondasunen jabegoa izatearen baldintza, eta agintaritza publikoaren izaera Bizkaigune multzo osora (Nerbiotik Debara) hedatua eta Durangaldearena”.(Vizcaya en la Alta Edad Media. Bilbo, 1983, 44. or.)</ref>. ==== Antso Peñalengoa ==== Gartzia erregea errioxar monasterioen babesle su­tsua izan zen bezala, traizioz hil zuteneko lekuarengatik modu honetara izendaturiko bere seme Antso Peñalengoak (1054‑1076) abade Veremundok gida­tzen zuen Ira­txeko monasterioaren alde egin zuen bereziki. Baina ez zion Donemiliagako monasterioa zain­tzeari utzi; zeren eta, Gaztelarekiko mugan egonik, zeregin oso garran­tzi­tsua joka­tzen bai­tzuen, “bi erreinuen arteko oreka politikoan”. Antso Peñalengoaren 1076ko herio­tza-datak, gaztelar eta aragoarrek, Baskoniaren biz­kar, zuten zabalkunde egarriaren hasera adierazten du. Bere anaia Antso II.aren Zamoran eraila izan ondoren Leonen birtronuratu eta Gaztelan beranduxeago onartua izan zen. Gaztelako Alfon­tso VI.a, krisi politikoaz eta nafar monar­kiaren ahultasunaz balia­tzen da errioxar plaza gotortuez jabe­tzeko –Naiarakoa eta Calahorrakoa. Era berean Biz­kaiko guneaz, Durangoz, Arabaz eta Gipuz­koaz jabe­tzen da eta baita Egaren mendebaldean Mojardin arteko nafar lurraldeez ere. ==== Antso Ramirez ==== Peñalengo erailketaren ondoren, noblezia nafarrak bere menerako Sobrarbe eta Ribagor­tzako konderriak eran­tsi zituen. Antso Ramirez, Aragoiko erregeari eskuratu zion erreinuaren aginpidea; haren erregetzak egonkortasun eta sendotasun irudia ematen baitzuen. Erromara (1068) erromes joan zelarik, Aita Santuaren begiko izatera iri­tsi zen nonbait Nafarroak eta Gaztelak baino lehenago eskuratuz liturgia erromatarra Aragoiren­tzat eta San Joan de la Peña eta San Victorianoko monasterioak go­tzaingoaren zaindari­tzapean jar­tzea lortuz. Ekonomia indartsu batekin berak jarri zituen gerora Jaka hiriburua izango zenaren zimenduak eta bertan go­tzain-egoi­tza ipinita, katedralaren eraikun­tza hasi zen. Haren errege­tza (1076‑1084) eta bere seme Pedro San­txezena, Gaztelako Alfon­tso VI.aren atxiki­tze asmoen kontra eta Errekonkistarantz begira, bere jabegoen ekialdeko alderdiei frankiziak edo foruak ematearekin mar­katuak egon ziren. Alderdi horietan mende bukaeran, nafarren eta aragoarren kristau-gudarosteak lortu zuen, Aierbe (1083), Arquedas (1084), Huesca (1094), Monzon (1089), Milagro (1098) eta Barbastro (1100) har­tzea. Momentuz, Gaztela Nafarroako bere aurreko lorpenei uko egitera behartua zegoen. Baina batasun garran­tzi­tsu bat irabazi zuen Biz­kaian Iñigo Lopez edo Eneko Lupis Biz­kondearen familiarekin. Berau 1076an hil­tzean bere seme Lope Iñigezek (Lope Enneconis) Gaztelako Alfon­tso VI.a erregea omendu zuen eta agirietan Araba, Gipuz­koa eta Biz­kaiko Konde izenarekin azal­tzen da 1081etik 1092ra.<ref>Ordezkaritza hau, Gaztelako erregeri berak izan zion leialtasunaren ordaina izan zen; baina, trukean, bere aitak gobernatua izan zen Naiarako Jaurerriari uko egin behar izan zion, izan ere Naiara eta ia Errioxa osoa Garzia Ordoñez kondearen eta bere emazte Urrakaren menpeko izatera pasa ziren, Alfontso VI. arentzat hauek baitziren “gure erreinuko aintzaren buruzagi” (LACARRA, O. c., 274. or.)</ref> Kristauen armen Zalakako hondamenak, 1086ko urriaren 23an, Alfon­tso VI.aren handinahi inperialak geldiarazi zituen, eta honek Europako kristandadeari lagun­tza eskatu behar izan zion, Cid‑arekin adiskidetu eta San­txo Ramirezekin akordio batera iri­tsi; ondorioz, Nafarroa erreinuaren autonomia denboraldi batez desagertu eginzen.<ref>Hitzarmen honen ahalmenez (1087) Errioxan eta Ega hegoaldean Marañonekin, Araba eta Bizkaia hain zuzen ere okupatuz zetorren lurrak Gaztelara igaro ziren behin betirako. Aragoirentzat Mendiko lurrak izango ziren, Aragoi ibaiaren Sortaldean kokaturikoak...eta Irati ibaiaren Iparraldean eta Iruñearen sakanean... Erriberan Antso Ramirezek azkena konkistatu zuenaz gainera, Arkedas bezala (1084). Nafarroako konderria sortu zen, Iruñea, Aibar eta beste zenbait hiribildu... konderri ñimiño bat Santxo Sánchez kondearen gobernupean eta Gaztelako erregeren menpeko, Antso Ramirez Aragoiko erregearen agintepean geratzen zena. (J.M LACARRA, O.c., 275. or.).</ref> Euskal lurretan bere familiak lehenago Errioxan izan zuen jauntasunarengatik Lope Iñigezek bere seme Diego Lopez de Haro deitua, (1093‑1124) izan zuen oinordeko. Familia honetan XI. mendearen bukaeratik “Biz­kaiko jaun” izendapena ukaezina egiten da sasimonar­kia hereditarioetan “tenen­tzia” edo konderrien itzul­tze prozesua hasten delarik, eta Biz­kaia hain zuzen ere Gaztelaren zain­tzapeko feudoz prin­tzerri bilakatu zen.<ref>Prozedura honen lekukotza egiten dute agiriek: “Alfontso errege, Espainia osoa gobernatuz, Bizkaiko konde Lopez Ennekonisek, Araba eta Gipuzkoa...”</ref> Pirinioen iparraldean, Lapurdin, Gaskoniako Dukerriaren barruan biz­konterri bat koka­tu zuen 1023.ean baina euskal lurralde hau ingeles bilaka­tu zen 1154.ean Akitaniako Leonor eta Plantagenet‑eko Enrike II.aren arteko ez­kon­tzarekin, eta ez zen Fran­tziako koroara 1451era arte itzuliko. Zuberoa XI. mendean ere Antso Gilermoren menpeko Biz­konterri bat zen, 1307.ean Ingalaterraren menpekoa eta 1449.ean Biarnorekin egin zuen bat. Nafarroa Beherea baino ez zen gelditu Nafarroaren barnean XII. mendetik 1512ra arte, “Ultrapuertoseko merindade” moduan. Elizari dagokionez euskal biztanleria hiru elizbarrutiren menpe zegoen: Baiona, Akize eta Oloroe. Eta lurralde hartan ez zen monasterio-fundazio handirik. ==== Alfon­tso Borrokalaria ==== Nafarroako erreinuko krisi politikoa esan daiteke Alfon­tso Borrokalariaren tronura­tzearekin (1104-1134) amaitu zela, baldin eta Aragoi eta Iruñeko errege berriaren garaipen militarrak kontutan har­tzen baditugu. Naiaratik Lopez de Haro bidal­i zuen eta Balterra (1110), Zaragoza (1118) eta Tuteraren (1119) jabe egin zen Ebro ibarrean, kristau-errekonkistan eta egungo Nafarroako lurraldeak berreskuratu zireneko aldi garran­tzi­tsuak adierazten dituen garaipenak direlarik. Bereziki esangura­tsua eta garran­tzi handikoa izan zen setio eta liskarrez beteriko hilabete ba­tzuen ondoren Zaragoza har­tzea, bertan Borrokalariaren aldeko noble nafar eta aragoar asko biltzeaz gainera, Fran­tziako hegoaldetik etorritako nobleen hainbat gudarostek hartu bai­tzuten parte.<ref>Toulousen bilduriko kontzilio batean, Arles, Auch eta Leskarrekoak, Iruñea, Baiona eta Barbastroko gotzainek, denak ere frantses jatorrikoak, parte hartu zutenak, gurutzada bezala kanporatuz Espainiarako bidalketa onartua izan zen. Dei honi erantzunaz ultrapirinioetako erresumek Zaragozako biltokira etorri ziren, Biarnoko Gaston Bizkondea, Zentulo bere anaia, Bigorreko kondea, Bernardo,Commigeseko kondea, Pedro, Gabarreteko Bizkondea, Auger, Miramonteko Bizkondea, Lavedango Arnaldo eta Guy de Lons, Leskarreko gotzaina. Hiria errenditu ondoren, zeinarekin mende batzuetako musulmanen aginpidea bukatutzat ematen zen, Zaragozako Jaun Biarnoko Gaston izendatu zen, errekonkistaren benetako egilea. (J. JAURGUIN, La Vasconia, 1979, II. libk., 113. or.; ikusi halaber, J. M LACARRA, O.c., 310. or.</ref> Artearen eta Kulturaren edozein historian az­pimarratu beharreko garran­tzia duen gertaera da hau; izan ere, Guru­tzaden idealen kar­tsutasuna adierazteaz gain, Donejakuerako erromesaldiak erraztu zituen eta Europako herrialdetan kultur batasuna gauza­tzen lagundu zuen. Latinaren erroetatik sorturiko erroman­tze hiz­kun­tza ezberdinak garatuz zihoazen heinean, kultur batasuna berrituz zihoan hiz­kun­tza artistiko bateragile baten bidez: Erromanikoaren bidez. Baina, kristau-erreinuak batera­tze asmoarekin, Alfon­tso Borrokalariaren eta Gaztelako Urrakaren arteko ez­kon­tzak porrot egin zuen, eta 1134.ean erregea ondorengorik gabe Fragako batailan hil­tzean Nafarroako krisia berpiztu egin zen. Iruñeko errege aulkia hu­tsik gelditu zen eta Nafarroa bi botere handizale inguruan zituela aur­kitu zen berriro: Aragoi eta Gaztela ziren. ==== Gartzia Ramirez ==== Nobleen aukeraketa Antso Nagusiaren ondorengo zuzena zen Gartzia Ramirezengan eskuetara etorri zen berriro. Erreinuak XI. mendeko mugak berreskuratu zituen. Gartzia Ramirez “Berrezarleak” bere burua “regnante in Navarra, et in Alava et in Bizcaya” izendatu zituen. Lurralde honetan Lopez de Haro familiaren konde aginpidea indargabe­tzeko Gartzia Ramirezek konde agintea Gebarako Ladron Iñigezi eman zion. Baina, familia horrek XII. mende osoan zehar Nafarroa eta Gaztelaren arteko harat honako politika eraman zuen, egoeraren eta jokoan zeuden interesen harira. Antso Jakitunak, (1150‑1194) zailtasunez hasi zuen bere errege­tza, bere egiaz­kotasuna Erromako kuriak zalan­tzan jarria bai­tzuen. Hala ere, bere erreinuari indarra eta egonkortasuna ematea lortu zuen. Bere kan­tzelari­tzak Pampilonensium Rex izena utzi eta bere ordez Rex Navarrorum hartu zuen. Gaztelako Alfon­tso VII.aren gu­txiengoaz baliatu zen Peñalenen herio­tzaz geroztik 1076an Gaztelaren babespean zegoen Errioxaz jabe­tzen saia­tzeko. Baina gu­txi iraun zuena izan zen bere arrakasta eta 1176an suetena sinatu behar izan zuen eta ondoren 1179an, bakea. Izatez, 1174az geroztik Alfon­tso VII.ak Biz­kaia berreskuratua zuen luzerako. Bere alaba Berengela Ingalaterrako errege Rikardo Lehoi Biho­tzarekin ez­kon­tzeaz gain, Antso Jakitunaren politikaren lorpenik handiena Gipuz­koa eta Araban hiritar biztanleriaren­tzat gune berriak sor­tzea izan zen: Donostia, Guardia, La Puebla de Arganzón, Antoñana, Bernedo, eta abar. Horrela mugak sendotu, hirien eta mer­kataritzaren garapena sustatu eta, jaun­txo eta baroiek zuten eraginaren kaltetan, ingurune soziopolitiko berri baten arau­tzaile bihurtu zen. Iruñeko Andre. Maria katedralean hilobiratua zuten Antso Jakitunak errege onaren irudi idealizatua iradoki zien bere berriemaileei: ''homme de gran savoir, bon catholique et hijo obediente de la Iglesia de Dios, muy querido y amado''<ref>M GOYHENETXE, Historia general del País Vasco. I. libk. (Donostia, 1999) 261. or.</ref>. ==== Antso Indar­tsua ==== Nafarren jabegoen aur­ka Gaztelaren operazio mal­tzurrari jarraipena eman zi­tzaion Antso Indar­tsuaren erregealdian (1194‑1234). Nafarroako erregearen “afrikarra” deituriko ekimenaren arrazoia eta ikuspuntuari dagokionez historialariak argitu ezinik dabil­tza berriemaileen kontraesanak direla eta. Ez dirudi Nabas de Tolosako (1212) heroi­tzat hartua izan zenari kristau-errekonkistako bere idealak uka dakiz­kiokeenik. Baina, kontua da Gaztelako erregea Nafarroatik at izateaz –edo agian, ba­tzuen aburuz, bere gaixotasunaz– baliatu zela Gasteiz eta Trebiñuren jabe egiteko... eta horrela “jabetu ziren Araba eta Gipuz­koaz”. Berengela eta Rikardo Lehoi Biho­tzaren ez­kon­tzaz geroztik, Nafarroak beste erreinu europarren asaldaketa politikoen eraginak sentitu zituen, eta bereziki Rikardo ondorengorik gabe hil eta bere anaia eta oinordeko zen Joan Sin Tierra eta Fran­tziako Felipe Augustok bul­tzaturiko hautagai Bretainiako Arturoren artean sor­tu zen gataz­kak eraginikoak (1180‑1223). Rikardoren arreba Leonorrekin ez­kondurik zegoen Gaztelako errege Alfon­tso VIII.ak (1158‑1214) ere nahi izan zezakeen oinordeko­tza. Antso Indar­tsuak inguruan zituen auzoek iren­tsiko zutenaren arriskua sentituko zuen, eta behar bada beldur hori izan zen musulmanen artean ere lagun­tza bila­tzea iradoki ziona. Gaztelako erregeak az­pijoko haiek Erromako Kuriaren aurrean salatu zituen. Eta Zelestino III.a Aita Santuak Antso Indar­tsua bere politika bidera­tzera bul­tzatu zuen, nahiz eta Nafarroako errege izendapena –1134az geroztik ukatua– onartu egin zion, eta Gaztelari Nafarroako subiranotasunari begirune izan ziezaiola eskatu zion. “Antso Indar­tsuak bere hartan jarraitu zuen eta horregatik Alfon­tso VIII.aren kan­tzelari­tzak eskaturiko eskumiku bat nozitu behar izan zuen”.<ref>Badirudi Erromak bazuela erresuminerako beste arrazoiren bat nafar erregeekin: judutarrekin harrera onezko politika, hain zuzen ere.</ref> Bestalde, Alfon­tso VIII.ak atseginez eta konplizitatez ikusiko zuen Araba, Biz­kaia eta Gipuz­koako kondeek, 1180az geroztik Nafarroako erregeek zuten hiribilduen sorrerako antolaketari zioten gai­tzespena, nobleziaren pribilegio politiko eta ekonomikoen aur­ka zihoan jokaera izanik. Eskuraturiko lurraldeen aginpidea Diego Lopez de Haroren esku utzia izan zen (1170‑1214), eta Nabasko garaipenean eman zuen lagun­tzarengatik, Gaztela eta Errioxan zituen gaztelu ba­tzuez gain, Durango, Enkarterriak, Balmaseda eta Urduñako aginpidea ere jaso zuen; delako herri hauek feudalismorantz zihoazen eta egungo Biz­kaia dena izatera iri­stean Diego Lopez de Haro jaunaren agintepean geratu ziren Gaztelaren eskumenean. Gaztelarren aldeko historialariek –besteak beste, Garibaik– gertakizun hauei sarraldi militarraren izaera emateari uko egin diote. Gasteiz elkar­tzeak garran­tzi ekonomiko handia zuen; izan ere, Ozeanotik Burgosera heda­tzen zen gune ekonomiko baten osaera errazten zuen. ==== Kultur oihar­tzunak ==== Ba­tze honek elizaren administrazioan ere isla izan zuen, eta ondorioz, baita garapen kultural eta artistikoarekin lotura estua zuten elizaren gune eta eraikun­tzen antolaketan ere. Horrela, XI. mendean Armentiako go­tzaindegia desagertu egin zen Calahorraren mesedetan. Jaun nobleak, Gaztelako errege Fernando santuaren lagun­tzarekin, Lopez de Haro V.etik hasita, eder­ki baliatu ziren elizen behin behineko agintea eskura­tzen. Familia nobleetan zaindari edo ugazaben eskubidearen sistema hori lorturiko eskubide bat bihurtu zen. Hemen zera az­pimarratu nahi da: euskaldunek eta nafarrek ipar Pirinioetako boterearekin bat eginik jokatu zuteneko gertaera politiko eta militar horiek guztiek Baskonia zaharra Europako estatuetako kultur mugimendu handian sar­tzea ekarri zuten. Nafarroa ez­kontza bidezko loturez irekia zen jada XI. mendean Europara. Erromesbideak sortuak zituen gainera Antso Nagusiak bere agindupeko estatuetan zehar. Europa aratz hau indar handiagoz sumatu zen Alfon­tso Borrokalariaren garaietan. Alfontso zen Baionatik Iruñerako ibilbidearen sor­tzailea eta bere Guru­tzadetako politikak Pirinioen alde biei komunikazioa erraztu zuen. Guru­tzadara abia­tzekoa zen, 1108.ean, Toulouseko Konde Bertranen bisita jaso zuen eta errege aragoarraren zain­tzapean utzi nahi zituen bere agintepeko hiri ba­tzuk. Béziers biz­kondeak ere an­tzeko arrazoiak zituen Alfon­tsori feudoan eskura­tzeko bere hirietako ba­tzuk. Eta, lehen esan bezala, ez ziren gu­txi izan Zaragozaren setioan eta ondorengo beregana­tzean parte hartu zuten Akitaniako, eta baita Normandiako nobleak ere. Gar­tzia Berrezar­tzaileak bere estatu propioen defen­tsan buru-belarri saiatu behar izan bazuen ere, bere seme Antso Jakituna bere alaba Ingalaterrako errege Rikardo Lehoi Biho­tzarekin ez­­konduz, Fran­tzia eta Ingalaterrako arazo dinastiko eta politikoetara oraindik ere gehiago ireki zen. Ipar Pirinio aldeko Baskoniaren zati bat 1451ra arte ingelesena izan zen eta Iruñeko erreinuak 1234an fran­tses dinastia baten agindupean bukatu zuen. == Arte erromanikoa, hizkuntza europar bat == === Erromanikoa: kultur gertakaria === Erromanikoa arte estilo bat baino zerbait gehiago da. Kultur gertakari bat da. Mendebaldeko kristautasunean X. eta XI. mendeetan zehar osatuz joan zen pen­tsa­tzeko, senti­tzeko, adierazteko eta bizi­tzeko modu jakin bat da. Izaera oso ezberdineko eragileen elkar­tzea izan zen eraketa honen egiea. Politika alorrean, berriz, ziurtasun egoera: estatu kristauak lehenago arriskuz estu­tzen zituzten kontrako indarren aurrean –Hungaroak, Bikingoak nahiz Musulmanak– lor­tzen ari ziren nagusitasun gero eta handiagoak sorturikoa. Nafar euskaldunen lurraldeari bagagoz­kio, sortu berri zen Aristatarren monar­kia Ebro ibarreko Banu‑Kasiren gorteko interesetatik urrundu zenean eta musulmanen aur­kako frontearen behin betiko atzera­tzea lortu zenean hasi zen aldi hori eta ehunka familien monasterio txikiek bereganatu zituzten sarrazenoek utzitako lurrak. Bizimodua gizarteko eta ekonomiako kimu berrien garapenari esker ere aldatu zen eta, hazkunde demografiko ikaragarri batekin batera, hiriko mer­katari­tza eta gizarte baten sorrera erraztu zuen. Iruñeko erreinuari dagokionez, Lacarrak XI. mendean diruaren garapenak izan zuen garran­tzia az­pimarra­tzen du, musulmanei zergetan eskatu zi­tzaien urrearen bitartez eta, Iruñeko errege‑erreginak Donejakueko erromesbidetik pasa­tzen ziren kanpotarren­tzat sorturi­ko ostatuen bidez sor­tzen zen gaur egun “dibisen mugimendua” izena emango geniokeen horretan oinarrituz, eta Iruñea, Lizarra eta Garesko “Frankoen” burgu berrien ezarpenekin lortuak.<ref>J. M LACARRA, Historia Política del reino de Navarra, I. libk. 337. or. eta beste.</ref> Giza alderdia ere erabakigarria izan zen: per­tsona erlijioso ospe­tsuen agerpenak funtzio handia izan zuten gizalegeari dagokionez. Nahikoa da kultur alorrean ezohiko eragina izan zuten ar­tzain ba­tzuen izenak aipa­tzea, Clunyko abade ospe­tsuetatik hasita: beraien abadia ikaragarriaren eraiki­tzaile Mayolo (906‑984), Odilon (962‑1049), eta ondoren Hugo Handia (1034‑1109); bere garairako jakituria en­tziklopedikoa zuen Gerberto balioanitza (938‑1003), Silbestre II.a izenarekin go­tzain duintasunera igoa izan zena; Adson bere laguna, Saint‑Benigne de Montier‑en‑Der abadiako lehenengo berri­tzaileetako bat; Oton III.aren hezi­tzailea izan zen Hildesheimeko Bernward (960‑1022); Gauzlin (980‑1030), Hugo Capeto Fran­tziako erregearen sasiko semea eta Fleury‑sur‑Loireko abadea; Caengo Saint‑Etienneko abade eta Ingalaterrako go­tzain Lanfranco (990‑1030); Dijongo St. Benig­neko abade Volpianoko Gillermo (962‑1033); Chartresko go­tzain, zien­tzialari, poeta eta musikari, Europa guztiko ikasleak bil­tzen zireneko eskola humanistiko ezagunaren sor­tzaile izan zen Fulberto (960‑1028); bere monasterioari Naiarako Gartzia erregeak Garinoaingo eliza –Elotik hurrean dagoena–) eta Erroko Antso kondeak Erronkariko Burguko eliza eta ospitalea eman zion Conqueseko Sainte‑Foyeko Odalrico abadea; konde eta erregeen kon­tseilaria, ''avant la lettre'' esaten zioten europar bat, Fleuryko Gauzlin eta Clunyko Odilon abadeekin eskuti­tzez­ko harremanak izan zituen Ripolleko Oliva abadea; Toledoko ar­tzapez­piku Clunyko Bernardo (1086‑1124); eta Baskoniara etorriz, Saint‑Sever‑sur‑l'Adoureko abade Montaner­ko Gregorio; Rodako (Rodez) edo Andouqueko Pedro (1083‑1115), Iruñeko go­tzain bizia, eta abar luzea. === Erromanikoa: artea === Noiz eta nola jaio ote zen arte erromanikoa? Azal dezagun, lehenik eta behin, XVIII. mendean erabil­tzen hasi eta latinetik eratorritako Erromaniako hiz­kun­tzak oroi­tzen dituen erromanikoaren izendapena desegokia dela; izan ere XI. mende hasieratik “iparraldeko erromanikoa” azal­tzen da, eragin mediterraneoarekin zerikusi handirik ez duena, eta arte erromanikoan arrago bat berean elementu kultural arras ezberdinak urtu ziren, hainbat mundutakoak: latindarrak, germaniarrak, zeltak, bizan­tziarrak eta arabiarrak nahiz ekialdekoak. Erromanikoaren sorreran gai eztabaidatua izan da bidearen eragina. Denboraldi batez erromesaldiei oinarriz­ko garran­tzia eman izan zaie arte erromanikoaren jaio­tzan. Aro modernoan iri­tzi hori kritikatua izan da. ''Ez da Bideko arterik'', ida­tzi zuen Bango Torvisok nolabaiteko anbiguotasunez. Ziur asko, eta Donejakueko katedrala salbuespentzat hartuz, erromanikoaren foku nagusien sorreran Bidea ezinbesteko eragilea ez zela izan froga daiteke; hau da, monumentu erromaniko nagusiak erromesaldiak bul­tzatu nahia ez bezalako arrazoiengatik eraiki zirela. Baina, ukaezina da erromesen joan-etorriek arte erromanikoari hats estilistiko nahikoa batera­tzailea ematen ziela eta Europako herrialde ezberdinetan bere zabalkundea erraztu zuela. Eraikun­tza erromaniko handi asko Europako iparraldetik jai­tsiz Donejakue aldera Fran­tzia eta Espainiatik pasa­tzen diren lau ibilbide nagusi ezagunetan kokaturik dauden monasterio eta elizak dira. Donejakuerako ibilbideak Ostabat eta Garesen elkar­tzeak nahikoa froga­tzen du Baskoniako arte erromanikoaren garapenean Bidea erabakigarria izan zela dioen tesia. Baina, non jaio zen erromanikoa? Baina Donejakue izan al zen estilo honen ama, edo Burgundian edo Languedozen jaio ote zen gerora Pirinioen hegoaldera eramateko? Iparramerikatako iker­tzaile handi Arthur Kingsley Poterrek baieztatu egin zuen Donejakuerekiko lehentasuna. Bere teoriaren aur­ka, besteak beste, Emile Mâle, Paul Deschamps eta fran­tses aditu ba­tzuk al­txa ziren, eta hauek estilo berriaren bul­tza­tzaile nagusia Clunyko Ordena izan zenaren iri­tziari eu­tsi zioten. Historialariak sutu egin zituen eztabaida horrek 1920‑1930ko hamarkadan. Hasieran su­tsuki babesten zuen fran­tziarren tesia George Gaillardek; besteen jarrerak arindu eta ''korronte paraleloei'' buruz hitz egitera iri­tsi zen.<ref>“Nous n´avons aucun raison de supposer que le courant ait éte unilatéral; au contraire, il est vraiment vraisenblable qu’ il y a eu influence réciproque et action dans les deux sens” (G. GAILLARD, les débuts de la sculpture romane espagnole. Leon, Jaca,Compostelle. Paris, 1938, 227. or.).</ref> Gaur egun ez da jada eztabaidarik sor­tzen arazo horri buruz eta artisau, eraikun­tza ira­kasle eta monjeen bi norabideetako joan-etorriak zen­tzu bietan eraginak sortuko zituela onar­tzen da. === Erromanikoa: elkartasun espirituala === Donejakuerako ibilbideen bitartez egin zitez­keen eraikin-formulei eta modu estilistikoen transmisioari garran­tzia eman beharrean, agian Europako hainbat herrialdetako jendea topa­tzen zeneko bide eta bideguru­tze hauetan sor­tzen ziren elkarte espiritualak az­pimarratu behar­ko genituz­ke. “Jainkoaren ibiltari” haiek hainbat herrialde eta gizarte maila ezberdinetakoak ziren; eta jende heterogeneoen aldibereko mugimendu hark “Europa erromaniko” izenez ezagutzen zen kultur batasun handia bultzatu zuen. Baina, Europari nolabaiteko batasun bat eman zion espiritu erromanikoarena ez da ulertu behar era bereko egituren moduan, izan ere garaiko monumentuak gertutik beha­tzen direnean harrigarria da egituren eta eraikun­tzako irtenbideen ugaritasuna. Zen­tzu materialean baino gehiago, balio sinbolikoan begiratu behar den XI. eta XII. mendeetako gizaki ia nomada hezurmamitu zuen mugimendu haren zen­tzu sakonean sar­tzea da historialariari gehien axola zaiona: lurretik askatu eta betikotasunaren bilaketarako prestutasun seinale da Bidea. Bidearen mistikak –Guru­tzadetako mistikak bezala– horrela batzen mistika eskatologikoarekin. Lehendabizi, mende haietako sinestunak erlikia sagaratuak ikusteko, uki­tzeko eta muin emateko senti­tzen zuen egarri bizi hura zuela eta, ibiltari izatea fedearen kanpoko zeinu bat ote zen ulertu behar da, Raymond Ourselek ida­tzi zuen bezala egarri hura “debozio erromanikoaren zutabe eta hazgarrietako bat izan zen”.<ref>R. ORSEL, El mundo románico. Encuentro Argt., 1983, 100. or.</ref> Bekatuaren kon­tzien­tzia, zigorraren beldurra, epaimahai baten epaia bete­tzeko beharra, bizi­tzako une zail batean emaniko zin-hi­tzarekiko leialtasuna edo bidearen aszetika gogorraren bidez martiri eta santuen an­tzeko izan nahia oso bizirik zeuden mende hartan, ez zen falta egarri hura senti­tzeko arrazoirik. Monjeek beraien egonkortasun botoa uniber­tsoaz haraindiko erromesaldi es­piritual batekin elkar­tzen zuten monasterioetako peregrinatio in stabilitate‑ren aurrean, bere fedean sendo zegoen herri bat astin­tzen eta mugi­tzen zen –stabilitas in peregrinatione– santuen, erlikien eta mirarien etengabeko bilaketan. Hain zuzen ere, 1200. urtearen ingurumarian, XIII. mendearen hasera honetan ikus daitekeen guztiaren per­tzepzio sinbolikoa uniber­tsoaren arrazoi mailako ikuskera batez ordez­katzea izango zen erromesaldien zaletasun haren gainbeheraren eragilea. Debozio hori elizetako eta katedraletako benetako kristau-liturgian oinarrituriko gur­tza arrazional baten menpe egonkor­tzen denean amaituko da garai erromanikoa. Gerora ere, monjeak izango dira –baina ez lehengo kontenplariak, berriak baizik, “Mendikanteak”– “abian jarriko direnak”. == Euskal artea erromes bihurtua == === Erromesbideak eta guru­tzadak === Agiri ofiziala IX. mendean Santiagoren hilobiaz eta bere gainean eraiki beharrez­ko elizaz hitz egiten hastearekin batera, Kristautasuna erromes bihurtu zen, abiatu egin zen eta gaur egun, kristautasunaren Hirugarren Milurteko honetan, Apostoluaren hilobi alderako jaiera ibiltarian hamaika mende igaro direla esan dezakegu. Hasierako mendeetatik jada ez ziren gu­txi, Eteria moja galiziarrak bezala, Salba­tzailearen Hilobi Santua Jerusalemen bisita­tzeko ame­tsa bete­tzen zuten lagunak. Eta X. eta XI. mendeetan Jesusen lur honetako aberriaren gainean musulmanen indarrek Palestina alderako bidaia guztiz arrisku­tsua bihurtu zutenean, Erromako Go­tzainek deituriko borroka santuarenganako berotasuna hedatu egin zen kristautasunean. Guru­tzadak gerra ekimenak izan ziren, kristautasun osoak bereak bezala hartu eta Palestina aldeko santutegien profanazio eta txikiziotik salba­tzeko eta halako lekuetara sinestedunak joaten jarraitu zezaten lor­tzeko beharrez­ko­tzat hartu zituzten gerrak. Erromes ala guru­tzatu izatea bekatuetatik askatu eta salbamena ziurta­tzeko bi moduak ziren. Kokatuak gauden garai honetan hiru izen mitiko izan ziren Jerusalem, Erroma eta Donejakue; eta XII. mendean sorturiko Gesta Kantek horren berri ematen dute. Baina, erromesaldi eta guru­tzaden erlijioz­ko ikuspegi honek ez diz­kigu beste ikuspegiak ahaztarazi behar, nazioarteko mer­katari­tzari indar berria ematearekin batera, arte eta kultura egitura berriak lo­tzeko bitartekoak izan bai­tziren, Donejakue aldeko bideak. Antso Nagusiak<ref>J. E. URANGA eta F. IÑIGUEZ ALNECH, Arte Medieval Navarro (N. E. A. A.) Iruñea 1973, II. libk. 9. or.</ref> buruturiko lan itzela laburtu nahi izan denean, artearen historiarekin zuzen-zuzeneko zerikusia duten hiru gertakari aipatu izan dira: Donejakuerako erromesbideak, Almanzor eta Abd‑al Malik‑ek txikituriko elizen berreraikuntza eta mugetako gotorleku-marrak. Nafar errege handia izan zen Donejakue bideko aldaketaren susta­tzailea, euskal probin­tzietan sar­tzeko bide deserosoak utzi eta Pirinioetan bi igarobideak, Orreagakoa eta Somportekoa hartuz, Nafarroatik eta Errioxatik Gaztela aldera sar­tzeko “fran­tses Bidea” sortu eta sustatu zuena. Santiagorako bide berriak XI. eta XII. mendeetan barna garran­tzi oso eraginkorra izan zuen Europa erdialdeko herrien lotura sozioekonomikoak eta kulturalak eragiteko; izan ere, gertakari honek era guztietako fundazioak, hasi zubi eta ospitaleetatik eta auzo edo ”burguak” eta baita, Gal­tzadaren zerbi­tzu hoberako jaioak ziren hiri osoak ere, egokitu behar izan bai­tzituen. ==== Lau bideak ==== Egia bada ere erromesen hedapenik handiena XIII. mendean eman zela, egia da halaber arte erromaniko ikusgarrienak egungo Donejakue aldera doazen Europa aldeko lau ibilbide famatuetan aur­ki di­tzakegula. Hori dela eta kapitulu honetan aipa­tzea merezi dute: # Fran­tzia iparretik, Paristik eta Orleansetik, zetorrena, Tours, Poitiers eta Angulemetik pasa­tzen zen, eta “turonense”a esaten zi­tzaion; # Alemania iparraldetik Burgundian sartuz, lehendabizi Vezalay‑ko abade-e­txe eta santutegitik eta ondoren Limoges eta Perigeux‑etik pasa­tzen zena: limusina bidea; # Alemania hegoaldetik Lyonera zetorrena, Le Puy‑en‑Velay santutegitik eta Conques eta Moissac abade-e­txetatik igaro­tzen zena. Hiru bide hauek “ad Hostavallem”en (Erromesaren gida), 1140 aldera hiri pilaketa bezala aipa­tzen den egungo Ostabat euskal herrixka ondoan elkar­tzen ziren, Nafarroan, Ibañetako Zize mendatetik sar­tzeko. # Laugarren bideak Italia eta Fran­tziako hegoaldeko erromesak bil­tzen zituen eta Arles, Tolosa eta Oloroetik pasatuz, Somport mendatetik zehar­ka­tzen zituen Pirinioak. Handik Jaka eta Monreal zehar­katuz Garesera iristen zen, aipaturiko beste hiru bideekin bat eginez. Beste bide ba­tzuk. Euskal Herriari dagokionez, ez dugu ahaztu behar Bordeletik eta Baionatik zetozen bazirela bi bide, euskal itsasaldetik sar­tzen zirenak, eta besteak baino gu­txiago ibiliko ziren bideak nonbait.<ref>J. L. ORELLA eta E. KORTADI, “Santiago bidea Gipuzkoan. Zuberoatik Zalduondora”. Eusko Ikaskuntzan. Arte plastikoak eta monumentuzkoak, 3, 1985; Elisa GARCIA REYES, “El camino de San Adrián (Gipuzkoa -Araba) en la ruta jacobea. Análisis documental y arqueológico”. E.A.A. 15ean, 1987; M PORTILLA, Una ruta europea. Por Alava a Compostela. Del paso de San Adrián al Ebro. (Gasteiz, 1991)</ref> * Bata, Baionatik Gasteizera jaisten zen eta Bur­gos aldeko lurretara Mirandatik sar­tzen zena; * Bestea, Kantauriko itsaser­tza jarraikiz Zumaia eta Astigarribiatik Kantabrian sar­tzen zena. Bi bide horiek XI. mendera arte izango ziren ibiliak, Errioxako ibilbidea musulman zelata­rien ha­tzaparretatik oraindik aske ez zen garaietan. ===== Ibañeta‑Orreaga igarobidea ===== Baina, Ibañeta eta Orreaga ziren Nafarroa eta Fran­tzia arteko ibilbide arruntak. An­tzina, Burdigalatik Asturikara zihoan gal­tzada erromatarra “summus Pyrimeus” horretatik egin zen. Lacarraren ustez, Orreagako inguruetan egona izango zen San Zakariasen monasterioa, 848. urtean San Eulogiok bisitatu zuena –“situm ad radices montium Pyrinaeorum”, dio Kordobako santu martiriak–, zeinak bertatik monasterioko liburutegitik al­txor aberats bat eraman zuen. Orreagatik gertuan izan ziren Leire eta Sante‑Foy de Conques‑en menpe egonak izan ziren monasterio eta ospitale fundazioak. Calixtino Kodizeko Erromesaren Gidak delako Crux Caroli batez hitz egiten du; elezaharrak dioenez, mendiaren gailurrean Carlomagnok kokaturikoa zen, eta gailur horren gainetik egin ohi zioten erromesek Santiago apostoluari beren lehen otoi­tza. Antso erregeak, Peñalengoak, 1071. urtean monasterio bat eman egin zuen –Sanctus Salvator de Ibañeta– edo Rolandi Kapera. Monje edo kanoniko elkarte txiki bat izango zen, agustindarrak ziur asko, kaperaz arduratu zena. Lehenbiziko eraikin hura behin eta berriz sun­tsitua eta beste hainbestetan berreraikia izan zen. Artean ere, XVII. mendean, erromesak Ibañetan igaro ohi zuten gaua, biharamunean Orreagara jai­steko. Egun, eguraldiak eta bestek gogorarazten diz­kigute zenbait alditan hondaturiko monumentu xume bat, Pirinioetako ospitaletan fundazio zaharrenetarikoa, eta han gertuan nonbait hil zen Chanson de Roland‑en egile-heroia. Ibañetaren magalean, mendiaren hegalean bertan, Orreagako Andre Mariaren Errege Kole­gio‑eliza dago. Mendiko lehen ostatu bat sor­tzetik hasi ziren 1127. urtean.<ref>“In vertice montis qui dicitur Roncesvals, iuxta capellam Caroli Magni..in quo ut incolae testantur, multa millia quamplures vivi devorati sunt ab impetu luporum ..” B.A.H., IV. libk., 1884, 180. or. J. M LACARRAk aipatua, “Roncesvalles”. Estudios de Historia navarra-n. (Iruñea, 1971) 114. or.</ref> Gerora mendiaren hegalera ekarri zen, gaur egun Kolegio‑eliza dagoen lekura. Urteekin Iruñeko Kabildoaren ondasunez eta bestelako emai­tzez jan­tzi egin zen, ospitalea eta aterpe­txea bihurtzeko, aldi berean. Erromako Go­tzainaren babes eta eskumen zuzenean erromesen aldeko osasun, ospitale eta ongizatezko lanak buru­tzen zituelako sona handia hartu zuen, ondorengo mendeetan. Pixkanaka aipaturiko zeregin hau Erroldan heroiaren elezaharrarekin lotu zen, eta az­kenean “Erromesen Gidan” Hospitale Rotolandi esaten zaio. Ostatuaren ondoan Sancti Spiritus kapera eraiki zen, Orreagako eraikinik zaharrenetarikoa, XII. mendekoa; karratua da eta egitura bera duen kobazulo baten gainean eraikia, ospitalean hil­tzen ziren erromesen hezurtegi modura erabil­tzen zena. Kolegio‑elizaren hegoaldean –1215. aldera, nonbait–, Santiagoren Kapera eraiki zen eta, egun utzia badago ere, Orreagako eraikinik zainduena da. Txikia eta xumea da, ojibaz­ko bi tarte dituena, saihe­tsetan kapitel loreztatuak dituen hiru zutabe parerekin du atea eta krismoi bat tinpanoan. Orreagako eraikinik galantena Santa Maria Elizarena da; nafar gotikoaz hitz egitean aipatu behar­ko dugu. ====== Orreagatik Garesera ====== Orreagatik erromesak Auritz, Aurizberri eta Biz­karretatik igaroz Zubiri zubia zehar­katu, eta Larrasoañara iristen ziren, XI. mendean Santa Mariari eta San Agustini eskainitako monasterioa eta ospitale bat sortuak ziren lekutik. Eraikin luze bati eusten zioten horma‑bular zati ba­tzuk geratu dira zutik, eta aurrealdeko horma batean Orreagako guru­tzea ikus daiteke. Hurrengo ibilaldia Iruñean buka­tzen zen, eta erromesek han, harrera atsegina eta ostatu erosoaz gain, guretzat ikusezina den eder­tasun bat gore­tsi zezaketen: katedral erromanikoa. Nafar hiriburuaren barruko ohi­ko ibilbideak Katedralaren mendebalde aldera jotzen zuen, Curia eta Mer­caderes kaleetan zehar, San Zernin auzora arte. Han bazen ospitale bat –XIV. mendean, bederen– Burgoko frankoek goberna­tzen zutena. Erromesen­tzat jaiera bereziko eliza zuen honek, San Saturninori eskainia; zeren eta leku honetan San Saturninok lehenengo kristauak bataiatu zituela uste izaten bai­tzen. Hemen ere izan zen lehen eliza erromaniko bat, gerora, XIII. mendearen az­ken aldera egungo eraikin batek ordez­katurikoa. Nafar hiriburua utzi ondoren, erromesen ba­tzuk agian, Gazolaz­ko eliza bisita­tzeko kilometro pare bat desbideratuko ziren, eta haren atariko kapitelen ederra gozatu ahal izaten zuten. Gehienak ordea, Erreniega mendikate aldera abiatuko ziren errenkan. Egungo errepidetik ez­kerretara saihestuz Zizur Txikin kokaturiko ospitale batera iristen zen. Gaur egun, ez dago Jerusalengo San Joan Ordenari 1135. urtean emaniko eliza bat besterik, han emai­tza ugariak jasoaz jarraitu zuen honek, XII. mendean Ordenako gunerik garran­tziz­koena bilakaturik. Protogotiko estiloko eliza honek lau tarte eta zir­kuluerdi-formako absidea du; 1835. urtean, desamortizazioaren ondoren, bazterrera­tze tristea izan zuen, duela gutxi (1989) zaharberritua izan den arte. Zizur Txikitik ospitale txiki bat zegoen Astrain aldera jarrai­tzen du bideak eta mendikatearen gorenean, mendi berari izena eman zion Bar­kamenarena deritzon ermita. Jai­tsieran, erromesek San Joan Ordenako etxe bat topa­tzen zuten, Garesko Guru­tzearen zain­tzaren menpe zegoena, Legardatik jarraitu eta beharbada Obanosera hurbilduko ziren beren ibilbidea Garesen buka­tzeko; han aurkitzen baitzituzten beren debozioak behar zuen berotasuna eta arte aberastasun apartak, geroxeago azalduko dugun bezala. Garesen bide guztien elkargunea. Kale Nagusitik herriari izena ematen dion zubi ospe­tsura iristen ziren. Gaur egun oinez­koek eta animaliek besterik erabil­tzen ez duten zubi hau, sei ar­kuz osaturikoa da, XI. mende hasierakoa eta beraz, Santiago bidean zutik daudenetatik zubi erromanikorik garran­tziz­koena da eta hemen elkartzen ziren Donejakuera zihoazen bide guztiak. ===== Somporteko bidea ===== ====== Somportetik Garesera ====== Fran­tziako hegoaldetik edo Erromatik zetozen erromesak Somportetik sar­tzen ziren eta Santa Kristina ospitalean har­tzen zuten ostatu. Canfrac‑tik barrena Jakaraino jaisten ziren, eta han An­tso Ramirezek XI. mendean eraikitako katedral erromanikoa bisita­tzen zuten. Santutegi bikain honen oroimena bide luzean lagun izango zuten halako bikaintasuneko beste eraikinik ez bai­tzuten topatuko Donejakuera bitartean. Erromes batzuk San Joan de la Peñako monasterioa ikusteko desbideratzen ziren, aurrerago Tiermas herria aldenik alde igaroz sar­tzen zirelarik Nafarroan, ordurako ospe­tsua zen Leireko monasteriora igota; izan ere, IX. mendean, San Elogio martiriak bisitatu zuenetik harturiko izen ona Europa osoan barreia­tzen hasia baitzen. Leiretik auzoan zegoen Zangozara pasatzen ziren, herri hau lehendabizi Rocaforte muinoan eraikia izan bazen ere, Aragoi ibaiaren er­tzeko egungo kokalekura Sancho Ramirezek (1076‑1094) eraman zuen, erromesaldiak sustatu nahiez eta bere menpeko lurretan frankoak finkatzeko erraztasunak bilatuz. Santiago eta Santa Maria la Real elizak –eraikuntzaz eta irudiz­ko apainketaz XII. mendean zehar osatzen zihoazkienak– bisitatu ondoren, Aragoi ibaia han bertatik igarotzen zelako, Vadoluengo zeri­tzan San Adrian ermita eta ospitalea bisita­tzen zituzten erromesek. Monreal aldera jo­tzen zuen bideak; herri hau da, gainera, Erromesen Gidaren arabera, Aragoiko Biderako az­ken txangoa. Aragoiko gal­tzada horretako erromesak Garesera iri­tsi aurretik Eunateko eliza liluragarri honetatik pasa­tzeko zoriona ere bazuten. ====== Garestik Lizarrara ====== Garestik erromesak Mañeru eta Ziraukitik jarrai­tzen zuten, bertan San Romanen eliza ederra bisitatu, eta atariko eskulturak kontenpla­tzen gelditu ondoren. Gero, gaur egun orain­dik zutik dirauen zubi batetik erreka zehar­katu, eta Vilatortako San Migelera iristen ziren, han bertan izandako eliza eta ospitaletik arte latz batez landutako harlandu ba­tzuk baino ez dira gorde; horiei buruz hitz egin dugu aurreko kapituluan. Ez oso urrun, beren ibilbideko txango baten az­kena bistaratzen zitzaien: Lizarra. Calistino Kodizearen Gidak herri hau Bideko txango nagusi moduan goraipa­tzen du: “Erromesak han aur­ki­tzen du ogi ona, ardo bikaina eta haragi nahiz arrain ugari eta era guztietako zoriona”. Herria oinetan begizta­tzen zuen muinoan, Sancho Ramirez (1063‑1094) “aragoitarrak”, Borrokalariaren aitak, gaztelu bat eraikia zuen –1572. urtean eraitsirikoa– eta XII. aren az­ken aldera Nafarroako Erregeen Jauregia al­txatu zen. Anaidiek zain­tzen zituzten ospitalez bete­tzen joan zen hiria. Ez zen falta ez, urte horietan eraiki­tzen hasi ziren santutegi eta erlijioz­ko monumenturik: Lizarrako San Pedro, Ruako San Migel, San Pedro, San Joanen parrokiak eta Hilobi Santuarena. ====== Lizarratik Logroñora ====== Logroñoko bideak, aldaketa gu­txi ba­tzuk gorabehera, XIX. mendeko egungo errepide beretik jarrai­tzen zuen. Rocamadorretik fran­tzes erromesek, Quercy‑tik zetozenak alegia, bada, lortu zuten beren zeruko zaindaria han ere gurtua izateko modua, berehala eraiki baitzen Ira­txeko monasterioa, X. mendeko monasterio beneditarra, Zister­ko monjeek monasterioa okupatu zutenean al­txa zen hiru habeartetako eliza erromaniko bikaina. Ira­txetik bideak, Montejurra eta Monjardinen artetik jarrai­tzen zuen, delakoen gaztelua Turpinen Kronikan aipatua azal­tzen delarik. Gaur egun ez dira aurriak besterik gera­tzen. Mendiaren oinetan, berriz, atari eder bat erakusten duen parrokia-eliza erromaniko duen Villamayor de Monjardin aur­ki­tzen da; haren kapiteletan guru­tzadetako heroien borroka-eszenak ikus daitezke. Uran­tziatik, XIII. mendetik aurrera garatuko zen hirigunetik, eta ospitale bat zegoen San­tzoletik igaroz iristen ziren erromesak Torresera, Donejakuerako bidean eliza‑faro izenekora; hau hilobi-eliza izan zen, Eunatekoa bezala. Guru­tzaturiko nerbioak zituen kalifa-ganga bereziek erromesei gogora ekarriko ziz­kieten, Pirinioak zehar­katu aurretik, Oloroen eta Done Bladin lehen ikusiak zituztenak. Torrestik, Poyoko Andre Mariaren ermitaren ondotik pasa ondoren, erromesak Vienara iristen ziren. Antso Indar­tsuak eraiki zuen hau, Gaztelaren noizbehinkako erasoetatik Nafarroa babesteko. Berehalakoan hazi eta garatu zen. Gaur egun desagertuak diren eliza ba­tzuk ere eraiki ziren. Bazen han erromesek aur­ki zezaketen aterpe­txe bat baino gehiago; han­txe indarberriturik bide lauetatik barrena, bara­tza oparo eta zelai berdeetatik pasatuz, Logroñora iristen ziren. Ebro gainetik zubia zehar­ka­tzean, beste erreinu batean sar­tzen zireneko ezaugarria zen ibiltarien­tzat Errioxan sar­tzea, txanpon aldaketak egin behar bai­tzituzten –oraingoan ez ordea kornadu nafarrez, Gaztelako marabediez baizik. Orain zehar­ka­tzen hastera zihoazen lur haiek eta bide haiek Gaztelakoak ziren 1076.az geroztik. ===== Baionatik Mirandarako bidea ===== Gaztelakoak ziren, halaber, Baionatik zetozen erromesak hautatzen zituzten Gipuz­koa aldeko lur eta bideak, erlijio ikuspegi nahiz ikuspegi estetikotik interes gu­txi eskain­tzen zuen bidea izateaz gain, Beasaindik hasita bihurriak eta neke­tsuak ziren, Aiz­korri mendikatea aldenik alde igaro behar bai­tzen elezaharretako San Adriango zubitik. San Adrianetik Araiara jaisten ziren eta Aistrako baselizak –San Joan eta Santa Basilia– eta Amianoko San Joan, denak ere Zalduendon –Erdi Aroko “Saldodon”– direnak bisitatu ondoren, harrapa­tzen zuten, bada, Arabar lautada: Agurain eta Gasteiz. Asko harri­tzen zituen halako paisaiak, han erabatekoa baitzen aldaketa. Gasteiztik –1200ez geroztik, hau ere Gaztelari lotua– bidea laua zenez ez zen inolako eragoz­penik aurrera egiteko, go­tzainaren egoi­tza zuen eliza zoragarria duen Armentiatik an­tzinako Iruña (Veleia) inguratu, eta Arganzon eta Lakorzana herriak aldenik alde zehar­katuz, Mirandara iri­tsi arte. Araba aldeko ia herri hauek guztiek –nahiz eta oso desi­txuratuak dituzten izenekin erromesaldietako kroniketan askotan aipatzen diren herri hauek– gaur egunera arte oso gu­txi gorde dute ''Jainko­aren bidazti'' haiek kontenplatu zutenetik eta zenbait lekutan gorde direnak ez dira arte balio handienekoak. Santiago Apostoluaren hilobiari muin egin nahi zioten milaka erromes haiek barren-barrendik bila­tzen zuten a­tsedena eta babesleku a­tsegina eskain­tzen zien lekuek garai haietan zuten garran­tziaren kon­tzien­tzia izatea oso da zaila, gaur egun. ===== Beste ibilbide ba­tzuk ===== Donejakuerako bidearen eskemaren laburpen honetan aipatu ditugun izenak berriro ere ahoan erabili behar­ko ditugu arte erromaniko eta gotikoaz hitz egitean. Baina ezin ahaztuko ditugu bigarren mailako beste bide ba­tzuk: * Baionatik Iruñera, Baztandik barrena zihoana; * Iruñetik Gasteizera, Arakildik eta Aralartik zihoana, * Ebroren ibarretara, Tafalla, Erriberri, Balterra eta Tuterara iri­tsiz jaisten zena. Ez da zalan­tzan jar­tzekoa an­tzinako Baskonian arte garapenerako erromesbide hauek izan zuten garran­tzi itzela, ezta Antso Nagusiak Europa aldera ireki­tzeko egin zituen ahaleginak ere. Arrazoiez zioen Iñiguez Almechek, Antso Nagusiaren Fran­tzia aldeko ibilerek eta klunitarren aldeko proiektuek baieztapen egokia dutela eragin zituen artelanetan;<ref>A.M N., II, 48. or.</ref> hala ere, ireki­tze horrek ez zuen erago­tzi Nafarroak ohikoa zuen berez­ko izaera eta arte tradizioaren zati handi bat gorde­tzea. Ibili beharre­koak dira erromes-gal­tzada zabal eta bide estu horiek, baldin eta Nafarroako eta Arabako arte aberastasun galant horren ezaguera osoa hartu nahi bada. Ez dugu ahan­tzi behar, esaten den bezala, ''bide guztiek Erromara daramatela'' egia baldin bada, beste hau ere hala izango dela: gure Euskal Herrian, “bide guztiek Donejakuera garama­tzatela”. == Lehen euskal erromanikoa == === Azalpena === “Lehen arte erromaniko” kon­tzeptu hau Puig i Cdafach‑ena da, eta Penin­tsula mailan, berak eman nahi dion zen­tzu zehatzean, Kataluniako eliza ba­tzuetan baizik ez zen hasi, eta gerora ar­kitektura erromanikoa izango den berrikun­tzari dagokio. Bestalde, gogoan izan behar da beti, lonbardiarraren ondoan oso bestelakoa den “otoniarra” dei diezaiokegun beste “Iparraldeko lehen arte erromanikoaz” hitz egin daitekeela.<ref>L. GRODECKI, Au seuil de l´art roman. L´Architecture ottonienne. 1958.</ref> Puig i Cadafalchek lehendabizi bere ideiak katalanez argitaratu zituen, L´Arquitectura románica a Catalunya izenburua zuen lana lau liburukitan, 1911tik 1918ra bitartean. Gerorago azalduak dira gai berberari gaztelaniaz eskainitako El Primer Arte Románico eta Geografía del Primer Arte Románico izenburua duten beste bi lan hauek (1929‑1932). Eraiki­tzaile katalanek hainbat herri eta eskualdetatik jasoko zituzten eragin ugariak aztertu eta aipa­tzen ditu egile honek, hala nola: Ekialdea, Italia, Languedoc‑a eta Proven­tza, Cluny, musulmanen Hispania eta abar. Ondoren, Kataluniako lurraldeetan azaldu ziren hainbat kristau-eli­za diakronikoki kokatuz eta horien hainbat motatako desberdintasunak deskribatuz jarrai­tzen du. === Ezaugarriak === Puig i Cadafalch-en­tzat “Lehen arte erromanikoa” eraikun­tzako ezaugarrietatik ezagu­tzen da: paramentuan harri zakarra erabil­tzen du, kolpekako tresneriaz moztua eta opus spictum eran kokatua sarritan; bere hu­tsarteak oso estuak dira, barruko espazioak kanoi-erdiko gangez estal­tzen da; eta ez du apaingarritako eskulturarik. Erromaniko zakar eta fun­tsez­ko hau hasieran bere burujabe­tzaz gara­tzen da baina, luze baino lehen, X. mende erdialdean edo,<ref>L´Arquitectura Romanica a Catalunya, II, 32. or.</ref> Italiako Iparraldeko eragina jaso zuen eta bat egin “estilo lon­bardoaz”, bere kanpoaldeko apaingarriak alai­tzen dituzten zerrenda eta ar­kuengatik ezagut daitekeenaz. Kanoi-gangen gainean tronpa gainetan kokatua dagoen oskolpe edo kupula azaldua da, XI. menderako jada, italiar elizen erara, eta, beroietan bezala, sa­ihe­tsetan leiho askoz zulaturiko dorre garaiak eta ar­kuen apainduria dutela, esaterako, Ripoll, Cardona, Cuixa, eta abar. Espainiaren Iparraldeko erromanikoari buruz Raymond Oursel‑ek az­pimarra­tzen du –Kataluniaz pen­tsatuz, batez ere–, sistema berriak, ordura arte erabil­tzen ziren mozarabiarren formulak utzita, beste hiz­kera bat sortu zuela egituran, esaterako, bere ferra ar­kuen profil gaindituak; eta horien ordez, hartu zituen “italiar Lakuetan garai­tsu hartan bertan nagusi ziren egitura eta apainketa osagai guztiak, egundoko an­tzarekin, alegia, mailuz mozturiko paramentu txikiak, zerrenda eta ar­ku makurrak, absideko horma‑hi­lobiak eta sigi‑sagako osagai apaingarriak”.<ref>R. OURSEL, El mundo románico. Encuentro Argt., 1983, 95. or. Euskal Herrian erromanikoari buruz, XX. mende hasieratik jada, baina 50 urtetik aurrera batez ere, bibliografia oso ugaria da. kus, A.GOMEZ GOMEZ, “Bibliografia de la arquitectura y escultura románicas”. A. P. M 15ean, 1996, 529-561. or. Bibliografia funtsezko bat Dulce OCON ALONSO, “La arquitectura románica vasca: Tipos, modelos y especificidad”. Ibid. 55-58. or. bere oharrekin. Oraindik berrikiago, A. GOMEZ GOMEZ, “Asimilación y transición del arte románico en el País Vasco”. Kobie (Arte Ederrak) 12an, 1996, 241-261. or. </ref> Ar­kitektura hau, “lonbardiar” izenekoa –geografikoki, etenaldi bi­txiak dituen arren–, ia Italia, Dalmazia, Fran­tzia mediterraneoa, Katalunia, Sui­tza, Renania, Burgundia eta Herbehere osoan hedatu zen. Euskal eta Nafar monumentuetatik mozarabiarren eragineko osagaiak baztertu zituena, eragin lonbardiarra izan zen XI. mendearen az­ken aldean; mozarabiar hauen agerpenak prerromaniko­tzat har­tzera bul­tzatu izan gaitu, ba­tzuetan behin­tzat –Aragoiko Serrabloko eliza, adibidez–, eta, iriz­pide kronologiakoetatik kanpo utzirik, aurreko kapituluan koka­tzera bul­tzatu gaitu. Dena den, kultur ikuspegitik behin­tzat, gogoan hartu behar dugu kristau-errekonkistak beti eta nonahi ez zuela islameko kultura deusezta­tzea eragin, eta XI. mendetik Ebro ibarreko kokaleku judutarrek, arabiarren kultura eta kristauen kulturaren arteko transmisio ildoak ezarri zituztela. “Lehen Arte Erromanikoaz” hitz egiten duten idazle guztiak ez zaiz­kio katalan historialari honek duen iriz­pide zorro­tzari lo­tzen. Az­ken batean, hiz­kera edo deitura horrekin normalean, estilo erromanikoaren lehen aldia izendatu nahi izan du, idazle bakoi­tza bere erara defini­tzen saia­tzen baita. === ''Lehen erromanikoaren'' esanahia === Hemen behin­tzat, lehen arte erromanikoaren izenburuari esanahi kronologikoa emango diogu, batez ere, betiere, ohartarazi nahiez, Europako arte estiloen ibilbide historiko guztian gerta­tzen den bezala, ez dela sinkroniarik izan hainbat herrialdeetan. Gure­tzat lehen arte erromanikoa soil-soilik ar­kitek­turari atxiki­tzen zaion kon­tzeptua izango da. Eraikun­tza mota berria da, harriz­ko gangez espazioak estal­tzen hasi, eta hainbat habearte artikula­tzeko edo erdiko habeartea bere guru­tzadurarekin lo­tzeko egituraz­ko konponbideen bila baitabil. Gehienetan bere paramentuak zakarrak dira, eta normalean ez du eskulturarik. Eta noizbait azal­tzen bada, oso soiltasun latz eta esanahirik gabekoa da, apaingarritako erliebe gisa begiratu beharreko ebakidurak dituzten ateburu eta kapitelak alai­tzeko besterik ez. === Leireko monasterioa === Antso Nagusiak nabarmenki lagundu zien, bai alde materialean nahiz alde espiritualean, Nafarroako monasterioei; izan ere, jabetza pribatuzkoak zirelako, asko izan arren, kulturaz eta erlijioz bizimodu ahuldua zeramaten. Erreforma politiko garbi batean saiatu zen Errege Handia, monasterioetan beneditar arautegia sartuz eta jabetza pribatu eta laikoen eskutik berauek askatuz; hauek helburutzat harturik etorrarazi zituen zenbait fraide Clunytik, Paterno buru zutela eta San Juan de la Peña monasterioan eman zien bizilekua. Litekeena da, 1022an, bere eskutik zaharberritua izatea Iruñeko eliza, laster bota zutena. Antso Nagusiaren ondoren, Nafarroako beste errege-erreginek ere jokaera bera izan zuten eta, behin eta berriz­ko emarien ondorioz, LEIREKO monasterioa erreinuko egoi­tza erlijiosorik garran­tziz­koena izatea lortu zuten. Goñi Gaztanbidek azal­tzen duenez, kultur gune handi bat izan ez bazen ere, gauza materialetan behin­tzat, aurrerapen maila handia iri­tsi zuen bere baitan beste monasterio asko bildu zituelako.<ref>J. GOÑI GAZTAMBIDE, Historia de los Obispos de Pamplona. (Iruñea, 1978), I. libk. 236. or.</ref> Eskumenean 72 monasterio eta zaz­pi herri izatera ere iri­tsi zen Leire.<ref>Ibidem, 304. or.</ref> “Leireko abade-e­txea Nafarroak Fran­tziarekin izan beharreko harremanak ziurta­tzen ziz­kion monasterio guztiak bilduz joan zen”.<ref>J. GOÑI GAZTANBIDE, O.c., 235. or.</ref> An­tzeko gertakariak esan daitez­ke Ira­txeko monasterioari buruz ere. Han santu baten, San Verebundo deritzonaren– itzalak erakarpen handi bat sor­tzen zuen, egia bada ere XI. mendeko hamar­kada horietan Nafarroako monasterio hain handi bati buruz­ko agiriak guztiz urriak direla. Ira­txeko ondarea nabarmenki hazi zen eta honek XII. mendeko eliza erromaniko bikaina eraiki­tzen lagundu zion. Leireko ondasunak handitzeak monasterioaberreraiki­tzeko zeregina erraztu zuen. Leireko San Salbatore eliza, 1057an sagaratu zenak monasterio bizi­tzako unerik gorena erakusten dute Antso eta Joanen abade­tza aldietan, hauek Iruñeko go­tzain ere izan ziren. Lanbide honi, Antso Nagusia erregeak lehenik eta, ziurra izan daitekeen babesaren ondoren, bere seme Gar­tzia San­txezek eman zion jarraipena. Leireko eliza erromanikoak bakearen gozotasunera baino borrokako ohituretara jarriagoak dauden gizon ba­tzuen espiritua bistaratzen du. Lanak kriptatik hasi ziren eta burualdetik jarraitu, biak ere batera sortuak nonbait, eta aldaketarik gabe burutuak, Lamperezen ustez. Horregatik gorde dute halako oreka. Horma lau eta biluzien, profil garbien eta hainbat ñabardurako hareharrien margo beroenganako zaletasun modernoa duenaren­tzat, Leireko abside hirukoi­tzaren kanpoko ikuskizunak edertasun liluragarria eskain­tzen du. Lur sailaren maila desberdinen oztopoa gaindi­tzeko pen­tsaturiko kriptak burualdearen zama izugarria jasan behar du. Horregatik, nonbait, halako harri­tzat izugarriak, fusteen garaiera txikia eta haien bikaintasun ikusgarria –usteen arabera, berriz erabilitako erromatarren garaiko harroinak dira. Erdiko habeartearen zabalerak beldur emango zien eta goiko elizaren zama guztia jasan behar­ko zuen harriz­ko gangaren ziurtasunagatik, arrisku guztietatik ihes egitea erabaki zuten, espazioren ikuskizun estetikoaren kontura: beste eusgarri ilara bat kokatu zen erdiko habeartearen arda­tzean. Kontraesan arkitektoniko horrekin guztiarekin, eta, egitura osoaren laztasun itze­laz aparte, bisitaria ez da geldituko oroimenetik ezabatu ezinez­ko harridurarik gabe. Goiko elizaren burualdea, halako oinarri sendoen gainean finkaturik, oldar­tsu al­txa­tzen da goialdera. Zir­kuluerdi-formako oinplanoa duten hiru abside zoragarri ditu, nolabait ere mozarabiar zaporedunak. Luze-zabalean habearteak berdinak eta Hispaniako artearen historiaren barruan berrikun­tza dira. Bi tartetako hiru habearteak –ez dakigu gehiago egin ziren– kriptakoei dagoz­kienak dira; lerdenak dira kanoi-ganga jarraituez estal­tzen dira. Harlanduetan ohikoa ez den neurri galantak edonor uzten du harriturik. Arrazoi osoz idazten zuen On Luis Mª Lojendiok Leireko San Salbatoreko fun­tsez­ko pieza burualde erromanikoa dela eta bere garran­tzia an­tzinakotasunean sustrai­tzen dela esatean. Lehenengoz, 1057an sagaratu zen eta 1090ean hurrengo aldian.<ref>J.Goñi Gaztanbidek dio (o.c. 304. or.) ziurra dela azken eta behin betirako sagaratzea 1098. urtean izan zela. Monasterioetako antzinako larrukietan elizen sagaratze data bikoitz hori sarritan ematen da. Badu ordea honek azalpenik, izan ere, sarritan aldarea sagaratzen zen lehendabizi eta eraikin bukatua azkenean.</ref> “Espainiako erromaniko monumentu handietan lehenengoa da, lonbardiar joerako eragina duten eliza kataluniar ba­tzuen salbuespenarekin. Jakako katedrala, Leongo San Isidoro, Fromistako San Martin eta zalan­tzarik gabe Santiagoko katedrala baino lehenagokoa da. Bere marren zehaztasunak, bere handitasunak, bere kapitelen berezitasunak eta aitor­tzen zaion an­tzinakotasuna dela eta Leireko burualdea paregabea eta bakarra da”.<ref>Luis M LOJENDIO, Navarre Romane. Zodiaque Argt. , 1967, 61-120. or.; 370-371. </ref> J.Gudiol eta J.A.Gaya Nuñok “Nafarroako erromanikoko lehen lan gorena” dela diote eta “monumentu jakin honetan eta Aragoiko ibarretako eliza zenbaitetan guztiz zehaztua geldi­tzen dela bertan jaio zirenen eraikuntza-eskola baten aukera” ere erakusten duela.<ref>“Arquitectura y escultura románicas” A.H.n V. libk., 1948, 121. or.</ref> Lehendabiziko ataria –gaur egun Porta Speciosa deritzona– ondoren egun dagoen kokalekura eraman zuten, XIV. mendean handiagotu zen mul­tzo gotiko osoaren ate izateko. Horregatik, bada, bere eskultura zatiak neurriz kanpoko handitasuneko ate-mar­koetan txertaturik azal­tzen dira. === Jakako katedrala === Ramiro I.ak, Antso Nagusiaren semeak, oinordeko­tzan Aragoiko konderria bereganatuz dinastia bat sortu zuenak, 1063an kon­tzilio bat bildu zuen Jaka hirian. Idazle ba­tzuen ustez, errege hori edo bere seme eta oinordeko Antso Ramirez izan zen bere eraikun­tza hasi eta bul­tzatu zuena (1076‑1082): baina iri­tzi berriago batek beraren hasierako data 1094‑1098 artean koka­tzen du. Ar­kitektura nafar-euskaldunaren ondoren etorriko denaren gainean Jakako eragina izan zuen eraikin honek, merezi du hemen arreta pixka bat. Eraikina, Leireko eliza erromanikoa baino askoz beranduagokoa izanik, ez bai­tzen 1130era arte bukatu, Pirinioetako alde honetan eginiko guztiaren gainetik jar­tzen da handitasunean. Elizak baditu hiru habearte, guru­tzadura eta absidea. Horma trinko eta sendoek eta hu­tsarte gu­txi ba­tzuk ematen dute garai hartako borrokarako indar la­tzeko espirituaren berri. Oinarriak zutabeekin txandaka­tzen dira. Hiru absideek begirada berezia merezi dute, jatorriz­ko bat besterik ez delarik gera­tzen: zoruen arteko altueran gara­tzen diren inpostaz mar­katuriko hiru gune horizontaletan, tako edo zerrenda klasikoz apaindurikoei ''xake-itxurako jakarrei'' izena emango diena eta ondorengo eraikin erromaniko askotan aur­kituko dena. Guru­tzaduraren besoak kanoi-gangaz estal­tzen dira eta erdiko zatia nerbio-gangaz, kupula itsu moduan, tronpa gainetan etzanak daude eta ez dira kanpora azal­tzen. Habearteetan gangak gotikoak eta oso beranduan al­txaturikoak dira. Sartaldeko atariak uztai­tzen du elizaren bi sarbideetatik bat. Atari ederra da, landutako kapitelak dituzten zutabe eta ar­kiboltekin, bi lehoiek uztaituriko krismoia duen tinpanoaz. Eskulturaz­ko erliebeak, arte erromaniko guztia goiargiz janzten zuen espiritua oroimenean eduki­tzeko, behingoz buruz gogoan har­tzea komeni izaten den ida­tziez uztaiturik izaten dira sarritan. Jakako katedraleko sarrerako krismoiaren ondoan latinez­ko ber­tsoetan idaz­kun batek bere sinbologia azal­tzen du: <pre>HAC IN SCULPTURA, LECTOR, SIC NOSCERE CURA: P. PATER, A GENITUS, DUPLEX EST SPIRITUSALMUS. HII TRES QUIDEM DOMINUS SUNT UNUS ET IDEM</pre> ''Irakurle, eskultura honetan saia zaitez hau ikasten: P aita dela, A semea; bikoi­tza Espiritu Saindua. Hirurak Jaun bat bera dira''. Alboetako irudizta­tzeak Kristo adierazten dute lehoi irudian (Ap. 5, 5) eroritako gizonari bar­ka­tzen eta sugearen gainean ibiliz doana edo, har­tzari eu­tsiz, herensugearen gainetik dabilela (Ps 91, 13). Bi erliebeak bakoi­tza bere idaz­kuna buruan dutela daude. Lehengoak hau dio: <pre>PARCERE STERNENTI LEO SCIT, CHRISTUSQUE PETENTI</pre> ''Lehoiak badaki bere aurrean makur­tzen denari bar­ka­tzen, eta Kristok bere izenari dei egiten dionari'' Bigarrenean irakur­tzen denak hau dio: <pre>IMPERIUM MORTIS CONCULCANS EST LEO FORTIS</pre> ''Herioaren erresuma zapal­tzen duen lehoi indar­tsua da'' Tinpanoaren az­pian beste idaz­puru bat heda­tzen da: <pre>VIVERESI QUAERIS QUI MORTIS LEGE TENERIS HUC SUPLICANDO VENI RENUENS FOMENTA VENENI. COR VICIIS MUNDA, PEREAS NE MORTE SECUNDA.</pre> ''Herio­tzaren legeari lotuta zauden horrek, bizi nahi baduzu, zatoz hona otoizlari, sen pozoi­tsuak utzirik. Garbi ezazu zure biho­tza bekatu guztietatik bigarren herio­tza batean hil ez zaitezen.'' Ez da zalan­tzarik eliza honen egitura berriek miresmena sortuko zutela. Eta laster asko asmakizun berri haren imitazioak ikusi ahal izan ziren. Pen­tsatu izan da Carcipollera ibarreko Iguacel elizak Jakakoaren eragina jaso zuela; baina dena galderatan geldi­tzen da, Jakako katedralaren data zeha­tza argi­tzen ez den bitartean, izan ere, Iguaceleko atariaren gainaldean idaz­puru batek elizaren eraiki­tzea Antso Galindez eta bere emazte Urrakari zor zaiela dio, San­txo Ramirez agintean zela egina dela, 1072. urtean. === Uxueko eliza === Jakako eredu hau Uxuera eramana izan zen, zalan­tzarik gabe, Gar­tzia Berreza­rlea Erregearen erabakiz. Baina Uxuera, 1089an eraiki­tzen hasi zen eliza ikusi nahiez joaten den bisitaria uste gabekoarekin topatzen da. Habearteak erai­tsiak izan ziren beranduxeago eta absideak estali egin ziren eta deanbulatorio modura, gotiko garaian eraiki zen eliza gazteluan bereganatua geratu zen. Hala ere, tako ilarak ikus daitez­ke oraindik, baita Jaka aldeko artearen eragineko apaingarri la­tzak ere. Nolanahi ere, Dulce Ocon Alonsok hain zehaz­ki ida­tzi duen legez, garran­tziz­koena da Leire eta Uxuerekin “Nafarroa europarturiko ar­kitekturaren joeretan sartu zela”. === Aralar­ko santutegia === Aralar­ko San Migel in excelsisen Santutegiari dagokionez, bere karolingio jatorriaz aipamenak eginak ditugu. Iruñeko elizakoa zen eta, nahiz eta hasieran Zamar­tzeko monasterioaren menpe izan, bere ondareak gero eta gehiago haziz joan ziren az­kar, Pedro I.a Erregeren ustez­ko mirariz­ko sendakun­tza zela eta. Horrela, abade­-etxe bihurtu zen. Lehendabiziko eliza erromanikoa, habearte bakar eta zir­kuluerdi-formako absidea zituena, agian 1074an sagaratu zena, buka­tzerik gabe geratua izango zen; garai horretakoak dira absideen az­pieneko zatiak. Ondorenean, aurrealdea berregin zen absideen altuera haziz, harburuz­ko erlai­tzak eran­tsi zi­tzaiz­kion eta tronpen gaineko kupula egin edo berreraiki zen. Hiru habearteak eta nartexa ere eraiki ziren. Alfon­tso Borrokalariaren garaian beharbada hasiak izango ziren lan hauek, XII. mendean zehar luze jo zuten, baina ez da ziurtasunez bere sagara­tzearen datarik azal­tzen. Az­kenik elizaren barruan monjeen otoi­tzerako kapera bat eraiki zen. Zamar­tzeko eraikuntza-lana egin zuen ar­kitektoa bera izatea litekeena da, oinplanoaren planteamendua, inposten egitura, erroseten eta zerrenden apainketa eta hu­tsarteetako diseinu urria berdin berdinak baitute. == Ikonografia erromanikoa == === Esanahiak eta jatorriak === Eskultura erromanikoren azter­keta, bai Euskal Herrian nahiz kanpoan, lehen mailako garran­tzia duena da kristau artearen historian. Zenbait mendeetako isiltasun ikonografikoa igaro ondoren, Europa berriko kristau-elkarteak bere fedea adierazteko beharra izan zuen, egitura plastikoen sor­kun­tza-lanen bitartez, “salbamen historia” deituko dena bistaratuko dutenak. Goiz Erdi Aroko mututasun plastikoa gaindituz, arte erromanikoa saiatu zen, XI. mendeko bigarren erdi aldera fedearen misterioak kanpora­tzen, adieraz­pide horretan­txe utziz aldi berean, kristau eliza hornitu eta eder­tzearen zeregina. === Kultur ilunaldi bat === Edozein arte historialariren­tzat an­tzinako kulturak nozitu zuen bi ala hiru mendetako geldialdia, Iparraldeko herrien eskualde mediterraneoak indarrean hartu zituena, nonbait nabari­tzekotan ikonografian nabarituko zen. Zenbait mendetan sartaldeko gizonak ingura­tzen zuen mundu naturala beste nonbait adierazia ikusteko gogo guztia galdua zuela esan daiteke. Axolagabetasun honek, beste sentiberatasun bat adierazten zuen honek, ertilari grekolatindarrak burutu zituen arte klasiko zoragarri haiek buru­tzeko erabilitako teknikak ahanztea ekarri zuen. Herri horiek kristau­tzen eta, nolabait ere, “erromanizatzen” joan ziren heinean, marraz­keta eta eskulturaren berez­ko tek­niken berreskura­tzea astiro egina eta geldia izan behar­ko zuen, besteak beste, judu‑kristauak ingura­tzen zuen mundu sentikorra adierazteko sentitu behar zuen mesfidan­tzagatik. Gizon Egitearen misterioaren ondorio logikoak norberagana­tzea eman zenean, desagertu egin zen mesfidan­tza hori, an­tzinako arte klasikoaren edertasunak ezagu­tzen eta miresten ziren abiada berean, ertilariak arte figuratiboa mendera­tzen eta eskura­tzen hasi ziren eta Europa prest zegoen estilo berri baten jaio­tza onartzeko. === Kultur laburbil­tze berri bat === Ikonografia erromanikoa, –marraz­keta eta eskultura– orduan, zenbait iturrietatik ateratako osagaien bilduma bezala jaio zen: Jain­koa Gizon Egitearen dogma, ekialdeko irudimen bi­txi eta zoragarria, iparraldeko herriek edergarrietarako zuten sena, eta paganismorik sakoneneko herrien “genius locia” elkar­tzetik, alegia. Arte erromanikoan ikonoen estilistika bilduma batetik sor­tzen da: errealismo mediterraneoaren eta ekialdeko abstrakzioaren arteko bildumatik; imita­tzeko irudiaren eta sinbolo adierazgarrien bilduma, eta berez­ko egituren edertasunarekiko nahiera heleniarraren eta apaingarri atseginen eta edergarri bikainenganako zelten eta anglosaxoien zaletasunaren laburpen. Garai bateko Baskonian, kristautasunaren sarreraren aur­ka luzez gogor eu­tsi ondoren, eskultura, prerromanikoa deitu diogun ar­kitekturari herabetasunez atxikia azaltzen zaigu. Leireko kriptako kapitelen ebakidurak eta Villatuertako harlanduen egitura lau eta eskematikoak ezin igar daitezke jaio­tzen saiatzen den artearen hastapeneko bul­tzada gisa izan ezik. === Arte txikiak === Euskal artearen historialariaren arreta eska­tzen duen esparru tekniko bat da arte txiki ala luxuz­koena, non ertiaren jeinua ala talentua, Europa iparraldeko jatorria duten herrien edergarrietako tradizio handiko ahaleginetik abiatuta, egitura naturalen irudigin­tzaz liluratua sentituko den. Kristau-ikuspegitik, lilura honi mesedegarri zaio, neurri txikiko objektuak izatea –ku­txak, erlikia-on­tziak, antipendioak, ostilamendu liturgikoak– gur­tzako idolo jarrerarik ez baitute eragiten. Hor­txe dago beraz, arte historiaren begirale soilarengan nahas­mena sor­tzen duen nolabaiteko kontraesan hori, gorputz-irudienganako leialtasuna eska­tzen duenaren­tzat konkor biribileko, hegalkin handiko eta betiere, osatu gabea eta munstroz­koa denaren bi­txitasuna, eta, bestetik, arte txiki ugarietan –marfilak, metalak, esmalteak, eta abar– teknika mendera­tze baten ondoan, egitura naturaletan, kontaketetan eta adieraz­penetan errealismo alderako joera garbi bat adierazten den eskulturen artekoa. Marfilez­ko ku­txak. Hain zuzen ere, atal honetan gogoratu behar ditugu Donemiliagako monasterioan gorde­tzen diren marfilez­ko ku­txak. Donemiliagako ku­txa deri­tzona, non zorionez, salbatu ziren erasoan etorritako soldaduen irrikatik monasterioaren sor­tzaile bakarzalearen bizi­tza eta mirariak konta­tzen direneko marfilez­ko lauki txikiak, gaur egun metal bi­txiez gabeturiko ku­txarenak. Naiarako Gartziaren garaikoak dira, 1053koak eta Leongo San Isidro elizako, San Joan eta San Pelaioren ku­txa osa­tzen dutenen oso an­tzekoak dira. Beste beranduagoko data –XI. mende az­ken aldekoa– Yusoko San Millan monasterioan jasotako bigarren ku­txari dagokio: San Felicesen ku­txa. === Monumentuz­ko eskultura === Monumentuz­ko eskulturaren sorrerari dagokionez, arte erromaniko bikainaren ezaugarri izango denari buruz Henri Focillonek mar­katu dituen aldiak gogora­tzea onuragarria gerta dakiguke. Lehenengo aldia “tutu-formako” esaten zaiona da, naturako egiturak eskema batean tolesten direlako non geometriaz­ko tutu-forman azal­tzen diren gorputz atalak. Bigarren aldi bat “ar­kupeko per­tsonaia” duena bezala ezagut daiteke, sarritan presbiterioetan eta ateburu an­tzinakoenetan ikusten dira; giza irudiak oso modu zapalean erakusten dira, ar­kuek eta beren eusgarriek eskain­tzen duten tartean zorroz­ki egokituak direlarik. Hirugarren aldi bat “frisoen artea” deritzonak osatua izango li­tzateke; giza irudia, gorputz egiturari leialago izango zaio eta, berez­koa duen dinamismoa eraku­tsiz, ar­kitekturaren esparruko menpekotasun orokorraren arauak hau­tsi gabekoa da. Eskultura erromanikoak berez­koa duen garai klasikoa –XII. mendeko bigarren az­ken zatia– “Atearen mendekotasun” horren ondoan, ezaugarri orokor bezala aipa litez­ke nolabaiteko irrealtasun espiritualista, sinbolismo alderako joera eta, bere apaingarri eta edergarrien zainketagatik, “horror vacui”an inspiraturikoa. Ezaugarri horiek, arte erromanikoaren eskulturari ku­tsu berdin eta nahastezinez­ko bat eman zioten, horregatik Europako eskualde bakoi­tzean “genius loci”-aren agerpena erago­tzi gabe. Atal honen hasieran aipatu dugu arte erromanikoaren jaio­tzaren kontua, data eta kokamenak, historialari ba­tzuen nazio-espiritua sutan jarri zuen kontua. Delako gorabehera hau eskulturan kokatu zen, batez ere, eta eztabaida su­tsuan esku hartu zutenak arte esparru honetan adituenak izan ziren. Eskultura erromanikoaren jatorria, Fran­tzian –Tolosa eta Moissac monasterioetan– jarri behar da? edo Espainian –Jaka, Silos, Donejakuen? Arazoa konpondu gabe gelditu zen eta batak besteaganako izan zuen eraginen interpretazio bat aur­kitu zen eta konben­tzigarria izan ez bazen ere, bai bakerakoa. Arte historialariaren­tzat bereziki interesgarria gerta­tzen da gorabehera hori Euskal Herrian; izan ere, herri hau, Nafarroa zehaz­kiago, Bidearen erdian finkaturik dago, Pirinioen alde bateko nahiz besteko eraginen aukera berdinetan. Gure eskualdeko lehen eskultura-lanei buruz hitz egiterakoan, Nafarroako Erdi Aroko Artea lanaren egileak Jaka aldeko joera nabarmen­tzen zuten Iguacel, Uxue eta Naiarako eraikinetan. Zenbait maisuren talentua bi mendeen abagunean agertu zen eta beroien lanak ondoren ekarriko zuen erromaniko plastikoaren garapen bikainaren norabidea. Uste izaten da 1100 urtea baino hamar urte lehenago jarri beharrez­koak direla Nafarroako arte erromanikoaren maisu bikainen artelanak: mende haren bukaeran Nafarroako bi eliza nagusienak eraiki eta apain­tzeko hautatu zirenak: Iruñeko katedrala eta bere klaustroa eta Leireko eliza. Has gaitezen, zorigai­tzez az­kar asko erai­tsi zutenetik: Katedraletik. === Esteban maisua === Magister Stephanus da euskal arte erromanikoaren historiak gogoan gorde behar duen lehenengo izena. Nafar batekin zegoen ez­kondua zegoen, eta Marina izena azal­tzen da agirietan, baita maisuaren beste etxe, lur eta errentak ere.<ref> J. M LACARRA, “La catedral románica de Pamplona”. A. E. A.A. VII.ean, 1931, 73-86. or.</ref> Biziki ibiltaria izango zen. Egia­tzat har daiteke, Leongo Bar­kamenaren Atean, Donejakuen Zilarrezko Atean eta Iruñeko Katedralean aritu zela; “erromesaldieta­ko artea” deitura zuzenesten duten –esaterako, Durliat– haiei argudio sendoak ematen zizkioten gertakaria. ==== Iruñean ==== Katedral erromanikoaren kapitelak. Baina, 1100 urtean sagaratua eta 1391. urtean erai­tsi zen Iruñeko katedralaren inguruan nahikoa harri gelditu da, 1101 eta 1127 bitartean landurikoen artean, Esteban maisuaren edo bere lantegiaren estetikako kalitatearen berri emateko adina: bi erlaitz eta eliza atariko zaz­pi kapitel handi. Haietako bat, “txorien kapitela” deri­tzana, hankak mokoka­tzen dituzten eta ba­tzuetan beren lepo luzeak elkar guru­tza­tzen dituzten bi txori izanik, beste Nafarroa eta Aragoiren mugako beste elizetan kopiatua izan da. Nahikoa eder­ki gordeak izan diren hainbat zatiren artean, hiru dira eskulan bikainekoak, hauetako bat zapatari bat irudikatzen duena. ==== Leiren ==== Leireko eliza erromanikoaren eskulturari hel­tzerakoan, ez da imita­tzeaz hainbeste hitz egin behar, baizik eta egileaz beraz: Esteban Maisuaz. Bertako kripta eta burualdea eraiki zutenek zelaitua zeukaten bidea. Gogora ekar dezagun, bere kripta zirraragarrian suma­tzen direla, nolabaiteko zan­tzu figuratiboa duen apaingarritako eskulturaren bilaketa-saioak. Han XI. mende erdialdera, kapitelak lan­tzen zituzten ba­tzuen lan xaloek harri­tzen gaituzte: ildoak eta kiribildurak tartekatuak, buruak edo fruituak adierazten dituzten bolekin. Oso oinarriz­ko lana da, kriptaren berehalako segidan eraiki izan zen elizaren burualdeko beste kapiteletan ikusten direnen an­tzekoa. Historialariek Erdi Aroko Katalunia eta Fran­tziako beste lan-garaikideen ahaidetasunak aur­ki dezakete horietan. Baina, Leireko elizaren kapiteletan ezagunak ditugun marra-eskemak, erroleoak, erronboak, eta marradura geometrikoez gainera, giza aurpegiak ere azal­tzen dira, oso oinarriz­ko trazu eta kerak ferra-ar­kuetan uztaiturik, desagertu nahi ez duen mozarabiar joera baten islak, zalan­tzarik gabe. Alderan­tziz­ko zen­tzuan berriz, elizaren hegoaldeko saihe­tsean, XIV. mendeko handiago­tze zistertarra egin zeneko hartan, zenbait leiho eta XII. mendeko hegoaldeko atea eta arkupe erromaniko bat errespetatu egin ziren: tinpanoaren erdian krismoia dago; eta kapiteletan, estilizaturiko landare-gaiak, erromesaldietako bideetan ematen zen estilo hoberenaren araberakoak. ===== Speziosa Atea ===== Garaturiko eskultura erromaniko bat elizako ate nagusian aur­ki dezakegu, bi mendeetako egoera hartakoa. Ate hori ordea, agiri zeha­tzik agerian ez dagoenez, benetako misterioa da. Bere itxura bikainak zirrara eragiten du, alde bakoi­tzean fuste lauak dituen hiruna zutabe dituela, er­tz biribilez bihurrituak izatean, seiren itxura dutenak. Alboetako janbetan eskulturaz­ko irudiak egonak izango ziren, haietatik bat bakarra gelditu denez, ez­ker aldean. Erdi erdian, ezkila‑formako janz­kerak dituzten irudi zaharreko tinpano bi­txi bat dago, zir­kuluerdi-formako errosetaz inguraturik, eta lehoi eta zezen baten burugainera jaisten da. Erdian mainela, kapitel eta harroin oso apainduekin. Tinpanoaren gainean eta er­tzetan irudi mordoa eta talde sakabanatuak, beren arteko antolaketarik gabekoak, halabeharrez jarriak, tarte hu­tsak bete­tzeko besterik gabe. Atari honek, itsa­tsitako irudietan antolaketa gabea izanik –hau hala izanagatik Porta Speciosa deritzona–, ez du berma­tzen inongo ziurtasunik Sartaldeko Atearen pieza guztiak Maisu bakar bati dagoz­kionak direla esateko. Azter­keta formalak badirudi alderan­tziz­ko zerbait esan nahi duela, hots, mul­tzo osoaren eraketa astiro egina dela, eta eskulturen eraikuntza hiru unetan eginikoa. ===== Tinpanoa ===== Tinpanoko tailak dira zaharrenaren garaikoak. Jatorriz zaz­pi irudi ziren, eta egungoa baino txikiagoa zen tinpano bati zegoz­kionak. Irudietako bat desagertua da, beste biri burua falta zaie. Ongi samar gorde diren beste lau gera­tzen dira: Salba­tzaileak erdiko tartea har­tzen du; bere eskuinaldean Maria Birjina dago eta haren ondoan San Pedro, gil­tza eta guzti; bestaldean apostolu gazte bat, San Joan Ebanjelaria izan behar duena, eta gero beste apostolu bat. Kontrako aldean Ebanjelari bat izan daitekeen irudi bat, burua falta zaiona. Eskulturek beren egilearengan, esangura­tsuak diren xehetasunak errealismoz osa­tzeko arreta azal­tzen dute. Kristok ongi samar landutako bizar joria du. Besteen aldean, Ama Birjinari aberastasuna nabarmen­tzen zaio jan­tzian, harri bi­txizko ilaraz osatua. Atariko gainerako irudietakoak baino margo okre ilunagoko harria da honena, honexegatik baieztatu daitekeelarik kronologia desberdintasuna. Itxura guztien arabera, neurri txikiagoko aurreko atariaren tinpanokoa zen, 1098an sagaratu zen elizari sarbidea ematen zionarena. Une honetan­txe berdindu nahi izan ziren neurri desegokitasunak, erroseta zerrenda bat sarturik. ===== Kapitelak eta ar­kiboltak ===== Leireko bigarren eskultura mul­tzoa bere kapitel eta zutabeek osa­tzen dutena da. Ez­kerraldetik eskuinaldera, Jaka aldeko eragina duten lauoineko ba­tzuk ditu lehenengoak. Bigarrenak kuz­kurtuta dagoen irudi bat du, erromesen bideko irudi jatorra da. Hirugarrena lepoak guru­tzatuak dituzten txoriena da, eta lehen aipatu dugun Iruñeko katedrala ekartzen dute gogora. Gainerako kapiteletan landare gaien geometrizazioak dira nagusi. Tinpanoaren gaineko biran lau ar­kibolta jarri ziren, era guztietako animalia-irudi oso finki landuekin; zalan­tzarik gabe moral sinbolismoaren balioa dutenak dira. Hemen ere, beste mul­tzo erromanikoetan bezala, bizipoza, bihurrikeria eta moral mailako asmoak nahasten dira. ===== Ar­kuteriaren gainean ===== Horretaz gain, badira, atearen ar­kuen gainean, hormatal bat eta ertz parea, oso bi­txi eta heteroklitoena izan daitekeen irudi sail bat nabarmen jarriak dituena: Kristo Pantokratorretik eta San Pedro edo San Migel bezalako Santuetatik hasi eta Ebanjelioko –Andre Maria Gizakundekoa eta Aingeruak bisita egin zionekoa– irudietarainokoak, infernuko irudiak eta abar, hau dena –diote Gudiol eta Gaya Nuñok– “Santiagoko zilargin­tzako atearen urrutiko isla” da.<ref>A.H.n V. libk., 142. or.</ref> === Iruñeko klaustroaren maisua === Esan daiteke katedralean Esteban Maisuak eginiko lanak eta delako Maisuaren Leireko atariko lanak Nafarroako eskualdean XII. mendeko eskultura erromaniko galantaren osotasun miresgarrirako bidea libre uzten zutela jada. Horretatik laster asko sartu zen, bada, Klaustroko Maisua izenez ezagutzen duguna. ==== Kapitelak ==== Klaustroa 1122 aldera hasi zen eraiki­tzen. Artean, behin­tzat, lanean ari ziren 1122an; izan ere, agirietan azaldu egiten da bukatu ahal izateko eskupekoak eska­tzen zirela. Biziraun duten kapitelak, ustez 1120 eta1140ko aldian eginak dira, eta, bada gainera Melero Moneoren ustea bera duenik, Moissacen lantegiaren eragina jaso dutela dionik. Bedera­tzi kapitel bikoitz dira –gaur egun Nafarroako Museoan direnak–, landare apaingarriak dituztenak horietako sei dira, eta gainerako beste hirurak, berriz, apaindurez hanpaturiko tailak dituztenak. ===== Kapitel landaredunak ===== Hosto-zuztar eta guru­tzadurez –horietako ba­tzuetan animalia irudi txikiak ere sar­tzen dira– hornituriko sei landareetan tailaren trebezia gorengo mailara iristen da. Aski da lanbide horren fintasuna egiazta­tzea bere egilearen ala egileen –itxura guztien arabera lantegi bat baldin bazen– arte- kalitatea zenbaterainokoa zen ikusteko. =====Apaindurez hanpaturiko kapitelak ===== Halako hiru kapiteletan talentu handiko eskua azal­tzen da. Hauek dira gaiak: Joben bibliako historia, Kristoren Nekaldia eta Piztuera. Hiruretan, ikusgarria da irudimen bizia, simetriaz eta simetria gabeko antolaketaz esku jakin­tsu baten bidez lorturiko konposaketa plastikoaren sentiberatasun estetikoa, eta harriaren lanketa oso egokia. =====Joben kapitela ===== Jobenak harrituta uzten gaitu, bere indar eta irudimenezko hiz­keraren trinkotasunagatik: Jainkoak bidaliko dion frogaren aurreko Joben bizimodu zorion­tsua; Jainkoarekin hiz­ketan dagoen deabrua; artaldeen akaba­tzea; etxearen hondamendia –deabru­tzar batek erdiko arda­tzetik gogor astin­tzen duen oihal denda bitartez adierazitakoa–, Joben konbertsioa bere emazte eta lagunekin; Job zauri artean; Jon bere zaurietatik sendatua... Nola esan daiteke hainbeste kontu hain leku murri­tzean? Ez da inola ere harri­tzekoa pieza hauek “Nafarroako erromanikoaren gailurra” direla aitortzea. Benetako harridura sor­tzen du eskulturagile honek, zein maisuki dakien filigranazko lanketa bidez, itzal sakonak sor­tzen dituen puntu jakinetan benetako zulaketekin joka­tzen non, pun­tzoiak arropa finak iradoki behar dituen. ==== Ahaidetasunak eta kontrasteak ==== “Deus ez dakigu egileaz –idazten du Lojendiok– baina ez dago zalan­tzarik ere, Nafarra da, eta Aragoi aldeko eraginekin, eta artelanetan ahaidetasuna du Uncastillo, Unxeko San Martin eta beste Fran­tzia aldeko lantegiekin”. “Gaiari hel­tzeko moduan, Fran­tzia aldekoari buruz esan daitekeenarekin kontraste garbia du. Bai baitago beste Joben kapitel bat Toulouseko Agustindarren Museoan, La Daurade monasteriotik datorrena. Fran­tziako kapitel hau urregin­tza garbikoa da, oso ederra gainera. Iruñekoa monumentu eskulturagile handi batena da, bere trinkotasun eta adierazgarritasunaz gainera, historian zeharreko Hispaniako arte jatorraren trazuak azal­tzen zaiz­kio”.<ref>L. M LOJENDIO, Navarre romane. Zodiaque Argt. 1967, 233. or. Zein mailataraino iritsiko zen, horren arabera, Moissac-en tailerraren eragina, M L.Molerok baieztu duena? Cf. “La sculpture du cloître de la cathedrale de Pampelune et sa repercussion sur l´art roman navarrais”.Cahiers de civilisation médievale 35.ean (1992) 241-246. or. ID.: La escultura románica en Navarra. Espainiako artearen kuadernoak. “Historia 16”, 1992, 6-12. or.</ref> ==== Nekaldiaren kapitela ==== Eskulturagileak, nekaldiaren irudiak egiteko nahiago izan du gai nagusiak kapitelaren alderdirik estuenetan ipintzea, gainerakoak kontakizuna osa­tzeko utzirik. Judaren iruzurraren eszena da indar­tsuen adierazita dagoena. Musuan, Kristoren ez­painak eta apostolu iruzurgilearenak elkar­tzerakoan, per­tsonaia bakar batenak direla dirudite. Salba­tzailearen buru ederra, guru­tzeko koroi argitsu batez inguratua, konposaketa osoaren erdian dago, alde bakoi­tzeko hiru lagun simetrikoz osa­tzen dena. Juda bera da hiruetako bat. Beste bostak Jesusen bila datozen borreroak dira. Batek Haren gainean dauka eskua. Gainon­tzekoek lan-tresnak dituzte eskuetan arma modura. Eszena hau beste alderdian osa­tzen da. Alde batera hiru lagun –bat, ez­pata­tzar bat duela–, eskribau eta farisearren segizioko taldea osatuz. Deabru itxura duen makur bat ere ikusten da, baita San Pedro bat ere, –besomo­tza, zori­txarrez– indarrez besoa jaso­tzen duena defen­tsaz­ko jarrera hartuz, beste besoarekin per­tsonaia txiki bati hel­tzen diolarik –belarria moztu zion morroia. Eskuineko aldean, kapitelaren alde bikoi­tzarenean, irtetera doan Kristo ikusten da, Anas eta Sanedrinen etxetik kanpora botata bezala. Gozotasuna eta noblezia isur­tzen duen irudia da. Bere bigarren erdian, kapitelak Guru­tzil­tza­tzearen gaiari hel­tzen dio: Kristo guru­tzean dagoen ohiko eszena koka­tzen da, alderdi estuan, eta bai alde batera eta bai bestera, lapur onaren nahiz txarraren oinazeak azal­tzen dira. Piztueraren kapitela. Kapitelaren lau aurrealdetan piztuerako hiru unerik fun­tsez­koenak gara­tzen dira: Guru­tzetik jaistea, hobira­tzea eta piztuera. Jai­tsierakoan guru­tzearen besoak goi samar azal­tzen dira, Kristoren gorpuari neurria berezia emateko. Nikodemo eta Arimateakoaren irudiak bizitasunez beteak daude. Baina batez ere, Hobira­tzearen eszena da edertasun plastiko paregabea harrapa­tzen duena. Hilarria luzexka da eta bi zutabe sailez eu­tsitako aldare baten an­tza du. Estalgarriak ar­ku baten itxura du eta bi lagunek eu­tsita, erdian Kristoren gorpu­tza ageri da hil-oihalez guztiz bildurik. Honek delikatuki areago­tzen du gorputz sagaratuaren tamaina. Hil-oihalaren eta mihiseetako tolesturen errealismoa eta simetriarik gabeko antolaketa oso dira erakargarriak, erromanikoaren erliebetako jardueran aur­ki daitezkeen onenak. Konposaketa osoak, Kristoren irudiari darion misterioz­ko argia manten­tzen du. Kapitel bereko beste aurre bikoi­tzak Piztueraren eszena gogorarazten du. Erdian, hilobi hu­tsetik aingeru batek eta emakumetako batek estalkia al­txa­tzen dute; eta az­pian, soldadu eta tankera guztietako arma-nahaste bat pila­tzen da. Eszenako per­tsonaia guztietatik, aingerua da erakargarriena, kapitelaren bazter batera eramanak diren emakumeei piztueraren berri ematen die eserita jarririk; horietako batek lurrin gozoko on­tzia lurrean utzi du, hilobiaren estalkia al­txa ahal izateko. Kapitelaren beste aurre estu batean ertilariak sentiberatasun handiz Madalena landu du Pedrori mirariz­ko gertakariaren berri ematen. Ederra emakume honen burua, finki landutako kapela jan­tzita, esku batean bere lurrin-on­tzia eta bestea zerua erakusten duela. Soina makurtua, jan­tziaren eta zangoaren mugimendua, sorbaldetatik jaisten zaion mantua, denak eszenari berotasuna eman nahirik. === San Joan de la Peñako maisua === Aldi honetan kokatu behar dugu, hain zuzen ere, San Joan de la Peñako Maisua, monasterio sonatu horretako klaustroko eskulturen egilea. Egile honetaz esan izan da, gogoan oso garbi zituela Iruñeko katedralean ikusiak.<ref>URANGA-IÑIGUEZ, A.M N. III. libk., 23. or.</ref> Bere jarduera 1145 eta 1175 artean koka­tzen den maisu honek lan handia egin zuen Aragoiren alde. Bere lanik ezagunena Huescako San Pedro el Viejo‑n ikus daiteke. Han aginduko zi­tzaion noski, Ramiro Monjearen (1147) hilobi kapera; zeren eta, han gelditu bai­tziren bere hilobiko idaz­kunak. Litekeena dirudi Iruñeko Klaustroko Maisuagandik ikasia izatea bere taldeak sendoki uztar­tzen. Baina, bestalde bere nortasuna ahaztezina da. Ezer baino lehen esan dezagun, bere irudien kanona oso mo­tza dela: ez ditu lau buruak gaindi­tzen. Gainera erraldoi-begiak jar­tzen zizkien, beren profilak zakar­ki kanporatuz. Hark eginiko per­tsonaia guztiak hotz ageri dira, bai aurpegiz nahiz jarreraz. Hark bere eskulanetan nahiago ditu zoru zer­txobait uhinduak. Irudien jantziak marra txiki­txoz osa­tzen diren ildo ilarez gauza­tzen da. Maisu horren eskua ikusi nahi izan da beste hainbat lekutan ere: Zangozako Andre Mariaren elizako atari konplexuaren goieneko aldean, –Huescako probintzia– Santiago de Agüeroko eskulturetan eta –bere az­ken aldian, agian– Egea de los Caballeros‑eko eliza atarian.<ref>J. GUDIOL, J .A. GAYA NUÑO, “Arquitectura y escultura románicas”. A.H.n V libk.156. or eta hur.</ref> Ez dirudi Nafarroan lan egiteko traturik egin zuenik. === Uncastilloko maisua === Aragoar Maisuaren garaikide zorro­tza izan zen beste ertilaria, nafarra agian Gudiol eta Gaya Nuñok Uncastilloko Maisua abizena eman zioten herri horretan egin bai­tzuen bere lanik ezagunenetariko bat: Santa Marta eta San Migel elizako tinpanoak eta kapitelak –egun Bostonen direnak. Leireko Maisuarenak izan litez­keen itzalez eta Artaiz­ko erlaitzaren harburuen an­tzaz hitz egin izan bada ere, Uncastilloko Maisuaren hiz­kera plastikoa oso berea da. Janz­kera handi eta zabalen eta aurpegietako bibote luzatuak libre uzten dituzten ez­pain guztiz handien alderako joeraz ematen du ezagu­tzera bere burua. Ar­kiboltako hu­tsuneak bete­tzen dituzte bere irudiek: eta kanpoaldeko baketoiez zapalduak bezala ikusten dira. Kapri­txoz­ko txibistetan, hostoil lauak edo pi­txiz beteak, eta tximino-buru exotikoak egiten atsegin har­tzen zuen. Delako irudiei eman behar zaien esanahiagatik garbi ikusten da joera satiriko eta barre­ragilea duela. === Beste maisu ba­tzuk === Hain urrutiko mendeetan Euskal Herriko artisten bizi­tza eta jarduera zuzen zuzenean aipatuko dituzten dokumenturik ez egoteak baldin­tzaturik gaudenez, gure eliza erromanikoen monumentuz­ko apainketan eginiko hain lan handiaren hari gida­tzaile modura, nolabaiteko zuzentasun eta argitasunez azal­tzen lagunduko digun azter­keta estilistiko batera jo beharra daukagu. J.E. Urangak<ref>A.M N. III, 149. or.</ref> dioen bezala, XII. mendearen erdialdean, Nafarroan arte bul­tzada berri bat gertatu omen zen eskultura erromanikoan, Iruñean mende horren hasieran bertan gertatu zenaren parekoa. Nafar eskuen iaiotasun plastiko eta arte sentiberatasunaren lekukoak aur­ki daitez­keen atarien zerrenda luzea egiten du idazle honek berak, hasi Ira­txe, Artaxona, Gazolaz, Orisoain eta Zarikiegi eta Zirauki eta abarrera arte. Nabarmendu dezagun, adibidez, filobizanziar artista nafar baten lan fina, Erriberriko San Pedro elizako atearen kapiteletan eta zimazioetan dagoena. Beranduago beste ertilari bat etorri zen tinpano eta ateburu gotiko batez apain­tzera. Iñiguezek badu susmo bat, Silosko bigarren maisuaren lana izan zela lora­tze horren bul­tzada erabakigarria. Orokorrean onartua izaten da, XII. mendeko elizen ar­kitekto maisua ados izaten zela monumentuz­ko apainketa lan osoa zuzen­tzen zuen eskulturagile nagusiarekin. Hori dela eta, XII. mendeko euskal erromaniko eskulturari hel­tzean, ez dugu aldi berean ar­kitektura aipatuz baizik egingo. Ikuspegi honek, kristau figuratibo plastikoa Kristautasunaren ar­kitektura sagaratuko Erromaniko handi eta oparoa den barrunbe horretatik jaio­tzen dela dakien inor ez du harrituko. == Nafarroako erromanikoaren hedapena == Ondare erromaniko ain­tza­tsuak, beste toki askotan bezala, Nafarroan eta, oro har, Euskal Herri osoan izan zuen zori­txarreko halabeharra gogoratuz hasi behar­ko dugu. === Frankoen eliz erasoa === Nafarroa hasia zen Antso Nagusiaren garairako jada bere erresuma europar­tzen, hau da, ipar Pirinioetako iriz­pideak, errito liturgikoak eta kultur ereduak beregana­tzen. Baina Aragoi eta Nafarroako errege Antso Ramirezen (1076‑1094) agintaldian areagotu ze,n batez ere, mugimendu hori. Errege hau, bigarren ez­kon­tzaz Roucy kondearen alaba Felizianarekin ez­kondu zena, Iruñeko egoi­tzan bere anaia jar­tzen ausartu zelako Erromarekin zeukan lehenengo arazo bat gainditu ondoren, jakin zuen onar­tzen Saint‑Pons de Tomières‑eko Gregorio VII. abade eta Aita Santuaren eskualde hartako gorabeheretako ordez­karia zen Frotardok bere gustuko go­tzainaren aukeraketa. Honako hau Pedro de Rodez izan zen –edo Pedro Andouque–, monje fran­tziar bat, jan­tzia, az­karra eta bizia, Saint‑Foy de Conques monasteriotik zetorrena eta elizbarrutiko historiografian Rodako Pedro izenez ezagu­tzen dena. Berau izan zen San Agustinen araudiaren araberako aginpide kanonikoa Iruñeko elizan sartu, eta Goñi Gaztanbidek “frankoen eliz eraso” izenpe­tzen duena babeslea. Bestalde badirudi, nafarren errentak, eliza eta monasterio frankoetara bidal­tzen neurriz gainez­ka ibili zela eta horretaz gain, ez zuen eragoz­penik jarri bere elizbarrutiko aginpidezko karguetan monje fran­tsesak jartzeko. Deyoko San Esteban monasterioan monje fran­tsesak indarrez sartu ziren nafarrak bidali ondoren. Pedro go­tzainak bere katedraleko nagusi izendatu zuen Aymon fran­tsesa. Halako kontuak bat baino gehiago izan ziren. Hugo de Conquesek duintasun bera lortu zuen. Eta Iruñeko katedraleko Ar­txiboan elkarteko kolonjei buruz­ko izen fran­tses ugari azal­tzen da.<ref>J. GOÑI GAZTANBIDE, O.c., 297. or.</ref> Fran­tsesen aldetiko “eraso” hau ez zen elizbarrutian soilik gertatu. Nafarroako errege-erreginek popula­tze politika aurrera eraman zuten burgu frankoen kokapena erraztuz, harrigarriz­ko moduan ematen hasi zen ekimen hau, batez ere Iruñea, Zangoza, Gares eta Lizarran. XI. mendeko ondarearen sun­tsiketa. Ezin jar daiteke zalan­tzan, Iruñeko katedraletik hasita, nafar eta aragoarren erresumako jabegoetan arte erromanikoaren garapen eta hedapenaren maila guztietako aurrerapen bistakoan eragileek babesa jaso zutela, Iruñeko egoi­tzaren eta Alfon­tso Borrokalari hedapen -zalearen aldetik (1104‑1134). Ar­kitekturaren lora­tzea, Raul Glaberrek esan zuen esaldi ezagun horretako gaia izango zen: “Kristautasuna elizen mantu zuriz jan­tzi zen”. Historialariaren lumatik atera zen liluraz­ko berotasun leher­tze haren ondoren, hurrengo urteetan halako ondare abera­tsak desagerrarazi zituen hondamendi sun­tsi­tzaileren gainean negar egiten jarraitu behar­ko du. Nafarroari dagokionez, J.E. Urangak gure hausnar­keta merezi duten eta arte ederrenganako maitasun apur bat duenari zirrara eragingo dion zati baten zenba­keta egin du datuekin: “Kristautasunak galdu zituen, besteak beste, XI. mendeko Naiara eta Yusoko Donemiliagako monumentu nagusiak; bolada berak jarraitu zuen XII. mendean eta Iruñeko katedrala, klaustroa eta burguetako eliza guztiak, Zangozako Santa Maria eta Garesko Santiago izan ziren txikituak. Lizarrako hasierako eliza guztietan gauza bera gertatu zen; haietan abside ba­tzuk baino ez ziren utzi zutik. Eta hauei eransten badiz­kiogu mila monasterio eta monasterio ondo, Tenplarioen eta Jerusalengo San Joanen ospita­le eta aterpe­txe-fundazioak, ondorioa da arte erromanikoaren gune handiak ziren haietatik fun­tsez­ko guztia falta dela eta Leondik zetorren eta Naiaran garatu zen ar­kitektura handia izango zenaren zati bat besterik ezin irudika dezakegula; edo Jaka aldetik zetorrena, Zangozan garatuz Ira­txeko burualdean bukatu zena; ezta Donejakue aldekoa ere, Iruñeko katedralean inspiratu izan zena”.<ref>A.M N.,</ref> === Beste hondamendiak === Eta an­tzeko zerbait esan daiteke gainerako euskal lurraldeez ere, Barrio Loza irakasleak ida­tzi duen bezala, gure lurrean borroka eta gizarte gataz­kak zirela-eta eman diren hondamendiei buruz: “1794.go inbasioa fran­tsesa, Independen­tzia gerra, Karlisten Gerra Zibilak, eta Espainiako Gerra Zibila. Guzti honi, gizarte gataz­ka eta Bandoen Gerra bukaezinak eransten badiz­kiogu, erraz ulertuko dugu Penin­tsulako zigortuena izan dela euskal artea eta batez ere Erdi Arokoa”.<ref>J. A. BARRIO LOZA, La arquitectura románica vizcaína. (Bilbo, 1979), 13. or.</ref> Sun­tsitua izan denaz gain, abera­tsa da Nafarroan ar­kitektura erromanikoa, beste gainerako euskal probin­tzietan baino aberatsagoa. Hainbestekoa, non merezi duen ezaugarri ber­tsuak dituztenak taldeka aipa­tzea. === Eliza‑faroak === Dorre ireki eta argi­tsua zutelako eta gal­tzada bazterretik Santiago Bidean erromes zihoanaren bidea argitu eta haien urrats su­harrak biziago­tzen zituelako merezi zuen eliza talde honek izen berezi hau. ==== Vadoluengo ==== Zangozako ingurunean aur­ki­tzen da Vadoluengoko San Adrian eliza, nafar eta aragoar Pirinioetako mendi adarrak utzita, Aragoi ibaia zehar­ka­tzeko eta Ebroko erribera aldera beren urra­tsak abia­tzeko, erromesak presta­tzen ziren tokian, hain zuzen ere. Alfon­tso Borrokalariak eman zion, 1141ean sagaratu zen eliza hau Clunyko abade-e­txeari. Bere oinplanoa bi zatiko angeluzuzen xume bat eta burualde zir­kuluerdi-formakoa du. Garaipen ar­kua, erdi-puntu tolestua, zutarri gainean etzaten da. Zimazioen altuera berean inposta bat du inguru osoan. Barruan apaingarritako osagai guztiak jakatarrak dira. Ar­ku zerrenda gainean kanoi‑erdiko ganga du eta absidea labe tankerakoa da. Kanpora aldeko ataria Epistola aldetik ireki­tzen da; baditu bi ar­kibolta lau; fuste mo­tzeko bi zutaberen gainean etzaten da barrukoa. Ateburua eta tinpanoa osatu dira orain­tsu zaharberri­tzean; baina krismoi bat gordea da. Apaingarriz­ko osagaiak eta animaliak adierazten dituzten harburu-ilara bat doa teilatu-hegal osoan zehar. Habeartearen az­ken zati gainean, behealdean gezi‑leiho bat duen dorre lauki bat jaiki­tzen da, eta goiengo gorpu­tzean leiho biki parea alde banatan, profil oso lirainekoak, eliza‑faro izena egiaztatuz. ==== Eunate ==== Garestik ez oso urrun, zelai artean bakarti, erromesaren zain beti, Eunateko Santa Maria eliza, 1175 aldera eraiki zen eliza erromaniko erakargarria. Bisitariari oso harrigarria gerta­tzen zaio honen oinplano berezia. Torreskoren antzera, oktogonoa da, eta batez ere ermita bere alde guztietatik ingura­tzen duen ar­kupea da berritasun bakarra, ez egituran eta ez eraikinean kaperarekin inolako loturarik ez duen oktogonoz­ko ar­ku irregularrez osaturikoa. Gauza jakina da eraikin honen funtzioa 1520an hilerri izatea zela. Baina bere jatorriari buruz­ko ezer ez dakigu. Urteak dira Tenplarioen Ordenako fundazio bat izan zitekeenaren gogoetak ibili zirela, egitekorik garran­tziz­koena erromesak zain­tzea zuelarik. Orain berriz, Jerusalemgo San Joan Ordenaren ondasuna izan zitekeela uste da, eskualde honetan izan bai­tzituen halako fundazio ba­tzuk. Ermitak, bi gorpu­tzeko abside ñimiño bat du, behealdekoa ar­kupe itsua duena, eta goialdekoa erdi‑puntuko ar­kuduna. Ermita honen berezitasunetako bat da sarrerako atea eta absidea bata bestearekiko elkarzutak izatea. Aurrealdean, inposta lau batez bereizten diren bi solairu bil­tzen dira. Goialdekoak, fuste oso mo­tzez inguraturiko hu­tsarteetan irekitako leihoak ditu. Zutabe­txo horien gainean gangen nerbio hasierak daude kokatuak, txermen‑formako musulman ku­tsuko kupula. Gangak bil­tzen dituzten nerbioak oker­tzen hasten dira, nahiz eta koka­tzen direneko horma, beste inposta lau bateraino zuzen igo­tzen den. Mul­tzo osoaren tamaina oktogonala ez da prismaz­ko dorre­tzarra han dagoelako baliogabe­tzen, ez horixe, baizik eta teilatura igo­tzeko eta Izarbeibar lautadan kokatua dagoen ermita erakargarri horrek faroaren eginkizuna duela ere esan daiteke. Mul­tzo osoaren apaingarritako osagai bakarrak zutabeetako kapitelak dira. Landareak, benetako animalia- eta mamu-irudiak, baita giza irudiak ere: hauen artean dan­tzari eta musikarien eszena bi­txiak ere badira. Baina argi dago eraikin honen balioa esteti­koa eta erakargarritasuna bere ar­kitekturaren edertasun soil, berezian, eta apartekoa esan genezakeenean dagoela. Gauza bera esan daiteke gertuan dagoen Torresko eliza-faroaz ere. ==== Torres ==== ===== Hilobi sainduaren eliza ===== Donejakueko gal­tzada zaharraren er­tzean dagoen herri xelebre bat da Torres, Uran­tzia eta Viena arteko bidean. Badakigu han bazela ospitale bat; baina oraindik eztabaidan dago Hilobi Sainduaren Zaldunena ala Ira­txe monasterioaren menpekoa zen. Eliza 1170ean eraikia izango zen. Beranduko data badu ere, harginentzat ez zen eragozpen izan mozarabiarren oroimena gorde­tzeko eta beren esparru hori kalifa-gangaz estali zuten, guru­tza­tzen diren arren gil­tzarrian elkar­tzen ez diren ar­kuez. Jerusalengo elizaren aztarna bezala, oinplano erdiratuak badirudi lehenengo hipotesia iradoki­tzen duela, baina, egia esan eliza horren oinplanoa ez da biribila, baizik eta nabarmenki oktogonala. Elizako sarrera hegoaldetik da; bere aurrealdea, altueraz txikiago­tzen diren bi gorpu­tzen bitartez ba­tzen da jakaldeko tradizioz­ko takeaturiko inpostaz bereiziak. Barruko esparruak horrela oso mul­tzo trinkoa osa­tzen du, edertasun plastiko ahan­tzezinez­koa. Eraikin nagusiari sartalde aldean, benetako “faroa” izan zedin eta eliza buka­tuta, eskuargi lirainean suari pizturik eusteko, dorre­tzarra eraiki behar izan zitzaion, karakola-eskailera itsa­tsia eta guzti; kontrako aldean abside txiki bat ireki zitzaion, burualde gisa. Iñiguezen<ref>A.M N., III, 70-79. or.</ref> ustez, eskulturak, Iruñeko oroigarriak Arabako San Vicentejoko eta Oz­kabarteko emariak bil­tzen ditu bere baitan. Kapitelen artean badira, eder­ki landuriko ba­tzuk. Beren ikonografiagatik bereziki garran­tziz­koak dira garaipen ar­kuko zutabeetako kapitelak, Piztuerako gertakariak sirobizanziar tradizioaren erara erabaki­tzen dituztenak. Absideko leiho txaranbelduak uztai­tzen dituzten zutabe­txoetan nagusi dira apaindutako kapitelak, hosto- edo animalia-irudiak (gameluak), hautako ba­tzuek Oz­kabartekoen eragin garbikoak direlarik. Badira zistertarren tradiziokoak ere. === Hiru habearte eta eliza oso apainduak === Eliza berezi moduan, lehenik eta behin, monumentalak direnak aipatu behar­ko lirateke –nekazaritza alorrean kokaturikoak ba­tzuk, gainera–, hiru habearte eta edergarri ugari dituztenak. ==== Aibar­ko San Pedro ==== Aibar­ko San Pedro 1146koa da: Bideko elizetako arte erromaniko jatorra duenetarikoa. Honek ager­tzen duen berezitasuna hiru ataletako hiru habearte izatearena da, eta uste izatekoa da bazuela, XVI. mendean eliza zabalagotu zenean desagertu ziren zir­kuluerdi-formako hiru absidetako burualde bat. Al­txaeran habearteak kapitelak dituzten guru­tze egiturako sei harroinez bereiziak daude, beren aurrealdeei atxikitako zutabe erdiekin. Hain zuzen ere, bere 23 kapitelen aberastasun eta joritasuna dira Aibar­ko San Pedro honen benetako arte al­txorra. Ezin ditugu deskribatu. Baina berauetan aur­ki daiteke erromaniko helduaren monumentuz­ko apaingarrietan gai abera­tsen agerpen zabala: kiribildurez hasi eta aldaskaz buka­tzen diren landare geometrizatu, lehoi eta lauoinekoak, arranoak, sirenak eta beste iru­dimenez­ko izakietaraino. Eskultura mul­tzo aberats hau Leongo erromanikoarekin zerikusia duena dela aitortzen da, nahiz eta beste ba­tzuk gertuagoko ahaide­ batera jo­tzen duten, Loarreko gaztelura, alegia; zeren eta txori eta arranoen gaiak hangoak izan baitaitez­ke. Baina, aho bateko aitortza da Aibar­ko maisua Oz­kabarteko erromanikoaren gai eta estilistikan guztiz murgilduta dagoela. ==== Zangozako Santa Maria ==== Aibartik kilometro gu­txitara, Zangozako Santa Maria ar­kitekturaz­ko mul­tzo oso interesgarria da, modu iradoki­tzaile batean zaharbe­rritua, mende batean zehar luzatu zeneko –erromanikoetatik hasi eta protogorikoetaraino– lan baten emai­tza konplexua. Ar­kitekturaz mintzatu garenean esan dugun bezala, Zangozako Santa Maria mendearen bigarren herenean hasia izango zen eraiki­tzen eta hala hartu behar da, San Joanen Zaldunen mesedetan 1131n Alfon­tso Borrokalariak fundatu zuenetik laster. Guztiz erromanikoa den horretan hiru habearte gera­tzen zaiz­kio –erdikoa alboetakoak baino garaiagoa–, hiru solairutan egitura­tua, bi inposta marrez bereiziak, kanpoaldean bezala, jacaldeko eragina azal­tzen dutelarik. Baina, Santa Mariako eskultura da erromesaren eta bisitariaren arreta erakar­tzen duena eta historialariari igar­kizunak kanpora­tzen dizkiona. Miresgarria da monumentuz­ko apaingarri-mota eta ugaritasuna, atariaren estal­garri, espainiar erromanikoetan lanketarik abera­tsena duena.<ref>Ikus, Zangotzako Santa Maria la Realeko eta bere atariko deskribapen zehatza, bibliografia ugariduna, C.M N. IV. libk., 2: Merindad de Sangüesa, 367-381. or.</ref> ===== Atariaren maisuak ===== Esku batek baino gehiagok landua da zalan­tzarik gabe, gu­txienez bi maisuren zuzendari­tzapean; argi dago, bata XII. mendeko az­ken laurdenekoa eta bestea XIII. mendearen hasierakoa denaren ondoz ondoko bi atariei dagoz­kien eskulturak berrerabili egin zirela. Garai honetan­txe osatua izango zen ataria egun ezagu­tzen dugun bezalaxe; zabartasun handi samarrez, gainera, bi aldeak zentratu gabe gelditu zirela ikusten bada. San Joan de la Peñako Maisutzat ezagu­tzen den egilerik zaharrenak egina har­tzen da goiko aldea, hau da, Pantokratorra buru dela apostolu­tza estal­tzen duen koroaduran dauden bi ar­kuteriak; geldi-geldian dauden irudiak dira, ebakidura soilez­ko tolesturak eta begi handietako aurpegi karratuak dituztenak. Beste maisua Leodegario da, ez­kerreko janbako zutabe-estatuan sina­tzen duelako ezagutzen da. Aurrekoa baino garatuagoa da maisu hau, fran­tsesa izango da agian, edo Chartreseko Portail Royaleko eskultura bikainen berri bazuena behin­tzat, nahiz eta beste ba­tzuk arte borgoindarrarekin lo­tzen duten.<ref>J. E. URANGA, “Zangozako Santa Mariako eskulturak”. Las esculturas de Santa Maria la Real de Sangüesa-n”. Pirineos VI-an 1950, 53-66. or.</ref> ===== Atea ===== Zangozako atea txaranbeldua da eta bost ar­kibolta puntadunez egitura­tzen da zutabe-estatuen gainean finka­tzen direlarik –hiruna, alde banatan– eta 1200 baino lehenagokoak ez direnak. Horietan monumentuen hieratikotasuna, adieraz­pide plastiko moduan, bikain uztar­tzen da erritmo eta kontraste zen­tzu on batez. Ez­kerretako hiru janbetakoak hiru Mariak adierazten dituzte –Madalena, Jesusen Ama eta Santiagoren eta Joanen ama– Birjina Mariak eusten dion liburuaren gainean utzi nahi izan zu egileak bere sinadura: LEODIGARIUS ME FECIT. Eskuineko hiru janbetakoak dira San Pedro, San Paulo eta apostolu iruzurgilea: JUDAS MERCATOR; idaz­kunaren bitarteko ezagu­tza egileak bilatu duena izan da, agian erromesei lagun­tzen zien mer­katari lukurreroen meha­txuen aur­ka ohartaraziz.<ref>C.M N. IV, 2, 372. or.</ref> ===== Atariko erdiko atala ===== Alboan utz di­tzagun kanpoko ar­kiboltak eta kapitelak eskain­tzen duten arte aberastasuna eta lanketa fina, bai barrukoak nahiz kanpokoak –ba­tzuek Iruñeko Klaustroko Maisuaren eta Na­iarako hilobi‑hu­tsaren egileren an­tza hartu diotenak–, atariko erdiko atalean begirada pausa­tzeko. Ateburuan, berriro ere hamabi apostoluak ikusten dira Andre Maria buru dutela. Apostoluak, bakoi­tzak berea duen idaz­kunagatik ezagu­tzen dira eta jan­tziak daramatzaten soingainekoek tolesdura txiki eta lerro itxurakoak dituzte. Tinpanoan, oso gizatiar eta bedeinka­tzailea den Kristo, sorbalda agerian eta belaun gainean liburu bat duela, Az­ken Epaiaren irudikapena dago. Suma­tzen da Epaile sagaratuak salbatuko direnengan gehiago pen­tsa­tzen duela –bere ez­kerretan– ilara estuetan pilatuta, alde batera beren galerara eroriz doazelarik galduko direnengan baino. Atariko er­tzetan, hainbat neurritako eta mota askotako edukiak dituzten erliebe sailak txertatu dira mul­tzo askotatik datozenak zalan­tzarik gabe. Ikonoetako nahaspila horrek, atariaren fun­tsez­ko zatietan azal­tzen diren tamainarekiko zen­tzu handi horrekin desegoki direlarik, berriro ere sentiberatasun erromanikoaren “horror vacui”ari eran­tzuten dio, baina kategoria gu­txiagoko maisuen esku-hartzea ere susmarazten du. === Habearte bakarra eta tronpa-kupula duten elizak === Nafarroan ere badira hainbat eliza, beren egitura berezia dela-eta arte erromanikoaren aberastasuna ager­tzen dutenak. Beronen iker­ketak, itxuraz­ko batasun-ideia baten gainean gure erromanikoarekiko iriz­pidea zehaztetik urruntzen gaitu. Bada Nafarroan eliza txiki talde­txo bat, habearte bakarrekoak, guru­tzadurarik gabeak gainera, baina tronpa-kupula batez bere erdi-erdiko gunean estaliak direnak. Uste izatekoa da, Loarreko elizaren kupula eraiki zuten maisuak ala hauen ikasleak direla hauetan lan egin zutenak. ==== Azueloko San Jurgi ==== Leku honetan bazen berehala desagertu zen beneditarren monasterio bat. Naiarako Santa Mariaren menpe zegoen abade­-etxe bat izaten hasi zen 1054an. Gaur egungo eraikina, Azueloko San Jurgiren elizarena, XII. mendeko lehen laurdenekoa da. Baina, zaharberritua izan da hainbat alditan. Bere ganga, adibidez, XVI.go berrikun­tza bati dagokiona da. Erromanikoz egin zen lehenengo eraikuntzak Loarre gazteluko eliza izan zuen eredu. Bere habearte bakarra bi tartetako karratu zabala da, horma‑hobi artean du guru­tzadura, eta burualdea kanoi-erdiko tarte batez osatua eta zir­kuluerdi-formako absidea lau esferaz estalia. Guru­tzaduraren erdiko tartea, lau tronpa txaranbelduren gainetan finka­tzen da, karratua oktogono bihur­tzen dutelarik; hau garai batean gaur egun galdua den oskolpe batez estaliko zen. Al­txaera zutabe lirainez ba­tzen da harroin poligonal bikoi­tzetan eta zenbait kapiteletan. Kanpotik ikusita, eliza honek horma sendoak ditu ongi lauturiko harlanduz­koak, eta bere burualdeak bolumen-joko ederrak eskain­tzen ditu guru­tzadurako gorputz kubikoaren bitartez, estalkiaren poligonoz­ko gorpu­tzetan eta bere absideko zir­kuluerdi-formakoetan amaituz. Guru­tzaduraren barrualdean apaindurez hanpaturiko kapitelak ditu eta Loarrekoak etor­tzen dira gogora: Badituzte lehoiak eta beste irudi sinbolikoak, Kristo ain­tza­tsuarena nabarmen­tzen delarik. Absideak hiru leiho ditu zutabe­txoak eta hainbat motatako kapitelak, landareki gaiak gailentzen dira besteen gainetik. ==== Katalaingo Kristoa ==== Katalaingo Kristoren Santutegia Orreagako kolegio‑elizari eman zi­tzaion an­tzinako monasterioa genuen. Donejakueko erromesen ospitale modura erabilia izan zen. Eta denbora pasa ahala garran­tzia galduz joan bazen ere, gaur egunera arte iraun izan du Katalaingo Kristorenganako jaiera herrikoiak. Eraikin erromanikoa da santutegia, nahiz eta oso aldatua iri­tsi den guganaino, XVIII. mendeko lanak batetik eta duela gutxi eginiko zaharberri­tzea direla bestetik. Gorde diren zatiak, XII. mendekoak, al­txaerako sistema, estaliriko absidea, inguruko hormak –habearte bakarreko lau tartedunak– eta elizaren aurpegia dira. Mul­tzoari batasuna eta izaera ematen dion oskolpea eta elizaren aurpegia koroa­tzen duen kanpai‑horma berriz, beranduago zaharberri­tu zirenekoak dira. === Apaingarri monumentalak === Beharbada gehien axola zaiguna izanik, Jakako artearen ukitua duena da, Valdorba eskualdekoa, gainerako elizak bezala. Absidea bi inpostaz bereizitako bi erregistroetan zatiturik dago, behekoa takeatua da eta goikoa boladuna. Behealdeko gorpu­tzak erdi-puntuko zaz­pi ar­kuen galeria aur­kezten du, Loarren bezala, hosto eskematikoez apainduriko kapiteletako zutabeen gainetatik, gainetik doakion zimazioa duela. Bigarren erregistroan hiru leiho txaranbeldu irek dira, aurrerago labe tankerako ganga datorrelarik. Elizako atariak, goialdeko zatian, hiru leihoz zulaturiko hormatal bat du. Az­pian, erdi-puntuko bi ar­kibolta lau, eta hauei, kiribilean erroleoz apaindutako kanpoko ar­kua eta behean hosto-eskemaz­koa beste bat eran­tsi behar zaiz­kie. Alde banatako bi zutabeak zenbait motatako kapitelez koroatuak daude: harpiak eta asko ezagu­tzen ez diren per­tsonaiak. Tinpanoan krismoi bat dago. Jakako estiloaren eragina ikusten da denean, baina era zakarragoan. ==== Olletako Jasokundea ==== Olletalo Jasokundeko parrokia XII. mendeko bigarren zatian sortua izango zen, biek duten an­tzagatik, aurreko bi elizen eraginpean; eta haien antzera, zenbait zaharberri­tze nozitu dituzte. Oinplanoa angeluzuzena da hiru zatitan, zir­kuluerdi-formako abside sakona, kapitel sendoak eta tronpa gaineko kupula handia, egitura karratuko dorre batean kokatua. Azuelon bezala, alboetan –iparrean eta hegoan– horma‑hobiak tronpak baino lehenagoko mailan, oskolpearen zama bota­tzen dute. Oinarriek zutabe erdiko entregak dituzte kapitel eta zimazioekin. Barruan halako kapitel sail handiaren artean, badira figuratiboak –eseritako irudiak, animaliak eta mamuak–, baita landarekiak eta apaingarritako beste gai batzuk ere. Absidea, hostoz apaindutako inposten gaineko labe-gangaz estal­tzen da, zeinaren az­pian erdi-puntuko hiru leiho txaranbeldu dauden. Inguruko horma, era guztietako harburuz apaindurik dago hegalean, eta lau kontrahorma lirainez sendotua. Sarrerako atea, erdi-puntuko ar­kuduna da biribileko bi ar­kibolta lodiez –kanpoaldekoa, erroseta eta boladuna– fuste lauz­ko zutabe­txo ukondotuez zutituak. Kapiteletan buruak ikusten dira, kiribildura eta aldaska artean; beraietan zimazioetan bezala, Jaka aldeko aztarna ikus daiteke. === Beste hamaika baseliza === Aipatu berri ditugun hiru eliza horiez gain, eta beren neurri eta topografiagatik hiriguneetatik urrutiratuak diruditenak –Gudiol eta Gayak “XII. menderen lehen erdiko landa-eraikinik onena” izendatu dute Azuelokoa–, gogoratu behar genituzke hemen­txe. Nafarroako zelaietan barrena sakabanaturik, landako erromanikoak eman zituen eliza­txo mordoxka dago eta sentiberatasunez begiratuko lukeenaren bisita merezi dute, ez egituretan edo edergarrietan fintasun berezia izateagatik, baizik eta halako eraikun­tza natural eta xumeen berez­ko graziagatik. Hala ere, honek ez du harridura a­tseginik ken­tzen ba­tzuen eskultura-apaingarrietan. Halakoetan adituak gustura ari­tzen dira lehen aipaturiko maisu handien lanak eta landako beste eliza nafar askoren arteko berdintasunak erregistra­tzen; monumentu berezirik ez duten ermitak bazterretan gordeak. Nabarmendu di­tzagun haietako ba­tzuk. ==== Artaiz­ko San Martin ==== Irunberri eta Iruñea artean dagoen Artaiz­ko San Martinen ate ederrean ikusi nahi izan dira Iruñeko Klaustroko Maisuaren arrastoak. Egia da, bai, atearen alboetan diren lehoi sinbolikoak alde batera utzita, bai alde bakoi­tzeko zutabeek, bai ar­kibolta eta kapitelek trebezia berezia duen artista bat erakusten dutela. Hango sei kapiteletatik bik dituzte finki landutako landareak, beste bik harpia irudiak eta gainerakoak apaindurez hanpaturikoak dira. Harburuetako irudiak nekez ezagu­tzen dira, eta metopetan, badira eskulangin­tza zakarrekoak –arimak pisa­tzen, meza, Epulon abera­tsa, eta abar. ==== Zamar­tzeko Santa Maria ==== Arakildik ez oso urruti, Zamar­tzen an­tzina monasterio bat izan zela azaltzen da dokumentuetan; Iruñeko egoi­tzari X. mendetik loturikoa zen. Hurrengo mendean, San Migel in Excelsis monasterioa, Zamar­tzeko monasterioaren buru azal­tzen da; baina, honek ondorengo urteetan bereganatu zuen garran­tziagatik, monasterio hura bigarren mailako bihurtu zen. Eliza txikiaren eraikun­tza, gaur egun ikusten dugun moduan, Aralar­ko eliza baino beranduagokoa izango zen. Ar­kitektoa, Jakako erromanikoa egoki ezagu­tzen zuenak, hu­tsarteen inguruei ar­kuen zorioneko konponbide eman zien, Zangozako ereduei jarraituz. Eskulturetako apainketak landare-egiturak ditu. Palma-itxurako apaingarriak eta guru­tzaketak sentiberatasun handikoak dira eta Artaiz­ko elizakoen an­tza dezente dute. ==== Unxeko San Martin ==== Muino bat garaituz, Uxuetik hurbil dago San Martingo eliza, Unxeko San Martingo baserriari izena eman zion eta gaur egun desagertua den gaztelu baten bueltan osatuz joan zen. Elizak lau tartetako habearte bat, kripta gaineko zir­kuluerdi-formako absidea eta oinetan koru garai bat du, ar­ku zorrotz baten gainean –XIV. mendeko lana. Absidea eta kripta dira zatirik an­tzinakoenak. Absideak hiru leiho ditu erdi-puntuko ar­ku tolestuekin, eta laz­ki landutako mamu buruak dituen harburu figuratibo gainetan inposta lauez amai­tzen da. Epistolaren alboan, XVIII. mendean eraikinari beste habearte bat eran­tsi zi­tzaion. Atari nagusia da, iparraldetik beste bat baitu, lehen erromanikoa. Ar­kupe moderno batek babesturik dagoen eskultura landuak erakar­tzen du bisitariaren arreta. Hiru ar­kibolta txaranbelduak zutabe ukondodunek zur­kaizturikoak dira eta zimaziozko kapiteletan amaitua. Hauek Uncastilloko Maisuarenak direla esaten da. Hauen arteko bat fun­tsean edergarria da; gainon­tzeko hirurak irudidunak. Batean, leku hartako zaindari santua, San Martin dakusagu, bere kapa eskalearekin erdibi­tzen. Janbetan buru arraroak ikusten dira txibistez nahasian; ar­kiboltak edergarritan oso soilak dira, eta harburu­txoetan musikarien eta irudi bihurrikatuak sor­tzen dira; Artaiz­koan ikusten dira horien modukoak. ==== Aguilar Kodesko San Bartolome ==== Kodesko mendilerroaren oinetan, Azuelotik ez oso urruti, San Bartolomeren ermita dago. Eliza, habearte bakarrekoa da eta bi tarte eta zir­kuluerdi-formako absidea du, XII. mendeko hormak zutik ditu baina, gerora zenbait alditan zaharberritua izan da; bere estalkia gurutze-ganga da, habearteetan protogotiko estilokoa et galloi‑kupula absidean. Jatorrizko eraikinetik zati nagusia bere ataria da eta, zenbaiten ustez, bere zutabeen kapiteletako irudiek –harpiak, hegazti harrapariak, arrano buruak eta abar– Esteban Maisua oroitarazten omen dute.<ref>Urangaren ustez, beren hankak mokokatzen dituzten hegaztien gaia, Sosen hasi zen, Leiren jarraitu zuen, iruindar katedraleko hondarretan eusten eta Uncastillon (1156), Ozkabarten (1160), Agüero (1170), Zangozan eta abarretan berrazaltzen da.</ref> Tinpanok, lehoi- eta ahun­tz-buru irudiko harburuen gainetan kokatuak, bere baitan har­tzen ditu ateburu estu batean Bibliako idaz­kun batekin dauden bi aingeru makurtuek eu­tsitako Krismoi baten barruan Bildots Mistikoaren erliebea; Armentiakoaren kidea den lanarekin lotu daiteke. ==== Ama birjina larreko ==== Nabaskozetik gertuan, errepidearen ondoan, Ama Birjina Larreko ermita aur­ki­tzen da, gaur egun hilerriko kapera modura erabil­tzen bada ere. Xumeetan xumeena den ermita honel XI. mendearen az­kenekoa ala XII. aren hasierakoa dirudi. Tarte bereizgarririk gabeko habearte ba­karrekoa da eta zir­kuluerdi-formako absidea esfera‑laur­den batez estal­tzen da. Habeartearen gainean, ganga zorrotz bat abia­tzen da, inguru osoa ibil­tzen duen inposta lau batetik. Bere barneko kapiteletan eta harburu­txoetan, batez ere, lumaje gogorreko eta moko sendoko txoriak, eta XII. mendeko hasierako hamar­kada horietan oso herrikoiak ziren alegia-bildumetako irudiak ikusten dira. Kuz­kurturiko giza irudiak, ileak laztanduz, musulman eskatologiako arima zigor­katuak, eta abar. ==== Berriobeitiko Garbikundea ==== Berriobeitiko Garbikundeko egungo parrokia-elizak 1200 aldeko eraikin protogotiko bat du. Elizak hiru tartetako angeluzuzeneko oinplanoa duen habeartea eta labe-itxurako ganga eta zir­kuluerdi-formako burualdea ditu. Habeartearen estalkia kanoi-ganga da, zutabe karratuetan zin­tzilikaturiko erdi-puntuko ar­ku zerrendaz eta korurako­tze ar­kuan atxikitako harroin bikoi­tzez eu­tsitakoa. Ataria da eliza honen bi­txikerietako bat, behin eta berriz eginiko zaharberri­tzeetan oso aldatua izan den ataria, hain justu. Baketoiak dituen hiru ar­kiboltako ataria da, ar­kibolta hauetako zutabe gainetako kapitelak, zentauroaren eta san Migelen arteko borrokaren irudiez apaindurikoak dira, Baskonian goiaingeruaren irudikapen zaharrenetarikoa delarik. Sarrerako ar­ku zorro­tza krismoi batez buka­tzen da. Eskulturaz­ko lan honek guztiak oso an­tzinako zapore herrikoia du. ==== Ar­tzeko Santa Maria ==== Ar­tze ibarra eliza erromaniko txikiz beterik egon zen. Gelditu direnen aztarnetatik eta oraindik landetan aur­ki daitez­keen ermitetatik, Ar­tzeko Santa Mariaren eliza nabarmen­tzen da. Elizak oinplano angeluzuzena eta hiru tarte desberdin ditu eta aurretik tarte zuzen bat duen burualde zir­kuluerdi-formako bat, ar­ku zerrenden artean kanoi erdi batez estal­tzen da, garaipen ar­kua besteak baino makurragoa delarik. Zerrendak harroinetan finkatuak inposta lauez bira osoa ingura­tzen du. Beste inposta takeatu bat aurrekoa baino beheragoko mailan dago kokatua. Absidean hiru leiho daude eta bi habeartearen alde banatan. Erdi-puntukoak dira, landarez­ko kapitelak edo errosetak eta palma-itxarako irudiak. Kanpoan, hegalaren az­piko harburuak higaduraz nahikoa hondatuak badira ere, Artaiz­koak gogorarazten dituzten giza aurpegi eta irudiak igar daitezke. Kanpoko hu­tsarteetako ar­kuen kapitelak, landareki eta estilo eskematiko berekoak dira. Atariak, hegoaldean kokatua denak, hegal baten az­pian hiru ar­kiboltako erdi-puntuko ar­ku bat azal­tzen du puxtarriz, buru­txoz eta pinaburuz apainduak. Ar­ku hauei eusten dien zutabeek ederturiko kapitelak darama­tzate, kanpoko biak guru­tzaturiko landaredunak eta barrukoak irudidunak; eskuinekoak Kristo mandorladuna, bost lagunez inguratua, eta ez­kerretakoa sei irudi dituena. Oso hondatua badago ere, Igokundeko eszena dela esan daiteke. === Jakako eraginak === Eraginei buruz hitz egiten hasiz gero ez da zalan­tzarik ere, erromesaldietako Gal­tzadan kokaturiko eliza askotako gramatika zeinuak badirela. Jakaldeko apainketa modua Nafarroako leku askotan ezarria izan zen, hain zuzen ere lehen aipatu ditugun, Vadolungoko San Adrianen, Aibar­ko San Pedron, Katalain, Azuelo eta abarretan. Nahiko zaharrak diren datak aipatu ditugu jada. === Protogotiko elizak === Nafarroan landako beste eliza asko beranduagoko aldietan kokatu behar dira, sarritan protogotikoan izenda­tzekoak baitira; izan ere, guztiz erromanikoa denetik oso gu­txi baitago, adibidez: Aberingo San Joan Bataia­tzailean, Badostaingo San Migelen, Ziraukiko San Romanen, Lergako San Martinen, Etxanoko (Oloriz) San Pedro ad Vinculako ermitan, Eusako San Estebanen, Orisoaingo San Martinen, Egiarteko Santa Marian eta abarretan. === Bideko foku handiak === ==== Gares ==== Donejakuerako erromesbide nagusiak Garesen bil­tzen ziren. Hiribildu honen jatorria, zubi erromanikoari estuki loturik aur­ki­tzen da, honen ondoan kokatuz eta haziz joan bai­tzen. Zubia XI. mendean eraiki zen hiribilduaren sorrera bera baino lehenago, Arga ibaiaren beste aldera erromesak igaro­tzen lagun­tzeko ezinbestekoa bai­tzen. ===== Santiago eliza ===== Rua (kale) nagusian kokaturik, Santiago elizaren ataria Donejakueko gal­tzadara begira dago zuzenean. An­tza denez 1142rako eraikia zegoen. Baina, hasiera hartako elizatik, habearte oso zabal bat ingura­tzen duten hormak baino ez dirau­te zutik; baina XII. mendean hiru izango ziren, agian. Hegoaldeko ataria da eliza horretan garran­tzitsuena eta erromanikoa. Tinpano gabeko ate baten gainean ar­ku gingildunak Lizarrako Ruako San Pedron eta Ziraukin bezala, bere bost ar­kiboltetako erdi-puntuko ar­kuak turuta itxura har­tzen dute, eskultura landuz beterik, ez erradio eran kokatu­ak, baizik eta ar­kibolta bakoi­tzaren lerroa jarraituz segidako eskulturekin. Ar­kiboltak, oso egoera hondatuan dauden giza buruak eta beste gai ba­tzuk ikusten dira, kapitel txikiak dituen zutabe ukondodunen gainean kokaturik. Alboetako hormak apainduak eta egoera hobean gordeak diren harpia zerrenda batek badirudi San Joan de la Peñako Maisuaren presen­tzia iradoki nahi duela, Garesen. Ar­kiboltetako edergarriei buruz, aldiz, egoera onean zaindu izan balira, 79 erliebeek arretaz eginiko azter­keta bat mereziko zuketen; izan ere, mul­tzo osoak oso ongi hausnarturiko egitasmo batena dirudi. Hori asko nabarmen­tzen da adibidez, ar­kibolta bakoi­tzaren gil­tzarria okupa­tzen duten irudiak begiratuz gero. Birjina Maria dago lehenengoan; aingeru bat, bigarrenean; Espiritu Saindua, hirugarrenean, Gizakunde bat, “Erospenaren historia”ko oinarriz­ko gertakaria oroitarazten duena. Ar­kibolten biran aingeruak ezagu­tzen dira lehenengoan; San Jurgi eta zentauro ba­tzuk, bigarrenean; Haur­tzaro aldiak, hirugarrenean; Sorreraren saila, az­kenekoan. ===== Guru­tzearen kapera ===== Guru­tzearen kaperan, Murugarren auzoan kokaturikoa –Gares­ko Hiribildu zaharra deritzonean–, gaur egun hiribildu historiko honetan gorde den eliza erroma­nikoetan zaharrenetakoa da. Lehenbiziko elizak XII. mendearen az­ken aldeko data dauka. Tenplarioen Ordenak eraikia izango zen. Nafarroako eliza erromanikoetan hainbestetan errepikatu den eskema jarraituz eraiki zen: lau tartetako habearte bakarra, tarte zuzen batekin eta zir­kuluerdi-formako abside batez osaturiko burualdearekin, zorroztasun apur bat duten ar­ku zerrenda, kanoi-gangez estalia. Eraikin erromanikoari XIV. mendean iparraldetik beste habearte gotiko bat eran­tsi zi­tzaion. Absideko monumentuz­ko zenbait apaingarri erromanikoz aparte, Guru­tzearen kaperako gauzarik nabarmenena bere hegoaldeko ataria da. Hiru ar­kibolta eta beroien artean leudekeen bi baketoi ditu. Atari honetan gure begirada erakar­tzen dute oso finki landutako moldurek. Ataria ingura­tzen duen az­ken moldurako hostoek bizan­tziar estilo garbia dute. Bisitariaren begirada lilura­tzen dute ar­kiboltetan pila­tzen zaizkion gai figuratiboek. Hostoenak eta ­gurutzaketak ugari dira, baita hegazti eta lauoinekoak ere; baina, batez ere, harrigarrienak gizakiaren grina txarrak gogorarazi nahi dituzten irudiak dira ugari: diruzalekeria, haragikeria, haserrea, sabelkoikeria, emakume tenta­tzailea... katekesi oso bat erromesen erabilerako. ==== Lizarra ==== Gure erromesaldiarekin jarraituz, Garestik laster iri­tsiko ginateke Lizarrara, lehenengo herri gune batetik; Lizarra, eta XI. mendean Antso Ramirez erregeak babesturiko ondoz­ko ondoko burguen fundazioetatik –frankoenak eta nafarrenak, ongi bereiziak hasieran– hiria garatuz joan zen eta, erromesbidea denez, garran­tzian haziz. Erromesek han arte eta debozio-leku galanki aur­ki­tzen zituzten, ospitaleaz gainera. ===== Ruako San Pedro ===== Ruako San Pedro XII. mendearen az­ken laurdenekoa da. Muino baten gainean eraikia eta San Juan de la Peña monasteriokoa izan zen hasieratik, Iruñeko Go­tzaindegiarekin auzi luzeak izan bazituen ere. Elizak hiru habearteak ez ditu zabalera berekoak. Hiru abside dituzte. Erdikoak hiru absidiolo ditu. Ar­kuak, zistertarren eraginekoak, zorro­tzak dira. Alboetako habearteen gangak XIV. mendean berritu ziren; baina beranduago zaharberri­tze baten premian izan zen, XVI. mendean. Ruako San Pedroren ikusgarritasunik handiena agian, bere klaustro erromaniko handian egonen da, Nafarroako eskulturgin­tzako mul­tzorik abera­tsena baita. Zori­txarrez, gaur egun bi hegal besterik ezin ikus di­tzakegu; izan ere, beste biak 1572. urtean txikituak izan ziren eliza gainean kokaturiko gazteluaren hondora­tze dorpe baten erruz. Inondik ere, 1170. urtean landua izango zen. Egile honek ezagu­tzen zuen Iruñekoa, zalan­tza handirik gabe, eta baita San Joan de la Peñako maisuaren lanak ere beharbada. Bere kapiteletako gaiak oso dira aberats eta ugariak. Badira landarekiak, baita animalienak ere, eta argi­tzen oso erraz ez diren harpien sinboloak. Ebanjelioen araberako Kristoren bizi­tzako gertaerak eta beren martiri­tzako akten araberako apostolu eta martirienak dira jarrai­an. Hauetako ba­tzuetan, eszenak azalpen epigrafiakoa ematen du: San Loren­tzorenak, <pre>Hic tadit Laurencius tesauros</pre> San Andresenak, <pre>Hic iubet eum Egeas incarcenari</pre> Ikonoetako bi­txitasunagatik eta ia lauak diren azalera kurbatuen gaineko tolesturen grabatuengatik, J. E. Urangaren ustez, ertilariak bere ereduak bilatu zituen, ez hainbat Silosko klaustroan, baizik eta erromaniko aragoarrean.<ref>39. A.M N., III, 151. or. eta hu.</ref> ===== San Migel ===== San Migelen eliza ere berant erromanikoa da. Berau, 1187rako egina zela baiezta daiteke, auzo eta azoka berria popula­tzeko Antso Az­karraren agindua ezagu­tzen delako. Elizak hiru zistertar habearte ditu. Burualdea besterik ez du erromanikoa. ====== Iparraldeko ataria ====== Hegoko eta iparreko bi sarreratatik, iparraldeko ataria da interesgarriena, aro modernoan berriro armatua, nahaspila­tsua beraz. Nafarroako eskultura erromanikoaren sinkretismoaren adibidea da San Migelen ataria, estilo protogotiko baten barruan hainbat eragin bil­tzen baititu, eta hurrengo urra­tsa izango dira Tuterako Epaiaren Atea<ref>J. M AZKARATE, “Nafar eskulturaren sinkretismoa”. P.V.n 1976, 142-143. znb. 131-150. or.</ref> eta beste ondorengo mul­tzoak. Han, beste ateren batetik ekarritako Apostoluak daude, ba­tzuk zutabeei itsa­tsiak eta paramentu lauei besteak, Zangozako ataria ekartzen dute gogora. Azter­keta estilistikoaren arabera badirudi hainbat maisuren lana dela. Lehenengo maisuak bere­tzat hartu zuen tinpanoaren lanketa –Kristo Pantokratorra tetramorfoekin; Maria eta San Joanen imajinak, alboetan–, ar­kiboltak –aingeru lurrinkari, profeta eta abarrekin–, kapitelak eta Apostoluen bi erliebe handiak. Horien identitate-ikurrak buru ile­tsu eta zapien ezaugarrietan bil daitez­ke. Ertilari garden bat da, burdin ziriz eginiko kaligrafia eta okerduretako lanketa nahiago izan zuen jan­tzietan eta aldi berean aurpegiak nolabait idealiza­tzea, gotikoaren aldarrikapena eginez. Komentariogile batek egiten duena gehiegiz­koa irudi­tzen zaigu: honen estiloa Silosko Andre Maria Gizakundekoaren Maisuaren estiloarekin lo­tzea. Tinpano erdian Kristoren irudia ingura­tzen duen argi-koroan latinez­ko epigrafiaz eginiko bi seioinekoren irudikatze trinkoa interesgarria da, idolatriaz­ko sineskerietan eror­tzeko tentaldiaren aur­ka erne jarrarazteko. <pre>NEC DEUS EST NEC HOMO PRAESENS QUAM CERNIS IMAGO; SED DEUS EST ET HOMO QUEM SACRA FIGURAT IMAGO</pre> ''Ez da Jainkoa ez eta Gizona ere ikusten duzun gizona; baina Jainkoa eta Gizona da irudi honek adierazten duen Hura'' Lau ar­kiboltak Bibliako gaiez eta ebanjelioetako gertakariez estaliak daude. Kanpoaldeko eraztuna, bosgarren ar­kibolta bat izango li­tzatekeena, santuei eskainia dago: San Pedro, San Joan Ebanjelaria, San Loren­tzo eta abar. Ez­ker aldeko zutabeetako kapiteletan Haur­tzaroko aldiak eta beste gaiak doaz. Janbetako erliebeetan: San Migel herensugea lan­tzaz zauri­tzen eta arimak haztagan pisa­tzen; hilobi hu­tsa eta emakume santuak: hau dena, lanketa finetan, oihalen koka­tze ugarietan, eta zen­tzuz­ko konposaketa ederrean. Zutabe‑estatuak bigarren maisu batenak direla esan behar: apostolu eta profeten irudi handiak, aurpegi eskematiko eta modelatu laburrekoak, lerrodura handieneko tolesturak dituztelarik.<ref>C.M N., II, 1, 483-487. or.</ref> Hirugarren esku batek tailatuak izango dira atariko eskuin aldeko muturreko bi kapitelak, erromesaldiei buruzko gaiak. Konposaketaren oso bestelako iriz­pide bat adierazten du, eta sakona da bere teknika, argi‑ilunen eragina bila­tzen duena. Hemen ez gara geldituko Lizarrako San Pedro elizaren aipamena egiten, zalan­tzarik gabe Lizarrako zaharrena delarik ere, baina gerora gotiko bihurtua; ezta Hilobi Santuarena ere, beranduko erromaniko hasierako eliza baten eskema errepikatua aur­kituko baitugu, burualde hirukoi­tza eta zistertar estiloko hiru habeartetan jarrai­tzen duena, eta beharbada izan zuen eskultura lanetatik balioz­koa duen ezer gelditu ez zaiona. Dena aldatu egin zen ondorengo mendeetan. ===== Errege Jauregiak ===== Errege Jauregiak, aldiz, merezi du bisita bat, bera baita erromaniko zibiletik geldi­tzen zaigun aztarna apurra. San Martin plazan dagoen hau, XII. mendearen az­ken herenekotzat jo daitekeena, eskulangin­tza erromaniko izugarria handi bat duena da. Eraikinak baditu harlanduz­ko bi gorputz eder, molduraz­ko inpostez mar­katua fatxada bakoi­tzean, hainbat mailatan. Apaindurazko edergarrietan, giza eta gai adieraz­korren apaingarrien ordez zistertar artearen geometriaz­ko eta lorez­koen aldaketa hasia ikusten da. Ar­ku eta zimazioen edergarri guztiak zerra-hortz edo moldura soilak baino ez dira. Leihoetako kapitel txikiek behin eta berriz­ko osagaiak errepika­tzen dituzte, harpiak eta irudimenez­ko animaliak Ruako San Pedroren klaustrokoen senideak inola ere. Orreagari buruz­ko Gesta Kantuetan inspiraturiko gaiagatik, Erroldanen eta Ferraguten arteko borroka irudikatzen duen kapitel bat ezaguna da, eta horrela sina­tzen du: ''MARTINUS DE LOCRONIO ME FECIT.'' Duelu mitiko baten historia da eta merezi du begirada pausatu bat borroka garaiko uneak eta armen zein janz­kera benetakoak nolako errealismoz gogora­tzen diren. ===== Ira­txeko Santa Maria ===== Ira­txeko Santa Maria monasterioaren an­tzinako jatorriaz ezer gu­txi dakigu. Monasterio hau, Nafarroatik Errioxarako igarobidean kokatuta egoteak haz­kundean mesede galanta egin zion XI. mendean zehar. Emari asko jasotakoa da. Eta mende honen bigarren erdian santu batek –San Verebundok– gobernatu zituen haren norabideak. Gaur egun oraindik baden eliza bikain hau, hainbat alditan izan zen eraikia hurrengo mendearen erdialdean, eta osatu, berriz, zistertarrak bertan monasterioa okupatu zutenean osatu zen. Bere gainbehera XIII. mendean hasi zen eta, diziplina lasaitu ahala, eraikina bera ere hondatuz joan zen. Maila guztietako berreskura­tzea lor­tzeko eta klaustro plateresko ederra eraiki­tzeko, XVI. mendeak iritsi behar izan zuen. Beharbada, aurreko beste prerromaniko baten ordez etorri zen, monasterio-eliza XII. mendearen erdi aldera hasi zen eraiki­tzen. Garai horretakoak dira abside hirukoi­tza duen burualdea eta guru­tzadura. XIII. menderaino iri­tsi ziren ondorengo aldi ba­tzuetan guru­tzadura eta hiru habearteak zistertar erara estali ziren, guru­tze-gangaz. Atariko al­txaeran, hiru gorpu­tzetan zati­tzen da erdiko habeartea, takoz­ko inpostez, landare gaiez eta guru­tzaduraren besoetatik luza­tzen diren diamante-muturrez bereizirik. Erdiko habeartearen behereneko gorpu­tza itsua da; honen gainean dagoen bigarrenak badu zutabe­txoen gaineko erdi-puntuko ar­ku sail bat eta bien artean hiru leiho txaranbeldu ditu. Hirugarren gorpu­tzaren amaiera begi‑zulo eta ar­ku txiki itsu sail batek ematen du. Guztien artean mul­tzo orekatu eta bi­txia osatzen dute. Monumentuz­ko bere apaingarriei buruz lehendabizi Ebanjelarien lau irudi antropomorfoak aipatu behar dira, animalia-buru sinbolikoak dituztela, guru­tzaduraren tronpa az­pian egokituak eta beharbada XIII. mendean landuak. Honek ataria ere zistertar eraginekoa du, XII. mendekoa. Baina kapiteletan azal­tzen dira dotoreen eskultura-apaingarriak. Zutabe handien buruetan direnak bikainak dira; baina leihoak uztai­tzen dituztenak ez dira gu­txiago. Habearteetan eta guru­tzaduran ugari dira jatorriz zistertarrak direnak, landarez­koak eta geometriazkoak alegia. Absideetakoak zeharo erromanikoak dira, apaindurez hanpaturikoak eta landarez­koak elkarren ondoan direlarik. Garaipen ar­kuan kokaturikoak dira ederrenak: ez­kerretako zutabeak zaldunen arteko borroka bat erakusten du eta eskuinaldekoak, berriz, Ager­kundearena. Biak, lerromakurrez­ko eta tratamendu laburreko marraz­ki bikaineko irudiak dituzte agerian. Interesgarriak dira San Martin bere kapa ebaki­tzen eta ame­tsetan Jesus azal­tzearen ikuskaria dutenak. Gainerako kapiteletan gerrarien borrokaldiak, sagittarius bat, zuztarrez elkar loturiko zomorroak –Lizarrakoan bezala. Desagertuak dira ar­kiboltak eta haien ordez­koak dira moldura gotikoak. ==== Tutera: mugako erromaniko bat ==== Tutera Ebro ibarreko hiriburua delarik, Tuterako erromanikoa, kronologiaz eta aldi berean geografiaz­ nolabaiteko muga batean gara­tzen da. Ezin harrituko gaitu, sorreraz islamdarra eta Alfon­tso Borrokalariak 1119an bere errekonkista burutu zuen arte, zenbait mendez musulman, mozarabiar eta juduez populatua izan zen Tuterak berant erromaniko eta protogotiko baten ezaugarriak azal­tzeak. ===== Madalenaren eliza ===== Gorde direnetatik elizarik zaharrena Madalenarena da. Ba omen da han, XII. mendearen hasierako urteetatik dirudienez mozarabiarra izan daitekeen eliza bat. Gaur egun­ko eliza mende horretako bigarren erdikoa da. Trazu irregularreko habeartea eta ardatz desbideratua du, zaz­pi tartetan bereizia. Kanoi erdiko ganga zorrotz batez dago estalia, zutabe-erdiz buka­tzen duten ar­ku zerrenda indar­tsuez zurkaiztua dago. Denbora joan ahala eliza honi kaperak erantsi zi­tzaiz­kion; horietako batek, kanpoaldera, gaur egun oso zahar­kituak dituen apainketa desberdineko ar­kiboltak eta kapitel apaindurez hanpatuak dituen ataria zuen. Eliza honetan deigarriena, zalan­tzarik gabe, erdi-puntuko atari nagusia da, eta badu berezitasun bat, atari erromaniko nafarretan bi­txia dena: lau ar­kibolten erradioetan kokaturiko irudi landuak. Barru aldeko ar­kiboltan, Gizakundeko Andre Mariaren gertakaria landu zen. Oso bi­txia da bere diseinua: eserita en­tzuten du Andre Mariak belauniko dagoen Aingeruaren berria. Gizonoi eskain­tzen digun Jainko Haragi eginaren Egoi­tza soil izatearen Andre Maria baten an­tzinako uler­menetik urrutira­tzen gaituen lana da. Oraingoan bera da koroaturiko Erreginaren begirada eta begirunea erakar­tzen duena. Eta han­txe bertan dago aingeruaren ondoan, argi‑koroetan dagoen usoa, Espiritu Sainduaren sinboloa, Birjinaren sabela sagara­tzen duena. Bigarren ar­kiboltan harpia eta animalia sinboliko sail bat dago: benetako eta fantasiaz­ko animalia-multzo oso bat. Mandorla laugingildun baten barruan tetramorfoz inguraturiko Kristo dakusagu tinpanoan; eta bi emakume –zalan­tzarik gabe Marta eta Maria dira, zeina Madalenarekin identifika­tzen zen. Az­ken Epaia gogorazten duten tronpetak joaz, aingeruak ikusten direneko men­tsula gainetan kokatua dago tinpanoa. Kapitelak, kanpoko atarian –oso egoera txarrean dago– nahiz barrukoan, Kristori buruz­ko ebanjeliotako gaiak dira, haur­tzarokoak batez ere. Landarez­koak ere badira eta hauek estilistikoki Katedraleko lehenbizikoenekin zerikusia dutenak dira. Mul­tzo hau Ira­txen ala Oz­kabarten ikus daitekeen harburu-multzoaren oso an­tzekoa da. Beronen kronologiari dagokionez, badirudi Madalenaren eliza hau, Tuterako katedralaren klaustroko lanak baino zerbait lehenagokoetan sailkatu behar dela. ===== San Nikolasen eliza ===== Izan ziren bai, zalan­tzarik gabe Tuteran beste eliza erromaniko ba­tzuk, baina ez dira beroien zati ba­tzuk baino geratzen. Aipa dezagun San Nikolas eliza, 1131n eraiki eta Oñako monasterioari eman zi­tzaiona. Erai­tsia izan zen beranduago eta horren ordez eraikin barroko bat jaso zuten. Hasierako elizaren tinpano erromanikoa besterik ez da gorde. Gaur egungo elizaren saihe­tseko ate baten sarrerako ar­ku gainean kokatu zen. XII. mendearen az­kenaldikoa da. Honen erdiko puntua hosto­tza mardul eta pinaburuak dituen zuztar zerrenda aberats batez dago apaindurik. Hirutasun Santua da gaia, goitik behera irudikaturik: Usoa mendelaren muinean dago, eta Aita az­pian, bere belaun gainean duela Semea, ez­kerreko eskuan ebanjelioa daraman Jesus Haurra. Aita eta Semea hesi­tzen duen mandorla mistikoa tetramorfoen eta ertz batean kuz­kurtuta dauden Dabid eta Eliasen irudi profetikoez inguraturik dago. Ohartaraz dezagun Silosko hirutasun taldea ere (1160‑70) –honen eredua izan daitekeena– bertikalean egituratua dagoela, Jeseren Zuhai­tzaren amaiera moduan; baina, ez Tuterako hirutasunaren antzera, zeren eta Aitaren esku bedeinka­tzailea ez baitago konposaketaren arda­tzean jarria. Eredu bizan­tziarraz hitz egin izan da. Dena dela, hemen molduren, zuztarren eta profeten lan­keta San Nikolasen lanarekin aldera­tzen da, batez ere, Lizarrako Magdalena eta San Migelekin. Ukitu erromanikoak dituen hirutasun gaiaren an­tzeko garapen bat Donejakueko Ain­tzaren atarian besterik ezin aur­ki dezakegu, gainon­tzekoak gotikoak baitira. ===== Katedrala ===== Abia gaitezen orain Katedraleko lanetara. Bazen Santa Maria Zuria izeneko eliza bat berau eraiki aurretik. Berari itsa­tsita hasi ziren gaur egun­go klaustroa eraiki­tzen. Gerora eliza osoaren berri­tzea etorri zen, eta katedrala eraiki. ====== Klaustroa ====== Egokia da beraz, gure aipamena klaustrotik hastea. Gauza jakina da zenbait gela bazela klaustroan, 1160 aldera. Hormako oroigarri batean ikus dezakegun datagatik: 1174. Eta agirietan ere azal­tzen da 1186. urtean oraindik eskupekoak ematen zirela “klaustroko lanetarako”. Beraz, kronologikoki mendearen az­ken hereneko eraikina dela esan dezakegu. Bi hegal ditu, ipar eta hegoan, bedera­tzi ar­kuz osatuak; eta beste bi, sortalde eta sartaldean, hamabikoak; txandakako bi eta hiru zuta­be-taldeen gainetan zur­kaiztuak. Bada deseginiko kapitelen bat baina, orokorrean, nahikoa ongi gordeak dira, gaiak ezagutu eta bere taila ederrak estima­tzeko. Ipar galeriako kapitelak Kristoren bizi­tzari eskainiak daude, ebanjelioen arabera, Nekaldiko eszenak falta badira ere. Hego aldeko galerian apostolu eta santuen historiak ikus di­tzakegu. Sartaldeko galerian berriz era guztietako animalia eta zomorroen gaiek ugari dira. Estilistikoki, tolesdura astun ugariez jan­tzitako irudi trinkoak nagusi­tzen dira, gorpu­tzak nabarmen­tzea lor­tzen dutelarik. Badirudi klaustroko maisuei buruak axola zaiz­kiela gehien, nabarmenki mar­katuriko begiak dituzten buru handiak, arima begietara­tzeko behar gotikoa senti­tzen hasiak balira bezala. Ileak eta bizarrak ba­tzuetan ildo soilez zirriborratuak daude, eta besteetan berriz kiz­kur eta txirikorda mardulak xeheki landuak. Irudiak ba­tzuetan hondo ar­kitektoniko edo landarez­ko era baten gainean emanak dira, estilo berri bat aldarrika­tzen duen paisaiaren garapena. Tuterako klaustroaren iker­ketarik osoena egin zuen De Egryren arabera, estiloz eta ikonografiaz, lan honen ezohiko “nafar” berezitasuna az­pimarra­tzekoa da,<ref>Anne de EGRY, “Tuterako katedralaren klaustroko eskultura”. P.V.n, 74-75 zenb., 1959, 63-107. or., gehi 164 irudi. Ikusi halaber, A. de Egryren artikuluaren laburpen on bat J. R. CASTRO ALABAren Tudela monumental.en T.C.P., 227. znb. III. libk. Iruñea d/g 16-27. or. Anne de Egryk bere azterketa sakonean, Aragoiko artisten eragina aitortzen du baina ohar bat ematen du, bere aurreko aragoarretatik bereizi egiten dela tuterar klaustroko kapiteletako estiloa “eszenen arkitekturazko inguratzetan eta irudien gaineko tarteak adierazpide berdinekin betetzean. Berau, XII. mendean orokortu egiten den jarduera da, Nafarroako klaustroetako eskulturen kidetasunean, adibidez, Iruñeko katedralaren klaustroko XII. mendeko antzinako kapitelen antzera edo Lizarrako Ruako San Pedrorenak...”</ref> eta an­tza denez hiru eskuren ezagupidea suma­tzen du kapitel horien lanketan: iparreko eta sortaldeko kapitelak esku bat berarenak dira; aurrekoaren an­tzeko eskuaren estilokoa, baina askeagoa, hegoaldeko horma-tartea, eta hirugarren batena, sartaldeko ar­kuteria, estilo aurreratuago eta naturalistago bat nabari­tzen zaiona. ====== Eliza ====== Klaustrotik katedralera igaro­tzen bagara, beste garai batera igo garela konturatuko gara. Tamaina handiko eliza protogotiko bat da, kolegio‑eliza izaerakoa –XIX. mendera arte ez zuen katedral izenik jaso–, an­tzinako mes­kitaren sailean eraiki zen eta harlandu onez jan­tzi XII. mende bukaeran eta hurrengoaren hasieran, Antso Az­karraren eta Antso Indar­tsuaren erregealdi artean. Zistertarren ar­kitektura eskemak jarraituz lau tartetako hiru habearte ditu, hauetatik nagusia garaiagoa eta zabalagoa da, eta tarteak angeluzuzenak, aldiz, alboetakoak karratuak. Bost zatitan ongi mar­katuriko guru­tzadura batez jarrai­tzen du, erdikoa karratua eta burualdea zikloerdiko erdigune sakoneko absidea, zir­kuluerdi- eta karratu-formako kapera bikoitz artean, Zistertarren tradizioren arabera. Bai habearteak eta bai guru­tzadura, hirugingilez­ko traza duten guru­tze-gangaz estal­tzen dira, beren er­tzetan baketa handiz zuinkaturiko ar­ku zerrenda indar­tsuez berezitakoak, zistertar ezaugarri jatorrak, ia erabatekoa den apaingarririk eza bezala. Barrualdeko erromanikoa, burualdean eta guru­tzaduran bilatu behar da; ipar eta hegoaldeko ateek, ziur asko, aldi hartan lanean zebilen klaustro lantegietan eginiko kapitelak dituzten. ====== Ateak ====== Katedralera eginiko bisitan az­pimarra­tzekoak dira bere hiru ateak. Hiruretan zaharrena hegoaldekoa da, “Birjinaren atea” ere esaten zaiona. Ez du tinpanorik; bai, ordea, ongi gordetako kapitelak, nahiz eta ez diren oso kalitate onekoak. Kristoren Piztueraren gai bat konta­tzen du. Iparraldeko guru­tzaduraren atariak, “Santa Mariaren atea” izenekoak, ar­ku zorro­tzak ditu. Hiru ar­kibolta ditu eta haietan Joan Bataia­tzailearen historia eta San Martinen kaparen eszena kontatzen dute. Atlante pare batek osa­tzen du tinpanoa: Sansonek eta Dabidek. Ate nagusiak, Epaiaren atea izenez ezagutzen denak, sor­tzen du bisitariaren jakin-minik handiena. Galdua du tinpanoa; baina nahiko ongi gorde ditu joritasunez apainduriko bere zor­tzi ar­kiboltak. Lerroan jarriak ditu zenbait irudi gil­tzarrietan: Agnus Deia, Andre Maria, aingerua eta martiria. Ar­kiboltetako gai nagusia Az­ken Epaiarena da: ikuslearen ez­kerraldean doha­tsuen poza eta beste aldean kondenatuen saminak. Eskatologiaz­ko adieraz­pen ba­tzuen araberako Erdi Aroko pen­tsamendua laburbil­tzen duten 51 dobela ditugu gizadiaren amaierari buruz­koak: sartaldekoak, bizan­tziarrak eta musulmanak. Herri arimaren ezten zirika­tzaileak irudimena aske utzi duela dirudi bekaturik higuingarrienei buruz­ko bere epaia adierazteko eta zigorrik finenak irudika­tzeko<ref>Ikus, Tuterako Epaiketaren atariaren ikonografiazko deskribapen on bat, J. E. URANGA- F. IÑIGUEZ ALMECH, A.M N. III. lanean, 169-170. or.</ref>: Mer­katari gezurtiak, truka­tzaileak eta lukurreruak, baita infernutik ateratako “ehiztari makurra” ere. Atearen alde banatan, men­tsula gainetan, hirien irudiak ikus daitez­ke pizti eta animalia musikariekin. Gorago, errosetoi handiaren az­pialdean harburu­txoen erlaitz bat. Ar­kiboltak zur­kaizten direneko kapitelek Hasierako gaiak gara­tzen dituzte; nekez gaindi daite­keen kalitatea dute. Kontenplari sinestuna gizakiaren sorrerako irudietatik az­ken hondameneraino igaro­tzen da. Aldi baten amaierako igaro­tze-krisi eta arrazionalismo gotikoko aldiaren inguruan “gizadiaren historiaren” laburpen moduko bat zen. Margo anitzetan irudika dezagun, halakoak izango bai­tziren klaustroko kapitelak, baldin eta garai hartako gizon emakumeengan sortuko zuen eragin emozionalaren an­tzeko ideia hartu nahi badugu. Eliza atari honen barrokotasuna ariko zen estilo baten akidura islatzen. Katekesi baten irakasbide zorro­tzetan baino gainez­ka egin eta gaiztoturiko herri fantasiaren irudikapen gehiago sar­tzen uzten zion estiloa zen hau nonbait. Monasterioetako artea, ikonoetako lasaikeria horrek ku­tsatua gertatu zen, eta horren aur­ka haserre biziz al­txa­tzen hasiak ziren, nahiz eta aldi bateko eta erdiz­kako arrakastaz izan, Klarabaleko San Bernardoren asmoak. == Arte erromanikoa Ipar Piriniotako Baskonian == Iparraldeko Euskal Herrian erromanikoa, baserri girokoa bereziki, ugaria izango zen. Baina, gehienetan XII. eta XIII. mendetako elizak ondorengo mendeetan fun­tsean aldatuak izan ziren eta, ondorioz, burualde eta abside ba­tzuk besterik ez da gelditu. === Lapurdi === ==== Ainhoako Ama Birjina ==== Bada Ainhoan, Andre Mariaren eliza bat, hareharriz­ko harlanduen paramentua eta okre eta more kontrastez­ko margoak dituena, bisitariaren begirada liluratuz. Birmoldatu egin zuten XVI. mendean; bere barrunbean ez da dotoreziarik, ez berezitasunik falta, labe abside ederra, eta elkarte fededunaren­tzat gorde­tzen den esparru guztia euskal erako zurez­ko balkoi bikoitzak zeharkatzen du aldenik alde. Bere bost mailatako dorrea, oktogonoz hesituriko dorre­txo batez buka­tzen da, lau piramide­tzarrez karratuan sartua eta arbelez­ko xafladun gezia duelarik buruan ( XVII. mendea). ==== Donibane Lohi­tzuneko San Joan Bataia­tzailea ==== Donibane Lohi­tzunen, Luis XIV.a eta Espainiako prin­tzesa Maria Teresa Austriakoaren ez­kontzako San Joan Bataia­tzailearen eliza oso adibide argia da lehen aipatu dugun berrikun­tzen kontu horretan, bere oinarri erromanikoak besterik ez baititu gorde. ==== Irisarriko ospitalea ==== Jerusalemgo San Joanen zaldunena izan omen zen egun oraindik ikus daitekeen XII. mendeko eraikina, Irisarriko ospitale eta priore­txea; XVII. mendean zaharberritua da. ==== Senpereko eliza ==== Senpereko elizak ere, XVII. mendeko erretaula galantean interesaturik eta euskal herriko ezaugarri bereizgarrik dituen zurez­ko balkoia ikustera turista ugari bil­tzen duenak, baditu bere egituran XII. eta XIII. mendeetako aztarnak. === Nafarroa Beherea === Zuzen-zuzenean Iruñeko errege-erreginaren menpe zegoen eskualde honetan XII. eta XIII. mendeetako elizen aztarnak ez dira gu­txi; baina, betiere ondorengo mendeetan birmoldatuak eta aberastuak. ==== Bidarraiko Andre Maria ==== Kanbotik 16 km‑tara, muino batean den Bidarraiko Andre Mariaren eliza, oinetan baserriz ereindako zelai berdeeta­ko paisaia eder bat begiztatzeko aukera eskaintzen duena, hareharriz­koa da, eskualde horretan beste asko bezala. Jatorrizko eraikun­tza erromanikoaren aztarnak ditu. ==== Laurhibar ibarra ==== Laurhibar ibarrean, Donibane Garazitik bost kilometrotara Alzietako Guru­tze Saindua eta Baskasango San Andres kapera erromanikoak hargin berak eginak dirudite, hain baitira berdinak. Begien gozamenerako kanpoaldeko itxuraren goxotasuna eskain­tzen dute, barrualdeko aberastasun ezohikoa lagun dutela: esku sotil baina jakin­tsu batek margoturiko zurez­koak ditu gangak. ==== Haranbel­tzeko San Nikolas ==== Nafarroa behe­rea alde horretan bertan, Haranbel­tzeko San Nikolasen kapera beroa topa dezakegu, abel­tzain­tzako, mer­katari­tzako eta erromesaldietako bide zaharraren er­tzean kokaturik. Priore­txe‑ospitale batena zen eta XII. mendeko agiriek diotenez Maltako Ordenako “kideek” agin­tzen zuten bertan, Ostabat alderat –lau bat kilometro haran­tzago, ez gehiago– eta handik Orreagako pasabidera zihoazen milaka erromesen laguntzaile ziren. Badu oraindik aterpe ireki zabal bat, agian oso erosoa ez bada ere, gauak harrapatu dituen erromesen­tzat aterpe­txea segurua. Erdi-puntuko ar­ku zabaleko aterpe hau kapera xume baten ondorengoa da, zorua angeluzuzena du eta XII. mende aldera eraikia izango da ziur asko, eta barroko aldian berreraikia. Barrualdean ez du erromanikoa gogorarazten duen ezer. Atariak barruko zatian badu, zorionez, Kristoren monograma duen krismoi eder bat, Alfa eta Omega, zir­kulu batean sarturiko Maltako guru­tzearen az­pian. ==== Bidaxune ==== Baskonian beste asko bezala, XIII. mendean eraiki ziren baina, aire erromaniko arnastuz, XIII. mendeko Bidaxuneko elizak erdi-puntuko ar­ku bikoitz bat duen ataria du, berezitasun batekin, inon kokatu gabeko gil­tzarri zin­tzilikako bat duela. ==== Iratiko San Salbatore ==== Haritz­guru­tzeko lepoa igaroz, abside prerromaniko baten zatia gorde­tzen duen San Salbatoreren kaperara iristen da. Haren habeartea XII. mendekoa da, ondorengo mendeetan birmoldatua. Gur­tza prerromaniko egin zitekeeneko toki batean dago eraikia Malta Ordenako ospitale zahar hau, kanpoan zutabe txikien gainean Guru­tze Bide bi­txi bat duela. Barrua, garai batean irudietan abera­tsa, orain hu­tsa dago zori­txarrez. Donazaharrek badu oraindik imus pirineus‑etako iragan la­tzaren zenbait oroigarri. Hemendik gertu, utzia dagoen Done Bladiko santutegia erromanikoa dago, Aphat‑Ospital deitua, Donejakue alderako erromesen ospitale-aterpe­txea izan zena. Badu oraindik ar­ku zorrotz samarrak dituen ataria. Usakoako San Pierre eliza XII. mendekoa da, baina oso zaharberritua dago. Ha­la ere, badu oraindik bere atari zaharra, apaindurez hanpaturiko kapitelak eta irudimenez­ko piztiak dituena. Donibane Garazin merezi du historialariaren bisita Ugandeko Santa Eulalie elizak. Oraindik ikus daitez­ke arte erromanikoaren aztarna ba­tzuk, esaterako, Baigorriko Doneztebeko eliza. === Zuberoa === ==== San Migel Eliza erromanikoa ==== Zuberoako Ordiarpen, Errobi ibaiaren er­tzean, paisaia ederren batean, zutik da oraindik San Migel eliza erromanikoa. Zilindro-formako egitura duten bi oinarrik, ziur asko gotikoak izan daitez­keenak, bereizten dute habearte soila beste ondoko bietatik. Burualde erromaniko zabala, erdiko zati bat eta alboetako biz osatzen dena, kanoi-erdiko gangaz estaliak, hiru zir­kuluerdi-formako absidetan buka­tzen da, baina berauen aurrean azal­tzen da lo­tsatu antzera ar­ku zorro­tza, uste gabeko eta itxaropen sor­tzaile den kimu baten an­tzera. Itsatsiriko zutabeak dituen oinarri gainetan koka­tzen da burualde erromanikoa. Hurrengo zatiak konpondu beharra izango zuen, zeren eta oinarriak kapitelik gabeko zilindro-formako eusgarri landuez ordez­katuak izan bai­tziren ar­kuak han ezar­tzeko. Raymon Ourselen ustez, mul­tzo hau dena “Zuberoako biz­konterri osoko eta baita Euskal Herri osoko ederren eta bi­txienetakoa da”.<ref>R. OURSEL, El mundo románico. Encuentro Argt., 1983, 278. or.</ref> ==== Done Bladi Ospitale ==== Biarnoren mugan Zuberoako az­ken muturrera iristen bagara, bere historian Baskoniari her­tsiki loturiko herrialdea izanik, aur­kituko dugu bai az­kenik, arte erromanikoaren barruan benetan berezia den zerbait. Garai bateko Done Bladi Ospitaletik eliza erromaniko bizan­tziar bat gera­tzen da, XII. eta XIII. mende bitarte horretan eraiki zena ziur asko. Ipar Euskal Herriak gaur egun duen lan erromanikorik ederrena eta interesgarriena da, zalan­tzarik gabe, eta Euskal herrian Erdi Aroko fran­tziar ondareetan behar bezala zaindua izan den eraikin bakarretakoa. Bitan zaharberritua dago:1903an eta 1980ean. Guru­tze grekozko oinplanoaren gainean oreka­tzen eta antola­tzen dira bere gorpu­tzak guru­tze-gangei eta oktogonoz­ko linterna ikusgarri bati eusteko, tronpa gaineko kalifa‑kupula bat buruan duela, berau delarik euskal lurraldeko ale bakarra. Elizak gorde du bere hasierako gangaren egitura zati garran­tziz­ko bat; harrituta utzi dituzte eraikun­tzetako ar­keologoak, absidearen hormetan atxikitako zurez­ko erlai­tzaren egitura apartak eta erlaitza bera estalkiaren egiturarekin elkar­tzen zuten habeek. Zuraren hondakinen azter­keta dendrologikoak eraikuntza-lanen hasierako ustezko data eman du: 1184a. Mul­tzo batu eta trinko honek guztiak, kanpotik begiratuta, tamainen joko eder eta orekatuak miresmena sortzen du. Historialariari eliza honek emango dion beste ustekabekoa klaustraz ala hareharriz­ko konbinaketa geometrikoz eginiko mudejar tankerako leiho itxiak dira. Xehetasun honek eta kalifa‑gangak –gertuan duen Oloroeko Done Marian berriro azal­tzen da–, eskualde honek Torres, Almazan eta beste lur hispaniarrekin izandako kultur batasuna adierazten du. Donejakuera alderako erromesen­tzat Done Bladi bigarren mailako ibilaldia zen, non Euskal Herri aldera sartuz, Arlestik Somport‑erantz zihoanetik desbidera­tzen zen. ==== Kanpandorre hirukoitzak ==== Gure herrialde honetan zenbat eta ekialderago sartu, orduan eta aldi erromanikoko aztarna ugariago eta bi­txiagoak topatuko ditugu, labe absideak, atari ederrak eta abarrekoak adibidez, Laguinge‑Restoue elizan, Aturbetik 3 km-ra, Sunhar‑ekoan, Haux‑ekoan. Baina bi­txi ikusgarrienak hirutasun egitura duten kanpandorreak dira: hormapiko oso garaia pinakulu hirukoitz batean buka­tzen da, erdiko hor­tza garaiera handiagoa hartuz nabarmen­tzen delarik. Mota bi­txi honetako erakinik adierazgarriena Gotañe‑Libarreux‑eko Andre Done elizan dago, Aturbetik 10 km‑tara. Baina ez dirudi erromanikoak direnik. ===== Santa Grazi ===== Biarnoko mugan, baina Zuberoako lurralde berean, eskualdeko santutegirik ospe­tsuena aur­kituko dugu; historiaz abera­tsa da, fran­tziar bidean kokatua delako eta bereziki garran­tziz­koa, erromanikoaz eskain­tzen eta gorde­tzen duenagatik. Santa Graziko eliza da, erromesaldietako santutegi honetan, Zaragozako zaindaria den, santa martiriaren besoa gur­tzen da. An­tzina abade-e­txe bat izan zen, XI. mendean Fran­tziako erregeak, Aragoikoak eta Nafarroakoak sortua izan zen, toki hunkigarrian mendi lepo eta uharren artean estuki itxia dago. Kareharriz eraikitako elizak badu kanpandorre erdi bat, estalgarri eta guzti, eta oso berriak diren XIX. mendeko kontrahorma handiak. Eliza zaharrak lau tartetako hiru habearte eta hiru abside ditu. Transeptuko eta absideetako oinarriek kono-enbor­rez­ko kapitelak dituzte, bibliako historiak ongi zizelaturik –emakume santuak eta Apostoluak Kristoren hilobi aurrean– eta profanoak –ehizakoak, txalupariak, irudi sinbolikoak. Iparreko ar­kupea, elizarako sarbidea, gai figuratiboak dituzten kapitel eta ar­kiboltaz apaindurik dago, eta bere tinpanoan alde banatan krismoi eder bat, aingeru banarekin. ===== Oloroen ===== Eskualdeko erromanikoaren begiz­ko ezaguera osa­tzeko Baskoniaren muga estuetatik irten eta euskal lurrarekin bere his­toriaz­ko hainbat elkartasun, bai ahaidez­ko nahiz politiko gogoratuz Biarnon sartu behar­ko genuke eta lurralde honetako hiriburua bisitatu. ====== Santa Guru­tze ====== Oloroen deigarriena Santa Guru­tzeko eliza da: Hiru habearte, hiru tarte eta hiru abside ditu, kalifa-tronpa estilokoak eta nerbio gainean oktogono ganga nabarmen duelarik; apaindurez hanpaturiko kapitelak. ====== Andre Maria ====== Hiri berean bisita merezi du Andre Mariaren elizak, garai bateko ka­tedralak. Ikonografia konplexuz­ko atari sonatua dauka: ar­ku handiaren az­pian, irudimen erromanikoan oso arrunta ez den gaia, Kristoren gorputz hila guru­tzetik jaisten. Ar­ku handi horren barruan beste bi daude, alde banatan kokatuak. Apokalipsiko 24 zahar Bildo­tsaren inguruan eseririk dauden bileraren adieraz­pena den. Ar­kuaren ar­kiboltatan hainbat urtaroetan gizonaren lanei dagoz­kien eszenak adierazten dira. Badira ehiza, arran­tza, mahats bil­tzeak eta batez ere, etxeko eta herriko otoruntzen eszenak. Hemen, ertilari erromaniko herrikoia azaltzen da hiz­kera bizi eta ekin­tzailean. == Arte erromanikoa Araban == Arabako lurraldean, bere arte erromanikoaren ondare zati handi bat gorde ahal izan da zorionez. Honen ezaugarria da, monumentuz­ko apaingarrien kalitateaz gain, ugaria dela emai­tza. Arabako erromanikoaren historia osoaren azter­keta, agian, oso oinarriz­ko “lehen erromaniko” baten urra­tsak miatuz hasi behar­ko li­tzateke; XI. mendean jada bere lehen haur ho­tsak probin­tziaren iparrean emanak izango zituen Donejakue alderako erromesek ez­kutuko bideen bila ibilitako haietatik; hau da, Ayuda ibarrean zehar, Valdegoviatik eta Ebroko goialdeko aldetik, zeren eta defen­tsaz­ko dorreen babesean bizirik gordeak izango baitziren biztanle-guneren ba­tzuk.<ref>Izengabekoa. “Erromanikoa eta protogotikoa Araban” . Alava en tus manos-en (A. Llanosek zuzen.), (Gasteiz, 1983), IV. libk., 46-49. or.</ref> Hain urrutiko kronologia hori agian Toberako Santa Maria eliza­txo bi­txiari eman behar­ko zaio, zir­kuluerdi-formako burualdea eta kapitel irudidunak, oso erliebe lauez landuak, eta prerromanikoa gogorarazten duen ezkila-formako janz­kerak dituztela.<ref>A. GOMEZ GOMEZ, “Toberako Santa Maria”. Kobie (Arte Ederrak) 6an, 1989, 269-276. or.</ref> Egia da, Araban ez dela posible benetako erromaniko monumentala aur­ki­tzea –azter­keta egiteko moduan ongi zaindurikoa–, XII. mendean oso aurrera ez bada, Nafarroako errege Antso Az­karra eta Antso Indar­tsuaren eskutik foruak, besteak beste, Trebiñu (1161), Guardia (1164), Labranza (1196) eta Gaztelako Alfon­tso VIII.ak Lapueblari (1190) ematen hasi zirenetik, hau da, erromanikoaren beranduko aldietan izan ezik. Atzerapen hau erraz ulertzekoa gerta­tzen da, eskualdearen historia politikotik begiratuz gero; izan ere, arabar lurraldeko ia gehien­tsuenetan erlijioz­ko eta kulturaz­ko ezarpen egitasmo gu­txi egitaratu zitez­keen sarrazenoen ma­txinaden aurrean abangoardiako gotorleku gisa iraun behar zuen urteetan. Iruñeko erregeen zaharberri­tze egitasmoetan, Araba, XII. mendearen erdialdetik aurrera baino ezin sar zitekeen. Hala ere, atzerapen hau berehala berdindu zen erlijio eta arte eraikun­tzen egitasmo ugariak abian jarri zirenean. Arabako mugetatik errekonkista borroka frenteak betirako ihes egin zuenetik gertatu zen biztanleriaren haz­kundeak eta ondorioz­ko biztanleriaren kokapenak eta lekune irekiak laboran­tzarako hartzeak gur­tza-tokien benetako beharra ekarri zuten. Ar­kitektura erromanikoaren ernamuin­tze hau bi ezaugarri orokorretatik deskriba daiteke: ugari izatea eta landakoa izatea, bi edo hiru eraikun­tza monumental izan ezik. Lopez del Valladoren ustez, monumentu erromanikoetan ehun arte ere konta daitez­ke, osorik nahiz zati bat gorde dutenak, zenbaki horretan estilo protogotikoa azal­tzen zaien eraikinak sartuz gero.<ref>F. LOPEZ DEL VALLADO, “Kristau monumentuzko arkeologia Euskal herrian”. Primer congreso de estudios vascos-en , 1919, 846. or.</ref> Lauz­pabost eraikin ezagun aipa­tzetik hasiko gara. === Armentia === ====Armentiako egoi­tza ==== Alvaro Velegia izeneko go­tzain baten ziurtasuna badugu agirietan 881. urtean jada, arabar lurraldean izan zenekoa, eta 987. urtean aldiz Munio azal­tzen da Arabako go­tzain, baina ez da zehaztasunez ager­tzen gaur­ egun Gasteiztik 3 km‑tara dagoen Armentiara noiz aldatu zen egoi­tza. Calahorra musulmanen eskuetan erori zenean eta Valpuestako elizbarrutia sortu zenean, zeinaren menpe geratu zen Araba ipar-ekialde osoa, Bizkaiko Enkarterrietara arte, elizaren babesik gabe geratua izan zitekeela uste izaten da; inola ere, hau izango zen Armentian egoi­tza zuen Arabako go­tzaindegia sor­tzeko arrazoia. Eta han gelditu zen 75 urtez, indar nafarrek Calahorra berreskuratu eta herri hartan berriro Arabako go­tzaindegiak bat egin zuen arte (1087).<ref>A. MAÑARIKUA, Obispados en Alava, Guipuzcoa y Vizcaya hasta fines del siglo XI. (Gasteiz, 1963) 37. or.</ref> Armentiako egoi­tza Kolegio‑eliza moduan gelditu zen 1498. urtean, Gasteiz­ko Santa Mariara eramana izan zen arte. ====Eliza ==== Armentiako eliza lehendabizi San Andresi eta az­kenik San Pruden­tziori eskainia izan zen. Kaskanteko Errodrigo, 1146tik 1190era Calahorrako go­tzaina izan zenak sagaratua, beraz, argi azaltzen da, XII. mendeko bigarren zatian izango luke eraikuntza data.<ref>J. AMADOR DE LOS RIOS, Estudios monumentales. 44-45. or.; BARAIBAR, Epigrafia armentiense, 257-260. or.</ref> Berrikun­tza handiak egin ziren 1776. urtean, batez ere, kanpoko aldean, desagertu egin bai­tzen ataria, ar­kupea (zimitorioa) eraiki eta eraikin zahar osoa, absidea izan ezik, horma berriz inguratuz. Habeartea lehenbiziko egiturarena izango da, oinplano guru­tze latindarra, orain ganga modernoz estalitako guru­tzadura duena. Alboetako bere bi besoak kanoi puntudunak dira. Guru­tzaduraren gainean zinborioa al­txa­tzen da, bi guru­tze ar­kuz osatzen dena eta bere abiapun­tutan tetramorfoaren irudiez –lau ebanjelariak: lehoi, zezen, arrano eta aingeru-buruaz sinbolizatuez– eu­tsitakoa; Ira­txekoa eta Lizarrako San Migel elizakoak gogora ekar­tzen diz­kigun kupulako gangak eta Gaztela‑Leongo an­tzeko egitura garaikideek, Poitou fran­tsesaren iturriaren jatorrikoak izan daitez­keen pen­tsa­tzera eramaten gaituzte. Armentiako presbiterioa bi zatitan antola­turik dago; kanoi-gangaz estalia bata, guru­tzadurarekin elkar­tzen den garaipen ar­kuaren egiturari egokiturikoa; eta ondoren, abside txikiagoa eta estuagoa, labe-gangaz estalia. Absidearen sakonean hiru leiho txaranbeldu ireki­tzen dira, erdi-puntuko ar­kuez; beroien az­pitik bost ilaratako xake-itxurako erlaitz bat igaro­tzen da. =====Elizatea ===== Oinetan bi ate zeuden, iparraldera bata, komentuko geletara sarbidea zuena eta hegoaldean bestea, egungo eran, kanpoal­dera ematen zuena. Eliz­pean, 1776an kokatu ziren hasierako elizak ate nagusian zituen erliebeak.<ref>P. Lopez del Valladok uste duen bezala, litekeena da han, XI. mendekoa baino lehenagoko eliza bat egona izatea. Beste XII. mendekoaz ere zalantzak eta iritzi desberdinak daude hainbat ikertzailerengan...Ikus, Dulce Ocon Alonsoren ikerlan berria: “Lehenbiziko Armentiako (Araba) San Andres ataria: Agirietako oharrak”. Kobie, 9an, 1992-1993, 107-180. or.</ref> An­tza denez, hegoaldeko atariak bi mailatan landutako lanak ditu. Az­pikoan, erdi-puntuko ar­kuaren az­pian Bildo­tsaren tinpanoa erakusten zuen ate burudun bat zegoen; gainean, begi ala agian leiho baten inguruan, Apostoluen Salba­tzailearen tinpanoa zegoen kokatua eta saihe­tsetan Hobiratze Santua eta Anastasisenak izan behar zuten erliebeak. Eskultura-lan hori guztia, XVIII. mendeko berrikun­tzan eliza aurrera ekarri zen. Uler­tzekoa da, jatorriz­ko elizari egin zaion berrikun­tza garran­tziz­koaren ondorenean, Armentiako basilika horrek gaur egun eskain­tzen digun gauzarik nabarmenena eta interesgarriena apaingarri eskultorikoetan dagoela esan behar izatea, ez berrikun­tza aldian zorionez salbatu ziren bere kapitelen eta erliebeen kalitate eta berezitasunagatik soilik, baita erliebeei interpretazio ikonologiko bat eman eta jatorriz­ko ordena eta kokapena dokumentatu nahi duen historialariarengan sor­tzen duen arazo larriagatik ere. Azter­keta estilistikoak erakusten duenez, eskulturen tailak hiru maisuen artean eginak dira.<ref>V.V., M N. E. I. libk.: Araba. Eusko Jaurlaritza 1985, 6-12. or.</ref> Lehenengo maisuarenak lirateke absideko leihoaren kapitelak. Aldarte herrikoia, tolesgabea eta adieraz­korra duen ertilaria da egituretan nolabaiteko ar­kaikotasuna eta zenbait sinplifikazio geometrikorako joera duena. Egitura bi­txiko mamuak, deabru-buruak adieraztea gusta­tzen zaio, landare gaiez nahastuak. Bere lanei XII. mendearen az­ken hereneko data jar diezaiekegu. Bigarren maisua, Gal­tzadako artearen egitura eta gaiei dien leialtasunarekin azal­tzen da. Berari zor zaizkionak izango li­rateke guru­tzadurako zor­tzi kapitelak; eta baita agian bertako harburu­txoak eta ebanjelariak ere. Bere eskua suma­tzen da Gizakundearen, Konstantinoren eta eliza aurreko beste erliebe ba­tzuetan ere, besteak beste: Bildo­tsaren tinpanoa. Bere lan honi 1200. urte aldeko data eman diezaiokegu. Hirugarren maisuak, XIII. mendean jada, Silosko artera bideratzen digu pen­tsamendua, Kristoren hilobiko Marien irudiagatik eta elizaren aurreko Anastasis eta Apostoluekin dagoen Kristoren tinpanoagatik. =====Harri Pontea ===== Bada Armentian bataiarri erromaniko bat ere, zimazio baten zatia izan behar zuen oinarri baten gainean jarria. Kopak tailaturiko apaingarriak ditu, angeluetan ferra lanketa ba­tzuk imitatuz, inguru osoaren biran koruko zutabeen oinarrietakoak gogorarazten dituzten ar­ku­txo ba­tzuekin. === Estibalitz === Gasteiztik 8 km‑tara, gutxi gorabehera, mendixka baten gainean, 1074. urtean jada bazen Naiarako Santa Maria Erreginaren menpean zegoen monasterio bat. Bi tartetako habeartea zuen. Mende honen hasieran hirugarren tarte bat eran­tsi zi­tzaion. Eta 1972-1973 bitartean burutu zen hirugarren zaharberritzea. ==== Eliza ==== Gaur egun oinplano guru­tze latindarraren gainean eraikitako basilika bat ikus daiteke, guru­tzaduran linterna duena, erdiko habeartean abside bat eta guru­tzaduraren beso gainean ireki­tzen diren bi kaperei dagoz­kien beste bi. Armentian bezala, elizaren burualdea, aurreko tartea baino txikiagoa den angeluzuzenez­ko tarte batez eta zir­kuluerdi-formako abside batez dago osatua. Honako hau guru­tzadurara irekia dago garaipen ar­ku zorrotz baten bitartez eta kanoi-gangez estal­tzen da. Labe gangaz estal­tzen da absidea eta xake-itxurako lau ilaratako erlaitz batetik abia­tzen da. Erdi-puntuko ar­kuak dituen bi leiho baino ez ditu sakonean, lauak dira, hona ermita batetik ekarriak izan zirela sumarazten dute. Hegoal­deko absideak ere bi leiho ditu. Hegoaldeko guru­tzadurakoak eta habeartekoak puntudun kanoi-gangak dira, iparraldeko guru­tzadurako besoetan, berriz, ojiba-gangak. Eusgarriak prisma-forma­koak dira, zutabeak haiei itsa­tsitarik, ar­ku zerrendak eta barruak zur­kaiztuz, zeinetan gangaren ojibak zamalka­tzen diren. Oskolpea edo zinborioa kanpoaldera nabarmen­tzen da, dorre karratu moduan eta angeluetan zutabe­txoak dituela. Berandukoa da bere data, ar­kuen zur­kaiztetatik eta bere eskultura apaingarrien garapenetik atera daitekeen ondorioa delarik. ==== Eskulturak ==== Eskultura-lanak, bere habearte bakarrean, kapitel eta zutabeetan bana­tzen dira. Hemen ere azter­keta estilistikoak hiru maisuen aipamena egiten du. Lehenengo maisua guru­tzaduratik burualderako lau kapitelen egilea li­tzateke. Erospenaren misterioa azal­tzen da horretan ikusgai: Adan eta Ebaren bekatua, paradisutik jaur­ti­tzea, Aingeruak Mariari eginiko bisita eta bekatu nagusiak. Bigarren maisua, zenbait aztarna islandarrei loturiko hainbat klasizismorengatik, eta zulagailu teknika dela eta ezagutuko li­tzateke. Barruko zenbait kapitel zor zaizkio: bata guru­tzadurakoa, bestea habeartearen abiapuntukoa eta Epistola aldeko biak. Eliza atariei buruz berriz, esan dezagun sartaldekoak ez duela ezer berezirik: berreginiko ate bat da horma-bular edo kontrahorma lauen artean kokatua, ar­ku zorro­tza eta eskema kiribileko kapitelak dituen bost ar­kibolta lauak. Hegoaldeko atea deigarriagoa da, eskultura monumentalaren benetako harri bi­txia; nahiz eta, Lopez del Valladoren ustez, apaingarri ugariek dotoreziari osotasunean kalte egiten dioten, bere eusgarrien apainketak miresmena sor­tzen du, berauetan Borgoinako eliza klunitarren inspira­zio ongarri bat ikusiz, Gaztela edo Aragoitik –Uncastilloko Santa Maria– agian zehar­ka jasotakoa.<ref>F. DE MENDOZA, El ornato arquitectónico de Estibalitz. (Donostia 1931) 14. or.; A. GOMEZ GOMEZ, “Arte erromanikoaren barneratzea eta transmititzea Euskal He­rrian”. Kobie 11n, 1995-1997, 241-261... or.</ref> Eliza ataria inolako zalan­tzarik gabe XII. mendean landua da. Janbetan bi zutabe ukondotu ditu alde banatan, apaindutako fusteak irudi berak errepikatuz, simetrikoki; hala ere eskuinaldekoak ez­kerraldekoak baino taila finagoa ager­tzen du, izan ere, lehenengoaren perlaz tartekaturiko lau lhostotako lore nerbiodunak, marraz­ki geometriko lauak bihur­tzen dira ez­kerreko zutabean. Atearen ondo ondoko beste zutabeetan, fusteetako apaingarriak txirikordaz­koak dira, guru­tzaturiko lau hariz­pien zerrendatan. Horien kapitelak eliza barrukoen aldean bestelakoak dira. Horietako bik badute nolabaiteko kutsu korintiotarrik, beste biek landarez­ko erroleoekin joka­tzen dute. Janbetan irudiak azal­tzen dira: ez­kerretara Pantokratorraren gaia: eskuinetara, San Joan Bataia­tzaileaz gainera, guru­tzaturiko zenbait irudi apaingarritako hosto­tzekin. Lau ar­kiboltak agerian dituzten egiturak eta eskemak apaingarritako soilak dira. Erliebeetan ageri dira Gizakundeko Birjina, sagitario bat eta beste. Estibali­zko eraginak egiaz­koa dirudi Argandoñan, Duranan, Lasarten, eta bereziki Lopidanan. === San Bizentejo === San Bizentejo ermita zoragarria, gaur egun Arabako San Bizenteko Guztiz Garbiari eskainitako ermita bezala ezagu­tzen dena, 1963. urtean izan zen zaharberritua. Idaz­kun epi­grafiko bat daukanez, 1162ko data zeha­tza emateaz gainera, eskain­tza bat du: <pre>IN NOMINE DOMINI NOSTRI JHESU CHRISTI AEDIFICATUM EST HOC TEMPLUM IN HONOREM SANCTI VICENTII ERA MILESIMA CC.</pre> Eliza gozo honen jatorrizko egitura bizan­tziarra­k harri­tu ez gaitzan, gogora dezagun garai­tsu horretan Zamorako katedraleko kupula ari zirela eraiki­tzen (151‑1174), joera bizan­tziar garbikoa. Neurriz oso da txikia, euskal erromanikoan aur­ki­tzen dugun ia guztia bezala, San Bizentejo Gasteiz­ko elizbarrutiko eraikinik ederrenetarikoa da. ==== Eliza ==== Oso da soila bere ar­kitektura: habearte bakarra, bi tarte eta hirugarren tarte mo­tzago batez osa­tzen den presbiterioa eta zir­kuluerdi-formako absidea. Harlanduz­ko gangez estal­tzen da, kanoi-erdi zorro­tzez habeartean eta labe-gangaz absidean. Ar­ku zerrendak, zutabe erdiak itsa­tsian dituzten harroinez osatuak diren babesgarrietan etzaten dira. Neurri handiko kapitelek badituzte akanto-hosto eder estilizatuak eta giza aurpegiak ere. Lanketaren fintasunak eta beren buru-zuloen sakontasunak bizan­tziar eta musulman eraginak bistaratzen dituzte. Barruko hormetan apaindu gabeko men­tsuletan kokaturiko erlaitz bat doa, burualdean gizaki eta animalien irudiz eta landaredi eta geometria gaiez edertua. Absidean dauden hiru leiho txaranbeldu ditu, modu berean kanpoaldera. Presbiterioko tartearen alde banatan bakoi­tzak erdi-puntuko ar­ku bikoi­tza duen bi horma‑hobi egin ziren, mainel sendoetan koka­tzen direnak, egun inork ez dakien moduan galduak. Kanpoaldean, absidea horma-bularrez bereizten diren bost planotan zabal­tzen da, zutabe erdiz eta beren arteko poligonoz­ko oinarriez osatuak; zutabe erdi hauek hiru hu­tsartetako ar­kuak zur­kaizteko balio dute. Harroinak teilaturaino igo­tzen dira urratuz, hau da, beren neurria haziz. Bi kapitel erakusten ditu bakoi­tzak, garaiera desberdinetan. Teilatuaren ondokoek, oso zulaturiko hosto sortez apainduak daudenak, paregabeko edertasuna dute. Bata bestearen gainean jarritako gorpu­tzek absidearen neurria goialderako mugimendua areagotu egiten dute. Lehen gorpu­tza trinkoa eta zir­kuluerdi-formakoa da. Bigarrenak bost hormatal osa­tzen ditu, aurretik aipatu ditugun hiru hu­tsarteen artean erdikoan irekiz, landare­tza apainketa naroa duten ar­ku eta kapitelak dituztela. Hirugarren gorpu­tza berriro ere zir­kuluerdi-formakoa da eta apainduretan, erlai­tzetan kokaturiko ar­ku hirugingildun itsuak daude itsa­tsiak. Elizako sarbidean kapitel zistertarretan zur­kaizturiko sei ar­kibolta dituen ate bat dago, musulman kutsua duten biribilak dituzten eta apainketa soileko hiru izan ezik, harlandu lauez eginiko hegal baten pean. Oso ederrak dira bere kapitelak, arte korintiar garbi samarrekoak ba­tzuk, hosto­tzak jakin­tsuki tratatuak daude, buru zulaketa egokiez. San Bizentejo oso eraikin berezia da euskal erromanikoaren barruan. Estilistiko­ki antz ugari aurkitu izan zaiz­kio: Silos, Donejakue, Zamora, Burgundia eta abar, eta guztien gainetik eredu bizan­tziarrak eta musulmanak. Bestalde, San Bizentejoko ereduak Araba, Errioxa, Nafarroa eta Gaztelan heda­tzen direla esan izan da. Begien bistakoa dirudiena da kanpotar ertilariren bat izan zela egilea. === Tuesta === Arabako hego‑mendebaldean, Tuestako Jasokundearen parrokia “Gaubeako katedrala” izenez ezagutzen da. Harri­tzekoa da hain herri an­tzinakoa izanik –993an jada dokumentuetan agertu izan da– bere eliza berant erromanikoak joan den mendera arte historialarien arretarik erakarri ez izana.<ref>Berriki, merezimendu handiko ikerketak izanak dira Tuestari buruz: F. LOPEZ DEL VALLADO, “Erromanikoa Araban... Tuesta”. Geografia General del País Vasco-Navarron. (Carrera Candiren Zuzen.), 846-851. or.; S. RUIZ LOYZAGA, “Tuestako parrokia-eliza”. B. I. S. S. XXII.ean, 1978,55-85. or.; M PORTILLA, “Arte erromanikoa. Sustraiak eta garapena”. Alava en sus manos-en (Gasteiz 1983), 41-72. or.; Izengabea: “Tuesta. Gure Amaren eliza”. M N. E.n Araba (Eusko Jaurlaritzak Argt.), 1985, 337-347. or.; J. LOPEZ DE OCARIZ, Templo de Nuestra Señora de la Asunción de tuesta (Gasteiz, 1986).</ref> Agian, ahazte honen arrazoia nahasmendu estilistikoan eta eliza honen eraiki­tze aldiei buruz eman den hainbat kronologiatan bilatu behar­ko da. Eraikuntza XIII. mendean hasi bazen ere, bere gorputz eta esparruak ondorengo eranskinez aldatuak ditu. ==== Eliza ==== Habearte bakarrekoa da, 29m luzean eta 11m zabalean, lau tartetakoa eta santutegiaren zatia ere eran­tsi behar zaio; poligonoz­ko burualdea bost hormataletan bilduak ixten du, beste hainbeste leihorekin. Paramentuz ezin hobea da eta kareharriak isodomoz­ landuak ditu, oso berdinduak neurrian eta bukaera zaindua er­tzetan. Erromanikoaz pen­tsarazten digun gauza bakarra bere burualdea da: erdiguneko espazioan biltzen dira marra indargarriak gil­tzarrian, guru­tzea daramaten aingeruen inguruan, eta batez ere garaipen ar­kuaren amaieran kokatua dagoen Pantokratorrarenean, zeinaren gainean badirudien gangako sei zainak ba­tzen direla. Hauek gangetako osagaien zama arin­tzera datoz, absideko poligonoko angeluetan sartuak dauden zutabe ederren kapitelen gainetan. ==== Elias maisua ==== Ez dugu arrazoirik ikusten maisu eraiki­tzailearen izaera zalan­tzan jar­tzeko, zeren eta Elias izena idaz­kun bati itsa­tsirik baitago eta, espiritu erromanikoaren arabera, eskatologiaz­ko egia galanten aurrean sinestunari bere betebeharrak gogorarazten baitiz­kio: <pre>O DIVES, DIVES, NON OMNIS TEMPORE VIVES FAC BENE DEO IN VIVIS, POST MORTEM VIVERE SI VIS. ELIAS ME FECIT</pre> ''Oi aberats, aberats, ez zara betirako. Egizu on Jaungoikoaren­tzat gizonengan, hil ondorenean ere bizi nahi baduzu. Eliasek egin ninduen'' === Mar­kiz === Trebiñuko Arabako mugan, mendialdeko eskualdean Mar­kiz hiribildutik kanpo dagoen San Joan ermitaz min­tzatu gara aurreko atalean. Hau ere gaur egunera arte gur­tza katolikorako gorde den monumentu erromaniko deigarria da. Ermita honi buruz­ko agiririk ez da ia geratu, baina, bere fatxada nagusian duen idaz­kun batek 1226ra eramaten gaitu, eraikun­tzaren eta Calahorrako go­tzain Juan Perezek fundatu zueneko garaira.<ref>Idazkunan Gartzia Pangua “Armentiako maisua” aipatzen da azken tokian. Ez dugu berari buruzko inolako berririk. Frai Fernando de Mendozaren iritziz, “Armentiako maisuaren” izengoitia, ohoragarri hutsa izan daiteke. “Araba artistikoa. Markizko San Joan ermita. San Vicentejoko Sortzez Garbia”. Euskal Herriaren-alde-n, Bilbo, 1974, V. libk. 134. or.</ref> ==== Eliza ==== Trantsizio aldiko eraikin baten aurrean gaude, lanketa oneko harlanduez jan­tzia, hegoaldeko habearteko horma izan ezik, hau harlanduskoz eraikia baitago. Kanpoaldetik, eraikin osoa bisitariari erliebe deigarriz azal­tzen zaio, bai aldaparen desnibela konpon­tzeko burualdea al­txa­tzen duten harroinengatik, bai edergarritarako dituen apaingarriengatik: takeatuz­ko apaingarriak dituen erlaixa eta horma bitan zati­tzen eta, mul­tzoaren zabalerako garapenarekin, goialderako mugimendua oreka ederrean zati­tzen duen, altuera erdiko inposta marra. Arabako eliza txiki hauen guztien eskemaren arabera, bere oinplanoa areto egiturakoa da, hiru tartetako habearte bakarrekoa, zer­txobait zorro­tza den kanoi-ganga, pilastratan zutituriko bi ar­ku zerrendez zatitua. Burualdea bi tartetan zatituriko zir­kuluerdi-formako da, zeinaren altuera pixkanaka gu­txituz doan. Burualdearen eta gainerakoaren altura desberdinek tamainen arteko joko ederra eskain­tzen dute. Estalgarria, hasieran egurrez­koa izango zena, zaharberri­tze aldiren batean beste zeramikaz­ko burdin lan batez ordez­katu zen. Bat bestearen atzetik estu­tzen diren bi tartetan zatituta dago burualdea. Absidearen erdigunean, hu­tsarte bat dago, neurriz gainerakoak baino txikiagoa. Erdi-puntuko ar­ku egitura du, eta inposta batean kokaturiko bi baketoiez osatua da. Burualde osoa horizontalki tartekatuta dago biletez apaindutako inposten bitartez. Harritu egiten du barruko apainketa soilak, eta kapiteletako landareen eskematismoak. Atari bakarra, habeartearen bigarren tartearen hegoaldeko fatxadan dago, turuta-an­tzeko ate bat jar­tzen uzten duen kanpoalderako gorputz bat osatuz: landarez eta besante sortez apainduriko hiru ar­kibolta baketoiez tartekaturik. Ar­kiboltak, hiruna atzapar harroinez­ko zutabeen gainetan atse­den hartuz eta baketoiak zutabe bitartetan; eta sistema bera azal­tzen da janbetan. Kapiteletan landarekiak azal­tzen dira gehien. Lopez Valladori ar­kiboltak lan­tzeko erak iradoki dio, lan hauen egilea Estibali­zko edo Duranako eskolako ertilari bat izan zitekeela.<ref>LOPEZ DEL VALLADO, O.c., 858-859. or.</ref> Hegoaldeko horman bi an­tzeko leiho daude, bata atariaren ondoan eta habeartearen lehen tartean bestea. Erdi-puntuko ar­kuak dira, baketoie eratuak eta hiruna atzapar harroinez­ko zutabe parea, inposta soilak eta akanto-hosto­ko kapitel ongi landuak eta zutabe atzeko harroinetan besante (txanpon) sorta. === Arabako beste eliza erromaniko bat === Arte historialariaren­tzat garran­tziz­ko alderdiak eskain­tzen dituzten beste elizen artean, arabar lautadakoak dira nabarmenenak, go­tzain-egoi­tza izan zenetik ez oso urrun. ==== Lasarteko eliza ==== Lasarteko lehendabiziko elizatik absideko bi leiho txaranbeldu gelditu dira, Armentia eta Estibali­zko eskultura eta erliebeen garai berekoak diruditenak eta beharbada egile berak tailatuak. Hego aldean dagoenak akanto-hostoz apainduriko hiru ar­kibolta ditu, bai barrualdean bai kanpoaldean. Lasarteko elizaren alderdirik deigarriena absidearen hego-eki­a­ldeko horman duen beste leihatea da. Apostoluen irudiak ditu bere leiho‑zangoetan, sei kanpoaldean eta beste seiak 1974. urteko zaharberri­tzean bistaratu diren barrualdeko txaranbelduan. Irudiek ez dute ezaugarririk eta kapitelen ondo-ondoko fusteen ordez jarriak daude, an­tzinako kariatideen tradizioa eskuratu nahiko balitz bezala. Hauetan, Armentiakoen gelditasun bera eta zapien kokamen bera suma­tzen da. Leiho honen gainerako apainketa akanto-hostoen eta geometriaz­ko guru­tzaketetan oinarritua dago. Zaharberri­tzearen aurretik Aingeruak Andre Mariari eginiko bisitaldiaren bi irudiak hu­tsartearen saihe­tsak har­tzen zituzten, beste irudien kariatide-jarrera berdin berdinean. Ez­kerretara aingerua lore bat eskuan duela; eskuinaldean Birjina, bar­kila an­tzeko tolesturak dituen soingainekoaz jan­tzita. Az­kenekoz zaharberritu zenean bi irudi hauek eliza barnera sartu ziren. ==== Duranako San Esteban ==== Duranako San Estebanen XIII. mendeko elizan ere, an­tzinakoena eta ikusgarriena ataria da; burualdea XVI. mende aldera bi tarteetan zabaldu zi­tzaion. Bere ar­ku zorro­tza, lau zutabe bihurrituen gainean iraul­tzen da alde banatan eta hauek hosto­tza soilez apainduriko harroinetan. Lau ar­kiboltak duten apain­ketak harridura sortzen du ugaritasunagatik eta ekialdeko ezaugarriengatik. Apainketa nahiko laua da. Ar­ku­txoak, palmondo-hostoak, zir­kulu izarreztatuak, zinten sigi-sagak eta sugeak dira oinarrien apaingarriak eta zutabeen oinarriak. Janben iz­kinak eta hauen aurreneko aurpegiak eta ar­kibolta ba­tzuk ekialdekoen kutsua dute. Eta agian ekialdetik etorriak izango ziren, halaber –Lopez del Valladoren ustez–, kapiteletan, buru la­tzak, gezurrez­ko kiribildurak, palmondo-hosto zakarrak, zir­kulu eta triangeluen egileak; eta zenbai­ten iz­kinetan borrokan ari diren mamuak, arrano ha­tzaparlariak, kopa beretik edaten duten hegaztiak eta abar. ==== Argandoñako Santa Kolunba ==== Gasteiztik eta Estibali­ztik kilometro gu­txitara Argandoñako Santa Kolunba elizak XIII. mendeko arabar erromaniko elizak duten egitura ezaguna erakusten du: habearte bakarra, puntudun kanoi erdiz estalia, hiru tartetako ar­ku zerrenda, zir­kuluerdi-formako absidea, eta abar. Badu atari eder bat ere, Estibaliz­koaren an­tzera zestoz­ko fusteak dituen zutabeduna; eta absidean, leiho bikain bat, lehen ziren bietatik bat. Harrigarriak dira bere zimazioak eta bere sei pare zutabeetako kapitelak eta hauek kokatuak direneko janba iz­kinak dituzten apaingarri ugariak. Duranako ahaidetasuna oso begien bistakoa da. ==== Lopidanako eliza ==== Arabar elizetan, Estibali­zko eragina nabarien ager­tzen zaiona, Lopidanako parrokia‑eliza da, agian. Ar­kuen zur­kaitzak oso deigarriak dira, hu­tsarteetan batez ere. Angeluzuzenez­koa du burualdea, erromaniko biz­kaitarrak bezala. Absideak baditu zenbait leiho, baketa handiz osaturiko ar­kiboltekin, baketa handien zutabeetan zatika­tzen direnak berauek ere, baina kapitel oso bereziekin; hauetako ba­tzuk giza buruez soilik osatuak. Zalan­tzarik gabe Lopidanako gauzarik deigarriena bere atari ederra da: hiru ar­kibolta ditu, hiruretan erdikoa da akanto-hosto estilizatuez edertua. Alde bateko zutabeak beste aldekoen berdinak dira. Kanpoko lauak zestoz­koak dira eta barruko biak sarekarak. Argandoña eta Lopidanan bezalako fuste zestodunak Okarizen ere ikus daitez­ke, zalan­tzarik gabe Estibalizko monasterioa izango zen arabar erromanikoaren foku horren eraginean sorturiko lana. === Baselizak === Nafarroan bezala Araban ere, ar­kitektura erromanikoaren zerrenda luze batek lekuen izenak aipa­tzera behartzen gaitu, parrokia-elizak izan ziren baselizetatik hasita. Bi aipatuko ditugu, hala nola: Amamioko San Joan, Donemiliagaren menpeko Araia eta Albeniz herri komuneroen artean dago; oinplano angeluzuzenekoa duen eraikin txikia, burualdea zuzena eta ongi eraikia du eta bertan leihate txaranbeldu bat. Burualdeko saihe­tsetan xake-itxurako inposta beste apaingarririk ez duena. Toberako Santa Maria ermita, lehen esan dugun bezala, probin­tziako hego‑mendebaldeko eskualdeetan erromaniko elizetan zaharrena da.<ref>A. GOMEZ GOMEZ, “Toberako Santa Maria: landa erromanikoaren agerpen bat Araban”. “Kobie-n” (Arte Ederrak) 1987; Idem: Toberako Santa Maria. Kobie-n. Arte Ederrak. 6, 1989, 269-276. or.</ref> === Trantsizioko elizak Gotikorantz === Tuesta eta Markizen frogatu dugun bezala, gotiko alderako trantsizioko beste eliza askotan ere adierazten da eta hauetako ba­tzuk merezi dute hemen aipa­tzea: Dulan­tziko Aiarako Ama santutegiak egitura protogotiko garbia du, deskribatu dugun eskemaren arabera; apaingarri gu­txikoa: apaingarriz­ko landareak dituzten kapitel ba­tzuk, presbiterioaren hegoaldean hu­tsarte interesgarri bat, hegaleko harlandu sail bi­txia eta abar. Otogien eta Otobarrengo bi parrokia‑elizak, beren egituran XIII. mendeko protogotikoak dira. Otogoiengo elizak harlanduz­ko horma zabalaren monotonia hausten dute hiru gorpu­tzetan bana­tzen duten bi inpostek eta erdi-puntuko bi leihok, baina ez da ikusten inongo apaingarri eta moldurarik, ez hauetan, ez erlai­tzetan, ez hegaletan, ez eusgarri dituzten harlandu­txoetan. Otobarrengo elizak apainketa alderdia bereziki zaindua du. Burualdeko hegalean oso apaindutako harlandu ilara ager­tzen du; gero, absideko erdiko gorpu­tzeko txanponetan, itsa­tsitako zutabe erdiez banatuta, ia erdi-puntuko hiru leiho­tzar daude, akanto-hostoko eta xake-itxurako ar­kiboltaz apainduak ba­tzuk. Ederrak dira baita ere kapitelak apain­tzen dituzten akanto-hostoak. Ar­ku zorro­tza duen ataria baketoiak dituen bost ar­kibolta ditu eta hauek apainketa ugaria duten kapitelez koroaturiko baketa handietan etzaten dira: hosto­tzak, giza irudiak, buruz buruko animaliak, eta abar. Betoñoko San Estebanen atariak, propor­tzio ederrak ditu eta ia zur­kaiztu gabea da. Bere hiru ar­kiboltak, begi apainketa urrikoak, ia kapitel berdinak dituzten hiru zutabe paretan bermatzen dira, soil-soilki apainduak daude, akanto-hostoz, kiribilduraz eta pinaburuz. Garran­tziz­ko beste aztarna batzuk hainbat elizetan ikus daitez­ke, adibidez, Urrialde, Miñao Gutxia, Gazeo eta Guardiako San Andresen. == Erromanikoa Bizkaian == Biz­kaiko erromanikoa, zalan­tzarik gabe, Arabakoa baino urriagoa da, hala kantitatean nola kalitatean. Hala ere, lurralde honetan aur­ki di­tzakegu, zati eta puska ugariez gain, erromanikoak izan daitez­keen eta ia osorik gorde diren eraikinak ere.<ref>K de BARAÑANO eta J. GONZALEZ DE DURANAk gaur arte (1982) ezagutzen diren Bizkaiko erromaniko eraikin eta aztarna guztien errolda egin zuten beren “Etxebarriako San Agustinen arte erromanikoari buruz eta abar.” ikerketan. Kobie-n (Arte Ederrak), Bilbo I, 1983, 65-131. or.</ref> Hemen ez dugu Arrigorriagako Abrisketako San Pedro ermitaz hitz egingo, aurreko atalean jada, eginak baititugu prerromaniko eta agian bisigotiko aztarna ba­tzuk dituen kapera oso an­tzinako honen aipamenak. Muxikan, Erdi Aroko arte historialariaren­tzat garran­tziz­ko bi gur­tza leku aur­ki di­tzakegu: Ugarteko San Bizente parrokia eta San Erroman ermita. === Ugarteko San Bizente === San Bizente elizak baditu garai batean eliza erromanikoa izango zenaren arrastoak, hala nola, oinplano angeluzuzena, bi tarte karratu eta burualdea. Gogoratu ditugun arrastoak, iparraldeko horman hu­tsarte bikoitz pare bat, gaur egun itsuak badira ere, eta zenbait harlandu­txo bestaldeko horman, eliza aurrean babesten eta profil ganbil bateko erlai­tzari eusten diotenak. Erlai­tzean, apainketa gaiak hostoak dira, modu zakarrean landuak baina berez­ko grazia apur bat badutenak. Figuratiboak dira bost harlandu txikiak, baina denborarekin higatuak daudela-eta ezagutu ezinez­ko gaiak dituzte. Teknikaz, berriz, esku zakar batek eginak dirudite, nahiz eta, beste alde batetik, lan osoa XII. mende bete betekoaren aurrekoa ez den arte erromanikoari dagokiona izan. === San Roman === San Roman ermita, tontor atse­gin batean dago eta ohiko habearte bakarra eta burualde angeluzuzenaren eskemari jarraiki­tzen zaio. Hargin-lan xumekoa da; harlanduak er­tzetan baino ez ditu. Estua izateak, hasiera hasieratik beharbada, zurez estal­tzen utziko zuen. Hegoaldetik du sarrera, zor­tzi dobela handiz buruturiko ar­kuaz zur­kaizturiko hu­tsarte batetik. Dena lanketa la­tzeko inposta baten gainean dago kokaturik. Sartaldeko paretan bi hu­tsarte daude. Baina, beharbada deigarrienak bere absideko bi leiho bikiak dira, maineldunak, kanpoalderako isuri nabarmena dutenak; ar­ku zorro­tz xumeak ditu estalgarri. Bi­txia da, halaber, tinpanoa eta inguruan dituen ar­kuak harlandu bakar batean landuak izatea. === Zume­txagako San Migel === Zume­txagako San Migel ermita, kokapen eroso, ingurune la­tz eta kalitate estetikoagatik Biz­kaiko arte erromanikoaren maitaleek gehien bisita­tzen eta estima­tzen duten tokia da. Arkitekturaz ohiko eskemari jarraiki­tzen zaio: oinplano angeluzuzena, habearte bakarra eta absidea ere angeluzuzena. Horma-harri txikiz osatua da ermitaren er­tzetan eta hu­tsarteetan harlanduz tartekatua. Horma gizenetakoa izan arren, sendogarri horma‑bular ba­tzuk jarri behar izan zaiz­kio eraiki ondoren. Jarraian doan inposta batetik abia­tzen den kanoi-ganga bat du barruan. Absidea karratua eta estua da –4 m baino gu­txiago– eta erdi-puntuko kanoi batez estalia da. Badu leihate zoragarri bat txaranbeldu joerakoa, bi ar­kutakoa, landare eta taila guru­tzaketak dituena bata. Bi ar­ku hauek zutabe gainetan daude, bata fuste laua duena eta bestea apaindua; geometria alderako kapitelak, bakarren batean giza bururen bat ikus daitekeen arren. Hiru sarbide ditu ermitak. Interesgarriena hegoaldekoa da. Bi ar­kibolta lau dituen ate txaranbeldu joerakoa. Kanpo aldekoena horma gainean bermatzen da eta besteak janba gainetan. Deigarri egiten da apainketarik ez ikustea. Ar­kiboltak zuti­tzen direneko zutabeek hainbat tankeretako fusteak dituzte. Hauen arteko bik, irudi geometriko eta landare-irudien nahasketak dituzte; besteak zestoz­koak dira. Hainbat tankeretakoak dira bere kapitelak ere, izan ere, batak giza aurpegia dauka eta besteetan hosto­tzak eta pinaburuak nagusi­tzen dira, akanto-hostoak eta aldaxkak dituztela. Barrio Lozak, kanpotik ikusita, leiho­txo honen edertasuna az­pimarra­tzen du, “bai apainduria ugariengatik, herri estetikan hain sustraituriko gaiengatik eta hain ongi gordea egoteagatik”.<ref>Fuste hauen urrutiko izan daitekeen iturburuari buruz, ikus, J.A. BARRIO LOZA, La arquitectura románica vizcaína, 56-57. or.</ref> Herri usaia handia bada ere, bere fuste zestoz­koetan Arabarekin, Estibalizekin eta Argandoñarekin, zerikusia baduela eta honekin batera euskal hargin talde ibiltariak izan zitez­keela ere pen­tsa­tzera behar­tzen gaitu. === Bakioko San Pelaio === Bakioko San Pelaio elizak, Bermeotik askatu zenetik Bakio esaten zaiolarik (1927), Gazteluga­txeko San Joanera igo eta jai­tsi ibil­tzera behartuak zeuden jendeei liturgia zerbi­tzu erosoago bat eskain­tzeko balio izan zuen monasterioa, 1053. urtean San Joan de la Peñari emana izan zi­tzaion. Zume­txagatik gertu dagoen San Pelaio betiko eskematan sar­tzen da: habearte bakarra eta abside angeluzuzena. Habeartea zu­rezko teilatuz estal­tzen da, eta absidea gangaz. Paramentua hareharriz­koa da er­tzetan tarteka harlanduekin. Hormak metrokoak dira zabalean, eta az­ken zaharberri­tzearen ostean itxura bikaina hartu du. Barruan garaipen ar­ku zorrotz batek har­tzen du habeartearen zabalera osoa. Zarpadun harroin euskarrietan babesturiko zutabe erditan eusten da. Fustak ahulak ditu, kapitelak ez bezala, zestoz­ko hostodun oso handiak baitira. Moldura lau eta ez oso lodi batek inposta nazelatu garbi bat bidera­tzen du. Zabal samarra den absidea –4 m eta erdikoa– leihate txaranbeldu atsegin bat du, zutabe txikietan kokaturiko ar­kuak, alde banatan bana eta zestozkoak dituena. ====Atea ==== Ermitako sarrera bakarra sartaldeko eliza aurrean dagoena da. Txaranbeldua da. Atearen ar­ku aldetik kanpoaldeko hiru ar­kiboltak lauak ditu; zutabe ukondotuen gainetan inposten bidez daude kokaturik, fuste lauetan, eta berezitasun batekin: plinto kubiko ba­tzuen gainean lurretik tarte bat utzita daudela kokaturik. Kapitelek itxura la­tza dute, beren diseinu bakarra profil okerrez barneraturiko ildoak dituela, nekazari giroko egileak zirela nabarmen utziz. === Fruniz­ko San Salbatore === Fruniz­ko San Salbatoreren an­tzinako eliza erromanikotik geratu den gauza deigarri bakarra ataria da. Elizaren hego aldean kokaturik, fuste garai eta mehezko zutabeek eu­tsita dagoen kanpoal­derako gorputz batek uztaitua eta babestua dago, mul­tzo osoak metro erdiko zokalo baten gainean uzten du bere zama. Atearen hu­tsartea, argiz 1,22 m-koa dena, janba, erlaitz eta ar­kibolta zorro­tzez mugaturik dago. Horietan ederrena barne aldekoa da, landare eta akanto-hostoz landutako dobelaz osatua dago –giza irudia ager­tzen duen erdikoaz aparte. Atari honetan arreta handienaz landurikoa eusgarrietan dago, animalia figuratiboen harroinen gainetan kokaturik dauden zutabe ukondotuak dira. Er­tzetako fusteak bikiak dira txirikordaz­ko sare estu batean sartuak, erronboz­ko zirrikitu sakonekin. Piramide‑enborrez­ko kapitelak ere interesgarriak dira, kemen­tsu zulaturiko hostoak, pinaburuak eta kardo-hostoez apainduak. Beste bi kapitelak figuratiboak dira per­tsonaia geldiak eta zaldunak azalduz, oso litekeena da torneo ala borroketako eszenak irudikatu nahi izatea. Mul­tzo hau dena, uste da kronologikoki 1200ean koka daitekeela, arabar erromanikoaren eraginekoa izan daitekeenez. === Lemoiz­ko Andre Maria === Atari bat, absideko leiho bat eta beste arrastoren bat geratu da XIII. mende hasierako eliza­txo zaharretik, Lemoiz­ko Andre Marin. Ataria, erdi-puntuko hiru ar­ku dituen sarrera txiki bat da, eta hari dagozkionak bi ar­kibolta eta bukaera-ar­kua. Kapitelak eta Jakako takeatuz bizi­agotzen den erlai­tzaz gain, apainketarik gabeak dira atari honen gai guztiak: janbak, zutabeak eta ar­kuak. Kapitelak bakarrik dute apaingarri ugari, ikonoz­koak ba­tzuk, eta estilizaturiko landareak eta gai geometrikoak besteak. Haietan ez da erraz irudiak eta gaiak ezagu­tzea. Batean badirudi go­tzain bat irudikatu nahi izan dela. Kapera honen hormetan leihate erromaniko bat ere gorde da, oso xumea, zutabe gizen­txoak eta hosto zabalen kapitelak dituela. === Tobirako San Pedro === Biz­kaia aldeko lurraldeetan agirietan an­tzinakoenak Durango aldekoak dira. Gauza jakina da han, XI. mendean, zenbait monasterio txiki izan bazirela. Horietako bat Tabirako San Pedrorena zen. Haren an­tzinakotasuna paretetako horma-atal ba­tzuen lekukotasunak baino ez adierazten, eta berauek begiratzeak garbi dago ez doala XII. mendea baino haran­tzago.<ref>Harmoraren zenbait tokitako paramenduaren desberdintasunak Lopez del Valladori zera pentsarazten dio, agian segidan buruturiko eraikuntza batzuk izango direla, denak ere antzinakoak (Arkeologia....,870. or.</ref> Agian, 1180a da dagokiona, garai hartan eman bai­tzion Antso Az­karrak, Nafarroako erregek bere forua Durangoko Villanueva hari. Nahiz eta oso eraldatua dagoen XV. mendeko eranskinez eta ondorengo zaharberri­tzeez, garbi ikusten da hasierako elizak ohiko eredua zuela, oinplanoa angeluzuzena habeartean eta absidean. Hegoaldeko horma‑atalak baditu bi bao: profilez erromanikoa da bata eta oxkaturiko ar­ku‑barnera duena bestea, zistertar joerakoa. Ikusgarriak dira beste bi piezak: koruko baranda, taila mozarabiarra – ba­tzuek XII. menderaino atzeratu diote jatorria– eta bataiarri bat, eskema erronboidez apaindua, XIII. mendekoa izan daitekeena. === Barrikako Andre Mari === Barrikako Andre Mariaren eliza ere, monasterio bat sor­tzearekin lotu beharra dago, XI. mendeko emarien agirietan azaltzen baita. Baina, hasierako elizatik leihate bat duen absideko horma besterik ez da geratu. Honek ager­tzen du garaiko eliza biz­kaitarretan txaranbelduena dela. Erdi-puntuko hiru ar­kibolta ditu eta bolaz apainduriko hauts-babesa. Kanpoaldeko ar­kibolta laua da; beste biak zir­kulu­txo soilez daude apainduak, txaranbeldu osoan zehar doan inposta baten gainean koka­tzen dira, janbak barne direla. Kono-enbo­rrez­koa eta landare gaiak inolako fintasunik gabe eskematiza­tzen dituen kapitela da. Zutabe­txoek ebakidura geometrikoz apur bat apainduriko fusteak dituzte. ===Galdakaoko Elexalde === Esparru estilistiko eta ikonografiko baten barruan, Biz­kaiko elizarik deigarriena Galdakaoko Elexaldeko Andre Mariarena da, nahiz eta kronologikoki saihesten bada ere, oraindik ere erromaniko bezala sailkatu dezakegun. Ikerlariek XX. mendearen hasieratik Bizkaian gehien bisitatu eta aztertu duten Erdi Aroko arte monumentua da.<ref>Galdakaoko santa Mariari buruz, ikus: P, VAZQUEZ, “Zumetxagako San Migelen ermita”. Bol. De la Comisión de Monumentos de Vizcaya, I.ean, 1909; eta baita, Bol. de Excursiones, XVI. libk.,127. or.; P. LIZARRALDE, Andra-Mari. Ikonografiazko, elezaharretako eta historiazko saiakera. (Bilbo 1934); N. PIQUERAS, “Galdakaoko Santa Maria”. Vida Vasca-n 1966; J. M BARREBETXEA, “Galdakaoko eliza-aurrea”. Vida Vasca-n 1966. F. MALO ANGUIANO, Galdakao,Etxebarri eta Zaratamo. Historia-artezko ikerketa. (Bilbo, 1997).</ref> Barrio Loza eta F. Malo Anguianoren arabera, badira 1250ko data emateko agiri frogagarriak. Bestalde, Leopoldo Torres Balbásek dioenez, Galdakaoko zenbait emakumeren buruko kapela Alfon­tso Az­karraren (1252‑84) eta Antso IV.aren (1284‑95) erregealdian modan zeuden. Elexaldeko Andre Mariren eliza, beste euskal eliza asko bezala, oso eraldatua izan da ondoren. ==== Eliza ==== Erromanikoz arnasten duen eraikin zabal bat da, ezaugarri gotiko nabariak baditu ere. Aurretik beste eliza bat izana da, agirietan eliza “zaharra” izenez aipa­tzen dena. Gaur egun ikusten duguna, bere atzealdean XIII. mende aurreratukoa da: habeartearen bi tarteak oinetan. Gerora, burualde osoari eragin zion errenazimenduko berrikun­tza bat iri­tsi zen, eta 1738an bestea. Zaharberri­tze hauetan hu­tsarte ba­tzuk itxi egin ziren, aire korronteak eragoztearren, ospakizunak zail­tzen bai­tzituzten. Eraikun­tza sendoa da, horma‑bular indar­tsuez babestua, eta harlandu onez eginikoa paramentua. Habeartea zabala da: 30 m luzeran eta 18 m-ko zabalera guru­tzaduran eta 7 habeartean. Eraikin hau protogotikotzat jo behar da, baina badu erromaniko jatorrizko zerbait, zutikako parpain-ar­ku gizenen egituran, nerbioak eusten dituzten zutabe barneratuen kapiteletan, eta jasaten dituzten harroin garaietan. Habeartea hegoal­deko horman irekitako bi leiho­tzarrez argizta­tzen da, bata txaranbeldua da eta bestea, atari gainean dagoena, bikoi­tza. Eraikina, oso zaharberrituriko kanpandorre sendo batez koroaturik dago eta gotorleku baten tankera ematen dio. Elizako ataria, isur­ki batez eta ia hiru zir­kuluerdi-formako ar­kiboltaz eta bere barrualdean beste ar­ku hirugingildun batez mugatua dago. Ar­ku hirugingildun horren eta az­ken ar­kiboltaren artean geldi­tzen den tartean Gizakundearen eszena –Aingerua ez­kerretara eta Birjina eskuinetara– ikus daiteke, gai nagusia bera dela nabarmendu nahi izango balitz bezala. Gainon­tzeko apainketa ar­kitektonikoa ar­kibolta eta kapiteletan isur­tzen da. Hauek fuste monolitiko lauetan zutabe ukondotuen gainean dira kokatuak, turuta an­tzean. Goitik atea bedera­tzi harburu txiki dituen hegal batez mugatzen da. Egiturazko zenbait ezaugarrik protogorikoaz pen­tsa­tzen jar­tzen bagaitu ere, bere atariko ikonografiak erromanikora itzularazten gaitu. Isur­kia bere er­tzetan bi aingeruren gainean babesten da, eta landarez apain­tzen. Kanpoeneko ar­kiboltak hildakoen piztuera gogorarazten du. Beste ar­kiboltatan apainketa era askotakoa da: landareak, animaliak eta gu­txi ezagu­tzen diren giza irudiak. Lerromakurrean daude irudi guztiak, erresel gotiko zakarren az­pian. Zenbait aurpegietako irribarreen zirriborroek azal­tzen dituzten espresio bilaketan lora­tzen den naturalismo hasiberri batez hitz egin daiteke. Kosme Barañano eta Gonzalez de Duranaren lan jakin­tsu eta agiri asko duenak atari honen iker­keta ikonografiko osatu eta xehea egiten du, azter­keta ikonologi­ko bat oraingoz ezinez­koa dela ohartaraztearekin batera, garai horretako kultur berririk ez baitago. Atari nagusiko ikonografiaz gain, az­pimarratu behar dugu horman beste gai figuratibo ba­tzuk txertatuak badirela, ezagu­tzen zailak badira ere, eta bigarren ate bat ere badela, txikia eta zutabe, kapitel eta abakoetan kokaturiko ar­ku zorro­tza eta berauen gainean oso zahar­kituriko bi aingeru­txo. Jatorrian espiritualki gu­txitua den gizartearen berez­ko ezaugarria izanik, eta fran­tziskotarren bizi­tzarekiko ikuspuntuarekin zerikusia izan dezakeen naturaltasun irribarre­tsu baten bilaketak ikono gaietan nahasketa bi­txia duen Galdakaoko eliza berezi honi jatortasuna ematen dio. === Aztarna erromanikoak === Kapitulu hau buka­tzeko konta di­tzagun aztarna erromanikoak aurki daitez­keen lekuak, hauetako ba­tzuk ez dira-eta arte mailan garran­tzirik gabeak. Biz­kaiko sartalde aldeko lurraldeetan zehar abiatuz Koli­txa mendiaren gainean San Roke eta San Sebastian ermita aur­kituko dugu, paramentu xumea duen eraikina, zalan­tzarik gabe denboran zehar bere egitura eta paramentuaren zakartasuna errespetatu duten behin eta berriz­ko berrikun­tzak jasandakoa eta an­tzinako bi sarbide salbatu zaiz­kiona: ataria erromanikoa baketa handi­ko bi ar­kibolta oso estuak men­tsula mehe gainetan kokatuak dituen, eta hegoaldeko beste ataria estilo protogotiko handiagoa duena. Fede eta gur­tza beraren elkarte baten sinboloa gisa, an­tzinako elizaren zati baten begirune izatea XVI. eta XVII. mendeetako berreraikuntza guztietarako agindu ofiziala balitz bezala Ar­tzentaleseko San Migelen elizan zuhur­ki gorde da, marraz­ki geometrikoz apainduriko bi ar­kiboltako atari estua. Era berean Biz­kaia hegoaldeko mugatik oso gertu, Oroz­koko Olarteko San Bartolomen an­tzinako elizarena izan zen atari erromaniko bat ikus daiteke. Baketoi zakarrezko ar­kiboltak dituzten ateak ikus daiteke, halaber, Iurreko San Kristobalen, ar­ku erromaniko zorro­tzen testigan­tza. Modu berean Arteagako Andre Marin, bertako atari txaranbelduak baditu orain­dik ere zorro­tzagoak diren hiru ar­kibolta. Aztarna erromaniko ala protogotikoak dituzte Ge­txoko Santa Mariak eta Murgiako San Pedrok –kapitelak, bietan ere–, Kortezubiko parrokia-elizak bataiarri bat, Sondikako San Joan Bataia­tzaileak, Bermejilloko San Loren­tzoren ermitak, eta abar. Gaur egun aztarna hauetako ba­tzuk Biz­kaiko Historia Museoan erakusgai daude. ==== Santur­tziko San Jurgi ====Museo honetan bertan dago jasota Santur­tziko San Jurgi elizarena zen tinpano bi­txia. Bi­txia esan dugu, Biz­kaian gorde­tzen den zir­kuluerdi-formako tinpano ale bakarra delako; eta bi­txia baita ere, lanketaz zakarra delako. Apokalipsiko Teofania adierazten da bertan, Kristo Ain­tza­tsuaren inguruan Tetramorfoa duelarik. Irudiaren diseinu zakarrarekin kontrajarria dagoen sigi-sagako apainketa finez­ko zerrenda batez inguratua dago. Baina, agian irudien marraz­keta eta lanketaren zakartasunaz baino gehiago hitz egin behar­ko li­tzateke oinarriz­ko espresionismo itxuragabe­tzaileaz. Berari buruzko kronologiaz eztabaida luzeak egon dira. Ba­tzuen ustez, “itsas er­tzeko San Jurgi monasterioa” elizaren emailearen agirietan azal­tzen denaren garaikide egin behar du –1075ekoa, alegia. San Jurgiren hasierako elizaren beste ohar ba­tzuengatik bada tinpano hau XII. mende bete betean koka­tzen duenik (Apraiz). Gaya Nuñok, haren lanketa lau eta zakarraren laztasuna az­pimarratuz, XII. mende aurreraturikoa dela uste du. == Erromanikoa Gipuzkoan == Astigarribia Deba ibaiaren arroan alde batera utziz, gaur­ egungo Gipuz­koan zeharreko lurraldeetan, arte erromanikoak aztarna apal ba­tzuk besterik ez ditu utzi. Beste behin ere esan beharra daukagu probin­tzian eraikin erromanikorik ez aur­ki­tzeak, ez duela izan ez zirenik adierazi nahi. A. Felix López del Valladok ematen duen azalpena guztiz zuzena irudi­tzen zaigu. Haren iritziz, Erdi Aroko elizen desager­tzea nazioko bizi­tzan XVI. mendean gipuz­koarrek izan zuten esku-hartze handiaren ondorioa izan zen, eta “herri honetara zetozen aberastasun asko, eraikin handi guztiak berreraiki­tzen ala berriak al­txatzeko izatea” da honen arrazoia.<ref>J. A. BARRIO LOZA, O.c., 76. or. </ref> === Leihoak === ==== Bedoña ==== Ar­keologo honek berak dio probin­tziako aztarna erromanikorik an­tzinakoenak Arrasatetik 3 km‑tara dagoen Bedoñan ikus daitez­keela: gaur­ egungo elizaren hormetan itsa­­tsirik dauden leiho bat eta beste baten zuta­beak. Hasierako eliza beraren beste leiho bat apaiz-etxera eraman zen. ====Igeldo ==== Eta erromaniko profileko leihoak zenba­tzen jarraitu behar izanez gero, Donostian Igeldoko elizan presbiterioko horman azal­tzen diren bi leiho­txoak gogoratu behar­ko lirateke. ==== Astigarribia ==== Ez ditzagun ahantzi lehen aipaturiko Astigarribiako leihoak. === Atariak === Baina, atariak dira Gipuz­koan gorde diren arrasto erromanikorik esangura­tsuenak. Eder­tzeko hartu den arretarengatik zenbait desberdintasun suma­tzen zaien dozena bat atariek, esan daiteke arte fineziagatik ez bada ere, neurriengatik historialariaren arreta ia beti erakarri behar luketela; zeren eta agerian jar­tzen baitute nekazari-herri sakabanatu batek elizkizunei eskainitako eraikinek barrualdean izan behar zuten handitasuna. ==== Tolosa ==== Adibide garbi bat gaur egun Tolosan bataiategiko atea da, hiribilduaren kanpoaldean zen San Estebanen an­tzinako ermita batetik ekarritakoa. Sei ar­kibolta ditu eta txaranbeldua da, janben antzera eskailera moduan; baketa handiko zutabe sendoetan koka­tzen dira, ar­kuen abiada osoa etenik gabe zehar­ka­tzen duen xake-itxurako erlaitz alakatu deigarri batek koroa­tzen duelarik. Horma honen er­tzak ere baketa handizkoak dira. Inpostaren kanpoko zatitik izarrez apainduriko ar­kibolta bat irteten da eta hurrengo biak era berean ditu: horietako bat, barrualdera takeatuz edertua, eta zerra hortz handiez, bestea. ==== Abal­tzisketa ==== Neurrietan, apaingarrien soiltasunean eta ar­kibolten kopuruan Tolosako horren an­tzeko ataria du Abal­tzisketako elizak. Sei ar­kuen aurrealdeko zati lauan sigi-sagako soka bat erakusten du eta kapiteletako uhinak –horrela dei­tzerik balego– kordoi edo kiribilduren marra-lerroak ditu. ==== Idiazabal ==== Aurreko bien an­tzekoa da, baina neurrietan handiagoa. Idiazabalgo parrokia-elizakoa da, izan ere, zaz­pi ar­kibolta ditu. Lehenengoan ar­ku­txo zorrotz koskadun hirugingildunak erakusten ditu. Inposta-lokarri handi batez koroatua da; janben iz­kinetan zenbait buru tailatu ziren eta berauen aurrealde lauak, baketa handirik gabeak, lokarrien apainketaz eder­tzen dira, lauhostoz, guru­tzaketaz eta irudi geometrikoez biribilak osatuz, López del Valladoren ustez “ekialdekoen ukitua du”. ==== Beste zenbait ==== Aipa di­tzagun Gipuz­koan mota askotakoak ez diren beste zenbait atari erromaniko; haien apainketa oso soila da, ezer ere gabea dela ez esatearren, eta bakoi­tzean desberdina gainera. ===== Erdi‑puntuko atariak ===== Pasai San Pedron, gaur­ egungo hilerrian, an­tzinako elizaren zati bat den horretan, aztarna erromanikoak ikus daitez­ke beraren atari bikoi­tzean. An­tzeko kasua da Are­txabaletako kanposantuko atea, an­tzina parrokia elizakoa izana. Era berean, Az­koitiko parrokia-elizaren an­tzinako atea hilerrira eramana izan zen eta han aur­ki­tzen da orain. Hain zuzen ere, tokiz aldaturiko hiru ate hauek, erdi-puntuko garbiak dira. Erdi-puntu hau bera ikus daiteke Amez­ketako Ugarteko atean eta Arrasateko Garagarzakoan. ===== Ar­ku zorro­tzeko atariak ===== Urnietan, berriz, San Migel parrokia-elizan dorrepean dagoen atari handiak ar­ku zorro­tza du, trantsizio aldietakoen antzekoa, baina oraindik badu kareharriz­ko ar­kibolta eta kapiteletako jokoan nolabaiteko kutsu erromanikorik. Hernanin, lekaime agustindarren elizako ataria XVI. mendera arte an­tzinako parrokia-eliza izandakoaren ateak ar­kibolta lau eta soilak ditu. Berastegi, Elduain eta Berrobiko atarietan egitura gotikoak azal­tzen dira jada. ==== Antiguako baseliza ==== Zumarragan, “Gipuz­koako ermiten katedrala” deritzon Antiguakoari buruz Manuel Lekuonak az­pimarratu egiten du. Absideko egitura laua eta estiloetan sailkapena egiten erraza ez den leiho txiki bat du “hala ere, –dio berak– erroma­niko­tzat har daiteke, egitura osoa tankeraz erromanikoa baita, eta, batez ere, barrualde osoa zurez hornitua duelako, dena ere erromaniko kutsukoa”.<ref>“Erdi Aroko artea Euskal Herrian”. Cultura Vasca-n (Donostia, 1978) II. libk. 63. or.</ref> Horretaz gain, Lekuonak ohartarazten du berak XII. mende betekoa dela deritzon atariari eman behar zaion kronologia desberdina dela, hegoaldeko alde horretan, elizari itsa­tsirik zeuden lehenagoko eraikun­tzak bota­tzean azaldu ziren hormako leiho itsuen aldean. Antiguako elizaren barruan landutako zureria eder eta interesgarriaz, hauxe dio Lekuonak: “erromaniko jatorreko lanketak, atxiki ezinez­ko gure ku­txa maiteen artea ekar­tzen digu oroimenera; hauek ere erromanikoan inspiratuak, beti lerro simetriko eta trazu geometrikoak zituzten, ia beti erregela eta konpasaz eginak”. Arrasto hauek denak, Gipuz­koaren hedadura estua gogoan ez duenaren­tzat, gu­txienekoak eta esanahi txikikoak izango dira. Baina arkitekturaz­ko zatiak izanik, halaxe baitira, garran­tziz­koak dira, lurralde honetan ar­kitektura erromanikorik izan zela erakusten baitute. Beste alde batetik, arrasto guztien arabera, eliza txikiak zurez­ko gangez estal­tzen ziren eta materialaren ahultasunak berak eragin zuela –kasu hauetan eta beste askotan ere, ziur asko– beste eliza sendoago eta iraunkorragoez ordez­ka­tu beharra. == Zenotafioak, irudi solteak, luxuzko arteak == === Zenotafioak === ==== Blanka Nafarrokoaren zenotafioa ==== Monumentuetatik mende horretako beste arte erakusgaietara igarotzen bagara, arte baliogatik Naiarako XII. mendeko Blanka Nafarroakoaren hilobi hu­tsa aipatu beharko genuke. Sar­kofago bat da eta Santa Maria elizan bere senar Antso “Desiratua” Gaztelako eta Leongo erregeak kokatu zuen. Lan hau 1156 eta 1158ra bitartean egina izan daiteke, senar emazteen herio­tza datari lo­tzen baga­tzaiz­kio. Sarkofagoaren estiloan aur­kitu ditu Urangak hainbat eragin: Iruñeko klaustroko Maisuarena eta Borgoinako eskulturagilearena, Gislebertus fran­tsesarena hain zuzen ere; agian, honek Autuneko San Lazaron tinpanoko Az­ken Epaia zirraragarria urte ba­tzuk lehen­txeago, 1148. urtean, bukatua zuelako; eta Blanka Anderearen hiletarien samin agerpenetan eta Errugabeen Zin­tzur ebaki­tzeetan, erraz suma zitekeelako kidetasuna Autungo infernura zigortuak zirenen aurpegi izutuetan. Baina eragin hori ez da oso konben­tzigarria, baldin eta Hilobi hu­tseko irudien kanon mo­tza kontutan hartzen bada, desberdinegia baita Gislebertorena, izugarri luzea eta guztiz leiala baita hiz­kera espresionistarekin. ==== San­txa Anderearen Zenotafioa ==== Hemen aipa­tzekoa da, halaber, mende bereko maisu lan bat, apainketa ar­kitekturaren sailekoa ez dena: San­txa Aderearen Hilobi hu­tsa. Prin­tzesa hau Ramiro I.aren alaba zen, Antso Nagusia erregeren biloba, beraz. Aragoiko lurretan bizi eta hil bazen ere, Nafarroako gorteetako haren ahaidego eta hurbiltasun topologikoagatik, haren hilobia nafar erromanikoaren alorrean eginiko lana dela esan daiteke. San­txa Anderea Serosko Santa Guru­tze monasteriora erretiratua bizi zen eta 1095. urtean hil zen. Monasterio horretako elkarte erlijiosoa Jakara lekualdatu zen, eta urte gu­txi ba­tzuen buruan –1622.go azaroaren 22an, hain juxtu– San­txa Anderearen sar­kofagoa ere, hara eramana zen. Artelan hau XII. mendearen az­ken urteetakoa da eta beraren egilea beste lan ba­tzuk egin zituen maisu ezezagun batena dela esaten da, San­txa Anderearen Maisutzat har­tzen delarik. Harri gris gogor batean landua den sar­kofagoa, oinarri trapeziala du eta garaieran baditu 65 cm eta mutur baten zabalerak 85 cm eta bestearenak 55 cm. Harlosa lau eta landugabe batez estalirik dago; lau aurpegiak, berriz, landuak ditu, horietatik bat apaindurez hanpaturikoa da eta besteak sinboloz­koak. Konposaketa ezin hobea du aurpegi nagusian; erdian, hildakoaren arima, gorpuz biluz eta sexurik gabearen irudian, zerurantz bi aingeruk daramatela ikus daiteke. Alde batean, aulki tolesgarri batean eserita eskuan liburu bat duela eta bi anderez inguraturik dago San­txa Anderea; beste aldean, erdiko per­tsonaia, go­tzain ala abade, go­tzain makila daramana, apaingarriak darama­tzaten bi elizgi­zon lagun dituela. Talde hauek babesten diren ar­kuen sostengu dira, hegoak zabaldurik eta ha­tzapar artean liburuak dituzten bi arranoen oinpean daude kapiteletako zutabeak. Bigarren aurpegiak, lehenengoaren kontrakoak, ar­kuez mugaturiko hirutan zati­tze bat ager­tzen du, eta lehen bi zatietan zaldiz­ko gerrari armatu baten irudia dago bakoi­tzean; erdikoa ez­kutuarekin, ez­kerraldekoaren aurrez aurre jar­tzen dela, eta eskuinaldekoa, lehoi bat zamalkatzen. Sar­kofagoaren er­tz batean bi grifo daude, edergarriez, zuztarrez eta hostoz, apainduriko zir­kulu batean finkatu eta itsa­tsirik. Beste er­tzean finki landutako krismoi oso eder bat erakusten du, eta erdiko zir­kulu ñimiñoan guru­tzea duen Bildots mistikoa dago. Krismoiaren hiz­kiak, diseinu fineko apaingarri-zerrenda batek osaturik. === Mariaren irudiak === ==== Ikonografia ==== Europako arte erromanikoan orokorra den bezala, Euskal Herrian eskultura askeak kristau-fedearen oinarriz­ko bi gaiak har­tzen ditu, Gizakundea eta Erospena: Jaungoikoaren Ama eta Kristo Guru­tzil­tzatua. Jaungoikoaren Amaren eskulturei dagokienez –Erdi Aroan, horiek ziren gairik ohikoenak–, bi irudi mota bereizi izan ohi da –inposatua zaigun bereiz­keta, bestalde– bai edukiz, bai egituraz eta baiestiloz, horietatik atera baitaiteke nolabaiteko data. Sedes Sapientiae tankerako ikonoa. Bada lehen eredu ar­kaiko bat: Birjina Haurrarekin, Sedes Sapientiae esan ohi zaion jarrera horretan, Birjinaren Theotokos edo Kiriotissa adierari eran­tzuten dio. Normalean XI. eta XII. mendeetan, Eliza ofizialak arianismo berpiztu bati aurre egiteko ezagu­tzera eman izan duen irudia da: Birjina Mariaren dogma nabarmen­tzea beharrez­koa zela-eta, Jaungoikoaren Hi­tzaren hartzailea gizasemeoi erakusteko eta emateko. ==== Nafarroa==== Nafarroan, Pirinioen ekialdean, badira ideia dogmatiko horri eran­tzuten dioten Mariaren hainbat irudi. Tronuratuta eta jarrera hieratikoan dagoen Birjinak, Jainko Haur bedeinkazio-emailea erakusten du magalaren erdian eserita. Hoa hemen talde horretako zenbait: * Iharno­tzeko Birjina, erromanikoan ohikoa denez, buruaren eta gorpu­tzaren arteko propor­tziorik gabea da, eta amaren magal betean eseritako Haurraren eskain­tza hieratikoaren keinu nabarmena du; * Uxuekoa, aurrekoaren an­tzekoa da, errege-erregina nafarrek hainbestetan gur­tua eta XIV. mendean zilarreztatua; * Tuterako “Birjina Zuria” deritzona, harrian landua eta hieratikoa, baina finki landua, janz­keraren toles geometriakoetan; oraindik baditu jatorriz­ko koloreani­tzetatik gorri eta urdin arrastoak; * Ira­txekoa, gaur egun Deikaztelun dago, zurean landua da, baina mailuz jotako zilarrez jan­tzia, baina –Uxuekoaaren antzera– zurezko eskuak eta burua koloreani­tzez utzi zitzaiz­kion. ==== Araba ==== Beste euskal probin­tzietan badira, asko ez badira ere, Birjina mota ar­kaikoago hau irudika­tzen duten beste ba­tzuk: Estibalizkoa esate baterako, 1898ko eraberri­tzean oso aldatu bazuten ere, bizan­tziar ereduari jarraiki­tzen zaiola ikusten da, simetriaz ardatz bakarreko eta toles oso soilak baititu; XII. mendekoa izango da agian. Ar­tziniegako Arteko Andre Mariarena ere hasierako eskemari jarrai­tzen zaio. Maria ikus dezakegun aurrez aurreko jarreran, bere bi eskuak luzatuz, Kristo salba­tzaile moduan, bere magalean janz­kera ospe­tsuan eta Bizi­tzako Liburua eskuan duela Jesus munduari eskain­tzeko. Sendadianokoa –gaur egun, Gasteiz­ko Elizbarrutiko Museoan dena– erromanikotzat jo behar­ko dugu, jada XIII. mendekoa den arren, aurrez aurreko jarreran eta simetrian, erromanikoak bere-bereak dituen goitik beherako toles ezaugarriak eta guzti. ====Gipuz­koan ==== Gipuz­koan, Junkaleko Andre Mari Probin­tziako Birjinetan erromaniko zaharrena dela esaten da. Itziar­koa eta Hernaniko Zikuñagakoa. Badira elezaharretan “Birjina Bel­tzak” izenez sartu diren beste ba­tzuk, XIII. mendekoak, hauetako bakarren bat jendearen gur­tza tokitik desagertu egin zen, esku pribatuetara joateko, an­tza denez. === Ikono Protogotikoa === Gure an­tzinako santutegietan sarriagotan ikusi ohi ditugu, sorreraz eta egituraz, protogotikoak diren bigarren mota honetako Birjinaren estatuak. Hauetako ba­tzuetan –Biz­kaiko zaharrenetan gertatu ohi den bezala– zenbait taxu erromaniko ikusten bada ere, ez da zalan­tzarik berriagoak direlako iri­tzien atzetik doala eta horren ondorioz estilo aldaketa bat hasten dela. Birjina Mariarengan oraingoan ama berriago baten irudia bilatuko du. Beste garai bateko espiritua islatzen duten irudiak dira, eta haiei buruz gotiko estiloari eskainitako atalean hitz egin behar­ko dugu. ==== Kristo Guru­tzil­tzatuaren irudia ==== Gure eskulturagile eta tailagile an­tzinakoenen artea teologia beste gai iradokitzailea Kristo Guru­tzil­tzatua da. Gauza jakina da, guru­tzeko Eroslearen irudiak, teknika guztietan berregin izan denak –miniaturatatik hasi eta marfilez­ko erliebeetara arte–, historian etengabeko tradizioa du, VIII. eta IX. mendeetan nolabaiteko ilunaldia izan bazuen ere. ==== Ikonografia ==== Guru­tzil­tzatuaren irudia XI. eta XII. mendeetan indarrez azal­tzen da eta erraz ezagut daitez­ke haren ezaugarri ikonografiak: Guru­tzil­tzatuaren irudia zuzen azal­tzen da, gu­txi ba­tzuetan izan ezik, bere bi oinak, hil­tzedun finkoak hasieran zabaldu eta gero paraleloan jartzen dira; besoak oso dira horizontalean edo apur bat okertuak; beha­tzetako hatz lodiak “abdukzioan” ireki­tzen dira hasieran eta beste beha­tzengana bil­tzeko joera har­tzen dute; sarritan, burua zuzen eta apur­ka-apur­ka eskuineko sorbalda aldera makur­tzera jo­tzen du: ez du minik adierazten eta errege-koroa izaten du sarritan –ez da ohikoa arran­tzaz­ko koroa; hasieran zurruna bada ere, an­tzinakoen irudietan gorputz osoa siriar jatorrikoa den colobium edo errege estalkiz jan­tzia azal­tzen da; gerora perizonium‑ez “garbitasun oihal” deritzonean jan­tzia, gerrian lotua eta belaunetaraino iristen zaiona besterik ez dute azalduko. Halako eredua dute Kaparrosoko Kristo hunkigarri eta bareak –gaur egun, Iruñean, katedraleko Santa Kristina Kaperan dena–, Pitillaskoa, Torreskoa eta beste ba­tzuk. ==== Prozesioetako guru­tzeak ==== Gainerakoan euskal lurraldeetan, bulto solteei dagozkion­ Guru­tze ba­tzuk, aipatu ezaugarri jakin ba­tzuk besterik ageri ez dutenak, gorde izan dira, eta erromanikotik gotikorantz gara­tzen ari ziren garaikoak direla dirudite. Izan ere arruntena den Kristoren oinak hil­tze bakar batez zulaturiko xehetasun ikonografiko hau, gorputz atalak bigundu nahi horrekin uztar­tzen dela dirudi, gotikoko errealismo alderako ezaugarria. Mende haietatik orokorrean, Kristo guru­tzil­tzatuaren gur­tzaren lekuko geratu zaiguna prozesioetako guru­tzea da. Gipuz­koan adibidez, Zegamako prozesioetako bi guru­tzeak, Aiz­korrikoa eta Zeraingoa, XII. mendearen az­ken aldekoak ala XIII. mende hasierakoak izan daitez­ke. * Zeraingoak errege-koroa darama, baina besoek eman egin dute gorpu­tzaren zamapean; * Zegamakoak besoak horizontalki dauz­ka baina bere errege-koroaz, bere garaian buruan eusteko behar zituen bi hil­tze besterik ez zaio gera­tzen. Bietan ere, zangoak guru­tzaturik dauz­kate. Aurpegiko jarrera lasaia eta bake­tsua da. === Luxuz­ko arteak === ==== Orreagako ebanjelarioa ==== Luxuz­ko arteari buruz berriz, Euskal Herrian ez da benetako arte kalitatea duen ezer geratu. Izatekotan, gogora dezagun Orreagako ostatuko ebanjelio liburuaren azalean, ezaugarri erromanikoak dituen Guru­tzil­tzatuaren irudia, dena mailuz landua da, zilarreztatua eta filigrana eta harri‑kristalez apaindua. ==== Aralar­ko aurrealdea ==== Balio handikoa eta kalitate berezikoa da Aralar­ko San Migelen aurrealdea, ba­tzuen ustez “Europako esmalteztaturiko kobre-lanik hoberena” da. Jatorriz, Iruñeko katedraleko aldare nagusiko antipendioa izan zen, Santa Mariaren gorespenari eskainia baitago eta ez dago bertan San Migelen inolako adieraz­penik. Mar­ko modura 1765ean eraberri­tzeko agindua hartu zuen urreginak. Letoiz­ko burutez­ko er­tza eran­tsi zion taulak baditu 2 m luzean eta 1,40 m zabalean. Erdian du mandorla moduko gorputz bat, saihe­tsetan bi solairutako ar­kuteriaren babesean, apostoluak eta 18 domina handi adierazten dituzten irudi esmalteztatuak. Taularen hondo guztia apaindua dago ebakiez eta harri naturalez. Irudietan dauden per­tsonaiek burua erliebean dute, bikain landua. Erromanikoko hieratismoa distira­tzen badute ere, XIII. mendeak berea duen indar adieraz­kor bat islatzen da jada harengandik. Amanda-begietako irisak esmaltez­ko bola­txo pittinez eginak diranez, bizitasun zoragarria ematen diete. Laino urdin eta izarreztatua den zeruaren erdian tronuko Birjinaren irudiak, Jainko Haurra du bere magalean benedikapena emanaz; edertasun plastiko liluragarria du. “Maisu baten bikaintasuna jartzen dute agerian, bai jarrerak, bai per­tsonaia bakoi­tzaren janz­kera desberdin zoragarriak, arte industrialean parekorik gabekoak, eta irudien estilizazio espirituala eta landetako esmalteen margo-banaketa orekatuak”.<ref>J. M JIMENO JURIO, Aralarko San Migel. Iruñea d/g. , T. C. P., 78 znb., 30. or.</ref> === Margolanak === Margolanen alorrean, ia ez dugu Baskonian zeharo erromanikotzat har eta izenda daitekeen adibiderik aur­ki­tzen. Trebiñuko Añastroko erretaula gogora dezakegu, gaur egun New York eta Zumaiako Zuloaga Museoaren artean banatua: Hasierako eta San Andresen bizi­tzako eszenak margotuak dituen taula horrek, erromanikoak berea duen estilo zurrunekoa baldin bada ere, ez dirudi 1300ekoa baino lehenagokoa denik. == Laburpena == === Ugaritasunaren zeinupean === ==== Itxuraren eta izatearen ugaritasuna ==== Baskonian arte erromanikoaren garapena laburtuz ondorio ba­tzuk atera behar­ko bagenitu, lehendabizi nabarmendu behar­ko li­tzatekeena bere ugaritasuna da, bere izaeratik hasita gainera; zeren eta, Nafarroan eta maila batean baita Araban ere, erromanikoak lekuko ugari eta deigarriak baldin baditu, urriak dira gainerako probin­tzietan. Izatekotan, maila bateko urritasuna Biz­kaian eta Gipuz­koan eta gainera erraz adierazi daitekeena eta xehetasunak eman gabe baieztatu behar­ko ez li­tzatekeena. Urritasunaz hitz egiten dugunean beti zen­tzu mugatu batean, gorde izan denari buruz eta ez benetan izan zenari buruz, ulertu behar da. Gorde izan denaren gabezia hau bi arrazoiengatik izan zen. Ezer baino lehen, eta lehen arrazoi erabili zuten gaia da: zura. Lehenbiziko eraikin erlijiosoak, XI. mendekoak zurajez estaliak zirela, ez da fun­tsik gabeko iri­tzi mer­ke bat. Europa erromanikoko beste nekazari eskualde askotan ziurtatua izan den historiako gertakaria da, eta honek Henri Focillon historialariari motiboa eman zion “zuraren zibilizazioaz” hitz egiteko. Hemen ere, nekazari eta mendi arteko Baskonia honetan, XI. mendean egiaz izan ziren eliza asko desagertu egin ziren, agirietan azal­tzen den bezala. Berauen inolako arrasto materialik ez da gelditu, toponimiaz­koak izan ezik.<ref>J. A. BARRIO LOZA, O.c., 27. or. eta beste.</ref> Bigarren arrazoia, Biz­kaia eta Gipuz­koan hurrengo mendeetan eman zen haz­kunde ekonomiko eta demografikoa da, honek ekarri zuen eraikinak bota eta haien ordezko beste handiago eta hobeto prestatuak egiteko bidea. Beste ikuspegi batetik, Nafarroa eta Arabako zenbait leku eta hiribilduetako “monasterio” eta eliza ba­tzuen garran­tzia nabarmendu dugularik, alde batera uzten baditugu, amai­tzeko esan beharra dago Baskonian gorde den erromanikoa apala dela. Ia eliza guztiak neurri oso mo­tzekoak dira. Nafarroan, hiru habeartetakoak dira baina, gainerako euskal lurraldeetan habearte bakarrekoak dira nagusi. Eta habearte horietatik, hiru tarte gaindi­tzen dituztenak gu­txi dira. Monumentuz­koagoa den artea hiribilduen sorrera eta garapenarekin batera etorri zen, XIII. mendearen hasieran. Hirigin­tzaren gabeziak, eta populazioa sakabanatua izateak lehenengo eliza erromaniko haien egitura eta izaeran muga­tzaile izango behar­ko zuten: monumentu izaeran, esparruen zabaleran eta egituraren konplexutasunean. Esan daiteke Baskonian, erromesen joan‑etorriko lekua izanik, arte erromanikoa jaio, hazi eta hedatu demografiaren abiada berean eman zela. Biz­kaiaz hitz egitean, Barrio Lozak adierazten du “Euskal Herrian garran­tzia duten gune politiko nahiz erlijiozkoak ez izateak” ezin zezakeela erraztu eliza handien eraikun­tza erromaniko nahiz gotikorik, Europako beste herrialdeetan gerta­tzen zen bezala eta Baskonian bertan bi mende beranduago gertatuko den bezala. Biz­kai aldeko arte erromanikoaren nolabaiteko “leher­tzea”, az­ken hamar­kadetan adieraziz joan denak, ezin dezake inor harritu XI. mendean zehar dohain­tzan emanikoen dokumentuetako berriak gorde diren egoi­tza sagaratuen trinkotasuna kontutan hartuz gero.<ref>Ikus, monasterioekin elkarturiko ala beraiei dohainez emanikoak bezala azaltzen diren elizen zerrenda luzea, nahiz eta horrek ez duen esan nahi delako elizak materialki izan zirenik. A. MAÑARIKUA, Gotzaindegiak... 167-174. or.</ref> Arte estilo bati loturiko demografiaren gertakari hau bereiziki nabarmena gerta­tzen da Arabako erromanikoan. Hiribilduen sorrerak berekin ekarri zuen estilo berri batean, protogotikoa deri­tzanean, gur­tza-lekuak handitu beharra. Hala, teknikari esker gainera, gero eta ugariagoak ziren eliztarrak har­tzeko gai izango zen lekua handitzea ekarri zuen. Hala ere, XII. mendean populazioa oraindik ere nekazaria eta sakabanatua zen. Iriz­pide honek, gure ustez, Bizkaia eta Gipuz­koa, eta Nafarroako zati handi baten­tzat balio du. Eraikun­tza eta estiloen ugaritasuna Eraikuntza eta estilistika gaietan ugaritasuna az­pimarratu behar da, batez ere. Euskal erromanikoan kalifa‑artearen, mozarabiarraren, bizan­tziarraren, fran­tses eta iparraldeko erromanikoaren eraginak suma daitez­ke. Baina eragin hauetako bakoi­tzaren garran­tzia bestelakoa da eta eraikuntza bakoi­tzaren kronologia, kokapen geografikoaren arabera, hainbat modutan suma­tzen da. Iriz­pide horrekin, has gaitezen agian kanpokoak izan ziren maisu handien –Esteban Maisua, Leodegarius, Adelbertus, Iruñeko klaustroko Maisua eta abar– garran­tzia az­pimarra­tzen eta gur­tza leku handien –Leire, Iruñea, Jaka, Lizarra, Gares, Estibalitz eta abarren– sona adierazten. Bestalde, eraikun­tza eta edergarrietako gai jakin ba­tzuk kokaleku geografikoetan, ibarretan eta bestetan, heda­tzen direla ziurta­tzen da, onartuak izateko garaian, eragile nagusia gertutasun fisikoa balitz bezala. Nafarroan ohikoak dira zir­kuluerdi-formako burualdeak; Araban ere badira halakoak, baina angeluzuzenez­ko diseinuak ere ikus daitez­ke. Biz­kaian, az­kenik, oinplano karratuko absideak orokorragoak dira. Nafarroan kupulaz­ko estalkiak ez ziren bakanak; Araban ere badira halakoak; Biz­kaian berriz ia ez dira agertu ere egiten. Harburuen, men­tsulen, kapitelen, ar­kibolten, janben, tinpanoen eta erlaiz­peen edergarriei buruz, Nafarroan gai figuratibo eta gizatiarrak –Bibliakoak, gehien­tsuenetan–ugari dira; beste eskualdeetakoen kontrastean, non zenbait irudi izugarrien ondoan, landare eta gai abstraktuen estilizazioak eta geometrizazioak nagusi diren. Gertakari hau agian norbai­tzuk gure eliza protogotikoetako espiritu zistertarrak eraginiko­tzat joko dute; baina, Zisterrek Nafarroan ez bestetan erroak egin ez zituenez, pen­tsatu nahiago dugu ikonoen suhartasun honen arrazoia sakonagoa dela eta “Saltus Vasconum‑eko” biztanleei zuzen-zuzenean dagokiena dela. Beste alde batetik, Jakako artearen talka aipatu behar da; izan ere, bere xake-itxurako edergarriak Ebro hegoaldeko Nafarroaraino iristen dira eta Arabaraino ere sar­tzen. Zuzena da eman izan den oharra, Erdi Arotik populazioak, Arabar Lautadan gertatu izan den bezala, ia herri antolaketaren sorrera beretik gorabeherarik nozitu ez duen eskualdeetako eliza eta ermiten trinkotasun berezia kontutan hartu beharrez­koa dela. Biz­kaiko Jaurerrian ere an­tzeko zerbait suma daiteke, non “ibar eta hegien artean eta herri eta auzo artean” ia berdinean banaturiko elizak, “erromaniko txikia, Erdi Aroko estetikari emaniko fun­tsez­ko lagun­tza” horren arrazoia agerian utziko duen azter­keta sakon baten gonbidapena egiten ari dira. Kostaldeko probin­tzietako erromanikoaren apaltasun hori, bere demografia eta ahalbide komer­tzialen mugak ekarritakoa izango zen, barrualdeko hiribilduen aurrean, Nafarroako eta Arabako lautadetan barrena Donejakue Bidea erabateko nagusitasunez ezarria izan zenetik.<ref>Barrio Lozak Bizkaiko arte erromanikoaren deskribapena bereizgarri dituzten ezaugarriak, bai landare, burualde, estalki, kapitel, eliza-atari nahiz paramendu eta abarri dagozkienak laburbilduz bukatzen du. Kostaldeko erromanikoaren nolabaiteko urritasun eta apaltasunari buruz, Dulce Oconen iritziarekin bat egitea besterik ez zaigu gelditzen, Euskal Herriaren ekonomia eta historian oinarrituta, Bizkaia eta Gipuzkoako erromaniko monumentuen nolabaiteko urritasuna eta bere antzinakotasuna Santiago Bidearen egitura zela eta sorturiko baldintzei dagokien bizirautearengatik eman zirela, non honek barrualdeko hiriei lehentasuna eman zien kostaldekoen aurrean. “Une hauetan sorturiko kostaldeko hiribilduek (Getari eta Mutriku 1209.ean, Hondarribia 1203an, Bermeo eta Zarautz 1236.ean) ez dute ekonomi gaitasunik izango, ekialde-mendebalde ardatzean garrantziaren mailakako galera eta ipar-hego ardatzaren gorakadaren ondorioz sorturiko baldintzei erantzuteko. Orduan, barrualdeko hiriak izango dira salgaiak bideratuko dituztenak irabazi ekonomikoak eskuratuz, eraikin berriak sortzeko erabiliz zati bat”. D. OCON ALONSO, Euskal arkitektura erromaniko. Motak, ereduak eta berezitasunak. Saileko kuadernoak. Plaskiko eta monumentuzko arteak. 15. libk. 1996, 77. or. Ikusi halaber, E. FERNANDEZ DE PINEDO, “Berant Erdi Aroko Gasteiz eta bere inguruneko ekonomia eta gizarteko gaiak”. Vitoria en la Edad Media. Historiako Ikerketen Lehen Bilkura: 1981. (Gasteiz, 1982) 65-73. or.</ref> Aipatu sakan hauetan eraikun­tza eta egituretako ezaugarrien elkartasun garbiak, batetik bestera beren langin­tzako jardunean ibiliko ziren hargin taldeez jar­tzen gaitu pen­tsa­tzen, mende ba­tzuk beranduago euskal harginen beste belaunaldi batek egingo duen modura, baita Baskoniako mugetatik kanpora ere. ==== Kanpoaldekoen eragin ugaritasuna ==== Eragin herrikoi eta endemiko horietaz aparte, guztiz naturala eta edozein herritan ematen dena izateaz gainera, zein beste eragin suma daiteke “euskal erromanikoan?” Burgundia eta Fran­tziako Uharteko fran­tses erromani­koarena oso nabarian jar­tzen da Nafarroako erromanikoan. Beste ba­tzuk “iparraldeko” eraginak ikusi nahi izan dituzte, Araban bereziki eta Nafarroan, halaber, fusteetan, ar­kiboltetan eta “sarraldi handien artea” izenekoa iri­tsi dela dirudien beste puntu ba­tzuen apaingarrietan ziurta daitekeena, “erromatarren klasizismoa –dio Barrio Lozak– landareki, guru­tzadurak, zestozkoak eta abarretako gai geometrikorantz eraldatuko duen artea”. Iparraldekoen talkak nabarmena dirudi eta arte erromanikoa, orokorrean, hainbat iturburu duten korronteak eta bereziki zelten mundukoak eta Europako iparraldeko arrazetakoak ur­tzen diren arrago handi moduan deskribaturikoan baieztatu genuen. Baina baieztapen hori dela eta esan ote daiteke eragin horiek bide zuzenetik datozela Euskal Herrira, bikingoen sarraldien bidetik, adibidez?<ref>Badirudi Gaya Nuñez izan zela ipar irlandar jatorria iradoki zuena euskal arte erromanikoarentzat (Borrow eta Kells-en liburuetako artearena); via maris bitartez etorria izan zitekeena, eta Anjel Apraizek litekeena zela onartu zuen eta baita Barrio Lozak ere beranduago. Ikusi, gai honi buruzko bibliografia A. GOMEZ GOMEZ-en, “Ikerlanen hastapenak Arte erromanikoari buruz Euskal Herrian”. “Ondare-n” (Eusko Ikaskuntza) 16, 1997, 173. or.</ref> Honek baino iri­tzi hobea dirudi, Kosme de Barañanok irizten duen bezala, erromanikoa ez zela Euskal Herrira itsason­tziz sartu, baizik eta lurretik barrena eta hego aldetik. === Euskal “genius loci” baten zan­tzuak === Dena den, ez da zen­tzugabea Euskal Herrian bi mende horietan, espiritu bera ezagutu daitez­keen etengabeko zenbait ezaugarri begiztatu eta az­pimarra­tzea, horixe baita guk historia bihurtu nahi genukeena. Az­ken batean, orokorrean, ikonografia erromanikori berez­koa zaion gaiarik baldin badagokio, hori espirituz­ko elkartasuna da Europako artearekin. Lehenago ere arituak gara horretaz, garai horretatik iri­tsi zaiz­kigun Birjinak eta Guru­tzeak aipa­tzean. Europak XI. eta XII. mendeetan erlijio ideal bat bera bizi du. Leku guztietan, historialariek aipa­tzen dituzten gaitz moral nabarmenaz aparte, hau­tsiezinez­ko berotasunez bizi zen Kristoren jainkotasuna, Birjina Mariaren amatasun jainkotiarraganako fedea, adopzionista heresiaren arrastoen aurrean. Bestalde, betiko kondenari zi­tzaion beldurra endemikoa zen. Tuterako Kolegio‑elizako Epaiaren Atean, fededunek haren arkiboltatan infernuko oinaze finak ikus zi­tzaketen; Jakako ala Tuestako katedraleko latinez­ko idaz­kunak (Oi dives, dives...!), elizako liderren egitarauari jarraikiz, gizarteko maila guztietan jarrera espiritual berdin baten adieraz­pide ziren erromanikoaren mendeetan –eta ez Berant Erdi Aroan soilik–, Beldurra Sartaldean lan ezagunean Jean Delumeauk aipa­tzen duena. Bere guru­tzeko herio­tzaz kristauari errukiaren eta jainko-bar­kamenaren ziurtasuna zekar­kion Berrerosle baten beharraren sentipena eta fedea piztea zen ahalegina. Horiexek ziren ertilari erromanikoek ukitu behar zituzten gaiak. Garaiko ikonografia hasiberriari dagokionez, arte erromaniko motak ezin harrapatuz­koak dira, estiloan izan ezik; eta hor ere, autonomia eta berezitasuna topa­tzea ez da erraza gerta­tzen, Fran­tzia eta Borgoinako zizelari handienen arte sonatu eta liluragarria Donejakue aldeko gal­tzada guztietan zurrustaka sar­tzen zenean. Gure “genius loci” izan litekeenaren arrasto bat, gure erromanikoaren bereizgarria den edergarrien suhartasuna eta apaingarri geometriko ala estilizatu naturalekiko joera izan daiteke. Egia esan, delako apainketa biluzi, soil eta geometrikoa herrialde askotan berdina da, baina Euskal Herrian areagotu egiten dela ere egia da, eta hiz­kera horri mende luzeetan lur honetako jendeek gogor eu­tsi diotela esan behar, non badirudien koherentea dela gero euskal arte herrikoia esango dugunarekin. Gipuz­koari buruz ari zenean Manuel Lekuonak erromanikoaren izaera herrikoia az­pimarratu zuen. Eta Joxe Migel Barandiaranek ar­keologia eta etnologia elkarrengana bil­tzeko zuen joera bidez­ko horretan, euskal arte herrikoian, an­tzinako arteak bizirik iraun zueneko orrialde iradoki­tzaileak ida­tzi zituen. Euskal Herriak uniber­tsaletik zerbait baduten gai plastiko horiek bereganatu egin ditu, eta mende luzeetan zehar tinkotasun bereziarekin eu­tsi, beste kulturak baino modu sakonago eta zorro­tzago batean islatzeko, herriaren beraren nahimen eta sentipenak.<ref>Cristina LLANOS URRUTIA, Euskal Herriko arte adierazpenetako sinbolo iraunkorren azterketa. Gasteiz, 1991) 64. or eta hu. </ref> “Euskal herriko arte herrikoiaren gai gehien­tsuenak –ida­tzi zuen Joxe Migel Barandiaranek– ar­tzain eta nekazariei zor zaiz­kienak dira, edo langin­tza horien ezaugarriko beharrei eran­tzuten dietenak gu­txienez. Ar­tzaina eta nekazaria langin­tzetan jarduten dira eta hainbat gai erabili behar dute... Hauek eta an­tzeko jarduera herrikoi jatorretik sortu dute arte adieraz­pen zenbait, nolabait ere oinarriz­koak”. Edergarritarako gaiak. Euskal Arte Herrikoiaren erakusketa batean, 1930ean erakusten ziren objektuak begiratuz, hara zer dioen: “Hemen ikusten ditugun lan ba­tzuk oso an­tzinako arteari eskua ematen die... Sarritan euskal nekazari etxeetan ate eta leiho zangoetan ikusten ditugun grabatu eta margolanak guru­tze egiturako zeinuak adierazten dituzte. Egitura ugarikoak azal­tzen dira... Eta ar­tzainek eta abel­tzainek batez ere erabil­tzen dituzten adarrez­ko tresna eta edalontzi asko hainbat irudiz apainduak izan ohi dira. Zerra egiturak eta xake-itxurako apaingarriak adibidez, sarritan ematen da delako on­tzietan eta baita esku makila, piparen aho­txoetan, inau­terietako an­tzinako jan­tzietan eta abarretan. Halako edergarri hauek ugari dira hemen, Erdi Arotik hona bederen”.<ref>J.A. BARANDIARAN, “Zenbait oinarrizko arte kasu euskal herriko gaur egungo etnografian”. “V. Congreso de Estudios Vascos-en”, (Bergara, 1930), OC. V, 353-361. or. </ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|2}} == Bibliografia == * ARTADILL, J.: “Nuestra escultura románica”. “Bol. de la Com De Monum Hist. y Artísticos de Navarra”‑n, 1925, 224‑229. or. * AMADOR DE LOS RIOS, J.: “La basílica de San Andres de Armentia y la Iglesia de Santa María de Estibalitz (Álava)”. “Museo Esp. De Antigüedades”, VIIan, 1872, 383‑393. or. * ANDRES ORDAX, S.: “Arte”. País Vasco. Tierras de España. (Madril ,1987). * IZENGABEKOA: “Iglesia de San Juan de Laguardia”. E.M N. Araban. (Bilbo, 1985), 219‑234. or.; “Iglesia de Nuestra Señora, Tuesta”. Ibid. 337‑347. or.; “Iglesia de la Asunción, Lasarte. (Álava)”. Ibid. 247‑253. or. * IZENGABEKOA: “El románico en Vizcaya”. Nosotros los vascos. Arte 2. libk., Bilbo 1987, 196‑207. or. * IZANGABEKOA: “El Románico y el protogotico en Álava”. Álava en tus manos‑en. (Armando Llanosen zuzend.). (Gasteiz, 1983) 4. libk. 46‑72. or. * APRAIZ , A.: “El Románico en Álaba”. “Revista Euskal Herria”, 65ean, (1911), 154‑156. or. * APRAIZ, A.: “La Historia del Arte en el País Vasco. Problemas e indicaciones”. “Hermes. Revista del Arte Vasco”, 13an (1918). * APRAIZ, A.: “Problemas en la Historia del Arte del País Vasco”.Primer Congreso de Estudios Históricos Vascos”‑en (Bilbo, 1919‑1020) 741‑754. or. * APRAIZ, A.: “Ermita de San Miguel de Zuméchaga”. E.I.N.A.‑n. 1925, 367‑370. or. * ARAGONES ESTRELLA, Mª E.: “El Maestro de San Miguel de Estella y su escuela: Relaciones estilísticas entre la obra esculpida de varias iglesias navarras. El arte español en épocas de transición.‑en IX C.E.H.A., Leonen, 1922. * ARCO, R.: “El monasterio de Santa Cruz de la Serós”.Linajes de Aragón IV‑an, 1913, 431‑455. or. * ARCO, R.: “El Real Monasterio de San Juan de la Peña”. (Jaka, 1919). * ARCO, R.: “El Real Monasterio de Siresa”. “I.E.E.A.” XXVII‑an, 1919, 270‑305. or. * ARIGITA Y LASA, M : Historia de la imagen y santuario de San Migel in Excelsis”. (Iruñea, 1904). * ARRONIZ, J.: “La básilica de Estibalitz vista por los arqueólogos y los críticos de arte”. Estibalitz, Fe, Historia y Arte‑en. (Gasteiz, 1973). * AZCARATE, A.: “Elementos de arqueología cristiana en la Vizcaya Medieval”. Eusko Ikaskun­tza. Historiaurreko eta ar­keologi­ako saila, 2 (1984) 7‑135. or. * AZCARATE, J. M : Sincretismo en la escultura románica en Navarra”. P.V. 1976, 131‑150. or. * AZCARATE, J. M : La basílica de San Prudencio de Armentia. (Gasteiz, 1984). * BANGO TORVISO, I. C.: El arte románico en España. “Historia 16”. Madril, 1922. * BARAÑANO, K.: “El capitel en el románico en Vizcaya”. Congreso de Estudios Históricos. Vizcaya en la Edad Media.‑an (Bilbo, 1984). * BARAÑANO, K. y GONZALEZ DE DURANA, F. J.: “Acerca del arte románico en San Agustín de Etxebarria (Elorrio), Santa Maria de Galdakoa y de Vizcaya en general”. Kobie‑n (Arte Ederrak), 1 (1983), 65‑131. or. * BARAÑANO, K., G. DE DURANA, F. J., JUARISTI, J.: Arte en el País Vasco. (Madril, 1988). * BARRIO LOZA, J.A.: La Arquitectura románica vizcaína. (Bilbo 1979). * BASAS, M : Vizcaya monumental. (Donostia, 1987). * BECERRO DE BENGOA, R.: “Contemplaciones artísticas: Armentia”. Ateneo Iean, (1870‑1871),77‑80. or. * BECERRO DE BENGOA, R.: “Contemplaciones artísticas: Estibalitz”. Ateneo Iean, (1870‑1871), 84‑86. or. * BIURRUN, T.: El arte románico en Navarra. (Iruñea, 1973). * CAMON AZNAR, J.: Las bóvedas de crucería de la catedral de Jaca y Santa Cruz de los Serós. CSIC. Estación de Estudios Pirenaicos‑en. 1945. * CHUECA GOITIA, F.: Historia de la arquitectura española. Edad Antigua y Medieval. (Madril, 1965). * DIAZ DE ARCAYA, M : La basílica de Nuestra Señora de Estibalitz. (Gasteiz, 1904). * DIAZ DE ARCAYA, M : Armentia, su obispado y su basílica de San Andres. (Gasteiz, 1901). * DURLIAT, M : España románica. (Madril, 1993). * EGUIA Y LOPEZ DE SABANDO, J.: “Elucubraciones en torno a la basílica de San Prudencio de Armentia (Álava)”.Fiestas de San Prudencio, * patrón de las Tierras de Álava. (Gasteiz, 1984). * ENCISO VIANA, E. y CANTERA ORIVE, J.: G.M K.I. libk.: Rioja alavesa. (Gasteiz, 1967). * ESNAOLA, J.: “La antigua basílica de San Andrés de Armentia”. I.E.E.A. Xean, 1902. * ESNAOLA, J.: Monografía histórica de Santa María de Estibalitz. (Gasteiz, 1919). * GAYA NUÑO, J. A.: “El románico en Vizcaya”. “A.E.A.”n 1944, 24‑48. or. * GOMEZ GOMEZ, A.: “Estudio iconografico de la portada románica de Lemóniz”. Kultura I.ean (1990) 57‑61. or. * GOMEZ GOMEZ, A.: Rutas románicas en el País Vasco. Encuentro Argt., 1998. * GOMEZ GOMEZ, A.: “Algunos aspectos del arte románico en el País Vasco. Extensión y relaciones de un arte periférico”. Actas del VIII Congreso Nacional de la Historia del Arte. (Mérida, 1992), 73‑79. or. * GOMEZ GOMEZ, A.: “Asimilación y transmisión del arte románico en el País Vasco”. Kobie‑n. Arte ederrak saila, 12 (1996). * GOMEZ GOMEZ, A.: “La escultura románica en Navarra , Álava y su entorno”. Revisión del arte medieval en Euskal Herria‑n. Saileko koadernoak. Plastiko eta monumentuz­ko arteak. Eusko Ikaskun­tza, 15. znb. (Donostia, 1996), 98‑101. or. * GOMEZ GOMEZ, A.: “Los inicios de la investigación sobre el Arte Románico en el País Vasco”. Ondare 16an, Eusko Ikaskun­tza (Donostia, 1997) 167‑174. or. * GONZALEZ DE ZARATE, J. M : “La imagen de la Virgen y su entorno iconográfi­co‑bíblico en la basílica de Estibalitz”. Estibalitz‑en, 1985, 4‑8. or. * GONZALEZ DE ZARATE, J. M eta beste: “En torno a los motivos ornamentales en la portada Speciosa en la básilica de Estibalitz”. Estibalitz‑en 1987, 19‑26. or. * GUDIOL RICART, J. y GAYA NUÑO, J. A.: “Arquitectura y escultura románicas”. A.H., V. libk. (Madril, 1948). * HUICI, S.: “La iglesia de los Templarios de Torres del Río”. Arquitectura, Vean, 1923, 52. znb. * HUICI, S.: “Arqueología vizcaína. Ermita de San Miguel de Zumechaga”. Euskalerriaren alde, 14ean (1924). * IBANEZ, E.:Esbozo histórico de Villatuerta. (Iruñea, 1930). * IÑIGUEZ ALMECH, F.: “Sobre tallas románicas del siglo XII”. P. V. 112‑113.ean, (1968), 203‑207. or. * LACARRA, J.M , y GUDIOL, j.: “El primer arte románico”. P. V.n 1944. * LACOSTE, J.: “San Miguel de Estella”. Homenaje a J. Mª Lacarra‑n. 5. libk. (Zaragoza 1977), 101‑132. or. * LAMBERT, E.: “El pórtico octogonal de Eunate”. Bol. de la Com De Monum Hist. Y Art. De Nav., 1925, 219‑223. or. * LAMBERT, E.: “La catedral de Pamplona”. P. V.n, 1951, 9‑35. or. * LAMPEREZ, V.: Monumentos arquitectónicos de España. 8 libk. (1859‑1881). * LAMPEREZ, V.: Historia de la arquitectura cristiana española en la Edad Media. II. libk. * LAMPEREZ, V.: “Portadas de Ujué y Olite”. “I.E.E.A.”‑n VI, 1898. * LEKUONA, M : “El arte medieval en el País Vasco”. Cultura Vasca.‑n II. libk., (Donostia, 1978). * LLANOS Y ORTIZ DE LANDALUCE, A.: “Hallazgos arquitectónicos en Estibalitz”. Estibalitz‑en 1973. * LOJENBIO, L. M : Navarre romane. Zodiaque Argt., 1967. * PEREZ DE OCARIZ, J. J., y MARTINEZ DE SALINAS, F.: “El arte prerrománico y románico en Álava”. Eusko Ikaskun­tza. (Plastiko eta monumentuz­ko arteak) 5ean (1988). * LOPEZ DE OCARIZ, J. J.: Templo de Nuestra Señora de la Asunción de Tuesta. (Gasteiz, 1986). * LOPEZ DE OCARIZ, J. J.: “El temor al infierno hacia 1200. Análisis iconográfico de la anástasis de Armentia”. II Curso de Cultura Medieval. Alfonso VIII y su época‑n. (Aguilar del Campóo, 1990). * LOPEZ DE OCARIZ, J. J.: El tetramorfos anglomorfos en Ira­txe y Armentia. Análisis iconográfico e iconológico”. P. V.‑n. Primer Congr. General de Hist. de Navarra. 11. eranskina (1988) 317‑331. or. * LOPEZ DEL VALLADO, F.: “Arqueología monumental cristiana en el País Vasco”. Primer Congreso de Estudios Vascos. 1919, 755‑771. or. * LOPEZ DEL VALLADO, F.: “El románico en Vizcaya”. Geografía del País Vas­co‑na­va­rro. Arqueología. Bar­tzelona, data gabea, 878‑889. or. * LORENZO VILLAMAYOR, F.: “Iglesia de San Pelayo‑Bakio”. Monumentos de Vizcaya, II. libk.an, (Bilbo, 1987) 15‑21. or. * MAÑARICUA, A.: Santa Maria de Begoña en la historia espiritual de Vizcaya. (Bilbo, 1950). * MAÑARICUA, A.: Obispados en Álava, Guipuzcoa y Vizcaya hasta fines del siglo XI. (Gasteiz ,1963). * MARTINEZ DE AGUIRRE, J. M : “La portada de San Miguel de estella. Estudio iconológico”. P. V. 173an, 1984. * MARTINEZ DE MARIGORTA: San Prudencio de Armentia y su maestro Saturio. (Gasteiz, 1939). * MARTINEZ DE SALINAS, F.: “Temas decorativos en el románico del condado de Treviño”. La formación de Álava. 650 aniver­sario del pacto de Arriaga (1332‑1982)‑an. Congreso de Estudios Históricos, Gasteiz 1982, (Gasteiz, 1985) II. libk. 627‑654. or. * MENDOZA, F.: Los relieves del pórtico de Armentia.Ateneo (Gasteiz, 1913). * MENDOZA, F.: “Álava románica”. Euskale­rri­a­ren‑alde 2an, 1912, 43‑47. or. * MERINO URRUTIA, J. J.: “La ventana románica de la iglesia parroquial de Barrika”. R.S.A.P.A.n, (1954), 351‑354. or. * MOLERO MONEO, L. M : La escultura románica en Navarra. E.A.K. “Historia 16”, Madril,1992. * OCON ALONSO, D.: “La primitiva portada de San Andrés de Armentia (Álava). Datos documentales”. Kobie‑n (Aret Ederren atalean) 9 (1992‑1993), 167‑180. or. * OCON ALONSO, D.: “Los ecos del último taller de Silos en el románico nava­rro‑ara­gonés y la influencia bizantina en la escultura española en torno al año 1200”. El románico en Silos‑en. IX Centenario de la consagración de la iglesia y claustro 1088‑1988. Silos (Burgos, 1990), 501‑510. or. * OCON ALONSO, D.: “Ego sum ostium, o la puerta del templo como la puerta del cielo en el románico navarro‑aragonés”. Cuadernos de Arte e Iconografía. Fundación Universitaria española”. 2, 3 (1989) 125‑136. or. * OCON ALONSO, D.: “La recepción de las corrientes artísticas europeas en la escultura monumental en torno a 1200”. El arte español en época de transición. IX C.E.H.A., (León, 1992) 17‑26. or. * OCON ALONSO, Dulce: “La arquitectura románica vasca: tipos, modelos y espe­ci­fi­ci­dad”.Cuadernos de sección. Plastiko eta monumentuz­ko arteak (Eusko Ikaskun­tza), 15. znb., 1996, 51‑78. or. * PINEDO, R.: El santuari de Estibalitz. (Madril, 1940). * PIQUERAS, W.: “Para que no se pierda. Santa Maria de Galdácano, el primer monumento románico de Vizcaya”. Vida Vasca‑n, 1939, 191‑193. or. * PORTER, Arthur K.: “Spain or Toulouse? And other questions”. Spain or Toulouse? And other questions. Art Bulletin Bulletin‑en (1924‑5). * PORTER, Arthur K.: Romanesque Sculpture of the Pilgrimage Rouds. 1923, I. libk. * PORTILLA, M : Álava artística y monumental. “Diccionario Enciclopédico Vasco”, I. libk., (Donostia 1970). * PORTILLA, M : “Arte románico. Raíces y evolución”, Álava en sus manos‑en. (Gasteiz, 1983). * PORTILLA eta beste.: G.M K. 8 libk. (Gasteiz, 1967‑2001). * RODRIGUEZ VALLE, E., PEREZ BARRIO, M , PASTOR VELEZ, B., IBISATE ARREGUI, A.: “Estibalitz, escuela iconografíca para las iglesias de la Llanada alavesa”. Estiba­litz 1988, 27‑31. or. * RUIZ MALDONADO, M : Escultura románica alavesa: el foco de Armentia. (Bilbo 1991). * RUIZ DE LOIZAGA, S.: “El templo parroquial de Tuesta”. S.A.E.A. 22an (1978). * SANTANA EZQUERA, A.: Ermita de San Miguel de Zuméchaga‑Munguia”. Monumentos de Biz­kaia, 2. libk. (Bilbo, 1987) 167‑274. or. * SANTANA EZQUERRA, A.: “Iglesia de San Salvador‑Fruniz”. Monumentos de Vizca­ya‑n, 2. libk. (Bilbo, 1987), 101‑108. or. * SANTANA EZQUERRA, A.: “Ermita de San Pedro de Abrisketa‑Arrigorriaga”. Monumentos de Biz­kaia‑n 3. libk. (Bilbo, 1987) 79‑85. or. * SERRANO, E.: “Esculturas románicas navarras”. I.E.E.A., IX, 1901. * SOTO. S. M : “Recuerdos arqueológicos de Álava”. Estibalitz‑en. (Gasteiz, 1984). * TEJERA, L.: “El monasterio de San Juan de la Peña”. I.E.E.A., XXXVII.ean, 1929, 31‑59. or. eta 179‑198. or.; XXXVIII.ean, 1930,204. or.; XXXIX.ean, 1931, 52‑66. or. * URANGA GALDIANO, J.: “La iglesia parroquial de San Jorge de Azuelo”. P.V. 3. znb‑an, 1940‑41. or. * URANGA GALDIANO, J.: “Esculturas románicas de Codés. P.V.‑n, 1942, 249. or. * URANGA GALDIANO, J.: “Esculturas románicas del Real Monasterio de Irache”. P.V. 6an, 1942, 9‑20. or. * URANGA GALDIANO, J. eta IÑIGUEZ ALMECH, F.: N.E.A.A.II eta III. libk.‑ak (Iruñea, 1973). * VAZQUEZ, P.: “Ermita de san Miguel de Zume­txaga. Bol. de la Com De Monum De Vizcaya”, I, 1909. * VAZQUEZ, P.: “Monumentos artísticos de Vizcaya”. I.E.E.A., XVI, 1902, 35‑49. or. * VAZQUEZ DE PARGA, L.: “La historia de Job en un capitel de Pamplona”. A.E.A. XIVean, 1940‑41, 410. or. * VAZQUEZ DE PARGA, L., LACARRA, J. M eta URIA RIU, J.: Las peregrinaciones a Santiago de Compostela. 3 libk. (Madril, 1949). * VEGAS, J. I.: “Románico en Álava. Itinerarios para su visita y conoci­miento”.Eusko Ikaskun­tza‑n. Plastiko eta monumentuz­ko arteak. 4, (1986). * VEGAS, J. I.: “San Vicentejo (Álava). XIV Congreso Nacional de Arqueología”. (Zaragoza, 1977) 27‑28. or. * YARNOZ, J.: “Las iglesias octogonales de Navarra”. P.V.‑n 1945, 515. or. * YARZA, J.: Arte y arquitectura en España 500/1250. (Madril, 1985). * YBARRA, J.: Catálogo de los Monumentos de Vizcaya. (Bilbo, 1958). * YBARRA BERGE, J.: “Una joya del románico en Fruniz”. Vida Vasca‑n, 1947. hffdtjznj0o5epnde88nixvqqz6vidu 0 2971 8134 8044 2015-10-05T14:28:13Z Joxemai 371 /* Linazasoro, Karlos (1962) */ wikitext text/x-wiki ''Zaila da benetan gure errealitatea aztertzea; alegia, eguneroko arazoen joan-etorriez inguraturik dagoen errealitatea. Arazo horiek, bai sozialak, bai politikoak eta bai kulturalak, errealitatearen aurka eragiten dute aurrerapenari ateak itxiz. Literaturaren historian parte hartzen dutenek badakite, halaber, denbora aurrera joatearekin edukiak aldatzeaz gain, edukitzaileak ere aldatzen direla. Eta helburu horrekin, eta euskal literaturaren Historia osatzearren, kapitulu bat erantsiko diogu, azken hamarkadako literatura bere osotasunean deskribatzeko. '' == Sarrera == Zaila da benetan gure errealitatea aztertzea; alegia, eguneroko arazoen joan-etorriez inguraturik dagoen errealitatea. Arazo horiek, bai sozialak, bai politikoak eta bai kulturalak, errealitatearen aurka eragiten dute aurrerapenari ateak itxiz. Literaturaren historian parte hartzen dutenek badakite, halaber, denbora aurrera joatearekin edukiak aldatzeaz gain, edukitzaileak ere aldatzen direla. Eta helburu horrekin, eta euskal literaturaren Historia osatzearren, kapitulu bat erantsiko diogu, azken hamarkadako literatura bere osotasunean deskribatzeko. '''Izaera deskribatzailea'''. Lan honen izaera deskribatzailea azpimarratzen dugu berriro, garaiarekiko daukagun ikuspegia eskasa delako, eta, horren ondorioz, ezin ditugulako garai horretako lanak bere osotasunean baloratu. Dena den, ez da zaila esatea iritzi desberdinak egon direla, euskal literatura euskaraz egin den azken hamar urte hauetan. Nire ustez, azalpen honen lehenengo puntua bi modura esplikatzen da; alde batetik ikastolak euskaldundu zirenetik idatzitako lan literarioen antolaketaren bidez, edo, nahiago izanez gero, idazleak arautzearen bidez. Ramon Saizarbitoria idazleak, esaterako, euskal idazleen batasuna hausten ari dela esan du, eta orain hasi garela gure desberdintasunak agerian uzten. Interes berriak eta desberdinak sortzen ari dira, nahiz eta, askotan esan dugun bezala, euskal idazleen belaunaldien arteko mugak oso zorrotzak ez direnean, beste lekuetan ez bezala. Euskal Herrian belaunaldien arteko harremana sustatzen da, eta batzuetan elkarrekiko miresmena ere. Hala ere, kontuan hartu behar dugu gure errealitatea murritza dela eta ez dagoela haustura handiak izateko adina toki. '''Kanonen garaia'''. Kanonen garaiak ondorio ugari izan ditu. Esate baterako, narratzaile askok kexa bera azaltzen dute: literatur kritikan ikuspegi orokorragoa falta da. Horren ondorioz, Xabier Mendiguren idazleak dioen bezala, 64ko Belaunaldiak ez du jasotzen merezitako tratua eta estimua. Belaunaldi horretan idazle zoragarriak aurki ditzakegu: Aingeru Epaltza, Edorta Jimenez, Xabier Mendiguren bera, Pako Aristi... Hala ere, inork ez dauka monografiarik, kontuan izanik beren lanekin egunkaridosierra erraz asko egin daitekeela. Nire ustez, letra larriak baino ikusten uzten ez digun miopiak jota gaude: Bernardo Atxaga, Anjel Lertxundi, Ramon Saizarbitoria, Joseba Sarrionandia, Koldo Izagirre. Eta ikastoletan irakurtzen denak zerikusi handia dauka horrekin guztiarekin, hau da, nahiz eta begiratu ikusten ez den horrekin guztiarekin. Hala ere, ezin ditugu alde batera utzi hamarkada bukaeran pixkanaka sortu diren euskal idazle berriak. Garai bateko euskal idazle berririk ezak euskal literaturaren jarraipena kolokan jartzen zuen, eta hemerotekak ez du gezurrik esaten. Nolanahi ere, agerraldi nabarienak olerkiaren esparruan eman ziren, hamarkada hasieran agertzen ziren idazleek, hamarkada bukaerako argitalpen-zerrenda luze samarra eratzen duten une berean, aurrerago ikusiko dugun bezala. Irakurle eta idazle berrien bila. Baina jarraibide berriak ere kontuan hartu behar dira. Kontrajarritako jokaerek gizarte honen konplexutasunaren berri ematen dute, eta bertan irakurlea osatuz doa, ziur asko, literaturan gutxien aztertu den alderdietako batean. Inork ez du zalantzan jartzen ikastoletan irakurtzen dela, baina, ez dakigu non dauden irakurle helduak. Badakigu zer ikasten den ikastoletan, baina ez dakigu zer irakurtzen duten helduek. Orain, literatura lanbide bilakatu delarik, sistema bibliografikoaren xedea –argitaletxeak eta batzuetan idazleak beraiek– idazlea erakartzea eta idazle berriak trebatzea da. Argitaletxeak “euskal unibertsotik” kanpo dagoen irakurlearen bila daude. “Euskal unibertso” horren barnean egongo lirateke euskararekin harreman profesionala eta zuzena dutenak, alegia, administrazioa eta ikastetxeak. Horrela, bilduma desberdinak agertzen dira: “Enbido txikira” Elkarlanean argitaletxea, “Milla bidai” Erein argitaletxea, o “Zer berri” Alberdania argitaletxea. Ikastetxeetako funtsezko zeregina da eta horrek literaturasorkuntza sustatzen du haurrengan eta gazteengan. Literatur generoaren garrantzia ere azpimarratzekoa da. Erraz barneratzeko testuak bilatzen dira, irakurlea eroso sentiarazteko. Eta gizarteko beste alderdi batzuetan antzera, telebistako jende garrantzitsuak ere lantzen du bere gaitasun narratiboa. '''Funtsezko eleberriak'''. Aurrekoan esan dugu ikastetxeek zeregin garrantzitsua dutela literatur ekoizpenean, baina ez dugu ahaztu behar bestelako esfortzuak eta laguntzak ere badaudela: idazleak. Horien artean aipatuko genituzke: Ramon Saizarbitoria, Anjel Lertxundi, Jose Mari Iturralde, Pako Aristi y Edorta Jimenez. Idazle horiek hasi dira beren funtsezko eleberriak argitaratzen. Hirian kokatuak izatea da eleberri hauen ezaugarri nagusia. Orainaldiari erreparatzen diote. Idazle gazte hauen oinordetza aztertuz gero, hiriak eta orainaldiak nolako garrantzi itzela hartzen duten konturatzen gara. '''Hiriaren ideia aldakorra'''. Dena den, azken urteotako eleberrian agertzen den hiria oso aldakorra da, eta ikuspegi desberdinak hartu behar dira kontuan ulertzeko: alde batetik, hiri orokorra nabarmentzen da, eta bestalde, hiri zehatza. Horretaz gain, alde batetik hemengo hiriekin egiten dugu topo –Bilbo, Donostia edo Baiona–, eta bestalde kanpoko hiriekin –New York, Bartzelona edo Los Ángeles. Eta Azkoitia eta Bermeo bezalako herri txiki eta lasaiak metropoli gisa aurkezten dizkigute. Hiri horretan, nolabait, ohiturak eta tradizioa gordetzen dute, baina, bestalde, bazterreko errealitate batetik bere burua hobetu nahian dabilen pertsonaiarekin egiten dugu topo. Hala ere, hiria mende bukaerako larritasun existentzialaren irudia da. Beste modu batera esanda, eta orokortzeak bere arriskua duela kontuan hartuz, esan behar dut gaur egungo narratibak ez duela garrantzi handiko istoriorik kontatu nahi –esaterako Ramon Saizarbitoriak, belaunaldi oso baten pertsonaia irudikatu nahi du–, baizik eta eguneroko bizitza irudikatu nahi du, alegia, zauriz josita dagoen mundu txiki hau. '''Literatur generoa'''. Horren guztiaren adibide garbia literatur generoa da. Literatura horretan eleberri laburraren eta ipuinaren nagusitasuna agerian gelditzen da. Esan dezakegu, salbuespenak salbuespen, euskal eleberriak hiri modernoa erakusten digula: musikaren garrantzia, hainbeste kezkatzen gaituen aisialdia, hiriko lanbideen abantailak eta eragozpenak. Eta batzuetan horrekin batera umorea, fantasia, zentzugabekeria eta erotismoarekin egingo dugu topo. Eleberrietan agertzen den hiri horretan ere politika azalduko da, jakina. Nolanahi ere, literatur generoarekin batera eleberri historikoa sortzen da. Eleberri horrek, batzuetan, gertu dagoen garai batera eramaten gaitu, frankismora esaterako, Luis Mari Muxika, Pello Esnal..., eta beste batzuetan historian zehar murgiltzen gaitu, generoaren ezaugarri guztiak eleberrian islatzeko, Edorta Jimenezek, esate baterako. Euskal idazleek ez dute genero terminoa atsegin, irakurleari zer aurkituko duen zehazki adierazten diolako, batez ere, generoak nahastuz, nolabaiteko originaltasuna bilatzen duten idazleek. Hala ere, esan behar da, literatur generoak azken urte hauetan lortu duela bere nagusitasuna. Hainbat gai jorratu da: bidaietako kronikak, unibertsitateko esperientziari buruzko liburuak, polizia-eleberriak, eleberri beltza, eleberri erotikoa. Literatur generokoak, halaber, erraztasun handiagoak eskaintzen dizkio eleberriari aurre emateko arazoak dituenari. Edozein irakurle grinatsu berehala ohatzen da. '''Hizkeraren egoera'''. Hizkuntzaren aldetik, asko landu behar da euskaraz idatzitako edozein testu. Gaur egun esan dezakegu euskara batua nagusi dela eta gure eleberriak eta ipuinak, batez ere, euskara batuaz idazten direla. Haatik, aitortu beharra dago, oraindik desberdintasun franko dagoela. Zenbait idazlek euskara tradizionala aukeratzen du, hizkera jasoa eta tinkoaren aldekoa delako. Beste batzuk, berriz, erraz ulertzen den eta guztien eskura dagoen euskara erabiltzen dute. Idazle batzuk aldaketa filologiko eta estilistikoen aldekoak dira, beste zenbaitek, berriz, euskalkietara jotzen du, alfabetoari dagokionez. Bi talde horiek euskara hizkuntza praktiko bilakatu nahi dute, eta helburua lortuz doaz idazleen arteko lehia hazten den heinean. Hala ere, desadostasunak daude. Hizkuntza berri bat asmatu, hitz egiten den moduan idatzi, tradizioari jarraitu? Otto Pette: hamarkada honetan idatzirikoak, lehengo euskal narratibaren eta oraingo euskal narratibaren arteko muga ezartzen du. Oso zaila izango da beraren idazle Anjel Lertxundiren eredua kopiatzea. '''Lehiaketen eragina''''. Literaturalehiaketak edo txapelketak dira azpimarratzeko beste alderdi bat. Txapelketa horiek eztabaida ugari sortu arren, euskal literaturan eta batez ere 90ko hamarkadan, idazle gazte askoren erreferentzia-puntua izan dira, batik bat olerkarientzat. José Luis Padrónek, esaterako, gaur egun lehiaketa horiek garrantzi handia dutela aipatzen du, idazle berri asko sortu direlako, baina, alderdi txarrari ere erreparatzen dio, hau da, azterketa edo txapelketa itxura duen lehia gogorrak direla. Kritikaren gaia zailagoa da aztertzeko. Ezin da zalantzan jarri idazlearen irudia garrantzitsuagoa bilakatu dela, egunkariak argitalpenen berri ematen hasi diren heinean. Baliteke, gaur egungo kritikaren egoera konpontzea Kritikarien Elkarte bat eratu bezain laster, literaturaren beste arlo batzuetan gertatu den moduan. Orain, behintzat, dakiguna da: egunkarietako kritika, hau da, larrialdiko medikuaren parte literario antzekoa, indar handiz sortu da. Hala ere, salbuespenak badaude, esate baterako, Egan aldizkariko kritika monografikoa. Hamarkada bukaeran, halaber, euskal literaturako istorioen kopurua bikoiztu da. == 90ko hamarkadako olerkia == Etorkizunaren atean deika ari diren izen berriei erreparatzen badiegu, narratiba nagusitzen ari dela konturatuko gara, olerkiaren kalterako. Urte bakoitzeko 10/12 olerki argitaratzen dira, eta gaur egun kopuru berdinarekin jarraitzen dugu. Belaunaldien arteko haustura. Galizia adibide gisa jartzen badugu, belaunaldien arteko haustura 1996an ospatutako I. Idazle Gazteen Jardunaldian ikusi zen. Han autore berriek zaharrak kritikatu zituzten. Gogoratzekoa da aldaketa ezartzen duen une ironikoa: “De encontro a encontronazo”. Gure literaturan ez dago halako hausturarik. Galiziako adibidearekin erkatuz gero, baliteke gertuena dagoena olerkari gazteen topaketa izatea, alegia, 2000 urtean ospatutako “Vasca y Joven: Poesía y Futuro”, José Luis Padrónek sustaturikoa. Galdera eginez gero, Padronek dio aldaketa nagusia honako hau dela: “gaur egun olerkari gazte gehienek euskaraz eta gazteleraz idazten dute. Horrek komunikazio kulturala aberasten du, eta euskal olerkarien erreferentzia-puntua da, beraien artean errespetatzeko eta estimatzeko. Oinarri horren gainean eraiki behar da etorkizuna”. Ondoren beste jardunaldi batzuk ospatzen dira: Bilboko Olerkarien Bilera, Galeuzkaren ospakizuna, antologia poetikoak. Baina, ez dirudi jardunaldi horiek belaunaldien arteko haustura dakartenik, Padronek berak baieztatzen duen bezala: “gure artean, zorionez, ez dira belaunaldien arteko hausturak ematen batzuk dioten bezala, baizik eta denbora eta garaiaren katea azaltzen duten izen berriak sortzen dira.” === Olerkiaren pultsua === Hamarkada honetan zehar 36 idazlek argitaratu du olerkiliburu bat gutxienez. Horietatik hogeita zazpi idazlek ez dute berriro ezer argitaratu orain arte. Horrez gero bi ondorio ateratzen ditugu: alde batetik, idazle horietatik, batzuk bere liburua hamarkada hasieran argitaratu dute, eta nahiz eta orain beste genero batzuetan argitaratzen jarraitu – adibidez, ipuingintza, kritika–, agian ez dute berriro olerkiliburu berririk argitaratuko. Ziur asko, olerkigintza utzia dute. Bestalde, beste batzuk, berriz, hamarkada bukaeran argitaratzen dituzte beren lehenengo liburuak (1997, 1998, 1999), baina beraien gaztetasunak eta kapitulu honen bidez garai zehatz bati ezarritako muga artifizialak –ez bainaiz oso trebea etorkizuna asmatze–, esaten digute idazten jarraituko dutela. Zenbakiek haien ondorio propioak ateratzen dituzte. 90ko hamarkadan bi garai desberdintzen dira: * lehenengoa, 1990etik 1996ra artekoa. Garai horretan idazle berriek oso gutxi argitaratzen dute. Honako idazle hauekin egingo dugu topo: Gerardo Markuleta, Javier Rojo, Andoni Tolosa, Joanes Urkixo, Karlos Linazasoro, Juanjo Olasagarre, Xabier Aldai, Harkaitz Cano, Aurelia Arkotxa, Rikardo Arregi Díaz de Heredia, eta Juan Karlos Mugertza. Olerkariek liburu bakarra eta lau liburu artean argitaratzen dute urtean (1992. urtea). * 1996tik 1999ra artean ekoizpena eta taldekako argitalpenak ugaldu ziren, urtean 8 eta 10 liburu artean idatziz. Pako Aristi, Gari Berasaluze, Isabel Díaz, Mirari García de Cortázar, Asier Serrano, Urtzi Urrutikoetxea, José Luis Padrón, Xabier Olaso, Igor Estankona, Castillo Suárez, Miren Agur Meabe, Pili Kaltzada, Otxoteko. Esan dugu, jada, zifra horien bidez azaleko azterketa egin dugula, eta azterketa sakonagoa egin beharko genukeela garaiko literatura bere osotasunean ezagutzeko. === Estetikak === '''Olerkariak 80ko hamarkadan'''. Euskal olerkigintzan, Europako olerkigintzan bezala, sinbolismoa eta abangoardia izango dira joera nagusiak. Gaur egun, sona handia dute 80ko hamarkadari hasiera eman zioten joera horiek eta ikusten dugu, halaber, idazleek 80ko hamarkada horretan idazten jarraitzen dutela, euskal literaturari oso lan garrantzitsuak emanez. Bai garai horretako idazleek eta bai aurreko aldikoek garrantzi handiko lanak argitaratu zituzten, agerian utziz denboran ez dagoela inolako mugarik: Patxi Ezkiaga, Felipe Juaristi, Itxaro Borda, Koldo Izagirre, Joseba Sarrionandia, eta haien aurretik daudenek, Bitoriano Gandiaga, Juan Mari Lekuona, Mikel Lasa, Amaia Lasa, Joxean Artze. Horrela 90ko hamarkadak aurreko aldiko idazleak eta lanak bereganatu ez ezik, aitzindarien lana ere sendotzen du. Horrek adierazten digu, berriro, euskal literaturan ez dagoela belaunaldien arteko hausturarik. Olerkiak ez du kentzen, baizik eta ereduak eta ibilbideak batzen. Olerkiaren hizkera desberdinak. Hamarkada horretan hizkera ugari egon ziren. Horrek nabarmentzen du, olerkari bakoitza mundu bat dela, eta olerkari bakoitzarengan bere mundua islatzen dela. Nolanahi ere, hamarkada horretako literaturak erakusten ditu kontuan hartu beharreko joera estetiko desberdinak. Idazleei ez zaie gustatzen literaturaestetika edo psikologia desberdinak orokorrean aztertzea, eta olerkariek nahi izaten dute haien olerkigintza banaka aztertzea. Ez zaie arrazoirik falta. Hala ere, euskal literatura eratzeko, joera guztiak zehaztu nahian dabilenak, lehenik, joera guztietan errepikatzen diren ezaugarriak hartu behar ditu, eta bigarrenik, joera desberdinak azpimarratu. '''Unibertso komunak'''. Baliteke, benetan, bolbora aurkitu nahian egotea, eta are gehiago kontuan hartzen badugu, idazle gehienek ez dituztela joerak edo korronteak jarraitzen. Haatik, aipatzekoa da, olerkariek beti bere sorkuntzako “beste sentsibilitate bat” agerian utzi nahi izaten dutela, “beste sentsibilitate” horrek, korronte estetikoak gutxietsita edo ez, autore desberdinengan ematen diren unibertso berdinez hitz egiten digutelako, bai irakurketei dagokionez eta bai idazteko moduari dagokionez. '''Sinbolismo intimista'''. Lehenengoz, sinbolismo intimista azpimarratuko nuke. Olerkariak bere nia agertzen du bere osotasunean, gertatzen den guztiaren neurri osoa, ideiarekin hausten du metafora edo sinboloaren alde eginez, egunerokotasunarekin egiten du topo berriro, eta maitasuna eta maitasunik eza ditu gai nagusitzat hartzen. Nire ustez, aurretik “beste sentsibilitate bat” esan izan duguna bat dator sinbolismo intimista horren funtsarekin. Ideia hori Espainiako olerkigintzatik hartua da. Espainiako olerkigintzan konpromisoa adierazten duten ideiak bi esanahi ditu, gogoan izan behar baitugu joera horren jarraitzaileak komunistak izateagatik nabarmendu direla. '''Barrokismoa'''. Joera barrokoak ere sortu ziren 90ko hamarkadan, eta joera horren eraginik garbiena hiztegian aurkituko dugu. '''Kulturalismoa'''. Hamarkada hasieran nagusitzen den joera dugu kulturalismoa. Horrekin zera esan nahi da: Espainiako Novisimoek egiten duten antzera, euskal idazleek, bai kulturan eta bai irakurketan dituzten erreferentzia pertsonaletara jotzen dute. Horregatik, olerkiliburuetan aipamen ugari aurkituko dugu. Estetizismoa nagusitzen da, ironiaz zipriztindurik. '''Esperientziaren olerkia'''. “Esperientziaren olerkia” izena eman diogun honek eragin handia izan du euskaraz idatzitako euskal olerkian: olerkariak gogoeta egiten du, bere eguneroko bizitzako niaren bidez. Narrazioa erabiltzen du eta bere bakarrizketaren edukia fikziozkoa da. Hau da, askotan izugarrizko aldea dago olerkian agertzen den pertsonaiaren eta autorearen artean. '''Konpromiso soziala'''. Hamarkada horretako ibilbide poetikoan herriarekiko konpromisoa ere nabarmentzen da. Bárbara Harlowek Literatura y Resistencia liburua argitaratu zuen. Galegora egin zen itzulpenarengatik liburu hori oso ezaguna da. Merezi du liburu horri erreparatzea, han aipatzen diren irizpide askok gure errealitatea interpretatzeko balio baitu. Harlowek dio abangoardia poetikoak direla independentzia nazionalaren bideari atxikitzen zaizkion urratsak. Herri-herentzia eta hitzaren gizatasuna defendatzen du, horregatik, erotismoa eta maitasuna elkarrekin agertuko dira horrelako liburuetan. Horretaz gain, kultura uniformearen aurkako jarrera kritikoa zabaltzen da. Surrealismoaren aldekoak dira erabat joera honen jarraitzaileak eta olerki luzea bultzatzen da. “Parte-hartzea” da joera honen dema, eta zalantzan jarriko dira mendebaldeko kulturaren balioak. '''Errealismo gordina'''. Amerika iparraldetik iritsitako joera honetan ere jarraitzaileak izango ditugu. Errealitatearen alderdi gordinena agerian uzten da, hizkera zuzena erabiliz eta anbiguotasunak alde batera utziz. Joera honetan ere ironiak badu lekurik. '''Feminismoa'''. Emakumearen autoritateak ere bere aipua merezi du. Gure artean emakume garrantzitsuak izan ditugu, eta beti emakumearen izaera azpimarratu dute. Horien artean Amaia Lasa aipatuko nuke. Joera honek eragin handia dauka arlo berrietan: olerkigintza berrian erotismoa eta emakumearen askatasun indibidualari erreparatzen zaio. === Idazlea eta bere lana === ==== Pako Aristi (1963) ==== ''Castletown'' (1996). ''Oherako hitzak'' (Sehaska-kantak) (1998). Garai hartan, 80ko hamarkadan, ematen ziren ezagutzera orduko olerkari gazte asko: Felipe Juaristi, Edorta Jimenez, Iñigo Aranbarri nahiz Karlos Linazasoro. Pako Aristik, berriz, Castletown liburua argitaratu zuen hitz lauez, olerkigintza alde batera utzi, eta bere narraziorako gaitasuna erakutsiz. Lehenengo liburuari egindako hitzaurrean hainbat giltzarri aurkitzen dugu prosa poetikoan idatzitako poema luze horien bilduma interpretatzeko: “Guztiok mapa sekretu bat behar dugu bizitzaren alderdi aldagaitzari aurre egiteko. Hona hemen nirea.... Mapa hori ematen dizuet abenturako pelikuletan bezala, orain zuen eskuetan uzten dudana dela imajinatzeko, hilzorian dagoen batek arkupe baten iluntasunean ematen dizuen mapa itxurako paper misteriotsu hori”. Dena delako autore horrek, bere idazlana abentura kutsu honekin hasten badu, bukaera arte mantenduko du izaera deskribatzaile hori. Bere liburuetan idazlearen bizitzaren pasarte asko agertzen dira, irakurlea oso giro partikularrean murgildu nahi da. Horretaz gain, ironiarekin ere egingo dugu topo. Pako Aristik askotan Manuel Rivasren obra ekartzen digu gogora (John Bergeren izena ez da alferrik aipatzen): pertsonaiek bihotz ona daukate, atseginak dira, umilak, biografikoak, hor zehar baztertu dituzten gizakiak. Aristik bere lanak baserrigiro latz batean kokatzen ditu, bai bere narratiban eta bai bere olerkigintzan. Pertsonaia guztiek alderdi tragikoren bat dute eta hori beti uzten du nabarian. ==== Aurelia Arkotxa ==== '''''Atari ahantziak''''' (''Trampas del olvido'') (1993) Aurelia Arkotxaren estilo poetikoak ere sinbolismora eramaten gaitu. Horretaz gain, Kulturalismoa ere bere baitan hartzen du obran, baina, zinemarekin eta, batez ere, pinturarekin egindako elkarrizketarekin ere saiatzen da. Hiztegi inpresionistarekin batera, testuko sentsibilitateak bat-bateko egiturak babesten ditu. Atari ahantziak, bizitzaren geografiako alderdi desberdinen aurkikuntza da. Alderdi horietatik askok idazlearen bizitzarekin zerikusia dute. Horrek sinbologia propioez eta singularraz inguratzen du idazlana. Aurelia Arkotxaren bigarren liburua, Septentrio, aurreko joeratik guztiz kanpo dago, eta era berean, bereziki luzea den eta isilunez beteriko bertsoa erakusten digu. Nolanahi ere, Aurelia Arkotxak hainbeste atsegin duen kulturalismoa berreskuratzen du, esaterako, Ternuko (Canada) euskal baleharrapatzaileen aztikeriari dedikatutako testuetan edo hainbat aipuren bitartez adierazirik eta Euskal Herriko marineltradizioaren oroitzapenetan nabarmendurik. ==== Arregi Díaz de Heredia, Rikardo (1958) ==== '''''Hari hauskorrak''''' (''Briznas de la herida'') (1993). '''''Kartografia''''' (1998). Hamarkada horretako idazle nagusietariko bat da. Bere liburuak Hari hauskorrak Kritikaren Saria merezi izan zuen. Idazle honek ez du oso azkar idazten eta noizean behin argitaratzen duenez irakurleak irrikitan egoten dira bere obren zain. Bere bigarren olerkiliburuarekin, Kartografia, Kritikaren Saria jaso zuen berriro. Arregiren olerkia erraz ulertzen da, bere irudiengatik baino gehiago, olerkiaren barruko egiturarengatik, irakurlea gogoeta egitera etengabe eramaten duelako eta hitz egiteko oso eredu sendoak dituelako. '''Transkripzio musikala'''. Bere obraren tonu poetikoak aparteko kapitulua merezi du, erritmoduna, erraza, sinbolismoaren jarraipen, baina hein berean eguneroko mugak gainditzeko gai baita. Bere obraren eredu poetikoak ugari dira. Markuletak lehenengo liburuaren diskurtsoa Jazzaren tortsioarekin konparatu zuen, eta orain, badirudi, idazleak bere bigarren obran, musika klasikoaz apainduta dagoen dialektika baten bila dabilela. Ez dirudi bakarrik, zeren eta obra hau, musikari eskainia izateaz gain, Sinfonia moduan antolatua duen zatiak ditu liburuak. '''Olerki bat'''. Ez nuke Arregiren obra honen azalpena bukatu nahi «66 lerro hiri situatuan» aipatu gabe. Lan honek Herbert gogoarazten du, eta Sarajevoko tragediari dedikatuta dago: idiosinkrasia bikoitza duen olerkia da, eta beste lan batzuetan bezala, ikusten den dardara eta ikusten ez dena nahasten ditu. ==== Berasaluze, Garikoitz (1975) ==== '''''Azaro Urruneko intifidak''''' (''Intifada del Incierto Noviembre'') (1996). Liburu lehiakorra da, baina, horretaz gain, egungo euskal olerkigintzaren kezkak agerian uzten ditu. '''Maitasunen elkarketa''''. Olerkariak berak liburua nola irakurri esaten du: “oro har maitasun-olerkiak dira; baina, herri batenganako maitasuna, Euskal Herria, eta nire bikotearenganako maitasuna. Zaila da bi maitasun horiek elkartzea, baina hori izan da nire asmoa”. '''Olerki soziala?''' Idazleak dioena kontuan hartuz, hau da, euskarazko olerki soziala olerki berritua dela, eta, hain berria denez, beste izen bat izan beharko lukeela-eta, gogoeta hauek aipatzen ditugu: “Noski, olerki soziala dela, aipatzen duena eta nola aipatzen duen kontuan hartzen badugu. Baina, gure estiloa eta olerki soziala izendatu dutena oso bestelakoak dira.” '''Irudi poetikoaren nagusitasuna'''. Berasaluzek irudi poetikoa nagusi den abangoardia bilatzen du, eta hori da, nire ustez, lan honen lorpen handiena. Bertso asko zizelkatuta aurkezten dizkigu. Bertsoek irakurlea liluratu bezala nahas dezakete, baina, hau ez da harritzekoa, kontuan hartzen badugu abangoardiako olerkiaren oinarria logika eza eta haustura dela. ==== Cano, Harkaitz (1975) ==== '''''Kea behelainopean bezala''''' (''Humo perfectamente niebla'') (1994). Harkaitz Cano izen handiko idazlea da autore berrien artean. Gaur egun idazle askok ez bezala literatura lanbide duena. Kea behelainopean bezala da bere lehen olerkiliburua, nahiz eta zenbait idazlanetan hainbat olerki aurkitu. Norbait dabil suteeskaileran behera (Alguien corre por la escalera de incendios) bigarren olerkiliburua da eta New York hirian bolada luzea pasa ondoren idatzia. '''Surrealismoa'''. Kea behelainopean... liburu hau, oro har, surrealista da, baina, ez du gai soziala alde batera uzten. Lan honen alderdi soziala irudikatzeko, Yoguslaviako guda aukeratzen du. Olerkia natur –eta identitate– sinbiosia da eta modu errazean eta alaian irudikatzen du. Nahaste bat. Esan dugu ez dela bere olerkibilduma bakarra. Bere lana Telefono kaiolatuak nahasteliburua da, eta han kontaketa laburra eta olerki laburragoak eta intimistagoak nahasten ditu. Norbait dabil suteeskaileran behera liburuan, berriz, errealismo mikatzera jotzen du bazterreko bizitzak erakusteko. Oraingoan olerki narratiboa erabiltzen du. ==== Garcia de Cortazar, Mirari (1969) ==== '''''Poesiaren magalean''''' (''En el regazo del verso'') (1995), '''''Itzaleko hitzak''''' (''Abecedario de la sombra'') (1995), '''''Oroimen bizi eta margulduak''''' (''Vieja memoria viva'') (1997). '''''Kea urruntzean''''' (''El adiós de la niebla'') (1998). Mirari Garcia de Cortazaren olerkigintzak esperientziaren olerkia deitu dugunaren barruraino eramaten gaitu. Bere estiloan nabarmen gelditzen da Mikel Lasa eta Arantza Urretabizkaia olerkarien eragina. '''Sentsibilitatetik'''. Mirari Garcia de Cortazarrek sentsibilitatetik abiatuta idazten du. Natura bere idazlanen jatorria izango da. Bere obra, itxuraz baliorik ez duten objektuetan sartzen da, eta bere kosmos afektiboan kanporatzen ditu. Olerki analogikoa egiten du metaforetara joaz. Garcia de Cortazarrek hiztegia zaintzen du: oso aberatsa eta jasoa, atsegina eta oso landua. Bere olerkigintza inpresionismoaren eta sinbolismoaren artean murgiltzen da. Behatu eta galdetu egiten du, bere olerkiek inguruan duten guztia uler dezaten. ==== Linazasoro, Karlos (1962) ==== [[File:Karlos linazasoro 01.png|thumb|right|300px]] '''''Udazkeneko karabana erratuak''''' (''Errátil caravana de otoño'') (1991). '''''Apunte eta ahanzdurak''''' (''Apuntes y descuidos'') (1993). '''''Euriaren eskuak''''' (''Las manos de la lluvia'') (1995). '''Joera ugari''''. Linazasoro olerkariak hainbat joera erakusten dizkigu. Bere lehenengo liburua esperientziazko olerkian murgiltzen da, eta irakurketa narratiboa eta exotikoa eskaintzen. Bigarrenean, metaliteraturarekin egiten du topo eta ironia iragartzen digu, eta hirugarren olerkiliburuan maitasunaren barrualdea erakusten. Hainbat joeratan murgiltzen den olerkari honek zenbait ipuin argitaratu du azken urte hauetan, nahiz eta haurrentzako olerkiak argitaratzen jarraitu. ==== Markuleta, Gerardo (1963) ==== '''''Larrosak noizean behin''''' (''Rosas de vez en cuando'') (1990). '''''Sagarraren hausterrea''''' (''La ceniza del manzano'') (1994). '''''Hauta lanerako poemategia''''' (''Poemas para elegir'') (1999). '''Esperientziaren olerkia'''. Markuletak zaindu du beti esperientziaren olerkiaren ibilbidea, bere alderdi guztietan. Normalean, bere olerkiak laburrak izaten dira eta gogoetan eta ironian murgiltzen dira. Azkeneko olerkiak ulergarriagoak dira. Markuletaren olerkigintzak olerkiaren “zentzurik eza” berea du, nahiz eta bere eraginaz eta babesaz jabetu. Lehen olerkia joera “minor” batean murgiltzen da, ondoren gizakiei buruzko gogoeta bilakaturik. Olerkiak hitzjoko batean eraikitzen ditu. Marluletak ez du proposatzen ariketa formal hutsa, baizik eta, pentsamendua eta hitzaren arteko joko probokatzailea. ==== Meabe, Miren Agur (1962) ==== '''''Oi hondarrezko emakaitz''''' (''Oh tempestuosa mujer de arena'') (1999). '''''Azalaren kodea''''' (''El código de la piel'') (2000). Hizkera barrokoaren plazerra. Nahiz eta bere lehenengo liburuak joera barrokoa aurkeztu, bigarren liburuari erreparatuko diogu. Bigarren liburu hori ezagunagoa da gure artean, eta lehenengoak baino edizio gehiago izan ditu. Meaberen idazkera poetikoak itxura ugari ezartzen ditu hitza landu nahian: erotismoa nabarmentzen da; horretaz gain, hizkera zientifikoa erabiltzen du, nolabaiteko originaltasuna lortzeko, eta biologiak, bere obran, egiten du topo emakumeari ematen dion garrantziarekin. Idazleak ez du ezkutatzen barrokismoa eta irudijokoa atsegin duela, lengoaiarekin gozatzea gustatzen zaio. Egunerokotasunak ia olerki guztien emozioa gainditzen du. ==== Olasagarre, Juanjo (1963) ==== '''''Gaupasak''''' (''Toda la noche'') (1991). '''''Bizi puskak''''' (''Pedazos de vida'') (1996). Juanjo Olasagarrek 1995ean jaso zuen Banco Central Hispanok antolatzen duen “Imagínate Euskadi de Plata” saria Bizilegearen legeak (Las leyes de la ley de la vida) idazlanarekin. Bere azken obra Bizi puskak da. Spoon River liburuaren jarraipena, eta joera eta erregistro ugari ditu. '''Giza mosaikoa'''. Legeak eta gaiak bat egiten dira ziklo desberdinetan: amodioa, heriotza, nahia, Euskal Herria, tabakoa, bakardadea, bizitza, errautsa, kartzela, denbora, filosofia. Hainbat alderdi erakusten digu: gaiaren unibertsoa, bizitza osoa, pertsonaia ugari, hamaika ahotz, olerkia, olerkiaren parodia, egunerokotasuna, idazkera antirretorikoa... Olasagarrek mosaiko nagusi bat eraikitzen du Euskal Herriko errealitatera gerturatzeko. '''Diskurtso gurutzatuak'''. Liburua Errusiako Babushka panpinarekin konpara dezakegu, alegia, bata bestearen barruan gordetzen diren panpina horiek. Horrela, esplika genezake zein pertsonaiek hartzen duten parte, zerikusia duten gaietan. Teknika horrekin perspektibismoa lortzen du, hau da, pertsonaiek pertsonaiei buruz hitz egiten dute, edo pertsonaia baten obra poetikoa aztertzen da, edo beste bat aurkezten digute, Gil Bera idazle nafarraren liburu bat irakurriz. Autoreak berak argitzen digu bere asmoa: “egunero gertatzen diren istorioak kontatzea, metaforak gehiegi erabili gabe. Hizkera argi eta arruntarekin.” ==== Padrón, Jose Luis (1970) ==== '''''Itzal izotzezkoan bildurik''''' (''El hielo dos veces'') (1997). '''''Txori erratuen bilera''''' (''Reunión de aves peregrinas'') (1998). '''''Ibaia euri erasoetan bezala''''' (''Como el río en medio de la tormenta'') (1999). '''Gaitasun poetikoa'''. Jose Luis Padrónen olerkiak alaitasuna dakar: maitasuna hartu eta eman egiten du. Jokaera hori aztertuz gero honako hau ondoriozta dezakegu: ez dago ezer sorkuntza poetikotik kanpo: une oro, hitz oro, poetika izan daiteke. Muturreraino arriskatzen du espresatzeko gaitasuna, horregatik, batzuetan olerki guztiek ez dute argitasun bera. Hala ere, aise lortzen du sorkuntzaren sentsibilitateak lantzen duen metafora, espresioa eta hiztegia. '''Unearen poetika'''. Padrónek unea pizten eta goraipatzen du, ondoren betirako galtzeko. Bere sorkuntza poetikoa heriotza-gaitzaren sendabidea da, eta bizitzan gertatzen den garrantzi handiko ekintza da. Jose Luis Padrónen olerki guztietan maitasuna agertzen da, maite izan den guztiaren galera irudikatzeko. Padrónek begien ireki eta ixtea metafora gisa erabiltzen du, filosofia eta lirikaren elkarketa eta paradoxa irudikatzeko. '''Ikusten ez dena'''. Ikusten ez denaren olerkiari dagozkion ezaugarriak ere aurkituko ditugu: paralelismoa, oso olerki biribilak. Horretaz gain, aditza falta duten olerki luzeak ere aurkituko ditugu, izena nagusi bilakatuz. Elkarrizketa poetikoa ezartzen du 1999an Kritikako Saria jaso zuen olerki honek, natura eta materiaren funtsa bat egiten diren lekuan. == Narratiba 90ko hamarkadan == '''Merkataritza literarioaren eragina'''. Literaturak merkataritza-sistemari dagozkion formulak erabiltzen hasten denetik, euskarazko narratiban aldaketa handia gertatu zen. Eleberria ez ezik, kontaera laburra ere asko hobetu da. Era berean, eleberrigileek mailaz igo dira, baina Europako eta munduko idazle ospetsuen maila lortu gabe. Sistema literarioa finkatzen da, alegia, Even Zohar kritikoak esan zuen bezala, komunikabidesistemaren berrikuntza dator merkataritza literarioaren nagusitasuna medio. Aurreko sistemak, idazle eta irakurlearen arteko harremanari baino ez zion erreparatzen, hau da, idazlanaren igorleari eta haren hartzaileari. Gaur egun egoera aldatu da, bitartekariei garrantzi handiagoa eman zaielako: batez ere argitaletxeei. Hona hemen komunikazioeskema zaharra: * Igorlea Õ Mezua Õ Hartzailea * Testuingurua Õ Baliabidea Õ Kodea Eta hau gaur egungoa: * Produktugilea Õ Produktua Õ Õ Kontsumitzailea * Erakundea Õ Merkatua Õ Errepertorioa Beraz, egoera berri batean gaude. Liburua ez da “militantziatik” argitaratzen jada, eta horrela balitz, merkatuko produktu bilakatu izanak dakartzan motibazioetara egokitu beharko dira. Eta nahiz eta ezin zalantzan jarri liburuaren balio kulturala, ezin gaitu harritu argitaletxeek zenbait aldaketa egiteak, etekina ateratzeko asmoz –normala baita–, esaterako: jarraibide literarioak mugatzea eta idazleen eta argumentuen literatura ulertzeko jarraibideak aldatzea. '''Idazlearen profesionaltasuna'''. Egoera berri horrek idazleak profesional izateko aukera ekarri zuen. Egia da, gure merkatuak, oso handia ez izan arren, ez ziela idazleei segurtasunik ematen, eta horregatik, bestelako ogibideak bilatu behar zituztela, literaturaz gain: gidoilari, telebistako langile, irakasle –batez ere, euskararen irakasleak– unibertsitateko irakasle eta abar. Interesgarria litzateke idazleen bidaia aztertzea lanbide desberdinetik: hasieran gehienak irakasleak ziren, ondoren euskararen munduan murgiltzen ziren. Gero kazetaritzan murgilduak, eta gaur egun gehienek euskarekin eta hitzaren industrian lan egin arren, hainbat lanbidetara ere jotzen dute, esaterako: marketing, arrantzaenpresa edo flota... '''Hierarkia y kanona'''. Gizarte literario batean eta literatura sistema bilakatu den gizarte batean ondorioak ugariak eta garrantzi handikoak dira, nahiz eta denak positiboak ez izan. Berehala sortzen da hierarkizazioa edo kanonizazioa. '''Zaharrak'''. Oro har, narratibaren arloan bi alderdi bereiz ditzakegu: lehenengoan aurkituko ditugu aurreko garaikoak izanda hamarkada honetan idazten jarraitzen dutenak. Horren ondorioz, idazle horiek ibilbidea luzatu eta finkatzeaz gain, irakurleen goraipamena jasotzen dute. Horien artean aipatzekoak dira: Joxe Mari Iturralde, Edorta Jimenez, Itxaro Borda, Pako Aristi, Xabier Mendiguren, Juan Luis Zabala, Aingeru Epaltza, Manu Ertzilla. '''Berriak'''. Hamarkada hasieran idazten hasi direnen artean aldeak daude, batzuek izan dute irakurleen onespena, eta beste batzuek ez, baina etorkizun hurbila arduratuko da idazlanak baloratzeaz. Harkaitz Canoren narratiba da adibiderik argiena, baina, horretaz gain beste idazle batzuk ere aipatzekoak dira: Joxe Belmonte, Xabier Montoia, Karlos Linazasoro, Jon Alonso, Jokin Muñoz, Patxi Iturregi, Jabier Muguruza, Paddy Rekalde, Ur Apalategi, Jon Arretxe, Yolanda Arrieta, Antton Luku, Jasone Osoro, Ixiar Rozas, Unai Iturriaga, Javi Cillero, Ana Urkiza. Bestalde, zaharragoak diren idazle batzuen lan berriekin egiten dugu topo: Luis Mari Muxika, Pello Esnal, eta horiekin batera izen berriak: Abelin Linazasoro o Juanjo Gabiña. Hala ere, guk nola ziurta idazle hauen jarraipena! Hamarkada horretan, olerkari askok jorratu dute narrazioaren arloa ere: Iñigo Aranbarri, Manu Ertzilla edo Jose Luis Otamendi. Literaturaren eta sozioliteraturaren egoerak oso desberdinak dira, horregatik zaila da sintesilan bat egitea. Idazletalde ugari daude, nortasuna nahiz adina kontuan hartuz. Era berean pluraltasun berarekin egingo dugu topo, estetiken, joeren eta estiloen arabera sailkatuz gero. === Estetika ugari === Gure narratibaren estetika aztertu behar izango bagenu, literatura unibertsalaren hainbat estetikatatik gertu dagoela ikusiko genuke. Hemen ere denetik irakur dezakegu, eta orain, are gehiago, obra euskaratuak gehiago baitira. Itzulpenaren arloak, aparteko kapitulu bat merezi du, zalantzarik gabe, baina, ekin diezaiogun berriro hainbat estetikari: '''Lau joera'''. Gure ustez, euskaraz egindako narratiban lau joera estetiko daude. Baliteke, sailkapen honen bidez, bestelako joera literarioak alde batera uzten ditugula pentsatzea, baina guk nahi izan duguna zera da: gure artean gehien erabiltzen diren joeran sailkatzea. Sailkapen hori eginez gero, egungo euskal narratibako mapa-zati nagusia osatzea lortuko dugu. '''Narratiba fantastikoa'''. Atxagaren eta Sarrionandiaren narratibek irekitako bideek Jorge Luis Borges y Julio Cortazarrengana eramaten gaituzte zuzenean. Narratiba fantastikoak aipatutako estetikari indarra ematen dio. Kausa logiko batetik kausa magikoa sortzen da, eta hori ez da egunero gertatzen. Joera honek errealitatearen alde iluna edo misteriotsua azaleratzen du, eta, ondorioz, ezustekoz josirik dagoen narratiba bat lortzen. Izan ere, XIX. mendeko errealismoa gainditu behar da, eta gizakia misterioa eta magia artean kokatu. '''Narratiba errealista'''. Literaturak inguruan duen guztia ematen du aditzera. Nahiz eta azken urte hauetan “errealista” terminoak beste esanahi batzuk hartu, gaur egun, oraindik, errealitatea imitatzean datza. Errealismoak bere baitan gordetzen du Aristotelesen mimesi edo imitazioaren kontzeptua: lan literarioek errealitatearen ispilu izan behar dute, eta kontakizuna irakurleak ezagutzen dituen edukiak izango da. Narrazioa errealitatearen menpe dago: leku zehatzak, pertsonaia zehatzak, ezaugarri ezagunak eta zehatzak dituen ingurua. '''Narratiba errealista garratza'''. Joera honek Ipar Amerikako korrontea jarraitzen du. Han nolabaiteko nihilismoa eta pertsonaia antiheroiaren irudia aldarrikatzen da... '''Absurdoaren narratiba'''. Franz Kafkaren mundu literarioaren irudikapena da. Narrazioa unibertso ilun baten berri ematen saiatzen da. Gaur egungo literaturan, absurdoak ñabardura existentzialistak hartzen ditu: pertsona hortik zehar utzitako gizakia da eta ezin du bere existentziaren helburua justifikatu. Errealitatea horrela aurkezten digute: absurdoa, kaotikoa, eta pertsonaia errealitate horretan bizi da erantzunik gabe, ez aurrera, ez atzera. Gizakia biluzik eta babesik gabe dago bizitza eta mundu honen erdian. Demetrio Estébanez Calderónek bere Diccionario de palabras literarias lanean eleberriak hiru taldetan banatzen ditu: akziozko eleberriak (abenturak, bidaiak, polizia-eleberriak), pertsonaiaeleberriak (autobiografikoa, psikologikoa sentimentala), lekueleberriak (giro edo leku zehatz bati erreparatzen diotenak). Egia da, sorkuntza literarioak bestelako ikusmoldeak dituela, eta Calderonek horrela sailkatzen ditu: gaieleberriak edo gaiaren arabera idatzitakoak (tesieleberria, filosofikoa, eleberri katolikoa); bereizteko teknika batekin garatzen diren eleberriak (eleberri epistolarra, esperimentala, estrukturala), eta azkenik, hainbat generotako eleberriak: eleberri poetikoa, eleberri historikoa... === Generoko literatura === Generoko literaturaren Errenazimentu berri baten aurrean gaude. Hasiera batean Errenazimentu hau polizia-nobelaren inguruan murgiltzen bazen ere, gerora, bestelako generoak nagusitu dira, esaterako eleberri erotikoa. Garai berri bat dator generoko eleberriarentzat. Polizia-nobelaren aldaera hainbat aldaera garatzen dira –zinemarekin estuki lotuta, generoko literatura eta joera klasikoak bat eginez, edo gure gaurko egoera politikoari lotuta–, baina bestelako generoak ere badaude: umorezko eleberria, literatura historikoa, zientziafikzioa, bidaietako kronika... '''Lanbidearen eragina'''. Hainbat arlotako zenbait profesionalek literaturan islatzen du bere lanbidearekin lortutako ospea, esaterako, telebistaren bidez narrazioaren munduan sartzen direnak. '''Kiosko-literatura'''. Euskal argitaletxeak irakurketa sustatzen saiatzen dira ikastoletatik kanpo, horren ondorioz, erraz irakurtzen diren hainbat poltsikoko liburu-bilduma sortu dira. Baina gai honi aurrerago helduko diogu. Proiektu hori kioskoliteratura izeneko ideiaren antzekoa da: Mila bidai, Enbido txikira, Zerberri, horiek, liburuak denon eskura jartzeko proposamenak dira. Eta proposamen horien adibiderik argienak bidaietako kronika edota abenturazko hainbat erreportaje dira. Proiektu horretan Gara egunkariaren lana goraipatu behar dugu, azken orrialdean hainbat autoreren eleberri laburrak kapituluka argitaratzen aritu delako. '''Literatura oroitzapen gisa'''. Idazleen artean literatura oroitzapen gisa ere, finkatzen da. '''Gai nazionala'''. Eleberriak, gaur egun, oroimen kolektiboa berreskuratzeko erantzukizuna hartzen du bere gain. Horrek, belaunaldien arteko fideltasunaren ideia, berriro, ekartzen digu burura –Atxagak, esaterako, Euzkadi izeneko herri bat nola ezagutu zuen kontatzen digu. Ildo beretik, Guda Zibilari begiratzen dion eleberria agertu zen. Oso lan onak daude: Patri Urkizurena, Andoni Egañarena –honek bere eleberria militarren matxinada aurretik kokatzen du–, Iñaxio Mujikarena. Horiek guztiek Joxe Austin Arrietak irekitako bidea jarraitu zuten. Luis Mari Muxikak, zenbait eleberri argitaratu zuen garaiko erlijioaren nonahikotasuna gaitzat harturik. Eta jakina, Franco –aurkako erresistentzia– idazle askoren gaia izan da: Pello Esnal, Edorta Jimenez... Oroitzapenak nortasunaren ideia babesteko erabiltzen dituzte, batez ere nortasun hori galtzeko zorian dagoela pentsatzen den garai batean. Horregatik, oroitzapena funtsezkoa da euskal literaturan. Gizakiaren nortasuna eta nortasun kolektiboa zalantzan jarri duena gizartea bera izan denean, ideia batzuetara jotzeko beharra sortu zen, jakiteko izakia –gizaki denez– eta bere barruko singulartasuna nola berreskuratu, esaterako: hizkuntzekiko errespetua, jaioterriari erreparatu eta oroitzapenaren balio handiestea. '''Eleberri psikologikoa'''. Eleberri psikologikoak eta poematikak aparteko lekua dute gure literaturaren apalean: Juan Luis Zabalaren obrak, pixkanaka akzioa nagusitzen zaion bere narratibak, eta introspekziozko eleberriek agerian usten dute beraien jarraipena eta garapena, esate baterako: Lourdes Oñederraren obra. '''Generoen haustura'''. Era berean, generoen hausturak ondorio garrantzitsuak ekarri dizkio literaturari, esaterako, eleberri esperimentala. Bertan hiria agertzen zaigu nagusi, bai hiri zehatza, nola ametsezkoa. Guztiz ezagutzen dira ikus-entzunezko baliabide berrienak, eta errealitatea jotzen da errealismo klasikoaren antitesitzat; txanpon beraren aurpegia eta ifrentzua dira. Nolanahi ere, joera literario hau gehiegi erabiltzeak bere itxura eta funtsa sailka dezake, nahiz eta ezin zalantzan jarri, badaudela adierazgarri on bat duten jarrera berritzaileak, adibidez: Saizarbitoriaren azkenetariko obra batean, Bihotz bi (Dos corazones). Diskurtso etnikoak. Idazle askorengan aurki dezakegu diskurtso etniko bat mimetismoaren aurkako gisa. Narratibak tradizioaren ideia berreskuratzen du aukera sinboliko berriak eskaintzeko: adibidetzat Joxe Mari Iturralderen eleberria ekarriko dugu, baina ez da bakarra, Pako Aristi edo Aingeru Epaltza ere saiatu dira antzeko bideak jorratzen. === Ibilbide bat jorratu duten idazleak === Idazle askok 80ko hamarkada bukaeran eta 90koaren hasieran egina zuten bere bidea. Ibilbide hori finkatzeaz gain, gaur egun jarraipena du. Eleberrigile hauek antzeko iturri eta asmoak dituzte, baina, bakoitzak proposamen bat dauka, bakoitzak bere nortasun propioa aurkezten du. Eleberri hauek errepasatzearren goazen zenbait izen aztertzera. ==== Pako Aristi (1963) ==== Pako Aristik argitaratu zuen trilogiak arrakasta handia izan zuen. Bertan Euskal Herriko baserrigiroa nagusi zen –konnotazio faulknerianoekin. Oraingoan oso joera berriak dituen obra dakarkigu. Bere eleberria ''Urregilearen orduak'' (''Las horas del alfarero'') (1998), oso garrantzitsua da iraganaren eta orainaldiaren arteko muga ezartzen duelako, Urrestillako idazlearen eleberrigintzan. Lekua aldatzeaz gain, hiri txiki eta zehatz bateko tabernan kokatzen baita, narrazioaren funtsa aldatu da, batez ere. Ipuin eta olerki berriak argitaratzen dituen bitartean, Aristik, esperimentazioobra berri eta oso bat bilatzen du, Galiziako Suso del Torok bere ''Tic Tac'' eleberrian bezalakoa: Fermin eta Lauraren isla diren narrazio labur ugari daude, hau da, eleberriko pertsonaiak. Horien mundua bakarra eta biribila da, eta bertan ahozkotasuna eta gaua nagusi dira. Argumentuan hitzaren nagusitasuna gelditzen da agerian. Idazleak hitza dinamikoki jorratzen du. Pako Aristiren ustez hitza da idazlearen etxea, eta irakurlearen hizkera bera erabiltzen du hari erantzuteko, hau da, irakurleak ezagutzen duen hizkera berbera. Pako Aristiren lengoaia elkarrizketa herrikoi baten oroitzapena da. Bizirik dagoen hizkera baten modernismoa azpimarratzen du, eta hori bera adierazi nahi digu eleberri horretan. Gogoan izan behar dugu Galizia funtsezkoa dela idazle honen lanetan eta eleberri honen zati garrantzitsua okupatzen duela, Galiziako itsasoari eta lurrari erreferentzia egiten diolako. Eragin hori eleberriaren hainbat ataletan aurkituko dugu: pertsonaiengan, narratzailearengan. Eleberri hau erkatu genezake hiztegiko itsasontzi guztiak –olerkiak, ipuinak, legendak– lortu nahi dituen portu horrekin. '''Kideak'''. Pako Aristik goraipatzen du John Berger eta Kerouacen obra, baina, horretaz gain bestelako eraginak aurki ditzakegu eleberri honetan, esaterako Cunqueiro eta Suso de Toro idazle galegoena. Azken finean, eleberri honek bilatzen duena testuartekotasuna da. === Aingeru Epaltza (1960) === ''Sasiak ere begiak baditik'' (''Zarzas y ojos'') (1986). ''Garretatik erauzitakoak'' (''Los hijos del fuego'') (1989). ''Ur uherrak'' (''Aguas turbias'') (1993). ''Tigrea ehizan'' (''La caza del tigre'') (1996). Hasieran karlistadaz idazten zuen, gero Nafarroaz, ondoren aurkakoak ziren pertsonaien harremanez eta oraingoan, bere Tigrea ehizan eleberrian, narratibari ematen dio bere sortzeko gaitasunetik hoberena. Epaltza da eleberrigile aldakorrenetariko bat, hainbat genero jorratu ditu: eleberri historikoak, abenturazkoak, eleberri beltza, eta orain aukeratu duena, eleberri magikoa. Eleberri honek itzulpen bat baino gehiago izan du: frantsesa, gaztelania eta katalana. Aipatutako eleberria mundu simetriko batean murgiltzen da: Martintxu aitak eta Martin semeak pizti bat harrapatu behar dute, bakoitzak berea. Aitak, Venezuelan egonda lehoi bat harrapatu behar du, semeak, berriz, Larresoron egonda, tanke alemaniar bat. Bai aita eta bai semea dira narrazioaren gune, Guda Zibilaren erbestean kokatuta dagoen eleberri honetan. Biei erreferentzia egiten die toki berdinean kokatu arte. '''Erbesteratzearen historia'''. Erbesteratzearen historia honetan, Epaltzak omendu egiten ditu, guda zela-eta, Hegoaldeko Euskal Herritik joan behar izan zuten guztiak. Eleberri honetan hizkuntzaz eta euskalkiez duen ezagutza agerian uzten du, eta horixe da bere lorpen bikainenetarikoa. Lan honetan euskara da nagusi eta argi gelditzen da ondo menperatzen duela: bizkaiera eta lapurtera erabiltzen ditu, euskara batuaren joskera gramatikala eta ebakera bikaina erabiltzen du. Laburbilduz, esan behar da, Aingeru Epaltzak hiztegia zaintzen duela eta euskalki desberdinak erabiltzen dituela, eta horren ondorioz eleberri honetako pertsonaiak egoera polifoniko batean agertuko zaizkigu. Eta erbesteko eleberria denez, orrialde bakoitza gune afektibo berri batean ezkutatzen da. '''Kasualitate magikoa'''. Hari arin eta gogor batek aitasemearen bizitzak lotzen ditu, eta Borgesek aldarrikatzen zuen kasualitate magikoaren antzera, eleberri hau ispilu bilakatzen da bi senitartekoen historia latza islatu ahal izateko. Hala ere, badu huts bat: eleberri guztian zehar indar tragiko bat mantentzen den arren, bukaeran indar hori arindu egiten da, nolabait ere, eta kutsu tragikoa galtzen. ==== Joxe Mari Iturralde (1951) ==== ''Dudular'' (1983). ''Picnic zuen arbasoekin'' (''De picnic con tu familia'') (1985). ''Nafarroako artizarra'' (''La Venus de Navarra'') (1984). ''Izua hemen'' (''Noticia del miedo'') (1989). ''Kilkirra eta roulottea'' (''Kilkir y la roulotte'') (1997) ''Euliak'' (''Moscas'') (2000). Ezin dugu alde batera utzi Joxe Mari Iturralde bezalako idazle bat. Pott bandako kide izan zen, Bernardo Atxaga eta Joseba Sarrionaindiarekin batera. Litekeena da historiak irakurleei irudi okerra emateagatik Iturralde ordaintzen egotea. Kontaketabildumak eta eleberri historiko bat argitaratu ondoren, eta 1989tik aurrera, Izua hemen eleberria argitaratzen duenean, Iturraldek goraipamena merezi duen narrazio-lan bati heldu zion. '''Exijentzia literarioa'''. Literatura txiki guztiek ahalik eta idazlan gehien argitaratu nahi dute, eta eman literatura nagusiek eskaintzen dutena. Iturralderen eleberriak nahia horren isla dira. Errealismoz zipriztinduta, haren lanek literaturaren maila gorena aurkezten digute. ''Izua hemen'' eleberria, Finlandian erbesteratuak dauden batzuen istorioa kontatzen du. Ikertzaile bat Finlandiara bidaltzen dute, gudako haurrak, hau da, guda zibilean Errusiara eraman dituzten haurren egoera ikertzera, baina ezin du muga zeharkatu eta Finlandian gelditu beharko du. Pertsonaia nagusia, Kepa, konpromiso eta konpromisorik ezaren artean murgiltzen da, baina beldurra, bere bizitza inguratzen duen sentimendua dela agertzen zaigu. Finlandian lasai dago, baina bere semea Euskal Herrian utzi du, eta haren konpromiso politikoak kezkatzen du. ''Kilkirra eta roulottea'' eleberria, hala ere, errepide-eleberria dela ematen du. Kilkir Estatu Batuetatik iritsi, eta bere roulottean Euskal Herrian zehar ibili zen, asmo bakarrarekin: bere irudia daraman kapera erromanikoa aurkitu nahi du. Errepide-eleberria dugu, eleberri amerikanoen antzekoa, baina honek eragin kafkiarra ere badu, batez ere, lehenengo zatian. Tarte horretan egoera pertsonala eta historikoaren arteko borrokarekin egingo dugu topo. Franco hilzorian dago eta pertsonaia lotan dago: patu pertsonala eta patu historikoa batzen dira eten ezin den lokarri baten bidez. Baina, Iturralderen eleberriko argumentua argia da, eta narrazioa pertsonaien arabera sailkatzen da, inguru historiko batera atxikitzen diren pertsonaien arabera, hain zuzen. Idazleak pertsonaien ibilbidea hautatzen du egoera historikoari aurre egiteko. Belaunaldi oso bat irudikatzeko asmo garbia sortzen da eleberri honetan. ==== Edorta Jimenez (1953) ==== * ''Atoiuntzia'' (''El remolcador'') (1990), * ''Speed gauak'' (''Noches de Speed'') (1991), * ''Azken fusila'' (''El último fusil'') (1993), * ''Manhattan'' (1994), * ''Laudanoa eta sutautsa'' (''Láudano y ceniza'') (1996), * ''Baleen berbaroa'' (''Rumor de ballenas'') (1997). '''Itsasoa eta hiria'''. Edorta Jimenezek bere narratiba aurkezten digu, obra poetiko garrantzitsu batekin batera. Han hiriko bizitza eta, batez ere, itsasoaren iparrorratza hartzen du gaitzat. Gune sortzaileak, bai bere lehenengo bildumetan, nola ondorengo eleberrietan. Edorta Jimenezek 1990ean heldu zion narratibari, baina aurretik egina zuen bere idazle-ibilbidea. Nahiz eta, Edorta Jimenezen obrak generoko literatura berreskuratzearen ideia indartu, autoreak berak ideia hori alde batera utzi nahi zuen. Horregatik, tentsio narratiboaren alde egin zuen, hainbat giro eta gai aberatsek sortzen, pertsonaiak sortzen baino gehiago. Itsasoa eta bere baldintzak izango da idazle honen gai nagusia. Nahiz eta, hiria –Bilbo ezkerraldea– askotan agertu bere testuetan, adibidez Atoiuntzia ipuinbilduman. ''Speed gauak'' Bilboko gauean kokatzen da. Narratzailea drogazalea da, eta sexugau bat zuzenean kontatzen du ametsa eta amesgaiztoa bateratzen diren eleberri baten bidez. Hiri batean kokatzen den istorioa da, Bilboko Alde Zaharrean. Istorioa protagonista-narratzailearen ikuspuntutik kontatzen da, eta narratzaile horrek Bilboko gaugiroa islatzen digu. '''Eleberri historikoa'''. ''Azken fusila'' eleberriarekin eta, batez ere, ''Baleen berbaroan'' eleberriarekin, Edorta Jimenezek erabat heltzen dio eleberri historikoari. Lehenengo eleberrian denboran gertu dagoen istorio bati egiten dio aurre, eta bigarrenean, XVI. menderaino jotzen du. Baina, biak leku berean garatzen dira, Mundakan, autorearen jaioterria. Lehenengo eleberria, ''Azken fusila'', eleberriaren gaia: fikziozko atentatu bat egiten du Francoren aurka maki batek. Testuan joera epikoa nabarmentzen da, eta pertsonaiak aurreko eleberrietan agertutakoak dira. Nahiz eta, berez, eleberri historikoa mito baten sorrera aztertzeko erabili, Edorta Jimenezek eleberri mota honi heltzen dio Francoren aurkako erresistentzia irudikatzeko, pertsonaien bidez. Gertaera historiko baten barrualdea eta kanpoaldea da, koadro baten bi plano desberdinen antzera. ''Baleen berbaroa'' eleberrian, Edorta Jimenezek aurkezten dizkigu garaiko burugin baten gorabeherak. Jimenezek istorio bat baino gehiago aurkezten digu eleberri honetan: balearen harrapaketa, hilketa baten ikerketa, une historikoaren deskribapena. Istorio horien bidez, idazleak oso lan dokumental garrantzitsua burutzen du aparteko obra bat sortuz. Nahiz eta Umberto Ecoren eragina duela esan, eleberriaren kalitatea hazi egiten da, bere kutsu epikoari esker. Idazleak, duela gutxi, esan du Baleen berbaroa bilduma baten lehenengo liburua dela eta laster idatziko duela hurrengoa. ==== Xabier Mendiguren (1964) ==== * ''Sei ipuin amodiozko'' (''Seis cuentos de amor'') (1986). * ''Hamalau'' (''Mil'') (1992). * ''Opor ezberdinak'' (''Unas vacaciones diferentes'') (1995). * ''Bekatuaren itzala'' (''La sombra del pecado'') (1995). * ''Berriro igo nauzu'' (''Otra vez, tú'') (1997). Xabier Mendiguren hainbat generotan murgiltzen den autore bat da: ipuina, haur-literatura, gazte-literatura, antzerkia eta eleberria. '''Bi desberdintasun'''. Bere poetikaz galdetzen bazaio, Xabier Mendigurenek beti bere bi irakasle eta erreferentzia nagusiak aipatzen ditu: Koldo izeneko bi, hau da, Koldo Mitxelena hizkuntzalaria eta Koldo Izagirre olerkaria. Bere narrazioaren zorroztasuna ironiari eta umoreari esker arintzen du, baina, batez ere, elkarrizketak ebazteko gaitasunari esker. Gaitasun hori antzerkitik jarauntsia du. ''Berriro igo nauzu'', errealismotik oso gertu, bere eleberririk handiena da. Xabier Mendigurenen narratiba bikainak Euskal Herriko gaurko egoerari egiten dio aurre, eta berak daukan hoberena testuari oparitzeko, jaioterrira itzultzen den preso batez baliatzen da. Lehendik ere Anjel Lertxundik idatzi zuen gai honi buruz, hau da, preso baten sentimendua eta kartzelatik kanpoko aldearen arteko aurkakotasuna, hala ere, Xabier Mendigurenek kontzeptu berriak ekartzen ditu: beti pertsonaiarengan kokatzen duen gune narratiboa, ikuspuntuaren gaurko tratamendua, bere pertsonaiaren indar eta ahulezi guztiak ulertu nahian dagoen autorearen lan bikaina. === Idazle berriak: beste hamarkada bat, beste izen batzuk === Hau da narrazio-liburua idatzi duten idazleen zerrenda: Joxe Belmonte, Edorta Jimenez, Iñaki Irazabalbeitia, Migel Anjel Mintegi, Xabier Montoia, Karlos Linazasoro, Jon Unzueta, Karlos Gorrindo, Arantxa Iturbe, Luis Mari Muxika, Iñigo Aranbarri, Jon Alonso, Jon Arretxe, Abelin Linazasoro, Harkaitz Cano, Jokin Muñoz, Juanjo Gabiña, Luis Fernandez, Patxi Iturregi, Jabier Muguruza, Paddy Rekalde, Ur Apalategi, Antxon Gomez, Yolanda Arrieta, Andoni Egaña, Mailux Legorburu, Antton Luku, Jasone Osoro, Isidro Rikarte, Manu Ertzilla, Unai Iturriaga, Xanti Begiristain, Lourdes Oñederra, Javier Cillero, Jon Gaztelumendi, Fernando Morillo, Jose Luis Otamendi, Ixiar Rozas, Felipe Rius,... Idazle hauek banaka aztertuz gero, ziur asko, joera nagusia beste bat izango litzateke. Horregatik, berriro gogorarazten dugu, azkeneko korronte kritikoak eleberria aztertzen duela hainbat generotatik abiaturik: beraz, esku artean dudan eta laster argitaratuko den Iratxe Gutierrezen liburuaren irizpideen arabera, horrela sailkatu dira 90ko hamarkadaren euskal idazle berriak eta zaharrak: ==== Eleberriak ==== * Narratiboa lirikoa: eleberri poematikoak (Aranbarri, Cano, Arrieta), maitasunezko eleberriak (Mintegi, Abelin Linazasoro), testigantzazko eleberriak, psikologikoak (Jokin Muñoz, Ertzilla, Oñederra). * Errealista: fikziozko autobiografiak (Belmonte), errealismo beltza (Jimenez, Apalategi, Iturriaga), eleberri historikoa (Jimenez, Muxika, Esnal, Egaña, Montoia), bidaietako kronikan (Arretxe). * Eleberri beltza (Montoia, Alonso, Mintegi) * Zientzia-fikziozkoa (Irazabalbeitia). ==== Ipuinak ==== Ipuinei dagokionez, hau da Iratxe Gutierrezek proposatzen duen azpisailkapena: * Kontakizunetako bilduma: elkartuta beraien artean: gaibilduma (Arantza Iturbe, Osoro, Montoia, Belmonte, Linazasoro); zirkunstantziala, (Jimenez, Muñoz, Iturregi, Arretxe); pertsonaia berberak dituzten istorioak (Rekalde, Gomez) * Harremanik ez duten ipuinak (Muguruza, Cano, Luku, Cillero). Iratxe Gutierrezen liburutik hitzaurrea hartuko dugu gida moduan, zenbait autore aukeratzeko. Autore horiek hainbat arrazoirengatik dira aipagarriak: alde batetik, bere ibilbidearengatik, idatzi duten obra batengatik, edo, zergatirik gabe, inpresio ona eman didalako. Arrazoia azken hau baldin bada, pixka batean geldituko gara azken hamarkadaren ibilbide literarioari buruzko ikuspegi zabalagoa jasotzeko. ==== Jon Arretxe (1963) ==== * ''Hakuna-Matata'' (1991). * ''Tubabu'' (1994) * ''Urrezko triangelua'' (''El triángulo de oro'') (1995). * ''Oroituz'' (''Añoranzas'') (1998). * ''Ostegunak'' (''Los jueves'') (1997). * ''Ostiralak'' (''Los viernes'') (1999). Irakurleen interesa bereganatu nahi duen generoko literaturari dagokionez, Jon Arretxeren lana primerakoa da, irakurleengan izan duen harreragatik. Arretxek beti jakin izan du irakurleen gustuekin eta arretarekin konektatzen, nola hasierako bidaietako kroniketan, hala ondoren egindako unibertsitate-giroko narrazioan. Nahiz eta, Arretxeren obrak, beti, kritika gogorrak jaso, idazleak ez du inoiz bere helburu nagusia ezkutatu: literatura irakurleari ahalik eta gehien gerturatu, bai gaiaren bidez, bai estiloaren bidez. '''Leku-deskribapena'''. Bere lanik luzeenak bidaietako kroniken eta erreportajeen nahasketa da, eta, haien funtsa, leku geografikoen deskribapena: Ekialde Hurbilera eta Afrika Beltzera egindako bidaien kroniketan, uneoro, bere ikuspegi partikularra ematen digu idazleak, eta ikuspegi hori bidaia fisikoari eta bidaia espiritualari eransten dio. Arretxek argumentua izugarri aberasten du, narrazioplanoez baliaturik. Ipuinak, horiek, berriz, oso gai desberdinak aurkezten dizkigute. Argumentua, batez ere, unibertsitateko giroetan murgiltzen da: pisu partekatuak, ostegun gaueko jaiak. Gai horietaz baliatzen da kostunbrismo metropolitarra irudikatzeko. Umoreak eta ironiak lekua izango dute eleberri horietan. Aurretik aipatu dugun bezala, generoko literatura gure garaietako ondorioa da, eta ikusi du nola hausten den literatura elitista eta komertzialaren arteko muga. ==== Yolanda Arrieta (1963) ==== ''Jostorrotza eta haria'' (''La aguja y el hilo'') (1998). Antzerki-obra batzuk argitaratu ostean, Yolanda Arrietak Irungo Literatur Saria jaso zuen eleberri honekin. Literatura eta josketa. Euskal erbesteaz hitz egiten duen eleberri honen egitura oso da bitxia. Bertan bi narraziomaila daude: alde batetik, kontatzen zaigun istorioa dago, eta bestalde, istorio hori nola egin den azaltzen zaigu. Kritiko batek baino gehiagok eleberri hau eleberriak egiteko eskuliburutzat jo du. Liburu hau zati txikiez osaturik dago, eta nahiz eta, literatura eta josketaren arteko metafora nagusitu –Greziako kultura klasikoa jatorritzat duen alegoria–, Arrietak sinboloa muturreraino eramaten du, eta eleberria eratzen du eduki desberdinak josten dituen bitartean. ==== Andoni Egaña (1961) ==== ''Pausoa noiz luzatu''. Ipuin satirikoez osaturiko bilduma bat argitaratu ondoren, ''Socratikoek ere badute ama'' (''Los socráticos también tienen madre'') (1989), Andoni Egañak ere, aztergai daukagun hamarkada honetan argitaratu zuen bere lehen eleberria. Dakigun bezala, Egañak bostetan irabazi du Bertsolari txapelketa. '''Biziraupenaren ideia'''. Harrera ona izan zuen eleberri horretan, idazleak gune bat irekitzen du eleberri historikoa eta eleberri errealistaren artean. Gaia izango da bizitzak berak planteatzen digun biziraupena. Idazleak 1930 eta 1960ra arteko zubi bat eratzen digu protagonistaren, Frai Kandido, bizitzan sartu ahal izateko: lehenengo argazki batean epaiketa frankista batean dagoen errudun baten moduan aurkezten digu, eta bigarren argazkian, Francori eskua ematen dio, Lanbide Heziketako Eskola baten Zuzendari gisa. Egañak protagonista horren profil psikologikoaren eta giza profilaren berri emango digu, zenbait baliabideren bidez: hainbat ahots, denboran atzera-aurrera eginez, eta laburbilduz, pixkanaka informazioa emanez, irakurlearen interesa pizteko eta haren arreta bukaeraraino mantentzeko. '''Hizkera'''. Kritika bat dator hizkera aberatsari dagokionez: Luis Mari Muxikak dioen bezala, “perpaus bukaezinek eta landuek egitura fraseistiko baten tipologia eratzen dute.” ==== Harkaitz Cano (1975) ==== * ''Beluna jazz'' (''Pálido jazz'') (1996). * ''Pasaia Blues'' (1999). * ''Pauloven txakurrak'' (''El perro de Paulov'') (1994). * ''Radiobiografiak'' (1995). * ''Telefono kaiolatuak'' (''Teléfonos enjaulados'') (1997). * ''Bizkarrean tatuaturiko mapak'' (''Mapas tatuados en el hombro'') (1997). Harkaitz Canok olerkia, eleberriak eta ipuinak idatzi ditu. Idazle gaztea da, eta izen handikoa gure literaturaren barruan. Obra asko argitaratu ditu. Bere bi eleberrietan, musika nagusitzen da, horregatik erritmora gehien gerturatzen den aditza bilatzen du, bere eleberrietako izenburuetan. '''Elkarrekin bizi diren generoak'''. Idazle honek izugarri zaintzen du bere prosa. Canok beti erabili nahi izan du genero bat baino gehiago, obra bakar batean: genero beltza eta estilo poetikoa hilketa bat argitzeko... Bi eleberrietan plano bikoitzarekin egingo dugu topo, eta idazlearen ustez, lehentasun desberdinak barneratzeko erarik hoberena da begirada batetik bestera pasatzea. Felipe Juaristik horrela deskribatzen ditu zati txiki narratibo horiek: Harkaitz Canoren obrek zerbait argi baldin badute, kontakizun laburren funtzio metalitararioa da. Lirismoa ere aurki daiteke bere prosan. '''Ipuinak'''. Bere ipuinbildumetan ere, generoak nahastuko ditu, eta bertan estilo propioa ezaugarri funtsezkoa izango da: Canok komunikabide berriak ezagutzen ditu. Hasiera batean narrazioa eta argazkiaren arteko sinbiosia egin zen –Polaroid izenburua duten hiru ipuinak: bat, Suso de Toro galegoarena; beste bat, Rafael Vallbona katalanarena, eta azkena, Felipe Rius euskaldunarena–, eta oraingoan, Canok irratiaren eragina erabiltzen du, ahozko literaturaren tradizioa gure egunetara ekartzeko: horrela sortzen da bere lehen ipuinliburua. Bertako pertsonaiek eta hiriek narrazioa gidatzen dute. ''Telefono kaiolatuak'' eleberrian, ipuin bakoitza irudikapen-gune bat da. Canok, beti, mundua interpretatzeko bide originalak proposatzen ditu, eta interpretazio poetiko horiek adierazten digute etorkizuneko idazlea izateaz gain, orainaldikoa ere badela. ==== Javi Cillero (1961) ==== ''Hollywood eta biok'' (''Hollywood y yo'') Bai literaturaren historiari dagokionez, eta bai zinemaren historiari dagokionez, literatura eta zinema beti egon dira estu lotuta. Javi Cillerorek massmediek gizartean duten eraginari erreparatu dio, eta horren ondorioz, liburu honetan zinematografiarekin lotuta dagoen ipuinmultzo bat eskaintzen digu. Nahiz eta, batzuetan pertsonaiek teleñekoak iruditu, idazleak lortzen du haien eta irakurlearen arteko harreman estua. Irakurketan zaletasun suspertzeko proposamen aparta da, eta Cillerok hizkera lantzen du, argumentuari grina emateko. Zinemaren gaiaz gain, bestelako gaiak aurkezten dizkigu. Esate baterako, zenbait ipuinek aurkezten dizkigu, euskaraz idazten duten idazle batzuei buruzko gogoetak. Autoreak metaliteratura eta metazinematografiaren arteko lotura egiten du, ironia eta parodia lantzeko baliabiderik egokiena, testua proposamen erakargarri bilakatuz. ==== Arantza Iturbe (1963) ==== * ''Ezer baino lehen'' (''Antes de nada'') (1992). * ''Lehenago zen berandu'' (''Antes ya era tarde'') (1995). '''Giza harremanak'''. Emakumeen eta gizonen arteko harremanak izango dira Arantza Iturberen gai nagusia. Iturbek bere liburuetan primeran islatzen du harreman horien egunerokotasuna. Irakurleek harrera ezin hobea eman diete Arantzak proposatzen dituen istorioei: zeloak, gaizkiulertuak, gorrotoa, maitasuna. Bere istorioek beti plasmatu nahi izan dute bikote baten harreman konplexua. Ipuin hauek laburrak dira, berehala irakurtzen diren horietakoak. Bere argitaratzaile Anjel Lertxundik horrela azaltzen digu Arantza Iturberen xarma: “Berezkotasuna, etenak, etengabeko aldaketak... ustekabeko interpelazioak, erritmo aldaketak”. Arantzak, irratian lan egiten duenez, lagunartekotasuna nagusitzen du bere obran. '''Emakumearen begirada'''. Emakume den idazle baten beste begiradak literatura aberasten du: sentimenduen esplorazioa dakar. Baina Arantza ez da idazle bakarra arlo horretan, beste emakume batzuk sentimenduen korapiloei egin diete aurre: Jasone Osoro, Ixiar Rozas eta Ana Urkiza. ==== Karlos Linazasoro (1962) ==== * ''Eldarnioak'' (''Delirio'') (1992). * ''Zer gerta ere'' (''Pase lo que pase'') (1994). * ''Ipuin arriskutsuak'' (''Cuentos peligrosos'') (1999). '''Obsesiboarekiko joera'''. Karlos Linazasoro idazlearen gai nagusiaren ardatza obsesioen munduan murgiltzen da. Bere idazlanetan eragin borgestarrak eta kafkiarrak aurkituko ditugu. '''Eldarnioak'''. Autoreak berak adierazi ditu bere Eldarnioak eleberriaren nondik norakoak: Euskal Herria tradizionala/Euskal Herria modernoa, eta ustekabeko amaiera bat narrazio bakoitzarentzat. Kontakizunliburu honen hiru ardatz nagusiak hauek dira: bakardadea, heriotza eta krudelkeria. '''''Zer gerta ere'''''. Obsesioarekiko joera hori muturreraino eramaten du ondorengo argitalpenetan: Zer gerta ere eleberrian gai berdinekin egiten dugu topo. Esperientzia autobiografiko batean oinarrituz, liburu hau gurutzatuta dauden ipuin-bilduma da: bai hasieran eta bai bukaeran liburuzain baten istorioa kontatzen zaigu, eta tartean protagonistak berak edota liburuzainak –gauza bera baita– idatzitako testuak agertzen zaizkigu. Eragin kafkarra oso nabaria da lekuei dagokionez eta pertsonaiei dagokionez. Azken hauek ia paranoikoak dira, Kafkarenetan bezala. Karlos Linazasorok metaliteratura landu du irakurleari ezustekoa eragiten dion kontakizunetan. ==== Xabier Montoia ==== * ''Non dago Stalin'' (''¿Dónde está Stalin?'') (1991). * ''Emakume biboteduna'' (''La mujer bigotuda'') (1992). * ''Gasteizko hondartzak'' (''Las playas de Gasteiz'') (1997). * ''Hezur gabeko hilak'' (''Los cadáveres sin esqueleto'') (1999). Musika eta ikus-entzunezko mundutik datorren idazle honek, bere idazlan narratiboa argitaratu aurretik, olerki-liburu bat idatzita zuen. Bere lan narratiboan eleberria eta kontakizun laburra nahastu ditu. '''''Non dago Stalin'''''. Bere lehenengo liburuan gure garaiko eleberri beltzaren giroa ekartzen digu. Stalin desagertu ondoren, lagun-talde batek hura bilatzeari ekiten dio. Kritikak liburu hau polizi eleberritzat ere jo du. '''''Emakume biboteduna'''''. Bigarren liburuaren gaia desberdina da. Maitasuna eta maitasun-eza gaitzat duten historia batzuk biltzen ditu bertan. Baina, Montoia estiloarekin bizkorra da, egunerokotasunean ez erortzeko. Haren prosazko lanek bikoteen harremanak aztertzen ditu ironikoki. Felipe Juaristik “atmosfera falta” salatzen dio, Jimenezek, berriz, kirurgialana dela. '''''Gasteizko hondartzak'''''. Arabako hiriburuan kokatzen da istorioa. Lan ona da, hiri oso bat aztertzen duelako eta idazleak proposatzen duen teknikarengatik. Ipuin desberdinak lotzen dira, hiri bateko kaleak bezala, plano batean, eta pertsonaiek ipuin batetik bestera jauzi egiten dute. Horrela, ipuin guztiak lotuko ditu. Harkaitz Canok nabarmendu du hiriaren krudelkeria eta iluntasuna agerian uzten duen obraren “erregulartasuna eta batasun formala”. ''Hezur gabeko hilak'' eleberriarekin, Montoiak I.go Mundu Gerra ekartzen du, soldaduen sufrimendua lubakietan irudikatzeko. ==== Jabier Muguruza (1960) ==== * ''Bizitza pusketak'' (''Trozos de vida'') (1996). * ''Laura kanpoan da'' (''Laura ha salido'') (1999). '''Errealismo gordina'''. Jabier Muguruza kantautorearen narratiboa errealismo gordinean murgiltzen da. Carveren idazkeraren eraginarekin, bere lehen liburuak zenbait pertsonaia zehatzen berri ematen digu bizitzaren hainbat egoeratan. Horretarako aldaera objektiboak erabiltzen ditu, edo beste modura esanda, errealismoa erabiltzen du. Pertsonaien arteko independentzia bera argumentuaren ardatza da. '''Ipuinbilduma'''. ''Laura kanpoan da'' eleberria ere hainbat kontakizunetako pertsonaienagan murgiltzen da. Nolanahi ere, Muguruzak bidaiaren ideia azpimarratzen du edizio honetan. Liburuaren bi pertsonaia nagusiak etxetik urrun daude, garrantzi handiko erabaki bat hartu behar dutenean. Baina, Muguruzaren pertsonaien ezaugarri nagusia hau da: bizitzari aurre egiteko gogo edo indar falta, bizitzarekiko axolagabekeria. Nahiz eta Muguruzaren narratiban deskripzioa garrantzitsua den –batez ere liburuaren lehenengo zatian, bidaia kontzertu bateraino luzatzen delarik–, pertsonaien jarrera zalantzazkoa da –emaztea engainatu, arazo ekonomikoak lapurretaren bidez konpondu. Ezaugarri horrek tonu berezia ematen dio kontakizunen estiloari. Pertsonaien larritasuna bera da narrazioaren erritmoa eramaten duena: irakurleak, eleberriaren bukaeran aldaketa garrantzitsu baten zain daudenean, pertsonaiak bere abiapuntura itzultzen dira, zoritxarra behin eta berriro errepikatzen den istorio modura. ==== Luis Mari Muxika (1939) ==== * ''Loitzu herrian uda partean'' (''Aquel verano en Loitzu'') (1992). * ''Udarbe eta Urtuella lekuko'' (''Udarbe y Urtuella, testigos'') (1995). * ''Bidean ihes'' (''La huida'') (1996). * ''Hiru egun Larburun'' (''Tres días en Larburu'') (1996). * ''Ladix Petrikorenekoa'' (''Ladix de Petrikorena'') (1998). Luis Mari Muxika euskal narratiban murgiltzen da, lan garrantzitsu baten ondoren, olerkari eta filologo gisa. Bere izena ezagutzera ematen du hainbat sariren bidez. Lan hau agian berandu etorri da, baina horrek ez dio nagusitasuna kendu: bere lehenengo hiru eleberriek trilogia bat osatzen dute. '''Autobiografía kulturala'''. Luis Mari Muxikak bere eleberriak autobiografia kulturalaren kutsuarekin, erlijio-giroan eta nekazari-giroan kokatzen ditu, tradiziozko mundu batean sartuz. Idazkera ere espresio klasikoaren isla da, eta horretan ikuspegi tradizionalistari, batzuetan ñabardura manikeoak jariatzen zaizkio. '''Kronotopoak'''. Lan bakoitzari jartzen dion izenburuak narratzeko moduaren berri ematen dut, eta beti leku zehatz bat –nahiz eta batzuetan asmatua izan– eta denbora zehatza iragartzen du. Bere poetikaren ezaugarri nagusia kronotopo zehatza erabiltzea da. Narratzailea bera hartu dezakegu –hirugarren pertsona erabiltzen baitu– joera horren adibidetzat. Tradizioa eta modernotasuna nahastearen jolas horretan Muxika Joan Mari Irigoienen narratibarekin erka dezakegu, batez ere, eta, batere zalantzarik gabe, hiztegiaren erabileran eta deskribapenen garbitasunean. ==== Lourdes Oñederra (1958) ==== ''Eta emakumeari sugeak esan zion'' (''Y la serpiente dijo a la mujer'') (1999). Lourdes Oñederraren eleberria guztiz erakargarria da. Narratzaileak Teresa protagonistaren barruko mundura eramaten gaitu, hau da, bere sentimenduetan eta pentsatzeko eran parte hartzera gonbidatzen gaitu. Berari buruzko dena dakigu. Eta berak hitz egingo digu gainontzeko pertsonaiei buruz. Teresak bere bizitzako erabakirik garrantzitsuena hartu behar du: bere senarrarengandik eta amorantearengandik bereiztea. Horrela, bere haurtzaroko eta lehenengo maitearen oroitzapenetara bidaiatuko du. Lourdes Oñederraren idazkerak Margerite Durasen eta Ramon Saizarbitoria euskaldunaren eragina du: esaldi laburrak, gogoeta biribilak, aurretik esandakoa aldatzen duten ohartxo batzuekin, erakusketa azkarra. Lan hau eleberri poematikoaren barruan sartu ahal izango genuke. Bere testuan bi ahots daude: alde batetik, narratzailearena, emakumearen berri ematen diguna, eta bestalde, bigarren plano batean dagoena, narrazioaren hari poetikoa lotzen duena. Lau kapitulu, lau urtaroak. Eta urte osoa irudikatzen du emakume sentitzearen alegoria gisa. ==== Arantza Urretabizkaia (1947) ==== ''Koaderno gorria'' (''Cuaderno rojo'') (1998) Arantza Urretabizkaiak tarte handiak uzten ditu liburu baten eta bestearen artean. Badirudi, erritmo narratiboa berreskuratzea dela bere helburua. Aurreko argitalpenaren ondoren, 1998an Koaderno gorria argitaratu zuen. Emakume batek bere bizitzako eskutitza izan zitekeena idazten du koaderno gorri batean. Eskutitz hori aitarekin batera, herrialdetik ihes egin duten semealabei zuzendua dago. Orain Venezuelan bizi da, eta amak mezulari anonimo bat bidaltzen du, semealabei koadernoa entregatzeko. Eta berehala galdetzen diogu gure buruari: zergatik ez die koadernoa berak entregatzen? Idazleak zerbait ezkutatzen digu: ez digu dena esaten protagonistari buruz, agian, iragan iluna dauka, agian, iragan politiko iskanbilatsua dauka. Idazleak berak aitortu du amatasunaren funtsari buruzko eleberri intimista bat egin nahi zuela. Lekuari dagokionez, bi arrazoi direla eta, kokatu du eleberria Hego Amerikan: euskal erbestearekiko ñabardurengatik, eta idazleak berak ezagutzen duen herrialde bat izateagatik. Eta estiloari dagokionez, Urretabizkaiak soiltasuna eta naturaltasuna defendatzen ditu. ==== Koldo Izagirre ==== ''Non dago basques’harbour'' (''Dónde está basques’harbour'') (1997) Koldo Izagirreren liburuek beti Koldo Izagirreren edozein liburu ekartzen digute gogora: ''Non dago basques’harbour'' (''Donde está basques’harbour'') (1997) eleberriak berreskuratu egiten du ''Itsaso ahantzia'' (''Mar olvidado'') aurreko eleberriaren eta ''Balizko erroten erresuma'' (''El reino de los molinos de viento'') azken eleberriaren semantika emozionala. Azken liburu hori bere poetikaren joeran oinarritzen da: abangoardia, literatura-herri gisa, Maiakovskiren futurismoa. Olerkibilduma berriak ezaugarri berberak ditu; alegia, abangoardiako literatura, baina oraingoan bertsoak ez dira hain gogorrak Balizko erroten erresuman eleberrian ikusten ditugunen antzekoak. Baliteke, poemen diskurtso narratiboengatik izatea. Pasaian bizi den haur baten begiradan datza, eta bertso askok haurraren biografiari –benetakoa edo asmatua– heltzen diote. Teknika narratiboa joera analogiko baten bila dabil, metaforak nabarmentzen diren eta edukia irakurlearengana gerturatzen den joera analogiko baten bila, hain zuzen. Ez da desagertzen kutsu espresionista, baina, lehen esan dugun bezala, hemen gogortasuna galtzen du historia baten kontaketarekin, liburuaren egiturarekin edo fikzioko bibliografia bat eginez. Itxura tradizionalagoa duten olerkiekin batera, Koldo Izagirrek bere estilo pertsonala nabarmentzen du: errepikapena, ironia maltzurra, begiradaren atzeko aldea, esaldien erritmoa, haustura gramatikala eta zangalatrauak, paradoxa... Iñigo Aranbarri eta Jose Luis Otamendiren azken lanetan ere aurkituko dugu poetika espresionista hau. Eta espresionismoaz gain, eleberri honetan bestelako eraginak topa ditzakegu: Joxe Azurmendiren eta Joseba Sarrionaindiaren eragina, esaterako. Izagirrek behin eta berriro azpimarratzen du Joxe Azurmendiren Manifestu atzeratua eleberria “komunikatu berankorra “ dela. Liburuan Basques’harbour islatzen da, olerkariak lortu nahi duen utopia antzera: «No digas que no<br/> Todavia hay un lugar<br/> La prueba es que nadie regresa<br/> Que nos espera lejos<br/> Lejos»<br/> (Ez ezazu ezetz esan/ Oraindik badago mundu honetan zapaldu gabeko leku bat/Inor ez da handik itzuli hori da froga/ Gure zain zabal etzana/ Urrun). Izagirrek nolabaiteko irredentismoa erakusten du, gure bizitzan eta herri baten bizitzan, beti galtzen dugula adieraztean. Liburua hiru zatitan banatuta dago, edo hobeto esanda, hiru sinfonietan: lehenengoa narratiboa da, eta itsasoan bizi den haurraren inguruan murgiltzen da; bigarrena, emozioari dagokio, eta Günter eta Monique dira ardatzak oraingoan; eta azken sinfoniak gogoeta ideologikoa sortarazten du, Itsasoa ez da neutrala edo Umearen heriotza eleberriaren kasua da, baina zenbait kasuetan liburu osoa zipriztintzen du hirugarren honek: Mirande gogoratzen denean, Demokrata zintzoen kondenari bularra zabalduz, edo Hernan Cortés gaitzaren irudi bilakatzen denean, edo “heresiaren kantua” aldarrikatuz. Aurretik Maiakovski aipatu dugu, eta nahiz eta, topikoa izan Izagirreren liburuan bere eragina dagoela esatea, liburu honek harreman hori egiaztatzen du berriro: makinaria izendatzeko, erregistro linguistikoak nahasteko eta batzeko joera handia dago ere, gramatika astintzen da eta materiala nahastu nahi da. Hala ere, eta John Bergeren eskemaz baliatuz, esan dezakegu, Izagirreren mezua olerkiaren aurrekoa dela, eta olerkia bera olerkiaren aurrekoa. Balio estetikoa galdu gabe. Hau ere Ritsos olerkariarengan emango da, esate baterako. Agian, olerkiliburu bat egiterakoan, joerek lanari batasuna ematen diote, eta ulermena errazteko bidea erakusten dute. ==== Felipe Juaristi (1957) ==== ''Galderen geografia'' (''Geografía de las preguntas'') (1997) Pariseko kaleetan beti hondartza bat egon den bezala, beti egon da presokratiko bat Felipe Juaristirengan. Eta Galderen Geografia eleberrian oso nabarmena da filosofiaren aztarna. Olerkariak filosofiarekin hitz egiten du –horren adibide garbiak dira Sokrates eta Altzibiades arteko elkarrizketak–, eta aurreko liburuan, Laino artean zelatari (Expectante entre las nubes), aurkeztu zuen diskurtsoari jarraipena ematen dio. '''Gogoetaolerkia'''. Oraingo honetan, olerkia gogoeta bilakatzeko joera zehazten eta mugatzen da. Pentsamenduak lana eratzen du, eta irudiak agertzen diren olerkiak aurkitu arren, bere idazlanaren ardatz nagusiak aforismoa eta filosofia dira. Irakurle batek baino gehiagok azpimarratu du olerki honen estilo berria. Estilo berri horretan, gogoetek narrazioa ordezkatzen esperientzia adierazteko. Galderez hitz egitea zalantza deklamatzea da, baieztapenek erantzunik onartzen omen ez duten herrialde batean. Brinken oihartzunak. Juaristirengan topatuko ditugu, halaber, Brink eleberrigile hegoafrikarraren narrazioaren oihartzunak. Los hacedores de mapas liburuan (Juaristik «Geografiaz» hitz egiten digu), Brink-ek gizatasunaren geografia irudikatzen du, oso baldintza latzetan, apartheidren barrualdean. Lan hori beltzen aldeko aldarrikapen petoa dugu, eta oro har, gizaki guztien aldekoa. '''Galdetzearen zentzua'''. Beraz, Juaristirengan, galdera arrazoiketa baino hareago joateko nahia da; galderek ezagutzen ez dugun munduko mugak irekitzen dituzte; esploratzea da; errealitatea berriro asmatzea. Eta era horretan ematen da Juaristiren obran. Bere olerkigintzan, gatazkaolerkigintzan, metafisika beti agerian uzten du. Eta alfabeto gisa aurkezten zaigun liburu honetan, –ezagutzen dugun formula, alegia– gogoetak berak gidatzen du olerkaria. Olerkiak laburrak dira, oso laburrak, Valentek erabiltzen zuen isiltasunolerkiaren antzekoak, baina kasu honetan “zolitasun” gehiagorekin. ==== Anjel Lertxundi (1948) ==== ''Otto Pette'' (1994) Bi bide irekitzen dira heriotzaren zain dagoen gizon baten aurrean, errepasatzeko garaia da: Otto Pettek bere bizitza errepasatzen du, eta testua hasten da gizakien krudelkeriaren eta indarkeriaren berri ematen. Eta ez indarkeria soilik; eleberria beherakada garrantzitsua da. Otto Pettek bere iragana gogoratzen du, eta bere oroitzapenak infernu bilakatzen dira: erregearen ondoan, boterea lortzekotan egon zen; Aba Yakueren aurka borrokatu zuen; izurriteaz arduratu zen, eta bere Grazibel maitea hiltzen ikusi zuen: Otto Pettek, etsituta, so egiten dio munduko izurritea irudikatzen duen bizitza bati. '''Hizkera'''. Bestalde, hizkera aipatzekoa da. Aspalditik, Anjel Lertxundik garrantzi handia ematen dio literatura modernoa egiteari: “Idazle batek bere askatasuna tradizioan topatzen du”, oso hizkera landua erabiltzen du eta, ondorioz, irakurleari kultura-maila altua eskatzen dio. '''Mundu garaikidearen mitologia'''. Otto Pette ondoren, eta “Infrentzuak” bilduma barruan, bere trilogia ospetsua argitaratuko du: Piztiaren izena (El nombre de la bestia) (1995), Azkenaz beste (Después del final), eta Argizariaren egunak (Días de cera) (1998). Hiru eleberriek irudikatzen dute mundu garaikidearen mitologia. Hiru gai nagusiak hauek dira: deabrua argumentu gisa, hil ondoren dagoen bizitza eta heriotza bera. Trilogia honek munduikuskeraren oinarria osatzen du. Piztiaren izena liburuak Faustoren mitoa berreskuratzen du, Azkenaz bestek noraezean dabilen holandarrarena, eta Argizariaren egunak idazlanak, literaturaren eta hitzaren mitoa. Azkenez beste gaztelerara itzuli dute (Un final para Nora izenburuarekin, 1999). Autoreak dio, kontatu nahi izan duela noraezean ibiltzera kondenatuta dagoen gizon baten heriotza, baina idazlea bera da gizona hil nahi duena, denbora historikoan eta Svevok denbora ez-purua izeneko horretan parte hartu ahal izateko. Mitoak eta pertsonaia historikoak aztertzen ditu, eta bi plano horiek eleberria testuartekotasunean kokatzeko aukera ematen diote. Baina, hori ez da Lertxundiren azken helburua; kanpoko eta barruko munduak, batu nahi ditu: eleberriak batu nahi ditu Europan dagoen –-Euskal Herria– substratu kultural bakarraren hainbat mutur. Azkenaz beste idazten da “desberdina dena ez da kontrakoa” arauaren arabera. '''''Argizariaren egunak'''''. Hiru gai aztertzen dira ''Argizariaren egunak'' eleberrian: narrazioa, eromena, eta heriotza. Prozesu narratibo bat planteatzen du: lehen zatiak kontatzen du hiru pertsonen arteko harreman baten istorioa, harreman pertsonalak eta pasiozkoak, “maitasunhirukote bat”. Narratzaile batek istorioa kontatzen du, bere istorio pertsonala, enkarguz idatzitako istorioa. Lau urte pasa ondoren, protagonista berak lehen idatzi zuena errepasatzen du, zoroetxe itxura duen leku batean. Eta zati batzuekin bat ez datorrenez, idatzitakoa berriro idazten du. Bi plano bi estilo desberdinentzat: lehenengoa askoz narratiboagoa, eta bigarrenean, gogoetak eta haustura gehiago daude. Metanarratibarekiko joera nabarmentzen da, zenbait idazle ospetsu protagonista bisitatzera joaten direnean. Protagonistak horiekin hitz egiten du idazteko arteaz. Eleberriaren bigarren zatian argitasuna mantentzen du bere eromenaren barruan. Liburuak ispilujoko bat osatzen du. Pertsonaia besteengan islatzen da bere burua ikusteko. sy70fkvyj31grvc6h3xpekiw4crjlli 0 2973 8137 8136 2015-10-06T16:23:35Z Joxemai 371 /* Literaturaren ekosistemari buruzko datuak */ wikitext text/x-wiki '''''Ugaritasuna eta pluraltasuna'''. Hamarkada horretan, eta sorkuntza arloari dagokionez, euskal literaturaren egoera zabala eta konplexua da. Hori dela eta, esan daiteke ugaritasuna eta pluraltasuna direla egoera honen funtsezko ezaugarriak. Agian, modernitate ondorengo ezaugarriak dira; baliteke hainbat euskal idazleren mundu konplexu eta plurala erakusteko gaitasuna besterik ez izatea. '' == Literaturaren ekosistemari buruzko datuak == [[File:Joan mari torrealdai 01.png|thumb|right|550px|Joan Mari Torrealdaik jarraitzen du euskal argitaletxeen produkzioa, eta urtero emaitzak argitaratzen ditu.]] '''Instituzionalizazioak eta merkatua'''. Autonomia Araudia eta Euskal Hizkuntzaren Normalizaziorako Oinarrizko Legea onartu zirenetik, euskal literaturak nabarmen hobetu du, bai kopuruari eta bai kalitateari dagokionez. Aurretik aipatutako Autonomia Araudiari eta Euskal Hizkuntzaren Normalizaziorako Oinarrizko Legeari esker, ikastoletan irakasten hasi ziren Euskara Hizkuntza eta Euskal Literatura irakasgaia. Era horretan, literatur sorkuntzak merkatuan lekua aurkitu ahal izan zuen, nahiz eta merkatu ordezkatzailea izan, eta ez irakurleek sortua, horrek entropia sortuko ziolarik, eta horrek, zorionez, irakurtzeko zaletasuna zuenari etengabe irakurtzera bultzako zion. '''Literatur sorkuntza eta argitalpenak'''. Jakinmina duen irakurleari esan diezaiokegu, euskal literaturan 700 idazle daudela, gutxi gorabehera –kopurua biribiltzearren–, urtean 1.200 liburu inguru argitaratzen direla, eta horietatik helduentzako literaturak zifra gutxiago biltzen dituela. Baina, agian, egokia litzateke bereiztea, hainbeste argitaratzen duten argitaletxeak eta ale gutxiago biltzen dituen literatur sorkuntza, batez ere, jatorrizko lanak kontuan hartzen badira eta berrargitarapenak alde batera uzten badira. Azken bost urteetan, jatorrizko 10 eta 15 olerkiliburu argitaratu ziren, urte bakoitzeko. Orain, nire eskuen artean ditut, 1994tik 1996ra bitarteko argitalpenen kopuruak, eta zifrak hauek dira: 1994 urtean, 9 eleberri, 13 narrazioliburu, 9 olerkiliburu; 1995ean, 18, 17 eta 11; eta 1996an, 20, 19 eta 9. Zifra hauek hainbat modutan baloratu daitezke: adibidez, narrazioaren arloa nabarmentzen da, garai horretan bi euskal argitaletxek liburu merkeak sustatu nahi zituztelako, beraz, narrazio gutxiko ale laburrak argitaratzen zituzten kopurua handituz –ale horiek alde batera utzita, zifrak hauek dira: 1994an, 9 narrazioliburu, 1995ean, 6 eta 1996an 7–; nolanahi ere, argi gelditzen da urte horietan eleberrien kopurua handitu egin zela, eta olerkigintzan baino argitalpen gehiago zeudela. Olerkigintzari dagokionez, hurrengo urteetan, argitalpenen kopurua bere horretan mantendu zen. Gogoan izan, helduentzako literatura baino ez naizela ari kontuan hartzen, eta alde batera utzi ditudala haurliteratura eta gazteliteratura, alegia, benetako merkatu paraleloa. Ale-kopuruari dagokionez, olerkigintzan 500 eta 800 ale artean argitaratzen dira, eta narratiban, 1.000 eta 1.500 artean. Dena den, hasierako alekopuruak handitzera egiten du, irakurketa ikastoletan suspertzen hasten den unetik. Beraz, gehien saltzen diren lanen aldetik kopuru handitzen ari da, 20.000 eta 30.000 artean, hain zuzen ere. '''Ugaritasuna eta pluraltasuna'''. Hamarkada horretan, sorkuntza arloari dagokionez, euskal literaturaren egoera zabala eta konplexua da. Horregatik, esan daiteke ugaritasuna eta pluraltasuna direla egoera honen funtsezko ezaugarriak. Agian, modernitate ondorengo ezaugarriak dira, eta litekeena da hainbat euskal idazleren mundu konplexua eta plurala erakusteko gaitasuna baino ez izatea. Egia da, dagoeneko, ez dagoela bide bakarra euskal literaturan, eta bereiztea posible izango litzatekeela, narratiba eta olerkigintzaren bideak. Literatura honen lehengo ezaugarria da hainbat idazle-promozio biltzen direla garai bakar batean. Erosotasuna eta lekua dela-eta, garai hori azken hamarkadan kokatuko dugu, 1990etik 2000 artean. === Narratiba === Narratiban aurki daitezke zerrenda honetako urteetan idazten hasi ziren idazleak: * 50ko hamarkadan, 68ko ardatz magikoaren inguruan ezagutzera eman zirenen artean daude: Ramon Saizarbitoria (1944) idazle berria indar handiz sartu zen ardatz horretan. Garai berean aurkituko dugu Anjel Lertxundi (1948), edo Joan Mari Irigoien (1948) eta Arantza Urretabizkaia (1947) idazleen narratiba zuhurra. * magia bera zuen 1975eko inguru hartan, ibilbideari hasiera eman ziotenak: Bernardo Atxaga (1951), Joseba Sarrionandia (1958) eta Jose Mari Iturralde (1951), * 63ko promozioa deritzonari hasiera ematen zaio izen hauen eskutik: Inazio Muxika (1963), Pako Aristi (1963), Xabier Mendiguren (1964), Jon Arretxe (1963), Arantxa Iturbe (1963), Juan Luis Zabala (1963), Aingeru Epaltza (1960), Itxaro Borda (1959), * eta promozio berria hasten da 90ko hamarkadaren mundua kontatzen: Harkaitz Cano (1975) Edorta Jimenez (1953) eta Lourdes Oñederra (1958). '''Itzuli diren autoreak'''. Izen bakar batzuk besterik ez dira, baina aipatzen saiatu naiz, gaztelaniaz edo bestelako hizkuntzetara itzuli diren idazleak. Prozesu hau, euskal literaturan berria da, alegia, literatura Euskal Herritik kanpora ateratzea, itzulpengintzaren bitartez, nahiz eta bide honetan oraindik lan handia egitear egon. Gogoan izan behar dugu, idazle gutxik argitaratzen dutela argitaletxe handietan, eta gutxi horiei horrek posible egiten die irakurle askorengana heltzea, adibidez: Bernardo Atxaga (B Argitaletxea), Anjel Lertxundi (Alfaguara), Ramon Saizarbitoria (Espasa Calpe) eta Urretabizkaia (Alfaguara). Beste batzuek beraien itzulpenak argitaletxe txikiagotan argitaratu dituzte: Edorta Jimenez, Itxaro Borda, Pako Aristi, Juan Luis Zabala –Hiru edo Txalapartan–, edo Aingeru Epaltza edo Lourdes Oñederra –Bassarai-n. Tradizio eta etorkizun handiago duten narrazioetan eman daitezkeen berberak dira beraien literatur kezkak, ondo dakigunez, euskaraz espresatzen den edozein idazle gai delako, gutxienez beste hizkuntza batean irakurtzeko, eta beste batzuk, berriz, hizkuntza bat baino gehiagotan. Eta denak saiatu dira modernitate eta modernitate ondorengo gai handietara gerturatzen. '''Joera narratibo nagusietan'''. Era horretan, garaiko narratibaren joera nagusiek jarraipena izango dute ondorengo korronteetan: Julio Cortázar eta Jorge Luis Borgesen inguruan sortzen den literatura fantastikoak jarraipena izango du, Bernardo Atxaga eta Joseba Sarrionandiaren kontakizunetan; Kafkarengan sortu zen absurdoaren literaturak jarraitzaileak izango ditu Juan Luis Zabalaren edo eleberri poematiko baten tradizioan. Eleberri esperimentala barneratuko da Anjel Lertxundiren narratiban, gaurko euskal literaturaren aparteko obra baten bidez, edo Ramon Saizarbitoriaren obra paregabearen bidez. Errealismoa eraberritu da euskal literaturan: hemen ia denetik sartzen da; errealismoak garaikide denari erreferentzia egiten dion bezala, oroimenaren narratibari gerturatzera iristen da, ez hainbeste tradizioaren memoriaren narratiba, baizik eta, memoria historikoarena. Era horretan, nolabait, nortasuna landuko da, orokortasun handiak sortzeko joera duen mundu batean. Horrela, idazle hauen obrak aipa daitezke, Euskal Herriaren politika gaitzat duen zenbait obra aipatzearren: Edorta Jimenez, Pako Aristi eta Aingeru Epaltza. Errealismo zikina da garaiko euskal narratibak lantzen duen beste korronte bat. Jarrera feminista eta emakumearen egoera pertsonalarekiko eta sozialarekiko kezka agertzen dira euskal narratiban idazle hauen prosaren bidez: Arantxa Urretabizkaia, Arantxa Iturbe eta Lourdes Oñederra. Garrantzitsuena istorioak kontatzea zela erabaki zenetik, generoko literatura, ez da alde batera geldituko. Euskaraz hitz egiten dutenen artean, horrelako generoak irakurtzeko joera dago: polizia-eleberriak, hiriko ohitura berrien eleberria, bidaietako kronikak... === Olerkia === Olerkiaren egoera paraleloki deskriba daiteke, batez ere, azterketa orokorra egiten bada. Hau da, ezaugarri nabarienak konplexutasuna, ugaritasuna eta pluraltasuna dira. Arlo honetan ere, promozio bat baino gehiago bilduko da une historiko bakar batean. Olerkigintzan agertuko da 70eko eta 80ko hamarkadetan sortu ziren obrekiko nostalgia, eta horretaz gain, itxaropen txiki bat edukiko dute idazle gazteek idatziko dituzten obretan. Idazle gazteei dagokionez, euskal literaturan beherakada bat eman zen, 90ko hamarkada erdia arte. '''Idazle ospetsuen belaunaldi bat'''. Juan Mari Lekuona (1927) eta Bitoriano Gandiaga (1928) idazleen obra elkartzen da 60ko hamarkada hasieran idazten hasten diren idazleen obrekin, besteak beste, aipatu beharreko Mikel Lasa (1938) idazlea, Amaia Lasa, Xabier Lete (1944), eta Joxean Artze (1939) idazle grinatsua. '''Abangoardismoa'''. Bernardo Atxaga (1951) eta Joseba Sarrionandia (1958) idazleen promozioak etengabe eraberritzen ari zen korronte abangoardista batean kokatu zuen olerkia. Dadaismoa eta espresionismoa hartu zuten abiapuntu, eta olerki pertsonala eta alegorikoa sortzera iritsi ziren, kulturalismoa jorratu ondoren. Olerki abangoardistaren bidean, Koldo Izagirre (1953) kokatu zen beste idazleen ondoan. ==== Lau talde ==== Deskribapen orokorra eginez gero, lau talde nagusi bereiz daitezke, 80ko hamarkadaren produkzio poetikoan. '''Joera sinbolista duen estetika'''. Hasierako estetikaren joera sinbolista da, eta esperientziaren olerkitik gertu egongo da. Bertan, egunerokotasunaren eta sentimenduaren arteko hurbiltasunak eratzen du idazle hauen olerkien oinarria: Felipe Juaristi (1957), Juan Kruz Igerabide (1956), Amaia Iturbide (1961), Mari Jose Kerexeta (1961), Juan Ramon Madariaga (1962). Espainiako olerkien hainbat antologietan aurki daiteke idazle hauen zenbait olerki itzulita, edota, libururen bat haurrentzako, Juan Kruz Igerabide idazlearen kasua, esaterako, (Hiperión). '''Estetikaren etengabeko berrikuntza'''. Estetika etengabe berritu da, olerkari abangoardistei erreferentzia argia eginez. Horrelako joera, idazle hauengan topatuko dugu: Iñigo Aranbarri idazlearen obra poetikoan (1963), Jose Luis Otamendiren bilakaeran (1959) edo Xabier Montoya eta Itxaro Bordaren obra pertsonalean (1959). '''Jatorri tradizionaleko olerkia'''. Jatorri tradizionaleko olerkia existitzen da, Euskal Herriko olerkigintza herrikoitik gertu. Olerkigintza kultuak olerkigintza herrikoi horren ereduak hartzen ditu, esaterako: bere irudiak erabiltzea, ahozko olerkigintzako baliabide erretorikoak erabiltzea. Joera hori Patziku Perurena (1959) edo Luis Berrizbeitia (1963) olerkietan aurki daiteke. '''Tradizio anglosaxoia'''. Ezin da alde batera utzi Patxi Ezkiaga (1943) idazlearen obra luzea. Han inspirazio anglosaxoia erabili du eta agerian gelditzen da mundu propio baten komunikazio-deskripzioa. '''Isiltasunaren olerkia'''. Tere Irastortza (1961) idazleak etenik egin gabe garatu duen obra poetikoak gertu du isiltasunaren eta une argitzaile adierazlearen olerkia. '''Promozio berri bat'''. Azken hamarkadaren erdialdera, indar handiz sortzen da idazlepromozio berri bat. Beharrezko ikuspegirik gabe, zaila da talde honen garrantzia deskribatzea. Baina, joera estetiko batzuk aipa ditzakegu, euskal olerkigintza berrienaren korronte desberdinak adierazteko. '''Kulturalismoa'''. Agian, hamarkadan egon den obrarik garrantzitsuenetariko bat Rikardo Arregi Díaz de Heredia (1958) idazlearena da. Idazle hori, kulturalismotik abiatuta, azken produkzio poetikoaren obrarik originalenetarikoa eratzen aritu da. Baliteke, obra hori garaiko obrarik pertsonalena izatea. Ezaugarri hauek edukiko ditu: kulturalismoa, hala ere, musika eta olerkiaren arteko identifikazioa nabari geratuko da. Bere Cartografía idazlana gazteleraz argitaratuko dute laster. '''Esperientziaren Olerkia'''. Esperientziaren Olerkia joerak aparteko obrak ekarri ditu: Pako Aristi (1963) eta Gerardo Markuleta (1963) Miren Agur Meabe (1962) idazleen ekarpenarekin batera, emakumearenganako kezka, bere obran, nabarmentzen delarik. '''Sinbolismo intimista'''. Idazle hauen obretan azalduko den sinbolismoa, sinbolismo intimista eta gogoetarekiko joera duen olerkitik gertu kokatuko da: José Luis Padrón (1970) eta Mirari García de Cortázar (1969). '''Abangoardismoa'''. Irudi poetikoa lantzearen joera abangoardista agertuko da Garikoitz Berasaluze (1975) idazlearen obran, eta trebetasun handiagorekin Harkaitz Cano (1975) idazlearengan. Juanjo Olasagarre (1963) idazlearen obra ezin sailka dezakegu. Bere obrak gertu edukiko du, bai bakarrizketa dramatikoa, bai errealitate konplexuen transkripzioa, testu laburren bidez. Euskal olerkigintzan sortu diren azken obretan, errealismo zikinaren eragina ere aurki dezakegu. Baliteke zaila izatea, hain eredu estuetan idazle bakoitzaren olerkigintza kokatzea, baina, ikuspegi orokor batek, idazle horienganako jakinmina piz dezake. Eta azken finean, hori da funtsezkoena. == Euskal literaturaren historia orokorrak == CORTAZAR, N.: Cien autores vascos. Auñamendi, Donostia, 1966. ESTORNES LASA, B.: Enciclopedia General Ilustrada del País vasco. Literatura. II-V Vol. Auñamendi. Donostia, 19691974. IRIGARAY, A.: Prosistas navarros. Institución Príncipe de Viana. Iruñea, 1952. JUARISTI, J.: Literatura vasca. Taurus, Madril, 1987. LAFITTE, P.: Le Basque et la litterature d’expréssion basque en Labourd, BasseNavarre et Soule. Aintzina, Baiona, 1941. MICHELENA, L.: Historia de la literatura vasca Minotauro, Madril, 1960. Erein, Donostia, 1988. MUJIKA, L.M.: Historia de la literatura euskérica. Luis Haranburu Editor. Donostia, 1979. SARASOLA, I.: Historia social de la literatura vasca. Akal, Madril, 1976. TORREALDAY, J.M.: Euskal idazleak gaur/Historia social de la lengua y literaturas vascas. Jakin. Oñati, 1977. URKIZU, P.: Lengua y literaturas vascas. Luis Haranburu, Donostia, 1961. URKIZU, P.: Introducción a la Filología Vasca. UNED. Madril, 1991. VARIOS: Congreso de Literatura. Hacia la Literatura Vasca. Castalia, Madril, 1989. VILLASANTE, L.: Historia de la literatura vasca. Sendoa. Bilbo, 1961. == Bibliografia orokorra == ABELLAN, J.L.: El Erasmismo español. Espasa Calpe, Madril, 1982. ACILLONA, M.: Los fabulistas en la literatura española. Euskal alegiagintza. Labayru, Bilbo, 1991, 4985. AGUIRRE GAZTAMBIDE, J: Notas sobre Pedro de Axular, autor de Guero. FLV 12, 23,1980, 403425. AKESOLO, L.: Azkue aita semeak. Karmel, 1979:2, 2637. AKESOLO, L.: Azkue aita-semeak aurrez aurre berriro». Karmel, 1988:4, 618. AKESOLO, L.: De bibliografía mogueliana. BRSVAPM, 21, 1965, 901. AKESOLO, L.: Euzkadia. Eusebio Maria Azkue zanaren poema. Karmel , 1979:3, 2527. AKESOLO, Lino: Joanes Leizarragaren garaia. Euskera 17,1972, 132143. ALLEGRA, G.: La viña y los surcos. Las ideas literarias en España del XVIII al XIX. Sevillako Unibertsitatea, 1980. ALTUNA, Patxi: Etxepareren hiztegia. Bilbo, 1979. ALTUNA, P.: Ioannes Etxeberri Ziburukoa. ETXEBERRI, Joanes: Manual Devotionezcoa. Mensajero, Bilbo, 1981, 732. ALTUNA, P.: Leizarragaren morfosintaxiaz puntu batzuk. Mundaiz 1718.1980, , 9395. ALTUNA, P.: Leizarragaren zenbait aditz sintagma. Euskera 28:2, 1983, 463470. ALTUNA, P.: Linguae Vasconum Primitiae (edizio kritikoa). Bilbo. 1980. ALTUNA, P.: Más sobre la métrica de Oihenart. Mundaiz 13,1979, 113. ALTUNA, P.: Oihenarten metrika. FLV 11:2,1979,269284. ALTUNA, P.: ¿Son hexadecasílabos los versos de Dechepare? in Memorial L. Mitxelena Mafistri Sarrum, Gipuzkoako Foru Aldundia, 1991, 93-105. ALTUNA, P.: Versificación de Dechepare. Métrica y pronunciación. Bilbo, 1979. ALTUNA, P.: Ziburuko Ioannes Etxeberriz. Euskera, 26:1, 1981, 605-616. ALTZIBAR, X.: Bizenta Antonia Mogelen biziaz eta lanaz zenbait argibide. Euskera, 27:2, 1982, 451-497. ALTZIBAR, X.: Euskaldunen nazio eta hizkuntza. Euskera, 31:1, 1986, 1745. ALTZIBAR, X.: Mogeldarren alegiak. Euskal alegigintza. Labayru, Bilbo, 1991, 87-99. ALTZIBAR, X.: Peru Abarkaren kopiak eta lehen edizioa. ASJU, 1990:3, 871-887. ALZOLA, N.: Dechepareana. BAP 24:1,1968, 95-96. ALZOLA, N.: (Anaia B.Berriotxoa): Escritores vascos. Bernat d’Echepare (XVI. m.). BAP 18:3,1962, 311-322. ALVAR, M.: Poesía española medieval. Cupsa, Madril, 1978. ANASAGASTI, P.: El estilo de Bilintx, Las cuatro columnas. Arantzazu, 46, 1976, 97-99. ANASAGASTI, P.: Ironía en la poesía de Bilintx. Arantzazu, 46, 1976, 192-195. ANASAGASTI, P.: La poesía amorosa de Bilintx. Aranzazu, 46, 1976,168-172 ARANA MARTIJA: Iparragirre, cantor de Euskalerria. Iparragirre, Euskaltzaindia, Bilbo, 1987, 99-108. ARALAR, J.: El Conde de Peñaflorida y los Caballeritos de Azkoitia, Buenos Aires, 1942. ARETA ARMENTIA, L.M.: Obra literaria de la Real Sociedad Bascongada de Amigos del País. Gasteizko Aurrezkikutxa, Gasteiz, 1976. ARESTI, Gabriel: Flexiones verbales empleadas por Leizarraga de Briscous, en sus traducciones vascas de 1571. FLV 4:1, 1972, 157-194. ARESTI, G.: Flexiones verbales empleadas por Pedro de Axular en su obra Guero FLV 3:2, 1971, 197-221. ARESTI, G.: Léxico empleado por Leizarraga de Briscous. FLV 5:1, 1973, 61128. ARESTI, G.: Pedro Ignacio de Barrutia, Euskera, IV, (1959), 139-145. ARESTI, G.: Peru Abarcaren alienazioa. Anaitasuna, 1551973, 10. ARESTI, G.: Primera aportación para el conocimiento de la vida y obra de Pedro Ignacio de Barrutia, Basagoitia. Euskera, V, (1960), 273-291. ARESTI, G.: Teatro zaharra. Auspoa, Tolosa, 1965. ARIES, PH.; DUBY, G.: Historia de la vida privada. V. El proceso de cambio en la sociedad en los siglos XVIXVIII. Taurus, Madril, 1991. ARZAMENDI, J.: Las frases condicionales en Axular Argitaragabeko tesina (1973). ASTIGARRAGA, A.: Eusebio Maria Azkue: Lehenengo hurreratzea. XIX. mendeko olerkibertsogintza. Labayru, Bilbo, 1990, 127-145. AZKARATE, M.: n/ z erlazio hizkiak denborazko aditz lagunetan Axular eta Etxeberri Sarakoarengan». Euskera 25,2, 1980, 401-416. BATLORI, M.: Humanismo y renacimiento. Ariel, Bartzelona, 1987. BENICHOU, P.: El tiempo de los profetas. Fondo de Cultura Económica, Mexiko, 1982. BENICHOU, P: La coronación del escritor. Fondo de Cultura Económica, Mexiko, 1981. BEGUIN, A.: El alma romántica y el sueño. Fondo de Cultura Económica. Mexiko, 1978. CARNERO, G.: La cara oscura del siglo de las luces. Cátedra, Madril, 1983. CARNERO, G.: Orígenes del Romanticismo reaccionario español. Valentziako Unibertsitatea, 1978. CILVETI, A.: Introducción a la mística española. Cátedra, Madril, 1974. CHARRITTON, P.: Iparraldeko bertsolari eta olerkariak XIX. mendean. XIX. mendeko olerkibertsogintza. Labayru, Bilbo, 1990, 1185. COLLARD, A.: Nueva poesía. Conceptismo, culteranismo en la crítica española. Castalia, Madril, 2., 1971. DAÑOBEITIA, I.: Metafora eta konparazioa Bilintxen maitasun poemetan. Litterae Vasconicae. Euskeraren Iker Atalak, 4, 1985, 191-202. DARANATZ, JeanBaptiste: Axular. RIEV, 18,1927, 702-703 DIEZ EZKERRA, M.: Peru Abarca como acto comunicativo. Euskera, 27:1, 1982, 1357. DRONKE, P.: La lírica en la Edad Media. Seix Barral, Bartzelona, 1978. EGIDO, A.: Fronteras de la poesía del Barroco. Crítica, Bartzelona, 1990. EGUZKITZA, J.B.: Eguzkitza’tar J.B. jaunak Karmelo Etxegarai’ri Euskaltzaindian sartu zenean irakurritako hitzaldia. Euskera, 7:1, 1926, 26-37. ERKIAGA, E.: Bizkaiko olerkari bat: Eusebio Maria Dolores Azkue Barrundia. Olerti, 1961:1, 67-79. ERKIAGA, E.: Eusebio Mª Azkue, gizon eta idazle. Euskera, 1974: 19, 325-349. ETCHEPARE, Jean: Axular. Baiona 1956. Charritton, P.:Jean Detchepare mirikuaren (18771935) idazlanak, I, Donostia, 1984, 235-248. ETCHART, Arnaud: Les proverbes d’Oihenart. Eusko Jakintza, 4,1950, 353-366; Gure Herria 22, 1950, 206 217), 242-246, 277-280; 23, 1951, 40-44. ETXEBARRIA, I.: Eusebio Mª Azkueren literatur lanak in XIX. mendeko olerkibertsogintza, Labayru, Bilbo, 1990, 147-168. ETXEBARRIA, I.: Hegoaldeko euskal alegilariak. Euskal alegigintza. Labayru, Bilbo, 1991, 127-152. ETXEBERRIA, P: Axular’ekin ikasle. Euskera 18, 1973, 75-118. ETXEGARAI, K.: Karmelo Etxegarai jaunak, Euskaltzaindian sartu zan egunean irakurritako lana. Euskera, 7:1, 1926, 826. FERNANDEZ DE ALBADALEJO, P.: Manuel de Larramendi, la particular historia de Guipúzcoa. Saioak, 1, 1977, 148-156. GARATE, J.: La época de Pablo Astarloa y Juan Antonio Moguel. Bizkaiko Foru Aldundia. Bilbo, 1936. GARIN, E.: Medioevo y Renacimiento. Taurus, Madril, 1986. GIL FERNANDEZ, L.: Panorama social del humanismo español. (15001800). Alhambra, Madril, 1981. GOIHENETXE, E: Arnaut Oihenarte, gizona, kondairagilea, eta abertzalea, in Oihenarte, Atsotitzak eta neurtitzak, Larresororen edizioa, Donostia, 1971, 928. GOMEZ, R.: El legado de Manuel Larramendi. Insula, 534, 1991, 29-30. GOMEZ, R.: Larramendiren gramatika eta gramatikagintzaren historia. ASJU, 1991:3, 783-795. GOODE, H.D.: La prosa retórica de Fray Luis de León. Gredos, Madril, 1969. GUILLEN, J.: Lenguaje y poesía. Alianza, Madril, 3., 1983. HARISTOY, P.: Arnaud d’Oihenart, avocat au parlement de Navarre et Jacques son frère, conseiller à la chancellerie de Navarre (XVIIe siècle), in Recherches historiques sur le Pays Basque, ParisBaiona 1884, reprint Marseille 1977, II, 150-152. HARISTOY, Pierre: Arnauld Doyhenart et son supplément des Proverbes basques. Baiona, 1892. HARISTCHELHAR, J.: Parémiologie et mnémotechnie: l’exemple basque. Memoria L. Mitxelena Magistri Sacrum, Gipuzkoako Foru Aldundia, Donostia, 1991, 185-200. HATZFELD, H.: Estudios literarios sobre Mística Española. Gredos, Madril, 1976, 3. HESS, R.: El drama religioso románico como comedia religiosa profana (siglo XV y XVI). Gredos, Madril, 1976. HUALDE, J.I.: Manuel de Larramendi y el acento vasco. ASJU, 1991:3, 737-750. HUARTE, J. M.: Los primitivos del euskera. Dechepare y su tiempo. Euskalerriaren alde 16, 1926, 241-249. IRIGARAY, A.: Mogel eta literaturaa. Euskera, 5, 1960, 110-123. IRIGARAY, A.: Oihenart, poeta. RIEV 19, 1928, 71-76. IRIGARAY, A.: Piarres de Axular. Egan 6:14, 1953, 113. IRIGARAY, A.AGIRRE, J.: Un documento inédito sobre Axular. FLV, 10, 1978, 487-491. JAURGAIN, J.: Arnauld d’Oihenart et sa famille. Revue de Béarn, Navarre et Landes 3, 1885; Paris, 1885. JAURGAIN, J.: Le Nouveau Testament de Liçarrague. RIEV ,1, 1907,288. JAURGAIN, J.: Liçarrague prêtre. RIEV 2, 1908, 601. JUARISTI, J.: De métrica vascorrománica». ASJU, 1990:2, 381-405. JUARISTI, J.: El borracho burlado: transiziozko komedia bat, Euskera, 31:1, 1986, 47-53. JUARISTI, J.: La gnosis renacentista del euskera. Memoriae L. Mitxelena Magistri Sacrum. Gipuzkoako Foru Aldundia. Donostia, 1991, 117-160. JUARISTI, J.: Introducción. La tradición romántica. Pamiela, Iruña, 1986, 1145. 1986, 11-45. JUARISTI, J.: Literatura vasca. Taurus, Madril, 1987. KEREJETA, M. J.: Oihenart S. Pouvreauren hiztegian. Joseba Lakarra (ed.) Hiztegiak eta testuak. Bilbo, 1988, 33-73. KINTANA, X.: Euskal protestantismoa zer zen. Donostia, 1970. KORTAZAR, J.: Eusebio Azkueren poesiagintza in URIARTE, J.A.:Poesía Bascongada. Dialecto vizcaíno. Bizkaiko Foru Aldundia, Bilbo, 1987, 25-42. KORTAZAR, J.: ¿Fábulas inéditas de J.A. Mogel?. FLV, 356, 1980, 253-277. KORTAZAR, J.: Mogel eta bere garaia, ASJU, 16, 1982, 43-53. KORTAZAR, J.: Mogelen alegiak in URIARTE, J.A.: Poesía Bascongada. Dialecto vizcaíno. Bizkaiko Foru Aldundia, Bilbo, 1987, 13-23. LABAYEN, A.: Elisanburu. Donostia, 1955. LABAYEN, A.: Quién fue el autor de Solferinoko itsua?. Aspaldiko akats bat argituz. Omenaldia Don Julio Urkijori, 1949, II, 243-248. LACOMBE, Georges: Du nouveau sur Liçarrague et ses collaborateurs. RIEV 22,1931, 363-366. LACOMBE, Georges: Les verbes forts dans les livres basques de Liçarrague. Mémoires de la Société de Linguistique de Paris 18, 1913, 289-304. LACOMBE, Georges: Notes sur diverses traductions de quelques vers de Dechepare. RIEV 6, 1912, 142-146. LACOMBE, Georges: Varia sur Axular et son livre.Gure Herria 28, 1946, 364-370. LAFITTE, Pierre: Joanes Leizarragaren lanez. Euskera, 22:2, 1977, 751-753. LAFITTE, P.: Euskal Literaturaz. Etor, Donostia, 1990. LAFITTE, Pierre: L’oeuvre des protestants dans la littérature basque, avant et après Liçarrague. in Arnaud de Salette et son temps. Le Béarn sous Jeanne d’Albret, Orthez 1984, 201-206. LAFITTE, Pierre: Zer dakigu Leizarragaz?. Euskera, 17.1972, 143-148 LAFON, René: Bernard Dechepare, Les Prémices de la langue des Basques. Traduction française. BAP , 7:4, 1951, 485505, eta 8:1, 1952, 320. LAFON, RenéREICHER, Gilberte: Bernard Dechepare, sa vie et son oeuvre. Paris 1948. LAFON, René: Joanes Leizarraga itzularia eta idazlea. Euskera 17, 1972, 148-154. LAFON, René: La langue de Bernard Dechepare BAP 7:3, 1951, 309-338. LAFON,René: Les formes du verbe être, avoir et de la conjugaison périphrastique employés par Dechepare. BAP 16:2, 1960, 123-133. LAFON, René: Notes pour une édition critique et une traduction des Linguae Vasconum Primitiae. BAP 8:2, 1952, 139-180. LAFON, René: Notes sur la langue des proverbes d’Oihenart. Omenaldia Julio Urkijori, Donostia,1949, I, 433-445. LAFON, René: Notes pour une édotion critique et une traduction française des poésies d’Oihenart. BAP 9,2. 1955, 135-173. LAFON, René: Oihenart, poésies. Appendice IV. BAP 11: 34, 1955, 433. LAFON, René: Sur la versification de Dechepare. BAP13: 4, 1957, 387-393. LAFON,René: Traduction française des poésies d’Oihenart: la jeunesse d’Oihenart en vers basques. BAP, 11:1, 1955, 339. LAKA, I.: Parnasorako bidearen hizkuntzaz. ASJU, 19:1, 1985, 219-234. LAKARRA, J.: Berriz Larramendiren segizioko zenbaitez. ASJU, 19:2, 1985, 439-452. LAKARRA, J.: Larramendiren hiztegigintzaren inguruan, ASJU, 19:1, 1985, 949. LAKARRA, J.: Barrutiaren Acto para la Nochebuena eta Teatro erlijioso erromanikoa in BARRUTIA, P.I.: Gabonetako ikuskizuna. Acto para la Nochebuena. Arabako Foru Aldundia, 1983, 1373. LEKUONA, J.M.: Ahozko euskal literatura, Erein, Donostia, 1982. LEKUONA, J.M.: Iparragirre eta bertsolaritza. Iparragirre, Euskaltzaindia, Bilbo, 1987, 109-133. LETAMENDIA, J.A.: Erretorika klasikoaren eragina Axularren aipamenen itzulpenetan. Euskera 22,1, 1977, 157-167. LETAMENDIA, Jose Antonio: Leizarragak partitiboz dakartzan partizipioak Duvoisinen ordainekin alderaturik. Euskera, 25:2, 1980, 455-482. LEWY, Ernst: Zu Dechepare. RIEV, 25, 1934, 225-239. LOJENDIO, J.M.: Euskeraren batasuna eta Moguel. Euskera, 5, 1960, 155-163. LOJENDIO, J.M.: Mogel, Egan, 24, 1954, 16-24. LLORENS, V.: El romanticismo español. Castalia, Madril, 1989. MARAGALL, J.A.: La cultura del Barroco. Ariel, Bartzelona, 5, 1990. MARTIN MUÑOZ, E.: RSBAPen idei estetikoak eta Mogelen alegiak, in Euskeraren iker atalak. 3, 1985, 207-215. MENDIGUREN, X.: El borracho burladoko euskaren azterketa, 1987:1, 135-162. MITXELENA, I.: Axularren titulua. FLV, 9, 1977, 57-68. MITXELENA, K.: Arnault Oihenart. BAP, 9:3, 1953, 445-463. MITXELENA, K.: De lexicografía vasca. A propósito de Axularen hiztegia del P. Luis Villasante, FLV, 6, 1, 1974, 103-121. MITXELENA, K.: Descubrimientos y reduscribimientos en textos vascos. FLV, 3:2, 1971, 149-169. MITXELENA, K.: Gueroco guero, in Kindlers Literatur Lexikon, München, 1974. MITXELENA: La obra del Padre Larramendi (16901766), Obiedo, 1959. MITXELENA, K.: Los refranes del cuaderno de Oihenart, ASJU, 1, 1967, 11-14. MITXELENA, K.: Pedro de Axular. Gero. Egan, 7: 34, 1954, 39-41. MITXELENA, K.: Sobre los refranes de Oihenart. BAP, 9:4, 1955, 555-556. MOKOROA: Genio y lengua. Edición del autor. Tolosa, 1935. MUJIKA, G.: Elizanburu. RIEV, 6, 1912, 538-540. MUJIKA, J.A.: Zenbait konpletiboren azterketa J. Leizarraragan. Euskera, 25:2, 1980, 597-629. NAVAS RUIZ, R.: El romanticismo español. Cátedra, Madril, 1982. ORPUSTAN, J.B.: Réalisme et fantasie narrative chez A. Oihenart. Memoriae L. Mitxelena Magistri Sacrum. Gipuzkoako Foru Aldundia, 1991, 201-216. PAGOLA, I.: Neologismos en los Juegos Florales, ASJU, 1984:1, 52160. PAGOLA, I.: Piarres Adame. Testua eta argitalpenak. 1985:2, 431-438. PEERS, A.: Historia del movimiento romántico español. Gredos, Madril, 2, 1973. PETRALANDA, A.: Felipe Arrese Beitiaren estiloa, in Euskeraren Iker Atalak, 3, 1985, 187-206. REICHER, G.: Bernard Detxepare. Gure Herria, 29, 1957, 33-49. RIQUER, M: Los trovadores. 3 vol. Ariel, Bartzelona, 1983. RITTER, R.: Jeanne d’Albret et la Réforme chez les basques. Eusko Jakintza, 5, 1951, 183215, 6, 1952. 36-59. RIVERS, E.: La poesía de Garcilaso. Ariel, Bartzelona, 1981. RODRIGUEZ DEL CORO, F.: La época de Iparragirre (18201881), in Iparragirre, Euskaltzaindia, Bilbo, 1987, 13-84. ROMANO, R.: Los fundamentos del mundo moderno, Siglo XXI, Madril, 1989. SAN MARTIN, J.: Gabon sariak. Euskera, 31:1, 1986, 55-60. SAN MARTIN, J.: Iparragirre literaturan. Iparragirre, Euskaltzaindia, 1987, 143-160. SAN MARTIN, J.: Jose Manterola, in Jose Manterola. Donostiako Udal Euskara batzordeak. Donostia, 1985, 713. SAN MARTIN, J.: Juan Antonio Mogel eta Urkiza. Bere bizitza eta lanak. Zarautz, 1959. SAN MARTIN, J.: Literatura landuaren sorrerako giroa, Axularren garaira arte, Euskera, 20, 1975, 195-208. SARASOLA, I.: Larramendiren eraginaz eta ASJU, 20:1, 1986, 203-216. SAROINHANDY, J.: Oihenart contra Garibay y Morales. RIEV, 13, 1922, 448-455. SAROINHANDY, J.: Doctrina gramatical de Oihenart. Tercer Congreso de Estudios Vascos , Donostia, 1923, 41-46. SCHUCHARDT, H.: Dechepareana. RIEV.5, 1911, 445-450. SCHUCHARDT, H.: Leizarragana. RIEV, 5, 1911, 194197, 466-471. SCHUCHARDT, H.: Introducción a las obras de Leizarraga, ASJU, 22:3, 1988, 921-1036. SCHUCHARDT, H.: Primitiae Linguae Vasconum. RIEV. Halle, 1923. SCHUCHARDT, H.: Zu den Sprichtwörten Oihenarts. RIEV, 5, 1911, 451-456. SCHENK, H.G.: El espíritu de los románticos europeos, Fonde de Cultura Económica, Mexiko, 1983. SEBOLD, R.P.: Descubrimiento y frontera del neoclasicismo español. Cátedra, 1985. SEBOLD, R.P.: Rapto de la mente: poética y poesía deciochesca. Anthropos, Bartzelona, 1989. SEBOLD, R.P.: Trayectoria del romanticismo español. Crítica, Bartzelona, 1983. TELLETXEA IDIGORAS, J.I.: El jesuita Manuel de Larramendi. Miscelánea con motivo de su centenario (17661966), BAP, 22: 34, 1966, 307-360. TOLEDO, A.M.: Domingo Agirre: Euskal eleberriaren sorrera. Bizkaiko Foru Aldundia, Bilbo, 1989. TOVAR, A.: Mitología e ideología sobre la lengua vasca. Alianza, Madril, 1980. UNAMUNO, M.: Iparraldeko alegigintzaz. Euskal alegigintza. Labayru, Bilbo, 1991, 101-126. URGELL, B.: Axular eta Larramendi. ASJU, 1991:3, 901-928. URKIXO, J.: Axular y su libro. RIEV, 5, 1911, 538; 6, 1912, 292, 547. URKIXO, J.: De paremiología vasca. Oihenart conoció los Refranes y Sentencias en vascuence, de 1596 ASJU, 1, 1967, 344. URKIXO, J.: El proceso de Dechepare. RIEV, 1, 1907, 369-381. URKIXO, J.: Introducción a nuestra edición de Linguae Vasconum Primitiae. RIEV, 24, 1933, 660-684. URKIXO, J.: Una fuente del Guero (Axular imitador de Fr.Luis de Granada). Donibane Lohitzune, 1912. VARIOS: Bilintx, Conferencias y concursos literios, Donostia, 1978. VARIOS: Congreso de Literatura. Hacia la Literatura Vasca, Castalia, Madril, 1989. VILLASANTE, L.: Axular eta Gero. Egan, 19: 16. 1967, 21-30. VILLASANTE, L.: Axular: mendea, gizona, liburua. Oñáti, 1972. VILLASANTE, L.: Bibliografía axulariana, FLV, 6:1, 1974, 135-152. VILLASANTE, L.: Las oraciones causales en Axular, FLV, 13:1, 1981, 9-18; 13:2, 1981, 9-22; 14:1, 1982, 9-20; 14:3, 1982, 359-386. YNDURAIN, F.: Relección de los clásicos. Prensa Española, Madril, 1969. YRIZAR, J.: Biblioteca del Conde de Peñaflorida. BRSVAP. 12, 1956, 453-455. YRIZAR, J.: El Padre Cardaveraz y el Conde de Peñaflorida. BRSVAP, 4, 1948, 113-115. ZABALA, J.L.: Eusebio Maria Azkue: Euskal Parnasorako Bidearen hastapenetan, in Hacia la Literatura vasca. Congreso de literatura. II. Congreso Mundial Vasco. Kopia anitzeko argitalpena. ZAVALA, A.: Bilintx. Indalencio Bizcarrondo. 18311876. Bizitza eta bertsoak, Donostia, 1978. ZELAIETA, A.: Foruak eta euskal literatura. Donostia, 1981. ZELAIETA, A.: Peru Abarcaren berrirakurketa. Donostia, 1979. ZELAIETA, A: Peru Abarkaren hiztegia, ASJU, 123, 19789, 87199. == Bibliografia Orokorra == ALFORD, V.: Ensayo sobre los orígenes de las mascaradas de Zuberoa. RIEV, 22, 1931, 379-396. AMURIZA, X.: Bertsolarien barne prozesua. Jakin, 1415, 1980, 134-138. AMURIZA, X.: Iparragirre bertsolari. Jakin, 1920, 1981, 149-158. AMURIZA, X.: Hiztegi errimatua. Hitzaren Kirol nazionala. AEK, 1981. AMURIZA, X.: Zu ere bertsolari. Elkar, Donostia, 1982. ARANA MARTIJA, J. A.: Gabon Canta de Guernica de 1757. Euskera, 21, 1976, 89-98. ARIZTIMUÑO, J., AITZOL: Eusko Olerti Kera berezia. Yakintza. 1934, 143-255. AULESTIA, G.: El bersolarismo. Bizkaiko Foru Aldundia. Bilbo, 1991. AZKUE, R.: Euskalerriaren Yakintza. Euskaltzaindia. Espasa Calpe, Madril, 1990. AZKUE, R.: Cancionero Vasco, Gran Enciclopedia Vasca, Bilbo, 1968. BAJTIN, M.: La cultura popular en la Edad Media y en el Renacimiento. El contexto de Rabelais. Alianza, Madril. BASSOLS I PUIG, M.: Anàlisi pragmàtica de les endevinalles catalanes. Abadia de Montserrat, Bartzelona, 1990. BIGURI, K.: El tema del cambio de sexo en la literatura vasca de tradición oral. Memoriae L. Mitxelena Magistri Sacrum. Gipuzkoako Foru Aldundia, 1991, 553-570. BIGURI, K.: Euskal ahozko literatura tradizionalari buruzko ikerketak, XX. mendean. ASJU, 1990:1, 63-92. BILBAO TELLETXEA, G.: Edipa pastorala: edizio arazo eta ebazpide batzuk, in Memoriae L. Mitxelena Magistri Sacrum. Gipuzkoa Foru Aldundia, 1991, 505-526. BOLD, A.: The Ballad. Methmeuen, 1982. BOLLEME, G.: La Bibliothèque bleu. Julliard, Paris, 1971. BURKE, P.: La cultura popular en la Europa moderna. Alianza, Madril, 1991. CARO BAROJA, J.: El Carnaval. (Análisis histórico cultural). Taurus, Madril, 1979, 2. argt.. CATALAN, D.: Análisis semiótico de estructuras abiertas: el modelo romancero. El Romancero hoy: Poética. Gredos, Madril, 1979. CATALAN, D.: Los modos de producción y reproducción del texto literario y la noción de apertura. Homenaje a Julio Caro Baroja. CIS, Madril, 1978. 45-70. CATALAN, D.: Por campos del romancero. Gredos, Madril, 1970. CATALAN, D. ET ALII: Catálogo General del Romancero PanHispánico. Teoría General. Gredos, Madril, 1984. CID, J.A.: El Romancero en Vizcaya.1. Una encuesta en Gernika (19201921). Menéndez Pidal, el romancero, y los nacionalismos ibéricos. Memoriae L.Mitxelena magistri sacrum. Gipuzkoako Foru Aldundia, 1991, 527-552. CID, J.A.: Peru Gurea (EKZ, 115), der Schwank vom alten Hildebrand, y sus paralelos románicos (AaTh, 1360C). ASJU, 1985:2, 289-354. DONOSTIA, J.A.: Apuntes de folklore vasco. Canciones de cuestación. RIEV, 9, 1918, 141-172. DONOSTIA, J.A.: Apuntes de folklore vasco. Toberas, RIEV, 15, 1924, 118. DONOSTIA, J.A.: Notas de folklore vasco. Yakintza, 4, 1936, 57-65. DUNDES, A.: The Study of Folklore. Prentice Hall. New Jersey, 1965. ETXEBARRIA, I.: ‘Ana Juanita’ baladaren ereduak eta azterketa, in Litterae Vasconicae. Euskeraren Iker Atalak, 4, 1988, 129-177. ETXEBARRIA, I: Errefrauen espresabideak. Idatz & Mintz, 1, s/d, 30-31. ETXEBARRIA, M.: Ipuin harrigarriak. Jakin, Oinati, 1977. ESNAL, P.: Errima Uztapideren bertsogintzan. Euskera, 1991:2, 505-598. FINNEGAN, R.: Oral poetry. Cambridge University Press. London, 1977. FRAZER, J.: La rama dorada. Fondo de cultura económica. Mexiko 1974, 5. berrargt. FRYE, N.: La escritura profana. Monte Avila, Caracas, 1980. GABILONDO, J.: XVIII. mendeko lirika herrikoiaren sinbologiaz azterketa estrukturala. Egan, 43, 1984, 768. GARAMENDI, A.: El teatro popular vasco. Semiótica de la representación. ASJU, Donostia, 1990. GOODY, J.: La domesticación del pensamiento salvaje. Akal, Madril, 1985. GUERRA, J.C.: Los Cantares antiguos del euskera. Donostia, 1924. HARITSCHELHAR, J.: La Pastoral. Lauburu, Baiona, 1987, 953. HARITSCHELHAR, J.: Le poéte suletin Pierre Topet, Etxahun. Musée Basque. Baiona, 1969. HARITSCHELHAR, J.: Simbólica amatoria. Los nombres de la mujer amada en la canción popular vasca.., Deustuko Azterlanak 1972, 927. HERELLE: Etudes sur le théâtre basque. La Répresentation des pastorales basques à sujets tragiques. Honoré Champion, Paris, 1923. HERELLE, G.: Etudes sur le théâtre basque. Le téâtre comique. Honoré Champion, Paris, 1925. HERELLE, G.: Etudes sur le théâtre basque. Le répertoire du théâtre tragique. Honoré Champion, Paris, 1928. HERELLE, G.: Etudes sur le théâtre basque. Les pastorales de sujet tragique considerées littérairement. Honoré Champion, Paris, 1926. HOBSBAWN, E.J., RANGER, T.: L’invent de la tradició. Eumo, Vic, Bartzelona, 1988. IZAGIRRE, K.: Ahozko narragintzaren ezaugarri zenbait. Oh Ezkadi, 12, 1981, s/p. JUARISTI, J.: Flor de baladas vascas. Visor. Madril, 1989. JUARISTI, J.: La literatura folklórica. Argitaragabeko lana. Euskal Filologiako Saila. Euskal Herriko Unibertsitatea. JUARISTI, J.: El Cantar de Beotibar. ¿Un romance noticiero vasco?. ASJU, 1986:3, 845-856. JUARISTI, J.: La balada vasca de la muchacha ciervo. ASJU, 1987:3, 917-926. JUARISTI, J.: Literatura Vasca. Taurus, Madril, 1987. KALZAKORTA, X: Herri ipuinen hasiera eta amaierako formulak, in Tradiziozko ipuingintza. Labayru, Bilbo, 1989, 932. KORTAZAR, J.: Altxorrak eta bidaiak. Desclée de Brouwer. Bilbo, 1985. KORTAZAR, J.: Euskal lirika gortesauari buruzko oharrak. Jakin, 16, 1980, 76-90. KORTAZAR, J.: Frantzie kortekoa, in Euskararen Iker Atalak, 1, 1982, KORTAZAR, J.: XVIII. mendeko lirika herrikoia. Jakin, 24, 1982, 106-122. KORTAZAR, J.: Zuhaitza eta fruitua. Pastoralaren estiloari hurbilketa. Euskal Filologiako Saila. Euskal Herriko Unibertsitatea. Argitaragabeko lana. LAFITTE, P.: Amodiozko kantuak. Bilintx. A los 100 años de su nacimiento. CAM, Donostia, LAFITTE, P.: Koblakarien legeak. Gure Almanaka, Baiona, 1935, 51-56. LAKARRA, J.: Euskal balada, Hordago, Donostia, 1983. LARRINGAN, L.M.: Ahozko ipuingintzaren egitura eta baliabideak, in Tradiziozko ipuingintza. Labayru, Bilbo, 1989, 33-71. LARZABAL, P.: Gure pastorala. Egan, 24, 1965, 313. LEIZAOLA, J.M.: El refranero vasco antiguo y la poesía vasca. Ekin, Buenos Aires, 1978. LEIZAOLA, J.M.: Estudios sobre la poesía vasca. Ekin, Buenos Aires, 1951. LEIZAOLA, J.M.: La crónica en la poesía popular vasca. Ekin, Buenos Aires, 1961. LEIZAOLA, J.A.: Romances vascos y literatura prehistórica. Ekin, Buenos Aires, 1969. LEIZAOLA, J.A.: 18081814 en la poesía popular vasca. Ekin, Buenos Aires, 1965. LEKUONA, J.M.: Ahozko Euskal literatura. Erein, Donostia, 1982. LEKUONA, J.M.: La lírica popular vasca en el siglo XVIII. Congreso de Literatura. Hacia la literatura vasca. Castalia, Madril, 1989, 495-525. LEKUONA, M.: Literatura oral vasca. Auñamendi, Donostia, 1964. LEON,A.: Las pastorales vascas. Cómo ser representan. Cómo se visten los intérpretes. Euskalerriaren alde. 1911, 174 y ss, 207-213 LEON, A.: Une Pastorale Basque: Hélene de Costantinople. Etude historique et critique. Paris, 1909. LEVI STRAUSS, C.: Mitológicas. I. Lo crudo y lo cocido. Fondo de Cultura Económica. Mexiko, 1978. LIDA DE MALKIEL, R.: El cuento popular. Losada, Buenos Aires, 1976. LORD, A.B.: The Singer of Tales. Harvard University Press. Cambrigde (Mass), 1960. LURIA; A.R.: Cognitive Development: its Cultural and Social Foundantions. Harvard University Press, Cambridge (Mass.) y Londres, 1976, 124. MICHEL, F.: Le Pays Basque, sa population, sa langue, ses moeurs». Elkar, Baiona, 1981, 2. Argt. MITXELENA, K.: Los Cantares de la quema de Mondragón. RSVAP, XV, 1959, 371-381. MITXELENA, K.: Textos arcaicos vascos. Minotauro, Madril, 1964. MITXELENA, K.: Tradición, una letra muerta. José Miguel de Barandiarán jaunaren omenaldia, Bilbo, 1967, II, 121-145. MITXELENA, K.: Descubrimiento y redescubrimiento en textos vascos. FLV, 3, 1971, 149-169. MOZOS, I.: Ihauteria euskal literaturan. Eusko Ikaskuntza, Donostia, 1986. MUJIKA, L.M.: Euskal lirika tradizionala. Haranburu, Donostia, 1985. IV bol. OIHARTZABAL, B.: La Pastorale suletin. Edition critique de Charlemagne. ASJU. Donostia, 1991. OIHARTZABAL, B.: Présentation d’une pastoral classique ‘Roland’. La Pastoral. Lauburu, Baiona, 1987, 69-92. OIHARTZABAL, B.: Zuberoako herri teatroa. Haranburu Editorea, Donostia, 1985. 45-93. ONAINDIA, S.: Gure bertsolariak. Bilbo, 1964. ONG, W.J.: Oralidad y escritura. Fondo de Cultura Económica. Mexiko, 1987. PARRY, A.: The Making of Homeric Verse. Claredon Press, Oxford, 1971. PEILLEN, T.: Amodiozko baratzetan, Gure Herria, 34,1962, 7496. PEILLEN, T.: Euskal antzerki zaharrenak. Euskera, 1981:2, 837-844. PROPP, V.: Edipo a la luz del folklore. Bruguera, Bartzelona, 1983. PROPP, V.: Las raíces históricas del cuento. Fundamentos. Madril, 1979. PROPP, V.: Morfología del cuento. Fundamentos, Madril, 1977, SALLABERRY, J.: Chants populaires du Pays Basque. Paris, 1930. TELLETXEA, J.I., LEKUONA, M.: Gabon kantak de Guernica (1764). Bizkaiko XVIII. mendeko euskarari buruzko dokumentala. RSVAP, 22, 1966, 157-171. THOMPSON, E.P.: Rough music: Le Charivari anglais, Annales, 27, marsavril, 1972. THOMPSON, S.: El Cuento Folklórico. Venezuelako Unibertsitate Zentrala. Caracas, 1972. THOMPSON, S.: MotifIndex of FolkLiterature. Rosenkilde and Beggen, Copehagen, 1957. THOMPSON, S., AARNE, A: The Types of the Folktale. FF Communications, Helsinki, 1961. URAGA, B.: Oposaketak Etxahunen olerki autobiografikoetan. Estudios de Lengua y Literatura. Deustuko Unibertsitatea, Bilbo, 1988, 309-322. URKIZU: Chiveroua eta Marceline. ASJU, 1973, 117-224. URKIZU, P.: Euskal Antzertia, Euskal Antzerti Zerbitzua, Donostia, 1984. URKIZU, P.: Euskal Teatroaren historia, Kriseilu, Donostia, 1975. URKIZU, P.: Zuberoako irri teatroa: Astolasterrak. Gipuzkoako Kutxa, Donostia, 1990. VAN GENNEP, A.: La formación de las leyendas. Alta Fulla, Bartzelona, 1982. VANSINA, J.: La tradición oral. Labor, Bartzelona, 1967. VARIOS: Bertsolariak. Jakin, 44, 1987. VARIOS: Bertsolaritza. Jakin, 1415, 1980. VARIOS: Hacia la literatura vasca. Congreso de Literatura. Castalia, Madril, 1989. VARIOS: La Tradition populaire au Pays Basque. Bureaux de la Tradition Nationale, Paris, 1899. Elkar, Donostia, 1982, 2 Argt. VARIOS. La pastoral. Lauburu, Baiona, 1987. VIERNE, S.: Rite, Roman et Initiation. Presses Universitaires de Grénoble, 1973. VINSON, J.: Le folklore du Pays Basque. Les litteratures des toutes les nations. Maissonneuve, Paris, 1883, 15 Vol. WEBSTER, W.: Les pastorales basques, in La Tradition au Pays Basque. Elkar, Donostia, 1982, 2. argt. WEBSTER, W.: El teatro popular de los vascos. Euskalerriaren alde, 1911:78, 194-198. ZAVALA,A.: Bosquejo de historia del bersolarismo. Auñamendi, 1964. ZAVALA, A.: Bertso paperak. Jakin, 1415,1980, 115-133. ZUMTHOR, P.: Introducción a la poesía oral. Taurus, Madril, 1991. h04t1zkw1b4zfocysbo0ivyxh3slqtm 0 2974 8011 8010 2015-09-03T08:54:37Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki '''Agirre Odriozola, Jose Antonio''' (Azpeitia, 1949). Kazetaria eta Bertsolari aldizkariaren zuzendaria. Narratibaren arloan, honako liburu hauek eman ditu argitara: ''Longa kapa beltza'' (1984); ''Lehen triptikoa'' (1986); ''Gizon bat biluzik pasiloan barrena'' (1991); ''Elgeta'' (Kutxa Argt., 1996); ''Hitza hitz''. ''Txillardegirekin solasean'' (Elkarlanean Argt., 1996); ''Mozketaren maisua'' (Bertsolari Argt., 1999); eta ''Osaba Txirrita'' (Bertsolari Argt., 1999). ''Elgeta'', 1995ean Irun Hiria Saria irabazi zuen eleberriaren protagonista nagusia Jacinto Rivas Elgeta, 1936tik 1939ra bitarteko gerrate zibilaren ostean jende askori eskusoinu diatonikoa jotzen irakatsi zion trikitilari bohemioa. ''Mozketaren maisua'' Joxe Agirre Oranda, bertsolari azpeitiarraren biografia da, Jesus Muruarekin elkarlanean idatzia. Hitza hitz, berriz, idazle eta politikari den “Txillardegi”ri egindako elkarrizketa da. ''Osaba Txirrita'', ordea, goitizen horrekin ezagutzen zen bertsolariaren biografia da, bertsolariaren iloba haur zenean narratzailetzat harturik, gazteentzat idatzia. '''Alberdi Zinkunegi, Pedro''' (Eibar, 1957). Bere lehen argitalpenak haur eta gazteei zuzendutako bi literatur lan izan ziren (''Handitzen naizenean'', Alberdania Argt. 1995, eta ''Nire kalea'', Erein Argt., 1998, Lizardi Saria). Gero, 2000 urtean, ''Satorrak baino lurperago'' (Alberdania Argt.) entsegua argitaratu zuen, 60ko eta 70eko hamarkadetako giro kultural eta politikoaren sentimenduzko kronika, egilearen esanetan. Lan horrek, aurrez, literatur sorkuntzarako Joseba Jaka beka eskuratua zuen. Liburuaren bitxikeria bat zera da, garai haietako gertaeretan, Ramon Saizarbitoriaren Hamaika pauso eleberriko hainbat pertsonaiaren gorabeherak tartekatzen dituela. Alberdik jorratzen duen gai nagusia, garai hartako ezker abertzalearen aktibismo kulturalak eta ETAren ekintzek osatzen dute. '''Alonso Fourcade, Jon''' (Iruñea, 1958). Honako liburu hauen egile da: ''Idiaren eraman handia'', jatorrizkotasuna, plagioa eta, oro har, sorkuntzari buruzko entsegua, 1995ean Euskaltzaindiak eta BBK entitateak ematen duten Mikel Zarate sariaren irabazia; ''Katebegi galdua'' eleberria (Susa Argt., 1995); ''Cammenbert helburu'', eleberria eta entseguaren erdibideko liburua, ToulouseLautrec pintoreari buruzkoa, Joseba Jaka bekaren jabea (Susa Argt., 1998); ''Euskal Karma'' (Susa Argt., 2001). Katebegi galdua, aldiz, genero beltzeko eleberria da. Intrigaz beteriko historia honek, XVI. mendean higanot batek idatzitako liburu baten desagerpena hartzen du abiapuntutzat, Euskal Herriaren historia beste ikuspegi batetik begiratzeko aukera emango lukeen liburua, hain zuzen. Desagerpen horren ondorioz, politikari, kazetari eta polizien arteko lehia hasiko da, denak ere liburua aurkitzen lehenak izan nahian. ''Euskal Karma'', berriz, egile ugariren obretako pasarte desberdinetan oinarrituta egituratutako liburua da; hori dela eta, rapsodia gisa definitu du egileak. 2001ean, entsegu laburreko Juan Zelaia lehen edizioko saria irabazi zuen ''Agur Darwin eta beste arkeologia batzuk'' lanari esker. '''Alustiza Jauregi, Julian «Aztiri»''' (Gabiria, 1913). Idazlea izateaz gain, frantziskotar sermoilari ospetsua. 1981ean ''Lihoaren penak eta nekeak'' (E.F.A. Argt.) liburua argitaratu zuen, Euskal Herrian lihoaren inguruan egin izan diren lanei buruzkoa. Fraide frantziskotar moduan baserri askotan izana zenez eta horren ondorioz, ''Euskal baserriaren inguruan'' lana (Arantzazu Frantziskotar Argitaletxea) argitaratu zuen 1985ean, nekazaritza, abeltzaintza, klima eta oro har, herri jakituriari buruzko liburua. '''Apalategi Idirin, Ur''' (Paris, 1972). Sekulako oihartzuna izan zuen liburua eman zuen argitara, 1997an, ''Gauak eta hiriak'' (Elkarlanean Argt.). Obra horretan, Felix, Anton eta Muriel gazteen harremanak azaltzen dira, batzuetan gozoak eta saminak, besteetan. Eleberri hori, gerora, gazteleraz argitaratu zen ''Las relaciones imperfectas'' izenburupean (Hiria Argt., 2001). Baionako Unibertsitateko irakasle den idazle honek Bernardo Atxagaren literaturari buruzko azterketak egin ditu. Hain zuzen ere, Bernardo Atxagari buruz egin zuen bere doktoretza-tesia eta 2001ean liburu formatuan argitaratu zuen, halako moldaketa batzuk egin ondoren: ''La naissance de l’écrivain basque'' (L’Harmattan Argt., 2001). '''Arana Luzuriaga, Aitor''' (Legazpi, 1963). Lehen mailako ikasketak burutu ondoren, 17 urterekin literatura idazteari ekin zion. Unibertsitatea ukitu gabe, hizkuntza eta literaturaren ezagupenak bere kontura hobetu zituen eta, horrela, 1987an, Bilintx saria eskuratu zuen narratibaren arloan. Ondoren ere sari gehiagoren jabe egin zen narratiban: Baporea (1989), Resurrección Maria Azkue (1990) eta Txomin Agirre (1999 eta 2000). Haur eta gazteen literaturan ere liburu ugari idatzi du, lehena ''Azkonarren laguna'' (Elkar Argt., 1987) izan zelarik. Helduentzako literaturan, berriz, 1994an zenbait ipuin argitaratu zituen ''Ipuin lizunak'' izenburupean (Kriseilu Argt.), euskaraz plazaratu izan diren ipuin erotikoen lehen bilduma. 2000an Onan argitaratu zuen ''Literotura'' (Txalaparta Argt.) izeneko literatura erotikoaren bildumaren barruan. Ipuin-entzulea, 1991n Euskaltzaindiko eleberri saria irabazi zuen obra aukeratu zuen, besteak beste, Ibaizabal argitaletxeak, 2001ean abian ipini zuen Gailurrean bilduma sortzeko. Kontakizun horren gai nagusia zorotasuna da. Nafarroako Gobernuak zaraitzuerazko hitzez osaturiko hiztegia argitaratu zion 2001ean. Hiztegi hori, euskalki horren azken jakitunetako batekin, jatorriz Zaraitzuko Espartza herriko Antonia Mariarekin elkarrizketatu ondoren eratu zuen. '''Arbelbide Mendiburu, Xipri''' (Heleta, 1934). Misiolari eta seminario bateko irakasle izan zen Boli Kostan, 1964tik 1975era. Gerora apaiz jardun du Euskal Herriko hainbat elizatan. Xipriren lehen liburua Irri solas, 1981an, Xalbador sariaren irabazlea izan zen. Ondoren gehiago etorriko ziren: ''Afrikako salbaien zuhurtzia'' (Irun Hiria saria, 1982); ''Garazi'' (Xalbador saria, 1984); ''Piarres Lafitte'' (1986); ''Gerlako trenza bizidunak'' (Xalbador saria, 1986); ''Piarre Topet Etxahun'' (Café Iruña saria, 1986); ''Piarre Topet Etxahun, bertso bilduma'' (Etxahunen bertso-bilduma, Elkar Argt., 1987); ''Lipua eta pika'' (1987); ''Terexa Desqueyroux'' (François Mauriacen eleberriaren itzulpena, 1989); ''Iraultza Heletan'' (1991). '''Arratibel Zurutuza, Jose''' (Ataun, 1923). Arabako Estibalitz komentuan bizi da fraide beneditar hau. Beren lehen obra ''Kontu zarrak'' ipuin-bilduma izan zen (La Gran Enciclopedia Vasca Argt., 1980), gero euskara batura egokiturik, ''Kontu zaharrak'' izenburupean berrargitaratu zuen (Erein Argt., 1995). Haurtzaroan etxeko sukaldean bere aitari entzundako ipuinak ziren. Geroztik ere beste kontakizun laburragoak argitaratu ditu Erein argitaletxean; ''Erramun eta Mirentxu'' izenburupean, horiek ere bere haurtzaroan Ataunen entzundakoak. '''Atxukarro, Inazio Mari''' (Errezil, 1912; Zegama, 1987). Segura Irratian eta Loiolako Herri Irratian 60ko eta 70eko hamarkadetan egindako irratsaioek sekulako arrakasta izan zuten; izan ere, pasadizo interesgarriak eta xelebreak kontatzeaz gain, ahozko narratzaile gisa ere aparteko dohaina zuen. Bere irratsaioetan aditzera emandako materialak bildu eta ''Irriparrezko printzak'' izeneko liburua argitaratu zuen (Sendoa Argt.). '''Azurmendi Otaegi, Jose''' (Zegama, 1941). Gehienbat pentsatzaile eta saiakeragile da eta, hartan nabarmendu den arren, olerkia ere idatzi zuen bere gazte-denboran. Genero horretan liburu bakar bat eman zuen argitara: Hitz berdeak (EFA Argt., 1971). Gero, 1990ean, Susa aldizkariak ''Manifestu atzeratua'' poema luzea argitaratu zion separata moduan, lehen zentsurak aipatu liburutik kendutako atala, hain zuen. Euskaraz ''Espainolak eta euskaldunak'' eta gaztelaniaz ''Los españoles y los euskaldunes'' izenburupean (Hiru Argt., 1996), argitaratu zuen liburuak, saiakeraren generoan ohikoa izaten ez den salmenta eta irakurle kopurua izan zuen. '''Bernaola Lejarza, Iñaki''' (Bilbo, 1952). Honako liburuak argitaratu ditu: ''Zugarramurdiko kontesa'' (Elkar Argt., 1989), ''Bonga'' (Elkar Argt., 1990), ''Hamabost urteko naufragoa'' (Eusko Jaurlaritza Argt., 1992) eta ''Lau idazluma ahizpak'' (Ibaizabal Argt., 1997). Horietan lehenak, kondesa bat eta bere zerbitzariaren arteko amodiozko harremanak kontatzen zituen, aristokraziaren beherakada agerian utziz. Bigarrenak, hau da, 1986an abentura eta bidaien arloko Manuel Iradier saria irabazitako liburuak, Afrikaren egonezina jorratzen zuen, europarren kolonizazioaren eraginpeko egonezina. Bernaolak Baque Kafeak saria irabazi du eleberri laburrean eta Azpeitiko Julene saria ere berak eskuratu zuen, euskarazko ipuinen sailean, 1991 eta 1992an. '''Casenave-Harigile, Junes''' (SantaGrazi, Zuberoa, 1924). Pastoralen idazle bezala nabarmendu da batez ere. Horietan lehena ''Santa Grazi'' izan zen, 1976an eszenaratua. Eta ondoren hauek idatzi zituen, besteak beste: ''Ibañeta'' (1978), ''Pette Basabürü'' (1982), ''Zumalakarregi'' (1989), ''Agota'' (1992 y 1999), ''Santa Kruz'' (1992) eta ''San Mixel Garikoitz'' (1994). Bere pastoralak zirela eta, Toribio Altzaga antzerki saria irabazi zuen 1980an eta 1982an. '''Davant, Jean Louis''' (Ürrüxtoi-Larrabile, Zuberoa, 1935). Honako pastoral hauek idatzi ditu, adibidez: ''Abadia Ürrüstoi'' (Antonio Abbadie zientzialari eta mezenasi buruzkoa, 1990ean Zuberoako hiriburuan, Maulen eszenaratua); ''Euskaldunak iraultzan'', 1993an Goteine-Irabarne, Zuberoan, eszenaratua; ''Agirre presidenta'', Jose Antonio Agirre lehendakariari buruzkoa, 1995ean Arrokiagan, Zuberoan, eszenaratua, eta ''Xiberoko makia'', 2001ean Zuberoako Cheraute-Sohütan eszenaratua, Zuberoako gerrillarien eta nazien artean 1944an izandako borrokak irudikatzen dituena. Hainbat olerki liburu ere argitaratu ditu. '''Elexpuru Arregi, Juan Martin''' (Bergara, 1950) Txalaparta argitaletxeak sortutako ''Literotura'', euskarazko liburu erotikoen bildumaren zuzendaria. Hain zuzen ere, bilduma horretan argitaratu du ''Krabelina beltza'' eleberria (1998); euskarazko literaturaren garai desberdinetako idazti erotikoen antologia, ''Euskal lizunkeriaren antologia'' (1999) izenburupean; eta, Sadeko markesaren obraren itzulpena, ''Filosofia apaingelan'' (2001). Helduentzako ipuin liburu pare bat ere idatzi ditu: ''Txakur zaunkak atean'' (1989) eta ''Hamaika ipuin'' (Elkarlanean Argt., 2000); eta bidaiei buruzko beste pare bat: ''Alpeen itzalpean'' (1993) eta ''Kuba triste dago'' (1994). Honako literatur sariak irabazi izan ditu: Irun Hiria ipuin saria (1987) eta Tene Mujika (1987 eta 1988). '''Elorriaga Lopez de Letona, Unai''' (Algorta, 1973). Idazle honen estreinako liburua, ''SPrako tranbia'' eleberria, 2001ean argitaratu zuen (Elkar Argt.). Himalaiako gailurrera igo nahi lukeen aitona baten erotasun prozesua kontatzen du, sarritan umorez apaindutako prosa erabiliz. '''Erzilla Urizarbarren, Manu''' (Bilbo, 1953). Pott literatur bandako kide izan zen Bernardo Atxaga, Joxemari Iturralde eta beste hainbatekin. Poema liburu bat plazaratu zuen, 1989an, ''Ezpondetako pneuma'', Bizkaiko Foru Aldundiak argitaratua, eta 1999an, ''Ez eleberria'' (Alberdania Argt.). Federico Krutwigek sortutako eta greziar kultura klasikora hurbildu nahi zuen Jakintza Baitha elkarteko kide izan zen. Elkarte horren filosofia eleberrian islatzen da, izan ere, prosa jasoa baita, zehaztapena lortu nahian, epe luze eta mailegu ugariz hornitutako prosa, baina aldi berean, euskara batuaren arau ortografikoak alde batera laga gabe. '''Etxaniz Erle, Xabier''' (Oñati, 1961). Honen berezitasuna, haur eta gazteen literaturaren ikerkuntza da. 1997an Euskal Haur eta Gazte Literaturaren Historia argitaratu zuen (Pamiela Argt.), era horretako haur eta literaturaren euskarazko lehen historia, zehaztasun osoz adierazia. Aurrez, ordea, haur-folkloreari buruzko antologia bat ere egina zuen, ''Haur-folklorearen bilduma'' izenekoa (Pamiela Argt., 1986). Asmakizunei buruzko bi bilduma ere egin ditu: ''Igarkizunak'' (Elkar Argt., 1986) eta ''Zer dela eta zer dela?'' (Pamiela Argt., 1993). Ipuin ugari ere idatzi ditu. '''Etxeberria Garro, Xabier''' (Zarautz, 1974). Zarauzko Lizardi saria irabazi zuen 2000. urtean, haur-literaturaren arloan, bere ''Airean ere negu usaina nabari da'' (Erein Argt., 2000) liburuari esker. Liburu hori, Martin anaia bikiarekin elkarlanean idatzi zuen. Hurrengo urtean idatzi zuen bere lehen liburu luzea, oraingoa bakarrik, ''Egun denak ez dira berdin'' (Elkar Argt.), hain zuzen ere. Arrakastarik gabeko 27 urteko gazte aspertu baten historia kontatzen du, soldadutzaren ordezko gizarte lana Gurutze Gorrian betetzen ari dela errepideko istripu bat egokitzen zaio eta, susmoa sortzen zaiolarik, bere kontura ikertzea erabakitzen du. '''Gabiria Lara, Julen''' (Galdakao, 1973). 1997an eta 1998an Basauriko Udalaren saria irabazi zuen ipuin erotikoen lehiaketan eta 2000. urtean, narratibako ''Connemara gure bihotzetan'' liburua argitaratu zuen (Elkarlanean Argt.), Beasaingo Udalak emandako literatur beka irabazi ondoren. Eleberri horrek, Txema izeneko gazte bat du protagonista, Eider andregaia galdu duen gaztea. Txemak Eiderren egunkaria aurkitzen du diskete batean, aurreko urtean Irlandan zehar eginiko bidaian idatzia eta, bere maitearen arima aurkitu nahian, bidaia berbera egitea erabakitzen du. Liburu horrek arrakasta handia izan zuen eta behin baino gehiagotan berrargitaratu zen. '''Garate Goihartzun, Gotzon''' (Elgoibar, 1934). Jesuita eta Deustuko Unibertsitateko irakaslea zen; berak sortu zuen, 70ko hamarkadan, unibertsitate horretako Euskal Filologiako Fakultatea. Eleberri beltza landu izan du honako obra hauen bidez: ''Esku leuna'', Gipuzkoako Aurrezki kutxa Probintzialak 1978an argitaratua, eta aurreko urtean Irun Hiria saria eleberriaren sailean irabazia, ''Goizuetako ezkongaiak'' (Leopoldo Zugaza Argt., 1979), ''Elizondoko eskutitzak'' (Gero-Mensajero Argt., 1977an Domingo Agirre saria irabazia), ''Izurri berria'' (Bizkaiko Aurrezki Kutxa Argt., 1984, Resurreccion Maria Azkue saria de 1981ean irabazia) eta ''Alaba'' (Elkar Argt.). Idazle honek sortua da Jon Bidart ikertzailearen pertsonaia, bere egintzak Euskal herrian burutzen dituen hori. Goizuetako ezkongaiak izeneko polizi eleberriak irakurle asko izan zuen eta 1997rako hamar bider argitaratuta zegoen. Garatek, dena den, beste erako liburuak ere idatzi zituen: New Yorken egindako egonaldiei buruzko literatur kronikak, ''New York, New York'' (Elkar Argt., 1988) izenburupean eta Indian zehar eginiko bidaiei buruzkoa, ''India harrigarria'' (Elkarlanean Argt., 2001). Azken horretan, hango emakumeen marjinazioa eta kastasistemaren ondorioz sortzen diren bidegabekeriak landu zituen nagusiki. '''García-Viana Arenales, Jose Maria''', «Kartxi» (Donostia, 1963). Gazteei zuzendutako abentura eta misteriozko narrazioak idatzi izan ditu gehienbat. Tolosako Udalak sortutako Antonio Maria Labaien saria bi bider irabazi du narratibaren arloan, 1998an eta 2000an. Honako liburu hauen egilea da: ''Ihesi'' (olerkiak, Susa Argt., 1994), ''Triangelu hautsia'' (Alberdania, 1995), ''Bi ipuin harrigarri'' (Elkarlanean, 1999) eta ''Balatza, tximistaren alaba'' (Alberdania, 2000). Gero, 2001ean, ''Sei lore'' (Susa Argt.) eleberria argitaratu zuen, genero beltzekoa, protagonista nagusitzat Markos Gorriti ikertzailea hartuz. '''Garzia Garmendia, Joxerra''' (Legazpi, 1953). Kazetaria eta ahozko inprobisazioaren aztertzailea. Gazteentzako literaturaren barruan, honako liburu hauek plazaratu ditu: ''Malen laberinto madarikatuan'' (1985ean Bapore saria irabazitakoa, S.M. Argt.); ''Gau bat gauekoen artean'' (Erein Argt., 1988); eta ''Tunelaz bestaldean'' (hau ere Bapore sariaren irabazlea eta S.M. argitaletxeak 2001ean argitara emana). Olerkiaren arloan, bi liburu plazaratu ditu: ''Dena dela'' (Primitiva Casa Baroja Argt., 1988) eta ''Zotal egunak'' (Kutxa Argt., 1991). Azken horrekin bi sari irabazi zituen: Irun Hiria saria, olerkiaren arloan, eta Kritikaren saria, 1992an. Gero, 2000. urtean, ''Egonean doazen geziak'' (Alberdania Argt.) argitaratu zuen, aforismo atipikoez, gogoeta laburrez eta txistez hornitutako bilduma. Eta hurrengo urtean, hau da 2001ean, ''El arte del bertsolarismo''. Realidad y claves de la improvisación oral vasca (Bertsozale Elkartea Argt.) argitaratu zuen Jon Sarasua eta Andoni Egaña bertsolariekin elkarlanean. Liburu hori lau hizkuntzetan argitaratu zen. '''Garzia Garmendia, Juan''' (Legazpi, 1955). 1987an, bere Pernixio ipuinak Ignazio Aldekoa saria irabazi zuen. Urte horretan bertan argitaratu zuen bere lehen liburua ere, ''Akaso'' izeneko ipuin-bilduma (Erein Argt.) eta horretan jaso zuen arestian aipatutako kontakizun. Gero, 1991n, Irun Hiria saria irabazi zuen bere ''Gabonak Gubbion'' ipuinari esker. Garziak, bestalde, ''Itzalen itzal'' (Pamiela Argt., 1993) kontakizuna eta ''Fadoa Coimbran'' eleberria (Pamiela Argt., 1995) eman ditu argitara. Era berean, adin ertaineko gazteentzako ipuin luze bat idatzi zuen, ''Mundua sudur puntan'' izenburupean (Alberdania Argt., 1994). Liburu horrekin, Tolosako Udalak antolatzen duen Antonio Maria Labaien saria irabazi zuen argitaratutako urte berean. '''Gil Bera, Eduardo''' (Tutera, 1957). Entseguak, eleberriak eta itzulpenak egin izan ditu gehienbat. Pentsatzailea, klasikoen aztertzailea eta alemanez zein frantsesez espezializatutako itzultzailea da. 1987an Xalbador saria eskuratu zuen, entseguaren arloan, denboraren joanari buruzko entseguari, ''Atea bere erroetan bezala'' (Pamiela Argt.) esker. 1988an, Pedro Axular saria irabazi zuen ''O tempora! O mores!'' (Kontzientzia eta moralari buruzko gogoeta zenbait) entseguari esker eta, Irungo Hiria saria, ''Hortus Botanicus'' poema-sailari esker. 1989an berriro ere Xalbador saria eskuratu zuen ''Fisikaz honatago'' entseguarekin. Gaztelaniaz ere idatzi izan du, esate baterako, ''Os quiero a todos'' eleberria (PreTextos Argt., Valentzia) eta ''Baroja o el miedo'' izeneko biografia (Península Argt.). '''Hernandez Abaitua, Mikel''' (Gasteiz, 1959). Donostia Hiria saria ipuin arloan 1981ean irabazi izanaren ondorioz ekin zion literaturgintzari. Ipuin-bilduma bar argitaratu zuen, 1983an, ''Panpinen erreinua'' izenburupean (Hordago Argt.). ''Ispiluak'' izeneko ipuin-bilduma 1985ean argitaratu zuen (Hordago Argt.), eta liburu hori bera Elkar argitaletxeak argitaratu zion 1993an. Aipatu bi liburu horiek fantasiazko literaturan oinarrituta zeuden, noizean behin esperimentu gisako era narratiboak sartzen bazituen ere. Idazlearen lehen eleberria, ordea, errealista zen eta 1991n argitaratu zuen ''Etorriko haiz nirekin?'' izenburupean. Eleberri horrek mami politikoa zuen, ETA erakundea, hain zuzen ere. Bi protagonista nagusi zituen: unibertsitateko irakasle bat, gutun bidez heriotzamehatxua jasotzen duena eta, ETAko kide bat, poeta bera, espetxean dagoena. Protagonista nagusiak, unibertsitateko irakasleak, bere buruaz beste egiten du azkenean. Gero, beste ipuin-bilduma bat plazaratu zuen, ''Bazko arrautzak'' (Elkar Argt., 1995) narrazio laburrez osatutako beste liburu bat, ''Ahotsak'' (Erein Argt., 1996). Horretan ere, Euskal Herriko indarkeriaz jarduten zuen idazleak arazo horren aurrean duen betebeharrekoa adieraziz eta egilearen lehen eleberriari buruzko gogoetak lan horretan sartuz. 2001ean kaleratu zuen bere bigarren eleberria, ''Ohe bat ozeanoaren erdian'' (Erein Argt.), hori ere errealismoaren bidetik eta berriro ere ETAren gaia landuz. '''Hirigaray, Pantzo''' (Baigorri, Nafarroa Beherea, 1957). Honako antzezlan hauek idatzi ditu: ''Otsoa eta bildotsa'' (Kakotx taldearentzakt, 1992); ''Pontzio gauxori'', tobera herri generoaren barruan, Baigorrin 1997an antzeztua; ''India Beltzak'' (XirrixtiMirrixti taldearentzat, 1995); ''Otto Kristobal'', hau ere tobera generokoa, Baigorrin 1997an antzeztua; ''Beherearta'' (1998an Donostia Hiria saria irabazitakoa; ''Ondarea oldarrean'' –Nafarroa Behereko Irisarrin egiten den Ondarearen Egunak jaialdirako prestatua; eta ''Lamindegiko laminak'', 2000. urtean Donostia Hiria saria irabazitakoa. 2002an, berriro ere Donostia Hiria saria irabazi zuen ''Garatea'' izeneko obrarekin; egileak bere gazte-denboran Nafarroa Behereko hiriburuan, Donibane Garaziko Garatea pilotalekuan, larunbat arratsaldeetan ezagutu zituen dantzaldiak azaltzen ditu. '''Irigaray Imaz, Jose Anjel''' (Iruñea, 1942). Olerkiaren arloan, honako liburuak idatzi ditu: ''Kondairaren ihauterian'' (Gipuzkoako Aurrezki Kutxa Probintziala Argt., 1978), ''Bizi minaren olerkian'' (Pamiela Argt., 1986) eta ''Urdinkara'' (Pamiela Argt., 1995). Benito Lertxundik, sarritan musika jarri izan die bere poemei, besteak beste: ''Urak dakarrena'', ''Oi Zuberoa!'','' Orbaizetako arma olaren kantua'' eta ''Bizkaia maite''. Era berean, euskararen gizarte normalkuntzari buruzko gogoetaliburuak ere idatzi ditu, esate baterako ''Euskera eta Nafarroa'' (bere kabuz 1973an argitaratua) eta Euskara bizitzaren kenkan. ''Orekaren mintzoa'' (Pamiela Argt., 1988); baita narrazio laburrez osatutako beste liburu bat ere, Gauerdiko ele galduak (Elkar Argt.). '''Landart Urruti, Daniel''' (Donostiri, Nafarroa Beherea, 1946). Antzezlan egile eta taldeen zuzendari-lanetan nabarmendu da, batez ere. Ildo horretan, Pierre Larzabalen ikasle izana da. Bere antzezlanen artean, hauek aipa ditzakegu: ''Noiz'' (1970), ''Noiz, Hil biziak'' (1973), ''Xuri gorriak eta...'' (1982), ''Bai ala ez'' (1983), ''Ama'', eta ''Nola jin hala joan'' (1985). Narratibaren arloan, berriz, ''Aihen ahula'' argitaratu zuen 1978an, bere haurtzaroaren berri emanez; 1994an, ''Batita haundia'' plazaratu zuen eta etsitako aitona baserritar bat protagonista zuen lan horri esker Irungo Hiria saria irabazi zuen euskarazko eleberriaren arloan; gero, 1999an, ''Anaiaren azken hitzak'' eleberria eman zuen argitara (Elkarlanean Argt.). '''Lasa Alegria, Amaia''' (Getaria, 1948). Poemak idazteari ekin zion 1718 urte zituela. Elkarlanean bere anaia Mikelekin 1971n idatzitako ''Poema bilduma'' (Irakur saila) argitaratu zuen. Estreinakoz bakarka idatzitako olerki liburua ''Hitz nahastuak'' (Zugaza Argt., 1979) izan zen. Era berean, ''Nere paradisuetan'' (Ediciones Vascas, 1979) argitaratu du eta ''Malintxearen gerizpean'' (Pamiela Argt., 1988), zortzi narrazio laburrez eta bi poemaz osatua, guztiak ere Nikaraguan giroturik. Gero, 2000. urtean, Euskal Herriko Unibertsitateak bere olerki lan osoa argitaratu, euskaraz eta gaztelaniaz, ''Geroaren aurpegia-El rostro del futuro'' izenburupean. '''Lizarralde Larraza, Pello''' (Zumarraga, 1956). Honako narratibazko liburu hauen egilea da: ''E pericoloso sporgersi'' (Pamiela Argt., 1984), ''Hatza mapa gainean'' (Pamiela Argt., 1988), ''Sargori'' (Pamiela Argt., 1994) eta ''Un ange passe'' (Isilaldietan) (Erein Argt., 1998, narrazio laburren bilduma). Egile honek ez du argitaratzeko presarik erakusten; kritikoek diotenez, estilo birtuosoa du. '''Lopez Gereño Arrarte, Xabier «Xabier Gereño»''''. Bere lehen liburua ''Arantza artean'' eleberria izan zen (Itxaropena Argt., 1969). Geroztik, dozenaka kontakizun eta antzezlan idatzi ditu, guztiak ere erraz ulertzeko moduko hizkeran, euskara ikasleek ere irakurtzeko aukera izan zezaten. Narrazio poliziakoa edo misteriozko literatura du berezitasun. Hala ere, pertsonaia historikoen biografiak ere idatzi izan ditu, Napoleon, Mahoma eta Zumalakarregi jeneralaren biografiak, esaterako. 1976az geroztik, bera izan da bere lan gehienen argitaratzailea. Hain zuzen, 2000. urtean argitaratu zuen bere antzezlan-bildumako 29. alea. '''Luku, Antton''' (San Frantzisko, Estatu Batuak, 1959). ''Ezkonduko ditugu'' liburua plazaratu zuen, 1995ean. Hurrengo urtean, Baionako burgesiaren kritika zorrotza ''Tu quoque filii'' antzezlana Kutxak argitaratu zion eta, lan horri esker, Donostia Hiria literatur lehiaketa irabazi zuen. Hurrengo urtean ere sari beraren jabe egin zen ''Antso Azkarra edo Miramamolinen esmeralda'' lanari esker, eta hori ere aipatu aurrezki kutxa gipuzkoarrak argitaratu zion. ''Lurra'' antzezlana estreinatu zuen, 2002an Hiru Punttu taldearen bitartez. Lan horrek bost gizon-emakumeren topaketa kontatzen du; Iruñeko jaiak nola igaro dituzten elkarri kontatzeko asmoz elkartzen dira baina bilera horren ondorioz, elkarren arteko adiskidetasuna apurtzen da. '''Olaizola Lazkano, Jesus Maria, «Txiliku»''' (Zarautz, 1951). Haur eta gazteen literaturaren barruan hamar liburu baino gehiago idatzi ditu. Herri literaturaren arlo desberdinak jorratu ditu, hala nola, asmakizunak, abestiak, aho-korapiloak, errefrauak eta esaera zaharrak; eta, 1994an, hain zuzen, Koldo Mitxelena saria eskuratu zuen asmakizunei buruzko liburuari esker. Helduentzako ipuin liburua idatzi zuen, 1999an, lau ipuinez osatua, '''Hontzaren orduak''' (Elkarlanean Argt.) izenburupean. Lauek ere ezaugarri bera dute, naturak, telurikoa den guztiak, abereek eta ehizak erakarritako pertsonaiak dira. 2000. urtean, herri literaturako aldaera horiek guztiak biltzen zituen bilduma argitaratu zuen, haurrei zuzendua, Axa mixa zilarra izenburupean (Elkarlanean Argt.). Lizardi saria irabazi zuen 1986an, ''Zazpi gelako hodeietako etxea'' gazteentzako narratiba liburuarekin eta 1995eko Tene Mujika saria ere bai helduentzako ipuin liburuarekin. 2000. urtean informaziozko artikuluez eta era guztietako gaiei buruzko narrazio laburrez osatutako bilduma argitaratu zuen, ''101 gau'' izenekoa (Elkarlanean Argt.). Teorian 101 gautan idatzitako liburu honek agerian utzi zuen idazlearen jakituria entziklopedikoa. '''Osoro Igartua, Jasone''' (Elgoibar, 1971). 1998an Elkarlanean argitaletxean plazaratu zuen ''Tentazioak'' izeneko kontakizun-liburua. Bertan, gizon eta emakumeen arteko harremanak hartu zituen gai nagusitzat, sexu gauzak sarritan jorratuz. Liburu horri esker, Zazpi Kale saria eskuratu zuen Bilboko Liburu Azokan, gehien saldutako euskal liburua izan baitzen. Akzesit saria lortu zuen, 1999an, Beasaingo Udalak eta CAF enpresak egile berriak sustatzeko xedez sorturiko Igartza Bekan. Beka lortzeko bide izan zen liburua Korapiloak izenburupean argitaratu zen (Elkar Argt., 2001). Zazpi narrazio laburrez eta beste hainbeste poemez osatuta dago, horietako bakoitzak hurrengoaren kontakizunaren berri ematen duelarik. Liburu horrek bere argitalpen urtean izandako salmenta kopuruari esker, Zilarrezko Euskadi saria jaso zuen, liburudenden elkarteak sortutako saria. '''Otamendi Etxabe, Jose Luis''' (Azpeitia, 1959). Olerkia idatziz hasi zen eta, hain zuzen ere, 1999 arte itxaron zuen prosazko lehen liburua argitaratzeko, ''Euri kontuak'' (Susa Argt.) izeneko kontakizun-liburua. Olerkigintzari dagokionez, aldiz, hauek plazaratu ditu: ''Egunsenti biluzia'' (Ustela Argt., 1980), ''Azken undinaren kaira'' (Ustela Argt., 1983), ''Zainetan murrailak'' (Susa Argt., 1987), ''Poza eta gero'' (1990), ''Lur bat zure minari'' (1995) eta ''Bakarrik bahago munduan'' antologia (Pamiela Argt., 1998). Bide Ertzean taldeak sarritan jarri die musika idazle honen poemei. '''Peillen Karrikaburu Txomin''' (Paris, 1932). Jon Miranderen laguna izaki, ''Igela'' izeneko aldizkari heterodoxoa, euskarazkoa, sortu zuen berarekin. Bere lehen liburua '''Gauaz ibiltzen dana''' (Itxaropena Argt., 1967) eleberria izan zen, hiru urte lehenago Txomin Agirre saria irabazitakoa. Polizia-nobela klasikoen antzekoa da. Beste eleberri hauek bere-bereak dira: ''Itzal gorria'' (Itxaropena Argt., 1972 eta Hiria Argt., 2000, hain zuzen 1966an Txomin Agirre saria irabazitakoa); ''Gatu beltza'' (Gero Argt., 1973); ''Aintza txerriari'' (Elkar Argt., 1986); eta ''Kristina Bolsward'' (BBK Argt., 1991, hain zuzen 1989an Txomin Agirre saria irabazitakoa). Gero, 2001ean, ''Ale gorriak'' (Hiria Argt.) izeneko lana argitaratu zuen, 1960tik 1998ra bitartean idatzitako ipuin-bilduma. Peillenek, halaber, dozenaka liburu idatzi ditu haur eta gazteentzat. Era berean, etnologiaren alorrean egindako lanetan ere nabarmendu da. '''Perurena Loyarte, Patziku''' (Goizueta, 1959). Gipuzkoako Aurrezki Kutxa Probintzialak Joanes d‘Iraolaren olerki bilduma argitaratu zion 1995ean, Irungo Udalak sortutako Irungo Hiria saria lortutakoa. Beste olerki sail hauek ere idatzi ditu: ''Emily'' (Elkar Argt.) eta ''Apaiz gaztearen kantutegi zaharra'' (Pamiela Argt.). Baina, horretaz gain, entseguaren arloan ere nabarmendu da, besteak beste honako lan hauekin: ''Apo tipiaren burutazioak'' (Erein), ''Koloreak euskal usarioan'' (Erein), ''Euskarak sorgindutako numeroak'' (Kutxa) eta ''Marasmus femeninus'' (Elkar). Berak idatzitako prentsa artikuluak hainbat liburutan bildu dira, ''Zurian zirika'' eta ''Leitzako errege-erreginak'' esate baterako. '''Rozas Elizalde Ixiar''' (Lasarte-Oria, 1972). ''Edo zu edo ni'' eleberria 2000. urtean idatzi zuen (Erein Argt.), protagonista nagusitzat 58 urteko emakume bat, Graziana, harturik. Urte horretan bertan Ernestina de Champourcin olerkisaria irabazi zuen ''Patio bat bi itsasoen artean'' liburuarekin; eta Donostia Hiria saria, ipuinen arloan, ''Korronteak'' izeneko kontakizunarekin. Ipuin horretan, Cabo Verdeko mutil baten bidaia kontatzen du, Afrikatik irten eta Parisen bizi den bere aitaren bila trenez egiten duen bidaia. 2001ean ''Sartu, korrontea dabil'' (Erein Argt.) argitaratu zuen, hamaika kontakizun nahiko laburrez osatua; kontakizun horiek elkarren artean lotuta daude, irakurleari puzzle antzeko zerbait osatzeko aukera emanez. '''Sagastizabal Errazu, Joxean''' (Eibar, 1956). 1994an ''Kutsidazu bidea, Ixabel'' (Alberdania Argt.), argitaratu zuen, sekulako arrakasta lortuz. Uda partean euskara hobetzeko asmoz baserri batera joaten den ikaslearen gorabeherak kontatzen ditu umorez ederrean. Liburu horri hamabi argitaralditik gora egin zaizkio, euskarazko literaturan ordura arte izandako marka guztiak hautsiz. Salduta zeuden 2001erako 40.000 aletik gora. Hona egile honen beste hainbat liburu: ''Jolasean eleberria'', Hordago Argt., 1983, Café Iruña saria jaso eta Elkar argitaletxeak 1987an berrargitaratua; ''Zerura igotzeko ipuinak'' (Susa Argt., 1986); ''Paixibo'' eleberria (Elkar Argt., 1987); ''Inguratuta gatxeuden'' (Baroja Argt., 1989); ''Zorotariko euskal hiztegia'' umorezko hiztegia (Alberdania Argt., 1996); ''Gerturik daukagu odola'' umorezko eleberria (Pamiela Argt., 1999). Azken horretan, euskara, odola eta banpiroak lotzen ditu itxurarik gabeko historia batean. '''San Martin Ortiz de Zarate, Juan''' (Eibar, 1922). Bere lehen liburua ''Juan Antonio Mogel. Bere bizitza ta lanak'' (1959) izeneko biografia izan zen, Eibarren berak antolatutako omenaldi baten ondorioz idatzia. Gero, umorezko pasadizoez osatutako bi liburu idatzi zituen, bere jaioterriaren ingurua oinarritzat harturik: ''Zirikadak'' (1960) eta ''Eztenkadak'' (1965). 1969an eta 1971n, euskaraz idatzitako bi literatur antologia kaleratu zituen, bat olerkari gazteena (''Uhin berri'') eta bigarrena, berriz, prosagile garaikideena (''Hegatsez''). Beranduago, honako liburu hauek argitaratu zituen: ''Gogoz'', egunkarietako artikulu-bilduma (1978); Literaturaren inguruan (1980); ''Bidez'', egunkarietako artikulu-bilduma (1980); ''Erromanikoa Euskal Herrian'' biografia (1980); ''Landuz'', egunkarietako artikulu-bilduma (1983);'' Jose Manterola'' (1985); ''Antzinako Eibar'' garai bateko Eibarri buruz (1993); ''Dichos y hechos-Esanak eta eginak'' (1994). Bere olerkigintza osoa, ''Giro gori-Tiempo ardiente'' (Euskal Herriko Unibertsitatea, 1998) izeneko bilduman jasota dago. '''Ugalde Orradre, Martin''' (Andoain, 1921). Lehen-lehenik gaztelaniaz idatzi zituen bere ipuinak, Venezuelan bizi izan zen urteetan, eta genero horixe izan da, hain zuzen, etekinik hoberenak eman dizkiona: ''Un real de sueño sobre un andamio'', 1955, ''El Nacional'' egunkariak narratiba laburraren alorrean emandako saria irabazitakoa, eta ''La semilla vieja'' (1958), urte askoren buruan ''Cuentos de inmigrantes'' (Ediciones Vascas, 1979) izenburupean berriro argitaratu zena. Ondoren, honako ipuin liburu hauek etorri ziren: ''Iltzalleak'' (1961), euskaraz estreinakoz argitaratzen zuen lana, 1936-39ko gerrate zibilean eta ondorengo erresistentzian oinarritua, ''Las manos grandes de la niebla'' (1964), ''Sorgiñaren urrea haur literatura'' (1966), ''Itsasoa ur bazter luzea da'' (1973), Dionisio Amundarainek itzulitako ipuinak, ''Tres relatos vascos'' (1974), ''Mantal urdina'' (1984) Irungo Hiria lortutakoa, ''Hiltzaileak'' (1985) izenburu bereko liburua euskara batuan ipinia eta Bihotza golkoan ipuinak (1990). Hainbat eleberri ere idatzi du: ''Las brujas de Sorjin'' (1975), ''Itzulera baten historia'' (1990) Eusko Jaurlaritzaren Jon Mirande saria irabazitakoa; ''Pedrotxo'' Euskaltzaindia-BBKren Txomin Agirre saria 1993an irabazi eta Elkarlanean argitaletxeak 1995ean argitaratua; ''Erretiradako trena'' (Erein, 1997) eta ''Mohamed eta parroko gorria'' (Elkarlanean Argt., 2000). Horiez gain, honako liburu hauek ere idatzi ditu: ''Unamuno y el vascuence: contraensayo entsegua'' (Ekin Argt., 1963); ''Cuando los peces mueren de sed'' erreportajeak (1963); eta elkarrizketa-liburu hauek: ''Hablando con los vascos'' (Ariel Argt., 1974) eta ''Hablando con Chillida'' (Txertoa Argt., 1975). '''Velez de Mendizabal Azkarraga, Josemari''' (Aramaio, 1949). Literaturagile eta euskarako itzultzaile den Iokin Zaitegi eta Sebero Altube hizkuntzalariaren biografiak argitaratu ditu. Era berean, honako liburu hauek ere idatzi ditu: ''Sixties'' (1960) hamarkadari buruzko kronika pertsonalak (Elkar, 1990); ''Yehuda'' espioitza-nobela (Elkar, 1992); ''Moskuko gereziak'' espioitza-nobela (Elkar, 1996); ''Nire haurtzaroko Arrasate'' bere haurtzaroko herriari buruzkoa, (Arrasateko UdalaKutxa, 1996); ''Gerardo López de Guereñu'' biografia (Eusko Ikaskuntza, 1996); ''Gaizka Barandiaran'' biografia (Arrasateko Udala, 1997); eta ''Samurai berria'' eleberria (Elkarlanean, 1998). '''Zabala Bengoetxea, Pello''' (Amezketa, 1943). Arantzazuko fraide frantziskotarra. ''Naturaren mintzoa'' (Alberdania Argt.) 1999an kaleratu zuen, klimari eta naturari buruzko herri jakituria eta azterketa zientifikoak jasotzen dituen lan oparoa. Liburu hori egunkari handi baten gisan egituratua dago, egun bakoitzari artikulu bat eskainiz. Zabala, hein batean behintzat, egutegi zelta tradizionalean oinarritua da bere lan hau egiteko, naturari estu lotua baitago. '''Zabaleta Zabaleta, Patxi''' (Leitza, 1947). Abokatu eta politikari bezala ezagunagoa bada ere, 70ko hamarkadan bi olerkiliburu argitaratu zituen: ''Zorion baten zainak'' (1972) eta ''Ezten gorriak'' (1975). Garai hartan, Gorka Trintxerpe ezizena erabiltzen zuen. Garai hartakoa da, era berean, bere'' Euskomunia ala zoroastroren artalde!'' ipuinliburua (1977); askoz geroago, 1995ean, Txalaparta argitaletxeak berriro argitaratu zion liburua. Bere lehen hiru eleberriak hauek izan ziren: ''Ukoreka'', 1994; ''Badena dena da'', 1995; ''Arian ari'', 1996), guztiak ere Txalapartak argitaratuak. Trilogia bat osatzen dute, Nafarroako jende xumearen XX. mendearen lehen erdiko historia islatuz. '''Zaldua Gonzalez, Iban''' (Donostia, 1966). helduentzako ipuin-bilduma bat 1999an argitaratu zuen: ''Ipuin euskaldunak'' (Erein Argt.), tartean Gerardo Markuletaren ironiaz eta umorez jositako kontakizunak sartuz. ''Gezurrak, gezurrak, gezurrak'' ipuin-bilduma (Erein erg.) 2000n eman zuen argitara, ipuin guztien oinarritzat gezurra harturik; hurrengo urtean kaleratu zuen ''Traizioak'' (Erein Argt.), hori ere ipuin-bilduma. Berriro ere, 2001ean, beste ipuin-bilduma bat kaleratu zuen, baina oraingoan gaztelaniaz, ''La isla de los antropólogos'' (Lengua de Trapo Argt.). '''Zapirain Ezeiza, Salvador «Ataño»''' (Errenteria, 1913-Iruñea, 2000). Fraide kaputxino honek 1979an argitaratu zuen bere lehen liburua, Txantxangorri kantaria izeneko eleberria, bere aitaren, Jose Zapirain bertsolariaren bizitza kontatuz. Gero, 1981ean, Txori kaleratu zuen, baserri munduan girotutako polizianobela. Bere azken kontakizunak, hauek izan ziren: ''Nora goaz? ''–baserriaren etorkizunari buruzkoa; ''Lotsaren iges'' –neska gazte baten zorigaitzari buruzkoa– eta ''Askatasunbilla abenturak''. Euskal idazlerik oparoenetako bat izan zen eta bere lanak Auspoa bilduman argitaratu zituen beti. Atañok bertsoak ere idatzi zituen; izan ere, Jose eta Juan Krutz Zapirain anaien odolekoa baitzen, baten semea eta bestearen iloba. Lehenik San Frantzisko Asiskoaren bizitza idatzi zuen bertsotan eta gero Jesu Kristorena, azken horri 2.000 bertsotik gora eskainiz. Lan itzel hori Auspoa sailean argitaratu zen 2001ean, ''Jesusen bizia'' izenburupean. '''Zubikarai Bedialauneta, Agustin''' (Ondarroa, 1914). Guztira 50 liburu inguru argitaratu ditu genero gehienak jorratuz: historia, biografia, autobiografia, eleberria, antzerkia, herri jakituria eta abar. Batez ere, antzertigile gisa nabarmendu izan da. Hain zuzen ere, bere lehen antzezlana 21 urterekin argitaratu zuen Euzkadi egunkarian, eta azkenekoa 1992an, Egan aldizkarian. Haur, gazte eta helduei zuzendutako antzertia idatzi du, sarritan umore ugari eta elkarrizketa biziak sartuz. Erlijio gaietan, dramaren bat ere idatzi izan du. Antzerti zuzendaria ere izan zen 60ko hamarkadan zehar, Kresala taldearen inguruan Ondarroako 70 bat pertsona biltzea lortu zuelarik. Hona hemen bere antzertietako batzuk: ''Seaska inguruan'' (1957), ''Jaunaren bidetan'' (1958), ''Kresaletan'' –Txomin Agirre idazlearen omenez idatzia–, ''Iru alaba'' (1963), ''Mariñelak'' (1964), ''Lurrunpean'' (1967), ''Mendi ta itxaso'' (1983), ''Eskola maixua'' (1984), ''Artea´ko itsua'' (1987). Dena den, 1965etik aurrera hamar bat eleberri argitaratu zituen, azkenekoa 1991ean, Batzuk aipatzekotan: ''Pinuetako madalenak'' (1965), ''Bale denporak'' (1978), ''Anton Guzurretxe'' (1979), ''Laiñoak Mundakan'' (1980), ''Bizitzako urratsak'' (1981), ''Garratz eta gordin'' (1985) eta ''Itxastarrak'' (1985). == Azken garaietako idazle nagusiak haur eta gazteen literaturan == Añorga Lopez, Pello (Oiartzun, 1956). Alde batetik ipuin kontalaria da; zenbaitetan, gainera, Jokin Mitxelena marrazkilariarekin batera jarduten du Euskal Herrian hain berria den esperientzia horretan. Bestalde, Eskoriatzako Irakasle Eskolako Haur Literaturako Mintegiaren sortzaileetako bat da. Batez ere haurrentzako ipuinak idatzi baditu ere, olerkiak ere kaleratu ditu, gehienbat haurrei zuzenduak. Liburu bitxi bat idatzi zuen 1999an, olerkiak eta aforismoak nahasiz, Jokin Mitxelena marrazkilari oiartzuarrarekin elkarlanean. Lan hori beraien kontura argitaratu zuten. Hona beste hainbat argitalpen: Hola hala behin (Erein Argt., 1983); Tio Xentimo (Erein Argt., 1984); Pottoko (Elkar Argt., 1984); Pottokoren usainak (Elkar Argt., 1985); O Babarruntxo elektrikoa (Elkar Argt., 1988); Lientzo txuria (Elkar Argt., 1991); Arrain gorria (Pamiela Argt., 1996); JiranBiran (Aizkorri Argt., 1998); Pottokoren otsoa (Elkar, 2000). Aristi Urtuzaga, Pako (Urrestilla, 1963). Helduentzako literaturan arrakastaz jardun ondoren, 80ko hamarkadaren erdialdera haurrentzako literatura idazteari ekin zion, besteak beste: Martinellok ez du kukurik entzuten (Erein Argt., 1985), Hamasei paisa eta paralitiko bat (Erein Argt., 1988), Azken lamiaren bila (Erein Argt., 1991) eta Benetako lagunen aterbea (Ibaizabal Argt., 1998). Aristik gazte-jendearentzako idazten dituen liburuetan, normalean haur talde bat izaten da protagonista nagusia. Atxaga, Bernardo (Asteasu, 1951). Jose Irazu Garmendia du benetako izena. Euskarazko haur literaturaren historia aztertu duen Xabier Etxanizen esanetan, Atxagak 80ko hamarkadaren hasieran idatzitako Chuck Aranberri dentista baten etxean liburua har daiteke alor horretako literatura garaikidearen abiapuntutzat. Baina, izendapen hori partekatuz, hor daude Tristeak kontsolatzeko makina (Anjel Lertxundi, 1981) eta Txan fantasma (Mariasun Landa, 1984). Atxagak sari nagusi asko eskuratu izan ditu: Lizardi (1983), Sugeak txoriari begiratzen dionean liburuari esker; IBBYeko Ohorezko Zerrenda 1994an, Behi euskaldun baten memoriak; eta Euskadi saria, 1996an, Xola eta basurdeak lanarekin. Haur eta gazteentzako idatzi dituen liburuen artean, hauek aipa daitezke, besteak beste: Txitoen istorioa (Erein Argt., 1984); Asto bat hypodromoan (Erein Argt., 1984); eta Sara izeneko gizona (Pamiela Argt., 1996). Gero, 1998an liburu sail bati ekin zion, Banbulo txakurra protagonista gisa harturik. Genua Espinosa, Enkarni. (Donostia, 1942). Txotxongilo izeneko marionetamuntaketa eratu zuen Donostian, 1971n, bere senar Manolo Gomezekin batera. Baina, haurrentzako liburuak ere argitaratu ditu, esate baterako, Erreka Mari (Erein Argt., 1979), Zezena plazan (Erein Argt., 1981), Altxor bat patrikan (Erein Argt., 1987), Itsasminez (Erein Argt., 1990) eta Galtzagorriak (Erein Argt., 1995). Igerabide Sarasola, Juan Kruz (Aduna, 1956). Haurrentzat olerkia euskaraz idatzi dutenen aitzindarietako bat da bera. Alor horretan, honako lan hauek argitaratu ditu: Begi niniaren poemak (Erein, 1992) –gaztelaniara itzuli eta Espainiako Sariketa Nazionalean finalista geratua; Egun osorako poemak (Pamiela, 1993); Haur korapiloak (Pamiela, 1997), eta Botoi bat bezalaComo un botón (AnayaHaritza (1999), bi hizkunztetan idaztitako olertiez osatua, itzulpenaz egilea bera arduraturik. Botoi bat bezala liburuko piezek, esate baterako, haiku japoniarraren egitura dute: hiru lerro eta hamazazpi silaba guztira –une bat harrapatu nahi izaten dute haikuek. Euskal olertien antologia ere egin du: Gure poesia (AnayaHaritza Argt., 1997). Era berean, haurrentzako dozena bat ipuinetik gora argitaratu ditu eta horietako batek, Jonas eta hozkailu beldurtia, (Aizkorri Argt., 1998), Haur Literaturako Euskadi saria irabazi zuen 1999an. Bestalde, gazteentzako kontakizunak ere idatzi izan ditu, besteak beste, Abraham (Erein, 1998), Helena eta arrastiria (Elkarlanean, 1999), Hamabi galdera pianoari (Alberdania, 1999) eta Begi argi horiek (Aizkorri, 2000). Halaber, haur literaturari buruzko saiakera bat ere eman du argitara: Bularretik mintzora (Erein Argt., 1993). Iturralde Uria, Joxemari (Tolosa, 1951). Helduentzako idatzi dituen kontakizunak alde batera utzita, haur eta gazteentzako liburu ugari idatzi du, horietako askotan Risky izeneko pertsonaia azaltzen delarik. Haur eta gazteentzako historiak idazterakoan, bere haurtzaroko esperientzietan oinarritu izan da. Historia horietako protagonistak mutiko-talde bateko kideak izaten dira gehienetan. 2001ean, saga horri amaiera emanez, Risky, zaude geldirik (Erein Argt.) plazaratu zuen. Berak idatzitakoak dira, halaber: Zikoinen kabian sartuko naiz (Pamiela Argt., 1986); Ijitoak dauzkat nire etxean (Pamiela Argt., 1988); Lau bizikleta urrutira joateko (Erein Argt., 1994); eta Espaloiak biltzen (Aizkorri Argt., 1998). Landa Etxebeste, Mariasun (Errenteria, 1949). Literatur genero honen berritzaile nagusietako bat da. Bernardo Atxagaren ondoren, bera da gehien itzulitako euskal idazlea. Bere lehen ipuinak, Amets uhinak eta Kaskarintxo, 1982an argitaratu zituen Elkar argitaletxean. Bi urte beranduago etorriko zen bere kontakizunik ezagunenetako bat: Txan fantasma. Honako liburu hauek ere oso itzuliak izan dira: Errusika (Elkar, 1988), Iholdi (Erein, 1988), Kleta bizikleta (Elkar, 1990) eta Maria eta aterkia (Elkar, 1988). Era berean, beste hauek ere argitaratu ditu: Elixabete lehoi domatzailea (Elkar, 1983), Aitonaren txalupan (Elkar, 1988), Nire eskua zurean (Erein, 1995) eta Amona, zure Iholdi (Erein, 2000). Egileak berak espreski hala aginduta, liburu gehienak Asun Balzolak ilustratu dizkio. Landa, estereotipo matxista tradizionalei buelta ematen saiatu izan da beti. Christine Nöstlinger idazlearekin gertatzen den moduan, Landaren liburuak ere errealismo kritikoa izeneko korronte horretan sar daitezke. Beste hainbat sari eskuratu baditu ere, Tolosako Udalak antolatzen duen Antonio Maria Labaien saria lortu du 2002an, narratibaren arloan, Krokodiloa ohe azpian lanari esker. Lertxundi Esnal Anjel (Orio, 1948). Bere Tristeak kontsolatzeko makina (Erein Argt.,1981) euskarazko haur-literaturaren eguneratze prozesuan aitzindaritzat hartzen da. Fantasiazko errealismoaren barruan sar dezakegun ipuin hori gaztelaniaz argitaratu zen gerora, La máquina de la felicidad izenburupean (Alborada Argt., 1988). Era berean aipagarriak dira: Portzelanazko irudiak (Erein, 1981) Iñaki Aldai ezizenaz argitaratua; Maria Goikoarenak saileko hiru aleak eta Maria Goikoarenak eta bi saileko lau aleak (Erein Argt., 1981etik 1985era bitartean), haur-folkloreko material ugari adieraziz idatziak. Era berean, tradiziozko literaturaz baliatu zen Peru eta Marixe, mila eta bat komerixe liburuan (Erein, 1993). Bertan, ahozko literaturatik eta europar tradizio zabalago batetik ekarritako ipuinak eta pasadizoak kontatzen zizkien neskamutikoei, uneoro umorea erabiliz. Ondorengo hauek ere, arrakastaiturri izan ziren Lertxundirentzat: Madame KontxesiUribe, Brigada&Detektibe saileko sei aleak, polizia eta umore literaturakoak, adin ertaineko gazteentzako idatziak eta Erein argitaletxeak 1986tik 1990era argitaratuak. Gero, 90ko hamarkadaren azken aldera, gazteei zuzendutako sail berri bat hasi zuen, Maxe izenburupean, izen horixe baitu protagonista nagusia den neskatoak. Minaberry, Marie Jeanne, «Andereño» (Banka, Nafarroa Beherea, 1926). Batez ere haurrentzako olerkietan nabarmendu izan da; gero, poema horiek abesti bilakatu dira sarritan. Benetako aitzindaria izan da zentzu horretan; izan ere, 60ko hamarkadaren hasieran hasi zen bere olertiak Ikus, entzun, ikas aldizkarian argitaratzen eta, 1965an, Ikas elkarteak idazle honen poemak bildu eta Xoria kantari izeneko liburuan argitaratu zituen. Dena den, Mari Jeanneren literatur lanak ia guztiz ezezagunak ziren Hego Euskal Herrian, hari keta, Bilboko Oskorri musika taldeak 90eko hamarkadaren bukaera aldera idazle horren testuez soilik osatutako diskoa plazaratu zuen arte: Marijane kanta zan. Bestalde, 90eko hamarkadan, Euskal Idazleen Elkarteko ohorezko lehendakari izendatu zuten. Ormazabal Berasategi, Joxantonio (Zegama, 1948). Bakarka idatzitako lehen liburua 1981ean argitaratu zuen, sekulako arrakasta lortuz: Pernando Amezketarra (Elkar Argt.). Ordura arte bertsolari horri buruz ezagutzen ziren historien bilduma zen, euskara batuan idatzia. Urte horretan bertan, txistez eta adierazpen komikoez osatutako beste liburu bat argitaratu zuen: Esaera zaharrak eta txiste berriak (Elkar Argt.). Hona hemen idatzi dituen beste liburu batzuk, guztiak ere haurrei zuzenduak: Kaskarintxo ipuina, Mariasun Landarekin batera egina (Elkar Argt., 1982); Margolin, ipuina (Elkar, 1983,); Patxibusa, ipuina (Elkar, 1985); Maripertxenta ipuina (Elkar, 1986); Kittano, ipuina (Elkar, 1988); Saturna, ipuina (Elkar, 1992); Hitzak jostailu, ipuinak, olertiak eta asmakizunak nahasturik (Elkar, 1994); Lazkao Txiki, aipatu bertsolariaren pasadizoez osatua (Elkar Argt., 1995); Miru eta Mara ipuina, Iñaki Zubeldiarekin batera egina (Elkar Argt.,1995); Txoko txiki txukuna asmakizunak, olerkiak eta kontakizun laburren bilduma (Elkar Argt., 1998); Josebiñe ipuina (Elkarlanean Argt., 2000,); Amona bizikletan, ipuina (Elkarlanean Argt., 2001); Bihotza zubi, ipuinak eta olerkiak nahasian (Elkarlanean Argt., 2001,). Zubizarreta Dorronsoro, Patxi (Ordizia, 1964). Aipatzen ari garen alorrean sari garrantzitsuak eskuratu ditu, esate baterako, Lizardi Saria (1991), Matias Ploffen erabakiak lanarekin; Baporea Saria (1994), 1948ko uda lanarekin; Antonio Maria Labaien (1995), Eztia eta ozpina lanarekin, eta Euskadi (1997), Gizon izandako mutila lanarekin. Era berean, berarenak dira, besteak beste: Ametsetako mutila (Elkar, 1991), Gutun harrigarri bat (Elkar, 1992), Matias Ploffen erabakiak (Erein, 1992), Emakume sugearen misterioa (Alberdania, 1993), Jentzi (Erein, 1993), 1948ko uda (S.M., 1994), Eztia eta ozpina (Alberdania, 1995), Gizon izandako mutila (Pamiela, 1997), Sekretuen liburua (Alberdania, 1997) eta Atlas sentimentala (Alberdania, 1998), literatur sorkuntzarako Joseba Jaka beka eman ziona. 2001ean Antoine SaintExupéryren Printze txikia izeneko obra ezaguna euskaratu zuen. Liburu hori, Elkarlanean eta Salamandra argitaletxeek argitaratu zioten, biek batera. a37kw10d5stjppibsc708wnbedrgk56 0 2975 8138 8042 2015-10-06T16:28:11Z Joxemai 371 /* Grandmontagne, Mourlane, Salaberria */ wikitext text/x-wiki ''Ohar hauek helburu bakarra dute, gaztelaniaz idatzitako euskal literaturaren ganbara aireztatzea, generoak jendeari erakutsiz; izan ere, jendeak ez ditu asko ezagutzen, edo benetan uste du autore gutxi direla, eta gehienetan gainera arrotz samarrak direla. Alabaina, penintsula osoan oso komunitate gutxi dira, gaztelaniazko literaturaren ibaiari hainbesteko izen zein obra errepertorioa eskaini diotenak.'' == Hitzaurre gisa == Denboran zehar oso topiko gutxi izan da, orain aipatuko duguna bezain iraunkorrak. Euskalduna adierazpen idatziaren etsai amorratua omen da. Baserritar prestu eta agrafoaren irudiak bide luzea egin du eta, oraindik ere, euskalduna, beste ezer baino lehen, hitzeko gizontzat hartzen da, bere hitz gutxi, zehatz eta baliozko horiek kontu handiz banatzen omen ditu-eta. Are gehiago, dirudienez euskaldunoi, sarritan, ez zaigu oso gaizki iruditzen eman diguten paper hori, aitzitik, Literaturaren Feriaren esparruan bizkarreratu diguten topikoa atseginez hartzen dugula dirudi. Hitz gutxiko jendea gara, eta hau serio eta lotsati bitarteko keinu batez esaten dugu. Gutxi idatzi dugu, badakigu, baina Tirso de Molinak bizkaitar burdinari buruz esandakoaren berri ere badugu: laburra hitzez; luzea, berriz, egintzez. Ez da kontsolamendu makala. Topikoaren sustraiak kontzientzia kolektiboaren hondoan daude. Eta adimenaren nagikeriak egin du beste guztia. Toki komunak hotel merke eta erosoak izanik, nor abiatuko da kalera irtenda, lojamendu duinagoa bilatzeko edo, besterik gabe, eguzkipean dagokiguna topatzera? Ohar hauek helburu bakarra dute, gaztelaniaz idatzitako euskal literaturaren ganbara aireztatzea, generoak jendeari erakutsiz; izan ere, jendeak ez ditu asko ezagutzen, edo benetan uste du autore gutxi direla, eta gehienetan gainera arrotz samarrak direla. Alabaina, penintsula osoan oso komunitate gutxi dira, hainbesteko izen zein obra errepertorioa eskaini diotenak gaztelaniazko literaturaren ibaiari. Beraz, Tirsok esaten zuen bezain motzak hitzez, inondik inora ere ez. Euskal poesia ondradua aipatzen zuenak, Marcelino Menendez Pelayo erretxinak, Truebari buruz ari zenean, sakrifiziourezko errekasto aldrebes samar horrek, ikus ezazue, bertso gogoangarriak eskaini zitue, Aiarako Kantzelariarenak esaterako, Jorge Manriqueren parean jar baitezakegu, Miguel Unamunoren soneto agoniazkoak, Blas de Oteroren poesia existentziala, edo Juan Larrearen protosurrealismoa. Euskal osagai funtsezkoa dute XX. mendeko literatur mugimendu handiek. Unamuno, Ramiro Maeztu eta Pio Baroja izan ez balira, zertan ote 98ko Belaunaldia? Gerraosteko espainiar poesia, garcilaosismoaren nahasmendutik ateratzea lortu zuena, ez genuke ezagutu ere egingo Gabriel Celaya, Blas de Otero eta Angela Figueraren ahotsa eta bertsoak ez bagenitu. Eleberrian, Ignacio Aldecoa eta Luis Martín Santos –Larachen jaiotako donostiarra berau–, bi funtsezko mugarri dira bide honetan. Literatur eskasia bitxia inondik ere, aipatu hauek bezalako idazleak sortzen dituen herrialde batena. Eta ez dugu Amerikako euskaldunei buruz hitz egingo, zeren eta, ohar hauen muga estuek ez digute aukerarik uzten. Alonso de Ercillak ez zuen izena ematen dion Bermeoko dorrea bertatik ezagutu, hori egia da, baina bere izena euskalduna da, eta bere leinu oso eta benetakoa ere bai goitik behera. La Araucana poema epikoa denona da, eta inorena ez, literatura unibertsalarena baita dagoeneko, sor Juana Ines Gurutzekoaren bertso gogoangarriak bezalaxe. Barrokoaren maila gorena eskaini zigun honek ere, Mexikon jaio bazen ere, bere sustraietako batzuk euskal lurraldean zituen barreneraino sartuta. Nork esan zuen euskaldunak eta idatzi inprimatuak gauza bateraezinak direla? Tirso de Molinak goraipatutako burdina bizkaitarra aspaldi agortu zitzaigun. Labe Garaietan duela urte asko itxi zituzten tximinia altuak, eta suzko barrena ere itzali zieten, baina Blas de Oteroren eta gure arteko beste poeta askoren bertsoek bizirik diraute. Euskaldunek idatzitako hitzen oihartzuna entzuten da oraindik ere, eta beste euskaldun batzuek jarraitzen dute amaigabeko solasean, Jorge Luis Borgesek dioen moduan, literatura horixe baita, etenik gabeko solasa. Ez eremu, ez errekasto: amildegi honetatik itsasora bota ditugu hitzezko botila asko, eta horretan dihardugu egun ere. == Idazle bizkaitarrak == === Lope Garcia de Salazar Bandokidea === Lope Garcia de Salazar, Somorrostro haraneko Muñatonesko gazteluko jauna, 1399an jaio zen, eta, adituen ustez, bera da Bizkaiko kronikagile zaharrena. Baina bandokide kementsu hau, Jaurerri zaharra urtetan zehar hondamenera eraman zuten oinaztar eta ganboatarren arteko borroka odoltsuetan bete-betean sartua bera, bizkaitar literaturaren aitzindaria da nolabait. Zeren eta kontakizun historiko zehatzaz gain, Garcia de Salazarrek historiak kontatu ditu, bikain –Jaun Zuriarena, esaterako–, eta Erdi Aroko kazetari moduko bat da, hau da, bere bizimoduko gorabeherak lehen pertsonan kontatu dizkiguna. Beraz, inork ezin dio ukatu idazle estatutua gerraren jaun honi, 1476an bere semeak erail zuen arte Belaskotarren blasoia defendatuz ibilera etengabean jardundako honi. Hain zuzen, bere obra nagusiaren titulua ''Bienandanzas e fortunas'' da, Justo Garatek dioenaren arabera, ''Malandanzas y desgracias'' behar zuen arren. === Enkartazioetakoa Antonio Trueba === Fermin Herranek Bilboko El Sitio Elkartean 1891n eskainitako hitzaldi batean, esan zuen Antonio Trueba zela espainiar literaturaren orrialdeetan bere izena jarri duen XIX. mendeko euskal idazle bakarra. Urtebete lehenago, Delmasek artikulu batean adierazia zuen Enkarterrietako idazlea “Bizkaiak une honetara arte emandako lehen literatoa, eta handiena” zela. Baieztapen hauek biak neurrizkoak dira, bere testuinguruan ikusita bederen. Antonio Trueba 1819an jaio zen Montellanon, Galdamestik oso hurbil, Bizkaiko Enkarterrien bihotzbihotzean. Oso paraje zoragarria da, eta Antonioren haurtzaroan eta literaturan nabarmen antzematen da horren eragina. Trueba kostunbrista da, bihotz apal eta arima eskuzabalekoa. Paisaia da bere egiazko aberria, Ramuz poeta suitzarraren kasuan bezalaxe. Hamabost urte zituela bere herrialde bukolikoa utzi, eta Madrilera joan zen senide batzuen burdin dendan lan egitera. Han hasi zen egunkarietan idazten, eta hantxe eskuratu zituen lehen arrakastak idazle gisa. Bidea erraztuko diote bere literaturaren osagaiek. Truebak jende guztiarentzat idazten du, asmo onez betetako kontakizunak beti, eta pertsonaia arketipikoak hurbilago daude Andersenen ipuinetakoengandik, bere garaiko narratzaile errealistenengandik baino. ''El libro de los cantares'' argitaratu zuen 1852an, eta obra honekin ospea eta izena lortu zituen, eta ordutik “Antón el de los Cantares” esango zioten. Inprimategira eraman zituen, 1853 eta 1866 bitartean, bere ''Cuentos populares'', ''Cuentos de color de rosa'', ''Cuentos campesinos'' eta ''Cuentos de vivos y muertos''. Bizkaiko Foru Aldundiak Jaurerriko artxibozain kargua eskaini zion 1862an. Hartzenbushen gomendioei muzin eginez, honen ustez Madril uztea literatur karrera pikutara bidaltzea baitzen, Truebak eskaintza onartu zuen. Haurtzaroko paisaiak indar handia zuen artean Truebarengan. Honen obrak berrargitalpen asko izan zituen, eta Frantziako literatur hiztegiek ere aipatzen zuten. Truebaren obrak eragin handia izan zuen hainbatengan, esaterako Rosalia de Castro, Ricardo Palma edo Peredarengan. Diotenez, bere herrikide Miguel Unamunok ezin zituen Truebaren lanak irakurri, malkoei ihes egiten utzi barik. Trueba 1889an hil zen. === Kostunbrista bilbotarrak === “Iaia salbuespenik gabe”, idatzi zuen Jon Juaristik bere ''El chimbo expiatorio'' saiakeran, “Bilbon 1890 eta gerra zibila bitartean idatzitako literatura konpromiso politikoaren zamaz jaio zen. Honen joera oparoen eta indartsuenak, kostunbrismoak alegia, modu distortsionatu eta amorruz betean islatu zituen garai hartako gatazkak”. Truebak eragin handia izan zuen idazle kostunbristengan, zalantzarik gabe, eta hauen artean sartu behar lehen Unamuno bera ere, baina Bizkaiko ibar gozoek eta Anton el de los Cantaresen belardi berde virgilioarrek protagonismoa utzi zioten beste paisaia fisiko eta politiko bati, lehen etorkin oldeek ordezkatutako giza geografia kezkagarri bati. Inozentziaren garaiaren amaiera heldua zen. Korronte horren ordezkari ospetsuena '''Emiliano Arriaga''' da. 1896an argitaratu zuen bere libururik ezagunena, ''Lexicón etimológico, naturalista y popular del bilbaino neto''. Juan Crisostomo Arriaga musikariaren iloba, Sozietate Filarmonikoaren fundatzaile eta presidente izan zen Emiliano, canovisten aldetik alkateorde, eta euskal abertzaletasun piztu berriaren jarraitzaile. Burges patriarkalaren irudia erakusten digu, irudi erabat bukatua gainera, eta Alfredo Echavek zioen moduan (hau ere idazle kostunbrista zen) “Zabalgune beldurgarria, marrazteko luma zoritxarreko baten obra hura ezagutu gabe hiltzeko gustu ona izan zuten” jaun zorioneko haietako bat izan zen. Arriaga bezalako kostunbristek, bere liburuetan “hizkera bilbotarra” erabiltzen zutenek –Lexicónek sistematizatu nahi duen gaztelania garbia, baina euskaraz bizkaieraren hainbat ukitu dituena– oso arrisku handian ikusten dute bere mundu txikia. Kanpoko mehatxua maketoaren irudiak adierazten du ongien. '''Manuel Aranaz'''. Kostunbrismo liberala ere kontuan hartzeko modukoa da, inondik ere. Honen ordezkari nagusia Manuel Aranaz Castellanos da, besteak beste ''Calabazatorre'', ''Trenzas de oro'' edo ''El sanatorio'' eleberriak idatzi zituena. Aranaz, txirrindulari lasterketen eta beste zenbait kirol jardueren antolatzaile langile-multzo berriaren baitan, ''El liberal'' egunkariaren zuzendaria izan zen, eta Ateneoaren presidente. Idazlea, gainera, burtsako agente ere bazen, eta Crédito de la Unión Minera haren porrot famatuan sartuta ibili zen. 1925eko inauteri astelehenean bere buruaz beste egin zuen, burura tiro eginez. === Tomas Meabe sozialista === '''Sozialista'''. Bilboko literatura kostunbrista euskal abertzaletasun sortu berriari loturik agertzen bada ere –Manuel Aranaz Castellanos eta beste batzuk salbuespena diren arren–, sozialismoak ere bere aztarna utzi zuen hiriburuan eta inguruan garatutako literaturaren zati handi batean. Korronte honetako irudi nagusia, zalantzarik gabe, Tomas Meabe da. Juventudes Socialistasen fundatzailea izan zen, eta La lucha de clases astekariaren zuzendari. '''Idazlea'''. Bere dimentsio politikoaz gain, Meabe idazle bikain gisa nabarmendu zen. Literatur itzultzailea ere izan zen –Parisko erbestealdian itzulpen-lana egin zuen Garnier editorialarentzat–, eta ''Fábulas del errabundo'' idatzi zuen; horietan industrializazioak dakartzan gatazkak islatzen ditu, eta honekin baterako bidegabekeria sozial beldurgarriak. Tomas Meabe 1915ean hil zen Madrilen, tuberkulosiak jota. === Unamuno, agitatzaile handia === '''Kanpoko esker ona'''. Günter Grass eleberrigile alemaniarrak esan zuen, Literaturako Nobel saria jaso eta gutxira, XXI. mendeko Europak Miguel Unamunoren mailako pentsalarien premia izugarria zuela. '''Bilbo, bere sorburua'''. Pentsalari, poeta, eleberrigile –edo hobeto esanda nivolista–, dramaturgo, egunkariidazle eta espainiar bizitza kultural eta politikoko agitatzaile betierekoa Bilbon jaio zen 1864ko irailaren 29an. Bizkaiko hiriburuan –“nire benetako mundua, nire enbrioiespirituaren plazenta”– 27 urte egin arte bizi izan zen, orduan lortu baitzuen grekozko katedra Salamancako Unibertsitatean, hauxe baitzen bere arimako beste hiria; Concha Lizarragarekin ezkondu zen. Lehenago Filosofia eta Letren karrera ikasia zuen Madrilen, baina erresumako hiriburua ez zen sekula bere oso gustukoa izan. Gaztelako paisaiak, berriz, izugarrizko eragina izango zuen bere obran –98ko belaunaldiko beste kideei gertatu zitzaien moduan– eta munduaz zuen ikuspegian. '''Ibilbide intelektual kontsekuentea'''. Alderdi Sozialistan afiliatu zen, 1894an, baina alderdi-kideen arteko harremanak berehala sartu ziren krisian, idazlea ez baitzen alderdidiziplinaren mendean geratzearen oso aldeko. Urtebete geroago ''En torno al casticismo'' argitaratu zuen; saiakera horretan sortu zuen intrahistoria kontzeptua. Era berean, Espainia europartzearen alde jo zuen saiakeran. Bigarren erlijio-krisia –garrantzitsuena, bide batez– jasan zuen,1897an; arrazoiaren eta fedearen arteko borrokan larritasunez beterik murgildu zen. Urte horretan bertan argitaratu zen bere Paz en la guerra eleberria, Bilboko setio karlistan, bere haurtzaroan, izandako esperientzia gogorarazten zuen eleberria. Unamunok 36 urte zituela, 1900ean, Salamancako Unibertsitateko errektore izendatu zuten. Mende berrira sarturik argitaratu zituen, besteak beste, Amor y pedagogía eta Tres ensayos. Ortega y Gassetek dioenez, idazle gutxi iritsi da mende berrira bilbotar honen jakinduriaz, “unibertsal egin baitu espainiar kulturaren etorkizuna”. ''Vida de Don Quijote y Sancho'' argitaratu zuen, 1905ean. ''Poesías'' agertu zen, 1906an eta 1912an, kritiko askoren iritziz, bere obra nagusia: Del sentimiento trágico de la vida. Lehen kapituluan bertan ohar bat egiten digu On Migelek, egiazko gizakiari zuzentzen zaiola, hauxe baita, azken batean, filosofia ororen objektu: hilezkortasuna etsietsian behar duen gizakia. “Nik neure arimaren hilezkortasuna behar dut” idatzi zuen, “hura gabe, hartan federik izan gabe, ezin naiz bizi”. Unamunok ezin zuen betiko ez izatea jasan. Datoren presidentziapeko gobernuarekin izandako arazoek eta lehen mundu gerran zehar germaniarren aurka erakutsitako jarrerak galarazi zioten Salamancako Unibertsitateko errektore kargua, 1914an. Denbora horretan ''Niebla'' eleberria argitaratu zuen eta ''El Cristo de Velázquez'' poema idatzi. ''La tía Tula'' agertu zen, 1921ean, eta Salamancako klaustrora itzuli zen, erretoreorde gisa. Primo de Riveraren diktadura heldu zenean, ordea, dagoeneko hirurogeitaka urte zituen Unamunok “gurutzada” intelektual eta etiko berri bati ekin zion, eta honen ondorioz erbestera jo behar izan zuen. Direktorio militarraren aurka agertu zelarik, eta Alfontso XIII.ari izugarrizko kritikak egin zizkiolako –“azpildura eta maltzurkeriazko munstro”– enplegua eta soldata kendu zizkioten, eta Fuerteventura irlara bidali zuten. Handik Parisera egin zuen ihes eta, azkenean, Hendaian finkatu zen. Diktadura erori zelarik, 1930ean itzuli zen Unamuno Espainiara, eta urte horretan bertan argitaratu zuen San Manuel Bueno, mártir eleberria, bere narrazio-testuetan onenetako lan bat dena. Bigarren Espainiar Errepublika aldarrikatu zuen, 1931ko apirilaren 30ean, Salamancako Unibertsitateko balkoitik. Biziarteko errektore izendatu zuten, 1934an, baina bere kemen errepublikazalea ahulduz joan zen, erregimen berria etsietsian ari zelarik egonkortasun bila, alde guztietako mehatxuen artean. Azaña izango zen On Migelen hurrengo pizti beltza. Hil artean, 1936ko San Silvestre gauean hain justu, gerra zibila hasi eta bost hilabetera, pentsalari eta poeta bilbotarrak ez zion utzi irizten zion guztiaren aurka hitz egiteari. Bere azkeneko liskarra Millán Astray jeneralarekin izan zuen; honi, “gora heriotza eta behera adimena” esan zuelarik, “irabaziko duzue, ez ordea konbentzitu” ospetsua ihardetsi zion. Unamunoren ahotsak bizirik dirau bere orri guzti-guztietan. === Ramon Basterra eta Hermes aldizkaria === Bilbon, 1917 eta 1922 bitartean, Hermes aldizkaria atera zuten. Zalantzarik gabe, Euskal Herrian inoiz argitaratutako kultur aldizkaririk garrantzitsuena zen. Aldizkaria Jesus Sarriak zuzentzen zuen, eta Ramon de la Sota abertzale moderatuak finantzatzen; “elkarbizitza errespetutsu eta maitetsuaren tribuna” bihurtu nahi zuen. Aldizkariaren laguntzaileen artean izen oso ezagunak zeuden, esaterako, Unamuno, Ortega, Ramiro Maeztu, Sanchez Mazas eta Ramon Basterra. Esan dezagun, hauxe izango zen bere poeta ofiziala. Hauekin batera, aldizkariko orrialdeetan nazioarteko hainbat figura aurki zitekeen, esaterako Ezra Pound, T.S. Eliot. Chesterton edo Tagore. Ramon Basterra, esan dugun moduan, Hermes aldizkariaren poeta ofiziala da nolabait. Bilbon jaio zen 1988an, Zuzenbide ikasketak egin, eta gorputz diplomatikoan sartu zen. Aldizkari bilbotarrean argitaratu zuen, 1917an zehar, bere Paseos romanos lana. Rafael Sanchez Mazasekin batera Hermesen sendotuz joan zen ildo klasizistaren inspiratzailea izan zen, eta azkenean Escuela Romana del Pirineo deitu hura itxuratu zen, kultura arloko hainbat kritikoren ustez espainiar faxismoaren aitzindari izandakoa, hain justu. Basterrak saiakerak eta poemak argitaratu zituen, Erroman, Errumanian eta Venezuelan diplomatiko eginkizunetan eginikoen ildotik. Hasiera batean bere herrikide Miguel Unamunoren zordun bazen ere, geroago Eugenio D’Orsen eraginpean geratu zen. Basterrak, 1928an hil baino lehen –adimengaixotasun larri batek jota hil zen, eta gaixotasun honek bere bizitza eta obra osoa markatu zuen–, italiar literatura futuristarekiko interesa erakutsi zuen. Duela gutxi Banco Central Hispano Fundazioak Basterraren obra poetiko osoa argitaratu du, Jose Carlos Maineren edizioan. === Juan Larrea, surrealismoaren aita ezezaguna === Vitorio Bodoni kritiko italiarrak “espainiar surrealismoaren aita ezezagunaren” titulua eman zion bilbotar Juan Larreari. Izan ere, denbora luzean zehar pentsatu izan zen Larrea, egiaz, Gerardo Diegoren heteronimo bat zela. Eta ez zen horrelakorik, ezta urrik eman ere. Larrea 1895ean jaio zen Bizkaiko hiriburuan, Filosofia eta Letrak ikasi zituen Deustuko Unibertsitatean, gero Madrilgo Artxibo Historiko Nazionalean lan egin zuen, eta 1923an Parisa jo zuen; han harremanetan sartu zen dadaistekin eta, Cesar Vallejo perutarrarekin batera, FavorablesParisPoema aldizkaria sortu zuen. Honen obra poetikoa, neurri handi batean frantsesez idatzia, lehen aldiz Torinon argitaratu zuen 1969an, Versión celeste izenburupean. Cordoban hil zen (Argentina), 1980ko uztailaren 9an. === Blas de Otero, zeharo poeta gizatiarra === '''Sustrai existentziala'''. Blas de Otero (Bilbo, 1916) dagoeneko klasiko bat da gaztelaniaz idatzitako poesian. Erlijio-mailako kezka sakoneko poesiatik abiatuta, deserriaren poetikarantz jo zuen –Damaso Alonsok berrogeita hamarreko hamarkadan zehar argitaratutako artikulu batean adierazi zuen moduan– sustrai existentzial sakonez, betiere. Bere argitalpenak ''Cántico espiritual''ekin abiatu ziren (1942). ''Angel fieramente humano'' argitaratu zuen, 1950ean, eta urtebete geroago ''Redoble de conciencia''. ''Pido la paz y la palabra'' agertu zen,1955ean, eta 1958an ikusi zuen argia ''Ancia''k, ''Angel fieramente humano'' haren eta ''Redoble de conciencia''ren arteko lan bateratuak. Fedea bazterturik, Alderdi Komunistari lotu zitzaion. SESBera (Sobietar Errepublika Sozialisten Batasunera) joan zen, Txinako Errepublika Popularrera, eta Kubara; azkeneko honetan hainbat urte eman zituen, Castroren iraultzaren erabateko garapenaren garaian. '''Poeta soziala'''. Parisko Ruedo Ibérico argitaletxean ''Que trata de España'' argitaratu zuen, 1964an. Poeta poesia sozialaren sinbolo bihurtu zen –berak nahiago du “historiko” esatea, bereziki gizakiarekin konprometituta baitago. Alabaina, korronte eta joerak alde batera utzirik, existentziala, historikoa edo abangoardista izanik bere azken urteetan zehar, Oteroren idazkera poetikoa eta bere Historias fingidas y verdaderas laneko prosa paregabea kalitate izugarriagatik nabarmentzen da, akasgabeki menderaturiko teknika eta tradizio klasikoa izugarri barneratuarekin batera. 1970ean bere azken liburua agertu zen, Mientras izenekoa. Madrilen hil zen 1979ko ekainaren 29an. === Poeta bat eta hiru narratzaile === '''Angela Figuera Aymerich'''. Bilbon jaioa 1902an, kronologikoki 27ko belaunaldikoa da, baina bere obra poetikoa Espainiako gerra zibilaren ostean garatu zen. ''Mujer de barro'' izeneko lehen poemasorta 46 urte zituela argitaratu zuen, baina 50eko hamarkadan zehar eman zuen bere obraren zati gorena. Ifach Saria eskuratu zuen ''El grito inútil'' liburuarekin, 1952an, eta ''Belleza cruel'' bertsoak eman zizkion inprentari, 1958an. Hauek León Feliperen mirespena eragin zuten. Madrilen hil zen 1984an. <center> * * * </center> Gerraosteko bilbotar hiru eleberrigile handiak, nahiz eta horietako bat askoz lehenago hasi zen idazten, Juan Antonio Zunzunegi, Luis Castresana eta Ramiro Pinilla izan ziren. Hirurek bat egin zuten hainbat urtetan zehar idazte lanetan, baina bakoitzak bere estiloa eskaini zuen gerraoste luzean; beste era batera esanda, bakoitzak erregimen frankistaren etapa bat adierazten du. === Juan Antonio Zunzunegi === Portugaleten jaio zen 1901ean, eta Madrilen hil, 1982an. Euskal eleberrigile nagusia, inolako zalantzarik gabe, 40ko eta 50eko hamarkadetan zehar. Zunzunegiren lana oparoa da, eta errealista, eta egileak berak ontzidi batekin alderatzen du, tona eta zingo desberdinekoak baitira. ''El barco de la muerte'' (1945), ''La úlcera'' (1948) edo ''Las ratas del barco'' (1950) haren narratibaren erakusle garbigarbiak dira. === Luis Castresana === Bizkaiko Enkartazioetan jaio zen 1925ean. 60ko hamarkadako literatur arrakastarik handienetako baten egilea da. El otro árbol de Guernica nobelak, 1967an, Literatur Sari Nazionala eskuratu zuen, eta idazlea bere garaiko narratzailerik handienen artean jarri zuen. Castresana jaio zen herrian bertan hil zen 1986an, bere eleberri ospetsuaren arrakasta errepikatzea lortu gabe. Izan ere, beharbada arrakasta haren eragina, epe luzera, kaltegarria izan zen. === Ramiro Pinilla === (Bilbo, 1923). Nadal Saria lortu zuen 1960an, ''Las ciegas hormigas'' eleberriarekin. Baina batez ere 60ko hamarkadaren bigarren erdialdean eta 70eko hamarkadan garatu zuen Pinillak bere narrazio potentziala –eta potentzial hau, zorionez, garatzen segitzen du bere Getxoko erretiroan. Seno eleberria agertu zen, 1971n. Planeta Sarian finalista izan zen. Eta Verdes valles, colinas rojas ikusi genuen, 1986an. Etorki faulknertarreko eleberrigilea izanik, Pinillak aitortzen du bere helburua “gauzak kontatzea” dela, “ahalik eta hitz gutxien erabiliz horretarako”. === Azken promozio literarioak === Aditu eta kritiko askoren iritziz, literatura bizkaitarra bere unerik gozoenetako batean dago gaur egun. Alde batetik, Jon Juaristi edo Pablo Gonzalez de Langarika idazleak, hauek “gerraosteko bigarren belaunaldikotzat” har genitzakeelarik, beren sormenaren heldutasunera iritsiak dira eta, beste aldetik, hirurogeiko hamarkadan jaiotako hainbat idazle, hala nola Pedro Ugarte, Maria Maizkurrena edo Amalia Iglesias, pixkanaka interes handiko literatur obrak itxuratzen ari dira. '''Jon Juaristi''' (Bilbo, 1951), saiakeragile polemiko eta garrantzi handiko intelektuala izateaz gain –1998an Saiakera Sari Nazionala eman zioten ''El bucle melancólico'' lanagatik–, poeta bikaina ere bada. Honen eragina nabarmen ikusi dugu gure herrialdearen barnean zein kanpoan idatzitako azken poesian. Juaristiren alderdi lirikoa ongi erakusten diguten liburuak ditugu, esaterako, ''Diario del poeta recién cansado'' edo ''Arte de marear''. '''Pablo González de Langarika''' (Bilbo, 1948) Zurgai poesiaaldizkariaren zuzendaria da, duela hogei urte baino gehiagotik. Aipatu aldizkaria dugu, gainera, euskal literatur publikazioen artean zaharrena. Gonzalez de Langarikak eskuzabaltasunez dihardu, gartsu eta ezkutuan iaia, poesiaren aldeko lanean, merkantilismoarekin eta medioetako distirarekin bat ez datorren genero baten balioa beti aitortzen ez dakien gizarte batean asko eta askoren aurka. Langarika, bitartean, obra poetiko bat itxuratuz joan da (lehen unean Blas de Oteroren existentzialismo kristauaren zordun zen), Los ojos de la iguana y otros poemas edo Cálices de octubre bezalako lanen bidez; hauetan, sonetogile bikain baten lana ikusten dugu. Hirurogeiko hamarkadan '''Amalia Iglesias''' (poesiako Adonais Saria) eta '''Maria Maizkurrena''' (Antonio Machado Saria) Baezan jaio ziren; penintsulako panorama lirikoan ahots poetiko interesgarrienak biak. Hamarkada horretan bertan jaio zen, haiek antzera poeta eta, bereziki, narratzailea den Pedro Ugarte. Herralde sarian finalista izan zen, Los cuerpos de las nadadoras eleberriarekin, eta kontakizun laburretan izugarrizko artelanak biribiltzen ditu. '''Espido Freire''' gazteak, hogei urte pasatxo besterik ez zuela, Planeta Sari ospetsua eskuratu zuen, eta salmentetan fenomeno izugarria izan zen. == Idazle arabarrak == === Aiarako Kantzelaria === '''Europar ahotsa XV. mendean'''. Ez da erraza Petri II.a Lopez Araiakoaren figura eta obra laburtzea. Gasteizen jaio zen 1332an eta Calahorran zendu, 1407an. Kantzelaria, gaztelaniazko figura literario gogoangarrienetako bat da, Antonio Ortiz de Urbinak idatzi duen bezala “XV. mendeko europar ahotsa” izana, kasu bitxia da: idazlea eta ekintza-gizona, humanista eta politikaria, historialari aditua eta elegiazko poemen egilea eta pertsona eszeptikoa bat-berean aurkitzen ditugun horietakoa, alegia. Enrike III.ak izendatu zuen Gaztelako kantzelari 1398an; izan ere, haren erregeren kontseiluko kide izan zen arabar idazlea. On Petrik, dialektikaren eta ezpataren artean, bere esperientziaren azalpenak eta nondik norakoak emango zizkigun, eta bere jakinduria zabala eskaini, kalitate literario gorenean kokatzeko moduko obraren bidez. Bere garaiko jaunen dibertsio eta aisialdia maisuki adierazita daude ''Libro de cetrería o de las aves de caza'' lanean. Baina bere ''Crónicas'' –Pedro I.a, Enrike II.a eta Enrike III.aren erregealdiak jasotzen dituena– da bere lan nagusia, prosaz idatzitakoen artean. Bizkaitar Lope Gartzea Salazarren kasuan bezala, on Petrik kronika batzuk kontatzen dizkigu, behin baino gehiagotan bera ere sartuta egondako hainbat gauzaren berri emanez. Kontatzeko modua akasgabea da, errealista eta baita gordina ere zenbaitetan. Obra hau, kritiko askoren iritziz, Tito Livio eta Boccacciok zabaldu ildotik doa. Oraindik ere kantzelariak, hainbeste politika eta gerra asalduraren ondotik, protagonista edo aparteko lekuko gisa bizi izandakoaren hainbeste kronikaren ondoren, berekin du behar adina kemen eta indar, Rimado de Palacio laneko bertso gogoangarriak izkiriatzeko. Hau benetako bitxia dugu “klerezi poesia” deituaren baitan. Bertso hauek ezagut ditzanak, ez du, ez horixe, ustekabeko txarrik topatuko. On Pedrok bere bizitzaren hondarrean idatzi zituen, bidearen azkeneko bihurgunean, esan dezagun; Barojaren antzera, eta bertsootan testamentu eta aitorpen hunkigarri bezain zirraragarria eskaintzen digu. Kantzelariak kartak erakutsi zituen: «Maté e enfamé e dexé al fanbriento peresçer».<br/> «Enbidioso e malo e de mal coraçon<br/> fui yo siempre, Señor, en toda sazón:<br/> busqué mal a mi hermano sin ninguna razón<br/> plógome de su daño e de su perdición».<br/> Baina poeta bere buruarekin ezin zorrotzagoa den arren, era berean bere garaiko bizio eta lakra guztien aurkako borrokalari sutsuena izan zen. On Pedrok, idazle handi guztiek bezalaxe, ezin dio hain ongi eta sakon ezagutu zuen giza izaerarekiko bere eszeptizismoa bridatu. === Frantzisko Vitoria === Ohar hauek ezinbestean motz egin beharrak ekarri du, idazteko lanari jarduera funtsean artistikotzat, hots, literariotzat ekin ez zioten idazleak alde batera –ez ordea baztertuta– uztea. Historialari kanonikoak eta antzekoak, legelariak, botanikan adituak eta abar, hauek guztiak orrialde hauetatik kanpo geratu dira. Baina, Frantzisko Vitoriari buruz hitz egitea, idazle huts izan ez bazen ere, ezin baztertuzko kontua da. Gasteizen jaio zen, 1486an, eta Salamancan hil, 1546an, domingotar Arabako hau ikusiko genuen, protagonista, Errenazimenduko abenturarik garrantzitsuenetako batean, hots, Nazioarteko Zuzenbidearen sorreran. Alde batetik, fede gizon baten aurrean gaude, baina, beste aldetik, prezio berean inondik ere, zientzia gizon baten aurrean; hala ere, batez ere fenomeno etiko eta moral bat dugu parean. ''Relectiones theologicae'' idatzi zituen, baina oso gutxi eman zuen argitara. Mirestekoa da hainbat gairen inguruan hartu zuen jarrera, esaterako, kontzientzia askatasunari edo herri indigenen eskubideei buruz. Atahualparen exekuzioa, diosku, erailketa zentzugabe bat izan zen, inolako arrazoi zein eskubideren euskarririk gabea. Vitoria teologoa ahanztea euskaldunok gaur egun hainbeste behar dugun horri, hau da, jende eta herrien arteko elkarbizitza zuzen eta zibilizatuari eginiko ekarpenik garrantzitsuenetako bat ahaztea izango litzateke. === Egunkarietako idazle batzuk === Literatura onenaren zati handihandi bat kazetaritzan sortua da. Inork ez du horretan zalantza izpirik. Araban egunkari eta argitalpen mundu bizibizi baten irakite etengabearen garaia izan zen, XIX. mendea, batez ere, bere bigarren erdialdea. Gasteiz txiki eta lebitaz josi hura zenbait optimista gogotsuk “Iparreko Atenas” deitu duten hori bihurtu zen –Bilborekin lehian du, dena den, aipatu titulu handi hori. ''El porvenir alavés'' da helburu eta asmo handienak dituen kazetaritza-enpresetako bat. Egunkari “politiko foruzale, zientifiko eta literariotzat” aurkezten du bere burua. Zuzendaria Fermin Herran da, kultur eragile nekaezina eta 73ko tertulia deitu haren arima eta motorra. '''Ricardo Becerro Bengoak''' ere idazten du egunkarietan; orduan publizista esaten zioten jardun horretan aritzen zen, baina bere grina erromantikoaren indarrez berdinberdin ekiten zion hondakinak marrazteari, herriko kondairak biltzeari, edota ''Romancero alavés'' oso bat prestatzeari. '''Mateo de Moraza''' patrizioa ere, Ramon Ortiz de Zarate bezalaxe, zutabegile bikaina izan zen. === Laurogeita hemezortzikoa, Ramiro Maeztu === '''Isiltasuna zigorra'''. Eugenio Montesek kontatzen zuenez, 30eko hamarkadan Ramiro Maezturi buruzko iruzkin laudoriozko bat argitaratu zuenean honek erregutu zion berari buruz ondo ez hitz egiteko: «Zu oso gaztea zara eta ez duzu eskubiderik, ni bezala isiltasunak inguraturik bizitzeko. Ni legenduna naiz”. Arabar idazleak ez zuen gehiegikeriaz jardun. Izan ere, Primo de Riveraren diktadurari erakutsitako laguntzaren ondorioz, Maeztu ahanztea kontsigna tazitu bat izan zen, eta urteetan zehar kontsigna hori mantendu egin da, belaunaldiz belaunaldi. Inork ez du Maeztu gogoratu nahi, ez Euskal Herrian bertan ezta kanpoan ere. Alabaina berak fundatu zuen, Baroja eta Azorínekin batera, “Hiruren Taldea” izeneko hura, 98ko belaunaldiaren sorburua. Halaber, badirudi inori ez zaiola gogoratzeko modukotzat iruditzen Ramiro Maeztu izatea, Penty eta Humerekin batera, Erdi Aroko gilde edo ermandateetan inspiratutako gremialismo ingelesaren zutabe intelektualetako bat. A. R. Oragek, gildar sozialismoaren aitzindariak, Maezturen dizipulutzat zuen bere burua. Ramiro Maeztu Whitney Gasteizen jaio zen 1874an. Familiaren hondamen ekonomikoak behartuta, Kubara joan behar izan zuen, 17 urte besterik ez zuela, han familiak azukre makina edo tramankulu bat zuelako. Bere aita hil zenean, Ramiro Gasteiza itzuli zen familiaren ekonomia bide onean sartu nahiez. Orduan Bilbora jo zuten, eta han hasi zen Maeztutarretako zaharrena egunkarietako kolaborazioak egiten. Hil arte eginkizun horretan segitu zuen. '''Ibilaldi intelektuala'''. Madrilera joan zen 1897an, eta han Baroja, Azorín eta Joaquin Costaren erregenerazionismoaren eragina jasotako beste idazle batzuekin harremanetan jarri zen. Maezturentzat, Friedrich Nietzscheren eragina ere erabakigarria izan zen. 1905eko hasieran Londresa joan zen, eta han 15 urte igaro zituen; korporatibismo anglosaxoniarraren buruzagi bihurtuko zen, eta harremanetan jarri zen oso maila handiko pertsonaiekin, esaterako, Pound, Eliot edo Shawekin. Han, 1916an, Authority, Liberty and Function saiakera argitaratu zuen, gero gaztelaniaz La crisis del humanismo izenburupean itzuli eta argitaratua. Espainiara itzuli zen 1919an, eta El Sol egunkariaren erredakzioan hasi zen lanean. Espainiar mitoetan zeharreko bisita bat egin zuen atzera, 1926an, ''Don Quijote, don Juan y la Celestina'' saiakeran. Maeztu izango da iaia beti tabu den gai bati buruz, hots, diruari buruz, hausnartuko duen hispaniar pentsalari gutxi horietako bat, bakarra ez esatearren. ''El sentido reverencial del dinero'', kritiko batzuen iritziz, Maezturen ukitu anglosaxoniarraren adierazgarri garbigarbia da. Gero etorriko zen Primo de Riberaren diktadurari emandako laguntza, dagoeneko aipatu duguna, Buenos Airesen enbaxadore lana, eta bere Defensa de la hispanidad gero; honetan, sozialista primitiboa monarkia katolikoaren panegirista bihurtu zen eta, zenbaiten iritziz, angloespainiar faxista-mota bat hurrena. '''Epitafioa'''. Espainiako gerra zibila hasi eta hamahiru egunera, Ramiro Maeztu atxilotu egin zuten Madrilen eta aurretik epaiketarik egin gabe fusilatu zuten. Honen berri izatean, Gerorges Bernanos eleberrigile frantsesak hau idatzi zuen Le Figaron: «Maezturen heriotzak ondratu egiten ditu pentsatzen duten gizaki guztiak, hau da, bere pentsamenduari bere bizitzari baino askoz balio handiagoa aitortzen dioten gizaki guztiak». === 27ko belaunaldiko poeta === '''Ernestina Champourcin'''. Irakurle askorentzat aurkikuntza berant baina atsegina izan zen: Ameriketako errepublikar erbestaldi luzearen mareak Gasteizko emakumezko poeta baten ahotsa eta irudia itzuli zigun. Ernestina Champourcín zen, J.J. Domenchina poetaren emaztea, eta, aldi berean, 27ko belaunaldiko emakumezko bakarra. Juan Ramon Jimenezen laguna zen, eta haren irudia gogorazi zuen ''La ardilla y la rosa'' saiakeran. Bere lehenbiziko poemasortak hogeiko hamarkadan zehar eman zituen argitara. Haren ''La pared transparente'' memoria liburua 1984an agertu zen, eta 1991n obra lirikoaren mostra zabal bat atera zuten, ''Poesía a través del tiempo'' izenburupean. === Aldecoa eta kontatzeko artea === '''Bizi-bizirik'''. Ahanztura –Ramiro Maezturen kasuan, ikusi berria dugu eta, beste era batera izan arren, baita Ernestina Champourcín poetarenean ere–, horixe da idazle askoren patua. Ignacio Aldecoaren kasua, zalantzarik gabe, bizibizirik segitzen duen literatura baten kasua da. Aldecoaren obra handituz doa denbora igaro ahala, eta narratzaile belaunaldi bakoitzean sumatzen dugu haren eragina. Gasteizen, 1925ean jaio eta Madrilen 1969an zendutako idazlearen narrazioko maisutza nabarmen ikusten da. Ipuinlari bikaina da eta, hala, gaztelaniaz genero hau landu duten izen handienen artean dago. Francisco Umbralek dioenez, Aldecoa dugu “Celaren barrokismoen eta Delibesen soiltasunaren artean, idazle justu, jakintsu, europar eta zehatza”. Idazleak berak adierazi zuen hurrena, 1969an: “Egia esan, nire nerabezaroan ez da estimulu handirik izan letren abenturan murgiltzeko. Nire hirian bizi nintzen, Espainia iparraldean; euri gehiegi egiten zuen, eskola zorigaiztokoa zen, interesen bat zuten filmak zentsuratu egiten zituzten; liburuak bazeuden –askorik ere ez, hala ere–, eta nik banuen halako asaldura-dosi bat zainetan. Hala, ikasketetatik pixka bat urrunduta, idazteari ekin nion: ipuinak, olerkiak, eleberri zatiak”. '''Aldecoaren obra'''. Geroko narratzailea 1947an abiatu zen argitalpen kontuetan, Todavía la vida izeneko olerkiliburu batez. Alabaina, berehala ikusi zuen bere bidea prosaren lurraldean zehar zihoala. ''El fulgor y la sangre'' eleberria agertu zen, 1954an; ''Con el viento solano'' argitaratu zuten, 1956an, eta ''Gran Sol'', itsasoko lana objektibotasun ikaragarriz deskribatzen duen lana, 1957an; urtebete geroago Kritikaren Saria eman zioten. Aldecoaren narrazio-liburuen artean azpimarratzekoak dira: ''Vísperas de silencio'' (1955), ''El corazón y otros frutos amargos'' (1959) edo Los pájaros de BadenBaden (1965). '''Literatur jarrera'''. Aldecoak ez zuen inoiz ukatu idazle errealista zela. Hala ere, bere errealismoak ez du inolako zerikusirik –sarritan objetibista bihurtzen da– ez hemeretzigarreneko narrazioarekin ez “azaren nobela” izenekoaren –ez beti zuzen– sozialerrealismoarekin ere. Beharbada Aldecoaren obra ondoen definitu duen pertsona izan da Jesus Fernandez Santos, idazlearen giza jarrera aipatzen duenean: “Ergelei, zuhurrei eta pedanteei barre egiten zien, espainiar bide tradizionaletan, Espainia grotesko eta anodinoan, porrot hitsen eta loria galkorren Espainian traba egiten baitute”. === Egungo idazleak === Gaur egun bere lanbidean Araban ari diren idazleen zerrenda egitea, luze jotzeaz gain, burutu ezina izango litzateke. Zorionez, arabarren artean idazleak etengabe sortu dira. Hau gertatzeko beharrezko giroa sortzen lagundu duen figuretako bat Angel Martinez Salazar da, iraupen laburreko aldizkarien sortzaile, topaketa, omenaldi eta hitzaldi antolatzaile, eta irratsaio zein Papeles de Zabalanda bezalako argitaletxeen eratzaile nekaezina baita. Ikusager argitaletxeak, bere aldetik, oso lan garrantzitsua bete du komikiaren eta literaturaren baitan. Gaur egun, Bassarai argitaletxea, Gasteiztik bertatik Kepa Murua poetak gidatua, erreferentzia bazterrezina da gaztelaniaz idatzitako euskal literaturaz hitz egiteko unean. Honen katalogoa da interesgarri, independente eta literarioenetako bat, espainiar argitaletxeen panorama osoan, zalantzarik gabe. '''Paloma Díaz Mas''', eleberrian Herralde Saria lortu zuena, '''Antonio Altarriba''', La Sonrisa vertical sariko finalista, '''Arturo Hernández Pérez de Landazabal''' edo '''Carlos Pérez Uralde''', narratzaile eta zutabegile bikain hauek guztiak ditugu Arabatik idatzitako literaturaren osasun onaren lekuko, beste narratzaile, olerkari eta dramaturgo zenbaitekin batera. == Idazle gipuzkoarrak == === Xabier Munibe ilustratua === Argien mendea Xabier Munibe Idiakezen eskutik sartu zen, Euskal Herrian. Peñafloridako Kondea Azkoitian jaio zen 1723an, eta Bergaran hil, 1785ean. Narros eta Altunarekin batera fundatu zuen Euskalerriaren Adiskideen Elkartea, eta Bergarako Seminariotik ongi finkatu zituen hezkuntza tekniko eta zientifiko berri baten oinarriak; hauek, denborak aurrera egin ahala, industri garapenaren ongarririk onena izan ziren. Azkoitiko zalduntxoak. Azkoitiko “zalduntxoek” ezin argiago erakusten dituzte Ilustrazioaren idealak, hau da, frantses azentuko korronte unibertsal harenak. Korronte honek, SánchezMazasek idatzi zuenez, “zientzia oro esperimental bihurtzen zuen, ekonomia oro zientifiko, politika oro ekonomiko, eta erlijio oro politiko”. Gipuzkoako gizartean, XVIII. mendeko sotana-jantzien mendean ez zegoen eskola bat sortzearekin antz handia zuen miraririk. Halaz, “zalduntxoak” iaia fenomeno miragarritzat har ditzakegu. '''Modernotasuna'''. Haiek eman zioten tonu egokia, maila politiko, sozial eta ekonomikoan, Karlos III.aren Espainiari. Izan ere, Espainia hura zeharo atzeratuta zegoen gizarte-mailan nahiz kultur mailan, Europa ilustratutik oso urrun inolaz ere. Jovellanosek, Peñafloridako kondea bera baino hogeita bat urte gazteagoa zenak, erabat kezkaturik aldenik alde igaro eta bere Diario lanean espiritu zorrotzez deskribatu zuen Espainia haren egoera. Xabier Munibek bere ideia zientifiko eta arrazionalistak, Comte eta Maurrásen eraginpekoak, Los aldeanos críticos (1758) lanean azaldu zituen. '''Literato alaia'''. Baina itxura kostunbristako hainbat komedia ere egin zituen. Hauek bere eragina izango zuten gero, ehun urte igarota genero hau landu zuten idazleen artean. Baina, zoritxarrez, XIX. mendea ez zen Munibek eta bere lagunek espero zuten mende tolerante eta ilustratua izan. === Baroja Bidasoaldean === '''Idazle hutsa'''. Pio Baroja zen, nire ustez, bere belaunaldiko idazlerik biziena, historiak kontatzeko lanbide zail eta aldrebesari ekiten diotenen artean estimurik handien eta sendoena lortu eta mantendu duena. Idazle honek ez du iraungitze- datarik, beharbada Pio hain zuzen ere horixe izan zelako, idazlea, beste inolako adjektiborik gabe, idazle hutsa, nahiz bere lanbidea –denbora labur batez izan arren– medikuarena izan, eta okinarena geroago –gustuagoko baduzue, okintzako enpresariarena–, eta bitartean edota geroago espekulatzaile lanetan ere jarduna zen Burtsan, arrakasta handirik gabe ordea; diputatu izateko ahalegin zalantzazko batzuk ere izan ziren hor nonbait. Baina Barojak berehala erabaki zuen bere bizitza eta literatura denbora luzerako ezkonduko zirela, bereizi ezindako moduan ezkondu ere. Pio Baroja Nessi Donostian jaio zen 1872an, eta Madril, Valentzia, Iruñean ... bizi izan zen. Gogoz kontra mediku izan zen Zestoan eta han, Barojak berak esana da, bere euskal sustraiak topatu zituen atzera. Eta sustrai horiek Beran hartu zuten berriro bizitzeko indar, Itzea etxe sendoan, gaur egun gurtzaleku, barojarraren Meka eta, ziur asko, sinesgabeko askoren Meka ere baden horretan, alegia. '''Barojarra'''. Itzea eta Bidasoaldea idazlearen eta bere munduaren sinbolo bat dira. Baroja ez baita eleberrigile hutsa. Ez da soilik narrazio obra itzel baten eta memoria bikain batzuen sortzailea. Pio Baroja, era berean eta bereziki barojarraren sortzailea da. Hau da, jarrera, estilo, etika eta estetika oso berezi batzuen sortzailea. Barojarekin maitasuna edo gorrotoa sentitu egin daiteke. Beti horrela izan da. '''Bizirik dagoena soilik akaba daiteke'''. Idazleari buruzko azkeneko biografiak, Eduardo Gil Berak egindakoak, diosku Itzeako gizonak pertsonaia bat sortu zuela bere desira eta frustrazioen neurrira. Barojarra, Gil Berarentzat, arrakasta lortu duen iruzur bat da. Era guztietako iritziak daude. Eta honek zera esan nahi du, autore gipuzkoarra –hasieran aipatu bezala– bizibizirik dagoela gaur egun ere. '''Memoriaren herrialdea'''. On Piok gipuzkoartzat jotzen du bere burua, donostiartzat baino gehiago. Bidasoaldea bere obraren zati handi batean islatzen da. Bere herrialde txikia, diosku Miguel SánchezOstizek Derrotero de Pío Baroja saiakeran, “bere orriak zeuden tokian zegoen, geografia zehatz bateko toki batean baino gehiago, memorian hain zuzen”. Edonola ere, bere pertsonaiarik argienak Bidasoaldetik ateratakoak dira, eta grotesko eta zekena, berriz, modu ankerrean islatzen da bere nobela madrildarretan. Gauza egiaztatua da dagoeneko. Arrazen inguruko obsesioa ere egiaztatuta dago, eta misoginia, bere prosa zehatz, sinple, erretorikaren aurkako bikain hura bezalaxe. Prosa barojarraren ustezko deskuidu hori toki komuna da, eta arrunta, inondik ere, barrokorik urreztatuena eta anpulosoena kanona den herrialdean. '''Kritika'''. Baltasar Porcelen iritziz, Baroja “Espainia garaikideko eleberrigile garrantzitsuen eta originalena” da. Askoz lehenago, Azorínek iragarria zuen euskal idazlearen prosak bere edertasun eta erakar indarra gordeko zuela hurrengo belaunaldientzat ere. Josep Plaren ustez, on Piok “okerreko generoa aukeratu zuen eleberriak idaztean, zeren eta garai guztietako gaztelar literaturaren memorialista nagusia izan ahal izango baitzen”. Ampurdaneko idazleak, Barojak berak bezalaxe –izan ere hainbat mania, aurreiritzi eta biek jorratutako moldakaiztasun bizkortasunez bete horrek lotu zituen– halako arintasun batez jokatu zuen beste baten literatur lana zorrotzegi juzkatzean. Memorias de un hombre de acción eta Desde la última vuelta del camino nahiko izango lirateke autorea europar memorialismoaren izen handienen artean kokatzeko; talde horretan izango genuke, halaber, Quadern gris lanaren egilea bera. '''Obra'''. Barojak ia ehun liburu argitaratu zituen, 1900 eta 1952 bitartean. Bibliografia honek ''Vidas sombrías'' laneko ipuinak ditu abiapuntu (1900) eta hurrenak ''Silvestre Paradox'' (1901), ''El mayorazgo de Labraz'' (1903) edo ''La lucha por la vida'' trilogiako eleberriak (1904) izango ziren; irakurle askoren eta kritiko bat baino gehiagoren iritziz, hauxe da bere obrarik onenetako bat. ''El árbol de la ciencia'' agertu zen 1911n, seguruenik bere eleberririk biribilen eta sakonena, ''La raza''ren trilogian sartua. Barojaren bigarren garaikoak dira ''Memorias de un hombre de acción'' izenburupean bildutako eleberri historikoak (19131935). Eugenio Abiranetaren bizitzan oinarriturik daude, urruneko senide baitzuen hura. Baina, on Piok ez zion idazteari eta kontatzeari utzi. ''La estrella del capitán Chimista'' (1930), ''Locuras de carnaval'' (1937) eta ''El puente de las ánimas'' (1945) bere obrak dira. '''Gizatiarraren diagnostikoa'''. Barojaren juzkuak garratzak izan ziren, eta giza generoari buruz zuen iritzia beti pesimista. “Senez eta eskarmentuz”, idatzi zuen bere memorietan, “uste dut gizakia animalia kaltegarria dela, bekaiztia, ankerra, gaiztoa, nahikunde txarrez betea, batez ere berekoikeriaz eta harropuzkeriaz betea”. Espainiako gerra zibilaren episodio beldurgarri hark, eleberrigilea alderdi bietan fusilatzeko arriskuan egon baitzen, lagundu egin zuen, zalantzarik gabe, Barojak gizakiari buruz zituen juzku hobbesiarrak sendotzen. '''Heriotza'''. Madrilgo bere etxean, 1956ko urriaren 30ean hil zen. Hemingway egun batzuk lehenago izan zen Baroja gaixoaren ondoan, argazkilari bat aldamenean zuela; hau, askorentzat, bisita zintzoa izan zen, beste batzuentzat berriz nahikoa zalantzazkoa. Madrilgo hilerri zibilean eman zioten lur. Julio Caro Barojak, haren iloba izaki, Bidasoaldeko lur eskutada bat bota zuen hilkutxa gainera. === Grandmontagne, Mourlane, Salaberria === [[File:Jose maria salaberria 01.png|thumb|right|300px|Jose Maria Salaberria]] '''Bitxi ahaztuak'''. Francisco Grandmontagne, Jose Maria Salaberria eta Pedro Mourlane Mitxelena hiru autore bitxi bihurtu zaizkigu, denborak aurrera egin ahala, bere garaian hainbat irakurle izan bazituzten ere. Salaberriak Alderdi Ederreko lorategietan duen bustoa da ehunka artikulu izenpetu zuen idazle gartsu hau gogoratzeko dugun bakarra. Beste biak are bitxiago gertatzen zaizkigu, haien frantses jatorriko abizenak bezalaxe. '''Francisco Grandmontagne''', euskal-biarnotarra, Burgosen jaio zen 1866an, Hondarribian hazia, eta Argentinara emigrante gisa joana. Bere obraren zati handi bat egunkarietan idatzi zuen. Argentinako egunkarietan agertu ziren bere artikuluak, La Naciónen esaterako, baita Madrilgo El Solen ere. Ama aldeko osaba zuen Claudio Otaegi, pedagogo, musikari eta euskarazko olerkigilea. Bertako hizkuntzak eta bertako usadio edo ohiturak oso elementu garrantzitsuak dira Grandmontagneren literatur produkzio oparo eta ahaztuan. Donostian zendu zen 1936an. '''Pedro Mourlane Michelenak''', Grandmontagnez bestela, ia ez zuen ezer argitaratu egunkarietatik kanpo. ''El discurso de las armas y las letras'' lanarekin eman zion hasiera eragin orsiar garbiko “dibagazio saiakera” deituari. Irunen jaio zen, 1888an eta 1955ean zendu zen. Mourlanek Bilbon findu zituen bere kazetari dohainak, eta El liberal zuzentzera iritsi zen, Indalecio Prietok erosi aurretik; honek, umore handiz, zioen gipuzkoarra gai zela “Ford etxea zortzi egunean hankaz gora jartzeko”. Falangeren sorburuko urratsetan ere partaidetza aktiboa izan zuen, eta erakunde horren himnoko bertso batzuk harenak dira. Mourlaneren prosa, hala ere, bikaina da. Juan Manuel Boneten iritziz, Mourlaneren estiloaren lorratza azken mende erdi honetako prosa onenetako bitan ikus dezakegu, Cunqueirorenean eta Peruchorenean hain zuzen ere. '''Jose Maria Salaberria''', Mourlane eta Grandmontagne bezala, batez ere egunkariko idazlea izan zen, eleberrigintzan oparo eta gorabehera handiekin aritu bazen ere. Familia gipuzkoarra zuen, baina Vinarozen etorri zen mundura 1873an, eta Madrilen hil 1940an. Argentinan urte asko eman zituen, eta hainbat lanbidetan aritu eta gero, Iberoamerikako egunkaririk garrantzitsuenetan kolaborazioak idatzi zituen. Honen jarrera ideologikoek hasierako erregenerazionismotik bere azken urteetako kontserbadorismorako bilakaera izan zuten. === Gabriel Celaya, poesia eta bizitza === Blas de Otero bilbotarrarekin batera, Rafael Mujika (Juan de Leceta ere izan daiteke) poesia soziala deritzonaren –haiei gustuagoko zaie historiko esatea– ordezkaririk garrantzitsuena da; poesia hura, batez ere berrogeita hamarreko hamarkadatik aurrera, zuzenean murgildu zen diktadura frankistaren aurkako borrokan. '''Bizitza eta literatura'''. Gabriel Celaya –poetaren bigarren izena eta bigarren abizena, eta bere gerrako izen literarioa edo, nahi izanez gero, literatur gerra eta bakeetako izena– Hernanin jaio zen, 1911n, eta Madrilen hil, 1991n. Karreraz injinerua bazen ere, gizarte posizio sendo eta errespetagarri bati uko egin zion, bere poeta bokazio bizian burubelarri sartzeko. Berrogeiko hamarkadan, bere emazte Amparo Gastonekin, Cuadernos de Poesía Norte bilduma sortu zuen; honetan argitalpenlan gogoangarria egin zuen. Itxaropena argitaletxe zarauztarrean, 1935ean, poeta gisako lehen pausoa eman zuen, Marea de silencio argitaratuz. '''Jarrera'''. Artean Rafael Mujika gaztea zen, urtebete geroago, 1936ko martxoaren 8an, hain justu, Donostian Federico Garcia Lorca ezagutu zuena. Lorca bezala, Celaya zen poeta herrikoia, bere belaunaldiko irakurrienetko eta kantatuenetako bat eta gero ere hala izango zen. Alabaina, “neutralentzako kultur luxutzat sortutako” poesia madarikatzen duen bera, etorkizunez eta arenga kutsuz blaitutako bere olerkiak jaurtitzen dituen bera, poeta hori bera gai da Gabriel Celaya izaten segitzen duen beste bat bihurtzeko. Zeren eta Celayarengan poeta zuzena eta lagun artekoa bizi baitira, militantea eta errealista, eta poesiaren ikerle sakon eta argitsua, abangoardista, eta bere azken garaiko poeta orfikoa. '''Estiloa'''. Celayagan zaila da, ezinezkoa ez bada, bizitzaren poesiari sasia kentzea. Beregan dituen eta bertso bihurtzen dituen hainbat poeta ez dira soilik literatur teoria –nahiz badiren, eta kalitate handikoak gainera–, baizik eta baita, eta bereziki, bere bizitzaren partea eta artea ere, bere biografia zibil eta poetiko asaldatuaren bizitzaren zati. Bere bertsoetan gorabeherak egon daitezke, baina sekula ez dira ezegiazko edo hutsal. '''Obra'''. ''Las cosas como son'' agertu zen, 1949an, ''Las cartas boca arriba'', 1951n eta ''Cantos iberos'', 1955ean; hiru olerki-sorta horietan lehentasuna konpromisoa da. 1957an Kritika Saria lortu zuen, ''De claro en claro'' liburuarekin. ''Poesía urgente'' 1960an agertu zen, eta 1971n ''Campos semánticos'' esperimentala. ''Trilogía Vasca'', berriz, 1984an eman zuten argitara. Sari handiak laurogeiko hamarkadan iritsi zitzaizkion, 1986an Hispaniar Letren Saria, eta 1987an Literatur Sari Nazionala. Argitaratutako azken liburua ''Orígenes/Hastapenak'' zen –1990, Euskal Herriko Unibertsitatea, Poesía Vasca, hoy. '''Testamentua'''. “Norbera zahartzen joan ahala”, idatzi du poetak, “are garbiago ikusten du aurrerakoitasun arrazionalistaren bide tolesgabean barna ibili ordez, gero eta murgilduago dagoela sorburuen eta mitoen denborarik gabeko denboran, liburu honen sorburuan eskaintzen dudan Cantata de Mnemosinen aipatzen dudan horretan; azken batean, honen helburu bakarra bizipen bat berpizten ahalegintzea da, hau da, egun guztiak munduko lehen eguna eta, horrexegatik hain zuzen, egun oro azkena ere badelako bizipena berpizten ahalegintzea”. === Luis Martín-Santosen abentura === '''Abentura plural bat'''. Luis Martín-Santosen abentura, Larachen jaio eta 1964an Gasteizen bide-istripuz hildako donostiarrarena, espainiar mende erdi hitsaren abentura intelektual handietako bat da. Abentura intelektual, literario eta politikoa inondik ere mediku eta psikiatra geldigaitz honek abiaturikoa. Idazle gutxi izan dira Luis Martín-Santosen moduan maila zientifiko eta humanistikoko ezaguera zabala izan dutenak, gure artean oso konbinazio arraroa baita. Martín-Santos Donostiako Hospitale Psikiatrikoko zuzendaria izan zen 1951z geroztik. ''Dilthey, Jaspers y la comprensión del enfermo mental'' doktoretza-tesia egin zuen –abentura kliniko eta humanoa izan zen– eta P.S.O.E.ren militante nabarmena. Militantzia hau ere abentura bat izan zen, urte horietako idazle konprometituen artean P.C.E.k zuen ospe sendoaren aurrean. Martín-Santos abenturazalea da, baina abenturazale errealista, oso kalitate-maila altuko lanabes ideologiko, tekniko eta linguistikoz hornitua. Carlos Castilla del Pinorekin batera, lurralde osoko psikiatra gazteen artean etorkizunik oparoena zutenetakoa zen. Osterantzean, Madrilen unibertsitario gisa eginiko urteetan harremanak izan zituen hainbat intelektual eta idazlerekin, esaterako, Miguel Sánchez Mazas, Juan Benet, Rafael Sánchez Ferlosio edo herrikide zuen Ignacio Aldecoarekin; hau, literaturan, bertso liburu batekin hasi zen, Martín-Santos bezalaxe. '''Eleberria'''. Baina Martín-Santosek literaturari eginiko ekarpen nagusia, inolako zalantzarik gabe, bere ''Tiempo de silencio'' eleberria izan da, bizirik zen bitartean argitaratutako bakarra. Eleberri hau 1961ean agertu zenean, gertakizun garrantzitsua izan zen espainiar literaturaren inguruan. Celaren tremendismo gero eta hutsalagoak batetik eta errealismo sozialaren hondarrak zirela bestetik, autore donostiarraren eleberriak beste bide bati hasiera eman zion; honen aurrekaria muga nazionaletatik kanpo bilatu beharko litzateke, Joyceren Ulysses lanean. Baina, Martín-Santos barroko gaztelau bat ere bada –baita alderdirik parodikoenean ere. Kontzientziaren korrontea uhar baten antzekoa da ''Tiempo de silencio'' lanean, xehetasunez betetako kontakizun honetan istripu zentzugabe baten ondorioz mediku gazte batek gizarte eta moralaren infernura egiten duen bidaia eskaintzen baitigu. '''Kritika'''. “Azpigarapenaren eleberria, garapenaren balio literarioetatik sortua”, esan zuen Fernando Moránek. José Carlos Mainer kritiko eta saiakeragilearen iritziz, eleberriaren xedea “mito geldiarazleen –edipismoen, erruduntasun konplexuen, tradizioen– suntsipena da, eta bere pertsonaiek –berritsu bezain komunikazio gabeek– galarazita duten elkarbizitzaren berreraikuntza”. Janet Winecoff hispanistari 1962an eskainitako elkarrizketa batean, Martín-Santosek zioen “Espainian eskola errealista, oinezko samarra eta konprometitua” zegoela, eta honek ematen zuela tonua. “Edukiz eta konplexutasunez irabazi beharko du, errepikapen monotono eta interes gabeari ihes egin nahi badio”. Bere eleberriak sobera lortu zuen helburu hori, eta Tiempo de destrucción (1975) lan amaitu gabean ere helburu bera proiektatu zuen, hil ostean izan arren. === 60ko hamarkadako beste autore batzuk eta eskultore baten liburu nagusia === Hirurogeiko hamarkadan beste autore gipuzkoar batzuek bere obrak argitaratu eta sari garrantzitsuak eskuratu zituzten. '''Martin Ugalde'''. 1962an Martin Ugaldek, Andoainen jaioa 1921ean, Sésamo Sari ospetsua lortu zuen. Narratzaile eta saiakeragile ona izateaz gain, Martin Ugalde sei aleko ''Historia de Euskadi'' baten autorea da, Frantzian eta Venezuelan erbestea ezagutu zuen autorea. '''Santiago Aizarna''' (Oiartzun, 1928). ''Humano animal'' olerkiak argitaratu zituen, 1966an, nahiz eta ordurako argitaratua zuen bere Los pecados de la calle lehen eleberria, hain zuzen, 1956an. Gipuzkoan sortutako kultur enpresa askoren sustatzaile, Aizarnarena izen funtsezkoa da euskal literatur kazetaritzan, euskaraz zein gaztelaniaz, duela hainbat hamarkadatatik hona. '''Miguel Pelay Orozko''' 1913an jaioa zena, hainbat eleberriren egilea da, esaterako ''Jai Alai en América'' deritzonarena; Jorge Oteizari buruzko liburu bat du, baita hainbat saiakera ere, hala nola Gran país, difícil país, ''Diálogos del camino'' edo ''La ruta de Baroja''. '''Jorge Oteiza'''. Hirurogeiko hamarkadan (1963) testu erabakigarri bat agertu zen herriko kultur historiarako: Jorge Oteizak ''Quosque tandem...!'' argitaratu zuen, “azken berrogei urteotan gure herriaan Arte eta Estetikari buruz argitaratu den agiri zorrotz eta polemikoenetako bat”, zioen Francisco Calvo Serrallerek 1985ean. Alabaina, ez zen izan lehen aldia, Orioko eskultoreak (1908) bere azalpen teoriko eta literarioak idatzitako hitzaren bidez ematen zituena. ''Androcanto y sigo'' olerkiak argitaratu zituen 1954an. Duela hainbat hamarkadatik, euskal artista borrokari, jeinu eta gozakaitzak ez dio poesia idazteari eta pentsatzeari utzi. Eta poesia hori idaztean, ezin bestela izan, sintaxi eta kode propioak ditu, argia da batzuetan, eta ulertezina besterik gabe beste batzuetan. Oteizaren lengoaia –bertsoan, burdinan eta zeramikan– zeharo besterenezina eta propioa da. Bere herrikide Miguel Unamunok esan ohi zuen moduan: “Ni bakarrik naiz”. Horrela sentitu omen da sarritan euskaldunon herrian, berak esan baitu. === Gipuzkoa, gaur === Une honetan bertan, Gipuzkoan hainbat idazle-belaunaldi ditugu, zorionez, lanean. '''Raul Guerra Garrido''' (1953), Nadal Saria, Planeta Sarian finalista, eta eleberri produkzio oparo eta bikain baten egilea. Honetan, azpimarratzekoak dira ''La carta'', ''Lectura insólita de El Capital'', ''Cacereño'' edo ''El otoño siempre hiere''. '''Fernando Aranburu''' (Donostia, 1960), Cloc talde surrealistaren kidea, hirurogeita hamarreko hamarkadaren amaiera aldean, poeta eta izugarrizko kalitateko bi eleberriren egile: ''Fuegos con limón'' eta ''Los ojos vacíos''. Clocen beste kide batek, '''Alvaro Bermejo''' donostiarrak, hainbat eleberri argitaratu ditu, eta zenbait sari eskuratu, esaterako Sevillako Ateneo La piedra imán lanarekin. '''Julia Otxoa''' obra poetiko bizi eta aukeratu baten egilea da, eta honetan nabarmentzekoak dira Centauro edo La nieve en los manzanos. Narrazio motzean ere lan aipagarria egina du. Donostiako beste idazle bat '''Luisa Etxenike''' da. Duela hainbat urte hasi zen argitaratzen, eta dagoeneko zenbait eleberri ditu kalean, esaterako El mal más grave edo Vino. Bitartean, Gipuzkoak etengabe eskaintzen ditu herrialdeko kultur garapenarekin konprometitutako pertsonak, besteak beste, '''Felix Maraña''' nekaezina –saiakeragile, editore eta literatur jarduera asko eta askoren sustatzaile– edo euskarazko autore eta editore Jorge Jimenez; honen etxea, Alberdania (Irun) izenekoa, ahalegintzen ari da euskara eta gaztelania harmonian bizi daitezen bere katalogoan. nuaakwepcrbj8ajcd2ij7gvrgizy80c 0 2976 8041 8022 2015-09-23T08:10:05Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki ''Euskal Herrian egindako literaturaren historian oso balio handiko narratzaileak, olerkariak, dramaturgoak, prosagileak ... aurkituko ditugu, baina hauen obra, nolabait, itzalean geratu da beren belaunaldiko beste izen handi batzuen azpian. Hauek dira beste autore batzuk, eskolako liburuetan erraz aurkitzen ditugun eta “klasikotzat” har ditzakegun haien aldean.'' == Beste autore batzuk, autore berriak == Euskal Herrian egindako literaturaren historian oso balio handiko narratzaileak, olerkariak, dramaturgoak, prosagileak ... aurkituko ditugu, baina hauen obra, nolabait, itzalean geratu da beren belaunaldiko beste izen handi batzuen azpian. Hauek dira beste autore batzuk, eskolako liburuetan erraz aurkitzen ditugun eta “klasikotzat” har ditzakegun haien aldean. Ondoren datozen orrialdeetan jasota daude bere garaiko irakurleen artean tokia lortu duten berrogei inguru autore euskaldunen biografia-azalpenak. Joandako garaiak aurkituko ditugu batzuetan, eta baita oraina ere beste batzuetan, autore berrien zerrenda garrantzitsua baita; izan ere, moda galkorren gainetik, hispaniar eta frantziar literaturen izen handienen artean kokatu dira XXI. mendearen hasiera honetan. == Gerra baten osterako letrak == Gerra zibilak eta haren ondorioek hainbat belaunaldi markatu zituen, eta ukitu berezia eman zion, berrogeiko hamarkadatik hirurogeiko hamarkadara bitarteko literaturari. Gabriel Celaya, Blas de Otero, Luis Castresana edo Ignacio Aldecoaren obra zertzelada ikaragarri haien oinordekoa da, oinordeko sumindu edo existentzialista, gehienetan. Beste hainbeste esan dezakegu hemen gogoratzen ditugun autoreei buruz, bizitzea fortunatu zitzaien une historikoa literaturaz adierazteko zein beren bizitzen baitan kokatzeko modu ezberdinengatik bereizi baitziren. '''Jazinto Mikelarena'''' (Bilbo, 1891- Paris, 1962). Mikelarena abizena “¡Qué país, Miquelarena!” esaerari lotzen zaio. Izan ere, pasadizo gaiztoak dioenez, on Jose Maria Pemanek horixe esan zuen bere letretako lankidearekin putetxe batean topo egitean. Esaldi hau eta beste ezin ezagunago bat, “maitasun bakarra dago heriotza artekoa: azkena” dioena, gatz eta graziaz beteriko antologia guztietan agertzen dena, “27ko beste belaunaldikoa” zen bilbotar umoretsu eta kirolzale honen literatur lanetik geratzen zaizkigun bakarrak dira. Jazinto Mikelarenak El Pueblo Vascoren erredakzioan ikasi zuen lanbidea, eta Excelsior egunkari nazionalista zuzentzera iritsi zen 1924tik 1930era bitartean. Mundu osoan zehar ibili zen, eta bidaiotatik atera zuen bere lehen liburuetarako lehengaia, satirikoa sarri. Lehen liburuok ''El gusto de Holanda'' eta ''...pero ellos no tienen bananas'' izan ziren. Madrilera jo zuelarik, kirol-informazioan murgildu zen, ABCrentzat lan eginez, eta Campeón astekariaren arduradun. Stadium liburuak (1934) jaso zituen espainiar kirol-kazetaritzaren lehen maisu handia izandakoaren kronika eta futbol kontakizunak. Herrikide zuen Juan Telleria musikari gipuzkoarrarekin zartzuela berritzaile bat konposatu zuen, El joven piloto, eta baita Cara al Sol himno falangista ere, nahiz Jazintok berak soilik bi lerroren egiletzat jotzen zuen bere burua: “Volverá a reír la primavera” eta “que en España empieza a amanecer”. Madrilen Gerra Zibilean zehar izandako esperientzia testu latzetan jaso zuen: ''Cómo fui ejecutado en Madrid'' eta ''Unificación'' (1937). Radio Nacionalen fundatzailea eta lehen zuzendaria izan zen. Gerra amaitzean iruzkin graziaz beteen eta lotsagabekeriaren gustua berreskuratu zuen, eta Espainian gerra ostean argitaratutako lehen umore liburua atera zuen: ''Cuentos de humor''. Serrano Suñerrekin zituen aldeen eraginez, estatua utzi eta Europan zehar ibili zen, prentsako korrespontsal gisa. Bere egunak Parisen amaitu ziren, 1962ko abuztuan bere burua metrora bota zuenean. '''Jose Artetxe''' (Azpeitia, 1906Donostia, 1973). Santiago Aizarna kazetari eta idazleari entzuna diot bere maisu Jose Artetxek zioela “idazteko artea ezabatzen jakitea” dela. Izan ere, Artetxe hitzaren bitxigile izan zen, eta inprimatutako hizkiaren eskulangile. Era guztietako liburuak idatzi zituen, nahiz eta bere obra irakurrienak Gipuzkoako pertsonaia historiko handien literatur biografiak izan ziren: Ignazio Loiolakoa, Elkano, Legazpi, Urdaneta eta Lope Agirrerena. Artetxeren bideko konstante bat gerrak eragindako urradura sakona da, prosa hunkigarria erabiliz bere barrenetik atera baitzuen ''El abrazo de los muertos'' lanean (1970). Hil ostean (1977) argitara atera zuten haren ''Un vasco en la postguerra'' (1936-1966) egunkaria. Artetxeren kazetari lanak eta eskaini zizkigun kontakizun laburrek, aipatuarekin batera, idazle lanbideari zintzo eta betebetean eskainitako bizitza baten ondarea utzi digute. Hala, gerraosteko euskal letretan erreferentziatzat hartu beharra dago, zalantzarik gabe. '''Jose Mª Areilza''' (Bilbo, 1909Madril, 1998). Diplomatikoa, politikoa eta letra gizona. Literatur Sari Nazionala eskuratu zuen 1941ean. Mutrikuko Kondeak idatzitako obra emankorrean zehar, Euskal Herriak garrantzi berezia du, bai pertsonaia historikoen bidez bai gure herri eta bailara, urtaro eta tradizioen deskribapenen bidez, hauek beti gardenak baitira, klasikoak, azorindarrak iaia; prentsan argitaratu zituzten, eta gero bi antologiatan bildu: ''Prosas escogidas'' (1986) eta ''Paisajes y semblanzas'' (1988). Bere literatur dohainen erakusgarri ere utzi zuen ''Siete relatos'' (1987) eta ''La regata y otras historias'' (1992) narrazio-bildumetan. '''Jesus Mª Arozamena''' (Donostia, 1918-1973). Autore emankor eta literatur estilista bikaina, hainbat generotan eginiko lanen kalitateagatik nabarmentzeko modukoa. Biografia historikoa jorratu zuen, ''Zuloaga, el pintor, el hombre'' (1963), ''Jesus Guridi'' (1967) eta ''José Maria Usandizaga y la bella época donostiarra'' (1969) azalpen biografikoen bidez. Donostiak, bertako kronikagile ofiziala izan zen, liburu hunkigarriak sortarazi zizkion: ''San Sebastián, biografía sentimental de una ciudad'' (1963); ''Donostia, capital de San Sebastián'' (1964); ''San Sebastián, excursión escolar por el ayer y el anteayer de nuestro pueblo'' (1967), Jose Berruezorekin batera, eta ''Viejas canciones donostiarras'' (1971). Ikusentzunezko arteetan ere jardun zuen bere idazle lanbideaz, hainbat gidoi eginez zinerako eta antzerkirako. Espainiako Egileen Elkartea izeneko erakundearen kontseilari delegatu eta zuzendari nagusi ere izan zen. '''Karmele Saint Martin''' (Iruñea, 1895-Donostia, 1989). Bere izena Maria del Carmen Navaz Sanz zen, baina bere literatur nortasun kementsuarentzat ezizen egoki bat aukeratu zuen, egokia inondik ere bere frantseste dotorearentzat. Adinez gerra aurreko belaunaldikoa izan arren, berandu hasi zen idazle-kontuetan, berrogeita hamarreko hamarkadan, Donostian, eta bertan laurogeita hamar urtetik gora zituela zendu zen arte jende askoren mirespena eta maitasuna izan zuen. Karmele Saint Martin maisutasunez mugitzen zen narrazio laburrean, eta fabulagile handi baten baliabideak zituen “narrazio hauetan irudimena da nagusi, balio gutxiko apaingarririk gabe. Eredua dira, inondik ere, kontakizunetan irudimenaren gainbehera sumatzen ari garen garai hauetan”, –idatzi zuen Luis Rosalesek–, eta hala oso sari ospetsuak eskuratu zituen, esaterako, Doncel saria ''Después de milagros'' (1967) lanarekin eta Leopoldo Alas Saria ''Con suave horror'' (1968) izenekoaz. Hauen atzetik, hurrena etorriko ziren, guztira hamabost liburu: ''Señoras de piso'' (1968), ''El servicio'' (1969), ''El perro Milord'' (1971)... 1975ean irakurle berriak bildu zituen, sorginen unibertsoari buruzko ipuin-bilduma bikain bati esker: ''Nosotras las brujas vascas''. Julio Caro Barojak egin zion hitzaurrea. Honetan eta beste obra batzuetan, ''Las seroras vascas'' (1976) izenekoan, esaterako, emakumeak euskal gizarte tradizionalean duen eginkizuna ikuspegi zabal batez eta topikoei aurre eginez aztertzen du. Saint Martinen izena sarri ikusten genuen aldizkarietan: Blanco y Negro, La Estafeta Literaria, Triunfo, nahiz egunkarietan: Ya eta La Voz de España. '''Alvaro de Laiglesia''' (Donostia, 1922 - Manchester, 1981). Alvaro de Laiglesiaren biografia estuestu lotuta dago La Codorniz hogeita hamarreko hamarkadan zehar zuzendu zuen aldizkariari. Gerraosteko Espainia autokratiko eta abaildu hartan, La Codorniz, bere surrealismo alaiaz, irteerabalbula bat izan zen, eta bertan umore inkonformista eta ikaragarri dibertigarri bat sortu eta hazi zen. De Laiglesia, zalantzarik gabe, XX. mendean gehien irakurritako umoristetako bat izan da. Bere lehen pausoak Donostian bertan eman zituen, artean mutiko bat besterik ez zela, La Ametralladora aldizkariko erredaktore gisa; hau borroka eta umorezko argitalpen berezi bat zen, Miguel Mihurak zuzendua Gerra Zibilaren urteetan. 1942an Sobietar Batasunera joan zen Dibisio Urdin harekin, gerrako korrespontsal gisa, eta itzuli zenean Mihurak La Codornizen zuzendaritza laga zion. Aldizkariko laguntzaileen esanetan, Alvarorekin berrikuntza iritsi zen, baita halako posibilismo bat ere: “Alvarok egiaz erakutsi zigun gauza serioak eta dogmatikoak arinki hartzen. La Codornizen umorearen espiritua aldatu zuen eta, hura bazterrean utzi gabe ere, eguneroko gauzetara hurbilagotu zuen, eta kazetaritzara, garai horietan ezezagun zitzaigun hats kritikoaz, zuzen eta zorrotz batzuetan, surrealismoaren zelofanaz bildurik beste batzuetan”. De Laiglesiak erredaktatu zituen azal sonatu haien artean, halako poz berezi batez gogoratzen dute hau zioena: “Almohadín es a almohadón lo que cojín a X. Nos importa tres X que nos cierren la edición”. Kazetari lanaz gain, berrogei liburutik gora argitaratu zituen, eta hainbat komedia komiko ere estreinatu zituen; gehienetan eskainitakoa izan zen ''El caso de la mujer asesinadita'', Miguel Mihurarekin batera idatzi zuena, 1946an. == Literatur berrikuntza == Oraingo lerrootan estilo, asmo eta belaunaldi desberdineko sei idazle bilduko ditugu. Dena den, elementu komun bat badute, letren munduan bere obren bidez bide berriak erakutsi izana, hirurogeiko eta hirurogeita hamarreko hamarkadatik aurrera. Urte horietan kazetaritzak, saiakerak eta filosofiak bat egin zuten, literatur eginkizunaren kontzeptu zabalago eta aberatsago batean. '''Jose Luis Olaizola''' (Donostia, 1927). Prestakuntzaz abokatu, lanbidez eleberrigile, produktore eta zineko gidoilari. Honen literatur lana oso da zabala, genero guztiak hartzen baititu iaia, baita sari pila galanta lortua ere: ''La guerra del general Escobar'' (Planeta Saria 1983), ''Cucho'' (Barco de Vapor Haur Literatur Saria, eta Parisko Gran Prix de l’Académie des Lecteurs), ''El cazador urbano'' (Prix Littéraire de Bourran, Bordele). ''Planicion'' (Sevillako Ateneo Saria 1976), Olaizolak bere Donostiako haurtzaroa gogoratu zuen. Euskarara itzulitako obrak ere baditu: Boni Martinen istorioa. Haur eta gazteei zuzendurik dago bere ekoizpenen zati handi bat, eta ukitu historikobiografikoa duten eleberriak asko dira: Francisco Pizarro, Juana la Loca, El Cid, Bartolomé de las Casas, Santa Teresa… La puerta de la esperanza saiakerak, Vallejo-Nájera doktorearekin batera idatziak, milioi erdi ale saldu ditu. '''Jose Maria Mendiola''' (Donostia, 1929). ''Jonás y la gruta'' lanarekin Café Gijón Saria irabazi zuenean ezagutu genuen, 1958an, eta 1962an bere tokia hartu zuen hispaniar letretan, ''Muerte por fusilamiento'' eleberriaz Nadal Saria eskuratzean. Geroago helduko ziren Irun Hiria Saria, Las dimensiones del cuerpo humano (1970), eta Puente Colgante Saria, Con un ratón en la mano (1973) lanengatik. Urte batzuetan atseden moduko batean izan ostean, gazte literaturan murgildu da betebetean, hauxe baita, berak dioenez, bere “benetako bokazioa”: ''El temblor de los monstruos'' (1997), ''El cementerio de los ingleses'' (1998)... Mendiolak bere literatur lanarekin batera lanbide karrera bikaina egin du enpresa pribatuan. Esparru honetako eskarmentua El Diario Vasco egunkariaren ekonomiari buruzko orrialdeetan erabili zuen; honetan, gainera, liburu kritikak ere egiten zituen. '''Raúl Guerra Garrido''' (Madril, 1935). Bere garaiarekin konprometitutako idazlea, sentsibilitate handiko eta kontzientzia etikoz hornitutako gizakia. Gerra Garridok dagoeneko hogeita hamar urte badaramatza bere obraren bidez euskal gizartearen kontraesanak azaldu nahian. Bere lehen eleberrian bertan, ''Cacereño'' (1969) izenekoan, hirurogeiko hamarkadako industrializazioan betebetean sartutako etorkinen integrazio zailaren kontuari ekin zion. ''Ay!'' (1972) eta ''Hipótesis'' (1974) literatur lanabesaren heltze prozesu baten mugarriak dira, eta heltze hau erabat gauzatu zen 1976an, ''Lectura insólita de “El Capital”'' lanaz Nadal Saria eskuratu zuenean. Liburu honetan bahiketa baten historia kontatzen du, hainbat narrazio mailetan egituraturik, eta Eibain herria, idazlearen zenbait fikzio kokatzen diren irudimenezko herria, lehen aldiz agertzen zaigu. Azterketa soziopolitiko berekoak dira ''La costumbre de morir'' (1980), ''La mar es mala mujer'' (1987) eta batez ere ''La carta'' (1990), eleberri bikain eta berrargitaratua, ez ordea inoiz behar adina irakurria. Guerra Garrido finalista izan zen 1984ko Planeta Sarian, ''El año del wolfram''ekin. Azken aldi honetan ''Castilla en canal'' (1999), ''El otoño siempre hiere'' (2000) eta ''Miento'' (2001) argitaratu ditu; azkeneko honetan fanatismo politikoaren aurka jo du gogotik, irakurleari, bide batez, erronka ludiko bat botaz. '''Fernando Savater''' (Donostia, 1947). Filosofo eta idazlea, Madril eta Euskal Herriko unibertsitateetako irakaslea, iaia literatur genero guztiak hartzen dituen obra monumental baten arduraduna. Eleberrigile gisa 1981ean hasi zen, Caronte aguarda lanarekin, eta ''Diario de Job'' (1983), ''El dialecto de la vida'' (1985) eta ''El jardín de las dudas'' izan zituen jarraipen; azkeneko hau Voltaireren epistolario apokrifoa zen, eta Planeta Sarian finalista izan zen 1993an. Antzerkia ere landu du, gehienetan giro klasiko eta ukitu mitologikoz hornitutako piezak eginez: ''Juliano de Eleusis'' (1981), ''Vente a Sinapia'' (1983), ''El último desembarco'' (1987), ''Guerreo en casa'' (1992). ''La tarea del héroe'' saiakerak Literatur Sari Nazionala jaso zuen 1981ean, eta ''Ética para Amador'' (1990), hainbat hizkuntzatan argitaratu eta berrargitaratua, gaztelaniaz eginiko etikako eskuliburuetan mundu-mailan arrakasta handiena lortu duena da. '''Juan José Benítez''' (Iruñea, 1946). Informazio Zientzietan Lizentziatua Nafarroako Unibertsitatean. 1972an La Gaceta del Norteren erredakzioan sartu zen, eta bertan erne zitzaion gai ezkutuen eta eguneroko bizimoduko arkanoenganako interesa. Ufologiari obra gehien eskaini dion europar autoretzat hartua bada ere, eta hauei erantsi behar, gainera, ''Caballo de Troya'' narrazio sorta, izugarrizko arrakasta lortu baitu, Juanjo Benitezi ez zaio “idazle” esan diezaioten gustatzen. Berak bere burua kazetaritzat du, eta “gizakiaren gainean diren misterioei” buruzko ikerlaritzat. '''Manuel Leguineche''' (Arrazua, Gernika, 1941). Espainiar kazetaritzako handienetako bat. Bere espezialitatean maisu nagusia da, abenturazalea eta diplomatikoa aldi berean, eta estilo pertsonal bereziaz eta sedukzio indar handiz hornitua. Zuzenbide ikasketak egin zituen Deustun, eta bere prestakuntza Frantzian amaitu zuen. Colpisa eta Fax Press berri-agentzien fundazioan parte hartu zuen. Bidaien artean, espainiar kazetaritzako sari guztiei distira ateratzea egokitu zaio, hauek bildu baititu: Sari Nazionala, Urrezko Luma, Cirilo Rodríguez, Godó, Julio Camba, Ortega y Gasset... Ziur asko berak ere ez du jakingo zenbat liburu –ezinezkoa zenbat artikulu– argitaratu dituen, lanbide honi eskainitako berrogei urtetik gorako epean. Baina editoreei jaramon eginez gero, arrakasta handiena lortu duten tituluak hauek dira: ''Adiós'', ''Hong Kong'', ''Annual'', ''1921'', ''El viaje prodigioso'', ''La felicidad de la tierra'', ''Yo pondré la guerra'' eta ''Los topos''. Mus jokoari buruzko bi liburu –oso dibertigarri eta zorrotzak, inolaz ere– ere idatzi ditu: ''La ley del mus'' eta ''Mus visto''. Hau, azken batean hordagoko kazetaria dugu. === Euskaldun bat Estatu Batuetan === '''Robert Laxalt''' (Alturas, Kalifornia, 1923). Ingelesez idazten duen autorea den arren, Robert Laxaltek ohorezko tokia du euskaldunon literaturan. Izan ere, Estatu Batuetara XX. mendearen hasieran joandako Iparraldeko artzain baten semea da, eta euskaldunak Ipar Amerikako literaturan sartu ditu, gizartetalde gisa. Bere libururik ezagunena ''Sweet Promised Land'' (Dominique, 1957) da, fresko handi bat berau bere familiak Mundu Berrian toki bat aurkitzeko burutu borrokari buruz. ''In a Hundred Graves'' (Ehunka hilobitan, 1972) eta ''Child of the Holy Ghost'' (Espiritu Sainduaren alaba, 1992) lanak Laxaltek hirurogeiko hamarkadan zehar hainbat euskal herritan izandako esperientzia pertsonaletik sortu ziren. David Río irakaslearen bitartez jakin dugu Laxalten literatur lana ez zela Renon (Nevada) 1959an Mendebaldeko Lehen Euskal Jaiaren ospakizunetik oso urrun ibili, ezta euskal kulturak kontinentean lortutako bultzadatik ere; izan ere, honek guztiak Euskal Ikerketen Egitarau bat sortarazi zuen Nevadako Unibertsitatean, 1967an. Meritu hauek guztiek Urrezko Danborra eman zioten, besteak beste, Laxalti, 1986an. Bere literatur produkzioa, estilo-maila handiko hamabost bat lanez osatua, eta ezaguna eta behar bezalako esker ona jasoa bada ere batez ere Ipar Amerikako mendebaldean –''A Cup of Tea in Pamplona'' (Kafea hartzea Iruñean, 1985) eta ''The Basque Hotel'' (Euskal Hotela, 1989) Pulitzer Sarian finalistak izan ziren–, haren liburuetako bi baino ez daude gure artean itzulita: ''A Cup of Tea in Pamplona'', euskaraz Kafea hartzea Iruñean (1986) izenburua duena, eta ''Sweet Promised Land'', euskaraz ''Dominique'' (1988) izenburupean argitaratua, eta gaztelaniaz, berriz, ''Dulce tierra prometida'' (2000) moduan. Amaitzeko, pozarren egiaztatu behar dugu Laxalten lorratzean euskal jatorriko idazle belaunaldi berri bat sortu dela, eta bizimodu amerikarrean erabat integraturik dauden arren, bere obretan gogo bizi eta sendoa erakusten dutela Euskal Herriarekin lotzen dituzten kultur sustraiei eusteko. Hauxe dugu Frank Bergon edo Monique Laxalt Urzaren, Roberten alabaren, kasua, besteak beste. == Beste esparru poetiko batzuk == Olerkia orainaz kargatutako arma bat da: barkamena eskatu behar badugu ere parafrasiagatik, ez dugu modu hoberik eta zehatzagorik topatu Euskal Herrian, gaur egun, olerkari multzo sendo baten ahotsa entzuten dela adierazteko; gaztelaniaz eta euskaraz ari dira, asonantea edo kontsonantea jorratzen dute, eta gure izatearen errealitate sarritan laua betetzen ari dira estetika, lirika, etika eta drama ñabardurez. Honako aukera honen xedea aurreko ataletan dagoeneko jasotako bertsogile handien zerrenda osatzea besterik ez da. '''Jorge Oteiza''' (Orio, 1909). Bere bizitzako ibilbide luzean zehar, Jorge Oteiza, mundu osoan zehar eskulturaren berritzailetzat hartua, era askotako diziplinetan murgildu da, esaterako, filologian, antropologian, filosofian, pedagogian, zinean, musikan edo bertsolaritzan. Jakinduria hau guztia munduikuskera batean bildu du, eta interpretazio eskema propio eta berezi batean bide batez. Era berean, poesia funtsezko arte adierazpen bihurtu du: “Zertarako balio du nire poesiak? Jainkoarekiko borroka bat inkomunikatzeko –espazio sagaratu bat, denborarik gabe– (Teomaquias)”. Juan Larrearen poesia surrealistaren eraginpean, Vicente Huidobroren ultraismotik ere edan zuen, harekin harremana izan baitzuen hogeita hamarreko hamarkadako Amerikan, eta Cesar Vallejoren aztarna ere antzematen zaion, Jorge Oteizaren poesiak, lengoaiaren desokupazioaz, gizakiaren “espirituzko osatzerantz” jotzen du, bere lau dimentsioko kreazio horietako baten luzapentzat –“nire azken eskulturetatik hitzak ateratzen zirela antzeman nuen / amaiera zela sentitu nuen / halaz nire eskultura lengoaia motel eta garestitik igaro nintzen / lengoaiaren ekonomia honetara”. Alderdi guztietatik begiratuta aparta den liburu batek jasotzen du Oteizaren antologia poetikoa, ''Androcanto y sigo'' (1954) lanetik hasi eta ''Teomaquias'' (1986) izenekora helduz; liburu hau ''Existe Dios al Noroeste'' (1990) da. Geroago ''Itziar elegía y otros poemas'' (1992) argitaratuko zuen, bere emazte Itziar Carreñori eskainitako omenaldi gisa. '''Jorge G. Aranguren''' (Donostia, 1938). Adonais Saria jaso zuen, 1976an, ''De fuegos, tigres, ríos'' lanagatik, eta urte berean Villa de Bilbao izenekoa ''El cielo para Bwana''rekin. Urte biribila izan zen, prosan zein bertsoan zehar sormen-indar berberaz moldatzen den oso idazle oso honentzat. Lehenago, 1968an, ''La selva, las lágrimas y cuatro poemas levemente desesperados'' lanarekin nabarmendua zen, olerki sorta honek Gipuzkoa Saria eman baitzion, eta hiru urte geroago Irungo Hiria Saria eraman zuen, alor berean, ''Largo regreso a Itaca y otros poemas''ekin. Zehatz-mehatz aritzeko inolako asmorik gabe, aipatu beharko dugu hala ere Jorge G. Aranguren finalista izan zela 1981eko Nadal Sarian, ''En otros parques donde estar ardiendo'' eleberriarekin. 1989ra arte eginiko olerki obra osoa urte horretan bertan argitaratu zuen EHUk, ele bietan, ''Fuego lento / Gar mantsoa'' izenburupean. '''Carlos Aurtenetxe''' (Donostia, 1942). Carlos Aurtenetxeri lehenbiziko olerki liburua ''Caja de silencio'' izenekoa Jorge G. Arangurenek jarri zion inprentan, 1979an, honek zuzentzen zuen Ancia bildumaren baitan. Kantil aldizkarian hainbat olerki eta narrazio argitaratu ostean, laurogeiko urteen hasiera aldean Euskal Herriko hiru poesia sari nagusien jabe izan zen: Irungo Hiria Pieza del templorekin bildu zuen, Blas de Otero saria Figuras en el friscorekin –sari hauek biak 1982an–, eta Alonso Ercilla, 1983an, ''Las edades de la noche''-rekin. Carlos Aurtenetxe donostiarrak, berak aitortzen duen moduan “munduak eragiten didan min neurrigabe honek bultzatuta” ari baita literatur lanetan, oso olerki obra trinkoa du gaztelaniaz eta frantsesez, eta gehien-gehiena ''Palabra perdida / Galdutako hitza'' (1990) antologian jasota dago. Geroago ''La casa del olvido '' eta ''Jorge Oteiza, la piedra acontecida'' olerki-bildumak argitaratu ditu. '''Miguel Sánchez Ostiz''' (Iruñea, 1950). “Esan nezake poesia egitea, niretzat, ezagutze ariketa bat izan dela”, aitortzen du Miguel Sánchez Ostizek La marca del cuadrante lanaren hitzaurre autokritikoan; lan hau, 1979tik 1999ra bitartean eginiko olerki lanaren antologia bat da. Dagoeneko zortzi eleberri eta prosa eta memoriatan dozenatik gora ale eginak dituen autore honen poesiako lehen urratsak 1968an izan ziren, “konpultsibo bezain ordenarik gabeko modu batez”, “orduan ikaragarri zitzaidan inguru batetik ihes egiteko modutzat”. Lehen ahalegin haiek guztiek bat egin zuten ''Pórtico de la fuga'' (1979) lanean, Félix Marañak esan moduan “animu egoera zeharo sortzaile baten egiazko inbentario” denean alegia. Jose Mª Ucelay pintorearen obrak inspiratuta, ''Crónica fabulosa del capitán Don José Miguel de Amasa'' (1981) agertu zen; hurrenak ''Travesía de la noche'' eta ''El viaje de los comediantes'' lan laburrak izan ziren. Barne-paisaia ikaratu baterako konposizioak, literatur maila izugarri altukoak, ''De un paseante solitario'' (1985) eta ''Reinos imaginarios'' (1986) dira. Hiriak eta bere gauek literatur mamia eskaintzen diote ''El otro sueño del caballero'' (1988) eta ''Invención de la ciudad'' (1993) prosa poetikozko bakarrizketari. Sánchez Ostizek autore gisa eleberria eta genero memorialista baditu ere lehentasun, olerkia lantzen segitu du, ''Carta de vagabundos'', 1994, ''Aquí se detiene'', 1999, “iruzurrak tokirik ez duen eta egiaz propioa den lengoaia bat sortzeko modu pribilegiatu” gisa. '''Julia Otxoa''' (Donostia, 1953). Euskal poesiaren barnean, gaztelaniazko poesiaren emakumezko ahotsik bizienetako bat da. Hegaldi lirikoko idazlea, bere garaiko eta bere espazioko errealitatearekiko loturak inoiz eteten ez dituena; bere obran giza izaerarekiko konpromiso sakona adierazten du, gizakia bizitzazko absolututzat ulerturik. “Ahots laburra, estu eta trinkoa, kontzentratu eta zuhurra, tenplu bakarra onartzen duena, Naturarena”. Horrela definitu du Mercedes Roffe olerkari eta editore argentinarrak. Julia hirurogeita hamarreko hamarkadaren amaiera aldean topatu genuen, ''Composición entre la luz y la sombra'' (1978) irakurtzeko eskaini zigunean. Hurrengo hamarkadan heldu ziren ''Luz del aire'' (1982) Rikardo Ugarte eskultorearekiko elkarlanean, ''Cuaderno de Bitácora'' (1985) eta bere lehen ''Antología poética'' (1988) izenekoa. ''Cartas a Mr. Gardener'' olerki sorta Brasilen argitaratu dute, portugesez eta espainolezko ele biko edizio batean (2002); bere beste obra batzuk italierara itzulita daude. Azken urteotan Julia Otxoak haur narrazioa jorratu du (''El bosque de las zanahorias'', 1997; ''La canción de Mister Popoff'', 1998; ''Cuentos de la abuela luna'', 1999; ''El sueño de Hakam'', 2000). Azpimarratzekoa da, halaber, ''Antología de microficciones'' (2000), ''Galería de hiperbreves'' (2002) eta ''Sea breve por favor'' (2002) lanetan jasotako prosa laburren kalitatea. Arte adierazpenean berezko eskuzabaltasunez ari den pertsona izaki, Julia obra askotariko baten sortzaile gisa doa bizitzan zehar, eta adierazpen poetikoa eta saiakera, narrazioa eta haurren ipuinak, kritika, kronika eta arte plastikoak ukitzen ditu. Izan ere, ahalegin hauetan guztietan sentimendu bat bera dago, “funtsean baliabide filosofiko komun batean oinarritua, eta existentziaren itzulpenean berbera den sentsibilitate poetikoan bildua”, horrelaxe definitu baitzuen Santiago Aizarnak. Idazle, kazetari eta kritiko honek beronek “fintasun moral hori” azpimarratu du Julia Otxoari buruz aritzean, ze “bere eskuetatik ateratzen den guztia aureola berezi batez, giza ikasgai batez inguratzen ahalegintzen da, bere metafora, metonimia eta bestelakoen bidezko errealitatearen kalamuki harrigarri bat iruten eta bordatzen duen aldi berean”. '''Iñaki Ezquerra''' (Bilbo, 1957). Poeta, kazetari, saiakeragile eta narratzailea. Euskadiko Literatur Saria hirutan lortu du, ''El zumbido '' eleberriarekin 1983an, ''La ciudad de la memoria'' olerki sortarekin 1984an, eta Museo de reproduccionesekin 1991n, faltsifikazioari buruzko tratatu poetikoa berau, non kopiaren egiazkotasun apala errebindikatzen duen. ''Casi anónima sonríes'' da 1996an argitaratutako olerki-bildumaren izenburua, eta Otra ribera 1999koa. Joaquin Marco kritikariak Iñaki Ezquerraren olerkigintzari buruz hau idatzi du: “Eguneroko begirada –nostalgiaz eta dramatismorik eza gertatu gabe– inspirazio-iturri bihurtzen badaki (...), eta badaki deserrotzea erakusten, kontraparadisu artifizial baten kontakizunean geratzen den lengoaia poetiko baten bidez. (...) Bere bertsoen argi eta itzalen atzean, irakurleek poeta bat aurkituko dute, eta hau ez da sarri gertatzen”. Azkenik, gehi dezagun Ezquerra oso kontakizun liburu original baten egilea dela (La caída del caserío Usher), eta kritikari eta koordinatzaile lana egiten duela El Correoren literatur atalean. '''Marifeli Maizkurrena''' (Londres, 1962). Filologia Hispanikoan lizentziatua Deustuko Unibertsitatean, kazetari, irratiko gidoilari eta diseinugile grafiko gisa aritu da lanean. Eusko Jaurlaritzaren Alonso Ercilla Sarian akzesit bat lortu zuen 1986an, ''Los otros reinos'' lanarekin, eta 1989an saria bera eraman zuen, ''Una temporada en el invierno''rekin. Bitartean, ''Los cantos del dios oscuro y otros poemas'' (1989) argitaratu zuen. Errekonozimendu handiko olerkaria, irakurria eta saritua da. Gainera, Baezako Antonio Machado saria du ''Tiempo'' (1992-1999) olerki sortagatik, Banco Central-Hispanoren Hispano de Plata saria (1991) eta Planeta De Agostiniren Literatur Saria ''Adiós a doña Laura'' (2000) eleberriari esker. '''Kepa Murua''' (Zarautz, 1962). Nortasun itzeleko poeta, nonbait kokatzeko ahalegin ororentzako iheskorra. Dioenez, “Bizitza, poesia bezala, inozentzia basatia besterik ez da”. ''Siempre conté diez y nunca apareciste'' (1999) lanarekin Kepa Murua etorkizun handiko gaztetzat agertu zen, sakontasun bitxiko poetika hatsez horniturik. Kritika espezializatuaz berehala jabetuko zen. ''Abstemio de honores'', ''Un lugar para nosotros'' (2000), ''Cavando la tierra con tus sueños'', ''Cardiolemas'' (2002) hurrena sortutako lanak dira, interesgarriak guztiak. Bereak dira, halaber, Luke aldizkari birtualaren fundazioa eta Bassarai argitaletxearena. Prestakuntzaz musikologoa izaki, bere poesian musika harremanez osatu substratu garrantzitsua sumatzen da, Rafael Coloma kritikoak azalera atera duen moduan. '''Eli Tolaretxipi''' (Donostia, 1962). Filologia ingelesean lizentziatua. Hamarkada bat baino gehiago darama olerkiak argitaratzen Euskal Herrian bertan zein kanpoan. Itzultzaile gisa bereak ditu Sylvia Plath, Elisabeth Bishop, Adrienne Rich edo Ramón Saizarbitoriaren hainbat lan. 1999an bere lehen olerki liburua argitaratu zuen: ''Amor muerto, Naturaleza muerta''. <center> * * * </center> === …eta beste sei === Olerkari-bilduma honek –egileak garbi aitortzen du laburlaburra dela, telegrafikoa iaia, eta osatu gabea–, ezin du bazterrean utzi egungo euskal olerkigintzaren beste zenbait izen, nahiz espazio kontuak direla eta aipatu besterik ez ditugun egingo: '''José Fernández de la Sota''' bizkaitarra, kultur kazetaria eta olerkaria, bere errepertorioa 2001ean argitaratu zutena Lugar de Paso izenburupean; '''Javier Agirre Gandarias''' (Bilbo, 1941), hamar bat liburu eta Parisen bizi den olerkari nafar '''Frantzisko Xabier Irazoki''', Zokik, hitzaurrea eginiko bilduma bat, ''Soles / Eguzkiak'' (1992) dituena; '''Pedro Ugarte''' (Bilbo, 1963), honi buruz geroago arituko baikara narratzaile eta eleberrigile gisa; '''Amalia Iglesias''' (Bilbo, 1962), 1984ko Adonais sariaren irabazlea eta Madrilen De Libros aldizkariaren arduraduna; edo '''Menchu Gutiérrez''', Donostian bizi den madrildarra bera. == Dramaturgoak eta komediografoak == “Inprimatutako” generoetatik oso bestela, antzerkirako idatzitakoa soil-soilik eszenara heltzen denean gauzatzen da. Horregatik, antzerkiko autorea izugarri baldintzatuta dago egokitzen zaion testuinguru sozial, politiko eta ekonomikoaren arabera. Zentsurako berrogei urteek eta Euskal Herrian antzerki egitura profesionalik ezak –duela oso gutxi arte behintzat ez da izan horrelakorik–, ez dute gure artean dramaturgo eta komediograforik ager zedin erraztu, eta loratutako gutxi horiek berehala abiatu izan dira Madril aldera. '''José María Bellido''' (Donostia, 1922-1992). Idazle-lanetan narrazio laburretan hasi zen ''El acuerdo de Zubieta'', (Espelunca Saria, 1963), baina antzerkian nabarmendu zen alegoria kritikoen autore gisa, Brechten epika didaktikoaren eraginpean, eta umorea eta tragedia maisuki nahastuz. ''Cuando termine la guerra'' (1945), ''El hombre que se fue'' (1949), ''El baile'' (1951), ''El pan y el arroz, o geometría en amarillo'', ''Escorpión'' (1962), ''Fútbol'' (1963), ''El día sencillo'', ''Tren a F'' (1964), ''Los relojes de cera'' (1967), ''Tres individuales'' (1969), ''Ecce caos'' (1969) eta ''Solfeo para mariposas'' (1969). Hirurogeita hamarreko hamarkadan Bellidok estilo komertzialagoa jorratu zuen –Rubio Cordero (1970)–, arrakasta handia lortuz ''Milagro en Londres'' (1972) komediarekin. Bere hurrengo piezak ez ziren hain onak izan: ''Esquina a Velázquez'' (1975) eta ''Patatús'' (1986). Eleberri bat ere argitaratu zuen: ''Disparos en el Bidasoa'' (1978). '''Ignacio Amestoy''' (Bilbo, 1947). Konpainia profesionalek estreinatutako hamarretik gorako obren egilea da. Ignacio Amestoy Trantsizioko edo Laurogeiko Belaunaldikoa da –Manuel Gómez García historiagileak eman zion izena–; hauek izan ziren bere obrak zentsuraren oztoporik gabe estreinatu zituzten aurreneko autoreak. Denbora luzean zehar Bilboko Ekonomia Zientzien Fakultateko zine eta antzerki arduraduna izan zen, eta Nafarroako Unibertsitatean Informazio Zientzietako lizentziatura atera zuen. 1990az geroztik Literatura Dramatikoari buruzko eskolak ematen ditu Madrilgo Real Escuela Superior de Arte Dramático (RESAD) izenekoan. Azpimarratzekoak dira, besteak beste, 1982ko Lope de Vega saria, Ederrarekin lortua, eta 2001eko sari bera ''Chocolate para desayunar'' lanarekin; hau Jardiel Poncelari eskainitako umorezko omenaldi bat da, haren mendeurrena zela eta. Obra historikoen sortzaile nabarmena izaki, ''Violetas para un Borbón'' Espainiako erregeak protagonista dituen tetralogia baten lehen pieza bat da. 2001ean Madrilen aurkeztu zuen bere ''La zorra ilustrada'' komedia, Felix Mª Samaniegoren Karlos III.aren gorteko ibilaldiak jasotzen dituena. Amestoyren dramaturgiaren zati bat bere jaioterrian kokatzen da. Geroa eta Gasteiz taldeekiko lankidetzatik ''Doña Elvira, imagínate Euskadi'', ''Durango, un sueño'', ''1493'','' Betizu''. ''El toro rojo'', ''Gernika, un grito'', ''1937'', eta ''Pasionaria. ¡No pasarán!'' obrak atera dira. Prentsan eta telebistan kazetari lana egin du, eta Madrilgo Komunitateko hainbat kultur erakunderen kudeaketan ere zenbait ardura izan ditu. '''Borja Ortiz de Gondra''' (Bilbo, 1965). Deustuko Unibertsitatean Zuzenbide lizentziatura eta Madrilgo RESADen Zuzendaritza Eszenikoari dagokiona lortua. Autore elebiduna da, gaztelaniaz eta frantsesez egiten baitu, eta Marqués de Bradomín (1992 eta 1995) eta Calderón de la Barca (1997) sariak eskuratu ditu. Dozena erdi bat obra ditu estreinatuta eta argitaratuta, eta beste hainbeste oraindik argitara atera gabe. 1998an ''A distance'' estreinatu zuen Frantziako Nîmesen, eta hurrengo urtean Centro Dramático Nacional delakoak Dedos (Vodevil negro) izenekoa aurkeztu zuen; obra hau, halaber, Buenos Aires, Mexiko eta Grenoblen ere aurkeztu dute. Autore europar zenbaiten itzulpenak ere egin ditu, esaterako, Vaclav Havel, Lars Kleber, Carlo Goldoni, Sarah Kane, Joe Orton eta abarrenak. Zuzendari-laguntzaile gisa lan egin du Parisko Comédie Française, Théâtre de l’Odéon eta Théâtre de la Collinen, Centro Dramático Nacionalen, Centro Nacional de Nuevas Tendencias Escénicasen eta Madrilgo Teatro de La Zarzuelan, besteak beste. '''Rafael Mendizábal''' (Donostia, 1940). Arniches eta Alfonso Pasoren miresle, Mendizabalek antzerki komikoan ziharduen talde bat zuzendu zuen, gaztetan, Donostian. Laurogeiko hamarkadan komediografo gisa hasi zen lanean, eta Rafaela Aparicioren konpainiak obra bat estreinatu zion, ''Mi tía y sus cosas'' hain zuzen. Harrezkero etengabe ari da lanean: ''Mañana será jueves'', ''La noticia'', ''Uña y carne'', ''La abuela echa humo'', ''Feliz cumpleaños, señor ministro'', ''¿Le gusta Schubert?'', ''Contigo aprendí'', ''Gente guapa, gente importante…'' Rafael Mendizabalek bitan irabazi du Donostia Saria, bere espezialitatean. Bere komedien arrakastaren giltza zera da, eguneroko arazoei gaurkotasunez beteriko aipuez heltzen diela, eta karteletan eskarmentu handiko aktoreak indar handiko aktore gazteekin elkartzen dituela. Mendizabalek berak produzitzen ditu bere muntaiak, eta horietako gehien-gehienak bere jaioterrian estreinatu ditu. == Literatura femeninoaz == Emakumeek eginiko literatura fenomeno berria da, harrigarria, izugarri berritzailea. Talentu handiko emakumezko idazle-sorta handi batek, sentsibilitatez bete eta kulturaz gain eginek, harri eta zur uzten gaituzte beren kalitatezko obren bidez, eta sariak bildu eta liburutegietara joateko ohitura dutenen arreta bereganatzen dute. Euskal Herritik atera dira, edo Euskal Herrian idazten dute, besteak beste Marie Darrieussecq, Lucia Etxebarria, Espido Freire edo Paloma Díaz Masek. '''Paloma Díaz Mas''' (Madril, 1954). Gasteiza EHUn Literatura eskolak emateko 28 urte zituela iritsi zen, eta hemen lortu du literatur gaitasun handiko egile gisa kontsakratzea. Bere aurreneko pausoak obra harrigarri eta liluragarri batez egin zituen, ''Biografías de genios, traidores, sabios y suicidas según antiguos documentos'' izenekoaz alegia, argitaratzera heldu ez zen eleberri pare bat idatzi zuen, eta 1983an Anagrama argitaletxearen I. Herralde Sarian finalera iritsi zen, ''El rapto del Santo Grial'' lanarekin. Ondoren ipuin aukera bat eskaini zigun, ''Nuestro Milenio'' izenekoa, eta honen bidez Narrazio Sari Nazionalean finalista izan zen 1987an; bidai-liburu bat izan zen hurrena, ''Una ciudad llamada Eugenio'' (1992) izenekoa. Azkenean, 1992an Herralde Saria eskuratu zuen ''El sueño de Venecia'' eleberriarekin; honetan Madrilgo auzo baten historia kontatzen du, XVII. eta XX. mendeen artekoa, eta harrituta uzten du irakurlea, garai desberdinetako lengoaien eta konbentzio literarioen polifoniagatik. Lanean zazpi urte eman ostean, ''La tierra fértil'' (1999) da bere azken literatur eraikuntza –monumentala gainera–, obra koral bat, XII. mendeko Katalunia hartzen duena eszenatoki. Kultura hispaniarjudutarrean aditua, Paloma Díaz Masek saiakera garrantzitsu bat eskaini dio gai honi: ''Los sefardíes: Historia, lengua y cultura''. '''Lucia Etxebarria''' (Bermeo, 1966). Lucia Etxebarriaren irudi literarioa nortasun probokatzaile, erronka zale, konbentzioak hausteko prest dagoen baten emaitza da, bere emakume gorputzaren gaineko subiranotasun erabatekoa erakusten duen batena. Lucia izaki konplexua da, kontraesankorra, sailkaezina, sorgintzen eta tokiz kanpo uzten zaituen bere obraren antzekoa. Literaturan 1997an agertu zen, ''Amor, curiosidad, prozac y dudas'' eleberriarekin, eta hurrengo urtean Nadal Saria eskuratu zuen ''Beatriz y los cuerpos celestes'' eleberriarekin; eleberri honetan laurogeita hamarreko hamarkadako gazteria du gai, eta bere belaunaldikoek behin eta berriz jorratutako alorretik ihes egiten ez badu ere, Luciaren prosak oso egitura eta tonu bereziak eskaintzen ditu. Prentsa nazionalarekin izandako gorabehera etengabeek, autoreak matxistatzat jotzen duen prentsa horrek gaizki tratatzen duela baitio, kontraste handia egiten du Frantziak eskaini dioten harrera izugarriarekin. ''De todo lo visible y lo invisible –Una novela sobre el amor y otras mentiras–'' lanak eleberri arloko Udaberri Saria irabazi zuen, Espasa Calperena, 2001ean. Geroxeago olerki liburu bat argitaratu zuen, ''Estación de infierno'', hasieran kritikak oso ongi jarria bera, baina plagio salaketari aurre egin beharra eragin ziona. '''Maria Darrieussecq''' (Wiiurtennsee, Holanda, 1969). P.O.L. argitaletxe frantsesarentzat eginiko sintesi autobiografikoan kontatzen duenez, Marie Holandan jaio zen, han bere gurasoek gazta-lantegi bat zeukaten-eta. Bi urte zituen familiaren enpresak porrot egin zuenean, eta Lapurdira etorri ziren, bertakoa baitzuen ama. Baiona da, beraz, bere “adopzioko herria”, eta bere literatur dohainak modu goiztiarrean erakutsi zituenekoa 1982an Ville de Bayonne Narrazio Saria eskuratu zuenean. 1996an ''Truismes'' (Marranadas) agertu zen; eleberri honetan neska bat txerri bihurtzeko eraldaketa kontatzen du, Kafkaren bertsio berrikusi eta gaurkotu bat eginez, eta guztia Nabokoven ironia zorrotzaz hornituz. Marie literatur fenomeno bihurtu zen 27 urte besterik ez zuela, mundu-mailan –kritiko batek esan zuen “munstro txiki zoragarria” zela–: Marierena da azken mende erdian frantsesezko letretan izandako lehen eleberririk garrantzitsuena, 300.000 ale saldu baititu Frantzian, eta beste hainbeste gaztelaniara itzulita; guztira 30 hizkuntza baino gehiagotara zabaldu da. Argudio hauek guztiek aukera ematen dute autorea kontsolatzeko, izan ere liburu hau sutan zela idatzi omen zuen: “Ez zait bizi naizen gizartea atsegin. Guztiak sumintzen nau”. Segurtasun handiz eta baliabidez gainezka, Marie Darrieussecq obra sendosendoa eratzen ari da, besteak beste ''Naissance des fantômes'' (1998), ''Le Mal de mer'' ( 1999), ''Précisions sur les vagues'' (1999), ''Bref séjour chez les vivants'' (2001) eta ''Le Bébé'' (2002) tituluez. '''Espido Freire''' (Bilbo, 1974). Filologia ingelesa ikasi zuen Deustuko Unibertsitatean, eta literatur jardueren animatzaile gisa nabarmendu zen. Bere lehen eleberria Irlanda (1998) izan zen, eta kritikak harrera ona egin zion, asko eman dezakeen autore baten lehen lana izanik. ''Donde siempre es octubre'' (1999) lanarekin arrakasta izan zuen atzera. Bere hirugarren eleberria Melocotones helados izan da, eta honen bidez eleberriko Planeta Saria jaso zuen 1999an; Espido da Jose Manuel Larak sortutako sariaren historia luzean izandako saridun gazteena. Geroago ''Primer amor'' (2000) atera zuen inprentatik, eta ''Diabulus in musica'' (2001); obra honetan garbi ikusten da eleberrigileak musikaren munduarekin duen harreman estua, batez ere antzinako musikarekin. Poesia liburu batek, ''Aland la blanca'' (2001) eta bulimiaren aurkako lekukotasun gordin batek, ''Cuando comer es un infierno'' (2002) izenburua duenak, erakusten digute Espido idazle poliedrikoa dugula. Kritikariek azpimarratu egin dute Espidoren historiak irudizko tokietan gertatzen direla, eta errealitatea pertsonaietara mugatzen dela, eta hauen sentimendu eta emozioetara. Izan ere psikologikoa, pertsonaien unibertso animikoa da bilbotar honen obra elikatzen duen substantzia, “malenkoniaz eta pesimismoz ere betetako inguru batean, batzuetan errealitateari eta existentziaren zentzuari buruzko hausnarketa baterako, esplizitua baino gehiago inplizitua den hausnarketa baterako aukera ematen badu ere, eleberriaren bilbearen anekdota-maila hutsetik harantz ere joanez” (Jesus Mª Lasagabaster). '''Luisa Etxenike''' (Donostia, 1957). Zuzenbidean lizentziatua, baina betebetean literaturan murgildutako emakumea, literatura baita, berak dioenez, “esateko askatasun handia”. Bi kontakizun-bilduma argitaratu ditu –''La historia de amor de Margarita Maura'' (1986) eta ''Ejercicios de duelo'' (2001)– eta bost eleberri; hauetan emakumezkoak dira protagonista, pasio, desleialtasun eta hausnarketa inguru batean. Literatura garden eta bizia: “Eleberriak idazten ditut ipuinak idatziko banitu bezala, intentsitateari erne, tentsioari erne”. ''Silverio Girón'' (1986) eta ''Querida Teresa'' (1988) lanen ondoren, Efectos secundarios lanarekin (1996) halako errekonozimendu bat lortu zuen. Azkeneko hau maitasun lesbikoari buruzko historia bat da, hiruko suntsipenez osatua, eta idazkera ezin finago batez josia guztia. Gero Etxenikek leiho bat, aukera bat eman zigun sexuabusuen eta pedofiliaren gaiari buruzko hausnarketa egin dezagun ''El mal más grave''rekin (1997). Gaur arte eman duen eleberri onenak, ''Vino'' (2000) izeneko eta Arabako Errioxan kokatu horrek, ardoa hartzen du oroimenaren metaforatzat. Bere hurrengo eleberria, ''Los peces negros'', berehala ikustea espero dugu, antzerki lan batekin batera. Luisa Etxenikek euskal prentsan kolaborazioak egiten ditu, literatur tailerrak bizitzen ditu, eta urterourtero Donostian antolatzen diren emakumezko idazleen arteko topaketak koordinatzen ditu. '''Toti Martinez de Lezea''' (Gasteiz, 1949). Itzultzailea, gidoigilea, aktorea eta euskal historiarekin eta kulturarekin liluratutako emakumea. 1992an Euskal Leyendak argitaratu zuen, eta honetan erakutsi zuen lehenengoz narrazio magikorako eta giroak berreraikitzeko dohaina. Baieztapena bere lehen eleberriarekin iritsi zitzaion: ''La calle de la judería'' (1998), lerro hauek idazten ari diren unean dagoeneko hamar edizio atera dituena. ''Las torres de Sancho'' agertu zen, 1999an, nafar erresuma zaharrari eskainitako omenaldi partikular gisa, eta 2000ko apirilean hirugarren eleberriak, ''La herbolera'' izenekoak, Euskadiko Zilar saria jaso zuen; Durangon girotua, Anboto mendi mitikoaren magalean, ''La herbolera''k sorginkeria leporatzen dioten emakumezko petrikilo gazte baten tribulazioak deskribatzen ditu. XIV. eta XV. mendeetako bandokideen gerrak ere tentazio handia ziren Toti Martinez de Lezearen irudimenarentzat, eta hala 2001ean ''Señor de la Guerra'' jarri zigun liburudendetan, fresko handi bat eskainiz ganboar eta oinaztarren arteko gorrotoari buruz, Arrasateren erreketa izanik apoteosirako elementua. '''Mila Beldarrain''' (Donostia, 1951). 1994an ''Oría, la sultana vascona'' agertzean, Almantzorren maitale, alHakam II.a hiltzean buru eta Cordobako azken kalifaren ama izandako emakumeari buruzko eleberri bihurtutako biografia baita, irakurketa probetxuzkoz betetako eta estilo kementsua landutako autore bat aurkitu genuen. Petriquillaren pertsonaiaren eta XVIII. mendeko Espainiaren inguruan, bere hurrengo eleberriak osatu zituen: ''Petriquilla, Graciosa y el Verdugo negro (De San Sebastián a Madrid en diligencia)'' (1995) eta ''El examen (Petriquilla en Madrid)'' (1997). Urrezko urteetako giro donostiarra da ''Kursaal, la ruleta misteriosa'' (2000) izenburukoaren esparrua. == Cloc kinta == “Surrealistak behar ditugu arte berrikuntza antolatzeko”: horixe zioen Gipuzkoako prentsan 1978an agertutako iragarki batek. Eta ez zen txantxa bat. Edo, hobeto esatearren, txantxa bat zen, oso serioa ordea. Antigua auzoko hiru ikasle, Donostiako Versalles kulturalen eta berauen ileordetzarren aurkako Iraultza piztu nahi zutelarik, gero Cloc taldearen hozi deitu haren arduradunak ziren; esperientzia literario eta kultural bitxia izan zen Trantsizioaren urteetan Gipuzkoan, eta adarrak izan zituen Nafarroan eta Madrilen. Abentura hausle hartan bat egiten dute oraingo literatur kritikak estimatuen dituen eleberrigileetako biren gazte garaiko biografiek, Fernando Aranburu eta Alvaro Bermejo baitziren. '''Fernando Aranburu''' (Donostia, 1959). Bere lehen sormen aldia poesiak zurgatu zuen: ''El librillo'' (1981), ''Ave sombra'' (1981). Baina 93an jada, Euskal Herriko Unibertsitatean, ''Bruma y conciencia'' izenburupean bere literatur obraren antologia bat argitaratu zuen, 1977 eta 1990 bitartean eginikoarena. Honetan prosa-bilduma bat ere bazen: ''El artista y su cadaver'' (2002an bereizirik berrargitaratu zuten). Alemanian zelarik gaztelaniazko irakasle gisa laurogeiko hamarkadaren hasieratik, Aranburuk, bosturteko batean zehar, bere lehen eleberria eraiki zuen, eta batbatean hispaniar letren idazleen artean etorkizun oparoenetakoa duen autore bat ikusi genuen: ''Fuegos con limón'' zen lan hau (1996), eta Ramón Gómez de la Serna saria eraman zuen. Galdutako denboraren bere bilaketa partikular horretan, Aranburuk oroimen pertsonaleko materialak hartu eta zimendu horien gainean fabulaziorako dohain apartak zabaltzen ditu. ''Fuegos con limón''en Cloc La Placa bihurtzen da, iraganaren berrasmatze batez hain zuzen, eta umore ironiko, zorrotz eta ankerrez blaitutako eleberri bat eratzen du goitik behera. 1999an ''No ser no duele'' ipuin-bilduma argitaratu zuen eta, hurrengo urtean bere bigarren eleberriak, ''Los ojos vacíos'' (2000) izenburua duenak, Euskadi Saria eman zion. Eleberri heldua da, espainiar pikareskaren tradizioan sartua; honi buruz Santos Sanz Villanueva kritiko ospetsuak hau idatzi du: “''Los ojos vacíos'' fabularen itsaso liluragarrian sartzen zaituen eleberri mota horretakoa da, eta azalerara itzultzen zaituenean bizitzari esangura berri eta sakonagoa ematen dion esperientzia batez aberasturik ateratzen zara. Anekdotaren plazeragatik, bere mezuaren intentsitateagatik eta bere eraiketaren egokitasunagatik, hau oso liburu garrantzitsua da, irakurtzea merezi duen horietakoa”. '''Alvaro Bermejo''' (Donostia, 1959). Alvaro Bermejoren sorkuntza-ibilbidea eta aspaldiko lagun Fernando Aranbururena zeharo bestelakoak dira; izan ere, literaturari buruz dituzten ulekerak ere erabat desberdinak dira. Oso gaztetatik, Bermejo obra eta sariak ari da metatzen, eta dagoeneko ez Euskal Herriko, baizik eta estatu osoko idazlerik sarituenetako bat dela esan dezakegu: Irun Hiria Eleberri Saria, Donostia Hiria Ipuin Saria, Eusko Jaurlaritzaren Pio Baroja Eleberri Saria lau aldiz, Euskadi Saria, Francisco Avellaneda Antzerki Saria, Ciudad de Salamanca Eleberri Saria, Felipe Trigo Eleberri Saria eta, 2001ean, Sevillako Ateneo Saria, ''La piedra imán'' lanagatik. Alvaro Bermejok, 43 urte dituela, narrazio liburu bat du (''La torre de Casandra'') eta zortzi eleberri, kazetari lan neurrigabeaz gain inondik ere. Sugestio-ahalmen handikoak izanik, bere eleberri konplexu eta ederrak, trinkotasun etiko handikoak, iaia beti ongi deskribatu eta definitutako testuinguru historiko batean mugitzen dira –historialari denaren prestakuntza antzematen zaio–, non irakurritakoaren denborak irakurlearen denboraren metafora edo isla gisa funtzionatzen duen argi samar. Aurkezpen labur honetan ezin dugu azaltzeke laga Bermejoren hizkuntzaren kalitatea, urte asko baitaramatza bere lanabesa hobetzeko eguneroko ahaleginean, behar duen adierazpenindar eta oroitzapengaitasun guztia lortzearren. Estilo-konpromisoa oso handia da, hain handia ezen Balzacen aitorpen bat bere egin baitezake: “Nire bizitzaren historia nire eleberrien historia da”. ''La piedra imán'' lanarekin, narrazio honetan XIX. mendeko Kubako familia saga baten gainbehera kontatzen du, Alvaro Bermejo heldutasunera iritsi da. Sevillako Ateneo saria jaso duen eleberria proiektatzen den esparrua ere historikoa da, nahiz eta ez den “eleberri historiko konbentzional bat, nire obran magiak funtsezko eginkizuna du eta. Bizitza magia da, eta nire obran horixe adierazten ahalegintzen naiz”, adierazi du donostiarrak. == Azkenak == Nahiz eta laurogeita hamarreko hamarkadara arte ez ziren literatur osagarrietan agertu, beren bizitzaren laugarren hamarkadako orriak betetzen eta, sarritan, gaztegaztetatik literatur sariak pilatzen ari diren pertsonak dira. Ikusentzunezko zibilizazioaren kume, hauen lerroak ikusten diren bezala irakurtzen dira, eta irudiaren mitoei buruzko erreferentziaz gainezka daude. '''Fernando Marías''' (Bilbo, 1958). Batxilergoa amaitzean zinea ikastera joan zen Madrilgo Informazio Zientzien Fakultatera, eta han bizi da. Gidoigile gisa hainbat telebistasail ditu, baita bideo profesionalak eta publizitate-zinema ere. Barbastro Eleberri Saria irabazi zuen 1991n ''La luz prodigiosa''rekin, hurrena ''Esta noche moriré'' izan zen, eta eleberrigile gisa Nadal Sarian kontsakratu zen, 2001ean, ''El niño de los coroneles'' lanaz. Zinea eta honen inguruko guztia sumatzen dugu Fernando Maríasen literatur orrialdeetan zehar, eta lan askoren narrazio-elikagaia dira, esaterako, ''El vengador del Rif'' edo ''Los fabulosos hombres película'' lanena. ''Páginas ocultas de la historia'' telebista-sailaren historia sortarazi zuten historiak ere argitaratu dira. '''Pedro Ugarte''' (Bilbo, 1963). Ugarteren kasua sormen handiko gizon baten kasua da, bizitzak, bere gorabehera kapritxozkoetan zehar, ez zegokion tokian kokatu zuen batena, alegia. Patu horren aurka jo nahirik jaio ziren bere lehen obrak: ''Incendios y amenazas'' (1989) eta ''El falso fugitivo'' (1991) poema-sortak; eta ''Los traficantes de palabras'' (1990), ''Noticias de tierras improbables'' (1992) eta, bereziki, ''Manual para extranjeros'' (1993, 2001ean berrargitaratua) lanetan bildutako ipuin zoragarriak. Bere lehen eleberriak, ''Los cuerpos de las nadadoras'' izenekoak, Herralde Sariaren finalera eraman zuen, eta Euskadiko Literatura Saria eman zion. Harrezkero, Pedro Ugarte erreferentzia ukaezina da euskal letretan. ''Historia de Bilbao'' ere argitaratu du, eta hainbat hedabidetan ohiko zutabegilea da. '''Antonio Altarriba''' (Zaragoza, 1952). Antonio Altarriba zaragozarrak Frantses Literaturako katedra bat du Gasteizko EHUn. Ignacio Aldecoa ipuin saria irabazi eta gero, Arabako argitaletxe txiki batean bere lehen eleberria argitaratu zuen: ''El filo de la luna'' (1994). Baina jendearen artean ezagun egin zuen obra ''Cuerpos entretejidos'' izan zen, munduko kulturetako sentsualtasun, erotismo eta sexuari buruzko kontakizun sorta luzeluze bat; honek La Sonrisa Vertical sariaren VIII. edizioa eman zion 1996an. Obra bietan, eta baita ''Contratiempos'' hurrengoan ere, Altarribak ikusteko sen boteretsua erakusten digu, hizkuntz sorkuntzan, argazkian, bideoan eta komikian berdin agertzen den sentsibilitate plastiko bati dagokiona bera. '''Juan Manuel de Prada''' (Barakaldo, 1970). “Euskal idazle” kategoria Euskal Herriarekiko harremana Barakaldon jaio izana beste ezer izan ez duen bati jartzea beharbada gehiegizkoa den arren (haurtzaroa eta nerabezaroa Zamoran eman zituen), baimena eman diogu geure buruari pixka bat etxerantz biltzeko ingurukoa, autore berrien zerrenda honen amaieran jasotzearren, “eleberri gaztearen booma” delakoaren buru gisa, hain zuzen ere. Juan Manuelen lehen liburuak, ''Coños'' (1995) izenekoak –honen titulua Gómez de la Sernaren Senos gogoratzen digu izugarri–, jendea harri eta zur utzi zuen, eta baita kritika zorrotzena ere, irudimen ausarta erabiltzeagatik eta lengoaia modu zoragarrian baliatzeagatik, eragin probokatzailea izateaz gain, inondik ere. Sortutako itxaropen guztiak ongi asko gauzatu ziren ''El silencio del patinador'' kontakizun liburua agertu zenean (1995) –amets anker eta zentzugabeen galeria bihurria da–, bere belaunaldiko idazleen zerrendan buruan jarri baitzuen. Arturo Pérez-Revertek 1996an esan zuen “beharbada azken hogei urteotako espainiar eleberririk onena” ''Las máscaras del héroe'' dela, XX. mendearen hasierako Madrilgo bizitzari buruzko esperpentoa berau, bohemia, anarkismo, bazterketa eta bortizkeriaren bidez itxuratua. Eleberri honek, egileak berak zioenez, “ez du egia aurkitu nahi, egia birsortu baizik”. ''La tempestad'' lanarekin, 1997ko Planeta Saria irabazteaz gain, nazioarte-mailan kontsakratu zen. The New Yorker aldizkari ospetsuak Europako 35 urtez azpiko sei idazle garrantzitsuenen artean kokatu zuen. Bere azken liburua, ''Las esquinas del aire''. ''En busca de Ana María Martínez Sagi'', testu hutsaren plazerean murgilarazten gaituen beste literatur parrastada bat da. == Letretako jendea == === Araba === '''Jose Luis Pasarín''' (1940). Leopoldo María Paneroren adiskide eta laguntzailea, Pasarín olerkari sendoa da, liburutegietan sarrera 1983an Versos para un pueblo lanarekin egin zuen poeta. Bere obra garrantzitsuena, gaur artean, ''De la luz enajenada. Haikus'' izenekoa da, 1993koa. '''Iñaki Ortubai''' (1961). El Correoren orrialdeetan Ortubai kronista ezohiko gisa agertu zen, bere luma zorrotzaz beti. Testu horuiek bildu zituzten gero ''Cronicón y monsergas de una ciudad sin cuento'' lanean. Pio Baroja Saria irabazi zuen 1991n, bere ''Enredos pelirrojos'' eleberriarekin. '''Amado Gómez Ugarte''' (1956). Gasteiz Hiria eta Donostia Hiria narrazio sariak irabazita ditu. Informatikako lizentziatu hau ipuin idazle dotorea da eta bat baino gehiago euskaratuak daude dagoeneko. Duela gutxi atera da bere azken obra: ''El vuelo de la mariposa'' (2002). === Bizkaia === '''Javier Bengoetxea''' (1919). Adonais Poesia Saria eskuratu zuen 1955ean, Hombre en forma de elegía lanarekin. Izugarrizko domeinua duen autorea, bai adierazpen-baliabideei dagokienean bai konposizio-teknikei dagokienean. Bere piezetako batzuek gure gizartearen alderdi batean bizi den intolerantzia salatzen dute. '''Antonio Mentxaka''' (1921). Cuadernos para el Diálogoren fundatzailea –hau argitaletxe enblematikoa izan zen trantsizio aurreko urteetan–, eta El Sitio izeneko elkartearen presidentea Bilbon. Mentxakak hainbat eleberri ditu idatzita: ''El camino de Roma'', ''Bandera negra'', eta, baita ipuinak eta memoria liburu bat ere, ''Las horas decisivas'' (1992). '''Jose Luis Merino''' (1931). Arte kritikoa, bibliofilo amorratua eta osooso prosa berezi baten egilea, baita lanen izenburuetan bertan erabiltzeko ere: ''¿Alguna vez hablaron los caballos?'', ''Le doy galletas para saber dónde le cae la boca''. '''Mario Angel Marrodán''' (1932). Olerkaria, arte kritikoa eta saiakeragilea, bibliografia trinkoa eman duena. Dagoeneko hainbat sari eskuratu ditu bere olerki sorten bidez, eta hauetako batzuk beste hizkuntza batzuetara itzulita daude. Bere belaunaldiko poesiaren antologia nagusietan dago. '''Amezaga, Elias'''. Grafomano sailkatu ezinekoa, euskal kulturaren entziklopedista, autoreen zerbitzuko autore –eskuzabaltasun izugarriko pertsona, alegia–, ez dago ukitu ez duen generorik. Bere biografiak harritu egiten gaitu hainbat daturengatik, esaterako: 1960ko Madrilgo kultur basamortuan, Bertolt Brechten lan baten adaptazio bat estreinatu zuen, eta aitzindari izan zen hau espainiar antzerkian. '''Juan Ramon Gómez Nazabal''' (1938). Artista kementsu eta gogoetan murgildutako gizakia. Nazabalek sariez kontatzen ditu bere fikzioak: ''El estanque moruno'' (Guria Saria), ''Niña Olvido'' (Gipuzkoa Saria), ''Equipaje de arena'' (Puente Colgante Saria), ''El señuelo'' (Irun Hiria Saria). '''Mauro Zorrilla''' (1945). Herralde Eleberri Sarian ''El regreso de Simón'' lanarekin finalista izan zen, 1985ean, eta 1988an Eusko Jaurlaritzaren Pio Baroja sarian aipamen bat lortu zuen, ''Lumpen SA'' lanarekin. Zorrillak bere literatur lanetan antzerkia, zinea, poesia eta kazetaritza jorratu ditu. '''David Barbero'''. Kazetaritzan ardura handiko karguak izan ditu, antzerkirako obrak idazten zituen bitartean; hauek, dena den, bide luzeagoa egin dute literatur epaitegietan eszenatokietan baino. ''Un hombre muy enamorado'', ''Gambito de dama'' eta ''La vida imposible de Marilyn'' bere lanak dira. '''Eduardo Apodaka''' (1952). Ohiko olerkaria euskal literatur aldizkarietan. Opera omnia jaso zuen, 1991n EHUk argitaratutako ele biko edizio bikainean: ''Introducción a la tierra / Lurrerako atari gisa''. === Gipuzkoa === '''Miguel de Amilibia''' (1901-1982). Diasporako idazlea, kazetari eta literatur lan handi eta bizia egina, olerkia, saiakera historikoa eta ekonomikoa eta biografia ukituz, berrehun liburu ingururen itzulpenekin batera. '''Cecilia G. Guilarte''' (1915-1989). Oso modu goiztiarrean trebatu zen tolosar hau gerra aurreko gipuzkoar prentsan. Gerra ondoren Mexikora erbesteratu zen, eta hantxe izan zen 1964 arte. Bere literatur lanaren lekukotasuna utzi zigun hainbat eleberri, narrazio-liburu eta antzerkirako piezatan. '''Jose Mª Gonzalez Castrillo''', '''Chumy Chúmez''' (1927). La Codornizen egindako umorista. Umorezko obrak idatzi ditu: ''Una biografía'', ''El libro de cabecera'' eta baita zine eta telebistarako gidoiak ere. ''Yo fui feliz en la guerra'' eleberrian parodia ukituz marrazten du bere haurtzaro donostiarra. '''Angel Garcia Ronda''' (1939). Bortizkeria politikoari buruzko hausnarketak biltzen ditu abokatu donostiar honek literatur ahaleginean; bi eleberri baititu: ''La levadura'' (1979), eta ''Garibaldi está cansado'' (1987). '''Jose Acosta Montoro'''' (1930). Kazetari eta literatur kritikoa, antzerki eta eleberri idazlea, kazetaritzaren teorilaria eta hirurogei eta hirurogeita hamarreko hamarkadetako gipuzkoar bizitza kulturalaren animatzaile handia. '''Jose Mª Agirre Alcalde''' (1932-1979). Autore abangoardista, oso musika eta gastronomi kronika pertsonalak argitaratzen zituena gipuzkoar prentsan. Bere hil osteko obra, ''Malabata Gless'', Marokoko kartzeletan igarotako esperientzia beldurgarri batean oinarritutako eleberri bat da. Bere buruaz beste egin zuen, bizitzan eta letretan porrot egin zuelako uste sendoa hartuta. '''Rafael Agirre Franco''' (1937), urte askoan zehar Donostiako CATen arduraduna eta euskal kirolaren eta tradizio ludikoen arloko aditua. Erregularki argitaratzen ditu bidai liburuak, ipuinak eta eleberriak, hauetako azkena politika-fikziozko bat, Alkatesa izenburua duena. '''Rafael Castellano''' (1943). Euskal letren heterodoxoa, La Codornizen: ''Tiemble después de haber reído'', euskal prentsan eta zinean kolaboratzailea. Gai politikoak eta kulturalak ozartasunez eta ironiaz jorratzen ditu eleberrietan: ''La viuda'', ''Los anafroditas'' eta saiakeretan: ''Erotismo vasco'', ''Vascos heréticos''.... ''Francisco Javier Gil Díez-Conde''' (1953). Antzerki autorea, hainbat sari eta estreinatutako zazpi obra dituena. Bere piezek jai-ukitua dute eta Valle Inclán gogorarazten dute, eta umore beltzez hornituta daude. === Iparralde === '''Eduardo Manet'''. Antzerkiko autore eta eleberrigile bikaina, Kuban jaio zen baina frantziar nazionaltasuna eskuratua du. Euskal Herria da bere inspirazio-iturria, argi ikusi ahal izan dugun moduan bere azken bi liburuotan: ''D’amour et d’exil'' (1999) eta ''La sagesse du singe'' (2001). '''François Aillet'''. Euskal olerkaria, Europako iparraldean bizi dena. Euskaraz eta frantsesez idazten du. Honen berri zehatza izateko, irakur ezazue ''Kaïku haïku'' (1999). '''Marie-Josée Basurco'''. Belaunaldi berriko narratzailea. Bi narrazio lan aipagarri ditu: ''L’Exilée'' eta ''Retour d’exil''. '''Florence Delay'''. Baionarra, Académie Françaiseren kide. ''Etxemendi'' lanarekin (1990), euskal testuinguruko obra berau, François Mauriac saria eskuratu zuen. '''Jacques Dufilho'''. Medikua eta arrakasta handiko idazlea. ''Docteur, un cheval vous attend'' lanak Baigorrik XX. mendeko azken laurdenean zehar izan dituen aldaketak kontatzen ditu, eta Hayrak euskal emigrante baten Amerikako bizipenak deskribatzen ditu. '''Michel Oronos'''. Euskaltzale sonatua eta euskal idazlea den honek 1994an bere kontura argitaratu zituen Baigorriren eta Euskal Herriaren iragan eta orainari buruzko bi liburu, ''La Noce basque'' izenburuaz. Lan hauek, gaur egun, ezinbesteko erreferentzia dira. 3zk3mrt1tnco0scmxdyc5f60pnqr36r 0 2977 8040 8035 2015-09-23T08:09:45Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki '''Literatura Nafarroan: Egileen errepaso historiko laburra''' ''Ba al da berezko nafar literaturarik, edo egokiagoa litzateke literaturak Nafarroan izan duen garapen eta historiaz hitz egitea? Bada nahikoa argi dagoela dirudien gauza bat, eta zera da, hots, Erreinu Zaharraren historiak, une historiko zehatzak, ohiturek eta bertako jendearen izaerak, mota guztietako literaturatan muineraino sartzen den mundu-ikuskera ematen dutela.'' == Sarrera == Hitz egin al daiteke nafar literaturaz? Ba al da berezko nafar literaturarik, edo egokiagoa litzateke literaturak Nafarroan izan duen garapen eta historiaz hitz egitea? Hau ez da garrantzia handiegirik duen kontua, izan ere, guztia nafar literatura kontzeptuari dagokion abiapuntuaren eta definizioaren araberakoa baita. Hala eta guztiz ere, bada nahikoa argi dagoela dirudien gauza bat, eta zera da, hots, Erreinu Zaharraren historiak, une historiko zehatzak, ohiturek eta bertako jendearen izaerak, mota guztietako literaturatan muineraino sartzen den mundu-ikuskera ematen dutela. Ondoko lerroetan, Nafarroako literatura horren, edota nafar idazle, olerkari, saiakeragile edo antzerkigileen sailkapen eta azterketa egiten saiatuko gara. === Literaturaren hasiera Nafarroan === San Eulogiok, IX. mendearen erdialdera nafar zenobio hainbatetan zehar egin zuen bidaian, beste hainbat gauzaren artean nafar monasterioetako ikas giroa eta bertako liburutegiak goraipatu zituen. Azken hauetatik zenbait kodize interesgarri kopiatu zituen. Haiek latinez idatzirik zeuden, jakina; hizkuntza honetan hasten da Nafarroako literatur historia, eta bizirik iraungo du gainera nafar erromantzea azaldu aurreko mendeetan. Erromantzez idatziriko lehen neurtitzei dagokienez, hiru idazleren lanak aipatu behar dira: tuterar olerkari judutarra zen Yehudá ha Levírena zen jartxa bat, alde batetik; idazle honek bere lanak hebraieraz eta arabieraz idatzi zituen. Beste idazlea, “Tuterako itsua” ezizenaz ezagutzen zuten, eta honek moaxaja edota arabiar olerki batzuen azken neurtitzak idatzi zituen. Bi idazleok XI. eta XII. mende artean bizi izan ziren, halaber, Abraham ibn Ezra, Tuterako beste judutarra. Azken honek olerkiak eta astronomia, matematikak eta filosofiari buruzko lanak egin zituen. Zertxobait beranduago, bete betean XII. mendean bizi izan zen Tuterako Benjamin izenekoak, nahikoa ezaguna zen ''Bidaien Liburua'' edo ''SéferMasa’ot'' idatzi zuen. Azken bi idazle hauek hebraieraz idatzi zuten, eta Tuterako arabiar zein judutar komunitateen sendotasun erakusgarri dira. Adibide txiki hauez gainera, erromantzez idatziriko lehen testuak, normala den bezala, garai hartako gertaera aipagarriak kontatzen dituzten, esate baterako, Orreagako Kantuaren testu epikoak. Kantu hau nafar erromantzez dago idatzirik, eta gure eskutaraino iritsi dira XIV. mende hasieran transkribatutako 100 neurtitz. Ez dago ahazterik garai hartan Nafarroak joerarik handiena Bortuz Bestaldeko lurretaranzkoa zuela, eta boterea zuten etxeak lehenik Champagnekoa eta ondoren Evreuxkoa izan zirela. Horiek horrela, ez da harritzekoa Nafarroak Frantzian indarrean zeuden korronte literarioekin bat egin izana. Lehen garai horretakoak dira Cansó de la Crozadako testuak; hauetan, Tuterako Guilhem edo Gillermok, 1210 aldera eta proventzeraz, albigensiarren kontrako gurutzadetan gertaturiko hainbat pasadizo kontatzen ditu. Errege bezala baino ezagunagoa izan zen trobadore bezala Champañako Teobaldo IV.a kondea, 1234 eta 1253 urteen artean Nafarroako erregea izan zena. Dantek, gizon handien artean hautatu eta buon re tebaldo izena jarri zion. Oil hizkuntzaz idatziriko hainbat kanturen egilea izan zen; hauetako batzuk bere erregetza garaian idatzi zituen, bertan azaltzen diren zenbait aipamen historikotatik ondoriozta daitekeen moduan. Zertxobait beranduago, baina XIII. mendean oraindik, Tolosa edo Toulouseko Guilhem Anelierek, ''La guerra civil en Pamplona'' idatzi zuen. Proventzal edo okzitanieraz idatzitako olerki luzea da, nahiz eta nafar erromantzearen eragina baduen. Olerki honetan, Santxo VII.a Indartsuaren, Teobaldoren zein Enrique I.aren erregetzak errepasatu zituen. Bereziki, zernahi gisaz, Navarreriako gerra eta 1276ko beronen suntsiketa deskribatu zituen. Guillem de Machaut XIV. mendean azaltzen da; nahikoa ezaguna zen musikari eta olerkari hau Evreuxko Carlos II.aren zerbitzura lanean hasi aurretik ere. Azken honentzat ''Jugement du Roi de Navarra'' idatzi zuen 1349an, eta ''Confor d’ami'' 1356an, Juan el Bueno Frantziako erregeak Carlos preso hartu zuenean. Berez, literatur erreferentzia ez izan arren, garrantzi handikoa da Nafarroan Foru Nagusian nafar erromantzez XIII. mendearen erdialdera jasorik dagoen lege pribatiboen bilduma. Era berean, genero historikoak gailurra Erdi Aroaren amaiera aldera jo zuen, Carlos, Vianako Printzeak 1454. urte aldera idatziriko Nafarroako Erregeen Kronikarekin. === Inprentaren agerpena. Errenazimentua === Aro berriaren, Errenazimentuaren hasiera-ikurra izango den inprentaren agerpenak, bat egin zuen Nafarroa bere independentzia galtzera eraman zuten gerrate banderizoen une historiko harekin. Nolanahi ere, horrek ez zuen eragotzi, azken Albrettarren bultzada medio, 1490. urte aldera Iruñera Arnaldo Guillén de Brocar inprimatzailea bizitzera joatea. Beranduago, XVI. mendean, gaztelar zein frantziar eremuetan zatikaturik zegoen Nafarroan, hainbat inprimatzaileren moldiztegiak sortu ziren Iruñean bertan, bai eta Lizarra eta Tuteran ere. Bien bitartean, frantziar Nafarroan Margarita Nafarroakoa erreginaren moduko pisu handiko pertsonak sortzu ziren; aipagarria da azken honek idatzitako ''Heptameron'' (1546). Aipamen berezia merezi du era berean Bernat Decheparek, hauxe baita euskaraz idatziriko lehen olerki liburuaren egilea, ''Linguae Vasconum Primitiae'' (1545) izenburua duenarena, hain justu ere. Nabarmentzeko modukoa da, XVI. mendean zehar, baina Pirinioen alde honetan, Jerónimo de Arbolanche tuterar olerkari epikoa; berak idatzia da ''Las Abidas'' (1566), giro bukoliko erabatekoan giroturik dagoen maitasun olerki luze eta eruditua. Oso bestelakoak dira Frai Diego de Estellaren lanak, berau Urrezko Mendeko autore mistikoaszetiko garrantzitsuenen artean onartua; hainbat lan idatzi ditu gazteleraz eta latinez. Cascanteko Pedro Malón de Chaidek era berean ''Las Conversiones de la Magdalena'' idatzi zuen 1586an. Lan honen bidez, literatura mistikoaren alorrean gailurra jotzea lortuz. === Idazle barrokoak === Gauzak behar bezala esateko, barrokoaz hitz egitean arte plastikoez soilik ari baldin bagaitezke ere –arkitektura, eskultura eta pinturaz, eta gehienera jota musikaz–, kontrarreformako espirituak sarturiko arteaz ari garela, balio duela esan daiteke, estilo hau nagusi zen garai bereko –XVII. mendea, eta XVIII.eko zati bat– adierazpen kultural orori erreferentzia egiteko. Kontu bitxia da garai hartan ezagunak ziren nafar idazleen zerrenda zein laburra den egiaztatzea, Nafarroan inprenta zein hedaturik dagoen ikusita, zenbat tailer ibiltari dauden kontuan hartuta eta hainbat monasterio zein komentutan dauden inprenta ugariak egonda eta idazlan kopuru handia argitaratzeko modua dagoela jabetuta. Jose Sarabia Larriva, militar eta idazleak, lan liriko bakarra idatzi zuen, Canción Real a una mudanza, sail horretako lanik onenetarikoetakotzat har daitekeena, hain justu ere; 1628an argitaratu zen lehen aldiz. Olerkirako gaitasun handia erakutsi zuen beste idazlea Tafallako Miguel de Dicastillo kartusiarra izan zen; beronek, Miguel de Mencos goitizenarekin 1637an ''Aula de Dios, cartuja real de Zaragoza'' idatzi zuen. Eta sail honi amaiera emateko, bereziki aipatzeko modukoa da euskaraz idatziriko goi-mailako beste lan bat, hots, Urdazubiko Pedro Axularrek idatzitako ''Gero''. Lan hau 1643an argitaratu zen. === Erromantizismoa eta “Asociación Éuskara” === Nafar letrentzat, XVIII. mendea, funts handirik gabeko mendea izan zen, eta apenas sortu zen gutxieneko sonadun idazlerik. Gutxi horietako bat Cristóbal María Cortés y Vitas (1740-1804) izan zen; bera har dezakegu lehen nafar antzerkigiletzat. Saria ere jaso zuen Madrilen ''Atahualpa'' (1784) izeneko bere tragediagatik. Nagusiki genero historikoa landu zuela esan daiteke, eta horrez gainera, bere garaian itzal handiko olerkaria izatea lortu zuen. Bere ideia ilustratuengatik batetik, eta gainean dagoen erromantizismoa eratuz joango delako bestetik, oso pertsonaia interesgarria izango dena Manuel Pedro Sánchez Salvador y Berrio, (1764-1813) olerkaria da. Berau hainbat olerki bukolikoren zein ''Noche Fúnebre'' entzutetsuaren egilea da. Azken honetan, 1787an Zangoza erabat suntsituta utzi zuten uholdeen kontakizun zuhurra egiten du. Konbentzioaren (1793-1795) kontrako gerratearekin, XVIII. mendearen amaierak, eta XIX.aren hasierak Independentziaren gerratearekin, Foruen etengabeko ahultzea ekarri zuten, eta joera honek bere horretan segi zuen Isabel II.aren gobernu liberalean zehar. Horrek guztiak indar absolutisten indartzea ekarri zuen, eta hauek, erlijioa eta forua ikurtzat hartuz, armetara jo zuten lehen gerrate karlistan (1833-1840). Honen guztiaren emaitza, Nafarroak erreinu izaera galtzea, eta Nafarroa zein Baskongadetako eskubide foralak murriztea izan zen. Beranduago beste bi altxamendu karlista ere izan ziren, 1846an eta 1872an. Egoera gogor honek, euskal-nafar hizkuntza, literatura eta historia gorde eta hedatzea helburu zuen mugimendu kultural zabala sortzea eragin zuen. Literaturaren alorrean erromantizismoan koka daitekeen mugimen hau “Asociación Éuskara”ren bidez bideratu zen; elkarte horretako kide izan, edota beronen inguruan ibili ziren makina bat nafar idazle. Horien artean ezagunena Francisco Navarro Villoslada (1818-1895) olerkari, kazetari, antzerkigile eta, batez ere, eleberrigile erromantikoa izan zen. Berak idatziak dira ''Doña Blanca de Navarra'' (1845) eta ''Amaya o los Vascos en el siglo VIII'' (1877) eleberri historikoak. Bere nortasun ikaragarria hainbat arlotan –politikan, kazetaritzan, historian, hizkuntzalaritzan, antropologian eta literaturan– hedatu zuen beste idazlea Arturo Campión Jaimebón (1854-1937) izan zen. Bere ibilbide pertsonala errepublikazaletasun federaletik, federal kutsuko abertzaletasun epelerainokoa izan zen; azken epe horretan, bere ideiak “Jainkoa, Foruak eta Euskalerria” terminoekin laburbildu daitezke. Euskaraz eta gazteleraz idatzi zuen; azken hizkuntza honetan idatzitakoen artetik aipatzeko modukoak dira bere hiru eleberriak, hala nola, ''D. García Almorabid. Crónica del siglo XIII'' (1889), ''Blancos y Negros'' (1898) eta ''La bella Easo'' (1909). Juan Iturralde y Suit (1840-1909) izan zen Campionen ideia berak zabaltzen lan ugari egin zuen beste gizon bat. Hainbat arlotan nabarmendu zen, baina, batez ere kazetaritzan, ipuin, elezahar zein tradizio-bilketan, eta arte-historialaritzan. Aurrekoak bezain ezaguna ez izan arren, Hermilio Olóriz Azparren (1854-1919) jauna, garaiko kulturgintzako pertsonarik nagusietakoa izan zen; artikulugile zorrotza, historialaria, eta antzerkigile zein olerkari erromantikoa. Bere idazlanik ezagunenak, dibulgaziozko ''La Cartilla Foral'' (1894) eta ''Breves nociones geográficas de Navarra para instrucción de los niños'' (1902) izan ziren. Horrez gainera, hainbat olerki eta ikerketa historikoko hainbat lan ere argitaratu zituen, hala nola, ''Navarra en la guerra de la Independencia. Biografía del guerrillero Don Francisco Espoz y noticia de la abolición y restablecimiento del Régimen Foral'' (1910). Berezitan berezia da José Yanguas y Miranda (1782-1863) jaunaren kasua; goitik behera konstituzio liberalaren aldekoa izan arren, erro abertzaleduna zen, eta Foruen defendatzaile sutsua gainera. Ohitura eleberri eta artikulu ugari idatzi zituen, baina legelari eta historialari lanetan nabarmendu zen, batez ere. Berak idatziak dira ''Diccionario de los fueros y leyes de Navarra'' (1828), ''Diccionario de antigüedades'' (1840) eta beronen ''Adiciones'' (1843). Isabeldarra izan zen beste idazle bat dugu Joaquín Ignacio Mencos y Manso de Zúñiga (17991882). Bere garaian ospea lortu zuen olerkari erromantiko honek, hainbat lan interesgarri utzi zizkigun, hala nola, ''El cerco de Zamora'' (1831) –idazlan honek Hizkuntza Akademiaren saria jaso zuen–, eta ''El Príncipe de Viana'' (1835) izenburupean argitaratutako erromantze-bilduma. === Iragan hurbila === “Asociación Éuskara”k eragindako lehen belaunaldiaren ondoren, Eladio Esparza Aguinaga (1888-1961) da nafar literaturaren baitan azaltzen den XX. mendeko lehen idazlea. Kazetaria eta eleberrigilea izan zen nagusiki, nahiz eta antzezlan zein saiakera batzuk ere idatzi zituen. Bere lehen lana ''Junto a las nieblas'' (1911) izenekoa izan zen, baina ezagunena ''Nere'' (1928). Altxamenduaren ondoren –gogoratu beharra dago gertaera honen alde egin zuela Diario de Navarra egunkariko bere erredaktoreburu postuaz baliaturik–, ''Blanca de Navarra'' (1942) idatzi zuen, hain justu beranduago lan biografiko bilakatu zuena. Félix Urabayen Guindo (1883-1943) errepublikazalea Toledon egin zen eleberrigile. Han, Irakasle Eskola Normaleko katedradun izan zen 1911tik 1936ra bitartean. Hiri honi beroni eskaini zizkion bere eleberrietatik hiru: ''Toledo: Piedad'' (1920), ''Toledo la despojada'' (1924) eta ''Don Amor volvió a Toledo'' (1936). Bere beste kuttuna Nafarroa zen; herrialde honi beste trilogia hau eskaini zion: ''El barrio maldito'' (1925), ''Centauros del Pirineo'' (1928) eta ''Bajo los robles navarros''. Azken hau hil baino zertxobait lehenago idatzi zuen, baina ez zen argitaratu 1965ra arte. Saiakera eta foilletoia ere bere baitan hartzen dituen Urabayenen lana prosa fin eta atseginekoa dela esan daiteke; paisajista bikain eta liriko sakona dela erakusten digu. Urabayen alde batera utzita, XX. mendearen 60ko hamarkadara artean nafar literaturaren alorrean nagusi izan ziren gainerako idazleek, gutxi-asko frankismoak indarrean jarritako erregimenarekin bat egin zuten; horrek ez du esan nahi haien literatur merituak eta nafar letrei egindako ekarpenak onartu behar ez direnik, inolaz ere. Manuel Iribarren Paternáin (1902-1973) izan zen horietako bat; bere garaian ezagun samarra izan zen olerkari eta antzerkigile gisara, nahiz eta zenbait eleberri, saiakera zein kazetaritzaartikulu ere idatzi zituen. ''Romance'' (1943) eta ''A mi madre'' (1945) sonetoek sariak eskuratu zituzten olerkien sailean; ''El capitán de sí mismo'' (1951) eta ''El misterio de San Guillén y Santa Felicia'' (1964) lanek antzerkiarenean. Bere eleberriak ohiturazkoak direla esan daiteke, bestak beste, ''San hombre. Itinerario espiritual'' (1943) nabarmentzekoa. Beste Iribarren bat, Jose Maria (1906-1971) izan zen garai horretan irakurle gehien zituen idazlea. Egun ere bere lan linguistiko eta ohiturazkoetara jo ohi da. Sona eta ospea eman zizkioten liburu etniko zein ohiturazkoenen artean ''Batiburrillo navarro'' (1943), ''Navarrerías. Álbum de variedades'' (1944) eta batez ere ''De Pascuas a Ramos. Galería religioso-popular-festiva'' aipa daitezke. Honekin batera esan beharra dago gaurko egunean bizi-bizirik dirauten liburuak direla bere ''Vocabulario navarro'' (1952) eta bere ''Adiciones'' (1953), bai eta ''El porqué de los dichos'' (1962) ere. Guztiz interesgarriak dira era berean Mola gudalburuari buruzko bere lan historikoak –gogora dezagun Iribarren Molaren beraren idazkari partikularra izan zela–, Espoz y Mina gerrillariari buruzkoak, bai eta ''Pamplona y los viajeros de otros siglos'' (1957) ere. Ángel María Pascual Viscor (1911-1947), kultura-maila handiko idazle eta kazetaria, oso gaztetandik hasi zen hainbat egunkari zein aldizkaritan idazten. 1936an Arriba España izeneko egunkaria sortu zuen beste batzuekin batera, eta hor egin zuen lan 1947an hil zenera arte, hasiera beretik Falange Españolako kide izan zen Pascualek. Eugenio D’Orsen pentsamendu eta estetikak eragin handia izan zuten Pascualengan; berau Iruñeko, hots, “hirugarren ordenako hiriburuko” –izaera hau inork baino hobeto azaltzen zuen bere kazetaritzaartikulu zein marrazkietan–, kronikari argia izan zen. Lehen aipatutako artikulu horietako zenbait, hurrenez hurren 1963an eta 1987an argitaratutako ''Glosas a la ciudad'' eta ''Silva curiosa de Historia'' liburu marduletan azaltzen dira. Artikulu-bilduma horiez gain, interesgarriak dira oso honako lan hauek, hala nola, bizirik argitaratutako olerkia, prosa eta antzerkiaren arteko literatura fantastiko bitxia den ''Amadís'' (1943), eta hil ondoren argitaratutako ''Capital de tercer orden'' (1947), espainiar olerki sozialaren aurrekaria izan zena, eta ''Catilina, una ficha política'' (1948). Azken lan honi buruz, Pascualek desilusio baten historia zela esan zuen. Espainiako gerra zibilaren garaiko azken nafar idazlea Rafael García Serrano (19171988) dugu; idazle eta kazetari honek gai bat erabiltzen du ia beti bere lanetan: gerra zibila. Bere idazlanik ezagunenen artean daude ''La fiel infantería'' (1943) eta ''Plaza del Castillo'' (1951) eleberriak. Horietan Sanferminetan zein 1936ko uztailaren 18an Iruñean zein giro zegoen islatu zuen. Horrez gainera olerkari, ipuinlari eta gerra zibila zein bizitza militarra oinarri zituzten zenbait filmetako gidoilari ere izan zen. Oso bestelakoa da Ángel Martínez Baigorri (1899-1971) olerkariaren mundua. Lodosan jaio, 1917an Jesusen Konpainian sartu, 1933an apaiztu eta hiru urte beranduago Nikaraguara joan zen. Orduz geroztik Amerika erdialdeko hainbat herrialdetan bizi izan zen, Nikaraguan, El Salvadorren, Mexikon eta berriz ere Nikaraguan, 1971ean hil zenera arte. Unibertsitatean aritu izan zen lanean Literatura eta Estetikako irakasle gisa, eta zenbaitek nikaraguar olerkari gisara ere hartzen du, herrialde horretan idatzi baitzituen bere idazlanik gehienak. Martínez Baigorriren olerkiaren iturriak, espainiar urrezko gizaldiko olerkaririk onenak dira, bai eta Juan Ramón Jimenez edo Paul Clodel bezalako olerkariak ere. Hiru gai nagusi lantzen ditu: nikaraguar eta espainiar teologikofilosofikoak. Hainbat olerki-liburu idatzi zituen Baigorrik; horiek denak Nafarroako Gobernuarena den Vianako Printzea Erakundearen ''Poesías completas'' liburukietan bildu ziren 1999an. === Azken belaunaldiak === Joan den mendeko 60ko hamarkadaren azken aldera, Nafarroak aldaketa ugari bizi izan zituen politika- zein gizarte-mailan. Ordura arte zerion apaiz zein militar kutsuko probintziaren hiriburu izateari uzten hasia zen, eta giro zein kezka berriak nagusitzen hasi ziren hiriko kultur giroan. Kezka hauen helmuga eta abiapuntu izan ziren 1972ko Iruñeko Topaketak; topaketa hauen bidez hiriak erabat zabaldu zizkien ateak garaiko abangoardiei. Literatur munduan ere, literaturari berari arnas berria eman eta aurreko aldiari amaiera eman zioten izen berriak sortu ziren. == Literatur generoak == === Olerkia === '''Río Arga'''. Olerkiaren alorrean nabaritu zen berrikuntza, 1963az geroztik Niza kafetegian bildu ohi ziren olerkariek bultzatuta. Bilera horietatik atera zen Nafarroan egiten zen olerkia zabaltzeko baliagarri izango zen aldizkaria sortzeko ideia. Horrelaxe jaio zen Río Arga 1976an; lehenik Angel Urrutiak zuzendu zuen, eta ondoren Jesus Mauleonek. Aldizkari honen 25 urteko ibilbidean, bere orrialdeetan honako idazle hauen lanak argitaratu dira, besteak beste: Urrutia zein Mauleonen olerkiak, eta Salvador Muerza, Jesus Gorriz Lerga, Víctor Manuel Arbeloa, Fernando Luis Chivite, Carlos Baos Galán, Jose Luis Amadoz, Angel Amezketa, Fermin Anzizar zein Juan Ramon Corpasenak. Río Argaz gainera, badira beste aldizkari batzuk Nafarroan olerkiaren hedatzea ekarri dutenak – edukian olerkia soilik edo literatura zutenak orokorrean–, baita hainbat sari eta lehiaketa ere, idazle berriak ezagutarazteko baliagarri izan direnak. '''Olerkari ezagunak'''. Ezagunak diren, eta XX. mendean zehar nabarmendu diren olerkarien artean, aipamen berezia merezi dutenak dira, esaterako: Angel Urrutia (1933-1994) bere ''Los ojos de la luz'' (1990) lanarekin, baita hil ostean, 1999an, argitaratu zen ''Antología poética'' ere; Jesús Górriz ''La vidriera'' (1991) eta ''Memorial del gozo'' (1994) lanekin; Charo Fuentes ''Con un papagayo verde'' (1990) obrarekin; Juan Ramón Corpas ''Diván del daño y de la llama'' (1990) lanarekin; Jesús Mauleón ''Salmos de ayer y de hoy'' (1997) emaitzarekin; Ángel de Miguel ''Jardines de música oculta'' (1995) obrarekin; Alfredo Díaz de Cerio ''Primera voz'' (1967), ''Manual de soledades'' (1987), ''Campos de ceniza'' (1998), ''Paisaje con pájaros grises'' (1999), ''Donde callan los árboles'' (1999), ''Jardín de arena'' (1999), ''Claro silencio'' (1999), ''Los Ojos que te miran, los labios que te cantan'' (2000) lanekin; Carlos Baos Galán, ''Alguien atravesó la madrugada'' (1990), ''Con más poder que el tiempo'' (1996) eta ''Tanto y ningún prodigio'' (2000) lanekin; Iñaki Desormais (Ignacio Ochoa de Olza), ''Cinerario de risas ardientes'' (1991), ''Tauromaquia'' (1994), ''Antología del desamparo'' (1995) eta ''El yelmo de Mambrino'' (1998) obrekin; Alfonso Pascal Ros, ''Supe de ti tu incertidumbre. Los poemas del apátrida'' (1990), ''Nocturnos sin protocolo/Tirones'' (1991), ''La quema de Van Gogh y otras visiones'' (1992), ''Modales de los cuerpos desolados/De tí impaciencias'' (1993), ''Los vínculos del verdugo'' (1993), ''De aquellos mares, estos sueños'' (1993), ''Primera reunión'' (1995) –bere lehen bost olerkiliburuen antologia–, ''Modus faciendi'' (1999) eta ''Noches bajo mares'' (2000) multzoarekin; Manuel Martínez Fernández de Bobadilla ''Redonda soledad de arena y cielo'' (1990) ''De púrpura y otoño'' (1995) eta ''Fuegos de la Navidad'' (1998) hirukoarekin; José Javier Alfaro ''Memoria del olvido'' (1991), ''Sonetos a cuatro voces'' (1994), –liburu hau Victoriano Bordonaba, Esteban Buñuel y Juan Colinorekin batera idatzi zuen–, ''Magiapalabra'' (1996) eta ''Asfalto y piel'' (1999) lanekin; Marina Aoiz, lurrari eskainitako bere trilogiarekin: ''La risa de Gea'' (1986), ''Tierra secreta'' (1991) eta ''Admisural'' (1998); Juan Manuel Sánchez Estévez ''Desde el alba con sombras'' (1990), ''Aunque es de barro todo'' (1992) eta ''Destino de la niebla'' (1994) hirukotearekin, Roberto Simón ''A sueño lento hierve el alma'' (1990) eta ''Tierra poseída'' (1997) lanekin, Ramón Irigoyen –greziar idazleen itzultzailea ere badena–, ''Cielos e inviernos'' eta ''Los abanicos del caudillo''rekin, eta Miguel Sánchez Ostiz ''Invención de la ciudad'' (1993) eta ''La marca del cuadrante'' (2000) idazlanekin. '''Belaunaldi gaztea'''. Kontua da, aurrez aipaturiko olerkari zerrenda luze horri, gazteagoak diren eta nafar olerkigintzari etorkizun oparoa ziurtatuko dioten belaunaldi berrietako hainbat eta hainbat olerkari gehitu behar zaizkiola. Horien artean leudeke, esaterako, Carmen Gonzalez Lage, Luis Arbea, Julia Guerra, Xavier Santakiteria, Iñaki Alvero, Iñaki Armendariz, Javier de Navascués, Javier Olivar, Javier Velaza, Amaya Sanz, Maite Pérez Larrumbe, Ramon Eder, Luis Villafranca, eta abar luze bat. === Eleberria === '''Antoñana'''. Pablo Antoñana da, zalantza izpirik gabe, aurreko belaunaldiko prosalaririk onena; literatur mundu pertsonal baten sortzaile, eta ondorengo belaunaldien maisu da oraindik ere. Bere lehen eleberriekin sari ugari eskuratu arren, 80ko hamarkadara arte ez zitzaion hain merezia zuen arrakasta iritsi. Onarpen-puntako honen gailurra 1996ko Vianako Printzea Saria eskuratzearekin etorri zitzaion. ''El capitán Cassou'' bere lehen eleberria, 1959an idatzitakoa, argitaratu gabe egon da 1993ra arte. Ondorengo lanarekin, ''No estamos solos''-ekin Sésamo saria irabazi zuen 1961an –baina, 1963an eman zen argitara. ''La cuerda rota'' finalera iritsi zen 1962ko Nadal sarian. Nekez uler daitekeen arren, ez zen 1995era arte argitaratu. Azken eleberrien izenburuak ''El Sumario'' (1964), ''Pequeña crónica'' (1975) –Donostia Hiria Saria irabazia, 1973an– eta ''Relato cruento'' (1979) –eleberrien sailean, 1977an, Nafarroa Saria irabazi zuena– dira. Hainbat ipuinliburu ere argitaratu ditu, hala nola, ''Patrañas y otros extravíos'' (1985), ''Botín y fuego y otros relatos'' (1985), ''La vieja dama y otros desvaríos'' (1993), –hemen bere lehen eleberri laburra azaltzen da–, ''Extraña visita y otras historias'' (1999) eta ''Último viaje y otras fábulas'' (2000), testu historiko bat ''Noticias de la Segunda Guerra Carlista'' (1985) eta hamaika kazetari-artikulua. '''Cabodevilla'''. Garai berekoa da José María Cabodevilla; apaiz honek '''San Josecho a lápiz''' idatzi zuen; ustekabeko galanta eman zuen idazlan honekin, estilo aldetik arina eta ironikoa baita oso, gizatasunez betea, eta bestetik argi utzi baitzuen literatura, literatura ona, ebanjelioko mezua zabaltzeko bide gisara erabiltzeko bere nahia. Beste hamaika liburu ere baditu asmo berarekin idatziak. Horien artean dago ''El pato apresurado o apología de los hombres'' (1970) izenekoa; beronen narrazioaren egiturari dagokionez, oso berezia dela esan daiteke, oinarrian aingeru batek 26 gizon zein emakumeri buruz egindako beste horrenbeste txosten baitauzka. '''Sánchez Ostiz'''. Iruñearen irudia den Umbría izeneko hirian bere mundu pertsonala sortu eta kokatzen duen beste nafar eleberrigile handia Miguel Sánchez Ostiz da; honek Antoñanak bezala, 2001eko Vianako Printzea Kultura saria eskuratu du. Horrez gainera, olerkiak, kazetaritzaartikuluak eta saiakerak ere idatzi ditu; baina batez ere eleberrigile delako ezagutzen da. Berak idatziak dira ''Los papeles del ilusionista'' (1982) –Elaberrien sailean Nafarroa saria–, ''El pasaje de la luna'' (1984), ''Tánger bar'' (1987), ''La quinta del Americano'' (1987), ''La gran ilusión'' (1989) –eleberrien sailean, Herralde saria, baita Euskadi Literatur saria ere–, ''Las pirañas'' (1992), ''Un infierno en el jardín'' (1995), ''La caja china'' (1996), ''No existe tal lugar'' (1997) –Kritika saria– eta ''La flecha del tiempo'' (2000), bere azken lana. Bidaiei buruzko artikuluak ere idazten ditu, eta Iruñeari buruzko ''Pamplona'' (1994) izeneko liburugida baten egilea ere bada. '''Hidalgo'''. Kazetaria eta arrakasta handiko eleberrigile emankorra dena, Manuel Hidalgo da; bere lehen lana, ''El pecador impecable'', 1986an argitaratu zuen. Ondoren beste makina bat ere idatziak ditu, azkena 2000n argitaratutako ''Días de agosto'' delarik. '''Beste eleberrigile batzuk'''. Beste nafar eleberrigileak txiki samar gelditzen dira Antoñana eta Sánchez Ostizen aurrean, baina badira idazle interesgarriak, hala nola, aurrez aipaturiko ''Jesús Mauleón'', ''El tío de Jaimerena'', ''Osasuna se traduce la salud'' eta ''El senador Villanueva'' lanen egilea; ''Serafín Senosiáin'' olerkaria ''El cuerpo tenebroso'' eta ''El espejo invisible'' lanena; ''Daniel Vidaurreta'', ''La Mañueta'', ''El espejo de la sirena'', eta ''La noche del insumiso'' obrekin; ''Javier Mina'' eta bere ''Más la ciudad sin tí'' eta ''La defección de Búnkol''; Germán Sánchez Espeso ''La mujer a la que había que matar'' eta ''No dejéis el cuchillo sobre el piano''; Pedro Lozano Bartolozzi, ''Némesis o el sueño de la razón'', ''Pemmican'' eta ''El polipasto noticioso''; Fermín Goñi bere ''Y en esto llegó Fidel ''eta ''Las mujeres siempre dijeron que me querían'' lanekin; Emilio Echavarren ''Músicos''-ekin, eta abar. '''Eleberrigile berriak'''. Azken urteotan, eleberria landu duten nafar idazle berriak azaldu dira, besteak beste, Javier Eder, Fernando Chivite, Eduardo Gil Vera, Javier Gúrpide, Maria Markotegi, Javier Rodrigo, Cristina Aznar, Ana Rioja, Felipe Cambra, Patxi Irurzun, Juan Jose Domínguez, Felix Guerrero, Pedro Pastor, Jose Luis Rodríguez Plaza, Araceli Arana Díaz de Cerio, Helena Goñi…, esaterako. '''Eleberri historikoa'''. Eleberriaren baitan, geroz eta indar handiagoa hartzen ari den saila historikoa da; arlo honetan nabarmendu daitezkeen idazleak ''Caballo de Troya'' liburuaren egilea den Juan José Benítez; Javier Díaz Huder, ''Nadie vio muerte tan bella'', ''Todavía estoy vivo'' eta ''Un rey de extraña nación'' lanen egilea; Victoriano Bordonaba, ''Muza, rey del Ebro'' edo Blanca Sanz, ''Viaje a la Gascuña'', ''La bella vizcaína'', ''Los hijos de Munia'' eta ''Aquellas costas de Inglaterra'' lanen egileak dira. Azpigenero horretan kokatu izan dute beren akzioa gazteagoak diren Javier Gúrpide, Iñigo de Miguel, Pedro Pastor eta Ignacio del Burgo idazleek. '''Kontaketak, ipuinak'''. Nafar idazleek asko landu izan dute ipuin zein kontaketen generoa. Ugari dira kontaketa eta ipuinliburuak argitaratu dituzten sona handiko olerkari eta eleberrigileak. Hauen artekoak ditugu Antoñana, Sánchez Ostiz, Hidalgo, Ramon Irigoyen, Angel de Miguel, Juan Ramon Corpas, Pedro Lozano Bartolozzi, Iñaki Desormais, Emilio Echavarren, Fernando Chivite, José Javier Alfaro, Victoriano Bordonaba, Juan Gracia, Miguel García Andrés, Jesús Carlos Gómez, Juan Arbeloa eta Ernesto Maruri. '''Haur eta gazteentzako literatura'''. Nafar idazle asko dira era berean haur zein gazteentzako literatura egin dutenak; ezagunenak aipatzearren, hortxe ditugu Lucía Baquedano ''La casa de los diablos'', ''Los bonsais gigantes'' lanekin, Ramon García Domínguez ''Renata toca el piano, estudia inglés y etcétera, etcétera, etcétera'', ''¡Por todos los dioses!'' eta ''Renata juega al príngate, al balón y etcétera, etcétera, etcétera'' obrekin eta Jesus Ballaz ''El muñeco que anunció la Navidad'', ''¡No te rindas, Orestes!'' eta ''Turno de noche'' liburuekin. === Antzerkia === Oso urruti gelditzen dira lehen nafar antzerki-idazleak eta hauen lanak; horietatik lau aipatzearren, hauek hautatu ditugu: Cristóbal María Cortés y Vitas (1740-1804), bere Atahualpa tragediarekin Madrilen saritua izan zena, Navarro Villoslada (1818-1895), Herminio de Olóriz (1854-1919) edo Arturo Campión (1854-1937). Esan beharra dago Nafarroa ez dela nabarmentzen antzerkigintzari egin dion ekarpena dela-eta, nahiz eta nahikoa ezagunak diren abesbatzentzako egitura eta erlijiozko ukitua duten hainbat lan, hala nola, ''Pasión de Andosilla'', ''Misterio de Reyes de Sangüesa'' edo ''Misterio de San Guillén y Santa Felicia de Obanos''; azken hau Manuel Iribarrenen lana da. Honez gainera aipatu beharra dago badirela XX. mendearen lehen erdian egiten ziren antzezpenei buruzko berriak; hauetan nafar egileen lanak antzezten ziren. “Ateneo Navarro” elkartea zen ekintza hauek bultzatzen zituen erakundeetako bat; bere egoitzan antzeztu zen esaterako 1934ean Juaristi medikuaren ''El coloquio de las edades''; Círculos carlistas izenekoetan ere, beste hainbaten lanen artean Ignacio Baleztenaren lanak antzezten ziren ''Furri contra Campiñari'', ''El ópalo de los duques de Petrogrado'', eta beste. Iruindarren antzerki zaletasunaren aurrekari garrantzitsua, aita Karmelok sortutako Tirso de Molina antzerki taldea izan zen; talde honek hainbat lan taularatu zituen 1949-1959 hamarkada horretan, horien artean aita Karmelok idatzitako hainbat. Amadís de Gaula, Valle Inclan eta El Lebrel Blanco-ren moduko antzerki taldeen sorrerarekin, handituz joan zen herriaren antzerkizaletasuna, eta idazle berriak ere azaldu dira; azken hauen artean aipagarria da Patxi Larrainzar; berak idatziak dira ''Carlismo y música celestial'', ''Navara sola o con leche'', ''Utrinque roditur'' eta ''Bardo de Izalzu''. Teatro Estable eta Escuela Navarra de Teatro 1980 eta 1986an sortu ziren eta beste hainbat antzerki talderi esker eutsi dio bizirik Nafarroan antzerki zaletasunak. Moldaketa eta sarri taldetarako lanak zirenak antzeztu izan dituzte; gutxi dira, ordea, Nafarroan sortu diren autore berriak. Carlos Ansó, Don Quijote o el sueño de Cervantesen egilea da salbuespenetako bat. === Kazetaritza-literatura === Ez da atzo goizeko kontua tokian tokiko egunkariek literatur artikuluak modu berezian zaintzea –eta zenbait kasutan mimatzea ere–; hori horrela izanik, astekako artikuluetarako zein eguneroko zutabeetarako idazlerik onenak fitxatzen saiatzen dira. Luzea da oso egunkari horietan bikain idazten duten kazetarien zerrenda, hala nola, Fernando Pérez Ollo, Jose Manuel Iriberri, Jose Antonio Iturri, bai eta idazleena ere: Sánchez Ostiz, Pablo Antoñana, Juan Ramon Corpas, Víctor Manuel Arbeloa, Jose María Romera, Tomas Yerro, Aingeru Epaltza, Javier Mina, Fernando Chivite, eta beste zenbait. Ez da harritzekoa, beraz, noizean behin artikulu-bilduma diren liburuak kaleratzea; horren adibide ditugu ''El árbol del cuco'', ''Las estancias del Nautilus'', ''Palabras cruzadas'' eta ''El vuelo del escribano'', Miguel Sánchez Ostizek idatziak; ''Patrañas y otros extravíos'', ''Botín y fuego'', Pablo Antoñanarenak;'' Sanfermines a vuela pluma'', Jose Miguel Iriberrirena; ''Sobre Daniel y otras cosas de menor importancia'' eta ''La guerra del sofá'', Manuel Hidalgorenak, eta ''Juego de palabras'', Jose Maria Romerarena. === Bidaia eta tokien literatura === Ez dira asko bidaia edo tokien literaturara hurbiltzen diren literatoak, bigarren mailako literatura, edota besterik gabe dibulgaziozkoa delakoan. Hala eta guztiz ere, Benjamín de Tudelaren ''SéferMasa’ot'' liburuaz geroztik, ez dira gutxi lan horri heldu dioten goi-mailako idazleak. Gure ingurumari honetan ere badira horren adibideak, asko ez izan arren. Batzuk beren herrialdea, beren hiria, bertako jendea modu irreal, baina aldi berean errealean deskribatzen dute; hain da hori horrela, non tokia zein den berehala asma baitaiteke. Horren adibide ditugu Antoñanaren ''Yoar errepublika'', Sanchez Ostizen ''Umbría'', edo Ángel de Miguelenak diren ''Anales de la catedral-república de Arravan''-eko, zein ''Estellas, unicornio y carbunclos''-eko Estella. Beste batzuk monografia, glosaliburu, bidaia edo gida bidez egiten dute. Hortxe ditugu esaterako Leoncio Urabayen bere ''Biografía de Pamplona''-n, Ángel María Pascual bere ''Glosas a la ciudad''-en, Miguel Sánchez Ostiz, 1994an idatzi eta oso ezaguna ez den Pamplonako gidan, Ignacio Aranaz Pamplonarion, edo Iñaki Desormais ''Adios Pamplona''-n. Beste adibide batzuk Jose Javier Uranga eta ''Bardenas Reales'' bere liburua; Juan Ramon Corpasen ''Paisajes y relatos'', –idazle honek bere goi-maila literarioa ''Guía de Navarra''-n eta ''Curiosidades del Camino de Santiago''-n erakutsi du–, Victor Manuel Arbeloa, zeinak, bidaia-liburu gisara ''Por Navarra''-ko hainbat liburuki argitaratu baititu, ''Viaje al poniente'' idazlanean Donejakue Bidaiaren Nafarroako zatia deskribatzen duen Valentín Redín, Daniel Vidaurreta eta bere ''Viaje a la sierra de Guara'' eta Javier Pagola; azken honek ''Navarra por mil caminos'' liburuan, bidaia hori egiterakoan bizi izandako pasadizoak sentiberatasun handiz kontatzen ditu. === Literatur argitalpenak === Nafar literaturaren baitan garrantzi handikoak dira aldizkari espezifikoak, halaber, sari eta lehiaketak. Ukaezina da literatur adierazpide eta sorkuntzarako bide eta pizgarri funtsezkoak direla. Aldizkariei dagokienez, une honetan badira batzuk literaturaren sugarrari bizirik eusten diotenak. '''Río Arga'''. Aspaldikoena eta sona handienekoa Río Arga olerki aldizkaria da. Lehen alea 1976an argitaratu zen, eta bere xedea, orduan Nafarroan abangoardiako olerkari talde baten kezkak bideratzea zen. Lehen zuzendaria Ángel Urrutia Iturbe izan zen, eta kargu horretan aritu zen 1976tik 1983ra arte. Orduz geroztik zuzendaritzan aritu direnak Jesus Mauleón, Tomás Yerro, Juan Ramon Corpas eta Victor Manuel Arbeloa dira. '''Pamiela'''. 1983an azaldu zen Pamiela aldizkariaren lehen alea. Honen xedeak bi ziren: batetik liburuaren lagunak informatzea, kritikatzea eta pedagogikoki janztea, eta bestetik Auzolan liburutegia eta haren bezeroen arteko komunikazioa ziurtatzea. Pamiela aldizkariaren 15 zenbaki kaleratu dira, horietatik batzuk monografikoak, eta horietan landu diren arloetako batzuk, liburuei buruzko kritikak, elkarrizketak, istorioak, humore grafikoa eta komikiak dira. Baina, 1990 aldera desagertu egin zen. '''Pasajes'''. Pasajes aldizkariak bizitza labur baina bizia izan zuen (1985-1987). Zortzi zenbaki argitaratu ziren; lehen laurak Miguel Sánchez Ostiz eta Serafín Senosiainek zuzendu zituzten, eta azken laurak, aldiz, Sánchez Ostizek editorialeko kontseiluarekin batera. Literatura hutsezko aldizkaria izan zen; bertan idazle nafarrek zein nazionalek idazten zuten, eta horrez gainera, nazioarteko literaturako zenbait autoreren hainbat lan original ere argitaratu ziren. ''Elgacena''' Lizarran jaio zen 1982an Ángel de Miguel eta Juan Ramón Corpasen kezken ondorioz, Lizarra inguruko idazle ugarien topagune izateko. Hasiera hasieratik herri horretako eta beronen inguruko hutsune kulturalari aurre egiteko tresna izan da. Horrek ez du esan nahi bertako aldizkaria denik soilik; Nafarroako zein Euskal Herri guztiko idazle zein marrazkilari –bere ezaugarririk nagusietakoa da hau– onenek esku hartzen dute bertan. Lizarrako aldizkaria sortu zen urte berean jaio zen Tafallan '''Sombra de Poetas''' izenekoa, literaturarekiko zaletasuna zuten gazte batzuek sustatuta. Hasiera batean herrian bertako olerkariei soilik zuzendutako aldizkari izateko sortu zen, baina laster hasi ziren kanpoko olerkari, marrazkilari zein idazleak ere esku hartzen; horrekin batera, aldizkariaren egiteko nagusietako bat ordurako ahantzirik zeuden nafar idazleak berreskuratzea ere bazen. '''Luces y sombras'''. Izen berria hartu zuen 1990tik aurrera, Luces y sombras alegia, eta bere ahaleginak kultur ekintzak sustatzera zuzenduko ditu. ''La higuera'' izeneko olerki liburu-bilduma jarri zuen abian 1991ean, eta 1994ean María del Villar Berruezo olerki sariketa antolatu, Tafallako Udalarekin batera. '''Lucanor'''. Bada aldizkari bat, Lucanor, protagonista bakartzat ipuina duena. Luis Martín Nogales eta Jose Luis Gonzálezek sortu zuten 1988an, eta horren xede nagusiak bi dira: batetik, ipuina kritikoki aztertzea, literatur generoa den aldetik, eta sormena bestetik. Bere orrialdeetan, orain arteko zenbakietan, bai eta gaurgaurkoetan ere, espainiar ipuingilerik onenen lanak aurki daitezke. '''Traslapuente'''. Nafarroako literatur munduan azaldu den azken aldizkariak Traslapuente du izena. Tuterako aldizkari honen azpitituluak zera dio: Nafar Erriberako Literatur Aldizkaria. 1990ean sortu zen, beste hainbaten moduan Tuterako olerkari talde batek eginiko hamaika bileraren fruitu. Honen asmo nagusia Erriberako sormen poetikoaren oinarri sendo izatea baldin bada ere, nafar zein espainiar idazleek, bai eta narraziogileek ere idazten dute bertan. Horrez gainera, Erriberan antolatzen diren kultur ekintzen berri ere ematen du. Tafallan bezala, Traslapuente ere olerki liburuen bilduma egiten hasi da. === Sariak eta editorialak === Aldizkariez gainera, argi dago literatur sariek eta lehiaketek garrantzi handia izan dutela idazle askoren bilakaeran eta sendotasunean. Horrela, bada, Iruñeko Udal Aurrezki Kutxak 1977an sortutako hiru lehiaketek, Navarra, eleberrian, Arga, olerkian, eta Salvador, euskarazko literaturarenean, nafar irakurlegoari autore askoren lanaz gozatzeko aukera eman diote. Autore horietako batzuk aipatzearren, hauek hautatuko genituzke: Antoñana, Aranaz, Mauleón, Sánchez Ostiz, de Miguel, Vidaurreta, eta abar narratzaileen artean; Baos Galán, de Miguel, Corpas, Arbeloa, Vitoria, Céspedes, eta abar olerkarien artean, eta Iturbide, Zabaleta, Alberbide, Gil Bera, Perurena, Epaltza eta beste hainbat euskaraz idazten dutenen artean. Sarion azken deialdia 1993an egin zen, hein batean bere gain hartu baitzituen Nafarroako Gobernuak bere Literatur sormen eta hedapenerako Sariarekin. Urte batzuk lehenago, 1973an, Tudela hiria ipuin lehiaketa antolatzen zen. Bertara, nafar ipuingilerik onenak aurkeztu izan dira. Gauza bera esan daiteke olerkia saritzeko tuterar herriak antolatzen duen izen bereko lehiaketaz; 1985ean sortu zenez geroztik nafar olerkaririk onenak pasa dira bertatik. Honekin batera esan beharra dago Tuterako Udala-Castel Ruiz Kultur Guneak Nafarroa ipuin sariketa antolatzen duela 1993az geroztik. Berezitan berezia da zinez Agoizko Bilaketa Kultur Taldea elkartearen kasua, oso biztanle gutxiko herria izan arren, olerkari zein narratzailerik onenak biltzen jakin izan baitu 1985az geroztik antolatu izan dituen hainbat literatur lehiaketetan, hala nola, urte horretan bertan sortutako Tomás Fermín de Arteta saria narrazioan, 1986ko Villa de Agoitz saria olerkigintzan eta 1987ko Francisco Indurain saria, idazle gazteentzako letretan. Beste olerki sari bat, Iruñeko udalak 1990ean sortu zuen Ciudadela izenekoa da. 1997an izen berria hartu zuen, hala nola, Iruñeko gazteentzat gaztelerazko literatur lehiaketa, bi arlo saritzen zirelarik: olerkia eta narrazio laburra. Iruñeko Udalak berak 1985az geroztik euskarazko literatur lehiaketa bat ere antolatzen du idazle gazteentzat, narrazio laburren, olerkien eta bertso paperen modalitateetan. Azkenik, Atarrabiako Udalak Pedro de Atarrabia narrazio lehiaketa antolatu zuen 1989an. Sari hauekin batera, funtsezkoa izan da era berean zenbait argitaletxe nafarren lana; hor ditugu, esate baterako Vianako Printzea Erakundea eta bertako Argitalpen Zerbitzua, Pamiela aldizkariaren inguruan sortutako izen bereko argitaletxea, bai eta literaturarik onenaren zerbitzura lan bikaina egin duten Hierbaola Ediciones, narrazio-lanak argitaratzen dituena eta Medialuna olerki-lanak argitaratzen dituen argitaletxea, biak txikiak. Beren katalogoetan literatur lanak ere badituzten beste nafar argitaletxeak Diario de Navarra-ko Ediciones y Libros, Mintzoa eta Txalaparta dira. qtsqw6ae29bg91cuk3dnmtgeonjblyk 0 2978 8039 8036 2015-09-23T08:09:18Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki ''Iparraldeko idazleek euskaraz baino gehiago idatzi dute frantsesez. Idazle asko ekarri ditugu aztergai, nahiz eta horietatik asko literatoak ez izan, hala ere, bere aztarna utzi dute bai kulturan eta bai erlijioan. Horretaz gain, Euskal Herriarekin nolabaiteko harremana izan duten idazleen berri emango dugu. Aipatutako idazle batzuek bi irudi dituzte. Horrela egin badugu, corpus ikonografiko honek oso ezagunak ez diren idazle batzuk izendatzen dituelako da.'' == Aipamen historikoak eta bibliografikoak == Iparraldeko idazleek euskaraz baino gehiago idatzi dute frantsesez. '''Guillaume Godin''', Baionan sortua, Tolosako domingotarren abadea izan zen eta 1312an Avignoneko kardinala, Clemente V.a aita sainduaren garaian. Aita saindu beraren legatua izan zen 1332an Valladolidgo kontzilioan, Espainian hamar hilabeteko baimena lortu zuelako. 1.000 florin eman zituen Baionako katedral gotikoa eraikitzeko. Zenbait liburu idatzi zituen, esate baterako: ''De l’alliance de Jesus Christ avec l’Eglise'', ''De la puissance de l’Eglise'', ''Lectura Tomasina'' eta ''Tractatus de causa immediata potestatis''. ''Juan de Uharte'' (1520-1590). Izenak dioen bezala Uharte Garazin jaio zen. Espainiak hautatu zuen Espainiako erregeak Nafarroa Behereari uko egin zionean. Sendagilea zen. Baesan ''Examen de ingenios para las sciencias'' liburua 1575ean argitaratu zuen: idazleak bertan azaltzen du gizon bakoitzak bere gaitasunak dituela dagokion lana egiteko, eta gaitasun horiek kontuan hartu behar direla. Irizpide hori izango da gaur egungo lanbideorientazioaren oinarria. Aipatutako liburuak laurogei edizio izan zituen gutxi gorabehera, eta berehala itzuli zen alemanera, frantsesera, ingelera, italierara, latinera eta duela gutxi euskarara. '''Jean de Sponde''' (Ezponda) (1557-1595) Maulen sortua eta Euskal Herriko familia protestante gutxienetariko baten semea izan zen. Honen bataioan aitabitxi izan zuen Frantziako Henri IV.a izango zena. Pauen, Labriteko gortean kargu desberdinak izan zituen. Protestantismoari uko egin zion,1593an. Protestanteek ez zioten inoiz barkatu eta kargu guztiak galdu zituen. Hona hemen idatzitako zenbait liburu: ''Homeri poematum versoa latina ac notae perpetuae'' (Bâle, 1583), ''Hesiodi opera et dies'' (Bâle-Frankfurt, 1591), ''Recueil des remontrances'' (La Rochelle, 1592), ''Déclaration des principaaux motifs qui induisirent le Sieur de Sponde à s’unir à l’Eglise Catholique'' (Melun, 1594). Olerkaritzan ere ezaguna da, lan hauengatik: ''Les Amours'', ''Les douze sonnets de la mort'', eta ''Essay de quelques poèmes chrestiens''. '''Henri de Sponde''' (1626-1642), aurrekoaren anaia zen. Hau ere katoliko egin zen eta Pamiressko apezpiku izendatu zuten. Latina eta grekoaz gain, eskozieraz ere bazekien. Historiari eta zuzenbideari buruz idatzi zuen: ''De Coemeteriis sacris''. '''Jacques de Bela''' (1585-1667) Zuberoako Sohutan jaio zen. Hau ere protestantea zen, aurrekoak bezala. Sei tomo in octavo moduko entziklopedia bat idatzi zuen: ''Tablettes'', baita Zuberoako ohiturei buruzko 600 orrialde ere. Idazlan horiek Parisko Liburutegi Nazionalean daude, baina, oso zaila da haietaraino iristea. Iparraldeko lehen euskal katixima idatzi zuen. '''Philippe de Bela''', (1709-1796). Orain aipatutako Jacques bere tokilabilaso edo herenaitona zen. Fraide hasi eta ondoren armadan sartu zen, eta Alemanian, Suedian, Polonian eta Frantzian borrokatu zuen. Luis XV.ak eskatuta Royal Cantabres erregimentua sortu zuen 1.046 euskaldunekin. Xahoren Ariel egunkariak argitaratutako idazlanak aipatzekoak dira: ''Mèmoires militaires'' (1846) ''Exercices et èvolutions à l’usage du Règiment Royal Cantabre'' (1748). Histoire des Basques des origines à 1748, honekin batera hiztegi bat zetorren iparraldeko hiru euskalkiekin eta haien baliokideekin hebreeraz, grekoz, zeltaz, bretoieraz, arabieraz, latinez, gothoz, espainolez eta italieraz. '''Arnaud Oihenart''', Maulen jaio zen XVI. mende bukaerako anabasaren erdian. Nafarroa eta Gazkuako historiaren aita izendatu zuten bere ''Notitia utriusque vasconiae'' (Paris, 1668) liburuarengatik. Bi atsotitz-bilduma ere argitaratu zituen (1657). Eta ''Déclaration historique de l’injuste usurpation et retention de la Navarre par les Espagnols'' (1625) liburuan azaltzen du zergatik ez zioten Iruñeko artxiboan sartzen utzi. Euskaraz bi liburuki idatzi zituen: ''Atsotisac edo refranac'' (1657). '''Duvergier de Hauranne''' (1581-1643) Saint Cyraneko abadea izan zen. Baionan jaio zen eta Lovanon ikasi zuen, eta han Jansenius Jansenisten sortzailearekin adiskidetu zen 1604an. Baionan elkarrekin egon ziren (1611). Potiersko apezpikuak Saint Cyraneko komentuko abade izendatu zuen (1620). Gero, Parisko Notre Dame des Champs komentuko mojen aholkulari izan zen. Horretaz gain, apezpiku, ministro, eta abar luze bat kargu izan zuen. Richelieuk, Haurannek Paristik ihes egin zezan, komentu aberatsak eta elizbarrutiak eskaini zizkion Baionan eta Clermont Ferraden. 1638an kardinalak atxilotu zuen Vinceneesko espetxean eta han egon zen hil arte. Honako liburu hauek idatzi zituen: ''Apologie pour Henri Louis Chateignier evòque de Poitiers'' (1617), kardinalaren alde egon zen hau protestanteen aurka altxatu zenean. ''Somme des fautes et faussetés capitales contenues dans la somme théologique de F de Garasse'' (Paris, 1626), ''Petrus Aurelius''; apezpikubatzarrak askotan berrargitaratzeaz gain, Barcosekin batera honako hauek argitaratu zituen: ''La théologie familière'' (1642), ''Lettres chrétiennes et spirituelles'' (1645), ''Dictionnaire de théologie Catholique''. Espetxean zegoela behin baino gehiagotan argitaratu ziren bere gutun espiritualak. Ondoren, ''Encyclopédie du catholicisme''. '''Martin Barcos''' aurrekoaren iloba izan zen (1600-1698). Nahiz eta osaba bezain ezaguna ez izan, nagusi izan zen jansenismoan eta doktrina horrek Frantzian izan dituen eraginetan. St. Cyraneko abadea izan zen osabaren ondoren. Asko idatzi zuen predestinazioaz: ''Praedestisnatus'' (1643) zentzuratu egin zuten. ''Reponses à certaines propositions de Jansénius'' (1645) Erromako Ofizio Santuak kondenatu egin zuen, ''L’autorité de Pierre et de Paul qui réside dans le Pape successeur des apôtres'' (1645), 1647an kondenatua izan zen. ''La grandeur de l’Eglise Romaine'' (1695), ''Exposition de la foi de l’Eglise touchant la grace et la prédestination'' (1696, 1699, 1700, 1719), Noailles kardinalak kondenatu egin zuen. ''Exposition sur la foi catholique dans ses rapports à la grace et a la predestination'' (1698) ,''Défense de feu M. Vincent de Paul'' (St Cyranen alde). '''Bernard Elizagaray''' (1652-1719), Armendaritzen jaio zen. Renaud deitzen zioten, baina, ez dakigu zergatik. Malenbrancheren laguna izan zen. Frantziak bataila bat irabazi zuen 1683an Algereko beyaren aurka, Elizagarayek asmatutako sistemari esker. Sistema hori itsasontzietatik kanoikadak jaurtitzeko erabiltzen zen, «les galiotes à bombes». Gudako itsasontziei buruz idatzi zuen: ''De la théorie de la manoeuvre des vaisseaux'' (1689). Beranduago zera idatzi zuen: ''Mémoires sur un principe de la mécanique des liqueurs'' (1717). Vaubaneren ezinbesteko laguntzailea izan zen gotorlekuak eraikitzeko. Zientzien Akademiako ohorezko kide izendatu zuten 1699an. '''Etienne Silhouette''' (1709-1767) Limogesekoa zen, nahiz eta jaioterria Biarritz izan. Politikako kargurik altuenak izan zituen, ministro izan arte, nahiz eta zortzi hilabetez baino ez izan. Hain denbora gutxi egon zenez, frantsesez, bere izena ia ikusezina dena izendatzeko erabiltzen da: silueta. Idatzi zituen liburuak dira: ''Voyage de France, d’Espagne, de Portugal et d’Italie'' (1729), ''Idée du gouvernement Chinois'' (1729). ''Lettres sur les transactions politiques du règne d’Elisabeth'' (1736). ''Reflexions politiques sur les grands princes'' (1730). ''Traité de mathématiques sur le bonheur'' (1741). ''Mémoires sur les possessions et les droits de la France et de l’Angleterre'' (1755), ''Essais sur l’homme et sur la critique'' (Poperen liburu baten itzulpena). '''Bertrand Pelletier''' Baionako botikari baten semea izan zen (1761-1797). Fosforoa, azido muriatikoa eta xaboinaren prestakuntza ikertu zuen. Irakasle izan zen Parisko Eskola Politeknikoan eta Zientzien Akademiako kide izendatu zuten 1791ean. Hil ondoren ''Mémoires et observations de chimie'' (Paris, 1798) argitaratu zuten. '''Pierre Joseph Pelletier''' (1788-1842) Parisen jaioa. Aurrekoaren semea zen. Kinina aurkitu zuen, gaur egun oraindik paludismoa sendatzeko erabiltzen den sendagaia. Lan ugari egin zituen gatza sortzen duen basafloraren inguruan, estriktinaren inguruan... Opiotik berezi zituen nartzenina eta beratina. Caventourrekin batera 1817an zera idatzi zuen: ''Informations sur la matière verte des feuilles''. Berak bakarka eginak dira: ''Examen chimique du lichen'' (Paris, 1817). ''Un nouvel alcalin, la stryctine'' (Paris, 1818). ''Analyse chimique de la quinine'' (Paris, 1821). Montyon saria jaso zuen 1827an eta Caventourekin banatu zuen (garai haietako 10.000 fr). Zientzietako Akademiako kide izendatu zuten 1848an. '''François Cabarrus''' (1752-1810) Baionan jaio zen Itsasutik zetorren familia batean eta Sevillan hil zen. Gurasoak merkatariak zituen eta Zaragozara eta Valentziara bidali zuten. Xaboifabrika bat sortu zuen Carabanchelen eta Madrilgo ekonomistekin harremanetan hasi zen. ''Memoria de la fundacion de la Banca nacional'' idatzi zuen, 1782an, eta ondoren Espainiako Banku Nazionala sortu zuen, «Banca San Carlos» zeritzona. Paperezko txanpona asmatua zuen dagoeneko. 1785ean Filipinetako Konpainia sortu zuen. Zorrez gainezka zegoela preso egin zuten Karlos II.a hil zenean baina Karlos IV.ak askatu egin zuen. Espainiako ordezkari izan zen, 1797an, Rastadteko kongresuan. Jose Bonapartek Haziendako Ministro izendatu zuen 1808an. Hark idatziak dira: ''Memoria sobre la unión del comercio de América con Asia'' (1784), ''Cartas a Jovellanos sobre los obstáculos que la naturaleza, la opinión, y las leyes oponen a la felicidad pública'' (1783), elizak kondenatu zuen liberalegia izateagatik (1808). ''Consideraciones de un Español a sus conciudadanos eta Memorias''. Mihi gaiztoek diote Frantziako iraultzan garrantzi handia izan zuen Madame Tallien bere alaba zela. '''Jean Baptiste Duhalde''', Uztaritzen jaio zen 1674an. Jesuita izan zen, baita bere anaia Bertrand ere. LeTellieren idazkaria izan zen, hau da, Luis XIV.a erregearen konfesorearen idazkaria, eta 1724an ''La prudence chrétienne'' idatzi zuen. Baina badago ospetsuagoa izan zen beste lan bat: jesuitek argitaratutako 26 liburukiak, bere misiolariek Indiatik, Txinatik eta Ameriketatik igorritako gutunekin, ''Cartes édifiantes et curieuses écrites depuis les Missions étrangères par les missionnaires de la compagnie de Jésus''. Bildumako bederatzitik hamaseira bitarteko zenbakiak Jean Baptiste Duhaldek argitaratu zituen. Bestalde, 1735ean beste liburu bat idatzi zuen. Liburu hori idazteko bere anaiak eta beste misiolari batzuk Txinatik igorritako gutunetan oinarritu zen: ''Description de l’empire de Chine et de la Tartarie'' (4 liburuki), bertan 42 mapa eta irudi asko ikus daitezke. Askok eta askok liburu hori aipatzen dute Txinari buruz hitz egiterakoan. '''Jean Daguerre''' (1701-1785), Larresoroko apaiz honek bertako seminarioa sortu zuen eta sei argitalpen egin zitzaizkion liburua idatzi zuen: ''Abrégé des rêgles de conduite à suivre au tribunal de la Pénitence''. '''Martin Etxegoien''' (1782-1843) Hazparneko Urkoi auzoan jaio zen. Napoleon enperadorearen guduetan borrokatu zuen, Espainian, besteak beste. Itzulpen bat baino gehiago egin zaizkion liburu bat idatzi zuen: ''L’Unité, ou Aperçus philosophiques sur l’identité des principes de la science mathématique, de la grammaire et de la religion''. Auskalo zer ez zuen idatziko armadan sartu ordez, seminarioan sartu izan balitz! '''Diharce de Bidassouet''' Hazparneko apaiz honek zera idatzi zuen: ''Histoire des Cantabres ou des premiers colons de l’Europe''. Liburu horretan agertzen den ikuspuntua gaur egungo historialari aditu batek ezingo luke onartu. '''Pierre Nérée Dassance''' (1801-1858) uztariztarra zen. Irakaslea izan zen Sorbonan. Apezpiku izateari uko egin zion. Bi liburu idatzi zituen: ''Cours de littérature eta la Bibliotèque des Prédicateurs''. '''Agustin Chaho''' (1811-1858) atharraztarrak ''Le Républicain de Vasconie'' sortu zuen. Beranduago Ariel egunkari ezkertiar bilakatuko zen eta 300 bat ale salduko ziren. Bestalde idazlan hauek idatzi zituen: ''Paroles d’un voyant'' (1834) ''Paroles d’un croyanti'' erantzuteko; ''Voyage en Navarre'' (Bayona 1835), ''Histoire primitive des Euskariens Basques'' (Baiona, Bonzom, 1847), ''Biarritz entre les Pyrénées et l’Océan'' (1855) eta ''Philosophie des religions comparées''. '''Jean Pierre David''' (1826-1900) Ezpeletan jaio zen. Txinatik dirua bidali zuen Parisko Museum d’Histoire Naturelle ospetsua hornitzeko: 379 mineral, 624 ugaztun, 1.531 hegazti, 3.425 landare, 10.165 espezie entomologikoak. Hauek guztiak Txinara egindako hiru bidaietan bildu zituen. Ondoren aipatzen ditugun lanetan bere ikerketak azaldu zituen: ''Second voyage d’exploration dans l’Ouest de la Chine'', (1876). ''Journal de mon troisième voyage d’exploration dans l’empire de Chine'' (Paris 1876). ''Les oiseaux de Chine'' (Paris). ''Plantes Davidianae ex Sinorum impérioe'' (1890). Frantziako Zientzien Akademiako ohorezko kide izan zen. Davidek aurkitu zuen ekologisten sinbolo bilakatu den panda hartza. '''Joseph Garat''' abokatua zen. Bordelen jaio zen, baina, Lapurdiko diputatua izan zen 1789an, Frantziako Iraultzaren garaietan. Ministro izan zen behin baino gehiagotan. Dirudienez, ministro zelarik polizia sekretua sortu zuen. Frantziako Akademiak saritu zituen bere hiru liburuak: ''Considérations sur la Révolution'' (1792). ''Souvenirs de la Révolution'' (1795), ''Histoire des Basques''. Frantziako Akademian sartu zen 1806an, enperadorearen garaietan, baina erregea itzuli zenean bota zuten. '''Charles Martial''' Lavigerie Baionan jaio zen eta kardinala izan zen (1825-1892). Aita zuriak misionest elkartea sortu zuen (1874). La société antiesclavagiste elkartearekin batera biziki borrokatu zuen esklabotzaren aurka. Eta 1890ean Frantziako katolikoak Errepublika onartzera deitu zituen Aita Sainduaren izenean. Sorbonan irakasle zela idatzi zuen: ''Essai sur l’école d’Edesse'' (1850). ''Les erreurs doctrinales du jansénisme''' (1858). '''Victor Bernard Derrecagaix''' (1833-1915) Baionan jaioa, baina izatez zuberotarra zen. Aljerian borrokatu egon zuen. Klasikotzat jotzen zen XIX. mendean, bere liburuetako bat: ''La guerre moderne''. Liburu horrek itzulpen bat baino gehiago izan du, esaterako: arabieraz, turkieraz eta japonieraz. Petain y Foch mariskalak ikasle izan zituen Frantziako «L’école de guerre» eskolan. Horietaz gain, bestelako liburu batzuk ere idatzi zituen, horien artean: ''Etude des Etats Majors des armées étrangères'' (Paris 1869), ''Histoire de la guerre de 1870'' (Paris 1871). ''Le Sud de la Province d’Oran'' (1873), ''Exploration du Sahara'' (1882), ''Le maréchal Berthier'', idazlan honek Académie des Sciences Morales et Politiquesen saria jaso zuen (1905), ''Le maréchal Harispe'' (1916). '''Edouard Ducéré''' (1849-1910). Baionako liburutegiaren arduraduna izan zen eta liburu asko idatzi zituen tokiko historiaz: ''Les correspondants militaires de la ville de Bayonne'' (Baiona 1884), ''Histoire de la marine militaire de Bayonne au Moyen Age'' (Baiona), ''Les Corsaires'' (Baiona, 1895), ''Le Blocus de 1814'', (Baiona, 1906), ''Dictionnaire Historique de Bayonne'' (Baiona 1911), ''Bayonne sous l’empire''. '''Henry Leon'''. ''Histoire des Juifs de Bayonne''. (Bayona, 1894) '''Claude Frédéric Bastia''' Baionan jaioa (1795-1858), XIX. mendeko ekonomista nagusietariko bat izan zen. Liberalismoaren ideologoetariko bat izan zen. Ezin izan zuen bere lan garrantzitsuena bukatu: ''Les harmonies économiques''. '''Gustave Xavier de Ravignan''', Baionan jaioa eta jesuita zen. Lacordairen ondorengoa izan zen Parisko katedralean eta han hamar urte eman zituen predikari (18371847). Sermoiez gain, honako liburu hau argitaratu zuen: ''L’institut des Jésuistes, Clément XII et Clément XIV''. '''Antonio Abbadie Arrast''', Irlandan jaio zen, Frantziako Iraultza zela eta, bere gurasoak ihes joan zirelako. Euskal kulturan sartu aurretik Egipton ibili zen. Lan hauek han emandako denboraren ondorioak dira: ''La géodésie de la Haute Ethiopie'' (1873), ''L’Abyssinie et le roi Théodore'' (1868), ''Les langues de Cham'' (1870), ''Dictionnaire de la langue Amarinna'' (1881). Chahorekin batera zera argitaratu zuen: ''Etudes grammaticales sur la langue Basque'' (1863). Zientzien Akademiako kide izendatu zuten, 1867an. '''Arnaud Abbadie''', aurrekoaren anaia zen. Honako hau idatzi zuen: ''Observations sur le chêne en Ethiopie'' (1859). '''Cesar Duvoisin''' (1869), Biblia euskaratu zuen kapitainaren anaia zen. Zera idatzi zuen: ''Vie de M. Daguerre fondateur du séminaire de Larressore'' (Lamaignière, Bayona, 1865) '''Pierre Haristoy''' (1835-1901). Aiherran jaio zen. Hainbat gaiez idatzi zuen, besteak beste, apaizak prestatzeko idatzi zuen, Euskal Herriko historiaz eta Elizaren historiaz Iraultzaren garaietan. Pierreren lanik garrantzitsuenak hauek dira: ''Recherches historiques sur le Pays Basque'' (Baiona, 1883). ''Les Paroisses du Pays Basque pendant la période révolutionnaire'' (Pau, Vignancour 1. T. 4660., 1895, 2.T 542o. 1899, 3. T. Bayona, Curutchet, 1982, 305 o.). ''Etudes historiques et religieuses du diocèse de Bayonne'' (18921910) izeneko aldizkaria sortu zuen Dubarat apaizarekin. '''Jean de Jaurgain''' (18421920) Ozazen jaio zen Zuberoako historiagile honek honako lan hauek idatzi zituen: ''Arnaud d’Oihenart et sa famille'' (1855), ''Histoire et généaloge de la maison d’Espeleta'' (Talence, 1877), ''La Vasconie'' (1886). '''Elisabeth Léocadie d’Elissalde de Castremont''' (1806) Bardozetarra zen. Bi liburu idatzi zituen: ''Histoire de l’introduction du christianisme sur le continent Russe'' eta ''Vie de Sainte Olga'''. '''Pierre Harispe''' (1854 ) Donibane Lohitzunen jaio zen. Apaiza zela, Euskal Herri osoan zehar ibili zen irakasle. Gero Belgikara joan eta han ezkondu zen. Eta azkenik, berriro apaiz izateko ekialdeko Melkide erritoan sartu zen. Askoren ustez bi Harispe egon ziren; bata apaiza, eta bestea ez, baina biak pertsona bera dira. Aipu horretan frantsesez idatzirik dauden liburuen berri emango dugu, horietatik batzuk fedeari egiten diote erreferentzia: ''L’Imitation de Jésus Christ'', ''Les étapes de Dieu vers nous : mon testament philosophique et religieux'' (1916); beste hauek, berriz, profanoak dira: ''Le Pays Basque : histoire, langue et civilisation'' (Payot, 1929), ''Ainhoa'' (Auteuil 1893). Perkain azken hori bost agerralditako antzerkia da (Plon 1903). '''René Cassin''' (1887-1976) judutarra zen. Baionako udaletxe ondoan jaio zen. 1968an Nobel saria jaso zuen. UNESCOren sortzailetariko bat da, eta «Giza eskubideen deklarazioa» testuko zatirik handiena berak idatzi zuen. Zientzia Moralen eta Politiken akademian sartu zen 1947an. Baditu zuzenbideaz idatzitako zenbait lan. '''Pierre Lhande''' (1877-1957) Baionan jaio zen baina izatez zuberotarra zen. Jesuita zen. Etxahun bertsolariari dedikatutako lehenengo lana idatzi zuen. Beranduago hiztegia egiten hasi zen eta Lafitteren laguntzarekin bukatu zuen. Parisera joan zen 1925ean “zinta gorriaz” arduratzera oso hiriburu paganoa zelako. Garai horretan idatzi zuen: ''Le Christ dans la banlieue'' (135 argitalpen), ''Le Dieu qui bouge'' (60 argitalpen). Frantziako Akademiaren saria jaso zuen. Baita beste bi sari ere, ¡¡La Croix sur les fortifs¡¡. Irratiz predikatzen hasi zen 1926an, ikaragarrizko arrakastarekin: bere sermoiak hamabi liburuetan jasota daude. Ospe handia izandako beste liburu batzuk ere idatzi zituen, esaterako: ''Autour d’un foyer Basque'' (1908), ''L’émigration Basque'' (1910, Paris) Argentinako Presidentearen hitzaurrearekin; ''Luis'' flamenkora eta alemanera itzulita dago. ''Jeunesse'' (1912), ''Mirentchu'' (1914), Lardizabalek gaztelerara itzulia. ''Au prix du sang'' (1915), ''Trois prêtres soldats'' (1918), ''Enseigne de vaisseau Lefevre'' (1919), ''Mouettes'' (1920), azken lau horiek 14ko gudari buruzkoak. ''Notre Soeur latine, l’Espagne'' (1919) liburu hori zela eta debekatu zioten Espainian sartzea. ''Yolanda'' (1921, euskaraz eta frantsesez), ''Mémoires d’un écureuil'' (1922), ''Bilbilis'', ''Fils de Dauphin'', ''Lauriers coupés'', ''Le Pêre Longhaye'', ''Le Pays Basque à vol d’oiseau'' (1925). Beste hiru liburu idatzi zituen egindako hiru bidaia azaltzeko: ''France Rayonnante'' (1930), ''Hego Amerikaz. Madagascar'' (1932) eta ''L’Inde Sacrée'' (1934). Urte berean pelikula egin zuten: ''Mon Petit prêtre''. '''Jean Delay''' (1907) Baionako alkatea izan zen. Baita psikiatra ere. Parisen 1950ean, berak zuzenduriko psikiatriako lehen batzarra ospatu zen. Gaixoekin estimulaziozko tratamendua erabili zuen lehena izan zen. Psikiatriari buruzko liburu asko idatzi zituen: ''Aserogènes et sensibiltés cérébrales'' (1934), ''L’électroencéphalogramme'' (1938), ''L’électrochoc et la psychophysiologie'' (Paris, 1946), L’électricité cérébrale (1949), , ''Problèmes de la jeunesse médicale'' (1952), ''Jeunesse d’André Gide'' (1957), ''Discours de réception à l’Académie Française'' (Paris, Ga- llimard 1971). Frantziako Akademiaren eta Zientzietako Akademiaren kide izan zen. '''Florence Delay''' bere alabak eleberriak idazten ditu, eta Frantziako Akademian kide da. '''François René Bastide''' (1926). Biarritzen jaio zen. Eleberriak eta entseguak idazten ditu. Bere lehen eleberria honako hau izan zen: ''Lettre de Bavière'' (1947). 1952an kritikaren saria jaso zuen ''Saint Simon par lui mème'' liburuagatik. 1956an Femina saria jaso zuen ''Les adieux'' lanarengatik.'' Le troisième concert'' antzerkiaren eskutik telebistako saria jaso zuen 1963an. == Hemen finkaturiko zenbait idazle == Hemen jaio ez arren, zenbait autore euskalduntzat har ditzakegu. '''Pierre Loti''' (1850-1923) baliteke ezagunena izatea. Benetako izena Jules Viaud zuen. Itsas armadako burua izan zen, eta bi denboraldiz itsasontzi bat gobernatu zuen Hendaiako mugan. Azkenik Hendaian gelditu zen. Libururik ezagunena 1896an Azkainen idatzi zuen ''Ramuntcho'' da. '''Edmond Rostand''' (1868.1918) osasun-arazoak zirela eta Kanbora etorri eta bertan gelditu zen bizitzen. Arnaga etxea eraiki zuen. Bere idazlanak: ''Chantecler'' (1910), eta ''Le vol de la Marseillaise'' (1919) trilogia da. '''Jean Rostand''' aurrekoaren seme biologikoa zen eta mundu osoan ezagutzen zuten. Euskal Herrian ikasi zuen natura maitatzen. Hona hemen bere liburu batzuk: ''Pensées d’un biologue'' (1939), ''L’homme'' (1940), ''Esquisse d’une histoire de la biologie'' (1945), ''Ce que je crois'' (1953), ''Inquiétudes d’un biologue'' (1967). Frantziako Akademian sartu zen, 1959an. '''Francis Jammes''', Baigorrin jaio zen, eta Hazparnen finkatu, Eihartzea etxean. Olerkaria zen. Besteak beste honako lan hauek idatzi zituen: ''De l’Angelus de l‘aube à l’angelus du soir'' (1898), ''Le duel des primevères'' (1901), ''Les géorgiques chrétiennes'' (1911) '''Pierre Benoit''' (1886-1962) Landetan jaio zen eta hil arte Zuberoan bizi izan zen. Urte bakoitzeko eleberri bat idatzi zuen, aipatzekoak dira, esaterako: ''Pour Don Carlos'', karlistadari buruzkoa, ''Aino'', hegoaldekoa, ''Le Pays Basque'' entsegua 1954an. Frantziako Eleberriaren saria jaso zuen, 1931ean. '''Roland Barthes''' (1915-1980), estrukturalismoaren sortzailea. Baionan zortzi urtez ikasten egon ondoren, bi urte eman zituen Biarritzen irakasle. Hiru liburu idatzi zituen: ''Le degré zero de l’écriture'' (1953), ''L’empire des signes'' (1970), Elements de semiologie. jx2qne48op1k3qggf8x4aa8u2373hla 0 2979 8037 8025 2015-09-23T08:01:06Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki ''Euskal Herrian, 2001 urteko datuen arabera, 885 liburu argitaratu ziren euskaraz eta horietatik 198 haurrentzat eta gazteentzat ziren. Hau da, %22,37a. Gertakari hori atzerapen bat izan da aurreko urteekin alderatuta. Urte horietan haurrentzako liburuak 250-300 izaten ziren gutxi gorabehera, hau da, ekoizpenaren laurdena baino gehiago. Sail hau eratzeko “Calleja eta Monasterioren euskal haur- literatura” lana hartu da oinarritzat.'' Haurrena, maila eta estimu handiko literatura da. 80ko hamarkada hasieran kalitate handiko zenbait idazlek eraberritu zuten haurliteratura, bai euskarazkoa, bai gaztelerazkoa, esaterako: Bernardo Atxaga, Anjel Lertxundi, Mariasun Landa... Horietatik hamar aukeratu ditugu kapitulu hau egiteko. Hala ere, gogoratu ezazue hamar hauetaz gain idazle gehiagok merezi zutela gure zerrendan agertzea, baina lekua dela eta ez ditugu aipatuko. '''Bernardo Atxaga''' (1951). S. Callejak eta X. Monasteriok dioten bezala, “Atxagaren idazlanak mugarri gisa hartu behar dira, hau da, euskal haurliteratura egoera didaktiko batetik ametsezko eta irudimenezko mundu batera pasa dela adierazten duen mugarri gisa. Haurliteraturaren mundu berri hori zabalagoa eta erakargarriagoa izango da. Haren pertsonaiek ez diote haurrari inolako moralik edota jokabiderik erakusten, baizik eta nola gozatu bizitzako egoera dibertigarriak.” 1983an Atxagak HaurLiteraturako Xabier Lizardi saria jaso zuen. Helduek halako zenbait liburu gogo handiz irakurtzen dituzte, nahiz eta itxuraz haur-literatura izan, adibidez: ''Behi euskaldun baten memoriak''. Azken urteotan liburu gutxiago argitaratu ditu, hala ere, bere idazlan nagusiak berrargitaratzen jarraitzen dute. '''Anjel Lertxundi''' (1949). Zarauzko ikastolan irakasle izatetik datorkio haur-literaturarekiko interesa. Lertxundi konturatu zen euskal literaturak hutsune ugari zituela, eta idazlea bera hasi zen bere ikasleentzako liburuak idazten. Gero argitaletxean egon zen laguntzaile gisa irakurtzeko liburuak eratzen, eta beranduago Erein argitaletxean aritu zen material didaktikoak diseinatzen. Haren bibliografian haur-ipuinetako bilduma ugari aurkituko ditugu, betiere irakurlearen sormena suspertzen dutenak. Arlo horretan izandako esperientziak azaltzeko liburu bat argitaratu zuen: ''Haur literaturaz'' (1982). '''Mariasun Landa''' (1949). Filosofia ikasi zuen Parisen, eta 1973an etxera itzuli zen Oinarrizko Hezkuntzako irakasle izateko. Gaur egun Didaktika irakasten du Donostiako Irakasle Fakultatean. Berrehun liburu baino gehiago argitaratu ditu, eta horietako asko daude zenbait hizkuntzetara itzuliak. Bere Txan fantasma ipuinarekin, Lizardi Saria irabazi zuen, 1982an; errealismo kritikoa sartu zuen haurliteraturen barnean. Aipatutako liburuan autismoari buruz idatzi zuen, neska bakarti baten istorioa kontatuz. Mariasun Landak hasitako bidea honako hauek jarraitu dute: Txiliku, P. Zubizarreta, M. Lopez Gaseni, X. Mendiguren eta beste batzuk. Mariasunek dio: “Hori da haurliteraturako erronka: gai serioei buruz idaztea, estilistika landu bat erabiliz”. 1991ean Euskadiko Haur eta Gazte Literaturako Saria jaso zuen Alex idazlanarekin. '''Xabier Mendiguren''' (1945). “Euskal Herriko bururik emankorrenetariko bat da.” Horrela definitu du Juan Garmendia Larrañaga antropologoak Xabier Mendiguren. Aurretik aipatutako Callejak eta Monasteriok, berriz, “egungo euskal kulturako factuma” deitzen diote idazleari. Pedagogia ikasi zuenetik, hizkuntzalaria eta eleanitza izateko prestatu zenetik, eta beti, euskal kulturako arazoekin kezkaturik, Mendigurenek hogei urte daramatza euskal hizkuntzaren garapenaren alde lan egiten, kulturako hizkuntza eta harremanetako hizkuntza izan dadin gizarte modernoan. Mendigurenek ikastolentzako material didaktikoak diseinatuko ditu, esaterako: ex novo ipuinak itzuli, eleberriak eta eskuliburuak. '''Asun Balzola''' (1942). Irudigile eta idazle garrantzitsua da gaztelaniazko haurliteraturan eta gazte literaturan. Bilbon jaio zen, baina Madrilen bizi da aspalditik. Hala ere, harreman estua dauka euskal argitaletxeekin. Patxi Zubizarreta eta Mariasun Landaren zenbait libururen irudiak egin ditu. Asunen bibliografia zabalean azpimarratu behar da Muniaren bilduma ezaguna, 80ko hamarkada hasieran argitaratzen hasi zelarik: ''Munia y la luna'', ''Munia y la señore Piltronera''... ''Las Estaciones'' bildumako ''Indiana Jonesen zamarra'' liburuak itzulpen ugari dituzte (1988). Sentsibilizazio sozialari dagozkion idazlanak ere baditu: ''El diario de Pepe'', ''El paro'' (1986) eta ''Aitonamonak'', ''Amonaren semealabak'' (1986). Asun Balzolaren bestelako idazlanak aipa ditzagun arrazoi desberdin nabariengatik: ''Guillermo, un ratón de biblioteca'' (1983), ''Ipuin beteak / Cuentos rellenos'' (2000), ''Antes, ahora, después / Lehen, orain, gero'' (2000), ''Día y noche'' (1989), ''Marta'', ''Después de aquel verano'' (1995) eta ''Qué te voy a contar'' (1996). '''Txiliku''' (1951). Anjel Lertxundi eta Mariasun Landaren modura, Zarautzen irakasle lanean ari zela, lan didaktikoak egiteko beharraz ohartu zen. Era berean, konturatu zen haurliteratura egitea atsegin zuela. Bere literatur produkzioari erreparatuz, bere lehenengo lana, 1984an argitaratutako trilogia barregarria izan zela esan behar da; ''Kaltxaberde, Tturku eta Gotzon''. Euskal haurliteratura modernoan beste idazle nagusi bat den Joxantonio Ormazabalekin batera oso bikote emankorra sortu zuen holako idazlan hauek idatziz: ''Xaxarko'' (1986), ''Auto, asto, tren... ''(1987), ''Xenpelarren apostua'' (1991), ''Eusko behatzen izenak'' (1991), ''Ausarta eta pan puxa tartaloen basoan'' (1991) eta ''Hontzaren orduak'' (1999). Rudyar Kiplingen itzulpena ere azpimarratu beharrekoa da: ''Ipuinak'' hain zuzen (1999). '''Seve Calleja''' (1953). Haur-literaturan eta gazte-literaturan aditua da. Seve Callejak, pedagogoa, urteak daramatza irakurketa suspertzen gazteen artean. Bere lanetan gai delikatuenak aztertzen ditu sentsibilitatez eta didaktikaz, esaterako: ''Potoloa naiz eta zer?'' (2001), ''Tximino gixajoa'' (1988), ''Nire bizikleta eta ni'' (1992), ''Pirata jokoa'' (1997), ''Mari Joseri zergatik deitzen diote Joxe'' (1997), ''Esklabo zoriontsuen uhartea'' (1988) edo eskolan erabiltzeko bilduma ''Historias de Fiera y Cereza'' (1992). Honen lanak Euskal Herrian eta Euskal Herritik kanpo argitaratzen dira. Bere lanei buruzko teoriak argitaratu dituzte honako entseguetan: ''La literatura infantil vasca'' (1988), ''Todo está en los cuentos : propuestas de lectura y escritura'' (1992) eta ''Haur literatura'' (1993). Seve Callejak 1981ean jaso zuen kontakizun-arloko Ignacio Aldecoa Saria eta hamar urte ondoren Gabriel Aresti Saria. '''Juan Kruz Igerabide Sarasola''' (1956). Idazle honen lanak zenbait hizkuntzetan berrargitaratu eta itzuli dituzte: ''Somiatruites'' (1996), ''Neskatxa telepatikoa'' (1996), ''Doña soñadora'' (1996), ''Helena eta arrastiria'' (2000), ''Sagutxo ameslaria'' (2000), edo Jonasen bilduma: ''Jonas eta hozkailu beldurtia'' (1998), ''Jonasen Iratzargailua'' (2001), ''Jonasen Pena'' (2001). 1998an ONCEk bi bilduma zoragarri argitaratu zituen ume minusbaliatuentzat: ''La isla de la enanita barbuda'' eta ''Agua va: desde mi terraza''. Horretaz gain haur-poesia ere egin du. Hiperión argitaletxe ospetsuak bere katalogoan ''Poemas para la pupil''a (1995) liburua dauka. Liburu horren irudiak Asun Balzolak eginak dira. Azkeneko lana ''Begi argi horiek / Por esos ojos claros'' da (2002). '''Patxi Zubizarreta''' (1964). Idazlea eta itzultzailea da. Antoine de SaintExupéryk idatzitako ''Le petit prince'' idazlanaren azkeneko itzulpena egin du, eta horretaz gain, Mikelak antzezten duen filma euskaratu du. Aipatutako Mikela, Mercé Aránega katalanak sortutako pertsonaia da. Honako idazlan hauen bidez Zubizarretak irakurketarako zaletasuna lortu du haurren artean: ''Matias Ploffen erabakiak'' (1992), ''Usoa, hegan etorritako neskatoa'' (1999), ''Magali badaki'' (2000) edo ''Ametsetako mutila'' (1991). Patxi Zubizarretak zenbait idazlan gaztelerara, galegora eta katalanera itzuli ditu: ''Un violín para Maribelcha'' (1995), ''El bollo de los viernes'' (1998), ''Dibújame una carta'' (2001), ''Dos casos únicos'' (2000)... '''Karlos Santisteban'''. Poesiagilea, idazlea eta itzultzailea. helduentzako poesia eta prosa argitaratu zuen80eko hamarkadan, halaber, Sófoclesren itzulpen bat ere: ''Bakanteak''. Poesiaren zenbait izenburu: ''Amodioz eta gorrotoz'', ''Bizi aparra'' eta prosaren zenbait izenburu: ''Terrorista'', ''Uda bateko amodio zorroa''. Haur-literaturaren barnean argitaratutako ''Jostailuen altxamendua'' (1991) liburuak penintsulako bost hizkuntza desberdinetara itzuli dute. Horiez gain, Karlos Santistebanek beste lan hauek idatzi ditu: ''Kometa bidaizalea'' (1991), ''Anika eta bere klera majikoa'' (1992), ''Kutuna tuntuna'' (1995, eta 2001ean berrargitaratua), ''Lapiko, zartagin eta bi saltsari'' (1996) eta ''Eguzkia puxtarrian'' (1999). '''Jose Manuel López Gaseni''' (1964). Manu López Gaseniri zor diogu Lewis Carrollen hiru eleberri ezagunen itzulpena: ''Aliceren abenturak lurralde miresgarrian'' (1989), ''Ispiluan barrena'' (1990) eta ''Alice'' (1993). Bost izenburu eman dizkio gazte-literaturari: ''Borroka arroka'' (1991 eta 2001ean berrargitaratuta), ''Jaun agurgarria'' (1993), ''Andoni eta Maddalenen komeriak'' (1994), ''Urrutiko intxaurrak'' (1996), eta ''Olioa urpean'' (1998). Idazlan hauez guztiez gain gure aztergaiaren inguruko teoria garrantzitsu baten autorea da: ''Euskarara itzulitako haur eta gazte literatura: funtzioak, eraginak eta itzulpen-estrategiak'' (2000). eq76z8zqo20zcz31mtaq2jn49xzkem4 0 2980 8038 8026 2015-09-23T08:08:16Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki '''Elkarrekiko onarpena eta irekitze seinaleak''' ''Euskarara egiten zen itzulpengintza literarioaren egoera goitik behera aldatu zen 1989an. Euskal itzultzaileen elkarteak, EIZIEk, ia erabat narrazioaren sailekoak ziren literatura modernoaren baitako oinarrizko ehun lan itzultzeko plana aurkeztu zion Eusko Jaurlaritzako Kultur Sailari. Beste alde batetik, espainiar argitaletxeen merkatuak euskal literatura deskubritu zuen laurogeiko hamarkadan, haur zein gaztetxoentzako lanak egiten zituzten idazle bikainen eskutik. Hamarkada amaiera aldera, autore horietako batek, Bernardo Atxagak (Asteasu, 1951), Obabakoak lanarekin ordura arte inork lortu ez zuena lortu zuen, hala nola, espainiar irakurle zein europar beste hizkuntzetakoen artean euskal literaturarekiko interesa piztea.'' == Literatur itzulpenak euskaraz == 1989. urtean goitik behera aldatu zen euskarara egiten zen itzulpengintza literarioaren egoera. Euskal itzultzaileen elkarteak, EIZIEk, ia erabat narrazioaren sailekoak ziren literatura modernoaren baitako oinarrizko ehun lan itzultzeko plana aurkeztu zion Eusko Jaurlaritzako Kultur Sailari. Modu horretara, beste herrialdetako literatur lanak euskaraz ez izateak sortzen zuen hutsunea bete nahi zen, eta era berean, lan horretarako euskal hizkuntzari beharrezkoak zitzaizkion bitartekoak jartzea zen helburu. Handik hilabete gutxira abian jarri zen bildumak '''«Literatura Unibertsala»''' izena hartu zuen. Batez ere europar hizkuntzatara idatzitako lan narratiboak hautatu ziren. Obra ezagun eta ez oso luzeak behar zuten izan derrigor, salbuespenak salbuespen. Itzulpenen esleipena lehiaketa bidez egin zen, itzultzailearen gaitasuna epaitzen zuen epaimahai bat tartean zela. Modu horretara iraultza txiki bat sortu zen literatur itzulpengintzan. Denak bat etorri ziren itzulpenen kalitateaz hitz egiterakoan, eta itzultzaileen artean pisu handiko iritzia hasi zen hedatzen: ordutik aurrera euskaraz ezin izango zela goi-mailako literaturarik egin itzultzaile horiek haien lezioak kontutan hartu gabe. «Literatura Unibertsala» bilduman, 1990az geroztik azaldu ziren honako autore hauen lanak: Calvino, Camus, Cortázar, Dostoievski, Pavese, Prévost, Faulkner, Goethe, Grass, Chejov, Tolstoi, Mishima, García Márquez, Von Chamiso eta Truman Capote, autore on bezain desberdinen lanak. Edizio hori '''Ibaizabal-Edelvives''' argitaletxeari eman zitzaion. Hasiera bateko azal ez oso egoki hura, urte batzuk beranduago Antton Olariagak eginiko beste ederrago batek ordezkatu zuen. Hasiera batean bilduma ehun lanekoa izango zela pentsatu zen, eta kopuru horretara 2002an iritsi zen. Baina, azken izenburuak liburu dendatara iritsi aurretik, 2001ean jada itzultzaileen elkartea eta Eusko Jaurlaritzako Kultura Saila akordio batera iritsita zeuden bilduma hori beste 50 izenburutara luzatzeko. Lan berri hauen itzulpena '''Elkarlanean''' zein '''Alberdania''' argitaletxeen esku gelditu zen lehiaketa bidez. Liburu hauen maila oso altua izan arren, euskal gizarteak erantzun epela eman zuen berriro; oraindik indar handia du itzulpenak ez-erakargarriak eta zailak direlako usteak. Irakurleen aburuz, atsegingarriagoa da europar zein amerikar idazle handiak gazteleraz irakurtzea. Hala, 1991. urtean beste proiektu bat sortu zen, batez ere gutxiengo bati zuzendurik. Eusko Jaurlaritzak, Euskal Autonomia Erkidegoko hiru aurrezki kutxek, Euskal Herriko Unibertsitateak eta Deustuko Unibertsitateak, irabazi-asmorik gabeko '''Klasikoak''' S.A. elkartea sortu zuten. Beronen helburua pentsamenduaren historiaren baitako oinarrizko ehun lan euskaratzea zen. Aurreko kasuan bezala, hemen ere lanen kalitatearen jarraipena egiten zuen batzorde bat zegoen, eta goitik behera errespetatzen ziren Euskaltzaindiaren arauak. Bilduma berri honetan zeuden, besteak beste, Berkeley, Bloch, Herodoto, Hume, Schopenhauer, Séneca, Rousseau, Montaigne, Unamuno eta Vitoriaren lanak jarri dira salgai. Euskarazko literatur lanak 80ko hamarkadatik aurrera argitaratzen zituzten argitaletxeek itzulitako lanak ere argitaratu izan dituzte, baina zalantza handiekin hauen bideragarritasunari buruz, nahiz eta haur zein gaztetxoei zuzenduriko bildumek arrakasta handiagoa izan irakurleen artean. Elkar eta Erein argitaletxeek itzulitako nahikoa narrazio ugari sartu zituzten, 80ko hamarkadan, haurrentzako Auskalo eta Txalupa bildumetan. Urruti gelditu dira oso 80ko hamarkadako hainbat itzulpen, hala nola, Joxe Austin Arrietaren Yourcenar Hadrianoren oroitzapenak (Elkar Argitaletxea) edo Juan Garziaren Bartleby izkribatzailea (Erein Argitaletxea). Garai hartako literatur itzulpengintzan itzal handia izan zuten bi itzultzaile Xabier Mendiguren Bereziartu eta Josu Zabaleta dira. Biok Donostian Martuteneko itzultzaile eskola sortu zuten, baita horrekin batera ondorengo belaunaldiei bidea erakutsi ere. == Itzulitako euskal literatura == Espainiar argitaletxeen merkatuak euskal literatura deskubritu zuen laurogeigarren hamarkadan, haur zein gaztetxoentzako lanak egiten zituzten idazle bikainen eskutik. Hamarkadaren amaiera aldera, autore horietako batek, Bernardo Atxagak (Asteasu, 1951), ''Obabakoak'' lanarekin ordura arte inork lortu ez zuena lortu zuen, hau da, espainiar zein europar irakurle izan, beste hizkuntzetakoen artean euskal literaturarekiko interesa piztea. Obabakoaken ondoren ''El hombre solo'' (1993), ''Esos cielos'' (1995) edo ''Un espía llamado Sara'' (1996) lanak iritsiko dira, Atxagak espainiar letretan duen ospea areagotuz. '''Anjel Lertxundi''' (Orio, 1948) da gaztetxoentzako literatura landu duen beste idazle bat. Idazlearen bilakaera dela eta, 2000an irabazi zuen Rosalía de Castro Sariak argi erakusten du zenbaterainoko onarpena duen Lertxundik euskal eremutik at. Horretan lagundu dioten lanak ''Las últimas sombras'' (1996), eta beranduagoko ''Un final para Nora'' (1999) dira. ''Los días de la cera'' (1999ko Euskadi Saria) eta ''El huésped de la noche'' dira berak itzuli dituen azken testuak. Hirurogeigeiko hamarkadaren amaieraz geroztik berrikuntza literarioari dagokionez aitzindari izan den Ramon Saizarbitoriak (Donostia, 1944), 1979an izan zuen bere ''Cien metros'' esanguratsuaren lehen itzulpena; baina ospea 1998an etorri zen belaunaldi baten memoriari buruzko kontakizun metaliterarioak diren ''Los pasos incontables''-ekin. Irteerakanpaina handia eta harrera ezin hobea izan duena ''Guárdame bajo tierra'' (2002) da. Hegoamerikako literaturak eraginda eleberriaren estilista dugu '''Joan Mari Irigoien''' (Donostia, 1948). Bere lanik garrantzitsuenak gazteleraz zein katalanez irakur daitezke, hala nola, ''Babilonia'' (1992), ''La tierra y el viento'' (1997) –''Poliedroaren hostoak'' lanaren itzulpen berantiarra– eta ''Consummatum est'' (2001). '''Edorta Jimenez''' (1953) mundakarraren lanak itsasoko iodoek inspiratua dirudi: ''Voces de ballena'' (1999), ''La estela de los ahogados'' (2000). Bere bigarren eleberriak, sail honetako Azkue Saria irabazi zuen, eta gaztelerara ''El último fusil'' (1994) izenarekin itzuli zen. '''Koldo Izagirrek''' (Pasaia, 1953) prentsan kolaboratzaile gisara lan egin eta zinemarako gidoiak ere idatzi ditu. ''Malandanzas de un Aguirre llamado Mecha'' (1997) eta ''Nuevas prisiones del viejo Aguirre'' (2001), Izagirreren bi lanik berezienen bertsioak dira. '''Jon Arretxe''' (Basauri, 1963) euskal eremuan salmentari dagokionez arrakasta handiko idazlea bilakatu da, ''Hacia la gran muralla'' (2001) eta ''Tubabu'' (2001) moduko umorezko zein bidaietako kontakizunezko liburuekin. Zehatzak izan nahiko genuke, baina dena dela zerrenda honetan '''Jon Mirande, Felipe Juaristi, Joxe Austin Arrieta edo Joseba Sarrionandia''' ere sartu nahi genituzke, izan ere –oso tarteka baldin bada ere– gazteleraz irakurri ahal izan ditugun autoreak baitira. == Euskaraz idatzitako lanei zuzendutako literatur lehiaketak == Azken 80ko eta 90ko hamarkadetan literatur lehiaketak asko ugaldu dira, gehiegi zenbaiten ustetan. Horietatik gehienak idazle gazteentzat beren buruak ezagutzera emateko bitarteko izan dira, gutxi baitira jadanik ospea lortua dutelarik lanak lehiaketa horietara aurkeztea erabakitzen duten idazleak. '''Beka sistema'''. Azken boladako nobedaderik garrantzitsuena 90ko hamarkada amaiera aldera gertatu zen, Elkarlanean argitaletxeko Euskalgintza Elkarlanean Fundazioak ordura arteko lehiaketa sistema, beka sistemagatik ordezkatzea erabaki zuenean. Joseba Jaka sormen bekak sortu zituen; hauek, bekak eskuratzeko asmoz beren buruak aurkezten zituztenen proiektuak epaimahai batek aztertu ostean esleitzen ziren. Kasu honetan jada ospea eta sona zuten idazleek ere aurkezten zuten beren burua. Horren adibide dugu molde zaharraren kontra beti azaldu izan den Koldo Izagirre. Beka horien beste erakargarritasun bat zen, hots, autoreari aukera ematen zitzaiola bere lana zein argitaletxetan argitaratu hautatzeko. Beasaingo Udalak eta CAF enpresak ere bide horri berari segi zioten, eta 90ko hamarkadaren amaiera aldera autore gazteei zuzendutako '''Igartza Saria''' sortu zuten. Sari hau beka bihurtu zen 1999. urtean. '''Sari berriak'''. Literatur sariak ugari dira orain, baina hala ere azken urteotan berri asko ari dira sortzen. 2001. urtean orijinaltasunik falta ez zaion saria sortu zen, entsegu laburren alorreko Juan Zelaia alegia, izen hori duen enpresariaren beraren eta Pamiela nafar argitaletxearen eskutik. Eta 2002an, urte horretan bertan 25 urte bete zituen Erein argitaletxeak '''Erein-Euskadiko Kutxa''' eleberri saria sortu zuen, baita beste sari bat ere autore berrientzat: Donostia, Opera Prima. '''Tradizio handiko sariak'''. Tradiziodun literatur sarien artean gehienek, ipuinak bultzatzea dute helburu. Arlo horretan aipamen berezia merezi dute Debako Udalak antolatzen duen '''Tene Mujika''' sariak, eta Zumaiakoak antolatzen duen '''Julene Azpeitia''' sariak. Bi sariok funtsezkoak izan dira bi hamarkadatan zehar beranduago literaturgintzan giltzarri izan diren autoreen narrazio laburrak ezagutzera emateko. Biek hala biek seriotasuna izan dute ikur. Ahaztu ezin daitekeen beste saria, Bilboko Udalak antolatzen duen '''Gabriel Aresti''' da. '''Hainbat babesle'''. Aurrezki kutxek babestutako literatur sariek, '''Euskaltzaindia-BBKk''', esaterako –eleberria, antzerkia, entsegua eta olerkia sariak–, eta, halaber, Gipuzkoa Donostia Kutxak –aurreko lau sail hauek– hamarkada luzetako historia dute, baina egun oraindik ez dira aspaldikoa den arazo bat konpontzera iritsi, hau da, saritutako lanen argitalpenaren arazoa. Lan hori erakunde horiek berek egiten dute, eta prozesu horretatik ateratzen diren liburuak normalean ez dira oso erakargarriak izaten, edo promozio aldetik eskas samar ibiltzen dira. Banco Hispano Americanok 80ko hamarkadan ''Imagina Ezazu Euskadi'' saria antolatu zuen; indartsu hasi bazen ere, 90ko hamarkadan desagertu egin zen. '''Gazte literaturaz'''. Gaztetxoentzako literaturaren alorrean bereziki aipatzekoa da Zarauzko Udalak antolatzen duen Lizardi saria. 80ko eta 90ko hamarkadetan, urte batzuk beranduago literatur genero honetan punta-puntakoak izatera iritsi diren Bernardo Atxaga zein Mariasun Landa idazleen lanak saritu zituen, besteak beste. Erein argitaletxearekin loturiko akordioari esker, saritutako lanak modu normalean argitaratzea lortu da. Gazteentzako literaturaren baitan, Tolosako Udalak 90ko hamarkadan sortutako '''Antonio Maria Labayen saria''' aipa daiteke. Kasu honetan ere argitaletxe baten bidez, Alberdaniaren bidez alegia, saritutako lanak modu txukunean argitaratzea lortu da. 2002. edizioan saria gaur egun hain ezaguna den Mariasun Landa idazlearen narrazio batek irabazi izanak, literatur lehiaketek, edo batzuk behintzat, geroz eta onarpen handiagoa dutela esan nahi dezake agian, baita euskal letretako idazlerik ospetsuenen artean ere. 66ek6q24brn9nj5xe3yz8ru7r9scd2t 0 2984 8384 8383 2015-12-30T11:53:00Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki <div style="display:block; background-color:#FFFRFFF; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:10px"> <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px">Euskal Kostaldeko Gida</h2> *'''1''': '''[[/Lapurdi/]]''' *'''2''': '''[[/Gipuzkoa/]]''' *'''3''': '''[[/Bizkaia/]]''' </div> [[Kategoria:Itsasoko historia]] byhndx6grhdvdl3yqz7pt29yma6eadh 0 2985 8382 8381 2015-12-30T11:52:12Z Theklan 125 /* Larrun */ wikitext text/x-wiki <big><big>Lapurdiko kostaldeko gidaliburua</big></big> == Baiona == [[File:Etor-Atturri.jpg|thumb|Atturriren itsasoratzea]] Lapurdik, Iparral­deko lurral­derik sartal­dekoenak, 857 km2 ditu eta Baiona du hiriburu. Hiri gu­txik dute hain izaera nabarmena eta bi­txia. Walter Benjaminek esan ohi zuen bezala, Baionak bisitariak harrituta uzten ditu, hiria bera ez da harri­tzen ordea. === Gertakizun historikoak === Baionari buruz­ko aipamen an­tzinakoenak erromatarren garaikoak dira, IV. mendekoak hain zuzen. Novempopulaniako tribunoaren egoi­tza zen, akitaniar eta baskoi ase gabekoen aurrean beti er­ne. Mendeetan aurrera eginda, bisigodoen, bikingoen eta normandiarren erasoen eskarmentua izan ostean, hiri bezala antola­tzen da Baiona. 1193an, ordea, Lapurdiko biz­kondeek —jaun­txoek— eskubideei uko egin eta Ingalaterrako errege‑erreginen eskuetan jarri zuten hiria. Risco historiagileak adierazitakoaren arabera, ingelesek Lapurdi hartu aurretik Nafarroako errege‑erreginen lurral­dea zen. Dena dela, hiriaren garai bikainena Ingalaterrako errege‑erreginen eskuetan egondako hiru mendeak dira (XII. mendearen erdial­detik XIV. mendearen erdial­dera arte). Garai hartan Ingalaterrako errege‑erreginak Akitaniako dukeak ziren. Ibai‑portua sustatu zuten, mer­katari eta salerosleei bidesariak kobra­tzeko eskubidea eman zieten baionarrei, eta Baionako txanponak egin zituzten gaztelu zaharrean. Horrenbestez, Baiona izan zen Ingalaterrako errege‑erreginen baluarte nagusia Gaskoniako gol­koan. 1451n, Baiona eta haren eskual­dea Fran­tziako errege‑erreginen eskuetan geratu zenean, udal‑eskubideak gal­du eta txirotu egin ziren. Betidanik, Gaztelako eta Fran­tziako errege‑erreginek Baiona hartu nahi izan zuten; horregatik, gotorleku itxura eman zioten, mugako hiri baten itxura. Hain zuzen ere, Victor Hugok Baionara egindako bigarren bisitan, gotorleku‑itxura hura ez zi­tzaion batere atsegina iruditu. Instalazio militarrak jar­tzeko, Baionako auzo ba­tzuk sun­tsitu zituzten 1523an. Vauban jenio militarrak zitadela eraiki zuen, eta gotorlekuen sukarrak XIX. mendearen erdira arte iraun zuen. Labirinto haiei esker, Wellington jeneralaren blokeoari aurre egin zion Baionak. === Ibaien artean bi Baiona === Defen­tsa‑premiak hirigin­tza bal­din­tza­tzen bazuen ere, Erdi Aroan hiria Errobi eta Adur ibaiek jarritako muga naturalen artean hedatu zen. Erromatarrak gaur egungo katedrala dagoen muinoaren gainean jarri ziren, eta enklabeari Lapurdum esaten zioten. Adur ibaiaren inguruan daude XVII eta XVIII. mendeetan eraikitako kale garran­tzi­tsuenak: Boufflers eta Paulmy hiribideak, rue Thiers eta Port Neuf. Hiri‑antolaketa horretan eragina du Errobi eta Adur ibaien el­karguneak (le Reduit), udal‑jauregitik ikusten denak. Adur pa­txada­tsua, az­ken 30 km‑tan, Euskal Herriaren ipar‑muga da. Izan ere, Saint Esprit zubi ederra zapal­du orduko Gaskonian gaude. XIX. mendaren erdial­dean, Sant Esprit auzo gaskoia Baionari anexionatu zi­tzaion. 1602an Espainiatik bidalitako hainbat judu auzo horretan bizi­tzen jarri ziren. Horrenbestez, Baiona gaskoia eta Baiona euskal­duna bereizi daitez­ke. === Portua === [[File:Etor-atturri-portua.jpg|thumb|Atturriko portuaren irudia]] Az­ken 7 km zabaletan, Baionako ibai‑portua da Adur. Hala da behin­tzat 1528z geroztik. Dena dela, gaur egungo Boucau ez da itsasorako bide bakarra izan; beste irteera ba­tzuk ere erabil­tzen zituzten —esate baterako, Capbreton— baina ekai­tzen ondorioz itxita geratu ziren. Auskalo zenbat ardo, olio, gari eta artile on­tziratu zuten Baionako portuan, Nafarroatik ekarrita. Ibaiaren bi er­tzetan hedatu dira industria‑gunea eta moilak. Haietan on­tziratu dute Lacq eskual­detik ekarritako sufrea, petrolio findua, zementua, Landetako egurra, eta eskual­deko arto‑uzta oparoak. Mugimendu hori guztia Baionako mer­katari­tza‑ eta nabigazio‑ganberak antolatu du. Erakundea 1726an sortu zen, eta mende erdi bat geroago Baiona portu aske izatea lortu zuten. Ibaiaren ez­kerral­dean, Blanc Pignon bizitegi‑auzoaren parean (XVI. mendeko mediku ospe­tsu baten izena jarri zioten auzoari) Klub Nautikoa aur­kituko dugu, Angeluko udal‑barrutian. Txalupa motordunak, yate txikiak, bailandrak eta gainerako laketon­tziak atraka­tzeko instalazio ezin hobeak ditu. === Hiria === Baionako kaleetan ibil­tzea atsegina da; izan ere, hiriaren ikur ofiziala —Numquam polluta— ondo irabazia du Baionak. Lubakiz eta baluartez jositako inguru harresituaren zakartasuna ere arin­tzen dute baionarrek hainbeste berdegune jarrita. Baiona handian ibiliko gara eta udale­txea (la Mairie), ibaiaren meandro handian ainguratutako udal‑jauregi dotorea, izango da gure abiapuntua. Udale­txearen atzeal­dean dago De Gaulle generalaren plaza xehea, musika‑kiosko eta guzti. Haren ondoan daude Leon Bonnat lorategiak, margolariaren busto bat gailen­tzen delarik. Lorategi horietatik jo dezakegu mer­katari­tza‑kale jende­tsuetara: Thiers, Victor Hugo, Port Neuf... eta ar­kupe alaiak ikusiko ditugu. Muinorako bidea hartuko dugu eta Château Vieux edo gaztelu zaharraren harresien ondoan ibiliko gara, udal‑ar­txibo eta ‑liburutegi ospe­tsuak ere ikusiko ditugu, go­tzaindegia, Pasteur plaza eta hango magnoliak... ==== Katedrala ==== Katedrala bisita­tzea izan daiteke gure ibilal­di­txoaren helburu. Erromatarrek leku horretan bertan jarri omen zuten Junori eskainitako tenplua. Dena dela, Ama Birjinari eskainitako katedrala da (Notre Dame), Fran­tziako gehien­tsuenak bezala. XIII. mendearen erdial­dean egindako eraikin gotikoa da, Fran­tziako Champagne eskual­dean eraikitakoen an­tzekoa, baina txikiagoa. Erdiko nabeak triforioa du eta alboetako bi nabeak baxuagoak dira. Absideko habeartea du, hartara errazagoa da abside‑kaperetara sar­tzea. Al­dare nagusia Carrarako marmolez egina dago, zilarrez­ko xafla bozel­duak txertatuta. Gangako gil­tzarri ba­tzuetan lehoinabarrak ageri dira, Ingalaterrako erregeen sinbolo. Beirate ba­tzuk XV. mendekoak dira. 1641ean sute batek kalte handiak eragin ziz­kion eraikinari. Kanpandorreetako orra­tzak orain dela mende bat berritu zituzten. Klaustroa bilera publikoak, prozesioak eta liturgia‑ekital­diak egiteko erabil­tzen zuten, eta hilerri bezala ere bai. Besteak beste, han dago Leopol­dine de Lorraine prin­tzesaren hilobia. Klaustroko ar­kupea handia eta ederra da. Berri­tze‑lan ba­tzuen ondoren, portada sakristiaren barruan geratu zen; haren ar­kibolta bat aingeru musikariez apainduta dago, eta haietako batek txistua eta danbolina jo­tzen ari da. ==== Paseoan aurrera ==== Lachepailleten pasatuko gara an­tzinako Boucherie dorrearen parean. N‑10 zehar­katuko dugu eta egoera onean duden harresiak eta lubakiak ikusiko ditugu, baita Espainiako Atea, eta XVII. mendearen erdial­deko iturria eta ermita, San Leonen martirioaren oroi­tzapenetan. Hiriaren zaindaria da San Leon, eta IX. mendean Baionako elizbarrutiaren go­tzaina izan zen. Barruti horretan daude udal‑kirol­degiak eta Club Aviron Bayonnais el­kartearenak. Gotorlekuak utzi eta Paulmy zumardira aterako gara: euskal estiloko bizi­tza bakarreko etxe tipikoen ilara, lorategiak, par­keak, eta, atzean, harresia, eta Lehen Mundu Gerran hil­dakoen omenez egindako monumentua, Brasseurek diseinatua. Gertu dago Arenas zezen‑plaza. Esaten dute 1701ean Filipe V.ak bisita egin zuenean korrida bat antolatu zutela, Espainiakoen an­tzera. Harrez­kero, kaleko en­tzierroen ordez korridak jar­tzen hasi omen ziren, pixkanaka. ==== Baiona Txikia ==== Mayou zubitik Baiona Txikira pasatuko gara (la Petit Bayonne). Aurrean dugu le Reduit, bi ibaietako urak ebaki­tzen dituen branka baten an­tzera. Baionarrek bron­tzez­ko monumentua egin zioten Lavigerie kardinal baionarrari, Afrikako apostoluari. Kale tipiko bat hartuko dugu, rue Bourgneuf, Erdi Aroko Baiona Txikian sar­tzeko. Auzoak Lizeo Tekniko ederra du. San Andres eliza neogotikoa da, eta bi dorre zapal ditu, Parisko Notre Dame gogorarazten dutenak; barrual­dean Ama Birjina ederra aur­kituko dugu, Bonnatek egina. Alboko plazan lineako autobusak egoten dira, barrual­deko herrietatik etorritakoak, horregatik inguru horretan euskara gehiago en­tzuten da. Aurrean dago Château Neuf edo gaztelu berria, XVII. mendekoa. ==== Bonnat museoa eta Euskal museoa ==== Federico Bastiat politiko gailenaren izena daraman kalean garran­tzi handiko museoa dago: Bonnat museoa, instalazio moder­noez hor­nitua. León Bonnat (1833‑1922) margolari baionar kemen­tsuaren 142 artelan daude ikusgai. Artista bizirik zegoela sorterriari egindako dohain­tza da: esmalteak, tapizak, marfilak eta artelan‑bil­duma oso bat, haiekin museo bat sor­tzeko. Museoan ikus di­tzakegu Egiptoko objek­tu etnografikoak, Rodinen eskulturak, Rembrandten eta Dureroren irarlanak, XIV. mendeko pintura erlijiosoak eta Flandesko, Alemaniako, Italiako, Espainiako eta Fran­tziako maisuen olioak. Oso gertu, Errobi ibaian islaturik, Dagourette etxea ikusiko dugu, Errenazimentuko aurreal­dea duena. Han dago Musée Basque kuttuna. Jasotako dohain­tzei esker, 1934an inauguratu zuten, C.W. Boissel zuzendari zela. Ar­keologiari eta etnografiari eskainitako atal oparoa du eta Baionako tradizioen ar­txibo bikaina. ==== Saint Esprit auzoa ==== Adur gaineko Saint Esprit zubi liraina, Baiona gaskoia eta Baiona euskal­duna ba­tzen dituena, zehar­katuko dugu. Zubiari izena eman dion auzoan trenbide‑geltoki ederra dago. Haren ondoan Espiritu Santuaren eliza txikia ikusiko dugu, gotiko berankorra. Egurrean zizel­katutako artelan ederra dago han, XV. mendekoa; Egiptoko ihesa irudika­tzen du eta Bidaiarien Ama Birjina esaten diote. Auzoko Maubec kalean, berriz, sinagoga eta israel­darren hilerria daude. Muino batean, Lesseps moilen parean, an­tzinako gotorlekua edo zitadela dago, XVII. mendekoa, Vauban nekaezinak egina. Hiriaren inguruan paseo eta paisaia bi­txiak daude, haietako ba­tzuk Baiona, Angelu eta Biarritz (BAB) ba­tzen dituzte. Zaila da hiru udalerrien mugak zehaztea, 100.000 biztanle eta 64 km2 dituen hirigune bakarra osa­tzen baitute. === Administrazioa === Politikaren eta administrazioaren esparruan, Pirinio Atlantikoen Prefek­turaren mendean dago Iparral­dea. Haren egoi­tza Pauen dago, eta Baionan suprefetura dago, nahiz eta az­ken ehun urteotan Baionako euskal prefek­tura sor­tzeko hainbat herri‑eskaera egin. Dena dela, Iparral­dearen ardatz ekonomiko eta kulturala da Baiona. === Mugerrera, Bellocera eta Bastidara txangoa === Irten gaitezen hiritik, Adur edo Ibai onaren ez­kerral­deko er­tzetik (Hiriaren izena ere ez ote da Ibaiona?). Oraindik ere ikus daiteke zirga‑bidea (chemin de halage). Han zal­diek atoian eramaten zituzten gabarrak, ibaian gora igo­tzeko. 8 km‑ra Mugerre dago, muino batean. San Joan Bataia­tzailearen elizak bi galeria ditu, trauskil landuak; olio interesgarriak ditu, pasarte historikoetan oinarrituak, eta disko‑formako estelak. Plazan daude Mahatcheverria eta Mikoltegi etxeak, euskal ar­kitek­tura bi­txia dutenak; eta al­dirietan, berriz, Agerria jauregia, fa­txadaren alboetan bi dorre dituena. Toki gailenean monolito bat dago, kanoi txikiez inguratua, 1813‑1814an aberriaren al­de hil zirenen omenez. Sekulako bistak. Lehun­tzeraino jarraituko dugu, han premostratenseek abade‑etxe bat egin zuten XII. mendean, Gers biz­kondeak emandako lursailean. Abadiak 43 hek­tareako uhartea zuen, Adur ibaiaren erdian. Haien eliza erromanikoa ikus dezakegu, abside ederra duena. Bi­txia da kanpai‑horma hirukoi­tza, Zuberoako elizek izan ohi dutenaren an­tzekoa. Hurrengo udalerria Ur­keta da (Urcuit da izen ofiziala), bizileku xarmanta. Eliza txiki bat du; portada gotikoa da eta trauskil landutako frisoa du. Erdiko erretaula txikian San Esteban dago, hari eskainitako eliza baita. Hilarrien ilara ederra. Apartexeago, gaztelu bat dago: château de Souhy; eta, errepidearen ondoan Eyheraxarria errota eta zubia. Ahurtira hurbil­tzen garenean Adur ibaiaren handitasunaz ohar­tzeko aukera izango dugu, han goitik begiratuta. Ahurtik ere ibai‑portua izan zuen garai batean, eta, agian itsasminak eraginda, itsason­tzi baten maketa jarri dute herritarrek eliza barruan. Kilometro gu­txi ba­tzuk egin, eta Belloceko beneditarren abadiara iri­tsiko gara, euskal liturgiaren arragoa eta gregoriar kantuaren gotorleku. Komunitateak haztegi pilotua du ardi la­txen esnearekin gazta egiteko. Inguruko ganaduzaleekin eta baserritarrekin batera, nekazari­tza‑kooperatiba batean parte har­tzen du. Segura kardinala Espainiatik kanpora bidali zutenean, Errepublika garaian, abadia horretan aur­kitu zuen babesa. Eraikina moder­noa da, an­tzinako estelak dituen hilerria ez bezalakoa. Fran­tziako agintariek 1903an dekretuz agindu zutenean beneditarren kanpora­tzea, Belloceko fraide ba­tzuk Gipuz­koako Goierrira joan ziren eta Laz­kaoko beneditarren komunitatea sortu zuten. 3 km soilik eginda, Bastida aur­kituko dugu: plaza polita, etxe aterpedunak, eta Ama Birjinari eskainitako eliza, portada gotikoa eta alboko eliz­pe rustikoa duena. Kapelagile ospe­tsuen herri horretan, Gaztelatik eta Nafarroatik bidalitako hainbat judu sefardi jarri ziren bizi­tzen. Orain ere ikus daiteke hebrear hilerria, eta hilobietan izen hauek ageri dira: Isabel Gómes, Gaspar Lópes, Abraham Pas, Imaz abizena zuen andre bat, eta beste andre bat, haiek erabil­tzen zuten egutegiaren araberako herio­tza‑data ida­tzita (gure egutegian jarrita: 1785eko uztailaren 31). === Donibane Garazira txangoa === Bar­neal­deko errepidea hartuta, 56 km dira. N‑132 hartu behar da Larresororaino, eta handik aurrera N‑618. ==== Uztari­tze ==== Uztari­tze bisitatuko dugu. Errobi ibaiaren ibar emankorrean dagoen udalerria da, garai batean ibai‑portua zuena. Eskual­deko buru da gaur egun, eta Lapurdiko hiriburu izan zen sei mendez. Gaztelu zaharraren (gaur egun udale­txea) ondoko plazak gogora ekar­tzen ditu lapurtarrek Uztari­tzen egin ohi zituzten bil­tzarrak. Aipa­tzekoa da metro ba­tzuk haran­tzago dagoen etxea: Sekastenia, Lapurdiko etxe tipikoa, 1570ean eraikia. Muino baten gainean elizbarrutiko seminarioa dago, eta San Fran­tzisko Xabierri monumentua, F. Bibersteinek egina. Jauregia ere ikus dezakegu, Garat anaien jaiote­txea. Domingo Garat (1749‑1833) “bil­tzarraren defenda­tzailea” historia‑liburuetan gehiago agertu ohi da; irakasle, enbaxadore, idaz­le eta legelari bezala gailendu zen, eta ministro izatera ere iri­tsi zen. Beste anai bati —Pedrori, hain zuzen— Fran­tziako Orfeoa esaten zioten, ahots aparta bai­tzuen. Indianoek Ameriketatik itzuli ostean egindako etxe dotoreak eta jauregi­txoak ageri dira. Adierazgarriena Lauta jauregi­txoa izango da, 1876an Lautatik (Txile) itzulitako emigra­tzaile batek eraikia. Oso gertu, goian eta ibilbidearen eskuinal­dean Larresoro dago, en­tzute­tsua makilak egiten dituztelako eta hango elizan Pietate hunkigarria dutelako. ==== Kanbo ==== Baina jarrai dezagun Kanbora. Etorbide zabalak ditu, eta lorategi ugari. Arretaz begira­tzen duen bidaiariak gal­de dezake: hainbeste lorategi eta berdegune artean... non dago, ordea, herria? ==== Ar­naga Museoa ==== Hiri‑bazterrean, erromantikoek hi­tzordua dute Ar­naga etxe dotorean eta inguruko lorategietan. XX. mendearen hasieran eginarazi zituen fran­tziar an­tzer­kigile eta akademiko Edmond Rostandek, Cyrano de Bergerac nobelaren egileak. Ar­naga etxea euskal ar­kitek­turaren emai­tza bikainenetako bat da, eta hango lorategiek, zuhaixkek, iturriek, urmaelek, pergolek eta glorietek Versaillesko ku­tsua dute. Leku bake­tsu horretan ida­tzi zuen Rostandek Chantecler, eta Ar­naga izan zuen bizileku kuttun haren bizi­tza gaixoberaren az­ken hamabi urteetan, 1918an hil arte. Gaur egun, lursail‑museoa Kanboko Udalarena da, eta jendea sar daiteke bisita egitera. Hau da idaz­learen ongietorria, marmolean zizelatua: Gure urrez­ko argia parteka­tzera eta zeruertz al­dakorren jaial­dian parte har­tzera zatozen hori, sar zaitez zure biho­tzarekin soilik. Ez ezer ekarri mundutik, eta ez eman jendearen berriketen berri. Kanboko San Laurendi elizaren inguruetan ibiliko gara. Lorategian hilarri bil­duma jarri zuten. Bistak oso erakargarriak dira, Errobi ibaiaren sakonunea ikusten baita. Elizaren barruan San Leon irudika­tzen duen estatua dago, Anne de Neubourg erreginaren oparia. Makabro samarra da, egia esan: lepoa moztuta ageri da San Leon, burua eskuetan duela. Edmond Rostanden oroi­tzapenetan monumentu bat jarrita dago Kanbon, eta idaz­learen izena jarri zioten etorbide bati. ==== Itsasu ==== 4 km soilik egin behar dira Itsasura joateko. Lapurdiko mugan dago, Ar­tzamendi telekomunikazio‑gunearen ondoan. Itsasu polit horretan hazitako gereziak en­tzute­tsuak dira Fran­tzian. Mila biztanle inguruko herri bake­tsua izan arren, badute kirol‑abiaziorako eta aeromodelismorako zelaia. Haren ondoan dago Haroztegiko Guru­tzea. Euskal Herriko udalerri gehienetan bezala, eliza gailen­tzen da: San Fruk­tuoso eliza handia da, eta dorrean orra­tza du. Hiru solairuko galeria zoragarria da, rustikoa eta zizel­katua. Karelean, al­katea eser­tzen den lekuan, hauxe jar­tzen du: Iaun Auzapeza. San Fruk­tuosoren tailu herrikoia korupean dago (Murtuts esaten diote). Albo batean tamaina handiko olio bat dago, eta uste da Murillok margotu zuela. Kanpoan, parterre baten gainean, Iparral­dearen konpromiso politikoa adierazten duen harri zizel­katua: Itsasuko Ageria 1963. Oso gertu, Errobi ibaiaren er­tzean, oso zulo bi­txia duen har­kai­tza dago, ojiba‑itxurako atea dirudi eta Atekagaitz edo Pas de Roland esaten diote. Bidean ikusiko dugu ibai garbi horretan arrain ugari dagoela; arrain‑haztegiak ere badituzte eta amuarrain irisatuak hazten dituzte. ==== Bidarrai ==== Nafarroa Beherean bisitatuko dugun lehen herria Bidarrai izango da. Zubi gotiko liraina du: Infer­nuko zubia edo pont d’Enfer. Iparla mendiaren laugune batean dago baserri‑gunea: enparan­tza, etxe ba­tzuk, hilerria (eta hilarrien bil­duma interesgarria) eta eliza erromanikoa. Bidarrai pozez zora­tzen da Corpus zor­tziurrenaren jaia ospa­tzen dutenean. Arrosa inguruko lurral­de horietan mahastiak ageri dira. Orreagako fraideek ekarri zituzten lehen landareak eta gero hedatu dira. Ibaian sarritan ikusiko ditugu piraguistak, afizioa oso hedatua baitago inguru horietan. ==== Donibane Garazi ==== 20 km inguru egin eta Donibane Garazira iri­tsiko gara, Nafarroa Behereko hiriburura. Lurral­deak 1.336 km2 ditu eta biztanle‑den­tsitate txikia. 1530 arte Nafarroako Erresumako seigarren merindadekoa zen (bortuez bestal­deko merindadekoa) baina, erregearen erabakiz, Fran­tziaren eskuetan geratu zen. Neurri handi batean, Donibane Garaziko hirigunea eratu zen Done Jakue bideko erromesei esker. Garaziko ibar alai horretan adorea har­tzen zuten (eta makilak ere bai!) gero Orreaga bel­durgarria zehar­ka­tzeko. Donibane Garazi oso gustura dago harresien artean. VIII. mendean bazituen harresiak, baina gaur egungoak, jakina, moder­noagoak dira. Harresiak triasikoko harri gorriz eginak daude, eta barrual­dean Jaso oine­txea dago (San Fran­tzisko Xabierren aitaren abizena). Parrokia‑elizan ojiba‑estiloaren arrastoak nabari dira, eta zitadelako kale pikoa oso txukun eta dotore gal­tzadatua dago. Alboetako etxeen ateburuetan idaz­kun interesgarriak ageri dira eta an­tzinakoena 1510ekoa da. Eraikin horietako bati Apez­pikuaren kar­tzela esaten diote, Mendebal­deko zisman Avignongo aita santuen al­de agertu zen apez­pikua gogoan harturik. Harresiaren goial­deko ateak Done Jakue bidearen kalera ematen du, erromesen joan‑etorria ain­tzat hartuta. Muinoaren gailurrean zitadela al­txa­tzen da, haren diseina­tzaile Vaubanen dotoretasun‑mar­karekin. 1936ko Gerra Zibileko exodoan Euskal Herriko ehunka haurrei ostatu eman zieten Donibane Garaziko zitadelan. Errobi gaineko zubia, elizaren ondoan, Espainiako kalearekin lotuta dago. Hemen, Artizarra gozogin­tza‑lantegian gateau basque zoragarria egiten dute, ahoa ur egiteko modukoa... Ibaian gora zer­txobait eginda, zubi erromatar eder bat aur­kituko dugu, mendeetan iraun duena. Edozein zubitik ikusten dira amuarrain jolasti gainelikatuak, herritarrek eta bisitariek emandako jatenari esker. Donibane Garazi Juan Huarteren sorterria da. Filosofo, mediku eta psikotekniaren ai­tzindari hori herrikide­tzat har­tzen dute Nafarroa Garaiko biztanleek; izan ere, Huarte jaio zen unean, Donibane Garazi Nafarroa Garaikoa zen. Huartek ida­tzitako Examen de Ingenios para las Ciencias liburua espezialitate horretako erreferen­tziaz­koa da oraindik ere. Halaber, Donibane Garazikoa da Naparroa Zaharraren Adiskideak kultura‑el­kartea. Uda‑garaian, gainera, euskal pilotaren museoa bisitatu daiteke. Astelehenero azoka egiten dute, eta eskual­de guztiko jendea bil­tzen da. 8 km eginez gero, Ar­negiko mugara iri­tsiko gara, eta gero Luzaide, Ibañetako gaina, Orreaga... Ar­negin Karlos VII.ak itzuliko zela agindu zien jarrai­tzaileei (¡Volveré!) baina ez zen inoiz itzuli. Denbora izanez gero, txangoa luzatu daiteke: Auritz, Aiz, Iruña... === Aisia eta festak === Uda‑garaian, ibilal­di turistikoa egiten duten itsason­tziak (“bateau mouche”) atera­tzen dira Baionako portutik (Quai Mousserolles) eta Adur ibai emari­tsuan gora 30 km egiten dituzte Peyrehoraderaino iristeko. Adur ibaia Pirinio Garaietan sor­tzen da, Tour­nieten, eta 338 km egin ondoren iristen da Baionako bokalera. Abuztuaren lehen astean festa‑giroa nagusi da hirian: fanfareak, zezenak, kermezak, su artifizialak. Uda‑garaiko ostegun ilun­tzetan De Gaulle plazako kioskoan Harmonie Bayonaise musika‑bandak doako kon­tzertua ematen du. Uztailaren erdial­derako nazioarteko fol­klore‑jaial­dia antolatu ohi dute. == Angelu == Baiona eta Biarritz ezagunen artean ez­kutuan gera daiteke Angelu. Bi udalerri horiek alboan dituela, zaila da mugak zehaztea. Izan ere, BAB hirigune sendoa da, eta Lapurdiko biztanleen erdia baino gehiago hor­txe bizi da. Baina Angeluk 26,5 km2 ditu; hortaz, zabalagoa da Baiona baino, eta Biarri­tzen azaleraren bikoi­tza du. Gainera, Angeluren itsaser­tza luzeagoa da haiena baino: Adur ibaiaren bokalean hasten da Angeluko hondar­tza eta San Martin lurmuturreraino iristen da, Biarriz­ko itsasargia dagoen lekuraino, hain zuzen. Angeluko geografia askotarikoa da: iparral­deko itsasal­detik hasi eta nekazari­tzan eta abel­tzain­tzan oinarritutako barrual­deko lurral­deetaraino, Arrangoi­tze eta Basusarri udalerrien mugan. Angelu, garai batean, baso hosto­tsua izan zen; gero, pixkanaka, baso hura desagertu da, zuhaizti ba­tzuk irauten badute ere. On­tzioletara eramandako egurrak eragin handia izan du pobre­tze‑prozesu horretan. Angeluko ia itsasertz guztia hondar­tza da, zer­txobait hau­tsia, itsaso zabaleko olatuen erasoa paira­tzen duena. Atzeal­dean, berriz, dunak dauz­ka. 7 km‑ko hondar­tza hori kai‑mutur artifizial ba­tzuen bidez banatuta dago. Hondar­tza‑zati bakoi­tzak izena, sarbidea (dunen artean), apar­kalekua, eta bainu‑zerbi­tzuak ditu. Hondar­tzen izenak hauek dira: Cavaliers, Chiberta, L’Océan, Sables‑D’Or, Madrague, Marinela, Kor­tsarioak, Petit Chambre d’Amour eta Chambre d’Amour. Az­ken hondar­tza horrek San Martin lurmuturrarekin bat egiten du, bihurgune bat eratuz. Angeluren mendebal­deko muturrean gera­tzen da, eta, ziur asko, bi­txiena da. Chambre d’Amour esaten diote, behin batean ezusteko itsas kolpe batek bikote maitemindu bat eraman bai­tzuen, hondar­tzan besar­katurik zeudela, itsasoari begira. Pierre de Lancrek, Inkisizioko epaile ankerrak, eskuetako ha­tzak ere sorgin bihur­tzen zi­tzaiz­kionak, 1609an ez zituen begi onez ikusten hondar­tza horretara joaten ziren bainu‑har­tzaileak... Gaur egun, familien­tzako oporretarako gunea da, maien ar­kitek­tura inspirazio‑iturri duena, eta estatuaren eskuetan dago. Angeluko hondar­tzarik ezagunena Chiberta da, dunetan eraikitako turismo‑gunea, itsaser­tzetik ehun bat metrora. Hotel erosoak eskain­tzen ditu, eta igerilekuak, tenis, 18 zuloko golf‑zelaia, patina­tzeko pista, eta Chibertako ain­tzira lasai­tzailea, ur gazia duena, guzti‑guztia pinuz inguratua. Errepidearen, hondar­tzaren eta Adur ibaiaren bokalearen artean daude hipodromoa, uso‑tiroa eta Bocau ain­tzira txikia. Pinu asko harean erroturik, bizi­tza bakarreko etxe xumeek, etxe dotoreek, eta pasea­tzeko leku zoragarriek osa­tzen dute Chiberta eta Chambre d’Amour, biak ere moda‑modakoak, XIX. mende ludikoan jet society eta abar etor­tzen hasi zirenetik. Bost bideen el­kargunetik (horregatik esaten diote Cinq Cantons) hirigunera sartuko gara eta San Leon eliza aur­kituko dugu, XVI. mendekoa; haren ondoan hilerri zaindua, eta udale­txe moder­noa, Andaluziako estiloko patioa duena, eta par­ke publiko bikaina, eskultura ba­tzuekin apaindua. N‑10 zehar­ka­tzea nahikoa da Parmako aireportura iristeko, eta haren zati handi bat Angeluko lurretan dago. Kilometro bat egin aurretik Brindos ain­tzira aur­kituko dugu, eta haren uretan islaturik Brindos gaztelua. Ingurua ederra da eta gazteluko gela atseginak jate­txe ospe­tsu bihurtu dira. Baiona‑Angelu‑Biarritz el­karlotuta daude BAB bulebarraren bidez. Sarbide az­karra eta oso erabilia da hainbat lekutara iristeko: auzo jende­tsuetara, hipermer­katuetara eta Adur ibaian dagoen portura (Baionari dagokion atalean deskribatu dugu portua). === Festak === Herriko festak mar­txoaren lehenengo igandean egin ohi dira. Abuztuaren bigarren astean Euskal kirolen astea izaten da. Uda‑garaian txirrindulari‑laster­ketak, xistera‑partidak Trinitatean, nazioarteko petanka‑lehiaketak, Neptunoren festa Chambre d’Amour hondar­tzan, kermezak, musika‑jaial­diak... == Getaria eta Bidart == N‑10 errepide berean, Donibane Lohi­tzune eta Biarritz artean Lapurdiko bi herri eder ikusiko ditugu, Donibane Lohi­tzuneren kantoikoak: Getaria eta Bidart. === Getaria === Etimologo ba­tzuen aburuz, Getaria toponimoa gaskoitik hartutako guaita hi­tzetik dator eta zelatari esan nahi du. Atlantikoko arran­tzaleek eskuar­ki erabil­tzen dute hi­tza da. Geta-herria (forma laburutua: Getaria) herri zelataria izan zitekeen. Orain dela urte ba­tzuk itsaslabarraren gainean erraz ezagu­tzen ziren baleak zelata­tzeko erabilitako dorre edo talaiaren aztar­nak. Udal‑zigiluan ere balea ageri da. Gaur egun, Getaria garbi horrek eta bertako hondar­tza eraun­tsiek milaka kanpotar eta turista erakar­tzen ditu, uda‑garaian behin­tzat. Surfa eta urpeko arran­tza atsegin dutenen­tzat oso egokia. XII. mendeko agirietan ager­tzen da lehen al­diz Getaria, nekazarien herria eta balea‑harrapa­tzaileen talaia. Geroago, arran­tza konben­tzionalean aritu ziren; portu txiki‑txiki bat erabil­tzen zuten, eta haren hondoan area zegoen. Gaur egun laketon­tziek soilik erabil­tzen dute, eta on­tzien­tzako arrapala ere badute. Badirudi mundu honetako eta besteko botereek udalerriaren 11 km2 banatu dituztela: udale­txea geratu da bainu‑har­tzaileen, trenbidearen eta hondar­tzetarako bidearen inguruan. Ai­tzitik, San Nikolas eliza garai bateko herrigunearen muino gainean geratu da, inguruan hotelak eta bizi­tza bakarreko etxe xarmantak dituela. Elizak harriz­ko kanpai‑horma du, eta barruan pietate bat, oso trauskil landua. Albo batean busto bat dago: Mugaburu monsinorea (1850‑1910), Getariako semea eta Tokioko ar­tzapez­pikua. Txoko lasai honek, Pirinio aurreko berde gozoan ageri diren etxe zuriekin, bisitarien­tzako hotelak ditu, haietako ba­tzuk lorategi eta guzti, esate baterako Pereria, lorategi ederra duena. === Bidart === Gaur egun Bidarteko jarduera nagusia turismoa da, eta garai bateko alpargatagile trebeak ere oroi­tzapenen ku­txan gordeta daude. Bidartek hainbat hotel ditu, kanpinak ere bai, eta bainue­txe bat, ur sendagarriak dituena. Ozeanoa eskuzabala izan zen Bidartekin, hondar­tza zabal‑zabalak eman ziz­kion, eta itsasertz harroa, arimaren begien­tzako ikuskizun al­dakorra. Itsasoa ikusten goza­tzeko, iradoki­tzen dugu paseo bat egitea Santa Magdalena ermita xumeraino. 1820an zaharberritu zuten. Begiratoki aparta du itsaslabarra eta landazabala ikusteko, urrutian Ma­txi­txako eta Pirinioak ere ikusten dira. Herrigunea oso tipikoa da: enparan­tza, pilotalekua, eliza eta haren inguruko hilerria eta 1937an eraikitako udale­txea (Herriko Etchea), euskal ar­kitek­turaren arabera egina. Udal‑armarriak adierazten du bidea hauta­tzean izan behar dugun iriz­pidea: Santiago apostoluaren elizan egurrez­ko tailua gur­tzen dute, Compostelara begira Bidart zehar­ka­tzen zuen erromes‑andanaren oroi­tzapenetan. Elizan jende gehiago sar daiteke lapurtarren asmakizun bati esker: el­karren gaineko galeriak gizonen­tzako. Egurrez estalitako gangatik zin­tzilik dago korbeta baten erreprodukzioa, bela zuriak eliztarren kantuekin puztuta. Oso orijinala da serbiar estiloko bataion­tzia, Serbiako Natalia erreginaren oparia; izan ere, XX. mendearen hasieran Sachino jauregian bizitu zen erregina. Hilarri artistiko batean hauxe jar­tzen du: ''Eusko Jaurlari­tzak Espes baroiaren jauregia alokatu zuen 1938an, ospitale eta gerrako elbarrien errehabilitazio‑zentro izan zedin. Agian horregatik daude gudari askoren hilobiak Bidarteko hilerrian.'' Herriko plazan, pilotalekuaz gain, minigolfa ere badago. Ilbarritz auzoan, berriz, zal­di‑eskola dute, eta zal­diak aloka­tzen dituzte inguru erakargarri horietan ibil­tzeko. === Arbonara eta Ahe­tzera paseoa === Landazabal alaira joko dugu, Arbona bisita­tzera. Mila biztanle pasa­txo ditu, eta haietatik asko beste leku ba­tzuetara joaten dira lanera. Orocenne moda‑sor­tzailearen Plan Cousutex jauregian eta haren lursail zabaletan gu­txiagotuen­tzako zentro bat jarri dute. Beste jauregi ba­tzuk ere ikustekoak dira, esate baterako Pouy, eta Argizagita, hotel bihurtua. Istrikanea etxeak (1751) ateburu landu bi­txia dauka. Eliza eta haren kanpai‑horma handia gailen­tzen dira herrigunean. Eder­ki egindako pietatea ikus dezakegu, XVI. mendekoa, eta bataion­tzi erromantikoa. Hurrena bisitatuko dugun herria Ahe­tze da. Bista bikainak ditu, eta artasoroak, eta belardiak... eta bake handia. Hilerrian Mattin Treku ber­tsolari zorro­tza, bigarren karlistadan Gipuz­koatik etorritako errefuxiatuen ondorengoa. San Martin elizak, karez erabat zurituak, margolan‑erretaula barrokoa dauka. Prozesio‑guru­tzea oso balio­tsua da, metal bi­txiez egina, eta apaiz‑etxean jaso­tzen dute, jakina. === Festak === Getariako festak abenduaren 6an dira, San Nikolas egunean, baina hurrengo igandean ospa­tzen dituzte. Bidarteko jaiak abuztuaren 15, 16 eta 17an ospa­tzen dituzte: arran­tza‑lehiaketak, atxiki handia, musika‑kon­tzertuak, dan­tzak, suz­ko zezena. == Biarritz == [[File:Etor-biarritz.jpg|thumb|Biarritzeko hondartzaren ikuspegia]] Erdi Paleolitoko harriak aur­kitu eta aztertu dituzte, eta badakigu historiaurrean jada jendea bizi zela Biarri­tzen. Aipamen zaharrenetakoa kartularioan ageri da (Baionako Urrez­ko liburua, 1186koa). Bearids idazten dute, eta urte ba­tzuk beranduago Beiarrids. Hasierako hirigunea hegoal­dean zegoen, goial­dean eta barrual­dera, San Martin eliza dagoen tokian, hura da, izan ere, zaharrena. Biarritz udalerri independentea da; 1784 arte elizgizon batek, lau zinpekok eta hamabi diputatuk gober­na­tzen zuten hiria. Diputatuak demokratikoki hauta­tzen zituzten: lau auzo zeuden (Portua, Bustingorri, Hurlaga eta Alto) eta haietako bakoi­tzean hiru diputatu hautatu behar zituzten. Diputatuek, berriz, abadea eta zinpekoak hauta­tzen zituzten. Udale­txerik ez zutenez, elizaren ondoko areto batean bil­tzen ziren. Bertaratuak sar­tzeko adina lekurik ez zegoenean, hilerrian egiten zuten bilera. Garai hartan 1.700 biztanle inguru zituen Biarri­tzek. === Balea‑harrapa­tzaileak === Biarritz kosmopolita eta dotorea balea‑harrapa­tzaile ausarten eta nekazari etsien herrixka izan zen, bai horixe! Balearen harrapaketari buruz­ko aipamenek bete­tzen dituzte Biarriz­ko ar­txiboetan jasotako dokumentu, ak­ta, eta protokolo gehien­tsuenak; izan ere, bertakoen jarduera nagusia zen. Horrenbestez, udalaren armarrian balea ageri da, eta bost marinelek osatutako on­tzi bat, guztiak ere txapela buruan dutela, arpoia bota­tzeko prest. Idaz­kun hau jar­tzen du: ''Aura, sidus, mare, adjuvant me. (Aireak, izarrek eta itsasoak lagun­tzen dvidate.)'' XII. mendeaz geroztik, liskar ugari izan dituzte baionarrekin, Ingalaterrako erregearekin —Lapurdi haren eskuetan egon zen— eta Baionako apez­pikuarekin. Ia auzi guztiek baleen harrapaketarekin zerikusia zuten. 1284an Lapurdiko agintari eta Akitaniako dukeak aitortu zion Biarri­tzi baleak harrapa­tzeko eskubidea, balea bakoi­tzeko 10 libra ordainduz gero, katedralari eman beharreko hamarrenez gain. Erdi Aroan, eta Aro Moder­noaren hastapenetan ere bai, talaiariak Biarriz­ko portuko La Humade dorretik begizta­tzen zuten itsasoa, balea noiz ikusiko. Ikustea lortuz gero, herrikideei albiste ona jakinarazteko, lasto bustia erre­tzen zuten, kea nabarmena izan zedin. Dorre hura bota zuten, ordea. Balea‑harrapaketaren eszena horiek errealismo handiz kontatu zituen Andrea Navagerok, Biarri­tzen 1528an egon zen bidaiari eta idaz­leak. XVI. mendean, baleak inguru hauetan paira­tzen zituzten erasoengatik‑edo beste leku ba­tzuetara al­de egin zutenean, Lapurdiko balea‑harrapa­tzaileek Atlantikoa zehar­katu zuten haien atzetik, eta Labrador penin­tsulan eta Ter­nuan egiten zituzten denboral­di ba­tzuk. Gero, Ter­nuan bakailaoa harrapa­tzen hasi ziren, baleen ordez. Mende bat geroago, Amerikako kostal­dean arran­tza­tzeko debekuagatik, eta ingelesen eta holandarren konpeten­tzia gogorraren ondorioz, Biarriz­ko arran­tza‑on­tziak urri­tzen hasi ziren eta gaur egun ia ez dago arran­tza‑jarduerarik. === Bainu‑hiria === XVIII. mendearen erdial­dean hiriak al­daketa fun­tsez­koa eta atzerakorik ez duena hasi zuen, eta urrats haien emai­tza da gaur egungo errealitatea: mundu osoan ospe handia duen bainu‑hiria. Fran­tses iraul­tzaren ostean, itsasoan baina­tzea ez da jada erotuta dauden per­tsona bakar ba­tzuen joera, eta Napoleon Bonaparte berak aurreiri­tziak apurtu zituen eta Euskal Herriko itsaser­tzeko uretan sartu zen. 1840an Biarriz­ko udala turismoa susta­tzen, erakar­tzen eta antola­tzen hasi zen, itsasoa maite dutenek hain gogoko duten leku horretan. Victor Hugoren idaz­luma erromantikoak “Alpeak eta Pirinioak” liburuan konplimendu hauek esaten diz­kio Biarri­tzi: (Munduan ez dut ezagu­tzen lekurik, Biarritz baino atseginagoa eta bikainagoa denik. Neptuno zaharra inon ez dut ikusi Zibele zaharra hainbesteko indarrez, pozez eta handitasunez bota­tzen. Kostal­de hau guztia marmarraz beteta dago. Gaskoniako itsasoak karraska­tzen du, urra­tzen du, eta uharrietan luza­tzen du haren xuxurla mugagabea. Biztanle atseginak eta etxe zuri alaiak, duna zabalak, harea fina, hai­tzulo galantak eta itsaso harroa, Biarritz leku zoragarria da. Nire bel­dur bakarra da modan jar­tzea. Hala gertatuz gero, Biarritz, herri basati, landatar eta oraindik ere zin­tzo hau diru‑gose izango da. Biarri­tzek makalak jarriko ditu muinoetan, barandak dunetan, eskailerak amil­degietan, kioskoak har­kai­tzetan, eserlekuak hai­tzuloetan, prakak turisten soinean). Onerako edo txarrerako, Victor Hugoren profezia bete zen. Biarri­tzek makalak, tamarindoak, horten­tsiak, arrosondoak eta pitosforoak landatu zituen ez­ponda eta muinoetan; barandak jarri zituen dunetan; lubakiak estali zituen eskailera dotoreekin... eta lurraren espekulazioarekin eta diru‑gosearekin ku­tsatu zen. Horretan lagundu zuen 1838an estreinakoz etorri zen ilehori distira­tsu batek. Azaba­txe‑koloreko begi zoragarriak zituen eta erregina planta: Eugenia de Montijo, espainiar emakume ederra. Urte ba­tzuk geroago Fran­tziako koroa jan­tzi zuen, Napoleon III.arekin ez­kondu bai­tzen. Bikote inperialak 1855etik 1868ra bitarteko udak Villa Eugenia luxuz­ko etxe zoragarrian pasa zituen. Errepublikako agintarien presen­tziak eta Paris‑Hendaia trenbidea mar­txan jar­tzeak eragin zuen Biarritz izatea Europa guztiko turismo‑gunerik gailenena. Hondar­tzen erregina erregeen hondar­tza bihurtu zen: Suediako Oskar II.a; Belgikako Leopol­do, ibiltari nekaezina; Errusiako enperatriza, Nikolas II.aren ama; Austriako Elisabeth, patu tragikoa izan zuena; Serbiako Natalia, eta haren seme gaixo Alejandro; Ingalaterrako Jorge V.a; Eduardo VII.a eta Ingalaterrako Vik­toria erregina; Espainiako Alfon­tso XIII.a. Aristokratak, Europako eta Hego Amerikako abera­tsak, ak­toreak... goi‑mailakoak Biarri­tzen el­kar­tzen ziren uda‑garaian, eta biztanleen kopuruak nabarmen gora egin zuen: 5.500 biztanle izatetik 18.000 izatera. XIX. mendearen amaieran 50.000 udatiar bil­tzen ziren Biarri­tzen. Turista apal eta harroek Biarriz­ko itsasal­dea lauda­tzen dute: Bidarteko mugan dagoen hondar­tzatik (Plage des Basques) San Martin lurmuturreraino. Han 44 m altuko itsasargi zuria dago, 1834ean eraikia Luis XIV.ak eginarazi zuenaren ordez. Hainbat hotel egin zituzten, udal‑kasinoa ere bai, Bellevue kluba eta kasinoa 1857an ireki zituzten, talasoterapia‑etxea, eta luxuz­ko etxe zoragarriak. Paris eta Londoneko luxu handiko dendek saltokiak jarri zituzten Biarri­tzen ere, eta hirian 36 egunkari txiki argitara­tzen zituzten. === Itsaser­tzean paseoa === Biarritz­ko momumenturik aipagarriena natura bera da. Horrenbestez, iradoki­tzen dugu Belgikako Leopol­doren an­tzera etengabe ibil­tzea, eta Santa Eugenia plazatik eta haren inguruetatik ikusten dugunarekin harri­tzea eta goza­tzea. Izen bera duen tenplua neogotikoa da, eta Eugenia de Montijoren desioa izan zen hura eraiki­tzea. Elizaren barruan gailen­tzen da la femme á la fleur estatua, Real del Sartek egina. Har­kaitz ikusgarrien uharria saihestuz uz­kur­tzen da kirol‑ eta turismo‑portu txikia. Ez da garai bateko portua, berria baizik. Lehengo portua hemiziklo itxurako senaia txiki bat da orain; hirian sartuta dago eta bainu‑har­tzaileek eguz­kia har­tzen dute han, ipar‑mendebal­detik babestuta. Arreta berezia merezi du Rocher de la Vierge har­kai­tzera egin beharreko bisitak. Uharri ausarta da, itsasoan sar­tzen dena. Pasagune metaliko batetik irits gaitez­ke haraino. Har­kai­tzaren gainean Ama Birjina dago, eta guru­tze bat ere bai, La Surprise on­tzia XIX. mendearen amaieran hondoratu zenean desagertu ziren guztien oroi­tzapenetan. Begiratoki bi­txi horretatik ikusten da Iparral­deko kostal­dea, Aiako Harriaren hiruhor­tza, Larrungo euskal akropolia, Jaiz­kibel soil­dua, eta Gipuz­koako hainbat mendi, argi more misterio­tsu batez inguratuta. Ama Birjinaren har­kai­tza utzi, eta, haren parean, Itsasoko Museoa ikusiko dugu, 1933an ireki zutena. Iker­keta hidrobiologikoen zentro garran­tzi­tsua da eta aquariuma ere badu. Bellevue kasinotik aurrera, mendebal­detik ekial­dera, Hondar­tza Handia dago. Hótel du Palais parean Miramar hondar­tzarekin el­kar­tzen da, eta hura San Martin lurmuturreraino iristen da. Hondar­tza ospe­tsuaren alboetan har­kaitz handiak daude. Gainera, oinez­koen­tzako pasealeku zabala dago, udal‑kasinoaren ar­kupeak oso atseginak dira eta Enperatrizaren lorategiak ikusgarriak. Hondar­tzaren lehen lerroan ageri da Hótel du Palais bikaina, inguruan lorategiak ditu eta burdina‑hesi artistikoa. Vik­toriar garaiko beste eraikinek bezala, hotelak izen ona ematen dio Biarritzi. Ingalaterrako Vik­toria erregina betikotu zuen Real de Sartek monumentu batean. Errusiarrek badute tenplu ortodoxoa, juduek sinagoga, eta turistek ehun bat hotel, ostatu, dan­tzaleku eta kafetegi jende­tsu. Itsaser­tzeko kaleek eta denda tentagarriez betetako bulebar ederrek ere nagitasunera gonbida­tzen gaituzte, dolce far niente... Biarri­tzek (alemanek okupatua) aliatuen abiazioaren 1944ko mar­txoaren 27ko bonbardaketaren ondorioak pairatu zituen eta 150 zibil hil ziren. === Arrangoi­tzera txangoa === Fran­tsesek Arcangues esaten diote Arrangoi­tzeri. Hara joateko la Négresse auzorako bidea hartuko dugu. Han dago tren‑geltokia, baita Mouriscot ain­tzira ere. Hala dei­tzen diote 1611n Espainiatik bidalitako 40.000 moriskoetatik ehunka ba­tzuk ain­tziraren er­tzean babestu zirelako. Biho­tzeko al­diz­kariek diote Alfonso XIII.ak ain­tzira horren er­tzean ezagutu zuela gero haren emazte ospe­tsua izango zena: Vik­toria Eugenia Battenberg. 4 km‑ra dago Arrangoi­tzeko herrigunea, nekazari­tza‑girokoa herri txikia eta bizileku atsegina. Lapurdiko barrual­dean dago. Luis Mariano abeslari irundarrak Arrangoi­tzen zeukan txaletean pasa­tzen zituen oporrak, eta bertako hilerrian lurpera zezatela eskatu zuen. Haren hilobiak beti izaten ditu lore jarri berriak. Edertasuna hainbeste laudatu zuen abeslaria gogoan dute jarrai­tzaileek... Hilerria benetako lorategia da, zenbait terrazatan antolatua dago, leku mal­da­tsuan baitago. Bistak apartak dira. Hilerri‑lorategi horretan ikus daiteke Lapurdiko disko‑formako hilarrien bil­dumarik ederrena. Alboko elizak bi galeria edo tribuna ditu, presbiterioraino iristen direnak, oso landuak. Aipa­tzekoak dira al­darearen alboetako bi aingeruak, egurrez eder­ki eginak, eta bron­tzez­koa dirudien argi‑armiarma. Halaber, terrakota esmaltatuz­ko via crucis original bat ere ikus dezakegu. Eliza, pilotalekua, ziklope tankerako harriz­ko bi mahaiak, Herriko Etxea, eta eskolak. Mul­tzo polita osa­tzen dute benetan. Arrangoi­tzeko mar­kesen jauregian jarri zuen behin‑behineko kuartel Wellington jeneralak. === Festak === Biarriz­ko festa nagusiak azaroan 11n ospa­tzen dituzte, San Martinen omenez. Egun horretan Confrérie de l’Oper­ne de Biarritz erakundeko zal­dun berriak izenda­tzen dituzte. Lanper­na da haien logotipoa eta itsasoko ekologiaren al­de lan egin duten per­tsonak hauta­tzen dituzte. Turismoan oinarritutako hiria izanik, uda guztian ekital­di ugari izaten dira, bata bestearen atzetik: pilota‑jaial­diak, hipika‑lehiaketak, errezital­diak eta kon­tzertuak, fol­klore‑jaial­diak, uretako eski akrobatikoa, itsas bidaiak, ikuskizunak, errugby‑txapel­ketak, zezenketak eta gau‑festak. == Donibane Lohizune == [[File:Etor-bidarrai.jpg|thumb|Bidarraitik Donibane Lohitzune]] Zalan­tzarik gabe, Lapurdiko kostal­dean identitate euskal­duna hobekien gorde duen herria da. Donibane Lohizune XII. mendearen hasierako dokumentuetan ager­tzen da. Herrigunearen hastapenak arran­tzari lotuak izan zirela uste dute askok, baina garai haietan nekazari­tza zuten jarduera nagusi. Nafarroako erregearen tropek Donibaneko parrokia‑eliza hartu zutenean, 1245ean, nekazari­tza soilik aipatu zuten. Etxe dotoreak eta nekazari­tza‑etxeak barrual­deko auzoetan zeuden: Akotz, Jal­day, Fagonda, Urthaburu, Fagozu. Horrenbestez, itsasoari lotutako jardueren berririk ez dugu. === Itsasoari eta arran­tzari lotutako tradizioa === Iparral­deko ar­txiboetan beti ere zokomiran, Goyenetchek aur­kitutako itsasgizon donibandar an­tzinakoenak 1545ekoak dira: Martin de Barreyne (Sain­tserro baleon­tziaren armadorea); Johannicot Etchauesten (Saint Joan de Bus baleon­tziaren patroia; eta Pellento de Repara­tse, aurrekoen kidea. Euskal itsasgizonak Mundu Berriaren itsaser­tzera lehenago iri­tsi al ziren Kristobal Kolon bera baino? Frogagiririk ez dugu oraingoz, baina ez da harri­tzekoa baleak harrapa­tzetik soilik bizi ziren itsasgizon trebe haiek, balea harrapa­tzearekin itsututa, Atlantikoaren beste er­tzeraino iristea, aur­ki­tzaile ofizialari aurrea hartuta. Ter­nuako hegoal­deko Saint‑Pierre eta Mikeluneko biztanleak Donibane Lohizune inguruko arran­tzaleen ondorengoak dira. Garai hartako arran­tzaleak baleen bila joan ziren, eta baleak desager­tzen ziren heinean, bakailaoak harrapa­tzeari ekin zioten. Bakailaoa aur­ki­tzean ur handitako arran­tza garatu zuten, eta hari eskerrak suteak eta bestelako zori­txarrak gainditu zituen Donibane Lohizunek. 1558an gertatutako lazeriaren ondoren (Ez­kerrenea etxea soilik salbatu zen), eraiki­tzeari ekin zioten: parrokia‑eliza, udale­txea, langile eta marinelen etxe xumeak, eta armadoreen eta kor­tsarioen etxe dotoreak eraiki zituzten, denetarik bai­tzegoen hirian. Horrenbestez, sorginen harrapaketa gainditu ostean, XVII. mendea urrez­ko mendea izan sen Donibane Lohizuneren­tzat. Ai­tzitik, XVIII. mendea aur­kakoa izan zen, batez ere itsasgizonen­tzat. Izan ere, 1708an berebiziko ekai­tza pairatu zuten, kronika ba­tzuetan itsasikara­tzat jo zutena. Ekai­tzak euste‑hormak apurtu zituen, etxeak erai­tsi zituen, eta herria urpean gel­ditu zen. Bost urte geroago, Utrechko Itunaren ondorioz, Fran­tziak Kanada eta Ter­nua gal­du zituen. Holandarrek eta ingelesek indar handia hartu zuten itsasoan; eta, gainera, iraul­tza hasi zen, eta portua gel­dirik geratu zen. Sardinaren arran­tza eta haren kon­tserbagin­tza izan ziren salbuespen bakarrak, itsaser­tzean bertan harrapa­tzen zituztelako. Hainbeste zori­txarrekin atsekabeturik, familia askok erabaki zuten beste udalerri batera joatea. Hortaz, XVIII. mendean, Donibane Lohizuneko biztanleen kopurua ia erdira jai­tsi zen: 4.000 biztanle izatetik 2.440 izatera. Gaur egun, hiritarren kopuru handi bat biz­kaitarren eta gipuz­koarren ondorengo dira. Haietako ba­tzuk karlistadetan hemen babesa aur­kitu zuten, eta beste ba­tzuk arran­tzale profesionalak ziren. Arran­tza oso errotuta dago Donibane Lohizunen, eta artisau‑arran­tzaren alorrean Iparral­deko portu nagusia da. On­tzi ba­tzuk Irlandako uretan ahalegin­tzen dira behin eta berriz denboral­di bakoi­tzean. On­tziak margo­tzeko kolorerik kuttunena urdina dute, an­tza. === Hirigunea === Ugarana (La Nivelle) ibaiaren bokaletik gertu uzten dituzte kirolerako eta aisial­dirako txalupa motordunak, kanoak eta bailandrak. Halaber, portu horretatik itsasora­tzen dira udako itsas bidaiak egiten dituzten on­tzi txikiak. Zeruer­tzean Larrun mendiak babesa ematen diola, herri tipiko hori abaroan dago ozeanoaren er­tzean. Nortasun handiko kaleak ditu: Gambetta, Mazarino, Thiers, Sopite, Balearena, Luis XIV.aren plaza, eta arran­tza‑portua ere bai. Egurrez­ko habe eta panelak dituzten etxe garbi eta behin eta berriz margotuen ilaran az­pimarra­tzekoa da Lohobiague jauregia, fa­txadaren alboetan bi dorre dituena. Luis XIV.aren jauregia ere esaten diote, etxe horretan ostatu eman bai­tzioten. Gaur egun museoa da. Haren ondoan udale­txe polita, 1635ean eraikia, kanpai‑hormarekin, ordara jo­tzeko. Kapitulu‑gelan Errenazimentuko Santiago erromesaren irudi balio­tsu bat dago, eta Ramiro Arrue margolari biz­kaitarraren hiru olio. Sarrerako mailadian, bron­tzez­ko Luis XIV.ak zal­di gainean gogora ekar­tzen digu hemen ez­kondu zirela zibilez Errege Eguz­kia eta Espainiako Maria Teresa prin­tzesa. Portuko uren gainean Haraneder jauregi­txo bikaina, edo Juanoenia, Infantearen etxea izenez ezagunagoa, fa­txada harlanduz egina, harri zuriak eta gorriak nahastuta. Metro gu­txitara, Mazarino kaleko 2. zenbakian Granga Baila etxe ederra dago;Wellingtonek etxe horretan jarri zuen kuartel nagusia 1813an. Hurrengo kalea bi­txia da, plaza eta hondar­tza el­kar­tzen ditu eta Errepublikaren kalea izena du; kale horretan dago lehen aipatu dugun Ez­kerrenea etxea, hiriko zaharrena. Gambetta kalearen 18. zenbakian, elizaren aurrean, Labrouche etxea dago, Josep Labrouche kor­tsarioarena, Donibane Lohizuneko al­katea 1808tik 1853ra. === San Joan Bataia­tzailearen eliza === Oinez­koen­tzako Gambetta kale tentagarriaren erdial­dean dago San Joan Bataia­tzailearen eliza. An­tzinako eliza gotikoa zegoen tokian eraiki zuten. 1660ko ekainaren 9an, Luis XIV. eta Maria Teresaren arteko ez­kon­tza kanoniko arrandi­tsua ospatu zutenean eliza bukatu gabe zegoen. Esate baterako, errege‑gorteak erabili zuen atea hormatua dago eta gaur egungoa, gotikoa inspirazio‑iturri duena, askoz ere beranduago egin zuten. Barrual­dea Lapurdiko elizen prototipoa da. Hiru galeria bikain ditu, absiderantz; karelak eta balaustreak egur landuaz eta tor­neatuaz eginak. Hiru solairuko koru aparta berriz eraiki zuten 1856an, Napoleon III.aren aginduz. Jasotako presbiterioan dago Lapurdi guztiko erretaularik bikainena. Martin de Bidacheren artelana da, edota, zeha­tzago esateko, haren tailerrean egindakoa. Horma‑hu­tsarteetan irudi hunkigarriak daude, gubia desberdinez eginak. San Leon, elizbarrutiaren zaindaria, eta San Roke, erromesen babeslea, betikotuta daude. Presbiterioaren az­pian sakristia dago, errege‑opari balio­tsuen gordeleku. Alboko erretaula batean ikustekoa da Errege magoen adorazioa, Restou margolariaren artelana, 1727an egina. Jaiokundea ere olioz eder­ki egindako lana da, eta egurrez­ko argi‑armiarma urreztatuak, bron­tzez­koen itxurakoak. Halaber, eder­ki zizel­katua dago munstroek eu­tsitako pulpitua. Nabe zabal bakarrean ofrenda bat zin­tzilik dago eta El Águila itsason­tzi inperialari dagokio. Eugenia de Montijo on­tzi horretan ibil­tzen zen eta galer­na batean ia‑ia bizia gal­du zuen. Organoa, Gérard de Rodezek egina, errege‑ezteietako berbera da. Korura sar­tzeko kanpoko harriz­ko eskailera erabil daiteke; burdinaz­ko karel artistikoa du, Pierre Etcheverryk forjatua, Ako­tzeko errementariak. Ok­togono‑formako kanpandorrearen oinarria atari modukoa da, eta bi kaletara ematen du. Elizako liturgiaren zati handi bat euskaraz egiten dute. === Paseoan === Gainerako kaleak baino altuago propio egindako hiribide batek apain­tzen du Donibaneko hondar­tza. Ozeanoak errespetatu du, gizakien irmotasunari esker, erasoak mendera­tzeko teknikak lagun. Ibaia bideratu zuten, eta Sokoa, Artha eta Santa Barbara dikeek baretu zuten itsasoaren ol­darra; hartara, gaur egungo bainu‑hiria eraiki ahal izan zuten. Ducotenia museoa ez da jada existi­tzen. Hiria bera, ordea, benetako museo bizia da, tradizioaren eta berrikun­tza kirrinkarien nahasketa bi­txia. Done Jakue bideko erromesek ospitalea zuten Donibanen, eta ibiltari moder­noek dozenaka hotel, jate­txe eta kanpin. Az­kainera, Sarara, Zugarramurdira eta Baztanera txangoa Donibane Lohizunetik irtetean, itsasadarraren eskuinal­dean Urdazuri bizitegi‑auzoa dago. Zer­txobait aurrerago Chantako turismo‑gunea. Chantakoko golfa en­tzute­tsua da, Chanban Delmas politikari fran­tsesa ere ohiko bisitaria dute uda‑garaian. === Az­kaine === Ez­kerral­dean, kilometro batera, Serres babesleku karlista utzi eta berehala aur­kituko dugu Az­kaine. Herri horretan Pierre Loti ongi jabetu zen giro herrikoiaz, Ramuntcho nobelaren goiargi literarioa eder­tzeko. Otharre hotelean zirriborratu zuen, hain zuzen. Herrigunea xarmagarria da: Jasokunde eliza, Herriko Etxea, pilotalekua, Larrungo ur freskoa jaria­tzen duen iturria, hotel ba­tzuk eta etxe­txoak. Elizaren alboko fa­txadan cagot edo agoteen­tzako bereiz­keriaz­ko atea ikusten da oraindik ere. Bar­neal­dean hiru galeria ditu el­karren gainean, San Mateoren irudi balio­tsu bat ere bai, eta belaon­tzi bat, eliztarren baten ofrenda. Alboko hilerrian disko‑formako eta bestelako hilarriak daude. Haietako bat indiano batena, indiano izateaz loria­tzen zena: Hau da thomba Miguel D’Arraiaga Azcaingo Indiano Jaunarena. Hilla Octobre 22‑1651. Bi mila biztanle goiti‑beheiti dituen udalerri batek hainbat hotel eta zenbait kanpin izateak ondo asko adierazten du Az­kaineko giroaren eta paisaiaren bikaintasuna. === Larrun === [[File:Etor-larrun.jpg|thumb|Larrun mendiaren ikuspuntua, kostatik]] Sarara joateko bidea hartuko dugu, eta San Ignazio mendatean gora igoko gara. Kremailera burdinbidean doan trenaren geltokira iri­tsiko gara. Tren hori Larrun mendiaren gailurreraino igo­tzen da; 900 m pasa­txo ditu Larrunek, eta bista bikainak ikusteko aukera emango digu. Trena 1923an inauguratu zuten eta 720 m‑ko gorabehera gaindi­tzen du ordu erdi bateko igoeran (udaberrian eta udan soilik ibil­tzen da). === Sara === Portuaren bestal­dean lozorroan dago Sara amets gozoetan. Herri polit horren Eyalar errebalean Santa Katalina ermita aur­kituko dugu; herriko lehen tenplu horren inguruan daude herriko etxerik zaharrenak. Saran nora ezean ibil­tzea gozamena da: etxe dotoreen fa­txadetako anagrama eta idaz­kunei errepara­tzea, eta xistera‑partida bat ikustea pilotaleku luze‑luzean. 1867ko plaka batean herriak esker­tzen die Michel Miricuari eta Parisko bi andreei —ur hunen ekar­tzaileak— ur edangarria herrira ekar­tzea ordaindu izana. Elizak dorre trinkoa du, eta, erlojuaren ondoan, Urruñako hausnar­ketaren an­tzekoa: Hilerritik sartuko gara nabe bakarreko eliza handira. Koru hirukoi­tza du ohol­tzan. Hobi‑lauzaz­ko zorupean ehor­tzi zuten 1644an Pedro Axular erretorea, euskal literaturako prosalari hoberen­tzat jo­tzen dutena eta Gero ida­tzi zuena. Presbiterioaren oinetan seroren hilobia dago, epitafio honekin: Elizan zerbi­tzu osagarriak emateko langile edo lagun­tzaile­tzat hartu ohi diren serora horiek (horixe da, hain zuzen, atzerakoien planteamendua) goren mailan jarri dituzte Saran, lehentasunez­ko hilobia eman baitiete. Alboko horman gur­tzen duten Kristoa, berriz, karlistadetan errefuxiatutako nafarrek 1836an zizel­katua eta oparitua da. Sara ahazten ez duen beste errefuxiatua Joxe Migel Barandiaran da; herriak ere omenal­dia egin zion 1983an, eta plaka batean jasota geratu da. === Ainhoa === 6 km kilometro aurrera egin eta oasi bare bat bisitatuko dugu: Ainhoa. Pilotalekua eta hilerria —bizi­tza eta herio­tza— herrigunearen erdi‑erdian daude. Eliza eraikin handia da; haren kanpandorrearen oinarria karratua da, gorago ok­togono‑forma du, eta goi‑goian orra­tza dauka. Galeria landuak ditu, bertako ohituraren arabera, eta Errenazimentuko erretaula eta absidea zirrimargotuta daude (inten­tzioa ona izango zen baina ez zuten asmatu). Hilerrian taula‑formako hilarri interesgarriak aur­kituko ditugu. Haietako bat 1685ekoa da eta hauxe jar­tzen du: Al­dapa piko samarra badu ere, Atsulai mendian, Ainhoa inguruko ibarra mendean hartuta, Aran­tzazuko Ama Birjinaren ermita dago, Gipuz­koako zaindariaren erreplika. Hari ere esaten diote Ainhoako Ama Birjina. Ermitatik gertu trikuharri bat dago. Bistak zoragarriak dira. Ainhoako baserri‑gunean XVII. mendeko etxeak ikusiko ditugu; fa­txada aurreratuak eta habe horizontal zizel­katuak dituzte. Esate baterako, Ithurria etxea 1636koa da. Koloreei erreparatuta, rouge basque gailen­tzen da: gorri motela, diskretua, dotorea... === Zugarramurdi === 3 km aurrerago Dan­txarineako muga dago; hala ere, ibilgailu gu­txi ibil­tzen dira inguru horietan. Muga zehar­katu ostean, ez­kerrera hartuko dugu, Nafarroa Garaiko Zugarramurdira joateko. Herriak XVI. eta XVII. mendeko sorgin‑kontuei loturiko historia izan du. Akelarrean (akerraren larrean) eta Zugarramurdiko hai­tzuloetan sorginak eta lagun­tzaileak ez­kutuan bil­tzen ziren. Logroñoko Inkisizioak 1609an salaketa jaso zuen, bilera horien berri ematen zuena. Urtebete beranduago, parte‑har­tzaileetatik sei erre zituzten. (Hai­tzulo horretan egin ohi den zikiro‑jatea oso tipikoa da.) Herri txiki horretan Butari jauregia, kaparetasun‑armarriak dituzten etxe ba­tzuk —haietako batek Gipuz­koako eta Baztango armarriak batuta— eta atari heda­tsuak. Pilotalekuaren eraikun­tza‑lanak indiano batek ordaindu zituen. === Urdazubi === N‑121 errepideari jarriki, Urdazubi da hurrengo herria. Urdazubiko San Salvador monasterio premostratenseak eragin handia izan zuen Baztan al­dean. San­txo Mitarrak sortu zuen 874an, eta mila urte geroago karlisten ejer­tzitoak kartu­txo‑fabrika jar­tzeko erabili zuen eraikina. Urdazubi, Axularren sorterria, mendi‑gailurrez inguratuta dago, sakonune batean gordeta, erlikia baten an­tzera. === Baztan === Aurrera egiteko adorea izanez gero, Otsondoko mendatea gainditu eta Baztan bailaran murgil­dukoa gara. Nafarroako udalerri zabalena da, 347 km2 baititu. Lurral­de horretan paisaia zoragarriak, zeru garbiak, argitasun berezia, eta etxe bikainak —aleroiak eta bal­koi luzeak dituztenak— aur­kituko ditugu. Bailara osa­tzen duten hamalau kon­tzejuek Elizondo hiriburu izatea erabaki zuten. Elizondoko anfiteatro naturala eremu irekiena da, Bidasoa ibaiaren er­tzean (bertakoek, ordea, Baztan ibaia esaten diote). Elizondoko eraikin gailenetan fran­tsesen eragina nabari da, baina udale­txe ar­kupeduna, triasikoko harri gorriz eraikia, zorioneko baztandar eraikina da. Etxe gehien­tsuenen fa­txadan ageri da Baztango armarria, eraikina balioesten duena: xake‑taula, lauki zuri eta bel­tzekin. Nafarroako errege San­txo Gar­tzia IV.ak emandako saria da, baztandarrek lagun­tza eman ziotelako fran­tsesen aur­kako batailan, haien bizi­tzak arriskuan (taulan) jarrita. Armarriak baztandar guztien ondare­tzat har­tzen dira, guztiak baitira kapare etor­kikoak. Baztanek garran­tzi handiko monumentuak ditu kon­tzejuetan: * Ariz­kun. Komentu barrokoa dauka, Iturral­de ministroak sortua. * Bozate. Agoteen auzoa da, jatorri iluneko gu­txiengoa. Hereje arrianoen ondorengoak omen ziren edo guru­tzadetatik etorritako sol­dadu legenardunen ondorengoak. * Az­pil­kueta. Nafarroako santu handi Fran­tzisko Xabierren ama —Maria Az­pil­kueta Aznar— Az­pil­kuetan jaio zen. * Amaiur. Herrira sar­tzeko harriz­ko ar­kua du. * Irurita. Elizal­detarren sorterria (gero Filipinetako magnate izan ziren). Dolagay jauregia ikustekoa da eta haren jabea al­kate bikaina izan zen. * Almandoz. Galzada jauregia, Etxeberria brigada‑jeneralaren sorte­txea. Oieregiko Erdi Aroko dorreak. Eta Baztango begiratokia Zigan. Ezustekoak nonhai! 5 km gehiago eginez gero, Mugaireko bideguru­tzean dago Bertiz­ko Jaurerriaren sarrera. Nafarroako Foru Al­dundiarena da eta bisita daiteke. Paradisua da, jauregi eta guzti, eta Nafarroako natura‑par­ke garran­tzi­tsuena. 20 km2 ditu: lorategi botanikoa, eta floraren eta faunaren erreserba handia. Pedro Ziga baztandarrak erosi eta sustatu zuen, 1899tik aurrera. === Senperera, Zudairera eta Ez­peletara txangoa === Bide zaharretik, Donibane Lohizunetik aurrera 13 km egin ostean, Senperera iri­tsiko gara (fran­tsesez Saint Pee sur Nivelle). Udalerria oso zabala da, Baiona halako hiru. Hirigunetik aparte, zelai baten erdian, hun­tzak har­tzen ditu Senpere leinuko gazteluaren harresiak, erdi erorita daudenak. XI. mendeko dokumentuetan ageri dira Senpertarrak, eta Gipuz­koako Laz­kao etxekoekin ahaidetu ziren. Senpertarren goiburua hau zen: Bortitz eta on. Gazteluko seme bat Ingalaterrako erregearen alabarekin ez­kondu zen, Lapurdi ingelesen mendean egon zen garaietan. Gazteluan denboral­di batez bizitu zen Pierre de Lancre inkisidore ankerra. Horregatik esaten diote sorginen gaztelua. ==== Senpere ==== Regoyosen pin­tzela merezi du Senpereko erdiko kaleak eta kale hori osa­tzen duten etxeek. Ateburu ba­tzuetan erlijio‑aipamenak edo eraiki­tze‑data eta jabearen izena, sarritan burgesak eta mer­katariak. Parrokia‑eliza San Pedrori eskaini zioten, eta haren izena hartu du hiriak. Dorre sendoaren az­pian eliz ataria dago. Bar­neal­dean, gizonak tribunetan jar­tzen dira: hiru ilara daude jabaloi eta habeetan oinarriturik. Hilobi‑harriak ere badaude, eta erlikia‑on­tzi barroko bi­txiak. Herritik irtetean, ez­kerral­dean, laku artifiziala dago, eta on­tzi txikiak eta pottokak aloka­tzeko aukera. Leku lasaia da, badaude taber­nak eta haritz sendoen hostoen artean haizea dabil. ==== Zuraide ==== 9 km egin behar ditugu Zuraidera iristeko (Souraide). Udalerri txikia da, 1947 arte ez zuen Herriko Etxerik, eta edilak San Bizente elizaren ar­kupetan bil­tzen ziren. Ak­tak ar­txiba­tzeko horma‑hu­tsarte bat zuten. Zuraideko hilerrian hilarri‑bil­duma ederra ikus daiteke. ==== Ez­peleta ==== Ez­peleta iri­tsi behar dugu; oso gertu dago. Fran­tsesek Espelette esaten diote herriari. Oso atsegina da, eta hemengo piperren bidez bizitasuna eramaten dute Fran­tzia “gozoko” hainbat ahotara. Hiriak bi auzo ditu, eta Kanbora doan errepideak bana­tzen ditu bi auzo horiek. Goial­dean udale­txea dago, Errenazimentu‑garaiko Jauregia gazteluan, hain zuzen. Bailara­txoaren atzeal­dean, San Esteban eliza sendoa. Lapurdiko dorre klasikoa du eta XVII. mendearen hasieran eraiki zuten, baita erretaula nagusia ere. Alboetan, berriz, al­de batean eseritako Ama Birjina dago, Migel Angelen estilokoa, eta beste al­dean Kristo bikain bat. Riberaren olio bat dago, Ez­peletako baroiaren emaria. Halaber, Errenazimentuko ur bedeinkatu on­tzi bi­txi bat eta kantore barrokoa. Hilarrien bil­duma oso interesgarria da, eta lau esbastika dituen hilobi‑harria ere bai. Hilerri horretan bertan, absidearen ondoan, Agnes Soureten hilobia dago, historiako lehenengo Miss Worl­d. Ez­peletan jaio zen 1902an eta 26 urtezituela hil zen. === Festak === Uda‑garaian Donibaneko ekimen‑sindikatuak jaial­diak eta ikuskizunak antola­tzen ditu. Herriko festak ho­tsandiz ospa­tzen dituzte ekainaren 24an, San Joan Bataia­tzailearen egunean. Bez­perako sua izan ohi da festen hasiera. == Ziburu eta Sokoa == Ziburu eta Sokoa el­karri begira daude Donibane Lohizuneko badian, haren ez­kerral­dean paisaia gizatiarragoa eraginez. Administrazioari erreparatuta, biak dira Hendaiako kantoikoak. === Ziburu === Fran­tziako jakobinoek, euskaraz­ko toponimoak itxural­da­tzeko joera nabarmena dutenek, Ciboure erabil­tzen dute lehen herriguneari dei­tzeko. Hartara, etimologia garbia ilun­tzen dute, ''Zubi buru'' baita herri‑izen horren esanahia. Izan ere, Ugarana (jakobinoen­tzat la Nivelle) ibaiaren ez­kerral­detik Bordagain muinoraino heda­tzen da Ziburu. Hortaz, Zubiburun dago Donibane Lohizunera pasa­tzeko estriboa edo zubiaren burua. Benetako gozamena irudi­tzen zaigu Ziburuko kaleetan ibil­tzea: Agorreta, Pocalette, Iturri­tza, Ravel... alboetan euskal ar­kitek­turako ohiko etxeak, habeak bistan, fa­txadak zer­txobait aurreratuak (solairu bakoi­tzak 20 cm gehiago ditu, eta aleroi bikaina, eraun­tsien erasoari aurre egiteko. Zigarroa etxea adibide­tzat har dezakegu. Etxe ba­tzuek etxe‑egutera handia dute. San Bizente eliza XVI. mendearen erdial­dean eraiki zuten, Ziburu Urruñatik banandu zenean. Geroago egin zuten ok­togono‑formako kanpandorrea, gainean orra­tza, arbelez­ko estal­kia, absidea eta bi kapera. XVII. mendeko bost erretaula bikain ditu eta egurrez­ko hiru galeria, el­karlotuta. Elizaren atzeal­dean garai batean kaskaroten­tzako atea eta lekua. Izan ere, nomaden babesleku izan zen Ziburu, mespre­txatutako jendea iri­tsi zen, ezaugarri fisiko desberdinak zituztenak, Baztango agoteen an­tzekoak, eta, Lapurdiko legeek agin­tzen zuten bananduta egon behar zutela gizarte‑ekital­dietan. XIX. mendean gizartea al­da­tzen hasi zen, emakume kaskarotak ezagunak egin ziren, senarrek arran­tzatutako arrain freskoa sal­tzen zuten; oinez edo zal­di gainean joaten ziren Baionara, lau miliako ibilbidea eginda. Historialari zorro­tzek (esate baterako Eugenio Goyenetchek) pen­tsa­tzen dute Ziburuko lehenengo eliza Bordagain muinoan egin zutela, eta han dagoen dorrea, hain zuzen, eliza haren kanpandorre izan zela. Gainera, talaiariek ere erabil­tzen zuten, baleak ikusteko. Espainiarrek auzo hura erre zuten 1686an, eta Soult mariskalak basoko zuhai­tzak errotik mozteko agindua eman zuen 1813an, Sokoa harresi­tzeko. Gaur egun, dorrearen ondoan harriz­ko guru­tzadura zaharra eta Bordagaingo Ama Birjinaren kapera daude. Bordagaindik ikusten diren bistek merezi dute haraino igo­tzea. Horretarako, iturriaren ondoko eskailerak igo, Guru­tze Gorriaren aurretik pasa, eta Mapau kalean gora igo behar dugu. Ugaranaren bokalean era­tzen den lurmutur batean errekoletoen komentua sortu zuten 1613an, sorginei aurre egiteko eta Donibane eta Zibururen arteko liskarrak bare­tzeko. Mende erdi bat lehenago, ziburutarrek auzi larria izan zuten donibandarrekin, a­tzerriko on­tzien trafikoari buruz. Izan ere, herri bakoi­tzak al­darrika­tzen zuen Ugarana itsasadarraren jabe zela. Errekoletoen zenobioak klaustro interesgarria du, eta iturri bat, Mazarinoren emaria —politikari trebea, kardenala eta diplomatikoa, Luis XIV.aren eskuineko eskua—. Agorreta kalean erromesen­tzako ospitalea zegoen, errekoletoen komunitatearen ardurapean. Arran­tza eta haren ondorioz sortutako beste jarduerak izan dira Ziburuko ekonomiaren arda­tza. Turismoa eta ostalari­tza baztertu gabe, gaur egun ere arran­tza dute oinarri. Jate­txeak, hotelak eta kanpinak daude. Klub nautikoa badago eta golf‑zelaia ere bai. Maurice Ravelen sorterri izateaz harro dago Ziburu (eta arrazoi du). Konpositore moder­nista 1875eko mar­txoaren 7an jaio zen, Ravelen izen handia daraman kaleko 12. zenbakian. Erraz ezagu­tzen da etxea, itxura nordikoa duen bakarra baita. Harlanduz­ko fa­txada, gargolak eta elementu hibridoak ditu, eta kalearen lerroarekin bat egiten du. Ravelek sortutako musikaren zati bat Ziburun egina da; esate baterako Hirukotea, 1914an ondua. Ez dugu ahaztu behar herriko idaz­le eta elizgizonak: Argaingarats, D’Aranbillague, Gazteluzar eta Joannes de Etcheberry. Etcheberryk ida­tzi zituen Baleazaleen otoi­tza, Arpoiz jotako balearen otoi­tza, eta Esker ematea balea harrapatu izanagatik. Horrenbestez, jarduera horrek Lapurdin zuen garran­tzia begi bistan dago. Eta, elizgizonez ari garenez, Bordeleko Pierre de Lancre epaile ankerrak inkisizioaren suan erre zituen Ziburuko bi apaiz: Miguelena eta Bocale, deabru‑hi­tzarmenak eta meza bel­tzak egitea leporatuta. Auzitegi santuak Ziburuko herri txikian bostehun bat per­tsonari jarri zien heriotz‑zigorra, sorginkeria edo ez­kutuko prak­tikak ego­tzita. Maurice Ravel moilatik Donibane Lohizuneko portuaren eta hiriaren bista ederra dugu begien aurrean. Jarrai diezaiogun er­tzari, eta berehala iri­tsiko gara hilerrira. Haren ondoan dago Pierre Benoit (1885‑1962) idaz­learen omenez jarritako monumentua. Euskal Herriko eguneroko bizi­tza inspirazio‑iturri izanik, hainbat liburu ida­tzi zituen: Atno, Le Pays Basque, Le Casino de Barbazan, Pour Don Carlos nobela historikoa, eta, batez ere, Les amours mortes, maisuki azal­du bai­tzuen Lapurdiko txoko horretako xehetasunak. Ziburun atseden hartu ohi zuen, Bordagaingo Alegria etxean hil zen, eta Ziburuko hilerri zurian ehor­tzi zuten. === Sokoa === Gelbarren erreka pasatuko dugu, eta Sokoako marinel‑auzoan sartuko gara. Etimologiari erreparatuz, txokoa esan nahi du. Badiako txokoa, zelatari izukaitz batek zaindua: Sokoako gotorlekua, XVII. mendearen erdial­dean eraikia, Enrique IV.aren aginduz (Borbondarren dinastiako lehen erregea), Vaubanek egindako proiek­tuaren arabera. Napoleon III.ak ere ekarpen positiboa egin zuen kai‑muturrak jarri bai­tzituen Donibane Lohizuneko badia babeseko. 420 m luzeko dikea Sokoatik abia­tzen da; erdikoa (Artha) 250 m‑koa da; eta hirugarrena iparral­dera, Santa Barbaratik abiatuta, 180 m‑koa. Gotorlekuaren oinetan bi senaia txiki, hondar finekoak, eta portua, kirola egiteko eta aisial­dirako erabilia. Bigarren Mundu Gerran alemanek itsaspekoen base bat jarri zuten portu horretan, Gotorlekuak kapera zuen, aipatutako errekoletoek zaindua. Gaur egun, gur­tza katolikoa parrokia‑elizan egiten da. Eraikin moder­noa da, eta txalupa bat du al­dare­tzat. San Joseren eta San Fran­tzisko Xabierren irudiak Forestie eskulturagileak eginak dira 1959an. Sokoa, portu txikia, dikea, dorre almenaduna, jate­txeetako terrazak, itsasargiaren keinu jolastiak, eta lasaitasuna... amodio‑istorio bat bizi­tzeko txoko egokia. Zibururen eta Sokoaren iragana iker­tzen dutenei itsasoari estu‑estu lotutako historia azal­tzen die. Arbasoak balea‑harrapa­tzaileak eta kor­tsarioak izan ziren. Larretchek, Sokoako salbamendu‑on­tziko patroiak, bizia arriskuan jarri eta Eugenia de Montijo enperatriza eta inperioko prin­tzea salbatu zituen Donibaneko sarreran, ekai­tzak ustekabean harrapatu bai­tzuen haien El Águila on­tzia. === Festak === Ziburuk uda‑garaian kon­tzertuak eta jaial­diak antola­tzen ditu egitarau zabal batean (Musique á la Côte Basque), baita kulturaren, kirolaren eta festen alorreko hainbat ekital­di ere. Herriko festak urtarrilaren 22an dira, bi­txin­txo herrikoiak. == Hendaia == [[File:Etor-hendaia.jpg|thumb|Hendaiaren ikuspegia]] === Historia‑oharrak === Udal‑armarriko uhandreak adierazten digu oso aspal­dikoa dela Hendaiaren itsasoarekiko lotura. XIV. mendearen hasierako dokumentuetan ageri da; erromesen ospitalea aipa­tzen dute, ho­tsandiko izenarekin: Santiagoren ez­pata gorriaren ospitalea. Erromesen ibilal­dia Txingudi inguruan arrisku­tsua zen, eta askok atsedena eta indarra har­tzen zuten Goi Erdi Aroan sortutako karitate‑ospitale horretan. Faisaien uhartea ere ospitalearen jabegoa zen. Zuber­noako otoiztegia oso an­tzinakoa zen, Lapurdiko zaharrenetakoa kristautasunean. Hendaia hiri bezala hazten hasi zenean, bertako biztanleek gur­tzarako kapera bat egiteko baimena eskatu zuten, Urruñaraino ez joateko. Eliza txikiaren ateburuan Nafarroako eta Fran­tziako erregeen armarriak ageri ziren. Berehala eman zioten parrokia‑maila, San Bizenteri eskainia. Hala ere, Urruñako Urtubia gazteluko jaunari zegokion parrokoa izenda­tzea. 1654an hendaiarrek lortu zuten Austriako Ana erregina erregeordeak udal‑mailako independen­tzia ematea, Urruñaren mendean egon gabe. Halaber, udal‑korporazioa hauta­tzeko eskubidea zuten. Eman­tzipazioaz gain, Parisko gober­nuak udalerriari “oparitu” ziz­kion Bidasoaren erdian zeuden jal­kin‑lurrak, gaur egungo Behobia eta Santiago zubien artean zeudenak, orain Irungo udalerrikoak direnak. Hamalau urte beranduago, Luis XIV.ak Hendaiari eman zion Bidasoaren eskuinal­dean nabiga­tzeko eta arran­tzan ari­tzeko eskubidea, ibaiaren erdiko irudiz­ko lerrotik hasita. Hiriaren kokapen estrategikoari erreparatuz, ez da harri­tzekoa gotorlekuak izatea. Haietako bat Bel­tzenia muinoan zegoen, Hondarribian, orain hil­dakoen omenez­ko monumentua dagoen lekuan, Karlos V.aren gazteluaren aurrean; Gazteluzar dei­tzen zioten. Beste gotorleku bat Munjinito zen; haren aztar­nak Txingudin daude, eta bar­neal­deko badiaren er­tzean ikus daitez­ke. Mugan egoteak arazo larriak ekarri ziz­kion Hendaiari: suteak, erasoak, tiroketak, eta atsekabea. Ai­tzitik, XVIII. mendearen hasieran, 1.300 biztanlerekin, etengabeko gorakada demografikoa hasi zen Hendaian. Gainera, mugan egoteak aurreko mendetan arazoak ekarri ziz­kion bezala, aurreran­tzean mesede egingo dio eta aberastasun‑eragile izango da; batez ere 1864tik aurrera, trenbideak lotu bai­tzituzten (Madril‑Irun‑Paris). Lokomotoren kearekin batera, turismoaren hastapenak dira, bainu‑har­tzaileak eta udatiarrak iristen dira, bai Hendaiara bai Lapurdi guztira. Harrez­kero, hiribil­duak aurrera egiten du, ederrago eta zabalago bihur­tzen da. An­tzinako herrigunetik Ondarraitz hondar­tzarako bidexka errepide eder bihur­tzen da eta bi herriguneak lo­tzen ditu. 1877an Ondarraitz hondar­tza zoragarriak bazuen bainu‑etxola (30 kabina) eta kafetegi‑jate­txea. Martinetek, Hendaiarekin maitemindurik, uste zuen turismoa diru‑iturri izan zitekeela hiribil­duan. Denborak arrazoia eman dio: hainbat hotel, jate­txe, oporral­dietako kolonia eta kanpin daude gaur egun Hendaian. XX.mendearen hasieran, hainbat eraikin eta instalazio egin zituzten Hendaian: kasinoa —estilo mudejar hibridoa—, malekoia eta hondar­tzako paseoa, erlai­tzeko errepidea Zibururaino, Haizabia hotela, golfa, eta Bidasoaren er­tzean betelana (arran­tza‑portutik Ondarraitz hondar­tzako iparral­deko lurmuturreraino). Bide batez esan dezagun 1609an azti eta sorginen bil­tzarra egin zutela Hendaian eta 10.000 partaidetik gora bil­du zirela. Ak­tibitate handiko garaia izan zen. Hendaia itsasgizonen, arran­tzaleen, kor­tsarioen eta kontrabandisten herria izan da. Esteban Pellot, Hendaian jaioa 1765ean, per­tsona en­tzute­tsu, ausart eta errespetagarri bezala har­tzen dute. Haren curriculumean ageri dira: Santiago de Chile espainiar galeoia —urrea garraia­tzen zuena— aborda­tzea, on­tzi kopuru handia atzi­tzea, eta kar­tzelatik hainbat al­diz ihes egitea. Hala ere ez zuen inolako arazorik izan bizi­tzako az­ken urteetan Hendaiako al­kate izateko. Bidasoak oso gertutik sentitu zuen alemanen presen­tzia Bigarren Mundu Gerran; izan ere, Leku Eder etxean jarri zuten nazien komandan­tzia, eta ibaian on­tziralekua. Bokalean bertan alemanen bunker bat ager­tzen da, pixkanaka ibai‑uber­kan hondora­tzen dena. Kirol‑portua Hendaiako kirol‑ eta arran­tza‑portuak Txingudiko badiaren bihurgune eguz­ki­tsu batean daude. Bidasoaren bokalean, eskuinal­deko er­tzean, kai‑muturra eraiki zuten, Ramon Iribarrena ingeniari irundar en­tzute­tsuaren proposamena one­tsita. Ondorioa da hondar­tzaren iparral­deko muturrean harea egonkorragoa dela eta nabigazioa ere seguruagoa dela. Itsas kirol zaletasunak gero eta ugariagoak direnez, gune horretan dago Club Náutico de Hendaye, on­tzi motordunak eta belaon­tziak aloka­tzeko aukera ematen duena. Izokinen arran­tza, Bidasoan oso an­tzinakoa dena, gainbeheran dago ibaiaren ku­tsadura dela‑eta. Angulekin beste hainbeste gerta­tzen da. Bidasoako Izokinaren Kofradiak, Irunen egoi­tza duenak izokinak goraipa­tzen ditu, eta Hendaiako Angularen Kofradia angulen al­dekoa da. XX. mendearen hasieran bazegon Bidasoako izokinaren esportazioan jarduten zuen enpresa bat. === Pierre Loti === Ur hauekin lotura estua zuen Pierre Lotik, Fran­tziako Le Javelot kostazainaren komandantea izan bai­tzen. Higer badiako zilarrez­ko olatuek eta Lapurdiko zelai berde belusatuek sorgindu zuten Pierre Loti idaz­lea. Nobela zoragarri bat ida­tzi zuen Euskal Herriko bizimoduaz: Ramuntcho. Erretiroa hartu zuenean Bakar Etxean jarri zen bizi­tzen, Txingudiko badiaren Hendaiako partean, eta han hil zen 1923an. === Herrigunea === Hendaiako udalerriak dituen 8 km2 auzo askotan banatuta daude, handienak dira Hendaye Gare, Hendaye Ville eta Hendaye Plage. An­tzinako herrigunea parrokia‑elizaren inguruan dago. Kanoiek behin baino gehiagotan eraso diote Hendaiako elizari eta 1920an zaharberritu zuten. Oinez­koari bide ematen dio elizak, dorre zuriaren az­pian. Elizaren inguruan harriz­ko guru­tzadura bat dago; haren oinarri bi­txian eguz­kia eta lau izar ageri dira. Barrual­deak ezustean harrapa­tzen gaitu, eta eder­ki egindako irudiak erakusten diz­kigu. Haietako ba­tzuk Gipuz­koako elizetatik ekarriak dira. Tailuak eta olioak ere ikusiko ditugu, XVI. eta XVII. mendekoak. Alboko al­dare batean kristo bikain bat gur­tzen dute, erromaniko berantiarra. Halaber, Erdi Aroko bataion­tzia eta lauburua duen hilobi‑harria ikus di­tzakegu. Bron­tzez­ko eskultura‑mul­tzoa aur­kituko dugu: Gerra Handian hil­dakoei monumentua. Ducuing da egilea, eta adieraz­pen aber­koi horien kaskar­keriatik al­den­tzen da. Eskultura‑mul­tzoak ondo zaindutako lorategia du inguruan, eta bistak egundokoak dira. === Aragorri gaztelua === Hondar­tzako pasealeku ederrean ibiliko gara eta Aragorriko muinora igoko gara eta izen berdineko gaztelua ikusiko dugu. Antoine d’Abbadiek eraiki zuen XIX. mendearen erdial­dean. Viollet‑le‑Duc egin zuen diseinua, estilo neogotikoaren eta ekial­deko estiloaren nahasketa. Fran­tziako zien­tzien akademiako presidentea izan D’Abbadie; halaber, el­karte geografikoaren presidente eta Hendaiako al­kate. Euskal­tzale gailena zen; euskara susta­tzeko dirua jarri zuen Antoine d’Abbadiek bere pol­tsikotik, eta euskaraz­ko poesia‑lehiaketak antolatu zituen. 1897an hil zen hendaiar jakituna, eta Fran­tziako institutuaren eskuetan jarri zuen gaztelua. Handik metro ba­tzuetara, Haizabian hain zuzen, Bordaberri etxea eta lursailak daude. Bordaberrin bizitu zen Churchill, politikari gogoangarria. Biriketako gai­tza senda­tzera etorri zen, penizilina lagun, ordurako aur­kitua bai­tzuten jada. Halaber, Hendaian erbesteratuta egon zen Miguel de Unamuno pen­tsalaria eta filosofo uniber­tsala. === Urruñara eta Berara joan‑etorri === N‑10 aukeratuko dugu Hendaiako kantoiko herri batera joateko, Urruñara hain zuzen. Bel­dur pixka bat eragiten du Jansenioren jarrai­tzaileren batek elizako erlojuaren az­pian zizel­katutako idaz­kunak: ''Vulnerant omnes. Ultima necat '' (Guztiek zauri­tzen dute, az­kenekoak hil­tzen du). Eliza XVI. mendekoa da, Errenazimentuko portada interesgarria dauka: Adan eta Evaren irudi xaloa da, sagarrari hel­du ostean lo­tsakor ageri dira, eta eskuaz ez­kuta­tzen dute gorpu­tza. Deigarria da az­ken berrehun urteetan pulpituari biz­kar gainean eu­tsi dion atlantea. Alboko plazak etxe politak ditu, euskal estilokoak, gailen­tzen da Bortuste Baita eta udale­txe ar­kupeduna. Eskuinera hartuko dugu Ama Sokorrokoa ermitara joateko. Ojiba‑formako portada du eta inguruan disko‑formako hilarriak... Eta amai­tzen ez diren bistak. Donibane Lohizunerako bidea hartu eta kilometro batera lozorroan dago, handiguraz, Urtubia gaztelua. 1149an jada eraikia zegoen, baina Errenazimentuko estiloa gailen­tzen da, XVI. mendekoa. Gazteluan erregeen une gogoangarriak gordeta daude. Maria Urtubia, leinu horretako alaba, Pio Barojaren inspirazio‑iturri izan zen eta La dama de Urtubia nobela ida­tzi zuen. === Festak === Hendaiako herriko festak urtarrilaren 22an ospa­tzen dituzte, San Bizente egunean. Bi­txin­txo festak hain zuzen. Uda‑garaian euskal fol­kloreko ikuskizunak antola­tzen dituzte. Irailaren hirugarren igandea izan ohi da egitarauaren az­ken eguna eta jaial­di handi bat presta­tzen dute denboral­diari agur esateko. ifrxdm81tlpot9yt4pcom111kr1dhcq 0 2986 9590 8379 2017-06-26T08:00:19Z Iñaki LL 1443 wikitext text/x-wiki <big><big>Gipuzkoako kostaldeko gidaliburua</big></big> == Hondarribia == [[Fitxategi:Etor-hondarribia.jpg|center|800px]] === Historia === 1200ean, Gipuz­koa Gaztelari batu zi­tzaionean, Alfon­tso VIII.ak Barduliako kostal­dea piraten eta kor­tsarioen erasoetatik defenda­tzeko interes berezia azal­du zuen. Horregatik, hain zuzen, hiribil­du harresidunen sorrerari bide eman zion. Garai hartakoak dira Mutriku, Getaria eta Hondarribia. 1294an Gaztelako Alfon­tso X.ak haren ahaide bati —Nafarroako erregeari— eman ziz­kion Donostia eta Hondarribia. Halaber, 1805ean Bidasoal­deko hiri hori Nafarroari anexionatu zi­tzaion; 1814an, ostera, Gipuz­koari batu zi­tzaion, eta hala jarraitu du. Hondarribia oso zabala zen; gaur egungo Irun, Lezo eta Pasai Donibane ere har­tzen zituen. Haren kokapen estrategikoaren ondorioz, fran­tsesek sarritan eraso zioten. Harresien babesean, hondarribiarrak haien burua defenda­tzeko gai izan ziren. Setiorik odol­tsuena 1636ko udan izan omen zuten. Condeko prin­tzeak, Bordeleko ar­tzapez­pikuarekin aliaturik, bi hilabete eta gehiagoko erasoal­dia egin zien; eta, bi bandoetako hil­dakoak ain­tzat hartuta, hamaika mila per­tsona hil ziren guztira. Hondarribiarren aburuz, garaipena Guadalupeko Ama Birjinak emandako mesedea izan zen, irudia ermitatik jai­tsi eta haren eskuetan jarriak bai­tziren. Harrez­kero, alarde ikusgarria egiten dute irailaren 8an, setioaren amaiera ospa­tzeko. Erasoa oso gogorra izan bazen ere, Domingo Egiak, setiatuen behin‑behineko buruzagiak, ez zuen haren gibel‑asmoa gal­du, an­tza. Izan ere, borrokaren ondoren gutun hau ida­tzi zion emazteari: Gerra kontuez ezer asko ez dakizunez, esango dizut arerioen ejer­tzitoa lautan banatu zela: zati batekoek al­de egin zuten, beste batekoak hil genituen, beste batekoak gal­du genituen, eta gainerakoak ito ziren. Gera zaitez Jainkoarekin, ni Hondarribian afal­tzen geratuko naiz eta. XVIII. mendearen amaieran, fran­tsesek berriz ere lortu zuten Hondarribian gailen­tzea. Historiagileren batek adierazi du Joakin Izarreta al­kateak begi onez ikusten zuela Fran­tses Iraul­tza, eta horregatik lortu zutela fran­tsesek Hondarribia eskura­tzea. Fran­tziako eraso­tzaileek ikusi zutenean mugatik hain gertu zeuden harresiek, kuboek eta baluarteek kalte­tzen zituztela haien gerra‑planak, gotorlekua —Europako hoberenetakoa jo­tzen zena— hondatu zuten nahita. Hondarribiaren kokapenaren ondorioz, enperadoreen, errege‑erreginen, prin­tzesen, diplomatikoen eta goi‑kargu militarren joan‑etorri handiko hiria izan da. === Portua eta arran­tza === Erromatarrak Hondarribiko portua erabil­tzen lehenak izan ziren; zeha­tzago esanda, Asturiagako ainguratoki bukolikoa erabil­tzen zuten, gaur egun fraideen hondar­tza esaten diotena. Higer lurmuturraren eta Amuitz uharte­txoaren babesean dago. Asturiagatik itsasora­tzen ziren erromatarren on­tziak, Oiar­tzungo Arditurriko mea­tzetatik ateratako mineralak (burdina, blenda eta galena) garraia­tzeko. Bidasoa ibaiaren bokalean bertan sortu dira Hendaiako eta Hondarribiko portu naturalak. Bokaleak bi estatu bereizten ditu, herri bat (Euskal Herria) banandu gabe, Bidasoaren bi er­tzak baititu bizileku. 1914an erabaki zuten egungo babes‑portua egitea, San Telmo gazteluaren oinetan. Gaztelako errege‑erreginek abantailak eta pribilegioak eman ziz­kioten portuari: arraina erostera joaten ziren mer­katariei babesa ematen zieten, belaon­tzi handiei hor­nidurak lapur­tzea debeka­tzen zuten, hiriko on­tziei karga­tzeko eta deskarga­tzeko lehentasuna ematen zieten eta zenbait zerga ez zituzten ordaindu behar (aingura­tze‑eskubidea, almirantegoa, itsasotik ateratakoaren hamarrena eta abar). Bide batez aipatu behar dugu itsasotik ateratakoaren hamarrenek lagundu zutela Hondarribiko babes‑harresiak eraiki­tzen. Mendeetako arran­tzale‑bizimoduari mer­katari­tza‑itsas­ketaren garapena gehitu zi­tzaionean, itsasturien San Pedro Kofradia sortu zuten 1361ean. Erakunde hori sendotu egin zen Aita Santu Klemente VIII.ak 1995eko maia­tzaren 12an emandako bul­darekin. Kofradiako estatutuek gizarte‑aurrerapen handia eragin zuten; izan ere, marinelen lehorreko hainbat jarduera arau­tzen zituzten, eta elbarrituei eta jubilatuei lagun­tzeko ku­txa zeukaten. Jakin badakigu hondarribiarrek baleak harrapa­tzen zituztela, udal‑armarriaren beheal­dean ageri den baleak ere hala adierazten digu, baita harresiz kanpoko arran­tzale‑etxerik zaharrenean ageri denak ere. Etxe hori XVI. mendekoa da eta Zeria (balekumea) izena du. === Harresiak eta hirigunea === Hondarribiko kaleetan, enparan­tzetan eta pasealekuetan murgil­tzea gozamena da; baina, hainbeste gauza zoragarri dituenez, atal­ka egingo dugu gure bisita, eta an­tzinako hirigunetik hasiko gara (harresiaren bar­neal­deko hirigunetik, alegia). Lehen harresiak Wamba errege godoak eraiki omen zituen VII. mendearen amaieran. Jarduera militarren garapenak mugatu zituen Errege Katolikoen garaian egin zituzten zaharberri­tzeak. Uztarria, geziak eta Tanto monta, monta tanto ikurri­tzak zizel­katu zituzten lehentasunez­ko lekuetan. Geroago, Karlos V.ak agindu zuen Leiba baluartea eta Erreginaren baluartea eraiki­tzea, eta Filipe II.ak San Filipe baluartea egin zuen. Gaur egun, harresi bikain horiek sinbolo eta oroigarri dira. Sar gaitezen harresiz inguratutako eremura Santa Maria atetik. Kale Nagusia aur­kituko dugu, ospela eta harriztatua; etxeek aleroi tailatuak, burdin joaz egindako bal­koiak eta denboraren poderioz edertutako fa­txada dotoreak dituzte. Gainerako eraikinen lerroan udale­txea ageri da, estilo barrokoa eta armarri errepikatua duena. Arma Plazarako al­dapan gora berehala aur­kituko dugu, gure ez­kerrean, Casadevante etxearen aurreal­dea, Errenazimentu garaiko aurreal­dea duena. Haren atari bi­txian sinatu zuten 1638ko setio heroikoaren osteko suetena. Kale horretan badira aipa­tzeko moduko etxe gehiago: Butroi, Torrealta, Ladron de Guevara, eta estilo flamenkoko etxe bi­txi bat, kantoi batean dagoena. === Eliza === Elizarako sarbide nagusia kale horretan dago. 1474an ekin zioten eliza harresi zaharren aztar­nen gainean eraiki­tzeari. Gotikoaren arrastoak ditu, Errenazimentuaren lehen adieraz­penekin nahastuta. 1762an Fran­tzisko Iberok egindako proiek­tua fidel­ki gauzatu zuen Joan Legarra hargin‑maisu hondarribiarrak. Barrual­dean hiru nabe ditu, eta hiru abside. Maskor erral­doiak daude, Hondarribiko marinelek ekial­deko itsasoetatik ekarriak, eta ur bedeinkatuaren­tzako on­tzi bezala erabil­tzen dituzte. Halaber, bataiategia itsasturien kofradiaren oparia da, 1575ekoa. Erretaulak hainbat estilotakoak dira; erdikoa neogotikoa da, eta haren babesean daude jatorriz­ko erretaula erromanistaren bi irudi. Guru­tze‑ganga dotorea du, eta beirateak 1910etik 1914ra bitartean egindako zaharberri­tze‑lanetan jarri zituzten. Garai batean, udale­txea, eliza eta gaztelua el­karri atxikita zeuden, babes‑gunea sor­tzeko. === Alde zaharra === Kale Nagusiarekin paraleloan Pampinot kalea dago, etxeen alero bikoitz eta hirukoi­tzekin ia‑ia estalia. Kale horri arte‑ eta monumentu‑interesa aitortu diote. Arma Plazan Karlos V.aren harriz­ko gaztelu handia gailen­tzen da. Ate nagusiak inperioko armarria dauka, eta inguruan arraba bat. Horixe da, hain zuzen, fa­txadako apaingarri bakarra. Hasierako gaztelua Nafarroako errege batek eraiki zuen, eta gero Gaztelako errege‑erreginek handiagotu egin zuten. Handiago­tze‑lan horiek agindu zituztenen artean aipa dezakegu Karlos V.a, gazteluan gaua pasa zuena 800 sol­dadurekin batera. Kopuru horrek adierazten du gazteluaren tamaina. Gaur egun turismo‑paradorea da. Elizaren absidetik gertu, Bienabe Artia margolariaren begiratokia dago; txoko horretatik Bidasoa itsasadarraren bista ederrak ikusten dira. Ehun bat metrora dago Cristobal Rojas y Sandoval plaza. Plaza horretako Etxebestenea gotor‑etxean jaio zen, hain zuzen, Cristobal Rojas y Sandoval, Sevillako ar­tzapez­pikua eta 1565eko Toledoko Kon­tzilioaren burua. Ar­tzapez­pikuaren jaiote­txea Hondarribiko etxerik zaharrenetakoa da; harresiaren babesean egindako etxe horretan ogiba‑formako hu­tsarteak, almenak eta patin‑eskailerak ikusten dira oraindik ere. Iz­kinako armarria beranduago egina da. Kale Nagusia zehar­katu besterik ez dugu Jose Etxenagusia margolaria kalera iristeko. Oso toki egutera da, eta hobekien gordetako harresi zatiarekin paraleloan dago. Inguruko kaleak ere ikustekoak dira: Ubilla kalea, Denda kalea —handik kanpandorrea ikusten da—, San Nicolas kalea, Juan Laborda kalea (han­txe dago Egiluztarren etxea, Joana Eroa gil­tzapetu zuten eraikina) eta Gipuz­koa plaza, ederra eta ar­kupeduna. Harresiz kanpo, Hondarribiak lorategi eta pasealeku dotoreak ditu; bista hoberenak dituena Bidasoaren er­tzean dago: itsasoa aurrean duela, hainbat koloretako on­tzi txikiez eta txalupaz betea, margolarien­tzako inspirazio‑iturri agortezina. Marina auzoan dago itsasturien kofradia, baita azoka, itsas etxea, on­tzitegia eta Santa Maria Magdalena eliz txikia, presbiterioan Gaspar Montes Iturriozek egindako freskoa duena. San Pedro kalea beti alai ageri da, taber­nez betea, terrazak eta jate­txeak nonahi. Arran­tzale‑etxe kolore­tsuak daude, egurrez­ko bal­koiak loreez apainduta. Butroi pasealekua eta kai‑muturrekoa el­karren segidan daude. Kai‑muturrak, hain zuzen, itsasoan aurrera egiten du Ramon Iribarrenen asmamenari esker. Hondar­tza er­tzetik ere joan gaitez­ke, klub nautikoa pasatu eta beste kilometro bat aurrera egin, babes‑portura eta San Telmo gaztelura iristeko. Gaztelua 1598an eraiki zuten, kor­tsarioen eta piraten erasoetatik babesteko. === Guadalupera eta Jaiz­kibelera txangoa === Guadalupeko Ama Birjinaren santutegiak herritarren debozioa erakar­tzen du. Ama Birjinaren irudia kolorez­ko tailu gotikoa da, Hondarribiaren zaindaria. El­kanok urrez­ko sei dukat utzi ziz­kion testamentuan. 3 km aurrera egiteak merezi du, Jaiz­kibelgo paradorea zegoen lekura iristeko. Harriz­ko atril hori Lapurdiko eta Gipuz­koako zeruer­tzaren bereizgarri da; eta, handik begiratuta, Jaizubia harana izango dugu gure oinetan, Lapurdi eta Gipuz­koa begien aurrean. === Irunera bisita === An­tzinako Uranzuko udale­txea bikaina da, 1763an inauguratu zuten eta estilo barrokoa du. San Joan Harri zutabea, udale­txearen aurrean dagoena, oso maite dute irundarrek. Metro gu­txi ba­tzuetara Arbelaiz jauregia dago, Errenazimentu‑estilokoa da eta bisitari gailenak hartu zituen. Oso gertu dago Junkal eliza, gotiko berantiarra, garitoia duen dorrea atxikita. Erretaula nagusiaren proiek­tua Ber­nabe Corderok egin zuen, eta Joan Baz­kardok tailatu zituen irudiak. Lehentasunez­ko lekuan dago Junkaleko Ama Birjina, hiriaren zaindaria. Irudia goi‑erromanikokoa da. Ermita kalean, berriz, kalearen amaieran Santa Elena ermita ikusten da, erromatarren garaiko nekropolia bistan duena. Ibilbidea zir­kuitu bihur dezakegu: Ibarla auzoa, Erlaitz­ko bidea, Ingelesaren gazteluaren hondakinak Elurre­txen, Guru­tzera jai­tsi, Bentetarako bidea, eta ez­kerral­dean erromatarren garaiko hilarria: Andrearriaga. === Oinez­ko txangoa Ar­tzuko errotara === Higer­ko itsasargia, Iberiar penin­tsularen ipar‑ekial­deko muturrean dagoena, abiapuntu izango dugu. Mendi‑bide bat hartu eta, zati ba­tzuetan pinupean, itsaslabarretik gertu ibiliko gara ordubetez, Ar­tzuko errotako senaiara iri­tsi arte. Han erreka bat itsasora­tzen da, eta erreka horrek eragiten zion errotari, hain zuzen. Zerua garbi badago, gure aurrean bista zabal‑zabala izango dugu: Adurren ibai‑bokaletik Ma­txi­txako lurmuturreraino. Ar­tzun gora egiten hasi behar dugu, izen bera duen baserritik pasatu eta Guadalupeko zelaira iri­tsiko gara, handik hirira jaisteko. Bi ordu eta erdiko ibilal­dia da. Beste bide bat ere har daiteke errotan, Pasai Donibanera joateko, itsaslabar hauetatik barrena: Martierreka, Araska, Argorri, Zizur­ko, Biosmar, Eren­tzinzabal, Iskuru eta Motelu. === Santiagora eta Urdanibiara ibilal­dia === Santa Garazi ermita bide zaharrean dago, eta Dario Regoyos margolari inpresionistak maisuki jaso zuen haren muina. Ar­kolla baserri‑auzoan sartu behar dugu. Hala dei­tzen diote itsasal­diak haraino iristen zirenean sakonera gu­txiko on­tziak lo­tzeko uztaiak edo argoilak zeudelako. Baserrien eta kale‑etxeen artean Santiago ermitarekin topo egingo dugu. Apostoluaren irudi bel­tzarana falta zaio, lapurrek eraman bai­tzuten. Ez­kerreko bidea hartuko dugu, eta pixkanaka Jaizubia errekara aterako gara, golf‑instalazioen ondoan. Errepidea zehar­katu eta Urdanibia jauregia dago berehala; Errenazimentu garaiko eraikina da, fa­txada harlanduz egina, eta armarria ere badu. Al­dameneko etxebizi­tza‑guneak ere Urdanibia izena du, eta euskal ar­kitek­tura du inspirazio‑iturri. Oinez itzul gaitez­ke, edo garraio publikoa erabil dezakegu. === Festak === Hondarribiarrek oso ondo gorde­tzen dituzte haien festak eta ohiturak, eta zirraraz gainez­ka ospa­tzen dituzte jaiegunak. Ostegun Santua: Eraistearen irudika­tzea eta Ehorz­keta Santuaren prozesioa harresiz inguratutako hirigunean. Ku­txaren festak ehunka urte ditu; arran­tzaleek Santiago egunean ospa­tzen dute, eta, horrenbestez, al­dez aurretik San Pedro egunean hautatutako abade nagusi berriari agintea ematen diote. Guadalupeko Ama Birjinaren ohorez ospa­tzen dituzten festak (irailak 8) nazioartean ospea dute. Ekital­di ikusgarriena Alardea da: ospakizun herritarra, erlijiosoa eta militarra, 1638ko setioaren amaiera gogora ekar­tzen duena. Izan ere, foru‑eskubideak zirela‑eta tokiko autoritateen aurrean egiten zuten armen ikuska­tzea urtero gogora ekar­tzeko konpromisoa hartu zuten hondarribiarrek. Bolboraz­ko apoteosia, ez­kilen errepika, txistua eta danborra, eta ilara diziplinatuak alardearen jeneralaren agindupean. == Pasaia == Fiordo natural batek eta haren inguruko hiru herriguneek osa­tzen dute marinel‑giroko Pasaia bizia. Udalerriaren izenak Pasajes toponimoa du iturburu, eta haren euskaraz­ko ber­tsioa hartu du: Pasaia. Industria‑giroko barruti bat (An­txo) eta itsas tradizio handiko bi herrigune (San Pedro eta Donibane). Pasaiak hiribil­du‑titulua eta udalerri propioa lor­tzeko borroka dialek­tiko eta fisiko gogorrak izan zituen Hondarribiko eta Donostiako udalekin. 1770ean Pasai Donibane Hondarribitik banandu eta udalerri independente bihurtu zen. Hogeita hamabost urte geroago San Pedrok ere udalerri independente izatea lortu zuen, Donostiatik banandu ostean. An­txo geroago sortu zen, eta 1820an Pasaiako lehenengo al­kate konstituzionala izendatu zuten Bonan­tzako Santo Kristo basilikan. === Portua === Pasaiako historia eta bizi­tza portuarekin estu‑estu lotuta ageri dira. Udalerriaren izenak ere gogora ekar­tzen du kanalaren ertz batetik bestera pasa­tzeko bidaiariek ordaindu behar zuten bidesaria. Jakin badakigu Erromak bi mendez ustiatu zituela Oiar­tzungo Arditurriko mea­tzeak. Blenda, galena eta burdina atera­tzen zuten, eta itsas bideetatik esporta­tzen zuten, Pasaiako portuaz eta Hondarribiko Asturiaga ainguratokiaz baliatuta. Halaber, aro moder­noan 8 km‑ko mea­tze‑burdinbidea egin zuten, minerala Aiako Harriaren erraietatik Pasaian ainguratutako on­tzietara eramateko. Donostiak, Hondarribiak, Oiar­tzunek eta Errenteriak auzi franko izan dute koroarekin, baita haien artean ere, portuko zergen kobran­tzak gorabehera. Auzi horiek zirela eta, Donostiak harriz­ko dorre handi borobil bat eraiki zuen gaur egungo San Pedroko moila dagoen lekuan, haren portua defenda­tzeko. 1600ean dorrean bizi ziren al­kaideek zor­tzi erreal kobra­tzen zituzten batel­ka bakoi­tzeko, ez­kutu bat ehun gatz‑anegako, eta bi erreal Biz­kaiko burdina garraia­tzen zuen belaon­tzi bakoi­tzaren aingura­tze‑eskubideagatik. Pasaiaren ospeak erakarri zituen masta handiko itsason­tziak, ez soilik bertakoak, baita Fran­tziako eta Holandako on­tzi‑jabeenak ere. 1617ko neguan 600 tonako hamar on­tzi zeuden ainguratuta. Ipar Atlantikoko ur izoztuetan (Belle Isle itsasartean edo Kanadako San Lorenzo gol­koan) baleak harrapa­tzen zituzten on­tzien itsasora­tzea eta lehorrera­tzea ikusgarria izaten zen. 1554ko maia­tzaren 20an albo garaiko hamaika on­tzi itsasoratu ziren Pasaian, Labradorreko eta Ter­nuako kostal­de urrunetara joateko baleak harrapa­tzera. Pasage hartan (Donibanen, hain zuzen) on­tziola ospe­tsuak zeuden, eta Armada Garaiezinaren zati handi bat han­txe tresnatu zen. Hala azal­du zuen Sert margolariak, Donostiako San Telmo museoan dagoen mural batean. Kolonen karabeletako bat Pasai Donibanen uretaratu zutela pen­tsarazten diguten aieru fun­tsatuak ditugu; zan­tzu horien frogagiririk ez dago, ordea. Santa Maria karabelaz ari gara, eta haren lehenbiziko izena Mari Galant omen zen. On­tzi‑jabeak jarritako izena zen, an­tza, emazte ederra atsegin­tzeko. Etxeari, berriz, Mari Galantenea jarri zion. Donibane kaleko 30.ean zegoen etxea, eta haren aztar­nak ikusten ziren orain dela urte ba­tzuk arte. Etxearen az­ken salerosketa‑eskrituran jabearen izena ageri da, eta karabelaren jabearen izen berbera da. Filipe III.ak Gipuz­koako fiordo nagusia bisitatu zuen; oso itxura ona hartu zion an­tza, eta 1621ean Santa Isabel gaztelu gotorlekua eraiki­tzen hasi zen kanalaren eskuinal­dean. Dena dela, gotorlekua ez zen oso eraginkorra izan: 17 urte geroago Fran­tziako tropak, Condeko prin­tzearen agindupean, badiaren jabe egin ziren eta han ainguratutako on­tzi guztiei su eman zieten. 1719an fran­tziarrek gotorlekua berriro jazarri zuten eta Errege Armadako sei on­tzi erre zituzten. Ai­tzitik, beste fran­tziar batek, Lafayette mar­kesak, txoko eder horren ospea heda­tzen lagundu zuen. Donibaneko on­tzioletan La Victoria on­tzia tresnatu zuen beregain; eta, Fran­tzia ofizial­ki aur­ka bazegoen ere, on­tzi horrekin itsasora irten zen 1777ko apirilaren 26an, haren lagun George Washingtoni lagun­tzearren, Amerikako Estatu Batuen independen­tzia lor­tzeko. Batel kemen­tsuek Pasaiako badiako ertz batetik bestera eramaten zituzten bidaiariak, arraunlari‑lanetan ahalegindurik. Irudi horiek itsaser­tza gizatiarragoa egiten zuten, eta erromantizismo ukitua ere ematen zioten. Filipe IV.a haietaz ohartu zen, eta Madrilgo Retiro par­keko urmaelera eraman nahi izan zituen, baina erregearen eskain­tza ez zuten ain­tzat hartu. Breton Herreros idaz­leak La Batelera de Pasajes draman goraipatu zituen itsas taxien aurrekari horiek. Fiordoan aspal­ditik sustraitutako arazoa da etengabe dragatu behar dela, nabigagarria izan dadin. Jal­kin‑lurrek badia lokazten dute, eta Oiar­tzun ibaiak ekarritako mea­tze‑isuriek arazoa areagotu dute. Wil­kinsonen 1837ko grabatuari begiratu bat ematea nahikoa da bilakaera ikusteko: Errenteria ageri da, eta ibaia nabigagarria da gaur egungo Biteri kaleraino. Udalerri horren izena ere adierazgarria da: portuko salgaien errege‑errentak kobra­tzen diren lekua. === Herria === Hiru herriguneei erreparatuta, an­tzinakoena eta tipikoena Donibane da, marinel‑giroaren al­txorra. Edozein bidaiari buruargi jabetuko da ondare liluragarri horretaz, baina Victor Hugok eginkizun horretan adierazi zuen maisutasuna ez du gaindituko. Idaz­lea 1843ko udan egon zen Donibanen, eta haren inpresioak poesia bihurtu zituen Alpeak eta Pirinioak liburuan. === Donibane === Donibane kalea estua eta irregularra da, uraren eta mendiaren oinarriaren artean zizel­katua. Ondo hartu du etxebizi­tza ba­tzuek, leku‑premiari aurre egiteko edo, kalearen zati ba­tzuez jabetu izana. Harrigarriak dira, besteak beste: an­tzina‑an­tzinako Platain etxea; adreiluz­ko tximini altua, han zegoen por­tzelana‑fabrika ospe­tsuaren aztar­na bakarra; Arizabalo almirantearen jauregiaren aurreal­de barrokoa, armarri galanta duena; eta San Joan Bataia­tzailea parrokia‑eliza, XVI. mendean harlanduz egindako eraikin handia, herreriar estiloko portadaz eta erretaula aipagarriaz hor­nitua. Alboko al­dare batean Santa Faustina martiriaren gorputz ustel­du gabea gur­tzen dute. Fran­tziako letren jenio handiaren bizileku izan zen etxearen az­pian pasatuko gara; gaur egun kultura‑jardueratako erabil­tzen dute. Badiara ematen duten eraikinen lerroa Santiago plazan eteten da. Plaza horretan egiten dituzte herri‑jarduera guztiak; horretarako, pilotalekua eta musikarien­tzako kioskoa ditu. Udale­txea —fa­txada guztia harlanduz egina duen eraikin bakarra— arran­tzaleen etxebizi­tza kolore­tsuen lerroan ageri da. Kanalarantz aurrera eginda, Bonan­tzako Santo Kristo basilika dago; han jaso­tzen dituzte Donibaneko arraunlari kemen­tsuek irabazitako banderak eta garaikurrak. Puntasko bidean 700 m inguru aurrera egin eta Santa Isabel gaztelua aur­kituko dugu; galeria korapila­tsuak ditu, itsaslabarreraino heda­tzen direnak. === San Pedro === Kanalaren bestal­dean San Pedroko on­tziralekua dago. Torrea­tzeko iturria ikustekoa da eta han datorren ura sendagarria omen da, agian horregatik loreon­tziz eta landarez apain­tzen dute herritarrek. San Pedroko kaleetan an­tzinako zenbait etxe daude, armarri eta guzti; esate baterako Etxeberria, eta Blas Lezokoa Olabarrieta (1689‑1741) almirantearen jaiote­txea. Blas Lezokoak Indiasko Kartagenaren (Kolonbiaren) defen­tsan jardun zuen eta ingelesen on­tzidiaren erasoari aurre egiteko borrokan heroia izan zen. Parrokia‑eliza barrokoa da, XVIII. mendekoa, Martin Karrera ar­kitek­to beasaindarrak eraikia. Handik gertu, arran­tza‑di­txoaren ondoan, Trin­txerpe dago. Auzo jende­tsu horrek eliza moder­noa du, Karmengo Ama Birjinari eskainia; hango erretaula Aran­tzazuko lehengo santutegitik ekarri zuten. An­txok San Fermini eskainitako parrokia‑eliza du, 1913an egina; eraikinak ez dauka ar­kitek­tura‑balio berezirik. San Pedron Itsas Arran­tzako Ikaste­txe Politeknikoa dago. === Lezora, Errenteriara eta Oiar­tzunera txangoa === ==== Lezo ==== Lezoko uniber­tsitatean, portuko hinterland barruan, Lezoko Kristo mirarigilea gur­tzen dute, herriko plazako basilika barrokoan. Tailu gotikoa da, aurpegiera bake­tsua duena eta bizarrik gabea. Xehetasun hori aipa­tzekoa da, mundu guztian bizargabeko beste bi kristo soilik baitaude. Tradizio ba­tzuek diote imajina itsaser­tzean aur­kitu zutela. Gipuz­koa guztian, oro har, eta arran­tzaleen artean, batez ere, Lezoko Kristoa miresten dute; horrenbestez, eliza ofrendaz beterik dago. Burdina‑hesi artistikoa Matias Lozano burdina‑lan­tzaile hondarribiarrak egin zuen. Plazaren inguruan daude, halaber, harlanduz egindako udale­txea, ar­kuen gainean eraikia, eta aurreal­dean armarria duten hainbat etxe. Harriz­ko mailadi batetik gora igota guru­tze‑gangadun parrokia‑eliza handiaren sarrera aur­kituko dugu. ==== Errenteria ==== Lezotik kilometro batera dago. Errenazimentu garaiko udale­txe ederra du, fraide fran­tziskotar eta ar­kitek­to Migel Aranburuk eraikia 1605ean. Plazaren albo batean Jasokundeko Andra Mari elizaren portada ageri da, Kristobal Zumarrasti eskultore errenteriarrak egina. Beirate artistikoak XX. mendearen hasierakoak dira. Hiru nabeetan gordeta, ezusteko ugari daude: erretaula gotiko bat, erretaula nagusi neoklasikoa, eta oso ondo egindako tailu eta irudiak. ==== Oiartzun ==== Ibilbidea luzatu eta Oiar­tzun bailara lasaian ibil­tzea iradoki­tzen dugu. Plaza nagusian Udale­txea gailen­tzen da, eta haren atarian pilotan ari­tzeko lekua dago. Bailarako zin‑eliza San Esteban parrokia‑eliza bihurtu da. Estilo gotiko mistifikatua du; nabe zabala eta presbiterio goratua ditu, eta Joan Huizik egindako erretaula ho­tsandikoa da. Bailara guztiak hara eta hona ibil­tzeko gonbitea egiten digu. Zoriz hautatuko dugu Ergoien auzoa, Arditurriko mea­tzetara joateko. Aiako Harria oso bi­txia da —granitoz­ko har­kaitz handia, hareharria nagusi den inguruan— eta haren beheal­dean dago Arditurri, hain zuzen. Ia bi mila urtez ustiatu ondoren, 1985eko amaieran utzi zioten erauzte‑lanei. === Jaiz­kibel­dik barrena zehar­kal­dia === Oinez­ko ibilal­dia Jaiz­kibel mendikatearen ipar‑ekial­detik ipar mendebal­dera: Pasai Donibanetik Guadalupeko santutegira. Lau orduz atsegin emango digute itsasoko eta lehorreko bista bikain haiek. Eragindako suteen erasoa behin eta berriz paira­tzen duen mendi horren gailurrean harriz­ko dorre handiak daude, karlistadetan eraikiak, zelatarien artean seinale bidez­ko komunikazio‑sistema erabil­tzeko. Orientazio‑mahaiari begira­tzea eta bista ederrez goza­tzea ezinbestekoa da. Kotarik altuena 543 m‑koa da. === Uliatik barrena zehar­kal­dia === Platako itsasargitik (San Pedro) ibilal­di bat egitea iradoki­tzen dugu, Ulia menditik barrena, Donostiaraino. Ezagut dezagun Baleazaleen Harria, talaia naturala, baleak ikusteko eta haiek harrapa­tzera joateko erabil­tzen zutena. === Festak === Pasai Donibanen: ekainak 23, San Joan sua piztu baino lehen Eslavaren ho­tsandiko Salbea abesten dute parrokia‑elizan; ekainak 24, jai nagusia zaindariaren omenez. * Pasai San Pedron: ekainaren 29an ospa­tzen dute zaindariaren eguna. * Pasai An­txon: uztailaren 7an San Fermin ospa­tzen dute, parrokiaren zaindaria. * Trin­txerpen: uztailaren 16an Karmengo Ama Birjinaren eguna ospa­tzen dute. * Pasai Donibanen: uztailaren 25ean Santioak ospa­tzen dituzte. Uztailaren 27an marmitakoa guztion­tzat, Bonan­tzan eta plazan prestatua. * Jaia errepika­tzen dute Donibaneko traineruak banderaren bat irabazten duen bakoi­tzean. Guztiak ere festa alai‑alaiak dira, oso jende­tsuak. Ikusteko gauza franko badago: zezenak, txarangak, itsas lehiaketak... Estropadei eta arran­tzatutako arrainei buruz­ko eztabaiden eraginez edo, Donibaneko eta San Pedroko auzotarren arteko lehia sanoa oso ezaguna da. San Pedrokoek, badiaren beste er­tzeko auzotarrei barre egitearren, festetako pasadizo barregarri bat asmatu zuten: Santiago egunean zezen­txo bat mutil baten atzetik eskaileretan gora joan omen zen; zezena udale­txeko bal­koian agertu zenean, plazan bil­dutako herritarrek txaloka hartu omen zuten, al­katea zelakoan. Donibanekoek, berriz, buru­tsuagoak, hauxe diote: Victor Hugok Miserableak nobela Pasai San Pedrori begirik kendu gabe ida­tzi omen zuen. Hala ere, odola ez da inoiz Puntasera iri­tsi. == Donostia == [[File:Etor-donostia.jpg|thumb|Donostiako ikuspegia]] === Historia === Hiriburu gu­txi izango dira probin­tziarekin Donostia bezain beste identifika­tzen direnak. Nafarroako bi erregek (San­txo Handiak eta San­txo Jakitunak) zerikusia dute Donostiaren hastapen historikoekin: 1014an, garai hartako hiribil­dua Leireko Monasterioari eman zioten; geroago, berriz popula­tzeko forua hedatu zuten, piraten eta kor­tsarioen erasotik babesteko. Erdi Aroan, Donostia harresitu eta Itzurun mendiaren gailurrean gaztelua eraiki zuten; mendi horri Urgull izena jarri zioten gaskoiek. Mer­katari­tza‑, itsasketa‑ eta industria‑jardueretan aritu zen Donostia, eta aurrera egin zuen, 1813an —Independen­tzia Gerraren amaieran— hiria errau­ts bihurtu zuten arte. Mende erdi bat geroago, harresiak bota zituztenean, hiri berri bat agertu zen: moder­noa, europarra, ondo planifikatua, atsegina eta kosmopolita. 1854an, Tolosa hamar urtez hiriburu izan ostean, Gipuz­koaren buru­tza politiko eta administratiboa bereganatu zuen Donostiak, eta haren eskuetan izan da harrez­kero. === Portua === Itsas mer­katari­tza bere‑berea izan dute donostiarrek. Nafarroako Erresumaren portu ofiziala izanik, Flandesko, Ingalaterrako eta Fran­tziako portuekin hartu‑eman sarriak zituen. Horregatik, 1294an, portu hauekin el­kartu zen itsas anaidian: Ondarroa, Getaria, Bermeo, Castro Urdiales, Laredo, Santander eta San Vicente de la Barquera. Kanadako uretan balea harrapa­tzen jarduten zutenen artean baziren Donostiako on­tziak, baita donostiar itsasgizonak ere, esate baterako Joanes Etxezarreta kapitaina, 64 urterekin erretiroa hartu zuena, Atlantikoa 18 al­diz zehar­katu ostean (1551‑1570). Jarduera arrisku­tsu horren beheral­dian, 1728an hain zuzen, Donostiako portuan baleen mer­katari­tzarako konpainia sortu zuten. Zaz­pi on­tziko flota ere osatu zuten, baina negozioak hamabi urte soilik egin zituen. Donostiako portuaren­tzat eta kon­tsulatuaren­tzat garran­tzi handikoa izan zen Caracasko Errege Konpainia Gipuz­koarra. 1730eko udan bi on­tzi handi eta fragata jarri zituen lanean. Gerra‑arazoak izan bazituen ere, 19 kostazain eta 380 tonako 10 itsason­tzi izatera iri­tsi zen. Mende erdiko jardunean, konpainia horrek 77.000 tona mer­kan­tzia garraiatu zituen, eta Cumanako arrainen ustiaketan (ozeanoaren bestal­dean) parte hartu zuen. Di­txoa, garai batean mer­katari­tza‑jardueraren gune, laketon­tziez beteta dago. Gainera, on­tzi asko lekurik gabe gera­tzen dira, eta badian aingura­tzen dituzte, Klub Nautikoaren ondoan. Zilarrez­ko haize‑oihalak dituen on­tzi bat betiko geratu da hiriaren armarrian. === Hiria === Hiriguneari al­de erromantikoa esaten diote, eta Kortazar zabalgunea ere bai, Antonio Kortazar ar­kitek­to hirigilearen omenez, hark diseinatu bai­tzuen. Mul­tzo harmonia­tsua da, eta haren atal guztiak aipa­tzekoak dira, batez ere itsasoak hiriari emandako opari paregabea: Kon­txako badia. Badia er­tzean ibiliko gara, Al­derdi Eder par­kean, eta Kasino Handia aur­kituko dugu. 1887an inauguratu zuten eraikin eder eta lirain hori, Luis Aladre eta Adolfo Moralesek proiek­tatua, eta 1947az geroztik udale­txea da. Hiru kale‑kantoi igaro eta Gipuz­koa Enparan­tzako ar­kupetara iri­tsiko gara. Aurrean dugun lorategi botaniko maitagarria Pierre Ducasse maisu lorazain fran­tziarrak diseinatu zuen, duela mende bat. Bertako zuhai­tzak, zuhaixkak, loreak, ur‑jauziak, urmaela (ahateak eta arrain­txoak ere bai)... Astronomia‑tenpletea jarri zuten, baita Jose Maria Usandizaga musikari donostiarraren omenez­ko monumentua ere, Jose Llimona katalanak marmolean zizel­katua. Oasi zoragarria da, trafiko zarata­tsuak hartutako inguruan. Gipuz­koako Foru Al­dundiaren jauregiaren­tzat ez dago leku aproposagorik. Jose Goikoak egin zuen (1880‑1884), eta bi urte geroago berriz eraiki behar izan zuten, sute batek eragindako kalteen ondorioz. Eraikinak estilo neoklasikoa du, eta atari zabala dauka. Erdiko gorpu­tza zutabe korintiarrek bana­tzen dute, eta haien gainean dagoen frisoan bost gipuz­koar ain­tza­tsuen izenak ageri dira zizel­katurik: Okendo, Urdaneta, El­kano, Legaz­pi eta Lezo. Erdiko mailadi manera­tsua 45 m2‑ko beirateaz apainduta dago. Munichen egindako beirate horretan Alfon­tso VIII.ak Gipuz­koako foruen zina egin zuen unea irudika­tzen da. Eraikinaren barrual­dean hainbat artelan daude. Lorategiak eta bi kale zehar­ka­tzea nahikoa dugu Antonio Okendo almiranteari egindako monumentuarekin topo egiteko. Mar­tzial Agirre bergararra da haren egilea. Ez­kerrean eta eskuinean, berriz, bi eraikin ospe­tsu: Vik­toria Eugenia an­tzokia eta Maria Kristina hotela. Vik­toria Eugenia an­tzokia, Nazioarteko Zinemal­diaren egoi­tza da, Fran­tzisko Ur­kola ar­kitek­to donostiarraren eginbide onaren adieraz­lea. Fa­txada Urumea al­dera du, eta per­tsona ospe­tsuen irudiak ageri dira tondoetan: Arriaga, Eslava, Gaiarre, Gaztanbide, Santesteban eta Peñaflorida kondea. Musika, dan­tza, komedia eta tragedia irudika­tzen duten eskultura‑mul­tzoak ditu. Maria Guerreroren konpainiak 1912ko uztailaren 20an inauguratu zuen udal‑an­tzoki hori. Aretoaren kupula Ignazio Ugarte margolariaren lana da, eta eskaileraren aurreal­dea Asen­tsio Martiarenarena . Maria Kristina hotela eraikin bakartua da, lau fa­txadak hareharriz­ko harlanduz eginak. Eraikin bikaina da, munduko hotel‑kate ospe­tsuenetariko batekoa. Halaber, aipa­tzekoa da Ar­tzain Ona katedrala, lorategiz betetako plazaren erdian. Eliza neogotikoa da, Manuel Etxabek proiek­tatua. 1897ko uztailaren 30ean sagaratu zuten. Ar­tzain Onaren eta lau ebanjelarien estatuak Llimonak eginak dira. Kriptako kaperan Kristo bat dago —Maria Kristina erreginaren oparia— eta margolan bikain bat, haren egilea Murillo dela uste da. Beirate ikusgarriak ditu, eta Europako organo osatuenetako bat, bost teklatu eta ehun eta hogeita hamar erregistro baititu. Kanpandorreko orra­tzeraino 75 m altu da. Tenpluaren absidea babestu nahian edo, haren atzeal­dean bi eraikin ageri dira: poste­txea, Errenazimentuan oinarritutako estiloa duena, eta Kol­do Mi­txelena Kulturunea, neoklasikoa eta monumentala. Urumearen gainean hiru zubi tradizionalak ikusiko ditugu: Maria Kristina, Parisko Senaren gaineko Alejandro III.aren zubiaren parekoa; Santa Katalina, jatorriz­ko egurrez­ko egitura harriz­ko zubi sendo bihurtua 1780an, Kortazar goiargidunak egindako planoei jarraiki; eta Zurriola, kaleargi lodiz apaindua, Kantauri itsasoko ekai­tzek errukigabe astindua. Al­de Zaharrean sartuko gara, Urgull mendi‑oinaren gainean oinarritutako an­tzinako hirigunean. Donostiako eraikin zaharrena hor­txe dugu, dendaz eta taber­naz jositako kale estuen artean: San Bizente eliza, estilo gotikoa duena. Altuera desberdinetako hiru nabe ditu, eta sabaian guru­tze‑gangak. Erretaula nagusi erromanista sekulakoa da, Anbrosio Bengoe­txea artista gorraren lana. Ecce Homoren irudi bakartua, berriz, Felipe Arizmendi donostiarrak egina da. San Telmo Museoa dominikoen an­tzinako komentua da. Idiakez tolosarrak, Karlos I.aren idaz­kariak, sortu zuen 1530ean. Klaustro errenazentista du, eta guru­tze‑ganga bikainak. Tenpluan Jose Maria Sert margolariak egindako 17 mihise daude, sepiaz eta urre‑kolorez margotuak, hainbat jardueren adieraz­pide: gipuz­koar ospe­tsuen egitandiak, baleen harrapaketa, Pasaiako on­tziolak, aingurak forja­tzea. Museoko fun­tsen artean badaude margolanak, eskulturak, euskal al­tzariak, eta ar­keologia‑, paleontologia‑ eta antropologia‑piezak. Gainera, berregitura­tze sakona egin dute. Al­de Zaharraren biho­tza Konstituzio Plaza da: luzarana eta ar­kupeduna da, bal­koietako leihoburuetan el­karren segidako zenbakiak ageri dira, zezen‑jaial­diak ikusteko pal­koetan bezala. Hain zuzen, plaza horretan egin zuten munduko lehen gau‑zezenketa, 1886ko abuztuaren 31n. Agora jende­tsu horren alboetako batean udale­txe zaharraren aurreal­de dotorea dago. Estilo neoklasikoa du, eta Ilustrazio garaiko Silvestre Perez ar­kitek­toak diseinatu zuen. Haren atarian ageri dira sei zutabe doriko, erlojudun friso bat eta hiriaren armarria. Eraikin hori udal‑liburutegia da gaur egun. Koruko Santa Maria basilikan Koruko Ama Birjina —hiriaren zaindaria— gur­tzen dute. Elizak estilo barrokoa du, eta haren oinak hiru nabe ditu. XVIII. mendearen erdi‑al­dean eraiki zuten. Haren fa­txadak, alboetan bi dorre dituenak, Kale Nagusiaren aurrean ageri den erretaula dirudi. Lehen aipatu dugun Caracasko Errege Konpainia Gipuz­koarrak eraikun­tza‑lanen zati handi bat ordaindu zuen. Presbiterioan gailen­tzen da Koruko Ama Birjina, eta San Sebastian martiria irudika­tzen duen margolana, Luis Bocciak egina. Klaustroko kaperan Bakearen eta Pazien­tziaren Kristoa dago, platereskoa, an­tzinako harresien Lurraren atetik ekarria. Santa Maria inguruan ospe eta itzal handiko gastronomia‑el­karteak daude, herrikoiak direla esaten bada ere; eta Gastronomiaz­ko Euskal Anaiartea ere hor­txe dago. Portaletatik sartuko gara arran­tza‑portuan. Arran­tzaleen etxeak ondo orientatuak eta gozo zainduak daude. Atzean Aquariuma dago, ikusteko gauza franko dituena: Kantauri itsasoko hainbat arrain‑mota bizirik, itsason­tzien maketak, arran­tza‑tresneria eta itsasoarekin zerikusia duen oro. Halaber, Un­tzi Museoa, zaindua eta dinamikoa, ikustekoa da. Eskailera ba­tzuen bidez Pasealeku Berrira iri­tsiko gara. Urgull mendiaren iparral­deko mazelan ausardiaz egin zuten pasealekua, itsaslabar zakarraren gainean. Urgull mendiak pasea­tzeko leku erakargarriak eta bista ederrak ditu. Gailurrean Mota gaztelua dago, eta haren barruan Historiaren Etxea. Motako Kristoa gur­tzen dute, XVI. mendekoa. Gainera, Jesusen Biho­tzaren estatua handia dago, harriz­koa eta 12,5 m‑ko altuera duena. Tomboloaren ekial­dean Ingelesen hilerria dago, Britainiar Legioko sol­dadu haiek Donostian hil ziren, konstituzioaren al­deko borrokan. Oteizaren presen­tzia, haren eskultura monumentalaren bidez, hunkigarria da. Kon­txako pasealeku paregabera jo dezagun, aurrera egin eta Ondarreta bizitegi‑gunera iristeko: etxe dotoreak, lorategiak, eta hondar­tza segurua, Santa Klara uhartearen babesean. Itsaslabarrean Haizearen orrazia eskultura‑mul­tzoa dago, egileak —Eduardo Chillidak— hiriari emana. Antiguako San Sebastian eliza eraikin soila da, barrual­de moder­noa duena. Miguel Angel Alvarez margolariaren muralak daude, eta aurpegiera erregu­tzailea duen Kristo bat, Julio Beobide zumaiarrak zizel­katua. Elizaren aurreal­detik Miramar jauregiko lorategietara sar gaitez­ke, Kon­txa eta Ondarreta hondar­tzen artean. Jauregiak estilo gotiko ingelesa du: Sel­den Wor­num ar­kitek­to ingelesak diseinatu zuen. Errege‑familiak 1893ko udan estreinatu zuen. Egun garbia bada, nahitaez­koa da funikularra har­tzea, edo Igel­do mendira daramaten bi errepideetako bat hauta­tzea, haraino iristeko. Igel­doko jolas‑par­ketik begiratuta, bista xarmagarriez gozatuko dugu. Urumearen beste er­tzean ere badugu ondare aipagarria, esate baterako: Deustuko Uniber­tsitatearen Donostiako campusa, lehenengo ar­kitek­tura‑sariaren irabaz­lea, Fran­tzia pasealeku dotorea, Zurriola pasealeku berria, izen bereko hondar­tza, eta, metro gu­txi ba­tzuetara, Okendo almirantearen jaiote­txea (1540an eraikia eta kultura‑etxe bihurtua). Hortik, Ulia mendira igo­tzeko paseoari ekin diezaiokegu. Bai bista ederrak, alajaina. Amarako zabalgune moder­noan, Pio XII enparan­tzan hain zuzen, Carlos Buigasek egindako iturri argiztatua ikus daiteke, Kataluniak Donostiari oparitua. Familia Santuaren eliza XX. mendeko 50eko hamar­kadan eraiki zuten; proiek­tua Antonio Camuñasek egin zuen. === Ibilal­diak === ==== Igel­do‑Orio zehar­kal­dia ==== Hiritik joango gara Igel­doko jolas‑par­kera, Erdi Aroko itxura duen dorre handi baten oinetan. Garai batean dorre hori garran­tzi handiko itsasargia zen; izan ere, Atlantiko itsasertz guztian bi itsasargi soilik zeuden: Igel­dokoa eta Rigakoa. Errepidea jarrai­tzen badugu, beherantz begiratu eta senaia bat ikusiko dugu: Tximistarri. Kilometro bat egin ostean, Gudamendiko uso‑tiroko zelaira joateko bidea hartu eta bista paregabeak ikusiko ditugu. Pixka bat aurrerago, Igel­doko herrigunea, meteorologia‑behatoki ospe­tsua eta kanpina. Mendizorrotz al­dera jarraitu eta gailurretan barrena Oriora doan mendi‑bidea hartuko dugu. ==== Donostia-Asteasu-Aia-Orio-Donostia ingurubira ==== Maria Kristina erreginak gehien maite zuen ibilbidea da. N‑1 hartu eta Villabonara iri­tsiko gara, han Asteasura joateko bidea hartuko dugu. Bi herrigune ditu Asteasuk: Elizmendi eta Kalea. Lehenengoan San Pedro eliza gailen­tzen da; 1870ean tximistak hondatu zion kanpandorrea, eta erabat berreraiki gabe geratu zen. XVI. mendekoa da, eta sekulako erretaula barrokoa du apaingarri; erretaula hori egiteko 114 gaztainondo, 16 haritz eta 13 in­txaurrondo behar izan zituzten. Migel Jauregi me fecit. Al­darean San Pedro ageri da, eta haren emaztea: Santa Petronila. Bataiategi gotikoa ere ikustekoa da. Bailaran —kalean— udale­txea gailen­tzen da. Kareharriz­ko harlanduz egindako eraikin barrokoa da; aurreal­dean bal­koi luzeak ditu, eta burdin forjatuz egindako karelak. Andazarrate mendatea igo­tzeari ekingo diogu, baserriak eta bista ederrak ikusiz. Gaina igaro eta kilometro gu­txira Aiako uniber­tsitatea: plaza xarmagarria, pilotalekua eta proba‑plaza, idi‑demak egiteko (idi‑uztarrien bidez harri­tzarrak herrestan eramateko, alegia). San Esteban eliza XVI. mendeko tenplu handia da; gotikoaren arrastoak ditu eta ganga artistikoa dauka. 3 km gehiago egindakoan Laurgain oine­txea aur­kituko dugu —Gipuz­koako zaharrena ziur asko— eta abiadura jai­tsaraziko digu. San Migel eliza barrokoa Lardizabal familiak egin zuen (feudo txikiko jaun‑andreek, alegia). Foru Al­dundiak helburu didak­tikoetarako egokitu du Laurgaingo natura‑par­ke ederra. Mendi‑bide horrek N‑334 errepidearekin bat egiten du Orioko gainean, eta hortik jarraituko dugu Usurbilera iri­tsi arte. Usurbilgo elizak estilo barrokoa du eta Fran­tzisko Ibero izan zen proiek­tuaren egilea; haren kanpandorreaz harro daude usurbil­darrak. Bi etxe dotore aipa­tzekoak dira: Saroe oine­txea, elizaren aurrean dagoena, karpanel‑ar­ku bikoi­tzeko portada landua eta harlanduz­ko fa­txada duena, kantoiak kuxinduta; eta Atxega etxea, hura ere barrokoa. 2 km‑ra, Oria ibaiaren bestal­dean, Zubieta auzo maitagarria dago: sagardotegiak, pilota‑jokoa eta Santiago eliza. Oso gertu etxe historiko bat dago: Aiz­purua, euskal estiloko eraikina. 1813ko abuztuaren 31ko sutearen ostean, han­txe bil­du ziren donostiar adore­tsu ba­tzuk eta hiria berreraiki­tzea erabaki zuten. Kostal­deko errepidea hartuko dugu berriz ere, ingurubira Donostiako izen oneko jate­txeren batean amai­tzeko. Badugu non aukeratu, alajaina. ==== Donostia‑Her­nani‑Ayete‑Donostia ingurubira ==== Urumearen er­tzetik, auzo jende­tsuetatik pasatuko gara (Loiolatik eta Martutenetik, hain zuzen) eta Astigarragara iristean udale­txearen harlanduz­ko fa­txada itzela ikusiko dugu. Eliza, berriz, Par­keko zuhai­tzen artean erdi gordeta dagoen eragin handiko etxe baten lur‑sailetan egin zuten: Murgia oine­txearen lur‑sailetan, hain zuzen. Her­nani zain dugu, industriaz jositako 2 km‑ko ibaier­tzean aurrera eginda. Kale Nagusiak ar­kitek­tura‑tratatu bat dirudi: etxe dotoreak (Egino, Zaragueta, Rocaverde), aleroi landuak, armarriak, forja, harlandu bikainak. Kaleak plazara garama­tza: udale­txe ederra eta San Joan Bataia­tzailea parrokia‑eliza. San Agustin komentuak portada erromantikoa du. Ibilbidea luza dezakegu: Epeleko, Fagollaga, Ereñozu, La­txe zar —Txirrita ber­tsolariaren omenez­ko monumentua hor­txe dago— eta, Urumean gora eginez, Nafarroan sar gaitez­ke; hartara ezagutuko ditugu Añarbe urtegia (Donostiarren egarria ase­tzen duena), Al­dun­tzin jauregia eta Goizuetako herrigune ederra. Donostiara itzuliko gara Aiete auzotik barrena. Aieteko elizan Kristo erromanista dute, An­txietaren eskolakoa. Aiete jauregian gel­dituko gara: XIX. mendeko fran­tses aireko eraikina da, Bailengo dukeena izandakoa, eta lorategi dotoreak publikoak dira. Donostiatik abiatuta, egun bateko txangoak egin daitez­ke Gipuz­koako edozein lekutara, errepide‑sarea ona baita, eta distan­tziak labur samarrak. === Festak === Sarriegiren abesti zahar batek hala dio. Jai‑giro alaia nahi izanez gero... Donostia! Urtarrilaren 19an San Sebastian bez­perako danborrada, Momo jainkoaren etorrera inauteriak iragar­tzera, Inudeen eta ar­tzainen konpar­tsak, Hungariako kal­dereroak, inauteriak (adiera her­tsian), Aste Nagusia, Kon­txako estropadak irailean, Jazzal­dia, Euskal Jaiak, Zinemal­dia, Musika Hamabostal­dia, San Tomas feria... Ibilgailuak oso hedatuak daude eta garraio publikoak ezin hobeak dira; horrenbestez, Gipuz­koa osoak Donostiara jo­tzen du, eta Aste Nagusia bere egiten du. Jai‑egitaraua luzea eta zabala izan ohi da, eta Su Artifizialen Nazioarteko Lehiaketa gailen­tzen da. Abar­kadunoi irudi­tzen zaigu Donostia, orain ere, belle epoque garaiko hiri kaskarina eta ludikoa dela. == Orio == Portua oso baliagarria izan zitekeela ain­tzat hartuta, Joan II.ak Orioko lurral­dea Donostiakotik banandu zuen, eta hiribil­du berriari izen hanpurus hau eman zion: Villa Real de San Nicolás de Orio. === Itsasadarra eta portua === 1379an ekin zion Orioko udalerriak, gorde an­tzean, adin‑nagusitasunaren ibilbideari. Mende bat geroago, pozez jauzika hasi ziren oriotarrak, Errege Katolikoek emandako erregaliaren berri izan zuenean: bidaiariak, zal­diak eta salerosgaiak itsasadarraren ertz batetik bestera eramateko monopolioa. Zerbi­tzu horien truke, tarifa hauek jarri zituzten: per­tsona bakoi­tzeko marabedi bat, zamarik gabeko abere bakoi­tzeko bi marabedi, eta abere zamadun bakoi­tzeko hiru marabedi. Zubirik ez zegoenez, ez dago esan beharrik diru‑iturri finko hori garran­tzi handikoa zela udalaren diru‑kutxa bete­tzeko. Orioko historia betiere Oria itsasadarrari estu‑estu lotuta ageri da. Izan ere, naturarekin etengabeko auzitan ibili da Orio, hondar‑barra arazo­tsua dela eta. 1533an Gipuz­koako Ba­tzar Nagusiak erabaki zuen Oriori lagun­tza ematea itsasorako irteera hobe­tzeko. Serapio Mujikak Guipúzcoa monografian aipa­tzen du zenbat al­diz eskatu zien Oriok lagun­tza errege‑erreginei eta diputazioari hondar‑barra eta moilak zain­tzeko. 1609an beste albiste batek oriotarren poza eragin zuen; izan ere, erregeak diru‑kopuru galanta eman zuen lehenengo arran­tza‑kaiaren zimenduak jar­tzeko: 14.000 dukat, hain zuzen. Gabriel Hoa oriotarrak —Filipe III.aren estatu‑idaz­kariak— diru‑lagun­tza emateko erabakian eragin zuela irizten diotenak ez dira, ez, oso oker ibiliko. 1903an, itsasadarra bidera­tzeko ez­ponda berreraiki­tzea eta Arribiribilla esaten zioten har­kaitz arrisku­tsua leherraraztea erabaki zuten. Aurrekontua 22.000 pezetakoa zen; diputazioak erdia jarri zuen, eta beste erdia udalak eta Orioko arran­tzaleen kofradiak. Geroago, itsasadarra zabal­tzeko eta draga­tzeko zenbait obra egin zituzten, guztiak ere premiaz­koak. Izan ere, hondar‑barra 6 oineko sakoneran gera­tzen zen itsasbeheran, eta 22 oineko sakoneran itsasgoran; horrexegatik, itsason­tziek nahiago zuten itsasgora, zailtasun eta arrisku txikiagoz lehorrera­tzeko edo itsasora­tzeko. (Gaur egungo egoera oso bestelakoa da: hobekun­tza handiak egin dituzte eta kirol‑portua eraiki dute. Ikustekoa da benetan.) === Arran­tza === Oriotarren jarduna epikoa izan zen, Belle Isle itsasartean eta Kanadako Labrador penin­tsula al­dean baleak harrapa­tzen aritu zirenean. Juan Martinez Larrume marinel oriotarraren testamentua, 1577koa, Kanadan ida­tzitako testamenturik an­tzinakoena da. Diputazioak 1944an argitaratutako La Industria pesquera de Guipúzcoa a finales del siglo XVI liburua irakur­tzean, Gipuz­koa izeneko eremu zoragarri hartan arran­tzak zuen garran­tzia ondoriozta­tzen da. 1599ko errege‑agindu batek —errege‑idaz­kari Kristobal Ipiñarrieta urre­txuar ospe­tsuak sinatuak— korrejidoreari agin­tzen zion arran­tza‑industriaren egoerari buruz­ko txostena egitea. Orioko arran­tzaleen izenean, Josepo Etxaniz eta Lazaro Segura min­tzatu ziren, eta adierazi zuten Orioko itsasadarrean mihi‑arrainak, lupiak, kolakak, izokinak, korrokoiak eta beste arrain txiki ba­tzuk harrapa­tzen zituztela. Ibaian gora joanez gero, berriz, amuarrainek, barboek, aingirek eta izokinek hel­tzen omen zioten amuari. Izokinak oholesitan edo nasetan harrapa­tzen zituzten, eta nasa horiek itsasadarrean eraiki­tzeak 150 dukat balio zuen. Lau gizon ari­tzen ziren haien zainketa‑lanetan. Nasa horien errentaren ordainetan 1.045 kobrez­ko erreal hartu zituen Orioko udalak 1594an, eta handik lau urtera %10 gehiago. Izokin fresko hori mer­katariek eta mandazainek erosten zuten, eta haien abere‑tal­deekin beste eskual­de ba­tzuetara eramaten zuten. Arrain gutiziatu horren libra bakoi­tza bi errealen truke sal­tzen zuten, eta amuarrainak erreal baten truke. Oria ibaian berebiziko izokin‑mordoa zegoen: XVI. mendean Tolosako Santa Maria eliza eraiki­tzen jardun zuten harginek ida­tziz­ko protesta aur­keztu zuten, ia egunero izokina atera­tzen zietelako baz­kal­tzeko. An­txoa gazitua eta gozatua, hiru hilabeteko kon­tserbazio‑bermea zuena, fran­tsesek erosten zuten barra‑barra. Geroago nazioartean ospe handia hartu zuten Aginagako angulak, Oria itsasadarrean harrapatuak, Oriotik goraxeago. === Herrigunea === Historikoa eta bi­txia da Orioko herria. An­tzinako herrigunea Oriaren eskuinal­dean dago, mendi‑magalean, San Nikolas Barikoa elizaren inguruan pilatuta. XVI. mendean berreraiki zuten eliza, eta barrual­dean bi horma‑bular ditu, erlijio‑eraikin gu­txik bezala. Erretaula nagusia rococo estilokoa da, eta alboko al­darean Maria Magdalenaren irudi bikaina du, Gaztelako Gregorio Her­nandez santugilearen eskolakoa. Herriko zaharrenek esan ohi dute elizako ez­kilen soinua Her­nanitik ere en­tzuten zela. Eliz ataria eta sarbide pikoak oso tipikoak dira, baita Sakilla pasabidea ere (egurrez­ko zubi txiki eta xumea, kalearekiko perpendikularra, eliza eta etxebizi­tza bat lo­tzen dituena). Beste pasabide bat, Sale­txo esaten diotena, an­tzinako kaiaren mugan jarrita dago. Kaleetan barrena ibil­tzea iradoki­tzen dugu (Kale Nagusia, San Joan, Elizal­deko al­dapa, Goiko kale, Pilliku plaza), eskaileretan, erretenetan, pasabideetan... etxe begiragarrien artean (Piedadia, Miranda, Pilliku, Kolon txiki, Hendaia, Ospital zar eta ehunka urte dituzten beste etxe ba­tzuk), eta haien bi­txitasunei erreparatu: anagramak dobelatan, ateburu zizel­katuak, harri eta egur landuak, armarriak etxeen aurreal­dean. Eta Napoleonen tropek egindako harzola zapal­du. Izan ere, artilleria astuna Lizargarate gainera eramateko egin zuten harzola; hartara, Gipuz­koako ibairik luzeenaren meandroa mendean hartu zuten. Orioko ur‑bazterrean oinez­koen­tzako pasealeku bikainak egin dituzte. Hondar­tza itsasadarraren bokalearen eskuinal­dean dago. Itsaslaster arrisku­tsuak ditu, baina, hala ere, hara joateko joera handia du jendeak. Itsasadarraren beste er­tzean Oribar zar hondar­tza txikia dago, Aiako udal‑barrutian; izan ere, Mollarriraino iristen da Aiako udalerria. Hondar­tzatik gertu San Joan Antilla ermita dago. Ermita horretan herritarrek Itsasoko Ama Birjinaren irudiari otoitz egiten diote. Tradizioak dioenez, itsasoan aur­kitu zuten irudia. === Igel­dora ibilal­dia === Donostiako Igel­do auzora garama­tzan bidea ko­txez joateko modukoa bada ere, ibilbidea oinez egitea iradoki­tzen dugu. Bi ordu pasa­txo behar­ko ditugu, itsasbazterreko bistekin goza­tzeko denbora kontuan hartu gabe. Lizargarate baserri‑auzotik barrena joango gara (hilerri ondoan). An­tzinako via crucis bati dagoz­kion guru­tzeak bidelagun izango ditugu ibilbidearen zati batean. San Martin Tours ermita ederra, bidez­koen eta erromesen babeslea, zain dugu Bilbo‑Behobia autobidearen lubaki gainean. Abside laukizuzen itsua du, eta bi isuriko teilatua. Aleroetako bat luzeagoa da, egurrez­ko eliz atari rustikoa estal­tzeko. Erretaula nagusian Erdi Aroko santu ezaguna dago. Albo batean, Bakearen eta Pazien­tziaren Kristoa, pathos handia eragiten duen ikonoa. Oriotarren artean, norbait haserre­tzen denean San Martin ermitara bisita egiteko esaten diote. Zalan­tzarik gabe, bide hori hauta­tzen zuten erromesak oso babesean senti­tzen ziren; izan ere, ermitako erretaula polikromatu batean San Roke —erromesen eredu— ageri da. Ermitaren ondoan zegon, garai batean, Orioko lazaretoa; gaur egun, sasiak hartu ditu haren aztar­nak. Bidetik zer­txobait aterata, Kukuarri mendira igo gaitez­ke; 362 m‑ko altuera du, eta “Orioko mendia” da, beste guztien gainetik. Gailurrean, har­kaitz baten gainean, Jorge Oteizak egindako Andra Mari bat dago, egile oriotarrak herriko mendizaleei oparitua 1953an. Itsasal­deko mendikate txiki horren gailurretatik oso gertu doa ibilbidea, Benta baserriaren ondotik. Mendizorrotz, antenaz betea, gertu‑gertu ikusiko dugu. Igel­don, Gipuz­koako meteorologia‑behatokiaren aurretik pasatuko gara. Haren sor­tzailea, Juan Migel Or­kolaga, Igel­doko plazan jarritako monumentu batean betikotu dute. === Aiako ingurubira === 17 km‑ko ibilbidea egingo dugu ko­txez, paisaia ederren artean. Aiako uniber­tsitatera igoko gara San Pedro auzotik barrena. Gero, Laurgaindik itzuliko gara, Gipuz­koako Foru Al­dundiak zabal­dutako natura‑par­kea hori bisitatu ostean (Aia eta Laurgain deskribatu ditugu jada Donostiari dagokion atalean.) Egun zorion­tsu batean, Al­txerriko Paleolito garaiko hai­tzuloak bisitatu ahal izango ditugu (il­tzez eta gil­tzez itxiak). Tren‑geltokitik kilometro batera daude hai­tzuloak, gu­txi gorabehera. Zulobide zabal haietan gordeta daude ehunetik gora margolan eta grabatu: bisonteak, oreinak, zal­diak, zezenak, ahun­tzak eta arrainak. === Festak === Oriok San Pedro jaiak ospa­tzen ditu ekainaren 29an; San Nikolas Barikoa abenduaren 6an; eta Orioko arraunlari txalotuak —Orioko miro­tzak— estropadaren batean irabazitako bandera herrira ekar­tzen duten bakoi­tzean ere bai (eta ez da gu­txitan izaten, alajaina). Banderek eta bandera­txoek hori­tzen dute Orio! == Zarautz == [[Fitxategi:Etor-zarautz.jpg|thumb|250px]] === Historia === Hiribil­duaren sor­tze‑data 1237 bada ere, historialariek adierazten dute Fer­nando III.ak sinatutako dokumentuan zehazten dela foruaren berrespena dela. Horrenbestez, badakigu data horren aurretik bazegoela zarauztar herriguneren bat, Zarautz etxe botere­tsua bazegoen bezalaxe, haren ikurri­tzei jarraiki: Zarautz baino lehenago Zarautz. (Elizaren inguruan berriki egindako indusketek hala zela berre­tsi dute.) Mendeetan, hiribil­duko biztanleen bizimoduak nekazari­tza eta arran­tza izan zituen oinarri. XIV. mendearen amaieran, Getariarekin batasun ofiziala itundu zuten Zarau­tzek; baina laburra izan zen, eta bien arteko liskar franko izan zituzten, agian getariarrek ere an­tzeko interesak defenda­tzen zituztelako. Bi­txia bada ere, Gaztelako errege‑erreginek foruak eman ziz­kioten Zarau­tzi, harrapatutako balea bakoi­tzaren zati baten truke. Okel zati hori atera­tzeko, balea luzetara ebaki­tzen zuten, burutik isa­tsera. Zarauztarrek eraku­tsi zuten baleak harrapa­tzen oso trebeak zirela. Arran­tzale‑kofradiaren ak­tetan ageri da 55 balea harrapatu zituztela 1636tik 1801era bitartean. Halaber, alegiaz­ko kontakizunetan azal­tzen dute arpoiaz zauritutako beste balea ba­tzuen ihesa. Hortaz, ez da harri­tzekoa an­tzinako udal‑armarriaren hirugarren kuartelean balea ager­tzea. Gai horren il­dotik, Zarautz‑Ganboa etxeko ateburuan (Azara kaleko 4. zenbakian) artistaren batek xaloki zizelatu zuen balearen harrapaketaren eszena, ziur asko etxe horretan jaiotako seme baten lanbidearen gorazarretan. Ganboa kapitain balea‑harrapa­tzaile hark, gainera, abizena eman zion Kanadako Labrador penin­tsulako gol­ko bati. Zarauz­ko arran­tzaleek ez zuten babes‑porturik, eta hondar­tzan bertan lehorrera­tzen zituzten on­tziak. 1859an portu txiki bat eraiki zuten arran­tzale profesionalen eta kirol‑arran­tzaleen on­tzi txikien­tzako. Horretarako, senaia zabalaren mendebal­deko Alle puntaren babes naturalaz baliatu ziren. Baina gauzak erabakita zeuden, eta Zarau­tzen metamorfosia gertatu zen: arran­tzale izatetik bainu‑hiri izatera. Isabel II.ak 1865ean eta 1866an Zarau­tzen egin zituen udal­diak erabakigarriak izan ziren. Erregina Narros jauregian egon zen, eta han jakin zuen koroa gal­du zuela. Erreginak gorteko jendea eta nobleak erakarri zituen, eta Zarauz­ko ibar ederrean, Santa Barbaratik Talaimendira, jauregi­txoak egiteari ekin zioten. Hala ere, Zarau­tzek ez zuen inoiz gal­du haren nortasun euskal­dun sendoa. Monumentu natural nagusia, berebiziko jende­tzak erakar­tzen dituena, ia 3 km‑ko hondar­tza zabala da, mendebal­deko Alle puntatik hasi eta ekial­deko Mollarriko uharte txikietaraino. Gipuz­koako hondar­tzarik zabalena da. === Hirigunea === Balio historiko eta artistiko nabarmena duten ar­kitek­tura‑monumentu ugari daude Zarau­tzen. ==== Eliza ==== Santa Maria Erreala parrokia‑elizak estilo gotikoa zuen hasieran, baina gero berritu egin zuten. Latindar guru­tzeko oina du, eta kupula‑gangak, hormetan sartuta dauden zutabe karratu ba­tzuk abiapuntu­tzat hartuta. Errenazimentu garaiko erretaula itzela da, XVI. mendearen amaieran Andres Araozek egina, neurri handi batean. Garai ber­tsukoa eta inguru berekoa zen Anbrosio Bengoe­txea, alboetako bi al­dareen egilea. Elizaren bi­txitasun batek aten­tzioa ematen du: kanpandorrea an­tzinagoko eraikina da, Erdi Aroko dorre‑gotorlekua, Zarautz leinukoak babesteko eraikia. Leinu horretako kideak elizako albo‑kapera batean ehorzten zituzten, bertakoek erromesen hilobia esaten dioten lekuan. 1536an egungo Narros jauregia eraiki zuten, an­tzinagoko Zarautz etxearen hondakinen gainean. Errenazimentuko estiloa du; sarrera nagusia puntu erdikoa ar­kua da, dobela ederrak ditu, haien gainean armarria, eta garitoiak eta pinakuluak kantoietan. Hareharriz­ko harlanduz egindako horma sendoak ditu, eta goial­dean almenak. Kresalak begirunea izan die, ez ditu hondatu. ==== Alde Zaharra ==== Kale Nagusian ikustekoa da Dorre Luzea, XV. mendeko ar­kitek­tura zibilaren tradizio gotikoa duena. Harlanduz egina, hu­tsarte trilobulatu bikiak, men­tsulak eta ur­kamendiaren euskarri ziren ez­proi ausartak ditu. Sarbide nagusian patin‑eskailera bat dago. Barrual­dean XVI. mendeko olioak daude, erlijio‑gaiei buruz­koak. Zarautz etxearen jabeak agindu zuen etxe dotore eta bi­txi hori eraiki­tzea, ez­kon­tzaz kanpoko alabaren bizileku izan zedin. Joakin Irizar ar­kitek­toak zaharberritu zuen 1958an. Zahar­tzarora iri­tsi eta berri­tzea merezi duen beste etxe bat Maka­tza da, Musika Plazara ematen duena. Udale­txea, berriz, Portu jauregian dago; harlanduz egindako eraikina da, eta forjaz­ko bal­koiak ditu. Plazara ematen duen fa­txadan bi zutabe joniko il­doxkatu ditu alboetan. Beste eraikin bikain bat Zigordia kalean dago: Dotorekua. Joan Ortiz Zarautz dok­toreak eraiki zuen XV. mendean. San Fran­tzisko komentua Joan Man­tzisidorrek, Filipe III.aren idaz­kariak, eraiki zuen 1610ean. Haren barrual­de xumean, bi taula flandestar daude alboetako al­dareetan. Komentuaren ondoko plaza­txoan termino‑guru­tze bat dago; baina haren balioa txikiagoa da piezaz pieza Donostiako San Telmo museora eraman zuten XIV. mendeko guru­tze gotikoarena baino. Moja klaratar fran­tziskotarrak ere monasterioa dute Az­ken Portun (Zarauz­ko al­dirietan). Eraikin sendoa da, harlanduz­koa; estilo xumea eta soila. Hiru hu­tsarteko kanpai‑horma du, Gaztelako ohiturari jarriki. Mariana Zarautz izan zen komentuaren sor­tzaile. Gaur egungo artisten hainbat eskultura ageri dira hiriko plaza eta lorategietan. Hiribide nagusietako bati Pascual Madoz izena jarri zioten; izan ere, idaz­le eta politikari horrek, Isabel II.aren Ogasun ministroak, Zarauz­ko hiri‑ eta gizarte‑garapena sustatu zuen. Espekulazioaren erasoa gogorra izan arren, XIX. mendeko fran­tses estiloko jauregi­txo ba­tzuk iraun dute, eta eraikin berrien pragmatismoarekin kontraste handia nabari zaie. === Ibilal­diak eta txangoak === Denborak aurrera egin duelako gorpu­tzaren ahalmenak zer­txobait murriztuak dituztenei paseo apartak egiteko aukera ematen die Zarau­tzek. * Hondar­tzako malekoia. * Talaimendira igo­tzea. Berebiziko bistak izango ditugu gure aurrean. Han goitik, talaiariak balearen presen­tziaren berri ematen zien arran­tzaleei. * Zarauztik Getariara. 3 km‑ko oinez­ko ibilbide zoragarria da, Kantauri i­tsasoaren er­tzean. ==== Aizar­nara ibilal­dia ==== Ko­txea izanez gero, Zarauztik egin daitez­keen txangoak kontaezinak dira. Oraingoan, parrokiaren aurretik abiatu eta Meagas bidea aukeratuko dugu. Hamar bat kilometro egin ostean, Aizar­narako bidea hartu behar dugu. Baserri‑giroko auzoa da Aizar­na, Zestoako an­tzinako herrigunea. Er­txina mendiaren magalean uz­kurtuta dago, arro endorreiko edo karstiko batean, eta euri‑ura zulote edo isurbideetan barrena desager­tzen da. Herriak plaza txikia du: etxe txikiz osatutako bi kale (laukizuzenean), eliza, eta ermita. Ermitaren absidea pilotan joka­tzeko frontis bezala erabil­tzen dute. Andra Mariaren parrokia‑eliza harro egoteko modukoa da. Handia, bikaina, XVI. mendeko guru­tze‑gangak ditu, eta koru az­pia oso landua. Alboko kaperan —alegia, Egako Granadako dukeen ehorz­keta‑kaperan— flandestar eskolako triptikoa ikusiko dugu; egilea Van Conixloo dela uste da. Erretaula nagusia barrokoa da, eta kolonien eragina nabari zaio. Esan ohi dute Napoleonen sol­daduek hu­tsarte bikoi­tzeko portada platereskoan zeuden estatuak harrapatu zituztela. Ama Birjina geratu zen, mainela apain­tzen duena. Irudi ederra, bai horixe. Gertu dago Aranburu baserria, maha­tsondo batek itzal egiten diola. Etxe horretan jaio zen Argentinako presidente ohi Pedro Eugenio Aranbururen aita. 2 km gehiago eginda, asfalto‑bide batek kareharriz­ko muino baten oinetan utziko gaitu. Muino horren gailurrean dago Santa Engrazia ermita ospe­tsua, promesen eta mendizaleen ikurra. Hain zuzen ere, mendizaleek 1975ean zaharberritu zuten, auzo lanean, an­tzinako garaietan egin ohi zuten bezala. Santa Engraziaren irudi rustikoa bekoz­ko ilunez begira dago... Belaunez belaun hedatu den elezahar batek dio ermitako ez­kila handia, kanpai‑horman ozta‑ozta ahoka­tzen dena, Apategi baserriko ahari gihar­tsuak ekarri zuela Aizar­natik. Santa Engraziatik ikusten diren itsasal­deko eta barrual­deko bistak zoragarriak dira benetan. Ermita hori bisita­tzeak merezi du. Ain­tzat har­tzekoa da; Joan Sebastian El­kanok ere urrez­ko dukat bat utzi zion haren testamentuan. ==== Urdaneta eta Aiako Al­tzola ==== Zarauztarren biz­karral­dea babesten duen ibar zabalean, hainbat industrien kokalekuan, Urdaneta baserri‑auzorako asfalto‑bidea hartuko dugu. Pagoeta da bertakoek gehien maite duten mendia, eta haren magalean dago Urdaneta, hain zuzen. 4 km egin ostean, auzoaren apaltasuna eskain­tzen digu Urdanetak: baserri ba­tzuk eta San Martin Go­tzaina eliza. Haren ar­kitek­tura sail­kaezina da, hainbeste berri­tze‑lanen ondorioz. Bakardadea maite duenak Aiako Al­tzola auzoraino oinez jarrai­tzeko aukera du. Badirudi baserri‑auzoak haren hu­tsaltasuna ez­kutatu nahi duela mendi‑hegal zakarren artean, Gazumetik Pagoetarako bidean dago, Al­tzolarasko sakan goibelean amil­tzeko zorian. Eliza txikia San Romani eskainia da. Baserri hu­tsak ikusten dira, abandonatuak, eta hirukoiztar oinu­tsen serorategiaren aztar­nak; izan ere, moja haiek leku erosoagoa eta klima hobea aur­kitu zuten Zarauz­ko ibarrean 1625ean. === Aisial­dia eta festak === Uda guztian Zarautz kosmopolita horretan festaz festa ibil­tzen dira: berbenak, dan­tzak, estropadak, arran­tza‑lehiaketak, golf‑txapel­ketak, tenisa, zezen boladunak, pilota, su artifizialak, herri‑kirolak, pintura erakusketak.. . * Hala ere, egunik handiena abuztuaren 15a da, Andra Mari jaia. * Ekainaren 26an, San Pelaio egunean, jai egiten dute, eta udako festa‑giroan sar­tzen dira. * Irailaren 9an, Aran­tzazuko Ama Birjinaren jaiegunean zalaparta batean ibil­tzen dira zarauztarrak: euskal jai ikusgarria antola­tzen dute, eta udako festa‑giroari agur esaten diote. == Getaria == === Historia === Getarian sortu zen Gipuz­koa; izan ere, probin­tzia antolatu bat era­tzeko lehen urra­tsak han­txe eman ziren. Gogora ekar dezagun parrokia‑elizako koruan bil­du zela Gipuz­koako Anaiartearen Ba­tzar Nagusia 1397ko uztailaren 6an, eta hirurogei legeen zerrenda one­tsi zutela. Geroago, lege haiek gure foru‑legeriaren oinarri eta abiapuntu izan ziren. Getaria Euskal Herriko hiribil­du zaharrenetakoa da, 1204an sortu bai­tzen. Gainera, leku estrategikoan egonik, Gaztelako zenbait errege‑erreginek Getaria babesteko eta hari salbuespenak emateko joera zuten; izan ere, on­tzi onak eta marinel zail­duak aur­kitu zituzten Getarian, gerrara bidal­tzeko modukoak. Erregalia horiek eta badia segurua lagun, San Anton uhartearen babesean (gaur egun istmoa), Gipuz­koako udalerri abera­tsenetakoa izan zen Getaria. Arran­tzale onak izatearen ospea ondo merezia dute getariarrek; eta, garai hartan, baleak harrapa­tzen ere bikain ari­tzen omen ziren. Harrapatu diot, ugaztun handi horiek harrapatu egiten baitira, eta Getariako marinelek oso esku onez jo­tzen zituzten arpoiz. 1376an Enrike II.ak Getariari oparitu zion harrapa­tzen zuten lehenengo balearen erdia, tradizioz erregeari eman beharrekoa bai­tzen. Hiribil­duaren armarri ofizialean arpoiz jotako balea ageri da. Gogoan dugu az­kena 1878an harrapatu zutela; historiak, fol­kloreak eta herri‑tradizioak haren berri eman digu, zarauztarrek iseka ber­tsoak atera bai­tzituzten. Halaber, Getariako uretan harrapatutako balea baten eskeletoa erakusten dute Kopenhageko zoologia‑museoan; haren izen zientifikoa da ''Balaena biscayensis''. Balea gure kostal­detik desagertu zenean, getariarren on­tziak bisiguak, txipiroiak eta Kantauri itsasoko beste arrain gozoak harrapa­tzen aritu ziren. Getariako portua senaia naturala da, itsasoaren erasoetatik oso babestua. Hasierako tamaina apeta­tsuaren kaltean izan bada ere, Euskadiko Portuetarako gida‑planean sar­tzean Getariako portuak hobera egin du, bai haren zabaltasunari bai instalazioei erreparatuta. Horrenbestez, iparral­deko dikea 120 m luzatu dute, eta 150.000 tona harri behar izan dituzte horretarako. Hegoal­deko kontradikeak, berriz, portua erabat babesten du. Getariakoa ez da jada arran­tza‑portua soilik; izan ere, Klub Nautikoko belaon­tzi, txalupa motordun eta kanoa ugari daude han ainguratuta. (Orioko portuaz aritu garenean esan bezala, al­daketaz jabe­tzeko ikustea da hoberena). === Herrigunea === Hirigin­tzari erreparatuta, ar­kitek­tura‑mul­tzo harmonia­tsua da Getaria; marinel‑girokoa, zalan­tzarik gabe. Portutik an­tzinako herrigunera igoko gara. Ar­tzapeko plaza­txotik begira, arima lasai­tzen zaigu, Gipuz­koako eta Lapurdiko itsaser­tzaren zati handi bat begien aurrean hartuta. Zarautz gertu‑gertu dugu, Getariako portua gure oinetan. ==== Eliza ==== Katrapona tunela esaten diotena zehar­katuko dugu, San Salbatore elizaren kripta moduko bat, alegia. Eliza benetako al­txor gotikoa da; XIV. mendearen erdial­dean, eraikun­tza‑lanak amaitu gabe bazeuden ere, gur­tzarako han bil­tzen hasi ziren. Begien bistakoa da eraikin irregularra dela; horren arrazoia da zimenduak mal­karrean jarrita daudela. Erdiko nabearen harriz­ko bar­ne‑hormak triforio batez estilizatuta ageri dira. Guru­tze‑gangan izar formako irudiak ageri dira eta gil­tzarriak arte handiz zizelatuak daude. Portada eta zor­tzi al­deko kanpandorrea beranduago egin zituzten, XVII. mendean. Gipuz­koa probin­tzia‑egitura politiko eta administratibo bezala sortu zen lekura sartu nahi badugu (korura, alegia) bi aukera ditugu: kaletik zuzenean sar­tzea, edo eliza barruko eskailerak erabil­tzea. 1836ko sutean zenbait erretaula desagertu ziren, eta koruko harlanduak ere bai. Karlos Elgezua eskultore eibartarrak egindako kristo guru­tzatua dago presbiterio jasoan, eta ofrenda­tzat emandako itsason­tzi bat ere badago. === El­kano gogoan === Kale Nagusian gora plazara iri­tsiko gara. Udale­txea 1922an inauguratu zuten, El­kanoren egite gogoangarriaren laugarren mendeurrenean, eta pilotalekua hari eran­tsita dago. Juan Sebastian El­kano getariarra izugarri maite dute herrikideek. Munduan per­tsonai ospe­tsu gu­txi dira, herrikideen hainbesteko miresmena dutenak. Getariarrek bron­tzez­ko estatua bat jarri zuten El­kanoren omenez, Parisen egina eta Katrapunako idul­kian jarria 1861ean; baita marmol zuriz egindako beste estatua bat ere, Belver eskultoreak egina eta herriko plazan jarria 1934an; eta beste monumentu bat jarri zioten pilotalekuaren ondoan: Victoria on­tziaren brankako irudiaren erreprodukzioa, Victorio Machok egina eta 1922an jarria. Gainera, parrokia‑elizako bataion­tziaren ondoko plakak azal­tzen du han bataiatu zutela munduari bira eman zion lehenengo nabiga­tzailea. Udale­txeko aretoetan El­kanoren bi erretratu daude: bata Elias Salaberriak egina, bestea Ignazio Zuloagak. Halaber, itsasgizon en­tzute­tsuaren izena jarri zioten Getariako kale bati. Bi urtetik behin, getariarrek kar­tsuki an­tzezten dute Juan Sebastian El­kanoren eta harekin abiatutako 60 gizoneko eskifaiatik bizirik iraun zuten 17 itsasgizon adore­tsuen egitandia. Abuztuaren lehen egunetan egin ohi dute desfilea, 1526ko abuztuaren 6an Ozeano Bare zabalean El­kano betiko ondoratu zela oroi­tzapenera ekarriz. Kaleetan barrena ibiliko gara: Al­damar, San Roke, El­kano, Zakaio... arran­tzale‑etxeen artean, eta fa­txadako armarriaren bitartez iragan distira­tsua adierazten duten beste etxe ba­tzuk ere ikusiko ditugu; esate baterako: Larrunbide (Pedro Larrunbide, burdinoletarako harriz­ko hauspoaren asma­tzailea, jaiotako etxea) eta Romero senatariaren etxea, iz­kinako armarria duena. Getariak harro eskain­tzen ditu haren bi hondar­tzak: Gaztetapek ez du norabide egokia eta jende gu­txi bil­tzen du; Mal­korbe oso segurua da, soroslerik ere ez du behar, baina izan baditu. Hondar­tza hori handiagoa da orain; izan ere, kai‑muturra luzatu egin zuten, eta Malkorbe aundi eta Mal­korbe txiki bat eginda daude. Getariaren logotipoa izan zitekeen an­tzinako San Anton uhartea, istmo bihurtu zutena portuko moilak jar­tzeko. Getariako sagua edo balea esaten diote. Handik heda­tzen dira Getariako itsasargiaren zurrustak. San Anton natura‑par­ke bihurtu da eta udala ardura­tzen da hura zain­tzeaz; duela gu­txi arte har­kaitz soila zen eremuan hainbat espezietako landare, lore, zuhaixka eta zuhai­tzak daude. San Antonetik ikusten diren bistak bikainak dira benetan. === Az­kizura txangoa === N‑634 errepidea hartu (Zumaiarantz) eta itsaslabarra inguratuko dugu Igarategi errota zaharrera iri­tsi arte; han hel­duko diogu Az­kizu baserri‑auzora joateko herri‑bideari. Maha­tsondo garaien eremua da, eta hango mahats zuriarekin egiten da Getariako txakolin estimatua, Kantauri itsasoko arrainaz prestatutako plateren lagun­tzaile bikaina. Belgikako Fabiola erreginak eta haren familiak lur‑sailak eta baserriak dituzte inguru horietan, arbaso batenak izanak; Joakin Berroeta Al­damar senatariaz ari gara, Gipuz­koako diputatu nagusia izana aho batez. Haren gorpuz­kia San Salbatore elizaren kriptan ehor­tzita dago. Eskuinal­dera hartuko dugun bide batek San Pruden­tzio ermitara eramango gaitu, Gaineta muinoaren biz­karrean. Kalenturen al­dez­kari Andra Mari Sokorrokoaren jargoia da. El­kanok gogoan izan zuen ermita hori testamentua egin zuenean. Iturregi baserria gertu dago; han jaio zen Trino Maria Gonzalez de Quijano Iturregi. 1854an, Alacanteko gober­nadore zibila zela, kolera‑izurritea hedatu zen inguru hartan; kaltetutako herriak bisitatu zituen eta ku­tsatutako gaixoei lagun­tza ematen aritu zen, eta zeregin horretan ziharduela hil zen. Alacantek mausoleo bat eraiki zion, eta urtero egiten diote lore‑eskain­tza. ==== Eliza ==== Egin di­tzagun metro ba­tzuk atzera eta har dezagun Az­kizurako bidea. Muino ederra da, eta bista zoragarriak ditu. Hango San Martin elizak baserri ba­tzuk eta in­txaurrondoa ditu inguruan. Lehen gotikoko eraikina da. Absidean bi leiho zabal biki ditu; hirugarrena erdian dago eta altuagoa da, kuku‑leiho baten an­tzera. Monasterio giroko barrual­dean Kristo guru­tzatu bikaina dago, eta haren alboetan Maria eta San Joan (kalbario klasikoa). Tamaina naturaleko irudiak dira, haiek ere gotikoak, XIV. mendekoak. Albo batean San Martinen erliebe xaloa: erromesen babesleak bere kaparen erdia ematen dio egurrez­ko zangoa duen eskale bati. Alboan ageri den irudi bakartu bati Santa Apolonia zelakoan erreza­tzen zioten fededunek, hagineko minak senda­tzeko, eta minak arin­tzen omen ziz­kien. Orain dela gu­txi, ordea, jakin dugu tailu horrek, flandestar estiloko orraz­kera eta kokospekoa dituenak, Maria Magdalena irudika­tzen duela. Juan Sebastian El­kanok argi eta garbi utzi zuen asko estima­tzen zuela Az­kizuko San Martin eliza; izan ere, haren herriko parrokia‑elizari sei dukat utzi ziz­kion, eta Az­kizukoari halako bi: Bista ederrak oraindik ere begien aurrean ditugula, Az­kizutik Orruaga hondar­tzara jai­tsi gaitez­ke mandabide piko batean behera. Itsas zabaleko hondar­tza da, arrisku handikoa; 1943an hango olatuek eraman zituen inguruko Karakas baserriko lau senide. Beste aukera bat da mazelaren erditik doan oinez­ko ibilbidean aurrera egitea eta Zumaiako Santiago hondar­tzara eta ermitara jaistea, Done Jakue bideko erromesen an­tzera. === El­kanora txangoa === Getaria, munduko herririk fotogenikoena, goitik lasai begira­tzea gozamena da, begien­tzako benetako oparia. Horretarako altura pixka bat behar dugu: Meagas bidean kilometro pare bat egin ostean Garate gainera (278 m) igo eta begiratoki aparta aur­kituko dugu. Gailurren ez­kerral­dera har­tzen badugu Zarauz­ko Santa Barbara ermitara iri­tsiko gara, 1704an eraikia herriko marinelek jarritako limosnekin. Garate gainetik aurrera joan gaitez­ke, Meagas baserri‑auzoraino. Kanpai‑horma apaleko San Isidro ermitak, eskolek eta pilotalekuak osa­tzen dute auzo‑gunea. Inguru horietan daude Euskal Herriko az­ken artela­tzak (ukamuk ere esaten zaie). Eskual­de‑errepidea zehar­katu eta beste bide bat hartuko dugu, 2 km egin ostean El­kano auzora eramango gaituena. San Pedro elizak harlanduz­ko zelata‑dorrea du, ezaugarri ar­kitek­toniko eta ar­keologiko zirraragarria duena: plataforma aurreratua, alegia. Erdi Aroko dorre xume horrek, kanpai‑horma soil bat duenak, gerrarekin eta itsas orientazioarekin zerikusia zuten fun­tzioak bete zituen, agidanez. San Pedro eliza txikiaren portada eta hu­tsarteak gotikoak dira, XIV. mendekoak. An­tzinako dokumentuetan beste eliza bat aipa­tzen da, 1025ean inguru horretan zegoena. Baserri gu­txi daude, haietako bat El­kano goena da. Bi isuriko teilatua du eta habez egindako egitura. Juan Sebastian El­kano ospe­tsuaren jaiote­txea omen da. Nabiga­tzailea hil eta urte ba­tzuetara, Perika El­kano zen El­kanoko elizako serora txikia. Zarauz­ko parrokiako herio­tzen 1. liburuko 25. orrial­dean ageri da El­kano goena baserriko Jose El­kano 1640ko abuztuaren 12an hil zela, 107 urte zituela (Joseph de Elcano, señor del caserío El­kano goena, mayor en días de 107 años, acaecido el 12 de agosto de 1640). Herio­tza‑agiriak adierazten du, halaber, Jose El­kanoren aitak 100 urte harrapatu zituela eta amak 102 (El padre de Joseph murió de ciento y su madre de 102). Indamendi inguruko haizeak luze bizi­tzeko lagungarriak dira, an­tza. Itzul­tzean, San Pedro ermitan gel­dituko gara. Ermitako ez­kila Munoa itsasgizonak oparitua da, hondora­tzear zegoen itsason­tzi batetik mirariz salbatua. San Pedro ermitatik ikusten da ipar‑ekial­deko itsaser­tza, Ma­txi­txakoraino. === Festak === Getariak San Anton ospa­tzen du urtarrilaren 17an. Egitarauan ekital­di erlijioso eta profanoak ageri dira, eta otordu gozoek lehentasuna dute. Herriko festak abuztuaren 6an ospa­tzen dituzte, San Salbatoreren omenez. Hainbat herri‑ekital­di egiten dituzte, eta ho­tsandikoak izan ohi dira El­kanoren lehorrera­tzea an­tzezten duten urteetan. == Zumaia == [[File:Etor-zumaia.jpg|thumb|Zumaiako ikuspegia]] === Toponimia eta historia === Orain dela sei mende, Gaztelako errege batek Villagrana izena jarri zion, baina herriak ez ditu inposizioak atsegin, errege‑agindu izan arren. Horrenbestez, agindua ahaztu zuen herritarrek, eta berriz ere Zumaia deitu zioten udalerriari. Zume hi­tza da Zumaia euskal toponimoaren jatorria, oparotasuna adierazten duen atziz­kiaz osatua. Izan ere, Urola eta Narrondo ibai‑bokaleetako lur zingira­tsua zumez eta ihiz josita dago. Zumaiaren aipamen historiko an­tzinakoena 1292koa da: San­txo IV.ak herriko eliza eta komentua Orreagako monasterioari eman ziz­kion. Udalerria txikiagotu egin zen 1845ean, Aizar­nazabalek independen­tzia administratibo eta politikoa eskuratu zuenean. Urte askotan Gipuz­koako bigarren mer­katari­tza‑portua izan zen Zumaia, Pasaiaren atzetik eta Donostiari aurrea hartuta. XX. mendeko lehenengo hamar­kadan Zumaiak seiehun kabotaje‑on­tzien sartu‑irtena izaten zuen urtean, Arrona y Bedua fabrika ospe­tsuetan ekoiztutako 80.000 tona zementu natural garraia­tzeko, Serapio Mujika ar­txibozain ospe­tsuak jakinarazitako datuen arabera. Halaber, itsasbazterreko arran­tza‑on­tzien eta tre­tzaon­tzien flota txiki bat bazuen Zumaiak. Bedua on­tziolak, gerra‑belaon­tziak egiten zituenak eta az­ken urteetan arran­tza‑on­tziak ere bai, ateak itxi zituen betiko. Oso sonatuak izan ziren itsasorako diesel motorrak egiten zituzten bi fabrikak: Carmelo Unanue eta Yeregui Hermanos, biak ere itzal handikoak. Yeregitarren aita izan zen Euskal Herriko kanpandorreetan oraindik ere orduak jo­tzen dituzten erloju gehienen sor­tzaile asmo­tsua. Haren sei seme‑alabek Zumaiako enpresa hori sortu zuten eta 1922an itsasorako diesel motorra ekoizten hasi ziren, Espainian lehenengoa. Errekun­tzako motor autobul­katua deitu zioten, eta itsasoa eta arran­tza uler­tzeko moduan benetako iraul­tza eragin zuen. Tradizioari eu­tsiz, Astilleros Balenciaga S.A. enpresak, ondo merezitako ospea duenak, tonaje handiko itsason­tzi metalikoak egiten ditu. (Orioko eta Getariako kasuetan aipatu bezala, portuaren sarbidean egindako hobekun­tzak eta kirol‑portua ikustekoak dira.) Itsasgizon ospe­tsuak eta goraipatuak izan dira Zumaian (Joan Lopez Arteaga, Arriola almirantea, Antonio Uriarte, Fer­nando Izeta eta haren seme Lope eta Peru, Joan Martinez Mendaro — Gibraltarreko itsasartean, Zumaiaren izena zeraman itsason­tzian, portugesen on­tzidiaren aur­kako borrokan garaipena lortu zuena— eta abar) baina haiekin batera txalupa‑patroi ausart baten bizimodu pairakorra eta haren herio­tza heroikoa aipa­tzekoak dira: Jose Maria Zubia, Mari, da gizon hori. 1866ko urtarrilaren 9an berriz ere bizia arriskatu zuen Donostiako itsaser­tzean, beste ba­tzuena salba­tzeko. Itsasoan ito zen, haren adorea goraipa­tzen zuten milaka ikusleren aurrean. Horregatik Donostiarrek monumentua eraiki zuten Jose Maria Zubiaren omenez, eta Zumaiarrek haren bustoa jarri zuten. Zumaiar asko joan ziren itsaso ekaiz­tsura, eta han geratu ziren, heroi ezezagun bezala... baina bestelakorik ere bada: Pedro Uriarteren berpiz­kunde‑partida harrigarria ageri da parrokiako liburuetan: 1590eko otsailaren 15ean jakin zuten Pedro Uriarte marinela Indietatik etxerako bidean hil zela, eta urte horretako maia­tzaren 5ean itzuli zen, bizirik! === Eliza === An­tzinako herrigunea estratuez osatutako muino baten gainean dago, eta San Pedro apostoluaren eliza gailen­tzen da, otoitz‑etxe eta arte‑museo, sinbiosi bikainean. Kanpotik gotorleku itxura du, eta gotiko garaiko aztar­nak an­tzematen dira dorrearen lehenengo gorpu­tzean. Harlandu xumez egindako hormak dira, kolore gorrixka bi­txia dutenak. Gargolak, ojiba‑formako leihoak eta beste ar­kaismo ba­tzuk an­tzinagokoak dira, XVI. mendeko gainerako eraikun­tza‑lanak baino. Erretaula nagusia Joanes An­txieta az­peitiarrak egina da; Gipuz­koa guztian ez dago eskultore horren al­txor osoagorik. 1577koa da eta estilo erromanista du, Migel Angelen ereduari jarraiki; batez ere Simon Pedroren irudian nabari da eragin hori: eserita, aita santu tiara buruan duela, eta zeruko gil­tzak eskuan (bide batez aipatu gil­tzak ageri direla udalerriaren armarrian, hiru mastako karabelarekin batera). Erliebeek eta gainerako bolumenek plastikotasun bikaina dute. Alboko San Anton kaperan erretaula txiki bat dago, triptiko‑forma duena; estilo gotikoa du, Errenazimentu garaiko ukitu ba­tzuekin, eta ateetan flandestar eskolako margolanak ditu. Oso bi­txia da botoen taula, XV. mendekoa, kapera horretan gordeta dagoena. Mendaro zumaiarrak agindu zuen margolan hori, Gibraltarreko bataila hilez­kor­tzeko. Bestal­deko kaperari San Ber­naberena esaten diote, eta balio handiko beste flandestar triptikoa dago han. Irudi bakartuei erreparatuta, Kintin Torre irudigile bilbotarraren Kristo adieraz­korra aipa­tzekoa da. === Kaleak eta paseoak === Altuago dagoen eremuko kale estuetan, Idaz­kariaren kalean hain zuzen, Joan Olazabal zumaiarrak —Filipe IV.aren idaz­kariak— eraikitako etxe dotorea, armarri ederrak dituena. Joan Olazabalek haurren­tzako eskola sortu zuen Zumaian 1652an. Kaleetan pixka bat ibiliz gero, Ubillos dorrearekin topo egingo dugu. Gaur egun eskola da. Leiho bikiak ditu, leiho‑guru­tze eta guzti, eta Gaztelako estiloko bar­ne‑patioa du. Herriaren goial­dean, ingurua mendean hartuta, Andra Mari Arritokieta ermita, Zumaiaren zaindaria, eta Ospitale zaharraren eraikina, gaitz ku­tsagarriak zituzten gaixoen­tzako egina. Ospitalean hartutako gaixorik ospe­tsuena San Fran­tzisko Borja izan zen. Portura jai­tsiko gara, Julio Beobide eskultore zumaiarraren tailer‑estudioa bisita­tzera: Kresala etxean dago, itsasargiaren pasealeku atseginean. Ikusgai daude zirriborroak, tailak, bustoak, apunteak, eta bukatu gabeko Kristoa, gubiaz kolpeka lan­tzen ari zena, Errenteriako Kapu­txinoen elizan jar­tzeko. Itzurundik abia­tzen den bidetik, San Telmo ermitara igoko gara, Itzurun hondar­tza flysch ikusgarriak itsasoan sar­tzen diren gainean baitago. Itsasturien San Telmo kofradia 1610erako antolatuta zegoen, eta ermita du egoi­tza. Itzurun hondar­tzako geruza bertikalak hirugarren arokoak dira, mundu osoan erreferen­tzia­tzat hartuak. Gainera, Euskal Herriko itsasertz guztian ez dago hondar­tzarik, hainbeste iodo duenik. Herrigunetik pixka bat al­denduta daude Santiago ermita, Ignazio Zuloagaren lursaila eta museoa (N‑634 errepidearen ondoan) eta Santiago hondar­tza jende­tsua. Jakin badakigu oso an­tzinakoa dela ermita. Bisitarien aten­tzioa erakar­tzen du Beobidek tailatutako Kristoak, besoak zut dituenak, baita Kintin Torreren Mater Dolorosa hunkigarriak ere. Ermitari atxikita, Zuloagaren arte‑museoa eta estudioa (biak batera), hainbat lan ikusteko aukera ematen duena: Plazido Zuloagak —margolariaren aitak— egindako damaskinatuak; Goyaren, Zurbaranen, El Grecoren eta Riberaren irudiak eta olioak, etxe‑jabeak erosiak; eta hainbat arte‑tratatu, Zuloagaren artelanen erreprodukzioak eta haiei buruz­ko iruz­kinak dituztenak. === Ibilal­diak eta txangoak === [[File:Etor-zumaia2.jpg|thumb|Zumaiako ikuspegia]] ==== Artadira ibilal­dia ==== Zuloaga lursailetik ehun metrora abia­tzen da herri‑bide bat, artadi batean ordu laurdena ibili ostean San Migel Artadi baserri‑auzora eramango gaituena. Eliza moder­noa du, eta bista apartak. ==== Beduara eta Oikiara ibilal­dia ==== Zumaiako portuan txalupa motorduna har­tzea iradoki­tzen dugu, Urolaren itsasadarraren meandroetan gora egin eta Beduako lonjako on­tziralekuan aingura­tzeko. Kilometro batera Oikia auzoa dago, eta bidean, ez­kerrean, etxe bikaina dago itsasadarraren er­tzean: Kondekua. Karratua da, oso handia, eta euskal barrokoaren estilo soila du. Portada nagusia balea baten masailezurraz sendotua dago. Oikiako San Bartolome elizak al­txor ederra du: erretaula polikromatua, Andres Araozek 1560an zizel­katua. Korupeko Kristo gotikoa ere eder­ki egina dago, lan­tza bat bezain zuzena. Elizatik gertu dago Goiburu Txortengua baserria, armarria eta garai bateko bikaintasunaren aztar­nak bistan dituela. === Festak === Zumaiako herriko jaiak San Pedro egunean ospa­tzen dituzte (ekainak 29). Irailaren 8an Andra Mari Arritokietaren eguna ospa­tzen dute; bedera­tziurrenean eta bez­peran Truebak ondutako Salbea abestean jende ugari bil­tzen da. San Telmo egunean ere jai egiten dute: Paz­ko ondorengo bigarren astelehenean ospa­tzen dute, ermitara prozesioa eginez, San Telmoren irudia hartuta, eta ho­tsandiko eliz­kizuna egiten dute. == Deba == [[File:Etor-deba.jpg|thumb|Debako ikuspegia]] Debako lehen herrigunea Itziar­ko gainean zegoen, eta 1294an sortu zen, San­txo IV.ak emandako erregaliaren bidez. Geroago, herritarrek itsasora hurbil­tzeko tental­dia izan zuten; eta, horrenbestez, Gaztelako beste errege batek —Alfon­tso XI.ak— Deba ibaiaren bokalean, klima gozo eta epeleko lekuan, Monreal de Deba sor­tzeko hiri‑gutuna eman zien. Debak 52 km2 ditu, Gipuz­koako udalerrien azalera handienetakoa. Lur‑eremu horietan Aranzadi Zien­tzia El­karteko kideek ain­tzat har­tzeko moduko berrogeita hamar bat hai­tzulo aur­kitu dituzte; aipa­tzekoak dira, batez ere, Ekain eta Urtiaga. Ekain 1969an aur­kitu zuten; eta, hango labar‑pinturen kalitatea eta ugaritasuna kontuan hartuta, Iberiar penin­tsulako lau hai­tzulo balio­tsuenen artean dago. Paleolito garaiko aztar­nategi horretan hainbat irudi aur­kitu dituzte: arrainak, oreinak, ar­tzak, bisonteak, eta 33 zal­di. (Ekain hai­tzuloa Debako udal‑barrutian dago, baina Zestoako herrigunetik oso gertu, eta hara iristeko bide naturala Zestoatik abia­tzen da. Hai­tzuloaren erreprodukzio zeha­tza egin dute instalazio moder­no batean; hartara, hai­tzuloaren aberastasun ar­keologikoaz ohar­tzeko aukera dute bisitari askok, 14.000 urtez iraun duten margo eta grabatuak babesten diren bitartean.) === Itsasoari loturiko iragana === Debako portuaren mer­katari­tza‑jarduera ez zen makala izan. Biz­kaiko burdina iristen zen, Debako arroako burdinoletara eramateko. Sakonera txikiko txalupak (alak) erabil­tzen zituzten, burdina on­tziz al­datu eta ibaian gora eramateko, Al­tzolaraino. Halaber, Arabatik eta Gaztelatik ekarritako egurra, laboreak eta artilea ere karga­tzen zuten, atzerrira eramateko. Zaharrek gogoan dute Diciembre, Asturietako Musel portutik ika­tzez beteta etor­tzen zen kabotaje‑on­tzia, Larzabalera joaten zena. Haraino iri­tsi ahal izateko, Deba gaineko zubiak egurrez­ko zati al­txagarri bat zuen. Garai bateko Monreal haren itsas tradizioa argi ikusten da Astillero kalearen izenean, eta elizaren guru­tze‑gangan zin­tzilik dagoen ofrendan: itsason­tzi bat miniaturan. Azter­tzeko oso konplexuak diren arrazoiengatik, itsasorako irtenbidea buxatuta geratu zen, eta itsasoari loturiko tradizioa turismoari loturiko patu bihurtu zen. Jende­tza iristen da uda‑partean edo oporretan, bigarren etxebizi­tzan goza­tzera, eta hotelak eta kanpinak gainez­ka egoten dira. Hondar­tza ondo ekipatua herrigunetik gertu, zumardi hosto­tsua, pasealekuak, bertakoen izaera abegi­tsua... fak­tore horien guztien ondorioz, Debaren al­derdi turistikoa da medailoiaren gainal­dea, eta industria da az­pial­dea. Hiribil­duak, eskerrak ematen diz­kio Fermin Kalbetoni, hark egindako mesedeengatik; horregatik, haren izena duen zumardian mesedegilearen bustoa jarri dute debarrek. === Eliza === Santa Maria parrokia‑elizak estilo gotikoa du; altuera bereko hiru nabe ditu, eta kapera ba­tzuk alboetan. Joan Arostegik eta Joan Ortiz Olaetak eraiki zuten. Portada gotiko harrigarria du benetan. Hamabi apostoluen irudiekin hasten da, eta ate‑guru­tze bat du goial­dean, Kristo berpiztuaren irudiarekin. Ojiba‑formako bost ar­kiboltak eder­ki apainduta daude aingeru musikarien, martirien eta profeten 36 irudi txikiekin. Tinpanoan xehetasunez azal­tzen dira Ama Birjinaren bizi­tzaren eszenak; horrenbestez, portada hau Ama Birjinari eskainitako poema da, hareharrian ida­tzia. Bezantez apaindutako inposta, eta leihate eta gargola ba­tzuk jatorriz­ko eraikina egin zen garaikoak dira. Elizari eran­tsita dago prozesio‑klaustro bat, inspirazio gotikoa duena baina beranduago eraikia. Ojiba‑formako lauki hori, ar­kitek­turaren al­txorra, Jose Zorrillaren poema batean jasota geratu zen, 1887ko uda Deban igaro ostean. Andre Madalen «irulearen» kapera eta hilobi gotikoa oso ezagunak dira, eta XVI. mendeko elezaharrak bizirik dirau. Oso hirigune bil­dua da, leinu en­tzute­tsuen etxe dotoreen fa­txadek apain­tzen dutena: Sasiola, Agirre, Al­dazabal‑Murgia... eta udale­txea, puntu erdiko hiru ar­kuen gainean, el­karrengandik oso gertu. === Itziarrera, Lasturrera eta Endoiara txangoa === [[Fitxategi:Etor-santacatalina.jpg|thumb|Santa Catalina]] Itziar­ko Ama Birjinaren santutegia bisitatu behar dugu, jakina. XII. mendeko ikono erromaniko gurtua da, marinelen babeslea. Gerraon­tziek eta albo garaiko mer­kan­tzia‑on­tziek ordenan­tza‑salbak bota ohi zituzten Kantauri itsasotik Itziar­ko santutegiaren silueta ikustean. Hara iristeko, N‑624 bidea hartu eta Itziar­ko portua igoko dugu; gainera iristean bista ederrak izango ditugu begien aurrean. Aten­tzioa ematen du hainbesteko santutegiak herrixka batean. Itziar­ko Ama Birjinaren santutegia da, eta, al­di berean, herriko parrokia. Hasierako eraikina gotikoa zen; gargolak, besanteak eta leihateak zituen. Gero, XVI. mende oparoan eraikina handiagotu zuten. Nabe bakarra du, oso zabala, izar‑gangaz estalia. Erretaula nagusiak estilo platereskoa du, Andres Araoz irudigile gipuz­koarrak egina. Oso fina da, Gregorio Her­nandezek egina dela pen­tsa­tzeko modukoa. Irudi‑mul­tzoak balaustre‑itxurako zutabeak ditu, eta nolabaiteko ar­kaismo gotikoa adierazten duten erliebeak ditu. Zapal­da hondatu zi­tzaion 1893an gertatutako sute baten ondorioz. Ama Birjinaren irudia, ziur asko Gipuz­koako zaharrena, erdiko horma‑hu­tsartean dago. Santutegira sar­tzeko proba tokitik pasatuko gara (harribilez­ko enka­txoa, idi‑demetan harriak arrastaka eramateko). Itziar­ko ar­kitek­tura‑mul­tzoa orekatua eta barea da. Jate­txe ba­tzuk badaude, baina eskuinean dugun herri‑bide bat hartuko dugu, eta 3 km inguruko ibilbide bukolikoa egin ostean Al­dazabal baserria ikusiko dugu, armarri eta guzti. Beste hainbeste kilometro eskuinal­dera eginez gero, Andutz menditik al­dendu eta Lasturrera iri­tsiko gara. Auzo txiki‑txikia, San Nikolas eliza­txoaren ondoan, plazan bertan, zezenkoak saia­tzeko lekua dago... Nork ez du Lastur­ko zezenkoen eta bigan­txen adi­tzea! Halaber, Lastur­ko miliaren eresia ere aipa­tzekoa da. ==== Endoia ==== Ai­tzitik, Al­dazabalen ez­kerreko bidea har­tzen badugu, Andutz eta Agiro mendien babesean, Endoia baserri‑auzora iri­tsiko gara berehala. Bista ederrak ditu, eta eliza moder­noa, 1952an eraikia; eliz atari rustikoa du, eta kanpai‑horma hirukoi­tza, Zuberoako elizek izan ohi dutenaren an­tzekoa. Presbiterioko absidean olioz margotutako murala dago, Jose Zunzunegi zestoarrak egina. Gertu dago Uztapide baserria, izen bereko ber­tsolariaren jaiote­txea. Ibilal­di handiagoa egin nahi izanez gero, Balzola oine­txetik barrena 3 km egin eta Zestoara iri­tsiko gara; han errepide hobea aur­kituko dugu, eta Debara itzuliko gara ingurubira amai­tzeko. == Mutriku == Gipuz­koako itsasertz mal­kar­tsuan doan 83 km‑ko asfalto‑bidearen mendebal­deko muturrean dago Mutriku. Herri kolore­tsu horretan itsas tradizioa eta nekazari­tza nagusi izan dira, baina gaur egun industria da haren oinarri. Mutrikuko herrigune liluragarria ausar­ki mailakatuta dago, portura iri­tsi arte. Lur az­pia tuparri kretazeoz eta hareharriz osatua dago; hala ere, Saturraran hondar­tzan flysh beltza azalera­tzen da, karbono ugari duena. Euskal Herriaren erromanizazioaren teoria defenda­tzen duten zenbait historialarien aburuz, Mutriku izena bat dator I. mendeko Pomponio Mela erromatar geografoak De situ orbis bidaia‑liburuan aipatutako Tricio Tubolico herriarekin. Deba ibaiaren er­tzeko leku hori Astigarribiako San Andresko ibai‑mehegunea da. Herriko eliza, portua, larreak eta sagastiak aipa­tzen dira Gaztelako Alfon­tso VI.ak 1081ean Errioxako San Millan de la Cogolla monasterioari egindako emai­tzaren agirian. Mutrikuri emandako hiri‑gutunaren berririk ez dugu, baina udale­txean jasota dago foruak, erak eta ohiturak berresten dituen dokumentua, Fer­nando III.ak 1237an sinatua. Leku horretatik urrun dago hirigunea, itsaser­tzean, eta harresiz inguratua egon zen, biztanleak arpilaketatik babesteko. 1553ko irailaren 18ko suteak egurrez­ko 700 etxebizi­tza kiskali zituen, eta Sulengua dorre­txe gotikoak soilik iraun zuen, bertakoek eta kanpotarrek mire­tsia. 1983ko uztailean Mutrikuren eremu geografikoa txikiagotu egin zen; izan ere, Az­pilgoeta‑Mendaro auzoa, Ar­no mendiaren beste magalekoa, banandu egin zen, udalerri berria sor­tzeko. Mendaron, hain zuzen, 1845ean Isabel II.a eta haren ama Maria Kristina pasa zirenean, bertan egindako biz­ko­txo gozoak eskain­tzea pentsatua zuten herritarrek, baina inor ez zen ausar­tzen. Az­kenean Sakristaua arduratu zen ho­tsandiko eginkizun horretaz; eta, gaztelaniaz nekez egiten zuenez, hala esan zion: Señora: este bizcocho hacer en Mendaro p’atí. No hacer otra cosa en Mendaro. Parte pues esto con la madre. Ejer­tzitoaren al­diz­kari ofizialean ere jaso zuten pasadizoa, eta haren ostean hau ida­tzi zuten: Hízole a la reina tanta gracia esta arenga, que cuando le dirigían largas salutaciones, Isabel II exclamaba: ¡Ay, mi sacristán de Mendaro! === Portua === Arran­tza bere‑berea izan du Mutrikuk. Udalerriaren armarrian ere arpoiz jotako balea ageri da, zauriturik portura eraman zutena gogoan hartuta agian. 1200ean Alfon­tso VIII.ak mutrikuarrei eska­tzen zien harrapatutako baleen zati bat: Dono itaque nobisillam ballenam quam homines de Motricu suo annuo redittu tenentur mihi dare. Arran­tzaleen mer­katari­tza‑ikuspegi eskasaren topikoa ezeztatu zuten mutrikuarrek; izan ere, portuko profesionalek Madrilen sal­tzeko negozioa antolatu zuten 1826an, arrainaren garraioa bar­ne hartuta. Diligen­tziak meseta al­dera abia­tzen ziren bi egunetik behin, 100 arroba arrain hartuta, eta 56 ordu behar izaten zituzten bidaia egiteko. Portua babesean dago eta erosoa da, hango moila eta kai‑muturrean ikusten dira egindako handi­tzeak, eta eraikun­tza‑lan eta proiek­tu eztabaida‑sor­tzaileak. (Mutrikuren kasuan ere, Orioko, Getariako eta Zumaiako portuei buruz esandakoa errepikatu behar dugu: portuen egungo egoeraz ohar­tzeko ikusi egin behar dira.) An­tzina‑an­tzinako lonja zaharra harriz­ko eraikina da, ar­kuak oinarri dituena, eta teilatu‑hegal babesgarria, itsasoan ibil­tzeko txapela handi baten an­tzera; gaur egun Itsas Etxe atsegin bihurtu dute. === Kaleetan barrena === Tranpa kale hautatuko dugu, Mutrikun zokomiran hasteko. Oso gertu dugu Berriatua dorre­txea, Sulengua ere esaten diotena. Izan ere, 1553an hiribil­dua erabat erre zuen sutearen ostean etxe hori soilik geratu zen zutik. Forma gotikoak dituzten hainbat ate eta leihok eraikinaren an­tzinakotasuna adierazten dute. Gorago, kale berean, Ibero az­peitiarraren beste proiek­tu bat: Montalibet jauregia. Halaber, ikustekoa da Olazarra etxe dotorea, armarri bikaina eta aleroi landuak dituena. Pilotalekua oso gertu daukagu. Berebizikoa da, zorua hain mal­kar­tsua dela ain­tzat hartuta. Mundu osoan goraipatutako zesta‑puntako pilotariek (Estanislao Maiztegi, Piston eta Egurbide) hemen eman zituzten lehen pilotakadak. Kan­txatik gertu dauden etxeetako teilatuetan makina bat pilota geratuko zen! Beko Plazatik joan gaitezen Atxukalera (atsoen kalera), eta eraikin bat zehar­ka­tzen duen tunelean ere pasatuko gara. Hirigin­tza‑eredu orijinal horren erdian begiratoki aparta aur­kituko dugu portua ikusteko. Itzul­tzeko, Erdiko kale al­dapa­tsua hartuko dugu, beheko eta goiko plaza lo­tzen baititu. Kale horretako etxe bakartu bakarra Zabiel jauregia da. Hareharriz­ko harlanduz egindako fa­txada dotorea du, aleroi bikaina, eta Errenazimentu garaiko portada, zutabez, bal­koi irtenez eta atariz apaindua. 1987ko ekainaren 26an kultura‑etxea jarri zuten Zabiel jauregian. Plaza nagusian Kosme Damian Txurrukaren estatua daukate, Mutrikuko itsasgizon adore­tsua, Trafalgar­ko batailako heroia. Carrarako marmol zuriaz egin zuen Mar­tzial Agirre bergararrak. Gal­dona etxearen fa­txada bikainak dotore­tzen du udale­txearen eta Jasokunde Ama Birjinaren parrokia‑elizaren arteko esparru laukizuzena. Eliza XIX. mendearen hasierakoa da, ilustrazio garaiko Silvestre Perez ar­kitek­toak proiek­tatua, monumentu heleniko baten an­tzera. Neoklasizismoaren adibide argiena eta osoena da Euskal Herriko erlijio‑ar­kitek­tura guztian. Zutabez egindako eliz atarira sar­tzeko igo behar den mailadi zabala tribuna bezala ere erabil­tzen dute, plazan egiten dituzten herri‑ikuskizun guztietarako. Ibarburu kalonjeak, Mutrikun jaioak, Zurbaranen olio balio­tsu bat oparitu zion parrokiari: Kristo Guru­tzatuaren irudia; eta herrikideek eliza horretan gur­tzen dute. Goiko kalen ibiliko gara; haren izenak adierazi bezala, hiri mal­kar­tsuaren goial­dean. Hiruz­palau al­diz Erdiko kalerekin el­kar­tzen da, eta eskailerak daude bien arteko gorabehera gaindi­tzeko. Antonio Gaztañeta almirantearen (1656‑1728) jaiote­txea ikusiko dugu. On­tzizain trebea zen Gaztañeta, eta itsas ar­kitek­turan goren mailakoa. Txurruka jauregiko ate­tzarrak harrituko gaitu: eraikin barrokoaren iz­kinak, ate eta leihoen inguruak, inpostak eta armarriak inguruko Ar­no mendiko harrobitik ateratako kareharri gris ilunez eginak dira. Kale horren goial­deko bista ederrez goza­tzeko, kalean gora egingo dugu, Buenos Aires esaten dioten zatiraino (egoki jarritako izena). Gero Murumendira jarraituko dugu, itsasoak gogor erasotako tonbolora. === Saturraranera txangoa === Hirigunetik abiatu eta C‑6212 errepidean 4 km egin orduko Mutrikuko udal‑barrutia atzean uzten dugu, eta Gipuz­koa ere bai... izan ere, Biz­kaian sar­tzen ari gara. Bien arteko mugan, errepidetik begiratu eta badia ederra eta Saturraran hondar­tza aurrean ditugu, flysch beltz mal­kar­tsu eta dotorearen babesean. Berez­ko xarma duen lekua izanik, az­kenal­dian jende ugari etor­tzen da baina­tzera; horregatik, Mutrikuko Udalak berritu ditu apar­kalekuak eta hondar­tzako zerbi­tzuak. Hala eta guztiz, jende­tza handia bil­tzen den egunetan lekua falta da. === Gal­donara ibilal­dia === Lehen aipatutako C‑6212 errepidea hartu, eta Ondarroarantz kilometro bat egin aurretik asfalto‑bide bat hartuko dugu Gal­donamendi baserri‑auzora joateko. Itsaser­tzak milioika urtetan atzera egitean azalean geratu diren har­kaitz urratuen gaineko bailaran gaude. Leku ederra da benetan, kar­nabak ozenago ari­tzen dira kantuan, itsaser­tzeko zati horretan leher­tzen diren olatuen zarata gaindi­tzeko. Inguru horri zaz­pi hondar­tzak esaten diote bertakoek. Baserri‑ermita xume bat aur­ki­tzen dugu, eta santutegi horretan dago Idurreko Ama Birjina, herriaren zaindaria. Herri‑tradizioak adierazten du Ama Birjina irradia­tzaileen mul­tzoko irudi hori itsasotik atera zuela baserri horretako itsasgizon batek, eta gur­tzeko jarri zuela. Ondarroako eta Mutrikuko arran­tzaleek zaindari­tzat dute, eta eskerrak emateko hainbat opari egin dituzte, ermita apalaren bar­neal­dean ikus daitez­keenak. Zin­tzilik gera­tzen den bailara horretatik zaz­pi hondar­tzetara jaisteko hainbat bide mal­kar daude. Urpeko arran­tzarako leku bikaina da, eta Saturraran hondar­tzara ere joan gaitez­ke. Saturraran badian filmatu zituzten, hain zuzen, Pio Barojaren nobelan oinarritutako Las inquietudes de Shanti Andia pelikularen pasarte ba­tzuk. === Olatzera txangoa === Olatz baserri‑auzora joateko ere asfalto‑bidea dugu. Lehen Gal­donara joateko hartu dugun bidearen parean bestal­dekoa hartuko dugu, eta 3 km aurrera egin ostean Ar­noko leku bakartietan ibiliko gara, trauskil landutako San Isidroren irudia gorde­tzen duen eliza­txora iri­tsi arte. Garai batean arrain‑sal­tzaileen ohiko bidea zen; asto gainean arraina eramaten zuten Mutrikutik Elgoibarrera, Eibarrera, Bergarara... Formazio karstikoan sakan ugari daude, kareharrietan ainguratutako bailara txiki honetan. Insignis pinuz estalitako lursail handiak daude, eta Kantauri al­deko arte zaharrak, azerien eta az­konarren gordeleku. Etxerra baserriaren zelaietan baz­kan ari dira bigan­txak eta zezenkoak, lasai asko; izan ere, adarretan bolak jarri eta Euskal Herriko edozein herritako festetan aska­tzen dituztenerako gorde­tzen dute mal­tzur­keria. === Astigarribiara txangoa === Hirigunean Kalbarioko errepidea hartuko dugu. 2 km‑ko bidean pixkanaka gora egingo dugu, Mutriku eta itsasoa begien aurrean hartuta, bistekin goza­tzeko. Kalbarioko atean, ez­kerral­dean ikusiko dugu Kristo Maixako —hala esaten diote herriko arran­tzaleek— edo Kalbarioko ermita. Lope Isasti historiagileak adierazi zuen ermitaua ere bazuela garai batean... Marinel ugari bil­tzen da ermitan. Belaon­tzi bat du zin­tzilik, ohiko ofrenda. Behera egingo dugu sigi‑sagaka, 3 km gu­txi gora behera, Astigarribia auzoraino, Tricio Tubolico herriaren lehenengo guneraino. Itxuragabea bada ere, Erdi Aroko harbidearen gainean zementua bota dute zati ba­tzuetan. Aurrera egin eta Torre, Jauregi, Etxezabal, eta Bekoe­txea oine­­txeak aur­kituko ditugu bidean. Garaiera Debako uretan hondora­tzen da, itsasgoraren eta itsasbeheraren eragina nabari baita. Garai batean angula ederrak harrapa­tzen zituzten inguru horietan. San Andres eliza bisita dezagun; izan ere, haren absideak XI. mendeko leiho zabal prerromanikoa du, Gipuz­koako ar­kitek­turaren piezarik zaharrena. Bisigotikoa? Mozarabiarra? Denetariko iri­tziak daude. Eliza bat da, beste eliza baten erdian, eta bi hormen artean klaustro moduko bat dago, ibiltarien­tzako eta erromesen­tzako aterpea. Eliza barruan ikus daiteke elizaren zorupean aur­kitutako sar­kofago antropomorfoa. Debaren beste er­tzean Sasiolako fran­tziskotarren komentua dago, Mendizabalen desamortizazio garaian abandonatua. (Inguru hartan Praileaitz dago, eta hai­tzulo horren balio ar­keologikoa azter­tzen ari dira oraindik ere.) === Festak === Mutrikuko festa nagusiak uztailaren 22an ospa­tzen dira, Santa Maria Magdalena: zezen boladunak, herri‑kirolak eta gau‑festak. Oso an­tzinakoa eta oso kar­tsua da Kalbario eguna, irailaren 14an. Herri guztia igo­tzen da Kalbarioko ermitan egiten diren eliz­kizunetara. Tradizioa da arran­tza‑on­tzi bakoi­tzeko eskifaiak meza bat eskain­tzea, eskerrak emateko. Festa‑giroak herrian jarrai­tzen du, goizal­dera arte. 9gy1zm8hr8ljabwifi36b688rem0t5s 0 2987 8374 8373 2015-12-30T11:03:10Z Theklan 125 /* Mundaka */ wikitext text/x-wiki <big><big>Biz­kaiko kostal­deko Gidaliburua</big></big> == Ondarroa == === Historia === Maria Diaz Harokoa Biz­kaiko andreak, Ona esaten ziotenak, Ondarroa hiribil­du izendatu zuen 1327an. Zor­tzi urte beranduago, Biz­kaiko jaun‑andreek erregalia hori berre­tsi eta hobetu zuten, probestu‑ eskubidea eman bai­tzioten hiribil­duari, ondarrutarrak segurtasun handiagoz bizi zitezen, udalerria harresiz inguratuta. XV. mendean zehar, bandoen arteko borroka odol­tsuek Ondarroa el­kortu zuten. Horretaz guztiaz izango lukete zer esanik etxe botere­tsuetako jaun­txoek (Aran­tzibia, Yarza, Ganboa); eta, agian, 1462an hiribil­dua kiskali zuen suteaz ere bai. Mende ba­tzuk geroago, 1794an, Fran­tziako ejer­tzitoak bigarren al­diz erre eta arpilatu zuen Ondarroa. Harrigarria bada ere, Berriatuko elizateko lur‑eremuan sortu zen Ondarroa, baina, urteak joanda, hazi egin zen (13.000 biztanle) eta 1974an Berriatua beretu zuen. Hala ere, 1983ko azaroaren 25ean, Berriatuko bi mila herritarrek lortu zuten haien herria Ondarroatik desanexiona­tzea. Marinelen bizimodua ez da inoiz erraza izan. Hiribil­du bihurtu eta urte ba­tzuk geroago, Ondarroak bat egin zuen Biz­kaiko beste portu ba­tzuekin, ingelesei aurre egiteko; izan ere, Biarritz eta Baiona hartuak zituzten jada ingelesek. Henao historiagileak Averiguaciones de las antigüedades de Cantabria liburuan dio Felipe II.aren garaian Ondarroan bazirela hirurogei itsason­tzi handi, Fran­tziako, Portugaleko eta Andaluziako portu urrunetara joaten zirenak. An­tzina‑an­tzinatik mugimendu handia eta marinel adore­tsuak izan ditu Ondarroako portuak. Marinel horiek oso gertutik ezagutu dute Kantauri itsasoaren zangartasuna: 1878ko mar­txoaren 20ko egun bel­tzean itsasoak eramandako hirurehun arran­tzale haien artean hainbat ondarrutar gal­du ziren. === Portua eta arran­tza === Biz­kaiko itsaser­tzaren 80 kilometroei begiratuta, Ondarroako portua maparen ekial­deko muturrean ageri zaigu; on­tzidi handiena duen portua da eta arran­tza bikainenak lor­tzen dituzte. Horrenbestez, esan beharrik ez dago arran­tza dela Ondarroako giroaren eta gizartearen arda­tza. Jarduera horren eguneroko protagonistak marinelak dira, baina beste ehunka per­tsonak jarduten dute arran­tzarekin zerikusia duten lanbideetan. Ondarroako arraste‑flotaren zati handi bat kala berrien bila joan zen urrutiko itsasoetara, eta arraste‑on­tzi asko tre­tzaon­tzi bihurtu dira. Gainera, hainbat txalupa motordun daude —jubilatutako profesionalenak edota afizionatuenak— txipiroietara, krabarroketara edo harrapa­tzen dutenera joateko. Ondarroako portuaren isa­tsa Artibai ibaiaren bokalea da. Itsasgoren eta itsasbeheren eragina ibaian nabari da, hiru kilometro ibaian gora ere; horrenbestez, txalupek ibaian gora egin dezakete Zubizarra eta Errenteria auzoa igaro eta Berriatuko Aran­tzibia dorre­txea ikusteraino. Ondarroako kaian ainguratutako txalupa batean, Jose Mari Iparragirrek, Euskal Foruen defenda­tzaile eta koblakari ospe­tsuak, estreinakoz abestu omen zuen publiko su­tsu baten aurrean Boga, boga mariñela, gero hain ezaguna egin zena. Musika‑kritikariek uste dute abesti hunkigarri hori Iparragirre berak egina dela. Urte ba­tzuen buruan, berriz ere arran­tzaleekiko maitasuna adierazi zuen Iparragirrek, eskuzabaltasunez parte hartu bai­tzuen 1878an itsasoan gal­dutako marinelen familien al­de egindako ongin­tzaz­ko emanal­dian. Madrilgo Teatro Real an­tzokian egin zuten gau‑ekital­dia, Alfonso XII.aren aurrean. === Biztanleak === Ondarroako Al­de Zaharrak lau kale estu ditu, mendi‑mazelan gora egiten dutenak. Marinel‑etxeek mul­tzo kolore­tsua osa­tzen dute; egurrez­ko bal­koiak eta men­tsula zabalak dituzte, hainbat kolorez margotuak, biztanle bakoi­tzaren gustuaren arabera. Antiguako Andra Mari ermitak, hiribil­duaren zaindari eskainiak, hiriguneko etxeak mendean har­tzen ditu. Andra Mariaren irudia XII. mendeko ikono erromanikoa da, baina eliza­txoaren eraikinean ez da ageri ar­kitek­tura‑estilo horren aztar­narik, 1750ean berreraiki bai­tzuten. Parrokia izan zen 1462 arte, egungo Andra Mari eliza Artibai itsasadarraren ez­kerral­deko badian egin zuten arte, hain zuzen. Eliza egiteko, harriz­ko basamentu itzela eraiki behar izan zuten, inguruan dauden bost pisuko etxeen alturakoa. Plataformaren gainean eraiki zuten eliza, hasieran estilo gotikoa zuena: leihateek eta karelek trazeria flamigeroa dute, eta badira gargolak, kapitelak eta eskulturak horma‑bularretan. Elizaren inguruan bal­koi korritu bat egin zuten, eta eraikina kanpandorrerik gabe geratu zen, haren lekuan udale­txea egin bai­tzuten XIX. mendearen amaieran, toskanar estiloko portada dotore eta guzti. Gu­txitan aur­kituko ditugu botere espirituala eta mundutarra hain estu uztartuta! Elizaren barrual­dean egin zuten zori­txarrez­ko berri­tze baten ondorioz, harriz­ko erretaula gotiko bat ez­kutatuta geratu zen. Kale Handi izeneko bide nagusian Likona dorre­txea gailen­tzen da, Ahaide Nagusiena. Han jaio zen Marina Likonakoa, San Inazio Loiolakoaren ama. Zubizarra ar­kitek­tura‑mul­tzo interesgarria da: Erdi Aroko zubia, bao ausartak dituena. 1953ko uhol­deak sun­tsitu zuen Zubizarra, baina berreraiki zuten. Haren zubi‑branka batek arran­tzale‑kofradiarekin bat egiten du. Kofradia hori ere berezia da, harriz­koa, 1920an eraikia, Pedro Guimonek egindako planoen arabera. Artibai ibaiaren eskuinal­dean bazegoen on­tziola bat, egurrez­ko on­tzi lirainak uretaratu zituena. Beti alai ageri den Zumardian, Itsasaurre zubia hartuko dugu, Santiago Calatrabak egina. Txakur txiki, berriz, Artibai gaineko metalez­ko zubi birakaria da, izen hori eman zioten zenbait hamar­kadatan zentimo ba­tzuk ordaindu behar zirelako zubia zehar­ka­tzeko; gaur egun, kultura‑ondare izendatuta dago. Zubi hori Arrigorri hondar­tza ez­kutura joateko bide zuzen eta erosoena da (bide batez aipatuko dugu Berriatuko udal‑barrutian dagoela Arrigorri) eta Saturraranera eta Mutrikura oinez joateko lasterbidea ere hortik abia­tzen da. Ondarroa portu bizia da, oso dinamikoa… Portuan ibil­tzea, eta kai‑muturretik edo moiletatik begira­tzea, besterik gabe, ikuskizun atsegina da. === Ibilal­diak eta txangoak === ==== Mar­kinara eta Bolibarrera txangoa ==== Mar­kinarako bidean, 3 km inguru eginda, Artibaiko meandro baten ondoan dagoen muino baten gainean ikusiko dugu Aran­tzibia dorre­txea, Ahaide Nagusiena. 1443an Martin Ganboakoak, ganboatarren bandokoak, Pedro Aran­tzibiakoa hil zuen (dorre­txeko nagusia, alegia) eta harekin batera hogeita hamar basailu ere hil zituen. ===== Berriatua ===== Beste kilometro gu­txi ba­tzuk egin eta Berriatura iri­tsiko gara, Ondarroatik desanexionatu eta udal propioa eratu duen herrira, alegia. Ibarrean etxe ederrak daude, gaur egun itxural­datuak gustu kaskarreko zaharberri­tzeen ondorioz. Parrokia‑eliza handia da, XVI. mendean eraikia eta San Pedro apostoluari eskainia. Ikustekoa da Etxe Pintto: freskoz apaindutako aurreal­dea dauka, ez­pataz egindako duelu bati dagoz­kion hainbat eszena irudikatuta. Bidean aurrera egin eta 3 km inguru ibili ostean Urberuaga bainue­txetik pasako gara. Ur termal horiek herri‑onurakoak direla onartu zuten orain dela mende bat baino gehiago. Oso gertu, errepidearen ondoan, Ubilla oine­txea dago (XV. mendekoa), garai bateko distira adierazten duena. Dobela ikusgarriak ditu eta leihate gotiko geminatuak. ===== Mar­kina ===== Mar­kinara iristen ari garela, ez­kerrera hartuko dugu, Arre­txinagako San Migel eliza ikusteko. Haren barruan hiru har­kaitz handi daude, eta, har­kaitz horiek nola uztartuta dauden ikusita, monumentu megalitiko bat gogorarazten dute. Ar­kanjeluaren irudi ederra, ez­pata eskuan duela. Mar­kinan gaude jada, zesta‑puntaren uniber­tsitatean. Eskual­deko hiriburua dugu, bistakoa da. 1787an iturri ikusgarria egin zuten Karmengo Plazan; iturriak lau hodi bikain ditu, eta haien gainean ber­tso ba­tzuk ida­tzita daude, mar­kinarren euskara goxo horretan. Oso gertu, Karmel­dar Oinu­tsen komentua, ohiko karmel­dar aurreal­dea duena, eta Mugartegi jauregi barrokoa, aurreal­dea harlanduz­koa duena. Hirigune txikian ibiliz gero, ikusteko hainbat etxe daude (Andonaegi, An­txia, Ansotegi berri) eta Gaitan Barroeta jauregia ere aur­kituko dugu. Elizarako bidean, lorategi artean, Patrokua jauregia dago. Xemeingo Santa Maria Eliza bisitatu behar da derrigorrez; gotiko‑garaian hasi ziren egiten, baina XVI. mendera arte ez zuten amaitu. Oso handia da, zutabe ugari ditu eta hiru nabe. Gainera, ondare balio­tsua du Santa Maria elizak: irudiak, zilarrez­ko eta urrez­ko on­tziak, eta apaingarriak. ===== Mar­kina‑Etxeberria ===== Etxeberria al­dera abiatuta, Bidarte dorre­txearen fa­txada margotua ikusten da, nahiz eta hondatu samarra egon. Etxeberriako San Andres auzoa elizaren begiradapean ageri da, ibar eguz­ki­tsu batean, eta han daude Ansotegi eta Munibe oine­txeak. Gipuz­koa al­dera begiratuz gero, argaz­ki‑kamerarekin harrapa daiteke Ibarguen baserriko garai ospe­tsua. Kokote ba­tzuk erosiko ditugu, Mar­kinako oroigarri. ===== Bolibar ===== Iruzubietarako bidea hartu eta 5 km aurrera eginez gero Bolibarrera iri­tsiko gara. Bolibar harro dago Hego Amerikako historiako per­tsonai ospe­tsu baten arbasoen sorterria izateaz; izan ere, Simon Bolibar jenerala, Aska­tzailea, Bolibar­ko familia baten semea zen. Plaza Nagusian dago Bolibarri egindako monumentua, eta handik metro ba­tzuetara Bolibartarren Jauregia, 1542an eraikia; han bizitu ziren Aska­tzailearen arbasoak. Sute baten ondorioz erre bazen ere, jatorriz­ko eraikun­tzako bi leihate errenazentista ditu jauregiak. Bolibarren Museoa ere bisita­tzekoa da. Errementarikua baserrian jarri zuten museoa, Sociedad Bolivariana el­karteko lehendakariorde Fran­tzisko Abrisketak bul­tzatuta. Bolibar­ko eskola, berriz, Venezuelaren oparia da, eta hango zaindariak —Coromotoko Andra Mariak— kapera dauka Bolibar­ko Santo Tomas parrokiako eliz atarian. Fran­tzisko An­txia jeneralak ere (Longa jenerala izenez ezagunagoa, Longa baserrian jaio bai­tzen) bustoa dauka Bolibar­ko plazan. ===== Zior­tza ===== Hemendik, Zior­tzako kolegio‑elizara igoko gara (2 km). Ar­kitek­tura‑mul­tzo ederra da: eliza, abade‑etxea eta klaustroa, Done Jakue bidean Biz­kaitik barrena doazen erromesen geraleku eta aterpe. Aipa­tzekoak dira portada, klaustro platereskoa, Irusta abadearen hilobia —Guiot de Beaugrant eskultoreak egina— eta erretaulak (erretaula nagusia eta Pietatea). Gaur egungo erromes motorizatuon­tzat ere erakargarriak dira Zior­tza eta haren inguruak, Oiz mendiaren ondoan. Monje batek du bere gain gune espiritual bi­txi horren ardura. ==== Goimendira ibilal­dia ==== Lekeitiora zehar­ka‑mehar­ka doan bidean, itsaser­tzak har­kai­tzez­ko senaia bi­txiak era­tzen ditu, kanabera‑arran­tzaleen eta txangozaleen bilgune, egural­dia lagun. Artako begiratokia, itsasoaren panoramika ikusgarriak dituena, helmuga­tzat har dezakegu... Edo, bestela, Ondarroatik 2 km‑ra mendi‑bidea hartu ez­kerretara eta Goimendiko zelaietara iri­tsiko gara, hango bista ederrez goza­tzeko. Itzul­tzeko zir­kuitu bat egin daiteke, Antiguako Andra Mari ermitaraino doan bidetik, herriaren goial­deraino baikarama­tza bide horrek. Asterrika auzotik ikusten diren bistak ere oso zabalak dira. Hara iristeko, Lekeitiorako bidea hartu behar da, eta, kilometro ba­tzuk egin ostean, mendi‑bide asfaltatu bat hasten dela ikusiko dugu. Bide hori hartu eta 2 km egindakoan Berriatuko baserri‑auzo horretara iri­tsiko gara. Asterrika kostal­deko lurretan errotuta dago: dozena erdi bat baserri, eliza txiki bat —alboko eliz ataria eta kanpai‑horma dituena— eta plaza txiki bat, erromeriak egiteko. Baserrien inguruan zuhaitz eder ugari daude: arteak dira, batez ere. Etxeei erreparatuta, aipa­tzekoa da Al­deko baserria, Nikolas Arratek eta Maria Lakak 1818an eraikia. ==== Gorozikara ibilal­dia ==== Ondarroatik irten eta Mar­kinarako bidea hartu behar dugu. Aran­tzibia dorre­txean asfalto‑bide bat aur­ki­tzen dugu; insignis pinuen artean 2 km egin ostean, Gorozika baserri‑auzora iri­tsiko gara eta bista bikainak ikusi ahali zango ditugu. Ordu erdi ibili eta gero Santikurutz gailurrera iri­tsiko gara. === Festak === Herriko festak (andramariak, Amabirjinaren Jasokundea ospa­tzeko) abuztuaren 14tik 18ra bitartean izan ohi dira. Abuztuaren 17a arran­tzaleen eguna da; egun horretan guzti‑guztiek —bertakoek nahiz kanpokoek— mahoiz­ko praka urdinak eta al­kandora jan­tzi behar dituzte. Ohiko saliña‑saliña dan­tzatu eta gero marmitakoa dasta­tzen dute, eguna borobil­tzeko. == Lekeitio == [[File:Etor-lekeitio.jpg|thumb|Lekeitioko ikuspegia]] === Historia === Biz­kaiko jaun‑andreek uda Lekeition pasa­tzeko ohituraren ai­tzindari izan ziren. Ozeanoaren txoko eder horretako klima gozoa ain­tzat hartuta, 1325ean jauregia zuten elizaren ondoan. Mende erdi bat geroago, On Tello kondeak domingotar mojei eman zien etxea. Garai hartan, Maria Diaz Harokoa Biz­kaiko andreak Lekeitioko hiribil­dua sortu zuen, eta handik pixka batera Gaztelako Alfonso XI.ak lekeitiarrei eman ziz­kien bermeotarren foru eta erregali berdin‑berdinak. Erdi Aroan, bertako Yarza eta Likona familien arteko bando‑borrokaren ondorio zuzenak pairatu zituen Lekeitiok. 1381ean agintariek debekatu zuten udalerrian armak ekoiztea, tropei ostatu ematea eta etxe gotorrak eraiki­tzea; baina, hala ere, bandoen arteko borrokak ohikoak ziren. Lekeitioko hirurehun etxe erre ziren 1442ko sutean. Haren ondorioak arin­tzeko, Juan II.a erregeak 120.000 marabediko zorra bar­katu zion hiribil­duari, zergei zegokiona. Gainera, sute gehiago ez izateko, suhesi bat eraiki zuten eta hiribil­dua bi zatitan banatuta geratu zen. Lekeitioko armarrian itsason­tzi bat ikusten da, zenbait arraunlari dituena; eta itsasoan balea ageri da, haren balekumearekin. On­tzian arpoilari bat ere badago, baleari eraso egiten. Goial­dean gaztelua dauka, eta gaztelu horren almenan bi mairuen buruak ikusten dira. Armarriko hi­tzek harrotasuna adierazten dute erregeak garai­tzea eta lurra nahiz itsasoa mendean har­tzea lortu duen herri ohoragarria goraipa bedi. Zalan­tzarik egon ez dadin, esal­dia karak­tere ederretan zizel­katuta ageri da udale­txearen fa­txada nagusian. === Itsasoari loturiko historia === Plaza Nagusian itsason­tziak amarra­tzen dituen herriak itsasoari guztiz lotutako historia izan behar du. 1381etik hasita, Lekeitioko marinel ausartek haien lanbide‑interesen al­de egiten dute San Pedro Arran­tzale Kofradian el­karturik. Mendeetan zehar, orain dela gu­txi arte, kofradiako etxezainak egunero idazten zuen zenbat arrain ekarri zuen on­tzi bakoi­tzak ilun­tzeko enkante publikoan sal­tzeko. Sal­dutako partida guztien prezioak ain­tzat hartu, eta, atera­tzen zen batez bestekoaren arabera ordain­tzen zien patroiei biharamunean. Baleak harrapa­tzeari dagokionez, Lekeition aur­kitutako dokumentu zaharrenak XIV. mendearen amaierakoak dira. Garai hartan balearen mingaina sal­tzean ateratako etekinaren bi heren moilak zaharberri­tzeko erabil­tzen ziren, eta hirugarren herena, berriz, parrokia‑elizaren manten­tze‑lanetarako. 1468an jada Lekeitioko portuak ondo tresnatutako moilak zituen. Urte hartako ak­tetan jasota dago balea handi bat harrapatu zutela San Nikolas uhartearen inguruetan. 1450ean, 200 tonako bi on­tzi tresnatu zituzten Lekeitioko on­tzioletan, Fran­tziaren eta Portugalen aur­kako gerretara bidal­tzeko. Lekeitioko on­tziek Hondarribiko eta Donostiako biztanleei lagundu zieten, fran­tsesek setiatu bai­tzituzten bi hiri horiek. An­tzinako dokumentuek adierazten dute Lekeitioko on­tzi eta marinel ba­tzuk Armada Garaiezinean sartu zirela, eta Trafalgar­ko eta Otrantoko batailetan parte hartu zutela, Otomandar Inperioaren on­tzidia sun­tsi­tzen lagun­tzeko. Geografía General del País Vasco‑Navarro liburuan, Carmelo Echegarayk gogora ekar­tzen digu 1550ean Lekeitiok 53 itsason­tzi zituela, eta on­tzi bakoi­tzean dozena erdi marinel; urte gu­txi ba­tzuk geroago, on­tziek tona‑kopuru handiagoa zuten eta tripulazioak bikoiztu egin ziren. Lekeition badago atun‑arran­tzaren kluba, udaro zaletuen­tzako txapel­ketak antola­tzen dituena. Zaletu horiek eta herriko arran­tzaleek irizten diote Sagustan badia (Lekeitio eta Ondarroa artean) oso egokia dela bisiguaren eta beste espezi ba­tzuen artisau‑arran­tzarako. Egural­diaren iragarpenik ia ez zegoenean, herriko arran­tzaleek bazuten talaiaria, talaian eseri eta zeruer­tza begizta­tzeaz eta itsasoaren egoera azter­tzeaz ardura­tzen zena. Itsasoratu baino lehen, egural­diari buruz eztabaidan jarduten zuten, eta haien iri­tziak bat ez bazetozen, atabaka erabil­tzen zuten. Kaxa txiki bat zen, bi atal zituena, eta tapak ere bi zulo zituen, batean itsason­tzi bat margotuta, bestean etxe bat. Isilpeko boz­ketan talaiariak eta patroiek bola­txo bana sar­tzen zuten zuloetako batean, eta gero kontaketa egiten zuten. Harri­tzekoa bada ere, etxea margotuta zuen atalean bola­txo gehiago agertuz gero, on­tziak itsasora joaten ziren. Zerua garbi eta itsasoa bare egonez gero, ez zuten eztabaidarik egiten, goizean goiz‑goiz talaiariak abisua ematen zien dei egitekoei. Dei egiteko ardura zuten emakumeek atalondotik hots egiten zieten patroiei eta marinelei, banan‑banan, haiek izenak esanez. === Herria === Lekeitio dotorea da, atsegina, eta oso ondo ematen du argaz­kietan. Portu seguruaren aurrean dagoen badiara ibai txiki bat iristen da: Lea ibaia, harea­tza bitan bana­tzen duena. Herrikoen hondar­tza Isun­tza da, Uribarrengo lorategien eta elizaren parean dagoena. Learen eskuinal­deko hondar­tza Karraspio da, kosmopolitagoa, eta baina­tzeko gomendagarriagoa. Hara iristeko, Ondarroarako bidetik joan daitez­ke ibilgailuak, eta, itsasbeheran, Isun­tzako hondar­tzatik barrena ere joan gaitez­ke oinez. Itsasoaren erasoari aurre egiten dion bastioi naturala Garraitz edo San Nikolas uhartea da. Han ez da inor bizi; harri­tsua da, eta al­de batean pinuz estalia. Garai batean, eritasun ku­tsagarriak zituzten gaixoen­tzako ospitalea zegoen han, eta fran­tziskotarren monasterioa ere bai; gaur egun, haren zimenduak ikusten dira. Herriko historiak konta­tzen digu 1578ko epidemia gastrikoa desagerrarazteko bedera­tzi hilabete behar izan zituztela. Gaixoak San Nikolas uhartera eramaten zituzten, eta Udalak Domingo Likona txistularia bidal­tzen zuen hara, animoari goian eusteko. Lan hori egitegatik kobrez­ko 8 erreal eman ziz­kioten. Gaur Lekeitiori osasuna dario. Bi al­derdi dituen udalerria da: neguan bar­nerakoia da, bertako eta an­tzinako estiloa du; uda iristen denean, ordea, herri ireki eta parrandazale bihur­tzen da, haren 7.000 biztanleak bikoiztu egiten dira, udatiarrak eta turistak iristen baitira, Isabel II.aren eta Zita enperatrizaren an­tzera. Zitak, Austriako Karlosen alargunak, tronua gal­du zuen Lehenengo Mundu Gerran, eta Lekeition harrera beroa egin zioten. An­tzinako Lekeitiori dagokion hirigunea txikia denez, ibilbidea oinez egiteko modukoa da. Gogoko izango dituzu, batez ere: * Eraikin ba­tzuen itxura: Etxezabal etxea; Uriarte, Abaroa eta Uribarren jauregiak; eta Ur­kizako Erdi Aroko dorre­txea. * On Telloren etxea eta haren armarri zoragarria ez ahaztu. * Zal­dundegi. * Santo Domingo komentua (hango mojek San Pedroren belarrak ematen ziz­kieten arran­tzaleei, sorginak uxa­tzeko). * Arranegiko iturria. * San Joan Teleko ermita. * Jesuiten eskola ohia. Arranegi kalean, Atxabal kalearen kantoian, eraikin eder bat dago; iz­kinako armarria du, eta idaz­kun bat, harrotasunez hau dioena: Estas casas son para capellanes de Oxinaga (etxe hauek Oxinagako kapilauen­tzat dira). Plaza Nagusian harlanduz egindako Udale­txea dago, XVIII. mendearen erdial­dean eraikia. Jakin badakigu kon­tzeju itxiak egiten hasi aurretik edilak eta herriko indar biziak bil­tzen zirela elizaren ondoko hilerrian zegoen adaburu handiko hagin baten geriz­pean. === Santa Maria Basilika === Santa Maria Basilikak aparteko atala merezi du. XV. mendean egindako basilikako eraikun­tza‑lanetan tradizio gotikoa ageri da, baina haren aurretik eraikin erromaniko bat zegoen. Delmas, Lecanda eta Echegaray bat datoz Santa Maria Basilikari buruz­ko iri­tzietan: Jaurerriko eraikin gotiko perfek­tuena da. Hiru nabe ditu eta erdikoa altuagoa da; kanpotik arbotanteak, gargolak eta pinakuluak ditu apaingarri, eta barrutik triforio bat, karel zulodunak dituena. Portada zorrotz txaranbel­dua du, tinpano angrelatua, eta mainel bat, Ama Birjinaren estatuarekin. Hareharriz­ko portadaren inguruan ageri dira aingeru musikarien irudi txikiekin apaindutako arraba landua eta goial­deko friso horizontala, kalbarioa eta hamabi apostoluen irudiak dituena. Dorre barrokoa, ai­tzitik, kareharri grisez eraiki zuten 1737an. Erretaula nagusiak egundoko balioa du. 1508ko filigrana gotikoa da eta haren konposizioa eta polikromia oso landuak daude. Taula bakoi­tzak Mariaren edo Kristoren bizi­tzaren eszena bat adierazten du, hori guztia errezel fin urreztatu baten az­pian muntatuta. Patriar­ken eta doha­tsuen hainbat irudik osa­tzen dute bi­txi paregabe hori. Antiguako Andra Maria —estilo erromanikoko ikonoa— alboko al­dare batean dago, elizaren girolan. Loreak ez zaiz­kio inoiz falta, Lekeitioko zaindaria baita. Gotiko flamigeroko beste erretaula eta irudi ba­tzuk ere badaude, baita hilobi‑laudak, kantu‑liburuak eta beste arte‑objek­tuak ere, alboko kaperan ikusgai. Kanpandorrearen oinarrian badago eskultura abangoardista bat, Resurreccion Maria Az­kueri eskainia. Izan ere, Lekeitiar ospe­tsu hura lexikografoa, fol­klorista, gramatikaria eta euskal kulturaren patriar­ketako bat izan zen. === Paseoak === Lekeition egingo dugun paseoan, etxeetako begiratokien mul­tzo armonia­tsu eta kolore­tsuak ikusiko ditugu, eguz­kiak berotuta, portuko uretan islaturik... gero olatu‑horma, eta itsaslabarretan barrena joango gara Santa Katalina itsasargiraino. Beste ibilbide bat izan daiteke Uribarrengo lorategietan paseoa egitea. Garai batean Zita enperatrizaren jauregiko sailak ziren; gaur egun, berriz, errepidearen eta hondar­tzaren arteko lorez betetako tartea. Handik ikus dezakegu Isun­tzako hondar­tzako har­kaitz antropomorfikoa: aittitta makurra da; hura ezagu­tzen duena lekeitiar­tzat har­tzeko modukoa da. Isun­tzako zubi begibakarretik aurrera joan gaitez­ke Karraspio hondar­tzaraino. Han­txe hasten da Euskal Herriko eukalipto‑sailik handiena, eta datu horrek Biz­kaiko ekial­deko itsasal­dearen klima gozoaren berri ematen digu. Argaz­kilari­tza maite dutenei ahol­ku bat emango diegu: Atea portalera hurbil­du (harresiak izan zituen zaz­pi ateetako bat) eta, kalbarioko guru­tzeak erreferen­tzia­tzat hartuta, Lumen­tza mendira igo, hiribil­duaren bista paregabeez goza­tzeko. Mendi horren biho­tzean Madeleine al­diko aztar­nategiak aur­kitu zituzten. Hirigunean, baina Ispaster udalerrian, Zubieta jauregia dago, XVIII. mendean eraikia estilo barroko churriguereskoan. Adan de Yarza familia ospe­tsuaren etxea eta lurrak. Lur haietan badira laboran­tzak, Versaillesko gustuaren araberako lorategiak eta on­tziraleku partikularra Leako itsasadarrean. Gainera, Zubietako sailetan dago duela mende bat baino gehiago Mario Adan de Yarza politikoak Monterreytik ekarritako lehendabiziko insignis pinua (pinus radiata). === Ibilal­diak eta txangoak === ==== Ispasterrera txangoa ==== Ger­nikarako bidea hartu eta 4 km egin ostean Ispasterrera iri­tsiko gara (itsas bazter toponimoaren deformazioa) Ispasterreko baserriak sakabanatuta daude. Herrigunean eliza, udale­txea eta etxe ba­tzuk soilik daude; haien erdian, berriz, plaza, iturri publikoa eta ehun urtetik gorako hari­tza. Haritz horren perimetroan harriz­ko eserlekua dago, hogeita hamar per­tsona inguru eser­tzeko modukoa. San Miguel parrokia‑elizak eliz­pe rustikoa du inguruan; erretaula nagusia barrokoa da eta Andra Mariaren irudia, berriz, gotikoa. Udale­txeak harri‑hormak ditu, eskan­tzuak eta bao inguruak harlanduz eginak. Fa­txadako idaz­kunean hau jar­tzen du: (Ispaster­ko udale­txea, 1813an Biz­kaiko boluntarioen­tzako ospitale militar bezala erabilia. Horregatik erre zuten fran­tsesek, eta 1817an berreraiki zen.) Plazatik ikusten da Arana jauregia; ez­karatz handi eta irekia du, karpanel‑ar­kukoa, eta alboetan bi dorre. Pinuen eta eukaliptoen artean aurrera egiten duen mendi‑bide eskas samar batean 3 km egin eta hondar­tza basati batera iri­tsiko gara: Ogella hondar­tzara, hain zuzen. Har­kaitz gehiago du harea baino, eta itsaspeko arran­tzarako oso egokia da. Ger­nika al­dera kilometro pare bat eginda, San Martinera iri­tsiko gara. Baserri‑giroko ingurua, ermita eta zelaia aur­kituko ditugu, eta haize‑errota ere badago. ==== Leagira eta Mendexara ibilal­dia ==== Lekeitiotik oso gertu Leagi auzoa dago. Auzo hori lehen aipatutako izurritearen ondorioz sortu zen, lekeitiar ba­tzuk hara joan bai­tziren bizi­tzera. Auzo txikia bada ere, aipa­tzekoa da Leagi dorre­txea; fa­txadako armarriak haren garran­tzia adierazten du. Jarrai diezaiogun bideari Mendexa baserri‑auzoa bisita­tzeko. Garai batean, Mendexa leinua zen inguru horren jabe. San Pedro eliza XVI. mendekoa da, eta haren inguruan daude auzoko baserriak. Zelaian harriz­ko guru­tzadura dago, udalerrien arteko mugetan jar­tzen ziren haietakoa. Bai bista ederrak! === Festak === Ekainak 29. San Pedro apostoluaren eguna. Arran­tzaleen egun handia. 10:30etako Meza Nagusia amai­tzean kilinkala hasten da. Kilinkariek San Pedroren irudia prozesioan eramaten dute, eta, kaiaren er­tzean, santua zakar­ki makur­tzen dute behin eta berriz. Mugimendu horiei kilinkak esaten diete, eta arran­tzale‑kofradiaren patroiak itsasoko urari emandako bedeinkapen­tzat har­tzen dituzte. 1947an kilinkariak bal­dar samar ibili ziren eta San Pedro uretara erori zen. Urte hartan hegaluzearen arran­tza‑al­dia bikaina izan zen, eta oparotasun hura santuaren urpera­tzeari ego­tzi zioten. Tradizioari eu­tsiz, kaxarranka dan­tza­tzen dute. Oso an­tzinako gremio‑dan­tza da: 8 arran­tzalek daramaten ku­txa baten gainean dan­tza egiten du dan­tzari batek. Irailaren 2tik 8ra ospa­tzen dira San Antolinen eta Antiguako Ama Birjinaren omenez­ko jai nagusiak, eta udalerria zarataz bete­tzen da. An­tzaren festa polemikoa ere egun horietan egiten dute. Festa‑egun horietan itsason­tziak portuan egoten dira, distira­tsu eta dotore. == Ea == [[File:Etor-ea.jpg|thumb|Eako ikuspegia]] Ibarrangelu eta Ispaster artean ez­kutaturik dago Ea. === Ohar historikoak === Eako udalerriak mende baten an­tzinatasuna baino zer­txobait gehiago du. Hainbat elizate bata bestearen segidan el­kar­tzearen ondorioz sortu zen; horrenbestez, arran­tzale‑gune txiki‑txiki bat zena udalerriaren hirigune bihurtu zen, eta 1884an erabaki zuten Ea izen ofiziala har­tzea (etimologoen iri­tziz, «ihitoki» esan nahi du. 1492ko dokumentu batean jada Heam izena ageri da. Halaber, jakin badakigu atunaren, lega­tzaren, sardinaren eta bisiguaren arran­tzan ari­tzen zirela earrak. 1637an, Fran­tziako armadaren erasoen bel­dur, Biz­kaiko Jaurerriak lurral­deko portuak zain­tzeari ekin zion. Ean zor­tzi zain­tzaile jarri zituzten, eta egunean kobrez­ko bi erreal ordain­tzen ziz­kieten. Urte pare bat geroago, zain­tzaile‑tal­deak handiagotu zituzten, eta barrual­deko foru‑miliziak kostako leku jakinetara joan behar zutela erabaki zuten. Banaketa hori ain­tzat hartuta, Bedaronan, Kortezubin, Ereñon, eta Na­txituan errekrutatuak Eara bidali zituzten. === Portua eta ibaia === Eako portu lasaia Argin ibaiaren bokalearen eskuinal­dean ahokatuta dago. Dena dela, ibai txiki horri Ea esaten dio jendeak. Metro ba­tzuk aurrerago ibaiak itsasoarekin bat egiten du itsaslabarraren aho batean. Portuak oso sakonera txikia du; horrenbestez, han er­tzeratu ohi diren dozena erdi txalupa motordunak itsasgoran soilik sar edo atera daitez­ke. Itsasbeheran, hondar­tza txiki bat gera­tzen da; han jolasten dira haurrak, haien amak eguz­kia har­tzen duten bitartean, kaia solarium bihurturik. Hortaz, Ean ez dago arran­tza‑flotarik aspal­diko urteetan. Itsasadarraren ondoko zulo batean hezur fosilak aur­kitu zituzten duela mende erdi bat. Paleontologoek katalogatutakoaren arabera, equus cabalus fossilis dira, pleistozeno garaikoak edo kuater­nariokoak. === Biztanleak === Ur‑xirripa estu‑estuari itsasadarra esaten diote hanpaduraz eta herrigunearen ardatz dute. Harriz egindako karpanel‑ar­kuko bi zubi lirainek ba­tzen dituzte bi ibaier­tzak, eta moder­noago ba­tzuk ere badaude. Ibaiaren ibilguarekin paraleloan daude Eako bi kale garran­tzi­tsuenak: ez­kerral­dean Ari­tza Kalea eta eskuinal­dean Kale Barria. Biak estuak dira, eta hondar­tzara garama­tzate, hura ikusteko irrikaz. Eako kaleetan ibiliz, hango etxeetako ateburuan zizel­katutako edo pintatutako izenak hartu ditugu: Artabilla, Urtubia (1774) Bidegane, Abaitua, Zabala (1867) Etxe aundi, Mostonekua, Sagarbarri, Ez­kerrenekoa, Arri­tzola... San Joan Bataia­tzailea parrokia‑elizak dorre karratua du eta 1550ean eraiki zuten. San Joanen irudi interesgarriak ditu, betiko ar­kume­txoa lagun, eta Ama Birjina Sor­tzez Garbiarenak ere bai. Erretaula esku trebeek egina da. Udale­txea (Herriko Etxea) itxura oneko eraikin neoklasikoa da. Bien artean pasa­tzen da Ger­nikarako bidea. Zubiaren ondoan beste eliza bat dago, Jesusena esaten diotena; eliz­pe rustikoa du inguruan, eta goian kanpai‑horma barrokoa. Herrigunea ibar estuan harrapatuta dago, eta sorpresa atseginak ditu bisitarien­tzat: atzean hondar­tza txiki‑txiki bat, familiarra; dama‑joko taula bizia, arrapala leunean; haren atzeal­dean pilotalekua eta eskuinal­dean polikirol­degi berri eta dotorea; itsasadarraren bokalea; lehen deskribatutako portu txikia; eta etxe berezi bat —Bele­txe— arran­tza‑on­tzien belak jaso­tzeko erabil­tzen zutena, toponimia‑izenak adierazi bezala. Gustu ona izan dute zaharberri­tze‑lanak egiteko. Ibilal­dia Talako Ama ermitaraino egitea gomenda­tzen dugu (Sor­tzez Garbiaren ermita ere esaten diote) eta Eako talaiara igo­tzea; handik begira­tzea atsegina izango da. === Ibilal­diak eta txangoak === ==== Bedaronara eta Eako muturrera txangoa ==== Bedarona auzo bi­txia da, hara iristeko 3 km‑ko bidea dago, Eako herrigunetik hasi eta etengabe gora egiten duena, San Pedro eliza —garai bateko eremitorioa— dagoen lekuraino iri­tsi arte. Inguruan dira pilotan joka­tzeko lekua, plaza txiki bat, merenderoa, baserriak, eta txalet garbi eta zainduak. Hori guztia Kantauri itsasora begira dagoen muino baten gainean, insignis pinuek osatutako errezel klasikoa tartean dela. Antonio Adan de Yarza, familia ospe­tsuko kidea, toki horretako ugazaba izan zen. Beste pixka bat ibil­tzeak merezi du; hartara, Eako muturrera iri­tsi eta itsasal­deko zeruer­tzei begira liluraturik geratuko gara. Itzul­tzeko, Ispasterretik kilometro gu­txitara eskual­de‑errepidearekin bat egiten duen bidea har dezakegu. ==== Na­txituara ibilal­dia ==== Na­txitua baserri‑auzoa 4 km‑tara dago, Andra Mariaren Jaio­tzari eskainitako elizaren inguruan. Elizak ar­kupe bikaina dauka; eraikina XV. mendean egin zuten, Na­txitua udalerria zenean eta Ea auzo. Lekuaren izena “Natividad” hi­tzaren deformazio da, euskararen ku­tsua duena. Gastronomoen iri­tziz (izan ere, gure Euskal Herrian gastronomo ugari ditugu) Na­txituako babarrun gorriak Biz­kaiko gozoenak omen dira. Ibilal­dia itsaslabarreraino jarrai­tzeko gomendioa ematen dugu, handik egundoko bistak ikus baitaitez­ke. === Festak === *Eako festak San Joan Bataia­tzailearen omenez ospa­tzen dira. *Gainera, udatiarren festa ospa­tzen dute abuztuaren az­ken asteburuan, eta sokamuturra da ikuskizun apartena. == Elan­txobe == === Berri historikoak === Udalerri bezala egindako ibilbideari erreparatuta, Elan­txoberen historia laburra da, 1854 arte Ibarrangeluko auzo izan bai­tzen. Elan­txobe toponimoa El Ancho hi­tzetatik dator. Izan ere, izen hori eman zioten baserri‑mul­tzo txiki bati, eta hango biztanleak arran­tzara jaisten ziren orain portua dagoen lekura. Horrenbestez, etimologikoki, El‑an­txo‑be hi­tzak esan nahi du «El Ancho az­piko auzoa». Herri xarmagarri honen lehen biztanleak Ibarrangeluko marinel eta arran­tzaleak ziren, Ogoño lurmuturrean ainguratuta zituzten itsason­tziengandik gertuago bizi nahi zutenak. Elan­txobe pixkanaka hazi egin zen, eta XVIII. mendearen erdial­dean hiribil­duen itxura zuen. Hala ere, 1854 arte ez zen udalerri bihurtu, eta ordu arte ez zuen izan Ger­nikako Ba­tzar Nagusietan hitz egiteko ezta botorik emateko eskubiderik. Ogoño lurmuturraren eta Lekeitioko Santa Katalinaren artean itsaser­tzak atzera egiten duenez, zingo handiko itsason­tziak aingura­tzeko toki segurua da. Bertakoek portua nahi zuten eta 1783an ekin zioten eraikun­tza‑lanei, 33.000 dukateko aurrekontuarekin, Bilboko moja kon­tzepzionistek emandako maileguari esker. Ogoño lurmuturraren kareharriz­ko oinarrian —alegia, ia zuzen‑zuzen itsasoan sar­tzen den oinarri horretan— hasten dira moilak. Portu harrigarria da, ipar‑mendebal­deko haizeak jo­tzen duenean babesean gera­tzen dena. 1547an elan­txobetarren arbasoek bi balea harrapatu zituzten, bermeotarrek legez kontra kendu ziz­kietenak, eta oso auzi luzea izan zuten. An­tzina‑an­tzinatik iri­tzi diote Elan­txobeko itsaser­tzeko Soso­txu, Santa Mero eta Sakristana Banku senaiak oso egokiak direla arraiak harrapa­tzeko; Bara eta Kala Fal­tso gadidoak harrapa­tzeko (besteak beste lega­tza, estimazio handia duena); eta Kala Burgos, berriz, per­tzideoak harrapa­tzeko (haien artean ezagunena meroa da). 1770ean Elan­txobek zaz­pi kabotaje‑on­tzi txiki zituen, haietatik sei Ibarrangeluko armadoreenak. Biz­kaiko Jaurerriko agintarien erabakiz, 1703an bi talaia jarri zituzten Ogoñon. Urte ba­tzuk lehenago, Ingalaterrako Cronwellen armadaren erasoa aurreikusita, defen­tsa sendotu zuten 25 fusil eta bolbora lehorrez betetako barril batekin. Haietaz eta lehendik zeukaten 9 librako kanoiaz baliatuta sun­tsitu zituzten britaniarrak, baita Ogoñoko itsaslabarreko hai­tzuloetan bizi ziren sorginak ere, eta haiei buruz hitz egin ohi da gaur egun ere. === Biztanleak === Elan­txobeko herrigune kolore­tsua oso tipikoa da. Portua eraiki zuten unetik gaur­ko itxura hartu zuen herriak. Hirigin­tzari erreparatuta, Euskal Herriko kostal­deko herri bi­txiena eta ausartena da. Moiletan bertan hasten da herria. Arran­tzaleen etxebizi­tza xumeak dira, bi isurial­deko teilatuak dituztenak, eta ahal bezala hel­tzen diote mendial­deko pareta pikoari. Bata bestearen atzetik, gora eta gora egiten dute, irudi liluragarria osatuz. Mailen arteko desberdintasuna hain handia denez, kale txiki horietako ba­tzuk eskailerak dituzte biztanleak ibil­tzeko. Goial­dean, zorioneko plataforma batean, San Nikolas parrokia‑eliza dago, 1803an egina eta Elan­txobeko arran­tzale‑kofradiak ordaindua. Elizan erretaula barroko bat daukate, Gipuz­koako Aran­tzazuko santutegian egon zena 1834ko sutearen aurretik. Francisco de Arechavalak Elan­txobeko etxeen deskribapen hau egin zuen Aires del Norte liburuan: (Lehenengoaren teilatua amai­tzen den lekuan, bigarrena ausartu da, al­txa ditu zimenduak. Eta nonahi eta nolanahi nahaspilatuta, artal­dea dirudite gailurrerako bidea hartuta.) Herriaren panoramika ezezagunena da itsasotik begira­tzean ikusten dena. Baina, gu­txienez, goitik begiratuta ikusteko gomendioa egiten dugu; esate baterako, apar­kalekuaren ingurutik. Ondoren, portura oinez jai­tsi gaitez­ke, edota, nahi izanez gero, ko­txeen­tzako bidea ere badago. === Ibilal­diak eta txangoak === ==== Ibarrangelura eta Lagara txangoa ==== Ger­nikarako bidea hartuta, laster iri­tsiko gara Ibarrangelura. Bostehun bat biztanleko herria da, haietatik asko marinelak, etxezainak edo pilotuak dira, edo izan ziren, eta Biz­kaiko kostal­deko bazter zoragarri hori aukeratu dute bizi­tzeko. Bide batez aipatu arran­tza‑sareak egiteko lantegi garran­tzi­tsu bat zegoela Ibarrangelun. San Andres parrokia‑eliza XVI. mende emankorrean egindako eraikina da. Erretaula churrigueresko urreztatua du, eta Mateo Inurria eskultorearen Mater Dolorosa. Gainera, oso eliz atari bi­txia du. Bertakoen gomendioa da Akordara bisita egitea, 3 km‑ko asfalto‑bidean gora joanda. Baserri‑auzoa da; Santa Engrazia eliza ere han dago, eta haren bar­nean Santa Ur­tsularen irudia, an­tzinako itxura duena. Atseden har­tzeko eta paisaiaz goza­tzeko leku aproposa da, eta ez­kerreko bidea hartu eta San Pedro Atxerre ermitara (alegia, Atxerre mendiaren gailurrean dagoen ermitara) joatea ere lasaigarria eta atsegingarria da. Laga hondar­tza ederrean sartu‑irten osasungarri bat egitea ere gure esku daukagu. Ibarrangeluko udalerrian dago, Ogoño lurmuturraren ondo‑ondoan; har­kai­tzak eta pinuak ditu al­derdi batean, baita iturriak, jate­txea, taber­na, eta par­king handi bat ere. Zerua garbi badago, itsas zabalean Bermeoko La Gaviota gas natural plataforma ikus daiteke. Ibarrangeluko beste hondar­tza Laida da, Mundaka itsasadarraren eskuinal­dean dagoena. Egundoko bistak ditu: padurak, Mundaka (itsasadarraren bestal­dean) eta Izaro uhartea. Kanturi itsasertz guztian, itsaslasterren eraginez, ibai‑ahoen ekial­dean sortutako hondar­tzak zabalagoak dira. Halaxe gerta­tzen da Laidan. === Festak === Elan­txobeko jai nagusiak ekainaren 29an —San Pedro egunean— ospa­tzen dituzte. Ibarrangelukoak, berriz, Corpus Christi egunean izan ohi dira. San Joan bez­peran su handi bat egiten dute Laga hondar­tzan. Uztailaren 22an —Maria Magdalena egunean— Elan­txobek boz­kario handiz har­tzen du Bermeoko itsason­tzien segizioa. Bermeotarrak, Izaro uhartea haiena dela handikiro al­darrikatu ostean, portu horretan lehorrera­tzen dira, bertakoekin zenbait ordu eta hainbat zurrutada egiteko. Elan­txoben kanpotar gehien izaten den eguna da, hain zuzen ere. == Mundaka == [[File:Etor-urdaibai.jpg|thumb|Urdaibaiko ikuspegia]] === Historia‑oharrak === Biz­kaiko elizate zaharrena da Mundaka, horregatik zuen lehenengo botoa eta lehengo jarlekua Jaurerriko Ba­tzar Nagusietan. Mundakaren izenari buruz­ko hipotesiei erreparatuz, autore ba­tzuk irizten diote latineko Munda Aqua (ur garbia) duela iturburu. Inperioko erromatarrak, itsasgizon adituak, itsasadarrean gora egitea eta gaur egun Mundaka den lekua aur­ki­tzea eta okupa­tzea ez da oso harri­tzekoa. Aspal­di‑aspal­diko erregistroetan Munaka izena ageri da; hain zuzen ere, 1051n, Iñigo Lopez Ez­kerrak, Biz­kaiko lehen jaunak, San Millan de la Cogolla monasterioari Santa Maria eliza eman zionean, Munaka aipatu zuten agiri haietan. Halaber, Mundakako dorre­txetik erreskatatutako agiri balio­tsuetan Munaka esaten zioten herriari. Dorre­txe hura Butron Jaunak sun­tsitu zuen 1446an, bandoen arteko borrokan dorre­txearen jabearekin (Rui Sancho de Munakarekin, alegia) izandako gorabeheren ondorioz. === Itsasadarra === Ma­txi­txako lurmuturretik atzera egiten du itsaser­tzak eta Kantauri itsasoan gol­ko bat era­tzen da. Gol­ko horretan dago Mundaka eta han itsasora­tzen da bokalea. Ger­nikako itsasadarra ere esaten diote; izan ere, euskal herritarren zuhaitz ospe­tsuaren hiriraino iristen zen garai batean mareen eragina. 16 km ditu ibai‑bokaleak; zehar­ka‑mehar­ka egiten duen ibilbidea askoz ere luzeagoa da lur‑eremua baino, bihurgune ederrak baititu: Forua, Kortezubi, Arteaga, Murueta eta Kanala. Padura zabalak daude Mundakako itsasadarrean, flora eta fauna aberats eta askotarikoaren gordeleku. Migrazio‑hegaztiek padura horietan babesleku bikaina dute, eta haien hegal­di harrigarriak urtez urte errepika­tzen dira. Kokalekua, klima, biotopo bereizgarriak eta habitataren berez­ko aberastasunak direla‑eta, gure lurral­de kaltetu honetako paradisu bakan horietako bat dugu Mundakako ibai‑bokalea. Paradisu hori andeatu ez denez, gero eta handiagoa da eta haren forma etengabe al­da­tzen da, alubioien eta itsasoko harearen metaketaren eraginez. Bestal­de, jal­ki­tze horien ondorioz, nabigazioa gero eta zailagoa da ibai‑bokalean. === Portua === Mundakako portuak turismo‑gidaliburu batean irudiak jar­tzearren muntatutako maketa baten an­tza du. Moiletan itsason­tzi bakar ba­tzuk daude, artisau‑arran­tzan ofizial­ki ari­tzen direnak, Gainera, arran­tzale erretiratuen txalupa motordunak ere badaude. Datuak al­dera­tzeko, aipatuko dugu duela mende bat Mundakako 90 arran­tzale itsasora­tzen zirela 5 arran­tza‑on­tzitan, beste 32 biztanle ari­tzen zirela amuak egiten, beste 5 saskigileak zirela, eta dozena erdi bat saregile ere bazeudela. 1790ean berriz, Bilboko kon­tsulatuak emandako datuen arabera, bazeuden 50 tonako 59 itsason­tzi; hondo laua zuten, gilarik ez, popa borobila eta bular garbia, bi masta zituzten eta belak. Mer­katari­tza zuten bizibide; hau da, kabotajean ari­tzen ziren Iberiar penin­tsulan eta Fran­tzian, eta Man­txako kanala zehar­ka­tzera ere ausartu ziren Ingalaterrak guda gal­du zuenean. Itsason­tzi haien ezaugarriak zirela eta, larri ibil­tzen ziren itsasoan; horregatik, negu guztia Ar­ketas senai naturalean —Laida hondar­tzaren ondoan— ainguratuta egoten ziren. Mundakara sar­tzeko kanala oztopo handia izan da beti, eta gaur egun ere hala da. Metatutako hareak sarbidea eragozten du, eta uraren sakonera gero eta eskasagoa da. Garai batean, barra hori irekita bazegon (alegia, zehar­ka­tzeko moduan bazegon) talaiariak bi su pizten zituen Betrokolo gainean; ai­tzitik, zailtasuna edo arriskua ikusiz gero, su bakarra pizten zuen, eta txalupak Bermeora edo Elan­txobera joan behar izaten zuten. === Marinel tradizioa === Itsasgizonen bitartez, Mundakak harremanak izan zituen Ekial­de Urrunarekin, Mexikorekin eta Britainia Handiarekin. Beste herrial­de ba­tzuetan jaiotako ez­kontide eta/edo seme‑alabak dituzte marinel ba­tzuek, eta haiek ere Mundakan bizi dira. Esate baterako, bi­txia da Elvira Ariz­pe andrearen kasua: Liverpoolen jaio zen, orain dela ehun urte eta gehiago; haren aita josten ari­tzen zen Getarian, eta Ingalaterrara al­de egin zuen, upel batean ez­kutaturik, ideologia liberala al­darrika­tzeagatik agintari karlistek jarritako izuna (12 alpargata pare) ez ordain­tzeko. Liverpool portu‑hirian jarri zuen jostundegia, eta hara joaten ziren euskal itsasgizonak, galoiez eta metal‑hariz jositako uniforme dotoreak enkarga­tzera. Kapitan haietako bat, Teodoro Cirarda mundakarra, artisauaren alaba ederrarekin ez­kondu zen, eta Mundakara etorri ziren. Mundakarrek Grany esaten diote, “amona” adierazteko ingelesez­ko txikigarria. Petrolio‑on­tziak, transatlantikoak, mer­kan­tzia‑on­tzi handiak… al­tzairuz­ko erral­doiek itsasoa zehar­ka­tzen dute, Mundakako itsasgizon ospe­tsuek gober­natuta, eta samintasunez oroi­tzen duten herri kutunaren parean doazela, sirena‑ho­tsak bidal­tzen dituzte maitearen­tzat, etxekoen­tzat... Florentino Larrinaga itsasgizon ekin­tzailea eta saiatua izan zen. Haren izena jarri diote Mundakako kale bati, XIX. mendearen az­ken herenean ospe handiko on­tzi‑enpresa sortu eta zuzendu bai­tzuen, Larrinaga on­tzi‑enpresa alegia. Jose Manuel Etxeita, Larrinagaren on­tzietako baten kapitaina eta haren herrikidea, gure ain­tzatespena merezi duen gizona da. Haren lanaren balioagatik, on­tzi‑enpresa horretako ikuskari, Compañia de Tabacos de Filipinas enpresaren zuzendari eta Manilako al­kate izan zen. Poeta erromantikoa izan zen; eta, hain urrun egonda ere, hiru liburu ida­tzi zituen euskaraz Filipinetan. === Surfa === Mundaka eta Mundakako itsasadarra Europan argitaratutako turismo‑liburuxken lehenengo orrial­deetan ageri dira, kirol berri samar baten eraginez: surfaz ari gara. Mundakaren orografiagatik, haizeagatik, eta olatu zehatz eta iraunkorrengatik, munduko lekurik onenetako bat da surfa egiteko. Atzerriko surflariak etorri ohi dira, eta haietako ba­tzuk biz­pahiru hilabete egiten dituzte bertako kanpinean. Mundakako uretan nazioarteko surf lehiaketak egiten dira. Halaber, beste ur‑kirol ba­tzuk ere gora egin dute (windsurfak, bela tradizionalak eta abarrek), haien kalitateari eta kantitateari erreparatuta; eta kolorearen eta gaztetasunaren kontrapuntua jar­tzen diote itsasgizon zaharrak paseoan ibil­tzen diren txoko horri. Mundakak nortasun euskal­dun nabarmena badu ere, ezaugarri kosmopolitak eta harrera ona egiteko gaitasuna erraz nabari dira kale eta kalezulo estu eta irregularretan, terrazetan, pasealekuetan, eta gizarte‑bizi­tza handiko guneetan; batez ere asteburutan eta udan, bertako mila eta bostehun biztanleak el­karren kontra estu­tzen direnean, beste zor­tzi mila lilura daitezen, hainbesteko edertasuna ikusita. Kale nagusi tipikoetan ez bezala, zeruer­tza garbi ikusten da Txorrokopuntan, portuan, eta Talaia par­kean (elizaren eta haren albo‑paretan frontisa duen pilotalekuaren ondoan dagoen par­kean, alegia). Itsaslabarraren er­tzean Santa Maria eliza dago, XVI. mendekoa. Garai hartako ganga nerbiodunak ditu; ai­tzitik, al­dareak moder­noak dira, baita 1896an eraikitako dorre neogotiko zorro­tza ere. Talaia par­ke zainduaren iz­kina bat, izenak adierazi bezala, itsasoari eta portu zaharrari begira dago. Biho­tzeko portu zaharra, igerileku irekia eta doakoa ur garbietan pulunpa­tzea gustuko dutenen­tzat. Mundakako Arraun El­karteak hor­txe dauka egoi­tza soziala, baita Sociedad Frater­nidad Mundaquesa el­karteak ere. Herriko itsas mer­katariek sortu zuten el­karte hori 1856an, eguneroko aisial­diaz elkarrekin goza­tzeko, eta bertakoek kasinoa esaten diote. Kasinoaren eraikinak harmailadi bikoi­tza du kanpoal­dean, eta egurrez­ko begiratoki irtena, zuriz margotua, erregimentu bat ez­pian har­tzeko moduko hegal ausarta duena. Begiratoki horretatik ikusten zituzten agintariek eta el­kartekideek sanpedrotako lau nobilladak, garai batean hain ospe­tsuak zirenak. Udale­txea XIX. mendeko eraikin handi bat da. Ar­kupeak ditu, karel zulodunez egindako bal­koi bi­txien az­pian, eta erlojua eta kariloia erdiko dorre­txoan. Kapitulu‑gela ederra da; beheko sua eta guzti, Carrarako marmolaz egina. Juan Bautista Longaren eta Florentino Larrinagaren bustoak daude gelaren aurreal­dean; izan ere, Mundakako gizon ospe­tsu horiek ordaindu zuten herriak hain premiaz­koa zuen udale­txea, 1812an ingelesen Surbillant fragataren kanoikadek sun­tsitu bai­tzuen lehengo eraikina. Kaleetan ibiliko gara, hirigunea osa­tzen duten ar­kitek­tura‑estiloen nahasketa ikusteko. Dozena erdi bat etxek armarria dute; eta, armarrietan, hainbat hitz: Game­txo, Zubia, Uriarte, Baquera, Simitur. Az­ken etxe hori euskal barroko neurri­tsuari dagokio, eta haren aurrean amaiera‑guru­tzea edo kon­tzepzio‑guru­tzadura dago. === Ibilal­diak eta txangoak === Mundakako panoramikak guztiz zirraragarriak dira, zalan­tzarik gabe. Txundituta geratu nahi dutenei, honako iradokizun hauek egingo diz­kiegu: ==== Santa Katalinara ibilal­dia ==== Itsaslabarraren irtengunean dagoen belardia da Santa Katalina, eta ermitak ere izen berdina du. Eraikina zenbait al­diz berritu badute ere, hasierako estilo gotikoaren ezaugarriak an­tzematen zaiz­kio. Haren barruan ofrenda bat ikusten da: bela‑on­tzi bat, eskala txikian xarmanki muntatua, eta bi maskor erral­doi, kapitain batek Filipinetatik ekarriak, ur bedeinkatuaren­tzako on­tzi bezala erabil­tzen dituztenak. Mendeetan, herriko marinelak ermitan bil­tzen ziren urtero, azaroaren 25ean, Santa Katalina egunean hain zuzen ere, etxezaina, kontularia, epaileak, ultramanak eta talaiariak aukera­tzeko. Paraje horri begira esan dezakegu Jainko sor­tzaileak pin­tzel­kada bikainak eman zituela Euskal Herrian. ==== Portuondoko begiratokira ibilal­dia ==== Hirigunetik kilometro batera dago, Ger­nikarako bidea hartuta. Gure aurrean padurak, senaiak, ubidea, Laida hondar­tza, eta itsasadarra, itsasoan isil‑misil­ka hondora­tzen dena. Sorollaren pin­tzela merezi duen paisaia! ==== Itsasadarreko zir­kuitua ==== ===== Sukarrieta ===== Ger­nikarako N‑6315 errepidea hartu eta 3 km‑ra dago Sukarrieta. An­tzinako San Andres eliza har­kai­tzez­ko uharte­txo baten gainean eraiki zutenez, Sukarrieta toponimoa erabili zuten 300 biztanleko herri horri izena emateko. Gaur egungo parrokia‑eliza 1787an eraiki zuten. Xumea da eta nabe bakarra du. Erretaula nagusiaren teilatupean Kalbario txiki eta balio­tsu bat dauka, oso an­tzinako itxura duena. San Antonio Paduakoa, saindu ez­kon­tzagin gailenena, Sukarrietako parrokiako eliztarra izan zen, amal­deko amonaren etxean bizi izan bai­tzen bolada batean. Sukarrieta bizitegi‑gune lasaia da, txaletek eta etxe dotoreek osatua. Sukarrietako hondar­tza bakartia eta Txa­txarramendi uhartea, ereino­tzez estalia (txapel­dun preziatu oro bezala), herriaren etor­kizun turistikoaren leit motiv dira. Txa­txarramendi uhartea lehorrari lotuta dago zubi bati esker. Uharte txiki horretan Arran­tzaren Zien­tzia eta Teknologia Institutua inauguratu zuten ofizial­ki 1987an; arran­tza‑sek­toreko iker­kun­tza eta garapen teknologikoa dira erakundearen helburu. Eraikin horren alboan, on­tziraleku bi­txi bat dago; eta, udara partean, gabarrak handik abia­tzen dira Laida hondar­tzara. ===== Busturia ===== Ibaian gora, hurrengo udalerria Busturia da, Sollube mendiaren oinean. Busturiako Santa Maria eliza 1051ko pergamino‑paper horixketan aipatu zuten, Biz­kaiko jaunak —Busturian bizi zenak— Arabako apez­pikuari egindako dohain­tzan. Halaber, Barcellos kondeak aipa­tzen du Erdi Aroko kondairetan. Aipa­tzekoak dira parrokia‑elizako portada gotikoa eta udale­txearen iz­kina‑armarria. Errepidetik bertatik ikusten da Madariaga dorre­txea, harlanduz egina. Amunategi familiak ordaindu zituen eraikun­tza‑lanak. ===== Ger­nika ===== Inguratu asmo dugun itsasadarraren bar­neal­dean, bisita dezagun omenal­di adei­tsuan Ger­nika, martiri­tzat jo­tzen dena, 1937ko apirilaren 26an Alemaniako hegaz­kinek —Francoren aliatuek— bonbardatua. Ba­tzar Etxean euskal­dunok ohora­tzen dugu Ger­nikako hari­tza, gure askatasunen ikurra. Haren geriz­pean bil­tzen ziren Biz­kaiko hainbat merindade eta elizatetako ordez­kariak. Han­txe, Lege Zaharrak on­tzat hartuko zituztela zin egiten zuten, eta Gaztelako erregeek ere hala egin zuten. Eraikinak estilo neoklasikoa du; Antonio Etxebarriak diseinatu zuen 1826an. Bi zutabe handiek eu­tsitako karrerapeak zuinka­tzen du anfiteatroa, Biz­kaiko Jaurerriko ordez­karien ba­tzarlekua, gaur egun Ba­tzar Nagusien bilgunea dena. Han­txe zegoen, garai batean, Antiguako Santa Maria zin‑eliza. Aretoaren gaineko beirate alegorikoa bikaina da. Bil­tzar‑barrutitik metro gu­txira, espaloi berean, Alegria Jauregia dago. Euskal barrokoko eraikina da, etxe‑egutera eta armarri bikaina dituena; Allende Salazar familiako iker­tzaile, itsasgizon eta politikarien sorte­txea. Oso gertu dago Santa Maria eliza. Hiru mende iraun zuen haren eraikun­tzak, eta lehen urteetako arrasto gotikoak an­tzematen zaiz­kio. Ogiba‑ar­kuko portada Lekeitiokoaren an­tzekoa da. Ikustekoa da Albiz leinuaren hilobia. Ger­nikako ibarreko etxe gehien­tsuenak eraikun­tza berriak dira, hogeita hamazaz­piko hondamenaren ondorengoak. ===== Santimamiñe ===== Ger­nika bisitatu ostean, itsasadarraren eskuinal­dean kokatu eta Lekeitiorako bidea hartuko dugu. Laugarren kilometroan, gu­txi gora behera, kilometro pare bat desbideratu eta Santimamiñeko hai­tzuloekin liluratuta geratuko gara. Madeleine al­dikoak dira eta labar‑pintura balio­tsuak dituzte. Hobiaren sarbidea Ereñozarre mendiaren beheal­deko herenean dago. Hara joateko, Santimamiñe ermitaren ondotik pasako gara. Santimamiñeren ez­kerretara dagoen ibar­txo lasaiak Oma izena du, eta benetan atsegina da han ibil­tzea. ===== Kortezubi ===== Eskual­de‑errepidera itzuli eta kostal­derako norabidea hartuz gero Kortazubi elizatetik pasatuko gara; eta, horren ostean, tankera dotoreko beste herri batetik: Gautegiz‑Arteagatik, hain zuzen. Santa Maria elizak barrual­de gotikoari eu­tsi dio, kanpoal­dea neoklasikoa izan arren. Ez­kerral­dean Arteaga gaztelua dago, inguruko zuhaiztiak ematen dion freskotasunean. Estilo neogotiko transpiriniarra du: Fran­tziako inperioko Couvrechet ar­kitek­toak diseinatu zuen 1857an. Urtebete lehenago, diputazioak Fran­tziako inperioko Eugenio Luis prin­tzea (Napoleon III.aren eta Eugenia de Montijoren semea) «jatorriz biz­kaitar» izendatu zuen, enperatriza Arteagatarren ondorengo zelako. Fran­tziako lehen andreak, detaileagatik hunkituta, arbasoen Erdi Aroko dorre­txea berri­tzea erabaki zuen; baina, eraikina hondatuta zegoenez, haren bi kubo soilik errespetatu zituzten, eta, zimenduen gainean gaur egungo château hori eraiki zuten. Arteagatarren armarria hesian eta gazteluaren dorrean jarrita dago. Poliki‑poliki, panoramikez gozatuz, ibaian behera egingo dugu, Kanala auzoaren barrena, baserrien lekuan udako etxean ager­tzen hasi direla ikusiz. Parrokia‑eliza ere ikusiko dugu, Legendikako Andra Mariari eskainia. Haren eliz ataria rustikoa da. Itsaso zabalerantz 3 km egin ostean Laida hondar­tzara iri­tsiko gara, eta haren ondoan betiko zaindari bel­durgabea: Izaro uhartea. === Festak === * Inauteriak. Uda parte guztian jai‑giroa badago ere, mundakarrak aratusteak edo inauteriak ospa­tzen dituzte. Asko eta asko dira kirruz mozorrotu eta Gondra eta Egileor herrikideek konposatutako doinuak jo­tzen dituztenak. * Ekainak 23 eta 24. San Joan jaiak. Suak nonahi. * Ekainak 29. San Pedro arran­tzalea gogoan, hainbat eta hainbat portutan bezala. * Uztailak 22. Santa Maria Magdalena. Gazteek txangoa egiten dute Izaro uhartera; arra­tsal­de erdian herritarrek, aspal­diko tirabirak ahaztuta, alai har­tzen dute Bermeoko itsason­tzien segizioa, agintariak buruan direla. * Abuztuak 15. Andra Mari eguna, parrokiako jai nagusia. Festa‑eguna, udatiarren partaide­tza ak­tiboa. * Azaroak 25. Santa Katalina. Ermitan meza. Arran­tzaleak ez dira itsasora joaten. Garai bateko tradizioa zen bisigua jatea, arran­tzaleek oparitua. Az­kenal­dian, ordea, arran­tza‑eskasia dela‑eta, profesionalek ere erosi egin behar, bisigua jango badute. == Bermeo == === Historia‑oharrak === Bermeori buruz­ko lehen memoriak XI. mendekoak dira. San Juan de la Peña eta San Millan de la Cogolla monasterioei emandako dohain­tza‑agiri banatan jasota daude. Itsasoko giroan murgil­dutako udalerria dugu eta historiaz gainez­ka ageri zaigu. Lope Diaz Harokoak, Biz­kaiko seigarren jaunak, hiribil­du titulua eman zion Bermeori 1214an. Horrenbestez, Biz­kaiko lehen hiribil­dua izan zen, eta Ger­nikako Ba­tzar Nagusietan —14 km‑ra dagoen udalerri horretako Ba­tzar Nagusietan— lehenengo jarlekua hartu zuen. Bermeori emandako frankiziak berre­tsi zituzten ondorengo Biz­kaiko jaunek 1282an, 1307an eta 1367an. Esteban Garibai historiagileak adierazi zuen Bermeoren aginpidea nabarmena zela eta Bermeoko ordez­karia Ba­tzar Nagusietan sar­tzen zenean hango guztiak txapela ken­tzen zutela, adeitasuna adierazteko. An­tzinako dokumentuek Biz­kaiko hiriburu bezala azal­tzen dute Bermeo, eta han zegoen Jaurerriko epaile nagusiaren auzitegiaren egoi­tza. Bermeoren gainbehera eta Bilboren gorakada batera gertatu ziren. Sute izugarriek eta bandoen arteko erasoal­di kez­kagarriek ere zerikusia izan zuten. 1476ko uztailaren 31n Fer­nando Katolikoak herriko Santa Eufemia zin‑elizan zin egin zuen Bermeoko erregaliei eu­tsiko ziela. === Arran­tza‑tradizioa === Bermeoko armarriak balea harrapa­tzeko unea adierazten du: sei marinelek eragindako on­tzi batetik bota­tzen diote arpoia. Rondeletek dioenez, Bermeoko etxe asko balea‑hezurren gainean zimendatuta daude. Herriko arran­tza‑tradizioa argi eta garbi ageri da Juan Ruizek —Hitako ar­tzapezak— Erdi Aroan ida­tzitako Libro del Buen Amor liburuan (1343). Izan ere, otorun­tza baten berri ematean, egileak hala dio: arenques et besugos vinieron de Bermeo (sardinzarrak eta bisiguak, Bermeotik ekarriak). An­tzinako garai haietan arran­tzaleen, sardina‑sal­tzaileen eta errekardarien San Pedro Kofradia sortu zuten. Kofradia horrek eragin handia izan zuen Bermeoko gizartean, eta herrian bazuten denetik: botikaria, kanpai‑jo­tzailea, zirujaua, talaiaria, portuko garbi­tzaileak eta zain­tzaileak, egural­dia adierazten zutenak, laino itsutan itsaser­tza adierazten zutenak, sal­tzaileak, idaz­karia, kontulariak eta kontu‑salataria. Urtero, San Martin egunean, azaroaren 10ean, ba­tzar irekia egiten zuten Santa Marina ermitan, kofradiako kideei emai­tza ekonomikoak jakinarazteko. Halaber, araudi berriak onesten zituzten, egoki irudituz gero. Ba­tzuetan araudi horiek oso zorro­tzak ziren: que ningún cofrade ni vecino de Bermeo ni de los que de fuera llegasen a pescar, saliesen a la pesca y sardineo en las fiestas é días santos bajo la pena de 200 maravedís y pérdida de lo pescado (kofradiako kiderik, bermeotarrik, eta kanpotik arran­tzara etorritakorik ez dadila arran­tzara edo arrainak sal­tzera irten jaiegunetan eta egun santuetan, 200 marabediko zigorra eta harrapatutakoa gal­tzea ezarriko bai­tzaio). Karguak urtebeterako hauta­tzen zituzten, honelako iriz­pideak oinarri hartuta: se eligiesen personas mareantes experimentadas e sabidas en el arte de navegar y pescar que por ellos sean avisados de los semblantes e tiempo e de los peligros y tempestades e fuera de mar para que les fagan saber e avisar (itsasoan nabiga­tzen eta arran­tzan eskarmentua duten per­tsonak hauta­tzea, itsasoko egural­diaren, arriskuen eta ekai­tzen berri emateko). Iriz­pide horiek ain­tzat har­tzen zituzten talaiariak izenda­tzeko. Errege Katolikoen garaian, Bermeoko portua Biz­kaiko itsaser­tzeko ahal­tsuena zela jo­tzen zuten, eta garai hartakoak dira lehenengo moilak. Herriko on­tzioletan uretaratutako on­tziek portua dragatu behar zuten: sei batel harea atera behar zuten, hain zuzen. 1864an Bermeoko on­tzidiak 56 txalupa handi, 39 txalupa txiki, 16 batel handi eta 10 batel txiki zituen. Lega­tza eta bisigua arran­tza­tzeko inguruko kala hauetara joan ohi ziren: Kalaberri (Izaroko paraleloan), Rekodo eta Santa Kruz (portutik 9 miliatara) eta Kupide Banku (Ma­txi­txako paraleloan). Bermeok ez du erraz ahaztuko 1878ko galer­na, Kantauri itsasoko 300 arran­tzaleren bizia eten zuena. Ezbehar berriak saihesteko, marinelen kofradiaren estatutuetan agindu zuten neguan itsas zabaleko arran­tzan arituko ziren on­tziak 42 oin luze eta 8,5 oin zabal izan behar zutela gu­txienez, eta on­tzi txikiagoak ezin zirela Ma­txi­txako lurmuturretik haran­tzago joan (alegia, Biz­kaiko mapan Iparral­deko muturrean ager­tzen den puntu horretatik aurrera ezin zutela egin). Gu­txik obeditu zituzten ordenan­tzak, an­tza, aurrerapen teknikoek segurtasun handia ematen zutelakoan. 1912ko abuztuaren 13an, ordea, Bermeoko 200 arran­tzale eraman zituen itsasoak. 1902an Bermeoko on­tzidiak lehen lurrun‑itsason­tzia eskuratu zuen. Donostian erosi zuten on­tzia eta Lenbizikoa jarri zioten izena. Gaur egun, ia desagertu da Bermeoko gailentasun hura, XVI. mendean Pedro Texeirak Biscaya liburuan honela azal­tzen zuena: (Biz­kaiko Jaurerri honen kostal­de guztian ez dago lekurik, Bermeok adinako handitasuna eta agintea adierazten duenik, eta inguruan duen hesia oso an­tzinakoa da. Harresia du buelta guztian: orma garai eta sendoak, dorreez eta almenez hor­nituak.) Baina XIV. mendean eraikitako babes‑harresi sendo guzti haietatik bakarrak iraun du: San Joan ar­kuak, Bermeoko ate bizi‑biziak, beti bizirik! Jaurerriaren historian gehien aipatutako elizetako bat Santa Eufemia zin‑eliza da. Enrique III.ak eta Fer­nando V.ak ere han­txe egin zuten Biz­kaiko Foruen zina. Elizak estilo gotikoa du, nabe bakarra eta ganga nerbiodunak ditu; absidea aipa­tzekoa da, baita Arteaga apezpikuaren hilobia ere. Santa Maria eliza plaza nagusiaren albo batean dago. Neoklasikoaren erakuskari ederra da, 1821ean Silvestre Perezek diseinatua. Ar­kitek­to argi eta ospe­tsu horrek Mutrikun eta Donostian ere jardun zuen. San Fran­tzisko eliza 1357an eraiki zuten, eta fran­tziskotarren ordenak Biz­kaian egin zuen lehen monasterioa izan zen. Haren ogiba‑formako klaustroa ikustekoa da. Er­tzilla dorre­txea, kanpoederra, portu zaharreko uretan islaturik ageri da. Han jaio zen Alonso de Ercilla poeta, eta La Araucana poema epikoan goraipatu zuen jaiote­txea, hiribil­dua sortu aurretik eraikia (antes fundado que la Villa...). Saieterak, garita handiak eta ogiba‑formako leihoak ditu. Er­tzilla dorre­txearen bar­nean Arran­tzaleen Museoa eta Kultura Etxea daude. Bermeok denda bikainak ditu, eta portu biziaren ondoan par­ke edo pasealeku aparta (par­ke eta pasealeku da al­di berean). Haren mutur batean Kasinoa dago. Kaleetan barrena ibiliz gero (kalian gora, kalian bera, abestiak dioen bezala) fa­txadan armarria duten etxe ba­tzuk ikusiko ditugu, eta herri ireki eta zalaparta­tsuaren giro herrikoiaz ohartuko gara. Bermeotarrek badituzte guztira 2.000 ezizen inguru —familiakoak, ofizialak eta an­tzinakoak—; sarritan noblezia‑tituluen an­tzekoak dira, eta ez dute zergarik eragiten. === Izaro uhartea === Bermeoko arradaren kutuna, fetixa, perla eta sinboloa da Izaro uhartea, zalan­tzarik gabe. Izaro toponimoa erabili da haur­txo ederrei, itsason­tziei, dendei, kultura‑ eta industria‑jarduerei izena jar­tzeko. Horrenbestez, bistakoa da izen goxoko uharte horren ospea. An­tzinako garaietan monasterio bat zegoen Izaron, eta San Antonio Paduakoak egun ba­tzuk egin zituen han, hainbat gaixo eta elbarritu senda­tzen. 1422an, Martin de Arteaga fran­tziskotarrak, lekuko apez­pikuaren onespenarekin (alegia, Kalagorriko go­tzainaren oniri­tziarekin) Izaroko komentua eta hari eran­tsitako eliza —Izaroko Andra Mariari eskainia— eraiki zituen. Hamar fran­tziskotar fraidek osatu zuten komunitatea, guztiak ere euskal­dunak, an­tza, haien abizenak ikusita. Haitz‑leku babesgabean bizirik irautea zaila zen; Kantauri itsasoak etengabe eraunsten zuen uhartea, batez ere Ar­txikote al­dea, iparral­detik. Euri‑ura edaten zuten, bi urasketan bil­dua; eta neguan bakarturik egin ohi zituzten bolada luzeak. 1457ko udaberri egun batean Enrique IV.ak bisita egin zien; urte gu­txi ba­tzuk geroago Fer­nando Katolikoak, eta 1483an haren emazteak, Isabel erreginak. Hark agindu zuen harriz­ko mailadia egitea, on­tziraleku bezala erabil­tzen zuten senaia txikitik hasi eta uhartearen goial­deraino. Halaber, beste errege‑mesede bat jaso zuten fraideek: 36 anega gari urtean. 1596an, La Rochelleko pirata ba­tzuk indarrez sartu ziren Izaron, komentua arpilatu zuten eta tratu txarra eman zieten fraideei. Fraide‑komunitateak kostal­deko jendearen lagun­tza izan zuen. Fran­tziskotarrak uharte txiki horretan bizitu ziren 1719 arte, eta urte horretan Forura joan ziren. Gaur egun, Izaron, harmailen eta monasterioaren aztar­nak soilik daude. Geologoek adierazi dute haitz hori —ekial­detik mendebal­dera luza­tzen dena, arrain buruhandi baten an­tzera— lehorrari lotuta egon zela, uharriaren bidez; eta, itsasbeherak oso nabarmenak direnean, uharriaren biz­karra ikusten da. Izaro baino urrunago, itsas zabalean, La Gaviota plataforma ikusten da egun garbietan, 42 m sakon ainguratua. === Ibilal­diak eta txangoak === ==== Sollubera ibilal­dia ==== 6313 errepidea hartu, Sollube mendatea gainditu, eta 5 km aurrera egin ostean, asfalto‑bide bat hartuko dugu, eta ahalmen handiko telebista‑antenaraino joango gara, itsasal­deko eta barrual­deko panoramika zoragarriez goza­tzeko. Talaiara igo­tzen direnek ere beste hainbeste izango dute, Ma­txi­txako lurmuturraren inguruko paisaia bikaina baita. Tala edo talaia horretan par­ke publikoa dago: barbakoak, mahaiak, bankuak, zuhaiztiak... ==== Demikura ibilal­dia ==== Baserri‑auzo txiki horretara joateko eskual­de‑errepidetik atera­tzen den bide bat hartu behar da gasolindegiaren inguruan. Elizako kontuetarako Mundakakoa da, eta mundu honetako gauzetarako Bermeokoa. Ermita oso xumea du, Demikuko Ama Birjinari eskainia (Afrikako Birjinen artean katalogatua). Bermeoko eta portuko bista ezin hobeak daude Demikutik. Garai batean mahasti‑lekua zen, eta mahats harekin txakolina egiten zuten. ==== Almikara ibilal­dia ==== Er­tzilla par­ketik abiatu eta kilometro pare bat gora eginda Almika auzoa dago. Lau baserrik eta ermita batek osa­tzen dute auzoa, 700 urtetik gora dituena. ==== Izaro uhartera itsas ibilal­dia ==== [[File:Etor-izaro.jpg|thumb|Izaroko ikuspegia]] Egural­di ona izanez gero, edozein egunetan atsegina da Izaro bisita­tzea, baina egunik hoberena uztailaren 22a da; azal­du dezagun zergatik. Ibarrangelu, Elan­txobe, Mundaka eta Bermeo liskarrean ibil­tzen ziren Izaroren jabe­tzagatik, eta Biz­kaiko jaunak erabaki zuen auzia garbi­tzea uhartera estropada bat eginez. Mundakak eta Bermeok soilik one­tsi zuten proposamena, eta 1719ko uztailaren 22an —Maria Magdalena egunean— egin zuten estropada. Bi traineruek (hamabina arraunlari eta patroi bana) bidea egin zuten, herrikideen oihu gorgarriek bihotz ematen zietela. Bermeotarrak lehenbizi iri­tsi ziren, eta bandera gorri bat goititu zuten uhartearen gailurrean. Harrez­kero, Izaro uhartea Bermeorena da. Magdalena egunean urtero egiten den carrus navalis bikainak 1719ko estropada erabakigarri hura gogora ekar­tzen du, eta ospakizunean parte har­tzen duten txangozaleen kopurua gero eta handiagoa da. Egitaraua hau izan ohi da: Goizeko 10:30etan, Bermeoko udal‑agintariak, txistulariak aurretik dituztela, Santa Eufemia zin‑elizara joaten dira mezara. Horren ondoren, moilara joan eta itsasbazterreko on­tzi apaindu batean itsasora­tzen dira. Aingurak al­txa­tzeko unean, portuan ainguratutako itsason­tziek haien sirenak jo­tzen dituzte. Izarorako bidean, txalupa motordunak eta lurrun‑itsason­tzi txikiak bandera‑on­tziaren inguruan biraka ibil­tzen dira. Arraun‑ eta bela‑on­tzien garaiko ohitura zen bira bakoi­tzeko pi­txer bat ardo ematea. On­tziak uhartera iristen dira; zinego­tzi ba­tzuk lehorrera jauzi egin eta ikurrina jar­tzen dute gailurrean. Horren ondoren, al­kateak teila makur bat bota­tzen du itsasora, tradizioz­ko hi­tzak esanez: Bermeoko itxogiñak onarte el­tzen dira. Esapide horrek adierazten du Bermeok uhartearen gaineko subiranotasuna duela. Egundoko zalapartaren artean, on­tziak Elan­txobera joaten dira. Portuko eskaileratan, herri‑agintariek Bermeoko ordez­kariei harrera egiten dieta eta el­karrekin baz­kal­tzen dute. Arra­tsal­deko bostetan, itsason­tziak Mundakarako bidea har­tzen dute, eta hango portu txikian harrera‑zeremonia berbera egiten diete Bermeotarrei. Segizioa udale­txera joaten da, eta hango bal­koietatik aurreskua ikusten dute. Arra­tsal­deko zaz­piak al­dean, berrogeita hamar bat on­tzik aingurak jaso­tzen dituzte Bermeora joateko. Hango herritarrek boz­karioz beterik har­tzen dituzte, suziri, sirena eta kanpai‑ho­tsen artean. Segizioa, jende­tzaz inguraturik, udale­txera joaten da. Bidean, musika‑bandak Magdalenari ereser­kia eta malenkoniaz beteriko zor­tzikoa jo­tzen ditu. Egitarau ofizial­tzat har daiteken hau plaza nagusian dan­tzatutako aurresku batekin amai­tzen da, baina kaleetako jardun zalaparta­tsuak goizal­dera arte. Itsas ibilal­dian parte har­tzen duten milaka per­tsona —gehien­tsuenak gazteak— mahoiz­ko arropa urdinak jan­tzita ibil­tzen dira, arrantzaleen moduan. === Festak === *Ekainak 23 eta 24: Joan Bataia­tzailearen gora­tzarrean. *Uztailak 22: Izaroko festa. *Abuztuak 16: San Roke, promesa bete­tzeko. *Irailaren 8tik 16ra: Santa Eufemia. Herriko jaiak: estropadak, bigan­txak, gau‑festa... == Bakio == Bakio —Uribeko merindadeko elizatea— udalerri da 1734z geroztik, urte hartan bereizi bai­tzen Bermeotik. Urteak dira Bakiok ez duela arran­tza‑on­tzirik, baina kilometro bat luzeko hondar­tza du, erupzio‑harrien artean, ohiko haizeen babesean. Hondar­tza horrek kanpotar ugari erakar­tzen du, asteburuak eta oporrak Bakioko bigarren etxebizi­tzan goza­tzera. XIX. mendeak ondo aurrera egin arte, Bakioko portu txikia defenda­tzeko sei kanoiz osatutako bateria zuten, Bir­kilanda esaten ziotena. Baina, beste garai ba­tzuk ziren... Orain, hondar­tza ederra itzalpean uzten duen eraikin‑ilara nahasia ageri da. Nortasunik gabeko eraikinak dira, bolumen handiegia dutenak, lurraren espekulazioaren aurretik egindako etxe txikiak ez bezalakoak. Santa Maria parrokia‑eliza mal­karrean egina dago, eta eliz­pe korritua du inguruan. Hondar­tzako turismo‑gunetik urrun samar dagoenez, 50eko hamar­kadan kapera‑eliza bat eraiki zuten hondar­tza al­dean, udatiarren ekimenez (gehien­tsuenak bilbotarrak). Ez da hainbeste denbora Bakiok bilera gastronomiko nagusietara zainzuriak, lanper­nak, Txillbankun harrapatutako bisiguak eta Bakioko txakolina ospe­tsua esporta­tzen zituela. Orain ere egiten dute txakolina, gizakien pozgarri, Pio Barojak hala iri­tzi ez arren. Izan ere, Euskal Herriko gauza tristeen trilogian (Las cosas tristes de Euskalerria) txakolina sar­tzen du Pio Barojak, txistuarekin eta bainuetxeekin batera. === Ibilal­diak eta txangoak === ==== Gazteluga­txera txangoa ==== [[File:Etor-gaztelugatxe.jpg|thumb|Gaztelugatxeko ikuspegia]] Bermeorako errepidea hartu eta 4 km eginda, itsaslabarrean bi uharte txiki ageri dira: Gazteluga­txe eta Ake­txe edo Ake­tze, bietara esaten baitiote. Lehena lehorrarekin el­kartuta dago gizakien jardunagatik; izan ere, zubia egin zuten. Zubi hori ar­kuen gainean dago, eta harresiak eta eskailerak ere baditu. Uharte txikiaren gailurrean dago San Joan Gazteluga­txe ermita. Hari buruz­ko elezahar ugari dago, eta historia abera­tsa du; izan ere, istmo ausart horretan egindako zenobioa aipa­tzen da Huescako San Juan de la Peña monasterioari egindako dohain­tza‑agirian, 1053an alajaina! Mende bat geroago, Gazteluga­txeko zenobio hura agustindar fraideen abade‑etxe bihurtu nahi izan zuten. 1782an ingelesak itsasal­de horretan lur hartu eta hango eliza­txoa, bi apaizek zaindua, arpilatu zuten. Metro gu­txi ba­tzuetara, labar bat bezain ausart ageri da Ake­txe uharte­txoa, kaioen mendeko lurral­de, lanper­nen biltegi. Bi uharte horiek ikus daitez­ke ibilbideko begiratokitik, baina Gazteluga­txera sar­tzeko zubiraino daraman asfaltato‑bidea har­tzea gomenda­tzen dugu. Ma­txi­txako lurmuturrak eta haren itsasargi indar­tsuak jakinarazten dute Bilboko portua gertu dagoela. Ekial­detik ixten du Biz­kaiko bazter estasiagarri hau, gure kostal­deko balio geografikoetako bat. Artea maite dutenen­tzat, beste al­txor bat aipatuko dugu: San Pelaio ermita, erromanikoko eraikin ederra, nabe bakarra eta abside laukizuzena dituena. Jaurerrian irauten duten elizei erreparatuta, estilo horretako elizarik garran­tzi­tsuenetako bat da. San Pelaiotik ikusten diren bistak ezin hobeak dira. Ermita Bermeorako bidean bertan dago, Bakiotik bi kilometrotara, eta seinaleak jarrita daude. === Festak === Bakioko festen atala honela laburbil­du dezakegu: *Mar­txoak 19: San Jose. *Ekainak 24: San Joan Gazteluga­txen erromeria. *Abuztuak: Andra Mari eguna, jai nagusia. *Abuztuak 28tik 31ra: San Jolasako jaiak, animatuenak eta jende­tsuenak ziur asko. == Armin­tza == Tradizioari erreparatuta, gune hori arran­tzatik bizitu da. Urizarretik 3 km‑tara dago, eta, administrazioari dagokionez, Lemoizi dagokio. Biz­kaiko jaunak Plen­tziari emandako hiri‑gutunean aipa­tzen da Armin­tzako arran­tzaleak baleak harrapa­tzen ari­tzen direla. XIII. mendeko aipuei buruz ari gara. Halaber, oso an­tzinakoa da Lemoiz­ko udal‑zigilua, arraun tinkoak dituena, arraunlaririk gabe ordea, agian galer­nak eramanak. Izan ere, garai hartakoa da gaztelaniaz­ko esakunea: (Gainal­derik gabeko itsason­tzia, hilobi irekia.) Planeta urdina gure ku­tsadura setatiekin txirotu aurretik, Armin­tzako otarrainek egundoko ospea izan zuten, baita bisiguek ere. Armin­tzarrek Santa Katalina egunetik aurrera (hau da, azaroaren 25etik aurrera) harrapatu ohi zituzten bisiguak. Gaur egun, arran­tzarako zaletasuna duten zenbait herritarren txalupa motordun gu­txi ba­tzuk soilik daude. Egunero harrapatutakoa herriko jate­txeetara iristen da: itsas aingirak, lega­tzak, lo­txak, bisiguak, perlitak eta Kantauri itsasoko beste hainbat arrain fresko‑fresko eskain­tzeko. Armin­tzako itsasarteak, Jata mendiaren mal­da latz eta pikoez inguraturik, xarma handia du. Portua txikia da, eta tonbolo batek eder­ki bana­tzen ditu moilak al­de batetik eta turisten bainurako senaia bestetik. Al­de batean lana eta bestean aisia. Garai batean, bi kanoi txikiez osatutako bateriak babesten zuen portua. Auzo‑gunea —marinel eliz moder­noarekin, kanpai‑horma eta guzti— oso malenkonia­tsua da, batez ere arran­tzaleen an­tzinako auzoa. Bakiorako errepide berria hartuz gero, 10 km egingo ditugu itsasoa eta mendia begien aurrean ditugula, eta bista ederrekin goza­tzeko aukera izango dugu. Bide hori hautatu ordez N‑6320 har­tzen badugu (Mungiarako norabidea) Urizarrera iri­tsiko gara, Lemoiz­ko gune nagusira alegia. Urizar­ko Santa Maria eliza Biz­kaiko Jaurerriko nekazari zerga‑ordain­tzaileek eraiki zuten. Hasierako ar­kitek­tura erromanikoaren aztar­naren bat ageri da egungo eraikinean. === Ibilal­diak eta txangoak === ==== Mungiara ibilal­dia ==== Andraka baserri‑auzotik barrena (kilometro pare bat eginda) jarraituz gero, auzo bi­txi horretatik Plen­tziako abaniko‑itxurako parajea ikusiko dugu; hau da, Butroi ibaiak itsasadar bihur­tzean osa­tzen duen meandro handia. 8 km‑ko ibilbidea egin eta Mungiara iri­tsiko gara. Sei mende hauetan, Mungia hiribil­du independentea izan da, Biz­kaiko leinu ospe­tsuen sorleku, herritartuen eta handizuren bando‑arteko borroka odol­tsuen iturburu. Udale­txe ederra du, ar­ku‑ilara baten gainean. Billelatarren dorre­txeak eta San Pedro elizak osatutako monumentu‑mul­tzoan paseoa egitea iradoki­tzen dugu. Billelatarren dorre­txea bikaina da, almenak eta ogiba‑formako hu­tsarteak ditu; X. mendean eraiki zuten, Billela leinukoen lurretan. San Pedro parrokia‑elizaren portada bikainak estilo gotiko isabel­darra du; hango irudiak, berriz, indarrez eba­tsi zituzten. Beko kalen El­kartasunaren iturria dago, an­tzinako monumentua, hiribil­duaren eta elizatearen arteko batasunaren sinboloa. === Festak === Armin­tzako festarik alaienak uztailaren 16an ospa­tzen dira, marinelen Ama Birjinaren omenez, Karmengo Ama Birjinaren omenez alegia. == Sopela, Barrika, Plentzia, Gorliz == [[File:Etor-sopela.jpg|thumb|Sopelako ikuspegia]] Kostal­deko lau udalerri eta hainbat hondar­tza! *Az­korri hondar­tza *Arrietara hondar­tza *Larrabasterra hondar­tza *Atxabiribil hondar­tza *Meñakoz hondar­tza *Muriola hondar­tza *Plen­tziako hondar­tza *Gorliz­ko hondar­tza Hondar­tza basatiak, babestuak, itsas zabalera ematen dutenak, nudistak, zabalak, lasaiak... Aukeran daude! Biz­kaiko ipar‑mendebal­deko eremu horrek, garai batean arran­tzale izanak, hauspo ematen dio Biz­kaiko hiriburuari, hondar­tza leunei esker. Historiari erreparatuz, eskual­dearen aipamen an­tzinakoena 1052ko dokumentu batean ageri da. Dokumentu horrek Nafarroako Gar­tzia erregearen erabakia adierazten du: Real Monasterio de Najera izango zela Barrikako Santa Maria elizako hamarrenen har­tzailea. === Plen­tzia === Plen­tzia 1264an sortu zuen Lopez Harokoa familiako kideren batek (izan ere, ezin konta ahalako kideak izan zituen familia horrek). Erregalien artean, honako hau bi­txia da: Juan I.ak emandako prebendak zirela‑eta, 1388an Mungiako Billelako jaun­txoa gaur egungo Barrikako ondare gehien­tsuenen jabe egin zen. 1436ko azaroaren 30ean sute izugarri batek kiskali zuen Plen­tzia, artean ere harresiz inguratua. Itsas tradizio handiko herriak izanik, Plen­tziako, Gorliz­ko, Barrikako eta Armin­tzako marinelek kofradia sortu zuten, haien interesak defenda­tzeko, eta 1524an one­tsi zituzten ordenan­tzak. Halaber, ospe handia izan zuten Plen­tziako on­tziolek. Meñakoz senaian eta Gorliz­ko hondar­tzan, kostal­deko gainerako portuetan bezala, kanoi‑bateriak jarri behar izan zituzten, itsaslapurreta gero eta handiagoari aurre egiteko. Mende pare batean, plen­tziarren diru‑iturri nagusienetako bat zen baleen gan­tza potetan sartu eta sal­tzea. 1750an Plen­tzian bazeuden 150 pata­txe, itsaso guztietan barrena ibil­tzen zirenak; eta, garai hartan, Gorlizen bazeuden 15 itsason­tzi handi, 264 tonakoak. Gaur egun, berriz, Plen­tziako portuan (edo, zeha­tzago esanda, ibai‑bokalean) soilik aingura­tzen dituzte kirol‑on­tzi txikiak eta artisau‑arran­tzan ari­tzen diren profesionalen itsason­tziak. Halaber, Gorliz­ko eta Plen­tziako udal‑armarrietan bi marinel‑on­tzi ageri dira. Billao lurmuturraren hegoal­deko senaian —puntu‑erdiko ar­kua, urrez eta urdinez apaindua— itsasora­tzen da Butroi ibaia (edo Plen­tziako itsasadarra). Ibai‑ahoak Barrika —ez­kerral­dean— eta Plen­tzia —eskuinal­dean— bereizten ditu. Ekial­derago Gorliz dago: bai herria, bai hondar­tza. Badia Andra Mari ermitatik begira­tzea iradoki­tzen dizugu, bai Gaztelutik bai Astondoko bazterretik (Itsas Erie­txetik aurrera joanda). Hirigune zaharrean gordeta dago hiribil­duaren iragan harresitua. Kale estuetan gora egiten badugu, itxura zorro­tzeko elizaraino iri­tsiko gara. Plen­tziako itsasadarrak meandro bi­txiak ditu, eta itsason­tzi ugari dago han ainguratuta: txalupak, karelez kanpokoak eta laketon­tziak. Merezi du ibaian gora egiteak Butroiko gaztelu erromantikora iristeko. XIX. mendeko eraikin barroko fantasiatsua da, Butroitarren Erdi Aroko dorre­txearen aztar­nen gainean eraikia. Itsasadarrean kanabera‑arran­tzale egonarri­tsuak ikusiko ditugu. Hondar­tza garbi eta zainduez gain, udalerri horiek badituzte oinez­koen­tzako ibilbide zoragarriak, par­keak eta aisial­dirako guneak. Horrenbestez, jendez gainez­ka dauden hirigunetatik gero eta bisitari gehiago etor­tzen dira. Hori guztia dela‑eta, denda eta zerbi­tzuen sek­toreak indar handia du herri horietan. === Festak === * Sopela: ekainak 29, San Pedro (herriko jaiak); uztailak 14 (nekazari­tza‑azoka, erakusketa); uztailak 16, Karmengo Ama Birjina. * Barrika: otsailak 2, San Blas; ekainak 24: San Joan Bataia­tzailea. * Plen­tzia: uztailak 16, Karmengo Ama Birjina (arran­tzale‑jaia); uztailak 21‑22, Magdalena jaiak; irailak 2, San Antolin. * Gorliz: uztailaren 24tik 28ra, Santioak; abuztuak 4‑5, Agirreko Andra Maria. == Ge­txo == Euskal Herriko udalerri atipiko eta jende­tsuenetako bat da. Garai batean bizitegi‑gune izandako udalerriak bost hirigune ditu: Areeta, Neguri, Algorta, Ge­txoko Santa Maria eta Romo. Oso auzo desberdinak dira, ba­tzuetan aur­kariak ere bai. Ge­txoko Santa Maria monasterio erromaniko zaharra 1789an berritu zuten, eta haren inguruan nekazariak eta marinelak bil­du ziren hasieran. XIX. mendearen amaieran 3.000 biztanle soilik zituen. Garai hartan, ordea, Nerbioi inguruko industria‑garapen itzela gertatu zen, eta Ge­txoko biztanleen kopuruak nabarmen gora egin zuen. An­tzinako Lamiako hondar­tzan eta Gobelako lur zingira­tsuetan Areeta auzoa sortu zuten berebiziko abiadan. Maximo Agirre eta Jose Ignacio Amann medikua izan ziren auzoaren susta­tzaile nagusiak. 1903. urtean eraikun­tza‑enpresa batek lur‑eremu zabal‑zabala erosi eta auzo dotore eta aristokratikoa eraiki zuen: Neguri. === Algorta === Algortako gune nagusia beheal­dean sortu zen, itsasadarraren hasieran. Portuari dagokionez, Ge­txok 1627an ekin zion Algortako moiletako bat eraiki­tzeari, on­tzien eta arran­tzaleen babesleku izan zedin. XVII. eta XVIII. mendeetan, hiru gaztelu eraiki zituzten Ge­txoko udalerrian, diputazioak eta Bilboko kon­tsulatu eta kontratazio‑etxeak ordainduta. Haien helburua zen Ingalaterrako kor­tsarioak arrastoan sartuta eduki­tzea, eta horregatik, hain zuzen, itsasoari begira daude. Algortako portuaren gainean egin zutenari Prin­tzearen gaztelua esaten zioten. Beste gotorlekua Galea lurmuturrean jarri zuten, itsaslabarraren gainean; eta hirugarrena itsasadarraren hasieran. Galea lurmuturrean egon zen, halaber, baleen presen­tzia hautemateko erabil­tzen zuten talaia, orain itsasargia dagoen lekuan, hain zuzen. Handik gertu, Abraren haizebean, Aixerrota dago. Haren oinetan dago hondar­tza txiki bat: Arrigunaga, Galeako haitz karedun eta silizedunen azalgabe­tzetik sortutako kuar­tzo‑hondarrez osatua. Ge­txoko udalerri guztia paseo lasaiak egiteko gonbitea da. Neguriren hiri‑diseinua eredugarria da, hainbat txalet eta jauregien ar­kitek­tura ikusgarriarekin harrituta geratuko gara: Arriluze, Barbier, Olaso, Txabarri, Lezama‑Legizamon... gizarte burgesaren eskaria, gure ingurukoa ez bezalakoa. === Areeta === Areetako barrutian Santa Ana ermita eta Her­kulesen garaipena adierazten duen eskultura‑mul­tzoa: Lurrak Neptuno (itsasoa) garaitu du. Biz­kaiak Evaristo Txurrukari eskainitako omenal­di sinboliko eta artistikoa da. Txurruka ingeniari bikaina zen, Bilboko Portuko obren zuzendaria XIX. mendearen az­ken laurden erabakigarrian. Biz­kaia zubi esekitik abiatu eta Abraren eskuinal­dean eta Ereaga hondar­tzan ibil­tzea derrigorrez­ko paseoa da, Dario de Regoyosek margotua eta Gustavo Adolfo Bequerrek laudatua. Aipa­tzekoa da Algortako arran­tza‑portu bi­txia, superportuaren bar­nean estutua. Portu txikitik abiatu eta mailadi bat igoz gero arran­tzaleen an­tzinako auzo‑gunera iri­tsiko zara. Oraindik ere hor­txe dago, miraria dirudi. Usategi par­keko begiratokitik superportuaren bista zabal‑zabalaz goza­tzeko aukera dugu. Auzo horretan bertan daude udale­txea —eraikin ederra, kanpotik mailadia duena—, hiru eliza (San Nicolas, San Ignazio eta Trinitarioen eliza), eta Molina eta Sangroniz jauregiak. Ge­txoko an­tzinako hirigunean bakarturik gera­tzen da Andra Mari parrokia‑eliza, barroko estilokoa eta eliz­pe atsegina duena. Biztanleen kopuruari erreparatuta, Biz­kaiko hirugarren udalerria da, eta 1931n Jose Antonio Agirre Lekube izan zuen al­kate. Abrako Itsas Kluba 1898an sortu zen; bela‑nabigazioaren susta­tzaile aparta izan da, eta nazioarteko yate‑estropada ugari antolatu ditu. Jolaseta Kluba ere ospe handiko el­kartea da. Gainera, Fadurako Udal Kirol­degiaz ere harro daude ge­txotarrak. === Ibilal­diak eta txangoak === ==== Ibilal­dia Txorierrin ==== Kilometro gu­txi ba­tzuk egin eta Asuako haranaren zeruertz zabaletara iri­tsiko gara (Txorierrira, algia). Garai batean leku lasaia zen, nekazari­tza‑gunea. Gaur egun, berriz, industria‑pabiloiez josita dago, eta han­txe dago Loiuko aireportua ere, Londonetik ordubetera. Hegaz­kinen zarata al­de batean, eta Derioko hilerriko isiltasuna bestean. Bilbotarren az­ken bizilekua Enrique Epalza ar­kitek­to biz­kaitarrak proiek­tatu zuen 1901ean. Biz­kaiko Foru Al­dundiak haztegi pilotua dauka Derion, landare ozeanikoen laboran­tza susta­tzeko. Biz­kaiko elizbarrutia 1950ean sortu zen, Gasteiz­ko elizbarrutitik bananduta. Derion dauka edo izan zuen seminarioa, eraikin handi‑handia, bazter guztietatik ikusten dena. Gaur egun hainbat jardueretako erabil­tzen dute, baita hotel bezala ere. Ibilbidean aurrera egin eta ez­kerral­dean Cadalso etxea ikusiko dugu, harrigarria, aurreal­dean armarria eta plaka zizel­katua dituena. Oso gertu, Txorierriren erdigune geografikoan, Malpika babes‑dorrea dago; jendeak Zamudioko dorrea esaten dio, elizate horretan baitago. Eraikin ederra da, an­tzinagoko dorre baten lekuan egina, baina eraikin zahar haren garita handiak eta saieterak iraun dute. Handik gertu dago Zamudioko San Martin eliza, bi portada gotiko dituena. Beste 3 km gehiago eta Lezamatik pasatuko gara, hango gotor‑etxeak ikusteko: Lezama, Basabil eta Oxangoiti. ==== Larrabe­tzu ==== Biz­pahiru kilometro egin eta Larrabe­tzura iri­tsiko gara, zin‑ibilbidean. Herritarrek ez dute ahaztu Are­txabalaganako zin‑hari­tza ezta San Zeledon eta San Emeterio martirien zin‑eliza. Plaza nagusian Ikaza jauregia gailen­tzen da, XV. mendekoa, aurreal­dean ehiza‑eszenak eta armarria margotuta. === Festak === Uztailak 25, Done Jakue apostolua; uztailak 31, San Ignazio Loiolakoa (Algortan); abuztuak 15, Andra Mari (Ge­txon); irailak 24, Eskar­neko Ama Birjina (Areetan). == Abanto Zierbena == [[File:Etor-muskiz.jpg|thumb|Muskizko ikuspegia]] Zierbena ote da erromatarren garaiko Vesperies? Zierbenak Abantorekin bat egin zuen XX. mendearen hasieran, eta harrez­kero udalerri bakar bat osa­tzen dute: Abanto Zierbena. Dena dela, udalerriko auzo nagusia Gallarta da. Abanto, Triano eta Gallarta mea­tze‑gune abera­tsak izan ziren, eta ustiategien haginkadak sendatu zaiz­kie jada. Zierbena, berriz, oso bestelakoa da. N‑634tik 7 km‑tara dago, eta hango biztanleek arran­tza izan dute ogibide. Bigarren Karlistadan, 1874ko neguan karlistek Bilbo setiatu zutenean, egoera la­tza bizi izan zuten eskual­dean. Arrain handiak txikia jan ohi duen bezala, Bilboko portu handiak ahoan hartu du Zierbenako portu txikia. Zierbenak har­tzen ditu lurraren arrakala baten bi alboak; arrakala hori, ordea, ez da ikusten bertara iri­tsi arte. Zierbenatik al­de egiteko garaian, La Arena‑Pobeñako hondar­tzara doan errepide eder bat har dezakegu. === Trianora igo­tzea === bertakoak sarritan igo ohi dira Triano mendira. Garai batean, Europa guztiko burdina‑mea­tze abera­tsena zela jo­tzen zuten. Muino pikoa da, zuhai­tzik gabea, an­tzinako garaietan mea­tzari­tzak zuen indarra adierazten duena. Hara joateko bide bat badago, Gallartatik abia­tzen dena. Zierbenako jaiak abuztuaren 15ean dira, Andra Mari egunean. == Santur­tzi == Santur­tziko lehen biztanleen kronologia egiteak baditu arriskuak. Dena dela, 1075eko dokumentuetan aipa­tzen da herrigune bat, Done Jakue bideko an­tzinako monasterio baten inguruan sortua. Hango biztanleek arran­tza eta nekazari­tza omen zuten bizibide. Monasterioa San Jurgiri eskainia zen, eta handik sortu zen herriaren izena: Sant Yurdi, eta gaur egungo Santur­tzi. Biz­kaiko jaun‑andreek gaztelu jauregia zuten Santur­tzin, eta bolada luzeak egiten zituzten han. Hain zuzen ere, han­txe sinatu zituen Maria Diaz Harokoak 1318an Bermeori emandako erregaliak. Bidaiari eta idaz­leek egindako deskribapenei esker (gogora ekarri Guillermo Bowles eta abar) badakigu garai batean laranjondoak eta limoiondoak itsaser­tzeko hondar­tzetaraino iristen zirela. Herri gehienetan gerta­tzen den bezala, Santur­tzi ere al­datu zen, hain zuzen ere, txikiagotu egin zen. Izan ere, 1901ean bereizi zen mea­tze‑gunea, herriaren zati handi bat har­tzen zuena, udalerri independentea osa­tzeko: Ortuella. XIX. mendearen az­ken laurdenetik aurrera, industria metalurgiko eta siderometalurgikoaren garapenak eta mea­tzari­tzaren nahiz on­tzigin­tzaren indarral­diak eragin zituzten Nerbioi itsasadarreko obra ikusgarriak. Ibaia bidera­tzea, draga­tzea, Santur­tziko uhin‑hauslea, Algortako kontrakaia, transatlantikoen­tzako kanpo‑portua Santur­tzin eraiki­tzea... al­daketa horiek guztiak santur­tziarren ikuspegi etxezuloak apurtu zituen eta industria‑jarduera kar­tsuari ekin zioten. Aspal­diko aforismoa da hau: para ser buen marino ha de ser vizcaíno (itsasgizon onak biz­kaitarra izan behar du), eta esakune horrek indar handiagoa hartu zuen Abrako portuaren eraginaren ondorioz. Batez ere, ez­kerral­deak hobera egin zuen, sakonera egokiak eta komunikabide moder­noak lortu bai­tzituen. Santur­tzik superportua du, eta haren kontrapuntua ere bai: arran­tzale‑kaia, kai‑muturreko idul­ki ederraren gainean Karmengo Ama Birjinaren irudia duena. Azoka hirigunean dago, Santur­tzi‑Bilbo trenbidearen geltokitik gertu. Agian gertutasun horregatik arrain‑enkantea ikusnahi ugari bil­tzen dituen ikuskizun bihurtu da. Udale­txeak estilo neoklasiko dotorea du eta hiri‑garapenaren garaian eraiki zuten, XX. mendearen hasieran alegia. Haren oinetan par­kea dago, santur­tziarrek oso maite duten txokoa, eta udalak eder­ki zain­tzen duena. Par­ke horretan dago Cristobal Murrieta ongile santur­tziarraren omenez egindako monumentu ederra, 1923an jarria. Halaber, lorategi‑gune horretan ikus daiteke Dorre­txe jauregia, akabera oneko euskal barrokoaren eraikina, belbederez eta iz­kinako armarriaz hor­nitua. Gaur egun ikaste­txea da. Udalerriaren goial­dea bal­koi natural ederra da, portuari begira. Han­txe dago sardina‑sal­tzaileei eskainitako monumentua Joaquin Lucarinik egina. Rosario Santin Rodriguezek, Santur­tziko sardina‑sal­tzaile ederrak (la Bella Charo), modelo‑lanak egin zituen, eta herritarren artean ordaindu zuten monumentua. Inguru hori jate­txez josita dago, eta arrain errearen usainak jateko gogoa pizten du. === Ibilal­diak eta txangoak === ==== Portugaletera ibilal­dia ==== Itsasadarraren er­tzeko paseoa eginez gero Nautika Eskolarekin topo egingo dugu. Aurrerago, Canilla par­kea dago, Txurruka kaiarekin el­kar­tzen dena. Oso leku alaia da, Portugaleteko biztanleen­tzako aisia‑gunea. Eraikin ederrak daude, material bikainez eginak. Portugaletek badu ikustekorik: * Biz­kaiko zubia. Zubi eseki ezaguna, Alberto Palacio bilbotar ingeniariak proiek­tatua eta 1893an inauguratuta. Metalez egina dago eta 63 m altu da. Itsasadarraren bi er­tzak lo­tzen ditu, transbordadore eseki baten bidez, per­tsonak eta ibilgailuak al­de batetik bestera pasa­tzeko. Gerra Zibilaren garaian kalte larriak eragin ziz­kioten, eta 1941ean zaharberritu zuten. Zubi esekia Abraren sinboloa da. * An­tzinako herrigunean Santa Maria parrokia‑eliza dago, XVI. mendean berreraikia. Hango organoa en­tzutea opari ederra da gure belarrien­tzat; izan ere, Euskal Herriko hoberenetakoa da. * Handik gertu dago Salazar dorre­txea, zaharberritua, itxura itzela eta propor­tzio zainduak dituena. Porto Calete (oso an­tzinako izena) non amai­tzen den konturatu gabe, industriaz jositako Sestaon sartuko gara. Mar­konzaga par­kea da ==== Sestaoko zabalgune berria ==== Eta Sestaoren ondotik Barakal­do, burdinolen eta labe garaien udalerri jende­tsua, populazio‑den­tsitate kez­kagarria izatera iri­tsi dena. ==== Trapagara ibilal­dia ==== Alboko Trapaga Aran bisita­tzeko aukeraren berri emango dugu. Enkarterrietako inguruan dorre­txe eta etxe dotore ugari egin zituzten, baina oso gu­txik iraun dute. Muskizen aipa­tzekoa da monumentu‑mul­tzo hau: Muñatones jauregia, gaztelua, eta San Martin de Muñatones ermita, XIII. mendekoa. Muz­kiz itsasoan sar­tzen da Pobeña auzoan —La Arena hondar­tzan— Petronor petrokimika‑gunearen ondoko errepidean aurrera egin ostean. Hango etxeek jakinarazten dute Pobeñak iragan bikaina izan zuela. Garai bateko distiraren adieraz­le dira eraikin ba­tzuk, esate baterako Sota eta Villa. Aurreal­dean armarri bana dute, eta armarri bakoi­tzean idaz­kunak ageri dira. Etnografoek eder­ki ezagu­tzen dute El Pobal burdinola; izan ere, oso an­tzinako burdinola da, haize‑errota hidrauliko txiki baten instalazio guztia osorik duena. Orreagako guduan euskal­dunek erabili zituzten lan­tzak El Pobaleko burdinola horretan egin omen zituzten. Hainbat urtetan La Arena hondar­tza Enkarterrietako biztanleen aisia‑gune izan da. Haren mendebal­dean Barbadun ibaia itsasora­tzen da. Ibai horri Somorrostro ere esaten diote; izan ere, itsasal­dien eragina Muskiz­ko San Joan auzoraino iristen da (alegia, ibaian gora 4 km‑ra dagoen auzoraino) eta auzo horri Somorrostroko San Joan ere esaten diote. Hondar­tza zabala eta harrigarria da; mendebal­deko alboan uharte txiki eta hosto­tsua du, eta haren gailurrean Sokorroko Ama Birjinaren ermita. Enkarterrietan barrena jarraitu eta Sopuertara iri­tsiko gara. Abellaneda auzoan Urrutia dorre­txea aur­kituko dugu, Biz­kaiko Enkarterrietako agintari­tzaren egoi­tza izan zena. Enkarterrietako ba­tzar‑etxea, korregidorearen etxea eta ba­tzar­kideen­tzako ostatua oso egoera onean daude. Enkarterrien mapan aur­ki di­tzakegu Ahaide Nagusien hamar bat dorre­txe, eskual­dearen historia iskanbila­tsuaren orrial­deetan aipatuak. Enkarterrietara kanpoko bisitari gu­txi iristen da, eta euskal herritarrek ere gu­txitan bisita­tzen dute eskual­dea. ==== Serantesera ibilal­dia ==== Serantes mendiak kono‑itxura du eta 446 m altu da. Santur­tziko edozein lekutatik ikus daiteke. Ko­txez igo­tzeko bidea badago, baina ibilbidetik ikusten diren bista zabalei erreparatuz gero, oinez igo­tzeak merezi du. Gailurrean gaztelu txiki baten aztar­nak aur­kituko ditugu. === Festak === Santur­tziko festen atalean aipa­tzekoak dira: * Apirilak 23: San Jurgi, erlijio‑ekital­diak batez ere. * Uztailak 10: Sardina‑eguna. * Uztailak 16: Karmengo Ama Birjina. Itsas prozesioa, fol­klore‑ekital­diak, gau‑festak, kon­tzertuak, gastronomia‑lehiaketak... * Abuztuak 16: San Roke festa alai‑alaia Portugaleten, jai­tsiera oso kolore­tsua izan ohi da. f7rnds4nyavlz5dwy3sr9y8vctdb5ry 10 2988 8099 2015-10-02T19:58:09Z Flow talk page manager 1320 /* Automatically created by Flow */ wikitext text/x-wiki This post by {{{author}}} was moved on {{{date}}}. You can find it at [[{{{title}}}]]. e5j16chw2130kmdotptl65jvxa6lw5w 10 2989 8100 2015-10-02T19:58:10Z Flow talk page manager 1320 /* Automatically created by Flow */ wikitext text/x-wiki Previous page history was archived for backup purposes at <span class='flow-link-to-archive'>[[{{{archive}}}]]</span> on {{#time: Y-m-d|{{{date}}}}}. njhr9sbh7lx81p2xfwikn7amdd3n1zn 10 2990 8101 2015-10-02T19:58:10Z Flow talk page manager 1320 /* Automatically created by Flow */ wikitext text/x-wiki This page is an archived LiquidThreads page. '''Do not edit the contents of this page'''. Please direct any additional comments to the [[{{{from}}}|current talk page]]. nigyidinm7czjt0s9dq851dwhckapia 10 2991 8102 2015-10-02T19:58:10Z Flow talk page manager 1320 /* Automatically created by Flow */ wikitext text/x-wiki This revision was imported from LiquidThreads with a suppressed user. It has been reassigned to the current user. 1pswkbcu7hauadd98nklgf3pku080ee 10 2992 8103 2015-10-02T19:58:10Z Flow talk page manager 1320 /* Automatically created by Flow */ wikitext text/x-wiki ''This post was posted by [[User:{{{authorUser}}}|{{{authorUser}}}]], but signed as [[User:{{{signatureUser}}}|{{{signatureUser}}}]].'' gr9xg2oo9p9alcaf8usi587bcmsi65s 10 2993 8104 2015-10-02T19:58:10Z Flow talk page manager 1320 /* Automatically created by Flow */ wikitext text/x-wiki Previous discussion was archived at <span class='flow-link-to-archive'>[[{{{archive}}}]]</span> on {{#time: Y-m-d|{{{date}}}}}. ccusakfp9y2sl227h5sbt4ok1ptcsxi 10 2994 8105 2015-10-02T19:58:11Z Flow talk page manager 1320 /* Automatically created by Flow */ wikitext text/x-wiki This page is an archive. '''Do not edit the contents of this page'''. Please direct any additional comments to the [[{{{from|{{TALKSPACE}}:{{BASEPAGENAME}}}}}|current talk page]]. hd1xxik7k0u7gcb9oq9ddgh20zmhpy4 14 2997 8254 2015-11-19T16:06:20Z Joxemai 371 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Liburuak gaiaren arabera]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Liburuak gaiaren arabera]] hq8biu4djd1iz74hh3tk7wjco7wq6l6 0 3007 8398 8395 2016-01-03T17:20:18Z Xabier Armendaritz 440 ortotipografia wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Euskal artearen historia (II): Gotikotik Errenazimendura]] 6sypmiffo7ndz3rxx3srzn5pnzy0st6 0 3008 8397 2016-01-03T17:18:33Z Xabier Armendaritz 440 Xabier Armendaritz wikilariak «[[Euskal artearen historia II: Gotikotik Errenazimendura]]» orria «[[Euskal artearen historia (II): Gotikotik Errenazimendura]]» izenera aldatu du: ortotipografia wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Euskal artearen historia (II): Gotikotik Errenazimendura]] 6sypmiffo7ndz3rxx3srzn5pnzy0st6 0 3009 8400 2016-01-03T17:23:57Z Xabier Armendaritz 440 Xabier Armendaritz wikilariak «[[Euskal artearen historia II/Kredituak]]» orria «[[Euskal artearen historia (II): Gotikotik Errenazimendura/Kredituak]]» izenera aldatu du: liburuaren izenburuarekin batera wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Euskal artearen historia (II): Gotikotik Errenazimendura/Kredituak]] lred7w8laz5s5hdgqiuz6hwm8pj2o9l 0 3010 8402 2016-01-03T17:25:28Z Xabier Armendaritz 440 Xabier Armendaritz wikilariak «[[Euskal artearen historia II/Lehen gotiko artea]]» orria «[[Euskal artearen historia (II): Gotikotik Errenazimendura/Lehen gotiko artea]]» izenera aldatu du: liburuaren izenburuarekin batera wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Euskal artearen historia (II): Gotikotik Errenazimendura/Lehen gotiko artea]] dw1prea20msa77jz4up61xhf03akb4i 0 3011 8404 2016-01-03T17:27:01Z Xabier Armendaritz 440 Xabier Armendaritz wikilariak «[[Euskal artearen historia II/Erdi Aroko artearen amaiera]]» orria «[[Euskal artearen historia (II): Gotikotik Errenazimendura/Erdi Aroko artearen amaiera]]» izenera aldatu du: liburuaren izenburuarekin batera wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Euskal artearen historia (II): Gotikotik Errenazimendura/Erdi Aroko artearen amaiera]] e2slt0zrp4fikkcw4au2q41ezez3plo 0 3012 8406 2016-01-03T17:33:12Z Xabier Armendaritz 440 Xabier Armendaritz wikilariak «[[Euskal artearen historia II/Esportazioko Errenazimentua]]» orria «[[Euskal artearen historia (II): Gotikotik Errenazimendura/Esportazioko Errenazimentua]]» izenera aldatu du: liburuaren izenburuarekin batera wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Euskal artearen historia (II): Gotikotik Errenazimendura/Esportazioko Errenazimentua]] 8qning0dacgso2gasfw2pzvyjdjzmg7 0 3013 8408 2016-01-03T17:40:35Z Xabier Armendaritz 440 Xabier Armendaritz wikilariak «[[Euskal artearen historia II/Inportazioko errenazimendua: platereskoa]]» orria «[[Euskal artearen historia (II): Gotikotik Errenazimendura/Inportazioko errenazimendua: platereskoa]]» izenera aldatu du: liburuaren ize... wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Euskal artearen historia (II): Gotikotik Errenazimendura/Inportazioko errenazimendua: platereskoa]] 3p75f12sxgl6dh83n97k772h4va7qym 0 3014 8410 2016-01-03T17:40:44Z Xabier Armendaritz 440 Xabier Armendaritz wikilariak «[[Euskal artearen historia II/Euskal ikonografiaren urrezko aroa]]» orria «[[Euskal artearen historia (II): Gotikotik Errenazimendura/Euskal ikonografiaren urrezko aroa]]» izenera aldatu du: liburuaren izenburuarekin... wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Euskal artearen historia (II): Gotikotik Errenazimendura/Euskal ikonografiaren urrezko aroa]] lkyralehyztryibc5wlf0ul0pb2xxig 0 3015 8413 2016-01-03T17:53:15Z Xabier Armendaritz 440 Xabier Armendaritz wikilariak «[[Euskal artearen historia I]]» orria «[[Euskal Artearen historia (I): Historiaurretik erromanikora]]» izenera aldatu du: izen osoa, zehatzagoa eta argigarriagoa wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Euskal Artearen historia (I): Historiaurretik erromanikora]] 37e2yva93wfk1vp0iaaw7ng9cfw53g7 0 3016 8415 2016-01-03T17:53:46Z Xabier Armendaritz 440 Xabier Armendaritz wikilariak «[[Euskal artearen historia I/Hitzaurrea]]» orria «[[Euskal Artearen historia (I): Historiaurretik erromanikora/Hitzaurrea]]» izenera aldatu du: liburuaren izenburuarekin batera wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Euskal Artearen historia (I): Historiaurretik erromanikora/Hitzaurrea]] fxuvw790oqjnwy292e2pxap5yy02i6v 0 3017 8418 2016-01-03T17:55:16Z Xabier Armendaritz 440 Xabier Armendaritz wikilariak «[[Euskal artearen historia I/Sarrera]]» orria «[[Euskal Artearen historia (I): Historiaurretik erromanikora/Sarrera]]» izenera aldatu du: liburuaren izenburuarekin batera wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Euskal Artearen historia (I): Historiaurretik erromanikora/Sarrera]] kximk9op0en3wov833ij1j84ebdzr1k 0 3018 8420 2016-01-03T17:55:25Z Xabier Armendaritz 440 Xabier Armendaritz wikilariak «[[Euskal artearen historia I/Baskoniarik ez zenean]]» orria «[[Euskal Artearen historia (I): Historiaurretik erromanikora/Baskoniarik ez zenean]]» izenera aldatu du: liburuaren izenburuarekin batera wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Euskal Artearen historia (I): Historiaurretik erromanikora/Baskoniarik ez zenean]] bmd98x2d6j98rrrtiiuv0ifkqc28dih 0 3019 8423 2016-01-03T17:57:46Z Xabier Armendaritz 440 Xabier Armendaritz wikilariak «[[Euskal artearen historia I/Lehen arte abstraktoa]]» orria «[[Euskal Artearen historia (I): Historiaurretik erromanikora/Lehen arte abstraktoa]]» izenera aldatu du: liburuaren izenburuarekin batera wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Euskal Artearen historia (I): Historiaurretik erromanikora/Lehen arte abstraktoa]] hdd5kgoiqjibga4vuiuadp9z4ar1zfv 0 3020 8425 2016-01-03T17:59:21Z Xabier Armendaritz 440 Xabier Armendaritz wikilariak «[[Euskal artearen historia I/Erromatarren etorrera]]» orria «[[Euskal Artearen historia (I): Historiaurretik erromanikora/Erromatarren etorrera]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Euskal Artearen historia (I): Historiaurretik erromanikora/Erromatarren etorrera]] tc2p0lv4stesq3vcymkb4lke4wscal4 0 3021 8427 2016-01-03T17:59:27Z Xabier Armendaritz 440 Xabier Armendaritz wikilariak «[[Euskal artearen historia I/Frankoen eta Bisigodoen artean]]» orria «[[Euskal Artearen historia (I): Historiaurretik erromanikora/Frankoen eta Bisigodoen artean]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Euskal Artearen historia (I): Historiaurretik erromanikora/Frankoen eta Bisigodoen artean]] iunkvpv0ivu5mkyd8etc8gejfhh0kvh 0 3022 8429 2016-01-03T17:59:33Z Xabier Armendaritz 440 Xabier Armendaritz wikilariak «[[Euskal artearen historia I/Euskal artea kristautu zenekoa]]» orria «[[Euskal Artearen historia (I): Historiaurretik erromanikora/Euskal artea kristautu zenekoa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Euskal Artearen historia (I): Historiaurretik erromanikora/Euskal artea kristautu zenekoa]] ttl2s61q3p3jc1m0vteksv37pb4mfpr 0 3023 8431 2016-01-03T18:00:05Z Xabier Armendaritz 440 Xabier Armendaritz wikilariak «[[Euskal artearen historia I/Euskal artea europartu zenekoa]]» orria «[[Euskal Artearen historia (I): Historiaurretik erromanikora/Euskal artea europartu zenekoa]]» izenera aldatu du: liburuaren izenburuarekin batera wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Euskal Artearen historia (I): Historiaurretik erromanikora/Euskal artea europartu zenekoa]] qem90vejdv16lz2vv4o61ycv7ow3ofe 0 3024 8670 8441 2016-01-10T13:31:11Z Xabier Armendaritz 440 wikitext text/x-wiki <div style="display:block; background-color:#FFFRFFF; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:10px"> <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px">Euskal artearen historia (IV): XX. mendea </h2><h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px"><small>''Juan Plazaola Artola''</small></h2> '''-. [[/Kredituak/]]''' '''17. [[/Modernismoaren inguruan/]]''' '''18. [[/Euskal artea gerrartean/]]''' '''19. [[/Euskal artea lurperatzea eta atzerriratzea/]]''' '''20. [[/Demokrazian eta autonomian/]]''' '''21. [[/XXI. mendeari begira/]]''' </div> ;Siglak A.A.E.: Archivo de Arqueología Española.<br/> A.E.A.A.: Archivo Español de Arte y Arqueología.<br/> A.E.A.: Archivo Español de Arte.<br/> A.M.N.: Arte Medieval Navarro.<br/> A.H.: Ars Hispaniae.<br/> A.P.M.: Sociedad de estudios Vascos. Artes Plásticas y Monumentales.<br/> B.A.C.: Biblioteca de Autores Cristianos.<br/> B.C.M.V.: Boletín de la Comisión de Monumentos de Vizcaya.<br/> B.I.S.S.: Boletín de la Institución Sancho el Sabio.<br/> B.R.S.B-A.P.: Boletín de la Real Sociedad Bascongada de Amigos del País.<br/> B.S.A.A.: Boletín del Seminario de Arte y Arqueología de Valladolid.<br/> B.S.E.E.: Boletín de la Sociedad Española de Excursiones.<br/> C.M.N.: Catálogo Monumental de la diócesis de Navarra.<br/> C.M.V.: Catálogo Monumental de la diócesis de Vitoria.<br/> C.A.E.: Cuadernos de Arte Español.<br/> E.A.A.: Estudios de Arqueología Alavesa.<br/> E.D.: Estudios de Deusto.<br/> E.V.: Estudios Vizcaínos.<br/> H.S.: Hispania Sacra.<br/> L.D.: Letras de Deusto.<br/> M.N.E.: Monumentos Nacionales de Euskadi.<br/> O.C.: Obras Completas.<br/> P.V.: Príncipe de Viana.<br/> R.A.B.M.: Revista de Archivos, Bibliotecas y Museos.<br/> R.I.E.: Revista de Ideas Estéticas.<br/> R.I.E.V.: Revista Internacional de Estudios Vascos (Eusko Ikaskuntza).<br/> S.A.: Summa Artis.<br/> T.C.P.: Temas de Cultura Popular.<br/> T.V.: Temas Vizcaínos.<br/> V.: Ikus.<br/> V.V.: Hainbat egile.<br/> se3g1lsrx461i8sj0ognwqo0pnl8hba 0 3025 8675 8673 2016-01-10T14:10:28Z Xabier Armendaritz 440 wikitext text/x-wiki == Zuzendaritza == Enrique Ayerbe Echebarria == Egilea == Juan Plazaola Artola == Argazkiak == OSTOA<br/> SAHATS<br/> (Luis Mª Azpilikueta eta José Mª Domench)<br/> Iñaki Agirre<br/> Darío Garrido === Irudiztatzea === Lan honetako irudien multzoa osatzen duten argazkiak OSTOAren artxibotik, SAHATS Argitalpen Zerbitzuen artxiboetatik, eta Iñaki Agirre eta Dario Garridoren artxiboetatik ateratakoak dira. === Irudien aipamenak === Irudien aipamenak ia kasu guztietan liburuaren orri ertzetan jarri ditugu eta badute beren erreferentzia. Geure esker ona adierazi nahi diegu, aipamen hauek eskuratu ahal izan ditugun argitaletxeei, beren tokian bakarka aipatuak izan badira ere, oro har. Hona hemen aipamenak bereziki. '''Eraikin eta monumentuen planoak eta altxaerak''', eta kasuren batetan beren argazkiren bat ere, gehientsuenetan iturri hauetatik datoz: ''Bilbao. Guía de Arquitectura Metropolitana.'' Javier Cenicacelaya, Antonio Román e Iñigo Saloña. Argz.: Jose Alberto Gandia. Argit. Colegio Oficial de arquitectos Vasco-Navarro. Bizkaia (2002); ''Donostia-San Sebastián. Guía de Arquitectura.'' Migel Arsuaga y Luis Sesé. Argz.: Antxon Hernández y Idoia Unzurrunzaga. Argit. Colegio Oficial de Arquitectos Vasco-Navarro. Gipuzkoa (1996); ''Vitoria-Gasteiz. Guía de Arquitectura. Javier Mozas y Aurora Fernández.'' Argz.: César San Millán. Argit. Colegio Oficial de Arquitectos Vasco-Navarro. Araba (1995); ''La Arquitectura y los arquitectos de la región y el entorno de Bilbao 1 y 2.'' Daniel fullaondo. Argit. Alfaguara (1969). Irudi batzuk eskuratzeko zenbaitetan jo dugu: ''50 años de escultura pública en el Pais Vasco.'' Zuzendaria: Cosme Barañano. Argit. Euskal Herriko Unibertsitatea (2000); ''75 años de pintura y escultura en Navarra. 1921-1966.'' Erakusketa: Ordezkaria: Carmen Fernández Marcilla. Argit. Caja de Ahorros de Navarra (1966); ''Arte y artistas vascos de los años 30.'' Adelina Moya, Xabier Sáenz de Gorbea, J.A. Sanz Esquide. Gaur egungo arkitekturaren argazkiak: Antonio Aguilera. San Telmo Museoan eginiko erakusketaren katalogoa (1986); ''Euskal artea eta artistak 60ko hamarkadan.'' Ordezkaria: F.J. San Martín. Argit. Gipuzkoako Foru Aldundia eta Kutxa Fundazioa. Koldo Mitxelenan erakusketaren katalogoa (1995); ''Artistas vascos entre el realismo y la figuración. 1970-1982.'' Argazkiak, J. Uriarte eta J. Campano. Argit. Madrilgo Udaletxea (1982); ''Bilbo, Arte eta Historia II.'' Argit. J.M. González Cembellín y A.R. Ortega Berruguete. Bizkaiko Foru Aldundia (1990); ''El Arte en Navarra II.'' Argit. Diario de Navarra (1994); ''Escultura vasca en la colección Kutxa.'' Argit. Kutxa Fundazioa (2000); ''Euskal margolariak, 2.'' (1993), 3. (1994), 4. (1994), 5. (1996), 6. (1996), 7. (1997), 8.znb-ak; ''Impulsando a los Artistas vascos. Kutxa, ondare artistikoaren azken lorpenak.'' 1997-1998 bitartean barneraturiko aleak. Argit. Kutxa Fundazioa (2001); ''La pintura en Álava.'' José Antonio Garcia Díez. Argit. Caja de Ahorros de Vitoria y Álava (1990); ''Museo de Bellas Artes de Álava.'' Vitoria-Gasteiz. Armando Llanos koordinatzailea. Argazkiak, Argazkia-Edergarri estudioak. Arabako Foru Aldundia (1982); ''Museo de Bellas Artes de Bilbao.'' Jabier Bengoetxea. Argazkiak, Argazki-Edergarri estudioak. Argit. La Gran Enciclopedia Vasca, (1978). Caja de Ahorros Vizcaína; ''Museo de Navarra.'' Argit. Vianako Printzea; ''Museos del País Vasco I. Museo San Telmo.'' Argit. La Gran Enciclopedia Vasca, (1976). Donostiako Aurrezki Kutxa Munizipala. Argazkiak, Sigfrido Koch; ''Museos del País Vasco II. Museo de Bellas Artes. Bilbao.'' Argazkiak, Argazkia-Edergarri estudioak. Argit. Gipuzkoako Aurrezki Kutxa Probintziala, (1973); ''Panorama 18. Arte Navarro 1850-1940.'' P. Manterola eta C. Paredes. Argit. Vianako Printzea (1991); ''Pintores Navarros I y II.'' Salvador M. Cruz. Iruñeko Aurrezki Kutxa Minizipala (1991); ''Pintores y escultores vascos de ayer, hoy y mañana 2 y 22.'' Zuzendaritza: J.M. de Retana. Argit. La Gran Enciclopedia Vasca; ''Pintura vasca.'' Llano Gorostiza. Argit. Neguri argitaldaria; ''Un siglo de arte.'' Koldo Mitxelena Kulturuneko erakusketaren katalogoa. Koordinatzailea: Ana Salaberria. Argz.: Alberto Martinena. Gipuzkoako Foru Aldundia (1993). '''Ondorengo liburu hauetara ere jo behar izan dugu:''' ''Andrés Nagel. Fuera de servicio.'' Katalogoa. Ordezkaria: A. Zaya. J.Uriarteren argazkiak. Argit. Gipuzkoako Foru Aldundia (1999); ''Antonio Oteiza en el D.E.M.'' Koordinatzailea: K.Apestegi. J. Urretabizkaiaren argazkiak. Argit. Gipuzkoako Foru Aldundia (2002); ''Aurelio Arteta. Una mirada esencial. 1879-1940.'' Argit. Bilboko Arte Ederretako Museoa (1998); ''Bizkaiko artea 87.'' M.A. Nuñoren argazkiak. Argit. Bizkaiko Foru Aldundiak (1987); ''Carmelo Ortiz de Elguea. Del paisaje al paisaje. 1952-1984''. Argit. Bilboko Arte Ederretako Museoa (1984); ''Chillida en San Sebastián.'' Cosme Mª de Barañano. J.Uriarteren argazkiak. Argit. Euskal erakundeak (1992); ''Daniel Txopitea.'' Katalogoa. Ordezkaria: I.M. Ruiz de Eguino. Argit. Kutxa Fundazioa (1998); ''Dora Salazar.'' Argit. Fundación Caja Navarra (2002); ''Hace 30 años.'' Argit. Gipuzkoako Foru aldundia (1995); ''Ilbeltza. Por caminos de sombras y silencios.'' Juan Luis Goenaga. Obrak: 1969-1995. Argit. Gipuzkoako Foru Aldundia (1995); ''Jesús Mª Lazkano. De los tiempos.'' Argit. Rekalde erakusketa Aretoa (1999); ''Joaquin Lucarini.'' A. de Begoña y Mª J. Beriain. Argit. Arabako Foru Aldundiak. Arabako Arte Ederretako Museoak (1985); ''Julián Tellaeche.'' Katalogoa. Ordezkaria: I.M. Ruiz de Eguino. Argit. Kutxa Fundazioa (1997); ''Julián Ugarte.'' Argit. San Telmo Museoa (2003); ''Los genios de la pintura española. Zuloaga.'' Argit. Sarpe (1988); ''Miguel Angel Álvarez.'' Argit. San Telmo Museoa. Atzera begirako erakusketa (1995); ''Nikolas Lekuona 1913-1937.'' J. Egañaren argazkiak. Argit. Sociedad Guipuzcoana de Ediciones y Publicaciones (1988); ''Panorama 6. Gustavo de Maeztu.'' Pedro Manterola. Argit. Vienako Printzea (1986); ''Fructuoso Orduna.'' Clara Arahuetes. Argit. Vienako Printzea (1986); ''Ricardo Baroja y el 98.'' Katalogoa. Ordezkaria: I.M. Ruiz de Eguino. Argit. Kutxa Fundazioa (1998); ''Ucelay.'' Cosme Mª de Barañano. Argit. Aurrezki Kutxa Bizkaitarra (1981); ''Uztaro 94.'' Argit. Gipuzkoako Foru Aldundia (1994); ''Vázquez Díaz y el Bidasoa.'' Ordezkaria: I.M. Ruiz de Eguino. Argit, Kutxa Fundazioa (1997); Vicente Ameztoy. ''Karne and Klorofila. 1976-1990.'' I. Royoren argazkiak. Argit. Gipuzkoako Foru Aldundia (1991); ''Vicente Larrea.'' Cosme Mª de Barañano. Argit. Eusko Jaurlaritza (1991). == Itzulpena == Karmele Urdanpilleta Urdanpilleta == Maketazioa eta diseinu grafikoa == José León Huarte Ros<br/> Begoña Goikoetxea Amonarraiz === Irudien tratamendua === Ana Jubín Ábalos == Fotokonposaketa == OSTOA S.A. Lasarte-Oria == Inprimaketa eta koadernaketa == GRAFO S.A. Basauri == ISBN zenbakia eta lege gordailua == ISBN: 84-96288-06-4 Lege gordailua: BI-556-04 rbwyfim0ek2xfetfz3ojobtmg6yk8uc 0 3026 11086 11085 2018-06-13T22:40:45Z CommonsDelinker 28 Removing [[:c:File:“Pilotaria”,_Ramiro_Arrue.jpg|“Pilotaria”,_Ramiro_Arrue.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Yann|Yann]] because: per [[:c:Commons:Deletion requests/Files in Category:Ramiro Arrue|]]. wikitext text/x-wiki == Testuingurua == [[Fitxategi:Gorlizko Erietxea (Bizkaia), Mario Camiña.jpg|thumbnail|Gorlizko Erietxea (Bizkaia), Mario Camiña]] Urrunekoa izanagatik'' Europako egoera'' baliagarri genuke Espainian eta Baskonian eman zen arte ''modernoaren ''jaiotza kokatzeko. Bere baitan hartu beharko luke, izan ere, estatu blokeen arteko itun politikoen joko nahasi batek menderaturiko egoeran. Alde batetik, Frantzia, Ingalaterra eta Errusia, eta bestetik, Alemania, Austria Hungariako Inperioak eta Turkia elkarren arteko mesfidantzak eta armamentu-lehia eroak eraman zituen Europako Lehen Gerraren triskantzara. Versaillesko Ituna izan zen honen ondorioa eta honekin batera, aipaturiko hiru inperioen desagertzea, SESBen jaiotzearekin boltxebikeen iraultza, eta horren aurrez aurre, XX. mendean zehar etengabe osatuz eta sendotuz joan ziren bi sistema politiko nagusien sorrera: erregimen demokratikoa eta nazionalismo totalitarioa. Krisialdi politiko handien garaia zen, 1929ko porrot ekonomikoak areagoturik. Alemaniako Errepublika berrian nazionalismoaren sumindurak, garaileek ezarritako hipotekaren aurkako mendekuak eraginik, beste konfrontazio-gerra batera eraman zituen (1939-1945). Bitartean mugimendu sozialistak Europako Estatu liberalen gain, Espainia barne zela, indar erakarle moduan jarraitu zuen eta boltxebikeen 1917ko iraultzaren ondoren SESBen kantonaturik geratu ziren. Maria Kristina Habsburgokoaren erregeordetzarekin eta Alfontso XIII.a adin nagusitasunera iritsita, Espainian monarkia Canovas zalea, 1874tik 1931ra indarrean zen erregimena sendotu zen, Espainiako historia osoan gehien iraun duen eredu politikoetakoa izanez. ''Baskonian ''Foruen indargabetzeak gaitzespen orokor bat sortu zuen (1876). Baina hori ez zen eragozpen izan foru-erregimena berreskuratzeko borrokatu zuten herriko pertsona politiko ospetsu berak bizitza politikoaren barruan eroso sartzeko, Euskal Herriko industria hasiberria abian jartzeko Estatuaren muga zergen babes beharrean zeudela jakinik. Horrela, bada, ulergarri gertatzen da herriko ordezkaritza parlamentarioa 80ko hamarkada arte eskola zaharreko liberal ospetsuen esku jarraitu izana, hau da, estatuan agintzen zuten bi alderdi handietako foruzale tolerante eta independenteen esku, alegia. Demografikoki biztanleria oso mugatua zuen ''Iparraldean'', Europako Gerraren (1914-1918) zorigaiztoko bilketaren ondoriozko geldialdi kultural eta politikoa zela-eta ekonomiari nekazaritza tradizionalaren bidetik iraunarazten eta eusten zion bitartean, Pirinioez azpiko ''Nafarroan ''foruzaleen mugimenduak bizirik zirauen, 1893ko protesta herrikoiak –«Gamazada» izenekoak– Bizkaitik Hego Euskal Herriko Batasunaren laguntzaz eta Iruñean bertatik Foru Diputazioak finkatzen zuen Euskara Elkartearen eta Foru Kontseiluaren babesaz areagotzen zen mugimenduak argi erakutsi zuen moduan; nahiz eta egia zen 1876 baino lehenagoko erregimenera itzultzea besterik ez zela bilatzen. Industrializazio handirik gabekoa eta, oroz gainetik, nekazaria zen Nafarroakoak urte horietan hainbat arazo izan zituen herri-lurren jabego eta administrazioan eta laborantzako lurren partiketa eta helburuetan. Berandu samar iritsi zen sindikalismoa eta moderatu eta katolikoa izan zen, batez ere; politikan berriz oso nabarmena zen haren hauteskundeetako geldotasuna, edonolako jauntxokerietarako gai zena. ''Araba ''bera, foruen aurkako 1876ko lege hura gaitzetsi bazuen ere, egoera berri horretara jarri egin zen, eta alderdi politiko bakarrak ez ziren alderdi estatalen sukurtsalak baino izan. Artisautza izan zen jarduera industrialean nagusi, nahiz eta Irun-Madril trazatuan trenbidearen geltokia ezartzea aurrerapenean lagungarri gertatuko zitzaion. Gasteizen hazkunde demografiko nabarmena XX. mendea aurreratu samarra zela ezagutu zuen. Nafarroan eta Araban ez bezala, itsasaldeko probintzietan, Bizkaia eta Gipuzkoan, bizitza politikoan ondorioak izan zituen eraldaketa ekonomiko handiak gertatu ziren. Bizkaiko industriak 1890 eta 1900 bitartean gorakada ikusgarria ikusi zuen. Mehatze-ustiaketa aurrera zihoan eta burdin lantegi handiak jaio ziren –Bizkaian, Labe Garaiak, Etxebarria eta abar– eta era horretan Baskonia XX. mendeko industria aroan sartu zen. Garapen honek Bizkaia eta bere inguruak ukitu zituen, batez ere. Gipuzkoak lantegi industrialak probintzia osoan hedaturik zituen, Bizkaian baino gehiago: metalurgia, papergintza, ehungintza. Bilboko Portuko Lan Batzordeak, 1872an finkatu zenak, transatlantikoentzat azpiegiturak bultzatu zituen atrakaleku eta ontziralekuak. Lehen Mundu Gerrako hasierako urteak itsas salerosketarentzat hazkunde handikoak izan ziren. Itsasontziak eraikitzeko eta konpontzeko lantegiak sortu ziren Espainia mailakoen artean hoberenak: Nerbioiko ontziolak eta Euskalduna. Industria elektrikoak ere antzeko hazkundea ezagutu zuen. Urte gutxiren buruan, garai hartan egin zen Europako linea elektrikorik handiena, hedatuena eta luzeena. Euskal Herriko enpresa elektrikoek Iberduerorekin bat egin zuten azkenean (1944). Industria eta merkataritza garapen honek guztiak garrantzi handiko bankuen antolaketa ekarri zuen. Hamarkada batzuk lehenago jaioa zen Bilboko Bankua, 1901ean bereganatu zuen Banku Komertzialak; urte horretan bertan fundatu zen Bizkaiko Bankua; Gasteizkoa bi urte lehenago eratua zen, eta Donostian Gipuzkoako Bankua. Bankuen baikortasunak hedapena bultzatu zuen. Bilbok eta Bizkaiak 20ko hamarkadaren bukaeran Espainiako enpresa industrial gehienetan gehiengo bazkide modura esku hartzen zuten. Etorkinen gertakaria nabarmen hazi zen urte horietan. Jatorriz Gaztela, Errioxa, Kantabria eta Leongo biztanleria Baskonian finkatu zen. Hego Euskal Herriko probintzietan langile jendearen hazkundeak alderdi politikoen eta sindikatuen jaiotza eta haien pixkanakako sendotasuna eragin zuen. Oligarkiari, alderdi ekonomikoan sendotuz zihoan heinean, politikarako sarbideak gehitu zitzaizkion. Zenbait historialarik adierazi bezala, aurreko mendean Europa osoan burgesiak ihes egin zuen eginkizun iraultzaileetatik. Bilboko merkatarien liberal kutsua bera ere ahuldu joan zen. Eta sistema politikoak eskaintzen zion egokiera aprobetxatuz, irizpide erakundeetan babestu zen eta baita helburu horrekin hainbat egunkari sortu ere. Sozialismoa azaltzen harekin hedatu zen karlisten eta foruzaleen alderdietan krisialdia, Sabino Aranaren (1865-1903) eskutik sortutako nazionalismoaren agerpenarekin desagertu zen krisialdia. Alderdi honen jaiotzarekin iritsi zen Estatuari 1839aren aurreko egoera politikora itzultzeko erreklamazioa, eta ez –Estatuari amore eman ala zorrotz izan foruzale zeritzotenek nahi bezala– 1876aren aurrekora. Hala, Hego Euskal Herriko sozialismoaren barruan bi joera desberdin sumatu ziren, Perezagua eta Prietok ordezkaturikoak; halaber, Sabino Aranaren alderdian zatiketa bat gertatu zen bere sortzailea hil ondorenean. Hori, ordea, ez zen eragozpen izan mugimendu nazionalista herritarren indarra irabazten joateko, 1918an Gorteetarako diputatuen hautaketako emaitzek adierazi zuten moduan. Bi mendeen abagune horretan, Euskal Herriko alor politikoa estaltzen duten indar nagusiak hiru izan ziren. Bi alderdi –Sozialismoa eta Nazionalismoa– izan ziren oligarkiaren ondoan, gizarteko gatazkak areagotu ahala, beren Sindikatuak sortu zituztenak. UGTk Bizkaian 1890ean hasia zuen bere ibilbidea, eta hogei urte geroago, 1911n, plazaratu zen Euzko Langileen Alkartasuna (ELA). nazionalismoaren pentsamoldearekin bat egiten zuen eta 1917an greba iraultzailean parte hartu zuen. Euskal Herriko gizarteak XIX. mendearen azken aldera aniztasun izugarria bizi izan zuen, XVIII. mendearekin alderatuta, bai gizartean bai politikan bai ideologian. Gertakari historiko hau fenomeno zabalago batetik datorrena da; izan ere, herriak lortu zuen bizimodu publikoan, eredu demokratikoa pixkanaka berrestearen bidez, hauteskundeetan partaide izatea eta alderdi politikoen askatasunetik bereizezina den esku hartzea. Lehen greba orokorra Bizkaian 1890ean gertatua zen, Pablo Iglesiasen alderdia izan baitzen Bizkaiko mehatzeetan zalantzarik gabeko aurrelaria. Urte horretantxe bertan hasi zen Arana Goiri independentzia aldeko lehen artikuluak idazten. Horri guztiari lanean hasi zen klase intelektual handi bat erantsi behar zaio, oso sarritan Estatu egituraren ispilu eta krisia leherrarazten zuen klasea, hain justu. Oinarri liberal eta ideia aurrerazaleak zituzten eta izen egoki samarra zuen 98ko belaunaldia zen, eraberritzaile eta antzeko izendapenekin elkartu ziren idazle, politiko, historialari eta poetak. Hauexek izan ziren lehenengoak, herriaren behar sozial eta politikoen oihartzuna jaso eta berauen konponbidea iristeko erregimenaren ezgaitasuna salatu zutenak. Europako Lehen Gerrak 1919an ekarri zuen indarberritze ekonomikoa hautsia geratu zen berau bukatu baino lehenago. Gainbehera ekonomikoarekin batera, Marokoko gerran izandako akatsengatik eta azkenerako batez beste 14.000 hildako utzi zituen Annualeko porrotak eragindakoengatik, Gobernuaren aurkako erasoak sarriagoak bihurtu ziren. Gogortzen ari ziren langile gatazkak. Bizkaian 1920ko langile mobilizazioak proportzio historikoak izan zituen. Lanerako baldintzengatik eta Euskal Herriko lehen kapitalismoaren gehiegikerien erantzun gisa antolatu ziren grebak 124 baino gehiago izan ziren. Gobernuak lider sozialista batzuk atxilotuz erantzungo zuen. Espainiako hainbat hiritan grebak eta zapalketa odoltsuak jarraitzen zuten. Atentatu anarkistak azaldu ziren: 1912an Jose Canalejas liberalen lehendakaria erail zuten; 1921ean, berriz, Eduardo Dato kontserbadorea. Zenbait buruzagi politikok gogor salatu zuen Gobernuaren bigunkeria. Primo de Ribera jeneralak Estatu-kolpea eman zuen 1923an eta Erregeak haren eskuetan utzi zuen aginpidea. Euskal Herriko indar sozial eta politikoen arteko oldar giro horretan, kultur garapenean pentsatzea ezinezkoa litzatekeela esan daiteke. Hala ere, 1918ko irailean ''Eusko Ikerkuntzako Lehen Biltzarra ''ospatua zen Foru Aldundietako Lehendakariek eta Gasteiz, Iruñea eta Baionako gotzainek bultzaturik. Alfontso XIII.a erregeak inauguratu zuen Oñatiko Unibertsitatea. Zazpi alorretan zatitu zen: Arraza, Hizkuntza, Historia, Artea, Irakaskuntza, Zientzia politiko eta sozialak, eta Eusko Ikerkuntzak. [[Fitxategi:Deustuko Unibertsitatea (Bilbo), Francisco de Cubas eta Jose Maria Basterra.jpg|thumbnail|Deustuko Unibertsitatea (Bilbo), Francisco de Cubas eta Jose Maria Basterra]] Hitzaldiak unibertsitateetako irakasleei edo sona handiko ikerlari eta aztertzaileei eskatzen zitzaizkien. Arteari buruzkoak Anjel Apraizi, Felix Lopez del Vallado jesuitari, Pedro Muguruza eta Manuel Mª Smith arkitektoei, Aita Donostia musikariari eskatu zitzaizkien, eta mendearen hasierako Euskal Herriko margogintzaren egoeraz, bi kritika hitzaldi guztiz egiazko eta argiak, Juan de la Encina kritikariari egin arazi zitzaizkion. Biltzarraren emaitzetako bat Euskaltzaindiaren sorrera izan zen; izan ere euskal akademiak 1920an hasi zuen hizkuntzaren alorreko jarduera. Ondorengo urteetan, gerrate zibila baino lehenago eta Diktaduraren pean baldin bazen ere, beste sei Biltzar ere ospatu ziren Euskal Herriko hainbat lekutan. == Giro artistikoa (1898-1923) == Foru-erregimenaren galera nozitu bazen ere (1876), XIX. mende bukaeran eta XX.aren lehen hamarkadetan Euskal Herriari eta bereziki itsasaldeko probintziei bizitzen hasi ziren lasaialdi ekonomikoa mesedegarri gertatu zitzaien kultur hazkunderako eta arte plastikoak eta arkitektura etengabe modernizatzeko aukerako giroa sortzeko. === Gizarteko eta politikako indarrak === Lehen esan dugun bezala, aurrerapen horretan XIX. mendearen azken herenean, bakoitzak bere mailan eta berezko ezaugarrietan, Estatuan taxutuz joan ziren hiru indar sozial eta politikoek eragina izan zuten: Ekintza Monarkikoaren alderdian gauzatu zen oligarkiak, eusko nazionalismoak eta sozialismoak. Arazoaren ikuspegia asko sinplifikatuz eta halakoxe hurbilketa batekin baino ezin har ditzakegun hiru indarrek ordezkatzen zituzten hiru maila sozialak: «noblezia» dirudunak, erdi mailako burgesiak eta langile-taldeek. Hiru sektoreen proiektuetan kultura eta artea lehentasunezko gaiak ez izan arren, bertako kideek ez zituzten kultur politikaren arloan –hizkuntza, literatura eta artea– egokiera zutenean, beren zaletasun eta iritzi kritikoak adierazi gabe utzi. [[Fitxategi:“Amonatxoaren ipuina”, Kaperotxipi.jpg|thumbnail|“Amonatxoaren ipuina”, Kaperotxipi.]] Sabino Aranaren proiektuetan kulturaren sustapena «Jaungoikoa eta Eusko Aberria» idealaren menpe zegoen; baina eusko nazionalismoaren barruan ere izan zen kultur zabalkunderako talde eta fokurik, letrak eta arteak lehenik eta behin nazionaltasunaren beraren adierazpen izateko eta arrazaren benetako kontzeptuarekiko kanpoko indar arrotzek erantsitako akatsetatik Euskal Herriko tradizioa garbitzea bultzatuko zuenik. Ez ziren falta izan euskal etniaren fisionomiaren bereizgarriak ahalik eta zehaztasun eta leialtasun handienaz adierazten zekiten artistak, hala nola Zubiaurretarrak, Flores Kaperotxiki eta abar, ezta eztabaida sutsurik ere. Sozialismoaren ildotik, bestalde, kultur joerak oso bestelako eran zehaztu ziren. Ezin daiteke, gizartearen eraldaketa politikoa lortu nahiaren zentzuan, irakaspen mailako Euskal Herriko pintura sozial bati buruz hitz egiten zen. Baina, inola ere hitz egin daiteke, halaber, Tomas Meabe, Erramun Basterra eta abarren giroan sorturiko errealismo sozial apur batekin egin zen pinturari buruz. Honen lekukotasuna eman zuen Artetak lanbideak sortutako tentsioen oroitarazle diren oihalekin –Madrilen Bilboko Bankuko freskoetan– eta langileen auzunetako tristezia ilunaren inguruko koadroekin. Alberto Arrue eta Tellaetxeren koadro batzuk ere ez dira itsas jendearen lan neketsuarekiko halakoxe begikotasunik gabeak. Pintura-mota hau izango da, erantzukizunezko artea garatzeko eta nazionalismoak ukiturik eta ez atzera eta ez aurrera geratutako zenbait artistaren folklorismo burgesa gainditzeko saiakeratzat epaitu daitekeen pintura, alegia. Edonola ere, une hartako gizarte tentsioen nolabaiteko deia adierazten duten artista apurren jarduerak ez ziren beti euskalerritar kutsurik gabeak. Kultur eta arte gaietan oligarkia industrialak eta bankariek hartutako jarrerari dagokionez, haien joerak ez ziren adierazten, esate baterako, aitorpen programatikoetan, baizik eta zeharbidez lehiaketetako Epaimahaietan hartzen ziren erabakietan, ematen ziren diru laguntzetan eta Herriko botere ekonomikoek agintzen zuten finantza-erakundeen bidez ematen ziren laguntzetan. Bestalde, ezin esan daiteke Euskal Herriko artisten ideal estetikoek, korronte politikoei dagokien eraginaren zuzeneko mendekotasuna dutenik. Gehiago eragiten zien Europako arte berrikuntzekin gutxi-asko zuten urruntasunak. Oraingoan ere, XIX. mendean bezala, ez ziren asko izan atzerrian trebatzera joaterik izan zuten Euskal Herriko artista gazteak. Parisko giro asaldagarri eta berritzailean bizi ziren hauetariko batzuk salbu, Frantzian edo Italian ikasteko diru laguntzak lortu zituzten gehienek azkar itzuli behar izan zuten aberrira. === Elkarteak, idazleak eta kritikariak === Europako korronte artistiko berriak ezagutzera emateko erakusketak antolatzen hasi zirenean, gauzak aldatzen hasi ziren, eta hori 1910etik aurrera sortu ziren Elkarteen jardueraren emaitza izan zen. Hala, bada, izan zuen eraginik Europan sortzen ari zen sentiberatasun berriaren aditzea zuten garaiko zenbait idazle eta kritikarien pizgarri ideologikoak ere. Euskal Herriko idazle eta kritikarien artean desadostasun ideologikoak bazeudela nabaria da, alor politikoan batez ere, eta gaiztotuz joan ziren, zoritxarrez gerrate zibilaren zorigaiztoko dirdirez lehertuta bukatuz. Baina, mendearen lehen bi hamarkadetan Euskal Herriko fronte kultural zabal baten osaketari zegokion proiektu bateratua berotasunez eta atseginez bizi izan zen. Pilar Murrek helburu honekin gogoratu zuen «El Coitao» aldizkari zaharraren orrietan Bizkaiaren ahalmen sorberri eta hezigarri hartan fede sutsuz sinesten zenaren testigantza ematen zuten une hartako ideologo eta idazle aurrerakoien zenbait adierazpen. Arteen sustapenetik eta lantzetik sortu zen Bizkaiaren egiazko berpizte baten itxaropenean hezurmamitzen zen berotasun hori, non ekonomiaren gailentasun eta bultzada, kultur nagusitasun berritzaile eta eskualdekoaren parean joango baitzen. «Isurialde atlantikoko bihotza gara... betebeharreko eginkizun handi bat daukagu aurretik» idazten zuen Unamunok. Eta, hil berri zen Mogrobejo eskulturagileari Elkarte Filarmonikoan eskainitako Erakusketa Omenaldiaren irekiera hitzaldian, Unamuno bera poztu egiten zen Euskal Herriko jendearengan sumatzen zuen arte eta musika arloko berpizteaz eta honela zioen: «nik asko itxaroten dut gure herriaren zentzu artistikotik». Orduko hartan, Ramiro de Maeztuk grina berberarekin idazten zuen: «Gure Euskal Herrian bizi berri bat sortu da, hazi eta hitz egiten ikasten hasi gara: orain arte ozta ozta ikusten genuen hartan ari gara sartzen: pentsaera unibertsalaren bizitzan. Eta gure herri osoa horretan sartzea beharrezkoa dugu».<ref>Ikusi, Pilar MUR PASTORren aipamenak eta erreferentziak, La Asociación de Artistas Vascos, Arte Erretako Museoan, Bizkaiko Aurrezki Kutxa (Bilbo, 1985), 9. or. eta hur.</ref> == Erakundeen zeregina == Herrialdeko erakunde publiko eta pribatuek zeregin garrantzitsua izan zuten lortutako helburu gisa goraipatutako edo epe laburrera intelektualek lortzea espero zuten eraldaketa horretan. Bizkaian, artistek beraiek Bilbon antolatzen zituzten erakusketetarako lokalen antolaketan eta behin-behineko museoen eraketan azaltzen zen erakunde politikoen sentiberatasun estetiko eta kulturala nabarmenen. Eta ez da ahaztu behar ''Foru Aldundiko ''eta ''Udaletxeko ''ordezkarien Batzorde bati zor zaiola ''Arte Ederren Museoa'' egitearen erabakia'', ''1908ko urriaren 5ekoa, eta horrekin batera urte gutxiren buruan oinplano berriko eraikuntza altxatzea eta Museorako ondarea osatuz joateko artelanen erosketa. Gipuzkoan, lehenengoz Foru Aldundiak egin zuen lan nabarmena'' Artista Berrien'' erakusketen bidez arte gaztearen alde, eta horretarako aurrekontua hasieran 7.000 pezetatakoa eta urterokoa bazen ere, 1928az geroztik bi urtean behinekoa bihurtu zen. Horrez gain, hasieran bertakoentzat sortu bazen ere, aurkezten zirenak gipuzkoarrak izan behar baitzuten, geroago bigundu egin zen hasierako baldintza hura. Erakusketa horien lehen aldia, 1928ra arte, arterako gaitasuna zutenen sustapenerako oso onuragarria izan zela esan daiteke. Sariak atzerrian egonaldi luzeak pasatzeko adinakoak ez izan arren, balio izaten zuten, besteak beste, kritikak balore berriak ezagutzera emateko, izena hartua zuten ertilariek belaunaldi berriko ordezkariei adorea adierazteko eta obraren batzuk babestu edo erosten zituzten ongileak bistaratzeko. Izan ere, Berrien Erakusketan lortutako sari bat Bilbo, Madril edo Bartzelonako ertilarien ingurumarian sartzeko lehen urratsa zen. Araban, arte eraginkorraren alorrean, erakundeen ekimena gerra ostean agertu zen. Aurreko atalean aipatu dugun bezala, Foru Aldundiko Kultura Batzordeak Gasteizko Frai Francisco Vitoria Ibilbideko Augusti jauregia probintziako Museo eta Artxibategi bilakatzeko eskuratu zuenean, mende honen hasieran egina den luxuzko eraikin eklektiko hau Arabako Arte Ederren etorkizuneko Museoaren hastapena izan zen. == Artista elkarteak eta erakunde pribatuak == Bizkaiko Foru Aldundiko eta Bilboko Udaleko ordezkarien artean, 1900etik aurrera museo bat sortzeko proiektua sendotzen zioan bitartean, artisten artean elkartu beharra gero eta premiazkoagoa zela sentitzen zen –duela urte asko atzerrian ez ezik Madril eta Bartzelonan ere gauzatu zen idei zen bera. Gure Euskal Herrian, norbaitek idatzi zuen bezala, «merkatuko errealitate berrien aurrean dugun salbamen ohol bakarra» izan zen.<ref>Gz. de Duranaren ustez, EHAE eta ''Hermes'' aldizkaria dira erakunderik gailenenak, XX. mendearen bigarren hamarkadan.</ref> === Euskal Herriko Artisten Elkartea === Bilbon, 1910eko azaroan gauzatu zen amets hura, hasiera batean Arte Ederren Zirkulua zeritzana. Ondorengo urtean lortu zuen beharrezko onarpen sindikal eta ofiziala, Euskal Herriko Artisten Elkartea izenarekin (EHAE). Sorrera horretan kide izan zirenen zerrenda zehatz osoa ezagutzen ez badugu ere, beraren Estatutuak eta Araudia ezagutzen ditugu, Elkarteen Legearen arabera, 1911ko azaroaren 22an sinatutako Bizkaiko Gobernuaren onespen agiri ofizialaren bidez. Halaber, garai hartako prentsa nahiz artista eta kritiko batzuen gutun liburuak ematen digute, hemen axola zaiguna ezagutzeko adinako informazioa. Elkarteko kide ziren artista guztiak ez zirela kredo ideologiko berekoak azaltzen du historia honek; baina, gaur egun tradizional eta kontserbadoreak iruditzen zaizkigun jarrerak hartuta batzuek eta erabat abangoardiazale agertuta besteek, berrikuntzaren aldeko jarrera hartu zuten guztiek, Bizkaiko hiriburuan funtsean Euskal Herriko artea kanporatzea ahalbidetuko zuen kultur dinamismo bat esnaraztea xedetzat harturik erakusketen bidez. === Erakusketak eta museoak === Berehala hasi zen EHAE bere helburuak betetzen, erakusketa-deialdiak egiten eta antolatzen. Erakusgai hauetan lehenengoa, Elkarte Filarmonikoaren aretoetan izan zen 1912ko abuztu eta irailean. Udalak zuen aurrekontuaren zati bat eskatu eta lortu ere egin zen, etorkizuneko museora izendatutako lan artistikoak erosteko esleitzea. Arte erakusketek bere ibilbidea gorabehera handirik gabe jarraitu zuten, eta ez ziren falta izan epaimahaiak alde batera uztean gutxietsiak sentitzen zirenen egunkarietako eztabaida eta kexuak; eta hau honela izanik Ateneoa eta Arte Ederren Zirkuluaren sorrera bultzatu zuten (1914). On Diego Lopez Haroko kale nagusiko (Gran Vía) areto batean behin behineko izaeraz kokatuta zegoen EHAEk talde erakusketak eta erakusketa pertsonalak etenik gabe antolatzeaz gain, ''Arte vasco'' izeneko aldizkaria argitaratzen ere hasi zen. Bitartean, ''Museo ''bat sortzeko ideia forma zehatza hartzen ari zen. Lehen esan bezala, Foru Aldundiak eta Udalak bultzatutako proiektua 1914ko otsailean gauzatu zen Ospitale izandako Atxuriko etxetzar zaharkitu batean. Artearen sutapenean Lehen Mundu Gerraren urteetan Bilbon eta Euskal Herrian, oro har, egin ziren erakusketek izan zuten eraginik Madril eta Bartzelonan (1916-1917), Zaragozan eta Parisen (1919) eta baita EHAEren Bilboko aretoan (1919) atzerriko artistekin egindakoenak ere, esaterako, Robert eta Sonia Delaunay-renak. Baina, mendearen bigarren hamarkada hartan talkarik handiena eta arte ekimenik gutiziatuena, urte bereko irailean Albia lorategiko Berastegi eskoletan –irrikatutako museoaren behin behineko egoitza berrian– irekitako erakusketa izan zen. Han ikus eta mirets zitezkeen erakusgai zeuden 400 obren artean, Cézanne, Van Gogh, Gauguin, Matisse eta Vallotonen margolanak, eta baita Picasso eta Zuloagarenak ere. «Espainiako aretoetan, Gutiérrez Solanaren margolanetatik hasi eta Pablo Picassorengana bitarterakoak erakutsi ziren bertan, Pablo Gargallo eta Julio Antonio eskultura-lanetatik igaroz».<ref>K. de BARAÑANO, J. Gz de Durana eta Jon JUARISTI, ''Arte en el País Vasco''. Catedra (Madril, 1987), 175 276. or. Ikusi, halaber, ''Exposición de Internacional de Pintura y Escultura'', Bilbo 1919. ''Kobie'', VI, (1987), 159 186. or.</ref> Batzuk Bizkaiko Foru Aldundiak erosi zituen. === Arte modernoaren museo bat === Ertilari garaikideen haserako ezagutza eta estimazio giro honetan sortu zen Arte Moderno eta Garaikidearen museo espezifiko bat osatzeko ideia, bere baitan erositako obrak eta belaunaldi berriko Euskal Herriko artisten beste lan batzuk hartuko zituena. Ideia hori 1922ko abenduan Lorenzo Hurtado Saratxo jaunak Foru Aldundian proposatu eta babestutakoa izan zen. Museo berri hau, ezohiko zen abiadan antolatu zen Foru Aldundiaren jabegoa zen etxe baten bigarren solairuko zenbait aretotan, eta 1924ko urriaren 25ean ireki zen. Aurelio Arteta margolaria zuzendari izendatu zuten; baina Udaletxeko zinegotzi batzuen mesprezuzko zenbait adierazpen zirela eta, azkar dimititu zuen. Hala ere, liskar txiki horiek eta zenbait zailtasun gorabehera, EHAEk bere erakusketak antolatzen eta ekintza kulturalen sustapen-lanetan jarraitu zuen. === Eusko Ikaskuntza === Urte horietan elkarlan estu bat lortu zen Eusko Ikaskuntzarekin. Bertako zenbait kide EHAEko artista zirenez, elkarlana probetxugarria izan zen, antolaketa eta ekonomiaren ikuspuntutik, eta baliagarria, halaber, denbora jakin batez behintzat, On Lopez Diego de Haroko kale nagusian toki berbera okupatu baitzuten bi erakundeek. === Euskal Jaiak === Gipuzkoan antzeko garapena gertatu zen. Izan ere, 1896tik 1913ra urtero ospatzen ziren ''Euskal Jaiak ''ospakizunek jarraipena izan zuten Hondarribian 1925ean, eta teknika ezberdinetako arte modernoaren erakusketa bikain baterako aukera eskaini zuten. === Euskal Astea === Bereziki garrantzitsua izatekoa zen 1928ko Euskal Aste Nagusia, eta Erakusketa handi bat egiteko egokiera ekarri zuen Donostiako Kasino Nagusiaren inaugurazioak; bertan 200 bat obra ikus zitezkeen, eta ez zen arkitektura garaikidearen eredurik falta izan. Egunkarietan oso aipatua ez izan arren, Euskal Herriko arte modernoaren garapenean nabarmen eragin zuen gertakizuna izan zen. Bultzada honekin garrantzi handiko beste erakusketa bat prestatu zen, hau da, Arkitektura eta Arte Garaikidearen izenburupean, 1930ean ospatu zena, zeren eta euskal publikoarentzat Europako herrialde aurreratuenetan sortzen ari zen arkitektura arrazionalistaren erakustoki izan baitzen. == Arkitektura modernista == Erromantizismoaren eta Errealismoaren joerek gainak harrapatu zituen XIX. mendearen amaieran. Europako artearen barruan, elkarren artean harremanetan zeuden bi joera berritzaile agertzen ziren, erreakzio bat beraren mugimenduan bi aurpegi balira bezala har daitezkeenak: ''Sinbolismoa ''eta ''Modernismoa''. Lehenak bere adierazpen nagusiak arte figuratiboetan izan zituen, eta bigarrena nabariago egin zen arkitektura eta arte aplikatuetan. === Modernismoa artean === Arte modernista deritzona ahalegin eraikitzaile guztiak pozoitzen zituen arkeologismoari irteera bat emateko sortu zen, neurri batean. Bestalde, arkitektura eta arte aplikatuak sarbidea zuten industrialismoaren aurka sortutako kutsu estitizistaren erantzuna ere izan zen, Ingalaterran behintzat. Mugimendu berritzaile hau Jonh Ruskinen ideia estetikoek eta William Morrisen utopia sozialistak bultzaturikoa zen. Bi idazle hauek eta berauen jarraitzaileak laster ohartu ziren garapen industriala eta makinismoa saihestezinak zirela; baina ez zuten artea bizitza zoriontsu baterako beharrezkoa zenaren ideia baztertu, nola artistaren jarduera atseginerako hala gizarterako. Gizarte eta politika arloko ideia hauez kanpo, arteari beste ezeri ez dagokion alorrean, Arts Workers Guilden eskutik eta gizartearen Arts and Krafts erakusketen bitartez, artista eta enpresari talde bat sortu zen, artea eta industriaren arteko distantzia txikiagotze aldera, nolabait esatearren. Bestalde, Eiffelen ingeniaritzako egitura handiek estilo berriaren ezaugarri zen metalaren erabilera arrunt bihurtzera bultzatu zuten, goienetara iritsi ziren Parisko dorrearekin (1887 89). Eta urte haietan hedatzen hasi ziren japoniar irudiek sortutako berotasunak eraginak sortu zituen margolari sinbolisten artean. Mendebaldeko arkitekturaren historian, hauxe da beharbada, bizitza eta gizartearen eduki eta ikusmolde berriak adierazi beharrari emandako erantzunez, arte-estilo bat jaiotzen ikusten ez den momentu bakarra, aurreko estiloaz aspertu eta historizismoaren nekeagatik sortzen dena. Zerbait berria aurkitu nahi zen, besterik gabe. Eta estilo berria zakarki jaio eta arrapaladan hedatu zen, eta horrexegatik, hil ere, azkar hil zen. Ulertzekoa da, beraz, Ingalaterran'' Modern Style'' eta Belgikan eta Frantzian ''Art Nouveau ''izenez ezagutua izatea, eta, halaber, bultzatzaileak berehala aurkitu izana. Municheko ''Jugendstil ''aldizkari baten izena hartu zuen Alemanian, ''Sezesion'' –konforme ez zeudenen arteko areto batengatik– Austrian, eta ''Liberty ''estiloa edo ''stilo floreale ''Italian. === Modernismoa arkitekturan === Rococo garaiko oroitzapenak diruditen ezaugarri multzoa da, besteak beste, lerro uhinduen diseinuengatik, bihurdura asimetrikoengatik, landare itxurak oroitarazten dituzten trebeziengatik, distira eta gardentasunengatik eta abarrengatik ezagutzen den estilo berria, Eugenio d´Orsi estilo berria ''barocchus finisecularis ''ezinez adierazteko egokiera eman ziona. Bulkada irrazionalen jario hau altzarietan, apaingarritarako paperetan, bitxigintzan, oihaletan, liburuetan, iragarkietan eta, nabarmenen, azalera arkitektonikoetan hedatu zen. Funtsean apaingarri den arte hau, kultura eta ikonografia sinbolisten giroan garatu, eta ongarria aurkitu zuen. Arte arkitektonikoari dagokionez, apainketa irrazionalaren arriskua larria da, formen berezko zereginaren kaltetan, apainketa abstraktua bilatzen denean. Arkitekto onak ahalegintzen dira akats horietan ez erortzen, konturatzen baitira egiturazko eskema zaharrak bere horretan uzten zituela estilo berriak, eta jantzienak, hala nola Victor Horta eta Henry Van de Velve belgikarrak, Mackintosh eskoziarra, Otto Wagner eta bere ikasle austriarrak, Hector Guimard frantsesa eta Antonio Gaudi jeinua, batez ere, hurrengo estiloaren ezaugarri izango zen arrazionalismoa indartzera eraman zituen. Europa guztian kafetegietan eta jatetxe ugarietan, Metroko sarreretan, biltegien egitura metalikoetan, fatxada eta barruko harmailen apainduretan zabartu egin zen modernismoa; baina irudimen handieneko arkitektoek, arinkeria horrekiko sentikor, baztertu egin zuten, Europako Lehen Gerra aurretik. Kataluniatik sartu zen arkitektura modernista Espainiara, eta giro aproposa aurkitu zuen Bartzelonan. Herrialde horretan zenbait egilek eskualdeko sustraiak zituen Modernismo bat antzematen zuten, ''Renaixença ''kultur mugimenduari zegokiona alegia, eta baita europar sustraiak zituen ''Noucentismoa ''eta beste ''Modernismo manierista ''bat ere. ==== Bizkaia ==== Euskal Herrian Modernismoa berandu samar sartu zen. Mendearen lehen urteetan jada agertzen dira sentikortasun artistiko berri baten lehen onarpen zantzuak. Euskal Herriko arkitekturan delako eragin modernista horien lekukotasuna utzi aurretik, bilbotar jeinu batek Madrilera eta Bilbora ekarritako berrikuntza garrantzitsuei oroipen bat eskaintzea saihestezina eta ezinbestekoa iruditzen zaigu. ==== Palacio ingeniaria ==== Martin Alberto Palacio Elisage (1858-1939). Ingeniari honen izaera sortzaile aparta eta berritasunengatik hemen kokaturik egon beharko luke, mende eta ikuspegi tekniko berri batzuen hasieran, antolamendu kronologiko bati lotzeagatik, aurreko atalean bere aipamen bat egina badugu ere. Palaciori buruzko informazio kritikorik osoena burutu duen Daniel Fullaondori,<ref>J.D. FULLAONDO, ''La arquitectura y los arquitectos de la región y el entorno de Bilbao''. Alfaguara n, II. libk., 252-255. eta 273-345. or.</ref> deitoragarri deritzo arkitekturako historialarien aldetik Palacioren ekarpen aparta urrunean eta ahaztuan eduki izana, berau «XIX. mendeko ingeniaritza handiaren eoi kulturalak eman duen eraikuntzako ingeniari handi» gisa izendatu beharko litzatekeena baita. Alberto Palacio buruargia gauza askotan zen eta bere garaiko bitxikeria zientifiko guztiekiko irekia; gauzatu gabeko proiektu askoren diseinugilea, arkitektura modernoan Ledoux edo Boulléeren parekoa izan zen. '''Kristalezko Jauregia.''' Urte gutxi batzuk lehenago, Paxtonek Londresko Cristal Palacen eta Labroustek Parisko Liburutegi Nazionalean erabili zituzten burdin urtuzko zutabe finak eta Madrilgo El Retiroko Kristalezko Jauregian kristalezko gangak erabili zituen proiektugilea (1885 87) izan zen bera. '''Bizkaiko zubia.''' Bizkaiak Palaciori zor dio Portugalete eta Areeta arteko zubi transbordadorea: goieneko zubi batetik kableen bidez garraiatutako ontzitxo baten bidez lortutako irtenbidea. Munduko lehen zubi zintzilikaria zen bere soiltasunean (1885 1887). Arkitekto moduan, monumentalismo eklektiko eta lirismorik gabekoak ez izanik, ingeniaritza modernoaren arrazionaltasunak iradokitako forma berrien artean lazeriatan bizi izan bazen ere, bere ingeniaritza-lanek, aipamena nahiz goraipamena merezi dute hemen, batez ere, paperean gelditu ziren bere proiektu liluragarriak zerrendan sartzen badira, hala nola: * '' Monumentua Koloni ''(1891), Chicagoko Nazioarteko Lehiaketan Lehen Saria eta Urrezko Dominaren irabazlea, eta * ''Monumentua Baskongadetako Foruei ''(1894). Goi mailako proiektugile honen talentuak Euskal Herriko artearen historian toki bat merezi du, bidegabeki ahanzturan utzia izateagatik bederen, eta jakinik 1894an honen patentea erosteagatik nazioarteko ospea emana zitzaiola Fernando Arnodin frantsesari. Palacio Elisageren sormen apartak eta bere oroimenak bideratzen dute historialaria XIX. mende bukaeran zabaldegietan larriki azaleratzen ziren hirigintzan eta ingeniaritzaren arazoetan bere erabilera-mundura. Liburu honen mugak direla eta, gure azterketa eta informazioa, diseinugile nahiz proiektugile moduan, eta ingeniarien jardunarekin alderatuz, arkitektoen eginkizun artistikoa deritzon horretara mugatu beharren gaude. Horregatik, ez dugu ezer esango urte haietan jaiotzen ari zen Bilbo handiaren hirigintzako antolamenduan jardun zuten euskal herritar ingeniari bikainei buruz. ==== Metalezko egitura. Teknika eta estetika berria ==== Mendearen abagune hartan eta Bizkaiaren garapen kapitalista ikusgarriari erantzunez, eskualdeko arkitekto multzo batek –bi belaunalditan zati daitezkeenak– bere buruargitasun eta gaitasuna inola ere zalantzan jartzekoa ez den aipaturiko hedapen ekonomikoaren menpe jarri zuen. Haien obrak pentsamolde arkeologiaren oso menpeko irauten zuen artean, eta modernismoa ez zen oso astiro baino onartuko, eta hemeretzigarren mendeko kutsua duten egituren eranskin gisa ia beti. Metalezko egiturak XIX. mendearen erdialdetik eta hormigoi armatua mende horren amaieran asmatuak izanagatik, historialariak harrituta daude arkitektoak teknika hauek erabiltzera ausartu ez izanaz; logikaren eta arrazoi ekonomiko hutsez, guztiek bilatzen zuten estilo berrira iritsiko baitziren. Baina, esan beharra dago –eta esan izan da– «material hauen berezko baliabideak, osotasunean bistaratzeko, oinarrizko ezagutzak eskatzen zituztela, beren ezaugarri teknologikoei buruzkoetan. Garaiko arkitektoak orokorrean ez ziren ezagutza hauen jabe. Lehen urte haietan, Baskonian eta Espainian, oro har, salbuespen dira ematen ziren eta gero aipatuko ditugun gertakizun positibo bakanak, aldi haren ezaugarritzat hartu ezin direnak».<ref>Carlos FLORES, ''Arquitectura Española Contemporánea 1880-1950,'' Aguilar (Madril, 1989), 22. or.</ref> Euskal Herriko arkitektoek, estetika berria barneratzeko jarrera nagi horretan, beste arrazoi eragile batzuk ere izango zituzten, hala nola, bezeriari atsegin eman nahia, beren igoera ekonomikoaren erakusgarri, begien aurrean eta nabarmen, zalantzarik gabeko monumentaltasun aldeko joera kanporatzen zuen oligarkiarena, eta aldi berean, berria eta gutxi probatua den guztiak berarekin beti dakarren arriskuaren beldurrak ere zama eransten zion. ==== J. Darroqui ==== '''Montero etxea. '''Jaurerriko hiriburuan eta baita Baskonia osoan ere ziur asko, lanik zaharrena da etxebizitzen eraikuntza hau, ''art nouveau'' estiloan eraikia, Errekalde plazako Montero etxea, 34. zenbakiduna (1900), '''Luis Aladrenek''' ohiko estiloan diseinatua izan arren, arkitekto honen heriotzaren ondoren bere taldeko dekoratzaile J. Darroqui frantsesak bukatu zuen, zeinak aurreikusitako fatxadaren proiektua erabat aldatzea onartu zuen. Ezer gutxi dakigu Darroqui honi buruz, Bilbon langela bat eta Donibane Lohitzunen beste bat zuela jakiteaz aparte. Ezagunagoa izan zen bere semea, Bernard Darroqui'', ''Hendaian bizi izan zena eta neoeuskotar estiloko txalet batzuen eraikitzailea. '''Campos Eliseos Antzokia. '''Estilo modernista bera du antzoki honek. Beranduago zinema bilakatu eta 1902ko abuztuaren 7an inauguratu zen. '''Alfredo Azebal'''ek eraiki zuen, bere diseinuan aipaturiko J. Darroqui dekoratzaile frantsesak parte hartu bazuen ere. Nahiz eta Fullaondok kritikatzen duen egiturazko batasunik ez izan eta pixkanaka goratuz doazen hiru gorputzetan zatitze antzeko bat eman, fatxada rococoaren ezohiko ausardia modernista goraipatu behar da eraikin honetan, ''horror vacui''ren eta ''art nouveauren'' iskanbila ordenatua erabat nagusi duela.<ref>Darroquiren Bilboko obrari buruz ikusi, K. Barañano eta J. Gz. de Duranak ongi asmatutako oharrak: O.c., 269 270. or.</ref> ==== Leonardo Rucabado ==== Leonardo Rucabado kantabriarrak aipamen bat merezi du hemen, bere lanengatik –gutxi samar diren arren–, baina batez ere, Bizkaian izan zuen eraginarengatik. Lehen belaunaldiko zenbait euskal herritar arkitekto bezala, Bartzelonan hezi zen mende hasieran. Han bere lan eklektikoak apaindu zituzten eta, ezbairik gabe, Europatik zehar egin zituen bidaia ugarietan bisitaturiko lanetan ''de visu'' jaso zituen apunte estilistiko ugarien arabera (gotikoak zein zesezionistak), sentiberatasun ireki eta bereziki aldabera hartu zuen. Berari zor dizkio Bilbok: *Bilbon Indautxu auzoan eraikitako '''hainbat txalet'''. Bigarren fase batean, 1910etik aurrera erregionalismo arkitektonikora bihurtze bat eman zen berarengan; hain justu, Kantabria aldeko arkitekturara itzuli baitzen. Euskal Herrira moldatu nahi bat agertzen zaio, bere bi mugarri garaienak honako hauekin lortuz: * '''Tomas Allenderen''' '''etxea''' (1910), * Neguriko '''Barbier Jauregia '''(1918). Bigarren aldi horretan eginiko lan askorik ez zuen utzi, baina bere jardueraren eragina izan zen arkitektura erregionalista deritzonari buruzko ideiak ereitea. '''Neoeuskotar''' estilorako joera horretan aipatu beharrezkoa da bere jarraitzaile eta ikasletzat har daitekeen Manuel Mª Smith. [[Fitxategi:Lezama-Legizamon Jauregia. Getxo (Bizkaia), Manuel Maria Smith.jpg|thumbnail|Lezama-Legizamon Jauregia. Getxo (Bizkaia), Manuel Maria Smith.]] ==== Manuel Mª Smith ==== Manuel Mª Smith bilbotarra izan zen bere belaunaldiko arkitektorik esanguratsuena eta dudarik gabe emankorrena. Urduñako Jesuiten ikasle, karrera bikain bat egin zituen Madrilgo Arkitektura Eskolan eta segituan nabarmendu zen Bilbon. Bere lan guztiak laburbilduz, «Smith arkitektoaren lanaren oinarrizko euskarri gisa ingeles estiloko arkitektura eta arkitektura erregionalista» estilotzat hartzen ditu Maite Paliza Monduatek bere lan monografiko bikain eta zehatzean.<ref>''Manuel Mª Smith arquitecto''. Erakusketa (Bilbo, 1991) 18. or.; ikusi, halaber, egile honen funtsezko lana, ''Manuel Mª de Smith Ibarra, Arquitecto 1879-1956''. Bizkaiko Foru Aldund. (Bilbo, 1988).</ref> Smithen arkitekto-bizitza luze eta emankorrean bi eragin hauek garatuz joan ziren, garai hartan nagusi zen eklektizismoaren ildotik. Honen zenbait lanetan sustrai herrikoia (''old english ''estiloa) edo kultua (Ana Erregina estiloa) zuen arkitektura anglosaxoi bitxia nagusitu zen; besteetan berriz, herri arkitektura edo lurraldeko arkitekturaren eragina, bere bertsio euskotar eta menditarrean. Smithen aldakortasuna ez zen gustuen segida eta ordezkapen kronologiko batera mugatzen. Batera diseinatzen eta eraikitzen zituen lanetan gustatzen zitzaion, estilo historikoen inguruko bere zaletasunak aldi berean erabiltzea. Ia ez zegoen denboran distantziarik Etxebarriko Erdi Aroko elizaren (1907) eta bere Neguriko txalet anglosaxoi batzuen artean. Egindako lanen artean azpimarratzekoak dira: * '''Bittor Txabarri Etxea '''(1914), «U» formako oinplano baten gainean, barrualdean lau eremu erabilgarri markaturik dituen bizitoki multzo bat da, eta kanpoaldeari eskainiz forma asimetrikoak, xehetasun bitxiak, lerro hautsiak eta argi ilunaren kontraste biziak: * '''Trianoko Markesaren Jauregia''' Leioan (1915-1917), * '''Sota Etxeak '''Bilboko On Diego Lopez Haro kalean (45 eta 47 zenbakiak), * '''Carlton Hotela''' (1919-1926), * Getxoko '''Tomas Allende auzo etxea''', * '''Lezama Legizamon Jauregia, '''honetaz gainera badira Getxon (1916) beste batzuk gehiago. Jauregi hau dela eta, Fullaondok zorrotz aztertzen ditu Smithen desegokitasunak, nahiz eta, bestalde, ezin uka dakizkiokeen formetan ahalmen sortzaile bereziak. Bere bizitzako azken urteetan eraikitako etxebizitza batzuetan adierazten du arrazionalki egindako amodiozko ahaleginetan, pentsaera berriaren esanahia eta errotuta zuen monumentu lotura askatu beharra ulertu ez duen arkitekto baten zorigaitza.<ref>FULLAONDO, A.c., 366. or.</ref> * '''San Inazio Loiolakoaren Dorretxearen''' zaharberritzea. Gorengo nota eman zuen Smith-ek bere eklektizismo asegaitz eta, aldi berean, irudimen ahaltsu eta asmatzaileak, Jesuitek agindutako '''San Inazio Loiolakoaren Dorretxea'''ren zaharberritze lanean. Lehenagotik zenbait eraberritze izan zituen Berant Erdi Aroko dorrearen edozein lehengoratze saiakera alde batera utzirik, dorre zaharraren barrualdea santutegi bihurtu nahi zuten, kapera eta aldareak jartzeko eraberritzeak eginda. Smithek agindutakoa egin zuen, hainbat estilotara –hauetariko bat modernista zen– egokitzeko zuen gaitasun aparta agerian jarriz. Birgaitze horri ezin uka diezaiokegu forma eta estilo mailan duen aberastasun handia, eklektizismoaren ildorik garbienean. Diseinuan osagaiek berezko balioa zuten, eta modu bertsuan erabiltzen ziren kapera jakin bat apaintzeko, baina erabat ezberdin gainontzeko kaperekiko.<ref>A. LOPEZ DE ABERASTURI, ''La Casa Torre de Loyola. Historia y noticia de las obras de consolidación''. Mensajero Argit. (Bilbo, 1997).</ref> Smithengan hain ugari eta anitzak diren lanak aztertuz, multzoaren epai bat eman nahi duen historialariari burura datorkion lehen izena eklektizismoa da. Bere semeak, Joan Karlos Smithek, bera ere arkitektoa izanik, honako hau esan zuen aitarengatik: «Eklektiko bat? Sakonean, nire aita barroko bat zen». Gainera, bere bizitzaren azken urteetan, gerra ondoren, Areetako auzo etxe baten diseinuan Smith «ausardia handiz gerturatu zen arkitektura arrazionalistaren mundura».<ref>Maite PALIZA MONDUATE, O.c., 1991, 23. or.</ref> ==== Mario Camiña ==== Belaunaldi horren barruan Mario Camiña izan zen ziur asko ''art nouveauarekiko'' sentiberatasunik handiena zuen euskal herritar arkitektoa. Neguriko oligarkiarentzat ziren txaleten eraikitzaile gisa nabarmendu zen. Bere gainazalen etengabeko zatiketak Sezesio estiloa gogorarazten du, baina bere gehiegizko apainketak, formen metaketak eta argi ilunek kontrastea egiten dute, jarraian etorriko diren ereduen soiltasunarekin. '''Landa Etxeak. '''Camiñak, modernismo berriaren barruan, bere indar asmatzaile handia Getxon egin eta desagertuak diren '''bi landa etxetan '''erakutsi zuen. Mugaraino eramandako apainketa baten xehetasun bitxiez gain, eraikin hauetan, dorre ausartak eta estalki arriskutsuak jarri zituen Camiñak, «euskal ''art nouveau ''zapuztuaren erarik pertsonal eta jatorrena» Fullaondoren iritziz. Neguriko Camiñaren bi txaleten aipamen liriko horretan, Fullaondok berauek definitzen dituzten ezaugarri guztiak izendatzen ditu: ekialdeko exotismoa, azalera zurien gaineko ''art nouveau'' joerako ezinegona eta balorazioa; lerro hauek, gainazalak mugatzen eta zatitan banatzen dituen heinean ''Hoffmann joeran'' egindako zesezionismo bat; eraikitzaile baino sinbolikoagoa den egurrezko bilbadura egitura baten iradokizuna; argi ilunaren balorazioa, eta abar.<ref>FULLAONDO, A.c., 347. or.</ref> '''Gorlizko Erietxea. '''Gorlizko Erietxea (1910-1914), lozorroan egondako modernismoaren eta lehen berpizkunde arrazionalistaren artean, bilketa arina baina bitxia gertatzen den egundoko obra bat da. Eraikuntza handi batean, hormigoi armatuaren teknika, jakinaren gainean erabiltzen lehenengoa izatearen meritua du Camiñak. «Bere teknika, bere diseinua, bere mugaketa espaziala eta bere egitaraua aztertzen baditugu, espainiar garaiko planteamendu arkitektoniko aurreratuenetariko bezala agertuko zaigu Gorlizko Erietxea. Bizkaian, lehenengoa ezbairik gabe, Araluzek berea duen Igeretxeren ondoan».<ref>Idem, 369. or.</ref> ==== Teodoro Anasagasti ==== Dagoeneko ikusi ditugun hiru arkitektoren atzetik Teodoro Anasagasti (1880-1938) azpimarratu behar da, XX. mendeko lehen bi hamarkadetako arkitekto aipagarrien zerrenda honetan. Anasagastiri oso zaila izan zitzaion, bere adin eta heziketarengatik, historizista estiloaren erakarpenetik askatzea. Bestalde, bere izaera poetikoa zela eta, alemaniar erromantizismoaren erdian bizi izan zenez, beronekiko erakarpena sentitu zuen Anasagastik. Hala ere, hormigoi armatuaren teknika modernoa behin betiko bereganatzeak, irtenbide arrazionalistak hautatzera eraman zuen. Horregatik, nahiago dugu trantsizio gizon modura, hurrengo atalean kokatzea. ==== Pedro Gimon ==== Eraikuntzaren ibilbidean, garaiko estiloen labirintoan galdurik, estilo hauetako bat erabaki eta norabidean lehentasunen bat erabaki ezinik, bakoitzaren aukerak probatu nahiago izan zituen arkitektoen artean kasurik deigarriena da bera: * neoeuskotarra, Zumaiako '''Inazio Zuloagaren etxebizitzan'''; * neobarrokoa, Kasilda anderearen parkeko '''Pergolan'''; * neobizantziarra, Algortako '''Hirukoiztarren elizan''', * neopalladiarra, '''Komertzio Bankuaren fatxadan''' eta abar. Hauetako lan bat bera ere ez da gutxiestekoa; baina esperimentu mailan, bederen, erakartzen zutela dirudien aukera ugariren aurrean, guztien multzoak nahastura sentsazio bat iradokitzen du. Beharbada horregatik egin zuen esperimentuzko sartu irten bat modernismoan. Orokorrean, garaiko korronte kulturalekin loturarik ez izateagatik alferrik galdu daitekeen inteligentziaren ageriko adibide bat da Gimon. Gainera, aipagarria da, berarentzat heldutasunaren isla zena lortuta, une batez lotsatzera iritsi zela bere garaiko sentiberatasun berritzailearen mailan egon izanaz. Hura akats bat izan zela pentsatu zuen et beste batzuk bezala, modak kutsatu zuela ere aitortu zuen. «Horretatik ezin izan zuen inork ihes egin. Sasi estilo horretaz maitemintzen zen ikusleriaren gustu txarra eta gainbehera, eta bere defendatzaile batzuek ahaleginak egin zituzten bere oinarriak rafaelismoaren aurrekoan kokatzeko. Goraipatu egin zen inongo euskarririk gabeko lerroaren askatasuna. Gutiziak eta bidegabekeriak, denak harrapatu zituen eta, sentsualtasunez beteriko giro laiko batean eraiki ziren gaur egun benetako ertilarien lotsaizun diren obra asko. Niri dagokidanez, bene-benetan damutzen naizela aitortu behar dut aldi batean eldarnio hartan erortzen utzi izanaz. Bilboko Kasillan dagoen Tindu Fabrika – fatxaden lehiaketan Udaletxeak emandako saria merezi izan zuena– eta kutsu bereko beste zenbait eraikuntza, niretzat ohorezko emaitzak izan beharrean, atsekabe dira. Egiazko Euskal Herriko arteari nion maitasunari esker libratu nintzen, mendearen zoritxarrerako oraindik iraungo duen gaixotasun hartatik».<ref>Jose IRIBARNE, ''El arquitecto Pedro Guimón y las modernas orientaciones pictóricas en el País Vasco'' (Bilbo, 1922) 21. or.</ref> ==== Rikardo Bastida ==== Rikardo Bastidak (1879-1953), Domènech i Montanerren ikaslea izandakoak, Bartzelonan bertan bizi izan zuen modernismoaren irakinaldia. Bilbora itzulirik, Seberino Atxukarroren ikasgelan sartzen zen (1904) eta Zabaldegiaren Handitze Lehiaketan parte hartu. Bilboko udaleko teknikari izendatu zuten, Hiribilduko arkitekturari eta hirigintzari buruzko agindu ugarietan esku hartu beharra izan zuen. '''Alondegia. '''Ardoen Alondegia (1905-1909) da bere lanik ezagunena, nahiz eta egokiena ez izan, Elías Mas Serraren iritziz.<ref>E. MAS SERRA, ''Arquitectos Municipales de Bilbao'' (Bilbo, 2001) 80. or.</ref> Ardoen Alondegia, multzo monumentalista eta eklektiko bat da, mudejarren arrastoz jantzia eta formetan ukaezinezko edertasuna duena. Kanpoaldean, osagai horizontalek –harri artifiziala basamentuan, Laudioko adreiluak eta hormatalak– ematen diote izaera angeluetan dorreak dituela eta eraikinaren sarrera handiekin kontrastea sortuz, baoen forma kontrajarri egokian nabarmentzen den lerrozko diseinuaz gainera. Berea da 1919an jasandako sutetik salbatu zuen egituran hormigoi armatua erabiltzearen meritua. Gure iritziz Bastidaren eraikuntzarik onena den hau salbatu zen, ez sutetik soilik, baita eraispen-proiektu mehatxatzaile batetik ere, eta kubo garden eta famatu batez estaltzetik, ondoren. '''Olimpia Eraikina'''. Rikardo Bastidari esker egina da Olimpia izeneko eraikina, Merkatal Erakusketa iraunkor gisa 1906an sortua, gero 1947ra arte Olimpia Zinema eta 1996ra arte Gran Vía Zinema bilakatua. Bastidak, Modernismo erabilgarriaren aldeko bidea egin zuen 1915etik aurrera.<ref>J. Ramón FORESTIER BASTIDA eta Elisa BASTIDA DIAZ TEJERO, ''Ricardo de Bastida arquitecto''. Hego Euskal Herriko Arkitektoen Eskola Ofiziala. (Bilbo, 2002). Ikusi, halaber, Adeliza MOYA eta Jesus ARPAL, ''El Bilbao de Ricardo Bastida. Un proyecto metropolitano para una sociedad industrial''. P. BIDART, ''Architectes et architectures des Pays Basques (XIXe Xxe''). 111-133. or.</ref> Udaleko arkitekto zenez, Bastidak ikastetxeak diseinatu zituen (1915-1917), esate baterako: * '''Bigarren Irakaskuntzako Institutua''' (1926), * '''Sehaska Etxea''' (1912), * '''Desinfekzio Zentroa''' (1916), * '''Bilboko Parkea''' (1907). «Kontraste kromatikoen edertasun formalerako zuen irudimen aldakorra eta sentiberatasun bitxia jokoan jarri zituen obrak dira».<ref>K.BARAÑANO, J. Gz. de DURANA, J. JUARISTI, O.c.</ref> Elizbarrutiko arkitekto ere bazenez –udalekoa izateaz gain–, bere eklektizismoari leial jarraituz, '''eliza''' batzuk diseinatu zituen Espainian zehar nahiz kanpoan, hauetariko batzuk eraiki gabe geratuak edo desagertuak direlarik. [[Fitxategi:Bilbotar Elkartearen eraikina. Bilbo. Kalixto Emiliano Amann.jpg|thumbnail|Bilbotar Elkartearen eraikina. Bilbo. Kalixto Emiliano Amann.]] ==== Kalixto Emiliano Amann ==== Calixto Emiliano Amann (1882-1942): * '''Neguriko txaletetan '''(1905-1910) bere estilo neoeuskotarra landu zuenetako bat izan zen; «sustrai sezesionista sakonak zituena» zela dio Barañok. * Revival neoklasikora itzuli zen '''Deustuko Merkataritza Unibertsitatearen''''' diseinuan''. * Bere erabakirik sortzaileena, Bigarren Inperioko estiloan ausardia handiz diseinatutako '''Asociación Bilbainaren''' blokean agertzen da. * Bere arkeologia aldeko joerak ez zion galarazi zenbait une ausarditsutan arrazionalismo aurreko arinkeria batzuk azaltzea, '''auzo etxeen '''proiektu eta eraikuntzetan, '''Solokoetxen''' adibidez (1932). === Bizkaiko beste zenbait arkitekto === Mendearen lehen hiru hamarkadetan famatu egin ziren belaunaldi horretako arkitekto bizkaitarren zerrenda oparoak honako izenok bilduko lituzke: * '''Inazio Smith''', * '''Ismael Gorostiza''', * '''Federiko Ugalde''', * '''Angel Libano''', * '''Antonio Araluze''', hormigoi armatuaren teknikaren lehen erabilera egin zuena, Gorlizeko Erietxearen garai berekoa den '''Igeretxeko bainuetxean''', * '''Kastor Iriarte''', '''Gernikako frontoi''' zaharraren egilea, * '''Frantzisko Hurtado Saratxo''', * '''Jose Luis Oriol¸ '''Euskal Herrian ekoizpen urrikoa eta Neguriko '''Araluze eta Oriol txaletetan '''arkitektura plutokratikoaren adierazlea da. Ez litzateke zuzena izango hauetariko batzuei maisutasuna, forma aldetiko dotoretasuna eta birtuosismo teknikoa ukatzea. Baina, denak oso urrun zeuden garai hartako Europako ikuspegi estetiko eta kulturaletatik. Horien obra batzuetan nekez desagertzen zen monumentalismo eklektikoaren asperdura, ezaugarri «modernistaren» batekin edo fantasia eta lirismo distiraren batekin ere. === Gipuzkoa === Gipuzkoari dagokionez, Erramun Kortazar eta bere lehengusu '''Luis Elizalde''' modernismoaren ordezkariak izan ziren Donostian, estilo berrira erabat lotu gabe, nahikoa irekitasun-froga utzi zutenak sentiberatasun berriarekiko, Erramun Kortazarrek bereziki. ==== Erramun Kortazar ==== Donostiako lehen zabaldegia egin zuen Antonio Kortazarren semea zen. Aita hil zenean, beraren ordezko jardun zuen Foru Aldundiko arkitekto-lanetan, eginbehar horretan eman zuelarik lan-bizitza ia osoa. * '''Artzain Onaren dorrean''', bukaeran esku hartu zuen. * Elizalderekin batera 1896an '''Bigarren Irakaskuntzako Institutuaren''' eraikuntza-lehiaketa irabazi zuen. Modernismo epela erakutsi zuen, bilakaeran hasia zen Donostia horretara egokiturikoa, gaur egun oraindik Donostiako modernismoa ezagutzeko erreferente diren '''etxebizitza batzuk''' eraikiz, 1901 eta 1906 bitartean: Garibay 21, Prim 17 eta 33, Easo 20 eta Zubieta 1. Donostian, Erramun Kortazarrenak dira: * '''Bainurako Errege Etxola''' * '''La Perla''', hiriaren eta bere Kontxaren paisaia tipikoaren erakusgarri. Lan hauetan, eta baita ondorengoetan ere, modernismoaren erreferentzia ez da hain agerikoa: * '''Mendeurrenaren Plaza '''2. znb., (1922) * '''Frantziako Ibilbidea''' (1926) Baina honek ez du kontraesanean jartzen bere joera eta forma berriekin entseatzeko zuen gaitasuna, obra honetan ikusten denez: * '''Usandizaga 21. znb.''' (1926). Kortazar ez zen inoiz arrazionalista izatera iritsi.<ref>Ikus J. LABORDA Y NIEVA, «Discurso de ingreso en la RSBAP» (2000ko abenduaren 14an). ''Nuevos extractos''-en, 14 G.</ref> Arkitekto oso aditua zen eta bazuen adierazpen-gaitasun ikaragarri bat, garai berriekin soraioa ez zena, eta oso gai zen garapenean aurrera egiteko ere. Historialariak galde dezake Kortazarrek bere bidaietan ezagutu zuen arkitektura arrazionalistaren biluztasun linealari egindako ukapena ez ote zetorren bezeroari egokitzeko zuen sentiberatasun itzeletik eta Donostiako hiriburuaren ''genius loci ''tik. === Araba === '''Hirigintza. '''Gasteizen, arkitekturaren ikuspuntutik begiratuta hiriaren hedapena da XX. mendearen lehen erdiko gertakizunik nabarmenena, '''Roberto Dublang '''eta '''Julian Aprai'''zen planoak jarraituz 1927tik aurrera gauzatzen joan zena; eta zabalduz jarraitu zuena 1950-1980 urte bitartean, munduko krisi ekonomikoaren (1972-1973) ondoriozko moteltze aldi batean izan ezik. Etengabeko hedapen hura, Euskal Herriko bigarren industrializazioaren babesean eman den immigrazioa dela eta gertatu zen hazkunde demografikoaren ondorioa da. '''Arkitektura.''' Garapen guztiz eraikitzaile eta estilistikoari dagokionez, ez dago azpimarratzeko askorik, gerra zibilaren aurreko aldi honetan. Interesgarritzat har daitekeen gutxi dago. Hala ere, arreta apur bat jar diezaiekegu eraikuntza hauei: * Zulueta Jauregia (gaur egun Santxo Jakitunaren Elkartea, Senda Ibilbidean), '''Fausto Iñigez de Bestolazarena''' (1902); * Katedral Berria, '''Jabier Luke '''eta '''Julian Apraizen''' proiektu gotiko ikaragarria, 1907koa; * Korreoak eta Telegrafoak, '''Luis Diaz Tolosanarena''' (1916-1922), bere Dorretxe itxurarekin, eraikuntzen fatxada aldearen apainketan jartzen den Euskal Herriko erregionalismoaren eredu arranditsuetariko bat da; * Abastos Plaza, desagertua, '''Jabier Agirrerena''' (1897), (gaur egungo Foru Plaza); * Santa Maria Ikastetxea (marianistak) (1908) '''Xabier Agirre '''berberarena; * Ajuriaenea jauregia, erregionalista, (1920) '''Alfredo Baeschlin'''ek egindakotzat hartzen dena; * Bonilla Altzariak izenekoa, '''Frantzisko Albiñana '''eta '''J. Casaus ena'''. Fatxada dotorean agertzen diren xehetasun modernistetan begi bistako kalitatea du; * Elizbarrutiko Seminarioa, '''Pedro Asuarena''', (1932), egituraren euskarria erabat hormigoi armatuz egina duen Gasteizko lehenengoetako eraikina; * Hoteltxo multzo bat hiriaren hegoaldeko zabaldegian, '''Julio Sarazibarrek, Fausto Iñigez de Bestolazak '''proiektugileek eta '''Luke Apraiz '''bikoteak eta besteren batzuk landu zituzten proiektuak 1900 eta 1915 bitartean; eklektizismo, erregionalismo, modernismo eta abarretan etengabeko ugaritze korapilatsu dutenak, horrela bertako arkitekturaren artean nabarmenena bihurtuz. === Nafarroa === Nafarroako hiriburuan 1889an lehenengo Zabaldegi txikian, aipatutako korronte eklektizista bera jarraitu zen ondorengo hamarkadetan, erromantizismoari eskainitako atalean ikusi genuen moduan. ==== Manuel Martinez de Ubago ==== Hemen Manuel Martinez de Ubago Foruen Oroigarria diseinatu zuenaren izena gogoratu beharko litzateke, Iruñeko modernismoaren benetako ordezkaria izan baitzen, jarraian aipatuko ditugun '''etxebizitzen eraikuntzetan''' azaleratu zen moduan: * '''Txintxilla Jenerala, 6''' (1900), * '''San Nikolas, 72''' (1899), * '''Jose Alonso, 4''' (1902) * eta '''Estafeta 67''' (1899), besteak beste. === Neoeuskotar estiloa Iparraldean === [[Fitxategi:1 Arnaga etxea, Edmund Rostand-en museoa Kanbon. 2 eta 3 Neoeuskotar estiloko udaletxeak Kontinenteko Euskal Herrian.jpg|thumbnail|1. Arnaga etxea, Edmund Rostand-en museoa Kanbon.<br/>2 eta 3. Neoeuskotar estiloko udaletxeak Kontinenteko Euskal Herrian.]] Euskal Herrian XIX. mendearen amaieran edo, hobeto esanda, XX.aren hasieran, iparraldeko Lapurdi probintzian berezko estilo bat sortu zen; hain justu, gure Herriko txalet edo '''etxe '''ezagunetan argi eta garbi azaltzen den estiloa. Euskal etxea, Lapurdiko baserri etxe zaharren birmoldaketa sofistikatuen bidez, XX. mende ia osoan estilo nahastezin bihurtu ziren '''eusko-frantses etxearen ezaugarriak '''bildu zituen etxea da; iparraldetik Arcachongo lurretaraino eta ekialdetik Toulouseraino zabaldu zen eredua: * helburu estetikoa duten disimetriak eraikinaren estalduretan eta fatxadetan; * burgesiaren arau estetikoen arabera sortutako etxe esparrua: bao handiak; * fatxadetan apaingarri gisa jarritako zurezko xafla-joko paraleloak. Batzuen ustez, ezagutzen ez den arkitekto batek eman zion estilo honi hasiera '''Toki Ederra etxea'''rekin (1896). Geroxeago Getarian, Donibane Lohizunen eta Miarritzen jaio ziren agiri gehiago dituzten beste zenbait etxe.<ref>Jean-Claude LASERRE, ''Le néo-basque, une autre face à la modernité (1920-1940). Documents historiques'', 147. zk. (1986ko urria-azaroa), 65-72. or.; Maurice CULOT eta Bernard TOULIER, (zuzd.), ''Le Pays Basque. Architectures des années 20 et 30''. Institut Française d'Architecture, Norma 1993; Pierre BIDART (zuzd.): ''Architectes et architectures des Pays Basques (XIXe-XXe)''. Izpegi Argit. (Baigorri, 1997), 9-110. or.</ref> [[Fitxategi:Urola eskualdeko trenbide geltokiak, neoeuskotar eta neoerregionalista estiloetan.jpg|thumbnail|Urola eskualdeko trenbide geltokiak, neoeuskotar eta neoerregionalista estiloetan]] Bigarren Mundu Gerraren ondoren, erregionalismoaren krisi bat gertatu zen; baina hori, herritar burgesen babesean eta herrian bertako bezala sona harturik, jatorrizko ereduak eskaintzen zituen sinpletasun eta imitaziorako erraztasunekin ez zen eragozpen izan estiloak luzez irauteko, nazioarteko arrazionalismo modernoaren erasoen aurrean. Zementu armatuaren erabilerak eta hormetako zur bertikalek lehenagoko egiturazko zeregina bertan behera uztea ekarri zuten, baina osagai horiek apaingarritzat mantendu ziren. ==== Henri Godbarge ==== Henri Godbarge (1872-1946), Bordelen jaio, Parisko Arte Ederren Eskolan tituluaren jabe egin, eta behin betiko Donibane Lohizunen kokatu zen hau izan zen neoeuskotar estiloaren mezularia, ezohiko gogoz eta bizitasunez arkitekturan erregionalismo honen bultzatzailea. Estilo baten malgutasuna goraipatzen zuen Godbarge k, bere ustez, goi burgesiaren zaletasun finak asetzeko nahiz langileen etxe bloke kolektiboetako etxebizitzei egokitzeko balio zuen. Har ditzagun Henri Godbarge<ref>Godbarge arkitektoari buruz, ikusi Claude LAROCHE, ''Enri Godbarge, Le néobasque prospectif''. Documentes historiques-en, 189. zk. (1993ko iraila-urria) 74-78. or.</ref> arkitektoaren hainbat etxe aipagarri: * '''Amustegia etxea '''Donibane Lohizunen (1922-1923), * '''Irrintzina etxea '''Ziburun (1921) eta Miarritzen (1925), * '''Adiskide Enea etxea''' Getarian (1925-1926). Berarekin Gomez anaiek –Luisek (1876-1940) eta Benjaminek (1889-1950)– lagundu zuten estilo berria modu berezi batean zehazten. ==== Edmond Durandeau ==== Aipamen berezia merezi du Edmond Durandeauren (1878-1960) obrak ere. Anguleman jaio zen, 1919an Hendaian bere bizitokia finkatu eta bertan etxe multzo bat eraiki zuen; oraindik edertasun arkitektonikoaren maitale den edonoren arreta erakartzen duten batzuk dira, itsasertzekoak: * '''Etxe Berdea''' (1907), * '''Gure Kaiola''' (1910-28), * '''Etxe Gorria''' (1910), * '''Itsas Lorea''' (1913), * '''Itsas aldean''' (1910-27), * '''Agerre Mendi '''(1923-29), eta abar. ==== Luis eta Benjamin Gomez ==== Godbargeren laguntzaile izan ziren Luis Gomez (1876-1940) eta Benjamin Gomez (1889-1950) anaiak Baionan bizi izan ziren. Luis eraikitzailea zen, batez ere, eta dekoratzailea zen bere anaia Benjaminekin ederki osatzen zen. Biak, Lapurdiko tradizio garbiko baserri-estilo erregionalistaren zabalkundean saiatzen ziren, baina ''Beaux Arts, Art Decó ''eta ''Nazioarteko'' estiloen osagaiekin elkartuz. Baionan jaio ziren hauek neoeuskotar estiloa gustu handiz hedatu zuten, beren bezero ugarien artean –eta ez soilik estiloa asko estimatzen zuten bertako familia burgesen artean–, baita Euskal Herriko itsasertzera urtaro epelen bila etortzen ziren Parisko burges askoren artean ere. Hain zuzen ere, 1925ean, Parisko Arte Apaingarrien Nazioarteko Erakusketan eman zituzten Gomeztarrek beren obrak ezagutzera, Le Corbusierrek bere «Pavillon de l'Esprit Nouveau» eta Robert Mallet Stevensek «Pavillon du Tourisme» aurkezten zituzten aldi berean, biak ere arkitektura berri bat iragartzen zuten oinarriei buruzkoetan sortuak. Oso ikasgarria dira kontrasteak H. Godbargeri eta L. Dangladeri elkartutako Gomeztarren obra den Hosségorko '''Sporting Kasinoa''' eta Donibane Lohizunen dagoen R. Mallet Stevensen obra den '''Pergola Kasinoaren''' artekoak. Lan hauen alderaketak une hartan Euskal Herriko erregionalismoaren eta nazioartekotasunaren artean sortua zen eztabaida adierazten zuen. Gomeztarrei orokorrean eman zitzaien estimazioa ez zen izan beraien txaletek formaz kanpoko alderditik eskaintzen zuten erakarpenagatik soilik, baizik eta etxea barrutik apaintzeko eta altzariez osatzeko zuten gaitasunagatik, halaber. Baionako '''Malaye etxearen''' barrualdeak (1932) ongi frogatzen du Benjamin Gomez bere modernismo erregionalistarekin, nazioarteko artearen apaindura soilen ereduetara gerturatzen hasia zela. Aipatu ditzagun bi anaiek elkarrekin egindako obren adibide dira: * '''Pare Gabea Etxea''' Donibane Lohizunen (1923); * '''Bakea Etxea '''Miarritzen (1931). ==== Joseph Hiriart ==== Joseph Hiriart da Iparraldeko neoeuskotar etxeen atal honetan gordetzea merezi duen beste izen bat (18881946); Tribou eta Beau bi eraikitzailerekin bat eginik 1926 eta 1928 bitartean eraiki zituen: * '''hiru txalet''', Ziburuko muinoaren iparraldeko isurialdean. Hauetariko bat, '''Lehentokia etxea, '''hiruki itxurako lur zati oso aldapatsu batean dago, Zokoako gotorlekuaren gainetik ikuspegi zirraragarri bat duela; etxeak, Lapurdiko ohiturak arte apainketa gustuarekin nahasten zituen. ==== Garai baten emaitzak ==== Ondorengo aldian, nazioarteko korrontea ezarri zenean, Iparraldean eraiki ziren etxe eta eraikuntzek ez zuten zorte handirik izan, ez zen asmatu lurraldean bertako berezko estilo batekin. Norbaitek «kaos gorena» esanez kritikatu zuen, gorentasuna paisaian zegoela eta kaosa eraikuntzan ziurtzat hartuz. Alderik onargarriena zen 20ko eta 30eko hamarkadako neoeuskotar estiloa berreskuratu izana. Pirinioen bi aldeetako gure arkitekturaren aipamena honela laburtzea ez litzateke zuzena izango, hainbat alditan gertatu ohi izan den moduan, hau da, XX. mendearen hasierako Euskal Herriko eraikitzaileekin kritikoki haserretzea, Europako abangoardiaren abiada berean ez hartzegatik modernotasuna. Egia da, Fullaondok adierazi duen bezala, erudizioak denei gainezka egin ziela benetako kulturen gainetik, maisutasun formala konfiantza oso eta sendoen gainetik eta stablishmentarekiko konpromisoak abentura sortzailearekiko gustuaren gainetik. Baina litekeena da gogorregia izatea gaur egungo historialari batzuen aldetik eklektizismoak jaso duen azken epaia; Karlos Floresengandik, adibidez: «Orduko aberats berri haien neurriko estilo bat da eklektizismoa, ezer baino lehen eskuratu zuten aberastasunen erakusgai izatea nahi zutenena; bestalde, arkitektura baten kalitatea bereizteko ez baitziren gai eta are gutxiago gainezkaldi hura bideratuko zuen araua eskaintzeko».<ref>Carlos FLORES, O.c., 25. or.</ref> Ziur asko, egitura mailan ezer berririk eskaintzen ez zuen ''modernismoak, ''arkitekto haien kontzientzietan, berekin zekarren gainezkaldiaren balioari buruzko ziurtasunik ezak erantsiko zien zamarik. Adibidez, Gaudi jeinuak baizik ez zuen ulertu apaingarritasunak ezingo zuela historiaren epaia jasan egituretan irtenbide berriak asmatzen ez baziren. [[Fitxategi:“San Ignazio Loiolakoa”, E. Salaberria.jpg|left|thumbnail|“San Ignazio Loiolakoa”, E. Salaberria.]] == Kontinuismoko margolanak == Izen hau Hego Euskal Herriko gizartearen barruan aipatzen dugunean, kultur egoera autarkiko batean finkaturik geratu zen belaunaldi jakin bati buruz ari gara, Frantzian azaldu ziren berrikuntza artistikoek iradokitako irizpide estetikoak ezin ulertu eta positiboki ezin baliozta zitzaketenei buruz. Karmen Alegriak XX. mendeko nafar margogintzaren laburpen historiko batean ematen duen izenburua'' Margolari Garaikideak'', Gustavo Maezturengana iritsi bitartekoak, deserosoa gertatzen da, zeren eta errealismoaren jarraitzaile hutsak baitira, edota gehienez ere inpresionismoaren jarraitzaileak. === Jesus Basiano === Historia honen aurreko atalean gogoratu genituen XX. mende ongi aurreratuko aldian lan egindakoak izanagatik, estilistikoki inpresionismoaren eskolan eroso sartzen diren zenbait nafar ertilari, besteak beste, bere akademiako prestakuntza gainditzen jakin zuen'' Jesus Basiano'' (1889-1966), bere bizitza osoan, inpresionismo aurreratu bat bereganatzeko, sentitzen zuen zirrara komunikatzen baitzuen, Nafarroako paisaiaren aniztasunaren aurrean. [[Fitxategi:“Migel Unamuno”, 1926, A. Martiarena..jpg|thumbnail|“Migel Unamuno”, 1926, A. Martiarena.]] [[Fitxategi:“Arantzazuko ikuspegia ilunabarrean”, 1950, A. Martiarena.jpg|thumbnail|“Arantzazuko ikuspegia ilunabarrean”, 1950, A. Martiarena.]] === Ascensio Martiarena === Atal horretan bertan gogoratu dugu Parisko berritasunak ongi ezagutzen zituen ''Ascensio Martiarena'' ere (1884-1966), izan ere, bertako erakusketetan esku hartzea lortu zuen, kritikaren eta jendearen aldetiko halakoxe arrakasta bat erdietsirik. Frantziako Gobernuak 1925ean Galliera Museoa izango zen hartan egitekoa zen nazioarteko erakusketa baterako hautatua izan zen. Gerra zibilean garaile irten zirenen aldetiko errepresaliengatik Martiarenak zailtasun ekonomikoak izan zituen bizirauteko eta bere gaitasun artistikoak sakontasunez garatzeko. Lantegi eskola bat sortu zuen Donostian, bere irakaspenei esker, modernitatearen forma anitzekin lotura egiten asmatu zuten margolari-belaunaldi baten maisu bilakatuz, Olasagasti, Sarriegi, Ziga, A. Valverde, Canogar eta abarrena. Donostiako Arte eta Ofizioetako Eskolako marrazketa-irakaslea eta Euskal Herriko Ertilarien Elkarteko kide saiatua izan zen. Donostian eraiki berria zen Victoria Eugenia Antzokiko sarreran hiru musen adierazgarri ziren hiru panel margotu zituen: musikarena, dantzarena eta poesiarena. Martiarenaren margogintzak inpresionismoaren ildoan iraun zuen funtsean, inolako zalantzarik gabe, pastelarekin zuen esperientzia ikaragarritik zetorkion gai piktorikoak etengabe balioztatzeko joeran, haren bidez erretratu iradokitzaileak landu baitzituen, besteak beste: * ''Unamuno'', 1926an. Paisaien margolari bikaina zen eta hauetako batzuek agerian jartzen dute margogintza aske eta egitura arinen aldera garatzen ari zela egilea, inpresionistak izateari utzi gabe. * ''Donostia elurturik''. * ''Donostiako kaia''. [[Fitxategi:“Elkanoren eskaintza”, E. Salaberria.jpg|left|thumbnail|“Elkanoren eskaintza”, E. Salaberria.]] === Elias Salaberria === Martiarena bezain ausarta ez izan arren, margogintza naturalistararen joeran gaitasun bera izan zituen Elias Salaberria lezoarrak (1893-1952), eta «historiako margogintza» haren jarraitzaile on bat izanik, XX. mendean sartuak izan arren, ez desagertzeko ahaleginak egin zituena. Salaberriaren margogintzak, meriturik izatekotan, «literarioaren» gehiegizko zama gainditzeko artea du, bere pertsonaien arima adierazteko duen neurriz kanpoko abilezia bitarteko. Elias Salaberriak pertsonaia ospetsuen erretratuak margotuz bildu zituen dominak, hauek dira: [[Fitxategi:“Korpusetako prozesioa Lezon”, E. Salaberria.jpg|thumbnail|“Korpusetako prozesioa Lezon”, E. Salaberria.]] * ''San Inazio Loiolakoa ''(1916), * ''Don Juan Tenorio'' (1927), * ''On Ramiro''. Era berean eskerrak jaso zituen gertaera historiko eta ohituren oroitzapenengatik ere, hala nola: * ''Korpusetako prozesioa'', 1912ko Arte Ederretako Nazionalean saritua. * ''Sebastian Elkanoren lehorreratzea'' (1924). Halako ukitu akademizista bat nozitzen duten lanak dira hauek denak, dudarik gabe; baina, mota psikologikoen sorkuntzan duten adierazpen-indarrarengatik esan liteke folkloriko hutsa dena gainditzen dutela. === Antonio Ortiz Etxague === [[Fitxategi:“Nire emaztea eta nire alaba gelan”, A. Ortiz Etxague.jpg|thumbnail|“Nire emaztea eta nire alaba gelan”, A. Ortiz Etxague.]] Guadalajaran jaioa zen granadar militar baten eta arabar emakume baten seme Antonio Ortiz Etxague (1883-1942) margolaria, bere aita militarra izateak eta beste hainbat gorabeherak baldintzaturik, ertilari honek margolaritzan zituen gaitasun bikainei erantsi behar zaie ibiltari izatearen zoria. Herri eta herrialde desberdin askotan bizitu izan zen, besteak beste, baita Euskal Herrian ere. Donostian bost urtez bizitu izan zen Ortiz Etxague (1914tik 1919ra), eta hori zela-eta ulertu egiten da San Telmo Museoan bere aretoetako bat betetzeko adinako margolan izana. Parisera, Erromara, Madrilera, Sardiniara, Holandara eta Marokora ere iritsi zen, baita bertan bizi ere. Azkenik, Argentinara iritsi eta bere bizitzako azken urteak han eman zituen. Antoniok egin zituen bidaia anitzek eta bizitoki ugariek argi adierazten dituzte bere estiloan sumatzen diren aztarnak: Velazquez, Goya, Manet, Sorolla, Zuloaga eta abarrenak. Montserrat Fornellsek ertilariari buruzko bere lan monografiko bikainean<ref>Antonio Ortiz Etxague (1883-1942) (Madril, 1991) Centro Cultural del Conde Duque.</ref> oso egoki azaldu ditu eragin horiek guztiek, ertilariak merezi duen estimu gorenarentzat ez direla inolako lotsaizun, agertuz. Hogei urte zituela Erromako Akademian pentsio bat irabazi zuenetik sariak eta dominak bere gainera bat bestaren atzetik iritsi ziren: Madrilgo Arte Ederretako Nazionaletik: 1904, 1906, 1910 eta 1924an; Munichetik 1909; Paristik, 1921 eta urrezko domina 1923an. Honen gaztaroko margolanetan, ''Narbaxako meza, Lady Godiva, Lisatzaileak, Atzara kofradiako festa'', eta abarretan, bere zirriborroengatik garbi azaltzen du jada, berezitasun handikoa izan behar zuela bere errealismoak, azaleko ukitu akademizistaren barruan. Ortiz Etxaguek, bizitza motz samarra izan bazuen ere, sentiberatasun handia erantsi zien maisuki menderatzen zituen pinturei, aipatutako maisu handiengan aurkitzen zituen moduak oso era pertsonalean bereganatzeko: tonuen erabilera jakintsua, kontraste kromatiko ederrak, eta argi efektuak. Berak miresten zuen Franz Halsek inspiraturiko pintzelkada inpresionista luze eta soltea zuela, Ortiz Etxaguek jenero guztiei heldu zien, horrenbestez, eta, besteak beste, lehen aipatutako Elias Salaberria margolari akademizistaren zehaztasunetik urrutiratuz. Bere '''paisaietan''' ez da zaila Sorollaren urratsak ustekabean harrapatzea. Luzez ezagutu zituen eta, kontraste kromatiko bikainen bidez, ardura handiagoa aurki daiteke berak nortasun handiz margotzea asmatu zuen herrialdeetako '''gorpuzkera eta janzkera''' anitzetan, esate baterako, bere marokoar aldiko ''Emakume urdinak'' edo ''Senegaldarrak'' lanetan. '''Biluztasuna''' ere landu zuen, bai idealismo klasikotik nahiz naturalismo arruntetik ihes eginez. Emakumeen biluztasunak, argazkigintzaren morrontzatik guztiz askaturik, arreta zirikatzen du erabilitako tonuen urritasunagatik, ''Hamaka'' deritzan lanean adibidez (San Telmo Museoan). Bere '''ohitura koadroetan''' argi efektu miresgarriak aurki daitezke, esaterako, ''La Santera'' izenekoan (Granada 1919). Azkeneko berezitasun hau nabarmentzen da bere jenero kuttunean ere:''' erretratuetan'''. Hauetan bere pertsonaiaren sentiberatasuna bistakoa gertatzen bada, are nabariagoa gertatzen da guztiz kromatikoak diren baliabidekiko leialtasuna, Fezeko ''Arabiarrak'', ''Ijito andrea'' (1914, Alfaro, Errioxa) izenekoetan edo ''Nire alaba bere jostailuekin'' lanari eskainitako zuloagar kutsuko pastelean, oihal bakoitza argi-festa bihurtzen baitzuen. Berezitasun berritzaile hori behar bestekoa litzateke Ortiz Etxagueren oroimena zuritzeko, XX. mendeko Hego Euskal Herriko margogintzaren ibilbide azkar horretan. === Jose Mª Sert === Ez Hego Euskal Herriko margogintzaren ildo «kontinuistaren» barruan kokatu beharko litzatekeelako, baizik eta ezohikoa delako, hemen aipatu beharko lirateke, 1930 eta 1932 bitartean San Telmo domingotarren antzinako komentu elizako ormak apaindu zituen beste ertilari kanpotar bat, Jose Mª Sert'' b''artzelonarra. Hiru dira lan honekiko gogora ekarri beharrezko izenak: eginkizun horretarako kataluniar dekoratzaile handiarengana jotzeko ideia izan zuen Zuloaga, ideia berotasunez hartu zuen J. A. Begiristain Donostiako alkatea, eta bere enkargua betetzen berehala murgildu zen ertilari. Absidea eta elizako hormak erabat estaltzen dituzten hamaika oihal izugarri dira. Urrezko hondo gainetan, hainbat tonutako sepia koloreko margolanak, itxurazko gortinez inguraturik. Sert ek, berezko ezaugarri den fantasia liluragarri batez gogorazten ditu hemen Euskal Herriko jendearen heroi-bizimodua eta bere bereak dituen jarduerak: santu, olagizon, itsasgizon, merkatari, arrantzale, armadore, gizon libreen herria, arraza bereziko herria, foruen, jakintsuen eta elezaharren herri −ikusi bere obrak Vicheko katedralean, Ginebrako Nazioetako Elkartean, New Yorkeko Rockefeller Centerren eta beste zenbait leku pribatutan. Margolan arranditsuen benetako museoa da eta berau kontenplatzeko, «''Euskal Herrian egiten zen artea''» ezagutu nahiez Donostiara iristen den edonolako turistentzat saihestezina. [[Fitxategi:“Piropoa”, Jazinto Olabe.jpg|left|thumbnail|“Piropoa”, Jazinto Olabe.]] [[Fitxategi:“Autorretratua”, Jazinto Olabe.jpg|thumbnail|“Autorretratua”, Jazinto Olabe.]] [[Fitxategi:“Kafe-etxea”, Jazinto Olabe.jpg|thumbnail|“Kafe-etxea”, Jazinto Olabe.]] === Jazinto Olabe === Jose Mª Sert eta Inazio Zuloaga margolariek −horiengana berehala itzuliko garen arren− nazioartean eta inguruan gozatu zuten sonaren kontrastean, lur honetako beste ertilariek beren obren zintzotasuna apal eta eratsuki babestu izanak, ez liguke bultza behar beste margolan baliotsu batzuk ahanztera. Hauxe baita, izan ere, Jazinto Olabe eibartarrari (1877-1957) gertaturikoa, zeinak bere haurtzaroa Argentinan eman ondoren, bere hiri armaginera itzulita, marrazketa eta margogintzarako bere gaitasun naturala oso azkar azaldu baitzuen. Delako azalpen haiek San Fernando Eskolako ikasketak ordaintzeko Isasi markes anderearen babesa ekarri zioten. Olabe ertilari arduratsua izan zen eta merkataritza-espekulaziotik nahiz ospe eta diru gose guztitik askaturik zegoen; bere margolanen kalitateaz gehiago arduratzen zen, berauen erakusketa aretoetara eramateaz baino. Ia inoiz ez zen bere jaioterritik irten, eta bere lantegia hortxe kokatu zuen, sormen-lana bere langintzaren irakaspenarekin txandakatuz. Marrazketa-zuzendari izan zen Udal Eskoletan, eta modelatua nahiz grabatua ere praktikatzen zuen. Bere lan bakarzalearen eta joera bakartiagatik ia ez zuen inork ezagutzen gertukoetatik kanpo. Eibarko Udal Aretoetan 1948an erakusketa handi bat eratu zitzaionean, halakoa izan zen bere lanen arrakasta, non, benetako aurkikuntzatzat hartu zen. Olabek, batez ere, genero margogintza eta erretratua landu zituen. ''Ama ona'' oihalarekin bere errealismoa kutsu poetiko iradokitzaile batez gantzutua zegoela erakutsi zuen, irudiak hondoekin elkartuz, frantses sinbolistek tankeran. Armonia kromatiko bera sumatzen da ''El piropo''ko gai eusgarriaren eta hondoko zeruko hodeien artean. Bistakoa da aldi bakoitzean aukera bat egin beharraren kontzientzia bazuela Olabek: oihalen batean margoaren egiazko leherketarik lagatzen bada, bere ''Mutil kozkorra'', edo bere ia bodegoi guztietan, esaterako; ''Kafe etxea'' lanean aldiz, giro likitsa oso modu egokian azaltzen da, ia argirik eman gabe, baina balio-joko ausarditsua baliatuz. Disimulu kromatiko bera agertzen da bere ''Isasiko aurriak'' paisaian. Eibarko ertilariaren talentua inon ikaragarri nabarmendu bazen, Erretratuen generoan izan zen, zalantzarik gabe. Izan ere, horietan, ia ikusi ere egiten ez den marrazki perfektuen gainean pintzelkada luze eta askea margo-tonu asmatuari lotzen baitzaio. Aipa dezagun landutako teknikagatik ''Indalezio Ojangurenen'' erretratua, eta bere oroitzapen psikologikoagatik ''Arrillaga doktorearena'', baita zenbait emakumeen erretratu ere, hala nola, ''Garin Lasaren andrearena'', eta margolaria beraren emaztearena. Baina Olabek bere maisulana du, gure ustetan, bere ''Autorretratua,'' zinez Rembrandten artea gogorazten baitu (Olabe familiaren bilduman). === Zenbait nafar margolari === [[Fitxategi:“Ilehoriaren etxea”, 1926, R. Baroja.jpg|left|thumbnail|“Ilehoriaren etxea”, 1926, R. Baroja.]] [[Fitxategi:“Kaia”, R. Baroja.jpg|thumbnail|“Kaia”, R. Baroja.]] Halakoxe kutsu inpresionistako naturalismo batetik askatzen jakin ez zuten ala nahi izan ez zuten nafar ertilari sailaren barruan izen hauek erantsiko ditugu: * '''Enrike Zubiri''' (1868-1921) gure lurreko margolari asko eta asko hezi zituena, * '''Inozentzio Garzia Asarta''' (1861-1921) Bilbon kokatu eta erretratuak egiten sonatua egin zena. * '''Rikardo Baroja''' (1871-1953), Huelvan jaioa zen eta Madrilen hezia. Nafarroara itzulirik eta Berako Itzean etxean bizilekua hartuta, Erretratugile eta ohitura margolari hasi zen lanean, erdi inpresionista teknikaz, gerora grabatuak lantzeari emango zitzaiolarik. Azkenean, istripu baten ondorioz, amaitutzat eman zuen bere jarduera plastikoa eta literaturan eta beste ekimenetan murgildu zen. * '''Xabier Ziga''' (1877-1960), mendearen lehen erdiko margolari nafarrik ospetsuena dugu. Madrilen eta Parisen ikasitakoa izan zen −aldi batez han bizi izan baitzen− (1912-1914), bizitza luzean zehar erakutsi zuen ezagutza eta esperientzia ibilbide bikain batean jantzia. Armonia kromatikoan zuen senagatik eta argien zaletasunagatik inpresionista bikain bat izan zitekeen Ziga; baina nahiago izan zuen ohitura naturalismori leialki jarraitzea, Nafarroan arrakasta handia lortu zuen, esaterako ''Elizondoko azoka'' lanarekin. === Pablo Tillac === «Euskal Herriko Eskola» izena irabazi zuten margolarien atala ezin irekiko dugu ''Pablo ''Tillac (1880-1969) marrazkilari famatuari aipamen bat egin gabe. Anguleman jaioa izanik ere, euskal herritartzat har daiteke gure herriarekiko adiskidetasun-loturarengatik eta bere ohiko bizitokia Kanbon izateagatik. Parisen ikasi zuen eta Estatu Batuetan eta Espainian barrena bidaiatzen ibilia zen. Galeriek eta garaikide zituen kritikarien aldetik bazterrera utzia, ikatz ziriz, berunezko lapitz harriz, tinta txinatarrez, pastelez eta olioz eginiko lan ugari ugari utzi zituen. Grabatua eta litografia ere landu zituen. Bere marrazkietan trazu motz eta etena erabiltzen zuen, hala formen eta mugimenduen esentzia «harrapatzen» baitzuen. Sarritan, horrela zehazturiko irudiei kolorea ematen zien. Liburu klasiko eta moderno ugari irudiztatzetik kanpo, bere gai nagusia izan zen Euskal Herriko nekazarien eta marinelen bizimodu tradizionala: tipologia etnikoa, erlijio-bizimodua, kirolak, ohiturak eta abar. == Sinbolismoa, errealismoaren lehen irtenbidea == [[Fitxategi:“Kristo odoletan”, 1911, Zuloaga.jpg|thumbnail|“Kristo odoletan”, 1911, Zuloaga.]] Lehen esan bezala, eraikuntzaren talka modernistaren aldiarekin batera, Euskal Herrian bere ekimen alor nagusian sumatzen da arte figuratiboetan izan zuen joera sinbolistaren eragina. Errealismoaren aurka sortu zen '''Mugimendu Sinbolista''' Frantzian, eta bere azken bertsioa zen inpresionismoari eraso egin zitzaion, funtsezko materialismoagatik; izan ere, gizakiaren erretinaz harrapatu beharrezkoa zen argia, margolari inpresionisten helburu zuzena izanik, objektu materialen janzkera edo estaldura baizik ez baitzen sentitzen. Auguste Renoirrek berak errealismo inpresionistaren funtsezko ahultasuna aitortua zuen: «Gaur egun ez dugu Jainkoengandik ezertxo ere nahi. Eta jainkoak beharrezkoak zaizkio gure irudimenari. Aitortu egin behar da, jakintsuak asebete baditzake ere, arrazionalismo modernoa pentsaera modu bateraezina dela arte sormenarekin».<ref>Joan PLAZAOLA, ''Historia y Sentido del Arte Cristiano''. BAC (1996) 980. or.</ref> Sinbolismoa ez zen arte plastikoetan soilik sustatu, baizik eta beste ezer baino lehen poesian eta literaturan. Poetak eta margolariak, XIX. mendearen azken aurreko hamarkadan hasiak ziren beren sakon sakoneko esperientzien berri adierazi ahal izateko sinboloen beharra aldarrikatzen. Naturalismoa ukatu beharra zegoen eta errealitate sentikorra harrapatzetik forma sinbolikoak atera behar ziren, gauzakiak berak adierazi gabe, ertilariari sortarazten zitzaizkion sentipenen iradokitzaileak. Estetika berri horrekin ados, ertilari plastikoek ez zutela didaktikoak izan nahi adierazten zuten, iradokitzaileak baizik. Beren artelanak −Apollinaire poetak zioenez − oroiterazleak izan behar zuten, musika bera den bezala. Mugimendu sinbolistaren lehen aldian, garrantzi handia zuen artean figurazioak, Gustave, Moreau, Puvis de Chavannes, Odilon Redon eta hainbat ertilarirengan; irudietan bertan aurkitu nahi izaten zen sinbolismoa. Beranduago, Paul Gauguinen inguruan talde bat osatu zen, baliabide guztiz plastikoetan baino gutxiago adierazitako irudietan funtzio sinbolikoaren bila zebilen taldea. «Zenbat eta aurrerago noan −idatzi zuen Gauguinek− orduan eta gehiago konturatzen naiz, literaturaren hainbat baliabideetatik pentsamendua askatu beharraz». Naturaren irudietan ez da gelditu behar, baizik eta beragandik ordain plastikoak hartu behar dira, amets egin behar da naturaren aurrean; deskribapena baino gehiago bilatu behar da iradokizuna. Europako arte abangoardiaren historia, XX. mendearen hasieratan, Picasso, Miró, Dalí, Gris, Julio Gonzalez eta abarren izenik gabe ezin egin badaiteke ere, Espainiak, osotara harturik, Modernismoaren eta Renaixençaren Katalunia alde batera utzita, egia da ez zuela estilo berrienganako sentiberatasunik erakutsi, ezta horiek sortutako eztabaida estetikoetan esku hartzerik ere. Bistakoa denez, ezta Euskal Herriak ere. '''Sinbolismoa eta Euskal Herriko Eskola'''. Ez da erraza zehaztea Europako abangoardia piktorikoa Baskonian zein eratan eta zein ideia eragile zehatz samarren bidez sartzera zihoan. Arkitekto batzuk beren diseinuetan ''Art nouveauri'' sarrera apala ematera bultzatu zituen errealismo akademikoarekiko gutxiespen bera izango zen, beharbada, margolariak europar joeretara ireki zituena, delako erabakiak une hartako sormen artistikoari buruz oso ikusmolde zehatza bazutela adierazi nahi ez bazuen ere. Egia da abagune hartan ertilari bakoitzak bere gogokoen zituenen alde egin zuela. Horrenbestez, lehen belaunaldiko ertilariengan −zenbaitetan baita ertilari bat beragan ere− aurkitzen ditugu postinpresionismoa, sinbolismoa, fauvismo frantsesa eta kubismoa gogora ekartzen dituzten obrak, eta han eta hemen azaltzen dira ezinbesteko herentzia baten arrastok bailiran, euskal kostunbrismoaz ezer ez esateagatik. Nolanahi ere, une horri buruz ari dira historialariak, kazetariak eta kritikariak «'''pinturaren Euskal Herriko Eskolaz'''» hitz egitean. Garrantzizkoa da, beraz, abagune historiko honetan geldialdi bat egitea. Hemen ere Paristik etorria zen moda. Eta Frantziako hiriburuan lehorreratu ziren Euskal Herriko gazteek garaitu zuten lehenik inpresionismoa. Aurreko atalean ikusi dugu Juan de la Encinak «Baskonian Inpresionismoaren sartzailetzat» izendatu zuen Adolfo Guiardek eta Manuel Lodosak nola moldatu zuten «frantses» mugimendu hura Euskal Herriko giro lanbrotsura. Baina, Zuloagak izan zen, bere indar burujabe itzela bitarteko, inpresionismoaren sastatzailea. === Inazio Zuloaga === [[Fitxategi:“Autorretratua”, Zuloaga.jpg|thumbnail|“Autorretratua”, Zuloaga.]] [[Fitxategi:“Nire osaba eta nire lehengusinak”, Zuloaga.jpg|thumbnail|“Nire osaba eta nire lehengusinak”, Zuloaga.]] Eibartarra zen Inazio Zuloaga (1870-1945), bere aita Plazido Zuloaga zeramista eta grabatzailearen lantegian abiatu zen marrazkigintzan, Madrilen eta Erroman nerabe aldian egonaldi labur batzuk egin ondoren, Parisen aurkitu zuen berari zegokion giroa, bizimodu apur bat buhamean eta hobetze leia amorratu baten bakardadean aparteko sormen gaitasuna azal zedin. Hogei urtez egon zen Parisen eta, han, hasieran inpresionistek izan zuten eragina beregan, Degasek batez ere. Baina harremanak izan zituen Paul Gauguin, Emile Bernard eta Maurice Denisekin ere. Mugimenduaren hierofantea zen Gauguinekin oraindik ere harreman estuagoak egin zituen 1893 95 urteetan. Horrela uler daitezke nolatan gogorazten diren, bere lehen garaitako koadro batzuetan, margo lau eta uniformetako agindu sinbolistak, Gauguin eta Maurice Denisen taldeari hainbeste gustatzen zitzaizkien silueta ederren bilaketa. Eibartarraren urte haietako koadroetan aztarna sinbolista argia dago, honako hauetan esate baterako: * ''Nire osaba eta nire lehengusinak'' (1898), * ''Balendin Desthomas''en erretratua (1900), * geroagoko, besteak beste, ''Errusiarra'' koadroan (1913). Handik laster, bere izaeraren indarrak eta iraganeko ertilari handien egiazko balioaren ikuspegiak bere berezko hizkera sortzera eraman zuten: formen askapen modernoa, hispaniar klasikoen estilo sendo eta tinkoarekin batzera: Grekoa, Ribera eta, batez ere Goya. Juan de la Encinak sormenaren betetasun aldian, argitasunez deskribatzen zuen: «Eibartar margolaria, tradizioan txertatzen da bere bolumen eta guzti: bere lanaren kanpoko zeinu ia guztiak dira margogintza nazional zaharrean jatorria dutenak; baina jarrera kritikari eta zirikatzailea, horretan jartzen duen pentsamendu mina, ez da inola ere gure arte zaharrari dagokion zerbait. Zuloagak, izan ere, bere pentsamoldea osatu egin du eta bere sentiberatasun berezia bere garaiko europar espirituan hezi».<ref>''La trama del arte vasco'' (Bilbo, 1920) 25. or.</ref> Zuloagaren bizitzako lan guztia laburbilduko lukeen ideia ala hitz bat aurkitu beharko balitz, ''indarra'' izango litzateke hura. Ertilariaren dohain moral bat aipatzeko, bere indarraz eta independentziaz hitz egin beharko litzateke; ''ausardia, ausardia, ausardia'', errepikatzen du beretzat idazten zituen txarteletan. Eta irizpide estetikoen bidez definitzen saiatuz gero, Zuloagak beti edertasuna baino nahiago izan zuela ''izaera'' esan beharko litzateke. Ez zitzaion deus ere axola aurreko belaunaldiko inpresionistek halako arduraz landu zuten egurats-margogintza. Bere biografiagile eta kritikari Lafuente Ferrarik beste ertilariei dagokienetan egokiro kokatu du, «Marrazkiarekiko arretan eta indarrean Riberaren kidea zen; Goyarena berriz, izaera baitaratzean; eraikuntza bolumetrikoen leia Cézannena; Van Gogh goldeak buztin bustia orraztuko balu bezala, pintzelkadaz ildaskaturiko pasta gizenengatik axola zitzaion; Gauguini zor dio lainoetan kurbatu hanpatuetako joera apaingarria; Degasengana hurbiltzen duena konposaketa erdiratu gabe, sarritan, konposaketa ardatzetik ateratzea, motibo nagusia kanpoan uzteko zaletasuna da».<ref>''Omenaldi-Erakusketa Inazio Zuloaga margolariari''. San Telmo Museoa (Donostia, 1976ko apirila).</ref> Nolanahi ere, sailkaezina da Zuloaga; bera, Zuloaga bera da, eta ez beste inor. Berehala utzi zituen inpresionisten antzak, margo beltzaren mendekotasuna, berak eguratseko argiak ezabatzea eta marrazketan zuen ausardia eta tinkotasunarekin. Zuloaga 98ko belaunaldiko ertilaritzat har daiteke, berak zuen Espainia arranditsu, malenkoniatsu eta agian ezkorraren ikuskeragatik. Bere marrazketa berezi eta indartsuarekin Gaztelako lautadako pertsonaiei ematen zien tristezia eta miseria-giroa, gainbehera eta porrot historikoen oroiterazle zirenak, eztabaida luzeak eragiten zituen kritikari eta saiakeragile garaikide Gregorio de Balparda, Unamuno, Inazio Zubialde eta Juan de la Encinaren artean.<ref>Gregorio Balpardak eman zion hasiera ''Hermes'' aldizkariaren orrietan (1, 1917, 255) eztabaida honi, karikaturazko Espainia bat erakusten duten Zuloagaren koadroak kritikatuz, eta «Zuloagaren ospea gerora, bere espiritua gaiztotzen duten eragin exotikoen bitartez, txikiagoturik iritsiko dela» baieztatuz. Hedatu egin zen eztabaida beste idazleen parte hartzearekin. Unamuno (''La labor patriótica de Zuloaga'', ''Hermes''-en (1917) 493-497. or.), Inazio Zubialde (''El vasquismo en Zuloaga'', Ibid. 488-502. or.) eta azkenik J. de la Encinak (''El arte de Ignacio Zuloaga'', Ibid. 515-542. or.).</ref> Margolari moduan, Zuloagak aparteko talentua zuen marrazkigintzan eta maisu erretratugile berdingabea zen. Behin betiko arrakasta Parisen azkar samar iritsi zitzaion, 1899an zintzilikatu, eta lehenago ere aipatutako, ''Nire osaba eta nire lehengusinak'' koadroarekin. Gero etorriko ziren Segovian −San Juan de los Caballerosko elizako absidean gaitzetsitakoak− margoturiko koadro handi ezagunak: * ''La Celestina'' (1906), * ''Gregorio ipotxa'', * ''El Botero'', gaur egun Moscun dena (1906), * ''San Millango Sorginak'', egun Buenos Airesen dena (1907), * ''Zigorkariak'', egun New Yorken dena (1908), * ''Sepulvedako emakumeak'' (1909), * ''Festako Biktima'' (1910), * ''Kristo odoletan'' (Madril, 1911). Aipamena merezi dutenak dira honako erretratu bikain hauek: * ''Larreta'' (1912), * ''Kardinala'' (1912), * ''Noaillesko Kondesa'' (1913), Bilboko Museoan, * ''Tureganoko Torerotxoak'' (1913), Donostiako Museoan, eta abar. Espainiara itzultzera behartu zuen Europako gerrak, hala kokatu zuen bere langela Zumaian. Ikustera hara joaten zitzaizkion poetak, filosofoak, ertilariak eta historialariak eta hara joan zitzaizkion Europako zenbait herrialdeetan, Ipar Ameriketan eta Hispanoamerikako aretorik garrantzizkoenetan erakusketak egiteko kontratua egitera. Madrilera aldatu zen 1920an eta Vistillas deritzan auzoko langelan, batez ere, paisaiak egiten jardun zuen, hil zen arte. ---- Argi dago Euskal Herriko margolari hauek guztiak Thaitíko maisuaren ausardiatik urrun daudela, hala nola, Serusier, Bernard edo konposaketa baketsu eta armoniatsuez bere oihalak pintzelkadez tapizatzen zituen Maurice Denisengandik. Badirudi Euskal Herriko margolari hauek guztiak zirela frantses ereduen edertasun iradokitzaileekiko sentiberak, baina haietariko inori ez zitzaiola sinesgarri gertatzen, beren mugimenduaren oinarri izatea nahi zuten Gauguin eta Denisen filosofia sinbolista. Erantsi dezagun, gainera, ikasgaia ikasita Paristik itzultzen ziren Euskal Herriko ertilariengan, sinbolisten oinarrietan txintik atera gabe aurrera egiteko erresistentziarik sumatzen bazen, ulertzekoa zen Bilbon gizarteko (salbuespen gutxi batzuk izan ezik) indar biziek konfiantzarik ez izatea berrikuntza haien balio hilezkorrean, eta ondorioz, Gauguinen hogei bat koadroren jabe zen Pako Durriok salgai jarri zituenak (gaur egun Museoan gurtzen den ''Arlesko latsariak'' salbu) lortzeko aukera ere galdu izana, 1919an ospatu zen Euskal Herriko Artisten Elkarteak bultzaturiko Bilboko erakusketan. === Anjel Larroque === [[Fitxategi:“Neska eta katua”, A. Larroque.jpg|thumbnail|“Neska eta katua”, A. Larroque.]] Hizkera sinbolistak ukitutako margolaria izan zen Anjel Larroque ere (1874-1961), bere lehen aldian, oso gaztetandik agertu zitzaizkion gaitasunak bikainak izanagatik, eta Bilboko ingurumarian itxaropen handienak piztu bazituen ere, ez zuen nazioarteko sonarik iritsi. Foru Aldundiaren beka bat eskuraturik, Parisera joan zen 1893an eta hiru urte geroago, bere modernismo ausarditsuagatik miresmena sortu zuten bi koadro bidali zituen Bilbora: * ''Amatasuna'' eta * ''Sofako neska'' (1895). Azkena aipatu lan horretan tinta gorri, beltz eta hori lauak nahasten dira helburu iradokitzaile eta apaingarriekin. Badirudi sartzen utzi ziela zantzu sinbolistak dituen Carrière margolari naturalista frantsesaren eraginei. Larroquek Europan zehar bidaiatu zuen eta Madrilen gelditu zen, han Murillo eta Velazquez, hispaniar klasiko handien estiloa bereganatu nahiez ibili baitzen. Errenta batek bide berriak irekitzen lagundu baziezaiokeen ere, nahiago izan zuen erretratugile lanetan jarraitzea, arte honetan XVIII. mendeko<ref>Alejandro Sota, ''Anjel Larroque y la escuela de los retratistas ingleses''. Vasca Argit. (1961).</ref> ingeles erretratugile handiak imitatzeko joera erakutsiz; haur erretratuetan izan zen estimatua, bereziki: * ''Ramón Sota jauna'', 1908, * ''Kosme eta Horazio Etxebarrieta'', haurrak, * ''Yvonne Turner'' andereñoa, * ''Sebastian Sotomayor'', 1817, * ''Isabel San Martin'', 1919 eta abar. Hainbat urtetan jarraitu beharrezko bideari lotzeko zalantzan gelditu zela zirudien. Euskal Herriko gai kostunbristen aldera egin zuen, baina Zubiaurretarren jatorrizko grinarik gabe, eta akademiaren zama nabarmenarekin * ''Baserritarra'', * ''Mutil kozkorrak jaten'', * ''Azokarako bidea'', eta abar. Azkenean, alabaina, nahiago izan zituen gizarte dotorearen erretratugile trebe izatearen lasaitasuna eta Bilboko Arte eta Langintzetako Eskolako irakaskintzaren egonkortasuna. Larroquek bere margogintzaz «zer esango ote da» hartaz axola galdu, eta klasikoen bere ezaguera gogotsuaren sareetan harrapatuta, gelditasunean sartu zen haren margogintza. Anjelen bizialdiko azken urteetan, bere margolari-nortasuna ia erabat ezkutuan gelditu zen kritikarentzat. «Litekeena da –idatzi zuen Gonzalez de Duranak– erretratugile lanetan gizartean iritsi zuen arrakastak eta irakaskintzako soldata finkoak jeinu bat errematatzea; izan ere maila distiratsu baina diskretu batean gelditzeak gizatiarrago bihurtu zuen, baina ez horregatik esanahi gutxikoa, edonola ere margolari aparta baitzen».<ref>J. Gz. de DURANA, ''La renuncia a un destino''. Bilbo 1977. Larroqueri buruz ikus egile beraren monografia sakona: ''Angel Larroque (Bilbao 1874-1961). Un pintor, el olvido y la memoria''. Arte Ederretako Museoa Argit., Bilbo 2003.</ref> === Alberto Arrue === [[Fitxategi:“Arrantzaleen itsasaldea”, Alberto Arrue.jpg|thumbnail|“Arrantzaleen itsasaldea”, Alberto Arrue.]] [[Fitxategi:“Arratiarrak”, Alberto Arrue.jpg|left|thumbnail|“Arratiarrak”, Alberto Arrue.]] Larroquek baino indar eta leialtasun handiagoa erakutsi zion sinbolismoari, bere garaikide eta ertilari familia bateko lehensemea zen ''Alberto Arruek'' (1874-1944).<ref>Arrueren sei anaiatatik lau arte munduko profesionalak izan ziren. JOSE (1888-1977) karikatura eta diseinu folklorikoa eskainita aritu zen, arrakasta itzela lortuz; RIKARDO (1889-1978) Parisen bizi izan zen aldi batez eta han, Durriok esmaltearen artea irakatsi zion eta azkenik Venezuelara emigratuz, han, sariak eta irabaziak lortu zituen; RAMIRO, gazteena (1892-1971) bere bizitza ia osoan Iparraldean bizitu zen, paisaien margogintzan, batez ere.</ref> Parisen bizi izan zen 1900etik 1902ra bitartean. Garai hartan Parisen egiten zenaren isla nabariak sumatzen dira lan honetan: * ''Erromeriatik itzultzen''. Alberto Arrue Euskal Herriko Artisten Elkarteko oso kide eraginkorra izan zen; Italian zehar bidaiatzeko diru laguntzak izan zituen, eta Parisera itzuli zen; Bilbo eta Madrileko ia erakusketa guztietan hartu zuen parte, denetan ere erretratugile oso preziatua izan zelarik. Garai horretako bere erretratuei frantses «nabien» estetika horren aldeko zaletasunak sumatzen zaizkie. Margoturiko koadroa, haientzat, beste ezer baino lehen, «era jakin batean antolaturiko kolorez estalirik zegoen hondo laua» zen. Maisutasun ikusgarria zeukan bere konposaketak plastikoki elkartzeko, zeruak eta lurrak abilezia handiz lotuz, galiar sinbolistak egiten zuten moduan: * ''Atabalari euskal herritarra'', * ''Ijito emakumea'' eta abar. Alberto Arrueren lanak, oro har, gehiegizko errealismoa saihesten zuen, arrazoi moralengatik eta ez izan behar zutenagatik –fotografikoegiak zirelako kritikatuak izan ziren biluzi batzuk izan ezik; ukituzko balioak eta plastikotasun gehiegikeria guztiak berariaz ezabatzen zituen, arabeskoaren grazian atsegin hartzeko. * ''Manola'', * ''Emiliano Arriagaren'' erretratuetan ere egiten zuen, * ''Tiburtzio Larrinaga'', * ''Tomas Meabe'', eta abar. Halakoxe barruko subjektibotasun eta poesia baten bila ibili zen koloreetako ''aplatsak ''baliatuz. Gauguinen oihartzun garbiak bere adin helduan azaldu ziren, batez ere, oihal bikain batzuetan, hala nola: * Bizkaitar Ospetsuen Galerian dagoen ''Fray Joan Zumarragakoa'' deritzon margolan handi eta kolorebakarra edo, * Bilboko Museoko'' Sirga'' deritzonean eta oihal txiki batzuetan. Alberto Arrueren ia lan guztiak, 1936an bazituenak, «goiko agindu» batek suntsi arazi zituen Francoren armada Bilbon sartu zenean. Hala ere, zorionez, ez denak: * ''Baserritarrak bidean'', bere oinordekoek gorde duten koadro bat da. Margolak erasotzailea ustekabean sartu zirela-eta, idi-gurdi gainean bere lanabesak bildu eta arbasoen baserritik baserritara urruntzen dela kontatzen du. Zeruan hegazkin mehatxatzaile bat planeatzen zebilen, zebilen diogu zeren eta poliziak margolariaren etxera eginiko behin eta berrizko bisiten aurrean, oihaletik ezabatu beharra izan baitzuen. [[Fitxategi:“Ohitura-erakustaldia”, Jose Arrue.jpg|thumbnail|“Ohitura-erakustaldia”, Jose Arrue.]] === Jose Arrue === Arruetarrei buruz ari garelarik, beharrezkoa dugu haien aipamenean, Euskal Herriko gaietan ''humorezko irudi'' (estanpa) herrikoiak egin zituen Jose Arrueren presentzia. === Ramiro Arrue === Beharrezkoa da, halaber, familiako gazteena izan zen Ramiro Arrue (1892-1971) margolari handiaren oroitzapena egitea. Autodidakta samarra izanik, aldi luzeak eman zituen Parisen han bizi ziren Euskal Herriko ertilariekin harremanetan, besteak beste, Zuloaga, Durrio eta abarrekin, eta Gauguinen etengabeko irakaspena bereganatzen; harengandik jakin zuen eraikuntza postkubista batekin elkartzen margoen antolaketa jakintsua, beti ongi ikasia geratu baitzitzaiona. Bertako gizon-emakumeak alde batera utzi ezin dituzten Zubiaurretarrek ez bezala –normalean, koadroaren azalera osoa aurrez aurreko presentziarekin estaltzen baitute–, Ramiroren paisaietan gizona oso gutxitan dago aurrez aurre; eusko lurreko zati biziak dira bere oihal txikietatik ikuslearen begirada atxikitzen direnak, bakardadea, bakea eta isiltasuna arnasten dutelako, baina gizatasun atsegin eta fin batez gainezka daudelako. Donibane Lohitzuneko Ramiro Azkue museoak Iparraldeko paisaiari eskainitako oihalak baditu, gure herriko ikuspegiak, halakoxe filosofo post modernoren batek esango lukeen bezala, «saihets bidez» euskalerritartasun eta gizatasun presentziaren isla hunkigarriak. === Aurelio Arteta === [[Fitxategi:“Agurra”, Aurelio Arteta.jpg|left|thumbnail|“Agurra”, Aurelio Arteta.]] [[Fitxategi:“Eva arratiarra”, 1913, Aurelio Arteta.jpg|thumbnail|“Eva arratiarra”, 1913, Aurelio Arteta.]] [[Fitxategi:“Erromerian”, Aurelio Arteta.jpg|thumbnail|“Erromerian”, Aurelio Arteta.]] Kronologiagatik eta sinbolisten berrikuntza estetikoarekiko irekita egon zelako, eman behar zaio hemen postu bat ertilari handia izan zen Aurelio Artetari (1879-1940), nahiz eta, Euskal Herriko artearen barruko esanahi enblematikoarengatik eta bere obrak izan zuen garrantzi sozialagatik, Arteta helduak bere lekua izango duen honen ondorengo atalean. Bilbon jaioa eta Arte eta Ofizioetako Eskolan ikasia zen, baina 1894an familiaren beharrak zirela eta Valladoliden bizitzen jarri beharra izan zuen; hiru urte geroago Madrila joan, eta bere ikasketak San Fernando Arte Ederretako Eskolan osatu zituen. Bizkaiko Foru Aldundiak emandako beka baten errenta zuela eta, 1902an Parisera joan zen eta Italian barrena ibili. Bilbora itzuli zenerako barneratuak zituen joera modernistak. Ez da zaila gertatzen Artetak frantses sinbolisten estetika baitaratu zuela adierazten duten lanak bereiztea. Gaztaroko bere lanek errealismo etnografiko eta sinbolistaren arteko lotura erakusten dute; hauetan, besteak beste Cézanne, Gauguin eta Toulouse Lautrecen arrastoak sumatzen dira eta, batez ere, Puvis de Chavannesenak. Guztien erakarpena azaltzen da bere kromatismoetako neurritasunagatik, marrazkien osotasunagatik eta konposaketen oreka lasai eta klasikoagatik, eta Lyongo maisu horren horma margolanetatik isurtzen den barrentasun sakon eta malenkoniatsuarena, halaber.<ref>Artetaren alderdi hauek buruz, ikus Edorta KORTADIren doktoretza-tesia: ''Aurelio Arteta en su obra (Bilbao 1879, México 1940). Entre la renovación y las vanguardias''. Deustuko Uniber., Donostia 1996, 304. or.</ref> Marrazkigintzari bereziki eskainitako lehenengo aldiaren ondoren, margolari, litografo eta kartelgile jardun ondoren, lanaldi emankor bati heldu zion 1906tik aurrera. Aurelioren olio-pinturak 1910 aldera eginak dira, esaterako: * ''Alferkeria eta lana'' (c. 1909-1910). Joera sinbolistari eutsi zion. * ''Erromeria Durangon'' (bilduma pribatuan, 1990), kostunbrismo alderako joeran. Mendearen lehen erdikoak dira sinbolismo formalista bereziko oihal batzuk. * ''Eva arratiarra'' (1920), * ''Festarako bidean'', (1913), * ''Txalupen agurra'' (1915-1917), * ''Mirentxu'', erretratu zoragarria, * zenbait amatasun, * eta neskatila eder eta malenkoniatsuak (1915-1916). * ''Bikote ezkongaia'' (c. 1916). Gorputzen modelatua azaltzen hasi zeneko marren grazia galdu gabe. Lan horiek eman zioten ertilaririk onenaren izena une hartako kritikarien aurrean, eta ospe horren eraginez iritsi zen goi mailako gizartean arrakasta handiko erretratugile izatera. Bastida arkitektoak urte horietan eskatu zizkion: * ''Alfontso XIII.aren'' erretratua, * eta Madrilen Bilboko Bankuaren ''horma-apainketa''. Erronka suspertzaileak izan ziren beretzat lan horiek, ez baitzuen landu ordura arte hormako margogintzarik. Lan horretarako Ondarroako jangela batean egin zuen prestaketa, ''Erromerian'' izeneko lanarekin (1922). Madrilgo Bankuko '''hamabi freskoak''', Euskal Herriko lanbide eta alegiei buruzkoak izan ziren, eta horrenbestez, bere heldutasun aldiari amaiera bikaina eman zioten obrak. Aureliok hartu zuen konpromisoa betetzeko nolako ardura eta iraunkortasuna izan zuen erakusten duten lan horietako zirriborro ugari jaso da (1922-1923). Nolabaiteko epopeia trinkotu baten irudiak dira, pasadizorik gabeak, lan mundukoak, Juan de la Encinak dioenez Verhaeren belgikarraren poematan inspiraturikoak. Eszena horietan, formari dagokionez, marrazkiaren indarra, lan munduko jardueren adierazpena, konposaketan asmatzea eta kromatismo neutro bidez deskribaturiko irudien modelatu arina –Puvis Chavannesen arrastoak, inola ere– nahasten dira, ertilariak horrela eragotzi zuelarik «horma zulatzea». Madrileko eskarmentu horrek eta Tomas Meabe, Erramun Basterra, eta abarren tertulia garaikideekiko harremanek sutu zuten Artetarengan bere sentiberatasun soziala, eta mendearen hirugarren hamarkada horren erdi aldera hasi zen langile munduko gaiei heltzen. Adierazi beharreko edukiak eta halakoxe postkubismora hurbiltze hori, desafio berri bat izan zen Artetarentzat eta bere heldutasun bidean bigarren aldi ba, halaber. Horretara itzuli beharko dugu datorren atalean. === Zubiaurretarrak === Zubiaurretarren margogintzak (Artetarenak bezala) esankizun handia eman zuen urte horietan, etnografiko edo kostunbrista izendapena zela eta. Esan dezagun, behin-behinekoz, margolan bat etnografiko edo kostunbrista izendatzeak ez duela estetikoki esanguratsua den ezer adierazi nahi; izan ere, artean axola duena eta izena ematen diona, ez da edukia, forma baizik. Alderdi formalari dagokionez, Zubiaurretarrak beste ertilari euskalerritar kostunbristengandik oso urrun daude. Beren margolanetako gaiak, eusko izaera herrikoitik oso gertukoak beti, ez ziren eragozpen izan sinbolisten hizkera formalera hurbiltzeko. Zubiaurretarrek arraunlari eta arrantzaleen irudiak halako bikaintasun kromatikoz janzten zituzten, non hondo argitsuen nahiz goibeltsuen gainetan, beren siluetak profil zehatzez azpimarraturik gelditzen baitziren, eta beren zeruak batzuetan, hori bizizko hodeiez kargaturikoak, beren koadroetako lehen planoetan margoturiko giza irudiekin kementsu elkartzen. Ez da zalantzarik hauetan badela Gauguinen oihartzunik. Buenos Airesen egin zuten erakusketa bat zela eta, Ortegak oroitarazten zuen Zubiaurretarrei buruz, biak «euskal herritarrak, sorgorrak eta margolariak zirela. Horrekin adierazi nahirik, berauengan badirela mututasunaren hiru ahalmen. Euskal herritarra izateak, bertakoen hitzezko adierazpideari uko egitea esan nahi du». Hala ere, biak izaeraz desberdinak ziren, eta hasieran, estilistikoki oso antzeko margogintza landu bazuten ere, heldutasunera iritsi zirenean, bakoitza era berezian eta nortasunez garatu zen. Kritikariek hauei buruz eman dituzten epaietan kontraesanak daude;<ref>Ikusi, epai kontraesankorrei buruzko aipamenak J. SAENZ DE GORBEA-n, ''Los hermanos Zubiaurre''. T.V. 87. znb. (Bilbo, 1982ko martxoa).</ref> batzuek pertsona epaitzen dute batik bat, eta besteek margolaria. Eta denok dakiguna da zein arriskugarria den ertilari baten izaera epaitzea, bere lanetan azaltzen digunagatik, besterik gabe. Badirudi, Balendin Zubiaurre, zaharrena zela irekia eta bizia, bizitzan bederen, nahiz eta bere anaia baino sakonagoa eta serioagoa izan, margolanetan. Erramun, bere anaia Balendin baino hiru urte gazteagoa zena, bilduagoa, zuhurragoa eta teknikoagoa zen, bere koadroetan batzuetan jostalariagoa eta umoretsuago azaltzen bazen ere. Bietan ere, euskal herritarren alderdi etnikoaren gainditze bera sumatzen dugu; bietan ere Manterolak ohartarazi zuenez «ezkutuan ''espiritu beraren taupadak'' ari dira, ''barrentasun berberaren irradiazioak'', bi anaien lana, Euskal Herriko margogintzaren erreferentzia saihestezina bihurtuz».<ref>P. MANTEROLA, ''Notas sobre algunos pintores inolvidables''. XX. Mendeko Euskal Pintura. Pintura Vasca del siglo XX. Kutxa (Donostia, 1999), 23. or.</ref> Hurrengo atalean aztertu beharko da beste ertilari garaikide batzuen garapena –Artetarena esaterako–, Cézannen margolanen alderago eta ia kubista aldera zihoazenena. Zubiaurretarrengan ez da horrelako ezer gertatzen, beren ''ikuspegi postinpresionista'', beti euskal herritarra, Euskal Herriko andre eta gizonen, beren janzkeren, etxeen, ohitura eta festen, bertako mendi, itsaso eta lurraren ikusmoldeari leial jarraituz. === Balendin Zubiaurre === Valentin Zubiaurreren (1879 1963) bizitza, bere anaiarekin Bretainia eta Europako beste herrialdeetatik barrena egin zuen bidaia baten ondoren, Erramunena baino etxezaleagoa izan zen. Madrilen eta Bizkaiko Garaien bizi izan zen. Modernismoaren ideologia eta 98ko belaunaldiaren eragina bereganatuak zituen. Margo ilun alderako joera zuen, hasieran batez ere. Irudiek ia estali egiten dituzte bere zeruak. Astiro astiro garatu zen, eta zeru argiagoak onartu zituen gerora. Valentinen margogintza eredu euskal herritar eta gaztelarretan oinarriturikoa zen. Lehendabizikoetan gizontasuna eta indarra azpimarratzen zituen, segoviarrekin alderatuz: * ''Familia bildurik'', * ''Askaria familian'', * ''Gazteak'' eta abar. Valentinek konposaketa bateratu egiten du azken aldiko lanetan, gehienetan argi gorrizta jakin bati paisaien barruraino sartzen utziz: zeruak, eraikinak eta irudiak, baina, oroz gainetik aurpegiak. Jarrera zurrunekoak dira, ez baitzitzaizkion axola mugimendu fisikoak, normalean aurrez aurre jarritako pertsonaien barru-bizitza baizik. === Ramon Zubiaurre === Erramun Zubiaurrek (1882 1969) bere anaiaren gai etnografiko eta kostunbrista bertsuak margotu zituen. Giza anatomiaren ezagutza handiagoa zuen agian honek. Nolanahi ere, Erramunek neurria gaindituz hobetu zuen tipikotasun etnografikoa. Bere erretratuak apur bat karikaturazkoak direla salatu izan zaio. Izaeraren bila dabilela egia da, eta umore-puntu on batez egiten du gainera. «Erramunen margogintza latza da eta ez du lausengurik ezagutzen. Zenbaitetan –idazten du bere biografoak– ikuslearentzat ezatsegina ere gertatzen da, baina losintxarik gabekoa da; ez zaio beharrezkoa. Pertsonaiek giza alderdi guztiak barruan dituzte bere lanetan. Taupadaka ari da bizia haiengan, haietako bakoitzaren historia».<ref>Takeschi MACHIZUKI, ''Ramón de Zubiaurre. El pintor y el hombre''. Bilbo 1980, 20. or.</ref> * ''Nire herrixkako agintariak'', (Arabako Museo Probintzialean) 1910ean hasi zen ezagutzera ematen. * ''Maltzurrak eta eskaleak'' izan zen bere lehen garaipen handia. Chilera eraman zen eta Madrilgo eta Erromako erakustokietan ere jarri zen. * ''Xanti Handia Ausarta'', 1923an Parisko erakusketan eseki zen, eta ondorengo urtean Madrilera eraman zen eta Lehen Domina irabaziko zuen. Marinel patroiaren irudi itzela da, margo bikain eta ekaitz zeruen kontraste izugarri baten gainean kokatua, ekaitza baretzen duen Kristo maiestate bareaz, uhinen gainetik beso zurruna luzatuz. Bidaiari porrokatu bat izan zen Erramun Zubiaurre. Holandara egin zuen bidaiatik ekarri zituen herri hartako gai herrikoiei buruzko hainbat koadro. Ameriketara bere lehen bidaia 1920an egin zuen eta beste lau alditan ere itzuli zen. Erramunek egiten zituen erakusketak arrakasta bikaina izaten zuten. === Julian Tellaetxe === Bergaran jaio zenez Gipuzkoarra izan arren, Julian Tellaetxek (1884-1957) bizkaitartzat jotzen zuen bere burua, Lekeitiora gaztetan lekualdatu baitzuen bere bizitokia, han bizitzen jarririk. Madrilen Eduardo Chicharroren klaseetara joan zen; zaharberritze langintza ikasi zuen, eta ondorenean Parisera; hango auzo eta arte-lantegietan, postmodernismoaren buruzagiekin egin zituen harremanak. Bidaietan, sarri joaten zen Senaren hiriburura. Lekeitiora itzulita Eskola Nautikoan sartu zen eta bi urtean zehar (1909-1910) Europa eta Ameriketako itsasoz barrena nabigatu zuen, eta itsasoko gaiak margotzeko gose asegaitz batekin itzuli zen. Bilbon, Eskualdeko Arte Erakusketan agertu zituen bere margolanak 1910ean, eta ekimen horretatik jaio zen zuen Euskal Herriko Ertilarien Elkartea, Tellaetxearen esku hartzearekin. Harrezkero, urtez urte azaltzen dira hurrengo bi hamarkadatan Bergarako margolariaren «itsas» oihalak, Euskal Herriko ertilarien partaidetzako erakusketa kasik guztietan. Bergarako ertilariaren jarduera, bere aginpidea eta eragina Errepublika garaira arte luzatu ziren, GU Elkartearen lehendakari izatera iritsi bazen ere, gerora ilundu egin zen, eta Perura emigratu eta hantxe hil zen. Beharbada, Tellaetxek margolari baino gehiago zen itsasoko marinel, eta sentitzen zuena margotu ohi zuen beti, bere arima hunkipenez eta miraz betetzen zuen guztia: * kaiak, * belaontziak, * txalupak, * itsasmutilak, * itsasoko gizaseme eta emakumeak. Agian intuizioz sumatu zuen horixe zela bere artearen itxura eta ez zitzaion uzten muga horiek gainditzen. Conraden eleberrien jarraitzaile sutsua zen, eta itzuli ere egin zuen, benetako itsasoarekiko grina zertan zen-eta, azalpenak ematea gustatu egiten baitzitzaion: «Barkarolariek ez dute ikusi besterik egiten; eta itsasoak ez du besterik gabe berari begira egotea nahi, baizik eta nabigatua izatea, eta gero iradokitzaile izatea». Eta hauxe zen Tellaetxek lortzen zuena: iradokitzea, Guaguinek bezala iradokitzea. Lekeitioko urak, Kantauriko belak eta mastak, Euskal Herriko marinelak... baina, betiere folklorean erori gabe eta garaituz, Europako abangoardiatik oso urrun ez zegoen joera kosmopolitaz kutsaturik. ---- Argi dago Euskal Herriko margolari hauek guztiak Thaitíko maisuaren ausardiatik urrun daudela, hala nola, Serusier, Bernard edo konposaketa baketsu eta armoniatsuez bere oihalak pintzelkadez tapizatzen zituen Maurice Denisengandik. Badirudi Euskal Herriko margolari hauek guztiak zirela frantses ereduen edertasun iradokitzaileekiko sentiberak, baina haietariko inori ez zitzaiola sinesgarri gertatzen, beren mugimenduaren oinarri izatea nahi zuten Gauguin eta Denisen filosofia sinbolista. Erantsi dezagun, gainera, ikasgaia ikasita Paristik itzultzen ziren Euskal Herriko ertilariengan, sinbolisten oinarrietan txintik atera gabe aurrera egiteko erresistentziarik sumatzen bazen, ulertzekoa zen Bilbon gizarteko (salbuespen gutxi batzuk izan ezik) indar biziek konfiantzarik ez izatea berrikuntza haien balio hilezkorrean, eta ondorioz, Gauguinen hogei bat koadroren jabe zen Pako Durriok salgai jarri zituenak (gaur egun Museoan gurtzen den ''Arlesko latsariak'' salbu) lortzeko aukera ere galdu izana, 1919an ospatu zen Euskal Herriko Artisten Elkarteak bultzaturiko Bilboko erakusketan. == Aurreranzko irteera bat: basakeria kromatikoa == Inpresionismoak erretinaren esklabutza adierazi bazuen, eta horren aurrean mugimendu idealista eta espiritualistari dagokionez 180 gradutako bira suposatu zuen Sinbolismoa erantzun erradikala izan bazen, Fauvismoa edo ''Fierismoa'', aitzitik, Monet eta Renoiren oinarri estetikoen gaineko «aurrerantz eginiko irteeratzat» har daiteke. Inpresionistek erretinaren sentsibilitate berria eta bereziki zorrotza erakutsi zuten, eta horregatik zientzia optikoaren eta XIX. mendeko urte haietako aurkikuntza ospetsuen sektore baten ordezkari artistikotzat har daitezke, geroago dagokien interpretazio filosofikoa ere izango dutelarik, Henri Begsonen ideietan. Baina, abangoardia berriko talde batek −Fauveek− handiustez arbuiatu zuen aldarrikatutako ikuspegi inpresionistaren zentzu zorrotz hori, margo eta argiaren ñabardurak aurkitzeko ahalegin hori. Sentipena oihalera eraman nahi zuten, baina ez inpresionisten modura aztertuz, zakarki areagotuz baizik. Elementu intelektualak gaitzesten zituzten (konposaketa, kolorearen ñabardura) eta sinplifikatzerik eta biziagotzerik handiena bilatzen zuten, konposaketa alboratzearekin, eta lerroa segmentuarekin ordezkatuz. Inpresionismoaren ukitutik nahiz zuhurtasun klasikotik urrun dagoen arinkeria da azken emaitza. Matisse, Dufy, Marquet, Rouault, Vlaminck, Derain eta Frieszek osatutako talde hau, lehen aldi horretan, garaiko esparru sinbolista eta espiritualean, atseginzaletasun sanoaren leherketa bat izan zen. Errealitatearen ikuspegi fisiologikoa baino gehiago psikiko eta morala zena adierazteko, ahalik eta koloreen bizitasunik handiena aurkitu nahian ibili ziren. Horretan, bazegoen hasieran halako espresionismo gutxi-asko ezkutatutako bat —nabarmenagoa gero, batez ere Rouaultengan; eta egia esan, ikaragarria izan zen Van Goghen margo sutsuek haiengan sortu zuten zirrara. Eta ez da harritzekoa margolari talde frantses honen garaian, Alemanian margo ezberdineko lehen espresionistak agertzea, baina formari dagokionez bestea bezain bortitzak. ''Fauveak'' ez ziren ibiltzen zuhurtasun bila, zaratatsua zenaren bila baizik. Haragi kolore batean artistak odolezko ñabarduraren bat topatzen bazuen, paletako gorriminik sutsuena hustu egin behar zuen bertan. Matissek tonu berde bat sumatzen bazuen sudur baten itzal grisean, bertan berde bizi bizi bat jarri behar zuen eta horregatik irudiak «marra berdeko erretratua» izena hartuko zuen. Ñabarduren zehaztasunik ez zen interesatzen, ezta tonuen batasunik ere, eta are gutxiago konposaketarik. Lehendabizi sortutako zirrara adierazi behar zen, piztia baten atzaparkadak nola, sartuko ziren ikuslearengan pintzeladaz. Halakoak izan ziren ''fauveak,''<ref>''Fauves'' (basati) deitura guztiz ustekabekoa eta bitxia izan zen. L. de Vauxelles kazetariak oihu egin zuen 1904ko udazkeneko bere erakusketan koadro horiek zintzilikaturik zeuden aretoaren erdian zegoen estatuatxoa ikusi zuenean: ''Donatello au milieu des fauves'' («Donatello basatien erdian»).</ref> kristau kontserbadore bat baino gehiagoren sentiberatasuna irensteko asmo argi batekin 1904ko hartan Udazkeneko Aretora sartu ziren «pizti» haiek. Ez da esan beharrik, urteak joan ahala margo orekatu eta bare batera itzuli zirela haiek guztiak, Matisse batez ere, zeinak bere bizitzaren amaieran aitortzen baitzuen sofa eder bat okupatzeak ematen duen bakea, gelditasuna eta gogobetetasuna igortzen zituena zela margolan on bat. Mende hasi berri hartan, Parisko berritasun haren lekuko izan ziren zenbat Euskal Herriko artista bereganatuko zituen estetika berriak? === Frantzisko Iturrino === [[Fitxategi:“Emakume biluziak zelaian”, Iturrino.jpg|thumbnail|“Emakume biluziak zelaian”, Iturrino.]] Frantzisko Iturrino (1864-1924) santandertarra zen (euskalerritar jatorrikoa, hori bai) izaera independente eta kartsutasun dionisiako batez jantzia; l<nowiki>'</nowiki>''Essor'' barrutiko kate akademikoak hausten zituen unean Belgikara bidaiatu zuen, baita Parisera ere behin baino gehiagotan, Picasso eta Matisserekin lagun egingo baitzen, eta han egin zion leku bere baitan Montmatreko espiritu zorabiagarriari. Paisaia batzuk margotu bazituen ere, bere margo motarik gogokoena figura izan zen. Ikusgai jarri zituen: * ''Festa flamenkoa'', * ''Emakumeak zaldi gainean'', 1903ko Udazkeneko Aretoan. Urteroko erakusketa sail batekin jarraitzen zuen Parisen −1911ko Udazkeneko Aretoak 28 oihal jarri zizkion erakusgai−, eta Espainiako hainbat hiriburutan gero; Matissekin joan zen Andaluzian zeharreko bidaietan (1910-1911) eta Tangerrera, 1912ko urtarrilean, han noizean behin gai berdinak margotzen zituelarik.<ref>Iturrino eta Matisse-en Marokoko egonaldi honetaz ikusi Kosme BARAÑANO-ren lanak. ''Francisco Iturrino. Obra gráfica'' (Gasteiz, 1988); ikusi, halaber, ''La relación Iturrino y Matisse''. V.V.-n, Francisco Iturrino. Exposición. Kutxa (1996), 53-63. or.</ref> Iturrinok grabatuak egin zituen (Bilboko Museoan 52 akuaforte xafla ditu), baina, batez ere, ''fauve ''estetikako kolorista sutsu bat izan zen, eta neurri batean baita aitzindari ere, eta estetika independente eta amorratu hari leial izanik, bere gairik gustukoenetara itzultzen zen behin eta berriz: * ''Ijito nabarrak,'' * ''bodegoiak, barrualde apainduak,'' * eta loretoki oparoak. Zalapartatsuki margotzen zuen, ez gaiak berez zirenagatik interesatzen zitzaizkiolako, baizik eta bere eroaldi kromatikoak askatzeko aurrean zuen aukeragatik. Salamanca eta Andaluziako lurretan gai herrikoiagoei heldu zien: * ''ganadu suharrak'', * ''zaldiak'' eta * ''unai maizterrak''. Orduan bere paleta gehiago belzten zen, Zuloagaren ikuspegira gerturatuz. === Juan Etxebarria === [[Fitxategi:“Emakume mestizu biluzia”, Etxebarria.jpg|thumbnail|“Emakume mestizu biluzia”, Etxebarria.]] Sailkapen nahi bat dela eta, Iturrinorekin batera jarri ohi da Juan Etxebarria (1875-1931), eta bere zenbait erretratuk –esaterako, Unamunorena–, Gaztelako paisaien argitasun biziak eta kolore nabarrez gainezka egiten duten bere bodegoiek, maisu frantsesengana bideratzen dutela dudarik gabekoa da. Baina ez da engainatu behar, Etxebarria ez du definitzen fauvezaleekin duen antzak, baizik bere berezitasun hezigabeak, bere kulturan oinarrituriko autonomiak eta bere margolanen funtsa zen intelektualtasun sakonak. Fauvismoaren inguruko atal honetan kokatu dugu, baina esan dezagun fauvismo ortodoxotik nabarmen aldentzen dutela bere konposaketen eta tonuen armoniak, eta erretratatzen zituen pertsonaien irudiak trazu sendoz lotzeko arretak. === Gustavo Maeztu === Gustavo Maezturi buruz beste horrenbeste esan dezakegu (1887-1947). Gasteiztarra zen, baina denbora luzez Lizarran bizi eta bertan hil zelako nafartzat har daiteke eta hantxe gordetzen dira bere lan gehientsuenak, herriko museoan. GustavoMaeztu hainbat lanbidetan gustura aritu zen pertsonaia bat da: torero, foileto idazle, poeta; nolanahi ere, ikusleria elizkoia asaldatuz gozatzen zuen ibiltari xelebrea. «Azken erromantiko» izena eman izan zaio. Maeztu bere oihaletan agertzen duen fantasiak eta irudimenak egiten du deigarri. Parisen hezi zen eta Ingalaterran bizi, aldi batez, Madrilgo ''El Heraldo''ko korrespontsala zen, bere anaia Ramiro bezala. Bere garairik joriena eta aktiboena 1910etik 1936ra bitartekoa izan zen, eta oparotasun horrek eraman zuen Euskal Herriko Artisten Elkartearekin lankidetzan jardutera eta Espainia zeharkatu eta bertako paisaiak eta jende herrikoiak margotzera. Urte horietakoak dira bere obrarik interesgarrienak, besteak beste, hauek: * ''Vozmedianoko ezkongaiak'', * ''Iberiako lurra'', * ''Calatañazor go itsua'', * ''Eva''. Eskema ideal eta akademiko guztiak apurtzen zituelako kritikari asko beldurtu zituen emakume irudia da'' Eva'', baina agian indar sinboliko handia duena, forma zehatzak, kolore aberatsak eta argi misteriotsuak eraikitzen dituen marrazki irmo batez diseinatua. * Gernikako Juntetxean gordetzen da ''Lirika eta Erlijioa'' izenburua duen triptikoa, eta norbaitek «indar epikoa duen egiazko konposizio araucanarra» dela adierazi zuen.<ref>K. de BARAÑANO, J. Gz. de DURANA eta Jon Juaristi, O.c., 287. or.</ref> * Konposizioz egokia dela eta bereziki aipagarria da ''itsasoko emakumeak'' izenekoa, Bizkaiko Foru Aldundian dagoena. * Zentzu epiko berberaz hitz egin daiteke ''Samariarrak ''koadroaren izugarrizko handitasun fisikoari eta koadro honetako lau andereren barne estura itxurari buruz.<ref>Maezturen koadroen konposaketa ildoei buruz, eta bere neke, gelditasun eta porrotaren arrastoak, ikus horretarako K. BARAÑANO, J. Gz. de DURANA, O.c., 290. or.</ref> Maezturen oihaletan dena dago kolore dentso eta mateez ilundurik, eta irudiak eguzki-argiari sarbiderik ematen ez dion lerro lodi eta ilunez mugatuak daude. Guztavok margolanik onenetan −idazten du P. Manterolak− «Maeztuk gustukoen zituen jatorrizko gauzen laztasuna, kolorearen edertasun sutsua, marrazkiaren handitasun eta astuntasuna eta bere konposizioen izaera historikoa suspertzen ditu, normalean berea balitz bezala hartzen den apainketa maila oso sinboliko batez antolaturik».<ref>P. MANTEROLA, M. SANCHEZ ORTIZ ETA J. ZUBIAUR, «Gustavo de Maeztu». Panorama 6an.</ref> Lizarrako etapa, aldiz, oso desberdina izan zen. «Gerraondoko Maeztu» izan zen gaitasunen gainbeheran azaldu zena.<ref>Carmen ALEGRIA GOÑI, «Pintores contemporáneos». ''Historia del Arte en Navarra'', 37. zk. Diario de Navarra. argit. Nafarroa.</ref> == Eskulturagile modernistak == Egoki esan izan da, Espainiako alderdi batzuetan, 98ko data enblematikoak bizitza sozial, politiko eta literarioetara ekarri zituen aldaketak ez zuela garrantzi handiko krisirik sortu adierazpen plastikoen alorrean. Alderantziz, ezer pasa izan ez balitz bezala, eskultura historikoak jarraitu zuen nagusi izaten, agian ezaugarri errealista batzuk areagotuz, baina ia beti irudi jakin batzuen eta motibo alegorikoen ohiturazko balio semantikoa mantenduz. Bestalde, estilo modernistari erantzungo liokeen hizkuntza formalaren ustezko garapenari dagokionez, nekez hitz egin daiteke garai horretako eskulturez, margolanez bezala; izan ere, haietan «materiaren ukituzko, pinturazko edo apaingarrizko efektu iheskorrak iradoki nahiez eskulturaren azalera disolbatzea» harrapa dezakegu.<ref>Carlos REYERO, ''La escultura conmemorativa en España'' (Madril, 1999), 92-93. or.</ref> Beraz, beste arte plastikoekin alderatuta, aldi horretako eskultura monumental gehienetan ez da erraza arkitekturaren eta pinturaren paraleloan ematen ari ziren aldaketak nabaritzea. Dena den, bi salbuespen ospetsuren presentzia azpimarratu behar dugu Baskonian, aurreko atalean jada aipatu genituen Pako Durrio eta Nemesio Mogrobejo, eta haien izenak gogora ekarriz esan genuen bi ertilari hauek kokatu beharreko lekua modernismo zela. Durriok bere bizitza guztia Parisen igaro zuenez eta Mogrobejo gazterik hil zenez, ulertzekoa da Euskal Herrian ere oroigarri-monumentuak –une hartan eskulturagile ospetsuenen lan-alorra– eraikitzeko sona zuten artistengana jotzea, nahiz eta kanpotarrak izan. Has gaitezen bada, artista hauek Euskal Herriko hirietan egin zituzten lanak aipatzen. ==== Gabriel Borras y Abella ==== '''Monumentua Gasteizko Guduari. '''Aldi horretako lanik adierazgarriena Gabriel Borras y Abellak (1913) hiriburu horretan erdialdeko plazan jaso zuen Gasteizko Guduari egindako monumentua da. Mariano Benlliureren lantegian hezi zen eskulturagile honek «Valentziako eskulturagile famatuak egin ohi zituen epopeia narratiboen oso antzeko bat» egin zuen hemen.<ref>C. REYERO, O.c., 84-85. or.; ikus baita J.J. MARTIN GONZALEZ-en, ''La escultura española'', ere, 1996, 160. or.</ref> === Eskulturagile atzerritarrak === ==== Miguel Blay ==== '''Monumentua Viktor Txabarriri.''' Bizkaia enpresaren sortzailea izan zen hau, eta garai hartan entzute handia zuen eskulturagile horren esku utzi zen monumentua. Brontzezko busto bat da, indar sortzailearen sinbolo den haritz adar batez inguratua, eta marmol zuriko bloke handi baten gainean jarririk dagoena. Monumentuaren aurrean, brontzean urturik nabarmentzen dira, alde batean bi langilek osatutako multzo bat, eta kontrako aldean, lorezko koroa eskaintzen duen emakume-irudi bat. 1903ko abenduaren 23an inauguratu zen. ==== Agustin Querol ==== '''Kasilda Iturrizar anderearen monumentua. '''Agustin Querol eskulturagileari eskatu zitzaion Hiribilduko kultura eta ongizatearen bultzatzaile eskuzabalaren oroimenezko'' Kasilda Iturrizar anderearen monumentua ''eraiki zezan. Monumentua 1906ko abuztuaren 19an inauguratu zen bere izena daraman parkean, eta omenduaren busto bikaina jasotzen da oinarri baten gainean, alegiazko irudi batzuk erantsita dituela. Irudi horien artean bere senarraren aurpegia erliebean nabarmentzen da. '''Monumentua Pedro Viteriri '''Arrasaten. Gipuzkoan ikastetxeen bultzatzaile handia izan zen herriko seme baten oroimena goresteko eraiki zen monumentua, eta herritarren harpidetzarekin ordaindu. Hamabost proiekturen artean Piqué, Molina eta Ríu taldeak aurkeztutakoa aukeratu zen, eta garai hartako egitura-mota horretan ohikoa zen eskema jarraitzen zuen: harrizko basamentua, zutabea edo pilastra, eta eskultura edo bustoa monumentua koroatuz. Hemen, 0,90 m-ko basamentuaren ondoan, irakurketan buru-belarri ari diren bi haur ikusten dira. Euskarriaren aurreko aldean, 3,40 m altueran, begitarte indartsuko langile batek erramu sorta bat eskaintzen dio monumentua koroatzen duen Viteriren bustoari. Hau 1911ko ekainaren 29an inauguratu zen. ==== Beste monumentuak ==== Ez dugu beharrezkotzat jotzen arrazoi ezberdinengatik desagertu diren garaiko beste monumentuak deskribatzea. Bi besterik ez ditugu aipatuko, bereziki deigarriak izan omen zirelako: * '''Monumentua Dugiols Balanzategiri,''' Filipinetako gerrako heroi bat izan zenari (1879) egina Lorenzo Fernández Vianak landu zuen. Tolosako herriari eskaini zitzaion 1901ean eta klandestinoki hondatua iagertu zen 1937an. * '''Monumentua Zubietako zinegotziei, '''eszenografia handikoa. Piquék egin zuen hiria erre zuteneko lehen mendeurreneko ospakizun oroiterazlea Donostian ospatzen zela-eta, hiriaren berreraiketa Zubietan erabaki zuten zinegotzi famatuentzat oroitzapen goresgarri bat izateaz gain, Habsburgoko Maria Kristina erreginaren estatua bat zeraman; 1913ko irailaren 1ean inauguratu zen. === Euskal Herriko eskulturagileak === Hispaniako hainbat herrialdetako lantegietatik irtendako eskulturen kontaketa hau baino zuzenagoa eta bidezkoagoa iruditzen zaigu, gure arreta jartzea gogoratu berri ditugun Euskal Herriko bi ertilari handiengan: Durrio eta Mogobrejo. ==== Frantzisko Durrio ==== Frantzisko Durrio (Bilbo 1876–Paris 1940) oraintsu arte ia ezezaguna izan da Euskal Herriko historiografian, bere izaera, bizitza eta obraren inguruan ikerketa egin den arte.<ref>Crisanto LASTERRA, ''En París con Paco Durrio, Fernando Olivier, Picasso y sus amigos''. Bilbo 1966. Ikus baita, K. BARAÑANO eta Gz. de DURANA, «El escultor Francisco Durrio, ere(1868-1940). Gutun-liburua, Katalogoa eta Bere bizitzari eta lanari buruzko oharrak». ''Kobie'', V, 1988, 113-154. or.</ref> Fernandez Olivierrek ondo informatzen digu bere izaera fisiko eta moralari buruzkoan: «Oso txikia zen, borobila, izaera bitxikoa, zintzoa eta arteaz maitemindua, eta bere adiskideekin oso eskuzabala». Beste testigantza batzuetatik dakigu familia frantses batean jaioa zela –bere benetako abizena Durrieu zen– eta bizitza osoan Parisen bizi izan zela; gustu aparta zuela apainketarako, eta bere sormen-lana arte xeheak izenekoetan erabiltzen zuela. Saint Prixen jarri zituen labeak, Paristik gertu, eta beranduago Montmatrera aldatu zuen bere lantokia. Lantoki horretatik ontziak, loreontziak, zeramikazko gauzak, bitxi zoragarriak irten ziren. Sèvresko manufaktura lantegiak eskaini zion erakusketa handi batek eman zion ertilari-fama. Egindako lan guztietan, arte modernistaren kanonak jarraitu zituen. Zoragarriak dira Bilboko Museoak dituen bere '''formatu txikiko''' lanak: * ''Kristoren burua, ''Bilboko Arte Ederren museoa dago. * ''Iturria.'' * ''Xafla biribil handia'' erliebean, Bilboko Arte Ederretako museoan. * urregintza lanak, Arte Garaikidearen Espainiako Museoan. '''Formatu handiko '''eskulturei dagokienez, bi lan aipagarri ditu Bilbon. '''Monumentua Arriagako Joan Krisostomori.''' Bilbotar musikari bati egina, 1906an Udalak agindutako lana da; diruaren bidegabeko erabilera egiteagatik epaiketa bat izan zuen, eta ikusgai jarri zenean eskandalu bat sorrarazi zuen. Urte asko igaro ziren Durriok eskultura amaitutzat emateko. Irudiaren «gehiegizko biluztasunak» Bilboko ikusleriaren multzo bat asaldatu eta atzeratu egin zen bere erakusketa, 1932an monumentua inauguratu zen arte. Monumentu hau –Gaya Nuñoren iritziz– «ia espresionista den urritasunaz, omenduaren irudirik gabeko omenaldi bat sinbolizatzean, garaiko erabilera hausten duen lehenengoa da». Ekialdeko aurpegi bat sinbolizatzen duen erliebe txiki bat grabaturik duen basamentu sendo baten gainean eraikia, bizitzaren eta inspirazioaren betetasuna sinbolizatuz, bolumen biribilak dituen musa atletiko baten irudia bere hanketan zutitzen da lira bat bere bularraren kontra estutuz edo suntsituz, eta musikariaren garaia baino lehenagoko heriotzaren kexua zerura luzatuz. Arriaga 20 urte bete aurretik hil zen. '''Kosme Etxebarrietaren familiaren hilobi monumentua.''' Getxoko hilerri handian, kapera batean dagoelako hain ezaguna ez den obra bat da. San Kosmeren estatua bat da, argala eta oso luzexka, hilobiaren gainean dago zutik, eskuartean burezur bat duela, pentsakor. Eskultura honen sinbolismo espresionista horretan, Euskal Herrian Europako arte berriaren ausardiazko lehenengo sarrera ikusi behar da, beharbada. ==== Nemesio Mogrobejo ==== Espresionismo berberaz hitz egin behar da Nemesio Mogrobejo (1875-1910) zoritxarrekoaren lanak izendatzen ditugunean. Bilbon jaio zen, eta Federiko Sáenzen lantegian ikasi zuen modelatua, eta handik Pako Durriok atera zuen Parisera eramateko. Frantziako hiriburuan bere bizitzako gauza garrantzitsu bi egin zituen: Rodinen modelatuaren indarra barneratu eta ikaskide zuen Paula Scheneck austriarrarekin zoro zoro maitemindu, eta harekin bidaia sutsu bat abiatu zen 1897an. Hurrengo urtean hil zen Paula eta, agian, heriotza hori dago eskulturagilearen lanetan ageri den indar gartsu, etsi eta goibel horren sustraian. Mogrobejo bera tuberkulosiak eraman zuen, urte gutxiren buruan –1910 zendu zen–, ibilbide artistiko distiratsu baten galera utzita. Mogrobejok, luzaro bizi izan balitz, Rodinenaren antzeko handitasuna lortuko zukeela zioten Gaya Nuñok eta Eugenio d´Orsek. Mogrobejo Bilbora itzuli zenean, bi biluzi bikain modelatu zituen: * ''Eva,'' bere anatomiaren mardulak Rodinen oihartzun nabarmenak ditu; eta bere modelatuaren kutsu nabariek, Carpeauxen estiloa luzatu egiten dute nolabait, Maillolen bolumenezko sinplifikazioa lortu gabe. * ''Esnatzea.'' Aurrekoaren gauza bertsuak esan daitezke esnaldirako itzulera sinbolizatzen duen giza irudiko estatua honen inguruan. * Orfeoren heriotza.'' Mogobrejo 1904an Florentziara joan zen, eta aurreko beste bien antzera, gaur egun arte Bilboko Museoan gorde den obra honetan lan egin zuen. Konposizio-eredu den erliebe honek agertzen ditu gorputz marduleko hiru menade biluzi, beraien puntzoiekin, mito zaharraren arabera, zorigaiztoko Orfeo maiteminduaren gainera oldartzen direnak. «Nabarmenak eta dudarik gabekoak diren bere XIX. mendeko eranskin guztiekin —dio Gaya Nuñok—, hauxe da mende honetan kokatu beharreko gure lehenengo lan eskultorikoa. Bertan, ordura arte ezezagunak ziren mugimendu eta tentsioa daude, egiazko dinamismoa, haragi kolore kementsuak, gorputzak maitasun ezezagun batez ñabartuak, kontu handiz zaindutako emakumezkoen profilekin».<ref>J. A. GAYA NUÑO, ''Arte del siglo XX'', A. H., XXII, 62. or.</ref> Nahiz eta Eugenio d´Orsek Mogrobejo, Migel Angelengandik baino Canova rengandik gertuago zegoela iruditzen zitzaiola esan, kontutan hartzen badugu, edergarrietan modernismoa gailentzen den mende hasierako muga horretan, irudi hauen dinamismoa eta indarra 30 urte beteak ez dituen artista baten eskutik sortzen direla, onartu beharko dugu Mogrobejok urte batzuk gehiago bizi izan balitz, arte tentsio eta kalitate goreneko espresionismo batean amaituko zuela. Unamunok hizkuntza horretan indarra, sakontasun espirituala, soiltasuna eta zintzotasuna goraipatu zituen, batez ere, Euskal Herriaren arimarekin lotura zehatzena ikusten baitzion. Eta, eskulturagilearen heriotza baino hiru urte lehenago, «niretzat Mogrobejo Espainian dugun lehen eskulturagilea da» zioen Zuloagak. Espainian Mariano Benillure eta Agustin Querolen izenak nagusi zirenean esan zuen hori. Bi artista hauen aurkezpenak laburtuz, Marín Medinak honela idatzi zuen: «Euskal Herrian eskultura berriaren lehen urratsak ezin zitezkeen garrantzitsuagoak izan. Durrio, forma zinez berri eta kontzeptu berritzaileen agerpena da. Mogrobejo, Rodinen eskultora inpresionistaren eta hain berezkoa duen espresionismo bitxi baten artekoa da, hau da, eskultura sinboliko estetiko garbira hurreratzen dena».<ref>J. MARIN-MEDINA, ''La escultura española contemporánea 1800-1978''. Madril, 1978, 77. or.</ref> ---- Bi izen entzutetsu hauen ondoren, gorespen-hotsak apaldu beharrean gaude, bertako beste eskultore batzuk aipatzeko. Hauen lanak oso sortzaile eta berritzaileak ez diren arren, beharbada hurrengo belaunaldiari, «''Euskal Herriko eskulturaren eskola'' handia» izenez ezagutuko zenari, bidea prestatu ziotela esateko modukoak dira. ==== Quintin Torre ==== Talde horretako aipagarriena dugu Quintin Torre (1877 ), Foru Aldundiak emandako pentsioa bitarteko, Bartzelona eta Parisera joan zen bilbotarra. Berrikuntza artistikoen hiriburuan hamabost urtez luzatutako egonaldia eginagatik, ez zuen ezer bereziki berririk ekarri, agian bere tailla polikromatuen mendekotasunak estuegi lotu zuelako Hispaniako tradizioarekin, Sevillako irudigintzarekin zehatzago esanda, eta orduan Frantzian Rodinen marmolek sortzen zuten miresmenezko arreta galarazi ziolako. Torrek, herrikoiaren gertukoa zen artearen lilura ere sentitu zuen: * ''Pas-eko neskatila,'' * ''Bilboko zamaketaria,'' * ''Joakina,'' * ''Itsasgizona, ''eta abar. Aldi berean balio berezia dute etnia eta gizarteko sentimenduek iradokitakoak diruditen bere bustoek: * ''Burdin-arotzaren laguntzailea,'' * ''Kaiko zamaketaria'' eta abar. Gainera, marmol polikromatua erabiltzea gustatzen zitzaion, eta bere erlijiozko irudirik onenetako batzuk halaxe landu zituen: * ''Nekeetako Ama,'' * ''Jaitsiera.'' '''Monumentua Aureliano Valleri, '''bere eskulturen artean landuena eta adierazkorrenetako bat Bilboko Koru Elkarteko zuzendariaren monumentua da eta Kasilda Iturrizar Anderearen parkean kokatua dagoen hau 1922an inauguratu zen, Durriok egindako Arriagarena baino lehen, nahiz eta agian honek iradokia izan. «Quintin Torrek izan zuen arrakasta, denborarekin, neurri batean desagertu egin da. Gaur egun, artista, eskulturagile prestu eta ziurrari dagokion lekuan gelditu da, bere sormen-lan fin, zoli eta adierazkorrek duten erakarpen bereziarekin».<ref>J. MARIN-MEDINA, O.c., 137. or.</ref> ==== Julio Etxeandia Gal ==== Julio Etxeandia Gal (1872-1943) irundarra, iragarpen onen babesean hasi zen lanean; izan ere, 1898an plastikako ikasketak egin zituen Municheko Arte Ederren Akademian irabazi zuen Lehen Domina. Hurrengo urtean Madrilgo Erakusketa Nazionalean Hirugarren Domina lortu zuen, eta Parisko Erakusketa Unibertsalean geroxeago brontzezko bat. * Etxeandiari agindu zitzaion ''P. Mendibururen Estatua,'' gaur egun Oiartzungo plazan dagoena. Atzerrira bidalitako beste eskultura batzuk eta busto ugari ere zor zaizkio Etxeandiari. Bere eskulturak gaur egun konbentzionalegiak iruditzen zaizkigu, baina bere lan txiki batzuk behatzen direnean, anatomia modelatuetan ezin ukatuzko trebetasun ikaragarria antzematen zaio, eta giza gorputzaren jarrera eta mugimenduetan graziaren zentzu nabari bat, adibidez: * ''Bi maltzur, ''Donostiako San Telmo Museoan dagoena. Azkenik Irunera erretiratu zen, eta bertako Arte eta Ofizioen Akademian, ertilari belaunaldi baten irakasle zereginetan hasita, lan txalogarria egin zuen. ==== Isidoro Uribesalgo ==== Isidoro Uribesalgo (1873-1928), batez ere irudigile emankor bat izan zen. Aretxabaletan jaioa, marrazkigintzan Gasteizko Arte eta Ofizioen Eskolan hasi zen. Gero Erromara bidalia izan zen eta hamar urtetan zehar Museo Italianoko klasiko handiak begiratzen eta ikasten jardun zuen, bere ikasketak Parisen bukatzeko, baina badirudi bertan ez zuela askorik ikasi. Itzuli zenean, Donostian finkatu zen. Bere lanak dira: * '''Frai Andres Urdaneta, '''Ordiziako plaza batean dagoen estatua. Egia esan, Manilan Legazpi konkistatzaileari monumentu bat jasotzeko asmoa zutela zioen berria iritsi zenean, Foru Aldundiak proiektua agindu zion. Zergatik ez jaso beste bat haren abenturetako lagunari, kosmografo jakintsu eta gero fraide agustindar izan zen Ordiziako seme ospetsuari? Uribesalgok, 1899an ordezkari izendaturik, eskema jakin bat jarraitu zuen: marmolezko basamentua, brontzeko erliebeekin Urdanetaren bizitza zuen idulkia, heroiaren estatua bere Ordenako abitua jantzirik, bi indio ebanjelizatzeko jarreran. Fraidearen burua egiteko, badirudi Alejandrino Iruretak margotutako aurpegian oinarritu zela, nolanahi ere irudikatu zuena egiteko. Obra bukaturik, Ordiziako herriak, Foru Aldundiaren eskutik monumentua heroiaren jaioterriari ematea lortu zuen eta 1904an inauguratu zen. * Las Palmasko Jesuiten ikastetxeak duen ''San Inazio''. * Lagun eta ezagunen busto ugari. Bere erretratu batzuk erliebearen teknikan eginda daude, hala nola: * ''Bizente Manterola''rena * ''Jose Maria Usandizaga''rena, bakoitzaren jaiotetxeetako fatxadetan kokatuak. == Laburpena == Atal honi bukaera ematean, irakurleak belaunaldi erabakigarri baten kronika kontatu zaionaren iritzia jasoko zuen; hain zuzen ere, Jose Ortega Gasset espainiar filosofoaren ustez, pilatzaile eta ez gerra egile esan behar zaion garai bati dagokion belaunaldi horietako bat.<ref>''En torno a Galileo''. Idazlan guztiak, III, Madril 3. Argital. 1962, 147-148. or.</ref> Teoria honi historiako kaos uholdean ordena logiko bat ezartzeko edo aurkitzeko baliabide gisa edonolako balioa emanda ere, oraingo honetan '''Euskal Herriko Arte Eskolaren '''agerpena den kasuan, Zuloaga postinpresionismo estilotik Arteta neokubistaganaino doan belaunaldi hau, ''belaunaldi erabakigarri'' moduan aurkez daiteke. Parisko belaunaldi izena ere eman diezaiokegu. Atal honetan laburki bederen aipatu ditugun ertilari guztiak, 1890etik 1910era doan aldi horretan, Parisen bizi izandakoak dira, bertan bizitoki finkoa hartuta, nahiz noizbehinka joanda. Berauek izango dira berriemaile, kritikari eta saiakeragileei Euskal Herriko Margogintza Eskolaren jaiotzaz hitz egingo dutenak. Abangoardia frantsesak markaturiko urratsei egokitzen zaien belaunaldi hori da, «Behera mimesia» eta «gora gizasemearen Nia sakonaren adierazpidea» kontsigna beretzat hartuta aurrera egiten duena. Arkitektoek, beren aldetik, abiada geldoagoz egiten dute modernitatearen aldera, aberastu berria izan eta «estilo zaharreko» bizitokien arrandia besterik bilatzen ez zuten bezero batzuen gustuek baldintzaturik baitzeuden. Mendearen bigarren hamarkadan, eraikitzaile horietan arduratsuen eta argienek ez zuten artean zein bide hautatu behar zuten garbi ikusten, baina argi sumatzen zuten nondik ez zuten jarraitu behar: «Behera eklektizismoa!». Sormenaren alor guztietan, edukien gainetik lehentasunez eusten zaio formari, artean behintzat, argi eta garbi nora iritsiko diren ez ikusi arren, baina formarekiko gurtza, bere buruaren desegitera doan mundu batetik askatzeko tresna denaren sentipena nagusitu zen. Alorra prestaturik zegoen helburu hau lortu nahi zuten poeta eta ertilarien aldetik. Mende bat lehenago, Winckelmannek, ''Antzinateko Arteari'' eskainitako liburu batean benetako Artearen Historia hasten zen puntuan, artelanaz berak zuen kontzeptua agertzen zuen, forma idealaren bilaketa eskatuz, baina aldi berean oinarria ere adierazten zuen, giza eskulana izanik, artelanak ''adierazpide'' ere izatearen halabeharra ezin zezakeela saihestu, alegia, ''forma'' ideala izateaz gainera, ''izaera'' ere bazuela. Behar deitoragarria, pentsatzen zuen Winckelmannek, ura bezalakoa baita artelana, zenbat eta zapore gutxiago izan, orduan eta hobea. Burutazio estetiko hau mende oso batean nagusi izan zen. Orain, XIX.aren azken aldera, ''izaera'' zen ertilariaren jarduerari eskatzen zitzaiona. Belaunaldi berriaren maisu handia zen Cézannek azaltzen zuen bezala, ertilariaren Nia zen bere obran adierazi beharrezkoa: «Nire bilaketa, ''ma petite sensation'' islatzea da». Estetika berria zen, ''tasun'' moderno guztien sustraian aurkitzen dena, eta obra artistikoak modu erabat berrian ikusaraziko diguna. Lehen, Monna Lisa nolakoa zen ezagutzen saiatzen ginen Leonardoren koadro batean; orain, berriz, Leonardo nolakoa zen ezagutzen saiatuko gara Monna Lisaren erretratu batean. Atal honetan aipatu dizkizuegun Euskal Herriko ertilariak bi belaunaldietakoak dira eta berauen eskutik sartu zen modernitatea Euskal Herriko artean. Gertakari honen arrazoi eragileen bila testuinguru historiko batean abiatuko bagina, ezinbestekoa genuke, atal honen hasieran gogorarazi genizuen bezala, Baskoniako ia geografia osoan urte horietan eman zen garapen ekonomiko ikusgarria aipatzea. Garapen horri esker, oso denbora gutxian eratu ziren sortu ziren kultur egiturak: Museoak, Artisten Elkarteak, Euskal Herriko Biltzarra, Eusko Ikaskuntza, Euskaltzaindia eta abar. Eskualdearen garapen ekonomiko ikaragarriari esker herriko elkarte eta pertsona ospetsuek berrikuntza horretan diru-laguntzen bidez babestu zituzten elkarteak. Garapen horri esker artearen merkatuan dirutza handiak sartu ziren eta bildumazaletasunari bultzada ederra eman zitzaion, eta gerora arrasto eskergaitz batekin artelanen pentsaezinezko kotizazio itsusia, halaber. Baina diru-laguntza eskuzabal hori, inola ere bat-batekoa ez zen erritmo batean eman zen. «Euskal Herriko artearen barruko portaeraren bereizgarririk behinena –zioen Jaime Brihuelak, egoki asko– artearen eraberritze dialektikoan zitalkeri gutxi izatearena zen».<ref>Jaime BRIHUEGA, ''Metales en crisol. Encrucijada plástica de Aurelio Arteta''. E. KORTADI-ren aipamena, ''Aurelio Arteta. Una mirada esencial: 1879-1940''. Bilbo. Arte Ederretako Museoa 1998, 19. or.</ref> Baina, tentsio berritzaile horrek abiada lasterrago eta polemikoago bat hartu zuen. Hurrengo atalean ikusiko dugu, 1930eko erakusketa sonatua zela eta, Donostian jaio zen denbora laburreko abangoardiaren, sentiberatasunen alderaketa gogorrago bat gertatuko zen, ''berezko tradizio piktoriko'' moduan jada sentitzen zenaren inguruan. Alderaketa horren lehen leherketa –edo eskularru zurizko lehen liskarra nahi bada– aurreko urteetan emana zen bi idazle ezagunen artean: Juan de la Encina eta Gregorio Balparda, eta horren zuzen zuzeneko lekukotza ''Hermes'' aldizkariaren orrietan gorderik dugu. Batez ere, Balpardaren artikulu politiko batek, Espainiatik kanpora gehiegi begiratzeko apeta kritikatzen zuen eta ''exotikotasun artistikoari'' aipamen soil bat egiten, non, espainiar klasizismoaren sona handiko ertilariak ahantzian uzteko eta ez ezagutzeko joerari buruzko horrekin, Juan de la Encinari aldizkarian, ''Exotikotasun Artistiko'' izenburu horren azpian, Euskal Herriko ertilarien Pariserako bidaiak eta egonaldiak zuritzen zituen artikulu bat argitaratzeko aukera eman baitzion. «Euskal Herriak ez du –idatzi zuen– inolako tradizio artistikorik. Eta antza denez, bat batean, nabarmentasunen bat ala berritasunen bat duen ertilari talde batek, kultura exotikoetara jo behar izan du bere sentiberatasun eta pentsamolde estetikoa hezi eta aberastera nahiz adierazpideak eskuratzera». Eta honen jarraian, kritikari ospetsuak bereizketa zuhurra egiten zuen, maisu handien azaleko osagaien kopia soila eta akademikotasuna besterik ez den tradizioarekiko leialtasun zuriaren eta «zain hilezkor baten modura gure oraina zeharkatzen duen eta gure etorkizunera azkar doan iraganean senti erazten digun» beste leialtasun birsortzailearen artean.<ref>''Hermes'', I, 1917, 203-205. or.</ref> Hauxe da gure ertilari euskal herritarrek egin dutena (Losada, Guiard, Mogrobejo, Zuloaga, Arruetarrak, Zubiaurretarrak eta abarrek). Aldizkari bereko ondorengo artikuluetan, betiere zitalkeriatik aske zegoen Balparda eta De la Encina eta beste idazleen arteko eztabaida, Zuloagaren margogintza kritikatze aldera bideratu zen, espainiar gizartearekin oso egoki eta zuzen jardun ez balu bezala. === Hiru hamarkadetako joan-etorriak === Azkenik, ezinbestekoa da atal honetan aipatu ditugun 30 urte hauek sartaldeko arte historiaren barruan duten garrantzia azpimarratzea. Aurreko ataletan ikusi dugun bezala, ez berrikuntza estilistikoan soilik, baizik eta artearen nolakotasuna adieraziko digun pentsamolde berrietara ere irekiko gaituen atea izango baita. Historian lehenengo aldiz «artea ez duela ulertzen» protesta eta oihu egiten zuen publikoaren aldetik kritikak entzuten dira. Hemendik aurrera ez dute poeta eta ertilariek lotsarik izango beren artelanak «mugagabeko gutxiengoari» zuzendurik daudela baieztatzeko. Zuloaga ez da atertuko «publikoak ez dakiela margogintzaz» esanaz. Ertilariek manifestuak idatziko dituzte; baina, beren lanetan «manifestatzen dira» batez ere. Arte mailan praktika bihurtuko da teoria. Kant eta Baumgartenek uste izan zuten, artearen praktikari norabidea emateko teoria bat aurkitu zutela. Oraingoan, teoria bat zuritzeko egingo da artea. Baina ez ditzagun gertakariak aurreratu. == Erreferentziak eta oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|2}} == Bibliografia == ABON, Satur: ''Biografía de Julián de Tellaeche (Infancia y juventud, 1884-1919)''. Erakusketa (Donostia, 1997). ALEGRIA GOÑI, Carmen: ''Pintores contemporáneos''. ''El Arte en Navarra-n'', 37. zk. Diario de Navarra Argit. (1994). ALVAREZ EMPARANZA, J.M.: ''Origen y evolución dela pintura vasca. ''Gipuzkoako Aurrezki Kutxa Probintziala (1973). ANDRES ORDAX, S.: '''Arte'''. ''País Vasco''-n. Tierras de España bild. (Madril, 1987) 139-331. or. ANONIMOA: ''Julián de Tellaeche''. Erakusketa. Kutxa gizarte eta kultur elkartea, (Donostia, 1997). ARANO, F.: ''Viteriren estatua''. ''Euskalherriaren Alde,'' 55.znb.'', ''(1913), 193-197. or. ARSUAGA, Migel eta SESE, Luis: ''Donostia-San Sebastian. Guía de Arquitectura. ''Hego Euskal Herriko Arkitektoen Eskola Ofiziala (Donostia, 1996). BARAÑANO, K. Mª eta GONZALEZ DE DURANA, J.: ''El escultor Francisco Durrio (1868-1940)''. Epistolario, Catálogo y Notas sobre su vida y su obra. ''Kobie'' (Arte Ederrak), V. zk. (1988), 113 eta 154. or. BARAÑANO, K., GONZALEZ DE DURANA, J., JUARISTI, J.: ''Arte en el País Vasco.'' Cátedra (Madril, 1987). BARAÑANO, Kosme eta beste: ''Francisco Iturrino (1864-1924).'' Erakusketa. Kutxa, (Donostia, 1996). BASURTO, N.: ''Leonardo Rucabadoy la arquitectura montañesa ''(Bilbo, 1986). BASURTO, N.: ''Aspectos de la arquitectura y urbanismo durante los dos últimos siglos ''(Gasteiz, 1982). BIDART, Pierre (zuznd.): ''Architectes eta Architectures des Pays Basques (XIXe-XXe).'' Izpagi Argit. (Baigorri, 1887). BIONA, G. De: ''Estatua de Chávarri'', ''Euskalherriaren Alde, ''III. alea (1913), 558-591. or. CAMON AZNAR, José: ''El arte de Juan de Echevarría ''(Bilbo, 1977). CENICACELAYA, J., ROMAN, A., SALOÑA, J.: ''Guía de Arquitectura metropolitana ''(Bilbo, 2003). CENICACELAYA eta beste: ''Bilbao 1300-2000. Una visión urbana ''(Bilbo, 2003). CAHAVARRI, Raúl: ''Maestros de la pintura vasca'' (Madril, 1973). ENCINA, Juan de la: «El Arte de Ignacio Zuloaga». ''Hermes''-en, I, (1917), 515-542. or. ENCINA, Juan de la: ''La trama dela arte vasco'' (Faksimil Argit.), (Bilbo, 1919). FLORES, Carlos: ''Arquitectura Española Contemporánea. I. 1880-1950,'' Aguilar (Madril, 1989). FLORES KAPEROTXIPI, Mauricio: ''Arte Vasco. Pintura, escultura, dibujo y grabado ''(Buenos Aires, 1954). FORNELLS, M.: ''Antonio Ortiz Echagüe ''(1883-1942). (Madril, 1991). FORNELLS, M.: ''Los lienzos de José Maria Sert en la iglesia de San Telmo de San Sebastián.'' (Donostia, 1985). FULLAONDO, J. Daniel: ''La Arquitectura y los arquitectos de la región y el entorno de Bilbao. ''II. alea, Alfaguara Argit. FULLAONDO, Daniel: ''Manuel Mª Smith e Ibarra. Reestreno de un arquitecto ''(Madril, 1980). GOMEZ DE CASO ESTRADA, Mariano: ''Cinco pintores vascos.'' Segoviako Aurrezki Kutxa eta Monte de piedad (1993). GONZALEZ DE DURANA, Javier: ''Historia social de la pintura vasca, 1876-1936.'' (Gasteiz; 1986). LAFUENTE FERRARI, Enrique: ''La vida y el arte de Ignacio Zuloaga ''(Madril, 1950). LLANO GOROSTIZA, M.: ''Pintura Vasca ''(Bilbo, 1966). LASUEN, Balendin de: ''Monumentos a vizcaínos ilustres.'' Bilbo Bizkaia Kutxa (Bilbo, 1995). MADARIAGA, L.: ''Pintores vascos.'' 3 aleak (Donostia, 1971). MARIN-MEDINA, José: ''La Escultura Española Contemporánea ''(Madril, 1978). MAS SERRA, Elías: ''Arquitectos municipales de Bilbao ''(Bilbo, 2001). MOZAS J. eta FERNANDEZ, A.: ''Vitoria-Gasteiz. Guía de arquitectura.'' COAVN (Gasteiz, 1995). MUGICA, S.: ''Estatua de Urdaneta. Euskalherriaren Alde,'' III. alea, 54. zk. (1913), 162-170. or. MUGICA, S.: ''Estatua de Dugiols''. ''Euskalherriaren Alde,'' III. alea, 58. zk., (1913), 290-295. or. MUR PASTOR, Pilar: ''La Asociación de Artistas Vascos. ''(Bilbo, 1985). ORBE SIVATTE, A.: ''Arquitectura y Urbanismo en Panplona a finales del siglo XIX y comienzos del XX.'' (Iruñea, 1985). PALIZA MONDUATE, M.T.: ''Estudios de la obra del arquitecto Manuel Mª Smith''. ''Kobie.'' (Bilbo, 1985-86). PALIZA MONDUATE, Maite: ''Manuel Mª Smith Ibarra. Arquitecto 1879-1956.'' Bizkaiko Foru Aldundia (Bilbo, 1988). PEREZ REYES, C.: Eskultura. ''Del Neoclacisismo al Modernismo''-n. ''Historia del Arte Hispánico''-ko V. alea (Madril, 1979), 149-240. or. PIZZA, A.: ''Guía de la arquitectura del siglo XX. España.'' Electa (Milano-Madril, 1997). REYERO, Carlos: ''La escultura monumental en España. La edad de oro del monumento público, 1820-1914.'' Cátedra (Madril, 1999). REYERO, C.: ''La catársis hipócrita. El 98 y la estructura monumental en Nueva York y España. XII. Congreso español de Historia del Arte. Arte e identidades culturales'' (Oviedo, 1998) 327-336. or. REYERO, C. eta FREIXA, M.: ''Pintura y escultura en España, 1800-1910 ''(Madril, 1995). RODA, D.: ''Arquitectura moderna en Bilbao'' (Bilbo, 1924). RODRIGUEZ SORONDO, M.C.: ''Arquitectura pública en la ciudad de San Sebastián (1813-1922) ''(Donostia, 1985). SAENZ DE GORBEA, X.: ''Escultura vasca, 1889-1939 ''(Bilbo, 1984). SERDAN Y AGUIRREGABIRIA, E.: ''Historia del monumento y de las medallas de la batalla de Vitoria ''(Gasteiz, 1916). URRUTIA NUÑEZ, Angel: ''Arquitectura española del Siglo XX. ''Manuales Arte Cátedra (Madril, 1997). V.V.: ''Arte Vasco'' (Donostia,1982). V.V.: ''Guía de arquitectura de Bizkaia. ''Bizkaiko Foru Aldundia (Bilbo, 1997). V.V.: ''Guía de arquitectura de Bilbao.'' Bilbo 1993. V.V.: ''Manuel Mª de Smith Ibarra, Arquitecto. ''Bilboko Erakusketa, 1991. (Maite Paliza Monduateren testua) V.V.: ''Pamplona. Guía de arquitectura.'' COAVN (Iruñea, 1994). hpu6u8yo3p4cygvep055x0bhiry8vzo 0 3027 9512 8760 2017-05-23T16:16:40Z 90.78.85.127 /* Jesus Olasagasti */ wikitext text/x-wiki == Testuingurua == Europako mapa politikoari dagozkionez, Lehen Mundu Gerraren ondoriorik garrantzizkoenak izan ziren, besteak beste, Europaren erdialdeko inperio handien desagertzea, nazionalitate berrien sorrera eta estatu berrien jaiotza. Bestalde, munduaren etorkizunari begira jarrita, Ameriketako Estatu Batuek eskainitako laguntza izan zen garrantzizkoena, aliatuen garaipenerako erabakigarria, baina Europarentzat, munduko mapa politikoan bere hegemoniaren amaiera laster eragin zuen. Europako eta munduko bizimodu politikoa 70 urtez markatuko zuen beste gertakari bat Errusiako boltxebismoaren garaipena izan zen. Pentsamendu politikoaren mailan bi mugimendu sortu ziren, XX. mendean zehar elkar osatu ala elkarren aurrez aurre jarri beste irtenbiderik ez zutenak: asimilaziorako neke handiak ekarriko zituen espiritu demokratikoa, eta aldiz, gorakada mehatxatzailea izango zuen nazionalismoa. Europa demokratikoarentzat izaera mehatxatzaile hori bera SESBek eragingo zuen Stalinen aginpide zorrotzaren menpean. Europako Gerra 1918an amaitu berria zela, Wilson lehendakariak bultzaturik, Nazioetako Elkartasuna zeritzona fundatu zen munduari bakean eusteko eta Estatuen arteko Elkartasuna bultzatzeko. Baina bake negoziaketetan estatu bakoitzak bere interesen alde egin zuenez, eta neurri gabeko eskakizunez gainera, gerra berri baten mamua laster azaldu zen zeruertzean. Alemanian, Frantziaren gehiegizko xedeek, elementu kontserbatzaileen akatsek eta marxismoari zitzaion beldurrak Nazional Sozialismoari erraztu egin zioten botererako igoera. Italian faxismoa jaio zen gizarteko gatazken (1919-1920) eta ultranazionalismoaren aurrean beharrezkoa zen autoritatearengatik. Mussolini 1924ko hauteskundeetan iritsi zen agintera gizarterako erreforma eta lurraldeen konkista, eta sindikatuak eta alderdiak (sozialista eta komunista) ezabatzeko proiektua berekin zuela. Ganbarak ezeztatu egin zituen, haien ordezko "Kontseilu Faxista Handia" jarriz. Espainian eta Europako gainerako estatuetan erregimen demokratikoari eustea lortu zen, baina krisialdi ekonomiko eta soziala zela eta, oso egoera aldabera eta nolabaiteko batean. Primo de Riveraren Diktadura, gizarte mailako nahasmendu larrien eta gobernuko parlamentarien eraginkortasunik ezaren aurrean jaio zena, ez zen gaizki hartua izan Euskal Herrian, ez bederen klase kontserbatzaileen artean. Aurreko urteetan gorakada nabaria izan zuen Nazionalismoak, oligarkia finantzariaren aldetik erregimen berriarenganako zuen atxikimendua ikusita, antolamendu bidezko herri-kirol, folklore eta arte alorrera atzera egin beharrean gertatu zen. Erregionalismoa sustatuz, egoera bideratzeko Diktadoreak zituen asmo onak hutsean gelditu ziren gizarteko krisialdia larriagotu, erregearen aldetiko uste ona galdu eta politikako azpilanaren aurrean. '''Diktablanda''' deituak ez zuen inolako irtenbideren ekarpenik egin. EAJko kideengan sendoturik gertatu zen herri mailan haziz zihoan indarraren kontzientzia. EAJren ELA sindikatuak greba iraultzailean parte hartu zuen. Donostian bilera bat egin zen 1930eko abuztuaren 17an errepublikazaleen, sozialisten eta katalanisten artean –euskal nazionalistak bertan ez egote bitxia nolanahi ere– oinarrien deklarazio famatu bat eginez amaitu zelarik. Donostiako Itun sonatua, hain zuzen, errepublikazaleen eta sozialisten bat-bateko elkartasun emaitza izan zen, eta harekin aurkeztu nahi izan zuen ezker espainiarrak udal hauteskundeetara. Inolako asaldaketarik ez zuen eragin horien emaitzak, ez eta inolako gogorkeria azalpenik ere, baina nahikoa izan zen –esan izan den bezala– monarkiak bere buruaz beste egiteko. Errepublika Eibarren aldarrikatu zen lehenik –eta Vigon, agian–, eta Madrilen biharamunean. Nazionalismoaren presentzia berehala hasi zen hazten berriro euskal probintzietan; eta alkate-komisio batek Espainiako Errepublika Federalari loturiko Euskal Gobernu bat eratzearen egitasmoa deklaratzen zuen. Eta 1931ko uztailaren 14an Lizarran Hego Euskal Herriko Udalen Biltzarra ospatu zen, bertan Euskal Herriko Estatuko Estatutu Orokor baten egitasmoa eztabaidatu eta onartu egin zen gehiengo handi batekin: 548 udaletatik, 427 aldeko zituen, 1836aren aurreko egoera berreskuratu xede. Ofizialki Gobernuko buruzagia zen Alcalá Zamorari aurkeztu zitzaion Estatutu hau azkar geratu zen artxibaturik. Espainiako Bigarren Errepublikaren bizitza, sei urte ere bete ez zituena, hiru alditan bana daiteke: ezkerraren aginpideko lehenengo bi urteak bizimodu politiko baten borroka-urte mingarriak izan ziren (komentuak erre, Jesusen Lagundiaren sakabanaketa, Gasteizko gotzaina eta Segura Kardinala, Espainiako Gotzainburua kanpora botatzea, nazionalismoaren zapalkuntza eta abar). Asturiasko iraultzean amaitu (1934ko urrian), eta honen azpiraketa eta zapalketaren ondoren, erradikalekin elkartuta eskuinaren aginpideko beste aldi bat hasi zen, zenbaitek biurteko beltza deritzona; azkenik, Fronte Popularraren (1936ko otsaila) hauteskundeetako garaipenaren ondorengo hirugarren aldian, alderdi kontserbatzaileen zapalketa indartu egin zen konspirazio antierrepublikar eta espiritu katolikoa probokatuz, tradizionalisten eta falangisten laguntzaz indar armatuko zati handi baten altxamendua hezurmamitu (1936ko uztailaren 18an), eta horrela, inork aurreikusi gabeko eta nahi ez zituen iraupen eta ondorio lazgarriak izango zituen gerra zibil izugarri bati hasiera eman zitzaion. Hemen axola zaizkigunetan gertakari hauek izan zituzten ondorioei dagozkienez, historialarien aldetik baiezko nahikoa orokor batez onartzen da, dena den, 1931ko erregimen monarkikoaren erorketa Espainiako kultura eta artearen garapenerako onuragarria izan zela. ''Oriol Bohigas-ek oso argi eta garbi lotzen ditu arkitekto arrazionalisten kemen berritzailea, askatasun politiko eta "Bigarren Errepublikako abentura egiazkoekin", "gizarte mailako kezka eta bere maila guztietako konformagaiztasuna" zama guztiarekin.<ref>Oriol BOHIGAS: ''Arquitectura española de la Segunda República''. Bartzelona, 1970, 41. or.</ref> Euskal Herriari buruzkoetan antzeko gauzak baiezta daitezke, zeren eta ikusiko dugun bezala, Errepublika aldarrikatu orduko Donostian bederen artearen indarberritze nabaria gertatu zen.'' == Arte giro berri bat == Euskal Herrian, kritika, arte forma berriak ontzat hartzen nola hasi zen aurreko atalean azaldu dugu. Gogora dezagun, neurri handi batean, ikusleriaren artean irekitze horretan sentiberatasun-eragile erabakigarriak erakusketak izan zirela. Irekiera ekimen horretan Bizkaiko probintzia izan bazen ere aurrelari, eragin horren zati handi bat Euskal Aste Nagusia zela eta 1928ko uztailean egin zen Donostiako Kasino Handiko erakusketari esker gertatu zela ikusi dugu. Ordurako bertan ikusi ziren Europako arkitektura garaikidearen ereduak. '''Ertilari Iberikoen Erakusketa'''. Are garrantzitsuagoa izan zen ''Arkitektura eta Arte garaikidea'' izenburupean 1930ean Ateneo donostiarrean antolatu zen Erakusketa, eta Espainiako geografian zehar laster abiatzekotan zen arkitektura arrazionalista hartan euskalerritar arkitekto batzuk izango zuten zeregin garrantzitsua iragartzen lagundu zuen. Horren harira, aipa dezagun hemen penintsularen erdialdean sentitzen ziren kezka artistikoekin izandako harremanek momentu hartan Euskal Herrian sartu zuen eragina. Espainiako hiriburuan, 1925ean ireki zen abangoardia artistikoen sorreran ondorio onuragarri bat izan zuen Artista Iberiarren Erakusketa izenekoak, geroxeago, Bigarren Errepublika ezarria zela, Artista Iberiarren Elkartean forma hartu zuen mugimendua izan zelarik. Hau guztia esanahi handikoa gertatzen da 30ko eta 40ko hamarkadako Euskal Herriko artearen historiarako, zeren eta Artista Iberiarren Bigarren Erakusketa Donostian 1931ko irailean egin baitzen. '''Euskal Herriko Artisten Elkartea'''. Bizkaian, bestalde, Euskal Herriko Artisten Elkarteak (EAE) bere erakustaldien maiztasunari eutsi egin zion Errepublika aldiko lehen urteetan, taldekakoei eta bakarkakoei. Era honetan, ertilari gazteak kaleratzen lagundu beharrean, jada sona lortua zuten ertilariak bultzatzea besterik ez zuen egin. Adibidez, Arte Modernoaren Museoan egindako Artista Baskongadoen Bigarren Erakusketa (1931-32), 20ko hamarkadako belaunaldiaren (Aranoa, Urrutia, Olasagasti) eta EAEren sortzaileen (Arruetarrak, Zubiaurretarrak, Tellaetxe, Maeztu eta abar) baieztatze artistikoa izan zen; hain halakoa, non ertilari gazte batzuk, bazterturik sentituta, bazterrera utzitako beraien lanak erakusteko lokal bat eman ziezaietela eskatu zuten eta lortu ere, lortu zuten. Honek guztiak arte modernoaren inguruko ideia eta eztabaida-giro beroa biziagotzen lagundu zuen, baina ez ertilarien jarduerak bide-zidor berritzaile eta sortzaileetatik zuzentzen. Apur bat gainbehera etorri zen EAEren jarduera, nahiz eta urtero egiten zen bere Euskal Herriko artearen talde-erakusketa ohikoarekin jarraitu. Artista Baskongadoen Hirugarren Erakusketa 1934ko abenduan egin zen. '''Artea-Batasuna'''. Belaunaldi gaztearekiko desadostasun egoeratik irtetea Elkarte berria sortu zenean iritsi zen: '''Artea-Batasuna.''' Artea sustatzea xedetzat harturik 1933ko maiatzaren 20ean jaio zen –modernoa, bistakoa denez–, baliabiderik gabeko ertilariak laguntzeko "guretzat hain kaltegarria den egoera hau leunduko duen bloke bat osatzeko", eta zehatzago esanda, Arte Eskolatik irten berriek beren berri emateko bitartekorik gabekoentzat. Horretarako, Korporazioen eta Prentsaren laguntza eskatzen zuten. Hala lortu zuten beraien '''Lehen Erakusketa''' antolatzea abuztuaren 12tik 30era bitartean, horretarako Udalak utzitako Berastegiko ikastetxeetan. Artisten 200 lanetik gora jarri ziren ikusgai, besteak beste, Matias Angel Alvarez, Arturo Azebal Idigoras, Joan Luis Kruzalegi, Joakin Lucarini, F. Maidagan, Higinio Polo, L. Revenga, Santtafe Largatxa eta abarren lanak. Arte-Batasunak, 1934ko martxoan 60 bazkide zituenak, gerra zibila baino lehen beste zenbait erakusketa egiteko laguntza lortu eta kultur hitzaldiak antolatu zituen. Herriarengandik EAE baino gertuago egon zen. Baina horrek ez du esan nahi modu honetara gazteenei eskaintzen zitzaizkien erraztasunek joera berritzaileen zabalkunde handiagoa ekarri zutenik. Aitzitik, artearen zabartzea sustatu zuten, eta badirudi abangoardiaren aurkako jarrera hartu zutela. Prentsak ez zituen bereziki goraipatu, eta ez zuten babes handirik aurkitu, jada sona irabazia zuten artisten aldetik ere. '''ALEA taldea'''. 1936an, taldekideei dagokionez oso talde konplexua zen eta Bilboko kultur bizitza suspertzea helburu zuen '''ALEA''' izeneko beste elkarte batekin egin zuen bat azkenean. Errepublikaren lehen urte haietan, europar joera berrien haize-erauntsi hark Donostia beste inor baino indar handiagoz astindu zuen. Hantxe bertan hasi zuten egiazko abangoardia mugimendua, Artista Berrien Lehiaketan saritutako artista batzuek. Aldi labur bat izan zen, Pilar Murren iritzia aplikatu behar zaiona: "Errepublika urteetako Bilbotarren halakoxe utzikeria baten aurrean, Donostiak hartua zuen Herriko norabide artistikoaren batuta".<ref>''La Asociación de Artistas Vascos'' (Bilbo, 1985), 189. or.</ref> '''Gu taldea'''. 1934ko gertakizunik garrantzitsuena '''GU''' taldearen sorrera izan zen, arte erakusketak, hitzaldiak, kantaldiak eta omenaldiak antolatuz, kulturaren berrikuntza bat bultzatzeko asmoa zuen elkartea zen. Fundazio honen muina Donostiako Madrid Kafetegiko solasaldietako parte hartzaileetatik sortu zen: Aizpurua, Olasagasti, Karlos Ribera, Julian Tellaetxe eta Angel Cabanas Oteiza. Beraien egoitza, hiriko alde zaharrean zutena, Sorondok apaindua zen eta Sanchez Mazasen hitzaldi batekin inauguratua. Ideologia alorrean, osagairik eraginkorrenak badirudi Aizpurua eta Lagarde arkitektoena izan zela, beraien adierazpenei falangista-kutsu apur bat igartzen zitzaien. '''Eusko Pizkunde'''. Kontrako norabide batean, baina GU taldearen garaikide izanik, Eusko Pizkundeak ere jardun zuen, antzezpen eszeniko eta musikalak, erakusketa eta ekitaldi kulturalak sustatzen. Abangoardiako esperimentazioak bazterrean utzita, nazionalismoaren oso gertuko izaera folkloriko-populista bati eutsi zion. === Arkitektura === Mendearen hirugarren hamarkadan, 1925 aldera zehatzago esanda, Europan jarduera artistiko batzuk azaldu ziren eta hauei buruzko informazioa sartzen hasi zen Espainian eta Euskal Herriko espiritu irekienetan, sentiberatasun berri baten mesedetan, honako hauei dagokiena: * arkitekturako arrazionalismoari, * konstruktibismo kubistari, * eta abstrakziorako joera duen garbizaletasun geometriko bati. ''L'Esprit Nouveau'' aldizkariak 1920an jada hasi zuen bere ibilbidea eta bere orrialdeetan Le Corbusier-ek arkitektura berri baten beharra aldarrikatuko zuen. Handik gutxira Alemanian, Deutscher Werkbunden alderdia zen ''Die Form'' aldizkaria agertu zen. Antzeko joera zuten aldizkariak agertu ziren beste herrialdeetan ere. Gropiusek 1925ean, Internazionale Architektur-a aldarrikatu zuen eta norabide bereko liburuak argitaratzen hasten: ''Die Baukunst der neuen Zeit'', Gustav Adolf Platzen eskutik, eta ''Bauen in Frankreich, Eisen und Eisenbeton'', Sigfried Giedion-en eskutik. Garai berean, talde berritzaileak egituratu ziren, hala nola, Stuttgarten '''Die Ring''' eta Italian '''Grupo 7'''. Le Corbusierek arkitekto berritzaileen talde bat mugiarazi zuen ''Arquitectura'' aldizkariaren inguruan, eta denbora labur baten buruan AMNK (Arkitektura Modernoaren Nazioarteko Kongresuak) fundatzea lortu zuen. Abangoardiako ahalegin hauen inguruko albisteak, Bartzelona eta Madrilgo Arkitektura Eskoletako ikasleen ingurumarian sartu ziren, jakin-mina eta gogo bizia sorraraziz. Ikasketak bukatu berriak zituen Josep Lluis Sert, Le Corbusierrekin lan egitera joan zen rue de Sèvres-ko bere lantegira. Madrilen, ikasketak bukatzear zituen eta mugimendu berriaren motorra izango zen gazte talde baten aitzindari izan zen García Mercadal, geroago ikusiko dugunez, Euskal Herriko arkitekto zenbaitek ere parte hartu zuen. === Pintura === Arkitektura alorreko mugimendu berritzaile honek guztiak izan zituen islak beste alor estetikoetan, eta bereziki margolarien alorrean; lehenago aipatu dugun hau, Arkitektura eta Pintura modernoaren Erakusketan gauzatu zen, zati batean bederen, J. Manuel Aizpuruak antolaturik Gipuzkoako Ateneoan 1930eko irailean ospatu zen hartan. Arkitektura berriaren oinarriek artista guztiengan joera berri bat sortzeko adinako eragina izan zuten: * araztasuna materialen eta tekniken erabileran, * sentimenduen adierazpena baino gehiago formaren bikaintasun bilaketan, * mito edukigileak albora utzi eta arte teknika bakoitzak berezkoa duen hizkeraren bidezko adierazpenean. Honela lortu zen Euskal Herriko artista gazte askorentzat kubismoa gutxienez ulergarria izatea, eta Cézanne eta Juan Grisen artean kokatzen zela zirudien Vázquez Díazen formulek artista gipuzkoar batzuen hizkeran eraginik izatea. Hala eta guztiz ere, badirudi joan-etorri artistiko honen guztiaren lehentasuna arkitekturaren alorrari dagokiona dela; eta bertatik hasi behar du historia honek. == Arkitekturako arrazionalismora iragaitea == === Teodoro Anasagasti === Teodoro Anasagasti (1880-1938) trantsizioko arkitekto izendatu beharko litzateke; ertilari honek bere zaletasun historizista eta sezesionistatik arrazionalismo aldera jo baitzuen. Eta ziur asko eskola horretan irakasle on bat izango zen heriotza goiztiar batek bide hau eten izan ez balio. Ezbehar hura areagotuz, gerrak haren estudioa hondatu zuen, bere material guztiak barruan zituela. Anasagasti, Bermeon XIX. mende bukaeran jaiotako arkitektoen belaunaldikoa da, Antonio Goikoetxea, Frantzisko Arzadun eta Pedro Ispizuarekin batera. Erroman bizi izan zen errentaz eta, hasiera batean, Alemaniako monumentaltasun erromantiko baten eragina bereganatu zuen. Erromako errenta 1910an irabazi zuen. Erromako Nazioarteko Erakusketan, bere ''Hilerri Idealaren Proiektua''rengatik sei sari nagusietako bat eman zioten 1911an, eta hauetariko beste bat eman zioten Vienako mugimendu sezesionistaren sortzaile izan zen Otto Wagnerri. Aipagarriak dira bere '''proiektu '''hauek ere: * ''Hilerri Ideala,'' * ''Hilobia,'' * ''Minaren tenplua'' (1909). Aurrekoen antzera aipagarriak dira '''obra''' hauek ere: * ''Monumentua Maria Kristina Erreginari''''' '''(1928) * ''Isiltasunaren dorrea''. Denek badute zerikusirik elkarren artean, Manuel Abrilek dioen bezala, "beti berdinak izate horretan, ordena, gelditasuna eta betikotasunarekin; bere lehorte horretan, atsekabearekin; bere handitasun serios horretan, begirunezko maiestatean, bere osotasun horretan, azkenik, izugarri, misteriotsu eta handia den zerbaiten aurreko nahigabe larri eta isilarekin". Geroago, Bermeoko udal-teknikari zela hauek eraiki zituen: * '''San Jose Ikastetxea ('''1909) * '''Eskola Nautikoa''' (1917) Beranduago, Espainiako beste hiriburuetan eraikuntza hauek diseinatu zituen: * Malagako '''Postetxea''', * Madrilgo '''San''' '''Jorge eliza''', * Madrilgo '''Erret Zinema''', vienar sezesioaren ezaugarri batzuk dituena, * Madrilgo '''Pavón Zinema''', hau ere marmolez egindako lana da eta apaingarrietan garbitasun ia erabat arrazionalisten lerrokatze modernista batzuk erabiltzen ditu obra honetan.<ref>Arkitektoaren heriotzaren ondoren obra honek jasan zituen berrikuntzen ondoren, jatorrizkoarekin zerikusi gutxi du, zoritxarrez. J. D. FULLAHONDO, o.c., 370. or.</ref> Salbuespenezko kasu bat izan zen hau, teknika berriak hartu beharraz goiz jabetu zelako; Euskal Herriko arkitekturan hormigoi armatua sartu zuenetako bat izan zen. Anasagastik baditu, gainera, beste meritu batzuk ere arkitekturako teoriko modura, berezko estetika arkitektonikoaren<ref>Mª Victoria GARCIA MORALES: ''Teodoro Anasagasti (1880-1938)''</ref> gainera argia isurtzen duten artikuluak argitaratu baitzuen, eta testu interesgarri batzuk ere utzi zituen idatzirik: ''Eraikuntzen ironia'' (1927), ''Hondoratzeak, eraikuntzaren hondamendi handiak'' (1931). Saiakera hauen aurretik, bere lanbidearen Irakaskuntza berritzearen inguruko lan bat egin zuen: ''Arquitectura y Enseñanza de la Cultura Moderna, teorico y práctica'' (1923). Anasagasti, Torres Balbas-en iritziz, bere irudiak kode erromantikoan sentitu zituen poeta bat izan zen, baina bere lanak hizkera moderno batean egin zituen, hastapen historizistak ageri zitzaizkiola.<ref>TORRES BALBAS (Anasagastiri buruz).</ref> === Sekundino Zuazo === Secundino Zuazo (1887-1970) bilbotarra, gerra zibilaren aurreko bi belaunaldietako gizonik jantzienatzat har daiteke penintsulako osoko arkitekturaren alorrean. '''Sociedad Bilbaina'''. Nahiz eta Sociedad Bilbaina izan bere lehenbiziko eraikinetako bat, Emiliano Amannen ondoan jardun zuen eta oraindik monumentu neobarroko gisa sailkatu beharko da, eta garai berrien hirigintzako beharretarako, baliozko formula egokiak iradoki zizkion bere izaera errealista gorenak. '''Eraikuntzen proiektua'''. Fullaondok sullivandar inspirazioaren antzeko zerbait ikusten du Bilboko Ripa kairako (1923) eraikuntzen proiektuan, eta "sekulako intuizio" moduan markatzen du. '''Musika Jauregia'''. Madrilera joanda, Zuazok Musikako Jauregia diseinatu zuen (1926) On Diego Lopez de Haro kalerako, halako italiar ukitu erromantiko bat duena. Ordura arte egindakoetan, eklektikotzat hartu behar da. '''Postetxea'''. Holandara egindako bidaia baten ondoren, bistako adreiluaren eta paramentuen biluztasunaren erabateko erabileran, Berlage estiloko halako zorroztasun arrazionalista bat agertu zuzen ertilariak Bilboko Postetxean (1927). Zuazo arkitekto kontzientziaduna zen; bere eraikuntzen zati bakoitza arretaz zaintzen zuen, eta aukerak ondo aztertu ondoren, logikaz aukeratzen zituen materialak. '''Madrilgo hiri-plangintzaren Lehiaketan''' parte hartu zuen, eta hutsik gelditu arren, Zuazoren proiektuak merezitako ospea ekarri zion egileari. '''Ministerio Berriak'''. Indalezio Prietok Ministerio Berrien eraikuntza agindu zion, geroago beste arkitektoen eskuetatik pasa ondoren, nahikoa desitxuratuak gelditu ziren obrak direlarik. '''Loreen Etxea'''. Loreen Etxe ezagunean (1932), zorroztasunaren ildoan, lerroen garbitasunean, gainazalen edertasunean eta hiri-plangintzaren errealismoan aurrerapauso bat eman zuen Zuazok, zeren eta etxe-multzo itxiaren tradizioarekin hausten baitu bertan, esaterako, Cerdá-k Bartzelonako zabalgunerako egindako planoen antzera, hiru gorputzen artean dagoen patio bat sortuz. Ordurako GATEPAC sortua zen, eta Joan Manuel Aizpurua Donostiako Klub Nautikoan ari zen lanean. '''Errekoletoen Frontoia'''. Handik gutxira, Eduardo Torrojaren teknikak lagundurik, Zuazok mailarik goreneko bere lana diseinatu zuen: Errekoletoen Frontoia, zoritxarrez 1973an erauzi zena; angeluzuzen itxurako leku handi bat da, elkarren aldamenean eta diametro ezberdinak dituzten bi kanoi-ganga paraleloz estalia, ausardia teknikoaren eta diseinuaren zorroztasunaren arteko bateratze zorionekoa eginez. Gerrak iraun zuen bitartean erbesteraturik egon zen Frantzian (1936-39), eta bukatu zenean Kanariar Irletara zokoratua (1940-43); honako eraikuntza hauek egingo zituen: * '''Las Palmas Uharteetako Apaizgaitegia''', * beste '''eraikuntza''' batzuk, Madrilen. '''Gernikako Frontoia'''. Azkenean Gernikako Frontoia (1936) egin zuen, arkitekturari ezer berririk eskaini ez, eta bere ospeari ere deus eman ez zion lana. Gerraondoko arkitekturan, zituen arazoei zorroztasunez eta erabilitako materialen eskakizunei leialtasun logikoz erantzuten jarraitu zuen Zuazok, baina gure garaiko arkitekturaren adierazle den pentsaerarekiko jarrera aldatu egin dela ikusten da.<ref>''Arquitectura española contemporánea (1880-1950)''. Aguilar (Madril, 1980), 141. or.</ref> Historialariek ez diote behar bezalako azalpeneko erantzunik ematen gertakizun honi. Zuazo arkitekto zorrotz, logiko eta zintzoan izan zen, eta beharbada bere euskal izaeraren erroetan zeramatzan ezaugarri estetiko hauengatik, merezi zuen beregan geldialditxo bat egin, eta Euskal Herriko mugetatik kanpo egin zituen obrak aipatzea. === Emiliano Amann === Secundino Zuazorekin batera jardun zuen Emiliano Amannek Sociedad Bilbaina eraikin eklektikoaren eraikuntzan. '''Solokoetxeko etxebizitzak. '''Hemen aipatu beharrekoa da Emiliano Amann, Bilboko Solokoetxeko etxebizitza-multzoan arrazionalismora urreratzeko egin zituen ahaleginengatik (1932): "U" formako oinplanoa duen multzoa, hutsalkeria oro baztertu eta bizitegiko gelak azalera minimora murriztu zituen, baina funtzionaltasun eta higienezko eskakizunak nahikoa betez eta egoki erantzunaz === Bittor Eusa Razquin === Garai horretako monumentaltasun neorromantikotik protorrazionalismorako garapena beste arkitekto batzuetan ere antzeman zen. Hauen artean Bittor Eusa Razquin (1894-1990) nabarmentzen da, Madrilen hezia eta Anasagastiren ikaslea izandakoa, izaera gogorreko irakasle bilakatu zen laster. Iruñean egin zituen ia bere obra guztiak. '''Kursaal Handia'''. Bere lehen eraikin eklektiko handia Donostiako Kursaal Handia izan zen; 1920ko lehiaketa baten emaitza zen hau, gaur egun Rafael Moneoren eraikin modernoak ordezkatu du. Gero, eragin konplexu eta kontraesankorren aldi bat hasi zuen, espresionismo holandarrari zion mirespenean oinarritua batez ere, (Berlage, W. M. Dudock) ondorengo eraikuntzetan ikusiko den bezala: * '''Vasco-Navarra Aseguruak''' (1924-26), * '''Eskolapioen Ikastetxea''' (1926), * '''Erruki Etxea''' (1927), * '''Paultarren Eliza eta Komentuak''' (Milagrosa, 1928). Heldutasun handi bat erakutsi zuen sinbolismorako joeran 1931 inguruan, osagai wrightiarretan eta kubismo aurreko espresionismoan oinarrituz, esate baterako: * '''Eslaviar Kasinoa''', gerora dezente hondatu dena, * '''Etxebizitza-multzoa''' (Vianako Printzearen plaza 3 eta Fernando Arenas kalea 4). '''Kontzilio-Apaizgaitegia'''. Sinbolismoarekiko eginahal hau ageriago azaldu zen Kontzilio-Apaizgaitegian, itzeleko lanean (1931-36), oinplano karratu gainean eta blokeak hiruhortzean garaturik, adierazpen geometriko handia eta bistan dituen osagaien arteko kontrasteak eder dituela: hormigoia, adreilua eta beirak. Material ezberdinekin egindako konposaketa-joko hau barrualdeko patioetan ere ikusten da, adreiluaren eraketak eta bistako zementuak arabiarturiko iaiotasunaren erakusgarri. Eraikinaren fatxadan txertaturiko gurutze erraldoia ez da egitarauaren sinboloa soilik, baizik eta Erlijio Katolikoaren aldeko borrokaren une (Bigarren Errepublika) baten sinboloa. Azkenik, oraindik ere espresionismo hari leialtasuna gordeaz, eredu arrazionalistekin egin zituen saioak: * '''Tafallako babes-etxea''' (1933) * '''Erroz txaleta''', (1933) desagertua, Gerra ondorenean arrazionalista petoagoa izan zen, orain berreskuratu den obra batean: * Eibarko '''Koliseo Zinema''' (1947).<ref>Alberto UZTARROZ, ''Victor Eusa: un architecte expressioniste''. P. BIDART-en (zuzd.), ''Architectes et architectures des Pays Basques (XIXe-XXe)'', 135-160 or.; O. BOHIGAS: o.c., 85-86:, ikusi Angel URRUTIA ere; ''Arquitectura española siglo XX''. Cátedra (1997), 280-281. or.</ref> == Arkitektura arrazionalista == Euskal Herriko arkitekturaren historia, 1925etik 1939ra bitartekoa, eskema batean bildu beharko balitz eta, Oriol Bohigas-ek egiten duen bezala, batez ere Kataluniako arkitekturan pentsatuz eta pentsamolde politikoa hartuta, bataz besteko hurbilketa bat eginez '''hiru aldi laburretan''' mugatzen saiatuko ginateke: * ''lehenengoa'', 1925etik 1931ra, pentsamolde abangoardistaren zenbait talde aitzindari eta minoritarioek Europarekin izandako harremanena litzateke, eta aldi berean, udal-enpresa garrantzitsuenen oinarri monumentalena; * ''bigarrena'', Errepublikaren lehen urteetan, arkitektura arrazionalistaren lehen lanen eraikuntza, udal-ekintza eta gizarte-helburuekin bat eginda, ezkerreko politika ofizialaren bultzadaz burutu zirenena; * ''hirugarrena'' 1934-36 biurtekoari zegokiona −aldi honetan kolpe gerarazle bat nabari da−, Sekundino Zuazoren proiektuak zirela eta nozitu zena. Gero gerraren sua etorri zen eta haren atzetik frankismoaren izotza, baina gertakari hauen garaiko kultura artistikoari hurrengo atala eskainiko diogu === Europako haizeak === Eskema akademizistatik, 1925etik 1930era bitartean, margogintzako lantegi asko ezabarazi zituen Europako haizeak, Penintsulako leihoak ireki eta estudioak zeharkatu ere egin zituen: * Suitzako gaztelu batean, arkitekto gazteen bilera batean AGAKNK (Arkitektura Garaikidearen Arazoen Konponbiderako Nazioarteko Komitea) sortu zen, AMNBak (Arkitektura Modernoaren Nazioarteko Batzarra) sustatu zituena. Suitzako Batzar horretan (1928) arkitekto espainiar batek, García Mercadal zaragozarrak, parte hartu zuen eta Frankfurten (1929) eta Bruselan (1930) izan ziren batzarretara joaten ere jarraitu zuen. * Lehentxeago, 1928an, Madrilgo Zahara kafetegiaren diseinuan Zuazoren lankide izan zen Martin Domingez donostiarra −Kuban eta AEBetan erbesteratuta bizi izan zena bera− Le Corbusierrekin harremanetan jarri zen Parisen. * Walter Gropiusek, Bauhausen sortzaileak, Bilbora etortzeko deia hartu zuen 1930ean, Carltonen hitzaldi bat eman zezan. * Urte horretako irailean hain zuzen eta Gipuzkoako Ateneoak antolaturik, Donostiako Kasino Handian arkitektura eta pintura modernoaren erakusketa bat ireki zen, beste atal batean aipatutakoa. Hauek lanak nabarmendu ziren, besteak beste, arkitektura arloan Garzia Mercadalena, Txurrukaren Zezen Plazaren maketa, Jose Manuel Aizpuruaren eta Joakin Labaienen Klub Nautikoaren proiektua. ==== Gatepac ==== Erakusketa honek bertako partaide batzuk eraman zituen Zaragozan batzar bat sustatzera, eta bertan GATEPAC (Grupo de Arquitectos y Técnicos Españoles para el Progreso de la Arquitectura Contemporánea/Arkitektura Garaikidearen Aurrerapenerako Espainiar Arkitekto eta Teknikoen Taldea) sortu zen. 1930eko irailaren 26a zen. Taldeko kide sortzaileak, Le Corbusierren ideien eta lanen miresleak, hiru taldetan banatzen ziren: Madrilgoak, Kataluniakoak eta Euskal Herrikoak. Hirugarren talde honetako ordezkariak ziren Vallejo, Bizkaitik, eta J. Manuel Aizpurua eta Joakin Labaien, Gipuzkoatik. GATEPACek, ''A.G.'' (Arkitektura Garaikidea) aldizkaria sortu zuen, argitaratzen ziren eta egiten zenaren kritika egitea xedetzat harturik. "Aldizkariaren gauzarik interesgarrienak ziren GATEPACek egiten zituen lanen laburpenak edo arkitekturaren alorrean eta, batez ere, hirigintzan, eztabaidak sortuz, egiten saiatzen ziren proiektuak".<ref>O. BOHIGAS: O.c., 47. or. GATEPAC-en historiari, hispaniar lurralde ezberdinetako bertako kideei eta A.G. aldizkariaren betebeharrari buruz, ikusi Carlos FLORES, o.c., 177-213. or.</ref> Bere lehen aleetan urratsez urrats jarrai daiteke mugimendu horren historia; aldizkaria sei urtez argitaratu, eta 1937an gerra zibila hasi ondoren desagertu zen. Esan daiteke GATEPACen eta bere ''A.G.'' aldizkariak egindako lana kataluniarra izan zela batez ere. Testuinguru horretan kokatzekoa da Aizpurua eta Labaienen lan labur eta bikaina. ==== Jose Manuel Aizpurua eta Joakin Labaien ==== Jose Manuel Aizpurua (1904-1936)''' '''donostiarra, gerra zibilaren hasieran fusilatua izan zen artista zoritxarrekoa, forma berrien zalea izan zen. '''Joakin Labaienekin''' estudio bat jarri zuen Donostiako Prim kaleko 32. zenbakiko beheko solairuan, eta bertako fatxada abangoardista modura apaindu zuten. Bi arkitektoak De Stijlen mugimenduaren gertuko ildo batetik hasi ziren lanean, Espainiara behin baino gehiagotan bisitan etorri zen Teo Van Doesburgen eragina barneratu zitzaielarik. Belaunaldi koherente bateko artista eta intelektual talde batek laster aitortu zuen Aizpuruaren kalitatea eta irudimena, eta proiektu-multzo zirikagarri bat proposatu zuten, baina gehienak proiektu hutsean gelditu ziren. Labaienekin lankidetzan diseinatu zuen Aizpuruak Ulia mendiko jatetxearen proiektua (1927), eta bera dugu agian –Oriol Bohigasen hitzetan–, Espainian lehenengo aldiz, Le Corbusierren ildoarekin bat egitea oso-osorik lortu zuen saiakera, erreferentzia formal oso zuzenekin gainera. Ildo horretatik Donostian garrantzi apalagoko multzo bat agertu zen: * '''Paper Biltegi Orokorra''' (1928), * '''Yacaré Taberna Elkartea''' (1928), * '''Sacha Aretoa''', * eta jada aipatutako eta desagertutako Prim kaleko 32an zegoen bi arkitektoen '''Studioa'''. Aldi berean, Aizpuruak '''etxebizitza txikien''' gaia lantzen du, GATEPAC-ek Katalunian egiten zituen azterketen antzeko proposamenekin, bere ikerketak honako hauetan aplikatuz: * txalet batzuen eraikuntzan * Donostiako Amara auzoko etxadi baterako etxebizitza-multzo baten lehiaketan (1932). Labaienekin batera Madrilgo Arte Modernoaren Museorako proiektu bat aurkeztu zuen 1933an, eta Bigarren Saria irabazi zuen, Garcia Mercadal Lehenengo Sariaren irabazlearen ondoren. Garai hartan ulergarria zen lotsa puntu batekin, Bartzelonako Diagonalaren proiektuaren paraleloa zen Donostian''' Amarako zabalgunearen proiektua''' diseinatu zuen 1935ean, baina, gerra ostean, irizpide erabat atzerakoi batekin burutu zen proiektu hura. Donostiako Ospitalearen lehiaketan ere istilu ederra sortu zen 1933an, gutxieneko duintasun kulturala zuen bakarra Aizpurua, Labaien, Lagarde eta Sanchez Arcasen proiektua izan bazen ere, ez baitzuen garaile irteterik lortu. Aizpuruaren lanen artean badira interes berezia duten zenbait ikastetxe, ez haien kalitate nabarmenagatik soilik, baita GATEPACek asko saiatuz eragin zuen tipologia aztertzeko balio handiko ekarpena izateagatik ere. * '''Ibarrako Lehen Irakaskuntzako Ikastetxea''' (Gipuzkoa, 1930), zutoinen gainean eraikia dago, beheko solairua eskolako jolasleku izateko baliaturik. Soiltasuna, lerroen araztasuna eta arrazionalismoa izan ziren baita ere honako diseinuetan jarraibide: * '''Madril Kafetegia''', * '''Yacaré Elkartea''', * '''Dastaketa Aretoa''', Donostian. Arkitekto honen maisulana da '''Klub Nautikoa '''(1929-1930) eta eraikin honen lerro fresko eta argietako edertasuna oharkabean pasa dakieke gaur egun kaia eta Udaletxe handi arranditsuaren artetik igarotzen direnei; baina kultur maila bat duen edozein donostiarrentzat, urteengatik zaharkiturik eta bere edertasun eta berezitasunagatik hain berria den eraikin hau hiriko eraikin enblematikoa bihurtu da. Eraikin honetan, ondoan duen garai bateko Kasinoaren –baina gaur egungo Udaletxea da bera– handitasun seriosarekin alderatuta, bada baikortasuna "argi eta airetik, tonu hitseko polikromia, poz mediterraneoa dakarkiguna, poza eta atsedena", idatzi zuen kritikari batek. Donostiako hiriburu honetan ezusteko ikusgarri bat izan behar zuen Klub Nautikoan ohiko leiho sailak utzi eta komunikazio-espazio etenik gabeak jartzeak. Jatorriz beste eskualde batekoa den Joan Antonio Goya Nuño kritikariak ez dizkio gordean isildu goraipamenak: "Nolanahi ere, zoragarria zen eta zoragarria da aingurak botatako ontziaren traza duen hau. Ez da sinbolo bihurtzeko nahi soil bat, ez, baizik eta egitura tektoniko bati itsasontzi baten irudi dinamikoa lotzearena; oso ontzi azkarraren planta du, eta itsasertzean gainera, bi aldarteren zorioneko aurkikuntza jokoan jarriz guztiz, ainguraturiko ontziarena eta lur sendoan dagoen pabiloiarena. Ez dezagun ahantzi egiazko fintasunez jantzita azaltzen dela xehetasun bakoitza".<ref>J.A. GAYA NUÑO: ''Arte del siglo XX''. A.H., XXII. alea, (1958), 180. or. Aizpuruari buruz, ikusi J.A. SANZ ESQUIDE, ''Temporalité et intemporalité chez José Manuel Aizpurua''. P. BIDART-en (zund.): ''Architectes eta architectures aux Pays Basques''. 161-173. or.</ref> ==== Joakin Zarranz ==== Nafarroako GATEPACeko kide bakarra izateagatik gogoratu beharko genuke hemen Espainiako Gerra Zibilean gazterik hil zen''' Joakin Zarranz, '''berari zor zaionak baitira bere lan apurren artean, * '''etxebizitza-eraikin bat''' (Pablo Sarasate k/ 5), lehiaketa baten irabazlea izan zena; eraikin horretan hauteman daiteke etxebizitzen eta Aurrezki Kutxaren bulegoen tipologiazko antolamenduak duten xalotasuna. Arrazionalismoaren soiltasuna egitura horizontaletan azaltzen da, balkoi, hegal, barrunbe eta angelu gogor batzuetako nabarmentzeetan, honekin guztiarekin konposizio-sen bikain eta berri bat erakutsiz. ==== Pedro Izpizua ==== Pedro Izpizua (1895-1976) bermeotarraren obra, zati bat bederen, arrazionalismoari atxiki behar zaio. Mas Serraren iritziz, bere jarduera pertsonala doktrina batekiko leialtasuna baino gehiago, bere izaeraren bikaintasunaren berezko erantzuna dela ulertu behar da.<ref>E. MAS SERRA: ''Arquitectos municipales de Bilbao'' (Bilbo, 2001), 97-88. or.</ref> Bartzelonako Eskolan ikasi zuen eta bertan Lluys Doménech i Montanerekin lan eginez heldu zion bere egitekoari. Gero Rikardo Bastidak Bilbora ekarri zuen, eta udal arkitekto-lanean bere ordezko izan zen Hiribilduan. '''Udal arkitekto-lanean '''eraikin oso ezberdinak egin zituen: * '''Ollerias Eskola Multzoa''' (1922) * '''Atxuriko Eskola Multzoa''', erregionalismo kutsukoa, * '''Areetako Kioskoa''', "hemeretzigarren mendeko tradizio modernistatik, finkapen eta diseinu berriarekin abiatu zen, arina baina zurruna eta adierazkorra den obra funtzional bat lortzeko, grabitazio legeei erronka egiteraino materialki graduatuko estalkia duela".<ref>Anjel URRUTIA: O.c., 277. or.</ref> * '''Erriberako Azoka''' (1930), "hornitegi-azoka", arrazionalismo erabilgarri eta guztiz itxuroso baten aldera emaniko urrats bat gehiago da. * '''Luis Briñas Eskola Multzoa''', Bolueta auzoan dago. Eraikin honek ospea eman zion (1932-33), eta Le Corbusierren oinarriak hartu zituela dirudi –beheko solairua libre, eta abar–; zoritxarrez gaur egun zementuzko bloke zatar artean harrapaturik gelditu da. Izpizuak eraikin honetan pilaketa bolumetrikoen eragin plastikoa bilatu zuen, ageriko desnibelagatik lau solairu garai hartzea erabakita, areagoturik. Oriol Bohigasek eransten duenez, arrazionalismo ortodoxoaz baino gehiago hitz egin beharko litzateke "Nottinghameko Boots lantegi famatuko Owen Williams baten estetika industrial" baten pareko izateaz.<ref>O.c., 79. or.</ref> '''Bermeoko Batzokia'''. Errepublika aldiko urteetan (1933) Bermeoko Nazionalisten Biltokia, hau da, Batzokia eraiki zuen. Gaur egun EAJk berreskuratu duen eraikin hau frankismoaren urte luzeetan ahantzian egon zelako hondaturik gelditu bazen ere, eraikin erabilgarrien adibide ederretako bat dugu. ==== Fernando Arzadun ==== Fernando Arzadun bermeotarra arrazionalismoaren beste jarraitzaile bat dugu, eta bere eraikinen artean aipagarriak: * Bilboko Buenos Aires kaleko '''etxebizitza multzoa''', 1938an eraikia, gaur egun erraz ezagutzen da, zeren eta arkitektoak berezko balioa zuen entitate gisa sortu baitzuen, ingurunean plastikoki integratzeaz arduratu gabe. Bere egiturak, beheko solairuan atari txiki baten alde bietara bi lokal kokatzeko bide ematen du; horretarako, fatxadatik kanpo irteten den gorputz bat erabili zuen arkitektoak, hirugarren solairutik hasten diren bi behatokietan oinarrituta dagoena, hauen gainean bertikaltasuna indartzen duten bi haga lirain jarritakoa. * '''Itsasontzi-Etxea''', ''Kikunbera'' izenez ere ezaguna, Arzadunek bere gurasoentzat 1930ean eraiki zuen, eta arrazionalista nabarmena da. Lursail aldapatsu batean zutiturik, ikuspegi zoragarriak ditu badiarantz, eta sarbidea bidetik urrutiratua, etxearen eta bidearen artean loretoki zabal batekin. ---- Pablo Zabalo donostiarraren (Lezako Sendategia 1935) eta Joan Madariaga bilbotarraren eraikinak, erbestealdi luzea jasan zutenen taldean gogoratu beharko dira. == Errealismoa gainditzea == Mundu sentikorraren itxurari loturiko artearen ikusmoldetik hartutako formak hausteko saioak egin ziren gerra arteko aldi horretan. Ahalegin horiek, urte haietako Europan abangoardiakotzat jotzen ziren bi joeratan laburbil daitezke: '''surrealismoa''' eta '''kubismoa'''. === Sugestio surrealista === Freuden teorien ondoriozko erantzun artistikoa zen, subkontzienteak ertilariaren jarduera sortzailearengan duen eraginaren ingurukoa. Freuden arabera, gizonak dituen obsesioak – normalean sexu jatorrikoak direnak– sinboloetara bideratzeko baliabideetako bat litzateke artea, sinbolo bihurturik, estilizazio idealizatu edo "sublimazio" bati esker kalterik gabeak direlarik. Beraz, buruko gaixotasunen azpijokoetatik bere arteak babestuko du artista, eta horregatik, neurri batean, gizaki normal eta neurotiko baten erdibidean koka dezake. Hein batean, horrela jaio zen surrealismoa, psikoanalisiaren teorietan oinarrituta. Eta iraganeko jenio handien izaera ilogikoa, irreala eta onirikoa duten lan artistiko batzuen aurrean, besteak beste, L. Lotto, Leonardo da Vinci, Greco, Goya, eta abarren aurrean, izan dira inkontziente kolektibo edo subkontziente pertsonaleko ikuspuntutik azalpenak nahiz interpretazioak, bilatzen saiatu diren historialari eta kritikariak. ==== Nikolas Lekuona ==== Zoritxarrean hil zen Nikolas Lekuonaren (1913-1937) lan apur baina berdingabeak gogoratu beharko lirateke, ertilari surrealista frantsesen lanak ezagun egiten hasi ziren garai horretako euskal ingurumarian. Ordizian jaio zen Lekuona eta gerra zibilaren hasieran frontean hil beharra gertatu zitzaion. Agian, Euskal Herrian gerra aurretik sortu zen abangoardia zalerik handiena zen bera. Errepublikako urteetan Madrilen arkitekturako ikasle zela, ''ARTE'' aldizkariak (Manuel Abril eta Gómez de la Sernarekin) abangoardiako mugimendu guztiak (Alberto, Dalí, Gutiérrez Solana) sustatzen zituenean, Lekuona gaztearen margogintzak surrealismo aldera egin zuen emeki-emeki, beste esperientziekiko irekirik egonda, bai materialetan, bai tekniketan, bai formetan. San Telmo museoko erakusketan, ''Euskal Herriko eredua'' izeneko marrazki batzuk aurkeztu zituen, 1932ko irailerako jada. Lekuonak 2. saria lortu zuen 1933an, 5 olio-pintura eta 7 marrazkirekin. Lagunak zituen Oteiza eta Balentziagarekin batera egin zuen Euskal Astearen barruko erakusketa, 1934an, Kursaaleko aretoetan: * 19 argazkiz osaturiko sorta, * fotomuntaketa bat, * 11 olio-pintura eta * 5 marrazkirekin. Lekuonak berehala bereganatu zituen, argazkigintza bitarteko, sormen artistikoaren funtsezko kontzeptuak. Fotomuntaketa izan zen bere arte prestakuntzaren egituretako bat. Izaera oniriko eta surrealista zuten konbinazioak burutzeko bitartekotzat erabili zuen. Lekuonaren aldaberatasunak une hartako kritikari batzuei harridura sortu zien, baina gaur egun arrunt ematen ez den sentiberatasun baten lekukoa zen. ==== Nartziso Balentziaga ==== Lekuonaren adiskidea, berau bezala zoritxarrean hil zen, 30 urte baino ez zituela hil baitzen, Nartziso Balentziaga (1905-1935). Arroan jaioa, Artista Berrietan saritua izan zen. Oteizarekin batera Hispanoamerikan atzerriraturik, Argentinan, Txilen eta Mexikon egin zituen erakusketak. Euskal margolanak egiten saiatu zen, baina betiere, folklorikoa eta etnografikoa zenarekiko hoztasuna nabarmen azalduz. Bere lanek, norabiderik gabe uzten dute ikusle arrunta, hainbat gai eta estilotatik zein azkar eta erregularki aldatzen den ikusita: * xalotasun ''naïf'' itxuran margoturiko hiri-paisaiak, * espresionismoaren nahiz surrealismoaren itxuragabetze garratzak. ==== Jose Sarriegi ==== Talde honetan kokatu beharko litzateke Jose Sarriegi (1911-1967) ordiziarra ere, ia ahaztua den margolari hau lehen aipaturikoen laguna izan zen, gerra zibilaren aurreko erakusketetan parte hartu zuen eta orduan pintura espresionista eta surrealistan sarraldiak egin zituen. ==== Joan Cabanas Erauskin ==== Eta ez dugu ahantzi behar Joan Cabanas Erauskin (1907-1979)''' '''apetatsuari, 1926tik 1928ra arte Parisen egon ondoren, sumatu zituen apeten artean, ez zitzaizkiola falta izan ez surrealismorik, ez kubismorik. === Margogintzako neokubismoa === Fauvismoaren gehiegikeria kromatiko eta sentsibilitatearen aurreko erreakzio bezala, 1907-1910 urteetan kubismoa izeneko korrontea sortu zen Picassoren batutapean. Gutxi-asko zuzen-zuzenean Cezannerengan inspiratu zen bere eraikuntza asmoetan, eta bere gauza errealekiko zentzuan, gorputz geometriko platonikoetara murriztu daitekeen egitura modura. Ikuspegi berri honi mesedegarri gertatu zitzaizkion Afrika erdialdeko herrialdeetatik ekarritako maskarak, Parisko inguruan urte haietan modan jarri zirenak. '''Kubismoa''' Kahnweiler Galeriako Erakusketan bataiatu zen 1908an. Mugimendu berri honen abangoardia osatu zuten ertilari gazteetako batzuk izan ziren Picasso, Braque, Villon, Léger, André Lhôte, Juan Gris, María Blanchard, Gleizes, Metzinger eta Survage. Kubismoaren hastapenetan, inpresionismoaren eta fauvismoaren ikusgarritasun haren su biziaren aurka, Kubismoa "pentsamenduaren itzulera" zen. Ikusten zutenak baino gehiago, objektuaz "zekitena" margotzeak erakartzen zituen abangoardia horretako ertilariak; bata bestearen ondorengo diren ikuskariak aldi berean egiten zituzten, eta forma naturalak desegingo zituzten forma eta egitura berrietan eraikiz. Egitura horiek, planorik funtsezkoenak mugatuta gelditu ziren. Ondorengo aldietan, kubismoan, bolumenak lautu eta desagertu egin ziren, eguratsa ezabatu egin zen; espazio erreala kendu egiten zen, bolumen batzuk besteetan gainjarriz, inguruko edozein oroitzapen deuseztatuz. Fauveek gehiegizko egin zituzten kolore naturalen ez oso lagun, nahiago zituzten kolore neutroak: grisak, okreak, berdeak zein beltzak. Azken aldi batean, "kristalezko kubismoa", kromatikoki aberastu zen berriro ere paleta, eta jatorrizko kubismoa klasizismorako itzulera antzeko batean desagertu zen. Esan daiteke kubismo ortodoxoa, Picassok, Braquek eta aipaturiko margolari frantsesek egin zutena, ez zela Euskal Herrian sartu. Bere eragina lurralde honetara iritsi zenean, ordurako "kubismo gizatiar" baten itxura otzana zuen, zenbait egilek esan zutenez. ==== Aurelio Arteta. Kubista ==== [[Fitxategi:“Bainulariak”, Aurelio Arteta.jpg|thumbnail|“Bainulariak”, Aurelio Arteta.]] Euskal Herriko margogintzak kubismotik jaso duen gauza positibo eta iraunkorrena, orrialde hauetara ekarri beharreko deritzogun Aurelio Artetak egindako lana izan da; zeren eta norabide hori hartu baitzuen Euskal Herriko ertilariak, Primo de Riveraren Diktadura eta Errepublikako urte haietan. Artetarengan antzematen da besteengan baino nabarmenago Picassotik baino Cezannetik gertuago dagoen postkubismoa. Eta joera hau formetako garbizaletasuna esan izan zaion horretan kokatu beharko genuke, batez ere. * ''Itsasoan galduak''. Arteta 1932ko Arte Ederretako Erakusketan aurkeztu zuen ''Itsasoan galduak'' koadroa eta Lehenengo Domina irabazi zuen. Gerrako jazoera batek iradoki zion koadro horretan, euskal margolariaren estiloak egituretan sinpletasun alderako aldaketa nabaria egin zuen; koadro horren zirriborrotzat har daitezkeen zenbait bertsio eta oihal ere gorde dira. Margoak batu egingo dira, irudietan modelatua nabarmendu eta postkubista izenda dezakegun eran geometriko bihurturik. * ''Bainulariak''. Artetak 1930 eta 1935 bitartean, hain Cezannena den ''Bainularien'' gai honi buruz egindako koadroek ezaugarri bertsuak dituzte. Artetak gai hau oso espiritu mediterraneoa eta klasiko batez sumatu zuen. Historialari eta kritikari batzuk arrazoi dute neoklasizismo bati buruz hitz egiten dutenean. Bolumenetan biribiltasuna eta koloreetan sinpletasuna azaltzen da berriro beste obra hauetan: * ''Agurra'', * ''Soinujolea'', * ''Laiariak'' (Bilboko Arte Ederren Museoa), * ''Arrantzaleak'' (Bilboko Arte Ederren Museoa). Edorta Kortadik aipamen hau egiten du, margolariaren lan plastiko biribilaren aurrean, euskal nekazari-munduko irudi maitetsuak garrantzia galtzen duela ikusiz: "Nabardura okre, berde, urdin eta zurietan gutxitua gelditzen da kolorea, Arteta, nolabait ere, forma bolumetrikoen ikerketan murgiltzen da, funtsezko plano eta bolumenetan mugatutakoetan".<ref>''Aurelio Arteta. Una mirada esencial 1879-1940''. Erakusketa (1998), 7. or.</ref> Berriro ere itzuli beharko dugu Artetarengana errealismo sozial eta politikoaz hitz egiterakoan, bizirauteko erretratu batzuk margotzen aritu zela Mexikon, eta errepidean istripu batean hil zela gogoratzera iristen garenean. ==== Nikolas Martinez Ortiz ==== Nikolas Martinez Ortiz (1907-)''' '''bilbotarra neokubismoaren jarraitzaile sutsua izan zen eta ekimen handikoa garai honetako mota guztietako jardun "hautatuetan": horma-irudia, ilustrazioa, publizitatea, eszenografia eta abar. Gerra zibilaren ondoren horma-pinturak egin zituen Bilboko hainbat eraikinetan: * Labe Garaietan, * Carlton Hotelean, * La Polar Aseguru-etxean eta abar. Bere lanak "''itzaleztatze industriala''" deritzon itzal bereizgarriz margotu zituelako identifikatzen da Nikolas. Forma berrien eta teknika ugarien bilaketa etsigaitz hartan jardun zuen margolaririk jatorrena dugu Martinez Ortiz. ==== Jenaro Urrutia ==== Belaunaldi bereko eta halakoxe neokubista apetatsu batez ukitutako beste margolari bat dugu Jenaro Urrutia, Plentziako bizkaitarra (1893-1965),<u> </u>Bilboko Arte eta Ofizioetako Eskolan hasi ondoren, Paris eta Erromara bidaiatzeko Foru Aldundiak lau urtez diruz lagundu zuena. Euskal Herriko Artisten Elkarteko lehendakari izan zen (1926-1929). Elizetako horma-pintura lanetan nabarmendu zen: * Barakaldoko San Josen, * Lutxanako Artzain Onan, * Bilboko Santa Marinan. Erretratugile, paisajista eta bodegoi eta ohitura eszenen egile ezaguna izan zen. Biluziaren margolanak landu zituen eta hortxe azaldu zen, agian, argi eta garbien postkubista margogintza, kromatismoak ukatu gabe, bolumenak azpimarratu eta sinpletzen dituen ulertzeko modu horretan. Beharbada izan zuen postkubismo horretan Arteta bere garaikidearen eraginik. Hain marrazkigile ona izanik, italiar kutsuko margogintza zuen gustukoa, egurats ingurua guztiz ahaztuta, irudien profilak indartu, eta margogintza klasikoaren eta Gauguinenarekin konbinaketa moduko bat eginez. ==== Ezohiko bat. Antonio Gezala ==== Hemen aipaturiko neokubista taldean kokatu ezin daitekeena, baina, bere adinez belaunaldi berekoa dena eta izaera ohiz kanpokoagatik beste inongo talde garaikideen janzkera egoki ez duen ertilaria da Antonio Gezala (1889-1956) bilbotarra. Bilboko Arte Ederren Museoak 1991n eskaini zion erakusketa arte bere lurraldean ia ezezaguna izan zen Gezala. Euskal Herriko Artisten Elkarteko (EAE) sortzaileetako bat, herrian egiten ziren bileren, eztabaiden eta kultur erakusketen partaide eta eragile etengabekoa. Izaeraz, aldaberatasun aseezinezkoa zen. Teknika oro eta genero oro gustatzen zitzaizkion. '''Diseinua''' izan zen bere artearen alderdi bitxien eta iraunkorrena. Marrazkia, karikatura, ''ex-libris''-en diseinua, heraldika, filatelia, olio-pinturaren margogintza, altzarien artisautza eta abar landu zituen. '''Bildumagile '''izatera eraman zuen arte zaharrari zion maitasuna ez zen eragozpen izan joera abangoardistenetara irekitzeko, nahiz eta bere inguruan ez zen inor ausartzen hauek lantzera. Gezalaren pintura kantitatez urria bazen ere, bere ausardiagatik, jakin-min agortezinarengatik eta nahi zuena egiteko zuen gose tolesgabeagatik ezin utz dezakegu ahanzturan; izan ere, artean kontserbadore samarra zen gizarte batean dohain hauek eraman zuten Bizkaian ondorengo belaunaldietan baino azaleratu ez ziren mugimenduen aitzindari izatera. Ugari dira bere margolanetan modernismo sinbolistak, baina berari zor zaizkionak dira Bilboko Museoko hainbat koadro, ''futurista ''izenez baino adierazten ez direnak: * ''Automobil gorria'' (1922), * ''Tranbien arteko talka'', * ''Ate birakaria'' (1924). Gezalak 1936an talde-lan honetan parte hartu zuen, Tellaetxe, Martinez Ortiz, Arruetarrak, Jenaro Urrutia, Arteta, Larroque eta Landetarekin batera: * ''Milizianoaren Umezurztegiko horma-irudietan'', margolan hauek gerora deseginak izan baziren ere. ERESOINKA taldearekin Frantziara ihes egin zuen 1937an, baina Bilbora itzuli ahal izan zen 1941n. Aldi baterako begietako argia galdu izanak margogintza uztera eraman zuen. ==== Vázquez Díaz ==== Neokubismoa Gipuzkoara, Vázquez Díaz''' '''margolariak ekarria izan zen. Andaluziako Nervan jaioa zen ertilari honek Hondarribian ematen zuen uda, eta bere margolanak Euskal Herrian ezagunak eta miretsiak izan ziren, eta Euskal Herriko Artisten Elkarteak bere lan batzuk erosi zituen Bilboko Arte Museoaren eskutik antolatzen ziren erakusketen bitartez. Euskal margolariengan, gipuzkoar nahiz bizkaitar izan, Vázquez Díazen eragina oso agerikoa da. Gipuzkoan bereziki, 20 eta 30eko hamarkadetan islatu zen, Ertilari Berrien erakusketetan ezagutzera eman ziren ertilari-talde gazte batengan. ==== Gaspar Montes Iturrioz ==== Gaspar Montes Iturrioz (1901-1998) Madrilera bidali zuen bere lehen irakasleak López Mezquita eta Sotomayorekin ikastera. Gipuzkoako Foru Aldundiak ezarritako Ertilari Berrien Lehiaketan sariak irabazten bera izan zen lehenengoa, 1921 eta 1922an. Aranjuezen egindako egonaldi batek Gaztelako museo nagusiak bisitatzeko aukera eman zion. Paris, Belgika eta Italiatik igaro ondoren Irunera itzuli, eta bertan irakasle lanetan hasi zen, irudi nagusitzat hartzen delarik '''Bidasoako Eskola''' deritzonaren barruan. Montes Iturrioz, Vázquez Díaz-en Gipuzkoako lehen ikasleetako bat dugu. Montes Iturriozen paisaietan funtsezko eta ia etengabeko atxikimendu bat dago inpresionismoarekin: * ''Olaberria'', (1920), * ''Bilera'', * ''Hortentsiak'', * ''Aranjuezko lorategia''. Cezannen ukituak dituen bolumen-egituraketa gainditu nahi izaten du inpresionista kutsu hori. Konposaketa argi eta soil baten gainean, kromatismo alaiez gantzuturiko geometrikotasun neurritsu horrek xarma poetiko berezi bat ematen die bere paisaiei. Ederki kanporatzen da hori, esate baterako, bere olio-pinturetan: * ''Irungo inguruneak'', (1934). Etengabekoa izan zen paisaiarekiko bere ikuspegi adeitsuaren leialtasuna, inpresionista eta sasi-kubista arteko hori, eta oso bakanetan baino ez zen eten, ukitu espresionista batzuen bidez, bere bertsio honetan adibidez: * ''Lizarrako sailak''. Bere bizitza luzean zehar izan zuen betarik Montes Iturriozek erretratua ere lantzeko, eta arkatzez eta sanginaz eginiko horietan multzo handia utzi digu. ==== Jesus Olasagasti ==== Montes Iturrioz baino geldiezinagoa izan zen Jesus Olasgasti donostiarra (1907-1955), eta erretratuari paisaiari ez bezalako lehentasuna eman ziolako, beronen ondoan oso bestelakoa dugu. Gizartean erdi mailako diruduna zen, eta heziketa arduratsu bat hartua zuen. Martiarenaren lantegian ikasi zuen bere lanbidea, eta Madrila bideratu zuen, Vázquez Díazen eskutik ikasgaiak jasotzera. Cabanas eta Flores Kaperotxipirekin 1926an Italiara bidaiatu zuen. Urte horretan, Ertilari Berrien Lehiaketan garaile izan zen. Abangoardiako zenbait esperientzia izan ondoren, Cezannen margolanen alderako joera azaldu zuen. Argi asko ikusten diren eta ederki bereizitako planoak zituzten erretratuek eman zioten berari ospea eta ''kubismo gizatiarra'' izena; baina badirudi beti gustatu izan zitzaiola esperimentazioa. Bilbon, 1928ko martxoan olio-pinturen bilduma bat erakutsi zuenean, hauxe esan zen berari buruz: "oihalki alaietan saltoka ibiltzen da, aske eta zalu, berrikuntzetatik berrikuntzetara; futurismoa, kubismoa, espresionismoa, ez dio axolarik, kopa guztietatik edaten du eta gehiegi erabilitako kopetatik edateko arriskua dauka".<ref>''Euskalherriaren Alde'', 291. zk.</ref> Iberiako Artisten erakusketan (1931), abentura surrealistatik gertu ere badago honako honetan: * ''Damatxo berdea''n. '''Eusko Pizkundea'''n egin zuen erakusketa 1933an: * ''Yo-yoa duen neskatila''. Hemen, Eugenio d'Orsek irdoki zion Quattrocento-ko klasizismo alderako halako erakarpen bat adierazten du. Badira Olasagastirengan Benjamin Palenciaren oihartzunak ere. ==== Roberto Rodet ==== Cezannen lanen iturriko joera bat sumatzen da Roberto Rodet-engan ere (1906-1989), lauak eta bereiziak diren gune goxo kromatikoen bitartez gauza eta irudien modelatua bilatuz. ==== Jose Migel Zumalabe ==== Belaunaldi berean eta joera funtsezko berean koka daiteke Jose Migel Zumalabe''' '''donostiarra (1906-1992), bere grisen, berdeen eta zilar-koloreen bitartez inpresionismoaren kromatismo biziak saihesten eta ikusten zuenari, urrunekoak baziren ere, egitura sendoa ematen ahalegintzen zen paisaien margolaria. ==== Santiago Uranga ==== Gertuagoko urteetan, gerra zibilaren ondoren, aurki daitezke oraindik ere neokubismoko apunteak euskal margolariengan, Balmasedako Santiago Urangarengan (1913-)''' '''adibidez; hein batean margolari autodidakta eta berantiar xamarra bazen ere, marrazkigintza eta margogintza ikasi zituen Bartzelonan (1942-45). Han bertan, eta gero Madrilen (Biosca Galerian) sarri erakusten zituen lanak kritikarien aldetik arrakasta lortzen zuten. Bere lanik goraipatuenak paisaiak dira: * ''Segoviako paisaia'', * ''Toledo'', * ''Avila'', * ''Sepúlveda'', * ''Lerma'' eta abar. Baina kubismoaren zantzua, batez ere Artetaren neokubismoaren modu neurritsu eta gizatiarrean, giza irudiko koadroetan aurkitzen da: * ''Arrantzalea'', * ''Oteizaren erretratua'' eta abar. == Errealismo soziala == Jakina den bezala, Marx eta Engelsek 1848an egindako Manifestu ezagunean ''"Mundu guztiko proletarioak, batu zaitezte"'' deiari erantzunez, Europako estatu guztietan langile Sindikatuak hasi ziren sortzen. Garrantzi handiko gertakizun historiko hau, asaldaketa eta iraultza politiko kontaezinen sustraian dago; baina baita gizabanakoen eta gizarteen sentiberatasun etikoan eman zen erabateko aldaketaren sustraian ere; hori dela eta, gertakari hori artean islatzen zen. Esan dugun bezala, arte plastikoak, bere muinean eta bere historian, formen sorkuntzako subjektu moduan hartu behar dira, ez poesia, musika, literatura eta abar baino gutxiago balira bezala; forma adierazgarriak. Arte historialariak ezin du alde batera utzi beti berarekin dakarren giza edukia, eta ondorioz, arazo sozialengatik sentiberatasuna suspertzen den aldietan, artea gertakari honen isla gertatzen da askotan. Saiogile eta kritikari batzuk XX. mendearen hasieran "euskal pinturaren eskola" batez hitz egiten hasi zirenean, etnian eta euskal ohitura gaietan inspiraturiko pinturaz ari ziren. Handik gutxira, gai sozialak agertu ziren, etnografiaren islatzat uler zitezkeen lan mundutik hartutako irudiak, gizarteko protestaz busti ziren. Baziren hamarkada batzuk gai hauek Europa erdialdeko artean agertzen ari zirela; gogora ditzagun Daumierren ''behartsuak'' eta ''emigranteak'', Milleten ''baserritarrak'', ''Courbet''en ''gizaki herrikoiak''. Antzeko irudiak eskaintzen zituzten Ingalaterra eta Belgikako ertilariek. Bien bitartean, Euskal Herrian, Migel Unamuno, garai hartan ideal sozialista batek hartua, egunkarietako artikuluetan zalapartan aritzen zen Adolfo Guiard eta beste abangoardiako ertilari batzuen kontra, hauek nahiago baitzuten ''arteak'' korronte formalistak jarraitzea'', artea delako'' idealaren menpe.<ref>Ikus ''Historia del Arte en el País Vasco'', K. Barañano eta Gz. De Duranarena, euskal filosofoaren gizarteko arte baten aldeko literatur matxinadaren kontakizuna. O.c., 232-236. or.</ref> Unamunoren irudimenak ez zuen Guiardekin eta orduan euskal abangoardia izan zitezkeen beste ertilariekin zuen adiskidetasuna apurtu; baina eragina izan zuen laster herriko margolari eta eskulturagileen ildoetan sartu zen korronte sozialista hartan. Jakina da Paristik igarotzen ziren Euskal Herriko ertilariek jaso beharko zutela aipatutako ertilari frantsesen talka, sozialismoaren sortzaileen garaikideak izanik, XIX. mendearen erdialdetik aurrera beraien oihaletara lan-mundua eraman zuten haiena. Baserri, itsaso edo lantegietako proletarioa zen orain artelanetako pertsonaia. Ulergarria da Puvis de Chabannesen '''Arrantzale''' txiro eta isilak Arteta zintzo eta eskuzabala axolarik gabe ezin utzi izana. Bestalde, badakigu Quintin Torre Parisera joan eta 1902an Artetarekin bizi izan zenean, jada ezagunak zituela Constantin Meunierren eskultura-lanak, hain justu Regoyos-ekin euskal lurretan barrena egindako bidaia baten ondorioz margolari izatetik eskulturagile izatera pasa zenekoak. Antzinako bizitza idiliko baten sinbolo gisa, orokortu egin zen baserritarrari eta nekazariari ematen zitzaion noble tratua, halaber, siderurgiako langileari, meatzariari eta itsasoko arrantzan arriskatu behar duenari ematen zaiona. === Errealismo sozialeko eskultura === Eskulturaren alorrean''' Higinio Basterra''' da langilearen munduari heltzen dion Euskal Herriko artista lehenengotakoa, honako lan honekin: * ''Palankaria'', 1912koa. '''K. Salazar''' eskulturagileak Areetako kaian jarritako'' Monumentua Ebaristo Txurruka industria gizonari ''lanean (1913an) ez zuen bere basamentuan langile saiatuaren irudia landu gabe utzi. Portugaleten dagoen ''Bittor Txabarriri'' eskainitako lehenagoko monumentu batean '''Migel Blay'''k egin zuen bezala. Urte haietakoak dira, halaber, '''Quintin Torreren''': * ''Lemazain'' edo ''Gabarraria'' (1913), * ''Zamaketaria'' (1917), eta * ''Itsasmutila'', zurezkoa (1924).<ref>Aipaturiko egileek diotenez, Quintin Torreren langileek zuzenean igortzen dute Meunier eta Bouchard bezalako ertilari atzerritarrengana.</ref> Nahiz eta sozialki ahul eta behartsu zirenen mundura egindako gerturatze amultsu baten kutsua izan, irudi hauek ez zuten nahasmendua eta gizarte borrokaren espiritua islatzen. Jatorri artistikoari dagokionez, idazle batzuen arabera, pintura arloan behintzat, norabide sozial horretan eraginik erabakigarriena bertakoengandik sortua zen; euskal pentsamendu sozialistatik sortua. Llano Gorostizaren iritziz, Meabe izan zen, laikotasun lirikoaren igarle, baskongadoetako margogintzara Aurelio Artetaren kezkekin hain egoki batu zen gizarte giroko errealismo sutsua ekarri zuena. Baina, gizarte gaietako euskal pinturari zein eskulturari, gai horien ezaugarri dirudien eta, adibidez, Alemanian sarritan ikusi ohi den espresionismoaren ukitua falta zaie, mexikar horma-pinturak ez aipatzearren. === Aurelio Arteta, gizarteko margolari === [[Fitxategi:“Burceñako zubia”, Aurelio Arteta.jpg|thumbnail|“Burceñako zubia”, Aurelio Arteta.]] [[Fitxategi:“Ontziola”, Aurelio Arteta.jpg|thumbnail|“Ontziola”, Aurelio Arteta.]] Dudarik gabe, Rikardo Bastida arkitektoak Madrilgo Bilboko Bankuaren eraikin berria apaintzeko Quintin Torre eskulturagilearen eta Aurelio Arteta margolariaren talentuetara jo zuenean, bazekien zerbait artista biek lan-gaiekiko sentitzen zuten erakarpen moralari buruz. Eraikina bukatu aurretik, 20ko hamarkadan Artetak jada hiriko eta meatzetako paisaiak margotuak zituen: * ''Hiriko paisaia'', * ''Etxeak'', * ''Meatzean''. Bilboko Bankuko hamabi horma-pinturak asmatu eta lantzeko entrenamendutzat baliatu zituen obrak ziren, eta berak maite zuenaren munduan murgiltzeko aukera emango zion lana izan zen hau. "Erakarri egiten nau –zioen– margotzeko aldamio batera langile bat banintz bezala igotzeak. Langilearen lansaioaren arte horren lan-motak nire zereginari ezarriko diona, nahikoa dela deritzot artea zintzotasunez janzteko". Gero, Bilbora itzulirik, ildo berean koadro bikain eta esanguratsuak margotu zituen: * ''Langile auzunea'' margolanak (c. 1922), proletario-munduko hainbat irudi azaleratzen diren giro lanbrotsu eta kutsatuaren inguruko ikuspegi bat ematen du; * ''Lantegi bateko irteera'' lanean, akiturik eta nahigabeak jotako gizonak indar gehiago hartzen du; * ''Burceñako zubia'' (c. 1926), Cadagua ibaira makurtuta bizkarrez dagoen pertsonaia bakar bat ageri da, zubiaren habe zeihar eta indartsuek estuki atzituriko eraikin zikin batzuen inguruko bertikaltasunaz harrapatua. Zerurik ere nekez ikusi daiteke geometria egitura zorrotzen multzo trinko horretan. Forma eta edukiaren arteko sintesitzat hartzen den maisulana da. Kaietako, meatzeetako, trenbideetako lan bizitzaren zenbait alderdi garatzen diren beste koadro batzuk aipatu gabe utzita amaituko dugu Artetaren ''gizarte'' dimentsioko pintura; bere azken margolanak gogoratuko ditugu, gizartekoari politikoa gehitzen zaion pinturak: segituan deskribatuko ditugun oihalak, senide-hiltzaile izan zen gerrak eta etorkizun erabat ezezagun baten ikuspegi larriak iradokiak izan ziren. == Eskulturagile errealistak == XX. mendeko hirugarren eta laugarren hamarkadan, Euskal Herriko arkitektoen harridurak bistaratzen ziren aldiak, zalantza aldiak ere baziren, Euskal Herriko eskulturagileak jarraipenaren edo berrikuntzaren artean ezbaian zebiltzala ikusteko. Zabalguneen handitzeak jarraitzen zuen hirietan, industriaren eta bankuen garapena handituz zihoan probintzietan eta estilo eklektiko zein monumentalean altxatzen ziren eraikin berrien apainketak eskulturagileen lana eskatzen zuen. Iragan berriak ziren aldietan, eraikuntza ofizialak alegiazko eskulturez apaintzen zireneko haietan bezala, oraingoan ernatzen ari zen arrazionalismoak azalera lauak, bolumen geometriko soilak eta espazioen funtzionaltasuna orokortu aurretik, ertilari plastiko ziren monumentuen apaintzaileek beren lana ziurtaturik zuten. Hain zuzen ere, belaunaldi honek aipatzen ari garen aldi horretan lortu zuen heldutasun artistikoa, Primo de Riveraren diktaduratik Franko Jeneralaren diktadurara iristen zen horretan. === Higinio Basterra === Higinio Basterra (1876-1957). Bilbon jaio eta bere aita Serafinen lantegian eta Arte eta Ofizioen Eskolan –gerora Eskulturako katedra irabaziko zuen hartan– hezia izan zen honek Rodinen zenbait arrasto ekarri zuen Paristik. Basterrak eginak dira: * Madrilen dagoen Bilboko Bankuaren alboetan kokaturiko bi ''koadrigak'', * ''San Inazio zalduna'', lehenik Loiolako Santutegiko arkupean eta gaur egun bertako patio batean ipinia, lantza eta armadurarekin ageri da, "jainkozko zaldun" baten alegoria gisa, * Gernikako ''Palankaria'', lehenago aipatua, * Erlijio-irudi batzuk eta prozesioetako urrats zenbait, non Basterrak nahiago izan zuen mintzaira nahikoa hotz eta akademikoa erabiltzea. === Moises Huerta === Valladolideko probintzian Muriel de Zapardielen jaioa izan arren, Moises Huerta (1881-1962) Bilbokoa zela esan behar da, zeren eta haurtzarotik bizi eta lan egin baitzuen Bilbon, Hiriko Arte eta Ofizioen Eskolan hezi zen, bere ikasketak Madrilen bukatzea lortu zuen Bizkaiko Foru Aldundiko pentsio bati esker eta Bilbon ezkondu zen. Parisko bidea hartu zuen. Erromara joan, eta Europako herrialdeak bisitatzeko aukera eman zion pentsio irabazi zuen lehiaketa batean (1909-1914). Erromako egonaldi luze horretan biluztasunaren ikerketa bat bidali zuen Madrilera, eta honekin Lehen Domina lortu zuen 1912ko Arte Ederren Erakusketan: * ''Leucateko jauzia''. * Máximo Gómez jeneralari egindako monumentuaren proiektua. Bere lan-bizitzaren lehen aldi horretan erretratu eskultorikoak landu zituen, eta Máximo Gómez Jeneralari egindako monumentuaren proiektua aurkezteko Kubarako bidea hartu zuen, itxura handiko proiektua zen berau, handitasun epikoa, harmonia plastikoa eta originaltasun espresionista batzen baitzituen, dudarik gabe bere karrerako handizaleenekoa, eta gauzatu izan balitz, egilearen bizitza eta arte-jarduera funtsean baldintzatuko zukeena.<ref>Moisés BAZAN DE HUERTA, ''El escultor Moisés de Huertas (1881-1962)'' (Madril, 1992), 125. or.</ref> Berebiziko proiektu hori burutu gabe gelditu zen. * Nicolas Riveroren Mausoleoa. Habanan eskatu zioten eta bertan burutu. Inspirazio errenazentista duen obra monumentala da, irudi asko dituena, hauetariko batzuk alegorikoak. Urte batzuk pasa zituen Bilbon hauek egiten (1920-25) eta bera arduratu zen, halaber, Habanara eraman eta Colónen Hilerrian kokatzeaz. * Maineko biktimei egindako monumentua. Habanako egonaldi hartan egin zuen lan hura ere, beste oroigarrizko multzo eta pertsonaia garaikideen bustoekin batera. Besteak beste, modelatu batzuk nabarmentzen dira, gerora hainbat kalitate eta koloretako marmoletan landuak izateko eginak. Akademizismorik gabekoak ez diren beste busto edo erretratu batzuk ere modelatu zituen, gainera, guztien artean beharbada industria-gizon ezagunak nabarmentzen direlarik: * Ramón Sota. * ''Merkurio''. Jaurerriko hiriburuan Pedro Gimonek Bilbo-Bizkaia Kutxarentzat (antzinako Komertzio Bankuarentzat) egindako eraikuntzaren atikoa koroatzen duen brontzezko ''Merkurioa'' Huertari esker egina da; Joan Boloniaren lan ospetsuaren kopia delako arreta berezirik merezi ez badu ere, bilbotarrentzat duen esanahi enblematikoagatik aipatu beharreko eskultura da. * Koadriga (Lau zaldikoa). Aldi horretan Huertak Bilboko Bankuaren eraikina –esan dugun bezala, Higinio Basterrak eskuratua bera– koroatu zuen ''Koadriga''ren lehiaketan parte hartu zuen, eta baita Jesusen Bihotzaren monumentuaren lehiaketan ere. Arkitekto eta eskulturagilez osatutako bikoteen 55 jatorrizko maketa aurkeztu ziren. Moises Huerta eta Manuel Galíndez arkitektoak osaturiko bikotea azkenerako hautatu ziren lauen artean zegoen; baina monumentu handia Pedro Muguruza eta Lorezo Coullaut-Valera bikoteari eman zitzaion. Lehiaketan eskuratu ospeak eskultura-oroigarrien eta erretratuen eskaerak ekarri zizkien; horietan joera batzuk ikusten dira, besteak beste, anatomiaren sinplifikazioa eta erretratatuaren arimaren bilaketa, esate baterako: * ''Pablo Iglesiasen burua''. ''Fenix-aren batzea'' Aseguru Konpainiarentzat egindako ''Oparotasunaren'' multzoa barrokoagoa da, nahiz eta egia den gaiak, forma irekien estilo alderako gonbitea egiten zuela. '''Hogeita hamarreko hamarkadan''' –Errepublika urteak– bustoak eta erretratuak egiten jarraitzeaz gainera, eskulturagilea erlijiozko euskal gaietara gerturatu zen. Ageriago ikusten da Rodinen lengoaia sintetiko eta kementsuaren eragina ere, bere obretan: * Eskaiolan egindako ''Pentsalariak'', apur bat eskulturagile frantsesak egina gogoratzen du eta Migel Anjelen ''Moisesen'' kutsu urruneko bat ere badu. * ''Autorretratua'' (c. 1932), berriro ere oso argi eta garbi agertzen dira Huertarengan bizitasun adierazpena eta "mugimenduen ahalmena", Rodinek bere elkarrizketa batean aipatzen dituenak: azaleko prestaketa guztiak kendurik dituen irudi bat da, bi hankak lurrean ongi itsatsirik, eta laneko imintzioa eta dinamismoa oso era berezikoa. * ''Palankaria'' (1934) eskultura ezaguna da. Bururik, besorik eta hankarik ez izan arren, baina den guztian energia eta mugimendua erakusten duen busto batez, bizitasun-ahalmen hori bera adierazpen gorenera eramaten du. Aldi horretan Huertak lan asko egin zuen erlijioa gaitzat hartuta, gaur egun eliza eta jabego pribatuetan banaturik daudenak: * ''Gurutziltzatzeak'', * ''Errukia'', * ''San Bizente martiria'', * ''Asisko San Frantzisko'' eta abar. Egun kontenplatuak izanagatik, beren garaiko giroan irudikatuak izan ziren irudi hauek harritu baino ez gaituzte egiten, beren bitxitasunagatik eta gero eta nabarmenagoa den espresionismoarengatik. '''Gerra zibilaren ondoren''' Moises Huerta Madrilen kokatu zen, San Fernando Arte Ederretako Eskolan klaseak eman eta omenaldiak jasotzen; eta maketa hutsean geldituko diren proiektuez gain, formatu txikiko pieza batzuk eta pertsonaia politikoen zenbait erretratu ere landu zituen. * ''Gasteizko Frai Frantzisko'', Gasteizko erakunde ofizialen eskaeraren unean, Arabako hiriburuaren izen bereko ibiltokian kokatua. === Fruktuoso Orduna === Harritzekoa ere bada, Fruktuoso Orduna (1893-1973) eskulturagileari Euskal Herriko arte historialari berriek halako garrantzi gutxi ematea, normalean ezagutzen dena eta ustez berea dena baino askoz ekoizpen gehiago zor baitzaio.<ref>Clara ARAHUETES, ''Frucutoso Orduna''. ''Panorama''-n, 7. znb. (Nafarroako Gobernua, 1987).</ref> Erronkarin jaio (Nafarroa), eta 21 urte zituela Nafarroako Foru Aldundiko diru-laguntza jaso zuen Madrila joateko; han, Mariano Benlliureren lantegian hasi zen lanean, Arte eta Ofizioen Eskolan ikasten zuen aldi berean. Hasiera batean Benlliurerengandik gehiegizko modelatu baten oinordekotza jaso zuen. '''Bere Aitaren Burua'''. Erretratu batzuk modelatzen hasi zen, eta hauetako batekin, brontzean egindako ''aitaren burua ''lanarekin, Madrilgo Erakusketa Nazionaleko Hirugarren Domina irabazi zuen 1920ko ekainean. Sari honekin Erromara joateko bere pentsioa handitze lortu zuen. Erromatik Madrilera bidali zituen bere obrak: * ''Erronkariarra'', * ''Post Nubila Phoebus'' multzoarekin Lehen Domina (1922) jaso zuen 29 urte zituela. Konposizio-sen handi batez egokitutako bi irudiz osatzen den multzoa da; emakume eseri baten biluzi eder eta sentsual bat, eta gizonezko biluzi irmo eta tente bat, jarreraz oso trebe eta kalitate aberatseko modelatua, Migel Anjel eta Rodinen oroitzapenak pizten dituen multzo oso adierazgarri bat osatuz. Lortutako arrakastaren ondorioz, behin baino gehiagotan izendatu zuten erakusketa eta lehiaketetan, museo-patronatuetako eta elkarte artistikoen zuzendaritzako Epaimahaikide. Ospea zela eta, enkargu ugari egin zizkioten, Ordunak akademizismoa gainditzeko inolako ahaleginik egin gabe duintasunez bete zituenak. Aipatzekoak dira: * ''Nafarroako Pedro'', Erronkariko Haranean, * ''Santxo Indartsua'' Nafarroako Foru Aldundiaren fatxadarako, * bere aitaren ''Erretratua'', * ''Atletak'', Ramiro Maeztu Institutuko patiorako eskatu zizkioten sei eskulturak, * ''Monumentua Lizarrako Diegori ''bere jaiotzaren IV. Mendeurrenean (1924). Ordunak, hainbat kalitate artistikoren emaitzak ziren erliebe eta eskultura-oroigarri ugari egin zituen, eta baita prozesioetarako erlijiozkoak ere. Gogora ditzagun, besteak beste: * ''Kristo Gurutziltzatuaren'' estatuak (hila edo hilzorian), eskatuta egin zituenak (marmol zurian edo apur bat polikromaturikoan), irudigintza klasiko eta errealistaren ildoari jarraituz beti, gorputzaren egitura anatomikoa gero eta gehiago sintetizatuz eta, kontrastean, aurpegiaren adierazkortasuna ardura osoz nabarmenduz. Orduna ez zen inoiz artista handinahia izan; baina ederki menperatu zuen bere lanbidea, eta ezohiko kalitatea iritsi zuen emakume gorputz biluziaren irudikapenean, zeinari forma biribilak ematen jakin izan zuen, modelatu oso garbi eta aratzekoa izanez, esate baterako izenburu hau duen lanarekin: * ''Araztasuna'', esanahi osoa eman behar zaion lana. Egia da maisutasunik ez zuela lortu. Beharbada, bere sentikortasunarekin ondo uztartzen ez ziren gaiak eskatzen zizkien enkargu ofizialekin konprometiturik, erdipurdiko maila batean mantendu zen. * ''Franco jeneralaren zaldi gaineko estatua'' Hezkuntza Nazionaleko Sailak eskatu zion ertilariari eta bere eskultura politikorik bikainena izan zen; bertan, pertsonaia gorputz tente eta zurrun batez zaldi gainean ageri da, legioko uniformearekin jantzirik, txapela eskuan, gerria gerriko estu batekin eta Fernando Donearen ohorezko gurutzeaz apaindurik. "Eskulturagilea –dio Ciricik– ez zen ausartu gogortasuna, zorroztasuna, indarra eta maiestatea beste ezaugarririk jartzen. Ez zuen, Avalosenak bezala, apaingarri edo adierazkor izango zen forma bereizgarririk ere egin, ziur asko ''moderno'' izendapena aurpegiratuko ziotenaren beldurrez".<ref>''La Estética del franquismo'', 156. or.</ref> Obra hau, eta ziur asko giro politiko kontserbadorearen presiopean egindako beste batzuk, saritua izan zen bere lehen lanarekin kontrastea sortzen dute. Egileak 1963an San Fernando Akademiara eramango zuen ''Post Nubila Phoebus ''hari buruz, bere gaztaroko lana izatearekin bere obrarik garrantzitsuena dela idatzi da, "gure mendeko Penintsulako eskulturazko irudigintzaren ikuspegitik bere toki propioa duena".<ref>J. MARIN-MEDINA, ''La Escultura española contemporánea'', 138. or.</ref> Horixe da gure iritzia ere. Multzo hori, bere modelatu bikainagatik, konplexutasunaren barruan konposaketa egokia izateagatik, eta bere Rodintar eskortzo ausartarengatik, XX. mendeko lehen hereneko eskultura hispaniarren artean hoberenetarikoa da. === Leon Barrenetxea === Ordunaren adin berekoa zen Leon Barrenetxea (1892-1943) Irunen jaiotako gipuzkoarra zen, eta Bilboko Arte eta Ofizioetako Eskolan hezi zen eta gero berarekin sei urtez lan egingo zuen Agustin Querolen lantegian (Madril) halaber. Aldi hartan hainbat bidaia egin zituen Parisera eta emakume frantses batekin ezkondu zen. Bere lehen obretan, Barrenetxea erresumindurik agertzen da Tortosako irakaslearen berezko apaingarrien alderako joera akademizista erromantikoarekin. Erakusketetan arreta pizten zuten hainbat lan aurkeztu zituen, eta zenbait domina irabazi zituen Madrilen (1911-1913). * ''Iraganeko sei idazle ospetsuren bustoak''. Hiriburuan bertako Udalak Kristal Patiorako eskatu zion: * ''Behi itsua'', Erakusketa Nazionalean aurkeztua (1915), * ''Autorretratua'', (1917) Erakusketa Nazional berean aurkeztua eta marmolean egina. * ''Monumentua Maria Kristina Erreginari''. Diario Vascoko Zuzendariak Donostian sustatutako lehiaketan irabazle suertatu zen hiriburuko Mendeurrenaren Plazan altxa zen monumentu hau, 1919ko urriaren 12an inauguratua. Orain (2003), aipatu Erreginaren estatuak hainbatetan bere lepoa moztearen txikikeria basatia jasan duen honetan, gogoratzekoa da Barrenetxeak diseinatu zuela monumentu xume eta eder hau: zirkuluerdiko exedra egiturako honen erdian erreginaren estatua zutitzen da, intelektualen eta herriaren ordezkari diren erliebeak aurkeztuz alde bietara, eta muturretan, Karitatea eta Bertutea adierazten dituzten alegiazko irudiak. Atzeko aldean, Euskal Herriko lau probintziak sinbolizatzen dituzten lau irudi. Multzo hau burutzeko Joan Guraya bilbotar irudigile bikaina kontratatu zuen Barrenetxeak. * ''Monumentua Pablo Sarasateri'', hilabete gutxi batzuk lehenago Iruñean inauguratu zena, Juan Carlos Guerra arkitektoarekin elkarlanean egin zen. * ''Europako Gerran Hildakoen Oroimenezko monumentua'', Frantziako Eskolek Euskal Herriko eskulturagileari eskatu eta handik gutxira Donostiako Foruen plazan garaiko monumentu zaleek kokatu zutena. Barrenetxeak, 1920an bi monumentu egin zituen: * ''Anizeto Muguruza'' sendagileari egina, Eibarren, * ''Peñalver Kondeari'' egina, politiko honen izena daramaten Eskoletan. Zenbait erlijiozko obra ere zor zaizkio, adibidez: * ''San Frantziskoren ''irudi bat, Habanarako; * ''San Antonioren'' irudi bat, gerra zibilaren garaian txikitua izan zen Madrilgo nafarren San Fermin elizarako. Agustin Querolengandik oinordetzan jaso zuen apainketa-joeratik askaturik, eta Constantin Meunierren eskulturek eragiten dioten zirrara abiapuntutzat hartuta, berezko estiloa aurkitu zuen: bere modelatua ezohiko eran indartzen da, batez ere, balore plastiko berezkoetan oinarrituz. Honela, lanari edo euskal herri-kirolei eskainitako multzoak sortu ziren bere eskuetatik: * ''Laiariak'', * ''Traineruak'', * ''Idi-probak'', * ''Aizkolaria'', * ''Harri-zulatzailea,'' * ''Harri-jasotzailea'' eta abar. Doinuz eta kontrastez beteriko lengoaia berri horien ezaugarri diren brontze txiki hauek, San Telmon, Euskal Herriko Artisten Erakusketa batean aurkeztu ziren, formatu handian egiteko maketan, baina proiektu hauek ez ziren zertu. Gerra zibila lehertzean, bere borondatez Frantziara erbesteratu zenean, Basterretxeak behin betiko utzi zuen eskulturgintza. == Laburpena == Estetika berria esan liteke 1910eko hamarkadan hasi zela hedatzen, Frantzia eta Alemanian XX. mendearen lehenengo urteetan nagusi izaten hasia zena eta Euskal Herrian, Parisen zenbait denboraz bizi izandako bakarren batzuengan baino baitaratu ez zena. === Arkitektura === Arkitekturaren alorrean, labetik ateratako arkitekto erre berriek gaztetasunaren indarraz onartu zuten arrazionalismoa, eta ez zen izan eklektizismoaren aurkako erasoaldi bat eta eraikuntzako teknika berrien besterik gabeko onartze soil bat, baizik eta zibilizazioaren garapenarekin bat zetorren arte jarduera eta adierazpidetzat onartze bat. '''Arrazionalismoa''' gizarteko kezka nagusi baten adierazpide izan zen. Hiriaren beharrei erantzunez, logikaz jardun nahi balu bezala sumatzen zen arrazionalismo; izan ere, biztanleria sarritan langile mailakoa eta kanpotik etorritakoa izanik, hirigintzan behar berriak sorrarazi baitzituen. Euskal Herrian Le Corbusierren obren eta ideien eragina handia izan zen, ''Vers une architecture'' bere liburuan azaldutakoak bereziki, Bizitoki Unitateak izenekoetan; auzoa dugun herrialdean barrena hainbat lekutan, ageriko errealitate izaten hasiak baitziren, esate baterako Marsellako Cité Radieuse delakoen. Erromantizismo arrazionalista izena eman diezaiokegun aldiak ziren; izan ere, iritsiko baitzen, suitzar arkitekto sonatuaren arrazionalismo basatia, honek berak "esanezinezko espazio''"'' izeneko filosofiak ordezkatuko duen aldia, eta bere Bizitoki Unitateetako arrazionalismo funtzionalistak Ronchamp Kapera liriko eta espresionistei eta Bruselako (1958) Expo Unibertsaleko Philips pabilioi leku egingo diena. Baina, artean behintzat, apaingarririk gabeko blokeen biluztasuna nagusi zen, lerroen eta profilen garbitasuna, hormetako lautasun aratza eta espazioetako funtzionaltasuna. Euskal Herrian zenbait arkitektoren bizitza luzeak beren bereizgarri zituzten eraikin eklektiko eta modernistek behartzen zituzten aire berritzaileak arnastera, eta beren azken lanetan arrazionalismoaren eskakizunetara tolesten ikusi genituen. Soiltasunaren irizpidea atseginez onartzen zen, arkitektura herrikoiaren mailan behintzat, hiriko zabalguneak handitzeak hiri-arkitektura berri bat eskatu zuen unean. Baskoniak baditu Secundino Zuazoren urte haietako hirietarako proiektu bikainak. Jada ulertezina gertatzen da arkitekto bat hirigile ez izatea. === Arte figuratiboak === Arte figuratiboei dagokienez, Euskal Herriko artistek XX. mendeko lehen urteetan oraindik San Fernando Eskolatik ekarritako akademizismoari eusten bazieten, gerra arteko aldi honetan aldaketa erabakigarri bat gertatzen ari zela pentsa daiteke. Euskal herriko ertilariak arte abangoardiarantz irekitzen hasi ziren: * oinarri'' mimetikoak'' ahuldurik gelditu ziren, nahiz eta artean edukien adierazpenari lehentasuna ematen zitzaion: erretratuari, paisaiari, ohiturei. * Lehen mailan jarri zen ertilariaren niaren adierazpena, baina alemaniar espresionista garaikideen karrankarik gabe. * Momentuko zenbait kultur alderdiren eragina nabaritzen da. Freuden teoriak ez ziren Herriko giroan artean orokortu, baina itxurari zitzaion leialtasun gehiegizkoari ospea kentzen eta bere "susmoa izaten" uzten duen gizonaren konplexutasun psikologikoaren errealitatea sumatzen da. Zorigaiztoko Lehen Mundu Gerrak Europan Aurrerapenaren kulturarekiko desengainura bultzatu zuen, eta arteari inkontziente kolektiboaren iradokizunetara irekitzea zilegi izan zitzaion. Baskonian, beste herrialde europarretako esperientzia abangoardistak artean orokortu gabe bazeuden ere, bere aldakortasun ausartak esperientzia berritzaileenetara eramango zuen Antonio Gezalaren kasua, edo postkubista izendapena eman diegun beste kasu batzuk enblematikoak dira. Nahikoa izango da Errepublika iheskor baten urteetako giro libertarioa, Nikolas Lekuona baten eta Jorge Oteiza baten ausardia Euskal Herriko arte tradizionalaren esparruan indarrean sartzeko. Gizon bakoitzaren eta ertilari bakoitzaren ni sakona askatzen hastearekin batera, beste berrikuntza bat eman zen: arreta eskaintzea gizarteari eta izaera soziopolitiko eta ekonomikoa duten gatazkei, nagusiki. Hemen, "susmoaren irakasle" izan zen Carl Marxek ere garrantzia hartu zuen. "Ez zuen kontzientziak erabaki errealitatea, baizik eta errealitateak berak erabaki zuen kontzientzia". Era jakin batean pentsatzen delako ez da jarduten, baizik eta bizitza inposatzen zaigun moduaren arabera pentsatuz bukatzen dugu. Oinarri marxista honen kontra, orain arte orokorrean onartu eta sustatutako artea, pentsaera kontserbatzaile baten isla izango zatekeen, botere sozio-politiko eta erlijiozkoak inposatua. Marxismo ortodoxo honen tesiak sentitzera eta adieraztera iritsi gabe, aldi honetan lan-mundua ageri da Euskal Herriko ertilari batzuen lanetan; hasieran, modu atsegin eta alai batean, lurraren eta bertako biztanleen aurreko ikuspegi idiliko eta etnografikotik bereizten ez dena. Gero, gizarteko errealitatearen alde mingarria nabariago azaltzen hasi zen ertilariengan, besteak beste, Artetarengan: auzune apaletako paisaia tristea, langileen miseria, gehiegizko lanaren gizatasun eza. Ondorengo aldietan, mugimendu hau deskribapen zakarrago, espresionistago eta borrokalariago bihurtu zen. == Erreferentziak eta oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|2}} == Bibliografia == ABRIL, Manuel: ''Historia del arte en todos los ABRIL'', Manuel: ''Historia del arte en todos los tiempos y pueblos''. Calleja argit. (Madril, 1925). ALVAREZ EMPARANZA, Juan M.: ''Origen y evolución de la pintura vasca''. Gipuzkoako Aurrezki Kutxa Probintziala (Donostia, 1997). ARSUAGA, Miguel, SESE, Luis: ''Donostia-San Sebastián. Guía de Arquitectura''. COAVN (Donostia, 1996). BARAÑANO, K., GZ. De DURANA, J., JUARISTI, J.: ''Arte en el País Vasco.'' Alianza, (Madril, 1987). BAZAN DE HUERTA, Moisés: ''Moisés de Huerta''. BBK, (Bilbo, 1992). BOHIGAS, Oriol: ''Arquitectura Española de la Segunda República'' (Bartzelona, 1970). CALVO SERRALLER, Francisco: ''Del futuro al pasado. Vanguardia y tradición en el arte español contemporáneo'' (Madril,1988). CENICACELAYA, J., ROMAN, A., SALOÑA, J.: ''Guía de Arquitectura metropolitana'' (Bilbo, 2003). CIRLOT, Juan Eduardo: ''La escultura del siglo XX'' (Bartzelona, 1956). ENCINA, Juan de la: ''La trama del arte vasco'' (Bilbo, 1919). FLORES, Carlos: ''Arquitectura española contemporánea''. I. 1880-1950 Aguilar, (Madril, 1989). FLORES KAPEROTXIPI, M.: ''Arte Vasco. Pintura, escultura, dibujo y grabado''. (Buenos Aires, 1954). GARCIA DIEZ, José Antonio: ''La pintura en Alava''. Gasteiz, Gasteizko Aurrezki Kutxa, (1990). GAYA NUÑO, Juan Antonio: ''Escultura Española Contemporánea'' (Madril, 1957). GONZALEZ DE DURANA, J.: ''Historia social de la pintura vasca''. 1876-1936. (Gasteiz, 1986). GONZALEZ DE DURANA, J.: ''Ideologias artísticas en el País Vasco''. Akal, (Madril, 1984). JIMENEZ-BLANCO eta CARRILLO DE ALBORNOZ, M D.: ''Arte y Estado en la España del siglo XX'' (Madril, 1989). LLANO GOROSTIZA, Manuel: ''Pintura Vasca'' (Bilbo, 1965). MARIN-MEDINA, J.: ''La escultura española contemporánea 1800-1978'' (Madril, 1978). MADARIAGA, L.: ''Pintores Vascos''. 3 ale. (Donostia, 1971). MARRODAN, Mario Angel: ''La escultura vasca'' (Bilbo, 1980). MARRODAN, Mario Angel: ''Diccionario de Pintores vascos''. Benamar argit. (1989). MAS SERRA, E.: ''50 años de arquitectura en Euskadi''. Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Saila, (Gasteiz, 1990). MENDIETA, J.Mª, OLAZABAL, Manuel, SANZ ESQUIDE, J. Angel: ''Archivo de Arquitectura en el País Vasco. Años 30''. Hego Euskal Herriko Arkitektoen Kolegio Ofiziala (Bilbo, 1990). PIZZA, Antonio: ''Guía de la arquitectura del siglo XX''. ''España''. Electa argit. (Milan, 1997). RUBIO, Lilia Maure: ''Zuazo''. COAM (Madril, 1988). URQUIJO, Javier: ''Escultura vasca en el siglo XX''. ''Batik''-en, 61. zk, (1981). URRUTIA, Angel: ''Arquitectura española conemporánea. Documentos, escritos, testimonios inéditos''. COAM, Madrilgo Unibertsitate Autonomoko Argit. (2002). V.V.: ''Pintores vascos el las colecciones de las Cajas de Ahorros''. BBK, Kutxa eta Caja Vital (1993-1996), 8 libk. V.V.: ''Arte vasco''. (Donostia, 1982). V.V.: ''Archivo de arquitectura en el País Vasco. Años 30'' (Bilbo, 1991). tqtxl97xs8b30nc2wh10s67hgzt6us3 0 3028 8762 8761 2016-01-11T18:43:08Z Xabier Armendaritz 440 wikitext text/x-wiki == Testuingurua == Gerra zibilaren ondoren, Bigarren Mundu Gerran Italiari eta Alemaniari laguntza eman zien Espainiak bere porrota nahitaezko ikusi zuen arte, «autarkia» deituriko 14 urtetako isolamendu politiko eta ekonomikoa bizi beharra gertatu zitzaion, harik eta 1953an Estatu Batuekin hitzarmena eta Aulki Santuarekin konkordatu bat sinatu zuen arte. Ondoren etorri ziren mugiezintasun politikoaren urte luzeak (1953-1975); nahiz eta, ikuspuntu ekonomiko eta kulturaletik, Hirurogeiko hamarkadako «aurrerakuntzak» eraldaketa eta hazkunde prozesu azkar bat ekarri zuela nabarmendu behar den, batez ere atzerriko inbertsioei, kanpoko turismoaren etorrerari eta Europako egoera ekonomiko onari esker. Garapen hau aurrez aurre edukitzea komeni da, Espainia osoko eta bereziki Baskoniako kultur eta arte-garapenaren hastapenaren testuingurua baitugu bera, ikusiko dugunez. Frankoren diktadurak iraun zuen aldi luzean, mendebaldeko eta mediterraneoko munduarentzat Bigarren Mundu Gerran eta honen ondoren sortu ziren gertakizun historiko garrantzitsuak −juduen holokaustoa eta bonba atomikoaren leherketa− oso ugariak eta garrantzi handikoak ziren, eta aparteko abiadan gertatuz joan zirenak. Garrantzi unibertsal handikoak edo kultura eta arte arloan aparteko oihartzuna izan zutela uste ditugunak laburtuz adieraziko ditugu: * Europako Estatuetan antzinako koloniek onartutako edo lortutako independentzia. * Munduko Estatu garrantzitsuenek bonba atomikoak edukitzea. * Planeta arteko espazioa: lehen Sputnikaren jaurtiketa. * Bi superpotentzien arteko «gerra hotza». * Gobernu komunista Txinan. * ONU-ren sorrera eta esku hartzeak, eta pixkanakako itunak Europako Batasunerantz. * Diktaduren pixkanakako desagerpena mendebaldeko kultura duten herrialdeetan. * Torturaren gaitzespena Pio XII.aren aldetik, Vatikanoko II.a Kontzilioa (1963-65), eta kontzientzia-askatasuna, ekumenismoa eta mundu modernora irekitzeari buruzko bere dekretuak. * Neokolonialismoa, eta azpigarapenean zeuden herrialdeekin zalantzazko harremanak. * Emigrazioa eta errefuxiatuak. * Feminismoa. == Giro kultural eta artistikoa == Frankoren diktadurarekin eman zitzaion hasera miseria eta kultur geldialdi baten etapari. Gaur egungo edozein espainiarri lotsa eman behar lioke 1936ko abenduan Kultura eta Irakaskuntza Batzordeak sortutako garbiketa-programa irakurtzeak, zeren eta hitzaurrean aitortzen zen garbiketa ez zen zigor hutsa, baita prebentzioa ere; eta espainiarrei ziurtatu egiten zitzaien zibilizazioa salbatuko zuen gerra irabazi ondoren ez zirela onartuko, eta are gutxiago babestuko, ez eta diruz lagunduko herri-arimaren pozoitzaile zirenak, mundua izutzen duten bidegabekeria eta hondamendi guztien arduradun nagusi eta handienak izanik, eta abar.» Espainia inperialeko kulturaren oinordeko izendatu zuen bere burua frankismoak. Urrezko Mendearen kultura eta arte arloko handitasuna berpiztea zen bere ametsa. Erregimenak pentsamendu katoliko tradizionalaren balioa handiagotu egin zuen; eta kultura eta estetika alorrean, abangoardismoa izan ezik, berritasun estilistiko guztiak ere gorroto izan zituen. Aldiz, militar espirituaren eta katolikotasun zaharkituenaren goraipamena adierazten zuen guztiaren alde jokatu zuen. Milaka intelektual eta goi-profesional, behartutako ala borondatez, erbesteratzeak eragin zuen zerebroak galtzeari, Irakaskuntza ofizialaren maila guztietan eman zen arazketa lotu zitzaion. Irakaskuntza Ertainetako eta Unibertsitateko Zuzendari Orokorrak honela idatzi zuen 1940an: «Irakaskuntza Askearen Erakundeko harri bakar batek ere ez du zutik gelditu behar». Unibertsitateak, Institutuak, Irakasle Eskolak, eta maisu nazionalen saila, bereziki, erbesteratze zorrotzaren biktima izan ziren. Liburu eta aldizkarien argitalpena zorrozki kontrolatua gelditua zen. Zientzia Ikerkuntzen Kontseilu Gorenaren fundazioak, ikerkuntza zientifikoaren eta dotrina katolikoaren artean beharrezko lotura baten itxura hartu zuen. Unibertsitateko irakasleen izendapena, esaterako Ortega eta Unamuno pentsalarien ideologia, eta heterodoxo bezala estigmatizaturik zeuden eta hispaniar tradizioarekin bat ez zetozen beste filosofiak, neoeskolastikarekin ordezkatu ziren. Errepublika sozialista eta ateo baten gain garaipena lortzeak, Estatu berriari Mendebaldeko kristau-balioak salbatzeko erantzukizuna, alajaina, emateko eskubidea zuela uste izan zuen Frankok. Uste horrek berekin zekarren Eliza menpean edukitzea. Horregatik, azkar asko ahalegindu zen, eta baita gotzain berrien aurkezpenerako pribilegioa lortu ere, Aulki Santuaren aldetik. Ondorioz, elizako Hierarkia bat izan zuen Espainiako Elizak, pentsamolde tradizional eta kontserbatzaile izateagatik nabarmendu zena; Vatikanoko II.a Kontzilioan isilik egoteko zuhurtasuna bederen izan zuten prelatuek, mundu modernora irekia zegoen Elizaren mailako beharrez ezer ez baitzuten esateko. Gehiengo isil batean baino gehiengo, egoeraren jabe ez zen gehiengoan oinarritu zen Franko, geldotasun politikoak menperatuta eta norberaren bizitza pribatuaren esparruan itxirik zegoen gehiengoan, kiroletan eta, salbuespen urri batzuk kenduta, sentiberatasun zaharkitu bat sustatzen zuten ikuskizun batzuetarako zaletasunekin baino animatzen eta alaitzen ez zena. Hain zuzen ere, Fusi Aizpurua historialariak idazten duenez, Frankoren erregimeneko kultura maila gehiago definitzen zuela masen kontsumoaren azpi-kulturak kultura ofizial berak baino, hots, kezka politiko eta intelektualik gabeko azpi-kultura batek, baina honen ospeak eta arrakastak «entretenimendu eta ihesbideen bitartez herriaren gizarteratzea eta desmobilizazioa» errazten zuela.<ref>Juan Pablo FUSI AIZPURUA: ''1939-1989: Cincuenta años de cultura en España''. ''50 años de arquitectura en Euskadi-''n (1990), 37-64 or.</ref> Kultura artistikoaren alorrean, mundu guztiari «ordena berri bat» sortzen ari zela erakutsi beharrak bultzatu zuen erregimen frankista, beronen ulertzeko modua guztien eskura zegoen arte bati pribilegioak ematera: arkitekturari. Diktaduraren lehen urteetan botere ofizialaren eskakizunez, arte modernoaren, eta bereziki arrazionalismoaren korronteak, aitzakiarik eta ñabardurarik gabe gaitzetsi egiten ziren. Agerian azaltzen zen Paristik zetorren guztiarekiko gaitzespena, eta Italiako ereduekiko begikotasuna adierazten zen, non oihartzuna egiten zuen Mussoliniren ahotsak «Eraiki itzazue gauza handiak!».<ref>X. CICIRI PELLICER, ''La estética del franquismo.'' Gili (Bartzelona, 1977), 34. or.</ref> Halaz ere, frankismoko historialariek idazten dute, nahiz eta garuneko paralisi hau ofizialki sustatu, ez zutela «basamortu kulturala» erabatekoa izaterik lortu. Bizirauteko, diktadurak aurpegi jasanbera aurkeztu beharra zeukan giro liberal eta independente hartako intelektual, idazle eta ertilari haiekin, erbesteratu gabeko edo Espainiara azkar itzuli ziren haietariko batzuk nazioartean ezagunak baitziren. Honela lortu zen kulturaren halakoxe jarraipen bat nahikoa bizirik gordetzea; eta 60ko hamarkada aldera nabarmen agertu zen pertsona inkonformista horien lanei esker ezin izan zuela lortu frankismoak kultura deuseztatzea, eta epe ertainera erregimen politikoaren aldaketa suma zitekeela. Bistakoa da deskribatutako egoerak eta beronen garapen makalak eragin bera izan zuela Baskonian ere. Euskal Herriko artea garapen honen lekukotasuna emanez joan zen. == Autarkia aldiko arkitektura == Zoritxarreko gatazka zibila amaitzean, eta baita lehenago ere, ugari ziren Espainian atzerrira joatea hautatu beharra izan zuten adituak, ahozko edo idatzitako hitzarekin lan egiten zutenak. Kasu hauetan, frankismoak «pentsamendu bakarraren» legea ezarri zueneko bortizkeria ankerra kontutan izanez gero, atzerriratzea, erregimen berriak pertsona hauei beren filosofia politiko pertsonal eta barnekoagatik, edota beren lanbide jarduerari emandako zentzuarengatik jarritako zigorra ote zen galde diezaioke norbaitek bere buruari. Galdera hau, Euskal Herrian behintzat, ia ezin kanpora daiteke ertilari plastikoei buruz, zeren eta, pinturak edo eskulturak ideia politikoen azpiegitura gisa balio izan zuten kasuak ez ziren ugariak izan. Euskal Herriko arkitekto, margolari eta eskulturagileen artean erabakigarriak izan ziren iritzi pertsonalak eta menperatutako bandoko militantzia politiko hutsa, kartzelatik edo heriotzatik ihes egiteko aukera bakarra atzerriratzea zela agertzeko. Erbesteratuen artean, arkitekto kopurua gainerako arte plastikoena baino nabarmen urriagoa zela ohartu gara. Oriol Bohigasek interesgarri baina beharbada eztabaidagarria den gogoeta egin du, arkitektura modernoa hautatzearen eta Errepublikaren eta politikan ezkerreko jarrera onartzearen artean egon zitekeen erlazioari buruz. Eta, arrazionalismo arkitektonikoa uste sakon eta pertsonal bat bilakatu zitzaien arkitekto haiengan, borondatezko atzerriratzea naturaltasun garbiz eman zela dioen ondoriora iritsi zen. Aitzitik, Errepublikako urteetan zalantza estilistikoetan ibili ziren askok ez zuten asmatu beren arrazionalismo aurreratuaren jarrerari eusten edo ez zioten eutsi nahi izan, Errepublika ezabatu zenean. Errepublikako abenturari gehien loturik zeudenak izan ziren, desengainatuta edo porrot eginda, Gerra Zibilaren amaieran atzerrira bideratuak sentitu zirenak. Eta hauen artean baino ez daitezke aurki, bertakotzat hartu zituzten herrialde berrietatik ere, Mugimendu Modernoari leial izan zitzaizkionak. Kasurik argiena eta sonatuena, Josep Lluis Sertena dugu. Espainian gelditu zirenek utzi egin zuten ildo hau, eta horrenbestez, Bigarren Errepublikaren gauzatze politikoari esker ireki zen parentesi abangoardista itxi zuten...».<ref>Arquitectura española de la Segunda República (Bartzelona) 8. or.</ref> Euskal Herriko arkitektoei buruz ari denean, Gonzalez de Duranaren iritzia bestelakoa, edo nahiago bada, ñabardura gehiago duena da: «Arrazionalismoa, proiektuen jarraibidezko jarrera zen aldetik, ez zen ezkerreko pentsamoldeari loturik egon; aitzitik, nolanahi ere kontrakoei».<ref>J. GONZALEZ DE DURANA: ''Medio siglo de arquitectura en Euskadi. Relámpagos en la oscuridad''. ''50 años de arquitectura en Euskadi''-n, 70.or.</ref> Zentzu horretan balizko bat plantea daiteke: zer norabide hartuko zukeen gerraostean arkitektura arrazionalistaren buru sutsua zen J.M. Aizpuruak bere militantzia falangista zela eta eraila izan ez balitz. Gerra aldian eta irabazleen erreakzio bortitzak markaturiko ondorengo aldian, Euskal Herriko arkitektoek hartutako jarrera desberdina azpimarratzen du Gonzalez de Duranak. Haren ustez, gerra aldiak ere ez omen zuen inolako etenik adierazi. Arkitekto sonatuek, Smith, Bastida, Garamendi, Ispizua eta abarrek, eta gazteek, Galindez, Aginaga eta abarrek eraikuntzaren arrazionaltasun aratz eta nabarmen baten barruan jarraitu zuten lanean, gerra urteetan behintzat. Horrela izan zen, baina inork ezin dezake uka, Francok garaipena lortu zuenean, kultur pentsamoldean, arkitekturan batez ere, gertatu zen errotikako aldaketa bortitza. Arkitektoen gizarte-maila ankerki garbitzea izan zen hasiera. Ministerioko 1940ko otsailaren 24ko Agindu batek 84 arkitekto garbitzen zituen, alajaina! –besteak beste, 10 ala 12 Hego Euskal Herrikoak–, Aginduan bertan berariaz izendatuak izan ziren batzuek beren bizi arteko lanbidean gaitasunez gabetu egin zituzten, jarduera publiko nahiz pribatuetarako; era berean beste batzuk 30 urteko edo gutxiagoko zigorrak jaso zituzten «lanbidearen jarduera publiko nahiz pribatuan guztizko etenaldia lurralde nazional osoan, bere jabegoetan eta babes-lurretan».<ref>Dokumentu honetako testu hau Joaquín Díaz Langak berrargitaratu zuen Arquitectura aldizkarian, 204-205 zk., 1977, 49. or. A. URRUTIAren aipamena, Arquitectura española contemporánea. Documentos, etc, (2002), 233-235 or.</ref> Garbiketaren ondoren ordena eta estilo arkitektoniko berrien ezarpena zetorren, eta bere durundi ofiziala ''Revista Nacional de Arquitectura'' aldizkari sortu berria izango zen. Izenak berak jakinarazten zuen zein zen iritsi nahi zen helburua. Estatu osoan zehar hedatu beharreko «'''estilo nazional'''» bat ezartzea zen kontua. Horretan bi euskal herritarrek zeregin erabakigarria izan zuten: * ''Pedro Muguruza Otaño'', Arkitekturako Zuzendaritza Orokorretik, * ''Pedro Bidagor Lasarte'', Hondameneko Eskualdeen Zuzendaritza Orokorraren barruan sartutako Madrilgo berreraikuntzako bulego teknikotik, hirigintzako planteamenduen eragile izan zirenak. Arkitekto batzuk ihes egin behar izan zuten beren bizitza salbatu ala bizibidea beren lanaz irabazi ahal izateko. Kasurik ezagunenak gogoratuko ditugu ondoren: Tomas Bilbao, Secundino Zuazo, Paulo Zabalo, Joan Madariaga, Martin Dominguez Esteban, Antonio Araluze, Jabier Yarnoz eta abar.<u> </u>Urteetan aurrera zihoan Pedro Guimón, euskal nazionalista ezaguna, bazterturik eta ezinbesteko langabezian gelditu zen. Kulturaren beste alor batzuetan bezala, frankismo aldiko arkitektura 50eko hamarkadaren azken urteetan egin daitekeen lerro-banatzaile batek markaturiko bi alditan zati daiteke. '''40ko aldia eta 50eko aldia'''. Gerraren ondorengo lehen bi hamarkadetan estilo nazionala gailendu zen. Estilo arrazionalistari aberri gabea izatea egotzi zitzaion; eta Mugimendu Nazionala gogo biziz onartu zuten pentsalariak eta kritikariak arduratu ziren Espainiako garai inperial eta loriatsuetako arkitekto eta arkitekturak goraipatzeaz, utopikotasun atzerakoi baten eredua, izan ere, etorkizunean kokatzen baitzen iraganean baino gehiago, «Austriatako arkitekturan (El Escorial) jartzen zen pentsamendua, eta zenbaitetan gainera, Villanuevaren monumentaltasun bilduagoa onartu ere egiten zen».<ref>CICIRI, O.c., 110. or.</ref> === Kolosalismoa === Halakoa izan zen ideologia haren inposaketa, non ezinezkoa zen beronengan itsatsi gabe geratzea, eta eraikuntza-arte horretako maisu ospetsuenetako batzuk beren aurreko estiloa eraldatu beharrean gertatu ziren, erraldoitasun horretan egokitzeko: * '''Pedro Muguruza''' (Valle de los Caídos), * '''Luis Gutierrez Soto''' (Aire Ministerioa), * '''Secundino Zuazo''' (Ministerio Berriak), * '''Luis Moya''' (Gijóngo Lanbide Unibertsitatea). Estiloari dagokionez, irakasbide handikoa da, esaterako, une hartako Aireko Ministerioaren (Madril) eraikin enblematikoaren historia; hamar urte beranduago proiektua egin eta bukatu ondoren, bere egilea jada damuturik baitzegoen eraikuntzaz.<ref>A. URRUTIA, O.c., 230.or.</ref> Antzeko zerbait esan daiteke Luis Moya arkitektoaren Gijongo Unibertsitate Laboral deigarriari buruz, bere diseinugilea ez baitzen, berorren sustatzaile zen Jose Antonio Girón falangista bezain pozik gelditu. Egia da arkitektura historizista eta anakroniko hura, mintzaira klasizista eta material nobleen erabilerarekin eraikuntza ofizialetara mugatzen zela bereziki; pribatuetarako, garrantzi gutxiagoko eraikinetan edo eskualde edo baserri izaera zuten proiektuetan, aldiz, arrazionaltasunik gabekoa ez zen tipismo folkloriko bat hartzen zen. Estimazioa merezi duena da 1943tik aurrera estatu mailan «Suntsituriko Lurraldeak» izenburua zuen erakundearen bitartez, '''Fernández del Amo''' eta beste arkitekto batzuk lantzen joan ziren lana. Emaitza, beraz, heterogeneoa da, estilo nazional horretatik urrun dagoena, guztientzako estilo izatea lortu ez zuena. Hortik datorrena da garai hartan arkitekto gazte esaten zitzaien haiengan sortu zen nahasmendu orokorra, jarraitu beharreko bidearekiko egoera deseroso batean uzten zituena, geroztik idatzitako '''Oroitzapenak''' izeneko liburuek aditzera ematen duenez. === Arrazionalismoaren berreskuratzea (1950eko hamarkadako azken urteak) === Gure Baskoniari helduz, jada 50eko hamarkadan ondo sarturik, Madrilek Sindikatuen Egoitzako (Francisco Cabrero eta Rafael Aburto arkitek.) modernismo neurritsua harrokeriaz erakusten duenean, 30eko hamarkadako arrazionalismoa hasi zen berreskuratzen Euskal Herrian, gutxi gorabeherako tonu hibrido batekin, edo, nolanahi ere, ezaugarri bereziak zituen modernismo batekin. Gogora dezagun, ezer baino lehen, maisu zaharretako batzuek ez dutela arrazionalismo soilera itzultzea arbuiatzen. ==== Bittor Eusa ==== Eibarko Coliseo Zineman (1947) fatxadako soiltasuna berreskuratu zuen, nahiz eta barrualdean Art Déc-ren (dekorazio-arte) oroitzapenak gorde zituen. Dena den, kanpoko itxuraz klasizismo modernoa da. Zorionez, sasoi onean zahartu den eraikuntza honek, laster egitekoa duela dirudien zaharberritzea merezi du. ---- Titulazioak 40ko hamarkadan jaso zituzten arkitektoen artean, Euskal Herrian badira arkitektura historizistatik urruntzen saiatu ziren batzuk, lana nola Manuel Inazio Galindez, Eugenio Mª Aginaga eta Frantzisko Jabier Saenz de Oiza. ==== Manuel Inazio Galindez ==== Manuel Inazio Galindez (1892-1980), Rikardo Bastidaren ikaslea, eklektiko bat izan zen eta une hartako sona handiko izenen eragina –Rucabado, Smith, Palacio– bereganatu zuen; modernismo manierista eta erregionalista joera azaldu zitzaion bere lehenengo lan eta eraikinetan: * Bilboko '''familiabakarreko etxebizitzetan'''. Hormigoiaren teknika onartuz gero, tokian tokiko tradizioen itzalak ezer gutxi zezakeela jakinaren gainean zegoelarik, soiltasun arrazionalistaren hizkera aukeratu zuen argi eta garbi Errepublikako urteetan. Orduko emaitzen artean aipatzekoak dira: * '''La Equitativa seguru-etxearen eraikina''', 1934an, bere proiekturik adierazkorrena, beronen soiltasunarengatik eta ertzeko dorrea eta eraikin osoaren paramentu biluziaren arteko kontrastea dela eta, gaur egun oraindik ere begirada erakartzen du. Jarraian etorri ziren itxura ederrean zahartu diren beste lan handi batzuk, esaterako: * '''La Aurora Polar deritzon seguru-etxea '''plaza eliptikoan dagoena (1934-35). Galindezek eraikin honetan bolumenen giltzadura bikain bat lortu zuen, masa kurbatuak bitarteko, alboetako gorputzen fatxada lauak, fatxada nagusiko bloke ahurretan sartuz, horrela multzoaren masa itxura leundu, eta granitozko basamendu berdearen (bi solairutan) eta gaineko sei solairu zurien artean kontrastea sortuz. * Gardoki kaleko ''Iberdueroren''''' eraikina'''k antzeko konposaketa du. Bikainetan bikain dira, halaber: * ''Bailen Dorrea'' (1940), oinplano karratua eta garaieraz hamar metro dituena; * ''Banco Hispanoamericanoaren''''' eraikina''', Galtzara Nagusian dagoena; * itsasadarretik gertu dagoen ''Aznar ontzi-enpresaren''''' eraikina''', oihartzun eklektikoak sumatzen bazaizkio ere, adreilua egoki erabiliz egina;<ref>Jesús Mª SUSPERREGI, (Galindezi buruzkoa) COAM, 2000.</ref> * Galtzara Nagusiko 56ko ''etxebizitzen eraikina'' (1954-57), inolako apainketarik gabea da eta ertz biribilduak, konposaketa polita duena adreiluaren erabileraren kontrastean, itxituren, terrazen eta kareztatutako hainbat alderen zuritasunarekin jokatuz; * Elkano kaleko Galindezen '''etxebizitza multzoak''' (1958), Felix Iñiguez Onzoñorekin elkarlanean eginak, adreilu prentsatuz eginiko fatxada dotore bat du. * Solokoetxeko udal '''langileen etxebizitzak'''. Galindezek zentzu estetiko handia izan zuen fatxadak proposatzerakoan, bistako adreilu gorriak elkartzen maisuki jardunda, ingurunean bertakotze zentzu finez, halako itxitura kromatikoak bitarteko balkoi zuri toldodunak irekita, argia eta eguzkia bilatuz.<ref>Id., p. (Galindez eta bere bistako adreilua).</ref> ==== Eugenio Aginaga ==== Duela gutxi desagertua izatea da monografia bat eskaintzeko arrazoia, Eugenio Aginaga (1910-2002) donostiar arkitekto berezi honen bizitza eta obra gogoratzeko aukera emango diguna. Lan nagusiak egin ziren garaiagatik, gerraosteko belaunaldian erosoago daudelarik. Gutierrez Sotorekin egin zuen bere lehenengo lana, eta modernitateko aurrelariekin zuen ahaidetasungatik –J.M. Aizpuruaren lehengusua baitzen eta Txurrukaren koinatua– nahiz bere belaunaldikoen joera berekoa izateagatik –1934an titulatu baitzen– arrazionalismo aldera jo beharra zuen. Baina berea ez zen errotikako arrazionalismoa izan. Aginagaren lanen komentaristek ez dute beraganako goraipamenik ezkutatzen, modernismoaren aurrean jarrera fundamentalistetan ez erortzeko nolako askatasunez jokatu zuen ikusita. Hala ere, bazekien bere bezeroenganako erantzukizunez eklektikotasunez janzten. Eugenioren lanik aipagarrienak: * '''Sollube etxea''' (Ategorrieta 53, Donostia), berezia eta harridura eragiten duen lana da, familia ugari batentzat antolaturikoa. Urte horietan arrunt ziren gainerako etxeetatik hainbat gauzengatik bereizten da: estalki makurra eta isurialde bakarrekoa, etxebizitzaren antolaketa eta eraikinaren bolumena; honek barruko antolaketa alboetako fatxadatan adierazten du, fatxada nagusia berriz lau solairutan banatzen da balkoi eta terraza mailakatu ederrez. * '''Galeako Golf Elkartea''' (Getxo) (1963-64). Eraikin horretan argi agertzen da Aginagak bazekiela egoki iruditzen zitzaionean ingeles estiloko formak hartzen. ---- Arkitekturan modu berean agertu zen arrazionalismoa Arabako lurraldean. ==== J. L. López de Uralde ==== Gasteizen honako hauek diseinatu zituen: * '''Goya gasolindegia''' (Florida Parkean) * eta San Antonio kaleko ''39. eraikina''. ==== Enrike Ginea ==== Honek diseinatu zituenak dira: * hiru kaletara ematen duen ''etxebizitza multzo'' eder bat, Floridako Ibilbide 1-3an (1968-71) * eta '''kristalezko fatxada multzo bat''' Eduardo Dato kaleko 11n, Migel Miegen lankidetzan egina. '''Paulo Zabalo''' donostiarraren –Lezako Sendategia (1935) – eta '''Joan Madariaga''' bilbotarraren obrak erbestealdi luzea jasan zutenen taldean gogoratu beharko dira. ==== Frantzisko Jabier Saenz Oiza ==== Proiektugile eta eraikitzaile bezala egindako ibilbide luze eta oparoagatik merezi du Frantzisko Jabier Saenz de Oizak (1918-2000), oraintsu zendu denak, bere izena azpimarratzea. Kasedan (Nafarroan) jaioa zen, eta USAra (1948-49) bidaiatu ahal izan zuen San Fernando Arte Ederretako beka bati esker. '''Arantzazuko Basilika'''. Laster gainditu zituen Saenz de Oizak historikotasunak Arantzazuko basilika berrian, garai hartako eliz hierarkiarengan akademizismoaren kontinuismoari loturiko kontzientzientzat aldaba-hots izan zena.<ref>Ikus, ''Ecclesia''–n (1955eko uztailak 16), Vatikanotik datorren agiria, Aita Santuaren Arte Sakroaren Batzordeak sinatua, non imajinagintzako proiektuak egitea galarazi eta burututako arkitekturari kritika gogor bat egiten zitzaion.</ref> Madrilen kokatu zelarik, Euskal Herritik kanpo burutu zituen bere obrak Saenz de Oizak, arrazionalismo ortodoxotik baino espresionismotik gertuago zegoen bidetik, bizitasun lazgarriz zamaturiko organizismo aldera eginez. * '''Dorre Zuriak''' (1960-1968). Hauetan, adibidez, Le Corbusierrengandik urrundu zen Oiza, eraiki zituen teilatu-lorategian natura bilatzerakoan eta ikusten den hormigoiaren erabilerari forma original iradokitzaileak emanerakoan. Beranduago, mendearen azken hamarkadetan, Corten altzairuaren erabilerari originaltasun formal berbera ematen asmatu zuen. Baskoniatik kanpo, bidezkoa den mirespen orokor bat irabazi du Saenz de Oizak − gure garaiko arkitekto espainiarren artean, berari buruzko bibliografia ugarienetako bat da− punta-puntako lanengatik, besteak beste: * Madrilgo '''BBVAren Eraikina''', * Santanderko '''Jaialdietarako Jauregia'''. Euskal Herriak honako hauek zor dizkio: * ''familiabakarreko etxebizitza bat'' Duranan (Araba).<ref>Saenz de Oiza XX. mendeko Hego Euskal Herriko arkitektoa da, bibliografia luzeenetako bat duena.</ref> === 1960ko hamarkadako eliza modernoak === Arantzazuko Basilikak modernotasunerantz agertu zuen irekitasun neurritsuak haustura eragin zuen erlijiozko arkitekturan, euskal apaizterian nahi zen leialtasun tradizioaren ikusmolde zaharkituan. Baina, Euskal Herrian 60ko hamarkada hasi aurretik eraiki ziren eliza moderno batzuen egileak ez ziren Euskal Herriko arkitektoak izan. '''Aingeruen Santa Maria'''. Gasteizen '''Jabier Carvajal''' eta '''Jose Mª Garcia Paredesek''' eraiki zuten Aingeruen Santa Maria Parrokia (1958). Libre zegoen lurzorura egokitu beharrak iradoki zuen habeartearen oinplano triangeluarra. Honi, beste angeluzuzeneko habearte bat erantsi zitzaion, estua eta luzea, sakramentuaren aldarea, aitorlekuak eta bataiategia hartzen zituena. Adreiluz eraikitako hormak eta zurezko sabaia metalezko egitura baten gainean ezarririk daude, beltzez margoturik eta bistan, ezkutatu gabe direlarik. '''Andre Mariaren Koroapena'''. Garai horretan bertan, '''Migel Fisac'''ek Arabako hiriburuan bertan eraiki zuen Andre Mariaren Koroapena eliza (1958-59), berak '''horma dinamikoa''' zeritzona erabili zuelarik: horma baodun baten aurrean absidearen saihetsean dauden bao ikusezinetatik datorren zehar-argiz argiztatzen den horma itsu baten arteko kontrastea. Elizaren arauekiko beti irekirik den Migel Fisacek aurrera egin zuen garapenean, bere eginahal espresionistak utzi eta Vatikanoko II.a Kontzilioaren irizpideen araberako sakratutasunaren oroitzapena bilaturik. ---- Hirurogeiko hamarkadan, irudimen sortzailez jantzirik eta gizarteko kontzientzia bizia zuen komisio-emaileen eskakizunei erantzun beharraz jabetzen ziren arkitekto-belaunaldi bat agertu zen, besteak beste, Luis Peña Gantxegi, Juan Daniel Fullaondo, Rufino Basañez, Jesus Rafael Basterretxea eta Felix Iñigez Onzoño. Talde honen zeregina XX. mendearen azken laurdenean garatu zen, batez ere, eta honetaz hurrengo atalean arduratuko gara. == Euskal Herriko artisten irteera handia == Hemen ez dagokigu atzerriratu beharrean gertatu ziren euskal herritar musikariez hitz egitea, musikak bere behin-behineko ertilari eszenografiko plastikoekin izan zuen lotura zela eta, ezin utziko dugu aipatu gabe 36ko Euskal Herriko musikaren egoera, eta batez ere folklorean gertatu zen kultur etena. Mugimendu koreografiko bikain bat garatu zen mendearen lehen herenean, eta bereziki Errepublikaren urteetan. Herri askotan dantza taldeak sortu ziren. Segundo Olaetak baleta lantzen zuen talde bat sortu zuen Gernikan, eta arrakastaz jardun zuten Euskal Herriko hainbat tokitan. '''Elai-Alai''' izenez bataiaturik gelditu zen taldea 1931n Lekeition emandako ekitaldi baten ondoren. '''Saski-Naski''' izeneko beste talde bat Donostian sortu zen. Bigarren Euskal Astean, 1928ko udan, izan ziren talde honen lehen emankizunak. Gero, Paristik itzuli bat egin, eta Hirugarren Euskal Astean jardun zuen 1929an. Bilbon eratutako '''Oldargi''' taldeak, elkarrizketak onartzen zituen bere koadro eszenikoetan. Hauetan, apaintzaile gisa lagundu zuten Gezala, Ginea, Uzelai, Losada eta Renteria margolariek. Bilbon egindako ekitaldi batzuen ondoren, taldea Madrilera eta Parisera joan zen. Euskal kulturaren zabalkunde-giro horren gainera bota zuen erauntsia, hain zuzen ere, ertilari plastiko askoren lanarekin loturik zegoen ekimen horren gainera, «aberriaren batasun sakratuaren» aurkako erasotzat uler daitekeen guztiarekin bukatzeko helburua zuen erregimenak. Frankismo garaian atzerriratzera behartutako Euskal Herriko artistek izan zuten zorteari buruzko ibilaldi panoramiko batek halako patu-aldaki batzuk eskaintzen ditu, betiere, kontutan hartuta ezinbestekoa zela antolamendu batekin azaltzea, zergatien eta arrazoien aniztasuna, protagonisten adina, beraien erbesteak iraun duen denbora eta beraien gaitasun sortzaileari eusteko izan zituzten erraztasunak. Modu honetan taldetan bereiz genitzake. === 1936 baino lehenago atzerrian bizi zirenak === Ez ziren gutxi izan zorigaiztoko aldi horretan atzerrian zebiltzanak, eta gerrak eta gerraosteak aberrirako itzuleraz pentsatzea galarazi ziotenak. ==== Anjel Cabanas Oteiza ==== Anjel Cabanas Oteiza (-1964) '''buhame''' izengoitia egiaz irabazia zuen margolari gipuzkoarra zen, hispanoamerikar herrialdeetara 20 bidaia baino gehiago egina baitzen 20ko hamarkada inguruan, batez ere Buenos Airesera, salmentetan arrakasta zuela-eta oihalak erakustera. Jose Artetxek egin eta «La Voz de España» zeritzonak (1948ko urriaren 27an) argitaratu zuen elkarrizketa batean, Amerikako lurretan jada 20 erakusketa eginak zituela adierazi zuen, «beti salmentetan arrakasta lortuz, han euskal giroko margolanen zale amorratuak baitira». ==== Nikolas Mujika ==== Badirudi Cabanasen arrakasta izan zela Nikolas Mujika (1887-1948), beronen eredua imitatzera bultzatu zuena: Euskal Herriko paisaiak margotu, Atlantikoa zeharkatu eta beti emaitza onak lortu. Madrilgo Erakusketa Nazionaletan parte hartua zen 1926an eta 1932an, lan hauekin: * ''Udazkeneko eguzkia'', * ''Gipuzkoa ''eta * ''Errezil''. Baina, bai berak eta baita Cabanas Oteizak ere, beraien erakusketarik bikainenak amerikar lurretan egin zituzten, modu honetara beren lurretik urrun bizi ziren euskal herritarren bihotzak alaituz. Horregatik, –dio Flores Kaperotxipik– egunen batean bi paisajista hauen ekoizpenaren zatirik handiena bildu nahiko bagenu, Amerikako errepublika ia guztiak ibili beharko genituzke. ==== Jose Benito Bikandi ==== Jose Benito Bikandi (1896-1958) ondarrutar hau, gure beste ertilari ibiltarietako bat da, lur arrotzetan barrena ibili zale eta herrimin etengabekoaz beterik bizitzea laket zaien euskal herritar horietako bat. Artista goiztiarra izan zen. Parisen egona zen 14 urterekin; Bilbon erakusketa bat antolatu zioten 16rekin eta Arte eta Lanbideen Eskolan sartzeko aukera izan zuen margogintza eta zeramika espezialitatean. Euskal Herriko Artisten Elkartean sartu eta bere erakusketekin arrakasta lortu zuen. Bizkaiko Foru Aldundiak lau urterako pentsio bat eman zion 1920an, Madril, Paris, Erroma eta Europako beste lurralde batzuetara bidaiatu eta bertan ikasteko aukera eskaini zion laguntza. Argentinan bizi ziren bere senideek errepublika hartara deiturik, bertara joan zen (1925), han kokatu, bertan argentinar herritartasuna hartu, eta bertan burutu zuena izan zen bere obra ia guztia. Buenos Airesko Witcomb aretoan erakutsi zituen 1926an. Parisen Francisco Durriorekin ikasi zuen zeramikaren artea irakasten jardun zuen, eta ostera egindako erakusketetan karguak eta sariak eskuratu zituen. Bikandi izango da ziur asko –Kaperotxipiren arabera– euskal kolonia hain ugaria den Hegoamerikako herrialde hartako Euskal Herriko ertilaririk ezagunena. Bikandik Euskal Herriko artisten erakusketa batean parte hartu zuen 1943an Montevideon. Erbesteko Eusko Jaurlaritzaren Ordezkaritzaren ideia izan zen. Bikandik Euskal Herriko artisten lanik esanguratsuenak biltzea lortu zuen; hauetariko asko Argentinan bizi ziren, baina Euskal Herritik ere askok bidali zituen beren lanak. Atlantikoaren alde honetan apenas ezagutzen den Bikandi. Baina bidaia batzuk egin zituen Espainiara bere lanen erakusketak egiteko. Madrilgo bigarren Bienal Hispanoamerikarrean hainbat oihal izan zituen erakusgai: * ''Zezenen entzierroa'', * ''Arrantzuntzia,'' eta * ''Zuberoako Maskarada''. Berriro bidaiatu zuen Espainia eta Frantziara 1953an, eta segidako urtean Buenos Airesen Bigarren Saria irabazi zuen bere ''Lezoko Santo Kristoarekin''. Han hil zen 1958an, bere bigarren aberrian. Arrantzale-portu ezagun batean jaioa zen, eta bere gaiak itsasoaren eta arrainen, Ondarroako kaiaren eta auzuneetan, arrantzale-jendeen herri inguruetan dabiltza. Margolari bezala, bere ausardia eta pertsonalismoagatik Zuloagaren ikasle dirudi Bikandik. Juan de la Encinak «margolari zakarra» izendatu zuen 1925ean, eta zakarkeria horrek bizitza guztian zehar lagundu zion.<ref>Rosana GOIKOETXEA eta Edorta KORTADI, ''José Benito Bikandi.'' TV. 295. zk., Kutxa (Bilbo, 1999).</ref> Paleta beroa du, marrazkia bikaina, zakarra eta ez da batere fina; pintzelada oso askea, laburra eta azkarra, inpresionismoaren oinordeko; bere koloreak ''fauvisten'' eta espresionisten oroiterazleak dira, halako modez, non bere konposaketetan hain analitikoa izan ez balitz, Van Goghen ondorengo zuzena emango lukeen. ==== Jorge Oteiza ==== Jorge Oteiza eskulturagileaz eta bere bizitza luzean zehar Baskonian garatu zuen lanaz geroago hitz egin beharko dugu. Hemen, Frankoren Altxamendua baino urtebete lehenago Ameriketako lurraldera joan zela gogoratzea interesatzen zaigu. Egindako lan batzuk Buenos Airesen eta Txilen erakutsi zituen, eta aldi batez irakaskuntzan jardun zuen Argentinako hiriburuan. Handik Kolonbiara igaro zen (1942) zeramikaren irakaskuntza ofiziala antolatzera. Bogotan idatzi zuen Gerraosteko arte berriari buruz Amerikako ertilariei idatzitako karta sonatua ''Revista de la Universidad de Popayán'', eta hitzaldiak egin zituen. Quitora igarota Estetika Objektiboari buruzko Txosten bat eta bere ''Estatu megalitikoei buruzko ikerketa Amerikan'' izenekoa aldarrikatu zuen Kultur Etxean. Peruko Trujillon, zeramika ikastaro bat eman zuen Ingeniaritza Eskolan, eta Arte berri baten sorrerari buruzko beste bat Unibertsitatean. Udako ikastaroak eman zituen Liman eta eskulturagile, margolari eta arkitektoekin Espacio izeneko esperimentazio-taldea sortu zuen. Buenos Airesera itzuli zen 1948an, eta ''Cabalgata'' aldizkarian eskultura berriari buruzko bere ideiak argitaratu zituen. Urte bereko abuztuan behin betirako itzuli zen Euskal Herrira. === Itzuli ez zirenak === Tarte honetan, atzerritik garaiz eta lanbidea berreskuratzeko ahalmenarekin etorri ez ziren Euskal Herriko ertilari haiez arituko gara. Batzuk, beren bizitza berreraikitzean pentsatzeko betarik gabe eraman zituen heriotzak; besteak, diktadurak irauten zuen bitartean ez itzultzeko erabakia hartua zuten; azkenik, beste batzuek izan zuten herrialde hartzaileetan kokatzeko zortea, zorioneko adierazpenarekin esaten den bezala, hauen abegiagatik atzerria urrutiko herri bihurtu baitzen. ==== Martin Domingez ==== Arkitektoen artean, Madrilgo Zahara Kafetegiaren diseinuan Zuazoren lankide izan eta Le Corbusierrekin harremanak izan zituen Martin Domingez, 1940ko otsailaren 24an, Ministroaren Agindu batek izendaturik ''garbitutako'' bat izan zen: «bere jardueran erabateko etenaldia, publikoa nahiz pribatua lurralde nazional osoan, bere jabegoetan eta babes-lurretan».<ref>Arazketa honen idatzia eta zerrenda Arquitectura-n ikus daiteke, 204-205 zk., 43-49 or.</ref> Bere egunak Kuban eta AEBetan erbesteraturik eman zituen. ==== Tomas Bilbao ==== Tomas Bilbao (1890-1954), hogeiko hamarkadan Bilboko auzoetan herri-etxebizitzen eraikuntzagatik nabarmendu zen. Lehen eraikin horietan Deco Artearekiko sentibera azaldu zen, eta estilo horretan diseinatu zituen: * Bizkaiko Labe Garaien pabilioia Bartzelonako Erakusketarako (1929). * Bere Solokoetxeko etxebizitzetan, irizpide gutiz arrazionalista baten aldera garatu zen Gropiusek «sentimenduzko dardara» izendapenarekin iraindu zituen adabaki apaingarriak kendu nahi zituenez. Berak, «moral modu bat, etika bat» bezala barneratu zuen arrazionalismoa. Tomas Bilbao, Eusko Abertzale Ekintza (EAE) alderdiaren sortzailetako bat izan zen, eta, 1931ko hauteskundeen ondorenean, Bilboko Alkateorde. Politikan, noblezia handi bat, nazionalismo neurritsu bat eta iraultzaren aurkako sozialismo bat erakutsiz sartu zen. Negrínen Gobernuko Ministro izendatu zuten 36ko zurrunbilo politikoak arrastan hartuta, Irujo ordezkatuz. Iparraldera joan zen, Donibane Lohitzunera EAEren lerroetan berarekin militante izan zen Rikardo Arruerekin iritsi zen. Frantziako inbaditzaile alemanetatik ihesi, Mexikora joango zen (1942), eta bertan lan dezente egin zuen, zoritxarrez hauei buruzko inolako dokumentaziorik gelditu ez bada ere. Eusko Jaurlaritzako Kultura Batzordeko kide izan zen Mexikon, eta bertan hil zen 1954an, moral mailan pertsona oso noblea, profesionalki oso jantzia eta modernitatera irekitako sentiberatasuna zuen pertsona baten oroitzapena utzita.<ref>A. ONAINDIA, ''Hombre de paz en la guerra.'' Ekin Argit. (Buenos Aires, 1973); K. BARAÑANO eta J. GONZALEZ DE DURANA, ''El racionalismo arquitectónico en Bilbao''. ''Muga''-n, 25. zk.</ref> ==== Leon Barrenetxea ==== Sekula itzuli ezin, edo nahi izan ez zuten Euskal Herriko ertilarien artean dago lehen ere hitz egin dugun Leon Barrenetxea eskulturagilea ere. Emakume frantses batekin ezkondurik Parisen kokatu zen, eta lekualdaketa honen ondorioz bere lanbidea utzi egin zuen. Madrilgo bere etxean eta estudioan lapurreta egin zioten, bertan zeukan guztia eramanez. Leon 1947an hil zen. Urte askoren gorde zuen Parisen, bere semeak aitaren lanen eta beronek merezi izan zituen kritikei buruzko txostena. ==== Aurelio Arteta ==== Euskal Herriko ertilaririk garrantzitsuena, izan zen zalantzarik gabe, bere egunak atzerrian amaitu zituen Aurelio Arteta. Lehen ere aipatua dugu zein obra garrantzitsu burutu zuen bere lurrean 36a baino lehenago. Gerra biztu zenean, Valentziara joan zen Arteta; eta handik Frantzia aldera lekualdatu zen; eta triptiko moduan asmatu zituen hiru oihalak margotu zituen Miarritzen (lehenago aipaturikoak), ertilariak gerraren trauma izugarria jasaten ari zen egunetan egin zituenak: * ''gudariaren heriotza ''armak eskuan dituela, * ''larri zauritu eta hildako amatasuna'', bularrean haurtxoa duela, zeruan makina txikitzaileak burrunban dabiltzan bitartean; halako ankerkeria baten aurrean ulu dagian zakur bat kexuka ageri da. Den-dena margo arre eta gris batean barrendurik, * ''atzerriratzera'', ihesi doazen itsasontziak, agurraren besarkada, azkeneko musua emateko gora jasotako haurtzaroa, inola ere ulergarria ez den banaketari zaion izu eta minaz hunkituriko nerabetasuna. Artetak Mexikora egin zuen ihes, eta bertan hil zen errepideko istripu zorigaiztoko batean. Indalezio Prietok berri nekrologiko bat eskaini zion 1940ko azaroaren 12an. Bertan, Euskal Herriko margolariaren obra «mexikarra» laburbiltzen zuen, errepikatzea merezi duten hitz batzuekin: «Artetak Mexikon hiru oihal handi margotu zituen euskal herritar jator-jatorrak: ''erromeria mendian'', eskusoinua eta panderoaz alaiturik; ''aurreskua'' –milaka urteko dantza, erdi gerrakoa, erdi adeitsua– ''herriko pertsonaia adierazgarrienak'' izaera egokiz marrazteko balio izan diolarik, hala nola, ''txistularia'', alkatea, apaiza eta mikeletea, ''aurreskularia ''eta honek bere arintasunaren omena eskaintzen dion neska. Inor ez litzateke gauza izango, jatorriz misterioan galtzeraino urrutiratzen den arraza berezi honen arimako distirak, halako zehaztasun harrigarriz oihalera eramateko. Baina Artetak Mexikon margotu dituen margolanen artean gorenekoa, Carlos Prietoren emazte eta seme-alaben erretratua da dudarik gabe. Artetak Mexikon liluratu nahi zuen. Amelia Solorzano de Cardenas anderearen erretratua bukatzea espero zuen. Paradoxa da gero –zioen– ni margolarien herrialde honetara etorri izana margotzera». ==== Julian Tellaetxe ==== Aurreko orrietan hitz egin dugu Julian Tellaetxe margolari bergararraren lanari buruz; margotzen hasi zenetik, erabilitako gaiengatik eta bere estiloagatik ezagun egin zen hark eginiko obra. Julian 52 urteren heldutasun betean zegoen, eta Euskal Pizkundeko bere erakusketen bidez, Aitzol eta euskal Nazionalismoko kultur inguruarekin harremanak erraztuak zituen, Altxamendu militarrak ustekabean harrapatu zuenean. Armada Gipuzkoara gerturatu zenean Euskadi utzi behar izan zuen. Parisen, Eusko Jaurlaritzako Kultura Ministerioak frantses hiriburuko Luxenburgoko Museoan zeuden Bilboko Museoko koadroen zainketa agindu zion Uzelairekin batera. Erraza izango zitzaion Parisera ohitzea, emakume frantses batekin ezkonduta baitzegoen. Manuel Sotak, '''Eresoinka''' taldearen ekitaldietako ardura artistiko batzuk bere esku utzi zizkion. * ''Brankak'' estanparako dekoratuak margotu zituen, egitarauetan ''Depenak ''izenburuarekin agertzen direnak. Azkueren aburuz, «talka saihestearren, txalupa baten brankara datorrenari zuzenduriko oihuak» adierazi nahi zituen. Alemaniarren armadak Frantzia hartu zuenean, Perura joatea erabaki zuen Tellaetxek, bere seme bat hantxe bizi baitzen. Ez zen erosoa eta alaia izan Tellaetxeren bizitza Liman. Zorionez, Peruko bankan lehendakari zen Orbegozo jaun baten babesa aurkitu zuen. Berak nahi bezala bizitu eta margotu ahal izateko, norbaitek Cuzcoar pinturaren Eraberritzaile izendapena lortu zion, Bilbon ikasitako teknika zuen hau. Peruko aldi horretako bere margolanak, paisaiak nahiz erretratuak, Parisera bidaltzen ahalegintzen zen. Liman itsas txokoak eta erretratuak margotzen jarraitu zuen, nahiz eta hauen kalitatea, agidanean, bere aurreko margolanen mailara ez ziren iritsi. Tellaetxe hil zenean, artean baziren Parisen gordeak berrogeiren bat koadro. Erbesteko Euskal Gobernua ertilariaren familiari itzultzen ahalegindu zen, beraren zaintzan gelditu ziren lan hauek. ==== Jose Leon Kruzalegi ==== Jose Leon Kruzalegi (1895-1969) bizkaitarra ez da Tellaetxe bezain ezaguna. Mundakan jaioa eta Ingalaterran hezia izan zen, lehen marrazki irakaspenak Liverpooleko Institutu Katolikoan hartzeko. Ikasketak Bilbon eta Madrilen osatzeko aberrira itzuli zen. Hiribilduan, 1933an talde-erakusketa bat antolatu zuen erakundea, dagoeneko aipatu duguna, ''Arte-Batasuna'' izeneko taldea sortu zuen beste artista gazte batzuekin Ameriketara egindako lekualdaketak bere bizitza egiazki emankor bihurtu zuen ertilariren adibidea da Kruzalegi. Madrilen Telefonika Konpainian lanpostu bat lortu zuen, eta han harrapatu zuen ustekabean gerra zibilaren leherketak. Bilbora itzultzen saiatu zen, baina azkenik Frantziatik erbesterako bidea hautatu zuen bere emazte eta seme-alabekin. Argentinako Errepublikan kokatu zen eta bertan Euskal Herriko artearen aldeko kultur ekintza garrantzitsuak hedatu zituen. Buenos Aires eta Mexikoko ''Eusko Deia'' egunkariaren, ''Gernika'' aldizkariaren eta beste eusko argitaraldi batzuetan laguntzaile izan zen. Buenos Airestik, arrazoi artistikoak zirela eta Frantziara abiatu, Parisen aldi bat igaro, eta Argentinara itzuli zen Euskal Herriko artea sustatzen jarraitzeko. Hizlari bikaina zen, entretenigarri eta azkarra, eta entzuleriak atsegin handiz entzuten zuen. Arte kritikari eta literatura-idazle bezala, interesa piztu zuen, eta literatura eta arte maitaleen aldetik oso irakurria izan zen. Lan ugari argitaratu zituen, Argentina eta Mexikoko euskal aldizkarietan bereziki. Nazioko talde erakusketetan eta erakusketa pertsonaletan parte hartu zuen. Eta arrakasta handia lortu zuen 1950ean Buenos Airesko Riel Galeriako euskal paisaien erakusketan. 1952an. Laurak Bat Euskal Zentroaren sorreraren 75. urteurrena zela eta, erakusketa bikain bat antolatu zuen, Euskal Herriko margogintzako izenik ospetsuenak bilduta. Hitzaldi interesgarri batekin eman zien hasiera ekitaldiei. ==== Joan Aranoa ==== Aberrira itzultzeko hainbat bidaia egina izanagatik, atzerriraturiko taldetzat har daitekeen beste ertilari bat dugu Joan Aranoa (1901-1973). Bilbon jaio eta Arte eta Lanbideen Eskolako ikasle izan zen, lanik onenak inspiratu zizkion erlijioa fede sakon eta benetakoz bizi izan zuen. Parisen eta Italian osatu zuen bere prestakuntza. Esperientzia haietatik, Cezannen aldera gelditu zitzaion planoen bidezko sendotasuna, bolumetrietan eta pertsonaietan idealizatze joeraren halako lehentasunezko gustu bat. Euskal Herriko Artisten Elkartean erakutsi zituen bere lehenengo lanak, eta laster lortu zuen elizetan eta hauetatik kanpo horma-pinturen eskarientzako adinako ospea. Gerra zibilak Madrilen harrapatu zuen, Secundino Zuazo arkitektoak Errekoleto Frontoirako eta Ministerio Berrietako horma-pinturetako margolan freskoak eskatuak zizkionean. Badirudi Zuazagoitiarekin zuen adiskidetasunak saihestu zuela FAIko anarkista talde batek fusilatua izatetik. Bartzelonatik Frantziara igaro (1936 irailean), eta bere familiarekin Baionan elkartzea lortu zuen. Donibane Lohitzunen aurkitu zuen Secundino Zuazori gaur egun New Yorken den '''erretratua '''egingo zion. Frantzian margotzen jarraitu zuen, eta Parisen jarri zuen erakusgai bere laugarren '''Gurutze Bidea''' (Garzia-Urtiaga Bilduma, Mexiko). Parisen, zenbait erretratu margotu eta Jacques Maritain filosofoaren erretraturako zirriborroak egin zituen. Hantxe bizitu zen mundu gerrak beste bizileku batzuk bilatzera behartzen duen bitartean. Behin baino gehiagotan Espainian sartu zen eta hainbat obra egitea lortu, besteak beste, '''Aurora Polar-erako apainketa''', oihalean egina urrezko hondoaren gainean (Bilbo). Azkenik, Argentinara joatea erabaki zuen. Bidaian ezagutu zuen Elias Urkullo, laguntza eraginkorra emango dion gizon dirudun eta eskuzabala. Honi buruzko esker onezko oroitzapena gorde zuen Aranoak, halaber, bere atzerri berrian lagunduko dion Jose Antonio Lauburu jesuita ezagunarena. Argentinan kokaturik, Buenos Airesen bere '''Gurutze Bideko''' zenbait egonaldi jarri zituen erakusgai, eta Montevideon (1943). Aranoaren margolanen bilakaera nabarmen azaltzen da. Gaztaroko Cezannetar etapa hartatik'', aldi manierista'' bat azpimarra daiteke, non irudiek astuntasuna galdu eta bere paleta tonu hotz eta hil samar gutxi batzuetara murrizturik, apur bat malenkoniatsuak diren gaiei ukitu paregabea ematen zien; gerora aldi sintetiko eta ausartago baterantz jo zuen, ia lirikora, bolumenak desagertu eta marrazketari eman zion lehentasuna, espresionista esan daitekeen mintzaera batean tonu kontraste biziak bilatuz. Krisialdi bati buruz hitz egin zuen ertilariak, aldi horretan margogintzan bizitu zuen horretaz. Bere '''bosgarren Gurutze Bidearen''' aldia da, gerora sakabanatu egin zenarena −gaur egun zati bat dago Madrilen, Bilbon beste bat. Hiri askotan erakutsi zituen bere margolanak. Sail honek nolako sentipena sortu zion kontatzen du Flores Kaperotxipik bere ''Arte vasco'' liburuan, Buenos Airesko Witcomb galerian erakutsi zuenean eta '''Denak Bat-ek''' antolaturiko Mar de Platako Kasinoan egin zen beste erakusketan. Aranoak Argentinako hiriburu ikaragarri hartatik ihes egin zuen, eta Olivosen kokatu, Buenos Airesko aldirietako herri batean. Larriki gaixotu zen 1948an. Bere '''bosgarren Gurutze Bidea''' New Yorkera eraman zen. Bilbo eta Bermeora itzuli zen 1951an; Ertzilla Dorrean itxi, eta bere lan batzuk erakutsi zituen: * ''bodegoiak'', * ''amatasunak'', * ''Andra Mariak''. Gure iritziz, Euskal Herriko pinturaren maisu handitzat sagaratzen duten obra zoragarriak dira. Ordutik, behin baino gehiagotan igaro zuen Atlantikoa leku ezberdinetan antolatzen zizkioten erakusketen atzetik, 1973an Argentinako Olivosko bere bizilekuan hil zen arte. ==== Maurizio Flores Kaperotxipi ==== [[Fitxategi:“Amonatxoaren ipuina”, Kaperotxipi.jpg|thumbnail|“Amonatxoaren ipuina”, Kaperotxipi.]] Itzultzeko aukera izan, baina «diktadorea bizi zen artean» itzuli nahi izan ez zuen artista izan zen Maurizio Flores Kaperotxipi (1901-1997), kronikari ezagun –kronikari eta historialari oso atsegingarria, gainera– XX. mendeko Euskal Herriko pinturari buruzkoan. Errepublikako urteetan euskal prentsan argitaratzen zituen artikuluez gain, Kaperotxipiri bi liburu zor zaizkio −''Pintores vascos y no vascos'' eta ''Arte vasco''−, Buenos Airesko EKINek argitaratuak. Zarautzen jaio zen, eta Villahermosako Dukeen pentsio-laguntzak Madrilen Lopez Mezquitarekin luzez ikasteko aukera eman zion. Parisen ere bizitu zen aldi batez Montes Iturriozekin batera, eta Olasagasti eta Cabanas Erauskinekin berriz, Italiara joan zen. Gerora, bere lurraldera itzulirik, Ertilari Berrien Erakusketetan sariak bat bestearen atzetik irabazi zituen. Erakusketak egiten eta lanak saltzen hasi zen. Salmenta baten emaitzari esker Buenos Aires eta Mexikora bidaiatu zuen, bere koadroak ezagutzera eman eta arrakasta handia lortuz. Euskal Herrira itzuli eta Elgetan ezarri zuen bere estudioa. Han harrapatu zuen ustekabean gerra zibilak: bere estudio-lantegia, bere liburu eta koadroekin batera, bonbek deseginda utzi zioten. Santandertik barrena egin zuen ihes Espainiatik, eta Argentinan kokatu zen azkenik; han bazituen pertsona eta lagun euskal herritarrak, berari gustatzen zitzaion moduan erretratatzeko. Buenos Airesen berriro egin zuen erakusketa, '''Gure Etxea''' aretoan, Buenos Airesko kritikaren laudorio handienaz inguraturik. Mendozan hiru urteko egonaldiaren ondoren, Mar de Platan kokatu zen ia behin betirako. Bere estudioa Erakusketa Areto bihurtu zuen, bere ilusio guztia ezarri zuen negozio horrek urte batzuetan margotzea eragotzi zion. Folklorikoa izan zen beti Kaperotxipiren margolana: paisaiak eta gizaseme euskal herritarrak, ikusteko atseginak eta gozoak. «Bizia margotu nahi dut –esan ohi zuen–, ez zait penak margotzea gustatzen». Margotu nahi zuen ''bizi'' hori jendearen bizia izan ohi zen beti: gizonak, emakumeak, haurrak eta Euskal Herriko paisaiak. Historiografia modernoak Kaperotxipi «etnografo» eta «kostunbrista» moduan sailkatu du. Egia da, Zuloagaren eta Artetaren unibertsaltasuna, esate baterako, ez zuela lortu; baina postu duin bat merezi du gure margogintzaren historian. Bere teknika akabatuagatik, bere marrazketan zuen trebeziagatik eta bere kromatismo alaiagatik euskal fisionomiaren goreneko margolaria da, eta Atlantikoaz harantzago, euskal lurreko balio jatorren enbaxadore handitzat hartu eta estimatu behar dugu. Kaperotxipi hemen koka daiteke, «itzuli ez ziren» ertilarien taldean alegia; izan ere, frankismoa amaiturik Zarautzera etorri zenean, jada arterako hila zegoen. ---- Gaztelania hizkuntza ezaguna eta erabilia zela eta, gerra baino askoz lehenagotik Hego Amerikako herrialdeetan euskal zentro eta elkarte kulturalak bazirela eta, gehiengoaren exodoa batez ere herrialde horietara bideratzea ekarri zuen. Badira, hala ere, Estatu Batuetara immigratutako euskal kasuak. Hau izan zen Manuel Marina Barredo margolaria, eta arrazoi honetxengatik da ia ezezaguna bera jaio zen lurraldean. ==== Manuel Marina Barredo ==== Manuel Marina Barredo (1915-1990) Bilbon jaio zen baina aita-ama arabarrak zituen. Boluntario ibili zen gerra zibilaren hasieratik, eta infanteriako kapitain gisa borrokatu zuen Frankoren armadaren aurka. Bizkaiko frontea erori ondoren, atzera-egite horretan jarraitu zuen Santander eta Asturias aldera azken ''porrota'' iritsi arte. Bilboko matrikula zuen itsasontzi txiki bat ostu zuen kostan burkide sozialista bat lagun zuela, eta Frantziako itsasertzera iritsi ahal izan zuen. Bigarren Mundu Gerra hastear zela, 1939ko abuztuan, Atlantikoa zeharkatzeari ekin zion. Ordutik, eleberri baterako prest leudekeen abentura multzo bat da Marinaren bizitza. Duela urte batzuk albiste horien berri eman genuen prentsan (''Diario Vasco'', 1992ko martxoaren 17an) eta ez ditugu berriro kontatuko, zeren eta hemen, Venezuela, Santo Domingo, Eskozia, Guatemala, Mexiko eta azkenik, Estatu Batuetara bidaiatu ondoren eta lanbide oso ezberdinetan jardun ondoren, Marinak margogintzarako bere zaletasuna eta gaitasuna aurkitu izana, horixe da interesatzen zaiguna. Kaliforniako Santa Barbaran ere familiarekin kokaturik, abentura berri eta sutsu bati ekin zion. Marinaren artearen barruan originaltasuna da atenzioa ematen duen lehenengo gauza. Haurtzaroko oroitzapenei, euskal paisaiei eta erlijioari buruzko behin eta berrizko gai multzo baten inguruan, bere pinturaren ezaugarri iraunkorrak dira kontraste kromatikoak, espazio guztia irudiz betetzera eramango duen ''horror vacui'' antzeko bat, bere pertsonaien aurrez aurrekotasun obsesiboa eta bere marrazkiaren espresionismoa. Lehen aldiko bere erakusketen aurrean, bizantziar mosaikoen, pertsiar tapizen eta Erdi Aroko beirateen eraginaz hitz egiten dute kritikariek. Zalantzarik gabe, Erdi Aroko miniatura ezagutzen duenak, Beato hispaniarrak bereziki, Marinaren koadro hauei aitatasun sekretua leporatzen diete; etengabeko aurrez aurre batean dauden irudimenezko mamuez beteriko koadroak, balizko gerra atomiko batekiko obsesiozko izua nabaritzen zaien lanak. Picassoren eraginik gabekoa ez den espresionismo batekin heltzen die Marinak erlijiozko gaiei; eta Gurutziltzatzeari eta Gurutze Bideari, bereziki. Ia beti modu harrigarriz itxuragabetu eta luzatzen zituen bere irudiak, bereziki buru eta eskuak, bere begi aurrean edo bere espirituan zuen errealitatearen zentzu mistikoa bilatuz. «Artistak ukitzen duen guztiak –idatzi zuen bere Egunerokoan– magia izan behar du». Madrilgo Antonio Machado galeriak erakusketa egin zuen 1973ko otsailean, gaiak ugari ziren (erlijiozkoak, euskal paisaiak, eguneroko eszenak) Marinaren koadroetan, ikusleriari zirrara sortu zion eta kritikari bat bultzatu zuten lan haiek mundu anker honentzat senidetasun-mezu bat zirela esatera. Marina Barredo galdutako aberriaren nostalgiaz hil zen. Bere Egunerokoan Bilboko haurtzaroko oroipenak ekartzen zituen gogora. «Laster 74 urte beteko ditut, eta ez naiz sekula itzuliko nire lurrera. Horregatik, nire margolanak, irudikeria erraldoi baten antzera, nire Herri maitearen oroitzapenak dira». ==== Jon Zabalo, Txiki ==== Jakina badirela erbestea ahanzturaren zigor bilakatu zitzaien beste ertilari xume batzuk ere. Jon Zabalo (1892- 1948) marrazkilari bikaina dugu horren adibide, bere garaian Txiki izengoitiz oso ezaguna izan zen marrazkilaria. Horrela izenpetu zituen kartel ugari, marrazkiak eta hainbat argitalpen, eta XX. mendeko hirugarren eta laugarren hamarkadetako euskal aldizkarien orriak ilustratzeko egin zituen karikaturak. Kubismo sintetikoak eta Déco arteak apur bat ukitua izanik, Txikik inongo beste marrazkilarik baino hobeto menderatu zituen lerroaren ezkutukiak eta beronen adierazpen-indarra. Zuzenak nahiz okerrak, trazu garbi eta jarraituetatik grazia eta adierazkortasuna sortzen zen. Jon "txiki" euskararen propagandagile handi bat izan zen marrazkiekin. Jakina, diktadurarekin Londresera erbesteratu behar izan zuen. Bertan hil zen 1948an. === Garaiz itzuli ahal izan zutenak === Hauetariko batzuei buruz hitz egin dugu aurreko orrietan; beren obra batzuk zoritxarreko Altxamendua baino lehen burutu zituztelako. Gure iritziz, Euskal Herriko arkitektoen gremioan, ez dira hiru edo lau baino gehiago hemen aipamen bat merezi dutenak. Ugariago ziren gutxi gorabehera luzea izan zen erbestealdian arteari esker bizi izan ziren Euskal Herriko margolariak. ==== Sekundino Zuazo ==== Arkitekto bikain hau 300 bat proiekturen egilea dugu, eta ia denak Baskoniatik kanpo eginak: * Errekoletoen Frontoia, * Madrilgo Ministerio Berriak, eta abar. «Garbitu» beharreko arkitektoen zerrendan sartu ondoren, erregimen frankistak hiru urtetarako Kanariar Irletara bidali zuen konfinaturik. Madrilgo bere obra Muguruzak jarraitu zuen aginpidean zen ideologiaren arabera. ==== Joan Madariaga ==== Joan Madariaga (1901-) Bilboko arkitektoa Errepublikako urteetan honako hauekin egin zen ezagun: * Bilboko Udalak sustaturiko babes ofizialeko etxebizitzen proiektuekin. Honen eraikinak joera arrazionalista batean txertatzen dira, eta, norabidez, ekonomia, funtzionaltasun eta higienean oinarritzera. Jose Antonio Agirre euskal lehendakariaren koinatua zen, eta hori bazen nahikoa arrazoi 36ko uztailan Frantziara presa handiz ihes egin behar izateko. Madariaga, arkitekto izateaz gain, marrazkilari ona zen. Bilboko Arte eta Lanbideenen Eskolan ikasi zuen, erretratuaren alorrean ezohiko gaitasuna azalduz. Ezaugarri hauek medio, Frantziako Gobernuak marrazkigintzan bizitza irabaztera Atharratzeko lantegi batera bidali zuen. Gero, Buenos Airesen lur hartzeko asmoz untziratu zen. Baina, Mexikora iritsitakoan, han gelditzeko konbentzitu zuten bere lagunek. Azteken hiriburuan, Arkitektura eskolako Zuzendariak bere bulegoan onartu zuen eta harekin egin zuen lan. Cardenas lehendakariak profesional erbesteratu hauei Espainian eskuratutako ikasketa eta tituluak baliozkotzea erabaki zuenez, Madariagak lana aurkitu eta etxebizitzen eraikuntzan jardun zuen. Aberrirako itzulera etapaka egin zen. Lehenik, Iparraldera gerturatu zen. Donibane Lohitzunen hiru urtez bizi izan zen Espainia frankistan bizileku aske bat bermatu zain. «Eskuineko inor ez zuela hil» egiaztatzera beharturik, Euskal Herrira itzuli zen 1955ean, 18 urteko erbestaldi baten ondoren. Ondorengo urteetan, bere lanbidea berreskuratzea lortu zuen eta honako hauek eraiki zituen: * etxadiak Algortan, * Degremontentzat bulego-eraikinak Sondikan, * familiabakarreko etxeak Getxon eta Bakion, ausardiazko mintzaira moderno batean: solairu bikoitza, bi isurialdetako estalkia, teilatu-hegal handiak, harri, beira, hormigoia bistan eta metal egiturazko itxiturak. ==== Paulo Zabalo ==== Paulo Zabalo (1891-1961) arkitektoa arteetarako gaitasun bikainak zituen gizona zen: marrazkilaria, margolaria, musikaria eta arkitektoa; segituan atxiki zitzaion korronte arrazionalistari. '''Lezako Sendategia'''. Gerra aurreko bere lanetatik, Arabako Lezan dagoen '''Tuberkulosiaren Sendategiak''' azpimarratzea merezi du, urte betean, marka guztiak hautsiz, zementu indartuan erabat eraikia baita. Funtzionaltasun handikoa, ospitale berrien eta medikuntza-zientzia modernoaren eskakizunei erantzuten diena. Gainera, egitura soil eta moderno baten adibidea eskaintzen du, multzoa lerroan jarririk eta zatiketa eskematiko bat jarraituz: susperraldirako zelula independenteak, eta guztientzako egongelak topaketa-uneetarako. Esan daiteke, eraiki eta 60 urte geroago ere gordetzen duela bere edertasuna eta funtzionaltasuna. Donostia Frankoren gudarostearen boterepean erortzean, Zabalok desagertu egin behar izan zuen. Mutrikun gorde zen, eta gero Pasaian. Handik, Baztango usoen igarobidetik, muga igaro eta urte betez bizitu zen Uztaritzera iristea lortu zuen, polizia frankista Donostiako hiriburuan bila jarraitzen zuen bitartean. Paulo Zabalok Txilera emigratu zuen 1938an bere emazte eta lau seme-alabekin. Txilen bere arkitektura ikasketak baliozkotu behar izan zituen eta lurralde hartan berezkoa den arkitektura antisismikoarekin osatu, besteak beste, hauetan egin zuen lan: * txalet eraikuntzan eta horien salmentan, * Eskolapioen eliza ere eraiki zuen eta beste parrokia-elizaren bat, halaber. Euskal Herriarekiko sentitzen zuen mira gaindiezinak, bere familiarekin itzultzera behartu zuen 1948ko urrian. Aberrira itzulirik, Zabalok ez zuen lortu nahi zuena egiterik, ahal zuena baizik. 1940ko «garbiketa» zerrenda famatuan zegoen, eta –jakina– mendeku-espirituak oroimen ona du. Ardura handiz ahalegindu ziren elementu ofizialak garrantzi handiko proiekturik eta desiragarri izan zitekeenik ez ziezaioten eskaini edo eskuetan jarri. Uzten ziotena onartu besterik ez zuen egin: * bi solairuetako ''txaletak'', * ''Lekaime Josefisten eliza'', * ''Hendaiako eliza'', bere kanpai-horma bereziarekin, * ''Askizuko eliza'', * Urnietako ''Santa Leokadiaren ermita'', * ''Añorgako parrokia'' eta abar. ---- Margolariei dagokienez, azkar itzuli ahal izan zutenak ere baziren, Asentsio Martiarena donostiarra eta aurreko atal batean bere obra aipatu dugun Antonio Gezala bilbotarra, esaterako. ==== Jose Mari Uzelai ==== Batzuentzat exodoa abentura luze eta neketsua izan zen, baina, artean aparteko obraren bat egiteko, atzerritik garaiz itzultzeko erraztasuna eman zien egoerak. Halakoen artean dago Jose Mari Uzelai (1903-1979), zahartzaroan bere obraren doktoretza-tesi arduratsu bat eskaini zitzaiona.<ref>K. BARAÑANO, Ucelay/Uzelay, Aurrezki Kutxa Bizkaitarra, 1981.</ref> Bermeon jaio zen, 20 urte zituela Parisera joan eta han Aranoa eta Jenaro Urrutiarekin egokitu zen. Bere lurraldera itzulita, azkar harrapatu zuen bere-berea zuen estiloa. Uzelai, bere inguruan ikusten duen horretan sakonera sartu zen, baina argazkietako errealismoa gaindituz, eguneroko gauzak biltzen zituen giro magikoaren bidetik. Gaztaroko urte horietakoa da: * ''Bermeoko batzokirako'' 1933an burutu zuen '''konposaketa galanta''': 34 metro karratu dituen 16 panel elkarturen gainean arrantzale-herri heroikoaren eguneroko bizimodua adierazi zuen; Ertzilla Dorretxearen hormetara iritsi zen apaingarri multzo eder hau, gorabehera askoren ondoren. Gerra zibila hastean, Agirre lehendakariak Uzelairi deitu zion Arte Ederren, Artxiboen eta Liburutegien Zuzendaritza Orokorraren ardura bere esku uzteko. Lehenengo neurria, gure ondare historiko eta artistikoa salbatzea zen.<ref>Horrela salbatu ziren Ziortzako kolegio-elizako artxiboa, Urkixo kondearen liburutegia Markinan eta Elgetakoa esaten zaion triptikoa; Kexaako hilobi baliotsuak ere babestu zituen, eta artistikoa zen oro paketetan bildu eta Bilboko Uribitarte kaiko gordailu frankora eraman zituen.</ref> Aldi berean, Milizianoen Umezurtz Etxea horma-pinturekin apaintzeko ideia sustatu zuen Uzelaik, eta hainbat artistak –Landeta, J. Arrue, Tellaetxe eta abarrek– utzi zituzten bertan margotuak frankisten inbasioarekin desagertu ziren alegiak edo ipuinak. EAEren eta partikularren esku utzia izan zen Uzelairen obra pertsonala –42 koadro inguru–, ostu egin zizkioten erregimen berria ezartzean. Parisko Arte eta Tekniken Nazioarteko Erakusketan, Euskadiko pabiloirako ordezkari izendatu zuten 1937ko apirilean, Picassok bere ''Gernika'' erakutsi zuen horretan, eta Uzelaik Euskal Herriko artearen lagin eder bat bildu zuen: 48 margolariren oihalak, 8 eskulturekin batera, arte herrikoiaren adierazle duinak. Gero, Manuel de la Sotarekin batera, euskal kultura Europako hiriburu garrantzitsuenetara eraman zuen Eresoinka musika eta dantza taldea sustatu zuen. Londresen kokatu zen bere emaztearekin 1938an, eta bertan egin zituen: * gerora nazien hegazkinetako bonbek txikitu zituzten leku publikoetako apainketak, * 1974an urperatu zen Caronia transatlantikoa apaintzeko margolanak. Uzelairen arrakastak hamabi urte iraun zuen. Busturiako Txirapozu bere oinetxera itzuli zen 1949an: * Margolanen erakusketak Bilbon eta Madrilen egin zituen, kritikaren arrakasta bereganatuz. * '''Zuberoako Dantzak''' lanak Veneziako erakusketa batera eraman zuten eta handik, ia oharkabean igaro zen. Oso berezia da Uzelairen margogintza. Ez zuten Parisko abangoardiek liluratu. Egunerokotasun guztia ukitzen duen errealismo poetiko eta magiko horri leial izaten jarraitu zitzaion: mahaiak, aulkiak, mahai-zapiak, begonien lore-ontzia, tigrearen larrua eta bere etxea apaintzen duten mimosak, Gernikako paisaia,... bere pintzelek, hala nahitako estilizazioen eta tonalitate bitxien bidez, den-dena argiaren girotze irreal eta ia ametsezko batera eramaten dute. ==== Bernardino Bienabe Artia ==== Bernardino Bienabe Artiaren (1899-1967) bizitza oso luzea izan zen, neketsua eta abenturaz josia. Irunen jaio zen, Julio Etxandia eskulturagileak zuzentzen zuen Akademian ikasi zuen marrazkigintza, eta San Fernando Arte Ederretako Eskolan egin zituen ikasketak. Bere bizitzako aldi hartatik ekarritako oihal batzuk jarri zituen erakusgai Euskal Ikaskuntzaren III. Biltzarrean (Gernika) eta 1923an Gipuzkoako Artista Berrien Lehiaketako Lehen Saria irabazi zuen. Hamarkada hartan bere margolanak erakutsiz jarraitu zuen, ertilari gazte guztiak bezala, Parisera beharrezko «erromesaldia» eginez. Hondarribian omenaldi bat jaso eta handik gutxira, gerra zibila lehertu, eta bere abentura hasi zen. Frantziara ihes egin zuen, eta Kataluniara sartu zen bere obra ezagutzera emateko asmoz. Parisera abiatu behar izan zuen 1939an, eta han, Eusko Jaurlaritzaren laguntzarekin bere margolanen erakusketa bat antolatu zuen uztailean, '''Apokalipsia '''gaiaren inguruan, eta bertako hasiera-ekitaldia Agirre lehendakariak bisitatu zuen. Urte horretan bertan, Txilerantz abiatu zen urte batzuetan han bizitzera, lanak erakusgai jarri, eta jatetxe ezagun baten horma-pinturak egiteko eskatu zioten. Argentinara jauzia egin, ezkondu eta lanean jarraitu zuen. Mar del Platako Udaberriko Aretoan atzerritarrentzako Lehen Saria irabazi zuen bere ''Euskaldunak'' koadroarekin. Bolibiara iritsi zen, herrialde horretan Santa Cruzeko Arte Ederren Akademiak Marrazki eta Margogintzaren Katedra bat eskaini baitzion; baina handik denbora gutxira aldaketa politiko batek Txilera itzultzera behartu zuen. Euskal Herrira itzulita, hurrenez hurren Hondarribia, Aranaz, Bera Bidasoa, Irun eta azkenik Etxalarren (Nafarroa) kokatu zen. Beti euskal lurraren inguruko gai berberak landuz jarraitu zuen, omenaldiak bata bestearen jarraian jasoz; azkena, Gipuzkoako Kutxaren eskutik izan zen, ertilariaren heriotza zela eta, Bienaberen 50 margolan bildu zituenean, bere margogintzari buruzko F. Jabier Zubiaurren ikerketa on batekin.<ref>Bienabe Artía. Kutxa (Donostia, 1901); ikusi, halaber, Julián MARTINEZ RUIZ, ''Vida y carácter de la obra del pintor Bernardino Bienabe Artia (1899)'' (Donostia, 1982). </ref> Bienabe Artia formari dagokionez neoinpresionista estiloan sailkatu behar da, eta edukiari dagokionez kostunbrismoan. Paisaiak eta euskal gizasemeak margotzen zituen, batez ere. Baina Hegoamerikan eman zuen garaiko margolanetatik, gizaseme indigenak ere gorde ziren. Parisko urteetatik marrazketa eta planokako eraikuntza arin bat gailentzen zaien erretratu batzuk ere gorde dira, berak begiratu zituen koadro kubistek erantsi zioten nahigabeko eragina, zalantzarik gabe; baina, «artearen Mekan» azkeneko berritasunak baino gehiago Inpresionismoko kromatismoek, argiek eta pintzelkadek sorgortu zuten, eta bere bizialdi osorako markatu. Euskal Herriko margolari honen estiloa ez zen bere bizitza luze osoan zehar apenas aldatu. Normalean margotzen zituen pertsonaia eta gauzak lausotuak agertzen dira, giro etereo batean murgildurik. Erretratu batzuetan besterik ez du erabakiko profilak zehaztea. Bienaberen margogintza dardaratia, lirikoa izan zen beti; irudi eta pertsonaiak malenkoniaz ukiturik azaltzen dira. Egileak berea duen malenkonia, inola ere, bere bizitza luzean zehar ibili zituen herrialdetako esperientzia eta abenturak, zahartzaroan, miraz gogoratzen zituenarena. === Erbesteko haurrak === Gerra zela eta aberritik kanpo eramanak izan ziren haien abenturari buruz hainbeste idatzi den milaka haur haietatik, bazen atzerriko lurralde hartan ertilari bokazioa aurkitu zuenik ere. Ez dugu guztien berri, baina ziur asko, batzuk, beren lurrean onartu zituen jendartetan sustraituak izango dira. Egunen batean, Europa edo Amerikako bazter ezezagunen batean, lanaren ikuspegiagatik erakartzen gaituen oihal baten gainean edo liluratzen gaituen eskultura baten oinean, ezaguna zaigun sinaduraren bat aurkitu izan dugu, euskal herritar bati gertatu zitzaion bezala: Ingalaterrako eliza katoliko batean sartu, zurean landutako hilzorian dagoen Kristoren buru batean erakarmena sumatu eta beronen oinetan ingelesez zera irakurri zuenean: Jon Aberdi, Euskal Herriko eskulturagilea, umetan Ingalaterrara emigratua. Ondoren lortu zuten ospeagatik, gero Euskal Herrira itzuli ahal izan zuten zenbait Euskal Herriko artista, atzerriraturiko haur, oroimenera ekartzera besterik ez dugu egingo: Nestor Basterretxea, Jose Manuel Alberdi eta Bizente Arnoriaga. ==== Nestor Basterretxea ==== Behin baino gehiagotan kontatu du oraindik nerabe zela askatasuna lortzeko bizi izan zuen abentura handia, hainbat egunetan eta itsasontzi ezberdinetan Atlantikoa zeharkatuz, geldialdi luzeak eginez Dakar, Casablanca, Miami, Veracruz, Barranquilla, Caracas eta Rio de Janeiron, eta azkenik Buenos Airesen lehorreratu zenekoa: Marseillan itsasoratu eta handik 16 hilabetetara. Argentinako Errepublikan hasi zen Nestor bere bizitza berregiten, Euskal Herria utzi eta bost urte beranduago. Ertilari nerabeari bost urte haiek balio izan zioten, besteak beste, oroimena mila abenturekin eta koadernoa mila irudi exotikorekin aberasteko. Artista bezala, Nestor Argentinan heldu zen. Merkataritza-enpresa batean hasi zen marrazkilari eta lau urtez egin zuen lan bertan, margogintzan ere trebatuz. Ertilari gazteak, senide-hiltzaile zen gerra baten berriekin zertxobait traumatizaturik, ziur asko, margogintzan bilatu zuen bere askapena; bere oihalek Solana baten edo Orozko baten espresionismoa gogorarazten dute. * Argentinan irabazi zuen artista berrientzako ematen zen diru-laguntza, eta urte batzuk beranduago atzerritarrentzako Sari Bakarra Buenos Airesko Areto Nazionalean (1949). * Hurrengo urtean Pauser Aretoan bere estilo espresionista zela eta, kritikarengan zirrara eragin zuen '''Gurutze Bide''' bat jarri zuen erakusgai. * Gerora hizkera hori laburbilduz eta horma-irudi formalistarantz gerturatuz joan zen, gerora ezagutu zen bezala. Euskal herritarren alaba batekin 1952an ezkondurik, aberrira itzultzea erabaki zuen. Eta garaiz iritsi zen, Oteizarekin batera Arantzazuko Basilika berriaren apainketarako proiektuen Lehiaketara aurkezteko (1954). Euskal Herriko artearen historian luzerako ondorioak utzi zituen langintza da hau, eta funtsezko gertaera, bestalde, ertilari bermeotarrak bere bizitza luzean egin duen lan joria ulertzeko, baina honi buruz aurrerago hitz egingo dugu. ==== Joxe Manuel Alberdi ==== Azkoitiar hau 37an, Habana zeritzan itsasontzian, Ingalaterrara bidali ziren ehunka haurren arteko bat da. Artean mutiko bat zela, Donostiako Arte eta Lanbidetako Eskolan hasi zituen marrazki-ikasketak. Bretainia Handian eginiko karrera tekniko eta artistikoa luzea eta zaila izan zitzaion. Birminghamgo Arte Ederretako Eskolatik igaro zen, ingeniaritza zibila ikasi eta horrela lan handi eta iraunkorrak burutzeko balio izan zioten ezaguera tekniko batzuk lortu, eta Londreseko San Martin Arte Ederretako Eskolan Eskultura maisu jardun zuen, maisu bikaina bihurtuta 28 urtetarako. Lehiaketa bat eta Londresko Barclay's Bank-erako lan kontratu bat irabazi zuen 1963an. Sona eman zioten obra batzuk egin zituen, eta Britainiako Eskulturagileen Errege Elkarteko ''fellow'' gisa onartu zuten 1967an, esan dezagun atzerritarrei oso bakanetan eman ohi zaien izendapena dela hori. Ikaskuntza tekniko luze eta sakona da beharbada erbestetik itzuli diren beste ertilariengandik bereizten duena. Euskal Herrira itzuli zen, baina bere emaztearen osasun-arazoak direla medio bere jaioterritik urrun hartu behar izan zuen bizilekua, Alacanteko probintzian, eta bertan, bere estudioa ezarri eta hantxe lan egin zuen, Euskal Herrirako eta beste lurraldeetarako ikusiko dugunez. ==== Bizente Arnoriaga ==== Bigarren Errepublika aldarrikatu zen urte berean jaio zen Bizente Arnoriaga (1931-) iruindarrak oso goiz ezagutu zuen erbestea, bere aita-amek Kubara ihes egin behar izan baitzuten 1937an. Han zirelarik, Lopez Contreras jeneralaren Gobernuak Arnoriagaren aita kontratatu zuen gormutuentzako zentro bat sortzeko. Eta familia Caracasen kokatu zen. Bizente 7 urteko haurra zen orduan, eta sentitzen zuen deiari erantzunez heziketa artistikoa jasotzeko adin ona zeukan mutikoak. Caracasko Arte Plastikoen Eskolan hezi zen, 1951tik 1957ra bertan ikasketak eginez. Erromako Arte Ederren Akademian, eta italiar hiriburu bereko Arte Institutuan hasi zen 1959an. Caracasera itzuli zen erakusketa sail batekin hasteko eta sari batzuk lortzeko; ez Venezuelan soilik, baita Madril eta Parisen ere. Arnoriagak Venezuelako herritartasuna hartu zuen. Donostian 1968an erakusketa bat egin zuenean deigarri gertatu zen bere estiloaren amerikar kutsua. Hau ez zen ordea eragozpen izan hurrengo urtean (1969) Deban eraiki zuen '''Monumentua''' '''Txistulariari '''berari eska diezaioten. Bere bigarren aberrira, Caracasera, itzuli eta han Industri Diseinuaren Eskolan (Sucre Institutu Teknologikoa) hasi zen irakasten. Materia eta egituraren zentzu sendo bat ere barneratu zuen lengoaia duen espresionismo alderako zaletasuna ezagutzera ematen digu urte luzetako pinturaren ondoren, Arnoriaga eskulturara igaro zen, eta urte batzuk eman zituen horretan. Margolan batzuetan gizarteko kritika eta umore alai eta baikorra (''Nire gizenak eta nire gizenen lagunak'') oso ongi elkartzen dira ertilari nafar honen lengoaia espresionistan, bere aurretikako milaka emigrante bezala, euskal herritarrak amerikar kultur girora egokitzeko zuen gaitasunaren adibide ona dela dirudielarik. === Migratzaileak === Frankismo aldiko kultura eta arte arloko exodoaren historia hau behar bezala gorpuztu asmoz, eta bere muga geografikoez kanpo Euskal Herriko arteak izan duen hedapenaren ezagutza sakontzen laguntzeko, komenigarri deritzogu ertilari batzuei buruz ohar pare bat eranstea, nazio lurraldetik zuzenki eta ofizialki atzerriratuak ez izan arren, arrazoi ezberdinengatik egoki iruditu baitzitzaien emigratzea, inguruan zuten giro itogarritik askatu nahiez, ziur asko. ==== Eloy Erentxun ==== Eloy Erentxun (1904-1987) Gipuzkoako Arroan jaio zen eta herri eskoletako maisu izan zen urte luzez, Nafarroako hainbat lekutan. Osaba Teodoro Erentxunekin izandako harremanetan aurkitu zuen –berandu samar, baina– bere margogintzako bokazioa. Gerra zibilaren urteetan bizi izan zituen abenturak nahikoa izan ziren borondatez erbestera joatea pentsatzeko.<ref>V.V. Eloy Erenchun 1904-1987, San Telmo Museoa (Donostia, 1987).</ref> Ezkondurik, 1950ean Venezuelara emigratu zuen Euskal Herrian egindako erakusketengatik ordurako ezaguna bazen ere. Venezuelan bizi izan zen 16 urtez. Lanaldi erdiko lanpostu bati heldu behar izan zion gainontzeko denbora maite zuen zereginari eskaini ahal izateko: margogintzari. Erentxunek erretratua landu zuen, baina batez ere, paisaia. San Telmon bere obra agertu zuenean, Artemis Olaizolak «liriko, subjektibo eta naturalista» definitu zuen. «Erentxunek pintzelkada trinkoz egituratzen zituen bere lanak, halako iaiotasunez, non, langintzaren baliabideak erabat menderatzen zituela azaltzen zen, oso berea zuen estiloan errealismo naturalista, kostunbrismoarekin elkartuz». ==== Jose Ulibarrena ==== Jose Ulibarrena (1924-) nafarrak, Peraltan jaio zenak, oso gaztetandik jo zuen eskulturaren norabidean. Ikasketan Iruñean egin eta, beka bat eskuratu zuenez, Parisera joan zen, eta han Marcel Gimonden lantegian eskultura sakondu zuen. Estreinaldiko erakusketa bat Frantziako hiriburuan egin zuen. Ulibarrena Venezuelara joan zen 1954an, eta han aritu zen etengabe lanean sei urtez; erlijiozko gaietan bereziki. Proiektu garrantzitsu bat eskatu zioten: "Erredontziotarrak Pinudian" deritzon elizaren frontiserako, garaieraz 5 m-tako Coromotoko Ama Birjinaren irudia kokatzeko 7 m-ko garaiera zuen monumentu. Ulibarrenak landuak zituen aurretik bi '''Ama Birjina''': Curiarako Ama Birjina eta Camburesetako Ama Birjina. Baina oraingoan, kreol neska gazteen hazpegi indio eta mestizoez irudikatu nahi izan zuen. Honetan sei hilabete eman zituen lantzen, Amacuro ibai arteko indigenak aztertzeko egin zuen behaketa etnikorako bidaia bat barne. '''Coromotoko Ama Birjina''' honek eztabaida ikaragarria sorrarazi zuen, edo hobeto esanda, proiektua finantzatzen zuten pertsona batzuen artean erabateko desadostasuna. Halako ahalmena zuten pertsona hauek irten ziren garaile. Ama Birjina kreol hari koroa bat jartzera behartuz hasi ziren. Gero Marilyn Monroe-ren antzera eraldatuko zuen norbait aurkitu zuten, azal zuria eta ile horia zuela. Caracasen, lan eta erakusketak egiteaz gainera, euskal etxean erakusketa bat prestatzeaz arduratu zen Ulibarrena 1957an. Eta, Euskal Herrira itzulita, Iruñean eta Donostian (San Telmo Museoan) bisitatu ahal izan zen kolonietako venezuelarren arte erakusketa bat antolatu zuen. Itzuli zenetik Ulibarrenak etengabe egin eta sustatu zuen artea Euskal Herrian. Haren ekimenez sortu zen Berriobeitin '''Euskal Herriko Etnografia Museoa''', gero Nafarroa Artetara, Ollo ibarrera, eraman zena. '''Nafarroako Pedro Mariskala Fundazioak''' zuzentzen du museo hau 1982az geroztik, eta Nafarroako Gobernuaren diru laguntzak jasotzen ditu 1986tik hona. Nafar porrokatu honek sakonean sentitzen zituen gaiek Nafarroako zorigaiztoko historiara garamatzate sarritan. Ertilariaren lengoaia ere latza eta espresionista da, indar iradokitzaileaz arduratuago dagoena formen edertasun eta armonia plastikoaz baino. Mintzaira indartsu honekin gogorarazi zituen honakoen buruak: * ''Cesar Borgiarena'', * ''Pedro Navarro Jaunarena'', * ''Mosen Pierres Peraltakoarena'', * mundu garaikideko pertsonaia edo irudi enblematikoak. * ''Pirinioetako Zentauroak'', eskultura erraldoi bat da, garaieran 4,70 m dituena, Ollo ibarraren sarreran Felix Urabayen-en omenez kokaturik dagoena. * ''Ermandadeak'', 15 tona eta ia 7 m-tako garaiera izanik, Ermandadeen ideia goraipatzen duen hormigoizko eskultura handi bat, * ''Garinoaingo Haritza'', Vianako Printzearen hezikaiztasunaren oroimenez zutiturik dena. ==== Guillermo Larrazabal ==== Euskal herritartzat hartu behar da Córdobako Veracruzen jaiotako Guillermo Larrazabal (1907-1983), aitarik gabe umezurtz, haurtzaroan aberriratua izan zena. Urduñan Jesuiten ikasle izan zen eta han azaldu zituen bere gaitasun artistikoak; bere gaztaroan, beirateak marraztu zituen Felix Cañadaren etxerako (1926-1936) eta aldi berean klaseak hartzen zituen Atxuriko (Bilbo) Arte eta Lanbideen Eskolan diru-laguntza bat jaso zuen Madrilen margolari klasikoak ikasteko. Gerra zibilak apur bat nahastu zion bere bizitza; baina, bukatu zenean Donostian kokatu zen Construcciones Vidrio-''Arte'' zeritzan lantegian proiektugile. Garaiko zaletasunekin bat egiten zuten ''revival'' estiloko beirateak diseinatu zituen elizetarako. Madrila joan zen, ezkondu, eta jada beirateen diseinugile bikainaren izena eskuratuta, '''Ekuadorko Cuencako katedraleko beirateetarako''' kontratu bat onartu zuen. Hegoamerikara joateak bizitza guztirako destinoa erabaki zion. Beirateen lanketa guztia kontrolatu zuen Cuencako obran (1955-1965), eta honek maisu ezagunaren izena eman zion. Beirateen artean, urregintzan eta zeramikan arituko zen enpresa bat sortu zuen; hiru urte iraun zuen. Baina bere lantegira atertu gabe etorri zitzaizkion eskaerak: Cuenca, Kito, Guayaquil, Loja eta Ambatotik. Guayaquileko katedralerako artelanak sortu behar zituen: * irudizko 37 beirate, eta arrosa-lehio bat. New Yorkera egindako bidaia batek joera piktoriko modernoak ezagutzeko bidea jarri zion, eta Larrazabalen artea garatu egin zen: Cuencako katedraleko triptikoetako errealismo konbentzionaletik hasi eta, abstrakturainoko joera ere baduten espresionista kutsuko beirate batzuetatik igaroz, ondoren aipatutako forma eta kolore bikainen orrits horietara iritsi zena: * bere maisulana den '''Guayaquilgo Santa Gemaren elizako beirateetan'''. Bere azken urteetan, Larrazabal olio-pinturan eta argazkigintzan ahalegindu zen. Zilegi zitzaion joeraz forma menperatuz, margoz adieraztea eta materia piktorikoarekin jolastera askatasunez ekitea. Bere olio-pinturetan, ''orbantasun'' oso moderno batekin pintzel-kolpez zehazten dira formak. Baina ez du alde batera baztertu nahi bere teknikarik gogokoena: bere azken bi '''beirateen izenak '''dira: * ''Egipto'', bulego partikular bat apaintzeko egina, * ''Kasinoko jokoak'', Cuencako El Dorado Hotelerako egina (1982-83). Nahiz eta emigratu zuten Euskal Herriko artistei buruz ez hitz egitea eta ez idaztea den ohikoena, Guillermo Larrazabalek zortea izan du duela gutxi monografia eder bat eskaini baitiote.<ref>Patxi ARZAMENDI eta Fatima ERRASTI, Guillermo Larrazábal, un artista vasco en Ecuador (1907-1984), (Gasteiz, 1992).</ref> === Bertan erbesteratuak === Orrialde asko eskaini beharko litzaizkieke aberriko lurra utzi ezinik eta aldi berean borrokaldian alderdi irabazlearen aldetik errepresio bortitz batek ustekabean harrapatuta, «aberriaren barruan erbesteratutakoak» bezala gogoratzea merezi duten beste Euskal Herriko ertilari hauei. Kartzela, jazarpena, edota, bere ondasunen edo bere jarduera profesionalaren bahitura jasan zutenak ziren. Gogora ditzagun batzuk aipatzearren, Higinio Basterra, Jabier Ziga, Bittor Landeta eta beranduago Agustin Ibarrola, Ziriako Parraga eta beste zenbait. ==== Agustin Ibarrola ==== Basauriko kartzelan bertan, margotzen uzteko baimena lortu zuen Agustin Ibarrolak. Urte Zahar batean, zatar-paperez egindako apainketa bat egin ahal izan zuen: loturik zeuden bost irudi dinamiko –beranduago, buztinera pasako zirenak Barakaldon panel bat osatzeko–, eta funtzionarioek, kuriositatez, berauen esanahiari buruz galdegin ziotenean, Agustinek ''Sorbalda sorbaldarekin'' izenburua jarri zion. Urte gerrazale hauetako margolanetan, Agustin Ibarrola gaztea espresionista zen: Bilboko Jesuiten San Luis Zentroko areto batean erlijio gaiei buruz egin zituen horma-pinturetan, Gernikako bonbardaketari buruz egin zuen lanean, kaleetako poliziaren errepresio eszenekin egindako oihal eta grabatuetan, eta abar; azken hau berak honela izendatua da: * ''Euskadiko paisaiak''. Beti inkonformista eta polemikoa zen margogintza batekin nekez bizi izan zen poliziaren etengabeko mehatxupean, eta azkenik atxilotu, torturatu eta urte batzuetarako kartzelan giltzaperatu zuten. Frankismo aldiko Ibarrolaren margogintza, Estalinen SESB hartan aldarrikatu eta sustatzen zen «errealismo sozialaren» antipodetan kokatu behar da. Forma aldetik, Ibarrolaren pinturak irudietan desitxuratze espresionista erabiltzen zuen, eta konposaketaren dinamikotasuna bilatzen. Lehen sozialista britainiarrek bezala etorkizun utopiko bateko ''labour in joy'' kantatu beharrean, Ibarrolak indar ikaragarriz salatzen du langile jendearen egoera benetakoa, langileak lan egin eta ozta-ozta bizi diren giro zapaltzailea adieraziz. Kolore zikinez margoturiko fabriken barrualdeen irudikapenak langilearen bizitzaren zikinkeria sinbolizatzen du kementsu; langileria masarekin bat eginik dagoen gizonaren garrantzi urriak, giza duintasunaren eta gizabanakoaren pertsonalitatearen galera gogorarazten du, betiere industria-makinen etengabeko mehatxupean txikiagoturik. Oharra: ikusi Ibarrolaren margogintzari buruz J. González de Duranak, Bilbon 1987an, izan zen erakusketari eginiko iruzkina. ---- Euskal Herriaren barruko erbestealdian desberdintasunaren, bidegabekeriaren eta askatasunaren aurkako borrokan leialtasun adoretsu eta ia heroiko hau ez zen ertilari askorengan ikusi. ==== Ziriako Parraga ==== Gogora dezagun Ziriako Parragaren izena, Ibarrolaren antzeko patua ezagutu zuenarena. Historia ilun hau beharbada argitaratu egin beharko litzateke. Nahiz eta, bestalde, eta ondo pentsatuz, positiboagoa litzatekeen, oraingo honetan behintzat, «gerra zibilek ehun urteko iraupena» dutenaren atsotitza egia ez izaten ahalegintzea. Euskal Herriko eskulturagile garaikideei buruzko bere tesi bikainean, beren lan artistikoarekin konpromiso moral, sozial eta politikoren bat nahasi zuten Euskal Herriko ertilariei oroitzapen bat eskaintzean, Mª Soledad Alvarezek, Agustin Ibarrolarekin batera zenbait margolari gehiago aipatzen ditu, adibidez: * Ismael Hidalgo, * Maria Dapena eta * Dionisio Blanco. Hauek langilearen arazoetara gerturatzen saiatu ziren, honela Aurelio Artetaren kezka sozialak oinordekotzan jaso zituen belaunaldi bat osatuz.<ref>Maria Soledad ALVAREZ: ''Escultores contemporáneos de Guipúzcoa, 1930-1980. Medio siglo de Escuela Vasca de Escultura''. Gipuzkoako Aurrezki Kutxa Probintziala, (3 ale), (1983), l.go libk., 47-49 or.</ref> ==== Imanol Ordorika ==== Atseginagoa izango litzateke atal hau beste era bateko oroitzapenekin amaitzea. Adibidez, lehenago «erbesteko haurren» artean aipa genezakeen Imanol Ordorika, Euskal Herriko arkitektoak idatzirik utzi zituen oroitzapenekin. Lekeition 1931an jaio, eta bere gurasoekin ezagutu zuen erbestea, 1937an. Amerikako arkitekto entzutetsuenetarikotzat hartua, Mexikoko Unibertsitateko irakasle eta Arkitekturako Akademiko izan zen, herrialde hartan jaiotakoa ez zen bakarra bera. Arkitekto izateaz gain, margolari eta eskulturagile ere bazen. Bere lanak Amerika eta Europako museoetan daude ikusgai. Munduko II. Euskal Biltzarrean parte hartzera gonbidatua izan zen eta, bere azken gaixotasunak elbarriturik, honela idatzi zuen desenkusatuz: «Eusko-mexikar edo mexiko-euskalerritar bat naiz. Herrialde handi honetara –Mexikora– lehenengo aldiz 8 urterekin iritsi nintzen. Pertsonalki eta profesionalki herri eder honetako bat bezala garatu naiz, bi kultura handiren sintesian partaide izanez, eskuzabalak eta malguak diren kulturak: euskal herriaren tradizio eta sustraitze sakona eta mexikarraren oparotasun amerikarraren artean. Askatasuna eta independentziarekiko maitasuna ikasi zuen belaunaldiaren zati naiz, hauen aldeko borroka bizimodu bihurtu duten bi herriena. Gure izaera eta sentiberatasunari gozotasun eta leuntasun mexikarrak, euskal indarra eta sentiberatasun zakarra,... gehitzen dizkiogu. Plastikan, mexikar izateari utzi gabe euskalerritarra izango den adierazpen bat lortzea bilatu dut, euskalerritar izateari utzi gabe mexikar izango dena. Bere-bereak dituen lurralde, hizkuntza eta adierazpen artistikoekin kultura indartsu bat duena da gure euskal kultura. Historian zehar luzaroan iraun duelako eta kultur adierazpide berriak sortu ahal izateko besteekin nahasteko gauza delako; horretan datza euskal herriaren indarra». == Azken irudigileak? == Abangoardiako haizete hori gorabehera, izaera tradizionaleko eskulturak, beren heroien estatuak eta hauen ordezkari diren monumentuak jasotzeko ohiturari atxikirik jarraitzen zuten bezeroak zerbitzatzeko eskubidea defendatu zuen. Gizartean XX. mendearen erdialdera, eskari gehien zituzten ertilarien izenak azpimarra ditzagun. === Rikardo Iñurria === Rikardo Iñurria (1908-) Santurtziarra Bilboko Arte Ederretako ikaslea izan zen, Higinio Basterraren ikasle eta laguntzaile, eta Parisen ezagutu zituen Rodin eta Bourdelleren eskulturen eraginak ukitua sumatu zuen bere burua. Rikardo Iñurria Espainiako gerraosteko irudigilea zen, batez ere. Bere irudigintzatik azpimarra ditzagun: * ''Minerva'' (1950) Central Hispano Bankua koroatzen duena. Eskulturagileak jainkosa hau –greziarren Palas Atenea–, jakinduriaren jainkosa, herri horren defendatzaile polemiko, artisau eta merkatarien zaindaria bere ezaugarri klasiko guztiekin adierazi zuen: kasko, lantza, Gorgonaren burua duen ezkutua, babeskia, sorbaldak estaltzen zizkion ahuntz-larrua. Esku gainean garaipen bat duela –Nike– bereak dituen hegoak eta ereinotzezko koroarekin. Lanaren adierazle diren brontzezko sei erliebeekin batera, merkataritzako ur arreetan garaipena lortzeko ezinbesteko osagaia delarik. * ''Karmengo Ama Birjina'' (Abrako monumentua), * ''Amatasuna'' Bilboko Aurrezki Kutxa Munizipaleko fatxadan, * ''Prozesioetako urrats batzuk'', * Ibarrangeluko parrokiako ''Errukia,'' * Mungiako parrokiako ''Gurutziltzatu ''bat, * Iralabarriko Frantziskotarren ''San Antonio'', * eta Bizkaian zehar zabalduriko ''irudiak''. === Joakin Lucarini === Joakin Lucarini (1905-1969) Fontetxan (Araba) jaio zen, baina Bilboko Arte eta Lanbideen Eskolan hezi, eta bere bizitza zein obra hiriarekin oso lotuta egon ziren. Arabako Foru Aldundiaren pentsio bati esker, Paris eta Italiara bidaiatu ahal izan zuen, eta esperientzia hauetatik atera zuen bere gaztaroko kontsigna: «Natura zalapartarik gabe, estilizazio barregarririk gabe kopiatu»; zorionez bete ez zuen kontsigna bera, handik laster, bere irudiak estilizatzen hasi baitziren Beuronen erlijiozko artearen estilora, besteak beste lan honetan: * ''Madonna'', 1934koan. Ordurako, bere burua ezagutzera emana zuen Bilboko Arte Ederren Zirkulu eta Ateneoan jarri zen erakusketa batean (1928). Era askotarikoak dira Lucariniren zizelek landutako gaiak. Eskultura erlijiozkoa, historikoa, alegoriazkoa, merkataritzakoa eta kiroletakoa egin zituen; erretratua ere landu zuen. Bere lan erlijiozkoen zerrendan, gogoratu beharrekoak dira: * ''Bihotz Guztiz Santua'', ''Ama Birjina'' eta ''San Jose, ''Donostiako Apaizgaitegirako eginak; * ''San Frantzisko Xabierren irudia'' izen bera duen Bilboko parrokia baterako; * Santanderko ''Buen Sucesoko Ama Birjina''; * ''Ama Birjinaren irudia ''Gasteizko Oblaten komenturako (1954), * eta ''Elizaren Ama Maria'' Arabako hiriburu bereko Jesus Langilearen Zentrorako. Ugaria da bere ekoizpena izaera historiko eta monumentala dutenetan: * Burgosko Zubiko zortzi irudiak (1953), Mio Cid-en poematik hartutakoak. Baina eskulturagile arabarraren lanik gehienak Bilbon daude. Eskulturak ditu: * Foru Aldundiaren barruan * eta Bilboko Justizia Jauregian. Alderdi guztietan fatxadismoa nagusi zen frankismo garaiko aldi historiko horretan, irudi alegorikoetan sentitzen zuen bere burua beharbada inspiratuen, eta eskatutako lanik gehienak hala landu zituen. Mota honetako estiloaren lagin ugari utzi zuen Bilboko arkitektorik emankorrenetako batek, Pedro Ispizuak, diseinatutako fatxadetan. * Equitativa eraikineko ''Zuzentasunaren'' alegoria (1934) ertilariak egin zuen lehenengotakoa izan zen: bere magalean balantza bat duen emakume irudi bat da, erakunde sustatzailearen izenarekin lotura garbia duena. * Galtzara Nagusiko 55eko etxebizitza eraikinaren amaieran (1945) albo banatan gorputz osoko bi eskultura hieratiko daude, eta ikur hauetan Ceres jainkosa ematen zaigu ezagutzera, bere oparotasunaren adar bereizgarriarekin, eta ''Merkurio ''jainkoen mezularia. * ''Industria eta Nabigaketa'' irudikatzen duten eskulturak Galtzara Nagusia 68an (1943), * Tomas Bilbao arkitektoaren obra den La Unión y el Fenix eraikinaren kupulari amaiera ematen dion Fenix hegaztiaren eskultura izugarri bat. * Eraikuntzaren'' gaiari eskainitako erliebeak, Campo Volantin delakoan Udaletxeari erantsita dagoen eraikuntzan (1931). * Botika Zaharraren bulegoen eraikin bateko ikaragarrizko Lehoi emea (1943). Lucarinik erliebea ere landu zuen; * Rodriguez Arias kalea eta Errekalde Zumardiaren elkargunean dagoen Bilboko Aseguroen eraikineko erliebe handia adibide ona da: itsasadarraren, Nabigazio eta Eraikuntzaren alegorien bidez, hiribilduko jarduera historikoak sinbolizatzen dira bertan. Gasteizen obra dezente utzi zituen Lucarinik, hauetariko batzuk, jendearen axolagabekeria dela eta, gaur egun hondatuak daudenak. Arabako Foru Aldundiarentzat landu zuen bere obrarik bikainenetariko bat: * ''lau urtaroak'', Gasteizko lorategi publiko batzuk apaintzen dituzten marmolezko lau eskultura dira. Lucarinik eskultura-teknika eta material guztiak menperatu zituen. Santurtziko ''Sardina-saltzailearen'' monumentua, adibidez, brontzean urtua dago. Lucariniren estiloak klasizismo kutsu argi bat du. Anatomia naturala gailentzen da eta ez du irudimen faltarik; baina formaren edertasun eta perfektutasuna gehiegizko arduraz zaintzen ditu, eta ez dute itxuragabetze espresionistek erakartzen. Horrela, beraz, bolumenak sinplifikatzera, jantzien xehetasunak kentzera eta bere irudien anatomia, indar eta sendotasun zirrara eragingo duten planoetara murriztera mugatuko da.<ref>Lucariniri buruz, ikusi Ana de BEGOÑA eta Mª Jesús BERIAN, ''Joaquin Lucarini, escultor.'' Arabako Foru Aldundia (Gasteiz, 1985); ikusi, halaber, M. Angel MARRODAN, ''La Escultura Vasca.'' La Gran Enciclopedia Vasca (Bilbo, 1980), 120-130 or.</ref> === Jose Díaz Bueno === Madrilen jaio zen arren, Jose Díaz Buenok (1890-1979) donostiarra balitz bezalako aipamena merezi du, zeren eta 1920an Donostian jarri zen bizitzen eta bertan egina du bere obraren zati handi bat: * ''Mutiko euskalduna'', Foru Aldundirako dioritan egindako busto bat. * Brontzean hustutako ''Regoyos ''bat. * Ondarretako lorategian dagoen ''Maria Kristina'' erreginaren estatua 1942an. * ''San Joan de Diosi'' egindako monumentua, Hondarribiako sarreran. * ''Jose Mari Salaberria'' idazle donostiarraren bustoa, gaur egun Alderdi Ederreko lorategian. Beste busto ugari ere egin zituen. === Karlos Elgezua Lasuen === Karlos Elgezua Lasuen (1898-1987) eibartarra, zintzotasun eta apaltasunez lan egiten duen Euskal Herriko artista tipikoa da, gaur egun ''marketing'' deritzon horretan ezjakina, eta fama, ondo egindako lan baten kontzientzia baino gutxiago axola zaiona. Soldaduska egiten ari zelarik, eskulturagintza ikasi zuen Higinio Basterraren lantegian. * '''Bere aitaren erretratua''' maisulana da, pertsona baten erretratu fisiko eta moral bezala; obra horrekin irabazi zuen Ertilari Berrien Lehen Saria, 1923an. Parisen denboraldi luze bat igaro eta Eibarrera itzuli zen, 1925ean. Gerra Zibilaren aurreko urteetan bere lanik onenetariko batzuk modelatu zituen, besteak beste, ''Atano III''.a bikaina, geroago kopia ugari egingo zaizkiona. Italiara joan zen 1936an, eta itzultzean gerrarekin topo egin zuen. Gerraosteak egoera zail batean jarri zuen. Ekonomikoki bizirauteko, gizarteko pertsona garrantzitsuen busto eta erretratuak egin zituen : * ''Jazinto Orbea'', * ''Diego Iñarra'', * Serapio Mujika, * ''Ana Maturana'', * ''Enbeita, Urretxindorra'' bertsolariaren erretratu hau nabarmentzen da, * ''Mendigoizale aparta'' (San Telmo), besoa altxatua izanik, badirudi irrikatutako gailurra koroatzen duela. Lan hauei begira jartzen denak, neurri apal baina indar adierazkor handiko lan hauek ikusiz, eskulturagile honek forma naturalaren menperatze hutsa baino zerbait gehiago duela ohartuko da. Bere lanik onenak San Telmon gordetzen dira. Elgezuak gerraosteko erlijiozko eskulturari egindako ekarpena ere bikaina izan zen, amaitutako iragan bat berrezartzean tematzen zen eta espresionismo pertsonalista kutsua zuen hizkera oro ukatzen zuen momentuko konbentzionalismoak ezarritako mugen barruan betiere. Zentzu horretan merezi du gogoratzea Elgezuaren Getariako elizako ''Kristoak''. === Joan Guraya === Joan Guraya (1893-1965) Bilboko beste eskulturagile zintzo eta apal bat zen. Bere aitaren aroztegian ebanista lanak egiten zituen nerabezaroan jabetu ziren bere zaletasun eta gaitasunez, eta ikastera Bartzelonara bidali zuten Joan Guraya, eta hiru urte eman zituen bertan. Madrildik igarota, Bilbora etorri zen bueltan, bertan Arte eta Lanbideen Eskolatik itzulitako bere belaunaldi bereko Bilboko eskulturagile gazteen taldean sartzera. Paristik iragan bazen ere, bere lanetan ez zen agertzen korronte berritzaileek hunkitu zutenik. Kubara joan zen (1924), 33 urterekin eta bertan: * ''Maximo Gomez Jeneralari monumentua'' egin zion Moises Huertarekin batera, * Habanako Kapitolioko eskulturazko apainketan parte hartu zuen, * elkarte erlijiosoentzat irudi batzuk egin zituen. Ertamerika, Mexiko eta Estatu Batuetara igaro zen, eta enkargu batzuk bete zituen, bereziki erlijiozko irudigintzari zegozkionak: * Fatimako Ama Birjina bat Texas-ko Aita Oblatoentzat. Bilbora itzulirik, eraikuntza berrietarako apainketa monumentalak egiteaz gainera, bere lan-eremu nagusia erlijiozkoa izan zen eta izen ona lortu zuen lan horretan. Material mota guztiekin egin zuen lan. Baina zura koloreanitza erabili zuen batez ere, bereziki erlijiozko irudigintzarekin lan egin zuenean. Eske handia zuten Gurayaren lanek, dudarik gabe korronte abangoardistak albo batera utzi eta errealismo oso nabarmen bat bilatu zuelako beti. Eredu naturaletan inspiratzen zen, baina hauetan halakoxe adierazkortasun bat ere lortzen saiatzen zen. Bere emaitza ugarietatik, ondorengo irudiak azpimarra ditzakegu: * San Frantzisko bi aingerurekin, Habanako komentuan; * San Frantziskok Kristori emandako besarkada, eta Kristo hilzorian Iralabarriko frantziskotarren komentuan; * San Joan Beltran, izen bereko parrokian; * Hirutasun Santua Neguriganeko Oblatoen komenturako, gaur egun Madrilgo Almudena Katedraleko alboko aldare batean dagoena; * Afari Saindua eta beste gurutz-bideko pauso batzuk Bilboko Vera Cruz kofradiarako. Bere lantegitik irten ziren lanik onenen artean gurutz-bideko egonaldi hauek daude: * Itxaropeneko Jesus eta * Afari Santua, Aste Santuko prozesioetan bereziki preziatuak eta miretsiak direnak, Valladoliderako. Hau, trebeziaz landutako irudi multzo konplexu baten konposaketa plastikoaren adibide on bat da. Guraya, erlijiozko gaia duintasun eta nortasunez sentitu eta landu zuen hainbat Euskal Herriko eskulturagileren arteko bat da, modernotasuneko gehiegikeriak ukatuz, baina leialtasun anatomikoaren esklabo bihurtu gabe. Denborarekin, adierazpen plastikoaren zentzu gero eta handiago bat nabari da. Ausardia handiagoz, ildo horretatik jarraitu zuen Gurayaren garaikidea eta bera bezain errealista den beste eskulturagile bat badugu: Julio Beobide. === Julio Beobide === Zumaian jaio zen Julio Beobideren (1891-1969) bizitza eta ibilbide artistikoa, ia oso-osorik Euskal Herrian eman ziren, bere jaioterrian. Ertilari bokazioa Barakaldon jaio zitzaion, teknika ezberdinak irakasteko klaseak ematen ziren Salesiar Ikastetxean, eta bertan, Ikastetxeko kaperako zenbait irudi lantzeko eta koloreanizteko Sarriátik (Bartzelona) etorritako Asorey eskulturagilea ikusi zuen lanean. Gasteizera joan zen 1908an eta Katedral Berriaren kriptaren eraikuntzan esku-bete lanekin zebiltzan zizelari talde batekin harremanetan jarri zen. Katedral Berriaren ateetako taillez arduratu zen 16 urterekin. Ikasketak Quintin Torrerekin jarraitzeko asmoz, 1910ean Bilbora joan zen. Hark, erlijio-irudien taillarekiko grina erantsi zion Beobideri, eskulturagile gaztearen sakoneko kristau heziketari zuzen-zuzenean erantzunez. Gipuzkoako Foru Aldundiko diru-laguntzari esker Madrilera joan eta San Fernando Arte Ederretako Eskolan sartzeko aukera izan zuen 28 urterekin. Han, Migel Blayren klaseetara joan, beste irakasleekin harremanetan jarri –Pérez Comendador, Valverde eta Adsuara-rekin, besteak beste– eta espainiar klasikoen obrak ezagutu zituen. Zumaiara 1923an itzuli, eta bertan kokatu zen behin betirako, eta Kresala bere estudioa eraiki zuen, hemendik Erroma eta Parisera noizbehinkako joan-etorriak baino ez eginez. Bidaia hauetan beregan eragina izango zuten obrak ezagutzeko aukera izan zuen: Rodin, Carpeaux eta abar. Beobide 1920 aldera hasi zen sona hartzen, erlijio-irudietan bere gubiatik irteten ziren xehetasun anatomikoengatik, herriaren zaletasunekin oso bat zetozenak baitziren, baina gerora desagertuz joan ziren. Nahiz eta bere obra onetako batzuk gerra zibilaren ondorengo aldiari zegozkionak izan, esan daiteke 1930 aldera –ezkondu zen urtea bera– Beobidek artista-heldutasuna lortu zuela. Beobideren fardel artistikoa, ikatzez egindako marrazki eta zirriborro ugariez gain, erlijio-irudi, erretratu (buruak edo bustoak) eta monumentuek osatzen dute. Zura zuen gogoko materiala, nahiz eta marmola ere lantzen zuen. Landu zuen teknika zuzena da, buztinez egindako eredu batetik abiaturikoa. ====Kristoren irudiak==== Erlijio-gairik gogokoena Nekaldiko hainbat urratsetan minetan dagoen Kristorena da; baina gurutziltzatzearena bereziki. Beobideren Gurutziltzatuak ia beti bizirik, hilzorian eta burua zerura jasorik dutela agertzen dira, Joan de Mesa-ren estilora taillatuak, jaiera eragin asmoz aldez aurretik pentsatuak. Hasieran, Kristoren besoek gurutzean jarrera horizontala hartzen dute, esate baterako, hauetan: * Bilboko San Bizente parrokiako Kristoren irudian (1926), * Añorgako parrokiako Kristoren irudian (1944) eta Gipuzkoako elizetako beste zenbaitetan. Beste ''Kristoren ''irudietan'','' estutasun itxura indartu nahian edo, besoek joera bertikala dute: * Zumaian, bere lagun Zuloagaren etxeko kaperako Kristo (1927), * Valle de los Caídosko Kristo monumentala (1942), bereziki. Beobideren Gurutziltzatu batzuk atzerrian daude (Texas, Montevideo). Heriotzak harrapatu zuen beste Kristo batekin lanean ari zela: * ''Kristo bukatugabea'', besoak falta baitzaizkio. Kresalako lantegian gordetzen den honen aurpegiak, azken arnasaren unea irudikatzen du; gorputzaren tailla soil eta laburra une hartako hunkigarritasunaren oroiterazle berezia da. Gainera, Beobidek '''etzandako Kristo zenbait''' ere landu zituen, XVII. mendeko eskulturagileetan inspiraturik. ====Ama Birjinak==== Erlijiozko irudigintzaren artean, santuen imajina batzuez gain, Ama Birjinen edertasuna azpimarratzekoa da, Mariaren zenbait errukizko aipamenen arabera irudikatuak. Bereziki ederra iruditzen zaigu Añorgako parrokiako Ama Birjina (Ama, 1949), baretasun zoragarri eta edertasun klasiko baten jabea. ====Erretratuak==== Erretratuan gaitasun bereziak zituen ertilaria izan zen Beobide. Inongo onura ekonomikoren bila edo gizarteko ospea lortu nahian ibili gabe, bere inguruko eta eguneroko munduan bilatzen zituen ereduak: familiartekoengan, lagunengan, herriko jendearengan. Donostiako San Telmo Museoak bere estilo hau ezagutzera ematen duten batzuk baditu: «estilo kementsu eta neurritsua, gordina eta benetakoa, herri baten gizatasun xume eta arketipozkoaren hatsa dariona».<ref>Ana Maria GUTIERREZ MARQUEZ, ''Julio Beobide, un escultor del pueblo ''(Donostia, 1979), 47. or.</ref> Ez zitzaion argazkiez baliatzea gustatzen, zuzenean naturalean inspiratzen zen, buruaren egitura sakontasunez behatuz. «Erretratua, pertsonaren, izaeraren interpretazio gisa, nire obsesioetako bat da –zioen berak–. Buru bakoitza kasu ezberdin bat da. Burua da eskulturako gauzarik interesgarriena. Horrek perfektua izan behar du. Forma hori menperatu behar da pertsonaren balizko barru-bizitzara iristeko».<ref>Jose ARTECHE, ''Caminando'' (Zarautz, 1947).</ref> Arima pertsonal hori da San Telmo Museoak dituen busto batzuetan azaltzen dena: * ''Olerkaria ''(1930), * ''Valentina ''(1934), * ''Tximu'', itsasgizon baten erretratua (1936), * ''Madalena'' (1945), * ''Arritxu Olidenen'' buru zoragarria (1954), Kresalan gordetzen dena. Ez hainbeste erretratu ofizialetan, ez eta agindu zizkioten monumentuetan ere, bera inguratzen zuten pertsona xumeen erretratuetan ageri da zeharbidez Euskal Herriko eskulturagilearen estilo pertsonala. Erretratatzen zuenaren arima bilatzen zuen Beobidek, eta erretratu horietan «agerian azaltzen ziren bere herriaren psikologia, bizimodua eta arrazaren azpegiak»:<ref>J. MARIN-MEDINA, ''La Escultura Española Contemporánea.''</ref> * ''Aita Vinuesa'', * ''Zuloaga'', * ''San Joan Bosco'', * ''San Inazio Hirugarrendarra'' eta abar. Ezinezkoa da euskalerritar jatorriko ertilari hau begikotasun handiz ez ikustea, bere xumetasunagatik eta frantziskotar apaltasun benetakoagatik, bere inguruko gizarteari zerbitzu isila egitea beste irabaziren bila ez dabilen ertilariaren paradigmatzat aurkez daitekeena baita, arte historian. == Eskulturaren Euskal Herriko eskola == Erlijio-krisiak iritsi zen Euskal Herrira ere eta santuei nahiz prozesioei tradizioz atxikirik bizitutako gizartearen sekularizaioak irudien gainbehera eragin zuen. Arte figuratiboaren beherakadaren zantzuak anti-mimesi antzeko batean azaldu ziren, Ertilari berrien Lehiaketetara aurkeztutako lanetan azaleratuz. Atal honen hasieran gogoratu dugu, 1915ean Robert eta Sonia Delaunayren lanak izan zirela ikusgai Bilboko aretoan zintzilikaturik, eta, handik gutxira (1930) Donostian, jada aipaturiko '''Arkitektura eta Pintura Modernoaren''' erakusketan, Picasso, Juan Gris, Miró eta Dalíren koadroak ikusi izan ahal zirela. ;Gu Taldea Kursaalaren azpian, 1934an XVIII. Euskal Astearen barruan eratu zen erakusketan, Oteiza, Gabarain, Nartziso Balentziaga, Sarriegi eta Nikolas Lekuonaren lan ausartak erakutsi ziren. Hauek, eta GU taldearen teorikoek, gremioetako mugimendu bat eratu nahi zuten Parisko abangoardiaren ezaugarri zen buhameria sakabanatzailearen aurka. Baina, talde hau porrotera zihoan zuzen-zuzenean, hain joera soziopolitiko kontrakoa zuten ertilariak biltzea ezinezkoa baitzen, batez ere alderdi politikoen norgehiagoka muturreko nahasmendura iristen ari zen momentuan; izan ere, modu horretan, gerora ikusi zen bezala, edozein kultur bateratze-saio ezereztuko zuen gerra zibila saihestezina zen. ;Gaur Taldea Urte batzuk igarotan, halako lasaitasun soziopolitiko baten abagunean, Eskulturaren Euskal Herriko Eskola batez hitz egiten hastea beharrezkoa izan zen. Hala, Jorge Oteiza Ameriketatik itzulia zelarik, GAUR taldearen sustatzaile bilakatu zen, Txillida, Mendiburu, Basterretxea, Ruiz Balerdi, Zumeta eta Sistiaga margolariekin batera, eta, 30eko hamarkadako GU taldearen oroitzapenarekin eta bere euskal sustraiez kontzientziaturiko ertilari gipuzkoarrak bilduko zituen gremioa osatzeko ideiarekin berriro ere liluratu zen taldea. Hemen, saialdi hartako kide nagusien lan sortzailea oroitzea besterik ez dugu egingo, honen eragile eta sustatzaile sutsua zen Oteizarekin hasita. === Jorge Oteiza === Jorge Oteiza (1908-2003) Orion jaio zen, eta batxilergoa egiten Donostian hasi bazen ere, Lekarozen bukatu zuen. Madrilen Medikuntza ikasten hasita, linotipista lanean jardun zuen, eta azkenik, Biokimikara egindako gerturatze bat izan zen, dirudienez, eskulturarekiko zaletasuna sortu ziona. Donostiara itzuli zen. Ertilari Berrien Bienalean Lehen Saria lortu zuen 1931n. Aipagarria da urte haietan epaimahai ofizial batek obra abangoardista bat saritzea, hau bezalako lana: * ''Adan eta Eva''. Normalagoa iruditzen zaigu San Telmoren inaugurazioan eztabaida sutsu bat sorrarazi izana: * bere ''Ama Birjina Burgesa'' lanak. Berriro ere, Berrien lehiaketa irabazi zuen honako honekin: * ''Langile hila'' (abstraktutasuna ukitzen duen multzo eskematikoa), * ''Jesus Jordanen'' * eta hainbat erretratu. Handik gutxira Oteizak erbesteratzea erabaki zuen (denboran eta espazioan), eta, berak zioenez, «faxismo aldera zihoan» mundu batetik urrutiratzea. Aurreko atalean gogoratu eta azaletik deskribatu dugu Oteizaren erbestealdi hau, bere gogokoa eta gorabeheratsua izan zen, kolonaurreko artearekin harreman estuan jarri zuen abentura luzea. Horrek berretsi zion intuizio zuena, hau da, eskultura irudi mitikoen sorkuntza dela. Ordurako Oteizak aurreko urteetan modelatzen zituen buruek badute denboratik at finkatzen dituen zerbait, hauek pertsona bizi eta benetakoen ikonotzat identifika daitezkeenak badira ere. Baina, bere aurkikuntza, mende erdiz bere lanaren oinarrizko osagaia izango den, espazio hutsaren ahalmen oroiterazlea izan zen: * ''Harri-jasotzaile ''liluragarri horretan, guztiek ikusten duten harri zilindriko hori, eta hutsune bat da! Bere Arantzazuko eskulturen zirriborroetan antzematen zaio, ezer gabeko espazio hutsak baino gehiago espazio-masa kendu ondorengo ''espazioaren hustea'' ikertzea burutik kendu gabe dabilkiela. Henry Mooreren obrak ustekabean harrapatu zuela aitortu zuen berak. * ''Preso politiko ezezagunari'' egindako monumentuan eskultura ez da masa bilakatzen, hutsune baizik. Oteizak, Sao Paoloko IV. Bienaleko Nazioarteko Sari Handia irabazi zuen, 1957an. Orduan hasiak zituen poliedro irekiaren inguruko bere ikerketak eta honelako artelanak sortu zituen: * ''Omenaldia Mallarméri ''(1958) * ''Monumentua Aita Donostiari ''Agiñan (Lesaka, Nafarroa), ospetsua eta oso ezaguna da. Garai hartan iristen ari zen Oteiza «espazioaren huste» inguruko bere esperimentazioaren mugetara. «Nire eskultura –esan zuen geroago– 1958-1959an bukatu zen». Ordutik, batez ere idaztera, hirigintzako proiektuak diseinatzera eta berak «euskal berpizkunde kulturala» esaten dionaren aldeko lan kulturalak –Debako Eskola, eta beste zenbait– sustatzera eskaini zuen bere ahalegina. Hala ere, 1969an izan zuen denbora bere '''Arantzazuko irudi''' ikusgarriak lantzeko: * ''Errukiaren Ama Birjina'' basilikaren frontisean, * eta zerrendako ''Apostoluak'' (1969). Estutasunetako Ama Birjina horren aurrean, hura sortu zeneko momentu soziopolitikoa ezagutzen duenak, galde lezake: «Giza ezbehar bat izan al da ala Kalbarioaren jainkozko zorigaitz eta erosmena ertilaria inspiratu duena?» Biak. Artista berarena da ondorengo aitorpen hau: «Esan nion Oizari nire eskultura guztia erlijiozkoa zela». Kristau-tradizioak kontenplatu nahiago izan duen Eroslearen gorputz hilaren edertasun anatomikoarekin ez du batere zerikusirik Arantzazuko Kristoren hilotzak. Enbor bat da «giza itxurarik eta antzik ez duena» (Isaias). Eta Amak ez du ukitu ere egiten: utzi egin du, heriotzaren zoritxarreko horizontaltasunean, Zerura askatasun gehiagorekin igo dadin, halabeharraren bidegabekeriaren aurkako gaitzespen suminean. Kristau artean inoiz ez ziren bi gorputz hain estuki eta aurkakotasunez lotuak izan: bertikala eta horizontala, bizitza eta heriotza, oihua eta isiltasuna. Handik gutxira, 1972an, Oteizak Buitragoko Institutu Teknikoan kaperako'' Ama Birjina'' zirraragarria (1972) landu zuen. Aurpegirik gabeko Ama Birjina honen aurrean, beharbada ez da otoitzik aterako, baina bai, ordea, adierazten duen haraindi goitiarraren aurrean paralizaturik geldituko. Hala ere, 1982an bere hustasun jariotsuaren obsesioak errepikapenera eraman zuen, beste honetan gertatzen zaion bezala: * ''Odiseo izeneko gudari armatu baten erretratua'' (1982). Oteiza, bere bizitzako azken berrogei urteetan, Euskal Herriko artearen historiaren filosofian murgildurik aritu zen, bere ustetan '''cromlech''' edo harrespila neolitikoan erabakia geratu zen arazoa, euskal herritarrak '''horror vacui'''a gainditu zuenekoa, estetikan, erlijioan eta politikan sendaturik gelditu zen. Alajaina! ;Oteizaren filosofia, Euskal Herriko arteaz Pena izan zen Euskal Herriko artearen historia filosofikoa, intuizio hutsez eta borondatezko bulkadez eraiki nahiaren grina honek ia eskultura baztertzera eraman izana.<ref>''Quousque tandem''-aren lehen argitalpenari ''Reseña'' aldizkarian egindako nire aipamena zela eta penatu nintzen, 1. zk., 1964ko otsaila.</ref> «Oteiza, bere erraietan poeta jenioa daraman eskulturagile jenial bat da». Baina erratu egin zen bere teoria nagusietako batean, zeren eta, eskulturaren historiak ez du bere «aldaketen legearen» oinarrizko teoria bermatzen, ikertzen badu ere; * ezer baino lehen, giza historian ''legerik ''ez dagoelako, eta * bigarrenez, Euskal Herriko arima ''cromlecharekin'' identifikatzea doakoa delako, zeren eta arte garaikidean hustasuna gurtzea ez baita Euskal Herriko artistengan soilik ematen dena, baizik XX. mendeko Europako sentiberatasunaren osagai bat izanik, Henry Moore ingelesarengan bezala, Naum Gabo errusiarrarengan eta Julio Gonzalez katalanarengan ere aurkitzen da. Oteizak ustezko «Euskal Herriko Eskola» ageriko egin nahi izan zuen eta erabat subjektibo eta mitiko zen eraikuntza horrek guztiak izan zuen, Euskal Herriko artea folklorismo etniazale arazotik ateratzeko abantaila, bederen, Orioko artistaren izaera sutsuak hartu zuen norabidearen azterketan asmatu zuen Martinez Gorriaranek ongi ohartarazi digun bezala. «Helburua, euskal berpizkundearen oinarri bezala, etnia ordezkatuko zuen estetika bat bilbatzea zen, Worringerrek mende hasieran zehaztutako «latinoaren» eta «germaniarraren» ordezkatzaile izango zen «Euskal Herriko estiloa» asmaturik, Oteizaren arabera, modernotasun unibertsala gailendu zezakeena».<ref>''Nosotros los Vascos''. T.V. Arte. 38. or.</ref> Oteizaren eskultura-lanak eta bereziki berrienak: * Bilboko itsasadarraren ertzean dagoenak, * Donostiako Paseo Berrikoak, Ez dira eragozpen sentipen goitiarrak eta giza izatearen misterioak zeharkaturiko gizaseme bat agertzen dutela onartzeko; eta hortik ulertzera ematen Gaya Nuñoren berotasuna, "Oteiza ertilari oso ona, bikaina, ezustekoa, gure mendea ongien goratzen duten gizasemeetako bat" dela dioenean. === Eduardo Txillida === Eduardo Txillida (1924-2002) donostiarrak, gaztaroko kirola uztera derrigortua izan bazen ere, gerora bere borondatez utzi zituen arkitekturako ikasketak, buru belarri jarduteko plastikan, egiazko bokazioan. Marrazkigintzan tinko eta iraunkor jarduteak −orduko jardueraren aztarnak utzi zituen, maisutasunaren adierazle− eta materiarekin zuzenean jarduteak teknikaren jakitun bihurtu zuen, eta horrek * bere bustoak * bere formak gero eta gehiago garbitzeko aukera eman zion, eskultura abstraktuaren kontinente zabal hori aurkitzera iritsi arte. Burdinaren erakarpena sentitu zuen, burdina material noblea eta gogorra zelako. Harekin konpondu zituen bere sentiberatasunaren bidera irtendako hainbat arazo: airea, espazioa, formak espazioan, hustutasunaren ezkutuko energia eta... Horrela sortuak izan ziren, ingudearen gainean, mailu-kolpez: * ''Haizearen orraziak'', * ''Musika isilak'', * ''Zurrumurruak ''eta * ''Oihartzunak''. Ikusmenaren mundua entzumenaren ahaide zela jabetzen zen Txillida erakusten digute. Txillida, garrantzi handiko galderen segika ibilitako ertilaria zen. Ez zuen zekielako lan egiten, «jakin nahi» duelako baizik. Espazioaren inguruko galderen atzetik lehenengo eta gero bertan grabitatzen zuten gorputzen inguruko erantzunak aurkitu zituen, hurrenez hurren, burdinan, altzairuan, zurean, alabastroan, harrian, hormigoi indartuan eta are buztin egosian. Ez zen materiaren eraketa liluragarriaren aurrean kontenplalari baten moduan estasiak hartutako eskulturagilea. Entzun eta galdetu egiten zuen, itzulinguruka ibili, materiaren inertzia astindu, bere itxitasuna eraso eta bortxatu, bere bizigarria, bere espiritua askatzera behartzen; berak zioen bezala, ''usaiek'', ''durundiek'' eta ''oihartzunek'' gida zezaten. '''Zura. Abesti-Gogorra saila''' oinarrizko multzo da, antzinako Euskal Herriko eskulangintzan oinarritua, eta espazioa betetzen duten formen arazoa planteatzera itzuli zen ertilaria, haren bidez. Gauzek espazioan duten mugen azterketa izan zen kezkarik iraunkorrena, hutsa espazio zen edo bizileku, bien arteko harreman iluna. '''Altzairua'''. Labirintoaren misterio iradokitzailea ikertzeko erabili zuen altzairua: * ''Gnomon ''(1965), * ''Iru-Burni'' (1966), * ''Leku ''(1968) eta abar. Hauek dira espazioaren magalean gordeleku sekretuaren bilaketan landutako adierazpen ezberdinak. '''Alabastroa'''. Harrira itzulita, materian eta espazioaren zirrikituetan argiak dituen sekretuak miatzeko alabastroa hartu zuen. ''Argiaren goraipamenak'' monumentu sinbolikoak dira, barruko gaitasunen galaxiek urraturiko monolito distiratsuak, espazio sideraletan barrena ibiltzen diren mundu borobil eta perfektu horien parabolak. ''Kandinskiren Omenez'' lanean, Txillida eskultura aratzaren mugetara gerturatu zen. Munduko museo handi guztietan lanak erakusgai dituen ertilaria eta nazioarteko saririk handienen irabazle, gaur egun mundu mailako ospea duen Euskal Herriko eskulturagile bakarra da Txillida, gure mendeko artistarik handienetarikotzat onartua. '''Hormigoia'''. Sormenaren ibilbidea bukatzerakoan, senaz sentitu zuen bere materialik gogokoena gizakiak sorturikoa izan behar zuela, erabiliena eta egungo gizartean ikusiena: hormigoia. Zenbait mailatan eta neurritan, ''Topalekuak'' izenekoak egin zituen material horrekin. Marrazkilari gaztea, formen ikerlari heldua, hirigile handi izatera iritsi zen. ''Topalekuak'' honako hauek izan ziren: * March-en Fundazioaren aurrean kokaturik dauden bi etxadi biki (Madril), * Gernikako ''Aitaren Etxea'', * ''Zerumugaren goraipamena'' (Gijon). Jatorrizko gaira itzulita: espazioak bere babesean hartzen du gizakia; espazioak uzten dio bizitzen eta arnasa hartzen, elkartasuna eta bakea ematen dizkio. Txillidak Lanzaroteko Tindaya izeneko mendiaren barruan egitekoa zuen proiektua, erabateko isiltasunezko espazio mistiko batena, gizasemearen unibertsoko bizitokiaren oroitzapen berri eta erlijiozko bat izan zitekeena, gauzaturik ikusi gabe hil zen. === Nestor Basterretxea === Argentinako erbestealdiaz hitz egitean ikusi dugun Nestor Basterretxea (1924) bermeotarra, garaiz itzuli zen Euskal Herrira Frantzisko Jabier Sáez de Oiza eta Luis Laorgaren planoen arabera bukatu berri zen Arantzazuko basilika berriaren apainketa lehiaketan Oteizarekin lehiatzera. Kriptarako Basterretxearen proiektu espresionista aukeratu zen, baina Arte Sakraraturako Aita Santuaren Batzorde Nagusiaren aldetik, apainketa eskultoriko eta piktorikoaren programa guztiak jasan zuen gaitzespenaren errudun suertatu zen Basterretxea (1955eko ekainaren 8an). Hogeita hamar urte beranduago (1983), berriro eskatu zioten kripta zabalaren hormak apaintzeko, eta aurreko proiektuarekin alderatuz oso bestelako obra margotu zuen, espresionismo figuratibo orotatik urrun, formen araztasun handiko mintzaera batez. ''Ekipo 57''<ref>Ekipo 57 Oteizak, Ibarrolak, Basteuk, Duartek, Serranok eta Hansenek eratutako mugimendu bat izan zen, eta egitura lau eta kolore uniforme eta argien bidez, espazio plastikoaren elkarreraginari buruzko ikerketa egin asmo zuena.</ref> delakoarekin izan zituen abstrakzio eta egitura mailan esperientzia zorrotzak eta Oteizaren bat-bateko aholkuen babesean, garaia iritsi zitzaienean gai bereziki sentibera eta soziologikoetan sakontzeko balio izan zioten, diziplina plastikoaren aingura sakon hondoratua eduki zezan. '''Obra sinbolikoak ala oroitzapenezkoak'''. Nestorren diziplina eta zorroztasun honek distira egiten du bere lan sinboliko eta oroitzapenezko handietan Gipuzkoa eta bere hiriburuko zenbait leku estrategiko zedarriturik: * Irungo ''iturria'', * ''Monumentua Iztuetari'', * ''Monumentua Pio Barojari'' (Donostian), * ''Bi Pasaien Omenez''. '''Multzo kosmogonikoa'''. Basterretxearen laneko etaparik garrantzitsuenetako bat, euskal mitologiak eta euskal herriaren antzinako ohiturek markaturik dago. ''Euskal Multzo Kosmogonikoari'' esker (1973) lortutako arrakasta herrikoiak adierazten du, gure herriko jendea lengoaia horrekin −abstraktu eta espresionista, aldi berean− islatua eta aipatua sentitu zela. Gauza bertsuak esan daitezke beste sail batzuei buruz ere, hala nola: * ''Brankako Mamutzarrak saila'', * ''Eguzki-lore saila'', materiarekiko gertutasun bero batez, * ''Hilarriak saila ''(diskoideak), herri tradizioa eta modernitatea lotzeko moduaren eredu polit ospetsua. Ondorengo urteetan, plastikotasun soltearen gainetik, ezohiko apainketaren zentzua jarri duen lanetan frogatu zuen beti Basterretxeak bere sentiberatasuna, ez formazko edertasuna adierazteko soilik, baita euskal herriak bereak dituen garra eta handitasuna jokoan jartzeko ere. Horixe azaltzen da '''monumentu''' batzuetan: * ''Gernikako arbolari'' (Donostiako Kutxa), * ''Zazpiak-Bat'' (Gasteizko Eusko Legebiltzarra), * ''Bakearen Usoa'' (Anoetako Plaza). Nestorri, oraindik burutu gabeko proiektu apartak ere zor zaizkio. * ''Monumentua Artzainari ''(Oñati), egitura ederragatik lanik harrigarriena, formaren edertasuna, landare bizitzaren iradokizuna, aberastasun kromatikoa eta plastikoa elkartuz, metalezko xaflekin egindako zuhaitz erakargarri bat da. === Jose Manuel Alberdi === '''Euskal Herriko Eskola''' batean biltzeko asmoa zutenen taldeko kide ez bazen izan ere, belaunaldi bereko beste eskulturagile hau kokatzea nahitaezkoa da beraien artean; kontinuistek ez bezala, '''gerraosteko abangoardia''' izena mereziko lukeena da, eta Ingalaterran erbeste emankorra, lehenago aipatu duguna, izan zuen Jose Manuel Alberdi (1922) eskulturagileak. Bretainia Handian ingeniari tekniko eta eskultura ikasita, lehendabizi han Migel Anjelen eta Rodinen mireslea izan zen, gerora zuzen-zuzeneko harremanetan bi ertilari garaikiderekin hasteko: Epstein eta Henry Moore. Jada Ingalaterran zelarik, Alberdi, besteak beste, ''Kristo urratua'', eskultura figuratibo eta espresionista batetik, edertasuna eta adierazpidea orekatuko diren formen aldera garatu zen. Bere ''Consummatum est'' obraren erakusketarekin (1950), kritikaren arrakasta itzela lortu zuen, eta segituan neurri handiko beste lan batzuk eskatu zizkioten: '''Horma-irudiak erliebean''': * ''Ilford-ko Ford Motor'', Londres; * ''Hotel Bedford''; ''Bull Ring Center'', Birmingham. Tamaina handiko '''hirigintza monumentuak''': * ''Nekazaritza ''poliester eta beira-zuntzean (Tauton), * ''Fenix'', trabertino harrian (Felham), * ''Alma Mater'', harrian (Exter College, Oxford), * ''Hiri berri baten espiritua'', beira-zuntz eta plastikoan (Stevenage), * ''Iturria'', kobre eta nikelean (Londresko Barcklays Bank), * ''Ama eta Haurra'', harrian (Felham), * ''Espazioaren urteak'', burdinan (Surbury-on-Thame) eta abar. Alberdi ezaguna eta estimatua zen mundu anglosaxoian. Material berri bat erabiltzen aitzindari izatearen meritua aitortzen zaio: beira-zuntza. Espainiara egindako lehen ikustaldi batean, March familiari Mallorcan honako obra bikain hau egin zion: * ''Greco-ren omenezko oda.'' Espainiara behin betirako berandu etorri eta bere lurrean lanak berandu ezagutu eta miretsi badira, bizilekua Baskoniatik kanpo (Alacanten) kokatzearen ondorio da. Alberdiren eskulturetan, Pirinioen alderdi honetan azpimarragarrienak dira: * ''Kristo Urratua'', 2,2 m-ko garaiera duen brontzezkoa. * ''Gernikako Kristo'', * ''Andra Mari'', teka zurean egina, 1,80 m-koa, * ''Aitor'' poliester eta beira-zuntzean, Ajuria-Eneko loretokietarako, * ''Agirre Lehendakaria'', Eusko Jaurlaritzarako bustoa, * ''Jaime I''.a, brontzean eta 4 m-koa, Deniako plaza baterako. Gipuzkoako Probintziak baditu bere hainbat obra; azpimarra ditzagun: * ''Pilotaria'', Donostiako Antiguo auzoan, * ''Omenaldiak Euskal Herriari ''lanak duen konplexutasunarengatik, forma armoniarengatik eta oroitzapen sinbolikoengatik korten altzairuzko lanik ederren eta ikusgarrienetariko bat da. Jaioterria zuen Azkoitiko Udalak agindu zion, herriko tokirik zabalenaren apaingarri jartzeko. Zurez taillaturiko lan ugari ere badu Alberdik −gaur egun, jabego pribatuetan banaturik daude ia denak−, erlijio-gaiei, folkloreari eta politikari buruzkoak. Horien artean figuratiboa ere mintzaera abstraktu eta sinbolikoa bezainbat menderatzen duela erakusten du askotan. Azken aldera egindako lan bikainenetarikoa dena, Oñatiko abenturazale ospetsu eta kriminal Lope Agirreren hamahiru buruko multzoa da. === Remigio Mendiburu === Zoritxarrez hila den Remigio Mendiburu (1931-1989) ertilaria, bere lurrarekin, gure lurreko basoekin zuen lotura, indarrik handienez sentitu eta adierazi zuen Euskal Herriko eskulturagilea zen agian. Hondarribian (Gipuzkoa) jaio zenez, lotura bazuen itsasoarekin ere; badirudi haren isiltasuna eta handitasuna jaso zituela oinordetzan. Arte Ederrak ikasketak egin zituen Madril eta Bartzelonan. Gipuzkoako Ertilari Berrien Lehiaketan eskultura saria jaso zuen 1959an. GAUR taldeko kide izan zen Oteiza, Txillida eta Basterretxearekin. Azken honekin batera izan zituen lanak erakusgai Egungo Artea izenburuko Euskal Herriko erakusketa kolektiboan. Obra garrantzitsu bat egin zuen 1963an: Jaizkibel mendiko monumentua. Zazpi urte beranduago, Mexikoko Euskal Herriko pintura eta Eskultura garaikidearen erakusketan parte hartu zuen, Basterretxea, Txillida eta Bizente Larrea bilbotarrarekin. Nestor, Oteiza, Txillida eta Ugarteren ondoan, bost euskalerritar eskulturagileren erakusketan eman zuen bere burua ezagutzera Madrilen, 1973an. Mendiburu, Barakaldoko Arte Plastikoen II. Erakusketan Gipuzkoaren ordezkari izateko hautatua ere izan zen. Remigio Mendibururen estiloak soiltasun harrigarria du. Zura zuen materialik gogokoena. Remigioren lantegitik irteten ziren enborrak beren jatorrizko azaletik ia arbastatu gabe zeuden, landare bizitza ahaltsuaren baieztapen modura, gizon artistak naturaren lekua hartu nahi izango ez balu bezala. Natura zati hauen azaletik, barruko indar hedakorra adierazteko, eskulturagilearen gubiak sarturiko konkorrak ernetzen dira, esaterako Kutxako (Donostiako Garibai kalea) atondoan ustekabeko '''horma-apainketan'''. Zuraren izaeran baino, jatorrizko basokoan gehiago pentsatzen duela dirudi Remigiok. Beti ertilariaren eta ''zuhaitzaren ''arteko erantzukizuna azaltzen zaie bere obrei. «Zuhaitza da –zioen– gizakiaren antzik handiena duena». «Ertilari soila, indartsua eta zuzena» izendatu zion Carlos Areánek. Bere Hondarribiko etxearen aurrez aurreko itsasoaren gorderik edo aldian behin Aralarko basoan galdurik ibiltzea gustatzen zitzaion. Mendiburu arrazoiaren bideetatik baino gehiago senaz − ''beharraz'' esaten zuen berak− jokatu zuen ertilaria izan zen. Denetarik aurki zitekeen bere estudioan: Txalapartak, nekazaritzako piezak, objektu leunduak, istinkatuak eta margotuak, «txori kaiolak» −berak zioen bezala−, armazoiak eta maklak, tartekaturiko hainbat materialen esperimentuzko konbinazioak: zementua eta zura, adibidez; hura, hau irentsi nahian, gizakiaren tramankulua bizitza naturala suntsitzen? Remigiori atsegina zitzaion, zakarretik finera, ''bizi-dinamis'' hartatik modu garbi eta abstraktura etengabeko ibilia egiaztatzea. Zuraz maitemindurik bazegoen ere, Remigiok marmola, alabastroa eta zementua ere landu zituen. Bere estudioan '''Ataria''' zutitzen da, bizitza eta naturaren zorrotada erraldoia, 3m-ko garaiera duen zutabe lerrobakarra, haritz oso bat, dinamismoz, argiz eta sakonunez, besoz eta besapez betea, totemen sinbolismo misteriotsu batez beteriko ''betilo'' izugarria. Mendibururen obrak «sustraiak, ama-lurra eta bizitza geldiezina» oroitarazleak dira. === Bizente Larrea === Bizente Larrea (1934) bilbotarra, eskulturagileen semea eta biloba, Jesuitekin batxilergoa bukatzean, Meatzarien Fakultatean hasi zen, baina bere eskulturagile-ikasketak Arte eta Lanbideen Eskolan eta aitaren lantegian burutu zituen. Frantziara joan zen 1954an, eta Solesmesen eskultura egiten aritu zen Raymond Dubois-en estudioan. Erlijiozko irudiak dira zurezko eta brontzezko bere lehen lanak. Larreak, 1966an, imajinagintzako tradizioaren zama utzita ia bat-batean askatu eta eskultura ez-figuratiborako jauzia eman zuen. Halako lan bat da burdin xafla lerromakur forjatuz egindako iturria, espazio hutsa bilatzen duen bizitzako zorrotada bailitzan, harritik sortzen dena: * ''Monumentua Kirikiñori''. Jarraian, materialen izaeratik jasotzen dituen iradokizunak bideratzeko aldi bat etorri zen. Burdin forjatuaren ondoren, eskulturagileak galdaturiko brontzea, aluminioa, eta altzairu herdoilezina probatu zituen: ertilariaren ametsei beti apur bat gogor egingo dien materialak. Eskulturagilearen ametsak lehenik argizarian modelatzen ziren, edo poliespanez eginiko piezak handietan, gero burdinara edo galdatutako brontzera pasatzeko, teknika tradizionalaren arabera. '''Sailak'''. Larreak sailen bidez egiten du ikerketa plastikoa, eta hauek, berak baino ez dakien arrazoiren batengatik, izen bereziekin bataiatzen zituen. ''Mahatsondoak''. Hasierako lanetan lehenetarikoa da mahatsondo-multzoa, zur margotuan angeluen zuzentasuna nagusitzen den formez osatua. ''Kateak''. Ia berehala itzuli zen forma makur eta dinamikoetara, eta egituren hutsune bizkorgarrien bilaketara; eta galdatutako brontzean egindako «''Kateak''» sail berrian, makurrak eta leunak diren gainazal txikien aukera adierazkorrak entseatu zituen, hutsune beltz eta latzen kontrastean. '''Forma Zentrokideak.''' Ia aldi berean, zirkulu formaren edertasun aratzak erakarri zuen: «Forma Zentrokideak», hainbat materialetan eta formatutan eginak (1968). '''Espetxeak.''' Ustekabean sartu zen bere artelanetan lautasun eta angelu zuzenarekiko gustua (1969); «Espetxeak» saila da, brontzean edo altzairuan egina batez ere. Hauetatik sortu zen Otxandioko elizarako (1971): Espetxe Sagrario bat. '''Gangak'''. Eskulturagilearen hizkera funtsezko bihurtu zen 70eko hamarkadan, araztasun eta soiltasun handiko formetan atsegin hartuz, nahiz eta beti dinamikoak ziren: hutsune txiki borobilak katean, «''kateaturiko gangak''» izenburuaren iradokitzaileak. Nahikoa izan zen forma horiei monumentaltasuna eman eta azaleran ugarituz joaten uztea honelako artelanak sortzeko: * ''Santimamiñe''. Nahikoa izan zen zutik jartzea honako hau sor zedin: * ''Samotrazia,'' garaieran 6 m-koa, gaur egun Barakaldoko plaza gainetik hegan egin nahi duena. ''Barautsak''. Hala, 1972-73 urteetan, hutsak eta tarteak ugaritu ziren, gainazalak kizkurtu eta bihurritu; barrokismoaren hasiera. Konkorrak ugaritu, tarteak sakontasunean ireki eta ganbiltasunak multzotzen bertikaltasuna areagotzen zuen. Barautsen aldia zen: * hauetariko bat Ajuria-Enean dago; -bestea, Euskadiko Kutxaren egoitzaren aurrean zutitzen da, Madrilgo Castellanan. Eta 6 metro neurtzen du. Makilak. Geroago barautsak argaldu egin ziren, eta makila bihurtu. Hauetariko bat, oso garaia eta gorriz margotua, aireportura doan Leioako errepidean kokatu zen. Ihesak eta Kodizeak. Eskulturagilea mugimendu hedakor eta norabide anitzetakoek erakarria sentitu zen, 1978-79 urteetan. Ihesen aldia zen, eta Kodizeek jarraitu zioten. '''Irudiztatze Berria'''. Azkenik, 80ko hamarkadaren erdialdean irudia agertu zen berriz; pertsonaren aurpegia, hain zuzen ere. Bistan da ez dela estilo aldaketa zakar bat. Eskulturagilearen hizkerak funtsean berbera izaten jarraitzen du. Gertatzen dena da forma abstraktuen itsaso iskanbilatsu horretako olatuak berak tematu zirela giza oroitzapen oro erraustu zuen su horretako garrak iradokitzen: * ''Gattamelataren'' aurpegia * ''Profetaren ''profila * ''Artzainaren'' profila edo * ''Berniniren'' profila. '''Berriro ikonora etorri zen''', baina iradokitzaile oraingoan, artistaren -imajinagileen seme eta biloba- hasierako ibilbide sortzaile hartan eginiko «santu» haiek ez bezalakoak egitera. Eskulturagileak plastika aratza lantzean. 20 urteko esperientziaren fruitua bildu zuen, hauetan ikus daitekeenez: * ''Ama Birjina'', irudi bikaina, Bilboko Rekalde auzoko Arrosarioko parrokiarako egina, * Zumarragako ehorzketa-kripta berrira jaisten den Aingerua. Eskultura honekin irudia barrokotasun abstraktuarekin elkartzen den imajinagintza berriaren aldi honen gorenera iritsi zen. Jose Antonio Pizarro arkitektoaren eraikuntza bikaina den nekropoli txiki honek ezohiko edertasuna eta forma garbien espazio bat ixten du, isiltasun izoztuan hildakoen piztuera aldarrikatzen duen ''Aingeru'' honen hegada besterik nabaritzen ez delarik. '''Formatu handiak'''. Azken belaunaldietako Euskal Herriko ertilari zenbaiti gertatu zaien bezala, bere azken obretan formatu erraldoiekiko zorabioak erakarri izan zen Larrea. Azpimarra dezagun honako erraldoi hau: * ''Dodekatlos'', Herkules mitologikoari aipamen egiten dion izena, garaieran 8,50 m, 70 tonatako pisua eta giza iradokizunak dituen hau, Biltzarretarako Euskalduna Jauregia eraikin berriaren aurrean zutitu zen. Bizente Larrea ez da erraz sailkatzen «tasun» modernoetan. Inspirazioak beti aurkitzen duen ertilari kultu bat da. Eskulturagile moderno baina barrokoa; bere irudimena aske uzten du, baina bere trebezia teknikoak uhalak jartzen dizkio; eskulturak modelatzen ditu, ez estatuak, baina gure eguneroko hizkera arrunteko izenez bataiatzeari uko egin ezinik.<ref>Bizente Larreari buruzkoetan, ikusi Kosme Mª Barañanok eskaini zion monografia konplexua: ''La escultura de Vicente Larrea''. Eusko Jaurlaritzak argit., (1991).</ref> === Rikardo Ugarte Zubiarrain === Orain arte aipatu ditugun ertilariak baino zerbait gazteagoa da, baina kezka estetikoetan kide, Rikardo Ugarte Zubiarrain (1942) Pasai San Pedro herrian jaio zen. Donostiako Arte eta Lanbideetako Eskolan eta Camps Akademian ikasten hasi zen. Mota guztietako adierazpen artistikoei irekitako izaera izanik, poesia, saiakera, argazkigintza, marrazkigintza, pintura eta batez ere eskultura landu zituen. Lehiaketa eta talde-erakusketa ugarietan parte hartu zuen 1962tik hasita, baita bakarkako erakusketa askotan ere 1967tik aurrera. Baditu dozena bat sari baino gehiago bere palmaresean. '''Lorratzak'''. Ugarterentzat materialik gustukoena burdina da. Teknika anitzetan erabili du eta estilistikako forma ugari emanaz. Nolabaiteko sailkapen kronologiko batean saiatu nahirik, lehenengo aldi batean bere egiturak ebakidura angeluzuzeneko moduluz lantzen dituela esan beharko litzateke; ''Lorratzen'' garaiaz ari gara, arrazionalismo konstruktibista baten eraginez diseinaturik, ertilariak kontraste kromatikoez bizitu zituenez: * ''Lorratza'', Mendeurrenaren Plazan, (Donostia); * ''Lorea'', Santa Cruz de Tenerifen, aire librean; * ''Bideetako Lorratza'', Mediterraneoko autopistan eta abar. '''Aldaketak'''. Ia aldi berean entseatu zituen forma angeluzuzen guztiz zorrotzak zeiharrekin gurutzatzen eta batzen diren aldaketak; hona hemen zenbait aldi: * ''desitxuratzeena'', * ''dardarizoena,'' * ''kanpaiena''. '''Hegaketa'''. Beste aldi bat letorke, landare-formen mundura gertutasun garbiago eta dinamikoago bat iradokiz. '''Bertikaltasuna'''. Azkenik, bertikaltasuna azpimarratuko den aldia ireki zen, eta batzuetan neurri erraldoietan landurikoen aldia: * ''aingurena'', (''Herri baterako Aingura erraldoia'', Pasai Antxon dagoena, 1994), * ''gazteluena'' (''Brankako gaztelua'', Pasai San Joanen; ''Gaztelua'', Tolosan, ''Tajamar'', Lasarten... Obra artistikoetan, hiru dimentsiok egon behar dutela onartzen badugu –'''forma''', '''adierazten den nia''', eta ertilariaren elikagaia den '''gizartea'''– Ugarteren ekoizpena hiru dimentsio horiek aberasturikoa da. Ezer baino lehen, '''forma'''. Ugarte konstruktibistatzat sailkatzen da. Dudarik gabe, modulu angeluzuzenen aldiko bere lan askok, forma industrialetako eta eraikuntzetako material berrien zehaztasuna eta garbitasuna erakusten dute, besteak beste, metala, kristala eta plastikoarena. Igartzeko modukoa da, beste alor lirikoago eta espresionistago batzuetan ausartu ondoren, Ugarte erabateko forma garbien unibertsora itzuli zela, batzuetan bere Eskuaira eta Kartaboien hozkailu horretan sartzen gaituelarik. Ugarteren artelanen bigarren kontzeptu oinarrizkoa '''arima''' da, hau da, batzuetan artistaren "nia" umiltasunik gabe adierazten duena. Lirikaren ordua da, poesiaren ordua, kantari hasi eta burdinazko diapasoia dardaratzen duen espirituarena. ''Loreak ''sailaren aldia da, metalezko zurtoinak koroatuz argitara eta zerura irekitzen direla diruditen loreena, su gartsuaren metafora horiena, bere ''Itxas-burniak'' eta ''Haizearen adatsek'' isurtzen dituzten itsasoko usain horiena. Azkenik, esan behar da hain aratz eta itxuraz hain kutsurik gabea den hizkera honetaz aparte, '''gizartea '''ere azaltzen dela Ugarteren lanetan. Ertilariak bere ''Bideetako lorratzak'' eta ''Bizitzeko egokiak diren hutsuneak'' lanetan esaten digu ez dela bakartia, eta gu geu ere ez gaudela bakarrik. «Eskulturaren azken zeregina hiritarraren hiriko eta espirituko bilbaduraren barruan espazio-erkidean parte hartzea eta bera elkarretaratzea dela ulertzen dut». Ustekabeko logika batekin, hasieran sinbolo neurritsuak besterik ez ziren forma txiki haiek, erraldoi bihurtu eta hiriko espazio handien eskari zorrotz bilakatzen direla dirudi. Bertikalaren aldia da; kalerako, lorategietarako, errepideetarako, plazetarako eta lurreko zein itsasoko bideetarako eginak diren obra erraldoien aldia: ''Aingurak ''eta'' Gazteluak''. Agian, Rikardo Ugarteren aparteko ibilbide sortzaile honen sinbolo hautatu beharko litzateke bere ''Herri batentzako gurutzadura'' lana −egun Donostiako elizbarrutiko Museoan dagoena bera−, aipaturiko hiru dimentsioak bat egiten duten lana: zehaztasun formala, lirika otoizlaria eta eskari soziala. Biluzia eta hutsa den Gurutze horren aurrean, burdina argi bihurtzen den horretan, gustura belaunikatuko litzateke San Juan Gurutzekoa, honako hau idatzi zuen mistikoa: «Benetan pertsona jainkozale denak, Ikusezinean ipintzen du bere jaiera nagusiki, eta irudi gutxi behar ditu −eta gutxi erabiltzen ditu− eta halakoak gehiago egiten du bat jainkozkoarekin gizakiarekin baino».<ref>Rikardo Ugarteren eskulturaren inguruan, ikusi, batez ere, Mª Soledad ALVAREZ, ''Cinco escultores''. Escultura Vasca Contemporanea. Kutxa (Donostia, 1984).</ref> === Erramun Karrera === Belaunaldi horretakoa izateagatik eta Euskal Herriko estilistikaren kezka plastiko eta leialtasunezko berberek ziztatua izateagatik, atal hau Erramun Karreraren (Bilbo 1935) eskulturak gogoratuz bukatuko dugu. Karrera, hilarrien antzinako gertakari arkeologikotik abiatu zen, ondoren, eguneroko bizitzako artisau-gauzetatik jarraitu zuen, eta azkenik, hutsaren gaiari heldu zion, Txillidaren «ingudeen» gehiegizko antza erakusten duten lanak eginez. === Tomas Murua === Tomas Murua (1938) ertilari zarauztar honen eskulturak ere aipatuko ditugu. ''Zura'' landu zuen lehenbizi eta brontzea ondoren, irudiak multzoka emateko joeran, gai herrikoiei heldu zien Oteizaren lanetan eta agian baita Joxe Alberdirenetan ere inspiraturik: * arraunlariak, * kirolariak, * amatasunak, * arrantzaleak, eta abar. Konposaketa arazoak egoki konpontzen ditu mintzaera sintetikoaren bidez, azaleran nabardura sutsuak dituela, ia beti dinamismo eta espresionismo kementsu alderako joeran. === Agustin Ibarrola === Barneko atzerriratzea nozitu zutenen artean gogora dezagun Agustin Ibarrola (1930), Euskal Herriko ertilari gutxi batzuen artean, frankismo aldian askatasunaren aldeko borroka eta zerbitzuan pintzelak jarri zituztenen meritua duena dugu.<ref>Ibarrolari buruz, ikus hainbat egileren ''Ibarrola'', Bilboko Aurrezki Kutxa Munizipalak argitaratua (Bilbo, 1987).</ref> Margolaria zen orduan oroz gainetik. Bere oihal eta grabatuak langile munduari eskainitako gorespen-kantu bero eta diktadurarekiko arbuioaren adierazpen sutsua ziren, soiltasun kromatiko handia eta marrazketa espresionistaz eginiko –bere Estanpa herrikoietan– lengoaia figuratiboa erabiliz. Frankismoa erortzean, aurkari politiko berriak aurkitu zituen, eta bere adierazpen teknikoa eta estiloa aldatu zituen. Eskulturari eskaini izan zaio bereziki, Oteizarenetik oso hurbil dagoen hizkera formalista bat erabiliz eta hiri ñimiño alderako joerara etorriz. '''Land art'''en bere ekarpenak egin zituen: * hiriko paisaietan'' totem-trabes'' sailak muntatuz * edo Oma basoko zuhaitzak margotuz ala apainduz, gure gizarteko alderdi basati jakin batean erantzun larri eta bidegabekoak aurkitzen dituen abentura izanik, natura «gizatiarrago» egiteko saiakera moduan ulertu daitezkeenak, baina baita arte garaikidearen joera iheskorraren erakusketa balitz bezala ere, izan ere, denok dakiguna baita landare-bizitza dela zuhaitz apaindura hauek denak hutsera murrizteaz arduratuko dena. == Gerraosteko Euskal Herriko margolariak == Gutxi gorabeherako eta behin-behineko formula moduan, behintzat, artea '''intuizioz adierazkor diren formen sorkuntza''' dela onartuko balitz, hots, arteak bi aurpegi –''forma ''eta'' adierazpena''– dituela, esan beharko litzateke mendebaldeko arteak ziur egin zuela '''formari''' nagusigoa ematearen alde, XX. mendeko lehen hamarkadetan. Argi dago formaren eskubideei pribilegioak emateko joera Frantzian jaio zela, arte plastikoetan baino lehenago eta nabarmenago hitzen artean, beharbada. Gustave Flaubert nobelagileak 1852ko eskutitz batean idatzi zuen: «Niri egiazki ederra iruditzen zaidana eta egin nahiko nukeena, ezeri buruzkoa ez den liburu bat da, kanpoko lotura eta euskarririk gabeko liburu bat, lurra espazioan euskarririk gabe mantentzen den bezala, bere estiloaren barne indarrari jarraiki, bakarrik eutsiko litzatekeena; ia gairik gabeko liburu bat, edo, posible balitz, ikusezina izan zedila, gutxienez...».<ref>Juan de la ENCINAren aipamena, La trama del arte vasco (1919), 28.or.</ref> Urte batzuk geroago, beste literato frantses batek, Mallarmé poetak, gela huts bati buruzko soneto bat idaztea gustatuko litzaiokeela zioen. Berak eta Paul Valéryk «poesia aratz» bat bilatzen zuten, hau da, bertsoaren musikatik, argumentuzko edukitik eta baita sentimendutik ere, ahalik eta gehien gabeturiko poesia bat. Garai hartan utopia hau literaturan jarraitzen zen, hots, bere ezaugarriengatik errealitateari berehalako erreferentzia egin beharra saihets ezin zuen artean. Normala da aldi berean arte plastikoetan antzeko joerak ematea. Arte erakusgarritik, benetakoa denaren ikusmenezko erreprodukzioa saihesten zuen eta naturarekin edo historiarekin izandako harremanak artistarengan eragiten duen sentsazioaren nahiz sentimenduaren sinbolo edo isla bat zirudien artera egin zen jauzi. «Arte plastikoek –zioen Apollinairek– musikaren antza izango duten aldi batera gerturatzen ari gara». Mugimendu honen atzean arte abstraktua zegoen, eta esperimentu gisa haztamuka ibili zen XX. mendeko bigarren hamarkadan. Aldi berean, Freudek psikologia sakonari egindako ekarpenetan inspiraturiko itxuragabetze kubistek eta ameskeria surrealistek, «errealitatearen aipua galtzea» izenekoan lagundu zuten. Mímesia artearen arau izatearen destaina orokortu egin zen Europan. Eta honek, mugimendu iraultzaile honi guztiari oso zehatza ez den «artea gizatasunez gabetua» izenez ematera eragin zion Ortega eta Gasseti. Baina itxura naturalekiko urruntasun hura estilistikan forma ugari hartuz joan zen; hortik dator urte haietan Euskal Herriko pinturaren sakabanaketa handiaz hitz egin beharra. === Errealismoa politikaren zerbitzura === Esan bezala, erregimen frankista pixkanaka ahultzearekin modernotasunera irekitze kultural bat gertatu zen hirurogeiko hamarkada baino lehen, eta merezi du gerra zibilaren irabazleen alderdian ofizialki goraipatu ziren idealekiko enblematikotzat jo daitekeen margolari baten lana gogoratzea. Agian, horrexegatik lagundu zuen frankismoaren aurkako erreakzio politikoak gutxiespen eta merezi gabeko ahanztura jasan behar horretan. Duela gutxi monografia on bat eskaini zaio.<ref>S. ARCEDIANO eta J.A. SANCHEZ DIEZ, Carlos Sáenz de Tejada (Gasteiz, 1993).</ref> ==== Carlos Sáenz de Tejada ==== Carlos Sáenz de Tejada (1897-1958) Tanjerren jaioa zen arabar diplomaziako familia baten altzoan, eta honek heziketa artistiko sendo bat eman zion, horretarako arte gaitasun bikain batez jantzi baitzuen naturak. Oran-en eta Madrilen ikasi zuen; San Fernando eskolan López Mezquita eta Álvarez Sotomayor-en ikasle izan zen. Ertilari askotarikoa, bere bizitzako ibilbidean lan ugari egin zuen, hala nola margolari, marrazkilari, grabatzaile, erretratugile, kartelgile, modako jantzi-marrazkigile, eszenografo eta, bereziki, liburu eta aldizkarietako publizista eta marrazkigintzan. Beharbada alderdi hauxe da bere lan artistiko osoaren ezaugarririk hoberena. '''Ilustratzaile gisa'''. Euskal Herrian egin zuen egonaldia motza izan zen. Artista Iberikoen Erakusketan parte hartu zuen 1925ean. Parisen egonaldi luze bat egina zuen (1926-1933) eta bertan hartu zuen ospea lan literarioen, eta bereziki ''L'Illustration'' aldizkari ezagunaren ilustrazioan. Gerra Zibila lehertzean, alderdi irabazlearekin Prentsa eta Iragarkien sailean zuen konpromiso artistikoak ospe ikaragarria eman zion ertilariari: * Gerra-gaien ilustratzailea, laminatan zabaltzen ziren, ''Garaipenaren Egileak'' izeneko multzoa, * ''Vertice ''aldizkari falangistako marrazkigile eta margolanen egilea, * José María Permánen, ''Por Dios, por la Patria y el Rey'' izenburua zuen liburuaren marrazkigilea, * Gerora, ''Historia de la Cruzada Española'' liburuan, 36 aletan berragertu zen pintura-multzo handi baten egile. Alejandro Cicirik Sáenz de Tejadaren marrazkiak barroko berantiarreko tapizekin alderatuko ditu, «XVIII. edo XIX.aren hasieran kokatutako gerra-eszenekin eta antzerki-dekoratu baten aurrean zuhaitz handien zerrendak eta paisaia aztoratuak hondoan dituztela, lainoturiko zerupeak argi-itzal erdiragarrien sortzaile, mendi eta zelaiei hunkiberatasuna emanaz».<ref>''La estética del franquismo'', 101. or.</ref> '''Paisaialari gisa'''. Hasiera Sorollaren argitasunak erakarri zuen; gero gehiago ñabartu zuen bere paleta. '''Erretratugile gisa'''. Erretratu psikologikoa eta ohiturazkoa landu zuen. Bere-berea zuen estilo berezia sortu zuen azkenik. Bere margogintza materiaz urria da; akuarelariaren margolan lau aldera egin zuen eta art nouveauren joeran. Baina, kemen gutxiko arte batean klaustroan ixten dutela diruditen ezaugarri horiekin batera, Sáenz de Tejadak bazekien modu ausart, egoki eta originalean konposatzen, eta, dirudienez, ezaguna zuen Jose M. Serten margolanen kutsu nabarmeneko irudimen aberatsa zuen; gainera bere marrazkiak gaitasun tekniko benetan bikaina erakusten du. Multzoari dinamismo bitxi bat ematen dion perspektiba zabaletako espazioak okupatu eta bertan mugitzen diren pertsonaien adierazkortasuna da margolari hau berezi eta ezaguterraz bihurtzen duena. ==== Joan Cabanas Erauskin ==== Egoera politikoaren menpeko pinturaren atal honetan bildu beharko litzateke Juan Cabanas Erauskinen (Asteasu 1907) izena, ibilbide oso aldakorreko artistarena. Izan ere, San Fernando eskolatik igaro (Madril), Parisera joan eta han apeta surrealistak izan zituen; ondoren Erromara bidaiatu zuen, pintura metafisikora gerturatuz. Antzerkia egin zuen eta besteak beste, Sánchez Mazas eta antzeko eskuin muturreko literatoekin nahastu zen bertan, eta gerra ziotzat hartuta faxismo aldera jo zuen, Burgosko Plastika Saileko Iragarkien arloan Lehendakari kargua betetzera iritsi zelarik. «Gurutzada» frankista izatea nahi zena goraipatzen zuten kartelak eginda ospe handia lortu zuen. === Errealismo aske bat === Frankismoaren gau luzeak ezin zuen betikoa izan. «En España empieza a amanecer» kantatzen zen 40ko hamarkadan. Urte haietan ez, baina beranduxeago iritsi zen egunsentia, falangistek ziotenaren aldean, oso bestelako modu batean. Kultura artistikoari dagokionez, 50eko eta 60ko hamarkadetan orokortu zen Espainian Europako kulturaren jarrera hartu behar zelako kontzientzia. Eta, esan bezala, korronte berrietara irekirik egoteko joerak ondorengo urteetan bizirik iraun zuen. Hirurogeiko hamarkada bereziki oparoa izan zen ertilari-taldeak eratzeko nola Probintzietan hala Nafarroan, elkarlanean burutzeko egitarauak diseinatzen saiatzen ziren, ideia estetikoen elkarte bat zirenaren ustetan. Arteak gizartearekin izan beharreko harremanei buruzko jarrera ezberdinek eraginda elkartze horiek bizitza laburra izan zuten, diktadura giro itogarria desagertzen eta askatasun giroa sumatzen hasi zen momentu hartan. Nolanahi ere, aldi honi kultur irakinaldi nabarmen bat eman zioten gertakariak ziren. ;Taldeak Gipuzkoan, 1966an Oteizaren gidaritzapean eta Euskal Herriko Eskola osatu edo aldarrikatzeko asmoarekin eratu zen GAUR taldea eta bulkada berberarekin joan ziren sortzen EMEN, ORAIN eta DANOK taldeak. «Batasunean dago indarra» zen ideala eta asmo berberak gidatu eta sustatu zituen hain zaratatsuak eta borrokalariak ez ziren eta errealitatearen begirune handiagoa zuten beste talde batzuk. Aipa ditzagun izen batzuk. Bizkaian ere, apur bat beranduxeago, hirurogeiko hamarkadan, '''Bilbao''' taldea sortu zen (1966), Santafé Largacha margolariak, Azebal Idigoras zeramikagileak eta Barreito Bengoa akuarelariak osatua. ==== Bizkaia ==== ===== Enrike Renteria ===== Enrike Renteria (1900-1979) Zornotzan jaiotako autodidakta bat zen. Eguratseko margolanetan interesatutako paisaia-margolaria izan zen, apur bat Regoyos-en erara. Geroago, sendoago egituraturiko paisaien aldera egin zuen Artetaren antzera. ===== Ziriako Parraga ===== Jada gogoratu dugu frankismoko kartzelan egona zela, bera izatez komunista zelako, eta gorabehera latz horiek islatzen dira halakoxe malenkonia bat isurtzen duten bere margolanetan. Ziriako Parraga (1902-1973) ertilari independente samarra izan zen; folklorearekiko arduragabea eta jakin zuen erretratu eta paisaien bidez euskal herriaren ariman sakontzen. Ez zitzaizkion abangoardiaren garrasiak gustatzen. Margolan argitsuak egin zituen, kaligrafia zaindu batez, erdizkako ukituak eta kutsu intimista apur bat zutenak. ===== Roberto Rodet Villa ===== Bizkaian, jada berrogeita hamarreko hamarkadan nabarmendu zen Roberto Rodet Villa (1915-1989), Angel Larroqueren ikaslea, eta ziur asko harengandik jaso zuen oinordetzan Parisko berrikuntzekiko gustua. Zenbait kargu publikotan ari izanak –alkate, probintziako diputatu, Arte Ederretako museoaren idazkari– ez zion eragotzi bere jarduera artistikoak ausardiaz azaltzen, eta sentiberatasun hispaniarra korronte modernoetara irekitzean izan zuen oihartzuna eta eraginagatik Lehen Hispanoamerikako Arte Bienalean parte hartzeko hautatua izan zen (1951). Rodeten margolanak batzuetan enpaste oparoz eginak ziren, zeren eta giza irudia modu apur bat ikusezin eta mamu-itxuran oroitzea gustatzen baitzitzaion; beste batzuetan, nahiago izaten zuen planoen bidez bere pertsonaiak modelatzea, cezannetar kutsuko neokubista estiloan. ===== Pelaio Olaortua ===== Antzeko zerbait esan daiteke Pelaio Olaortua (1910-1986) gernikarrari buruz, bere belaunaldiko margolarien artean, bere trebezia tekniko handia sentiberatasun plastiko paregabearekin lotzen jakin izan zuen artistari buruz. Bere margolanetan bi aldi nabari daitezke: bata, Espainian izan zuen heziketa akademikoari dagokiona; bestea, Parisen egin zuen egonaldiari dagokiona, izan ere han Utrillo eta batez ere Cezannen eraginak ekarri zituen, haiengandik formen egituraketa geometrikorako joera hartuta. ===== Arturo Azebal Idigoras ===== Arturo Azebal Idigoras (1912-1986) Argentina jaio bazen ere, amaren aldetik euskal jatorrikoa zen; 1919an Bilbon kokatu zen, baina bi herrialdeetan bizi izan zen txandaka, behin batean behin bestean. Eskulturgintza ikasi zuen Bilboko Arte eta Lanbideen Eskolan, eta gure herrialdean luzez lan egin zuen margolari eta eskultura-lanetan. Menperatzen zuen zeramikaren teknika –beharbada Parisen Pako Durriorekin ikasia–, «su handitan» erabili zuen, eta nahasketa kromatikoak eta tonu mailaketak zentzu handiz egiten zituen. Zeramika bikainak modelatu zituen, nahikoa estilizatuak, baina forma aldetik eskultura zehatz, eder eta apartak sortuz. ===== Antonio Santafé Largacha ===== Azebalen garai berekoa, eta berarekin Bilboko Arte eta Lanbideen Eskolan ikasia izan zen Antonio Santafe Largacha (1911-). Marokon barrena ibilia zen, eta bere koadroen argia handik ekarria izan daiteke. Santaféren lanetan formen nolabaiteko estilizazio bat nabari da, askotan, itzal bolumenak deuseztatzeko eta tindu lauetara mugatzeko bere joerarengatik, kubismoko azken aldia isla dezaketenak «''kristal kubismoa''». Horrela ulertzen da bere akuarela gardenen aldeko zaletasuna eta trebezia. ==== Gipuzkoa ==== Zenbait margolarik urte haietan lortu zuten halakoxe izen bat, ondo ikasitako teknika batekin, baina berritasun nabarmenik eskaintzen ez duten lanekin, hauetariko batzuk zirelarik gerra aurretik ezagutzera emanak. Zerrendan sar ditzagun gerraostean heldutasuna iritsi zuten beste batzuk. ===== Eloy Erentxun ===== Eloy Erentxun (1917-1987) da hauen arteko bat. Bere osaba Teodoro Erentxun margolariaren eskakizun eta gomendioari jarraikiz beranduan hasi zena margogintza ikasten eta inpresionismoari leial izan zitzaion. ===== Antonio Valverde ===== Antonio Valverde (1915-1970), Ertilari Berriak izenarekin egindako erakusketan sarien irabazle izan zenak, bere olio-pinturak beste teknika batzuekin lantzen jakin zuen, akuarela, litografia, akuafortea, eta, horrez gain, baita litografia-enpresa baten zuzendaritza-lanetan ere. Tonuetan oinarrituz osatutako lengoaia sintetiko samar bat aukeratu zuen bere paisaietan. ===== UR taldea ===== Bitxiagoak izan ziren «Bidasoako Eskola» deritzaten eta 1965ean Donostia hiriburuan sortu zuten UR taldekoak zirela esaten den lau margolariak: Arozena, Bizkarrondo, Tapia eta Grazenea. Hauengan ez da ideologia baztertzailerik ikusten; guztiengan dagoen naturarenganako maitasuna eta berotasun elkartzailea den alderdi baten kontzientzia baizik. Bakoitzak norberarena duen estilo nahastezin bat hartu zuen; baina denetan ere suma daiteke halakoxe joera garbizale bat, Vázquez Díazen neokubismoan inspiraturikoa. '''Jose Grazenea''' (Irun 1927)''. ''Bere adinkide diren beste ertilariei bezala gertatzen zaio, beraren estiloan heldutasuna iristerako ez-figuratiboaren esperientziazko lehenengo lanak azaltzen hasiak zirela; argiaren ortzadar-kolore goxoaren azpian, harean ala landare lurraren azal gogorretatik sor daitekeen poesia sentiarazten du Tapiesen formarik ezak. Bere paisaietan forma naturalak ezabatu egin behar zaizkigula dirudi, forma abstraktuen irudia utziz. '''Alejandro Tapia'''. Forma naturalen ezabatze horren antzekoak sumatzen dira Alejandro Tapiaren (1930) paisaietan; kromatismo soilen bitartez, giroan ikusten duena goxoki tindatuta biltzen badakiela erakusten du, euskal lurrean berezkoa dena. '''Karlos Bizkarrondo''' (1935). Lirismorako joera bere ama Mª Paz Jimenezengandik oinordekotzan hartua izan behar du, baina inolako intimismo tolesgabetik urruti agertzen da. Ia beti oinarrizko estilo trinko bat eta batere alaiak ez diren margo sakon eta ilunak hartuta, sarritan kasik kolorebakarrak eta ongi enpastaturiko paleta soil bat erabiliz eginak. Bere paisaietan batzuetan zerua eta lurra urtu eta herriek mamu-itxura hartzen dute, ez baitira siluetez baino sumatzen. '''Jabier Arozena''' ''(1935)''. Margolari hau, bere aldetik itsasoko paisaiak erakartzen du, eta hantxe, inolako pasadizorik gabe, euskal kaietako ''arrantzaleak'' gainean kokatzen ditu. Horretarako, oinarrizko orban ia lauen teknika erabiltzen du eta tonu kontraste biziez antolatzen konposaketa. ===== Mentxu Gal ===== Parisen Ozenfantekin eta Madrilen Artetarekin bere lanbidea ondo ikasi ondoren, Mentxu Gali (1919-) Benjamin Palenciaren eragina sartu zitzaion, batik bat. Paisaietan agertzen da bere espresionismoa batez ere, Gaztelako lurretan eta euskal lurretan, haitz eta arteei forma mindu eta makurrak emanez, pintzelada motz eta urdurien bidez kromatismo bortitzetan sutuz eta, apur bat Van Goghen estilora, ikusgai zen guztia barne-bizitza aztoratu baten sinbolo eginez. Bere margolanen aurrean halako bortizkeria fauvista bat antzematen dela esan daiteke; baina, zehatzago esanda, bere paisaietan, eta bereziki bere erretratuetan, konposaketaren arkitektura, forma eta koloreen leherketa lirikoaren arteko laburbiltze orekatu bat bilatzen duela esan beharko litzateke. ===== Enrike Albizu ===== Espresionismo horretatik oso urrun, Gipuzkoako Artista Berrien XV. Erakusketan (1947 eta 1949) saritua izan zen Enrike Albizuk (1926) nahiago izan zuen italiar margogintza handiaren ideal klasikoei leial jarraitzea. Erretratugile bikaina zen, beti errealitate naturalarekin begirune handikoa, eta enpastatu eta lausoduratan oinarritutako lengoaia plastiko oso berezko bat sortuz joan zen, frantses zatikatze-estilora gainezarritako pintzelada motzekin. Ez da kolore gris, beltz eta ilunik ageri bere paletan. Kromatismo alai eta beroak, azpian marrazki ezin hobe bat bistaratzen dutenak, ikusleari baretasun ia erlijiozko bat komunikatzeko. ===== Karmelo García Barrena ===== Antzeko teknika batekin, Karmelo García Barrena (1926) ere Seuraten estiloko puntillismo batetik abiatu zen, behatzen zuen haren egitura geometrikoa zainduz, nahiz eta ikusten zuen hura, zuri argitsuekin kontrastea sortzeko kolore beroen pintzelada motzen joko batean nahasten zuen. Beharbada teknika zehatz honek eraman zuen, sarritan, paisaia edo eraikuntza baten bista txikienek zatikatutako errealitateaz interesatzera; jarrera amultsuan margolari flamenkoen ikuste zatikatuekin zerikusirik izan zezaketen xehetasunekin. ===== Karlos Añibarro ===== Karlos Añibarro (1924-1991) donostiarra aldi horretako margolarien artean kokatu behar da, baina azkenean abangoardiarako borondate garbiz, ikusleriaren gustuak eta interes komertzialak alde batera utzi zituen ertilari askatasunzale eta anarkiko bat bezala. Gaur egun oso sakabanatuak eta eskuratzen zailak diren margolanetan, fauvisten oinordekotzan hartutako espresionismoaren, abstraktuaren eta surrealismoaren artean ibili zen. ===== Gonzalo Txillida ===== Gonzalo Txillida (1926) zuhur eta isila margolaria da. itsaso eta hondartzetako paisaien margolaria, abstraktuaren mugan dagoen estilo berezi eta sintetiko bat izanda eta pasadizozko guztia saihesten du, badirudi kreazioko osagai guztiak –zerua, itsasoa, lurra– batu nahi dituela arima bakar batean, atsekabe guztiak erantzita eta barne-poesiaz gantzututa. ===== Julian Ugarte ===== Julian Ugarte (1929) zarauztarra belaunaldi honetako gazteena da, eta Parisen bereganatu zituen freskoen irakaspenetatik sostenguko egitura ez «zulatzeko» ardura eta ezkutaturik dagoen ala ez dagoen marrazki baten gainean halakoxe postkubista geometriko, kromatismo bizi eta ia amorru espresionistez kontrajarririko orban ia lauen zaletasuna ekarri zituen. Bere lehen lanetan, Ugarteren espresionismo horrek gizakiaren bakardadean oinarriturik dagoelako ustea hartzen zaio; gero, bizitzara politiko-sozialera egindako gerturatze bat ikusten da, bereziki Gernikako suntsiketaren oroitzapen bikainean, duela gutxiko bere atzera begirako lanean (2003) erakutsi zen bezala. Egia esan, ahalegin abangoardista orotatik urrutiratuz eta formazko eraikuntza eta indar adierazkorren arteko laburpena bilatuz dabilen Julian Ugarte eta bere ikasleen margolanekin, Euskal Herriko margogintzarentzat aldi berri bat irekitzat jo daiteke. Ugartek denbora ere izan du bere lanbide jada luzean, erakusketa pertsonal asko egiteko eta uzta ugaria biltzeko. ===== Migel Anjel Alvarez ===== Kritikak emandakoa baino arreta eta estimu askoz handiagoa merezi duen margolaria da Migel Anjel Alvarez (1927) tolosarra. Azentzio Martiarenaren ikasle eta Gipuzkoako Artista Berrien Lehen Sariaren irabazlea, Hispanoamerikako Arte Bienalean aurkeztutako «''Gazte bat josten''» zeritzan gaztetako koadro batekin eman zen ezagutzera ikusleria zabalaren aurrean (Madril 1951). Ondorengo margogintza aldi luzean zehar, joera moderno ia guztien ale bikainak utzi ditu, espresionismotik hasi eta geometrikotik neokubista bitarterakoak. Bere burua gai anitzen inspirazioak ukitzen utzita, erretratutik hasi eta paisaietara bitartean, adierazpenerako duen erraztasun handiak ematen dion askatasunarekin jardunez beti, bai oihalean nahiz horma gainean, marrazketa ederki menperatzen duela erakutsiz –Llano Gorostizak dioen bezala «marrazki estu eta iradokitzaile» hori–, kolore ikasiez jantzirik dagoena. Álvarezek sari ugari irabazi ditu, hauetariko bat Paueko ''Urrezko Domina'', honako obra hauekin: * ''Emakumea ehogailuarekin'', * ''Autorretratua'' eta * ''Arrantzaleak''. Baina, gure ustez, bere lanik preziatuena eta garrantzitsuena '''horma-pinturan''' ematen da: * Donostiako Antiguo auzoko parrokiakoa, monumentaltasun bikainekoa, * eta San Martingoa (Donostia), * Leitzakoa * Bordeleko Erakustazokakoa * eta Tolosako Bizkaiko Kutxakoa. ==== Araba ==== ===== Jesus Apellaniz ===== Araban, inpresionista kutsuko errealismoaren tradizioa –Díaz-Olano eta Fernando Amáricarena– aparteko maisutasunez jaso zuen Jesus Apellanizek (1898-1969) arabarren artean, paisaia inpresionistaren ordezkaririk leialenak. Díaz Olano ikasle izan zuen Gasteizko Arte eta Lanbideen eskolak eta geroago berak bi urte igaro zituen Madrilgo Arte Ederren Akademiak ezarri zizkioten Apellanizi heziketa sendo baten oinarriak, ondorenean berak Parisen (1918-1926) aldi luze batez osatu zituenak. Euskal Herrira itzuli eta Apellanizek Gipuzkoa hautatu zuen kokatzeko. Eszenografia, beiraki eta tapizaren alorrean egin zituen bere saiakuntzak, paisajista itzel eta ospetsua bihurtzeko. ==== Nafarroa ==== Nafarroan, bakartze kulturala hautsi zen hamarkada horretan.<ref>J. ZUBIAUR, ''Pintores contemporáneos''. Arte en Navarra-n, ''Diario de Navarra''k argit., 38. zk.</ref> * Arte Aplikatu eta Lanbide Artistikoen Eskola sortu zen 1969an; * Isabel Baquedano, Jose Mari Asunce eta Jose Ulibarrena taldekide izan ziren '''Danok taldean''', arte-garapenaren hasiera baten sintoma izan zen, nahiz eta bertako kideek ez zuten beren lanen erakusketarik lortu, ezta taldea baturik eusterik ere. Lehenago gogoratu ditugu Jose Ulibarrenaren eskultura-lanak. Isabel Baquedanori eta Jose M. Asunceri dagokienez –paisaiagile bikain honen oihal espresionistek erruz gogorarazten dizkigute Benjamin Palenciarenak–, esan beharra dago gogotsuenak eta eraginkorrenak izan zirela, gero Moreno Galbánek «Iruñeko Eskola» esanez izendatu zuen margolari-talde gazte baten trebakuntza lanetan. === Emakumearen agerpena === Euskal Herriko artearen historian, hirurogeiko hamarkada arte irakinaldiagatik eta belaunaldi gazte baten jarrera hausleagatik markaturik gelditu bazen, arte alorrean emakumearen parte-hartzeak salbuespen izateari utzi zion aldi gisa ere aipatu behar da. [[Fitxategi:“Hiru manolak”, 1950, Paz Jimenez.jpg|thumbnail|“Hiru manolak”, 1950, Paz Jimenez.]] '''Maria Paz Jimenez''' (1911-1975). Azpimarra dezagun lehenik izen hau, Valladoliden jaioa zen eta arrakasta handiak lortuz Argentinan urte batzuetan bizi izan bazen ere, Jimenezek Donostian kokatu zuen bere bizilekua 1945ean. Euskal Herrian Gabriel Zelaia poetak sutsuki goraipatu zuen ''naïf'' artea –«Maria Pazek aingerua dauka»– landu zuen lehendabizi. Hainbat sari irabazi zituen Euskal Herrian eta Argentinan; margogintzak berak emozioz beteriko arima batentzat eskaintzen dituen aukeren handitasuna aurkitu zuen bere baliabide ez-figuratiboekin. '''Mentxu Gal'''. Lehenago ere aipatu dugu irundar hau, baina ez litzateke zuzena izango 1970az geroztik margogintza arrakastaz landu zuten emakumeak samalda zirela gogoratu gabe uztea. Álvarez Enparantzak bere Euskal Herriko pintura garaikidearen liburuko (1978an argit.) atal bat eskaini zien, 30 emakume izen bederen bildurik. Zerrenda hori hainbeste luzatu zenez, 1969an Gipuzkoako Aurrezki Kutxak egoki ikusi zuen «Gipuzkoako Emakume Margolarien Lehiaketa» bat antolatzea. Emakume izen-zerrenda horretatik, merezitako ospea iritsi duten batzuk nabarmendu behar dira, adibidez: * '''Ana Maria Parra''', erretratuetan espezialista. * '''Irene Laffite''' (1931-2003) egile ausarta izan zen, paisaia, lore eta oilarrena, eta denak bere espatula-kolpe suharrez eta sinpletasun tekniko handiz sortu zituen, ezaguterrazak eta faltsifikatzen zailak. * '''Marta Cardenas''' abangoardiako figuratibismo zatikatu bati atxikirik dago. * '''Klara Gangutia''', figurazio hiperrealistaren jarraitzailea da. === Errealismo neurritsu bat gizartean === Erregimen frankistaren aurka pintura oldarkor espresionista duen Agustin Ibarrolaz gain –jada berari buruz hitz egin duguna bera–, izan ziren Euskal Herrian gizarte kontserbadore baten konbentzionalismo eta ohitura immobilisten aurrean jarrera kritikoari eutsi zioten artistak ere. ==== Luis Garzia Otxoa ==== Luis Garzia Otxoaren (1920) margolanek, Ensor belgikarraren eta Rouault frantsesaren margogintza ekartzen digute gogora. Paisaia bortitz batean jauzi gabe, eta bereziki politikoak ziren arazoen aipamenik egin gabe eman nahi izan dio Garzia Otxoak garrantzi soziala bere espresionismoari. Desitxuratzeak handituz eta bere koloreak bortizki bizituz, irudi ausartez osaturiko hizkera labur sortuz joan zen, eta hizkera horrekin barregarri utziko ditu zenbait pertsonaia-mota: bere egoeraz harro dauden gizaki alferrak, barruko hustasuna diruaren gain edo beren gizarte-maila pribilegiatuan oinarritzen duten garun hutsak. ==== Dionisio Blanco ==== Dionisio Blanco (1927-2003) duela gutxi hil zenak ere merezi du oroitzapen bat. San Salvador del Vallen jaio zen, bere bizitza eta artea behin betiko markatu zituen lan-istripu baten ondorioz bere gaztarotik fisikoki gutxitua, mende erdi batez pintura intimista landu zuen, oso pertsonala eta gizatasunez betea. Gaixoa, agurea, haurra –betiere, gizakia– silueta lauez egina, bere pintura trinko, xume eta adierazgarriaren erdian ageri da. Bizitzaren injustiziek ez zioten asaldura eta garraztasunik eragin. Bizitzaren eta gizartearen ikuspegi mindua samurtasunez gantzutua dago, bere azken eta hil ondorengo erakusketaren ordezkari izan zen Sáenz de Gorbeak idazten duen bezala, «isiltasun, hustasun eta bakardadearen erronka hirukoitzari» aurre eginez. == Abangoardiaren bat-bateko sarrera == Maurice Denisek, 1890 inguruan, koadro piktoriko batean funtsezkoena zenari buruz formulatu zuen printzipioak «oihal baten gainean ordena jakin batean bilduriko kolore multzoa», sinbolista frantsesen konposaketetan erabiltzen zena, hogei urte beranduago 1910eko egun batez Kandinski margolari errusiarrak bere Municheko lantegian margotu zuen akuarela abstraktu batean aurkitu zuen bere adierazpenik logikoena. Abstraktuarekin gertu-gertuan zebilen azken aldiko obra kubista asko ere. Mendearen bigarren hamarkadatik aurrera, Frantzian eta Alemanian, artearen hainbat alderdi aurrerakoietan, laster askotariko formak hartu zituen figurazio-ezaren abentura piztu zen, zeren eta, bada abstraktutasun geometriko bat, beste espresionista bat, eta lirikoa dei geniezaiokeen besteren bat ere, informaltasuneraino iristen dena. === Ez-figurazioaren mugimendua === Gipuzkoan, 30eko hamarkada inguruan jada irtena zen kanpora (Nikolas Lekuonaren zirriborroren bat), Europari begira zegoen taldearen barrutik; baina ahalegin herabe hura gerra zibilak eta errepresio frankistak berehala zapuztu zuten. Llano Gorostizaren liburuak, 1965ean argitaratuak, ezin izan dio azkeneko orri pare bat baino eskaini Euskal Herriko paisaia artistikoan eman zen ''informaltasun abstraktuaren'' sorrerari, Txillida eta Oteizaren irakaspenek zeharbidez 50eko hamarkadan sustaturikoari. '''Ekipo 57''' izenekoak ere (Oteiza eta Basterretxea), orduan Maleivtchen ''espazialismoan ''eta konstruktibismoan, eta neoplastizismoan inspiratzen zenak, eraginik izan zuen margolari gazte batzuengan. Hala ere, badirudi abstrakzioko lehen ereduak uste sendo estetikoak baino gehiago esperimentatzeko apeten emaitza izan zirela.''' '''Esate baterako,''' '''Arabako Aurrezki Kutxa Probintzialeko Aretoan Euskal Herriko lehen arte abstraktuaren erakusketa bat izan zen, Díaz Olanoren ikasle izandako eta Madrilen ikasitako '''Miguel Jimeno de Hidalgak '''(1895-1977) konstruktibo neokubista mailan 1946az geroztik eginez joan zen lan-multzoa ikusgai jarriz. '''Alfontso Gonzalez''' (1929) bilbotarrak ere, 1948an jada landu zuen kubismo sintetikotik eratorritako geometrikoren bat; baina kasu hasberri hauek guztiak garrantzirik gabeko bat-bateko esperimentazioak ziren, zeren eta, Jimeno bera margogintza figuratibora itzuli baitzen laster.<ref>Iñaki MORENO RUIZ DE EGUINO, ''Abstraccionismo Vasco''. XX. mendeko Euskal Herriko pintura. Pintores vascos del siglo XX-n; 131. or.</ref> Bilbon, arte abstraktuaren lehen erakusketa 1957ko martxoan ireki zen, eta Bizkaitarren Arte Elkarteko aretoetan '''Jose Duarte''' eta '''Joan S. Muñoz'''en eskutik etorri zen. Horrela, Joan Etxebarriaren iloba izanik, hasieran beronen pintura fauvearen eraginak zituen '''Federiko Etxebarriak''' (1914-) margolan abstraktu batzuk jarri zituen jendaurrean Madrilgo San Jorge galerian lehenengo aldiz 1960an; eta ondoren, Bilboko Illescas Galerian. === Eskultura abstraktuaren eragina === Baina badirudi 60ko hamarkadako eskultura abstraktuak (Txillida, Oteiza, eta abar) eragin ziela Euskal Herriko margolari hornituenetako batzuk kolektiboki onartu zituzten figurazioaren aurkako bide berrietan. ==== Rafael Ruiz Balerdi ==== Rafael Ruiz Balerdi (1935-1992) donostiarra, ospearekiko erabat axolagabea izan zen, aldiz, zinez arduratsua sortu ziren arazo artistikoez eta euskal gazteriaren heziketa estetikoaz. Arte-merkatariek beraren obra oso gutxi ezagutu dituzte. Madrilgo Arte Ederretako Eskolatik igaro zen. Beste hainbaten antzera Vazquez Día-en kubismo ondorengo geometrikotasunak erakarrita, eta bere lanbidea Miguel Anjel Alvarezen lantegian ikasi ondoren, erabakigarria izan omen zen Txillidarekin 60ko hamarkadan izan zuen harremana. Eskulturagileak, forma aratz eta kolore garbi soilen aukera adierazkorrarekiko jada utziko ez zuen uste osoa eta gogotsua helaraziko zion. Ordutik, mimetismo figuratibo oro behin betirako utzi zuen. Veneziako Bienalean Espainiaren ordezkari izateko aukeratu zuten, 1960an. Sailkapena maite dutenek, espresionista abstraktuen artean koka dezakete. Eta, halaz ere, bere margolanak diruditena baino arrazionalago eta intelektualago dira. Egia esan, George Mathieuk, subkontzienteak agindurik bezala, Telebista frantsesaren kateetan erakusten zituen bat-bateko haietatik oso urrun zegoen. Bere pinturak misterioz eta ironiaz egina badirudi, beharbada bere nortasuna halakoxea zelako izango da, ikusten zen munduko ezer gordetzen ez zuten formen bidez barne-mundua margo zitekeela pentsatzen baitzuen. Hauen ondoren: * ''Ubeldura'' izeneko multzoa eta * ''Nahaspila'' izeneko multzoak (1963), forma pulunpari argitsuak eta kolorez dardaratiak biltzen dituen abstrakzio bat iragartzen du. Hutsunerik gabeko multzoak dira; argia eta kolorea zabalduz oihan batean bezala tartekatzen eta egituratzen diren formak dira denak. «Balerdik, harri mineralizazioen antzeko egitura pilatzaileekin batzen du lirikotasuna. Ekialdeko paisaiak, Moneten kromatismoak eta Van Goghen sigi-sagako segidek osatzen dute Rafaelen mintzaera plastikoa».<ref>Ibid., 141. or. Kritiko batzuek idatzi dutenez, 1975az geroztik Balerdik teknika aldatu egin zuen, paper gainean klarionaz lan eginez bere aldirik emankorrenetariko batean.</ref> ==== Jose Antonio Sistiaga ==== Parisen hezitako Jose Antonio Sistiaga (1932), konposaketa abstraktuetara jo zuten lehenengoen artean dago. Gipuzkoako Ateneoan hasi zen abstrakzio lirikotik gertu zeuden lan batzuk erakusten eta gaur egun arte, irmotasunez eutsi dio bere joera horri. Lerromakurrezko keinuen trazu bidezko marrazki sistema bat landu zuen, Moneten Ninfea haien oroitzapena ekartzen duten margoez eta pintzelada luzez osatua; baina bestalde, keinu nabarmentasun baten berehalakotasunak badu automatismo surrealistatik eta espresionista abstraktuetatik (''action painting''), baina betiere egituraketa formalaren begirada zaintzaileari eutsiz. Sistiagak margolanetan, kolore gardenak eta bat-bateko bizitasunaren trazu kaligrafiazkoak erabiliz lortutako eragina adierazkorra, efektu onaren menpe dago. Hausletzat hartu zen 60ko hamarkadako bere margogintza<u>.</u> Ildo horretatik doaz bere lan berri batzuk, adibidez: * ''Mitoak ''eta * ''Paisaia kezkagarriak'' (1988). Bereziki interesgarriak izan ziren zinematografian egin zituen sartu-irtenak. Konposaketa famatu hauetarako, Sistiagak lan izugarria hartu zuen zuzenean zeluloidearen aginean 75 minutuko iraupena zuen sail bat marrazten. Soinu-bandarik gabe, zerrenda eta forma marradunak isurika zetozen gauzen behin eta berrizko erasoa zen pelikula hau ikustea, etenik gabeko dinamikotasunez eta beti kolore harrigarriz jantzia. Sistiaga behin baino gehiagotan saiatu da –1991n artean, baita– teknika honetan hobetu nahian. Esperimentazio soilak direla uste dugu eta eragiten duten zirrara sorpresa baino haratago ez doana. ==== Ramon Vargas ==== Sistiagarenaren antzeko ahaleginengatik egin zen ezaguna Ramón Vargas (1934) getxotarra. Esperimentazio bideak bilatuz Euskal Herritik kanpo bizi izan da, abangoardismo espresionistaren ildotik beti, eta askotan abstrakzioaren mugak ukituz. Berrogeita hamarreko hamarkada hartan, informalismo gestualista baten barruan garatu zuen bere plastika. ''Tinkadurak eta azalerak'' izeneko bere lanetatik, beste multzo bat egitera pasa zen: ''Atentatuak''. Denboraldi batez Parisen bizi izan zen eta han filmetako irudien mintzaera batean saiatu zen: * ''Les Quattre Saisons'' eta * ''Le rebut'' (1960). Ondorengo urtean antzeko zerbait egiten saiatu zen, zeluloidearen gainean zuzenean margotuz, Sistiagak bezala. Ildo beretik, ''collage ''bitxiak egin zituen, bere margolanetan argazkiak erantsiz. Bideoaren teknikari ere onura ateratzen ahalegindu zen. * ''Film konbentzional bati erasoka'', (1980). Vargasen obra ezagunetako bat, 20 urte lehenago egindako bere film baten nolabaiteko suntsiketa da. Herritik beti urrun egoteak eragindakoa da, dudarik gabe, Ramón Vargasi Euskal Herrian eskaini zaion arreta eskasaren ondorioz. ==== Jose Luis Zumeta ==== Balerdi eta Sistiaga bezala, Jose Luis Zumeta (1939) usurbildarra Parisen bizi izan zen aldi batez. Zumetaren espresionismoa ausarta, ia beti abstraktua eta hein batean figuratiboak, iskanbila sortu zuen. Estetikoki bere kideak baino erradikalagoa izan zen eta 60ko hamarkadako lehen urteetatik aurrera, zerrenda kromatikoz osaturiko eta kodigo bihurtutako margo-marrez, oihal gaineko pintura akriliko multzo bat sortu zuen. Keinuen abstrakzio horretatik (1961-64), trazu luzeak, koloreak mugaturiko berezko formak mihiztatzera etorri zen. Forma eta irudi zehaztugabeen abstrakzio organikoago bat garatu zuen 70ko hamarkadako lehen urteetan. Cobra taldetik gertu dagoen abstrakzio bat da, barru-bizitasuna barreiatzen duten masa koloredunez eraturik. '''Zeramikazko bi horma-pintura''' egin zituen 1974an, * Pasai Antxon 50 m²-ko bat, * Usurbilen 145 m²-ko beste bat. Informalzalea eta espontaneoa da, batez ere; eraikuntza formalean arduragabearen antza du eta beti askea den Zumeta ez da erraza euskal-eskola nahi litzatekeenaren barruan sarturik ikustea. Usurbilgo zeramika Oteizari atsegin ez izatea ulertu egiten da, Euskal Herriko estilo arruntaren erreferentziatik hain urrun dagoen pintura, lirismoaren halakoxe antza duen pintura izanik ere, ez du pintura bera beste gairik, adieraztekorik gabeko adierazlea baizik. ==== Bonifazio Alonso ==== Bonifazio Alonso (1934) Donostian jaio eta Gipuzkoako lehen talde abstraktuko kide da. GAUR taldeari oso lotua egon zen. Estatu arteko erakustaldi gehien zituen Euskal Herriko artistetako bat da, eta bere obra, nazioarteko abangoardiaren informaltasunari leial zaio. Cobra taldearen adierazpen-moduek eraginik, kanpoko errealitateaz etengabe arduratu zen jarreraz, non eraldatutako pertsonaiak eta alegiazko izakiak bizikide diren. Bizitza aztoratu eta geldiezinaren ikuspegi ageriko bat uzten du bere lanetan. Surrealismo eta espresionismo abstraktuaren tradizioak utzi egiten dio Bonifaziori formak berrasmatzen, eraldatzen, kode plastiko pertsonalak sortuz. Cuencan kokatu bazuen ere bere bizilekua 1967an, euskal ama-lurrarekiko loturari beti eutsi zion. ==== Amable Arias ==== Amable Arias (1927-1984), Bembibre de Bierzon jaio zen, eta 1941n Donostiara iritsi eta hiriburu honetan errotu. Martiarenaren lantegitik igaro zen, Gabonetako XI. Lehiaketan (1959) sari bat irabazi zuen obra abstraktu batekin «''Margolana''» lanarekin, eta Gipuzkoako Arte Elkarteko kide zen; baina gerora euskal abangoardiako taldearekin bat egin zuen (GAUR taldea), baina Oteizaren etniari buruzko pentsamoldearekiko inolako interesik azaldu gabe. Paisaiak margotuz hasi zen bera jaio zen lurraren inguruan, eta bertan, jada erakutsi zuen ekintza askatasun bat, Van Goghena gogorarazten duen pintzelada sutsu eta aztoratu bat, eta itxurez «haratago» bilatu nahi urduri bat. Gero, Donostian jada, nahiago izan zuen gai pertsonal eta barnekoei heldu. «Eskua jasorik egindako erretratu» moduan definitu genitzakeen bere erretratuek, trazuen bikaintasun eta ekonomiagatik lilura sortzen dute. Parisera egindako bidaia batek (1962) Kandinski, eta honekin batera, pintura autonomo eta sinboliko bat ezagutzeko aukera eman zion, ordutik hizkera espresionistaren eta abstrakzio informal baten gertuan dabil. Bere oihal batzuetan, Rothko gogorarazten duten ñimiñotasun bat ere topa daiteke. Abstraktutik urrunduz joan zen 70ko hamarkadatik aurrera, eta emakumeari dion maitasunak edertasun eta samurtasun zentzu bizi bat adierazten duten koadroak inspiratzen zizkion. Baina laster itzuli zen bere joera abstraktuetara, eta plano huts handien gainean sortu ziren «literatura» arte piktorikoan bidegabeki sartze arraro bat baino gehiago, Ariasen azken urteetako pinturen azpian dagoen «ezerezaren bertigo» hura bezala ulertu behar direnetara. Amableren marrazki-zaletasun handiak baldintzatu zituen olioz egindako bere koadroak, bere obraren zatirik handiena teknika honetan egin baitzuen. Hala, Kleeren marrazki eta margolanak, edo ekialdeko irudiak oroitarazten dizkiguten kaligrafia-zeinuak agertzen diren oihal batzuk margotu zituen; inolaz ere, mendebaldeko gure klasikotasunaren ezaugarri den modelatu sendoen pinturarekin antzik gabekoa. Azkenik, honako multzo hauek sortu zituen: * ''Orriak eta Tupamaroak'', * ''Orri txinatarrak'', * ''Makillajeak eta inauteriak'' eta abar. Ariasen azken lanetan, bere joera abstraktuak oihal gaineko tanta-jario itxura hartu zuen, isuri bertikalak, ziur asko bizitzako «egien» inguruko ironiazko ikuspegi bat adierazten dutenak. Amable Arias, gaizbideratzea gustatzen zitzaion ertilari ''madarikatu'' horietako bat zen –erakusketa batean bost marko huts zintzilikatu zituen–; gorroto zituen lehiaketa eta erakusketa ofizialak, eta gizarteko sona oro arbuiatzen zuen. Guztiaz gain, duela gutxi egindako erakusketa ibiltari batek (2003), erabateko gaurkotasun harrigarri bat eman dio bere pentsaerari, Amable Ariasek –gaixo kronikoa berau, bere haurtzaroko istripu larri batekin eta bere senarrak utzi egin zuen ama baten oroitzapenarekin traumatizatua– bizitzaren ikuspegi samina zuen, dudarik gabe, eta nahiago izan zuen aldarrikaturiko bizitzako egien aurrean eszeptizismoa agertu, baita bere margolanetan ere. Ezagutu zutenek, «bere lagunekin bihozbera» zela diote. Baina ez dira ez samurtasuna ez eta errukia ere, ikuspuntu inpartzial eta objektibo batetik begiratuta, ironia eta iseka dira ''homunkulu'' horiek gogorazten dutena, bere orri eta oihaletako espazio hutsetan galdurik diruditen irudi ñimiño kezkagarri horiek. Bizitzako zoritxarreko sentimenduz markatua ikusten da; baina, agian, doktoretza-tesi eredugarri batean sakonki aztertu duenak idatzi duen bezala, «bere koadroen sakoneko esanahia babesten duen azal lañoa igarotzeko ahalegina egin egin behar da».<ref>M. Carmen ALONSO-PIMENTEL, ''Amable Arias'' (Donostia, 1997). Deustuko Unibertsitateko doktoretza tesia. Ikusi, halaber, Amable Ariasen pinturari buruz José GUIMONek egiten duen interpretazio psikoanalisiakoa, ''Amable Arias en la vanguardia vasca''. RIEV, 47. zk. (Donostia, 2002ko urtarrila-ekaina), 63-78 or.</ref> ==== Maria Paz Jimenez ==== Margolari gisa Gaur taldeari oso loturik egon zen lehen aipatu dugun Maria Paz Jimenez (1909-1975) eta margogintzari eskainitako lehenengo emakumezko sonatua da XX. mendeko Euskal Herrian. Picassoren eragineko irudigintzatik abstraktura igaro zen 1953an: * hasierako etapa forma zalantzakor, ia ''keinuzko'' batez, * aldi honi beste ''espaziozko'' batek jarraitu zion (1968-71), * azkenean, ''informaltasun materiko'' izenekoan amaitu zuen (1974-75). Espresionismo abstrakturako joera zuten ertilari batzuk ere izan ziren, taldekako antolaketa-kezketatik urrun, Euskal Herriko hainbat lurraldetan norbanako izaera gogor batez beren lana hedatu zutenak. ==== Jose Barceló ==== Cartagenan jaio zen Jose Barcelók (1923), Euskal Herritik kanpora hezi eta hainbat herrialdetatik igaro ondoren, Bilbon kokatu zuen bizilekua. Bodegoiak eta erretratuak margotu zituen, eta bi generoetan ere jakin zuen bere pintura modernora bideratzen, bere gaiei poesia eta misterio-errainu bat erantsiz. Gauzen forma zehazten duen marrazkia pixkanaka ezabatuz doan Barcelóren obretan, iradokizun figuratiboa gutxieneko adierazpenera ekarriz, eta azkenean, margo festa batera mugatuko diren konposaketetan arte abstraktutik hurbil egongo da. ==== Dario Villalba ==== Dario Villalba (1939) Donostian jaio, Madrilgo galeriatan eman zen ezagutzera 50eko hamarkadaren bukaeran. Biosca galerian (1964) bere ''margolan fosilen'' erakusketa egin zuen. Joera espresionistekin jarraitu zuen, eta gero minimalismotik gertu zeuden formekin, baliabide gutxirekin zirrara psikiko eta espiritual ahalik eta handiena eragiteko asmorik onenarekin. Azkenean, erakarri egin zuen berriro ere espresionismoak, argazki teknika erabiliz oraingoan. Argazki-makinak ertilariaren esku-bihotzen aginduetara giza errealitatearen aurpegietan mirariak egiten ditu. Hauxe da Dario bizi den mundua: giza aurpegiak, gorputz ahulak, begirada galduko nerabeak, emakume eroak, gorputz zatiak... Inolako giza ingurugirorik, paisaiarik, historiarik, gizakiaren inguruko egunerokotasunik ez. Batzuetan, gizarte inguruko zantzu txiki bat, gizabanakoaren bakardadea sentiberago bihurtzeko. Dario Villalbaren artean, gizakiaren funtsezko ezgaitasuna sumatzen dugu agian, eta giza destinoaren kontingentzia esentziala. Hirurogeiko hamarkadako abangoardia abstraktua izan bazen, Euskal Herrian ibilbide horretan barrena, askotan esperimentazio pasakor bat bezala, sartu ziren margolari-gazte saldoak zalantzan jarrarazten digu ''abangoardia'' izen honen balio metodologikoaren erabilgarritasuna, eta, edonola ere, kritikak arreta berezia eskaini dien izenen hautaketa egitera behartzen gaitu, nahitaez subjektiboa dena. Gipuzkoan izen hauek gogoratuko ditugu: * Iñaki Larrañaga, * Alfredo G. Bikondoa, * Iñaki Moreno Ruiz de Egino, * Jose Ramón Morquillas. Bizkaian, EMEN taldetik alor abstraktuetara igaro ziren: * aipaturiko Jose Barcelóz gainera, * Fernando Mirantes, * Migel Diez Alava, * Pedro Manterola, * Iñaki de la Fuente, * eta Fernando eta Bizente Ruscobas anaiak. Araban: * jada aipaturiko Miguel Jimeno de la Hidalga, * Santos Iñurreta, * Alberto Gonzalez, * Moises Alvarez Plagaro * eta bereziki Ekipo 63 eta ORAIN taldeko kideak, besteak beste, * Joakin Fraile, * Juan Mieg eta * Karmelo Oriza Elgea. Ia guztiek mende amaiera arte luzatu zuten beren lan sortzailea, eta horregatik Euskal Herriko arteari aro autonomikoan eskainitako hurrengo atalean ere gogoratu beharko dira. == Laburpena == Espainiako historian gertaerarik izugarrien eta garrantzizkoena, 1936-39ko gerra zibila, eta ia 40 urtetako diktadura militar batekin identifikaturiko gerraostea, Euskal Herrian eman zen kultur artistiko eta egoera politikoaren arteko gorabeherak ikertu eta aztertu nahi dituen historialariarentzat, garrantzi berezia duen aldi bat da. Gaur egun, erregimen demokratikoan ia 30 urte igaro ondoren, arrazoiak badira frankismoaren aurkako berezko erreakzioak oraindik ere badirelako susmo izateko, hau da, frankismoko aldi horretan sustatutako edo baimenduriko kultura eta arteari buruzko epai ez-oso baten aldera bultza dezaketenak. Frogatutako gertakarietara soilik inguratzen saiatu gara, gai honi buruzko balore-epaiak ematen baino gehiago. Berehala baiezta daitekeena eta horrexegatik gure Historiako atal honetan ageriko hedadura eskaini nahi izan diogun lehen gertakaria izan zen altxamendu frankistaren unean heldutasunera iritsia zen ertilari-multzo bat atzerriratzea. Esan daitekeen gauza da garailearen bandora jo zuten bakar batzuen aurrean, gehiengoa izan zen Euskal Herrian oposizioan kokatu zirenak, eta bi hautabideren artean aukera egin beharrean gertatu ziren: irteera eta atzerriratzea ala norberaren buruaren errepresioa, hau da, jarduera artistiko konbentzional batean ezkutatzea, politika gaietan barrengo uste sakonen adierazteko inolako saioetatik libraturikoa. Horrexegatik, 20 urte igaro beharko zuten posible izan eta nahi zen «Euskal Herriko Eskola» bati buruz hitz egin ahal izateko. Gertakari historiko berria eta dokumentatzen eta aztertzen ari direna da Euskal Herriko ertilarien atzerriratzea –oraindik ere askoz denbora eta ikerketa gehiago beharko dituena–, kasu askotan «atzerriratze» izena merezi izan duen erbesteratzea, onartu zituzten lurraldeek eskaini zioten harrera eskuzabalarengatik eta jarduera artistikoa berreskuratzeko izan zuten erraztasunagatik. Bat ezin daiteke ahantz Princetoneko (USA) Unibertsitateko Erretore hartaz; hain zuzen ere XX. mendeko 30eko hamarkadan, garaile zen nazismoa zegoen beren aberritik ihes egin ala kanpora botatako alemaniar jakintsu haiek bere irakasleriaren artean sartzeak ekarri zien onura aipatuz, Hitler Unibertsitatearen ongile izendatzera behartua zela zioenean. Hispanoamerikako –Argentina eta Mexiko– zenbait herrirentzat euskalerritar errefuxiatuak onartzeak ekarri zien kultur eta arte hazkundeaz ere halako zerbait esan daiteke. Txanponaren bigarren aurpegia Baskonian eta erregimen berriak ofizialki probintzia saltzaileak deklaratu zituen haietan ''gelditu zirenen'' artean ikusi behar da. Errepublika garaian arte gaietan hasitako modernotasun Europazale baten paralisia izan zen. Bake eta askatasun giroko bizimodu politiko eta sozial odoltsu hura gertatu ez balitz Euskal Herriko arteak –Espainiako arteak bezalaxe– nondik joko zuen amestea interesgarria gertatzen da. Jakina den bezala, tsarren Errusian arte iraultzaileen sustatzaileek Leninen garaipenarekin arte moderno eta iraultzailearentzat erabateko askatasunaldi bat iritsiko zenaren zain bazeuden, laster egin zuten topo Prolet-cult-a ezabatua eta zaporerik gabeko errealismoa baten alde egiten zuen errealitatearekin. Francoren erregimenean ez zen inolako ezbairik izan. Masari handitasun eta argitasun hizkeraz hitz egingo zion mintzaera bat sortu behar zen. Handinahi inperialak iradokiko zituen arkitektura eta ez anbiguotasun, ez eta esanahi zabal eta ugariak hartuko zituen ikonografiarik. Ideia garbiak, zehatzak eta handinahiak. Helburu horretarako hormairudiak eta marrazki argi eta zehatzak baino hoberik ez zegoen. Halakoxeak izan ziren euskal marrazkigile Carlos Saenz Tejada handi horren izen ona argitzen duten arrazoiak. Baina, gizakiaren guraririk sakonenak, xede zirenak –besteak beste, adierazpen-askatasuna–, bortxatzen dituen ezerk iraupen luzeko bermerik ez zuenez, errepresio-sistema bera, bere atzaparrak askatu beharrean gertatu zen, nahiz eta, bere garaian esan genuen bezala, sistema nabarmenegi erasotzera ausartzen ziren ertilarientzat pertsekuzioa eta kartzela hor izan baziren ere. Diktaduraren 40 urtetako kronikak erakusten duen modura, elementu zapaltzaileen aldetiko biziraupenezko senak eta Europako kultura moldeetara derrigorrezko irekitzearekin autarkiatik alde egiteak, askatasun artistikoaren birsortzea ekarri zuen, ertilariek besoak zabalik onarturikoa eta gizarteak askatasun politiko baten bihozkada bezala sumatua izan zena. Hirurogeiko hamarkadan gertatzen hasi zen irekitze horri zenbaitek eman izan dion «hamarkada miresgarria» izena ongi merezia du, horrexegatik soilik, Euskal Herriko artearen historialariaren iritziz. Arantzazuko hamarkada da, Oteizaren inguruan mamituriko taldeena, eta esperientzia emankor baina laburren garaia, Deba, Aia eta Soraluzeko eskolena, Euskal Unibertsitatearena eta bere Arte Ederretako Eskolarena, Arteleku-rena eta Museo eta Arte Galerien indarberritzearena. Europako berrikuntzak atzerapenez iristen ziren Baskoniara, baina iritsi egin ziren azkenean. Eta euskal gizartea sentiberatasun berria sortzen hasi zen, horrela abangoardiako berrikuntzak, hasieran tolerantziaz eta jakin-minez eta azkenik halakoxe ulermenez onartzen zituen. Atal honetan, abstraktuarekin amaitzeko, neo-kubismo eta garbitasun plastikotik abiatzen ziren lanen azalpen eta iruzkinak egitea egokitu zaigu, baita edozein motatako edertasun formala baino adierazpenean originaltasuna bilatzen zuten beste saialdiena ere. Arte abstraktuaren zehar-aipamen honek bereziki Euskal Herriko artearen historiari dagokion iritzi batera garamatza. Euskal Herriko arteari buruzko bere liburuan argitaratu zuen Flores Kaperotxipik<ref>M. FLORES KAPEROTXIPI, ''Arte Vasco'' (Buenos Aires, 1954), 118-123 or.</ref> Bitoriano Juaristi sendagile margolari ezagunari eginiko elkarrizketa; non defendatzen baitu ikonoklasia –hobe litzateke anikonismoa esatea— euskal jitearen funtsezko ezaugarria dela. Iritzi horren arabera, euskal herritarrak imajinak beti gogoko izaten ez dituela defendatuko luke. Eta iritzi hau, euskal herritarren arte-sormenerako ezgaitasunari buruzko beste gehiegizko orokortasun honetan zehaztu zen. Beste nonbait ere aztertuak ditugu Juaristi doktorearen baieztapen hauek eta baita aurkituak ere euskal herritarrak bere historia estetikoaren jiteari eta berezko joerari buruzko ondorio batzuk, ez hainbat ikonoei buruzkoa, sinboloei buruzkoa bezainbat.<ref>''La escuela Vasca de Escultura''. Cultura Vasca II, Erein (1978), 331-355 or.</ref> Aski bekigu gai hau hemen idatzirik uztea eta Euskal Herriko artearen anikonismoa hirurogeiko hamarkadako margogintzan berandu saman sartu zenaren kontua azpimarratzea. Esan liteke, artearen hiru dimentsioko gorputz-izaera dela Euskal Herriko ertilaria irudikapena baztertzera eraman duena. Beste hau ere esan daiteke, aurreko orrialdeetan ohartarazi dugun bezala, margogintza abstraktua hamar urte lehenagotik nazioarteko onarpena merezi izan duten eskulturagile ez-figuratiboen —Txillida, eta bereziki Oteiza— eraginagatik sortu zela Baskonian. Dena den, Baskonian margogintza ez-figuratiboa onartzeak Europan ordurako hedatuak ziren beste berrikuntzei ateak ireki zizkien: espresionismoari, surrealismoari ñimiñotasun eta ezerezetik oso gertuan zegoen kontzeptualismorantz joango zen informaltasun abstraktuari. Hortik aurrerako ertilari profesional gazteek, ikusiko dugun bezala, abangoardia berri bat sortzeko ezohiko sormena beharko dute. == Erreferentziak eta oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|2}} == Bibliografia == ALVAREZ MARTINEZ, Mª Soledad: ''Escultores contemporáneos de Guipuzcoa 1930-1980. Medio siglo de una Escuela Vasca de Escultura. ''3libk. (Donostia, 1983). ALVAREZ MARTINEZ, Mª Soledad: ''Corrientes y estilos del grupo guipuzcoano de la Escuela Vasca de Escultura. Muga ''(Bilbo, 1985eko apirila). ALVAREZ MARTINEZ, Mª Soledad: ''Escultores vascos, Oteiza, Basterrechea, Ugarte ''(Oviedo, 1991). AMON, Santiago: ''Nestor Basterretxea y la vieja vanguardia''. ''Nueva Forma''-n, 74 (1972). ANGULO BARTUREN, Javier: ''Ibarrola, ¿un pintor maldito? Arte vasco de posteguerra, 1950-1977'' (Donostia, 1978). ARRIBAS, Maria J.: '' 40 años de arte vasco, 1937-1977. Historia y documentos'' (Donostia, 1979). BARAÑANO, Kosme de (Zuznd.): ''Escultura pública en el País Vasco''. Artea. Dokumentuak. Euskal Herriko Unibertsitatea 2000. BARAÑANO, Kosme de: ''Chillida en San Sebastían'' (Madril, 1992). BARAÑANO, Kosme de; GONZALEZ DE DURANA, Javier; JUARISTI, Jon: ''Arte en el País Vasco'' (Madril, 1987). BARAÑANO, Kosme de: ''La escultura de Vicente Larrea'' (Gasteiz, 1991). BARAÑANO, Kosme de: ''La obra plástica de Eduardo Chillida'' (Bilbo, 1987). BARAÑANO, Kosme de: ''Chillida 1948-1998'' (Bilbo, 1999). CENICACELAYA, J., ROMAN, A., SALOÑA, I.: ''Guía de Arquitectura Metropolitana.'' COAVN (Bilbo, 2002). BOZAL FERNANDEZ, Valeriano: ''Pintura y escultura españolas del siglo XX (1939-1990)''. ''Summa Artis'', 37. libk. (Madril, 1992). CALVO SERRALLER, Francisco eta beste: ''Medio siglo de Arte de Vanguardia 1939-1985''. 2 libk. (Madril, 1985). CICIRI PELLICER, Alexandre: ''La estética del franquismo'' (Bartzelona, 1977). FIGUEROA FERRETTI, J.: ''Eduardo Chillida'' (Madril, 1971). FLORES KAPEROTXIPI, M.: ''Arte Vasco'' (Buenos Aires, 1954). FULLAONDO, J. Daniel eta AMON, Santiago: ''Chillida'' (Madril, 1968). FULLAONDO, J. D.: ''Jorge de Oteiza, 1933-1968'' (Madril, 1968). FULLAONDO, J. D.: ''Oteiza y Chillida en la moderna historiografía del arte''. Enciclopedia Vasca-k argit. (Bilbo, 1976). GAYA NUÑO, Juan Antonio: ''Escultura española contemporánea'' (Madril). GUASCH, Ana Mª: ''Ideología y práxis en el arte vasco (1940-1980).'' Euskal artea Txostena. ''Batik'', 61 (1981), 45-50 or. GUASCH, Ana Mª: ''Arte e Ideología en el País Vasco'':'' 1940-1980'' (Madril, 1985). KORTADI, Edorta: ''Una mirada sobre Eduardo Chillida. Vida y obra de un artista universal''. Síntesis Argit. (Madril, 2003). MANTEROLA, Pedro: ''El jardín de un caballero. La escultura vasca de postguerra en la obra y el pensamiento de Mendiburu, Oteiza y Chillida'' (Donostia, 1993). MARIN-MEDINA, José Luis: ''La escultura española contemporánea'' (Madril, 1978). MARRODAN, M. Angel: ''La escultura vasca'' (Bilbo, 1980). MARTINEZ GORRIARAN, C.: ''El arte y los artistas vascos de 1966 a 1993''. ''Nosotros los Vascos''-en, 5. libk. (Bilbo, 1994). MARTINEZ, Julián: ''La Escultura en Guipúzcoa (Breve introducción histórica)''. Gipuzkoako Aurrezki Kutxa Munizipala (Donostia, 1981). MORENO RUIZ DE EGUINO, Iñaki eta ABON, Satur: ''Julián de tellaeche (Exposición)''. Kutxa Fundazioa (Donostia, 1997). MAS SERRA, Elías: ''50 años de Arquitectura en Euskadi''. Eusko Jaurlaritza (1990). MAS SERRA, Elías: ''Arquitectos municipales de Bilbao'' (Bilbo, 2001). OLAIZOLA, Ana: ''Arte y artistas guipuzcoanos en los años 60; el proyecto de la escuela vasca''. ''Euskal artea eta artistak 60ko hamarkadan. Arte y artistas vascos en los años 60''-n (Donostia, 1995), 123-145. or. PELAY OROZCO, Miguel: ''Oteiza, su vida, su pensamiento'' (Bilbo, 1978). PELAY OROZCO, Miguel: ''La moderna escultura vasca'' (Donostia, 1976). PIZZA, Antonio: ''Guía de la arquitectura del siglo XX. España''. Electa Argit. (Milan, 1987). PLAZAOLA, Juan: ''La escuela vasca de escultura''. ''Cultura Vasca''-n, II (Donostia, 1978). PLAZAOLA, Juan: ''Néstor Basterrechea'' (Madril, 1976). SAENZ DE GORBEA, Xabier: «Arte en Bilbao. (1945-1989)». ''Bilbao, Arte e Historia'' (Bilbo, 1999). SAENZ DE GORBEA, X.: ''Bizkaia años sesenta''. ''Euskal artea eta artistak 60ko hamarkadan. Arte y artistas vascos en los años Sesenta''-n (Donostia, 1995), 147-189. or. SAENZ DE UGARTE, J.L., ARCEDIANO, S.: ''Exposición antológica. La pintura en Alava'' (Gasteiz, 1991). SANCHEZ MARTIN, V.: ''Jorge Oteiza y Néstor Basterrechea''. ''Goya''-n, 36 (Madril, 1960ko maiatza-ekaina). SAN MARTIN, Fco. Javier: ''Ibarrola gure etxean'' (Basauri, 1990). SAN MARTIN, Fco. Javier: ''Aspectos del arte alavés en la década de los sesenta'', ''Euskal artea eta artistak 60ko hamarkadan. Arte y artistas vascos en la década de los 60''-n (Donostia, 1995), 191-224. or. SUREDA, J.: ''Realidad y existencia de la escultura vasca''. Guadalimar-en, 25 (1977), 60-64. or. TOLOSA, R.Mª: ''Basterrechea'', Euskal Artearen txostenean. ''Batik'', 61 (1981), 73-75. or. UGALDE, M.: ''Hablando con Chillida, escultor vasco'' (Donostia, 1995). URQUIJO, J.: ''Escultura vasca en el siglo XX. En Dossier Arte Vasco''. ''Batik''-en, 61 (1981), 61-65. or. URRUTIA NUÑEZ, Angel: ''Arquitectura española contemporánea. Documentos escritos, testimonios inéditos.'' COAM, (Madril, 2002). VIAR, Javier: ''Las artes plásticas en el País Vasco''. ''Gaceta del Arte''-n 37 eta 38. (Madril,1975). VV.AA.: FERNANDEZ UREÑA, J. (Koord.): ''Ibarrola'' (Bilbo, 1987). VV.AA.:'' Escultura a la intemperie''. ''Revista de Navarra de Arte''-n, 3 (1995) VV.AA.: ''Pintores y escultores vascos de ayer, hoy y mañana'' (Bilbo, 1973). VV.AA.: ''Néstor Basterrechea''. Ediciones Vascas (Donostia, 1977). VV.AA.: ''Remigio Mendiburu''. San Telmo Museoa (Donostia, 1989). VV.AA.: ''Ugarte''. (Santa Coloma de Gramanet-eko Udala, 1994). VV.AA.: ''Julio Beobide''. San Telmo Museoa (Donostia, 1991). ZUBIAUR CARREÑO, F. Javier: ''Bienabe Artia.'' Kutxa (Donostia, 1991). ZUBIAUR CARREÑO, Javier: ''La Escuela Vasca de Bidasoa. Una actitud ante la naturaleza'' (Iruñea, 1986). j84wg3p34omobk1mjo01792fzfbc3tm 0 3029 8763 8667 2016-01-11T18:54:07Z Xabier Armendaritz 440 wikitext text/x-wiki == Testuingurua == Gerra bukatu zenetik, bi superpotentzien —Estatu Batuak eta SESB— arteko «Gerra hotzaren» giroan zebilen bete-betean mundua. Europan sendo erroturik zeuden demokraziak, eta ezin zitzaien bizitza luzea iragarri oinarritzat herriaren legezko ordezkaritzarik ez zuten erregimenei. Espainian, Carrero Blancoren erailketaren eta Frankoren heriotzaren ondoren (1975), Arias Navarroren Gobernu saiakerek huts eginik, Errege berriaren eta Estatuko Buruzagiaren izendapena etorri zen. Hala, Erregeak izendaturiko Gobernuko lehendakari berriak, Adolfo Suarezek, trebeki jokatu zuen, Gorteek sistemaren likidazioa onartzeko eran —frankismoko harakiriaz hitz egin izan da—, sufragio unibertsalean oinarritutako bi ganbera-sistema onartuz. Kulturalki garatutako gizarteei diktadurak inposatutako nekea aurkitzen zen, Grezia eta Portugalgo erregimenetan antzeko aldaketen oinarrian ere. Espainiaren kasuan, Erregearen esku-hartze tinkoaz gain mugimendu autonomisten presioak ere eragiten zuen. Preso politikoen amnistia eta alderdi eta sindikatu guztien legalizazioa iritsi zen, eta nahiz eta ordena publikoaren asaldatzeek eta ETA zein GRAPOren atentatuek haserretutako estamentu militarrek esku hartuko zutenaren beldurra ere bazegoen, demokrazia egonkortuz joan zen. Oraingoan Vatikanoko II.a Kontzilioak onartu eta bedeinkatutako tolerantzia eta sekularizazio-ideia eta -printzipioek inspiraturiko mugimendu erreformistaren aldeko zen Elizaren babesari esker, besteak beste, 1977ko ekainean hauteskunde kontsulten sistemari hasiera eman zitzaion, eta ondorioz, alderdien politikari ekin zitzaion 40 urte baino gehiagotan horrelakorik ezagutu ez zuen gizarte batean. Frankismoko azken urteetan laguntza gehien behar zuten sektoreetarako abantailekin nolabaiteko berreskuratze ekonomikoa eman bazen ere, Espainiako demokraziarako trantsizioak hirurogeiko hamarkadako mundu mailako depresio ekonomikoarekin batera tokatzeko zorigaitza izan zuen. Inflazio- eta langabezia-krisi bat izan zen eta Moncloako Hitzarmenekin arindu nahi izan ziren ondorioak. Espainiako Konstituzioa onartzea lortu zen, 1978ko abenduaren 6an, %88 boto-emaileren babesarekin, baina Euskadiko gehiengoaren abstentzioarekin; modu honetara, gizarteko bakea ziurtatzea eta «nazionalitate historikoen» aldarrikapenarekin sortutako aldizkako indarkeriak neutralizatzea lortu nahi zuen Autonomien Estatua sortu zen. Euskal Herriko Estatutua ukatuz, indarkeria eta atentatu odoltsuen bidea hautatu zuen ETAk, era berean, erreakzioz, Estatu kolpe baten saiakera eragin zuelarik honek (1981ko otsailaren 23an). Ordutik, Gobernuko alderdiak txandakatuz, eta terrorismoaren eta egoera ekonomiko aldakorren ondoriozko izualdiekin, demokrazia egonkortuz joan zen. Euskal Herrian, azpimarratzekoa da erregimen autonomikoak ekarritako aukerei esker, XX. mendeko azken 25 urteetan eman den kultur garapen ikaragarria: Euskal Herriko eta Nafarroako Unibertsitateak, Arte Eskolak, Kultur Zentro eta abar. Kontuan hartzekoa da gure herrialdean bizitza publiko eta pribatuan gertatu den sekularizazioa, erlijio-krisia eta Elizaren gainbehera, hau da, kristautasunaren eta Elizaren boterearen eragina mendeetako tradizio izan duen gizarte batean eman den aldaketa kualitatiboa. Denak dira XX. mendeko artearen historian ondorio nabarmenak izan dituzten gertakizunak. == Mugarik gabeko arte plastikoak == Izenburu honekin fenomeno bat aipatu nahi dugu, berez duela gutxiko arteari dagokion fenomenoa bada ere, azken urte hauetako Euskal Herriko ertilariengan bereziki nabarmendu dena. Hausnarketa estetikoak garamatza arteen tradiziozko zatiketaren erlatibizatze antzeko bati buruz mintzatzera, bereziki «espazioko arteak» izeneko arteen alorrean. Zatiketa hau alde batera ez uzteko arrazoiak hainbat eratakoak dira, hauetariko batzuk erabat objektiboak eta besteak alderdi pragmatiko, didaktiko, ekonomiko eta profesionalarekin menpekoago direnak, aldi berean. Baina bestalde, arte plastiko bakoitzaren mugak lausotuz joan direla ez dago dudarik. Horretan eragina izan dute material berrien ugaritasunak –lehen arlo plastikoan sumatu ere ezin ziren aukerekin– eta teknikaren garapen izugarriak. Bitxia da baina, erabat ulergarria bestalde, abangoardiako Euskal Herriko artista ia guztiak erakarri zituela filmetako irudien unibertsoak. Adierazi genuen hauetariko batzuk zinema-zuzendari lanetan beren esperientziak egin zituztela, esaterako Basterretxea eta Ramón Vargasek. Beste batzuk zeluloidearekin nahastu zuten margogintza, R. Ruiz Alberdik, J.A. Sistiagak eta abarrek. Ondo aztertuz gero gertakari horrek ez gintuzke harritu behar, zeren eta ikusmenez jasotako irudien aukera adierazkorretan sakontzean baitago koska. Ohar gaitezen arkitektoak hirigile bilakatzen ari zirela, eskulturagileak arkitekturaren alorrean eta inguruak gizatiartze-lanetan sartu zirela, eta margolari asko ez zela bere burua modu honetan definitzeko gauza, bazutelako konposaketetan hirugarren dimentsioa sartzeko zaletasuna. Espazioko arte deritzoten hauen mugak desegiteko fenomenoa orokortua den arren, Euskal Herriko artearen historian azpimarratzea merezi du; izan ere, zenbait gertakari eta euskal nortasunaren arteko loturaren bat bilatu nahi den unean, azaldu egin beharko da mugarik ez izate hau ari dela nabarmentzen bereziki gure garaiko Euskal Herriko ertilari bikain batzuengan. Has gaitezen idazten horien arteko hainbat artista ia oharkabean pasa zirela margogintza lantzetik eskulturgintzara, eta alderantziz. Ez da erraza Agustin Ibarrola eta Andres Nagel non kokatu behar diren zehaztea, margolarien gremioan ala eskulturagileen artean. Txillida, Oteiza edo Ugarte Zubiarrainen obra batzuk eskulturak baino gehiago hirigintzako artearen zati esanguratsutzat hartu behar ote diren erabakitzea ere ez da erraza. Honen inguruan, Nestor Basterretxea, bereziki argigarria izan da, duela gutxi San Telmon egindako bere ''Bolumetria arkitektonikoen'' erakusketa batean, honi izendapen hau eman eta bere piezei buruz hitz egitean. «Bere eskultura lanetan beti aurrean izan dira kontzeptu ''arkitektonikoak''» idatzi du erakusketa hartako ordezkariak. Beren aldetik, gaur egungo arkitektoek hizkera arkitektonikoa azpimarratzen dutela dirudi, garrantzia funtsean funtzionaltasunari ematen zioten aurreko belaunaldiek ez bezala. Rafael Moneo nafar arkitektoa izan da egungo arkitekturaren gaitasun adierazkorraren kontzientzian arreta biztuarazi duena, eta joera hori neoplastizismotik sortua dela uste du, arkitekturarena baino berezkoagoa jotzen dugun joera baita pinturaren eta eskulturaren eskola hau.<ref>A. URRUTIAren aipua, ''Arquitectura española contemporánea. Documentos, etc''. 541. or.</ref> == Askaturiko arkitektura == Berrogeiko hamarkadan eskolatik irtendako arkitektoek, hau da, gerraosteko lehen belaunaldikotzat har ditzakegun haiek, laster egin zioten uko aldi hartan arkitekturak zuen egoerari, eta, are gehiago, beronen pentsaerako ikuspuntu arrazionalari. Hauek osatu zuten lehen erreboltari frontea.<ref>C. FLORES, ''Arquitectura española contemporánea''. Aguilar, (berargt. 1988).</ref> Hala ere ezin zitzaien bat-bateko modernizatze bat eskatu; hain justu, aldatu nahi eraginkor bat erakutsi zuen aurreko belaunaldia, geografikoki nahiz espiritualki sakabanatu egin baitzen sistema politikoaren presio berbera zela eta. Gainera, lan aukeren izaera espekulatiboak, interes formalik gabeko eraikuntzak eta ezinbesteko mintzaira komertzialak<ref>J. GONZALEZ DE DURANA, ''Medio siglo de arquitectura en Euskadi. Relámpagos en la oscuridad''. ''50 años de arquitectura en Euskadi''-n. Eusko Jaurlaritza (Gasteiz, 1990), 74-77 or.</ref> gehienetan ez zuen ahalmen-sortzaileen joera errazten. Arkitekto hauen gogoak sutzen zituen zegokien garaiarekiko leialtasunak. Egia da, arrazoi ekonomikoak medio, ideia suhar haiek ez zirela sorkuntza-kopuru garrantzitsuak bilakatzera iritsi. Baina, bai pizgarri eta eredutzat balioko zuten obra batzuk zehaztera, Katalunian, Coderch eta Vallsenak adibidez). Bestalde, arkitektura arrazionalistako maisu handiak jada desagertuak zirelarik, arkitekto gazteek Europan bilatuko zituzten beren maisu iradokitzaileak, batez ere italiarren artean, hala nola Aldo Rossi, Giorgio Grasi, Tafuri R. Venturi, eta amerikarren lurraldean: Luis I. Kahn. === Gaur egungo oinarri gidatzaileak === Hau honela izanik, has gaitezen zerrenda mugagabe batean gal gintezkeen arkitekto, ekipo, eskola eta talde izenen labirintoan orientatzeko, XX. mendeko azken hamarkadetan arkitekturako eginbehar orokorren oinarri gidatzailetzat har daitezkeen batzuk azaltzen. 1.- Lehena, normalean adierazpen pertsonalari ematen zaion '''askatasuna''' izan liteke. Norbanakoaren gaitasun bakoitzaren askatasuna gurtzen duen zilegitasunaren ondoren, baliteke aldiak berezkoak dituen bulkada sozial eta ideologiko asko igartzea. Euskal Herriaren kasuan, arkitektoen asmamenari ematen zaion tolerantzia aurrerakoia, agian berriki lortutako autonomia politikoa bizitzeko gogo biziarekin lotu beharko litzatekeena. Dena den, gogo-gogoan izan behar da arkitektoen askatasuna inoiz ez dela izango margolari edo eskulturagileena adinakoa, giza ''habitataren'' eraikitzailea arte ''publiko'' baten profesionala baita, eta haren askatasuna, funtzionaltasunaren eta ''genius loci''-arekiko begiruneak mugaturik (eta ernaldurik?) egongo baita. 2.- Bigarren oinarria '''fantasia espresionista''' edo arrazionalismoa gainditzea litzateke, Rafael Moneok «irrazionala denaren garaipena» dioena; formen sorkuntzan sormena bera nagusi izatea. Hala ere, ongi nabaritzen da 30eko hamarkadako arrazionalismo ortodoxo eta erradikalak arkitekto guztiengan utzi dituela, lengoaia aratz eta funtsezkorako gogo iraunkorra, eta barrokismotzat jo daitekeen guztiarekiko errefus-sena. Orain, buru egoskorkeriatzat hartu eta ukatu egiten da ''sorkuntza arkitektonikoa beti funtzioaren adierazpen jatortzat ulertzea''. Funtzioa beti ezaugarri material eta pragmatikoa duten arazoen erabakietara murrizturik geldituko balitz bezala. Jada ez dute zertan harridurarik sortu, Frank O. Gehryk ''Guggenheim Museoari'' (Bilbo) edo Richard Meier-ek ''Aita Jainko errukitsuaren elizari'' (Erromako kanpoaldean) emandako formek. Honek, ''formaren gaitasun adierazkorrarekiko fedea'' adierazten du. Aurreko oinarriari buruz aipatu berri dugunaren aurka, gaur egun esan daiteke arkitektura beste arte plastikoetara gerturatzen dela, baina arte horiek figuratibo eta espresibo diren heinean. Jarrera hau nolabait aurreikusia eta iragarria zegoen, funtzionaltasunaren dogmatiko handiena den Le Corbusierrek, Antonio Gaudiren arkitekturarekiko sentitzen zuen miresmenean. Oso egokia eta adierazgarria iruditzen zait Wölfflinek forma itxitik forma irekirako igarotzea deritzonari buruz Moneok egin zuen gogoeta. Eta honek, arkitektura garaikideko zenbait obraren aurrean, batzuetan '''barrokismoaren''' aipua egitearen zergatia argitu dezake. 3.- Joera orokor gisa aipa daiteke '''erregionalismo kritiko''' bat ere: bertako agintariengandik jasotako laguntzek bultzaturiko tokian tokiko ohiturei loturiko arkitekturarena. Espainian, eta bereziki Euskal Herrian, hobeto ulertzen da bertakotasun joera hau, herri-esentziari leial izatea berarekin duena, eta aldi berean, atzerrian asmatuz doanaren lekuko direnen ekarpenei beharrezko orrazketak onartzen dizkiena. 4.- Azkenik, aipa dezagun garaiaren berezko ezaugarri bat, berariazkoa eta bakarra ez den arren euskal ingurumarian oso bereizgarria dena: '''ingurumenarekiko arreta''', paisaiari eta eskakizun ekologikoei buruzkoa den guztiari begirunea izatea. Batzuetan ''minimal artea oroitarazten duten formulekin'', ingurunearen zaintza berezi bat da parametro tradizionalak haustera eramaten duen zainketa deigarria. === Arkitektura eskolak === Arrazionalismoa bat-batean sartzearekin eta 30eko hamarkadako GATEPACen jaiotzarekin euskal talde bati buruz hitz egin behar izan bagenuen, orain ere Iruñea eta Donostiako Arkitektura Eskolen antolaketaren ondorioz sortutako euskal foku bati buruz hitz egin genezake. Zuhurtzia apur batekin hitz egin daiteke, euskal taldearen berezko izaera batzuei buruz eta berariazko arazoei buruz, betiere talde horretako aitzindariak Madril eta Bartzelonako eskoletan hezi zirela kontuan izanik. Euskal Herriko arkitektura berrienaren garapena jarraituko dugu lau lurraldeen banaketaren arabera.<ref>Antolamendu honekin egokituko gara aipaturiko obran A. Urrutiaren metodora, beroni jarraitzen baitiogu bere ohar tekniko eta artistikoetan.</ref> Azken berrogeita hamar urte hauetan Baskonian egin diren lan arkitektonikoak hain dira ugari, non Historia honetan ezinbestekoa den kritika eta bibliografia garaikidearen esparruan nabarmenenak iruditu zaizkigun izenak bederen erregistratzea eta obrarik esanguratsuenetariko batzuk baino ez kontuan hartzea. === Bizkaia === Azken hamarkada horietako eraikuntza berritzaileak '''Bizkaian''' ia guztian bere hiriburuan, Bilbon, kokatu dira. Gogoan izan eraikitzaile atzerritarren esku-hartzearen bidez -Norman Foster-en Metroa, Frank Gehry-ren Guggenheim Museoa, Palacios Díaz eta Federico Sorianoren Biltzarretarako eta Musikarako Euskalduna Jauregia-, hiriguneko espazio handiak sortzen ari direla Hiribilduan, eta hiria turismo-hiri bihurtzen. ==== Joan Daniel Fullaondo ==== Bizkaiko azken hamarkadetako arkitekturari buruzko aipamen batek nahitaezkoa du artearen eta filosofiaren historiari buruzko liburuen idazle emankorra ere izan zen Joan Daniel Fullaondoren obratik hastea.<ref>NUEVA FORMA aldizkariaren zuzendari izan eta Txillida eta Oteiza euskalerritar eskulturagileei buruzko hainbat saiakera idazteaz gain, Fullaondok hauek idatzi zituen: ''La arquitectura y los arquitectos de la región y el entorno de Bilbao'' (Alfaguara, 1971); ''Arte, arquitectura y todo lo demás'' (Alfaguara, 1972); ''J. L. Iñiguez de Onzoño y A. Vázquez de Castro''. ''Nueva Forma''-n, (1964ko otsaila eta 1974ko uztail-iraila); ''Manuel Mª Smith''. COAM (Madril, 1980); ''Fernando García Mercadal. Catálogo''. M.E.A.C. erakusketa. COAM (Madril, 1984).</ref> Bere arkitektura-lan joria hirurogei eta hirurogeita hamarreko hamarkaden artean burutu zuen, hau da, nazioarte mailan, aurreko arrazionalismoak sustaturiko amets arkitektonikoek, une hartako hainbat baldintza zirela eta, amets hutsean gelditu behar izan zuten aldian, hala nola garapenaren gelditzea, lurraren espekulazioa eta oinarrizko beharrak zituzten proiektuei erantzun beharra. Fullaondok bere proiektu asko beste zenbait arkitektorekin lankidetzan egin zituen, batez ere '''Fernando Olabarria''' eta '''Álvaro Líbano'''rekin. Madrilen egindako eraikin batzuez gain, berari zor zaizkio Bizkaian: * ''etxebizitzen eraikin bat'' Bilboko Mazarredo Etorbideko 73.ean (1964-67), * beste ''bloke bat'' Durangoko '''Landako''' etxe-multzoan, lehenago Ezkurdi Enparantzaren berritzea egin zuen lekuan (1969-71), * Santurtzi eta Zaratamoko '''Eskola Multzoak''' (1969), * Portugaleteko '''Liburutegia eta Kultur etxea''' (1972), * Errekalde Berriko '''Eskola multzoa eta Haur Eskola''' (1970-72), * eta '''Irakaskuntza Ertaineko''' '''Institutu '''bi, mutilena eta neskena, Bilboko Txurdinaga etxe-multzoan (1968-69), biak Álvaro Líbanoren laguntzarekin. Bigarrenean, unitateen desartikulazioa bilatu zuten arkitektoek, maila desberdinetan zeuden pasabide-sistema batekin baturik zeuden bi gorputz nagusiekin «L» itxurako oinplano bat sortuz. Eraikin horretan, hein batean eskulturazkoa den hizkera plastiko bat azaltzen da, Fullaondoren ezaugarria duena: formen argitasunez, prisma funtzional maklatuez eta erabilitako materialen zintzotasunez -adreilua, bitrozementua eta abar- laburbildutako asmo adierazkor garbi bat duela. ==== Jesus Rafael Basterretxea ==== Bizkaiko arrazionalismoaren ondorengo aldi horretan, har dezagun gogoan Jesus Rafael Basterretxearen izena ere, bere obrarik garrantzitsuenarekin: Sarrikon (Bilbo) dagoen Zientzia Ekonomikoak eta Enpresaritzako Fakultatea (1962). Bertan, Sarrikoko parkean eraikitakoaren erakustaldi organiko baten irudia eskaintzen du indartsu, egitasmoan landare osagaiak sartuz. Eraikuntza topografikoki egokiturik dago, instalazioak bertan dituen korridore batetik abiatuz, ikasgelak altuera desberdinetan oinarritu eta antolatuak daude, baina zerbitzuen, administrazioaren eta sarreraren burualdearekin bat eginik. ==== Rufino Basañez ==== Arkitekto bilbotarren artean gogoan hartu beharreko beste izen bat Rufino Basañez dugu, '''Esteban Argarate''' eta '''Julian Larrea Basterrarekin''' batera, Bilboko '''Larrako-Dorren etxebizitza''' batzuen (1963-69) lehiaketan proiektu irabazlearen egilea bera. '''Larrako-Dorreko etxebizitzak'''. Proiektugileek etxebizitza herrikoien alorrean Europako esperientziak berriro aztertzeko erabakia hartu zuten; Le Corbusierren Marsella eta Nantesko «Bizitoki unitateak» gogoan izanik, baina beheko solairua libre utzi gabe, eta kanpoaldetik nabarmen utziz eskaileren estalkia, bizilekuen balkoien antolamendua eta etxebizitzen duplex erako tipologia. Polemika sortzeraino gordina den zementu indartuaren hizkerak, ezaugarri bitxi basatiez beterik, ikusten den sare eskematiko batera mugatzen du eraikina. '''Volantin Zelaia 32.eko etxebizitzak'''. Basañezen beste obra berezietako bat da, mehelin artean egina (1977-79), fatxadaren adierazkortasuna bere bertikaltasuna areagotzen duten ''bow-window'' gorputz batzuen bitartez bilatzen delarik. ==== Frank O. Gehry (AEB) ==== '''Guggenheim Museoa'''. Frank O. Gehry arkitektoaren Guggenheim Museoa (1994-1997), eraikin berezietan berezia den aldetik, berezkoa duen garrantziagatik, handitasunagatik, Bilboko hiriburuan eta Euskadi osoan gizarte mailan, ekonomian eta kutur alorrean eragin duen zirraragatik nola utz daiteke bazterrera? Lehiaketa batean aukeratua izan zen, garai berri baten zeinu iragarle izango zenaz hornitu nahi baitzen hiriburua. Identifikatze prozesu baten abiapuntu izateko gai zitekeena gune zaharkitu eta bertan behera utzitako batean: era honetan museo berria, Arte Ederretako Museoak, Deustuko Unibertsitateak eta Udaletxeak osatzen zuten kultur triangelu baten zati bilakatzera zihoan. Lehiaketarako aurkezpen Oroitidazkiak hauxe dio: «Erakusketa-aretoak erdiko atari baten inguruan egituraturik daude, non zubi lerromakurren, beirazko igogailuen eta dorre erako eskaileren sistema batek hiru mailatan dauden galeriak lotzen dituen hauek zentrukide diren moduan... Aurrekaririk ez duen atari nagusiaren neurriak, itsasadarraren ertzeko mailatik berrogeita hamar metro, museoaren instalazio ikaragarriak bisitatzeko gonbidapen dira. Programa zabal baten zati da Museoaren erakargunea, administrazio publikoak sustatutako parte-hartzeen eta baita nazioarteko sona duen arkitekturaren sarrerari esker ere Bilboko hiria suspertzeko helburua duena». === Gipuzkoa === '''Gipuzkoari''' dagokionez gauza bertsua gertatzen da, gure erakusketa lauzpabost izenetara mugatu beharrean aurkitzen baikara. ==== Luis Peña Gantxegi ==== Oñatin jaio eta Madrilgo Goi-mailako Eskola Teknikoan prestaketa aldia eman ondoren, Luis Peña Gantxegi (1926, titl. 1959) Bartzelonako Arkitektura Eskolako irakasle izan zen. Donostiako Arkitektura Eskola berriaren sustatzaile eta lehen zuzendari zelarik eskuraturiko merezimenduez, eta bertako irakasle izateaz gainera, lan oso oparoa burutu zuen; Cementos Rezola lantegiak antolaturiko erakusketaren katalogoan, bere lanbide-bizitza luzea markatzen duten 162 eraikuntzetako parte-hartze garrantzitsuren berri ematen du, burutugabeko zenbait proiektu, halaber. Lanbide honetan hirurogeiko hamarkadan hasi zen, honako eraikuntza hauekin: * '''etxebizitza multzoak''' Euskal Herriko hainbat herritan, urte batzuetan bizi izandako herrian, Mutrikun, eta Zarautzen (1958-60), * '''Mutrikuko «Haietzu» bizitoki-eraikinak'''. Klimak baldintzaturik eta lursailaren sestra oso gogoan izanik, beheko solairuan antolatu zuen bere multzoa, aterpe eta patio estalien sistema baten inguruan; karga euskarri jakin batzuetan uzten duten plataforma independenteetan ezartzen dira unitateak. Hemen eta beste zenbait obretan jakin izan du izaera poetiko eta intuiziozko bat adimen pragmatiko batekin batzen. * Zarauzko '''dorrea''', bere forma bitxi eta lecorbusiertarra estalkiarekin gaur egun oraindik adierazgarri dena. * Berriki eginak diren '''Deustuko''' 82 '''etxebizitzak''' (2001). Etxadi hauek eraikuntza-mota horretan askozaz ere lanpetuagoa eduki zuen, non beti oso gogoan izan dituen baldintza klimatiko eta topologikoak. * Multzo industrialak, ikastetxeak, jatetxeak, hotelak, laborategiak, gizarte zentroak, kiroldegiak eta abar. '''San Frantzisko eliza'''. Luis Peña Gantxegik gurtzalekuen aldera eginiko ekarpena Gasteizko San Frantzisko elizan ikusi zen; bere garaian (1968) ospe handiko berritasuna izan zen oinplano karratu baten gaineko aretoa, liturgia berriaren araberako ospakizunetan elkartearen antolamendua errazten baitzuen. '''Plazak'''. Peñak parke eta plazen egituraketan erakutsi du, halaber, bere talentu berezia, hala nola: * ''Trinitateko'' Plazan, * ''Haizearen Orraziako'' Donostiako plataforman, * ''Gasteizko Foruen'' Plazan. Bigarren lanari buruz esan egin behar da, ez dela Baskonian, ezta Espainian ere, naturarenganako halako begirunea eta armonia hain estua duen arkitektura-lanik egin. Esan daiteke «arkitektura ikusezin» bat egin duela. «Teknikoki oso landutako azpiegitura baten gainean, Peñak plano mailakatuak eta arritmia iradokitzaileak osatzen ditu, eta granitozko galtzadarri adierazgarri eta erosionatuz estaltzen, Igeldo mendiaren oinetan lehenagoko inguruarekin elkartzen direnak; horietatik itsas biziko ura sartzen da, geometriako abstrakzioaren baliabideak bitarteko, indar telurikoa eta, Eduardo Txillidaren Haizearen Orrazi aztoragarriarekin sinbiosi ederrean, prozesioetako esparruak sortzen dituela, izaki zibilizatuak begirune zaion eta oraindik ere jarrera erromantikoaren barruan dagoen Naturarekin elkartasuna eginez».<ref>A. URRUTIA, O.c., 531. or.</ref> Peñak berak, honetaz ari dela, Novalisen poesiari buruzko aipamena egiten du. '''Imanolena'''. Peña Gantxegi arkitektoa arkitekturako poeta moduan ikusi nahi izanez gero, Mutrikuko '''Imanolenea familiabakarreko etxebizitzari '''buruz jardutea litzateke samurrena: edertasun handiko paisaia batetik jaiotzen dela dirudi eta mailakako plataforma bidez berari egokitzen zaio. Eskailera zuloak irtenunean jarriak, etenik gabeko paramentuak mugatuta, adreiluzko zurgintza fatxadan eta arbelezko estalki makurtuak dituela, gaitasun plastiko bikainez janzten dute, inguratzen duen ingurumariarekin harreman bizian sartuz. Luisen azken lanetan, arrazionalismorik soilena ere edertasun plastiko eta poesiaz janzteko duen gaitasunarekin azaltzen du: * ''Donostiako'' '''Amara Plaza Hotela'''. ==== Arkitektura Eskola ==== Gure herriko Arkitekturaren historian funtsezko gertakizuna izan zen Donostiako Arkitektura Eskolaren sorrera, eta Bartzelonako Eskolaren agindupean egonik, 1976ko ikasturtean hasi zen eskolak ematen, baina ofizial eta autonomo izatea 1982an lortu zuen. Hasiera-hasieratik izan ziren bertako irakasle eraikuntza bikainei loturiko izenak dituzten arkitektoak: * Peña Gantxegi, * Migel Garay, * Jose Inazio Linazasoro, * Alberto Ustarroz, * Manuel Iñigez, * Iñaki Galarraga, * Xabier Unzurrunzaga. ==== Migel Garay eta J. Inazio Linazasoro ==== Biak donostiarrak eta biak Bartzelonako eskolakoak ziren. Migel Garay'' (1936)'' eta J. Inazio Linazasorok'' (1947)'' elkarrekin lan egin zuten lehen aldi batean (1974-1979), «irakasle gonbidatu gisa Donostiako Eskolatik igaro ziren bi maisu italiar ospetsu Aldo Rossi eta Giorgio Grassiren jatorrizko erreferentzia argiak dituen korronte klasizista baten lehenengo sartzaile mailara igoaz». '''Txingudi ikastola'''. Garay arkitektoak eta Linazasorok elkarrekin landutako emaitza esanguratsua izan zen Hondarribiko '''Txingudi Ikastola''' (1974-78) monumentala izateko asmo garbian diseinaturikoa, erdiguneko eskema baten eta lerroko beste baten hibridatze argi baten bidez hartaratuz. Badu garrantzirik esparru pribatu eta publikoen arteko harreman hierarkikoak -gelak eta ororentzako guneak- eta berriro klasizismoko eskema figuratiboak hartzen dituen multzoarekiko erabakiak. Bolumen soilen eta baoen diseinuek Adolf Loosen oroitzapen saihestezinak ekartzen dituzte gogora. ==== Migel Garay ==== Jada bakarka, Migel Garayk hainbat obra bikain egin ditu: * Donostian, Frantziako Etorbidean dagoen Arkitektoen Kolegioaren egoitza berriaren '''antolaketa''', * '''Mendiola etxea''' Andoainen, paregabeko paisaia batera egokitua, * '''eraberritze''' egokiak Aretxabaletako eraikuntzetan, * Pasaiako '''Kultur etxea''', * Arrasateko '''Udaletxe zaharraren birmoldaketa''', * Donostiako '''Arkitektura Eskola'''; bere lanik deigarriena beharbada, gorputz trinko eta luze modura sortutako eraikin galanta, fatxada bikaina eta zenit-argiz argiztaturiko kale bat sortzeak gela eta unibertsitate-esparru oso gizalegezko bat zertzeko bide ematen duena. ==== Jose Inazio Linazasoro ==== Linazasorok bere dohain eraikitzaileei, arkitekturaren gaitasun teorikoa batzen die, eta batasun horri buruz hainbat historia- eta teoria-liburu idatzi ditu.<ref>J. I. Linazasororen lanak: ''Permanencias y arquitectura urbana. Las ciudades vascas de la época romana a la Ilustración. ''G. Gili (Bartzelona, 1978); ''Escritos'' 1976-1989. COAM (Madril, 1989); ''Cuatro proyectos recientes''. COAM (Madril, 1990).</ref> Linazasorori klasizismo historikoaren eta prestaketa eraikitzailearen diziplinaz gain, konposaketa zentzua berreskuratzeko izan zuen ausardia aitortu behar zaio, aurretiaz bertan zeuden lokalak begirunez integratu, eta esentziaren eta denboratik at izatearen irakaspen iraunkorrak (Louis I. Kahn) lekura moldatzeagatik.<ref>A. URRUTIA, O.c., 590. or.</ref> Honen guztiaren adibideak ikus daitezke lan hauetan: * Madrilgo Unibertsitate Hiriko '''UNEDen instalazio berrietan''', * '''Ekonomi eta Enpresa Zientzien Fakultatean''' (1991-94), * '''Psikologia Fakultatean''' (1992-95), * '''Unibertsitateko Liburutegian''' (1992-93), Luis Seséren lankidetzarekin Kahnetik gertu dagoen zorroztasun garbian eta oinarri tipologikoez egindakoa, adreiluen bitartez aldi berean eraikin zaharrekin bat eginda. Linazasororen azken lanak dira: * '''Escuelas Piasko Eliza, Liburutegi bihurtu eta egokitzea''' (Lavapiés, Madril), * '''Valdequemadako eliza''' (Madril), * Medina de Rioseco-ko '''Gurutze Santuaren elizako''' parte-hartzea (1985-88). ==== Alberto Ustarroz eta Manuel Iñigez ==== Alberto Ustarroz (1948) eta Manuel Iñigez (1948) nafarrak, Iruñeko Eskolan titulatu eta Donostiako Eskolaren irakasle-sortzaileak tandem bat osatuz elkartu ziren eta arkitekturaren historiari buruzko hizlari eta idazle moduan egindako lanagatik sarituak izan ziren. Jarraipen praktiko batean, hainbat arrazoirengatik burutu ez ziren proiektu batzuen artean, beraiei zor zaizkie Bruselako Fondation pour l'Architecture saria jaso zuten hiru '''eraikin Lesakan''': * '''Udaletxearen zaharberritzea''', * '''Osasun Zentroa''', * eta '''Plaza Nagusiaren birmoldaketa''' (1982-1987). Arrakasta honek, oraindik burutu gabeko Donostiako (Amara) eta Iruñeko Osasun Zentroak egiteko eskaria ekarri zien. Eraikuntzen alorrean, hauek eraiki zituzten: * '''familiabakarreko etxebizitza''' bat Alkizan, hormarte luze batez egituraturik, gelak eta atxikitako bi gorputz –terraza eta garajea– paisaia zoragarrira irekita dituela (1990). * '''Sarazibar etxea''', Eguaratsen (Nafarroa, 1990-1992). ==== Xabier Unzurrunzaga ==== Donostiako Arkitektura Eskolari estuki loturik, bertako Zuzendari eta Hirigintzako Katedradun izan zen Xabier Unzurrunzagak balio handiko proiektuak egin ditu: * Zarauzko Madoz kaleko '''bizitoki multzo''' bat, * askotariko '''etxebizitzak''' Arrasaten, * '''Amarako geltoki berria''', Donostian (1970). ;Hirigintza Hirigintza-espezialitatean Donostiako Arkitektura Eskolarekin loturaren bat duten hainbat arkitekto azpimarratu behar dira: * '''Xabier Unzurrunzaga''' * '''Iñaki Galarraga''' hirigintza eta euskal hiriei buruzko zenbait ikerkuntzaren egilea dugu. '''Miramar jauregiaren birgaitzea '''egin zuen.<ref>Iñaki GALARRAGAren lanak: ''Hirien Euskal Herria'' (Donostia, 1996).</ref> Beste arkitekto batzuen artean: * '''Jabier Salazar''', * '''Eduardo Artamendi'''.<ref>Eduardo Artamendi ''La sombra de Roma ''lanaren egilea da. COAVN (Bilbo, 1996).</ref> ==== Migel Oriol Ybarra ==== Donostiako Eskolarekin lotura berezirik gabe, baina Euskal Herritik kanpo, batez ere, Espainiako hiriburuan, bera bizi den hirian egindako eraikuntzengatik ezagutzen da. '''Mundaizko EUTG''' eskola. Migel Oriol Ybarra da pabiloi multzo eder eta espresionistaren egilea: Estudios Universitarios y Técnicos de Gipuzkoa zeritzana -gaur egun '''Donostiako Deustu Unibertsitatea da'''. Antza denez bere lehen lana (1960) hau izan zen. Urumea aldera jaisten den mendi-gain baten hegalean, arkitektoak saila ez berdintzea erabaki zuen horretan, dago eraikia. «Zelai-neurketak –honela irakur daiteke lehiaketara aurkezturiko Oroitidazkian– forma hexagonalak, karratuak, eta bien nahasketa diren beste batzuk antolatzen ditu lur-sailaren gorabeherak islatzen dituela, bai eraikitako zatietan nola funtzio blokeen arteko komunikazioko pasabideen desnibeletan. Hiri-egitura ñabartu baten konplexutasuna berregiten du azterketak, lokal desberdinak zatikatzen dituzten patio ireki batzuen antolaketarenak, alegia; erdigunetzat eliza harturik. Multzoa, buztin-kolore tankerako adreiluek menderatzen dute, beste material batzuen bidez, egokiro elkartzen direnekin hala nola egurra, burdina eta kristala. Dena dago azaleren dinamikaz eta edergarrietako xehetasunen azterketa arduratsuaz antolaturik. Behereneko solairuetan antolabide morfologiko baten antza sortzen da, non elkarren artean sendotasun harremanetan eta mailaz maila hostogabetuz doazen oinplano makurrez osatzen baita, bulegoen dorreari eta elizako kanpandorreari gorantz irteten utziz».<ref>Ikusi ''Arquitectura'' aldizkaria, 87. eta 118. zk.; Ikusi, halaber, M. ORIOL, ''Ser arquitecto''.</ref> === Nafarroa === ==== Iruñeko Arkitektura Eskola ==== Gipuzkoatik '''Nafarroara''' pasako bagina, neurri batean Bittor Eusaren arrazionalismoaren oinordeko ziren Frantzisko Jabier Gibert eta Fernando Redon arkitekto bikainek joera hau material eta teknika berrietara egokitzen asmatu zutela ikusiko genuke. Nabarmendu beharreko lehen gertakizun garrantzitsua, Donostian bezalaxe, 1964an''' '''Nafarroako Unibertsitatearen barruan''' Iruñeko Arkitektura Eskolaren''' sorrera izan zen. Aipaturiko Garay, Ustarroz eta Iñigez arkitektoez gain bertatik irten dira beren gaitasun eta modernotasuna erabat frogatu zuten arkitekto talde hau: * Fernando Tabuenca, * Jesus Leache, * Eduardo de Miguel, * Alfontso Alzugaray eta * Frantzisko Mangado. ==== Frantzisko Mangado eta Alfontso Alzugaray ==== '''Etxebizitza multzoa (184)''' eraikin aparta da Iruñeko Mendillorrin (1992-94) bi arkitekto hauek elkarlanean egin eta diruz lagundurikoa. Proiektua hirigune baten barruan zihoala jakinik, arkitektoek espazio publikoak pribatuetatik nahita bereizteko asmoa izan zuten, berauen erlazioa zainduz eta parte-hartzearen batasun-irudia gorde nahian. «Ezarpen ortogonal batez gainera, merkataritza dagoen kalera ematen duten fatxaden artean bikoiztasun bat ematen da adreiluan eta konposaketan eta patiora ematen duen altxaeran antolaturik; azken honek ordea, adierazkortasun handiago bat eskatzen du bere gainazalaren dardara bihurriari esker. Oinplano karratua duten etxebizitzetako barru-antolaketa, garaiera osoan argi-zulo batek alaitua dago, harmaila zuloaren eta etxe ezberdinetarako sarreraren eremuari itzala emanaz».<ref>A. PIZZA, ''Guía de la arquitectura del siglo XX''. Electa argit., 84-85 or.</ref> ---- Euskal Herriko Eskolekin aparteko loturarik gabeak izanagatik, Nafarroan jaioak dira nazioarte mailako ospea irabazi izanda, beren obrak hemen gogoratuak izatea merezi duten sona handiko bi arkitekto: aurreko atalean jada aipatu genuen '''Saenz de Oiza''' eta '''Rafael Moneo'''. ==== Jose Rafael Moneo ==== Nola Saenz de Oizari buruz, hala Jose Rafael Moneo Tuteran jaioari (1937) buruz esan behar da ia bere obra guztia Baskoniatik kanpo egina dela: * '''Diestre Lantegia''', Zaragozan (1964-67), * '''Bankinter Eraikina''', Madrilen (1972-77), * Logroñoko''' Udaletxea''' (1973-75), * '''Erromatar Artearen Museoa''', Meridan (1980-85), * '''El Prado Museoa''' (1999-), * '''Los Angeleseko Katedrala''' (2000) eta abar. Moneok Euskal Herrian egin duenik garrantzitsuena Donostian dago kokaturik: * '''Urumea Eraikina''' (1962-72), Moneok gauzaturiko lehenengo eraikina da, '''Jabier Marquet, Xabier Unzurrunzaga''' eta''' Luis Mª Zulaikarekin''' batera, hain zuzen. Donostian XIX. mendeko zabalgunean eginiko etxadi baten erdia betetzen du. Beronen oinplanoa erdiko patio baten inguruan antolaturik dago eta apartamentu-gune desberdinetarako sarbideen bereizketari esker, guztiz argi eta trinkoa den tipologia hazkunderako bidea uzten du, egongelari dagokion giroa eta itsasora eta ibairako ikusmirak probetxuz bereizteko borondateak bitartean, kanpotik begiratuta, eraikinaren ezaugarri diren behatokietako zerrenda uhintsuak sortarazten dituzte.<ref>M. ARSUAGA eta L. SESE, ''Donostia-San Sebastián. Guía de arquitectura''. COAVN (1996), 173. or.</ref> * '''Kursaala''', (1990-99). Moneok bere proposamenik ustekabekoen eta sofistikatuena sortu du, baita teknologikoen eta arriskutsuena ere. Hasieran oso eztabaidatua izan zen eraikina Donostiako giro neoerromantiko hartan, izan ere beren bolumetria lehor eta biluziekin, bloke haiek hemeretzigarrengo hiribide bateko eraikinekin egiten zuen kontrastea bitxiegia gertatzen baitzen. Itsasertzean hondarrera etorritako haitz horien garbitasun geometrikoetan bada ahaidetasunik Oteizaren kaxa metafisikoekin eta Txillidaren alabastroekin. Denborak, ikusleria zabalaren begirada hezi egiten du lengoaia minimalista horren aurrean, Urgull mendia inguratzen duen eta haitz blokeez Kantauri itsasoaren erasoei muga jartzen dien ibiltoki honetan barneratzen den edozein bisitari lengoaia honekin adiskidetzen baita. === Araba === ==== Jose Erbina Arregi ==== '''Arabara''' pasako bagina, Jose Erbina Arregi (1930-2000) irudi nabarmena duen egilea gogoratu beharko genuke, bertako hiriburuan bere gaitasunaren eredu bikainak utzi baititu: * '''Kultur etxea''', * '''Ajuria etxebizitzak''', * Santiago Ramón y Cajal kalean 1. zk.ko '''etxebizitzak''', * Errioxa kalean 22-24. zk.etako '''etxebizitzak''', * HOFESA '''lantegiaren bulegoak''' (1967-69), bereziki. ---- '''Filologia, Geografia eta Historiako Fakultatea'''. Hurrengo belaunaldian, demokrazia aldian jada, berriki eraikitako unibertsitate zentroetan kalitate bera ematen dela ohartu gara, adibidez, Filologia, Geografia eta Historiako Fakultatean (1984-87), honako arkitekto hauen eraikinak direlarik: * Iñaki Aspiazu Iza (1980), * Jabier Botella Astorki (1976) eta * Migel Apraiz Buesa (1972). ==== Roberto Erzilla Abaitua ==== Azken muturreko soiltasun arkitektoniko ia minimalistagatik izan da bereziki nabarmena Roberto Erzilla Abaituaren obra (1976). Azpimarra ditzagun: * '''Sansomendiko Kiroldegia''', beste zenbait arkitektorekin elkarlanean egina, * '''Elkarri atxikiriko etxebizitza''' batzuk Gasteizko San Saturio kaleko 10. zenbakian, * lehiaketa ofizialetan Bilbon eta Gasteizen saritutako beste '''eraikin''' batzuk, * '''familiabakarreko etxebizitza''' bat Armentian (1991-1992) '''Migel A. Camporen''' lankidetzarekin egina, eta urritasun zorrotz eta printzipio tektonikoen agerpen adierazkorren ezaugarriak dituela. Eginkizun garrantzitsuenak lehen solairuan kokaturik daude, eta etxea zatiketa plastiko zehatz baten arabera antolatzen da, non errespetua nabaritzen den bizitokien hainbat bolumenetan, komunikazio sistemek giltzarri-lana egiten duten oinarri geometrikoekiko eta zementu indartuzko hormen adierazkortasun bereziekiko.<ref>A. PIZZA, O.c., 74-5 or. COAM (1990).</ref> '''Luis Maria Uriarte Aldaiturriaga''' da honen egile: * '''San Martin Osasun Zentroa''', Gasteiz (1988-90), originaltasun eta pragmatismoaren ezaugarri bereziak biltzen dituena. '''Jabier Mozas''' hauen eraikitzailea: * '''Arriagako Gizarte Zentroa''' (1989-1992), * '''Ariznabarra Kiroldegia''' (1993). '''Arkitekto-taldeak'''. Gasteizko beste eraikin bikain batzuk, batzuetan belaunaldi ezberdinetakoak diren arkitekto taldeei zor zaizkie: '''Judiz Mendi Gizarte Zentroan''' (1985-89) elkarlanean aritu ziren: * J. Ramón Castillo Sanz, * Karlos Muñoz Alesanco, * Fernando Ruiz de Ocenda eta * Iñaki Usandizaga. Arkitektura. Orubearen maldari leunkiro egokitzen zaion '''Foru Ogasunaren Eraikinean''' (1989-92) parte hartu zuten: * Migel Anjel Campo, * Jose Luis Catón Santarén eta * Roberto Erzilla Abaituak. == Eskulturagileen bi belaunaldi == Denen errealismo figuratiboarekin hautsi nahiak eta «Euskal Herriko Eskola» bat osatzeko asmoak 50eko hamarkadan elkartu zuen eskulturagile-taldeari, haustura-lehiari eta material zein tekniken erabileraren askatasunari zegokionez, beraiekin estuki loturik zegoen belaunaldi batek jarraitu zion. Belaunaldi horren ondoren, Euskal Herriko Eskola zehatz baten aldeko ahaleginean izandako porrota eta unibertsitateko eskoletan goi mailako heziketa baten bidez lortutako profesional bihurtzearen ondorioz, beren eraikinak izendatzaile berdin batera mugatzea ezinezkoa da. Gaur egun ia obsesiozkoa den originaltasunaren bilaketan, ertilari bakoitzak bere materiala, bere teknika eta bere adierazpide pertsonalak aukeratzen dituela nabaria da. Nabaritzen dira oraindik ere Oteiza eta Txillidaren durundiak 70eko hamarkadan heldutasuna lortu zuten eskulturagileengan; baina hauen ondoren burujabeagoa den gazteen belaunaldi bat etorri zen, nahiz eta, beharbada, beren aitormen eta adierazpenetan ezin ahantz dezaketen Orioko eskulturagilea, profeta eztabaidatu hura. Hirurogeiko hamarkada inguruan, suhar artistikoak ezohiko gaina jo zuen, eta hau –ez ahantzi gero–, aurreko belaunaldiaren kalitate estetiko eta dinamizatzailearen fruitu da. Ireki eta bi urtetara itxi bazen ere, Debako eskolak ideiak erein eta gogoak berotu zituen. Debaren ondoren, beste ahalegin batzuk egin ziren amaitutakoa berpiztu nahian -Aia eta Soraluzeko lantegiak; eta azkenik egonkortu egin ziren emankorrak izango diren zentroetan. Arteleku eta Bilboko Arte Ederren Eskola sortu ziren. '''Artearen bide berriak'''. Estatu demokratiko batean autonomia politikoa hasten den unetik, ezaugarri hauek dituzten pintura eta eskulturaren profesionalen labealdi berri eta ugariak sortuz joan ziren: * figuraziotik aldentzea, erabatekoa batzuetan (Nagel, Zugasti eta besteren bat izan ezik), * ''forma-espazioaren'' arazotik pixkanaka urrutiratzea, aurreko belaunaldiarentzat funtsezkoa zena, * materiaren igarkizun iradokitzailera ausarki gerturatzea, * aldarrikatutako «Euskal Herriko Eskolaren» ideiarekin nolabaiteko axolagabetasun bat, lehen elkartzailea zena, * honen ondoriozko joera-sakabanaketa, eta * irekitasuna atzerritik inportatutako abangoardia korrontean, bereziki ñimiñotasunaren eta kontzeptualismoaren ildoan. === Antonio Oteiza === Abstraktutasunetik gertu dauden bideak irekitzen saiatu eta gutxi-asko beren burua Oteizaren ikasletzat duten artista gazteei buruz hitz egin aurretik, ezinbestekoa da Jorgeren anaia gazteena, kaputxinoa eta ertilaria, Antonio Oteizaren (Donostia 1926) obra gogoratzea, antzinako «naturaren mirari» haien bertsio modernoa baita, eta modu miresgarrian azaleratzen zen misterioaren zentzua, artea eta erlijioaren batzea. Bere lehen lanak ia erabat ezezagunak dira ikusleria zabal eta kritikarientzat eta, noski, arte-merkatarientzat, ertilariak ez baitzion garrantzirik eman, erraz ulertzen den bezala, sektore honi. Bere anaia Jorge bezala bere zeregin artistikoaren filosofo bat da Antonio Oteiza, baina antzekotasun horretatik kanpo, kontenplazio espiritualera eta misiolari-zerbitzura —Amazonas aldean eta Hegoamerikatako hainbat herrialdetan- eskainitako bizitza baten ondoriozko halako sakontasuna lortu du bere sinesmen eta zeramiketan, eta ez du bere anaiaren ikasgairik barneratu beharrik izan. Antoniok bere hizkera sortu du. Jorgeren bizitzako ibilbideak abstrakzio aldera egin bazuen, Antoniorena alderantzizko izan da. Naturaren baitan izateak eta bizitzeak eman diote beregan dauden misterioak sentitzea. Antonioren obrak kontenplatzen dituenak argi ikusiko du gizasemearen historia eta bizitza aberatsarekin harremanetan izateari ez diola inoiz uko egingo: bere ohitura eta grinak dituen gizonak, bere langintzak, arteak, kirolak, gizasemearena den guztiak eskatzen du barne-begirada bat. Eta batez ere erlijio munduan: Kristok, Maria Birjinak eta santuek. Ezin hobeto menderatzen du Antoniok buztinaren modelatua, eta maitemindurik ere badago material horrekin. Ez du izutzen neurrien handitasunak. '''Multzoak'''. Beti gizakiaren inguruko gai ezberdinei buruzko multzoak gauzatu ditu bere zeramika txikietan: * Lope Agirre * San Joan Huartekoaren gogoetak bere ''Azkartasunen Azterketan'', * Pablo Casals-en musika, * Frantzisko Asiskoaren «fioretti»-ak, * Loiolako Inazioren abenturak, zeinaren ''Arantzazuko Amari Bisita'' -formatu handian brontzera pasa dena- ongien egindako bat eta adierazkorretako bat bere estiloan. Oteizaren '''baliabide adierazgarri eta formalak''' originalak dira: * sintetikoki desitxuraturiko irudia, * irudien eta beren espazioaren arteko proportzioa, * ahalik eta adierazgarriena den keinua, * eta taula berean irudikaturiko pertsonaien arteko distantzia irekia. '''Emaitza''' formaren eta adierazpenaren sintesi egoki bat izan ohi da beti. '''Kristo garaileak''', ezker besoa gurutzeari lotua eta eskuina garaipen keinuan gora jasorik duenak, gure edozein gurtzalekuren absidean jartzeko bere brontzezko bertsioa izatea mereziko luke.<ref>Antonio Oteizari buruz, ikusi V.V., ''Antonio Oteiza en el D.E.M. Erakusketa''. Gipuzkoako Foru Aldundia (2002).</ref> === Jean-Robert Ipoustegui === Kritikak onarturiko ertilarien belaunaldi honetakoa da Jean-Robert Ipoustegi (1920) ere, nazioarteko sariak irabazi dituen Iparraldeko eskulturagile bakarra. Hasieran egin zituen margolanak: * Saint-Jaques de Montrougeren elizako freskoak. Eskulturagile moduan -hiru dimentsioetara 1949an igaro zen, Choisy-le-Roi-n kokatzea aukeratuz- bere egin zituen: * lehenik, abstrakturako joera zuten forma geometrizatuak, * gero, errealismo barroko eta txundigarri batekin figuraziora pasa zen, elementu bitxien artean bat eginik, baina beti nolabaiteko monumentaltasun espresionista bilatuz, forma lau eta dardaratiak indartsu ziren lengoaian. Artelanak ditu: * Grâce Ospitalean (Paris), * Berlingo Batzarretarako Jauregiaren atarian. ---- Hegoaldeko Euskadira itzuliz, eta arreta belaunaldi berrietan jarriz, Euskal Herriko Eskola deritzonaren sustatzaileetatik gertuen daudenak aipatuko ditugu. === Jose Ramon Anda Goikoetxea === Jose Erramun Anda Goikoetxea (Bakaikoa 1949), nafar ebanista baten semea, bere aitaren lantegian hezi eta prestatu zen, San Fernando Arte ederretako Eskolan ikasi zuen lau urtez, gerora Italiara joan eta Berpizkundeko ertilariekin harremanetan jartzea erabakigarria izan zuen ondorengo lanetarako. Erakusketak hainbat hiriburutan egin zituen, 1975etik aurrera. Oteizaren eredu abstraktuek erakartzen zuten 1978 aldera, eta barru-espazioen masaren azterketari ekin zion. Bere katalogoan bertatik ihes egitea ezinezkoa den molde prismatikoetan sarturiko esferak hasi ziren azaltzen: * plastikoki, bolumen kontraesankorren joko bat da; lerrozuzenak esferikoen aurka, * sinbolikoki, itxialdi eta egoera itolarri batetik askatzeko alferrikako ahalegina da. Anda Goikoetxeak '''maketak''' egin ditu: * zurezkoak harrizko hilarrietarako, * plano uhinduak, harrian edo alabastroan landuak izateko (neurri handian). '''Forma aratzak'''. Egitura garbi eta zehatzak axola zaizkio batez ere, eta horretarako ahal duen gehien leuntzen du bere materiala. Gorputz platonikoen edertasuna gurtzen du, baina erabiltzen eta lantzen ere badaki, minimalismoaren mututasuna saihestuz. Jose Erramun Andaren artelanak ikusirik, Boticelli edo Piero de la Francesca baten oroitzapena datorkio bati burura, hauetan adibidez: * '''Palladiar leihoa''', Madrilgo Arte Garaikidearen Museoan. * '''Ondarretako monumentua'''. Garbitasun plastiko bera azaltzen zaio Udalaren Saria irabazi zuen Ondarretako monumentuari: zilindrikoak diruditen hiru zutabe, baina hala izan gabe; paraleloak diruditenak, eta ez da halakorik. '''Objektu erabilgarriak'''. Geometria aratz eta eskuzabalaren gurtze aldi horien ondoren, '''objektu erabilgarrien munduari''' heldu zion Andak, eta eseri aurretik luzez behatzera behartzen gaituzten aulkiak eta, beren gainean platera edo hautsontzia jartzera ausartu aurretik, zirrara sortarazten diguten ''mahaitxoak'' egiten hasi zen. Anda Goikoetxea gaur egungo gure Euskal Herriko eskulturaren ordezkarietako bat da egitura garbiei, isiltasun antzera, gutxieneko baliabidez gehiengo adierazpena lortzearen artelan zaila laburbiltzen duten horiei dien maitasunagatik. === Faustino Aizkorbe === Faustino Aizkorbek (Olloki, Nafarroa, 1948), bere gaztarotik landu zuen marrazkigintza eta margogintza, eskulturarekiko bokazioa aurkitu zuen arte. Anda Goikoetxearen antzera, forma ongi landuak maite ditu Aizkorbek; bai zurean bai metaletan. Oteizak «edertasun» tentazioaren aurka jakinaren gainean jarri zuen. Baina eskulturagile nafarrak ezin du alde batera utzi perfektutasun formala. Bere eskulturek ez dute argumentu figuratibo nahiz narratiborik, baina berez diren objektu eder eta adierazkor gisa behatuak izateko, eta altzifre edo gurbitz batek duen eskubide berberaz paisaia okupatzeko eginak dira. Lanetariko batzuk Nestor Basterretxearen taillen eragina gordetzen dute, plano makurren zaletasun apur batekin: * bere maklak, * bere zurezko trikuharriak, * bere zutabeak. '''Ziriak'''. Aizkorberen berezitasunik handiena bere '''zirien''' konposaketa dinamikoak dira. «Zura politak –Oteizaren epaia– erasorako seinalaturiko tokian une batez sartzen eta hiltzen diren zirien gertakariak dituztela, itzulerako hegaldian birjaiotzen diren zirien forma frutadunak, puntu zaurigarriagoak bilatuz eraso berrietara zuzentzeko». === Anjel Garraza === Nafar honek, Iruñea eta Bilboko Arte Ederretako Eskolatik irtendako Anjel Garrazak (Allo, 1950), zeramikaren bide teknikoetatik darama bere ikerketa. Labe bat erosi, eta Algortan jarri zuen bere lantegia. Ez zaio hustuketa axola. Buztin egosiak erakartzen du, bere pieza-multzoa bolumen solidoa bistaratuz. Batzuetan, zura –haritza, artea edo gaztaina– zeramikarekin elkartzen du. Oso atsegin du izaera ezberdineko beste material batekin batuz eta harremanetan jarriz material batek dituen erreakzioak aztertzea. Osagai naturala, zura, askoz errazago landu daitekeela jabetzen da; osagai artifiziala, buztina, zailagoa da lantzen, ezusteko gehiago ditu, ustekabekoagoa da. Horra hor ertilariaren arriskua eta abentura. «Materiak hitz egin, arnasa hartu eta azken lanari bizitza eman diezaion uzten dut». Obraren garapena bukatzen da, kolorearen osagaia tinbre eta tonuarekin gehitzen zaionean. Garraza da Bilboko Merkataritza Ganbarako zenbait '''horma-zeramikaren''' egilea, eta haietan oroimen adierazkorra inguru arkitektoniko soilaren menpe dago; gero, itxitasuna areagotuz joan da. ''Leku eta Tokiak''. Azken urte hauetan, Euskalduna Jauregi berriko museo-lorategia apaintzeko lehiaketa batean saria irabazirik, Garrazak bere ''Lekuak eta Tokiak'' eskultura ezarri du anfiteatroaren ondoan; gorri eta beltzean, hormigoizko egitura duten zeramikazko bi pieza erraldoi. Bisitariak zera galdetzen du: «Zer esan nahi ote dute artelan sinple eta alferrikako hauek?» Bada nolabaiteko kontzeptualismo bat -Oteizaren aztarnak dituena, bera- zeinarekin, ertilariak, inolako adierazirik eman gabe adierazle hutsa erakustearen bertigoa sentitzen duen. === Kristina Iglesias === Kristina Iglesiasek (Donostia 1956) atzerrian duen arrakasta eta bere herrian bere lanik ez ezagutzearen arteko kontrastea du nortasunaren ezaugarri, ia beti Baskoniatik kanpora bizi izan baita. Marrazkigintza eta zeramika ikasi zituen Bartzelonan (1977-79), gero Londresko Chelsea Eskolan sartu zen (1980), eta bertan bere heziketa osatu, eta nazioarterako jauziaren hasera izan zen lanari heldu zion. Londres, Burdeos, Düsseldorff, Berna, Venezia eta Europako beste hiriburuetan ere izan ditu erakusketak. Kristinaren lan beti abstraktuak natura jokoan jartzeko nahi bat agertzen du, ''minimaletik'' gertu dauden materialen erakusketa eginez, baina bere «instalazioetan» kokatuta ikusiz gero, maila fantastiko bat hartzen dutenak, non ingurune naturaleko osagaiek funtsezko alderdia duten. Kristina Iglesiasek serigrafia eta ikus-entzunezkoak ere praktikatu ditu. ---- Aldi horretako eskulturagile gazteen zerrenda osatu batean agertuko lirateke, Oteizaren ikasleen eta orain heldutasuna lortzen ari diren belaunaldi gaztekoen artean, zubi gisa balioko luketen zenbait izen: * '''Jose Anjel Lasak''' (Legorreta 1949) Arantzazuko Oteizaren obraren aurrean jaso zuen lehen indarra, eta bere lehia zurezko artisautzari sustrai adierazlea ateratzea da. * '''Migel Anjel Lertxundi''' (Ondarroa 1951)'','' materialak multzo bakar batean harremanetan jartzeak duen adierazte-indar poetikoaren zalea da: «Harriak, zurak eta burdinak prozesu konplexu, zail, arriskutsuan bat egiten dute, pilaturik gehienetan». * '''Xabier Laka'''. Aiako lantegiaren sortzaile nagusi izan omen zen Reinaldo Lópezen lankide, bertako langilerik jakitun eta suspergarrienetako bat izan zen bereziki. Aiako egitasmoak bere erromantizismoagatik, ez diru-laguntzarik ez oinarri ideologiko eta estetikorik ez izateagatik -bere helburua, lanbidearen ikasketa eta ideien gurutzaketa zen- porrot egitean, Lakak Sorabillara eraman zituen bere tresnak, bertan heziketa-lantegi bat sortzeko. Ziur asko Zientzia Ekonomikoetako bere ikasketek emango zioten gorputz platonikoetan sentiberatasun berezi bat, eta hortik datorkio, inolaz ere, formen neoklasizismo aldera geldiezinezko joera bat. Berritu asmoz, Londresera joan eta St. Martin School of Art-en ikasi zuen. Pilatutako marmolezko obaloen bidez egindako bere eskulturei ezin zaie ukatu edertasun formala: * ''Olerkariaren etxea'' (1990), * ''Unamunoren zalantza'' (1991), * ''Bizitzeko moduan ez dagoena'' (1991). Lan berriagoetan formalismo konstruktibista eta oinarri geometriko ia haserrekor bat azaltzen ditu, eta materialak ez ditu gozatzen erantsitako koloreztatzeak baino «horrela iheskorrena den arte postmodernoaren arintasun eta hauskortasunetik aldenduz».<ref>C. MARTINEZ GORRIARAN, ''Nosotros los Vascos. Arte'', V. alea, 182. or.</ref> * ''Zelaian'' 1993, * ''Zumaia (Ero amorratuena)'' 1993. Normala da 50eko hamarkadan jaiotako eskulturagileen belaunaldi horretan Oteizaren ideiekiko burujabetza nabarmen bat azaltzen duten batzuk izatea, nahiz eta hasieran Orioko ertilariaren nortasunarekin liluraturik edo bere «irakaspenen» eraginpean gelditu. === Aitor Mendizabal === Antzeko zerbait gertatu zitzaion Aitor Mendizabal (1949) donostiarrari; eskulturagile gaztea Venezuelan bizitu zen haurtzaroan eta handik bere sustraiak berreskuratzera Euskal Herrira etorri zen. Aiako lantegitik igaro zen; eta bere lehen saria iritsi zuenean, Italiara bidaiatu zuen; han, Euskal Herrikoa Mediterraneokoarekin osatu zuen zortzi urtez. Maisu italiar modernoek -Marino Marinik, berezik— formaren zentzu jakin bat eman zioten, nabaria dena bere lehen: * ''bustoetan'' eta * ''mozorroetan''. Baina, zatikatua denarekiko bere grinak -itsas bazterretan utzitako edo Azkoitiko antzokiaren sarrerako zutabeetan erantsitako bere brontzezko bustoetan-, amaitu gabekoarekiko, metamorfikoarekiko eta totemikoarekiko gustu modernoa agertzen zuen jada, eta baita higaturik edo forma bilaketa aldian dagoen materiaren egiturekin liluraturik ere. Ertilari honek, lan batzuetan geometrikoaren eta organikoaren arteko antitesiari heltzen diola dirudi sinboloan sintesia lortzeko, burdinazko edo granitozko zuhaitz horiek, leunak, kontzeptu huts bailiran. '''Ateak'''. Ateen ideietan murgildurik dago bere kezka berria, eta ertilariak zatikortasun geometrikoa eta sinbolismoa nahastuz diseinatzen dituen monumentuak dira. Donostiako Irun Plazan zutituriko bi ate sinbolikok osatzen dute 1813ko sutearen ondoren Donostia berehalakoan berreraikitzea erabaki zuten '''Zubietan bildutako Zinegotzi''' famatuen monumentua, hiriaren bi uneren arteko lotura oroitarazten dutenak: ateetako batean, Zubieta deritzonean, aurreko monumentu baten aurriak bilatzen dira, Zubietako izenpetzea sonatuaren oroigarriak; bigarrenak, guztiz abstraktua denak, ''geroa'' oroitarazten du. === Andres Nagel === Inon sailka ezina eta guztiz originala den Andres Nagel (1947) donostiarra, atzerrian ere ezaguna da jada: erakusketak eginak ditu Paris, Chicago, Los Angelesen eta abarretan. Ertilari figuratiboa eta aldabera da funtsean: marrazkia eta pintura, grabatua eta eskulturarekin trukatzen ditu. Gutxi erabiliak diren materialak ikertu ditu, besteak beste, zinka eta beruna; baina ez dirudi materiala berezko horretan interesatzen zaionik. Eguneroko inguruko objektu eta pertsonaiengandik jasotako iradokizunek heureganatzen dute. Mamuak irudikatzen ditu, errealitatea umorez edo satiraz behatzen du bertatik urruntzeko, edo eskura duen oro (sokak, izarak, soinekoak, eguneroko gauzak) asmo sinbolikoz erakusten ditu, eta guztia ironiaren bahetik iragazten du. Itxuragabekeria horiei izenburu arraroak jartzen dizkie, baina berak ohartarazten du izen horiek ez dutela argudio jakinei dagozkienak izan nahi; zein piezaz hizketan ari den jakiteko ematen diren izen doakoak baino ez direla. Bestalde, figurazio zale amorratua da, eta arte abstraktuari uko egiten dio bere iraupen luzeagatik artearentzat kaltegarritzat jotzen duelarik, zeren eta «figuratiboa gauza sortzaile bat bezala ikusteko aukera ezabatu egin du». === Jose Zugasti === Jose Zugasti (1952) eibartarrak ondo ikasi zuen bera lizentziatu zen San Fernando Arte Ederretako Akademiak eman ziezaiokeen guztia. Marrazkilari-margolari bikaina da, pinturan egitura adierazgarrien -zurezko, pomez hautsezko, oihalezko, ispiluzko, ikatz zanpatuzko collageak- bilaketan etengabe eta astiro aritu ondoren, hirugarren dimentsioan adierazteko beharra sentitu zuen. Giacometti ertilarien lanek edo denborak higaturiko monumentuek sortzen dioten zirrarak, formaren gurtza hutsa gainditzen duten galderak egitera behartzen dute. Donostian 1982an bizitegia kokatuta, giza irudiarekiko begirunearen eta materiarekiko interesaren arteko batasun bat bilatzen hasi zen. Irudia haragikoitasun oroz gabetu eta masarik gabekoena den materiala erabiltzeari ekiteko erronka onartu zuen. Bere burdin harizko, plastikozko edo sokazko hagatxoak nahikoa ditu forma eta bolumenak iradokitzeko: gizasemearen oroitzapenen eta airearen presentziaren laburpen bitxiak. Mintzaira honek gaitasun adierazkorrik baduela frogatu du Zugastik; eta bere lanen artean, besaulkian edo ohatzean hondoratutako edo habean oinarritutako pertsonaiak ikus daitezke, gizakiaren funtsezkotasunarekin bat egiten duen baliogabetasunean murgildurik. * ''Noraezean''. Duela gutxi kokatu du Euskalduna Jauregiaren zabaldegian bere ''Noraezean'' lana, forma eliptikoan gurutzatutako altzairuzko 42 hodiz osatua, Hiribilduko jarduera industriala gogora ekarri eta beronen garapenean itsasadarrak izan duen garrantzia azpimarratzen du. === Pablo Donezar === Pablo Donezar (1948) jarrera abangoardistago batean kokatu zen, ''instalazioen'' izaera iragankor eta postmodernoa hartuz. Muntaiak, forma lantzeak baino gehiago erakartzen du. Baina onartu behar da bere * '''zurezko objektuetan''' (1987), * eta San Telmon erakusgai jarritako '''margolanetan''' (1990), edertasun formalaren zentzurik finena azaltzen da bere garbiketarik muturrekoenean. Donezarrek 1813ko Donostiako suntsiketa oroitarazi nahi izan zuen objektu, material-hondakin, espazio eta koloreen muntaia harrigarri eta original batekin. Argi dago Donezarri ez zaiola axola museo publikora edo bilduma pribatura igaro daitekeen lan sendo eta irmoa, ''assemblage''-a aldiz, bai, aldi berean ustekabeko eta iradokitzailea dena, jarri eta kendu egiten dena; collage koloreanitzek, zur garbiek, argazkiek, haurren jostailu hondatuek eta abarrek apainduriko panelen eszenografia hori. Hau guztia, poesia eta sinbolismo, haize leunez jantzirik, duela gutxiko kobrezko edo altzairu margotuzko bere formen multzoetan ikusten den bezala (1995); gure izate arinaren metaforak dirudite. Donezarri ez zaio axola'' artelanak'' uztea ''esperientziak'' sortaraztea bezainbeste. Donazarreren eskultura presarik gabeko pertsonei mintzo zaie, arretaren dohaina dutenei, bizitzako objektu arruntekin izan dugun harremanek oroimenaren tantagailuan isuri duen poesia sentitzeko gai direnei. === Txomin Badiola === Azken belaunaldiko Euskal Herriko ertilaririk intelektualena da agian honako hau. Txomin Badiola (Bilbo 1957) marrazketan hasi zen, eta Bilboko Arte Ederren Eskolan ikasi, eta Eskola bertako irakaslea izan zen. Oteizaren bideak jarraituz –formen arazketa espazioan eta masen hustuketa–, gauzarik sinpleenek inguruko espazioarekin duten harremanen ikerketa arrazional modu bat burutzen duen ñimiñotasunean sartu zen. Badiolaren asmoa ez da Euskal Herriko artea egitea –ñimiñotasun artea esperimentazio unibertsala da–; ziur asko, «artea» egiteko asmorik ere ez du izango. Materiala ere ez zaio axola dituen oroitzapen misteriotsu eta poetikoengatik, baizik eta artelana bera, izate abstraktu eta kontzeptual soil bat izateagatik. Kolorea kenduz hasiko da, gero markoa puskatuko du paretarekin jolastuz, zeinaren gainean objektu geometriko sinpleak proiektatzen diren, planoarekin eta espazioarekin dituen harremanak aztertuko ditu, hizkuntza sintetiko eta arrazionalena bilatuz. Egoera eta erlazio arazoak dira, artistak begiekin baino gehiago adimenarekin antolatuko dituenak; eta behatzaileak, ikusmenez baino gehiago kontzeptualki ulertu behar dituenak. Artistaren esku-hartzeak ahalik eta txikiena izan behar du. Objektu bat, objektu geometrizatu bat, munduan ikusi eta aztertu behar da gutxieneko oroitzapen afektiboa esna dezan eta aukera eman dezan oinarrizko arauak ulertzeko: grabitatea, energia, tentsioa. Bartzelonako Arte Garaikidearen Museoan berriki egindako azken hamar urteetako bere lanaren erakusketa batek, Euskal Herriko ertilaria nabarmenkeria eta txundiduraren bilaketan zein muturretaraino iritsi den azaldu du, hainbat aretotan korronterik abangoardistenek –objektualismoa, dekonstrukitibismoa eta kontzeptualismoa– bat egiten duten objektuen nahaste-borraste bat bilduz. Baina, artearen esparru sagaratuan ala bere ehorzketaren kanposantuan gaude? === Koldobika Jauregi === Zugastiren itxurakerien arintasunarekin, Donezarren muntaien iragankortasunarekin -lehenago aipatu dugun gaur egun ematen den joeren sakabanaketa berretsiz- eta Badiolaren kontzeptismoarekin erkatuz, Koldobika Jauregik (Alkiza 1959) nahiago ditu pisua, masa eta bolumenak. Hasiera batean, gubia eta zizelaren arrastoak egur edo hari gainean nabarmen uztea ere interesatzen zitzaion. Koldo teknikari autodidakta bat da; sari eta diru-laguntzak lortu ditu, eta berak gero eta asmo handizale eta ausartagoak diren lanetan sartu ditu. Begi trebea du marrazkirako, baina ez zaio formazko perfektutasuna axola eta gutxiago oraindik gainazalen leuntasuna. * Erdi eginik dauden zurezko Zaldiak zutitu egiten dira, beren zurezko egitura eta egiturari eusten dioten azkoin eta metalezko xaflak bezain garrantzitsuak direla esateko. Bere zaldi batzuk agertzen duten ausardia eta handitasun zirrarek atzerriko erakusketen gonbidapena ekarri zioten (Yasna Polana, Bulgarian), eta baita aire libreko '''harrizko monumentuak''' egiteko eskakizunak ere, este baterako: * Pablo Sorozabalena, Deban, * Zumaiako Plaza Zaharrekoa, * Pasai San Pedrokoa, * edo Intxaurrondoko plaza biribilean dagoen zutabe-monumentutik azaleratzen diren zaldi irudiena. Batzuetan ironiaren zaina lehertzen zaio Koldori, honako hauetan adibidez: * Loiolako Inazioren V. Mendeurrenean Azpeitiko San Agustin elizan erakusgai jarri ziren bere ''Gogoeta Barrokoak'', * sarkasmoz Legorretako Udaletxeko balkoi nagusia ixteko erabili zuen '''haritz leunduen zuresia'''. Duela gutxiko fase batean eta Alemanian egonaldi luze bat eman ondoren, Jauregik egur errea eta urre-kolorekoa hautatu zuen gairik gogokoen bezala, «denboraren iragatea, higadura, erosioa eta norberaren zahartzeari» buruzko gogoeta baten ondoren beregan sortu zen teknika berria. === Joan Luis Baroja Collet === Grabatu artean trebaturikoa eta artisau-irakaslea da Deban; Eibarren 1964az geroztik bizi den Joan Luis Baroja Collet (Le Creusot, 1957) zurez eta burdinaz egindako tramankulu handi eta sekulakoen sortzailea da, ikuslearengan erantzunik gabeko galdera saihestezin hau eragiten duelarik: «Zertarako balio du honek?». Instalazioen, objektuen erakusketa iragankorraren joeraren aurka, Barojak bere multzoekin txunditzen gaitu: * ''gong''-en multzoekin, * ''Pandoraren kutxa'' izeneko multzoekin, * inondik babesten ez duten babeslekuen multzoekin. Zaragozako «Pablo Gargallo» Eskulturako Saria eman zioten obrak dira, hau da, teknika perfektu batez landuriko obrak. Materia-forma-kontzeptua hiruki dialektikoan, azkena aipatutakoa da Barojaren makinen aurrean nahastaile gertatzen dena; kontzeptua da sinboloaren igarkizun edo enigmaren aurrean gelditzera behartzen gaituena. === Maria Jose Lacadena === Baroja Collet-en tramankuluek indar eta gizaseme kontzeptua eragiten badute, Maria Jose Lacadenaren (Orio, 1957) irudiekin emakumezkoaren eta jolasaren lorategian sartuko gara. Bartzelonan ikasi zuen, Bilbon lizentziatu, Artelekutik igaro eta sari ezberdinak irabazi ditu. Espazio lauan lerroen eta forma geometrikoen aukerak aztertuz, forma bakunak diseinatuz hasi zen, gero forma solido eta hiru dimentsiotako espaziora joateko. Bereziki zorrotza da sentiberatasunez, material ezberdinen kalitatearekiko sare fin-finetan bildurik aurkitzen direnean. Sentiberatasun horrek eraman zuen, gero, iradokizun organikoak dituzten materialekin, bizitza eta bizitasuna zabaltzen dutela dirudien nukleoekin, ezkutuko errealitateak edo irudimenaren munduak gogorarazten dituzten forma oso bakun eta jostalariekin esperimentuak egitera. ---- Arte Ederretako Eskoletatik irtendako ertilari gazte ugarik eta haien desio-aldaerek eta hautatutako bideek luzeegi egingo lukete atal hau guztien aipamena egitera jarriz gero. Batzuk irakaskuntzako langile dira, beste batzuek nahiago izan dute zoria atzerrian bilatzea, eta ia guztiak beren arte-ildoan garatuz joan dira, beren lana lerro gutxi batzuetan zehaztea ezinezkoa izateraino. === Imanol Agirre Arriaga === Aiako lantegiko beste kideetako bat da, eta bere '''Bernini multzoan''' eskultura barrokoaren tolesduren ezaugarri bereziak ikertu zituen, eskultura modernoaren zulo eta kanalekin harremanetan jarriz; horrekin, figurazio eta historiako bihotz-gogor sutsuei edertasun formaa bilatzen duen begirada modernoak nondik nora joan behar duen azaltzen duen ikasgaia eman zien. Baina beste bide batzuk ere frogatu ditu: pop art, hiperrealismoa eta arte kontzeptuala.<ref>Id., 180. or.</ref> Azken belaunaldi horretan abangoardiako saiatze-mota guztiak aurki daitezke, askotan batak bestea azkar ordezkatzen duelarik. Badira formaz aurreko belaunalditik eta espazioan arazoetatik oso gertu kokatzen direnak, adibidez: * '''Mikel Cristi''' (Donostia, 1955)''.'' Beste batzuk, materia eta forma ahalik eta xalotasun handienera eramaten saiatzen dira, minimaletik hurbil kokatuz: * '''Ayui Revol''' (Pasaia, 1961) edo, * '''Jose Mari Herrera''' (Azpeitia, 1960)''.'' Beste batzuek nahiago izan dute onirikoa dena eta objektuak estilo neosurrealista markatu batez sortzea: * '''Mikel Campo''' (Zarautz, 1957)''.'' Ezin faltako zen, bada, zirikatzaileagoak izanik, honek sortu behar duen ustekabe zirrararengan baino objektuarengan gutxiago pentsatzen duenik: * '''Kepa Landaluze''' (Arrasate, 1958)'','' * '''Pello Mitxelena''' (Oiartzun, 1963)'','' * '''Pello Irazu''' (1963)''.'' Bilboko Arte Ederren Eskolatik irten zen donostiarra da, beste hainbaten antzera, eta hasiera batean Bilboko taldearen joera minimalisten jarraitzaile izan zenak ''instalazio'' iheskorrak eginez bukatu du, amerikar estilo onean. Ezinbestean bidegabekoa den hautaketa batera beharturik, ezin ditugu aipatu gabe utzi obra ugaria duten ibilbide ezberdineko bi eskulturagile: '''Xabier Santxotena '''eta '''Dora Salazar'''. == Margolari garaikideak == Eskulturan handia bada aurkitu dugun joera estilistikoen sakabanaketa, are handiagoa da mende amaierako margolariengan ematen dena. Norberekeria artistikoa, gaur egun mendebaldeko zibilizazioa ezaugarritzen duen indibidualtasunaren isla besterik ez da. Beraz, eta bestalde, gure garaian bilatu egiten den taldean biltzea, errealitatea sentitzeko, eta ez da erraza norberaren sormenari bide emateko modu jakin bat adierazten duen ezaugarri estilistiko berdin batzuetan zehaztea. Dena dela, gaur egungo historialarien eta kritikarien mintzairan ohikoak diren izendapenak jarraituz, ahaleginduko gara taldekatze moduren batean. Atal honetan, aurreko belaunaldikoa izanagatik –eta aurreko atalean horri buruz hitz egin dugula jakinda-, besteak beste, arte abstraktuari eta espresionismoari atxikipena dioten margolarien lanaren berri eman beharko dugu, hau honela izanik logikoagoa baiteritzogu beren obra Euskal Herriko artearen azken atal honetan ezagutzera ematea. === Abstraktuaren aldaerak === Badirudi '''Bizkaia''' pintura informal eta abstraktuari buruz gogorrago agertu dela. Egia esan, esperimentuzko bide horretan barneratzen direnean 70eko hamarkada da jada. Washingtoneko joera amerikarrei loturiko arte abstraktu batera jotzen zuten Abstrakzio berria taldea eta ia aldi berean Zue 2 eta Zue 3 taldeak 1969an sortu ziren. Talde horietatik izenik sonatuenak soilik aipatuko ditugu. '''Jabier Urkijo''' (1939), «Abstrakzio berria» taldearen sustatzaile izan zena, alde kromatikoak nagusitzen diren geometrismo batean nahiko iraunkor mantendu da. '''Fernando Mirantesek '''(1953) modulu eta kaxa argidunen saileko ekoizpenean agertu zuen interesa, betiere konstruktibismo plastikoaz interesatuago koloreez baino. '''J. R. Morquillas''' diziplina askotako ertilaria da, kontzeptuala den horretara bideratu zuen espazioaren okupazio ikerketa batean, minimalera iristen den geometria garbitu bat burutuko duena gero hiru dimentsiotako piezak garatzeko, trikuharrien antzerako objektu formalak. '''Migel Díez Alaba''' (1947), gizarte kritika bereizgarri zuen margogintza batekin hasi zena, espresionismo aldera joan zen desbideratuz, eta 80ko hamarkadan jada keinuzko espresionismo abstraktu aldera jo zuen, inspirazioaren erreferentzia gisa natura hartuz. '''Jesus Maria Gallo Bidegain''' (Barakaldo, 1947), Madrilen hezi zen eta 1967an hasi, bere lanak erakusten, 1973an Abstrakzio lirikoak zeritzanean parte hartu zuen, erakusketan Ertzilla Hotelean jarriak; amerikar espresionismoaren moduak jaso ditu oinordetzan. Santiago Amónen iritziz, bere pintura irrikazkoa da, barne indar batetik jalgitzen zaiona. '''Pedro Manterola'''. Bilboko Arte Ederren Fakultateko lehen dekanoa izan zen nafar hau, margolari, historialari eta arte kritikaria da. Margolari lanean, 70eko eta 80ko hamarkadetan espresionista izaerako margogintza burutu du, baita keinuzkoa ere. «Irudi plastiko bat baino haratago, kolorearen, mugimenduaren, denboraren eta espazioaren laburbiltze orokor baten bilaketa estetikoan, bere buruaren behatze-jarduera baten ondorioz landutako obrak; pertzepzioa eta sentsazioa, kolorea eta keinuaren garapena barne hartzen dituzten obrak».<ref>I. MORENO RUIZ DE EGUINO, ''Abstraccionismo vasco''. ''Pintura vasca del siglo XX''-n. Donostiako Kutxa (1999), 147-149 or.</ref> ---- Abangoardiako esperimentazioaren aurka nahikoa tinko mantentzen da '''Araba''' ere. Arabako arte abstraktua, goiztiar hasi zen '''Migel Jimeno Lahidalgarekin'''. ==== Joakin Fraile ==== Gasteizen askoz ere beranduago agertu zen '''Ekipo 63''', eta bertan egon zen bere lehen erakusketan (1936ko urrian) 18 lan abstraktu erakutsi zituen Joakin Fraile (Garinoain, 1930)''.'' Madrilen Viola aragoarraren laguna 1962az geroztik, honek bezala argiaren kontrapuntuan oinarritutako soiltasun kromatiko handiko abstraktutasun bat landu du. Hiru urte beranduago (1965) arabar sei margolari elkartu ziren «Egungo Margogintza arabarra» erakusketa antolatzeko. Urtebete beranduago jaio zen '''Orain''' taldea, bizitza oso laburra izateko, eta haien artean zeuden, besteak beste, jada aipaturiko J. Fraile eta Joan Mieg abstraktu eta informalista, eta baita orduan figuratiboaren aldekoak zirenak ere: * '''A. Moraza, Frantzisko Jabier Bizkarra eta Rafael Lafuente'''. ==== Joan Mieg ==== Joan Mieg (Gasteiz, 1938)'','' bere abangoardiarengatik izan daiteke nabarmendua aipaturikoen artean, eta honek postkubismo geometriko alderako batetik margolan koloreztatu eta garden baterantz joko zuen, non espazio handi lauetan abere eta alegoriazko formak azaleratzen eta gainjartzen diren, pintura materiko batean bukatuko, bere oihaletan gauzak sartuz. ==== Santos Iñurrieta ==== Mieg baino zertxobait gazteagoa, Santos Iñurrieta (Gasteiz, 1950) figuraziotik abstrakziora igaro zen, forma geometrikoez eta kateaturiko bolumenez adierazpide bat aurkitzeko; kromatismo gogorrez elkar loturik. ---- Gutxi gorabehera modu iraunkor batean hainbat ezaugarritako abstrakzio alderako sukarrak jasan zituzten margolarien izendapena gehiago ez luzatzearren, bibliografian aipatu nahi ditugun Carlos Martínez Gorriaran eta Iñaki Moreno Ruiz de Eguinok eman dizkiguten mende bukaerako Euskal Herriko margolarien inguruko ikerketa bikainei lotuko gatzaizkie. === Espresionismoaren presentzia tematia === Espresionismoaren lehiak bizirik iraun zuen, maila ezberdinetan bada ere, eta Lehenengo Mundu Gerraren iragarle izan zen, alemaniarrek mendearen hasieran giro hartan Europako mapa osoan hasi zutenetik. Euskal Herrian, mende amaiera horretako espresionismo tematiaren berritasuna, batzuk abstrakziora daramatzan lirismo puntu hori ezin saihestuz dabiltzala dirudiena da. ==== Migel Díez Alaba ==== Lehen aipatu dugun Migel Díez Alabak, adibidez, gizarte salaketaren espresionismo gogor bat landu zuen errealismo liriko baterantz desbideratu aurretik. Baskonian ez dira ugari Alemania, Frantzia edo Mexikoko espresionista handien estiloko figuratiboak, ez eta Ibarrola antifrankistaren irudi eta grabatuen modukoak ere. Emoziozko bihozkaden sumina abangoardia ez-figuratiboaren mugimenduen aldera gerturatze batekin ito nahi dutela diruditen ertilariak dira. ==== Iñaki de la Fuente ==== Originaltasunaren jarraitzaile sutsua da Iñaki, bide berrien bilatzaile amorratua. Egiten dituen aukeretan beti inkonformista eta ezustekoz beterik azaltzen den honek gustuko du pertsonaia pentsaezinak sortzea. Baina beste batzuetan atsegin zaio errealismo hauetatik urruntzea eta ikuslea pinturaren mugetara eramatea, akuarelazko teknika erabiliz, pintura-lodiera mehetuz eta euskarria begi bistan utziz. ==== Fernando eta Bizente Ruscobas ==== Fernando eta Bizente Ruscobas (Mallorka, 1953) anaia bikiek 1975etik aurrera gogotsu jardun zuten Bilbon. ''Action painting'' zeritzona praktikatu zuten, ondoren desitxuratze espresionistetan ahalegindu ziren, eta gerora ehundurez eta magma materikoz egindako esperimentuetan saiatu ziren. Azkenik, beraien garapena hainbat mintzairen nahasketan aurreratu zela dirudi. ==== Iruñeko Eskola ==== [[Fitxategi:“Mutil gaztea”, 1967, Akerreta.jpg|thumbnail|“Mutil gaztea”, 1967, Akerreta.]] [[Fitxategi:“1994ko udazkena”, Akerreta.jpg|thumbnail|“1994ko udazkena”, Akerreta.]] Iruñeko Eskola zeritzonean, hitzaren zentzu zehatz horretan halako eskolarik ez dela jakinik, ezaugarri espresionistak agertu ziren gizarteko errealismo kritiko bati atxikitako ertilari batzuengan. '''Jabier Morras'''en inguruan osatu zen taldea: * '''Pedro Osés,''' * '''Pedro Azketa,''' * '''Juan Jose Akerreta''' eta abar. Hauetariko bat, Akerreta, Iruñeko Arte eta Lanbide Eskolako irakasle eta, aldi berean, artista gazteen belaunaldi berriaren hezitzaile izan zen eta 2002an Arte Plastikoen Sari Nazionala irabazi zuen. === Errealismo Surrealista === [[Fitxategi:“Bikotearen erretratua”, 1982, Ramon Zuriarrain.jpg|thumbnail|“Bikotearen erretratua”, 1982, Ramon Zuriarrain.]] Ez da harritu behar zenbait Euskal Herriko ertilarirengan ukitu surrealistak sumatzen badira: Andres Nagel, Fernando Beorlegi, Ortiz de Elgea eta abar. Surrealismoaren probaldi bat izan zen zenbaitentzat eta honen adibide dugu '''Erramun Zuriarrain''', surrealismotik pintura materiko eta espresionistara igaro baitzen eszena arreekin, kontu handiz landutako gris eta lur-koloreen aukera zabala eginez. '''Fernando Beorlegik''' bere lanaren zatirik handiena, oroimenaren figurazio garden eta itzalkorrak, eszenatoki errealisten gainean adieraziz garatu zuen. Baina, Karlos Sanz eta Bizente Ameztoy dira surrealismozale irmoenak. ==== Karlos Sanz ==== Karlos Sanz (1943-1987) da eredu paradigmatikoa, bizitza eta artea hain elkarturik izanik, bata bestearen aipamenik egin gabe azaltzea eta adieraztea ezinezkoa delarik. Hemofiliaz kutsaturik, bere muga fisikoak eta bere etengabeko oinazeak jasaten asmatu egin zuen eta paradoxikoa bada ere, baita bizi-poz sutsu batez mozorrotzen ere. Zuzenbidean lizentziatu zen, eta jarduera sozial, politiko eta, nola ez, artistiko bortitz baten gorabeheretan, humanismo bizi batekin nahastu zen, 1965ean Gipuzkoako Elkarte Artistikoaren lehendakari hautatua izan baitzen. Olerkigintza eta narrazio-literatura landu zituen, pinturaz gain, eta batez ere marrazkilari aparta izan zen, emankortasun miresgarri batez oinazeen deabruei konjuruak egin beharrean izan zen margolaria. Bere bizitzako oinazeetatik eta bere itxaropen ahulak eraginda normala da gozagarria margogintza sutsu batean bilatzea, eta bere gertuko halabeharraren ikuspuntu tristea pinturan murgiltzea ere, giza gorputzaren zentzu zatikatu, behin-behineko eta suntsitzailea adieraziz, batzuentzat Bacon britainiarraren pinturaren antza garbia baino dena. Hasiera batean (1965) El Paso taldetik oso gertu zegoen modu informal jakin bat landu zuen, keinuzko espresionismorantz jotzeko gero. Collageak eta fotomuntaketak ere egin zituen. Beharbada malenkonia amorratu ezkutatzen ez duen margogintzak, Diktaduraren azken urteetan bizi izan zen egoera politikoaren salaketa bat du atzean: * ''Barrikada'' (1973), edo * ''Oraindik hor daude'' (1981) lanetan. Bere margolanik bereizgarrienak, imajinagintza surrealistaren printzak isurtzen dituela dirudienak, izaki ernaberri, formagabe eta hilgarriak dira, batzuetan hiru dimentsioko espazio arkitektonikoetan kokatuak, ikusleria zabalaren begi-bihotzak gozatzeko eginak ez diren irudiak; oro har, hizkera surrealista eta kafkiar bat da, gaiztoa den horretan eta hilotzetan behin eta berriro lehiatuz, irudi zatikatuek agertzen duten tortura iradokitzailea batzuentzat izugarria bazen ere, Gabriel Zelaiaren izaera poetikoari –esate baterako- misterioa sumarazten zioten: «Gizakiarena baino gehiago, pentsaezina gertatzen den zerbaiten berri ari da ematen hemen». Bere lagun min Marta Cardenasek idatzi du bere teknika artistikoari buruz: Karlos Sanz-ek «konbinazio atsegingarriz – adibidez, urdin eta berde apartek edo urre-kolore eta arrosak– zoritxarrekoen hura adieraztea lortu zuen. Hori guztia brotxa lodiko margolariaren «paletatxo» loditik hartutako pintzelkada atseginzale batekin, batzuetan koipetsua, besteetan ekortua, eskuaren eta eskumuturraren joko ugariz egina eta ia beti hondoko margoei berak gainean jartzen zizkien koloreen artetik arnasa hartzen utziz. Pintzela erabiltzeko modu jakintsu hau izan zen sen bikain baten eta lan-ordu askoren emaitza eta ezaugarririk pertsonalena, ene iritziz». ==== Bizente Ameztoy ==== Bizente Ameztoy (Donostia 1946)'','' mende bukaerako margolari gehienak bezala joera ezberdinekin garatu zen margolaria zen; baina, betiere leiala, surrealismoak oinarrizkoa duen harekin, hots, logika kontzientea eta buruko konbentzionalismoa gainditzearekin. Margolari konformaezina, kezkatia eta kezka sortzen duena; bere artearen konstante orokorrak ezagutu arren, ikuslea harritzen duen zerbait ekartzen du Ameztoyk erakusketa bat duen bakoitzean. Erreala onirikoa denarekin batzen du, eta ohiko logikatik kanpoko gauzen eta pertsonen arteko hurbiltasunak ikuslea gogoetara gonbidatzen du. Batzuetan, ezusteko elkarketa hauek badute umore ukitu bat, eta ikusleari gogora ekartzen dizkio Buñuelek bere pelikula batzuetan asmatzen zituen ustekabeko elkarketak. Askotan ageri da hiriaren irudi modernoa Ameztoyren lanetan, eta ezinegona sortzen duen denboraz gaindiko paisaia, organikoa, sexu misteriotsua duten izaki izendaezinak bizi direnetakoa. Ameztoyren lanetan gehien harritzen duten zantzu bat da margogintzan duen teknika -mantsoa, zehatza, bertutetsua-, dudarik gabe, modernotasun industrialaren aroan, kultura eta naturaren arteko borroka suntsitzailea iradokitzeko egokiena. Ameztoyren katalogoan badira autorretratuak ere, baina pertsonaia androgino, humanoide eta erdi-landarezkoen arteko eldarniozko topaketak ageri dira nonahi. Ameztoyk bere margolanik garrantzitsuenak eta enblematikoenak hirurogeigarren hamarkadan egin zituen. Izenburu hau jarri ziona, esate baterako: * ''Virginia eta Edurne Zuri ontzi batean amanitak jaten mundua gainera datorkien bitartean'' (1977). === Hiperrealismoa === Hiperrealismoaren ildoan kokatuko litzateke '''Iñaki Lazkano'''. Gaur egun artearen historian izan diren natur eta arkitekturaren irudikapenak ikertzeko obra bat du garabidean, presentzia hutsezko igarkizunaren aurrean eta beronen esanahi formal ezezagunaren aurrean kokatzen gaituen begiratu bat ezarriz. === Informaltasuna eta keinua === Ibilbide hau hasi zuten beteranoen artean aipatu beharrekoak dira: Ramos Uranga, Díez Alaba, Gallo Bidegain eta Jose Barceló. Gazteen artean: Ruscoba anaia biak, Rosa Adrada, Txupi Sanz eta Iñaki de la Fuente. ==== Gabriel Ramos Uranga ==== Eztabaidagarria da Gabriel Ramos Uranga (1939-) bilbotarraren margogintzak forma naturalarekin halako izaera sentibera zuela kontutan harturik, bere ibilbidearen hasieran eman zituen ale bikainak informaltasun zorrotzean kokatu behar diren ala ez. Baina egia da naturan behatutako hainbat landareren edertasun zentzu honek joanarazi zuela poesia informal, fin eta klasizista batera. Balerdiren multzoarekin alderatuta, Ramos Urangaren oihalak lirikoagoak eta sutsuagoak dira, xehetasun zehatz eta ñimiñoek sentiberatasun fineko arrazionalista arduratsua erakusten baitute. Oso piktorikoak eta ikusteko atseginak diren bilbe espazial leunak osatuz gurutzatzen da kolore garbiko lerroen bidez eginiko kaligrafia-teknika. «Lan hauetariko batzuen neurri handia ez dago ertilariaren senezko keinu bat askatzeko pentsatua, baizik eta kaligrafiazko gauzatze zehatz, intimista bati espazioa emateko. Obsesio izateraino xehatu diren obrek, finak eta misteriotsuak, handia eta mikroskopikoa elkartzen dituen ezohiko monumetaltasuna dute».<ref>C. MARTINEZ GORRIARAN, O.c., 149. or.</ref> ---- ;Gasteizko eskola Euskal informaltasunaren kronikak Gasteizko eskolara eraman behar gaitu derrigorrez, 70eko hamarkadan Euskal Herriko eskulturaren gertuko ezaugarri batzuk zituen «makropaisaia abstraktua» lantzen zuen margolari talde honengana. ==== Karmelo Ortiz Elgea ==== Talde horretako ezagunena eta nabarmenena izan zen Karmelo Ortiz Elgea (1944), joera desberdinekin saiatu ondoren, jatorri figuratibo eta espresionistara itzuli zen ertilaria, bere aldi abstraktuan aurkitutako baliabide formalei –koloreari, materiari, enpasteei eta grafismoei– ukorik egin gabe. ==== Dario Urzaiz ==== [[Fitxategi:“Amaiera baterako egitasmoa”, Dario Urzay.jpg|thumbnail|“Amaiera baterako egitasmoa”, Dario Urzaiz.]] Agian, Dario Urzaiz (1958) bilbotarra da denetan ustekabekoena eta zirikatzaileena, zeren eta margogintza ia hiperrealistaz betetik, figurazioarekin nahastu eta irudi aldakorrak sortuz zehaztasun gabeko profilan informaltasun materikorako garapenean baitoa; edozein agerpen erreal edo fantastiko itxaroten duen irudimena zirikatzen duela dirudien zukua zu. === Ikerlari geldiezinak === Kritikari eta historialarien arreta erakartzeaz gain, arte garaikidearen problematika gai liluragarria bihurtu da, baita jardute artistikoaren mailan ere, eta hauxe oroituz bukatuko dugu atal hau. Ertilari batzuengan, garai batean artisau-artistaren obradorea zena gaur egun ideia lantegi bihurtzen ari da. Artea ez da dakigun hori sortzeko egiten, baizik eta jakiteko egiten da artea; artea bera zer den jakiteko. Hiru ertilarirengan ematen den ikerketa-sen honen hiru adibide aurkeztuko ditugu amaitzeko. Hirurak gipuzkoarrak dira, eta hiruretan nork bere burua argitzeko ahalegin geldiezina ikus daiteke: Txopitea, Goenaga eta Uranga. ==== Daniel Txopitea ==== [[Fitxategi:“Personajes en estado museable”, Txopitea.jpg|thumbnail|“Personajes en estado museable”, Txopitea.]] Daniel Txopitea (1950-1997) Ermuan jaiotako zoritxarreko ertilari hau, lehenik Eibarren eta gero Zarautzen bizi izan zen. Jakitea, ezagutzea eta sortzea xede zuen autodidakta bat izan zen, eta nahi honek literaturara eraman zuen; margolaria izateaz gain, idazlea izan zen. Margolarien artean sailkatzea ez da erraza; izan ere bere ikerketa-senak, historialariek ''tasun ''deitzen dioten XX. mendeko alor guztiak esperimentatzera bultzatu zuen. Pixkanaka jo zuen, gizartean sustrai garbiak zituen errealismo magiko eta surrealistera.<ref>E. KORTADI, ''Daniel txopitea. Dos tiempos del grupo Gorutz a la última obra''. V.V. ''Daniel txopitea''-n. Kutxa Fundazioa (1998), 31. or.</ref> ''Gauzak saila'''. ''Gauzak'' izeneko lanak ia abstraktuak baina beti formaren egitura egokia duten irudi-saila edozein kontenplarirentzat enigmatikoa da, baina begirada harrapatuta geratzen da iradokitzen duten misterioaren aurrean. Gero, halakoxe ukitu surrealista duen espresionismo ageriko baten aldera garatu zen. Kolorezko orban lauak zituen geometria soil baten aldera erakarria sentitzen zen garaian iritsi zitzaion heriotza. ==== Joan Luis Goenaga ==== Txopitearen adin berbera duen Joan Luis Goenaga (Donostia, 1950) Euskal Herriko artearen eremutarra da; bere Alkizako baserritik beste edozein artista garaikidek baino sakonagotik sentitzen ditu jaiotzen ikusi zuen lurrarekiko loturak, baina berak lurra ez du erromantikoen panteista modura sentitzen, baizik eta lurrari buruz hitz egin daitekeen zentzu material eta lurtarrenean. Ez da erraza Goenagaren margogintza definitzen, eta jakinaren gainean jarritako ikusleak ere, joera moderno guztien ezaugarriak antzemango lituzke: espresionismoa, surrealismoa, abstraktutasun lirikoa, informala. Goenaga, Arte Eskoletatik pasa, eskulturan esperientzia berriak entseatu, eta atzerrira egindako hainbat bidaiatan maisu handiez blaitu ondoren, beti bere Alkizako monako-bakarlekura itzultzen da, berak dioen bezala «itzal eta isiltasun-bideetara» eramaten duten estimuluez beterik. Hiriko paisaiaren gaiari heldu dio, baina batez ere landare paisaiek erakartzen eta atxikitzen dute. Goenagaren margolanen aurrean jarrita sortzen den lehenengo begiradak arte abstraktuan bukatuko duela iradoki dezake, baina, haatik, ez da horrela gertatzen. Naturaren mugagabeko aniztasunaren figurazioak, gizasemea edo antropomorfoa, landareen errealitateak, adarrak, sustraiak, lumak, hegaztiak, lurrak ematen duen guztiak misterioaren zentzua asaldatzen du beregan, bere lehenbiziko sailean gertatzen den bezala: ''Sustraiak'', 1973-77. Beharbada une hartako konnotazio politikoren bat zuten eta apur bat zoritxarrekoak ziren pertsonaien espresionismo ia narratibo batetik igaro zen. Estilistikoki, bere pintura segituan ezagutzen da. Kolore hotzek erakartzen dute, berdeek, grisek, marroiek, ia beti tonalitate goibeletan; eta informaltasun materikoan pentsarazten duen zuku batean gainean ezartzen ditu bere pintzeladak. Ez da erraza egituraren eskemak aurkitzea ''Horror vacui'' antzeko bat sumatzen den hostotza piktoriko dinamiko, bero eta bertikala horretan. ''Euskal Herriko'' pintura zer izan litekeen zehatz jakin nahi duenak aztertzea merezi duen margogintza lirikoa da. ==== Anjel Uranga ==== Aurrekoak baino gazteagoa, Anjel Uranga (Zarautz, 1961) intelektual bat da margogintza. Arte Ederretan lizentziatu zen eta 1994an Euskal Herriko Unibertsitatean doktoretza eskuratu zuen. Espatulaz margoturiko paisaietan hasi zen bere maisutasuna kanporatzen, halako grazia eta alaitasunez lanekin, non, pintura mota hau lantzen dutenen artean nahastezina baita. Izan zuen beste aldi bat ere, bere pinturak Euskal Herriko eskolako eskulturagileek egiten zutenaren elkarbide piktorikoa zirudiena. Uranga egiten duenaren berri ematen dakien ertilaria da. Bere bokazioa pintura egitea ala pintura ona zertan datzan aztertu eta erakustea ote den galdetzen dio nork bere buruari. Margogintza ezberdina du besteengandik eta berariazko komunikazio-sistema bat dela sinetsirik, bere lanik berriena pinturaren balio semiotikoaren kontzientzia zerbitzatzeko dago. Urangak asmatu du bere berri emateko teknika pertsonal bat: berak «baliabideen bateraezintasuna» deritzona da -bateraezintasun ''kimikoa'' gisa ulertu behar da-, adibidez, olioaren eta uraren artekoa, eta hau, aukera bukaezinak irekiko dizkion hizkera bat sortzeko baliatuz, bateraezintasun hau menperatzen saiatuko da. Horrela, irudimenezko espazio eta bolumenaren ezagutzan sakondu du, halaber, koadro baten irakurketa-bide edo -ibilbidearen eta abarren oinarrizko ezagutzan. Aparren, burbuilen eta globulu erdi-gardenen ikus-eremuen gainean sortarazten ditu irudiak eta paisaiak. Kritikak onartua eta bere mintzaeraren berritasunagatik atzerriko galerietan goraipatua, Urangak osperako jauzia eman du azkenaldian zoritxarreko irailaren 11 hura baino lehenago Manhattango bi dorre bikiak marrazteagatik, hauetariko bat apurtua eta biak oreka ezegonkor batean, esanahi iragarlea eman zaion koadroa dugu berau. == Laburpena == === Joeren ugaritasuna === Arte historialaren arreta XX. mendeko azken aldi honetako ezerk erakartzekotan, joera ugaritasunak erakartzen du, bere ikuspegi panoramikoa laburbiltzeko garaian, ertilarien artean lotura estuak aurkitu nahian ibiliz gero, deseroso senti daiteke inor. Sakabanaketa honek, eslogan jakin baten babesean talde batua eratu nahi zuten sormen artistikoaren lanbidea zutenei eragin zien. Ezbairik gabe, garaiko gizartearen '''norberekoikeria '''islatzen duen fenomenoa. Artearen alorrean, norberekoikeria gogor hori bereziki azalduko da nabarien urte gutxiren buruan ertilari bakoitzak garapenaren bidean ematen duen aldakortasunean. Atal honetan aipatu ia ertilari guztiengan ikusi ahal izan dugu egonezinezko jokabide hau: sakonean sustraituriko uste sendoenaz mugituko ez balira bezala, edo unean uneko haize gorabeheratsuen alde jokatuko balute bezala, joera ezberdinak eta batzuetan aurkakoak direnetan atxikitzen dira; askotan aldi berean, denbora oso laburrean jarrera aldatzen dute eta esperimentazio alor bat uzten abentura berri bat entseatzeko. Hortik dator, sailkapenak egin eta tipologiak zehaztea maite duen kritikari eta historialarientzat, ertilari bakoitza «bere lekuan» kokatzeko zailtasuna. Horregatik pentsa liteke Oteizak «Euskal Herriko Eskola» kaleratu nahi -edo bazela azaldu nahi- horren asmoz 60ko hamarkadan izan zuen erkaketa-sen horrek joeren aniztasun horrengatik egin zuela porrot, eta Oteiza bera, halako kontzientzia eta gogoen mobilizatzaile suharra izanik, ere ez baitzen horren aurka borrokatzera ausartuko. Gaur egun '''aniztasuna''' dogma bat da arlo guztietan, eta arteak ezin dezake islatu eta sustatu besterik egin. Beronen adibide garbia, arkitektura europarrak izan duen garapena dugu Le Corbusier, Gropius eta Mies van der Roheren arrazionalismoaren agerpenaz geroztik. Arrazionalismoa Euskal Herrian sartzen hasi zenean –ikusi genuen bezala, beranduan–, arkitekto gazteen belaunaldian hainbeste eta halako atxikipen sutsuak esnatu zituen, ezen «arrazionalismo mende bat» aurreikus zitekeen. Baina urte gutxiren buruan, beste joerek –organizistek, espresionistek, neoklasizistek, minimalistek, eta abar– ere beren izateko eskubidea defendatu zuten. Errotikako arrazionalista izan zen J. Manuel Aizpurua 30eko hamarkadan; eta halakoa izan zen garai hartan M. Inazio Galíndez ere; baina 20 urte geroago Galíndezen arrazionalismoa neurritsuago bilakatu zen (Banku Hispanoamerikarra, 1950); eta 30 urte beranduago, gure arkitekto Rafael Moneok arrazionalismo oro baztertzen zuen. Meridako Museorako (1980), arkitektura historikoan inspiraturik, iraganarekin bat egiten ausartu zen «maileguarengatik barkamenik eskatu gabe», berak esan duen bezala. Ulergarria da «arau-gabetasunaren balioaz», «gertakizun denaren ulermenaz» eta «irrazional denaren erdiespenaz» hitz egin izana. === Hirigintzarekiko kezka === Eta arkitekturari buruz ari garenez, beharrezkoa da '''hirigintzako''' kezka eta larritasun saihestezina gogoratzea. Arkitektura Eskoletako irakaskuntza ofiziala oso esanguratsua izan da zentzu horretan. Gaur egun hirigile ez den arkitekto bat ulertezina gertatzen da. Gizakiaren berehalako zoria lurrari, beronen zaintza eta babesari, loturik dagoenaren kontzientziak, eta planeta honetan gizakiaren etorkizuna eta bizi-kalitatea hein handi batean gure ingurunea babesten nola asmatzen dugunaren baitan ere badagoenak, arkitekturaren ideietan aldaketan eragin du. Hemendik aurrera inguratzen gaituen espazioarekiko, ingurunearekiko eta ''genius loci''-arekiko begirunea, aurreko hamarkadetan baino askoz ere premiazkoagoa izaten hasiko da. Hiriko eraikuntza bat izanik, eraikinak hiriko erreferentzia-puntuak sortu beharraz ondo jabetzen da arkitektoa. Eta Kursaaleko blokeak, nahiz eta gertuko eraikin batzuekin egiten duen kontraste gogorra gustuko ez izan, erreferentzia-puntu dira jada donostiarrentzat, veneziarrentzat Palazzo Ducale izan litekeen bezalaxe. Orain hirietan jasotzen diren eskulturen egitekoa jada ez da hainbeste oroitzea merezi duten pertsonaiak ohoratu nahia, baizik eta hiri-bizitzarako erreferentzia-puntuak sortzea: lehen Legazpi, Elkano edo Iparragirre beren jaioterrian bilatzen baziren, gaur egun Txillida, Oteiza, Basterretxea eta Rikardo Ugarte bilatuko dira, eta hauen ondoren Anda Goikoetxea (Ondarretan), Koldo Jauregi (Intxaurrondon), Aitor Mendizabal (Irungo plazan) eta Andres Nagel (Tolosa hiribidean). === Abangoardian egotea === Kasu askotan azken urte hauetako arte-esparru guztian ezaugarri izan den originaltasun-lehiari loturik, '''abangoardian egote''' nahia bezala azal litekeen berariazko alderdi bat izan du indibidualismoak. Abangoardia kontzeptu modernoa da. Abangoardian egoteagatik entsegu barregarri eta pasakorrak egin direla ere, edozein behatzaile kritikok aditzera eman dezakeen gertakaria da. Agian, modernotasunaren muga honen erantzukizun-zati bat artearen alderdi '''sortzailean''' hainbeste tematu diren esteta eta filosofoen bizkar jarri beharko litzateke. Poeta «mintzairaren sortzaile» bat dela eta ertilari oro «formen sortzaile» bat dela hainbeste azpimarratu da, non inkontzientzia gutxi edo gehiagorekin, arte ikasleak beharrezkotzat jotzen duen zeregin bakoitzean bide berriak urratzeko gauza dela erakustea, gizarteak eta tradizioak eskaintzen dion bilbean hari berri gutxi batzuk filtratzearekin bere zeregina nahikoa betetzen duela pentsatu gabe. === Teknikoen eragina === Azken atal honetan aipatu behar izan ditugun lan askotan elkarren artean nahastu eta korapilatzen diren '''tasun''' amaigabeko hauen erroan, ikusizkoen teknikek azken urteetan izan duten garapen izugarria ere aurkitzen da. Tekniken aurrerapen inbaditzaile hori (argazkigintza, zinema, bideoa) esperimentazio alor izan zen, besteak beste, Sistiaga, Ramón Vargas, Dario Villalba eta beste hainbat artistentzat. Beste nonbait idatzi dugu: «Hain aldi teknokratiko bikain bati estiloen ugaritze eta ugaritasun fantastiko eta nahasgarri bat egokitu zaio. Materia berriak sortzeko ahalmenak arte garaikidearen mila itxuraldaketarako gaitasuna eman dio gizakiari». === Kultura postmoderno bateko artea === Joera ezberdinen eta askotariko tekniken aldaketa eta esperimentaziorako zaletasun honen oinarrian aurkitzen da ziurtasunik ezaren sentimendu bat ere, kultura postmodernoak oso berea duena. Iraganeko dogma guztien etsipen aldian gaude, eta baita historiako bertako dogmenean ere. Arteak narrazio izateari utzi dio. Kontakizun deskribatzaile oro sinesmen sendoen lekukotzat uler daiteke. Eta hori ez da gaur egun adierazi nahi dena. Kandinski ideiarik komunikatu gabe sentimenak eta jarrerak adieraz zitzakeela ohartu zenean jaio zen arte abstraktua. Abstrakzioa Euskal Herrira iritsi zenean eszeptizismoa eskutik zuela iritsi zen -aro postmoderno hau kutsatuko zuen birusa berau. Gure kultur giro guztia agnostizismoak mendean harturik dago -eta ez erlijio mailako agnostizismoak, ezta preseski berau ere. Esan daiteke inor ez dela ezeren ziurtasunik ematera ausartzen. '''Tolerantzia''' ez da jada bertute bat, espirituaren eskuzabaltasunaren adierazpide bat, baizik eta zabaldutako agnostizismo baten beharrezko emaitza baino ez. Arte alorrean honen lekukotasuna ematen du, beste bat hartu asmoz, joera bat uzteko erraztasunak eta azken gotorlekuetara ere iristen den abstrakzio horri lehentasuna emateak: materiaren azterketa, eta artea ukatzea zerbait objektiboaren emaitza gisa. Arteak, orain, ez du produktuaren beharrik bizipena, gertakari soila eta ertilariaren ''performancea'' prozesu bilakatzeko, Euskal Herrian Donezarrengan edo Txomin Badiolarengan egiaztatzen ari garen bezala. Baina segituan etorri zaigu burura galdera hau: Zer emango ote dio «mende amaierako» arte anorexiko honek Hirugarren Milurteko Euskal Herriari? == Erreferentziak eta oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|2}} == Bibliografia == AGUIRIANO, Maya:'' Los años setenta''. ''Pintores Vascos en las Colecciones de Cajas de Ahorros (Bilbao Bizkaia Kutxa, Gipuzkoa Donostia Kutxa, y Vital Kutxa)-''n. VII. alea (Donostia, 1996). AGUIRIANO, Maya: ''Artistas vascos entre el realismo y la figuración: 1970-1982. ''Udal Museoa (Madrilgo Udala, 1982). ALVAREZ EMPARANZA, Juan Mª: ''La pintura vasca contemporánea 1935-1978 ''(Donostia, 1978). ANONIMOA: ''Luis Peña Ganchegui. Arquitecto''. Erakusketa. Museum Cemento Rezola (Donostia, 2001). ARCEDIANO, Santiago: ''Las primeras tentativas abstractas en la pintura alavesa de postguerra''. ''XI. Congreso de Estudios Vascos: Nuevas formulaciones culturales: Euskal Herria y Europa''-n (Donostia, 1992). ARCEDIANO, Santiago: ''El itinerario pictórico de Juan Mieg''. ''Catálogo Juan Mieg''-en. Amarika Aretoa. Arabako Foru Aldundia (Gasteiz, 1995eko irail-urria). ARCEDIANO, Santiago: ''Una aproximación a la pintura alavesa contemporánea''. ''Vitoria-Gasteiz en el Arte''-n. II. alea (Gasteizko Udala, 1997). ARSUAGA, M. eta SESÉ, L.: ''Donostia-San Sebastián. Guía de Arquitectura. ''COAVN (Gipuzkoa, 1996). BARAÑANO, Kosme Mª: ''Gabriel Ramos Uranga. Obra gráfica completa.'' BBK, (Bilbo, 1996). BARAÑANO, K., GONZALEZ DE DURANA, J., JUARISTI, I.: ''Arte en el País Vasco.'' Catedra (1987). CENICACELAYA, J., ROMAN, A., SALOÑA, I.: ''Bilbao. Guía de Arquitectura Metropolitana''. COAVN, (Bizkaia, 2002). GARCIA DIEZ, J. A.: ''La Pintura en Álava.'' C. A. de Vitoria y Álava argit. (Gasteiz, 1990). GARCIA GRINDA, E.: ''J. I. Linazasoro. Obras y proyectos. 1988-1997'' (Madril, 1998). GONZALEZ DE DURANA, Javier: ''Ideologías artísticas en el País Vasco.'' Ekin (Bilbo, 1992). KORTADI OLANO, Edorta: ''Reflexiones en torno a la Escuela Vasca de pintura: sus raíces y su desarrollo''. ''Cultura Vasca II''-n. Erein (Donostia, 1978). MARAÑA, Félix eta beste.: ''Carlos Sanz por dentro. Un proceso interior''. Gipuzkoako Foru Aldundia, (1999). MARCHAN FIZ, S.: ''J. I. Linazasoro.'' G. Gili (Bartzelona, 1989). MARTINEZ GORRIARAN, Carlos: ''El arte y los artistas vascos de de 1966 a 1993. Nosotros los Vascos. Arte''-n, V. alea (Bilbo, 1994). MAS SERRA, Elías: ''50 años de arquitectura en Euskadi''. Eusko Jaurlaritza (Bilbo, 1990). MORENO RUIZ DE EGUINO, Iñaki: ''Abstracción vasca. Inicio y desarrollo. 1928-1980''. ''Pintores Vascos en las Colecciones de las Cajas de Ahorros (Bilbao Bizkaia Kutxa, Gipuzkoa Donostia Kutxa y Vital Kutxa)-''n. VI. alea (Donostia, 1996). MOZAS, J.; FERNANDEZ, A.: ''Vitoria-Gasteiz. Guía de arquitectura.'' COAVN, (Gasteiz, 1995). MOZAS, Javier: ''Roberto Ercilla o la arquitectura de la renuncia''. ''Documentos de Arquitectura''-n, 20. zk. PIZZA, Antonio: ''Guía de la arquitectura del siglo XX. España''. Electa argit. (Milan, 1987). ROQUETA, Santiago: ''Luis Peña Ganchegui. Conversaciones'' (Bartzelona, 1971). RUIZ QUINTANO, Ignacio: ''Bonifacio Alonso''. Turner argit. (Madril, 1992). SAN MARTIN, Francisco Javier: ''Diez años de exposiciones 1980-1990''. ''Pintores Vascos en las Colecciones de las Cajas de Ahorros (Bilbao Bizkaia Kutxa, Gipuzkoa Donostia Kutxa y Vital Kutxa)-''n. VIII. alea (Donostia, 1996). SAN MARTIN, Fco. Javier: ''Carlos Sanz (1943-1987). ''Gipuzkoako Foru Aldundia. 2 aleak (Donostia, 1982).. URRUTIA, Angel: ''Arquitectura española contemporánea. Documentos, escritos, testimonios inéditos''. COAM (Madril, 2002). V.V.: ''Dossier Arte Vasco''. Batik-en, 61. zk. (1981eko maiatza). V.V.: ''Juan Luis Goenaga. «Ilbeltza» (por caminos de sombra y silencio) ''1969-1995. Gipuzkoako Foru Aldundia (1995). V.V.: José Zugasti. ''Kobie (Bellas Artes)-''en. Bilbo, VI. zk. (1989). V.V.: ''Itinerario escultórico en Álava. Certamen de escultura.'' Caja Vital Kutxa Fundazioa (Gasteiz, 2001). po80y1kkatl49flw5l4jc10rj6hqge0 0 3030 8668 8461 2016-01-09T17:01:35Z Xabier Armendaritz 440 wikitext text/x-wiki == Testuingurua == Gaur egungo gizartearen fenomenologia-aztertzaileek uste dute mundua aro berri batean sartzera doala eta gizarte berri bat azaleratzen ari dela. Badira egiatan horrela pentsatzera bultzatzen duten sintomak. Gure aurrean ikusten dugun honek iraganeko pentsamenduaren eta zibilizazioetako iraultza handien antza guztia dauka. Eztanda demografikoak, teknikaren hedapen harrigarriak, energia iturri berriak, materiaren azken osagaiak ezagutzeak, giza genomaren argitzeak, automatizazioen eta zibernetikaren parametroak plazaratzeak, konputagailuaren ahalbideak, planeta arte guztiko komunikabidetan muga guztiak gainditzeak, erlijioaren eta soziologiaren hainbat alderdietatik kanporatzen den kontzientzia-mutazioa bera –New Age baten berri ematen dute batzuk, Ebanjelizatze Berria eskatzen du Joan Paulo II.ak–, osoko ikuspegi berri baten itxura du, kultura berria, gizarte berri batean. Arteak nola islatuko du aldaketa harrigarri hau? Iraultza horretan zein mailatan eragingo dio arkitekturak zein espazio eta ikonoen sormen jarduerak, gizarte eta kultura hau taxutzen, ikus arte berriek eta teknologia aurreratuek gaur egun eskaintzen dizkion mugagabeko birtualtasunak kontutan hartuta? Mahaigaineratzen diren galderak, baina eztabaidarik gabeko erantzunik onartzen ez dutenak dira. Gatozen geure esparrura, Euskal Herriko artera. == Euskal Herriko artea, bizibide eta karisma == === Ugaritasuna arte jardueran === Euskal Herriko artearen erakusketa honen azkenera iritsita, gertakizun garrantzizko eta bistako baten gogoeta ezin daiteke ahantzita utzi: azken ehun urte hauetan arte jardueran eman den ugalketa. Ez dago zalantzarik gertakari hau ez dela Euskal Herriarena soilik, baina merezi du gure aldetik hausnarketa bat; izan ere, historialarien iritziz, herri honen gertatua da aurreko bi mendeetan arte gaietan eskas samar ibili izana. Oteiza 1950ean arte-lantegien eskola bat sortu nahirik, Madrilera, Arte Ederretako Zuzendari Orokorra zen Lozoyako Markesarekin hitz egitera joan zenean, erantzuna lehorra jaso zuen harengandik: «Zuek, euskal herritarrok ez duzue arte-tradiziorik, Eskolarik ez daukazue eta eduki ere ez duzue edukiko». Iritzi hori arrunta da, baita Euskal Herriko jende askoren artean ere:<ref>Mª. J. ARRIBAS, ''40 años de Arte Vasco'' (Donostia, 1979), 117. or.; baita Biktoriano Juaristi sendagile-margolariari buruzko iritzia ere, FLORES KAPERO-TXIPI, ''Arte Vasco''-n, 118-124. or.</ref> garaiak aldatu egin ziren zinez. Nire iritziz, ondorioek izango duten garrantziagatik, azken 30 urteetan Euskal Herrian arteak bizitu duen indarberritze horren guztiaren hiru alderdi azpimarratzea interesatzen zaigu: ertilarien arteko talde-mugimendua, arte irakasteko zentroak, maila gorenetan batez ere, gaur egun duten loraldi ikusgarria, eta bizitza artistiko horrek gizartean eta erakunde ofizialetan aurkitzen duen babesa. Baskonian, bizitza artistikoaren «eztanda» XX. mendeaz geroztik ematen hasi zen, Paristik igaro ziren ertilariek sortutako lanetatik abiatuta, alegia. Orduantxe hasi zen Euskal Herriko margogintza Eskola mintzagai izaten. Gertakari hau, oraingo hau markatzen duen beste baten ondoan gertatu zen. '''Elkarteen''' fenomenoa dugu. === Elkarte artistikoen mugimendua === Historia honetako azken ataletan behin eta berriz aipatu dugun '''Euskal Herriko Artisten Elkartea''' 1911n eratu zen. Elkarte artistikoen mugimendu hau erarik ustekabekoenean zabaldu zen. Maria Jose Arribasek idatzi duen liburuan, gertakari honen dokumentazioa, XX. mendeko jarduera artistikoaren garapenari dagozkion beste batzuetarako ezinbestekoa den horretan, aipatu baizik egingo ez ditugun datuak eman ditu.<ref>Mª. J. ARRIBAS, O.c., 25-40. or.</ref> Gerrak eta haren ondorioek desegin egin zuten Euskal Herriko Artisten Elkartea. Baina, urte gutxiren buruan, Bilbon sortu zen''' Bizkaiko Artisten Elkartea''', ertilari plastikoen arteko laguntasuna sustatu eta haien interesak babestu nahi zituena. Ertilari mordoxka bildu zuen elkarte horrek, Arte-Batasuna zeritzona, sortu zen urtean bertan, Probintziako Arte Ederretako Lehen Erakusketa antolatu zuena; 60 ertilari baino gehiago bildu zituen. Antzeko helburuak zituen '''Gipuzkoako Artisten Elkartea''' sortu zen 1947an Donostian, margolari, eskulturagile, grabatzaile eta Arte Ederren adiskideez osaturikoa; ''San Inazio Zirkuluan'' sartu zen eta baita Bergarako Errege Mintegian eta Oñatiko Unibertsitateko erakusketak antolatu ere, inolako abangoardia zaletasunik gabe eta joera guztiz errealistak zituztela. Aipatzen ari garen Elkarte hauen xedea ez zen ertilarien bizimodua eta eginkizuna erraztea baino, eta beren artelanen erakusketak sustatzea, kalitatearen nolabaiteko zaintzea eginez, baina modernizatzearen aldeko asmo kontzienterik eta estilistikako inolako eskakizunik gabe. '''Gaurko Artea''' zeritzana sortu zen Bizkaian 1964an eta egiten zituen erakusketetan 60ren bat ertilari biltzen zituen. '''UR Taldea''', berriz, ondorengo urtean Gipuzkoan, «Bidasoako Eskola» ere esaten zitzaiona, eta lau margolari bildu zituen: Arozena, Tapia, Bizkarrondo eta Grazenea. Elkarte-mugimenduak edo, taldeetan antolatzearenak besterik gabe, 1966tik aurrera Euskal Herrian indar izugarri eta eztabaidatu bat hartu zuen. Ordurako Oteizak argitaratua zuen ''Quousque tandem ''liburua'', ''askoren ustez, euskal herriaren identitateari buruz bizitzen zen sorgortasunari ohartarazpen-astindua eman ziona, bere identitatearen arabera adierazpen-gaitasunari, alegia, eta liburuaren egileak nahi bezala benetako Euskal Herriko Eskola sortzeko ahalmenari, hain zuzen. Urte horretako apirilean, Barandiaranen galeria donostiarrean erakusketa bat bazela eta '''GAUR Taldea''' jaio zen. Gainerako probintzietan antzeko taldeen antolaketa sustatu zen: * Urte horretan bertan, uztailean Bizkaiko EMEN taldea ere eratu zen, oso joera desberdineko hogei-hogeita hamar ertilarik adierazpen-askatasunaren aldeko manifestu bat sinatu zuten; * gerora osatu zen Arabako ORAIN taldea, bost lagunekin, * jarraian, Nafarroako DANOK taldea. * Urte apur batzuk beranduago, 1975ean, Enkoari taldea sortu zen Iparraldean, abangoardiako fronte bat osatu nahirik. Laster desadostasunak sortu ziren talde hauetan guztietan, bai estetika mailan nahiz gizarte eta politikako irizpideetan, horrela talde izaera apurka-apurka ezabatuz. Porrot hau ez zen, dena dela, eragozpen gertatu gerora estilistikako joera nabarmena eta zenbaitetan baita politikoa ere zuten taldexkak sortzeko: * Bilbo Taldea, * Abstrakzio Berria Taldea, * Zue Taldea, * Indar, Ikutze eta abar. Denak ere iraupen gutxiko taldeak izan ziren normalean. Abangoardien aurrean Nafarroa zuhur azaldu bazen ere, berehala ezagutu zuen indar harrigarrizko gertakari bera: * ''Triunfo'' aldizkarian Moreno Galván kritikariak eman zion izenaren ondoren jaio zen 1970ean «Iruñeko Eskola». * Interes berdintsuek eraginda sortutako elkarteak baino, estilistikoki iritzi berdinak zituzten familia mailako bilerak egiten zituzten beste talde batzuk jarraitu zuten: Baztango ertilariak (1970), Guk (1977) eta abar. Mendearen azken aldera arte luzatu zen korrontea: * Pintamonas taldea, (1980), * Artea (1984), * El Punto (1988), * Alfredo Sada (1994) * Joan-etorriko bidaia (1993), * Defigurazioa (1994).<ref>F. Javier ZUBIAUR CARREÑO,'' Pintores Contemporáneos. Arte en Navarra''-n. Diario de Navarra-k Argit., 38. zk.</ref> Ondorengo urteetan Iruñeak halakoxe ospe bat lortu zuen 1972an sanferminetan, ikusleriak esku hartzea nahiko zuketen '''Topaketa''' famatuengatik. Populazioa mobilizatzea bazen kontua, Topaketak espero ez bezalako esku hartze arrakastatsua lortu zuen, baina herria, arteaz benetan arduratzea eta arte garaikidea zertan zen ideia argi eta garbi bat hartzea nahi bazen: porrota bikaina.<ref>Mª Jose ARRIBAS, O.c. 177-189. or.</ref> Ospe handiagoa zuten taldeez ez dugu deus esango, abangoardiako artearen eragile izan eta Euskal Herriko mugetatik kanpo jaio eta bere baitan Euskal Herriko ertilariak hartu zituzten taldeez, esate baterako: * «Abstrakzioko lau eskulturagile», Oteizak ere esku hartu zuenekoa. * «Ekipo 57», Oteiza, Basterretxea eta Ibarrolaren partaidetzarekin. === Arte irakaspenerako zentroak === Azken hogeita hamar urteetako Euskal Herriko artearen aurrerapenerako garrantzi handiko bigarren gertakaria, goi-mailako Arte Irakaspeneko Zentroak dira, gizarteko kultur garapenaren eta Europa aldera irekitzeak berez emandako fruitu zirenak. Gauza jakina da Erdi Eroan Europako arte-sorkuntza gremio famatu haietako batean bildurik geratzen zela. Eta bai ekonomian nahiz estimazioaren aldetik, eskulangintza-jarduerarekin, ez zegoela ofizialki ezagutzen zen alderik. Errenazimentuak arte plastikoak arte liberalen barruan sartzea ekarri zuen, eta horren ondorioz, baita gaur egun arte-sormena esaten diogun horren balio bereziaren kontzientzia gero eta handiagoa ere. Lanbide horretarako jantziak ziren gazteak, herri mailako estimazioak emandako ospea zuten maisuen '''lantegietan '''prestatzen ziren ofizialki. Arrazoi politikoak zirela eta, hurrengo mendeetako monarkia absolutistetan, jarduera horren zaintza burutzera iritsi ziren Akademiak, aldi berean irakaskintzako sistema bati kokamena eman zitzaion, delako zaintza zuritzen zuelarik. Horrela sortuz joan ziren '''Arte eta Lanbide Eskolak'''. Ikusia dugu jada '''Eskola''' eta '''Akademia''' ofizialetan prestatzen zirela Euskal Herriko ertilari gehienak. Historiak argi azaltzen du, delako zentroetan, baliabide espresiboen menperatze teknikoa baino askoz gehiago ez zela irakasten, hala irakatsi ere, non gerora benetako sormen-izaera zutenak ordura arte jasotako eraginetik askatu beharrean gertatzen baitziren, horrela sortu zen akademikotasun deritzonaren esanahi gutxiesgarria. Behar-beharrezko zen halako zentroetan, bai barruko arautegian nola programazioan eta ikasleei emandako adierazpen ahalmenetan, autonomia handiagoa edukitzea. Hau lortu ahal izateko ordea, '''Unibertsitate''' modernoetan autonomia zuten zentroetatik abiatu beharra zegoen Behin Euskal Herriko Unibertsitatea sortu zenetik aurrera, eta arte-elkarteek egina zuten garapena kontutan harturik, naturala zen goi-mailako irakaskintzaren mailan, '''Arte Ederretako Eskolen '''beharra sumatzea, batez ere, gerra zela eta Bilboko Arte eta Lanbide Eskola desagertuak izateagatik. Donostiako Arte eta Lanbide Eskola 1960an desagertu zen. Jorge Oteizak urteak zeramatzan Estetika, Ikerkuntza eta Arte Irakaspeneko eskola baten fundazioa aldarrikatzen, Euskal Herriko Eskola baten errealitatea oroitaraziz; baina, Franko bizi izan zen bitartean autoritate ofizialak baztertu egin zituen bere ahalegin guztiak. Azkenean, fundazio pribatu bati esker sortu zen bi urte besterik iraun ez zuen '''Debako Eskola'''. Handik gutxira (1977) Xabier Laka iritsi zen Aiako San Pedrora eskultura lantzera Reinaldorekin –Euskal Herrian sustraituriko gailegoa–, eta laster osatu zen lantegia osatuko zuen taldea –Aiako Lantegia, bederatzi lagunez osatua–, ustezko arte maila eta euskal gizartearen errealitate zehatzaren artean zegoen desfasea berdintzea helburu harturik. Ordurako sortua zen (1969-70) Euskal Herriko Unibertsitatean '''Arte Ederretako Eskola''', nahiz eta badirudien horrekin indargabetu nahi zirela modernitatearen ahaleginak eta irizpideak, zeinaren bidez euskal herritarrek beren irakaspeneko zentroak ireki nahi baitzituzten. Oso sinesgarria gertatzen dena bestalde, bere lehenengo zuzendarien kudeaketa garaian Eskolako arautegiak eragin zuen eztabaida gogoratuz gero, erregimen politikoaren bitartez, Eskolak beharrezkoa zuen autonomia iritsi zuen arte. Iruñean ere fundatu zen (1969) '''Arte Aplikatu eta Lanbide Artistikoen Eskola'''. Donostian, arte mailan sustapen eta hezkuntzari buruzko jarduera artistikorik garrantzizkoena '''Artelekun '''kokatua zen. === Erakunde ofizialen eragina === Jarduera artistikoa gizarteko gertakari garrantzizko bihurturik, erregimen politikoa aldaturik eta autonomia-estatua sortuz gero, ondorio naturala izan zen erakunde ofizial berrien aldetik jaso zuen laguntza. Bi autonomi erkidegoetako –Euskadi eta Nafarroa– gobernuetan bertan eta lurraldeko Diputazioetan bakoitzari dagozkion kultura-sailek beren gain hartu zuten erantzukizuna eta oso modu eraginkorrean lagundu zuten Euskal Herriko artearen garapenean, erabaki praktikoak hartuz. Euskadiko Gobernuaren aldetik, Komunitateko arte galerien proiektuetarako ematen dituen subentzioetan eta Bilboko Arte Ederretako Museoarentzat urtero ematen duen laguntzaz gain, bere ekimenik arranditsuen, ikusgarrien eta diru parrastagarriena Guggenheim Museoaren eraikuntza eta sorkuntza izan zen. Bi museoek ere jasotzen dute Bizkaiko Foru Aldundiaren eta Bilboko Udalaren diru laguntza. Foru Aldundiaren aldetik, autonomia erregimena eratu zen unetik beretik: * Bizkaian Grabatu, Pintura eta Eskulturako Sariak sortu ziren. Onarpen ona izaten zuten eta ertilariei laguntzen zienarekin batera, kritikak eta eztabaidak sustatzen zituzten arte-joera berriei buruzkoetan. Sariketara aurkezten ziren lanekin erakusketak egiten ziren, katalogoetan argitara ematen, eta Foru Aldundiak sarituriko lanak eta aszesiak bereganatzen zituen. * Ertibil zeritzan erakusketa ibiltari bat ere antolatu zen; Bizkaiko herrietan barrena ibili zen, gaurko Euskal Herriko artea ezagutzera emateko eta ertilariak sustatu asmoz. Gaur oraindik arte plastikoetarako bekak ematen dira, aurreko urteetako bekadunen lanen erakutsiz jasotako laguntzen emaitza delarik. * Foru Aldundia erakusketa aretoak jartzeaz arduratu zen. Erakusketa areto bi bikain sortuak dira (Errekalde I eta II), * Oraindik gordetzen den ohitura da sariak ematea eta lanak eskatzea, –eskulturak batez ere– hiribildua apaintzeko. Bertako kaleak, parkeak eta plazak edertzen dituzten eskulturak ehun bat izatera iritsiko dira egun. Bizkaiko Saria kendu zenean, horretarako zen aurrekontua Euskal Herriko ertilarien lanak erosteko erabiltzen da. * Lurraldeko beste museoen sostengurako laguntza mardula ematen du, arte sakrorako eta arkeologikorako, esate baterako, eta arte ondarearen zaintza eta zaharberritzeaz arduratzen da. === Gipuzkoa eta Araba === Euskal Herriko erakunde ofizialen aldetik, Euskal Herriko artearen garapenerako laguntzen zerrenda hori ez errepikatzeko, esan dezagun soilik, Gipuzkoa eta Arabako Udal batzuetan Bizkaiko sistemaren antzeko bat jarraitzen dela. Zehatzago esateko, Gipuzkoako Foru Aldundiak oso funtsezko mailan laguntzen dio: * '''Arteleku''' zentroari, * '''San Telmo''' Museoari, * '''Koldo Mitxelena''' Kulturuneari, ertilari gazteei beka eta laguntza sail bat ematez gainera. Hauek dira Gipuzkoako museoetako erakunderik garrantzizkoenak. «Gertaera adierazgarria da –idazten du Saenz Gorbeak honi buruz– halako sariketa pila Euskal Herrian antolatzea... Gogoratze hutsa argigarri gertatzen da: Gure Artea, Bizkaiko Artea, Bilboko Hiribildua, Zornotza, Santurtzi, Sestaoko Euskal Herriko Artearen Bienala, Donostiako Hiria, Zarauzko Eskultura, Zeramika eta Horma-margolana, Gasteizko Bienala, Nafarroako Jaialdiak, Iruñea Hiria, Irudikatu Euskadi, Osakidetza pintura eta eskultura, Arte Ederren Eskolan bertako sariketak ala Gernikan edo Gasteizen eskulturak jartzeko deialdiak».<ref>''Evolución de la pintura vasca. Pintura vasca siglo XX''-n. Kutxa (1999), 277. or.</ref> '''Galeriak eta erakusketa aretoak'''. Arte jarduerarekiko beste interes ofizial eta sozialaren lagina da hirietan zehar hamarnaka azaltzen diren galeriak eta erakusketa aretoak. Iruñean soilik hamalau Erakusketa Areto sortu dira, hauetatik hiru Nafarroako Gobernuarenak dira eta beste hainbeste Udalarenak. Lizarra eta Tuteran ere badira. Iruñean gainera, 16 galeria pribatu ireki ziren, eta Erakusketa Aretoarekin Kultur Etxea duten Udaletxeak 24 dira. Nafarroako Gobernuak, arte plastikoen alorrean bederatzi lehiaketetan ematen ditu sariak urtero. Banku eta erakunde batzuk beren aldetik eta bereziki Aurrezki Kutxek kulturaren alor garrantzitsu honen garapenean laguntzea erabakitzen dute, gizarteko lanen sailetatik. === Artea bizibide bihurtzea === Aurreko egoerarekin alderatuta, gertakari hauek denek argi erakusten dute, arte ekimena '''edonoren eskuetan dagoela dirudien lanbidea '''bihurtu dela. Ondorio onek arazo interesgarri bat azaleratzen du, eta horren erantzunak etorkizunerako artearen historiari emaitza onak sor diezazkioke. Gaur egun arte zaletasunik duen edonork bere lanbidean prestatu ahal izateko eta dagokion teknika menderatzeko bitartekoak erraz aurkitzea eta jarduera horretan saiatzen direnak gero eta gehiago izateak nahi horien prestaera bereziak laguntzen du kultur maila goratzen eta gizarte osoaren zentzu estetikoa garatzen, eta Euskal Herriarentzat onuragarri izanik denok estimatu behar ditugun gertaerak dira. Baina, abantaila hauen ondoan, artearen alor honetan zein kulturaren beste alorretan, larritzeko fenomeno baten sintomak ikusten ditu begirada lasai eta inpartzial batek: masifikazioa, balio kualitatiboa bermatzen ez duen gehitze kuantitatiboa. Masifikazioak, unibertsitateko irakaspen maila eta sektore guztietan frogatzen ari diren bezala, eskakizun kualitatibo ororen muga jaistera behartzen du. Arteak ezin dio ihes egin halabehar horri. Eta hutsalkeria negargarrietara jaisten ari da Arte Ederren praktika. Barakaldon 1971ko uztailean ospatu zen Lehenengo Arte Plastikoen Erakusketako ordezkariek –Moreno Galván, Santiago Amon eta Enmanuel Borja– adierazpen batzuk egin zituzten, ertilariek eta Arte Ederretako Eskolako ikasleek eraberritzeko egitarautzat onartu zituztenak: zentzuduna eta egokia, besteak beste, orduko hartan Arte Plastikoetako Eskolaren egun haietan hasitako funtzionatzeko modua kritikatzen zuena. Lan horretan argi eta garbi azaltzen dira hemen aipatu nahi dugun arazoa jada iradokitzen duten ideiak, eta arte jardueraren arrunkeriatzat har ditzakegunak.<ref>Mª. J. ARRIBAS, O.c., 165. or. eta hur.</ref> Orain urte batzuk, Estetikan aditua zen batek bizitzako maila guztietan artearen «leherketa» bati buruz hitz egiten zuen, arte garaikide hau «garbizalekeriaren aurkakoa» zela esanaz. «Egunetik egunera –zioen– zehaztasun gutxiago dute hain argiak izan diren bereizitasun tradizionalok, artea eta erabilera, artea eta bizia, artea eta ikuslea, bidea eta mezua».<ref>Xavier RUBERT DE VENTOS, ''La estética y sus herejías.'' Anagrama (Bartzelona, 1974), 80. or.</ref> Gaur egun iraingarria gertatzen da –zioen idazle honek– artearen ''oporraldi bezalako ''usteari eustea. Zerbait berezia izatearen edo horrela hartzearen ideia kendu egin behar zaio arteari, berea duen emozio sakonen sublimazioa –ala errepresioa– definiziotik askatu egin behar da. Idazle honentzat arte tradizional guztia «garbizalekeriaz» josia izan da. Artea lehenago ez zen orain izan nahi duen «adierazle hutsen jokoa». Ordurako Rubert de Ventósek jada, bazirudien artea bizitzara gerturatzeko, edo hobeto esan, bizitza arteagana hurbiltzeko aholku eman nahi zuela: «irudimena, bizitza praktikora eraman, erlijioaren, jantzien, kosmetikaren, politikaren, gizarteko harremanen eta sexuaren artean barreiatuz».<ref>Id., 206. or.</ref> «Arteak ez du «mensajea» izan behar ''masajea'' baizik». Ohar hauek badute, gure ustez, bere umore apurretik eta ironia kritikotik, etorkizun historiko onuragarri, aldaezin eta aitzakiarik gabeko baten baieztapena baino gehiago. Zera da bitxiena eta deitoragarriena, arte munduko beste alorretan tankera bereko esaera zirikatzaileak entzun eta irakurtzen direla: «Ez dezagun estasirik bila bizitzatik kanpo. Akaba dezagun artearen ikuspegi esoterikoa eta arte jardueraren edonolako ikuspegi elitista». «Artea Zeuk egin dezakezun guztia da», zioen Marshall Mc Luhanek jada. «Edozein izan liteke ertilari norberak nahi izanez gero», zioen Beuys-ek. «Inork artea dela badio, orduan artea da» (Donald Judd). «Mozart gaur biziko balitz, rock-zalea litzateke» eta halakoak. ''Slogan'' hauek errepikatu egiten dira eta ederki egurasten dira egun gure Arte Eskoletako geletan eta korridoreetan. === Arte sormena eta sentiberatasun hartzailea === Berriro ere kultura eta arteari buruzko itsaso zabal horretan argudio argiak eta zehatzak emateko ezgaitasuna begien bistan azaltzen da. Arte-sormena eta doktrina estetikoa lantzen nahikoa mende igaro da, sentiberatasun estetikoa jarduera artistikoaren ikusmolde baten ondoan zerbait desberdina balitz bezala bazterrera utzi behar izateko. Ematea eta hartzea ez badira gauza bat bera, emoziozko malkoak begietan dituztela entzun eta beren musika txalotu dituzten milaka lagunen sentiberatasunarekin ezin ditugu Haendel edo Mozart sormen dohainak ezagutu. Jakina, ezin eskatuko diegu gure eskulturagile guztiei Buenarroti edo Berninik bezain prestakuntza sendoa izatea, ezta gure margolari guztiei ere Velazquez edo Rembrandten trebezia. Baina, nahikoa buru-argitasun izan behar da konturatzeko gizaki guztiok dugun eta agian paleolitoko gizatiartzearen ataria markatzen duen sentiberatasun estetikoa ez dela patuak gizaki jakin batzuei ematen dien karisma, gizakion bizitza lurtar hau eramangarriago egiten duten obrak sortzen dituena. Euskal Herrian, Jorge Oteizak bere bizitza osoan eutsi zion ertilari herri baten ametsari dagokionez, bere hispanoamerikar aldiko abenturan uneren batean ''encontrismo ''izena izan zitekeela otu zitzaion, alegia, naturan paseoan ibiliz edonork aurki zezakeen eta galeria bateko stand-era eraman, halako gauzaren baten adierazpenean edertasuna sentitzera mugatzen zen dohain «artistiko» bat. Egiatik hurbilago ibili zela uste dugu, beranduago honako hau idatzi zuenean: «Artearen lanbidea –margolari gazteok, zuei gogorarazi nahi dizuet– bokazio heroikoa da. Herioren aurkako borroka adierazi nahi du, espirituaren bizitzarako prestaketa neketsu eta zail batean zehar. Salbameneko negozio metafisiko horrek zeuon bihotzetan ukituak sentitzen ez zaretenok, ez ezazue margotzen jarrai. Ezagumenezko senik gabe, betiko bizitzaren senik gabe, lanaren gainerako motibazio guztiak erlijiorik gabea bihurtzen dute, eskas eta likits».<ref>Mª. J. ARRIBAS, O.c., 67. or.</ref> Argi dago kontua ez dela Artea Erlijioarekin identifikatzea, Oteizak nahi zuen bezala, ezta «erromantiko basati» haien ideietara itzultzea ere, hauentzat ertilariaren bizitza bailitzateke artearen helburu nagusia, merezi beza izatearen eta gizonen gizarteko beste balio guztiak sakrifikatzea. Hori litzateke beste muturra, beraz baztergarria: ''estetizismoa.'' Artearen ulermen erlijiozko pertsonaletik, oriotar ostetsuak aipaturiko hitzei ematen zien erlijio-kutsua kentzen bazaie, zalantzarik gabeko egia adierazten dute, «naturaren dohain» bat, edo «karisma» bat dela, ezin identifika daitekeena zaletasun estetikoarekin eta are gutxiago lanbide jakin baten interesarekin. Gure ustez, '''Euskal Herriko artearen historia''' zintzo eta benetako batek, azken aldi honetan milaka «etorkizun oparoko gazteei» irekita dagoen lanbide jarduerarako Euskal Herriak egun eskaintzen dituen erraztasunak gogorarazi dizkigunak, ezin du amaitu '''lanbideren eta karismaren''' arteko funtsezko bereizketa honetan arreta jarri gabe. Ikusle soilaren bat-bateko inpresioa da, lanbide artistikoak ugaltzeak garia lastoaz nahasirik dagoen zelai izugarri zabal bat ireki duela, eta adituak berak lantegi esperimental handi batean murgildurik direla non, oraingoz bederen, dena balekoa den. Bai ertilarien mailan bai kritikoen mailan, nazioarteko izateagatik besterik gabe kanpoko korronte horietara irekitze txoro horretan, nolako arriskuak dauden jakiteko ezaguera garbirik ez dutela esatera ausartuko ginateke. Neurri handi batean, kanpoko abangoardiak, Estatu Batuetan batez ere, zer egiten duen ikusi eta onartzeko ahalegin horretan, bertako joeren ondoriozko ezabatzearekin etorri dira inork uka ez ditzakeen mendekotasun estetikoak: huskeriak, edukirik gabeko edukitzailearekiko gurtza, zentzurik gabeko berritasunaren bilaketa, eta ororen gainetik, «bigarren mailako» herrialdeen'' –''gurea bezalakoena, hala baita''– ''zeharkako eta kontzientziarik gabeko menpetasuna dolarrarekiko. Eta gure Arte Eskoletako gelatan jeinu sortzailearen ideiez eta jarduera artistikoaren edozein izaera elitistez ere barre-algaraka ari direnei oroitaraziko nieke, merkatuan arrakasta handia duen Antonio López margolariak zintzotasunez esan duena: «Nire ustez benetako artea oso bakanetan baino ez da gertatzen». == Hitz egin al daiteke ''Euskal Herriko eskola'' batez? Eztabaida == Bitxia gertatzen da eta esanguratsua, aldi berean, frankismoaren garai minean –berrogeita hamarreko hamarkadaren azken urteetan eta hirurogeiko hamarkadaren hasieran–, Euskal Herriko Eskola baten gaiak Euskal Herriko ertilarien inguruan, gogoak sutzeko eta eztabaida pizteko arrazoiak izatea, eta egun, berriz, demokrazia- eta askatasun-giro batean, gai hau ia ahazturik edukitzea. Urte haietan Euskal Herriko Eskolaren sustapena mugimendu estetiko eta etikotzat ulertzen zen –hortaz, baita guztiz onartu gabeko inplikazio politikoena ere– eta Euskal Herriko artea sustatzeaz gainera, Euskal Herria modernizatzeko oinarrizko eragile bihurtu beharko zuen.<ref>C. MARTINEZ GORRIARAN, ''El Arte y los Artistas vascos''. ''Nosotros los vascos. Arte,'' V.ean. 26. or.</ref> «Euskal Herriko Eskola» sortua zenaren ia aho bateko adostasunez eta, batez ere, babestu eta lagundu egin behar zitzaiolako konbentzimenduz sortuak izan ziren 1966an, orrialde hauetan hainbat alditan aipatu ditugun lurraldeetako taldeak: Gaur, Emen, Orain eta Danok. Talde hauek pasakor samarrak izan baziren, esan beharrezkoa gertatzen da taldekideen artean Euskal Herriko Eskola bat zirelako iritzietan erabateko adostasunik ez egoteagatik zela. Elkarren arteko lan estetiko, kultural eta nazional hau burutzeko moduei eta aukerei buruzko Oteizaren baieztapen eta eztabaida sutsuen aurrean zegoen Txillida, Gaur taldeko kidea izanagatik, delako eskolaren izaera ukatzen zuena. Lurralde bakoitzean euskal taldeen eraketarako balioko zuten irizpideak agertzea egokitzen zenean ezberdintasunak begien bistan nabarmentzen ziren, zeren eta haien arteko batzuengan elitismoa nabaria zen eta oinarri estetiko jakinen onarpena eskatzen zenean, ziurtzat ematen zen beste batzuengan hainbat joeratara irekiak zirela. Telebistan ohituak geunden, hainbat eztabaidatan egiazta dezakegun bezala, elkarrizketa nahasien zeremoniara zigorturik zegoen, ez baitzen hasten hartu behar ziren erabakien kontzeptuak bereizi eta argitzetik, ezta eztabaidagai zen haren funtsezko argibideetan adostasunera etortzen ere. === ''Euskal Herriko eskola''ren adierak === Bazter dezagun nahasmendu hori eta esan dezagun Euskal Herriko Eskola esaten zaionak hiru edo lau adiera desberdin izan zitzakeela, honako hauei buruzkoan: egoera politiko baten errealitatea edo talde nazionala izatea, ezaugarri estilistiko komunak zituen taldea izatea eta herri jakin baten idiosinkrasia. 1.- Lehenengo adiera sarritan erabili izan da artearen historian, bere xalotasun eta argitasunagatik edonolako eztabaidak saihesten dituena. Elizaren ondasunek 1838an desamortizazio-legearen ondorioz nozitu zuten balio-gutxitzea aprobetxatuz Orleansko Luis Felipe Erregearen kontura Espainian Baron Taylorrek 400 margolan eskuratu zituen eta gauza artistikoak Louvre Museoan erakusgai jarri zirenean, Parisko ikusleriari delako gertaeraren berri ematean «''Espainiako Eskola''» baten bilduma zela azaldu zitzaion. Gaur egun oraindik izen arrunt horrekin hitz egin daiteke alemaniar, italiar ala daniar eskola batez. Beharbada lurralde soilaren adiera horren aldagai bat baizik ez zen izan Euskal Herriko ertilari batzuk, eskulturagileek batez ere, pentsatzen zutena, izan ere, 50-60ko hamarkadan «Euskal Herriko Eskola» batez hitz egitean fronte kultural bat bezala ulertzen baitzen, lana jatorrizkoa eta norberarena izatea, beste eskakizunik gabe. Diskurtso teoriko horren barruan euskal kulturak nozitu zuen kutsatzea, kanpoko beste zibilizazioen harremanetan sorturikoa, baztertu nahi zen. «Euskal Herriko Eskola» bat eratzeak jatorrietara itzultzea zuen eskakizun, orduko hartan abangoardiako ezaugarritzat bizi izan zen erabakia zelarik.<ref>I. MORENO RUIZ DE EGUINO, ''Abstracionismo vasco''. ''Pintura Vasca Siglo XX''-n, 137. or.</ref> Esanguratsua gertatzen da, Euskal Herriko Eskola baten lehian Oteizak bere aldetik bere garaiko arte tradizionalarekiko jarrera haustaile bat hartzen zuela, eta beste alde batetik, berriz, harrespila neolitikoarekiko loturak bilatzen zituela. 2.- Zentzu zorrotzago bat ematen zaio «Euskal Herriko Eskolari» estilo jakin bati buruz jardutean. Esanahiaren zehaztasun hori iraganaz hitz egiten denean adierazten eta aplikatzen da bereziki. Esate baterako, artearen historiako ikerlarien azterketak XV. eta XVI. mendeetan justifikatzera eraman zuen «Eskola Florentziarra», «Veneziarraren» edo «Bolognarraren» aldean desberdina zelako. Kontzeptu honen eskakizunak dira: * maisu ala buruzagi batzuk bazirela frogatua izatea, * jarduera, irakaspen eta laguntzarako lantegi edo lokala edukitzea, * estetikari buruzko halako dotrina bat edukitzea, * eta zantzu estilistiko berdindua, taldearen ezagutza hartzen lagunduko zuena izatea. 3.- Oteizak 50-60ko hamarkadan «Euskal Herriko Eskola» sustatu asmotan zebiltzanen taldeak mobilizatu zituenean, «modernitatearen lehia» zen elkartzeko arrazoia, ez estilo bat berarekiko leialtasuna. Ez urte horietan, ez egungo une honetan, ezin daiteke zentzu hain itxian hitz egin «Euskal Herriko Eskolaz». Iraganeko aldi haietan artearen garapeneko erritmoa bere formaren alderdian geldo samarra zen ertilarien belaunaldi batzuen ohiko jardueraren aldartea harrapatu ahal izateko. Egungo egoeran alderantziz gertatzen da, norbanakoaren berezitasuna bilatze apetatsuak, ertilariak eskumenean dituen teknika ugariak, eta gizarte mailan abangoardia kontzeptuari egiten zaion abegi baikorrak, gaurko Baskonian –eta beste edozein herrialdetan– guztiz ezinezkoa da «Eskola» bati hitz egin ahal izatea hitzaren esanahi hertsian, arte historialariek arrunki onartua eta erabilia duten eran. Jorge Oteizaren idatzietan eta esaeretan aurkitzen ditugun zalantza eta kontraesan ugarietatik atera daiteke «Euskal Herriko Eskola bati buruz ari zenean hirugarren esanahi batez mintzo zela. Euskal Herriko Eskola baten baitan bilduko ziren, besteak beste, euskal idiosinkrasia baten isla izan eta gaur egun herri baten identitatezko hizkuntza, bere-berea duen mintzaera, pentsaera, sentimena eta bakoitzaren portaera sozial eta politikoarekiko zantzuen ikuspegi eta logikari zegozkien lanak egiten zituzten ertilari guztiak. Baina bereizgarri horiek aipatu eta zehaztea erreza bada, ez da hala gertatzen artistikoki delako ezaugarri horiek dituzten zeinu estilistikoak aurkitzea. Eman dezagun planteamendu horri baiezkoa esatea ez dela erraza, artea eta kultura errealitate bizi eta dinamikoak direla kontutan hartzen bada. Zein herriz ari gara? Euskal Herri barruko, baserri giroko eta idiliko, zeinaren amets giroan heziak izan ginen hartaz agian, ala Baskonia moderno, industrializatu eta borrokalari, ehun urtetako immigrazioez josia, eta Espainia eta Europan sartzeko arazoetara irekitako hartaz? Euskal identitateari buruzko idatzietan Julio Caro Barojak hizkuntzaren berezitasuna aipatzen zuen eta «herrien psikologia» aztertzen dutenen gai-ardatza den «irudikapen kolektibo» horiez mintzatzen; baina, aldi berean, kulturak eta herri bakoitzaren historian pasatzen diren zikloek beti berekin duten izaera dinamikoa gogorarazten zuen. Aldaketa kulturalean zortzi ziklo, alajaina, aurkitzen zituen Caro Barojak Euskal Herriaren bilakaera historikoan.<ref>J. CARO BAROJA, ''Sobre la identidad vasca''. ''Nosotros los vascos''-en, V, 205-214. or.</ref> Paradoxazkoa ere bada, bestalde, Euskal Herriko Eskolaren trikimailua antolatu nahi izan duten horiexek izatea Euskal Herriko artea modernitatera gidatu nahi zutenak berak. Azkarra bezain argia izango den espiritu baten agerpenaren zain egon beharko da agian, herri-folklorezkoa den guztia utziz, euskal tradizioaren oinarri sakonenak eta jatorrenak galdu gabe, Euskal Herriko artea modernizatzeko gauza garela azaltzeko. Oraingoz behintzat, Euskal Herriko Eskolaren profeta izan den Jorge Oteiza harengan borondatea baizik ez dugu ikusten, Joan Antxietaren eskultura hazi eta hanpatuetan tarte eta hutsen modelatu bat ikusi nahirik eta neolitoko harrespiletako artean bere «espazioa hustea» izango denaren sehaska aurkitu nahi horretan tematua. Hau esanda, ez gara zigor beldur, euskal herria den errealitate honi buruzkoan aitortzen badugu, identitate-aztarnek ageriko lekuko plastiko bat utzi behar izan dutela arte-adierazpenetan, non eta hauetan estilo estereotipatu eta iraunkorra ez den bat ikusten den, baizik besteekin batera etengabeko garapenean eta bereganatze gorputz batean. Eduardo Txillidak «Euskal Herriko Eskola» batean ez zuela sinesten aitortu ondoren, gai honetaz ezer gutxi jakin arren, bera euskal herritarra zenez, «euskalerritar izaera» horren arrastoren bat bere artelanetan gelditua izango zela esaten zuen. Beste nonbait ere esan dugu<ref>''La Escuela Vasca de Escultura''. ''Cultura Vasca''-n, 1978, 347-355. or.</ref> euskal kulturan nolabait ere iraunkorrak diren aztarnen eta mendeetan barrena Euskal Herriko artearengan ikusi ditugun ezaugarri batzuen arteko harremanak ikus daitezkeela: * lurrarekiko halakoxe lotura bat –mende luzeetako baserritarrek berezkoa dutena– hiriko kulturara iritsi denean –Caro Barojak aipatu bezala– «industria gizon» bihurtua eta ez «letra gizona». * historiarekiko baino handiagoa den geografiarekiko gertutasuna, gure arteko eskulturaren ordezkariek, Txillida, Oteiza eta Mendiburuk, besteak beste, artisau zigiluetan islaturik, erakusten duten lanean material tradizionaletako zaletasunean (zura eta burdina) azaltzen dena; * setakeriaraino iristen den indarraren eta energiaren erakusketa, bizitza eta adierazpide berrietarako duen erresistentzia azalduko lukeena; * mitoei eta haraindiko errealitateen zentzuari ematen zaion bertsio ageriko eta plastikoan ikonorik eza, euskal herritarrek irudiekin baino zeinuen eta sinboloen bidez adierazi nahigo dituztenak – hilarrietan, kutxetan eta abarretan. * bizitzaren aurrean benetakotasun eta zorroztasuna –janzkeran ere badena–pragmatismo soil batean egokitua; arkitekturan esate baterako, sendotasuna, ekonomia eta edertasuna baino gehiago tinkotasuna bilatzen duenez «Euskal gotikoa» deritzona; * espazioaren eta «espazioko formen» zentzu bat, izaera abstraktuarekin (izan) baino hobeto egokitzen dena egotearekin ''(egon)'' –Xabier Zubiri filosofoak zioenez, «izatea»-rekin identifikatzen den errealitatean ''«egote»'' bat da–, zeinaren baliokide estetikoa suma daitekeen gure arkitekto eta ertilari plastiko sonatuenen hirigintzako kezketan. Euskal Herriko Artearen Historia honetan noizean behin esan eta idatzi behar izan ditugun arrasto estilistikoak dira, eta Euskal Herritik kanpo '''Euskal Herriko Eskola''' batez hitz egiteko arrazoibide izan direnak gainera. Carlos Areanek duela urte batzuk hau idazten zuen: * «Eskola hau, irudi gutxi eta benetakotasun handikoa da, zuzen-zuzeneko egitura eta adierazpide xumea duena. Hemen espazioa forma bihurtzen da, huts baten ezerezaren argitan, presentzian, bere barruko taupadez haratagoko harrapaezinera irekitzen gaituela dirudiena». Eta Fernando Chueca Goitia arkitekturako historialariak antzeko anbiguotasun poetikoarekin idatzi du: * «Baskoniako egiazko estiloa sakona, funtsezkoa eta lehen mailakoa; paisaia baten hondoan txertaturik dago, arraza batean, gizarte batean; ez da ezartzen, Florentzian bezala, buru jenial batzuen antzera, idulki gainean. Ez da Historia, Natura baizik». == Globalizazioaren aurrean == '''Euskal Herriko Eskola''' baten izaerari buruz ertilari eta historialarien jarrera adostasun osokoa ez izatean, arazoa ilun eta korapilatsu bihurtzen da berehalako eta ezinbesteko '''globalizazioan''' kokatzeko heltzen baldin bazaio. Ezinbesteko pentsamolde bat ez delako, gertakari bat baizik, eta Trenbidea, Irratia ala Telebista diren bezain egiazko eta egunerokotasuneko suhar delako. Globalizazioa lotura-modu konplexu gisa ezagutzen da, bat-bateko informazio- eta komunikazio-sistema batetik abiaturik, hazkunde azkar eta gero eta trinkoagoa den elkarlotze eta elkarren menekotasun-sarez lorturikoa, egungo bizimodu modernoaren ezaugarria eta ohiko herrialdeen, arrazen eta zibilizazioen arteko mugak gainditzen dituena. === Kultura eta artearen globalizazioa === Gaur egun berotasunez hitz egin, idatzi eta eztabaidatu ohi da globalizazioari buruz, baina ia beti ekonomia mailako globalizazioaz, hots, merkatu finantzarien arteko mendekotasun-harreman modura. Globalizazioa den bezala hartuz egin beharko litzateke eztabaida, aniztasun-dimentsioan alegia. Ekonomiaren ikuspuntutik soilik heldu izan zaiolako sortu da gatazka, eta erresistentziek biolentzia kutsua hartu dute, non, sartaldeko herrialde guztietan baden jada «globalizazioaren aurkako» fronteren bat. Hemen, globalizazioaren gertakaria saiatuko gara aniztasun-dimentsio horren barruan gaingiroki heltzen ''kultur eta arte'' globalizazioaren gaiari. Hasteko, onar dezagun globalizazioa ez dela fenomeno berri eta bat-batekoa. Mugimendu baten azken etapa da (gaurkoa) gizonaren eta gizarteen artean zehazten den '''komunikazio-sistema''' batena, zeinaren garapen eta hazkunde aldiak ederki ezagutzen ditugun teknologia berri izenarekin defini daitezkeenak: gero eta azkarragoak diren autoetan bidaiak eta joan-etorriak, inprenta, korreoa, argazkigintza, telegrafoa, telefonoa, zinea, Telebista, Faxa, korreo elektronikoa, eta azkenik, Interneta. Informazioko azken teknika hauxe izan da «informazioa mundu mailako bihurtze» bat eragin duena. Har dezagun hausnartzeko, zenbait estatistikaren arabera, Internet bidezko bat-bateko komunikazioa, gaur egun, 500 milioi erabiltzaile baino gehiagoren eskuetan dagoela eta Europako Batasunean bataz besteko tasak ziur asko bere populazioaren herena gainditzen duela. ''Gaur dena globalizatzeko joeran gaude, eta bereziki irudien eta ikus-sinboloen mundua. Eta hortxe aurkitzen gara segituan artearekin.'' === Lurraldetasun eza === Globalizazioak batasunera jotzen duela suposatzen da, eta kultur globalizazioak beraz kulturaren batasunera eramango duela, eta honen barruan, hizkera artistikoaren batasunera. Honi dagokionez, globalizazioak ''lurraldetasunik eza'' deritzon fenomenoa eragingo duela esan izan da. Kultura bat bera eta unibertsalak bertako kultural desegingo lituzkeela. Kultur jardueraren zati moduko arteari dagokionez, dena batzuek uste duten bezala joango balitz, kultur eta arte dimentsioko globalizazioak Euskal Herriko kultura eta artea ezabatuko lituzke. Euskal Herriko Artearen Historia honetan, XIX. mendearen azken aldean zehar gertatu zen modernizazioaz aritzean, azpimarratu dugu ertilari ikasleek, pentsionista eta bekari gisa, egin ahal izan zituzten bidaien garrantzia, Madril, Erroma eta batez ere Parisera, modernitatearen hirietara joatean. Bada, gaur egun ez da etxetik edo norbere lantegitik irten beharrik, istant horretan bertan Londres, New York ala Venezia eta Kassel-go galerietan ertilaririk ausartenak zertan ari diren ala zer erakusketa jarri duten jakin eta ikusteko. === Globalizazioaren aurka === Baina, epe ertaineko ikuspuntu moduan, kultura global eta bakarraren ideia hau. informazioaren teknologia harrigarriaren bitartez errazturiko honek ere baditu kontraesale amorratuak. Komunikazioaren munduan lotura sistemak hedapenez, perfekzio teknikoz eta bat-batekotasunez aurreratu egingo duela pentsatzen da, eta geldiezinezko aurrerapen horrek «pentsamendu bakarraren», «merkatu bakarraren» eta «kultura bakarraren» mamua egia bihurtuko duelako beldur da zenbait jende. Bistakoa da lotura konplexu eta unibertsal horrek ahuldu ditzakeela bertako kulturaren arteko harremanak. Baina, aurreikus al daiteke delako kultura jakin eta berezi horien desagertzea? Ezer baino lehen, kontura gaitezen globalizazioaren fenomenoa, oraingoz bederen, sartaldeko arazo bat dela, eta hori horrela, zenbait ikerlarirentzat, globalizazioaren teoria «sartaldera bihurtzearen» teoria da, baina beste izen batekin. === Kultura globalizazioaren kontraesan === «Globalizazioaren zaputz egile» izena eman zaion John Gray pentsalari britainiarrak kritikatu egin du globalizazioaren ideia bera ere, kultur egitasmo gisa unibertsaltasuna gaitzetsiz, eta hau guztia, kulturaren kontzeptu zuzen bategatik; izan ere, berez, desberdintasunaren adiera dela ulertu behar baita. Kultura, bizimodu, portaera eta gizonaren adierazpide den aldetik, aniztasunaren barruan ulertzen da batez ere, tokikotasunari begirune dion fenomenotzat bereziki. '''Kultura eta Globalizazioa''', berdintasun unibertsalaren zentzuan «kontraesan in terminis» bat izango litzateke. Carl Marxek irudikatu zuen XIX. mendean humanismo kosmopolita, proletalgoaren interes kosmopolita benetakoen aurka jartzen zen nazionalismoaren eta aberriaren indar erreakzionarioen gainetik ezarriz joango zena. Gaur badakigu Marxen akatsa izan zela lotura etniko eta erlijio-loturen indar iraunkorra gutxiestea. Marsall McLuhan ere tronpatu egin zen Telebistak mundua herrixka global bat bihurtuko zuela aldarrikatu zuenean. Metafora gezurrezkoa suertatu da. Herrixka baten ezaugarri nagusia da biztanle guztiak ongi ezagutzen dutela elkar, eta gainera ahaide ere badirela elkarren artean. Harreman estu, bero eta baita minak ere, izaten diren tokia da herrixka. Aldiz, gaur bizi garen mundua oso urruti dago ezagutze harreman min horretatik. Ez da, ez, herrixka global bat, onenean «metropoli global» bat baizik, Ryszard Kapuscinski-k dioen bezala. Poloniar kazetari azkar honek, egoki ohartarazi digu Hirugarren Munduko herriek, kolonizatuak izan diren heinean, beren duintasunaren kontzientzia oso bizia hartu dutela eta gero eta gehiagoko estimua beren nortasun zantzuekiko, Sartaldekoen aldean oso bestelako herri izatearena. Ez du erraza izango globalizazio batek beren tradizio, sinesmen eta pentsamolde, hizkuntza eta portaeraren ukapena onarrarazterakoan. Honek guztiak zerikusi handia du '''Euskal Herriko artearen geroarekin'''. Gure aroko Hirugarren Milurtekoan arterik izango bada, globalizazio saihestezin baten aurrean itxi gabe, herri jakin baten artea bezala ezagutzeko estilistikako zeinuak gorde ditzan, komunikabideen gain ahalmena eta eskumena dutenak, –botere politikoa dutenak ez izanik, hain zuzen ere– aniztasuna onartu gabe ez dagoela benetako kulturarik ulertzeko eta sentitzeko behar bezain gizatiar izan beharko dute. Euskal Herriko ertilarien dagokiena ere izango da, abangoardien fetitxismotik askaturik, –sarritan helburu plutokratikoak direla eta artifizialki sustaturikoak– globalizazio dogmatiko eta materialista baten izenean sakrifikatu behar ez den herri baten adierazpen moduan beren identitate kontzientziari bizirik eutsi diezaioten. Bai batek nahiz besteak, denek ulertu beharko lukete Sartaldean sortzen ari den kultur giro berriak bake, adiskidetasun eta elkar aberastearen eragile izan daitekeela eta izan behar duela. Egiazko kultur globalizazioak harreman-esparru aberasgarriak eta harreman ugalkorrak sortu beharko lituzke. == Erreferentziak eta oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|2}} sxnembnmhe495turwzwwentda91qzm4 0 3033 8696 8672 2016-01-10T18:48:40Z Xabier Armendaritz 440 wikitext text/x-wiki <div style="display:block; background-color:#FFFRFFF; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:10px"> <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px">Itsasoko historia. Euskal Herriko itsas espazioko historia </h2><h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px"><small>''Juan José Bikandi, Jaime Rodríguez Salís, Iñaki Zumalde''</small></h2> '''0. [[/Kredituak/]]''' '''1. [[/Nabigazioa Antzinatean. Itsasoa kontakizun handietan. Mitoa eta historia/]]''' '''2. [[/Euskal Herriko kostaldea antzinatean, nabigazioa eta erromatarren presentzia/]]''' '''3. [[/Geografia eta historia Euskal Herriko itsas eremuan: Goiz Erdi Aroa (V-XII. mendeak)/]]''' '''4. [[/Geografia eta historia. Euskal Herriko itsas eremuan Berant Erdi Aroa (XII.-XV. mendeak)/]]''' '''5. [[/Euskal Herriko baleontzien epopeia Ternuan: testuingurua/]]''' '''6. [[/Benjamin Tuterakoa/]]''' '''7. [[/Kostaldearen antzinako profilak/]]''' </div> bkg1r6qhmiyny9tdgvdrmy1o6dxcp48 0 3034 8686 8682 2016-01-10T15:01:25Z Xabier Armendaritz 440 wikitext text/x-wiki == Zuzendaritza == Enrique Ayerbe Etxebarria == Egilea == Juan José Bikandi<br/> Jaime Rodríguez Salís<br/> Iñaki Zumalde == Testu eta irudien jatorria == OSTOA, S.A. argitaletxearen funtsa. ''ITSASOA. El mar de Euskalerria. La naturaleza, el hombre y su historia'' Liburuki honetako testuak gure argitalpen-fondoko honako bildumetako artikulu-zatiez berrantolatu dira: ''ITSASOA. El mar de Euskalerria. La naturaleza, el hombre y su historia''. Testuen egokitzapena erredakzioaren erantzukizuna da. Irudiak ere aipatzen dugun lanetik hartuak dira, jatorria bereziki aipatzen dugun irudi hauek izan ezik. Ilustrazio batzuen jatorria zein den ez dugu lortzerik izan. CIVITATES ORBIS TERRARUM , 182, 183b, 185e, 187a, 188a, 189, 190, 191, 192, 193, 194a, 195, 196, 196b. EL BUQUE EN LA ARMADA ESPAÑOLA . Edit.: Silex, 53a. HISTOIRE DE LA MARINE . Edit. par L’illustration, 8, 9, 14, 15, 22, 23, 25b, 27d, 26a, 27a-b-c, 28, 35a, 54a, 94, 99a, 114. HISTORIA DE LA NAVEGACIÓN . Javier de Juan y Peñalo- sa Santiago Fernández-Giménez. Ediciones Urbión, 15a- c-e, 25a, 26b-c, 33a, 98a. HISTORIA UNIVERSAL DE LAS EXPLORACIONES II - III. Edit. Espasa-Calpe, 20, 21, 26e, 34a. LOS INTRÉPIDOS AVENTURA Y TRIUNFO DE LOS GRANDES EXPLORADORES . Selecciones del Reader’s Digest, 97a, 113. EN BUSCA DE LA INDIAS . Autor: Björn Landström. Editorial: Juventud, 16a, 86b, 98b, 197b. LOS INTRÉPIDOS Aventura y triunfo de los grandes exploradores. Selecciones del Reader’s Digest, 17b. LA SAGA DE LOS VIKINGOS . Pörtner .Editorial: Juventud, 97b. EL BUQUE . Björn Landström. Editorial Juventud, 15b-d, 26d, 33b, 35b, 36, 52a-b, 87, 181b-c-d, 190b-c-d-e, 194b-c-d-e PABLO TILLAC . Claude Dendaleche. Edit. Elkarlanean, 84, 86a == Argitaldariaren oharra == Itsasoko historiari buruzko sail txiki honek lehen ''ITSASOA. El mar de Euskalerria. La naturaleza, el hombre y su historia'' (1984-89) bilduman argitaratu ziren lanak berreskuratzen ditu. Itsasbideetan gertatuak dira gure historiako gertakizunik garrantzizkoenak. Badira itsasoko jarduera haiekin zerikusia duten sare ekonomikoaz gain, eremu horietako erabilerak eta ordenamenduak, historia ez ezik beren oraina ere badutenak. Horregatik itsasoko eremuen pertzepzioa sustatzea da haien xedea, hau da, gizakiaren presentzia, bere jarduera ekonomikoa eta soziala eta haren historia osoa sartzea. Bestalde, itsasoko eremu horren hausnarketari kultur ikuspegi hertsiago bat erantsi diogu, izan ere, jarduera horien dimentsio estetikoa, adiera eta sinbolismoa hartu dira kontuan. Berrargitalpen honetan aldaketa batzuk sartu ditugu, beste banaketa bat, beste azpititulu batzuk eta guztiz berritutako irudien multzoa: metagarri izatea nahi genuena, kasu askotan ikonografia mailan ahaidetasuna eta tradizioa agerian jartzen lagunduko baitu. == Itzulpena == Karmele Urdanpilleta Urdanpilleta == Maketazioa eta diseinu grafikoa == Begoña Goikoetxea Amonarraiz<br/> José León Huarte Ros === Irudien tratamendua === Pedro Tapias Anabitarte == Inprimaketa eta koadernaketa == GRAFO S.A. Basauri == ISBN zenbakia eta lege gordailua == ISBN: 978-84-96288-84-3 Lege gordailua: BI-876-2010 7b900puvy0phabrwh3lffclg9fzw3b8 0 3035 8808 8807 2016-01-12T16:31:50Z Xabier Armendaritz 440 /* Pirinioak: greko-erromatarren ikuskera */ wikitext text/x-wiki ;Itsasoa mitoetan eta historian Egilea: Juan Jose Bikandi [[Fitxategi:Erromatarren Herkules Mediterraneoa eta Ozeanoa (Atlantikoa) lotzen dituen itsasartea irekitzen.jpg|thumbnail|Erromatarren Herkules, Mediterraneoa eta Ozeanoa (Atlantikoa) lotzen dituen itsasartea irekitzen.]] == Mediterraneotik Atlantikora == === Mare Nostrum itsasoa Ozeano itsasorantz === Gure itsasoaz eta gure itsas eremuaz dugun ezaguera Mediterraneoaren inguruko lehen aipamen historikoetatik jasotakoa da eta kultur premisez inguraturik sartu zen historian. Horregatik, Mediterraneo itsasoaren prozesuaz arduratuko gara gaingiroki, hain zuzen ere, Ozeano itsasorantz, gaur egungo Atlantiko Ozeanorantz, eraman zuen prozesu mitiko, historiko eta legendarioaz. === Greziarren erreferentzia mitikoak Ozeanoari buruz === Greziako mitologiaren arabera, Herkulesek munduaren azken muturrera iritsi zela uste izan zuen, Mauritaniara, Hesperidesen lorategira eginiko bidaian, eta, horregatik, bi mendi banandu zituen, Calpe (Gibraltarren) eta Abila (Afrikako itsasertzean), Ozeano ezezaguna Mediterraneoarekin elkartzeko asmoz. Bi mendi horien gailurretan bi zutabe eraiki zituen, ondorengo belaunaldiei haren balentria loriatsuak haraino iritsi zirela erakusteko. Herkulesen legendak mugatzen du Ozeanoaren jaiotza kulturala greziarrentzat. Egin zituzten itsas bidaietan beren munduaren muturrera, ekumenera, hau da, beraiek bizi eta ezagutzen zuten lurrera iritsi zirenean, konturatu ziren itsasartetik —Gibraltar— hasten zela inoiz ibili gabeko itsaso bat. Izan ere, egiaz, «no hay que olvidar que la mitología es la forma más antigua de la geografía e historia griegas, y que los héroes como Hércules, Ulises, Jasón y otros, que penetraron hasta el extremo Oriente y Occidente, son el reflejo mítico de las navegaciones focenses y milesias».<ref>SCHULTEN, A.: Tartessos. 163. or. Espasa Calpe Argit., Madril 1984.Austral Bilduma, 1471.</ref> === Lehen literatur erreferentziak === Atlantikoko nabigazioari buruzko lehen aipamen dokumentatuak, K.a. IV. mendekoak dira gutxi gorabehera, eta Mediterraneotik datoz, zehatz esateko, Avieno poeta latinoak ''Ora Maritima ''(Itsasertzak) obraren egileak idatzitakotik. Izan ere, poeta honek K. a. 450. urte aldera, mila urte lehenago ia, Himilkon kartagotarrak Europako Iparraldera egin zuen bidaia baten berri ematen du. === Eztainu-bidea eta anbar-bidea === [[Fitxategi:Egiptoko ontziak.jpg|thumbnail|Egiptoko ontziak.]] [[Fitxategi:Ontzi egiptoar baten irudia, Tuthankamonen hilobian aurkitua.jpg|thumbnail|Ontzi egiptoar baten irudia, Tuthankamonen hilobian aurkitua.]] [[Fitxategi:Sahure faraoiaren alturako itsasontzia.jpg|thumbnail|Sahure faraoiaren alturako itsasontzia.jpg]] ==== Himilkonen bidaia eta lehenagoko nabigatzaileen oihartzunak ==== Gaur egun normalki onartua dago eztainu- eta anbar-iturburuak bilatzea izan zela Himilkonen itsas bidaiaren eragilea. Europako Iparraldean zeuden bi aberastasun preziatu horiek Mediterraneoko sakanera ekartzen zituzten, merkatari feniziar eta greziarren eskuetara, alegia. Hala da, feniziar eta greziar haiek Guadalquivirreko bokaleko Tartesosko metal-azokan salerosten zuten, beruna, kobrea, zilarra, urrea eta eztainua. Iberiar Penintsula aberatsa zen metal horietan; baina, azoka horretara Atlantikoko nabigatzaileen oihartzunak iristen ziren, tartesostarrek salerosketan jarduten baitzuten aldian-aldian haiekin eta, haien bidez, Estrimnias uharteekin (Bretainia frantsesekoak), gerora Casitérides izenez ezagutzen zirenekin; handik Sagrada uhartera nabigatu omen zitekeen, hiberniarrak (Hibernia, Irlanda) bizi ziren uhartera, edo haien ondoko albiontarrenera (Albion, Bretainia Handiko uhartea). Froga formalik ez dagoen arren, irudipen sendo bat bada ibilbide bideragarria zela uste izateko, bai eztainu-bidea —basea Bretainia Handian edo Irlandan zuena— bai anbar-bidea —Jutlandetik (Danimarka) inportatzen zena—, alegia, Brontze Aroaren hasieratik (K. a. 1.700-800) Iberiar Penintsula, Europako Iparraldearekin, lotzen zuen bidea. Hala izanez gero, oso antzinara (K. a. XVIII-XVII. mendeak) eramango gintuzke bideak. Merkataritza-bide horrek, Mediterraneotik Iparreko Itsasora egiten zenak, hiru ibilbide izan zituen: - massaliatarra - tartesostarra eta - oestrymniotarra. Espedizio hori egin zenerako —K. a. V. m.— etengabe zeharkatzen zen itsaso hori eta feniziarrek eta greziarrek esplorazio ugari eginak zituzten; beraz, Himilkonen bidaia ezin zitekeen kasualitatezkoa izan, ezta lehenengoa ere. ====Avienok gure kostaldea aipatzen du==== Alemaniako irakasle Schulten-en iritziz, Atlantikoan lehenagoko nabigazioaren oihartzunak Avianok massaliatar bidaia batetik jaso zituen, K. a. VI. mendearen bigarren erdian; gerora Eforok (K. a. IV. m.) interpolatu, eta idazle batek (K. a. I. m.) transkribatu ondoren, Avianok latinetik moldatu eta bertsotan jarri zituenak. Hor, gure kostaldearen aipamen txiki bat egiten du: Schulten-ek Higer lurmuturrarekin identifikatu zuen Venus lurmuturra, eta, bi irla hutsak, Bidasoako Les Briquets eta Amuiz uhartetxoekin. Dena den, beste aukera bat iradoki izan da oraintsu, agian, Santa Klara eta Urgull, Donostiako irlak direla kontakizunak aipatzen dituenak, bigarren hori gaur egungo tonbolo izatera iritsi baino lehenagokoak. Gure itsasoak zeharkatu zituzten hurrengo bidaiak bezalaxe, Himilkonen bidaia ere Mediterraneoan base zuten merkataritza-jardueraren luzagarri bat baino ez zen izan. Atlantikoko espedizio hauei buruzko xehetasunetan hasi aurretik, ezinbestekoa zaigu, labur-labur bada ere, aipaturiko Mediterraneo itsasoan salerosketan jarduten zuten herrien hedapena aztertzea. == Feniziarrak: III. milurtekoa-K. a. VI. mendea == [[Fitxategi:Feniziarrak.jpg|thumbnail|Feniziar itsasontziak.]] [[Fitxategi:Feniziar merkataritza ontzia.jpg|thumbnail|Feniziar merkataritza ontzia.]] [[Fitxategi:Feniziarren eta asiriarren borrokarako itsasontziak, Persiaren zerbitzura, Kanbisesen garaian.jpg|thumbnail|Feniziarren eta asiriarren borrokarako itsasontziak, Persiaren zerbitzura, Kanbisesen garaian.]] === Merkataritza-jarduera === Sinai eskualdeko zenbait semita Jaffatik hasi eta Iskandar golkora bitarteko kostaldean kokatu ziren K. a. III. milurtekoan. Eskualde hori, Mesopotamia eta Asia Txikiko karabana-bideen eta Mediterraneoko itsasbideen topaleku zen. Lur nahikoa emankorra zuen, Libanoko zedro-basoetatik hurbil egoteaz gain. Feniziarrak abantaila hauetaz baliaturik, zurezko itsasontzi sendoago eta azkarragoak eraiki zituzten beren auzokoek baino, eta gainera kalitatezkoa zuten artilea, Mediterraneoan ugari den ''murize'' izeneko purpura moluskutik sortzen zuten tintaz tindatzen zutena. Baina, zerbaitetan nabarmendu baziren, salerosketa-jardueran izan zen. Biblosko itsas portuak kontuan hartzeko moduko garrantzia zuen K. a. III. eta II. milurtekoan, eta handik esportatzen zuten, zedro-zura eta artile tindatuaz aparte, beren lurretik sortzen zuten ardoa eta olioa. Denboraren poderioz, eskala handiko salerosketa garatu zuen, kostalde mediterraneoan estrategikoki finkatutako lantegietan errotuta. Lantegiok itsasora erakartzen zituzten karabana-bideetatik zetozen gaiak, itsasbideetatik, batez ere, Egipto eta Egeo itsasotik ekarritako beste batzuekin trukatzeko. Jarduera ekonomikotik sortutako merkataritza-antolamendua ez zen, izatez, erakunde batu bat, inperio baten edo Estatu baten antzera bateratua. Era independente batean gobernatzen ziren feniziako hiriak, elkarren arteko lehian bazen ere, baina asmatu zuten —merkataritza-antolamendu bitxi hari esker, beharbada— salerosketak emankor eta etengabeko hedapenean mantentzen. === Feniziarren itsasontziak === Merkataritza-egitura horren sekretua batez ere feniziarren itsasontzietan zegoen, gai baitziren garai hartako ibilbide luzeak egiteko. Hala, ez da harritzekoa antzinako historialari greziarrentzat, Mediterraneo osoko esplorazioak feniziarrek egina zirela uste izatea. Gaur egun inork ez du zalantzan jartzen Biblos, Tiro eta Sidongo marinelak K. a. II. mendean Egipton eta Egeo itsasoan zehar maiz ibiltzen zirela. Horren lekuko dugu K. a. XV. mendeko fresko bat, ezaugarri agerikoenak antzematen zaizkion itsasontzi feniziar bat irudikatzen duen freskoa. Itsasontziak ezaugarri hauek ditu: * itsasontzia simetrikoa da, erdiguneari dagokionez, eta egiptoarren ontzien antzera, * zubi horizontal bat du, * zurezko bi pieza bertikal edo bularrak ditu, aurrean eta atzean, egiptoarrenak ez bezalakoak, guztiz konkordunak, eta bi muturrek gilaren zeharkako mugimendua luzatzen dutenak. Itsasontzi horiek eraikitzeko erabiltzen zuten materialari dagokionez, bada testu bat Biblian (Ez 27,5-7), tiroarren ontzigintzari buruzko datu argigarri bat ematen duena: «Senirko zipresez egin zizuten zurajea, Libanoko zedroz goi masta; Baxango haritzez arraunak, boliz tartekaturiko Zipreko zipresez zubia; haize oihalak, zure ezaugarri zirenak, Egiptoko liho bordatuz; zure gainestalkiak Elixa uharteetako purpura eta gorriminezko oihalez.» === Feniziarren hedapena Mediterraneoan === Feniziarrak, beren itsasontzien kalitateari esker, Mediterraneo Hegoaldeko kostaldean hedatu ziren, Europako Hegoaldeko kostaldea saihestuz, hasi Italiatik eta Iberiar Penintsula bitartekoa. Feniziarren penintsulako lehen kokapena Gades-koa (Cadiz) izan zen, K. a. IX. mendearen amaieran Gibraltarreko itsasartetik mendebaldera eraikitakoa. Xede argi bat zuten, metal-azokarekin etengabe harremanetan egotea Tarsisen, gerora greziarrek Tartesos esaten zioten hartan, Guadalquivirreko bokalean. Urte batzuk lehenago, K. a. X. mendearen erdialdera, feniziarrek Utika sortu zuten Tunisian. Gades-en garaikoak izan ziren K. a. IX. mendean, Cart Adash (Kartago), Ausia (Oran?, Aljer?) eta hainbat lantegi Malta, Gozo eta abarretan. Asiriarrek, feniziarren hiriak mendean hartu zituztenean, etenaldi bat eragin zuten merkataritzan. Eta ez zen abian jarri K. a. VII. mendera baino lehen, Tartesosko merkataritza berreskuratu eta Iberiar Penintsularen ekialdeko kostaldean —Sexi (Almuñecar), Malacca (Malaga), Abdera (Adra) eta abar— kokaleku berriak sortu ondoren. === Nekao II.aren bidaia === Baditugu feniziarrei buruzko zenbait argibide, Mediterraneoan zehar bidai luzeak egiteko zuten gaitasunari buruzkoak; baina, denen artean azpimarragarriena K. a. 600. urte aldera egindako bidaia da, Afrika kontinenteari bira ematea lortu zutenekoa. Espedizioa Egipton antolatu zen, Nekao II.a erregea agintean zela, bere herria kanpo-harremanetara gehiago irekitzearen aldekoa baitzen. Herodotok, K. a. 450. urte aldera Egipton izan zen historialari greziarrak, hau dio: «(Necao) hizo partir en algunos navíos hombres de Fenicia con orden, para el retorno, de penetrar, pasando las columnas de Hércules, en el mar Septentrional (Mediterráneo), y volver por esa ruta a Egipto. Estos fenicios, pues, partiendo del mar Rojo, navegaban por el mar Austral (océano Indico); cuando llegaba el otoño, desembarcaban y sembraban el suelo, en el paraje de Libia (África) en que se encontraban cada año en el transcurso de su navegación, y esperaban la época de la cosecha; recogido el trigo, volvían al mar, de suerte que, al cabo de dos años, en el tercer año doblaron las columnas de Hércules y llegaron a Egipto. Y contaban —cosa que yo no creo, pero que otros pueden creer— que mientras realizaban el periplo de Libia habían tenido el Sol a su derecha...» === Nolakoa zen Lurra feniziarrentzat? === Lehen esan dugunez, gutxi dira Feniziako herriaren zuzeneko aipamenak. Hala ere, badakigu zein zen haientzat Lurraren ikuskera nagusia: zirkulu baten antzekoa irudikatzen zuten —batzuetan lauki zuzen gisa, ertzak zutik mendikateak balira bezala— eta alde guztietatik inguratzen zuen masa likido baten gainean. Ikuskera hori, aldaera asko izangatik oinarrizko printzipiorik aldatzen ez zitzaiona, oinordetzan jaso zuten kartagotarrek eta greziarrek, eta horrek ondorio oso interesgarri batzuk eragin zituen kartografia mailan. === Gainbehera === Feniziarrek, K. a. VI. mendetik hasita, beraiek irekitako itsas ibilbideetan zehar burutzen zuten metal-merkataritzari lehiakide bat sortu zitzaion: iratzartzen hasia zen Grezia. Tiro Nabukodonosor II.aren mende erortzea mesedegarri gertatu zen nola greziarrentzat hala Kartagorentzat, eta hau feniziarren metropoliaren ordezko izan zen Mediterraneo mendebaldeko lantegiekiko harremanetan eta botere berria eratu zen, feniziarrena ere bazena. == Greziarrak K. a. XIV.-II. mendeetan == Greziarren kolonizazioa berez K. a. XIII. mendearen erdialdera hasi bazen ere, oso antzinakoak ziren haren aurrekariak, hau da, K. a. XIV-XIII. mende artekoak; ordurako esploratzen zituzten akeoek Siziliako eta italiar penintsularen ekialdeko kostaldeak. K. a. XII. mende hasierako doriarren inbasioak greziar askoren immigrazio jendetsu bat ekarri zuen Asia Txiki alderantz. Hasieran, funtsean nekazari-asentamenduak zirenak, denborak aurrera egin ahala, itsas merkataritzarako gero eta joera nabarmenagoa zuten hiri bilakatu ziren. Greziarren hiri edo «polis» horiek sortutakoak dira lantegiak eta, horrez gain, itsas merkataritza bikain bat antolatu zuten, auzoko feniziarrek bezala. === Mediterraneoko hedapena === Greziarrak Europako Hegoaldera hedatu ziren, hau da, Italia eta Iberiar Penintsula artera, feniziarrek aintzat hartu gabeko alderdira. Izaera kolonizatzaile nabarmenena izan zuten Miletok eta Fozeak, aldiz, kolonia garrantzizkoenak hauek izan ziren: Kumas (lehen hiri greziarra, K. a. XIII. mendearen erdialdekoa), Neapolis (Napoli), Mesina, Sirakusa, Massalia (Marseila), Moneco (Monako), Nicea (Niza), Emporias (Ampurias), Rode (Roses), Melusa (Menorca), Cromiusa (Mallorca) eta tartesostarren ibilbidea zedarritzen zuten iberiar Mediterraneoko beste zenbait. === Greziarren itsasontziak === [[Fitxategi:Itsasontzi greko eta etruskoak, heroien garaietakoak.jpg|thumbnail|Itsasontzi greko eta etruskoak, heroien garaietakoak.]] [[Fitxategi:Greziar merkataritza ontzia.jpg|thumbnail|Greziar merkataritza ontzia.]] Greziarrentzat, feniziarrentzat bezala, itsasontziak oinarrizkoak ziren itsas salerosketaren antolamenduan. Merkatari haiek itsasontziak feniziarren oso antzekoak ziren: * zabalak, * sabeldunak, * arraunik gabeak, * zubi-lerro kurbatua, simetrikoa eta biribildua bi muturretan; * belaz baizik nabigatu ez zezaketenak eta, lema gisa, txopan bi arraun luze zituztenak. Dena den, esplorazioan erabiltzen ziren ontziak ezberdinak ziren, eta gerrarako prestatuak; sonatuenak fozearren pentecontorak (50 arraun zituzten) ziren: * 50 arraunlari, * luzangak, * estuak, * branka bertikala eta metalezko ontzi-muturrez armatua; * bi arraun luze lema gisa, merkantzia-ontziek bezala. === Nolakoa zen Lurra greziarrentzat? === Greziarren Lurraren ikuskera geografikoa, feniziarren kultur herentziaz jasoa, garbi ageri da Homeroren ''Iliada'' obran, Hefestok, suaren jainko eta forjari trebeak, metalak lantzen zituen maisuak, Lurra Akilesen ezkutu gainean irudikaturik. Disko zanpatu baten antzekoa da, etengabe inguratzen dabilen eta bestaldeko ertzik ez duela onartzen den Ozeano ibaiak, barne-hodietatik zehar, barneko ibai eta itsaso guztiak elikatzen dizkiolarik. K. a. VI. mendetik hasita feniziar kulturaren oinordekoak, kartagotarrak eta greziarrak, funtsean Lurraren ikuskera bera izanagatik, nabarmen aldendu ziren jokabidez auzi horren aurrean. === Herkulesen mitoa eta kartagotarren beldur-hesia === Kartagotarrak, jatorriz feniziarrak izanik, itsasgizon onak zirela erakutsi zuten, baina egin zituzten bidaia luzeetako aipamen gutxi utzi zituzten; gainera, geografikoki Tartesosko metal-azokatik hurbil zeudela-eta, monopolizatu nahirik edo, Ozeanoaren errealitatea apropos itxuragabetzen zuten kontakizunetan, greziar lehiakideek haien pistarik jarrai ez zezaten. Herkulesen zutabeetatik hasten zen itsasoaz greziarren belarrietara iristen ziren albiste apurrak ez ziren inola ere erakargarriak. Hauek ziren feniziarren 5 lazturak (baretasuna, sakonera txikia, lainoa, algak eta munstroak). Horiek horrela, greziarrek arriskuz eta lazturez betetako itsasoa irudikarazten zuten, horregatik bi mila urtetan ''Mare Tenebrosum'' izan zen itsaso hura. Kartagotarren jarrera isil eta, aldi berean, engainatzaile haren aurrean, greziarrak saiatu ziren arrazoitzen eta ulertzen zeharka zetozkien albisteak. Haien ekumenea, —beraientzat, bizi ziren lurralde ezaguna— hasieran Mediterraneoaren Ekialdea haren barrukoa bazen ere, handiago bihurtu zen bidaiak ugaritu ahala eta feniziarren eta kartagotarren zeharkako albisteak iristen ziren heinean. Ulertu nahiak eraginda, Herkulesek ekumenea zabaldu egin zuen Mediterraneoa amaitzen zen lekuan: bi gailurrak banandu, eta ezaguna zuten Mediterraneoa eta Munduaren alderdi solidoa inguratzen zuen Ozeano ezezaguna elkartuta. Atlantiko izenlaguna Ozeano izenaren ondorengoa da. Platonek (K. a. IV. mendea) bere ''Timeo'' obran esandakoaren arabera: Zeus, Hades eta Poseidon jainkoek titanak mendean hartu ostean, mundua euren artean banatu zuten; irla handi hau Poseidoni, uretako erregeari, egokitu zitzaion. Poseidon Cleito-z maitemindu zen, eta hamar seme-alaba izan zituen. Gerora bere erresuma hamar eskualdetan banatu, eta haien buru jarri zuen seme bakoitza; baina, Atlante zaharrenaren esaneko izan behar zuten gainerakoek. Hortik sortuak dira Atlantida irlaren eta Atlantiko Ozeanoaren izena. Hortaz, ''Okeanos ''izena fenizieratik datorrena da eta «zirkuluko itsasoa» du esanahia. Odiseak (K. a.700. urte aldera) ''Okeanos'' izeneko Mendebaldeko itsasoaz hitz egiten du, lainopeko herriaz, Mediterraneotik irtetean sartzen den itsaso handiaz. Hala ere, greziarren kulturan Ozeanoaren jaiotzari buruzko interpretazioa oso antzinakoa izanik ere, itsasgizon greziarrek itsaso horrekin izandako harremanak ez dira modernoagokoak. === Lehen bidaia atlantikoan zehar. Colayoren bidaia === Herodotoren (K. a. V. m.) ''Historias'' obraren arabera, gutxi gorabehera, K. a. 630. urteko data du greziarren lehen bidaiak, Ozeanoko uretan barrena lehen aldiz egindakoak: Samosko Colayo itsasgizona Egeo itsasoko Ziklade uharteetatik Egipto aldera zihoala mendebaldera desbideraturik gertatu zen «kasualitatez», Herkulesen zutabeak zeharkatzeraino: Colayorena bezalako bidaiek lagundu egin zuten ekumenea zabaltzen eta, horrez gain, ezagutzen ez zutenari forma emateko baliagarria izan zuten. Ozeanoaren eta Atlantikoaren kostaldeko ezaguera pixkanaka bereganatu zuten lehen geografoek. === Geografiaren sorrera === ==== Anaximandro ==== Geografia K. a. VI. mende aldera sortu zen, garai hartako greziarren pentsaera filosofiko eta zientifikoaren benetako gune —eta horrez gain, jarduera kolonizatzailearen gunea zen— Mileton. Anaximandrok Mileto hirian iradoki zuen espazioan libreki zintzilikaturik zegoen Lur masa, danbor baten antzekoa, Alabaina, bere ideia ez zen onartua izan hiriko pentsalarien artean. ==== Hekateo Miletokoa ==== Hekateo (K.a. VI. mendea) miletotarraren ''Períodos ''edo ''Viaje alrededor del mundo'' obra da gorde den geografiako trataturik zaharrena, zati batzuk baino gorde ez badira ere. Obra horrek ba omen zuen gorde ez den mapa baten irudia ere, baina horren berri Herodotoren bidez dakigu, izan ere, hark dioenez, Miletoko Aristagoras tiranoak espartarrei Persiako erregeren aurkako hitzarmena eskaini zienean, «gainean Lurraren biribiltasuna grabaturik zuen brontzezko plaka bat, bere ibai, bere itsaso eta guzti zituena» erakutsi zien. Lehen esan dugun bezala, Himilkon kartagotarrak eztainu eta anbar bila Europako Iparraldean zehar egin zuen lehen bidaiaren kontakizun ezaguna K. a. V. mende aldera gertatu zen. Espedizio horretaz dakigun gauza fidagarri bakarra da lau hilabete ibili zela kanpoan zehar, izan ere, Avienok aipatzen dituen ur lodiek eta itsas munstroek ez zuten lehiakide greziarrak izutzea eta adoregabetzea beste asmorik izango. ==== Herodoto ==== [[Fitxategi:Herodotok (K. a. 450) egindako mapa.jpg|thumbnail|Herodotok (K. a. 450) egindako mapa.]] Kartagok fozearrak K. a. 535. urtean Alaliako guduan menderatu zituenean hasi zen Mediterraneoko mendebaldea eta Tartesosekiko salerosketa kontrolatzen. K. a. 500. urtetik aurrera Itsasartea itxita gelditu zen feniziarren itsasontziak ez ziren guztientzat. Hala dio Schulten-ek: «las columnas de Hércules, que fueron antaño el símbolo altivo de la conquista del Océano, adquieren ahora la resignada significación del Non plus Ultra para la navegación».<ref>SCHULTEN, A.: Op. cit. 132. or.</ref> Greziarren nabigazioari hesia jartzeak, «no es preciso olvidar que los cartagineses hundían implacablemente todo navío extranjero que en- contrase en sus aguas o se dirigiese (...) hacia las columnas de Hércules», Estrabonek dioenez, eragin negatiboa izango du greziarren geografian; hala, Herotodoren munduaren ikuskerak, K.a. V. mendean, ez zuen apenas alderik urte batzuk lehen Hekateok zuenarekin. ==== Piteasen bidaia ==== Massalia (Marseilla) ahaltsuak, Kartagoren halakoxe gainbehera hura aprobetxatuz, K. a. IV. mendearen azkenaldian, 330 eta 315 artean, baimena eskuratu zuen Ozeanora bi esploratzaile bidaltzeko: * Eutimenes Hegoaldera joan zen, eta porrot egin zuen; * Piteas Iparraldera, eta arrakasta sonatua izan zuen. Piteas, itsasgizon ona izateaz gain, astronomo bikaina izan zen eta gizon jakintsua. Aurkikuntza batzuk egin zituen: besteak beste, Iparrizarra ez dagoela juxtu-juxtu Poloan kokaturik, eta Marseillaren latitudea nomonak hirian egiten zuen itzalaren arabera erabaki zuen. Piteas bi itsasontzirekin abiatu zen Massaliatik, Herkulesen zutabeak zeharkatu, Ortegal lurmuturra hartu eta Iparrerantz joaz, Casiterides alderantz. Hau dio zeharbidez iritsi zaigun bere ''Sobre el Oceano'' tratatuak: «sobre este promontorio británico, los habitantes están extraordinariamente bien dispuestos hacia los extranjeros y, de resultas de sus relaciones con los mercaderes extranjeros, sus costumbres se han suavi- zado en gran manera. Estas gentes explotan el estaño tratando con habilidad el mineral que lo contiene. Este mineral consiste en pedazos de roca que contienen venas terrosas; por un cuidadoso trabajo de limpieza y de fusión, extraen de esas venas el metal puro. Una vez modelado el estaño en forma de huesecillos, lo transportan a una isla muy próxima a la orilla británica que se llama Ictis (Wight?): con la marea baja, en efecto, queda un paso en seco y llevan a la isla, en carretas, grandes cantidades de estaño». ;Britainiar uharteen ertzetik Berriro Britainiako hego-mendebaldetik abiatu zen, uhartearen ertzetik joateko asmoz. Horretarako Eskoziako Iparraldeko muturra Massaliatik 1700 km-tara kokatu zuen eta —egiaz 1800 km-tara baldin badago ere— harrigarria da haren zehaztasuna. Eskoziako Iparraldetik abiatu eta nabigatzen sei egun emanda, Tule uhartera iritsi zela kontatzen digu, hau da, udan eguzkia sartzen ez lekura, gauak argitsuak diren uhartera. Bretainia Handiaren Iparraldean izan behar zuen uharte hori ez identifikatu arren, uste izatekoa da Islandia edo agian Norvegia izan zitekeela, nahiz eta azken hori uhartea ez izan. ;Jutlandera iritsi zen Britainiako hego-ekialdeko Kornualles-era itzulita, beste bidaia bati heldu zion, hain justu, Europako Iparreko kostaldera, anbararen sorburura. Galia, eta Germaniako kostaldeak jarraituz, Jutlandeko penintsulara iritsi zen; dena den, 100 km luze bazituen Ozeanoko estuario bati buruz hitz egiten du, Itsaso Baltikoari dagokionaz, ziur asko. ==== Eratostenes ==== Massaliara airoso itzuli ostean, Kartagok azkar ezabatu omen zituen bidaiaren emaitza ekonomikoak, antza denez. Dena den, oso garrantzizkoak izan ziren greziarren geografian horrek izan zituen ondorioak. Dezente hazi zen ekumenea eta, Eratostonesen (K.a. III. m.) Lurrari buruzko ikuskeran islatzen denez, Ozeanoa «arriskutsu» izena galtzen hasi zen, nahiz eta artean bizidunen espazioa inguratzen zuen ibai handi bat izaten jarraitu. ==== Timeo ==== K. a. III. mendearen erdialdera, Timeok, beste mito-aztertzaile batzuekin batera, kontatzen duenaz, Argonautak itzultzerakoan Tanais-tik barrena igo ziren, eta ondoren, Eskandinaviako Ozeanoan itsasoratzen zen ibai (Elba?) batetik, itsaso horretara jaitsi eta haren ertzetik nabigatuz, «ezkerrera utzita», iritsi ziren Gades-era. K. a. II.aren erdialdera, zehatzago esanda K. a. 146.aldera, Mediterraneoko protagonistak aldarazi zituen gertakari bat suertatu zen: Kartago eta Korinto arpilatu eta suntsituz, botere bilakatu ziren erromatarrak. == Erromatarrak: K. a. II. mendea- K. o. V. mendea == Italiako Lazio eskualdean finkatuta zegoen herri hori etruskoen aginpidepean bizi izan zen K. a. VI. mende osoan. Baina, hurrengo mendean (K. a. V. mendean) askatasuna lortuta, konkista-politikari heldu zion eta italiar penintsula bere mendeko izatea lortu zuen hurrengo bi mendeetan. === Erromatarren hedapena Mediterraneoan eta Europan zehar === K. a. III. mendean Mediterraneo osoko botere bilakaturik, Kartagoren lehia sortu zitzaion. Baina, gerra punikoen ondorioz, erromatarren inperioa hedatu egin zen, Sizilia, Korsika, Sardinia, Galia, Hispania eta Afrika Iparraldera. Ekialdetik, berriz, Mazedonia eta Asia Txikiraino hedatuta, K. a. 129. urtean Pergamoko erresuma konkistatu zuen. Munduaren erdigunea Ekialdetik Mendebaldera lekualdatu bazen ere, kontuan hartu behar dugu Erromak bere historiaren hastapenetik izan zuela greziarren eragina, etruskoen eta Penintsularen Hegoaldeko kolonia greziarren bidez. Haiengandik jaso zituzten, beste gauza askoren artean, itsasoko merkataritza-ibilbideak eta bereziki aztertzen ari garen Lurraren ikuskera. Greziarrak eta kartagotarrak ez bezala, erromatarrak ez ziren konformatu kontinente barruko herriekiko merkataritza-jarduerari kostalde mediterraneoan eustearekin, eta, legioak lagundurik, laster sartu ziren Europan zehar: Atlantiko Ozeanorekin harremanetan jartzea lortu zuten arte. Erromatarren kontrolpean zegoen Mediterraneoa eta nahikoa ezaguna eta askotan zeharkatua zenez, gertutasunezko izenez deitzen hasi ziren: Mare Nostrum ezaguna. Beste alde batetik, Ozeanoa, azken mende horietan, Mediterraneoaren eta bere jarduera ekonomikoren luzapen gisa azaldu bazen, Europako mendebaldea konkistatu zenetik aurrera, errealitate hori are sendoagoa izango zen. Aspaldikoa zen Ozeanoarekin erromatarrek zuten harremana, greziarren merkataritza-bide zaharretan zehar zutena. Alabaina, Galia zeharkatuta iritsi ziren Zesarren legioak itsasoa horretara, K. a. I. mendean, eta hori aurrerapauso handia izan zen, artean oso ezaguna ez zuten esparru geografiko hura eratzeko garaian. K. a. 55. urtean abiatu zen Zesar Galiatik Britainiarantz. Bidaia horretan Mediterraneoan ezezagunak ez ziren mareek ontzidiaren zati handi bat desegin zuten; hala ere, hori ez zen eragozpen izan eta espedizio hura eraginkorra izan zen. === Erromatarren itsasontziak === Haien inperioa funtsean lurrekoa izanik ere, Penintsulan zuten egoerak behartuta ontzidi indartsu bat eratua zuten. Haien itsasontziak kartagotarren eta greziarren oinordeko ziren, baina bazituzten aurrerapen teknikok ere: * masta, * beste bi masta osagarri eta * bela triangeluar txikia, bela karratuari gainjarria. === Nolakoa zen Lurra erromatarrentzat? === ==== Estrabon eta Ptolomeo ==== Itsasoko espedizioak egiten jarraitu zuten, oraingoan lurrekoak ere elkartuta, ordea. Haien adierazgarri izan zen Estrabon geografoaren munduaren ikuskera (K. a. I.-K. o. I. mendea), irizpenetan izan zituen akats larriak gora-behera, ezagutzen zen munduaren itxura eratzeko aurrerapauso handia eman baitzuen hark. Prozesu horrek, azkenean, zehaztasunaren gailurrik garaienak iritsi zituen Ptolomeorekin (XI. m.), izan ere, hark egin zuen ekumenearen irudia, aurrekoekin alderatuta, oso bestelakoa izan zen puntu nagusienetan. === Ondorioa === Atlantikoak jokatu duen papera funtsezkoa izan da bere isurialdeko Herriaren alderdi bati ezaugarri bereizgarriak emateko garaian. Mediterraneoaz beste hainbeste esan daiteke, Hegoaldeko isurialdeari dagokionez. Baina, bi itsasoen egitekoa epaitzerakoan, ez dezagun ahantz jatorrian Atlantikoa gure kulturarako Mediterraneotik sortu zela; hasieran bere salerosketaren eranskin edo luzapen gisa eta gerora bere nortasunez. Sorrera hori, lehen esan bezala, interpretazio mitiko eta legenda bidez zedarriturik gertatu zen, eta, agian, bertako herritarren artean izango zuten ordainik bere garaian, baina zoritxarrez, itsasoarekin izan zuten harremana, aipaturiko monoxilo haien bidez baino ez zaizkigu iritsi. == Erromatarren aroa: K. a. I. mendea - K. o. IV. mendea == === Pirinioak: greko-erromatarren ikuskera === [[Fitxategi:Estrabonen mapa, García Bellidoren arabera.jpg|thumbnail|Estrabonen mapa, García Bellidoren arabera.]] Polibio eta Posidonio idazleen testu batzuk aurkitu ditugu, antzinako greziarrek Pirinioez zuten ikuskera antzemateko lagungarriak (K. a. 100. urtetik aurrera idatziak). Tradizio geografiko hori erromatarrek jaso zuten eta Isidoro Sibiliakoak eman zion jarraipena beranduago. Polibiok dio Pirinioak «Gure Itsasotik Kanpoko Itsasoraino» iristen direla eta «iberes-ak eta keltoi-ak bereiziz», Iberoak eta Zeltak edo galiarrak. Posidoniok berak dio Pirinioek 300 estadio neurtzen dutela, hau da, 550 km (egiaz dituzten 435 km-ren kontra). Bi idazle horiek eta, gerora, baita Estrabonek ere, norabide okerrean aurkezten dituzte Pirinioak, ipar-hegoaldean, aldiz, kantabriar mendiak zuzen, ekialde-mendebaldean. Akats hori Plinio eta Ptolomeorekin zuzendu zen. Honela deskribatzen du Estrabonek Pirinioak: «Esta montaña, en efecto, extiéndese sin interrupción de Sur a Norte, limitando la Keltiké de la Iberia. Como la Keltiké y la Iberia son de distinta anchura, y como es en el Pyrene donde se aproxi- man más ambos países, presentan su menor anchura en las riberas de Nuestro Mar (Mediterráneo) a las del Océano. Tanto, pues, del lado del Océano como de Mar Nuestro forman golfos. Los golfos célticos, llamados también galaicos (Golfo de Lyon y de Vizcaya), son mayores, haciendo al istmo más estrecho por la parte de Iberia». ==== Pirinioak «Ozeanoraino iristen dira» ==== Bizkaiko Golkoa honela ikusi zuen: «... por nuestro mar, en el lugar en que se extiende el golfo denominado Galático, donde están situadas dos célebres ciudades: Masilia y Narbo. A este golfo se opone, por la parte opuesta y en sentido inverso, otro que lleva el mismo nombre de Galático y que mira hacia el Norte y hacia Britania» (Str. Prol. V. 25). Ohar modura esan dezagun gaur egungo Pirinioetako mendizerra edo mendikate kontzeptua landutako ideia bat izateaz gain, greziarren ekarpena dela. Indigenek bazuten mendi edo lautadaren kontzeptua, baina ez zuten ulertuko sistema orografikoen batasuna zertan zen. ==== Pirinioak, istmoa ==== Erromatarrek duten ikuskeraren arabera, Pirinioak istmo bat dira. Hain zuzen ere, Mediterraneo itsasotik Atlantikora hedatzen den mendikate bat, bi Golko (Lion eta Bizkaia) handi kontrajartzearen ondorioz eratzen den mehargunean. ==== Pirinioak, itxitura eta hesi ==== Mendikate honek «hesi» geografikoaren esanahia hartzen du, Galia Hispaniatik, Zeltikoa Iberikotik, bereizten, banatzen eta ixten baitu. Erromatarrek Pirinioez zuten ikuskera, penintsula ixteko beharrezko mendikate istmiko gisa ikustekoa, badirudi espazioa modu arrazionalizatu eta geometriko batean ulertu nahiak emandakoa dela. Penintsulako espazioa Pirinioen «hesiz» itxita dago; hesi horren muturrak Venus jainkosari eskainitako bi tontorrez markaturik daude —''Iugum veneris ''eta ''Templum veneris''—; alde banatan, elkarren kontrako golkoen erpinetan bi mugarri dituztela: Higer eta Figueras, biak ''Sinus Gallicus ''(golko galiarrak) izenekoak. ==== Pirinioak, Kantabriar mendikatearen luzapen ==== Pompeius Trogus idazle erromatarraren ustez, Pirinioak mendikate bat dira eta luzapen bat dute Kantabriar Mendikatean zehar —izan ere, hark Pirinioei ematen dien luzeran daude, bai Pirinioak bai haren Kantabriar aldeko luzapena—. Hala ere, idazle horrena ez da kasu bakarra. (Gai hau lantzeko, ikusi cfr. A. Garcia Bellido, ''La Península Ibérica en los comienzos de su historia'', Istmo Argit. 277-293. or. === Kantauriar kostaldea eta bertako biztanleak === Hizpide izango ditugun aipamenak kostalde kantauriarreko herriei buruzkoak dira, baina, baita baskoiei eta Pirinioetako biztanleei buruzkoak ere. Honela dio Estrabonek: «La región septentrional (de Iberia) es muy fría; por ser de naturaleza montuosa y por hallarse al lado del mar, carece de relaciones y comunicaciones con las demás tierras, hasta el punto de ser inhabitable por su carácter inhóspito» (III, 1,2). Bertako biztanleen bizimoduaren eta ohituren deskribapena egiten du: «Así viven estos montañeses, que, como dije, son los que habitan en el lado septentrional de Iberia; es decir, los Kallakoi, astoures y Kantabroi, hasta los ouaskones y el Pyrene, todos los cuales tienen el mismo modo de vivir». «Su rudeza y salvajismo no se deben sólo a sus costumbres guerreras, sino también a su alejamiento, pues los caminos marítimos y terrestres que conducen a estas tierras son largos; así pues, hallándose apartados de todo trato, han perdido la sociabilidad y la humanidad». «Son hostiles y fieros y esta disposición natural en algunos de ellos ha podido originarse también en la miseria del país y en su carácter montañoso» (III, 3,8). Baina, aipamen horietan itsasertzeko eremuaren mugarik azaltzen ez badu ere, itsasora begira dagoen eremuez hitz egiten du, hots, bertan bizi diren biztanleez eta, hortaz, itsasertzekoez, horien artean Pirinioetako biztanleak sartuz. Itsasotik eginiko deskribapen gisa agertzen da. Lurraldea, paraje menditsua, bertara iristeko nahiz ibiltzeko nekeza, bakartia eta desegokia da bizitzeko, egiten duen deskribapenaren arabera. Paisaiak eta kokamenak emango zien bertakoei nortasuna (cfr. A. Garcia Bellido, Op.cit.). === Aipamen geografikoak === [[Fitxategi:Ptolomeoren mapa, ordu arte ezagutzen zuten munduaren adierazpena.jpg|thumbnail|Ptolomeoren mapa, ordu arte ezagutzen zuten munduaren adierazpena.]] [[Fitxategi:VIII. mendeko mapamundia.jpg|thumbnail|VIII. mendeko mapamundia.]] [[Fitxategi:Salustioren mapa deritzana, XI. mendekoa.jpg|thumbnail|Salustioren mapa deritzana, XI. mendekoa.]] [[Fitxategi:Saint-Denisen Kronika Handien mapamundia, Frantziako Karlos V.aren garaikoa (1364-1372).jpg|thumbnail|Saint-Denisen Kronika Handien mapamundia, Frantziako Karlos V.aren garaikoa (1364-1372).]] Gure herriaz ezagutzen ditugun lehen erreferentzia idatziak geografo latindarrei zor dizkiegu. Geografo horien artean aitzindari da Asia Txikiko Estrabon (K. a. 58 - K. o. 25) greziarra, Erroman'' La geografia ''(3) idatzi zuena. Hirugarren liburuan, Iberiari eskainitakoan, Penintsularen iparreko (4) biztanleen ohiturak deskribatzen ditu, gure herriko biztanleenak (5) besteen artean. Hala ere, zeharkakoak dira aipamen horiek, lehenagoko idazleenak alegia, Estrabon bera ez baitzen inoiz Penintsulan izan. Beste geografo garrantzitsu bat da Plinio Zaharra (K. o. 23-79). Berak idatzia da ''Historia Natural'' (6), geografia, zoologia, nekazaritza, eta abarri buruzko 37 liburu dituen bilduma. Ponponio Mela (I. m.) da Hispanian jaio zen beste geografo latindar aipagarri bat, hiru liburutan zatitutako ''De Corographia ''(7) obraren idazlea. Estrabonen ondoren, berau da Penintsulako geografia zaharraren ezagupenerako iturri nagusia. Beranduagokoa da Klaudio Ptolomeo (90-168) ''Geografia'' (8) idatzi zuena. Kostaldearen deskribapena, ordenatuki eta zehaztasunez egindakoa, oso polita eta argigarria da. Bere obra, gainera, askotan inprimatu izan da XVI. mendetik hasita, mapak batez ere. Dokumentu interesgarriak dira III. mendeko Antonino Augustok (9) egindako ibilbideak ere, Penintsulako eta gure herriko lurrak eta hiriak zeharkatzen zituzten bide askoren berri ematen du. 354. urteko Kronografoak aurrekoek adina datu ez emanagatik, merezi du aipamen bat egitea (10). Hauek dira, beraz, eskuartean ditugun albiste-iturri garrantzitsuenak. Ematen dizkiguten datuetatik dakigu itsasadarren bokaleak gaur egungoak baino zabalagoak zirela eta mareak ibaietan gora gaur egun iristen direnak baino gorago antzeman zitezkeela, eta, ondorioz, sakonera gutxiko ontzientzat nabigagarritasun gehiago zegoela. Horri dagokionez, idatzita ditugun hainbat garaitako aipamenengatik dakigu: * Aturri ibaitik Aireraino nabiga zitekeela, 115 km ibaian gora. * Senpereko aintzira herritik 14 km haratago iristen zela. * Bidasoatik Montoyako porturaino, Beratik 10 km. * Oiartzundik, bi kilometro gutxienez, Errenteriaraino. * Urumeatik Hernaniraino, zazpi bat kilometrora dagoen «Puerto» izeneko auzo batek salatzen duenez. * Oriatik Usurbileraino, garai batean ontziolak izan ziren lekuraino, 10 km. * Urolan Beduako lonjak salatzen du 10 bat kilometrora dagoen Zestoara nabiga zitekeela. * Debatik Altzolaraino nabiga zitekeen, 14 km gutxienez. * Artibai edo Ondarroan Aranzibiako dorreraino iristen ziren mareak, Berriatuko ibaian 6 bat kilometro gora. * Gernikako itsasadarra Ajangizko Errenteriaraino iristen zen, gaur egungoa baino apur bat gorago. * Butroe ibaiak mareari izen bereko gazteluraino, ibaian gora bost bat kilometro uzten zion sartzen. * Nerbioiko Trapagaranen jakin badakigu Ugarte edo Uhart portua zela garai batean (11). ;Kostaldeko ibilbidea Garai batean ez zen samurra izango kostaldeko joan-etorria; horixe da Oportoko Gotzainak, Don Hugok, 1119an, Erromatik itzultzerakoan barnealdeko antzinako galtzada erromatarretik kostaldekora desbideratuta, gure Herriaz egin zuen deskribapenetik ondorioztatzen duguna: «El mar había alargado por allí sus brazos para dividir las provincias y por todo es un gran caos el que por allí se forma para los que caminan...» (12). Zentzu horretan, erromatarren garaiko erreferentziak gutxi dira. Hala ere, Estrabonen bi azalpen nabarmentzen dira: bata, hondarra ezaugarri duen Akitaniari buruzkoa da; bestea, «uholde eta aintziretan» larruzko ontziak erabiltzen zituztela dioen euskal herritarrei buruzkoa, oro har (13). Idazle batzuen ustez, baita nabarmentzen den Schulten-en ustez ere (1870 1960) (14), Avienoren ''Ora marítima-''n (15) K. a. VI. mendeko Iberiar Penintsulako aldi massaliota bat azaltzen da —gerora Eforok (K. a. IV. m.) interpolatu, eta idazle batek (K. a. I. m.) transkribatu ondoren, Avianok latinetik moldatu eta bertsotan jarri zituenak, ia milurteko bat beranduago— honako aipu hau nabarmentzen delarik: «luego avanza en el mar el cabo de Venus y las olas braman alrededor de dos islas que están por su pequeñez deshabitadas». Lehen aipatu dugu Schulten-ek Venus lurmuturrarekin identifikatzen zuela Higer, eta, bi irla hutsak, Bidasoako Les Briquets eta Amuiz uhartetxoekin. Dena den, oraintsu norbaitek iradoki duen moduan, antzinako deskribapenak aipatzen dituen uharteak, agian, Donostiako bi irlak, Santa Klara eta Urgull dira. Hortaz, baldin eta hipotesi hori benetakoa balitz, gaur egungoa baino bokale zabalago bat izango luke Urumeak eta, Urgull itsasertzarekin lotuz, gaur egungo tonbolo bihurtu zuen hondarrezko zerrendarik gabe atzean. ==== «Akitania» hitza ==== Atal hau amaitzeko, esan dezagun asko hitz egin izan dela Akitania hitzari buruz –Ptolomeoren garaian eta agian III. mendean ere; Garonatik eta Pirinioetatik itsasoraino iristen zen–, beti ere «aqua» errotzat hartuta, eskualde horretan ugari diren ur osasungarri, bainu eta abarrekin zerikusia duelakoan. Baina, agian galdetu beharko litzateke, hitz horrek gainera hain ugari diren estuario eta aintzirekin zerikusirik ote duen. Zentzu horretan, Akitaniako Landetako artzainen ezaugarriak izan dira oinetan janzten dituzten trikimakoak, paraje zingiratsuetan hobeto moldatzeko, hainbat altueratakoak. === Espazioaren banaketa: leinuak === Kostaldearen ezaugarri morfologiko horiek kontuan hartuta, jarri dezagun arreta aipatu ditugun geografoek giza alderdiaz ematen zizkiguten datuetan. Eskualdea ez zegoen hutsik, ezta urrik eman ere, baina ez dugu demografia kuantitatibo oso altu bat zuenik ere pentsatu behar. Beharbada demografiaren nolakotasun datuak dira interesgarrienak, latindarrak hainbat leinu bereizten baitzituzten eta elkarren arteko mugak markatzen, zenbaitenak lausoki bazen ere. Dena den, desberdintasunak gora-behera, bat bera zuten ardatza, Goi-Paleolitoko populazioa garatu zen lekuan bertan sustraitua (16). Ondorioz, leinu horiek autoktonoak ziren, ez kanpotik etorriak. Leinu horiek egiten zuten espazio-banaketak berezko ezaugarriak zituen: isurialdeen bi banalerroak okupatzen zituzten denek eta, Penintsulako leinu gehienen antzera, itsasoarekiko kokamen perpendikularra zuten eta kostaldeko ibaiak zituzten muga. Era horretan, Bidasoa zen barnealdera hedatzen ziren akitaniarren hegoaldeko muga. Baskoiak Bidasoa eta Oiartzunen arteak zeuden eta handik hedatzen ziren ia Nafarroa osora. Barduliarrek, aldiz, Oiartzun eta Deba zituzten muga, eta barnealdera eginez Nafarroan eta Araban sartzen ziren. Karistiarrak kostaldean kokatuak zeuden Deba eta Nerbioiren artean eta, barnealdean, Araban. Autrigoiak, azkenik, Nerbioitik hasi eta Treto (Santoña) artean, eta hegoaldetik sartuta baita Burgosen ere. ==== Faktore bereizgarriak ==== Gaur egun galde dezakegu gure Herriko leinuak zertan ziren berdinak eta zerk bereizten zituen euren artean. Erantzunik ez izan arren, geografo erromatarrek markatu zituzten muga horiek berak, gerora, Goiz Erdi Aroan elizaren geografiak berretsi egin baitzituen, Gotzaindegietan banatuta (17). Bazituzten hainbat faktore bereizgarri, bai Goiz Erdi Aroko (18) geografia zibileko zenbait datuengatik, bai iraganeko nahiz oraingo euskararen geografia linguistikoengatik, ibai horiek berak baitituzte dialektoen muga: * Bidasoa da ''lapurtera''ren hegoaldeko muga, * Bidasoa eta Oiartzun da ''goi-nafarrera''ren iparraldeko muga, * Oiartzun eta Deba dira ''gipuzkera''ren mugak, * Deba ibaia eta Nerbioiren bokalea ''bizkaiera''ren mugak. ==== Faktore-berdintasuna ==== Alabaina, faktore-berdintasun bat ere antzeman daiteke. Gauzak horrela, gaur egun arkeologia mailan, leinu desberdinen arteko bereizketarik ezin ezar dezakete adituek. Gainera, errepara dezagun banaketa geografikoari buruz erromatarrek ematen dizkiguten datuak. Elkarren arteko mugak ibaiak dira eta hegoaldera hedatzen dira, isurialdeen banalerroaren beste alderaino, artzain-izaera agerian jarriz. Halaxe da, artzaina besterik ez da mugitzen askatasunez bere-bereak dituen inguruneetan, mendietako bi isurialdeetan barrena, urteroko transhumantzia dela-eta. Baina, oztopo ditu ibaiak, artaldeekin ezin zeharkaturik gelditzen baita, goienetan izan ezik. ==== Iraupeneko ekonomiak ==== Hala ere, ez ziren artalde handien jabe, iraupeneko artalde txikienak baizik. Gai honi dagokionez, esanahi handikoa da Goiburuk (19) jasotako elezaharra, Aizkorriko artzainena: «Agidanean, Urbian ''hasieran'' hiru artzain ziren eta launa ardi zituzten. Eguneroko berriketaldian ari zirela, beste artzain bat lau ardirekin etortzekoa zela jakinda, hau esan omen zuten: ''«Oraintxe galdu gaittuk: beste bat omen zetorrek beste lau ardikin».'' Interesgarria da Urbiako artzainek gaur egun elezahar hori kontatzean, eranskin hau jartzen diotela jakitea: ''«Gaur ikusiko balittekek, zer esango ote likek... »'' Kontakizunean iraupeneko artzaintza primitibo bat antzematen da, bistan denez, desagertu zena; izan ere, lau edo bost mila ardi larratzen dira gaur egun Urbiako zelaietan. Artzaintza bateragarria zen uztaldiekin, ehizarekin eta arrantzarekin. Azken jarduera hori estuarioetako ur lasaietan egiten zen, ertzetik eta zutik jarrita, edo larruzko ontzietan eta monoxiloetan —zuhaitz-enbor hustuak, Bidasoan (20) eta Aturrin (21) hondoratuta aurkitu zirenak bezalakoak—, Estrabonek K. a. II. mendeko Brutoren garaitik hasita aipatzen dituenak: «Antes de la expedición de Brutus no usaban más que barcas de cuero para navegar por estuarios y lagunas; pero hoy usan también bajeles hechos de un sólo tronco, aunque estos todavía son raros».(22) ;Laburbilduz Leinu horien espazio-banaketak honako ezaugarri hauek zituen: mendi-hesia ez zen hesi haientzat; ibaien bokale zabalak eta padurak muga ziren, oso gutxitan zeharka zitezkeenak, eta itsasoa, berriz, beren jardueraren muga eta espazioaren beraren azken muga. === Erromatarrak: presentziaren zergatia === Baina, zeren bila zebiltzan erromatarrak? Zerk eraginda iritsi ziren gure Herrira eta are urrunagora? Aberastasunek eraginda, bistakoa denez, edozein eratako aberastasunek; eta horiek lortzeko, emaitza oso onak eman zizkien estrategia bikoitz bat garatu zuten: xedeak lortzeko eragozpenak jartzen ez zizkietenekin bizikidetasun-itunak egitea, eta, oztopoak jartzen zizkietenei, erantzun gogorra. Badirudi, gai horri dagokionez, euskal herritar leinuekiko harremana ona izan zela, oro har. Erromatarrak gure herrira Ebro haranetik sartu ziren. K. a. 178. urtean ''Gracurris ''(23), gaur egungo Alfaro, fundatu zuten, lehenagoko hirigune baten gainean, ziur asko. Mende bat beranduago, K. a. 75. urte aldera ''Pompaelo ''(24), gaur egungo Iruñea, sortu zuten, hori ere lehenagoko hirigune baten gainean. Aztarna guztien arabera, iparraldeko isurialdea nekeza zenez haientzat, hegoaldetiko sarraldia gelditu egin zuten, momentuz. ==== Atlantikoaren berri ==== Bestalde, kostaldearekin lehen harremana Akitanian (25) izan zuten. Eskualde horretako leinuek aurre egin zioten etorri-berriei, baina Krasok —Julio Zesarren ordezkoak— arazo handirik gabe menderatu zituen K. a. 56. urtean. Eskualdea baretu zenean, penintsulako kostaldera behin eta berriz espedizioak egiteko base gisa baliatu zuten, baina denbora pasa ahala, kostalde eta itsasadarretako lehen esplorazio horiek kokaleku iraunkor bilakatu ziren. Kokalekurik garrantzizkoenak, zehatzago ikusiko ditugunak, itsasertzetan eta ibaien estuarioetan sortu zituzten. Eta kostaldeko probintzietan pixkanaka agertzen ari diren aztarna arkeologikoen arabera, egiaztatu egiten da erromatarrak probetxuren bat atera zezaketen tokietaraino iritsi zireneko ideia. Gure kostaldearen eta babesleku naturalen ezaguera baieztaturik geldituko litzateke, baldin eta, urte batzuk lehenago, K. a. 29-19, urte aldera, erromatarrek gure itsas portu batzuk kantabriarren aurkako borrokan zenbait operaziotarako base gisa erabili zituztela ziurtatuko balitz, euskal herritar leinuek ez bezala, haiek erromatarrei aurre egitea hautatu baitzuten (26). Erromatarren kokalekuez ari gara, baina oraindik ez dugu haien izaerari buruzko aipamenik egin. === Itsasertzeko kokalekuak: zer motatakoak ziren? === Lehen adierazi dugun bezala, erromatarrak Euskal Herrira Ebro ibaiaren ibarretik barrena iritsi ziren. Hegoaldeko isurialdean finkatu zituzten kokalekuek funtsean nekazaritza zuten oinarri (isurialde mediterraneoko hirukoa: garia, mahatsondoa eta olibondoa), toponimo askotan nabarmen gelditzen den bezala: ''ain'', ''in'', ''ano'', ''ana'', ''oño'', ''oña'' eta abar; denak ere anus edo anum latindar atzizkiaren garapenetik eratorriak izan daitezke, «fundus» (27) edo nekazari-kokapenaren jabearen izenari eransten zitzaizkionak. Akitanian beste hainbeste gertatzen da (''an'' —''anum'' atzizkitik eratorria—, ''ac'' —galiar-erromatarren ''acus'' atzizkitik— eta ''os'' —''ossum'' Akitaniako atzizkitik eratorria—) (28). ==== Ager eta Saltus ==== Erromatarrek, baldintza onekoak zirela-eta, nekazaritzan erabiltzen zituzten lurrei «Ager» esaten zioten, aldiz, Pirinioak eta Euskal Herriko kostaldeko zerrenda osoari «Saltus» edo basoa. Jarduera ekonomikoren arabera banatu zuten espazioa: «ager» edo «saltus». Harrezkero, isurialdeen banalerroak lehen falta zitzaion garrantzia hartu zuen: traba izanik, erromatarrentzat igarobide natural bat baino gehiago jarduerarako muga bat izango zen, bertakoentzat bezala. Baina, kasu horretan, nolakoak ziren kostaldeko kokalekuak, «ager» edo nekazaritzarako egokiak ez baziren? Zer zentzu zuten «saltus» haietako guneek? Lehen esan dugu erromatarrek ondasunak bilatzen zituztela, baina bilaketa hori ez zen soil-soilik nekazaritzara mugatzen. Horregatik, beste irabazi-mota batzuk —gatza, arraina, zurra, eta abar— ustiatze eta kanalizatze aldera jarriak zeuden kokalekuak. Baina, batez ere mineralak, urrea, zilarra, burdina eta abar. === Meatzeen ustiaketak === Euskal Herriko aberastasunei buruz ditugun aipamen apurretatik, Estrabonek dioenez, litekeena da Akitaniak artatxikia eta beste ezer askorik ez ekoiztea; alabaina, urre-meatzetan oso aberatsa zen (29). * Horrez gainera, burdina eta kobrea ateratzen zuten, bai Baigorrin bai Bankan. * Gatza, Ancille eta Beskoitzen . * Arditurriko meak, Oiartzungo Erroilbiden bertan zirenak ere garrantzizkoak ziren. Zilarra eta beruna ateratzen zuten. * Azpimarratzeko modukoak dira Ereñuko marmol gorriko harrobiak eta * Bilbo ezkerraldeko burdina-mea garrantzitsua, Pliniok honela deskribatu zuena: ==== Arditurriko meatzeak ==== Meatze horiek —Baigorri, Arditurri...— sakon ustiatu zituzten erromatarrek; baina, ez da ahaztu behar meatzeen aurkikuntza ez zela haiena izan, bertakoena baizik, erromatar haiek iritsi baino lehen euskal herritarrek erabiltzen baitzituzten burdina eta beste mineralak. Gainera, hurbilean egur asko behar zen, minerala ateratzeko, Manuel Lekuonak (31) Arditurrin (Oiartzun) erabiltzen zen ustiapen-teknikaz egiten duen deskribapenetik ondoriozta daitekeen bezala: «Ustiapen-teknika galeria luze haietan —guztira 16 kilometro izango ziren, egindako kalkulu eta neurketen arabera— honela izaten zen: minerala zainean bertan kiskaltzen zen, berari ezartzen zitzaion erregaiez, eta, kiskaltze-puntua lortzean, ur hotzez bustialdi bat ematen zitzaion, era horretan zainean minerala zartarazteko eta errazago atera ahal izateko». Bestalde, ustiapen horren garrantzia agerian gelditzen da, kalkuluen arabera, 16 km-ko galeria horiek 400 edo 600 langileen 200 urteko baterako lanaren emaitza izan zitekeela jakinik. Euskal Herritik ateratzen zuten aberastasuna, zati bat bederen, esportatzeko izaten zen. Zentzu horretan, gaitasunik ba al dugu zer norabidetan bideratzen zuten zehazteko? Mendian gora, bide malkartsuetatik joaten al zen hegoaldeko isurialdearen bila, ala bide eta ibaietatik kostaldera? «El mineral de hierro es el más abundante de todos los metales. En la región cantábrica marítima, que el Océano baña, hay un alto y escarpado monte que, cosa increíble, es todo él de esa materia» (30). === Salerosketen trafikoa: kabotaje-nabigazioa === Beste ezer baino lehen kontuan hartu behar dugu erromatarrak iritsi zirenean, kostaldeko eskualde honetan, iparretik hegorako norabidean, urteko transhumantzia zikloarekin artzain leinuek ahalbidetutako ekonomia zela oinarrizko ardatz. Artaldeek ezartzen zituzten bideak ez ziren egokienak, esaterako, mineralak esportatzeko; horiek horrela, uste izatekoa da, hasieran behintzat, errazagoa izango zela ondasunak ibaietan barrena itsasoratzea: gainera, ezin dugu ahaztu sakonera txikiko itsasontziak zituztela erromatarrek eta ibaian gora ere igo zitezkeela zenbait kilometroz. ==== Erromatarren kokalekuak portuetan ==== Lehen esan bezala, ibaietatik jaitsitako ondasunak bideratzeko kokalekuak ibaien bokaleetan bertan zeuden, itsasertzean bertan ez zeudenean. Geografo latindarrek utzi zituzten datuetatik, bereizi eta finka al dezakegu kokagune zehatza? Baiezkoa da erantzuna. Zailtasunak zailtasun, gaira hurbiltzeko moduan gaudela esan daiteke. Hala, hauek izan daitezke izenak eta kokaguneak, ekialdetik mendebaldera, idazle hauen arabera: Estrabon, Ponponio Mela, Plinio Gaztea eta Klaudio Ptolomeo: * ''Amanum Portus'': gerora Flaviobriga kolonia bezala ezagutu zen. Nerbioi itsasadarrean, Bilbo ondoan kokatu nahi izan da tradizionalki, baina gaurko adituek Castro Urdialesen aldeko joera dute. * ''Vesperies'': Bermeon kokatzeko joera dago orokorrean. * ''Tritium Tuboricum'': hasieran Deba ibaian kokatzen zen, zehatzago esanda, Astigarribia aldean, nahiz eta badiren Mutrikun kokatzearen aldekoak ere. * ''Menosca'': baldintza bikaineko portua dela-eta Getarian kokatzen da. * ''Morogui'': honen kokapena beti ezarri izan da Urumea ibaian gora eta, zehatzago esanda, Murgiarekin (Astigarraga) parekatu izan da. * ''Oeasso'': honako kokaleku hau, hainbeste aldaera —Oiarso, Olarso, Easo eta abar— izan dituen hau, Oiartzun, Pasaia (irteera naturalena) eta Irun (erromatarren aztarnategiak bermatzen dutelarik) arteko kokagune batean dago zalantzarik gabe. * ''Lapurdum'': gaur egungo Baiona, gauza jakina den bezala, Aturriren bokalean dagoena (32). Kokaleku horien kokapena arazo da oraindik ere, baina inork ere ez du zalantzan jartzen kostaldean izan zirenik, eta horixe da azpimarratu nahi duguna. === Kabotaje-bideak === Barrualdetik kostaldeko kokalekura behin ondasunak garraiatu ondoren, zer bide jarraitzen zuten? Ateratzen zena beste gune nagusiago batzuetara esportatzeko, Burdigalako (Bordele) kostaldera bideratzen zen, lehen esploratzaileak gure kostaldera urreratzeko erabili zuten sistema beraren bidez: kabotaje-nabigazioa. Bilbo ezkerraldeko burdina, Ereñuko marmola eta gainerako ondasunak erromatarren itsasontzi arinetan kargatzen ziren eta geldiro nabigatzen zuten ekialderantz begi bistatik kostaldea galdu gabe, aterperen bat bilatzearren, haren babesean gaua emateko eta hurrengo egunean bideari ekiteko. Errealitate horrek eraman behar gaitu pentsatzera, normala denez, gure itsasertzeko zokoek ez zutela misteriorik izango nabigatzaile haientzat. Behin Burdingalan (Bordele) itsasontziak hustu ondoren, atzera lehengo bidetik itzultzen ziren, bai hutsik bai beste edozein materialez kargaturik. Kabotaje-nabigazio hauetan bereizi beharko lirateke: * zamatzeko tokiak —nagusienak ziren: Flaviobriga, Ezkerralderako eta, Oeasso, Arditurrirako— * amarralekuak, gaua babesean emateko edo itsaso gaiztoa zenerako esaterako, Vesperies —gaueko amarralekuaren funtzioa adierazi dezakeen toponimoa—, Forua —erromatarrak bertan egon zirela aztarnategi arkeologikoek egiaztatzen dute agirietan, eta herriaren beraren izenak: «forum» = azoka—, Tritium Tuboricum, Menosta, Morogui... === Lehorreko ibilbideak: kostarekiko perpendikularrak eta paraleloak === Erromatarren jarduera ekonomikoak funtsean ibaietatik itsasorako norabidean zertu izanak ez digu ahaztarazi behar lehorreko bideez ere arduratu zirela, denborak aurrera egin ahala. Horri dagokionez, zer esan dezakegu lehorreko bideez? Zer zerikusi izan zuten erromatarrek horietan? Lehen ere aipatu dugu artzain transhumantziaren ikurrak markatzen zituela biderik nagusienak, haiek etorri zirenean; hortaz itsasoko norabidearekin perpendikularrak eta ibai eta ibarrekiko paraleloak izango ziren. Hori hala izanik ere, horrek ez du esan nahi ekialdetik mendebaldera ez zenik itsasoarekiko bide paralelorik. Komunikazio hori egiaztaturik gelditu zen erromatarrak sartu zirenetik, kostaldean K. a. 56. urtean akitaniarren kontrako kanpainan kantabriarrei (33) laguntza eskatu eta haien laguntzera joan zirenean. ==== Leku-izenen testigantza ==== Gure herrian ugari dira toki-izenak, bideen eta pasabideen izaera, itsasoarekiko nola paraleloak hala perpendikularrak, agerian jartzen dutenak. Hala, ''ibia'' atzizkiz amaitutako hitzak ditugu, ibaietako pasabideen salatzaile: Hondarribia, eta Behobia Bidasoan, Ergobia Urumean, Amilibia Urolan, Astigarribia Deban, Aranzibia Artibaien edo Ondarroan, eta abar. Horiez gain, ''ate'' atzizkia dutenak dira mendiko pasabideen salatzaile: Belate, Etxegarate, Azkarate, Garate, Arnoate, eta abar (34). === Bideak: itsasoarekiko perpendikularrak === Aipatu egitura horiek oinarri hartuta, bideak finkatzen jardun zuten erromatarrek, nabigazioaren osagarri izango zen komunikazio-azpiegitura sortzeko asmoz. Zentzu horretan, deigarri gertatzen da kostaldeko daturik ez izatea, ez arkeologikorik ez idatzizkorik. ==== Iruñetik itsasertzera ==== Gure herrian hegoaldeko isurialdea kostaldearekin lotzen zuen bidearen idatzizko erreferentzia bakarra Estraboni zor diogu: «A través de todas estas zonas (de Huesca, Lérida, Calahorra) está la vía de 2.400 estadios desde Tarragona hasta los últimos vascones sobre el Océano, que (están) hacia Pamplona, y la (situada) sobre el mismo Océano ciudad de Oiasson, cerca de los mismos límites de la Aquitania y la Iberia» (35). Agian, bide horrek, Estrabonen iritziz, azken zatian eman ziezaiokeen izena: Oeasso, Bidasoa —Via ad Easo—, kokalekua bere babesean zuen itsasadarrari, Iruñea kostaldearekin lotzen zuen bideak alegia. ==== Donazaharretik eta Bordeletik kostaldera ==== Beste bide batzuk ziren beharbada'' Imnum Pirineum ''(Donazaharra) ''Lapurdum-''ekin (Baiona) Irisarritik eta Hazparnetik (36) elkartzen zuena, eta Astorga-Bordele (XXXIV bidea) Nerbioi itsasadarrarekin, Urduñatik lotzen zuena. === Bideak: itsasoarekiko paraleloak === Itsasoarekin paralelo ziren bideei dagokienez, esan dezakegu barnealdekoa baino garrantzi gutxiagokoa zela erromatarrek ondorengo mendeetan eraiki zuten galtzada, zeren eta, Peutinger-en Taulak, antzinako bide-maparen (III. edo IV. m.) Erdi Aroko kopia batek baino ez du markatzen pista: Ossaron-dik (Oiartzun) abiatu, eta Kantauriko itsasertzetik jarraituz Bricantiako (Coruña) (37) farora iristen zena, batek baino gehiagok gure Zestoarekin (Gipuzkoa) identifikatu nahi izan duen Cistonia bitxi batetik igaro ondoren. IV. mendetik iritsi zaiguna da Bordeleko erretoriko Ausoniok bere ikasle Paulino kutunenarekin izandako posta-trukearen zati bat. Kristautasunera itzuli ondoren bere hiria utzi eta Penintsulan sartu zen baskoien artean predikatzera. Maisuari idatzitako eskutitz batean galdetzen du: «¿Cuándo resonará en mis oídos esta noticia: Eh, tu Paulino llega. Ya ha abandonado las nevadas ciudades de los iberos, ya pisa la tierra de los tarbelos, ya se acoge bajo el techo de Hebromago, ya entra en los predios vecinos del hermano, ya desciende la corriente del río, ya está a la vista?» (38) Testu horrek bide bat jartzen du agerian, zehatzago esanda, erromatarren galtzada bat, Mañarikuaren arabera, Hondarribitik sartu, Gipuzkoa zeharkatu eta San Adriango tunela zeharkatuta Arabako lautadara daramana (39). === Aldaketa geoestrategikoak === Baina, urte gutxiren buruan erromatar inperioak aldaketa gogorrak nozitu zituen. Hala, II. mendearen erdialdera Kantauri aldeko meatzeak bertan behera utzi zituzten, interesik gabe: agian, inperioaren krisialdi ekonomikoaren ondorioz, produkzioa Cartagenan eta Riotinton kontzentratzea erabaki zen. Bestalde, badirudi inperioko agintariek Penintsularen iparraldeko herrien kontrola galdu zutela. K. o. 400. urte aldera ''Notitia Dignitatum''-ek (40) tropen kokalekuari buruz ematen dizkigun datuen arabera, badirudi isurialdeen banalerroan bertan bazela ''limes'' —bidezidor— militar bat; eta, are gehiago, gorputz militar horretako soldaduen izaera ''limitanei''-a –kolono-soldadu– kontuan hartzen badugu. Handik aurrera, gure herrian erromatarrek zuten interes ekonomiko eta militarra Akitaniako kostaldera lekualdatu zen. Hortaz hortxe dugu Martzelino Amianoren datua (K. o. 330-400. urtekoa gutxi gorabehera), hau dio Akitaniako kostaldea aipatuz «Inperioaren xedeekiko hazten ari zela zirudien salerosketa-kontrataziorako egokia» (41). Bestalde, III.-IV. mendeetan gotortu egin zen Baiona (Lapurdum) merkataritza-hiriari abegia egiteagatik baino gehiago, erromatarren lurreko Armadaren egoitza izateagatik. Gainera, V. mendean zehar, aldaketa latzak izan zituen erromatarren inperioak. Barbaroak iristean, eta barneko beste eragile batzuk zirela bide, mendeetan zehar emeki-emeki eraikitako sarea behera erori zen. Ondorioz, V. mendea etapa jakin baten azkena eta oso bestelako baten abiapuntutzat jo dezakegu. === Ondorioak === Hurrengo etaparekin jarraitu aurretik, zer ondorio atera ditzakegu erromatarren bost mende horietako presentziatik? Zein izan zen itsasoaren egitekoa aldi luze horretan? Erromatarrak iritsi zirenean, joan zirenean ez bezalako paisaia zuen gure herriak alde askotatik begiratuta, bai ibaietan eta kostaldean, bai floran eta faunan. Espazioaren banaketa, gainera, artzain-herriren ohikoa izaten zen: ibaiak izaten ziren muga, ez mendiak. Eskasa zen gizakiak itsasoarekin zuen harremana, ibai-estuarioetan arrantza egiteko ia bestetarako ez zuten. Erromatarrak etorri zirenean asko aldatu ziren gauzak. Haien jarduera ekonomikoa zela eta, espazioaren banaketa euren erara egin zuten, «Ager» lurraldeak laboreari eskainitakoak ziren eta «Saltus» edo basoa, egurra, mineralak eta beste emango zizkien guneak. Kostaldeko eskualdea, «Saltusen» kokatutakoa, itsasotik kolonizatu zuten; erauzitako ondasunak ibaietan barrena bideratzen zituzten kostaldean zituzten kokalekuetaraino eta handik, Bordeletik barrena, esportatzeen ziren kabotaje-nabigazio bidez. Horretarako beharrezkoak ziren: * ontzigintzako teknikak, zerratoki eta ontziola egokituak; * zuraren ustiapen teknikak, * meatzeen ustiapen teknikak, * Euskal Herriko kostalde osoko biztanleen artean auzotasuna ahalbidetuko duten zenbait itsasbide finkatzea; azken finean, itsasoak funtsezko eginkizun bat izango duen espazioaren beste banaketa bat. Lehorreko bideak denborarekin itsasoko ibilbideen osagarri izan ziren, ozeanoarekin perpendikularrean edo paraleloan, eta itsasoz militarki defendatuak, IV. mendetik aurrera. Hala da, flotako 3 buruzagi aipatzen dira'' Notitia dignitatum''-ean (42) erromatarren Galian: * bata Rodanon, * bestea Parisen, * hirugarrena –''Tribunus cohortis Novempopulanae Lapurdo''– Lapurdum-en (Baiona). == Erreferentziak eta oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|1}} (3) ''Strabonis Geographica graece crim versione reficta''. Edición MULLER DUBNER. Paris, Didot, 1.853 (Ikusi, MAÑARIKUA, A.E.: ''Fuentes literarias de época romana acerca del Pueblo Vasco''. II Semana de Antropología Vasca. 1973, 273 291. or. (4) Iberiari dagokionez: ESTRABON. ''Geografía de Iberia''. Argitalpena, itzulpena eta azalpenak: SCHULTEN, A. (Fontes Hispaniae Antiquae por SCHULTEN, A. y PERICOT, L.; fasc. VI. Barcelona, BOSCH, 1952). (Ikusi, MAÑARIKUA: Op. cit.). Baita, GARCIA BELLIDO, A.: ''España y los españoles hace dos mil años según la Geografía de Estrabón''. Austral Bilduma, 515. Madril, España Calpe, 1945. (Ikusi, MAÑARIKUA: Op. cit.). (5) BLÁZQUEZ, J.M.: ''Los vascos y sus vecinos en las fuentes literarias griegas y romanas de la Antigüedad. Problemas de la Prehistoria y de la Etonología Vascas''. Iruñea, Príncipe de Viana. 1966. (Ikusi MAÑARIKUA: Op. cit.). MAÑARIKUA, A.E.: ''Los vascos vistos en dos momentos de su historia.'' 1ª Semana de la Antropología Vasca. Bilbao, La Gran Enciclopedia Vasca, 1971. (6) ''Naturalis historiae'', III, IV. eta XXXIV. MAYMOFF Argit., 1. (Lipsia, Teubner, 1906) eta V (Lipsia 1897). (Ikusi, MANARIKUA: Op. cit.). (7) ''De Corographia''. Edic. FRICK, C. Lipsis. Teubner, 1880 (Ikusi, MAÑARIKUA: Op. cit. (8) ''Geographia''. Edic. MULLER, C. París, Didot, 1883 (Ikusi, MAÑARIKUA: Op. cit. ). (9) CUNTZ, O.: ''Itineraria romana''. 1. Itineraria Antonini Augusti. Lipsia, Teubner, 1.929. (Ikusi, MAÑARIKUA: Op. cit.). Euskal Herriari buruzko testuak, ikusi ESTORNES LASA, B.: ''Orígenes de los vascos''. II. Donostia, Auñamendi, 1967. (10) Chronographus anni 354, TH MOOMSEM. MGH. AA Argit. IX Berlin, 1892 (Ikusi, MAÑARIKUA: Op. cit.). (11) ZIRIKIAIN GAIZTARRO, M.: ''Los puertos marítimos vascongados''. Donostia, 1951. (12) ''Historia Compostelana''. FLOREZ, P.: España Sagrada Argit. 20. libk. Real Academia de la Historia, 1965. (13) ESTRABON. ''La Geografía. Libro III ''(Ikusi, DE OIHENART, A.), Noticia de las dos Vasconias. RIEV 17. (14) Historialari eta arkeologo alemaniarra. Ezagun egin zen Numantzian egin zituen indusketengatik eta idatzi zituen liburuengatik, besteak beste, ''Fontes Hispaniae Antiquae ''ezaguna. (1922). (15) SCHULTEN, A.: ''Avieno''. ''Ora marítima'' (Periplo massaliota del siglo VI a C.). Bartzelona Berlin, 1922 (Ikusi MAÑARIKUA: Op. cit.). Avienoren poemari buruz azaldu diren auzi orokorrez: GARCIA BELLIDO, A.: ''Historia de España'', MENENDEZ PIDAL R. idazlearen zuzendaritzapean, Madril, 1952. (Ikusi, MAÑARIKUA: Op. cit.). (16) BARANDIARAN, J.M.: ''El hombre prehistórico en el País Vasco''. Buenos Aires, 1953. BOSCH GIMPERA, P.: ''Sobre el planteamiento del problema vasco. Problemas de la Prehistoria Peninsular''. Iruñea, 1966. Idazle berarena da, ''El problema Etnológico vasco y la Arqueología''. RIEV, 14, 1923. (17) MAÑARIKUA, A.E.: ''Obispados en Alava, Guipúzcoa y Vizcaya hasta fines del siglo XI''. Gasteiz, 1963. (18) XI. mendearen azkenean eta XII.aren hasieran faltsuan egin zen San Millanen Botoen eskritura, han zioenez Bizkaia eta Gipuzkoaren arteko muga Deba ibaia zen, antzina Ptolomeok barduliarren eta karistiarren bereizketa jarri zuen tokian: «De rivo Galharraga usque in flumen Deva, id es, total Vizcaya. Et de ipsa Deva usque ad Sanctum Sebastianum Dernani id. est. total Ipuzcoa». (19) GOIBURU, J.J.: ''Macizo del Aitzkorri''. MENDIAK 1, Etor, Donostia, 1980. 202. or. (20) RODRÍGUEZ SALÍS, J.: ''La navegación antigua en el Cantábrico''. ITSASOA Etor. Donostia, 1986. (21) BARANDIARAN, J. M.: ''El hombre prehistórico en el País Vasco''. Buenos Aires, 1953. 131 132. or. (22) ESTRABON. III 3,8. (Ikusi, GARCIA BELLIDO, A.: ''La Península Ibérica en los comienzos de su historia'', Istmo Argit. Madril, 1985, 281. or.). (23) BOSCH GIMPERA, P. y AGUADO BLEYE, P.: ''España romana''. Tomo II de la Historia de España dirigido por MENÉNDEZ PIDAL. Madril, 1935. (24) MEZQUIRIZ DE CATALÁN, M. A.: ''Notas sobre la antigua Pompaelo. Excavaciones de Navarra'', II. libk. (1947 51) eta ''Pamplona romana. Temas de cultura popular'', 182. zk.Iruñea, 1973. (25) LABROUSSE, M. : ''La Gasgogne avant la Gascogne''. ''Histoire de la Gascogne des origines a nos jours''. Roanne, 1977. (26) CARO BAROJA, J.: ''Los vascones y sus vecinos''. Estudios vascos, tomo XIII. Dnostia, 1985. Txertoa Argit. (27) CARO BAROJA, J.: ''Materiales para una historia de la lengua vasca en su relación con la latina''. Salamanca, 1945. (28) LABROUSSE, Op. cit. HIGOUNET, CH. : ''Histoire de l\'Aquitaine''. Toulouse, 1971. (29) ESTRABON. ''La Geografía.'' IV. liburua (Ikusi, CARO BAROJA, J.: Op. cit.). (30) PLINIO. ''Historia natural''. III-VI. libk. (Ikusi ESTORNES LASA, B.: ''Historia general de loa vascos. Epoca romana''. 2. faszikulua. Auñamendi Argit., Donostia, 1960. (31) LEKUONA, M.: ''Del Oyarzun antiguo''. ON MANUEL LEKUONA, Idaz-lan Guztiak (Separata). Cardaveraz Argit. (32) ZIRIKIAIN-GAIZTARRO, M.: Op. cit. (33) SCHULTEN, A.: ''Fontes Hispaniae Antiquae'', V. (Ikusi, CARO BAROJA, J.: Op. cit.). (34) DEL VALLE LERSUNDI, A.: ''Algunas conjeturas acerca de Geografía Histórica de Guipúzcoa''. RIEV 17. (35) ESTRABON: ''La Geografía''. III. libk. (Ikusi DE LECUONA, M. : Op. cit.). (36) TOBIE, J. : ''La «mansio» d\'Imus Pirinaeus''. ''(St. Jean le Vieux, Pyr. Atlantiques). Apport a l\'etude des relations transpyreennes sous l\'Empire Romaine''. II Semana de Antropología, 1973, 421 434. or. (37) MILLER, K.: ''Itineraria romana''. Stuttgart, 1916. (Ikusi, DUBLER, C. E.: ''Los caminos a Compostela'' en IDRISI, Revista Al Andalus, XIV. libk.). (38) Decimus Magnus Ausonius. Epist. 27 (Ikusi, MAÑARIKUA: Op. cit.). (39) MAÑARIKUA, A.E.: ''La cristianización del País Vasco. Historia del Pueblo Vasco''. Erein Argit. (40) ''Noticia Dignitatum''. SEECK Argit, O. Berlin, 1876. (41) CARO BAROJA, J.: ''Los vascos y el mar''. 18. or. Txertoa Argit. (42) ESTORNES LASA, B.: ''Historia general de Euskalerria, 476 a 824. Época Vascona''. Enciclopedia General Ilustrada del País Vasco. Auñamendi Argit, Donostia, 1981. 0n6odgr6746rlw3hptw1e6wi7yxgp8u 0 3036 8814 8813 2016-01-12T16:54:35Z Xabier Armendaritz 440 wikitext text/x-wiki Egilea: Jaime Rodríguez Salís [[Fitxategi:Erromatarren galtzadak Euskal Herrian.jpg|300px|thumbnail|Erromatarren galtzadak Euskal Herrian.]] [[Fitxategi:Erromatarren galtzadak Europan.jpg|300px|thumbnail|Erromatarren galtzadak Europan.]] == Lehen aipamenak == === Avienoren «Ora Marítima» === Kantauri Itsasoari buruzko lehen aipamena poema batean aurkitu dugu. Rufus Festus Avienoren'' Ora Maritima'' da. K. o. IV. mendeko poeta horrek gure aroko VI. mendea baino lehen Marseillako greziar koloniako nabigatzaile baten bidaiako aipamenak erabiltzen ditu. Penintsularen inguruko itsasbide bat da, hortxe aurkitu zuen bere jite trapezoidala: Bear, San Bizente, Ortegal eta Pirinioekin Higer lurmuturren angeluak deskribatuta, azkeneko hori ''lugum Veneris'' izena ematen diona. Adolf Schulten arkeologo alemaniar famatuak leku horretan aurkitu nahi izan zuen ''Venus Pyrenaica''ren tenplua, gaur egun desagertua den San Telmo ermitan azterketak eginez. (1) Garai hartan Iberia munduaren muturrean zegoen. Atlantikoa, berriz, «Ozeanoa», «Kanpoko Itsasoa», «Itsaso Zabala» zen. Kartagoko itsasgizonak baino ez ziren sartzen handitasun hartan, eta eztainuaren merkataritza monopolizatzen zuten Galizia, Bretainia eta Cornuelles-ko lurralde misteriotsuetatik beren ontzietan garraiatuz. (2) K. a. 500. urtean kartagotarrek mota guztietako nabigazioa debekatu zuten, Herkulesen zutabeetako igarobidea edo Gibraltarreko itsasartea itxita. Ozeanoaren sekretua ardura handiz gorde nahi zuten, Mediterraneoko nabigatzaileak izututa: itsas munstro, olagarro erraldoi, sargazoa, lainoa eta ekaitz kontuak zirela medio. Itsaso hura «arnasa hartzen zuen» itsasoa zen, eta hala interpretatzen zituzten beraiek Mediterraneoan ezagutzen ez zituzten mareak. === Piteasen kontakizunak === K. a. 340. urtean hautsi zen antzinako mendeetako isiltasuna. Piteas greziarrak, espedizio ausarditsu batean, kartagotarren hesiari iruzur egin eta Iparraldera nabigatu zuen Penintsula inguratuta, eta hala aurkitu zituen Bizkaiko Golkoko badia sakona, Britainiako irtengunea eta Penintsula aldameneko gainerako lurretatik bereizten zuen istmoa. (3) Kantauri itsasoa «terra incognita» (4) zen eta hala iraun zuen gure aroaren hasieran erromatarrak iritsi ziren arte. Isiltasun hura ipar misteriotsurantz zihoazen kartagotarren itsasontziek hausten zuten eta ez beste inork, eta aldian behin baizik ez. == Euskal Herriko ontzi monoxiloak == [[Fitxategi:Piragua monoxiloa.jpg|thumbnail|Piragua monoxiloa.]] Aldi haietan, Kantauriko herriek ez zuten itsaso zabalean nabigatzen, nahiz eta antzina-antzinako historiaurretik bazuten itsasertzaren berri, handik ateratzen baitzituzten elikagaiak. Artzain- eta nekazari-kulturako herriek berez ibaietan jarduten zuten arrantzan. Otarreak, salabardoak eta lakio desberdinak erabiltzen zituzten estuario eta ibaietan gora igotzen ziren espezieak harrapatzeko.(5) Duela bi mila urte gure geografiako ibaien estuarioak zabalak ziren. Orduko itsas maila gaurkoa baino apur bat beherago bazegoen ere, ibai-ibilguak hustuxeagoak egoteak sarrera erraztu egiten zioten itsasoari. Itsasertzetan eta inguruetan bizi zen populazioa txikia zen eta ur horietan nahikoa eta gehiegi elikagai izaten zuten. Honi dagokionez, Estrabonek aipamen oso interesgarriak egiten ditu bere «geografian». Gure herriak padurak eta estuarioak zeharkatzeko, lehenik, larruzko ontziak erabiltzen zituen eta, ondoren, zuhaitz-enbor hustuez egindako kanoa monoxiloak; horiexek deskribatzen ditu.(6) 1954an Irungo eraikin baten zimenduak jartzeko zingira batean egiten ari ziren hondeaketan, 12 m-ko sakoneran monoxilo bat azaldu zen eta zabortegi batera bota zuten zoritxarrez. Lohiak bikain kontserbatzen du zura eta aurrerantzean egingo diren indusketa kontrolatuek emango dizkigutelakoan gaude gure historiaren antzinako garaietan erabilitako itsasontzien aztarnak. Mitologiak emango digu garai horretan nabigaziorik izan ez zeneko froga. Bakanak dira itsasoarekin zerikusia duten jainkotasun edo gurtzak, eta Mediterraneo Itsasoan sarritan azaltzen den lamien nahiz uhandreen ekialdeko mitoa, gurean ez da ibai, putzu eta erreketan baino agertzen. [[Fitxategi:Potolomeoren geografiako argitalpen bateko grabatua, XVI. mendekoa. Iberiar penintsula irudikatzen du.jpg|thumbnail|Potolomeoren geografiako argitalpen bateko grabatua, XVI. mendekoa. Iberiar penintsula irudikatzen du.]] == Erromatarrak Bizkaiko golkoan == Galiatik etorritako erromatarrak leinu kantauriarrak menderatzera iritsi ziren gure kostaldera, Hispaniaren konkista- eta baketze-prozesu luzearen azken gotorlekura. Datu gutxi ditugu eta ez dakigu erromatarrek gure herrian zer okupatu zuten, eta zenbat denboraz; dena den, froga garbiak daude, Inperio ahaltsuak gure itsasoa erabili zuenekoak. Azken urteotan kostaldean izan diren aurkikuntza bikainak dira horren adierazle: leku egoki guztiak erabili zituzten beren itsasontziak ainguratzeko, porturatzeko edo babesteko.(7) Erromatarrek gerra kantauriarretan izandako esku-hartzeekin egokitzen da gure itsasertzeko nabigazioaren hasiera. Erromatarrek ezin zuten armada janaritu kontrarioen herri behartsuetatik hartutako elikagaiez, eta elikagaiak nahiz tropak Akitania aberatsetik garraiatzen zituzten, operazioetarako zubi-buru edo baseak itsasertzean sortuz. Julio Zesarrek bere armadarako ontziak «in situ» eraikitzeko agindu zuen, Bretainiara egindako bigarren espedizioan. Mediterraneoan erabilien aldean desberdinak izan behar zuten, beste baldintza geografiko eta klimatikoetara egokituak. (8) Uste izatekoa da Atlantikoan eraiki zirela gerra kantauriarretan parte hartu zuen ontzidiko itsasontzi gehienak eta gerora gure itsasertzean merkataritzan erabili zirenak. Hispania konkistatu eta baketu ostean, nabigazioa erabat merkataritzari eskainia zegoen. === Ibaietako trafikoa === Hirigunea Bordelen zuelarik, ordurako Metropoliaren eta mendebaldearen artean guztiz finkatua zegoen trafikoa Inperioan: Narbona eta Arlesetik Burdingalaraino eta ibai-sare batean zehar lotzen zen Mediterraneoa Atlantikoarekin. (9) == Erromatarren itsasontziak == [[Fitxategi:Aleak garraiatzeko erromatar itsasontzia.jpg|thumbnail|Aleak garraiatzeko erromatar itsasontzia.]] [[Fitxategi:Erromatar merkataritza ontziak.jpg|thumbnail|Erromatar merkataritza ontzia.]] Erromatarren itsasontziak nolakoak ziren ezagutzeko, testuak alderatu ditugu, mosaikoen adierazpen grafiko, baxuerliebe, margolan, txanpon edo buztinezko argiontzi edo lanparatxoekin. Itsaspeko indusketak datu interesgarri asko ematen ari dira ontzigintzari buruz, nahiz eta oso gutxi diren hondoratutako itsasontzi lokalizatuak eta aztertuak, eta halako gehienak Mediterraneoan gainera. (10)(11) XIX. mendera arte itsasontzien propultsio-metodoak arraunak eta belak baino ez ziren izaten. Animaliez eta gizonez tiratzeko zirga ez zen erabiltzen ibaiko nabigazioan edo portu eta estuariotan baino. === Arraunak === Arraunak, arrantza egiteko oso erabiliak ez ezik, antzina hartan gerraontzietan ere erabiltzen ziren, batailetan bizitasuna eta maniobretan erraztasuna emateko. Merkantzia-ontziek belak baino ez zituzten erabiltzen. === Belak === Normalean erromatarren itsasontziek masta eta bela bakar bat izaten zuten. Karratua izaten zen, lihoz ehoa eta indargarri izango ziren zerrenda horizontalez eta bertikalez josia. Bertikalak ez bezala, horizontalak larruzkoak izan ohi ziren, bela jaisteko eta igotzeko, bertikaletarako oso zurruna baitzen material hori. Zurrunak eusten zion belari eta horizontalki mantentzen zen haizea txopatik zenean, eta okertuta jartzen zen trabeska zenean. Bela uztai edo eraztun bidez lotzen zitzaion zurrunari, beraren inguruan bira emateko moduan. Zurruna igotzeko edo jaisteko driza edo soka erabiltzen zen, maniobrak egiteko polea bat edo gehiago zituena. (12) === Lema === Lema, nabigazioaren historian aurrerapen handienetakoa, ezaguna zen erromatarrentzat. Haiek itsasontzien maniobrak egiteko erabiltzen zituzten arraunak. * Itsasontzi txiki eta ertainek bi arraun solte zituzten txoparen alde banatan. * Itsasontzi handiek tamaina handiko arraun bakar bat eramaten zuten txoparen erdian. Hori ontziaren barrutik kontrolatzen zen, barra-sistema konplexu baten bidez. * Merkataritzako ontziak sabeldunak ziren eta branka eta txopa parez pare zituzten. * Mediterraneoko Gran Conglue, Alberga eta Nadia herrietan aurkitutako ontzien neurriak hauek ziren hurrenez hurren: 23 m x 7m, 30 m x 8 m, 30m x 10 m. * Edukieran aldea zegoen batzuen eta besteen artean, batzuek 3000tik 10000ra anfora garraia zitzaketen, beste batzuek 38 t-tik 500 t-ra bitarteko edukiera zuten. Gure ustez, Euskal Herriko kostaldean edukiera txikikoak erabiliko ziren.(13) === Karga === Karga soltekoa baldin bazen antolamendurako zurezko konpartimentuak erabiltzen ziren. Sarritan erabiltzen ziren saskiak, tina eta larruzko zakuak. Olioa, ardoa eta oliben gisako fruituak anforetan sartzen ziren. Zeramika, erromatarren garaian asko garraiatzen zena, kaletan pilatzen zen zuzenean, lastoz bereizita sorta bakoitza. Jabe desberdinen merkantziak garraiatzen zirenean, saskiak eta jositako oihal-fardelak erabiltzen ziren; hiru dimentsiotako fardel horiek 0,75 m neurtzen zuten alde bakoitzean. Saskiek eta fardelek lakrez ixten ziren, jabeen eta haien kontrola zeramaten aduenetako bulegoen izenekin. === Kabotaje-nabigazioa === Karga soltekoa baldin bazen antolamendurako zurezko konpartimentuak erabiltzen ziren. Sarritan erabiltzen ziren saskiak, tina eta larruzko zakuak. Olioa, ardoa eta oliben gisako fruituak anforetan sartzen ziren. Zeramika, erromatarren garaian asko garraiatzen zena, kaletan pilatzen zen zuzenean, lastoz bereizita sorta bakoitza. Jabe desberdinen merkantziak garraiatzen zirenean, saskiak eta jositako oihal-fardelak erabiltzen ziren; hiru dimentsiotako fardel horiek 0,75 m neurtzen zuten alde bakoitzean. Saskiek eta fardelek lakrez ixten ziren, jabeen eta haien kontrola zeramaten aduenetako bulegoen izenekin. === Portuak === Portu eta portuetako instalazioei dagokienez, bi kategoria bereizten zituzten erromatarrek: ''portus'' eta ''estadio –''portua eta geldilekua''–. ''Servio-k Eneidako bere azalpenetan dio ''«geldilekua ontziak aldi baterako gelditzen diren tokia da, eta portua da negua igarotzen duten lekua».'' San Isidoro Sibiliakoak deskribapena haratago eramanez bere Origenes obran hau dio hitzez hitz: ''«geldilekua da ontziak aldi baterako gelditzen diren tokia, eta portua negua igarotzen duten tokia; «importuoso» inolako babesik ez duen tokia, inolako porturik ez balego bezalakoa. Portua haizeen babeslekua ere bada, neguko kuartelak igarotzeko ohiko tokia; salgaiak eramaten direlako ere deitzen zaio horrela. Antzinakoek badia deitzen zieten (baiolandis) salgaiak eramaten zirelako».''(14) == Erromatarrak Euskal Herriko kostaldean == Berriki egin diren aurkikuntza arkeologikoek beste datu batzuk eman dituzte, erromatarrak gure kostaldean izan zirenekoak. Okupatu zituzten beste herriak bezalaxe, gure herriak haien eragin gotorra sentitu zuen eta erromatartu ez bazen ere, ongi zipriztindu zuen haien kulturak. Kolonizatzaile guztien modura, erromatarrak irabazi bila iritsi ziren Euskal Herrira, bertan aurki zezaketenetik ondasunak erauziz eta salerosiz garatu zituzten zenbait jarduera, azken batean, bertakoentzat ere onak izan ziren jarduerak. Nabigazioaren historia merkataritzaren historia da. Erromatarren Bakea aro aldaketarekin batera iritsi zen. Historiaren une hain garrantzitsu horretan izango ditu gure herriak, batez ere kostaldekoak, erromatarren munduarekin lehen harremanak. Ordurako ez zegoen gerrarik eta Europa salerosketa-enpresa izugarri bat zen, Erromak okupaturikoa. Inperioko zokorik bazterrena ere, Betiereko Hirian bukatzen zen drainatze konplexu baten zati zen. (15) Garai horretako nabigazioaren ezaguera izatera iritsi nahi izanez gero, haren merkataritza ulertu behar da. Meatzaritza izan zen, zalantzarik gabe, erromatarren jarduera nagusia, gure herrian arrasto garbia utzi zuena. === Meatzaritza === Horixe izan zen erromatarrek gure herrian izan zuten jarduerarik azpimarragarriena, meak edo mineralak ateratzea eta tratatzea. Hala, landutako minerala edo metalak inperioko beste leku batzuetara esportatzen ziren. Nerbioi eta Bidasoako eskualdeak ziren meatzaritza-gunerik nagusienak. (16) Azkenaldian Eskoriatzan erromatarren kokaleku bat aurkitu da eta, aztertu ondoren, meategi baten aztarnak topatu direnez, Deba bailara ere antzinako merkataritza-zirkuituan sartuko litzateke. Greziarren eta latindarren testuetan Hispaniako meatzaritzaz hitz egiten da, batez ere, urrea, zilarra, beruna eta eztainuaz; apenas hitz egiten dute kobreaz, eta batere ez burdinaz; nahiz eta, Estrabonen ustez, Kantabrian hain zuzen ere, «burdinazko mea onak» egon. Pliniok zehaztu egiten du datu hori, hau esanez: iman-harria «Kantabrian sortzen da» eta metalezko mea guztietatik burdina-meak zirela ugarienak Kantabrian eta «Ozeanoak blaitzen duen itsasertzean badela mendi oso garai bat, harrigarria dirudien arren metalezkoa dena osorik». Bilbo Ezkerraldeko meategiekin lotu ohi da aipu hori Bizkaian, nahiz eta Aiako Harriari buruzkoa ere izan daitekeen. Antzinako meatzaritza doi-doi aztertu da Euskal Herrian, baina ditugun aztarnen arabera, erromatarrek gure lurpetik burdina, beruna, zilarra eta, agian, baita urrea ere ateratzen zituzten. Antzina, mea herdoilduak urtuz ateratzen ziren metalak. Batzuetan aldez aurretik kiskalitako sulfuro herdoilduetatik sortzen ziren oxidoak ziren; kupelatze-sistema ere ezaguna zen. Minerala harrizko motrailu eta errotetan garbitzen eta txikitzen zen, ondoren, ikuzi eta dekantatuta, urtzeko. Burdina erredukzioz ontzen zen, gerora forja kataluniarra deitu zitzaion metodoa erabiliz, hau da, minerala egur-ikatzez nahasi eta, zepa askatzeko, etengabe mailukatzen zen, hauspo bidez haizea emanda. Eskoriatzako hirigune zaharrean egindako zundatze-lagin batean, erromatarren garaiko materiala topatu zen hartan, mineral-zatiak atera ziren, eta haien azterketa eginda, tonako 2,5 g urre-edukia eman zuen. Aztarna hori aski izan zen gure ustea fantasia hutsa ez zela eta, erromatarrek gure lurrean metal erregea ere bilatu eta atera zutela frogatzeko. ==== Aiako Harriko meatze-barrutia ==== Meategi horrek barnean hartzen ditu Larrun mendigunearen zatirik handiena, Aiako Harria eta Nafarroako Bortziriak mendigunearen iparraldeko zatia. Oso litekeena da horren ustiapena erromatarrena baino lehenagokoa izatea, bertako biztanleek burdin oxidoa ateratzen jardutea. Badira oraindik ukitu gabeko galeriak Oiartzungo Arditurrin, Irungo Zubeltzu eta Ollakintan eta Berako Modestan. Horietako batzuetan berreskuratu ahal izan dira pikotxak, erromatarren garaian meatzeen barnea argiztatzen erabilitako argi-ontzi edo lanparatxoak eta elikagaiak edukitzeko erabiltzen ziren zeramikazko tresna-zatiak. Bidasoa aldean, Irun, Urruña, Bera eta Oiartzungo meategietatik erromatarren garaian ateratako mineralaren kalkuluak eginda, mila tonako askoren ekoizpena bistaratzen da. (18). === Bidasoako estuarioa === [[Fitxategi:Hondarribiko Higerreko brontzea, Helios.jpg|thumbnail|Hondarribiko Higer lurmuturrean aurkitutako brontzea. Helios jainkoa irudikatzen du.]] [[Fitxategi:Hondarribiko Higerreko brontzea, Isis.jpg|thumbnail|Hondarribiko Higer lurmuturrean aurkitutako brontzea. Isis jainkosa irudikatzen du.]] Bidasoako estuarioak eskaintzen ditu antzinako nabigazioari buruzko datu interesgarrienak. Bi dira antzinako estuario horren garrantzia adierazten duten arrazoiak: duen egitura geografikoa eta bere arroan mineral ugari izatea. Bidasoaren bokaleak, 1,7 miliatako ahoa duen badia bat eratzen du, Higer lurmuturra mendebaldetik babes duela. Oraindik merkantzia-ontzi txikiak, ekaitzak harrapatzen dituenean, hantxe babesten dira nahitaez porturatzean. Bokalearen barruan hiru portu daude gaur egun: Hendaiakoa, Hondarribiko Benta eta Higer lurmuturraren ondoko babeslekua. Baina, portu horiek tona gutxiko arrantza-ontziek erabiltzen dituzte. Estuarioa, berriz, zenbait lekutan 4 km-ko zabalera duena, 12 km sartzen da ibaian gora, Frantziarekin muga egin eta Endarlatsaraino iritsi bitartean; gaur egun Frantziarekin banalerroa da eta garai batean ibai-portua zen Hondarribiko lurretan. Gaur egun estuarioaren zatirik handiena, mareak gora egitean, urez estaltzen den alubioi-lautada bat da. Estuarioa oso adarkaturik dago. Duela mende gutxira arte mareak zehar-ibarretan sartzen ziren, hala nola, Jaizubian, Gaintxurizketan, Olaberrian eta Ibarlan. Antzinako aldi haietan ibai-sare osoa erabili zuten, Aiako Harriko meategi-barrutietatik ateratako materialak garraiatzeko. === Ibaietako itsasontziak === Material hori guztia gila zapaleko ontzi txikietan garraiatzen zen ibaian zehar, alegia gure antzinako ala eta gabarren aurreko ontzitxoetan. Gaur eguneraino bizirik iraun duen ibai-nabigazioa, gabarrez eta alez egindakoa, gure aroaren hasieran erabiltzen zena bera da. Itsasontzi horien egituren ezaugarriak aldatuko ziren, bai, baina funtzioa bera izan du beti. * Gabarra gila lauko ontzia da pertikaz eragiten zaio eta mareekin nabigatze du. * Alak, duela gutxi desagertuak, gila laua zuen eta, gabarraren aldean, erruna motzagoa eta luzera handiagoa; gabarra baino malguagoa zen, ibilgu malkartsuak igotzeko egokia, zenbaitetan zirga bidez bultza behar bazitzaion ere. === Oiasso === [[Fitxategi:Indusketak Santa Elena ermitan (Irun, Gipuzkoa).jpg|thumbnail|Indusketak Santa Elena ermitan (Irun, Gipuzkoa).]] [[Fitxategi:Santa Elena ermitako beirak (Irun).jpg|thumbnail|Santa Elena ermitako beirak (Irun).]] Mineral guztia Bidasoako estuariotik ateratzen zen, erromatarren kokalekurik garrantzizkoena zegoen lekutik alegia. Itsaso zabalera irten eta 5 km-ra zegoen Irun, hegoaldera begira eta nagusi ziren haizeetatik babesteko, Beraun eta Olazabal muinoak zituela. Estrabonek bere «Geografian» aipatu zuen Oiasso, «Hiria», «Basoko Hiria» zen Irun. (19) Bidasoako meategi-portu konplexu horren guztiaren gune Irun hartzen badugu, gure aroaren hasierako portu baten berreraikuntza egiten saia gaitzeke. Bairen kai batzuk estuarioaren hainbat tokitan, meategietatik ahalik eta hurbilen. Irungo Bentak auzoan egongo zen garrantzitsuena, Larraburu baserriaren azpialdean eta Anderregi izenez ezagutzen den hilarriaren jatorria den baserritik gertu. Horixe izango zen Arditurriko meak ontziratzeko lekurik hurbilena, inguru hartako meategirik garrantzizkoena. Zubeltzu eta Ollakintako meategietako meak Olaberria errekastoko uretan deskargatuko ziren eta Erlaitz eta San Martzial ingurukoak, berriz, Ibarlako errekastotik jaitsiko. Eskualde horretan esku-langile asko beharko ziren mea hori guztia ateratzeko eta garraiatzeko, nahiz erantsi behar zaizkion beste hainbat: ontziak eraikitzeko, konpontzeko eta maneiatzeko nahiz ezagutzen ez ditugun beste zeregin batzuetarako. Horrek ematen du biztanleria handi eta sakabanatu baten ideia, Bidasoaren bi aldeetan, lantegietatik hurbil kokaturik zegoen jendearena. Santa Elena hilerri erromatarrak, xehe-xehe induskatuak, material gutxi eman zuen. Eta, beharbada, gabezia horren arrazoia, estuarioan kokaturiko herri txiki haietako baten hilerria izatea zen. Hendaian eta bertako Hondarraitz hondartzan aurkitutako txanponak dira sakabanatze-ideia horren indargarri. Asturiaga portuaren inguruan zegoen herrixkarik muturrekoena, Higer lurmuturraren amaieran. Leku malkartsua zen, itsasertzeko antzinako «estatio» haietako batean, ura hartzeko, gaua igarotzeko edo ekaitzetik babesteko kabotaje-ontziak biltzen ziren lekua. === Asturiaga === Babesleku naturala da Asturiaga, gaur egungo Gurutzaundi izeneko lekuaren eta San Telmo gazteluaren artean dagoen babes-portuaren gertukoa; 10tik 20ra brazako zingoak ditu eta itsaslabar batek babestuta dago. Ainguralekutik erromatarren garaiko 200 pieza baino gehiago atera dira, azpimarragarrienak: anfora-zatiak, sigillatak, arrantza-sare baten kontrapisu bat, brontzezko pareta-argiak eta abar; Irungo erromatarren indusketan aurkitutako materialaren antzekoa. Handik oso gertu daude burdina meaz zamaturiko itsasontzi baten hondakinak. Funtsezko neurri zuhur bategatik, kroskoak bere sekretua isilean gorde beharko du beste zenbait urtez oraingoz, indusketak egin eta aztertzeko baliabide ekonomikorik ez teknikorik ez dagoenez. Udaldiko guneetatik hurbil dagoenez, zoritxarrez Asturiagan etengabekoa da lapurreten kontua. (20) Geldileku egoki baten eredua da Asturiaga, eta kabotaje-ontziei geldialdirako balio zien, Akitaniako edo mendebaldeko portuetarantz zihoazenei nahiz Bidasoako estuariotik igotzen edo jaisten zirenei. === Oiasso tontorra === Ptolomeok bere ''Indicatorio geografico ''lanean Oiassoko tontorra aipatzen du. Oiasso ''polis''a Irun bada, Oiasso tontorrak haren gertuko elementu orografiko bat izan behar du Aiako Harria, Higer lurmuturra eta Jaizkibel mendia garbi-garbi agertzen dira Bidasoako topografian eta inguru horietan bilatu beharko da toponimo misteriotsu hori. (21) Oraingoz txanpon batek iradokitzen du antzinako tontorra, alegia Nerva enperadore erromatarraren brontze handi batek, Jaizkibel mendian, 541m-ko bere kotarik garaiena den Allerrun kasualitatez aurkituak. Erromatarren dorre bateko ke-seinaleek gidatzen zituzten Aturriko, Gernikako, Nerbioiko eta abarretako ontziak beren eguneko bideetan gure itsasertz arriskutsuetatik. === Beste aurkikuntza batzuk === [[Fitxategi:Isis Fortuna jainkosa, Foruko erromatar aztarnategian aurkitua.jpg|thumbnail|Isis Fortuna jainkosa, Foruko erromatar aztarnategian aurkitua.]] Oraingoz, Bidasoa aldeko erromatarren aurkikuntzak dira gure kostaldeko ugarienak eta orain dela 2000 urte gure herrian eskualde oso aktibo bat izan zitekeenaren irudia ematen du. Zalantzarik gabe etorkizunak beste leku batzuetako informazio emango du. Nerbioi eta Gernikako gure ibai eta itsasadarrak erabili ziren erromatarren garaian, eta orain dela urte asko lokalizatu zen azkeneko horretan Foruko kokaleku oso garrantzitsu bat. Donostiako badian garai hartako zeramika berreskuratu da eta Zarautzen txanponak. Haitzulo desberdinetan Sigillata azaldu da, eta Bermeoko elizaren zoruan ere aurkitu da erromatarren materialik. === Gazituak === Lan hau bukatu baino lehen duela gutxi egindako aurkikuntza arkeologiko bati buruzko aipamena egin nahi dugu, alegia aldi horren ikerketa eta ezagueran ikuspuntu berriak ekar ditzakeena. Lapurdiko Getarian, hiri txiki honetako tren-geltoki ondoan interes handiko aurkikuntza egin zen: erromatarren garaiko eraikuntzak eta lanak. Herri horretako kultur talde batek balea-gantza urtzeko labe baten arrastoak aurkitu zituelakoan, gai horretan aditua zen bati deitu eta, berau frogatzera eginiko bisitan, erromatarren historiako irakasle batekin zegoelarik, han jaso ziren materialak erromatarrenak zirela adierazi zuen hark. Aztarnategiari oraindik ez zaio behar bezalako indusketarik egin, zeramika-zatiak eta azaleko zenbait objektu besterik ez da berreskuratu; antzematen direnak lauki zuzeneko eraikuntza batzuk dira, alegia, elkarren artean loturik eta zorua eta barnealdeak, erromatarrek hondarrez, karez eta zeramika xehez egiten zuten hormigoi klasikoaz estaliak.(22) Baina, ziur esan dezakegu gazituak egiteko erromatarren garaiko instalazioak direla. Duela oso urte gutxi arte historialariek gazitze-lanak mediterraneoko eskualdeekin lotu ohi zituzten, klima eta iktiologia zela-eta. Alabaina, agirietan ongi jasorik gelditu da Bretainia aldean ere gazigintza jarduten zutela, lantegi horren aztarna ugariren testigantzek garbi adierazten duten bezala. Getariako askek bretoien antzeko ezaugarriak dituzte. Eraikuntza estankoa da, elkarren arteko loturarik gabea eta kostaldetik gertu kokatuak daude. Arrain gazitua oinarrizko janaria zen antzinatean. Milaka urtetako testigantzak dituen ''garun'' famatua arrainaren azpiproduktu bat da, Vietnamgo gaur eguneko ''nuoc-man'' delakoaren oso antzekoa. Arrainaren autodigestiozko produktu bat da, bere digestio-aparatuko diastasa bidez eta, antiseptiko —gatza— baten aurrean, edozein motatako usteldura eragozten du. Famatuena Kartagokoa izan zen, gatzunetan beratutako berdel-hestez prestatzen zen. Langintza hori garrantzitsua izango zen gure herrian, kontuan hartzen baditugu gure kostaldearen ezaugarriak eta Getariako aurkikuntza. Gazituak bere deribatu guztiekin, arrantza eta gatza ateratzea sustatzen dituen jarduera da, baina batez ere, garraio errazeko eta produktu ez iragankorra denez, salerosketarako egokia da. Lan honetan azaldu dugun guztiaren laburpen modura esango dugu oso urria dela gure aroaren hasiera hartako gure herriari buruzko ezaguera. Iturri literario eta historikoen azterketak agorturik, urte hauetan erruz garatzen ari diren arkeologiaren eta historiaren beste diziplina lagungarrien baliabideak gelditzen zaizkigu, izan dezagun uste on horiengan, lortuko baitugu gure Euskal Herria hobeto ezagutzea. == Erreferentziak eta oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|2}} (1) Fontes Hispaniae Antiquae. (2) ''La península Ibérica en los comienzos de su Historia''. García Bellido C.S.I.C. 1953. (3) ''Geografía y Etnografía Antiguas de la Península Ibérica''. Adolf. Shulten C.S.I.C. 1959. (4) ''Los cántabros y astures y su guerra con Roma''. Adolf. Shulten Espasa Calpé 1943. (5) ''Los pueblos del Norte''. Julio Caro Baroja. Txertoa 1973. (6) ''Geographie ''Strabon (Libres III 1V). Collection Universites de France París 1966. (7) ''Euskal Herriaren erromanizazioa''. II. Euskal Antropologiaren Astea. Zenbait egilerena. Bilbo 1971. (8) ''La guerra de las Galias''. Julio César. (9) ''Bordeaux antique''. Robert. Etienne Bordeaux. (10) ''Marines antiques de la Mediterranée''. Jean Meirat. Tayard 1964. (11) ''Epaves Antiques ''Frederic Dumas Maissonneuve et Larose 1964. (12) Recherches sur L\'organisation du commerce maritime en Mediten anée sous L\'ampire Romain.Jean Rougé. S.A.V.P.E.N.-Paris 1966. (13) ''Archeologie Sous marie ''Tallandier 1972. (14) ''Isidoro de Sevilla''. Orígenes XIV, 8, 39 40. (15) ''La Paix Romaine''. Paul Petit. Nouvelle Clio. Paris 1967. (16) ''Fuentes literarias griegas y romanas referentes a las explotaciones mineras de la Hispania Romana. ''J.M. Blázquez. VI Congreso internacional de minería. I. libk., Leon 1970. (17) ''Yacimientos minerales de los alrededores de Peñas de Aya''. Fermín Alonsos. Eusko Geo. 1978. (18) ''Los trabajos mineros romanos de Arditurri (Oyarzun). ''RIEV. V. II. Donostia. 1908. (19) ''Terra sigillata de Irún''. J. Rodríguez Salís y J.L. Tobie. Munibe XXIII. Donostia. 1971. (20) ''Un hallazgo de Sigillata Hispánica en el Cantábrico''. M. Martín Bueno y J. Rodríguez Salís. Munibe 1975. (21) ''El Jaizkibel y el Promontorio Oiasso a propósito de un nuevo hallazgo numismático Romano''. J. Rodríguez Salís y M. Martín Bueno Munibe 3 4 1981. (22) ''Garum, Sel et Salaisons en Armorique Gallo Romaine''. René Sanquer et Patrick Galliou. Gallia. 30 libk., 1. 1972. C.N.R.S. 129mwugfjoxnkifxgbwczaaxzahliy3 0 3037 8815 8812 2016-01-12T17:07:59Z Xabier Armendaritz 440 wikitext text/x-wiki Egilea: Juan Jose Bikandi [[Fitxategi:Saint-Sever abadiako dohatsuko mapamundi zatia, Baskonia ageri duela.jpg|thumbnail|400px|Saint-Sever abadiako dohatsuko mapamundi zatia, Baskonia ageri duela.]] [[Fitxategi:Baskoien arrantzako sarearen kontrapisua.jpg|thumbnail|Baskoien arrantzako sarearen kontrapisua.]] [[Fitxategi:Baskoien katilua.jpg|thumbnail|Baskoien katilua.]] Sarritan, gure iragana aztertzerakoan, itsasoa ez dugu kontuan hartzen edo izan duen baliorik ez diogu aitortzen. Horregatik egokia izan daiteke galdera: zenbateraino izan da isolatzaile eta zenbateraino komunikatzaile? Kostaldean ez ezik, izan al du eraginik barrualdean? Nola baldintzatu ditu gizakiaren ekintzak, espazioaren banaketa eta populatzea? Itsasoari begira edo bizkar emanda bizi izan da euskal herritarra? Galdera horien ildotik joango gara aro luzeetan zehar bidea eginez, hasi erromatarren garaitik (K. a. I. mendea) eta Goiz Erdi Arora (XII. mendea) bitartean. Gure herrian eragina izan duen gertakizun-kate bat aztertuko dugu: * erromatarren ondarea, aberastasunen ustiapenean, kostaldeko kokalekuetan eta itsasoko nahiz lehorreko bide-sare zabalean oinarriturikoa; * Erdi Aroko lehen mende ilun eta itxuraz lozorroko haietan, itsaslapurretak zirela medio, kokalekuak itsasadarretatik barnealdera lekualdatu zirenekoa; * XII. mendearen amaierako loraldia, berriro kostaldera itzultze geldia baina atzeraezina ekarri zuena, oinarri berrien gainean finkaturikoa: hiri-gutunen bidez hiribilduak fundatu ziren eta urte horietan ontzigintzan lortutako teknikei esker arrantza eta merkataritza jardueren gorakada; funtsezkoa izan zen normandiarren herentzia teknika horietan. Ezer baino lehen, gauza bat jakin behar dugu, ez direla asko aldi luze horri buruzko aipamenak; eta horietatik, itsasoarekin zerikusia dutenak are gutxiago. Gaiak helduleku berezia baduela-eta, behar-beharrezkoa izango dugu datuak berriro irakurtzea, itxuraz batzuk hutsalak diruditen arren, ustekabeko bat baino gehiago emango baitigute, ikusiko dugun bezala. Gertakari zehatzetan zehar ibiliko gara eta itsasoarekin zerikusiren bat duten garapen luzeagoko fenomeno historikoetan barrena. Horrek azalduko ditu esparru horretan egin diren mugaketak, bertako atzerritarrek nolako erabilera eman zioten, bertakoek zer funtzioa eman zioten, eta historiaren ikuspegitik izan zituzten esanahiak. V. mendean gertakari nagusia, lehen esan bezala, barbaroen etorrera izan zen, inperioan sartu ziren eta, luze baino lehen, inperioaren zatikatzea eta hark antolaturik zuen batasuna suntsitzea ekarri zuen. Europa mendebaldea, oro har, eta gure kostaldea, bereziki, hortik aurrerako mendeetan anonimatuan murgildurik bizi izan zen kasik, edozein alorretan dugun aipamen-eskasiak adierazten duenez. Baina, gertakari horiek berriro irakurrita, prestaturik gaude Goiz Erdi Aroko zortzi mendeetan nagusi izango diren gertakarien berri jakiteko. == Testuingurua == [[Fitxategi:Arabiarren, barbaroen eta Karlomagnoren sartu-irtenak.jpg|thumbnail|Arabiarren, barbaroen eta Karlomagnoren sartu-irtenak.]] === Segurtasun eza kostaldean === Herri germaniarraren sarrera ezaguna eta barruko beste faktoreak zirela medio, Erromatarren Inperioa zatikatzearekin, desagertu egin zen gure kostaldean erroturik zegoen erromatarren «pax» baketsua eta itsaslapurretak ugaritu. Arriskutsua bilakatu zen kostaldea eta itsasertzeko kokalekuak bertan behera uzten hasi ziren; itsasadarretan gora, barrualdean bildu zen biztanleria, arriskuetatik babestuago egongo ziren kokalekuetan finkatuta, itsasoarekiko harremanik eten gabe. Harrapari-jarduera hau izango da mendeetan zehar ezaugarri nagusia, batez ere IX. mendean normandiarrak iritsi zirenetik aurrera. === Itsaslapurreta. Herri barbaroak === V. mendetik gugana iritsitako aipamenek Kontinenteko leinu germaniarrak Penintsulan zehar igarotzeez hitz egiten digute. Zalantzarik ez, gure kostaldea izango zen igarotze horiena ez ezik, agian baita lapurreta eta harrapaketen lekuko ere. Europako erdialdetik etorri ziren herri horiek ez ziren marinelak, lehorrekoak baizik. Dena den, beren irteera luzeetan, itsasontziak erabiliko zituzten zenbait unetan. Horri dagokionez, litekeena da gure itsasertza, 408 aldera Galiatik Galiziara itsasoz iritsi zen suebo talde baten lekuko izatea ere. (1) Harrapaketari dagokionez, merezi du itsasotik iritsi zen bat azpimarratzea: Idazioren arabera (2), 456an, heruloek ekialdetik 7 ontzitan nabigatuz, barduliarren kostaldea arpilatu zuten: Hala, kostaldeko kokalekuak ahultzen hasi ziren; itsasertzak ez zuen lehengo segurtasunik, horregatik, itsasadarretan gorantz joan ziren biztanleak. === Arabiarren presioa === Une horretan gure herriaren egoera soziopolitikoak ere izan zuen eragina. Tentsio politikoak sortu zizkioten, 711n Penintsulan barrena sartu ziren arabiarren inbasioek, mendebaldetik Astur erresuma auzoa izateak eta iparraldetik Frankoen erresumak, eta horien ondoriorik bistakoenak militarren espedizioak izan ziren, besteak beste, aipatuko dugun itsas armada batena. === Erromesaldia Donejakuera === [[Fitxategi:Donejakue bidea, Euskal Herrian.jpg|thumbnail|Donejakue bidea, Euskal Herrian.]] Bestalde, sustrai sakoneko tradizio bati jarraituz, Santiagoren hilobia aurkitu omen zela-eta, Europatik aldraka etorri zen jendearen erromes-gune bilakatu zen Galizia; erromesekin batera erraza izan zen beste ideia, arkitektura-estilo (erromanikoa) eta arte berriak sartzea; bideetan zehar aberastasuna sortu ziren, hiribilduak fundatu ziren... baina, baita piratak –normandiarrak eta arabiarrak– eta gaixotasunak ere iritsi ziren, legenarra eta antzekoak. Zenbait alditan, oinez ibili beharko zuten unean uneko egoerak behartuta kostaldeko bide zailetatik, nahiz eta boteretsuenak itsasontziz ere ibil zitezkeen, bidezko zela uste zutenean portuetara erretiratuz. === Kostaldeko hiribilduen fundazioa === Azkenik, aldi horren amaieran, eta itsaslapurreta pixkanaka ahulduz joan zen heinean, kostaldeko defentsa militarren eraikuntzek esparru geografiko seguruago bat sortu eta kostaldean populatze atzeraezin bat sustatu zuten, baina oraingoan oinarri berrien gainean: kostaldeko hiribildu harresidunak, defentsa onekoak, jarduera nagusia arrantza eta merkataritza zutenak. === Bi baliabide: balea eta kabotajea === Alabaina, harrapaketak traumatikoak baziren ere, itsasoa komunikazio-baliabide zen, isolamendu baino gehiago. Nabigazioan eta ontzigintzan iritsitako maila teknikoari esker zen posible hori. Balea-harrapaketak ere garrantzia izan zuen. Zetazeo horri buruzko lehen erreferentziak VII. mendeko data baldin badu ere, harrapaketa ez zen egiaztaturik gelditu XI. mendera arte. Dena den, balearen gantz- edo olio-salerosketa antzinatik egiten zen jarduera zela frogaturik dago. Maila tekniko altu horri esker agian, gure arrantzaleak VII. menderako aritzen ziren balearen arrantzan. Halaxe da, guganaino iritsi den 670eko faktura moduko batek adierazten duenez, arrantzale euskal herritarrek egindako 40 moyo (10 tona, gutxi gorabehera) balea-olio bidali ziren Sena ibaiaren ondoan, Erroma eta Habre artean zegoen Jumieges abadiara (3). Errezibo hori, Joseph Garat-en iritziz (4), eskaeraren kopuruagatik eta abadiaren urruntasunagatik, merkataritza finko eta kokatu bat izan zela euskal herritarrek balearen arrantzan zuten sonak erakusten du; kostan lehorreratutako baleak aprobetxatuz edo, are gehiago, noizean behin harrapatutakoekin soilik ezin baitzitekeen sonarik mantendu. Honerainokoa da Garat-en iritzia. Ez da zehazten dokumentuan zein izan zen garraio-bidea, baina pentsa daiteke itsasoz egin zela beharbada. Hamar tonako zama hori behingoan eraman bazen eta ontzi bakar batean, ontzigile euskal herritarrak gai izan ziren hartarainoko zama garraia zezaketen ontziak egiteko, eta hori gogoangarria da garai hartarako. === Kabotaje-bidaia komertzialak === Erdi Aroko lehen mendeetan badira Galiziako eta Frantziako kostaldeen arteko itsas merkataritzaren zenbait erreferentzia. Badirudi aipamen horiek kabotaje-nabigazio baten isla izan nahi dutela, eta horien euste-puntu, tarteko hainbat portu. Gregorio Tours-ekoak, Leovigildo (K. o. 567tik 586ra errege) godoaren garaian, itsasoz Galiakoen eta Galiziarren artean egiten zen merkataritza aipatzen du. (5) Frogatu daitekeen bezala, itsaslapurreten ondorioz segurtasunik ez bazen ere, eutsi egiten zitzaion erromatarren ondareari: ontzigintzan, nabigazioan eta itsasbideetan. === Elezaharretako aipamenak === Penintsulako kostaldean, berriro ere itsaslapurretekin zerikusi zuen gertakari batek eten zuen VIII. mendean albiste-urritasun hura. Iturrizaren arabera, elezaharrak dio Froom Bizkaiko Prestamero Nagusiak, bere seme Fortun Fruiz eta bere aldekoak lagun hartuta, Santurtziko haitz tartetan lehorreratu zen kortsario multzo handi baten kontra egin eta garaipen izugarri bat lortu zutela. (6) Izenak eta ekintzaren garaia egiazkoak ote diren aztertzen hasi gabe, elezaharrak agerian jartzen du itsaslapurretak praktikan jarraitzen zuela, eta horixe da kontuan hartu behar duguna. Aipatu Froom horren eta Bizkaino Jaunen jatorriari dagokionez, Pedro Barcelos Portugaleko kondeak 1323 eta 1344 bitartean idatzitako ''Livro dos Linhagens-''en arabera, jatorri hori Ingalaterrako erregearen anaia Froom-en eta bere semearengan kokatzen da. Aita-seme horiek erresumatik bota egin zituen erregeak eta Bizkaiko kostaldera iritsi ziren, beren zerbitzuak eta errege-odolaren izen ona eskaintzera, eta garaiz iritsi ere, ezinbesteko baldintza baitzen altxamenduan buru izateko, hain zuzen ere, halako zerga bat abere-espezietan (zaldi bat, idi bat eta behi bat) eskatzen zien Moninho izeneko konde asturiar baten kontra altxatzeko. Enpresa hori 860 eta 870 bitartean kokatzen da. (7) Mende bat beranduago, Bizkaino Jaunen jatorriaz Lope Gartzea Salazarrek 1454ko bere ''Cronicas de Vizcaya'' lanean, eta gerora bere ''Bienandanzas e Fortunas'' obran berriro bildutako kontakizunean baditu XIV. mendeko noble portugaldarraren antzeko nahikoa gauza, uste izateko iturri berak ilustratu zituela bi kronikariak (Don Pedro, Gaztelan atzerriratua, Don Joan Nuñez Lara Bizkaiko Jaunaren adiskide egin zen). Hauek dira desberdintasunak: bat, Zuria Eskoziako erregearen biloba zen, Froom Ingalaterrako erregearen anaia. Bi, Leongo erregearen semeari aurre egin zion eta ez konde asturiar bati. Esandakoa berretsiz, horri dagokionez, Caro Barojak ziurtatu egiten du Jaun Zuria jatorriz eskoziarra zela, Lope Gartzea Salazarren arabera. Itsas gaietan tradizio handia izan ezean, ezin esplika daiteke Erdi Aroaren bukaeran gauza ziur gisa onar zitekeenik Bizkaiko lehen Jauna, Jaun Zuria, Eskoziako halako errege baten biloba izatea, emakume ezkongabe baten semea eta bere aitak horregatik atzerriratua. (8) === Baldintza geopolitikoak === VIII. mendean eta ondorengoetan, ingurune geopolitikoak zuzenean eragin zion gure kostaldeari. Ildo horretatik, kontuan hartzekoak dira: * Penintsulan musulmanen presentzia 711tik aurrera eta Baskonian, berriz, 714tik aurrera, * mendebaldean erresuma godo-asturiar hasberri bat, * Frankoen Erresuma Akitania iparraldean; 771tik aurrera han nabarmendu zen Karlomagno. Gure herria Historian, aipatu indar horiekin muga eginez, bi dukerri —Baskonia eta Akitania— gisa azaltzen da, eta gehienetan duke baten mendean elkarturik: * Eudon Handia (710etik aurrera), * Hunaldo I.a (735etik aurrera), * Waifre (744tik aurrera), * Lupo II.a (768tik aurrera) eta * Lupo Santzio I.a (778tik aurrera), nahiz eta hau Baskoniakoa baino ez zen izan, 768an Karlomagnok Akitania zapaldu eta bere erresumaren mendeko egin zuenetik. == Ahaztutako gertakari bat == === Karolinjioak lehorreratzeko saiakera === Mende horretan itsasoarekin zerikusia duen gertakari interesgarri bat gertatu zen; historialari gehienek inoiz serioski kontuan hartu ez duten gertakaria: Karlomagno gure kostaldean lehorreratzen saiatu zen —Orreagako hartan (778) baino lehen—, Fernán Gonzálezen olerkian jasota ikus daitekeenez. (9) Olerki horrek Gaztelako Bernardo del Carpio heroiaren elezaharra jaso zuen, hau da, Orreagako gertakarien bertsio espainolista bat, Errolanen Kantorea goraipatzeko frantsesek zuten joeraren aurrean emandako erantzun patriotikoa. Aipatu elezaharra gorpuztua zegoen XIII. mendearen hasierarako, eta Don Juan Lucas de Tuy (¿-1249) kalonje eta kronikagileak (10) ''Chronicon Mundi'' (1236) lanean jaso zuen eta Don Rodrigo Jiménez de Rada (11) Toledoko historialari eta artzapezpikuak (1170-1247), berriz, bere ''De rebus hispaniae'' lanean. Testu honen interpretazioa egin zuen Banus Agirreren iritziz, Arlanzako monjeak, Fernán Gozálezen Olerkia (1250. aldera) idatzi zuenak, frankoen bi inbasio aipatzen ditu, Don Lucas de Tuy-k bezalaxe; baina, honek biak Orreagan jartzen dituen bezala, Arlanzakoak dio, gerora ikusiko dugun bezala, lehena itsasotik egiten saiatu zirela, non garbi azaltzen den kontakizunaren zati horretan Tuy-ren ''Chronicon'' hark ez bezalako iturri bat erabili zuela: ziur asko gaur egun galdua den gesta kantaren bat izango zen, Gipuzkoako kostaldean lehorreratzen saiatu zirenekoa kontatzen duen kanta. (12) Konta diezagula olerkiak berak gertakaria: Testuaren azalpenak hasi aurretik, esan dezagun: * Bernald del Carpyo izenaren azpian Lupo Santzio I.a ezkutatuko zela; * 135. ahapaldiko Marsylla portua ez zela Mediterraneoko Marseillari dagokiona, gaur egun Arroxelatik iparraldera, 8 km-tara, Re uhartearen babesean dagoen Marsilly-i dagokiona baizik; * 137. ahapaldiko Gitarea-ko portua, gaur egungo Getariari dagokiona izango litzateke eta, Banus-en ustez, monjeak Getaria eta Aspako portuak (mendateak) identifikatzearekin egiten duena ez da lehorreko gizon hark gaztelaniazko ''portu'' hitzaren bi esanahiak nahastea besterik: mendatea, mendien arteko pasabidea baita, eta portua, kostako babeslekua. (13) === Oroitarria === Lehorreratzeko saiakera hura Pasai Donibaneko santutxo edo guruztokian dagoen oroitarriak egiaztatuko luke, alegia, Bidasoako uretan gora, hegoaldera jo eta antzinako bidea Tarraco-Pompaelo-Oeasso jarraituz, Iruñeraino iristea beste xederik izan ez zuena. Honela dio Orreagako guduan izan ziren pasaiatarren aipamenak: Egungo oroitarriak, 1580an Joanes Esquioz Ubillak eraikitakoak, aurreko beste oroitarri bat ordezkatu eta faltsutuko luke, hots, itsasotiko eraso-saiakera hura oroitarazten zuena; dena den, Banusen hitzetan, «zorionez, hartatik (testua) zerbait gelditu da ukitu gabe, eta oso da baliosoa: dataren aipamena, hain zuzen ere, «era octingentésima décima quarta» 814. aroa zen, 776. urtea alegia. Horri esker, gertakari hura Orreagako gudu sonatua baino bi urte lehenago koka dezakegu». (15) === Bigarren espedizioa === Olerkiarekin jarraituta, azalpena ematen zaigu: indarberritu zirenean «''al puerto de Gitarea fyzieron luego tornada''», itsasoko bigarren espedizio bat egin zela salatuz eta, oraingoan, Getariara onik iristea lortu zutela adieraziz. Lehen espedizioak pasaitarren artean oroitzapena utzi zuen bezala, gerora oroitarri batean islatu zuten oroitzapena alegia, bigarren honek ere halaxe utzi zuen getariarren artean, Zestoako Hiri-gutunean (1383) adierazita gelditu zen bezala; biztanleek honako hau zioten: Bitxia da paragrafo horretan Zestoa mugakide gisa azaltzea Gaskoiniarekin; baina ez da harritzekoa, izan ere, gerrarik baldin bazen, agerikoa da itsasoz eta Getariako portuan zehar zirela auzoak, VIII. mendetik nahikoa frogaturik gelditu zen bezala. === Santiagoren hilobia === Bestalde, kontuan hartu behar da errege asturiarrek Frankoen Erresumarekin izandako harremanak etengabekoak izan zirela mendean zehar, eta horrek frogatzen du itsasertzetik eusten zitzaiola auzotasun horri. Gainera, harreman horiek are helduagoak eta iraunkorragoak bihurtu ziren VIII. mendearen azkenean eta IX.aren hasieran, Alfontso II.a Asturiasko errege eta Karlomagno Frantziako errege zirelarik, Lurraren muturreko alde haietan, ''Finisterrae''-n, ''Mare Tenebrosum ''hasten zen lekuan, Santiagoren hilobia azaldu zeneko albistea zabaldu zenean. Gertakari horren oihartzuna oso baliosoa izan zen hurrengo mendeetan gure kostaldearentzat, aurrerago ikusiko dugun bezala. Itsasoak erabaki zituen, hein handi batean, IX. mendeko gertakariak, itsasoak eta haren bidez gure kostaldera iritsi zen herriak: normandiarrek. == Normandiarrak == [[Fitxategi:Eskandinaviako ontziak.jpg|thumbnail|Eskandinaviako ontziak.]] [[Fitxategi:Bikingoen ontzigintzako eszena.jpg|thumbnail|Bikingoen ontzigintzako eszena.]] [[Fitxategi:Bayeux-eko tapizaren eszenak, normandiarren ontzigintza eta ontzidiaren irteera, Ingalaterra inbaditzeko prestaturik.jpg|thumbnail|Bayeux-eko tapizaren eszenak, normandiarren ontzigintza eta ontzidiaren irteera, Ingalaterra inbaditzeko prestaturik.]] Normandiarren berriak baino lehen iristen ziren sarrazenoenak, IX mendean Yeu uharteraino tamaina handiko ontziekin Noirmoutier-eko monasterioa olioz hornitzera heltzen zirenekoak. Alabaina, merkataritza hori ezerezturik gelditu zen normandiarrak iritsi zirenean. Gizon normandiar horiek gure kostaldera, 844 aldera iritsi, eta Aturriren bokalean kokatu ziren, Baionaz jabetu ondoren. Kokaleku hori operazio-base moduan hartuta, 100 urte baino gehiagotan kostalde kantauriarrean zehar ibili ziren sartu-irtenak eginez, eta haien eragina handia izan zen. === Normandiarren presentziaren ondorioak === Zer esan dezakegu normandiarrez? Esan ohi den bezain suntsitzaileak al ziren? Zer ondare utzi zuten gure kostaldean? VIII. mendearen azken aldera Eskandinaviako biztanleak, euren buruari bikingo deitzen ziotenak, itsas espedizioak egiten hasi ziren bi norabideetan: * mendebaldera —antza denez, Islandiatik (IX. mendearen bukaeran) eta Groenlandiatik (981-985) etorriak ziren gaurko Eskoziara edo Vinlandiara (XI. mendearen hasieran)— * hegoaldera; azken horiei normandiarrak deitzen zitzaien (iparreko gizonak). Irteera haren arrazoiak eztabaidagai badira ere —baldintza klimatiko txarrak, populazio handiegia, etab.— denak ados jartzen dira, espedizioak egin bazituzten, nabigazioan eta ontzigintzan zuten teknologia aurreratuari esker izan zela onartzerakoan. === Nabigatzaileak itsaso eta ibaietan === Argizagiak zituzten gidari eta bazekiten itsasoak zeharkatzen; beren ontziek «snekkjur», «drakkar» eta «knörr» haiek 40tik 100era gizon eraman zitzaketen; estali gabeak ziren, eta arraunak eta belak uztartuz erabiltzen zituzten, eta zingo edo kalatu txikia zutenez —90 cm aski ziren nabigatzeko— ibaietan ere erabilgarriak ziren. Normandiarrek, hasieran, arrantza ugari zegoen kostaldeak eta lurralde hutsak bilatzen zituzten kolonizatzeko. Beranduago hasi ziren kristau-herrialdeekin eta musulmanekin tratuan. Hiriak nahiz eskualde osoak zeharkatzen zituzten lapurretan. === Kolonizazioa eta merkataritza === Azken jarduera hori izango da beharbada ezagunena, baina beste biak azpimarratu beharko genituzke, kolonizazioa eta merkataritza alegia, gure herriari zer ondare utzi zioten hobeto ulertzeko. Europa mailan merkataritzan izan zuten egitekoaz, jakin badakigu iparreko gizon haiek bitarteko izan zirela Ekialde eta Mendebaldearen artean, VIII-XI. mendeetan Mediterraneoa itsaslapur musulmanez josia zegoen garaian; Bizantziori eta Turkestani larruak eta armak saldu zizkioten, Ingalaterrari eta Frantziari zetak eta espezieak. Portu suediar eta daniarretatik irten eta Baltikoko kostaldean eraikitako kolonietan lehorreratzen ziren; Itsaso Beltza eta Kaspiar itsasora iristen ziren ondoren, ibaietatik. Halaxe da, egoki mugitzen ziren ibaietan, haien itsasontziak arinak eta zingo txikikoak baitziren. Ur-laster edo ur-jauziren bat aurkitzen bazuten, ertzetik herrestan eramaten zituzten edo enbor gainetan biraka. Espedizio militarretan, ibaien bokaleak hartzen zituzten operazio-base gisa eta udaberrietan barnealdeko lurraldeetara sartzen ziren eta dena lapurtzen zuten; halakoetan, zaldiak itsasontzietan garraiatzen zituzten. === Normandiarren ibilerak Euskal Herrian === Baina, arretaz begira dezagun gure kostaldetik hurbilen dagoen esparru geografikoa, ba al dugu normandiarren ibileren berririk? Badakigu gure herrian oso barruraino sartzen zirela Baionan zuten Aturriko kokalekutik; baina, IX. mendearen erdialdekoa izango da agian sonatuena, Iruñeko atarian agertu zirenekoa... Halaxe da, garai hartan errege zen hirian Gartzea Enekoez, 851etik bere aitaren oinordeko zena. Sánchez Albornozek idatzitakoaren arabera (17), hirian ziren aberastasunek erakarrita ziur asko, normandiarrak Kantauriko itsasadar batetik sartuko ziren, Bidasoak zituen beharbada aukera handienak horretarako, eta Iruñean azaldu ziren. Han bataila bat sortu zuten eta, Gartzea Enekoez harrapatzea lortuta, hura askatzearen truke erreskate handi bat eskuratu zuten. Zalantzarik gabe, aurreko mendeko itsaslapurreta eta harrapaketa guztiak txiki geratu ziren normandiarren ekintza horien aurrean. Horien ondorioz, ia biztanlerik gabe gelditu zen kostaldea eta, itsasadarretan gora babestutako kokalekuak kondenatuak, atzera egin behar geografiko horretan. Leskarreko kartularioak eta antzeko beste batzuek aipatzen dutenez, IX. menderako normandiarrek Gaskoniako hiri guztiak suntsitu zituzten, besteak beste, hauek aipatzen ditu: Akize, Leskarre, Olorue, Vasats eta Lapurdum, hau da, Baiona. (18) X. mendean artean normandiarrak bertan jarraitzen zuten, baina jada zenbait ohartarazpen egin beharko litzateke. Hala, IX. mendearen erdialdera Baionara iritsitakoak pixkanaka bertan kokatzen hasi ziren, eta X. mendeko lapurretak Europa iparraldetik etorritako jende-saldoek eginak izaten ziren. === Normandiarren ondarea === Normandiarrek gure kostaldean —Aturriren bokalean 844an kokatu zirenetik, Gilen Antsok, Akitaniako dukeak, 1032an bota zituen arte— ondare baliosoa ez ezik zeharkako zenbait ondorio interesgarri ere utzi zituzten. Normandiarren ondarerik agerikoenak izan ziren: ontzigintzako teknikak, merkataritza-ibilbideak sendotzea eta Ingalaterra eta Europa iparraldera beste bide berri batzuk sortzea; batez ere, Lapurdiko eskualdea Ingalaterrako administrazioan parte izatera iritsi zenean, 1155ean (Leonor Akitaniako dukesa Enrique Plantagenet, gerora Ingalaterrako Enrique II.arekin ezkontzean). Ez dezagun ahantz normandiarren ontzigintza-tradizioaren gertuko oinordeko zirela bai lapurtarrak bai ingelesak. Era askotakoak dira haien presentziak gure kostaldean utzitako ondorioak. Akaso, arabiarrei eragozpen izan zitzaien haiek gure kostaldean izatea, Mediterraneoko nabigazioan tradizio handiko herria izanik ere, jarduera handirik ez baitzuten izan Kantauriko itsasertzean. Atentzioa ematen du, ontzidia bazutela jakinda, gure herriarekin zituzten harremanak beti hegoaldetik eginak izateak. Normandiarrek Penintsula osoko itsaslapurreta handienak 3 kanpainetan burutu zituzten: 844an, 858an eta 966-971n. Lehen bi erasoak nozituta, nola arabiarrek hala asturiarrek eta galaikoek gotorlekuak eraiki zituzten, euren kostaldeak militarki defendatzeko; ezagunak zaizkigu lehenengoen rabitak eta bigarren horien harresia, Oviedoko San Salbatore eliza inguratzen duena, baita Asturias eta Galiziako beste zenbait gotorleku ere. (19) Asturiarrek eta galaikoek euren kostaldean harresiak eraiki bazituzten, zer esan liteke gure itsasertzaz? Kontua da ez dugula horri buruzko daturik, nahiz eta oker handirik gabe esan dezakegun Donostiako Mota Gaztelua, Getariko San Anton eta Gaztelugatxeko San Joan, hiru adibide jartzearren, puntu estrategiko horiek ez zirela defentsarako erabili, zelatarako postu gisa baizik. Getaria —edo Gurthary, Lapurdin— toponimoak «wahta» (zelata, zaintza) hitzetik eratorritako «wahtari» (zentinela) izen gotikoarekin zerikusia duenak agerian jartzen duen bezala. (20) === Itsaslapurren oihartzunak === Lope Isastik dioenez, X. mendeko tradizio baten arabera, bazen Bizkaia izeneko familia bat mende horretan Pasaian finkatu zena; eta Antso Abarkaren kapitaina zen Don Pedro Bizkaikoak mairuen errege Muley atxilotu zuen, Pasaiatik Gipuzkoara sartzera zihoala. Tradizioa horretan, besteak beste, lehorreratze, itsaslapurreta eta abarren oihartzunak aurki daitezke. == Kristautasunaren sarrera == {{wikipedia|Kristautasuna Euskal Herrian sartzea}} [[Fitxategi:Erromatarren galtzadak Euskal Herrian.jpg|300px|thumbnail|Erromatarren galtzadak Euskal Herrian.]] [[Fitxategi:Erromatarren galtzadak Europan.jpg|300px|thumbnail|Erromatarren galtzadak Europan.]] Testuinguru horretan, 950 aldera iritsi zen Donejakuera, idatzirik gelditu den lehen erromesa: Godescalco, Le Puy-ko gotzaina. Baina, oso litekeena da anonimoki erromesaldien fenomenoa data hori baino askozaz lehenagokoa izatea. Baina, Donejakueko erromesaldiari heldu aurretik, kristautasunaren sarrerari buruzko gai zabalari ekingo diogu. Halako munta duen fenomeno honek atal zabalago bat eskatzen digu. Izan ere, hedadura zabaleko, iraupen handiko eta, giza nahiz kultura mailako eragin itzela izan duen fenomenoa da. Galdera sortuko zaio agian irakurleari: baina, Euskal Herriko kristautasunak zerikusirik ba al du itsasoarekin? Ba ote du itsasoarekin lotzen duen alderdiren bat? Saiatuko gara kristautasunaren sarrerako prozesuak azaltzen, nabigazioarekin ez ezik, Atlantiko nahiz Mediterraneoarekin zer zerikusi zuen adierazten. Gure historiako beste alor askotan bezala, ez dira asko kristautasunaz ditugun datuak. Horregatik, oso zaila da ebanjelizazioaren hasiera gure herrian noizkoa den markatzen saiatzea, nahiz eta, horretaz ditugun datuak aztertuta, gutxi gorabehera data hori markatzeko gai izango garen. Hala ere, kristautasunaren sarrerako bideak markatzeko ez dugu zailtasunik. Jakina da ideiak, merkantziak bezalaxe, erromatarren bideetatik hedatzen zirela, horregatik, gure herriaren ebanjelizazioaren geografia lehenengoz irakurtzean, bi ibilbide finka ditzakegu sarrera moduan: bata, mediterraneoa, hegoaldetik datorrena; eta bestea, atlantikoa, iparraldetik eta itsasaldetik datorrena. === Mediterraneoko bidea === Bide mediterraneoa, Estrabonek aipatzen duen Tarraco-Oiasson bidea da. Tarragonan apostoluen garaian Ebanjelioa predikatzen zela gauza ziurra da; hortaz, kristautasuna oso goiz sartu zen gure herrian eta Zaragozatik eta Iruñetik barrena sartu ere. Hala, San Ziprianok Leongo eta Astorgako kristauei idatzi zien eskutitzetik dakigu Zaragozan 254an bazirela kristauak, gotzain eta guzti. Astorgan —antzinako Astorga-Bordeleko XXXIV. bide nagusian— kristauak bazirela jakiteak eramaten gaitu erlijio berria Novempopulaniarantz azkar hedatuko zela pentsatzera, III. mendearen erdialderako jada iritsia ez bazen. Bestalde, jakin badakigu III. mendearen hasieran eta IV.aren bukaeran Kalagorrin, baskoien hirian, kristautasuna bazela, zeren eta, Emeterio eta Zeledon ezagunak hil zituzten Dioklezianoren pertsekuzioan. === Atlantikoko bidea === Euskal Herriko Pirinioetan barrena hiru ibilbidetan zati dezakegu: * Tolosatik eta Oloruetik barrena, Somport-etik igaroz, Jaka eta Huescara zihoan bidea. Euskaldunen bideak ziren horiek, Ptolomeok II. mendean Jakaz baskoien «oppida» gisa hitz egiteak frogatzen duen bezala. * XXXIV. bidea, Bordeletik abiatuta, Akizetik, Orreagatik eta Iruñetik igarota Astorga aldera zihoana. Bide hori Nafarroako tradizio zahar batek egiaztatzen du; tradizio horren arabera, iparreko kristautasuna onartua zela antzinako bi santutan oinarritzen da: Saturdi (San Saturdino, Tolosako martiria, 250ean) eta haren ikasle San Fermin, Iruñeko lehen gotzaina izan zitekeena (Dioklezianoren pertsekuzioan martiri hil zena, 303 aldera). * Akitaniako kostaldetik jaisten zen bidea. Lehen aroko datu askorik ez bada ere, beranduago Donejakueko erromesek sarritan baliatzen zuten bidea da. Zehaztuz, jakin badakigu lehen aldi batean San Paulino Nolakoak IV. mendean Bordele eta bere maisu Ausonio utzi eta baskoien artera etorri zela predikuan jardutera, eta, Mañarikuaren iritziz, Erdi Aroan barra-barra erabili zen Bordele-Hondarribia-San Adriango zubian barrena zihoan ibilbidetik ibiliko zen. === Hiriaren garrantzia === Erromatarren bideen antzera, hiriguneen antolamendua izan zen kristautasunaren hedapena erraztuko zuen beste alderdi bat: bai haietatik bideak igarotzen zirelako, bai hirietako biztanleek kultur maila jasoagoa zutelako eta, beren ohiturei lotuagoak zeuden inguruetako artzain eta nekazariek ez bezala, ideologia-korronte berriak onartzeko irekitasuna zutelako. Ziurtasun osoz ezin esan badezakegu ere, Europa mendebaldean oso zabaldua dagoen iritzia da hiriak ebanjelizatu duela landa-ingurunea. Hala, hirian bizi ez zenaren izena (''pagus''-etik ''paganus'') ez-kristauaren pareko izatera iritsi zen. Bestalde, Ptolomeok ematen dituen datuek oso garbi markatzen dute II. mendean Euskal Herriko hirien banaketan itsasoak izan zuen eragina: kostaldeko hiriak, zentzu hertsian esanda, 3 ziren: Flaviobriga, Tritium eta Oiarso; barnealdekoak, berriz, guztira 32. Uste izatekoa da eragin handia izan zuela horrek kristautasunaren sarreran. === Sarrerako datu positiboak === Kristautasunaren datu positiboak baditugu, nola Mediterraneotik hala Atlantikotik sartu zela ziurtatzen dutenak. ''Mendebaldeko bideari'' aipamen egiten dion ahapaldi bat dugu, Kalagorriko Prudentziorena (348-405), Emetrio eta Zeledon martiriez, honela dio bere ''Peristephanon-''en: «Sinesten al duk orain, baskoien antzinako paganotasun zakar horrek, zein odol sagaratua zen erru ankerrak sakrifikatu zuena? Hire ustez, Jainkoagana joan al dituk biktimen espirituak». Mañarikuaren iritziz (21), baskoien paganismoa iraganeko gauza zela ez zuen aditzera ematen Prudentziok erabilitako iturri gutxi-asko fidagarri batek, baizik eta horren garaiko gertakari publiko batek frogatzen zuen. Jakina da egongo zirela ebanjelizatu gabeko leku apartatuak, baina, IV. menderako, funtsezkoan kristautua zen Euskal Herria. ''Iparraldeko bideaz'' Eauze-ko gotzain San Mamertinok egindako aipamenak ditugu, 314koak eta 333koak. IV. mendearen azken aldekoak, berriz, ezagunak zaizkigu Burdingalako Ausonio eta San Paulino de Nolaren, baskoien artera predikatzera etorria zen honen arteko eskutitzak. Baina, Kristautasuna Euskal Herri kontinentalean sartua zeneko aipamen berreslea 506an Agdeko Kontziliora etorritako gotzain-aldra izango da. Augustoren garaiko Akitania zaharra (Akize, Vasats, Auch, Lecture eta Comminges), Dioclecianoren garaian, beste 4 elkartuta (Boiates, Eauze, Bigorre eta Consorani) Novempopulania bilakatu zen, eta, Teodosio I.arekin, beste batzuk batu ziren Aire, Biarno eta Olorue. Orduan, 506ko Kontzilioan 12 civitate horietatik denak bildu ziren, Vasats eta Boiates izan ezik. Apur bat beranduago, 511n, Arlesko Kontzilioan agertu zen Vatseko gotzaina. Datu horiek guztiak alderatuta, Mañarikuaren iritziz, Kristautasunaren sarrera Euskal Herrian III. mendean hasi zen eta Europako gainerako beste herri auzoekin paraleloan garatu. === Asimilazioaren datu linguistikoak === Kristautasunaren asimilazioak berezitasun batzuk izan ditu gure herriko jendearengan; asimilazio horiexek maisuki aztertu zituen Manuel Lekuonak (22). Gaur egungo hizkuntzaren hots batzuk garai bateko kulturen lekuko direla abiapuntu hartuta, Lekuonak zerrenda bat aztertu zuen kristautasunak euskaran duen eraginaren antzinatasuna jakiteko: * Hala, ''bedeinkatu'' eta ''madarikatu'' aipatzen ditu'' benedicatus ''eta ''maledicatus'' arkaizanteen zuzeneko oinordeko direlakoan, delako ''benedictus ''eta ''maledictus'' klasiko haien arbaso, hain zuzen ere. * Inperioaren garaian itazismoaren fenomenoa hasi zen, hau da, latineko «e» zenbait «i» balira bezala hasi zen esaten Erdi Aroan aurrera samar sartu arte. Garai horren lekuko lirateke hots hauek, hala nola, ''pastikun'' (pax tecum), ''doministiku'' (dominis tecum), ''ipiatiku ''(episcopu), eta horiez gain, ''eliza ''(ecclesia) ''garizuma ''(quadragessima), ''izpiritu ''(espiritu), ''Ixteben ''(Esteban), ''Ingraxi ''(Engrazia), ''Xixili ''(Zezilia), ''Xixario ''(Zesareo), ''zimitorio ''(cementerio), ''Bixintxo ''(Bizente) eta zerrenda luze bat. * Erromantzeak sortu aurreko garaikoak –Gaztelaniaren aurrekoak alegia– Goiz Erdi Aroko data dutenak eta diptongazioagatik, besteak beste, «e» bokala «ie» eratorri zitzaien batzuk bereizgarri dira:'' zeru ''(caelum), ''infernu ''(infernum), ''intzentsu ''eta ez ''intzientsu'', ''Abendu ''eta ez ''Abiendu'', etab. * Garai bereko, Goiz Erdi Aroko, erromantzeen sorrerako data du Cruz hitzak izan zuen aldaketa, hots hasierako «u» hura, forma berriko «o» eratorri zen (Cruce-Croce, Croix, Cross...). Eraldatze hori euskaran ere agerian gelditu da bi modutako honako hitz hauetan: ''Gurutze, Gurutzeaga, Bidagurutzeta, Gurrutxaga, Krutxaga, Gurrutxarri, Gorozarri, Gorozika, Gorospe, Gorosgarai, Gorosgarate ''eta ''Gorrotxategi ''eta euskal-errioxarrak: ''Crocibirio ''(Gurutzebide-ren baliokidea) ''Gorcicolato ''(baliakide garbi bat gabea), ''Gorciga ''(Gurutziaga-ren baliokidea). Datu zerrenda hau, Mañarikuak emandakoen osagarri bikaina dena, Lekuonak biribildu zuen gure Santutegiko izenen hainbat formen azterketa egin ondoren; horien artean lau fase bereizten ditu hurrenez hurren: * Aldi prerromanikoa: «zero» egite batez, hau da Santuaren izenak ez darama inolako santutasuna adierazteko gehigarririk:'' Bixintxo, Vicentejo ''(San Bizente), ''Sacernin ''(San Saturnino), ''Zipirio ''(San Zipriano), etab. * Aldi erromanikoa: «Done» forma dutenak:'' Donamaria ''—horren baliokidea Bizkaian Andra Maria da—, ''Donostia ''(San Sebastian), ''Donibane ''(San Juan), etab. * Aldi gotikoa: «Santi» forma dutenak: ''Santi Mamiñe, Santi Kurutz, Santillana'', etab. * Aldi errenazentista: «San» forma dutenak. Hitz kristau hauek:'' Aingeru, Gurutze, Meza, Zeru'', eta abar, S. Marinerrek dioenez, ez dira V. mendea baino geroagokoak, ezta III. mendea baino lehenagokoak ere, hortaz argi eta garbi gelditzen da bazela kristau-eragin bat euskal herritarren artean. (23) === Lehen kristauen eremutar-biziera === Baina, zer esan dezakegu gure Euskal Herriko lehen kristauen bizimoduaz? Hegoaldeko bideek eta iparraldekoek Euskal Herriari bi isurialdeetan desberdintasunak erantsi al zizkioten? Eta, hala bada, zer eginkizun izan zuen itsasoak horretan? Lekuonaren iritziz, Euskal Herriko lehen kristauek eremutar-biziera egin zuten, Egiptoko Tebaida edo ekialdeko Kapadoziako eremutarren antzera. Gure Herriko erlijiosoen haitzuloen ikerketek San Benito eta San Bernardoren monakotza baino lehenagoko garaietara eramaten gaituzte atzera, V. eta IV. mendeetara alegia. Hala, IV. mendearen bigarren erdian harpetako habitatera itzultze bat ikus daiteke, Santimamiñera, esaterako. Harpeetara itzultze horren funtsa, oso gutxi asimilatu zen erromanizazioaren aurrean sumatutako ziurtasun eza eta ukapen gisa interpretatu izan da. Alabaina, harpeetara itzultze horrek sendotasuna hartzen du, oinarrian kristau-trogloditasun izaera bat ikustean. ==== Euskal Herriaren hego isurialdea ==== San Juan de la Peñako erlijio-gune ezagunak dira troglodita-bizimodu horren erakusgarri egokiak (harkaizpean kokatuak, hasierako elizaren gunea gaur egungo elizan aurkitzen den lekuan) eta Donemiliaga Kukulla (beste harkaizpe bat da, VI. mendean San Emiliano —gaztelaniaturik «Millán»— eremutarra mezak emanez eta salmoak errezatuz bizi izan zen lekua). Eta gai hau atera badugu, eredu izateaz gain, bi monasterioak kokatuak daudeneko eskualdea mende haietan, bai kulturaz bai hizkuntzaz, Euskal Herria zelako da. Trebiñoko Izkiz mendikateko haitzuloak gaur egungo Euskal Herriaren mugen barruan daude. Hare-harrian aztarrika eginak dira eta VII. eta VI. mendekotzat har daitezke, edo nork jakin V. mendekoak ez ote diren —bertakoek «piedra franca» deitzen diote—. Bisigodoen arteari dagozkionak dira, bere garaian On Joxe Migel Barandiaranek berretsi zuen bezala: ''«Halaxe da, 87 haitzulo daude, eta 13 edo 14 dira tenplu edo kaperak, bisigodoen eliza askoren antzeko oinplanoa dutenak. Badaude ferra-arkuaren forman oinplanoa duten absideak, erlikiak gordetzeko tarteak dituzten irtengunezko aldareak, beti haitzuloaren ekialdera kokatuak daudenak... Ekintza horiek denak, zalantzarik gabe, bisigodoen garaiko data izan behar dute; eta agian Arabako eskualde zabal batean, Arluzeatik Tobillas bitartean, herri bat edo zenobita taldeak izan ziren garai horretan, edo lehenago». (24)'' Horiek denak Euskal Herriaren hego isurialdean daude, ikusi dugun bezala, kristautasunaren sarrerari mesedegarri izan zitzaizkion erromatarren hiri eta bide asko zeuden tokian. ==== Ipar isurialdea ==== Baina, zer esan dezakegu Euskal Herriaren ipar isurialdeaz, funtsean hiru baino ez baziren hiriak eta galtzadak ez baziren barrualdekoak bezain garrantzizkoak? Hasiera batean, ez dugu ahaztu behar euskaldunek funtsean artzaintzan jarraitzen zutela, erromatarren presentzia eta herentzia zituzten arren. Hortaz, mendietako banalerroak bereizi baino gehiago elkartu egiten zituen bi isurialdeak, logikoa denez desberdinak izanagatik. Hegoaldeko harpe artifizialen fenomenoak iparrean bere ordaina haitzulo naturaletan izan zuen. Atlantiko isurialdeko eraketa geologikoak kareharrizko haitzuloak eskaintzen zituen, eta eremutarrek bertan bizitu zuten ebanjeliozko bikaintasun bizimodua, Izkizeko eremutarren antzera. Bi isurialdeek dituzte bai antzekotasunak bai desberdintasunak; antzekotasunak lehen kristauen bizimodu eremutarrean eta desberdintasunak bizitokiaren izaeran: hare-harria edo «piedra franca» deritzonak aukera badu artistikoki aztarrikatzeko, kareharri gogorrak, ordea, zailtasuna du aukeran. Dena sen, Lekuonak diferentzien gaineko elkartasun-zubi bat finkatzen du santuen deitura hagiografikoen gainetik —Erdi Aroko santuena, hain zuzen ere—, hala nola, Sandrati (Zegaman), Sandraili (Araotzen), Santi Mamin (Kortezubin), Zipirio (Tolosan) edo San Valerio (Arrasaten). Hau da, Izkizeko arpe artifizialetan bezalaxe, isurialde atlantikoko haitzulo naturaletan ere izan ziren eremutarrak, agian gaur egun haitzuloek duten izena bera zutenak: Erroman, Tirso, Quirico, Julita, Adrian, Mamin, Zipriano eta abar. X-XI. mendeetatik, Donejakuera bidean zihoazen erromes askoren igarobide ezinbestekoa izan zen Euskal Herria. Erromes-olde horrek erlijio-guneak ugaldu zituen eta neurri berean baita Kristautasunaren finkapena erraztu ere. Alabaina, Kristautasunaren sarreraren eta Donejakueko erromesaldien arteko aldi horretaz, aipatu dugunaz kanpo, ez dakigu beste ezer asko. Dena den, orientabide modura bada ere, har dezagun kontuan lehen aldi horretakoak direla «zero» eraketa duten izenak, esate baterako: * Bixintxo (Gipuzkoa), Vicentejo (Araba) eta Bikendi (Bizkaia) San Bizenterentzat. * Saturdi (Zaldibia), Sacernin (Iruñea), Saturde (Araba), Santurtzi (Bizkaia), Saturraran («Saturren ibar» edo «San Saturnino» gisa, Gipuzkoan), denak ere San Saturninok hartzen dituen moldeak. * Zipirio (Tolosa, Gipuzkoa) San Ziprianorentzat. * Magadalena (Euskal Herri osoan, oro har), Santa Magdalenarentzat. * Ibañeta (Nafarroa) San Joanentzat. * Salbatore (Euskal Herri osoan, oro har), Sauveterre (Biarno frantsesean), Salvatierra (Araba) Salbatorerentzat. === Elizbarrutien sorrera === Erlijio-gune horiek ez ziren gelditzen isolaturik, etengabeko harremanean baizik, eta sendotze-prozesuan elizbarrutien sorrera bultzatu zuen horrek. Eliz erakunde horren banaketa geografikoak —Mañarikuak maisuki aztertuak (25)— baditu aztertzea merezi duten hainbat ezaugarri. XI. mendearen bukaeran elizbarrutiaren eskumeneko Euskal Herriko lurraldeak izan ziren Valpuesta, Araba, Iruñea eta Baiona. ==== Elizbarrutiak eremu mediterraneoan ==== Elizbarrutien banaketa geografikoaren lehen begiradan, atentzioa ematen du, Baionak izan ezik, gainerako guztiek izatea beren egoitza isurialde mediterraneoan: Valpuestan, Armentian eta Iruñean, hurrenez hurren. Elizbarrutiak, bestalde, berezko batasuna eta nortasuna zuten lurraldeetan eratzen zirela jakinik, eta horiek biztanleen artean ohiko harreman eta mugimendurik gabe ez zirela gertatuko ikusirik, bitxia da konturatzea delako elizbarruti horientzat isurialdeen banalerroak ez zirela inolako muga, bai ordea, kostaldeko ibaiak. Ez da kasualitatea ibai horiek berak erromatarren garaian euskal leinuen arteko bereizketa-muga izatea, horregatik, nahiz eta mendeak igaro, euskalduna beste ezeren gainetik artzain zela frogatzen da, eta antzinako transhumantzia-bideei ez ezik, negualdiak eta udaldiak igarotzeko guneei ere eutsi egiten zietela. Beraz, elizbarrutiak, Baionakoa salbu, Euskal Herriko hego isurialdean egoteak antzinako sustraiak ditu. Bertan zeuden erromatarren garaian sortutako hiri gehienak eta bertan zeuden biderik onenak eta antzinako «ager» eremuko nekazaritza-aberastasunak, eta horiexek izan ziren elizbarrutien egoitza nagusia eremu mediterraneoan finkatzeko arrazoiak. ==== Eremu atlantikoko elizbarruti bat ==== Elizbarruti atlantiko bakarra, Baionakoa, kostaldetik barrena hedatu zen, Iruñeko elizbarrutiarekin bere muga Oiartzun ibaian finkatzeraino, Baztango ibarra ere bere baitan biltzen zuelarik. Euskal Herrian, penintsulako kostaldeak barnealdearekin zituen harreman natural horiek egiazkoak zirela, kostaldeak hegoaldeko beste monasterio nagusiagoei, dohaintzan emandako ermita eta monasterio zerrenda luze batek ziurtatuko du. Hauek dira dohaintzak: San Salvador de Oña, San Juan de la Peña, Donemiliaga Kukulla, Leireko San Salbatore, Iratxeko Santa Maria La Real, Iruñeko Santa Maria eta Naiarako Santa Maria La Real. === Erromesaldien ondorioak bi isurialdeetan === Euskal Herrian erromesaldien ondorioak bi isurialdeetan antzerakoak izan baziren ere, izan zituzten desberdintasunak. Normandiarrek berriro eraso zuten Kantauriko kostaldea 966tik 971rako bitarte horretan, eta nabarmentzekoa da 968an Santiago hartu eta bertan eman zituztela bi urte. Beldurra eragin zuen ekintza horrek erromesen artean eta, ondorioz, kasik erabat gelditu zuen erlijio-zentro horretarako jende-etorria. Hegoaldetik iritsi zen arriskua 997an: Almanzorrek Santiagon razzia izugarri bat egin eta erromesbide guztiak eten zituen eta hala mantendu. Hurrengo mendearen hasieran, normandiarren eta arabiarren arriskuak desagertu zirenean, hasi ziren erromesaldiak berriro, eta jendetsuak izan ziren oso. Hegoaldetik arabiarren arriskua desagertuta, kostaldeko bide nekosoa gutxi-asko alde batera utzi eta hegoaldekoa hartu zen haren ordezko. Hasiera-hasieran bide horrek antzinako XXXIV. bidearen trazatua bera jarraitu zuen; Antso Nagusia nafar erregearen agintealdian, XI. mendean, desbideratu zen Iruñetik Lizarrara eta Logroño aldera. Bide ertzetan eliza erromaniko ikusgarriak eraiki ziren eta hiribildu asko fundatu, erregeak emandako Jakako (1063), Logroño (1095) eta Tuterako (1119) hiri-gutunen babesean. Euskal Herriaren isurialde atlantikoaz ez dugu datu handirik. Kostaldeko bideak hegoaldekoak baino zailtasun handiagoak izan arren, ez zen horregatik baztertua gelditu. Erromesaldiaren hasiera eta Goiz Erdi Aroaren bukaera bitartean, Euskal Herriaren isurialde atlantikoak hegoaldekoak baino prozesu geldiagoa eta atzeratuagoa izan zuen. Horiek horrela, XII. mendean hasi ziren hiribilduak fundatzen. Datu falta sumatzen den arren, orientazio moduan, kontuan har dezagun aldi erromaniko horretakoak direla Domine (Jauna) hitzaren «Done» laburduraz osatzen diren deiturak, adibidez: Donamaria, bizkaieraren eragin-eremuan Andra Mari duena baliokidea. Donibane (San Joan), Doneztebe (San Esteban), Donostia (San Sebastian). Eta Araba aldeko lekuko-zerrenda luze bat, hala nola: Donabares (Egileta), Donabira (Done Bikendi Arana), Donakua (Villafranca), Donatxeri (Salvatierra/Agurain), Donaletxira (Lagran), Donapalayoa (Aberasturi), Donapaulo (Erroitegi), Donastebia (Arluzea), Donela (Iruña), Donesti (Gamarra), Donimedia (Alda), Donikendi (Dulantzi), Donospide (Gamarra), Donoste (Gauna), Doñine (Antezana), etab. Lehen esan dugun bezala, erromesen sarrera jendetsuak kostaldeari ez zion berehalakoan lagundu hiribilduak sortzen, bai ordea, erlijio-eraikuntzak ugaritzen, ermitak batez ere. Agian, isurialde atlantikoaren pobretasuna zela-eta —beti ere, mediterraneoarekin alderatuz—, erlijiozko eraikuntza gehienak azkar hondatzen ziren materialez egin ziren, zurez alegia, horregatik gaur eguneraino iritsi diren eraikuntza erromanikoak ez dira Euskal Herriaren hegoaldekoak bezain ugariak. Hala ere, erromaniko bizkaitarrari antzeko ezaugarriak ikusten zaizkio: absidea ez da arrauzkara, laua baizik. Arabako eta Nafarroako erromanikoa ez bezalakoa da, bitxia bada ere, irlandarraren itxurakoa. Gaya Nuño ikasiaren iritziz, ''moda'' hori hargin-maisu irlandarrek ekarria da XII. mende aldera. Horien adibide ditugu: Abrisketakoa, Zumetxagakoa eta Bakiokoa. Gipuzkoan ez da abside bat bera ere gorde. Horrez gainera, kostaldeko ermita gehienen diseinua funtzio anitzekoa da, harrizko eraikinei ahal zen probetxurik gehiena ateratzeko. Erlijio-betebeharretarako esparruaz gain, eraikin horiek —tenpluen zimitorioa— erromesen ostatu moduko zerbitzuetan erabiltzen ziren, eta bideen eta kostaldearen zelata-postu nahiz defentsa militar ere baziren, besteak beste, Gaztelugatxeko San Joan, Saturraran, Mutrikuko Santa Barbara, Getariko San Anton eta abarren antzekoak. Halako erromes ugariren ondorioz, Euskal Herriaren gain eskumena zuten elizbarrutiek aldaketa txiki batzuk nozitu zituzten, funtsezkoa ukitu ez bazitzaien ere. Hala, Valpuestako elizbarrutia Burgoskoan sartu zuten —eta horrekin batera Enkarterriak eta Arabaren zati bat—; Arabako elizbarrutia Kalagorrikoan sartu zuten eta Iruñekoak eta Baionakoak berdin samar jarraitu zuten, guri dagokigunez. Nahiz itsasoarekiko eraketa perpendikularrean nahiz kostaldeko ibai mugen eraketan, elizbarrutiek ez zuten aldaketarik nozitu erromesaldien fenomenoagatik. Are gehiago, kostaldeko monasterioen aurreko dohaintzek jarraitu egin zuten Ibañetako (Orreaga) San Salbatoren, Tenplarioen, Jerusalemeko San Joanen Ordenako Nafarroako Prioretza Nagusian, Irantzuko Santa Marian eta abarretan. == Gorabeherak eta motibazioak Donejakuerako erromesaldietan == Baina, zer esan dezakegu erromesaldien fenomeno hain berezi horren inguruan? Zerk bultzatzen du jendea halako distantzia luzeak oinez egitera? Bidazti gehientsuenek penitentzia moduan egiten zuten erromesaldia, nahiz eta tartean izaten ziren erlijioarekin zerikusirik ez zuten motibazioak, turismoa, beste hizkuntzak eta kulturak ezagutzea eta beste. Santiago, Erroma eta Jerusalemen mailan jarria zenez, X. mendetik aurrera erromesak erakartzen hasi zen, eta Europa osotik etortzen ziren. Monjeen Ordenek (klunitarrak eta agustindarrak) sustatu egin zuten erlijio-korronte hori, eta erromesek zeharkatzen zuten erresuma bakoitzeko erregeak babesa ematen zieten. Bide-ertz guztietan bidaztiei aterpea ematen zieten monasterioak eta ospitaleak sortu ziren han-hemenka, eta ordena militarrek (monje eta bide-poliziak ziren, aldi berean), bereziki tenplarioek, bide-ertzetan euren etxeak izan zituzten haiek defendatzeko. Erromesaldia arauturik eta kodifikaturik gelditu zen «Liber Sancti lacobi» edo Kalisto II.a Aita Santuarena omen zen «Códice Calixtino» deiturikoan, berez, Poitou-ko apaiz Aymeric Picaud deritzonak bilduma aztertu eta hein handi batean berak idatzia zen arren; XII. mendeko obra hau 1172rako iritsia zen Donejakuera. Europarekin zuen harremanean, Penintsulak ohiz kanpoko oparotasuna izan zuen kultur eta arte mailan, Donejakueko Bidearen bitartez, elkartrukeagatik eta bidazti ertilarien ekarpenengatik; estilo erromanikoaren sarrera da horren lekukoa. Erromesaldiek biziberritu egin zuten penintsularen iparraldea, gizarte mailan eta birpopulatze-fenomenoaren bidez, erregeen oniritziz hiribilduak sortuz. Europa osoko jendearen emana, X. mendean hasi eta XVI. mendera arte iraun zuena, gainbehera hasi zen apurka-apurka, eta XVIII. mendean ia erabat desagertu zen. === Ondorioak Euskal Herrian === Lehen mendeetatik hasi ziren erromesak igarotzen gure herritik, X. mendean itsasertzekoak segurtasunik ez zuela-eta, soilik kostako erromatarren antzinako galtzadatik (edo gelditzen zenetik) iristen baitziren Galiziara, hain zuzen ere, Peutinger-en taulak (III edo IV. m.) Ossaron-etik (Oiartzun) hasi eta Bricantia (Coruña) bitartean markatzen duen bidetik. Normandiarren eta arabiarren arriskuak desagertu zirenean, bi bide berri ireki ziren: * bata, hego isurialdetik, Nafarroatik eta Errioxatik barrena, Nafarroako Antso III.a Nagusiak ireki zuena; * bestea, itsasoz, kabotaje-nabigazioaren bidez egiten zena. Ontzigintzak azpiegitura bat bazuela datu batek bistaratzen du, 999an Euskal Herriko eskuadra batek militar-kanpainetan Oportoko Gonzalo Moniz jaunari lagundu zioneko datuak alegia. Donejakuerako erromesaldien fenomenoak ez zituen garai ederrak izan XI. mendera bitartean. Hegoaldeko arabiarren arriskuak erromesak kostaldeko bideetara bultzatzen zituen eta normandiarren erasoek itsasertzetik ihes eginarazten zieten. Arriskuak arrisku, erromesaldiak ez ziren bukatu; eta haiekin ideia berriak eta hizkuntza nahiz pentsaera desberdinak sartu ziren. == XI. mendea == === Balea-harrapaketa eta meatzaritza === Milurteko berria iristean, bere horretan mantendu ziren zenbait gauza, aldatu gabe, baina beste zenbait berri ere azaldu ziren. Azken horietan azpimarratzeko bat, balearen ehiza praktikatzen dela egiaztatzen duen dokumentua da. Baionak 1059an balearen produktuak saltzeko pribilegioa iritsi zuen, eta horrek agerian jartzen du balearen harrapaketa eta horrek zekarrena: itsasontzi egokiak, nabigazioko teknika onak, tresneria aproposa, etab. Joseph Garat-en iritziaren arabera, gure arrantzaleek ehiza hori VII. mendetik praktikatu izan balu, dokumentu horrek berretsiko luke denbora tarte horretan guztian aritu zirela ehizan. Hala ez balitz, ontzigintzarako normandiarren herentzia ezinbestekoa izango zuten, halako lantegi baterako behar zen maila teknikoa iristeko. Penintsulako arrantzaleek baleak harrapaketaz hitz egiten duen lehen dokumentua dezentez beranduagokoa da, 1200 urteko data baitu; baina, horrek ez liguke pentsarazi behar baionarrek harrapatzen bazuten, gainerakoak praktikatzen ez zutenik, auzo-harremanak izanda. ==== Mea ==== Aldatzen ez zirenen artean legoke mearen esportazioa, XI. mendean Somorrostrotik Gipuzkoako eta Frantziako portuetara egiten zena.(26) == Kantauri itsasoa itsas ibilbideetan == === Donejakuerako itsas ibilbideak === ==== Idrisiren ibilbidea ==== Donejakuerako erromesaldiek, bestalde, beren goien gradua iritsi zuten XII. mendean. Itsasoko ibilbideak nahiz lehorrekoak erromesez gainezka izaten ziren; horixe da, behinik behin, Al Idrisi (1099 1166) geografo arabiarrak, ''Libro de Roger'' (27) izenez ezagutzen den munduaren deskribapena egin zuenak, esaten duena. Kostaldeko ibilbidea kontatzerakoan, Idrisik dio, Al-Farun-en (Coruñan) hasten dela eta itsasertzetik Baionaraino iristen; batzuetan kostatik egun bateko bidean aldenduz, eta besteetan 15 miliatara hurbilduz, hala, etenik gabeko 9 egun eginez, eta bakoitzean 30 milia. (28) Itsasoko ibilbidea, aldiz, luzeagoa da denboraz, 13 egun ere irauten baitu. Horretaz, esan dezagun eskas samarra dela Idrisik Bizkaiko Golkoaz ematen digun informazioa. ==== Normandiarren ibilbideak ==== Dena den, normandiarrak izan ziren itsas ibilbide horietan sartu ziren lehenak. 1026an Kanuto I.a Handia, Eskandinaviako errege gorena, erromesaldi batean abiatu zen Erromara eta Galizian porturatu zen hornidura egiteko. Izan ere, herri zeltentzat Donejakuek lehentasuna zuen bezala, eskandinaviarrak sarritan joaten ziren Erromara eta Lurralde Santura. Garai horretan, Olaf Haraldson «Santuaren» (1030) espedizio bati buruzko aipamenak daude, alegia, Frantzia hegoaldetik eta Kantauriko itsasertzetik Galiziaraino egitekoa zen bati buruzkoak. Sigurd Jorsalfar Norvegiako erregeak, 1108-10an, 60 itsasontziko eta 100 gizoneko gurutzada bat antolatu zuen Lurralde Santurantz. Ingalaterran igaro zuten 1108-09ko negualdia eta Galizian 1109-10ekoa. Haakon Pallsson, Orkadak uharteetako gobernadorea, 1115ean Erromara abiatu zen erromes eta Galiziatik igaro zen. Galiziako erreferentzia-puntua ''Farum Brigantium-''a da, horrelaxe ezagutzen baitzuten iparraldeko bidaztiek gaur egungo Coruña. ==== Bikingoen itsasontziak erromesaldi eta gurutzadetan ==== [[Fitxategi:Gurutzatuen bidea.jpg|thumbnail|Gurutzatuen bidea.]] Bikingoengan aldaketa sakon bat gertatu zen XII. mendeko lehen hamarrekoetan, orduan euren paganismoa utzi, eta kristautasunean sartu ziren: lehen itsaslapurrak garraiatzeko baliatzen ziren ontziak erromesak eramateko erabili ziren handik aurrera (Donejakuera, Erromara edo Jerusalemera), eta Iberiar Penintsulan nahiz Lurralde Santuan sinesgabeen aurka borrokatzera zihoazen Eskandinaviako gurutzatuak eramateko. (29) 1147an, Palestinarantz zihoazen gurutzatu ingeles, flandestar eta fisioak, eguraldi gaiztoarengatik, Dueroren bokalean babestu ziren. Han Alfontso Enríquez, Portugalen independentzia aldarrikatu berria zuen Portugaleko Kondearekin, jarri ziren harremanetan. Hark gurutzatuak konbentzitu zituen Lisboa hartzen lagundu ziezaioten. Kanpaina amaitu zenean, gurutzatu batzuk Ekialderanzko bidean jarraitu zuten, baina beste asko kolono gisa geratu ziren portugaldarren koroapean. Badira gure kostaldetik igaro zireneko zenbait datu kontuan hartzekoak. (30) Itsasontzi horiek Pirinioak ikustetik Donejakueraino joateko 11 edo 12 egun behar izaten zituzten; bestalde, badakigu —eta hau bereziki interesgarri zaigu— Pirinioetatik Oviedorako tartea (350-400 km) 3 egunetan egin zutela, agian Golkoko haizearen indarrez, horrekin argi adieraziz, zenbatekoak ziren urte horietan egin zitzaketen distantziak: egunean 100 km inguru. Zenbait urte beranduago, 1190ean, Rikardo I.a Lehoi-bihotzak Lurralde Santura nabigatu zuen ontzidi handi batekin, Hirugarren Gurutzada zela-eta. Ordurako Ingalaterrako erregea zen, eta, beharbada Akitania ere bere eskumenean zuelako, Lapurdiko itsasontziak sartu zituen bere espedizioan. === Elizbarrutien banaketa eta itsasoko auzotasuna === ==== Astigarribia ==== Badugu XII. mende horretako beste datu interesagarri bat, 1108an, Baionako gotzainak Astigarribian San Andres eliza sagaratu zuenekoa da. Honako hauxe da testua: Dokumentuak Bizkaiko muturrean kokatzen du Astigarribia, bere garaian Ptolomeok barduliarren eta karistiarren muga finkatu zuen lekuan, eta mende horretan Iruñeko eta Kalagorriko elizbarrutien arteko muga egiten zen lekuan. Baina, baldin Astigarribia, Deba ibaiaren ezker ertzean egonik, Kalagorriko elizbarrutikoa bazen, zergatik sagaratu zuen Lapurdiko gotzainak? Beharbada galdera horren erantzuna ez da Baionako Gotzaindegiaren eskumeneko lurretan bilatu behar, baizik auzotasunean, hurbiltasun geografikoan. Kalagorria, egoitza, 200 km-ra zegoen eta Baionako Gotzaindegia, hurbilago zegoenez, bi egun nabigatuz gerturatu zitekeen; horrek azalduko luke haren presentzia Astigarribian. Berriro ere, itsasoa geografikoki auzo zirenen arteko komunikazio-eragilea zen. ==== Politika itsas esparruaren historian ==== Arrazoi politikoak ere itsasoari buruzko albiste-iturri dira mende horretan. Hala, dakiguna da, 1130ean, Alfontso I.a Borrokalariak, Aragoi eta Nafarroako erregeak, Baionako Gazteluari eraso egin ziola Euskal Herriko eskuadra baten laguntzaz. Urte batzuk igarota, 1180an, Nafarroako Antso VI.a Jakitunak Donostia hiribildua fundatu zuen, eta bere erresumari itsasorako irtenbide seguru bat eman nahiez eta bere Hiri-gutunen abantailek erakarrita, inguruetako biztanleak ekarri zituen, baina bereziki, Baiona eskualdeko merkatari gaskoiak. === Hiribilduen fundazioa: Baiona === Donostia hiribildu fundatzea ekintza esanguratsua, hain zuzen ere, ongi bereizitako bi etapen arteko muga izanik ere, Baionako hiribilduaren sorrera lehenagokoa da. Nahiz eta Joan Lurgabeak, errege ingelesak 1215ean emanak izan Udal Foruak (Hiribilduko ohiturak) badaude lehenagokoak ere: * Akitaniako dukeak, Gillen IX.a Trobalariak lehen frankizia-gutuna eman zion Baionari, 1125. urte aldera. Hazten zihoan hiribildua, Baionak monopolioa bidegabeki lortuta, itsas merkataritzako beharrei erantzuteko beste herrien arteko komunikazioak biderkatuta. Hala eraiki ziren bi zubiak, Aturriren gainean bata eta Errobiren gainean bestea, hiribildua harremanetan jartzeko, Landes, Biarno, Lapurdi eta Nafarroako merkatariekin. Hiribilduaren gorakada itsas merkataritzarekin hasi zen. Kabotaje-nabigazioaren bizigarri ziren material erretxinadunak, ardoak edo balearen ekoizpenak, Iberiar Penintsulan, Bretainian eta Norvegian barrena joanez. Esportazioko salgaiak % 5az kargatzen zituen ''Droit de coutume''a indargabetzean, merkatari asko etorri ziren hiribilduan finkatzera eta bertan hasi ziren ingelesen okupazioarekin ezagutu zuen garapena prestatzen. * 1130ean, Gillen X.a Teologoa, Baskoniako eta Akitaniako duke berriaren eta Alfontso I.a Borrokalaria, Nafarroako erregearen artean, mugen edo eskumen feudalei buruzko auzi bat bitarteko zelarik, azken horrek eraso egin zion Baionari eta, behin atzeman ondoren, 1131ean, erretiratu zen. ==== Baionan ingelesen administrazioa ==== * Ingelesen administrazioaren aldia izan zen 1155etik 1451ra. Leonorrek zuen titulua Rikardo Lehoi-bihotzaren (Akitaniako dukea: 1169-1199) eskuetara pasa zen. Aldaketa horrek Ingalaterrako erresumako portu eta azoketako bidea zabaldu zien baionarren itsasontziei. Hiru mende horietan Baionak gorakada handi bat izan zuen, nahiz eta XII. mendean Aturriren bokalea Capbreton aldera aldatu. Enrike II.ak, Leonorren senarrak, Aturriko pleiten monopolioa eman zien baionarrei eta Ingalaterran jasotzen ziren Gaskoniako ardoen gaineko inportazio-eskubideetan murrizketak egin zituen, Baionako baliabide nagusiaren gain, alegia. * 1169tik 1199ra arte Rikardo Lehoi-bihotzak administratu zuen Lapurdi. Besteak beste, Gillen IX.a Trobalariak 1125 aldera emandako Forua berretsi zuen, erreforma txiki batzuk eginda. Foru horrek, 1174an emandakoak, merkatari baionarrei, Poitou-n, Akitanian eta Gaskonian ordaintzen zuten merkataritza-pasabideen betirako frankizia ekarri zien. Herri gaskoien presentzia kostaldeko toponimoetan gelditu zen egiaztaturik, Donostiatik Hondarribira bitartean: Urgull, Gros, Aiete, Polloe, Molinao (Pasaia), Higer eta abarretan. Gauza jakina da, horrez gain, Pasaian gaskoia hitz egin zela XVIII. mendearen bukaera arte. === Hiribilduen fundazioa: Donostia === [[Fitxategi:Artzain-populazioak Donostia fundatu zen garaian (urdinez). Goiz Erdi Aroko gotorlekuak itsasertzean.jpg|thumbnail|Artzain-populazioak Donostia fundatu zen garaian (urdinez). Goiz Erdi Aroko gotorlekuak itsasertzean.]] Baina, zein testuingurutan fundatu zen Donostia hiribildu? Manuel Lekuonaren iritsiz: «horren guztiaren aurretik (hiribilduaren fundazioa) ingurune horretan zegoen guztia, Hernani zen, haren eskumenekoa zen Buruntzatik itsasora bitartekoa. Donostia historian lehen aldiz Hernanirekin loturik azaldu zen: «Sanctum Sebastianum de Hernani» deitzen dio Fernán Gonzálezen 939ko «votos de San Millán» dokumentu eztabaidatuak, eta «in finibus Ernani ad litus maris» kokamena ematen dio «donación a Leire» (32) 1014ko dokumentu famatuak. Artzaintza du lanbide Hernaniko herriak XII. mendearen bukaeran eta baldintza egokiak ditu: kostaldetik hurbil samar dago, baina itsasertzak dituen segurtasun ezagatik, apur bat barrualderantz kokaturik. Donejakuera kostaldetik zihoazen erromesak ugari zirenez, legenarraz eta izurriaz kutsaturik zetozenei laguntzeko, Hernani inguruan Lazareto (ospitale) bat sortu zen San Sebastian izurriaren aurkako babesle nagusiaren izenpean. Lazareto hori, Leire monasterioko monje baten agindupean zegoena, gerora parroki bilakatu zen, ordura arte eliz eginkizunetara Hernaniraino joan behar zuten inguruko artzain eta baserritarrentzat. San Sebastian Antiguoa izena ematen hasi zitzaion donostiarren lurraldean eliza berri bat sortu zenetik aurrera. Eliza hori, Lekuonaren iritziz, Santa Maria zen, eta geroagokoa da San Bizente elizaren sorrera: lehena nafarrentzat, eta bigarrena, gaskoien izen garbikoa, Baiona aldetik zetozenentzat. San Sebastian hiribildua fundatzeak, kostaldera hurbilagotze horretan urrats handi bat izan zenak, artean segurtasun erabatekorik ez bazen ere, itsasoarekin zerikusi handiko bi helburu nagusi zituen: batetik, kostaldea zaintzea, eta bestetik, Baionarekin merkataritza indartzea. Lehen helburuan, defentsarakoan, funtsezkoa izan zuen Mota gazteluaren zeregina eta baita Santa Maria eta San Bizente elizetako hormek ere. Bigarren helburuan, Baionarekiko merkataritzan, funtsezko osagaiak izan ziren merkatari gaskoiak, beren esperientzia eta ezaguerekin. ==== Kostaldera itzultzea ==== Donostia fundatzeak, azkenik, kostaldera itzultzea ekarri zuen, itzulera geldoa baina segurua; erregeek sustatutako itzulera izan zen, erromatarren garaiko egoera berreskuratzea helburu hartuta, baina, bistakoa denez, oraingoan oinarri berrien gainean. Hala ere, Donostia hiribilduaren ingurunea urteekin ez zen gehiegi aldatu. Hitz gutxitan deskribatzen digu García de Cortazarrek: «...baso trinkoa du alderdi horrek (Iparra) eta biomasa indartsua sortzen duenez, nekazaritza-jarduerak eragotziko lituzke, abeltzaintzarako egokia izanez, baina eremu horretako aukera demografikoa mugatuz, ziur asko, kilometro karratuko bost biztanletik behera mantenduko bailituzke». (33) «Aldiz, gune horietako (bizkaitarrak) marinelen eta baita arrantzaleen bultzada ere, gertuan zituzten Laredo eta Colindres-koak baino apalagoa izango zen XII. mendearen erdialdera. Votos de San Millan haiek Bizkaitik idiak eskatzen zituzten bitartean \[ ...''de unaquaque alfoce'' (Bizkaikoak) singulos boves 84. or.\], beste herri horietan, agian, etxe bakoitzean, eskuratu nahi zituzten ''singulus utres olei'' horiek pentsarazten digute ordurako itsas animalia handien gantza aprobetxatzen zutela, beleena bera agian». (34) ==== Kostaldeko esparru geografikoa ==== Laburbilduz, Goiz Erdi Aroko zortzi mende haiek geografian kokalekuen atzera-biltze bat eragin zuten itsaslapurreten ondorioz; normandiarrak agertzeak atzera-biltze hura irmoagoa baldin bazen ere, ez zen horregatik nabigaziorik eta itsasbiderik desagertu. Erromatarrek kostaldean sortu zuten esparru geografikoak, kabotaje-ibilbideetan oinarrituak, itxuraz geldirik jarraitu zuen mende horietan zehar, baina hedatu ere egin ziren Ingalaterrara eta Europa iparralderantz, normandiarren ekarpena ziren itsasbide berrietatik. Ezkutuko egoeratik irteteko unea izango da Donostiaren fundazioarekin hasitako kostalderako hurbilpena, hain zuzen ere; baina mugimendu horrek ekarri zuen dinamika, aurrekoa bezain edo are interesgarriagoa izanik ere, beste aldi historiko batekoa da, eta ezaugarriak kontuan hartuta, aparteko azterketa bat egitea merezi du. == Erreferentziak eta oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|2}} (1) GARCÍA DE CORTÁZAR, J. ''Historia General de la Alta Edad Media''. Madril, 1970. LACARRA, J. ''Historia de la Edad Media''. Bartzelona, 1978. MARTIN, J. ''La Península en la Edad Media''. Bartzelona 1979. (2) IDACIO. ''Chronicon, ad olump''. CCCIX; MOMMSEM. MGH Argit. AA. 11 (MAÑARIKUA. II Semana...). (3) LABURU, M. ''Jalones en la historia de la arquitectura naval vasca''. Itsasoa 1. Etor Argit. Donostia-San Sebastián, 1986. (4) LABURU, M. Op. cit. (5) CARO BAROJA, J. ''Los vascos y el mar''. Txertoa Argit, 19. or. (6) ITURRIZA Y ZABALA, J.R. ''Historia General de Vizcaya y Epítome de las Encartaciones. Fuentes para la historia de Vizcaya''. Bilbo, 1967. (7) MAÑARIKUA, A.E. ''Historiografía de Vizcaya'', 149 150. or. MATTOSO. ''As fontes do nobiliario''. 42 46. or. (8) CARO BAROJA, J. ''Los vascos y el mar'', Txertoa Argit., 22 23. or. (9) Fernán González.en olerkia. Clásicos castellanos, 128. Espasa Calpe, 1978. (10) DE TUY, L. ''El Tudense''. BERENGUELA, Gaztela eta Leongo erreginaren aginduz (1171-1246) idatzi zuen ''Chronicon Mundi'' (1236), munduaren sorreratik 1236. urtera bitarteko aipamenen bilduma, guztiz kritikarik gabea eta batzuetan berariaz guztiz alegiazkoa. BERNARDO DEL CARPIOren elezaharraren kronika jaso duen kronika da. (11) JIMÉNEZ DE RADA, R. Idazle honek idatzi zuen ''De rebus Hispaniae ''edo ''Historia gótica'', ''Crónica del Toledano ''izenez ere ezagutzen dena; hemen ere jasoa dago lehen aipatu dugun'' ''BERNARDO DEL CARPIOren elezaharra. (12) BANUS Y AGUIRRE, J.L. ''Glosas Euskaras''. La Voz de España. (13) BANUS Y AGURRE, J.L. Op. cit. (14) Oroitarriak dio: ''In gratiarum actione pro victoria obtenta et cumplimiento voti facti Deo et Beate Marie semper virgini Era octingentesima decima quarta quando irimus ad Orierriagam et saltum pirinei, nunc de Roncos valles, preliaturi contra exercitum Caroli Magni, Francorum Regis, cum nostro. Basconie populo pro se et socüs suis De Pasaxe victoribus. loannes de Ubila Me fecit.'' (15) BANUS y AGUIRRE, J.L. Op. cit. (16) Zestoako Hiri-gutuna. GOROSABEL, P. ''Diccionario de los Pueblos de Guipúzcoa''. (17) SÁNCHEZ ALBORNOZ, C. ''Vascos y navarros en su primera historia''. Ediciones del Centro. Madril, 1974. (18) CARO BAROJA, J. ''Los vascos y el mar''. Txertoa Argit, 21. or. (19) SÁNCHEZ ALBORNOZ, C. Op. cit. (20) LEKUONA, M. Op. cit., 214. or. (21) MAÑARIKUA, A.E. ''Introducción del Cristianismo en el País Vasco. Euskal Herria Historia y Sociedad''. Euskadiko Kutxa, 1985. (22) LEKUONA, M. ''Antigüedad de nuestro Cristianismo''. Kardaberaz bilduma, 28. (23) SAYAS ABENGOECHEA, J. J. Op. cit. 47 48. or. (24) BARANDIARAN, J.M. ''Excavaciones delante de unas grutas artificiales en «El Montico» de Charratu y en Sarracho (Izkiz Álava). ''Bol. de la Inst. Sancho el Sabio, 10. Vitoria-Gasteiz 1966. 173 184. or. (25) MAÑARIKUA, A.E. ''Obispados en Álava, Guipúzcoa y Vizcaya hasta el siglo XI. ''Vitoria-Gasteiz, 1963. (26) UGALDE, M. ''Síntesis de la Historia del País Vasco''. Sendoa Argit. (27) DUBLER, C.E. ''Los Caminos a Compostela en IDRISI''. Al Andalus Aldizkaria, XIV. libk. (28) DUBLER, C.E. Op. cit., 71. or. (29) GONZÁLEZ LÓPEZ, E. ''Las fronteras marítimas atlánticas de Galicia: de la Prehistoria a la Baja Edad Media''. Ediciós do Castro, 82 94. or. (30) DUBLER, C.E. Op. cit. (31) MARTÍNEZ DÍEZ, ''Guipúzcoa en los albores de su Historia. Siglos X XII. ''Dokumentu eranskina 16. zk. (32) LEKUONA, M. Las parroquias de San Sebastián. Aspectos históricoarqueológicos. Kardaberaz bilduma, 25. or. (33) GARCÍA DE CORTÁZAR, J. eta beste batzuk. Vizcaya en la Edad Media. 1. libk., 33 34. or. (34) GARCÍA DE CORTÁZAR, J.A. eta beste batzuk. Op. cit., 86. or. m9nrzzw3ki71tez5oyykdj749g4rg6o 0 3038 37817 37816 2022-04-12T07:06:12Z 150.241.155.249 /* Champagne */ wikitext text/x-wiki Egilea: Juan Jose Bikandi [[Fitxategi:Baionako koka, Baionako katedralean.jpg|300px|thumbnail|Baionako koka (Berant Erdi Aroan garrantzi handia izan zuen itsasontzi mota), Baionako katedraleko sabaian.]] == Sarrera == === Kostaldeko bi hiribilduren fundazioa: Baiona eta Donostia === Kantauri kostaldearentzat bi aro oso desberdin markatzen dituen gertakaria izan zen Donostia hiribilduaren fundazioa: batetik, ziurtasunik ezaren eta populazioak itsasadarretan gora atzera egin zueneko aldiaren bukaera eta, bestetik, itsaso aldera irekitzea eta haren bitartez ezin konta ahala lurralderekin harremanetan hastea. Aro berri horrek, 1180 aldera Donostia hiribildua sortzearekin hasi zenak, ezaugarri berdintsuekin jarraitu zuen XV. mendera bitartean, eta orduan gertakari oso garrantzitsu batek, Amerikaren aurkikuntza eta ondorengo kolonizazioak, aro horren bukaera eta beste oso aro desberdin baten hasiera ekarri zuen. Baina, aro berriaren bereizgarriak aztertzen hasi aurretik, nahitaezkoa zaigu, laburki bederen, XII. mendearen bukaeran Euskal Herrian aurkituko dugun egoera eragin zuten aurrekariei gainbegiratu bat ematea. === Kostaldera itzultzea: aurrekariak === ==== Euskal leinuak kostaldearekiko perpendikularki antolatuak ==== Euskal Herriaz ditugun aipamen historikoak gogora ekarriz, erromatarren etorrerak gure arbasoek lehendik zuten pentsamoldea aldatzera bultza zuen, zentzu guztietan. Lehendik ikusi dugu banalerroaren bi isurialdeetan, itsasoarekiko perpendikularrean eta ibaiak bata bestearekiko muga zituztela antolaturik egoteak gure leinuen artzain-izaera agerian jartzen zutela; itsasoarekin zuten harreman apurra, neolitoko kultur ondare ziren monoxiloen bidez lantzen zuten, alegia itsasorako baino ibaietarako egokiagoak ziren ontziez. ==== Erromatarren esparru-banaketa ==== Erromatarrak, jatorriz herri mediterraneoa izaki, gure Herrira beste pentsaera batekin iritsi ziren: haien aberastasunei buruzko kontzeptua trilogia mediterraneoan oinarritua zen (garia, mahatsa eta olioa), horregatik, bereizi egin zituzten, lur «aberatsa» edo ''ager'' eta lur «gosea» edo ''saltus'' (basoa). Hori oinarritzat hartuta, gure herriko hego isurialdean iparrekoan baino handiagoa izan zen erromatarrek jarduna; hala ere, denborak frogatzen duenez, duela gutxira arte pentsatzen zena baino handiagoa izan zen haien presentzia Kantauriko kostaldean. Hegoaldean erromatar gehiago izateak populaketak eta komunikazioak ugaritzea ekarri zuen. Iparreko isurialdea, halako kolonizaziorik ez eta orografia zaila zuenak, populatzeak kostan zehar banatu zituen –eta ez barrualdean– eta itsasoko eta ibaietako ibilbideak erabiltzen zituzten beste ondasunak, batez ere, mediterraneoko tipikoak ez zirenak esportatzeko: zura, meak, arraina eta abar. Hala ere, garraio-bide gisa ibaiak ibiltzea ez zen eragozpen izan lehorreko bideak erabiltzen jarraitzeko. Zalantzarik gabe, erromatarren etorrerarekin areagotu egin ziren banalerroaren bi isurialdeetako desberdintasunak. ==== Kabotaje-nabigazioa eta itsasbazterreko auzotasuna ==== Kantauriko isurialdeari dagokionez, erromatarrek kabotaje-nabigazioan oinarritzen zen auzotasun-esparru bat ezarri zuten Bizkaiko Golkoan: ''Amanum Portus'', gerora ''Flaviobriga'' (Castro Urdiales) deitzen zena, ''Oeasso ''eta ''Burdigala''ren'' ''(Bordele) artean bai, bederen; Ezkerraldeko burdina minera ateratzeko eta helmugara iristeko puntuak markatuz, ''Vesperies,'' ''Tritium Tuboricum, Menosca, Morogui ''eta ''Lapurdum-''eko amarralekuak eta antzekoak ahaztu gabe. ==== Kostaldeko segurtasun eza eta populazioa atzera egiten ==== Erromatar Inperioa erori eta germaniarren inbasioa gertatu zenean, gure herriko aipamenak gutxituz joan ziren. Aro luze baten hasiera zen, itsaslapurretak ziren itsasoan zegoen segurtasun ezaren ageriko arrazoia eta horrek kostaldeko populazioak desagerrarazi egin zituen, populazioak itsasadarretan atzera egitea erabakitzearen ondorioz. Hala ere, bizirik jarraitu zuten erromatarren ondoreak, ezaguera teknikoek eta lehorreko nahiz itsasoko azpiegiturek. ==== Hiribilduen fundazioa eta kostaldera itzultzea ==== Beti kostaldean, artzain edo arrantzale-populazioak zeuden lekuetatik hurbil,''' '''hiribilduak fundatzean eman zitzaion bukaera aro luze horri. Sekulakoa da fenomeno horren garrantzia; Baiona, Euskal Herriko kostaldeko lehen hiribildua, aurrekari izanda, Hernaniren ingurumarian Donostia sortzea kostaldean lehenbizi esparru seguru bat sortu izanaren ondorioa izan zen, eta, merkataritza eta defentsa militarra oinarri hartuta, kostaldera itzultzea behin betirako etapa berri baten hasiera. POLLA == === Lapurdiko hiribildu bakarra === Lehen esan dugun bezala, Lapurdiko hiribildu bakarra Baiona zen; alabaina, Goienetxeren iritziz, Baionako gotzainak eraikiak zituen XI. menderako honako «salvatierras» hauek: Biellenave (Basusarri), Bielefranque (Villefranque) eta agian baita Getaria ere, leku horietako landa-populazioak bere babespean harturik. Lapurdiko Senpereko Bastida auzoak ere, agian bertan behera utzitako bastida baten oroitzapena gorde du; azkenik Ainhoan, Urdazubiko premostratenseen fundazioaren kasuan, badirudi bastida bat izan zela oinplanoei begiratzen badiogu, nahiz eta, 1249an, Lapurdin inolako status berezirik gabe sartu zen. Azaldu dugu lehen ere, Baiona izan zela Lapurdiko hiribildu bakarra, eta harengandik bereizi egin zen 1215ean, baina ez zion utzi, horregatik, lurralde horretako eta Euskal Herri kontinental osoko gune ekonomiko izateari. Gauza jakina den bezala, Baionaren jatorria erromatarrek beren helburu militarretarako fundatu zuten antzinako ''Lapurdum-''en sustraitzen da. === Hiribildutzat izandako garapena === Baina, hiribildu gisa izan zuen garapenari buruzkoan, XII. mendea hartuko dugu abiapuntu: Donostiaren fundazioaren aurretik, 1125an zehatzago esateko, Gillen IX.a Akitaniako dukeak Baionako biztanle saiatuei lehen frankizia-gutuna eman zien urtea. Abantaila hori zela bide, aurrekaririk gabeko garapen ekonomikoa ezagutu zuen hiribilduak, auzoko herriekin zituen harremanak biderkatuz; itsasoko merkataritzaren monopolioarekin aberasturik bi zubi eraiki zituen Aturri eta Errobi ibaien gainean, Landak, Biarno, Lapurdi eta Nafarroarekin trukatzen zituen merkantzien joan-etorria errazteko. Ardoek, material erretxinadunak eta balearen produktu deribatuek sendotu egin zuten Bizkaiko Golko osoan zehar egiten zen kabotaje-nabigazioa, baina bereziki Bretainia eta Normandian zehar egiten zena. Esportazioko salgaiak % 5az kargatzen zituen ''Droit de coutume'' hura indargabetu zenean, egundoko merkatari samalda etorri zen hiribilduan finkatzera, ingelesen okupazioarekin izango zuen garapenari ataria prestatuz. === Ingelesen administrazioa === Rikardo I.a Lehoi-bihotzak 1155ean, Lapurdiko eskualdea Leonor bere amarengandik oinordetzan hartu zuenean, orduan hasi zen ingelesen administrazio aldia. Itxuraz garrantzi handirik ez zuen aldaketa horrek ordea, ingelesen erresumako portu eta azoketako ateak ireki zizkien Baionako itsasontziei. Enrike II.a Leonorren senarrak Aturriko pleiten monopolioa eman zion Baionari eta Ingalaterran murriztu egin zituen Gaskoniako ardoen –Lapurdiko hiriaren baliabide nagusiaren– gaineko inportazio-eskubideak. Rikardo I.a Lehoi-bihotzak berak administratu zuen pertsonalki Lapurdi, 1169tik hasi eta 1199ra bitartean. Bertako biztanleei laguntzeko asmoz, foru bat eman zion Baionari 1174 aldera, 1125eko lehenengoaren berdina, baina erreforma batzuk eginda (1). Abantaila horiek betirako frankizia eman zien Baionako merkatariei, Poitoun, Akitanian eta Gaskonian ordaintzen zuten igarobideena. Azkenean, Joan Lurgabea errege ingelesak 1215ean eman zion Udal Forua edo ''Coutumes de la ville'', Arroxelako Gutunaren oinarri gainean idatzitakoa. Ohitura horietatik sortu zen herri-komuna edo udaltasun independentea, eta horren ondorioz, antzinako 12 epaileen elkargoa, Kontzejuak edo kasu berezi-berezietan horretarako deitzen ziren biztanle guztiez bildutakoa, beste erakunde batek ordezkatu zuen. Hauek ziren karguak: 1 alkatea, 12 epaile, 12 zinegotzi eta 75 kontseilari (''Alkatea eta ehun Pareak''). Hauteskundeak, urtero egiten zirenak, lehenago epaile, zinegotzi eta kontseilari izandakoek osatzen zuten Batzarrak egiten zituen. Honek 3 hautagai izendatzen zituen eta Gaskoniako Senekalak hautatzen zuen behin betikoa. Ikusi daitekeenez, Baionaren fundazioak eta garapenak itsasoko merkataritzan zituen zimenduak; beraz, itsasora irekita zegoen hiribildua, beregana iristen ziren merkantzien hartzailea zen eta bere bidez bidaltzen zirenena. Balio handikoa izan zen honen eragina Donostia hiribilduaren sorreran, batez ere, berehala ikusiko dugun bere Populatze Foruaren idazketari buruzkoan. == Donostia == [[File:Donostiaren grabatua (1500-1650).jpg|thumb|Donostiaren grabatua (1500-1650)]] === Aurrekariak Foruaren emakidan === Zuzenean bere Foru berezia aztertzen hasi aurretik, ikus dezagun zein testuingurutan sortu zen Donostia hiribildua. Inguruko gune politikoari buruzkoan kostaldeak, batez ere Gipuzkoako kostaldeak, nolako egoera duen zehazten oso zaila da. Horri buruz hau dio Banus Agirrek: «en el período anterior al 1200 se pueden registrar varias oscilaciones, a manera de movimientos de péndulo, en la posición con respecto a Navarra y Castilla, de toda o de parte de la actual Guipúzcoa. Este alternativo gravitar de Guipúzcoa del lado de uno y otro poder en presencia, creo que no está definido exactamente ni por la palabra influencia ni por la palabra soberanía. Más bien me parece que es algo intermedio, que quizás pudiera describirse como el estatuto político de una marca o región fronteriza aún fluida en el cual son elementos determinantes unas posiciones militares muy concretas —castillos o fortalezas— que, por su robustez y situación y las fuerzas armadas que las guarnecen, ejercen sobre la población esparcida por los valles y montes circundantes un poder, que participa al mismo tiempo de la autoridad inmediata respaldada por las armas y de la influencia determinada por el prestigio y nivel de vida más elevado de la potencia a la que se adscribe en cada período aquel puesto militar. Adscripción que lo mismo podía tener lugar por establecimiento de unas fuerzas reales o simplemente por una suerte de vínculos de vasallaje del dueño de aquel puesto». (2) Donostia hiribildua fundatzeko esparru geografikoa Banusek dioen «marca o región fronteriza» delakoan kokatua izango zen, ez dago zalantzarik. Alabaina, Manuel Lekuonak oso egoki dioen bezala, hiribildua baino lehenagokoa zen Hernaniko artzain-kokalekua: Lekuonaren iritziari jarraituz, XII. mendean, Hernani baldintza onak zituen artzain-populazio bat izango zen guztiz: kostaldetik hurbil samar, baina itsasertzeko segurtasun ezagatik, apur bat barnealderantz kokatua. === San Sebastian Antiguoa === Kostaldetik Donejakuera zihoazen erromesak ugari zirenez, legenarraz eta izurriaz kutsaturik zetozenei laguntzeko, Hernani inguruan lazareto (ospitale) bat eraiki zuten San Sebastian (Done Sebastian/Donsostie/Donostia) izurriaren aurkako babesle nagusiaren izenpean. Lazareto hori, gaur egungo Antiguotik hurbil egongo zena, Leireko monasterioko monje baten agindupean zegoen. Eta denborak aurrera egin ahala, parrokia bilakatu zen, ordura arte eliz eginkizunetara Hernaniraino joan behar zuten artzain eta baserritarrentzat. Eliza edo erlijio-gune horri San Sebastian Antiguoa izenez deitzen zitzaion, haren inguruan beste eliza bat eraiki zutenean. Berri hori, Lekuonaren iritziz, Santa Maria izango zen eta beranduago etorriko zen San Bizente: lehena, nafarrentzat, eta bigarrena, gaskoien izen garbia duena, Baiona aldetik zetozenentzat. Lazareto bat egon izana Donejakuerako kostaldeko erromes-bide bat izan zenaren arrasto modura hartzea ez dute onartzen adituek, hala nola Vázquez de Pradak, Lacarrak eta Uriak: «Nos parece aventurado fijar un camino por la mera existencia de un hospital u hospedería –pues es sabido, los había en todas partes, y muy especialmente en las grandes iglesias o monasterios– aunque en ellos se hable de peregrinos, pues ésta es una voz usada en la Edad Media para todo transeúnte, aunque no fuera precisamente devoto de Santiago (...). Más importancia tiene el estudio de las vías comerciales, que muchas veces eran creadas por los peregrinos y otras eran éstos los que se acomodaban a las ya existentes.» (4) Erromes-bide izena merezi ala ez merezi, kontua da orain Peutinger-en Taulako Ossaron Bricantia (Oiartzun-Coruña) antzinako ibilbidean San Sebastiani eskainitako lazareto edo ospitale moduko bat agertzen dela, eta haren inguruan laster sortzekoa zen hiribildu bat. Oso esanguratsua da Goiz Erdi Aroan zehar lehenagoko erlijio-gune bat izandako erdigune baten gainean populazio berri bat eratu izana sarritan agertzea. Horri dagokionez Perez Urbel Erdi Aroko adituak hau dio: «existe un hecho que nos puede dar una idea de este servicio monacal –el de la fundación de las iglesias rurales, como base de la sociedad nueva en los siglos de la Reconquista– y es que apenas hay valle o pueblo en todo el Norte de España donde antiguamente no se levantase un monasterio y el monasterio fue casi siempre el núcleo primero de la repoblación.» (5) Erdi Aroko hiribilduen fundazio gehien-gehienetan bezala, Donostiakoan ere garrantzi handia izan zuten «frankoek». Euskal Herriaren hegoaldeko nahiz kontinente aldeko hiribilduetan erromes-bideetatik iritsi ziren frantsesak populazio berrietan finkatzea garrantzi handiko gertakaria zen; gainera, Donostiaren kasuan ezaugarri berezi batzuk zituen, izan ere immigratutako marinelak itsas merkataritzan ziharduen jendea zen. Gai horri buruz, gaskoiak Donostiako badiara noiz eta nola iritsi zirenari buruz, ezaguna da Serapio Mujikaren iritzia: «El año 1152, la Guyena dejó de formar parte del señorío del rey de Francia para pasar a poder de la casa real de Inglaterra por casamiento de Doña Leonor con el Duque de Normandía, heredero presunto del trono de Inglaterra, y que después le ocupó con el nombre de Enrique II de la dinastía de los Plantagenets. Los gascones, alborotados con el cambio de Señor y estimulados por los partidarios de la casa real francesa, se levantaron en armas más de una vez contra su nuevo dueño, y en algunas de estas revueltas se produjo, sin duda, la corriente emigratoria que llevó a los gascones a desalojar en grandes masas las tierras en que tenían su asiento, si es que no fueron expulsados por los nuevos señores para librarse enemigos tan pertinaces.» (6) Arrazoi horiengatik nahiz beste batzuengatik –agian, Baionan Aturri lohiz bete zela-eta Capbreton aldera desbideratu zelako–, baina, kontua da Urumearen bokalean gaskoiak kolonia bat eratzen joan zirela. Garai hartan Nafarroako errege Antso Jakitunak Donostiako Forua immigrante horiei eman zien eta, Bidasoa eta Oriaren artean gelditu zen toponimia eta onomastikak ikusita, zehatz esan daiteke Biarnoko Gave de Pau (Paueko uhaitza) eta Gave de Oloron (Olorueko ibaia) aldetik etorriak zirela. Dena den, aurrerago ikusiko dugun bezala, itsas merkataritza-zuzenbideko erakundeak, Populatze Foruan bildu zirenak baionar tipikoak dira, hortaz ez genuke baztertu behar populazio hori hiribildu honetatik igaro izana. === Foruari buruzko azalpena === Deigarri gertatzen da Nafarroako foruetan, Donostiako foruen aurrekoak direnetan, lezdaren (merkataritzako joan-etorriei zegokien zerga) ordainketa-salbuespena hain modu zehaztu gabean ematea, Donostiako Foruan –1., 2., 3., 4., eta 5. artikuluak– askoz gehiago zehazten zenean. Beharbada, lezdak Errege Ogasuneko diru-sarreretan lortu zuen garrantziagatik izango zen edo Donostian merkatari-bizimodua nahikoa garatua zegoelako agian. '''1. eta 10. Artikulua''', Donostian, bere mugetan izandako urperaketa bati buruzkoa. Nafarroako foruetan ez dago horren antzekorik, ezta Jakakoan ere, jakina. Itsasoari buruzko artikulu tipikoa da. Horregatik, horren jatorria Gaskoniako Golkoko itsasgizonen erabilera eta ohitura arruntetan bilatu behar da; bestalde, mediterraneoaren aldean kontraste handia zen, izan ere, han edozein urperaketa ''«res nullius» ''gisa hartzen zen eta, ondorioz, lehenik harrapatzen zuena jabetzen zen hartaz. Hiru adibide ozeaniko arbitan ematen zaigu ohitura horren jatorri atlantikoaren indargarria, hala nola: * 1190ean Ingalaterrako eta Guienako Erregeak, Rikardo Lehoi-bihotzak, eman zuen idatzian, Lapurdiko ontzidia Lur Santura Gurutzadan zihoanarekin elkartu zen ekaitz batek bere ontzi batzuk Zipreko kostaldearen kontra bota zituenean, eta lur haietako jauna baliatu zen hondoratutako ontzi hondarrez. Agian, jokabide atlantikoaren eta mediterraneoaren arteko kontraste gogorrak bultzako zuen erregea idatzi hura idaztera. * Jerusalemeko ''«Assises de la court des barons» ''hartako klausula bat joera juridiko berekoa da. Baina, ez gaitezen engaina hura Mediterraneoan zegoelako, izan ere, nola ''«Court des barons»'' hau, hala ''«Court des borgés»'' hura Lur Santua gurutzatuek konkistatu ostean, Godofredo Bouillongoak ezarritako epaitegiak ziren. * ''«Roles de Oleron» ''haien 45. artikuluak ere jasotzen du ohitura atlantiko hura. Urte batzuk beranduago, Donostia fundatu ostean frogatu ahal izan zen ohitura hori bazegoela Bizkaiko Plentzia hiribilduan; halaxe da, Don Joanek, Bizkaiko Jaun infanteak 1374ko abenduaren 15eko Pribilegioan, gerora errege zela 1389an berretsi zuenean, honako hau agindu zuen «''quando acaeciese perio (naufragio) de nabe o de galea o de bajel, o de otro nabio, qualquier que todas las cosas que pudieren ser cobradas del dicho perio que fuesen para los Señores cuias eran antes»'' (7). Donostiako foruko 1. eta 10. artikuluek beraiek ezartzen zuten, hondoratutako ontzia eta merkantziak berreskuratzeko, merkatariak ordaindu behar dituen eskubideak eta atzerriko ontzientzat 1. eta 3. artikuluan ezartzen zirenak berdin-berdinak zirela. ==== Ostatatzea ==== Ostatatzeari dagozkion''' IV-5., 6. eta 7. '''artikuluek 3 alderdi desberdin biltzen dituzte: * Biltegiratze-eskubide hutsak eta soilak: IV-5. art. * Biltegian saltzeagatiko eskubideak \* tarifa espezifikoen arabera: IV-6. art., \* erdizka: IV-7. art. Artikulu hauek berari dagozkion Lizarrako Foruarekin eta, 1125 eta 1168 bitartean, Lapurdiko bizkonde izan zen Bertrand-en 1272ko «coutume» baionarrarekin alderatzen baditugu, esan daiteke Donostiako artikuluak baionarren artikuluen antzekoagoak direla lizarratarrenenak baino; ez gerta daitezkeen hiru ostatatze moduetan soilik –biltegiratze hutsa, biltegian saltzearen erdizkakoa edo tarifaren araberakoa–, baizik eta baita izenburu batzuek markatuak dituzten eskubideetan ere. Hori dela-eta, hau dio Banus Agirrek: «No nos atrevemos a decir que la «coutume» bayonesa sea el antecedente inmediato de estos tres capítulos del fuero donostiarra; pero sí creemos que puede afirmarse dentro de los límites de una razonable probabilidad que el uso de Bayona sea más antiguo que la reglamentación donostiarra y que ésta fue la ordenación jurídica de ese uso anterior por los francos de San Sebastián, procedentes según toda verosimilitud de la región bayonesa.» (8) Merkataritza-artikuluengatik eta Gaztelako erregeek, 1200etik hasita Gipuzkoak itsas aldera irteera eta Lapurdira igarobidea izan zezan, sendotasuna ematen etengabeko ahaleginaren ondorioz, Donostiako Forua kostako hiribilduetara hedatu zen: Hondarribia (1203), Getaria (1209), Mutriku (1209), Zarautz (1237), Errenteria (1320), Zumaia (1347), Usurbil (1371), Orio (1379) eta Hernani (1380 baino lehen). Esan dezagun ohar aipagarri gisa, Foru hori Santanderreraino iritsi eta San Vicente de la Barquera fundatu zuela (1210). === Euskal Herriko hiribilduak eta bideak === Euskal Herria bere osotasunean hartuta eta hiribilduen fundazioak garatu ahala, eremuaren azterketa bat eginda, aterako dugun ondorioa da bi gune geografiko zeudela, hots, dinamika desberdineko guneak: * hego isurialdeko hiribilduak eta Euskal Herri kontinentalekoak, Donejakue Bidean egotearen ondorioz sortu zirela batez ere. * Bizkaiko eta Gipuzkoako hiribilduak, Baionarekin batera, itsasora irtenbidea ematen zion I-H ibilbide ekonomikoa finkatzearen ondorioz. ==== Hegoaldeko hiribilduak ==== Hegoaldeko hiribilduen eremuak aztertuta, zera ikusiko dugu: kostaldean Donostia sortu zenerako (1180), hegoaldean sortuak zirela honako hiribilduak, Jaka (1063), Lizarra (1090), Arguedas (1092), Logroño (1095), Caparroso (1102), Martzilla (1115), Galipentzu (1119), Tutera (1119), Gares (1122), Zangoza (1122), Kaseda (1129), Zarrakaztelu (1129 aldera), Azkoien (1144), Elo (1147), Erriberri (1147), Peña (1150), Tafalla (1157), Guardia (1164), San Vicente de la Sonsierra (1172) eta Los Arcos (1175). Hiribildu hauek Donejakue Bidearekin duten zerikusia agerikoa da duten kokamenagatik eta fundatu zireneko hurrenkeragatik, hain zuzen ere ardatz hauekin: * Orreaga, Iruñea, Gares, Lizarra eta Logroño, * Jaka, Gares, Lizarra, Logroño, * eta biderik zaharrena ahazturik ez uzteko, Iruñea, Uharte Arakil, Agurain, Miranda Ebro. ==== Iparraldeko hiribilduak ==== Nafarroa Behereko eta Zuberoako iparraldeko hiribilduak ere duten kokamenagatik Donejakue Bidean daude. Nafarroa Behereak Izuran biltzen zituen Paris, Vezelay eta Cluny, eta handik bideratzen Donibane Garazi eta Orreagan zehar Iruñea aldera. Zuberoakoak bigarren mailako bide batetik zihoazen Mauletik eta Atharratzetik Erronkari aldera, handik Jakatik Lizarrarako bide nagusiari lotzeko. ==== Gipuzkoako eta Bizkaiko hiribilduak ==== Gipuzkoako eta Bizkaiko hiribilduen eremua aztertzeari dagokionez, honako fase hauek finka ditzakegu: ===== 1180 baino lehen ===== Baiona eta agian Donostia dira sortutako hiribildu bakarrak eta, ondorioz, barnealdearentzat merkantzien sarrera eta irteerako ateak. =====1180tik 1237ra===== Gipuzkoan itsasora irteera emateko ardura ikusten da honako fundazio hauekin: Donostia (1180), Hondarribia (1203), Getaria (1209), Mutriku (1209) eta Zarautz (1237). Bizkaian ere nabaria zen itsasora irtenbide bat izateko interesa fundazio hauetan: Balmaseda (1199), Urduña (1229), Bermeo (1236) eta Plentzia (1236). <br/><br/>Horrez gainera, sendotu egin zen ibilbide hau ere: Gasteiz, Urduña, Balmaseda, Castro Urdiales (1163an fundatu zena). =====1237tik 1287ra===== Gipuzkoan honako arro hauetatik sendotu ziren itsasorako irteerak: Gipuzkoan honako arro hauetatik sendotu ziren itsasorako irteerak: * Oria: Tolosa (1256), Segura (1256) eta Ordizia (1256). * Deba: Arrasate (1260) eta Bergara (1268). Bizkaian, halako kemenik ez ikusi arren, honako ibilbide hau finkatu zen: * Gasteiztik Plentzia eta Bermeo aldera, Otxandio fundatuta (1250), * Gasteiz-Castro Urdiales, lehen ere aipatu dugun Lanestosa fundatzearekin (1287). ===== 1300etik 1365era ===== Gipuzkoan: * Errenteriak (1320) eta Zumaiak (1347) itsasorako irteera sendotu zuten, * gainerako hiribilduak Bizkaiko mugen inguruan sortu ziren, mugakideen arteko gatazkak zirela-eta; hala, Azpeitia (1310), Azkoitia (1324), Leintz Gatzaga (1331), Elgeta (1335), Deba (1343), Plentzia (1343), Eibar (1346) eta Elgoibar (1346). Bizkaian hau sumatzen da: * Bilbo (1300), Portugalete (1322), Lekeitio (1325) eta Ondarroa (1327) fundatzean, kostaldearen lehen sendotze-fasea bultzatu zen. * Areatzak (1338) bidea sendotu zuen itsasorantz; * Markina (1355), Elorrio (1356) eta agian Ermua (1372 baino lehen sortua) fundatzean, oraindik ere Gipuzkoa baino apur motelago ibiliz, bizkaitarren erantzuna iritsi zen gipuzkoarren mugaren aurrean. ===== 1365etik 1383ra ===== Gipuzkoan, kokamenagatik zuten egitekoa edozein izanda ere, hiribildu berriak bertako biztanleen interes garbi batengatik fundatu ziren. Hala, Usurbil (1371), Orio (1379), Zestoa (1383), Urretxu (1383) eta Hernani (1380 baino lehen fundatua). Bizkaian fundazio berriek lehendik merkataritza-bide zirenak indartu zituzten: Gernika (1366), Gerrikaitz (1366), Ugao (1375), Mungia (1376), Larrabetzu (1376), Errigoiti (1376) eta Durango agian (1372 baino lehen fundatua). Hala ere, Manuel Lekuonak Donostiaren kasuan idatzi zuen bezala, kontuan hartzea komeni da hiribildu horiek guztiak aurreko artzain-kokalekuen inguruetan altxatu zirela, kostaldeko kasuak lekuko: * Begoña Bilborako, * Lumo Gernikarako, * Itziar Debarako, * Aizarna-Aizarnazabal Getaria eta Zumaiarako, * Aia eta Elkano Orio eta Zarautzentzako, * Hernani Donostiarako, * Oiartzun, Hondarribi eta Errenteriarako. ==== Hiribilduak baino lehenagoko kokalekuak ==== Hain ugari ez badira ere, baditugu kostako hiribildu horien lekuan bertan edo inguruetan nahiz lehenagokoetan arrantzale-kokalekuak bazireneko aipamenak, zenbait adibidetan ikus daitekeen bezala. Lehenengo kasuan, '''Mutriku''' (1209 fundatua) «Mortricu» gisa azaltzen da 1200 urteko dokumentu batean, Alfontso VIII.ak eta bere emazte Leonorrek betirako emakida egin zien Santiago Ordenakoei herri horretan arrantzaleek harrapatzen zuten urteko lehen balea: «Dono igitur nobis illam ballenam quam homes de mortricu sub annuo redditu tenent mihi dare ut eam vobis unoquoque anno in perpetuum tribuat sine aliqua contradictione eo modo quo mihi tribuere tenebant.» (9) '''Lezo''' herria honako hitz hauekin azaltzen da Hondarribiko Hiri-gutunean (1203): «Item, dono vobis Guillelmum de Lazon et socios suos, ut sint vestri vicini.» (10) 1237 fundatu zen Zarautzen kasuan, Hiri-gutuneko paragrafo batean, halako zereginetan lehendik jarduten zuen herri bat izan zela agerian jartzen duen batean, balearen harrapaketa honako hitz hauekin aipatzen da: «et si mactaveritis aliquam ballenam detis mihi unam tiram k capite usque ad caudam, sicut forum est.» (11) Lapurdin, nahiz eta lehen ere esan dugun Baiona izan zela hiribildu bakarra, horregatik ez dugu pentsatu behar bere kostaldean arrantzale-herririk izan ez zenik. Horiek horrela, gauza jakina da 1059rako'' ''Lapurdiko bizkondeak jasotzen zuela harrapatutako lehen balearen gantza. '''Bidarte'''ren aipamena azaltzen da lehen aldiz, Baionako ''«Urrezko Liburuan»'' 14. orrian''', '''1150-1170eko urteei dagokienetan. Herri hori jatorriz Getariarena izan zen, izan ere talaia eta portutxoa beren ontziak babesteko erabiltzen baitzituzten eta, nola ez, harrapatzen zituzten baleen lanak egiteko. '''Senpere, '''1170rako, aipatu Liburu horretan ''Johannus de San Pedro ''izenez azaltzen da. '''Donibane Lohitzune''' ''Santo Johanne de Luis ''izenez aipatzen da 1186rako. Liburuan «baroigo» modura kalifikaturik dagoenez, oso litekeena da bertako populazioa zaintzeko militar-zentro bat izana, Akotzeko gainean koka dezakeguna hain zuzen. '''Getaria,''' 1193ko fundazio berri gisa aipatzen du Lapurdiko azken bizkondeak, Guillermo Ramonek. == Jarduera ekonomikoak, itsasoarekiko ikuspegian == === Europako ekonomia === Euskal Herrian bezalaxe, Europan ere eskualdeak hiruko mediterraneoaren arabera, –garia, mahatsa eta olioaren arabera– kontsideratzen ziren aberats edo behartsu. Alabaina, lehen ere esan dugu merkataritzak markatu zuela Goiz Erdi Aroaren eta Berant Erdi Aroaren arteko diferentzia. Hala da, ordura arte distantzia handiko merkataritzak indar gehiegirik ez bazuen izan ere, ordutik aurrera, erromesek eta gurutzatuek irekitako ibilbideei jarraituz, Europa errotik eraldatu zuen zabalkunde demografiko, tekniko, intelektual eta indar-blokeak ekarri zituen. XII. mendetik aurrera, feria eta azokak izango dira zehazki, merkataritzaren joan-etorrirako guneak. Izatasunaren arabera honakoa hauek izan zitezkeen: tokikoak, eskualdekoak, nazionalak. Lehen unetik ferietako eta azoketako arautegia arabiarrek bildu zuten, horrelako jarduera ekonomikoetan kristau-erresumak baino askoz aurreratuagoak baitzeuden. Merkatuek urteko egutegi arautu eta gutxi-asko finkatu bat zuten; azokak, aldiz, ez ziren feriak bezain sarriak. Nazioarteko azokak, azkenik, Ipar-Hego, Baltikoa-Mediterraneoa, Flandes-Venezia ibilbideetako puntu estrategikoetan jartzen ziren. ==== Ibilbideak eta garraioak ==== Bideak funtsean aurreko aldietakoak baino hobeak ez ziren arren, XII. mendetik aurrera ordurako jada erabiltzen ez ziren batzuk berreskuratu ziren. Hauek dira erabiltzen zirenak: * Lehorrekoak: normalean erromatarren antzinako galtzadak izaten ziren, edo baita ferra-bideak ere. Bide horiek gero eta gehiago erabiltzen zirenez, zegokien kontzeju eta jaun feudalak arduratzen ziren haiek zaintzeaz; horretarako bide-sari txiki bat kobratzen zuten bidaztien artean merkatariei eta merkantziei feria eta azoketara iristen laguntzeko. Horren ondorioz, ondoen zaintzen ziren bideak ez ziren normalean motzenak izaten, baizik eta feria eta azoka famatuenak elkartzen zituztenak. * Ibaietakoak: biderik seguruenak eta merkeenak ziren. Urte gutxiren buruan nabigagarri bilakatu ziren Europako ibai asko: Rhin, Danubio, etab. * Itsasokoak: eragozpenak eragozpen, horiexek ziren biderik seguruenak eta ekonomikoki errentagarrienak. Gainera, Berant Erdi Aroko lehen mendeetan zehar gertatu ziren aurrerapen teknikoei esker, gero eta karga handiagoak garraiatzen ziren eta itsasontzien autonomia-denbora ere gero eta luzeagoa, hori zela-eta apurka-apurka itsas zabaleko nabigazioak ordezkatu zuen kabotaje-nabigazioa. Ontzi erabilienak galerak ziren Mediterraneoan eta kokak Ipar Atlantikoan eta Baltikoan. Biek ere karga-edukiera antzekoa zuten, baina abantaila txiki bat zuen kokak (250 tonakoa). ==== Salerosketa guneak: Mediterraneoa, Champagne eta Baltikoko Hansa ==== Europan, hiru merkataritza-gune nagusiak Mediterraneoa, Champagne eta Baltikoa izan ziren. ===== Mediterraneoa ===== Azpimarragarriena '''Venezia''' hiri adriatikoa da, fonaco izeneko –egiazko «merkataritza-enbaxadak»– biltegiak zituen honek Bizantzioko hainbat hiritan eta bere merkataritza-ibilbidea gainera: Adriatikoa, Joniako Uharteak, Egeo. '''Genoa '''izan zen Veneziaren mailan egon zen hiri mediterraneo bakarra. Bi hiriak hitzarmen diplomatiko bat egitera iritsi ziren 1299an eta merkataritza-guneen banalerroa onartu zuten elkarrekin: Genoa iparraldearekin eta ekialde mediterraneoarekin (Grezia, Bizantzio etab.) geratu zen, Venezia, berriz, hegoaldea eta mendebaldearekin (Tiro, Egipto, etab.). Mediterraneoko azokan merkaturatzen ziren produktuak ziren, batetik, Indiako kotoia, musketa, esklaboak, espezieak, piperbeltza, usoak, lurrin gozoak, koloratzaileak, azafraia, kanela, datilak, etab., eta bestetik, Flandesko oihal aberatsak, beirak, armak, burdina-manufakturak, Burgundiako ardoak, olioa, etab. ===== Champagne ===== IX. menderaino egiten dute atzera honen aurrekariek, eta garai hartan ziren merkatari apurrek jada sarritan bisitatzen zuten eskualdea zela adierazten. Oso litekeena da 1140 baino lehen jaun feudalak feriak eratzea eta sustatzen jardutea. Kokamen geografiko pribilegiatua du: Europa iparreko edozein merkatarirentzat Champagne nahitaezko igarobidea zen Mediterraneora iristeko; hiri italiarrak, frantsesak eta alemaniarrak elkarlotzen dituen eskualdea da. Oso baliosoak izan ziren Champagnek beste merkataritza-gune europarrekin izan zituen harremanak. ===== Hansa ===== Izen generikoa da Hansa eta edozein merkatari-elkarte adierazten du, baina denborak aurrera egin ahala izen berezi gisa hartu zen merkataritza-erakunde zehatz batena: alemaniarrarena. Elkarte hori 900 aldera sortu zen eta Kolonia izan zen bere erdigunea. Hirigintzako eredu gisa hasi zen eta X. mendean zehar haren plano bereko hiriak eraiki ziren Baltikoan. XI. mendean jada 40 hiri ziren Hansan senidetuak zeudenak; XII.ean 250 eta XIII.ean 600era iritsi ziren, hiri eta koloniak zenbatuta. Ordena Militarretan oinarrituta, birkonkistatze-mugimendu bat sortu zen Alemanian, «Sturm Nach Osten» (birkonkistatzea ekialderantz) izenekoa, Hansaren jarduera ekonomiko beraren paraleloa izan zena. Rubeca edo Lübeck-ek izan zen Koloniaren ordezko gunerik garrantzitsuena Hansaren hedapena hasi eta berehala. Hansaren hedapena Iparreko Itsasotik eta Baltikotik zabaldu zen, Riga, Rostok, Reval eta abar hiriak sortuz, baina behin ere ez zen iritsi Estatu independente bat eratzera. Oso adeitsua zen haren antolamendu administratiboa. «Dieta» izeneko parlamentuetan edo batzarretan biltzen ziren, eta hiriek bazuten gerra aitortzeko eskumena, merkatarien blokeoak eginez, etab. Haien merkataritza-bideak eta haien eragin-punturik garrantzizkoenak hauek ziren: * Novgorod-Reval-Wisby-Lübeck. * Bergen-Jutland-Lübeck. * Islandia-Hanburgo-Londres- Arroxela. * Dantzing-Jutland-Edinburgo-Londres. Muinean Baltikoko Hansaren merkataritza-bizimodua lau kolonia edo bost eskualdeetan oinarriturikoa zen. ''Koloniak'' hauek izan ziren: Novgorod, Bergen, Brujas eta Londres; guztiz independenteak eta beste merkataritza-guneekin elkartrukerako lekuak ziren, hala nola, ingeles, flandestar, euskal herritar eta abarrekin. ''Bost eskualdeak ''hauek dira: * Alemaniakoa: eskualde honetatik sortzen zituzten laboreak, ardoa, eztia, basoko ekoizpenak, etab. * Baltikoko herrialdeak: horietatik lortzen zituzten larruak, zura, laboreak eta animalia gantzetik eratorritako ekoizpenak. * Eskandinavia: burdina, larruak, haragia, gurina eta arrain gazituak. * Mantxako kanala: Londrestik eta Flandesetik artilea, oihal flandestarrak eta Levanteko ekoizpenak. * Europa Hegoaldea: hasiera batean Setúbal-eraino (Portugal) iritsi ziren, baina euskalerritar nabigatzaileek ibilbideak moztu zizkioten eta handik aurrera Arroxelaraino baizik ez ziren iristen, eta han egiten zuten gatzaren, Gaztelako artilearen edo Euskal Herriko burdinaren hornidura. ==== Champagneko gunea ==== Europako hiru merkataritza-gune horietatik –Mediterraneoa, Champagne eta Baltikoa– bere kokamen estrategikoagatik Champagne gailendu zen. Hasiera-hasieratik, Champagneko azokak arrakastatsuak ziren, hantxe elkartzen baitziren, batetik ehungintzako lantegi flandestarrak, bestetik, Italiako eta Proventzako merkatariak. Merkatari flandestarrek Champagneko azoketara garraiatzen zituzten beren oihalak; handik Genoara eramaten zituzten, Levanteko fondaco (italieraz) dendetara esportatzeko. Flandesko merkatariek Champagnetik zetazko oihalak, urrezko bitxiak, espezieak eta Frantziako ardoak inportatzen zituzten. Flandesen, berriz, iparreko merkatariak ekoizpen horiez hornitzen ziren, oihal flandestarrez gain. Champagne Baltikoarekin elkartzen zuen merkataritza-bidea funtsean Brujas, Ypes, Lille Thortont eta Messinako bost azoka flandestarrek osatzen zuten. ==== Gainbehera ==== Azoka horiek XIII mendean zehar iritsi zuten goien gradua. Hala ere, XIV. mendea hondameneko mendea izan zen, batez ere lau eragile independente, baina batzuetan aldi bereko, zirela bide: * Frantziaren aurkako gerra Flandesen 1302tik 1320ra. * Merkataritzan, ohitura sedentarioago batek ordezkatu zuen merkataritza ibiltaria. * Flandesko eta Italiako portuen zuzeneko nabigazioaren garapena Ingalaterrakoekin. * Ehun Urteko Gerra (1337-1453), errematea ekarri zuena. === Euskal Herriko ekonomia === ==== Arrantza ==== [[Fitxategi:Orion harrapatutako azken balea (1901).jpg|thumbnail|Orion harrapatutako azken balea (1901).]] Arrantza funtsezko jarduera ekonomikoa zen, kostaldeko hiribilduen ehunekoa kontuan hartzen badugu. Horri buruzko hainbat aipamen ditugu hiri-gutunetan: * Zarauzkoa (1237), baleari buruzko aipamena (12); * Plentziakoa (1299) eta Portugaletekoa (1322), baleak hiltzeko moduari buruzkoa (13); * Debakoa (1343) itsasotik urruti egotearen protesta eginez (14). Jarduera horretan, balearen harrapaketak gero eta garrantzi handiagoa hartzen zuihoan XV. mendera hurreratu heinean. Gogora dezagun jarduera ekonomiko horren lehen aipamenak VII. menderaino egingo lukeela atzera, 670eko faktura moduko batetik atera daitekeenez; ohar horretan frogatzen da arrantzale euskal herritarrek egindako 40 moyo (10 tona, gutxi gorabehera) balea-olio bidali zituztela Sena ertzean zen Jumieges Abadiara. Joseph Garat-en iritziz, errezibo horrek erakusten du, eskaeraren kopuruagatik eta abadiaren urruntasunagatik, euskal herritarrek izan zutela balearen ehiza sonatuan finkatu eta kokatutako merkataritza bat, eta ez kostan lehorreratuak gelditutako baleak aprobetxatuz soilik, ezta noizbehinkako harrapaketez egindakoa ere, ezingo baitzioten sonari eutsi. (15) Dena den, halako zetazeo bat harrapatzea ezohiko diru-sarrera handi bat zen kostaldeko hiribilduen ekonomian, nahiz eta ez zuten balearen zati bat ere kontsumitzen. Hara zer dioen Zirikiain Gaiztarrok horri buruz: «Los vascos no debieron de utilizar para su consumo, ni siquiera para su uso, los productos de la ballena. Han sido siempre muy finos en sus gustos. Al menos no conozco referencias de que comieran ballena. Ni siquiera las lenguas, que se tenían por exquisitas.» Frantsesentzat oso jaki gozoa zela zioen Navajerok eta Rodney Gallop-ek, berriz, batzuetan gotzainarentzat gordetzen zen mokadu berezia zela esaten du. Baina ez zen bere mahairako izango; ziur asko arrantzaleek beren elizetarako gordetzen zituzten mingainengatik esango du. Lope Isastik, artean baleazaleentzat garai distiratsuak ziren aldian bizi zenak, ez du esaten balearen ekoizpenak gure herrian jaten zirenik. Alderantziz, esportatzeko zirela esaten du: «De esta grasa, –dice–, se abastecen algunas tierras de España, particularmente las de Navarra y Campos, para alumbrarse y labrar paños, y para algunas enfermedades del ganado, de que han hecho experiencias y se han llevado bien. Llévase por mar a Flandes, Inglaterra y otras grandes Provincias.» Beste pasarte batean kontatzen digu, lehen ere esan dut, balea berria bazen, ''«gatzunetan gordetzen dute frantsesentzat jaki izateko» ''(16). ===== Kontserbazioa ===== Arrantzarekin estuki loturik agertzen da gatza, ezinbestekoa baita arraina kontserbatzeko. Gipuzkoan, gatz hornitzaile bakarra Leintz zen, eta hiribildua fundatzean erregeren jabego izatera pasa zen hanko gatzaga (17). Bertako beharrak berdintzeko lain ez zegoenez, Gipuzkoak gatza inportatu egiten zuen (18). ==== Lehorreko merkataritza, isurialdeen artean ==== Euskal Herrian bi eremuak hain garbiki bereizten dituen banalerroak, halako garrantzi bereizlea hartu zuen, non ez duen halako garrantzirik merkataritza-akordioak penintsulako edo kontinenteko kostaldetik edo kostalderantz egiten ziren jakiteak. Kontuan hartu behar da kostaldeko lurraldeak zirela itsasorako irteera naturala bai Arabarentzat –Gaztelan bildurik– bai Nafarroarentzat. Horregatik, esportaziorako gaiak (artilea, ardoa, etab.) erraz iristen ziren kostaldera bertakoen gai tipikoak trukatuz (burdina eta deribatuak, arraina, balearen deribatuak, etab.). ===== Nafarroa, itsasorako irteera bila ===== Kontuan hartu behar da, Nafarroa erresuma zen kasuan, hesiturik eta itsasorako irteerarik gabe gelditu zela, Gaztela eta Aragoi ez bezala. Baina hori ez zen eragozpen izan bertako merkataritza Kantauri aldera eta, oso bigarren mailan, Mediterraneo aldera bideratzeko. Bi ziren Erresuma zaharraren irtenbide naturalak Kantauri aldera, Baionakoa eta Donostiakoa. Nafarroako ekonomia ataka estuan jarri nahi zuten beste erresumetako interes politikoak zirela-eta, merkataritza-hitzarmenak lortzeko, diplomazia erabili beharrean gertatu zen bai baionarrekin bai donostiarrekin, unean uneko egoeren arabera. Adibide gisa, ikus ditzagun nafarrek kostaldeko hiribilduekin egin zituzten hitzarmen ugari haietako bi bederen. ===== Hitzarmena Baionarekin ===== Gipuzkoa 1200ean Gaztelako errege Alfontso VIII.aren eskuetara erori ondoren, 1204an, Nafarroak hitzarmen bat egin zuen Baionarekin honako oinarri hauen gainean: * Nafarroako erregek merkatari baionarrak babesteko hitza eman zuen, kostaldeko hiribilduaren kanpoaldetik hasi eta bidaia osoan zehar. * gatazka armaturik baldin bazen, merkatari baionarrek urtebeteko epe luzea izango zuten Nafarroa uzteko; * merkataritzan sor zitezkeen gatazkak zortzi eguneko epean epaitu beharko zituen bi alderdietako ordezkarien auzitegiak. * abantaila horien ordainez, Baionak hitza eman zuen Nafarroaren aurkako haserre-ekintzarik ez zuela egingo, betiere, Ingalaterrako Erregearekiko leialtasuna kaltetu gabe. ===== Hitzarmena Donostiarekin ===== Nafarroak 1401ean hitzarmen bat ezarri zuen Donostiarekin, hitzarmen horren bidez, aipatu kostako hiribildu horretatik Flandesera Erresumatik bidaltzen ziren merkantzien hamarrenen salbuespena erabakitzen zuen. Hitzarmeneko testuan, Gaztelako errege Enrike III.aren berrespen modura, hau adierazten zen: ===== Irteera Mediterraneo aldera ===== Nafarroak Mediterraneorantz lehorretik irteera bila egin zituen ahaleginen lekuko garbia dugu Antso II.a Azkarrak Aragoiko lurraldeetan eta musulman-herrien mugan XIII. mendean lehen erdian gazteluak erosteko politika: * 1209an, Salbaterra Ezka, Petilla eta Gallur bereganatu zituen; * 1212an, Trasmoz; * 1213an, Chodes eta Zalatamor; * 1214an, Burbágueda, Ródenas, Jorcas, Olocau eta Linares; * 1215ean, Abengalbón eta Peña de Arañón (hau musulmanen lurraldean); * 1219an, Grisén; * 1221ean, Sábada eta Los Fayos; * eta azkenik, 1231ean, Ferrera, Ademuz eta Castelfabio. Gainera, ez da ahaztu behar Albarracin Jaurerria Nafarroako Azagrarrena zela eta horrek lagundu egiten zuela politika mediterraneo hori sendotzen. Handia zen Nafarroak, merkataritza batetik bestera joanarazte aldera, baionarrekin eta donostiarrekin hitzarmenak egitera iristeko premia, baldin eta kontuan hartzen bada Frantzian lurraldeak zituztela Erresuma zaharraren norabideak markatzen zituzten frantses jatorriko dinastiek, hala nola: Astarac, Cominges, Champaña, Evreux, Meulan, Angulema, Longueville, Mortain, Beaumont Le Roger, Cherburgo, etab. Ehun Urteko Gerra gorabehera (1337-1453), aldaketa asko eragin zituzten ezkontzazko interesek eta dinastia aldaketek, mudantza eta truke ugari ekarri zituzten, eta errege nafarrek, hiru mendeetan zehar (XIII-XV), gaur egungo Nafarroa baino askoz lurralde handiago baten interes ekonomiko eta politikoez ardura behar izan zuten. Champagne, Angulema edo Longuevillerekin gutxieneko merkataritza-harreman batzuei eutsi ahal izateko, itsaso aldera bide ireki bat mantentzea eskatzen zuen, nola Donostiatik hala Baionatik, ikusi dugun bezala. Nafarroa XII. menderako Mediterraneoan azaltzen zeneko aipua Benjamin Tuterakoa judu-nafarrak egiten digu, Mediterraneoan zehar egindako biran, Alexandriaz hitz egiterakoan hau dio: «Es país de comercio y tráfico para todos los pueblos y desde todo reino cristiano vienen allí: por una parte, desde el país de Venecia, Lombardía, Toscana, Apulia, Melfi, Sicilia, Calabria, Ramania, Jazaria, Patzinakia, Hungría, Bulgaria, Racuvia, Croacia, Esclavonia, Rusia, Alemania, Sajonia, Dinamarca, Gurlabia, Irlanda, Trana, Frisia, Escocia, Inglaterra, Gales, Flandes, Roter, Norman- día, Francia, Poitou, Anjou, Borgoña, Moriana, Provenza, Génova, Pisa, Gascuña, Aragón y Nava- rra.» (20) Aurrekari horiekin, ez da harritzekoa Antso Azkarraren ondorengo politika mediterraneoa, XIII. mendean Ebro ibarraren luzerako gazteluak erosi zituenekoa. Gainera, gerora, Evreuxko dinastia frantsesa agintean zela (1328-1425), Nafarroak 1365ean Nantes eta Meulan Montpellier-en ordez eman zituenez, Nafarroaren Mediterraneoko presentzia aztertzerakoan orientabide gerta dakiguke. === Itsasoko merkataritza penintsulan eta atzerrian === ==== Penintsulako merkataritza ==== Soilik penintsulan egiten zen merkataritzari buruz datu askorik ez dugun arren, agerian gelditzen da, beranduago hitz egingo dugun Marismaseko Ermandadea sortu zela-eta (1296) bertako kide guztiek Gaztelarekin edonolako merkataritza-harremanak mozteko erabakia hartu zuten, harik eta kostaldeko hiribilduek ez zituzten eskubideak ezartzeko ahaleginean erregeak etsitzen ez zuen bitartean (21). Beste datu oso esanguratsu bat da erregek hiri-gutunen bidez bidesarien salbuespenak ematea hiribildu guztiei, Sevilla, Murtzia eta Toledori izan ezik (22). Mandazainak, zamaltzainak eta tratulariak ziren merkataritza hori egiten zuten merkatariak. Kostaldera garia, olioa, ardoa eta abar eramateko eginkizuna zuten; barnealdera, berriz, balearen olioa eta arrain freskoa nahiz, batez ere, arrain gazitua. ==== Penintsulako harremanak ==== Penintsulan, gipuzkoarrek nahiz bizkaitarrek zituzten merkataritza-harremanak hiru gunetan: * '''Kantauriko nahiz Galiziako itsasertzak''': hasieran, arrantza-harremanak, elkarren laguntza eta abar izan zirenak, itsasoak ematen zuen auzotasuna dela bide, harreman horiek Marismaseko Ermandadera (1296) iritsi ziren azkenean. Alabaina XV. mendera hurbiltzen ari garen heinean, harreman haiek abereentzat eta arrainak gazitzeko gatzaz baliatzeko bestetarako ez ziren izan. * '''Andaluziako itsasertza''': XIII. menderako euskal herritarrak hantxe sumatzen dira Sevillan Itsasarteko kontrolari begira, merkataritza-gune hartantxe lortzen baitzituzten olioa eta garia. * '''Portugaleko itsasertza''': Ez zen elkartruke baliotsurik izan. Normalean Andaluziako itsasertzetik zetozela garraiolari euskal herritarrek portu portugaldarrak erabiltzen zituzten atseden hartzeko eta Atlantiko ipar aldera eramateko herri hartatik zenbait ekoizpen kargatzeko. ==== Europako harremanak ==== Europan, euskal herritarrak batez ere bost eskualdeetan nabarmentzen dira: * '''Gaskoinia''': Bordelen zuen merkataritza-gunea. Lapurtarrekin hasieran arrantza-harremanak izan zituzten; hala ere, Ehun Urteko Gerra bitartean eta ondoren, bien aldeko hitzarmenak medio, merkataritzan oinarrituriko harremanetan hasi ziren, garia inportatzen zuten eta gaskoien ardoa Ingalaterrara garraiatzen. * '''Bretainia''': Nantesen zuen merkataritza-gunea. Azpimarragarriak dira «Confrerie de la Contratation» zeritzonaren bidez bretainiarrek Bilborekin izan zituzten harremanak, izan ere, nantestarrek Kofradiaren bidez lortu zuten Bilbon finkatuak zituzten merkatariek bilbotarrek zituzten pribilegioak izatea. <br/><br/>Bilboko merkatariek Gaztelako artilea, burdina landugabea eta landua (armak, iltzeak, eta beste) eta, beste maila batean, gatzituak eta larrua. Trukean oihalak ekartzen zituzten –kalitatez flandestarrak baino apalagoak ziren–, ardoa –kalitate onekoa, Poitou eskualdekoa zen– eta garia. * ''' Normandia''': Rouen zen honen merkataritza-gunea, eta Senari jarraituz, handik barrena bideratzen zen Parisko merkataritza garrantzitsua. Euskal herritarrek –batez ere gipuzkoarrek– artilea, burdina landugabea eta landua, nahiz Levanteko fruituak, artelazkiak, etab. Oihalak eta garia ekartzen zuten handik. <br/><br/>Eskualde horretan merkataritza, oro har, defizitarioa zen, horregatik, merkataritza-balantza konpentsatzeko, normandiarrei portuak eskaintzen zitzaizkien, ipar Afrikarekiko merkataritzan bertan geldialdia egiteko erabil zitzaten. * '''Flandes''': eskualde honetan Zwyn kanalak lotzen zituen Brujas eta Anberesko merkataritza-guneak nabarmentzen ziren, askoz gainera. Euskal herritarrek artilea, burdina, Andaluziako eta Errioxako ardoak, Levanteko fruituak, eta beste eramaten zituzten; ekarri, berriz, oihalak eta objektu artistikoak: miniaturak eta abar. <br/><br/>Eskualde horrekin zuen merkataritza gainbehera hasi zen, Zwyn lohiztatu zelako, Brujas ia guztiz inkomunikaturik utzi eta merkataritza arloan Anberesek ordezkatu zuenenean, eta, Amerika aurkitu zelako, merkataritzaren ardura-gunea mendebaldera desbideratu zenean. * '''Ingalaterra''': euskal herritarrak Gaskoiniaren bitartez hasi ziren Ingalaterrarekin harremanak izaten. Lehenik gaskoien ardoa garraiatzen zuten, baina beranduago beren esportazioak zabaldu egin zituzten, gaztelarren artileaz, burdinaz, gaztelarren ardoez, andaluziarren zaldiez eta abar. Euskal herritarren presentzia ia etengabekoa da XIV. mendearen erditik hasita, Londresen fondako bat eta Saltoki Etxe bat zituztelarik. <br/><br/>Gaztelako Trastamaratarren frantseszaletasunak arriskuan jarri zituen ingelesen eta gipuzkoarren arteko harremanak, baina Ingalaterrarekin finkatu ziren hitzarmen partikularrei esker, eutsi ahal izan zitzaien. 1482an bukatu ziren harreman horiek, Gaztelako Koroaren interesak honda zitzakeen aldebiko tratatu oro, hark baliogabetu zezakeela xedatu zenean. === Itsasoko merkataritzaren ordenamendu juridikoa === Euskal herritarrentzat garrantzizkoak izan ziren eremu geografikoak finkatu ondoren, ikus dezagun jarraian zer esaten diguten Foruek, Ordenantzek eta Hiri-gutunek itsasoko merkataritzari buruz. ==== Donostiako foruan ==== Lehenik Donostiako Forua dugu (1180), alegia Gipuzkoako eta Santanderko kostaldean zabaldu zen testua –gogora dezagun Foru hau oinarri hartuta fundatu zela 1210ean, San Vicente de la Barquera–, nork bere gain hartzen duten hiribilduen merkataritza-jarraibideak markatzen dituena. Testuan agerian daude oinarrizko produktuak inportatzeko ahaleginak, hala nola, elikagaiak 23). Alabaina, janariez aparte, jakin badakigu hiribilduetara larruak iristen zirela (ahari, ardi, untxi, basakatu, etxe-katu, azeri, katagorri, erbi, ahuntz, behi, orein eta lepazurienak), metalak (kobrea, beruna eta eztainua), argizaria, piperbeltza, intsentsua eta kotoizko, artilezko eta lihozko oihalak (24). ==== Marismaseko Ermandadea ==== 1296an Marismaseko Ermandadea eratu zela eta, partaideek itsasoko merkataritza zuzenean ukitzen zuten bi erabaki hartu zituzten. Batetik, Portugaleko merkatariei laguntzea erabaki zuten, Gaztelakoek haiengandik jasotzen zuten tratu onari zuzentasunez zegokion erantzun gisa; bestetik, erabaki zuten Frantzia eta Ingalaterrako gerrak irauten zuen bitartean, herri horri ez ziotela ez merkantziarik, ez janaririk, ez armarik, ez zaldirik eramango. ==== Orioko hiri-gutunean ==== Bertatik esportatzen ziren produktuei buruzko aipamen handirik ez da azaltzen; hala ere, Orioko hiri-gutunetik (1379) ondoriozta dezakegu burdina zela produktu horietako bat (25), balearen deribatuez gain. ==== Debaren eskaria ==== Debako biztanleek eskari bat egin zioten Erregeari XV. mendearen bukaeran, 1474an hain zuzen ere, eta handik froga daiteke Gipuzkoak urri jarraitzen zuela oinarrizko produktuetan nahiz kanpoko produktuez hornitzen zuen merkataritzaren itzalean. Erregeari zeharki eskatzen diote, gerra piztuz gero, atzerriko itsasontziak salbu egoteko aukera izan dezatele beren itsasadarrean ''«una vez posada el ancla»'', zeren eta ''«lo suyo no bastaba a la veintena parte del consumo y naves extranjeras les llevaban viandas y paños, y cargaban en cambio fierro labrado»'' (26). ==== Donostiako ordenantzak ==== Urte batzuk beranduago, 1489ko Donostiako Ordenantzek elikagaien eskasia hori egiaztatzen dute, «Donostiako Hiribildu honetara zekartzaten elikagai eta hornigai guztien erdiak» saltzeko agindua ematean (27). ''Itsasoko merkatariak.'' Merkataritza hori itsasoko merkatariek egiten zuten: halakoxe karga bat erosten zuten eta aukera zuten lekuan saltzen. Hala ere, itsasontzi askotan kargatzen ziren merkantziak merkatari baten ardurapekoak izaten ziren eta ez zuten zertan patroiarenak izan beharrik, eta merkatariaren beraren lana zen behin porturatu ondoren zuzenean saltzea. ''Merkatari sedentarioak.'' Baina, merkataritza honetan kontuak hartu behar dira Beatriz Arizagak egoneko merkatariak deitzen dienak ere: «Con los amplios conocimientos que poseen, estos mercaderes organizan, desde su lugar de residencia, sus actividades mercantiles internacionales, a través de empleados destacados en plazas estratégicas. Asía fines del s. XV encontramos a un vecino de Bilbao, mercader abonado de la villa, que tiene factores en Flandes, Londres y otras partes, a donde suele enviar sus mercancías, normalmente hierro, con el fin de que lo vendan en estos lugares y envíen otros productos en el viaje de retorno, principal- mente paño» (28) === Marismaseko Ermandadea === Lehen esan dugun bezala, Marismaseko Ermandadea eratu zen 1296an, honako hiribildu hauek bildu zituena: Santander, Laredo, Castro Urdiales, Gasteiz, Bermeo, Getaria, Donostia eta Hondarribia. Garbi-garbi agertzen dira Fundazio-gutunean zer arrazoiengatik eratu zen eta zer erabaki hartu zituzten. Egoeraren araberako kausak ezezko baten erantzun direla dirudi ''«dar los diezmos nin la saca del fierro que son cosas contrafuero de que nos podría venir muchos dannos»'' (29), eta eskariaren aurkako neurriak hartu ziren boikota eginez penintsula barnealderako merkataritzan. Ordenantzetan agertzen dira egiturazko kausak Gutunaren kontraforuei gogor egiteko aipatuz, nahiz erregearen aldetik etorri «ú otro qualquier rico ome ó caballero», edo Ermandadekoak ez diren beste hiribilduetatik datozenak izan edo elkartearen barrutik sortuak izan. Ermandadeko Gutunaren edukia defendatzeko erabakia hain da erabatekoa, non kontraforuaz datorrena hiltzea erabakitzen den, horregatik hiltzaileak ordaindu beharrik izan gabe. Barneko gatazkak konpontzeari dagokionez, justizia egingo den lekua eta modua ezartzen da, Foruko alkateak eta haiek aukeratzeko moduak aipatzen, aurka dauden hiribilduen arabera gatazkak zein hiribilduetan konponduko diren, «omes buenos» haien egitekoa zein izango den, zeregin hori onartu nahi ez dutenekin hartuko diren neurriak, «omes buenos» horiek Foru alkateei zor dioten zina eta epaira agertzen ez den alderdiari ezarriko zaion zigorra. Gutunaren azken zatian, dokumentua faltsutu ez dadin Zigilu bat sortzeko agindua ematen da, eta Ermandadearen dokumentuak idazteko eta zigilua gordetzeko zeregina izango duten hiru kargu hautatzea; kargu horien lana defendatzen zuen zin kolektibo bat egin ondoren, idatzitako dokumentuen kontrolerako urtero kontu eman beharko zela agintzen zen. Beste dokumentuetan tartekaturik, badaude bi ordenantza ere Ermandadearen erabakiekin: * merkatari portugaldarrak babestea, gaztelarrengandik hartzen zuten tratuarengatik behar bezalako erantzuna emanez, * Baionari, Ingalaterrari eta Flandesi boikota egitea Frantziako erregearekin bat eginez. Ermandade horren garapen historikoa oparoa izan zen. Hartutako erabakien eragina, euskal herritarren Baionatik hasi eta galiziarren Baionara bitarteko eremuetara zabaldu zen; erabaki horiek edozein erresumetakoen balioa zuten, izan ere, Ermandadeak bake-itunak hitzartu eta abar ere egiten zituen atzerriko estatuekin. Indarrean zegoen erakunde moduan, Marismaseko Ermandadeak XV. mendera arte jarraitu zuen, baina orduan gainbehera hasi eta erabat desagertu zen Kontsulatuen bultzadaz. === Kontsulatua, merkataritzako erakundea === XV. mendearen bukaeran Penintsulako erresumetan, Gaztelan batez ere, Kontsulatuak ugaritu egin ziren. Sarritan entzuten da hitz egiten zertaz hitz egiten den zehaztasun askorik gabe, Kofradiez, Kontsulatuez eta bestez. Erarik xumeenean esanda, Kontsulatu bat merkatari eta salerosleen elkarte bat da, hau da, esku-sartze arraroen aurrean elkarrekiko dituzten interesak defendatzeko sortua, eta euren lanaren ondorioz barruan sortzen ziren diferentziak konpontzeko lankidetza-beharrak eragindakoa. Kontsulatuak XII. mendean sortu ziren Mediterraneoan, zehatzago esateko, italiar hiri-estatuetan –Pisa, Genoa eta beste–. Denborak aurrera egin ahala, Proventza eta Languedoc-Rosello alderantz lekualdatu zen, eta, XIII eta XIV. mendeetan katalan-aragoar kostaldeko hainbat hiritan sortu ziren, Perpinyàtik Valentziara bitartean. Merkataritza-erakunde horren edukia aztertuz, esan dezagun oinarrizko bi zutaberen gainean eraikitzen zirela: * batetik, merkataritzako gremio bat zen; * bestetik, gremioen auzitegia. Robert Sidney jakitunak hau dio alderdi bikoitzeko bere azterketan: «Sin duda alguna, el gremio consular está relacionado genéricamente con las frairies, charités, hansas y guildes características de la era en que los mercaderes viajaban por tierra en grupos armados o se hacían a la mar, con sus mercancías, para comerciar en puertos extranjeros... El tribunal de los cónsulesdebió su origen a la pretendida incapacidad de los tribunales ordinarios y el procedimiento civil en lo referente a resolver expeditiva, económica y competentemente los litigios por cuestiones mercantiles y marítimas.» (30) Azken horren adibidea da Mallorkako kontseilariei 1325ean eman zitzaien pribilegioa; bertan frogatu daiteke kontseilari horiek hartutako erabakia, hain zuzen ere, auzitegi arruntetan aurkitzen zituzten eragozpenak Kontsulatuaren bidez arintzeko erabakia (31). Bartzelonako Consolat de Mar sortzeak helburu bat izan zuen ''«para terminar con los gastos de los pleitos y la pugna de procedimientos judiciales entre comerciantes y navegantes» ''(32). Kontsulatuen erakundea Gaztelan zehar Aragoiko Koroan merkatari-klaseak eskuratu zituen abantailak ezagutu ostean hasi zen hedatzen. ==== Kontsulatuak eta kofradiak ==== Dena den, nahiz eta berresten duen dokumenturik ez dagoen eta kostalde kantauriarreko merkataritza-garapena ikusiz gero, oso litekeena da Kontsulatu erakundea Gremio eta Auzitegi gisa lehendik egotea kostalde kantauriarrean, baina beste izen batekin, Kofradia moduan agian. Horri dagokionez, ez da ahaztu behar jarduera ekonomikoa itsasoan zertzen zuen herria antzina-antzinatik ''Nabigatzaile eta Arrantzale Kofradiak'' deitzen zirenetan elkarturik agertzen zela. Alabaina, merkatari-garraiolarien eta arrantzaleen jarduerak garatzeko baldintzak desberdinak zirela-eta, denborak aurrera egin ahala bereizi eta bakoitzak bere erakunde propioa eratu zuen: * Merkataritza-kontsulatuak, * Arrantzaleen Kofradiak. Hala, Burgosko Merkatarien Unibertsitatea, 1494an Kontsulatu bihurtu zena, XIV. mendean sortua izan daiteke, izan ere, 1336rako bazen Flandesen kontsulatu gaztelar bat. Hala ere, 1443a baino lehenagoko Unibertsitateren dokumenturik ez da aurkitu. Bilboko merkatari-gremioaz, Teofilo Guiard-en (33) iritziz, XIV. mendean sortu zen gremioaz, ez dugu 1489a baino lehenagoko dokumentu bidezko frogarik. Donostiakoari dagokionez, Kontsulatuko Ordenantzen hitzaurrean zehaztu egiten da 1463an sortu zela ''Merkatari eta Nabigatzaileen Kofradia,'' data horretatik datorren aipamenik ez dagoen arren, aipatu dugun Robert Sidney-k aitortzen duen moduan, ''«cabe la posibilidad de que la institución fuese un tribunal consular y gremio mercantil desde 1489 hasta 1682, aunque no llevase el nombre de Consulado» ''(34). ==== Adibide bat ==== Ikus ditzagun, adibide modura, Donostiako Santa Katalina Kofradiako Maisu, Merkatari, Pilotu eta Nabigatzaileen (1489) zenbait artikulu, bi alderdiak, Gremio eta Auzitegia, ikusiz (35). ''Auzitegia.'' Auzitegiaren funtzioak 3., 6., 7. eta 8. artikuluetan zehazten dira eta horietan izendatzen urteko Maiordomo bat, eta honako hauetan jakitun izan behar du ''«en los casos y cosas que por razón del dicho oficio de marear nacieren», ''aginduz: * Maiordomoaren epaien aurka gora-jotzeetan; * Maiordomoak berari laguntzeko eskolazain bat izendatzeko aukera; * Hiribilduko Prebosteak Maiordomoaren epaiak betetzeko eginkizuna. ''Gremioa.'' Gremioaren alderdiari buruzkoan badira zenbait artikulu: * Laneko auziak: itsasontziko nabigatzaile eta maisuen arteko lan-kontratua ez betetze-kasuan ezartzen diren zigor edo zehapenei buruzkoak; edo jai egiteko egunean Santa Maria eta San Bizente parrokietako bikarioen baimenik gabe lan egiteari buruzkoak. * ''Portuko polizia'': portuaren barrura edo gainera lastak nahiz arrain-soberakinak botatzea eragozteko; aingura ez beitatzeko; itsasontzi zaharrak erretiratzeko; itsasontzi handiek txikien gaineko lehentasun izateko; talaiaren ondoan amarratzeko. * ''Ongintza'': kofradiakide behartsu nahiz zaharrei laguntzeko; asteroko bi mezak ematen jarraitzeko, eta hildakoak lurperatzen laguntzeko. * Kofradian sartzea: Donostiako itsasontzien irabazien % 1a eta ''«en pasa»'', ''«el quinto de quino» ''daudenean arrantzaleen % 0,50a segurtatzeko; maisuak itsasoz bestaldeko bidaian, Kofradiaren zatia haren onerako merkantzietan jartzeko; iruzurra denean isunak ziurtatzeko. * Kofradiaren gastuak: Maiordomoaren eta eskolazainaren soldata, eta, horretarako ziren isunen bidez, portua konpontzea. == Ondorioa == XV. mendearen bukaera aldera Euskal Herrian gertatutako aldaketak handiak ez ezik oso garrantzitsuak ere badira. ==== Biztanleriaren antolamendu berria ==== Eraldaketa deigarrienak, zalantzarik gabe, biztanleriaren antolamenduak dira, eta horietan, behar desberdinei erantzuten zien hiribildu harresidunak azaltzen hasi ziren: * defentsa militarrak eta Donejakuerako Bidea, batez ere hegoaldean eta Euskal Herri kontinentalean, * eta merkataritza-bideak eta portuak sendotzea Euskal Herri penintsularrean. ==== Jarduera ekonomikoak ==== Euskal Herriko eremuan kokaturiko biztanleriaren jarduera ekonomikoak ere eraldaketa gogorrak izan zituen. Hegoaldeko laborantzaren segurtasun tradizionala (garia, mahatsa eta olibak) osatuagoa zen, artilea ekoitzi eta itsaso aldera garraiatzean; funtsezko osagai bilakatu zen artilea, iparraldeko hiribilduentzat ez ezik, baita kostalderako bidea markatzen zutentzat eta guztiz kostaldean zirenentzat ere. Euskal Herriaren alderdi honetan artzaintza eta nekazaritza apurra gutxitzen hasi zen, batez ere burdingintzaren gorakada eta balearen harrapaketa zela medio, eta horien ekoizpenak esportazioko gai bihurtu ziren, hegoaldeko artilearekin batera. Ontzigintzan eta nabigazioan etorri ziren aurrerapen teknikoak, azaldu dugun prozesuaren parean sortu zirenak, faktore osagarriak ziren eta bide zein azoka berriak sorrarazi zituzten; hala salmentetatik sortutako irabaziez, besteak beste, Gipuzkoa eta Bizkaia hornitu ahal izan ziren garia eta antzeko oinarrizko gaiez. ==== Itsasoko jarduerak ==== Hortaz, E-M bide ekonomiko eta erlijiozkoa (Donejakuerako Bidea) sendotasuna galtzen hasi zen eta I-H (kosta-barrualdea) sendotzen. Horrek adierazten digu Europan nolako aldaketak sorrarazi eta nolako garrantzia hartu zuen itsasoak, itsasoko garraioek eta merkataritzak. XV. mendearen bukaeran, Amerikaren aurkitu eta ondorengo kolonizaziora bitartean, euskalerritar arrantzaleak Baltikotik ekialdeko Mediterraneoraino hedatzen ziren. Teknikaren arloan gure ontziolek gutxik bezalako heldutasuna iritsi bazuten, beste horrenbeste esan behar da arrantzale-kofradietan biltzen zirenen giza alderdiaz, baina, batez ere, Europako faktoriekin harremanetan mantentzen ziren kontsulatu kementsuez Gaingiroki bada ere, hauxe zen egoera, Euskal Herriak datozen mendeetan aurre egin beharko ziona, hain zuzen ere, gure herriaren garapen historikoaren funtsezko zutabe eta oinarri izango diren alderdi tekniko eta komertziala. == Erreferentziak eta oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|2}} (1) Ikusi 1174ko Baionako Foruaren testua. (2) BANUS Y AGIRRE, J.L.: ''El Fuero de San Sebastián''. 2 3. or. (3) LEKUONA, M.: ''Las parroquias de San Sebastián. Aspectos históricos arqueológicos''. Kardaberaz Bilduma, 25. (4) VAZQUEZ DE PRAGA, LACARRA Y URIA.: ''Las peregrinaciones a Santiago. Advertencia preliminar''. II. libk. (5) PEREZ DE URBEL, P.: ''El monasterio en la vida española en la Edad Media. ''Bartzelona 1942,121. or. (6) MUGIKA, S.: ''Orígenes de San Sebastián''. RIEV 27, 1936, 28 29. or. (7) ZIRIKIAIN GAIZTARRO, M.: ''Los puertos marítimos vascongados''. B.V.A.P. Donostia, 1951. 80. or. (8) BANUS Y AGIRRE, J.L.: Op. cit., 202. or. (9) ZIRIKIAIN GAIZTARRO, M.: ''Los vascos en la pesca de la ballena''. 43. or. (10) GOROSABEL, P.: ''Diccionario históricogeográfico descriptivo de los pueblos, valles, partidos, alcaldías y uniones de Guipúzcoa'' .684. or. (11) GOROSABEL, P.: Op. cit., 733. or. (12) «et si maetaveritis aliquam ballenam detis mihi unam tiram á capite usque ad caudam». ''Carta Puebla de Zarautz''. GOROSABEL, P.: Op. cit., 733. or. (13) «é términos para ballenas matar del agua que corre por medio de Barqueido fasta Portugalete; é que podades poner goardas é tener buestras Galeas do mas quisieredes». Carta'' Puebla de Plencia''. ITURRIZA, J.R.: Op. cit., 213. or. «Otro si les do por terminos de la mar para matar Ballenas desde el rio Lombar (...) é de Meñacoz fasta la Luchana, é los pescadores que morasen en este termino que vengan con el pescado a la dicha Villa de Portogalete». ''Carta Puebla de Portugalete''. ITURRIZA, J.R.: Op. cit., 235. or. (14) «é porque en aquel lugar son poblados nos pidieron por merced las casas así como les era menester para su mantenimiento, porque estan alengadas del agua». ''Carta-Puebla de Deba''. GOROSABEL, P.: Op. cit., 680. or. (15) AYERBE, E y BIKANDI, Juan J.: ''Geografía e Historia del espacio marítimo vasco''. ITSASOA I, 303. or. (16) ZIRIKIAIN GAIZTARRO, M.: ''Los vascos en la pesca de la ballena''. 158. or. (17) «porque les quitara de dicho derecho e tributo el rey D. Alfonso vuestro padre, que Dios perdone, en enmienda de las salinas que era en el dicho lugar, que las tomó para si». ''Privilegio de Fuero y exención de Tributos''. GOROSABEL, P.: Op. cit., 706. or. (18) Ordenanza n.° 103: «Otrosi ordenamos e mandamos que en nuestro Pasage no se faga, carga ni descarga de trigo, ni de cevera alguna, ni de sal..., sin licencia de los Alcaldes y Regidores, so pena de perder tales mercadurías, e de pagar las penas contenidas en la sentencia que tenemos sobre el dicho puerto». ''Ordenanzas Municipales de San Sebastián''. ANABITARTE, B.: Op. cit. (19) SUÁREZ FERNÁNDEZ, L.: ''Navegación y comercio en el Golfo de Vizcaya''. C.S.I.C. 1959, 162. or. (20) ''Libro de viajes de Benjamín de Tudela. ''Traducción de José Ramón Magdalena Nom de Deu. Riopiedras Argit. Bartzelona. (21) FERNÁNDEZ DURO, C.: ''La Marina de Castilla desde su origen y pugna con la de Inglaterra hasta la refundición en la Armada Española''. El Progreso Editorial Argit.. Madril, 1893, 222. or. (22) «Por facer bien e merced a todos los moradores e pobladores que son en Tolosa e serán para siempre jamás e porque se pueble mejor e cerque la villa, quitamoslles que non den portazgo en toda nuestra tierra de ningunas de sus cosas que trugieren, sacando ende Toledo é en Sevilla é en Murcia, que queremos que lo dén». ''Privilegio de exención de Portazgo a Tolosa''. GOROSABEL, P.: Op. cit., 720. or. «é otorgo a todos los de Orduña por que yo les poblé, también a los que agotan son, como a los que seran de aqui adelante para siempre jamas que hayan el fuero de Vitoria en todas cosas, ansi como lo han los de Vitoria, et que non den portazgo en todo mio reyno, sino en Toledo, Sevilla, et Murzia, sacando ende moneda que me daran a mi, é a todos los que regnaren despues de mi en Castilla et en Leon». ''Privilegio de don Alonso el Sabio para los vecinos de Urduña''. Santo Domingo de Silos 5 11 1256. ITURRIZA, J.R.: Op. cit., 203. or. (23) «Cualquiera que llevase pan, vino y carne a la antedicha población, no dé lezda», BANUS Y AGUIRRE, J.L.: Op. cit., 82. or. (24) BANUS Y AGIRRE, J. L.: Op. cit., 80 110. or. (25) «e que sea en la dicha villa de Villarreal de San Nicolás de Orio la carga e la descarga de los navíos que en la dicha canal e brazo de mar de Orio aportaren; é otrosí que sea y en la dicha villa el peso e rentería del fierro que en las ferrerías de las comarcas se ficiese e labrare, esto por razón que el sobre el dicho brazo de mar de Orio non hay otra villa poblada». ''Carta Puebla de Orio. ''GOROSABEL, P.: Op. cit., 698. or. (26) FERNANDEZ DURO, C.: Op. cit., 244. or. (27) «que cualquier e cualesquier naos o navios o fustas de cualquier calidad chicos o grandes que entraren en el puerto o puertos de esta dicha villa o en el puerto del Pasaje que no sean de la villa nueva e tierra de Oyarzun, e de las herrerías de ella, así de vecinos como de extranjeros de cualquier o qualesquier Villas e lugares e ciudades de estos reinos e de fuera de ellos, que la mitad de las vituallas é provisiones que trujeren traigan a esta Villa de San Sebastián e sean tenidos de premia de las descargar en ella e que se entienda de la dicha descarga, que cada mercader descargue su mitad de lo que trujere cargado, e la mitad ponga en los sobrados o sobraderos de la dicha villa, e lo venda en ellos o en el cay o muelle de la dicha villa e los dichos mercaderes no se puedan escusar uno por otro más que cada uno descargue la mitad de las tales mercadorías e provisiones que trujere, sopena que qualquier que ficiese lo contrario pierda todas las dichas provisiones que trujere». ''Ordenanzas Municipales de San Sebastián''. ANABITARTE, B.: 70. or. (28) ARIZAGA, B.: ''La figura del mercader vizcaíno en la Baja Edad Media. Vizcaya en la Edad Media''. Eusko Ikaskuntza, 1984., 320 321. or. (29) Ikusi1296ko Ermandadearen idatzia. (30) SIDNEY, R.: ''Historia de los Consultados de Mar''. (1250 1700). Península Argit. 12 14. or. (31) «Notum facimus universis, quod ex parte fidelium nostrorum juratorum et proborum hominum Maioricarum est coram nobis propositum supplicando quod cum plerumque questiones et contrastus inter mercatores, patronos, marinarios et alios noveantur et suscitentur... dignaremur pro utilitate communi regni et cibitatis Maioricarum et ut tolleretur amfractus et judiciorum ordinariorum strepitus super huius modi questionibus et contrastibus providere de remedio opportuno...». Arxiu Históric Municipal, Bartzelona. Rosselló vell, 243. or. (32) CAPMANY Y DE MONTPALAU, A..: ''Memorias históricas''. IV. libk., 158. or. (33) GUIARD Y LARRAURI, T.: ''Historia del Consulado de Bilbao''. La Gran Enciclopedia Vasca Argit. Bilbao, 1972. (34) SIDNEY, R.: Op. cit., 59. or. (35) Ikusi Santa Katalina Kofradiako 1489ko testua. gfq6s4anx5p6br8vryy5tonqmiepk92 0 3039 8697 8683 2016-01-10T23:35:08Z Xabier Armendaritz 440 wikitext text/x-wiki Egilea: Iñaki Zumalde == Sarrera == === Marinel-herri bat === Euskal Herriko marinelen balentriak ezer gutxi dira kolonizazio eta nabigazio unibertsalen historian. Bi erresumen arteko herri txiki bat ginen, iragan mendeetan Mendebaldeko hitzarmenean eragin handia izan zuen herri txiki bat alegia. Historiak kontatzen dituen ekintza gogoangarri haietako batean, euskal herritar batek parte hatzen bazuen, parte-hartzailea ez zen espainol edo frantses bat baizik. Zenbait alditan, baldin ohiko kronikaria zehatza edo arduratsua bazen, azpimarratuko zuen euskal herritarra zela, baina garrantzi handirik eman gabe. Besteak beste, marinelak eta ondo merezitako sona irabazia zuten ontzigileak izan ziren euskal herritarrak. Aipagarriak dira XVI. mendean zehar gure herritik igaro ziren bidaiari gehienek nolako goraipamenak egiten zituzten gure ontzioletan eraikitzen ziren ontziez, idatzizko oharrik uzten bazuten. Hispaniako errege-erreginek nahiz frantsesek izugarri estimatzen zituzten itsasontzi tantai haiek eta, gerra-gatazkaren bat zenean, haien bila jotzen zuten armadan hartan parte hartzeko. === Balearen harrapaketara === Ontzigile bikainen ontziekin, marinel iaio eta ausartek tripulatzen zituztenekin, oso modu berezian gailendu ziren gure arbasoak, dudarik gabeko maisutasuna agertu zuten zeregin batean: balearen ehizan edo harrapaketan. Itsasoko gaiak aztertzeari emanak diren historialari jakitunen topikoa da espezialitate horretan euskal herritarrak aitzindari izan zirela esatea. Hala ere, zenbait historialari frantsesen ustez, normandiarrak izan ziren langintza horretan ibili ziren lehenak, nahiz eta aitortzen duten euskal herritarrak berehala egin zirela aparteko maisu haien ikasle. Honaino iritsita, ezingo dugu orrialde hauetara ekarri gabe utzi Jules Michelet historialari erromantikoaren testu bat, gainezka darion lirikotasun eder eta zehatzean Euskal Herriko arrantzalearen argazkia ezkutatzen duen testua. 1861n argitaratutako ''La Mer'' izeneko obran agertzen da: XVI. mendearen hasiera arte, Kantauri itsasoko kostaldea zetazeo-aldra batek bisitatzen zuen aldian behin. Bi isurialdetako euskal herritarrez gain kantabriarrak, asturiarrak eta galiziarrek jarduten zuten haien harrapaketan. Ongi merezitako arrantzale tradizioa zuten herri horiek ez dirudi balearen ehizari halako garrantzia ematen ziotenik. Hala, XV. mendearen erdialdera gure kostaldean baleak urritzen hasi zirenean asturiarrek eta galiziarrek alokatu zizkioten euskal herritarrei hainbat portu harrapaketekin jarrai zezaten. Kostalde horietara ere baleak gutxiago hurbiltzen hasi zirenean, Euskal Herriko itsasontziak iparraldera igo ziren eta geroago Kanadako Ternura. Euskal herritarrak iritsi al ziren lehenengo? Bada horri buruzko elezahar bat, gaur egun oraindik, zenbait sasijakintsuk etengabe errepikatzen duen elezaharra. Nola hasiko gara oraindik euskal herritarrek XIV. mendean baleak harrapatzen zituztela defendatzen? Zertara joango ziren paraje haietara baleak ehizatzera kostan bertan beren txalupen eskumenean bazituzten? == Ipar-mendebaldeko igarobidea bilatzera irten eta bakailaoa aurkitu == Geldi gaitezen eta eman ditzagun orain zertzelada batzuk Amerikako kontinente horretan gertatu zenaz. Kristobal Kolonek 1492an aurkitu zuen Mundu Berria. Eta Indietatik ekarri zuten pagotxa Gaztela eta Portugalen artean banatu zuten, Tordesillasko Itunari esker eta aita santuaren bedeinkapena eskuratuta. Atlantikoko kostaldeetako beste erresuma batzuk, Ingalaterra eta Frantzia bereziki, atzemandako altxorretik baztertuta gelditu zirenek partaide izatea gutiziatu zuten. XVI. mendearen bigarren hamarrekora arte, gaztelarrak ez zuten erabaki kontinente berriko ipar hemisferioko lurraldea arakatzera joatearik. Ingelesak izan ziren saiatze horretan lehenak. === Ingelesak: Cabot === Veneziako nazionalitatea zuen italiar bat, Ingalaterrako Koroaren zerbitzura ziharduen Juan Cabot irten zen Bristoletik iparreko itsasoan zehar ibilbide baten bila Catay (Txina) alderantz eta espezien herrialderantz 1497an. Hiru hilabete geroago itzuli zen lurralde bat, gaur egungo Labrador izan zitekeena, aurkitu zuela esanez. Koroa gustura gelditu zen, antza denez, arrasto zehaztugabe horiekin eta hurrengo urtean sei ontziko espedizio bat antolatu zuen, baina itsasoak irentsita desagertu egin zen, ontzi bat izan ezik, Cabot-en seme batek gidatzen zuen ontzia alegia. Asko eztabaidatu izan da Caboten aurkikuntzari buruz, baina gaur egun kritikarik estuenak egiatzat onartzen du, nahiz eta bere semeak istorioak asmatu zituela jakin. Hala ere, bitxia da Juan de la Cosa kartografoak 1500ean mapamundia marraztean, Ternuko parean (lur irmo gisa azaltzen da, ez uharte gisa) honako hau idatzi izana: «ingelesek aurkitutako itsasoa». === Portugaldarrak: Joao Fernández === Portugaldarrak ere ez ziren oso akort Tordesillasko Itunean adostutako banaketarekin. Horren ondorioz, 1500ean ipar hemisferioa aztertzeko erabakia hartu zuten. Joáo Fernández, Azore uharteetako «nekazari» bat, merkatari batekin elkartu zen eta, espedizio bat egiteko erregeren baimena lortuta, lurralde bat aurkitu zuen eta «terra del lavrador» izena jarri zion. Espediziotik itzulita, Portugalgo erregeak leku berera beste espedizio baterako baimena Gaspar de Corterreal-i eman ziolako mindurik, Ingalaterrara joan zen eta Bristoleko merkatari batzuekin elkartu zen. Horiek Frenándezek esandakoarekin adoreturik ontzidi bat prestatu zuten eta hark aurkitutako lurralderantz itsasoratu zen. Baina, ontzidia ez zen inoiz itzuli. === Corterrealdarrak === Zuhaitzez estalitako «terra verde» bat, Ternua izan zitekeena, aurkitu zuela esanez itzuli zen bere espediziotik Gaspar de Corterreal. Handik urtebetera, 1501ean berriro itzuli zen hiru ontzi hartuta. Gasparrek gidatzen zuen ontzi-kapitaina hondoratu egin zen, baina besteak itzuli egin ziren, esanaz, iparrerantz nabigatu zutela, norabidez aldarazi zien itsaso jeladun batekin topo eginda, ibai handiak zituen indioen lurraldean lehorreratu zirela, eta informazio horren lekuko gisa haietako batzuk elkarri zituzten. Halako emaitzak ikusita, erregeak beste espedizio baterako baimena eman zion Gasparren anaia Miguel de Corterreali; tragikoki bukatuko zuen, ez baitzen hartaz gehiago ezer jakin. == «Pescaría de bacallaos»besterik ez == Errege-erreginak etsiarazteko moduko emaitza eskasak emango zituzten ahalegin horiek denek, eta urte batzuk igaro behar izan zuten beste miaketa-espedizioak finantzatzeko. Aurreko batek ere ez zuen berehalako probetxu nabarmenik ekarri: ez zuten espezieen lurralderako igarobiderik aurkitu (garai hartan espezieak produktu estimatu eta garestienetako bat ziren), ezta urre edo harri bitxirik ekarri ere. Baina, bai aurkitu zuten behar bezala estimatzen jakin ez zuten zerbait. Diego de Rivera Sevillako Kontratazio Etxeko kartografoak bere mapamundi sonatua 1529an marraztu zuenean, «tierra del labrador» puntuaren gainean, testu argigarri hau idatzi zuen: Gure ustez esan beharrekoa da garai hartan nabigatzaileek ematen zituzten oharrak oso zirela zehaztugabeak. Guztiz ezezaguna zen alderdi haren eraketa geografikoa eta gaur erabiltzen ditugun izenak ez dira zehatz-mehatz aurkitzaileek erabiltzen zituztenak. Labrador, Ternua eta Groenlandia nahasi egiten ziren eta, deiturari dagokionez, zenbait urte-sasoitan han bertan nagusi den laino itxi batean bezala biltzen ziren. Ternua, esaterako, urte batzuk geroago Cartierrek inguratzea lortu zuen arte, ez zen jakin uharte bat zenik. === Ingelesak === Urte horietan Europa hazkunde demografiko handi batean sarturik zegoen eta gero eta elikagai gehiago behar zen gosea asetzeko. Merkatariek eta arrantzaleek ipar Atlantikoa zeharkatu erabaki zuten, eta «lurralde berrietako» «bakailao» banku oparoetara iristea. Eta Bristolgo ingelesak 1502rako hasiak ziren arrantza-toki horretan arrantzan. Baina oraindik ezagutzen ez diren kausak medio, 1505erako geldiarazi egin ziren. === Frantsesak. Normandiarrak eta bretoiak === Frantziako errege-erreginek hasiera batean Iparreko itsasoetatik Asiarantz ibilbide bat aurkitzeko interes bat adierazi zuten arren, eta Mundu Berrian ondasun askoren jabe egin arren, gurari haiek ez zituzten praktikan jarri ahal izan, funts handiagoko eta behin betiko interesez arduraturik zeudelako: Milan eta Napoliko erresumak berentzat hartzea. Baina, arrantzale eta merkatari bretoiak eta normandiarrak beste iritzi batekoak ziren. Orduko aipamenen arabera, 1504rako bakailao-bankuetan arrantzan aritzen ziren. Arrantza horiek Bonavista Badia eta Belle Isle artean egin zituzten (Ternuaren iparraldea Labradorrekin bereizten zuen lekuan, gerora baleazale euskal herritarrek jardun zuten lekuan). Garaitsu horretan bertan hasi ziren portugaldarrak ere Ternua iparraldean bakailaoa harrapatzen. Baina, laster utzi zituzten portugaldarrek Ternua hegoko arrantza-tokiak eta frantsesak izan ziren ia-ia sistematikoki ustiatu zituzten bakarrak. Nabarmena da 1520rako frantsesek bakailao-arrantzan zuten nagusitasuna. Eta haien artetik, bretoiak ziren gehien erabili zituztenak, gaur arte gorde diren bretoi-kutsuko toponimo ugarietatik antzeman daitekeen bezala. === Euskal herritarrak === Eta euskal herritarrak? Orain arteko aipamenik fidagarriena 1517koa da: Donibane Lohitzuneko arrantzale batek «lurralde berritik» ekarritako bakailao berdea saltzen zuen Bordelen. Bidasoaren alda banatako arrantzaleen harremanak bakealdian (nahiz liskarraldi betean zeudela, batzuetan) lankidetzan eta laguntzan oinarriturikoak izanik, pentsatzekoa da Donibane Lohitzuneko marinelak Ternuan arrantzan ibiltzen baziren ez zirela oso urrun ibiliko Hondarribia, Pasaia, Donostia eta beste zenbait. === Espainolak === Azaldu ditugun miaketa- eta arrantza-bidaiak eta labur jardun nahirik esan gabe utzi ditugun beste batzuen aipamenak, laster iritsi ziren Gaztelako errege-erreginen belarrietara. Kezkagarriak izango ziren berri horiek. Horixe ondorioztatzen da Fernández Navarretek 1829an argitaratu eta Simancaseko Artxiboan aurkitutako dokumentuetatik. Horien arabera, Juan Agramonte lleidarraren eskariz, Juana erreginak agindu zuen 1511ko urria aldera, egin ziezaiela bi itsasontziren kontratu bat «lurralde berriaren sekretua zein zen jakitera joateko» baimena emanaz, eta haren klausulen artean badago bat, ontziko tripulazioari buruzkoa, non «erresuma horietan jaioak izan behar zuten marinelek; eramango zituzten bi pilotuak, berriz, bretoiak». Nolabait ere, xehetasun horrek berretsi egiten du lehen bretoiek lurralde horietarako bidaietan izan zuten garrantzia aipatzean esan duguna. Aipatzen ari garen kontratutik ondorioztatzen da nolako konkista eta kolonizatze-nahiak bultzatzen zituen Gaztelako errege-erreginak. Baimena ematen zaio Agramonteri «herria egiteko», kontratazio-etxe bat fundatzeko eta, horrez gain, administratuko zuen pertsona ere izendatzen zen jada. Ez dago bidaia horren inolako emaitzen aipamenik. Bidaia egin zenik ere ez da ezagutzen. Kontua da errege-erregina gaztelauak ez zirela arduratu urte dezentetan lurralde berri misteriotsu hartaz. Dena den, ipar hemisferioko lurralde hartaz zuten interesari heldu zioten, izan ere, gerora La Españolatik abiatuta, zenbait espedizio sartu ziren gaur egun EEBBetako lurraldeak diren haietara: Vázques de Ayllón, Ponde de León, Narváez, etab. Eta Esteban Gomes Coruñatik abiatu zen 1525ean, bereziki Bizkaian eraikitako galeoi batean Ekialdera irteera bat bilatu zezan, izan ere, Florida eta Bacalaosen artean igarobide bat bazeneko susmoa zutelako. Eskozia Berriraino iritsi zen, eta iparralde misteriotsu eta arriskutsuan sartu ordez, norabide aldaketa egin, eta gaur egungo Maine, Massachusetts, Conecticut, eta beste estatuetako kostaldeetan zehar ibili zen. === Frantsesak. Verrazanoren bidaiak === Frantsesek lau itsasontziz osatutako espedizio bat bidali zuten apur bat geroago leku berera, Giovanni Verrazano florentziarra buru zuela, bankari eta merkatari elkarte batek finantzaturik eta erregearen onespenarekin. Dieppetik 1523an abiatu zen Catay alderantz, beste ibilbide bat aurkitzeko asmoz. Baina, inolako emaitzarik gabe itzuli zen bi ontzi galdu ondoren. Hurrengo urtean, misio berean abiatu zen itsasontzi bakar batez. Bidaia gorabeheratsu baten ostean, gaur egungo Ipar Carolinan lehorreratu zen, handik aldi batera Esteban Gomezekin bisitatu zuen, Fer Lurmuturra begiztatu ondoren. Ekialderanzko irtenbide baten bila alferrik jardunda, Hudson (gaur egungo New York) ibaiaren bokalera iritsi zen. Indigenekin harremanetan jarri, kontinentea esploratu eta, batere emaitzarik gabe, Cap-Breton Uhartera «aurretik bretoiek aurkitu zuten lurralde horretara» jarraitu zuen. Handik Frantziara itzuli zen, bakailao-arrantzaleen ibilbideari jarraituz. Miaketaren sustatzaileei aurkeztu zien emaitzen zerrenda luzean, bi uste sendo azaltzen dizkie: Mundu Berria kontinente bat da eta ez dago Asiara iristeko pasabiderik. Beste bi alditan itzuli zen Verrazano eta azken bidaian (1528) bizia kendu zioten indigenek. === Portugaldarrak. Joóe Álvarez Fagundesen bidaiak === Baina, horiek baino lehen portugaldarrek Joóe Álvarez Fagundes bidalia zuten paraje haietara eta itzuleran ekarria zuen albistearen arabera, Corterrealek aurkitutakoen ondoan beste lurralde bat aurkitu zuen, eta Erregeari han kolonia bat sortzeko proposamena egin zion. Bi itsasontziko espedizio bat iritsi zen gaur egungo Ternuaren hegoaldera, baina berehala bertan behera utzi zuten, hura alderdi hotzegia zela-eta. Cap-Breton Uhartean finkatu eta harremanetan hasi ziren indigenekin. Ezagutzen ez ditugun kausak medio, bi ontziak galdu zituzten eta han arrantzuan zebiltzan euskalerritar arrantzale batzuen bitartez jakinarazi zuten nolako egoera larriaren zeuden. Gure susmoen arabera, ipar euskalerritarrak ziren. Kolonia hasberri hura desagertu egin zen, baina Fagundes-en esplorazioei esker, kartografo portugaldarrek halako errealismo batez Zeelanda Berriko itsasertzak marraztu ez ezik, idatzi ere egin zuten eskualde hartan bizi zen tribu indigena baten izena: Micmac-ak === Frantsesak. Jacques Cartierren bidaiak === Batzuk deskribatu ditugu eta beste batzuk adierazi gabe utzi, baina «lurralde berri» lainotsuek bazuten jada sendotasuna eta funtsa kartografoek marraztu zituzten mapa ugaritan, hain zuzen ere, baliabide zirenak Jacques Cartierrentzat, ondorengo urteetan Ipar Amerikari buruz artean ezezagunak ziren puntuak argitzeko. Saint Maloko nabigatzaile zaildua, 43 urterako Brasilera eta Ternuko arrantza-tokira bere aberkide bretoiekin batera bidaiak egin zituen Cartier hautatu zuen Frantzisko I.a erregeak bere espedizioa aurrera eramateko; izan ere, gaztelauek eta portugaldarrek Mundu Berritik ateratzen zituzten altxor ederrez baliatzerik izan ez zuelako sartua zuen arantza ateratzen saiatu nahi zuen hark. Halaxe ondorioztatzen da Cartierrek emandako aginduetatik «urrea eta beste gauza bitxi asko dagoela dioten irla eta lurralde berriak aurkitzea». Beste helburu bat ere bazuten, Catay alderanzko ibilbide hain desiratu hura bilatzea, alegia. Hiru bidaia egin zituen Cartierrek, 1234an, 1535ean eta 1541ean. San Lorenzoko golkoa eta estuario osoa arakatu zuen eta gaur egungo Montrealeraino ere iritsi zen eta hango lurraldearen jabe egin, Frantziako erresumaren izenean, eta gotorleku bat eraiki zuen. Horrez gain, beste aurkikuntza bat ere egin zuen, ikuspegi geografikotik garrantzizkoena: Ternuaren uhartea zela frogatu zuen. Garai horretarako urte asko ziren bakailao-arrantzale isil eta praktikoak paraje haietan, edo gehienetan bederen, arrantzan zihardutela. Cartirrek erregeari eman zizkion hiru txostenetan nazionalitate desberdinetako arrantzaleak topatu izana azaltzen da. Besteak beste, bertan bakailao-arrantzan ziharduten gure arrantzaleak. === Euskal herritarrak === Eta, noiz hasi ziren euskal herritarrak balearen ehizan? Egundokoa da Indietako kroniketako aberastasuna. Kronika horietan xehe-xehe azaltzen dira «egun» bakoitzeko gorabeherak, datu-iturri etnografiko bikainak haietako batzuk. Gauza bera esan dezakegu portugaldarren, ingelesen eta frantsesen kronikei buruz ere, baina ez ziren hainbestera iristen. Normalean errege-erreginek lagundutako enpresak izan ohi ziren hein handi batean, eta horiek amaitzean diruaren erabilera justifikatu eta gastuen arrazoi zentzuduna eman behar izaten zuten. Halako aipamen-oparotasun horren aurrean, gabeziarik gorrienarekin aurkitzen gara orain artean «Euskal Herriko baleontzien epopeia Ternuan» deitu diogun horri buruzkoan. Oroimenak huts egiten ez badigu, testu bakar bat dugu, benetan ezohikoa: ''«Les vovages Avantureux du capitaine Martin de Hovarsabal, habitant de Çubiburu», ''1579an argitaratua, eta mende bat geroago Pierres Etxeberri Dorrek lapurterara itzulia. Baditu eransgarri interesgarriak, beharbada berak San Lorenzo Golkoan berak izandako esperientzien emaitzak. Baina, ''routier'' bat (portulano moduko bat) da: Euskal Herriko marinelak lehorreratzen ziren portuen deskribapen lehor eta astuna, mareen taulak eta beste dituena. Gaur egun marinelek bakarrik erabiltzeko argibide teknikoak dituen eskuliburu gisa defini dezakeguna. Halako kontakizun-gabezia horren aurrean euskaldun agrafoaren topikoa atera dezakegu, baina gure ustez, arrazoi nagusia da –ohiko «hitz gutxiko» izatea guztiz ukatu gabe– Kanadako balea-abentura guztia merkataritza-enpresa bat eta enpresa partikular bat izan zela, alegia, erakunde edo pertsona ofizialekin zerikusirik ez zuena. Gure arbasoak ez ziren joan hara, lurrak konkistatzera eta kolonizatzera, baizik eta lanera, balearen arrantza-tokiari gehieneko probetxua ateratzera, horretan jada maisu itzelak baitziren. Milaka kilometrotara joan ziren eguneroko jardueran aritzera. Aipagarria da, ez historian ez elezaharretan ez dago ildo honetan aipatu litekeen inolako irudirik, nolabait ere trinkoturik balentria horrek berekin dituen balioak bibliografia gisa jaso zituenik, arketipo modura eskaintzeko. Norbaitek argudia dezake hor dagoela Etxaide. Zehaztugabeko pertsonaia horri buruz, jakin daitekeen bakarra da Ternuko portu bati izena jarri ziola, eta oso beranduan jarri ere. Izena zabaldu zuten historialariek ez zuten jakin erabilitako iturriak interpretatzen, zeren eta, kritika historiko on bat eginez, iturri haietatik atera daitekeen bakarra gorago aipaturikoa da. Xumeki esateko, baleazaleen kontua marinel anonimoen epopeia bat, epopeia komunitario bat izan zen. == Euskal herritarren balearen ehizari buruzko historiografia «klasikoa» == Nahikoa idatzi izan da Euskal Herriko baleazaleei buruz. Garibaitik hasi eta Zirikiain Gaiztarrora bitartean, beste hauetatik igaroz: Lope de Isasti, Etienne Cleirac, Fernández de Navarrete, Fernández Duro, Francisque-Michel, Nikolas Soraluze, Guiard eta abar luze bat. Bibliografia oso luzea da, batez ere, aldizkari espezializatu bitxi samarrena. Ternuko merkatari-enpresa handiari buruz ematen ziren aipamenak sakabanatuak, nahasiak eta baita kontraesankorrak ere baziren, eta zer esanik ez baleazaleen jarduera-lekuari buruzkoan. Ternua, izena bera, sobera generikoa da. Historialariek ez zekiten zehatz-mehatz han gertatua. Vargas Ponce eta beste ikerlari batzuk XIX. mendearen hasieran Euskal Herriko kostaldeko herrietan lan egin zuten, udal-artxiboetan (haietako batzuk gaur egun desagertuak daude) kofradietako eta kontsuletxeko artxiboetan eta Simancas eta Probintzialetako artxibo ofizialetan. Hauek jasotako dokumentazioa da gaia aztertu zutenek funtsean erabili zutena, Bidasoaren alderdi honi dagokiona bederen. == Selma Huxleyren ekarpena == Dena den, inori ez zitzaion bururatu Protokoloen artxiboak aztertzea, ezta Herri-barrutikoetan eta Valladolideko Errege Kantzelaritzan begiratzea ere, eta are gutxiago Burgoseko Kontsulatuarenean. Eta, hantxe, hain zuzen, zetzan lotan eta ahazturik gure baleazaleen historiaren zati handi bat. Historia, egungo ikuspegitik begiratuta eta eskuartean dugun gaiaren harira, honela laburbil daiteke: nora joaten ziren, zenbat ziren, zein, eta zer baldintzetan joaten ziren; zenbat kostatzen ziren bidaiak eta zer mozkin ateratzen zioten: nola banatzen ziren eta zeinen artean; nolakoak ziren erabiltzen zituzten baleontziak, eta non eta nola eraikitzen ziren; zer bizimodu zuten ontzian, zeharbide luzeetan barrena, baleak harrapatzen eta zezin preziatua ateratzeko urtze-lanak egiten zituzten paraje babesgabe haietan: zenbaitetan istripuz gertatzen ziren tragediak, edo ustekabeko negualdiak zirela... Laburbilduz: enpresa erraldoi horren eguneroko bizitzako xehetasun piloa, zein baldintzetan burutzen ziren ikusita, benetako abentura bilakatzen zena. Duela 40 bat urte gure herrira emakume ikertzaile kanadar –Ingalaterran jaioa zen– bat etorri, eta gure artxibo horietan miaketak egiteko izan zuen intuizioari esker, gure iraganaren alor bat aurkitu zuen, urruneko paraje haietan ohikoa den laino trinko hark baino trinkoago estaltzen zuen alorra. Selma Huxley-k urte hauetan egin duen azterketa nekaezinean, Europako liburutegi garrantzizkoenez gain, berroigeta hamar artxibo baino gehiagotan, eta bereziki antzinako kartografien sailean, bildu duen dokumentazioak halako ezaguera eman dio gai honi buruz, non ez dugun batere puzten goitik behera aldatu duela esaten badugu. Aurrerantzean, Euskal Herriko baleazaleek Kanadan egin zuten historiari buruz aritzeko, beharrezkoa izango da esatea: Selma Huxley-ren ekarpena baino lehen eta ondoren. Berari esker, abentura lauso eta hutsal gisa ezagutzen genuena, historia eta elezaharrak nahasten zireneko historia hura, benetako epopeia bat bihurtzen da, non ez dugun sumatu ere egiten nolako garrantzia eta munta izan zuen XVI. mendeko gure arbasoentzat Hiru ohar egingo ditugu hitzaurre eta sarrera honekin bukatu baino lehen: # Selma Huxley-ren testua, liburu honetan irakurriko duzuna, aurrerakin bat, hasikin bat da; ez da gaiari buruzko behin betiko obra, egunen batean, berandu gabe, eskaini ahal izango digula espero duguna. Alabaina, hain da obra baliosoa, ez berritasunagatik bakarrik, baita ematen dituen datu interesgarri eta garrantzizkoengatik ere, eta ziur gaude aldaraziko dietela gure XVI. mendean adituak diren gaur egungo historialari guztiek onartua duten ideia bat baino gehiago. # Hemen xeheki esan beharrik ez dagoen arrazoiak direla-eta, azterketaren zatirik handiena baleazale gipuzkoarrei buruzkoa da. Irakurtzean atera daitekeen inpresioa da bizkaitarrek ez zutela zerikusirik izan enpresa horretan. Baina, kontua da ontzi-ustiatzaile bizkaitarrek karga handia izan zutela berorren finantzaketan, eta Bizkaiko kostaldeko arrantzaleek ere parte hartu zutela, baina gutxiago. Hauxe da egunen batean idatziko den historia. mmbnr2iycivkm5ujgbwf210h9jp30sc 0 3040 8698 8684 2016-01-10T23:42:24Z Xabier Armendaritz 440 wikitext text/x-wiki «Libro de Viajes de Benjamín de Tudela» lanetik hartua Riopiedras Argitalpenak. Bartzelona Gaztelaniazko bertsioa, hitzaurrea eta oharrak: José Ramón Magdalena Nom de Deu == Bidaztia eta bere kontakizuna == === Datu biografikoak eta nortasuna === Benjamin Tuterakoak bere esperientzia biziak biltzen dituen erreportaje interesgarri bat utzi digu, zuzeneko esperientziak dira gehienetan, ikusi zuena ez ezik, esan ziotena ere bere bidaia-oharretan dotore irudikatu zuen dokumental mamitsua. Hark idatzi zuen ''Bidaia-liburua'' (hebreeraz: ''Séfer-Masacot'') da haren bizitzari eta nortasunari buruzko zenbait argi printza ematen dizkigun iturri dokumentatu bakarra. Ez dakigu noiz jaio zen zehazki (1130 aldera, agian), baina oso nabarian agertzen da'' Séfer-Masacot ''liburuaren hitzaurre anonimoan, jatorriz nafarra eta Tutera hiriko rabbi Jonasen semea zela. Dagoeneko baztertu beharrekoa da toledoarra zela diotenen uste okerra, Tutera hitzaren azken bi kontsonanteen metatesia izan daitekeela argudiatzen dutenena; eta are gehiago gaztelaua zela ziotenena, kontuan hartzen bada honako esamoldea: ''Gaztelako lurretara itzuli zenean'' (hitzaurrekoa hau ere). Azken horrek agian erresuma hartatik igaro zela pentsatzeko bidea eman diezaguke, baina gehienez ere, Tutera bere jaioterrirantz itzulerako bidaian (eta abiatzerakoan) zihoala. Bere ''Bidaia-liburua''ren hitzaurregile ezezagunaren testigantzari jarraituz, Benjamin Tuterakoa ''gizon azkarra eta ilustratua zen'', ''Torá ''eta ''Halajá'' ''liburuetan aditua'' (gai biblikoetan eta tamudikoetan, alegia), eta horrez gain, bazuen rabbi edo maisu titulua ere. Gai horietan zuen prestakuntza, testu sagaratuei buruzko aipuez josia, ''Bidaia-liburuan'' soberan islatzen da. Eleaniztun bikaina zen, haren eskualdeko jendeak hitz egiten zuen erromantzeez gain, judu jantziak bereganatuak zituen hizkuntzak, hebreera eta arameera, guztiz menderatzen zituen; arabiera ulertzen zuen eta greziera eta latina ere bai agian, hebreerazko ''Séfer-Masacot'' testuan sartutako aljamitutako pasarte batek edo bestek adierazten duen bezala. Historia klasikoaz eta Erdi Arokoaz zituen ezaupideen arrastoak kontakizunean zehar ere azaltzen zaizkigu, zenbait erromatar enperadoreren aipuetan —Tiberio, Neron, Vespasiano, Tito— eta Alexandro Handia, Seleuko, Aristoteles filosofoa, Pepin Laburra (Karlomagnoren aita)... Oso ikasia zen eta ulertzen zuen artisautzaz, langintzez eta negozioez. Eta harribitxiez, koralaz, perlez, oihalez eta tindatze-lanez, beirez, espezieez eta perfumeez egin zituen oharrek susmarazi izan dute agian merkataritza-misio bat izan zela haren bidaia luzearen arrazoi nagusia, hain ibilbide zabal zein garestia finantzatu ahal izateko lain irabazi eta onura eman ziona. Iritsiera-data ere agertzen zaigu hitzaurrean: hebrearren egutegiko 4933 urtean izan zen —zenbaketa kristau-gregoriarraren arabera, 1172-1173 urteei dagokien urtean—, lehen ere esan dugun bezala, ''Gaztelako lurretara itzuli zenean''. Beharbada heriotzak ustekabean harrapatu zuen; 1175ean beranduenik ere. === Itzulpenak === Espainiar Benito Arias Montano humanista eta hebreeran aditu sonatuari egokitu zitzaion ohorea, ''Séfer-Masacot''-en lehen bertsioa latinez hastekoa eta bukatzekoa. Bigarren latinezko bertsioa Konstantino Oppick-ko Enperadorea, Leiden-eko Unibertsitateko Teologian doktore eta hebreeraren irakasle zenarena da. Egin gabe zegoen gaztelaniazko bertsioa, baina 1918an argitaratu zituen Madrileko argitaldari eta inprimatzaileen Sanz Callejaren lantegiak: ''Viajes de Benjamín de Tudela. 1160-1173. ''Lehenengo aldiz gaztelaniara itzulitakoak, Ignacio González Lluberak egindako hitzaurrea, aparatu kritikoa eta oharrak zituen. Deskribapenean murritza eta zehatza, kontakizun bizia eta laua, zuzena eta lagunartekoa da ia, xede estetiko handirik gabea, diskurtsoak behar besteko tonu arin eta atsegina du, eta erreportaje entziklopediko honen emari aberatsak eta informazio ugariak irakurlea berehalakoan interesatzen du —harritzen eta liluratzen ez duenean—. Ibilbide baten itxuran, Benjamin Tuterakoak hiru funtsezko alderdi ikuskatzen ditu'' Séfer-Masacot ''osoan zehar: I) juduak eta haien egoera sozio-ekonomikoa, politikoa eta erlijiozkoa; II) politikaren lerro nagusiak, mendebaldeko kristau-munduko nazioen eta ekialdeko islam-alorrekoen artekoa, eta III) bi munduen arteko merkataritza- eta artisau-guneak zein elkarrekin lotzen zituen edo lot zitzaketen merkataritza-bideak. Hala azaltzen dizkigu bisitatzen zituen hiri edo puntu geografikoen ondoz ondoko distantziak, lehorretik baldin bazen, bai ''legoak'' bai ''egunak'' erabiliz; itsasoz edo ibaiez baldin bazen, ''nabigazio-egunez''. Portuen abantailak neurtzen ditu, itsaslapurrez jositako itsasoko ibilbideak edo ingurune txar eta bidelapurrak zireneko bide arriskutsuak. Ibilbide hau komunitate hebrearren segida bat da, salbuespenezko kasu batzuetan izan ezik. === Ibilbidea === Tutera jaioterritik abiatu zen Benjamin. Zaragozatik aurrera egin eta Ebro ibaiaren ibilbidea jarraituz, Tortosaraino jaitsita, Tarragonatik barrena iritsi zen Mediterraneora; ondoren Bartzelonara eta Gironara jarraitu zuen, handik Rosello eta Proventzara sartzeko. Marseillan ontziratu zen Genoara joateko eta handik Pisa, Lucca eta Erromara; Salernoko kostaldetik, Italia penintsula zeharkatuta iritsi zen Adriatikoraino eta ontziratu egin zen berriro Otranton, Korfu eta Artaraino joateko.Bizantzioko lurretara iritsita, Konstantinoplara joan zen, Egeoko uharteak bisitatu eta Coricostik barrena sartu zen Asian. Turkia eta Siriako itsasertzak inguratuz Gurutzatuen mende zegoen Lur Santuan lehorreratu zen eta han bisitatu zituen Naplus, Jerusalemeko hiri santua eta beste zenbait leku, errabino ikasi batentzat interesgarriak. Damaskora iritsi eta basamortu siriarrean zehar arku bat deskribatzen du Jama, Alepo eta Raccatik igaroz, eta Mosul-en Tigris ibaiaren ibarrari lotzen zaio Bagdad-erantz jaisteko. Luzez bizitua izango zen hiri horretan bere komunitate hebrear aberatsaren babesean eta halako merkataritza- eta kultura-gune garrantzizko batean lortu zitzakeen irabazi oparoen amuak erakarrita. Bagdad izango zen inguru haietatik, agian, Mesopotamia Behereko Basoraraino egiten zituen bidaia txikiagoen erdigunea. === Merkataritza-guneak eta -bideak === Mediterraneoko portuak ziren merkataritza-gunerik nagusienak: Bartzelona, Marseilla, Amalfi, Egrippo, Armiro eta Konstantinopla kristau europarren eremuan; Tiro eta Asquelon Palestinan, eta Alexandria, Egipto fatimiarrean. Guztiz arrazoizkoa da ibilbide horren eskema orokorra —nahiz eta India, Txina, Arabia eta Europa erdira egin nahi zituen bidaiak bazter utzita ere— Benjamin Tuterakoak, XII. mendeko merkatari ibiltari jantzi eta behatzaile batek, zituen aukera eta anbizioak ikusita. === ''Séfer-Masacot''-eko geografia === Tradizionalki Mediterraneo itsasoa (''Azken itsasoa'') hainbat ''itsaso''tan zatiturik zegoen: Egeoa (''Espainiako itsasoa''), itsaso Jonikoa (''Grezia herriko itsasoa''), Marmarakoa (zeharbidez Konstantinopla deskribatzerakoan baizik aipatzen ez dena) eta Itsaso Beltza (''Errusiako itsasoa''). Ur horiek ildaskatu zituen Benjamin Tuterakoak, baina beste batzuk ere aipatzen ditu, hain zuzen ere, Indiakoa eta elezaharretako Txinako itsaso Izoztua, baina ziur asko ez zituen erreferentziez baino ezagutzen. Lurralde Santuan aintzira txikiak aipatzen ditu, besteak beste, Tiberiades eta Sodoma biblikoak (ur geza duena lehena eta gatz-kontzentrazio handiak dituena bigarrena): Jordan ibaiaren sistema hidrografikoari lotuak eta herri hartan benetako ''itsaso''tzat hartzen zirenak. Markatzen dituen gorabeherak kostako ''itsasoaren adarrak'' dira (golkoak eta badiak), baina portuak, itsasoko merkataritza errazten zuten eraikin artifizialak ere begiratzen zituen, asko gainera, batez ere, bi segurtasun-dorre zituen Tirokoa eta, gure bidaztiaren arabera, itsasoan ''milia bat sartzen zen'' kai-mutur luzea eta faro zoragarri bat zuen Alexandriakoa. Izendatzen dituen Mediterraneoko ''uharteak'' hauek dira: Sizilia, Korfu, Egeoko Mitilene (Lesbos), Chios, Samos, Rodas, Kreta eta Zipre. Indiako itsasoan Quish, merkataritza-gune handia zuena, eta Berig (Zeilan) latitude ia ekuatorialetan. === Metrologia: distantzia, monetak eta kronologia === Geldiak ziren Erdi Aroko bidaiak, segurtasun gutxikoak eta deserosoak: lurreko lokomozio-modu tradizionala mando sufritua izaten zen beti (basamortuan, gamelu ordezkaezina) eta itsasoko nahiz ibaiko ibilbideetan, itsasontziak. Abiadurak, une hartako ahalbide fisiko eta teknikoek mugaturikoak, oso murritzak ziren eta horien eransgarri: itsaslapurren eta bidelapurren erasoak, abagune geopolitiko aldakorrak, eguraldiaren gogortasuna eta bideen egoera kaskarra, zeharbideak egitera behartzen ez zutenean, bidaia bertan behera utzarazten zutenak. Kasurik onenetan eta baldintzak aldekoak zirenetan, bidazti oso bizkor batek lurretik 60 km egin zitzakeen egunean. 90jfdn1f42lm78vsmwljhe6qabe9v3u 0 3041 8699 8685 2016-01-10T23:45:53Z Xabier Armendaritz 440 wikitext text/x-wiki == Lapurdi, Gipuzkoa == Pierre Garcieren itsasbideen zati bat da Euskarazko itzulpena emango dugu, testigantza bitxi horretara iristeko hurbiltze bat baino ez den itzulpena ez ezik, irakurketa kritiko bat mereziko lukeena. Antzinako mapa bat ere berregingo dugu, Arcachondik hasi eta Santander bitartekoa. Kostaldearen erliebe menditsuaren erreferentziazko profilak ditu, eta errotuluak alemanez nahiz latinez. Itsasbideak eta mapak, gure itsas eremuaren irudia aberasten duten bi osagai dira, eta kasu honetan, geografia historikoari dagokion irudia aberasten dute. === Idatzia === ... Saint-Etienne d\'Ars, haren ondoan dago itsaso alderantz. Eta Saint-Etienn-etik zoaz H-HMra eta kostaz kosta eta muturretik muturrera Olerongo Saint Denys-eraino joango zara. Yeu uharteko eta Bordeleko igarobideak (3) ipar-mendebalde eta hego-mendebaldeko orientazioa dute, ipar eta hegoko laurdena, eta bi puntuen artean 25 milia daude. (4) Igarobideak aurkitzen ez baduzu asmatzen, Cordouane, ibaiaren beste ertzean dagoen dorre handia inguratuz joango zara (5), baina arrisku handiak daude hortik aldentzen bazara, horren eta igarobideen artean. Ré eta Oleronetik gertu ere joango zara, eta gauez joanez gero, kanaletako soroek gordeko zaituzte, arrisku handiak baitaude. Belle Ille eta Arcachon. Zoan hego-ekialdera, laurden bat hegora, eta Arcachon hegoan dauden bi banku handiren ondora iritsiko zara. === Baionako bokalearen segidan (6) === Hondarribiko higerrek (7) eta Baionako bokaleak (bocana) (8) IE-HE norabidean daude, ipar eta hegoko desbideratze txikiekin. Higerren ostean dagoen Hondarribitik Donibane Lohitzunera bi legoa daude eta bien artean bada haitzarteko igarobide bat (9). Erne ibili behar duzu haren kontra itsasoa lehertzean ez duzula saiatu behar bokalea bilatzen, ez baita batere desbideratzen; baina itsasoa ez bada haitz horietan lehertzen, zoaz lasai. Donibane Lohitzunen ipar-ekialdera ikusiko duzun lehen irtengunea, lur beltzeko mutur bat da. Gainean eliza eta irudi bat ditu (10). Miarritze da toki hori, eta Miarritzetik aurrera nabarmentzen den ez lurrik ez haitzik ikusten ez duzunean, ez da egongo handik aurrera hondartza besterik, denak berdinak diruditenak, eta bokalearen ondoren eki-hegoaldera makurturik dagoen golkoraino iritsiko zara, eta han ikusiko dituzu hondartza handiak, goratuak eta laranjatuak gainetik. Eta zeharbide horretan kanpandorrea dirudien dorre garai bat ikusiko duzu, hondartza laranjatu guzti horietatik iparraldera zoazen bitartean, hegoaldera geratuko zaizu aipatu dorrea, eta bokalearen aurrean egongo zara sarreraren iparrera eta tontor nabarmenak dituen hondartza zuri handi bati begira; bada, hondartza horren iparrean, ez duzu ikusiko hegoan zegoen beste hondartza handi bat besterik, nahiz eta hain laranjatua ez izan. Eta ikusiko duzu, bai, bokaletik hegora, itsasotik hurbil dagoen sastrakadi bat, beste guztiak baino gertuago eta bokaletik hurbil. Lurretik gertu, Canon babeslekuaren ondoan, hogei eta hogeita lau brazatara eta ez dago inolako babesik, non eta lurreko haizeek ez duten astintzen, baina bada leku zehatz bat laurogei eta hirurogei brazatara. Eta jakizu deskuiduz edozein ontzik kostan hondoa jotzen badu, eta gainera, zurrunbiloan jotzen, dena heriotza eta galera izango da, eta inorako norabiderik gabe kosta hartan geldituko dira jendearen gorpuak, Jainkoak ez badu erremediatzen. Boucautik Donostiara 10 milia daude. Higerren lehorreratu nahi izanez gero, babesturik egongo zara ipar-ekialdetik, mendebaldetik, hego-ekialdetik eta hegoaldetik; eta iparreko nahiz ipar-ekialdeko haizea tontorraren gainetik iritsiko zaizu eta hondar-hondo ona egongo da eta 8 brazatara botako duzu zure aingura. === Higerri dagokionez === Lurmutur bat da Higer eta, haren ondoan daudenei, itsas mailatik luzea dela iruditzen zaie, uharte txiki bat dago harengandik apartean, itsaslabar bat dirudien lurmuturretik gertu, eta Higer igarota hurrengo muturra gorrizta da. Jakizu, Higerren atzean lurra guztiz laua eta zapala da eta ez duzu lur garairik ikusiko, barnealdean mendi bat besterik. Ekialdetik aldapan ebakia dago eta haren gainean mutur zorrotzeko beste bat ikusiko duzu, (marrazkiko) hau bezalakoa. Higer igaroz gero, bigarren lur-muturra argia da eta zeharbidean bada harkaizti bat kanpoaldera (itsasoan) eta irtengune argi horren atzean dago Donibane Lohitzune, badia barradun bat duena. Donibane Lohitzunetik bi milia daude Hondarribira. Hondarribitik lau milia, berriz, Donostiara. Jakin ezazu Hondarribian gainean lau adarren antzeko lau irtengune dituen mendi handi bat ikusiko duzula, La Lune izenekoa. (11) Badia librea duen pasajera (12) joan nahi baduzu, Higer inguru horretan erreferentzia onena mendi hantuste (13), gainean dorre handi samar bat duen mendi handi hori da; Donostiako badiaren eta pasaje horren artean dago, eta berak babesten du Donostiako badia. Hurbiltzean badiatik gertu dagoen hondar-pila handi bat ikusiko duzu, pasaje horretatik gora joanez, ez dago mendi bat besterik biren artean, ''borrokari'' izenekoa. Edozein denborale dela ere babeslekua izango duzu eta edonolako marea delarik ere sar zintezke, baina sarreran bada mendebaldera atzerarazten zaituen haitz bat, baina ez hainbeste joan mendebala edo hego-mendebala denean, laurden bat hegoa, ez zara sartuko bare ez badago, erresaka handia baitago. Urgull mendiaren aurrean bada tontor zorrotzeko mendia, baxua, konkor samarra eta oso luzea, irudian ikusiko duzun bezala. Getariko uhartea (14) Donostiatik lau miliatara dago. Eta haren ondora gerturatuta, goitik bezala agertzen da. Getarian lehorreratu nahi baduzu, uhartearen hego-hego-mendebaldean eta bere ondoan lehorrera zaitez. Ipar-ipar-ekialdetik eta mendebaletik babestuko zaitu eta uhartearen eta lurraren arteko mendebalde hego-mendebaldetik etorriko zaizu (haizea), eta uhartearen eta lurraren arteko hego-mendebaldetik; eta baita hego-hego-mendebaldetik ere; hamabi braza egongo dira sakonean eta erosoa da. Jakin ezazu Zumaiako zeharbidean dagoela Itziar izeneko mendi bat, malkartsua eta pikoa, ekialdera. Eta jakizu Deba eta Zumaia artean kostaldea argia dela.Milia bat dago Getariatik Zumaiara. == Erreferentziak eta oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|2}} (1)'' Rôles de Oléron edo Epaiak'' itsasoko eskubideen bilduma bat zen eta ohituren lege bateratua bilakatu zen Atlantikorako, Itsasoko Kontsulatuaren Liburua Mediterraneorako zen bezalaxe. (2) Erreforma gregoriotarraren egutegia da, 1582an egina. eguzkiaren mugimenduari egokitzeko 10 egun kendu zitzaizkion egutegiari, beraz, urte horretako urriaren 4ko ostegunari urriaren 15eko ostiralak jarraitu zion. Frantzian abenduan egin zen kenketa, 9tik 20ra igaroz. (3) Ibai-ibilguko kanal naturalak Garonaren bokalean. (4) Lieue. Antzinako neurri zaharra, 4 kilometro ingurukoa. (5) Garai hartan lurrari lotuta zegoen. Gaur egun uhartetxo bat baino ez da Cordonanne, antzinako dorrearen gainean eraikitako faroarekin. (6)'' Boucuult de Buyonne. ''Mapetan eta eskutitzetan ''embouchurede de l\'Adour'' bera da. Bada ''Bocau ''izeneko herrigune bat. (7) (8) Izen arrunt eta izen berezi gisa azaltzen da. (9) Les Briquets eta bokalea (bocana), haien eta Punta Santa Anaren artean. (10) Mugarri bereizgarria. (11) Marrazkiaren deskribapena eta profila gaur egun Aiako Harria edo Les Trois Couronne izenez ezagutzen dugunarena da, zalantzarik gabe. Bestalde, ''la lune'' izenak gertu dagoen Larrun (La Rhune) mendiaren antza du. (12) Pasaia. (13) Urgull. Gaur egungo itsasbideak ere horrela deitzen dio: Urgull Mendi edo Orgullo. (14) Garai hartan uhartea zen. nzjwop1ifp91o3x8gfjnt6t3me9n10u 0 3063 9283 9224 2016-08-10T10:02:06Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki {{lanean|Xabier Cañas}} <div style="display:block; background-color:#FFFRFFF; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:10px"> <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px">Euskal artearen historia (III): Barrokotik XIX. mendera </h2><h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px"><small>''Juan Apaolaza''</small></h2> '''-.''' '''[[/Kredituak/]]''' '''12.''' '''[[/Barroko soila/]]''' '''13.''' '''[[/Barroko apaina/]]''' '''14.''' '''[[/Arkitektura zibila/]]''' '''15.''' '''[[/Euskal artea zentzatu egin zen/]]''' '''16.''' '''[[/Mira erromantikoak/]]''' </div> 3i89hs6r2yylwcn1yf8icdw9p35hb5v 0 3064 9364 9363 2016-09-11T18:19:46Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki == Testuingurua == === Krisial­di orokorra === Bidez­koa da esatea, baldin eta Espainiak Europan nagusigoa ehun urteko tarte batean lortu bazuen ere, mende bat baino gu­txiago behar izan zuela (1621‑1700), Felipe IV.a (1621‑1665) eta Karlos II.a (1665‑1700) agintal­dian zirenekoa, hain zuzen, gainbehera nozitu eta bigarren poten­tzia mailara jaisteko. Gainera, Europaren ikuspegi orokor batetik begiratu behar da mal­dan behera jaiste hau, hau da, ekonomiaren krisial­di, gizartearen polarizazio, Estatuaren krisial­di, Hogeita Hamar Urteko gerra eta abarretatik. Gainbehera orokor horren barruan kokatu behar da Barrokoa, sentiberatasunaren krisial­di moduan; izan ere, gezurra dirudien arren, Espainian arte eta letretako Urrez­ko Aroarekin batera eman baitzen, eran­tzun bat eraginez: fran­tses klasizismoa. Bizi­tza eta artearen arteko etengabeko dialek­tika da: indar krea­tzaileak bizirik sor­tzen ez duenean, berari abesten ahalegintzen da.<br /> Bestalde, pen­tsa­tzekoa ere bada zerikusirik izango zuela Europako kulturetara ireki­tzeak arte eta letretako Urrez­ko Aro ustekabeko horretan, Felipe II.ak bere menpekoei Europako ateak itxi izanak, Pragmatismoa baliogabe­tzearen bidez (1559) –eraginkorra izan zen, legez­koa ez bazen ere.<br /> Poten­tzia politiko eta katolikoaren aldetik Espainian eman zen krisial­dia al­de batera utzita –hala nola, espainiar bankariek negozioak bertan behera utzi eta atzerriko bankariei bidea zabal uztea, nobleziarekin ezin lotuzkotzat har­tzen ziren langin­tzei ospea ken­tzeak eta bertan behera uztea, Westfaliak Bakean (1648) hispaniar idealen eta erlijioz­koen hondamena, porrota militarrak (Rocroi, 1643), Kataluniako al­txamendua, Aragoiko hi­tzarmena, Valen­tziako ma­txinadak, Pirinioetako Hi­tzarmenaren lagapenak (1659) eta beste–, hemen axola zaiguna Espainiako egoera –barrukoa nahiz kanpokoa– Euskal Herrian nola islatu zen ikustea da.<br /> === Euskal Herrian Islara === Araban lehenbizi eta Biz­kaian eta Gipuz­koan ondoren, XVI. mendearen amaieran biztanleriak nozituriko izurriteen ondorioz demografiaren beherakada etorri zen, hurrengo mendearen hasieran.<br /> Bestal­de, eskulangin­tzaren egoera galgarriaren ondorioz, ekonomian nekazari­tzaren al­derako mugimendua sortu zen, zenbait hirigune utzi eta landa-lurrak okupa­tzera itzuliz. Artisau-jarduerak ere murriztera egin zuen eta burdingin­tzak ozta‑ozta eu­tsi ahal izan zion industrian Europako beste herrial­deetan garatu zen lehiari.<br /> Era berean, Espainiak itsasoko nagusigoa gal­tzeak eta itsas lapurretek arran­tzaleen atzera egitea eragin zuten Kantauriko probin­tzietan. Guduek, berriz, trukaketeta komertzialean haustura ekarri zuten, Ingalaterrarekin lehendabizi eta Herbehereekin ondoren.<br /> Hala ere, Euskal Herrian asmatu egin zen egoera zail hau apur bat leun­tzen, oinarri produktiboak fun­tsetik al­datuz. Ameriketatik ekarritako artoa gariaren ordez­ko bihurtu zen. Burgosko mer­katari­tzaren gainbeheraren ondorioz, eta zorionez, Bilbo negoziogune bihurtuz joan zen eta horrela bere ohi­ko garraiobideari eu­tsi ahal izan zion. Astiro gertatu zen lehengora­tzea eta XVII. mendearen azkenaldira sumatu zen egoera ekonomiaren nolabaiteko hobekun­tza.<br /> Gizartearen ikuspuntutik begiratuta, 1526ko Biz­kaiko Foruak (Foru Berriak) biz­kaitarren aitoren‑seme­tzako uniber­tsala finkatu bazuen ere, kontuan har­tzekoa da ez zirela gizarteko desberdintasunak desagertu. Gailentasun sozio‑ekonomiarena eskual­datu egin zen eta an­tzinako odol-leinuengandik goi‑burgesiarengana, jaun­txo zeritzotenengana al­datu zen prestigioa; jaun­txo hauek mer­katari­tzaren eta bertako politikaren buruzagi handikien an­tzeko bihurtu ziren.<br /> Biz­kaiko Jaurerriak harreman onak zituen Koroarekin; baina mailarik apalenetan ondoezik handiena sortu zuena krisial­di ekonomikoa izan zen. Gatz Biltegiko Ma­txinada gertatu zen 1631ko irailean, Biz­kaiko tal­de heterogeneoak foru-agintarien aurrez aurre jarri zituen al­txamendua, zehazki. Argi geratu zen erregimen foralak ez zuela hiritar guztien el­kartasuna sor­tzen Jaurerriaren ordainaraz­pen fiskalen kontra jar­tzeko. Gizarteko zuzengabekeriak zirela eta, Koroarekin ustekabeko ituna egitera bul­tzatu zituen jaun­txoak, eta az­kenean ma­txinatuen aur­kako zigor gogorrak emanaz amaitu zen, euskal “berdintasuna” mito bat zela argi eraku­tsiz horrekin; historialarien­tzat oraindik ere nabarmenagoa, bestal­de, hurrengo mendean emango diren ma­txinadak direla eta.<br /> === Nafarroa === Nafarroan XVI. ia mende osoan ekonomia mailan askapen bat eman zelarik nobleziaren al­derdiak gora egin zuen bai kantitatez nahiz kalitatez. Erresumaren mugen barruko nahiz kanpoko al­detik nafar asko jarri zen armadan eta administrazioan Koroaren zerbi­tzura. Eta nobleziak dirutan tituluak erosteko sarbide guriak zituelarik, “Espainia osa­tzen zuten erresumak, inolako berezitasunik gabe, Gaztelako estilo eta legeetara makurrarazteko”<ref>“Maiestate horrek iristen badu –eran­tsi zuen ministro ahal­guztidunak– munduko prin­tzerik ahal­tsuena izango da”. V.V.A. ''Introducción a la Historia de España''. (Bar­tzelona 1971), 394. or.</ref> helburuaz Olivares ministroak Felipe IV. erregeari ahol­katuriko politika mal­tzurraren aurrean beren buruak makurtu zituen. Nobleziak, tituluaren bitartez goratze horretan, izan zuen sarbiderik mezenasgoan, eta gortearen inguruko jendearen eragina sumatu zen arte eta kultur alorretan.<br /> Bestal­de, Nafarroan ere, gainerako Kantauriko probin­tzietan bezala, pribilegioz­ko egoera hauek liskar eta ma­txinadak (1627, 1675) eragin zituzten herrian, oso gogor gel­diarazi zirenak. Mende horretan barrena gizarte eta kultur desberdintasunak areagotu egin ziren, eta bi tal­de edo bloke handi sortu zirela esan daiteke: klase zuzendariak eta nekazari-mundua. Populazioari lurral­de historiko bakoi­tzaren barruan eragin zion maila sozioekonomikoan eta kultur desberdintasun horri eran­tsi behar zaio, XVII. mendean sortu eta zenbait euskal lurral­deetan garatuz joango den desberdintasuna.<ref> Ekonomikoki bateratua eta homogeneoa den Euskal Herri nahastu baten aurrean aniztasun eta kontrastezko Euskal Herri baten errealitatea gainera­tzen da: itsasoko fa­txadaren aurrean barrual­dekoa; mendia, haranen sakonaren aurrean; az­kenik, hegoal­deko lautada zabalak eta az­keneko espazioak Ebroren sakonunean barneratuak”. L. M. BILBAO: Transformaciones económicas (siglos XVII‑XVIII). Historia del Pueblo Vasco‑n. (Donostia, 1978) II.a, 112. or.</ref><br /> === Erlijioaren esparrua === Espainian nahiz Euskal Herrian XVII. mendean krisial­di demografiko, sozioekonomiko eta politiko garaia izan arren, erlijio gaietan eraberri­tze eta aurrerabide al­dia izan zen: Trentoko Kon­tzilioaren ondorioz, apaiztegiak sortu ziren eta hauen bidez berehala agertu zen apaizgoaren eraberri­tzea, bizimodu zin­tzo, prestaketa teologiaz­ko eta ar­tzain arduretan; elizjende sekularrek lagun­tzaile eraginkorrak izan zituzten erlijioso eta erregelako elizgizonen artean, hauen artetik santutasun nabarmeneko lagunak sor­tzen zirelarik; ikaste­txe berriak sortu ziren eta lehengoak berri­tzeaz gain, hauen haz­kunde ugaria ikusita komentu berriak sortu eta eraiki behar izan zituzten. Eukaristiak, Birjina eta Santuenganako jaierak eta gur­tzak ohi ez bezalako garrantzia lortu zuen eta arte plastikoen lagun­tza beharrez­koa izan zuen. Erlijiosoen ikaste­txe hauetako ba­tzuk garapen ikusgarria izan zuten, Jesusen Lagundiak bereziki, gaztediaren irakaskun­tzan nahiz aur­kitu eta kolonizaturiko lurral­deetan Berri Onaren zabal­kunde lehentasun bilakaturik. Erlijioaren indarberritze hau, hainbat historialarik “Katolikotasunaren Lehenera­tzea” izena eman diotena, krisial­di ekonomiko batean eman zen arren, XVII. mendeko arteari al­deko gertatu zitzaion eta zenbaitek '''Kontrarreformako Artetzat''' izenda­tzean adierazi nahi duen horri dagokio. Izan ere, Espainian eta are Euskal Herrian, XVII. mendeko artea, arte historian '''Barroko''' izendapenak iradoki­tzen duen nabarmenkeria eta gehiegikeriatik urruti dago oraindik. Kapitulu honetan landuko dugun garaia klasizismotik oraindik gertu dagoen '''“Lehen Barrokoa”''' da, Trentoko Kon­tzilioaren iriz­pide estetikoei begirune handia dienekoa, eta lehen aipatu ditugun bal­din­tza sozioekonomiko eta politikoak direla eta gehiegiz­ko distirarik gabea.<br /> == Kristautasun eraberrituaren­tzat estilo berri bat == Barroko<ref>J. PLAZAOLA, ''Historia y Sentido del Arte Cristiano''. B.A.C. 1996, 745. or.</ref>zenari buruz­ko jatorri etimologi­koak liokeena berriro ere isilean utziz, eta hitz horren bidez gaur adierazi nahi den errealitate horretara inguratuz, historialariek hiru ikuspuntu desberdinetatik aztertu dutela esanaz hasi behar­ko dugu:<br /> * forma adieraz­korretatik, * eduki ideologikoetatik, * iriz­pide kronologikotik soilik. Forma adieraz­korrak. Barrokoaren mendea dugu XVII. mende hau, eta zehazterakoan adostasunera iri­tsi gabeko estiloa. Bere al­derdi ez­kor eta gustu txarreko gisa uler­tzetik hasi (Neoklasizismotik) eta estima­tze baikorretara igaro gara, edo al­derdi ez­kor eta baikorrak berekin dituen garai jakin bateko espirituaren adieraz­pide gisa ikustera, besterik gabe. Barrokoa, Cor­nelius Gurlitt‑en iri­tziz, erregulartasun klasikoaren aurrean askatasuna nahita bila­tzen duen beste sentiberatasun baten adieraz­pide da, nahiz eta formetan gainkarga nabarmenerako zaletasunean bukatu zuen. Heinrich Wölfflin‑ek barrokoa ikuspuntu formal batetik aztertu zuen, tal­deko sentiberatasunak, gel­ditasunaren, pilaketaren eta handitasunaren aurrean, pintoreskoa –argi‑itzalen kontraste handiak–, mugimendu itxurak, arauen deusezta­tzeak, simetria gabetasunak eta bizia nahiago izan zuen al­di bat aur­keztuz. Bere fun­tsez­ko lanean<ref> H. WÖLFFLIN, ''Conceptos fundamentales de la Historia del Arte''. Espasa‑Calpe, 4. argt. (1961).</ref> al­di historiko jakin ba­tzuetan Barrokoa beharrez­ko estilotzat har­tzera iri­tsi zen, klasikoaren al­dean, barrokoak, modu argi­tsu baina behartu samarrez, bost kon­tzeptu hauen ezaugarri bereizgarriak zituela esanez: - izaera pik­torikoa, - sakona, - forma irekikoa, - bateratua, - argi samarra. Wölfflin‑en teoriak bere balioa baduela esan daiteke zenbat alderditan, formarekiko bere azter­ketak oraindik ere objek­tibotasuna gorde­tzen duen heinean behin­tzat. Ezin daiteke gauza bera esan Barrokoari buruz­ko arte historiaren ikuspegi botanikoa, “astunak diren formak” eta “hegan doazen formak” al­dera­tzen dituen Eugenio d´Ors‑en liburu argi­tsu eta entretenigarriaz. Edukia ideologikoa. Barrokoaren ikusmol­de formalista honen aurrean, beste ba­tzuk idazle honek adierazitako edukietatik ulertu dute. Horrela, bada, Wer­ner Weisbach‑en­tzat Barrokoa Kontrarreformako artea li­tzateke. An­tzeko ikusmol­dea baitaratu zuen Emile Mâle historialariak, Trentoko Kon­tzilioaren erabakien ondoren Erromako kristau-herriak bizituriko erreakzioetatik, XVII. mendean katolikoen artean jaio zen ikonografia berri eta bikainak ikusmol­de jakingarriak iradoki ziz­kiolarik. Zenbait historialarik ez du kultur gertakari beraren ikuskera hain baikorra izan, barrokoa balora­tzerakoan al­derdirik ez­korrenak nabarmendu baitituzte, herrial­de katolikoetara jausi zen krisial­dia –hiz­kera goren, puztu eta iheskorrez– ez­kuta­tzeko beren nahia az­pimarratuz. “Adibide modura, Italia, Espainia eta antzeko herrial­de hauen gainbeherako errealitatea eraikin barrokoen fabrikarekin al­deratuz, bere pobrezia nabaria da: oso arrunta da, harlanduen ordez, adreiluz, harlangai­tzez ala buztin‑hormaz eraiki­tzea; baina langai hauek, apaingarri ugarien az­pian ez­kuta­tzen dira, Konde eta Duke Olivaresen iragar­kiek, beren al­detik egunoroko beharretan ahal den gu­txien pen­tsarazteko edonolako ihesbideak ezinbestekoak dituzten espainiarrei, monar­kia uniber­tsala al­darrika­tzen dien modu bertsuan”.<ref> J. REGLA CAMPISTOL, La crisis del siglo XVII (1621‑1713). ''Introdución a la Historia de España''‑n (Bar­tzelona, 1963), 380. or</ref> Iriz­pide kronologikoa. Kapitulu honetan aipatu nahi dugun mende honetako Euskal Herriko ar­kitek­tura eta ikonografiari buruz­koan, barrokoa arte estilo guztiz korapila­tsu eta garai baten bereizgarritzat har­tzera garama­tza. Italian XVI. mendeko bi hamar­kadetan ager­tzen hasi zen, hainbat herrial­deetan –baita Euskal Herrian ere– XVII. mendean zehar eta XVIII.aren hasieran garatu eta hedaturikoa eta ezaugarri ba­tzuk gordinkiago azal­du zituen (rococoa) Neoklasizismoaren eran­tzuna eraginez, hurrengo kapituluetan ikusiko dugun bezala. Manierismoak, XVI. mendearen erdial­dera, Italian estilo berriaren bereizgarri zenbait al­darrikatu zituen. Ikonogile manieristen konposaketa ar­kitek­toni­koetan eta irudikaturiko giza irudietan hausten da propor­tzio klasikoko legea. Erlaitz hanpatuak sartu ziren eraikinetan, gainazal lauen kontrastea bilatuz, edo beharrez­koa eta neurriz­koa zenaren iriz­pideari gainez­ka egiten zioten zutabe erral­doiak eta giza adieraz­penetan luzamenduak eta okerdura harrigarriak ager­tzen zituen giza gorpu­tzak eraiki ziren. Joera hauetako ba­tzuk Barrokoak az­ken muturreraino eraman zituen: - deigarri eta ikusgarri zenaren al­deko zaletasuna areagotu zen arrazoiz­koaren eta pragmatikoaren biz­kar; - mugimendu itxura gel­ditasunaren ordez­koa; - sakontasuna iradoki­tzea, ustez­koa (margolanetan) ala egiaz­koa (ar­kitek­turan), aurrez aurreko konposaketak nahiago izatearen ordez­ko; - giza gorpu­tzaren eta espirituaren dinamismoa azal­duko da gel­ditasun eta neurriaren ordez; - biziaren adieraz­pen sakona, berekin dakarren askatasun, nahasmendu eta guzti, baina naturaltasun eta egiaz­kotik ere baduena, forma argi eta profil garbiekiko sentikortasunaren kaltetan. Barrokoaren bereizgarri hauxe izango da bera manierismotik gehien al­dendu zuena. Suma­tu egiten da XVI. mendearen bukaeratik, nolabaiteko “ordena, konposaketa argia eta, batez ere, kontatutakoaren sinesgarritasun al­derako itzulera, per­tsonaietan egiaz­ko giza itxura berreskura­tzea eta espazioek, berriz, manierismoaren “inolako leku” abstrak­tu batean pinturak ezabatu zuen birtualtasunaren zen­tzu osoa eskura­tzen”.<ref> A. PEREZ SANCHEZ, ''El concepto de lo barroco hoy. Revisión del Arte Barroco''. Ondare, 19an, APM (Donostia, 2000) 19. or.</ref> Honetaz ere kontura gaitezen, Barrokoaz baino areago, Barrokoez hitz egin behar­ko genukeela, izan ere, Rubens‑en barrokoa ez da inola ere Rembrandt‑en barrokoa, eta Caravaggio‑rena ezin daiteke Poussin‑ena izan. Az­kenean, badirudi kronologia ikuspegia gainetik jarri behar­ko li­tzatekeela, ikuspegi orokor batean hainbat eta hain errotikako desberdintasunak bil­du nahi izanez gero. Barrokoa Kontrarreformako Artea. Az­kenik, Euskal Herriko barrokoaz hitz egin aurretik, hor aur­kitu behar duguna berez eta bereziki erlijioz­ko edukia duena denez, gogora di­tzagun Barrokoa Kontrarreformako artetzat ulertu zuenak eraku­tsitako ezaugarriak: - heroikoa, benetako indar eragile eta sakonaren adierazgarri baino, sarritan imin­tzio ikusgarriena besterik ez dena, - mistizismoa, garai hartako mistikoen dotrina eta bizimoduari emaniko eran­tzuna li­tzatekeena; - erotismoa, zalan­tzaz­ko adigaia, lehen aipatu dugun ez­kutapen hori adierazten eta garaiaren bertako joera sen­tsualak erlijiotasunez jan­zten zituena; - aszetismo krudela, honen bidez arte katolikoak ekin­tza onen eta bere martiri eta santu penitenteen sufrimen ia masokistak estima­tzen zituen benetako elizaren tradizioarekin fede ortodoxoaren el­kartasuna nabarmen­tzea bilatzen zuena; - mirariz­koaren, santutasunaren, haran­tzagokoaren zen­tzua. Hauxe da beraz, Jainkoarekin adiskidetasun samurrean eta etenik gabeko harremanean beti bizi diren gizon eta emakumeen irudi horietan arte kristauak har­tu zuen forma. R. Wittkower‑ek ida­tzi zuen modura, barroko al­diko erlijiotasunak denetarik onartzen zuen: “mundu izaera erakargarria eta sentiberatasun samurra eta jaiera txepel eta sentimental batetik hasi, eta pietate fanatiko eta hantuste mistiko arterainokoa, jakinaren gainean eginiko politikari baino gehiago, orduko izaera al­daberari, ertilariek ematen zioten eran­tzunaren aurrez aurre gaudenaren lekukotasun frogagarria”.<ref>R.WITKOWER, ''Arte y Arquitectura en Italia'' (1600‑1730). (Madril, 1988) 137‑138. or.</ref> == XVII. mendeko ar­kitek­tura == Historialari ba­tzuek –Llaguno, Kubler eta beste zenbaitek– arrazoi dute euskal ar­kitek­tura mende honetan gainbeheran abiatu zela baiezta­tzen dutenean; beste eskual­de ba­tzuei buruz ere eran­ts daitekeen oharra da berau; izan ere, Barrokoan handitasun ar­kitek­toni­koa gu­txiago bila­tzen zen, an­tzer­ki-izaerak zuen eragina baino. Baskonian gainbehera hau kantitatean an­tzematen da. Eraikun­tzetan, XVI. mendearen hasieran, Ameriketako urrearen eta haz­kunde demografikoaren bul­tzada sumatu bazen, XVII. mendean gainbehera politikoak eta gel­dial­di demografikoak egitasmo ar­kitek­tonikoak gel­diarazi zituen. Beste al­de batetik, aurreko al­dian hasitako eta bukatu gabe zeuden eraikinak bukatu beharrean zeuden, besteak beste, atariak edertu, ar­kupeak eta ate ondoak eran­tsi eta dorreak eraiki behar zi­tzaiz­kien. Beraz, zehaz­ki esanda, ar­kitek­turari dagokionez, XVII. mendearen bigarren erdial­dean gel­dial­di bat eman zen –begien bistan azal­tzen da, adibidez, igel­tsuz janzten hasi ziren zurez­ko gangetan–, eta, XVIII. mendetik edergarrietarako zaletasunari, neoklasikoa iri­tsi arte nabarmendu zenari, halakoxe susper­raldi bat sumatu zitzaion. Trentoko Kon­tzilioaren kontrarreformaren aldekoen norabide eta eraginpean sortu eta berrituriko erlijiosoen ikaste­txeak izan ziren tenplu eta bizitoki berrien premia sumatu zutenak. Ez dira asko, beraz, oinplano berriko elizak. Maisu euskal­dunak behar izan ziren an­tzinako tenpluak ar­kupez, koruz eta atariez osa­tzeko eta eder­tzeko. ==== Ar­kupeak ==== Horrela ikusiko dugu Bilbon, Martin Ibañez Zalbidea maisua Begoñako Santutegiaren ar­kupe ederraren traza egiten. Euskal Herrian, al­di honetan eraikitakoen artean handiena Bilboko Santiago Katedraleko ar­kupea da. Oinplanoa irregularra eta trapezoidea, erdi-puntuko ar­ku zabalez loturiko zaz­pi pilastra handiz eusten zaiona da, den guztian tarte irregularretan kokaturiko guru­tze-gangaz estalirik. Eraikun­tza XVI. mendearen az­ken hamar­kadan egina izan zen astiro‑as­tiro, eta duela gu­txi izan da zaharberritua. Zoragarria da Durangoko Uribarriko Santa Mariaren ar­kupea. Zurez­ko injineru­tza-lan itzela, harriz­ko baranda batez mugaturiko esparru zabal bat estal­tzen du eta zorua 1775ean harriztatu zi­tzaion. Bi­txitasunagatik oso interesgarria da Gipuz­koako Soraluzeko Santa Maria Erregina elizako ar­kupea, erabat zurez taillatua da, baita bera egin zeneko 1666ko data ere taillatua duelarik. Araba al­deko lurral­deetara igaroz gero, mende bat beranduago, 1750 al­dera, Aguraingo San Joan elizan “Ekial­deko Lautadako ar­kuperik hoberena”<ref>P. L. ETXEBERRIA, ''Álava en sus manos, IV.''ean, 141. or.</ref> eraiki zela ohartuko gara, Inazio Ibero az­peitiar maisuak trazaturikoa. Urte horietan eta hiri berean San Esteban parrokian eraiki zen erdi-puntuko ar­kuak dituen ar­kupea ere kalitatez­koa da. ==== Atariak ==== Barroko al­di luze horretan zehar eraikitako eliza atarien kapituluan, Bilboko Mesedetako fraideen komentuko elizaren ataria gogoratu behar­ko li­tzateke, 1680an eraiki zena. Joan Ortiz de Colinaren lana da, nahiz eta Fran­tzisko Elorriagak amaitua izan. Geroztikako ordez­ko kanpai-horma duen ataria agertzen da, bertan hiriak berea duen arte giroko lautasuna eta soiltasuna da nagusi. An­tzeko eranskin bat bazuen Biz­kaiko Gueñesko Santa Maria elizak; XVI. mendearen lehen erdian eraikitako eliza gotiko berantiarra da eta prozesu luze baten ondoren eliza‑areto bihurtu zen 1577 al­dera, lehen gogorazi dugun bezala. Lehen aipatua dugun berpiz­kunde estiloko bere alboko atariaz gainera, elizaren oinetan aberastu bat hartu zuen 1603 eta 1611 bitartean Burgosko ar­tzapez­pikuaren ikerlaria zen Joan Gonzalez de Cisniega maisu menditarrak trazaturiko herreratar atari bikainarekin. Burgos eta Valladolideko (Diego de Prades) klasizismo fokuekin eta segoviar (Pedro de Brizuela) fokuarekin loturarik ikusi izan zaio. Araban badira plateresko al­dian egindako atari oso duin ba­tzuk eta berpiz­kunde aldiko bikain ba­tzuk, esaterako, El­tziego eta La Puebla de Labar­can eta horrela jarrai­tzen da tradizio berberarekin Kripan, Benasperi, Bilar, Guardian eta abarretan. ==== Dorreak ==== Beste kapitulu interesgarri bat osa daiteke al­di horretan eraikitako dorreekin, tenplu berari dagokion data baino beranduago eraikiak direnekin. Elorrion 1661ean eraiki­tzen hasi zen Guztiz Garbiaren elizako dorre ederra hamar urte beranduago bukatu zen. === Ar­kitek­tura trentiarra === ==== Biz­kaia ==== Ar­kitek­turaren bul­tzadan indar gabezia eman zela lehen aipatu badugu ere, al­di honetan sortu ziren ukaezinez­ko estetikazko eredu diren eraikinak. Bi Joan Santuen eliza. Goiztiarrenen artean aipa­tzekoa da Josulagunen ikaste­txeko eliza, 1624an San Andresen izenean Bilbon eraiki zena. Eliza, hondamenagatik bertan behera utzi behar izan zena, bi Joan Santuen izena zuen beste an­tzinako parrokia baten ordez­koa zen; 1767an Karlos III.aren aginduz Borboien jabego guztietatik jesuitak bota zituztelarik, Jesusen Lagundiaren eraikinera ekarri zenean ere izen hau gorde zuen. Barroko soilaren ereduari jarrai­tzen zaio eraikina, Vignola italiar ar­kitek­toak, Erroman, Gesu eliza eraiki zienetik Josulagunek beren­tzat hartu zuten ereduari, hain zuzen ere. Fa­txada bi gorpu­tzez osatua dago: ataria bera eta gainekoa, tenpluaren habearte nagusia kanpora ematen duen eta estilo honen berez­ko okerdurak alboan dituena; mul­tzo osoari batasuna ematen dion piramidez­ko kapiteletan buka­tzen da. Beheko gorpu­tzaren erdian erdi-puntuko ar­kupean irekitako atea, al­de bakoi­tzean atxikitako zutabe doriko garai pare batez mugaturik dago. Baditu barrual­dean garaiera desberdineko hiru habearte, guru­tzadura eta beronen gainean Lagundiko santuak margoturik daramaz­kien kupula eder bat. Habearte nagusia kanoi‑gangaz estalia da eta barrunbeari argia eman ahal izateko sabaileiho edo ilargixkak ditu. Ez da handia eliza, baina han ez da falta peraltatu samarrak diren erdi-puntuko ar­kuen gainetan ganga abera­tsik, ezta jesuiten elizetan jatorriz­koak diren eta garai hartako erromatarren eraikinen erara apainduriko frisoak dituzten galeria eta tribunak ere. Eliza eta ikaste­txearen ar­kitek­toa oso litekeena Martin Ibañez Zalbidea izatea, Lagundiaren ordez­karia, honen eta Udalaren arteko hi­tzarmenean.<ref>M. BASAS, ''Miscelánea histórica bilbáina'' (Bilbo, 1971), 205‑209. or.</ref> Josulagunen eraikun­tza honetan aur­ki­tzen zuen Jovellanosek herreratar ku­tsuren bat eta Lagundiak Santanderren egin zuenaren garaikide­tzat jo­tzen zuen.<ref>G. M. de JOVELLANOS, ''Diarios'' (1915. argt.), 22. or.</ref> Oraingo hau “Juan de Nates‑en lana da, Perez de Regueraren ustetan Bilbokoaren egilea ere berau li­tzatekeelarik”.<ref>M. I. ASTIAZARAIN, ''Puntos de encuentro y comportamientos tipológicos en la arquitectura barroca vasca.'' Ondare, 19an, A.P.M. (Donostia, 2000) 28. or.</ref> Ibañez Zalbidea beraren esku-har­tzea ere ezagu­tzen da Biz­kaiko beste zenbait lekutan: Urduñan, Balmaseda, Ar­tzentales, eta abar. Uribarriko Santa Maria eliza. Durango. Durangoko Uribarriko Santa Maria ere klasizismo garaikoa (1620) da eta oso erabatekoa dirudien birmol­daketa batean, berpiz­kunde‑gotikoko beste eraikin baten gainean jaso zenaren ondorioa da, oinplanoa errespetatuz, Joan Urizarzabalaren trazari jarraituz egina. Guru­tze itxurako pilare lodien bidez bereiziak daude hiru habearteak eta mul­tzo osoari handitasun harrigarri bat ematen diote. Denbora joan ahala, “gal­du egingo da estiloarekiko leialtasuna eta baziren klasizismo soila desi­txura­tzeaz arduratu ziren ertilariak, benetako norabide barrokorantz joanez, besteak beste, Domingo Vélez de Palacio, Juan de Setién, Juan Her­nando eta Pedro de Potón”.<ref>Ibidem, 27. or.</ref> Agustindarren Komentua. Durango. Durangotik irten ere egin gabe, hiri eder horretan aur­ki­tzen da Agustindarren komentua; Joan Ansola gipuz­koarrak nahiago izan zuen diseinuan formula berriak asma­tzea baino Tolosako San Fran­tzisko elizako eskema jarrai­tzea. San Pedro eliza. Santur­tzi. Mendearen erdira jada iri­tsita, Nerbioi ez­kerreko er­tzean Santur­tziko San Pedro eliza eraiki zela gogora­tzea merezi du. Gerora berrikun­tzak nozitu baditu ere, gorde du geroztik orduko eliza barroko baten itxura bera, izaera soila eta lerro garbiena, alegia. Urrutia sendiaren ermita. Zalla. Beste mul­tzo aipagarri bat Zallan Urrutia sendiak mendearen bukaeran eraiki zuena da. Jauregia, burdinola eta ermita dituen jabego partikular bat da; ermita hau guru­tze‑toki erakoa da eta badu jauregi aurrean eliz­kizunetarako balio zuen zabaldia ere. Esparru honen burual­dea abside erakoa da, eta bere atariak, trinkotasun eta hutsarekin jokatuz, erdiko arda­tza handiagotu egiten du, sendiaren armarria oso era barrokoan nabarmenduz. Familia Santuaren eliza. Urduña. Bilbo eta bere ingurutik urrunduta, Urduñan, Familia Santuaren eliza topatuko dugu, on Joan Urdanegi eta Villafuerteko mar­kesa zen bere emazteak fundatutako Jesusen Lagundiaren Ikaste­txeko an­tzinako kapera izan zen honetaz Aita Josefinoak ardura­tzen dira gaur egun. Eliza 1680ean Luxenburgoko Santiago Raón ar­kitek­toak diseinaturikoa da. Fatxada Bilboko bi Joan Santuen elizaren eredutik apur bat al­den­tzen da; pilastra erral­doien bidez zati­tzen da hiru gorputz zutetan, ar­kuperako sarrera­tzat balio duten erdi-puntuko ar­ku ez bere beheko solairuan; apaingarririk gabekoak dira arkuak. Alboetako kaleak, funda­tzaileen armarria dutelarik, kalostra bidez bereizitako kanpai-horma lirainez amai­tzen dira. Nonahi azal­tzen dira hosto­tza edergarriak eta Jesuiten IHS anagrama. Barrutik jesuiten elizetako bat da, baina ez guztiz jatorra, ez baitu alboetako tribunarik. Oinplanoa guru­tze latindarra du, burual­de laua, hiru habearte, erdikoa zabalera ederrekoa eta guru­tzadura ere oso zabala, kupula bere gainean duela. Alboetako habearteak, elizaren arda­tzarekiko luzetarako norabidean kokatuak dauden ilargixka-gangaz estal­tzen dira. Fajoi‑ar­ku eta formeroak erdi-puntukoak dira eta pilare sendoen gainean ezarriak daude. Hosto­tza mami­tsuz, erliebe geometrikoz eta loroiez eginiko apainketak barroko aurreratu samarreko al­diko eraikun­tza bistaratzen du. San Jose eliza. Lekeitio. Urduñako elizaren an­tzekoa eta ia data berekoa da gaur egungo San Jose eliza, Lekeitioko josulagunena. Elizaren eraikun­tza, oinplano gurutze latindarra eta hor­ma‑bu­­larren arteko kaperak dituena, 1688an hasi zen; goiko tribuna lotu baten al­daera badu, kanoi‑ganga ilargixkadunaz estalia dago eta kupula itsu bat guru­tzaduran. Hainbat osagai eran­tsi zi­tzaiz­kion XVIII. mendean edergarri gehi­txorekin. Enkartazioetara iristen bagara, zenbait tokitan, ai­tzitik, eraikun­tza apalagoak topatuko ditugu, hirietako harresiez kanpo kokatuak. Sandamendiko Santa Elixabeten komentua. Gordexola (1682). Fran­tziskotar lekaimeen eliza honetan, inguru horretako eliza askotan errepika­tzen den eredua onartu zen: hiru edo lau tarte dituen oinplano gurutze latindarra, guru­tzadura eta burual­dea angeluzuzena, ilargixka-gangak, guru­tzaduraren gainean kupula pe­txinaduna; alderdi ba­tzuetan harlangai­tzez­ko paramentua zarpeatua da, eta er­tzetan eta baoen bazterretan ditu harlanduak. Santa Klararen eliza. Balmaseda. Garai berekoa eta guru­tze itxurari leial zaioa da Balmasedako Santa Klara eliza ere (1675). Klasizismo aurreratu samarrekoa eta eliza, bizitokia eta prestaketa eskolak (prezeptoria) osaturiko mul­tzoa da, Panamara emigratu zuen Joan de la Piedra herritarrak utzitako ondareari esker sortutakoa delarik. Eraikin guztien el­kar­tzea fun­tsez­koa da planteamenduz, eta oso litekeena da lana Trasmierako egilearena izatea, bi gela mul­tzo dituen prestaketa eskola izan ezik, hau Pedro de Ozejok (1653) eraikia baita. <center>* * *</center> Astiazarainek garai horretan biz­kaitarren eta menditarren (Trasmierakoak) artean ematen den lehia aipa­tzen du eta al­di berean ia herreratarra den barroko soilarekiko zein bat zetozen bi tal­deak. Hala ere, barrokoa baitara­tzerakoan harridura suma­tzen da –esaterako, Lucas de Longa euskal maisuarengan– edergarri oso urriko kasuetan eta hiz­kera abanguardistagoa erabiltzera zihoazen beste ba­tzuetan. Garai horretan ez dira gu­txi langin­tzaz era askotariko jardueratan murgil­duta zeuden maisu eta lantegiak, gaur­ko gure artelanen ikusmol­detik begiratuta espezializazioa eska­tzen duten zereginak pila­tzen dituztenak. Garai horretan, baziren Biz­kaian eta Baskoniako beste lurral­deetan, ar­kitek­to, traza­tzaile, mihizta­tzaile, hoz­kalari eta baita sarritan eskulturagileak ere. Horrela izango ziren Antonio Alloitiz, Joan Bolial­dea, Martin Olaizola az­peitiarra eta Biz­kaia, Araba eta abarretan lanean topatu zitezkeen Fran­tzisko Martinez de Arce Kantabriakoa ere. ==== Araba ==== Araban ere, XVII. mendearen lehen erdian, aurreko eraikun­tza jarduera apur bat gu­txitua gertatu zen. Hala ere, halako kategoria bat duten eraikin ba­tzuk al­txa ziren: Guztiz Garbiaren komentua. Gasteiz. Egun San Antonio komentua (1611‑1619) deri­tzan hau, Araba Etxeko Maria Ana de Gebara Andereak sustatua izan zen, eskema klasikoetara bil­du ziren Trasmierako (Vélez de la Huertatarrak) maisuekin hi­tzarmena eginez. Elizaren gorpu­tza, gur­tza‑toki eta jauregiaren artean kokatu zen, horrela guru­tzadurako tribuna batera sarbidea izan zezakeen moduan kokaturik. Elizaren oinplanoak Villagarcía de Campos‑eko San Luis kolegio‑elizaren eredua jarraitu zuen. Barruak edergarririk gabeko soiltasuna du ezaugarri. Fatxadak berriz, badu herreratar ku­tsu garbi bat: ar­kuteria hirukoi­tza duen ar­kupea, lerromakurreko frontoia eta bigarren mailan ni­txoak, Gebaratarren bi armarri alboetan dituen angeluzuzeneko leiho handia hirugarren solairuan; eta honen guztiaren buruan triangeluz­ko frontoi bat. Madrilgo Gizakundearen, Avilako Santa Teresaren, eta Madrilgo Errege Fraide Oinu­tsen komentuetatik hartutako edo hark iradokitako ereduak liratekeenak aur­kitu zaiz­kio. Gasteizen bertako beste leku ba­tzuetan barrokoa uz­kur eta lo­tsati samar azal­tzen da: * San Migel parrokiako San Martin kaperan, (egun Guztiz Garbiarena), * Santa Maria katedraleko Santo Kristoaren kaperan (egun bataiategia) eta abar. * gaur egun desagertua den eta ezer esango ez dugun San Fran­tzisko komentu eta elizan, zeinaren jatorria Asisko Santu berarena dela esaten den eta gel­ditu diren eraikinaren dokumentu grafikoek XVII. mendearen az­ken urteetan igel­tsuz eginiko apainketa barroko arrandi­tsua erakusten duten.<ref>Ibidem, 27. or.</ref> Arabako hiriburutik kanpo, egoki li­tzateke, XVII. mendean zehar, barroko izaeraz zer­tzen ari ziren hainbat lan hemen aipa­tzea. * Bastidako Jasokundekoa, fatxada eta dorrea egitea Trasmierako maisuen esku geratu zena.<ref>E. ENCISO VIANA, Labastida. C.M.A. I.ean, 206. or. eta hur. Ikusi, halaber, P. L. ETXEBERRIA GOÑI, ''Álava en sus manos'', IV.ean, 145. or.</ref> * Aguraingo Klaratarren komentuan nabaria da Joan eta Lukas Longa (1679) gipuz­koar ar­kitek­toen esku-har­tzea, urte ba­tzuk lehenago erre zen beste bat ordez­katuz beste eliza bat sortu zuten, bere alboetako habearteetan, burual­dean eta guru­tzaduran toskanar ordenako pilare pilastradunak erabiliz, jada ilargixkadun kanoi‑ganga erabil­tzen den hiru habeartetako eliza, hain zuzen ere. Dorreak. Aipa di­tzagun espiritu berari eran­tzunez eraiki ziren dorre barrokoak: * Gasteiz­ko Santa Mariaren katedrala, * Bastidako Jasokundearena,<ref>C.M.A. I.a, 209‑211. or.</ref> * Oiongo Santa Mariarena, * Arrietako Santiagorena... Baina, batik bat eta orokorrean, Euskal Herrian kanpandorreak eraiki­tzeko zeregina, XVIII. mendeko kontua izan zen. Jauregi eder bikainak eraiki ziren garai horretan; hainbeste izan ziren non baden barrokoaren ar­kitek­tura zibilari buruz­ko kapitulu berezi bat eskain­tzeko adina arrazoibide. ==== Gipuz­koa ==== Gipuz­koan, parrokia-eliza berriei lo­tzen baga­tzaiz­kie ez da agertzen aipatzeko adinakorik. Eraikun­tzak astiro eta nekez zihoazen aurrera, berreraikun­tzak ugariago ziren, ehun‑urteko horretan, eta lehen­txeago esan bezala, ia beti koru, ar­kupe, sakristia eta dorreen osaketak eta eranskinak egiten baitziren. Hala ere, badira oinplano berria duten komentuetan garran­tzi handiko eraikun­tzak ere, Segurako Sor­kundetarren eliza galanta, esate baterako. Josulagunen Ikaste­txeko eliza. Bergara. Josulagunak 1593an kokatu ziren lekuan, oinplano berriko ikaste­txea eraiki nahi izan zuten berari zegokion eliza eta guzti, eta 1628 hasi zen eraikun­tza mende erdi bateraino luzatu zen. Desagertu egin zen ikasgelen eraikin osoa, XIX. mendean. Oraindik ere fun­tsez­koenean gorde den eliza josulagunen erara eraiki zen, Vignola‑ren Arauei jarraikiz: hiru tartetako habearte bakarrekoa den guru­tze itxurako oinplanoa, guru­tzadura zabala eta angeluzuzeneko presbiterioa, bere alboetan sakristiak dituela, eta arauari jarraikiz, beren artean pasabidea duten kaperak ireki­ ziren habearte al­dera. Eliza ilargixkadun kanoi‑gangaz estalia da eta guru­tzaduraren gainean laranjaerdi-formako kupulaz. Fatxada ere garai hartako kanonak zioenarekin bat zetorren: hiru habearte erakusten zituen, alboetakoak baino garaiagoa zelarik erdikoa, bertan, alboetan atari pilastraduna, armarriaren­tzat tartea uzteko, frontoi lerromakur eta al­dapa­tsu baten bidez bukatua. Joan Martinez Agirre Azkoitiko maisuaren zuzendari­tzapean hasi ziren lanak 1628an, Mateo de Ocejoren trazari jarraitu zi­tzaiolarik. Eraikun­tza honen bigarren etapa batean A. Matos ar­kitek­to josulagunak eta bertako beste maisu ba­tzuk esku hartu zuten, jatorriz­ko traza berari jarraituz ziur asko.<ref>Mª J. ARANBURU, ''El antiguo colegio de la Compañia de Jesús en Bergara. Historia de su construcción.'' Ondare, 19an, ''Revisión del Arte Barroco'', A.P.M., (Donostia, 2000) 257‑267. or.</ref> Guztiz eral­datua izan zen gerora fatxada. Trentotar barrokoaren berez­ko soiltasunez sortutako elizak berak gorabehera ugari nozitu behar izan zituen Ordena (1767) bota ondorenean, az­kenean ia erabat hondamenak jota gel­ditu baitzen. San Bartolome eliza. Elgoibar. Bergarako jesuiten elizako lanen hastapena eman zuen Martínez Agirre berak emana behar du izan Elgoibar­ko (1646) elizarako diseinua ere. Gerora, Lucas Longak (1692) esku hartu zuen beronen eraikuntzan. Honek, ilargixkadun kanoi‑gangak jarri ziz­kion eraikinari eta kupulari eusgarri sendotasuna emteko, Italian XVI. mendean erabilitako formula manieristei jarraituz, pilareak alakatu egin zituen. Probin­tziako beste elizatan ohikoa denez, kupula ez da kanpora agertzen, danborrik ere ez du eta pe­txinen gainetan har­tzen du atseden. Guztiz bar­neratuak dituen dorre eta ar­kupeek benetako esanahia dute egitasmoetan, fatxada berezia osa­tzen baitu, hurrengo menderako abiapuntu izanez. <center>* * *</center> Elizbarrutiko ikerlariaren irudiak eta eginkizunak zuen garran­tzia gero eta gehiago azal­tzen da ker­ketetan, zeren eta, eliza jakin baten eraiki­tzan aur­kezturiko egitasmoak azter­tzeko egiten zen bisita zela eta, ez bai­tzen inola ere harri­tzekoa, ikerlariak berak zekarren traza onartuz amai­tzea. Jazoera hauxe gertatu zela dirudi Alegiako San Joan Bataia­tzailea elizan, berreraikuntza eta eranskin berriak egiten mende erdi bat iraun baitzuen; korua, berriz, hurrengoan egin zen. Elizaren oinplanoa guru­tze latindarra da. Pasai Donibaneko San Joan eliza ere oinplano gurutze latindarra duena da, eta ez zen gangaz estali 1700era arte. Hauek gotiko berantiarreko guru­tzeriaz apaindu ziren, eta korua elizaren oinetan, altuera handi samarra emanda eraikitzea zelarik ohikoa Gipuz­koako barrokoan. Gipuz­koan fatxada angeluzuzena onartu zen, Karlos V.aren diruzain eta kon­tseilari zen Pedro Zuazola jaunak fundaturiko Az­koitiko Santa Klararen komentuan; eliza, Lucas Longaren diseinuaren arabera, 1684ra arte ez bazen egin ere. Honen barruan sar­tzen da ar­kupea, erabateko soiltasunez egina. Eskema berari jarrai­tzen zaio, ikusmol­deetan al­daerak dituzten arren, Laz­kaoko Karmel­darretan eta Zistertarretan, eta Segurako Sor­kundetarren lekaimeenean, az­keneko komentu eta eliza mul­tzo handi honen diseinua Juan Raoni zor zaio; fran­tses jatorriko ar­kitek­to sonatua honek Vianan kokatu eta Nafarroa eta Errioxako eraikun­tza askotan esku hartu zuen. Segurako komenturako diseinua Migel Martinez maisuari eman zi­tzaion. ==== Nafarroa ==== ===== Komentu‑elizak ===== Nafarroa ere ez da oso abera­tsa XVII. mendean eraikitako oinplano berriko parrokia-elizetan. Ugari dira, nola ez, komentu‑elizak eta santutegiak, noblezia laiko nahiz eliztarren debozio eta eskuzabaltasunari esker eraikiak orokorrean, gehien­tsuenetan beren hobira­tzeak delako elizetan ziurta­tzea izaten bai­tzuten xede, eta beste ba­tzuetan sendiaren armarria elizaren aurreal­dean jar­tzea edo sor­tzailearen jauregiko geletatik elizarako sarbidea izatea. Erlijiosoen ikaste­txeek sartutako eraikun­tza-eskemek eraku­tsi zuten eragina halakoa izan zen, non XVII. mende osoan eta XVIII. zatirik handienean iraungo baitute, komentuetako eremua ere zehar­katuz eta santutegi eta parrokiei inspirazioa eraginez.<ref>J. J. AZANZA LOPEZ, ''El barroco conventual. El Arte en Navarra'', 25. znb. Diario de Navarra-k argt. (Iruña) 387. or.</ref> Nafarroako komentu-elizen eredu orokorra hauxe da: * egituretan adreilua zen osagaia nagusia, eraikinaren zenbait al­derditan haren ordez harlanduak jar­tzen baziren ere. * oinplano arrunta guru­tze latindarra zen, josulagunen barroko estilori jarraikiz, saihe­tsetan zituela beren artean komunika­tzen ziren habearteak, garaiera txikiagokoak. * edergarriak gehiagotu egin ziren denbora joan ahala. Erriberako eskual­deetan, esate baterako, hurrengo mendeko barroko apainegia al­darrika­tzen zuen al­daketa hori suma­tzen da. “XVII. mendearen az­ken laurdenean al­txa ziren tenplu horietan eta garai­tsu horretan berritu ziren besteetan, gangak eta kupulak nahiz ar­kitek­tura­ko beste osagaiak oso lauak ziren, baina igel­tsuz­ko sare moduko batez estal­tzera jo­ zen konposaketaz dinamikoak diren bolutekin”.<ref>C.M.N. I, XXXII.ean.</ref> Tuteran eliza mota horren eredu zabala aur­kituko dugu. Jesusen Lagundiaren ikaste­txeko eliza. Jesusen Lagundia 1600ean hasi zen bere ikaste­txeko eliza eraiki­tzen, berpiz­kunde soil eta trentotar estilokoan eraiki zuen, eta barroko apaina bihur­tzeko XVIII. mendera arte itxaron behar izan zuten. Tenplu honek Ordenako kideren batek egina izan behar zuen.<ref>Dokumentuetan Joan Gonzalez Apaolazaren izena azal­tzen da, litekeena da, gerora mende erdi bat luzatu ziren eraikun­tza-lanen lehen egilea bera izatea.</ref> Eta jesuiten ereduari jarrai­tzen zaio: * habearte zabala, * hiru tarte, * saihe­tsetan kaperak, * kanoi‑erdiko gangak, guru­tzaduraren erdiko tartearen gainean kupula duela. Badu honek bi­txikeria bat, eliza hau Espainiako josulagunen ia eliza guztiak baino zaharragoa dela.<ref>C.M.N. I.ean, 314‑315. or</ref> Fatxada soilak eredutarako balio izango zuen, Nafarroako Erribera inguruko komentu‑eliza ba­tzuetan: Corellako Karmel­dar Oinu­tsen Arazeliko Santa Mariaren komentuko fatxadarako, adibidez. Karlos III. erregeak, Jesuitak handik bidali ondoren, bere eliza, San Jurgi parrokia bihurtu zuen. Domingotar lekaimeen eliza. Oinplano gurutze latindarraren gainean hasi ziren eraiki­tzen 1635ean, bost tartetakoa da, koru garaia oinetan eta kanoi‑erdiko gangak ilargixkadunak, guru­tzaduraren erdiko tartean izan ezik, hau linter­na batez amai­tzen den pe­txina gainetan laranjaerdi-formako kupula batez estal­irik baitago. Eliza honi XVII. mendearen az­kenera igel­tsuz­ko eta pinturaz­ko apainketa bat egin zi­tzaion; eta XVII. mendeko harriz­ko fatxada jator bat jarri zioten: gorputz zut bakarreko fatxada, bi solairutako beste batez konbinatuz, hiru kaletan zatiturik lehengoa eta bakarrean bigarrena. Bao ba­tzuen eta erdi-puntuko ar­ku baten azpian, giza irudi eta landare gaiak dituen men­tsulaz oso ederturiko pilastrak alboetan dituela; gorputz bakarreko atari handi baten bidez alai­tzen dira bere paramentuak. Karmengo komentu‑eliza. Domingotar lekaimeen elizaren antz handikoa da egun Filipotarrena den Karmengo komentua. Eraiki­tzen hasi, Fran­tzisko de Gurrea eta Casadoren diseinuaren arabera, XVII. mende hasieran hasi ziren eta mende beraren erdial­dean handiagotu zuten. Eskema jakin berari jarrai­tzen zaio, oinplano gurutze latindarra, bost tartetako habearte luzea, horma‑bularren artean kaperak dituela; oinetan korua eta kanoi‑erdiko ganga, guru­tzaduraren erdiko tartean izan ezik, han laranjaerdi-formako kupulaz estal­tzen baita. Erriberatik Nafarroa erdial­dera igaroz gero, herrigune nagusietan XVII. mendeko komentuetako edil arte galanten hainbat eredu ikusi ahal izango ditugu. Garaiko erliziozko ar­kitek­turan aipagarriak dira Lizarrako zenbait komentu: lekaime beneditarren komentu‑eliza –horrela zeritzan, gaur “San Benitorenak dira”– menderen lehen erdiko komentu‑eliza motaren egiturakoa da eta gaur egun hondatu samarra dago. Klaratarren komentu‑eliza. Aurrekoaren oso an­tzekoa da Klaratarrena, XVII. mende erdial­dera, beste XV. mendeko baten ordez­koa izan zen. Gaur­koa, egitasmoa enkantean atera eta Joan Larrañaga maisuari eman zi­tzaionaren ordaina da, 1654an bukatu­rikoa. Habearte bakarreko eliz hau garai horretako era xume eta soilari egoki­tzen zaio. Klaustro zabala da deigarriena, inguruan monaterio-mul­tzoa banaturik duela. Herreratar soileko klaustro hau adreiluz­ko bi solairutan egina da, bat bestearen jarraian pilareen gainetan ar­kuteria itsuak dituela eta leiho burudunak txandakatuz. Guztiz Garbiaren komen­tu‑eliza. Guztiz Garbiaren lekaime Errekoletoen eliza ere aipagarria da, 1688an hasita luxenburgotar Santiago Raon maisuaren diseinuaren arabera eta bertako maisu famatuen esku hartzea bitarteko eraiki zen. Elizan ohiko guru­tze egitura hartu zuten, habearte bakarra, guru­tzadura oso zabalaren gainean esfera-erdiko estal­kia eta burual­de zuzena zuela. Harriz­ko fatxada izugarria du, josulagunen elizen fatxaden ku­tsukoa; erdiko paramentuan, hiru mailatan egituraturikoan, erral­doi ordenako pilastraz uztaiturikoa eta alboetan hegal­tzarren profil­ez bi gorputz gehiago dituela. Behereneko mailan hiru ar­ku desberdineko ar­kupe bat dago; bigarrenean berriz, hegal­tzar ahurren artean horma-hobi bat, saihe­tsetan komentuaren funda­tzaileen bi armarri handi kokaturik dituela; goieneko mailan leiho handi bat dago al­de banatan, aurrekoak baino txikiagoak diren armarriekin. Tafallan lehen barroko al­diko bi eraikin bikain ikus daitez­ke: Kapu­txinoen komentua. Ana Ollakariz­ketak fundatua eta 1658an fraideak berak eginiko diseinuaren gainean eraiki­tzen hasia. Oinplano gurutze latindarra da. Bere herreratar fatxada ez da kanpai-horma bat bil­tzen duen zatitutako frontoi zuzen batez amai­tzen den angeluzuzen bat baino. Sor­tzez Garbiaren lekaime Errekoletoak. Domingo Agirrek 1674 eta 1694 bitartean eraikitako hau, askoz handiagoa da. Garai honetan arrunt zen erari egoki­tzen zaiona da eta funda­tzaileen jauregiari –Guatemalako gober­nari Martin Carlos de Mencos eta Arbizu eta honen emaztea– lotuta ager­tzen da, elizako tribuna batera ematen duen pasabide batez. Kanpoal­dera, saihe­tsetako hegalez el­karturiko hiru kaletako horma-atal bat erakusten du, hala ere, elizaren barrual­deari ez dagokiona, hau habearte bakarrekoa baita. Hauexek dira Corellan aipa di­tzakegunak: Karmel­dar Lekaime Oinu­tsen eliza, lehen ere zerbait esana dagoena. San Migel eliza. Corellako elizarik zaharrena da orain ikusten duguna, XVII. eta XVIII. mendeetan berreraiki­tze baten ondorioz eliza barroko bihurtu bazen ere. Egungo erdian, kupula duen guru­tzaduran Erdi Aroko fabrikaren eral­da­tzea eta alboetako habearteak zuti­tzea izan zen eral­daketa hori, batez ere. Lan hau Juan Martinez, Santiago Raon maisuak eta Anaia Anizeto Ansa domingotarrak eta beste maisuren ba­tzuk egina da. Gizakundearen komentu‑eliza (Beneditarrak). Gaur egun komentua Arte Sakratuaren Museoa da eta XVIII. mendeko eransgarri barrokoez oso eral­datuta dagoen bere elizak argi erakusten du trazaz, aurreko mendeko komentu‑elizen ereduari dagokiona dela, habearte bakarrekoa, kanoi-erdiko gangaz estalitako lau tarte eta kupula duela guru­tzaduraren gainean. Habeartearen zabalera eta tarteen arteko luzera apurraren propor­tzio bi­txiak eta lau tarteetako bi estal­tzen dituen koru bat izatea berak, ondorioz dakar, erdiratutako gune baten inpresioa ematea, guru­tze grekoaren al­derakoa. Harlanduz­ko oinarri gainetan adreiluz­ko fatxadak baditu hiru kale, eta bere estiloa, Aita Loren­tzo de San Nikolas trata­tu‑idaz­­le eta agustindarraren egitasmoen bidez hedatutakoa da, berau Madrilgo Calatra­vas‑tarren elizarako diseinuagatik delarik ezaguna. Mende horretan Iruñean hainbat erlijioso-elkarte kokatu ziren; baina ez dira gorde beren eraikinak edo gorde direnak oso egoera hondatuan iri­tsi dira gureganaino. Hemen aipa­tzea mereziko luketenak lirateke: Karmel­dar moja Oinu­tsen eliza, ohikoa den guru­tze latindarrari jarraituz, 1644an eraiki­tzen hasi eta lehen barrokoari dagokion soiltasunaren araberako fatxada ikusgarri bat erakusten duena. Moja Errekoletoen eliza. Felipe III.aren ar­kitek­to zen Juan Gomez de Mora arduratu zen diseinuz. Eraikuntza-lanak Domingo Iriarte errege-lanetako maisuak zuzendu zituen (1624‑1634). Guru­tzadura irtena duen habearte bakarrekoa da eliza, bere gainean, kanpoal­dera zinborio batez disimula­tzen den kupula bat al­txa­tzen da. Ongi bereizitako bi al­derdi ditu fatxadak, kuxindurazko harlandu behealdekoa eta adreiluz­koa goial­dekoa, bertan Sor­tzez Garbiaren irudia eta Montejasoko Mar­kesa zen Juan Ziriza funda­tzailearen armarriak gailen­tzen dira.<ref>C.M.N. V.ean, 309‑313 or.</ref> Vianan, XVII. mendeko ar­kitek­turari dagokionetan, hauek dira deigarrienak: San Fran­tziskoren komentua, anaia Pedro Uruelaren diseinuaren arabera 1642 eta 1677 bitartean eraikia da. Elizak oinplano guru­tze latindarra du, mar­katu gabeko guru­tzadurarekin, lau tartetakoa eta kontrahorma artetan kokaturiko kaperak dituela, kanoi‑erdiz estalia dago guru­tzadurako tartea izan ezik, hau kupulaz estal­tzen baita. Kupula hau laster hedatu zen igel­tsuz­ko apaingarriez eta denbora igaro ahala elizaren goieneko al­derdietara horma pintura batez ederturik, az­kenerako barrunbeari barroko zamatuegiaren itxura emanaz. Harlandu onez egina da fatxada, soiltasun handikoa, komentuetako ereduarekin bat datorrena, bi solairuetan paramentu lauak ditu eta triangeluz­ko frontoiez koroa­tzen da. Beheko solairuan, atariak bi pilastra pare alboetan ditu, eta bi hegal­tzarrez osaturiko paramentu lauak, eta fatxadako bi mailak ebaki­tzen dituen erlaitz gainaren erdian horma-hobi bat agertzen da, Birjinaren irudia duela. Komentuak badu bi solairutako klaustro bat, soila berau ere: behekoa harlanduz­koa eta erdi-puntuko ar­kuak eta idi-begiko hu­tsarte edo baoak dituena, eta goienekoa adreiluz­koa, burudun leihoak dituela. Zangozako merindadean apenas dagoen udal mailan erakusteko ezer, izatekotan ere: Irunberriko lekaime Beneditarren monasterio‑eliza. Honek, 1677 eta 1682 artean egin zenak, ilargixka-gangaz estal­tzen den oinplano guru­tze latindarra du, komentuetako ar­kitek­turan ohikoa denez. ===== Ipar Pirinioetako Baskonia ===== Iparral­dean XVII . mendea, eliza ugari eraikitzeko eta aurreko eraikinak birmol­da­tzeko eta handiago­tzeko al­dia izan zen. Elie Lambert historialari frantsesak Iparral­deko Euskal Herrian Erdi Aroko elizen berez­ko ezaugarritzat aipatu zituen ba­tzuk garai moder­noetan eraikitako elizei dagozkienak dira. Horien edertasuna eta dena delako indar hunkigarria xumetasun beretik sor­tzen zaiz­kio; xumetasun horrek, hala ere, onar­tzen du hainbat aniztasun Pirinioen haran­tzagoko hiru probin­tzietan batetik bestera igaro­tzen den heinean. Oinplano guru­tze latindarra –galeriarik gabekoa, beraz–, Miarri­tzeko San Martin elizaren antzera, salbuespen bakan ba­tzuk izan ezik, habearte bakarreko eliza txikiak izan ohi dira eta horrela izateari ez zaio azalpenik bilatu behar, populazio txikiko landa-inguruak izatearena baino. Lambert‑en<ref>E. LAMBERT, ''L´Architecture religieuse dans le Pays Basque français''. Annales du Midi, 1952, 97‑112. or.</ref> ustez, eskual­de horrek, bere kultur eta arte arloan, era bereziz jaso­tzen du abade-e­txeen eragina; iri­tzi eztabaidagarria da ba­tzuen ustez, izan ere, euskal bizimoduan parrokia fun­tsez­ko tal­dea izatea az­pimarra­tzen dute, hau da, sendoki antolatua eta gizarte mailan garran­tzi handikoa.<ref>René CUZACQ, ''L´architecture des églises au Pays Basque français''. Gure Herria‑n, 1942, 97‑113. or.</ref> Egia esan, Lambert‑ek aipatutako eskual­de desberdintasunek ez gaituzte ar­kitek­turaren oinarriz­ko osagaietara eramaten, baizik eta lehentasunez erabilitako materialetara eta kanpandorreen moduko beste osagai eransgarrietara, batez ere. Lapurdi. Lurral­de horretako dorreek honako ezaugarri hauek dituzte: * atartea dute fatxadaren erdian, XVIII. mendean Gipuz­koan ohikoa zena.<ref>F. LAFAYE, ''Léglise basque.'' Gure Herria‑n, 1953, 75‑86. or.</ref> * lau angeluko oinplanoak izaten dituzte, edo oktogonala inoiz­ka. * oinarri oktogonala duen bigarren solairuren bat izaten dute ba­tzuk, atarte karratua gordez. * dorre mota honen garaiera makurra, habeartearena ia gaindi­tzen ez duena da, eta ez du gezirik. Zuberoa. Zuberoako elizako dorreak beste egitura bat dute. Halakoak zan ohi dira: * luzeak eta zorro­tzak, * arbel-xafla beltzez estaliak, Pirinioez az­piko Nafarroaren ekial­dean ikusi daitez­keenez, Lapurdi eta Nafarroa Behereko bi eskual­deetan ez bezala, hauetan teila biribila erabil­tzen baita estalgarritzat, * atartea oinetan dutela. * Zuberoako dorreak elizaren fatxadan al­txa­tzen dira eta ertz askoko hiru gailurrez amai­tzen, hauetan Hirutasunaren dogma gogorarazteko xedea igartzen delarik. Eskual­de horretan, zenbaitetan, habearte nagusiaren ondoan beste alboko habearte bat eraiki ohi zen, aurrekotik zutabe zilindriko bat ala bestez eu­tsitako ar­kuen bidez bereizirik. Behe Nafarroa. Geografikoki beste bi probin­tzien artekoa delako, Behe Nafarroak, Lamberten ustez, bietatik harturiko ezaugarriak bereganatu zituen, nahiz eta forma ugarikoa izan eta Lapurditik Zuberoatik baino gertuago egon. Jatorriz Erdi Arokoa, eta zeha­tzago esanda erromanikoa den eliza mota honek XVI. mendeaz geroztik norabide al­daketa nabaria izan zuen, aipaturiko historialari eta Sorbonako irakaslearen ustez. Al­di berrietako al­dakun­tzarik esangura­tsuenak presbiterioan eta alboetako galeriatan ager­tzen dira. Eliza hauetan hormei josita eraiki ziren zurez­ko galeriak irtenbiderik egokiena zirelakoan eraiki ziren, biztanleria nabarmen hazi eta habearte bakarra al­de batera utzi nahi ez zenean. Pierre de Lancre mariskalak, 1609an bere ibilbideetako Egunerokoan, galeria hauen bi­txitasunaz harriturik idazten bazuen, uste izatekoa da XVI. mendean sarritako ohitura zela galeria hauek eraiki­tzea. Elizako hormetan zehar luze doazen galeria hauek bi ala hiru mailatan jarriak izan ohi dira; baina bada bost solairuetako kasuren bat ere.<ref>R. CUZACQ, O.c.</ref> Iparral­deko Euskal Herrian hain bertako eta berea duten ohitura honek, eliz­kizunetara doazen gizonez­koen mugimenduaren erraztasunean lagun­tzen ez badu ere, gertutasunera behin­tzat behar­tzen ditu eta ikuspegia errazten, barrual­deko esparrua ikuskizunetako areto moduko zerbait bihurtuz. Garran­tziz­koak dituzte, arreta handiz eder­tzen eta ba­tzuetan margo desberdinez pinta­tzen zituzten eta. Korua sarritan oso goiko mailan aur­ki­tzen da –batzuetan al­dare‑al­dean izaten da–, dozena luze bat eskailera igo ondoren. Ohitura honen zuribidea Lamberten­tzat, sakristia presbiterio honen zoru az­pian jar­tzea li­tzateke; eta honek erromesetako elizek berea zuten an­tzinako erlikia‑kriptan izango luke bere jatorria. Bestal­de, al­dareak altura berezia du eta santutegi-al­deren­tzat toki garaia gomenda­tzen zuen Trentoko ondorengo eliz jarraibideei dagokiena izan daiteke. Elizara zetozen gizonez­korik gehienak galerietan barrena koka­tzea sustraiturik dagoen ohiturak eragingo zuela pentsatzen da, ospakizunetako al­darea, zorua eta galeriaren bitarteko mailan egotea bila­tuz. Dagoeneko esan dezagun, ikonografia-ikuspuntutik eliza hauetako ba­tzuk erretaula ikusgarriez aberastu eta edertuak gera­tzen direla; baina normalean hurrengo mendekoak direnez, beranduago aipatu behar­ko ditugu. == Eskulturak eta erretaulak == === Erretaula berriak === Eskulturen arte maila aurreko eskola erromanistak lortutako tontorrak ez baditu iri­tsi ere, XVII. mendean, kalitate on samarrekoa izaten jarrai­tzen du. Eskulturagin­tza hau, hainbat gunetan azal­tzen zaigu: * koruko aul­kiterian, * parrokia eta komentuetako horma-hobien fatxadetan, * jauregien fatxadetan, * zaindari­tza duten kaperen apainketan, * hilobi-monumentuetan, * eskultura garran­tziz­koa den erretauletan, batez ere. Esan daiteke, urreztaturiko eta polikromiaz­ko zuraren erresuma dela espainiar barrokoa eta euskal barrokoa. Hi­tzarmenak. Erretauletako arteari dagokionez, esan dezagun komeni dela argi edukitzea erretaula baten eraikun­tza lantegi konplexua zela, prozesu luzea eska­tzeaz gain, elizbarruti bakoi­tzean bertako Sinodo Konstituzioetan aurreikusi eta arauturikoaren araberakoak baitziren: * hi­tzartu eta dokumentuetan zehatz bil­du beharrez­ko tratuei buruz­koak, * nahiago zen estiloan –gehienetan jada bukatuak ziren erretaulekin al­deratuta– eginak, * bere mazoneria eta irudiak zein materialez zertu behar ziren, ordainketa moduak, beren azter­keta eta tasazioa, eta abarrei buruz­koak. Hi­tzarmena ar­kitek­toarekin egiten zen eta ba­tzuetan diseinuaren egilea bera izaten bazen ere, imajinagin­tzako eskulturagileak bila­tzeaz eta tratua egiteaz berak arduratu behar izaten zuen. Horregatik, erretaulen hi­tzarmen baten dokumentuak ez zaiz­kigu beti informazio-iturri gerta­tzen, gaur gehien axola zaiz­kigun erretauletako eskulturagile eta erliebegileen izenak ezagu­tzeko orduan. Euskal Herrian garai horretan arrunta zen hi­tzarmen horiek jendaurreko enkantean eta “kandelaz” egitea.<ref>Nahikoa bedi era honetako enkante baten adibidea ezagu­tzeko, kandela piztu baten aurrean ospa­tzen baitzen. Ataunen, San Martingo elizako erretaula nagusirako 1641ean ospatu zen enkantea: “Zabaliako Mateok 6.000 dukatekin ireki zuen enkantea, ondoren Arabako Zozayako Migelek 5.000 eskaini zituen, Diego Mayorak 4.000, Joan Mendarazek 3.900 dukat, eta az­kenik Diego Mayorak 3.150 dukat; kandela luzez egon bazen ere piztuta, ez zen apustu hoberik eskaini zuenik azal­du”. J. de ARIN DORRONSORO, ''Clero y religiosos de Atáun'' (Gasteiz, 1964) I. CENDOYA‑k aipatua, ''El retablo barroco en el Goyerri''‑n. (Donostia, 1992), 71. or.</ref> Egitura. Komeni da jakitea XVII. mendera arte iraun zuela bateraturiko mul­tzo gisa Berpiz­kundera igaro zen Erdi Aroko erretaula gotikoaren egiturak, bere solairuetan eta kaleetan erliebeen­tzako ni­txo edo etxeetan, apainketa aberastu eta al­datu bazuen ere. Mul­tzo hori ez zen soil­du XVIII. mendean bitartean, eta erretaula gorputz konplexu bakar baina ongi batutako bat bilakatu zen, eta hori ez zen eragoz­pen izan ezarritako irudiei kokalekua bilatzeko, ohikoena bai­tzen irudiak inolako marko garran­tziz­korik gabeak izatea, ertilari churriguereskoak edo rococoak izan zezakeen konposaketaren zen­tzuaren arabera. Tipologia. Erretaula barrokoen labirinto polimorfikoetan ez gal­tzeko historialariak saia­tzen dira al­diz­ka sail­kapenak egiten, tipologiaren arabera. Martin Gonzalezek,<ref>J. J. MARTIN GOZALEZ, ''Tipología e iconografía del retablo español del Renacimiento''.B.S.E.A.A., XXX. libk.‑an, (Valladolid, 1964) 5‑66. or.</ref> Gar­tzia Gain­tzak,<ref>Mª C. GARCIA GAINZA, ''Notas para el estudio de la cultura barroca navarra''. L.D., V.ean, 10. znb., 1975, 127‑145. or.</ref> Inazio Zendoiak<ref>Zendoyak Gortetik zetorren barrokoko laugarren erretaula-mota bat ere onar­tzen du eta berak “madritarra” dei­tzen diona eta “churrigueresko aurrekoa” beste zenbai­tzuk. O.c., 91‑124. or.</ref> eta Julen Zorrozuak<ref>J. ZORROZUA, ''El retablo barroco en Biz­kaia'' (Bilbo, 1998) 88‑118. or.</ref> aukeratutako edozein eskemek balio diezaguke Euskal Herriko erretaulagin­tzari hel­tzen diogunean. Baina, Julen Zorrozuak eskain­tzen duen sail­kapen hirukoi­tzaren al­de erabaki dugu: * erretaula klasizista (c. 1620‑1680), * erretaula churriguereskoa (c. 1680‑1740). * erretaula rococoa (c. 1740‑1780). Sail­kapen honetan ez ga­tzaiz­kio data horri zehatz‑mehatz egokituko, hiru mota hauetan nolabaiteko misterio kronologikoa badela eta, al­daketak az­karrago gerta­tzen diren eskual­deetako hurbilpenaren arabera, kontutan harturik Baskoniako hainbat eskual­deetan badirela desberdintasunak. Erretaula klasizista. Klasizista esa­ten zaion XVII. mendeko erretaulen ezaugarriak hauexek dira: * il­daskaturiko zutabe klasiko handiak, * dekorazioa kargatu samarra da, erretaula erromanistaren soiltasunaz al­dera­tzen bada. Ikonografia: Hasiera batean eta Trentoko Kon­tziliotik sortutako ahalegin kateketikoaren ondorioz, eszena narratiboak dira nagusi. Baina, hurbil­tzera doan XVII. mendearen az­kenaren eta rococo al­derako urra­tsen arabera, honako ezaugarriok nabari dira: * erliebe narratiboak noizbehinka azal­tzen dira, * irudi soilak eta solteak garran­tzi gehiago dauka, ikuspuntu plastiko batetik –-nor den ezagu­tzera ematen duen enblemaren bat ondoan duela azal­tzen den irudi soil eta solte batek bere esanahi biografikoa, berez laburbil­tzen duela dirudi. * imajinagin­tza, historietan baino gehiago koka­tzen da per­tsonaia sagaratuetan (Kristo, Birjina, Apostoluak, martiriak eta santuak). Per­tsonaia sagaratu bakoi­tza bere berez­ko eremuan ager­tzen da, ongi mugatua eta bakar. * margo‑oihalak ugari dira. Trentoko eragina. Trentoko Kon­tziliotik pixkanaka urrun­tzeak, eta pretestanteen sola fides‑aren aurrez aurre ekin­tza onen balioak behin eta berriz al­darrika­tzen zituen Kontrarreformako borrokaren pen­tsamol­dea uzteak, santuen heroitasunean arreta handiagoa jar­tzea ekarri zuen. Oraingoan, hauetako bakoi­tzak merezi du eliztarren jarraibide eta jaieraren­tzat kristau arteak norberari toki berezi bat izenda­tzea, hori dela eta mukulu biribil al­dera egingo dute erliebeek. Trento ondoko ikonografia plastikoa izugarri ugaria denez, ertilari eta lantegi sonatuenen lanak laburbil­tzen saiatuko gara, euskal eta nafar eskulturagileek beste hispaniar artearen maisu handiengandik jaso zuten eragina az­pimarratuz. Ikuspuntu honetatik Euskal Herriko lehen eskultura barrokoaren historia izen en­tzute­tsu baten eraginpean hasi behar da: galiziar maisu handi Gregorio Fer­nandez, Valladolideko eskola barrokoaren sortzailea. Gregorio Fer­nandez: bere eragina gure herrian Erretaulen egitura. Gregorio Fer­nandezen eragina erretaulen egituran bertan sumatu behar da lehendabizi; horrexegatik zenbait dokumentutan “ar­kitek­to” izenda­tzen da. Eragin honi bere lehen jatorria italiar disenatzaileengan bilatu behar zaio, Vignolaren Regole delli cinque ordini d´archittetura delakoan hain zuzen ere, gaztelaniazko bi argitalpen az­kar asko egin zitzaizkion horretan (1593‑1630). Begirada mailan Vignolaren eragina Espainian El Escorialeko erretaularen bidez sartu zen; lehen ikusiaren arabera, hain lan itzel eta harrigarri hau eder­ki ezagutu zuten biz­kaitar harginek ez ezik, baita tokia ezagu­tzera iri­tsi ziren maisu erromanistek ere, esate baterako, Joan An­txietak berak eta hori guztia grabatuen bidezko eragina kontutan hartu gabe.<ref>Euskal Herrian Francisco Vázquez eta Diego Basoco valladolidtarrek Gregorio Fer­nandezen eskulturen­tzat egin zituzten diseinuak eta erretaulak, 1590etik hasita, Juan Herrerak marraztu eta Perret‑ek grabatu zituen. El Escorialeko San Loren­tzo basilikako erretaula nagusiaren estanpen bana­tzea, eta bertako ar­kitek­to eta eskulturagilek, besteak beste, Ber­nabé Cordero edo Joan Baz­kardok 1543an itzulia izan zen Vignolaren Erregela eskuetan izatea, horiexek dira Euskal Herrian erretaula klasizistaren sarbideari eu­tsiko dioten oinarriak”. J.J. VELEZ CHAURRI, ''La escultura barroca en el País Vasco''. Ondare 19, A.P.M. (Donostia, 2000), 54‑55. or. Ikusi, halaber, J.J. MARTIN GONZALEZ, O.c.</ref> Baskonian (Bergaran 1614ean eta Gasteizen ondoren, 1623tik aurrera) Gregorio Fer­nandezen lehen egonal­ditik bertatik hautaketa berehalakoan egin behar izan zen: * erretaula erromanista, * eta erretaula klasizistaren albistea. Gasteiz­ko San Migelen erretaula gertatu zen erakargarriena bere egituraren berritasunagatik, eta berau gertatuko zaigu eredu, oraindik ere nagusi zen erromanista gogoko hari aur­ka egin ziolako, oso poliki baizik sartu ez zen al­daketa hura zer izan zen ulertu ahal izateko. “Korintoar ordenako bi gorputz zituen erretaula itzela, bost kalez eta atikoaz zatiturik dagoen hura, bereizketa garbiko lana da, Nava del Rey‑ko Joan Santuen edo Plasenciako katedralekoaren an­tzekoa.<ref>J.J. Martin Gonzalezek berregin egiten du Gregorio Fer­nandezi buruz­ko bere lanean (123. or.), bere traza Garcia Gain­tzak argitaratua dela gogoraraziz. Prestameroren ustetan muntaketa Joan Velazquezi zor zaio eta erretaula 1637an kokatu zen. Ikusi Martin Gonzalezen bibliografia, O.c. 122. or.</ref> Dotorea eta egokia da egituraren fun­tsez­ko marrak inoiz ez­kuta­tzera iristen ez den apainketarekin eta baditu galloiak, uztaietan itxuraz­ko harriak, zintadun haurrak eta fruituak argiune eta oxkarretan; txartelak eta gir­nal­dak idul­ki eta zerrendetan. Francisko Velasquez diseinugilea hartu behar da Valladolideko ar­kitek­totzat, izan ere, honek eta bere anaia Joanek egin bai­tzituzten erretaula hau eta beste asko Gregorio Fer­nandezen­tzat”. Erretaula mota honen jatorria ez da zaila klasizismoaren haserako ereduetan ikusten.<ref>J.J. VELEZ CHAURRI, O.c., 51. or.</ref> Beranduago, fun­tsean klasizista izateari utzi gabe, erretaularen ar­kitek­tura, egituretan eta apaingarrietan modalitate ba­tzuk erakusten hasi zen, az­kenean erretaula churriguereskoa izango zena iradokiz. Euskal Herrian erretaulagin­tzak norabide horretan aurrera jo­tzea Pedro de la Torre ar­kitek­toak mar­katua eta eragina izan zen, Tolosako (erretaula desagertua), Bilboko Begoña eta (1640‑42) Santiago elizetan. Ukaezina da kapitulu oso garran­tziz­ko bat dela, XVII. mendeko euskal sormenaren barruan erretaulen diseinuari dagokiona, baina historia honi ezarritako mugek behar­tzen gaituzte aipamen urriak egitera eta gai honi buruz­ko historiako iker­keta dokumentatua eta sakona egin duten egileei lo­tzera. Gregorio Fer­nandezen euskal eskultura Gaztelako maisu handi honen estiloak berrikun­tza nabariak jarri zituen, kultura erromanista lasai eta hotz honen aurrez aurre. Eskultura hau, batetik klasizismo izenez aipatzen duguna eta bestetik barrokoa aipa­tzen dugunean gure gogora etor­tzen zaigun horri egoki­tzen zaio: * naturalismo al­derako irudiak: anatomiako eiteetan eta janz­keretan egian­tza bila­tzen dute. * sentimenduaren adierazpena: baina adieraz­pen hau arrandi­tsu edo ozena izaten hasia da Trentoko Kon­tzilioaren arauei eran­tzunez, gure debozioa behartu eta beren keinu eta imin­tzioekin otoitz eginarazi eta gure nahimena menderatu nahiez, agian. Gregorio eskulturan halako jenioa izanik, Trento osteko ikonografia taillatan ikusi behar da, Gregorio Fer­nandezek nolako eragin handia izan zuen euskal eskulturgin­tzan mendearen bigarren hamar­kadaz geroztik San Inazioren irudia. Bergara. Fer­nandez, Valladolideko josulagunen ikaste­txerako Loiolako San Inazioren irudi bikainean lanean ari zela, santu beraren beste irudi bat eskatu zi­tzaion Bergarako ikaste­txerako. Aurrera zihoan 1614. Bost urte joanak ziren, zor­tzi urte beranduago kanonizatu zuten Jesusen Lagundiaren funda­tzailea doha­tsu aitortu zutenetik. Mende eta erdi beranduago, Espainiako erregeren aginpideko lur guztietatik josulagunak boteak izan zirelarik (1767), ikaste­txea Bergarako Errege Mintegira eskual­datu zen, eta az­kenik Erlijioso Domingotarren eskuetara. Bergarako domingotar ikaste­txe horren elizan bada oraindik delako maisu horren lan bikaina. Bere ondoren beste eskulturagile eta margolari askok bezala, ertilari hau Sanchez Coellok santuari egin zion argaz­kian inspiratu zen (1931n izandako sute batean desagertu zen margolana), A. Rafael Hor­nedoren<ref>R. Mª HOR­NEDO, ''La “vera effigies” de San Ignacio''. Razón y Fe, 154 (1956), 203‑224. or.</ref> iri­tziz “agian kokatua izan behar zuen herriko jendeak gidaturik, euskal arraza jatorraren haz­pegiak areagotu egin zituen Fer­nandezek”. Lasai esan daitekeena eskultura horretan santuari bere aurpegian eta bere begiradan ematen jakin zuen espiritu mistikoaren adieraz­pen ezaugarriek hunkipena sor­tzen dutela. Estiloaren ikuspegitik ikusten da eskultura honek mar­ka­tzen duela historiako une horretan berez­kotzat aipatu dugun oreka hori; hain zuzen ere, formalismo erromanistaren ordez­ko izan zen errealismo adieraz­korraren eta hurrengo hamarkadetan bistako egingo den dinamismo barroko horren artekoa. Gerora, Mar­tzelo Martinezek polikromatu zuen, eta Martin Aranda zilarginak metalez­ko apaingarri ba­tzuk eran­tsi ziz­kion; duela zenbait urte zaharberritu zen (1991). Fer­nandezek egin zituen beste eskultura ba­tzuk, gu­txi izan dira Euskal Herrian gorde direnak; gerora aipatuko ditugu.<ref> Gregorio Fer­nandezek Euskal Herrian utzitako emai­tza eta eraginari buruz, ikusi J.J. MARTIN GONZALEZ, ''Escultura barroca castellana'' (Madril, 1959) eta egile beraren, ''El escultor Gregorio Fer­nandez'' (Madril, 1980); Mª C. GARCIA GAINZA, ''La influencia de Gregorio Fer­nández en la escultura navarra y vascongada.'' B.S.A.A.n (1972), 371‑379; S. ANDRES ORDAX, ''Gregorio Fer­nández en Álava'' (Gasteiz, 1976); J.J. VELEZ CHAURRI, O.c. Ondare 19, 54‑55. or.</ref> San Migel elizako erretaula. Maisuarenak izan daitez­keen beste eskulturak, solteak nahiz erretauletatik datozenak izan, oraindik ere ezagutu daitez­keenetatik, Gasteiz­ko San Migel parrokiarako eskatu zioten erretaula da Euskal Herrian Gregorio Fer­nandezen lanik garran­tziz­koena eta baita eraginik handiena izan duena ere. Osagaien nolakotasunak, tailla-lanetarako prozedura teknikoak, polikromatze eta urrezta­tzeak, eta 1632an hi­tzarmena eduki ikonografikoen xehetasunek bal­din­tzaturik egin zen eta denak ez egin arren, zehatz‑mehatz bete ziren. Tratuan hi­tzarturikoa hiru urteren buruan amaitua egotea zen, baina egiaz badirudi urte batzuk gehiago behar izan zirela buka­tzeko, zeren eta Prestamerok ematen dituen berrien arabera, 1632ra arte ez bai­tzen bere tokian jarri. Fer­nandezek bere ofizialek lagundurik Valladolideko bere lantegian gidatu eta egin zuen lan bera eta halako handitasunak, konplexutasunak eta ikono ugariek –erliebe eta mukulu solteak– asko zail­tzen dute lantegiko nagusiaren esku zuzena bereizten. Erretaula harriz­ko idul­ki baten gainean kokatua dago eta baditu bi solairu atikodun, hiru kale eta bi kale tarte. Hiru solairuen artean badira apaindurez hanpaturiko erliebeak dituen banku ala frisoak. Beheko oinean ebanjelioetako lau eszena ager­tzen dira: Deikundea, Epifania, Aur­kez­pena eta Ikustal­dia. Bigarren gorpu­tzaren oinetan dagoenak lau ebanjelarien eta sartal­deko lau Eliz Gurasoak erakusten ditu; goieneko frisoa bertuteen alegiei eskainia dago. Mul­tzoaren buru, lehen solairuko erdiko horma-hobian Sor­tzez Garbiaren irudia dago, bigarren gorpu­tzeko zaindaria San Migel, eta atikoan Kalbarioa. Erdiko Birjinaren irudia dago kale tartetan, San Pedro eta San Paulo alboetan dituela, eta ar­tzainen Gur­tza eta Erdainkun­tzaren eszenak kaleetan; San Migelen parean, kale tartetan, San Sebastian eta San Felipe ikusten dira eta Gargano Mendiko elezaharra kaleetan; atikoan berriz, guru­tzil­tzaturiko Kristoren alboetan San Joan Bataia­tzaile eta Santiago apostolua. Ikonografia mul­tzo aberats eta askotariko honek nolako tamaina duen ikusita, pentsatzekoa da zenbait urtez lantegi oso bat eduki behar­ko zuela lanean. Parrokiak eskulturagilearekin egindako zorra 1637ra arte ez zuen kitatu ahal izan, maisua hil ondorenean, alegia. Erliebeetan nahiz mukuluetan, imajinagin­tzak, bere ezaugarrietan estilo berriaren haserako une hartan gaztelar maisuak egina dela esan dugun naturalismo ozenari eran­tzuten dio. Litekeena da Maria Birjinaren erdiko irudiaren eran­tzukizun zuzena Fer­nandezek bere­tzat hartua izatea, eder eta gazte, aurrez aurre zutik, bere aurpegi biribila eta lepoa zilindrikoa, begiak erdi itxiak, eskuak al­de batera bil­durik, eta ia bere sinadura den ezaugarria, soingainekoa eta mantu zurruna tolestura zoko­tsu modura taillatuak. Ertilariak, hi­tzarmenaren arabera, bi aingeru jarri ziz­kion oinetan, eta hondoan berriz, paisaia hodeitsu eta aingeruak.<ref>Euskal Herrian eredu hau behin eta berriro kopiatu zen. J.J.VELEZ CHAURRI, O.c., 53. or.</ref> Erretaula honetan Fer­nandezen sormen-ahalmena erakusten duten mukuluen eta erliebeen baliorik nabariena espresio ugaritasuna da. Apostoluen bi prin­tzeek maiestate hanpatu samar bera ager­tzen dute: lehenengoa bere ez­kerreko esku gainean irekita daukan Ebanjelioetan arreta jarrita dagoela dirudien bitartean, Jendearen Apostoluak en­tzuleengana zorroz­ki zuzen­tzen dela dirudi. Gorpuz­kera eta imin­tzioetan aberastasun bera ikusten da, Jesusen Haur­tzaroko erliebeetan konposizioak simetriaren eta dinamismoaren arteko jokoa bilatuz. Deikundeko Birjinarengan harrigarriz­ko edertasuna du, aingeruaren mezuaren aurrean, jarrera bel­durbera bezain harritu iheskorrak. Ertilari-maisu honek, beti jakin izan du bere per­tsonaiak ezaugarriz janzten, monotonian jauzi gabe; ia mukulu biribilekoak diren bere apaindurez hanpaturiko erliebeetan beti lortu izan du dinamismoa eta bete‑beteko konposaketa uztar­tzen –hi­tzarmeneko bal­din­tzetan eska­tzen zenez. Hanpadura horietan ikusten da ertilariak oroitu nahi dituen agerral­dietan naturaltasuna bila­tzen duten garaiko estanpak zituela inspirazio-iturri. Egituren azter­ketari soilik lotuz, ez da gauza samurra, maisuaren eskua soil-soilik non ezagut daitekeen erabaki­tzea, izan ere, eszena eta irudi guztietan azal­tzen baitira: * ezaugarri duen hanpatasuna eta mantu ireki­a, * tolesdura hau­tsi berak, * aurpegi eta lepoetako biribiltasun bera, * adieraz­kortasun zorro­tza eta oparoa eta abar. Erretaula honen eragina. Gregorio Fer­nandezen lan hau Euskal Herrian izateak ukaezinez­ko eragina sortu zuen euskal eskulturagileengan, Her­naniko erretaulan, esate baterako. Garzia Gain­tzak jaso duenaren arabera, eragin hau Valladolideko guneko zenbait ertilariren artetik iri­tsi zen, baina, Nafar jatorrikoak zirenengandik, hala nola, Migel Elizal­de ala Pedro Jimenezengandik. “Elizal­detarrak Ola­tzagutiakoak ziren jatorriz. Migel, Gregorio Fer­nandezen alaba batekin ez­kon­du zen. Pedro Jimenez, Vianako nafarra berau, Oionen (Araba) Joan Baz­kardorekin jardun zuen eta Fer­nandezekiko mendekotasuna azal­tzen zaio honi ere, bere lantegian lan egindakoa bai­tzen”.<ref>Mª GARCIA GAINZA, ''La influencia de Gregorio Fer­nández...'' B.S.A.A., 371.ean; J.J. MARTIN GONZALEZ, O.c., 83. or.</ref> Beste zenbait lan * Gasteiz­ko Fran­tziskotar Konzepzionisten komentuko elizan –San Antonio deri­tzan eliza–, erretaula nagusiaren eta bi alboetakoen hi­tzarmena egin zen 1618an; mul­tzo honetatik Santa Teresa eta San Fran­tziskoren irudiak besterik ez dira gorde. * Bere ardurapean, 1624tik aurrera Eibar­ko Fran­tziskotar lekaimeen komenturako zenbait erretaula ere hartu zuen, baina dena erre eta kiskali zen 1936ko gerra zibilean. * Aran­tzazuko santutegiko erretaulak eta aul­kiteriak garran­tzi gehiagokoak izan behar zuten, baina lan hauei buruz­ko dokumentu ugari gorde bada ere, artelana bera, lehen karlistada garaian (1834) monasterioa erre zuen sutean desagertu zen. * Az­koitiko Ecce‑Homoa. Maisu handiarenak diren ezaugarriak dituela eta, naturaltasuna eta debozioz­ko adierazpena duelako oso berezi­tzat hantzen den lan bakana da Az­koitian gorde den Ecce‑Homoa. Ipeñarrieta‑Idiakez sendiaren ondasuna izan zen eta bere egilearen izena, 1640an on Pedro Ipeñarrietak luzaturiko testamentu dokumentuan azal­tzen da. Irudi hau, zurean polikroma­turiko garbitasun oihaleraino luza­tzen den mukulu irudia da eta errealismo izugarriz egina dago, zainak, giharrak, ile eta bizar oso finak nabari zaiz­kiola. Bular gainean eskuak guru­tzatuta, Aitari otoiz­ka ahoa erdi ireki jarreran eta begirada zerura jasoa duen eskultura, Gregorio Fer­nandezena, Euskal Herriak duen ederrenetako bat dugu. Erromanismoaren eta barrokoaren artean Lehen eskultura barrokoaren iriz­pide kronologikoaren antolamenduak behar­tzen gaitu bi ertilarirengandik edo, hobeto esanda, bi lantegietatik hastera nolabait ere, manierismo An­txietarraren oinordekotzat hartu behar baitira: Pedro Aiala eta Joan Angulo. Eskulturagile hauek, beren tal­deekin, Gregorio Fer­nandezen aurpegietako errealismoa neurri desberdinetan baitaratu zutenak dira: * ertz askoko tolestura bereziak, * ilearen tratamendu bera, ile‑xerloa kopetan duela, * erliebeak mukulu biribil al­derakoak. Pedro Aiala. Gorago gogoratu dugu Gasteiz­ko eskulturagile sendi korapila­tsu eta aspaldiko baten kimua zen hau 1569an jaio zen. Fran­tzisko Aialaren semea zen, eta Joan Aiala II.aren biloba. Pedro 1569an jaioa zenez, bere artelanak XVII. mendekoak dira. Familiako lantegian ikasi zuen erromanismoa eta hauetan agertzen zaigu: * Billodako erretaulan (1606), * Gopegiko sagrarioan (1610), * Doroñuko erretaulan gel­ditu denean (1610), * Zurbaoko sagrario hunkigarrian. Baina Gregorio Fer­nandezen lanak goizegi begizta­tzeagatik, arte emai­tzak bi erretauletan apur bat eral­da­tzeko aukera eman zion, zahar­tzaro luzeak: * Bergaran (1614), Gregorio Fer­nandezen San Inazio hartu zuen erretaula egin zuen, * Gasteizen (1618). Eskor­tzoen eta adieraz­kortasun naturalisten bila ikusten zaio, handitasun erromanista ukatu gabe, Zal­duondoko (1623), Letonako (c. 1630), Zurbaoko (1633‑1642) eta Uribarri Ganboako erretauletan. Uribarri Ganboako az­keneko erretaula honetan erdiko Birjinaren irudiak Gregorio Fer­nandezen Birjinen imitazio leial bat dirudi. Joan Angulo. Bere aita Bartolome Angulo eta Pedro Gonzalez de San Pedrorekin egin zuen lan Barasoaingo (Nafarroa) erretaula nagusian.<ref>C.M.N. III.a, 36. or.</ref> E­txalar­ko (Nafarroa) parrokiako Kalbarioa, XVII. mende hasierakoa, bere obratzat har­tzen da, eta oso kalitate ederreko Kristo bat islatzen du. Gero Gregorio Fer­nandezekin egin zuen lan eta harrez gero hainbat enkargu egin zuen Araban: * Zal­duondo eta Ozaetan bere anaia eta Pedro Aialarekin egin zuen lan; * Arrietako erretaularen bankuan aur­ki zen lanean (1621); * Gasteiz­ko San Pedro parrokian taillatu zuen: haur bat babesten duen “Aingeru zaindariaren istorioa” erliebea (litekeena da Gregorio Fer­nandezen estiloan San Migelek herensugea lan­tzaz zula­tzen duenekoaren imitazioa izatea.<ref>Teresa BALLESTEROS IZQUIERDO, ''El retablo del Santo Anjel de la Guarda en la iglesia de San Pedro de Vitoria''. Kultura 4. znb. (Ots. 1992), 19‑27</ref> San Isidroren erliebea iturburu bat mirariz sortaraziz, Erroman eginiko grabatua da, San Isidro Nekazariaren al­darera igo­tzearen ospakizuna zela eta (1622). Joan Angulo, bere seme Jose Angulorekin egin zituen lanak asko dira. Bere lantegitik sortu ziren honako erretauletako hauek: Sagastieta (1630), Munain (1633), Dulan­tzi (1635), Añua (1635), Ali (1639) eta Lukoko (1640) erretauletakoak, beharbada. Guztietan suma­tzen da Gaztela al­deko eskulturaren ku­tsua. <center>* * *</center> Araba aldetik Gipuz­koa al­dera igaroz gero, probin­tzia honetan ere aur­kituko ditugu beren lanetan Gregorio Fer­nandezen eragina an­tzeman diezaiekegun eskulturagile sonatuak. Garran­tziz­koenak nabarmenduko ditugu: Joan Mendiaraz, Diego Mayora eta Gar­tzia Berastegi. Mendiaraztarrak. Mendiaraz familiak Urre­txun zuen bere lantegia. Ezer gu­txi dakigu Domingo Mendiarazi buruz, An­txietaren inguruan trebatua izan zela uste bada ere. Bizente Mendiarazi buruz berriz, 1625 eta 1627 bitartean Legaz­pi eta Zumarragako erretauletan jardun zuela badakigu, eta hauetako bat Legaz­piko San Migelen ermita baterako izango dela. Joan Mendiaraz. Domingo Mendiaraz honen semea eta agian Bizenteren anaia Joan Mendiarazen lana da hain, zuzen ere, gehien axola zaiguna, honetaz Inazio Zendoiak egindako ikerlanen ondoren berri gehiagoren jabe garenez.<ref>''El retablo barroco en el Goyerri'', 183‑185. or.</ref> Legaz­pin. Ermitaren izena daraman San Migelen irudia. Zumarragan dokumentuetan azal­tzen zaiz­kionak: * Guru­tze bat (1618), * eta aurretik Piztuera eta zutabeko Kristo bat. Bere jatorritik gertuko Zumarraga eta Legaz­piko inguru estutik kanpo, Araban beste lan ba­tzuk ere bere gain hartu zituela azal­tzen da dokumentuetan: Maeztun, gerora ordez­katua izan zen sagrario bat egin zuen; Erroetan, San Sebastian martiriaren erretaula baten ar­kitek­tura berari esker egin zen; santuaren irudia Diego Mayoraren ardurapean geratu zen. Legaz­pin alboko erretaula. Joan Mendiaraz 1631ean Gipuz­koara itzuli zen eta bere suhi Joan Gar­tzia Berastegirekin batera Legaz­piko parrokiarako alboko erretaula­txo bat egiten jardun zuen. San Inazioren irudia. Mendiarazek bere bururi betebehar hau jarri zion “Az­koitiko parrokia-elizan dagoen Loiolako San Inazioaren antzeko irudi mukulu bat erretaula eta guzti egingo zuela, zeinarengatik 100 dukat jasoko zuen”. Loiolako San Inazioren kanoniza­tze eta Probin­tziako Zaindari izendatu zeneko garaia zela eta (1622) Ba­tzarrek Santuaren estatuak edo irudiak egin zitezela agindu zuten. Mendiarazek Legaz­pirako taillatu zuen San Inazioren irudian, Migel Goroa eskulturagileak Az­koitirako egin zuenaren ereduari jarrai­tzeko gomendioa egin zi­tzaion. Gipuz­koako Zaindari Santuaren betiko irudia da, XVII. mendean ohikoa, eskuineko eskuan Jesusen Izenaren enblema edo anagrama duena eta liburua (Konstituzioenak ala Gogo Jardunenak) ez­kerrekoan. Mendiarazen eskultura, irudi zurruna, grazia eta mugimendurik gabea da, eredu­tzat hartu zuen Az­koitikoa baino kaskarragoa kalitatez. Arriarango erretaula. Joan Mendiarazek, 1624an Arriaranen elizako erretaula egin zuen. Urte horietan bertan Gregorio Fer­nandezek Gasteiz­ko San Migelen erretaulan eta Aran­tzazuko Andre Mariaren santutegikoan ziharduen. Beranduago desegin egin zen az­keneko lan honetan, Mendiarazen alaba batekin ez­kondu zen Gar­tzia Berastegi izan zuen lagun maisu gaztelauak. Familiako egoera horrek lagunduko zion Mendiarazi Gregorio Fer­nandezekin harreman zuzen bat izaten eta, Urre­txuko eskulturagilearen lanen barruan, Arriarango honek duen kalitatea baino hobea lor­tzen. Hauxe baita agian bere lanik hoberena; erromanista itxura argi baten ondoan, errealismo barroko hasberri bat suma daiteke. Laz­kaoko sagrarioa. Mendiarazek 1633an, Laz­kaoko parrokiarekin egin zuen hi­tzarmena, 140 dukaten truke sagrarioa egitekoa; delako sagrarioa ez da gorde. Diego Mayora. Mendiarazek baino garran­tzi handiagoa du Diego Mayora eskulturagileak, Seguran bizi zen eta diseinugilea ere izan zen, kalitatez hobea ez bazen ere, bai ordea kantitatean. Bengoe­txearen ikasle honek erromanismoaren jarraibideak eredu izan zituen bere lehen lanetan. Gerora, Gregorio Fer­nandezen Aran­tzazuko lanaren eraginez, al­datu egin zuen bere estiloaren norabidea. Zendoiak dioenaren arabera, aurreko estiloari nagusigoak hartu zion atxikimendua zela eta, eta itzal izatera ere iri­tsiko zi­tzaion beste imajinagilerik ere ez zelako, 1620 eta 1650 bitartean Goierrin (Gipuz­koako goial­deenean) bere artea ia monopolioa izana ulertu egiten da.<ref>O.c., 152. or.</ref> Bestal­de, urte luzeetan bizi izanak –1650. hamar­kadan zendu zen– eta bere jarduera emankorrak, mendearen lehen erdi horretan, bere eskulturetan, erretaula lanetan baino hobeto suma­tzen zaion estiloaren garapenera eraman zuten. Nafarroa. Eskual­deko erretaula nagusietarako egin ziren bere lehendabiziko lanak. Baina, oraindik gazte zelarik, badirudi Nafarroako erretauletan ere esku hartu zuela. San Migelen erretaula Ola­tzagutian. Zehaz­ki esateko, 1627an San Migelen erretaulan aur­ki­tzen zen lanean. Erretaulak baditu zor­tzi taula eta beste hainbat mukulu. Ia bere bizi­tza osoan Mayorak eraku­tsi zuen estetika erromanistarekiko leialtasuna zela eta, uste izatekoa da berari emango ziotela bankuko taula erliebeak egiteko. Baina, egitasmo ikonografiko hain korapila­tsuak denbora luzez ertilari bat baino gehiago esku beteko lanez eduki zuenez gero, ez da erraza bere egilearen nortasuna ziurtasunez erabaki­tzen. Araba. Mayorak, Arabako parrokietan ere egin zuen lan: Okarizeko parrokiarako San Kristobalen irudi bat egin zuen 1625ean, eta beste ba­tzuk beranduago San Antonio Abadearen irudia eta guru­tze bat eliz bererako, baina, artelan hauetakorik ez da bat ere gorde. Erdoñanako (Araba) erretaula nagusian, 1633 eta 1639 bitartean angeluzuzenez­ko zor­tzi ni­txotan kokatuak dauden irudiak taillatu zituen eta baita eder­ki asko asmatu ere, Jasokundearen erdiko irudi eder eta hunkigarrian. Erroetako parrokian, 1646an, San Sebastianen irudia egin zuen, lehen esan dugun bezala, Joan Mendiarazek hi­tzarmen egin zuen alboko erretaula baten­tzat. Imin­tzio barrokoak dituen irudia dugu, eskulturagilearen bizi­tzako az­ken al­diko data sala­tzen duena. Gipuz­koa. Gipuz­koan berak egin zituen lanak ere ongi dokumentatuak daude: Lezoko erretaula nagusian, Domingo Goroa erretaula‑mihizta­tzailearekin hi­tzarmena egin zuen hartan Mayora izan zen eskultura lanez arduratu zena, horretan Goroa berak esku hartu behar izan bazuen ere. Zeraingo erretaula nagusian, 1624an, inola ere az­kar samar eginak izan behar dute imajinek. Egitura erromanista duen erretaula batean, bakoi­tza bere horma-hobian sartuta, santuen zor­tzi irudiek eta hauetaz gainera, Jasokundeko irudiaren mukulu nagusiak eta atikoko Kalbarioak ohikoa duen egitura erromanista ager­tzen dute: * aurrez aurreko jarrera, * monumentu al­derako joera apur bat duen gel­ditasuna, * anatomian egokitasuna baina, baita aurpegietako adieraz­kortasun gabezia garbia ere, * bankuko erliebeetan naturalismoa baino manierismo gehiago duten irudiak ager­tzen dira. Gain­tzako erretaula. Denbora gehiago behar izan zuen 1626an Gain­tzako erretaula nagusirako hi­tzartutako tratu handia buru­tzen, 1653an oraindik Mayora eta bere lagun­tzaile Joan Ayerdi asebete­tzeko eran ordaindu gabea zelarik. Erretaulako gaiak ohikoak dira: Kristoren haur­tzaroko eta Nekal­diko irudiak eta San Migelen elezaharrekoak, Gregorio Fer­nandezek garai­tsu horretan Gasteiz­ko San Migelenean garatu zituenak, eta Mayorak ikusiak izan zitez­keenak; dena delarik ere, hori ez zi­tzaion nahikoa izan erromanismotik aska­tzeko, ezta bere artelanen kalitatea hobe­tzeko ere. Segurako ertilariak ez du ia inoiz konposaketa zen­tzu on bat harrapa­tzen eta giza irudi lerdenaren aurrean sor gera­tzen da, beti moz­kote samarrak sor­tzen bai­tzaiz­kio hauek. Legaz­piko Jasokundearen parrokiako erretaulan ere ez du kaskar­keria gainditu. Erretaula hau 1639an egina da eta Santa Ana eta Birjina Haurrari eskainia dago. Ataungo San Martinen erretaula nagusian Mayorak egokiago jardun zuela irudi­tzen zaigu. Hainbat eszenatan, Ar­tzainen Gur­tzarenean, esate baterako, konposaketan egokiago asma­tzea lortu zuen, eta, oro har, argi dago irudiek naturalismoan eta mugimenduan irabazi zutela erretaula honetan; tolesduren ba­tzuetan Gregorio Fer­nandezen eragina ere suma­tzen da, nahiz eta inoiz beregana­tzerik lortu ez izan Valladolideko maisu handiak bereak dituen gorpu­tzetako arintasun errealista eta aurpegietako adieraz­kortasun gozoak.<ref>Zendoyaren ustetan San Fran­tzisko estigmatizatua eta atikoko Kristo guru­tzil­tzatuaren irudiak baino ez dute az­pimarra­tzerik merezi, beren barrokotasun ku­tsuagatik, nahiz Gregorio Fer­nandezen aipamenengatik.</ref> Beste zenbait artelan. Hala, ez dugu beharrez­ko ikusten Munain (1631), Heredia (1637) eta Alaiza (1646) nahiz beste leku batzuetan Mayorak egin zituen lanetan gel­di­tzea, non gu­txi-asko dokumentuen bermeaz, Segurako eskulturagilearen gubia ikusi nahi izaten den. Joan Gar­tzia Berastegi. Beste asko lez, bi lanbide –ar­kitek­to eta eskulturagile– el­kar­tzen dituen maisu bat Joan Gar­tzia Berastegi dugu. Dokumentuetan “Valladolideko erretaula-mihizta­tzailea” (1631) dei­tzen zaio. Ohar honek Gregorio Fer­nandezen lantegiarekin harremanetan jar­tzen du, eta halaxe gertatu zen Gipuz­koara Aran­tzazuko erretauletan lan egitera 1627an maisu Valladolidtarrak tratua eskaini ondoren iristen denean; bere kontura hartu zuen gerora aul­kiteriaren lana. Eskulturagile gailego handiaren kategoria maila iri­tsi ez bazuen ere, “ez zela gu­txiesteko ertilaria” epaitu zuen Julian de Pastor y Rodriguezek.<ref>''Historia de la imagen y santuario de Nuestra Señora de Aran­tzazu'' (1880). Bilbon argt. (Bilbo,1985), 171. or.</ref> Aran­tzazuko aul­kiteria 1834ko sutean erre eta desegina izan zenez, beste lanetatik epaitu behar­ko da –Viñazako Kondeak, Fer­nandezena<ref> ''Adiciones''... (Madril, 1889), 260. or.</ref> berarena zela aitortu zuen– eta bere kalitatea ikusita, beste ba­tzuetatik, besteak beste, zenbait iker­tzaileen arreta merezi duen Zegamako erretaula nagusitik. Berastegi, familiaz, Joan Mendiarazen enborreko egin zen, bere alabarekin ez­kon­tzean. Erretaula txikiak. Mihizta­tzaile edo ar­kitek­to modura lan eginaz, erretaula txiki sail bat egin zuen: * Legaz­pin (1631), * Laz­kaon (1640), * eta Seguran (1654). Aul­kiteria. Gaur egun desagertua den Gasteiz­ko San Domingo komentuko koruko aul­kiteria (1654). Zegamako erretaula. Zegaman egin zen lanari dagokionez, erretaulako mazoneria-lana egin zuela bederen ezin daiteke zalantzan jarri.<ref> “Erretaula nagusiaren eraikun­tza alboetako beste hirurekin burutu zen, 1638ko maia­tzaren 22an egin zen ida­tziaren arabera, hauetako bi oraindik manten­tzen dira eta egile Zegamarra den.... ar­kitek­to maisuaren egitasmoa “kandelara”, 3.950 dukatetara makurtuz” azal­tzen da. I.CENDOYA, O.c., 191‑192. or.</ref> Baina, hemen imajinagin­tza baizik ez dugu ukituko. Berastegiren ar­kitek­tura lana aitor­tzen eta goraipa­tzen du Velez Chuarrik, baina honen iritziz, irudiak ez dira bereak, zeren eta “nabari diren hainbat esku Viana‑Cabredoren lantegiko eskulturen sintonia berean azal­tzen baitira. Ez li­tzateke batere harrigarri izango Baz­kardo bera edo Diego Jimenez II.a lan honen atzean izatea”.<ref> “Gorpuz­kerek eta konposaketek zenbaitetan Gregorio Fer­nandezen oroigarriak erakusten dituzte; baina oraindik ere nafar‑errioxar lantegi oparotik gertuago leudeke”. J.J. VELEZ, O.c., 70. or.</ref> Egilea dena delakoa izanik ere, bereziki miresgarria da al­dare nagusiko erretaula. Laua da zabaleran, bankua, bost kaletako bi gorputz eta errematearekin egitura­tzen dena. Bankuan 4 ebanjelariak irudika­tzen diren erliebeak daude; eta bi gorputz edo solairuetan, berriz, eskalearekin dagoen San Martin irudika­tzen da erdiko ni­txoan; lau etxeetan eszena hauek daude, gorputz bakoi­tzeko bina: Deikundea, Ikustal­dia, Ar­tzainen Gur­tza eta Erregeen Gur­tza; kale tartetan santuen estatuak agertzen dira Pedro eta Paulo, Joan Bataia­tzailea eta Bartolome; atikoan, Kalbarioa, saihe­tsetan San Fran­tzisko eta San Antonio Paduakoren irudiak dituela. Anatomien egokitasunak, jan­tzien zabalera dotoreak, jarreretan berez­ko malgutasunak, espazioaren iradokizunak eta perspek­tiban asma­tzeak, keinuen grazia eta adieraz­kortasun eraginkorrak mul­tzo osoari aparteko kalitatea ematen diote. Ar­kitek­to eta mihizta­tzaile, bere maisutasunaz ziur gaudelarik, Zegamako eskultura-lanen egilea Berastegi dela eraku­tsiko balitz, barroko al­dian berez­koa zen espezializazioari ihes egitea lortu zuen ertilari horietako baten aurrean ginateke. Egia da bai, gal­dera susmagarri honek harrapa­tzen gaituela: zergatik ez zioten besterik agindu eta ez dugu bere beste eskultura lanik ezagu­tzen? Nolanahi ere, Velez Chaurrik dioenez, “aitortu beharrean gaude Gipuz­koako eskultura barrokoaren mul­tzorik hoberenaren aurrean” gaudela. <center>* * *</center> Valladolidetik, Berastegi Gregorio Fer­nandezen esparruan oroitu dugun ez­kero, Arabara maisu handiaren ingurura iri­tsi eta beren artelanak utzi zituzten beste ertilari kanpotar ba­tzuk ere gogoratu behar­ko lirateke, esate baterako, Rubalcaba. Gabriel Rubalcaba. Cudeyoren lantegiko Gabriel Rubalcaba, Salamancan egona zen Pedro Her­nandezen etxean langin­tzako ezaguerak hobe­tzen. Caicedo Behekoan erretaula nagusiko erliebeak egin zituen (1642); Ikustal­diaren erliebean Valladolid al­deko ukitua suma­tzen da. <center>* * *</center> Bestal­de, erromanismotik hasi eta barroko aurreko errealismoraino, XVII. mendearen lehen erdian euskal eta nafar ertilarien bilakaera nolakoa den ikusi nahi bada, ezinbestekoa dugu egile esangura­tsuena den horrengan gel­di­tzea: Joan Baz­kardo nafarra. Joan Baz­kardo Margolari baten semea zen Joan Baz­kardo Caparroson jaio zen 1584an, Gonzalez San Pedroren lantegian ikasi zuen Cabredon eta bere alabarekin ez­konduta, 1600ean bere aitaginarreba hil zenez, bere lantegiko buru gel­ditu zen. Horrela beraz, An­txietaren erromanismoaren oinordeko izanik, berehala bereganatu zituen naturalismoaren berrikun­tzak. Erretaulen diseina­tzaile bikaina, lehenengo erromanista gustuarekiko leiala izan bazen ere, gero klasizismo al­derako bilakaera izan zuen, bere eskultura lanetan baiezta daitekeenez. Mende hauetako eskultura lantegien historia egiten ahaleginduko bagina, ezin ahan­tziko genuke –erromanismoaren kapituluan aipaturik utzi dugu– Cabredoko lantegiak izan zuen garran­tzia, hainbat belaunal­di lanean egin zituen lantegia izanik.<ref>Lantegi hau, XVI. mendearen az­ken herenean Pedro Gonzalez San Pedroren eta Diego Jimenez “Zaharraren” eskumenean egon zen; Baz­kardo eta Diego Jimenez “Zaharrarekin” kemen berriak hartu; Diego Jimenez Gaztearekin iraun zuen eta gerora Ber­nardo Elcaraetarekin, eta az­kenik XVIII. mendean Fran­tzisko Jimenezekin. Honako hauxe da Jimeneztarren ahaidetasuna: Joan Baz­kardo, Ana Maria Gonzalez San Pedrorekin ez­kondu zen, eta bi hauengandik sorturiko alaba, Diego Jimenez II.arekin ez­kondu zen, horrela bi eskulturagileren adarrak el­kartuz. J.J. VELEZ CHAURRI, O.c., 67‑68. or.; ikusi, halaber, C.M.N. II, 1, XXXI.ean, 387. or</ref> Baz­kardo da, inolako zalan­tzarik gabe Cabredon jaio zen ertilari leinu horretako eskulturagilerik garran­tzitsuena. Erretaulak Caparroson. Bere jaioterrian, Caparroson, gorde ez diren hainbat erretaula egin zituen. Martin Bidartek esku hartu zuen erretaula nagusia, artean ere erromanista ku­tsu apur bat zuena zelarik. Handik, irudi ba­tzuk salbatu ziren, erretaula, beste mul­tzo barroko batek ordez­katu zuenean: * Igokundea eta Mendekoste irudika­tzen dituen bankuko bi erliebe, barroko al­diko polikromia polit bat dutenak dira. * alboko kaleetako Pedro eta Paulo Santuen bi mukulu ere, Baz­kardok eginak izango dira; bolumen handiko irudiak dira, zurrun eta ertz askoko tolesdurak dituzten mantu zabaletan bil­duak. Caparrosoko Virgen del Soto deri­tzanaren egilea nor den ere ez da zalan­tzan jar­tzekoa, Gaztela al­dekoekin al­deratuz gero, Maria Birjinaren irudirik ederrenetarikoa da, polikromia bikain batek areagotua delarik kasu honetan.<ref>C.M.N. III, XXVIII.ean.</ref> An­txietaren erromanismoarekin. Bere lehen urteetako jardunean Baz­kardok An­txietaren erromanismoa zabal­tzen jarraitu zuen. Oso litekeena da Cabredoko parrokiaren erretaulako eskultura ba­tzuetan bere eskua ikusi izatea, lantegi hori berak gidatu bai­tzuen hil zen arte. Tuterako katedraleko erretaula nagusian, eskema erromanistari leial zaion Igokundearen estatua berari esker egina da (1606). Baina, irudia ingurutzen duten aingeruak 1620an Pedro Martinez eta Joan Binies‑ek eginak dira.<ref>C.M.N. V, 1.ean, 259. or.</ref> Oraindik erromanistak diren lehen lan horien artean sartu behar da Guardiako Santa Mariaren erretaula. Iruñeko katedraleko bihitegiaren barruan (gaur egun katedraleko Museoa) Baz­kardok 1616rako jada taillatua zuen Guru­tzil­tzaturiko Kristoren irudi bikain bat dago. “Kristo bizirik adierazia dago, burua ez­kerral­dera okertua eta begirada gora al­dera. Garbitasun‑oihala eskuinean korapilaturik duela, gorpu­tza nabarmen azal­tzen da bere soin‑enborraren anatomia sendotasunagatik eta beso eta zangoetako muskulaturagatik”.<ref>C.M.N. V.ean, 62. or.</ref> Gregorio Fer­nandezen eraginarekin. Ondoren, Gregorio Fer­nandezen eragina bereganatuz, Arabako Errioxan eta Gipuz­koan lan oso emankorra lantzen jardun zuen. Bera zen lehen arduraduna erretaula nagusi hauetan: Oiongoan (1624) Pedro Jimenez I.aren lagun­tzarekin, La Puebla de Labar­kakoan (1638) Diego Jimenez II.arekin, Tolosakoan (1643) Ber­nabe Corderorekin, 1781ean sute batek iren­tsi zuen lanean, Irungoan (167…), Junkaleko Andre Mariaren erretaula ederrean. Meanuriko elizan: * 1633an koruko aul­kiterirako diseinua egin zuen, Andres Larreak bukatu zuena; * hiri horretan bertan sakristian aur­ki­tzen den Arrosarioko Andre Mariaren estatua taillatu zuen 1638an. Azter­keta estilistikoak berak bul­tza­tzen du, hainbat lekutan banatuak dauden beste Arrosarioko Birjina ba­tzuk bereak direla pen­tsa­tzera. Vianako Santa Marian: * Baz­kardok San Bartolomeren erretaulan esku hartu zuen mendearen laugarren hamar­kadan; atikoko San Migel eta bi erliebe, erromanismoa eta naturalismoa uztar­tzen direneko lanak ditugu.<ref>C.M.N. II, 2an, 567. or.</ref> * Vianako eliza berean, Santiago eta Santa Katalinaren erretauletan, Joan Baz­kardoren (1631) eskultura-lana dokumenturik azal­tzen da, Diego Jimenez II.ak lagunduta egina, beharbada. Egitura hauen traza badirudi Logroñoko Santa Maria la Redondako erretaulan inspiratuak daudela. Izendapenak. Baz­kardok, Pedro Jimenezekin batera 1626an<ref>C.M.N. II, 2an, 572. or.</ref> egin zuen Logroñoko Santa Maria la Redondako Kristoren erretaula, izendapen hauen adibidea da. Eliza honetan bertan Baz­kardoren lantegiarekin zerikusirik izan dezakeen Guru­tzil­tzatuaren tailla eder bat jasoa dago sakristian. Gauza bera gerta­tzen da Vianako kanposantuko kaperan gur­tzen den beste guru­tzil­tzatuaren irudi batekin. Anitz dira Baz­kardori edo bere lantegiari egiten zaiz­kion esleipenak, hona hemen adibideak: * Asiaingo erretaula nagusiko Jasokundearen irudia, * Marañongo elizako Ecce‑Homo artistikoa. Joan Baz­kardoren lorra­tza Diego Jimenez II.a. Baz­kardoren eraginik izan duenik izan bal­din bada, lehendabizikoa Vianako dinastiako Diego Jimenez II.a, bere suhia da zalan­tzarik gabe. Mikaela Baz­kardorekin ez­kondu zenean, el­karturik geratu ziren Viana eta Cabredoko lantegiak. Gasteizen kokamena harturik, Diego Jimenezen artelanak 1641etik hasita dokumentuetan sarritan azal­tzen dira, hain justu, La Puebla de Labar­kako erretaularen eskultura erdiak bere aitaginarrebak uzten diz­kion garaitik. Urte horietatik, 1660an, heriotzako ordura arte, Araba eta Errioxan lan emankor bat egin zuen, lantegiko nagusiak mar­katuriko ereduak jarraituz, baina horrek ez zion eragotzi hiz­kera hori berea duen hiztegi apur batez ñabar­tzen: * tamaina handiko irudiak, * mantu zabalez estaliak, * toles zurrunak eta * profil zorro­tzeko aurpegi adieraz­korrak. Bere lanak Arabako Errioxan leku askotan zehar zabal­duko dira (Ekora, Paganos, El­tziego, Guardia, Nabaridas, Leza) eta Ekial­dekoan (Dallo, Luzuriaga, Erroeta). “Artelan horietan gehienak alboko erretauletarako irudiak dira, eta Dallon baizik ez zitzaion agindu erretaula nagusi bat oso‑osorik buka­tzeko, Oinak Garbi­tze eta Afari Santuko erliebeekin eta San Pedro, San Paulo eta San Andresen taillekin”.<ref>J.J. VELEZ, O.c. 68. or.</ref> Ber­nardo El­karaeta. Asteasun (Gipuz­koan) jaio zen Ber­nardo El­karaeta, Santo Domingon bertakotu eta han lantegi bat sortuz, Cabredon ikasle jardun ondoren agian. Nolanahi ere, bere estiloak Baz­kardorena gogorazten du; eta bere jarduerak lehentasuna Errioxa Garaian izan bazuen ere, Burgosera ere iri­tsi zen, baina batez ere, bere bizi­tza luzean zehar Baskonia osoan barrena hedatu zen: * Larraulgo erretaula nagusiko irudiak (1655), * San Migelen eta Arrosarioko Andre Mariaren irudiak Bergarako San Pedro parrokiarako (1656), * Lezarako irudiak (1667‑1670), Ga­tzaga Buradonerako irudiak (1677) eta abar. Bere lanen arteko ale eder bat gal­du egin zen, Bilboko San Fran­tzisko komenturako eta Guardiako Santa Mariarako (1662) burutu zituenak, esate baterako. Bere lanik garran­tziz­koen eta esangura­tsuenak Viana, El­tziego eta Bastidan ikusi behar dira: Vianako erretaula nagusiak hiru gorputz, hiru kale eta lau kale tarte ditu. Bertan, El­karaetak, Andres Larrea, Joan Larrainzar eta Joan Bautista Susorekin el­karlanean, 1670 eta 1674 bitartean, hamabi apostoluz, santuz eta martiriz inguraturiko Maria Birjinari buruz­ko mukulu eta erliebeen egitarau zabal bat burutu zuen. El­karaetak apur bat areagotu egiten du barrokismoa janz­keratan, jarreratan eta keinuetan; bere per­tsonaietan ezagunak diren ile mardul kiz­kurreko, haz­pegi txikiko aurpegi herrikoiek ez dute bere maisu Baz­kardorenak duten dotoreziarik. El­karaetarekin, El­tziegoko San Andresen erretaulan el­karlanean aritu ziren Diego eta Pedro Jimenez. Badirudi Asteasuko eskulturagileak eginak direla: * Apostoluen irudiak * eta Birjinaren historiaren oholak. Horietan alderdi “pik­torikoa” edo bizitasun plastikoa izan da az­pimarratua, zenbait eszenatan, besteak beste, Maria belauniko eta besoak zabal­durik Jainkoaren mezua onartuz, Vianakoaren oso an­tzera ager­tzen duen Deikundearenean. Bastidan, mukulu handiak gainjar­tzen zaiz­kie erliebe txikiei, Viana eta Cabredoko lantegiekin lotura suma­tzen zaien San Pedro eta Jasokundean, esate baterako.<ref>Ibidem 69. or.</ref> Fran­tzisko Foronda. Viana‑Cabredoko lantegiekin badu zerikusirik, 1625ean Valladoliden aur­ki­tzen zenez, Gregorio Fer­nandezekin izan zuen harremanaren berri garran­tzi­tsua ezaguna dugu. Itzuli ondoren, lehendabizi Cabredon kokatu zen eta gerora lantegia irekiko zuen Ar­nedon. Bartolome Calvorekin izan zuen lotura ere ezaguna zaigu. Aguraingo Santa Maria parrokiako erretaula nagusiaren atikoan (1637) egin zituen zenbait erliebe, Jasokunde/Koroa­tzearena hain zuzen ere, Valladolideko maisuaren Guztiz Garbiaren irudietan aur­ki­tzen den ereduari jarraikiz. Errioxan egin zituen zenbait lanez gainera, beste hauetaz ere arduratu zen: * Urarteko alboko erretauletako irudiez, * Ber­nedoko sagrariokoez (1663), * Hiriberriko (Tobera) (1663) erretaula nagusiko bi Joan Santuen irudiez eta sagrarioaz, non lantegiko eskemak errepika­tzen diren. Bartolome Calvo. Viana‑Cabredoko lantegiarekin badu zerikusirik honek ere. Eskulturagile honek Orbison familiako lantoki emankor bat eratu zuen, bere seme Bartolome eta Migelekin batera. Lantegi horretatik sortu ziren Cabredoko lantegiarekin izandako harremanak nabarmenduko dituen lanak: * Ale­txan, San Esteban bat (1659), * Bujandako Arrosarioko Ama (1664). Eta hainbat irudi: * Orbison (1665) eta Oteon (1666) alboetako erretauletakoak, * eta Kripango (1663), Maeztuko (1666) eta Gebarako erretaula nagusietakoak, az­keneko hau zati ba­tzuetan, bederen, bere semeek egina da (1680). Agian, lan hauen kalitate estetiko eskasa, “arte herrikoia” izendapenez izendatzea egokiago li­tzatekeen esku-har­tze horrek eragindakoa izan daiteke. Domingo eta Martin Zatarain. Beharbada, Joan Baz­kardoren ondoan ikasia izango zuten langin­tza eta honako erretaula hauek egin zituzten: * Her­nanikoa (1651), * Andoaingoa (1657), * Ordiziakoa, * eta Zal­dibiakoak (1660) beharbada, bertako erretaulen kontratista Ber­nabe Cordero eta Pedro Latijera ar­kitek­toen inguruan ibiliak bai­tziren.<ref>I. CENDOYA, O.c., 215. or.</ref> Nolanahi ere, balio gu­txiko ikono-mul­tzoa da, bere ar­kitek­turarekin al­deratuz gero. Lehen Barroko al­diko eskulturagile Nafarrak Nafarroan XVII. mende osoan ezagutu zen erretaulen hedadurak, lantegi gehiago ireki beharra ekarri zuen, non gremioetan bil­durik, Erriberan bereziki, bezero eliz­koi eta dirudunen zerbi­tzuan jardun zuten. Gurrearen lantegia. Tuterako Joan Gurrearen lantegitik irten zen: * Birjinaren estatua (1635), Tuterako Garaziaren Andre Mariaren (Ospitalea) erretaula nagusian erdiko ni­txoan dagoena, ukitu erromanista garbiekin. * delako ospitale berean jasoa den zutabeko Kristo ederra, barroko al­diko naturaltasun handiagoa duena. Gurreatarren lantegiari eginarazi zi­tzaion: * Ablitaseko Santa Maria Madalena parrokiako erretaula nagusia. Bai zaindari emakume santuaren monumentuz­ko estatua eta kale tarteak bete­tzen dituzten beste emakume eta gizon santuak, Fran­tzisko Gurrea eta Casado lantegiko buruzagiaren semeak taillatu zituen. Lantegi berean egina da: * Tuterako Karmengo Amaren elizako erretaula. Lan hauek berehala datorren barrokoa al­darrika­tzen zuten. Sebastian Sola Calahorra. Eskulturagile hauxe da “Nafarroako Erriberan Barrokoaren benetako sarbidea gauzatu zuena”.<ref>C.M.N., I, XXXVII.ean.</ref> * Horixe bera izan zen 1659an Tuterako katedraleko Espiritu Santuaren kaperako erretaularen iradokitzailea, gerora, Fran­tzisko Gurrea Casado bere lagun­tzaile minak egina izan bazen ere. * Beranduago (1671‑74) eta horrekin batera, Corellako Arrosarioko parrokiaren berebiziko erretaula nagusia <ref>J. SEGURA MIRANDA, ''Tudela. Historia. Leyenda. Arte.'' (Tutera-Iruñea 1964).</ref> egin zuen; erretaula horretan, barroko al­diko egitura jatorrean: nagusi dira aihenez, mahats‑mordoz eta abarrez apainduriko zutabe salomondarrez uztaituriko zazpi ohol margotuak. Beste lantegi ba­tzuk. Ikusezinagoak azal­tzen dira beste dinastia ba­tzuk, Zaragozarekin harreman estuak zituzten Domingeztarrak, lehen barroko al­diko eskulturagile Joan de Binies famatuaren oinordeko Viñestarrak, ala Ganbartetarrak. Eskulturgin­tzan aditua eta familia guzti hauekin, batez ere, San Joantarrekin eta Gurreatarrekin lan egin zuen ertilaria Az­koiengo (Peralta) Joan Peraltakoa da, Tuteran kokatu eta Fran­tzisko San Joanekin ikasten hasi, eta, 1735ean hil zen arte, bertan lan egin zuena.<ref>R. FER­NANDEZ GRACIA, ''El retablo barroco en la Ribera''. 457. or.</ref> Riotarrena da az­ken dinastia, baina berauekin, hurrengo kapituluan hel­duko diogun kultura barroko bete‑bete batean sartuko gara. Biz­kaiko, Kantabriako eta Errioxako lantegiak Biz­kaiko XVII. mendeko erretaula mihizta­tzaile eta imajinagileen emai­tzen arteko bereizitasunak zein­tzuk ziren erabaki­tzeko orduan, ez da samurra gerta­tzen egileak eta lantegiak ezagutu eta hauen lanen berri ematen, baldin eta ez bada dokumentu behar bezain zeha­tzik eskura­tzen. Elizbarrutiz Calahorrakoa izanik, begien bistakoa da Biz­kaiak errioxar artean izan zuela eragina. Joan Palacio Arredondo I.a. Limpias lantegiko per­tsonaia oso garran­tzi­tsu bat da, Burgosen ere langile izan eta al­di baterako kokatu zenez Bilborako ere jardun zuena. Erretaula hauetan aritu zen: * Gueñesko Santa Marian (c. 1631), * Romañako San Pedrorenean, Tur­tziozen (1632), * eta Arrosarioko Ama Birjinarenean, Balmasedako parrokian (1637). Fun­tsean beren mukulu eta erliebeak erromanisten ereduei jarrai­tzen zaiz­kie, zenbait berezitasun badutelarik: * kanon luzanga, * gorputz tenteak, * aurpegi lasai eta zorro­tzak. Adibidez, Gueñesko Deikundea eta Epifaniaren erliebeek Viana‑Cabredoko lantegiko konposaketak gogorazten dituzte. Felipe Gargolla Ribero. Al­di berean erretaula mihizta­tzaile eta eskulturagile, ertilari kanpotarra, Felipe Gargolla Ribero errioxarra zen, naturalismoaren bidezidorretik, egitura tolesgabe eta herrikoi bati jarraiki zitzaiona. Biz­kaia, Errioxa eta Burgosen lan egin zuen. Al­di batez bizi izan zen Bilbon, eta ordukoak izan behar dute bere esku har­tzeak: * Zamudion (1639), * Tur­tziozen Romañako San Pedro elizan (1640, erliebeak baino ez), * Ahedoko San Migelerenean (c. 1640). Gero Burgosen eta Errioxan jarraitu zuen lanean. Antonio Alloitiz. Garai horretan Antonio Alloitiz izan zen Biz­kaian eskulturagile seinalatu samarra, Muruetako elizatekoa izanik, gertuan zuen Foruan lantegia kokatu zuena. Biz­kaia, Errioxa eta Burgosen barrena ibilia zen; Ber­nabe Cordero eta Pedro de la Torre mihizta­tzaileekin harremanak baitzituen, baita Gregorio Fer­nandezen lantegitik irten zen eskulturagile hoberena zen Valladolideko Fran­tzisko Ferminekin ere, 1643an. Bere lantegi eraginkorrak “lehen mende barrokoko ar­kitek­to eta eskulturagile biz­kaitar nagusia bilakatu zuen”. Az­koitiko parrokiako erretaula nagusian ere esku hartu zuen.<ref>Antonio Alloytizi buruz, ikusi, J. ZORROZUA, O.c. 181. or. Joan Bautista Mendizabal Juaristi iker­tzaile gogo­tsu eta Jaurlari­tzako Turismo Sustapeneko Zuzendariari zor diot Az­koitiko erretaula nagusiari buruz­ko ohar hau: “Hasiera batean, beraren diseinu-lanean Ber­nabe Cordero ar­kitek­toak esku hartu zuen; hau hil zenean, behin betirako traza egin zuen Fran­tzisko Bautista Anaiak, Madrilgo Jesusen Lagundiaren Ikaste­txe Inperiala diseinatu zuenak. Al­daera ba­tzuen ondoren, 1660tik aurrera Antonio Alloytizek egin zuen eta 1675 al­dera Joan Ursularre Etxeberriak eman zion bukaera.”</ref> Baina, dirudienez berez Alloitiz eskulturagile baino gehiago aritu zen mihizta­tzaile eta erretaulen ar­kitek­to ere jardun zuen, eta, beste ba­tzuen­tzat uzten zituen eskultura, besteak beste, Pedro Alloitiz eta Joan Palacio Arredondorentzat. Ar­kitek­to zen aldetik, nahiago izaten zituen euskarri il­daskatuak, eta “burdin hesi trinkodun” zutabeen heda­tzaile nagusia izan zen. Az­koitiko erretaula nagusiaren hi­tzarmenean aur­kitzen dugu 1660an; delako erretaulan eskulturgin­tzan hasi egin bazen ere, ez zuen jarrai­tzerik izan, gaixotu eta hil egin bai­tzen; hala, Joan Usularrek amaitu zuen bere lana. Bai Az­koitiko erretaularako egin zituen eskulturetan, nahiz Bilboko San Anton elizarako egin zituen beste ba­tzuetan Alloitizek bere irudiei adieraz­pen berezia emateko gaitasun gu­txi azal­du zuen. Zer­txobait hobeak dira Zor­no­tza eta Mañariako bere Birjinak, eta Bilboko katedraleko Errukiarena. Pedro Alloitiz. Lehendik aipatua dugun hau Foruko lantegi beretik sortua da, eta oso litekeena da Antonioren ahaidea izatea ere. Berari buruz ezer gu­txi dakigu zehazki eta ziurki: * Debako (Gipuz­koa) Arrosarioko erretaulan lan egina izan behar du. * Gal­dakaoko (1660‑1665) Santa Mariako alboko erretaulak bereak direla azal­tzen da dokumentuetan. * Urduñako Guztiz Garbiaren erretaulan esku hartu zuela uste izaten da eta, halaber, Busturiakoan. Gregorio Fer­nandezen artea bereganatua zuela estiloan ikusten da, berari jarrai­tzen bai­tzaio tolesdura zoko­tsuen trataeran. Gordexolako artelana herrikoitzat hartu behar da, kanon mo­tza, zurrun samarra eta erliebe ba­tzuetan erromanisten erarekiko mendekotasun argia duena delako, esaterako, Kristoren Bataioan edo Bataia­tzailearen Predikuan. Iker­keten bidez, oraindaino anonimoak diren zenbait lanen egileak nor­tzuk diren jakitean, balio berezia eman behar­ko diegu agian, esteak beste, Mañarian, Gordexolan, Errigoitin, Iurren, Are­txabaletan eta abarretan ikus di­tzakegun eskulturei. Joan Palacio Arredondo II.a. Aipa dezagun Alloitizen parez pare Joan Palacio Arredondoren lana, Limpiaseko lantegiko eskulturagilea eta lehenago aipatutako Joan Palacio Arredondoren semerena. Erromanismoaren mendekotasunak ditu bao eta baita hainbat gogortasun ere. Hu­tsune hauek Debako erliebeetan suma­tzen dira ondoen. Gregorio Fer­nandezen ereduei jarraikiz eginiko grabatu ba­tzuk erabil­tzen dituela ikusten da, besteak beste, ezagunak zaiz­kigun irudi ba­tzuetan: * Urduñako Santa Marian (1648), * Amurrioko Santa Marian (1655), * Ar­tziniegako Jasokundean (1662). Joan Az­kunaga. Ar­kitek­toa eta Foruko gunearekin uztar­tzen dena, eskema eta eredu berei eusten die erretaula hauetako eskulturetan: * Busturian, Axpeko Santa Mariakoetan (1640), * Ger­nikako San Pedro parrokiakoetan (1643). Inportaturiko irudiak Az­kenik, barrokoaren hasierako mende honetan Baskoniako eskultura ondarea ezagutu nahi duenak ezin utziko ditu ahan­tzian Madriletik, Andaluziatik eta baita Italiatik ere ekarritako estatuak. Maisulan ba­tzuk nabarmenak dira: * Bergaran, San Pedro elizako Kristoren Agonia, Juan Mesaren lan hunkigarria (1626), * Larreako Karmel­darren komentuko Ecce‑Ho­moa, Manuel Pereirarena, * Gasteiz­ko katedraleko San Joan Haurra, beharbada Juan Mesarena dena. == XVII. mendeko euskal margolariak == Barrokoaren lehen al­di honetan euskal margolanak ez dira oso distira­tsuak. Deigarri gerta­tzen da, batez ere, asto gaineko deitu margolanak kantitatez hain gu­txi izatea. Ez da ahaztu behar, Espainiako eskual­deetan XVII. mendearen lehen erdia pinturaren Urrez­ko Arotzat har daitekeela. Distira horren parean, Euskal Herrian ez da ia ezer aur­ki­tzen, ez kantitatez­ko al­deraketa egiteko modukorik, ezta teknikarekin parez pare jar­tzekorik ere. Beste eskual­deetan hain udari diren oihal gaineko margolanak, oso dira urri hemen. Mende oso batean zehar Arao­tzetik hasi eta Baz­kardorenganaino hainbesteko distira izan zuten euskal ertilari nafarren erretauletako eskulturarekiko hobespenak, ongi baino hobeto asebete zituen kristau fededunen zaletasunak, non otoitz eta gur­tza lekuetan Jainkoaren presen­tzia baiezta­tzen zuten erliebe eta mukulu haien aurrean, ez zen oihal edo horma gaineko margolanen mirarik izan, agian erlijioz­ko fun­tsik eta berariaz­ko karga handirik gabeko­tzat har­tzen zituztelako. Hain erraz­ki horregatik jar­tzen zuten talentu pik­torikoa eskulturagilearen gubiaren zerbi­tzura eta oso era berezian estima­tzen zuten eskulturagileen lana duin­tzen eta eder­tzen zuen polikromiaren artea, hots, sagaratua irudika­tzean kar­tsuki bila­tzen zen errealismo xarmangarri hori ematen ziena. Historia honi ezarritako mugak eskulturen polikromia bazterrera utzarazten digu, bere garaian, gaur egun uste duguna baino garran­tzi handiagoa eman zi­tzaion arren. Inportaturiko artea Nafarroan Erretauletako oihal eta paneletako margolan handiei dagokienez, ohartaraz dezagun ezer baino lehen kanpoko margolarien lankide­tza handia izan zela Nafarroan. Normalean, besteak beste, Madril, Valladolid eta beste hirigune handietatik etortzen ziren. Ba­tzuk Aragoitik gertuan dagoen Zangozako merindadera iri­tsi ziren. Gogora di­tzagun horietako ba­tzuk: * Iruñeko Hirutasunaren komenturako “Hirutasuneko Ordenaren fundazioa” (1666) irudi handia Juan Carreño Mirandakoak margotu zuen –gaur egun Louvreko Museoan jasorik dago. * Iruñeko Agustindar lekaime Errekoletoen klausuran jasoak dira besteak beste, Antonio Ricci, Oracio Borgianni, Francisco Camilo eta Pedro Villafrancaren oihalak. * Iruñeko Karmel­dar Oinu­tsen elizan Valladolideko Diego Diaz Ferrerasen oihalak jaso­tzen dira. Nazio mailan en­tzute handiko zenbait izen eta kalitatez­ko lan ba­tzuk az­pimarra di­tzagun: * Urte asko ez dela, Tuterako Karmel­dar Oinu­tsen an­tzinako komentuan aur­kitua izan da Felipe Diriksen‑ek 1612an margotu zuen “Birjinaren koilarea jaso­tzen Santa Teresa eta San Jose” oihal bikaina. * Pedro Orrentek gai beraren beste ber­tsio bat utzi zuen Corellako Karmel­darretan. * Hiribil­du berean Beneditarren­tzat, Claudio Coellok egin zituen “Santa Jetrudizen Ez­kon­tza Mistikoa” eta “San Placidoren martiri­tza” margolanak. * Mateo Cerezok margotu zuen Cascanteko Garaipenaren sakristian jasorik den Burgosko Kristoa. Baltasar Etxabe: atzerriratu ospe­tsua Ezin ahaztuan utzi, une horretan, Euskal Herriko mugetatik kanpo jardun zuen margolari ospe­tsu honen presen­tzia eta lana, batez ere, bera dena izateagatik, besteak beste, Mexikoko eskola pik­torikoaren funda­tzailetzat har­tzen delako. Mexikar Eskola horren ezarpenean ezaugarri autodidak­tiko bat eman zen, bertakoen arte gaitasunei probe­txua atera­tzen jakin zuten misiolariek ezagutua, hain zuzen ere. Espainia Berriko bi zibiliza­ziogile ospe­tsuak izan ziren Pedro Gante eta Toribio Benaventeren (Motolinia) lekukotasunak dioenez, gaitasun hori sendotu eta bideratu egin zen Europatik margolanak inporta­tzean.<ref>Mina RAMIREZ MONTES, ''Arte en tránsito a la Nueva España durante el siglo XVI. Anales del Instituto de Investigaciones Estéticas'', XV. libk. 60. znb. (Mexiko, 1989), 203‑210. or.</ref> Eta lanekin batera, ertilariak ere etorri ziren, asko etorri ere, non 1550‑1570 urte bitartean Espainia Berrian antolatua gel­ditu bai­tzen margolarien gremioa. Baltasar Etxabe eta Orio, pintura-eskola novohispanoren funda­tzaile tal­deko kide­tzat har­tzen da, Simon Peyrins flandestarrarekin eta Andres de la Concha eta Alonso Vazquez espainiarrekin. Aizar­nazabalen jaio zen euskal margolaria XVI. mende erdial­dera. Familia noble batekoa zen, zeren eta bere anaia zaharrena Joan Martinez, Etxabetarren oine­txeko jauna izan bai­tzen.<ref>Manuel TOUSSAINT, ''Pintura colonial en México'' (Mexiko, 1990), 86. or.</ref> Baltasar Etxabek prestakun­tza literario sendoa zuen zalan­tzarik gabe, behin Mexikora joan zenean, 1607an kalitate nabarmeneko literatura gazteleraz bere Discursos de la antigüedad de la lengua cántabra<ref>Lemos Kondeari eskainia, liburu honen azalean, egilearen grabatu irudidun bat azal­tzen da, familiaren armarria eta honen inguruan latinez­ko idaz­kun bat, aitortuz bera pin­tzelarekin bezain iaioa dela lumarekin: Patra penicillum et calamum utroque aeque artifex. D.D.</ref> argitara­tzeko gai izan bai­tzen. Bere arte prestakun­tzako dokumenturik ez da inon azal­tzen, nahiz eta susmoa baden, Indietara joan aurretik Sevillan bizi izandakoa zenez, nolabait ere, beregana zezakeela orduko margogin­tzan manierismoa. Froga handiagoa ematen duten dokumentuetako daten arabera, uste izatekoa da Mexikora 1573an iri­tsi eta 1582an Fran­tzisko Zumaia margolariaren alabarekin ez­kondu zelarik, bere aitaginarrebaren ikaslea izan zela eta bere lantegian trebatua. Baltasar Etxabe Orio –bere seme Baltasar Etxabe Ibia eta honen biloba Baltasar Etxabe Errioxarekin ez dira nahastu behar, nahiz eta biak margolariak izan– Mexikoko margogin­tzaren historialarien al­detik nahikoa ikertu eta aztertu den ertilaria da.<ref>Manuel TOUSSAINT, Arte Colonial en Méjico. 2. argt. (Mexiko, 1962); Idem, Pintura Colonial en México. Mexiko 1965; José Ber­nardo COUTO. Diálogo sobre la historia de la pintura en México. M. Toussaint‑ek prestaturiko argitalpena. Fondo de Cultura Económica, 1947; Diego ANGULO IÑIGUEZ, Historia del Arte Hispanoamericano (Bar­tzelona 1945‑1950), I. libk. 386‑390. or.; George KUBLER eta Martin SORIA, The Art and Architecture of Spain, Portugal and theirs Americans Dominios 1500‑1800. The Pelikan History of Art 1959; Francisco STASTNY, Maniera y contramaniera en la pintura latinoamericana. La dispersión del Manierismo. Documentos de un coloquio (Mexiko, 1980), 197‑230. or.; Elisa VARGAS LUGO, La expresión pictórica religiosa y la sociedad colonial. Anales del Instituto de Investigaciones Estéticas. XIII. libk., 50, 1. znb., (Mexiko, 1987), 61‑67. or., José guadalupe VICTORIA, Un pintor en su tiempo. Baltasar de Etxabe Orio. Mexikoko Unibertsitate Nazioal Autonomoa. Iker­kun­tza Estetikoen Institutoa (Mexiko, 1994).</ref> Berari buruz dakiguna da gu­txi gorabehera 30 urte iraun zuen jardueraren emai­tza ugaria izan zela –1620 al­dera hil baitzen–; baina, Elizjendearen Ondasunen Nazionaliza­tze Legeak (1859) ekarri zituen ondorio basatiek, hein handi batean, novohispaniako erlijioz­ko margolanen artean sakabanaketa eta txikizioa erraztu zituen eta bereziki Baltasar Etxabek egin zituen Errepublikako elizen erretauletan. Gaur egun, ardurazko gerta dakizkigukeen lanen zerrenda honela zati­tzen da: zor­tzi lan dira zinaturik eta data dutenak; hamaika dira harenak, adituen ustez; hamasei, berriz, literatur erreferen­tzietatik ezagutu baina aur­kitu ez direnak. Gehien­tsuenak erlijioa dute gaitzat, baina, erretratu ba­tzuk ere egin zituen. Bezero garran­tzi­tsuak izan zituen Etxabek, honako hauetan lan egin zuela azal­tzen baita: Mexikoko Katedral Zaharreko ba­tzartegirako, Fran­tziskotarren­tzat, Josulagunen­tzat eta Lapueblako katedralerako; baina eliza horiekin egindako hi­tzarmenak etenal­diak izan zi­tzaketen eta hori dela eta, behar bezain ziurrak diren osagaiak falta zaiz­kigu, estilistikoki zein urra­tsen bidez garatu zen ikertu ahal izateko. Garapen hori flandestar edo floren­tziar erako manierismo batetik lehen barroko arterainokoa izan zela baiezta­tzen dute iker­tzaile guztiek. Guadalupeko Ama Birjinaren irudiarekin (jabe­tza pribatukoa) hasi zen emai­tzaren data ziurra 1606an, eta partikular baten aginduz egina den San Pon­tzianoren martiri­tzari buruz­ko oihal-margolan batekin (gaur egun San Diegoko Erregeorde­tzako pinakotekan). San Pon­tzianoren Martiri­tza ohol batean dago; martiriaren gorputz biluzi eta argi­tsua loturik eta goitik zin­tzilika dagoelarik hainbat per­tsonaien konposaketa –epailea, borreroa nahiz aingeruak– korapila­tsu baten erdian nabarmen­tzen da, hondo ar­kitek­toniko baten gainean. Nahikoa da koadro hau –ez da besterik behar– egileak marraz­kigin­tza anatomi­koa, koloreak eta lerroz­ko perspek­tiba mendera­tzen duela kontura­tzeko. Josulagunen­tzat. Mexiko hiriko Profesa Etxeko josulagunek beren elizako erretaula nagusia agindu zioten; lan honetatik gorde direnak Erregeen gur­tza eta Bara­tzeko Otoi­tza dira, egun biak daude San Diegoko Erregeordetzako pinakotekan. Erregeen Gur­tzak, Etxabe, marraz­kigile eta margolari ona dela ere erakusten du, nahiz eta sakoneran distan­tziak sortu nahiaren ahaleginak okerren batera eraman duen, esaterako, oso egokia ez dirudien belauniko dagoen agurean, zeren eta neurrian eta jarreran irudia lehen planora baitator, Jesus Haurrari eskuan muin ematen ari dela gertutasun desegokian. Bara­tzeko Otoi­tzak Etxaberengan ezaugarria den estiloa erakusten du: sakoneko konposaketa; hala ere, ezin hitz egin daiteke zalan­tzarik gabeko barrokotasunaz. Arrazoiz­koagoa dirudi xehetasun eransgarriak trata­tzeko moduan Flandesko eragin apur batez hitz egitea, eta eragin hau Martin de Vos‑en (1532‑1602) italiarturiko flandestar oholetatik –Mexikon ugari samar ziren– iri­tsi ziezaiokeelarik. Bara­tzeko Otoi­tzaz, flandestar grabatu batean inspiraturikoa dela esan izan da; bada, nortasun ukitua ematen jakin izan du ertilari euskal­dunak, Jaunaren aurpegian, agonia baten samina eta Aitaren borondatean jainkozko uztea, biak batera adieraztea lortuz; halako edertasun adieraz­korrez lortu ere, non arrazoi osoz hartu izan den koadro hau “Espainia Berrian margotu izan den onenetarikotzat”.<ref>J.G. VICTORIA, ''Un pintor en su tiempo. Baltasar de Etxabe Orio''. 107. or.</ref> San Apronianoren martiri­tza. Mexiko hiriko josulagunen Profesa Etxerako ere margotu zuen Etxabek, San Apronianoren Martiri­tza, hain justu, han­txe, beren elizan gorde eta gur­tzen bai­tziren delako martiriaren erlikiak; koadro hau hiz­pide luzeetako gaia izan da novohispaniako margogin­tzaren historialarien artean. Honek ere, San Pon­tzianoaren koadroak bezala, konposaketa zabal eta korapila­tsua du, eta martiriaren erdiko irudia –erdi biluzik den gorputz ederra agerian– lepoa moztuko dioten unean, distan­tzia desberdinetan kokaturiko per­tsonaia ugariz inguraturik dago, lehen mailan dauden gorputz erdikoetatik hasi eta urrunean ia sumatu ere egiten ez direnetaraino. Santiago Sebastiani floren­tziar eta escorial­dar<ref>S. SEBASTIAN, El arte iberoamericano del siglo XVI. S.A. XXVIII.ean, 247‑250. or.</ref> manieristak gogorarazi diz­kion koadro honetan nabarmenena, neurriz eta edukieraz korapila­tsua izateaz aparte, hemen lerroz zuzena gainera, atmosferikoa ere bihur­tzen den perspek­tiba jakin­tsua da, XVII. mendeko ertilari handiak bereizgarri duen pintura handia al­darrika­tzen duelarik. Loiolako San Inazio. Ezin utziko dugu aipamenik gabe Loiolako San Inazioren koadroa, Guanajuaton, Lagundiaren elizaren sakristian Elisa Vargas Lugok aur­kitu berria duen eta inolako zalan­tzarik gabe Etxabe Orioren pin­tzeletik sortu zena. Lagundiaren funda­tzailearen argaz­kirik goiztiarrena izatea da xehetasuna, doha­tsu izendatu berri hartan egindakoa, alegia. An­tzinakoa izatearen balio horri, kalitatez­ko margolana izatearena eran­tsi behar zaio, ertilariak lortu baitu santuaren aurpegi eroriari kalitate hori ematen: bi aingeruen artean Espiritu Santuaren usoaren az­pian, Jainkoa ikusteak zorabiaturik, aurpegi eroria baina mistikotasunaren mistikotasunez akitua ager­tzen da. Sanchez Coellorena den irudirik zaharrenean eta ofizialean azal­tzen denaren antzekoa da, eta normalean hotz eta konben­tzionalak diren barroko al­diko irudietan ezohiko Loiolako Santua adierazten da. Fran­tziskotarren­tzat. Etxabek beste margolan piloa egin zuen, Tlatelolcon 1609an sagaratu zen fran­tziskotarren Santiago elizarako. Hauetatik, bi oihal bederen gorde dira gaur arte: Por­tziunkula eta Ikustal­dia; zenbaiten ustez, Erregeorde­tzako pinakotekan jasorik diren Deikundearena eta Elizan Aur­kez­tearena ere mul­tzo berekoak ziren. Por­tziunkula. Bisitan datozen guztien­tzat San Fran­tziskori Birjinak bar­kamen osoa eman zion Por­tziunkulako eliza horretan froga­tzen da, euskal ertilariak duen gaitasuna lerro diagonalak lehentasun dituela jarrera eta itxura desberdineko bost per­tsonaia lasai erosoan bana­tzeko. Gure epaian, Etxaberen lanen artean hobekien konposaturikoa dugu hau, betiere, konposaketa­tzat, per­tsonaien banaketa ez ezik, balio plastikoen –argiak, margoak eta abar– kokamen organiko egokia uler­tuz. Ikustal­dia. Aur­kikun­tza bi­txia gerta­tzen zaigu Ikustal­dian bi emakume santuak ikuslearen aurrez aurre jarrita, eskutik hel­duta eta senarrak atzetik dituztela aur­kezteko modua.67 Aipatutako beste bi lanak Etxabe Oriorenak izatekotan, halakoxe estilo al­daketaren bat sumatu behar­ko li­tzaieke. Deikundea. Deikundean per­tsonaia bien jarreretan an­tzez­pen itxura bat eta barroko al­diko joerakoak liratekeen elkarrizketa-imin­tzioak antzematen dira.º Elizan Aur­keztea. Aur­kez­penaren koadro­ak Etxaberi –gai hau ukitu duten margolariengan sarritan ikusi izan den gauza, bestalde– konposaketa korapila­tsu baten aukera eman zion: dozena bat irudi, gorputz erdiko bakarren ba­tzuk lehen mailan, eta beste ba­tzuk sakonean, denak perspek­tiba ar­kitek­tonikoan geometrikoki egituran zuzen uztaiturik. Hala ere, maisuaren eskua igartzen den begi tarte ba­tzuen edertasun eta adieraz­kortasunaren ondoan, badira oso egokiak ez diren zenbait aurpegi –Jesus Haurrarena, besteak beste–, eta beste lantegiren batean egin zela pen­tsarazten dutenak.68 Katedralean. Mexikoko katedralean koka­tzen ditugu: Kristo zutabeari loturik. Mexikoko katedralean aur­ki­tzen da gure ertilariak sinaturiko beste koadroetako bat: Kristo zutabeari loturikoa; Nekal­diko gertaera honen berezitasuna da, San Pedro eta beste emaile bat, bi aingeru kon­tsola­tzaile eta koadroaren hondoko beste irudi ba­tzuen ondoan, Jaunaren zigor­ka­tzearen lekuko azal­tzen direla. Etxaberen az­kenetako koadro bat izan behar du 1616ko data duen honek, eta bere edukiz, nahitaez gel­ditasuna behar duen eszena batean mugimenduaren bilaketagatik eta gorpu­tzaren margo argi­tsuen eta espazioaren hondo ilunen arteko kontrasteagatik, barrokismo apur baten lekukotasuna du. Nolanahi ere, anatomian aka­tsen bat bal­din badu ere, ertilariak aurpegiei adieraz­kortasuna emateko duen gaitasunaren erakusle on bat da. San Sebastianen martiri­tza. Mexikoko katedralean erakusten ziren oihalen arteko batek –zori­txarrez 1967ko sutean gal­du zenak– San Sebastianen Martiri­tza erakusten zuen. Nahikoa da margolan horren argaz­kia, bere eskor­tzoengatik eta anatomia atletiko baten gaineko argi jokoengatik, Baltasar Etxaberen manierismoaren ale bikaintzat hartzeko. Jose Guadalupe Victoriak ziur asko euskal margolariarena dela ziurta­tzen duena bal­din bada. Esan daiteke Palen­tziako katedralean den El Grecoren egundoko San Sebastianen irudian inspiratu zela Etxabe. Izendapenak. Euskal ertilariarenak direla esaten den lanen artean balio berezia dutela uste dugun bi az­pimarratuko ditugu. Texcoco‑ko katedraleko Eukaristiaren ezarpenak Cor­nelis Cort‑en koadro batean inspiraturikoa dirudi; baina bere osaketak ez dauka, gure ustez, grabatu flamenkoak duen batasun trinkoa; horren ordez, lehen planoan, eskuinetara, ikusleari begira­tzeko burua bira­tzen duen apostoluarengan ertilariaren autorretratua eskain­tzen duela du abantaila.69 Bi koadro. Profesako an­tzinako eliza beretik datorrelako, bi koadro interesgarri ere Etxaberenak direla esaten da: * Bi Hirutasunak deri­tzana –Jainko Hirutasuna eta lurreko Jesus, Maria eta Joserena–, biribileko konposaketaren eredua da, baina kasu gehiago eginez per­tsonaien banaketari, osagai plastikoen antolaketari baino; * eta Mendekosteko eszena bat, beste kasu ba­tzuetan bezala, koadro honi jatorria aurkitu zaio Ufizzi‑tarren floren­tziar Museok Ludovico Carli margolariaren grabatu batean. Xochimilco‑ko erretaulan. Novohispaniako margolanen ezagu­tzaile eta adituek, esate baterako, Manuel Toussaint, Diego Angulo, Elisa Vazquez Lugo eta Jose Guadalupe Victoriak eman duten epaian diotenez, Xochimilcoko70 erretaula famatu eta miresgarritik Etxabe Oriorenak izan omen daitez­ke zenbait ohol, halako mul­tzo zabala, inola ere, tal­de-lana izango delakoan. Balorazioa. Laburbil­duz, esan dezagun euskal margogin­tzaren eremua ia hutsik den XVII.eko mende honetan, Espainia Berrira emigratu zuen ertilari honen lana nabarmen­tzea ezinbestekoa dela, mende honetako ospe­tsuenen artean sail­ka­tzerik ez izan arren, arreta berezia merezi baitu. Beti eu­tsi izan zion manierismo era bati, irudien liraintasunetan, bere behin eta berriz­ko eskor­tzoetan, argi‑ilunen eta jarrera bor­txatu al­deko zaletasun formalista samar batean eta, hasieretan, baita goibeltasun neurri­tsu batean sumatu ere zitekeelarik. Apur­ka aberastuz zihoan bere paleta, veneziar ereduen eraginagatik agian, naturaltasun handiago eta tonalitate ilun eta grisetara bideratuz, hispaniar ereduekin etenik gabeko harremanetatik beharbada. Aurpegiei espresio oso biziak eta oso ugariak emateko gaitasun horretan dago, batez ere, honen balioa, XVII. mendeko margolari gisa. Gorde direnak eta agirietan dauden lanak gu­txi izan arren, adituek nahikoa iraunkorrak diren zenbait ezaugarrirengatik ezagu­tzen dute: * diagonaleko antolaketaren zaletasunean; * emakumez­koen aurpegiak, normalean obalatuak dira, kopeta handi eta aho txikikoak baina ez­pain apur bat gizen­txoak, betazal mardulak eta behatz luzeak; * arropetako tolesdurak, al­di batean bederen, er­tz askokoak eta zurrunak dira; * aingeru mota berriz, lepo liraina eta adats kiz­kurrak, belarriak bistan utziz; * gizonez­koen gorputz biluzien edertasun atletikoekiko atsegina, sen­tsual joerakoa da; * adieraz­pide ikaragaitz nabarmena martirien aurpegietan. Hauetako trazu ba­tzuetan Martin de Vos‑en eragin garbia ikusi da antza. Nolanahi ere, Baltasar Etxabe Oriok jakin zuen jasotako eraginak beregana­tzen, eta handia izan behar zuen bere bizi­tzan zehar iri­tsi zuen ospe artistikoa, gure mende honetan oraindik ere gehiago estimatua izateko. Fray Juan de Torquemadak Tlatelolco‑ko erretaula margotu zuenean ezagutu zuen, eta “bere artea parekorik gabea”71 zela aitortu. Dokumenturik ezean Baltasar Etxabe Orioren margolanak bere seme Baltasar Etxabe Ibia eta baita bere biloba Etxabe eta Errioxarekin ere nahasten ziren al­di baten ondoren, XIX. mendean Jose Ber­nardo Couto idaz­lea euskal margolariaren berregite kritiko batean abiatu zen,72 eta horren ondoren XX. mendean, arte historialari ezagunek, laudorioen artean, lan monografikoak eskaini diz­kiote Etxaberi. Manuel Tousaint, gure ertilaria sakonetik ezagu­tzen lehenengoa denaren iritziz, Baltasar Etxabe Orioren lanak “Urrez­ko Aroaren benetako goitasunak iri­tsi zituela”73 eta beranduago berriz “kolonia al­diko gure arte guztiaren nortasun irudirik distira­tsuena”74 zela azal­du zuen. Diego Angulo ere oso baikorra azal­tzen da beronen lanari buruz­ko bere iriz­pide kritikoetan. Fran­tzisko Stastny‑k nabarmen­du egiten du manierismoaren eta naturaltasun flamenkoaren arteko bil­duma egiteko duen gaitasuna. Elisa Vargas Lugo, mexikar artearen historialari sonatuenak “novohispanako margogin­tzako ertilari nagusitzat” jo­tzen du eta Etxaberen manierismo ausarta az­pimarra­tzen, nahiz eta Trentoko Kon­tzilioaren ikonoei buruz­ko aginduengatik, Espainia Berrian sortu zen manierismoaren aur­kako giroak az­kar asko zapuztu zuen estilo berria.75 Bizente Berdusan: bertako maisu bat Sarritako kanpoko ekarpen hauek Madrilgo Gorteko margogin­tzarekiko azal­tzen duten interesarekin bat etor­tzen da oso “gorteko estiloa” deritzonarekin, bertako dei diezaiekegun margolarien artean emankorrena denaren jarduera bereizten baitu: Bizente Berdusanena. Ejea de los Caballeros‑en 1697an jaio zen ertilari Aragoar honek Nafarroako Erriberan utzi zituen bere margolanik gehienak. Bere emai­tzen oparoa eta lantegiaren izen ona ikusita, bere prestakun­tza al­diaz ez dezakegu dokumentuetan azal­tzen den ezer esan. Nabaria da, bere lanek ia mende erdi bat osatu zutela, hau da, ez­kondu egin zela-eta Tuteran 1655ean kokatu zenetik hasi eta 1697an hil zen artekoa. Bere margolanak ikus daitez­ke: * Tuterako katedralean –kapitulu‑gela eta Espiritu Santuaren eta Hiriberriko San Tomasen erretaulak–, * Tutera, Corella, Alesbes, Fitero, Melida, Zentroniko, Balterra eta abarretako elizetan. * Olite eta Funeseko erretauletan, * Zuberoako ermitako oihaletan, Erronkarin, eta abar. * Iruñeko San Domingo komentuan dagoen San Tomas Akinokoaren Apoteosia, (1664an sinatua). Bere lanen ba­tzuk Aragoera iri­tsi ziren. Estiloa. Ia bere emai­tza osoa erlijio gaietan oinarri­tzen da eta mendearen bigarren erdia estal­tzen du, Austriatarren garaiko margolari handiak desagertuz doazen al­dikoa. Bere prestakun­tzari buruz dokumentuetan ezer azal­tzen ez zaigunez, asmakizunetan ibil gaitez­ke, berarengan aur­ki­tzen baitira, izan ere, besteak beste, une hartako ia margolari ospe­tsu guztien arrastoak: Velázquez, Ribera, Val­dés Leal, Rizzi, Carreño eta Herrera el Mozo‑renak, eta baita bere garaikide izan ziren Claudio Coello eta Antolínez nahiz beste zenbaitenak. Berdusanen lantegitik irten zen lan ugaritasuna, Nafarroan eta Tuteran mendearen hirugarren herenean oparotasun ekonomikoak gora egin zuelako izan zen zalan­tzarik gabe, erlijiosoen komentuek beren eliza barrokoak berritu zituztenean. Berdusanek iluntasunetik margolan argi­tsu eta kolore­tsu al­dera egin zuen bere garabidea. Leial zaio ia beti Velazquezen ondorengo pin­tzel­kada solte eta ausartaren teknikari, margolanetan Velazquezi hilez­kortasuna eman zion giro­tzea eta Berdusanek sarritan veneziar polikromia beroarekin nahasi nahi zituen efek­tu lurrin­tsuak bilatuz, bere marraz­kiak zituen aka­tsak disimulatu nahi zituela dirudien eklek­tizismo batez, alegia. Adieraz­kortasuna topatu nahiez zalan­tzarik gabe, bere irudiei naturaltasuna falta zaien jarrera behartuak ematen diz­kie, buru eta besoetan. Konposaketa dinamikoetarako ez zaio gaitasunik falta; baina eszenatoki konplexuak uki­tzen dituenean kontaketa ahaleginak zurgatu egiten du, konposaketaren batasun plastikoak baino gehiago. Rubens‑ek iradoki ziz­kionak dirudite oihal ba­tzuk: San Pauloren konbertsioa, Tuterako San Jurgi, Balterrako Itxaropenaren ermitako Jaunaren Ager­kundea eta abar; baina bere mendeko ertilari ezagunen batekin lotu behar­ko bagenu, Juan Carreño eta Fran­tzisko Ricci bere garaikideak aipatu behar­ko genituz­ke.76 Hala ere, honek guztiak ez du esan nahi zenbait maisulan zoragarri zor ez diogunik, hala nola, Tuterako Santa Maria de Gracia ospitaleko Guztiz Garbia Neskatoa, Zurbaranen eskolako gozotasun dirdira­tsua duena eta 1663an sinatua. Hainbestekoa izanik bere lan emai­tza, oso litekeena da bere seme Karlosek inoiz­ka lagundu izana, bera baita, aipatutako San Domingo komentuko Santa Teresa Irakaslea koadroa sinatu zuena, 1664an. Bertako beste zenbait margolari Sonatuak izan ziren beste margolari ba­tzuk hauexek dira: * Matias Guerrero, Corellan kokatu zena, * Sebastian Garcia Camacho, mendearen az­ken al­dera Tuterako elizan margotu zuena. Erriberriko merindadean XVII. mendean hala moduz­ko kalitateko margolariak jardun ziren. Hauetako ba­tzuetan Madrilgo eskolaren eragina suma­tzen da, esate baterako: * Berdusanen garaikidea zen Antonio Castrejón, Erriberriko Fran­tziskotarren komentuan Jasokundearen oihal barroko handia sinatu zuena. Ondorengo hauen eskuz margoturiko oihalen kalitateaz an­tzeko kontuak esan daitez­ke: * Pedro, Migel eta Martin Ibiriku anaiengatik, denak ere desagertu ziren Lizarra al­deko komentuetan jardun zutenak dira.77 Delako Pedro Ibiriku batena, leinuko aitarena agian, izan behar du Lizarrako San Pedro elizako San Sebastianen Martiri­tza, une hartan­txe ematen zen iluntasuneko errealismoaren adibide egokia. == Laburpena == Euskal artearen XVII. mendeko azalpen hau bukatu­tzat ematen dugunean, benetan sor­tzaile diren balioak eransterakoan eskuzabalegia izan denaren halakoxe susmo bat sor­tzen zaio bati. Aurreko mendearekin al­deratuz eta baita Hispaniako gorteko arte garaikidearekin ere, badirudi Euskal Herriko lehen barroko al­diko artearen orijinaltasunean eta kalitate estetikoan gainbeheraren bat hastera zihoala. Eta historialariari gal­dera sor­tzen zaio, munta handiko izarren gabezia, ez ote duen berez­ko argirik ez duten sateliteen zerrenda aipa­tze soilarekin leundu nahi izan. Euskal Herrian, XVII. mendeko artea “barroko soil” izenez bataiatu nahi izan dugun honek erakusten dituen gainbeheraren arrazoietan –kultur eta arte mailakoak– ez gara behin eta berriz jardungo: krisial­dia demografian, atzerabidea Amerikako meha­tzeen ustiapenean, noblezia berriaren guraria zuen burgesiak mer­katari­tzari uko egitea, eliza pobre­tzea, Biz­kaiko itsasoko portuak behin baino gehiagotan astindu zituen izurritea, burdin industriaren gainbehera, nekazaritza ekonomiara itzultzea, “ga­tzaren matxinada” geroko ma­txinaden aurrerapena... denak iragar­tzen zuen aurreko oparotasunaren amaiera. === Bizi­tza eta Artea barrokoan === Kode misterio­tsuren baten bidez, XVII. mendeko arteak erakusten du, ohikoa denez, krisial­di orokor horrek eta garai hartako gizartearen egoerak sor­tzen zuen egoera moral eta espirituala. Giza el­karteen historiak errebela­tzen digun kronologia bizi­tzaren eta adi­tzera ematen duen artearen tartekoa den desfasea da. Heroitasuna, errealitatea baino gehiago denean mira, orduan­txe ida­tziko du Baltasar Garcianek Heroia. Karlos enperadorearen ohorez­ko zal­dun ekin­tza gogoangarrien eta Errege Prestuaren ekin­tza ausartegien eta hurrengo Austriako etxekoen balidoen porrota eta eror­keten ondoren, inolako zalan­tzarik gabe estratega politikoa baino idaz­le bikainagoa zen Diego Saavedra Fajardoren eskutik ida­tzitako Ekimen Politikoetan zuhurtasunez azal­tzen diren hauek, hausnar­ketak sakon egitera eta ondorioak zuhurtasunez ematera behar­tzen dute. Bizi­tzan, XVI. mendean, benetako gailurrak iritsitakoak izan ziren Her­nan Cortes, Fran­tzisko Xabier­koa edo Teresa Avilakoren lekuan, oraingoan, Quevedo, Zurbaran edo Cal­deron jeinuak jarri ziren. Goren mailako santuak bizitutako mende horren ondoren, aipatu irudi hauek gore­tsi eta mitifika­tzeko beharra duen beste belaunal­di bat gailendu zen. Lehenago bizi­tza eta ekintza izandakoa, orain arte eta literatur oroitzapen izatera etorriko da eta nostalgiarako arrazoi, halaber. Margolanetan, eskulturetan, kontaketetan eta komedia sagaratuetan gel­dituko dira heroiak. Besteak beste, Inazio Loiolakoa, Joan Guru­tzekoa, Tomas Villanuevakoa edo Juan de Dios santuen benetako bizimoduari jarrai­tzen zaio “imajinagile eta barroko al­diko margolari ospe­tsuena, hasi Lope kemen­tsutik eta sakramentuz­ko autoen alegiaz­ko gorespenera arteko katolikotasunaren dramagile handien mendea”.78 Literaturak, adigai zuzenagoen hiz­keraz baliaturik, nabarmenago adieraz di­tzake garai bateko xehetasun eta pen­tsamol­deak; eta une hartako literatura pikareskoak islatu zuen, agian satira baino gehiago iseka merezi zuen mende erdi hori, hasi Guzman de Afarachetik (1599) eta Estebanillo Gonzalez (1646) arterainokoa. Historialariaren gal­dera da lehen barroko al­diko arte plastikoak ere ez ote liratekeen horren argitan ulertu eta, eta mende honetako etxeetako fatxada handien atzeal­dean, igel­tsuz­ko gangak eraiki­tzen dituen egitasmoetan, etsipen eta ezintasun-keinu bat sumatu behar. Gal­detu ere egin behar­ko li­tzateke, garai hartako buru zoli eta argiei ez ote zi­tzaien irribarre iseka­tsurik irteten, hainbeste estatua arrandi­tsuren aurrean, ertilariak erabakitako garairako hauek buka­tzeko ezgaiak zirela-eta nagusiak agindutako diruz ordain­tzeko gauza ez zirela ikustean; eta az­kenik, elizak berak bere erretauletarako, iraganeko bere zoriontasunen irudiak nahiago zituenean, erliebe narratiboak eta konben­tzigarriak baino, bere ahul­dadeen berri zekiela, santuei beren santutasuna gertakarien bidez erakusteko betebeharra bar­katu nahi balie bezala. Errenazimendu al­dia bizitasunez bizi izan zen: XVII. mendean “giza bizi­tzaren behatokitik” –Guzman de Alfaracheren Bigarren Zatiaren izenburua– gonbitea egiten zuen denen­tzat hausnar­ketarako. Egiaz­ko tragedia serios moduan bizitutako erlijio baten ondoren, bat‑batean desengainuaren keinu edo iseka imin­tzioa etorri zitzaion, eta fede beroa izanez gero, bizi­tza “sub specie aeter­nitatis” gisa ikusteko beharra. Inkisizioaren gehiegikerien ondoren, zuhurtasunaren zurruntasuna eta kritikaren laztasuna etorri ziren. Historialaria, XVII. mende horretako belaunal­di horien ezinbesteko halabeharra uler­tzen hasi zen, non, desilusioa eta umore larria estalgarririk gabe azal­tzen zuen, hurrengo belaunal­dietan eszeptizismo hotz eta XVIII. mendeko filosofo en­tziklopedisten errukirik gabeko zen­tsura modura atera zelarik. Baina, oraingoz arrakastarik izan ez duen heroitasun eta santutasun guraria da suma­tzen dena, Berri Onaren idealen arabera zinez bizituriko gertakizunak baino. Egia da, itxuraren al­derako joera urte ba­tzuk lehenago hasia zela jada, esate baterako, 1578an Durangoko Santa Mariaren erretaularako An­txietaren proiek­tu bat, txikiegia omen zelako, bazterrera utzi eta “koste eta bikaintasun handiagokoa zelako” Ruiz Zubiaterena nahiago izan zenean. Lehen barroko al­diko arteak handizaletasun hori areagotu egin zuen, eta zaz­piehun al­deko barrokoaren handitasunak gaur egun sumarazten digu, errealitatea baino gehiago zela handikeria, eta bere itxura zalaparta­tsuaren atzean porrotara zihoan ehun ahul bat baino ez zela ager­tzen. Aipa dezagun Errenazimentu al­dian, post mortem ain­tzaren eta ospearen ideiaren bitartez araoka­tzen saia­tzen ziren herio­tzaren pen­tsamenduak, Barroko al­dian bere gordintasun osoa hartu zuela, halabeharrez­ko porrot modura. Herio­tzak, oraingoan, bizi­tza vánitas balitz bezala sentiarazten du, eta ondorioz, ekimen onen bidez bere aurretik prestakun­tza egitera behar­tzen du, esate baterako elizak eta komentuak eta beste errukiz­ko ekin­tzak egitera. Pedro Rol­dan eskulturagilearen Lurpera­tze Santua eta Sevillako Erruki Ospitalearen fundazioa Migel Mañara ospe­tsuak gizatasun guztiaren hil­kortasunaz izan zuen sentipenari zegokionak, eta Tafallako Sor­kundetarren Komentuaren fundazioak “itsasoko haize eta arriskuei eta bizitzako zalan­tzari aurre egitearren” eragile bera izan zuten, Guatemalako gober­nariaren emazte Maria Turrillos Andereak iradoki­tzen zuenez. Lehen arte barrokoa, bere kontraesan eta guzti, nola uler­tzen eta diseinatzen den begiratuta aur­ki­tzen zaio itxura ar­kitek­tonikoaren soiltasunari halakoxe zen­tzurik; baina, bestal­de ulertu ere egiten da, halako edil-enpresen babesleek hainbesteko handitasun eta bikaintasunez eraiki nahi izatea eta gerora beren finantza-betebeharrak ezin osatuz gera­tzea. Ulertu egiten da Aran­tzazun, zilar eta harribi­txietan komentuan gorde­tzen zen al­txor-zati eder bat xahutu behar izana; eta Gregorio Fer­nandez berari ere edergarri ba­tzuk, ordainagiri modura, eman behar izatea, eta Diego Valentin Diazek urrez­ko guru­tze bat hartu izana.79 Ulertu egiten da, halaber, ertilari ba­tzuk, besteak beste, Latijera justiziatik ihes eginez ibili beharra edo, esaterako, Martin Ruiz Zubiate ezin ordainduagatik epaitu ala kar­tzelaratua izatea. Bi­txia eta garran­tziz­koa da arteak eta literaturak gairik santu eta sagaratuenak, hu­tsal­keria arrunt eta hantustearen mugaraino –are profanoraino ere– nola eraman zituzten kontura­tzea. Karikaturaren arte zaletasuna al­darrika­tzen dela dirudi. Baina, bestal­de, historialari gogoeta­tsuak gal­dera egiten du, gizarteko per­tsonaiarik igarleenen –Gracian, Saavedra Fajardo eta abar– jarrera kritiko hori ere “Katolikotasunaren Berrezar­kun­tza” zeritzanak ekarri zuen baikortasun egiaz­koenaren isla ez ote den, eta jarrera hori Berri Onaren logikatik gertuago ez ote dagoen aurreko mendean Felipe II.aren Pragmatikak ezarritako dotrina garbizale eta fundamentalistari zion atxikimendu herrikoi su­tsua baino. Erreforma protestante eta katolikoaren gogo berri­tzailea arbasoengandik bereganatu duen eta –heroi izatearen alferrikakoa edo ezintasuna– kon­tzien­tzia maila batean edo bestean senti­tzen duen eta delako berotasunak itzaltzen utzi beharra suma­tzen edo senti­tzen duen belaunal­di bat garai berean el­karbizi­tzan bizi direla adierazia egotea litekeena da barrokoaren polimorfismoan, zeinaren etiketapean ez­kutaturik egongo liratekeen Rubensen haragi kolore gorristak eta Zurbaranen monjeen artileki grisak eta, gure Euskal Herriari dagokionez, Baz­kardoren eta Gregorio Fer­nandezen soiltasun adierazgarriak, Ber­niniren imita­tzaileen min­tza-imin­tzioetan jarraitzea. Weisbach‑ek arte barrokoaren ezaugarritzat adierazten duen “heroismoa” ez da bizi den errealitatea, heroismoaren mira baizik. Baltasar Gracianen Criticón lanean zin­tzotasunaren aitormena ironiaz tinda­tzen da, non desengainuaren sentipenak eta zuhur izan beharra garaile irten ziren. Zerbait esan nahi du garai horren adierazgarri Zurbaran margolaria har­tzea. Inoiz ez zaie uko egiten hondo ilunei, eta haien gainera bizi­tza errealeko argi prin­tzak jaurtikitzen dira, Extremadurako margolari handiaren koadroetan eta Baltasar Etxabe euskal­dunarenean, adibidez. Agerian gera­tzen da ohorearen zen­tzu hu­tsala eta noblezia lurtarra (Val­dés Leal). Munduko loria orain hu­tsalaren hu­tsal senti­tzen da. “Ez dut ohorerik nahi, ezta ikusi ere”, diote mende horretako nobela pikareskoak. Eta bat‑ba­tean sol­dadu den Guzman de Alfarachek pen­tsa­tzen du: “Nire kapitaina ni bezain zen­tzuduna ez izateagatik hil­ko da”. Nolanahi ere, Hispaniako arte barrokoaren historialariak “gainbeheraren eta distiraren, festa eta malenkoniaren arteko el­karbizi­tza hori hobeto uler­tzeko gil­tzaren” bila saia­tzen diren bitartean, XVII. mendeko Euskal Artearen historialariek gal­dez­ka jarraitzen dute zergatik izan ziren “distira” hain soila eta “festa” hain xumea. == Oharrak == {{erreferentzia_zerrenda}} 9. J. A. BARRIO LOZA, M.N.E., III.ean (Biz­kaia), 211. or. 37. Euskal Herrian eredu hau behin eta berriro kopiatu zen. J.J.VELEZ CHAURRI, O.c., 53. or. 38. Mª GARCIA GAINZA, La influencia de Gregorio Fer­nández... B.S.A.A., 371.ean; J.J. MARTIN GONZALEZ, O.c., 83. or. 39. C.M.N. III.a, 36. or. 40. Teresa BALLESTEROS IZQUIERDO, El retablo del Santo Anjel de la Guarda en la iglesia de San Pedro de Vitoria. Kultura 4. znb. (Ots. 1992), 19‑27 41. El retablo barroco en el Goyerri, 183‑185. or. 42. O.c., 152. or. 43. Zendoyaren ustetan San Fran­tzisko estigmatizatua eta atikoko Kristo guru­tzil­tzatuaren irudiak baino ez dute az­pimarra­tzerik merezi, beren barrokotasun ku­tsuagatik, nahiz Gregorio Fer­nandezen aipamenengatik. 44. Historia de la imagen y santuario de Nuestra Señora de Aran­tzazu (1880). Bilbon argt. (Bilbo,1985), 171. or. 45. Adiciones... (Madril, 1889), 260. or. 46. “Erretaula nagusiaren eraikun­tza alboetako beste hirurekin burutu zen, 1638ko maia­tzaren 22an egin zen ida­tziaren arabera, hauetako bi oraindik manten­tzen dira eta egile Zegamarra den.... ar­kitek­to maisuaren egitasmoa “kandelara”, 3.950 dukatetara makurtuz” azal­tzen da. I.CENDOYA, O.c., 191‑192. or. 47. “Gorpuz­kerek eta konposaketek zenbaitetan Gregorio Fer­nandezen oroigarriak erakusten dituzte; baina oraindik ere nafar‑errioxar lantegi oparotik gertuago leudeke”. J.J. VELEZ, O.c., 70. or. 48. Lantegi hau, XVI. mendearen az­ken herenean Pedro Gonzalez San Pedroren eta Diego Jimenez “Zaharraren” eskumenean egon zen; Baz­kardo eta Diego Jimenez “Zaharrarekin” kemen berriak hartu; Diego Jimenez Gaztearekin iraun zuen eta gerora Ber­nardo Elcaraetarekin, eta az­kenik XVIII. mendean Fran­tzisko Jimenezekin. Honako hauxe da Jimeneztarren ahaidetasuna: Joan Baz­kardo, Ana Maria Gonzalez San Pedrorekin ez­kondu zen, eta bi hauengandik sorturiko alaba, Diego Jimenez II.arekin ez­kondu zen, horrela bi eskulturagileren adarrak el­kartuz. J.J. VELEZ CHAURRI, O.c., 67‑68. or.; ikusi, halaber, C.M.N. II, 1, XXXI.ean, 387. or 49. C.M.N. III, XXVIII.ean. 50. C.M.N. V, 1.ean, 259. or. 51. C.M.N. V.ean, 62. or. 52. C.M.N. II, 2an, 567. or. 53. C.M.N. II, 2an, 572. or. 54. J.J. VELEZ, O.c. 68. or. 55. Ibidem 69. or. 56. I. CENDOYA, O.c., 215. or. 57. C.M.N., I, XXXVII.ean. 58. J. SEGURA MIRANDA, Tudela. Historia. Leyenda. Arte. (Tutera-Iruñea 1964). 59. R. FER­NANDEZ GRACIA, El retablo barroco en la Ribera. 457. or. 60. Antonio Alloytizi buruz, ikusi, J. ZORROZUA, O.c. 181. or. Joan Bautista Mendizabal Juaristi iker­tzaile gogo­tsu eta Jaurlari­tzako Turismo Sustapeneko Zuzendariari zor diot Az­koitiko erretaula nagusiari buruz­ko ohar hau: “Hasiera batean, beraren diseinu-lanean Ber­nabe Cordero ar­kitek­toak esku hartu zuen; hau hil zenean, behin betirako traza egin zuen Fran­tzisko Bautista Anaiak, Madrilgo Jesusen Lagundiaren Ikaste­txe Inperiala diseinatu zuenak. Al­daera ba­tzuen ondoren, 1660tik aurrera Antonio Alloytizek egin zuen eta 1675 al­dera Joan Ursularre Etxeberriak eman zion bukaera.” 61. Mina RAMIREZ MONTES, Arte en tránsito a la Nueva España durante el siglo XVI. Anales del Instituto de Investigaciones Estéticas, XV. libk. 60. znb. (Mexiko, 1989), 203‑210. or. 62. Manuel TOUSSAINT, Pintura colonial en México (Mexiko, 1990), 86. or. 63. Lemos Kondeari eskainia, liburu honen azalean, egilearen grabatu irudidun bat azal­tzen da, familiaren armarria eta honen inguruan latinez­ko idaz­kun bat, aitortuz bera pin­tzelarekin bezain iaioa dela lumarekin: Patra penicillum et calamum utroque aeque artifex. D.D. 64. Manuel TOUSSAINT, Arte Colonial en Méjico. 2. argt. (Mexiko, 1962); Idem, Pintura Colonial en México. Mexiko 1965; José Ber­nardo COUTO. Diálogo sobre la historia de la pintura en México. M. Toussaint‑ek prestaturiko argitalpena. Fondo de Cultura Económica, 1947; Diego ANGULO IÑIGUEZ, Historia del Arte Hispanoamericano (Bar­tzelona 1945‑1950), I. libk. 386‑390. or.; George KUBLER eta Martin SORIA, The Art and Architecture of Spain, Portugal and theirs Americans Dominios 1500‑1800. The Pelikan History of Art 1959; Francisco STASTNY, Maniera y contramaniera en la pintura latinoamericana. La dispersión del Manierismo. Documentos de un coloquio (Mexiko, 1980), 197‑230. or.; Elisa VARGAS LUGO, La expresión pictórica religiosa y la sociedad colonial. Anales del Instituto de Investigaciones Estéticas. XIII. libk., 50, 1. znb., (Mexiko, 1987), 61‑67. or., José guadalupe VICTORIA, Un pintor en su tiempo. Baltasar de Etxabe Orio. Mexikoko Unibertsitate Nazioal Autonomoa. Iker­kun­tza Estetikoen Institutoa (Mexiko, 1994). 65. J.G. VICTORIA, Un pintor en su tiempo. Baltasar de Etxabe Orio. 107. or. 66. S. SEBASTIAN, El arte iberoamericano del siglo XVI. S.A. XXVIII.ean, 247‑250. or. 67. Etxaberi delako berritasunaren aukera grabaturen batek inspiratu izan ziezaiokeela iradoki­tzen du Diego Angulok. O.c. II, 388. or. 68. M. TOUSSAINT, Pintura colonial en México (93. or.). Mexikoko margolanetan eta Etxabetarretan aditua den historialari ospe­tsu honek zehatz esaten du, Espainian Etxabe Orioren margolan ba­tzuk izan behar dutela; hain zuzen ere, San Fran­tziskoren gainez­kal­dia aipa­tzen du, Biz­kaian, Durangoko Arginzoniz sendiarena dena. Ibid., 95. or. 69. J.G. VICTORIA, Los autorretratos de Baltasar de Etxabe Orio. Anales del Instituto de Investigaciones Estéticas, 53. znb. 1983, 75‑79. or. 70. J.G. VICTORIA, Un pintor en su tiempo. Baltasar de Etxabe Orio, 139‑146. or. 71. Monarquia Indiana Mexiko, 1975‑1983, IV. libk, 314. or. 72. José Ber­nardo COUTO, Diálogo sobre la historia de la pintura en México (Mexiko, 1947), 162. or. eta hur. 73. Arte Colonial en México, 73. or. 74. Ibid. 95‑96. or.: “XVI. mendearen amaiera argi­tzen zuen italiar su leunaren maitasunean jaiota, bere zainetan suma­tzen zuen arrazaren kemen la­tza eta soilago bihurtu zen, metropolitik zetozen koadroen eta koloniara zetozen margolarien aurrean, margo sorta gozoei hel­du zien eta oreka perfek­tura iri­tsi zen hispaniar Errenazimentuko ertilari bat... Hala, Etxabe XVII. mendeko maisu espainiar bat izan zen, Pacheco eta Ribaltaren garaikidea eta Zurbaran eta Velazquezen ai­tzindari. Bere izena, XVII. mendeko espainiar margogin­tzaren koadro ospe­tsuan sartu behar da distan­tzia eta denboraren hesi bikoi­tza zuzentasun-bul­tzadaz gainditurik”. 75. La expresión pictórica religiosa y la sociedad colonial. Anales del Instituto de Investigaciones Estéticas (Mexiko, 1982), 50/1.a,64. or. 76. José del GUAYO eta LEKUONA, La pintura de Vicente Berdusán. Historia del Arte en Navarra, 33. znb. 77. C.M.N. II.a, 1, 475. or. 78. M.VALBUENA PRAT, La novela picaresca española (Madril, 1946), 26. or. 79. J.J. MARTIN GONZALEZ, Gregorio Fer­nández, 275. or. == Bibliografia == * AA.VV.: Debako Santa Maria. Itsas Herriko eliza. / Santa María de Deba. Una Iglesia marinera. Historiaren Zaharberrikun­tza (Donostia, 1999). * AA.VV.: Navarra. Historia y Arte. Tierras y Gentes (Iruñea, 1984). * AA.VV.: Museo de Navarra (Iruñea, 1998). * AA.VV.: Monumentos de Biz­kaia. 4 libk. (Bilbo, 1987). * AA.VV.: Patrimonio Histórico de Biz­kaia. I.‑II.a (Bilbo, 1999). * AGUERA ROS, J.C.: La pintura española foránea del s. XVII en Navarra: notas para un balance y estado de la cuestión. P.V., 198. znb., 1993, 29‑50. or. * AL­DABAL­DETRECU, R.: Iglesia de Santa Maria (Nuestra Señora de la Asunción) de Deba (Donostia, 19899. * ANDRES ORDAX, S: La escultura de la época barroca en Álava (Valladolid, 1973) (argitaragabeko dok­torego‑tesia). * ANDRES ORDAX, Salvador: Barroco. A.A.V., País Vasco. Tierras de España‑n (Madril, 1987), 251‑288. or. * ANDRES ORDAX, S.: Gregorio Fer­nandez en Álava (Gasteiz, 1993). * ANGULO IÑIGUEZ, D.: Pintura del siglo XVII. ARS HISPANIAE, XV (Madril, 1971). * ANGULO IÑIGUEZ, D.: Historia del Arte hispanoamericano (Bar­tzelona, 1945‑1950). * ARRAZOLA Mª Asunción: Piedras y maderas barrocas. AA.VV., Arte Vasco‑n (Donostia, 1982), 151‑171. or. * ARRAZOLA, Mª A.: Artea Euskal Herrian/Historia del Arte en el País Vasco. AA.VV. Euskal Herria. Historia eta Gizartea / Historia y Sociedad‑en (Oihar­tzun, 1985), 415‑419. or. * ARRAZOLA, Mª A.: La escultura de los siglos XVII‑XVIII en Guipúzcoa. AA.VV., Cultura Vasca II‑an (Donostia, 1978), 304‑317. or. * ASTIAZARAIN, M.I., ARRAZOLA, M.A. eta MORENO, M.: Barrokoa I, Gipuz­koan (Donostia, 1992). * ASTIAZARAIN, M.I.: Contribución al estudio de la arquitectura retablística de la primera mitad del siglo XVII en Guipúzcoa: la obra de Ber­nabé Cordero. RSBAP‑ren Bol. (1990), 259‑316. or. * AZANZA LOPEZ, J.J.: El barroco conventual. AA.VV.‑n. El Arte en Navarra II (Iruñea, 1995), 385‑400. or. * BALLESTEROS IZQUIERDO, T.: Actividad artística en Vitoria durante el primer tercio del siglo XVII. Arquitectura (Gasteiz, 1990). * BARAÑANO, K. Mª, DE GONZALEZ DE DURANA, J. JUARISTI, J.: Arte en el País Vasco (Madril, 1987), 128‑150. or. * BARRIO LOZA, J. A.: Las Constituciones Sinodales Postridentinas y su incidencia en el arte vasco. E.D. V, XXV.ean, 59. alea (1977), 321‑327. or. * BARRIO LOZA, J.A.: Monumentos Nacionales de Euskadi. 3 libk. (Bilbo, 1985). * BARRIO LOZA, J.A.: Monumentos de Biz­kaia. 4 libk. (Zamudio, 1986). * BARRIO LOZA, J.A.: El arte durante los siglos XVII y XVIII: el Clasicismo y el Barroco. AA.VV. Bilbao. Arte e Historia. I.ean (Bilbo, 1990), 125‑149. or. * BARRIO LOZA, J.A.: Arquitectura religiosa en Bilbao. AA.VV.‑n, Ibaiak eta Haranak, 4. libk. (Donostia, 1990), 93‑112. or. * BARRIO LOZA, J.A.: El patrimonio religioso de Gordexola. Patrimonio monumental de Gordexola (Bilbo, 1994), 14‑30. or. * BARRIO LOZA, J.A.: Los talleres montañeses de retablos y de escultura en Carranza (Biz­kaia). AA.VV.‑n : Estudios de Arte. Homenaje al profesor Martín Gonzalez (Valladolid, 1995), 289‑293. or. * BARRIO LOZA, J.A.: Santa Maria de Lemóniz. Lapintura mural religiosa en Biz­kaia (Bilbo, 1993). * BARTOLOME GARCIA, Fr.: Arte Barrokoa Araban /El Arte Barroco en Álava (Gasteiz, 1999). * BASAS, M.: Vizcaya monumental (Bilbo, 1982), 83‑96. or. * BENGOE­TXEA, J. DE: Museo de Bellas Arten de Bilbao (Bilbo, 1978). * BECERRA, F.: Las obras del escultor Joan de Bazcardo en Viana. B.C.M.N.‑n, 1936, 57‑64. or. * BEGOÑA AZ­KARRAGA, A. DE: Arquitectura civil en Vitoria. Evolución y características generales. AA.VV.‑n, Vitoria 800 años, 7. znb. (Gasteiz, 1981). * BERMEJO, A.: Datos para una historia de la platería en Navarra. P.V.‑n, 189. znb., 1990, 57‑73. or. * BUENDIA, R.: Barroco. AA.VV.‑n. Navarra. Tierras de España (Madril, 1988), 263‑292. or. * CABEZUDO ASTRAIN, J.: Pintores, escultores y bordadores pamploneses del siglo XVII. P.V.‑n, 70‑71. znb., 1958, 25‑29. or. * CAMON AZNAR, J.: La pintura española del siglo XVII. Summa Artis, XXV.ean, (Madril, 1983). * CENDOYA ETXANIZ, I.: Arte. AA.VV.‑n.: Gipuz­koa (Madril, 1994), 142‑154. or. * CENDOYA ETXANIZ, I.: Domingo y Juan de Mendiaraz, el paso del romanismo al naturalismo barroco. Kultura, 2. al­dia, 1. znb. (1990), 45‑56. or. * CENDOYA ETXANIZ, I.: El retablo barroco en el Goyerri (Donostia, 1992). * CENDOYA ETXANIZ, I.: La semana Santa en Guipuzcoa. Estudio histórico‑artístico. A.P.M., 13. znb.an (1995), 72‑118. * CENDOYA ETXANIZ, I.: El retablo mayor de la iglesia parrquial de Asteasu. Cuader­nos de sección. Eusko Ikaskun­tza, 1992, 153‑176. or. * CLAVERIA, J. eta VALENCIA, A.: Crucifijos en Navarra. Esculturas, cruces procesionales y cruces de término (Iruñea, 1962). * ETXEBERRIA GOÑI, P.: Policromía renacentista y barroca. Cuader­nos de Arte Español de Historia 16an, 48. znb., 1992. * ETXEBERRIA GOÑI, P.L. eta FER­NANDEZ GRACIA, R.: Arquitectura Religiosa de los siglos XVI al XVIII en Navarra. AA.VV.‑n, Ibaiak eta Haranak, 8. libk. (Donostia, 1991), 198‑216. or. * ETXEBERRIA GOÑI, P.L. eta FER­NANDEZ GRACIA, F.: Para un panorama de la pintura barroca en Navarra. Nuevos lienzos de la escuela madrileña. P.V.‑n, I Congreso General de Historia de Navarra. 11. eranskina, 1988, 87‑95. or. * FER­NANDEZ ARENAS, J.: Renacimiento y Barroco en España (Bar­tzelona, 1982). * FER­NANDEZ GRACIA, F.: La escultura funeraria en Navarra durante el Renacimiento y el Barroco. P.V. 183.ean, 1988, 51‑68. * FER­NANDEZ GRACIA, F.: El retablo barroco en Navarra (Iruñea, 1998). * FER­NANDEZ DEL HOYO, M.A.: Oficiales del taller de Gregorio Fer­nández y ensambladores que trabajaron con él B.S.A.A.‑n (Valladolid, 1983) 347‑374. or. * FOURCADE, C.: Retables basques des diocèses de Bayona et d´Oloron (Baiona, 1998). * GALILEA ANTON, A.: La colección de pintura española anterior a 1700 en el Museo de Bellas Artes de Bilbao. Urtekarian (Bilbo, 1992), 49‑56.or. * GARCIA DIEZ, J.A.: La pintura en Álava (Gasteiz, 1990). * GARCIA GAINZA, M.C. eta beste: Cátalogo Monumental de Navarra. 9 ale (Iruñea, 1980‑1997). * GARCIA GAINZA, M.C.: Notas para el estudio de la escultura barroca en Navarra. L.D. 10. znb.an, 1975, 121‑145. or. * GARCIA GAINZA, M.C.: La influencia de Gregorio Fer­nández en la escultura navarra y vascongada. B.S.A.A.‑n (Valladolid, 1972), 372‑389. or. * GARCIA GAINZA, M.C.: Navarra entre el Renacimiento y el Barroco. Actas del XXIII C.I.H.A‑n (Granada, 1977), 290‑299. or. * GARCIA GAINZA, M.C.: Pasos e imágenes procesionales del primer cuarto del siglo XVII. B.S.A.A.‑n, XLVI. libk., 1980, 425‑434. or. * GARCIA GAINZA, M.C.: Renacimiento y Barroco. AA.VV.‑n, Museo de Navarra, 4. argit. (Iruñea, 1998). * GARCIA DE MENDOZA, J.M.: El templo de los Santos Juanes. T.V.‑n, 70. znb., 1980. * GONZALEZ ETXEGARAI, M.C.: Artistas montañeses en Vizcaya y Álava. Estudios Vizcainos (1981), 69‑80. or. * GOÑI GAZTANBIDE, J.: Historia de los obispos de Pamplona. V‑VIII. (Iruñea, 1979‑1989). * HEREDIA, M.C., ORBE SIVATTE, M. DE eta ORBE SIVATTE, A. DE: Arte hispanoamericano en Navarra: platería, pintura y escultura (Iruñea, 1992). * KORTADI OLANO, E.: Patrimonio artístico de la Diócesis de San Sebastián. AA.VV.‑n, I Semana de Estudios de Historia Eclesiástica del País Vasco (Gasteiz, 1981), 299‑305. or. * KORTADI, E.: Arquitectura religiosa en Gipuz­koa. AA.VV.‑n: Ibaiak eta Haranak. 2 libk. (Donostia, 1990), 45. or. * INSAUSTI, S.: Visita a la iglesia de San Francisco de Tolosa en compañia de Jovellanos. B.R.S.B.A.P., V.ean, IX, 4, 1953, 537‑544. or. * INSAUSTI, S.: El retablo mayor de Santa María de Tolosa. B.R.S.B.A.P.‑n, XV. libk., 3, 1956, 397‑407. or. * INSAUSTI, S.: Artistas en Tolosa: Ber­nabé Cordero y Juan De Bazcardo. B.R.S.B.A.P.‑n, XV. libk., 3, 1959, 314‑331. or. * LABEAGA MENDIOLA, J.C.: Viana monumental y artística (Iruñea, 1985). * LEGRAND, F.C.: Catalogue de dessins de retables, taber­nacles et mobilier religieux conservés dans les collections privées des Hautes‑Pyrénées. Bulletin de la Société de l´Histoire de l´art français. 1976, 177‑187. or. * LOPEZ DE GUEREÑU, G.: Álava. Solar de Arte y Fe (Gasteiz, 1962). * LOPEZ DE GUEREÑU, G.: Nuevas aportaciones a Álava, Solar de Arte y Fe. B.I.S.S.‑en, XVII. libk., 1974, 425‑504. or. * MARTIN GONZALEZ, J.J.: El escultor Gregorio Fer­nández (Madril, 1980). * MARTIN GONZALEZ, J.J.: Escultura barroca en España 1600‑1770 (Madril, 1983). * MARTIN GONZALEZ, J.J.: El retablo barroco en España (Madril, 1993). * MARTIN IBARRARAN, E.: Santos Cristos en Álava (Gasteiz, 1993). * MARTIN VAQUERO, R.C.: La platería en la diócesis de Vitoria (1359‑1650). (Gasteiz, 1997). * MARTINEZ DE SALINAS OCIO, F.: Arquitectura y urbanismo de Laguardia (Álava). De la Edad Media al primer cuarto del siglo XIX (Gasteiz, 1991). * MILHOU, M.: Retablos en el País Vasco. AA.VV.‑n, Ibaiak eta Haranak, 10. libk., (Donostia, 1991), 185‑210. or. * MONTERO ESTEBAS, P.M. eta CENDOYA ETXANIZ, I.:Escultura de los siglos XVI al XVIII en el Museo de Bellas Artes de Bilbao. Urtekaria (Bilbo, 1992), 73‑129. or. * MONTERO ESTEBAS, P. eta ZOROZUA SANTISTEBAN, J.: Arte. AA.VV.‑n, Biz­kaia (Madril, 1993), 160‑172. or. * MOZAS, J. eta FER­NANDEZ, A.: Vitoria‑Gasteiz. Guia de Arquitectura (Gasteiz, 1995). * MUR PASTOR, P.: Arte Barroco. AA.VV.‑n. Enciclopedia histórico‑geográfica de Vizcaya. IV.a (Donostia, 1981), 289‑292. or. * NAVARRETE PRIETO, B.: Fuentes y modelos en la obra de Gregorio Fer­nández. Gregorio Fer­nández. 1576‑1636. Erakusketako katalogoa (Madril, 1999), 55‑66. or. * OMEÑACA, J.M.: Panorama general del arte religioso en Navarra. AA.VV.‑n, I Semana de Estudios de Historia Eclesiástica del Pais Vasco (Gasteiz, 1981), 294‑295. or. * POLO SANCHEZ, J.J.: El retablo mayor de Trucios y la proyección de los talleres de escultura cántabros en Vizcaya. Estudios de Arte. Homenaje al profesor Martín González (Valladolid, 1995), 413‑417. or. * PORTILLA VITORIA, M.J.: El patrimonio artístico religioso en Álaba. AA.VV.‑n, I Semana de Estudios de Historia Eclesiástica del País Vasco (Gasteiz, 1981), 275‑285. or. * PORTILLA VITORIA, M.J.: El Arte en los templos vitorianos. AA.VV.‑n, Vitoria 800 años, 8. znb. * PORTILLA VITORIA, M.J. eta beste: Catálogo Monumental. Diócesis de Vitoria, 8 libk. (Gasteiz, 1968‑2001). * QUINTANILLA MARTINEZ, E.: Imágenes y pasos procesionales. AA.VV.‑n : El Arte en Navarra, 31. znb., 1995, 481‑496. or. * RAMIREZ MARTINEZ, J.M.: Los talleres barrocos de esculturaen los límites de las provincias de Álava, Burgos y la Rioja (Logroño, 1981). * RIBETON, O.: Maestros artesanos en los retablos de las iglesias de Bayona y del País Vasco en los siglos XVII y XVIII. AA.VV.‑n, Ibaiak eta Haranak. B.S.S.L.A.B., 151. ZNB., 1996, 131‑304. or. * RIBETON, O.: Retables et taber­nacles de trois églises de Bayonne au XVIIe siècle. B.S.S.L.A.B.‑n, 145. znb., 1989, 57‑111. or. * RIGAL, J.: Ouvriers d´art religieux en Béar­n et au Pays Basque: Menuisiers, sculpteurs et doreurs au XVIIe et au XVIIIe siècles. Bulletin des Amis du Cháteau de Pau. 4.znb. (1959), 6‑15. or.; 7. znb. (1960), 10‑12. or. * SAN MARTIN, J.: Diego Maiora, eskulture segurarra. Landuz‑en: Gure herriko gauzak (Donostia, 1987), 146‑149. or. * SANTANA, A.: Historia de Santa María de Deba. Santa María de Deba: una iglesia marinera (Donostia, 1999), 14‑135. or. * SAÑUDO‑LASAGABASTER, B.: El retablo mayor de la parroquia de San Martín de Cegama. A.P.M.‑n, 4. znb. (1986), 299‑308. or. * TABAR ANITUA, F.(C.O.M.): Barroco importado en Álava. Escultura y pintura. (Catálogo de la Exposición) (Gasteiz, 1995). * TORRES PEREZ, J. M.: El eco de las Piedades de Miguel Angel en algunos artistas españoles de los siglos XVI y XVII. Lecturas de Historia del Arte, 4. znb. (1994), 181‑199. or. * TOUSSAINT, M.: Pintura Colonial en México (Mexiko, 1965). * TOVAR MARTIN, V.: El arquitecto ensamblador Pedro de la Torre. A.E.A.‑n, 183. znb., 1973, 261‑297. or. * TOVAR MARTIN, V. eta MARTIN GONZALEZ J.J.: El arte del Barroco I. Arquitectura y escultura (Madril, 1990), 218‑219.ak eta 255‑257. or. * URTEAGA ARTIGAS, M.M.: Guía artístico‑monumental de Guipuzcoa (Donostia, 1992). * VARGAS LUGO, E.: La expresión pictórica religiosa y la sociedad colonial. Anales del Instituto de Investigaciones Estéticas, México 1987, XIII. libk., 50/1. znb., 61‑76. or. * VELEZ CHAURRI, J.J.: Barroco. AA.VV.‑n Vitoria‑Gasteiz en el Arte II (Gasteiz, 1977), 380‑447. or. * VELEZ CHAURRI, J.J. eta MARTINEZ DE SALINAS, F.: Vitoria Barroca (Gasteiz, 1986). * VELEZ CHAURRI, J.J.: Arquitectura religiosa de los siglos XVI al XVIII en Araba. AA.VV.‑n: Ibaiak eta Haranak, 6 libk. (Donostia, 1900), 100‑112. or. * VELEZ CHAURRI, J.J.: El retablo barroco en los límites de las provincias de Álava, Burgos y la Rioja (1600‑1780) (Gasteiz, 1990). * VELEZ CHAURRI, J.J.: Vignola y su presencia en el retablo de la primera mitad del siglo XVII. El ejemplo alavés. Actas del X C.E.H.A.‑n. Los clasicismos en el Arte Español (Madril, 1994), 289‑296. or. * VICTORIA, J. Guadalupe: Un pintor en su tiempo. Baltasar de Etxabe Orio (Mexiko, 1994). * YRIZAR, J.: Los dos arquitectos Lucas de Longa. B.R.S.A.P. 1.‑2. libk.n, 1945, 109‑121. or. * IBARRA BERGE, J. DE: Catálogo de Monumentos de Bizcaya. 2 libk. (Bilbo, 1958). * ZORROZUA SANTISTEBA, J.: El retablo barroco en Biz­kaia (Bilbo, 1999). * ZORROZUA SANTISTEBAN, J.: Bibliografía del Arte Barroco en Euskal Herria. Ondare 19. znb.‑an, A.P.M., Eusko Ikaskun­tza, 2001, 631‑676. or. * ckhjed134dybijyirsy69akyljmmj5g 0 3066 9347 9345 2016-08-25T14:42:19Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki <div style="display:block; background-color:#FFFRFFF; border:2px solid #4848FF; vertical-align:top; text-indent:10px"> <h2 style="background-color:#CCCCFF; text-indent:10px; font-size:20px">Euskal ontzi arkitektura: edukiak</h2> '''1.''': '''[[/Testuinguru ekonomiko eta soziala XIII. eta XIV. mendeetan/]]''' '''2.''': '''[[/XIII. mendeko ontziak/]]''' '''3.''': '''[[/Balearen ehiza Bizkaiko Golkoan/]]''' '''4.''': '''[[/XIV. mendeko ontziak/]]''' '''5.''': '''[[/XV. mendeko ontziak/]]''' '''6''': '''[[/XVI. mendeko ontziak/]]''' '''7.''': '''[[/Caracaseko Erret Konpainia Gizpuzkoarraren XVIIII. mendeko ontzi baten ikerkuntza/]]''' '''8.''': '''[[/Gerri-arteak sortutako itsasontziak, botozkoak eta bestelakoak/]]''' '''9.''': '''[[/Bizkaiko itsas zinopariak/]]''' '''10.''': '''[[/Gipuzkoako itsas zinopariak/]]''' '''11.''': '''[[/Itsas giroko agerpen bat ikusgai/]]''' '''12.''': '''[[/Aipamen grafikoak. Kredituak eta eskerrak/]]''' </div> [[Kategoria:Euskal Herri Enblematikoa]] 7zc1ujwucvskyvud4boj4bspenguz11 0 3067 9366 9245 2016-09-13T12:55:50Z 158.227.171.28 wikitext text/x-wiki Historia orokorrek, salbuespenak salbuespen, oso azaletik azter tzen dute euskal dunen presen tzia itsasoko kontuetan. Deigarria da hainbat herrial detako zenbat eta zenbat ikerlarik «uzten duten bazterrera» euskal dunen itsasoko epopeia. Aski da itsas museo nagusiak bisitatzea eta «euskal» hitzaren bila han eta hemen jardutea horretaz konturatzeko. Balea arrantzale gisa ere ez dituzte aipatzen. Bestalde, bidezkoa da esatea euskaldunek beren kabuz eta beren probetxurako jardun zutela itsasoan (ez inongo errege-erreginen zerbitzura, alegia), ez zutela berekin eman ez notariorik ezta eskribaurik ere beren ibiliak eta ekintzak gerorako jaso tzeko; izan ere, askotan isilean eta ezkutuak ibil tzen ziren, eta beste askotan ez zuten inolako interesik ibili horien berri jakin zedin. Noski, euskaldunen berezko izaerak ere izango zuen zerikusirik, euskalduna ez baita inoiz laudorio eta gorespen handien zalea izan; aitzitik, egindakoari garran tzirik eman gabe aritu izan da, eta inoiz bere burua goratu izan badu, ingurukoen artean egin du, auzo eta lagunen artean, gainerakoek zer pentsatzen zuten gehiegi axola gabe. Horrenbestez, euskal historialaririk ezean, ulertzekoa da gertaera nabarmenak ahanzturan galtzea edo beste batzuek haien historiarako biltzea. == Euskal nabigazioaren hasiera == === Balea olioaren garraioa === Ezagutzen ez dugunak sortutako lanbro lausotuen eta aspaldiko kondairen oihartzunen artetik, zerbait benetakoa agertzen da, zerbait zehatza: euskaldunak eta balea olioa lotzen dituen dokumentu bat. Agiria, faktura moduko bat, 670. urtekoa da, Akitaniako eta Baskoniako dukerriak frankoen eta godoen mende ez zeuden garaikoa; hau da, bikingoek eta normandiarrek Baiona bereganatu baino askoz lehenagokoa (bikingoek 844. urtean hartu zuten Baiona). Agirian zehazten da euskal dunek 40 moio neurri (*) balea olio bidali zituztela, Jumiegesko abadia argiztatzeko. Joseph Garatek egin zuen dokumentuaren iruzkina eta A. Marcel Heruberrek eman zuen ezagutzera «Revue Maritime» (1) aldizkarian. Garatek dio Jumiegestik halako olio eskaera garrantzitsua egiteko, euskal balea arrantzaleek sona handia behar zutela izan, aspaldiko ospea eta ondo finkatua; izan ere, Jumieges Sena ibaiaren ertzetan dago, Ruan eta Havre artean, nahiko urrun Euskal Herritik. Hau da, Garaten arabera ospe hori ezin zitekeen etorri noiz edo noiz balearen bat harrapatzeagatik; alegia, euskaldunak ez ziren mugatzen hondartzetan kasualitatez hondoa jotako baleen koipea urtzera, uste hori okerra da; gainerakoan, ezingo lukete halako muntako salerosketarik egin eta mantendu. Garatek azaldutakoaren arabera, agiriak ez du esaten nola garraiatu ziren 40 balea olio moio haiek; kontuan hartu behar da, ordea, aspaldiko garai haietan gaur adina biderik ez zegoela eta ibilbide handietatik kanpo eta horrenbesteko garrantzirik ez zuten bi puntu hain urrun lotzeko biderik ere ez zegoela; hortaz, pentsatzekoa da garraioa itsasoz egin zutela. Horrek adieraziko luke VII. mendeko euskaldunek bazutela ahalmena ontzi handi samarrak eraikitzeko; gutxienez 250 bat litroko 40 barrika garraiatzeko gai ziren ontziak; 10 tona inguruko karga erabilgarria eramateko moduko ontziak, alegia. Eta hori guztia, bikingoek ontzigintzara ekarritako teknika aurreratuekin hartu emanik izan baino lehen. Izan ere, bikingoek Lapurdi mendean hartu zutenean sortu ziren harreman horiek. 1059. urtean Baionak pribilegio bat eskuratu zuen balearen produktuak sal tzeko; badira frogak hori baiesteko. Merkataritza jarduera hori, ordea, ez zen data jakin horretan abiatu, askoz lehenago baizik. Aturri ibaiaren bokalea al datu artean, Baionako portutik ateratzen ziren Nafarroako eta Gaskoniako eta Akitaniako produktuak batez ere Britainia Handiko uharteetara eta Europa iparraldera. Ontzi horietan ardoa, artilea, burdina, kobrea, beruna eta laboreak zamatzen zituzten; bueltan, berriz, ehunak, eztainua, larruak, abereak eta eskuz egindako objektuak ekartzen zituzten. === Merkataritzarako eta defentsarako ontziak === Kabotajeko marinel trebea izan da beti euskal duna; Jumiegesko agiria da, dudarik gabe, horren lekuko. Jakina da, orobat, garai horretan euskal on tziek balea olioz hor ni tzen zutela Bordele, modu erregularrean, gainera. Eta horren argitan, pen tsa tzekoa da horrelako on tziekin gure aspal diko arbasoak gai zirela itsasoz bidaia luzeak eta arriskuz beteak egiteko. Gerora euskal on tzigin tzak izan zuen nagusitasuna uler tzen lagunduko luke horrek. Mila urte geroago, XVI. mendearen hondarrean, hasi zen gainbehera nagusitasun hori. Euskal on tziak hobetu egin ziren gero Lapurdin finkatutako bikingoen eraginari esker. Hala, on tzi horiek mer katari tzan eta mer katari tza bideak babesteko gerra ekin tzetan jardun ziren al di berean. Kostal deko kokaguneak eta on tzigin tzaren garapena. XII XIII. mendea XII. menderako Baionak eta Donostiak bazituzten ordenan tzak salgaien eta arran tzaren trafikoa arau tzeko. Mende horretan, Baionako on tziak mer katari tza jardueretan eta gerra ekin tzetan jardun ziren Ingalaterrako monar ken aginduetara, eta Mediterraneora ere iri tsi ziren. Hirugarren guru tzadaren hasieran, Rikardo I.a Lehoi biho tza Lurral de Santuraino iri tsi zen itsasoz, on tzidi handi baten buru. Lapurdiko on tziak ere baziren tartean. XIII. mendearen hasieran, baionesek itsas ermandade bat sortu zuten el karri lagun tzeko eta pleitak eta salgaiak erregula tzeko. Garai tsu horretarako, euskal kostal deko beste portu ba tzuk salgaiak salerosten hasi ziren atzerriko portuekin, eta mer katari tza hori indar har tzen joan zen, eta erabat arran tzaren mende egoteari utzi zioten herri horiek. Donostiak eta Hondarribiak harreman ona zuten Baiona, Normandia eta Flandesekin. Testuinguru horretan, ezagun da garaiko euskal dunak oso aurreratuta zeudela nautikan; izan ere, normal tzat har tzen dira atzerriko portuekin zituzten mer katari tza harremanak. Kontuan izan behar da Biz kaiko gol koan nabiga tzeko eta Man txako kanalera iristeko on tzi sendoak eta itsasokoak behar izan direla beti, eskifaiako kideen trebetasunaz gain, noski, bat bateko galer nak eta denborale borti tzak izan ohi direlako itsaso horretan. Donostiaren eta kostal deko beste herri ba tzuen forua 1180rako, Nafarroako An tso Jakitunak forua emana zion Donostiari, Lizarrako forutik eratorria. Donostiako Foruak itsas zuzenbideko dok trina jaso tzen zuen; nabarmen tzekoa da Bar tzelonako «Llibre del Consulat del Mar» gore tsia eta hiri bereko «Ordenan tzak» (1258) baino mende erdi pasa txo lehenagokoa dela, eta Ingalaterrako «Rol de Oloron» en tzute tsuaren (1152) garai ber tsukoa. Donostiako Foruak hainbat abantaila eskain tzen zituen bertan finka tzeko, eta horrek hainbat etor kin gaskoi erakarri zituen. Gaskoi horiek hiria gara tzen parte hartu zuten eta izen asko utzi zituzten Donostiako toponimiarako. Gipuz koa Gaztelako koroaren mendera igaro zenean, egiaz ezin jakin nola, Alfon tso VIII.ak Donostiako Forua berre tsi ez ezik, beste herri ba tzuetara ere zabal du zuen: 1203an Hondarribiara eta 1209an Getaria eta Mutrikura. Hurrengo mendean Zumaiara eta Zarau tzera eta, az kenik, Orio eta Usurbilera hedatu zen foru hori. Foru horiei esker kostal deko herrietan eta beste ba tzuei esker bar neal dekoetan egonkortu egin zen biztanleria eta herriak garatu egin ziren; hala, beste komunikazio bide ba tzuk zabal du ziren, ziurragoak, eta horrek eraginda beharrak ere ugaritu egin ziren, batez ere elikadurari lotutakoak. Behar horiek zirela medio, beste mer katu ba tzuk zabal du ziren, mer katu handiagoak, eta, horren ondorioz, inportatu eta esportatu beharreko salgaien joan etorria ere hazi egin zen. Salgaiak eta ibilbideak Euskal on tzietan hala izan da beti. Gipuz koarrek eta biz kaitarrek besteren salgaiak ere garraiatu arren —batik bat ardoak, artileak, ehunak eta larruak—, elikagai asko inportatu behar izaten zuten beren beharrak ase tzeko. Baina, era berean, burdina, armak, lanabesak eta eskuz landutako erremintak ere esporta tzen zituzten, baita arrain gazituak eta balearen produk tuak ere. Egiaz, gehiago ari tzen ziren salgaiak herri batetik bestera garraia tzen, besteren kontura, beren produk tuak salerosten edo truka tzen baino. Hortik ondoriozta tzen da on tzidi indar tsua zutela, esporta tzeko eta inporta tzeko zituzten beharrak baino indar tsuagoa. Horren ondorioz, nabigazioa asko garatu zen eta on tzi gehiago eta handiagoak egin behar izan zituzten, eta on tzien fabrikazioa hobetu ere hobetu behar izan zuten. Baionako Marinelen Ermandadearen 1213ko estatutuetan zehazten da haien mer katari tza bidea Bordele eta Arroxelatik igaro tzen zela, eta gero Ingalaterrako eta Flandesko portuetara iristen zela. Itzulikoa leku berberetatik egiten zutela ere jaso tzen da estatutu horietan. Baionesen beste ibilbide bat hau zen: Donostia, Bermeo, Santander, Coruña eta Ferrol. Nafarroako esportazioak Arabako esportazioak Debako portutik egiten ziren. Nafarroakoak, al diz, Baionako portutik egiten hasi ziren berriro ere 1248an, Teobal do I.ak baionesekin egindako hi tzarmena zela bide. Baina 1286an, Gaztelako An tso IV.ak frankizia eman zien nafarrei beren produk tuak Donostiatik eta Hondarribiatik bar na aske sartu eta irten zitezen eta, horren ondorioz, Baionako portuko mer katari tza murriztu egin zen. Horri esker, Gipuz koako portuen bitartez Nafarroako mer katariek harreman zuzenak zituzten Flandesekin. Garbi dago Nafarroako eta Gaztelako errege erreginen artean gorabeherak sor tzen zirenean, Nafarroako produk tuek berriro ere Baionarako bidea har tzen zutela eta han on tzira tzen zituztela. Jarduera ez komertzialetarako ontziak Euskal on tziak, arran tzan eta mer katari tzan ez ezik, beharren arabera piraterian ere jarduten ziren, edo alokatu egiten ziren besteren gerra ba tzuetan borroka tzeko. Euskal on tziek eta marinelek ospe handia zuten eta eskari handia izaten zen haiek aloka tzeko; on tzia eta eskifaia, biak batera aloka tzen ziren. Datu historiko moduan, nabarmen tzekoa da Bonifaz almiranteak Fer nando Santua Gaztelako erregearen aginduz antolatutako on tzidiaren zati bat Gipuz koako eta Biz kaiko on tziek osa tzen zutela. Berbereen galeren kontra borroka tzeko, Sevilla blokea tzeko eta Trianako txalupa kateatuen zubia apur tzeko antolatu zuen Bonifazek on tzidi hura. Hala jaso tzen da Alfon tso Jakitunaren Kronika Orokorrean. Ibaier tzeko arotz euskal dunen tzat ere izan zen kontraturik; izan ere, asko Sevillara joan ziren mairuek utzitako on tziolak berrantola tzen lagun tzeko, eta Mediterraneoko gerran iraute al dera galerak eraiki tzeko. 1292an, Fran tziako Filipe IV.ak on tziak eta eskifaiak kontratatu zituen Hondarribian eta Donostian bere gerra kanpainetarako. Ontzien bilakaera geldia Garai haietan, hamar kada joan, hamar kada etorri, herrial de bateko eta besteko on tziak berdin tsu manten tzen ziren, el karren artean al de handirik gabe. Gogoratu behar da herri guztiek ohitura ber tsuak zituztela on tziak eraiki tzeko, bai garai haietan eta bai mende ba tzuk geroago ere; hau da, memorian eta eguneroko ohituretan oinarri tzen ziren, ibaier tzeko aro tzak ez bai tziren on tzi handietan al daketak egiteko zaleak, mol daketa horiek zirela medio hondamendiren bat gerta tzeko bel dur ziren eta. Hondamendia izango bai tzen arotz horien tzat, ohiko mol deetatik atera eta eraikitako on tziren bat itsasoan ez ondo mol da tzea edo bateren bat hondora tzea. Ondo ezagutu eta probatutako forma eta propor tzioekin baino ez zuten lan egiten. Belaunal diz belaunal di ahoz transmititutako artisau tza zen hura; garai hartan ez zen inolako ar txiborik, planorik eta kal kulurik. Ondorioz, on tzien bilakaera oso motela izan zen, mendeetako kontua, nahiz eta mer katari tza trafikoaren beharrak eta gerrak zirela medio etengabe berri tzeko eta gara tzeko premia hor izan. Itsas erakundeak Gaztelako Padurako Ermandadea Labur bada ere, on tzigin tzaren historiari buruz ko ohar hauetan ezin da aipatu gabe utzi erakunde hori, garran tzi handia izan bai tzuen Euskal Herriko itsas historian. XIII. mendearen amaiera al dera, Fran tziak ahalegina egin zuen Ingalaterra eta Akitania arteko trafikoa mozteko. Blokeo horrek eragoz pen handiak sor tzen ziz kien euskal dunei eta kantabriarrei, Man txako kanaletik Iparral dera mer katari tza egitera joaten zirenean, eta, al di berean, euskal dunak euskal dunen kontra borroka tzera behar tzen zituen itsasoan. Historian askotan errepikatu izan da makur hori. Biz kaiko gol koko portu bateko eta besteko marinel kaltetuek beren burua nola babestu aztertu zuten eta konfederazio bat sor tzea erabaki zuten. Hala, 1296. urtean Gaztelako Padurako Ermandadea sortu zuten Santander, Castro Urdiales, Laredo, Bermeo, Getaria, Donostia, Hondarribia eta Gasteiz ko herriek. Gasteiz, noski, ez zen itsasoko herri moduan sartu Ermandadean, baina herri inportantea zen kostal deko portuen eta bar neal deko mer katuen arteko trafikoan; bar neko mer katu horietatik atera tzen ziren artilea, ardoa eta zerealak. Portu ba tzuen eta besteen artean sortutako auziak konpon tzeko sortu zen Padurako Ermandadea, itsasoko mer katari tza arau tzeko, el karri babesa eta lagun tza emateko, eta gerretan batera parte har tzeko. Neurri batean, Hansa Teutonikoaren an tzeko erakundea izan zen; Hansa hura berrogeita hamar urte inguru lehenago sortu zen Baltikoko portuen artean. Nabigatzaileen kofradiak Padurako Ermandadea, egiaz, kofradien el karte bat zen. Biz kaiko gol koko herri arran tzaleetako marinelen kofradiek garran tzi handia zuten beren herrietako bizimoduan; izan ere, altuerako marinelek, arran tzaleek eta armadoreek osa tzen zituzten kofradia horiek. Kofradia horiek historia luzea zuten jada Euskal Herrian, nahiz eta haien gaineko dokumentazioa askoz berriagoa izan. Baionako Marinelen El karteko estatutuak 1213. urtekoak dira; Bermeoko kofradiakoak, 1358. urtekoak; Hondarribiakoak, 1361ekoak; Lekeitiokoak, 1381ekoak. Estatutu horietan guztietan, arran tza eta atzerriko on tziak portuan sar tzeko eskubidea arau tzeaz gain, istripuengatik, gaixotasunengatik edo zahar tzaroagatik kofradiakideei bideratutako sorospena ere finka tzen zen; hil dakoen eliz kizunak eta lurpera tzea ere kofradia ba tzuen kontura izaten ziren inoiz. Hi tzarmenak eta akordioak ere egiten dituzten Padurako Ermandadeko kide izan ala ez. Horren adibide dira hauek: - 1331. urtean Baionak eta Biarri tzek Santander, Laredo eta Castrorekin sinatutako bake hi tzarmena; - Baionak eta Biarri tzek 1328an Donostiarekin sinatutakoa; - Mutriku, Getaria eta Donostiak 1339. urtean hi tzartutakoa. Kanpo harremanak Padurako Ermandadea indar tsu jaio zen, en tzutea eskuratu zuen eta botere tsu bihurtu zen. Oso botere tsu ere, hasiera hasieratik irmo jarri bai tzen Gaztelako erregearen aurrean, ermandadearen kalterako edo jarduteko askatasunaren kontrako izan zitekeen edozer zela ere. Ermandadeak mer katari tza harremanak izan zituen Hansarekin eta erakunde horren portuekin. Euskal dunek, berriz, delegazioak eta fak toriak sortu zituzten Hanburgo, Bremen, Brujas, Amberes, Ostende eta Nantesko portuetan. Euskal dunek eta Hansako teutoiek edo «esterlinek» –hala esaten zi tzaien Euskal Herrian– el karrekiko trukean jarduten zuten, haiek Euskal Herriko portuetan ezarrita bai tzituzten beren lantegiak eta ordez kari tzak. Hala gogora tzen du Donostiako Al de Zaharrean haien oroimenez ko kaleak. Lapurdiko portuek ere harreman ona izateko hi tzarmenak sinatu zituzten Padurako Ermandadearekin. Hi tzarmen horiek, nola edo hala eta gorabehera handiekin, ehunka urte iraun zuten. 1337an Ehun Urteko Gerra hasi zen Fran tzia eta Ingalaterra artean. Ermandadeak neutral irauteko eta bi herrial detako bakar batean ere inolako gerra trepetik ez sar tzeko konpromisoa hartu zuen. 1350ean Donostiako portua berriro gaitu zuten Nafarroako itsas mer katari tzarako. Neutraltasuna mesedegarri izan zen euskal dunen tzat; izan ere, horri esker aukera zuten askatasun osoz Man txako kanalean nabiga tzeko eta Flandesera iristeko, eta beste herrial deekin arriskurik gabe mer katari tzan jarduteko. Nolanahi ere, hori ez zen oztopo Biz kaiko gol koko eskifaia erreboltari eta ol dar tsuak kontrabandoan eta piraterian jarduteko. Sortu eta berrehun urtera utzi zion Ermandadeak bere egitekoari, 1494an Burgosko Kon tsulatua ezarri zenean eta 1511n Bilbokoa. Itsas mer katari tza Bilbo 1300. urtean eratu zen, baina beste 100 urte behar izan zituen Bermeo gaindi tzeko eta itsasoko jardueretan Biz kaiko buru izateko. Alfon tso XI.a Gaztelako erregeak artilearen mer katari tza Bermeotik Bilboko portura desbideratu zuenean gertatu zen hori. XIV. mendean etengabekoak izan ziren gerrak: 1337an hasia zen ordurako Ehun Urteko Gerra Fran tzia eta Ingalaterraren artean eta, az kenean, mende oso bat baino gehiago iraun zuen. Mende horretan, ordea, euskal dunak indar tsuak ziren itsasoan, eta neutral mantendu ziren; hau da, bi aur kariekin jarduten ziren mer katari tzan. Baina, al di berean, tal de solteetan, ez zuten kez ka iz pirik ingelesen zerbi tzura nabiga tzen zuten on tzi baionesei eraso egiteko, ezta Ingalaterrako kostako bertako portuei eraso egiteko ere. Orobat, Galizia eta Portugalekin ere mer katari tza bizia egiten zuten euskal on tziek. Eta Andaluziak Atlantikoan zituen portuetatik —hala nola, Sevilla eta Cadiztik— Mediterraneoan sartu ziren Kataluniaraino. Andaluziako mer katu horietan salgaien biltegiak zituzten euskal on tziek. Jakina da euskal on tziak Aragoiko erregearen sol datapeko izan zirela genoarren aur kako gerran. 1345eko maia tzaren 23ko diploma batean ager tzen da Algecirasen Donostiako hainbat on tzi izan zirela Alfon tso XI.aren zerbi tzura. Eta 1351n Bar tzelonara iri tsi ziren Flandestik abiatutako lau on tzi donostiar. Eta denbora horretan guztian Fran tziako, Herbeheretako eta, iparral derago, Hansako portuekin mer katari tzan jarduteari utzi gabe; izan ere, euskal dunek harreman ona zuten Hansakoekin 1348. urteaz geroztik. Hansako Liga 1252an sortu zuten, Ligako herriak eta herri horien mer katari tza ibilbideak piraten lapurretetatik babesteko. Hansa Teutonikoa edo Hansako Liga indar handiko el kartea zen. Lubecken zuen biho tza eta itsaser tzeko eta bar neal deko laurogeita hamar bat herri bil tzera iri tsi zen. Industria eta mer katari tza al detik hirigune handiak; hala nola, Dan tzig, Bremen, Kolonia, Hanburgo, etab. Horrenbestez, Iparral deko itsasoko eta Baltikoko trafiko guztia monopolizatu zuen. Hansak mer katari tza fak toriak eta salgaien biltegiak ezarri zituen hainbat herrial detan. Hainbesteko boterea bereganatu zuen itsasoan, nahikoa indar bai tzuen edozein herrial deren kontra gerran ari tzeko. Bi mende pasa txoan, Hansak botere handia izan zuen, baina hainbat arrazoi zirela medio, ahalmen hori gal du eta desagertuz joan zen pixkanaka pixkanaka, bizirik irauteko helburuak desager tzearekin batera. Arrazoi horien artean hauek aipa daitez ke: Amerikaren deskubrimendua, Europako feudalismoaren sun tsi tzea eta, horren ondorioz, monar kien botere handiagoa, mer katari tza ibilbideen desbidera tzea urrunagoko beste jomuga ba tzuetara… Euskal dunen eta Hansako kideen arteko harremanak Euskal dunek eta Hansako kideek harreman nahiko ona izan zuten. Izan zituzten, noski, erasoak, bahiketak eta on tzien konfiska tzeak bi al deetako portuetan. Baina normalean el kar errespeta tzen zuten, guztien tzat bai tzen mesede. XV. mendean, artean ere, el karrekiko errespetu horri eusten zioten. Adibidez, Brujasen, 1430. urtean, hala gertatu zen Carlos Claveriak jasotakoaren arabera: Ermandadea Ingalaterrarekin gatazkan XIV. mendera itzulita, 1306an su etenak hi tzartu zituzten Eduardo I.a Plantagenet Ingalaterrako erregearen eta Padurako Ermandade euskal dun kantabriarraren artean, Gaztelako erregearekiko erabat burujabe, Biz kaiko gol koko on tziek Ingalaterrakoei lapurretan egiteari utz ziezaioten. 1309 beste zenbait su eten sinatu ziren. Baina urte gu txiren buruan, berriro ere okertu egin zen egoera, Iparral deko eta Hegoal deko euskal dunak behin baino gehiagotan borrokatu bai tziren el karren artean. Iparral dekoek osoki bere tzat hartu nahi izan zuten ardoaren garraioa Bordeletik Ingalaterrara eta Flandesera, eta hortik sortu zen afera. Orduan, Hegoal dekoak, aspal didanik salerosketa eta garraio horretan ibiliak, Ingalaterrako eta Lapurdiko on tzi oro eraso tzen hasi ziren. Hala, itsasoko garraioa ezinez ko bihurtu zen. Ermandadearen on tziak ahal handikoak ziren, ingelesenak baino askoz gehiago. Hori dela eta, Ingalaterrako erregea kexatu egin zi tzaion 1328an Gaztelako errege Alfon tso XI.ari, euskal dunak eta kantabriarrak egiten ari ziren gehiegikeriak zirela eta ez zirela. Eta 1330ean berriro kexatu zen Arroxelari eginiko erasoen ondorioz. 1350ean, artean ere kexu ziren ingelesak: Eduardo III.a Ingalaterrako orduko erregeak ida tzi bat bidali zien Yor keko eta Canterburyko go tzainei otoitz egin zezatela eska tzeko jasaten ari ziren piraterien aur ka herrial dea babestearen al de. Erregea bel dur zen euskal dunek eta kantabriarrek mer katari tza ibilbideei eraso egingo ote zieten edo ibilbide horien jabe egingo ote ziren. Eta elizgizonei otoi tzak eska tzen eta Gaztelako erregeari kexuak helarazten ziz kion bitartean, erregeak flota indar tsua antolatu zuen eta eran tzun bel durgarria prestatu. Borroka Winchelsean Az ken urteetan ingelesek gerrarako prestatutako on tziak bil du eta armada handia osatu zuten. Az kenik, Henrike III.a, haren seme Prin tze Bel tza eta Lancaster ko dukea buru zirela, ingelesek aurre egin zieten Padurako Ermandadeko euskal dunen eta kantabriarren on tziei. Aurrez aurrekoa 1350eko abuztuaren 23an izan zen Winchelseako senaian. Borrokaren emai tza ez da guztiz ondo uler tzen. Gerta tzen dena da ingelesak izan zirela gertaera haren historialari garaikide bakarrak. Normala denez, beren erregearen garaipen handia aipa tzen dute, eta Euskal Herriko eta Kantabriako on tzien sun tsiketa. Euskal dunek, ohiko legez, ez zuten deus jaso historiarako. Berez, Ermandadeko on tziak Flandestik bueltan zetozen, salgaiz zamatuta, burdina, ardoa eta artilea hara eraman ondoren. Urtean bi konboitan el kartuta joaten ziren on tziak Flandesera; konboietako bat apirila eta maia tza artean abia tzen zen Biz kaiko gol koko kostal detik; bestea, abuztu eta iraila artean. Gerra garaiak ziren eta, neutralak izanagatik ere, Euskal Herriko eta Kantabriako on tziak konboian joatea babes eran tsia zen on tzi haien tzat. Baina ez zen aski izan Winchelseako uretan, kostal detik hurbil, zain zutenari aurre egiteko. Zalan tzarik gabe, borroka bel durgarria izan bide zen, ingelesen al detik hil dako asko eta hondoratutako itsason tzi asko izan bai tzen; alabaina, euskal dunek jasan zuten kolperik borti tzena, hogeita hamar on tzi baino gehiago gal du bai tzituzten itsasoaren hondorik bel tzenean. Ingelesek, nola ez, garaile tzat jo zuten beren burua, eta ospa tzeko urrez ko domina bat landu zuten. Alabaina, bada zerbait oso argi geratu ez zena: borrokaren ondoren bi aur kariek egindako Hi tzarmena, hain zuzen. Ingelesek irabazi arren, hi tzarmen horren bal din tzak gal tzaileen al dekoak izan ziren. 1351ko Hi tzarmena 1351. urteko abuztuaren 1ean, Londresko Dorrean, Ingalaterrako errege, Irlandako jaun eta Akitaniako dukeak 20 urteko Hi tzarmena izenpetu zuen Castro Urdiales, Bermeo eta Getariako prokuradoreekin. Akordio horren bitartez amaitu tzat eman zuten gerra Ingalaterrako kostal dean, aurrez el karri kalteak ordainduta, eta trukean euskal dunek eta kantabriarrek edozein herrial detako itsaso eta portuetan, baita Ingalaterrakoetan ere, aske nabiga tzeko, mer katari tzan jarduteko eta arran tza tzeko baimena eskuratu zuten, besterik gabe leku bakoi tzak herrial de kideen tzat ezarrita zeuz kan eskubideak ordainduta. Lapurdiko portuek (Ingalaterrako administraziopean zeuden) ez zuten hasiera batean 1351ko Hi tzarmena sinatu; bi urte geroago, 1353aren amaieran, egin zuten Hondarribiako parrokia elizan. Han ziren, al de batetik, Baiona eta Biarri tzeko ordez kariak, eta, bestetik, Laredo, Castro Urdiales, Mutriku, Getaria, Donostia eta Hondarribiakoak. El karri agindu zioten ez zutela «besteren salgairik lapurtuko ez bestelako kalterik egingo»; 1354ko uztailaren 9an berre tsi zuten akordioa, Ingalaterrako erregeak baieztatuta. Konpromiso horretara atxiki ziren Biz kaia al detik Bilbo, Gaminiz (Plen tzia), Bermeo, Lekeitio eta Ondarroako ordez kariak. Nolanahi ere, su etenak ez zuen askorik iraun; izan ere, kontrako interesak ugari ziren, eta berriro ere liskarrak sortu ziren Bidasoaz al de bateko eta besteko euskal dunen artean, mer katari tza lehiak zirela medio. Itsas jarduera bizia 1350. urtearen aurretik, euskal dunek fak toriak eta kontratazio etxeak zituzten Ostenden eta Brujasen. Hori dela eta, Gipuz koako on tziek (kokak) garraio zerbi tzua eskain tzen zuten Mediterraneoko portuen artean: Alacanteko espar tzua eramaten zuten batetik bestera, Ibizako ga tza Fran tziako portuetara eta Fran tziako garia Bar tzelonara. Orobat, XIV. mendearen bigarren erdial dean, hainbat euskal on tzi aritu ziren genoarren zerbi tzura. Euskal on tzien ondoren, Hansako on tziak eta Europako beste herrial de ba tzuetakoak hasi ziren Mediterraneoan. Mendearen amaieran, orduan lortu zituzten Mediterraneoko hiriek behar beste on tzi euskal dunenak ordez ka tzeko. Euskal dunek aurrez aipatutako guztia egiteko aukera izan zuten beren kabuz nabiga tzen zutelako, bandera neutralarekin, eta on tzi indar tsuak zituztelako edonori aurre egiteko. Ondo armatutako on tziak ziren, garai hartan kostal detik urrun itsasorik handienarekin ere nabiga tzeko gai ziren bakarrak. Maneiagarriagoak eta errentagarriagoak ziren Mediterraneoko on tziak baino; Mediterraneoakoek aparailu latinoa eta arraun lema bikoi tza zuten bai eta belazurrun luzea ere; horren ondorioz, eskifaia kide asko behar zituzten maniobretarako. Harrigarria da, harrigarria denez, euskal dunek jarduera horietan guztietan parte har tzea eta, horrez gain, balearen industria haztea eta on tzigile bikainak izatea, itsaser tzeko arran tza zain tzea eta herrial dearen beraren barruan ezohiko garapenean parte har tzea; siderurgian, adibidez. Ez da ez, erraz uler tzen jarduera hori guztia; izan ere, portu txikietako eta garran tzi gu txiko herrietako enpresa partikularretan sortu zen, estatu nazional baten babesik gabe eta biztanle gu txirekin. XIV. mendean, izurri epidemia la tza izan zen, eta horri gehitu behar zaiz kio herrial deen arteko liskarrak eta gerrak; hori dela eta, Euskal Herriak biztanle asko gal du zituen. Kal kuluen arabera, 1400. urtean Gipuz koan 47.000 lagun inguru bizi ziren, Biz kaian 53.000 inguru eta Araban 70.000 inguru. Euskal on tzigin tza XIV. mendean euskal on tzigin tzak en tzute eta ospe handia zuen. Horren adibide da 1352ko gertaera hau, Fer nandez Durok jasoa: «Eduardo II.a Ingalaterrako erregeak «Getariako San Antonio» on tzia pleitatu zuen. Litekeena da hautu horretan gaur egun moda esaten zaion horrek eragitea; izan ere, Kantabriako on tziek itxura eta edertasun al detik beste herrial deetakoak baino gehiago izateko ospea zuten». (2) On tziolak Itsaser tzeko herri guztiek zituzten alturako on tziak, arran tzarako eta atoi lanetarako on tzi txikiez gain. Pinaza en tzute tsu horiek ia beti herriko bertako on tzioletan eginak izaten ziren. Itsasadarretan eta ibaier tzetan, leku egokietan beti, antola tzen zituzten on tziolak. Ohol mailaz eta teilapez osaturiko lekuak ziren. Harmailak, normalean, ibaiaren paralelo ezar tzen zituzten, kroskoak saiheska uretara tzeko; izan ere, Euskal Herriko ibai estuek ez zuten aukerarik ematen kroskoak brankatik popara uretara tzeko; non eta harmaila ezar tzeko ibaiak bihurgune zabal bat egiten ez zuen. Baliabide gehigarriak On tzioletatik ez oso urrun, beti zeuden hariztiak, gaztainadiak eta pagadiak. Egur horiek ziren on tzigin tzarako lehengaiak. Era berean, oso eskura zituzten burdinolak eta artisau lantegiak, il tzeak, lanabesak, burdineria, aingurak, kateak eta era guztietako armamentua hor ni tzeko. Oso aspal ditik, Eibarren eta inguruko herri txikietan armak eta lanabesak egiten zituzten familia lantegietan. Euskal dunen beharrak sobera ase tzen zituzten lantegi horiek, eta beste herrial de ba tzuetara esporta tzen zituzten armak eta bestelakoak. Irundegiak eta belak, sareak eta mota guztietako sokak egiteko lantegiak ere ez ziren falta Euskal Herrian. Esandako guztiaren harira, nabarmen tzekoa da hori guztia ez zela goizetik gauera sortu eta egindakoa. Ai tzitik, belaunal diz belaunal di garatutako lana eta sormena dago bul tzada horren guztiaren atzean. Euskal Herria txikia da eta beti izan da pobrea elika tzeko baliabideen al detik. Giza baliabideak Bestalde, demografia dentsitate handia izan du Euskal Herriak. Euskal dunek modua aur kitu behar izan dute gehiegiz ko biztanleria horri irteera emateko, eta horretarako enpresak sortu izan dituzte kanpoan, emigrazioa bidera tzeko. Horregatik izan dira euskal dunak gerra eta itsasoko gorabehera guztietan, eta hango eta hemengo kolonizazioetan, baita tokirik urrun eta apartenekoetan ere. Gainera, euskal dunak, batez ere kostakoak eta medikoak, ez ziren inoiz inoren zerbi tzari ez inongo jaun txo feudalen mendeko izan. Hori dela eta, euskal aur ki tzaile, konkista tzaile eta ekin tza gizonen kopurua harrigarri handia begitan tzen da jatorriz hain lurral de txikia izateko. Hori bera oso ondo adierazi zuen Seoane eta Alhamako mar kesak ondorengo paragrafoetan. Aurreko mendearen hasieran ida tzi zituen lerro hauek, gipuz koarrei buruz: Seoaneko mar kesak ez zituen aipatu on tzigileak, itsaser tzeko eta alturako arran tzaleak, bakailaoketariak eta balea arran tzaleak, ezta mer katari tzan jarduten zuten itsas gizonak ere, nahiz eta, seguru asko, berak aipatutakoak baino garran tzi handiagokoak izan. Itsasoko nagusitasuna ez baita marinel, gerraon tzi eta borroken kontua. Mer katari tza on tziek berebiziko garran tzia dute. Mer katari tza on tzirik ez bada, deus gu txirako dira gerrak. Eta on tzigin tzarik, nautika irakaskun tzarik eta kartografia egokirik gabe ezinez koa li tzateke hori guztia bidera tzea. Orobat, beharrez koak dira inguruan hainbat eta hainbat industria eta jarduera osagarri. Oharrak (1) HERUBER, Marcel A.: «BALEINES ET BALEINIERS», Mai 1931, 602. or., in «Revue Maritime». Fran tzia. (2) FER NÁNDEZ DURO, Cesáreo: «LA MARINA DE CASTILLA», 110. or. El Progreso Editoriala. Madril, 1894. (3) SEOANE Y FERRER, Ramón: «NAVEGANTES GUIPUZCOANOS», 4 eta 7 or. Imp. de la Revista General de Marina». Madril, 1908. l16glo5x2hrfj9h23qy7fvkfcfzaca4 0 3068 9249 9248 2016-06-24T07:47:41Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki Informazio iturriak Nolakoak ziren Donostiako eta Hondarribiako on tziak eta, oro har, Euskal Herriko eta Kantabriako kostal de osokoak XIII. mendean? On tzi horietako bat berreraiki tzen saiatuko bagina, etsi etsian agertuko li tzaiguke egia: ez dago behar beste datu. Usteen bidez egiara hurbil tzeko ahalegina besterik ezin dezakegu egin. Ustez ko ereduak Al de horretatik, komeni da zehaztea XI. mendetik XVII. mendera bitarteko Europako on tzien eredu guztiak –eskalara egin eta on tzi museoetan ikusgai diren guztiak, alegia–, ustez ko ereduak direla. Mundu osoan ezagunak diren on tzien ereduak –hala nola Kolonen «Santa Maria», El kanoren «Victoria», Drakeren «Gol den Hind», Bostongo sor tzaile izan ziren Aita Erromesen «Mayflower» eta besterenak– on tzi haiek ustez zituzten ezaugarri orokor ba tzuk erakusten saia tzen dira; ezin dira, inolaz ere, haien kopia zehatz eta neurri txikiko tzat hartu, inork ez baitaki benetan nolakoak ziren. Aurrerago egingo ditugu zehaztapen ba tzuk «Santa Maria» eta «Victoria» on tziei buruz. Museoetako eredu horiek ez dira zeha tzak; areago, ba tzuek akats larriak dituzte, akats onartezinak; baina, nolanahi ere, on tzi historiko haiek zer izan ziren txukun erakusten dute hiru dimen tsioko miniatura horiek. Dokumentuz ko iturriak Azter tzen ari garen denbora epe luze horretan (XI XVI. mendeen artean) on tzien ar kitek tura nolakoa zen jakiteko, hiru iturri nagusitatik dator informazio apurra: ida tziz ko agirietatik, ikonografiatik eta ar keologia aur kikun tzetatik. Ida tziz ko agiriak Zori txarrez, kasu honetan (Euskal Herria XIII. mendean), ida tziz ko agiriek oso datu gu txi ematen digute, apenas dagoen ezer on tzien ezaugarriei buruz; ba tzuetan, gainera, nahasmena areago tzeko baino ez dira datu horiek. Ohiko kasua da pinazarena. Aspal di aspal ditik, agirietan aipa tzen den euskal arran tza on tzia da pinaza. Ugarte txeak emandako datuen arabera Lekeition jada aipa tzen zen pinaza 1338ko dokumentu batean, nahiz eta on tzia bera aurreko mendeetakoa izan. Honela dio Ugarte txeak: «Behin eta berriro aipa tzen dira pinazak, baina izen horrekin era guztietako txalupak bil tzen dira, hala alturakoak nola baxurakoak, eta dokumentuetan nekez bereizten dira beste on tzi mota ba tzuetatik; adibidez, 1550ean baleak harrapa tzeko erabil tzen ziren bateletatik» (1). Beraz, ez dugu jakin nolakoak diren pinazak. Baina Arrindak honela dio gero: «Pinaza izan daiteke txalupa txiki bat edo hiru mastako on tzia. Baziren 4 gizoneko pinazak; hamar metrokoak 8 arraunlariren tzat balea ehiza tzeko; 16 metroko pinazak 14 gizonen tzat, Galiziara eta Irlandara joateko. Eta Ter nuarako bidea egiteko pinaza handiagoak ere baziren» (2). Ez dago modurik jakiteko zehatz mehatz pinaza bat nolakoa zen. An tza denez, an tzinako agirietan on tzi mota askori esaten zi tzaion pinaza: kostara itsa tsita arran tza tzen zuen on tzi txikiari, bisigua eta hegaluzea arran tza tzera itsaso zabalera urrun tzen zenari, bai eta kabotajean jarduten zuenari ere. Ar keologia Zorionez, XI. mendea baino lehenagoko hainbat on tzi normandiar agertu dira, eta beste zenbait lekutan ere jarrai tzen dute ager tzen. Ba tzuk hobeki kon tserbatu dira besteak baino, eta badira ondo gorde direnak ere. Bikingoen ohiturei esker agertu dira on tzi horiek; izan ere, buruzagiak on tzietan bertan lurpera tzen zituzten, tumulu handietan. Orain arte, ar keologian Hansako koka aztar nak ba tzuk baino ez dira berreskuratu; Bremengoa, adibidez. XIV. mendeko belaon tzi handi bat zen Bremengo hori, gerran eta mer katari tzan erabilia. Aur kitu dira Hansako koken beste aztar na ba tzuk ere: besteak beste, Brosenen, Danzing ondoan; Danimar kako Seeland uhartearen iparral dean, eta, Bremengoa baino koka zaharrago bat, Kollerupen, Jutland penin tsulan. Gerora, XVI. mendeko euskal baleon tziak eta galeoiak ere agertu dira Amerikako kostal dean hondoratuta. Hala agertu zen, adibidez, «Mary Rose» karraka en tzute tsua ere, Henrike VIII.aren itsas armadako on tzi distira tsuena, Portsmouth parean itsasoaren hondotik aterata. Ikonografia Datuen al detik, esker hobeagokoa da ikonografia. Baina zuhurtasunez hartu behar da ikonografiak emandako informazioa, datu teknikoen al detik gu txienez. Erdi Aroko ikonografiak ez baitira egokienak on tzien informazioa emateko; izan ere, artistek batez ere erlijio al detiko elementuak gora tzen zituzten, edo per tsonaiak hauspo tzen, eta, beraz, ez zituzten beren konposizioetan ager tzen diren on tziak zehatz mehatz eta leialtasunez erretrata tzen. Nolanahi ere, kodizeen miniaturak egiten zituzten egileek eta margolariek gu txi gorabehera isla tzen dituzte zer eta nolakoak ziren garai haietako on tziak, nahiz eta haiek interpreta tzea eta identifika tzea zaila izan ba tzuetan. Baina aukera ematen dute konparazioak egiteko eta garai bakoi tzaren testuinguruan eta herrial de ba tzuek eta bestek on tziak eraiki tzeko zituzten ohituren baitan analogiak bila tzeko. Garai hartako ikonografiatik, itsaser tzeko herrien zigiluek oso datu onak ematen diz kigute on tziei buruz. Horren arrazoia da, herrietako udalek, oro har, on tzi esangura tsuenak erreproduzi tzen zituztela zigiluetan, eta zigiluak graba tzen zituztenak benetako artistak zirela, eta ez eskuiz kribu argiztatuen kopia tzaile hu tsak; izan ere, kopia tzaile horiek, gehien gehienetan, ikusi ere ez zuten egin itsasoa. Oharrak (1) UGARTECHEA ETA SALINAS, J.M.: «LA PESCA TRADICIONAL EN LEQUEITIO V. EMBARCACIONES Y ENSERES DE PESCA», 67 or. Eusko Fol klore, XXII. Urtekaria, Donostia, 1967 68. (2) ARRINDA, Anastasio: «EUSKALERRIA ETA ARRAN TZA», pág. 23. Sociedad Guipuzcoana de Ediciones y Publicaciones. Caja de Ahorros Municipal de Donostia. Donostia, 1977. Bikingoen itsas tradizioa Bikingo normandiarren tradizioa euskal on tzigin tzan Bikingoen hedapena eta presen tzia Lapurdin Bikingoak, jatorriz Eskandinaviako tal de normandiarrak, piraterian eta kostal deak lapur tzen jardun ziren hainbat mendetan Baltikoan, arraun eta bela bidez mugi tzen ziren on tzi ireki eta mistoekin; gerora, berriz, Danimar kako, Norvegiako eta Suediako konkista tzaile eta koloniza tzaileen puntako izan ziren Europan. VIII. mendean, Ingalaterrako kostal dea garbitu zuten eta Irlandaren zati bat konkistatu zuten. 843. urtean, Nantes garbitu zuten, Fran tzian. Eta 844. urtean, Galiziako kostal dean jardun zuten lapurretan; eta, ondoren, Lisboa garbitu zuten eta Sevillara jo zuten hurrena. 846. urtean Paris setiatu zuten, eta, kolono normandiarrak Senaren ibaier tzetan finkatu ziren. Inguruak haiei zor die, hain zuzen, Normandia izena. 1000. urte inguruan, Islandiaraino eta Groenlandiaraino iri tsi ziren, eta handik Labradror ko kostal dera eta San Lorenzo ibaira. Hegoal derantz gaur egungo Virginiaraino jarraitu zioten bideari eta iparral derantz gaur egun Baffingo Lurral dea deri tzon tokiraino. 1066. urtean, Gillermok, Normandiako dukeak, eraso handia antolatu zuen Ingalaterraren kontra. 750 bat on tzi eta 15.000 marinelez osatutako on tzidiarekin Ingalaterrako erregea menderatu zuen Hastingseko borrokan, Londres konkistatu zuen eta Ingalaterrako errege koroatu zuen bere burua. Bikingoen eragina on tzigin tzan Bikingo normandiarrak 844. eta 1023. urteen artean egon ziren Lapurdiko kostal dean; itsasokoak ziren bikingoak eta tradizio handia eta on tzigile bikainak zituzten. Horrek, noski, eragin nabarmena izan bide zuen euskal on tzigin tzan. Aturriren ibaier tzak egokiak ziren on tziolak eraiki tzeko, are gehiago hurbilean basoak zeudela kontuan izanda. Pen tsa tzekoa da Euskal Herriko bertako eskulana erabiliko zutela, bai egurra atera tzeko eta garraia tzeko eta bai on tziak egiteko ere. Euskal dunak itsas gizonak ziren berez, trebeak eta begi zoliak, eta lehendik ere bazuten eskarmentua on tzigin tzan; halabeharrez asko ikasi behar izan zuten normandiarren tekniketatik. Bikingoen eskutik, beraz, prestatu egin ziren etor kizuneko garapenerako. Bikingoak kanpora tzean, Baiona Nafarroako errege erreginen esku geratu zen, Lapurdiko konderriaren hiriburu; 1125ean eskuratu zuen Baionak forua. Ondoren, ez kon tzako dote bidez ingelesen eskuetara igaro zen 1193an, eta haien jabego izan zen 1450 arte. Urte horretan Fran tziako koroara igaro zen; Karlos VII.ak ingelesak garaitu zituenean, hain zuzen. Inolako dudarik gabe, euskal on tzigin tzaren tradizioa Baionara iri tsitako bikingo normandiarren tradizioaren oinordeko da; ezin da ahaztu bikingoek mende bat baino gehiago egin zutela Lapurdiko kostal dean. Euskal dunek egin zituzten beren egoki tzapenak, han eta hemen hobekun tza ba tzuk, eta berrikun tzak ere sartu zituzten, baina oinarrian haien tradizioa jaso zuten. Bikingoek, marinel abenturazale haiek, teknika bikaina zuten on tziak eraiki tzeko. Hala, Lapurdiko euskal dunek, lehenbizi, eta Bidasoaz hegoal dekoek, gero, asko ikasi zuten haiengandik. Edo ahaztutako gauza asko gogoratu zituzten. Bikingo normandiarrek 1023. urtean utzi zuten Baionako agintea, Gilen An tso Baskoniako dukeak garaitu zituenean, baina ordurako, gure aiton amonen arbaso haiek jasoa zuten beharrez ko ezagu tza bertako on tzigin tza biziberri tzeko eta indar tzeko. Areago, 1155ean Baiona eta Lapurdi Ingalaterrako administraziora bil du zirenean, ingelesek, normandiarren on tzi tradizioaren oinordekoak haiek ere, euskal dunekin truka tzen zuten ezagu tza; izan ere, euskal dunek mer katari tza bizia zuten Britainia Handiko portuekin. Oroit dezagun, Akitaniako dukesa eta Plantageneteko Henrike –gerora Ingalaterrako Henrike II.a, alegia– ez kondu zirenean bil du ziren Baiona eta Lapurdi Ingalaterrako administraziora. Tingladillo erako kroskoa Erdi Aroan on tziak eraiki tzeko euskal dunen artea hein batean normandiarrengandik jasoa dela argi ikusten da euskal kostal deko herrien zigiluetako on tzietan. Garai haietako Europa iparral dekoekin al dera tzea aski da kontura tzeko zer an tza duten bikingoen on tziekin. Horren adieraz le: - on tzien krosko guztiek tingladillo erako estal kia dute, - on tzi guztiak ilargi erdi baten eran kiz kurtuta zeuden - eta simetrikoak ziren Iparral deko on tziek, tingladillo eran estalitako kroskoa zutenek, maskor baten itxura har tzen zuten: saihe tsetan oholak jar tzen zituzten bata bestearen gainean, gilen eta bularren gainean armatuta, eta, hala, on tziak askoz estankoagoak eta malguagoak ziren, ez zuten hainbeste istinka tzerik behar eta itsasoaren kolpeak hobeto jasaten zituzten Mediterraneoko on tziek baino. Mediterraneoko on tzien kroskoa topera lotutako oholez osatuta zegoen. Eraiki tzeko ezaugarriak zirela medio, tingladillo erako on tziek gehienez ere hogeita hamar bat metroko luzera izan zezaketen. Topera lotutako ol tzadura zuten on tziek, berriz, bar ne egitura zurrunagoa eta hobeto trenkatua zeukaten, eta, horri eskerrak, on tzi askoz handiagoak eraiki zitez keen modu horretara, egur askoz gu txiago erabilita, gainera. Bikingoen on tziak Egin dezagun, beraz, tarte bat bikingoen on tziak azter tzeko, Atlantikoko on tzigin tzaren garapenean ai tzindariak izan bai tziren. Esploraziorako eta gerrarako on tziak: «drakkar ak» eta «snekkar ak». Bularreko irudien edo aurpegi tzarren arabera bereizten ziren: ba tzuek herensugeak zituzten eta besteek sugeak. Neurri nabarmenak izatera iri tsi ziren, 30 metrorainoko luzera zenbait, eta 60 eta 80 arraunlari eskifaian. Arraunlari horiek berak ziren Europako kostal deak eraso tzen zituzten gerlari basati eta kondairaz ko haiek. On tzi horietako ba tzuk berreskuratu egin dira lurpeko hilobietatik; eta, horrez gain, ibaietako eta itsas besoetako lupe tzetan on tzien zatiak aur kitu dira. Aztar na horiek oinarri hartuta ar keologoek berreraiki egin dituzte on tziak. Berreraikitako horiek neurriz apalagoak dira, baina hala ere harrigarri handiak eta ondo eraikiak, kontuan hartuta zer bitarteko tekniko gu txi zuten eraiki tzaileek. Bitarteko teknikoak Aipa tzekoa da lanabes mota oso gu txi zutela egurra lan tzeko; izan ere, ez zuten ezagu tzen edo, behin tzat, ez zuten erabil tzen enborretatik eta zuhai tzen adar lodietatik oholak eta ohol tzarrak atera tzeko zerrarik. Eskueran zituzten lanabesen aukera hainbat gizal di geroago ere Europako ibaier tzeko arotz guztiek zeukatenaren oso an tzekoa zen. Erreminten artean hauek zituzten: aiz korak, ebaki tzeko zeioak, laztabinak, zerra aiztoak, karraka tzeko labanak, pun tzoiak, fal kak, mazoak eta mailuak, bai eta hareharri biguna ere egurra urratu eta modu horretara leun tzeko eta berdin tzeko. Enborretan fal kak sartu eta mazoarekin kolpeak emanez bereizten zituzten oholak. Hari tza egur egokia da modu horretara enborrak oholetan bereizteko; enbor batetik 32 ohol ere atera zitez keen (eskuairal de txarrekoak, bal darrak eta irregularrak, noski). Ohol tzarrak eta tantai lodiak enborrak berak zizel katuz lor tzen zituzten, aiz kora eta laztabinen bidez. Prozesu horretan guztian, su tzarra eta irakindako urez betetako gal darak erabil tzen zituzten, piezak oker tzeko eta kako tzeko. Eta horrez gain, bestelakoak ere balia tzen zituzten: makilaz egindako tor niketeak eta sokak egurra lo tzeko, eskuz forjatutako burdinaz ko il tzeak, makilez egindako kabilak eta trebetasun eta pazien tzia handia; egurra, berriz, erruz. Gazteleraz horregatik esaten zaie «astillero» on tziak eraiki tzen diren lekuei; garai haietan egurrez ko on tzi bat eraiki tzen sor tzen zen ez pal pila izugarriengatik. Motak eta ezaugarriak Snekkar ak Snekkar on tzia Osebergen, Norvegian, aur kitu zuten; XI. mendekoa da. Ezaugarri hauek ditu: - 22 metroko luzera, - 5,20 metroko zabalera - 1,80 metroko altuera Drakkar ak Norvegiako Gokstaden aur kitutako Drakkar on tziak, X. mendekoak, ezaugarri hauek ditu: - 22 metroko luzera, - 5 metroko zabalera - 2 metro pasa txoko altuera, - 20 bat tona zama tzeko ahalmena. On tzi horiek honelakoak dira: - arin samarrak, - eleganteak, - bular oker eta oso altukoak, - arraun bidez eragindakoak; - nolanahi ere, bi on tziek masta eraisgarri bat jaso zezaketen tanbulet edo garlinga luze batean bermatuta. Tanbulet horrek belazurrun bat eusten zuen lau er tzeko oihal batekin; horrenbestez, prestatuta zeuden ozeanoetan zehar kal diak egiteko. Knorr ak Garai tsu haietako beste on tzi mota bat Knorr ak ziren; horiek ere jatorriz bikingo normandiarrenak. Garraiorako erabil tzen ziren. Ezaugarri hauek zituzten: - aurrekoak baino mo tzagoak eta tripa handiagokoak ziren, - sendoagoak eta astunagoak; - ez ziren hain altuak, eta biz karral de edo zoladura baxua zuten; - soilik belaz eragindako on tziak ziren. Gindax edo kabestrante horizontal bat zuten belazurrun astuna igo tzen lagun tzeko; - brankan eta popan urtepaira edo zubi branka indar tsu bat zuten; «snekkar» eta «drakkar» on tziek ez zuten halakorik. Nef ak Bikingoen aroaren hondarrean, XI. mendean, beste era bateko on tzi bat agertu zen, nef zeri tzona. Nolanahi ere, aurrekoen ezaugarri asko gorde tzen zituen. - Zoladura zuen - Biz kar txiki ba tzuk brankan eta popan, - urtepaira edo zubi brankarik ez, baina bular oker indar tsuak zituen gila sendo bati lotuta, - belaon tzia zen, «knorr a» baino estilizatuagoa. «Nef» on tziarekin normandiarrek era guztietako zamak garraia tzen zituzten, baita ganadua eta zal diak ere, itsaso guztietan bar na. Hala, Groenlandiaraino eta Amerikako kontinenteraino eraman zi tzaketen familia koloniza tzaileak. Hori bai, aire zabalean bidaia tzen zuten, olanetan eta larruetan bil duta gaua igaro tzeko. Gaur egungo daniarrek garai horretako bost on tziren arrastoak aur kitu dituzte Skul delev en hondoratuta eta bost horietatik bi «nef ak» dira. Hein handi batean berreraiki egin dituzte eta Roskil deko Bikingoen Museoan daude gordeta. Handienak ezaugarri hauek ditu: - 16,5 metroko luzera - 4,50 metroko zabalera - 1,90 metroko altuera. Bikingoen on tzien ezaugarri orokorrak On tzi horiek guztiak honela eraikita zeuden: - kroskoaren estal kia tingladillo eran, - arraun lema istriborreko hega tsean, - burdinaz ko aingurak egurrez ko zepoarekin, hurrengo mendeetan beste herrial de ba tzuek erabilitakoen an tzekoak. Euskal on tziak eta Atlantikoko on tziak kon tzejuetako zigiluetan Orain arte ez da Euskal Herrian bertako on tzirik berreskuratu, ezta kanpokorik ere; horrenbestez, ez dugu aukerarik jakiteko nolakoak ziren benetan XIII. mendean gure arbasoek eraiki tzen zituzten on tziak. Baionan, XI. mendean izan ziren itsasoko zenbait jardueren dokumentuak eta erreferen tziak, bai, baditugu, eta Donostiakoak ere bai beste ba tzuk, XII. mendeko Foruaren bitartez. Bi agiri horietan jaso tzen da bazirela mer katari tza harremanak atzerriko portuekin. Aurrez, VI. mendean Jumiegesko abadiarekin izan zituzten harreman haien il do berean, horrek esan nahi du mende horietan ere euskal dunek mer katari tza on tzi behar bezain handiak eta ziurrak zituztela kabotajeko nabigazioa egiteko. Beste modu batera esanda, gure museoetan on tzi haien aztar narik ez izan arren, ziur tzat jo behar ko genuke garaiko euskal on tziak iparral deko gainerako herrial deetako on tzien oso an tzekoak zirela. Donostiako kon tzejuko on tzia Froga nabarmen bat aur ki tzeko XIII. mendera jo beharrean gaude. Garai horretan egiazta daiteke garbi euskal on tziek eta Europa iparral deko on tzi garaikideek zer nolako an tza zuten. Donostiako kon tzejuko zigiluaren irudia da froga hori; 1297. urteko agiri bati itsa tsita dago zigilua eta agiria bera Parisko Ar txibategi Nazionalean gordeta dago. Padurako Ermandadeari loturikoa da aipatutako agiria. Dokumentuan, Hondarribia, Donostia, Bermeo, Laredo eta Santander kon tzejuetako diputatuak izenda tzen dira (hain zuzen, Ermandadeko kideak, herri horiek guztiak) ingelesen eta fran tsesen arteko gerra zela eta, Fran tziako erregeari (aurrez ordainduta noski) on tziekin zer sorospen eman negozia tzeko. Zigiluan ager tzen den on tziaren ezaugarriek adierazten dute ozeanoetan ibil tzeko on tzia zela, zigilua duen agiria baino lehenagokoa; hau da, litekeena da on tzia bera XII. mendekoa izatea. Santander ko kon tzejuko on tzia Santander ko kon tzejuko zigilua garai berekoa eta agiri beraren gainean ezarria da; zigilu horretan, Donostiako on tziaren oso an tzeko bat ager tzen da, baina Santander koak badu bi txikeria bat: arraun lema ababorreko hega tsean dago eta lema horren kokapen zuzena istriborreko hega tsa izan ohi da. Irudien interpretazioa Konparazioak egiteko zoragarriak dira Ingalaterrako, Fran tziako eta Holandako itsaser tzeko hainbat herritako zigiluen irudiak; XII. XIII. XIV. eta XV. mendeetako zigiluen irudiak. Zigiluetan aise an tzeman da irudietan ager tzen diren eredu ugariek normandiarren oinorde tza erakusten dutela. Biz kaiko gol koko eta Europa iparral deko portuen artean on tzigin tzan izan bide zen trukea ere isla tzen dute irudi horiek. Zigilu horien argitan, beraz, ziurtasunez berre tsi dezakegu euskal on tziak eta iparral deko gainerako herrietakoak oso an tzekoak izan zirela garai ba tzuetan eta besteetan. Zigiluek emandako informazioa zuhurtasunez hartu behar da, on tzien forma eta neurrien irudi nahiko okerrak ematen baitituzte; izan ere, graba tzaileek espazio zir kularra (erronboide formakoa, bestetan) izaten zuten lana egiteko, eta, horren ondorioz, behartuta zeuden on tziak askoz - mo tzagoak, - altuagoak, - kurbatuagoak eta - on tziak benetan zirena baino ahulagoak irudika tzera. Eta irudietako on tzien belak ezinez ko posizioetan ager tzen dira, erdiarekin lerroan, soilik oihalak ikusteko modua izan zedin. Eskifaiako per tsonaiak neurriz gainekoak irudika tzen zituzten, Erdi Aroko artisten ohiko jokabideari jarraiki. Gaia hobeto uler tzeko, irakurleak on tzi hauek al deratu behar ditu: - Winchelsea eta Sandwicheko zigiluetan irudikatutako on tziak, XIII. mendekoak, eta gai horietako espezialistak, Landstromek, marraztutako berreraikun tzak. - Doverreko zigiluan ager tzen den on tziari buruz Londresko Zien tzien Museoak eskalan egindako irudiaren berreraikun tza. On tzi ar keologoek on tziaren neurri ba tzuk kal kulatu zituzten; zigiluari begiratu hu tsarekin ondoriozta ezin zitez keen neurriak. - 24 metroko luzera - 7,5 metroko zabalera Gilak Zigiluetan on tzien gilak ere ikusten dira: oso mo tzak eta ba tzuetan kakotuak irudikatuta ager tzen dira. On tzi haiek, ordea, mareen mendeko itsasoetan nabiga tzeko eraikita zeuden eta, ondorioz, gila zuzenak, sendoak eta luzeak behar zituzten, hondoa jota gera tzerakoan on tziaren pisua luzera osoan ondo bana tzeko. Brankako eta popako gazteluak XII. mendetik, agian XI. mendearen bukaeratik, zigiluetan ager tzen diren on tzietan bada elementu bereizgarri bat, on tzi horiek normandiarren eraikun tza mol deetatik urrun tzen dituena: gazteluak. Gaztelu horiek honela kokatuta zeuden: - hasiera batean popan; Donostiako eta Santander ko on tzietan, esaterako; - ondoren, popan eta brankan, Winchelsea eta Sandwicheko on tzietan, adibidez. Gaztelu horiek kroskoaren egiturari egindako eranskinak ziren. Hasiera batean, zutoin ba tzuen gainean igotako plataforma soil ba tzuk baino ez ziren, baranda moduko ba tzuez inguratuta; gerora, forratu egin zituzten, alboak estalita, eta haien gainean karel almenaduna eraiki tzen zuten. Denboraren joanean, berriz, gaztelu konplexuagoak egin zituzten, apaindurekin eta hainbat hobekun tzekin. Ber noz edo bestelako burdineriaz kroskoaren biz karrari lotutako eraikun tzak ziren gaztelu horiek. Popako gazteluaren eginkizun nagusia zen lemazaina babestea, eta gune irekia eta goratua eskain tzea, hortik brazak belazurrunean mugi tzeko lana errazteko eta, batez ere, goran gizon armatuak para tzea on tzia beste on tzi baten erasotik defenda tzeko. Brankako gazteluaren eginkizuna batez ere erasorako plataforma bat eskain tzea zen, aginteko leku bat hortik baleztarekin geziak jaurti tzeko nabigazioaren maniobrak galarazi gabe. Garbi gera tzen da, hortaz, bi gazteluen egitekoa zein zen: aur karien on tzien biz karrak goitik zain tzea eta mendera tzea. Donostiako zigiluko on tzia Oso litekeena da Donostiako kon tzejuko zigilua 1297. urtea baino lehen grabatu izana; izan ere, kon tzejuko zigilu bat ez zen maiz al da tzen. Beraz, pen tsa daiteke zigilu hori hainbat hamar kadatan erabili zela. Hain zuzen, zigilu horren beraren beste inpresio bat 1353. urteko agiri batean azal tzen da; Iruñeko Kontuen Ganberan gorde tzen da agiri hori. Konpara tzeko al derdiak Donostiako on tzi horri, gauzak errazte al dera, «nao» esan diezaiokegu, baina inork ez daki zer izen generiko izan zezakeen euskal portuetan (akaso, pinaza, horrek ere). Donostiakoa zer txobait an tzinakoagoa da Santander ko zigiluko on tzia baino. Santander koak berrikun tza bat du jada, mastaren goiko muturrean trapa zir kular bat, hain zuzen. Eta Winchelseako zigiluko on tzia baino are zaharragoa da; Ingalaterrako on tzi horrek asko hobetutako bi gaztelu eta trapa bat ditu. Beharbada urte askoko al dea dago ba tzuen eta besteen artean, baina badituzte ezaugarri komunak ere eta horrek erakusten du zein motel gara tzen zen on tzigin tza garai haietan; eta hala jarraitu zuen hurrengo mendeetan ere. Donostiako on tzia eta Roskil deko «nef a» an tzekoak dira. Al diz, Winchelseako on tzia jada hurbilago suma tzen da «koka tik». XIV. mendean eta XV. mendeko zati batean iparral deko itsasoetan nagusi izan zen on tzi mota hori. Zer nahitarako on tzia Donostiako on tzia zer nahitarakoa zen; halaxe izan ziren hurrengo mendeetako albo altuko euskal on tzi guztiak. Horrek esan nahi du mer katari tza on tzia, baleon tzia edo gerraon tzia izan zitekeela. Mer katari tza on tzia, hori zelako haren berez ko eginkizuna; baleon tzia, itsaso zabalean arpoiarekin balearen arran tzan jarduten ziren txalupa eta batelen on tzi inudea izan zitekeelako; eta gerraon tzia, besterik gabe gizon armatuak on tzira tzen zirelako. Horrelako on tziekin, XIII. mendeko euskal dunak Baltikoko portuetara iri tsi ziren, baita Irlandara ere, baleak ehiza tzera, eta on tzi berbereen kontra borroka tzera joan ziren Fer nando Santuak Sevilla konkistatu zuen garai hartan. Neurriak, ezaugarriak eta beste xehetasun ba tzuk Gu txi gorabeherako kal kulu bat eginda, beste on tzi garaikide ba tzuekin eta bikingoen on tziekin al deratuz, ezaugarri hauek izan bide zituen: - 20 metroko luzera - 5 metroko zabalera - 2,60 metroko altuera. Kroskoaren estal kia tingladillo erakoa zen. On tziaren bularrak simetrikoak eta oso garaiak ziren. Eta bular horietan, goiko al dean, an tzinako on tzien arrastoa adieraz dezakeen elementu bat ager tzen da: nabarmen tzen diren kabila indar tsuak, hain zuzen. Kabila horien eginkizuna ez da uler tzen ez bada brankako aurpegi tzarrak eusteko. Ez da sinestekoa gure arbasoek, pragmatikoak oso eta fantasia askorik gabekoak, aurpegi tzarrez apaindu zituztenik beren on tzi erabilgarriak. Baina «drakkar» on tziek, al diz, aurpegi tzarrak eramaten zituzten bularretan; bikingoek bistatik kendu eta gorde egin behar zituzten aurpegi tzar horiek beren porturen batean sar tzen ziren bakoi tzean edo herrial de lagunen itsasoan nabiga tzen zutenean. Donostiako on tziko bularretan, ordea, hor daude kabilak. Zertarako ote ziren…? Aurrerago, XV. mendean, brankako beste aurpegi tzar bat aur kituko dugu euskal on tzi batean, edozein on tzi bikingoren aurpegi tzarra bezain desa tsegina eta gai tzesgarria. Atzeko bularraren brankan eta popan ager tzen diren «S» formako zirriborro metalikoak besterik gabe txikota lo tzekoak izan daitez ke, on tziak atoian eramateko. Txalupak edo baleon tzi txikiak atoian eramateko ere izan zitez keen, on tzia euskal kostal detik baleak arran tza tzera abia tzen zenean. Belak Belaon tzia zen, belaz baino ez zen mugi tzen; hau da, ez zen mistoa, «drakkar ak» bezala. Horren ondorioz, ezin zuen luzera handirik izan; hots, ezin zuen luzera eta zabaleraren artean al de handirik izan; izan ere, erdiko bela nagusi batek bul tza tzen zuenez eta hega tsean arraun bat zuenez lema lanetarako, oso ezegonkorra eta gober na tzeko zaila bihurtuko zatekeen. Donostiako zigiluko on tziak tanbulet eta brusol bidez eusten zion mastari (beste sistemarik ezin da pen tsatu) eta itsuta mul tzo baten bidez al de bakoi tzean. Zehar soken bidez lotutako hiru obengak eta brankako estaiak osa tzen zuten itsuta mul tzo hori. Maniobrak egiteko tresnen artean hauek zeuden: jiragora edo gindaxa, belazurruna igo tzeko, eta horrekin batera triza, aur kestai lanak egiteko eta masta popa al dera eusten lagun tzeko; brazak, belazurruna orienta tzeko; txanberga, (zeha tzagoak izateko, maspreza), brankan, aur tzaken maniobrarako; eta, horiez gain, ar nurak eta eusgarriak, bela orienta tzeko. On tziaren itsuta finkoan berrikun tza (asmakizun?) nabarmena bereizten da; geroagoko beste zigilu ba tzuen on tzietan baino ez da aur ki tzen ezaugarri hori: obengak guru tza tzen dituzten zehar sokek eskailera txo bat era tzen dute. Aingura On tziaren aingurak uztai bat dauka guru tzean; aingura bera bikingoen on tzien an tzekoa da; Fyn uhartean, Danimar kan, aur kitutakoaren gisakoa. Zepoarekin eta hainbat kate metrorekin aur kitu zuten Fyneko aingura hori. q78oqeqyh13rk1auahs2em2xt1u5gmr 0 3069 9251 9250 2016-06-24T07:48:20Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki Balea, garrantzizko baliabidea Balea-harrapaketa eta -industria Baleak kostal dean Euskal Herriko hainbat herri arran tzaletan —hala nola, Biarri tzen, Hondarribian, Lekeition, Bermeon eta Gaminizen (Plen tzia)— gorde tzen diren Erdi Aroko zigiluek argi adierazten dute baleak zer garran tzi zuen herri horien ekonomian. Balearen arran tza eta haren produk tuak industrializa tzea euskal dunekin loturik egon dira gizal diz gizal di. Inolaz ere ezin liteke ustekabe tzat hartu lotura hori. Eta, era berean, ez dirudi euskal kulturaren esparru hori denbora gu txian bereganatua izan zenik, beste herri ba tzuetatik jasota. Euskal dunak aspal didanik bizi izan dira herri honetan, historiaurretik, eta ez dira inoiz hemendik kanporatuak izan. Horrek esan nahi du mendiko eta kostal deko euskal tribuak milurtekoz milurteko lurral de txiki batean bizi izan direla, lurral de mal kar tsuan eta baso tsuan, eta elikagai al detik pobre samarrean. Hori dela eta, euskal dunak buru belarri jardun izan dira itsasoak eman di tzakeen baliabide guztiak aprobe txa tzen. Horrenbestez, euskal dunek seguru asko aspal ditik ikusi zituzten baleak oso hurbiletik; eta ikusi, ez ikuskizun huts moduan, baizik eta haiek harrapa tzeko irrika biziarekin. Eta gogo horrek bul tzatuta ariko ziren haiek azter tzen eta ezagu tzen. Badietan eta kostal deko babesetan zetazeo mota ugari sartu izan da betidanik: izurdeak, mazopak, kaxaloteak… Mendez mende, espezie guztietako zetazeoek hondoa jo izan dute garairen batean edo bestean hondar piletan eta hondar tzetan. (Askok ikusi izan ditugu mazopak hondar tzetan hil da), eta euskal dunek, ehiztariak jatorriz, animalia horien haragia, koipea eta larrua aprobe txatu izan dute. Mazoparen moduan, balea ere ez zen ezezaguna kostal deko euskal dunen tzat. Seguru asko sarritan ikusiko zituzten baleak kostal detik, babesik gabe, gaixo edo larri zaurituta, lan tzak jaurtita erraz hil tzeko moduan eta sokekin lotu eta atoian hondar tzara ekar tzeko moduan. Balea eduki tzea berebiziko aberastasuna zen eskasian bizi ziren per tsona haien tzat. Balea sarri eta ugari ager tzen zen Biz kaiko gol koan; euskal dunek, beraz, ez zuten arro tza. Hortik bel durra gal tzera eta hura ehiza tzen saia tzera pauso bat zegoen, batez ere premia bizia akuilu izanda. Euskal dunak, borrokalari adore tsuak eta arrisku tsuak beste per tsonen kontra, nola ez ziren, bada, balea erral doi baina minik egiten ez zuen baten kontra ausartuko? Areago, konturik gabeko etekina ematen ziela ain tzat hartuta. Beharrez ko on tziak eta tresneria eskueran izan orduko menturatu ziren balea ehiza tzera, beste ba tzuk nola egin behar zuten erakustera etorri gabe, ustez. Baleak etekin handia ematen zuen. Koipea eta jateko haragia, hasteko eta behin, eta olioa ere bai, argizta tzeko, mekanismoak oliozta tzeko eta xaboia egiteko. Nola ez, larrua, bizarrak eta, ba tzuetan, urdailetako anbarra ere lor tzen zen. Sendagaiak eta lurrinak egiteko erabil tzen zen anbar hori. Ez dira urte asko, mazopa familiak Donostiako badia al dera etor tzen ikusteko modua izan genuela. Egunkarietan jasota geratu zen 1884an kaxalote bat sartu zela badia horretan. Eta duela askoz urte gu txiago, kostal detik bistan, kaxaloteak hil izan dira yate batetik. Kostal dean ehizatutako az ken baleak, duela ehun urte pasa txo hil ziren arpoi bidez, Zarautz, Orio eta Getaria artean. 1888ko neguan balea asko ikusi zen Biz kaiko gol koan, arran tzan zebil tzan on tzien artean igeri. Eta urte hartako apirilaren 15ean, Ar kaxon, Capbreton, Biarritz eta Donibane Lohizuneko arran tzaleek itsas prefeturari eskatu zioten kostazainek baleak uxa zi tzatela, gainerakoan arrisku tsua zela nabiga tzea, kasik estropezu egiten zutelako haiekin. Eta XX. mendearen hasieran ere, gure kostako arran tzaleak arraunez eragindako on tziekin eta arpoiekin atera izan dira balea ehiza tzera, animalia gertu ikusi izan dutenean. Garaiko egunkariek ematen dute horren berri. Balearen ehiza Euskal dunen balea, Balaena Biscayensis, Iparral deko itsasoetatik iristen zen Biz kaiko gol koan negua pasa tzera. Beste balea espezie ba tzuk ere iristen ziren, baina euskal dunen tzat aurrena aipatutakoa zen egokiena: erdi tamainakoa zen, 20 bat metrokoa, motela igerian eta hil tzerakoan ez zen itsasoan hondora tzen. Emeak iraila al dera erdi tzen ziren eta, behin udaberria iri tsita, itzuli egiten ziren, kumeak bidaia egiteko behar beste hazita, Iparral deko itsaso zabal eta lasaietara. Hasiera batean, balea euskal kostal dea begien bistan zela ehizatu zen, on tzi txikien bidez. Denboraren joanean, gero eta on tzi handiagoak erabili behar izan zituzten, ez ehiza tzeko, baizik eta jazar tzeko eta baleon tzi txikietatik edo txalupetatik eskueran eduki tzeko. Lehenbizi, Asturias eta Galiziako kostal deraino jarraitu zituzten baleak beren emigrazioan. 1371. urtean, Gaztelako erregeak gipuz koarren eta biz kaitarren eskubideen onarpena al darrikatu zuen Toroko Gorteetan, Asturias eta Galizian baleak ehiza tzeko, bere errege tzaren aurretik egiten zen mol de berean. Gerora, euskal dunek on tzi handiagoak erabili zituzten eta zehar kal di ausartak egin zituzten balearen bila joateko; hala, Irlandako, Eskoziako eta, beharbada, Hebrida eta Faroe uharteetako kostal deetara iri tsi ziren euskal arran tzaleak. On tziak eta teknika Leku guztietan, ordea, balea harrapa tzeko prozedura berari jarrai tzen zioten: ama on tziaren gainean edo on tzi horren atoian on tzi txikiak eraman ehiza lekuraino, gizon gu txi ba tzuk osatutako eskifaiek gidatuta, eta zetazeoa arpoien edo lan tzen bidez hil. Kostal dera atoian eramatea, harrapakina zatika tzea eta koipea ur tzea ere egin beharreko lanak ziren guztiak. Arraunez eragindako on tzi txiki horiei izen asko eman zaiz kie, eta nahasmena sortu da ondorioz; izan ere, izen berberek, garai batean edo bestean eta portu batean edo bestean, esanahi desberdina izan dute: txalupa, batela, pinaza, txanela, potina, ballenerra… Biz kaiko gol koko kostal dean behin tzat, arraunez eragindako on tzi txikiekin ehiza tzen zuten euskal dunek balea. Zuzenean on tzi handietatik balea ehiza tzea orain tsuko kontua da; arpoiak kanoikadez jaurti tzea asmatu zutenean hasi ziren on tzi handiak erabil tzen. Begizta tzeak eta trepe txuak Biz kaiko gol kora balea dezente iristen zen garaian, balea arran tzaleek zain tza zerbi tzua ezar tzen zuten horretarako berariaz eraikitako talaietan eta itsasotik hurbileko tontorretan. Lapurdin dorreak jaso zituzten; Getarian (Lapurdi) bat gorde tzen da oraindik. Eta Donostian ere zutik dago balea begizta tzeko talaia bat, Ulia mendiaren tontorrean, har kaitz baten gainean. Zaindariak kostal detik gertu balea bat begizta tzen zuenean, modu batera edo bestera ematen zuen abisua: ke bidez, danbor edo turuta bidez, kanpaiak joz… On tziak prest izaten ziren lehorrean, ehizarako trepe txu guztiak zamatuta, arraunak, ur geza eta janari pixka bat hartu eta itsasora tzeko. Arpoilariak, lemazainak eta lau edo sei arraunlarik osa tzen zuten eskifaia. Arpoilariak brankan zuen bere lekua eta harrapakinarengana hurbil du artean ere arraun egiten zuen. Hauxe zen bere armamentua: arpoi pare bat esta txa eta flotagailu ba tzuei lotuta eta lan tza odol eragileak. Pieza hurbil zutenean, arpoilariak, brankako txapitulan zutik eta arpoia eskuetan, aginduak ematen ziz kien lemazainari eta arraunlariei. Arpoia bera al tzairu forjatuz egindako az kona zen, 2 m luzeko kirten astun bati lotua; kirten horrek indar handiz jaurti tzeko balio zuen. Arpoia jaurti eta animaliaren saihe tsean il tzatuta, balea az kar murgil tzen zen barrual dera eta eskifaiako kideak kontu handiz joaten ziren aska tzen arpoiari lotutako esta txa, on tziaren zatiren batean korapila ez zedin. Karela maiz busti tzen zuten, marruskadura biziak soka erre ez zezan. Zauritutako balea azalera atera tzen zenean ar nasa har tzeko, arpoilari zuhurrak bigarren arpoi bat sar tzen zion edo lan tza odol eragilearekin zizta tzen zuen animaliaren biz karra. Harrapaketa bakoi tzean hiru edo lau on tzik har tzen zuten parte, bakoi tza leku egokian jarrita eta arpoilari lanetan txandak eginez. Baleak orduak egin zi tzakeen hil aurretik eta, orobat, kostal detik urrun eraman zi tzakeen ehiztariak. Gero, haragi tona haiek guztiak kostal dera atoian eramateko lan eskerga eta nekagarria etorri ohi zen. Ondoren, animalia zatikatu eta koipea urtu behar zen el tze handietan eta, az kenik, olioa egurrez ko upeletan on tziratu. Baleon tzien irudiak Euskal Herrian, balearen arran tzari buruz ko irudirik an tzinakoenak Bermeoko eta Hondarribiako kon tzejuetako zigiluak dira, XIII. mendekoak biak, eta beste bat Biarri tzekoa, XIV. mendekoa. Donostiako zigiluko on tziarekin gerta tzen den moduan, Bermeoko eta Hondarribiako on tziak aurrekoak dira, beharbada zigilu horiek dituzten dokumentuak baino askoz ere lehenagokoak. Bermeoko zigiluaren irudia (osatu gabe dago) 1297. urtean datatutako dokumentu batekoa da. Iruñeko Kontuen Ganberan dago gordeta agiria. Hondarribiako zigiluaren irudia aurrez aipatutako dokumentuan dago; Padurako Ermandadeko udalerrien eta Fran tziako monar karen arteko hi tzarmena jaso tzen duen agirian. Biarri tzeko zigiluaren irudia, berriz, 1351. urtekoa da. Beste bi zigilu ere badira, balearen arran tzan diharduten bi euskal txaluparen irudiekin. Bat, Bermeokoa da, eta, bestea, Lekeitiokoa, baina biak ala biak askoz geroagokoak direla dirudi; XV. mendearen amaierakoak, gu txienez. Az ken al dian, Luis Murugarren historialari donostiarraren zorroztasunari esker, beste bi txaluparen irudiak agertu dira, bataio liburu batean marraztuta. Zumarragako parrokia ar txiboko XVI. mendeko bataio liburuan, hain zuzen. Orain arte ez dugu beste ikonografia dokumenturik, baleon tzi bat ehizaren unean erakusten duen irudirik; alabaina, badugu on tzi mota horren beste irudi bat, XIV. mendearen hasierakoa, erlijio motibo batean erabilia. Gasteiz ko San Pedro elizan dago, al daretik hurbileko ganga nagusiaren gil tzarrian. Horrelako txalupa bat berreraiki tzen saia tzeko datu zeha tzagorik ez dagoenez, ezjakintasun hori hartu behar da oinarri: ez dakigu txalupek benetan zer forma zuten, zer neurri eta edukiera zeukaten, ezta eraiki tzeko zer teknika erabili zuten ere. Agian, egunen batean agertuko dira agiri gal du ba tzuk oraindik ere ezagu tzen ez den ar txiboren batean; orain tsu Murugarrenek eraku tsitako moduan. Nolanahi ere, usteetan oinarrituta egiara dezente hurbil tzeko moduan, bai, bagaude; izan ere, zigiluek informazio dezente ematen dute. Bermeoko 1297ko baleon tzia Hiru aurrenekoetatik, Bermeokoa dago errealismo handienaz marraztuta. Beste biek makurdura gehiegiz koa dute eta bularrak puztuta dituzte; Bermeokoak ez. Hiru zigiluetako irudietan ager tzen denagatik, on tziak ezaugarri hauek ditu: - arraunez eragindakoa da, ez dago belen arrastorik, - kroskoa tingladillo eran eraikita dago, - muturretan altua eta karel al detik baxua da, - bikingoen an tzeko on tziekin pareka daiteke, nahiz eta bikingoenak askoz lehenagokoak izan. - San Pedro elizako on tziarekin ere pareka daiteke, bai eta Murugarrenen marraz kietako on tziekin ere; bi horiek geroagokoak dira. Lanerako beharrizanak On tzien ezaugarriak hobeto irudika tzeko, ain tzat hartu behar da halako txalupa batean gizon ba tzuek arraunean jarraitu behar ziotela baleari eta arpoi eta lan tza bidez akabatu behar zutela animalia erral doi bat. Eta lan hori negu betean eta Biz kaiko gol koko ur arrisku tsuetan egin behar zela. Isilik eta az kar gerturatu behar zuten animaliarengana. Balea batek edozer onar tzen du hurbilean, baina ezin ditu jasan soinu arro tzak; halakorik en tzuten duenean urrundu egiten da. Arraunek toletetan eta estropuetan marraskaduraren eraginez egin zezaketen soinua, esaterako, ezingo zukeen jasan. Hots horiek saihesteko, trapu edo larru bustiekin bil tzen zuten toletarekin eta estropuarekin kontak tuan zegoen arraunaren zatia. Arrazoi beragatik, arraunaren palek finak izan behar zuten, uretan sar tzerakoan sortutako plisti plasten eta atera tzerakoan eroritako tanten eragina leun tzeko. Garai hartan normalean erabil tzen ziren arraunen al dean bestelakoak behar ziren balea ehiza tzeko: hobeto landuak, estilizatuagoak… Behin lehen arpoikadarekin pieza zaurituta eta esta txa luzearekin eu tsita, eskifaiak adi adi jarraitu behar zien animaliaren mugimenduei: baleak norantz ihes edo eraso egin, zer ezusteko mugimendu egin, horren arabera prest egon behar zuten bat batean boga tzeko, atzerantz egiteko edo erabat bira tzeko. Kontuan hartuta, gainera, animaliak izugarriz ko indarra zuela, mina zuela zaurian, odol ugari isur tzen zuela eta ikaratuta bezain haserre zegoela. Ondoren, dena ondo joanez gero, berriro ere atzetik jarraitu behar zioten animaliari, ar nasa har tzera noiz aterako zen zain geratu, berriro hurbil du eta beste behin ere arpoia edo lan tza odol eragilea jaurti tzeko. Inolako dudarik gabe, lan luzea, nekeza eta arriskuz betea zen balea ehiztariena. Az kenik, hil dako gorpu baten tona asko garraiatu behar ziren atoian kostal deraino; itsaso kiz kurtuan, edo, gu txienez, olatu dezentekoekin, gainera. Lan hori ere ez zen nolanahikoa. Al derdi teknikoak Urte askotako eskarmentuaren ondotik, baleon tziak, nahiz eta era trauskilean eraikita egon, on tzi arina, sendoa eta egonkorra izan behar zuen, ulergarria da hori; on tzi egokia itsaso haserretuari aurre egiteko eta biraketa zakarrak egiteko edozein noranz kotan. Horrez gain, behar beste leku behar zuen barruan sei edo zor tzi gizon har tzeko (horietako batek, arpoilariak, gainera, leku lasaia eta goratua behar zuen brankan, ikuspegi zabala izateko eta eragoz penik gabe bere lana egiteko). Eta arpoi, esta txa, flotagailu, lan tza odol eragile, ordez ko arraunen bat, bal de, xukadera, ur gezako upel txo eta bestelakoak sar tzeko ere behar zen tokia. Zigiluetan ager tzen diren on tzietako gizonak lemazainari begira daude. Gaur egungo euskal arraunlarien ohiko postura dute. Horrek esan nahi du arraunak erabil tzen zituztela eta ez arrabarik eta arraun mo tzik. Estropodun toletak Hiru on tzietatik bakar batean ere ez da an tzematen ez txastaderarik ez bonborik. Horrenbestez, toletak erabil tzen zituztela ondoriozta tzen da. Estropodun toletak aspal diko asmakizuna dira. Nydameko on tziek (IV. mendea), Kralsonokoek (VII. mendea) eta Arbyn (Suedia) aur kitutako lau metroko luzerako txalupak (1000. urtea) toletak zituzten. Baina tolet horiek ez dira zilindrikoak; ai tzitik, on tziaren goiko ilaretara finkatutako egurrez ko piezetan tailatutakoak dira. Tolet mota hori, eusten duen piezaren zatia da; horri esker, on tziak ez du behar ez karelik ezta bestelako sendogarririk ere, eta kanoa bat bezain arina izan daiteke. Euskal dunek erabilitako toleta oso bestelakoa da; izan ere, egurrez ko makil soil bat da, flexioa jasan dezakeena, karelean egurrez ko pieza zabal baten gainean sartuta, edo karelean bertan sendogarri bat duela. Tolet mota hori ere nahiko zaharra da; Bermeon XIV. mendearen erdial dera toletak eta estropoak erabil tzen zirela egiazta tzen duten dokumentuak badira. Euskal dunek erabilitako toleta benetan asmakizun erabateko tzat har daitez keen horietakoa da. Arestian esan dugunez, Bermeon agertu dira tolet horri buruz ko dokumentuak; baina Biz kaiko herri horretako zigiluari erreparatuta (1297. urtea) esan daiteke askoz ere lehenagokoa dela toleta. Bada, «San Juan» belaon tzian edo batelean edo txalupan, aurrerago ikusiko denez, tolet mota bera zuten, eta tolet hori gaur egun euskal portuetan dauden arraun on tziek dutenaren oso parekoa da. «San Juan» on tzia 1565ean hondoratu zen Labradorren eta ar keologia indusketan berreskuratu zen gero. Tolet bikoi tzekin, txaplatekin eta sardekin arraunak alboetara egiten du dan tza eta ez da ondo eusten; al diz, estropodun toletak aukera ematen du berdin sendo eta luze arraunean egiteko eta berdin motz eta az kar egiteko. Gainera, edozein arrazoi dela medio, arrauna eskuetatik aska tzen bada, lotuta gera tzen da on tziari eta urak ez du eramaten. Horrez gain, toleta erabil tzeak aukera eman zien on tzi txikiei arraun lemaren morron tza bertan behera uzteko. Normandiar erako lema hori istriborreko hega tsera lotuta zihoan modu iraunkorrean. Hala, toletari esker eta morron tza horretatik libre, on tziek askoz errazago egin zi tzaketen maniobrak, batez ere biribilean egin beharreko biraketa az karrak. Aurrez emandako datu horiek guztiak ain tzat hartu beharrekoak dira jabe tzeko kroskoak zer itxura eta neurri izango zuen. Izan ere, soilik arraunak erabil tzeak bal din tzatu egiten du karelaren altuera, eta karelaren altuerak bal din tzatu egiten du arraunen luzera. Arraunak erabil tzeak berekin dakar tosten beharra (arraunlarien bankuak eserlekuak dira tostak) eta tosten eta toleten artean tarte jakin bat utzi beharra. Era berean, toletak egoteak esan nahi du ilaren goiko al dean sendo tzeko sistemaren bat egon behar duela, edo karelaz hor nituta egon behar duela. Eta, batez ere, toletak direla medio, zuakerrak baliatu behar dira bragerrak berma tzeko, brager horietan finka tzen baitira tosten iz kinak. Izan ere, arraun motz eta arraba sinpleekin edo bikoi tzekin arraunean egin daiteke ku txa batean eserita edo karelen gainean, bai eta belauniko edo zutik ere; eta, horri eskerrak, on tziaren alboak arinak eta sendogarririk gabeak izan daitez ke; horrelakoak dira, esaterako, larruz ko kanoak edo zuhaitz azalez egindakoak. Alabaina, tolet eta estropodun arraunak karelean egiten duen presio indar tsuak askoz indar handiagoa eska tzen du alboetan. Kroskoa Belaon tziak ez bezala, arraun on tzi batek ez du nahitaez gilarik behar ezta abor tzarik ere. Ondorioz, baleon tzietan, tingladillo erako forroarekin eraiki tzen zen kroskoa; krosko hori, ohol batetik arma tzen zen, ohol horren er tzak bata bestearen gainean jarrita eta luzeran il tze zapalen bidez josita. Kroskoari «gu txi gorabehera» ematen zion neurria on tzigileak, ilarak munta tzen zihoan ahala, ez txantiloirik eta ez galiborik erabili gabe, oholak egokieraren arabera oker tzen eta bira tzen. Kroskoa armatuta, az kenean, bragerrak sendo tzeko eta finka tzeko, zuakerrak gehi tzen ziz kion. Kroskoak jada barrutik zeukan forma har tzen zuten zuaker horiek. Neurriak XIII. mendeko euskal zigiluetan ageri diren baleon tziek edo txalupek zer itxura eta neurri izan zuten eta zer teknikaren bidez eraiki ziren jakiteko, normandiarren aurreko mendeko an tzeko on tziei buruz jada egin diren zenbait azter keta hartu behar dira oinarri eta hortik ondorioak atera. Era berean, ain tzat hartu behar dira ondorengo mendeetako euskal on tziei buruz egindako iker ketak, horiei buruz bai baitaude ida tziz ko erreferen tziak. Eta, gaur egun, kontuan hartu behar da, orobat, Labradorren aur kitu diren XVI. mendeko aztar nak. Ain tzat hartuta mila urtetik gora igarota baleak ehiza tzeko ia prozedura berari eu tsi ziotela (arpoia jaurti tzeko kanoia erabil tzen hasi arte, hain zuzen), pen tsa tzekoa da ehizarako erabilitako tresneria, on tzi eredua eta eskifaiako kideen kopurua ere ez zirela askorik al datu. Zigiluetan ager tzen diren belaon tzien garai tsu berean, Bermeon bertan, Arran tzaleen Ordenan tzak baziren jada 1353. urterako. Ordenan tza horietan arau tzen da atoi lanetara atera tzen ziren on tziek (pinazek) 18 besotik gorakoak izan behar zutela (luzeraz, uler tzen da). Ordenan tza horiek ez ziren bat batean eta berez sortu, esperien tzia luze baten ondoren eta ondo mamituta baizik. Horrenbestez, atoi lanetarako pinazen luzera adierazten duen datu hori baliagarria izan daiteke hamar kada ba tzuk lehenagoko beste pinaza bat berreraiki tzeko. Neurri unitateak: Alabaina, zer «beso» hartu behar da neur tzeko unitate moduan? - beso gipuz koarra, edo «kana erdia», gaur egungo 0,4185 metroren parekoa zen; - beso biz kaitarra, edo «baserdia», gaur egungo 0,4179 metroren parekoa zen; - erriberako besoa (XVI. mendean hori erabil tzen zen on tzigin tzan) gaur egungo 0,5746 metroren parekoa zen. Horrenbestez, - euskal beso normala har tzen bada neur tzeko unitate moduan (0,418 m, hor nonbait), atoi on tzi baterako gu txieneko luzera 7,524 metrokoa zatekeen; - erriberako besoa hartuz gero, luzera 10,342 metrokoa zatekeen. Baleon tzi edo txalupa batek, nahi eta nahi ez, on tzi oso espezializatua behar zuen izan, eta ez atoi lanetan ari tzeko egina. Zamatutako on tzi handiak arraunaren indarrez atoian eramateko, alegia. Beraz, ez zuen 18 metroko luzera izan beharrik. Alabaina, behar bezain handia izan behar zuen sei edo zor tzi gizon barruan eramateko, eta beharrez ko armak eta tresnak sartu ahal izateko. Horrenbestez, ez li tzateke harri tzekoa zor tzi bat metroko luzera izatea, beharbada zer txobait gu txiago. Eskifaia Lekeitioko Marinelen 1555eko Ordenan tzek arau tzen zuten baleatara atera tzen zen pinazak gu txienez sei gizon eraman behar zituela eta 20 besokoa izan behar zuela (beso biz kaitarrak?) XVII. mende hasierako dokumentuetan —balearen ehizan izandako auziei buruz koetan, hain zuzen—, datuen artean aipa tzen da pinaza batean zor tzi gizon zihoazela; eta beste batean zaz pi. Sañez Reguartek, XVIII. mendean, adierazitakoaren arabera, bere garaiko Lapurdiko belaon tziek zaz pi gizon eramaten zituzten eta bost tosta zeuz katen. Baleon tzi horiek on tzi handiagoetan eramaten zituzten Ter nuara eta Groenlandiara. Az ken ondorio moduan, pen tsa daiteke, gu txiago edo gehiago, Bermeo eta Hondarribiako XIII. mendeko zigiluetako on tziek, bai eta XIV. mendeko Biarri tzekoak ere, ezaugarri hauek zituztela: - 8 m inguruko luzera, - 2 m baino gu txixeagoko zabalera eta - eta 70 cm inguruko altuera zuaker nagusian; Kroskoa: - Tingladillo eran forratua, - bular zorrotz eta altuekin, - sekzioaren erdigunea «U» eran, - albo bakoi tzean sei ilararekin, il tze zapal eta tolestutako il tzeekin, eta zaz pi zuakerrekin indartuta, - gila fal tsu bat ere eramaten zuen beheal dea babesteko. be1cyht2ls5d12ji1123j6ozkm3irkr 0 3070 9335 9253 2016-08-25T14:34:26Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki Kokak Hansako koka XIV. mendeko euskal ontziak nolakoak ziren jabetzeko, usteetan oinarritu behar dugu beste behin ere. Beste leku batzuetan aurkitutako ontzien aztarnetan eta bertan ditugun datu apurretan bermatzen dira uste horiek. Jakin badakigu, besteak beste Winchelseako borrokan parte hartu zutela eta Mediterraneoan piraterian jardun zirela. Ia egile guztiek jakintzat ematen dute mende horretan ontzi batek, Hansako kokak, agindu zuela Europa iparraldeko itsasoetan. Ezaugarriak Ontziak: - zabalera handia zuen, - karel altuak, - eta alboak tingladillo eran forratuak. Aise ezagutzen zen; izan ere, bereizgarri hauek zituen: - bular zuzena, oso tentea eta luzea, - korasta ardatz-lemarekin. Erabateko belaontziak ziren. Edukiera handiko ontzia zen koka; batez ere Hansako Ligako edo Hansa Teutonikoko marinelek erabiltzen zuten. Eraikitzaileek arrazionalizatu egin zuten ontziaren diseinua eta batez ere iparraldeko itsasoetan merkataritzan jarduteko erabili zen, baina Mediterraneora ere heldu zen Hansako koka. Garaiko ontzi handi guztien moduan, kokak merkataritza-ontziak eta gerraontziak ziren aldi berean eta, horrenbestez, merkataritzarako edo gerra-helburuetarako erabiltzen ziren, edo bietarako aldi berean, egokierak eskatutakoaren arabera. Mediterraneoan, planteamendua bestelakoa zen; izan ere, Mediterraneoan galerak erabiltzen ziren eta galerak arraun bidez eraginda mugitzen ziren gerra-ekintzetarako, eta ez belen bidez. Eta beste ontzi batzuk, erabateko belaontziak, garraiorako baliatzen ziren; nao lodi esaten zitzaien belaontzi horiei. Horrek ez du esan nahi galerek zamak eramaten ez zituztenik eta naoek kanoirik eramaten ez zutenik; Mediterraneoan, ordea, ontzi-mota bakoitzak eginkizun zehatzagoa zuen, eta iparraldeko itsasoetan ez zen horrela gertatzen. Gazteluak Kokan baziren bi eraikuntza aurreko mendeko ontzitik edo «nef» zeritzonetik zetozenak: gazteluak. Kokan askoz garatuagoak zeuden, baina oraindik ere ez ziren kroskoaren zati, eranskinak baizik. Ontzigileek aparteko elementutzat jotzen zuten kroskoa, bereizi egiten zuten zuredi-gainetik; hau da, ez zuten ontzia osotasun moduan hartzen. Gazteluak plataformaz osatuta zeuden. Bularraren eta korastaren gainetik goratzen ziren bi plataforma horiek, bata popan eta bestea brankan. Popakoa askoz zabalagoa zen. Bi gazteluak karel almenadunez babestuta zeuden, lehorreko gazteluen moduan. Aintzat hartu behar da itsasoko borroketan lehorrekoen antzera jokatzen zutela, eta ontzi bat bestera hurbiltzen zutela ontziratutako soldaduek aurkarien ontzia inbaditu eta konkista zezaten. Belak Kokan, mugimendua eragiteko bitarteko hauek erabiltzen ziren: - Lau ertzeko oihal bat belazurrun luze eta astun batetik zintzilikatuta; bizkarrean, zehazki popan, kokatutako jiragora batez bidez altxatzen zen bela hori. - Maspreza oso goratua aurtzakekin lan egiteko. Trapa Mastak, belazurrunari eta belari eusteaz gain, trapa karratu edo kono-formako bat eramaten zuen goiko muturrean. Gaztelu zirkular txiki baten antza zuen trapa horrek, eta almenaduna zen normalean. Bertan behar beste leku izaten zen zelatarientzat edo barrandarientzat, eta borrokatu behar zenean, era guztietako dardoak eta jaurtigaiak (suzkoak, min ematekoak…) gordetzen ziren, aurkarien ontzien bizkarrera eta gazteluetara jaurtitzeko. Traparen babesa metro eta erdi baino txikiagoa zen, eta hiru metro edo gehiagoko diametroa zuen. Bremengo koka Hansako koka oso argi azaltzen da XIV. mendeko zigiluetan; Stralsun (1329) eta Elbing (1350) hirietako zigiluetan, esaterako. Baina ontzi horiek zer forma eta egitura zuten ondo jakin ahal izan da Bremengo aurkikuntzari esker. Alemaniako hiri horretan nahikoa ondo kontserbatutako koka baten kroskoa aurkitu zen 1962an. 1380-1400 urte bitartekoa da ontzia. Bremengo ontzi horren ezaugarriak erabat bat datoz aipatutako zigiluetan agertzen diren ontziekin. Bremengo kokak, besteak beste, ezaugarri hauek ditu: - erdi-beheko aldean oltzadurak zoru ez oso zabalak eratzen ditu; erdi-beheko alde horretan oltzadura hori ez dago tingladillo eran bata bestearen gainean jarrita, alboetakoa dagoen moduan, baizik eta egurrezko kabilaz jobaltei edo barneko oholei finkatuta; jobalta horietan oinarritzen ziren zuakerrak; - gila arin bat du erantsita. - brankan eta popan ontziaren muturrak zorrotzak dira, ura ondo ebakitzeko brankan, eta lemari uraren irteera ona emateko popan; - kalkulatu da ontziaren desplazamendua 120-140 bat tonakoa izango zela, - eta 12 eta 20 gizon bitarteko eskifaia erabiltzen zuela. Ontziaren neurri nagusiak hauek ziren: - Luzera 23,50 m - Zabalera 7,60 m - Gila 16,00 m - Karelaren altuera erdian 4,60 m - Bizkarraren altuera gorena 7,50 m - Ilara-kopurua albo bakoitzean 12. Zabalera-Gila-Luzera erlazioa 1-2,105-3,092. Erdi Aroan ontzien kroskoa eraikitzeko formula bera da ia: 1-2-3. Euskal koka Hansako kokari buruzko aurreko ikerketa osoaren helburua izan da garai hartako alturako euskal ontziak nolakoak ziren hobeto ulertzea; izan ere, oso datu gutxi ditugu haien gainean (arkeologia-daturik, batere ez) eta apenas aipatzen diren nabigazioaren historian. Alabaina, isiltasun orokor horrek dena estaltzen badu ere, euskal kokak Hansakoaren parekoak ez ezik, askotan hobeak ere izan ziren, XIV. mendean izandako gertaera historikoek adierazten duten moduan. Halakorik ez zen gertatuko non eta euskaldunek ontzidi handiak eta kalitate hobeagokoak izan ez balituzte. Atlantiko eta Mediterraneoaren arteko elkar eragina Euskaldunek mende askotako eskarmentua zuten ozeanoetan nabigatzen, merkataritzan eta balearen arrantzan, eta euskaldunek eraman zituzten beren ontzien berrikuntzak Mediterraneoko portuetara; bereziki korasta-lema. Fernandez Durok esaldi hauekin azaltzen du: «Euskaldunek eskarmentuaren eskarmentuz eta itsaso arriskutsuetan borroka eginez beren mastadian eta beletan egindako hobekuntzak sartu zituzten Mediterraneoan. Horiei esker, maniobrak erraztu, horiek egiteko behar ziren besoak murriztu eta kroskoa egiteko moduari esker, egonkortasuna eta sendotasuna lortu zuten ontziek. Eta, noski, arestian hain maiz gertatzen ziren istripuak gutxitu egin ziren (...)». (1). Garaitsu horretan, honela zion Giovanni Villani kronistak: Forratua topera Ordainean, bidezkoa da esatea, Mediterraneoko nabigatzaileen aurrerapenak hartu zituzten euskaldunek; itsas kartak eta nabigazioko tresnak, batez ere. Era berean, egurra lantzeko beste modu batzuk ikasi zituzten eta, batik bat, kroskoa topera forratzeko teknika, zuaker eta habez osatutako armazoi sendoen gainean. Teknika horri esker, ontziak era tradizionalean baino azkarrago eta merkeago egiten ikasi zuten euskal arotzek, erabilitako egurra hobeto aprobetxatuta. Izan ere, iparraldeko kroskoa, tingladillo eran eraikia, sendoa zen arrazoi hauengatik: - Ilarak bata bestearen gainean jarrita zeuden, luzeran sendo errematxatuta, - gilan eta bularrean irmo ahokatuta zeuden (edo gilan eta korastan, ardatz-lema bazeraman); - zuakerrak bigarren mailako elementuak ziren finkatze lanetarako. Zatika egiten zen finkatze hori, elkarren artean tarte handiko zatiak eginez, jobaltak solte zirela, gilari finkatu gabe. Bai jobalten buruak eta bai zuakerren jenol deritzenak, kanpoko aldetik tailatzen ziren, zerra-hortzen moduan, ilaretan ahokatzeko eta haietan erabat bermatuta geratzeko. Mediterraneoko kroskoa, aldiz, bestelakoa zen: estalkia topera eraikitzen zen, eta ilarak ohol solteekin muntatzen ziren, ohol horiek ertz bat bestearen kontra lotuta eta iltzeen bidez ilaretara gogor tinkatuta. Ilara horietan finkatzen ziren zuzenean eta erabat. Ilara horien jobaltak, berriz, alderik aldeko bernoen bidez bermatzen ziren gilara. Korasta-lema euskal koketan Euskal ikonografian bi euskal kokaren irudiak ditugu. Bat, Gasteizko antzinako katedralaren ezkerreko portalean dago zizelkatuta; XIII. mendearen amaieran eraikitakoa da portale hori. Bestea, XIV. mende hasierakoa da; Baionako katedralean dago, eskuineko gurutzearen aldare-aldetik hurbilen dagoen gangaren giltzarrian. Badira aldeak bi koken artean. Alabaina, bi ontzien kroskoak desberdinak dira Hansako koken kroskoen aldean, funtsean bularrarengatik. Bular hori, - Hansakoetan okerra edo kakotua da eta, - euskal ontzietan, berriz, zuzena eta aurrerantz botatakoa. Euskal ontziek ezin dute ukatu normandiarren oinordetza. Gasteizko kokarena da, orain arte, korasta-lema duen euskal ontzi baten lehen irudia. Gasteizko San Pedro elizan marraztutako bi txalupek zalantza ere sortzen dute, ontzi txiki horiek ardatz-lemarik izan ote zuten ala ez. Ikus irudiak. Baionakoa, handiagoa, ahaltsuagoa eta gerra-helburuetarako armatua, Mediterraneoan sartu ziren eta hainbesteko harridura sortu zuten ontzietako bat izan bide zen, Giovanni Viliani berriemailearen arabera. Koka horrek ere korasta-lema zuen. Korasta-lema Korasta-lemari garai haietan «lema baionesa» eta «lema nafarra» esaten zitzaion. Ozeanoetako nabigazioan arraun-lema ordezkatu zuen; istriborreko hegatsean kokatzen zen arraun-lema, bikingo-normandiarren tradizioari jarraituz. Korasta-lemak, berriz, goitik behera aldatu zuen ontzien arkitektura. Eta gaur egun ere, indarrean jarraitzen du lema-mota horrek. Gaiari buruzko ikerketa ia gehienen arabera, korasta-lema Baltikoan agertu zen lehenbizikoz. Eta ikerlari batzuen irudiko, euskal ontziek zabaldu eta hedatu zuten batera eta bestera. Banus eta Agirrek («Glosas euskaras», 139., 140. eta 141. orrialdeak) hauxe dio lema horri buruz: Lekukotza horretan islatzen da, Banus eta Agirrek historiaren eta arrazoiaren ikuspegitik azalduta, zergatik esaten zaion korasta-lemari edo ardatz-lemari baionesa edo nafarra. Eta, aldi berean, antzematen da funtsezko asmakizun hori euskaldunek egin ez arren, berehala hartu eta zabaldu zutela itsaso guztietan barna, ontzigintzan zuten indar gero eta handiagoarekin bat. Korasta-lemaren jatorria eta antzinatasuna. Irudien analisia Adituak ez dira ados jartzen korasta-lemaren jatorria eta antzinatasuna dela eta ez dela. Egia esan, gaur arte oso datu gutxi dago eztabaida horri konponbiderik emateko. Ikus dezagun. Winchesterko katedralean, Ingalaterran, bataiarriaren parean bada 1180. urteko grabatu bat ontzi baten irudiarekin; bikingoen ontzien antza du irudikoak, aurpegitzarrak ditu bularrean, baina gaztelurik ez. Grabatuan popako lematzat hartu litekeen zerbait agertzen da; nolanahi ere, ontzi-mota hori oso antzinakoa da, eta popako bularra –kasu honetan, korasta– okerra izateak ez dirudi egokiena lema-mota horretarako. Suediako Gotland konderrian, Fide herriko elizaren horma batean, berriz, XIII. mendeko marrazki bat dago. Ontzi bat agertzen da irudian, aurpegitzarrarekin eta gaztelurik gabe, baina korasta-lema ondo zehaztuta duela. Lema-kanak kurba horizontal bat dauka, korastarekin estropezu egin gabe bira eman ahal izateko. Fideko elizako marrazki horrek, ordea, ez du lema-mota horren antzinatasuna bermatzen; izan ere, eliza bera XIII. mendean eraikia izan arren, marrazkia edo margoa izan daiteke beranduagokoa edo modernoagoa horma bera baino. Euskal Herrian, Azkonako ermita dugu, XII. mendekoa, Lizarratik gertu. Barruan, harlanduzko hormetako baten gainean, zuzenean fresko bat dago margotua, eta, irudian, besteak beste, hiru mastako karraka bat azaltzen da. Margoa oso zartatuta dago eta oso aspaldikoa izateko itxura du. XII. mendean Euskal Herrian hiru mastako karrakak bazirela esan nahi ote du horrek? Ezta gutxiago ere. Karraka hori XV. mendean margotu bide zuten edo, ziurrago, XVI. mendearen hasieran. Beraz, hari berari tiraka dator beste galdera hau: Noiz egin ote zen Fideko elizako marrazkia? Korasta-lemaren jatorriak aurkitzeko datu ziurrenen bila jo behar da. Zigiluak Elbing-eko zigiluak (Polonia) Hansako koka bat du irudi, guztiz osatu gabeko ontzia. 1242. urtekoa da zigilua. Ontziak maspreza eta masta nagusia ditu baina gaztelurik ez bizkarreko brankan eta popan. Aldiz, korasta-lema, bai, badu, hiru gontzetan bermatuta. Zigiluaren data segurutzat eman daitekeenez, hor agertzen da, duda izpirik gabe, popako lemaren, korasta- edo ardatz-lemaren lehen albistea irudi batean. Arestian esan dugunez, lema horrek iraultza ekarri zuen ontzigintzara eta, horren adierazgarri, gaur egun ere erabiltzen da oraindik. Zigiluan agertzen den ontzia antzinakoa da, garai haietako ontzigintzaren bilakaeran kokatzeko bezain antzinakoa. Elbingeko ontziaz gain, garai hartako beste antzeko batzuk ere agertzen dira Wismar eta Harderwoijk-eko zigiluetan. Horiek ere popan dute lema, erdian masta, maspreza eta obenga-multzoa. Stralsundeko zigilua, Pomerania, herri hartako lehenbizikoa, 1267. urtekoa da. Irudian aurrez aipatutakoak baino ontzi askoz soilagoa agertzen da. Albo altuko gabarra moduko bat da; ez du mastarik eta aparailurik, bularra zuzena eta inklinatua du, Hansako ontziek ohi zuten moduan, eta lema korastan. Stralsundeko bigarren zigilua 1278. urtekoa da. Irudian ontzi-mota bera agertzen da eta Elbingeko zigiluan (1242) agertzen den ontziaren nahiko antzekoa. Bigarren zigilu horretakoak ere korastan du lema. Gasteizko koka XIII. mendearen amaierakoa da Gasteizko katedraleko irudian agertzen den koka. Ditugun irudien arabera, lehen euskal ontzia da lema korastan duena (lema «baionesa» edo «nafarra», inoiz baino zehatzago esanda), eta, horrez gain, euskal ontzi batean aurreneko aldiz agertzen da lema-kana popako gazteluaren edo toldaren azpian sartuta; hala, toki horretan lemazainak eguraldi txarretik babestuta goberna zezakeen lema (halere, gogoan izan behar da San Pedro elizako irudien helburua ez zela deskribapen zehatzak egitea, eta haietan irudikatutakoa ez duela zertan erabat fidela izan). Aurrez aipatutako ontzi guztietan, lemazainak beti aire librean maneiatu behar zuen lema-kana, txalupa batean egin beharko zukeen moduan. Ipswicheko zigilua Jada XIV. mendean, 1306. urtean zehazki, Stralsundeko hirugarren zigilua agertu zen. Hirugarren horretan askoz hobeto grabatutako ontzi baten irudia agertzen da, apainduraz betea, baina 1278ko hiri bereko zigiluan agertzen den ontziarekin ez da alde handirik antzematen. Zigilu batetik bestera igarotako 30 urte haietan irudietako ontziak ez ziren askorik garatu. Dammeko zigilua (Flandes) 1309koa da, eta bertan agertzen den kokan lema-kana toldaren azpian sartzen da. Horixe bera gertatzen zen beste koka hauetan ere: Baionako katedralekoan (irudia XIV. mendearen hasierakoa zen); Stralsundeko laugarren zigiluko kokan (1329); Elbingeko bigarren zigilukoan (1350), eta Kieleko zigiluko ontzian (1365). Baina ingelesek, korasta-lemari dagokionez, Ipswicheko zigiluko irudian agertzen den koka lehenesten dute, 1200. urtean datatzen baitute. Eta hor gorabehera bitxia antzematen da: zigiluan agertzen den ontziak ezin du izan data horretakoa, mende oso bat geroagokoa baizik. Ipswicheko zigiluko ontziak antza handiegia du-eta XIV. mendeko zigiluen irudietan agertzen direnekin. Afera are deigarriagoa egiten da aintzat hartuta zer ontzi-mota erabiltzen zen garai haietan Ingalaterrako portuetan. XII. mendearen hasieratik bost portuk osatutako federazio bat izan zen Ingalaterran. Egiaz, ordea, zazpi ziren portuak: Dover, Sandwich, Romney, Winchelsea, Hastings, Hythe eta Rye. Portu horiek Ingalaterrako kostaldeko garrantzitsuenak ziren garai hartan eta zenbait pribilegio eta merkataritzarako abantailen truke Ingalaterrako koroari gerrarako ontzi armatuak eta eskifai prestatuak ematera behartuta zeuden. XIII. mendearen bukaeran 57 ontzik eta 1.000 eskifaia-kide baino gehiagok osatutako guardia iraunkorrari eusten zioten, erregeak edozein zerbitzu behar zuela ere. Ontzi haiek Ingalaterrako hoberenak eta indartsuenak ziren. Ezaugarri aldetik oso antzekoak ziren denak; Winchelsea, Hastings, Sandwich, Dover eta Hytheko zigiluetako irudiek behintzat hori erakusten dute. «Nef-ak» ziren ingelesen ontziak edo naoak, Donostiako zigilukoa baino zertxobait garatuagoak. Baina guztiek arraun-lema zeramaten hegatsean eta bizkarreko brankan eta popan paratutako gazteluak orain jarri eta orain kentzen ziren horietakoak ziren. Ontzi horiek, beraz, garapen eta denbora aldetik oso urrun dauden Ipswicheko zigiluko irudian (1200. urtekoa, gogora dezagun) agertzen den koka-motatik. Gasteizko kokaren ezaugarriak Gasteizko katedraleko koka zaharragoa zen Ipswicheko zigilukoa baino. Ezaugarri aldetik itxura gehiago zuen XIII. mendeko Donostiako ontziaren oinordeko zuzena izateko, baina popako korasta zela eta –korasta-lema, alegia– ontzi askoz landuagoa zen forma aldetik, askoz prestatuagoa itsaso zabalean nabigatzeko eta aukera handiagoa ematen zuen zamak garraiatzeko eta beste ontzi batzuen erasoetatik babesteko. Bularra Lema istriborreko hegatsetik poparen ardatzera eraman zenez, lema horri zegokion bularra zuzena egin behar izan zuten, lema egokitzeko eta, hartara, gontzen gainean jokoa aske egiteko. Horrenbestez, popako bularra korasta bihurtu zen, brankako bularraren aldean oso bestelakoa. Normandiar tradizioko ontzietan –euskal ontzietan, esaterako– brankakoak jarraitu zuen okerra izaten; aldiz, Hansako tradizioa zuten koketan, zuzena, luzea eta aurrerantz botatakoa zen bularra. Kroskoa Gasteizko kokaren kroskoak ontzi zaharragoen aztarnak zituen; «nef» ontzienak, hain zuzen. Izan ere, bizkarrari eusten zioten habeetako batzuk sendotzen zuten zeharka eta habe horien buruek ilarak zeharkatzen zituzten eta kono formako falka luzeen bidez finkatzen ziren, edo zuaker sendogarrien bidez. Zaila da zehaztea zeren bidez. Tingladillo eran forratutako kroskoa zen, erdiko sekzioa «U» erakoa eta oso zabala eta altuera handikoa, popa borobila eta branka lerro betekoa, giladuna eta bular sendokoa. Tolda zabala zuen; brankan ia mastaraino iristen zen, eta popan korastaren gainetik botatzen zen. Baina ez zuen popako estalkirik, ezta almenarik ere. Eta traparik ere ez mastaren muturrean. Horrek esan nahi zuen ez zegoela armatuta, edo garai horretan bakea zela ontzi hori ibiltzen zen itsasoetan. Belak Brankan, bularraren muturra inguratuz, gaztelu txiki bat zuen. Ohikoa zen gaztelu txiki hori antzinako koketan, maspreza finkatzeko eta haren zerbitzurako. Aurtzakekin lan egiteko eta estaia finkatzeko bestetarako ez zuen balio masprezak. Estaiak, berriz, brankatik eusten zion mastari. Belazurrunaren triza toldatik bizkarrera jaisten zen eta aurkestai lanak egiten zituen popa aldetik masta eusteko. Masta alboetatik eusteko obengak eta haien goarnizio-mahaiak baliatzen ziren. (Gasteizko katedraleko kokan ez da agertzen istribor aldeko ez obengarik ez eta goarnizio-mahairik; bistan da, artistak eroso jokatu zuela eta erdiko pertsonaia ikusgarriago egiteko kendu zituela iruditik). Tailan ababor aldeko obenga-multzoaren zati bat antzematen da, obenga horien zehar-sokak barne direla. Gasteizko kokak masta handi bat zeukan, seguru asko tximelgaz sendotua; izan ere, sokaz korapilatuta dago, nabarmen. Baionako koka Baionako katedraleko kokak tingladillo eran forratutako kroskoa zeukan, Hansako koken kroskoen aldean oso bestelakoa. Ontziak bular oso kakotua zuen eta, horren eraginez, oso altua eta betea zuen branka. Horri eskerrak, berriz, haize gogorrak bela handia puztu eta ontzia bultzatzen zuenean uretan gehiegi hondoratu gabe eusten zion kokak bultzada horri. Korasta zuzena zuen, baina oso inklinatua. Korasta horretan ahokatzen ziren popa biribileko ilarak. Galibo zabalekoa zen popa hori, bolumen handiko gazteluaren zama zela-eta ontziak hobeki flota zezan. Zabalera eta garaiera handikoa zen, saihetsetan «U» formako plano zabalekin, eta behean gila indartsu baten bidez errematatuta. Behealde horretan sartzen ziren luzeka aparadurako trazak. XIV. mende osoan zehar Hansako marinelek, britainiarrek, kantabriarrek eta euskaldunek esperientziak eta teknikak trukatu zituzten Mediterraneoko portuetako marinelekin, eta elkar eragin zuten ontzigintza-tradizioan. Valentziako Kontsuletxeko liburuan, esaterako, XV. mendearen hasierako koka bat agertzen da eta hor antzematen da garbi eragin hori. Mende bat lehenagoko Gasteizko kokaren antzeko eredua da, baina zertxobait garatuagoa. Tamaina Ez da erraza ontzi haiek zer tamaina zuten zehaztea; izan ere, artista baten irudia eta interpretazioa baino ez dugu neurri horiek jakiteko; Baionako kokaren kasuan, esaterako. Hori dela eta, bai kasu honetan eta bai aurrez deskribatutakoetan, uste eta susmoen bidez iritsi behar da ondorioetara. Eta, bistan da, usteen orpotik beti etor daiteke zuzenketa zorrotzen bat, datu berriak agertu ahala, edo arrazoiak beste balizko batzuetatik abiatu ahala. Baionako ontziolei dagokionez, jakina da 1336. urtean ezin zela besterik gabe merkataritzan jarduteko ontziak eraiki; gerra-ekintzetarako ere balio behar zuten ontziek. Ondorioz, ontzien edukierak 100 upel sartzeko adinakoa izan behar zuen gutxienez, txikiagoa ez. Bizkaiko upelak baziren (Bizkaiko golkoan neurri hori zen ohikoena edukiera kalkulatzeko), 100 upel gaur egungo 168,60 tona metrikoren pare ziren. Datu gehigarri moduan, aipatu beharrekoa da 1308an, Ingalaterrako Eduardo II.ak 300 tonako ontzi bat eraikiarazi zuela Baionan. Tingladillo eran eraikitzeak mugatu egiten zituen kroskoaren neurriak. Muga horren baitakoa zen ontziaren segurtasuna, bai zama astunak garraiatzeko eta bai itsasoan zerbitzu gogorrak egiteko. Barnean armazoi onik ez zutenez –buxardaz eta giltzez lotutako armazoirik, alegia–, tingladilloa eraikitzeko ilarak oso lodiak izanagatik ere, kroskoa ahuldu egiten zen neurriak handitu ahala. Muga 30 metroko luzera zen. Baionako kokaren masta, ordea, oso zutoin sendoa zen, eta luzera osoan tximelgaz eta sokaz sendotuta zegoen; horrek argi adierazten du ontzi handia eta astuna zela. Popako eta brankako gazteluak Ontziaren tolda edo popako gaztelua oso handia zen; goiko bizkarraren eta plataforma almenadunaren artean ganbera zabal bat ere hartzen zuen. Ganbera horretan paratzen zuten, hain zuzen, lema-kana. Brankariaren aurrealdean ganberako zorua kanpoaldera zabaltzen zen balkoi jarraitu eta almenadun batean. Mastatik hurbil iristen zen balkoi hori. Popako gazteluaren multzo osoa zutabetan eta korastaren burualdean finkatzen zen sendo. Brankako gaztelua plataforma almenadun soil bat zen; zutabeen gainean eta bularraren burualdean bermatzen zen. Bularraren burualde hori buxarda baten bidez indartuta zegoen. Bi gazteluen plataforma almenadunak maila bertsuan geratzen ziren. Zuaker sendogarri batzuek babesten eta indartzen zituzten goiko ilarak. Indartze horiek, logikaz, bat etorri behar zuten txarrantxen posizioarekin. Ziur asko, ilaren bidez eta bernoekin loturik egongo ziren txarrantxak eta aipatutako zuaker sendogarriak. Belak Eragiteko aparailua Donostiako zigiluko ontziaren eta Gasteizko kokaren ia berbera zen. Masta bakar batek eta belazurrun batetik zintzilikatutako lau ertzeko oihal bakarrak ez dute gehiagorako ematen. Sistema hori, gainera, denbora asko zen erabiltzen zela, eta mugaraino hobetuta zegoen jada. Neurriak Baionako kokaren gutxi gorabeherako neurriak hauek izan zitezkeen: - Luzera 28 m - Zabalera 8 m - Gila 18 m - Karelen altuera erdian 5 m - Bularraren altuera gorena 8 m - Korastaren altuera gorena 6 m - Ilara-kopurua albo bakoitzean 12 - Zabalera-Gila-Luzera erlazioa: 1-2,25-3,50 Oharrak (1) FER NÁNDEZ DURO, Cesáreo: Aipatutako obra, 55. or. (2) BANUS ETA AGUIRRE, José Luis: «GLOSAS EUSKARAS», 139, 140 eta 141. or. Gipuz koako Aurrez ki Ku txaren argitalpena. Donostia, 1975. bh6bg3iha1oygofda4jpmxhsd30x6ts 0 3071 9269 9268 2016-08-10T09:24:25Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki == ZUZENDARITZA == Enrique Ayerbe Echebarria == EGILEA == Juan Plazaola Artola == ARGAZKIAK == OSTOA SAHATS (Luis Mª Azpilikueta eta José Mª Domench) Iñaki Aguirre Darío Garrido === Irudiztatzea === Lan honetan irudiztatze sailean azaltzen diren argazkiak honako artxibategi hauetatik hartuak izan dira: OSTOAREN artxibategitik eta SAHATS Argitalpen Zerbitzuen artxibategitik, Iñaki Agirrerenetik, Darío Garridorenetik, Donostiako Gotzaindegiko arte ondarearen artxibategitik, eta SORMEN Sorkuntzetatik. === Irudien aipamenak === Irudien aipamenak ia kasu guztietan liburuaren orri ertzetan jarri ditugu eta badute beren erreferentzia. Aipamen hauek eskuratu dizkiguten argitaletxeei geure esker ona adierazi nahi diegu, bakoitzari dagokion tokian, gehienetan banaka adierazirik geratu badira ere. Aipamen zehatza egingo dugu hemen. '''Eraikinetako eta monumentuetako planoak eta altxaerak''', eta bere lekuan argazkiren bat, gehienetan honako lan hauetatik datozenak izan ohi dira: Micaela Portilla Vitoriak zuzenduriko ''Catálogo Monumental. Diócesis de Vitoria''-tik (8 liburuki). (Planoak: Jose Egia López de Sabandorenak. 2.3. eta 4. liburukien irudiztatzeak: Agustin Peña Resarenak; 5. eta 6. liburukiak: Juan Jose Sampedrorenak; eta 7. eta 8. liburukiak Migel Anjel Quintasenak. Gasteizko Gotzaindegiak argitaraturikoa. Gasteizko Aurrezki Kutxa Munizipalaren eta Vidal Kutxa Fundazioaren obra delarik, 1967-2001; ''Catálogo Monumental de Navarra''-tik (9 liburuki), Mª Concepción Garcia Gainzak zuzendurikoa. (Oinplanoak: Iruñeko Artzapezpikutegiaren eta Vianako Printzea Erakundearenak. Argazkiak: Vianako Printzea eta Larrion/Pimoulier Erakundeenak. Vianako Printzea Erakundeak, Iruñeko Artzapezpikuak eta Nafarroako Unibertsitateak argitaraturikoa dena, 1980-1997); Euskadiko Monumentu Nazional-etik (3 liburuki), Jesus Muñoz-Baroja Peñagarikano eta Manu Izagirre Lacostak koordinaturikoa. (Arabako planoak eta krokisak: Jesus Muñoz-Baroja eta Manu Izagirrenak dira). Bizkaikoak: Jesus Etxaniz Arriolarenak. Gipuzkoakoak: Jesus Muñoz-Baroja eta Manu Izagirrerenak. Eusko Jaurlaritzako Kultur Sailak argitaraturikoa, 1985 delarik; ''La plaza en la ciudad''. Jose Luis Garcia Fernandez eta Lena Saladina Iglesias Rouco-rena. Hermann Blumek argitaraturikotik. Madril 1986; ''La casa en Navarra''. Julio Caro Barojarena. Nafarroako Aurrezki Kutxak argitaraturikotik. Iruñea 1982. '''Irudi batzuk eskuratu ahal izateko zenbait alditan jo dugu''': Pedro Luis Etxeberria Goñik zuzendu eta bilduriko Erretaulak/ Retablos lanera. (Argazkiak Sormenenak dira). Kutxa Gizarte eta Kultur Fundazioak 2001. urtean argitaraturikora; Jose Anjel Barrio Lozak zuzenduriko Bizkaia. ''Arqueología, urbanismo y arquitectura histórica'' (3 liburuki), Bizkaiko Foru-Aldundiak eta Deustuko Unibertsitateak (Deiker) 1989.ean argitaraturikora; Miguel González de San Román-ek zuzenduriko Vitoria/Gasteiz en ''el Arte''-ra (2 liburuki), (argazkiak: Quintas Argazkilariak), Eusko Jaurlaritzak, Arabako Foru-Aldundiak eta Gasteizko Udalak 1997.ean argitaraturikora. '''Ondorengo liburu hauetaz ere baliatu gara:''' Iñaki Moreno Ruiz de Eguinoren ordezkaritza eta koordinazioaz eginiko ''Artistas vascos en Roma''. Erakusketaren katalogoko lanera. Kutxa Gizarte eta Kultur Fundazioak 1994.ean argitaraturikoaz; ''Pintores vascos/ Euskal margolariak''. Aurrezki Kutxetako bildumetan (1etik 8rako liburukiak); ''Portrais d´apogée''. Léon Bonnat (1833-1922). Bonnat Museoaren lanaz, Baiona, 1998; Jose Antonio García Díez-en ''La pintura en Álava'', Vital Kutxa Fundazioak 1990.ean argitaraturikoaz; Salvador Martín Cruz-en ''Pintores navarros'', Iruñeko Aurrezki Kutxa Munizipalak eta Ikerketa eta Argitalpenen Fondoak, S.A.k 1981.ean argitaraturikoaz; J. M. Alvarez Enparantzaren ''Origen y evolución de la pintura vasca'' lanaz, Gipuzkoako Aurrezki Kutxa Probintzialak 1973.ean argitaraturikoaz; J. R. Eguillor S.I.-ren ''Loiola. Historia y Arquitectura''. Etorrek 1991 argitaraturikoaz; ''La Compañia de Jesús'' en Bizkaia, Bizkaiko Foru Artxibategiko Erakusketa Aretoak 1991.ean argitaraturikoaz; Mª Mercedes Urteaga Artigasen ''Guía Histórico Monumental de Gipuzkoa''. Arleolan. Gipuzkoako Foru-Aldundiak 1992.ean argitaraturikoaz; Alberto González Langarikaren ''La Nueva Catedral de Vitoria''. Arabako Foru-Aldundiak 1987.ean argitaraturikoaz; Mª Isabel Astizarainen Gipuzkoako Erretablistika I. Tomas de Jauregi. Gipuzkoako Foru-Aldundiak 1994.ean argitaraturikoaz; Mª Isabel Astiazarainen Gipuzkoako Erretablistika II. Miguel de Irazusta. Gipuzkoako Foru-Aldundiak 1997.ean argitaraturikoaz; Enrique Ayerbe Echebarriak zuzenduriko Hiriburuak. Donostia, Bilbo, Gasteiz, Iruñea. Sendoak 1994.ean argitaraturikoaz; Ibaiak eta Haranak. Etorrek 1990.ean argitaraturikoaz. == ITZULPENA == Karmele Urdanpilleta Urdanpilleta == MAKETAZIOA ETA DISEINU GRAFIKOA == José León Huarte Ros eta Begoña Goikoetxea Amonarraiz. Irudien tratamendua: Ana Jubín Ábalos. == FOTOKONPOSAKETA == OSTOA S.A. Lasarte-Oria == INPRIMAKETA ETA KOADERNAKETA == ISBN: 84-88960-96-4 Lege gordailua: BI-2680-03 8w4agjn9dzothyyyy28hj5pem5teqw3 0 3072 9298 9297 2016-08-10T11:55:16Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki {{lanean|Xabier Cañas}} == Testuingurua == Felipe Borboikoak, Luis XIV.aren bilobak, Espainiako koroaren oinordeko izendatuz Karlos II.ak eginiko testamentuak ez zuen 1713ko Utrecheko Itunera arte luzatuko zen Ondorengo­tza Gerra saihesterik lortu. Data honetatik hasi eta ehun urtean, borboien dinastia bereko bost tituludun izan ziren oinordeko: Felipe V.ak uko egin zion koroari 1724an bere seme Luisen al­de; baina hau hilabete gu­txiren buruan hil zenez, honen aita izan zen berriro errege Espainian, 1746an zendu zen arte. Bere seme eta oinordeko zen Fer­nando VI.a semerik izan gabe hil zenari, Napoliko errege zen Karlos III.a bere anaiordeak hartu zion honen oinorde­tza, zeinak erresuma honi uko egin zion, Espainiako tronuaz 1788ra arte ardura­tzeko. Karlos IV.enak Napoleon Bonaparte Enperadorearen aginpidearen menpe zegoen Europaren egoerari aurre egin behar izan zion; zeinaren Espainiarekiko asmoek “independen­tziako gerra” (1808) deri­tzona eragin zuten, hain zuzen legez­ko seme Fer­nando VII.aren­tzat tronua salbatuko zuen gerra. Harrez gero, Iraul­tza Fran­tsesaren oinarrien eraginak bul­tzaturik, al­di berri bat hastera zihoan Hispaniako erresumen bizieran. Historialarien iritziz, XVII. mendearen az­ken al­di haietan Habsburgeko gorteko ingurumariari eragin zion motelal­diak eta borboien dinastiapeko Felipe V. gogogabearen akats politikoak gertatu baziren ere, herriak erreforma ku­tsuko politika baten beharra sumatu zuen. Hau, Felipe V.aren eta Fer­nando VI.aren agintal­dietan administrazio aparatu berriaren ezarpena erraz onar­tze horretan ikusi zen. Luis XIV.aren gose inperialistak ekarri zituen zailtasunak gainditu beharra gertatu zen, eta ondoren borroka luzea, honako hauei eusteko: * kanpoal­dean, “Familiako Itunek” eragindako gerretan itsasoko poten­tzien orekari (Ingalaterra eta Holanda),<br /> * eta barrual­dean, foruen eta Aragoiko Koroaren lurral­deetako pribilegioen ordez­kari ziren indar dinamikoen eta indar gel­di eta defen­tsaz­koen arteko gataz­kari, non Nueva Plantako (1707 eta 1718) dekretuen bidez muga ezar­tzea erabaki zi­tzaien. Ez da ahan­tzi behar, XVIII. mendeko Espainiari buruz pen­tsatzen hastean, mende horren erdial­dean espainiarrak oraindik erresumez, eta ez erresuma bakar batez, pen­tsa­tzen jarraitu zutela, eta errege borboien jarrera ulertu ere egiten zuten –Olivares jada Felipe IV.arekin saiatu zen bide berean– delako erresuma horiek “Gaztelako estilo eta legeetara” makurrarazteko ahaleginean. Erreforma administratiboaren ezarpenetan sartua zegoen xede hori; horretarako, erabateko ahalbidea erregearen eskuetan utzi beharra zegoen. Zergen batasun prozesuari hel­duz, Estatuak 1749an lurral­de osoko –Nafarroan eta Baskongadoetan izan ezik– errenta nazional guztien administrazio zuzena eman zion bere buruari, Intendente arduradunen antolaketa bidez. Fun­tzionario hauek probin­tzietako ekonomiaren zain­tzaz ardura­tzen ziren, Korrejidoreak al­diz justiziaren administrazioari eskainiak ziren, batez ere. ;Baskongadoak eta Nafarroa Hala ere, Baskongadoek eta Nafarroak autonomia erregimenari eusten jarraitu zuten. Botere zentrala, euskal foru-erregimenean, agerian eta zuzen‑zuzenean esku hartu gabe gel­di­tzen saiatu zen. Planta Nuevako dekretutik “solte” zeritzoten euskal probin­tzietan erregimen honek berekin zekarren sol­daduskatik aske gera­tzea, zenbait zama fiskaletatik kanpo gera­tzea eta, batez ere, herri barruan aduanak eduki­tzea. Probin­tziatan Gaztelako erregea subiranotzat har­tzen zen, baina, feudo­tzat zeuz­katen beren buruak beren jauna beroiek hauta­tzen baitzuten, eta Espainiako beste inongo al­derdietan ez zen hauengan bezain bizia independen­tzia-espiritu hori. “Biz­kaiko Jauna” zen errege eta Karlos III.ak berak aitortu zuen euskal probin­tzietan “legeak, euskal­dunen eta beren jaun erregearen artean egindako zin-itunak zirela”. Horrez gainera, foru‑baimena ere bazuten, “exsequatur” modukoa, zeinaren bidez egiaztatu zezaketen foruen aur­kako ezer gorde­tzen zen ala ez estatuaren erabakietan. Nahiz eta Karlos II.a hil zenean Espainia politikoki –Cadalsok zioenez– “erral­doi handi baten hezurdura” izan, Ondorengo­tza Gerratik hasi eta Independen­tziako Gerraraino doan mende honetan alor askotan aurrerapen nabariak egin zituen herriak, populazio-hazkundetik hasita, %50a izan baitzen. Mendearen erdial­detik, goraka zihoan egoera ekonomikoan babestuta, aberastasun-iturriak kontutan har­tzeko moduan garatu ziren; gizarteko egituretan, berriz, burges* eta artisau-klaseek aurrera egiten zuten. Halaber, euskal lurral­deetan ere, non nekazari komunitateak zuzen‑zuzenean bertako biztanleen bitartez gober­natuak bai­tziren, eta Felipe V.aren foruen administrazioarekiko ardura eta zain­tza eraku­tsiagatik, izaera herrikoia zuen kon­tzeju tradizional irekiaren ordez, pitinka‑pitinka gertatu zen “ekonomikoki gai ziren” auzoko kon­tzejuaren bitartez ordez­katuak izaten hasi zirela. Eta kon­tzeju asko eta asko –Araban batez ere–, sindikatuen beharrean gertatu ziren “el­karrekiko laguntasun el­karteak” osatu ahal izateko. Al­daketa sozial eta ekonomikoen joan-etorrian, monar­kiak, politika erreformistaren zeinua zuena bul­tzatu zuen. Europan eta Ameriketan Hispaniak zituen jabegoen zabalerak erago­tzi egin zuen atzean eustea 1559ko Pragmatika ezagunaren bidez Felipe II.ak heresia luteranoarekin ku­tsa­tzeko bel­durrez Espainia denbora luzez ixten saiatu zen itxitura ideologikoa. Inkisizioak bizirik jarraitu bazuen ere, Galileotik hasi eta Newton‑enganaino Europak ezagutu zuen aurrerabide zientifikotik Espainiak ezin iraun izan zuen aparte, XVIII. mende osoan. Bestal­de, dinastiaren al­daketak Espainia eta Europaren artean berriro harremanetan hastea ekarri zuen. Felipe V.aren erreal­diaren erdial­dera, 1700eko lehen belaunal­di espainiarra azal­du zen, hemen pen­tsamenduaren alorrean irudirik adieraz­korrena A. Feijóo beneditar gailego famatuarena delarik, barroko al­diko Espainiaren mito eta konplexuen aurrean jarrera kritikaria azaleratuko baititu. Bera tradizioaren ortodoxiari leial zitzaion artean, baina, bere lana hartzen da “berreraiki ahal izateko ezinbesteko bal­din­tza denez, hondamenean zegoen eraikinaren hondakinak ken­tzeko”. Hurrengo erregeal­dian, Marques de la Ensenada buruzagi politikotzat hartuta, belaunal­di bat herriko indar sor­tzaileen heda­tzearen etor­kizuna presta­tzeko osagaiak bil­tzen jardun zitekeen. Zien­tzia historiaren alorrean, lan hori belaunal­di jakitunari dagokio España Sagrada lan erral­doiaren egilea den A. E. Flórez agustindarra buru dela. ;Despotismo ilustratua Karlos III.aren erregeal­diko hurrengo belaunal­dia, despotismo ilustratuaren belaunal­di erreformista da, horretarako monar­karen absolutismoa zuriturik bailegoke, nazioaren ongizate eta aurrerabidea bul­tza­tzen zuten lege estatalen bidez. Rodríguez Campomanes, Aranda eta Floridablanca ministroen buruzagi­tzapean kultura arrunt bihur­tzeko ahaleginak bul­tzatu ziren. Fran­tses en­tziklopedisten arauak mire­tsi eta goraipatu ziren eta Fran­tzia eta Europako beste estatuak imitatu, “goitikako”1 bakez­ko iraul­tza deitu izan zenaren bidez, gehiegikeriarik gabekoa izan bazen ere, denen­tzat gustukoa izan ez zena. Kon­tserba­tzaile eta defen­tsarako zeinua zuten gizarteko sek­toreek beren jarrerak sendoagotuak ikusi zituzten Espainiatik begiratuta auzoko herrial­dean gerta­tzen ari ziren “behetikako Iraul­tzaren” gehiegikeriak kontenpla­tzean. Lo­tsatien eta pazien­tziarik gabekoen arteko borrokek, belaunal­di neoklasikoko iragarlerik handienaren ahaleginak ezabatu zituzten; Gaspar Mel­txor Jovellanos2 zeri­tzan eskola handiko gizon horrek ongi ezagu­tzen zituen Baskoniako jendeak, haien artean ibilia bai­tzen bisitan, eta aurrerago aipatu behar­ko dugun horrek bere Egunerokoan utzi diz­kigu Euskal Herriko arte eta kulturari buruz­ko ikuspuntu zeha­tzaren frogak. ;Matxinadak Baina, Euskal Herriaren bakeari eta gogaidetasunari gehien eraso zioten gataz­ka larrienak ez ziren izan kultura mailakoak, sozioekonomikoak baizik. Nahikoa zaigu mende honetan gertatu ziren ma­txinadak gogoratu eta azter­tzea. * Biz­kaian batez ere errepresio basati batez amaitu zen 1718ko ma­txinada (hogeita hamarren bat hil­dako), zeren eta, Gaztelarekiko mugatik Bidasoara aduana ekar­tzeko saial­diak izan zituen ondorioen aurrean egindako al­txamendua zen, langile klaseak aurrez suma­tzen bai­tzuen kon­tsumi­tzen zituen gaietan prezio gorakadak ekarriko zituela foruen aur­kako neurri honek.3 Az­peitia eta Bergaran 1755ean, beste gipuz­koar herri ba­tzuetara ere zabal­duko ziren iskanbila ba­tzuk gertatu ziren, nekazariei beren aziendak kanpoan sal­tzea debeka­tzen zien dekretu bat zela bide. * Larriagoa izan zen 1766an ekonomia librekanbista berriak, an­tzinako sistema protekzionista ordez­katu zueneko ma­txinada, dirudun klaseari mesede ederra egin zion al­daketa, bestal­de. Gipuz­koako 15 herri eta Biz­kaiko beste gu­txi ba­tzuk ukitu zituen krisial­dia izan zen, zeinaren benetako arrazoiak “gizarteko tenka jasangai­tza, eta aleen eta lurren espekulazioak nekazari behar­tsuen eta kon­tsumi­tzaile eta tal­de murri­tzago baten –nagusi eta orobil­tzaile– artean sortu ziren gogozko kontrajar­tzeak izan ziren”.4 Ma­txinadak probin­tzia osoa asaldatu zuen, eta beren al­darrikapenek jaun gorenak ukitu zituen zuzenean, ez ordea elizjende sekularra baino gu­txiago, beren interesak orduan oligar­kiaren interesen antzekoak bai­tziren, hauek elizjendearekin, ahaidetasun loturak bitarteko, sarritan el­karturik bai­tzeuden.5 ;Erreformismoa Nekazari eta baserritarren gizalegez­ko eskaerei gogor egiten zien eta ma­txinatuen aur­ka justizia zorro­tza eska­tzen zuten jauntxo horien artean, ez zen EHAEko kideen izenik falta, izan ere jauntxo horiei beren ideologia klasistak ez zien beren buruak “kristau jaun zin­tzo” senti­tzea eragozten. Fer­nández Abaladejoren­tzat 1766ko krisial­dia, garran­tzi handiko gertakizun historikoa izan zen, kasik eral­dakun­tza sail baten abiapuntua izan bai­tzen, An­tzinako Erregimeneko Gipuz­koaren Historian, 1833an gogor­ki amaituko ziren gertakizun al­di berri bati hasiera emateko adinako garran­tziarekin.6 Zuzengabeko egoera sozioekonomikoaren eta “jaun gorenen” al­detiko “aukera berdintasuna” izan zitekeen guztiaren aur­kakotasun gogorraren koin­tziden­tzia deserosoak, litekeena da berauen arteko ba­tzuengan klaserik behar­tsuenengan goragoko baten kultur maila bul­tza­tzeko desio noble bat piztua izana. Kontua da Peñafloridako Kondearen eta Campomanes ministroaren erreformismoa Gipuz­koan zertzen ari zela, hain justu 1766an ma­txinada pizten ari zen bitartean. Eta Euskal Herrira gainerako hispaniar eskual­deetara ez bezalako lehentasunez eta eraginkortasunez iri­tsi zen. ;EHAE Euskal Herriko Adiskideen El­kartea fundazioa eta honen eredura penin­tsulako beste lekuetan sortuz joan ziren beste El­karteek fun­tsez­ko antolaketa bat izan zuten Euskal Herriak parte har zezan kultur mugimendu horretan eta Europa osoak ezagutu zuen eta “Ilustrazioaren Mendea” izenez ezagutzen den horretako ideien eta jarreren berrikun­tzan. “Despotismo ilustratua” zeritzona erregimen politikoa aurretik izan zuen Mende horri zegokiona izan behar zuen, Erdi Aroko ondar bezala izendatu zen Barrokoaren zoroal­diak hau­tsi zituen arteak: Neoklasizismoa. Dena delarik, “Argitasunez­ko mendean” lortutako ekonomiaren eta kulturaren garapena nabaria izanagatik, zenbait historialarik zalan­tzarik gabekoa jo­tzen du arte-sormen bereziaren gainbehera. == Binomio zail bat XVIII. mendean: artea eta fedea == Sartal­deko artea esaera sintetiko batean laburbil­du behar­ko balitz, XVIII. mendea Estetikaren mendea izan zela esan behar­ko da hasieratik, betiere, neurketa bi al­detatik begiratuta: * mende horretan Estetika zien­tzia filosofiko gisa jaio zenaren al­detik, * eta arteak, erlijiotik estetikarantz abiatu zen pen­tsamenduaren eta bizi­tzaren sekularizazio batekin ados zegoen bidearen al­detik. Ahaleginak egin ziren XVII. mendean –betiere, denbora ehunekoz neur­tzeko ohiko gezur hori arretaz hartuta– fran­tses teorikoei esker artea bere egitekoaren arabera defini­tzeko: arteak “atsegin emanaz iraka­tsi” behar zuen. Halakoxea zen, Trenton eta Kontrarreformako idealetan inspiraturiko barroko artearekin iri­tsi eta lor­tu nahi zen helburuetako bat. Egia da, bai, gehiegizkoa edo nabarmen samarra izan zela artea, baina ez inola ere nabarmenkeria mesprezagarria, baizik eta baliagarria eta ugal­korra, sinestunen espirituaren­tzat. Ber­niniren eskulturetan enfasirik ukatu gabe, bere iruz­kingile hoberenetako batek (Hibbard) zioen “Ber­niniren az­ken helburua fun­tsean ez zela eskultorikoa, espirituala baizik”. Beraz, XVIII. mendea aurrera zihoan heinean, bikoteko horren izenetako bat deseginez eta disolbatuz zihoan. Irakastea baino garran­tziz­koagoa izango zen atsegin ematea. Herri xeheak eta bere zuzendariek subkon­tzienteki hartutako arte-aukeretan eragin handiagoa zuen sentiberatasunaren eskariak adimenaren proposamenak baino. Egia da, hasieran, Arrazoimenaren argitara seta­tsuki jo­tzeak, herria, Erdi Aroko izuetatik, sineskerien mamuetatik, aginpide hu­tsaren argudioetatik eta Inkisizioaren sinesgarritasunetik aska­tzeko balio izan zuela. Baita, erlijio gaietan, eszeptizismo hasiberri bat az­kar iri­tsiko zela gizarte sekularrera ere. Historialariak luza­tzen duen gal­dera da, sentimenen asebete­tzeari pixkanaka lo­tzea eta gal­dera handi eta an­tzinako gai bikainenganako axolarik eza, ez ote dagoen artea beraren sustraietako nolabaiteko gainbeheran: gainbeheraz hitz egiten baitute gaur egun XVIII. mendeko artearen historialari asko eta askok. Argitasunez­ko mendean Espainian eman zen hustasun artistikoaz hitz egin izan da, eta zalan­tzarik gabe iri­tzi gu­txiesgarri honek beronen azter­keta bertan behera uztera eraman du. Maila guztietako gertaera izan zen fran­tziar dinastia berriaren etorrerak eragindako gustuen al­daketa eta Espainiako sormen artistikoari nolabait ere lokar­tze bat eragin behar ziola esaten da, besteak beste, Goya jeinu aske eta hispaniar amorratu bat esnatu zen arte. Laburbil­duz esan dezakegu XVII. mendearen lehen hamar­kadetatik mami­tzen ari zen gizarte honen sakonean pen­tsamol­deen eta jokaeren arda­tzak honela zehaztu daitez­keela: * sinesmen tradizionalean krisial­di bat eman zen; arrazoimenaren arauak ezarri ziren misterio-zen­tzuaren aurrez aurre. * Baina, paradoxikoki, atseginaren prin­tzipioa lehen mailara igo zen. == Ar­kitek­tura churriguereskoa eta rococoa == === Estilo churriguereskoa === Jakina denez, churrigueresko izena, hainbat anaia ziren familia batetik dator, Churrigueratarrak,7 hain zuzen; hauetako hiru Jose Benito, Joakin eta Alberto gu­txienez Gaztelan aritu ziren lanean XVII. mendearen az­kenetik hurrengo mendeko bigarren herenera arte, erlijio ar­kitek­turaren esparruan, batez ere. Jose Benito de Churriguera (1665‑1725) izan zen garrantzitsuena eta berauxe hartu behar da izen‑emailetzat ere. Salamancako katedralaren (dorrea eta kupula) jarraipena eta herri bereko Clerecia (Josulagunen eliza) gidatu zituen 1693tik aurrera. Bere anaiekin Salamancako plaza nagusiko az­ken diseinuan esku hartu zuen. Egin zituen eraikinen ar­kitek­turan neurri­tsua bada ere, Gaztelan, erretaula traza­tzailerik barrokoenetakoa zen, honako hauek erabil­tzen dituelarik: * salomondar zutabeak,8 mahats‑hosto eta mahats‑mordoez estaliak, * taulamendu mugituak, * lorez eta igalizko markoztatzeak, * mugimendu jarreran dauden aingeruak (Salamancako San Estebanen erretaulan, Segoviako Sagrarioaren kaperakoan, eta Plasenciako katedraleko erretaulan ikusten direnak). Dena den, barrokoa gorengo adieraz­penera eraman zuena Pedro de Ribera izan zen (1742), besteak beste, estipitea eta simetriarik gabeko ebakidurak zituen baketa handi gizenak osagai berri eta partikularrak eran­tsiz, non atariei ordura arte Europako ar­kitek­turan ezezagunak ziren mugimenduaren eta edergarrien aberastasuna eman baitzien (Madrilgo Hospizioko ataria). Churrigueraren zenbait diseinutan lo­tsati an­tzean azal­tzen den estipitea –piramide zorrotz baten itxura duen eusgarria– Riberak hedatu zuen, harroina eta kapitela eran­tsita. Ar­kitek­turaz­ko paramentuei mugikortasuna eman nahiak estipete eusgarriaren konposaketa bi­txi bat iradoki zion Riberari, fusteetan zati hauek dituela: * lehenengo gorpu­tzean buruz beherako piramidea, * beste gorpu­tzean kuboaren propor­tzioak, * eta hirugarrenean jarrera zuta duen piramide tankerako gorpu­tza. === Rococo estiloa === Kronologikoki rococoa, churriguereskoaren ondoren, barrokoaren az­ken al­ditzat har daiteke. Baina bi estiloen arteko mugak ezar­tzea ez da gauza erraza, besteak beste, penin­tsulako hainbat eskual­detan hainbat izaera izan bai­tzituen barrokoak. Andaluziako barroko bat bada, Churrigueraren garaikidea izanik ere, adreilu eta harri zuriz­ko estal­duraz musulman erara joka­tzen duena; barroko katalan bat ere bada, europarraren arrastokoa; baita “pikor‑harriz­ko” beste barroko bat ere, Galizian bertakoa dena eta abar. Churriguereskoa eta rococoa. Churriguereskoa ar­kitek­turari eta bolumenetako plastikotasunari lo­tzen zaio, “erliebe ugari duen taillari” alegia, eta kanpo al­deko argi naturala eska­tzen duela dirudi: erretauletan euskarriak eta hauen men­tsulak aurrerago ekar­tzera jo zuen. Rococoa, al­diz, euskarrien lautasunean, lerroen eta profilen jokoetan eta barruetako intimitatean adieraz­pide izatera jo­ zuen espiritua da. Churriguereskoan simetria nagusi da; rococoan simetriarik eza gailen­tzen da: * Gaztela indar­tsuan sortutako churriguereskoak, indar kemen­tsua eta bizi oparoa iradoki­tzen du, * fran­tziar gortean sortutako rococoak, grazia, emetasuna eta atseginzaletasun jarioak sorrarazten ditu. Hispaniar penin­tsulan ulertu egiten da rococoa apenas itsa­tsiriko eskual­deak badirela ikustea. Rococo estiloa era­tzen duten osagaiak jatorri bat bera baino gehiagokoak direla dirudi. Rococoa bere jatorrian, neurri batean bederen, agian berehalakoa ez izan arren, diseinuan zenbait italiar ar­kitek­toren (Ber­nini, Borromini, Andrea Pozzo) lerromakur, landare eta fatxada ganbilen zalea da. Ar­kitek­turan mugimendurako joerak eman zion forma, rococoaren ezaugarririk berez­koena dela irizten den erretaula-oskolari. Fran­tziatik ekarria izan zen arrokaia, simetriarik gabeko profilarekin estilo berriaren bereizgarri izango zena. Zutabeei itsa­tsitako plakak dira kanpotik inportaturiko beste berritasun bat eta Oppenord eta Lepautre fran­tses ar­kitek­toek asmaturiko apainketa-gaien grabatu bidez hedatu ziren. Bestal­de, “apainketa honen alemaniar osagaia, apainketa txinatarra deitu ohi zaiona, garran­tzia hartuz joan zen”.9 Barruko ar­kitek­turan, rococoaren ezaugarririk ohikoena eta berriena, orain­tsu esan dugun bezala, absidearen estalgarriari egoki­tzen zaion erretaula‑oskola da, esfera laurdenean diseinaturikoa. Bere ahurrean egoki­tzen da erretaula-tramankulua, eskultura-mul­tzoak eta irudiak kokatzen ziren eszenatoki sakon baten modura, horrela an­tzer­ki‑izaera barrokoak berea duen efek­tu bisual eta plastiko berri bat lortuz. Hainbat tokitan saio ba­tzuren ondoren, erretaula mota honen eredurik beteena Jose Benito Churriguerak egina ikusi zen, 1720 eta 1724 urte bitartean, Madrilgo Calatravatarren komentuko absidean. Inolako horma-hobia eta uztai­tzerik gabeko estatuak al­txa­tzen dira absideko mazoneria ahurrari itsa­tsirik. Har dezagun gogoan, halaber, Berninik asmatu zuen erretaula-bal­dakinoa. Rococo artean izenda daitez­ke tenpleteak, erretaulatik isolatuta agertzen diren mul­tzo horiek. Erretaula mota hori asko hedatu zen Gortean eta handik beste eskual­deetara igaro zen, osorik nahiz zatitan.10 Euskal Herriko hainbat eskual­detan barrokoa churriguereskoz ala rococoz jan­tzi zeneko denbora tarteen al­dea ikusita, hemen ez zaigu batere erraza gure ohiko kronologia iriz­pideari leial eustea. Bestal­de, gogoan har­tzekoa da bertako eskulturagileen lanei dagozkien dokumentuetan dagoen urritasuna, mende honetan ar­kitek­toen diseinuari eta mihizta­tzaileen lanari fun­tsez­ko garran­tzia ematen zi­tzaienez, hauen eskuetan uzten bai­tzen taillagileekin eta eskulturagileekin tratuak egiteko ardura. Hortaz, ez gara ziurtasunez erabaki­tzen saiatuko, oso nabarmenak direnak salbu, aipa­tzera goazen eraikin eta erretauletako eskultura-lan horien egiletasuna. ==== Nafarroa ==== Normala da churriguereskoa eta rococoa behatu nahi dituen historialaria elizetan barrura sar­tzea erretaulak kontenpla­tzera, edergarrietako berrikun­tzak, zeren eta, hauexetan hartu bai­tziren ikusteko modu garbian. Batez ere, XVIII. mendea bete‑betean zen garai hartan eraiki izan ziren komentu‑elizetan ikusten da ar­kitek­turaz­ko egituren diseinatzaileek (Ordena Erlijiosoetako kideak normalean) ez dutela inolako goserik aurreko mendetik jasotako eskema tradizionalak hausteko. ;Churriguereskoa Zalan­tzarik gabe, oraingoan edergarriz jori janzten diren egituretan eta euskarrietan oso nabarmen azal­tzen diren ezaugarri barrokoen oharpenak aipatu behar­ko ditugu. Baina, churriguereskoa eliza barrutan hedatu zen oparotasun nabarmenez eta ausardia handienaz. Nafarroan XVIII. menderako jada, barrokoa ganga, kupula eta beste ar­kitek­turaz­ko zatietan adierazten zen, oso lauak baina konposaketa dinamikoa duten erroleo modukoak osa­tzen dituzten zenbait igel­tsuz­ko sareen bitartez. Ezin nabarmenago ager­tzen da hau, Tuterako Domingotar lekaimetan, Alesbeseko Portalean eta Cascanteko Erromesaren eliza berrian, adibidez. Modu berean edergarriak karga­tzeko joera Nafarroako bi dorre nagusietan azal­tzen da: Tuterako katedralekoan eta Alesbesko Santa Eufemiakoan, baina erretauletan bereziki. Nafarroan, XVIII. mende honetan, erretaulen tailla­tze-langin­tza gremio eta kofradietan antola­tzen jarrai­tzen zuten. Tuterakoak nabarmendu ziren berritasun alderako zaletasunagatik. Erriberako hiriburu horretan, 1783an go­tzain‑hiri bihurtu zen horretan Gurrea, San Juan, Viñes, Sola eta Serranotarren lantegiak ari ziren lanean eta erretaulen hi­tzarmenak egin eta ikonografia osatu ahal izateko, irudien eskulturagileekin eta oihalen margolariekin az­pi-hi­tzarmenak eginez jarduten zuten lantegi hauek eta delako egitasmo hauek ordain­tzeko ez zuten nagusi eta mezenasen beharrik izan. ;Rococoa Beste zenbait lekutan bezala, Nafarroako Erriberan barroko soilaren klasizismo al­dia igaro ondoren, XVIII. mende al­dera, al­daketa bat gertatu zen Barrokoaren “apaina” deritzonaren al­dera, bi al­di desberdinetan hedatuko zelarik: * lehengoan XVII. mendearen az­ken hamarkadetan hasitako apainketa joerak jarraitu zuen, Churrigueraren lanean inspiraturikoak; * bigarrenean, Nafarroak ordain eskasa eman zion: rococoarena. Espiritu horri eran­tzun ziona, berehalako batean neoklasizismoari bideak ireki­tzeko izan zen. ;Tutera Tuterako Karmenen elizako erretaula. Neoklasizismo al­derako al­daketaren hasiera, aurreko atalean jardun dugun Fran­tzisko Gurrea Casadoren lana den Tuterako Karmengo erretaulan suma daiteke jada. Al­di hau, aurretik eraikiak ziren elizen eraikun­tza osa­tzeko dorre ba­tzuk al­txa­tzen zireneko garaia da. Barrokoa gainazalen apainketan iri­tsi zen bere gailurrera, klimaxera; nahiz lerromakurrak izan igel­tsuak eskain­tzen zituen erraztasunak egiazta­tzean. Domingotar lekaimeen komentuko erretaula. Churriguereskoaren ezaugarri den landare-formen loral­di harrigarri hori Tuteran ikusi zen goizenik, Domingotar lekaimeen komentuko erretaula nagusian, hain zuzen ere.11 Esana dugu jada, manierista ukituko bere erretaularen eraikun­tza 1623an hasia zela, baina erretaula bera 1685ekoa dela. Hau ere Fran­tzisko Gurrea Garziak diseinatua delarik, badirudi Madriletik eral­datua izan zela une hartako gustu abangoardistaren arabera. Gorputz bakarreko erretaula dugu hau, Berdusanen zaz­pi margolan markoztatzeko zeregina duena, hosto­tza fineko lau men­tsula gainetan kokaturiko salomondar ordenako zutabe erral­doien eremu batean. Landare apainketa hau panel eta euskarriei itsasten zaie: salomondar zutabeetan sare trinko bat osa­tzen dute, berauen berez­ko kiribilak desager­tzeraino ere iri­tsiko direlarik.12 Santa Ana kapera. Baina, estilo berri hau bereziki ikusgarria katedraleko Santa Ana kaperan agertu zen, horretarako beste aurreko kapera bat erabili zelarik. Lanak Joan Laz­kano eta Joan Estanga ar­kitek­toen diseinuaren arabera 1716an hasi eta 1724an amaitu ziren. Oinplanoa ok­tagonala du eta fatxadan horma-ataletan txirlez estalitako horma-hobiak darraiz­kio, eta beroien gainera zuzenean igo­tzen diren tondoak pe­txinetan; zor­tzi leihoz markaturiko danbor-kupula batez estal­tzen da, Rafaelek Erromako Popoloko Santa Marian eraiki zuen Chigi kapera imitatuz. Honen apainketa oparoa, marmol oktogonaletan eta dena estal­tzera egiten duen gaineko polikromiazko igel­tsuetan oinarri­tzen da; gai geometriak dituen armazoi bat ikusten da eta bertan zeregin garran­tziz­koa duten xaflatuak, eta bereuen gainean aingeru eta kerubin piloak, itxuraz­ko errezelak, hosto­tzak eta lore kordak azal­tzen diren. Horrez gainera Kaperan Familia Santuari, sartal­deko Eliz Gurasoei eta Ebanjelariei eskainitako egitarau ikonografiko korapila­tsu bat gara­tzen da. Oparotasun bera ikus daiteke kaperako sarrerako atearen apainketan. Kanpotik eraikun­tza adreiluz­koa da, harriz­ko zenbait osagai badituelarik.13 Espiritu Santuaren kapera, Tuterako katedralean, 1737 eta 1739 bitartean eraiki zen aurreko bi kaperen lekuak el­kartu eta Epistola al­deko habearteari itsa­tsirik, tarte horretako zati bat arma gangaz estalia gel­ditu zen eta bestea berriz linter­nadun kupula arrauz­karaz. Baina, benetan barrokoa eta deigarria bere igel­tsuz­ko apainketa oparoa da, eta, Santa Ana kaperako egitarau ikonografikoaren al­dean oso bestelakoa ez delarik, apainketa modu hain geometrikoa ez izatea du bereizgarri. <center><nowiki>* * *</nowiki></center> Tuterak, XVIII. mendean barrena, jaiera handiko nagusi eta mezenasen eskariei eran­tzun beharrez, barrokoaren ugal­tze bidean, zenbait elizetarako ale bikainak eskain­tzen jarraitu zuen: San Jose eliza. Tuterako kolegio‑eli­za birmol­datu zuten Jose eta Antonio del Rio anaiak arduratu ziren (1749. al­dera) apainketa oparoaz Josulagunen eliza (gerora San Jurgi parrokia) “egunera­tzen”, jada rococoa al­darrikatuz. Mariaren alaben Lagunartearen eliza izan zen birmol­daketa nabarmenena izan zuena; rococoaren presen­tzia azal­tzen da esfera laurdenetan, irudiak eta margolanak baitaraturik dituzten laukien profiletan eta aurrekoak haina akidura sorrarazten ez zuen apainketa osoaren grazia atseginzaleetan. Lekaime Kapu­txinoen eliza. Nafarroako Erriberan, ar­kitek­turari dagokionetan, az­ken barrokoaren erakusle on bat da lekaime Kapu­txinoen Tuterako eliza ere. Adreiluz­ko fatxada ager­tzen du XVIII. mendearen erdial­dera eraikitako honek mugimendu handiagoa du, aurreko al­diko komentuetako fatxada rococo jatorraren al­daera izanik, atarietako eta horma‑konketako taulamendu makurrei eta azalera osoa zehar­ka­tzen duten mol­dura lerronahasiei esker.14 ;Corella Arrosarioaren eliza. Tuteratik Corellara jauzi eginez gero, 1657an eraiki­tze lanak hasitako Arrosarioko elizan konturatuko gara oraindik oso mami­tsuak eta beren trataeran gu­txi landuak diren lehenengo igel­tsuz­ko lan barrokoak azal­tzen direla, erlai­tzetan eta elizaren beste leku jakin ba­tzuetan itsa­tsirik. Eliza honi sakristia eran­tsi zi­tzaion eta Arguedasko eliza bere garaikidearekin batera barrokoaren eredu da. Biak ere, saskigin­tzako lanak imita­tzen dituzten igel­tsuz apainduak daude, Yugoko Ama Birjina deri­tzanaren elizako guru­tzaduran heda­tzen direnen an­tzekoak. Mikel Donearen eliza. Urte horietan bertan, XVIII. mendearen lehen herenean Mikel Donearen parrokiako hiru habearteak guru­tzaduradun igel­tsuz­ko landare eta aingeru apaingarriz estali ziren eta tailla­tze lanak Joan Antonio Gutierrez eta Pedro Onofrek egin zituzten. Maisu horiek berak izan ziren erretaula nagusiko nahiz bertako irudigin­tzaren arduradunak.15 Hasierako kanpaina batean, 1696an, churriguereskoaren eztanda horretan zenbait ertilari jardun zen inguru eta garaiko gustu orokorrari aurrea hartuz, besteak beste, Joan Martinez, Santiago Raon eta Joan Antonio Jimenez Romano. Jose Benito Churriguera bere Madrilgo erretauletan bistara­tzen hasi zenaren il­dotik. Al­di horretako ia erretaula guztietan bezala, oraingo honetan lan ar­kitek­tonikoak hara­tagoko garran­tzia zuen, ikonografiarekin alderatuz.16 Alesbeseko Santa Eufemiaren eliza bere osotasunean XVIII. mendeko eraikina da, aurretik izandako eliza baten oinplanoa aprobe­txatuz guru­tze latindarra aukeratu bazuen ere. Eraikin-lanak 1716an atera ziren jendaurrera eta urte horretan bertan Antonio Olea, Alfaroko maisua azal­du zen haien arduradun. Corellako San Migel parrokiako maisuetako batek, lehendik aipatua dugun Joan Antonio Jimenezek, “eraikinaren traza” ere egin zuenak, garran­tzi handiagoa izan zuen, dokumentuen arabera. Bere gidari­tzapean hartu zituen, 1725ean, lau urtetan amai­tzea lortu zuen guru­tzadurako lanak. Habeartea 1728an hasi, Anaia Luis Tafallako kapu­txinoaren planoarekin eta Jose Arizmendi hargin‑maisuaren esku har­tzearekin hasi zen eraikitzen, eta az­keneko hau arduratu zen sakristiaz eta eror­tzen ari zen kupularen berreraikun­tzaz, 1734 eta 1736 bitartean. Zabalera baino garaiera handiagoko duen habearteak, ilargixkak dituen kanoi‑erdiko gangaz estalitako hiru tarte ditu, eta saihe­tsetako bi kaperez gain: Ebanjelio al­detik bata eta honen kontrako al­dean bestea. Egitura honen gainean igel­tsuz­ko apainketa barroko bat gara­tu zen, Tuterako katedraleko Espiritu Santuaren kaperakoaren an­tzekoa.17 Karmel­dar oinu­tsen eliza, al­diz, berea eraikuntza-data berantiarra (1754‑63) izan arren, eta erdiko paramentuaren bukaerako frontoi kurbatua kenduta, aurreko mendeko komentuen eskema bereri jarrai­tzen zaio. ;Sorlada (Lizarra) San Gregorio Ostiakoaren santutegia. Ebroren Erriberatik ez oso urrun, Lizarrako merindadean, Sorlada baserriaren barrutian, mendiaren gainean kokamen hartuta aurkitzen da San Gregorio Ostiakoaren santutegia, 1044an Logroñon hil zen Ostiako kardinal santuaren hilobia XIII. mendean aur­kitu zutenean erromes leku bihurtuz joan zen erromaniko aurreko an­tzinako ermitaren ordez­koa dena. Oraingo eraikina laurogei urteko lanaren emai­tza da, orain daukan rococo itxura emanaz hasi 1694an eta 1771ean bukatu zena. Bere al­derdirik garran­tziz­koenak: ataria, dorrea, eta bere gela­txoa duen burual­dea dira.18 Ataria egin zuen Bizente Lopez Friasek, Nafarroako hainbat elizatan egin zituen igel­tsuz­ko apainketa-lanak medio, ospea hartu zuen Lizarrako ar­kitek­toak berak. Hemen, gertuan duen Vianako Santa Mariaren atarian inspiratu nahi izan zuen. Bere ereduaren arabera, exedra erako ataria du eta esfera-laurdenean amaitua. Hormaren ahurtasuna, hegal handiz el­kartutako eta az­pil eran zabal­dutako bi solairutako erretaula dela ulertu zuen, zeinetan Vianako euskarri klasikoak, bere kiribiletan bil­dutako lore‑uztaiak dituzten zor­tzi zutabe salomondarrez ordez­katu ziren: beheko solairuaren al­de bakoi­tzean hiruna, men­tsula sendoetako frisoetan ezarriak, eta beste biak zaindari santuaren irudiaren horma-hobia uztai­tzen dutela. Txartelak, armarriak eta irudiak bete­tzen dituzte barruti guztiak, landare gaiak nonahi direla. Dorreak, atariaren ondoren eraikia izan behar du, Joan Larrearen ardurapean. Har­gin-lan bikaineko erakina da, barroko neurri­tsu erakoa, txikiagotuz doan oinplano gainean hiru gorpu­tzez osatua, eta, hiru ordena klasikoen arabera, angeluetan diseinaturiko pilastrak itsa­tsiak dituena. Elizaren barruan sar­tzen bagara, diseinu plastikotik begiratuta, harrituta uzten du habearteari eman zi­tzaion garbiketa neoklasikotik aske geratu zen kapera nagusiak. Burual­dea, Anaia Jose San Juan de la Cruz zeri­tzanaren trazari jarraikiz eraiki zen honi, egitura hirugingil­dun eman zion esfera-laurdenekoekin, mul­tzo osoa, danbor airoso baten gainean kupula ok­tagonal eder batez erdiratu eta koroaturik. Ez da oso urruti Errenazimentuko eraikin handien oroi­tzapena; baina barrokoaren ikusgarritasuna nonahi eta bere zati guztietan azal­tzen da: * barrunbea betez kupula-danborreko leihateetatik sar­tzen den argitasun distira­tsuetan; * hirusta itxurako guru­tzaduraz lortu den al­derdi eszenografikoan; * edergarrien arrokaia osa­tzen duten era askotariko igel­tsuzko sortetan; * gangetako gailoietan ezarritako ni­txoetan, pe­txinetan eta horma-ataletan kokaturik dauden imajina konplexuetan; * al­dare nagusiaren atzeal­dean irekitako erlikitegi-ganbara­txoan. Egituren, argien eta urreen antolaketa harmonia­tsu bat era­tzen da horrela, barrunbe hau Nafarroako rococoaren mul­tzorik erakargarrien eta liluragarriena bihurtuz. ;Iruñeko Merindadea Ugari dira eliza barrokoak Iruñeko merindadean ere. Adibide ba­tzuk baizik ez aipa­tzearren, gogora dezagun sarritan ematen direla aurreko elizen birmol­daketak. Beste ba­tzuk, al­diz, ia oinplano berrikoak bezala hartu behar dira, esaterako Az­pil­kuetako (1751‑52) San Andres eliza, Michoacan‑eko (Mexiko) go­tzaindegiaren diruz eraiki izan zena. Beste zenbaitetan berriz, rococoa alboko erretauletan azal­tzen da erakusgai, Car­carreko Tomas Martinez ar­kitek­toak trazatu zuen Eneri­tzeko (1762‑63) Santa Katalina eta San Mar­tzialen erretauletan adibidez. Eliza barroko zabala den Iturmendiko elizan orduan (1750) eraiki ziren bere guru­tzadura eta burual­dea, Martin Karrera (1758) gipuz­koarraren trazaren arabera. Garesen garran­tzi­tsua da San Pedro parrokiako birmol­daketa, eta baita herri bereko Hirukoiztarren komentuko mul­tzoa ere, neoklasizismoa al­darrikatuz. Iruñeko hirian estilo berri honetakoak dira: * ar­tzapez­pikutegi Jauregia, * San Joan Seminarioa, * eta San Zer­nin parrokian eraikiak dauden kapera barrokoak. ===== Kanpandorreak ===== Nafarroan ez dira falta barroko estiloaren adieraz­le ederrak, hemen aipatu eta gogorarazi behar diren XVIII. mende honetan eraikitako kanpandorreak. Erriberan, kanpandorreak harria eta adreilua nahasian erabili izanak bereizten ditu; hauetan nabarmena gerta­tzen da mudejarren tradizioa. Bereziki eder eta bikainak dira aurrez aipaturikoak: * Tuterako katedralekoa, Domingo Gil eta Jose Ez­kerrak 1682an hasitakoa, * eta Jose Ez­kurrak berak eraiki zuen Alesbesko Santa Eufemiarenekoa. Gehienetan, aurreko al­dietako oinarri prismatiko garai baten gainean al­txa­tzen den kanpai-gorputz bat izan ohi da. Lizarra al­deko eskual­dean. Dorre horietan Logroñoko Santo Domingo eta Santa Maria la Redondakoaren eragina ikusi nahi izan da. Hauek, kanpai gorputz ok­tagonaletan amaitzen baitira: * erdi‑puntuko ar­kuak dituztela, * eta idi-begiak pilastra tartetan, * kupula buru­tsu eta liter­naz amaituz, * beste erdi‑puntuez hor­nituak * eta kiribil­dura eta piramide bidez eginiko apainketa abera­tsa. Zenbait al­dagai dituzten arren, modu horretako adibideak ikusi ohi dira Aguilarren, Desoion, Deikaztelun, Andosillan, Carcarren eta abarretan; San Adriangoak ezaugarri rococo bat erakusten du. Erriberriko merindadean badira adreiluz­ko barroko al­diko dorre ba­tzuk, mudejarren trazeriaz janzten direnak: Funes, Milagro, Miranda eta abar. Kantabriar probin­tzietatik gertueneko beste zenbait lekutan, maisu gipuz­koarren eragina suma­tzen da; esate baterako, Inazio Gorriaran maisu donostiarrak diseinaturiko Iturmendiko San Migel dorrean (1753). ==== Erretaulak eta aul­kiteriak ==== Oraingoan Nafarroako elizetan sartu eta erretauletako arteari so eginez gero, kanpoko maisu ba­tzuen eragin bul­tza­tzaileaz ohartuko gara lehendabizi. Halakoa behar zuen izan mende horretan gertatu zen erretaulen eskariak, non, gauza ziurra dirudien aipatutako Tutera inguruko ertilariek ezin izango ziotela hainbeste eskakizuni eran­tzun. Corellan, esaterako, Aragoiko, Andaluziako eta Mur­tziako beste ertilari ba­tzuk onartu behar izan ziren erretaulak egiteko ala apain­tzeko.19 Gauza jakina da, Lesakako komentu ba­tzuetan ere, laster aipatu behar­ko ditugu eragin handia izan zuten kanpoko maisu ba­tzuen esku-hartzeak. Agoiz­ko San Migel parrokian, beste erretaula nagusi handi batek ordez­katu zuen Joan An­txietak 1584an hi­tzartu zuen erretaula; erretaula horretatik, bere tokian esan genuen bezala, taillatutako zenbait ohol gorde dira eguneko erretaularen idul­ki txikian, bankuan eta kaleetan. Eguneko erretaula nagusia 1745 eta 1748 bitartean eraikia da Jakako Juan Tor­nés eskulturagile eta erretaulagilearen eskutik. Bankuko lau men­tsula handiengatik nabarmen­tzen den eraikun­tza da, zeinaren gainetik al­txa­tzen diren erretaularen bi solairuak, hiru kaleak eta atikoa artikula­tzen dituen kapitel konposatuzko lau zutabe erral­doi kalostradunak. Kaleen artetik gehien ikusten dena zaindariaren bal­dakinoa duen erdikoa da. Juan Tor­nés beraren lana, Agoitz­ekoaren oso an­tzekoa da, Irunberriko erretaula, 1748an egile ahazturen baten Errenazimentuko ikonografia baitara­tzeko eraikitakoa. Erriberriko merindadean eta XVIII. mendeko ar­kitek­turari dagokionez, fun­tsez­ko atal gisa adierazi izan da lehendabizi, XVII. mendeko az­ken urteetan eta XVIII.aren lehen erdial­dean Birjinari eskainitako ermitena, eta garai horretan eraikitako komentuak gainera. Tran­tsizio al­di horretakoak dira beste zenbait erretaula: * Caparrosoko nagusia, * Larragakoa, Fermin Larrainzar, Iruñeko ar­kitek­toak diseinaturikoa. Lizarrako maisuek esku hartu zuten Erriberriko merindadeko erretauletan, esate baterako: * Dionisio Bilodakoaren Sor­tzez Garbiarenean, * Fal­tzesko Arrosarioarenean, Neoklasizismo al­derako rococo estilo garbitu batean gainera, -Erriberriko20 fran­tziskotarren Komentuko San Fran­tziskoren estigmatizazioaren erliebean, 1779an Lucas de Menak egindakoan. Aul­kiteriak. Erriberriko merindadean bertako zenbait tokitan aul­kiteria interesgarriak, erliebe ugari eta barroko aurreratuak, rococo al­derakoak ere ikus daitez­ke: Mendigorrian, Uxuen, Caparroson eta abar. ==== Gipuz­koa ==== ;Elizak Gipuz­koan XVIII. mendean oinplano berri gainean eraiki ziren elizak ez direla bost baino gehiago izan esan daiteke; hain zuzen ere, honako parrokia-elizak: * Donostiako Santa Maria (1742), * Andoaingo San Martin (1758), * Eskoria­tzakoa (1759), * Pasai San Pedrokoa (1763), * Loiolako Santutegia. Ai­tzitik, ez dira gu­txi churrigueresko eta rococo estilo berriaren arabera apain­tzen diren atariak, koruak eta batez ere, erretaula berriak dituzten kaperak. Halakoa izan zen mende horretan ar­kitek­tura zibilak iri­tsi zuen garran­tzia, non atal berezi bat mereziko baitu. Loiolako San Inazioren Santutegia. Euskal Herriko eraikun­tza barrokorik handiena eta, bertako ar­kitek­toengan sortu zuen eraginagatik, inolako zalan­tzarik gabe garran­tziz­koena ere badena, eliza aparta eta ikaste­txe galant bat bere baitan dituen Loiolako San Inazioren Santutegia da. Loiolako San Inazioren jaiote­txearen jabeak, 1681an, Alcaziñasko Mar­kesak ziren; eta hauek Loiolako maioraz­koa zena ez zatika­tzeko eta ez besteren­tzeko ardura zeukaten. Austriako Mariana anderea, Erregina Amak, josulagunak eraginda, inola ere, leku horretan santutegi handi bat eraiki­tzeko nahia agertu zienean baino ez zuten erabaki “sal­du, ukoa egin eta delako etxe ohoragarriaren eskual­da­tzea, bere Maioraz­koarengandik bereiziz...”, beraren eskubideak erreginari emanaz, eta zenbait bal­din­tzetan aipatu helburuarekin etxearen eta bere lurren Zaindari­tza erreginarengana eskual­datuz.21 Konpainiaren Funda­tzailearen jaiolekuan bertan eraikitako Santutegia izanik, uler­tzekoa da Institutu bereko kideak izatea hainbat herrial­deetan, eta batez ere Indiak deritzanetan eraikin lanak ordain­tzeko baliabideen bila ibiliko zirenak, eta Erroman bizi zen Joan Pablo Oliva, Nagusi Orokorra izatea, bere aginpide eta ahol­kuez, diseinuaren egilea nor izango zen eta zein eratara eta bal­din­tzatan burutua izan behar zuen erabaki zuena. Ber­niniren ikasle izan zen Carlo Fontana italiar ar­kitek­to ospe­tsua arduratu zen eraikinaren planoak egiteaz, Santua jaio zeneko Dorre­txea bere barrenean har­tzeko, baina guztiz aske uzteko bal­din­tzapean; bal­din­tza hau ez zen bete. Fontanak, onartu eta Loiolara22 bidali ziren planoak diseinatu zituen, baina inoiz ez zen etorri, fun­tsez­ko al­daera ba­tzuk eginez, bertako maisu sonatuen bidez burutu ziren lanak zuzen­tzera edo in situ gainbegira­tzera. Johannes Begrand josulagun flandestarrak zuzenduak izan ziren 1688an lur‑berdinketa eta zimenduak jar­tzeko lanak. Gidari­tza-lanak, 1693an, Martin Zal­dua euskal maisuak hartu zituen. Asteasun jaioa zen Zal­dua (1654‑1726), Loiolako eraikun­tza-lanetan denbora osoko maisu nagusi sartu zena zuzenean 1693an.23 Fontanaren planoetan, eraikinaren oinplanoak, hegoak zabal­duriko arrano baten itxura iradoki­tzen du. Delako planoei lo­tzeko eran­tzukizuna zorro­tza bazen ere, ar­kitek­to italiarrak aurreikusi ez zituen gure herriko bal­din­tza klimatikoek beharturik, zenbait al­daketa egin ziren. Ikaste­txearen eraikun­tza ez­kerreko hegaletik hasi zen,24 elizan lanean jarduten zen bitartean josulagun el­karte txiki batek lehenbailehen bertan jarri behar­ko bai­tzuen bizi­tzen. Elizan, beronen erdiko biribilunea eraiki­tzen ari ziren eta baita eraztun itxurako habeartea ere –dirudienez, Martin Zal­duaren zorioneko asmakun­tza izan zen–, Fontanaren planoak al­daturik. Lanen gidari­tza 1719an Oiar­tzungo Sebastian Lekuonaren (1662‑1733)25 eskuetara pasa zenean, arazo larri bat agertu zi­tzaion honi elizaren egitura biribila, bere ar­ku eta gangak eta ar­kupe zabalari hel­tzerakoan. Orduan Salamancako katedraleko maisu nagusiari, Joakin Churriguera ar­kitek­toari, deitu zi­tzaion kon­tseilu eske. Churriguerak egun ba­tzuk igaro zituen Loiolan eta elizako ar­kuen arazoa konpon­tzeko bere ahol­kua erabakigarria izateaz gainera, ar­kupeko tinpanoari eman zi­tzaion benetako churriguereskoaren izaera zehaztu egin zuen, erdian armarria, bi al­deetan kalostrak, eta bertako taillagile askori eman zi­tzaion apainketa sakona zituela. Diametroz 20 m eta eraztun itxurako habeartean 33,50 m-tara zabal­dutako elizaren biribiluneko esparrua, marmol bel­tzeko zor­tzi ar­ku ausartez mugatua dago, lau zabalagoak eta garaiagoak ardatz nagusietan, eta hauen artean txandaka, beste lau makurragoak eta estuagoak, denak ere friso dotore batez koroa­tzen direnak. Bigarren solairua marmol argiagoko danbor zabal eta garai batek osatua da, gerra‑gaiez apainduriko frisoa duela zokaloan eta zor­tzi leihate berdin lurrin‑on­tziz uztaiturikoak, dena marmolean landua. Lekuona 1733an hil zenean, eraikun­tza-lanetan Inazio Ibero (1694‑1766) az­peitiarrak ordez­katu zuen.26 Loiolako Santutegiko lehen maisuaren lanaz gain, Inazio Iberori esker ditugu eraikun­tza eta erretauletako lan ugari eta garran­tziz­koak. Berak eta bere seme Fran­tziskok egin zituzten “une hartako hirietako birmol­daketa eta eraikun­tza hidrauliko hoberenen enkarguak, eta peritu­tza, tasa­tze eta lur‑neur­ketak bereganatu zituzten, eta baita probin­tzia osoko komunikabide bizien norabideen trazaketa ere”.27 Fran­tzisko Ibero (1725‑1795) Churrigueraren eraginarekiko bereziki sentikorra izan zen eta elizaren eraikun­tza bere amaiera arte gidatu zuen. Linter­nako lanak egin ziren 1731 eta 1734 urte bitartean. Pinakulua erremata­tzen duen eta 65 m-tako garaierara iristen den guru­tzea, 1735ean, urriak 25ean jarri zen. Data horretatik abiatuta danborraren eta laranjaerdi-formakoaren apainketari hel­du zi­tzaion, arrosa tankerako marmol landuz­ko pabiloi az­piak erregeen ez­kutuez jan­tzi ziren eta Bertuteen alegiaz­ko zor­tzi estatua handiz apaindu. Al­dareetako eta erretauletako lanei 1739an eman zi­tzaien hasiera. Erretaula nagusia eta bi pulpituak Inazio Iberoren diseinuaren gainean eraiki ziren. Lau salomondar zutaberen titakadura lan fina (al­de bakoi­tzeko bina, baina zeihar­ka jarreran jarrita), hirugingil­dun ar­kuak ni­txoetan, margo ugaritako marmol bi­txiz­ko mosaiko horretako hainbeste eta hain finki landutako ale ugariek erakusten dute Iberotarrak Churriguerarekin izan zuten harremanaren eragina. Erdiko ni­txoan 1758an jarri zen zaindariaren estatua, Fran­tzisko Bergara valen­tziar eskulturagilearen lan bikaina, ikusiko dugun bezala. Gerora jarraituko zuen beste erretaula, al­dare, sarrerako burdin hesi, al­dareetako eta ar­kupeko estatuekin eta abar. Ikaste­txea. Eraikinari dagokionez, eskuinal­deko hegala bukatu gabe gel­ditu zen, josulagunak 1773an Espainiatik boteak izan zirenean. Lanak, XIX. mendean zehar, gel­dial­di asko eginaz jarraitu ziren, eta 1885ean az­ken bul­tzada emanda, 1888an amaitu zen eraikun­tza. Elizaren bikaintasun barrokoaren al­dea handia da ingura­tzen duen Ikaste­txearen soiltasun ia herreratarraren ondoan. Erabaki ausarta izan zen baina asmatu egin zuen elizako Erretoreak, Fontanaren planoetan patiotarako izendatuak ziren bi leku zabaletan harriz­ko eskailerak(al­de banatan bata) jar­tzeko erabil­tzean. Beren eskailburuetan santu eta Aita Santuen estatua handiak jarri ziren gero. Harriz­ko eskailera dotore horiek, jangela aurrea, jangela, liburutegia, sakristiak eta hiru klaustroek edertasunez harrituta uzten duten mul­tzoa osa­tzen dute, eta harmoniaren zen­tzua handitasun soil baten gustuarekin nola el­kartu daitekeen erakusten. Otto Schubert‑ek “espainiar lur-azaleko josulagunen monumenturik distira­tsuena” izendatu zuen. Donostiako Santa Maria basilika. Gaur­ko Koruko Andre Mariaren basilikak hiri honetako parrokiarik zaharrenetarikoa dela dirudi. Dokumentuetan azal­tzen denez, leku horretan Urgull mendiaren magalean, bat bestearen atzetik Birjina Mariari eskainitako elizak izan omen ziren, XII. mendetik hasita hiri honek nozitu zituen suteen ondorioz desagertuz joan zirenak, az­kenekoak 1575ean eta 1688an Mota zeri­tzan gazteluko bolborategiko bi leher­keten ondorioz. Koruko Andre Mariaren eta San Inazioren babespean 1728an sortutako Caracasko Errege Konpainia Gipuz­koarra bere zeruko zaindariari eliza berri bat eraiki beharrean gertatu zen.28 Lanak 1738an hasi ziren, diseinuaren begirunez klaustro gotikoa eta alboko etxeak bota beharrean gertatu zirelarik. Bere lehenengo ar­kitek­toak, Pedro Inazio Lizardi29 eta Migel Salezan izan ziren eta hauek joan beharrean gertatu zirenez, Loiolako Santutegiko ar­kitek­toaren seme Fran­tzisko Iberok ordez­katu zituen. Beronen eraikun­tza 212.000 peso kosta zen eta ofizial­ki 1774an inauguratu zen. Azaleran 2.773 m bete­tzen ditu. Barrutik baditu luzeran 55, 50 m eta 32,70 m zabaleran, eta 28 m garaieran (ganga jarraituraino eta 35 m laranjaerdi-formako loroiraino). Barruan 4.000 lagunen­tzako edukiera du. Barrokoa da bere estiloa, halakoxe rococo ku­tsua duena, atarian hobeto ikus daitekeenez. Areto oinplanoa eta garaiera bereko hiru habearte dituena dugu, baina gangak gotikoak izaten jarrai­tzen dute, garaiera handiko pilastrez eu­tsitakoak, kapitelak kapitelen gainetan jarriaz disimula­tzen saiatu ziren arren. Barruan badira churriguereskotik eta rococotik hasi eta neoklasikora arte doazen kapera eta erretaulak. Mul­tzo aberats eta harmonia­tsua da horren ondorioa, eliza honi gipuz­koar hiriburuko elizarik ederren eta dotoreena izatearen sona eman zaio. Andoaingo San Martin eliza. Indiano eskuzabal batek ordaindutako beste eraikin bat Andoaingo San Martin eliza dugu. Historia honen datu guztiak A. Manuel Lekuonak ikertu eta aztertuak dira.30 Andoainen jaioa zen Agustin Lei­tza eta Latijera, Peruko Erreinuko Kapitain Jeneralak, 1756an jada agindu zuen eta 1763ko abuztuaren 19an hil baino pixka bat lehenago bere testamentuan baieztatu, halaber, bere ondasunetako zati handi bat bere jaioterriaren al­deko beste eskain­tzen artean, hiribil­duko herri plaza era­tzen zihoan lekuan aurrez aurre al­txa behar zen parrokia berri baten eraikun­tzarako erabilia izan zedila. Behar haina lur erosi zen eta A. Manuel Larramendi euskaralari sonatuaren kon­tseiluz, egitasmoaren diseinua eta obra, urte horietan Loiolako Santutegiaren lanen bukaera bere gain zuen Fran­tzisko Ibero maisuari eskatu zi­tzaion. Badirudi ar­kitek­toaren traza, Lucas Longak Elgoibar­ko elizan hartu zuen oinplano gurutze latindarrari jarrai­tzen zaiola, baina Andoainen Fran­tzisko Iberok, dorreaz gainera, bost tartetako ar­kupe luze bana eran­tsi zuen habeartearen luzeran. Eliza berriaren eraikun­tza 1759an hasi zen, Burun­tza mendiko harrobiko harriez, eta 1770ean bukaturik zegoen jada. Fran­tzisko Iberorekin hargin* eta eskulangile-tal­de espezializatu handi batek esku hartu zuen, Fran­tzisko Azurmendi taillagilea jardun zelarik al­dare nagusiko oskolari az­ken ukituak ematen eta Arrosarioko Andre Mariaren albokoa eraiki­tzen. Karmengo Andre Mariaren beste albokoa egiteaz Fran­tzisko Ugartemendia arduratu zen, Azurmendi beraren diseinuaren gainean. Sor­tzez Garbiari eta San Agustini eskainitako beste alboetako bi, hurrenez hurren, Jose Inazio Lavi eta Ugartemendiaren diseinuaren arabera gauzatu ziren. Ar­kitek­tura mailan emai­tza sendo eta trinkoa da, eta bere barrokotasuna ez da barrunbean bilatu behar, apainketan eta kan­pandorrearen estiloan baizik. Eraikinaren fatxada bete eta ataripea sortuz al­txa­tzen den kanpandorrean alegia. Eliza 1770ean inauguratu zen, dorreari az­ken ukitua ematea besterik falta ez zenean. Eskoria­tzako San Pedro eliza. Beste behin ere, indiano eskuzabalen dirua izan zen, hondamen-zemaika zegoena ordez­ka­tzeko, oinplano berrian eraiki behar izan zen Eskoria­tzako elizaren gastuak ordain­tzeko erabili zena. Hiribil­du hau Calahorrako elizbarrutiari zegokionez, go­tzaindegitik behin baimena ateraz gero, Martin Karrerak31 egin zuen 1759ko lehen hilabeteetan eliza honen diseinua, ziur asko egun horietan harremanetan zegoen Inazio Iberoren ahol­kuak en­tzun ondoren. Eliza berriaren sagara­tze-meza ospa zitekeen 1762aren az­ken al­dera jada, baina lanak ez ziren hamar­kada horren amaiera arte bukatu. Eliza. Ia ezin esan daiteke bere oinplanoa guru­tze latindar erakoa denik, zeren eta bere besoak oso sakonera txikikoak baitira. Fajoi‑ar­ku eta ar­ku toralen euskarriak kapitel dorikoen pilastretan ezarriak dira. Elizak presbiterioa poligonala du, eta lau tarte, guru­tzadura eta koroarena kontuan hartuz gero. Kanoi‑gangak ilargixkadunak dira eta al­dare nagusiaren aurrea ertz‑gangaz estalia. Pe­txina gainetan atseden har­tzen du guru­tzadurakoak. Barrunbe honek ia ez du apainketarik. Tenpluaren oinetan kokatua dagoen dorrea da XVIII. mendearen erdial­deko giroan gaudela sentiarazten diguna; bere egituran Elgoibar eta Andoaingo ereduei jarrai­tzen zaie, habeartearen paraleloan bi al­deetara ar­kupeak dituela. Pasai Donibaneko eliza. Pasai Donibaneko parrokia-eliza da Gipuz­koan oinplano berrian eraikitako elizen adibide bakarretakoa. Jose Lizardiren plano bat txikiegia zelako eta Inazio Iberoren beste bat garestiegia zelako bazterrera utzita, egun haietan Tolosako Santa Mariaren kanpai-horma eta dorreetan ari zen Martin Karrerari dei­tzea erabaki zen az­kenean. Eraikun­tza-lanak 1763an hasi eta Martin Karrera 1768an hil zenez, lanak bere seme Manuel Martinek (1742‑1804) jarraitu eta amaitu zituen, 1774an. Elizak, al­derdi ba­tzuetan Herriko eliza kolumnariaren eskema jarrai­tzen du: * pilastraz eu­tsitako guru­tze-gangak; * garaiera bereko hiru habearte, erdikoa besteak baino zabalagoa; * hiru tarte; * presbiterioa; * korua, oinetan; * bi­txia bada ere, baoak gu­txi: bi leiho hegoal­dean; beste ba­tzuk gezilehio modura dorrearen al­detik, leiho bat koruan eta beste bat presbiterioaren saihe­tsetara. Deigarria da barroko airea oraindik ar­nasten den garaian eraikitako eraikin honen soiltasun eta apaltasuna, esate baterako, bere garaikidea den Donostiako Santa Maria elizaren al­dean. Dorrea elizaren eranskina da eta egokiago dator­kio kanpai-horma dei­tura, Martin Karrera bere diseinatzaileak esan zion moduan. ;Atariak Euskal Herria XVIII. mendean ez zen nabarmendu eraikun­tza berri ugaritan, ez nolabait ere, zabal­tze, berrizta­tze eta lehendik egoki­tzapenetan zirenetan bezainbat. Egoki­tzapen eta osa­tze hauek az­ken batean, eliza atarietan gauzatu ziren, estilo berri baten eta gustu berri baten adieraz­penak horretan suma­tzen baititugu. Her­naniko San Joan Bataia­tzaileren ataria. Gipuz­koan, horren adibide garbi bat Martin Zal­duak, 1707an, Loiolako eraikinean ari zen bitartean, Her­naniko San Joan Bataia­tzailea parrokiarako diseinatu zuen fatxadan aur­kituko dugu. Fatxada angeluzuzen bat da, frontoi triangeluar bati eusten dioten bi pilastra handiz mugatua, eta hauts‑babes baten modura ar­ku erral­doi batek baitaratua duena. Atearen gainean zaindariaren irudia duen horma-hobia dago; eta saihe­tsetan, zutabe bikoi­tzen tarteek San Joan Bataia­tzailea eta San Pedroren irudiak har­tzen dituzte barruan –dokumentuetan oso argi ez dagoen egileren batenak–, idul­ki garai ba­tzuen gainetan. Horretan guztian bada atari platereskoen ku­tsurik, baina suma­tzen da une hartako barrokotasun neurri­tsua ere: ar­kuarte eta pilastretan gai naturalistak apainketetan, lore eta hosto-sortak, mahats mordoak eta lurrinon­tzi lerronahasiak. Oñatiko San Migelen ataria. Barrokotasun neurri­tsu horretan diseinatu zuen Martin Zal­duak berak Oñatiko San Migelen ataria. Her­nanikoak bezala, atari handi honek ar­ku handi bat du buruan: baina hemen ar­kubar­nera deigarri bat darama, kerubinez eta bolutaz guztiz estalirik. Ez da erraza Asteasuko maisuaren egiletasuna zenbatekoa den erabaki­tzea, zeren eta atari galant hau buru­tzen igaro ziren hiru urteren buruan beste maisuen lankide­tza eskatu bai­tzen, eta horma-hobietan jarritako irudiak eta apainketaren zati handi bat behin­tzat Juan Bautista Suso eskulturagileari agindu zi­tzaiz­kion, eta berehalako batean hi­tzartu zen elizaren erretaula nagusirako. Az­koitiko Santa Maria elizako ataria. Ar­kupea, petrila eta atarirako lehen diseinua Jose Lizardik egina izan zen 1725ean, baina eraikun­tza (Inazio Iberoren al­daketaren bategatik edo) ez zen bukatu­tzat eman Xabier Inazio Etxeberriaren zuzendari­tzapean 1734ra arte. Ataria aparteko mul­tzoa da: ni­txo handi baten irudikoa, elizaren kontrahormen artean sartuta, eta ordena erral­doiko bi pilastraz mugaturik. Bere ez­kerral­deari atxikirik doa ar­kupea, luzeran elizaren az­keneko bi tarteak beteaz, eta zutabe dorikoen gainean atseden hartuz erdi‑puntuko sei ar­ku dituela. Atariaren exedra basamentu garai batez osaturik dago eta honen gainean zutabe bikoi­tzak alboetan, Joan Bautista Mendizabal eibartar eskulturagileak beranduago landu zituen eskulturak barruan har­tzen dituzten horma-hobiak hegaletan dituela. Erdian dagoen erdi‑puntuko ar­ku batek ematen du elizarako sarbidea. Taulamenduaren gainean pi­txerrez apainduriko apala. Kabujoiez ederturiko bost galloietako oskolak ni­txo bat eskain­tzen du erdikoan, Birjina zaindariaren­tzat. Mul­tzoak plastikotasun alaia duen arren, klasizismoko soiltasun ku­tsuak irauten duela esan daiteke.32 <center><nowiki>* * *</nowiki></center> Gipuz­koako beste lekuetan hainbat atari zuhurxeago ikus daitez­ke, Zegamako parrokian guru­tzadurakoa esate baterako, Inazio Iberok diseinatua. Dorreak Kanpaientzat eraiki ziren dorreak dira une hartako barrokoa ez­kuta­tzen duen egitura ar­kitek­tonikoen beste kapitulu bat, fun­tsean eta uniber­tsal­ki kristaua zen gizartean esanahi bat zuen kanpaiak jo­tzeak, gaur egun herrial­de askotan desagertua bada ere. Urre­txuko San Martin elizako dorrea. Jose Lizardi, Asteasuko maisuari zor zaio, Tours‑eko San Martin elizako kanpandorrearen az­keneko gorpu­tzaren diseinua. Poligonoz­ko oinplanoa, angeluetan pilastrak, eta ia apaingarririk gabea da, kupula buruz eta baita ere buruduna den kupula­txo batez estalia dago, 1720 eta 1724 bitartean egina da. Bergarako San Pedro elizako dorrea. Urre­txukoaren estilo berekoa da Bergarako San Pedrorena (1737‑1743) eta goitik beheraino ar­kupeko dorre hau Jose Lizardi berak diseinaturikoa da eta kupula burudunen al­deko zaletasun berdin­tsua agertzen zaio, baina oraingoan barrokotasuna nabarmendu egin zuen, frisoen gainetan plakak sarriago, erlai­tzetan zabalera handiagoko eta hu­tsarte eta konkorren txandaka­tze handiagoko edergarri ugarien bidez, horrela argi-itzalen jokoa areagotuz. Zestoako Andre Maria Birjinaren Jaio­tza elizako dorrea. Zestoako dorrean (1735‑1738), Jose Lizardik aurreko dorreen ezaugarri berdinak eraku­tsi zituen, dorrearen oinarri angeluzuzeneko oinplanotik kanpaien gorpu­tzaren oinplano karraturako igarobidean irtenbide egokiak aur­kituz eta barrokotasun zuhur berari eu­tsiz; beronen edertasuna goraipatu egin zuen Loiolako maisu nagusi ospe­tsua zen Inazio Iberok.33 Elgoibar­ko San Bartolome elizako dorrea. Inazio Ibero eta honen seme Fran­tziskori zor diegu Elgoibar­ko San Bartolome parrokiako dorrea, goial­deko zatia bederen, kanpaien mul­tzoa, alegia; bi maisuek sinaturiko barrokotasun eder eta lirain honi buruz­ko dokumentu irudidun interesgarriak eta zeha­tzak gel­ditu zaizkigu.34 Andoaingo San Martin dorrea. Lehenago ere aipatu dugu, elizaren fatxadan bertan, Fran­tzisko Iberok eraikitako Andoaingo kanpandorrea. Elizaren sarrerari aterpea egiten dion dorrearen kokamen honek nortasuna ematen dio eraikinari. Mul­tzoaren batasuna simetrikoa areagotu egiten du, elizaren fatxada zabalera nabarmenduz. Honen barrokotasuna bere edergarri xehe eta oparoetan dago. Eraikin-masak landare moduko osagaiez apainduak dira, eta eraikin-lana estal­tzen duen laranjaerdi-formako abiagunea harriz­ko loroi handiek ingura­tzen dute. Kupula­txoari ere eransten zaio osagairik, kiribil­durak eta loroi ñimiñoak. Hau eta erdi‑puntuko ar­kuak koroa­tzen dituen zatituriko frontoi bakar batek eta beste xehetasun ba­tzuk alai­tzen dute eliza honen kanpoal­deko mul­tzoa, ia ku­tsu rococoz. Fran­tzisko Iberoren beste dorre batzuk * Ia an­tzeko gauzak esan daitez­ke Usurbilgo Salbatore parrokia-elizako dorrerako ar­kitek­to berak diseinatu zuen kanpandorreaz, kupularen abiagunean kalostra eder batez jan­tzi zuen horretaz (1761‑1764). * Hondarribiko Jasokundeko parrokia-elizako dorreak ere osagai lerronahasi ugari ager­tzen du (1764‑68). * Fran­tzisko Ibero berak diseinaturiko Her­nani, Gaztelu eta Ordiziako dorreek, al­diz, bestelako estilo bat dute nabarmen, trinkoagoa eta soilagoa, az­peitiar maisu iaioa, gustu neoklasikoaren argitasun eta xumetasunarekiko sentikorrago izaten hasia balitz bezala. Neoklasikorantz garatuz Hain zuzen ere, Gipuzkoako dorreen ardura kronologikoak erakuts diezaguke garapen estilistikoa, barroko churriguereskotik neoklasikoa al­darrika­tzen duen egitura soilen al­derakoa. Ibarrako San Bartolome elizako dorrea. Hala, Ibarrako elizarako Martin Karrerak diseinaturiko kanpandorreak (1761‑70), adibidez, Iberoren dorreekin kidetasun garbia du. Eliz aurrea dorrearen eredu bera da, baina hemen ar­kupeak ez doaz habeartearekin paraleloan. Karreraren ardura bere fatxadaren aurrekotasuna sendo­tzea da, eliz­pearen estalguneko itzalak aurrearen goieneko horma-atalen lautasunarekin kontrastea bilatuz, ar­kupearekin batasun estua osa­tzen duten hegalen bidez. Erdiko bal­koiaren gainean zutasuna az­pimarra­tzen duen biribil-formako baoarengatik bereizten da Iberotarrengandik eta apaingarrien soiltasungatik eta kanpaien mul­tzoa eder­tzen eta muga­tzen duten pi­txarren berdintasun eta bikaintasunagatik, halaber. Tolosako Santa Maria elizako dorrea. Hala ere, Martin Karrerak barrokoaren al­deko izaten jarraituko du kanpai‑horman, alboetan bi kanpai mul­tzo dituela koroatu baitzuen Tolosako Santa Mariaren fatxada galant eta biluzia. ;Erretaulak Baina ez da zalan­tzarik, elizetako erretauletan azal­tzen dela, luze eta zabal, barrokoaren espiritu askea; beharbada, une honetako zaletasunak eragiten duen gehiegikeria formala eta apainketa birtuala harriaren taillan baino errazago gerta­tzen delako zuraren taillan. ;Sebastian Lekuona Pasai Donibaneko San Joanen erretaula nagusia. Sebastian Lekuonari agindu zi­tzaion erretaula hau lantzeko, Loiolako eraikinean maisu nagusi ziharduen bitartean. Gorputz bakarrekoa da, bankuarekin eta biribileko errematea gorpu­tzaren neurri berekoa duela. Alboetako kaleetan, idul­kiko kerubin buruez ederturiko men­tsula handien gainetan eta horma-hobiak saihe­tsetan dituela, salomondar bi zutabe handi zuti­tzen dira. Euskarri hauek, orbel eta mahats mordo gizenez nahaspila­tzen diren hamaika zuztarrez inguraturik daude. Horma-hobietako hiru ar­kuak ohiko erdi‑puntukoak dira, sakonera txikiz baina edergarri ugariz egin eta eu­tsiak. Zaindariaren irudia, alboetako Pedro eta Paulo Santuenak eta goieneko mailako San Mikel Goiaingeruaren taillak Felipe Arizmendik eginak dira, gerora oroitaraziko dugun bezala. Oiar­tzungo San Estebanen erretaula. Bere jaioterria zen Oiar­tzungo parrokiako hiru erretaula Sebastian Lekuona berari esker ditugunak: Guru­tzil­tzaturiko Kristori, eta Loiolako Inaziori zein Xabier­ko Fran­tziskori eskainiak (1721). Hiru ale hauek ia egitura bera eta oso an­tzeko apaingarriak dituzte, ar­ku hirugingilaren az­pian dagoen Guru­tzeak izan ezik. Neurri txikikoen erakoa da, kupulako danbor kalostraren az­pian osaturiko ilargixkekin oso egoki lo­tzen dena. Hemen ere, ar­ku batek erdira­tzen du erdiko horma-hobia,salomondar zutabeekin. Inazio Ibero. Bikaina da Inazio Iberoren erretaulen emai­tza, eta historialariaren­tzat garran­tziz­koa da az­peitiar maisu handiaren aurrerabidea ezagu­tzea, egituraz­ko eta klasizismoko zorroztasun batetik hasi eta ia gehiegiz­koa den Loiolako erretaula nagusi barroko eta rococo arterainokoa. Az­peitiko Sor­tzez Garbiaren erretaula nagusia (1737). Hiru kale ditu, erdikoa tenpletearen­tzat, solairu bakarrekoa eta saihe­tsetakoak bi solairutakoak, irudien­tzat horma-hobiak dituztela, eta landarez jositako bost kiribileko salomondar zutabeak igo­tzen dira, churrigueresko zen­tzu oso nabarmena dutela. Loiolako Santutegiko erretaula nagusia. Aipatu berria dugun eta M. Isabel Astiazarainen iker­keten ondoren zein egilerena den zalan­tzan jar­tzen ez den Loiolako Santutegiko erretaula nagusia, oso litekeena da Az­peitiko erretaularen garaikidea edo lehenagokoa izatea, agian.35 Harri­tzekoa ere bada, baina badirudi hurrengo erretaulen eskarietan –Az­koitiko (1742) eta Tolosako (1744) Klaratarren­tzat– Iberok segurtasunez egiten duela rococo al­dera: * erretaula‑oskola hauta­tzen du, * salomondar zutabeak al­de batera uzten ditu, * apaingarrietan neurri­tsuagoa da, aurreko erretauletan irtenegia eta handiegia izan bai­tzen. Fermin Larrainzar. Urte horietan Iraurgiko haranetik, Goierrikora igaro­tzen bagara, erretaula barrokoetan ale ugari topatuko dugu. Laz­kaoko erretaula zistertarra. “Langin­tza ani­tzekoa, ar­kitek­to, eskulturagile, mihizta­tzaile eta arotz”36, halaxe sina­tzen zuen Fermin Larrainzar nafar maisuari esker dituzte Laz­kaoko Santa Anaren Zistertar Errekoletoen komentuko erretaula nagusia eta alboetakoak, 1714an Iruñeko elizbarrutiko ikuska­tzailearen bisita ondoren hi­tzarturiko lanak. Erretaula honek, 1718ra baino lehen eraiki­tzen hasi ez zen honek, baditu idul­kia, hiru kaletan banaturiko gorputz bakar bat, banku garaia, suge il­dasketako lau zutabe erral­doiez mugaturik, eta elizaren burual­deari egoki­tzen zaion zir­kuluerdi-formako profila duen atikoa. Inazio Zendoiak tramankulu hau xehetasun guztiz deskribatu ondoren, lotura kronologikorik eza ikusten du, une hartakoxea zen apaingarrien aberastasun ugariaren eta ordurako erabil­tzen ez ziren il­daska uhin­tsuak zituzten zutabe bihurrikatuen erabileraren artean.37 ;Joan Antonio Iparragirre Idiazabalgo San Migelen erretaulak. Idiazabalgo San Migel parrokian arte gaietan arduraduna zen Joan Antonio Iparragirre maisua, ar­kitek­to eta taillagilea ere badena, Idiazabalen jaioa bazen ere, Seguran bizi zena. Berarekin egin zen 1734ko abenduan Familia Santuaren alboko erretaularen hi­tzarmena eta bi urte beranduago, erdiko ni­txoan San Inazioren irudia eta ni­txo apalagoetan Borjako Fran­tziskoren eta Xabier­ko Fran­tziskoren mukuluak” eduki behar­ko zuen beste berdin bat eskatu zi­tzaion. Astigarretako San Martinen erretaula nagusia. Iparragirrek bere ardurapean 1745an hartu zuen. Haren ar­kitek­tura gerora berriztatua izan zenez, ezin jakin daiteke une hartako churriguereskorako zaletasuna zein mailatan bereganatu zuen. Fran­tzisko Ibero. Fran­tzisko Ibero ar­kitek­toak erretaula asko ditu bere eskuei esker eginak, bere aita Inazioren al­dean. Aizar­nako Jasokundeko erretaulak. Aizar­nako elizaren alboetako erretaulak eskatu ziz­kioten 1751ean, bata Arrosarioko Amari eskainia eta San Inaziori bestea. Egitura ahur samarra duten aleak dira, lau men­tsuletako basamentu baten gainean lau zutabez­ko gorputz bat, eta gainean atikoa osa­tzen dutenak. Apainketak, xaflen, buru hegodunen, loreen eta fruituen bidez estal­tzen du zoru guztia. Az­koitiko Klaratarren erretaulak. Hamar urte beranduago diseinatu zituen, halaber, Az­koitiko Klaratarren alboko erretaulak, bere aitak ordurako diseinatua zuen erretaula nagusiaren ondoan. Aitaren lanarekin al­deratuta, barrokotasun oso aurreratua baten ausardia adierazten dute Fran­tziskoren erretaulek, horma lau bati atxiki­tzean, zeihar­ka ebakitako erlaitz gainetan kokatuta dauden zutabez mar­katuriko bere erdiko kalea aurreratzen du erretaulen egitura irtenak. Taulamendua egitura berari egoki­tzen zaio. Beste zenbait erretaula. Begien bistakoa da hauetan eta Eibar­ko San Andres parrokiarako diseinatu zuen alboko erretaulan (c. 1765), Fran­tzisko Iberok sentikor jarrai­tzen duela plastika churriguereskoarekin. Beste zenbaitetan, bere Lizar­tzako Santa Katalina elizako erretaula nagusiaren azter­ketan, esate baterako, xumetasun klasiko al­derako al­daketa usnatuko balu bezala, arruntasun eta xumetasun handiagoa eta hosto­tza apaingarri gu­txiago ahol­ka­tzen ditu.38 ==== Biz­kaia ==== Biz­kaian churrigueresko erako eliza askorik ez da. Mende honetan biz­kaitar ar­kitek­turak eskain­tzen duena, batez ere, hauxe da: jarraibide baten erakustea, esperimenta­tzeko ausardiarik eza eta zahar­kitutako estal­kiekiko leialtasun itsua; fantasia sor­tzaileaz hitz egitera bul­tzatuko gaituen ezer ez, alegia.39 Lekeitioko San Jose eliza. XVIII. mendearen lehen herenean bukatu zen Lekeitioko San Jose eliza (Josulagunen An­tzinakoa); aurreko atalean hitz egin dugu bere eraikun­tzaz. Gaur egun ere 1680an sortu zenean zuen estilo soil bera du; baina litekeena da bere ataria, bere apaindutako mar­koa eta bere frontoi oker zatitua eta guzti, Loiolako Santutegiko ar­kitek­toek eginiko al­daketaren bat izatea. Durangoko Santa Anaren eliza. Durangon Uribarriko Santa Mariaren eta San Agustin komentuaren arteko bil­keta bat da Santa Anaren eliza (1720), Lazaro Laincerak40 egindako lan honetan apaingarrien biluztasuna gailen­tzen delarik. Ezkerraldeko (Somorrostroko) San Joan eliza. Abangoardiari mendearen erdial­de hartan zi­tzaion erresisten­tziaren froga bera da Somorrostroko San Joanen hau, bere piramidez­ko dorre eta guru­tzadura gotiko konkordun estal­kiarekin. Bilboko San Nikolas eliza. Lehenago jardun dugun bezala, espazioaren barroko italiera­tzaile ikusmol­de bakarra Inazio Iberok ekarri zuen 1743an Bilboko San Nikolas elizara. Hondamenean zegoelako goitik behera botatako aurreko eliza baten esparrua bera bete­tzen du. Bertako harginekin eman zi­tzaion hasiera 1743ko egitasmoaren eraikun­tzari, Antonio de la Vega menditar maisuaren gidari­tzapean, eta ez zen bukatu­tzat jo mendearen az­ken urteetara bitartean, eliz ospakizunen hasiera 1756koa bada ere. Eliza. Karratu perfek­tu bat da oinplanoan eta eran­tsita du presbiterioa. Karratu hau beste karratu handiago batean sartuta gel­di­tzen da, el­kar­tzen diren bi esparru angeluzuzen sorraraziz, burual­dean sakristia osa­tzeko eta oinetan aparteko bi kapera antola­tzeko. Eremu ok­togonal edo biribilaren itxura ematen diote lau exedrek, karratua nagusi­tzen zaiolarik elizari. Ftxadanan, Elgoibar­ko dorrearen an­tzeko diren bi dorre zuti­tzen zaizkio al­de banatan. Fatxadaren horizontaltasun ukitu gai­tza leundu egiten dute dorreek eta kanpai-hormak. Eliza bilbotar honen barrunbeak Santa Inesen eliza erromatarraren oroimena ekar­tzen du gogora; baina, badira Loiolako frontoiaren oroi­tzapenak ere atari artikulatuan, eta gotikoarenak, dorreen sarbide zorro­tzetan. Balmasedako San Seberino eliza. Lehen aipatu dugun Lazaro Lainceraren diseinua (1728) duen San Seberino elizako dorrearen aipamena egitea ere komeni da. Hargin­tzan aditua zen Laincera, eta zenbait eraikin-lanetan Martin Zal­duarekin batera esku hartu zuen Euskal Herrian: Az­peitian –normalean hemen bizi izaten baitzen–, Berri­tzen, Elgoibarren eta abar. Urre­txuko elizako dorrearen diseinua egin zuen, gerora Lizardiren diseinuak ordez­katu zuena, eta 1717an Zumarragako elizaren dorrea diseinatu zuen, halaber.41 <center><nowiki>* * *</nowiki></center> Biz­kaiko erretaulen diseina­tze eta eraikitze barroko churriguereskoari dagokionez, eskultura lanei buruz bereziki hitz egingo dugunaz gain, nahikoa bekigu berriro ere Julen Zorrozuak Biz­kaiko erretaula barrokoari buruz­ko iker­keta sakon eta oso dokumentuari lo­tzea. ==== Araba ==== Gasteiz­ko San Fran­tzisko komentua. Arabar lurral­dean XVII. mendearen az­kenean, barrokoa bere apaingarrietan al­dirik oparoenera iri­tsi zenean, Gasteiz­ko San Fran­tzisko komentua eta eliza izan ziren egin zirenetan lanik behinena, historiaren eta artearen distira zenbait mendez bizi ondoren, erabateko hondamendian amaitu zen lan itzela. Komentuak XIII. mendeko klaustro polit bat zuen eta eliza berebiziko tenplu gotikoa zen, zor­tzi tartetako habearte bakarrekoa; beroni XVI. mendean ar­kupea eta zenbait kapera eran­tsi zi­tzaiz­kion. Eliza XVI. mende al­dera, churrigueresko gustuko igel­tsuzko apainketa arrandi­tsu batez jan­tzi zen guztiz, gangak izan ezik; honen ida­tziz­ko dokumentuak eta argaz­kiak ugari dira. Delako desamortizazioa zela eta, 1835ean bere gainbehera hasia zenez, 1930ean mul­tzo osoa goitik behera erai­tsi zen.42 Honen estilo eta garai berekoak dira: * Santa Mariaren kolegio‑elizako sakristia eta * San Pedro parrokiako dorrea. ;Arabako Lautada Arabako Lautadakoetan, esan daiteke, oinplano berriko elizarik ez zela al­di honetan eraiki. Gangaren ba­tzuk trazerietan eral­datu egin ziren, are konplexuagoak bihurtuz. Eraiki zirenen artean: * ar­kupeak, esaterako, Inazio Ibero maisuaren eskuz egindako Aguraingo San Joan elizakoak, * atariak, Ilarduiako San Migel elizakoak, * koruak, Migel Salezanen eskuz egindako Narbaxako San Esteban elizakoak, * sakristiak eta kanpandorreak. Gustuaren al­daketa adierazten duen testigan­tza da dena. Erretaulak eraiki­tzen. Berrikun­tza gehiago an­tzematen da erretaulen ar­kitek­turan, hemen­txe hedatu bai­tzen batez ere rococo estiloa. Eliza askotako erretauletan oraingoan asko dira arrosetak, zuztarrak, lore uztaiak, aingeruak, xaflak eta il­daskaturiko zutabeen fusteak, horma‑hobi tontorrak eta irudien oinaz­pikoak estal­tzen dituzten oihal zin­tzilikariak. Alor horretan izen berezia bereganatu zuen Joan Bautista Jauregik, Gasteizen eta Arabako beste lekuetan erretaula asko diseinatu zituen ertilariak. ;Arabako Errioxa Gauza berak esan daitez­ke XVIII. mendeko Arabako Errioxaz, eraikin-lan ba­tzuk amaitu eta hondatuak ziren beste ba­tzuk konponduko baitziren: * Oinplano angeluzuzen baten gainean zutitutako Oioneko Santa Maria eliza eraikin berria da, zir­kuluerdi-formako absidea eta ilargixka-ganga duena. * Kripango San Joan Bataia­tzailea parrokian ere estali zen XVIII. mendean, ilargixkadun estal­kia esferaerdi-formako kupulaz (1774‑1788). * Mañuetako Antigoako Andre Mariaren elizan eta Santa Maria Morenaren elizan, halaber, kupulaz estali ziren guru­tzadurak. * El­tziegoko San Andres parrokiako zenbait kaperatan erretaula rococoak eraiki ziren. * oinplano oktogonalaren gainean eraiki zen Plazako Andre Mariaren ermita eta esferaerdi-formako gangaz estali, El­tziegokoa ere. Trebiñu‑Albaita eta Kanpezu Trebiñu‑Albaita eta Kanpezu al­dean ere ez zi­tzaion sarrera horren aisa eman barroko apainari. Trebiñuko San Pedro eliza honen ganga hiru euskal harginek jasotakoa zen 1700ean.43 * bikaina da kanpaien­tzako dorrea, Jose Elejal­de Axpeko ar­kitek­to apartak diseinatu eta eraiki­tzen hasi zena (1774). * kupula eta linter­na beranduago Joan Antonio Etxeberriak eraiki zituen, 1790ean. Dorreak. Eskual­de horretan asko dira XVIII. mendeko dorreak eta kanpai-hormak. * Arrietako dorrea. Arrietako dorre lirainaren goieneko gorpu­tzak, gar‑irudiz, esferaz eta idi-begi ugariz apainduak, Jose Elejal­de beraren eskuz eginak dira (1775). * Albaitako dorrea. Eskoria­tzako Joan Zubia maisuak diseinua egin eta Ga­tzagan bizi zen Joakin Elejal­dek eraiki zuen. * Paiuetako dorrea. Joan Zubiak berak diseinatua da eta Eskoria­tzako Jose Elejal­dek eraikia. == Bertako eta kanpoko eskulturagileak == Esan liteke urte horietan zehar (1650‑1730) –arrazoiez idatzi zuen Velez Chaurrik– “Euskal Herrian eskulturaren gainbeherarik gordinenean aur­ki­tzen garela”.44 Ez da erraza zehatz‑mehatz adierazten Euskal Herriko eliza barrokoetako imajinen ekarpen ugaria ez ote zen, ugazaben, kofradien eta mezenasen al­detik, bertako maisuengan nahi zen kalitaterako beharrez­koa zen mailarik ez zela ematen-eta, horren kon­tzien­tzia har­tze baten ondorioa. Garbi dago historialariaren­tzat An­txietaren jeinuak ondorengo belaunal­dietan ertilari on askorengan arrastoa utzi izan bazuen ere, eta Gregorio Fer­nandezen artelan eredugarriek bere garaikide euskal­dun ba­tzuengan fantasia sor­tzailea ugal­du, lorratz distira­tsu hau urte gu­txiren buruan itzaliz joan zela. Ia ezin aur­ki dezakegu, XVII. mendearen bigarren erdian, lanean ari ziren maisuen artean kanpoko lantegietatik ez datorren izenik, inola ere ez behin­tzat Salvador Carmona edo Juan Pascual de Menaren talentu sor­tzailearen ondoan neur zitekeenik. Gure ustez, bertako maisuetan talentu pobreziaren kon­tzien­tzia izan bazen herritik kanpora bila­tzera bul­tza zituena, ugazaba eta mezenasak imajinetako eskakizun naturala ase­tzeko gai ziren ertilariak, bidez­koa da gure aipamena horietatik hastea. === Kanpoko eskulturagile ba­tzuk === Sierratarrak. Euskal Herrian XVIII. mendearen bigarren erdian egin ziren artelanetan, Medina de Riosecon kokatu zen Sierratarren familiaren esku har­tzea nahikoa aztertu izan da.45 Tomas de Sierrak sortutako lantegia zen, bera hil ondoren, bere semeek eraman zutena.46 Litekeena bezala pentsatu izan da Anaia Jazinto Sierra lantegiko bere lagun­tzaile, Fran­tzisko, Tomas, Jose eta Pedroren anai­tzakoa zela eta dokumentuetan saiatu zirela Gaztelan eraikitako erretaula askotan bere esku har­tzea –bakar­ka nahiz tal­dean– nolakoa izan zen bereizten. Sierratarren Segurako eta Oñatiko erretaulei dagokionez, arrazoia begien bistakoa da, Fran­tziskotarren ordenako Segoviako Ayllon‑go komentuan bizi zen Anaia Jazinto Sierra eskultura-maisuaren ordena berekoak baitziren komentuko erretaula hauek. Segurako Sor­tzez Garbiaren komentuko erretaula. Anaia Jazintori 1742 eta 1745 urte bitarte horretarako deitu zi­tzaion Segurako Sor­tzez Garbiaren komentuko erretaula egitera eta eraikun­tza-lanak, zatirik handienean, komentu horretan kide ziren Lardizabal familiako bi lekaimek ordainduak izan ziren, Segurako parrokiako erretaula nagusiaren emaile eskuzabala ere izan zen Martin Lardizabalen arrebak, hain zuzen ere. Anaia Jazintok berak egina izan behar du, inola ere, egitura handi honen diseinua –bankua eta ordena erral­doiko zutabeak dituzten hiru kale–,47 Maria Birjinaren eta fran­tziskotarren Ordenaren ohorez programa ikonografiko zabal bat eska­tzen zuena: Birjinaren istorioak bankuan; Sor­tzez Garbia zaindari moduan, Hungariako Santa Isabel eta Portugaleko Santa Isabel lagun dituela; goragoko mailan San Joan Sahagunekoa eta Santa Klararen irudiak, amaieran Birjinaren Koroa­tzea duela; eta alboetan San Joan Kapistranokoa eta San Paskual Bailon. Eskulturen zerrenda osa­tzeko eran­ts di­tzagun alboetako erretauletan dauden San Fran­tzisko eta San Antonio Paduakoaren estatuak. Arruntena da halako mul­tzo konple­xuez ardura­tzen zen lantegi bat izatean, kalitaterik oneneko lanak lantegi-buruen zeregina zela pentsatzea. Oraingo honetan Gaztelan eginiko lan dokumentuetan ahaidetasun estilistikoarengatik, Inazio Zendoiaren iritziz, Sor­tzez Garbiaren eta Hungariako Santa Isabelen irudiak lantegi-buru gorenak, Anaia Jazinto Sierrak, eginikotzat har­tzea da arrazoiz­koena.48 Manuel Martin Hontañon. Kanpoko beste ertilari bat aipatuko dugu orain, jaio­tzez Gaztelakoa (Burgoskoa), Manuel Martin Hontañon eskulturagilea. Segurako Sor­tzez Garbiaren komentuko erretaulak. Manuel Martin eliza bereko alboetakoen irudiez arduratu zen, 1754an Jose Joakin Arizaga eta Joan Antonio Iriarte maisuak hitzartu zirelarik eraikun­tza horretarako. Alboetako erretauletan, beren erdiko ni­txoetan, adieraz­kortasun bikaineko aurpegiak dituzte eta seguruenik al­dare nagusiko irudirik hoberenak taillatu zituenaren lanak dira –San Fran­tzisko batean eta San Antonioren irudiak bestean–, baina horiek salbue­tsiz gero, gainerako eskulturek ez dute halako kalitate artistikorik. Oñatiko Bidaurreta komentuko erretaula. Fran­tziskotar ertilariek “an echo un prodixio” gogoan hartuta, Oñatiko Bidaurreta komentuko Lekaime Fran­tziskotarrak beren esku-har­tze bat eskatu zuten erretaularako. Erretaula berri hau 1751‑1753 hirurtekoan egina izan zen, aipaturiko Segoviako komentuan bizi ziren Anaia Jazinto Sierra eta Anaia Esteban Lopez bi fraideen zuzendari­tzapean. Horien programa ikonografikoa zeharo zabala da: bankuan, lau ebanjelarien irudiak erliebean eta Kristoren Haur­tzaroko eszenak; lehen gorpu­tzean, San Agustin, San Fran­tzisko, San Jose, San Joan Ebanjelaria, Santa Klara eta San Antonio; bigarren gorpu­tzean, Birjinaren gurasoak; goieneko zatian, Mariaren Koroa­tzea eta Eliz Gurasoak. Badirudi Anaia Jazintoren anaien ardurapean egon zela lan hau. Erretaularen erdian bal­koi modura zin­tzilikatua eta aingeru handiez koroaturik dagoen Birjinaren ganbara­txoa bereziki bi­txia eta interesgarria gerta­tzen da. Urreztatu eta polikromi­az jan­tzitako eskulturak gailen­tzen dira polikromiaz jan­tzi gabeko mazoneriaren gainean. Joan Antonio Hontañon kantabriar ertilaria Pedro de Borjesekin batera aritu zen: * Amorotoko Arrosarioko Andre Mariaren erretaulan (1737‑38), * Elorrioko Sor­tzez Garbiaren erretaulan, bertako irudiez Elorrioko Joan Munar arduratu zelarik (1754‑58). Ramon de Solar Santoñakoa: * San Joan zein San Kosme eta San Damianen irudiak eta Gordexolako erretaula nagusian Guru­tze bat taillatu zituen (1753‑55), * Zor­no­tzako erretaula handiko eskulturetan ere esku hartu zuen. Manuel de Acebo. Jaio­tzez Ar­nuerokoa baina Bilbon bizi zen beste kantabriar honek, Gamiz‑Fikako Santo Kristoren ermitan utzi zuen lanen bat (1785). Pascual de Mena. Donostiako Santa Mariaren basilikan, Pascual de Menaren gubiari eskaini zi­tzaion Familia Sagaratuaren al­darea. Robert Michel. Robert Michel fran­tziar honengana jo­ zen, Lepantoko garaipena zela eta, mirari bat konta zezakeen erliebea tailla dezan. Caetano Pace. Munduan zehar sakabanaturik zebil­tzan josulagunek Loiolako Santutegiaren ar­kitek­tura eta arte-ekimena garai hartan haiek eginikotzat jo­tzen zutena, bistakoa da ezagu­tzen zituzten ertilari onenak esku hartu zezaten nahi izatea. Eta beroiengana jo zuten, zalan­tza handirik gabe, eraikin handiaren imajinagin­tza eta apainketa osa­tzeko. Izen oneko eskulturagile erromatarrari deitu zi­tzaion, Caetano Paceri, Portugalen lan ba­tzuk bazituela eta, egokiera horri hel­duz, Aguraingo harri zuriz landu zezan basilikako ar­kupean erromesari arrera eginez elizarako sarrerako ate handi nagusiaren gainean dagoen San Inazioren estatua. Eskulturagile berak, elizaren barruko al­detik, kupularen abiapuntuan kokaturik dauden Bertuteen zor­tzi estatua handiak lan­tzeko eran­tzukizuna hartu zuen. Migel del Mazo. Beste estatuagile maisu bati, Migel del Mazo santandertarrari esker eginak dira santutegian bertan ar­kupeko ni­txoetan jarri ziren Xabier­ko Fran­tzisko, Borjako Fran­tzisko, Kostkako Estanislao eta Luis Gonzaga josulagun santuen eskulturak, hil berria zen Caetano Pacek eginiko diseinua jarraituz berak landu zituenak (1738‑39). Fran­tzisko Bergara Bartual. Loiolako basilika handiaren eder lanetan lagundu zuen beste eskulturagileetako bat izan zen Fran­tzisko Bergara Bartual, 49 Erroman egin zituen bere lanen ba­tzuengatik izen ona harturik, batez ere, Vatikanoko basilikan habearte nagusian mire­tsi daitekeen Al­kantarako San Pedroren estatua erral­doiagatik agindu zi­tzaion Loiolako erretaula nagusiko erdiko ni­txoa bete­tzen duen San Inazioren estatua. Valen­tziar eskulturagile bikain honek eskultura barroko eder honen eredua egin zuen, benetako ber­niniar mugimenduaz eta rococo graziaz jan­tziz; baina, berau urtutako eta zizelaturiko zilar xaflan lan­tzea Giuseppe Agricola –Bauer izeneko ertilari baten italierako izena– erromatar lantegiaren ardura izan zen. Estatua Loiolara 1758an iri­tsi zen. Tomas de Gorozollo. Bestal­de, Az­peitiko Soreasuko San Sebastian parrokian ere kanpoko ertilari batengana jo zen, Tomas Gorozollo eskulturagilearengana, alboko erretaulako Borjako Fran­tzisko, Luis Gonzaga eta Kostkako Estanislao Santuen irudiak egiteko. Erdiko horma-hobian, urte ba­tzuk lehenago egindako San Inazioren irudi bat jarri zen. Tomas Gargollo. Inazio Iberok diseinatu, eta Fran­tzisko Inazio Az­piazu az­koitiar maisuak egin zuen Tolosako Santa Klararen komentuko erretaularako Tomas Gargolloren imajinak hi­tzartu ziren, eta Tolosan (1744) bizi bazen ere, Trasmieran, Meruelo bailarakoa zen honek urtebete baino gehixeagoan egin zuen bere betebeharra erretaula bete-beterik utzi zuten hainbat neurritako 22 mukulurekin.50 Santiago Marsili. Gure begirunea eta esker ona merezi duten lanak Euskal Herrian egin zituen beste kanpoko ertilari italiar bat Santiago Martini da; bertan bizi­tzera etorria dirudi, urte luzeetan Gipuz­koa eta Nafarroako hainbat lekutan bizi zela agertzen baita. Eskultura ugari egin zuen Marsilik, XVIII. mendeko hirurogeita hamargarren hamar­kadan, Amasa eta Abal­tzisketako erretauletarako. Inazio Zendoiak eta Julen Zorrozuak dokumentu ugariz bereziki jan­tzi dituzte hauek eta, merezi duenez, eskulturagile honen barrokoarekiko etengabeko leialtasuna eta bere lanen bikaintasuna az­pimarratu dituzte. Bistakoa da Ber­niniren eskulturak ongi ezagu­tzen zituela, aipatutako erretauletako ni­txoak bete­tzen dituzten santuen irudiak, izan ere, ager­tzen duten mugimendu eta bizitasunagatik, italiar maisu handiaren estiloa ekar­tzen dute gogora: tolesdura hanpuru­tsuen astin­tzearen atzean eta kontraposto apur batez anatomia ez­kuta­tzeko iaiotasun bera, adieraz­pen plastiko orekaturako gaitasun handi bat eraku­tsiz. Marsili 1772an ere hitzartu zen, Billabonan bizi zenean, Andoaingo –horren eraikun­tzaz lehen aritu gara– San Martin elizan alboko irudiak tailla­tzeko. Lau dira zaindari estatua handiak –Arrosarioko eta Karmengo Ama Birjinak, Sor­tzez Garbia eta San Agustin– “bikainak egituraz –dio Manuel Lekuonak– nahiz eta ez hainbat espresioetan, graziarik falta ez zaien dozena bat baino gehiago irudi txikiez gain, erlaitz eta koska gainetan aingeru handiak...”. Pedro Ramirez de Arellano. Ez da ahan­tzi behar Tafallako eskual­dean Aragoiko ertilarien ekarpena ere, besteak beste, Pedro Ramirez de Arellano eskulturagilearena, bere bizi­tzako az­ken urteetan (1766‑1771) Azkoienko parrokiako erretaularen ikonografia, Ante Portam Latinam San Joanen historia eta lau apostoluren eskultura ederrak landu eta zuzendu zituena, Zaragozako Pilareko Amaren Kapera Santuan egin zuen lanagatik sonatua den eskulturagile honen lanik onentzat har daitekeen mul­tzoa delarik.51 Carmonaren el­kartea. Fal­tzeseko San Joan Ebanjelaria parrokiako alboko kaperetarako Madriletik inportaturiko zenbait estatua ere aipa dezakegu, denen artetik Sor­tzez Garbiarena nabarmenduz, haz­pegietako fintasuna, gozotasun rococoa, eta kontraposto apurrak sala­tzen dutelarik Salvador Carmonaren lantegia. Beste zenbait. Inportaturiko estatuen atal honetan, gogoratu behar da, halaber, Madrildik ekarritako eskultura mul­tzoa, Erriberriko Fran­tziskotarren komentu eta elizan aur­kitu zena. Eliza Mar­ko domingotarrak diseinaturikoa da eta az­peitiarra zen Fran­tzisko Iberok 1745 eta 1757 bitartean egina. <center><nowiki>* * *</nowiki></center> Eta honek Euskal Herrian lan ugari utzi zuen mende hartako ertilari handiarengana eramaten gaitu. Mende horretan, Herriko arte ondarea aberasten duten kanpoko ertilarien esku-har­tze sail luzean, bi dira adinez eta jeinutasunez an­tzeko izateagatik azal­du behar diren eskulturagileak: Luis Salvador Carmona eta Juan Pascual de Mena. ==== Luis Salvador Carmona: bere euskal artea ==== Ilustrazioaren mende horretan Euskal Herrian ikusi zen eskultura lanik ugariena eta arte kalitatez abera­tsena Valladolideko Luis Salvador Carmonari esker izan zen (1708‑1767). Sortu berria zen San Fer­nando Errege Akademiako eskultura irakasle honek bere bizi­tzan zehar lan guztiz oparoa egin zuen; 200 eskultura baino gehiago beharbada, gaur egun hauetatik dokumentatuak 180 zenbatu daitez­keenak, gehien­tsuenak erlijioz­koak direlarik. J.A. Villabrile eta Ron‑en lantegian bere sei urteko prestakun­tza eta trebakun­tzan, teknikoki lortu zuen iaiotasuna ia birtuosoaren mailakoa izan zen. Churrigueraren inguruko harremanetan eta berak miresten zituen aurreko maisu guztiak bar­nera­tzeko zuen gaitasun handiaz, jakin zuen bere eskultura-lanei ematen modan egoten hasia zen rococo gustuarekin eder­ki uztar­tzen zen edertasun, fintasun eta sentiberatasuna. Halaxe lortu zuen bada ezagu­tzeko erraza den eta bere‑berea duen estiloa, estatuen muturretan zurari ematen dion mehetasunean.52 Harrian aritu bazen ere, erlijiozko eskultura garran­tziz­koenak normalean zurez eginak daude eta bere lantegitik jada apainduak eta polikromiaz margotuak irten ohi ziren, baita zenbait data jarri eta sinatuta ere. Oxirondoko Santa Marinaren erretaula. Bergara. Euskal Herrian Carmonaren lehenengo esku-har­tzea Bergarako Oxirondoko Santa Marinaren erretaula nagusikoa izan zitekeen, Madrilen bizi zen eta erretaulari churrigueresko diseinua eman zion eskulturagilearen laguna zen Migel Irazusta ar­kitek­toak eskaturik beharbada. Caenek dioenez, Salvador Carmonak Bergarako al­dare nagusirako “berez­koa baino neurri handiagoko hamabi eskultura egin zituen”. Denetara hamabost dira, baina ba­tzuk neurriz txikiagoak. Artelana 1742an egin zen. Santa Marina martiriaren irudia, erdiko ni­txoan azal­tzen dena, zoragarria da eta ber­niniren plantarik ez zaio falta. Zaindariaren irudi inguruan, maila desberdinetan, beste irudi ba­tzuk azal­tzen dira: * zutik, Abdon eta Senen martiri Santuen irudiak; * Jeronimo eta Agustin Santuenak, eserita; baita lau Bertuteen alegiak diren beste ba­tzuk ere. Eliza bereko beste kapera ba­tzuetarako Carmonak zenbait irudi zoragarri taillatu zuen: * Arrosarioko Ama Birjina, irudi atsegina, handitasunez eta xamurtasunez betea, Mariaren izenekoetan eskulturagile honen ohikoa izan zen, * San Joserena, * San Migelena, berez­kotasun eta mugikortasun-adieraz­pide harrigarria duena, * eta batez ere, Santa Teresa aparta, ertilariaren jeinuaren ahaleginez lortutako maisulana. Bergarako mul­tzoan bera da ederrena, Karmelo ordenako eliz guraso santari egin zaiz­kionetan ederrenetakoa. Gorpuz­keraz­koa baino barruagoko bizitasun espirituala islatzen duen mugimendu diskretua, eu­tsiezinez­ko goiargi­tze mistikoaren indarra laburbil­tzen duen edertasun harrigarria agertzen zaio aurpegian eta tailla oso finean, santaren soingainekoan ehunarekin lehia­tzen dela dirudiena; eta bera den guztian rococo eta klasizismoaren laburbil­tze txundigarri bat da. Idiazabalgo San Migelen erretaula. Bergaran bere lan bikaina lan­tzen ari zen bitartean taillatua izango zuen Salvador Carmonak Idiazabalgo San Migelen estatua.53 Delako Idiazabalgo erretaularen diseinua bere gain hartua zuen Migel Irazustaren ahol­kua on­tzat ematen zen, baina San Migel Carmonaren gubiaz egina izatea eska­tzen zi­tzaion. Segurako Jasokundearen erretaula. Aurrekoa bukatu orduko Segurako erretaulako imajinak eskatu zi­tzaiz­kion eta neurri naturaleko 42 estatua egin zituen. Lan itzel bat dugu hau, jaio­tzez Segurarra eta Indietako Errege Kon­tseiluko kide zen Joan Martin Lardizabal Elor­tza izeneko mezenas baten diru-lagun­tzaz ordaindua zen, hain zuzen. Migel Irazustak hemen ere jardun zuen, zeren eta, erretaularen mazoneria Diego Martinez Ar­tze bere ikasleari eskatu bai­tzi­tzaion. Lanaren tratua 1743ko uztailean eginda, dena bukatuta –erretaula eta horrekin batera imajinak– 1747ko mar­txoan ekarri ziren. Gipuz­koako mul­tzo barrokorik guztiz­koena da, zalan­tzarik gabe, Segurako erretaula, rococoaren efek­tu xarmangarriak bere goiengo gradura igotzen dituena. Beheragoko mailatan Pedro eta Paulo Santuen irudiak ganbara­txoaren alboetan. Baina goiko mailan, zerua lurrarekin lotu nahia garbi azal­tzen da, Birjina Mariari bere herio­tza igaro­tzetik zeruko ain­tzaraino jarraituz. Erdiko ni­txoan, keinu eta jarrera desberdineko apostolu guztiek hilobi hu­tsa ingura­tzen dute; eta lurreko eszena horren gainean, goial­derako mugimendu batean oskol galloiak bete­tzen dituzten hodeiak eta aingeruen hierar­kia zalapartari bat aska­tzen dira Birjina zorabiatuari zerura lagun­tzeko Espiritu Santuaren eta Aitaren bedeinkapen-irudiaren az­pian. Kontua da, agian, Leongo katedral nagusiko erretaulan Tomé‑tarrek eraiki zuten an­tzeko mul­tzo batean inspiratua izan zitekeela Carmona.54 Berrogeita hamargarren hamar­kadan eskultura balio­tsu sail bat iri­tsi zen Nafarroako zenbait parrokietara, an­tza denez, ertilari handi honek Nafarren San Fermin kofradia madril­darrarekin zuen loturaren bitartez egindako tratuaren ondorioz eta Gortean bizi ziren nafarren emariei esker. Erriberriko Fran­tziskotarren elizak, janzteko zenbait irudiz aparte, baditu bi eskultura bikain ere: * Asisko Fran­tziskorena, jarrera gogoeta­tsuan, guru­tzea eskuetan duela, Pedro de Menak sortua izan zen ikono-mota bere eginez. * Viterboko Santa Arrosarena, aurreko irudiarekin bikotea osatuz, haur haz­pegiak eta kristalez­ko begiak dituela, berriro ere ertilariak naturaltasuna eta formetako edertasuna lo­tzeko duen gaitasuna eraku­tsiz. Az­pil­kuetako eliza. Eliza honetarako egin zituen, Valladolideko Museoak daukanaren oso an­tzekoa eta alboko kapera batean gur­tzen den Guru­tze politaz gainera, gizon eta emakume santuen irudiak. Nafarroako bi zaindariak, San Fran­tzisko Xabier eta San Fermin, eta San Andres; hauetakoren bat datarekin eta sinatua dago (1752). Besteak beste gailen­tzen dira: * erretaula nagusikoa, haz­pegi oso bi­txi eta biziak dituen San Andres izenekoa. * eta saihe­tseko kapera batean, Arrosarioko Ama Birjina, distira eta gozotasun keinu hori duena behin eta berriz azal­duko da, Carmonak oso berea eta bakarra duen eta beti ezagu­tzen den Birjina sortuz.55 Salvador Carmonaren ukaezinez­ko Arrosarioko Ama Birjinaren eredua da eta mol­de berari leial zaiona aur­kituko dugu: * Ariz­kuneko San Joan Bataia­tzailearen erretaula nagusian (1757), lehentasunez­ko kokamenean, * Az­pil­kuetako alboko al­dare batean, * Lekaro­zko San Bartolome elizan, * Doneztebeko San Loren­tzorenean, * Elizondoko Santiago elizan (izendatua), * Erra­tzuko San Pedrorenean (izendatua), * Zior­tzako Santa Mariarenean (Biz­kaia). Lesakan San Martin elizako erretaula. Salvador Carmonaren eskultura sail bat duen zorioneko beste nafar hiribil­duetako bat dugu hau. Lehen aipatutako Tomas Jauregi ar­kitek­toak, Jose Zuaznabar (Ermukoa) eta Manuel Ariznabarreterekin (Tolosakoa) batera, 1751 eta 1754 artean eraiki zuen erretaula nagusi galanterako egin ziren.56 Erretaula horretan zuti­tzen diren hogeiren bat mukulu horietatik eta Carmonaren lantegiko jatorri ia ukaezina dutenak erretaulan erdiko tokiak bete­tzen dituzten Sor­tzez Garbiaren eta San Martinen bi mul­tzoak dira: * Sor­tzez Garbiarena gustu finekoa da eta, Gar­tzia Gain­tzaren iri­tziz, “Salvador Carmonaren eskulturarik onentzat eta alaitasun irribarre­tsuaren eta dotorezia rococoaren adieraz­le ontzat har daiteke”.57 * San Martinen tal­dea, elizaren izenekoa denez erdiko horma-hobi batean kokatua dago, baina oso goian, go­tzain in­tsignia eta guzti agertzen zaigu, haz­pegirik adieraz­korrenak aurpegian nabarian jar­tzen saiaturik. Beste hainbat lan. Nafarroako beste leku ba­tzuetan ere badira Salvador Carmonaren lantegian eginikoak jotzen diren eskulturak: * Sesman (Arrosarioko Ama Birjina, San Rafael eta Asisko San Fran­tzisko), * Fal­tzesen (lehenago aipatu dugun Sor­tzez Garbia, San Joakin eta Santa Ana), * Goizuetan eta abar. Euskal Probin­tzietan ikus daitez­keen Valladolideko maisu handiaren lanik berandukoenak Loiolako Santutegirako eskatu zi­tzaiz­kion hiru eskulturak dira. Bere bizi­tzako az­kenekoen artean ere sar daitez­ke, 1763 eta 1764an eginak izan bai­tziren: * Josulagunen al­detik oso bul­tzatua izan zen 1726an santu aitortutako –San Estanislao Kostkakoa eta San Luis Gonzagakoa‑ bi gazteen estatuak, zeinaren al­deko jaiera gazte kristauen artean eta elizako al­dareetarako izendatuak ziren arren, Ikaste­txeko ez­kerretako hegalean eskailburua dotore­tzen bukatu dute. * Zaindari­tzako Birjinaren estatua, basilikako al­dare baten buru dena. Badira garran­tziz­ko dokumentu ba­tzuk Salvador Carmonaren egiletasuna ziurta­tzeari buruz­koak, bere bizi­tzako az­ken urteetan murgil­durik zegoen depresio eta malenkonia egoera gaindituz egin zituenei buruz­koak.58 Ertilari honek igaro zuen makalal­di arimikoaren lekuko izan ordez, bere jeinu izaeraren hel­dutasuna agertutzen duen eskultura da, Birjinaren irudiari edertasun eta bake betetasun miresgarri bat eran­tsiz. Ondoren Arrosarioko Ama Birjinaren eredua etorri zen, Errege makilaren ordez arrosarioa harturik. ==== Juan Pascual de Mena: Bere euskal lana ==== Carmona baino zaz­pi urte gazteagoa zen eskulturagile handi hau (1707‑1784), Toledoko Sagra herrian jaio zen eta bere prestakun­tzaz ziurki ezer ez dakigun arren, Gortean sona handikoa egin zen Nafarren San Fermin elizarako egin zuen Zaindari­tzako Birjinaren estatuarekin (1746). Bilbo hiribil­duak eskulturagilearen zerbi­tzuak alokatu zituen 1754 otsailean San Nikolas elizako imajinak tailla­tzeko; eta honek hiribil­du honetara familia eta lantegia berekin zituela etor­tzeko eran­tzukizuna hartu zuen. Menaren prestakun­tza Madrilen sortu berria zen akademiaren inguruan egina zenaren susmoa izatekoa da, laster bertako Eskulturako Maisu Zuzendari izendatua izan bai­tzen. Aipatu Erakundearen funda­tzailea zen Juan Antonio Olivieri eskulturagile italiarraren inguruan mugi­tzen zenez, oso litekeena da, bere estiloaren prestakun­tza italiar klasizismoaren ertilariek eragindakoa izatea. Sarritan Salvador Carmonak eginak direla esan arren, Pascual de Mena ertilari emankor honenak diren lanak, anatomietan, jan­tzi luze ederren tolesturetan eta jarrera eta mugimenduetan duten naturaltasunagatik, eta, batez ere, emakumez­koen eta haurren irudien egitura eder zoragarriengatik eta beti bere modelatuaren ezaugarria den rococo “morbidezza” esaten zaion horrengatik ezagu­tzen dira. San Nikolas Barikoa eliza. Bilbo. Pascual de Menak San Nikolas bilbotar elizako bost al­dareetarako tailla­tzeko eran­tzukizuna hartu zuen 17 aletako eskultura saila da “Juan Pascual de Menaren eskultura mul­tzorik interesgarriena”.59 Erretaulak urreztatu gabe eta polikromiaz jan­tzi gabe utzi ziren, in­txaurrondo-zuraren margo ilunean. Sail honetan deigarriak dira: * batez ere Karitateko Ama Birjina, jarraian aipatuko dugun bi irudi santuen mul­tzoari ematen dion batasun trinkoak sor­tzen duen harriduragatik: * Santa Apolonia, * Santa Barbara. Oso bikainak dira: * San Lazarorena, * San Nikolas Barikoaren al­dare nagusian buru den santuaren izenekoa. San Anton eliza. Hiru irudi taillatu zituen Bilboko parrokia honetarako: San Antonio, San Roke eta San Sebastian. Haurrarekin dagoen San Antoniok oso eder­ki laburbil­tzen ditu lehen aipatutako haz­pegiak. Goraipamenez­ko hitz berak esan daitez­ke bilbotar Arte Ederretako Museoak egun duen Ama Doloretakoaz. Donostiako Santa Maria basilika. Camino Dok­toreak dioenez,60 Donostiako Santa Maria elizako eskultura ba­tzuk ere Pascual de Menari esker ditugu, hain zuzen ere Santa Katalinaren al­darekoa (edo “Kon­tsulatukoa”). Familia Santuari buruz­koa da, Birjinaren gurasoekin eta Jesus Haurra tal­de osoaren erdigunean dela. Hodei lehorren gainean atseden har­tzen duten lagun santuek badute, halako bake adieraz­pen baten barruan, barroko keinu neurri­tsu bat eta batez ere argi dagoen halakoxe grazia rococoa. Horrelako tal­de ugariaren konposaketa, barrokoa baino neoklasikoagoa den simetria eskema baten inspirazio bidez lortua da. Horma-hobiak bete­tzen dituzten hiru eskulturak Pascual de Menak eginikotzat hartu behar dira inolako zalan­tzarik gabe: * Santa Katalina goienekoan, * San Inazio Loiolako eta San Fran­tzisko Xabier­koa albokoetan. === Bertako eskulturagileak === ==== Nafarroa eta Araba ==== Ida­tzi dugun bezala, haizeak ez zuen kalitate oneko irudigin­tza baten al­de jo­tzen, XVII. mendearen az­ken urteetan. Al­de batetik, egia da erretauletako imajinagin­tza pintura-oihalez osa­tzen dela, estatua-mukuluz baino gehiago; bestalde herri fededunaren artean, tailla churriguereskoak zirika­tze liluragarriagoa eragingo zuen apainketa zorabiagarri batekin, arte mailako balioa zuten eskulturarekin baino. Samaniegoko erretaula nagusi zamatuegiari buruz P.L. Etxeberria Goñik arrazoi osoz ida­tzi du, honako hau askoren artean “eskulturaren galeran, ar­kitek­tura nahiago izatearen adibide bat gehiago dela”.61 Nafarroari dagokionez, guztiz eskulturaz­ko balioari eta benetako arte sormenez­koa denari jaramonik ez badiogu egiten, zilegi da, al­di honetan honako hauen heren­tzia bereganatu zuten erriberako zenbait lantegik iri­tsi zuen sona txalo­tzea, hala nola Tuteran Gurreatarrena, San Juantarrena, Domingueztarrena, Biniestarrena eta Cascanten Serranotarren.62 Joan Peraltakoa. Baina, une horretan ertilari bilatuenen sona –adibidez, Joan Peraltakoarena– ez zegoen eskultura solte balio­tsu bati hain lotuta, ez behin­tzat, besteak beste, Iruñeko Lekaime Errekoletoen erretaulakoa izan behar zuenaren modura, nahiz Iruñea, Naiara edo Calahorra eta hiri garran­tziz­koagoetan, nafar Erriberako elizetako erretaula churrigueresko eta rococoetan polikromiaz­ko igel­tsuen bitartez eginiko apainketa lan oparoari bezainbat. Del Rio senideak. Gauza bera esan daiteke, Del Rio anaiez bezala, hurrengo belaunal­diko mihizta­tzaile ba­tzuei buruz ere, beren jardueraren barruan jarri behar baitira, ez hainbat dokumentu onetako eskultura balio­tsuak, baizik rococo apainketak dituztenak, esaterako, Tuterako San Jurgi parrokian eraikiak (1749). Fran­tzisko Jimenez. Viana eta Cabredoko lantegi ospe­tsu eta zaharrak ez ziren mende berriaren argitan desagertu. Eta Fran­tzisko Jimenezek, bere aita Diego Jimenez Gaztearena, ez bere aitona Joan Baz­kardoren izen ona ezin izan bazuen berpiztu ere, hala ere, gorde zuen behar adinako sona bi menderen abagunean ezagunenak ziren ar­kitek­toen ondoan esku har­tzera dei ziezaioten. Horrela, estima­tzeko lanik burutu zuen ekial­deko Lautadan eta Arabako Errioxan. Manuel Izquierdo. Garai honetakoa den Manuel Izquierdo arabarrak ere mereziko luke aipamen berezirik, bere Gasteiz­ko lantegitik atera bai­tziren XVIII. mendearen lehen hamar­kadan, Gasteiz­ko San Bizente parrokiako erretaula nagusirako irudi eta erliebeak. ==== Gipuz­koa ==== Probin­tzia honetan ere badirudi XVIII.aren erdira iritsi zain egon behar zela, Salvador Carmona, Pascual de Mena eta beste kanpoko eskulturagileen lanen eragina izan zitekeenaren bidez, kontuan har­tzea merezi duten euskal izenak sor­tzeko: Felipe Arizmendi, Fran­tzisko Azurmendi eta Mendizabaltarrak. Felipe Arizmendi (1725). Donostiar ertilarira izan zen Felipe, estimazio handiko imajinagilea, dokumentu askotan azal­tzen denez. Berea, barroko klasizista moduko lana da. Berea da, Zendoiaren iri­tzian, Olaberrian elizako erretaula nagusiaren buru den San Joan Bataia­tzailearen irudia, inolako zalan­tzarik gabe, erretaula egin aurretik ere bazena. Santa Maria elizan (1710‑1713), Donostian ere lan egina da Arizmendi, Pio V.aren al­dareko San Joseren irudi polita bere eskuz egina baita. Bakardade deri­tzan al­darearen az­pian dagoen etzaniko Kristo eta gaur egun basilika horren atzeal­dean gur­tzen den Ecce‑Homoa ere bereak dira. Ceán Bermudezek bere Hiztegian, eta Viñaza Kondeak bere Eranskinetan ertilari honenak diren eskultura ba­tzuk ematen dituzte, ohar frogarri eta guzti: Donostiako Santa Marian; * San Pedro Apostoluarena, Kon­tsulatukoa deri­tzon al­darean, * Arimen dominak, San Bizente parrokian. Pasai Donibanen, al­dare nagusiko irudi ba­tzuk: * San Joan Bataia­tzailea, erdiko ni­txoan buru dena, * eta saihe­tsetan, San Pedro eta San Paulo, oraindik ere beren tokiak eder azal­duz. Inola ere, Pasai Donibanetik ekarritakoa da Pasai San Pedro herrian gorde­tzen den San Joseren irudia, zeinaren egilea guztiz frogatua baita, ertilariak berak ideia bikaina izan zuenez, hau da, oinaz­piko aingeru­txo baten tailla txokoan, hiru mende igaro arren irakur daitekeen txartel bat uztekoa: “Felipe de Arizmendi me izo y mando acer el...sr... ...Agustin Diez... En San Juan a 11 de julio de 1696”. Ceán Bermudez eta Viñaza Kondeak Arizmendi beste zenbait aleren egile­tzat ere har­tzen dute: * Soraluzen, Jesus Nazaretarrarena, * Tolosan (1722), San Inazio Loiolakoren irudi batena eta, zalan­tzarik gabe 1781eko parrokiako sutean desagertu ziren Nekaldiko pauso ba­tzuena. * Bilboko katedralean Sor­tzez Garbiaren eta Santa Barbararen estatuak bereak direla esan ohi da. Fran­tzisko Azurmendi. Erretaula diseinatzaile eta mihizta­tzailea zen. Eskulturak egiten ere jarduten zuen noizbehinka. Rococoa modan jar­tzen ari den garaian sartu zen horretan. Donostiako Santa Mariaren basilikako erretaulak. Estiloa da Donostiako Santa Maria basilikan alboetako erretaulak bereizten dituena: * San Pedrorena, arran­tzaleen kofradiak ordaindu zuena, * Familia Santuarena, * baita eliza beraren presbiterioko oskola apain­tzen duten aingeruetan ere. Andoaingo San Martingo erretaulak. Azurmendi berriro ere, lehen esan dugun bezala, San Pedrori eta Familia Santuari eskainitako alboko erretauletan forma berdinetara itzuli zen, eta Manuel Lekuonaren iri­tziz, Donostiakoen berdin‑berdinak dira. Eliza horretako oskolaren errematea agindu zi­tzaion Azurmendiri 1765ean, gangak amai­tzeko puntan zeudela; eta berehalaxe bere biz­kar hartu zuen alboetako ba­tzuen ardura, baina aurreko orrial­deetan esan bezala, Santiago Marsili izan zen zegoz­kien irudiak taillatu zituena. Ar­kitek­to mihizta­tzaile honen az­ken lanetan, nabarian dagoen ibilbide estilistikoari buruz ari delarik, hauxe da Zendoiaren iri­tzia, “bere lan ugariak lekuko hartuta, litekeena da Azurmendi Neoklasikoaren maisurik garran­tziz­koena izatea, bere ekoizpena Rococoaren az­ken al­dean hasia bada ere”. Mendizabaltarrak. Eibar­ko familia leinu batekoak dira, Zorrozua eta Zendoia historialariek orain berriki dokumentatu dituztenak.63 Familia horretan gehien axola zaiz­kigunak, Aulestiko sagrarioa baizik ezagu­tzen ez diogun Hilario Mendizabal baino gehiago, Joan Bautista Mendizabal I.a, eta honen seme Joan Bautista II.a dira, zeinaren lanak joera neoklasikoaren barruan kokatu behar­ko liratekeen. Joan Bautista Mendizabal I.a. Eskulturagile honi buruz dakiguna da hauxe: oso joria izan zela. Idiazabal, Astigarreta, Zumarraga, Lekeitio, Lesaka eta abarretako irudiak egiteko hi­tzarmenak egina zen.64 Mendizabal ez zen jeinua zuen eskulturagilea inola ere, baina berari bizi­tzea egokitu zi­tzaion artearen erdi‑basamortu lehorra gogoan hartuz, benetako estimazioa merezi du historialariaren al­detik. Eskulturagile barrokoa da; eta bere Zumarragako lanaren data begiratu ondoren, uste izatekoa li­tzateke bere barrokotasun soila, neoklasizismoa al­dera ireki­tzear dagoen sentikortasun rococoa iradoki­tzen duela; egia esatekotan, alderantziz baita, bere eskulturen azter­keta batek az­ken barrokoari etekina atera­tzeko eta dinamismo plastikoa bere az­ken ondorioetara eramateko ezintasuna sala­tzen duenean. Idiazabalgo San Migelen erretaulak. Erretaula lana, Idiazabalgo San Migel parrokian alboetako erretauletatik hasi zen. Jose Antonio Iparragirre maisuarekin 1734‑36etan egindako hi­tzarmenak dira: bata Familia Sagaratuari eskainia da eta bestea San Inazio Loiolakoari. Ez da dokumentuetan azal­tzen imajinagilearen izenik; baina, San Inazioren irudia bederen, kalitate handikoa dela esan dezakegu, Funda­tzaile santuaren itxura bi­txi bat eraku­tsiz, oraindik barrokismo oso soila eta anatomiako zatietan xehetasunez­ko modelatua egoki dituela: santuaren aurpegian eta eskuetan eta liburuari eusten dion aingeru biluzean. Urte ba­tzuk beranduago (1742) Migel Irazustak Madrildik bidalitako diseinuari jarraikiz, Iparragirrek bere gain hartu zuen erretaula nagusia buru­tzeko eran­tzukizuna; eta imajinagin­tzarako Joan Bautista Mendizabal hartu zuenhi­tzarmen bidez. Irazustak egitasmoan erdiko ni­txoko San Migelen­tzat bereziki ikasia zen esku bat eska­tzen zuen –eta litekeena da horretarako Salvador Carmonaren esku-har­tzea lortu izana az­kenean–; bi al­deetara gaur egun Loren­tzo eta Bizente martiri santuen irudiak ikus di­tzakegu; zutabe artetan Apostoluen Prin­tzeen irudi politak zuti­tzen dira; atikoan Kalbarioa. Emai­tza kalitate bikainekoa da, Mendizabalek eginikoetan, hoberenetakoa, agian. Anatomia modelatuaren egokitasunak, ia irudi guztien jarrera dinamikoak, era askotariko mantuen tolesturen airera­tzeak eta aurpegietako halakoxe adieraz­kortasun indarrak, mul­tzo hau gipuz­koar gubietatik sortu den eskultura barrokorik hel­duenaren adierazgarririk duinenen artean jar­tzen dute. Astigarretako San Pedroren erretaula. Joan Bautista Mendizabalekin egin zen 1745ean Astigarretako San Pedroren erretaula nagusiko irudien tratua. Ertilariak Apostoluen Prin­tzea go­tzain jan­tziez adierazi zuen, bere mitra zorro­tza eta ar­tzain‑makila luzearekin, aurpegi duin bizarduna, begi hondoratuak eta jarrera zurrunarekin. Alboko ni­txoetako bi irudiak, San Joan Bataia­tzailearena eta San Inaziorena barrokoagoak dira, plastikoki egoki baino kontrapostoz behartuxeago.65 Zumarragako Santa Mariako erretaula. Tomas Jauregi ar­kitek­toarekin egin zen 1756ko abenduaren 3an Zumarragako Santa Mariako erretaula nagusiaren tratua, eta ar­kitek­to honek egun berean, Joan Bautista Mendizabal eskulturagilearekin hi­tzarmen bat sinatu zuen, honako honek erretaulako irudiak lehenengoaren diseinuaren arabera egiteko eran­tzukizuna hartuz. Erabakitako prezioa 52.000 errealetakoa zela eta urtean 4.000koz ordainduko zi­tzaiela jakitea interesgarria da, eta bi ertilariek beren artean erabaki zutela 52.000 horietatik, 15.000 eskulturagileari zegoz­kiola, eta gainerako 37.000k, ar­kitek­to-maisuaren­tzat gel­dituko zirela. San Inazio, oso dotoretuak diren apaiz kasulaz eta albaz jan­tzita azal­tzen da laino baten gainean. Loiolako santuaren delako haz­pegien arabera, hots, erdi-burusoila eta bizar mo­tza duela, bere ez­kerreko eskuan AMDG hiz­kiak dituen Inazioren Araudiaren liburu irekiari hel­duta eta eskuinekoaz berau eraku­tsiz, asmatu dezakegu Loiolako Santutegirako Fran­tzisko Bergarak modelaturiko zilarrez­ko estatua famatuan duela sorburua.66 Dakigun gauza da Loiolako estatuatik desagertu egin zela Santuaren oinetan aingeru batek eusten zuen IHS anagrama distira­tsua, Zumarragakoak duenaren antzekoa bai­tzen, baina kontrako al­dean jarrita. San Inazio aurrez aurre jarritako Neri‑ko San Feliperen estatuak duintasunez eusten dio berarekin duen paralelotasunari. Zakarragoak dirudite beste irudiek: San Joakin eta Santa Ana, San Pedro eta San Paulo Apostoluek, eta lau ebanjelariek.67 Fran­tzisko Iberori eskatu zitzaion 1769an eskulturei buruz­ko epaia. Hauxe izan zen bere iri­tzia “San Inazioren eta San Felipe Nerikoaren estatuak ez direla bakoi­tzari dagokion ni­txoaren neurrikoak eta, hortaz, oinaz­pikoen gainean zutitu behar direla, jan­tzita dituzten birretak kendu eta horien ordez argi‑koroak eman behar zaiz­kiela”. Jasokundearen estatuari ere an­tzeko oharrak egin ziz­kion, izarrez­ko koroa txikiagotu zedila kon­tseilu emanaz. Gainerako tailla guztia “artez eraikia dagoela” iruditu zitzaion. Joan Bautista Mendizabalek bere adostasuna adierazi zuen eta ondorioz delako propor­tziorik ezak konponduko zituela agindu zuen.68 Aizar­nako Jasokundeko erretaulak. Eibar­ko ertilariaren Aizar­nako lanaren aipamena egina dugu dagoeneko. Parrokiako alboetako erretauletan, Kantabriako Lucas de Caminok muntatu eta agian Fran­tzisko Iberok 1746an diseinaturiko beren lau ni­txoetan beste hainbat irudi kokatu ziren. Mendizabalek landuak izan ziren 1758an: Erdiko ni­txoan, Arrosarioko Andre Maria, saihe­tsetako horma-hobi sendoetan San Domingo eta Santa Teresa dituela. Goieneko ni­txoan dago Santa Ana. Beste saihe­tsekoan: * San Inaziok bete­tzen du erdigunea, * bi Antonio Santuak albokoak, eta * San Sebastian martiriak goieneko ni­txoa okupa­tzen du.69 Lagundiaren Funda­tzailearen irudiak, ertilariak berak Zumarragarako egin zuenaren berdina dirudi. Biek dute barrokoaren mugimendua ezaugarri eta dagoeneko esan dugun bezala, Loiolan zilarrez­ko irudi ezaguna jarritako urte hartatik aurrera landuak daude. Argi eta garbi dago eibartarraren eskulturei guztiz falta zaiela Fran­tzisko Bergara valen­tziarraren eskulturetan lilura­tzen gaituen malgutasun naturala eta rococoaren grazia. Errezilgo San Martinen erretaulak. Errezilgo (Gipuz­koa) parrokiako alboetakoen imajinak –Sor­tzez Garbiarena eta Arrosarioko Amarena– bukatu­tzat emanda gel­ditu ziren 1765 eta 1768 bitartean, Tomas Jauregi ar­kitek­to ezaguna mazoneriaz arduratu ondoren. Joan Bautista Mendizabalekin egindako ikonografiaren eskaria dokumentatua dago, baina ez da ziurtasunez ager­tzen egilea bera izan zenik, batez ere, estatua ugari dituen bi mul­tzo baitira (hamabiren bat mukulu).70 Dena den, gauza bat nabarmentzen da, jeinu bat izan ez bazen ere, une horretan jan­tziena zela bertako imajinagileen artean. Bi erretauletako irudiak kalitate onekoak dira, Sor­tzez Garbiaren erretaulan buru dena bereziki, dinamismo barroko al­derako hastapen-joera bat rococoaren graziaz gel­diaraziz; nahiz eta, gehiegiz­ko polikromiak, aurpegietakoak batez ere, modelatuaren edertasun plastikoak merezi duen arreta gal­arazi. Antonio Migel Jauregi. Tomas Jauregi ar­kitek­toaren semea zen Antonio. Gabiriako Santa Mariako erretaula. Tomas Jauregik 1766an egin zuen Gabiriako Santa Marian erretaula nagusiaren tratua, baina ezin amaitu izan zuen, 1769an hil bai­tzen. Antonio Migel eskulturagilea zen eta bere aitaren lanak amai­tzea bere gain hartu zuen, bost irudi nagusiren tailla barruan zela: Jasokundea –“sei oineko garaierarekin, bere tronu eta serafinekin, bi mutiko lagun dituela”–, Pedro, Paulo, Mikel eta Loren­tzo Santuen mukulu txikiagoak gainera. Tomas Jauregi ar­kitek­toarekin hi­tzartu zen egitasmoari dagokionez, Gabirian egin zena oso bestelakoa eta erraztu samarra da. Aurreikusitako salomondar zutabeak ez dira ager­tzen, eta ar­kitek­turaren rococo estiloak neoklasikorantz egin zuen, nabarmenki erraztuz. Eta, guztien gainetik imajinak bestelakoak dira: eta buru den irudia, Mariaren Jasokundearena, bistan dago barrokoa dela eta besteak baino onargarriagoa bada ere, bere bolumenetan modelatu kaskarrekoa eta batasun plastikorik gabea da. Zegamako San Martinen erretaula. Zegaman 1769 eta 1772 bitartean, San Martin elizako bi saihe­tsetan, Arrosarioko Ama Birjinari eta Arima Bedeinkatuei eskainitako bi erretauletako ikonografian barrokotasun bera eta gabezia berdinak suma­tzen dira.71 ==== Biz­kaia ==== Barrokoaren az­ken al­di horretako eskultura lanei buruz gaur egun lortu daitez­keen dokumentuetako ohar guztiak ezagutu ahal izateko, ezinbestekoa da berriro Julen Zorrozuak gai honi eskaini dion azter­ketara jo­tzea, nahiz eta, salbuespen gisa zenbait al­ditan ohartarazi dugun, kasu askotan ezin bereiz daitekeela norainokoa den diseina­tzaile eta ar­kitek­toaren lana eta non hasten den benetako imajinagilearena. Imajinagile gisa nolabaiteko izen ona duten euskal eskulturagile ziurtagarrien izenetan jarriko dugu beraz, muga. Joan Munar. Elorrion jaio zen eskulturagilea dugu. Atxondoko Arrosarioko Andre Mariaren erretaula. Joan Munarrek Arrosarioko Andre Mariaren erretaulan buruan denaren mukulua egin zuen. Domingo Zumal­de oñatiarrari San Joakin eta Birjina Haurraren irudiak agindu zitzaiz­kion (1742‑44). Mundakako Santa Mariaren erretaula. Munarri 1754‑58an ordaindu zitzaiz­kion Mundakako Santa Mariako erretaula nagusiko bi mukuluak. Elorrioko Sor­tzez Garbiaren erretaula. Urte horietan bertan, Munarrek, Juan Antonio Hontañon kantabriarra lankide zuela, bere gain hartu zituen Elorrioko Sor­tzez Garbiaren erretaulako eskultura rococoak, eta 1761‑63 urte bitartean San Migelen eta San Gabrielen irudiak. Zor­no­tzako erretaula 1761). Gero irudi hauek egiten jardun zuen: * Arrosarioko Ama Birjina, * San Antonio Paduakoa, * San Antonio Abadea. Foruko San Martinen erretaula. Bi urte beranduago ordaindu zitzaiz­kion Munarri Foruko San Martinen erretaula Nagusiko mukuluak (1763). Jeronimo Argos. Oroi­tzapen garbi bat merezi duen beste bertako ertilari bat Jeronimo Argos da; Bilbon bizi zen. Ger­nikako Santa Mariako erretaula. Eta 1775ean Ger­nikako Santa Mariako al­dare nagusiko zenbait irudirengatik jaso zuen ordainsaria. Erretaula desagertua bada ere, erretaula horretakoak ziren eskultura ba­tzuk mantendu dira: * parrokian bertan, * Muxikakoan, * Elizbarrutiko Museoan, * eta oso litekeena da berari zor zaiz­kionak izatea aipatu dugun Zor­no­tzako Santa Mariako erretaula rococoko eskulturak. Urduliz­ko Arrosarioko Andre Mariaren erretaula. Jeronimo Argosek egina da erretaularen erdiguneko Arrosarioko Andre Maria, Santa Ana eta Birjina Haurraren irudiak lagun dituela, (c. 1775). ==== Baskonia kontinentaleko erretaulak ==== Baskonia kontinentaleko eskulturagile barrokoei buruz­koetan laburrak izan beharra daukagu, urriak baitira dokumentuak. Beste al­de batetik, 1789ko erreboluzioko bandalismotik salbu gel­ditu ziren apurrak –egitura ar­kitek­tonikoetan nahiz eskultura eta margolanetan– oso erretaula apal ba­tzuk baino ez dira Euskal Herriko hegoal­dekoekin al­deratuz gero. Hauen artetik, neurrien apaltasuna eta santutegien nagusitasuna bereizten ditu; agian honen azalpena izan daiteke Baionako go­tzainek protestanteen aurrean “Erregeren Bertakotasun” dogma eta Erreserba santuarekiko jaiera bul­tzatu eta defendi­tzearren jarri zuten berotasuna. Ipar Pirinioetako barrokoaren historialariek egokiro az­pimarratu dute Euskal Elizak eukaristiaren gur­tzari, eta zeha­tzago esanda, sagrarioen apainketari eman zioten garran­tzia eta gel­diro ikertu dute. 72 Bat izan ala bestea izan, Baionako ia eliza guztiak beren apainketa barrokoa gal­dua dute, eta berari buruz esan daitekeen pixka dokumentu ida­tzietan azal­tzen den horretan oinarri­tzen da. Lapurdin berriz, barrual­deko elizatan bada oraindik garai horretako erretaula xumeren bat duenik. Ainhoako erretaula. Ainhoako erretaula oraindik klasikoa da. Honek, bi solairuetan, eskual­de horretan sarritan ematen diren irudiak ditu: * lehenengo mailan, San Pedro eta San Paulo, San Joan Bataia­tzailea eta San Martin; * bigarrenean, Birjinaren Jasokundearen alboetan San Blas eta Santa Katalina Alexandriakoaren irudiak. Donibane Lohi­tzuneko San Joan Bataia­tzailearen erretaula. Eskual­deko erretaularik aberats eta galantena Donibane Lohi­tzunekoa da. Frontoi hiruki txiki batez erremata­tzen diren hiru gorputz eta hiru kale ditu, gainean bi aingeru etzanak dituela: * Betiereko Aitaren irudia mendean duela; * bere hegalak zabal­tzen dituen pelikano bat beraren az­pian; * Pedro eta Paulo apostoluak lehen solairuko horma-hobietan. Martin Bida­txeren lantegiko lanak dira: Itsasuko San Fruk­tuosoren erretaula. Beste erretaula oso eder bat bada Itsasuko San Fruk­tuoso elizan, barrokoan ohikoa denez ikonografia eta apainketa oso joria duena.73 Ber­nard Dartigacave‑ren lantegian egindako­tzat jo­tzen da. Senpereko San Pedroren erretaula. Bere mul­tzoagatik bisitaria gehien hunki­tzen eta elizaren burual­deko frontoi osoa estal­tzen duena Senpereko San Pedroren erretaula da. Hobeto esateko, hiru dira erretaulak, zeren eta, absideko aurrealde oktogonala estal­tzen duen nagusiaz gainera, badaude eliztarren aurrez aurre alboetako hormak guztiz estal­tzen dituzten beste bi erretaula ere, bikiak hain zuzen. Hiru erretaulok badituzte erliebedun bankua, hiru kaleetako bi gorputz eta atikoa. Irudien horma-hobiak erdi-puntuko ar­kuak dituzte behereneko solairuan, eta burudunak dira goienekoak. Badaude San Pedro eta Eliz Guraso Santuen irudiak, nahikoa kalitatezkoak. Bankuko erliebeetan barroko soileko zenbait eszena gailen­tzen dira, ongi samar osatuak daude; Hilobira­tze Santua eta Pilatoren Ikuz­keta, esate baterako. Sorburuko taber­nakulua erreboluzioko txikizioan desagertu zen, eta XVII. mendeko sagrario bat jarri zen beraren ordez, Aita Kapu­txinoen kapera batetik ekarritakoa: hemen ager­tzen dira San Pedro eta Eliz Gurasoen erliebeak, eta santu bizardunek –santu Kapu­txinoak zalan­tzarik gabe– egindako mirarien zenbait eszena.74 Ber­nard Dartigacave. Lapurdiko lurral­de horretan duela gu­txi dokumentatu den beste ertilari bat Biar­noko Santa Koloman jaio zen Ber­nard Dartigacave dugu, eskulturagilea eta erretaula-urrezta­tzailea. Lanean, familiako lantegian aritua zen, abizen bereko beste bi ertilariren berri bai baitugu: Oloroen bizi izan zen Joan Bautista, eta Etienne emakume euskal­dun batekin ez­kondua eta Mendiondon (Lapurdin) bizitu zen. Honen espezialitatea erretaulak urrezta­tzea zen. Oloroeko Guru­tze Santuaren erretaula, oso‑osorik gorde dena, 1706an landu ondoren Ber­nard Dartigacaveri Euskal Herrian lan egiteko tratua egin zi­tzaion. Kanbon kokatu zuen bere lantegia eta han­txe hil zen 1722ko ekainaren 20an. Bereak ditu Oregeko elizan erdiko erretaula eta bi alboetakoak –benetako erretaulak baino gehiago ohol soilak– Bidaxuneko kanonikoen hamarrenen kontura kobratu zituelarik. Bere alargunari eginiko ordainagiri ba­tzuen bitartez ikusten da zehazten ez diren lanen ba­tzuk egin zituela Luhuson. Eskulturako emai­tzak, Ber­nard Dartigacaveren lanak, langin­tza ongi ezagu­tzen duen norbait adierazten badu ere, ez du Espainia al­deko barrokoaren ezaugarri diren bizitasun eta malgutasun ezaugarririk. Estiloan bat datozelako, aipatuko ditugun lanetatik kanpo, oso litekeena da bere eskua beronen bizilekua zen Kanbotik gertuan dauden Arrauten, Masparrauten, Gabat‑en eta abarretan ikusi behar izatea. Oloroeko Guru­tze Santuaren erretaula. Oloroeko Guru­tze Santuaren erretaularen moda hau, “espainiar barrokoaren” adibidetzat jar­tzen duten historialari fran­tsesen ustez, Luis XIV.aren emazte Austriako Ana espainiarrak sartua izan zen. Oso al­datua eta hondatua gel­ditu zen Guru­tze Santuaren erretaula hau tran­septuan koka­tzeko askatu zenean. Erretaula hau, salomondar zutabez berezitako bi solairu eta hiru kale dituena da, churrigueresko apaingarriak dituela; beranduago zati ba­tzuetan urreztatu eta polikromiaz jan­tzi zen. Beronen Kalbarioko irudiak gorde dira, orain erdiko kaxan –garai bateko ekisainduari zegokionean– daudenak eta lau santuren irudiak: San Pedro eta San Paulo lehen solairuan, eta bi Joan Santuenak bigarrenean. An­tzeko egitura duena da Oregeko erretaula, desberdintasun batekin, hemen erdiko ni­txoa Kristoren bataioa adierazten duen margo‑oihal batek bete­tzen duela, eta data eduki­tzeaz gainera sinaturik azal­tzen da: “Heguy d´Oregue anno 1712”. Sinadura bera dute San Domingo lagun duela, Santa Katalina Alexandriakoa eta Ama Birjina Arrosariokoa irudikaturik azal­tzen diren alboetako erretaula­txo biek. Joseph de Courrèges. Ber­nard Dartigacave‑ren garaikidea zen eta, hura bezala, Biar­noko Santa Kolomako auzoan jaioa zen Joseph Courrèges.75 Aiherrako elizan San Bartolomeren erretaula egin eta eraiki­tzeagatik 350 libera jaso zituen 1729ko urtarrilean. Desagertu egin zen aipatu dugun erretaula hau, eta gaur egungoan –mahats sarezko salomondar zutabeak dituen churrigueresko mazoneriaz– Jesusen aurrean belauniko dagoen San Pedroren margolan bat ager­tzen da erdian. <center><nowiki>* * *</nowiki></center> Era berean XVIII. mendeko bigarren erdiko Euskal lurral­deko eskulturagile eta margolariei buruz­ko dokumenturen ba­tzuk azal­tzen ari dira; esate baterako, dokumentuetan azal­tzen da Lamarreko Michel‑Barthélemy izeneko bat, Arbonako elizan lan egin zuena; baina ia ez dira ezagu­tzen zehaz­ eta ziur bereak diren lanak. == XVIII. mendeko margolanak == Astoko margolanen gainbehera aurrera zihoan XVIII. mendean, ia euskal lurral­de osoan; eta pin­tzelez­ko lanbidea har­tzen zutenek mazoneriako zuraren polikromia-lanetan eta erretauletako imajinagin­tzan murgil­durik jardun zuten. Antonio Gonzalez Ruiz. Nafarroan corellarra zen Antonio Gonzalez Ruiz margolaria gailenduko li­tzateke, Madrilen prestakun­tza egin eta sona irabazi zuena; horrez gainera, San Fer­nando Errege Akademiaren fundazioan lagundu zuen corellarrak. Bere jaioterrian utzi zituen zenbait margolan. “Maiestatearen margolaria izan zen”. Neoklasikotzat har daiteke bere lanen ba­tzuengatik. Goiene­txea. Goiene­txea nafar ertilaria margolan ba­tzuen egiletzat jo­tzen da, Donostiako Santa Maria elizako erretaula nagusia eder­tzen duten lau santa hauei eskainitakoena: Santa Maria Madalena, Santa Ur­tsula, Santa Dorotea eta Santa Marta. Baina, badirudi ertilari arabar Jose Lopez Torrerenak direla uste izateko arrazoi gehiago daudela. Nolanahi ere lan kaskar samarrak dira. Luis Boccia. Bere marraz­ki eta polikromian duen indarragatik bi­txiago eta balio­tsuagoa da aipatu dugun Donostiako Santa Maria elizako erretaulan erdiko margolana, San Sebastianen martiri­tza irudika­tzen duena eta Luiz Bocciaren (1819) pin­tzelari esker egin zena. == Urregin­tza == Berriro ere, kapitulu honetan, lan honi hedaduran mugak ezarri beharrak eraginda, al­de batera utzi beharrean gara beste maila bateko zenbait arte xehe, hala nola: zur eta burdin arotz-lanak. Gauza jakina baita Euskal Herriak teknika horietan mendeetako tradizioa izan duela: ku­txak, mahaiak, oheak, idazmahaiak, uztarriak, eta abar. Hala lotuko ga­tzaiz­kio urregin­tzari, gur­tza liturgiakoaren zerbi­tzuan aritu zenari, orokorrean, gorde direnetan, gaur egun ugaritasun handiena horretan azal­tzen baita. Zilargin­tzaren alorrean, liturgiakoan batez ere, barrokoa distira handiko al­dia izan zen. Platereskoaren urteetan zilargin­tzak egin zuen aurrerakada gehituz joan zen XVI. mendaren bigarren erdian zehar; Amerika hispaniarrean landutako aleak inporta­tzeak ekarri zuen artelan hauek gorakada, hala kalitatez nola kantitatez. Iker­keta berrienen arabera, argitara azal­tzen ari zaizkigu delako herrietan bereziki eraginkorrak izan ziren zilarginen eta lantegien izenak.76 An­tzinako gremioen antolaketak eral­da­tze handi bat bizitu zuen. Ikaste­txe dei­tzera etorri ziren gremioak, eta zilarginen jarduerak el­kartu eta antolatuko zituen lege-araudietara makurtu behar izan zuten, prak­tikotasuna xede­tzat hartuta. Fal­tsifikazioak eragozteko, artelanak hiru ikurrez mar­ka­tzera behartuak ziren, egileari, lantegiaren lekuari eta estiloaren bermeari buruz­ko ikurrez. Arau­tze hau onuragarria izan zen, “erabilerako” artelanak zirela kontutan harturik. Gainera, Espainian mea­tzari­tzak ezagutu zuen garapenak eta metal preziatuen ekoiz­penetan eta industrian abera­tsak ziren amerikar koloniekiko mer­katari­tza-harremanak, metropoliko artisauen mesedetarako ziren. Egitura estilistikoei dagokienez, XVII. eta XVIII. mendeetako liturgia zerbi­tzurako tresna guztiak artelan handiek erakusten duten gustu eta sentiberatasunezko garapenari dagozkionak dira. El Escorial garaiari dagokion egitura zorrotz eta garbietatik, luxua erabilgarritasuna baino gu­txiago bila­tzetik, apainketa eta forma naturalekiko gustu al­dera eginez joan zen. Garai horretan, orduko ziurtasunik ezak eta gerren ondorioz (Konben­tziokoa eta napoleonikoa), eman ziren harrapaketa eta lapurretak zirela medio, gal­du dena asko izanagatik, izugarria da Euskal Herriko lantegietan gorde­tzen den zilarreria. Eta mende ba­tzuetako historia duten parrokiez esan daiteke apenas egongo den parrokiaren bat kristau fedea artean bizia zen garaian artelanen emariak egitea ondasun apalen jabe zirenen esku zegoen garaiko gauza baliosoak gorde­tzen ez duenik. Gai honen harira, historialariaren harridura sor­tzen duen gertakarietako bat da Hispanoamerikar lantegietako mar­kak gorde­tzen dituzten edo material eta estiloengatik jatorria nabarmen adierazten duten liturgiako on­tzi pilak. Hainbat parrokiatan eta elizbarrutietako museotan gorde­tzen dira Mexiko, Peru eta Guatemalatik ekarritako ekisainduak, kalizak eta kopoiak. Badira Espainiako hirietatik ekarritako beste asko ere. Ezinez­koa zaigu deskribapenak egiten hastea eta zalan­tzarik gabeko arte balioa duten aleak banan‑ba­nan aipa­tzea. Espezialistek iker­ketak egin eta garran­tziz­kotzat dituzten ba­tzuen aipamena egingo dugu. Nafarroan. Iruñeko, Lizarrako, Zangozako eta Tuterako lantegien jarduera hauetan azal­tzen da dokumentaturik; ale bikaintzat hartzen dira ekisainduak: * Tuterako katedralekoa, * Balterrakoa, Madrilgo jatorria duena; * Corellako Encar­nación Museoan gorderik dena bereziki balio­tsua da. XVII. mendearen bigarren erdiko maisulana, * Zentronikoko San Joan elizako ekisaindua, estiloz geroagokoa, rococo gustukoa, baina kalitate handikoa. Gipuz­koan. Probin­tziako herrietako jatorria duten alerik hoberenak elizbarrutiko Museoan bilatu behar dira. * Bada Alegiatik ekarritako ekisaindu bat, XVIII. mendekoa, eguz­kia ingura­tzen duen koroan urrezko hariz­ eginiko apainketa-lan abera­tsa eta eskulekuko edergarrietan kurba eta kontra kurba joko ugari dituena. * Artelan bereziko kopoia da eta emaileak sinatua: “Soreasuko San Sebastianen zerbi­tzari eta kaperaua zen Larraizar 1699an”. Zilar‑koloreko urrean, oinarri zabal gainean bi gorputz ganbil, mailuz landuriko edergarriak dituela: mahats‑mordo, maha­tsondo eta puttiak; galloi uztai artean, pi­txer zanpatuz­ko eskuleku korapiloduna, bolutaz eta kopa-az­pikoa aingeruz ederturik duen kopa, gailurreriaz errematatuz. Biz­kaian. zilarreriak erakusten du Ameriketako koloniekin salerosketa eta emarien joan‑etorria handia izango zela, ugari baitira Mexiko eta Perutik bidalitako aleak. Badira XVIII. mende erdial­detik jaso ziren zilarrez­ko ekisaindu ba­tzuk: * Enkartazioetako parrokietan (Gueñes, Lanestosa, Balmaseda eta abar) * eta Jaurerriko beste elizetan, Durangon San Fausto, esate baterako, Mexikoko Gonzalez de la Cueva zilarginaren ikurra duena; * Busturiako Santa Mariarenean beste bat, hau ere mexikarra da. Esan beharrik ez da espainiar lantegietatik zetozen aleak ere bazirela, esaterako, Madrilgo mar­ka duen Larreako kaliza, Biz­kaiko kaliza rococorik politenetakoa. Araban. Liturgiako urregin­tza izan da Baskonian sakonen aztertu dena,77 arte eta teknika mailako kalitate handiko pieza ugari baititu, prozesioetako guru­tze eta kalizetan, batez ere. Pieza hauetako ba­tzuk aipa di­tzagun, 1990an Arabako Foru Al­dundiak Gasteiz­ko Amerika Aretoaren ate‑ireki­tzea zela eta antolatu zuenerako espezialista handia den Cruz Val­devinos‑ek aukeratu eta deskribatu zituenen artetik, nabarmenenak irudi­tzen zaiz­kigunak.78 Denak, kanpoko lantegietatik ekarritakoak dira. Prozesioetako ekisaindua. Barroko al­diaren hastapenetan oso adierazgarria zen prozesioetako ekisaindu zilarrez­ko eder bat gogoratuko dugu, zorroztasun klasikoa oraindik gorde­tzen duena. Tenplete baten itxura du (160 cm garaieran) eta hiru gorputz ditu garaieran gu­txiagotzen doazenak; emailearen izena jartzen du (Fran­tzisko Deskibel ar­tzapez­pikua) eta data, 1653 guru­tze erako eta laua den plinto baten gaineko idaz­kunean jarririk. Gorputz handiena ere, guru­tze erakoa da eta toskanar zutabeak, taulamenduak, erdi-puntuko zutabeak eta txandakaturiko ar­kitrabeak ditu, erdiko gorpu­tzean errepikatu egiten den egitura, az­kenekoa oinplano biribilekoa izanik, pilastra eta kupuladuna da, Jasokundearen irudia bere baitan duela. Valladolideko Juan Lorenzoren lantegiaren egiletasuna 1968an kokatu zen dokumentuetan. Al­dareko on­tziteria. Kaliza eta ur‑ardo on­tzi apartak dira al­dareko hauek, gain-urrez­ko zilarrez­koak, Guardiako Erregeen Santa Mariako liturgia al­txorreko alerik bikainenak dira. Zilindro erako kopa du kalizak, arrosaz dotoretua eta arrokaia erliebean: eskuleku estutua, non profil ahurreko lau lepo txandaka­tzen diren, korapiloa muga­tzen duten zezen an­tzeko mol­durak dituela; lepoak uhindura zeiharrez il­daskaturik doaz –xehetasun rococo hau ur‑ardo on­tzietan errepika­tzen da. Oina zilarrez­koa, hau ere uhin lerrozko erliebeak dituena, bere beheko eta zati ganbilean, arrokaia medailoietan Apokalipsiko bil­do­tsa, pelikanoa eta mahats‑mordoak dituela. Kordobako (Argentina), Damian de Castroren lantegiko lana da eta handik 1758an bidali zuen Guardiako onuraduna eta Argentinako hiri honetako inkisidore zen Antonio Ilarduyk. Al­dareko zerbi­tzua. Aurrekoaren an­tzekoa den gain‑urrez­ko zilarrez­koa 1785 al­dera Madrildik Maeztuko Guru­tze Santuaren Aur­kikundearen parrokia-elizara bidali zen. Zilindro-formakoa da kaliza, eskulekuaren hasieran lepo bikoi­tza duena; udare formako korapiloa eta zezena; profil ganbil leuna duen biribileko oina eta zilindro-formako oinarria, akanto hostoz apainduriko goieneko ertz ahurra dituena. Kalizaren ia azalera guztia urre‑hariz­ko sare­txoz estalia da, simetria egokian pabilioi, arroseta eta medailoien apainketa duela. Ur‑ardo on­tziak urre‑hariz­ko sare­txo berak estal­tzen ditu. Cruz Val­devinosen oharra, urre‑hariz­ko kalizak Espainian dozena batera ez direla iristen, gogoratuz gero, hobeto estimatuko dugu Euskal Herriko zilargin­tzako bi­txi hau. == Laburpena == ==== Fedearen epel­tzea eta sormenaren krisial­dia ==== Aurreko orrietan esan bezala, lehenik eta behin, XVIII. mendeko euskal artearen egituraketari buruzko ikuspegia onartu beharrean gertatzen da arte mailan egiaz eman zen gainbehera, honen argibidea finan­tza mailako baliabideen urritasuna ezin izan daitekeena, bestal­de; zeren eta, lehen jakinarazi dugun bezala, XVIII. mendearen hasieran lasaial­di bat gertatu bai­tzen ekonomia mailan. Zalan­tzarik gabe, beste nolabaiteko iturburuak bilatu behar zaiz­kio sormenaren ahul­dade horri, ideologikoak, kulturalak eta politikoak, beharbada. Kristautasun katolikoaren barruan, XVII. mendean zehar, berotasun handiz jarraitua zen biziera egokia uler­tzeko erari buruz­ko eztabaida, bata bestearekiko kritiko ziren bi jarreretan kokatu zelarik eztabaida: jansenisten zorroztasunean batetik eta josulagunen bigunkerian bestetik. Luis XIV.ak, mojen eta “jaun” jansenisten habia zen Port‑Royaleko abade-e­txea lurrarekin berdin­tzeko agindua eman zuenean eta Orleanseko dekretua baliogabetuz kalbinismoaren hedapena izan omen zitekeenaren atea behin betirako itxi zuenean, agian, nolabaiteko kristau-humanismoak eragindakoa izango zen; baina horrek ez zuen esan nahi, XVIII. mendean zehar bere erresuman heda­tzen ari zenik, eta Versallesko gorteak berak babestuta gainera, Erregeorde­tza al­dian eta Luis XV.aren erregeal­dian ezaugarri izan zen eta Cloderlos de Laclos Liaisons dengereuses eleberrietan az­kar asko adierazita geratu zen hedonismo libertarioan, batetik eta bestetik gehiagora zihoan eszeptizismoan, zeinaren mezulari al­darrikatu zituzten beren buruak filosofo En­tziklopedistek, amaituko den moralaren barreiaketa gel­diarazteko borondate garbia zeukanik. Gizartean, goieneko klaseetan Arrazoimenaren mantupean uz­kurturik ez­kuta­tzen zen atseginaren sena. Eta pen­tsamendu filosofikoaren aurrelarietan kristau Errebelazioa errefusa­tzeak, inkisizioaren kontu har­tzeak ez nozitzeko “teismoz” jan­tzi baziren ere, misterioaren esanahia gal­tzea eragin zuen. Buruargitasunak edonolako gaiztakeria zuri­tzen zueneko al­di literarioa zen (Voltaire). Eta Espainian, edo zeha­tzago esanda, Euskal Herrian bizi­tzaren sekulartasun hau fran­tses gizartean bezainbesteko mailatara iri­tsi ez bazen ere, horren eragina sekulakoa izan zen literaturaren, artearen eta pen­tsamenduaren alorrean, baita gorengo elizjendeetan ere. Gradu-galera horren lekukotasuna ematen zuen une hartako oler­ki herrikoi trufariak. Herri xehe eta fededunaren eskandaluak, burutazio eta ohituren lasaikeri horren aurrean, bere emai­tza eman zuen: Inkisizioaren aurrean salaketak bider­ka­tzea.79 Kristau artearen esparruan, pentsa dezakegun gaia da fedearen zorabia­tze horri eta atseginaren bilaketa suhar horri dagokiona dela ikonografiaren gainbehera eta era zaharreko erretaulen agonia. Filosofo en­tziklopedistek, zien­tzia positibistaren erasoak, urte horiexetan kristau-fedearen gotorlekuen aur­ka jaurti­tzen zituzten “fedearen jauregi” zeritzotenak beren “gardentasun” eta apainketa distira­tsu eta guzti, eliza rococoak eraiki­tzen eta eder­tzen jarraitu zuten, berauen barruan Elizaren garaipenean amets egiteko gonbitea luzaturik. Gainera, halaxe egiten zen amets, izan ere, rococo ar­kitek­tura amets egiteko sortu zen, egiaz­ko munduan bizi­tzeko baino, hau da, 1789ko eta XIX. mendeko iraul­tzetan zorigaiztoko amaiera izan zuten tirabira larriez jositako benetako munduan bizi­tzeko baino. Lehen barroko eta az­ken barrokoa hainbat ataletan batu nahi izan badugu, XVII. mendean “Berreraikun­tza Katoliko” baten ame­tsaz mar­katuriko al­di honen atzetik, jarraian, baikortasun liluragarri eta norberaren aldeko al­di atseginzale bat gertatu zelako da, jada al­de batera utzita Kontrarreformako espirituan zegoen baikorrena eta sendoena. Mundu eta prin­tzipio berrien gainean eraiki­tzen ari zen eliza, eta gizartearen errealitatea eta ebanjelioaren harira oinarrituriko konben­tzi­tze politikari uko egiten ziola zirudien, J. Starobinskik adierazi bezala, an­tzinako “konben­tzi­tze erretorika” kli­txe nobleak erraz­ki katea­tzen ziren berri­tsukeria edo besterik gabeko diskur­tso bilakatzen ari zirelarik. Era tradizionalak artifizial bihur­tu ziren, errazegiak gure pozerako eta sustan­tziaz gabetuak.80 ==== Rococo polita, zen­tzumen eta sentimenduen artea ==== Atal honen hasieran eman dugun oharrak dioenez, an­tzinako prin­tzipio estetikoetan “delectando prodesse”‑ren lehenengo zatia baino ez zen hautatu. “Delectare”‑ri eu­tsi zi­tzaion, besterik gabe. “Avant la lettre” erako eszetizismoa zen. Barroko arte handiari “Munduko an­tzer­ki handia” badagokio, adieraz­pen handien eta “sakramentuz­ko autoena” alegia, ez soilik errealitatearen “ilusioa” emateko, baizik eta honen benetako “bizikizun espirituala” eduki­tzeko balio zuena, rococo arteari “Commedia dell´arte”-a dagokio, edukirik ez duen an­tzer­kia, keinuen eta mimikaren balioa baino ez duen an­tzer­kia da, uste gabekoaren eta bat‑batekoaren an­tzer­kia; ez, ordea, inola ere, buruaren edo biho­tzaren uste sendoena, zen­tzumenen harrapaketa soila besterik gabe. Rococoan, al­di hartako gainerako jokabideetan bezala, errealitatea disimulatu egiten da, itxurak engainagarriak eta disimuluz­koak izateaz gainera, disimulatu egiten dutela ere ematen dute adi­tzera. Polita, zen­tzumenen eta sentimenduen artea da rococoa. Gure ustetan, gainbehera hori islatua geratu zen, mendearen bigarren erdiko erretauletako imajinak gizarteko ikuspuntutik zokoraturik utzi ziren gu­txiespen horretan. Aurreko mendean imajinen edukietan ager­tzen ziren historia eta ereduak bideratu zituen mezu didak­tiko mardul eta konben­tzigarrien ardura ordez­katua izan zen, erretaula-tramankuluen apainketa ederrek eskain­tzen zuten guztiz sentimenduz­ko atxikimenduaren aldetik. Behar-beharrezko itaunketa: zer dela eta ematen du XVIII. mendean ugazabek eta mezenasek gal­dua dutela arte ikonografikoaren kalitaterekiko ardura? ==== Itxuraren balioa ==== Orain, erretaula diseinatzea eta egitea da garran­tzizkoena. Arduraz zain­tzen eta erabaki­tzen da bai itxuraz­ko egitura, bai erretaularen kalitatea eta bai estiloa, eduki­tzaileak edukiak berak baino garran­tzi gehiago balu bezala, bi­txia berak baino gehiago ku­txatila­txoak, alegia. Sentiberatasunaren al­daketa da: erretaula beraren gainean, kanpoko itxuraren gainean pausatu zen begirada, ez hainbeste ordea imajinen gainean, beren arte eta ikono mailako balioa, halaber, asko axola izan gabe. ==== Eskulturagilea ahan­tzian ==== Idiazabalgo erretaula egin behar zela eta, Irazusta ar­kitek­toaren ahol­kua jarraibide izateko agindu zen eta honengan jarri zen uste osoa eskulturagileak hauta­tzeko orduan ere. Imajinagileekin hi­tzarmenak egin eta beren lanak aztertu eta baliozta­tzeko ardura duten ar­kitek­toek hauen izenak guri ez ematea gertaera adierazgarria da, baita goraipamenez onar­tzen badituzte ere, Errezilgo alboetako estatuak gora­tzen dituenean, Fran­tzisko Iberorekin gertatu den bezala.81 Ba­tzuetan ez dugu izaten zenbait ertilariren imajinen berririk, beren testamentuetatik izan ezik; hauetan egileak beren lanen edo hi­tzarmenen har­tzekodun ala zordun azal­tzen direnean. Bada propor­tzioaren fun­tsez­ko zen­tzuaren gabezia bat imajinen eta hauek ezarriko diren egituraren artean. Adibide bat besterik ez jar­tzearren, Segurako Sor­kundetarren Guadalupeko Amaren erretaularen alboetan ezarritako San Fran­tzisko eta San Domingoren estatuak irrigarriak gerta­tzen dira, erretaularekin alderatuta, halakoa baita desproportzioa! Gaur egun bi­txia eta paradoxaz­koa irudi­tzen zaigu, irudiak urrezta­tzen eta polikromiaz arduratu zirenen izenekin orduko dokumentuak hain adieraz­korrak eta argiak izatea, landu zituztenen izenak apenas jaso gabe utzi zirenean. Badugu 1768. urtean Senpereko erretaula ederra urreztatu zuen eta Donostian bizi zen Esteban Irigoitiri buruz­ko dokumenturik, baina ezjakina zaigu taillatu zuen ertilariaren izena. Azalekoak garran­tzi handiagoa zuen, inola ere, fun­tsez­ko, sendo eta iraunkorra zenak baino. Ikonografiarekiko gu­txiespen hau guretzat nabarmendu egiten da ordainketako kopuruaren aurrean. Gogoan hartu, esate baterako, Gabiriako (Gipuz­koa) al­dare nagusiari 49.260 errealetako balioa eman bazi­tzaion, hauetatik 8.000 baizik ez zirela gorde bost mukulu eta tailla‑lana zeukaten apaingarrien egilearen­tzat.82 Zumarragako erretaularen tratuan, honen egileek erabaki zuren lan osoarengatik hartutako 52.000 errealetatik, 15.000 eskulturagileari zegoz­kionak zirela, 37.000 ar­kitek­to maisuaren­tzat gel­ditu zirelarik.83 ==== Kristau artearen amaiera ==== Argi eta garbi dago etika eta estetikaren sentiberatasunean mudan­tza bat gerta­tzen ari zela, apainketa soilarenganako interesak ordez­katu zuela gizonaren irudiarenganako ardura. Eduki­tzailea edukia bera baino garran­tziz­koago­tzat har­tzen denean hasten da gainbehera arte mailan; espirituaren sendo­tze osasungarria izan behar­ko lukeena, zen­tzuen opari huts izatera murrizten duen anorexia estetiko gisa onar­tzen den unean. Argal­tzen hasia zen errealitate espiritual baten maskara bihur­tzen hasia zen artea. Artearen historiak “Argien mende” horren amaieran, kristau gizartean, burges klasearen jaki nagusia “sentimendua” zela nabarmen­tzen du eta “polit” izatea nahikoa zela herri xehea lilura­tzeko. Benetako kristau artearen amaiera hurbil an­tzematen zela esan daiteke. Rococoak, bere kristau al­daeran, gizarteko eraginen ahalmena zen aldetik, kristautasunaren gainbeheraren hasiera isla­tzen du.84 Horren ordez, izan zuen rococo sentiberatasunak eraginik Elizako estamentu zuzen­tzaileak artea “tout court” mesfidan­tzaz begira­tzen haste horretan, eta mesfidan­tza hori hasi zen sormenaren urrutira­tzea ekar­tzen, Eliza ofizialak ia gaurdaino eu­tsi dion urrutira­tzea delarik. == Oharrak == 1. “Erlijio-sinismenetan eta eliza eta estatuaren arteko harremanetan, industria eta mer­katari­tzaren sustapenean, laboran­tzaren erreforman, herri-heziketan eta gizartearen egituraketan” izan zuen eraginik “goitikako iraul­tzak”. 2. Fran­tses iraul­tzaileei dagokiena da Jovellanosen esal­dia: “Horiek ero amorratuak direlako, guk ergelak izan behar ote dugu?” 3. “Hitz batean, 1718ko ma­txinadak jende gorenaren eta nekazarien artean zeuden tirabirak kanporatu zituen, baita horiek botere zentralarekin zituzten lotura eta eran­tzukizunak eta probin­tziako gober­nuaren aurrean az­ken hauek zuten konfian­tzarik eza ere”. R. OLAE­TXEA, El centralismo borbónico y las crisis sociales (siglo XVIII). Historia del Pueblo Vasco‑n (Donostia, 1978), II. libk. 207. or. 4. Ibidem, 214. 5. Ikusi ahaidetasun loturak zirela-eta auzi egoera honen adibide bat, Josulagunen Probin­tziala zen Aita Fran­tzisko Xabier Idiakez eta Probin­tziako Foru Al­dundiaren ordez­karia zen don Jose Joakin Enparan, bere senitartekoaren artekoa. O.c. 221‑223. or. 6. La crisis del Antiguo Régimen en Guipúzcoa (1766‑1833): Cambios económicos e historia. Akal, (Madril, 1973), 10,11 eta 171. or. Halaber, Xose Estevez‑ek ida­tzia da: “Todos estos acontecimientos incidirían la saga de los primeros eslabones de una larga cadena antiforal que remataría en 1876”. De las águilas austricas a los buitres borbónicos. RSBAP, 56. libk., 2000‑2001, 252. or. I.Gurru­txagaren­tzat “la peor crisis que atravesó Guipuzcoa desde la Edad Media” izan zen. Ikusi Fz. Pinedo eta Gurru­txagaren aipamenak lehendik esandako R.Olae­txearen artikuluan. 7. Bost anaia ziren –Joxe Benito, Manuel, Joakin, Alberto eta Migel– 1679an hil zen Jose Simon Xurrigera izenarekin bat zetorren eskulturagile baten semeak. G. KUBLER, La arquitectura de los siglos XVI y XVII. A.H. XIV. libk. 138. or. 8. An­tza denez, salomondar zutabea Euskal Herrian kantabriar maisuek erabili eta hedatua zen, 1680 aldera, eta lehenagotik Espainian beste zenbait tokitan. Ikusi euskarri barrokoen garapenaren gaiari buruz Julen Zorrozuak eskaini duen irakaspenezko artikulua, O.c., 118‑133. or. 9. J. ZORROZUA, El retablo barroco en Bizcaya. (Bilbo, 1998), 108. or. 10. Hispanoamerikar herrial­deetara ere pasa zen, esate baterako Mexikora, delako egiturak Ciprés izena harturik. 11. C.M.N. I, 336. or. 12. Saiatu izan dira landare sare horren osagaiak “en los productos de la huerta tudelana: cardos, al­dachofas, etc.” inspiraturikoak zirela ikusten. R.FER­NANDEZ GRACIA, El retablo barroco en la Ribera. El Arte en Navarra (Iruñea) 29. znb., 1. or. 13. C.M.N. I, 246. or. 14. Dinamismo sentipen bera adierazten du elizaren barruko itzulia ingura­tzen duen taulamenduak. Jose Xabier AZANZA LOPEZ, El barroco conventual. El Arte en Navarra‑n, 25. znb. 390. or. 15. J.L. ARRESE, Arte religioso en un pueblo de España. (Madril), 163. or. 16. C.M.N. I, XXXVII. 17. C.M.N. I, XXXIII. 18. Jesus RIVAS CARMONA, San Gregorio Ostiense, El Arte en Navarra‑n, 26. or. 19. R. FER­NANDEZ GRACIA, O.c. 457. or. 20. C.M.N. III, XXXII eta 294. 21. Dokumentu berean Erreginak Loiolako dorre­txea ematen dio Jesusen Lagundiari “para que la conserven y la incorporen en el Colegio que inmediato a ella se ha de fabricar”. 22. Fontanaren jatorriz­ko planoak gal­duak dira, baina 1721ean Bolandostarrak egindako kopia bat jasorik da. 23. Hala ere, Zal­dua maisuari josulagunek utzi zioten al­di berean beste mandatu ba­tzuei eran­tzuten ere, besteak beste, Bergarako Oxirondoko Santa Marinako dorrearen diseinua, Berri­tzeko elizako erretaula nagusiarena eta Her­naniko atari ederra egiten, denetan ere jada kupuletako itxura burudunarekiko eta kurbatu eta kontra‑kurbatuekiko kontrastearen joera era oso neurri­tsuan azal­tzen hasi zen. 24. Eraikun­tza luze eta korapila­tsu honen historia eta gorabeherei buruz, ikusi J.R. EGUILLOR, H. HAGEN eta R.Mª HOR­NEDO, Loyola. Historia y Arquitectura. (Donostia, 1991); ikusi, halaber, Mª Isabel ASTIAZARAIN, El Santuario de Loyola, (Donostia, 1988); Idem, Arquitectos guipuzcoanos del siglo XVIII, 3 libk. (Donostia, 1988), ikusi I. eta II. libk. 25. Sebastian Lekuona, Jesusen Lagundiaren oso al­dekoa izan zen, herio­tzako orduan bederen bertan sar­tzea ere eskatu baitzuen. Ermuan hil zen Val­despina jauregiko lanak zuzen­tzen ari zela. 26. Inazio Ibero euskal eraiki­tzaileen eredu jatorra da, ikasketa akademikoak baino jarduerak eta halakoxe berez­ko jakinduria batek treba­tzen du, ar­kitek­turan zalan­tzarik gabeko maisutzan. Bere iri­tzia gehien eskatu zi­tzaion maisua izatera iri­tsi zen XVIII. mendean, Gipuz­koan eta Euskal Herrian. 27. Mª Isabel ASTIAZARAIN, Arquitectos guipuzcoanos de siglo XVIII. II, 179. or. 28. Santa Maria eliza, gaur egun basilika dena, eder honen eraikun­tzari buruz, ikusi Mª Isabel ASTIAZARAIN, La iglesia de Santa Maria de San Sebastian. (Donostia, 1989). Iker­keta honek, gu­txi gorabehera hedatuak eta dokumentatu diren aurreko beste informazioak bil­tzen ditu, Vargas Ponce, Jose Peñuelas, Antonio Cortazar, J. Antonio Alvarez Oses eta Mª Isabel Cormenzanarenak, besteak beste. 29. Jose Lizardi ar­kitek­toaren seme Pedro Inazio Lizardik bere aitak tratua egindako lanetan esku hartu zuen. 30. La iglesia parroquial de Andoáin. Bosquejo histórico. (Donostia, 1958); ikusi halaber, Mª Isabel ASTIAZARAIN, O.c. 225‑244. or. 31. Beasainen jaio eta hargin familia bateko kimua zen Martin Karrerak (1713‑1768) eliza eta dorre ba­tzuk eraiki zituen, Gipuz­koako lau udale­txe politen­tzako diseinua eman, eta, esteta neoklasikoek kritikatua bazen ere, gure historiarako, XVIII. mendearen bigarren erdiko euskal ar­kitek­torik sonatuena izan zen. 32. Mª Isabel Astiazarainen oharraren arabera, atari exedradun hau gertuan duen Logroñoko Santa Maria la Redondakoaren aurretikoa da, eta baita Euskal Herrian urrutienean diren beste ba­tzuk baino ere. Inspirazio-iturriren bat aur­ki daiteke agian, Vianako Santa Marian, Uran­tzian eta Osti­tzeko San Gregorion. 33. Mª Isabel ASTIAZARAIN, Arquitectos guipuzcoanos, II, 316. or. 34. Id., 98. or. 35. Id., 47‑54. or. 36. Gregorio DÍAZ EREÑO, Mª Carmen PAREDES GIRAL­DO, Ana Mª MENDIOROZ, Noticias sobre el arquitecto del siglo XVIII, Fermín de Larrainzar. P.C.191. znb. (1991), 53‑67. or. 37. I. CENDOYA, El retablo barroko en el Goyerri (Donostia, 1992), 286. or. 38. Mª Isabel ASTIAZARAIN, O.c. 288. or. 39. Idem, Puntos de encuentro y comportamientos tipológicos en la arquitectura barroca vasca. ONDARE, 19, 32. or. 40. Jose Lainceraren semea zen, Loiolako Santutegiaren eraikun­tzako lehen saioan lanean jardun zuen Santander­ko hargin maisua zenaren semea. 41. P. M. MONTERO e I. CENDOYA, Nuevas noticias sobre Lázaro de Laincera Vega. ONDARE 19, 305‑313. or. 42. C.M.V. III, 304‑310. or. 43. C.M.V. II, 213. or. 44. La escultura barroca en el País Vasco. La imagen religiosa y su evolución. ONDARE 19, 85. or. 45. Anaia Juan Ruiz de LARRINAGA, O.F.M., La tradición artistica de la Provincia Franciscana de Cantabria. Homenaje a D. Carmelo Echegaray‑en. (Donostia, 1928); Maria COMAS ROS, Juan López de Lazarraga y el monasterio de Bidaurreta. (Bar­tzelona, 1936); I. CENDOYA, La aportación del taller de los Sierra a la escultura barroca en Gipuz­koa. ONDARE 19, (Donostia, 2000) A.P.M., 521‑537. or. 46. J. J. MARTIN GONZALEZ, El retablo barroco en España. (Madril 1993), 166‑188. or. 47. Erretaula honen egitura ar­kitek­tonikoari buruz ikus, Mª I. ASTIAZARAIN, Un nuevo ensayo estructural para la retablística guipuzcoana: la obra de los Sierra en el convento de Bidaurreta de Oñate. B.S.A.A., 1991, 453‑470. or.; ikusi, halaber, El franciscano anaia Jacinto Sierra, un artista de Medina de Rioseco en Guipuzcoa: el retablo mayor del Convento de Concepcionistas de Segura. Homenaje al profesor Jesús Her­nández Pereda‑n. Universidad Complutense. (Madril, 1992), 35‑42. or.; ikusi, bereziki, egile berarena den erretaularen deskribapen zeha­tza eta guzti: El Convento de la Purísima Concepción de Segura. Estudio Histórico‑Artístico (Donostia, 1998). 48. El retablo barroco en el Goyerri. 379. or. 49. Ertilari honi buruz ikusi, Andrés de Sales FERRI CHULIO, El escultor Francisco Vergara Bartual (L’Alcudia, 1713 – Roma, 1761). (L’Alcudia 1997); ikusi, halaber, VV. AA. La estatua de plata de San Ignacio de Loyola (Bilbo). 50. Mª I. ASTIAZARAIN, Arquitectos guipuzcoanos, II. libk., 91‑97.or. 51. C.M.N., III, 384‑385. or. 52. “Adelgaza la madera hasta dejarla reducida a una fina lámina en los bordes de las telas colgantes a la par que quiebra los paños en pequeños dobleces muy delicadamente resaltados y terminados en aristas que prestan a la figura gran movilidad. Lo adecuado de su planteamiento y lo apurado de su ejecución hacen de la mayor parte de las imágenes obras plenamente conseguidas”. Mª C. GARCIA GAINZA, El escultor Luis Salvador Carmona. (Iruñea, 1990) 35. or. 53. I. CENDOYA, O.c. 54. Mª C. GARCIA GAINZA, O.c. 57. or. 55. Adin hel­duko Birjina dugu hau, maiestate eta al­di berean gertutasuna adierazten duena: “Maria zutik dago, beso batean Haurra duela, eta bestean, Arrosarioa eskain­tzen duena luzatuz. Tunikaz eta tolestutako mantuz jan­tzirik dago, gure eskulturagilearen ezaugarri ohikoa. Belo zuriak estal­tzen du bere burua, triangeluz­ko muturra eskuineko sorbal­dan gaineraturik. Apur bat jiratako buruak aurpegi arrauz­kara du...”. Mª C. GARCIA GAINZA, O.c., 176‑187. or. 56. Mª I. ASTIAZARAIN, Gipuz­koako Erretablistika. I. Tomás de Jauregui. Ku­txan. (Donostia, 1994), 176. or. eta hur. 57. O.c. 97. Xehetasun handiko eta argibideak dituen deskribapena, Lesakan Carmonak egin lanarena ere ikus daiteke Mª I. ASTIAZARAIN‑en, 176‑187. or. 58. Mª C. GARCIA GAINZA, O.c. 117. or. 59. Juan NICOLAU CASTRO, El escultor Juan Pascual de Mena. Goya, 214. znb., 1990, 194‑204. or. 60. Joaquin Antonio de CAMINO y ORELLA, Historia de la Ciudad de San Sebastián (Donostia, 1963), 13. or. 61. Álava en sus manos, IV. libk., 158. Ikusi lan honetan Arabako beste adibide ugari ere. 62. R. FER­NANDEZ GARCIA, El retablo barroco en la Ribera. El Arte en Navarra‑n, 29. znb. 63. Precisiones sobre los Mendizabal, escultores guipuzcoanos del siglo XVIII. Kobie (1990), 5‑24. or. 64. I. CENDOYA, O.c. 352. or. 65. Ibid., 352. or. eta hur. 66. Gaur egun dakigun gauza da maisulan hau Loiolara 1758. abenduaren 21ean iri­tsi zela. Joan Bautista Mendizabalek Zumarragako eskultura egiteko tratua egina zeukan data honetarako, baina oraindik taillatu gabea zuen. Fran­tzisko Bergararen eskultura Loiolako Gela­txoan koka­tzea erlijio-mailan eta gizartean oihar­tzun bereziko gertakaria izan zen, inola ere. Ertilari valen­tziarraren eskulturak sortu zion ukituari Joan Bautista Mendizabalek ezin al­de egin izan zion; eta eibartarraren Zumarragako eta Aizar­nako eskulturan honen eragina begien bistakoa da. 67. Eskultura horien ikonografia deskribapen bat ikus daiteke, Mª I. ASTIAZARAINen El arquitecto Tomás de Jauregui y el escultor Joan Bautista Mendizabal en el retablo mayor de Zumárraga. B.R.S.A.P. (1990), 359‑390. or. 68. Mª I. ASTIAZARAIN, Arquitectos guipuzcoanos, II. libk., 293. or. 69. Ibid., 283‑258. or. 70. Ikusi Mª I. ASTIAZARAINek irudi hauen nolako deskribapena egiten duen, bere-berea duen xehetasunez, Tomás Jauregui‑n, 193‑194. or. 71. I. CENDOYA, O.c., 365‑373. or. 72. Ikusi, esate baterako, Odile CONTAMIN, Le décor baroque des églises du Labourd. ONDARE 19an, Eusko Ikaskun­tza (Donostia, 2000), 533‑544. or. Artikulu honek Fran­tzia Hegoal­deko eliza barrokoetako taber­nakuluei buruz­ko Bibliografia eskain­tzen digu. 73. Ibid. 540‑544. or. 74. M. MIHOU, Contribution à l’étude du retable de l’église de Saint‑Pée‑sur‑Nivelle. Hommage au Musée Basque‑n, (1989), 315‑324. or.; M. MIHOU, Le taber­nacle de l’église de Saint‑Pée‑sur‑Nivelle. Bulletin du Musée Basque‑n, 93. znb. 1981, 143‑148. or. 75. “Biar­noko Saint Colome herriskatik Euskal Herrirako lan egin zuten ertilari ugari sortu zen, zeren eta, Dartigacavetarrez gainera Joseph Courrèges ere aur­ki baitaiteke”, az­pimarra­tzen dute Olivier Ribeton eta Robert Poupelek: Joseph de Courrèges et les retables de de l’église d’Ayherre. Revue d’Histoire de Bayonne, du Pays Basque Français, du Bas‑Adour‑en, 148. znb. (1989), 139. or. 76. J.M. CRUZ VAL­DOVINOS, Plata y platería en Santa Maria de Viana P.V., 156‑157, (1979), 469‑495. or.; J.C. LABEAGA, Los talleres de platería en Sangüesa. Los plateros. Ondare 18an, (1999), 53‑76. or.; J. C. LABEAGA, Los talleres de platería en Sangüesa (Navarra). Las piezas. Ondare‑n (2001), 43‑65. or.; R. MUNOA, Artes decorativas en el Barroco. Ondare 19an, (2000), 183‑196. or. 77. Rosa MARTÍN VAQUERO, La colección de platería barroca del Museo de Arte Sacro de Vitoria. Ondare 19an, (2000), 589‑600. or.; Platería en la diócesis de Vitoria (1350‑1650). (Gasteiz, 1997); M. I. PESQUERO y F. TAVAR: Las artes en la Edad de la Razón. Álava en sus manos, IV. libk., 193‑197. or. 78. VV.AA. Mirari. Un pueblo al encuentro de su arte. Arabako Foru Al­dundia (Gasteiz, 1990), 355‑443. or. 79. Miguel de la Pinta Llorente: Los Caballeritos de Azcoitia. Un problema histórico (Madril, 1973), 41‑56. or. 80. La invenció de la libertad (Bar­tzelona, 1964), 15. or. 81. M. I. ASTIAZARAIN, Gipuz­koako erretablistika. I. Tomás de Jauregui. (Donostia, 1994). 82. Ibid., 196. or.; ikusi, halaber, I.CENDOYA, El retablo barroko en el Goyerri. 362. or. 83. O.c., 353. or. 84. J PLAZAOLA, Historia y sentido del Arte Cristiano. B.A.C. (Madril, 1956), 81. or. == Bibliografia == * ARRAZOLA, Mª A.: ''La escultura de los siglos XVII y XVIII en Guipúzcoa. AA.VV. Cultura Vasca II''.ean (Donostia, 1978), 304‑31. or. * ASTIAZARAIN, Mª I.: ''El Santuario de Loyola'' (Donostia, 1988). * ASTIAZARAIN, Mª I.: ''Arquitectos guipuzcoanos'', 3 libk (Donostia). * ASTIAZARAIN, Mª I.: ''El Convento de la Purísima Concepción de Segura''. (Donostia, 1998). * ASTIAZARAIN, Mª I.: ''Aportaciones a la obra de Santiago Marsili, arquitecto y escultor de la época de Carlos III''. A.H.A., 1.go znb. (1989), 229‑243. or. * ASTIAZARAIN, Mª I.: ''Arquitectos guipuzcoanos del siglo XVIII''. Ignacio de Ibero. Francisco de Ibero. (Donostia 1990) * ASTIAZARAIN, Mª I.: ''Arquitectos guipuzcoanos del siglo XVIII''. Martín Carrera. Manuel Martín de Carrera. (Donostia, 1991). * BARTOLOME GARCIA, F. R.: ''Pintura y policromia de los siglos XVII y XVIII en Orduña. El maestro pintor Juan Antonio Jáuregui''. Ondare, 16. znb. 1997, 143‑166. or. * BARRIO LOZA, J.A. (Zuzd.): ''Monumentos Nacionales de Euskadi''. 3 libk. (Bilbo, 1985). * BARRIO LOZA, J.A.: ''Arquitectura religiosa en Biz­kaia''. AA.VV.an. Ibaiak eta haranak, 1, 4 (Donostia, 1990). * BARRIO LOZA, J.A. zuzd.: ''Biz­kaia. Aqueología, Urbanismo y Arquitectura histórica''. 3 libk. (Bilbo, 1989‑1991). * CAMON AZNAR, J., MORALES Y MARÍN, J.L., Y VAL­DIVIESO GONZÁLEZ,: Arte español del siglo XVIII.'' S.A.n, XXXI (Madril, 1988). * CEÁN BERMÚDEZ, A.: ''Diccionario histórico de los más ilustres porfesores de las Bellas Artes en España'' (Madril, 1800). * CENDOYA, I.: ''Tomás de Jáuregui. Maestro retablista guipuzcoano del siglo XVII''. B.S.S.A.n, LVII. Libk., (1991), 471‑486. or. * CENDOYA, I.: ''El retablo barroco en el Goyerri'' (Donostia, 1992). * CENDOYA, I. y ZORROZUA, J.: ''Algunas obras de Santiago Marsili maestro retablista y escultor italiano del siglo XVIII'', en Guipúzcoa. B.R.S.B.A.P.n, 47. znb., (1991), 133‑161. or. * COMENZANA, I.: ''El arte en la Basílica de Santa Maria del Coro en San Sebastian''. B.E.H.S.S.n, 9. znb., (1975), 271‑298. or. * CUZACQ, R.: ''L’église de Saint‑Jean‑de‑Luz et son retable monumental'' (Paube, 1969). * EGUILLOR, J.R.: ''Los maestros Ibero de Az­peitia en la construcción del Santuario de Loyola''. B.R.S.B.A.P., XLIII. Libk., (1997), 281‑287. or. * EGUILLOR, J.R., HAGER, H. y HOR­NEDO, R.: ''Loyola. Historia y arquitectura''. (Donostia, 1991). * GARCIA GAINZA, M. C.: ''Los retablos de Lesaca. Dos nuevas obras de Luis Salvador Carmona. Homenaje a don J.E. Uranga'' (Iruñea, 1973), 327‑363. or. * GARCIA GAINZA, M. C.: ''Luis Salvador Carmona, imaginero del siglo XVIII''. GOYA, 124. znb. (1975), 206‑215. or. * GARCIA GAINZA, M. C.: ''El arte cortesano desde la periferia. El caso del País Vasco y Navarra''. * GARCIA GAINZA, M. C.: ''Aportaciones a la obra de Luis Salvador Carmona''. Reales Sitios 1993. * GARCIA GAINZA, M. C.: ''El escultor Luis Salvador Carmona'' (Iruñea, 1990). * GONZALEZ ECHEGARAY, M.C.: ''Artistas montañeses en Vizcaya y Álava''. E.V., 3. znb., 1971, 69‑80. or. * GONZALEZ DE ZARATE, J. Mª: ''Arquitectura e iconografía en la Basílica de Loyola'' (Donostia, 1991). * KUBLER, G.: ''Arquitectura de los siglos XVII y XVIII''. A.H.n, XIV (Madril, 1957). * LABEAGA, J.L.: ''La obra de Luis Paret en Santa María de Viana''. (Iruñea, 1990). * LAMPEREZ ROMEA, V.: ''Arquitectura civil española. De los siglos XVI al XVIII''. (Madril, 1922). * LABEAGA, J.L.: ''La obra de Luis Paret en Santa María de Viana''. (Iruñea, 1990). * LEKUONA, M.: ''La iglesia parroquial de Andoáin'' (zirriborro historikoa), (Donostia, 1958). * MARTÍN GONZALEZ, J.J.: ''Escultura barroca en España'', 1600‑1770 (Madril, 1983). * MARTÍN GONZALEZ, J.J.: ''Luis Sanvador Carmona. Escultor y académico'' (Madri 1990). * MARTÍN GONZALEZ, J.J.: ''El retablo barroco en España'' (Madril, 1993). * MILHOU, M.: ''Contribution à l’étude du retable de Saint‑Pée‑sur‑Nivelle. Hommage au Musée Basque'' (Baiona, 1989), 325‑324. or. * MILHOU, M.: ''Retablos en el País Vasco. AA.VV.n. Ibaiak eta Haranak''. 10 libk. (Donostia, 1991), 185‑210. or. * NICOLAU CASTRO, J.: ''Esculturas del siglo XVIII en la iglesia de San Nicolás de Bilbao''. E.V., 6. znb., (1974), 177‑192. or. * RIBETÓN, O. et POUPEL, R.: ''Du Béar­n au Pays Basque. Une famille de sculpteurs‑doreurs de retables au XVIIIe. siècle: Les Dartigacave''. B.S.S.L.A., 145. znb., (1989), 113‑137. or. * SANCHEZ CANTON, Fco.: ''Escultura y pintura del siglo XVIII''. A.H., XVII, (Madril, 1965). * SARRAILH, J.: ''La España ilustrada. De la segunda mitad del siglo XVIII''. Fondo de Cultura Económica (México, 1957). * TABAR DE ANITUA, F.: ''Más obras de Luis y José Salvador Carmona''. A.E.A., 256. znb., (1991), 449‑469. or. * TOVAR MARTÍN, V. y MARTÍN GONZALEZ, J. J.: ''El Arte del Barroco. Aquitectura y escultura'' (Madril, 1990). * VIÑAZA, Conde de la: ''Adiciones al Diccionario Histórico de los más ilustres profesores de las Bellas Artes en España'' (Madril, 1989). * VV.AA. ''Peñaflorida y la Ilustración'' (Jose­txo Urrutikoe­txea Argt.) (Donostia, 1986). * ZORROZUA, J.: ''El retablo barroco en Biz­kaia'' (Bilbo, 1999). * ZORROZUA, J. eta CENDOYA, I.: ''Precisiones sobre los Mendizábal, escultores guipuzcoanos del siglo XVIII. Nuevas obras en Biz­kaia y Gipuz­koa. KOBIE‑n (Bellas Artes), 7. znb. (1990), 5‑24. or. dnake62quo5b5h6ajgncgyjc1eww3fg 0 3073 9403 9402 2017-01-12T21:16:03Z Xabier Cañas 1211 /* Nafarroako udaletxeak */ wikitext text/x-wiki == Testuingurua == Euskal herriko ar­kitek­turaren iker­keta-lanak duela gu­txiko data du. Bada zenbait urte Joakin Irizar penaz kexa­tzen zela gai honekiko adituen interesik eza zela eta, gure irakurleek gai honi buruz aurretik izan duen bibliografia aur­ki dezaketen liburu batean; horrez gainera hainbeste baserri‑etxe noble eta jauregi zaharren desager­tzea edo bertan behera utziz zihoazela ikusita esaten zuen, gure tradizio ar­kitek­tonikoaganako ardurak ez zuela besterik gabe gure eliza erral­doietara mugatu behar: “Euskal eraikun­tzaren tradizio loria­tsua, jaure­txe soilek, hirietako etxe apalek eta baserri‑etxe ikusgarriek osa­tzen dute”.1 Erdi Aroko dorreez eta jauregi jaioberriez hitz egin genuen aurreko orrial­deetan. Oraingoan al­di moder­noaz, Euskal Herriko ingurune-motari buruz hitz egitea toka­tzen zaigu, gorde izan denari esker, nahikoa argitu zaigun eraikin-mota, ia erabat esku artean daukagun garaikoa baita. Aurreko al­dietako arteak Euskal Herriko jende xume eta nekazariaren berez­ko inguruarekin zerikusi handia izan zuela uste izanda ere, ezer gu­txi esan dezakegu horretaz zehaztasunez, al­di horretako ezer­txo ere ez baita gorde, Enrike IV. Erregea bel­dur zena gertatu bai­tzen, bere Compendio historial lanean Garibayk konta­tzen duen pasadizo sonatuan azal­tzen zenez: “Tradizioz atzera eginez, zahar ba­tzuk diotenez, Durangon erregeari hiri hura zer irudi­tzen zi­tzaion gal­degin ziotenean, hau eran­tzun omen zuen: ‘Ongi, baina zoro gaiz­toren baten eskumenean dago,’ ero baten eskumenean zegoela nola zioen gal­degitean, ‘etxe guztiak oholez­koak direlako’, eran­tzun omen zuen; burugabekeria ala deskuidu bat eginez eskukada lastoz hiriari su eman ziezaioken edonoren arriskutan zegoelako”. Hala izan ere, guduetako erasoek, egural­di txarrek eta, batez ere, istripuz eragindako suteek sarriagotan sun­tsi­tu zuten ar­kitek­tura hura, mendeetan zehar. Herri xehearen­tzat ziren eraikun­tzez hitz egiten XVIII. mendeaz geroztik has gaitez­ke; horrez gainera, Euskal Herriko hirigin­tzako egitasmoez ordutik iri­tsi zen horretaz hitz egiteko al­dia. Liburu honetan gainditu ezinez­ko neurrik eragozten digu XVIII. eta XIX. mendeko hirigin­tzaren gai hau bere osotasunean azter­tzen; beraz, hainbat herritako plaza eta udale­txeak beharrez­ko­tzat jo­tzen dugunean baino ez ditugu ukituko. Al­diz, arte-historialariak ezin dezake Udale­txe askoren arte errealitatea bazterturik utzi, “euskal estilo” nabarmenaren ukitua duen eta gehienak XVIII. mendean eraiki zirenak izanik –hauetako asko oraindik zutik eta “jardunean” jarrai­tzen dutenak–; izan ere, urrutiko Erdi Arotik Euskal Herrian udalbatzak izan zuen garran­tzia historikoari dagokion kidetasun plastiko modura uler baitaiteke, beren edertasun monumental eta itxura dotore eta guzti. == Familia Etxea == Euskal baserri-etxearen jatorria adierazi nahi izan duten teoriak ugari dira eta, etnologoen ustez, neolito al­dian euskal etnia-mota osaturik geratu zen al­di hartatik datorrena da. Hasiera batean, geografiak eta klimak bal­din­tzaturik euskal­dunen ingurune edo bizitokia abelburuak eta haien mantenua gorde­tzeko izango zen, oraindik ere zenbait tokitako baserri‑giro zabalean ikus daitekeen txabolaren oso an­tzekoa. Txabola hauek solairu bakarrekoak eta orokorrean, egurrez ala harria ugari zen lekuetan harlangai­tzez eraikiak izango zirela pentsatzekoa da, landu gabeko bilbadurak ahan­tzian utzi gabe, hormak loka­tzez edo oraindik ere baserri-etxe askotan ikus daitezkeen ziriz­ko ehunduraz beteak. Sukal­dea eta lotarako lekua gela berean izango ziren, hala ere, azienda eta nekazari­tzako lanabesak gorde­tzeko tokia horma­txo xume batez bereizita. Klimaren hezetasunak eta gerrek deseginda gal­duko ziren baserri‑etxe hauek denak. Nekazariaren bizimoduan etengabeko bal­din­tza ekonomikoen hobekun­tzak, pixkanaka lana eta atsedena, gizonaren bizimodua eta abereen bizi­tza bereiztera eramango zuen; horrela, bi solairutan bereizitako bizitoki bat eraginez. Eta horrelaxe sortua izan behar du gaur egun ezagu­tzen dugun baserri‑etxea. === Baserri‑Etxea === Euskal baserria guztiz garran­tzizko gaia da kulturaren etnologo eta antropologoen­tzat; baina arte sormenari loturiko historia honetan baserriak duen garran­tzia, nahitaez, oso mugatua da. Hala ere, gai hau ezin dezake artearen historialariak arretarik eskaini gabe utz, Baskonian sormen-artea eskulangin­tzari eta egunoroko bizimoduaren jarduera zeha­tzari oso loturik ager­tzen zela egiazta­tzen hasten denean.2 Bestal­de, oraingo hauxe izango da euskal baserri‑etxearen jatorriz­ko bereizgarriak aipatu eta azter­tzeko garaia, zeren eta, XVII. eta XVIII. mende horietan­txe eratu zela baitirudi baserri‑etxearen tipologia. ==== Eginkizuna ==== Baserri‑etxea da nekazariaren etenik gabeko bizitokia, bizi­tzeko eta lan egiteko lekua, al­di berean. Angeluzuzenekoa da bere oinplanoa eta estalgarria normalean bi isurial­de dituena –laukoa ez da ohikoa– eta bi edo hiru solairutan al­txa­tzen da, espazioetan zatituriko gelak ditu, besteak beste, ukuilua, lantegia, bizitokia eta, ekonomia mailan buruaskia dela kontutan harturik –uzten biltegi modura– ganbara. Sorrerako baserri‑etxe mota honek al­daera asko onar­tzen ditu, hainbat fak­torek eragindakoak izan daitez­keelarik: bal­din­tza geografikoak, tokian tokiko usadioak, demografiak, ekonomiak eragindako beharrak eta une historiko zeha­tzak, gizakiaren, gizartearen eta estetikaren izaerako nahikundeak. Denbora joan ahala, higienea eta osasunbideak nahiz bizi kalitatea hobeak zirela eta, nekazari­tza eta abel­tzain­tza zein bizitokiaren zereginak oso zehatz bereizi beharra gertatu zen. ==== Arkitektura ==== Esan dugunez, nolakoak fak­tore horien eraginak, halakoak izango ziren eraikun­tzako al­daerak. Pirinioez az­piko probin­tzietan baserri‑etxe baxua, sendoa, lurrari oso lotua, oinplanoz angeluzuzena, etxarte edo patiorik gabea, gelak eta berauei dagoz­kien baoak hegoal­dera eta ekial­dera begira dituztenak dira arruntenak. Pirinioez gaindiko Baskonian, Lapurdin batez ere, bi motatakoak dira baserri‑etxeak: oinplano zabala eta baxuak, Gipuz­koakoen eta Biz­kaikoen an­tzera, estuak eta lirainak besteak. Kanpo al­deko itxurari buruz, berriz, hala nola laburbil­tzen zuen A. Larramendik bere begi aurrean zuen garai hartako Gipuz­koa: “Baserri‑etxeak zimenduetatik lehen solairuraino harriz­koak dira, eta handik teilatura bitartekoa adreiluz­koa ala, bat bestean gainjarritako oholez­koak. Gehien­tsuenak goial­de bakarrekoak eta beren uztak gorde­tzeko ganbararenak dira. Gauza berezi bezala, orokorrean ez dute tximiniarik, nahiz eta etxeak noiznahi kez beteak ikusi, ez dute tximiniarik al­txatzen”. 3 Eskema hau al­datu eta koplexuagotu egin zen denbora joan ahala, Gipuz­koan eta Gipuz­koatik kanpo; al­txaeratik hasiko ziren eta laster izango zituen hainbat solairu. Pirinioez az­piko baserri‑etxe jatorra honela deskriba daiteke: lehen solairuan harri eta morteroz lakar­ki prestaturiko bao handi bat ireki ohi zen, sotorako sarrera izango zelarik, eta ar­kuduna ala buruduna izan zitekeen. Eskual­de ba­tzuetan gal­duz joan da osagai hau. Beronen gainean bao gu­txi eta armarri handiak zituzten solairuak. Fa­txada, bi isurial­deko teilatu‑zurajea na­bar­men­tzen zaion frontoi batez amaitzen zen. Nafarroan, al­derdi mendi­tsuetan eta Zuberoan estal­kia oso pikoan jarria agertzen zen, elurteek behartuta. Lau isurial­deko estal­kiak ez dira ohikoak baserrietan, aleren ba­tzuetan azal­tzen bada ere.4 Eraikun­tza-sistema al­datu egin zen: mihiztadura zurez­koa edo harlangai­tz ala harlanduz egindakoa. Sarritan il­das­ka­turiko teila duena da estal­kia, baina Pirinio al­deko mendietan arbela jartzen zen honen ordez. XVI. mendea baino lehenagokoak Esan daiteke XVI. mendea baino lehenagokoak izan eta gerora osoko eral­daketarik izan ez duen baserri‑etxerik ez dela gera­tzen. Zaharrenetarikoen ezaugarria da, dorre­txeen kasuan, hari­tzez­ko euskarri bertikalak izatea, ataripea uztaituz, jarleku baten gainean, oin zuzen txiki batean tinkatuta. XVII. mendeaz geroztik Egitura zahar hori desagertuz joan zen XVII. mendeaz geroztik eta fa­txadako armazoiari karga‑horma jartzen zitzaion zuraren ordez, eta ar­kitrabaturiko ataripeko habeak baino ez du jarraituko. Fa­txadaren eta estal­kiaren zama, er­tzetan harlanduz sendoturikoa, harlan­gai­­tzez­ko hormatal gizenen gainean finkaturik. Garran­tziz­ko baserri‑etxe ba­tzuetan ataripetik ez­kara­tza handi batera sar­tzen da, lanabesak jaso­tzeko balio duen ez­kara­tzera, hain zuzen. Ez­kara­tza Nafarroa Behereko ezaugarria da batez ere, klimaren gogorrak ez baitu uzten ataripe zabal irekirik eduki­tzen. Arrazoi berberagatik dira urri baoak, bal­koirik ez da ager­tzen eta teilatu‑hegalak zabalagotu egin ziren mendial­deetako baserri‑etxeetan, mutur beltz itxura hartuz. XVIII. mendearen az­ken al­dera Ar­kua sartu zen XVIII. mendeko portaleetan, fa­txada zeharo harriz ixteko eta eraikinaren garaierak gora egiteko baliabidea horrela ekarriz; ar­kuak, izan ere, hormaren gainera bota­tzen du herstura. Sistema honek bao gehiago irekitzea eta bal­koiak zin­tzilikatu ahal izatea ere ekarri zuen. Atalondoetako ar­ku hauek eskar­tzano beheratuak izan ohi ziren, zenbaitetan bikoi­tzak, pilareen bitartez bereiziak eta ongi moztutako harlanduz­ko ate‑zangoetan deskargatuz, men­tsuletan erremataturik. Durango al­dean sarritan ikusten diren kasuak dira hauek. Goragoko bizi‑ka­litatea adierazten zuten berrikun­tzak ziren, baina ahalbide ekonomiko handiagoak zituzten nekazariek egin zituzten, ez besteek. Bowles edo Jovellanos bidaiarien oharrak, esaterako, XVIII. mendearen az­ken al­deko euskal nekazarien bizimoduaren hobekun­tza honi buruzkoak dira, zalan­tzarik gabe, Euskal herriko hiri eta herrietan zehar zebil­tzala lur honetan ikusten zutena Gaztelako nekazari jendeak zeraman bizimodu errukarriarekin al­dera­tzen zutenean. Euskal­dunen oparotasun hori beren foru- eta administrazio-erregimen burujabe baten ondorioz ematen zela esan gabe ez zuen utziko Jovellanosek. Zenbait al­derditan XIX. mendean ataripea ere desager­tzera jo zuen; horrek berekin ekarri zuen familiako bizi­tza etxebizi­tzaren barrura al­datu beharra, sukal­dea izango zelarik familiaren biltokia, gerora salara pasa zena, modu honetara baserria hiriko kale‑etxeen egituretara gertutuz. ==== Edergarriak ==== Baserri‑etxe an­tzinakoenetan guztiz urriak dira edergarriak; eta klima gogorra den eskual­deetan ez da inolako edergarririk agertzen, Zuberoan esate baterako. Estetikoki atsegina izateko apetarik ez dela esan daiteke; atsegintasun estetikoa fa­txadaren eraikun­tzako bilbaduraren baitan egongo da soil-soilik. Eraikun­tzako osagairen batean arrazaz­ko indibidualtasun ara­tzik kanpora­tzen bada, –irizten du Yrizarrek– bat besteagandik hain desberdina den Gipuz­koako eta Biz­kaiko bilbaduretan azal­tzen da.5 Eta honela eran­sten du: “Hala ere badute bien­tzako den ezaugarri bat, triangeluak osa­tzeko zeihar piezak erabil­tzen dituztela, ostiko hauen erabileran Lapurdikoetatik bereizirik”. Fa­txadako profil triangeluarra, estal­kiaren isurial­de triangeluarrez marrazturiko frontoi hori da baserri‑etxeari bere itxura berezia ematen diona; hemen­txe aur­kitu ohi da egutera-txokoa. Baina, denbora joan ahala txoko hori eta hormetako bilbadura ere desagertu egin ziren eta hauen ordez, zenbait edergarri azal­du, hiriko etxeak eta jaure­txeak imitatuz: armarri ugari eta harriz­ko eta zurez­ko tailla‑lanak. === Hiriko etxea === ==== Populatze guneak ==== Gauza jakina da, hiri‑etxeak hiribil­du edo populazioaren el­kar­ketak ematen zirelako sortu zirela, gizarteko historia politiko eta ekonomikoan kontaezinez­ko ondorioak ekarri zituen gertakaria delarik, eta Baskoniari dagokionez, Nafarroako eta Gaztelako erregeak emandako foru-eskubideak bitarteko gertatu zen, “jaun ahal­tsuen” (Ahaide Nagusien) al­detik nozi­tzen zituzten gehiegikerietatik jende xumea eta nekazariak babesteko nagusiki, eta “mendi eta eremuetan bereziki –dio Larramendik– egunoro gerta­tzen ziren delitu eta sorginkerietatik babesteko”. Horrelaxe jaio ziren, denak ez badira ere, gaur egun ezagu­tzen ditugun herri gehien­tsuenak. Berauekin iri­tsi zen industria eta mer­katari­tzaren garpena ere. Hiribil­du bakoi­tzaren sorrerako Foruak berekin zekarren defen­tsarako harresia eraiki beharra. Baina, bandokideen arteko borrokak amaitu zirenean, kanpotiko lapurreta eta gerra erasoen arriskua desagertu ahala eta hiribil­du eta hirien populazioa hazi eta zabalagotu beharra areagotu zen heinean, hiribil­duetako harresiak beren betebeharraren zen­tzua gal­duta, gehienak lurrarekin berdindu ziren. ==== Orubea ==== Foru ba­tzuen testuak baliagarri zaiz­kigu gaur egun, biztanle bakoi­tzak hiribil­duetan eraikun­tzarako nolako bal­din­tza eta baliabideak eduki zi­tzakeen ezagu­tzeko, orube bakoi­tzak zenbateko zabalera izan zezakeen seinalatu egiten zi­tzaiela kontutan harturik. Horrela, Urre­txun, Joan II.ak 1421ean emandako “hiri‑gu­tu­nean” lurren banaketa eta partiketa “omes buenos”‑en eskuetan uzten zuen; baina, al­di berean, lurra zenbait familiaren artean banatu behar bazen, oruberik handiena honela zatitzeko iradokizuna egiten zen “que sea de seis brazas en ancho e de nueve en luengo, segun uso e costumbres de la tierra de Guipuzcoa, e que el medio solar que sea la mitad de estas dichas brazadas en ancho e en luengo”.6 ==== Morfologia ==== Hirietako etxea oinplano aglomeratua duena eta etxarterik gabea izan ohi da, an­tzinako baserri‑etxeen antzera; baina zabalerari sakontasuna gailenduz. Ezagu­tzen ditugun an­tzinakoenak etxe familiabakarrak harlangai­tzez eginak izaten ziren, hiru al­deetan eta fa­txada nagusian, Pirinioez gaindiko Baskonian bederen, gainerakoa solairuak habe gainetan ezarritako bilbadura bertikalez osatua izaten zelarik, sarritan hegal­kin modura 30 bat metro aurrera eginez. Alboetako hormak ere aurrera egiten zuten horma‑bular an­tzera, eguz­ki habeen­tzat sostengu zirelarik. Eztabaidak ere izan dira irtengune hauen egitekoari buruz­koetan; ba­tzuetan Erdi Aroko hiribil­du harresidunetan bizi­tzetako eremuak oso estuak zirenean solairu nagusiaren­tzat lekua irabazi nahiak eraginda eginak dira; beste ba­tzuetan, al­diz, hezetasun eta haizearen aur­ka fa­txaden defen­tsa modura, besterik gabe. ==== Estetika ==== Hirietako etxeen al­derdi estetikoa nabarmendu nahi dugunez, ez gara barruko esparruen banaketa deskriba­tzen geratuko. Fa­txadak. Frontoi moduko errematea izaten zuten sarritan eta teilatu-zurajea bi isurial­dekoa; baina Gipuz­koan –Hondarribian, esate baterako– urak aurreal­dera isur­tzen duen estal­kirik ere ikus daiteke, teilatu‑hegal horizontal batez babesturik. Bal­koi handiak eta teilatu‑he­gal izugarriak ere ohikoak ziren etxe hauetan. Yrizar ar­kitek­toak Goizuetan, Amaiurren, Lesakan, Hondarribian eta abarretan hain ongi gorde diren etxe-mota horietako ba­tzuk atseginez deskriba­tzen ditu. Euskal arte-historia batean berauen oroimena ahan­tzian, aipatu gabe, utzi behar­ko ez liratekeen eraikinak dira. Ohiko eskema berari jarrai­tzen zaiz­kie ia guztiak, eta eredu tipiko berari eran­tzuten dietela dirudi, baina, badu bakoi­tzak begirada erakar­tzen duen berezitasunen bat. Fa­txada normalean zurez­ko bilbadura duena da; az­ken solairuan, zoruko soliben luzamendu gainetan bal­koi handi bat agertu ohi da, baserri‑etxeetako egutera ala ganbaratik letor­keena. Xehetasunak. Bertako diseinugilearen estetikako zen­tzu izugarri bat adierazten dute kalostra‑zirietako xehetasun guztiek, mol­durek, hor­tzaxkek eta zura-taillek, teilatu‑hegal pareek, habe‑buruek, horma‑bularretako profiletako fineziek eta leihoetako arotz‑lan saiatuek. Eta hegal­kinetan, teilatu‑hegal eta leihoetan apainketa lanetan halako fintasuna ikusita, Euskal Herri sakon hartako hargin eta taillagile haien sormenerako irudimenaz badu batek zer hausnarturik. Dena den, ziur asko, akats bat li­tzateke maisu haiek barroko al­diko maisu haien berotasuna berengana­tzeko inolako lehiarik ez zutela izan uste izatea.7 === Jauregiak === ;Eraikina. Erdi Aroan familia noble baten boterea bere dorre­txearen handitasun eta sendotasunean ager­tzen bazen, al­daketa politikoek familia handi hauek monar­kiaren egitura berrietan gizartera­tzera behartu zituztenean, dorre­txe hauen ordez beste ba­tzuk eraiki edo jaure­txe eran antolatu ziren, hauen handitasuna an­tzinako handitasunaren arabera hartuz. Kokapena. Halakoekiko estimua eta interesa, horrez gainera, ez zen etxearen handitasun eta sendotasunaren baitan egoten soilik, egokiro jakinarazi denez, beraren kokapenetik bertatik kontenpla zitekeen hartan ere jar­tzen zen,8 zeinak zuzeneko zerikusia bai­tzuen hiriko kokapenaren diseinuan. Barrokoan, aurreko al­dietan bezala, bi eratako jauregiak bereiz daitez­ke: * Oinplano aglomeratua dutenak, Kantauri al­deko probin­tzietan sarriagotan ematen dira eta zalan­tzarik gabe Erdi Aroko dorre­txetan dute sorburua, gailen­tzen zaien egituraren arabera, hainbat al­daera agertuz: espainiarra, fran­tsesa ala euskal­duna, “baserrietakoa”. * eta erdian etxartea edo patioa zutenak; honako hauek Espainiako hegoal­dekoen eraginez, mota honetakoak dira sarrienetan Araba eta Nafarroako jauregiak. Estiloa. Horrelaxe osatuz joan zen jaure­txe mota kanonikoa, zein leku edo kokapenetan –landan ala hirian– aur­ki­tzen den kontutan hartu gabe, hainbat osagaiez eginiko fa­txadak ezaugarri dituztela: * zain-etxol edo er­tzetako kuboa desagertuz joan zen; * harlangai­tzez­ko hormak dituzte, XVIII. mendera arte zuritu gabeak; * harlanduak erabiltzen ziren leiho eta atarietan; * teilatu‑hegalak zituzten; * armarria gotiko al­dikoa baino askoz handiagoa eta baita Errenazimendukoa bera baino ere. Zenbait ataletako eskailera nabarmendu behar­ko li­tzateke XVIII. mendean sartutako osagai barrokoen barruan, kupulaz edo linter­naz estalirik, kasu arrandi­tsuetan, Nafarroako jauregi handietan oso sarritan ikusten zelarik. Euskal probin­tzietan salbuespenak dira El­tziegoko Ramirez jauregikoa edo Ermuko Val­despina jauregikoa. Zenbait kasutan eskailera gai nagusitzat jarri ohi da, Ez­peletako jauregian ala Iruñeko beste batean, esaterako. ==== Gipuzkoa ==== Probin­tzia horretan, guztizko barroko izendapena dutenetatik, garai bateko dorre­txe edo errenazimenduko etxe dotoreak –Bergaran, Ozaeta eta Olasotarren etxeak izan daitez­keenak al­de batera utziko ditugu– an­tzinako beste dorre­txe ba­tzuen ordez­koak izanak, horietan ikusten baita patiorik gabeak direla jada eta oinplanoa aglomeratua emango zaiela, horrela aurreran­tzean Gipuz­koako jauregi mota arrunta izango dena eraikiz. Mendeetan zehar al­daketa honek etxe nobleen berez­ko elementuen formari nola eragin zion ohartaraziko du Yrizarrek. ;Berez­ko ezaugarriak. Horrela koka di­tzakegu jauregiak, kronologikoki zenbait ezaugarri kontutan hartuta: * Ertzeko zain-etxol har­tzen ari den profila, pinakulu al­dera egingo duena, * gailurreria al­dera egingo duen almeneria, * teilatu‑hegalez aberastu ziren erlai­tzak, * bao konopialak “erromatar” erara eraikitako leihoak izango dira, * liraintasuna gal­tzen ari diren armarriak eta abar. ;Ataria. Leinargi bat eraku­tsi nahiak eraginda, ataria neurriz gainez­ka edergarriz janztea oso sarritan ikusi ohi da. Honek inpresio bi­txia sor­tzen du, ez baita ongi uztar­tzen an­tzinako dorre­txeen estilo orokorrarekin. Hau horrela, jauregi barrokoen aur­kez­pen batek XVII. mendera atzera egitera gonbidatzen gaitu, tradizioarekin el­kar­tzekotan. ;Arrese etxea. Bergarako eraikin honek, adibidez, “goibel itxurako harri grisez­ko fa­txadak eta angeluetako zain‑etxolak hobeto uztar­tzen dira erdi‑puntuko ate soilarekin, eraikun­tzaren eta edergarrien handinahiarekin baino”.9 ;Laureaga dorre­txea. Uztar­tze egoki horren adibide bat, Bergaran bertan Laureaga deri­tzan Dorre­txeak eskain­tzen digu; edergarrietan oso neurri­tsua den honek –atearen bi al­detan errenazimendutik datozen medailoiak eta armarri zuhur bat– besterik ez du, dena ere an­tzinako dorre­txe baten soiltasunarekin oso bat datorrena, harlandu eta harlangai­tza ongi antolaturiko bere paramentua gorde­tzen du eta zain‑etxolak eta teilatu‑hegal eder bat manten­tzen dituen fa­txadari itxura aparta ematen. Horrela, ongi asmatutako mol­daketa bat dugu, bere adina eta bere bi al­ditako tran­tsizioko estiloa zin­tzoki adierazten dituena: XVII. mendearen hasierako euskal jauregi bat. ;Moyua jauregia. An­tzeko zerbait esan daiteke Bergarako Moyua jauregiaz, beranduagoko eraikun­tza bat bada ere. Ar­kitek­to anonimoak zain‑etxolak, tarte ajimezatuak eta bao konopialak eskuratu nahi izan zituen, aurreko estiloekiko hondar nostalgiko bat islatuz. Beste kasu ba­tzuetan garaiko estiloarekiko leialtasuna ageriago dago. ;Yrizar etxea. Bergarako Yrizar etxeak, esate baterako, oso estilo soila du: barrokoa gainditua dago eta berau eraiki zeneko datak (1780) delako soiltasuna neoklasizismoaren eraginak jo­tzen hasia izatearen ondorioa dela adierazten digu. ;Barrene­txea jauregia. Ordizian Argüeso mar­kes-markesaren jauregi honek, beste behin ere, arreta pizten duen oinplano angeluzuzen izugarria badu ere, bere egitura aglomeratua euskal etxetik hartua duelako da, hain zuzen. Fa­txada nagusian, herreratar ku­tsuko soiltasun horretan –beste hiruretan, halaber– sekulako erdiko ar­ku bat ireki­tzen da, antolaketa osoaren­tzat ardatz batera­tzaile gisa jokatzen duena, egutera jator ba­tzuei dagoz­kien beste txiki ba­tzuk el­kartuz. Aipatutako ar­ku handian aur­ki­tzen den eskailera harlanduz egina da solairu nagusira artean. Un­tzuetarren jauregia. Eibar inguruan an­tzinako Un­tzuetarren dorre­txea aur­kituko dugu, soiltasun handiko harlandu ilunez egindako hormak dituen jauregi-fa­txada eraku­tsiz. Solairu nagusian bal­koi irtenak ditu eta az­kenekoan eskudela. ;Lardizabaltarren etxea. Segurako Lardizabaltarren etxea ere bikaina da. Solairu nagusiko bal­koi irtenak, bigarreneko eskudelak eta bi leiho burdin saredun dituen erdiko atea, eta inposta lerroetan barrena doazen platabandak eta baita teilatu‑hegala ere, Mar­kinako Mugartegi jauregikoaren an­tzekoak dira. ;Laz­kaotarren jauregia. Laz­kaon, XVII. mendeko bigarren laurdenekoa da Laz­kaotarren jauregi galanta, bando-kideen guduetan sun­tsitua izan zen oinaztarren dorre­txe famatuaren ordez­koa. Oraingo honetan, inguruan galeriak dituen erdiko patioaren ohitura errespetatu egin zen, beheko solairuan zerbi­tzurako gelak zituela eta solairu nagusian, salak, jangela eta logelak. Fa­txada nagusia ezohikoa da, erdiko zatiak eskain­tzen duen kontrasteagatik, hor­txe pila­tzen baitira edergarriak alboetan dituen bi dorreekin. Arestian aipaturiko erdiko edergarriak hiru mailatan antolaturik daude: alboetan zutabe pareak dituen atari handia, bal­koia eta az­kenik Laz­kaotarren armarria. ;Insaustitarren jauregia. Harlanduz trinkoturiko erdiko gorpu­tzaren alboetan eraikin dorredunak dituen Laz­kaotarren jauregiko berritasunak iradoki ziezaiokeen Peñafloridako Kondeari, XVIII. mendeko az­ken herenean, Az­koitiko bere jauregia egiteko orduan. Egia esan, bere etxearen eraberri­tze sakona izan zen Munibek egin zuena, zori­txarrez honetaz dokumentuetako ziurtasun handirik ez badaukagu ere. Baina, garai horretan etxebizi­tzatarako erosotasunak garran­tzi gehiago zuela kontutan hartuz gero, badirudi XVIII. mende horren az­ken al­dera “Peñafloridak bere jauregi eraberritua luxurik eta gore­tsiko zukeen ar­kitek­turako eranskinik gabeko nekazarien etxe­tzar batean oinarritu zuela”.10 Ez du etxarterik edo patiorik eta barruko erdigunea goienetik argizta­tzen den eskailera zabal batek okupa­tzen du. Beheko solairua sukal­de eta zerbi­tzu-geletarako erabil­tzen zen; solairu nagusian ziren logelak; az­keneko solairuan lo egiten zuten –Nafarroako jauregietan, esaterako– neskame eta morroiek. Mendebal­deko fa­txadaren aurrez aurre XVIII. mendeko kapera­txo bat dago, fran­tses ku­tsuko al­darea duela. ;Sarobetarren jauregia. Usurbilen estiloz desberdinak diren bi jauregi gailen­tzen dira –Chueca Goitiak Samaniegorena aipa­tzen du. Usurbilgo Sarobetarren jauregiak Lardizabal­darren jauregia oroitarazten dio Yrizarri: portalerako sarreran bi ar­ku ditu, landako baserri‑etxeetan ohikoak. ;Atxega jauregia. Usurbilen bertan dagoen jauregi honek profil liraina du, sarrerako atea solairu nagusiaren mailan duelarik, kanpoal­detik fatxadan duen eskailera eta guzti. Baoak, bal­koiak, teilatu‑hegalak, propor­tzioak eta abar azter­tzen jarriz­ gero, berehala ikusiko genuke berdinetik ezer ez dutela; hala ere, atzetik daukaten paisaia zoragarria da. ;Zumaran jauregia. “Indianokua” izenez ere ezagu­tzen dena (desagertua). Yrizarrek oroitarazten du Eibarren Luis XV.aren garaiko barroko fran­tsesaren zaletua zen ar­kitek­toren batek eraikia izan behar zuela Zumaran jauregiak, era guztietako kartel bihurrituak, harriz­ko maskaroiak eta burdinaz­ko eskudelak dituela. Baina, hain bistako eragin horretaz gain, konposaketa orokorrean, euskal jauregi bat al­txa zuen eraiki­tzaileak. “Bertan jaiotako etxe bat da, XVIII. mendeko fran­tses dotorezia hanpuru­tsuz apaindua”. ;Olasotarren dorre­txea. Desagertua bada ere Elgoibarren dorre­txerik ospe­tsuena Olasotarren dorre­txea izan zen, Alzolatarren an­tzinako oine­txea –herrian Torrekua izenez ezagutuz betidanik. Fun­tsean, bere oraingo egitura 1588an berreraiki eta eraberritu zenean hartua izan behar du. Hiru solairu ditu, bakoi­tzean hiru bao dituela. Sarrera nagusian, erdi‑pun­tuko ar­kua du; gainerako baoak oso buru soilez antolatuak dira, eta solairu nagusiko hirurak bal­koidunak dira, goiko solairuak al­diz, erdiko baoak baino ez ditu. Teilatu‑hegal eder zabal bat du agerian eta eskan­tzu-armarri handi bat, galeoi baten erliebea duela, zeinaren oihal batean data hau irakur daitekeen: 1604. <center><nowiki>* * *</nowiki></center> Neke­tsua li­tzateke Gipuz­koako jauregi guztien deskribapena. Amaiera emateko nahikoa izan bedi honako hauen aipamena: * Tolosan, Idiakez, Zabala eta Atodotarren jauregiak; * Mutrikun, Granadako dukeen jauregia eta Areizagatarren etxea; * Arrasaten, Bañez Ar­tzubiagatarren jauregi Txikia –XVI. mendekoa izan arren edergarri barrokoak dituena–, Monterrontarren jauregia, Okendotarren oine­txea, Garigayen jauregia, Gerratarren etxea, Adan Yar­tzaren etxea eta abar. ==== Bizkaia ==== ;Elorrio. Jakina denez Biz­kaiko Jaurerrian eta Euskal Herri osoan agian, Elorrio da hiriko jauregietan mul­tzorik abera­tsena duen hiribil­dua, herriak duen hedadura eta populazioaren zenbatekoa kontuan hartuz, behin­tzat. Harresiz itxitako esparrutik kanpo eraikiz joan zirenak “Monumentu Mul­tzoa” osa­tzen dute, benetan. Etxe dotore hauetan guztietan ia, begien bistan jar­tzen zaiguna jauregi itxurakoa bada ere, gehien­tsuenak an­tzinako dorre­txeen birmol­daketak dira. Gaur egun harlandu noblez eraikitako jauregiak dira, ojiba edo erdi‑puntuko ar­kuak, burdinaz­ko bal­koiak, ba­tzuetan goieneko baoetan al­denik al­derakoak, eta armarri handiak dituztela, denetan. Jauregi hauetako ba­tzuk, an­tzinako nobleziako hainbat jaberen eskuetatik igaro ondoren, el­karte erlijiosoen bizitoki bihurtu dira edo burgesiako jende handien jabetza. ;Arespako­txagatarren jauregia. Elorrio. Arespako­txagatarren jauregia, hiribil­duaren hasierako hirigunean eraikia izango zen XVI. mendearen bigarren erdial­dean, baina gerora birmol­datua izan da. Bere fa­txada harresiaren ate nagusiari atxikita aur­ki­tzen da. Atearen bi al­detan eta garai samar, artilleriako muturra sar­tzeko eginkizuna zuten biribileko zulo sendoak agertzen dira. Jauregiaren kokalekua –defen­tsarako dorrea izana an­tzina– oso estrategikoa da, zeren eta ojiba atetik zeharreko perspek­tibak harresiaren esparruko zehar­kako kalezulo batean sartuko baikaitu, urrutira, ibaira ematen duen ate irekia ikusten dela, beste al­dean. ;Casajara jauregia. Elorrio. Hiri barruan sartu ondoren, lehen zabalgune al­dean Erdi Aroko gunean eta elizaren ondoan, Casajara jauregia ederren eta hobekien zaindutako bat gerta­tzen da. Baina fa­txada nagusia berria da (1934), an­tzinakoa hegoal­dera baitzegoen. Jauregia handitzeko, an­tzinako atariari itsa­tsitako gorputz bat eraiki zitzaion; han gaur egun nagusitzat har­tzen den fa­txada neoherreratar bat antolatu zen, bere atari eta guzti. Yrizar ar­kitek­toaren lan arte­tsu bat izan zen eta an­tzinako eraikinarekin ez du inolako desegokitasunik, harlandu gorrizta eta bao txikien osaketa bere horretan utzi bai­tzuen. Etxe honen bereizgarri nagusia, fa­txadaren erditik gora hiru solairuetara igo­tzen den eskailera da. Beste osagai bereizgarria, bigarren solairuko atzeko fatxadan dagoen loggia da, toskanar ordenako zutabeen gainean dauden er­di‑pun­tuko hiru baoen bidez irekirik.11 ;Ur­kizutarren jauregia. Elorrio. Plaza berean eta Casajararen aurrez aurre dagoen Ur­kizutarren jauregia ere Hiribil­dua fundatu eta handik gu­txira eraikia izan behar zuen, egungo jauregian aurreko dorre­txeari dagoz­kion gezileihoak bizirik iraun dutela kontuan hartuz gero. Gaur­ko jauregiaren hormen atzean, lodieraz metro bat baino zabalagoak diren dorre­txearen hormak eta bertara sarbidea duen ate gotikoa gorde dira. Atzeal­deko fa­txadak, ibai al­dera irekiak diren hiru gezileiho agertzen dira, bitartean estalitako galeria batek berau gorde­tzen du atzeko lorategira joateko. Ekial­deko fa­txadak Ur­kizutarren ez­kutua babesten du –bi herensugek banda bati eusten dioten ahoaz– eta beste etxeetako hormetan zenbat al­diz azal­tzen den ikusita, hiribil­du beraren armarri bihurtu dela ere esan daiteke. ;Tola Mar­kesaren jauregia. Elorrio. Euskal Herri osoko deigarrienetako bat dela esan daiteke, bai bere edertasunagatik, bai zaindua egoteagatik, bai kokapenagatik, egoki asko isolaturiko prisma-bolumena du baina, al­di berean, auzo oso baten erreferen­tzia-gune modura zuti­tzen da. Hiru solairuetako mul­tzo bat da, harlandu bikaineko paramentuekin, zain‑etxola zilindrikoak angeluetan, hiru ardatz bertikaletan ordenaturiko bao burudunak, eta beste hainbeste horizontalak, hiru solairuak el­kar­tzen eta hegoal­dean galeriak dituen hainbat gelei goitik argia ematen dien ataletako eskailerarekin. Fa­txada nagusiak ardatz bat osa­tzen du erdian, ataria, solairu nagusiko hiru baoetako bal­koia eta solairu honen eta goikoaren arteko armarri handiaren bidez nabarmen­tzen dena. Jauregiaren barrunbea, erdian jarritako eskailera nagusiaren inguruan dago antolaturik, jauregi barrokoetan ohikoa denez. <center><nowiki>* * *</nowiki></center> Elorrion, ia hogeira iristen den zerrenda osatu daiteke: Araio, Lekerika, Lariz, Arriola, Iturri eta abar jauregiak, baina ez luke berritasun handirik eskainiko hauetako bakoi­tzak. <center><nowiki>* * *</nowiki></center> ;Mugartegitarren etxea. Mar­kina. Hau 1660 al­dera eraiki zen, garai hartako euskal jauregien eredura. Harlanduz­koa du fa­txada nagusia eta gainerako hirurak harlangai­tzez­koak. Zain-etxol handiak eta pinakuluak desagertu egin dira eta burdinaz­ko bal­koi irtenak, berriz, solairu nagusian fa­txadako antolaketaren fun­tsez­ko atalak dira, Segurako Lardizabaltarren etxearen eredu; goieneko baoak ere karel­dunak dira, burdinaz­ko barandak dituztela. Beheko solairuan atea erdi‑erdian du. ;Val­despinako Mar­kesaren jauregia. Ermua. Biz­kaiko ar­kitek­turako al­txorretako bat da. Andres Orbe eta Larreategi ar­tzapez­pikuak bere jaioterrian eraiki behar zen jauregi baten diseinua Loiolako santutegiko eraikuntza‑la­netan itzal handiko maisu nagusi gisa aur­kituko dugun Sebastian Lekuona ar­kitek­toari eskatu zion, berehala Elgoibar­ko udale­txearen diseinugile modura ere gogoratu behar­ko dugun honi, alegia. Loiolako lanetan buru‑belarri ari zelarik Orbe go­tzainak (1729) deitu zion bere jauregiaren eta Ermuko elizaren dorrea eraiki zi­tzan. Egitasmo honetan, 1733ko abenduan zendu zen arte jardun zuen Lekuonak, ardura honetan bere koinatua zen Jose Zuaznabarrek ordez­katu zuelarik. Ermuko jauregia, jauregi solte handi bat da, oinplano karratua eta hiru solairutako al­txaera, ganbara gainean duela. Paramentuak hondar‑harri errez egina ditu, bere fa­txada nagusian ia dena harlandu isodomoz eta gainerako fa­txadak harlangaitz zarpeatuz, er­tzetan kuxinduriko harlanduak dituztela. Lau isurial­deko teilatuz eta linter­nadun kupulaz estal­tzen da. Fa­txada nagusiari ate burudun bat ikusten zaio, lerronahasiz­ko baketoiez apaindua eta saihe­tsetan mol­duraturiko bi leiho; goieneko bi solairuetako bost kaleetan mol­durez, gir­nal­daz eta oxkar zatituz zoragarriro apainduriko ukondoetan eskoratuta daude bal­koiak. Fa­txada honen er­tzetan Orbe eta Larreategitarren bi armarri berdin‑berdin daude. Harriz­ko erlai­tzetan landare gaiak dituzten harburuak ditu. ;Zubietatarren jauregia. Lekeitiok baditu hainbat jauregi. Barroko al­diko garran­tziz­koenetako bat Migel Velez Larrea eta Josefa Jazinta Adan Iar­tza anderearen Zubieta izeneko jauregia 1716an eraiki zela gogora dezagun. Honek badu etxarte bat barruan, eta fatxada nagusiaren alboetan bi dorre azal­tzen zaiz­kio. Honen erdian, Laz­kaotarren an­tzera, armarriaren ordez ni­txo bat kokatu zuten San Migelen irudia, barroko apaingarriz josia duela. Traza­tzailea anonimatuan gel­ditu da. Jakin badakigu, Domingo Abaria maisua izan zela egin zuena. ==== Araba ==== Erdi Aroan hainbeste dorre eraiki zituzten lurral­de hau jauregietan ere abera­tsak da, bertako noblezia az­kar egokitu bai­tzen monar­kia gaztelarraren bizimodu eta erregimenaren mol­deetara. Hauetariko garran­tziz­koenak berpiz­kunde al­dikoak dira eta aurreko kapituluetan aipatuak ditugu. Araban ez da gauza samurra barroko ereduz­ko jauregirik aur­ki­tzen. Bereziki barrokoak ez izan arren, deigarriak irizten ditugun eraikin zenbait gogoratzea besterik ez dugu egingo, izan ere, kapitulu honetan aipa­tzen ari garen garaia baino zer­txobait lehenagokoak dira, orokorrean. ;Felix Mª Samaniegoren oine­txea. Guardian, San Joan parrokiaren ondoan Felix Mª Samaniego alegilariaren oine­txea aur­kituko dugu. Eraikin trinkoa da, hiru solairuduna, fa­txada nagusian ataria‑bal­koia‑ar­marria arda­tza erdian dituela. Bere atari buruduna zutabe dorikoak saihe­tsetan dituena da. Solairuen bereiz­keta fa­txadan horizontal­ki doan inposta lerro baten bidez nabarmen­tzen da. Baoetan inguruak harlandu nabarmenduz eginak daude. ;Lazarragatarren jauregia. Zalduondo. Deigarriena Lazarragatarren jauregia dugu, oinplano angeluzuzen gainean eraikia dagoena. Ekial­deko fatxadan, honen erdigunean areagotu egiten den ardatz bertikala, al­de bakoi­tzean bi zutabe jonikoz inguraturik, ate burudun handi bat duela azaltzen da. Gerrariak alboetan dituen neurriz kanpoko armarri batez koroaturik dago, fa­txadaren inolako propor­tziorik gabe altueran eta garbitasunean, hemen armarriaren maila berean bi bao bal­koidun baino ez baitira ireki. Orekatuagoa den hegoal­deko fa­txadari goieneko solairuan dintel­dun galeria ala bost zutabe jonikoen gainean harlanduz­ko karel batez eusten zaion behatoki bat agertzen zaio eta oso irtena duen hegala. ;Andoi‑Luzuriagatarren jauregia. Zalduondon bertan dagoen beste jauregi eder bat da hau, 1683an bukaturik zena, data hau grabaturik gel­ditu baita iparral­deko alboko fa­txada tolesten duen inposta batean. Bere bi solairuak eta aurreal­deko fa­txada nagusian ongi orekaturiko hiru arda­tzekin, hegoal­dean galeria duela berpiz­kundeko lan dela esan daiteke. Jauregi barrokotzat izendatu behar bada datagatik, berehalakoan aipatu beharrez­koa da bere egituren soiltasuna; aukeraketa egitean harlangai­tza eta harlanduskoak nahiago izan ziren hormen barrurako eta harlanduak berriz, bao eskan­tzuen, inposten eta goieneko erlai­tzen er­tzetan koka­tzeko. ;Zurbanotarren jauregia. Zurbano. Barroko izendapena emateko goiztiarregia den eraikinetako bat dugu Zurbanotarren jauregia eta izen bereko hirian 1621ean eraiki zen hau landa-jauregi dotore baten adibide on bat da. Pedro eta Joan Eginoak eginiko lana. ;Otazutarren jauregia. Zurbanon bertan dago jauregi hau ere, baina Mikaela Portillok, Torres y Casas Fuertes en Álava bere liburuan aztertu duenaren arabera, Erdi Aroko Basterra dorrea izana zen toki berean eraiki zen Otazutarren jauregi dotore hau, 1696an hain zuzen ere. Zalduondokoaren antzera paramentu orokorra harlangai­tzez egina da, baoak ingura­tzeko harlanduak gordeaz. Baditu erlaitz lodi batez bereizirik dauden bi solairu. Atariak eta honi dagokion goieneko armarriak fa­txada nagusiko arda­tza mar­ka­tzen dute. Beheko solairuko ez­kara­tzean ar­ku burudunak dira atariak, uztaidurako harlanduak mol­duraz eta belarriez nabarmenduak eta edertuak dituela lau angeluetan, horrela eraikinari benetako osagai barroko bat erantsirik. Bestea bezain barrokoa den osagaia, eta deigarria gainera, hegal­kin zabaleko teilatu‑hegala da, alboetan bolutaz eta aurreal­dean kordoi­txoz oso dotore apainduriko men­tsula bikoi­tzez jarria. Gorputz nagusi honi eran­tsita, hegoal­deko pabiloiak badu bost toskanar zutabetan ezarritako lau ar­ku kar­napelez osatutako galeria edo egutera bat ere. ;Eskibel‑Garibay‑tarren etxea. Ilarraza. Eraikin trinko hau 1673koa da, hiru solairu eta ganbara dituena, hormak berriz, har­lan­gai­tzez eginak eta baoak harlanduz inguratuak. ;Mendibil‑Jauregi etxea. Foronda. Eraikun­tza oso soila eta XVIII. mendekoa da, harlangai­tzez egina da nagusiki. Larrako jauregia. Lezama. Halako indar eta sendotasun zirrara eragiten duenez ez genuen Lezamako Larreko jauregira azal­du gabe gel­ditu nahi. Hiru solairutako prisma izugarri honek baditu bakoi­tzean bost bao eta bost ar­kuko ataripe zoragarri bat beheko solairuan; gainerakoan ez du edergarririk, bi solairuak bereizten dituen erlai­tza izan ezik. <center><nowiki>* * *</nowiki></center> Ez gara zerrenda honekin gehiago luzatuko, zeren eta eran­tsi genezakeen guztia ez baili­tzateke atal honetakoa izango; Ana de Begoñak ida­tzi zuenaren arabera, “Arabako etxe‑ar­kitek­turatik isilean igaro da barroko estiloa”.12 ==== Nafarroa ==== Aurrez ohartarazia dugun bezala, Barroko al­diko arte-historia batek ezin ahan­tzi dezake ar­kitek­tura zibila, eta,Nafarroari dagoz­kionez, ahanztura hau bar­kaezina baili­tzateke, non oinplano berriko jauregi-eraikinak, erlijio-eraikinak baino ugariagoak diren. Inon baino hobeto froga daiteke Nafarroan jauregien eraikun­tzak hirigin­tzarekin harreman estuak dituela, Barroko al­ditik hasita, batik bat. Bestal­de, bistakoa da Nafarroan ematen dela mota aldetik ugaritasunik handiena ere, ezagunak diren hiru al­derdi geografikoen arabera: Ebro ibaier­tza, mendial­dea eta erdial­dea.13 ===== Erribera ===== Erribera edo ibaier­tzetik hasten bagara, garai honetan jauregi, jaure­txe eta beste monumentu zibil ugari eraiki zela esan behar da, garran­tziz­ko gehien­tsuenak Tutera eta Corellan daude kokaturik eta, besteak beste, halakoxe garran­tzi apur bat duten Zentroniko eta Alesbesen. Berpiz­kundekoen an­tzera, Barrokoaren mendeetan bi gorpu­tzetako adreiluz­ko mul­tzoak dituzten eraikinak sor­tu ziren, amaieran ar­ku­txoz eginiko galeria bat dutela; harlanduak, inoiz­ka, beheko solairuetarako eta halakoxe garran­tzia duten atarien­tzako gorde izan dira. Fa­txadak dotoreak izan ohi dira, bal­koi jarraikiak, burdin forjatu eta burdin sareak dituztela. Teilatu‑hegalez errematatzen dira, forma desberdineko adreiluz –karratuak, zakur‑hortz erakoak ala mol­duratuak– edo baita edergarri geometriko ala landare irudiak zurean taillaturiko men­tsulez ere. Etxe handi dotore barrokoetako fatxada eta dorreetan ikusten diren adreiluz­ko lan geometrikoek harriz­ko ala alabastroz­ko armarri deigarriak izaten dituzte irudi geometrikoz eta hosto­tzaz bikain apainduak. ;Bobadilla jauregia. Alesbes. Tutera al­deko eskual­dean asko dira sustrai mudejarreko adreiluz­ko jauregiak, lehen ere esan dugu, XVIII. mendeko indarberri­tze ekonomikoaren egoeraz baliatuz eraiki zirenak. Garapen honen lehen ildo edo arrastoa Alesbesko Bobadilla jauregi monumentala da, parrokiako dorrearen an­tzekoa denez, 1700 al­deko data izan dezakeena. Adreiluz­ko gorputz handi bat da: horizontalki nabarmen­tzen da. Lau fa­txada ditu, bakoi­tzean bi gorputz eta atikoa dituela. Fatxada nagusiari, mendebal­dekoari, baoetan eta trinkoetan antolamendu simetriko atsegin bat ager­tzen zaio. ;Kateen etxea. Corella. Monumentalagoa gerta­tzen da Corellako “Kateen etxea” deiritzona eta Felipe V.ari eta bere familiari ostatu eman ziona. Eraikun­tza-lanak 1700an hasiak izango ziren eta 1710erako amaituak ziren jada. Berea duen garran­tzia ar­kitek­tonikoari, goieneko bi solairuetan, bao inguruetan eta paramentu desberdinetan txertaturiko pilastratan edergarri geometrikoak erantsi zaiz­kio; hau dena adreiluz egina da. Ertz bat harriz­ko armarri deigarri batez ederturik dago. ;Vito de Veratarren etxea. Corella. Beste eraikin ospe­tsu bat Vito de Veratarren etxea da, gaur egun eskual­deko Epaitegia izan eta hiriaren erdigune den Foruen Plazaren al­de batean buru dena; hemen badira etxe armarridun ba­tzuk. Adreiluz­koa eta XVIII. mendeko lehen erdikoa den mul­tzo monumental hau, hiru gorputz eta atiko bat dituen kubo bat da, bao eta trinkotasunaren antolaketa orekatuak: sarrerako ar­ku handi bat, hiru bal­koi bigarren solairuan, bi hirugarrenean eta erdi‑puntuko bost ar­ku atikoko galerian. Barruan, angeluzuzeneko eskailera kaxak duen berezitasuna, el­karzutak diren eskailera mailak hiru ataletan emanak izatea.14 ;Gomaratarren jauregia. Balterra. Besteekin badu zerikusirik Balterrako Gomaratarren an­tzinako jauregiak, XVIII. mendearen erdial­dera Jose Argosek eraiki zuen honek.15 Jauregi arrandi­tsu honetatik adreiluz­ko fa­txada besterik ez du gaur egunera arte gorde, bi solairuetako aurpegia eta saihe­tsetan dorreak dituela azal­tzen delarik; goieneko solairuan hiru kaleetako mul­tzo bat osatuz, bal­koia eta lau leiho (al­de bakoi­tzean bina) eta bao bakarra (atariarena) beheko solairuan; den‑dena erabateko simetriaz antolaturik. Barrokotasun guztiz soil eta klasizista da. Taulamendu jarrai batek, zeinaren frisoak triflifoak ager­tzen dituen, hiru kaleak bereizten dituen erliebe gu­txiko lau pilastra txertaturikoen gainetan ezarria dagoenaren plantak egiten ditu, eta beste biek ataria inguratzen dute; goieneko solairuan leihoak frontoi triangeluar batez koroaturik daude eta ar­kitrabaturiko erdiko bal­koia baketoi hau­tsi baten mendelez apaindua. Jauregietako eskailerak. Oro har, Nafarroako Erriberan etxe handi dotore barrokoetan ugari dira diseinu korapila­tsua duten eskailera monumentalak, aipaturiko Vito de Vera etxeko estal­kiaren an­tzekoak. ;San Adrian Mar­kesen Jauregi‑Gaztelua. Monteagudo. Zen­tzu honetan, ikusgarria da San Adriango Mar­kesen Jauregi‑Gazteluko eskailera, Monteagudon, an­tzinako Beau­mont‑arren gaztelua izana eta XVIII. mendean jauregi bilakatu zen honetan. ;Uharteko Mar­kesen Jauregia. Tutera. Bestea bezain aipagarria irudi­tzen zaigu garai bateko eskailera Uharteko Mar­kesen Jauregia izan eta gaur egun Tuteran Epaitegiaren egoi­tza dena. Hemen, tarte el­karzuten bidez guru­tza­tzen diren bi eskailera inperial ipin­tzen dira ondoan, bere kaxa garaia erribera al­deko ganga barrokorik ausartenaz estal­tzen delarik, erdian ertz‑ganga­txo ba­tzuk eta kerubinak zin­tzilika dituen laranjaerdi-formako eliptiko bat duela. ;Olibako abade-e­txe jauregia. Oliba. Rococo al­diko eraikinetatik Olibako abade-etxe jauregiak aipatzea merezia du, 1780ko data duenez. Monasterio honen elizaren aurrean hainbat fa­txada dituen plaza zabal bat eraturik dago; aurpegi hauetako batek bi gorputz ditu, harriz­koa lehenengoa eta adreiluz­koa bigarrena, ar­ku itsu bat inguratzen duten pilareen bidez antolaturik dena, ar­kuarteetan arrokaia dutelarik. Beraren barruan, alboetan tribunak dituen eskailera konolexu bat gara­tzen da, an­tzoki ku­tsua emanez. ===== Erdial­dea ===== Nafarroako erdial­dea dei dezakegun honetan, Lizarra, Erriberri, Zangoza eta Iruñeko merindadeak bar­ne direla jauregi barrokoen zerrenda oso batean aipamena mereziko luketen zenbatu ezin halako jauregi mul­tzoa topa dezakegu. Hauetako gehienak harriz eta adreiluz konbinatuak dira, az­ken hauetakoak ugariago badira ere Erribera inguruko al­derdietan, Andosilla, Carcar eta San Adrianen, esate baterako. ;Hiriguneak. Bistakoa denez, hirigune garran­tziz­koenetan –Lizarra, Viana eta Uran­tzia– azal­tzen dira eraikinik arrandi­tsuenak; hauetan sarritan ematen dira Tuterako eskual­dean gogorarazi ditugun eskailera inperialak. Nafarroako Monumentuen Katalogoan 25 orrial­de bete­tzen dira, alajaina, Lizarran gorde diren hainbat motatako jauregi, etxe handi, eta mota askotako jaure­txeetatik barrena egindako ibilbidearekin –adreilua eta harlanduak konbinatuz egindako eraikun­tza nobleak orokorrean– eta hasi plateresko al­ditik eta neoklasikora arterainoko ar­kitek­tura zibilaz ardura­tzen den edonork bisitatu beharrez­koak dira.16 ;Landa-inguruak. Baina badira landa-inguruetan an­tzinako historia luzea duten herrietan –besteak beste San­tzol, Solanako Muniain, Lodosa, Armañan­tzas, Acedo, Bargota, Mañeru eta abarretan– jauregi bikainak, ongi landutako armarriak eraku­tsiz, ia denak. Harlandu onez egindako fa­txadak dituzte Barasoain, Erriberri, Tafalla, Miranda, Artaxona, Mendigorria eta abarretan ikusten diren etxe handi dotoreek. Adreiluz­ko paramentua da nagusi beste ba­tzuetan eta ar­ku­txodun galeriez erremata­tzen dira; eta sarritan leiho eta teilatu‑hegaletan adreiluz­koak edo zurez­koak izan ohi diren edergarriez apaindurik azal­tzen dira. ;Kolomotarren jauregia. Mirandako Kolomotarren jauregia forma berezia duena da, Mirandarra zen Joan Biz­kainok Santiagoren Ordenako zal­duna zenak eraikiarazi zuen, baina ez zen, Biz­kaino beraren diseinuren arabera, 1695an eraiki­tzen hasi eta ez zen bukatu XVIII. mendea aurreratu samarrera arte. Harlanduz eta adreiluz egina da paramentua. Gaur egun garaieran gu­txiagora egiten duten hiru gorputz ditu, angeluetan txertaturiko pilastrak dituen dorre prismatiko bikainak alboetan dituela. Hiru gorpu­tzak erlaitz irten bidez bereiziak daude, eta erdiko zatia bere hiru garaieratan bi salomondar zutabe parez mugaturik dago. Adreiluz­ko jauregien ale ederrak Gares, Erriberri, Fal­tzes, Milagro, Azkoien eta Funesen ere aur­ki­tzen dira. Feria Mar­kesaren jauregia. Tafallan Feria Mar­kesaren jauregia az­pimarra daiteke, XVIII. mende aurreratuko eskailera monumentala bere baitan duena. ;Jauregizahar jauregia. Biguria. Landa-etxetan, etxe dotore handien eredu dira, edergarriak atari eta baoen inguruetan besterik ez dutenak: halakoa da Bigurian Jauregizaharra edo Monter­nosoko Mar­kesaren jauregia. ;Zangoza. Zangozako merindadean Barrokoa, ar­kitek­tura zibilean baino oparoago azal­du zen erlijiozkoan, eta Aragoikoarekin parekatuagoa ikus daiteke, gainera. Armarri polit eta arrandi­tsuak dituzten XVIII.go etxe bikainak ikus daitez­ke Irunberri, Erronkari, Agoitz eta abarretan. Zangozan, errenazimendu al­dekoak direnak, batez ere Granada de Ega Dukeen jauregia eta Gendulaindarren jauregiaz gainera, XVII. mendearen az­ken al­deko Vallesantoro jauregia –gaur egun kultur etxea dena– az­pimarra­tzea ezinbestekoa dela besterik ez dugu esango. ;Vallesantoro jauregia. Zangoza. Bere ataria da benetan barrokoena; kapitel korintoarrak dituzten salomondar zutabeak alboan dituela, familiaren armarri handi bat erakusten du fa­txadan. Hau, zurez­ko teilatu‑hegal batez koroaturik dago, hau da, amerikar arte-gaietan inspiraturiko edergarriak dituen teilatu‑hegalez. Barrua patio baten inguruan antolaturik dago, bere lau al­derdietan hiru ordenatako zutabeetan finkaturiko eskailera baten biran egitura­tzen delarik. ;Iruñea. Iruñean XVIII. mendea hirigin­tza mailako eraberri­tze sakon baten unea izan zen, Nafarrerian aurreko eraikin askoren erai­tsi beharra eragin zuelarik. ;Ez­peleta jauregia. Gorde direnetan Ez­peleta jauregia nabarmenduko genuke, zeinaren eraikun­tza Espainia Berrian Leongo Erreinu Berriko Kapitain Jeneralak sustatuko zuen, eta Pedro Arriaran harginak eta Domingo Gaztelu eskulturagileak egina izan zen. Bere fa­txada kuxinduriko harri zakarrez eginiko gorputz handiz, bal­koidun adreiluz­ko solairu nagusi batez eta amaieran idi-begiz osaturik dago. Harri zuriz prestaturiko atari handia nabarmena da bere edergarri ugariengatik. Era berean, atariko barrokotasunak ematen die izaera: * Estafeta kaleko Goiene­txetarren jauregi ederrari eta * Ar­tzapez­pikuaren Jauregi‑egoi­tza monumentalari. ===== Mendial­dea Nafarroan ===== Nafarroan, mendial­deko paisaia hiritar zabalean ar­kitek­tura barrokoaren nolabaiteko ugaritasun bat suma badaiteke ere, Otsagin gerta­tzen den moduan, hainbat lekutan zenbait berezitasun zan­tzuak dituela gainera, Baztanen aur­kituko ditugu benetako arte balioa duten etxe dotore barrokoen adibide tipiko ederrenak. Hemengo eraikin nobleen berezitasuna, harlandu gorriztez eginak izatearena da. ;Jarola jauregia. Elbeten, Jarola jauregia gailenduko da, Migel Bergara novohispaniako militar eta mer­katari aberats baten eskuzabaltasunari esker eraiki zena. Harlanduz­ko gorputz kubiko bat dugu, inposta lauez hiru mailatan antolaturiko fa­txada duena. Eskual­de honetan ohikoa da, atea buruduna eta mol­duraduna izatea, pilastra eta toskanar zutabe aurreratuen artean dagoena, zeinaren gainetik erronboz­ko eta triflifoen taulamendu bat zamal­ka­tzen den; honi eran­tsi diezaiogun baoen inguruetan eskain­tzen den edergarrian aberastasuna eta er­tzetako harlanduen nabar­men­tzeak. Mul­tzo osoa lau isurial­deko teilatuz estalia dago eta berekin du zurez­ko teilatu‑hegal bikoitza. ;Joanderrenea Jauregia. Lesakako Joanderrenea edo Urdanibia jauregia an­tzeko eskema bati jarrai­tzen zaio; XVIII. mendeko lehen erdiko jauregi-mota dugun honek gogoan har­tzeko moduko garaiera du gorputz kubiko moduan, eta xingola lauez bereizitako hiru solairuetan egitura­tzen da, er­tzetan harlanduak dituela. ;Jauregi dorredunak. Jauregi dorredunak XVIII. mendean azal­du ziren, fa­txadan, bera baino handiagoko bi dorre lirainekin, hiru mailatako erdiguneko paramentua apur bat atzerago ekarria du. Eskema honi dagoz­kionak dira beste eraikin ba­tzuk, esate baterako: ;Oieregiko Erreparatz Jauregia. Patiorik gabea da, harlangai­tzez­ko paramentua, zarpeatu eta zuritua –XVIII. mendaren az­ken al­dera Gipuz­koatik gertu dagoen al­derdi honetan ohikoa bihur­turik. ;Gaston Iriarteren jauregia. Iruritan, Caracasko Errege Konpainia Gipuz­koarreko On Migel Gaston, beste indiano eskuzabal batek ordaindutakoa da jauregi hau. ;Ariz­kunenea jauregia. Elizondon Ariz­kunenea jauregi az­pimarragarria da bai bere zabaleragatik bai gorputz nagusia albokoekiko atzerago ekarria izateagatik. ;Sagardia jauregia. Iturengo Sagardia jauregia ere bikaina da, hiru solairuetan eta atikoan harlandu artikulatuak dituen bloke prismatikoa, dena ere zurez­ko teilatu‑hegal bikoitz batez amai­tzen delarik. ;Arrarboa jauregia. Yrizarren iritziz garran­tzirik badu Amaiur­ko Arrarboa jauregiak, harlandu onak, harburu­txo bikoi­tzak dituen teilatu‑hegal zoragarria, eta Erdi Aroko dorreetan itsasten zirenen jatorrizko eskailera bi­txi bat kanpo al­detik dituela. == Udaletxeak == ==== Kon­tzeju erakundea ==== Agirietan ziurtaturik dago hiribil­duen aurretik egiten zirela Kon­tzejuko ba­tzarrak. Ibarretako Goiz Erdi Aroko erakundeek, Uniber­tsitate zeritzotenak, nahiz berant Erdi Aroko udalba­tza nagusiek bazuten jadanik kon­tzeju irekiko antolamendu bat, auzotar eta bizilagun guztiak bil­tzen zituena eta gerora “gizon zin­tzoak” izena emango zi­tzaiena.17 An­tzinako ohitura hau sendoturik eta sagaraturik geratuko zen lehen aipatu ditugun beharrak zirela-eta hiribil­duak sor­tzeko errege edo “jaunak” hiri‑gu­tunak ematen hasi zirenean. Hasiera batean kon­tzejuak udal bizi­modua kudea­tzeko eginkizuna zuelarik, “kon­tzeju irekiak” izan behar zuten, hots, “kanpai ho­tsera” ala pregoilariaren aho­tsera, klase berezitasunik gabe, iri­tzi batekoak nahiz bestekoak, herriko biztanle guztiak bil­duko zituztenak eta udalaren eginbeharretan guztiek esku hartu zezaketenak. Biltokia, zelai bat ala harizti bai izan zitekeen, baina ohikoagoa zen eliza bat edo bere ataripea edo kanposantua izatea, horrela “elizate” izena bera, udal-bil­kura esanahia izatera iri­tsi zen. Manuel Lekuonaren iri­tziz, ohitura horrekin kon­tzejuko agintariak beharturik gertatzen ziren Euskal­dunon elizetan hain ohikoak diren ar­kupeak ireki behar izatera. Pirinioez gaindi iparral­dera dagoen Baskonian ere ohituraz­koa zen Kon­tzejua eliz aurrean ospa­tzea. Aiherreko familiatako ordez­kariak 1743an beren elizako ar­kupe berezian bil­du ziren igande batez, beren erretauletako urreztaketaren tratuari buruz­koa idazteko.18 Gauza jakina denez, hiribil­duak Ermandadetan antola­tzeko beharra sumatu zuten, segurtasunaren izenean eta beren interesen defenda­tzeko, nobleen gehiegikerien, ordainarazteen eta injustizien aurrean. Arrazoiz­koa denez, ermandadetako nagusi edo buruak, eta gerora Probin­tzietako eta Ba­tzar Nagusietakoak, halaber, udal Kon­tzejuetan bil­dutako lagunen arteko eskubideetatik sortu ohi ziren. Udalerrietan zegoen probin­tziaren boterea, Karmelo Etxegarai‑ek esan zuen bezala.19 Ermandadeentzat probin­tzia “udalerrien el­kartasun gisa har­tzen zuten, beren pribilejioak eta, al­di berean, inguruan zituzten eskual­deen segurtasuna defendatuko zituztelarik, eta zenbait al­detan “uniber­tsitate” izenez ezagutzen ziren”. Udalerrietako Ermandadeek beren kabuz erabaki­tzeko eskubidearen kon­tzien­tzia finkatu zuten, hiribil­du beraren sorreratik zutelarik arrazoibidearen kon­tzien­tzia, alegia, auzotarren el­karte modura eraturik gel­ditu zen Udal Foruan. Kon­tzien­tzia honek Euskal Herriari tinkotasun berezi bat eman zion bere Foruak defenda­tzeko. Kon­tzejuaren ekimena, auzotarren ongizate eta aurrerabideari garran­tziz­ko zi­tzaiz­kion zenbait arazoetara iri­tsi zitekeen: administrazio ekonomikoa, justizia zibil eta kriminala, zain­tza eta ordena eta abar. Ekimen honek, al­dian behin eta arauen bidez zenbait kargu izenda­tzeko beharra ekarri zuen. Gorosabelek dioenez, hasiera batean Al­katea eta Burua besterik ez zen izan. Gerora beste kargu ba­tzuk izenda­tzeko komenien­tzia sumatu zen: Al­kateordea, Erregidore ahal­dunak, Eskribaua, Sindikoa edo Prokuradorea, Etxezainak, Epaimahaia, Aguazila, eta abar.20 Legez, kargu horietarako gai izateko beharrez­koa zen aitoren seme izatea eta errenta ba­tzuk edukitzea. Denbora joan ahala, el­karte osoaren an­tzinako ba­tzarrak desagertu ez baziren ere, horietarako deial­dia kasu berezietarako utzi zen eta gai arruntak erabaki­tzea zuzendari­tza ba­tzordearen esku gel­ditu zen. Delako sistema hau izango da Kon­tzeju itxia deritzona. Hiribil­duen gober­namenduaz hitz egitean, Larramendik honela az­pimarratu zuen: gober­nu orokorraz gainera –Probin­tzietako Ba­tzarrarena eta Ba­tzar Nagusietakoa eta errege Korrejidoreen autoritatearena– hiribil­du bakoi­tzak dituen ordenan­tzetan oinarri­tzen zen gober­nu partikularra zegoela, oso aspaldiko ohituretan eta pribilejioetan eta erregeek berretsiak: mendeetan zehar, beharren arabera, al­datuz joan ziren ordenan­tzetan. “Ez dira berdinak herri guztietan, eta gorabeherak badira berauetan, hiribil­duen berezitasunaren arabera. Denek badute beren al­katea, justizia eta erregimentua, erregidore, sindiko, zerga-bil­tzaileak, diruzainak, udal eskribauak, epaimahaiak eta udal­tzainak”.21 Bestal­de, frogaturik dago Kon­tzeju irekien ezarpenak ez zuela inolako demokrazia al­derako joerarik ekarri, gaur egun hitz honi ematen diogun adieran, bederen. Erakundeak, bai udal mailan bai zentral mailan (Ba­tzarrena), pixkanaka “aristokrazia” prozedura baten mendekotasunean sartu ziren.22 Udalerri bateko biztanle guztiak ez zeukaten ohorez­ko eta autoritatez­ko karguetarako sarbiderik euskal errepublikan; noblea edo aitoren seme izatea beharrez­koa zen.23 Honi dagokionez, A. Larramendik oroitaraziko digu XVIII. mendean kargu horietara aur­keztu ahal izateko “milakoak” behar zirela, fidan­tzapeko balioa zuen etxal­dea, “kargudunen” al­detik kalterik gertatuta ere. Hiribil­duan onibarrak edo lur‑ondasunak eduki behar ziren, ez gu­txi gainera eta gora egin zutenak, karguaren garran­tziaren arabera, ez hautagaiek soilik, baita hauta­tzaileek ere; bazterrera uzten zirelarik maizterrak, artisauak eta ezer gu­txiren jabe ziren per­tsonak. Udal kontuak eta arazoak gehi­tzen eta zailago­tzen ari zirelako sumatuko zen ziur asko Kon­tzeju itxien beharra, hau da, per­tsona adituen esku utzi beharra. Handik aurrera oso beharrez­ko ikusi zen ofizialen bilerak ateak itxita egitea, delako zeregin hauetarako bereziki pen­tsaturiko eraikinetan. Errege Katolikoen Ordenamendu batek, 1480an, Kon­tzeju guztiak “ad hoc” eraikitako etxeetan ospa zitezela agin­tzen zuen, eta ez elizetan edo aire zabalean. Baina eraikin itxietan Kon­tzejuak egitearen sistema hauetarako behin betirako urra­tsa Baskonian XVIII. mendera arte ez zen sartu. ==== Kontzejurako eraikinak ==== Bestalde, Kon­tzejuak bereak zituen arazoak kudeaketa ona izateko beharrez­koak ziren eraikinak era­tzea komunitate osoaren esku ez zegoen eginkizun ekonomiko bat zen. Euskal Herrian ulertu egiten da, Udalba­tzek zuten garran­tzia eta inork ere al­de batera utzi nahi ez zuen foru izaerako tradizio luzearen zama izanda ere, Udale­txeen eraikun­tza hainbeste denboraz luzatu izana; XVII. mendera arte ia‑ia, eta eraiki­tzen hasi zirenean, arazo korapila­tsu bat gerta­tzea eta patua al­de izandako per­tsona partikularrek (indianoak sarritan) beren jaioterriaren beharrekin bat eginda sentitu eta beren diru­tzaz elizen eta udale­txeen hobekun­tzetan lagundu zutenean baizik ez konpondu izana ere. Garai honetako jauregi gehien­tsuenak Ameriketatik zetorren diruari esker eginak zirela baiezta­tzen du Vargas Poncek. Gerora, ikerlariek eskuraturiko dokumentuek badirudi berretsi egiten dutela honako adie­raz­pen hau. Eraikun­tzak hasi zirenean gure Herrian bazen tradizio luzea zuen eraikun­tza sistematiko bat. Ez da, beraz, inola ere harri­tzekoa egituretan eta teknikan ahaidetasun bat suma­tzea Udale­txe berrien eta aurreko mendeko baserri‑etxe eta jauregien artean. Euskal Udale­txe tipoa ez da arrandi­tsua, Linazasororen iri­tziz, ezta fun­tzionala ere, eta ez da horrexegatik arbuiagarria. Lamperezek bere iritzian zenbait Euskal Udale­txe oso bikainak direla dio. Hauetako ba­tzuetan Luis XVI.aren fran­tses estiloaren eragina ikusten da.24 ==== Arkitekturaren garapena ==== Uste izatekoa da, lurral­de historikoetako hiriburu izandako hirietako Udalba­tzek eskain zezaketela eredua, udalen zereginetarako udal-egoi­tza modura. Baina euskal hiriburuetako an­tzinako Udale­txeak, barrual­deko hiribil­duetan eraikitakoen erreferen­tziatzat balio zezaketenak desagertuak ziren XVIII. eta XIX. mendeetako eraikun­tzez ordez­katuak izateko; uhol­de batek sun­tsitu zuen Bilboko Udale­txea XVI. mendearen az­ken al­dera; Donostiakoa 1813ko sutean gal­du zen; Gasteiz­koak ez zuen “leku berezirik” Olagibelgo Plaza Berrian bil­tzea erabaki zenean; Iruñekoa, XVI. mendean al­txa zena, egungoa den beste honek hartu zion lekua “XVIII. mendearen erdial­dera hondamendiaren arriskuan zegoenez”. Ar­kitek­tonikoki aurreko mendeko ereduak imitatu zituzten XVIII. mendean eraiki ziren Udale­txeak. Ezaugarririk ohikoenak hauexek dira: - solairu aglomeratua, - ar­kuak fa­txadan, - lehenengo hormarte guztia bete­tzen duen ataripea, - ba­tzar aretoa argizta­tzen duten leihoak kanpoal­dera, - tokian tokiko armak erakusten dituen armarria. Eskema hau aberastua eta edertua gertatu zen Argien Mendean zehar, berrikun­tza ba­tzuk medio. Saiatuko gara, euskal lurral­de historiko bakoi­tzaren mugen barruan, nolabaiteko kronologia bati jarraiki aurrerabide honi jarrai­tzen, ar­kitek­to eta bere bezeroen al­detiko halako zen­tzu estetiko bat ager­tzen duten xehetasun eta berrikun­tzak az­pimarra­tzen. Dokumentuen iker­kun­tza eraikun­tza bikain hauetako ba­tzuen egileak zein­tzuk izan ziren oraindik jakitera iri­tsi ez bada ere, ez dugu uste aipamenik egin gabe utzi behar direnik. Enblematiko modura ikusi behar ditu historialariak, mendeetako bizimoduaren al­derdi sozial eta politikoen erakusle plastiko eta agerikoak. Al­derdi honi buruz Leon Bautista Alberdi humanistarekin batera esan daiteke: “Ar­kitek­turaren handitasuna hiriarekin loturik dago, eta bere erakundeen sendotasuna honen baitan babesten dituen hormen sendotasunez neur daiteke”.25 Hara hemen, euskal ar­kitek­turaren atal honi eskain­tzen diogun arreta zuri­tzen duen arrazoia. === Gipuzkoako udaletxeak === Zutik dirauten Gipuz­koako ia Udale­txe guztiak ez dira XVII. mendea baino lehenagokoak. ==== XVII. mendea ==== '''Usurbilgo Udale­txea'''. Usurbilgo Udale­txea, bere kokalekuari26 buruz­ eztabaida ugari izan ondoren, XVII. mendearen bigarren erdial­dera eraiki zen, baina, gerora sute batean erre eta sun­tsiturik gel­ditu zen. '''Zestoako Udale­txea'''. Hiribil­du honek, gainerakoak baino premia handiagoa sumatu zuen XVI. mendean jada, udale­txe bat eraiki­tzeko, besteak beste, Ba­tzar Nagusiak ospa­tzen zireneko hiribil­dua izateagatik. Karmelo Etxegaray‑ek espresuki arrazoi­tzen du esanaz: “Udale­txe handiak XVI. mendetik aurrera hasi ziren eraiki­tzen, Ba­tzar Nagusiak bil­tzen ziren tokietan bereziki; zeinak, prokuradoreak zenbat eta nolakoak ziren ikusita areto handi eta zabala izatea eska­tzen bai­tzuen. Eraikina 1601ean hasi zen eraiki­tzen eta zenbait arrazoi tarteko, ez zen hurrengo mendera arte amaitu­tzat eman. Zestoako Udale­txeak ez zuen eskaini gerora Gipuz­koan egingo ziren udale­txeen eredua; baina hartan ikus daiteke jada, gerora osagai amankomuna izango zen bal­koi jarraikia. Monumentu historiko eta artistiko izendapena jaso du, Ba­tzar Nagusiak ospa­tzen zireneko aretoa gorde duelako, batez ere. Ez du edergarririk, 1973an jarri zi­tzaion armarri alakatu bat besterik, XVIII. mendeko Udale­txe berrietan egiten zena imitatuz seguruenik. '''Tolosa, Bergara eta Oiar­tzungo Udale­txeak'''. Tolosa, Bergara eta Oiar­tzungo Udale­txeak urte beretan eginak dira, 1660 eta 1680 urte bitartean. Eraikin sendoak dira, hiru solairutakoak, beren fa­txadetan bal­koi jarraikiak dituztela; edergarri soilak hiribil­duaren armarrietan, bat bestearen atzetik zetozen hargin maisuen esku har­tzeen bitartez eraikiak izan ziren, eta betiere larritasun ekonomikoen zamapean eraiki ere, aurrezte handienaren iriz­pideari eta arte mailako soiltasun handienari jarraiki. '''Bergarako Udale­txea'''. Bergarako Udale­txe berria, Zestoakoarekin batera, Ba­tzar Nagusien hiribil­dua izateagatik, txikiegia gerta­tzen zi­tzaiela-eta, an­tzinako Kon­tzejua al­datu beharrean gertatu zenean, beronen gainean eraiki zuten berria eta 1680an ez zegoen oraindik amaiturik. Bere diseinuaren arduradun nagusia zein izan zen ez badakigu ere, 1680ko azaroko tratuan Jose Zal­dua eta Joseph Sarasua hargin maisuak aipa­tzen dira. Plaza nagusian Lagundiaren an­tzinako ikaste­txea eta gerora Errege Mintegia izango zenaren aurrez aurre dago kokaturik; angeluzuzeneko oinplanoa eta hiru solairu dituen eraikina da, Udale­txeetarako sor­tzen ari zen eta behin betirako izaera izango zuen motaren araberakoa. Bere fa­txada harlanduz egina da, eta harlangai­tzez alboetakoak. Beheko solairua ar­kupeduna da, pilare sendo lodiez eusten zaien erdi‑puntuko sei ar­kuz egina. Harridura sor­tzen du bere itxurak, Udale­txearen eskuin al­dean, eskala berari eusten dion eta lau ar­ku gehiagorekin ar­kupea luza­tzen duen etxebizi­tzen eraikin bat itsa­tsirik dagoelako. “Lehenengo solairuan bost bal­koi irten ireki­tzen dira, kalostra xume bidez eginiko burdineria dutela”. Fa­txada nagusiari dagokion zatia hiru armarri ederrez apaindurik dago: Gaztelakoa, Gipuz­koakoa eta Bergarakoa. “Barrual­dean, erdigunea, eskailerari, sarrerari eta gelei dagokiena eraberritua izan da, eta erdiko eskailera bidez solairu batean bana­tzen da, bertan udale­txeko gelak banatzen direlarik. ==== XVIII. mendea ==== Lanaren balio estetikoari arreta berezia eskaini, eta beren eredu ar­kitek­tonikoarekin ospea lortu zuten ar­kitek­toek diseinaturiko eraikin-mota horretan sartuko gara XVIII. mendean al­txaturiko Udale­txeekin. Amerikatik etorritako diruak eta tokian tokiko auzotarren el­kartasunak lagundu zuen eraikin garran­tzitsu hauek eraiki­tzen. '''Elgoibar­ko Udale­txea'''. Arte-ikuspegi horretatik gure arreta erakarri behar duen lehengo udale­txea Elgoibar­koa da. Gudiol Alcolea eta Kluber‑en iri­tzien aur­ka, hauek Fran­tzisko Iberok egina dela uste baitute, badirudi Udale­txe honen benetako egilea Sebastian Lekuona izan zela.27 Aurreko kon­tzeju‑etxe txiki baten ordez­koa egiteko Felipe V.a erregeak emandako baimena 1728ko maia­tzaren 22koa da. Lur‑sail askeak erosi ziren elizaren ondoan eta maisu bat kontratatu zen, Antonio Labranza; honek eraikun­tzarako diseinua eman eta 1731n zimentarriak jar­tzen hasi ziren. Labranza berehala hil eta beste diseinu ba­tzuk aur­keztu ziren, eta Loiolako maisu nagusia Inazio Ibero etorrarazi zuten berauei buruz eta gastuei buruz­ iri­tzia eman zezan (1734ko otsaila). Ibero maisuak, bi hilabete lehenago hil zen Sebastian Lekuonak aur­keztu zuen diseinuaren al­deko iri­tzia eman zuen. Tomas Labranza, lehen traza­tzailearen semea arduratu zen, denbora joan ahala hainbat al­daketa izango zituen eraikin-lanak buka­tzeaz, baina, betiere fun­tsean Sebastian Lekuonaren jatorriz­ko diseinuari begirune zi­tzaiolarik. Inazio Iberok ar­kupea eta eskailera handiagotu zi­tzaten egindako gomendioagatik eta eraiki­tze al­dian izandako beste mol­daketak zirela-eta, eraginik izan zuen zenbait historialarik maisu horrek egina dela eraikin hau esatera iristeko. Eraikun­tza 1737 al­dera eman zen amaitu­tzat, baina, ondorengo urteetan eran­tsi zi­tzaiz­kion apaingarri ba­tzuk, armarria, esate baterako, 1753an Inazioren seme Fran­tzisko Iberok eginikoa. Oso xumea da Elgoibar­ko Udale­txea: oinplano angeluzuzena eta bi solairu dituena da; behekoa bi hormarteetan zatitua dago, lehenengoak, barrura sar­tzeko, hiru atetako ataripe handi bat okupa­tzen du; atzean, eskailera zabal batek, bigarren hormartea bitan bana­tzen du, bata kar­tzelatarako eta bestea alondegi eta zal­ditegirako. Goieneko solairua ere bi zatitan banatuta gel­di­tzen da: bata ba­tzar aretoa da eta bestea lau areto Fa­txada nagusiak, iparral­dera begira dagoenak bere beheko solairuan ataripera irekitako erdi‑puntuko bost ar­ku ager­tzen ditu, eta goieneko solairuan, ataripeko ar­ku gainetan egoki­tzen diren men­tsuletan ezarrita hiru bal­koi. Frontoi triangeluar batek erremata­tzen du eraikina. Diseinugileak propor­tzioetan izan zuen arreta solairuetako neurriak txikiagotuz, alboetako beste bien kontrastean frontoi erdiko armarriaren handitasun bidez ardatz bertikala indartuz, baranda amankomun batez el­kartutako er­tzetako bi bal­koien eta erdiko hiruren arteko biribiltasunak, bal­koien uztai­tzeetan eta men­tsuletan harriz­ko edergarriak, armonia bare eta duintasunez­ko baten inpresioa ematen dute, barroko hasberri baten halakoxe alaitasun baten barruan. '''Az­koitiko Udale­txea'''. Az­koitiko Udale­txe berri bat eraiki­tzeko lehen diseinu bat bazen XVI. mendean jada. Dena gogo hu­tsean geratu zen, harik eta 1730eko urtarrilean udal‑gizon ba­tzuk hiriko plazan kon­tzejuaren egoi­tza berria, gastu handirik gabe, eraiki beharra mahai gainean jarri zuten arte. Tratua Jose Lizardi ar­kitek­toarekin egin zen; eta Inazio Ibero maisuak Lizardiren diseinuari 1736 hasieran bere aditu iri­tzia eman ziezaiokeen.28 Hiru solairutakoa da. Oinplanoz angeluzuzena eta 24 m ditu aurreal­deko fatxadan eta 18 m sakonean, bi hormarte paraleloz zatituta. Beheko solairuan, ar­kupearen ondoren bi esparru bereizten ditu eskailera zabal batek; beste bi solairuetan eskailerak bereizten ditu geletarako hango esparruak, lehenengo hormartea (ataripearen gainekoa) ba­tzarrak egiteko aretoa da. Teilatu‑hegal sendoa duen teilatu‑zurajea hiru isurial­de dituena da, hauetako bi, alboetara eror­tzen dira eta hirugarrena fatxada nagusi al­dera makur­tzen da. Fa­txada nagusian bost bao ditu lehen solairuan eta lau goienekoan, ardiko tartea hiriko armarriaren­tzat gera­tzen delarik. Bal­koi jarraikiak el­kar­tzen dituzte erdiko hiru baoek, ba­tzar-aretoa nabarmen utziz. Herreratar soiltasuna duena da apainketa: bi troxa jarrai paralelo besterik ez, solairuak eta beheko ar­kuteriaren inposta baxuak bereizteko. Leihoen inguruetan ez da inolako edergarririk ikusten. Esteten atseginerako opari bakarra da eraikinaren biran teilatu‑hegal irteneko zurgin‑lana eta ezin dezakegu jakin Lizardik eginak diren ala ez. '''Legaz­piko Udale­txea'''. Az­koitikoarekin an­tza duen udale­txea dugu Legaz­pikoa; ulergarria den koin­tziden­tzia bestal­de, bi udale­txe hauen eraikun­tza ia‑ia garaikidea izan bai­tzen, Legaz­piko honetan Jose Lizardiren esku har­tze ba­tzuk dokumentuetan jarrita baitaude. Ziurtasunez ez da azal­tzen dokumentuetan diseina­tzailearen izenik baina oso litekeena da Pedro Karrerarena izatea. Kontua da, eraikun­tza lanak behereneko solairuko ar­kuetara iri­tsi zirenean, Asteasuko maisuak “al­daketa ba­tzuk” proposatu zituela, “oso fun­tsez­koak agian”, agerian utziz “bere berrikun­tzak Udale­txearen goieneko bi gorpu­tzei eragin ziotela, zein neurritan gertatu zen ez badakigu ere”.29 Oinplanoz angeluzuzena da Az­koitikoaren antzera; eta honek bezala baditu hiru solairu eta ar­kupea; goieneko bi solairuek plangin­tza berdin‑berdin bera dute. Baina Legaz­piko udale­txea oinplanoz luzeagoa da, ia‑ia karratua; nahiz eta oso litekeena den atzeal­deko zatia jatorriz­ko diseinuaren araberakoa ez izatea, gerora egindako eranskinena baizik. Hemen ar­kupea ez da bost ar­kuz egina, hirutan baizik. Teilatu‑hegala ez dago Az­koitikoan bezain tailla‑lan ederrez jan­tzia. Garaiaren banaketa, eraikina ingura­tzen duten inposta lan beraren bidez mar­ka­tzen da berriro; inpresio orokorra, Az­koitikoak eragiten duena bezain herrerarra da oraindik ere. '''Hondarribiko Udale­txea'''. Blanka Sañudok Hondarribiko Udale­txe berriaz (1731‑35) egiten duen kontaketa xehe eta dokumentatuan, eraikina, oso gorabehera bi­txiak eta ez ezusteko handiak izan gabe eraiki zuten hargin eta arotz maisuen izenak jarrita ekar­tzen ditu; baina ez da bere diseinatzailearen inolako aipamenik agertzen. '''An­tzuolako Udale­txea'''. Gauza bera gerta­tzen da An­tzuola hiribil­duko Udale­txearekin, Felipe IV. Erregearengandik Bergararen eskumenetik aske gera­tzea lortu, eta 1743an udale­txe berriaren egitasmoa onartu baitzuen; mehelin arteko eraikina da eta tipologia mailan Euskal Udale­txeen artean kokatuko li­tzatekeena. Historia honen helburuen artean oso esangura­tsutzat az­pimarratu nahi dugu Blanka Sañudoren oharrari buruz­koa “Hemen ikusten diren Udale­txeen handitasunak eta kalitateak agerian uzten baitute, besteak beste, baita biztanleria ugaria ez duen An­tzuolan ere, Euskal Herrian tradizio mailan kon­tzeju erakundeek izan duten garran­tzia”.30 '''Asteasuko Udale­txea'''. Bertan ezin bizia gertatu zen Kon­tzeju baten ordez­koa egiteko lurrak erosi eta 1752an, hiriko semea zen Jose Lizardiren traza baten arabera abiatu ziren eraikin lanak, traza­tzaile hau bera zendu ondoren. Baina, Asteasun ez zen inolako arazorik gabe eraiki­tzen jardungo zuen har­gin‑mai­su onik falta, eta 1749an zenbait enkanteren ondoren Usandizaga maisuak eskuratu zuen egitekoa; baina lanen hasiera urte ba­tzuetara atzeratu zen. Eraikin lanak 1754an hasita ere, zenbait al­ditan eten beharra gertatu zen, arazo ba­tzuen kon­tsulta bidera­tzeko: aurreikusitako harlangai­tzaren ordez mu­txardaturiko harlandua hautatu zen, zenbait puntutako okerdurak zuzendu beharra izan zen eta abar. Bukatu­tzat eman zen eraikin lana 1760an, teilatuetako arotz‑lanak, eskailera eta zoladurakoak bar­ne. Asteasuko Udale­txeak barroko ku­tsu handi­txoagoa du Lizardik trazaturiko beste kon­tzeju eraikun­tzek baino. Frontoi triangeluarra hartuko du, profil berezia duena, Elgoibar­ko Udale­txeari Sebastian Lekuonak eman zion eta honek, al­di berean, Hercules Torrelli italiarrak trazaturiko Donostiako Udale­txetik (gaur desagertua dena) hartu zuena bera.32 Baina, bestal­de, eu­tsi egingo zaio Asteasun hiru ar­ku besterik ez duen ar­kupeari, alboetan leiho soilak dituela, Legaz­pikoaren antzera. Eskubanden batasuna deigarria gerta­tzen da, lehenengo solairuan erdiko hiru bal­koiak eta goieneko solairuko bostak el­kar­tzen dituena. Baoak uztai­tzen dituzten plakak, zura taillatua duen teilatu‑hegal zabalaren az­piko erlaitz mol­duratuak eta hormapikoaren ardatz bertikala az­pimarra­tzen duen armarriaren erliebe handiak alai­tzen dute gainazala. '''Astigarragako Udale­txea'''. Asteasuko Udale­txeak Astigarragakoarekin al­dera­tze bat eska­tzen du, fa­txada izan ere, oso baita an­tzekoa. Trazaren egileari buruz­ko inongo bermerik ez dute eskain­tzen agiriek. Bere eraiki­tzailea Joan Bautista In­txaurrandiaga izan zela eta ar­kitek­to honi 1744an Jose Lizardik Donostiako Santa Maria elizaren eraikun­tzarako hautatutako harriak eman ziz­kiola dakigun gauza da. Horrela beraz, harreman onak zituztela eta ez li­tzateke harri­tzekoa izango data horretan zenbait Udale­txetako traza­tzailea zen Asteasuko maisua Astigarragakoaren egilea bera izatea ere. '''Pasai Donibaneko Udale­txea'''. El­karrekin jardun zuten Jose Lizardik eta Joan Bautista In­txaurrandiagak Pasai Donibaneko Udale­txe berrirako hargin-lana tasa­tzen, Jose Lizardik diseinaturiko obratzat hartu behar delarik.33 Ez da azal­tzen oinplano berriko eraikun­tza ala berreraikitako eraikun­tza den. Ez da solte dagoen eraikun­tza bat, plazara ematen duten bi etxeen tartean sartutakoa baizik. Bere fa­txada gora egiten duen angeluzuzen estu bat da, lau solairutakoa, harlanduz­ko paramentua duena, eta saihe­tsetan dituen etxeetatik erraz bereizten dena. Bere leiho eta bal­koi zabalek (hirugarren solairukoak eraikinaren zabalera osoa du) bereizten dute udale­txe mota hau, Lizardik diseinaturiko beste eraikinen kontrajarrian. '''Debako Udale­txea'''. Deban XVIII. mendean eraiki zen Udale­txea, an­tzinako Kon­tzejuaren eta az­peitiar Inazio Ibero34 maisuak trazaturiko eraikin berriaren batera­tze baten ondorioa da, zeinari 1747an hiribil­duko zati honen mol­da­tzearen ardura ere eran­tsiko zi­tzaion. Horrez gainera, Zestoako Udale­txe zaharrean eta bere lankide eta adiskide zuen Sebastian Lekuonak Elgoibarrerako trazaturikoan esku hartu zuelako, estimazio handitan hartu zen. Debako Udale­txe berriaren oinplanoak irregularra izan behar zuen nahitaez. Beheko solairuak hiru ar­kudun ar­kupe sakon bat agertzen du, hauetan eskuinal­dekoak kalerako irteera erakusten duelarik. Beheko solairuko hurrengo hormartea bigarren solairura iristen den lau ataletako eskaileraz osatua dago; hemen ba­tzar aretoak bete­tzen du ar­kupeari dagokion hormartea. Hirugarren eta az­keneko solairua gela partikularretarako erabil­tzen da. Eraikinaren atzeko al­de guztia, oinplano berrian eraiki eta udal-bulegoetarako erabil­tzen dena, eta bere lehengo solairu mailan plazara ematen duen aurreko gorpu­tzarekin bat egiten duena al­de batera uzten badugu, aurreko honen itxura estetikoaren berri emateko, fa­txadako harlandu onez eginiko paramentua, estal­kiaren teilatu‑hegal eder taillatua, lehen solairuko hiru baoak el­kar­tzen dituen kalostra jarraituak eta edergarri ezak, hiru solairuak bereizten dituzten mol­duren salbuespenez, eta solairu garaiaren erdiko tartea estal­tzen duten hiru armarriak aipatu behar­ko ditugu. Honen guztiaren emai­tza, har­tzen duen soiltasun eta nobleziaren inpresioa li­tzateke. '''Arrasateko Udale­txea'''. Udale­txea prestatu ala handiago­tzeko erabakia Arrasaten 1749. azaroan Udalak hartutakoa da. Hasiera batean, lehendik baziren etxe ba­tzuk bil­du eta hauek presta­tzea pen­tsatu bazen ere, orduan Zegaman bizi eta Ataungo parrokiaz ardura­tzen zen eta euskal Udale­txeetako traza­tzaileen artean osperik handieneko maisu izateko bidean zihoan Martin Karrera ar­kitek­toari eska­tzea erabaki zen 1755ean. Materialak atera­tze eta garraia­tzearen esleipenean eta kostuen eztabaidan sortutako tirabirengatik, 1758ra arte atzeratuko zen eraikin lanen hasiera; baina eraikina, 1764 al­dera amaitu­tzat eman daiteke, bere egiturari dagokionean behin­tzat.35 Arrasateko Udale­txea Euskal Herriko ederren eta adierazgarrienetako bat da. Ia angeluzuzen bat da oinplanoz, fa­txadak plazara ematen duen horretan bost kar­napel ar­kudun ar­kupea eta bana alboetako aurpegietan dituela. Ar­kupe honen sakontasunak solairuaren heren bat iristen du, eta hurrengo hormartearen erdian eskailera abia­tzen da, esparrua bi zatitan bereizten duelarik. Goieneko solairuan areto handia, ar­kupeko erdiko hiru ar­kuen gainean, fa­txadaren paraleloan doa. Baina aretoaren bi al­detan oinplano hau bi solairutan bihur­tzen da, etxebizi­tzatarako erabiliko direlarik; barruko eskailera bidez komunika­tzen diren bi etxebizi­tza dira. Fa­txadari dagokionez berriz, lehen begirada batean, Elgoibar­ko Udale­txea gogoarazten badu ere, sei pilastra erral­doiez mar­katurik gera­tzen da biribiltasuna, ezarriak eta etenik gabeak diren pilastrak, bertikaltasuna az­pimarratuz ar­kuak eta bal­koiak bereizten dituztelarik, ar­kitek­toaren seme Manuel Martin Karrerak taillaturiko hiriaren armarri handia kokatua deneko frontoi triangeluarrak areagotua gertatuko da. Udale­txe berrietan jada finkaturiko ereduaren arabera, men­tsuletan zurgin lan fina duen teilatu‑hegal zabala eta erdiko hiru bal­koiak el­kar­tzen dituen baranda jarraika nabarmen­tzen dira. Churrigueresko ku­tsua, kanpo al­dera sabel­duak diren goieneko bal­koien kareletako kurba eta kontra‑kurbatan, erdiko leihoak uztai­tzen dituzten frontoi hau­tsietan, eta orokorrean, ertilariak berariaz fa­txadan argi‑ilunen kontraste bizian, hainbat koska (mar­ko, ukondo, men­tsua eta abar.) kontrajarriz bilatu dituen horietan dago. Burdineriaren diseinu estetikoa bal­koietan, azalerako barrokotasunarekin armonian dagoenak osa­tzen du mul­tzo osoaren dotoretasuna, inolako zalan­tzarik gabe, XVIII. mendeko gure Herriko eraikinik ederrenetako bat bilakatuz. '''Oñatiko Udale­txea'''. Oñatik eskain­tzen duen mul­tzo monumental ederraren barruan eta bere plaza zabal eta ederretik Udale­txea gailen­tzen da, zeinaren eraikun­tza 1758an erabakitakoa izango zen, Gaztelako Kon­tseiluari baimena eskatu eta beharrez­ko lurrak erosi ondoren. Martin Karrerari zor zaio bere traza eta eraikun­tza lanak 1764an hasi ziren. Eraikinaren fun­tsez­ko egitura 1771n amaituta, barrukoari hel­duko zi­tzaion.36 Kanpotik begira jarrita Oñatiko Udale­txeak Arrasatekoaren oroimena ekarriko digu gogora, baina berehalakoan adieraziko zaigu biribiltasuna ere, zeren eta bere al­derdirik txikiena plazara ematen duen fa­txada nagusia baita, eta bere hiru ar­kutako ar­kupe eta guzti, al­txaeran, karratutik gertuan dabilen azalera erakusten baitu. Hiru solairu ditu eraikinak, baina eskaileraren hormartean lau al­txa­tzen dira. Bigarren solairuan, aurreal­deko fa­txadan zehar ba­tzar areto nagusia dago, sarrerako hiru ate dituela. Hemen gehien axola zaigun estetikako ikuspuntutik, fa­txadak Arrasateko Udale­txearen eredua jarrai­tzen du, bere pilastrak, bere bal­koiak, bere kalostra jarrai forjatuak, edergarri barrokoz apaindutako bao uztaituak, frontoi triangeluarrez koroaturiko armarri handia eta abar. dituela. Oñatiko Udale­txea, Euskal Herriko mul­tzo solte ederrenetariko bat da, hiri kokapen ezin hobeago batean dagoena. Martin Karreraren eraikun­tzei buruz, XVIII. mendeko gipuz­koar ar­kitek­tura gaietan aditu handia den Mª Isabel Astiazarainek bere iriz­pide kritikoa laburbil­duz, Arrasateko eta Oñatiko Udale­txeak “rococo­tzat jo­tzen ditu, fran­tses eragin garbia dutenak, biak ere oinarriz­koenetan Martin Karrerak eginak; bietan, hala ere, apainketari dagoz­kionez, Arrasatekoa soilagoa eta apalgoa da”.37 Alegiako Udale­txea. Bere bizi­tzako az­ken urteetan Martin Karreraren talentuaz baliatu behar izan zeneko beste udale­txe bat Alegiakoa da. Maisuaren trazaren arabera ziur asko ere, izaera soltea izango zuela al­de batera utzita38 gaur egun bere eskuin al­detik etxebizi­tza bloke bati itsa­tsita gel­ditu den hau, Beasaingo maisu famatuak aurretiaz diseinaturiko beste udale­txeen imitazio erraz bat da. Haiengandik, fa­txadako ar­kupean lau ar­ku dituelako bereizten da, horrela erdiko al­txaeraren arda­tza baoetatik ez delarik igaroko. Gainera, angeluetako er­tzetan kuxinduriko troxak jarriko dira, horrela plastikotasun efek­tu eder bat lortuz; baita armoniaz­koa ere, bi troxa horien bertikaltasunaren kontrastean horizontaltasuna az­pimarratuz, mol­dura lauen, bal­koi jarraituen, baoetan lerrokako simetriaren, teilatu‑hegal irten sendoen eta frontoia gora­tzearen bidez. Maisua hil ondoren, bere seme Manuel Martin Karrerak zuzendu zituen eraikin lanak eta horma‑pikoa koroa­tzen duen armarri handi bat egin zuen. Albiztur­ko Udale­txea. Albizturren ere maisu bikainenaren sona zuen Martin Karrerari deitu zi­tzaion Udale­txe berria eraiki­tzeko, ordurako (1767) honelako ekimenetan ezaguna baitzen. Baina ar­kitek­toak aur­keztutako egitasmoan aurreikusi ziren kostuak eta “obra zaharra ez eraisteko” bal­din­tzarekin, aurreko eraikinaren zatia aprobe­txatu beharrak, alegia,39 egitasmoa oso modu nabarian murriztera behartuko zuten maisua. Hiru solairutako eraikina da. Eta bere fa­txada nagusian ar­kupeak hiru ar­ku ditu; ar­kupe honen gainal­dean tailla oneko bal­koi az­piak eta burdinaz­ko kalostra soilak dituzten bi bal­koi daude. Fa­txada honen simetria gabeziak, gorputz honen beste al­dean bal­koirik ez izateak eta ia erabateko apaingarri plastikoen urritasunak susmo bat sor­tzen dute, eraikinaren aurreal­dea aurreko Udale­txeari zegokiona izan litekeela. Beste al­de batetik, aurrekontuan ar­kitek­toari jarritako bal­din­tzak, eta agian tarteko osasun arazoren ba­tzuk zirela eta (oso gazterik hil zen 1768ko abuztuaren 31ean) behartuko zuten ar­kitek­toa gehiegiz­ko soiltasun eta biluztasuna zuen diseinu baten mugetan ibil­tzera, soiltasun neoklasiko al­derako gustu hasberri batek baino gehiago. === Bizkaiko udaletxeak === Baskonian udal mailako bizimoduak nolako garran­tzia izan duen kontuan hartuta, Udale­txeen iker­keta deskriba­tzaile bat egin daitekeen gauza da, Biz­kaian saiatu direlarik, tipologia ar­kitek­tonikoa hartuz iriz­pide ordenamenduetan.40 Guk, geure al­detik, artean bizi­tzaren ispilua eta espirituaren garapena ikustearen prin­tzipioari leial­ki jarraikiz, ahal den neurrian bederen, kronologia iriz­pideari ematen diogu lehentasuna. Lehendik esana dugu, lehenengo kon­tzeju irekiak toki sagaratuen inguruan egiten hasi zirela: elizan, sakristian, ala bere ar­kupean edo “zimitorioan”. Honek erraz ulertarazten du leku bakarti eta erosoago bat bila­tzeko beharra etorri zenean, eliza berari itsa­tsita eraiki­tzea pen­tsatuko zela, ar­kupearen gainean bere hormari ba­tzarrak egiteko nahiko zabalera izango zuen esparru bat itxiz. Ez gara eraikin hauen deskribapena egiten gel­dituko, zeren eta, eraiki­tzaileek, eskain­tzen zi­tzaien lan egitarau xaloaren ala bal­din­tza­tzen zituzten baliabide ekonomiko apurren aurrean, baserri‑etxeen an­tzeko eraikin xume ala beren eginkizunetarako baizik behar ez zituzten gelak sor­tzearen irtenbidea hauta­tzen bai­tzuten. Gure ikuspuntu estetikoaren al­detik gehien axolako li­tzaiz­kigukeen eta barrokoaren mende horretan kokatu beharrez­ko Biz­kaia al­deko Udale­txeak, Jaurerriko hiribil­duetakoak dira. Beren egitura ar­kitek­tonikoan deskribatu berri ditugun Gipuz­koako udale­txeetatik ez dira gehiegi saihesten, baina hauen al­dean, fa­txadetan soiltasunera joko dute, apaingarri barrokoetatik itzuriz. Bikainenak aipa­tzera goaz. '''Elorrioko Udale­txea'''. Merezia du Elorriokoak aipamenen bat, XVIII. mendeko Udale­txeei hel­du aurretik, zeren eta, ustekabean XVII. mendeko eraikina dela azal­tzen baita dokumentuetan, 1666koa, hain justu.41 Eraikinaren osaketan esku hartu zuten eskulangile ba­tzuen izenak ezagu­tzen dira. Fa­txada alai­tzen duten bi armarrietako baten egiletasuna, Borboiena alegia, izenpetuta dagoenez, (Año de 1775. Fecit Capelastegui) XVIII. mendeko Gabriel Kapelastegi maisuari eman behar zaio. Igar­tzako jauregi bikainaren ahaidetasunean, Elorrioko Udale­txea, garran­tzia estetiko nagusia bere fa­txadan daukan eraikina da, ongi landutako harearriz­ko harlanduz prestaturikoa, azalera laua bistaratuz, oso balio mugatua duten osagai apur ba­tzuen bidez jan­tzia: aipaturiko bi armarriak, eguz­ki‑erloju bat eta bi esaera zen­tza­tzaile. '''Lekeitioko Udale­txea'''. Biz­kaian, XVIII. mendean sar­tzen bagara, lehen Udale­txe bikaina, gogoraraztea merezi duen Lekeitiokoa da. Zorionez, eraikin honen jatorriz­ko trazatik gorde direnak fa­txada (1706) eta lehenbiziko hartan zeukan banaketa bera du bi solairuetan, gaur egun dituen hiruen kontrastean. Eraikinari, bertako maisu Martin Malaxbeitiak eman zion amaiera.42 Fa­txadak erdi‑puntuko lau ar­ku dituen ohiko ar­kupea du. Gaur egun, inposta lau batek bereizten ditu ar­kupe hau eta ba­tzar aretoa den solairu nagusia, 1732an Antonio Elor­tza, gipuz­koar burdin saregile ospe­tsuaren lana zen bal­koi tradizionalaz ongi mar­katurik. Fatxadan Gaztela, Biz­kaia eta Lekeitioko hiru armarri erakusten ditu, eta az­ken honek badu Lekeitioren itsasoko eta lurreko boterea goraipa­tzen duen idaz­kun bat daraman er­tza. Geroztik, eral­daketa nabariak jasan ditu eraikinak XIX eta XX. mendeetan. '''Bermeoko Udale­txea'''. Bermeon, XVII. mendeko Udale­txea, hiribil­duak 1722an jasan zuen sutean desegina geratu zen eta gaur­ko hau izan zen haren ordez­koa; trazaren egileak Joan Bautista Ybarra eta Tomas Retes maisuak izan ziren. Hiriko plazan du kokapena, baina ez oso al­deko bal­din­tzatan bere fa­txadaren arte balioa erakusteko, auzotarren etxebizi­tza lerrokada berean baitago, izan ere. Elizaren kontra ezarrita, an­tza denez, bolumen horizontal baten itxura eskain­tzen omen zuen jatorriz­ko trazaren kontrastean, bertikaltasuna areago­tzen zaio gaur egun. Hareharriz­ko harlanduz egindako eraikina da. Beheko solairuan erdi‑puntuko lau ar­ku dituen ataripea du. Hurrengoa, forjaz­ko korapilodun karelez babesturik gel­di­tzen diren hiru bal­koi bere baitan har­tzeko harriz­ko men­tsula handitan ezarritako xafla lau etenez­ko inposta batez zehaztua gera­tzen da. Erdiko arda­tzean Bermeoko armarria ikusten da, agirietan Andres Uribe (1731) ger­nikar maisuaren obra dela azal­tzen delarik. Hirugarren gorpu­tza, mol­deraturiko erlaitz baten bidez zehazten da, bere garaian eraikinaren orokorrena zelarik. Angeluan lehoi formako xurrutarri polit bat erakusten du. “Az­ken solairua, 1928an Atanasio Iz­pizua udal ar­kitek­toak al­txatutakoak beste hiz­kera bat har­tzen du, barroko jatorriko eklek­tizismoa, neoeuskal historizismo arrasto ba­tzuk nahasturik dituena”. 43 '''Otxandioko Udale­txea'''. Otxandioko Udale­txea Biz­kaian ikus daitekeen ederrenetako bat da. Ez da trazaren egilearen izenik azal­du. Eraikina 1733 eta 1737 bitartean egina izan zen, udal zereginetarako eskas gel­ditu zen beste aurreko baten orubean bertan. Gipuz­koako Udale­txeetan ikusi dugun ohiko eskemari jarrai­tzen zaio. Bi solairuetako paralelepipedo bat da, lau isurial­deko teilatuaz estal­tzen dena. Oinplanoa angeluzuzen zabal bat da, 25 m x 15 m-takoa, bi hormarte an­tzekoetan banatua. Fa­txada nagusia hareharri erre bikainez prestaturikoa (gainerakoak harlangai­tzez­koak dira), beheko solairuan erdi‑puntuko bost ar­ku dituen ar­kupe bat azal­tzen du; bere bigarrengo hormartean eskailera har­tzen du erdian, bi saihe­tsetan biltegitarako eta beste erabileretarako bi esparru utziz. Goieneko solairuan lau bal­koi: erdiko biak karel jarrai batez el­kartuak. Lau bal­koien tartetan hiru armarri sartuak dira, Biz­kaikoa, Gaztelakoa eta Otxandiokoa. Estilistikoki lortu zuen trazagileak, saihestu ez zezakeen simetria gabezia eskergai­tza leun­tzea, lau bal­koi zituen solairu bat, bost ar­kutako ar­kupe baten gainean eraikiz; Legaz­piko Udale­txearen trazagileak, al­diz, eder­ki konpondu zuen arazoa, ar­kuen, leihoen eta bal­koien ardatz bertikalak parekatuz eta erdiko goieneko baoa armarriaren­tzat gordeaz. Gipuz­koako Udale­txeekiko ahaidetasun estilistikoa une honetan nabarmen azal­duko da. Bere teilatu‑hegal zabal eta irtenak, bere bal­koi jarraikiak, er­tzetan platabanda bertikalak, solairu nagusiko bere bao burudunen uztai­tze zen­tzudunak eta edergarrietan soiltasun duinaren itxura horrek ez digute, bada, Jose Lizardik Az­koitirako eta Legaz­pirako diseinatu zituen Udale­txeak gogoratu baizik egiten, 1730. hamar­kada berekoak baitira, izan ere. Balmasedako Udale­txea. Balmasedako Udale­txea ere, XVI. mendeko beste baten ordezkoa da. Berau eraiki­tzeko Marcos de Vier­na y Pellón mendietako ar­kitek­toari eskatu zi­tzaion diseinua, Otxandioko Udale­txea egin zuen data bertsuan. Herriko plazari, bere al­derdi motz batetik aurre ematen dion bloke bat da, eta ongi antola­tzen da parrokia‑eliza puskarekin, zeinarekin min­tzaera barroko bera joka­tzen duen. Oinplanoa lauangeluarra da, zor­tzial­deko elementu bat duena, orain berriki eraikinaren oinetan itsa­tsirikoa eta orain eskailera kokatua daukana.44 Antonio Goikoe­txea ar­kitek­toak 1854an burutu zuen berrikun­tza batean fun­tsetik al­datu zuen aurreko eraikinaren aurrez aurreko itxura, erdiko gorpu­tza, izan ere, Marcos de Vier­naren erakinean lehendik bazituen bi dorreen parera al­txa bai­tzuen eta berrikun­tza ba­tzuk ere egin ziren az­ken honetan, besteak beste, mol­dura lerronahasiak eta ar­ku kar­napelak jar­tzea. '''Oroz­koko Udale­txea'''. Oroz­koko Udale­txe honetarako (1750‑54) Miraballesekoa zen Joan Bautista Ybarraren trazari jarraitu zi­tzaion, izaera ofizialeko eraikinetan (Bermeo) eskarmentua zuena bai­tzen. Zubiaur auzoan herriko plazan begiaren­tzat erreferen­tzia nagusia da Udale­txea, izan ere, honi al­derdi bat ixten baitio. Fa­txada nagusian hormak kareharri grisez prestaturik daude, harlangai­tzez gainerakoak, nahiz eta er­tzetako mol­duretan eta leiho mar­koetan harlandu onez hor­niturik egon. Gorputz bikain eta sendo bat da, ohiko eskemari leial jarraikiz, hiru mailatako fatxada duena. Beheko solairuan, erdi‑puntuko hiru bao dituen betiko ataripea. Solairu nagusian bal­koi jarrai aparta burdin forjatuz­ko karela duela. Hiriko armen armarri bikain batek apain­tzen du az­ken solairua, Bilboko Andres Monasterio eta Queto‑k 1752an egina. Goieneko erlai­tzak erdian kordoi­txoak dituen kiribil­duraz­ko harburuz osatutako teilatu‑hegal irten bati eusten dio. '''Urduñako Udale­txea'''. Urduñako Udale­txeak bere jatorria XVI. mendean al­txa­tzen ziren udale­txe‑dorre motatako eraikinean du. Gaur egungo eraikina XVIII. mendean (1771‑73) aurreratu samarrean jasan zituen berrikun­tzen ondorioa da, dorrearen egitura eta paramentuko zenbait material bere horretan utzi baziren ere. Egilea, Urduñan bizi zen Tomas Peña ar­kitek­toa izan zen. Bere kokamena Foruen Plazako ertz batean egoteak eta beste etxebizi­tzen lerro berean egoteak, begiaren­tzat bat‑bateko erreferen­tzia ez badu errazten ere, dorre eta udale­txe izate berezi horrek presen­tzia lirain eta bi­txia ematen dio. Gorputz nagusiko bere hiru solairuetako hareharriz­ko harlanduen eta laugarren eta az­keneko solairuko ageriko adreiluaren arteko kontrasteak, Biz­kaiko eraikin bakun bihur­tzen dute Udale­txea hau. Lehen begirada betean gorputz nagusiaren hormetako trinkotasuna eta bere bao zabalen aniztasunak harridura sor­tzen du: Ar­kupeko hiru kar­napel ar­ku handik ematen diote sarbidea ataripeari; eta eskuinekoa atzeko kale batera ireki­tzen da sakonetik; bigarren solairuan karel jarraitu batek el­kar­tzen ditu hiru bal­koiak; hirugarrenean, beren neurri murri­tzak dorrearen hormen trinkotasuna areago­tzen duten hiru leiho; eta goieneko solairuak, zeinetan armarri izugarri batek erdi‑puntuko bost ar­ku dituen bi galeria bereizten ditu. <center><nowiki>* * *</nowiki></center> Biz­kaian XVIII. mendean hiri eta elizetan eraiki ziren beste Udale­txe ba­tzuk deskriba­tzeari ez diogu hel­duko, desagertuak baitira, izan ere, eta hauen ordez neoklasiko eta estilo moder­noko beste ba­tzuk eraiki bai­tziren. === Arabako udaletxeak === '''Guardiako Udale­txea'''. Arabako lurral­dean, oraindik ere ikus daiteke Guardiak 1574an eraiki zen Udale­txe bat, geroztikako zaharberri­tzeak izan dituela eta eral­datu samarra badago ere. “Mol­dura jarraikia duen erdi‑puntuko ate bat gorde du, baita burudun bao beheratuak gorputz nagusietan eta Martin Otalora ar­kitek­to eta taillagileak landua izan zen eta txanbrena modura triangeluar edikulu erremate bidez babesturiko enperadorearen buru‑biko arranoa duen armarri inperiala ere”.45 '''Bastidako Udale­txea'''. Aipamena merezi duena da Bastidako Udale­txea ere, zeinaren eraiki­tzeko erabakia Kon­tzejuan hartua izan bai­tzen 1733an. Agustin Az­karragak egina izan zen traza, baina eraiki­tze lanak atzeratuz joan ziren, eta az­kenik 1740an eman zi­tzaion bukaera eraikinari. “Honen sendotasun eta berezitasun estetikoa fa­txada nagusian oinarri­tzen da, erdi‑pun­tuko ar­ku hirukoi­tza duen garaipen ar­ku modura pen­tsatua. Erral­doi ordenako lau pilastra handik zehar­ka­tzen dute fa­txada goitik behera, beren ibilbidean bi solairuak el­kartuz. Er­tzetako pilastrak bikoi­tzak dira, erdiko biak berriz, soilak dira, il­daskaturiko fusteak dituztela. Eraikinaren behereneko solairua ikusi dugu erdi‑puntuko ar­ku hirukoitz batez ireki­tzen dela, zeinaren baoak goiko solairuko bal­koiei dagoz­kien erdi‑puntuko ar­ku itsuetan sartuta gera­tzen diren. Koskaz apaindurikoa du erdiko bal­koiak burua eta belarrietan ukondotua dago. Alboetako biak mol­duretan xumeagoak dira eta idi-begiak darama­tzate beren buru gainetan. Kalostra airosoz erremata­tzen da fa­txada goieneko al­detik.46 Arabako beste Udale­txe ba­tzuk ekar di­tzakegu gogora, baina egon ziur delako tipologia errepika­tzen dela: - ar­kupedun solairua behean; - Ba­tzar‑aretoa solairu nagusian, baita kar­tzela eta gainerako bulegoak ere; - baoen inguruan kokaturiko edergarriak eta - aglomeratu erako antolaketa barruan. === Nafarroako udaletxeak === '''Vianako Udale­txea'''. Barroko al­diko nafar Udale­txeei lo­tzen baga­tzaiz­kio, bereziki eta besterik gabe, Vianakoa da monumentuz­koena, historia luzea eta udal ondasun nabarmen eta handiak dituena baita herri hau, bere harresi zaharretatik hasi eta gaur arterainokoetan. Bere Udale­txea, Logroñoko Lodosako Joan Ramón maisuaren eskuz 1685ean eraiki­tzen hasi eta harlanduz­ko bloke soil eta izugarri bat da, horizontaltasun nabarmena duena, bedera­tzi ar­ku ager­tzen baititu, izan ere, bere bi gorpu­tzetan, beheko solairuan ar­kupe moduan eta goieneko solairuan bedera­tzi galeria egutera bal­koi modura. Fa­txada honek, barroko al­diko betelanez­ko zin­tzilikario ederrak eta men­tsula taillatuz jan­tzitako zurez­ko teilatu‑hegal hirukoitz batez amai­tzen du. Bigarren gorpu­tzeko ertz ar­kuen gainean fa­txada osoa uztai­tzeko balio duten dorre xumeak al­txa­tzen dira eta ar­ku zir­kuluerdi-formako bao xume bat ager­tzen dute. Eraikinaren alboetako aurpegiak estuak dira eta estilo berekoak. Hegoal­deko fa­txada al­diz, XVIII. mendekoa izan litekeena, alboetan bi dorre dituen bi gorpu­tzetan gara­tzen da baita ere, baina hemen beheko solairuak zaz­pi ar­kutako ataripea erakusten du, zeinari solairu nagusi itxi bat dagokion belarridun mar­koz hesituriko zaz­pi bao dituela. '''Larragako Udale­txea'''. Larragako hau ere bikaina da, bi al­derdi ar­kupedunak angeluetan dituen Foruen Plazan kokatua dago, ebaketa angeluzuzeneko pilastra lodi gainetan erdi‑puntuko zor­tzi ar­ku al­de batean eta zaz­pi bestean dituen plaza angeluzuzen honetan, hain zuzen. Udale­txea zaz­pi ar­kutako bigarren ar­kupe honi dagokio eta beronen gainean gorputz bat al­txa­tzen da burudun bal­koiak dituena, erdikoa hiriko armarriak koroa­tzen duelarik. Eraikun­tza osoa adreiluz­koa da. Bi erlai­tzek bereziko dute solairu nagusia, behekotik eta atikotik. Hiri‑esparru atseginaren barruan eraikin honek eragiten duen inpresioa, gu­txiengo adieraz­penera ekarritako barroko batena du. '''Uran­tziako Udale­txea'''. Mende hauetako jauregiak badiren Uran­tzia honetan, Foruen Plazaren ondoan dago zutik hiri honetako Herriko Etxea, Fran­tzisko Ibarra harginaren zuzendari­tzapean 1724an eraiki zen, agi danean. Eraikin monumental bat da, baina xumea, ar­kuperik gabe horizontal­ki eraiki zenak, baditu bi gorputz eta atikoa ere, eta nabarmen azal­tzen da pilastra arteko lerronahasiz­ko baketa handiz dintel­duriko ate handiagatik eta herriko armarria gainean duela, dintel­duriko hiru bao garaien aurreko bal­koi jarrai handiagatik. '''Lesakako Udale­txea'''. Garai hauetako jauregi asko eta onak gorde diren Baztan al­de honetan Udale­txe bikain ba­tzuk ere ikus daitez­ke. Lesakakoa, esate baterako, 1668an al­txa bazen ere, XVIII. mende honetako estiloan eraberritua izan zen, hiru solairuetan egitura­tzen den blokearen horizontaltasuna apur bat areagotuz, pilare gainetan erdi‑puntuko bost ar­ku dituen ar­kupe bat beherenekoa irekiz eta bigarren eta hirugarren solairua harriz­ko men­tsula gainetan bal­koi jarraien bidez nabarmenduz eta bere garaiera zurez­ko teilatu‑hegal bikoitz batez itxiz. Orain berriki (1987) egindako zaharberri­tze batean kupulaz estalitako zurez­ko barru‑eskailera bat kokatu zi­tzaion. '''Iruñeko Udale­txea'''. Nafarroako Udale­txeen ibilbide labur hau Iruñeko Herriko Etxe ezagunarekin amaituko dugu, 1753 eta 1759 bitartean burututako eraikina, hondora etor­tzeko zorian zegoenaren ordez eraiki behar izan zena. Joan Migel Goyeneta ar­kitek­toaren planoak jarraitu ziren, baina bere fa­txada berezirako Jose Zay eta Lor­kak diseinaturiko traza nahiago izan zen az­kenean , koroa­tzearen eremurako Joan Jose Catalan maisuaren diseinu klasikoagoa hautatuko zelarik, zeinak Jose Jimenezek landutako harriz­ko estatua sail bat sar­tzea erabakiko zuen. Arrazoi fun­tzionalak zirela eta, 1952an guztiz birmol­datu beharra gertatu zen eraikinaren barrunbea, bere fa­txada errespetatuz. Harlanduz prestatua eta propor­tzio egokiak dituen hau da agian barroko ku­tsuarekin ondoen datorren nafar hiriburuko eraikin zibiletako bat. Al­txaeran hiru gorputz gara­tzen ditu, baita atikoa ere, zeinaren er­tzak frontoi gakotu eten batez uztaiturik dauden, erlojuaren gorpu­tzaren bidez erremataturik gel­di­tzen den triangeluarrarekin kontrajarriz. Solairuak bal­koiez bereizita daude, jarraikiaz erdikoa eta bakar­kakoz hirugarrena, horrez gainera, baita triglifo eta metopadun taulamenduz lehenengoan ere eta men­tsulaz bigarrengoan; atikorako urra­tsa harriz­ko kalostra bidez az­pimarraturik dago. Bertikalean, bao zuzenetako hiru kale daude, alboetan solte dauden zutabe pareak dituztela, solairuen arabera fuste desberdinak eta hiru ordena klasikoak jarraituz. Beste elementu bereizgarriak alegiaz­ko bi estatuak dira –Zuhur­tzia eta Justizia– idul­ki gainetara igota eraikinaren sarbidea zain­tzen, baita mitologiako –Her­kules eta Fama– ere atikoa koroatuz. Sarrera erdi‑puntuko ar­ku az­piko ate bat handi bat da, Nafarroako kateen mendelak dituela eta bai ar­ku‑arteetan nahiz baoen uztai­tzeetan edergarri ani­tzez apaindurik dagoena. Ongi el­kartu eta orekaturiko osagai plastiko mul­tzo osoak, fa­txada hau, Euskal Herriko ar­kitek­tura zibilaren erakusle adieraz­kor bihur­tzen du. '''Lei­tzako Udale­txea'''. An­tzinako Udale­txe ba­tzuk eraistea eta desegitea deitoragarri zaigu, Lei­tzakoa (1739‑1745) esate baterako, izan ere, an­tza denez Martin Karrerak Gipuz­koan ospe­tsu bihurtu zuen eredua imita­tzen bai­tzen, zeinaren diseinua gaur­ko trazan nolabaiteko eklek­tizismoz jarrai­tzen saiatuko zen Tolosarra zen Gillermo Eizagirre (1915) ar­kitek­toa, gerora Jose Arraras Iruñearrak amaituko zuelarik 1917an. == Laburpena == Zaharberri­tzaile eta ar­kitek­to bikaina, eta gure herriko ar­kitek­turaren historialari ospe­tsua den al­detik Fer­nando Chueca Goitiaren XVIII. mendeko euskal jauregienganako miresmena ezin gordean eduki halakoa da, “Baskoniari Hemezor­tzia oso neurrira dator­kiola” esatera iri­tsi zelarik. Berak sakoneko kidetasun bat ikusten du Euskal Herriko barru sakoneko espiritu eta “bere harriz­ko jauregi handi eta udal plazetako udale­txe jatorren artean”.47 Geu ez gaude ziur horrela denik, eta historialari ospe­tsua egiatik gertuago dagoela irudi­tzen zaigu, ama lurrari lotutako herri batez oroi­tzen denean, usain trinko gozoak eta “bere lurreko ukuilu eta baserriko lurrunak maite­tsuki harrapaturik gerta­tzen dela dioenean. Nolanahi ere, euskal­dunen mendeetako arte jarduera azal­tzerakoan ezin di­tzakegu, euskal­dunen inguruneak berez­koak zituen zenbait ezaugarri zehatz aipatu gabe utzi, laburki bederen, familia nahiz gizarte mailan bere izaera, pen­tsamol­de eta bizimoduaren zan­tzu ba­tzuen lekuko liratekeenak. Urte horietan Euskal Herria bisitatu zuten kanpotar ospe­tsuek beren bidaietako oroi­tzapenetan ez zuten adierazi gabe utzi nekazari-populazioak familian nahiz gizartean bizitzeko estiloak berauei sor­tzen zien miresmena, hauen­tzat askatasun-garra zen, beti ongizatearen ezaugarri eta bal­din­tza den askatasun-garra. Asturiar sonatua den Jovellanosek miresmena eta bekai­tza zien euskal­dunei beren lege zaharrengatik, komunikazio-bide egokiengatik eta aurrerapenagatik. “Asturias dohakabea, frankizietatik halako ongizatea iri­tsi zuten probin­tzien auzo!”.48 Burujabea zen erregimen administratiboaren eta an­tzinako ohitura jakin­tsuen indarrez onurak jaso zituen euskal probin­tziak, Jean Sarrailh‑ek49 esango zuenez, edenen an­tzera azal­tzen direlarik atzerritarren begietan. Nekazarien eta industriaren aberastasunak banan‑banan eta kontu handiz aipatu ondoren, Bowles‑ek goraipamen honekin buka­tzen du: “Herri haietan barrena ibiliz Homerok deskriba­tzen dituen mende eta ohitura haietara itzuli nin­tzela irudi­tzen zi­tzaidan. Eta xalotasun, sendotasun eta benetako poztasunaren bila dabilenak mendi haietan aur­kituko ditu eta jakingo, orokorrean bertako biztanleak oparotasunean ez badira ere, sakonean zorion­tsuenak, herri maitaleenak eta ahal­tsuenen az­pian bizi ez direnetakoak direla”.50 Jovellanosek, bere al­detik, bideen egoera ona az­pimarra­tzen du, eta herrietako garbitasuna, biztanleen erosotasuna –Ordizian jauregi ugari, baserri‑etxeak nonahi, jatekoa erruz ematen duten jate­txeak, ohe eta al­tzairuak garbitasun ederrean– eta Tolosarako feriara abia­tzen diren baserritarren al­kandorak oso garbiak. Miresmenez gel­di­tzen da arta‑soro guztiz egoki ereindakoen aurrean, “modu bikainean zaindutako eta normalean gazteak diren mendien aurrean”, lurrari eta mendiei eskain­tzen zaien arretaren aurrean: “Beste hauek ere ikusi nituen –zioen– lurra arretu eta zokorrak hausten, harriak bil­du eta arreta handiz garbi­tzen neguan ganadua elika­tzeko arbiak ereiteko”.51 Inoren­tzat ez zen, bada, harrigarri gertatuko, egunoroko familia-bizi­tzaren kalitate ona eta garbitasuna horrela zainduta, euskal­dunak arreta guztia beren Udale­txearen dotoretasunean ere jar­tzen bazuen. Udale­txearen eta plazaren edertasuna, non sarritan islatzen zen bizimodu osasun­tsu eta gozoa, agian inkon­tzienteki, baina, edertasunaz maiteminduarena. Sarrilh hispanistak, herrietako udal eta hiri-egituren eta bertako biztanleriaren bizimodu osasun­tsu eta gozoaren artean dagoen harreman zuzena ikusi egiten zuen, eta Euskal Herriari buruz­koetan, Jovellanosen biho­tzondokoak komentatuz, horrela idazten zuen: “Zorion­tsua da eskual­de hori. Zein izan liteke jai egunetan arra­tsal­dez leher­tzen den herri-poztasun hori baino lekuko hoberik, gure bidaiariaren arima sentikorra samur­tzen duen hau baino? Bergarara iri­tsi berria zen eta berehalakoan suma­tu zuen bertan hiri txiki horren poza: erromeria plazan! Hura buila! Hura poza! Ikusteak berak atseginez bete nau. Txistua eta atabala, poz eta festa oihuak, suziriak, irrin­tziak eta iskanbila xaloa en­tzun eta ikusten da al­de guztietan, biho­tzik gogorrena ere samur­tzekoa”. Artea, zeha­tzago esanda, ar­kitek­tura espirituaren lekuko da. Ar­kitek­tura eta hirigin­tza, al­di berean, gizarte eta bizimodu politiko jakin baten efek­tu eta ondorio dira. Euskal Udale­txeen ar­kitek­tura sendoa ez dago mendeetan zehar euskal herriak bere autonomia defendatu duen indar eta iraunkortasunetik aparte eta gal­dua ala gu­txiagotua ikusteaz ez du etsi. Fer­nando VII.a absolutistaren Errege Zelula batek, 1824ko urriaren 17koak, honako hau agin­tzen zuen: “Espainiako lurral­detik betirako desagertu zedila subiranotasuna bere Erregearengan ez beste nonbait zegoelako burutapen txikiena ere, osperako joera izan zezakeenetik ihes eginez”. Udalba­tzak gogor egin zuen kon­tzejuetako hauteskundeetan independen­tziak bere horretan “ohitura zaharren arabera” jarrai zezan eta lortu egin zuten. == Oharrak == 1. Las Casas Vascas. (Bilbo, 1980), 16. or. 2. “Euskal Herriko ar­kitek­turaren gauzarik interesgarriena, –ausardi­tsu dio Yrizarrek– tipikoena eta jatorrena baserria da. Baserritarrak artelan bat egitea inoiz bere helburu izan ez zuen bezala, halaxe sortu zuen xaloki eraikinetan arte hain berezia, mendietako sagarrondoek sor­tzen duten zuku gazi‑gezaren berez­kotasunarekin”. O.c. 95. or. 3. Honela eransten du Larramendik: “Kea dario tximiniari eta etxearen zirrikitu guztiei, eta horrela zurez­ko paretak hobeto gorde­tzen direla diote”. Coreografía de Guipúzcoa (Donostia, 1969), 82. or. 4. Yrizar ar­kitek­toak xehetasunez­ko deskribapen bat egina du, zaz­pi probin­tzietako baserri‑etxeen arteko desberdintasunak azal­duz. O.c. 90‑121. 5. O.c., 113. or. 6. Yrizarren aipamena, O.c. 70. or. 7. Lesakako (Nafarroa) etxe baten leihoa eta bal­koi bat marrazterakoan Yrizarrek honela eransten du, “Felipe IV.aren gorteko ar­kitek­to famatuek beren­tzat nahiko lituz­kete, inolako gu­txiespenik gabe” O.c. 81. or. 8. J. J. AZANZA, El Palacio y la Casa señorial. Historia del Arte en Navarra‑n. Diario de Navarra Argit. 28. znb., 434. or. 9. J. YRIZAR, O.c. 53‑54. or. 10. F. CHUECA GOITIA, El palacio Insausti (Madril, 1995) 28. or. Zaharberri­tzeak, Moder­nidad de la casas‑ei buruz­ko diskur­tsoan inspiraturikoa behar du izan, bere Distribución exterior e Interior lanaren aurrekoan, alegia, Euskal Herriko Adiskideen El­karteari hain estuki lotutako horretan. 11. M.N.E., III. libk., Vizcaya, 149‑ 155. or. Ale honetan Casajara eta Tola jauregien deskribapena xehetasunez egina dator. Ikusi, halaber, Iñigo AGIRREren, Elorrio, Aproximación a una monografía local (Bilbo, 1992), 128. or. 12. Ana de BEGOÑA, El explendor del barroco y sus manifestaciones artísticas. Álava en sus manos‑en, IV. libk., 142. or. 13. J. J. AZANZA, El Palacio y la Casa señorial. Historia del Arte en Navarra‑n. Diario de Navarra Argit. 28. znb., 435. or. 14. Eraikin honek baditu beste xehetasun garran­tziz­ko ba­tzuk, hala nola, barruko kaxa estal­tzen duen ertz‑ganga: troxaz mar­katuriko hiru ertz‑tarte bikoitzetatik zin­tzilik dagoen ganga, zeinaren gil­tzarrietatik taulamendu zati modura bi zin­tzilikario baitaude esekita. C.M.N., I, 143. or. 15. P. L. ETXEBERRIA eta R. FER­NANDEZ GRACIA, Arquitectura y Urbanismo en la Navarra del barroco. Ibaiak eta haranak‑en. Guía del patrimonio histórico‑artístico y paisajístico. 8. libk. (Donostia, 1991). 16. C.M.N. II., 1. libk. 361‑487. 17. J. L. ORELLA, Régimen municipal en Guipúzcoa en los siglos XIII y XIV. Lurral­de, 2.ean (Donostia, 1979), 13‑269. or. 18. O. RIBETON eta R. POUPEL, Notes et documents concer­nat le décor intérieur des églises de Byonne et du Pays Basque aux XVII et XVIII siècle. Revue d´Histoire de Bayonne, 145. znb‑an (1989), 145. or. 19. Compendio de las instituciones forales de Guipúzcoa (Donostia, 1924). 20. Udaleko ofizialek burututako zereginen deskribapen xehe bat ikus daiteke J. L. ORELLA, O.c., 195‑203. or. 21. Coreografía de Guipúzcoa (Donostia, 1969). 22. I. GURRU­TXAGA, La ma­txinada de 1766 en Az­peitia. Yakin­tza. 2. znb., iraila‑urria (1933), 374. or. 23. I. ZUMAL­DE, Historia de Oñate, 222. or. 24. Historia de la Arquitectura Esapañola (1922), 129. or. 25. F. CHUECA GOITIA, Breve Historia del Urbanismo, 171. or. 26. B. SAÑUDO, Estudio histórico ..., 95‑103. or. 27. Ikusi, halaber, B. SAÑUDO‑ren iker­keta dokumentatua, La Casa Consistorial de Elgoibar. M.N.E. II, 215‑217. or.; Ikusi, halaber, M.I. ASTIAZARAIN, Arquitectos guipuzcoanos I, 207‑217. or. 28. Ibid., 298‑303. or. 29. Ibid., 306‑311. or. 30. B. SAÑUDO, O.c. 200‑ or. 31. Ibid., 210‑223. or.; M. I. ASTIAZARAIN, O.c., 326‑336. or. 32. J. M. AGIRREBALZATEGI, La plaza nueva de San Sebastián. B.E.H.S.S.‑n, 11. znb., 31. or. 33. M. I. ASTIAZARAIN, O.c. 341‑344. or. 34. Id., II, 79‑86. or. 35. M.N.E., II, Gipuz­koa 3‑11. or.; M. I. ASTIAZARAIN, O.c. III, 48‑71. or. 36. M. I. Astiazarainen liburu bikainean (III, 158‑170) kontu handiz konta­tzen du Udale­txearen eraikun­tza-prozesu osoa. Azalpen laburragoa eta dokumentu grafikoak dituena M.N.E., II‑n ikus daiteke. 341‑349. or. 37. M.N.E., II, 10. or. 38. B. SAÑUDO, Estudio Histórico. 225‑266. or. 39. M. I. ASTIAZARAIN, O. c. III, 1992. 40. A. I. LEIS ÁLAVA, Las casas Consistoriales en Biz­kaia durante el Barroco. ONDARE 19, (Donostia, 2000), 381‑395. or. 41. Ibid., 385. or. 42. J. A. BARRIO LOZA, El paisaje construido (Lekeitio, 1992), 117. or. 43. Beste itxura bat har­tzen du, 1928an Atanasio Ispizua Udal ar­kitek­toak al­txatako az­ken solairuak, barroko jatorriko eklek­tizismo batena, euskal neohistorizismo ba­tzuen zan­tzuz el­karturik. A. I. LEIS, O.c. 387. or. 44. Atartea 1900-1939 urteetako emai­tza da, hipostila areto moduko ar­kupe‑saltoki bat izatera etorri zen, non Balmasedako Udale­txeari itxura berezia ematen dion; horregatik “Balmasedako meskita” ere deitu ohi zaio herri mailan. A. I. LEIS, O.c. 388. or. 45. P. L. ETXEBERRI GOÑI, Las artes en el renacimiento. Álava en sus manos, IV‑ean, 117. or. 46. Ana de BEGOÑA, El esplendor del barroco y sus manifestaciones artísticas. Álava en sus manos, IV‑ean, 136. or. 47. F. CHUECA GOITIA, El palacio Insausti, 7‑8. or. 48. JOVELLANOS, Diarios Intimos (1790‑1801), (Madril, 1915), 35. or. 49. La España ilustrada, Fondo de Cultura Económica de Oviedo (BAE, I, 446‑447. or. Ikusi, halaber, BOURGOING, Tableau de l´Espagne moder­ne, I. Libk., 19 eta 21‑22. or. 50. Introducción a la historia natural y a la geografía física de España, 320‑329. or. Ida­tzi hau Jovellanosek aipa­tzen du bere Discurso a la Sociedad Económica de Oviedo lanean, (BAE. I, 446‑447. or.). Ikusi, halaber, BOURGOING, Tableau de ´Espagne moder­ne, I.go libk., 19 eta 21‑22. or. 51. JOVELLANOS, Diarios Intimos, 23. or. Bibliografia AL­DABAL­DETRECU, R.: Torres y palacios del País Vasco (Madril, 1981). AL­DABAL­DETRECU, R.: Casas solaren de Guipúzcoa (Donostia, 1979). AZ­PIAZU, R. M.: Arquitectura civil doméstica de Gipuz­koa. Ibaiak eta Haranak, 2. libk. (Donostia, 1990) 28. or. ASTIAZARAIN, M. I.: Arquitectos guipuzcoanos del siglo XVIII, 3 libk. (Donostia, 1988). ASTIAZARAIN, M. I.: El Ayuntamiento de Her­nani: un proyecto trazado y llevado a cabo por Joan de Lizarraga. B.E.H.S.S., 22. znb., 1988, 219‑134. or. ASTIAZARAIN, M. I.: El Ayuntamiento de An­tzuola: Instalaciones deportivas compartidas con el hospital de pobres de la Magdalena. A.E.A., 244. znb., (1988), 422‑429. or. AZANZA LÓPEZ, J. J.: El palacio y la casa señorial. V. V.‑n. El arte en Navarra, 28. znb., (Iruñea, 1995). BAESCHLIN, A.: La arquitectura del caserío vasco. (Bar­tzelona, 1930); (2. argit., Bilbo, 1980). BALLESTEROS IZQUIERDO, T. Y VALVERDE, R.: Aportaciones al estudio de la Casa Consistorial del siglo XVII EN EL País Vasco. Dos ejemplos alaveses: Vitoria y Elciego”. V.V. II Congreso Mundial Vasco, III (Donostia, 1988), 395‑411. or. BARRIO LOZA, J.A.: (Zuzend.): Biz­kaia. Arqueología, urbanismo y arquitectura histórica. 3 libk. (Bilbo 1989‑1991). BARRIO LOZA, J.A.: La arquitectura señorial en Euskadi. RAMALLO ASENSIO‑n (Argit.), Arquitectura señorial del norte de España. (Oviedo, 1993), 161‑203. or. BARRIO LOZA, J.A.: (Zuzend.): Monumentos Nacionales de Euskadi. 3 libk. (Bilbo, 1985). BARRIO LOZA, J.A. y PALACIOS MENDOZA, V.: Inventario de arquitectura rural alavesa / Arabako Nekazal Ar­kitek­turaren Inbentarioa (Gasteiz, 1985). BARRIO LOZA, J.A.: El paisaje construido. V.V. Lekeitio (Erakusketaren katalogoa), (Bilbo, 1992) 175‑204. or. BEGOÑA AZ­KARRAGA, A.: Las casas en la Llanada alavesa. V.V. (1978), 15‑19. or. BEGOÑA AZ­KARRAGA, A.: Arquitectura civil en Vitoria. Evolución y características generales. V.V.‑en. Vitoria 800 años. 7. znb. (Gasteiz, 1981). BEGOÑA AZ­KARRAGA, A.: Arquitectura doméstica en la Llanada de Álava. Siglos XVI al XVIII (Gasteiz, 1986). ECHEGARAY, C. de.: Monumentos civiles de Guipúzcoa. (Bar­tzelona, 1921). ECHEGARAY, J. M.: La actualidad de la casa blasonada en el País Vasco. Merindad de Durango (Bilbo, 1980). ECHEGARAY, J.M.: La actualidad de la casa blasonada en el País Vasco. Merindades de Uribe y Busturia. (Bilbo, 1981). GIL MASSA, J.: La Casa Consitorial de Bergara. Estudio histórico‑artístico. V.V.‑en. La Casa Consistorial de Bergara (arkitektura eta historia). (Donostia, 1996), 63‑115. or. GOROSABEL, Pablo de: Noticia de la Casas Menorables de Guipúzcoa (Tolosa, 1899) I.go libk. KORTADI, E. eta AGIRRE, J.: Las casas consistoriales de Guipúzcoa. (Aproximación histórico‑artística).V.V.‑en. La casa consistorial de Bergara (arkitectura eta historia). (Donostia, 1995), 43‑66. or. LABEAGA, J.C: La Casa Consistorial y los balcones de toros de la ciudad de Viana (Navarra). P.V., 154‑155. znb., (1979), 101‑176. or. LARRACOECHEA, J.M. de: La casa consistorial Cuader­nos de Historia duranguesa. 1. znb., (1981), 55‑57. or. LEIS ÁLAVA, A.I.: Noticias sobre las Casas Consistoriales de Biz­kaia durante el Renacimiento. ONDARE 17, 263‑275. or. LEIS ÁLAVA, A.I.: Las Casas Consistoriales en Biz­kaia durante el barroco. ONDARE 19, 381‑395. or. LINAZASORO, J.I. eta ARRONDO, E.: La actualidad de la casa blasonada en el País Vasco, III (Partidos judiciales de Az­peitia y San Sebastián). (Bilbo, 1982). MARTINEZ DE SALINAS OCIO, F.: Arquitectura civil y doméstica en la Rioja alavesa: El caso de Laguardia. V.V.‑en. Ibaiak eta Haranak, 6. libk. (Donostia, 1990), 166‑167. or. ORELLA, J. L. eta ESTEVEZ, X.: (Koord.): Casa‑Torre y Palacios de Guipúzcoa. (Donostia, 1996). RIVAS CARMONA, J.: El palacio barroco en la Ribera de Navarra. V.V.‑en El arte barroco en Aragón. Actas del III Coloquio de Arte Aragonés. (Huesca, 1983), 195‑205. or. RINCÓN GARCIA, W.: Ayuntamientos de España (Madril, 1988). RUIZ DEL CASTILLO, C.: Casas Consistoriales de España (Madril, 1963). SANTANA EZQUERRA, A.: Arquitectura popular. Tipologías históricas del caserío, técnicas constructivas y perspectivas arqueológicas. M.M. URTEAGA ARTIGAS‑en (Zuzd.): Hiri ar­keologiako heziketa ikastaroa gazteen­tzat / Curso de formación de jóvenes en arqueología urbana. (Donostia, 1989). 71‑82. or. SAÑUDO‑LASAGABASTER, B.: Estudio histórico y arquitectónico de las casas cosistoriales guipuzcoanas de los siglos XVII y XVIII (Donostia, 1985). SARRAILH, J.: Voyageurs français au XVIII siècle. Bulletin Hispanique, 36. libk. (1934), 29‑70. or. SARRAILH, J.: La España Ilustrada. (Fondo de Cultura Económica 1957). URABAYEN, L.: De arquitectura popular: La casa navarra (Madril, 1929). URTEAGA ARTIGAS, M.M.: Guía histórico‑mo­numental de Guipúzcoa (Donostia, 1992). VEYRIN, P.: La maison Louis XIV et la maison de ville de Saint‑Jean‑de‑Luz. G.H. (1959), 261‑285. or. V.V. Casas Consistoriales de Navarra (Iruñea, 1988). V.V. Monumentos de Biz­kaia, 4 ale. (Bilbo, 1987). YBARRA Y BERGE, J. de: Catálogo de monumentos de Vizcaya. 2 ale. (Bilbo, 1958). YRIZAR, J.: Las Casas Vascas (Bilbo, 1980). 04t7rc49mcov7dzo3oo60ejxiftt151 0 3074 9312 9311 2016-08-10T12:52:57Z Xabier Cañas 1211 /* Bibliografia */ wikitext text/x-wiki == Testuingurua == Europako Arteak XVIII. mendearen az­ken hamarkadetan barrokoaz nekaturik aur­ki­tzen dela adierazten du, eta apaingarrien fardeleria rococoa arindu ondoren, eta horren ondorioz fran­tses ereduen miresmenez­ko imita­zioekin, arte klasikoak izan zuen soiltasun eta neurritasun formetan inspiraturikoa dirudian garbiketa nabarmen bat hartu zuen, historialariek Neoklasiko­tzat joko zutenerantz. === Ilustrazioa === Ohikoa den eta historia honetan zehar behin eta berriz ida­tzi dugunez, estilo berri honek, hein handi batean, ideia berrien mugimendu bati eran­tzuten dio, Ilustrazioa deritzonari oraingoan. Fun­tsean Erdi Aroko eta erlijioz­ko tradizioaren ordez­kapenez Arrazoimenaren argiek ekarriko duten kultur gertakari bat da. Arrazoimenaren erabateko garaipena britainiar intelek­tualen eta bereziki fran­tsesen ida­tzien zabal­kundearekin eman zen, haien lan famatuengatik beren egileei En­tziklopedista izena eman zaielarik. Fran­tzian delako lanen argitara­tzea eta En­tziklopediaren (1751‑1772) zabal­kundea An­tzinako Erregimenaren irakaspen oinarriei az­pia jaten eta 1789ko Iraul­tzarako lurra presta­tzen zihoan bitartean, Espainian Karlos III.aren ministroak zien­tziaren aur­kikun­tzek munduaren ikuspegi berri bat erabaki­tzen eta behar berriak eragiten zituztela kon­tzien­tzi harturik, beren Estatuaren Erreformei eta gizarteko pen­tsamol­deei estatutu‑legea ematen ahalegindu ziren, beti herria bere sineskerietatik eta ezjakintasunetik atera­tzea xede­tzat harturik, maila guztietarako kultura sustatuz. Euskal Herriko Adiskideen El­karteak, El­karte Ekonomiko izenekoetan lehenengoa izatearen ohorea du, herrian sakabanaturik egonda, norabide horretan esku har­tzen saia­tzen ziren erakundeen sailean. === Ekonomia eta politika === Ministro erreformistez ingura­tzen hasia zen Fer­nando VI.aren erregeal­di laburraren ondoren (1746‑1759), Karlos III.aren erregeal­di luzean (1759‑1788), erreformaren bidezidor beretik aurrera egin zen, despotismo ilustratua ministroen despotismo bihurtu zuten ministroen bidez, besteak beste, Ensenadako Mar­kesaren bidez. Horien helburuen artean zeuden zentralizazio politiko-administratiboa, Haziendaren arrazionalizazioa, erreforma ekonomikoa eta soziala, aginpidearen krisial­dian sartua zen Elizaren eskubideen aurrean Estatuaren oparien baieztapena, eta hemen gehien axola zaigun herriaren hezkutza susta­tzea. Sek­torerik atzerakienak erreformaren aur­ka irten eta aristokrazia zati batek babesturik zenbait garaipen (Esquilacheko ma­txinada, 1766) lortu bazuen ere, ez zioten erreformisten ideiei erago­tzi aurrera egiten. Sarritan gizabanakoaren eskubideen sustapenari eta horren iristeko Estatuaren esku har­tzeari buruz­ko kontraesanean ziren ideiak defenda­tzen bazituzten ere, esan daiteke berrizta­tzaileek al­daketa baten beharra suma­tzen zutela eta Arrazoimenaren Argi gida­tzailearen eta gizarteko aurrerapenen ideala amesten zutela. Az­kenik, esan daiteke kon­tserbadoreek lortu ez zutena fran­tziar Iraul­tzak lortu zuela, hau da, erreformari Espainian galga jar­tzea; zeren eta iraul­tzaileen gehiegikeriek –Luis XVI.a eta bere emazte Maria Antonietaren heriotzak, batez ere– neurritasun al­derako mugimendua eragin zuten ilustratuen artean (Jovellanos, Saavedra, Ur­kijo), hauek orokorrean, monar­kiaganako eta Elizarenganako1, leialtasuna gorde zutenak bai­tziren. Bereziki, euskal Ilustratuez hitz eginez, funda­tzaileak eta Adiskideen El­karteko kideak beren arerioek Inkisizioaren auzitegi aurrean salatuz eta batez ere gerora historialariek –Vicente de la Fuente, besteak beste– beren ''Historia de los Heterodoxos Españoles''2 lanean Menendez Pelayok berauei buruz bota­ zuen heterodoxo edo fedegabeko iruditik oso urruti zeuden. Espainiako nazioaren barruan halako egoera gataz­ka­tsua zegoela eta Espainiak Fran­tziarekin sortutako harreman berrien bal­din­tzek –zeinarekin An­tzinako Erregimenaren al­dian “Familiarteko Itun” ospe­tsuak finkatuak bai­tzituen– aginpiderako bidea erraztu zioten Manuel Godoy “gizon berriari”, eta honek Argien arerio izan gabe, konpromisorik gabekoa bai­tzen, norabide politikak gidaturik, Espainiak Fran­tzia eta bere iraul­tzaileekin zituen itunak etenda, Karlos IV.a errege izan zitekeen al­dian Ingalaterrara hurbil­du behar izan zuen. Al­derdi kon­tserbadoreak lortu zuen az­kenean garai­pena, Karlos IV.ak bere seme Fer­nando­rengan egindako abdikazioaren bitartez. Baina, ordurako ideia berriak oso hedatuak ziren eta gainera iraul­tza txiki bat ere egina zuten: Kadiz­ko Konstituzioaren epe laburreko ezarpena. Nolanahi ere, esan daiteke Fer­nando VII.arekin etorri zela XIX. mende luze eta deitoragarri hori, barruko kontraesanez eta bi Espainien arteko, kon­tserba­tzaile eta aurrerazaleen artekoa, gataz­kaz betea. === Baskonian === Garai horretan guztian, bizimodu politikoari dagokionez, Baskonia, fran­tses ejer­tzitoak Donostia eta Gipuz­koaren zati bat okupazioarekin, “Konben­tzio gerra” deritzonak inguratua gertatu zen. Gerra egoera hau, gerora Napoleonen inbasioaz, Basileako Bakearen (1795) bitartez amai­tu zen. Politika sozioekonomikori buruz berriz, XVIII. mendearen bigarren erdira bitartean, ma­txinaden gertakari gogorrak izan baziren ere, Gipuz­koak eta Biz­kaiak, bederen, Planta Berriko dekretutik kanpo gel­dituta beren “probin­tzia solteen” estatutua gorde ahal izan zuten. Kulturari dagokionez, herriaren mailak gorakada nabaria sumatu zuen Euskal Herriko Adiskideen El­karteak sortutako Bergarako Errege Mintegiaren bidez. Normala den bezala, estetika eta moral mailan ere sentiberatasun berri bat zekarten ideia berriak atzerapenez ari ziren iristen Baskoniara, eta atzerapen hori oraindik ere handiagoa izan zen artearen alorrean. === Arteak === Arteei dagoz­kienetan, Fer­nando V.aren erregeal­dian, 1744an eta Despotismo ilustratuaren idealismoaren itzalean, Errege Etxeko eskulturagilea zen Domingo Olivieri italiarrak zuzenduriko lantegi‑eskola pribatu batetik abiatuta fundatu zen San Fer­nando Arte Ederretako Akademia. Fer­nando VI.a errege zela 1749 eta 1751 bitartean berre­tsi ziren erakundearen Estatutuak zenbait kargu izendatuz: babesle aristokrata bat, diziplina bakoi­tzeko zuzendariak eta zuzendariordeak, eta hiru arte plastikoetarako hamasei irakasle. Estatutuetan finka­tzen ziren irakaskin­tza eta iker­ketarako iriz­pideak; baina agerian geratu zen lehenengoa gailendu zela. Nola San Fer­nando Errege Akademiari hala Madrilgoaren bideari jarraikiz, eta bere baimenarekin, erresumako hiririk garran­tziz­koenetan gerora fundatuz joan zirenetan, estilo berri bat ezar­tzea zen xedeaa, klasikoen imitazioetan oinarrituz. Fran­tzia eta Italian ordurako baziren akademien arabera, Europa mailan jar­tzea zen helburua, betiere, erregeren menpekotasunean eta bere interesen zerbi­tzura. Enrique Lafuente Ferrarik ida­tzi zuenaren arabera, San Fer­nando Akademia “errege feudo bat izan zen aristokrata politikoez gober­naturikoa”. Ereduak eta estanpak eskuratu, liburutegi bat eratu, eta irakaskin­tza antolatu zen, eta horrekin bertako arte-sor­kun­tza oro kontrolatu eta zuzendu zen, norabidea jar­tzea bai­tzen helburua. Hala, Neoklasikoa deritzona XVII. mendeko az­ken bi hamar­kadetara arte ez zen sortu eta esan daiteke bizirik eta jardunean XIX. mendearen erdial­dera arte jardun zuela. == Neoklasizismoa. Pentsaera, arkitektura eta hirigintza == Mendebal­deko artearen historian, gu­txitan gertatu da arte estilo berri baten sorrera hain errotikakoa eta aurreko estiloa hala gu­txietsiz gara­tzea, Barrokotik Neoklasizismora gertatu den al­daketa adinakoa. Al­daketa hau eragin zuten arrazoiak bat baino gehiago izan ziren eta hainbat eratakoak, zeren eta, az­ken batean, Europako zibilizazioaren zenbait barrutitan “An­tzinako Erregimenaren eror­keta” izenez ezagu­tzen den iraul­tza kultural eta politikoaren isla besterik ez baitzen izan. Al­daketa lehenbizi pen­tsamenduaren alorrean gertatu zen. Europan, XVIII. mendearen hasieran Hobbes (1588‑1679) eta Locke‑n (1632‑1704) ideiak heda­tzen hasiak ziren eta beren sensismoak gizonaren eta errealitatearen ikuskera material baterantz egiten zuen, eta gizarte mailan berriz, zoriontasunaren bilaketan oinarrituriko indibidualismorantz. “Norbera da bere buruaren jabe eta epaile, eta denak norbere zorionaren bila dabil­tza». Estatuaren egitekoa norbanakoaren ongizatea zain­tzea da. David Hume‑k (1711‑1776) errealitatearen haraindiko edonolako ikuskeraren aur­kako bide horretatik egin zuen aurrera, gizarteko morala oinarri metafisikorik gabe uzten zuen errotikako enpirismoari hel­duta. Ingalaterran hedatu zen kristau‑dog­men ordez iri­tsi zen deismoa, gizabanakoaren eskubideak amorratuki defenda­tzen zituen liberalismoarekin el­kartuta. Kristautasunaren eta eskolastikaren tradizioa hausten zuten ideia hauek Ilustrazio fran­tsesaren buruzagietan errotu ziren. Montes­quieu‑k (1689‑1755) bere L´Esprit des Lois obran, Zuzenbide Zibila goitik behera al­datu eta erlatibizatu zuen, legeek, hainbat herritan lekuan lekuko klimak, gizarteak eta erlijioak sortutako bal­din­tzekin nolako mendekotasuna zuten ikusaraziz eta oinarri politikotzat herriaren ongizatea eta herritarren askatasuna al­darrikatuz. Filosofo en­tziklopedistek toleran­tzia eta kon­tzien­tzia askatasuna eska­tzen zuten (D´Alembert) eta edonolako dogmatismoa arbuia­tzen zuten, baita deismoa bera ere (Diderot); Voltairek (1694‑1778) berriz, bere kritika harpajole eta zorro­tzarekin autoritatea zen guztia, zibila nahiz erlijioz­koa, satirizatu egiten zuen. Bestalde, Rousseau-k en­tziklopedisten arrazionalismoaren aur­kako jarrera hartu zen, naturaganako itzulera gomendatuz eta gizonaren berez­ko sentimenduen ontasuna al­darrikatuz. En­tziklopedisten errotikakotasun honen aurrean, hasieran adierazi dugun bezala, espainiar idaz­le ilustratuek ez zuten inolako al­derdikeria eta kristautasunaren aur­kako joerarik agertu. Hauetako ba­tzuk benetako kristau espiritua baitaratua zuten. Feijóo, Mayans eta Jovellanosek ausartuki defenda­tzen zituzten arrazoimenaren eskubideak, baina betiere, ziur­tzat jo­tzen zuten erlijioarekin eta kristau tradizioaren oinarriekin bateratu zitekeena zela. Itzal handiko beste arrazoibide ba­tzuk ziren aurreko mendetik hasita gara­tzen ari ziren aur­kikun­tza zientifikoak, mendearen bigarren erdian gizarteko bizimoduaren al­daketa eragin zutenak3. Hauekin batera etorri ziren gorakada ekonomikoa, gizartearen berrantolaketa, bizi­-itxaropena luzatzea, populazioaren hazkundea eta bizi bal­din­tzen hobekun­tza. Hauen ondorioz, behar berriak agertu ziren, eta ar­kitek­turak ezarpen tekniko berrien eskakizuna zekarren, herri zerbi­tzu berrietarako eraikinak, hala nola, kale zabalak eta plazak, ospitaleak, postetxeak, lonjak, lantegiak, an­tzokiak, zubiak, bideak, ubideak eta abar. Tamaina handiko industria mundu oso bat zen, eraginkortasun eta erosotasun iriz­pidearen arabera orientaturiko makinaria eska­tzen zuena. Gizarte mailan eta el­karbizi­tza mailan behar gorri berriak eragin zituen hiri moder­nora al­derako al­daketak. Ar­kitek­tura eta hirigin­tza dira estetika berriak garapenean abiatuko ziren bi fronteak. Neoklasizismoaren eragina pintura eta eskulturarekiko txikiagoa izango da eta, ikusiko dugun bezala, ez da ar­kitek­turan eta hirigin­tzan bezain onuragarria izango. Hama­zaz­­pigarren mendearen erdial­dera ar­kitek­turak ez zuen eraikina solte eta berez­ko balio modura planteatu; Iñaki Galarragak ongi adierazi duenez, “antolamendua eta aniztasuna ez da soilik ain­tzat hartuko etxe, jauregi eta elizari buruz­koetan, baizik eta ar­kitek­turako edozein erreferen­tziaren oinarri izango da jada hiria, hiri mul­tzoa, hain zuzen”4. “Erreferen­tzi horrek ez zuen bazen hiria soilik kontuan hartuko, hedatu eta handiagotu egin zen gainera, pen­tsamenduan baizik ez den hirira, ame­tsetan baizik posible ez den hirira”. Hartu gogoan, Boullée eta Ledoux‑ek marrazturiko ame­tsak. Gertakari neoklasikoaren ikuspegi zehatz batek, Neoklasizismoaren gertakariak berak dakarren konponezinez­ko izaera paradoxikoa, kontraesana ez esateagatik, ez du ahan­tzi behar. Al­de batetik, jatorri indibidualista suma­tzen zaio, eta bestetik, Estatuaren parte har­tzearen behar gorria senti­tzen da. “Civitas” berri baten asmakun­tzak eta hirigin­tzaren utopiak, Hobbes‑ek definituriko Leviatan‑aren aurrean, Boterearen eta Estatuaren munstroaren aurrean, gizabanakoaren eran­tzuna eta arbuioa eragiten dute.5 Paradoxa honi beste ber­tsio bat eman diezaiokegu, lehendik az­pimarratua dugun kontraesan linguistikoa ohartaraziz. Arrazoimenak ezarri nahi zuen estiloa, gizarte horretan bertan gainjarri nahian zebilen sentimenduen lehentasunarekin ezin konpon daiteke. Hauxe dela eta, Neoklasizismoaren definizioa bera eztabaidagarrien alorrean gera­tzen da; izan ere, jaio­tzatik erromantizismoaren birusak az­pia jandako klasizismoa baita; Neoklasizismoaren ordez, estilo berriari – Sigfried Giedion‑ek nahiago lukeen bezala– klasizismo erromantikoa izena eman behar­ko genioke. Nolanahi ere, Chueca Goitiak ida­tzi duenez “neoklasizismorik ez da koherentzia duen estiloan”.6 == Euskal soiltasuna eta Neoklasizismoa == === Sarreraren prozedura === Espainian neoklasizismoaren eragina berdinik gabea izan zen. Akademiaren eragina biziago sumatu zen erdigunetik gertueneko eskual­deetan. Eta Euskal Herrira ilustratuen espiritua astiroago sartu zen, nahiz eta az­ken barrokoaren eragina ez zen Gaztelan bezain bizia izan. Lehendik adierazi dugu 1763an Euskal Herriko Adiskideen El­kartea eta bere eskolak ireki izana oso erabakigarria izan zela pen­tsamendu berriaren sarreran eta Euskal Herrian Neoklasizismoak izan zuen eragina ez dela aztertu behar baskongadatako gizonek burututako lana aipatu gabe. Izaeraz tradizionala den euskal­dunak aurreiri­tziz eta mesfidan­tzaz begira­tzen ditu kanpotik iri­tsita aur­kezten zaiz­kion berrikun­tzak, eta bereganatu ondoren, eta erabilian beren eginkizuna egiazta­tzen duenean, orduan tinkotasunez eu­tsi eta bere izaerarekin egokitzen ditu. Herri baten adieraz­pide moduan, ikusi genuen euskal arteak ez ziela az­kar eta osoki eran­tzuten XVI. mendeko platereskoak eta XVIII.go barrokoak eskain­tzen zituzten berrikun­tzei. Ideario ilustratuarekin bat etor­tzea eta Neoklasizismoko Arrazoiak iradokitako estilistika berandu onar­tze hori berdinduta gel­ditu zen bertako zenbait ar­kitek­to paregabeei esker (Ugartemendia, Otsandategi, Olagizel) edo al­di batez bertan lanean aritu eta lan bikainak egin zituztenei beste zenbaiti esker (Ventura Rodriguez, Silvestre Perez); horietako ba­tzuk espainiar ar­kitek­turaren historian arrasto enblematikoa utzi dute. Izaera estetikako berri hau hainbat eta hainbat ekimen eta tekniketan azal­du zen. Baina ar­kitek­turaren zuzen‑zuzeneko itxura, fun­tsez­ko erabilera, hirigin­tzarekiko lotura eta nahitaez­ko garran­tzi soziala bitarteko, udale­txeetako artearen alor nagusi hau izan zen bat‑bateko eta modurik az­karrenean klasizismoaren zorroztasun al­derako borroka erabaki zuena. Halakoa izan zen itzulera, non uste izatekoa den, Neoklasizismoaren formetako soiltasuna euskal izaerarekin eta bere sentiberatasun estetikoarekin ongi uztar­tzen zela, eta koheren­tzia horretan ikusi behar dela euskal lurrean estilo berria hain az­kar eta jori sartu izanaren arrazoia. Agian, Ilustrazioaren Kredo berriak defenda­tzen zuen “Naturaganako itzulera” izango zen mende honetan bederen, oihar­tzun konben­tzigarri bat aur­kitu zuena, oraindik ere, aurreko mendeetan bezala, ama Lurrari hain loturik zegoen herri honetako jendearengan. === Arrazoia eta gustua === Ilustratuek barroko apeta­tsuaren gainetik Arrazoia jarriaz, kritikan aspergabe jardutearen bidez gustu-al­daketa hasita, nahikoa izan zen obra churriguereskoak gaindituriko ezjakintasun eta ezikasi al­di baten adieraz­letzat aur­keztea, abian jar­tzeko estilo berriaren al­deko guru­tzada ausardi­tsua Espainian ere, hala gera­tzen zelarik segurtatua arrazoimenaren, neurriaren eta geometriaren erresuma. Dena den, klasizismo berriaren garaipena ez zen berehalakoa izan, ezta aurreko joerarekiko etena ere errotikakoa. Arrazoimenaren legea inposa­tzen zen heinean, are handiagoa zen artea sentimenduen alorrekoa zenaren kon­tzien­tzia. Ez zen hain zeregin samurra izan Arrazoiak Gustuaren iriz­pidea besterik gabe deusezta­tzea. Mendearen az­ken al­di honetan Europako kultur munduak hainbat korronteren el­kar­tasun bi­txi bat bizitu zuen, non fran­tses klasikoek eta erromaniko aurreko ingelesek bizi­kidetzan ikasi behar izan zuten:7 “Begikotasunaren bidez baizik ez zaio ematen edertasunari zen­tzua”, ida­tzi zuen David Humek bere Standard of Taste (1757) lanean; Bur­ke‑ren­tzat bere Philosophical Inquiry (1756) obran, edertasuna, maitasunaren nahiz arrazoimenaren kontua da; eta Kames‑en­tzat bere Elements of Criticism (1761) edertasuna igar­tzeko ikuslearen sentimenduekin harreman bat eska­tzen du. === Mugak eta al­diak === Gure Herriko ar­kitek­turan neoklasizismoaren garapenaren antolamendurako Euskal Herrian erkidegoko bizimodua asal­datu zuten gataz­ka politiko eta guduek muga esangura­tsuez hor­ni­tzen gaituzte, begien bistakoa baita, izan ere, delako aztoramenduek berez­ko zabal­kunde artistikoa erago­tzi zutela eta eskual­deko kultur bizimodua erai­tsi. Konben­tzio gerrak lehendabizi eta Independen­tziako gerrak ondoren eta az­kenik karlistadek gure kronika osa­tzen lagun­tzen diguten datak eskura­tzen diz­kigute; gure kronika ez da hainbat belaunal­diei dagokiena –ez baita erraza bizial­di batean el­karri etengabe eragiten dieten eta tarteka­tzen diren gizonen jarduerak muga­tzea– al­diei dagokiena baizik, euskal artearen historiaren ia mende bat beteko duelarik: * Lehenengo al­dia, bere berrikun­tzekin Ventura Rodriguez Euskal Herrira iri­tsi zenetik (1777) Independen­tziako gerra arterainokoa; * bigarren al­dia, Fer­nando VII.arekin monar­kia absolutuaren berreskura­tzetik (1814) Lehen gerra karlistaren amaiera arterainokoa (1840), * eta az­ken al­dia, ahuleziaren zan­tzuak dituela, XIX. mendearen erdira arte luzaturikoa. == Arkitektura neoklasikoa Euskal Herrian: lehen aldia == Apaingarririk ez izate soilak ar­kitek­tura neoklasikoa defini­tzen duela uste izanagatik, –Chueca Goitiak, Ventura Rodriguezekin8 Juan de Villanueva kontrajar­tzean, planteatzen duena–, egia da estetikako hiz­kerak ez zituela oso eskuragarri egiten fran­tses klasizismoak eraginiko lehen neoklasikoen eta az­ken barrokoen arteko desberdintasunak. Neoklasizismoko maisuak errefusatu egiten zuten, teorikoki behin­tzat, oinplanoak eta espazioak bat etor­tze hori, barroko berantiarraren ezaugarri izan zen ar­kitek­turako adarrak el­kar­tze hori. Oraingoan: * oinplanoen eta bolumenen garbitasuna eta osotasuna begirune osoz zaindu behar ziren, beren formarik xumeenetan. * Inguraketak ez ziren eten behar, ezta lerroak hau­tsi ere; markorik gabe ireki behar ziren baoak hormatan tal­ka leunduz, eta barruko bolumenak argi eta garbi eraku­tsi behar ziren kanpo al­detik. * Pilastrak baztertu, eta il­daskaturiko bere fustea zuen zutabe dorikoa nahiago izan zen, bere lerroen garbitasun eta sinpletasunagatik. Elizek, greziarren tenpluen an­tza izango zuten horrela; eta frontoietan estatuak jarriz gero, hauxe li­tzateke eran­tsitako apaingarri bakarra. === Ventura Rodriguezen Euskal erasoa === Euskal Herriko eraikinetan Biz­kaitik hasi zela dirudi Madrilgo ar­kitek­to ospe­tsuaren esku-har­tzea. Nolanahi ere, “lan ar­kitek­tonikoetan Biz­kaiari gailendu zi­tzaion lehen akademikoa” izan zen,9 hiru saio izan zituen honako elizotan: * Larrabe­tzuko Santa Marian (1777), * Zal­dibar­ko San Andresenean, kanpandorrea diseinatzen (1777) * eta Durangoko Santa Ana elizan (1780). Larrabe­tzuko eliza. Larrabe­tzuko Jasokundearen eliza fun­tsez­koa da, Barrio Lozaren ustez, Biz­kaiko neoklasiko estiloaren baitara­tze prozeduran, “kontutan hartu behar den muga edo sinbolo an­tzeko zerbait”. Zalan­tzarik gabe, Chuecak adierazten duen barroko klasizista mota horretakoa dugu. Marrazketa modelatu batetatik, angeluzuzen batean sartutako guru­tze greziarra sortuz datorrena da eliza; izan ere, habeartea presbiterio al­dera eta oin al­dera luza­tzen da. Moduluz­koak diren angeluetako guneak kaperatarako erabil­tzen dira, eta hauekin lotura duten guneak barrendegi eta eskaileren­tzako. Pilareak, plaka lauko kapitelak dituztela, ganga trenkatuei eusten dieten osagai dotoreak dira. Sekulakoa gerta­tzen da kanpoko itxura, eta elizak ar­kupe eta dorrearekin duen osotasun trinko horrek ondorioa. Az­peitiko elizaren ataria. Az­peitiko kristau-el­karteak, mendearen hirurogeiko hamar­kadan, estalpe eta ataurre bat egiteko beharra sumatu zuen, bere Soreasuko San Sebastian parrokiako eliza kolumnario handiaren sarrera nagusiaren aurrean, horretarako diseinu bat baino gehiago eginak zituelarik. Az­kenean Ventura Rodriguez izan zen ar­kupe handia marraztu zuena eta Fran­tzisko Ibero, berriz, burutu zuena. Fatxada nagusian nolabaiteko barrokotasuna suma­tzen da erdi‑puntuko ar­kuek eta erdiko sarrera nagusiaren saihe­tsetan kokaturiko zutabeen irtenguneak sorturiko argi‑itzal jokoan, ezarritako pilastren kontrastean; baina frontoi triangelu-formako eta ar­kitrabeko lerroen zurruntasun eta garbitasuna, fun­tsean neoklasikoa den ikuspegi bat ager­tzen ari da jada. Iruñeko katedraleko ataria. Baina, Euskal Herrian Ventura Godriguezen lanik nabarmenena Iruñean burutu zuena izan zen. Gauza jakina da An­tzinako Erresuman, Errege Akademiak emandako arauei en­tzungor egiten zi­tzaiela, hainbestekoa bai­tzen bere erregimen bereziak ematen zioten autonomia administratiboa eusteko jar­tzen zuten ardura. Egiatan, gainbegiraketa akademikoa eska­tzen zuten 1777 eta 1784ko Errege Zelulak ez zituzten gogoan hartu.10 Jarrera honek estiloa berenga­na­tze kontuan atzerapen garbia ekarri zuen. Ventura Rodriguezi kargua emanda, Nafarroara 1780ko Errege Aginduz Zubi­tzatik Iruñera ubidea eraiki­tzeko zeregina berekin zuela iristeak –1782 eta 1790 urte bitartean eraiki zen Noaingo ubide “erromatarra”–, akademiako ar­kitek­to ospe­tsuaren eta nafar agintarien arteko el­kar ezagu­tza erraztu zuen. Bere bidaia hori baliaturik eskatu zi­tzaion azter zi­tzala Tuterako Miserikordia Etxeko lanak eta baita garran­tzi gu­txiko beste lan ba­tzuk ere. Baina bidaia honek Iruñeko Katedralaren fatxada berriaren eraikun­tza eska­tzeko egokiera ekarri zuen. Lan honetan, ar­kitek­to ospe­tsuak diseinatu zuen az­kenetako honetan (1783), ongi adierazten da Ventura Rodriguez berant barrokoaren eta Neoklasizismoaren arteko “tran­tsizio gizona” zela eta hala hartu behar dela. Iruñeko katedral gotikorako Rodriguezek fatxada soil bat diseinatu zuen, zeinetan elementurik deigarriena lau estiloetako ar­kupe bikain bat den sakontasunean bateratutako zutabe korintoarrak dituela, frontoi triangeluar sendo batez erremata­turik. Lau estiloetako ar­kupe mota hau Rodriguezek tenplu eta eraikin zibil handietarako diseina­tzen zuen zaz­pigarrena zen, plastikotasun handienaren bila hormen lautasunetik bereizten diren zutabeak dituela, bere bolumenari ezohiko irtengune bat eman ziolarik. Tenplu klasikoetako frontis hau, ber­niniar arrastotik ere baduen hau, al­de bakoi­tzetik ikusmen mailan alboetako hormatalez el­kartuta gera­tzen da, basamentu soil baten gainean, erremate guztiz barrokoz koroaturik, bi dorre bikain dituela. Chueca Goitiak Ventura Rodriguezen barrokotasun hau az­pimarra­tzen du eta Iruñeko fa­txada hau “bere kon­tzeptuan superbarroko” modura defini­tzen du.11 Diego Villanueva berak (Joanen anaia zaharrenak) askoz beranduago inprimatu eta hedatu zituen bere ida­tzi eta bere orri kritikoak kontutan hartuta ere, Chuecaren ustez, “barroko nabarmen” modura hartu behar da. Oso bestelakoa da Alberto Ustarroz ar­kitek­toaren iri­tzia, zeren eta konposaketaren trazu erregularrak azal­tzen dituen azter­keta tekniko batean, mul­tzoak barrokoaren antolaketa organikotik ihes egiten duela esanaz amai­tzen du, “nahiz eta bere argi‑itzalak garbitasunez azal­tzen dituen, hasi horizontaleko erlaitz nabarmenetatik eta dorreetan pilaturiko bolumen bertikaletaraino”.12 ==== Ventura Rodriguezen ikasleak ==== Ventura Rodriguezek ikasleak egin zituen Nafarroan zehar: Inazio Asensio: berari esker eginak ditugu esku-har­tze neoklasiko ba­tzuk: * Artaxonako San Pedrorenean, * Fal­tzesko Jesusen Jaio­tzarenean, * Mar­tzillako Agustindar Errekoletoenean, * Mar­tzillako San Bartolome parrokian. Baina bere ikaslerik handiena eta lagun­tzailerik estimatuena Otsandategi izan zen. Santos Anjel Otsandategi. Durangon jaio eta Akademian ikasi ez zuen ar­kitek­to gazte honen esku utzi zuen Ventura Rodriguezek Iruñeko bere proiek­tua egitea eta berak egin zituen traza­tzailearen planoak trebetasunez. Nafar lurretan zebilen 1776tik joera akademia zalea zuten eraikinak egiten.13 Erresumako Bideen Zuzendari izendatua izan zen eta 22 urtez iraun zuen kargu honetan; Udale­txean aur­kezturiko proiek­tuei buruz­ko bere iri­tzia azal­du behar izan zuen eta oso zorrotz gainera ba­tzuetan. Udal-ekimen publikoei buruz­ko Ordenan­tzak eta ar­kitek­tura pribatua kontrola­tzeko arauak eman zituen (1786). Zangoza Berriaren egitasmoa. Bere lanik adieraz­korrena izan zen, 1787an, Aragoi ibaiaren gainez­kal­di izugarri batean uhol­deak eraman zuen aurreko baten ordez­koa izan behar zuen Zangoza Berriaren proiek­tua (1788). Proiek­tuan, ibaitik al­denduta populazioak leku goi batera eramana izan behar zuela eska­tzen zuen hiri honek angeluzuzeneko oinplanoa zuen, etorbidez inguratua eta ortogonal­ki guru­tzaturiko kalez osatua, neurri karratuko etxadi itxiak sortuz, zeinetan, barruko patioak, karratua den plaza batera emango zuen; guztiz arrazionala eta neoklasikoa zen egitasmo hau bazterrera utzia izan zen garestiegia zelako. Mañeruko eliza. Otsandategi erlijio ar­kitek­turan ere jardundakoa da. Alor honetan bere lanik garran­tzi­tsuena Mañeruko San Pedro Apostoluaren eliza izan zen; hemen erabateko zorroztasun geometrikoa duen egitasmo bat garatuko zuen. Oinarri karratu baten gaineko guru­tze formako egitura, exedran bil­dutako guru­tzearen besoak dituela, absideari emandako esparru handiagoaren bidez ardatz nagusia nabarmenduz. Kanpotik ikusita, ez dago inolako zalantzarik, erdiko kuboari itsa­tsita baitaude exedren zir­kuluerdi galantak; baian kupula ez­kutuan gera­tzen da bere nabarmendu nahia gorde­tzeko. Maila apalago batean azal­tzen dira besteak bezain egitura geometriko argiak dituzten sakristia eta gainerako gela eranskinak. Uharte Arakilgo San Joan Bataia­tzailea eliza. An­tzeko konposaketa ager­tzen zaio, fabrika gotikoari eran­tsiko zaiz­kiolarik, inkoheren­tzia eskergai­tzik gabe, bolumenetan erabateko garbitasunez jan­tzitako guru­tzadura berria eta presbiterioa. Ongi asmatu zuen beste egoki­tzapen bat, Iruñeko San Loren­tzo elizan San Fermin kaperan burutu zuen, eta zenbait elementuk –ordenak, tribunak eta mol­durek– katedraleko fa­txada ekar­tzen dute gogora. Dorreak. Otsandategi gogo­tsua hartu behar da bi dorre bikain hauen egiletzat: * Garesko Santiagorena (1776), * Mendabiako Joan San Bataia­tzailearena (1781). Hauetan gure Herriko kanpandorreen garapena erakusten da, barrokotik egitura aratzagoetara. ==== Lehen al­diko beste ar­kitek­to ba­tzuk ==== Otsandategi, neurri batean bederen, maisu autodidak­ta izan bazen ere, eta Ventura Rodriguez maisuak eskarmentua eta balioa aitortu bazizkion ere, laster sortu ziren Nafarroan San Fer­nando Errege Akademiatik irtendako ar­kitek­toak. Joan Jose Armendariz. Madriletik bere herrira itzulitako nafar hau, elizbarrutiko ar­kitek­to izendatu zuten, erlijiozko ar­kitek­turan guztiz emanda ari­tzek; horregatik proiek­tu-kopuru handi bat diseinatu zuen elizbarrutiko eliza eta komentuetarako, baita zaharberri­tze lanetarako ere. Armendarizen proiek­tu asko paperetan gel­ditu ziren, baina gordeak diren dokumentuetan garbi azal­tzen da Akademiatik igarotakoa zela, zeren eta “mendearen az­ken al­deko nafarren ingurumarian oraindik ere moder­nitate ku­tsu handikoa gerta­tzen zen ar­kitek­tura” eskain­tzen baitzuen.14 Armendarizen lehen proiek­tua, garestiegia zela eta onartu gabe gel­ditutako Iruñeko San Ferminen kaperako birmol­daketa bat izan zen. Irañetako San Joan Bataia­tzailea elizarako eta Arroni­tzeko San Salbatore berrizta­tzeko diseinuak ere ez ziren gauzatu. Iberoko Jasokunde eliza. Hemen berriz, Iberoko parrokia berrirako Otsandategiren diseinuen arabera jaso­tzen hasitako lanak 1787ko uhol­deak eraman zituenean, Armendarizen proiek­tu berri baten bila jo zuten (1800) eta honek bukatu zuen obra. Elizak oinplanoa neoklasikoa du, guru­tze latindarra deskriba­tzen duena, habearte bakarra, mo­tza eta tarteetan banatu gabea, eta beso zuzenak guru­tzaduran eta abside zuzenean erremata­tzen direnak. Mul­tzo honek erdigunera jo­tzen du argi eta garbi, kupulaz estalitako guru­tzadurako espazioari ematen dion garran­tzia ikusita. “Ikuspegi honen argitasun geometrikoa ezin handiagoa da eta kanpoan ager­tzen da, non, nagusituko diren guru­tze egiturako mul­tzo garaien gainean laranjaerdi-formako beste gorputz kubiko bat nabarmenduko delarik itsa­tsirik. Tenpluaren oinetan fa­txada nagusiak bere egiten du kanpandorrea, aipatutako Irañetako proiek­tuan egin zuen moduan; bietan ere oso an­tzekoa eta soila da tratamendua”.15 Joan Antonio Pagola. Mendearen az­ken al­deko urte horietan Joan Antonio Pagola ar­kitek­to gipuz­koarrak lagundu zuen gerora ar­kitek­tura pribatuan protagonista izango ziren eta denak ere Akademiaren idealak burubide hartuta, eraikun­tzako maisuak eta eskulangileak eskola­tzen. Pintura Eskola (1799) bat oso modu eraginkorrean sor­tzearen merezimendua izan zuen. Pagolaren lan ar­kitek­tonikoak ez ziren asko izan, ezta garran­tzi handikoak ere. Adibidez: * Labaiengo San Pedro elizako kanpandorrea (1806), * Nuingo San Martin eliza (1808), * Iruñeko San Loren­tzoren erretaula nagusiaren diseinua, ia aurriak baizik gera­tzen ez ziren eliza zaharberritu beharrean zegoenean (1805‑1809), eta abar. Datei erreparatuz gero, ar­kitek­to honen jarduera urri hau, Maria Larunbek dioenez, bizi­tzea egokitu zi­tzaion al­diaren zailtasunak eragindakoa izan zitekeen, eraikun­tzatarako ez baitziren oso egokiak. Pedrol Nolasko Ventura. Akademiatik irtendako beste ar­kitek­to bat lizarratarra zen Pedro Nolasko Ventura izan zen, Madrilen hiru kanposantutarako diseinuekin 1799an lehenengo saria irabazi ondoren, Nafarroara ospe handiz itzuli zen arkitektoa. Otsandategi 1803an hil zenean Erresumako Bideen Zuzendari­tzan beronek ordez­katu zuen. Mendearen lehen hamar­kadan ez zuen obra handirik egin ahal izan egoera politiko zailagatik eta Independen­tziako gerragatik. Arroni­tzeko Salbatoreren elizako kan­pandorrea. Eraikin neoklasiko tipiko bat egin zuen. Lau gorpu­tzetan antolaturiko eraikun­tza da: oinplano karratuko basamendu altu baten gainean eta hurrengo gorpu­tza itsu duelarik, apaingarriz erabat soila den ok­togonoz­ko oinarri estu bat al­txa­tzen da oinplano zir­kularreko kanpai gorpu­tza sostengutarako balio dion eta pilastra jonikoez inguraturiko baoak dituela, linter­na eta kupula zorro­tzez koroaturik dena. Pilastra jonikoek eta angeluetako lau garrek –zilindroa gehiago nabar­men­tzeko inola ere– ez dira eragozpen, oso‑oso­rik harlandu onez eraikitako dorre mul­tzoa, neoklasikoko iriz­pidearen adibide garbia, egitura ar­kitek­tonikoak berak eskain­tzen duen apainketa baino ez ikusteko. Amaitu­tzat 1807an eman zen. Alloko Jasokundearen elizako dorrea. Arroni­tzeko dorrearen garaikidea eta hura baino garran­tzi handiagokoa da Venturak 1805ean marraztu zuena. Silvestre Perezen elizak oroitarazten dituen habearte bakarreko tenplu bat da, hemen salbuespena guru­tzadura izatea da, hain estua izanik ia sumatu ezina bada ere, eta estal­kitzat duen laranjaerdia nabarmen­tzea eta tenpluaren oinetaraino luza­tzen den kanoi habeartearekin kontrastean jar­tzea beste egitekorik ez duela dirudiena. Sekulakoa da kanpoal­dea, beti ortogonoz­ko profilak dituen bolumenen biluztasun geometrikoagatik eta paramentuetan harlanduen estereotomia bikainagatik. <center><nowiki>* * *</nowiki></center> Monar­kia absolutuaren berrezarpena zela eta Venturari Nafarroako bere lanak utzi beharra gertatu zi­tzaion eta Madrilera itzulita merezimenduz­ko Akademiko izendapena eman zioten, 1822an. Nafarroan utzi zuen obra Neoklasizismo akademikoaren hedapeneko lehen al­dia izenez ezagutu ohi dugunari dagokio, beraz. <center><nowiki>* * *</nowiki></center> Pedro Manuel Ugartemendia. Eta Nafarroan neoklasizismoari lehen bul­tzada eman zioten ar­kitek­toez ari garenez, ezin utziko dugu ahan­tzian Pedro Manuel Ugartemendia gipuz­koar ar­kitek­to ospe­tsuari Nafarroan lan ba­tzuk eginarazi ziz­kiotela. Lehen hamar­kada horretan esku har­tze garran­tziz­ko bat izan zuen Irañetako elizan; baina honen eta Donostia berriaren proiek­tugile handiaren beste lan hasberri ba­tzuei buruz beranduxeago hitz egingo dugu, zeren eta bere lanik adieraz­korrena bigarren al­dian koka­tzen dena baita, Fer­nandoren berrezar­kun­tzari dagokionean. Orain, ordea, Biz­kaira itzul­iko gara, urte zail horietako neoklasizismoaren zenbait lekukoren lanak gogora­tzera. ==== Bizkaia ==== Joan Milla akademikoa izan zen, Joan de Villanuevaren delinea­tzailea. Al­deacuevako San Bartolome eliza. Enkartazioetan (Karran­tza) 1789an trazatua izan zen eta estilo eskorial­darra har­tu zuen mol­duren, erlai­tzen, basamentuen eta uztai­tzeen diseinua egiterakoan. Al­diz, abside mailan desberdina da, atzean sakristia jar­tzeko lerroan jar­tzeaz aparte, erdian horma-hobi handi bat ireki­ zuen elizaren izeneko santuaren irudia jar­tzeko eta zutabe doriko il­daskatuen artean uztai­tu zuen, erdi‑puntua ho­tz-hotza den girlanda batez –osagai abangoardista dena.16 Barroko al­diko horror vacui‑aren aur­ka, bat‑batean plano eta bolumen hu­tsen al­deko gustua laster ezarri zen. Alejandro Miranda. Joan Millak baino arrazoi handiagoz eta lan gehiago dituela, Alejandro Miranda da neoklasizismoaren lehen al­di horretako irudi nagusia. Euskal Herrian lan egin zuen beste edozein ar­kitek­to baino gehiago, Akademian ikasitako maisuaren irudia da Miranda eta bere bizi­tzako lehen uneetatik Klasizismoaren eskemak zabal­tzeaz arduratu zen, “al­derdi handi batean konposaketaren zen­tzu berri bat inprimatu zuelarik”.17 Akademiko militan­te fran­tsestu honek bi hamarkadetan egin zuen lan Euskal Herrian, eta, al­di batez Bergaren bizitu zelarik, eskabide ugari onartu eta duintasunez konpondu zituen. Arduradun nagusi eta bakarra zen aldetik, berari zegoz­kion baino askoz lan gehiagotan hartu zuen parte. Tran­tsizioko ordez­karirik hoberena izango dugu ziur asko.18 Iruretako eliza. Modulu karratuen bateratze bat da, 1801ean diseinatu eta angeluzuzen batean itsatsia eta ongi nabarmenduriko guru­tze greziar batean hierar­kizaturiko makla kubikoak dituena. Sostengu-sistemak nahikoa gogorarazten du barroko al­diko tradizioa. Nahikoa efek­tu lor­tzen duen harriz­ko ar­kupea du aurrean. Pisu Alondegiko proiek­tua. Mirandak tradizioan izandako zalan­tza eta emai­tzak Pisu Alondegirako egin zuen egitasmoan amaitu ziren (1807), horretarako fran­tses klasikoetan inspiratu zelarik... Barrioren ustez, orain kanpotik azal­tzen den zutabearen mesedetan, pilare eta pilastrak bazterrera uztea, Laugier eta Ledoux‑en ame­tsak buru­tzea da. Gorostizako Santa Mariaren eliza. Nabarriz. Hau 1800an diseinaturikoa da. Biz­kaian zentraturiko lehenengo eliza da, argi eta garbi –ez dezagun ahaztu, bi urte lehenago eta oso gertuan Silvestre Perezek Bermeoko eliza al­txatua zuela. Kapera nagusia eta dorrea bere horretan, lehenengoaren ardatz gainean, oinetan kokaturik zena uztera behartuta, Alejo Mirandak guru­tze oinplanoa hautatu zuen, korua sar­tzeko oinetarantz apur bat luzatuz, erdian gailenduriko espazio zabal bat sortu, eta ok­togonoetan eta fajoi‑ar­ku eta formeroez indarturiko hiru kanoi‑gangetan ezarritako kupulaz estal­irik. Esparru hau oso argi­tsua gerta­tzen da guru­tzaduraren besoetan irekitako baoengatik. Mirandak Independen­tziako gerraren aurreko urteetan gorde ez diren hainbat eraikin zibiletan jardun zuen, hala nola, 1816an erre zen Bilboko Komedietako Koliseoan. Ordiziako Udale­txea. Gipuz­koan, Ordiziako Udale­txearen (1798) diseinua zor zaio. Eraikin hau XVIII. mendeko euskal Udale­txe tradizionalen eskema berari jarraiki­tzen zaio –ez­karatz gainean bi solairu dituela–, baina “erromatar” erara, hots, neoklasiko ortogonismorik garbienera makurturik, baoetako mar­koek eta eskan­tzuek nabarmendua. Bere lanik interesgarriena, Antiguako Santutegiaren burual­dea, Alejo Mirandak egina da, halaber (1803). Agustin Humaran. Alejo Mirandaren ingurumarian beste ar­kitek­to bikain bat mugi­tzen zen, Agustin Humaran (1763‑1829). Elorrion jaioa zen, 1786an San Fer­nando Akademian sartu eta 1796an ar­kitek­turako lehen saria merezi izan zuen, Aduanako proiek­tu batekin. Mirandaren antzera, arau ilustratuen apostolu su­tsu bat dugu Agustin. Nahikoa da Bilboko Santiagoko erretaula manieristari buruz­ko bere txostena irakur­tzea, hots, ondoren 1805ean erai­tsia izango zenari buruz­koa. Ugartemendia eta Alejo Mirandarekin jardun zuen 1813.az geroztik Donostia berreraiki­tzeko planetan; eta nahiz honen lanek Mirandarenak adinako garran­tzirik ez duten iri­tsi, gaitasun handiko eta edonolako klasetan planteamenduak ongi konpon­tzeko iaiotasuna duen ar­kitek­to bat ager­tzen dute. ==== Arabako maisu handi bat: Justo Antonio Olagibel ==== Ar­kitek­to handi honen lana Araban une neoklasikoaren adieraz­korrenetakoa da, eta bere ar­kitek­tura ezarri zen estilo ofizial modura Gasteiz­ko hirian herri izaerako ar­kitek­turako ekimenak gidatuz XIX. mende ongi aurreratura arte. Justo Antonio Olagibel (1752‑1818) San Fer­nando Arte Ederretako Akademian jan­tzi zen, Ventura Rodriguezen az­ken al­diarekin topo egin eta Joan Villanuevaren klaseak ere hartu zituen.19 Olagibel hargin* eta obra‑maisuen familia batetik zetorren, familian arte-ar­kitek­torik ez bazen izan ere. Baina berari egokitu zi­tzaion bere hirian neoklasizismoa estreina­tzea, gaur egun enblematikoak gerta­tzen diren bi eraikin egiteko: Plaza Berria eta Arquillos ar­kupea. Plaza Berria. Olagibelen obra handiena da. Ar­kitek­turako aditu eta profesional guztien goraipamenak merezi izan ditu, hasi Argien Mende horretatik eta gaur arteraino. Gaur egungo diseinatzaileek berari buruz hitz egin dutenean, ez dute Udalak eta jabe partikularren artean erdiz­ka ordainduta burutu zen obra honi buruz­ko goraipamenik batere gorde. Herri erabilerako ekimenak, azokak nahiz festak, ospatu ahal izateko, eta Udale­txe berri bat duintasunez eta eroso kabituko zen esparru handi zabal bat sor­tzea zen helburua. Orduan Madrilgo Maisu Nagusi zen Ventura Rodriguezek baiez­koa eman zion proiek­tuari. Hiri zaharraren hormetatik kanpora herri bizimoduaren biho­tza atera­tzea albistea zen jada. Otsandategi saiatua zen inolako arrakastarik gabe Zangoza Berrian; eta Lukas Longak aurretiaz lortua zuen, barroko al­dian hain zuzen, Elgoibar­ko parrokia-eliza berria bere Udale­txearekin hiribil­duko Erdi Aroko harresiaz kanpoko lurretan eraiki­tzea. Plaza Berriak karratu ezin hobe bat osa­tzen du bere lau al­derdietan itxita dagoena. Plazaren hiru al­deak berdin‑berdinak dira, Udale­txea kokatu zueneko ipar al­dekoaren aldean oso bestelakoak. Formari buruz­koetan, plazaren lehen gorpu­tza erdi‑puntuko hamar ar­kuz osaturiko ar­kupeei dagoz­kie, Udale­txearen aurrez aurrekoan izan ezik, non aipatu eraikin hau nabarmen­tzeko, dobelen sistema, solte diren sei zutabe gainetan gain‑burudun sistemaz ordez­katurik baitago. Hiru dira plazak dituen sarbideak eta honen berdintasuna zuta­be er­dien ordez­ko pilastren bidez hau­tsia gerta­tzen da. Ar­kupeen gainetan bi solairu bal­koidun al­txa­tzen dira, lehen solairuari dagoz­kionak frontoi kurbatuz txandakaturiko frontoi triangeluarrez koroa­tzen direlarik. Bigarren solairuko bal­koiak, al­diz, erliebez­ko taulamendu bidez berezirik gel­di­tzen dira. Baina Udale­txearen goieneko zatia triangelu-formako frontoi handi batez koroatuta dago, tinpanoan erlojua sarturik. Simetria eta aniztasunaren arteko el­kar­ketaren iriz­pide zen­tzuduna jarraituz, Udale­txearen lehen solairuan gainerakoari dagokion al­dakun­tza txiki bat suma­tzen zaio, solairu honetan irekita dauden sei baoak harriz­ko kalostra batek zehar­ka­tzen baititu. Udale­txearen fatxadan, pi­txarrak eta hiriko armarria ditu jarrita. Plazatik at ere kontura daiteke, hantura apur bat duen harlanduz­ko paramentuaren bitartez, Udale­txeari dagokion zatia zein den; bertan atari‑bal­koi‑armarria ardatz bat berean daude, eta beste frontoi triangeluar bat badu, plazaren barrual­dean bezala. Hiritarren bizi­tza erdiguneko topaleku bihurtuko lukeen plaza handi bat nahi zen, baina helburu hau ez zen apenas lortu, beste norabide batean egin bai­tzuen hiriak zabal­kundea. Nolanahi ere, plaza berria hiri moder­noa heda­tzen ari zen mailarekin lotu beharraz pen­tsa­tzea gertatu zen, al­di berean, plaza berri hau an­tzinako hirigunetik isolaturik aur­ki­tzen zela kontutan harturik.20 Desnibelen eta eraikun­tzako lurren lotura egiteko arazo serios bat zegoen. Olagibeli bururatu zi­tzaion irtenbidea, eskailera bidez lotutako horizontaleko plataformatan jai­tsiaz joatea er­tzera iri­tsi arte, pasealeku eta behatokitzat balio duen ar­kupe ezagunarekin –al­dapa irensteko– zokalo‑basamentu batez erremata­tzen dena. Gainean, atzean eta behean zeuden etxebizi­tzen eta lokal komer­tzialen jabeek ekarri zuten diruaren irtenbidea. Arquillos ar­kupea. Los Arquillos‑en eraikun­tza, “Epaia” izenez ezagutzen den al­detik Jose Nikolas Seguraren ekimenari zor zaion honek, Ku­txilleria kalea Plaza Berriarekin el­kar­tzea lortu behar zuen, eta horretarako Udalak lurrak eman bazituen ere, bal­din­tza ba­tzuk jarri zituen, hauetako bat Plaza Berriko osagai berak erabili behar zirela. Ar­kupeen izaera publikoa ere finkaturik gel­ditu zen. Arquillos hauek, beraz, partikularren diruaz egin ziren eta aurreikusitako denboran egin ere (1787‑92). Badaez­padaz­koa gertatu zen ar­kuen erai­kun­­tza, “Hegala” izeneko lekuari dagokiona. Olagibelek proiek­tu bat egin zuen, Segurak emandakoen jarraipen izango ziren ataripe ar­kudunak egiteko proposatuz, eta lurra mugatu eta zehaztu egin zuen, horrela beraz, berea da eraikun­tzaren osoko ideia, az­kenean Olagibelen proposamenaren oso an­tzekoa zen Güenes ar­kitek­toaren az­ken diseinu bati jarraikiz gauzatua izan bazen ere.21 Arquillos eraikina egitea garran­tzi handikoa izan zen Gasteizen­tzat, zeren eta, bi hiriguneen arazoa konpon­tzeaz gainera, “hiri honetan berez­koa den terrazen eraikun­tza mota tradizionalari eusten baitio eta pen­tsamol­de ilustratuaren emai­tza modura hiri esparruaren antolamenduarekin zerikusirik baduen erabilera pribatua publikoarekin nahaste hau, benetan gauza­tu baitzen”.22 Santuaren etxea. Olagibel beraren beste lan zibil interesgarri bat Armentiako “Santuaren Etxeko” fa­txada da; ekimen pribatuko lana dugun hau, Habanako go­tzaina zen Joan Jose Diaz de Espada arabarraren aginduz egina izan bai­tzen 1806an. Eraikin hau ere bolumen kubikoak ematen dion itxura trinkoagatik nabarmen­tzen da. Harlanduz eginiko fa­txada nagusia hiru gorpu­tzetan zati­tzen da, erdiko arda­tza irtengunez bereizten delarik, saihe­tsetan dituen erral­doi ordenako zutabe toskanarren erdian atari buruduna dago kokaturik, pilastraz uztaiturik dagoena. Atariaren gainean San Pruden­tzioren soin‑enborra ikusten da, kerubinez inguraturik, gaur egun bat besterik ez bada gel­di­tzen ere. Arda­tzak koroan taulamendu lau bat du. Eraikin honen fa­txadatik halakoxe neopalladianismo bat sor­tzen da, Joan Inazio Linazasorok iradoki­tzen duen bezala. Madalenaren Fa­txada. Erlijio arkitekturari buruz­koetan, Olagibelek Gasteizen Madalenaren Komentuko elizaren fa­txada –gaur egun bere sorburutik lekuz al­datua– burutu zuen, eta Madrilgo Gizakundearen fa­txada oroitarazten duten Errenazimentuko eta barroko al­diko aztar­nak ikusten zaizkio. Dorreak. Hiriburutik kanpo Araban parrokietako dorre ba­tzuk diseinatu ere egin zituen, berea duen estilo berezian. El­tziegoko San Andres elizako sakristia berria. Panteoi erromatarraren miniatura gisa ikusi den zerbait diseinatu zuen, nahiz eta honek eraikin erromatar haren ahaztezinez­ko izaera ematen dion erdiko idi-begi bakar hura ez duen. Zabalera eta sakontasun desberdineko ni­txoen txandaka­tzeak oinplano hau zor­tzi al­deko karratu bat bihur­tzen du, baita kanpoal­detik ere. Eraikinaren data oso bereziki kontutan hartuta (1789‑1794), “ar­kitek­turaren berebiziko eredua dugu hau, zalan­tzarik gabe, ez soilik Espainia mailan, baita Europa mailan ere”.23 Olagibelek esku hartu zuen, halaber: * Antezanako San Migel eliza zaharberri­tzen, * Kanpezuko Jasokunde parrokian, pontea eta konketa diseinatu zituen. Arabako probin­tziatik kanpora arabar ar­kitek­to hoberenak egindakotzat har daitez­ke: * Orendaingo Udale­txea (1787). Eraikin soil honek badu Gipuz­koako herri horretarako Udale­txeak proiek­tu bat eskatu zi­tzaiola azal­tzen den dokumentua. * Ga­tzagako Udale­txea (1789), arrazoi berberak daude berea dela esateko, estilistikako egiletasuna aztertu denean baieztatu egin baita. * Otxandioko Santa Marina parrokiako sakristia. Obra hau ere berea dela esan daiteke, El­tziegoko sakristiaren kopia bat dela baitirudi, Barrio Lozaren iri­tziz. <center><nowiki>* * *</nowiki></center> Gasteiz eta bere probin­tzian, zalan­tzarik gabe, Olagibelen lanen eragina suma­tzen zi­tzaien beste eraikin neoklasiko ba­tzuk izan ziren. Bat baizik ez aipa­tzearren, Mateo Garairen zuzendari­tzapean eraikitako Santiago Ospitalea (1804‑1807) ekarriko dugu gogora, hasiera batean erdiko gorputz batean eta saihe­tsetako bietan garaturiko bi solairu zituena; baina eral­daketa erruz nozitua da. Bere garaian goraipamenak jasoa da, bai bere moder­nitateagatik eta baita bere neurri higienikoengatik ere. XVIII. mendean eginak ala diseinatuak izan ziren hauek, Araban eta gainerako Euskal Herrian gero emango zen ar­kitek­tura neoklasikorantz garapenaren erabaki­tzaileak izan ziren. ==== Silvestre Perezen lehenengo lanak ==== Epilan jaio zen Silvestre Perezek Zaragozan ikasi zituen lehen hiz­kiak, eta han bertan ezagutu zuen Ventura Rodriguezen adiskide eta jarrai­tzailea zen Agustin Sanz, gortean bera babestu zuena; Akademiako ikastaroetan partaide izan eta berehala ikaslerik ezagunena izan zen. Joan Villanueva irakasle ez bazuen izan ere, bere nortasunaren eraginak zeharbidez bederen harrapatu zuen. Erromara joateko diru-lagun­tza eskuratu zuen (1790); ingurune egokia aur­kitu zuen han bere iker­tzaile izaera suharra hel­tzeko eta on­tzeko. Espainiako enbaxadore Jose Nikolas Azararen lagun min egin zen eta honek erromatar giro intelek­tualean sartu zuen. Ertilari eta idaz­leekin harremanak izan zituen; hauen artean, Ar­kitek­turako Hiztegiaren egilea, Milizia, ezagutu zuen. Greziarren ar­kitek­tura ikasi zuen, baita erromatarra ere, Palladio batez ere. Madrilera itzulirik, San Fer­nando Akademian ospea hartu zuen, Ar­kitek­turako Ba­tzordeko Idaz­kari izendatu zuten, eta erakunde horretako ar­kitek­torik eraginkorrena bihurtu zen. Hartu zituen mandatu askok ez zuten proiek­tu izatetik aurrera egin. Lehen al­di honetan egin zirenen artean Euskal Herriko bi eliza aur­kituko dira, Ar­kitek­turaren Historiaren barruan jada enblematikoak direnak: Mutrikukoa (1798) eta Bermeokoa (1807). Jasokundeko eliza Mutrikun. Silvestre Perezen proiek­tu bati dagokiona da 1799an Akademiak on­tzat emana, baina bere kokapenari buruz­ko auzi luze bat tarteko, ez ziren 1802ra arte eraikuntza‑lanak hasi. Arazo ba­tzuen eraginez, berrogei uztez luzatu ziren lanak: gerrak eta diru falta. Perezen gustukoa zen kokapena, eta oso kon­tziente zen konpondu behar­ko zuen hirigin­tzako arazoaz, hiriko etxeak elizatik bereiziko zituen al­dapa handia zela eta. Perezek kota desberdinetako lur sail baten punturik gorenean eraiki zuen eliza, horregatik, Atenas gogora­tzen badugu, “plaza muga­tzen duen agoraren gainean” akropoli bi­txi bateko tenplu baten modura irudikatu daiteke. Eraikin ausart honen oinplanoa, karratu batez diseinatua dago, lau zutabe solte doriko, haietatik abia­tzen diren lau ar­ku toral, esferaz­ko ganga bat sortuz. Hondoenean, zir­kuluerdi-formako abside handi bat, esferalaurden-formako batez estalitakoa, angeluzuzeneko esparru baten aurretik doa kapera nagusi antzera; oinetan, nartex batek arin­tzen du esparruaren erdigunea, hasierako bi exedra bidez, erdiko karratu handiaren al­de banatan, apur bat az­pimarratua gel­di­tzen dena. Eraikinaren aurrean ar­kupe exastilo bat dago, lurretik zuzenean inolako harroinik gabe sor­tzen diren zutabe dorikoak dituela. Ar­kupe honetara kanpotik, desnibela gainditu ahal izateko, harmaila ba­tzuetatik sar­tzen da –Atenasko akropoliko eliza aurreen arrasto bat gehiago. Zutabeen gainetan dago finkaturik frisorik gabeko ar­kitrabea. Guztiz xumeki mol­duraturiko erlai­tzak, ohiko frontoi bat osa­tzen du, inolako apaingarririk gabea. Bolumenen konposaketa zorrotz honetan Perez eredu helenikoen jarrai­tzaile ezin leialagoa bada ere, jalgitako kupulen gabezia, hala ere, espainiar tradiziotik gorde­tzen du argirik gabeko laranjaerdi-formaz eraikita; palladiar handitasuna duten lau zutabe gainetan eu­tsi beharraren ideiak, bestal­de, Laigierren iriz­pideak gogorarazten ditu, eta bestetik, Boullée eta Ledoux‑en forma garbien mundua. Mutrikuko eliza, Linazasororen iri­tziz, “XVIII. mendeko az­ken eraikin handia” da, eta ziur asko probin­tzia honetako historia berriko garran­tziz­koena, ez ar­kitek­tura berriaren lehen adibide bat soilik, baizik eta lekukorik garran­tziz­koena, halaber.24 Mutrikuko Jasokundeko Andre Mariaren parrokia da, inolako zalantzarik gabe, arrazionalismo neoklasiko osoko elizarik hoberena. Erroman egon zen bitartean Silvestre Perezek berak egin eta Liburutegi Nazionalean jasoak eta Carlos Sambriciok25 argitaratuak dauden marraz­kiok ikusita, ezagutu liteke aragoar ar­kitek­to handiak Mutrikuko eliza eta Bermeokoa geroago planifika­tzeko erradikaltasun hori nola prestatu zuen. S. Perez Erroman bizi zela, orduko Erromako ar­kitek­torik ospe­tsuena zen Valadier fran­tses ar­kitek­toaren eragina suma­tzen zaie marraz­ki hauei. Tolosako Santa Maria eliza. Euskal Herrian bizi zen bitartean, eta Bermeoko elizaren eraikun­tza agindu baino lehenago, Perezek Tolosako Santa Marian esku hartu zuen (1805), gogora­tzen dugun areto‑elizan horretan sute batek kalte larriak eragin bai­tzituen. Perezen parte har­tzea hauxe izan zen fun­tsean: * desegindako erretaulen ordez­katzea, * eta al­darerako taber­nakulu baten diseinua. Horrela, gotiko berantiarreko esparru bat, Ilustrazioko ar­kitek­turaren berez­ko esparru arrandi­tsuz eral­da­tzea lortu zuen. Bermeoko Santa Maria eliza. Egoera galgarrian aur­ki­tzen zen beste baten ordez­koa izan behar zuen elizarako Gabriel Kapelastegiren (1793) proiek­tua bazter­tzetik hasi ziren San Fer­nando Akademiako jaunak. Az­kenean, Silvestre Perezek (1797) proposaturikoa aukeratu zen; baina eraikuntza-lanak ez ziren 1807ra arte hasi, eztabaida bat sortu bai­tzen herriko buruzagien artean kokapenari eta orientazioari buruz­koan. Bermeoko eliza angeluzuzen baten barruan sartutako guru­tze oinplano gainean al­txa­tzen da, erdiko tartea kupula handi batez estalia du, beso tribunadunak eta angelu hilak esparru osagarri modura erabil­tzen dira –sakristia eta beste; guru­tzearen atzeko besoa apur bat luza­tzen da korua sar­tzeko. Dena, hiriko lau kaleen lerroan jarrita, eta plaza bete­tzen duen ar­kupea buru duela, Udale­txearen aurrean. Frontisaren alboetan dituen bi dorreek jan egiten dute monumentu izaeraren edertasun garbi eta biluzia. Gorputz prismatiko batek ez­kutatzen du guru­tzaduraren erdia estal­tzen duen kupula handia. Estereotomia bikainez prestaturik dagoen eraikin osoa gel­di­tzen da ar­kupe az­pitik ibil daitekeen angeluzuzeneko ingurabide batean txertaturik. Bakearen Portuko proiek­tua. Urte horietan bertan agindu zioten ordurako sona handia lortua zuen Silvestre Perezi, hiribil­duko Kon­tsulatuaren ideia handinahia, Bilboko Bakearen Portuko proiek­tua, egiteko. Ez zen tenplu bat soilik, baizik eta hiri handi bat, itsasadarraren ez­ker al­dean tinkaturik. Koadrikula gainean jarritako diagonal eta erradiazio fokal anitz zituen beronen diseinuak.26 Dena proiek­tu huts bat besterik ez zen izan. Espainia eta Fran­tziaren arteko egoera politiko al­daberagatik eraikun­tzako krisial­dia gertatu zenean, ar­kitek­to irudimen­tsu ba­tzuen maisu­tzak balio izan zuen –hala nola Justo Antonio Olagibel, Alejo Miranda eta Silvestre Perezenak– neoklasizismoak bereak dituen zenbait osagaien zabal­kunderako, esate baterako, zutabea eusgarritzat erabil­tzeko eta bao termalen aldera erabakitzeko. == Bigarren aldia. Gerra artean (1814-1841) == === Silvestre Perezen bigarren al­dia === Napoleondarren inbasioarekin Silvestre Perez, Madrilgo eraikun­tza ba­tzuetarako, Jose Bonaparteren proiek­tuen ar­kitek­to bihurtu zen, besteak beste, Fran­tzisko Santu Handiaren onbidera­tzea Kortesetako Aretoan jarduteko. Bonaparteren eror­ketarekin, Perez atzerriratu beharrean gertatu zen, eta 1815era arte ez zen itzuli, erregimen berriaren al­detik mendekuz izan zi­tzakeen eran­tzunen bel­durrez, Euskal Herrian aur­kitu zuen babesa. Horrela, Silvestre Perez historialariaren­tzat, Euskal Herriko garapen neoklasikoaren bi al­diak lotu zituen katearen maila bat bihurtu zen. Linazasororen iri­tziz, Mutriku eta Bermeoko elizak eta Donostiako Plazaren marrazketa egin ondoren, badirudi Perez eredu tradizionalago ba­tzuetara itzuli zela, horrela purismotik, erromanismotik eta Mutrikuko elizaren apaingarri gabeziatik al­dendurik. Baina, nahiz eta bere lanak al­di honetan neurri­tsuak izan, beraren eta bere jarrai­tzaileen bul­tzadak lortu zuen neoklasizismoak Baskonian ale esangura­tsuak izaten jarrai zezan.27 An­tzoki Berria. Silvestre Perezek krisial­di politikoren garaian jada, Gasteiz­ko hiriaren­tzat An­tzoki Berriaren diseinua egina zuen. Eraikin garran­tzi­tsu hau Arquillos eta Plaza Berriaren artean dagoen tokian kokatu zen, Gasteiz­ko hiriaren esparru berria finkatuz, eta an­tzinako Erdi Aroko erdigunetik hegoal­dera gera­tzen zen barrutiko hirigin­tza-antolaketan, beste fun­tsez­ko eraikina izanez. Gasteiztar ar­kitek­to Manuel Anjel Txabarrik burutu zuen 1807an; baina sute baten ondorioz desagertu egin zen 1914an. Zorionean, beronen dokumentu grafiko ugari gorde da.28 Pedro Navascuesek aipa­tzen du madril­dar klasizismo erromantikoaren norabideak gertutik jarrai­tzen zituela Gasteiz­ko An­tzokiak, eta guk hartaz baiezta dezakegu Gasteizen eraiki­tze kontua ez dagoela soilik zuzenean Madrili loturik, baizik eta “neoklasiko gustuan al­dagai arinen partaide dela, zeren eta neoklasiko garbizaletzat har daitekeenaren aurrean (Plaza Berria), az­ken al­diko klasizismo erromantikotik gertuago zegoela” Gasteiz­ko An­tzokia. Bilboko Atxuriko Ospitalea. Jaurerriaren hiriburuan Silvestre Perezek Atxuriko Ospitalearen eraikun­tzan parte hartu zuen (1817); harriz­ko eraikin bikaina da berau, oinplano bi­txi baten gainean, Gabriel Benito Orbegozok diseinaturikoa, Hotel‑Dieu fran­tziarrak eta Durand‑en eraikin modulatuak gogora­tzen diz­kigularik. Donostiako Udale­txea. Hurrengo urtean Donostiako udal ar­kitek­to izendatu zuten eta Udale­txe galanta egiteko, zutabe dorikoak dituen fa­txada bikaina eta atari aurretzat balio dion plaza polit bat dituena. Maila apalagoan bada ere, honen an­tzekoa da hilabete ba­tzuk lehenago Perezek Bilborako diseinatu zuen proiek­tua.29 Hiri berri baten erdigune izan nahiez asmatu zen Donostiako Udale­txearen oinplanoari ez zaio oroigarri tradizionalik falta, XVIII. mendeko euskal Udale­txeen eskemari jarrai­tzen bai­tzaio, nolabait ere, Alejo Mirandak, atondo zutabedun bat sartuz, Ordiziako Udale­txerako burutu izan zuen estiloaren araberakoa da apur bat.30 Perez hil eta urte ba­tzuen ondoren, 1832ra arte amaituko ez diren Donostiako Udale­txearen lanen zuzendari­tza Ugartemendiaren eskuetan izan zen, eta hau proiek­tuaren diseinuari leial jarraitu zitzaion, xehetasun txiki ba­tzuetan izan ezik. Bilboko Plaza Berria. Perezek Euskal Herri osoan zehar jarraitu zuen maila txikiagoko lanak egiten, harik eta, konstituzioaren al­dian, 1821ean Madrilera itzuli zen arte. Handik egin zuen Bilboko Plaza Berriaren diseinua, Donostiakoarekin erkatuz oso bestelakoa, itxiagoa, espainiar plaza ar­kupedun tradizionalen an­tza handiagoa zuena. Baziren, ordurako Alejo Mirandaren (1784) eta Agustin Humaranen (1805) proiek­tuak. Silvestre Perezek al­de bakoi­tzean 25 bao zituen oinplano karratu bat proposatu zuen. Proiek­tu horretaz arduratu ziren Etxeberria eta Avelino Goikoe­txearen­tzat behin betirakoa gauza­tzeko oinarri gertatu zi­tzaien, az­kenean 18 x 20 baoez erabaki zutelarik. Ondorioa, ataripeko mailaren gainean hiru solairuko eraikinak dituen plaza bat da. Hortaz, Agustin Humaranek proiek­tatu zuen bi solairutakoak baino gaitasun handiagoa du. Osotasunean hartuta, erromatar purismo neoklasikoaren adieraz­lerik hoberena da. Arrazoiz­koa den harriduraz dio Barrio Lozak, Donostiako Udale­txean (1818) ikus daitekeen moduan, Silvestre Perezek, bere erromatar presta­kun­tza kontutan hartuta, erral­doi ordenako zutabeak nolako erraztasunez erabil­tzen zituen, Jaurerriko plazaren presiden­tzian –Foru Al­dundiaren egoi­tza izan behar zuena–, irtengune gu­txiko pilastrak erabil­tzen zituelarik, dotoreak baina plastikotasun gu­txikoak. Berriro ere gal­dera sor­tzen zaio bati barruan, ez ote den denbora igaro ahala, ar­kitek­toaren jite erradikala gozatuz joan. Sevillara joan zen Silvestre 1824an, Trianako zubian jardutera, baina bere egitasmoa baztertua izan zen. Madrilera itzuli eta 1825ean hil zen, 58 urte zituela. Silvestre Perezen Euskal Herriko ale ospe­tsuek, bere bitartez zalan­tzarik gabe, Akademiaren irakaskin­tzek ordutik aurrera izan zuten eragina erraztea lortu zuten, eta hemen bertan egin zituzten beren ikasketak ondorengo belaunal­dietako ar­kitek­to nagusiek: Etxeberria, Belaunzaran, Agirre eta gainerakoek. === Hirigile handi bat: Pedro Manuel Ugartemendia === Esan dugun bezala, Silvestre Perezek diseinaturiko Donostiako Udale­txearen eraikun­tza, eta era berezian Plazarena, Pedro Manuek Ugartemendiari eman zi­tzaion. Donostian harresiaz kanpoko zenbait eliza diseinatuz bere burua ezagu­tzera eman zuen gipuz­koar ar­kitek­to hain bikain hau, Irañetako elizaren traza egitera deitua duten, eta honek erdira ekarritako guru­tze greziar oinplano bat hartuz konpondu zuen, lerroetan eta bolumenetan garbitasun geometrikoa gordeaz. Donostiako hiriburua 1813ko abuztuaren 31ean sun­tsiturik gel­ditu zenean, hiri berriaren egituraketan bere talentua erakusteko egokiera izan zuen, non Silvestre Perezek asmatutako eraikinak kokatu behar ziren eta pen­tsaera neoklasiko eta akademikoarekin erabateko adostasunean izan beharko zuen ziur asko. Silvestre Perezen Udale­txea eraiki zuen Ugartemendiak eta plaza berriaren traza egin, atariaren aurrean. Eta bere lehenengo hiri moder­noaren egitasmoa ez bazuen gauzatu ere, hark ida­tzi zituen hiriaren eraikun­tzako Ordenan­tzak begirunez hartuak eta zorroz­ki beteak izan zitezen lortu zuen; hau dela eta gaur egun Donostia zaharrak era berdineko diseinua du. Abagune horretako Euskal Herriko ar­kitek­turari buruz­ko kontutan Chueca Goitiak “Perezen ondorengo ar­kitek­to neoklasikorik hoberena” jo­tzen du Ugartemendia. Bere hiri berriaren proiek­tuari dagokionez, Ugartemendiak egitasmo eredugarri bat aur­keztu zuen, eta honi buruz­ko bibliografia zabal bat gorderik da. Barrio Loza irakasleak duela gutxi egin zuen lehen proiek­tu horri eta gauzatu zenari buruz­ko deskribapenari lotuko ga­tzaiz­kio, argi eta era laburrean adierazirik baitago: “Lorategi fran­tses barrokoen an­tzeko formula lekual­datuz, berdinak ziren beste zor­tzi kaleen alboetan eta erdian ok­togonoz­ko plaza oso zabal baten ondoan, eta karratuaren bi al­derditan beste bi txikiago gehituz, denak berdinak ziren sare egiturako lursailetan osa­tzen zuen hiria. Plazari lotu zi­tzaiz­kion bizimodu zibileko eraikinik esangura­tsuenak, zeren eta Santa Maria eliza, hiriko garran­tzi­tsuena, sutetik salbatua gertatu bai­tzen, bideetan, aldiz, herritarren etxeak bil­du ziren, beren arteko hierar­kiarik gabe”. Baina, hara zer gertatu zen lursailen jabe ziren bertako burges familia garran­tzi­tsuenekin, ez zeudela kalekumeak hierar­kiza­tze antolamendurik gabe uzteko zereginaren al­de, eta plano berri­tzaile hura, erretako hiriaren traza bera berregiten zuen beste batek ordez­katu beharra gertatu zen, erdian angeluzuzeneko plaza bat zuela. Al­dagai bakarra etxeen bolumenaren kon­tzeptua izan zen, al­datu egin bai­tziren, eta baita fa­txaden konposizioa ere, Ugartemendiak berak ida­tzitako ordenan­tzei egokitua izan behar zuenez.31 Iruñean azal­du zen berriro Ugartemendia 1826an urak bidera­tzeko planaz ardura­tzeko, baina, ez egitasmo hau eta ez Garesko Udale­txerako berak egindako traza ez ziren gauza­tzera iri­tsiko, garestiegiak iruditu zirelako, beste behin ere. Nagusia‑ekin esku hartu zuen zenbait egitasmotan eta bere argibideekin nafar ar­kitek­to gazte bati lagundu ere egin zion ziur asko Castillo Plazaren erregular­tzeari zegokion proiek­tuak amaiera egokia izan zezan. === Bigarren al­diko beste ar­kitek­to ba­tzuk === Jose Nagusia. Al­di honetako az­ken urteetan, lehen karlistadako gerra bitartean nafar ar­kitek­turaren ingurumarian Ugartemendiarekin Umezurztegiaren proiek­tuan (1832) esku hartu zuen Jose Nagusia gailendu zen. Bideetako Zuzendari izendatu zuten eta plano ba­tzuk diseinatu zituen Castillo Plaza zabala erregula­tzeko (1830). An­tzokia. Jose Nagusiak plaza al­dera begira eraiki zuen an­tzokia, maila batean behin­tzat Ugartemendiak trazatu zituen planoak jarraituz; honi dagokionez esan dezagun Silvestre Perezen Gasteiz­ko An­tzoki desagerturikoan inspiratua zela. Nafarroako Foru Diputazioko Jauregia. Plazaren al­derdi baterako, Nagusiak 1840an Diputazioko Jauregia eraiki zuen, eredu klasikoak jarraituz. “Beheko solairuko ataripearen gainean bi gorputz dituena da fa­txada, bere erdiko zatian Errenazimentuko ar­kupe klasiko bat baitaratuz, arda­tzean zutabe gainetako frontoi bat duela, Sarasate pasealekuaren erremate modura, Jauregiaren lehentasuna az­pimarra­tzeko. Saihe­tsetako edergarriek, berriz, tratamendu askoz xumeagoa hartu zuten, angeluzuzeneko baoekin; hauetako bat luzatu egiten da Castillo Plazan barrena An­tzokiarekin el­kartuz”. Lanak asko luzatu ziren, baina zuzen asma­tzea izan zen ondorioa, hirigin­tzaren ikuspegitik, eta, Nafarroako hiriburuan erdigune bizia zen al­detik, behar zituen monumentuz­ko edergarriei begiratuta. Jose Nagusia beste era bateko eraikun­tzetan ere lan egindakoa zen: zezen plazak (Iruñean eta Tuteran) bideratze­ak, zubiak, etxebizi­tzak eta abar. Denetan ere neoklasizismo berantiarrarekiko bere gaitasunaren eta leialtasunaren arrastoak utziz eta nafar neoklasizismoaren hirugarren al­dian, lehentasunez etxeko ar­kitek­turaz arduratu zen, ar­kitek­to-tal­de gazte batez inguraturik. Joan Bautista Belaunzaran (1769‑1849). Jaio­tzez Andoaindarra bazen ere, zenbait tokitan bizitu zen: Donostian, Madrilen, Lekeition –bere adopzioko aberria– eta Bilbon. Bi seme izan zituen, biak ar­kitek­toak, Hermenegil­do eta Pedro; oso emankorra izan zen bere lanean. Aipa di­tzagun bere lanik adieraz­korrenak. Ger­nikako Udale­txea. Hau 1937ko bonbardaketan sun­tsitu zuten eta barroko berantiarreko euskal udale­txe zaharren estiloari zegokion. Gorde diren argaz­kietatik, Martin Karrerak diseinaturiko Udale­txeekin al­deratuta, estilistikako garapena suma­tzeko oso argigarri gerta­tzen dira. Hiru solairutako bloke indar­tsu bat zen; kapitelak dituen pilare gainetan erdi‑puntuko lau ar­kuduna lehenengoa, solairu nagusian bal­koi jarraikia eta gainerakoetan harburu orpodun gainetan bal­koi­txo zin­tzilikariak. Eraikin trinko honen arda­tza hiriko armarriak mar­ka­tzen zuen eta goienean erlojuak. Ajangiz­ko Jasokundearen eliza. Foru herritik bi km‑tara aur­ki­tzen da gipuz­koar ar­kitek­toa igaro­tzen ari den prozesua hobekien suma­tzen zaion eraikina: Ajangiz­ko Jasokunde eliza (1819). Eliz el­karte txiki baterako eliza oso handi baten proiek­tua egin zuen han, ibarraren ikuspegi ederrari begira. Atariaren aurrean, plaza handi bat izatea nahi zuen, Mutrikukoaren antzera, handik igo­tzen zelarik harmailaz elizara. Eraikuntza-lanak luzeak eta neke­tsuak izan ziren. Ar­kitek­toak ez zuen zimentarrietatik hormak nola jaio­tzen ziren baizik ikusi. Bere seme Pedrok jarri zuen ar­kupea 1860an; baina plaza ez zen inoiz ere egin. Ajangiz­ko eliza Bermeokoaren eta Naba­rniz­­koaren kidea da, az­ken honena bereziki, Barrio Lozak ohartarazi zuen bezala, monumentuz­ko formatuan berregina baitirudi. Hauxe da, hain zuzen ere, Belaunzaranek nahi zuena: erromatar jatorriko handitasuna. Izaera berezia ematen diona frontoi triangeluarrez amaiturik egotea da, ekial­dera ematen duen argizulo handi bati bidea uzteko bere oinetan hau­tsia, an­tzinako irtenbideak eta neoklasikoak ekar­tzen dituelarik gogora. Gabriel Benito Orbegozo. Euskal Herrian pilastraren ordez zutabea har­tzen lehenengoa izan zen. Orbegozo Bilboko Marraz­keta Eskolan hasi zen ar­kitek­tura ikasten, eta 1785 eta 1791n bitartean sei deial­ditan izan zen saritua. Bilboko Atxuri Ospitalea. Orbegozoren lanik garran­tziz­koena Atxuriko Ospitalea da, ezaugarrien berezitasuna besterik ez badu ere eta eraikun­tzan zenbait ar­kitek­to jardun bazuen ere (Humaran, S. Perez eta Antonio Etxebarria), arduradun nagusia moduan jardun baitzuen. Ospitale modura, eraikin aurrelaria izatea du meritu, pabiloi solteetan eritasun desberdinen arabera gaixoak antolatzeko. Hainbat eginkizun egokitu zitzaizkion XX. mendean zehar, besteak beste, museoa eta eskola izatea. Modulu erako mul­tzo bat da Ingalaterrako eta Fran­tziako zenbait ospitalen antzera: lo­tura diren beste biekiko ortogonal­ki kokaturiko hiru modulu dituen hiruhor­tzekoa, tarteetan leiho handiez zulaturiko patio irekiak sortuz. Orraze erakoa du oinplanoa, airezta­tzea eta egutera bila­tzen duena. Lehenengo bi solairuetan ixten da orrazea, fa­txadatik kalera. Aurrez aurreko fa­txadak kritikatua izan litekeen okerdura txiki bat osa­tzen du, Ronda kalearen bokaleari eszenografiaz­ko errematea emateko zen­tzua daukana; erral­doi ordenako zutabe dorikoak dituen hau, eraikinarekin topo egitean pilastraz bil­durik gel­di­tzen da, lau estiloetako ar­kupe bikainaren bidez az­pimarraturik gera­tzen den ideia. Antonio Etxebarria. “Begirunerik handienaz begiratu behar den gizona” esaten du Gaya Nuño historialariak, Antonio Etxebarriari buruz, bere lanik bikainena den Ger­nikako Junte­txea (1827) deskribatu ondoren, eta egiaz berak baino ez du onartzen goraipamen hau. Ger­nikako Junte­txea. Arbola buru duela dago mul­tzo osoa, eta haren inguruan zor­tzi zutabetako tenplu korintoar eder batean eraikia dago Zin Tribuna, erromatarren Panteoiko ar­kupea miniaturan islaturik, “lege zaharrei” izan behar zi­tzaien begirunearen sinbolo sakratua. Esparru murritz bat sor­tzen du, sakonera gu­txikoa, aitalehenei (Juntetako kargu iraunkorrak) dagoz­kien harriz­ko zaz­pi eserleku ozta‑ozta kabi­tzeko adinakoa. Eliza honi saihets eginez eta fa­txada Arbolari eraku­tsiz heda­tzen da bost gorpu­tzetako eraikin nagusia. Erdikoa da legebiltzar-areto arrauz­kara eta toskanar oinarria duen ar­kupe in antis soil batean zehar sar­tzen da. Aretoaren barruan arrauz­kararen kurba nagusian harriz­ko hiru eserleku (zurez estaliak) sar­tzen dira ahal­dun ordez­karien­tzat, barandaz itxita dagoen goieneko beste jarrai bat berriz, jendeari eskainia dago. Arrauz­kararen arda­tzetan, al­de batean sarrera dago, parez parekoan lehendakariaren mahaia, abside batera ireki­tzen den ar­ku baten aurrean; eta bertan Birjinaren­tzat al­dare bat. Zurez­ko armaduraz estalia dago aretoa. Tarteko bi galeriek barruko patioa libre uzten zuten –orain estalia dagoena– hegoal­deko hegalean kokaturik, eta ar­txibategira eramaten zuen; eraiki ez zen armategia zihoan iparral­dean. Halako egitura bi­txi berezia duenez eta mul­tzo osoak ar­kitek­to handi baten nortasuna adierazten duela eta, Silvestre Perezen iradokizuna izan litekeenaren susmoa sortu zaio Gaya Nuñezi. Fran­tzisko Maria Agirre. Durangon jaio zen 1795ean. Gaur ez du ia inork ere ezagu­tzen; baina Barrio Lozaren iri­tziz, oso estimatua izan zen bere garaian: * Na­txituan egoera galgarrian aur­ki­tzen zen eliza, areto kolumnarioa bihurtu zuen, * Iruretako eliza soiltasun neoklasiko espiritu beraren bidez berritu zuen, * Mañariko eliza zabalagotu zuen, dorre bat eran­tsita; * eta Zor­no­tzako Santa Mariaren ar­kupe zoragarria diseinatu zuen (1847‑49). Martin Etxaburu. Durangon jaio zen hau, Alejo Mirandaren aparejadore izan zen. Bere jaioterrian egin zuen lan eta besteak beste, hauek dira aipagarrienak: * Mallabiako kanposantua (1811), * Zenarruzako Ospitalea, * Durangon Kalebarriako Eskolak, eta abar. * Irigoitin, Idibalzagako Andre Mariaren eliza da, beharbada, bere lanik bikainena, habearte bakarrekoa izanik, lehendik zurez­koa zena estalita, ganga trenkatuz­ko eliza kolumnario bihurtu zuen. <center><nowiki>* * *</nowiki></center> Barriok bere ar­kitek­toen zerrenda jorian, Manuel Ferran Vidaurre, Joan B. Escondrillas, Hermenegil­do Belaunzaran, Antonio Etxanobe... eta ba­tzuk gehiago aipa­tzen ditu eta beren lanekiko oroi­tzapen bat eska­tzen. == Azken aldia (1841‑1860) == Berrogeigarren hamar­kadan, ar­kitek­turaren ikusmol­de berriaren susta­tzaileak desagertu zirenean, neoklasizismoak bere baitan zeraman birusa erromantikoa azaleratu zen egitura ani­tzetan. Gainbehera etorri zen zorroztasun razionalista eta geometrikoa. Eta iraganeko denboraren minak ez zituen erroak arrazoian izango sentimenduan baizik. Erdi Aroko katedral handienganako itzulera malenkonia­tsua suma­tzen da. Hirigin­tzak sor­turiko arazoekiko sentiberatasuna guztiengan erro­tzen den al­dia da, eta hil­dakoak kaperetan eta kanposantuetako mausoleoetan gur­tzeko beharra senti­tzen den aldia, plazak apain­tzekoa, oroigarriz­ko obeliskoak eskain­tzekoa, herri‑iturriak lan­tzekoa eta abar. Ar­kitek­turaren atal konplexu honetan­txe azal­tzen da neoklasiko al­diaren espirituak desager­tzeari gogor egiten ziola eta halakoxe itxuraren eder­tzea ere berreskuratu zuela. Ar­kitek­to ba­tzuen bizi­tzan badira eredu klasiko handiekiko zaletasuna kitatu­tzat eman nahi ez duten uneak. Aipa di­tzagun izen ba­tzuk neoklasizismoaren ku­tsua oraindik ere suma daitekeenak. Antonio Goikoe­txea. Akademikoa, Foru Al­dundiko konfian­tzaz­ko gizona zen. Muruetako Andre Mariaren Jaio­tza eliza. Muruetako eliza (1851‑52) egokirako egin zuena az­pimarra­tzeak merezi du. Karratu batean sartutako guru­tze formaz erdiratutako oinplanoa du, er­tzetako esparruak ohiko zereginetarako eta korua goienean itsa­tsirik duela, Larrabe­tzukoan ikusi dugun bezala. Baina, beste lekuetan ez bezala, hemen kupula oktogono bilakatzen da eta linter­naduna, barroko italiarreko an­tzinako elizak gogoratu nahiez. Kanpotik, estereotomia bikaina eskain­tzen du, eta emaro, etendura zakarrik gabe, linter­na al­dera eskalatuz doazen bolumenen ñabardura gozoak an­tzeman daitez­ke. Oso urruti gaude jada, –adieraziko du Barrio Lozak– Bermeoko gogortasunetik. Mariano Jose Laskurain. Gipuz­koarra dugun hau, Silvestre Perezekin batera lan egin zuenez, haren espiritu zorrotzez ongi blaitua zen. Ar­kitek­to eta injineru oso konplexua zen honek, bere maisuarengandik jasotako arrasto zorrotzak utzi zituen Biz­kaian, esate baterako: * berehala gogoratuko dugun Mar­kina‑Xe­meingo kanposantuan (1850), * Arbazegiko elizan; guru­tzadura moduan bi kapera handi zituen habearte bakarreko tenplu bat eskatu zioten, 1848an. Rafael Zabala. Hemen aipatu behar­ko genuke, agian, Rafael Zabalaren izena, berak egina baita Bilbotik Gasteizera doan trenbidearen proiek­tua. Ar­kitek­to oso iaioa eta trebea izan zen. Berak eginak dira: * Bolibar­ko Udale­txea (1857), * Mar­kinako Arrandegia (1858), * Elorrioko eta Abadiñoko kanposantuak. Pedro Belaunzaran. Lekeition 1812an jaiotakoa da, Biz­kaiko ar­kitek­turan esanahi handiko ar­kitek­to familia bateko hirugarrena. Pedroren lan tipikoa Biz­kaiko Irakaskun­tza Ertaineko Institutua (1847) da, 1927an erai­tsi zuten eta Aulestin egin zuena ongi isla­tzen duen Udale­txea (1843) eta Kanposantua (1852) direlarik. Aulestiko Udale­txea. Euskal Udale­txe ezagunen ereduari eran­tzuten dio bere eskemak eta era berezian arduratu zen ar­kitek­toa konposaketaren garbitasun, xumetasun eta zorroztasunean, batez ere, osagaien tratamendua eta konbinaketa ongi zainduz. Santa Ana deri­tzan urbanizazioan, Lamia­ko‑Areetan, bada izen bereko ermita neogotiko bat, Biz­kaia mailan ezagu­tzen den historikotasun erromantikoaren lehen adieraz­lea. Honen traza berak egina izan balitz, Pedro Belaunzaranengan bi al­di estilistikoen arteko gil­tzarria ikusi behar­ko li­tzateke, Zabala, Mechacatarrak, Hormae­txe eta abarrenetan bezala. Martin Sarazibar. Foru Al­dundiaren Jauregia eraiki zuen Gasteizen, bere garaian goraipamenak jaso zituen eraikina da, eta kritikari moder­noen al­detik oraindik ere goretsia den hau, etorriko diren belaunal­dien­tzat eredugarri. Arabako Foru Al­dundiaren Jauregia. Ezer baino lehen, bere kokapena arreta handiz aztertu zen, halako mol­dez, non beste bi eraikin zibil handirekin koordinaturik ikusi zen, hau da, Plaza Berriarekin eta An­tzoki Berriarekin; Erdi Aroko hiribil­duaren hormetatik oso gertuko ingurune batean. Luzea izan zen beraren eraikun­tza (1833‑1858) mendea mugarri­tzen eta gel­diuneak eragin zituzten karlisten zenbait borroka zirela eta. Solairu bakarreko eraikinaren jatorriz­ko planoa 1844rako bukaturik gel­ditu zen, baina gerora, behar prak­tikoak zirela eta eraikinaren zatietan bigarren gorputz bat al­txa­tzea onartu zen, haserako edertasunean gu­txi­tze nabaria eraginez. Jauregi honi erdiko gorputz bat ager­tzen zaio zutabe toskanarren gainean, taulamendu eta kalostrak eusten dituen ar­kupean irekirik, harmailetatik igotzeko, eta erdiko gorpu­tzeko fa­txadaren lerroarekiko aurreratuak dauden bi alboetako gorputz, halaber. Alboetakoen lehen solairuan burdinaz­ko leiho kalostradun handiak ireki­ ziren, eta 1858an eran­tsi zi­tzaion solairuan, berriz, eraikin osoan zehar doazen bal­koiak ikus daitez­ke. Erdiko gorpu­tzari dagoz­kionak bost dira guztira, harriz­ko kalostra jarraikia dutenak eta joniar pilastrez bereizitakoak. Eraikinaren erdiko zatiaren gainean Probin­tziako armarria eran­tsi zaio. Atzeko al­detik begiratuta, gorputz nagusia eraikinaren simetria-ardatz gisa nola osa­tzen den ikus daiteke, absideko biribilean amaituz. Kar­tzelaren egitasmoa. Mendearen erdial­dera Martin Sarazibarrek irabazitako ospeak (1859) Gasteiz­ko kar­tzela egiteko proiek­tua eskatzeko balio izan zuen, bere zelula‑sistemaren erabileran lehenengoa izan behar zuena. Eraikin hau ez da gorde, baina argaz­kiek erakusten dutenagatik, fa­txadan bederen, guztiz­ko soiltasun neoklasikoa zuen, bigarren solairuko bal­koien gainean frontoi triangeluar eta guzti. Tafallako Plaza Nagusiaren diseinua. Sarazibarri zor zaio 1856an eraiki­tzen hasitako Tafallako Plaza Nagusiaren diseinua ere. Angeluzuzeneko plaza bat trazatu zuen Sarazibarrek etxebizi­tzetarako hiru hormatalez osatua –Ugartemendiak Donostiako Plazaren behin betirako ber­tsioan egin zuen moduan–, beheko solairuan ar­kupeak eta goieneko bi solairuetan angeluzuzeneko bao xumeak burdinaz­ko bal­koiak zituztela. Fa­txada nagusiaren erdigunea udale­txeari gorde zion, behereneko gorpu­tzean plastikotasun handiagoa izateko pilastrak pilareei ezarritako zutabeez ordez­katuta, az­pimarraturik eta hormatal hau frontoi triangeluarrez errematatua. Pantaleon Iradier. Ar­kitek­to honen izena Gasteiz­ko eraikin bikain bati loturik dago, Irakaskin­tza Ertaineko Institutuari (egungo Eusko Jaurlari­tzaren egoi­tza). Herri‑lehiaketa baterako deial­dia egin zen, eta Ordozgoiti, Sarazibar, Iradier eta Agirre el­kartu ziren. San Fer­nando Arte Ederretako akademia izan zen Iradierren proiek­tua hautatu zuena. Agian epaimahai horretan pen­tsatuz, nahiago izan zuen Iradierrek neoklasiko al­diko garbitasun zorro­tzera itzultzea. Proiek­tua 1851tik 1855erako tartean egin zen. Hemen lerro zuzena eta apaingarririk eza da nagusi, agian forma fun­tzioaren sinboloa izatea nahiko zelako, ikaste­txe batek isiltasun, ikasketa eta zorroztasun zientifikorako gonbidapena egin behar baitu. Eustakio Diez Güemes. Gasteizen herritartu eta bertako Udale­txearen eskutik eraikin zibiletan lan egin zuen burgostar ar­kitek­toa dugu Eustakio. Arquillos izeneko eraikinean jardun zuen, bere esku har­tzea zehaz­ki erabakia ez badago ere. Era berean, Santiago Ospitale berrian parte hartu zuela ere gauza jakina da. <center><nowiki>* * *</nowiki></center> Aipatu berri ditugun eraikin zibil handiez kanpo –erlijiozkoak nahiz zibilak–, Neoklasizismoak Euskal Herrian izan zuen ezar­pen handiaren eredu gisa, Historia honi ezarritako mugek behar­tzen gaituzte bibliografiara igor­tzera eta bereziki Ar­kitek­tura Neoklasikoa Euskal Herrian el­karlanera, mota ani­tzetako lanak kataloga­tzen, deskriba­tzen eta kritika­tzen dituen honetara, zenbaitetan maila apalagoko ala arte eskakizun beheragokoetara, hala nola, ar­kupe, dorre, etxebizi­tza, plaza eta abarretara. Atal batean baizik ez gara gel­dituko, kanposantuetan; XVIII. eta XIX. mendeko kinka horretan berritasunak eta berezitasunak eskain­tzen duen garran­tziagatik. == Artearen alor berri bat: kanposantua == Karlos III.ak elizetan lurpera­tzeko ohitura eten nahi izan zuen. Baina, bere Errege Aginduak ez ziren berehalakoan bete eta XIX. mendeko gober­nuak Errege Zelula berriekin itzuli ziren kanposantuak eraiki zitezela agin­tzera. Kanposantuen garran­tzia, ar­kitek­turako obra interesgarriak dituzten tokiak direnez, Ladislao de Velascoren,32 Memorias del Vitoria de antaño (1889) liburuan adierazita dago, eta gaur egun nahikoa zaigu gure hirietako edozein kanposantu hark esanak egiazta­tzeko. Iñaki Galarraga ar­kitek­toaren iri­tziz, “kanposantua, zenotafioa eta hilobi‑monu­mentua izan dira ar­kitek­turan garaiko pen­tsamol­deak ongien adierazten dituzten lanak”. Eta honi dagokionez, adibiderik argigarriena, Galarragaren iri­tziz, Elgoibar­ko kanposantua li­tzateke, aurrietan zen elizaren bi elementu eral­da­tzen jakin bai­tzuten, hau da, plataforma eta atari gotikoa “pen­tsamendu ilustratuaren burubideen arrazoiz­ko adieraz­pidea” izango li­tzatekeen kanposantu batean.33 Bilboko San Fran­tzisko Kanposantua. Euskal Herrian kanposantu ar­kupedunak sakon sustraitu ziren. Biz­kaian halakoetan lehenengoa, Bilboko San Fran­tziskorena izan zen. Humaranek, Hiribil­duko jendeak bere hil­dakoak lurpera­tzen zituen tokian bertan diseinatu zuen, San Fran­tzisko komentuaren ondoan, ar­kitek­toak 1815ean al­txa zuen egitasmo topografikoan adierazten denez. Kanposantua bera desagertua da dagoeneko, baina planoak gel­ditu dira. Barrio Lozak dioenez “mul­tzoaren handirasunak, mausoleoarena batez ere, eta patioaren soiltasun eta dotoreziak, kal­kulaturiko propor­tzioak eta osagai guztien leuntasunak San Fran­tzisko kanposantuaren diseinuari ematen diotena da Humaranen­tzat aur­kez­pen kartarik hoberena”.34 Angeluzuzenaren ertz batetik ezarria da sarrera nagusia, itsasadarretik sarturik, komentuaren mul­tzoa libratuta eta norabidea an­tzinako egurrez­ko zubi al­dera duela; aurreko hesiaren sarbide naturala gerta­tzen zeneko puntu berean. Ardatz honek, kanposantuak berea duen beste batekin egiten du topo eta topagunea trebeki az­pimarratua gera­tzen da, ganga trenkatuz estal­tzen den lau zutabetako aretoaren bidez. Hiru moduluetatik lehenengoaren erdian zati­tzen da mul­tzo osoa: sarrera, itzulia, mausoleoen lekua, erromatar atari aurrea. Puntu horretatik, ardatz nagusiari jarraituz gara­tzen da esparru sakratua, mutur batean kapera eta biltegia exedra moduan, eta bestean, peristilo luzean zehar hilobi kaperaz erremata­tzen delarik. Oinplano itxikoa den kaperaren itxura dotorea, bere sarbidean adierazten da: ar­kupe frontoiduna, distiloa, in antis, zutabe doriko soilak, patioa ingura­tzen dutenen al­dean neurriz bikoizten direnak. Kaperaren erdigunea zilindro-formako kupulaz osaturik dago, bertara ireki­tzen dira lau ni­txo, eta haren ebakiduran esfera bat bar­nera­tzen da erromatarren Panteoian bezala. Denak ere bolumenetan antolaketa zen­tzudun eta hierar­kikoa azal­tzen du zati desberdinetan. Gasteiz­ko Santa Isabel Kanposantua. Santa Isabel kanposantuaz badakigu denbora joan ahala zaharturik, 1845 al­dera birmol­daketa baten beharrean gertatu zela. Bere Necrópolis vitoriana 35 ida­tzian Jose Cola Goñik kanpoko bidaiariei miresmena sor­tzen ziela eta hauek Père Lachaise‑ren (Paris) kanposantuarekin al­dera­tzen zutela esaten du; eta idaz­leak berak zenbait mausoleoz egiten duen deskribapenean ikusten da osagai klasizistak nahasi zirela, zan­tzu neogotikoekiko zaletasun hasberri bat azal­tzen duten beste ba­tzuekin. Mar­kinako kanposantua. Lehen aipatutako Mariano Jose Laskurain ar­kitek­toak, Mar­kina‑Xemeingo kanposantuan greziar eta egiptoar tradizio historikoko egiturak berreskuratu zituen. Antolaketa garbiaz gain, gureganaino ia‑ia bere horretan iri­tsi izanaren abantaila du. Esparru angeluzuzena du, horma lauez itxitakoa, eta hemen irekiko da atea, bertatik kapera nabarmentzen delarik; il­daskaturiko zutabe dorikoen gainean –sei eta hamar al­de bakoi­tzean–, inguru guztian bi uretako ar­kupea, zeinaren gainean bi isurial­deko estalpe baten estal­kia ezarririk dagoen; kapera sakonean, esparruaren buru dela, eta patioan mar­ka­tzen diren bi ardatz el­karzutak. Kaperaren fa­txadak akroteraz amai­tzen den zilueta trapeziala du. Atariak ere baditu naturaltasunez nahasitako arrastoak, greziarrenak eta egiptoarrenak. Betikotasunaren ideia, garbitasunez eta halakoxe erromantikotasun batez adierazi nahi izan dela esan daiteke. Mallona kanposantua. Bilbo. Joan Bautista Belaunzaranek egin zuen Mallona kanposantua, eta osotasunean argaz­kietatik baino ezagu­tzen ez dugun arren, beste lan bikain bat da. Mallona gal­tzaden goienean kokaturik, eta derrigorrez­ko bidea Bilbotik duela, zutik jarrai­tzen duen bakarra da garaipen ar­kuaren ate monumental bat, sar­rerako atea zena. Gero, harmailen bide luzearen ondoren plaza­txo nagusira sar­tzen zen, topografiak beharturiko ibilbidea kontutan har­tzeko modukoa zelarik. Esparru nagusia angeluzuzena zen, –91 x 78 m– harroinik gabeko zutabe dorikoak zituen ar­kupe batez inguraturik, angeluzuzen batean itsa­tsitako oinplano oktogonala duen erdiguneko elizaren adibide monumentala, kapera buruan zuela –lau zutabe erromatar erara dorikoetako ar­kupe bikain baten buru, alegia– triglifodun taulamendu batez eta erlaitz moztu batez koroaturik. Bistakoa da, iradokizun erromantikoetatik al­de egiten ez duen eraikina dela, baina etengabeko erreferen­tziak izan zituen Erroma, Villanueva eta Silvestre Perez. Dimako kanposantua. Kristobal Ber­naola ar­kitek­toaren lana da hegi batean kokaturik dagoen Dimako kanposantua, San Pedro elizaren ondoan. Bi alditan nozitu zituen garran­tziz­ko handitzeak, esparruaren azalera 130 m2-tik 4000 m2 izatera pasa bai­tzen. Sarrerako atea eta kapera gorde dira. Lehenengoa, edikulu buruduna denak bere adieraz­kortasun indarra mol­duren soiltasunean oinarri­tzen du eta ez da konposaketan aka­tsik gabea, batez ere, pilastren gaineko taulamenduaren sostenguari dagokionetan. “Kapera, esparru sakratu batean tenplu gisa, harmailen amaieran eta hondo mendi­tsu baten kontra kokatuta, bi­txi txiki bat da –greziarren zen­tzuan–, doriko eta toskanarraren arteko lau zutabeekin (tetrastilo), propor­tzioetan eta eraikun­tza amaierako arazoak dituena. Baina itxura eta kokapena dira mul­tzoaren gauzarik deigarrienak”.36 Aulestiko kanposantua. Pedro Belaunzaranek 1855ean diseinaturiko Aulestiko (Murelaga) kanposantua aipamen helenikoz josia dago. Oinplanoa, esparru sakratu karratu handi bat da, erdiko arda­tzaren gainean, eta beste bi karratu txikiago katea­tzen dira, sarrerarena al­de batean eta kaperarena bestean. Sarrerako pabiloiak ager­tzen duen fa­txada, greziarren eta egiptoarren artekoa da eta atea az­pimarra­tzen du. Honek ar­kitrabeduna du konposaketa, er­tzetan piramide itxurako pilarez errematatua –egiptoar pilonoen oroi­tzapenez?–; ateari ar­ku eskar­tzano bat gainjar­tzen zaio, pilare gainetan gu­txieneko kapitel bat eta erlaitz bat dituela, bi isurial­deko estal­ki batez errematea eginda. Neurrietan perfek­tua den kapera, esparruaren barrual­dera in antis eta distilo erako bi­txi txiki azal­tzen da, profil bera duten –zutabea kanpotik eta pilarea barrutik– parekaturiko eusgarriak dituela sakoneran. Berriro ere, esaterako Diman, mul­tzo hau atzean duen paisaiarekin aberasturik gel­di­tzen da. Abadiñoko kanposantua. Rafael Zabala ar­kitek­toak (1854‑59) egindako kanposantu hau bereziki monumentala da. Esparrua ar­kupeduna da hemen, ezer gailen­tzen ez den erromatar peristilo baten modura –al­de bakoi­tzeko 10 zutabe dituela– erabaki­tzen da, kapera bera ere ar­kupearen gainetik lo­tsati modura azal­tzen baita. Oso luzatua den toskanar ordena nahiago izan da, gel­dotasun handiagoko pilare bati angeluan ezarritako zutabe-erdien bidez kantoiari irtenbidea emateko. Sarrera, inguruko hormari kateaturiko toskanar pantaila kolumnario baten bitartez mar­ka­tzen da, eta frontoi batez erremata­tzen. == Arte figuratiboak euskal neoklasizismoan == Historialariak, aurreko orrietan aipatu ditugun ar­kitek­to neoklasiko bikainak eta beren lanak atzean utzita, beste arte plastikoen alorrari hel­tzen dionean, laster konturatuko da basamortua zehar­ka­tzera doala. Antonio Gaya Nuñok XIX. mendeko espainiar arteari eskainitako Ars Hispaniae-ren liburukian, bere azalpenetan, mende horretako eskulturagile eta margolariei buruz­ko ikerlanetan ahaleginik egiten ez zuten guztiak kritika­tzetik hasi zen eta Goyaren ingurumarian sail­ka zitez­keen haietara muga­tzen zen honek, ez du mende honetan Euskal Herrian izan zitez­keen ertilari plastikoei buruz­ko lerro­txo bat bera ere eskain­tzen. Nola Gaya Nuñok hala Pedro Navazcues eta Sanchez Cantonek XIX. mendeko espainiar arteari buruz­ko beren lanetan mendearen az­keneko Inpresionismora arte itxoin izan behar zuten aipagarri diren izen euskal­dun ba­tzuk ida­tzi ahal izateko (Beruete, Regoyos?). Gainerakoa isiltasuna da. Eta, nahiz eta, Sanchez Cantonek, alegia “gure XVIII. mendeko eskultura hein handi batean ezezaguna dela” esanaz egiten duen oharraren arrazoi pixka bat bal­din badu, aitortu beharrez­koa da,halaber, ikerlarien al­detiko estimu eta arreta falta horri ia mende batez iraun zuen errealitate historiko bat dagokiola ere: Euskal Herrian benetako arte kalitatez­ko ikonografiagileen gabezia. Hau, Euskal Herrian arte historiaren filosofoen al­detik azter­keta sakon bat mereziko lukeen gertakaria da,37 zenbait ingurunetan oraindik asko ez dela hedatu den izena baita, euskal­dunak tradizional­ki benetako arte-sormenerako gaitasunik izan ez duelako fama.38 Hau ere esan ondoren, beste ohartarazpen bat egin behar dugu segidan, garai horretan baliozko eskulturagile eta margolarien gabeziaren gai hau, arte figuratiboei buruz­koetan hiz­kera estilistiko zehaztearen arazoarekin korapila­tzen dela, alegia. Zeren eta, historialariak az­ken barrokoaren aurrean, ar­kitek­tura neoklasikoaren hiz­kera formala zehaztea nolabait ere erraza dela egiazta­tzen badu, ez da horrela gerta­tzen eskulturari dagokionean. Hemen ezbaian ibiliko da kronologia, eta ez da erabakigarria gerta­tzen. Espainian badira, historialariek rococo­tzat har­tzen dituzten ertilari plastikoak, beste ba­tzuek al­diz neoklasikoen artean koka­tzen dituztenak. Nahikoa bekigu adibide pare bat aipa­tzea; mendearen bigarren erdian lan egin zuen imajinagile mur­tziar Salzillo famatuarena eta Elias Tormo‑k “polit zale su­tsua”, hau da, rococotzat izendatu zuena; eta Baskoniatik gertuen egon eta akademiakoa zen Luis Paret Alcazar, Vianan 1787‑1789 bitartean egin zituen margolanengatik askok rococotzat izenda­tzen dutena. Bestal­de, Baskonian eta Espainian, oro har, ikonografiagile neoklasikoen gabezia zenbateraino ez zen rococo berantiar baten biziraupenez hartu behar, neoklasizismoko espirituari aurre egin zion estilotzat? Orokorrean, esan dezagun hiz­kera rococoagatik suma­tzen dela oinarri neoklasikoekiko joera estilistiko bat gogoratu ditugun eskulturagileengan: * Fran­tzisko Azurmendi eta Joan Bautista Mendizabal II.a, aurreko atalean aipatu ditugunengan. * Jose Mendizabal, Urduñako Santa Maria parrokiarako Zigor­kapenen agerral­dian (1800). Gogora dezagun, askotan, eskulturen egiletasuna ez­kutukoa izan ohi dela.39 Nolanahi ere, izen horiek aipa­tzen ditugunean, ez da gauza samurra zenbateraino ari garen benetako eskulturagileak aipatzen edo ai­tzitik mihizta­tzaileak eta erretaulagileak izenda­tzen ditugun zehaztea. Al­di horretan, barroko al­dian bezala, sarritan ar­kitek­toaren lana edo erretaulagilea eta imajinagilea per­tsona bat beraren ardura izaten zela baiezta daiteke. Adibide bat baino ez jar­tzearren, Peñacerradako sagrarioa, tenplete biribilaren egitura, Pedro Martinez de la Hidalgak egina izan zela 1894an, “al­di horretako, Arabako eskulturagile eta ar­kitek­to bikainenak”40. === Eskultura neoklasikoa === Winckelmann irakurriz ala Canovaren eskulturak kontenplatuz ez da samurra eskultura neoklasiko batek eusgarri modura marmola behar duen ideiatik askatzea. XVIII. mendeko gure imajinagileen polikromiaz­ko zurez­ko irudiek ez dute zerikusi handirik Win­cklmann‑en iriz­pide estetikoekin, zeren eta egile honek bere garaiko ertilariei “edertasun ideala” bila­tzeko gomendioa egiten bai­tzien. Beste guztien gainetik adieraz­pidea al­darrika­tzea, ilustrazioko estetikaren pen­tsamenduan, edertasunari eraso egitea zen. Une hartako italiar idealisten­tzat eta beren bozeramaile Winckelmann eta Lessing‑en­tzat artearen helburua forma garbia bila­tzea zen; “uraren antzekoa” da edertasuna, zioten; “zenbat eta zapore gu­txiago orduan eta hobea”; hispaniar tradiziorik hoberenetakoa zen eskulturagileari eska ez ziezaiokeen huraxe zen, hain zuzen ere. Herri honetan, esan dezagun, egurra ez den beste material batean egindako eskultura –Alfon­tso Giral­da Bergaz‑ek Errenteriako erretaularako egindako Jasokundearen tal­dea, eta Urduñako Antiguarako marmolez eginiko medailoia– bi­txia dela oso. Hamar­kada hauetan, eran­tsiko du Julen Zorrozuak, erretauletako imajinak “estatikoagoak egiten dira, jarrera lasaiagoan eta jan­tzi ez hain harroekin, eta bizitasun gu­txiago dutenak, aurpegiak idealiza­tzearen bila joan nahi baita”.41 Erlijioaren esparru barruan, argi eta garbi azal­tzen dena, erretaulen egituretan hobekiago eta ugariago gauzatu zela estilo neoklasikoa, imajina solteetan baino. Edukiari dagokionez, oinarriz­ko gai kristauei hel­tzeaz gainera (guru­tzil­tzaturiko Kristo, Andre Maria Birjina eta parrokietako Santu zaindariak), suma­tzen da San Jose, Aingeru Zaindariaren eta Garbitokiko Arima Bedeinkatuen jaierak halakoxe garran­tzi bat baduela. Eskultura zibilean badira beste ale ba­tzuk ere, normalean oroigarri izan ohi dira eta kale, plaza, eta eraikin zibilen edergarri izatea dute eginkizun, eta horien eran­tzukizuna ia beti kanpoko akademikoen gainera joaten da, besteak beste Robert Michel, Alfon­tso Giral­da Bergaz, Carlos Imbert, eta abarren gainera. Euskal Herrian urte horietako ezegonkortasun politikoa larria zelarik, kanpoko eskulturagileen etorri handi samarra izan zela ere esan daiteke. Nafarroa Nafarroan beren obrak utzi zituzten eskulturagileak aipatu nahi dituztenean, izen arro­tzetara jo beharrean gerta­tzen dira historian adituak: * Robert Michel akademikoa, az­ken batean barroko berantiarra izan zen eta bere estiloaren errebisionista, Gages Conde Erregeordearen (1767) hilobiaren egilea, * Fran­tzisko Sabando errioxarra eta Fran­tzisko Abella zaragozarra katedraleko ar­kupeko kapitel korintoarrak landu zituztenak; * inolako famarik ez zuten ba­tzuk, besteak beste, Antonio Salanova, Luis de Boccia eta Carlos Pedduzzy jardun zuten San Fermin tenpletean eskultura-lanetan, Iruñeko bere kaperan (1819); * ezagunagoak ziren beste ba­tzuk, esaterako, Jose Piquer erromantikoa, marmol zuriz Espoz eta Minaren mausoleoa egin zuen Iruñeko katedraleko klaustroan; * Luis Paret madril­dar margolaria ospe­tsuagoa da Iruñea eta Bilbon hiriko iturrien eta zenbait oroigarri eta edergarri huts diren monumentuen egilea. Araba Harridura berak harrapa­tzen ditu Araban eskulturagile neoklasikoen bila hasten direnak. Polikromiazko tailla‑lanetan adituak izan ziren elizetan eta komentuetan beti beharrez­koa zen imajinagin­tza baten zerbi­tzuan, baina ez benetako sor­tzaileak. Familietan egituraturik azal­tzen diren eskulangileak dira, hau da, el­karteko hiz­kera, norberaren estiloaren edonolako apetaren gainetik, lege modura ezar­tzen dutela diruditenak. Val­divielsotarren lantegia. Familia hauetatik, bikainena eta bere lanaren espiritu eta hedapenagatik herrikoiena izan zena, burgostar eskulturagile Gregorio Val­divielsok fundaturikoa izan zen, bere lantegia Payuetan koka­tzera iri­tsi zena. Gregorio Val­divielso. Rococo estiloan egin zituen taillak: * Galvaringo San Martinen eta Apinaniz­ko erretauletako imajinak, * eta Kanpezuko Santa Guru­tzeko sakristiako aul­kiteria. Maurizio Val­divielso, Gregorioren seme hau, familiako imajinagilerik ospe­tsuena izan zen, zeinari “Payuetako santu‑egile” izena eman zi­tzaion. Gasteizera ekarri zuen lantegia 1802an. Valdiviesoren zenbait lanetan suma daiteke Ilustrazioaren arau akademikoek eraginik izan zuela beregan, bere irudien adieraz­kortasun al­derdiari eusteari dagokionean: * Betoñoko Ecce homo‑a, * Elorriagako parrokiako San Sebastian eta Arrosarioko Ama Birjina. Baina bere ia irudi guztietan zuzentasun eta fintasun formalek erakusten dute rococoaren gozotasunetik ez zela inoiz askatu. Alexandro eta Inozen­tzio Val­divielso. Maurizioren ilobak ziren hauek, haren lantegiko lanekin jarraitu zuten, mandatu beretan el­karrekin lan eginez sarritan. Hauei zor zaiz­kie: * Gasteiz­ko Portalean jarritako Birjina Zuria, * eta San Migel parrokian Birjina honen kaperan dagoen Birjina Zuria. Inozen­tzio 1874an hil zenean, amaitu­tzat emango zen familia honen inguruko lana.42 Morazatarren lantegiak. Garaiko beste lantegi ezagun bat, eta mailaren batean Val­divielsotarrenari loturik ager­tzen dena, Morazatarrena da. Manuel Morazak Araban erretaula ugari egin eta eraberritu zuen eta Val­divielsorekin jardun zuen: * San Martin Galbarinen eta Durruma Kanpezuko San Erromanen erretauletan, * Kanpezuko Santa Guru­tzeko sakristiako aul­kiterian. Jose Moraza. Manuelen semeak, berarekin jardun zuen, baina ar­kitek­to ala erretauletako injinerutzan azal­tzen da batez ere. Benigno Moraza, Joseren semeak, Maurizio Val­divielsoren ondoan egingo du lan. Bere familiakoen artean berau da neoklasikoaren kanonekiko leialena. Bere lanak 1789 eta 1832 arteko ar­ku luze batean zehar-forma hartu zuen; Astegietako erretaula da bere lanetan bikainena. Rubiotarren lantegia. Val­divielsotarren an­tzeko familia-leinu bat Rubiotarrena da, beroni zor zaiz­kiolarik: * Audikanako erretaula nagusia, Manuel Martin Karrerak –aurreko atalean aipatu ditugu bere lanak– trazatu eta Jose Murgaren gubiatik sortutako imajinak dituena; * Elorriagako alboko erretaulak. Ba­tzuetan eskulturen tailla‑lana “Payuetako santu‑egilearen” eskuetan utzia dela ematen du. Herediako (1803) alboko erretauletan imajinagile eta “urrezta­tzaile maisu” izateaz gainera margolari bizia izan zen Jose L. de Torre‑k esku hartu zuen. === Margolan neoklasikoak === Bi izenek har­tzen dute XVIII. mendeko bigarren erdiko espainiar ikuspegi pik­torikoaren gaina. Biak ere atzerritik etorriak ziren, Karlos III.a erregearekin tratua egin ondoren: Tiépolo italiarra zen horma‑pinturen alorrean sonarik handienekoa eta Antonio Rafael Mengs bohemiarrak nagusitasun gorena zuen edergarriei, erlijiozko margolanei, tapizei eta erretratuei zegoz­kionetan, Errenazimentuko Rafael, Correggio eta Giorgione margolari handiek eragindako margo­gintzan. Artearen teoriko izanik, batez ere, Winckelmann historialari filosofoarekin omen zuen adiskidetasuna zela eta Mengs‑ek ematen zuen iriz­pena Arte kontutan “gustu onari” eta “erreformismo ilustratuari” zegokionari buruz­koetan, oro har. Erroman, Dresden, Vienan eta Napolesen irabazitako sona handi baten jabe zela iri­tsi zen Espainiara. Berak Akademian zuen nagusitasunak oso sakonetik eragingo zien Madriletik pasa ziren euskal ertilariei; eta adibide oso esangura­tsuak dauz­kagu gizon hauetako ba­tzuk nolako gogor­keria eta destainez esaten zituzten direnak eta ez direnak beren lankide euskal­dunen eta nafarren proiek­tuen iriz­penak eta txostenak ematerakoan, Akademiako arauei goitik behera kasu egiten ez zietenean.43 ==== Neoklasizismoko euskal margolariak ==== Euskal Herriko neoklasizismo al­diko margolanei dagokionez, eskulturari buruz esan dugun gauza bera errepika­tzera beharturik gaude. Espainiako historialariek Goyaren ingurumarian sar­tzen ez ziren XIX. mendearen lehen erdiko margolarienganako izan duten arreta eskasa deitoratuz, Gaya Nuño saiatu da eta lortu ere bai, bere ustez, iker­keta serios bat merezi duten izen zerrenda trinko bat argitara atera­tzen. Baina, zerrenda horretan, beste behin ere, ez dugu euskal izen bat bera ere aur­kitu. Erretauletan, higigarrietan eta teilatuetako eraikun­tzetan izan zuen eraginik 1777ko azaroaren 25eko Errege Ordenak egurraren erabilera galarazteak, aurreko mendeetan parrokia-el­karteen ohorez­ko harrotasun eran kontenplatua izan zen imajinagin­tzaren sek­toreari –erretaulena, hain zuzen ere– zegoz­kionetan gertatu zen gai­tzespenean. Horrez gainera, Neoklasizismoak ar­kitek­turari eta bere egituren bikaintasunari ematen zion lehentasunak, beste alorretako profesionalak irudigin­tzara baino gehiago, edergarri hu­tsetara makur­tzera behar­tzen zituen. Horrela, polikromia eta urrezta­tzea izan zen trebaturiko alorrik hedatuena eta ia zurga­tzaileena. Gainera, mendearen az­ken al­deko gerrak zirela eta, arte apaingarrietan urrea erabil­tzea murriztu izanak ondorio horretara iristen lagundu zuen. Al­tzarien ar­kitek­turako elementuak apain­tzeko ohitura nagusi­tzen hasi zen, beren eraikun­tza amaitu bezain laster, edergarririk gabe zegoen guztia, hainbat motatako marmol eta jaspeak imita­tzeko zeregina zuen polikromiak. Badira bron­tzea imita­tzen zuten kapitelak, baita jaspez­koak izan nahi zuten fuste kolumnarioak ere. Ez dugu beharrez­ko­ jo­tzen, bil­duma historiko honetan gel­dial­di bat egitea, ezta eskulangin­tza jarduera mota hau landu beharra izan zuten obra eta ertilarien –zenbaitetan dinastia edo familia-leinuak ziren– izenak ematea ere. Esan berri dugun honek ez du esan nahi al­di honetan horma‑pintura eta oihal gaineko figuratiborik inola ere landu ez zenik. Oro har, egia da zuzenean ala grabatuetan ezagututako kanpoko ereduen –Carreño, Ribera, Murillo– imita­tze ala kopia gehiegi ikusten dela, esaterako, aurreko mendeetan. Eta ikuspuntu estilistikotik imita­tzen ziren ereduen garapena ere jarrai­tzen zela ziurta­tzen da, XV. eta XVI. mendeetako kolorista handietatik XVII.eko maisu handien polikromia zuhur eta gama ho­tzetara igaroz: Velázquez, Zurbarán eta abar. Hemen, aurreko atalean aipaturiko XVIII. mendeko az­ken hereneko margolari ba­tzuk gogoratuko ditugu, besteak beste: Antonio González Ruiz. Nafarra zen eta Arabako Ba­tzar Nagusietarako San Pruden­tzioren alegoria eta Araba margotu zuen (1763‑65). Antonio Car­nicero. Erakunde horretako zenbait kide ospe­tsuren erretratuak egin zituen 1800ean. Jose López Torre. Arabar honen irudia ere aipa­tzekoa da, erretauletako polikromiagile eta urrezta­tzaile gisa nabarmendu bazen ere, margolari figuratibo ere izan baitzen. Urte luzez bizi izan zen honek jarduera ere luzea izan zuen, 1778tik 1828 urtera bitartekoa. Santuen irudiak zituzten oihal ba­tzuk margotu zituen Peñacerradako sakristiarako, Nekal­diaren eszenak Betoñoko sakristiarako, aingeru-irudiak Okarizeko al­dare nagusirako, Heredia, Ar­kaia, eta Aguraingo San Joan eta abar elizetako erretaulak apain­tzeko beste irudi ba­tzuk. Kronologiaren arabera neoklasikoa izan behar bazuen ere, López Torrek leialago iraun zuen rococo estiloarekiko; ez zen oso sor­tzailea, aurreko maisuetatik asko kopia­tzen zuela ikusi egiten baita, eta ez zuen inoiz gainditu kaskar­keria. Harenak direla esaten da Diego Villanuevak trazaturiko Donostiako Santa Maria elizako erretaula nagusiaren al­de bakoi­tzean margoturik dauden Santen irudiak.44 Luis de Boccia. Donostiako basilika honetan bertan, zaindariaren martiri­tza irudikaturik dagoen oihal handia ere, Luis Boccia margolariak (1819) egina dela esaten da. Antonio Zabala. Gipuz­koar margolari honena da Tolosako erretaula nagusian buru den Jasokundearen koadroa, esan dugunez Silvestre Perezek marraztu zuena. Pin­tzelaren profesional sail honen gainetik zalan­tzarik gabeko abantaila duen kanpoko ertilari bat gailen­tzen da, Bilbo eta Nafarroan kalitate handiko lanak utzi zituena: Luis Paret. ==== Luis Paret y Alcázarren euskal lana ==== Madrilen jaioa zen 1746an, eta oraindik haurra zela San Fer­nando Akademian sartu zen ikasle. Laster bereizi zuten sariekin eta Erregearen anaia Luis prin­tzearen mesedea iri­tsi zuen, babesarena alegia. Bere margolanekiko onespena eraku­tsi zuen Mengs‑enarekin batera, eta Erromara joateko pen­tsio baten onuradun izatearen bidea eman zion. Hiru urtez, 1763tik 1766ra, egon zen artearen hiriburuan eman zuen bizial­diari buruz ia ez dago berririk. Madrilera itzulita, aparteko talentua zuen ertilaria zela laster agertu zuen, eta arrakasta itzela lortu zuen bere marraz­ki eta zen­tzu kromatikoagatik, batez ere, margolan batekin: Karlos III.a baz­kal­tzen, Gorteaz inguraturik. Genero‑koadroa da, maisu fran­tsesen rococo lanetan inspiraturikoa, ziur asko. Ez da arrazoirik falta izan espainiar Watteau izengoitia emateko. Aipatu koadroak eta La tienda de telas (1772) izenekoak, ez da zalan­tzarik, ertilari fran­tses handiaren arte atsegin hori guztiz ekar­tzen dutela gogora. Margolan hauei buruz Sánchez Cantón‑ek iri­tzi hau ematen du egokiro, “ez daudela maisu‑lan izatetik oso aparte”. Oraindik ere argitara azal­du ez diren eta ziur asko politikako baino moral mailako bizimoduaz zeresan gehiago duten arrazoiengatik, Paret, Puerto Ricora atzerriratu zen 1775eko irailean. Handik, Espainiara itzul­tzea laster lortu zuen, bal­din­tza batekin, Gortetik urruti bizi­tzekotan.45 1779an Bilbon kokatua zuen bizi­tokia, han ez­konduta. Jaurerrian margolanetan –batez ere erlijio gaietan–, grabatuetan eta hirigin­tzako ar­kitek­turan murgil­durik azal­du zen. Bilbon: * Gorde‑al­dare bat diseinatu zuen Aste Santurako, * Santiago parrokiarako santutegi bat, * eta hiribil­durako bi iturri. * Kortazar jauregiko kaperan egin zuen lan; * Udale­txearen eta otoiztegiaren apainketan; * Itsasadarraren paisaia margotu zuen * eta Larrabe­tzuko parrokiarako koadro bat. Kantauriko portuetako ikuspegiak egiteko agin­du zion 1786an Karlos III.ak, 15.000 errealeko sol­data jarrita, urtean bi lan aur­keztu behar ziz­kiolarik. Bilboko Museoan eta bilbotar bil­duma pribatuetan aur­ki­tzen dira Paretek hiri honetan bizi izan zenean margoturiko oihal ba­tzuk. San Joan del Ramo‑ren kapera. Viana. Luis Pareten lanik garran­tzitsuena Vianan egin zuena izan daiteke. San Joan del Ramo kaperako apainketa eskatu zioten Santa Maria parrokian. Elizaren horman, Fran­tzisko Oteiza maisuaren trazaren araberako kapera bat ireki zen, Ebanjelio al­deko atzeko zatian. Oinplano karratu du eta pe­txina eta linter­na gaineko kupulaz estal­tzen da; 1787an amaiturik zegoen jada eta apaingarriekin hasteko prest. Horretarako kontrataturik, Paretek gogotik prestatu zituen bere zirriborroak –gaur egun Pradoko Museoan daudenak– eta pe­txinatan tenperaz eseritako Santutasunaren, Jakinduriaren, Iraupenaren eta Kastitatearen alegiaz­ko lau irudi margotu zituen, denak ere eder beren irudian, Riparen ikonografian inspiraturik, bakoi­tzak bere ezaugarri sinbolikoa zeramala. Kaperan, lau atal kurbatutan zatiturik dagoen ganga erdiesferikoan Paretek Bataia­tzailearen bizi­tzako lau eszena margotu zituen. Hauetako batean, Joanen basamortuko bizi­tzarako, Urrez­ko Legendako Lukasen Ebanjelioko ida­tziari dagokion Gabriel aingeruak Bataia­tzaileari “ez ardorik ez likorerik ez zuela edango” ager­tzen dion kontakizun batez baliatuko zen. Beste hiru margolanak, Bide‑era­kusle santua jendeari irakasten, Herodes eta bere emaztearen aurrean preso, eta bere ikasleekin hitz egiten dauden eszenak dira. Agerpen hauetan guztietan Bataia­tzailearen irudia her­kulear trazu indar­tsuz azal­tzen da, migelanjel­dar ku­tsua iradokiz; beste gainerako per­tsonaia guztiak maisutasun handiko marraz­kiez diseinaturik daude eta gama ho­tza nagusi deneko koloretasun dizdizari eta ia gardenez, eta bere osotasunean eszena bakoi­tza konposaketa sen bikain batez el­karturik. Madriletik ertilariak olioz margoturiko bi oihal handi bidali zituen Bataia­tzailearen bizi­tzako eszenak, sarrera modura, kaperaren al­de banatan jar­tzeko. Bi olio oihalak dira bere jaio­tza aurreko uneei buruz­koak: * Zakariasi aingeruak iragar­tzea * eta Andre Mariak bere lehengusu Santa Elixabeti egindako Ikustal­dia. Oso nabarmen daude sinadurak: Ludovicus Paret anno 1787, lehenengoan, eta 1788 bigarrenean. Maisu‑lan izugarriak dira, bai per­tsonaiatan bai beren jarreratan bai mugimenduetan, eta konposaketaren konplexutasun eta armonian handitasuna bila­tzen duen estiloan eginak daude.46 Iruñean ere lan egin zuen Paretek, hirigin­tza lanetarako eta Udale­txearen apainketarako egitasmoak ekarriz. Balioztapena. Lozoya Mar­kesak “Goya kanpo utzita, XVIII. mendeko espainiar margolaririk ospe­tsuena” Paret dela esaten du. Vianako bere obra neoklasiko al­ditik gel­ditu den margolanik artistikoena da Euskal Herrian. Vianan Paretek egin zuen lana agian klasizista deitu behar­ko li­tzateke neoklaska baino gehiago, beren migelanjel­dar ku­tsuagatik. Nolanahi ere, badago lan horietan neoklasizismo al­derako gertura­tze bat, bere gazte ro­cocotik al­den­tzen den heinean. Bere arte-ibilbideko al­diak aipa­tzean eta epai­tzean Ana María Arias de Cossiok “neoklasizismoan estreinatu zuen lerroaren gorespen jarrera, eta Paretek bere‑berea duen duintasun estiloz landu zuena” az­pimarra­tzen ditu.47 == Laburpena == === Ilustrazioa eta arte sormena === Neoklasikoaren Euskal Herriko errepaso biz­kor hau egin ondoren, historialariak lehenengo eta behin, harridura apur batez hauxe baiezta­tzen du, XX. mendeko ar­kitek­toek nolako berotasunez komenta­tzen dituzten al­di horretako ekin­tza ar­kitek­tonikoak. Agian, –pen­tsa­tzen du historialariak– berauek dira, ar­kitek­toak alegia, argi eta garbien suma­tzen dutenak, bizi diren gizarteak dituen helburu eta idealak islatu behar baditu arteak, Argien Mendeko eraiki­tzaileak behar zena egin zutela eta “al­dien zan­tzuekiko” halako mendekotasuna ez zela eragoz­pen gertatu euren arteko iaioenak maisulanak burutzeko. Hala ere, Neoklasizismoa Artearen Historiako al­di modura iker­tzerakoan hausnar­keta bat ezinbestekoa gerta­tzen da. Europako mugimendu orokorretik kultura handiago eta zabal­duago baten al­deko askaezinez­ko gertakaria izan zen Neoklasizismoa. Ezin uka daiteke kulturaren garapenerako, Espainian eta Baskonian bereziki, Ilustrazioa onuragarria izan zela, XX. mendeko pen­tsalari bikain ba­tzuk esan dutenez, hala nola: Jose Ortega eta Gasset, Eugenio D´Ors, Gregorio Marañón, Jean Sarrailh, eta abar. Beste kontu bat da, benetako arte-sormena susta­tzeko onuragarria izan ote zen. Bere garaian aipatu dugu, esandako intelek­tualen epai laudorio­tsuen aurrean badirela itzulingururik gabe, XVIII. mendearen bigarren erdi al­dera penin­tsulan artearen gainbehera eman zela baiezta­tzen duten beste historialari ugari. Behin eta berriz aritu gara horretan, eta hispaniar kulturak Ilustrazioarekin duen zorraren gaia uki­tzean, Europa osoa inbaditu eta eragin zion mugimendu horrek berekin zekarz­kien mugak zehaztera beharturik aur­ki­tzen gara. === Kultura ilustratuaren hiru alderdi === Gure iri­tziz, Ilustrazioaren kulturak arteari garapen baikor batean lagundu ezin ziezaiokeen al­derdiak hiru dira. Ezer baino lehen, eta hau da lehenengo muga, arteak ezin du aurrera egin askatasunik gabe, eta ez da askatasunik kanpotik bideratu nahi denean, eta hauxe da Estatuak nahi izan zuena. Guztia, borondaterik bikainenarekin, jakina, herriaren­tzat maila goreneko kultura susta­tzearren, errege eta ministro ilustratuak saiatu ziren, Akademien fundazio bidez –denak ere San Fer­nando Errege Akademiaren agindupean– arte-ekimen guztietan, izaera herrikoia zutenetan batez ere, beren ideologia kontrola­tzen, zuzen­tzen eta inposa­tzen. Delako egoera horrek Despotismo Ilustratua izatearen abantaila izan zuen; baina baita Despotismoa izatearen desabantailak ere. Zapal­keta estetiko horretatik zerbait ezagutu eta bizitu zuten, aurreko mendean adibidez, dramaturgoek, Luis XIV.aren Fran­tzian, eta Espainian zenbat ote ziren –bere poetikan Luzan, adibidez– an­tzer­ki konposaketa zuzenaren legeak az­pian hartuta (hiru unitateak) senti­tzen hasi zirenak. Neoklasikoaren bigarren muga Ilustrazioaren kultur filosofia guztiak gida­tzen zuen baliagarritasun-arauari loturik dago. Osotasunean ikusita Neoklasizismoak bere kreden­tzialak historialariari, ar­kitek­turan egin dituenagatik azal­tzen diz­kio nagusiki. Ar­kitek­turari, izan ere, baliagarritasunaren al­detik, ongi baitator­kio arrazoimenaren inperioa. Ilustrazioaren mugimenduan baliagarritasuna ez zen eztabaidagarri ar­kitek­turaz pen­tsa­tzen denean, erabilgarritasunari hain loturik dagoen artea izanik; besteak beste, Etienne Gilson pen­tsalariak baiezta­tu zuen Ar­kitek­turak “ez duela Arte Ederren mul­tzo berean egon behar”.48 Baina, delako baliagarritasunetik aske, arte plastikoei ongi doakien eta neurriren batean beharrez­koa ere baduten “arrazoimenetik atera­tzea” da, sen eta sentimenduetan murgil­tzea. Pen­tsa dezagun Grekoaren margolanak zertan izango ziren errege “zuhurrari” gusta­tzen zi­tzaiz­kion arrazoimenaren neurrietan makurtu izan balira. Zertara murriztuko ote zen Goyaren arte ondare bikaina, bere lehen al­diko kanon neoklasikoei leial izan bali­tzaie? Ilustratuen kultur norabidea baliagarritasuna izan zen, bereziki eta ia besterik gabe. Zien­tzia eta arte baliagarriak sustatzea zen kontua. Jovellanosek Asturiasko bere Institutuari jarri zion goiburua bera izan zen Bergarako Errege Seminarioa sor­tzeko, gida­tzeko eta antola­tzeko hartu zena: Quid verum, quid utile. “Baliagarria dena da benetakoa”. Garai hartako uniber­tsitateko ikasketak oso gogor­ki epai­tzen ziren, ikasketa guztiz formalista eta ideologikoetan, eskolastikaren estilo zaharretan irauten zutelako salaketa eginez. Ez zuten bizi­tzarako balio. Utz dezagun al­de batera, baliagarritasunaren iriz­pide larderia­tsu horren arabera, Erdi Aroko eta barroko al­diko hainbeste artelan deseginez artea gober­natu nahi izan zuten haiei ego­tzi behar zaien ardura, iriz­pide horien az­pian arte sormena harrapaturik gel­ditu zeneko mugak adierazi ahal izateko. Historialari batek, baliz­koak amesten jarrita, gal­dera hau egin dezake, alegia zer egingo ote zuten, besteak beste, Grekoak, Van Gogh-ek ala Picasso jenioak bal­din eta Akademien dekretuen menpe jarri behar izan bazuten. Az­kenik, hirugarren muga eta Neo­kla­sikoaren gauzarik baliagarriena Ar­kitek­turan bilatu beharko balitz, hausnar­keta serios batek eraman dezake zenbait ar­kitek­to bere ar­kitek­tura neoklasikoaganako miresmen su­tsua bare­tzera, eta batez ere “garbiak” dei di­tzakegun ar­kitek­to haiek, egin baino gehiago irudikatu egin zutenak, nolabaiteko fundamentalismo ameslari eta platoniko batean, fun­tsez­ko geometriaren gur­tzaileak: Ledoux, Boullee, Durand, eta abar. Pentsaru ere egin baitzen benetako ar­kitek­toek egin behar zutena, egin zitez­keenak izan ala ez, zenbait arau abstrak­tuei zegoz­kien proiek­tuak “sor­tzea” zela. Avant la lettre kon­tzeptuz­ko arte modu bat zen. Neoklasizismo hel­duko ar­kitek­to ortodoxoen­tzako garran­tziz­koena –ida­tzi zuen C. Sambriciok– “gaia zen eta ez obra, sinbolismo baterantz abiatua”. Neoklasizismoaren jakitun handiaren hausnar­keta honek ongi ez ulertua izateko arriskua du, bal­din eta az­keneko hi­tzean ez bagara oinarri­tzen: sinbolismoa. Zeren eta ideologia neoklasikoaren ondorioa ez zen izan –erlijio-arkitekturan, batez ere– bere “erabilgarritasuna”, baizik eta adieraz­pen sinbolikoa. Neoklasizismoko ar­kitek­to fundamentalista horietako gu­txik gal­degin zuten, ea “elizak”, Jaungoikoa gur­tzera bil­tzen zen kristau el­kartearen eraikinak ziren, fun­tzioari eran­tzuten ote zion, alegia. Kristau-elizak An­tzinateko jentilen tenplu zirela “ulertu” zuten, “Jainkotasunaren bizitoki” soilik, ez besterik. Eliz traza­tzaileen proiek­tuak –eta beren txosten eta iriz­penak– ezagututa harrigarria gerta­tzen da halako konplexutasun izugarria duen gur­tza katolikoari buruz­ko arreta gabezia. Baina bestal­de, egia da ohar kritiko hau erlatibizatu egin behar dela, garai hartan lanbidez eta irabaziez kristau liturgiaren eran­tzukizuna zuten haien ezjakintasun eta zabar­keria kontuan harturik. == Oharrak == 1. Komenigarria li­tzateke, beste behin ere, iraul­tzaileei buruz­ko Jovellanosen ihardespen esangura­tsua gogoratzea: “Beraiek eroak direlako guk inozoak izan behar ote dugu?” 2. Ikusi gai honi buruz Joan Luis Cortinaren azter­keta, “Peñafloridako Kondearen ideologia ilustratua”. J. Urrutikoe­txearen zuzd.: Peñaflorida y la ilustración lanean, Deustuko Uniber­tsitatea (Donostia, 1986), 21‑42. or. 3. Bibliografian aipa­tzen dugun azter­keta batean, Espainian eta Euskal Herrian Neoklasizismoaren arrazoiak eta moduak adierazten dituen laburpen bikaintzat gomenda­tzen dugun honetan, Mª Isabel Pesquera eta Fer­nando Tobarrek estilo berriaren jaio­tzan eragina izan zuten aur­kikun­tza garran­tziz­koenak aipa­tzen dituzte. Las artes en la Edad de la Razón. El Neoclasicismo. Álava en sus manos IV.ean, 169‑170. or. 4. Iñaki GALARRAGA, Ideas de arquitectura y algunos arquitectos vascos en los siglos XVIII y XIX. Arte Vasco‑n (Donostia, 1982), 219. or. 5. Mutrikun –baiezta­tzen du Sambriciok– “nagusi da sinbolo sakratuen ikuspegia inolako baliagarritasunen gainetik”. C. SAMBRICIO, Arquitectura y ciudad en el País Vasco en los siglos XVIII y XIX. AA.VV.‑n. IX Congreso de Estudios Vascos (Bilbo, 1983), 161. or. 6. “Bada sakonean neoklasizismo deritzon horren az­pian da­tzan espiritu erromantiko bat, izendatu nahi lukeen fenomeno hori guztia bar­nean har­tzen ez duen hitzen jabegoa zalan­tzan jar­tzen duena”. Historia del neoclasicismo, 3. or. 7. “Begikotasunetik baino ez daiteke eman edertasun-sena”, ida­tzi zuen David Humek bere Stándard of Taste (1757) lanean; Bur­ke‑ren­tzat, bere Philosophical Inquire (1756), edertasuna maitasun kontua da, arrazoiarena bezainbat; eta Kames‑en­tzat, bere Elements of Criticism‑en (1761), edertasuna harrapa­tzea ikuslearen sentimenduekin harremanetan jar­tzea esan nahi du. 8. Chuecaren ustez, badira oso biluziak diren apaingarririk gabeko eraikinak, adibidez, Iruñeko katedralaren fa­txada, eta, hala ere, beren egitura guztietan barroko kutsu handikoak, eta, al­diz, beste ba­tzuk apaingarriz josiak izanik ere, guztiz klasikoak direnak, esaterako, Percier eta Fontaine. 9. J. A. BARRIO LOZA, Aproximación a la Arquitectura del Neoclasicismo en Biz­kaia. VV.AA.‑n. Arquitectura Neoclásica en el País Vasco. Eusko Jaurlaritza (Gasteiz, 1990), 80. or. 10. Mª LARUNBE, El academicismo ty la arquitectura del siglo XIX en Navarra. (Iruñea, 1990) 30. or. 11. Diego de Villanuevak berak –Joanen anaia zaharragoak–, askoz beranduago inprimatu eta hedatu ziren ida­tzietan eta Papeles críticos‑etan formula­tzen duena, Chueca Goitiaren iri­tziz, “barrokoa ospe­tsutzat” hartu behar da. 12. La fachada de la catedral de Pamplona. VV.AA.‑n. Arquitectura Neoclásica en el País Vasco (Gasteiz,1990) 185. or. 13. Otxandategiri eta XIX. mendean Nafarroan lan egin zuten maisu neoklasiko guztiei buruz­ jakiteko, ikusi aipatu dugun Mª LARUNBEren lan sakona. Ikusi, halaber, José Luis MOLINS MUGUETA, Ventura Rodríguez y el academicismo en Navarra. Historia del Arte en Navarra, 34. znb., Diario de Navarra‑k argit. 14. Mª LARUNBE, El Neoclasicismo en la arquitectura navarra. VV.AA.‑n, Arquitectura Neoclásica en el País Vasco, 149. or. 15. Ibid., 149. or. 16. J. A. BARRIO LOZA, A.c., 81‑82. or. 17. C. SAMBRICIO, La arquitectura española de la Ilustración (Madril, 1986), 370. or. 18. J. A. BARRIO LOZA, O.c., 82. or. 19. Joan Villanueva da (1739‑1811) Espainiako Neoklasizismoaren ai­tzindaria, zalan­tzarik gabe. Erroman bost urtez bizi­tzeko zoria izan zuen (1759‑1764), eta han europar pen­tsamendu ilustratuko maisuekin harremanak izan zituen: Piranesi, Winckelmann, Mengs, Robert Adam, Dance, Clerisseau eta abar. Espainiara itzulita, 1768 eta 1785 bitartean hainbat eraikin egin zituen, hala nola El Escorialeko Prin­tzearen Etxe­txoa, Historia Naturaleko Bulegoaren planoak (egungo Pradoko Museoa), Caballero de Graciaren Otoiztegia, eta Madrilgo Astronomiako Behatokia, gaur egun maisulantzat hartzen direnak. 20. Susana ARECHAGA, La Arquitectura Neoclásica en Álava. VV.AA.n. Arquitectura Neoclásica en el País Vasco, 66. or.: “XIX. mendean zehar Arquillosen eraikun­tzaz ditugun berri guztiak deskribapen izaera dutenak dira”. 21. Lanak Nikolas Aranbururen eskuetan utzi ziren, proiek­tua mer­keago egiten zuten al­daketa ba­tzuk zirela eta. 22. Id., 69. or. 23. J. CENICACELAYA eta Iñigo SALOÑA, Catálogo de edificios. VV.AA.‑n. Arquitectura Neoclásica en el País Vasco, 350‑351. or. 24. J. I. LINAZASORO, Ibidem, 124. or. Zori­txarrez, garbitasun ar­kitek­toniko liluragarri hori gaur egun batek irudikatu egin behar du kontenplatu ordez, zeren eta hain pasakorra den gustu moder­noaren arabera egokitu nahiak kendu egin dio jatorrizko garbitasuna. 25. C. SAMBRICIO, Un cuader­no de dibujos poco conocido: el de Silvestre Pérez en la Biblioteca Nacional. AEA, 181. znb., 1973, 45‑47. or. 26. Chuecaren ustez, sutearen ondoren (1807) bere berreraikun­tzarako Londres‑ko Wren (1666) planoan zituen bere aurrekariak diseinu honek eta L´Enfant de Washington‑en. 27. Garbitasun neoklasiko ia nostalgikoa den al­di honi buruz ari da min­tza­tzen Carlos Sambricio: “Existe, sí, un Neoclasicismo hasta casi los años cincuenta del siglo XIX, pero carece de sentido y es independiente de lo que fue aquel arte”. Silvestre Pérez, arquitecto de la Ilustración (Donostia, 1975), 28. or. 28. S. ARECHAGA, O.c., 69. or. 29. Catálogo de Edificios. Arquitectura Neoclásica en el País Vasco, 244‑245. or. 30. J. I. LINAZASORO, O.c., 121. or. 31. J.A. BARRIO LOZA, El Urbanismo y la arquitectura del Neoclasicismo en el País Vasco. Revisión del Arte Neoclásico y Romántico. Ondare 21 (Donostia, 2002), 24. or. 32. S. ARACHAGA‑ren aipamena, O.c., 59. or. 33. I. GALARRAGA, Ideas de arquitectura y algunos arquitectos de los siglos XVIII y XIX. Arte Vasco‑n (Donostia, 1982) 229. or. 34. J. A. BARRIO LOZA, O.c. Arquitectura Neoclásica... 90. or. 35. S. ARACHAGA‑ren aipamena, O.c., 59. or. 36. VV.AA. Arquitectos Neoclásicos en el País Vasco. Catálogo de Edificios, 360. or. 37. Gainbehera honetan eragina izatea litekeena da Julen Zorrozuak iradoki dituen arrazoietako ba­tzuk: egitura berrietan libre leudekeen esparruak murriztea (erretauletakoa), imajinen eskari gu­txi, aurreko mendeetako behar guztiak sobratuki estali zituen imajinen leher­keta handiaren ondoren, eta lanbidez horretan ziharduten ertilarien eskasia. Revisión del Arte Neoclásico y Romántico‑n, Ondare 21, 59. or. 38. Aurrerago kritikatuko ditugu Victoriano Juaristi sendagile‑margolariaren iri­tziak, honi dagokionez, Flores Kapero­txipik bere Arte Vasco lanean emandakoak. (Buenos Aires, 1954), 118‑121. or. 39. Une historiko honetako erretauletan ar­kitek­toen garran­tziari buruz eta bere tipologiaren al­diz­katasunaz, ikusi Julen Zorrozuaren lana, Revisión del Arte Neoclásico y Romántico‑n. Ondare 21 (Donostia, 2002). 40. Álava en sus manos, IV‑ean, 187. or. 41. O.c., 59. or. 42. Las artes en la Edad de la Razón. El Neoclasicismo. Álava en sus manos‑en, IV, 182. or. 43. Ikusi J. J. AZANZA LOPEZ eta Sara MUNIAIN EDERRAk argitaraturiko artikuluak, Revisión...‑en, Ondare 21. or. 44. V. R. BARTOLOME GARCIA, Aproximación a la figura del pintor vitoriano José López de Torre; eta egile beraren, Las Artes figurativas del Neoclasicismo en Álava. Revisión...Ondare 21, 193‑208 eta 209‑234. or. 45. Luis Paret y Alcázarren lanari buruz ikusi: M. C. CATUR­NA, Paret de Goya coetáneo y par. (Zaragoza 1949); Osiris DELGADO, Luis Paret y Alcázar, pintor español (Madril, 1957); Francisco SANCHEZ CANTON, Pintura y Escultura del siglo XVIII. A.H., XVII, 134. or. eta hur.; Ana Mª ARIAS DE COSSIO, Pintura. Historia del arte Hispánico, 3. Zatia, 255‑258. or.; Joan Cruz LABEAGA, Algunas noticias sobre la estancia del pintor Paret en Bilbao. IX Congreso de Estudios Vascos (Bilbo, 1984), 449. or. eta hur.; idem: Las pinturas de Luis Paret en Viana. Historia del Arte en Navarra, 35. znb. Diario de Navarra‑k argit. d.g.; J. E. URANGA, El arte de Luis Paret en Navarra. Vida Vasca‑n XXVIII, 1951, 134‑136. or. 46. Ikusi Paret‑en lan honen deskribapen eder bat CMN II‑an, 2., 556‑558. or. 47. Historia del Arte Hispánico, V. libk. 3. zatia: Pintura, 257. or. 48. Matières et formes (Paris, 1964), 49. or. == Bibliografia == * APRAIZ BUESA,E.: ''Cosas de ayer. Algo más sobre arquitectos: Saracíbar''. Vida vasca, 1952. * APRAIZ BUESA,E.: ''Justo Antonio Olaguibel''. Revista Nacional de Arquitectura‑n. 84.znb. (Madril, 1950). * ARETA ARMENTIA, L. M.: ''El período del racionalimo''. Álava en sus manos‑en, (Gasteiz, 1983), III. libk. 69. or eta hur. * ARGAN, G.C.: ''Studi sul Neoclasicismo''. Historia del Arte‑n. * ARTOLA, M.: ''Historia de la recontrucción de San Sebastián'' (Donostia, 1963). * BARAÑANO, K., GONZALEZ DE DURANA, J., eta JUARISTI, J.: ''Arte en el País Vasco'' (Madril, 1987). * BARRIO LOZA, J.A.: ''Biz­kaia. Arqueología, Urbanismo y Arquitectura histótica''. (Bilbo, 1989). * BARRIO LOZA, J.A.: ''El viejo campanario de Mallavia en Bilbao''. L.D.‑n, 41. znb., 1988. * BARRIO LOZA, J.A.: ''Aproximación a la arquitectura del neoclsicismo en Biz­kaia''. V.V. Arquitectura neoclásica en el País Vasco, Eusko Jaurlaritza, 1990. * BEGOÑA AZ­KARRAGA, Ana de: Vitoria. Aspectos de arquitectura y urbanismo durante los dos últimos siglos'' (Gasteiz, 1982). * BENYES, I. de: ''Luis Paret en el segundo centenario de su nacimiento''. Destino‑n.449. znb., 1946. * BERCHEZ, J.: ''Arquitectura y academicismo'' (Valen­tzia, 1987). * BIDAGOR, P.: ''Urbanismo y arquitectura de San Sebastián durante el último siglo''. Revista Nacional de Arquitectura‑n, 64. znb., 1947. * CALVO SERRALLER, F. eta beste ba­tzuk: ''Ilustración y romanticismo''. (Bar­tzelona, 1982). * CATUR­NA, M. C.: ''Paret, de Goya coétaneo y par''. (Zaragoza, 1949). * CEAN BERMUDEZ, J. A.: ''Diccionario histórico de los más ilustres profesores de las Bellas Artes de España'' (Madril, 1800). * CENICACELAYA, J.: ''Neoclasicismo, dilemas y equilibrio. V.V.‑n Arquitectura neoclásica en el País Vasco''. (Eusko Jaurlaritza Argit., 1990). * CENICACELAYA, J. eta SALOÑA, I.: ''Catálogo de edificios. V.V.‑n, Arquitectura neoclásica en el País Vasco''. (Eusko Jaurlaritza Argit., 1990). * CHUECA GOITIA, F.: ''Varia Neoclásica'' (Madril, 1973). * CHUECA GOITIA, F.: ''Arquitectura neoclásica''. Historia de la arquitectura Española‑n, 4. libk. (Zaragoza, 1986). * CHUECA GOITIA, F.: ''Breve Historia del Urbanismo'' (Madril, 1977, 4. argit.). * CHUECA GOITIA, F.: ''Los arquitectos neoclásicos y sus ideas estéticas''. Revista de Ideas Estéticas‑en. 2. znb. (Madril, 1943). * CHUECA GOITIA, F.: ''Historia de la Arquitectura Occidental. IX. Neoclasicismo''. (Madril, 1985). * CHUECA GOITIA, F.: ''Ventura Rodríguez y la escuela Barroca Romana''. Archivo de Arte Español‑en, 52. znb., 1942. * DENERSON, P. de, DEMERSON, J., AGUILAR PIÑAL, F.: ''Las Sociedades Económicas de Amigos del País en el siglo XVIII''. Guía del investigador (Donostia, 1974). * ECHEVERRIA GOÑI, P. L. eta FER­NANDEZ GARCIA, R.: ''La parroquia de San Juan en el conjunto urbano de Huarte Araquil'' (Iruñea, 1978). * FER­NANDEZ PINEDO, E.: ''Crecimiento económico y transformaciones sociales del País Vasco'', 1100‑1850 (Madril, 1974). * FULLAONDO, J. D.: ''La arquitectura y los arquitectos de la región y el entor­no de Bilbao''. 2 libk. (Madril, 1971). * GALARRAGA, I.: ''Hacia una arquitectura vasca. AA.VV.‑n. Arte Vasco (Donostia, 1975). * GALARRAGA, I. eta LINAZASORO, J. I.: ''Estudio sobre el desarrollo urbano de Vitoria'' (Donostia, 1975). * GALARRAGA, I. eta LINAZASORO, J. I.: ''Una ciudad en el País Vasco. Construcción de la ciudad'', 3. znb., Bar­tzelona, 1875. * GAYA NUÑO, J. A.: ''Arte del siglo XIX''. A.H.‑n, (Madril, 1958.) * GOMEZ MORAN, M.: ''Arquitectura del siglo XIX''. Historia de la arquitectura Española‑n, 5. libk. (Zaragoza, 1987). * GONZALEZ DE ZARATE, J. M. eta RUIZ DE AEL, M. J.: ''Teoria artística e historia del arteen el siglo XVII español: la figura del cortesano e ilustrado Eugenio Llaguno y Amirola. El arte en las cortes europeas del siglo XVIII'' (Madril, 1987). * GOÑI GAZTANBIDE, J.: ''La fachada neoclásica de la catedral de Pamplona''. P.V.‑n, 1970, 118‑119. or. * HONOUR, H.: ''Neoclasicismo'' (Madril, 1982). * IBARRA, J.: ''Catálogo de monumentos de Biz­kaia''. 2 libk. (Bilbo, 1958). * KAUFMANN, E.: ''La arquitectura de la ilustración''. (Bar­tzelona, 1974). * KUBLER, G.: ''Arquitectura de los siglos XVII y XVIII''. A.H.‑n (Madril, 1957). * LABAYRU Y GOIKOE­TXEA, J.: ''Historia General del Señorío de Bizcaya'' (Bilbo, 1895‑1903). * LARUNBE MARTÍN, Mª: ''Díez de Güemes, un arquitecto avecindado en Bizcaya''. Cuader­nos de Cultura‑n, 1.go znb. (Gasteiz, 1981). * LARUNBE MARTÍN, Mª: ''El proyecto de Ugartemendía para el teatro de Pamplona''. Kultu­ra‑n, 1982. * LARUNBE MARTÍN, Mª: ''El academicismo y la arquitectura del siglo IX en Navarra''. Nafarroako Gober­nuak Argit. (Iruñea, 1990). * LARUNBE MARTÍN, Mª: ''El neoclasicismo en la arquitectura Navarra. V.V.‑n, Arquitectura neoclásica en el País Vasco''. Eusko Jaurlari­tza 1990. * LAUGIER, M. A. ''Essai sur l´Architecture'' (Paris, 1753). * LINAZASORO, J. I.: ''Permanencias y arquitectura urbana. Las ciudades vascas de la época romana a la Ilustración (Bar­tzelona, 1978). * LLAGUNO Y AMIROLA, E.: ''Noticias de los arquitectos y arquitectura de España desde su restauración''.4 libk. (Madril, 1829). * MARTÍN GONZALEZ, J. J.: ''Historia del Arte''. 3. argit. (Madril, 1982). * MARTINENA RUIZ, J. J.: ''La reedificación neoclásica de la iglesia de San Lorezo de Pamplona''. P. V., 163. znb. 1981. * MUJICA, S.: ''Arquitectos municipales de San Sebastián''. Euskalerriaren al­de, 1921. * NAVASCUES PALACIO, P.: ''Del neoclasicismo al Moder­nismo. Historia del Arte Hispánico'', V. libk. (Madril, 1978). * NAVASCUES PALACIO, P.: ''Introducción al arte neoclásico en España''. HONOUR H.‑ren lanean, Neoclasicismo (Madril, 1982). * NAVASCUES PALACIO, P.: ''La formación de la arquitectura neoclásica. La época de la Ilustración''. El Estado y la Cultura (1759‑1808), (Madril, 1978). * ORBE SIVATTE, M.: ''Estudio histórico‑artístico de la parroquia de San Pedro de Mendigorria''. P.V. 1982. * PALACIOS FER­NANDEZ, E.: ''Llaguno y Amirola o la Ilustración como labor de Estado''. B.R.S.B.A.P., 40. znb. * PESQUERA VAQUERO,M. I. eta TABAR DE ANITUA, F.: ''Las artes en la Edad de la Razón. El Neoclasicismo. V.V.‑n, Álava en sus manos''. 4. libk. (Gasteiz, 1983) 169‑200. or. * QUINTANA, A.: ''La Arquitectura y los arquitectos de la Real Academia de San Fer­nando (1741‑1774)'', (Madril, 1983). * RIVAS CARMONA, J.: ''Notas para la arquitectura neoclásica en Navarra. Goñi Gaztanbideren nahasketa''. Scripta theologica. 1984. * RODRIGUEZ SORONDO, M. C.: ''Arquitectura publica en la ciudad de San Sebastián'' (1813‑ 1922), (Donostia, 1985). * SAMBRICIO, C.: ''Arquitectura y ciudad en el País Vasco en los siglos XVIII y XIX''. IX Congreso de Estudios Vascos. Antecedentes próximos de la sociedad vasca actual. Siglos XVIII y XIX'' (Bilbo, 1983). * SAMBRICIO, C.: ''En memoria de Silvestre Pérez. Homenaje a D. Diego Angulo Iñiguez‑en. Miscelanea de Arte'' (Madril, 1962). * SAMBRICIO, C.: ''La arquitectura española de la Ilustración'' (Madril, 1986). * SAMBRICIO, C.: ''Silvestre Pérez, arquitecto de la Ilustración'' (Donostia, 1975). * SANTANA, A.: ''La racionalidad de la arquitectura neoclásica bilbaína. Soluciones para una ciudad ahogada''. Arte e Historia‑n (Bilbo, 1990). * SARRAILH, J.: ''La España Ilustrada en la segunda mitad del siglo XVIII''. (Mexiko, 1957). * SESMERO, F.: ''La casa de Juntas de Ger­nika'' (Bilbo,1957). * TABAR DE ANITUA, F.: ''Vitoria neoclásica''. (Gasteiz, 1986). * TOVAR MARTÍN, V.: ''El siglo XVIII español''. Historia 16.a, 34. libk (Madril,1989). * USTARROZ, A.: ''La fachada de la catedral de Pamplona. Del pensamiento romano en la obra de Ventura Rodríguez''. V. V.‑n. Arquitectura neoclásica en el País Vasco. Eusko Jaurlari­tza. 1990. * VV.AA. ''Catálogo monumental de la diócesis de Vitoria''. (C.M.V.) 8 libk. (Gasteiz, 1967‑1991). * VV.AA. ''Catálogo monumental de Navarra''. (C.M.N.) 9 libk. (Iruñea, 1980‑1997). * VV.AA. ''El arquitecto D.Ventura Rodríguez (1717‑1785)''. Erakusketaren katalogoa. (Madril, 1983). * VV.AA. ''Monumentos Nacionales de Euskadi''. (M.N.E.) 3 libk. (Zamudio, 1985). * VV.AA. ''Monumentos de Biz­kaia''. 4 libk. (Zamudio, 1987). * YAR­NOZ LARROSA, J.: ''Ventura Rodríguez y su obra en Navarra''. (Madril, 1944). San Fer­nando Errege Akademian sarrerako hi­tzal­dia. * YBARRA Y BERGE, J.: ''Catálogo de monumentos de Biz­kaia''. 2 libk. (Bilbo, 1958). * ZARATE MARTÍN, M. A.: ''Vitoria. Transformación y cambio de un espacio urbano''. Boletín de al Institución Sancho el Sabio‑n, 25. libk., (Gasteiz, 1981). sntntmmk9zbkdycfjanvmfqh7wi88x4 0 3075 9327 9326 2016-08-11T11:03:29Z Xabier Cañas 1211 /* Gasteiz */ wikitext text/x-wiki == Testuingurua == Aurreko atalean saiatu ginen Konben­tzio Gerrak Euskal Herrian izan zituen zorigaiztoko ondorioak aipa­tzen, Errepublika “berdinzale” batek Iparral­deko probin­tziak beren eskubideez gabetuak utzi zituztenean, Godoy ministro guztiahal­dunak Madrildik gipuz­koarren jarrera sal­dukeria­tzat jo zuenean, inbasoreei beren buruak borrokarik egin gabe emateagatik eta, Espainiatik bereizita, Probin­tzia Fran­tziaren zaindari­tzan jar­tzeagatik. Badirudi dena zegoela euskal erkidegoaren etendurari eta XIX. mendean zehar areagotu egingo zen foru-sistemaren krisial­diari lagun­tzeko.1 Gertakariak lasterrarazi egin zituen Godoy‑ek Espainia fran­tsesen eskumenean berriro jarri zuenean (Laranjen Gerra, Trafalgar), baina batez ere, 1804an Enperadore bihurturik Napoleon Bonaparteren handinahiak Espainiako egoera politikoan eta Europa osokoan guztiz­ko norabide al­daketa eragin zuenean. Independen­tziako Gerra eragin zuten Karlos IV.aren Baionako bahiketak eta honen seme Fer­nando VII.aren abdikazioak zein Espainiako errege Jose Bonaparte izenda­tzeak; bien bitartean, Gorteak Cadizen bil­du ziren (1810) eta Konstituzio famatua (1812) al­darrikatu, Napoleonen porrotaren ondoren berriro tronura itzuli zen Fer­nando VII.ak une­txo batez baino onartu ez bazuen ere. Napoleonen tropek atzera egiteak Donostiaren sun­tsiketa ekarri zuen (1813) eta, horren ondorioz, berreraikun­tza ar­kitek­tonikoaren abentura luzearen garaia, Gipuz­koako hiriburua “hiri moder­no” bihurtu zuena. === Konstituzionalismoa aitzinera === Parisko Itunak (1815) badirudi Iraul­tza aurreko egoera berriztatu egin zuela; baina Europan berehala eman ziren gertakariek argi eraku­tsi zuten ezer ez zela lehengoa izango. Oinarri konstituzionalistak kon­tzien­tzia hartuz zihoazen, eta herriak gober­natzeko modu berri baten beharra suma­tzen hasi “An­tzinako Erregimen” izena hartzen jada hasia zenaren aur­ka. Espainian Riegoren al­txamenduak erregeari Cadiz­ko Konstituzioaren zina eginarazi zion; eta nahiz eta “hirurteko liberal” horrek (1820‑1823) “San Luisen ehun mila semeren” inbasioaz gogor­ki amaitu, ezerk ere ez zuen jada mugimendu konstituzionalista geraraziko. Lehenago ala beranduago Europako herrial­deetan sistema berria ezarriz joango zen. Erregimen berriak herriaren subiranotasunari hel­du zion, erregearen aginpidea imitatuz ala errepublika batez ordez­katuz, Elizaren eta Estatuaren arteko bereiz­keta ezarri zuen, estatuaren ala gremioen kontu har­tzerik gabeko ekonomia, legearen aurrean klase berezitasunik gabeko herritar guztien berdintasuna, eta Estatu osorako eskual­dekako berezitasunik gabeko lege berdin bat bera. Az­ken eskakizun hau, Iraul­tzak al­darrikaturiko askatasun idealen aur­kakoa zirudien honek, Euskal Herriak hurrengo bi mendeetan nozitu behar­ko zituen liskar segida baten –norgehiagoka borrokak bar­ne– arrazoibide izan zen. Tradizioz konstituzionalista zen Ingalaterra eta Errusia, tsarraren al­deko autokrazia, morron­tzaren indargabe­tzera arte (1861) bederen, gizarte mailan eta politikan atzerapenean iraun zuena, salbuetsita, Erregimen Berria astiro gailendu zen europar estatuetan, nahiz eta ten­tsio eta gataz­ka larrien biz­kar izan. Iraul­tza burgesak (1830ko uztaila) Fran­tzian monar­kia absolutuaren amaiera ekarri zuen; parlamentarismoa onartu eta haz­kunde industriala erraztu zuen dinastia orleanstarrak 1848ko otsaileko Iraul­tzara arte iraun zuen. Errepublika berriro ezarrita, aginpideko partiduak Napoleon III.arengan beste saiakera autoritario berri bati baino ez zion eman leku, zeinaren inperioak 20 urte iraun zuen, zeren eta Prusiaren aurrean Sedanen izandako porrotak Hirugarren Errepublika ekarri bai­tzuen. Europa erdial­dean, 34 prin­tzerri eta lau hiri aske –Austria buru zela– bil­du zituen “Germaniar Konfederazioa” ondoren, absolutismo monar­kikoaren desager­tzeren eta konstituzio bideen bitarteko batasun handiago baten bila jarraitu zen; 1848ko iraul­tza mugimenduen ondoren, kontrairaul­tzaren al­diak etorri ziren. Prusiako monar­kiaren (Guillermo) aginpideko alemaniar federazioaren batasuna nahi zuen Bismarck liberalen eta sozialisten erradikaltasunari oztopo egin beharrean gertatu zen, baina bere erregea alemaniar enperadore bihurturik ikustea lortu egin zuen (1871ko urtarrila), ia huskeria bat zela medio franko‑prusiar gerra eragin zuen arte. Nazionalismoa eta konstituzionalismoa izan ziren Italiaren batasuna eragin zuten oinarriak. Vienako Kongresuak beren legez­ko subiranoei itzuli ziz­kien Estatuak –Napoleonen eskuz gabetuak; baina Estatuen mosaiko haren gainean (erresuma ilaliar‑austriarra, lonbardiar‑veneziarra, Piemontea, elizaren Estatuak, Bi Sizilien erresuma, Toskana, Parma eta abar), gainerako europar Estatuetan bezala lehendabizi An­tzinako Erregimenaren berrezar­tzea egin nahi izan zen, eta 1831 eta 1848ko italiar askapeneko “Risorgimento” izeneko mugimendua sortu zen iraul­tza gogorren ostean klandestinitatean aurrena eta gerora denen aurrean, Italiako batasuna lortu zuelarik urte luzeetako borrokaren eta atzerrietako esku-har­tzeen ondoren, Piemonteko errege Victor Manuel II.aren (1856‑1870) agintal­dian. === Nazionalismoa eta tradizionalismoa === Europako herrial­deetan nazionalismoaren bul­tzada liberal eta espiritu konstituzionalistari lotuta bazihoan, ez zen horrela gerta­tzen Euskal Herrian, non foraltasunari bihotz kemen­tsuz eu­tsi zi­tzaion, batez ere tradizio errealista eta kon­tserba­tzailearen al­dekoen partetik. Eta hori argi azal­du zen Lehen Karlistadan, espainiar politikariek Lege Salikoaren aur­ka Pragmatikari lotu zi­tzaiz­kionean, hala lehertu bai­tzen Fer­nando VII.ak errege-oinordeko­tza emakumez­koaren gainera etor zitekeela erabaki zuenean. Horrelaxe izan zen beraz, 1833an berau hil zenean, Isabel II.aren al­de egin zuten espiritu liberala zutenak –baita Euskal Herrian ere–, tradizionalistak berriz –herri xeheak eta apaiz jendeak, oro har– Karlosen al­de jokatu zuten, errege defuntuaren al­de.2 Gerra karlisten gertakaria eta Karlismoarena orokorrean –euskal historiaren testuinguruaren­tzat behar‑beharrez­ko osagaia, XX. mendea3 ongi aurreratu artekoa gainera– konplexutasun zeharo nahaspila­tsua duena da eta gaur egun onartezina li­tzateke arrazoi bakarraren adieraz­pena.4 Begien bistakoa dirudi foru-defen­tsarekin ezin identifika daitekeela karlismoa, nahiz eta bien artean zerikusirik baduten. Harreman argiago bat finkatu behar­ko li­tzateke estatu europarretan gerta­tzen ari zen karlismoaren eta An­tzinako Erregimenaren krisial­diaren artean. “Bakea eta Foruak” goiburupean eman zen “Bergarako besar­kada” –gataz­ka honetan dinastiaren gal­dera ez zela fun­tsez­koa nahikoa ongi adierazten da– eta akordio bat lortu zen Liberalen eta Karlisten artean, foraltasunaren etendura zekarrela ondorioz, zeinari Esparteroren dekretu batek foru‑pasea debeka­tzen zion (1841eko urriaren 29), Probin­tzietan gober­nariak jar­tzen eta aduanak lekuz al­da­tzen zituen. Autonomiari kalte hori egin bazion ere, Madrilen Isabel II.aren adin nagusitasunetik (1844) tronutik ken­tzera arte (1868) gober­nu moderatuak eta aurrerazaleak txandakatuz joan ziren bitartean, Euskal Herrian karlismoaren oinordekoen eta liberal moderatuen arteko esku-har­tze bati esker aurrerapen al­di bat ezagutu zen sek­tore guztietan: trenbideak egiteko el­karteak sortu ziren, errepideak egin ziren, Posta eta Telegrafoen sareak antolatu ziren, meha­tzeetako ustiaketa eta kanpora­tzeak gora egin zuen, egoi­tza Gasteizen zuen euskal elizbarrutia sortu zen (1862) eta Euskal Uniber­tsitatearen egitasmo bat agertu zen, Isabel II.a tronutik jai­tsarazi zuen iraileko Iraul­tzagatik (1868) horretara iri­tsi ez bazen ere. Espainiako tronuan atzerriko dinastia baten (Amadeo Saboiakoarena) finkapen laburrak eta gerorago Errepublika antiklerikal batenak Hirugarren Karlistada Gerra baterako (1872‑1876) arrazoibide gertatu ziren Karlos VII.aren eskubideak al­darrikatuz.5 Zori­txarreko eta alferrikako gerra gertatu zen, Alfon­tso XII.arekin (1874) dinastia berrezarri eta handik bi urtera amaitu, eta euskal­dunen Ameriketarako emigrazio ugaria eta legez deuseztaturik gertatu zen (1876ko uztailaren 21ean) Foru Erregimenaren az­kena eraginik. Gerora asmatu zen goi-mailako klaseak baino asebete ez zituen Kon­tzertu ekonomikoen espedientea. Paradoxa bada ere, foru erregimena gal­tzeak bide eman zion Euskal Herrian garapen kapitalistari, euskal lurrean kulturaren eta arteen aurrerabide bikainaren­tzat beharrez­koa bezain ustekabekoa zen oinarri ekonomikoa. Espainiari, XIX. mende amaierak bere az­ken bi kolonien (Kuba eta Filipinak) galera ekarri zion; eta Europako estatuei, berriz, liberalen gailentasun politikoa, Inter­nazional Sozialistaren gorakada meha­txugilea eta aurrerabide nabaria kulturan, zientzian eta politikan; eta Ameriketan Estatu Batuak, lehen mailako poten­tzia ekonomikoa. === Jarrera erromantikoa === Historialariak hau sumatzen du mendeko gertaera soziopolitiko nagusietan, hala nola, nazionalismoa, liberalismoa eta sor­tzear dagoen sozialismoan: joandako garaien mira eta Aurrerapenez­ko etor­kizun utopikoa bil­tzen dituela, berotasun afek­tiboz bizi eta sentituak direla garaikideen artean, eta “erromantizismo” deritzon jarrera atzematen dela. Izan ere, XIX. mende osoa “erromantikoa” izan zela esan daiteke, eta literatura eta arteek beraren lekuko­tza adierazgarria egin zuten. == Erromantizismoa, ezaugarriak eta isla ar­kitek­tonikoa == Erromantizismoa, kulturako beste hainbat gertakari legez, historialariaren partetik era askotara eta hainbat modutan ulertu eta deskribatu izan da.6 Al­di historiko bateko literatur edo arte estilo gisa ulertu baino lehen “kon­tzien­tziaren egoera” eta baita “sentipen modu bat” dela ere esan izan da. Klasikoaren aur­kakotzat ere deskribatu izan da, egia esan, idaz­le eta ertilari erromantikoen lehen belaunal­diek haien garaian “klasiko­tzat” har­tzen zirenak gai­tze­tsiz adierazi zituzten beren aitorpenak. Defini­tzen saia­tzerakoan suma­tzen dugun ziurtasunik eza bera sentitzen da kronologia zehatz bat azaldu nahi denean. Erromantizismoa izan zen alemaniar filosofo idealisten ezaugarri den subjek­tibotasunaren berez­ko emai­tza eta bretainiar enpiristek sentimenduari emandako lehentasunaren emai­tza natural moduan sortu zen XVIII. mendean, esperien­tzia estetikoari buruz argitaratu zituzten tratatuetan. Bestal­de Iraul­tzak defendaturiko eta Fran­tzian, eta gerora Europan, larritasunez bizitutako gizabanakoaren askatasun-kon­tzien­tzia biziagotu egin zen. Denak ere zerikusirik izango zuen klasizismoaren oinarri ho­tzak gu­txiesten hasteko. Arau orokorren inperioaren aur­ka, erromantikoek jeinuaren eskubideen babesa eska­tzen zuten. Arrazoiak, neurritasunak eta orekak iradokitako formen aurrean erromantikoek indar-askapenaren al­deko defen­tsa egiten zuten. Solte utzitako irri­tsa arte erromantikoaren gaia izatera iri­tsi zen: bai musikan bai poesian bai plastikan. Fun­tsez­ko ezaugarri erromantikoa izan zen baita ere ihesbidea, egunoroko egoeratatik, errutinaz­ko ohituretatik, ohikotasun eta toki ezagunegietatik ihes egiteko beharra. Batez ere, denboran ematen zen ihesbidea, joandakoa, iragana “berriro bizi” nahiez. Ihesbidea espazioan, espiritua eta irudimena beste giroetara lekual­da­tzera gonbidatzen zelarik (Grezia, Aljeria, Maroko, Egipto, Ekial­dea). Ihesbidea naturan, gizonaren luzapen bat bilatzen baitzen; urbanizazio gero eta handiago baten aurrean, paisaia natural baten berez­kotasuna bilatzen zen, basati eta koheren­tzia gabetasuna. Joera hauek ar­kitek­turan ere badute lekurik, eta beste xedeak, hala nola gorentasuna eta mugagabetasuna, bi­txia eta gaixobera, zatikakoa, aurrietakoa eta makabroa denaren al­deko gustua, arte figuratiboan berehalako berrikun­tza eskain­tzen dutenak. “Historiaren mendea” izan zen XIX. mendea. Hor jaioak eta hel­duak ziren gaur egun historialari handi­tzat jo­tze ditugun hauek: Burckhardt, l. von Ranke, Momsen, C.Weber, L. Pastor eta abar. “Historizismoa” orainaren gertakari sail baten az­ken kate mailaren antzera ikusteko joera dago, ikertua eta bereziki baloratua dena, eredu ideal eta abstrak­tuak besterik ez balora­tzeko joera zuen espiritu klasikoaren kontrastean. Ilustrazio garaian bazen jada historizismoa, baina gizatasunaren benetako filosofia gisa XIX. mendean sartu zen, kulturaren historiatzat aur­keztuz bere burua. === Ar­kitek­tura historizista === Ar­kitek­turari dagokionez, garai honetako historizismoari “revivalismo” izena ere eman ohi zaio, an­tzinako estiloak susper­tzeko saiakera bat izateagatik. Oso litekeen gauza da ar­kitek­turako adituen ingurumarian kon­tzien­tzia baten jabe izatea, alegia, mende hartako espirituak eta bal­din­tza teknikoak ez zirela estilo berri baten sormena eragiteko al­diak. Kon­tzien­tzia txar horrek eraginda agian, ia orain­tsu arte ar­kitek­tura revival deritzona gustu txarreko ar­kitek­turatzat hartu izan da. Iragandako handitasunarekiko nostalgiak, an­tzinako ereduetan haren ku­tsuren bat ezarriz bere burua baieztatu nahi zuen sentimendu nazionalista ez zuen bazter uzten. Vio­llet‑le‑Duc fran­tses ar­kitek­to eta zaharberri­tzaile sonatuak esaten zuen gur­tza neogotikoarekin batera “gure herriko jeinuak berez­koa zuen askatasuna” ere bila­tzen zuela.7 Katalunian Renaixençak Erdi Aroko izaerari hurrengo moder­nismoa al­darrika­tzen zuten zan­tzu ba­tzuk eman ziz­kion; an­tzeko bertakotasun bat eman behar zaiola dirudi zenbait hispaniar eskual­detan hiz­kera neogotikoa ku­tsa­tzen zuen mudejarismoari. Baskoniari dagokionetan Navascuések aipamen bat gogorarazten du J.Caveda‑k bere Memorias para la historia de la R. Academia....(1867) lanean emandakoa, non “gure herrian jaiotakoa, gure lurrean garatua, gure giro, erakunde eta ohiturekin armonian eta era berean dotorea, egokia eta berezia izango zena eta gure ar­kitek­tura izena ematea mereziko lukeen ar­kitek­tura bat”8 sor­tzeko nahia adierazten duen. Ez dugu uste Euskal Herrian delako helburu hori bete zenik, zeren eta gure ale neogotiko urrietan ez baitugu europar eredu zaharren mimetismo tolesgabe eta garbi bat baizik aur­kituko, “gotiko baskongadoa” deitu zena gogoraraziko digun ezer ez, alegia. Normalean, mendearen lehen erdian eman zen “historizismo revival”, eta “eklek­tizismo” deritzonaren eta “an­tzinako estiloen hautaketa bat eginez, mendearen bigarren erdian gailendu zen esperien­tzia ar­kitek­toniko mul­tzoa” izango li­tzatekeenaren arteko bereiz­keta egiten da. Bereiz­keta hori, erlijio-arkitekturari jaramon eginez gero, a priori justifika daiteke; izan ere, kristau ar­kitek­tura Erdi Aroko poeta erromantiko-zaleen garra erlijioso‑mistikoa izan zen, mendearen lehen hamarkadetan Europan inspiratu zuena. Beranduago, Viollet‑le‑Duc agnostikoak gotikoa adieraz­pen eta sentimenduengatik baino gehiago funtzioengatik eta egiturengatik baloratu zuen garaian, ulertu egiten da Erdi Aro berriko joerak eklek­tizismotik gertuago zeuden irtenbideak hartu izana. Juan de Dios Rada y Delgado ar­keologo eta jakitunak, 1882an, Arte Ederretako San Fer­nando Akademian sarrerako diskur­tsoan honako adieraz­pen honekin bukatu zuen: “Gure mendeko arte ar­kitek­tonikoak eklek­tikoa izan behar du”. Urte ba­tzuk lehenago (1867), Juan Cavedak bere aipaturiko Memorias lanean egiaztatu zuen errealitate bat zen: “Ar­kitek­tura jasangaitz eta bakar izatetik, aske eta eklek­tiko egin zen”.9 === Jaungoikoaren etxerako ar­kitek­tura === Aurreko atalean jorratu genuen XIX. mendeko euskal ar­kitek­toek hiz­kera neoklasikoari mende horren erdira arte eu­tsi ziotela. Euskal Herrian erromantizismo ar­kitek­tonikoaren berrikun­tzak, beraz, atzerapenez azal­du ziren, mendearen az­ken herenean. Erlijioaren alorrean, beste herrial­deekin al­deratuta, Espainia al­dean ikus daitez­keen Erdi Aro berriko lekukoak urriak dira, arazo ekonomikoengatik agian, Erdi Aroko oroitzapena XIII. mendeko katedral handiei biziki loturik baitago. Parrokia-eliza apal ba­tzuk baino ez ziren behar XIX. mendeko Espainian. Hala ere, eredu deigarriak baditugu Euskal Herrian. ==== Gasteiz ==== Jasokundeko Andre Mariaren monasterioa (salestarrak). Gasteiz­ko neogotikorik zaharrenetarikoa da. Julio Sarazibarren lehen proiek­tua ez zen onartua izan. Kristobal Lekunberrik bigarren proiek­tu bat aur­keztu zuen eta 1879an hasi zen eraiki­tzen, eta ar­kitek­toa hil zela eta, eraikun­tza etenda geratu zen. Fausto Iñiguez Betolazak jarraitu zituen lanak, 1885ean bukatu zituen arte. “Angeluzuzeneko zoru baten gainean horizontal­ki garaturiko honek, gorputz tenplarioa erdiratu egiten du, bere dorre bakarraren bertikaltasunaren bidez, handik abia­tzen den mul­tzoaren banaketa, alboetako gorpu­tzei dagokienez apur bat atzera­tzen delarik. Tenpluaren oinetan lirainki jarritako dorre bakarraren eredu hau arrunt samarra da gotiko gasteiztarrean”.10 Gasteiz­ko kaperak. Erdi Aroko aldeko joera berria azal­tzen da Gasteiz­ko beste kapera ba­tzuetan. Fer­nando Taberrek gasteiztar revivalari buruz­ko bere azter­keta zabalean erakusten dituen kasuak 27 dira, gehienak erlijiozkoak, zati handi batean ala eraberri­tzetako xehetasunetan Erdi Aroko joera berriak ukiturikoak. Hala nola: * Santiago Ospitaleko kapera, Fran­tzisko de Paula Hueto ar­kitek­toarena, salestarren elizaren garai eta estilo berekoa dena (1867‑ -1884); * Karitateko Karmel­darren Nobiziatuko kapera, Fausto Iñiguez Betolazak eraiki zuena (1884); * Elurretako Andre Mariaren Probin­tziako Erresiden­tziako kapera, ar­kitek­to berak egina, baina oraingoan neoerromanikoan (1897), eta abar. '''Aita Karmel­dar Oinu­tsen eliza.''' Salbues­pe­nez­ aipa­tzen dugun hau ere Betolazak eraikia da (1897‑1900), eta neoklasiko soil eta edergarririk gabeko batean zaharberritua (1969) da, Bonet Correa‑k “karmelitar” izenda­tzen duelarik. Erdi Aroar joera horrek bal­din­tzatua bada ere, bere hiz­keraren ugaritasun aske horrek Fausto Iñiguéz Betolazari, Olagibelen ondoren, Gasteiz­ko ar­kitek­torik garran­tziz­koenatzat hartu denaren eskubidea eman dio. '''Katedral Berria'''. Baina, aipaturiko XIX. mendearen az­ken hereneko komentu eta kaperen gainetik arabar hiriburuan revivalaren oroitzapena Katedral Berriari loturik dago, lan honekin XX. mendean bete‑betean sartuko garelarik. Inolako zalan­tzarik gabe arabar lurral­deko eraikin neogotikorik ezagunena eta aipatuena dugu. Gasteizek bazuen XIV. mendetik, ikusi dugunez, Santa Maria kolegio‑eliza, katedral mailara 1862an baino jaso ez zena. Eraikin berri baten beharra zen; eta eraiki­tzeko erabakia Jose Cadena eta Eleta go­tzainaren nahi eta ekimenez hartu zen. Lehiaketa horretarako deial­dira 12 proiek­tu aur­keztu ziren, aukeraketa egin ostean bi ar­kitek­to gazte (30 eta 34 urte) gailendu ziren: Julian Apraiz eta Xabier Luque. Eredu historiko handietan oinarrituriko erakin neogotiko baten proiek­tua zen. “Katedralaren estiloa –zioten beren txostenean– edergarri, filigrana ala delako estiloak uzten duen lerro abera­tsak berekin dituen XIII. mendeko ojiba erako garbia izango da. Neurri oso handietakoa izan behar zuen, bost habearte, girolarekin, eta ar­kupe zabal‑zabal bat oinetan. Eraikuntza-lanak ez ziren XX. mendean 1907ra arte hasi, eta mende erdi bat baino gehiago iraun zuten, etenak izan bazituen ere. Lehenengoa eta luzeena 1914tik 1946ra eman zen. Eraikuntza-lanak maisu berrien –Migel Apraiz –Julianen semea– eta Antonio Camuñas– gidari­tzapean abiatu zirenean, lehenbiziko proiek­tuari moz­keta garran­tziz­ko ba­tzuk egin zi­tzaiz­kion, edergarriak nabarmenki gu­txituz, batez ere. Erdi Aroko eredu bat, XX. mendean oraindik ere hartu izana, oso kritikatua izan da, dagoeneko egun aire berri­tzaileak ar­nastu behar­ko liratekeela uste dutenen aldetik. Eta garaiko giroan zegoen zaharberri­tzeen aldeko sentiberatasun orokortura eta Eugenio d´Ors‑en teoriatara –barrokoaren al­diz­kako itzulera– joaz bilatu dira zuribideak, baita Wilhelm Worrin­ger‑engan ere, Gotikoaren fun­tsari buruz­ko bere liburuan, zeinak, artearen historia, bal­din­tzapen teknikoena baino gehiago adieraz­pen-helburuen emai­tzatzat uler­tzen duen;11 baina germaniar (1911) pen­tsalariaren teoriak gaur egun gaindituak irudi­tzen zaiz­kigu. Egia da, bai, orduko Euskal Herrian pen­tsa ezinez­koa zela hormigoi armatuz­ko eraikinik egitea eta giroan indar handia zuela Erdi Arotiko kristautasunaren oroitzapen gurgarriak –Koloniako kardinalak 1912an oraindik neogotiko estiloa gomenda­tzen zuen–. Baina pen­tsa­tzea zilegi da, Gaudiren jakinduria ez izanagatik, irtenbide hain ar­keologikoa izan gabe, xumetasun eta pragmatismoaren oinarriekin ados zetorrena hartu zitekeela. Julian Apraiz eta Xabier Luqueren lehenbiziko proiek­tuak Gaztelako katedralen ereduen arabera sortutako tenplu bat erakusten du, habearteen arteko desnibela izugarrien ezaugarria duena. Oinplano gurutze latindarra du luzetako besoan bost habearte eta hiru zehar­kakoan dituela. Bi habearteetako girola absideko zaz­pi kaperaz antolaturik dago; girolaren az­pian aur­ki­tzen da kripta. Elizaren eraikun­tza hasieraren (1907) eta amaieraren (1969) desfaseak, eginkizunetan saihestezinez­ko desfasea eragin zuen. Kon­tzeptu, esparru, denbora, osagaiak, erabilerak .... eral­daketa sakona jasanda daude, hortaz, girolarako gaur­kotasun handiagoko irtenbide bat aur­kitu zaio. Hortik dator­kio eral­daketa handirik gabeko Arte Sakro Museorako berrantolaketa.12 ==== Donostia ==== Ar­tzain Onaren Katedrala. Donostiako katedrala, gaur egungo Loiola eta Easo kaleetara ematen zuen beste behin-behineko Jesusen Bihotz Santua zeri­tzan parrokiaren ordez, Ar­tzain Onaren parrokia-eliza moduan eraiki zen. Kokapen berria aur­kitu zi­tzaion Udalak emandako lurretan; eta proiek­tuak sostengu orokor baten babesa izan zuen –moral mailan eta diru-laguntzetan–, honek argi­tzen duelarik mendea bukatu baino lehenago halako eraikin zabal eta bolumenez handiaren eraikuntza-lanak az­kar bukatu izana. Ar­kitek­turaz ojiba estiloan eta aurrekontuz 750.000 pezeta finka­tzen zituen lehiaketa bat antolatu zen. Aur­keztutako lau proiek­tuetatik Manuel Etxabe donostiar ar­kitek­toarena aukeratu zen.13 Ar­tzain Onaren elizak bere proiek­tuan 1.500 m2‑tako azalera izan behar­ko zuen, eta garaieran 75 m‑tako dorrea; habearte nagusiak luzeran 64 m neurtu behar­ko zuen, 36 m zabaleran eta 25 m-tako garaiera. Guru­tze latindarra da bere oinplanoa, hiru habearte ditu eta guru­tzadura oso nabarmena. Etxabe Europako hainbat hirietatik barrena ibilia zen bere Probin­tziako Ar­kitek­to karguaren ordez­kari zen aldetik. Friburgo eta Ulm hiriburuetatik hurbil, orduan alemaniarra zen Mülhausen hiria izan zenbisita lekuetako bat, bere ibilaldiaren barruan. Hauetan zehar, Alemaniako hego‑mendebal­deko katedraletako ezaugarriak ezagutu zituen: oinarrian oinplano karratua, sarreraren gainean al­txaturiko dorre bakarra, gezi kalatuz erremata­tzen dena, XIII. mendeko ezaugarrien arabera. Etxabek Europara eginiko bidaia eta Ulm‑eko dorrearen amaiera kointzidentzia izan zitez­keen XIX. mendeko az­ken herenean.14 Lehen harriaren kokapen 1888ko irailaren 29an egin zen, ama Erreginak eta Alfon­tso XIII. errege txikiak esku hartu zutelarik. An­tzina padurak ziren tokiaren gainean zimenduak eraiki­tzen 1889ko apirilean hasi ziren; Igel­doko harrobietako harlanduz hasitako eraikun­tza ia etengabea izan zen 1897ko uztailaren 29ra bitartean, al­darea sagaratu zen arte. Orratz kalatuz­ko dorrea al­txa­tzea baizik ez zen falta, eta beronen eraikun­tza Ramón Cortázar Urruzola ar­kitek­toari agindu zi­tzaion.15 Az­keneko al­di honek bi urte iraun zuen. Parrokia, gerora Ar­tzain Onaren katedrala izango zena, 1899ko maia­tzean bukaturik zegoen. Zalan­tzarik gabe, Ar­tzain Onaren katedrala, XIX. mendeko eraikin neo edo eklek­tiko horiek ematen duten arimarik gabeko gorputz izatearen inpresiotik ez da libra­tzen. Tenplu honetan ere, beste askotan bezala, mendeak igaro­ta harri gainetan geratzen den gandu urreztatu horren falta nabari­tzen da, eta XIII. mendeko katedral batean, zaz­pi mendetako begiradaz kontenpla­tzen gaituzten Birjina ala santuren baten estatua azal­tzen denean, edozein zokotatik sor­tzen dela dirudien oler­ki horrena, halaber. Mugaketa arrunt horren barruan Xabier Her­nandok Donostiako katedralaren estima­tzeko bi ezaugarri az­pimarra­tzen ditu, “gure erlijiozko ar­kitek­tura guztiko adibiderik dotoreenetako bat” dela esatean: kokamena nahiz eraikina bera. Ar­tzain Onaren katedralak hiriko plaza berri baten erdigunea okupa­tzen du. Guztiz objek­tu solte izatearen bal­din­tzak eskultura erral­doi baten balioa ematen dio, non beraren biran ibiliko den plazako bizia; eremu zabalean, Zabal­degiaren biho­tzean duen kokapen pribilegioz­koa dela-eta, igarobide da, baina aisiarako gune, atseden-leku eta berdegune atsegina, halaber. Ar­tzain Onaren dorrea, inguruan dituen eraikinen gainetik zutitzen da 75 m-tako garaieran eta erreferen­tzia-puntu bihur­tzen da hiriko edozein norabidetan. Ar­kitek­turako objek­tu gisa, neogotikoan eraiki behar omen programatiko hori gai­tzat hartuta, eztabaida daiteke “gotiko baskongadoko” eliza kolumnarioen tradizio hura eskura­tzea egokiagoa ez ote zitekeen. Nolanahi ere, hareharriz­ko eraikun­tza bikain hori oso egoki txerta­tzen da hainbeste estilotako hiri-ingurua bal­din badu ere, eta Xabier Her­nandok dioen moduan “zuzentasun eta batasun handiko hiz­kera du, honek ar­kitek­tura gotikoaren ezagu­tza bikaina adierazi nahi baitu, eta egituraz­koa dena gailen­tzen da eta bere mende daude ongi egokitutako edergarriak. Buka­tzeko, espainiar neogotikotasunaren adibide eredugarria da”.16 San Inazioren eliza. Ar­tzain Onaren elizarekin batera eraiki behar izan zen Donostiako hiriburuan, San Inazio parrokia-eliza, auzo honi bere izana emango zion Jose Gros jaunak, etor­kizunean begirada jarrita, erosiak zituen hondar‑lurretan, hiriaren ekial­dean 1870 eta 1892 urte bitartean eraiki­tzen joan zen auzoan. Auzoko eliztarren­tzat 1883tik aurrera Miserikordia Etxeko kapera txikia ez zen lekuz behar bestekoa parrokiako eliz­kizunak ospa­tzeko. Eliza baten eraikun­tza 1888ko urtarrilean erabaki zen. Jose Goikoa Udal ar­kitek­toak egin zuen proiek­tua; eta lehenengo harria 1892ko irailaren 25ean ezarri zen Erregearen ordez­ko Mª Kristina Habsburgoko Andere Erreginaren aurrean. Hainbat urtetan etenda egon behar izan zuten eraikin-lanak, finan­tza­-arazoak zirela-eta, hala, elizaren inaugura­zioa 1897ko uztailaren 24ean ospatu zen, ohikoa zen handitasunez. Eliza apala da, neogotikoa, berezitasun joerarik gabea, eta behar hainbat argi baduena. Hiru habearte ditu, 43 m luzeran eta 10 m zabaleran, 5 m‑takoa delarik alboetako beste biena. Garaiera 18 m‑takoa da eta 18, 50 m-takoa alboetakoena. Guru­tzadura nabarmendu egiten da apur bat saihe­tsetatik. Elizaren azalera 1.200 m2 da eta edukieraz, berriz, 1.800etik 2.000ra eliztar kabitzeko modukoa. Imafronteko dorrea 31 urte beranduago eraiki zen.17 Antiguoko eliza. Donostiatik irten gabe, oroi­tzapen soil bat eskain diezaiogun Antiguoko elizari (1892), bere eliza-mul­tzo nagusia gaur egun desagertua bada ere, dorrearen orratz kalatua bederen gorde baitu. Tenplu hau, beste asko bezala, Jose Goikoa udal-ar­kitek­toaren trazaren arabera egin zen. ==== Bilbo ==== Eliza neogotikoen atal honetan bertan, mendearen az­ken hamar­kadan eraiki ziren Bilboko bi eliza kokatu behar ditugu. Josulagunen egoi­tza eta beronen eliza Jose Maria Basterra ar­kitek­to gazte bati eskaini zi­tzaion ekimena izan zen, Cubas Mar­kesak diseinaturiko Deustuko Uniber­tsitatea­ren eraikun­tza buru­tzen gailendu zenari. Jesusen Biho­tzaren eliza. Bi urtetan eraiki zen (1888‑1890). Basterrak ez zuen josulagunen tradizioa hautatu tribunen aukera egiterakoan baino. Gainon­tzekoaren­tzat nahiago izan zuen neogotiko berantiarra: elizak baditu hiru habearte, erdikoak baditu 26 m zabal eta 43 m garai, alboetako bien bikoi­tza, denak guru­tze-ganga xumeez estaliak. Ez du arbotanterik, bere egituraren betekizuna alboko habearteei ezarritako esparru ba­tzuez ordez­katurik, kapera eta aitorlekuekin egiten da. Ar­kitek­to gaztea –orduan 28 urte zituen–, bere madril­dar maisuengandik berriki halakoxe mudejartasun bat bereganatua zuelarik, kanpoal­dean saiatu zen adreilua Fran­tziako kareharri zuriz nahasita mul­tzoari ikusgarritasuna ematen eta barrual­dean, berriz, lore gaiak eta gai geometrikoak zituen kromatismo biziz hormak margo­tzen. Erdi Aroko joera, sarrera nagusiaren alboetan ziren pinakuluz erremataturiko bi dorre neogotikoetan nabarmen­tzen da. Bi gezi hauek, Burgosko katedralean apur bat inspiraturikoak nolabait ere, duela gutxi, gaiz­ki zainduak zirelako eta aurrien bel­durra zelako o moztu egin zitzaizkion.18 San Fran­tzisko eliza. Neogotizismoa oraindik ere gehiago nabarmen­tzen da San Fran­tzisko elizan –“Bosgarren parrokia” izenez ezagutua–, Luis Lande­txok trazaturikoan (1890). Hiru habearte ditu, arbotanteekin; eta ez zen 1906ra arte amaitu. === Bizien hirirako ar­kitek­tura === Haz­kunde demografiak eta hirigin­tzak hedadura handia hartu zuteneko al­dia izan zen XIX. mendea. Euskal Herrian 1848ko iraul­tza eta bigarren Karlistadaren artean, berotasun sozial eta ideologiakoak ahul­du egin ziren, garapenezko ekimenak sustatu, eta erosotasuna ausardi­az bilatu zen. Hiriburu handiek sekulako maila hartu zuten al­di honetan, gaur egunerainoko ukitua eman ziena; hiriko zabal­degien garaia da, par­ke publikoena eta lorategi handien zabalguneena. Euskal hiriburuen –Baiona bar­ne– hirigin­tzako garapenaren historian garran­tzi handia duen lan batean, balioa ordez­kaezina ematen dien an­tzinako grabatuen erreprodukzioak eranskin dituela, Iñaki Galarragak az­pimarratu du honek gerorako hirigin­tzaren garapenean izan zuen eragina, 1837ak izan zuen garran­tzi historikoa eta eliz ondasunen desamortiza­tzeak eta beren besteren­tzeak zirela eta.19 Berez­ko balio artistikoa duela eta fun­tsean ar­kitek­turari lotutako espazioan lorategiak sor­tzeko era da gogoan har­tzeko moduko beste osagai bat. Al­derdi honetan ez gara geratuko. Nahikoa zaigu “fran­tses lorategiaren arrazionaltasun klasizistaren aurrean, ingeles lorategien xarma erromantikoa nahiago izan zela” adieraztea.20 ==== Zabal­degiak ==== Historialariak ezin utziko ditu ahan­tzian, XIX. mendean zehar, euskal hiriburuen hedapen-planoak behar bezain egoki diseinatu zituzten hirigin­tzako diseinugileen izenak. Gasteiz. Lehen ikusi dugu, Pantaleón Iradierrek eraiki zuen Foru Al­dundiko Jauregiari buruz­ko ordenamendu bidez, Floridako lorategiak “ingeles erara” handiago­tzea erabaki zela urte ba­tzuk lehenago jada hasia zen Gasteiz­ko Zabal­degiari jarraikiz, “paisaia lorategi” modura, alegia. Trenbidearen kokamena (1856) erabakigarria izan zen hiriko zabal­degiaren jarraipenerako. Dato kalearen ardatz nagusia ireki­tzea erabaki zen, Plaza Berriarekiko el­karzuta zena, horrela bi al­deetara doazen kale paraleloak erabakiz.21 Bilbo. Bilbon ere landu zen Zabal­degi baten egitasmoan, Amado Lazaro injineruak diseinatu zuenean, Abanto eta Begoñako elizatearen lurrak Bilbori erantsirik. Egitasmoak bere onespen ofiziala (1876) lortzeko eta lanean hasteko karlisten setio-gerraren amaieraren zain egon behar izan zuen. Ikusgarria izan zen honen garapena, ez­kerral­deko bazterrean batez ere, itsasadarraren bokale al­dera zabal­duz. Eskuineko bazter al­detik gerra aurretik eraiki ziren hainbat etxe, eta al­de horretatik laster sortuko ziren Areeta, Algorta eta Neguri bizitegi‑auzoak. Aur­kakotasun handiak izan zituen Lázaroren egitasmoak eta beronen distan­tzia mugapenak eta Zabal­degi guneak bertan behera utzi ziren. Az­kenean, behin betirako egitasmo bat Seberino Atxukarro ar­kitek­toaren eta Paulo Alzola eta Er­nesto Hoffmeyer injineruen eskuetan utzi zen.22 Donostia. Al­di horretako hiri zabal­degiei dagokienez, kasurik garran­tzitsuna Donostiako hiriburuarena da, inolako zalan­tzarik gabe. Donostiako biztanleak, 1863an, gotor-plaza izateak bal­din­tzaturik bere historian nozitu zituen era guztietako zori­txarrez eta galerez mindurik eta asperturik eta bere 1813ko martiri­tzaren –orduko 600 etxetatik 36 baino ez ziren salbatu– oroi­tzapena oraindik ere gogoan zuela, onartu egin zuen bere harresiaren eraisketa, eta horretarako baimena Madriletik iri­tsi zenean lurrarekin berdin­tzeari hel­du zi­tzaion (1864). Hori baino lehen­txeago eta lehiaketa bidez Zabal­degiko planoak onartu ziren. Lehiaketa Antonio Kortazarrek irabazi zuen, akzesit saria berriz Martin Sarazibarrek proposaturiko egitasmoak. Az­kenean, bi ar­kitek­toen esku hartzearekin eginiko egitasmo bat onartu zen, Udalak iradokitako zuzenketa ba­tzuk eran­tsi ondoren. Horrez gainera, zumardien al­deko eta zumardien aur­kako eztabaida ugari izanda eta aurrez herri-boz­keta egin ondoren, lehen proiek­tuaren arabera, gaur­ko Bulebarraren esparrua beteko zuten eraikun­tzak ezaba­tzea erabaki zen, horrela, Martin Sarazibarrek bere proiek­tu per­tsonalean aurreikusi zuen bezala, egun ikusten dugun zumarditarako gorde eta libre utzi zen. Antonio Kortazarrek, 1863 eta 1885 bitartean, Donostiako Zabal­degia gauzatu zuen Bulebarra, Etorbidea eta Al­derdi Ederreko lorategiaren artean. Egitasmoak “Al­derdi Zaharraren” berreraikun­tzaren xumetasuna gorde zuen, baina neurriak handiagoak zituela eta formen erregulartasunari eta eraikinen eskalatan zehaztasunari zegoz­kionez Ugartemendiaren arautegiari jaramon eginaz, eraikinak alakatu egin ziren. Gipuz­koako plaza ar­kupedun polita Jose Euleterio Eskoria­tzak eraiki zuen 1865ean eta erdigunea, Pierre Ducasse‑n (1886) antolamenduaren arabera, fran­tses erako lorategi batez okupatu zen. Hauen ostean, gerora ibaiaren bokalea bidera­tze lanak jarraitu zuten (1876) mendearen az­ken al­dera arte, eta, Kortazarren (1886) egitasmoaren arabera, hiria zabal­tzen ari zen, ekial­dera (Zurriola) Gros auzoa bideratuko zen al­derdia, eta hego nahiz sartal­de al­dera Kon­txaren er­tzean eraikun­tza-guneei eskainitako beste bat apartamenduetarako, biztanleriaren maila ekonomiaren eta hainbat motatako baldintzen arabera antolatu zena.23 Zabal­degiko lanen jarraipena eta garapena, 1867 eta 1897 bitartean Udal-ar­kitek­to Nemesio Barriori esker, eta 1870tik 1909ra bere lagun­tzaile eta oinordeko Jose Goikoari esker egin ziren; hauexek izan ziren hiriaren­tzat hobekun­tza garran­tzitsuen arduradunak eta hein handi batean hauei zor zaie Donostia hiriburuaren bereizgarria den dotoretasuna, oreka eta xumetasuna; izan ere, “gure hiri moder­noetan hoberena, ederrena eta harmonia handienekoa” bihurtu dute.24 ==== Eraikinak ==== Eraikun­tza ar­kitek­tonikoari berari dagokionez, eraikin zibiletan ere aur­kitu zuen neogotikoak atxikimendua. Baina, Erdi Aroko joera zorrotz bati buruz baino gehiago hitz egin behar­ko li­tzateke, XIX. mendearen az­ken urteetan eta XX.go lehenengoan ari garenez, eklek­tikotasunari buruz, horrekin baitirudi ar­kitek­toek sor­tzaile azal­du nahi luketela, historiako estilo ugarietan beren gustuko elementuak aukera­tzen eta nahasten. Iruñea. Errenazimentuko revival bat suma­tzen da: * Sarasate Ibilbidean eraiki zen Justiziako Jauregia, Julian Arteagak egindakoan. * Serapio Espar­tzaren traza jarrai­tuz, Karlos III.a kalera Zabal­degia irekitzen duena, gerra zibilaren ostean, neoklasikorik deigarrienean bihurtu zen Guru­tzadako Martirien zin‑hi­tzeko tenpluarekin amaitu zena.25 Erdi Aroko ar­keologismo hau Floren­tzio Ansoleagak egindako hauetan baino ez da ikusten: * San Nikolas parrokian, * San Satur­nino elizaren fa­txadan, * eta San Agustin eta San Loren­tzo elizetako beste xehetasun ba­tzuetan. Erdi Aroko mira berekin berreraiki zuen Anjel Goikoe­txeak Xabier­ko Gaztelua eta haren Basilika berria eraiki ere (1890‑1896). Donostia. Donostiako eraikinik deigarrienak hauexek: Miramar Jauregia. Erdi Aro berriko korronte arruntaren barruan eraikinik deigarrien eta bi­txiena Miramar Jauregia da, Erregina Mª Kristina Habsburgoko Erregeordeak erregeren familiaren udako bizitoki izateko eraikiarazi zuena. Eraikuntza-lana ingeles ar­kitek­to Sel­don Wor­num‑i eman zion, kokalekutzat tokirik desiragarriena hautatuz: Kon­txako ibilbidea bitan bana­tzen, eta hondar­tzara zuzenean sar litekeen tontor leun baten gainean. Wor­num‑en diseinuari leial jarraituz, Jose Goikoa udal ar­kitek­toak zuzendu zituen lanak 1888tik 1893ra bitartean. Ana Erregina estiloa nahasian azal­tzen da –Tudor ar­ku-galeria itsaso al­deko fa­txadan, kearen hainbat irtenbideko tximiniak, adreiluz­ko hormak leihoetako harriz­ko markoztatzeen kontrastean eta beste–, Ol­d English‑arekin –etxearen aurreko tinpano triangeluarretan eta dorre ba­tzuetan zurez­ko bilbadurak, galeria zutabedunak eta zurez­ko kalostrak fa­txadetako batean26. Horrelaxe bereiziko da hiriko gainerako jauregi guztietatik, baina delako kokapen bakartiaren ezaugarri hau kontutan hartuz, lorpen ederrekotzat jo daiteke. Sarrera nagusia Tudor ar­kudun atari batean du, adreiluan xake-itxurako apainketa duten bi zutabe alboetan dituela. Udalaren jabegoa da 1971z geroztik. Satrustegi dorrea. Ingeles Errenazimentuko ku­tsu bera suma­tzen zaio, britainiar abade-e­txe zaharretako arrastoak dituen Satrustegi Dorre honi; paisaia hosto­tsu eta berde baten erdian al­txa­tzen da, Igel­do mendiaren ekial­deko mal­dan, hareharriz eginiko hiru solairutako eraikina, bi dorre biki eta errematean almenak eta guztien gainetik, kokapen inbidiagarri eta bakartia ezaugarri dituela. Kasino Handia. Baina, Donostiako hiri-eraikinen aurrean, mendearen az­ken hamarkadetan eraiki zirenen artean itxura eta esanahirik handienekoa Kasino Handia izan zen. Donostiako hiriburua udako oporretako hiri kutsua har­tzen ari zen. Enpresak berez­ko eskakizuna balitz bezala eran­tzuten zion garapen ikusgarriari. Eta hirurogeiko hamar­kadan Udalak hainbat eskari jaso zituen, europar hiriburuetan ziren beste ba­tzuk gaindi zi­tzakeenak eraikitzeko, atzerritarren enpresak bar­ne, harik eta 1880an helburu hori zuen Sozietate Anonimo bat sortu zen arte. Lortu zena baino kokapen hoberik ezin aukera zitekeen, badiatik gertu sortua zen eta Al­derdi Eder zeri­tzan par­kearen aurrean. Donostiako Kasinoaren El­karteko zuzendaritza ba­tzordeak lehiaketa baterako deial­dia egin zuen, eta aur­keztu ziren hamabost proiek­tuetatik Luis Aladrén (aragoarra) eta Adolfo Morales de los Rios (sevillarra) ar­kitek­toena izan zen aukeratua.27 Proiek­tugileak Montecarlo eta Miarri­tzeko kasinoak bisitan ikusiak zituzten jada eta Donostiakoaren­tzat “solairuetan eta goragunetan izaera arin eta mugitua duten irtenune, behatoki eta terraza askoko etenak dituela, begiradak erakarri eta aisia eta erosotasuna eskaini di­tzakeena” aukeratu zuten.28 Hiru inguru zabal handi behar zituen: udako ingurunea, ingurune iraunkorra eta ingurune pribatua. Eraikinak, portuaren aurrean sarbide zuhur bat izateaz gainera, badu Al­derdi Eder par­ke al­dera ematen duen bere fa­txada ederrean sarbide bikain bat. Horizontalean gara­tzen da, erdiko gorpu­tza sakoneran perpendikularki aurrera egiten duela, bere bi hegalen simetria ezin hobea mar­katuz. Bi solairu ditu, sotoaz gainera. Lehenengoan agertokia eta festa-areto handi bat jarri zen, oso dotore apaindua. Areto horretara atondo nagusitik eta alboko hainbat gelatatik sar­tzen zen, besteak beste, jokorako, irakur­ketarako, atsedenerako edota kafetegi‑jate­txe ziren gelak. Bigarren solairuan izaera pribatuko areto handiak zeuden, bertako kideen­tzat. Kanpotik begiratuta, fa­txada handiaren edertasunagatik ager­tzen da deigarri eraikina. Beheko erdiko tartean bao handiak agertzen zaiz­kio, sarbideetan ar­kuak osatuz, eta lehengo solairuan ere ar­ku hauek errepika­tzen dira, apur bat aurreratuak diren bal­koi kurbatuetan irekiak. Erdiko gorputz honek mul­tzoaren horizontaltasuna hausten duten bi dorre biki eder ditu alboetan, eta hauen atzean, harmailetako kupula proiek­ta­tzen da. Bere neoerrenazimentu eta barrokoen aipamenen artean, ezin ukatu zaio berezitasunik eraikin honi –egun Donostiako Udalaren egoi­tza da– hiri‑mul­tzoan beste erreferen­tzia-puntu saihestezina dugunari. Bigarren Irakaskun­tzako Institutua. Donostiako Zabal­degi berrian planifikatu behar izan zen beste eraikin garran­tziz­ko bat Bigarren Irakaskun­tzako Institutua izan zen. Eta Foru Aldundiaren eta Udalaren arteko amaiezinezko eztabaida eta al­dez aurretik eginiko lehiaketa baten ondoren, bost proiek­tu aur­keztu ziren, eta Antonioren semea zen Erramun Kortazar eta Luis Elizal­de ar­kitek­toek diseinaturikoa aukeratu zen. Hareharriz­ko harlanduz eginikoa da 1897 eta 1900 bitartean eraikitako hau, hiru solairu ditu eta oinplano angeluzuzen baten gainean al­txatutakoa, beheko solairuan zutabe dorikoak eta solairu nagusian joniarrak dituela, klasizismo monumentala berreskuratuz ez du inolako desegokitasunik azal­tzen Ar­tzain Onaren plazan. Garai hartan Erramun Kortazar ar­kitek­to bera, katedralean ari zen lanean, orratz kalatua buka­tzen. Funtzio desberdin askoren ondoren eraikinaren barrena duela gutxi birmol­datu da eta Mi­txelena Kulturunea jartzeko. <center><nowiki>* * *</nowiki></center> Mendearen az­ken urte horietan eta eklek­tikotasun berberarekin beste eraikin publiko29 ba­tzuk eraikiz zihoazen Gipuz­koako hiriburuan, nahiz eta hauetako ba­tzuetan, moder­nismoaz gain, neurriz erabilitako hormigoi armatua ere azal­tzen hasia zen. Beste eraikin asko eta garran­tzitsuen artean, Jose Goikoa udal ar­kitek­toari zor zaiz­kio: * Amarako Eskolak, * bere lanik bereziena den Probin­tziako Foru Aldundiaren Jauregia (1878‑1885), Gipuz­koako Plaza itxi eta dotorezia ematen diona eta sute batean desegina geratu zena; baina berreraikia izan zen Luis Aladrén eta Adolfo Morales de los Rios ar­kitek­toen eskutik. Jose Goikoari bere karguan Joan Ramon Al­dayk ordez­katu zuen, eta honekin sartuko gara XX. mendean, lehenengo saio moder­nistak egingo ziren al­dian, eklek­tikotasun monumentalerako itzulera ere sumatuko den aldian. Hiriko Zabal­degien eraikun­tza prozesua laburbil­duz, hiri-ar­kitek­turan aditua den Mª Carmen Rodríguez Sorondo donostiarrak ar­kitek­torik bikainenen izenak idazten ditu: Erramun Kortazar, Luis Elizal­de, Domingo Agirrebengoa, Lukas Al­day, Jose Gurru­txaga eta Fran­tzisko Ur­kola. “Hauek guztiak lan eklek­tiko eta monumental bat egin zuten, Kortazar eta Elizal­deren eten laburraren salbuespenez, abiapuntutan desberdintasunik izan bazuten ere, nabariak direnak honako eraikin hauetan: * Arte eta Langin­tza Eskola (D. Agirrebengoa), * Victoria Eugenia An­tzokia (F. Ur­kola), * Maria Kristina Hotela (Charles Mewes) * edo Justiziako Jauregia (Jose Gurru­txaga).30 Gasteiz. Erdi Aroko ukituko ar­kitek­tura zibil erromantikotik az­pimarragarri gu­txi da Gasteizen egindakoetan, Donostiako hiriburuan 1813ko bere sutearen ondoren berreraiki behar izan zenarekin al­dera­tzen badugu. Revivial espiritu horrekin an­tzinako hainbat jauregietan burutu ziren birmol­daketa ba­tzuk ekar di­tzagun gogora. Montehermoso jauregia. Bere tokian eta garaian aipatu genuen, Montehermoso izeneko jauregia, Álaba‑Eskibeltarren an­tzinako jauregia mendeetan zehar izan zituen hainbat funtzio izan zituela-eta, birmol­daketa anitz jasan behar izan zituena. Artilleriako kuartelaren erabilera 1887an utzi eta go­tzain‑jauregiaren funtzioa emateko Go­tzaindegiak erosi zuenean Fausto Iñiguez Betolaza arduratu zen beharrez­ko ziren berrikun­tzez, eta angeluetan dorreak dituen erdiguneko etxartearen inguruan eraikun­tzako oreka klasikoari eu­tsi zion arren, gotiko al­diko hainbat apaingarri eran­tsi zi­tzaiz­kion.31 Rikardo Augustiren jauregia. Pintoreskotasun eta moder­notasun zan­tzuak zituzten gasteiztar eraikin berriak azal­tzen hasiak ziren jada mendearen az­ken al­dera. Rikardo Augustiren jauregia eklek­tikotasun deigarriago batez egindako lana izan zen, gainera, Katedral Berriko diseinua ere agindu zi­tzaien Xabier Luque eta Julian Apraiz ar­kitek­to-lana. Gerora Probin­tziako Museo bihurtu zuten Jauregia, gaur egun, handinahi samarra azal­tzen da Errenazimentu eta barroko al­dietako ukitu nahasien gehiegizko apainduriekin. Bilbo. Eraikin eklek­tiko izendapena eman behar zaie oraindik ere gorde­tzen duten monumentu itxura bereziaz jan­tzirik diren Bilboko eraikun­tza handi ba­tzuei. Arriaga An­tzokia (1890). “An­tzoki Berria” esaten zi­tzaion, leku berean zegoen “An­tzoki Zaharraren” ordez estilo neoklasikoan Joakin Rucoba eta Fran­tzisko Hurtado Sara­txok erakin hori eraiki zutenean. An­tzokiaz gainera, barruan jate­txea eta kasinoa izango zituen eraikin bat antolatu zen. Lanak 1886tik 1890era arte iraun zuten. El­karte pribatu baten kapitalaz eraiki zen, balio komer­tzial izugarria zuen udal-lurretan eraiki ere. Fran­tses gustuko neobarroko mul­tzo bat da, bere fa­txada deigarria apain­tzeko Jose Soler‑ek erabili zituen elementuak Parisko Renaissance An­tzokiko fa­txadatik hartuak izan bai­tziren: zutabe mistoak, kariatideak, idi-begiak, erlaitz luzeak, pilastrak, frontoi kurbatuak eta girlandak. Bi ohar eran­sgarri: gerta zitez­keen suteak ekiditeko burdinaren erabilera bilbaturen eta eraikinaren euskarrietan, eta barrura saihesteko mota bikoi­tzetako sarbideak egin ziren –aurrekoak eta saihe­tsetakoak– bertara zetorren jendearen hainbat kategoria ekonomiko adierazteko, haren bidez ar­kitek­tura monumental hori Bilboko goi-burgesiaren aginpide ekonomikoaren sinbolo bihurtu zelarik.32 Udale­txea (1884‑1891). Joakin Rucoba, 1883z geroztik udal-ar­kitek­toa izan zenaren lana da. Erabilgarria izateaz gainera, “hiriaren edergarri izango zen” eraikina diseina zezala eskatu zi­tzaion. Guztien gainetik Rucobak fa­txada jan­tzi behar izan zuen, besteak beste, sakontasunez mo­tza zelako, “lurral­dea mal­kar­tsua zelako eta horrek ondorioz egin beharreko ebaketak ikusita. Loggiatzat hartu zuen udal bal­koian jarri zuen ahaleginik handiena eta fa­txada osoa, konposaketan zuen nahas­ketagatik oso eztabaidatua izan zen eklek­tikotasun monumentalez diseinatu zuen. Egia esan, bada barroko lerroen nahasterik, Errenazimentuko marraz­ki geometrikoen diseinurik: idi-begiak, soin‑enborrak, maskaroiak, irudi heral­dikoak eta sarreraren alboetan diren alegoriaz­ko estatuak –Legea, Bizente Larrearen obra, eta Justizia, Serafín Basterrarena; eta barren harrigarri bat ere badu, orduan nagusi zen ekial­deko eta exotikoaren al­deko modan ziren erromatarren zutabeak, prin­tze‑eskailerak, pi­txar rococoak, eta “Festa Sala edo Sala Arabiarreko margo leher­keta, ar­kitek­toaren “andaluziar” urteengatik soilik ulertu behar ez dena”33 Probin­tziako Foru Aldundiaren Jauregia. Biz­kaiko Foru Aldundiak, lehiaketa neke­tsu baten ondoren, egoi­tza berriaren eraikuntza, Donostiako Kasino Handian sona hartu zuen Luis Aladrén (1890‑1900) ar­kitek­toaren eskuetan utzi zuen. Jauregi Probin­tziala eraikin dotore eta harrandi­tsua da, fa­txada sendoa eta bere lehen solairuan kuxindura gogorrez eta zenbait xehetasun rococoz prestaturikoa, eta biz­kaitar oligar­kiaren ahalmen ekonomikoa bistara­tzen du, kapitalismoaren gainbalioei norabide artistikoa emanaz, artearen historiaren irakur­keta marxista neurri batean bederen zuri­tzen duena. Biz­kaiko Zubia. Buka­tzeko aipa dezagun ar­kitek­turakoa ez baino injineru­tzakoa izan zen gertakari sonatua. Madrilgo Erretiroko Leiarrez­ko Jauregia trazatu zuelako fama hartu zuen Martin Alberto Palaciok asmatu zuen Areetako transbordadore zubiaren irtenbidea; berezitasun deigarriagatik jeinu-lana den honek, bere izena eman zion Eiffel dorrearen asma­tzaile paristarraren laudorioak merezi izan zituen. Bilbok badu XX. mendaren lehen hamarkadetan ar­kitek­to mul­tzo eder bat, Biz­kaiko hedapen ekonomikoaren­tzat berezitasun handiko eraikin zibilak ala pribatuak eraikiz zerbi­tzatzen jardun zuena, eta moder­notasun garbiagoa dutenak direlako, aurrerago izendatu behar­ko ditugunak. Butroe gaztelua. Erdi Aroko gaztelu bat izan zitekeena baino urrunago eta euskal arimaren arrastoren bat duena da Butroe Gaztelua, bere nagusia eta Erdi Aroko Butroetarren oinordeko zuzena den Torrecilla Mar­kesaren mandatuz Cubas Mar­kesak eraiki zuen Gatika inguruko landaren erdian (Biz­kaia). Eraikuntza‑lanak 1879an hasi baziren 20ren bat urtera luzatu ziren. Zaharberritu berriz 1989an egin zen, eta 1994an turisten­tzat ireki zen. Hain bi­txia den lan honek ez du merezi historia honetan aipamen bat besterik, xelebrekeria pintoresko bat, non lan honekin Bavierako Luis II.aren garaira eta irudimenez gazteluetara eraman nahi gaituela dirudien. === Hil­dakoen bizitokirako ar­kitek­tura === Aurreko atal batean aipatu dugu, XVIII. mendearen az­ken al­derako, Karlos III.aren Agindua zela eta lehen hilerriak eraiki­tzen hasi zirela Euskal Herrian. Aurrerago eman ziren arau zeha­tzagoak, esate baterako, hilerriak hirigunetik ehun metro baino gertuago ezin zitezkeela eraiki. Guztiz birmol­datuak izan ez diren an­tzinakoenetatik geratu diren bakar ba­tzuetan, oraindik ere oso egitura neoklasiko zeha­tzak hartu ditugu. Euskal kanposantuek, XIX. mendeko gustuen garapenaren berri ematen dute. Klase dirudunak beren hil­dakoei eman nahi zien bizitokietan, mausoleo eta tenpleteetan, neogotiko estiloa azal­tzen da gehienbat. Polloeko Hilerria. Donostian 1879ko kolera izurritea zela eta, San Martin auzoan zegoen hilerri txiki eta behin‑behinekoa ixtera beharturik gertatu zen. Udal-ar­kitek­to Jose Goikoarekin egin zen Polloeko kanposantu berriaren traza eraiki­tzeko tratua. Behin betirako traza burutu baino lehen Bar­tzelona eta Parisko hilerriak ikustera joan zen. Hilerrirako sarreran egin behar zen eraikina egiteko Elías Rogent katalan ar­kitek­toaren lanetan inspiratu zela dirudi, orduan­txe bukatu berriak bai­tzituen Bar­tzelonako Uniber­tsitateko eraikina eta Kon­tzilio Seminarioa. Fa­txadan ordurako azal­tzen ziren aipamen neoerromaniko eta neogotiko ba­tzuk eta paleokristau zerrendako sinboloak dituen apaingarriak. Mendearen erdial­dera kanposantuetan mausoleoak eraiki­tzeko ohitura hasia zen. Polloeko kanposantuaren arautegian ar­kitek­to edo eraikin maisuei ematen zaie hilobi monumentuen proiek­tuak egin eta eraiki­tzeko eskumena eta eran­tzukizuna. Ezaguna da Polloen jardun zen ar­kitek­toen zerrenda luze askoa. Hilobi berrian lehenengo urteetako okupa­tzeetan eraiki ziren monumentuetan, nagusi dira oraindik ku­tsu klasikoko edergarriak; baina gerora, morfologia neogotikoaren elementuak azal­tzen hasi ziren. Polloen ugari dira kapera erako hilobi monumentuak, Polloeko kanposantuaren eraikun­tzan bere gizarteko estatusa ager­tzeko aukera ikusi zuen bezero jendeak ordaindutakoak. Aipa di­tzagun, ar­kitek­to ezagunak egindakoak izateagatik oroi­tzapen bat merezi duten monumentuak. Esate baterako, Anton Luzuriagaren mausoleoa, 1879an donostiar ar­kitek­to famatu Antonio Kortazar Gorriak diseinatua izan zena. Mugimendu erromantikotik fantasiaz­ko eta alegiaz­koaren al­derako lekukoa dugu. Angeluzuzenez­ko oinplanoa duen kapera du, eta fa­txada nagusian erdi‑puntuko ar­kuko sarbidea azal­tzen zaio. Gainerako fa­txadak gezi‑leiho moduko baoak erakusten ditu. Horma osoa zehar­ka­tzen du inposta jarrai batek, zartailuz­ko betelanen edergarriak txerta­turik dituela. Estal­kiak bi isurial­de ditu eta frontisean arroseta itsu bat landurik. Xehetasun bi­txi bat azal­tzen da sarrerako atarian, lurreko bizi­tzaren al­derdi iluna sinboliza­tzen duen saguzar bikote batena, piztuera adierazten duten beste sinbolo ba­tzuen kontrastean. Mausoleo bat, katedral gotikoen sailetik hartutako forma eta elementuak dituen iker­ketarako eredua, burual­de bertikalean garatzen den hilarri xume bat da. Jose Klemente Osinal­de eraikin-maisuak 1880an gablete gotiko baten az­pian aingeru otoiz­lari bat jarri zuen, defuntuaren betiko atsedenaren al­de ari balitz bezala. Oraindik ere Erdi Aroko erlijioan ohikoa zen giro erromantikoan gaude. Beranduago, moder­nismoaren sarrerarekin osagai plastikoak ere al­datu egin ziren, adieraz­pide sekularragoetarantz jo baitzen, guztiz gizatiarrak diren atsekabea eta minaren sentimenduak gogoraraziz.34 Derioko Kanposantua. Bilboko hilerririk garran­tziz­koena Deriokoa da, Mallonako bestea txikiegia geratu zelarik, mendearen az­keneko urteetan eraikia (1895‑1902). Hau hiriaren zabal­degiaren garaian eraiki zenarekin bat datorrena da, ia guztiz. Gainerako kasu askotan bezala, laukietan banaturiko sarearen egitasmoa onartu zen, an­tzinako hirien planoen arabera. Ar­kitek­turaz, Enrike Epalza ar­kitek­toaren lana izan zen bertako antolamendua. Sarreran badu kapera arrunt bat, neoerromaniko eta neogotiko aipamenak dituen klaustroarekin, eta, gainera, lurperatzeen kapera-sail eder bat burgesiako familia dirudunen­tzat. Hilobiaren kon­tzeptu erromantikoa bat bera da denetan: edergarriei eta apainketari berari eklek­tikotasu­naren nagusitasuna azal­tzen zaie. Ugari dira neoerromanikoak eta neogotikoak, baina badira, halaber, Errenazimentukoak, klasikoak eta egiptoarrak. Kapera hauetan, eskultura‑lanak hainbat dozenatan kontatzen dira eta bisita beha­tzaile bat garran­tzi handikoa gerta­tzen da. 35 En­tzute handiko ertilariek egindako eskultura-lanak dituzte ba­tzuen batzuk, hala nola: * Quintin Torrek (zaz­pi eskultura); * Higinio Basterrak (hainbat), * Nemesio Mogrovejo, Paco Durrio, Joakin Lucarini eta abarrek (beste zenbait). Originaltasun handirik gabeak dira gehienak, ohiko eskemetan oinarri­tzen baitira eta XX. mendekoak dira, moder­notasuna azal­tzen da ba­tzuetan. == Eskulturagile erromantikoak == Erromantiko­tzat jo daitez­keen euskal eskulturagileen aipamena egitea oso zaila da, ezinez­koa ez esateagatik, hitz honen esanahia osotasunean hartuz gero. Iriz­pidetzat har­tzen bada, Auguste Rodin‑en –Infer­nuko Atea, Calais‑eko burguesak, Ugolino eta bere semeak eta abar– eta an­tzeko eskulturagileetan hain ageriko egiten den zorigaiztoko indar­keria eta energia goraipatzeko zaletasuna, ia ez dugu an­tzeko ezer aur­ki­tzen, une horretako euskal eskulturagilengan. Hiz­kera erromantiko berari dagokionez, jada XX. mende hasierako hainbat ertilariren gehiegikeria formalak erromantizismoaren mugen barruan kokatu beharra ez da gauza erraza –ez nolabait ere, kronologikoki, baizik eta espresionismo moder­noaren adibide gisa. Ulergarri gerta­tzen da Barañano eta Gonzaléz de Duranaren Arte en el País Vasco‑ari eskainitako laburpenean eskulturagile erromantikoei inolako atalik ez eskain­tzea. Nolabait ere, Bilboko erregistroan izena emandako hiru eskulturagile eta beranduko data dutenak (1873) besterik ez ziren azal­tzen: Mar­kos Ordozgoiti gasteiztarra, eta Ber­nabe Garamendi eta Adolfo Areizaga bilbotarrak; horietako inork ez zuen lanbide horren barruan sona handirik lortu.36 Erosoago egongo dira XX. mendea ireki zuen mugimendu artistikoen artean, besteak beste, Fran­tzisko Durrio, Quintin Torre edo Nemesio Mogrovejo ertilariak, beren lanen data gogoan hartuta bederen. Egia da, Pako Durriok urte luzeetan (1907‑1933) Arriaga musikariaren monumenturako landu zuen Musa‑n amets erromantikotik zerbait ikus daitekeela, eta oraindik ere “erromantizismo” garbiago bat ikus daitekeela egile berak Etxeberria (1903‑1923) familiaren hilobirako al­txa zuen San Kosme bure­zurra duela espresionistan. Nemesio Mogrovejoren lan ba­tzuk konten­pla­tzen direnean ere, erromantizismoaz hitz egin daiteke, Bilboko Arte Ederretako Museoaren sarrerako ate ondoa apain­tzen duen Orfeoren Herio­tza erliebe sendoan, esate baterako, eta Rodin eta Miguel Anjelen oroi­tzapena berez sor­tzen den beste ba­tzuetan. Lehenagotik ere ikusi dugu erlijio katolikoak Espainian eta Europan, oro har, nozitu zuen krisial­dia, Ilustrazioaren emai­tzatzat jotzen da eta Europako estatu ia gehienek jasan zituzten astinal­dien eragin gisa, al­derdi sentimental eta erromantikoan ez bazen ere, bai ordea maila sozial eta politikoan, bederen. Egoera berri horren ondorioa, al­di horretan erlijiozko arteak nozitu zuen gainbehera izan zen. Eskulturaren historia egin nahi izanez gero, XIX. mendekoa beste inon baino lehen ingurune profanoetan bilatu behar da. Ehun urteko honetako aditu plastikoek, arazo politikoez dardarazitakoek, beren lanbidean jarduteko arrazoiak eta zioak gai sekularretan topatuko baitzituzten. Delako lan hauek deskribatu baino lehen, erlijiozko gaiak ukituz, az­pimarra di­tzagun halakoxe kalitate bat badutela irudi­tzen zaiz­kigunak. === Erlijiozko Eskultura === Tolosako Santa Marian. Aipamen berezi bat merezi dute, besteak beste, Tolosako Santa Maria elizako alboetako al­dareetan buru izateko Jose Piquer eskulturagileari eskatu zi­tzaiz­kion lau estatuek. Honen aurretik datozen orrial­deetan esan dugun bezala, 1781eko sutearen ondoren eliza birmol­da­tzean, Silvestre Perezek diseinaturiko sei kaperetatik lau bete­tzea zen asmoa. Tolosako eli­za zainek beti eraku­tsi izan zuten beren parrokia eder­tzeko sona handiko ertilarien lagun­tza eska­tzeko asmo serioa. José Piquer y Duart Valen­tziako37 eskulturagilearengana jo zuten 1847an, San Karlos Arte Ederretako Akademian eskolatu eta Erreginaren Ganbarako Eskulturagile (1841) izatera iri­tsi eta gerora Akademiako eskulturen tailerreko Zuzendari (1844) izan zen honengana. Arduratsua eta erromantikoa zen Piquer, eta Mexiko, Kuba eta Parisen barrena ibilia zen. Bere tailerreko lagunekin batera, 1847 eta 1850 bitartean eskatutako lau irudiei –“9 oin garaieran”– polikromiazko zura gainean forma ematen aritu zen: San Joan Bataia­tzailea, San Jose, San Antonio Paduakoa eta San Inazio. Piquer izaeraz erromantikoa bazen ere, Akademian izandako prestaketak gehiegi mar­katurik gel­ditu zen bere heziketa neoklasikoan. Erretratuan bereziki espezializatu zen honen abileziak detallismo preziosistara gehiegi­txo erabil­tzen zuen.38 Hala ere, Tolosako bere lau eskulturetan argi eta garbi azal­tzen da bere erromantizismoa. San Inazio Loiolakoaren irudian desagertu egin zuen Josulagunen funda­tzaileari eman ohi zaion konben­tzionaltasuna, eta mira sakonaren eta bar­ne mistikaren espresioa eman zion. Erromantikoena du jendeari mintzo zaion Bataia­tzailearen irudia, bere idul­ki gainetik jai­tsi nahi duela eta, bere hitz su­tsuak bitarteko, hebrear uz­kurrak astindu nahi dituela dirudiena. San Jose eta San Antonioren irudiak konben­tzionalagoak gerta­tzen dira eta hauetan Piquerrek estiloan sarri­txotan bere‑be­rea duen preziosismoa azal­tzen da berriro. Nolanahi ere, gure ustez, Tolosako Santa Mariako eskulturak hemere­tzigarren mendeko historialariek eskaini diotena baino arreta handiagoa merezi dute. Iruñeko Katedralean. Jose Piquer eskulturagile valen­tziar hau Tolosan bezain zuzen ez zuen Nafarroan jardun, Iruñeko hirian Fran­tzisko Espoz eta Mina jeneral famatuari hilobi-monumentua egiteko mandatua hartu zuenean, honi ez bai­tzi­tzaion 45 urte lehenago Canovak Victor Alfieri poetari Floren­tziako Santa Crocen al­txa zion monumentua kopia­tzea baizik bururatu.39 === XIX. mendeko euskal eskulturagileak === Erlijiozkoa ez den eskultura horren alorrean, gure hiriburuek zabal­degi bikainak egin zituzten al­di horietan, oroi­tzapen eta apaingarri izateko egin ziren hainbat obrak aipatzekoak dira. Monumentu zibil guztien proiek­tuak Arte Ederretako San Fer­nando Errege Akademiaren azter­keta pasa­tzera behar­tzen zituen 1864ko urtarrilaren 14ko Errege Agindu batek. Agindu horren ondorioz, komentario historiko ala estetikoa merezi duten ia lan guztiek azal­tzen dute estiloetan berdintasun eta dirigismo estetiko zein ideologiko bat, bai edukian bai hiz­kera formalean.40 Baskonian al­txatutako monumentuetan ohiko osagaia harria izaten zen, gertuko harrobietatik ateratakoa –Mutrikutik zela, Igel­dotik zela eta abar; baina Carraratik ekar­tzen zen marmola ere erabili ohi zen. Zenbait obra bron­tze urtuan eginak dira. Udalek ekimenari aurrea hartu eta Herrian bertan jaiotako per­tsonen ala herriaren ongileen ohoretan monumentuak eraiki­tzea ohikoa zen, batik bat nazioko mugak gainditzen zuen sona bal­din bazuten, besteak beste, Getarian Joan Sebastian El­kanori ohoreak egiteko ahaleginek agertzen den bezala; 1800ean nabiga­tzaile ospe­tsuaren ohoretan eraiki zen monumentua Lehen Karlistadan desegin bazen ere.41 Euskal Udal Herriko Etxeetan Herriko loriei monumentuak eraiki­tzea nahiago izatea berez­koa bada ere, ulergarria gerta­tzen da normalean berauen eraikun­tzak bertako euskal ertilariak hautatuta nahi izatea ere. Az­keneko erabakia ez zen beti hauxe izaten, ez bai­tziren ugari ere izaten ertilari onak. Arte Ederretako Akademiara zenbait al­ditan sarritasunez iristen ziren epai ez­korrak ez ziren al­deko gerta­tzen bertakoen zaletasun horretan. Euskal Herrian nahiz kanpoan, sonaren bat irabazi zuten ertilarien artean aipatu behar­ko genuke Mar­tzial Agirre, berari zor baitiz­kiogu, izan ere, zenbait oroi­tzapenez­ko monumentu. Mar­tzial Agirre Laz­kano (1841‑1900). Bergaran jaio zen hau, bere 22 urtetan Erromara joan zen bi urtetarako Gipuz­koako Foru Aldundiak diru-laguntza eman ondoren. Italian erlijiozko gai ba­tzuk landu zituen, eta han adiskidetasun mina sortu zuen une hartako zenbait margolarirekin, Jose Villegas, Palmaroli, eta Eduardo Rosales‑ekin, esate baterako; eta bar­tzelonar Jeronimo Suñol eskulturagilearekin Floren­tzian barrena ibilia zen bidaian. Rosalesekin izan zuen adiskidetasun minagoa eta luzeagoa izan zen, hark posatu bai­tzuen erretratuetarako al­di ba­tzuetan. Donostiako San Telmo Museoan gorde­tzen dira bi oihal, Rosalesek ikusitako eskulturagilearen aurpegia ematen diguten erretratu horienak. Erromatik, Madrilgo Erakusketa Nazionalera Ehiztaria izeneko eskultura bidali zuen, eta harekin hirugarren mailako domina bat lortu zuen 1864an, ospea eta mandatu ofizial ba­tzuk ekarriko ziz­kion domina zen. Donostian, 1875ean bere bizitokia kokatu eta Probin­tziako Foru Aldundiaren fa­txada koroa­tzen duten soin‑enborrak egin zituen: Urdaneta, El­kano, Okendo, Lezo, Legaz­pi eta Urbieta. Erakusketa nazionaletan genero-lan ba­tzuk aur­keztu zituen, halakoxe transzenden­tzia bat zutenak, hala nola, Napolesko Jokalaria, Pilotaria, eta abar. San Inazioren estatua. Mar­tzial Agirreren garran­tziz­ko lehenengo lanetako bat Gipuz­koako zaindariaren ohorez egindako San Inazio Loiolakoaren estatua izan zen. Espainian ohikoa izaten zen ertilariren bati agindutako lanak lehenik Erakusketaren batean eraku­tsi behar izatea. Hauxe gertatu zen San Inazioren estatua honekin, 1867an egileari eman bai­tzioten Erakusketa Nazionalean merezia zuen Bigarren Domina. Gipuz­koako Foru Aldundiak 1868an estatua hura eskuratu egin zuen Loiolako Dorre­txearen aurrean kokatzeko. Urte horretan bertan idul­ki bat egin zi­tzaion harmailen aurrean basilikara begira jar­tzeko, eta baita babestuko zuen burdin hesia ere. Baina, Karlistada eta beste gorabehera batzuk tarteko zirela, beronen inaugurazio ofiziala atzeratu egin zen. Ikaste­txeko Santutegia bukatu zela-eta –eskuineko hegalak mende bat baino gehiago zeraman bukatu ezinean–, 1882an Santuaren irudia bere tokian jar­tzeko unea iri­tsia zela ikusi zen. 1882ko maia­tzaren 11ean gertatu zen hau. Idul­ki berri bat eraiki zi­tzaion, garaiagoa, oinarri karratuaren gainean, lau al­derdietan euskal lau probin­tzien armarriak grabaturik dituena eta basilikara sar­tzeko harmaila handiaren lehen eskailburuan kokatu zen. Monumentua, gerora, behin baino gehiagotan al­datu zuten lekuz. Gaur egun Santutegiaren etorbidean aur­ki­tzen da, Basilikatik 100 bat metrotara. Marmolez­ko irudi bat da, bi metro dituena, ezaguna den aurpegiera adierazten duen Inazio Loiolako, tente, pen­tsalari eta jarrera lasaian, Santuaren beste irudietan ohikoa izan ohi zen mugimendu barrokorik gabea, bere ez­kerreko eskuan Konstituzioen liburua eta eskuinekoan “Esanekoa” leloa daraman bil­karia dituela, eta bere eskuineko oinpean beste liburua, heresien sinboloa. Txurrukaren estatua. Bereak dituen militarren estatuen artean Espartero, Zumalakarregi,..., eta az­pimarra dezagun Mutrikuko Udalak gur­tzen duen Kosme Damián Txurruka Trafalgar­ko heroiaren oroimenaren monumentua. Fran­tzisko Jabier Gómez eskulturagileak Mutrikun Txurrukari monumentu bat egin behar zi­tzaiolako berria en­tzun zuenean marinelaren igel­tsuz­ko estatua bat aur­keztu zuen, 1867an Erakusketa Nazionalera bidali zuena bera, onartuko zi­tzaiolakoan, baina lehiaketa baten al­de jarrita, gu­txie­tsi egin zen bere eskain­tza. Lehen aipatu ditugun eskulturekin gertatu zen moduan, hamar­kada horretan bizimodu sozial eta politikoa asal­da­tzen zuten gertakari historikoek erago­tzi zuten proiek­tu horren garapena eta ez zen abian jarri, harik eta Nikolas Soraluze historialariak bul­tzatzeko esku hartu zuen arte. San Inazio Loiolakoaren irudi monumentua Loiolan al­txa­tzen ari ziren une berean, 1882an, Mar­tzial Agirrek Mutrikuko Udalari bere txostena bidali zion estatua egitea onar­tzeko bere bal­din­tzak jarrita. Bere proposamena lehendabizi ar­txibategian gorde bazen ere, “herriko semea” izateagatik onartu egin zi­tzaion, al­daketaren ba­tzuk iradokita.42 Euskal almirante txit argia, eskuineko besoa luzaturik, agin­tze jarreran, duin eta bare jarririk dago, on­tzi‑guduaren pieza sinbolikoak bere oinetan dituela. Okendoren estatua. Donostian, berreraiketako lanak eta zabal­degiak zirela bide, oroi­tzapenez­ko ala besterik gabeko edergarriz­ko monumentuz kale eta plazak apaindu beharra sumatu zen, bat baino gehiago aipa di­tzakegu baina ez dute halako arte-berezitasun nabarmenik azal­tzen. Deigarriena Antonio Okendo almiranteari eskainitako monumentua irudi­tzen zaigu; lehendabizi Zurriola Ibilbidean eta gero behin betirako bere izena daraman plazan, Victoria Eugenia an­tzokia eta María Kristina hotelaren artean kokatu zen. Monumentu eder honen eraikun­tza eta inaugurazioa ere hainbat urtez atzeratu zen, zeren eta bere lehen harria 1865ean irailaren 5ean ezarri bazen, Isabel II.a erregina aurrean zela, monumentua ez zen 1883ko uztailaren 28ra arte inauguratu, ia 20 urte beranduago. Finan­tza-arazoek43 eragin zuen, hein batean behin­tzat, atzerapena, baina baita Mar­tzial Agirre eta Madrilgo Akademiako nagusien artean sortutako eztabaidak ere, hu­tsaren hurrengo gaiak zirela tartean, estatuak ereduaren aurpegia soilik ala janz­keran ere an­tzik izan behar ote zuen eta antzeko gai hu­tsalak azaleratu zirelako. Akademiaren txostenean adibidez, eskulturagileari hauxe zen egiten zi­tzaion oharra, Okendok “ez zuen inoiz armadurarik, ez korazarik, ez koraza‑erdirik, ez inolako babesik jan­tzi eta lepokoa ere ez zen garaiko ezaugarria, eta bandera ere bere neurri handiagatik propor­tziorik gabea zen”. Estatua, harmaila batean eta ez­kutuz apainduriko lau pilare angelu-formako dituen idul­ki poligonal garai baten gainean kokaturik dago. Idul­kiaren enborrak harriz­ko eta bron­tzez­ko osagaiak ditu: idaz­kunak, Gudako eta Itsasoko alegoriak, hainbat sinbolo eta on­tzi‑borrokak adierazten dituzten bron­tzez­ko bi erliebe. Marinel txit argiaren irudia –5 m‑tako garaira duena– 10 m neur­tzen duen idul­ki konplexu honen gainean zuti­tzen da, adore-hitzak dituenaren jarreran jarrita, ez­kerreko eskuan bandera eta zorrotik ateratako ez­pata eskuinekoan dituela. Lerdena da mugimenduan eta janz­keraren bizitasun plastikoak halakoxe ku­tsu erromantiko bat ematen dio. Monumentua behin betirako eskulturarik gabe, bron­tzeztaturiko igel­tsuz­ko bat erabiliz, 1894an inauguratu zen. Behin betirako eskultura 1895eko mar­txoan inauguratu zen. Ber­nabe Garamendi (1853‑1878). Zerrenda honetan gogoan har­tzeko beste eskulturagile bat da Garamendi. Bilbon jaioa zen, ar­kitek­to-familia batean. Dokumentuetan azal­tzen denetik ez dugu bere gaztaroari eta bere arte prestakun­tzari buruz­ko daturik. Baina, Italian barrena ibilia zela dakigu; baita bere ontasun eta eskuzabaltasunagatik ezaguna bihurtu zela ere; eta Bilbora itzuli zenean lantegia antolatu zuela eta bertan, bere maisuari mandatu guztietan lagundu zion Serafin Basterra zeri­tzan ikasle bizkor baten lagun­tza izan zuela. Serafin Basterra eta eskulturagile-leinu bateko haslea zen Bizente Larrea izango dira Bilboko imajinagileen artean nagusiak mendearen az­ken urteetan. Garamendik eginak dira: * Doloretako Ama, errege jauregirako, * Santo Kristo bat, Sebastian Borboiko jaunaren­tzat, * Doloretako Ama, Montpelierreko Dukearen­tzat, * Guztiz Garbia, Algortako San Nikolas elizakoa (Ge­txo). * Guru­tze Bidea, Bilboko San Nikolas elizarako; Santo Kristoa eta Lapur Onaren irudia gorde dira. * Bere erlijioz­ko lanetatik Begoñako Basilikarako egin zituen hamabi Apostoluen saila izan behar zuen hoberena, bere pulpituaz gain. Berez­ko neurrian eta polikromiazko zurean taillatu eta modelatu bikain batez jan­tzitako sail honetako irudiak, sakabanatu egin dira eta ba­tzuk gal­du ere bai. Gorde direnen artean, –San Tomas eta San Pedrorena– argi ikusten da Garamendik bazuela nahiko gaitasun, betiere erromantikotasun oso neurtu batez, aurpegiei adieraz­kortasuna emateko; nahiz eta az­ken epai bat ematen erraza izan ez, bere lagun­tzaile Serafín Basterraren esku-har­tzea zenbaterainokoa izan zen ezagu­tzen ez dugulako. Hilobi mausoleo ba­tzuetan ere lan egina da Garamendi (Ramales de la Vitorian, Kantabria eta Deban). Alor honetako bere obrarik garran­tzitsuena Lekeitioko San Jose elizan (an­tzina Lagundiarena) Uribarren familiaren hilobia da. Hilobi horretan eskulturagileak bi etzandako irudi landu zituen, senar‑emaz­tek, agure eta haur baten beste bi irudi zituela –senar‑emazte defuntuaren karitatez­ko lanaren oroiteraz­leak– eta betiereko sariaren sinbolotzat, koroa eskainiz hilobiaren gainetik al­txa­tzen den aingeru polit bat. Astarloaren monumentua. Izaeraz erlijioz­koak ziren lan hauetaz gainera, Durangon euskararen iker­kun­tzan bere bizi­tza eskaini eta hiz­kun­tzari buruz­ko lan onak argitaratu zituen euskal­dun poliglota eta filosofo txit argia izan zen Paulo Pedro Astarloaren monumentuaren gauza­tzea eman zi­tzaion. Egitasmoa burutzeko, Ba­tzorde batek bul­tzaturik, 1885eko urtarrilaren 23an harpide­tza bat ireki zen; kantitate desberdinekin, Biz­kaiko eta Gipuz­koako Foru Al­dundiak, beste erakunde batzuk eta bakar­kakoak hartu zuten parte horretan. Garamendik aur­kezturiko egitasmoa lehiaketa bidez onartua izan zen, beste proiek­tuekin batera. Eta monumentua 1886ko uztailaren 14ean izan zen inauguratua; eta beste monumentuetan gertatuaren antzera, zabal­degien eta gainerako hiri‑birmoldaketen arabera al­datua da haien kokapena, horrela, Astarloaren monumentuak Minondoko Lorategian bukatu zuen. Ertilariak bere per­tsonaia zutik adierazi zuen, jarrera lasaian, apaiza zenez sotanaz jan­tzita; tolesduren egokitasuna nabari­tzen da eskulturan, dinamismo erromantikoa saihesten da eta gotiko berantiarreko eta Errenazimentuko estiloaren zehaztasuna bilatzen.44 === Atzerriko eskulturagileen lanak === Enkargu horiek egiteko lehentasuna “bertako ertilariei” ematea nahi zela pentsatuz, bistakoa dirudi bakanak zirela bertako eskulturagile onak, gaur egun euskal hiriak dotore­tzen dituzten monumentu eta eskulturak egiteko zenbaitetan kanpoko ertilariengana jo behar izateko. Horren ondorioz, Gipuz­koak baditu mendearen bi hamar­kada horietan jasotako hainbat monumentu, garai horretan modan zegoen ezaugarri erdi* erromantiko eta errealista dutenak. El­kanoren estatua. Getarian bazen kaian El­kanoren oroi­tzapenez­ko bron­tzez­ko monumentu bat, lehenago aipatu dugun Karlos Palauren isabel­dar garaiko (1861) lana, Alfon­tso Giral­do Bergaz‑ek landua eta karlisten gerratean desagertutako beste marmolez­ko baten ordez jarria. Palauren eskultura lehenbizi kaiaren aurrean jarri zen, El­kano Plaza txikian; gerrate zibila amaitu zenean Donostiara ekarri zen, Baleares on­tziko hil­dakoen oroimenez itsas aurrean koka­tzeko, hain justu, Paseo Berrian; gerora Getariak gal­degin zuen eta berriro bere lehenagoko kokalekura itzuli behar izan zuten. El­kanoren estatua. Baina Getariak badu kalitate hobeago baten jabe den El­kanoren eskultura bat Udale­txe aurrean. Gober­nu zentralak 1888an Ricardo Bellver eskulturagileari nabiga­tzaile ospe­tsuaren marmolez­ko estatua bat eskatu zion. Eskulturagilearen semea zen Ricardo Bellver valen­tziarrak, Gaya Nuñoren iri­tziz “XIX. mendeko az­ken hereneko eskulturagilerik osoena eta jan­tziena zenak” 1876ko Erakusketa Nazionaleko Lehen Domina irabazi zuen eta bere Aingeru eroria –El Retirokoa, Madrilen jarria–, Lozoyak “etsitako Laocoonte” izendatu zuen lanarekin sona handia iri­tsi zuen gizartean. Bellverrek marmol zuriz landu zuen El­kanoren estatua bat, jarrera dinamiko eta heroikoan, itsas ekimenak sinboliza­tzen dituzten gauzak oinetan dituela. Egilearen sinadura darama eta 1934 Getariari eman zi­tzaion, Estatuko ministroaren eskutik,Udale­txeko plazan kokatu. Iparragirreren estatua. Urre­txun (Gipuz­koa) hil zen herri-kantaria ospe­tsua(1881). Han monumentu bat egitea erabaki zuten bertako semea baitzen Jose Maria Iparragirre. Estatua Fran­tzisko Font i Pons eskulturagileari eskatu zi­tzaion, eta hark 1889an bere Madrilgo lantegian landu zuen. Herriko ba­tzar batek aztertu ondoren, Urre­txura eraman eta plaza nagusian kokatu zen berun‑ko­loreko marmolez­ko idul­ki garai baten gainean –Mañariko harrobitik ekarritako marmola zen. Estatuak 2 m-tako garaiera du eta marmol zuriz egina da. Modelatu egokia du, badu dinamismo erromantiko puntu bat eta per­tsonaia herriak senti­tzen zuen bezalakoxea da, heroitasunez­ko keinurik gabea eta herritarren gertuko agertuz: Peña y Goñi idaz­leak monumentuaren inaugurazioan esan zuen bezala, “ez da gerrari hura...ezta jakin­tsu hura ere, herriko seme behar­tsua da, nekazari apala, erromesa, paria. Abar­ka la­tzak oinetan, gal­tza motz arruntak soinean, artile‑hariz­ko gerrikoa, eta menditarraren lihoz­ko atorra, ai­tzurra eskuin al­dean eta gitarra ez­kerrean”. Legaz­piren estatua. Urte horietan bertan (1890), Filipinak uhartetako konkista­tzaile eta koloniza­tzailea izan zen herriko seme Migel Lopez Legaz­pi txit gorena zuti­tzea erabaki zen Zumarragan. Lehiaketa baterako deial­dia eginik, lehen hiru sariak segida honetan eman zituen Epaimahaiak, lehendabizi Anizeto Marinas, Mar­tzial Agirre gero eta Mateo Inurria ondoren. Segoviarra zen Anizeto Marinasek (1866‑1953) Erroman ikasi zuen eta han irabazi zuen Lehenengo Domina. Beste sari asko ere iri­tsi zi­tzaiz­kion; eta bizi­tza luze eta oparoa izan bazuen ere, hemere­tzigarren mendeko idealei leial izan zi­tzaien beti. Legaz­piri eginiko monumentua 1897an inauguratu zen. Egileak eskulturari jarreran eta adierazi ziz­kion gauzetan aur­kitu zuen sinbolismoa: Aurreratu txit gorenaren keinuan adierazi nahi izan zuen guru­tzearen bidez iraulitako idoloen gai­tzespena, hiri‑gutuna kristau legearen izaera bake­tsuaren enblema izango li­tzateke, ez­patak agertu nahiko zuen lege hori defenda­tzeko borondatea eta burua estali gabe izateak Jaungoikoarenganako begirune eta esker ona.45 Per­tsonaia garaikidea denean edo bereganako oroimena berria denean argi dago tankerak errealistagoak direla. Norbere ondoan bizi izandako lagun haiek adabaki erromantikoz mitifika­tzea ez da gauza erraza. Usandizagaren monumentua Donostian. Monumentu akademikoen zale bat gogoratuko dugu XX. mendean sartuz; hala ere mira erromantiko bat iradokitzen digu. José Llimona Bruguera katalan eskulturagileari donostiar Orfeoiak gal­dutako musikariaren oroimenez eskatu zion Jose Maria Usandizagaren (1916) monumentua da. Eskultura Gipuz­koako Plazako berdegune batean dago zutik. Eskulturagileak ertilariaren bustoa zutabe joniar baten gainean kokatu zuen, eta haren fustean ikus daiteke liraren sinboloa, idul­kiari biz­karra ezarrita dagoen negar‑kantari baten ondoan duela, musikariaren herio­tzak sortutako atsekabea gogoratuz.46 Morazaren estatua. Gasteizen Venancio Vallmitjana‑ri eskatu zi­tzaion Gorteetan Euskal Foruak su­tsuki defendatu zituen politikari, legelari eta euskal diputatu izan zen Mateo Morazari (1817‑1878) monumentua egin ziezaiola. Vallmitjana bi anaietatik (Venancio eta Agapito) Venancio izan zen herrian estimatuena, bere anaia gazteagoa, Agapito, gerora eskultura moder­noa izango zen horretan iaioena eta irekiena zela badirudi ere. Morazari Venacio Vallmitjanak egin zion monumentua 1895ean inauguratu zen. Lorategiak dituen gune batean kokaturik dago gaur egun Probin­tziako Foru Al­dundiaren plazaren al­de batean. Metroa duen idul­ki baten gainean, zutik dago per­tsonaia, zutitasun barean, eta besoa luzatuta hizlarien antzera. Diego López de Haroren estatua. Bilbo. Eskulturan, XIX. mendearen az­ken hamar­kadan Mariano Benlliure‑k sona handia iri­tsi zuen, eta monumentu ofizial nahiz pribatuko eskari gehien jaso izateko balio izan zion, zalan­tzarik gabe giza irudia ia argaz­kietako xehetasunez deskriba­tzeko gaitasunari zor zion. Berezitasun hori nabaria izan zen, baita ezezagunak zaiz­kigun per­tsonaia historikoei eskainitako irudietan ere, oso adieraz­korra izan zelarik Bilbon on Mariano López de Harori eginiko estatuan, 1890an inauguratua zenean. Urte horretan bertan eraku­tsi zen eredua Erakusketa Nazionalean. Zabal­degiaren lanak zirela eta eskultura hainbat lekutan ibili zuten, orain kokatu, orain eraman, harik eta oinarri finko baten gainean Plaza Biribilean kokatu zen arte. Zori­txarrean, txikiagotua ikusten da, biz­kaitar hiriburuko eraikinik handienez inguraturik baitago. Idul­kian, erliebe batek ematen du Algecirasko guduan bosgarren Biz­kaiko Jaunaren bizi­tzak izan zuen amaieraren berri. Idul­ki garai gainean bakarti on Diegoren irudia, hiri‑gutuna ematen ari den unean adierazitakoa –Logroñoko Forua–, horrela agertuz, 1300an fundatu zela Bilboko hiribil­dua. Truebaren estatua. Bilbo. Antonio Trueba idaz­learen eskulturan Kantuetako Anton, Bilboko Udalak Albia Plazan kokapena eman zi­tzaionean, herri goraipamenak irabazi zituen berriro ere Mariano Benlliurek, halako errealismoz eta naturaltasunez adierazten jakiteagatik herri idaz­lea, eroso eserita, zangoak guru­tzatuta, jarrera guztiz lasaian. Ohorez­ko domina jasoa zuen Erakusketa Nazionalean eskulturak 1895ean. Nafarroan ere eraiki ziren mendearen bigarren erdi honetan oroi­tzapenez­ko monumentu ba­tzuk, zabal­dien eraikun­tzak zirela eta; baina ez dute arte-kalitate handirik. Hurrengo mendera arte egon behar­ko zen Fruk­tuoso Ordunaren eskulturen zain, benetako sor­kun­tzaz hitz egin ahal izateko. Foruen monumentua. Iruñea. Hala ere, aipa dezagun Iruñeko Foruen Pasealekuko monumentua, Manuel Martínez Ubago ar­kitek­toak, Nafarroan moder­nismoaren abiarazle izan zenak eskulturak diseinatu zituen (1896), bai beheko zatikoak –Justizia, Historia, Autonomia, Bakea eta Lanaren alegoriak– nahiz idul­ki garai baten gainean, mul­tzo osoa erremata­tzen duen Nafar herriaren Askatasunen Madonna. Gayarreren hilobia. Erronkari. Hilobi monumentuetan Benlliurek berak ere arrakasta handia izan zuen. Famatuenetako bat Nafarroan aur­ki­ daiteke. Gayarreren hilobia da Erronkariko hilerrian dagoena (1896). Ez zaio berezitasunik falta, ezta ikusgarritasun erromantikorik ere, hainbat osagaiez eratua dagoen mul­tzo honi: marmol zuriz­ko sar­kofago handi bat, neoerrenazimentuko frisoa, putti‑z apaindurikoa, bron­tzez­ko hiru aingeruk, hegoak zabalik dituztela, tenore txit gorenaren hilku­txa atera­tzen dute zeru al­dera al­txatuz. == Margolari erromantikoak eta errealistak == Arte mailan oso estimagarriak ez badira gerta­tzen ere, ia gauza bera esan behar da margolanei buruz, XIX. mendearen az­keneko hamar­kaden aurreko euskal eskulturagileen lan apurrez. Argi dago mende honetako lehen erdiko euskal margolariei buruz iker­ketak egin nahi dituen historialariak, iberiar penin­tsulan Euskal Herriko Adiskideen El­karteek babestutako Margolari­tzako Gela haietako ikasleen nominetan bila­tzea li­tzatekeela. Gela haietatik ez al ziren irten ikasle aukeratuak profesional­ki artean jarduteko gosez? Egia da zorigaiztoko mende horretako lehen urteetako egoerak, Baskonian arazo gataz­ka­tsuez josiak izanik, ez zituela ibilbide errazak eskain­tzen halako zeregin noble eta doakoetan jarduteko. Hala ere, bada bide horietatik miatu duenik ere eta ziurtatu zituen hispaniar lurral­deetan sakabanaturik ibili diren margolari eta eskulturagile profesionalen artean euskal izenak. Llano Gorostizak norabide horretan ikertu zuen margolari­tzako euskal ikasleen sakabanaketaren gertakaria egia­tzat emanaz eta el­kartu nahi izatearen lehen saiakerak eraku­tsiz.47 Fantasiatik arauetara. Gauza jakina denez, mendearen erdial­deko Europa erromantikoan erreakzio bat sortu zen historiako, literaturako, bibliako eta mitologiako gertaeren oihal galantez eraikin zibiletako, jauregi pribatuetako eta az­kenik museoetako hormak estali zituen izurrite historizistaren aur­ka. Erreakzio horrek historialariek “errealismo” izenez aipa­tzen duten estilo berri bat eragin zuen. Arteak garaiko kez­kei eta arazoei ematen zien eran­tzuna zen. Egia da, ez zen falta izan gogoak grina beroz eta mira erromantikoz bete­tzen zituen astinal­di politiko eta sozialik. Baina, denbora berean, bi ala hiru hamarkadetan makinak hiritarren arteko bizimodua al­datua zuen: baporea, trenbidea, helizea, metalez­ko itsason­tziak, telegrafoa, telefonoa eta abar. Zien­tzia aplikatuek eta pen­tsamendu positibistak adimenaren metafisika eta oroimenaren nostalgia al­de batera bazter­tzen ziharduten. Ez­kortasun erromantikoari Aurrerapenaren erlijioa baikortasuna jar­tzen zi­tzaion aurretik. Edozer izan zitezkeen gauzak “diren moduan” begiratuz gero. Fantasiaren ordez behaketa gailendu behar zen; pen­tsamendu abstrak­tuari, baikortasun prak­tikoa. Jarrera horrek izan behar zuen arte-sormenaren isla; ez literaturan soilik (B. Pérez Gal­dós, Ch. Dickens, G. Flaubert, E. Zola eta abar) baita arte plastikoetan ere. Margogin­tzan, fantasiaz­ko ame­tsetan inspira­tzetik irtengo dira paisajistak, eta begien aurrean duten egia zeha­tzaren berri ematen hasiko dira: gizona eta bere ingurunea. Fran­tzian errealismoaren buruzagi handienetako batek, hara zer zioen: “Pintura fun­tsean arte zehatz bat da eta ezin daiteke badiren gauzen, gauza errealen adieraz­pen baizik izan”. Mendearen erdialdeko urte horietakoak ziren argaz­kigin­tzaren asmaketa eta erreprodukzio aniz­kunaren baliabideak asko lagundu zuten jarrera estetiko hori bera bul­tza­tzen. Argiaren inguruan, argaz­kigin­tzaren asmakun­tza al­dera gidatu zuten iker­keta zientifikoak, eta argiaren fenomeno eta bere espek­tro komatikoaren deskonposa­tze inguruko esperimentuek biziagotu egin zuten errealitate materialaren ikuskerari zegokion guztiarekiko ardura. Errealismoa. Mendearen erdial­dera, artean baziren koadro historikoekiko beren gar leiala gorde­tzen zuten ertilari erromantikoak. Baina, beste asko, per­tsonak eta gauzak beren errealismo horretan margo­tzen hasi ziren; eta goiko burgesiak mendean zuen gizarte hartan erretratugin­tza errealistak sines­tezinez­ko gorakada ezagutu zuen, eta horrekin batera ingurune naturalek, paisaiek. Gerora etorri ziren argi aldakorraren arabera formen desintegra­tze fenomenoak eragiten zien ikusizko inpresioak baino berez­ko gauzen egiturari arreta gu­txiago eskaini zioten ertilariak. Abizenez Inpresionistak dei­tzen ziren. Eran­tsi diezaiogun euskal margolari hauetako ba­tzuei bizi­tza luzeak ahalbidetu ziela al­di estilistiko hauek guztiak lan­tzeko aukera, bat bestearen atzetiko al­dietan. Beste al­de batetik, aipatu jarrera hauek nortasun handiz eta sendotasunez sakondu ez zuten ertilariak ziren. Beren ibilbidea XIX. mendearen erdial­dera hasi zuten euskal­dunen artean –agian Zamacois salbuespena da– ez dirudi bikaintasunik inork lortu zuenik, arte-sormena deritzon horren barruan. Erromantikoak ala errealistak izan, ia denak joera gel­di eta kon­tserba­tzaileek bal­din­tzaturik gel­di­tzea onartu zuten, hala nola, kostunbrismoak, lokalismoak, genero‑pinturak eta ikonografi zibilak. Joera berrietara apur bat ireki­tzen baziren, salbuespen gu­txi batzuetan izan ezik, europar ereduak jarrai­tzera muga­tzen ziren. Honen ondorioz, urte horietako euskal izenik apenas aipa dezakegun, egungo bibliografian ospe­tsu eta bikain izena merezi duenik. Egia da, XIX. mendeko espainiar margogin­tzaren historiako eskuliburuetan, Anselmo Ginea eta kale egin zuen Zamacois‑en­tzat bi lerrotako aipamen ba­tzuetatik kanpo, Dario Regoyos eta Adolfo Guiard-en izenak baino ez da jaso­tzen, hauek gerora “Euskal margogin­tza eskola” izango zenaren askapena iragarriz XX. mendean sartuko diren per­tsonaiak Arte mailako prestakun­tzari buruz, mendearen erdial­dera hel­dutasuna iri­tsi zuten belaunal­di horretako ia euskal ertilari guztiez, gauza bera esan daiteke. Beren jaioterrian oinarriz­ko heziketa bat jaso ondoren, Madrilera joaten ziren Arte Ederretako San Fer­nando Eskolara ikasketa prak­tikoak egitera; gero ba­tzuk, zorionekoenak beka batekin Erromara ala Italiara joaten ziren, eta oso bakar ba­tzuk besterik ez Parisera. San Fer­nando Eskolatik 1847tik 1857ra bitartean euskal ikasle mordoxka pasa zen, dozena eder bat. Beren ikasketak 1847an han hasi zituzten gipuz­koarrak izan ziren Luis Brochetón eta Eugenio Az­kue; hurrengo urtean, Bilbotik etorritako Pancho Bringas, eta Julian Arzadun Bermeokoa.48 Segidako urteetan, berriz, gipuz­koar hauek Antonio Mª Lekuona (Tolosakoa), Antonio Etxaniz (Getariakoa), Julian Martinez (donostiarra), eta Joan Barroeta, Eduardo Zamacois, Zipriano Otaola, eta Ramon Elorriaga (bilbotarrak), az­keneko hau izan zelarik belaunal­di horretan Eskolan sartu zen az­kena (1857an).49 Bi margolari Nazaretarrez hitz egiten hasi baino lehen, oroi­tzapen bat eskain diezaiegun beren aurretik izan zituzten eta bai kantitatez bai kalitatez lan kaskarra egin zuten bi euskal margolariei. Luis Brochetón (1826‑1863), donostiarra zen, eta Arte Ederretako San Fer­nando Eskolan zegoen al­di berean Antonio Gómez eta Cros‑en lantegian sarritan izaten zen, honekin hartu zuelarik garaiko per­tsonaien erretratuak egiteko trebetasuna eta ziurtasuna: On Alejandro Oliván‑ena, Mc Crohon Jeneralarena, eta Mendoza Cortinarena. Margolan hauetako ba­tzuk 1850eko Erakusketan azal­du ziren; eta beste ba­tzuk bera hil ondoren bistaratu: Maitagarriak, Marinelak jolasean, Santur­tziko oroigarriak... Padroko Museoak gorde ditu Espainiako Erregeen kronologi Segida bateko bere erretratu ba­tzuk. Zori­txarrez, gazterik hil zen 37 urte zituela. Fran­tzisko Bringas (1827‑1855), zenbaiten iri­tziz euskal margolan garaikideen abiapuntu den hau, erabat euskal­duna zela ere esan ezin dezakeguna Ciudad de Mexikon jaioa zen eta gurasoak santandertarrak zituen. Hemen aipamen bat merezi badu, familiako buruzagiak bere lantegia Bilbon finkatu eta Kontratazio Etxeko Kon­tsul kargua bete­tzera iri­tsi zenean, Pan­txo Bringas gaztea –horrela dei­tzen zi­tzaion hirian– bere adopzio‑aberriko bizimodura berehala egokitu zelako da. Pablo Bausac eta Sobrino arabar maisuaren Bilboko akademian arte munduan lehen urra­tsak eman ondoren, bere aitak ikasketak buru­tzera Madrilera bidali ahal izan zuen Arte Ederretako San Fer­nando Akademiara. Urte pare bat iraungo zuen al­di horrek; bere promozioko lagunen artean en­tzutea iristeko nahikoa izan zen. Bilbora itzuli zenean, erromantizismo pik­torikoaren jarrai­tzaile iraun zuen beti, pintoresko eta kostunbrista generoari beti leial izanez. Delmas inprimategiak litografia-albuma argitaratu zion zezenketa gaiez osatua; bera izan zen Bilboko feriarako zezenen kartelak egin zituena. Bringasek ez zuen gai herrikoi hau utzi bere bizi­tzak iraun zuen al­di laburrean: Arratia eskual­deko ohiturak, euskal ala andaluziar tankerak, landa-eszenak eta zezenketak. Gaixobera zen, eta hemoptisis gai­tzak ukiturik Pan­txo Bringasek Pirinioetako erie­txe batean (Eaux‑Bonnes) egon beharra izan zuen; handik gu­txira 28 urte zituela hil zen Bilbon. Bizitza laburra izan bazuen ere, ugaria izan behar zuen bere emai­tzak, olioz nahiz akuarelaz –maisutasun bereziz landua zuen teknika–, baina sakabanatu egin zen partikularrek erosi ondoren. Bere marraz­kiak Emiliano Arriagak La Pastelera zeri­tzan liburuan bil­du eta argitaratu zituen, XIX. mendean Bilbo nolakoa zen ilustratu nahiez, horretarako marraz­kilariaren lanak zituen kartazal handi bat erabili zuen. Bringasen koadrorik ezagunena Iparragirreren erretratua da –Luis Elijabeitiaren bil­duman–, guztiz nahitako asmo politikoz margotua, karlisten txapela buruan, makila baten gainean, biz­karretik jaka zin­tzilika eta bere gitarra oinetan zuela adierazi zuen koblaka herrikoi famatua, horma baten atzerik sol­dadu liberalak burua agertuz. Agian Bringasen gauzarik balio­tsuena, XIX. mendean euskal nekazarien janz­kerari buruz marraz­kietan eta margoetan utzi zigun ikusizko informazioa izan zela pen­tsatu behar­ko da.50 === Nazaretarrak eta garbizaleak === Erroman ikasketak egitea lortu zuten euskal margolariei, bekadunak ala beka gabeak izan, “Nazaretarrak” zeritzotenen eskutik, Kristautasunaren hiriburuan aire erromantikoa ar­nastea egokitu zi­tzaien; hau, Madrilera Madrazoren bitartez iri­tsitako airea zen, une batean bederen bere seme Federiko Madrazo ku­tsatu gabe utzi ez zuen airea, espainiar hiriburuko akademiaren ingurugiroan laster hartu zuten zalantzarik gabe gorengo autoritatetzat. Nazaretarrak Baina, zer zen Nazaretartasuna? Hasiera betean kristau espiritu garbiko mugimendua zen, Elizaren arte-tradizioari berriz ekin nahi zion ertilari germaniarrez osatutako tal­de batean sortu zena, Filosofo En­tziklopedisten ideien arrastoan eta iraul­tzaren gorabeheren ondorioz haustura bat nozitu zuen tradizioa berreskuratu nahiez. Orduan Vienako Akademian ikasketak egiten ari ziren alemaniar gazte bik –Frederick Overbeck eta Franz Pforr– hasitako mugimenduari laster el­kartu zi­tzaiz­kion beste ba­tzuk, az­kenean Erromara joan eta ordurako hu­tsik zen an­tzinako San Isidororen monasterioan bizitokia hartu zutelarik. Nazaretarrak esaten hasi zi­tzaien herriko jende Nazareteko Jesusek ibiltzen zuen bezalako ilaje soltea ibil­tzeagatik. Nazaretarrak zeritzotenok –Overbeck bere herio­tzara arte Erroman bizi izan bazen ere, hamar­kada bat baino iraun ez zuen tal­dea (1809‑1820)– Bibliako pasarteetan goiargi­tzen ziren, horma‑pintura eta marraz­kia nagusi zuen margogin­tza landu zuten, Lehen Errenazimentuko ertilari italiarrak imitatuz. Tal­deko partaideen artetik Overbeck eta Cor­nelius baino ez ziren izan beranduago egin zituzten lanengatik nolabaiteko en­tzutea lortu zutenak, kristau margogin­tza tradizionalaren ber­tsio erromantiko eta katolikotzat har daitez­keenak eginez. Hauena bezain ikuspegi erromantikoak inspiratu zuen urte ba­tzuk gerorago britainiar Anaidi prerafael­ismoko tal­dekoa. Euskal Herrian, Arte Ederretako San Fer­nando Eskolako ikasleen antzera izendatu berri ditugun margolari horietako ba­tzuk “nazaretartasun” horrek ukitutzat har daitez­ke. Madrilen Federiko Madrazoren guztiz­ko sona nagusi zen orduan. Eta margogin­tza hori izan zen euskal margolariengan erabateko eragina sortu zuena, besteak beste, Joakin Espalter (Madrilen), Lorenzale (Bar­tzelonan) eta beste maisu ba­tzuena.51 Nazaretar garbizaleak. Llano Gorostizak dioenez, Bringasek herio­tzarekin Euskal Herrian, arte mailan hutsune bat gertatu zen, harik eta beste belaunal­di bat, orduan artean Madrilen San Fer­nando Eskolan osa­tzen eta ikasten ari zen eta nolabaiteko hispaniar “nazaretartasun” bat zabal­duko duen tal­dea azal­du arte. Eragin indar­tsuagoa, Erromara beren arte ikasketak egitera joan zirenen artetik etorri zen. Nazaretarren lehen bil­tzarra sakabanatu ondoren, beren buruzagi nagusi Overbeck Kristautasunaren hiriburuan gel­ditu zeneko al­dia zen. Gu­txienez lau bat izan ziren berarekin harremanak izatea lortu zuten euskal margolariak: Kosme Duñabeitia, Fran­tzisko Saenz, Eugenio Az­kue eta Ramon Elorriaga.52 Garbizaleak izengotia eman izan zaie. Izan ere, nazaretarren berez­ko eztitasunarekin hauetako ba­tzuk marraz­kiaren zuzentasun eta garbitasun hotz bat nahasten zutelako esan izan zaie garbizale. Korronte estetiko honek bere zaletu su­tsuak izan zituen Fran­tzian, polikromia odol­tsuen eta Delacroix‑en jarrai­tzaileen mugimendu zoroaren erresumaren aurrean, marraz­kiaren baretasun, gel­ditasun eta garbitasuna nahiago izan zuenik bai bai­tzen. Ez zi­tzaien falta, ez horixe, halako zan­tzu erromantikorik, eta horrexegatik, aurreko atalean gogoratu genuen Ilustrazioaren arteari zegokion “klasizismo erromantiko” haren oinorde­ko­tzat ere jo daitez­ke. Garai hartako paristar ingurumarian, abangoardia –hitz moder­no bat erabil­tzearren– sentimenduen bul­tzadak harrapa­tzen uztea bal­din bazen ere, Espainian Goyak egin zuen gisan, garai hartan Fran­tzian Eugène Delacroix egiten ari zen bezala, bazegoen Rafaelen arte lasai orekatuaren mira zuen al­derdirik ere. Tal­de horrek, Montauban‑go maisua zen Jean‑Donimique Ingres buruzagi zuela, eskola eratu zuen eta iri­tzi publikoa harriturik utzi zuen marraz­kiaren egokitasun eta garbitasun rafael­darragatik, “artearekiko zin­tzotasuna da marraz­kia, zioen”. Horrela beraz, marraz­kiaren garbitasuna eta grinarik ez izate hori izan zen, Italiako “nazaretarrak” ere berea izan dutena, bestal­de, momentu hartako euskal margolariengan eragina izan zuena: * Kosme Duñabeitiarengan, irakasle izanez bukatu zuenarengan; * Ramon Elorriagarengan (1836‑1879), modako “historizismoari” zerga jakin hura ordainduz hasi zena (Abelen herio­tza, Lanuza ur­kamendirako bidean, San Martinen ikuskaria), gero izaera herrikoi eta garaikideagoetara hurbil­duko zelarik (Atzo eta Gaur, Kantauriko itsasoan gal­duak...), eta hau ere irakaskun­tzan sarturik. Berri gehiago ditugu Eugenio Az­kue eta Joan Barroetaren lanari buruz­koetan. Eugenio Az­kue gipuz­koarra izan zen, Erroman bere al­dia eman (1855) eta Parisena joan zena; han, 1840 eta 1850eko hamar­kada bitartean hiriko eliza ugarietako hormetan fran­tses garbizaleek burututako lanak mire­tsi ahal izan­ zituen. Lan horien egileak izan ziren, besteak beste, Víctor Oursel, Chenavard, J. L. Janmot, A. Scheffer, Amaury‑Duval eta batez ere Hyppolyte Flandrin, orduan “Bigarren Rafaeltzat” hartua zena, oso estimatuak ziren apaiz‑jende kon­tserbadoreen al­detik. “Nazaretarren” edo “integrista” galiar haiekin izan harremanak ekarri zuen eraginik Tolosako Santa Maria parrokiarako (1857‑60), eta Donostiako Santa Mariaren basilikako sakristiarako (1861) burutu zituen apainketa zikloetan. Az­kuek beste eragin neoklasiko ba­tzuk ere bereganatu zituen Poussin eta David‑engandik, Tolosako horma‑pinturei buruz, Mikel Ler­txundik hauxe dio: “Horrela, argi eta garbi, Salomonen Epaian Poussinen gai bereko lanean inspiraturikoa da konposaketa, baina sol­daduetako baten jarrera David‑en Horazioren Zina delakotik hartua da”.53 Alegoriaz­ko margogin­tza ere landu zuen Az­kuek: Bere Irurak bat lanean euskal hiru probin­tzien batasuna sinboliza­tzen du: quatrozentista joeran inspiraturiko hauxe da zalan­tzarik gabe euskal margolariak margoturiko lanik nazaretarrena, egileak Hiru Grazien ohiko eskema jarraituz erabaki duen konposaketa” . Joan Barroeta (1835‑1906) ahaztu behar ez den beste izen bat dugu. Arte Ederretako San Fer­nando Eskolan Federiko Madrazoren irakaspenak honako ikasle hauen ondoan eman zituen, Casado Alisal, Palmaroli eta Eduardo Rosales; eta Eskolako sariketetan bere xedeetan halakoxe porrota bat nozitu ondoren, 1856an Erakusketa Nazionalen Hirugarren Domina irabaztea lortu zuen, bere Lazaroren Piztuera aur­keztuta. Hiru urte beranduago bere Cayo Gracoren Agurra lanarekin sona hartu zuen. Barroetak bidai labur bat egin zuen Parisera 1862ko uztaila eta urria bitartean. Berau estima­tzen zuen Federiko Madrazok bere seme Raimundori ida­tzi zion Barroetaz ardura zedila eskatuz; izan ere, Federiko berak ahol­ku emana zion gertutik jarrai zi­tzala Hipólito Flandrin‑en lanak. Garran­tziz­koa da maisu ospe­tsu honek Barroetaren al­detik merezi duen epaia.54 Historiako koadroez aparte bere lanbide-bizitza luzean beste genero ba­tzuk ere landu zituen. Paisaiak margotu zituen, Carlos Haes‑en eraginarekin, eta Espainiara paisaiaren beste ikuspegi egiazkoago bat ekarriko zuen, sentimental­keria erromantikoetatik eran­tzia eta inpresionismoaren halakoxe ukitu bat duena. Baina, batez ere, erretratugintzan azal­du zituen sekulako dohainak. Guztiz bikaina da Alfon­tso XII.aren erretratua (Euskal Herriko Museoa, Ger­nika). Biz­kaiko Foru Aldundirako per­tsonaia gailenen erretratu galeria bat margotu zuen, Alfon­tso XIII. errege gaztearen eta bere ama Habsburgoko Mª Kristinaz gainera, hauengatik, hain zuzen, Enrique Lafuente Ferrarik “bertako Madrazo” izena eman ziolarik.55 Espainiako Erregeen Kronologia Saileko Leovigil­do eta Chindasvinto... “erretratu historikoak” Barroetarenak dira. Jose Etxenagusia. Az­kue eta Barroeta izenei nazaretarren ku­tsuak ukituriko beste zenbaitenak eran­tsi behar­ko li­tzaiz­kieke, nahiz eta beren lanbidean bizi­tza nahiko luzea eman izanak joera berrien harian garatu beharra ere ekarriko zien. Adibidez, hauxe da Etxenagusiaren kasua, XIX. mendeko margolariei buruz ari direnean historialariak eman ohi dioten begirune eta estimua baino askoz gehiago merezi duen ertilaria. Hondarribian jaio zen Jose Etxenagusia (1844‑1912), Bergarako Errege Mintegian eta gerora Bilbon eta Baionan prestakun­tzan hainbat urte eman ondoren burutu ahal izan zuen, bere familiako heren­tzia bategatik, momentuko ertilari hasberri guztien ame­tsa: Italiara joan zen 1876an, Erroman bere lantegia antolatu, eta han bizi eta lan egin zuen ia hil zen bitartean. Dante Gabriel Rosseti prerafael­istaren adiskide egin zen, baina bere margolanak Nazaretarren ku­tsudunak izan ziren, batez ere. Erroma bere bizitokia hautatu izana ez zen inoiz eragoz­pen izan Espainiako Erakusketetara etortzeko. Etxena‑ren lehenbiziko lanak –izen horixe ematen zioten eta berak sina­tzen– akademiko kutsuz josiak ziren. Historiako gaiak eta literaturakoak ziren bere gustukoak batez ere, On Kixote eta zal­dun‑liburuak eta erlijio gaiak, halaber. Bidaietako batean bere jaioterrira etorrita (1882) Hondarribiako Santa Maria parrokia-elizako sakristiako luneta batean horma‑pintura handi bat (12 m oinarrian) burutu zuen Kristoren nekal­diko eszena bati buruz­koa. Gai honek harrapaturik ibili zen al­di batez, eta bi urte beranduago bere bizi­tzako lan enblematikoa izango den koadroa margotuko du, nazioarteko izen ona irabazarazi zioa: Kalbariora Iristen. Dante Gabriel Rossetiren adiskide izanik ere, eta Erroman nazaretarren ingurumaritik hurbil egonik, Etxenaren margolan hori oso berea duen errealismoduna da, nazaretarren klasizismo hotz eta ezti­tsutik urrun samar dagoena. Madrilera igorri aurretik, Erakusketa Nazionalean 2. mailako Domina (1884) besterik irabazi ez duen Kalbariora Iristen lana, Erroman Arte Ederretako Quirinal Jauregiko erakusketan izan zen eta kritikaren al­detik arrakasta izugarri bat lortu zuen.56 Oso garesti sal­du ondoren, koadroa Londresen eta Ingalaterra eta Eskoziako beste hirietan eraku­tsi zen. Urteak joan ahala bere marraz­kiaren sendotasuna finkatu egin zen eta bere paleta kromatikoa aberastu. Ospea iri­tsi zuen Euskal Herrian eta ez zuen partikularren eta erakundeen eskabideen faltarik izan, Bilboko El Sitio El­karteko sabaiaren apainketa, esate baterako. Biz­kaiko Foru Aldundiko Jauregi berriko beirateko kartoia eskatu zi­tzaion Alfon­tso XIII.aren Foruen Zina gaiari buruz­koa. Probin­tziako Jauregi berean 1901ean jada hiru eszena historiko handi eginak zituen Harrera Aretoan: * Biz­kaiko gora­tzarrea, sabaian, * Fer­nando Katolikoaren Foruen Zina eta Bandoen arteko Bake­tzea, alboetan. <center><nowiki>* * *</nowiki></center> Atal honetarako proposatu dugun esparru honetatik kanpo, oso zaila gerta­tzen da euskal margolariengan garbizaleen eragin sendoa topa­tzea, Bar­tzelonako Llotja‑n prestatu ziren haien lehen lanak salbuesten baditugu; han Claudio Lorenzale nazaretarra izan zuten maisu. Alejandrino Irureta, Mamerto Seguí, Inazio Díaz Olano eta Adolfo Guiard margolariak bere geletatik igaro ziren 1860ko hamar­kadaren az­ken al­dera eta 1870eko hamarkadan. Alejandrino Irureta (1851‑1912), Tolosan jaio eta Madril eta Erromako el­karteetan hezirik bere gaztetako lanetan (Lamia, Iji­to‑kumea, Eskale italiarra, eta abar) eragin erromantikoak izan zituen, gerora Euskal Herrian jada, errealismo kostunbristakoak ziren gai eta hiz­kera al­dera garatuz: Zelaian, Baserritarra gol­dean, eta abar. Paisaia ere landu zuen, Carlos Haes‑en arrastoekin, eta erretratua Madrazoren estiloan egin zuen, Donostiako bezero handi baten atsegineko. Edergarri handietan ere probatu zuen, adibidez, Gipuz­koako Foru Aldundiko Jauregiaren sabaian, eta arte-jarduera irakaskin­tzarekin txandakatu zuen.57 Mamerto Segui (1862‑1928). Bilbon jaio zen eta Bar­tzelonako nazaretar ingurumarian ikasketak burutu ondoren, Erromarako bidaiak egin zituen hainbat al­ditan, eta Bilbora itzulita, ikaste­txe ba­tzuetan irakasle jardun zuen margogin­tza jarduerarekin batera. Bere heziketa erromantiko eta nazaretarrak, berezitasun handirik gabeko gaiak hautatu eta lan­tzera bul­tzatu zuen, gai historikoak, euskal lurreko elezahar zahar­kituak, eta batez ere, ohitura‑gaiak eta genero‑gaiak: Ez­kon­tza Biz­kaian (1890), Erreserbistaren Agurra (1894), Sehaska hu­tsa (1901), eta abar. Inazio Díaz Olano (1860‑1937) gasteiztarra zen, Inpresionisten sarral­dia baino lehenagoko belaunal­di horretakoa. Santiago Arcedianok eskaini dion monografia berri eta bikainera arte ezer gu­txi genekien ertilaria dugu.58 Díaz Olano Bar­tzelonako Eskolatik igaro zena dugu, baita 1881 eta 1883 urte bitartean Paristik ere. Gasteizen ireki zuen bere lantegia eta ilustrazio grafikoaren artea landu zuen eta Madrilgo Erakusketetan ezagu­tzera ematen zituen margolan ugari egin zituen. Italiara joan zen, Espainiako Akademia sortu berria zela-eta; handik bidali zituen Erromatar paisaiak, Veneziako hiri ikuspegiak, erretratuak eta biluziak. Díaz Olano Gasteiz­ko Arte eta Ofizioen Eskolako irakaslea izan zen. Margogintzan gai ugari erabil­tzen zituen, nagusi baziren ere paisaiak, ohitura‑gaiak eta genero-lanak. Leial iraun zuen estilistikoki oso distira­tsua zen errealismo batean, ba­tzuetan Inpresionismoan sar­tzen dela dirudienean, Mahats‑tor­toka duen bara­tzezaina lanean, esate baterako; baina berehala itzul­tzen da marraz­kiaren profil garbietara. Inazioren maisutasun berezia paisaien gaineko argien banaketa egiteko moduan dago –Lanera itzul­tzea, Segalariak, Zadorraren er­tzetan, eta abar– baina baita barrukoetan ere, esaterako, Lisa­tzaileak koadro ezagunean. <center><nowiki>* * *</nowiki></center> Az­pimarratu berri ditugun margolari “erromanista” hauez gainera, euskal artearen historia oso batean ahan­tzian utzi behar­ko ez liratekeen beste ba­tzuk ere izan ziren, hala nola: * Eugenio Arruti (1841‑1889), lehen aipatu duguna, Bar­tzelonako Eskolako paisaiek ukitua, * Pedro Benan­tzio Gassis, fran­tses‑euskal­duna (1850‑1896), veneziar distira­z maiteminduriko paisaiagilea, * Inazio Ugarte Bereziartu (1862‑1914) errealista fin eta bihozbera, * Antonio Aranburu Uranga (1862‑1927), * Jose Salís Camino (1863‑1926).59 Errealismo distira­tsu bati beti leial zaiz­kien beste ba­tzuk ere badira; hauen zerrenda ezin luza dezakegu, zeren eta berauekin XX. mende bete‑betean sartuko baikinateke. Hemen az­pimarraturikoak nahikoa izan bitez mende honetan hasierako urteetan indar­tsu sartu zen euskal margogin­tza handia, jeinuak ez izan arren, langin­tzaren ezagu­tzaile trebeak eta margolari-tal­de ospe­tsu batek prestaturikoa izan dela erakusteko. === Errealismoko talentu aparta: Leon Bonnat === Orain arte aipatutako margolariak baino lehenago, San Fer­nando Eskolako geletatik Pirinioez haraindiko euskal margolari gazte bat igaro zen, Federiko Madrazoren ikasleetako bat, besteak beste. Leon Bonnat (1833‑1922), Baionan jaioa zena. Bere familiarekin Madrilera joan zen 14 urte zituela, bere aitak liburutegi bat sortua bai­tzuen han. Espainiako hiriburuan bizi izan zituen sei urteak Prado Museoko margolarien ezagu­tza har­tzeko baliatu zituen, Ribera eta Velazquez bereziki. Bonnatek 17 urterako gaitasunak azal­tzen zituen Giotto bere ahun­tzak zain­tzen zeri­tzon koadroan. Gerora historiako edo elezaharretako derrigorrez­ko koadroak etorri ziren, esate baterako, Ananiasen herio­tza. Baionara itzulita ikasketak jarraitu zituen 1853an, eta hurrengo urtean Parisera joan, Arte Ederretako Eskolan sartu zen, Léon Cogniet‑en lantegian. Areto ofizialera bere erretratuak bidal­tzen hasi zen 1857an, eta Erromako Sariketan bigarren tokia irabazi zuen Lazaroren Berpiztea koadroarekin. Baionako Udalerriak Erromara joateko beka bat lortu zion eta han italiar Errenazimentuko maisu handien aur­kikun­tza egin. Espainia, Flandes eta Holandan barrena ibili zen. Parisen bere izen ona haziz zihoan eta Matil­de prin­tzesak bere tertulian onartu ere egin zuen, kultura eta politikako per­tsonaia gailenekin izan zituen harremanak. Erromesak San Pedroren estatua aurrean izeneko koadroa erosi zion 1864an Eugenia enperatrizak. Ondorengo urteetan, gaien eta formen sentiberatasun erromantikoa zuen jendeak, Bonnatek Aretora lehia­tzeko ekarritako koadroak mire­tsi zituen: * Samariar ona (1860), * Adan eta Eva, Abelen gorpua begira­tzen (1861), * San Andresen martiri­tza (1863), konposaketa itzela dena (3,02 m x 2,33 m) Bonnat Museoan gaur ikus daitekeena, * San Bizente Paul galeote baten ordez­kari (1866), * Jasokundea (1869), Baionako San Andresen kapera eder­tzeko egina, * Santo Kristoa (1874), * Hilobian goraki adierazitako San Dionisioren martiri­tza (1880) eta abar. * Migel Anjelen eragina nabaria duten oihalak. Aretoko Lehenengo Saria 1869an irabazi ondoren sariak eta ospe gehiago jaso­tzen jarraitu zuen: 1867tik Ohorez­ko Legioko Zal­dun saria, Guru­tze Handia eman zioten 1900ean. Ikaste­txeko (Akademiakoa) kide izendatu zuten, Arte Ederretako Eskolako irakasle (1888) eta ondoren zuzendari (1905). Az­kenean Museoetako Kon­tseiluko lehendakari­tza lortu zuen, nazioko bil­duma aberats zezaketen lanak onartu ala baztertu erabaki­tzeko funtzioa harturik. Lehiaketa ofizialetako Epaimahaikide jarrita, Manet, Renoir, Monet eta Cézanne‑en lanak epai­tzeko eran­tzukizuna izan zuen. Bonnat‑en errealismoa. Bere ibilbide distira­tsua koadro erromantiko eta historizistak eginez hasi zuen Bonnat‑ek eta genero guztiei hel­du zien. Giza anatomia guztiz mendera­tzen zuen, Giuseppe Riberaren San Paulo eremutarra imitatu nahi duela dirudien Job biluzian (Bonnat Museoan) eder­ki konproba daitekeenez. Errealismorik handiena iristeko bitartekorik eraginkorrenak erabil­tzen zituen; adibidez, guru­tzil­tzaturiko Kristo bat giharreria egokiarekin margo­tzeko eredutarako balio zion gorpu bat zutik jar­tzen saiatu zen. Hala ulertu egiten da halako errealismo ikaragarri batek ez ziola balioko Jainko Eroslearen herio­tza irudikatzeko. Giza errealitate bizia margo­tzea zen berak ongien egiten zuena: erretratua. Ez dira mire­tsienak eta jendearen gehien erakar­tzen dutenak lehen aipaturiko erlijioz­ko koadroak, ezta ekial­deko ku­tsua zutenak ere –Gérome margolariarekin 1868an Egipto eta Palestinako lurral­deetara egin zuen bidaiaren ondoren burutu zituen oihalak–, ezta landu zituen genero‑koadroak ere, baizik eta erretraturako zuen dohain berezia. Hain justu, horretan iri­tsi zuen sonarik handiena. Bonnat Erretratugilea. Bonnat, bere garaiko per­tsonaia handien irudiak iraganerako “eskaini” zituen euskal margolaria dugu: * Alejandro Dumas eta Victor Hugo idaz­leak, * Thiers, Jules Grevy, Félix Faure eta A. Fallières lehendakariak, * E. Renan historialaria, * Labegerie kardinala, * Gambetta politikaria, * Sadi Car­not eta Pasteur Dok. zien­tzialariak, * Puvis de Chabannes eta Barye ertilariak, * eta gizarteko goi-klaseetako dama mordo ederra. Hauengatik merezi du Leon Bonnatek “Euskal Herriko Federiko Madrazo” izendapena. Erretratu horietan, marraz­kiaren erabateko zuzentasunaz gainera, jakin badaki Bonnatek izakeran sar­tzen, ez aurpegian eta begiradan islatzen zuen horretan, baita jarrera eta keinuetan ere, beti per­tsonaiaren arimaren al­derdirik noble eta duinena ongi azal­du dadin arreta handia jarriz. Gaur­ko ikuspegitik, Bonnaten erretratuak ez dira mugagabeak. Garaiko gustuen arabera, Bonnatek kanpoko janz­kera gehiegi­txo nabarmen­tzen du; orokorrean gehiegi goresten zuen erretratatua eta –Velazquez eta Rembrandt neurriko historiko handienen kontrastean– bere erretratu guztiak gehiegiz­ko “bukaera”-ren aka­tsa dute. Bonnat bil­dumagilea. Adiskide ba­tzuk eta eredutarako erabili zituen zenbait har­tzekodunek egin ziz­kioten margolanen oparietatik hasita, bil­dumak egiteko grina sortu zi­tzaion. Eta bere bizi­tzako hogei urteetan gehien laztandutako ame­tsa museo bat eraiki­tzekoa izan zen. Bereak ziren koadroak Fran­tziako Estatuari eskaini ziz­kion bera hil zenean, Baionan ezar­tzekotan. Horrela osatu zen gaur egun hiriak duen Bonnat Museo bikaina. <center><nowiki>* * *</nowiki></center> Bonnaten inguruan “Eskola Bayonesa” izenekoa eratu zuen ikasle tal­dea mugi­tzen zen, eta hauen artetik Helêne Feuillet gailendu zen, Baiona Hiriko Udal Margogin­tza Eskola zuzendu zuena; XX. mendeko Iparral­deko margolari ba­tzuk hantxe prestatu ziren.60 === Errealistak eta kostunbristak === Nahiz eta horma‑pinturak landu, marraz­kien al­dera gehiago jo­tzen zuten margolariak badiren, ezin har daitez­ke nazaretartzat, baizik eta kostunbrista al­deko eta genero-margogin­tza joeran errealistatzat, besteak beste, Paulo Uranga, Teodoro Eren­txun eta agian bere lehen lanetan Jose Etxena. Eduardo Zamacois (1841‑1871) bilbotarra zen, Abandon aspal­didanik sustraituriko familia batean jaioa zen eta 1859an bere familiarekin Madrilera al­datu zen; han Arte Ederretako San Fer­nando Eskolan sartu zen, eta Federiko Madrazoren ikaslerik aukeratuena bihurtu. Bere maisuak gidaturik Parisera joan zen, eta han Mariano Fortuny eta Eduardo Rosales adiskideak bil­durik, orduko preziosismo pik­torikoaren buruzagi zen Jean‑Louis Meissonier‑en lantegian sartu zen. Al­di hau zen historiako koadroetatik tableautin‑era eta genero‑margolanetara zetozen zaletuak al­dia. Zamacois gaztearen egonal­dia, noizbehinkako bidaia ba­tzuekin, Fran­tziako hiriburuan hamar urtekoa izan zen, 1868an Hirukoiztarren jangela margo­tzeko Erromara egin zuen bidaiak etena izan bazen ere. An­tza denez, Charles Dickens eleberrigile ingelesak Landa zaindaria koadroa erosi zion. Koadro txikietan, esaterako, hain ezaguna den Desgaraiko ikustal­dian (Bilboko Museoan) grazia eta dotorezia liluragarriak erakusten ditu, eta ustekabeko herio­­tzak bere ibilbidea hau­tsi ez balu, genero preziosista horretan Fortunyren ain­tza berdinduko zuela uste izatekoa da. Antonio Mª Lekuona eta Etxaniz (1831‑1907). Ohitura zaleen artean kokatu ohi da. Tolosan jaioa zen baina Bilbon hartu zuen kokapena, Arte Ederretako San Fer­nando Eskolan dokumentu bikain baten bidez izen ona irabazi eta 22 urte eman zituen Madrilgo Zien­tzia Naturaletako marraz­kigile karguan. Egia esan, ez zen bereziki jan­tzitako margolaria, baina eginkizun onuragarri bat bete zuen irakaskun­tzan, Bilboko ikasleen artean hainbat belaunal­dien prestakun­tzan lagunduz, Donostian Eugenio Arruti (1841‑1889) margolaria erretratuetan, paisaietan eta ohituraz­ko arteetan egiten ari zenaren antzera. Lekuonak Parisko bidea hartu zuen eta handik itzuli zenean karlista zen monar­karen –Karlos VII.a zeritzonaren– Ganbarako Margolari bihurtu zen, eta Durangon Biz­kaiko Merindadeetako ordez­kariei harrera egiten (1874) margotuko zuen (Durangoko Arte eta Historiako Museoa), non Antonio Mª Esquivel sevillarraren imita­tze kaxkar baten mul­tzoa dela ikus daitekeen. Prin­tzea bera ere margotu zuen Ger­nikako Arbolaren itzalean zina egiten (1875), liberalak Ger­nikan sartu bezain laster desegin zuten koadro batean. Unamunok gertutik ezagu­tzen zuen Lekuonaren margolanei buruz­ko kritika, zeren eta pen­tsalariaren aurpegiak Iruñean zauriturik dagoen Iñigo Loiolakoa zain­tzen duen sendagilea margo­tzeko (izugarriz­ko oihal “historikoa” da, Loiolako Ikaste­txearen barruko harmailetako bat apain­tzen duena) balio izan zionez Lekuonari: “Ez zen gailen­tzen –ida­tzi zuen Unamunok– ez marraz­kiengatik, ezta koloreengatik ere; hau bere koadroetan ho­tza eta margorik gabea zen eta hura, akasduna ez zenean, arrunta. Are gehiago, hau guztia horrela izanda ere, bilbotar ertilariengan eta atzetik izan dituen baskongadoengan, oro har, bere eragina ukaezinez­koa da”.61 Lekuonak paisaia idiliko ba­tzuez gainera, Bilboko elizen barruko ikuspegi ba­tzuk ere utzi zizkigun, garai hari zerion xarma erromantikoz jan­tziak. Llano Gorostizak, bere al­detik eranskin hau jarri zuen, Lekuonaren koa­dro kostunbristak “ezin izan daitez­ke Teniers‑en ber­tsioak baino”. Tolosarraren arte lanetan Flandesko margolariaren eragina oso nabaria da”. Formatu txikiko koadroetan pen­tsa­tzen jarriz ­gero goresgarritzat har daitekeen baieztapen hau, konposaketa on batetarako hobeto zehaztu behar­ko li­tzateke, esaterako, Salbatoreko erromerian gerta­tzen zaion moduan, per­tsonaia askoko tal­deak margo­tzen saia­tzen denean, tolosarraren iaiotasun apurra ikusiz. Nolanahi ere, Lekuonak merezi du errespetuz­­ko oroi­tzapen eta begirada bat euskal margolari askoren estetikako hastapenetan honek izan zuen eraginean pen­tsatuz­ gero. === Inpresionistak === Margolari-tal­de fran­tses bat izan zen, ezer baino lehen errealista izendatu behar­ko li­tzatekeena, zen­tzu generiko eta hi­tzaren esanahi gu­txien espezializatuan. Ikusten den errealitatea erarik zeha­tzenean adierazi nahi zutela eta, optika zien­tzian bilatu zuten ahol­kua. Chevreul (1839) eta Helmhotz‑en (1856‑66) ikerlanek eguz­kiaren argitan argituriko egiaz­koaren ikuska­tzea ulertarazi eta sentiarazi zien zehaztasun berezi batez. Eta margoek lege ba­tzuen arabera eran­tzuten dutela aur­kitu zuten; tokian tokiko margo osagarriaren bitartez itzalak margotu egiten direla, eta abar. Delako ertilariek beren esperien­tziak el­kartrukatu zituzten eta beren oihalak Nadar argaz­kilariaren aretoan erakustea erabaki zuten az­kenean, 1874ko apirila‑maia­tzean. Hauek dira izen deiturak, Claude Monet, Auguste Renoir, Pissarro, Sisley, Paul Cézanne, Degas, Guillaumin eta Berta Morisot. Eskandalu bat eragin zuen erakusketak. Trufaz kritikatuak izan ziren. Eta Monet‑ek bere koadro bati ''Impression: Soleil levat'' izena eman zionez, Inpresionistak izengotia jarri zioten destainez. Normalean aire librean margo­tzen zuten eta begiz jasotako beren inpresioa adierazten saia­tzen ziren; helburua, beraz, argia zen: egunaren une bakoi­tzeko argiaren zehaztasun kromatikoa, gauzen forma disolbatu egiten zuten, eta bazterrera uzten zituzten margo gris, beltz eta neutroak; beren paleta bikaina zen, oinarriz­ko margoak nahiago zituena; beren teknika el­karren ondoan jarrita ala gainean jarritako pin­tzeladak eta ez nahasiak, eginez osa­tzen zen, pin­tzelada laburrak, uretako, aireko, hodeietako eta gauzetako argi uhinek sor­tzen dituztenak. Inpresionismoa ez zen Euskal Herrira egokitu, ez hasierako al­dian bederen, nahiz eta hirurogeigarren hamar­kadan euskal ertilari ba­tzuk Parisera joaten hasiak ziren. Urte horietan Euskal Herrian inpresionista ortodoxoa besterik ez zen izan, eta bera jaio­tzez asturiarra, nahiz eta adopzioz­ko euskal­duntzat har daitekeen: Dario Regoyos (1857‑1913). Dario Regoyos. Rivadesellan jaioa zen, baina bere haur­tzaroa Madrilen bizitu zuen, bere aitak ar­kitek­to gisa lan egiten baitzuen hirian. Aitaren karrera jarrai­tzeagatik ar­kitek­turako ikasketak hasi zituen, baina, bere aita hil zenean, heren­tzian zati eder bat bere­tzat izan zenez, margogin­tzan jardutea erabaki zuen. Urte ba­tzuk egin zituen Margogin­tza, Eskultura eta Grabatuko Eskola Berezian, Carlos Haes‑engandik ikasten, baina honek, az­kenean kon­tseilurik onena eman zion: ihes egitea. Paristik barrena, Bruselara joan zen 1879an. Eta han bizitu zen hamaika urtez, Espainiara sarritan bidaiak egiten zituen, al­diz­ka han bizi­tzen zelarik. Laster sartu zen L´Essor tal­dean –gustu eklek­tikoak zituen tal­dea zen berau– eta egiten zituen erakusketetako batean (1882) “denetan ausartena zelako” erakarria zuen jendearen arreta. Regoyosen margolanak “areto baten barruan pistola‑tiro bat zirudien. Handik gu­txira etena gertatu zen, eta berrizaleenek Hogeiko El­kartea osatu zuten, bertako partaide izan zirelarik James Ensor, Guillermo Vgels, Van Riesselbergue eta beste ba­tzuk. Edmod Picard mezenak eta Octave Maus kritikariak adoreturik eta bul­tzaturik, lan “inpresionistak” eraku­tsi zituzten Monet, Pissarro, Seurat, Cézanne eta Toulouse‑Lautrec‑en oihalekin ba­tera. Ia ez ziren zor­tzi urte igaro aipatutako In­presionista fran­tsesen lehengo agerpenetik. Regoyos Belgikan, Verhaeren, Rodenbach eta Maeterlink‑en adiskide egin zen, Albéniz musikaria eta Arbós maisuak ere esku hartu zuten tertulia batean. Edmond Picard‑ek 1888an adierazi zuen Hogeiak kritiken gainetik garaile irten zirela. Baina Espainian eta Euskal Herrian bestelakoa zen egoera. Van Rysselbergue‑rekin eta Constantin Meunier eskulturagilearekin Bruselatik Espainiara etorriko zen Regoyos 1882an, eskulturagile horren karrerarako oso erabakigarria izan zen bidaia batean. Beranduago, 1888an berriro Espainiara itzuli zen Verhaeren poetarekin. Zeltiberia ezezagun hartatik barrena eginiko ibilal­dietatik ateratako inpresio mordoa, 1899an, Bar­tzelonan argitaratu zuen La España Negra izeneko liburuan bil­durik geratu ziren, eta garai hartako idaz­le eta pen­tsalariengan izan zuen eraginik, eta ez gu­txi.62 Dario Regoyosek 1889an Londresera txango bat egin zuen eta 1891n errepikatu zuen. Haren sentiberatasun finak gorroto zituen gehiegiz­ko eguz­kiak, “ez zen bere asmoa, halako edo beste Levanteko haren antzera, begi-ninia lauso­tzea”63 eta, gerora esan zuenez, “Euskal Herria eska­tzen zion joaten zen tokira joaten zelarik”. Beraz, 1891ean Espainiara itzul­tzean, bere bizitokia kokatu zuen, horrela esan badaiteke behin­tzat –Ragoyosen bizi­tza etenik gabeko erromesal­dia baitzen– betiere, bat bestearen atzetik euskal herrietan: Irun, Bilbo, Donostia, eta abar. Adiskideak egin zituen, besteak beste, Arteta, Etxeberria, Baroja, Unamuno, eta Maeztu. Regoyosek lanak, 1890az­ geroztik, urtero eraku­tsi izan ditu Parisko Independenteen aretoan eta Madrilgo Arte Ederretako Erakusketa Nazionalean. Bilbon 1894an kokatuta, hurrengo urtean ez­kondu zen, Henriette de Montguyon paristarrarekin. Durangon kokatu zizen senar‑emazteak eta sei seme‑alaba izan zituzten. Lan zaileko urteak izan ziren segidakoak, erakusketak eta bidaiak, bat bestearen atzetik. Parisen Regoyosek bere adiskidetasuna sendotu zuen, besteak beste, Monet, Degas eta Rodin ertilariekin, eta Daudet, Mallarmé eta Edmond Goncourt idaz­leekin. Donostian aur­kitu zuen bizitegia 1899an eta hurrengo urtean Irunen. Bilbon Arte Moder­noaren erakusketa batean parte hartu zuen, 1901ean; eta agiri bat sinatu zuen, Durrio, Zuloaga, Rusiñol, Uranga, Guiard eta Utrillorekin batera Inpresionismoaren aur­ka Mariano Benlliure‑n kritika basati bati eran­tzunez. Parisko Silberberg galeriatan erakusgai izan zituen lanak, Pablo Uranga, Ricardo Canals eta Manuel Lodosarekin batera. Ondorengo urtean Her­nanin eta Donostian aur­kitu zen. Eta Parisen Inpresionismotik Puntillismo eta Sinbolismo al­derako bideak ibiliko diren bitartean, Euskal Herrian eta Espainian, beti inpresionistak diren Regoyosen obrak oso eztabaidatuak izan ziren eta horrez gainera zakar­ki baztertua kritika kon­tserba­tzailearen al­detik. Espainian, 1904an artean goraipatu eta kritikatu egiten zen al­di berean. Arte Ederretako Erakusketa Nazionalean ohorez­ko aipamen sinple bat lortuta, arte kritikari sartu zen Antonio Cánovas‑en al­detik eraso gogor bat paira­tzen zuen bitartean, Regoyosen margolanak “pintura izatera ere ez zirela iristen” baiezta­tzen zuelarik. Regoyosek 1906an erakusketa handi bat egin zuen Parisko Druet Aretoan, Impressions de Castille et du Pays Basque izenburupean. Bizi­tzera 1907ko mar­txoan Durangora joanda, Areetan zen hurrengo urtean. Donostian zin­tzilikatu zituen bere lanak 1908an Vázquez Díaz‑ekin batera, El Pueblo Vasco‑ren egoi­tzan. Euskal Herrian erabateko arrakasta 1908ra arte ez zitzaion iritsi, Bilboko Delclaux Aretoan Manuel Lodosak antolaturiko erakusketa batean, non hamar koadro sal­duko dituen. Espainia mailan ertilari handi­tzat ezagutu zen, bere gai­tzak az­kena gertu zegoela senti erazten zionean, hain zuzen ere. Granadara lekual­datu zen 191ean, han zelaiak eta bideak margotu zituelarik: Elurretakoen bideak, Eraisketak, Gailur elurtuak...; baina Areetara itzuliko zen hurrengo udaberrian. Joan de la Encina biziak, Regoyos, bere maisu Karlos Heas‑ekin al­deratuz, honela zioen, belgikarrak “gisatu sal­tsa lodiaz margo­tzen zuen bitartean, margo puruenen distira, bizitasuna, grazia eta garbitasuna jar­tzen zuela Dario Regoyosek”. Gutiérrez Abascal berak, Ortega y Gasset eta beste ba­tzuk nabarmendu zuten Dariok aurrean zituen gauzak begira­tzeko, ia haurrarena eta fran­tziskotarra dirudien xalotasuna, eta beroietan gainjar­tzen zen argia zituela. Gaya Nuñok ere goraipatu egin du asturiarraren ikusten zuen guztiaganako berez­ko jakin‑min maite­tsua: “Lehendik dastatu gabeko era guztietako sentipenak aur­ki­tzeko haur lehia­tsu baten modura, hurbil­duz joaten da guztietara, naturako zati xamur eta ukigabeetara bezainbat gertakaririk bi­txienetara ere; baskongadoetako ipar al­deko paisaia leunetara eta zezen plazan tripak ateratako zal­di erreketaren ikuskizun zorigaiztoetara. Dena axola zaio, hiria, herrixka, landa zabala... jakin‑min iraunkorraren eta etengabeko begira­tzearen kinkan beti. Kalea, hondar­tza, festa, ibaia, basoa, azoka, trena, oilategia, dan­tza...”. Dariok bizi­tzako az­ken urteak Bar­tzelonan eman zituen. Buenos Airesen (Argentina) antolatu zi­tzaion erakusketa bat 1912an. Bere herio­tzako urtean jaio zi­tzaion az­keneko alaba: Pilar. Mingaineko minbiziaz gaixorik Bar­tzelonako San Gervasio auzoan hil zen bakean 1913ko urriaren 19an.64 Regoyosen omenez­ko erakusketak bat bestearen atzetik etorri ziren 1915etik aurrera: Bilbon, Oviedon, Madrilen eta Bar­tzelonan. “Bera hil zenetik berrogei eta hamar urte igaro dira –ida­tzi zuen Gaya Nuñok– eta oraindik ere zalan­tza dago ea ulertu ote den bere obraren edertasuna eta handitasuna eta bere nortasunaren fun­tsez­ko zin­tzotasun artistikoa.65 Adolfo Guiard. Euskal Herrian Inpresionismoaren benetako sarbidea egin zuena Adolfo Guiard (1860‑1916) izan zen, Regoyosen garaikide eta adiskidea. Bilbon jaio zen eta bere lurraren maitale, zalan­tzarik gabe, Gaya Nuñok “herrikoi, eskulangile eta apala zenaren laguna” zela dio deskriba­penean. Bilbon Antonio Lekuonaren ikasle izandakoa eta Martí Alsina‑rena Bar­tzelonan, Parisera joan zen eta han bizi izan zen 1878tik 1886ra, une hartako arte berrikun­tzetan nahikoa busti ahal izateko, eta Inpresionismoko maisu ba­tzuen adiskidetasuna –Degas‑ena bereziki– landu ahal izateko adina denbora bizitu zen. Ez da dudarik orduan ezagutu zuela Regoyos, baina asturiarrarekin adiskidetasun estua ez zen berandu­txora arte hasi. Bilbora itzulita zezen-festen kartelak diseinatuz irabazten zuen bizimodua, bere dohainik bikainena azal­duz: marraz­kigintza. Baina argi azal­du zen paristar inpresionistekin izandako harremanek bere paleta asko aberastu zutela. Gaya Nuñok kromatismoak aipa­tzen ditu; Bilboko Museoan gorde­tzen diren beirateen proiek­tuak polikromiaz margotu zituen, grisa, berdea eta urdina da nagusi haietan, baina al­kandora baten gorria edo kandela baten okrea oso egoki lehertuz bat‑ba­tean”. Guiardek 1887an egin zituen bere lan garran­tziz­ko ba­tzuk;66 Bilboko El­kartea apain­tzen duten formatu luze­ko paisaien hiru oihalak: Iparreko geltokiko ehiztariak (109 x 310), Terrazan (110 x 470), eta Itsasadarra Axpen (116 x 295), lanbro inpresionista ar­nasten den margolanak dira. Ezaguna da Unamunok bota zuen esal­dia, Guiarden per­tsonaiak “txakolinez beteriko edalon­tzitik zehar” ikusiak eta margotuak daudela dioena; baina –beste hau ere eran­tsi zuen– inoiz ere marra zeha­tzak margo­tzeari uko egin gabe. “Guiardek Lemoako baserritarrak kanpoko argitara ekarri eta eguz­kitan jarri zituen”. Baina, per­tsonaiak aire zabalera atera eta urdin ara­tzez baina­tzea inpresionismoa izan liteke, baina ez hala er­tzak nabarmen­tzea eta irudia silueta ausartez marraztea. Horregatik, Euskal Herrian Inpresionismoaren sar­tzaile izendatu zuenak berak, Joan de la Encinak, kontraesaneko ezaugarri bat eransten du, Guiard ez zela leher­keta kromatiko handien zalea eta “armonia sorrak eta tonu motelak nahiago zituela” esatean; hau da, Monet edo Renoir ba­tzuen al­deran­tziz­koa. Guiardek nahiko jeinutasun izan zuen Inpresionismoa bere sentiberatasun eta gustuetara egoki­tzen. Marraz­kiaren arabeskoan maisua zen eta ez zion ia inoiz ukorik egin: Txoa edo krabelin gorriko neskatila baserritarra (Bilboko Arte Ederretako Museoa), Bakioko baserritarra (Bil­duma partikularrean), Bilboko egunkarian eztabaida su­tsua eragin zuen erretratu miragarria.67 Bestal­de, denbora joan ahala Inpresionismo ortodoxotik al­denduz joan zen, ia guztiz zuria zen argia nahiago izanik, bere pin­tzeleko trazuak horretarako mehartuz eta pigmentu pik­torikoa arinduz, halako moduz, non bere az­ken itsas paisaietan margogin­tza abstrak­tua al­darrika­tzen dela dirudien. Anselmo Guinea. Guiarden merituetako bat zen, bera baino sei urte zaharragoa zen Anselmo Guinea, moder­nitatea inpresionismora herrestan ekarri zuena, ez hainbat bere hi­tzez, bere estilo sor­tzailearen adibide konben­tzigarriagatik baizik. Anselmo Guinea bilbotarra (1854‑1906) Madrazoren ikaslea izan zen San Fer­nando eskoletan eta Erromara joanda 1876ra arte bizituko zen han, data honetan Hiribil­dura itzuli zelarik inauguratu berria zen Arteak eta Ofizioak Eskola berriko irudi-maisu plaza irabazi ondoren. Foru sentimendua herrian su­tsuki bizi zen garaian Biz­kaiko Probin­tziaren Erakusketan arrakasta itzela lortu zuen 1882an Joan Zuriak Biz­kaiko independen­tzia defendatuko duela zina egin zuen‑ari buruz­ko zirriborroarekin, delako konposaketa, gerora Biz­kaiko Foru Aldundiko beirate baterako izendatu bazen ere, delako beiratea gauzatu gabe garatu zen, az­kenik Biz­kaiaren alegoria (Euskal Herriko Museoa, Ger­nika) batek ordez­katuko zuelarik. Arrakasta hauek Guineari berriro Erromara joan ahal izateko eszeden­tzia bat hartzea ekarri zioten, eta han izan zen 1888ra arte. Italian barrena ibilita, Bilbon eraku­tsi ziren bere lan ugari bidali zituen handik. Italiar macchiaioli‑en eraginak orban gardenez­ko akuarelak margo­tzera eramanez, erruz sal­du zituenak. Pixkanaka bere zaletasun historizistetatik askatuz joan zen eta bizi­tza gordineko paisaiaren errealitatera hurbil­duko, marraz­kiaren zehaztasun eta margoen distira handi batez Fortuny‑ren preziosismoa azal­du zen oihal txikiekin. Parisera egin zuen bidaia batek (1896) “erromantizismotik” erabat askatu zuen eta Arratiako ez­kon­tza baten gaia duen bere Kristaua deritzon oihal handiari inpresionista esan diezaiokegu. Italiara joan zen berriro 1902an, eta handik Bilbora itzulita, beirateetarako kartoiak diseinatzen jardun zuen (Ramon de la Sotaren Jauregi­txoan), eta Probin­tziako Foru Al­dundian sabai ba­tzuk margotzen, argitasun garbiko mural inpresionistaz. Manuel Lodosa. Ezin ukatuko dugu estilo berriaren ekarpena Regoyos eta Guiarden lagun Manuel Lodosa bilbotarrarena (1865‑1949). Parisko egonal­diaren ondoren, arte eta kultura moder­noaren bul­tza­tzailerik adore­tsuena izatera iri­tsi zen bere jaioterrian. Bilbotar andereen erretratuetan trazu inpresionistak harrapa daitez­ke, pin­tzel­kada luze eta solteetan diseinaturikoak, halakoxe grazia goyar bat badutelarik, bere Bilboko bizimoduari buruz­ko pastel gozo eta dardaratietan. Hortaz, Inpresionismoa Euskal Herrian berandu sartu zen eta lo­tsati an­tzera. Llano Gorostizak adierazi zituen euskal ertilari zenbaiten ohar inpresionistak nola eta zergatik izan ziren etor­kizunik gabeko arinkeriak.68 Eta nolanahi ere, inpresionista ortodoxotzat jo daitez­keen ertilarien lanak XX. mendea ongi aurreratuan egin ziren. Gogora di­tzagun batzuk. Fer­nando Amarika. Ugaria da oso Valladolideko Uniber­tsitatean Zuzenbide ikasketak amaitu ondoren margogin­tzako isuria bere baitan aur­kituko zuen Fer­nando Amarika (1866‑1956) gasteiztarraren obra. Margogin­tza “plenairistan” murgildu zelako eta Whistler ingeles margolariarekin gizarte eta afek­tibitate mailan izan zuen gertutasunagatik merezi du gogora­tzea. Akademizismotik Inpresinismo al­derako iheslaria izan zen. Bere hiriko Museoak eskaini zion aretoan konproba daiteke bere paisaia ugariak Sorollaren naturaltasun joritik gertuago irauten duela Renoir‑ene­tik baino. Liluratu egiten zuten kontraste kromatiko gogorrek; eta ez zen erakargarria bere­tzat margogin­tza atmosferikoa. Urteekin, irudien profilak sendoago finka­tzeko joera azal­du zitzaion Amarikari, bere inpresionismoa Zuloagaren hiz­kera bikainarekin bateratu nahiko balu bezala, eta lehen planora ekarrita, urrutikotasunak (lainoak edo mendiak), Cézannen antzera. Alvaro Alcalá Galiano (1873‑1936) izeneko bilbotar honek izan zuen baliabide ekonomikoak margogin­tzan jarduteko. Madrilera joan zen 19 urte zituela, han Jiménez Aranda eta Sorollaren ikasle izan zen. Arte Ederrak eta Ateneoa sortu zituen Bilbon, sariak eta dominak irabazi eta mural apaingarriak margotu zituen. Kredo inpresionistariari leial izan zi­tzaion, XX. mendearen lehen hamarkadetan euskal margogin­tzaren aire berri­tzaileak beste norabide batean astin­tzen zuen bitartean. <center><nowiki>* * *</nowiki></center> Inpresionista ukitu garbiak aur­ki daitez­ke XX. mendearen hasieran jardunean diren beste margolariengan, besteak beste, Paulo Urangarengan (1851‑1934), bai bere paisaiatan bai bere erretratuetan eta bai ohituren eszenetan zalan­tzan ibili bai­tzen, Inpresionisten argitasun alaiaren eta miresten zuen bere adiskide Zuloagaren lerroen ausardia ikaztuen artean. Nolanahi ere, euskal ertilari asko izan ziren, XX. mendea ongi aurreratua zela, beren buruak inpresionismoaren itsasgorak herrestan eramaten utzi zuten al­dietatik igaro zirenak, –Asen­tsio Martiarena (1884‑1966), Jesus Basiano (1889‑1966) eta abar. Baina al­di askozaz ere gertuagokoa da, eta, abangoardiako mugimendu guztietan ohikoa denez, historia bera arduratu zen arragotik igaro zenetik baliagarri eta betirakoak besterik ez beregana­tzen, dagoeneko “klasiko” bihurturik zena, hain zuzen ere. == Laburpena == Aurreko mendeen kontrastean, XIX. mendeko artea laburbildu bahi luken historialariari zerbait gailen­tzen bazaio, al­diaren konplexutasuna eta edozein mailatako al­daketen erritmo az­karra da hori, aurreikuspenen arabera, gero eta az­karragoa izango dena gainera. Teknikaren etengabeko aurrerapena, gizarteko bizimoduari eragiten dioten aur­kikun­tzak eta asmakun­tzak, eta berauen erabilera pragmatikoari az­kartasunez eran­tzuteak arte-egituren bizi­tzan mutazio sasoi bat sortu zuten. === Hiri garapena === Lehen begiradan suma­tzen den lehenbiziko berrikun­tza hiri zabaldien hedapena da. Asko hazi zen populazioa eta honek hirigin­tzaren garapena ekarri zuen. Fran­tziako hiriburua Baron Haussmann‑en politika zuhur bati esker handiagotu zelarik, eta 150 urte igaro ondoren oraindik miresmena sor­tzen duen eta bere zabal­kun­tzan Bar­tzelonako eta Euskal Herriko hiriburuetan isla­tzen den ibilbide zabalen sareak sor­tzea Ar­kitek­turaren Historiarako eta monumentuz­ko eskulturaren­tzat gorengo garran­tzia duen gertakaria da. Chueca Goitik idazten duenez, XIX. mendeko hirigin­tza gertakaria ez zen industria iraul­tzaren ondorioa soila izan, baita komunikazio-bideen eta garraioen aurrerapen izugarriarena eta ekonomia zein gizarteko ideien al­daketarena ere. Alor horretan bederen, hainbeste kritikatu izan diren mende horretako ar­kitek­toei ezin kenduko diz­kiegu goraipamenak, bestal­de. Gure euskal hirietako zabal­degiak egiten asmatu zuten ia beti, an­tzinakoa izateagatik gorde behar zena begirunez hartuz betiere, eta etor­kizunerako beharrez­ko zena, jada zelatan zegoelarik, gogoan hartuz. Eta gerora burgesia abera­tsak sortu zituen bizitegi auzoak –agian kritikagarriak beste zenbait ikuspegitatik–, bolumenetan propor­tzio handikoak ziren jauregi­txoak, lorategiez inguraturik eta etorbide arbola­tsu zabalen er­tzetan ereikiak “XIX. mendeko sor­kun­tza onuragarrienen artean koka­tzen dira”.69 === Erlijioz­ko artearen gainbehera === Nabarmenki da atal hau negatiboa, mende honetako arte historiaren barruan, erlijioz­ko artearen gainbehera baita. Arte historialariek sumatu dute gertaera hau, baina apenas gel­ditu diren beronen arrazoiak azter­tzen. Gure eskual­deari dagokionez, ezin utzi dezakegu aipatu gabe, bederen,1837ak izan zuen garran­tzi erabakigarria. Elizako ondasunen desamortiza­tze-dekretuak –gizarte mailatik begiratuta hein handi batean zurigarria bada ere–, nola egin zen ikusita, kristau artearen­tzat ondorio kaltegarriak izan zituen, aurreko mendeetan gailur gorenak iri­tsi zituena izanik. Eliza, bere gur­tza lekuak eraikitzeko eta berauen edergarritarako erabil­tzen zituen zergak kentzeagatik pobreturik, erakundeetan jazarpena noziturik eta bere zenbait eskubideez gabeturik, ezin jarrai zezakeen kultur eta arte-sor­kun­tzen mugimenduaren buruan. Kultur sormenaren hegemoniak sekularrengana eskualdatu behar izan zuen. === Margogin­tzaren tonu apala === Estatuko autoritatea izan zen XIX. mendearen erdial­dera, gerora aristokrazia kapitalista, arte ekimenen buruan jarri zena. Eta oraingoz, ez du sormen-lagin handirik agertu. XX. mendearen hasieratik histo­riari eta ar­teari buruzko bibliografiak hemere­tzigarreneko artea begirune handirik gabe erabili zuen. Erromantizismo eta errealismoko al­diak arte plastikoetarako ez direla oparoak izan onartu beharra dago. Ez da gauza samurra gizarteko bizimoduan izandako al­daketak eta karlistadek sortutako ezegonkortasunak zenbaterainoko eragina izan zuten jakitea Euskal Herrian arte-sormena hain urria izateko. Mendearen az­ken hereneko eskulturagile eta margolari ba­tzuen lanetan erromantikotzat har daitez­keen ezaugarri ba­tzuk eraku­tsi ditugu. Baina, garai horretako euskal margoetan ez dago Delacoix fran­tsesaren ausardia eta indar nabarmena, esate baterako, edo Goyaren bat‑bateko askatasun irudimen­tsua, ezta, besteak beste, Alenza, Eugenio Lucas ala Fran­tzisko Lameyerren eta bere jarrai­tzaile hispaniarrena gogoraraziko duen ezer ere. Ia egin den guztian, mendearen bigarren erdiko euskal margogin­tza erromantikoa izan zen gai al­detik eta errealista formen aldetik; baina biak ere tonu apalean. Kalitatez­ko “euskal margogin­tza” desiragarria etor­kizunean zegoen, jada sumatzen bazen ere; eta gauza bera esan daiteke eskultura handiaz ere, XX. mendea oso aurreratura arte sartu ez zenaz. === Errealismoa eta Inpresionismoa === Edonolako iraul­tza erromantikorako gaitasunik gabe, eroso kokatu ziren euskal ertilariak errealismo akitu batean, eta oso gu­txi ba­tzuk izan ziren benetako inpresionismoa onartu zutenak. Baina, itxura guztien arabera hain berri­tzailea zen mugimendu hori, guk ikusten dugun moduan drama baten az­ken ekital­dia da, eta horrekin amaitu zen europar artearen Errealismoa. Inpresionismoaren etorrerarekin garaiko espiritu azter­tzaile eta zientifikoa azaleratu zen. Intelek­tualen nekea sumatu egiten zen, eta honexegatik nahiago izan zen ikusmenaren sentipena, bazterrera utziz, ez ezagumenak (jakinduriak) eran­tsi zezakeena soilik, baita beste sentipenetatik letor­keena ere (ukimenez­koa, adibidez). Erromantikoen ameskeriak gai­tze­tsirik, oraingoan Inpresionistek errealisten “literatura” ere baztertu zuten. Guztiaren irudi sintetikoaren ordez, margogin­tza osa­tzen deneko esperien­tzia teknikoaren osagaiak azal­du behar ziren, pin­tzeladak bananduta. Sun­tsi­tzearen joerari atea ireki zi­tzaion, XXI. mendean oraindik ere amaitzera ez dela iri­tsi dirudienari. Inpresionismoa da bizi­tza al­dakun­tza dela adierazi zuen artea; gertakariaren margogin­tza da. Halakoxea izaten hasia zen bizimodua: maila guztietako dinamismoa, ideiak, modak, mer­katua, ohiturak. Al­dakortasuna, joan‑etorri urduria, bat‑bateko gertakari al­dakorren zale. Ekarri gogora Dedussy baten musika inpresionistaren urduritasuna, esate baterako. Mundua sendo eta egonkor dagoen zerbait izatearen esperien­tzia, denboraren barruko esperien­tzia bihurtu zen; forma prozesu bihurtu zen, etor­kizun. Henri Berogn‑en teoria zen: bizi­tza isuri hu­tsa da. === Sinbolismoa eta inpresionismoa === Euskal Herriko margolariek ez zituzten begiak oso er­ne izan errealitate hori ikusteko, aipaturiko kasu apur hauek salbu. Fran­tziako ertilari askok bai ordea, baita Espainia eta Europako beste eskual­deek ere. Baina, mendea amaitu baino lehen bazen han begirada sakonago baten zaletasuna: sinbolismoa. Eta mugimendu sinbolista honen parean, beste alorretan (ar­kitek­tura, apainketa eta arte aplikatuetan...) abiatu zen Moder­nismoa. Garai berri baten hasiera zen artearen­tzat, lehen Mundu Gerraren balazta nozituko badu ere, ez zen jada akademikotasunari eta ikusten den munduaren itxura engainagarriari zaion mendekotasun guztia bukatuko duen bul­tzada uhol­de­tsua gel­diaraziko. Esan liteke, Elizarik gabeko eta bereziki artea beste erritorik gabeko espiritualitate baten al­di bat esna­tzera doala. Beharbada, ingurune horretan aur­kituko ditu bere sustrairik sakonenak euskal arteak. === Mende amaieraren ikuspegia === Al­daketa zeinu ba­tzuk sumatu ziren XIX. mendearen az­kenean. Eta berau buru­tzen euskal ekonomiaren goral­di ikusgarri batek lagundu zuen. Populazioaren haz­kundeak eta hirietako zabal­degiek orubeen espekulazio* mugimendu bat sortu zuten; burgesiaren sek­tore bat az­kar aberastu zen. Kostal­derantz aduanak ken­tzearekin eta muga‑zergen politika berriarekin siderurgia industriaren moder­niza­zioa bul­tzatu zen, honek, al­di berean Bilbo inguruko burdin meha­tze abera­tsen ustiaketa jende­tsuaren hasiera mar­katu zuen, mendearen az­ken urte haietan ustekabeko inten­tsitatea ezaguturik. Klase kapitalista berriari ez zitzaion komeni gizartearen eta elizaren begietan kultur balioen aurrean desberdin azal­tzea. Eta monumentuz­ko artearen zati baten garapena ekimen pribatuak eragindakoa izan zen, zuzenean ala erakundeen bidez. Burdina azal­du zen eraikinen egituretan eta ar­kitek­turaren morfologian bere presentzia areagotu zela sumatzen da. Arte figuratiboei dagokienez, zeinuak nabarmenak dira gaur­ko gure ikuspegitik: egitura berrietara irekiagoak ziren euskal ertilariak kritikoen aurrean eta publiko handiaren erresisten­tzia seta­tsuaren aurrean beren burua defendatzen zuten komunikabideetan; el­karteetan bil­tzen ziren eta tal­deak sortzen zituzten. Arte Moder­noaren Erakusketak 1900ean hasi ziren Bilbon, eta lehenengoan Gauguinen lan bat eseki zen. Regoyos eta Guiard‑en otzantasunaren atzetik “etorri ausarta” duen gazte berrizale ausardi­tsuak azal­du ziren: Zuloaga, Iturrino, Etxeberria eta beste ba­tzuk. Oraingoan bai hitz egin daiteke “Euskal margogin­tzaz”. == Oharrak == 1. J. GOÑI GALARRAGA, La revolución francesa en el País Vasco. La Guerra de la Convención (1793‑1795). Historia del País Vasco‑n, III. libk., 1972, 5‑69. or. 2. Dinastien eta Karlistaden arteko harremanei buruz­ko kontuak, ikusi Justo GARATE, El carlismo de los vascos (Donostia, 1980). 3. Karlistaden gaiak bere baitan gure herriko historian oinarriz­koak diren elementu politiko, sozial, ekonomiko eta kulturaz­koen batasun bat osa­tzen dute. Martin UGAL­DE, Historia de Euskadi‑n, IV. libk. (1982), 242. or. 4. Karlisten gertakariaren konplexutasuna uler­tzeko hainbat gil­tza, aipatutako J. GARATEren lan honetaz gainera, Julio ARISTEGIren El carlismo y los Fueros liburuan ere ikus daiteke. Euskal Herriaren Historia‑n, III. libk., 71‑135. or. 5. Lehenengo erregegaiaren biloba izan zen (Karlos Maª Isidro), Karlos Borboiko eta Braganzaren semea (Montemolingo Kodea) Bigarren Gerra Karlista deritzonaren aurrean ibili zena, batez ere Katalunian lehertu zen hartan (1855). 6. Erromantizismo hi­tzak eta kon­tzeptuak eduki di­tzakeen eduki ugariak ulertu ahal izateko, ikusi Fco. Jabier de la PLAZA SANTIAGO: El Movimiento Romántico. Ondare 21ean (Donostia, 2002), 95‑112. or. 7. J. HER­NANDO, Arquitectura en España 1808‑1900. Cátedra (Madril, 1989), 174. or. 8. P. NAVASCUES, Arquitectura española: 1898‑1914, 46‑47. or. 9. Ib. 92. or. 10. Ana de BEGOÑA, Particularismos y reservas. Los artistas vascos en el movimiento romántico. Ondare 21 (Donostia, 2002) 127. or. Lekaime salestarren elizari buruzkoetan, Begoñak bretainiar eta germaniar ereduetara igor­tzen du. 11. Migel APRAIZ BARBERO, Catedral Nueva de María Inmaculada, CMV III.ean, 123‑124. or.; M. J. RUIZ DE AEL, Vida y obra del arquitecto Julián Apraiz (1875‑1962). Historia de la arquitectura, 1.an, 1995, 7‑17. or. lauhilabetekaria. 12. Arquitectura española 1808‑1914 (Madril, 1993), 30. or. 13. 1866an jaioa zen eta garai hartan probin­tziako ar­kitek­toa, Kasino Handirako proiek­tuen lehiaketan irabaz­i zuena. 14. Bere baoak leiarrez ixteko Joan Bta. Lázaro ar­kitek­toaren lagun­tza teknikoa izan zuen. Ikusi, María ORDOÑEZen, El romanticismo funerario en Polloe (San Sebastian). Ondare 21ean (Donostia, 2002), 406. or. 20. oharra. 15. Badakigu dorre gotikoaren proiek­tu batean oinarritu zela Ramon Kortazar Urruzolak, Antonio Kortazar Gorriaren semeak, egin zuen Lizen­tziaturako lana. Kortazarrek ar­kitek­turako eskolan gotikoari buruz jasoko zuen irakaspenari eran­tsi behar diogu Etxaberengandik jaso zuena, orduko hartan gipuz­koar hiriburuan bere koinatu eta ar­kitek­turako bulego bereko lagun izan zuenagandik. Ibid, 406. or. 16. J. HER­NANDO, O.c., 1989, 175‑178. or. 17. Felix ELEJAL­DE AL­DAMA, Loiolako S. Inazio parrokia/Parroquia de S. Ignacio de Loyola (1897‑1997), (Donostia, 1996). 18. Nieves BASURTO, El medievalismo en Bilbao finisecular. Nuevos templos y reconstrucciones. Lauhilabetekaria Historia de la Arquitectura‑n. 1. znb., 1995, 49. or. 19. Iñaki GALARRAGA, La Vasconia de las ciudades (Donostia, 1996). 20. Ana de BEGOÑA, A.c., 121. or. 21. M.A. ZARATE MARTIN, Vitoria: Transformación y cambio de un espacio urbano. Sancho el Sabio‑n, XXV. libk. 1981; ikusi, halaber, Joan ADRIAN y BUENO, El crecimiento urbano de Gasteiz y el desarrollo de la ciudad. Jabier MOZAS eta Aurora FER­NANDEZ, Vitoria/Gasteiz. Guía de arquitectura. Euskal Nafar Arkitektoen Elkargo Ofiziala (Gasteiz, 1995). 22. Ramón LODOSA, Historia urbanística de Bilbao. T.V., VII. Urtea, 78. znb. 1981. ekaina; ikusi, halaber, M. BASAS, El crecimiento de Bilbao y su comarca (Bilbo, 1969). 23. Donostiako zabal­degiei buruz, ikusi Luis LARRAÑAGA BILBAO, Historia de los ensanches. VV. AA.‑n, San Sebastián. Curso breve sobre la vida y milagros de una ciudad (Donostia, 1964), 93‑105. or.; Mariano ZIRIQUIAIN GAIZTARRO, La guerra de los folletos entre alamedistas y antialamedistas. Ibid., 5‑10. or.; Ana de BEGOÑA, Segunda mitad del s. XIX. Reflexiones... Sancho el Sabio‑n, 1, 1991, 19‑32. or. 24. F. CHUECA GOITIA, Breve Historia del Urbanismo. 164. or. eta hur. 25. XIX. mendeko Iruñeko zabal­degiei buruz, ikusi, CMN, V, 3. libk., 453‑540. or. 26. Mª T. PALIZA MUNDUATE, La importancia de la arquitectura inglesa del siglo XIX y su influencia en Biz­kaia. Kobie‑n , ¿Arte Ederrak?, 4. znb., 1987, 65‑100. or. 27. Aladrén hiriarekin zerikusi handia zuen ar­kitek­toa izan zen, Kon­txako Ibilbidean eraiki ziren jauregi txiki askoren egilea izan bai­tzen. Donostiatik kanpo Bilboko Jauregi Probin­tziala eskatu zi­tzaion. 28. Mª Carmen RODRIGUEZ SORONDO, Arquitectura pública en la ciudad de San Sebastián (1813‑1922) (Donostia, 1985), 115. or. 29. Ez dugu ukituko Zabal­degiko etxebizi­tza pribatuen eraikun­tzako gai interesgarria, Udale­txeak onartutako arauen konpli­tzea batera­tzeko ezinbestean sortu ziren arazoak, ezta per­tsona nahiz familien interesak eta irrikak ere. Ikusi, Angel MARTIN RAMOS, Labor de arquitectos y maestros de obras en los inicios del Ensanche donostirra. Ondare 21ean (Donostia, 2002), 345‑360. or. 30. M.C. RODRIGUEZ SORONDO, O.c., 148. or. 31. Ana de BEGOÑA, O.c. 129. or. 32. Mikel BILBAO SALSIDUA, Reatro Arriaga de Bilbao. La arquitectura como símbolo de un modelo sociocultural. Ondare 21ean (Donostia, 2002), 335‑343. or. 33. M. BASAS, Casa de la Villa de Bilbao. Primer Centenario 1892‑1992. T.V., 208. znb., XVIII. urtea, 1992. 34. María ORDOÑEZ VICENTE, El romanticismo funerario en Polloe (San Sebastián. Ondare 21ean (Donostia, 2002), 399‑413. or. 35. Mª A. FER­NANDEZ eta Mª del Mar ZURRUNERO, Escultura y arquitectura en el cementerio de Bilbao. Kobie (Arte Ederrak), 4. znb., 1987,115‑158. or. 36. M. PALIZA MONDAUATE, Marcos Ordozgoiti, una figura polémica de la escultura vasca del siglo XIX. Ondare 21ean (Donostia, 2002), 416‑426. or. 37. Jose Piquer eta Duart-ek (1806‑1871), José Piquer eta Mon­tserrat‑en semeak, San Karlos Akademiako zuzendaria izan zenak, bizimodu abenturazale samarra eraman zuen, Mexiko nahiz Kubara bidaiak eginez, eta Parisen izana zen, San Jeronimo otoitz jarreran lan bikaina modelatu bai­tzuen, gaur egun Buen Retiroko Etxean (Madril) ikus daitekeena. Bere Tolosako lanei buruz, ikusi J. Plazaolaren, Las esculturas de José Piquer en Santa María de Tolosa. Goya, 235‑236. or., 1993, 7‑10. or. 38. Oso nabarian ager­tzen da zehaztasun hau, gaur egun Madrilgo Biblioteka Nazionaleko atondoan dagoen Isabel II.aren erretratuan, adibidez. 39. Plagio bat da argi eta garbi, Gaya Nuñoren iri­tziz: “Ku­txa, girlanda eta madailoiko hilobiratuaren irudia, nahiz dolu eta atsekabeturiko emakumearen irudia, plagioaren lekukoak dira, bestal­de, mul­tzoan egoki ematen dutenak”. XIX. mendeko artea, A.H. 19. libk. (Madril, 1958), 170. or. 40. Carlos REYERO y Mireia FREIXA, Pintura y escultura en España, 1800‑1910. Cátedra Argit., 1905, 42. or. 41. Nabiga­tzaile baten ondorengoak ordainduriko monumentua dugu, hain zuzen ere, Filipinasko Konpainiaren ikusle izan zen Manuel Agote Bonae­txeak. Hau aberrira itzuli zenean, al­kate hautatua izan zuten. Eskultura, Alfon­tso Giral­do Bergazek marmolez landua izan zen. Ibid, 293. or. 42. Gregorio MUJIKA, Estatuas del País Vasco. Txurrukaren estatua Mutrikun. E.A., III. urtea, 49. znb., (1973an berrargitaratua) 150‑159. or. 43. S. MUJIKA, Estatuas del País Vasco: Estatua de Okendo. E.A.‑n, 1913, 98‑106. or. Jose Ma­txinbarrenak lortu zuen, Udale­txeaz gain, Foru Aldundiak eta per­tsona pribatuek ere lagun­tza ematea; baina lantegia az­kenera arte eramateko ba­tzorde arduradunari lanak eten beharra gertatu zi­tzaion eraikin-lanen garesti­tzea zela eta, hori zela eta mendearen az­ken hamar­kada arte ez zen amaituta ikusi. 44. M. PALIZA, Ber­nabé Garamendi escultor bilbaíno, 1833‑1878. T.V. 297. znb., (Bilbo, 1999ko iraila). 45. G. MUJIKA, Estatuas del País Vasco. Estatua de Legaz­pi. E.A., 50. znb., 34‑43. or. 46. M. PEÑALBA, Monumentos y esculturas en vía pública. Donostia. Ondare 21ean (Donostia, 2002), 427‑434. or. 47. Pintura Vasca (Bilbo, 1965), 23‑26. or.; ikusi, halaber, Ana Mª SAINZ GIL, Los artistas que nacieron y/o trabajaron en el País Vasco durante el siglo XIX, a través de la obra de Mariano Ossorio y Ber­nard, Galería Biografíca, etc. Kobie (Arte Ederrak), 8. znb. (1991), 43‑92. or. 48. Margolari honi buruz­ko erreferen­tzia laburrak 1875urtean hasi ziren eta Hirugarren Karlista Gerra hasia zela eta Pontevedrara lekual­datu zela esateko baino ez ziren izan. 49. M. LER­TXUNDI, Purismo y nazaretismo en los pintoren vascos. Ondare 21ean, (Donostia, 2002), 389‑397. or. 50. Ana Mª SAINZ GIL, A.c., 31. or. eta hur., 7. oharra. Bringas‑i buruz ikusi, halaber, bere adiskide eta argitara­tzaile J. E. DELMAS‑en ohar bibliografikoa Pancho Bringas‑en. E.H.‑n, (1888), XIX. libk., 424‑429. or. 51. Erromako Nazaretarren adibidea, Katalunian an­tzeko tal­de bat osa­tzeko eredu erabakigarri bat izan zen Pablo Milá eta Fontanals‑en (humanista famatuaren anaia) ideologiaren bul­tzadaz lanean ari zenaren eredua. Espalter, Cerdá, Clavé, Lorenzale eta beste margolariek ku­tsatu zuten nazaretartasuna hainbat euskal ertilariengan. 52. M. LER­TXUNDI, A. c., 390‑395. or. 53. Ibid., 396‑397. or. 54. “Nire aurreko eskuti­tz batean ez dakit esan dizudan Barroeta Parisera joango dela egunen ba­tzuk hor ematera, hilabete agian. Ahol­ku eman diot Flandrinen lanak ikus di­tzan (eta beste zenbaitenak) eta berauen aurrean inspiratu dadin, jakingo duzunez, Aranjuezen Lemak eraiki dion On Bizente Bayoren Jauregiko Kaperan egin behar­ko dituen horma‑pintura margolanetatik airoso irteteko. Badakizu Barroeta az­karra dela eta talentuduna; baina aspal­di­txo da adorea gal­durik aur­ki­tzen dela, eta Bilbon apainketa lanak margo­tzen hainbeste denbora ematea, gainera, ia besterik gabe, gu­txitarako izan du, nire ustez, kalte egin ez badio. Ez duzu utziko Parisera iristen denean zure ardurarik gabe, zer ikusi eta ikasi behar duen nagusiki esan gabe”. M. LER­TXUNDI‑ren aipamena. A.c., 394. or. 55. E. LAFUENTE FERRARI, El retrato como género pictórico. Reflexiones ante una exposición. 56. Etxanori italiar egunkarietan nolako goraipamenez­ko kritikak eskaini zi­tzaiz­kion, ikusi Iñaki Moreno Ruiz de Eguinoren lanean, Artistas vascos en Roma (1865‑1015), 139. or. 57. Mon­tserrat FOR­NELLS, Pedro Alejandrino Irureta Artola (1851‑1912) (Donostia, 2001). 58. S. ARCEDIANO SALAZAR, Ignacio Déaz de Olano (Gasteiz, 2001). 59. Margolari hauei buruz ikusi Ruiz de Eguinoren iruz­kina Ku­txak Donostian antolaturiko Erakusketaren Katalogoan: Artistas Vascos en Roma (1865‑1915). I. Moreno Ruiz de Eguino, O.c., 361‑363. or. 60. La Escuela Bayonesa. I. Moreno R. de Eguino, O.c. 361‑363. or. 61. M. de Unamuno, Recuerdos de niñez y mocedad (Madril 1908), 188. or. 62. Regoyos ez zi­tzaion margogin­tza inpresionista alaiari lotu hastapenetik eta mesfidan­tzarik gabe. Margogin­tza garratz eta ez­korraren garizumal­dia, berak “filosofiko” deitu ziona ere iragana zuen. Beranduago, errealitatearen ikuskera oinaze­tsu hura bertan behera uztea erabaki zuenean soilik “argitan hartu zuen babes”, berak hala zioen. Orduan­txe berreskuratu zuen bere oreka psikikoa. Baina berreskura­tze hau ez zen bere maila sozial eta ekonomikoaren porrotaren truk baizik gertatu; harrezkero “ez‑ulertu” bat izan zen ia 1913an bera hil zenera arte. 63. P. MOURLANE MU­TXELENA, La lección de nuestro Darío. Hermes (1988an berrargit.), 213‑215. or. 64. Regoyosi buruz­ko bibliografia oraindik ere ugaria da. Labur­tzeko ondorengo bakar‑lan hauek gomendatuko genituz­ke: Rafael BENET, Regoyos (Bar­tzelona, 1946); Juan San Nicolas, Darío de Regoyos (Madril, 1986); Idem, Regoyos y el País Vasco (erakusketa Donostian, 1994); Argitaratu gabeko eskuti­tzak (Bilbo, 1994). 65. Arte del siglo XIX, A.H., XIX.ean, 393. or. 66. J. GONZALEZ DE DURANA, Adolfo Guiard (Bilbo, 1984), 41. or. eta hur. 67. Ikusi bibliografia duen eztabaida honen laburpen bat Jabier Gonzalez de Duranaren bakar‑lan bikainean. 68. O.c., 58. or. 69. F. CHUECA GOITIA, Breve Historia del Urbanismo, 185. or. == Bibliografia == * ALTUBE, F.: ''Posibles influencias en la obra de Marcial de Aguirre y Lazcano''. Urte­karia‑n 1991 (Bilboko Arte Ederretako Museoa), (Bilbo, 1992), 155‑158. or. * ANDRES ORDAX, S. Urbanismo en Vitoria 1780‑1830''. II Congreso Español de Historia del Arte‑n, iraila 11‑14 (1978), 102‑116. or. * APELLANIZ Paloma, CORREDOR MATEOS José: El pintor Fer­nando de Amárica''. Amarika Fundazioa (Gasteiz, 1986). * APRAIZ, Emilio: Catedral Nueva de María Inmaculada''. CMV III. libk., 123‑137. or. * APRAIZ BUESA, E.: ''Cosas de ayer: algo más sobre los arquitectos Saracibar''. VV.: ''XXIX (1952), 58‑61. * ARCEDIANO, Santiago: ''Ignacio Díaz de Olano''. Vital Ku­txa Fundazioa (Gasteiz, 2001). * ARIAS DE COSSIO, Ana María: ''El nazarenismo en la pintura española del siglo XIX''. Actas del II Congreso español de Historia del Arte‑n (Valladolid, 1978), II. * ARSUAGA, Migel eta SESE, Luis: ''Donostia. Ar­kitek­turako gida''. Euskal Nafar Arkitektoen Elkargo Ofiziala (Donostia, 1996). * ARTOLA, Migel: ''Historia de la reconstrucción de San Sebastián''. Donostiako Udalak argit., 1963. * AYERBE, E. (Kit Argit.): ''Iruñea/Pamplona. Vida, paisajes, símbolos'' (Oiar­tzun, 1994). * BARAÑANO, Kosme, GONZALEZ DE DURANA, Javier, JUARISTI, Jon: ''Arte en el País Vasco''. Cátedra Argit. (Madril, 1987). * BARRIO LOZA, J. A.: ''El cementerio de Abadiño''. Abadiño. AA. VV.‑n: Patrimonio Histórico de Biz­kaia, III, 48. fi­txa. (Bilbo, 2000). * BASAS, M.: ''El crecimiento de Bilbao y su comarca'' (Bilbo, 1969). * BASAS, M.: ''Las épocas neoclásicas y romántica, Vizcaya monumental''‑en (Bilbo, 1982), 977‑106. or. * BASAS, M.: ''Vizcaya monumental'' (Donostia, 1982). * BASAS, M.: ''Casa de la Villa de Bilbao. Primer Centenario 1892‑1992''. T. V. 208. znb., XVIII. urtea (1992). * BASURTO FERRO, N.: ''El medievalismo en el Bilbao finisecular. Nuevos templos y reconstrucciones''. Archivos de arquitec­tura‑n, Gasteiz, 1. znb. (1995) 49‑60. or. * BEGOÑA Y AZ­KARRAGA, Ana de: ''Particularismos y reservas. Los artistas vascos en el movimiento romántico''. Ondare 21.ean, Eusko Ikaskun­tza (Donostia, 2002), 113‑143. or. * BEGOÑA Y AZ­KARRAGA, Ana de: ''Vitoria. Aspectos de Arquitectura y Urbanismo de los últimos siglos'' (Gasteiz, 1982). * BEGOÑA Y AZ­KARRAGA, Ana de: ''Contribución del País Vasco a la pintura eiropea entre los siglos XIX y XX. Los vascos y Europa''. San­txo Az­karra Fundazioa (Gasteiz, 2001), 279‑308. or. * BEGOÑA AZ­KARRAGA, Ana de; BERIAIN, Mª Jesus: ''Ignacio Díaz de Olano 1870‑1937'' (Gasteiz, 1987). * BEGOÑA AZ­KARRAGA, A.: ''Reflexiones arquitectónicas para tres ciudades: Bilbao, Donostia y Vitoria''. Sancho el Sabio‑n , 2. al­dia, 1.go znb., 1991, 19‑32. or. * BENEDITE, L.: ''Léon Bonnat (1833‑1922). Gazette dez Beaux‑Arts''. 1923, 1‑15. or. * BENGOE­TXEA, J. de: ''El arte vasco (de Barroeta a Zuloaga)''. Guadalimar‑en, 25. znb., 1977. * BERMEJO LORENZO, C.: ''Arte y Arquitectura funeraria. Los cementerios de Asturias, Cantabria y Biz­kaia (1787‑1936)''. Oviedoko Uniber­tsitatea (Oviedo, 1998). * BIDAGOR LASARTE, P.: ''Urbanismo y arquitectura de San Sebastián durante el último siglo''. Revista de Arquitectura, 64. znb. (1974). * BIDART, P.: ''Architectes et architectures des Pays Basques'', Saint‑Etienne de Baigorri (1998). * BILBAO SALSIDUA, Mikel: ''Teatro Arriaga de Bilbao. La arquitectura como símbolo de un medio sociocultural''. Ondare 21ean, Eusko Ikaskun­tza (Donostia, 2002), 335‑343, or. * BUENO, Juan Adrián: ''El crecimiento urbano de Vitoria‑Gasteiz y el desarrollo de la ciudad''. Javier MOZAS y Aurora FER­NANDEZ: Vitoria‑Gasteiz. ''Guía de arqui­tec­tura''‑n. Euskal Nafar Arkitektoen Elkargo Ofiziala (Gasteiz, 1995). * BUENO, J. A., GONZALEZ MINGUEZ, C., MEDINA, P.: ''El crecimiento urbano de Vitoria. AA.VV.an: Vitoria 800 años'' (Gasteiz, 1981). * CASADO ALCAL­DE, Esteban: ''Pintores pensionados en Roma en el siglo XIX''. A.E.A.n, 235. znb., (1986), 368‑373. or. * CASTRESANA, L. de: ''Pintura y pintores de Vizcaya''. T.V. 61. znb., 1980. * CUZACQ, R.: ''Bonnat, l´homme et l´artiste'' (Mont‑de‑Marsan, 1969). * DELMAS, J.E.: ''Pancho Bringas''. E.E., XIX. libk., 1888, 424‑429. or. * DIAZ PEREZ, P.: ''Artistas de antaño''. Pancho Bringas. V.V. XI, 1934, 205. or. * ENCIO CORTAZAR, J.M.: ''Evolución urbana donostiarra''. Boletín de Información Municipal, 65ean, (1975) 14‑34. or. * FER­NANDEZ, M. A., ZURRUNERO, M. M.: ''Escultura u arquitectura en el cementerio de Bilbao''. Kobie‑n, (Arte Ederrak), 4. znb., 1987, 115‑158. or. * FOR­NELLS Mon­tserrat: ''El pintor Pedro Alejandrino Iurreta Artola (1851‑1912)''. Ku­txa Fundazioa (Donostia, 2001). * GALARETA AL­DANONDO, I.: ''La Vasconia de las ciudades. Ensayo arquitectónico e iconográfico'' (Bilbo, 1996). * GARATE OJAMGUREN, M.: ''Cambios urbanos y transformaciones económicas en la sociedad donostiarra durante la primera mitad del siglo XIX''. B.R.S.B.A.P. XLII. libk., 3‑4, 439‑450. or. * GARCIA GAINZA, M.C. eta beste: ''Catálogo monumental de Navarra (CMN)'', 9 libk. (Iruñea, 1980 1999). * GAYA NUÑO, Juan Antonio: ''Arte del siglo IX''. A.H. 19 (Madril, 1958). * GOMEZ MORENO, Mª Elena: ''Pintura y Escultura españolas del siglo XIX'', S.A., XXXV. Libk. (Madril, 1993). * GONZALEZ DE DURANA, Javier: ''Adolfo Guiard. Estudio biográfico. Análisis estético. Catalogación de su obra'' (Bilbo, 1984). * HER­NANDO, Javier: ''El pensamiento romántico y el arte en España''. Cátedra Argit. (Madril, 1995). * HER­NANDO, Javier: ''Arquitectura en España. 1770‑1900''. Cátedra Argit. (Madril, 1989). * HITCHCOCK, Henry‑Russell: ''Arquitectura de los siglos XIX y XX''. Cátedra Argit. (Madril, 1981). * ISAC, A.: ''Eclecticismo y pensamiento arquitectónico en España. Discursos, revistas, congresos 1846‑1919''. Granadako Diputazioak (Granada, 1987). * JEANPIERRE, H.: ''Un peintre romantique bayonnais: Helène Feuillet''. B.S.S.L.A.B., 105. znb. (1964), 187‑217. or. * JEANPIERRE, H.: ''Bonnat, peintre de tableaux religieux''. B.S.S.L.A.B., 135. znb., (1979), 393‑399. or. * LARRAÑAGA BILBAO, L.: ''Historia de unos ensanches''. Boletín de Información Municipal, 17 (1963), 38‑55. or. * LARRINAGA BER­NARDEZ, J. A. : ''Juan Barroeta, pintor de retratos''. 69. znb., (Bilbo, 1994), 34. or. * LARUMBE, María: ''El academicismo y la arquitectura del siglo XIX en Navarra''. Principe de Viana (Iruñea, 1990). * LASUEN, B. de: ''Monumentos a vizcainos ilustres''. T.V., 247. eta 248. znb. (1995). * LER­TXUNDI GALIANA, Mikel: ''Purismo y nazaretismo en los pintores vascos''. Ondare 21ean, Eusko Ikaskun­tza (Donostia, 2002), 389‑397. or. * LER­TXUDI GALIANA, Mikel: ''Eugenio Azcue (1822‑1890)''. Vida y obra (argitaratu gabea). * LER­TXUDI GALIANA, Mikel: ''Nicolas de Soraluce. Eugenio Azcue y los retratos de Miguel López de Legaz­pi''. Onda­re‑n, 18. znb., (1999), 134‑147. or. * LLANO GOROSTIZA, Manuel: ''Pintura Vasca''. Neguri Argit. (Bilbo, 1980). * LOPEZ ALEN, F.: ''Eduardo Zamacois''. E.E. XVIII. libk., (1888), 113‑114. or. * LOSADA, R.: ''Historia urbanística de Bilbao''. T.V., 78. znb. (1981). * MACHINBARRENA, J.: ''Antonio Cortázar y Gorria (1823‑1884)''. B.I.M.S.S.‑n, 17. znb., 1963. * MANTEROLA, P.; PAREDES, E.: ''Arte navarro, 1850‑1940''. Panorama, 18. znb. (Iruñea, 1991). * MARRODAN, M. A.: ''Diccionario de pintores vascos'', 5 libk. (Madril, 1989). * MARTIN RAMOS, Angel: ''Labor de arquitectura y maestros de obras en los inicios del ensanche donostiarra''. Ondare 21ean, Eusko Ikaskun­tza (Donostia, 2002), 345‑360. or. * MARTINEZ, Julián: ''La escultura en Guipúzcoa (Breve Introducción histórica)''. (Donostia, 1981). * MAS SERRA, E.: ''El camino hacia el Eclecticismo: historicismos y tecnologías. Bilbao''. Arquitectura u arquitec­tos‑en (Bilbo, 2000), 39‑56. or. * MORENO RUIZ DE EGUINO, Iñaki (Argit.): ''Artistas Vascos en Roma (1865‑1915)''. Ku­txa (Donostia, 1995). * MOZAS, J., FER­NANDEZ, A.: ''Vitoria‑Gasteiz''. Guía de arquitectura (Gasteiz, 1995). * MUJICA, G. De: ''Estatuas el País Vasco... ''E,A, III. libk.an, 1913 (Berargit.) La Gran Enciclopedia Vasca‑n (Bilbo, 1974). * MURUGARREN, Luis: ''Catedral del Buen Pastor. San Sebastian''. Donostiako Aurrez­ki Ku­txa Munizipalak Argit. 1968. * NAVASCUES PALACIO, Pedro: ''Arquitectura española 1808‑1914''. Espasa‑Calpe. (Madril, 1993). * NAVASCUES PALACIO, P.: ''Del Neoclasicismo al Moder­nismo''. H.A.H. T.V. (Madril, 1996). * NAVASCUES PALACIO, P.: ''El problema del eclecticismo en la arquitectura española del siglo XIX''. Revista de ideas estéticas‑en, 114 (1971), 111‑125. or. * ORDIALES GINES, E.: ''Guía del Castillo de Butrón'' (Bilbo,1995). * ORDOÑEZ VICENTE, María: ''El romanticismo funerario en Polloe (Donostia)''. Ondare 21ean. Eusko Ikaskun­tza (Donostia, 2002), 399‑413. or. * OSSORIO Y BER­NARD, M.: ''Galería biográfica de artistas españoles del siglo XIX''. (Madril, 1975). * PALIZA MUNDUATE, Maite: ''El papel de las publicaciones periódicas especializadas en la renovación de la arquitectura. En tor­no a algunas obras manejadas por los arquitectos vascos del siglo XIX''. Ondare 21‑ean, Eusko Ikaskun­tza (Donostia, 2002), 361‑376. or. * PALIZA MUNDUATE, Maite: ''La importancia de la arquitectura inglesa del siglo XIX y su influencia en Vizcaya''. Kobie (Arte Ederrak), 4. znb. (19879, 65‑100. or. * PALIZA MUNDUATE, Maite: ''Marcos Ordozgoiti, una figura polémica de la escultura vasca del siglo XIX''. Ondare 21ean, Eusko Ikaskun­tza (Donostia, 2002), 415‑426. or. * PALIZA MUNDUATE, Maite: ''Ber­nabé de Garamendi, un escultor bilbaíno (1833‑1898)''. T.V. 297. znb., BBK (Bilbo, 1999). * PALIZA MUNDUATE, M.: ''El Castillo de Butrón. Un episodio del Romanticismo (Bilbo, 1992). * PEÑALBA OTADUY, Mauro: ''Monumentos y escultores en vía pública. Donostia''. Ondare 21ean, Eusko Ikaskun­tza (Donostia, 2002), 427‑434. or. * PEREZ DE LA PEÑA, G.: ''La fachada neogótica 1854‑1891. La Catedral de Bilbao''. Biz­kaiko Foru Aldundiak (Bilbo, 2000), 109‑121. or. * PERSONNAZ, A.: ''Evocación de Léon Bonnat''. B.M.B., 34. znb. (1932), 345‑353. or. * PLAZA SANTIAGO, Francisco Javier de la: ''El movimiento romántico''. Ondare 21ean, Eusko Ikaskun­tza (Donostia, 2002), 95‑112. or. * PORTILLA VITORIA, M.: ''El patrimonio artístico religioso en Álava''. AA.VV. I.ean, Semana de Estudios de Historia eclesiástica del País Vasco (Gasteiz, 1981), 275‑ -285. or. * PORTILLA VITORIA, M. y otros: ''Catálogo Monumental de la Diócesis de Vitoria'', (CMV) 8 libk. (Gasteiz, 1968‑2001). * REYERO, Carlos y FREIXA, Mirela: ''Pintura y Escultura en España, 1800‑1910''. Cátedra Argit. (Madril, 1995). * REYERO, C.: ''La escultura conmemorativa en España. La edad de oro del monmento público, 1820‑1914''. Cátedra Argit. (Madril, 1999). * RODRIGUEZ SORONDO, M. C.: ''Aquitectura pública en la ciudad de San Sebastián (1813‑1822)''. (Donostia, 1985). * RUIZ DE AEL, Mariano: ''Julian Apraiz ar­kitek­toaren bizi­tza eta lanak''. “Historia de la Arquitectura, lauhilabetekaria. 1. znb. (1995), 7‑27 or. * SAINZ GIL, A. M.: ''XIX. mendean zehar Euskal Herrian jaio edo/eta lan egin zuten ertilariak, Mariano Ossorio eta Ber­nard‑en lanen bitartez, biografia Galeria...'' Kobie (Arte Ederrak) 8.ean (1991) 43‑72. or. * SAINZ GIL, A. M.: ''Fran­tzisko Bringas eta Bringas‑en (1827‑1855) lan plastikoak. Bilbo inguruetan euskal baserritarrak eta Eaux‑Bonnes XIX. mendean''. Kobie (Arte Ederrak) 8. znb. (1991), 25‑41. or. * SAINZ GIL, A. M.: ''Euskal baserritarra paratua eta paisaia irudidunak Fran­tzisko Bringas eta Bringasen lanen azter­keta plastikoa (1827‑1855)''. Kobie (Arte Ederrak), 10. znb. (1994), 107‑153. or. * SAMBRICIO, C.: ''Donostiako Al­de Zaharraren Berreraikun­tza'' (Donostia, 1991). * TABAR ANITUA, F.: ''Arquitectura y desarrollo urbano en Vitoria, del neoclasicismo al racionalismo (1800‑1936)''. Dok­tore tesia. (Uniber­tsitate Konplutensea, 1991). * URIARTE, J. R.: ''Bilbao. Don Diego López de Haro y su monumeto''. V.V., XIX, (1942), 241‑248. or. * URRUTIA, E. de: ''Bibliografía de Eduardo Zamacois y Zabala''. E.A., XVIII, (1928), 392‑393. or. * VIAR, J.: ''Antonio María de Lekuona'', 347. znb. (Bilbao, 2001), 16. or. * VIAR, J.: ''Bilbao en el arte. Del siglo XVI a 1875'', 1.libk. T.V. 304.znb. (2000). * V.V.: ''Nosotros los Vascos. Arte, III y IV''. (Donostia, 1987‑1989). * V.V.: ''Bilbao 1807‑1943. Siglo y medio de propuestas urbanísticas'' (Bilbo, 1989). * ZARATE, M.A.: ''Vitoria: transformación y canbio de un espacio urbano''. B.I.S.S.‑n, 25. znb. (1981). * ZORROZUA SANTISTEBAN, Julen eta GOMEZ GOMEZ, Agustín: ''Bibliografía del arte neoclásico y romántico en Euskal Herria''. Ondare 21ean, Eusko Ikaskun­tza. (Donostia, 2002), 437‑471. or. * ZUGAZA MIRANDA, Miguel: ''Generos y tendencias en la pintura vasca del siglo XIX''. Pintores Vascos en las colecciones de las Cajas de Ahorros (Bilbo, 1993). kh130csyokochffosddln3e0wo0hpxn 10 3076 9276 2016-08-10T09:54:44Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: {{Ohar metatxantiloia | mota = lanean | testua = '''Liburu hau hobetzeko lanean ari da {{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|wikilari bat}}.''' <br /> Hori... wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia | mota = lanean | testua = '''Liburu hau hobetzeko lanean ari da {{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|wikilari bat}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira edukian edo formatuan.<br /> Mesedez, aldaketa handi bat egin baino lehen, eztabaida ezazu haren {{#if: {{{1|}}}|[[Lankide eztabaida:{{{1}}}|lankide orrian]]|lankide orrian}} edo [[{{NAMESPACE}} Eztabaida:{{PAGENAME}}|artikuluaren eztabaida orrian]], erredakzioa koordinatzeko. Mila esker. }}<includeonly> {{#ifexpr: {{CURRENTTIMESTAMP}}-{{REVISIONTIMESTAMP}}>30000000 | [[Kategoria:Wikipedia:Garapenean diren baina luzaroan ediziorik egin ez zaien artikuluak]] }} [[Kategoria:Lanean]] </includeonly><noinclude> [[Kategoria:Mantenu txantiloiak|Lanean]] </noinclude> 4w0euo4spgolwdkhpu0rcg56jonntid 10 3077 9277 2016-08-10T09:55:00Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: <includeonly><table style="{{{estiloa|}}}" class="plainlinks ambox {{#switch:{{{mota|}}} | babesa = ambox-protection | ezabatu = ambox-serious | blokeoa =... wikitext text/x-wiki <includeonly><table style="{{{estiloa|}}}" class="plainlinks ambox {{#switch:{{{mota|}}} | babesa = ambox-protection | ezabatu = ambox-serious | blokeoa = ambox-serious | edukia = ambox-content | estiloa = ambox-style | batu = ambox-merge | oharra = ambox-notice | lanean = ambox-growth | #default = ambox-notice }}"> <tr> <td class="ambox-image"> {{#ifeq:{{{irudia}}}|irudirik ez | <!-- irudirik erabiltzen ez denerako behar da gelaxka hau, testuaren gelaxkak %100eko zabalera izan dezan --> | <div style="width:52px;"> {{#switch:{{{irudia|{{{mota|}}}}}} | babesa = [[Fitxategi:Padlock.svg|40px]] | ezabatu = [[Fitxategi:Stop hand nuvola.svg|40px]] | blokeoa = [[Fitxategi:Octagon-warning.svg|40px]] | edukia = [[Fitxategi:Emblem-important.svg|40px]] | estiloa = [[Fitxategi:Broom icon.svg|40px]] | batu = [[Fitxategi:Merge-split-transwiki default.svg]] | oharra = [[Fitxategi:Emblem-notice.svg|40px]] | lanean = [[Fitxategi:Baustelle.svg|40px]] | hutsik = [[Fitxategi:No image.svg]] | #default = {{{irudia|[[Fitxategi:Emblem-notice.svg|40px]]}}} }}</div> }}</td> <td class="ambox-text">{{{testua}}}</td> {{#if:{{{eskuineko irudia|}}}| <td class="ambox-imageright"><div style="width:52px"> {{{eskuineko irudia}}} </div></td> }} </tr> </table></includeonly><noinclude> {{babestua}} {{Txantiloi dokumentazioa}} </noinclude> o0slc5cgdx415oufa5mee1qqra1pdh3 10 3078 9279 2016-08-10T09:58:45Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: <!-- Dokumentazioaren kutxa berdearen hasiera. --><div class="template-documentation" style="background-color:#ecfcf4; border:1px solid #aaa; padding:12px;">{{#ifeq:{{{i... wikitext text/x-wiki <!-- Dokumentazioaren kutxa berdearen hasiera. --><div class="template-documentation" style="background-color:#ecfcf4; border:1px solid #aaa; padding:12px;">{{#ifeq:{{{izenburua|μ}}}|<!--**Definiturik baina hutsik**--> |<!--**Ezer ere ez**--> |<div style="padding-bottom: 3px; border-bottom: 1px solid #aaa; margin-bottom: 1ex;">{{#ifeq:{{{edukia|μ}}}|μ |<span class="mw-editsection-like plainlinks" id="doc_editlinks" style="float:right; font-size:100%;">{{#ifexist: {{{1|{{Txantiloi dokumentazioa/mota}}}}} |<!--**Existitzen da /dok** -->[[{{fullurl:{{{1|{{Txantiloi dokumentazioa/mota}}}}}}} ikusi]] [[{{fullurl:{{{1|{{Txantiloi dokumentazioa/mota}}}}}|action=edit}} aldatu]] [{{birkargatu|birkargatu}}] |<!--**Ez da existitzen /dok**-->[[{{fullurl:{{{1|{{Txantiloi dokumentazioa/mota}}}}}|action=edit&preload=Txantiloi:Txantiloi_dokumentazioa/aurrekarga}} sortu]] }}</span> }} <span style="{{#if:{{{izenburu estiloa|}}}|{{{izenburu estiloa}}}|{{#ifeq:{{NAMESPACE}}|{{ns:txantiloi}}|font-weight: bold; font-size: 125%|font-size: 150%}}}}">{{#if:{{{izenburua|}}}|{{{izenburua}}}|{{#ifeq:{{NAMESPACE}}|{{ns:txantiloi}}|[[Fitxategi:Test Template Info-Icon - Version (2).svg|50px|link=]] Txantiloiaren dokumentazioa |Dokumentazioa}}}}</span></div> }}<!-- --><div id="template_doc_page_transcluded" style="font-style: italic; padding-left: 2em; margin-bottom: 0.5em;"><!-- -->{{#ifexist: {{{1|{{Txantiloi dokumentazioa/mota}}}}} |<!--**Existitzen da /dok**-->[[Wikipedia:Txantiloi dokumentazioa|Dokumentazio]] hau [[{{{1|{{Txantiloi dokumentazioa/mota}}}}}]] <small style="font-style: normal">({{aldatu|orrialdea={{FULLPAGENAME}}/dok}} &#124; {{historia|orrialdea={{FULLPAGENAME}}/dok}})</small> orritik hartu eta hemen [[Wikipedia:Barneraketa|barneratu]] da.<br /> }}{{Txantiloi dokumentazioa/loturak}}<!-- "/proba orria" eta "/emaitza orria" orrietarako loturak jarri behar direnean --> </div> {{#if:{{{edukia|}}}|{{{edukia}}}|{{#ifexist:{{{1|{{Txantiloi dokumentazioa/mota}}}}} | {{ {{{1|{{Txantiloi dokumentazioa/mota}}}}} }} }}}} <div style="clear: both;"></div></div><!--Dokumentazioaren kutxa berdearen amaiera--><noinclude> <!-- Kategoriak eta interwikiak /dok azpiatalean gehitu, ez hemen! --> </noinclude> 18t0w6eq74e4w16sfgvrcpxci7darwr 10 3079 9280 2016-08-10T09:59:16Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: {{#switch: {{SUBPAGENAME}} |proba orria|emaitza orria={{ #rel2abs: ../dok }} |#default={{SUBJECTPAGENAME}}/dok }} wikitext text/x-wiki {{#switch: {{SUBPAGENAME}} |proba orria|emaitza orria={{ #rel2abs: ../dok }} |#default={{SUBJECTPAGENAME}}/dok }} 5uc9uhsjkpud5r3h15525oypw9zld8u 10 3080 9281 2016-08-10T09:59:59Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: {{#switch:{{SUBPAGENAME}} |proba orria|emaitza orria=<!-- **Ez erakutsi lotura hauek "proba orria" edo "emaitza orria" orrietan**--> |#default={{#switch:{{SUBJECTSPACE}}... wikitext text/x-wiki {{#switch:{{SUBPAGENAME}} |proba orria|emaitza orria=<!-- **Ez erakutsi lotura hauek "proba orria" edo "emaitza orria" orrietan**--> |#default={{#switch:{{SUBJECTSPACE}} |{{ns:txantiloi}} |{{ns:lankide}}={{#ifexist:{{FULLPAGENAME}}/proba orria |Txantiloi honek [[/proba orria|proba orri]] <small style="font-style: normal">([{{fullurl:{{#rel2abs:/proba orria}}|action=edit}} aldatu])</small> {{#ifexist:{{FULLPAGENAME}}/emaitza orria |eta [[/emaitza orria|emaitza orri]] <small style="font-style: normal">([{{fullurl:{{#rel2abs:/emaitza orria}}|action=edit}} aldatu])</small> }} bat du esperimentuak egiteko. |{{#ifexist:{{FULLPAGENAME}}/emaitza orria |Txantiloi honek [[/emaitza orria|emaitza orri]] <small style="font-style: normal">([{{fullurl:{{#rel2abs:/emaitza orria}}|action=edit}} aldatu])</small> bat du esperimentuak egiteko. }} }} }} }} 0hdq55nebpscj0bu7wtccage3it9t2u 0 3083 9336 2016-08-25T14:34:36Z Joxemai 371 Orria sortu da. Edukia: XV. mendeko ontziak Miguel Laburu Itsasontziak eta itsas jarduerak Hainbat erabilera eta interes Mer katari tza, arran tza eta gerra Aurrez aipatu dugun moduan,... wikitext text/x-wiki XV. mendeko ontziak Miguel Laburu Itsasontziak eta itsas jarduerak Hainbat erabilera eta interes Mer katari tza, arran tza eta gerra Aurrez aipatu dugun moduan, alturako euskal on tziak hainbat jardueretarako eraiki izan dira betidanik, baina batez ere mer katari tza garraiorako. Gerora, bakailao industriara eta balearen arran tzan atera tzen ziren espedizioetara hedatu zen on tzien erabilera hori. Horrenbestez, on tziak hain mol dagarriak zirenez eta eskifaiak edozertarako prest zeudenez, euskal on tziak aurre aurrean aritu ziren hala gerra ekin tzetan nola itsas lapurretan, baimenarekin eta baimenik gabe. Ondorioz, Europako errege erreginek bizilagunen kontra borroka tzeko beharra senti tzen zuten al diro, euskal on tziak erosten zituzten edo aloka tzen zituzten, eskifaia eta guzti. 1393. urterako jada, Bethencourtek normandiar, gaskoi eta andaluziarrekin Gaztelaren zerbi tzura Kanarietako konkista eta okupazio luzea hasi baino hamar urte lehenago, euskal on tzidi koz kor batek sartu irteera egin zuen uhartedi hartan, eta hango errege bat eta haren 160 mendeko harrapatu zituen eta ondasunen artean batez ere eztia eta ahuntz larruak bereganatu zituen. Alfon tso XI.aren zerbi tzura aritu zen on tzidi hura, Martin Ruiz de Avendaño biz kaitarra buru zela. Carlos Claveriak aipa tzen duenez, 1480. urtean Gaztelako Gorteek zera eska tzen zioten erregeari: Claveriak aipa tzen du, orobat, 1493an on tzidi bat eraiki zela Bilbon, kor tsarioen aur ka kostal dea babesteko. Juan de Arbolancha maisu bilbotarra eta Iñigo de Artieta itsas armadako jeneral lekeitiarra izan ziren lan haren arduradun. Garai hartan ez ziren bereizten gerraon tziak eta mer katari tza on tziak eta, ondorioz, beharren arabera igaro tzen ziren egoera batetik bestera. Mer katari tza on tzi bat gerraon tzi bihur tzen zen borrokarako sol daduak on tzira tze hu tsarekin; beharbada, behin behinean beste biz kar bat gora tzen zioten edo eransten zioten gazteluari, eta on tziaren alboak indar tzen zituzten bar neal detik, pabesak kanpoal dera zin tzilikatuta. Neurria eta neurri horren arrazoiak Mer katari tza on tziak ez ziren neurri al detik oso handiak; nolanahi ere, enkargurik jasoz gero, on tziolek bazuten gaitasuna askoz handiagoak egiteko. Normalean ez zuten 300 upelen edukiera gaindi tzen. On tzien jabeen tzat eta armadoreen tzat ez zen errentagarria handiagoak egitea, pleitak osa tzeko atzerapenak sor tzen zirelako eta zamak husteko lanak nekezagoak zirelako; izan ere, eskuz egin behar zen lan hori, gehienetan batelen bidez, portuetan ez zegoelako moila egokirik. Euskal on tzia lanabesa zen, lanerako erreminta; ahalik eta denbora gehien garraioan ibil tzeko egina zen, eta ez eguz kitan egonal diak zain egiteko. Gainera, barratatik itsasadarretara igaro tzea, al dian behin halabeharrez on tzia karena tzea, beharrez ko konponketak eta istinka tzeak egitea askoz errazagoa eta az karragoa zen on tzi ertainetan handietan baino. Horrek horrela jarraitu zuen euskal armadoreek beren kontura, aske, jokatu zuten bitartean. Gerora, ordea, euskal dunek hainbat obligazio hartu zituzten Gaztelako erregeekiko, neurri handiagoko on tziak eraiki tzeko diru lagun tzen truke, eta Gaztelako estatuetan arran tza eta mer katari tzarako eskubideak izateko. Abantaila horien ordainetan, gipuz koarrek eta biz kaitarrek konpromisoa hartu zuten beren on tzi eta eskifaiekin Koroari zerbi tza tzeko. Eta Gaztelako erregak, berriz, gogotik saiatu ziren on tzi gero eta handiagoak egiteko. Errege erregina Katolikoek gaztelu flotagarri handiak nahi zituzten beren gerretan ari tzeko; tropaz betetako on tziak aborda tze eta lehorrera tzeetarako. Hala, Errege erregina Katolikoek maileguak eta sorospenak ematen zituzten 600 upeletik gorako on tziak egiteko. Eta jada 1502. urterako 1.500 upelekoak egiten ere saiatu ziren. Koroak konpromisoa hartu zuen on tzi horiei pleitak ziurta tzeko, Gaztelako portuetan deskarga lanetan lehentasuna emateko, eta, horrez gain, hobari handiak emateko sari moduan. Nola edo hala, XV. mendearen amaierarako edukiera handiko on tziak eraiki tzen ziren Bilbon, 700 upelekoak handienak. On tziak eta eskifaiak Europa osorako Garai hartan kataluniarrak nagusi ziren Mediterraneoko nabigazioan, genoarrekin eta veneziarrekin lehian, eta albo altuko on tziak behar zituztenean, edukiera handikoak eta gogorrak, Euskal Herriko eta Kantabriako portuetan erosten edo aloka tzen zituzten. Horixe bera egiten zuten Gaztelak, Ingalaterrak, Fran tziak, Alemaniak eta beste herrial de ba tzuek ere. Penin tsulako euskal dunek erabat aske eta beren buruaren jabe egin zezaketen trafiko hori, 1484. urtera arte ez bai tzuten inolako obligaziorik izan itsasoan Gaztelako Koroarekiko. Gaztelako erregeak ere, beste edonork bezala, kontratuak izenpetu behar zituen euskal dunekin on tziak eskura tzeko. Kantabriako lau hiribil dutan eta Euskal Herrian eraikitako on tzien ospea zela medio, hango eta hemengo itsasadarrak eta hondar tzak on tziolen Europako gunerik inportanteena bihurtu ziren. On tzien hor niketa horrek bazituen, ordea, bere ez palak. Hala, 1501ean errege probiden tzia bat kaleratu zen enkargu bidez atzerritarren tzat on tziak egitea eta sal tzea galarazteko. 1551. urtean berritu egin zen debeku hori, baina orduko hartan soilik Biz kaiko Jaurerriaren tzat izan zen debekua. Bestal de, Euskal Herriko eta Kantabriako on tzien kalitatea zela medio, Indietako Laster ketarako konboiak osa tzeko lehentasuna izan zuten Biz kaiko gol koko portuetan egindako on tziek. Hori horrela izateko hainbat bal din tza eman ziren batera. Lehenik eta behin, Euskal Herrian egur asko eta kalitate onekoa zegoen; harizti, gaztainadi eta pagadi zabalak han eta hemen. Burdina ere ugari zegoen eta burdinola asko burdin hori lan tzeko. Horiez gain, metalez ko elementuak, armak, sokak eta lokarriak eta abar lan tzeko lantegiak ere baziren. Eta, batez ere, eskulan eta per tsona trebeak eta ekin tzaileak zeuden hori guztia aurrera eramateko. Kontuan izan behar da on tzien kalitateari loturik zegoela maisu, pilotu eta marinelen ospea. Euskal on tziak eta marinelak gaztelako ekin tzetan Errege erregina Katolikoen garaian, gipuz koarrek eta biz kaitarrek base iraunkorrak zituzten Cadizen eta Sevillan, - Mediterraneora, - Afrika mendebal deko kostal dera - Gineako Gol kora egiten zituzten espedizioetara - eta Atlantikoko ol darral dietarako. Kontuan izan behar da XIV. menderako euskal dunek altuerako nabigazioan eskarmentu handia zutela; izan ere, on tzi sendoak eta maneiagarriak zituzten kostal detik urrun tzeko, eta, era berean, astronomia ezagu tza apur ba tzuk ere bazituzten lehorretik urrun itsasoan orienta tzeko. Eta pilotuen eskola bat ere bazuten. Errege erregina Katolikoek 1500. urteko mar txoaren 18an berre tsi zituzten Cadizeko euskal pilotuen eskolako ordenan tzak, baina ordurako urteak zerama tzan eskolak lanean; hau da, Sevillako Kontratazio Etxeko eskola sortu aurretik (1508). Ondoren, Donostian beste nabigazio eskola bat ere jardun zen itsasoko arteak irakasten; Andres de Poza biz kaitarra izan zen irakasleetako bat. Flandesekin harremanak XV. mendean euskal on tziek mer katari tza al detik hartu eman bizia izan zuten iparral deko portuekin, batez ere Flandesekin. Hainbat mende lehenago hasi zen hartu eman hori eta oso gu txitan izan zuen beheral dirik; al di bakan horietan, gainera, behera bezala egin zuen gora. Euskal on tziek Gaztelako on tzidietan har tzen zuten parte, baina ba tzuetan beren konboiak osa tzen zituzten ibilbide berberetan. Oso ondo armatuta joaten ziren bidera atera zitez keen pirata eta kor tsarioak uxa tzeko. Mer katari tza harreman horien ondorioetako bat Brujas hiriak 1493ko irailaren 1ean emandako pribilegio karta izan zen; horren eskutik, kontratazio etxe bat ezar tzeko eskubidea eman zien Brujasek euskal dunei. Horretarako, Saint Jean auzoko plaza txo batean kokatutako bi eraikin txiki eman ziz kien. Euskal dunek Biz kaiko Kon tsule txea eraiki tzeko baliatu zituzten bi eraikin horiek. Plaza horri « Biscayer Platz» esaten zaio gaur egun ere. Gaztela eta Portugalen arteko gataz kan 1475. urtean gataz kan hasi ziren Gaztelako eta Portugalgo erregeak. Horren gainean, hala dio Claveriak: Juan Martinez de Mendaro 1475. urtean, Juan Martinez de Mendaro marinel zumaiarrak, Euskal Herrian egindako bost karabelaz, lau galeraz eta hiru karrakaz osatutako on tzidiaren buru, Portugal eta Genoako eskuadra bateko hainbat on tzi garaitu eta hartu zituen preso Gibraltar ko itsasartean. Garaipen horren ondotik, Martinez de Mendarok margolan bat egiteko enkargua eman zuen, borroka horren irudia betirako gordeta gera tzeko, eta, ondoren, dohain tzan eman zion jaioterriko San Pedro elizari. Margolan horri esker jakin dezakegu gaur egun nolakoa zen XV. mendeko bigarren erdial deko euskal karraka bat. 1480ko urrian, Migel Mugika buru zuen espedizio bat Kanarietara iri tsi zen, uharteak konkista tzen lagun tzeko. Borrokan hil zen Mugika. Juan de Laz kano Garai tsu berean, euskal on tziek Malagako eta Granadako kostal dea zain tzen zuten eta hiri horietatik itsasora egindako irteerak oztopa tzen zituzten. Modu horretara, Gaztelako erregei lagun tzen zieten mairuen kontrako gerran. Zeregin horretan en tzute handia lortu zuen Juan de Laz kano marinel gipuz koarrak (Juan de Lezcano ere esaten diote ba tzuek). Armadako kapitain jenerala zen Laz kano eta bere jabe tzako on tzidiarekin gerra horretan parte hartu zuen Granada errenditu zen arte. Hurrengo urtean, on tzidi horrek berak milaka mairu garaitu eraman zituen Afrikako lurral deetara. Juan de Laz kanok Mazalquivirreko setioan eta har tzean parte hartu zuen geroago; 1505eko irailean, zehaz ki. Laz kaoko marinelak eragin nabarmena izan zuen gotorlekua errendi tzeko borrokan eta, besteak beste, gerraon tziak koraza tzeko asmakizun ai tzindaria erabili zuen. Bere bi on tzi eta Flores de Marquinaren beste bat, artilez ko zakuz osatutako trepeta ba tzuekin babestuta, aur karien on tzien saihe tsen kontra jarri zituen, haien harresiak erai tsi, artilleriarekin tarte bat zabal du eta bideratu zuen bere gizonen on tzira tzea eta asaltoa. Horrela lortu zuten mairuen tiroetatik babestea; erabat ezustean harrapatu zituen Laz kanok mairuak. Eta 1512. urtean, Juan de Laz kanoren on tzidiak Dorseteko mar kesaren armada ekarri zuen Ingalaterratik Pasaiara; 12.000 gizon inguru. Ingelesen espedizioak uste zuen Akitania inbadi tzera zetorrela, Fer nando erregearen Gaztelako eta Euskal Herriko tropen lagun tzarekin, eta, hartara, Guyenako (Fran tzia) garai bateko jabegoak berreskuratuko zituela. Ingelesen mugimendua, ordea, fran tsesak behar beste denbora lanpetuta eduki tzeko bestetarako ez zen izan, Errege erregina Katolikoek, beren tropekin eta Gipuz koakoen eta Biz kaikoen lagun tzarekin, Iruñea asaltoan hartu eta Nafarroa konkista zezaten. Halaxe bukatu zuten Nafarroaren burujabe tzarekin. Amerikaren aur kikun tza Amerika aur kitu zutenean ere han ziren euskal dunak: Kolonen lehen irteerako zaz pi edo zor tzi kide euskal dunak ziren; ahaztu gabe, gainera, «Santa Maria» on tzia bera ere seguru asko Euskal Herrikoa zela jatorriz. Euskal dunak izan ziren, orobat, Kolonen bigarren bidaian haren on tziko pilotua eta hainbat marinel. Gainera, bigarren espedizio hartako on tziak Bermeon armatu ziren, 1493an. Lan horretan Juan de Arbolancha eta Iñigo de Artieta aritu ziren, besteren artean. On tzi motak XV. mendean erabat al datu zen euskal on tzigin tza; on tzi handiak egiteko modua, batez ere. Aurreko mendean Mediterraneoan egindako sartu irteeretatik, hainbat ideia berri jaso zituzten Biz kaiko gol koko marinelek, eta ideia horiek beren tradizio eta eskarmentuari gehituta, asko hobetu ziren euskal on tziak. Iparral deko itsas tradizioaren eta hegoal dekoaren arteko ezagu tza teknikoen trukea Euskal Herriko eta Kantabriako on tziolen eskutik mamitu zen. Truke horren lekuko tza honela zehazten du C. Fer nández Durok: Bistan da, marinelek aztertu eta kopiatu egiten zutela nabigaziorako beren elementuak hobe zi tzakeen oro, eta berehala aplika tzen zuten beren on tzietan. Era berean, berrikun tza horien berri ematen zieten ibaier tzeko armadore eta maisuei, on tzi berriak eraiki tzean kontuan har zi tzaten. Mende osoan mota guztietako gero eta on tzi gehiago eraiki zituzten euskal on tzioletan. Horietako ba tzuk beste herrial de ba tzuen enkarguz. Mediterraneorako ere eraiki tzen ziren arraunez eta belaz eragindako on tziak, oso erabilgarriak itsaso hartarako, baina batere ez Biz kaiko gol korako eta Atlantikorako. Nolanahi ere, Mediterraneoko mer katariek erabili izan zituzten inoiz Iparral deko itsaso ez oso egokietan ere, Hansako hiriekin izandako harremanetan. On tzi horien artean zeuden galeazak, galeotak, bergantinak, etab. Euskal Herriko bertako beharrak bete tzeko, on tzi txikiagoak ere eraiki tzen ziren: - arraun on tziak, baxurako arran tzan eta portuetako eta zamaon tzietako zerbi tzuan erabiliak; hala nola, txalupak, batelak eta baleon tziak; - mistoak, arraun- eta belaon tziak, neurri ertainekoak, alturako arran tzan eta atoi lanetan erabiliak; esaterako, pinazak; - zer txobait handiagoak eta bela bidez bul tzatuak, kabotajeko nabigazioan ohikoak; besteak beste, zabrak eta pata txak; - on tzi handiak; adibidez, karabelak (euskal dunek gu txi erabili zituzten, baina portugal darrek eta Atlantikoko andaluziarrek, al diz, asko); - karrakak, itsason tzi edo naoen aurrekoak. Karabela Karabelen gainean, hala dio Pierre Chaunuk: Karabela hobe tzen eta hazten joan zen Portugalen eta Atlantikoko Andaluzian XV. mendean zehar, eta XVI. mendean maila gorenera iri tsi zen. Karraka baino handiagoa eta krosko luzeagokoa zen. Altuera al detik, berriz, askoz txikiagoa; hau da, kalatu txikiagokoa. Horrenbestez, karraka baino dezente az karragoa eta maneiagarriagoa zen. Kostal deko haize al dakorrak aprobe txa tzen ere gehiago zen karraka baino, baita ur ez oso sakonetan nabiga tzen ere. Gerora, ozeanoetan nabiga tzeko mol datu zuten karabelaren aparailua eta, dudarik gabe, aur kikun tza bidaien protagonista handiena izan zen on tzi mota hori. Karraka (hobe itsason tzi baino) Euskal karraka kokaren oinordeko zuzena zen; Mediterraneokoak eta Portugalekoak baino txikiagoa zen euskal karraka, baina baita askoz sendoagoa, errentagarriagoa eta maneiagarriagoa ere. Hala, kokaren lekua har tzen joan zen itsaso guztietan. Krosko mo tza, zabala eta albo altukoa zuen, forma betekoa eta ur irteera gu txikoa. On tzi mota zehatz horri itsason tzi esatea nahasgarria gerta daiteke. Zuzenagoa da itsason tzi terminoa ondoren etorri zen on tzi bat izenda tzeko uztea. Nao edo itsason tzi hori lerden eta harro ibili zen ozeanoz ozeano XV. mendearen amaieran eta XVI. mende osoan zehar. Eta bikingoen ibilien ondotik, Europako nabigazioan izan diren balentria handienen protagonista ere izan zen. Naoak edo itsason tziak, karabelekin batera, aur kikun tza geografikoetan usuen erabilitako on tziak izan ziren. (Europarren aur kikun tzetaz ari gara, noski; Amerika eta Ozeania aspal di aur kitu bai tzituzten bertako biztanleek). Aur kikun tzan jarduten zuten on tziak lagun tzeko gotorlekuak ziren itsason tziak. Gotorleku hori almirante eta kapitainen lekua, ospitalea, biltegia eta kuartela zen, al di berean. Europako karrakak edo itsason tzi sendoak Europako beste karraka mota ba tzuk, batez ere genoarrak eta portugal darrak, askoz handiagoak ziren. On tzi horiei nao edo itsason tzi sendoak ere esaten zi tzaien. Denborarekin, gero eta erral doiago bihurtu ziren, salgaiak, tropak eta bidaiariak Afrikako eta Asiako kolonietara bidera tzeko, eta ba tzuk 1.500 eta 2.000 tonako neurrira ere iri tsi ziren. Al di berean, ahulagoak eta maneia tzen zailagoak bihurtu ziren, on tzi haien aparailua handitu eta belak bider katu egin zirelako. On tzi horien zuredi gaina bel durgarri hazi zen, popan eta brankan gaztelua gazteluaren gainean jarrita. Gaztelu horietan, on tziaren biz karraren arrasean, kanoi zulo erdi zir kularrak zeuden zabal duta; zulo horietatik atzekargako artilleria trauskil samarraren hainbat eta hainbat buru ager tzen ziren, egurrez ko afuste finko ba tzuei eu tsita, gurpilik eta inolako mekanismorik gabe artilleria hori al txa tzeko. Karrakatik itsason tzira eta galeoira Euskal karrakak ez zion jarraitu erral doi bihur tzeko joera horri, eta XV. mendearen amaieran naoari edo itsason tziari utzi zion lekua; naoak, berriz, XVI. mendearen az ken hondarrean, galeoiari, armadako on tzi moduan. Galeoiak harro bidaiatu zuen hango eta hemengo itsasoetan Indietako Laster ketako konboiak babesteko eginkizunean, eta Ameriketatik Filipinetarako ibilbidean ere aritu zen 250 bat urte, lineako on tziak etorri ziren arte. Zumaiako karraka Zumaiako San Pedro elizako botoz ko margolanak ikuspegi osoa ematen digu nolakoa zen XV. mendeko euskal karraka bat. Juan Martinez de Mendaroren (1475) Almiranta ez zen ohiko on tzia garai haietan; neurriz handiagoa zen, eta gerra ekin tzetan jarduten zen batez ere, salgaiak garraia tzen baino gehiago. Gerrarako armatuta zegoela argi adierazten dute elementu hauek: - errege bandera txoak, - jaurti tzeko armaz jositako gabiak eta - pabesez babestutako gazteluen bar neal deko hormek. Propul tsio sistema On tzi horren aurrerapenik handiena propul tsio sistema zen. Kokatik jasotako masta bakar eta handiari beste elementu ba tzuk gehitu zi tzaiz kion. Eta masta bakar horretatik zin tzilikatutako lau er tzeko oihalak ere bazuen beste berrikun tza bat: txanberga gehigarri bat, az pitik belaren neurriak zabal tzeko. Gehitutako elementuen artean hauek zeuden: - Beste masta txikiago bat, trinketa edo ai tzinekoa, brankako gazteluaren gainean, hori ere lau er tzeko oihalarekin. - Eta beste masta txiki bat, mesana zeri tzona, tol daren edo popako gazteluaren gainean, bela triangeluar edo latino batekin. Mesana makilari artimoia ere esaten zi tzaion, on tzia bul tza tzea baino gehiago, haren noranz koa eramaten lagun tzea bai tzen masta horren zeregina. Karraka handi eta garatuenek –Zumaiako horrek, adibidez– laugarren masta bat ere bazuten, are txikiagoa, popako estal kiaren edo txupetaren gainean, hori ere oihal latinoarekin. Masta horri kontramesana esaten zi tzaion. Kasu horretan, mesana, on tzia bul tza tzeko balia tzen zen, eta kontramesana, berriz, artimoi lanetarako. Maspreza edo branka haga, oso sendoa, tente tente atera tzen zen brankatik. Haga horrek finka tzen zituen ai tzinekoaren estaiak eta masta nagusiarenak. Gainera, arpeua zin tzilika tzeko ere erabil tzen zen; lau kakoz egindako aingura modukoa zen arpeua, eta parez pare abordatu ondoren aur karien on tziari eusteko balia tzen zen. Masprezaren az pian, bularrean, maskaroi edo aurpegi tzar bat ager tzen da. Garai haietan, herensuge baten burua edo beste piztia bel durgarriren batena izan ohi zen, inork ez zezan zalan tza jarri on tziaren ol dar kortasuna. Mastak artean sinpleak ziren, mastagainik gabekoak goiko muturrean. Masta nagusia oso altua eta lodia zen. Seguru asko, luzetara egindako hainbat sekzioz osatuta egongo zen, sekzio horiek ondo egokituta bata besteari, sokaz lotuta eta lokarri horiek mastan tartekatuta, botoz ko margolanean argi bereizten den moduan. Edo beharbada habe bakarra zen, oso oso lodia eta tximelgaz indartua; Baionako kokarena modukoa. Belazurrunak mastatik askatu gabe igo tzen eta jaisten ziren, bolaz ko lepa uztai edo arrakei esker. Zeregin horretarako eramaten zituzten, hain zuzen, arraka horiek. Kroskoa Karrakak krosko handiagoa eta sakonagoa zuen kokak baino, baita luzera eta garaiera handiagoa ere. Eta, era berean, makurrera handikoa zen. Kroskoaren forroa: - jada ez zen tingladillo erakoa; Europa iparral deko herrial deetan, al diz, eusten zioten sistema horri. - Euskal Herrian, ordea, topera, bata bestearen gainean jarritako ohol tzarrak erabil tzen hasi ziren, Mediterraneoko on tziek ohi zuten moduan, ohol tzar horiek gerpaz eta zuaker bertikalez sendotuta. Halabeharrez, armazoi irmo baten gainean munta tzen zuten. Bularrak, gilak, gilagainak, korastak, barangak, genolek eta habeek osa tzen zuten armazoia, pieza guztiak ondo lotuta el karren artean buxarda eta gil tzen bidez. Krosko tripaduna zen, popa borobilekoa, eta ardatz lema zuen korastan. Branka puztua zuen, kate zulo handiekin, ainguren maniobrarako. Ainguren kableak kate zulo horietatik bita horizontal batera pasa tzen ziren, jaso eta sotoan bil tzeko. Bita hori brankako gazteluaren barruan zegoen eta hor har tzen zuten buelta kableek. Karrakaren kroskoak eusten zion artean Erdi Aroko erlazioari: 1 2 3 zabalera gila luzera. Gazteluak Brankako gaztelua, triangeluarra, bularraren gainean gora tzen zen (koka gogorarazten zuen ezaugarri horrek), baina kokarena baino askoz handiagoa zen eta kroskoaren egituraren parte osa tzen zuen. Jada ez zen habe ba tzuen gainean bermatutako armazoi bat. Erdiko ar ku zabal batetik sar tzen zen gaztelura, goiko biz karraren gainean. Tol da ere kroskoaren egiturako zatia zen jada, eta habe nagusiraino iristen zen. Gainean popako estal kia zuen, korastaren gainetik goratuta. Zumaiako margolanean ez da ikusten bonbardarik kanoi zuloetatik burua ager tzen, ez gaztelu batean eta ez bestean. Alabaina, biz karraren gainean, bai, fal koi txo edo berso bateria bat an tzematen da. Santa Ursularen kondaira azal tzen duten Carpaccioren margolan ba tzuetan XV. mende amaierako karraka ingeles ba tzuk azal tzen dira eta deskribatutako on tziaren an tzekoak dira Ingalaterrakoak ere. Oharrak (1) CLAVERÍA ARZA, Carlos: Aipatutako obra, 303. or. (2) CLAVERÍA ARZA, Carlos: Aipatutako obra, 204 205. or. (3) FER NÁNDEZ DURO, Cesáreo: Aipatutako obra, 54. or. (4) CHAUNU, Pierre: «LA EXPANSIÓN EUROPEA (SIGLOS XIII AL XV)», 343. or. in Nueva Clío. La Historia y sus problemas. Labor, S.A. argitale txea. Bar tzelona, 1982. ehutg56jfbow2tc72h10vk6j3gbquch 0 3084 11151 9338 2019-01-09T16:01:05Z Iñaki LL 1443 zuz wikitext text/x-wiki XVI. mendeko ontziak Itsasontziak eta itsas jarduerak Gerrak, merkataritza, baleak, bakailaoa Mende honetan Euskal Herriko ontziek eta nabigatzaileek goia jo zuten, eta, ondoren, halabeharrez, gainbehera luzea hasi zen. Denbora asko behar izan zen, hala ere, gainbehera hori iristeko. Gero aipatuko dira egoera horretan eragin nabarmena izan zuten hainbat arrazoi. Karlos I.aren (Alemaniako V.a) erregetza hasi eta urte gu txira, hainbat gerra ere hasi ziren. Gerra horiek, modu batera edo bestera, itsaso guztietara hedatu ziren XVI. mendean zehar, eta batez ere on tzigintzan izan zuten eragina. Egoera horren ondorioz, 1528ko urtarrilaren 25ean, enperadoreak eskutitz bat igorri zuen Gipuzkoako probintziara, armatu nahi zuten itsasontzi, zabra eta fustei gogoak emandakoa egiteko baimena eskain tzeko, eta horren truke, Fran tziako eta Ingalaterrako mer kataritzari erasotzeko; izan ere, herrialde horiek gerra adierazi zioten Karlos I.ari. An tzeko arrazoiak zirela medio, orduko hartan Mediterraneoa errausten ari ziren tur kiarren eta berbereen kontra, beste errege hor nikun tza eman zuen Madriletik, arraun on tziak eraiki tzea bul tza tzeko (galerak, galeotak), eta 30.000 marabedi eskaini zituen urtean 22 bankuko galeotak eraiki tzen zituztenei, bere zerbi tzura aloka tzeko; eta, horrez gain, armamentua eta sostengua ere agindu zien. Galerak Galerak ia ez ziren erabil tzen Atlantikoan nabiga tzeko, eta Mediterraneoan ere apenas, on tzi horrek manten tzeko gastu handiak zituelako eta neguko hilabeteetan ezin zelako erabili. Santander ko eta Castro Urdialesko on tziolak, ordura arte galerak egiten aritutakoak, bertan behera utzi zituzten. Eta Sevillako on tziolek ere ez zuten behar beste elementu on tzi horiek eraiki tzeko. Alabaina, berriro ere galera kopuru handiak eraiki behar izan zituzten. Hala dio Fer nandez Durok: Mer katari tza Euskal dunek, erabat burujabe, mer katari tza bizia zuten Irlandarekin eta Eskoziarekin. Baina Fran tziaren kontrako gerra zela medio, Euskal Herrian hainbat osagairen eskasia suma tzen hasi zen, batez ere elikagaiena. Ondorioz, Gaztelako eta Fran tziako erregeek hainbat hi tzarmen egin behar izan zituzten 1543 eta 1552. urteetan, salgaien trafikoa erregula tzeko Lapurdi eta Capbretonen artean, al de batetik, eta Gipuz koa, Biz kaia eta Kantabriako Lau Hiribil duen artean, bestetik. Hala, hainbat elikagai eta salgai aske eraman zitez keen batetik bestera: garia, garagarra, irina, babak, zekalea, ardoa, ganadua, brea, erre txina, olioa, egurra, artilea, burdina minerala eta lingoteak. Inportazioak Donostia, Deba, Bermeo eta Castro Urdialesko portueatik bar na egiten ziren. Baina trafiko horretarako erabil tzen ziren on tziek hainbat bal din tza bete behar zituzten: 60 tonatik beherakoak izan behar zuten eta gehienez ere zor tzi eta hamar lagunek osa zezaketen eskifaia. Bilbok eskatu zuen akordio horiek bere portura eta Portugalete eta Lekeitiokora heda tzeko. Errege ordenan tza batek baimena eman zien 1554an gipuz koarrei Lapurdira eta Capbretonera balea olioa, sardinak eta bakailaoa esporta tzeko, baina soilik elikagaien truke al da tzeko, eta ez hirugarrenei sal tzeko. Ter nuarako bidaiak Al di berean, ordea, Gipuz koa eta Biz kaiak jarrai tzen zuten Hansako Ligako portuekin harremanetan; Lubbeck, Bremen eta Hanburgokoarekin, zehaz ki. Eta, gerrak eta pirateria zela medio, balea eta bakailaoa arran tza tzeko jarduerak etenda zeudenez, 1553an erregearen agindua jaso zuten euskal dunek, konboietan Ter nuara bidaiak egiteko, armadako on tziek zainduta. Euskal marinelek eran tzun zioten erregeari nahiago zutela bakarrik bidaiatu, beren kontura eta ez inoren ardurapean. Eta hala jarraitu zuten egiten, eskolta armaturik gabe, noski, baina baita erregearen aguazil eta eskribaurik gabe ere. Ozeanoan sar tzen ziren euskal on tzi txiki eta handi guztiek zerama tzaten bonbardak, fal koneteak eta bersoak, artilleriako pieza moduan, eta balaztak, pikak eta ez patak eskuko arma moduan. Bestal de, balearen eta bakailaoaren arran tzan joaten ziren penin tsulako on tzi euskal dunek ez zuten konboian joan beharrik, ez inork babesterik ere, kor tsarioei eta piratei aurre egiteko. Oso on tzi indar tsuak ziren, gel do samarrak, baina jende asko zuten barruan; jende gogorra eta zail dua, itsaso izoztuetan eta la tzetan lepoa joka tzen ohitua —balea arran tzaleak, batez ere—, txalupa ahuletan zetazeoak arpoiez eta beso hu tsez ehiza tzeko ahaleginean. Ez ziren mer katari bake tsuak ez eta portuetan errekrutatutako jendaila ere; eta, noski, ondo armatuta joaten ziren. On tzia defenda tzeko, bonbarda pare bat zituzten tol dan, haien ahoak popako ispilutik atera tzen zirela, eta beste bi edo lau tol da horren beraren alboetan. Arma horien bidez babesten zuten on tzia beste on tzi az karragoen jazarpen eta erasoetatik. Karelak altuak eta lodiak zituzten, hainbat fal konetez armatuak. Branka ere garaia eta oso kurbatua zuten, eta barrutik sendotua. Ez ziren, ez, aborda tzeko on tzi errazak. On tzien eskaria Filipe II.aren errege tzan hainbat gerra izan zen bata bestearen atzetik, Fran tziaren, Herbehereen eta Ingalaterraren kontra. Tur kiarren kontra Mediterraneoan zituzten borrokak ahaztu gabe. Egoera hori zela eta, on tzi eta marinelen premia etengabea zen, gerrari eusteko, Indietara abiatutako konboiak babesteko, Ameriketan eta Ozeanian aur kikun tza eta konkistetan jarduteko, eta, nahitaez, itsasoko mer katari tzari, bakailaoaren arran tzari eta balea industriari eusteko. Esan beharrik ez dago egoera horretan Euskal Herriko eta Kantabriako on tziolak eta portuak gal tzak bete lan jardun zirela, ezin iri tsiz. Premia hori, gainera, areagotu egin zen mendearen az ken laurdenean. Ingelesak eta holandarrak, eta haien orpotik Europako beste herrial de ba tzuk, gerraon tzi eta mer katari tza on tzi gero eta hobetuagoak itsasora tzen hasi ziren, errege on tzioletan egindakoak, herrial de bakoi tzeko ogasunaren diru babesarekin. Euskal on tzigin tza, al diz, bertako industria baliabide eskasen mende, gainbehera hasia zen ordurako. On tzien enbargoak eta konfiska tzeak 1581. urtean Penin tsulako euskal portuak ezin iri tsirik zebil tzan, on tzi kopuru handia konfiska tzen zietelako, eta hu tsuneak bete tzeko eta ordez ko eskifaiak osa tzeko marinel asko behar zirelako. Azore uharteei eraso egiteko helburuarekin beste armada bat antolatu zuten, eta armada hura marinelez hor ni tzeko, Ter nuara bidaia presta tzen ari ziren on tziak enbarga tzera ere iri tsi ziren. Azoreak Gaztelako Koroaren aur ka al txa ziren —Fran tziaren al de, alegia— eta horregatik etorri zen eraso hura. Euskal marinelei sol data handiagoak eskain tzen ziz kieten beste jatorri ba tzuetakoei baino; hainbat hilabete aurreratuta ordain tzen ziz kieten, gainera. Gogoratu behar da gipuz koarren eta biz kaitarren artean ez zegoela morroirik. Azore uharteetako borroka hurrengo urtean izan zen eta euskal dunek parte har tze nabarmena izan zuten. Juan Martinez Errekal dekoa izan zuten kapitain, 20 itsason tziren buru. On tzien kon tsumoa ikaragarria zen erresumak zuen ahalmena ain tzat hartuta. Hala dio Fer nández Durok: Benetako ahalmenik izan gabe denetara iristeko grina itsu hori zela eta, Filipe II.ak atzera egin behar izan zuen urra tsen bat edo beste, baina ez behar adina. Horrela azal du izan du Mariano Ciriquiain Gaiztarrok: Erabaki horri sakon tzera dator monar ka beraren beste errege zedula bat, 1587ko apirilaren 20koa, hura ere García de Arce kapitain jeneralari zuzendua. Zedula horrek agin tzen zion ehun gizon eraman behar zituzten on tzietan 30 marinel zail du kontrata tzeko eta gainerakoak hasiberriak, Euskal armadoreek protesta egiten zuten gerrarako hainbeste on tzi konfiska tzen ziz kietela eta. Mer katari tzarako, balearen eta bakailaoaren industriarako eta, egokiera izanez gero, gogoak emandakoa egiteko nahi zituzten on tziak. Bestal de, jabe tzen ziren on tzien negozioak gero eta etekin gu txiago eta arazo gehiago ematen ziz kiela. Horren ondorioz, etsia har tzen hasi ziren eta on tzigin tzarako eta on tzien negoziorako arestian zuten grina eta gogoa pixkanaka gal tzen eta, al di berean, beren dirua egitasmo errentagarriagoetan eta arrisku gu txiagokoetan inberti tzen. On tziak enbarga tzeko sistema Karlos V.aren eta Filipe II.aren garaietan, Errege erregina Katolikoek sortutako prozedura berari jarraitu zioten armadak antola tzeko: on tziak aloka tzea eta enbarga tzea. Gaztelako erregeek, Europako beste monar kia ba tzuek ez bezala, ez zuten Estatuaren Itsas armadarik izan. On tzien jabeei eta armadoreei aurrez emandako diru lagun tza eta pribilegioen truke, beharra sor tzen zenean izaten zituzten on tziak eskura. Sistema indarrean jar tzerakoan, oso al dian behin sor tzen zen beharra; denboraren joanean, ordea, etengabea bihurtu zen. Aurretiaz ko konpromiso horretara lotu gabeko on tziak alokatu egiten ziren. Eta erregeak, kanpaina jakin baterako edo espedizio zehatz baterako beharrean, denboral di luzerako armada antolatu behar bazuen, edo armada iraunkorra, kontratatu egiten zuen, behar zituen on tzien jabeekin edo armadoreekin horren gaineko konpromisoa hi tzartuta. Gehienetan jabea eta armadorea per tsona bera ziren, edo baz kide tal de bera. Enbargoen eta alokairuen sistemak ez zuen emai tza onik eman; halabeharrez, begien bistakoak dira arrazoiak. Fun tsean, oso ikuspegi zekenetik abiatu eta mar txan jarritako sistema baino ez zen. Horren harira, argibide hauek ematen ditu Fer nández Durok: «Itsas Armada Garaitezinaren» porrotaren ondotik, armadaren buruak, Medina Sidoniako dukeak, bat egin zuen sistema horrekin ados ez zeuden beste zenbaiten iri tziarekin —besteren artean Okendo eta Rekal deren iri tziekin— eta Filipe II.ari ida tzi zion 1601eko apirilaren 26an, on tzigin tzan eragiten zuen gai tzetako bat etengabeko enbargoak zirela; gaitz horren eraginez prestatutako on tzirik ez zegoela eta on tziek gerrarako dohain eskasak zituztela esan zion besteak beste. Medina Sidoniako dukeak ida tzitakoaren arabera, enbargo horiek zirela medio, mer katari tzarako on tziak falta ziren eta arran tza eta mer katari tza on tzietarako marinelak, eta horrek armadore eta arran tzaleen herra harro tzen zuen. Ida tzi berean, dukeak iradoki zion Estatuak berak eraiki behar zituela errege armadarako on tziak, kostuak bere gain hartuta. Alabaina, Garcia de Toledok bestelako iri tzia zuen eta esan zuen ez zegoela kez katu beharrik on tziak falta zirela eta. Haren irudiko urtero Biz kaiko gol kotik Ter nua al dera abia tzen zen on tzidia noiz itsasoratuko zen zain egotea, isilean eta az kar az kar hura gel diaraztea eta enbarga tzea aski zen on tziak lor tzeko, eskifaia eta marinel bikainekin gainera. Hori baino lehen, Cristobal de Barros asko saiatu zen on tziak hobe tzen eta on tziei halako batasuna ematen, eta, orobat, kontratuen eta enbargoen kontra agertu zen; al de horretatik, beharrez ko on tziak bere kabuz eraiki tzeko ahol katu zion erregeari. Alabaina, Cristobal de Barros bera hasi zen enbargatutako on tziei kontratuen eta ordainketen sistema al da tzen eta al daketa horiekin nabarmen kaltetu zituen jabeen eta armadoreen interesak. Biz kaiko gol koko lantegi eta mendien superintendente horrek Estatuko funts asko zituen eskueran on tzigileei maileguak emateko. Mailegu horiek ez zuten interesik sorrarazten, eta bi dukat eta bi dukat eta erdi artekoak ziren eraikitako on tzi eta iker tona bakoi tzeko. Maileguen bal din tzetako ba tzuk hauek ziren: on tziak ezin zuen 300 tonatik gorakoa izan, on tzia sal duz gero maileguan jasotako dirua Estatuari itzuli behar zi tzaion eta, noski, beharra sortuz gero erregeak enbargatu egin zezakeen on tzia. Sancho Archiniega itsasoko kapitainak Filipe II.ari ida tzitako eskutitz luze batean ahol katu zion ordainketak garaiz eta zorrotz egiteko, bai enbargatutako on tzien ordainketak eta bai eskifaiako kideen sol datak. Baina, batez ere, on tzidien kapitain jeneral eta almirante nor aukeratu kontu izateko gomendatu zion; izan ere, Archiniegaren irudiko, kargu horiek marinel prestatu eta eskarmentukoen esku utzi ordez, itsasoko kontuetan erabat ezjakinak ziren per tsonen gain uzten ziren, eta horietako asko marinelak ez izateaz gain, ba tzu ba tzuk sekula on tziratu gabeak ere baziren. Selma Huxleyk (5) jakinarazitakoaren arabera, Joan López de Reçuri propio hondoa jo tzea leporatu zioten, bere on tzia Azoreetako inbasiorako presta tzen ari ziren on tzidirako enbarga ez zezaten. Donostian, Urumea ibaian hondartu zen López de Reçuren on tzia, Santa Katalinako on tziolan eraiki berria. Urte ba tzuk geroago, 1611n, Thomé Canok gauzak argiago utzi zituen Arte para fabricar y aparejar naos liburuan. Lan hori idazteaz gain on tzien edukiera kal kula tzeko formula bat ere asmatu zuen Canok. Gervasio de Artiñanoren arabera, honela ida tzi zuen Canok: Ida tzi horretan garbi gera tzen da lehen begiratuan Estatuaren tzat eta haren ogasunaren tzat onuragarria zirudiena benetan ez zela hainbesteko mauka. Izan ere, iduri zuen on tziak behar zirenean baino ez zela paga tzen alokairua eta, horrenbestez, Koroak ez zuela Itsas armada nazionala eta armada horri loturiko on tziola, armategi, on tziraleku, eskifaia, aginte eskala ea abarrak manten tzeko beharrik, baina arestian nabarmendu denez, pago txa ez zen horrenbestekoa, batez ere kaltetuek agertutako gogo txarragatik eta oztopoengatik, eta horrelako on tzidi bat bil tzeko eta zuzen tzeko sor tzen ziren atzerapen eta nahaspilengatik; izan ere, jatorri askotako on tziak bil tzen ziren on tzidi haietan. On tzien edukiera arazo Garai hartan arazo handia zen on tzien edukiera, eta arazoa hobeto uler tzeko beharrez koa da horri buruz zenbait gogoeta egitea. On tziek zer edukiera zuten kal kula tzeko, denboraren joanean hainbat metodo erabili ziren: - on tzietako sotoetan zenbat anfora edo pegar zama zitez keen; - upa, upela edo barrika erabil tzea, edukiera kal kula tzeko unitate moduan; geroago, gu txi gorabeherako formulak. Baina metodo horiek nahasi samarrak ziren, batasuna falta bai tzen hautatutako patroi neurrian. Esaterako, Biz kaiko 10 upel ar Andaluziako 12 upelen pare ziren. Hala, gazteleraz ko «tonel» hi tzetik eratorrita, «tonelada» erabil tzen hasi ziren. Tona horrek, ordea, Biz kaiko gol koko portuetan esanahi bat zuen eta hegoal dekoetan beste bat. On tzi mota bat eraiki tzeko emandako errege lagun tzak, mer katari tzarako edo armadan borroka tzeko on tzi horien alokairua, enbarga tzeagatik Koroak ordaindu behar zituen alokairuak, seguruen polizak, etab., iker tonen edo tonen araberakoa izaten ziren. Esan gabe doa, amarru ugari egiten zela kontu horietan, on tzien jabe, armadore eta errege handiz karien mesedetan. Edukiera zehazteko, hasteko eta behin, sotoen edukiera kal kulatu zuten upel baten uztaiarekin; upelen oholak lo tzen eta estu tzen zituen hurritz uztaietako batekin, hain zuzen. Seguru asko uztai horren pareko metalez ko bat erabil tzen zen neurria zehazteko. Upelaren uztai horri ar kua ere esaten zi tzaion. Horregatik, gazteleraz, «arqueo» esaten zi tzaion edukierari. Edukiera zehazteko formulak On tzien edukiera zehazteko sistema hori 1580an ordez katu zuten, Cristobal de Barrosek asmatutako formula enpiriko baten bidez. On tziak edukiera kal kula tzeko formula bat erabili izanaren lehen berriak, behin tzat, data horretakoak dira. Formula oso erraza zen: Luzera x Zabalera x Altuera x 0,95 / 8 On tziaren neurriak besotan ematen ziren, eta besoak ere ez ziren berdinak herrial de osoan, nahiz eta al de gu txi egon toki batetik bestera. Eragiketaren emai tza «mer katari tonetan» adierazten zen, 8 beso kubikokoa bakoi tza. «Armada tonak» aur ki tzeko —hau da, enbargatutako on tziek, aloka tze al dera, zer edukiera zuten jakiteko— mer katari tonak 1,20rekin bider katu behar ziren. Ez dezala inork gal detu zergatik egin behar zen horrela. Cristobal de Barrosek horrela erabaki zuen eta, besteek, gogo txarrez edo onez, onartu egin zuten. Kito. Canoren formula Jada XVII. mendean, 1611. urtean zehaz ki, Thome Canok beste formula bat proposatu zuen, aurrekoa bezain enpirikoa eta zehaztasunik gabea, baina benetako edukieratik hurbilagokoa; edo, beste modu batera esanda, kaltegarriagoa on tzien jabe eta armadoreen tzat, eta mesedegarriagoa Koroaren tzat. Formula hori ere oso erraza zen: Luzera x Zabalera x Altuera/20 Emai tza «mer katari tonetan» adierazten zen; 20 kintal zituen bakoi tzak. «Armada tonak» aur ki tzeko, beharrez koa zen %20 gehi tzea emai tzari. Filipe IV.aren formula Laster iri tsi zen Filipe IV.aren (1613 1614) 25 Legea, eta horrekin berriro ere al datu egin zen edukieraren formula, eta zeha tzagoa bihurtu zen. Honela zen: (3/4 Zabalera +1/2 Zorua) X (1/2 Altuera) XX (1/2 Luzera + 1/2 Gila) / 8 Formularen emai tza zor tzi beso kubikoko tonak ziren. Formulen al deraketa Formula horien arteko al deak uler tzeko eta formula horiek on tzien jabeei eta armadoreei zer buruhauste sor tzen zien kontura tzeko, XVI. mendearen amaierako euskal on tzi bat har liteke adibide tzat. Gaur egungo 450 tona izango zituen on tziak, eta neurri nagusi hauek: - luzera, 50 beso; - gila, 30 beso; - zabalera, 16,75 beso; - altuera, 15 beso; - zorua, 6 beso. (7) Barrika uztaiaren formularekin, ezin da jakin zama tzeko zer edukiera emango zieten on tziaren sotoei. Cristobal de Barrosen formularekin, emai tza hau li tzateke: - 1.491 mer katari tona eta - 1.790 armada tona. Thome Canorenarekin, hauxe: - 628 mer katari tona eta - 753 armada tona. Filipe IV.aren formularekin, zehatz mehatz 583 tona li tzateke emai tza. Hortaz, uler tzekoa da euskal on tzien jabeak itsaso irakindua bezala jar tzea edukiera zehazteko formula berri bat ager tzen zen bakoi tzean. Bakerren formula Al dera tzeko, aurreko ariketari gehitu diezaiogun Ingalaterran edukiera kal kula tzeko erabili izan zuten formula bat, Mathew Baker on tzigilearena. Formula hori 1592ko dokumentu britainiar batetik aterea da. Ingelesen neurri unitatea, oina, gu txi gorabehera besoetara itzulita, honela li tzateke formula: Gila x Zabalera x Altuera / 94 Emai tza zor tzi beso kubikoko 586 tona li tzateke. Bistan da, beraz, Filipe IV.aren formulak emandako ia emai tza bera dela. Euskal itsason tziak Iturriak Nolakoak ziren eta nola eraiki tzen ziren Euskal Herrian XVI. mendean zehar Ter nuako bakailao bankuetara iristen ziren on tzi haiek, nolakoak gerora Belle Isle izendatu zen itsasartera baleak harrapa tzera iristen ziren on tziak, aur kikun tza geografikoak egin zituzten on tzidietakoak eta Gaztelako erregeen borrokarako armadak osa tzen zituztenak, Mendebal deko Indietara joan ohi ziren konboietako biz karrezurra era tzen zuten on tziak, mer katari tza ibilbideetan beren kontura itsasoak zehar ka tzen zituztenak eta, inoiz, piraterian jarduten zutenak, nolakoak ziren on tzi haiek guztiak? Gaur egun datu asko dago gai horri buruz. Ohiko hiru iturrietatik datoz datu horiek: ikonografiatik, ida tziz ko dokumentaziotik eta ar keologiatik. Ikonografia Ikonografiaren barruan, garaiko margolanetatik eta grabatuetatik lor daitekeen informazioaz gain, XVI. mendeko etxe ba tzuetako ateburuetan harrian egindako erliebeak ere hor dira; esaterako, Errenteriako Anabitarte eta Beko Karrikakoak, Mutrikuko Urasandi eta Illunbekoak, eta guztietan bikainena, Orioko Aganduru kalekoa. Ida tziz ko dokumentuak Ida tziz ko dokumentazioaren al detik, aspal diko garai haietako Gipuz koako on tzioletako eraikun tza kontratoak jasota daude, Gipuz koako Protokolo Notarialen Ar txibategian, Oñatiko Uniber tsitate zaharrean. Han eman zituen ezagu tzera Selma Huxley iker tzaile anglo kanadarrak 1973. urtean. Huxley berak oso aur kikun tza garran tzi tsuak egin ditu gai horri buruz eta, gerora, Michael Barkham semeak ikertu eta argitaratu ditu aur kikun tza horien emai tzak. Iker tzaileen eskueran jarri aurretik, dokumentu horien paper sortak ez kutatuta egon ziren lehenbizi, eta ahaztuta gero, Uniber tsitateko ganbara gal duren batean. Han egon ziren hamar kadak eta hamar kadak; mende oso bat baino gehiago, beharbada. Eta horri eskerrak, José Vargas Ponce Historia Akademiako zuzendariak eta Itsas armadako ofizialak (1804 1814) Euskal Herrian egindako dokumentazio errekisatik libratu egin ziren. Madrilen, On tzigin tza Zien tziari buruzo Liburutegi bat sor tzea zen Vargas Ponceren helburua eta harako ziren errekisatutako dokumentu guztiak. Ar keologia Ar keologia aztar nen al detik, Selma Huxleyk emandako xehetasunei esker, hainbat baleon tziren aztar nak aur kitu dira Labrador ko uretan. On tzi horietako bat, seguru asko «San Juan» zeri tzona, 350 bat tonakoa, Pasai Donibanen eraikia eta 1565. urtean gaur egun Red Bay esaten dioten tokian 10 metroko sakoneran hondoratua, induskatu egin zuten urpeko ar keologo kanadarrek, Robert Grenier buru zutela. Aztar na eta indusketa lan horiei esker on tzien eraikun tzari buruz ko datu tekniko asko jakin dira. Ontzi-arkitektura eta funtzioak XVI. mendean, aurrekoetan bezala, ibaier tzeko maisuek zuzen tzen zituzten on tziolak. Eskarmentu eta eskola handiko maisuak ziren haiek, baina ez batere teorikoak. Ba tzuek irakur tzen eta idazten ere ez zekiten. Maisu haiek betiko mol deak erabil tzen zituzten on tziak eraiki tzeko, ida tziz ko ohar gu txirekin, marraz ki are gu txiagorekin eta kal kulu zientifikorik batere gabe. Aurreko mendearen amaierarako, euskal on tzigileek on tzi mota txiki samar bat egiteko baliatu zuten beren eskarmentu eta eskola guztia. On tzi hura erosoa zen eraiki tzeko; mer kea, neurri ez handiegian zama dezente garraia zezakeelako; eta mer kea, baita ere, ez zelako gizon asko behar hura maneia tzeko; beste on tziak baino gogorragoa eta seguruagoa zen denborale eta itsaso gaiztoetan, eta hilabeteak eman zi tzakeen itsasoan, lehorrik ikusi gabe. Horrela egiazta tzen dute Juan de Escalante de Mendoza marinelaren 1575. urteko lerro hauek: Mendeak aurrera egin ahala, euskal on tzia handi tzen joan zen eta aparailu eragilea hobe tzen, batez ere Labrador penin tsulara joan ziren balea espedizioak bideratu zirenean. Alabaina, on tzi horiek eraiki tzeko ezaugarriak eta mol deak ia ez ziren al datu ehun urtetan. Euskal on tziak perfek tzioaren muga joa zuen ordurako, on tziak bete beharreko zerbi tzuak ain tzat hartuta. Pleiten mer katuan ospe eta itzal handiko on tzia izan zen hura. Amerikako konboietako on tzi asko Euskal Herrian egindakoak ziren. Baina arestian esan dugunez, pixkanaka atzera gera tzen hasi zen on tzi hori, diseinu moder noagoko beste on tzi ba tzuekin al deratuta; galeoiekin, adibidez. Zama on tzia Euskal on tziak erraz bereizten ziren beste toki ba tzuetan eraikitako mota eta garai bereko beste on tzi ba tzuetatik. Zabalera berdin tsua zuten, baina gila dezente mo tzagoa, baita luzera ere. Al diz, altuera handiagoa zuten. Horrenbestez, kroskoa horrelakoa gera tzen zen: - mo tzagoa, tripa handiagokoa eta altuagoa, - branka oso kanpora aterata eta - gila motz samarrekoa az kar nabiga tzeko. Lasta handia behar zuen edo oso zamatuta joan behar zuen, uretan behar beste hondora tzeko eta balan tzarik egin gabe nabigatu ahal izateko. Gerraon tzia Zama on tzi moduan paregabea zen; gerraon tzi moduan, ez hainbeste. Motelegia zen. Garai haietan, zama on tzi bat gerraon tzi bihur tzen zen zuredi gaina indartu, artilleria atera tzeko alboetan kanoi zuloak zabal du eta normalean on tziak zeraman artilleriaren ordez beste astunago bat jar tze hu tsarekin. Halako gerraon tziei galeoi izen ho tsandikoa eman zieten, baina berez, on tzi haiei zaila gerta tzen zi tzaien on tziaren beraren artilleriak sortutako kanoi desarrari eustea istinkaduraren mistiluak zartarazi gabe. Kalitate azter keta Nolanahi ere, euskal on tziak oso sendo eraikita zeuden; behar ere bai, batez ere izotz artean hilabete asko baleak ehiza tzen igaro behar zituzten on tziak. Eraikun tzaren kalitateari esker, hondamendi gu txien zuten on tziak ziren; horretan bat zetozen garaiko egile guztiak eta hurbileko beste garai ba tzuetakoak. Uler tzekoa da, beraz, oso on tzi estimatuak izatea eta on tziolek ezer gu txi egitea modelo horiek hobe tzeko. Neurriak eta propor tzioak On tzi berri bat eraiki tzen hasten zenean, euskal on tziolako maisuak oso garbi zeukan buruan zer egin nahi zuen. Baina az ken emai tzan gauza bakarrak irauten zuen berdin: zabalera gila luzera altuera erlazioak. Garai hartan fun tsez ko tzat jo tzen zen neurri horien arteko propor tzioa gorde tzea. Gainerakoa al da zitekeen, beharren, komenen tzien eta egurraren eskuragarritasunaren arabera. Baina fun tsez ko erlazioa, zer txobait desberdina on tzi txikien tzat eta on tzi handien tzat, apenas al da tzen zen, on tzigile guztiek gori gorian grabatuta zuten beren buruan. Ez alferrik, erlazio fun tsez ko hori hamar kada asko eta askotan erabili zen on tziak eraiki tzeko eta emai tzak bikainak izan ziren. Michael Bar khamen arabera, erlazioa hauxe zen on tzi handietarako (9): zabalera: 1 gila: 1,8 eta 1,9 artean luzera: 3 eta 3,1 artean altuera: 0,66 eta 0,68 artean (Luzera al da zitekeen; izan ere, ez zi tzaion horrenbesteko garran tziarik ematen luzerari). Erlazio hori al dera tzen badugu Thomé Canok 1611. urtean al darrika tzen zuenarekin, al deak begien bistakoak dira: zabalera: 1 gila: 3 luzera: 4,1 altuera: 0,58 Oro har, euskal on tzioletan, behin gila harmailan asentatuta, sei hilabetetan (askotan baita gu txiagoan ere) bukatuta gera tzen zen on tzia, erabat hor nituta eta aparailua muntatuta, baita artilleria ere. Baina, era berean, gehien gehienetan on tzi eraiki berria eta maisu on tzigileak hasieran zuen ideia ez ziren bat etor tzen, aurrez aipatutako zabalera gila altuera erlazio fun tsez koa izan ezik; izan ere, gainerakoa egurraren araberakoa izaten zen; hau da, zuhai tzetako enborren eta adarren neurri eta formen araberakoa, zur horretatik atera behar bai tziren era guztietako oholak zoladurarako. Gezurrez ko eskakizunak eta arau klasikoak Gero, aparte, on tziaren jabeak, armadoreak edo haren maisuak (kapitainak), beren beharren eta nahien arabera al da tzen, ken tzen eta jar tzen zituzten gauzak. Askotan, zuredi gaina (tol da, popako gaztelua, eskailerak, barandak, etab.) on tziolako maisuaren iriz pideei jarraituz egiten zen. Beste ba tzutan, ordea, beste eskakizun ba tzuk, ez hain zin tzoak, nagusi tzen ziren. Eta gezurrez ko eskakizun horiei buruz asko zekien garaiko tekniko kantabriar bikain batek, Escalante de Mendozak. Halaxe erakusten du honako hau ida tzi zuenean: 1577. urtean Juan de la Sal dek eta Ierobitar Anton on tziola maisu oriotarrak sinatutako eraikun tza kontratu batean (M. Barkhamek argitaratua), beste jarraibide ba tzuen artean, honako hau zehazten da: Oñatiko Ar txibategi bereko beste dokumentu batean on tzi bat eraiki tzeko ezarri ziren bal din tzak adierazten dir. 1593koa da dokumentua eta hori ere Barkhamek eman zuen argitara. An tzematen da on tziola maisuari tarte estua gera tzen zi tzaiola maniobra tzeko, bal din eta euskal arau klasikoei jarraituz eraiki nahi bazuen on tzia. Bal din tzetako ba tzuk hauek ziren: Sar kura On tzigile askoren betiko kez ka on tzien sar kura zen. On tziola barra zeukan itsasadar batean edo hondar eta lokatz bankuak zituen itsasadar batean kokatuta zutenek zeukaten batez ere kez ka hori, itsasorako bidean hondoa jota ez gera tzeko. Izan ere, on tzigileek ez zuten jakiten benetan zein izango zen zehatz mehatz sar kura hori. Al de horretatik adierazgarria izan daiteke 1533an «Grand Françoise» karraka fran tsesarekin gertatu zena. 100 kainoiko eta 1.500 desplazamendu tonako on tzia zen. Eraiki eta gero, ezin izan zuen, ezta marea bizi altuenen lagun tzarekin ere, Havreko portuko bokalearen barra gainditu. Portu hartan bertan eraiki zuten eta, itsaso zabalera atera tzeko hainbat saio alferreko egin ondoren, han desegin behar izan zuten urte ba tzuk geroago. Usteetan oinarritutako berreraiki tzeak Zorroztasun tekniko apur bat duten aurreneko sistematizazio ezagunak Escalante de Mendozaren (1571) lanekoak dira. Asko zekien Mendozak on tziei buruz eta ondo ezagu tzen zuen zer gerta tzen zen on tzioletan. Hurrengo sistematizazioa Garcia de Palacioren liburuan jasota dago; 1587an Mexikon inprimatuta dago liburua eta bertan bi on tziren marraz kiak ager tzen dira, bat 150 tonakoa eta bestea 400ekoa. Data horietan (1586) agertu zen Matthew Bakerren eskuiz kribua. Ida tzian, hainbat on tziren marraz kiak ager tzen dira; benetako galeoien itxura har tzen hasten diren on tzien irudiak. Data horiek baino lehen, on tzigin tza enpirismo hu tsa eta borondate kontua baino ez zen, eskarmentu eta pragmatismo handiarekin nahastuta. Oso kontuan hartu behar da, ordea, sistematizaziorako fun tsez koak izan arren, ida tzi horietan ager tzen direnak proiek tu hu tsak baino ez direla, on tziak eraiki tzeko proposamenak. Egileek uste zuten, arrazoi eta logika handiz uste ere, proposamen horien bidez asko hobetuko zirela benetan on tzioletan eraiki tzen ziren on tziak; ordura arte, baita beste urte askoren buruan ere, itsasoetan zehar nabigatu zuten on tziak. Proposamen eta hobekun tza gehienek helburu militarra zuten. Berrikun tza horiek ez ziren euskal on tzigileen oso gogokoak, kalte ekonomiko dezentekoak sor tzen ziz kietelako eta trukean mesede handirik ekarri ez. Garcia de Palacioren proposamenen ondoren, hortik sortutako on tziak handiagoak ziren, eraiki tzeko garestiagoak, eskifaia handiagoak behar zituzten eta neurriaren propor tzioan zama edukiera txikiagoa zuten. On tzigin tza tradizionalean izandako al daketa horri soilik Estatuaren babesa zuten marinek egin ziezaioketen aurre; ez beren kontura ari tzen ziren enpresari euskal dun soilek, ez bai tzuten horretarako behar beste baliabide ekonomiko. Ez dago ida tziz ko dokumentazio nahikorik, ezta garai horietako aztar na ar keologikorik ere; ondorioz, data horiek baino lehen, zeuden datu apurretan oinarrituta saiatu ziren on tzi historikoak berreraiki tzen; batez ere Palacio, Escalante eta Bakerrek emandako datuetan, eta geroagoko beste zenbait egilek —hala nola, Canok eta Brocherok— emandakoetan. Gainera, Gipuz koako hainbat etxetako ateburuetan zeuden eta oraindik ere hor dauden on tzien grabatuak ez zituzten ezagu tzen edo ez zituzten kontuan hartu. Horrek usteetan oinarritutako berreraikun tzak ekarri ditu; berreraikun tza irrealak. Ereduak egin dira eskalara eta on tziak berregin dira berez ko neurrira (ba tzuk nabigagarriak ere bai, Atlantikoa guru tzatu dutenak), baina gure aspal diko arbasoen on tzi haiek zerikusi gu txi zuten berreraikitako hauekin. Gaur egun beharrez koa da XV. mendeko eta XVI. mendearen hasierako Euskal Herriko eta Kantabriako on tzigin tzari buruz orain arte indarrean izan diren teoriak berriro hausnar tzea. On tzi museo guztietan daudelako El kanoren «Victoria» eta Kolonen «Santa María» on tzien ereduak, baina ez dira oso errealistak. Egia da usteetan oinarritutako erreprodukzio oker horiek urte eta hamar kada askotan bete dutela eginkizun didak tikoa, beste ezer hoberik ez zegoelako (C. Fer nández Duroren «Santa María» Aur kikun tzaren IV. Mendeurrenerako eraiki zen, adibidez). Baina gaur egun dakiguna ain tzat hartuta, pen tsatu behar ko da eredu ez oso zehatz horiek noizbait al da tzea. Victoria on tzia (On tzi Museoko modeloa) Adibidez, Gipuz koako Ozeanografia El karteko On tzi Museo Historikoan dagoen «Victoria» on tzia irreala da. Modelo ederra da; ederra, itxura dotorea duelako eta artisau tza lan fina egin zuelako egileak. Erreprodukzioak karraka eta beste edozeren arteko hibrido moduko bat erakusten du; on tzi horrek, ordea, ezin izango zukeen sekula itsasoan nabigatu. 1910. urtean egin zuen Orioko Joaquin Cortes on tziola maisu eta modelista en tzute tsuak, Juan José de la Mata almiranteordea al de teknikotik eta historikotik zuzendari zela. On tziari buruz mendearen hasieran zituzten datuekin nekez egin zitekeen ezer hoberik. Gaur egun, ordea, beste datu ba tzuk ditugu eskuartean. Hainbat anakronismo al de batera utzita, kontuan hartu gabe tol da eta popa estal kia katedral gotiko bateko korua baino kasetoi gehiagoz apainduta daudela; alegia, aparte utzita elementu horiek ez zirela horrelakoak euskal zama on tzi erabilgarri batean, aiz kora eta zeio kolpez trauski trauskil eraiki eta ozeanoak zikin eta usain txarreko, breaz eta gan tzez lohituta zehar ka tzen zituen on tzi batean; - kontuan hartu gabe on tziaren mastadia ez dela oso sinesgarria; - eta zebadera pen tsaezina dela, erreprodukzio horren aka tsik larriena, - gaur egun ezin dena onartu, zabalera gila luzera altuera erlazioa da; gu txi gorabeherako 1 3 4 0,5 formularekin egina dago eta modeloa. Baina aka tsak akats, gaur egun garaiko absurdu bat dela ulertu arren, ez dezagun pen tsatu «Victoria» on tziaren eredu zoragarri horrek eginkizun garran tzi tsua bete ez duenik, duela zaz pi hamar kada baino gehiago eraiki zutenetik inork ederre tsi eta mire tsi ez duenik. Erakusketa garran tzi tsu askotan leku nabarmenean egon baita. Orain hurrena, Japoniako gober nuak eskatuta, Okinawako Erakusketa Ozeanografikoan eraku tsi zen, 1975. urtean. Eta az keneko al diz, hamar urte geroago, Madrilen, Herri Lan eta Hirigin tzako Ministerioaren Iker keta Historikoen Ba tzordeak egindako erakusketan. Amerikako eta Filipinetako portu eta gotorlekuei buruz koa izan zen erakusketa hura. Beharbada, Oñatiko Ar txiboan lehenbizi ez kutatuta eta gero ahaztuta egon ziren dokumentuak —XVI. mendeko Gipuz koako on tziolen kontratuei buruz koak— errekisatu izan balitu Vargas Poncek, gaur egun «Santa María» eta «Victoria» on tzien oso bestelako modeloak eraku tsiko ziratekeen on tzi museoetan. Naoak edo galeoiak Gaur egun nahasmen handi samarra dago naoak (itsason tziak) eta galeoiak aipa tzen direnean. Interesgarria da bi termino horiekin sortu den nahastea; izan ere, orain bat eta orain bestea erabil tzen dira, bereiz ketarik egin gabe; edo, are okerrago, propio galeoi esaten zaio besterik gabe itsason tzi, edo beste edozer esan behar ko li tzaiokeen on tziari. Egia esan, nahaste hori aspal ditik dator, nahiz eta orain korapiloa are handiagoa egin den. Lehen, marinel asko eta on tziolako arotz asko analfabetoak ziren. Eta on tziola maisu bati berdin zi tzaion eraikun tza kontratu batean etor kizuneko on tzia modu batean edo bestean izenda tzea, nao edo galeoi; edo bereizi gabe bi izenak erabil tzea kontratu berean (horrelakoak ere bai baitira Oñatiko Ar txibategiko dokumentuen artean). On tziola maisuaren tzat neurriak, bal din tzak eta prezioa, horiek ziren inportanteak. Baina garai hartako marinel ba tzuek oso argi zituzten kontu horiek, oso ondo zekiten nao bat eta galeoi bat bereizten. Alonso de Chavesek, esaterako. XVI. mendearen lehen erdial dean Espejo de Navegantes (Nabiga tzaileen ispilua) ida tzi zuen Chavesek, eta oro har, on tziei buruz ari zenean, itsason tzi esaten zuen; gaur egun, on tzi edo itsason tzi esaten den moduan. Chavesek nao baten zatiak sistematiza tzen dituenean, argibide hauek ematen ditu: Michael Bar khamek, berriz, honela dio: «NAO eta GALEOI termino generikoak ziren eta bereiz ketarik egin gabe erabil tzen ziren Euskal Herrian, bai gu txienez XVI. mendearen bigarren erdial dean, 18 metro ingurutik gorako on tziak izenda tzeko. Nahasmenaren arrazoietako bat da nao terminoa on tzia adierazteko erabili zela beti, sinonimo moduan; hau da, oro har neurri handiko edozein on tzi izenda tzeko. Oro har, afera horretan itzalak sor tzen dira on tzi mota bera hainbat modutara izendatu dutelako herrial de eta eskual de ba tzuetan eta besteetan, baita hurbileko portuetan ere. Hala, nao edo itsason tzi sendoa esan izan zaio karraka handi bati, eta nao karraka txikiagoari, eta al deran tziz. Era berean, galeoi titulua eman zaio nao bati, armadan nabiga tze hu tsagatik. Edo, beste modu batera esanda, nao bati galeoi zeri tzon konboi armatu batean joanez gero, eta, besterik gabe, nao, zama on tzi soil moduan arituz gero. Eta gauzak are gehiago konpon tzeko, XVI. mendean galeoi esaten zi tzaion arraun bidez eragindako on tzi bati ere: bela bakarreko on tzia zen, biz karrik gabea eta neurri ertainekoa, eta ingurasareen bidez sardinak arran tza tzeko erabil tzen zen Biz kaiko gol koan; edo baleak harrapa tzeko, egokierarik sortuz gero. Hala ida tzi zuen Ciriquiain Gaiztarrok: Ez ziren gozoagoak izango 1526. urte inguruan Brasilgo kostal dean nondik erasoko zebil tzan galeoi piratak. «San Gabriel» naoa, 130 tonakoa, ekai tzen eraginez masta erdiak gal duta eta urak hartuta zebilen Atlantikoan Rodrigo de Acuñaren gidari tzapean; Magallanes itsasartea guru tzatu baino lehen on tzia banandu egin zen Loaísa El kano espediziotik, on tzi guztiak Moluka uharteetara bidean zihoazela, eta «San Gabrielek» etxerako bideari hel du zion. Brasilgo kostal dean, ordea, eraso egin zioten Fran tziako hiru galeoik. Borrokaren ondoren, nao herrena onik iri tsi zen az kenean Baionako portura (Galizia), 1526. urte bereko maia tzean. Karabelak, karrakak, itsason tziak eta galeoiak Kon tzeptuak pixka bat zehazteko, beharrez koa da XVI. mendean Biz kaiko gol koan nabiga tzen zuten belaon tzi mota handiak eta ertainak nolakoak ziren argi tzea, aparte utzita ur ka, fluta, karraka handi eta atzerriko beste herrial deek erabilitako bestelako on tziak. Euskal on tzioletan eraikitako on tzi moten artean eta garapen al detik behin betiko eredu tzat har daitez keen on tzien artean —hala nola, karabelak, karrakak, itsason tziak eta galeoiak— erdibideko edo tran tsizioko hainbat eredu egon zitez keen, nahiz eta gero ez halabeharrez eredu baterantz edo besterantz jo. Bistan da, ehunka eta ehunka urteko tradizioari jarraituz egindako on tziak izan arren, artean erabat ondo finkatu gabe zeuden ereduak. Hori dela eta, ba tzuetan zaila da mota ba tzuk eta besteak identifika tzea, garbi bereiztea, batez ere nahasgarrienak; hala nola, karraka eta itsason tzia, edo itsason tzia eta galeoia. Baina, dudarik gabe, behin erabateko garapenera iri tsi zirenean, orduan bai, ba tzuen eta besteen arteko al deak nabarmenagoak ziren, eta on tziak garbi bereiz zitez keen. Garapen teknikoen garaiak Garai bateko euskal on tzioletan, on tzi mota desberdin bat sor tzea ez zen goizetik gauerako kontua. Urte asko eta asko behar ziren berrikun tza txikiak egiten, itsasoan erabiliaren erabiliz ziurta tzen, ibaier tzeko maisuek on tziak gara tzeko pauso bat aurrera ematea erabaki baino lehen. Bestal de, berrikun tza horiek ez ziren beti euskal on tzigileek asmatutakoak izaten. Berrikun tza horietako batek porroten bat ekarriz gero, ondorioak begien bistakoak ziren: on tzigileak ospea ez ezik hurrengo urteetarako lana ere gal zezakeen eta kaltea jasan zuten enpresari txikiek, berriz, diru gal zezaketen, baztuetan gehiago eta bestetan gu txiago. Beraz, uler tzekoa da euskal on tzigileen jarrera: zuhur joka tzen zuten ezagu tzen ez zuten zerbaitekin saioak egiteko eta nahiago izaten zuten saio horiek beste ba tzuek egitea eta zer emai tza ematen zuten itxarotea. Asmakizunak eta benetako berrikun tzak, normalean, Estatu baten indar ekonomikoak babestutako on tzioletan egiten ziren, zeregin horietan errege nominan ziharduten teknikoen eskutik. Hala, denboraren joanean, ingelesak, holandarrak eta fran tsesak lehenbizi, eta suediarrak, daniarrak eta beste itsas poten tzia ba tzuk ondoren, on tzi eta on tzidi aurreratuak sor tzen joan ziren diseinu al detik. Euskal dunak, berriz, atzean gera tzen hasi ziren, eta Espainiako Errege Marina egunera jar tzen bestetan ez zen saiatu, Europako gainerako marinekiko urtetako atzerapena zeramalako. Propul tsio tresnak Adierazgarria da 1539. urtean, Blasco de Garai marinelak bere hainbat asmakizun eskaini ziz kiola Karlos IV.ari; besteak beste, aire kanpai bat eta arraunik gabe on tziak mugiarazteko sistema bat, haizea bare zegoenerako. Paletadun gurpilez osatutako tramankulu bat zen, giza indarrez mugi tzen zena. Proba ba tzuk egin zituzten 200 eta 300 tonako itsason tziekin, eta orduko legoa bateko abiaduran nabiga tzera iri tsi ziren on tziak. Dudarik gabe, asmakizun iraul tzailea zen; izan ere, haizerik ez zegoenean uretan gel di gel di gera tzen ziren on tziak, askotan borroka bete betean eta egoerarik zailenean. Baina hor txe geratu zen dena; Garairen asmakizunak ahanzturan gal du ziren erregeak ez zuelako lagun tzarik eman haiek gara tzeko. Armamentua Erabil tzen zuten armamentua ere bi txia da. Ordurako baziren berun urtuko kanoiak, 1522. urteaz geroztik, eta burdin urtuz egindakoak ere bai hori baino lehen. Aipatutako bi kanoi mota horiek aurrekargakoak ziren, baina, hala ere, gerraon tzietan eta mer katari tza on tzietan jarrai tzen zuten burdin forjatuz egindako bonbarda ugari erabil tzen; hain zuzen, burboilaz sendotutako bonbardak, atzekargakoak. Bi txia da, halaber, mendea hain aurreratuta izanda, 1544. urtean zehaz ki, balaztak eta az konak erabil tzen zirela artean on tzi barruan, nahiz eta ordurako egiten ziren mosketeak eta ar kabuzak. On tzi ar kitek tura 1597an artean, «Itsas armada Garaitezinaren» hondamendia gertatu eta urte ba tzuetara (hau da, Ingalaterrako Itsas armadak eraku tsia zuenean zer ahalmen zuten on tzi az kar, eraginkor eta ondo koordinatuek eta artilleria sendokoek, Filipe II.aren armadako on tzi kankailu haien al dean; izan ere, makalak, ez eraginkorrak, koordinaziorik gabekoak eta artilleria zahar kitua zutenak ziren espainiarren on tziak), gal dez ka ari ziren komeni ote zen on tzien kroskoetan hobekun tzarik egitea, Ingalaterran eta Holandan hamar kadak zerama tzatenean hobekun tza horiek prak tikan erabil tzen. Horri buruz, hala dio Fer nández Durok: Karabela Karabela, Pierre Chaunuren arabera euskal jatorrikoa, aurrez azal du den moduan, portugal darren eta Atlantikoko andaluziarren ondare izatera pasa zen gero; berena eta ez beste inorena, ia ia. Haiek egin ziz kioten on tziari beharrez ko zituzten berrikun tza guztiak. Euskal dunek, normalean, ez zituzten asko erabil tzen beren on tzi moduan; al diz, eraiki, bai, noiz edo noiz eraiki tzen zituzten beren on tzioletan. Ohiko karabela ondo bereizten zen beste on tzi mota ba tzuetatik. Zabalera al detik, hauek ziren on tziaren ezaugarriak: - krosko luzea eta nahiko estua zuen, - branka luzexka uretan ondo sar tzeko, - popa zapala zen. - karelak ez ziren oso altuak (altuera txikia, zabalerarekiko), eta biz kar bakarra zuen; - gehienez ere 100 tona inguruko edukiera zuen. Kroskoa Poparen gainean tol da bat zuen, eta on tzi handienek, berriz, popa estal kia tol daren gainean. Brankan ez zuen gaztelurik, baina ba tzuetan branka babestuta egoten zen estal ki erdi edo tila batez, biz karretik behar besteko altueran. Mastadia Bi edo hiru masta izaten zituen, on tziaren luzeraren baitan, eta oihal latinoekin janzten ziren masta horiek. Brankaren egiturak ez zuen aukerarik ematen maspreza zu toinik eta zebadera zorrorik izateko; izatekotan, aparailu borobilekoek txanberga bat izaten zuten ai tzin oihalaren maniobra egiteko. Karabela horien gerra sistema oso egokia zen zehar ka nabiga tzeko itsaser tzetik hurbil, baina ez horrenbeste ozeanoetako haize luzeetarako. Atlantikoa guru tzatu behar izan zutenean, aparailu latinoa kendu eta borobila (lau er tzeko oihalak zituena) jarri behar izan zioten. Kasu horretan, armadako karabeletan, ai tzin oihalari eta nagusiari trapa gehiago jar tzen ziz kioten. Eta horrez gain, on tziaren tilak sendo tzen zituzten eta artilleriaz hor ni tzen, eta kanoi zulo gehiago egiten zituzten armatu baino lehen. Karraka Euskal karrakak kokaren lekua hartu zuen XV. mendean itsas mer katari tzan eta XVI. mendeko itsason tziaren aurrekoa izan zen. Neurria Neurri erdiko on tzia zen, 100 eta 200 tona artekoa. Gerrek sortutako beharrak zirela eta, 400 tona eta gehiago izatera iri tsi zen, baina sekula ez zen iri tsi portugal darren, genoarren eta flandestarren neurrira. (Flandestarrenak karrakak ez, baizik eta ur kak ziren). Kroskoa Europa iparral deko herrial de ba tzuek jarraitu zuten on tziak eraiki tzen kroskoa tingladillo eran forratuta eta popa borobilarekin, XVI. mendearen hondarrera arte; hala egina da, esaterako, «Mary Rose» on tzia, Ingalaterrako Itsas armadaren ikurra. On tzi hori Portsmouthen hondoratu zen 1545. urtean eta oraindik orain atera dute hondotik on tzi ar keologo britainiarrek. Euskal dunek XV. menderako kroskoaren forratua topera eginda eraiki tzen zituzten beren on tziak; tingladillo erakoa baino sistema hobetuagoa zen. Propor tzioak Erdi Aroko kokaren oinarriz ko propor tzioen formula en tzute tsua, bai, mantendu zuten euskal on tzigileek karrakan. Gu txi gorabehera hauxe zen formula: zabalera 1; gila 2; eta luzera 3; altuera, berriz, neurrikoa. Gazteluak Bi biz kar zituen. Goikoaren gainean, popan, tol da edo gaztelua zegoen. Masta nagusiraino iristen zen gaztelu hori eta popa al dean korastaren gainetik zabal tzen zen. Brankan, gaztelua bularraren gainean zabal tzen zen. Bi gazteluek, ba tzuetan, zir kulu erdiko kanoi zuloak zituzten, hortik bonbarda ba tzuk atera ahal izateko. Mastadia Euskal karraka ohikoak hiru masta zituen (handienek, lau) eta maspreza bat. Brankakoak edo ai tzinekoak lau er tzeko oihala zuen, ez oso handia. Nagusiak, trapa eta masterdiarekin, lau er tzeko oihal handi bat eramaten zuen, txanbergarekin arrean, eta lau er tzeko oihal txiki bat masterdian. Mesanan, oihal latinoa edo lau er tzekoa. Masprezak, al diz, ez zuen eramaten zebaderarik; ai tzinekoaren eta nagusiaren estaiak sendo tzeko baino ez zen erabil tzen, eta arpeuetarako, treu oihalen txanbergarako eta ainguren maniobrarako ere bai. Itsason tzia Euskal itsason tzia XV. mendearen amaieran agertu zen eta karraka baino on tzi hobetuagoa zen. Hain zuzen, kroskoa eta mastadia hobe tzearekin hasi zen karrakatik bereizten. Hasiera batean, neurri ertainekoa izaten jarraitu zuen, 100 eta 200 tona bitartekoa. Euskal dunek ez zuten handiagorik behar mer katari tza al detik beren beharrak ase tzeko. XVI. mendeak aurrera egin ahala, ordea, euskal itsason tzia al da tzen joan zen, behin betiko formetara iri tsi arte, eta gero eta handiagoa bihurtu zen. Itsason tzi horren bilakaera zer txobait egiazta daiteke Gipuz koako ateburuetako graba tu sor ta txikiaren bidez. Pasai Donibaneko on tzia Pasai Donibaneko kale nagusian, XV. mendearen amaierako etxe baten ateburuan, on tzi baten harriz ko grabatu bat dago. Bi on tzien erdibideko bat erakusten du irudiak. Kroskoak, zabalera gila luzera erlazioaren al detik, altuera handiagoa zuen, eta, horri eskerrak, bi biz karren az pian edukiera handiagoko sotoak zituen karrakak baino. Gila, al diz, txikiagoa zen zer txobait eta hori zela medio kroskoaren aurreal deak itxura zorro tza har tzen zuen, branka nabarmen aurrerantz botata. Brankako gaztelua atzera ekarri zen aurreko al dean ia bularreraino. Eta beke txiki bat agertu zen. Al diz, mastadian ez zen al daketarik ez garapenik izan. Orioko on tzia Orioko Aganduru kaleko ateburuan, XVI. mende hasierako itsason tzi oso bat ager tzen da erretratatuta. Argi eta garbi an tzematen da on tzi mota hori bereizten eta finka tzen ari dela (mendearen lehen herenetik aurrera, Ter nua eta Labradorrera urtero balea harrapa tzeko egiten zituzten espedizioak finkatuta, itsason tziak hazten hasi ziren eta aparailu eragilea hobe tzen). Kroskoa Kroskok altuagoa dela an tzematen da eta, horri esker, hiru biz kar ditu on tziak. Gaztelua mo tzagoa da eta, gainera, branka al detik, bularrean bertan buka tzen da; horixe da, hain zuzen, euskal itsason tzia bereizten duen ezaugarri nagusia, fun tsez ko neurrien erlazioaz gain. Popan, tol da, tximinia edo al kazar zabal bat eramaten zuen, normalean popako estal kirik gabe, bal din eta itsason tzi armatua ez bazen behin tzat. Mastadia Aparailu eragilea konplexuagoa bihurtu eta hobetu egin zen itsason tzietan; nolanahi ere, masprezan ez da ager tzen oihal zebadera. Ai tzineko eta nagusiko oihalak txanbergekin ager tzen dira. Bi zutoinek trapa, masterdia eta gabia dute. Mesanan, oihal latinoaz gain, trapa txiki bat bereizten da bere gabiarekin. Urasandi, Illunbe eta Anabitarteko itsason tziak Urasandi eta Illunbeko ateburuetan, baita Anabitartekoan ere, finkatuta ager tzen da jada itsason tziaren itxura. On tzi mota horrek, besteak beste, ezaugarri hauek ditu: - oihal zebadera bat eta - beke garatuagoa Galeoia Galeoia, jada galeoi tzat har daitekeena, XVI. mendea oso aurreratuta zegoenean agertu zen ondo bereizitako on tzi moduan, eta XVII. mende betean garatu zen erabat. Europako on tzigin tzako poten tzia guztiek berehala bereganatu zuten galeoia. Ingalaterra izan zen lehena, ai tzindaria, Matthew Bakerren iker keta eta proiek tuetatik abiatuta. Garaiko gerraon tzi botere tsuena zen, nahiz eta, hasiera batean behin tzat, ez zen soilik gerra helburuetarako on tzia. Izan ere, salgaiak ere garraia tzen zituen. Itsason tzi armatuaren lekua eta eginkizunak hartu zituen. Espainian eraikitako lehenbiziko galeoiak, itxura al detik an tza zutenak bederen, 12 Apostoluak izendatu zituzten. Hamabi on tzi horietatik sei Bilbon egin ziren eta beste sei Guar nizon, 1589 eta 1591 artean, erregeak enkargatuta. «Armada Garaitezinarekin» gertatutakoaren ondoren, galeoiak eraiki tzea beharrez koa baino nahitaez koa bihurtu zen, Mendebal deko Indietako konboien ibilbideak babesteko, baita Espainiako kostal dekoak ere. Ordura arte, galeoi izenda tzen ziren (esana geratu da aurrez) beste on tzi mota ba tzuk, bereziki Indietara joaten ziren armatuak; hau da, gerrak behartuta armatu egitemn zire neurri handiko mer katari tza on tziak. Itsason tzi horiek kanoi zuloak eduki tzen zituzten biz kar nagusiaren alboetan zabalik, goiko biz karrak gainetik babesten zituela, eta zulo horietatik kanoiek su egin zezaketen. Mer katari tzan eta arran tzan jarduten zuten itsason tzi mol datu horiei errege eskribauek eta idaz kariek, eraman handiz, galeoi esaten zieten. (Konparazio batera, 1937. urtean, Espainiako gerra zibilean, «Canarias» guru tze on tzi astunaren aur ka 105 mm ko bi kanoirekin armatuta borrokatu ziren bi euskal bakailao on tziei fragata, sun tsi tzaile edo gisako beste izen handiusteren bat eman izan bali tzaie bezala). Kroskoa Galeoiaren kroskoa nahiko luzea eta estua zen eta, propor tzioan, itsason tziarena baino baxuagoa: - Zabalera eta luzeraren arteko erlazioa 1 eta 4koa izaten zen eta 1 eta 5ekoa ere bai, inoiz. Gila luzanga izaten zuen, egokia garatu behar zuen abiadurarako. - Brankako eta popako er tzak zabalak izaten zituen uretan ondo sartu eta atera tzeko. - Biz kar nagusitik aurrera karelak estutu egiten ziren eta, horren ondorioz, kroskoaren sekzioak laud edo gatu on tziska baten itxura har tzen zuen. Grabitate zentroa ahalik eta beheren mantendu beharrak eragiten zuen hori; gainerakoan, artilleriaren zama izugarria zela medio, balan tzetan desplazatuta geratuko zatekeen, horrek lekar keen arriskuarekin. Galeoiaren aurreal deko bereizgarri nabarmenenak hauek ziren: - bekea, bularraren aurretik luzatuta, - brankako gaztelua atzera ekarrita; aurreal dean, bularretik oso aparte ixten zen gaztelu hori; hainbesteraino, galeoi askotan ai tzineko mastaren popan kokaturik bai tzegoen brankako gaztelua. - popan, tol da zabal bat bere popako estal kiarekin. Gainera, berehala, galeria bal koiduna jarri zuten, goiko biz karraren mailan popa ingura tzen. Tegiak ere jarri zituzten. Tegi esaten zi tzaien popa al deko saihe tsetan kokatutako garita moduko ba tzuei; zer eta ofizialen komunak besterik ez ziren delako tegi horiek. Mastadia Aparailu eragilea elementu hauek osa tzen zuten: - masprezak, zebadura zorroarekin, - ai tzineko mastak eta nagusiak, trapa eta masterdi eta lau er tzeko oihalekin, - mesanak eta ba tzuetan kontramesanak oihal latinoekin. Euskal on tzigin tzaren gainbehera Zer garran tzi zuen on tzigin tzak? Euskal on tziolen jarduera izugarria izan zen, biziagoa ezin; jarduera horren jiran, kapital txiki mordoa mugitu zen, asko aberastu egin ziren eta beste askok eta askok lana eta bizirauteko bitartekoak eskuratu zituzten. Ez zen nolanahiko lorpena, kontuan izanda lurral de txikian gauza tzen zela, oinarriz ko behar askotan baliabide gu txi zegoela —bertako bizilagunen elikaduratik hasita— eta demografia den tsitatea ere nahiko altua zela. On tziolek, mer katari tzan, gerran eta arran tzan jarduten zuten on tziek, inguruko beste artisau lantegi osagarri askori ematen zieten lana. On tziak eraiki tzeko, besteak beste, beharrez koa zen: - egur asko on tziak eta upelak egiteko; - burdina asko burdinoletarako eta il tzeak, aingurak, burdineria, erremintak eta armamentua lan tzeko; - kalamu eta ehun asko, lokarriak, arran tzako aparailuak, sareak eta oihalak egiten zituzten lantegietarako; - on tzi handi eta txiki asko mugimenduan, inporta tzeko eta esporta tzeko, batez ere elikagaiak ekar tzeko, eta bukatutako produk tuak edo produk tu horiek lan tzeko lehengaiak eramateko. Finean, Biz kaiko gol koan euskal jardueren mende zegoen guztia aipatu gabe, ziur tzat jo daiteke jarduera horien jiran diru asko mugi tzen zela, eta horiei esker jende asko bizi zela. Marinel eta arran tzaleen albisteak eta ekonomia jarduera 1533. urteko zerrenda baten arabera, Gipuz koako eta Biz kaiko on tzidiak 200 bat on tziz osatuta zeuden eta, guztira, 8.000 gizon inguru on tzira tzen zen haietan. Edukiera al detik hainbat neurritako on tziak ziren eta hainbat jardueratan ari tzen ziren. Mendearen erdial dera 40 baleon tzi inguru zeuden penin tsulako Euskal Herrian; 2.000 bat gizonek osa tzen zituzten on tzi horietako guztietako eskifaiak. Hondamendi baten ondorioz iri tsi zaigu balearen eta bakailaoaren kanpainetan ari tzen ziren gizon kopuruaren datua. 1577. urtean, garaia baino lehen iri tsi zen negua, negu gorria. Arran tzan ari ziren itsasoa izoztu egin zen eta, ondorioz, on tzi askok itsasoan igaro behar izan zuten negua. Arran tzale asko hil egin ziren gaixotasunen (eskorbutoa, batez ere), penal dien eta ho tzaren eraginez Labrador ko eta Ter nuako kostal dean. Urte ba tzuetan negua biz kor iristen zen eta kontura tzerako itsasoko ura hormatu egiten zi tzaien on tzien kroskoen az pian. Halakoetan, izo tza pikatu, ainguren kableak han utzi eta oihalak zabal du behar izaten zituzten ziztu batean zepo hartatik ihes egin ahal izateko. Pasaia gune nagusietako bat izan zen beti balearen arran tzan; egoera normalean, Lapurdiko on tziak ere hara iristen ziren deskarga tzera, beren kostal dean ez zutelako portu egokirik eta beharrez ko az piegiturarik on tzien konponketa asko egiteko eta hor niketarako. Balea olioa hobeto salerosteko ere bai, joaten ziren lapurtarrak Pasaiara. Lapurdiko on tzi asko Gipuz koako armadoreen zerbi tzura ari tzen ziren; batez ere mugaz hegoal dera erregeak on tziak enbegar tzeko agin tzen zuenean. Espainia eta Fran tzia gerran ez zeudenean, Iparral deko eta Hegoal deko euskal marinelek eta arran tzaleek berdin berdin nabiga tzen zuten Bidasoaz al de bateko eta besteko on tzietan. Badira 1547. urteko zenbait aipamen euskal baleon tzien trafikoari buruz. Erreferen tzia horien arabera: - balea olioa garraia tzen zuten zuzenean Ter nuatik eta Labradortik Bristol, Southampton, Londres, Rouan eta Flandesko (27 bis) portuetara. Kal kuluen arabera, urteko kanpaina batean 20.000 upel balea olio ekar tzen ziren Europara. Upel bakoi tzean 200 kilo inguru balea olio sar tzen zen. - Kanadako uretan 2.000 arran tzaletik gora ari tzen ziren, eta horien artean 11 eta 12 urteko mutil koz korrak, lanbidea ikasten hasiberriak. 1554. urtean errege ordenan tza batek baimendu egin zituen Gipuz koako mer katariak balearen produk tuak Fran tziara garraia tzeko, baita bakailaoa ere, baina soilik elikagaien truke eta ez diruaren truke. Seguruak Era berean, mota guztietako seguru sare bat zegoen ezarrita, horretan jarduten ziren agenteen bidez. Sare horren gune nagusia Burgosen zegoen, eta handik zuzen tzen zuten. Seguru horiek batez ere itsasoko istripuetarako ziren, eta edozein galera estal tzen zuten. Dena asegura tzen zen: on tziak, trepe txuak, ekipaia eta zamak. Armadoreek espedizioetan zenbat balea olio eta bakailao lor tzea espero zuten kal kulatu eta kargamentu hori ere al dez aurretik jaso tzen zen polizetan. Arran tzaleek eta familiek, zori txarrik gertatuz gero, Kofradien lagun tza izaten zuten horri aurre egiteko, eta, nola ez, Jainkoz ko Probiden tzia ere lagun izaten zuten. Kostal de osoan hainbat gremio zeuden: aro tzak, istinka tzaileak, errementariak, upelgileak, oihalgileak, saregileak, etab. Baita on tzietarako elikagaiak eta tresnak hor ni tzen zituztenak ere. On tzigin tzaren gainbehera Trafiko bikain hori guztia, denen tzako adina lan izate hori eta hortik etorri zen aberastasun guztia apal tzen hasi ziren poliki poliki. Zer dela eta gertatu zen hori? C. Fer nández Durok hala ida tzi zuen: Nolanahi ere, komeni da ikuspegi hori Itsasoa lanaren 3. Liburukian argitaratutako historia lanetan ager tzen den ikuspegiarekin al dera tzea. Fun tsean bi arrazoik eragiten zuten on tziak enbarga tzea eta etengabe marinelak itsasoratu behar izatea (beste Estatu ba tzuen kontrako gerra zuzenak aparte utzita, Espainiak ez bai tzuen itsas armada propiorik sortu). Hauek ziren bi arrazoi horiek: - Espainiako monar kak tematuta zeuden Amerikan zeuz katen jabego izugarriei itsasoko mugak jar tzeko, eta, jakina, jabego haiek milaka kilometroko kostal dea zuten inguruan. - Amerikako kolonoekin salerosketan jarduteko eta haiek hor ni tzeko monopolioa zuen Sevillak eta horri eu tsi egin nahi zion. Hori dela eta, itsas konboiek eskainitako zerbi tzu eskasa zela medio, Amerikan bizi ziren kolono espainiarrek hainbat behar eta gabezia onartezin paira tzen zituzten, eta horrek hauspotu egiten zuen, bizi bizi hauspotu ere, kontrabandista, pirata eta beltz tratularien jarduna, askotan kolonoen beraien lagun tzarekin edo oniri tziarekin, gainera. Lukurari horiek itsasoz jazar tzen hasi zen Espainia, eta, hala, itsas trafiko normala motel du egin zen, konboi gel do eta oztopoz betetakoetan bidera tzen bai tzen, babes armatu handiarekin. Horrek guztiak, lukurariak jazarri beharrak, trafikoak berak eta babes armatuak, jan egiten zituen Espainiako kostal deetan sor zitez keen on tzi eta gizon guztiak, baita Koroak alokatu behar zituen atzerritarrak ere. Az ken horiek atera tzen zuten mauka zalaparta hartatik, Espainiako portuen tzat hondamendia bai tzen. Pierre Chaunu historialari fran tsesak ida tzia da honako pasarte hau: Kontrabandorako eta era guztietako amarruetarako egoera paregabea zen hura: milaka eta milaka kilometro kosta erdi mortu, eta, beharraren beharrez, horretarako prest zegoen biztanleria, ezarritako ohiko bideetatik kanpo salgaiak jaso tzeko premian. Beraz, kontrabando eta lukurreria hura guztia kontrola tzeko on tzi armatu asko behar ziren, gehiegi, eta tropa asko lehorrean on tzi horiek babesteko. Horrez gain, hor ziren Sevillatik Mendebal deko Indietara joaten ziren konboiak. Bizi bizirik zegoen Indietako Laster keta en tzute tsua. Horren gainean, hala ida tzi zuen Fer nández Durok: Aurrez aipatutakoari gehi tzen badiogu zer diru galerak sor tzen ziz kien on tzigileei eta armadoreei edukiera formula berriek, ulergarria da euskal enpresari txikiek beste ekimen ba tzuen al de egitea eta inberti tzea dirua, eta ez on tzigin tzan. Beraz, zer eragin izan zuen «Itsas armada Garaitezinaren» hondamendiak euskal on tzigin tzaren gainbeheran? «Itsas armada Garaitezinaren» hondamendiaren eragina Filipe II.ak Ingalaterra inbadi tzeko bidali zuen on tzidia era eta neurri guztietako 130 on tzik osa tzen zuten. Asko eta asko Biz kaiko gol koko on tziak ziren, eta, jakina, Gipuz koakoak eta Biz kaikoak hainbat. Baina, horiez gain, baziren Andaluziako, Portugalgo, Flandesko eta Italiako on tziak ere. Guztira, 57.868 tonako edukiera zuten, klase askotako 2.431 artilleria pieza eta 30.000 marinel eta sol dadu baino gehiago. Porrotaren ondoren, Biz kaiko gol koko portuetara itzuli ziren armadako kideak (ba tzuk hamalau hilabeteko atzerapenarekin) 63 on tzi eta 8.000 eta 9.000 gizon artean gal duta. Eta hor gehitu beharrekoak dira aurrez Drakek Cadiz ko badian hondoratu zituenak eta sakabanaturik geratuta ingelesek batean eta bestean harrapatutako beste zenbait. Bistan da, errege armaden sistemak eta «Garaitezinaren» hondamendiak kalte handia eragin zuten Euskal Herriko itsas ekonomian. Mer katarien eta enpresarien al detik on tzi gu txiago eraiki tzen hasi ziren euskal on tziolak; al diz, erregeak enkargatuta galeoi gehiago. Hondamendiaren urte berean (1588) on tzidi bat eratu zen Donostian Calaisko itsasartearen parean borroka tzeko. Ekainaren 13an, Gravelinasko borrokan lortutako garaipenean lagundu zuen on tzidi horrek. Jarduerak 1593. urtean, Joanes de Villaviciosa pasaitarrak, Zufiaurrekin batera, Fran tses ingelesen on tzidi bat garaitu zuen Bordeleko itsasadarrean. Eta 1595ean, ordura arte inoiz eraikitako gerraon tzi handiena eraiki zuten Pasai Donibanen. 1.500 tona zituen eta 90 kanoi zerama tzan gainean. Ingelesek ez zituzten sun tsitu ez euskal on tziolak, ez basoak, ezta burdinolak ere. Beraz, jarrai zezaketen on tziak eraiki tzen Indietako Laster ketarako, bakailaoa eta balea arran tza tzen jarrai tzeko, Mediterraneoko mer katari tzarako, eta Gaztelako artilea eta burdina minerala, edo to txoak, Europa iparral deko herrietara garraia tzen jarrai tzeko. Baina mer katarien eta on tzigileen finan tza ahalmena asko murriztu zen; izan ere, hainbat on tzi gal du zituzten eta gerrak itsas mer katari tza eten egin zuen. Balea arran tzaren afera Ziur tzat ematen da euskal balea arran tzaleen nagusitasuna euskal dunek berek animalia gehiegi hil zituztelako amaitu zela. Gu txi gorabeherako datu moduan 20.000 balea aipa tzen dira XVI. mendeko 60 urteko epean. Aurrez aipatu dugu datu osagarria ere hor da (gu txi gorabeherakoa hori ere): urtean 20.000 balea olio upel lor tzen zuten animalia horietatik. Euskal balea arran tzaleen nagusitasuna VII. menderako hasi zen, eta mila urte geroago bukatu zen behin betiko. Beste herrial de ba tzuk lehian hasi ziren euskal industria horrekin eta kanporatu egin zituzten euskal dunak itsasoetatik, nahiz eta —hauxe paradoxa— baleak harrapa tzeko artea euskal dunengandik ikasi. Horren adibide, 1576. urtean Ingalaterrako Isabel erreginak otsailaren 12ko eskuti tzean, Ingalaterrako Mer katarien El kartea baimendu zuen «lurral de berriak» aur ki tzeko, eta, horrez gain, aukera eman zien beren on tzietan euskal arran tzaleak eramateko, baleak nola arran tzatu irakats ziezaien. Pierre Chaunuk ida tzia da pasarte hau: Tamala da euskal dunek ez zutela izan Estatuaren babesik baleon tziak eta bakailao on tziak kanpora tzeko agindu horri aurre egiteko. Euskal dunen eskubide historikoak onartuta behar ko zuketen itsaso haietan. Baina euskal dunek itsasoan izan zuten eragina amai tzear zen. Denboraren joanean, bal din tzak eta egoerak al datu egin ziren, eta agonia ia beste mende bat luzatu bazen ere, az kenik itzali egin zen euskal on tzigile, marinel eta arran tzaleen ospea eta itzala, eta leku apalago batean gera tzeko ordua iri tsi zen. Oharrak (1) FER NÁNDEZ DURO, Cesáreo: «ARMADA ESPAÑOLA DESDE LA UNIÓN DE LOS REINOS DE CASTILLA Y ARAGÓN», I. LIBURUKIA, 324. or. Museo Naval arg. Madril, 1973. (2) FER NÁNDEZ DURO; Cesáreo: Aipatutako obra, II. LIBURUKIA, 308. or. (3) CIRIQUIAIN GAIZTARRO, Mariano: «LOS VASCOS EN LA PESCA DE LA BALLENA», 225. or. Euskalerriaren Adiskideen El karteren Liburutegia, Donostia. 1961. (4) FER NÁNDEZ DURO, Cesáreo: Aipatutako obra, I. LIBURUKIA, 335 eta 336. or. (5) HUXLEY, Selma: «LOS BALLENEROS VASCOS EN CANADÁ ENTRE CARTIER Y CHAMPLAIN SIGLO XVI», 13. or. Buletinaren separata – XXXV urtea – 1. eta 2. koader noak» Euskalerriaren Adiskideen El kartea. Donostia, 1979. (6) ARTIÑANO, Gervasio de: «LA ARQUITECTURA NAVAL ESPAÑOLA EN MADERA», 320. or. Egileak berak argitaratua. Madril, 1920. (7) BAR KHAM, Michael: «RIPORT ON 16 TH CENTURYSPANISH BASQUE SHIPBUIL DING C. 1550 TO C. 1600. (8) ESCALANTE DE MENDOZA, Juan de: «ITINERARIO DE NAVEGACIÓN DE LOS MARES Y TIERRAS OCCIDENTALES», pág. 37. Museo Naval. Madril, 1985. (9) BAR KHAM, Michael: «LA CONSTRUCCIÓN NAVAL VASCA EN EL SIGLO XVI. LA NAO DE USO MÚLTIPLE», 103 eta 104 or. in Cuader nos de la Sección Historia Geografía. 3 z ka. Eusko Ikaskun tza, S.A. Donostia, 1984. (10) HUXLEY, Selmak bilatutako dokumentua, Gipuz koako Protokolo Notarialen Ar txibategian, eta BAR KHAM, Michaelek argitaratua: «REPORT ON 16TH CENTURY ESPANISH BASQUE SHIPBUIL DING C. 1550 TO C. 1600», 82 eta 83 or. Manuscript Report, 422 z ka.. Parks Canadá, 1981. (11) Id. id. 59 eta 60 or. (12) CHAVES, Alonso de: «ESPEJO DE NAVEGANTES», 210. or. Historia eta Itsas Kulturako Institutua. Madril, 1983. (13) BAR KHAM, Michael: adierazitako obra eta lokuzioak. (14) CIRIQUIAIN GAIZTARRO, Mariano: Aipatutako obra, 160 eta 169 or. (15) FER NÁNDEZ DURO, Cesáreo: Aipatutako obra, II. LIBURUKIA, 492. or. (16) HUXLEY, Selma, «Los balleneros vascos en Canadá entre Cartier y Champlain (siglo XVI) eta R.S.B.A.P., XXXV (1979) 5. rr. (17) FER NÁNDEZ DURO, Cesáreo: Aipatutako obra, III. LIBURUKIA, 180. or. (18) CHAUNU, Pierre: «CONQUISTA Y EXPLOTACIÓN (SIGLO XVI), 192 eta 193. or. in Nueva Clío La Historia y sus problemas. Labor, S.A. argitale txea. Bar tzelona, 1984. (19) FER NÁNDEZ DURO, Cesáreo: Aipatutako obra, I. LIBURUKIA, 205. or. Bibliografia ARCHIBAL D, E.H.H.: «THE WOODEN FIGHTING SHIP». Blandford Press Ltd. Pool. Dorset, 1968. ARCHIBAL D, E.H.H. (eta beste ba tzuk): «EL ARTE DE LA NAVEGACIÓN Y SU HISTORIA». Larraiza edizioak. Iruñea, 1974. ARMSTRONG, John Vincent: «L’EVOLUTION DES NAVIRES DE GUERRE ANGLAIS (1550 1650)». «Le Petit Perroquet» al diz karia, 11. z ka. Grenoble. AROCENA, Fausto: «DICCIONARIO BIOGRÁFICO VASCO (I GUIPUZCOA)». Auñamendi. Donostua, 1963. ARTECHE, José: «Elcano». Austral Bil duma, 1504. z ka. Espasa Calpe, S.A. Madril, 1972. BANUS ETA AGUIRRE, José Luis: «LA NAVE DE SAN SEBASTIÁN» (Hiru artikuluz osatutako sorta). Diario Vasco «LA VOZ DE ESPAÑA», irailaren 9, 12 eta 19a. Donostia, 1976. BAR KHAM, Michael: «REPORTON 16 th CENTURY SPANIS BASQUE SHIPBUIL DING, C. 1550 TO C. 1600», manuscript Report, 422. z ka., Parks Canada, 1981. BAR KHAM, Michael: «LA CONSTRUCCION NAVAL VASCA EN EL SIGLO XVI. LA NAO DE USO MULTIPLE». Eusko Ikaskun tza. Donostia, 1984. BASS, George F. (eta beste ba tzuk): «A HISTORY OF SEAFARING (BASED ON UNDERWATER ARCHAELOGY)». Thames and Hudson arg. Londres, 1972. BATHE, B. W.: « SHIP MODELS, 1, 2 eta 4. z ka.k». A Science Museum Ilustrated Craft. Londres. BERRAONDO, Ramón de: «LOS PESCADORES ANTE LA HISTORIA (MOTIVOS VASCOS)». Euskalerriaren Al de XI, 1921, 241etik 248ra. BERRAONDO, Ramón de: «SELLOS MEDIEVALES DE TIPO NAVAL», 130 138. or. Nazioarteko Eusko Ikaskun tzen Al diz karia. CANBY, Courtland: «HISTORIA DE LA MARINA». Continente S.A. arg. Madril, 1965. CARO BAROJA, Julio: «INTRODUCCIÓN A LA HISTORIA SOCIAL Y ECONÓMICA DEL PUEBLO VASCO». Eusko ikaskun tzak, VI. Txertoa argitale txea. Donostia, 1974. CARO BAROJA, Julio: «LOS VASCOS Y EL MAR». Estudios vascos, X. Txertoa argitale txea. Donostia, 1981. CASTIÑEIRAS MUÑOZ, Pedro: «EL BUQUE EN LA ARMADA ESPAÑOLA». (III La época de los descubrimientos geográficos). Silex arg. Madrid, 1981. CELERIER, Pierre: «HISTORIA DE LA NAVEGACIÓN». Diana S.A. arg. Mexiko, D.F., 1966. CEUDEC, Renato: «COCA HANSEÁTICA». «NAVI E MODELLI DI NAVI» al diz karia, IV. urtea, 10 11 z ka. Firence Italia, 1980. CEUDEC, Renato: «Le NAVI DEI VICHINGHI». Revista «NAVI E MODELLI DI NAVI, al diz karia, IV. urtea, 4 eta 5 z ka. Firence Italia, 1980. CIRIQUIAIN GAIZTARRO, Mariano: «PRIMERAS REPRESENTACIONES GRÁFICAS DE EMBARCACIONES DEL LITORAL VASCO». Euskalerriaren Adiskideen El kartearen Buletina, 10. z ka, 3tik 16ra. Donostia, 1959. CIVARDI, Anne (eta GRAHAM CAMBELL, Junes): «LOS VIKINGOS (INVASORES VIKINGOS). A través del tiempo». Plesa, S.M. Ediciones. Madril, 1978. CUCARI, Atilio: «VELEROS DE TODO EL MUNDO». Espasa Calpe, S.A. arg. Madril, 1978. CRUMLIM PEDERSEN, Ole: «THE VIKING SHIPS OF ROSKIL DE». (Aspects of the History of wooden shipbuil ding). National Maritime Museum. Maritime monographs and reports, 1. z ka. Greenwich, Londres, 1970. CHRISTENSEN, Ar ne Emil: «LA CONSTRUCTION NAVALE SCANDINAVE». «LE PETIT PERROQUET» al diz karia, 17. z ka. Grenoble. DAVIS, Ralp: «ENGLISH MERCHANT SHIPS». Nacional Maritime Museum. Gober nment Books. Londres, 1975. FER NÁNDEZ DE NAVARRETE, Martín: «ÍNDICE DE LA COLECCIÓN DE DOCUMENTOS QUE POSEE EL MUSEO NAVAL». Marinaren Institutu Historikoak argitaratua. Madril, 1946. GARAT, Joseph: «LES BALEINES ET LES BASQUES». Eskuiz kribua. Ziburu, Lapurdi. GARCÍA DEL PALACIO, Diego: «INSTRUCCIÓN NÁUTICA PARA NAVEGAR». Amerikako Inkunableen Bil duma. XVI. mendea – VIII. Liburukia. Mexiko, 1587. FAKSIMILEA, Ediciones de Cultura Hispánica. Madril, 1944. GOL DSMITH CARTER, George: «VELEROS DE TODO EL MUNDO». Kultura dibulgazioko eskuliburuak. Editorial Bruguera, S.A. Bar tzelona, 1970. GRENIER, Robert: «ESTABLECIMIENTO BALLENERO VASCO DEL SIGLO XVI EN EL LABRADOR». «INVESTIGACIÓN Y CIENCIA» al diz karia. Bar tzelona, 1982. GRENIER, Robert (eta HUXLEY, Selma): «DIVERS FIND SUNKEN BASQUE GALLEON IN LABRADOR». «CANADIAN GEOGRAPHIC» al diz karia, 1978 aben. 1979 urta. Kanada. GRENIER, Robert (eta beste ba tzuk): (Parks eko iker tzaileen urpeko indusketei buruz. Kanada, Red Bay, Labrador ko penin tsula). Research Bulletin, 163. z ka. (1981eko uztaila), 194. z ka. (1983ko ekaina) eta 206. z ka. (1983ko azaroa). Kanada. HAWS, Duncan: «LOS BUQUES Y EL MAR». Ed. Centropress, S.L. Madril, 1978. HOWARTH, David: «LA ARMADA INVENCIBLE». Ed. Argos Vergara, S.A. Bar tzelona, 1982. HOWARTH, David: «SOBEREIGN OF THE SEAS». Book Club Associates. Londres, 1974. HOWARD, Frank: «SAILING SHIPS OF WAR 1400 1860». Mayflower Books. New York, 1979. HUXLEY, Selma: «THE BASQUES: FILLING A GAP IN OUR HISTORY BETWEEN J. CARTIER AND CAMPLAIN». («CANADIAN GEOGRAPHIC JOUR NAL» al diz karian argitaratutako artikulua). Kanada, 1978. HUXLEY, Selma: «THE WRECK OF THE SAN JUAN». «THE ARCHIVIST» al diz karia, 1978ko aza. aben. Kanada. HUXLEY, Selma: «LOS BALLENEROS VASCOS EN CANADÁ ENTRE CARTIER Y CHAMAPLAIN (siglo XVI)», R.S.B.A.P., XXXV (1979). IBAÑEZ DE IBERO, Carlos: «HISTORIA DE LA MARINA DE GUERRA ESPAÑOLA». Editorial Espasa Calpe, S.A. Madril, 1943. IMAZ, José Manuel: «LA INDUSTRIA PESQUERA EN GUIPÚZCOA AL FINAL DEL SIGLO XVI». (Garaiko dokumentuak). Gipuz koako Foru Al dundiaren inprenta. Donostia, 1944. LANDSTROM, Biór n: «EL BUQUE». Juventud argitale txea. Bar tzelona, 1973. LEIZAOLA, Jesús María de: «LA MARINA CIVIL VASCA EN LOS SIGLOS XIII, XIV y XV». Sendoa argitale txea. Donostia, 1984. LOON, H.W.Van: «LA CONQUISTA DE LOS MARES (HISTORIA DE LA NAVEGACIÓN)». Ed. Luis Miracle. Bar tzelona, 1946. LUNA, Juan Carlos: «EL MAR Y LOS BARCOS». Editora Nacional. Madril, 1950. MACINTYRE, Donal d. «LA AVENTURA DE LA VELA, 1520 1914». Ed. Luis de Caralt. Bar tzelona, 1971. MANERA REGUEYRA, Enrique. «EL BUQUE EN LA ARMADA ESPAÑOLA (I LA MARINA DE CASTILLA)». Ed. Silex. Madril, 1981. MARTÍNEZ HIDALGO, José María. «DEL REMO A LA VELA». Juventud, S.A. Bar tzelona, 1948. MC KEE, Alexander. «HOW WE FOUND THE MARY ROSE». Souvenir Press Ltd. Londres, 1982. MERRIEN, Juan. «HISTORIA DE LOS BUQUES». Editorial Ayma, S.A. Bar tzelona, 1960. MORTON NANCE, R. «THE SHIP OF THE RENAISSANCE». Maritime Miscellany Series 10. z ka. The national Maritime Museum. Greenwich, Londres, 1976. MUCKELROY, Keith: «MARITIME ARCHAELOGY (NEW STUDIES IN ARCHAELOGY)». Cambridge University Press. London, New York, Melbour ne, 1978. MUGARTEGUI, J.J. de: «CÓMO SE RECLUTABA EN EL SIGLO XVI EN NUESTRAS COSTAS, UNA TRIPULACION PARA LA PESCA DEL BACALAO EN TERRANOVA». Nazioarteko Eusko Ikaskun tzen Al diz karia, XIX z ka., 632tik 636ra. Donostia, 1928. MURUGARREN, Luis: «ACERCA DE DOS DIBUJOS DE BALLENEROS DEL SIGLO XVI». Euskalerriaren Adiskideen El kartearen Buletina, 291 299 or. Donostia, 1981. OLESA MUÑIDO, Francisco Felipe: «EL BUQUE EN LA ARMADA ESPAÑOLA Y LA MARINA OCEÁNICA DE LOS AUSTRIAS». Editorial Silex. Madril, 1981. PORTNER, Rudolf: «LA SAGA DE LOS VIKINGOS». Juventud, S.A. Barcelona, 1975. PRIETO, Carlos: «EL OCÉANO PACÍFICO (NAVEGANTES ESPAÑOLES DEL SIGLO XVI)». Revista de Occidente edizioak. Madril, 1972. RAMÍREZ GABARRUS, Manuel: «EVOLUCIÓN DE LA MARINA A TRAVÉS DE LOS TIEMPOS». Ed. Salvat, S.A. Iruñea, 1978. «ARCHEOLOGIA» al diz karia. 114. z ka. 10 23. or. (Donostiako 1297ko zigiluko on tziaren ZEHAR SOKEI buruz ko albistea jaso tzen da). Fran tzia, 1978. «PREHISTOIRE» al diz karia. 19. z ka. «LE COGGE DES MERS DU NORD». Fran tzia, 1980ko ekaina. RUBIN DE CERVIN, G.B. (eta beste ba tzuk). «LOS GRANDES VELEROS». Blume argitale txea. Bar tzelona, 1973. RULE, Margaret: «THE MARY ROSE». The Mary Rose Developmen Trust. Porstmouth, 1981. SANTOYO, Julio César: «DE CRÓNICAS Y TIEMPOS BRITÁNICOS (HISTORIA DE UNA EXPEDICIÓN MILITAR INGLESA EN GUIPÚZCOA, JUNIO OCTUBRE DE 1512)». Euskalerriaren Adiskideen El karteko Donostiako Historiari buruz ko Dr. Camino Tal deak argitaratua. Donostia, 1974. SEOANE Y FERRER, Ramón: «NAVEGANTES GUIPUZCOANOS». Revista general de Marina inprenta. Alcalá, 56, Madril, 1908. SORALUCE Y ZUBIZARRETA, Nicolás: «INTRODUCCIÓN, CAPÍTULO I Y OTRAS DESCRIPCIONES DE LA MEMORIA ACERCA DEL ORIGEN Y CURSO DE LAS PESCAS Y PESQUERÍAS DE BALLENAS Y DE BACALAO, ASÍ QUE SOBRE EL DESCUBRIMIENTO DE LOS BANCOS E ISLA DE TERRANOVA». Hijos de Mantel inprenta. Gasteiz, 1878. THURSTON, Harry: «THE BASQUE CONNECTION». (EQUINOX, The magacine oí Canadian discovery) November December Ontario, 1983. UGARTECHEA Y SALINAS, J.M. «LA PESCA TRADICIONAL EN LEQUEITIO. EMBARCACIONES Y ENSERES DE PESCA». Eusko Fol klore, XXII. Urtekaria. Donostia, 1967 1968. VARGAS PONCE, José de: «CATÁLOGO DE LA COLECCIÓN DE DOCUMENTOS DE VARGAS PONCE QUE POSEE EL MUSEO NACIONAL». Ed. Museo Naval. Madril, 1979. VIGNAU, V. «SELLO DEL CONCEJO DE FUENTERRABÍA». Archivos, Bibliotecas y Museos al diz karia, X, 302 307. or. Madril, 1904. WATERS, D.W.: «THE ELIZABETHAN NAVY AND THE ARMADA OF SPAIN». Maritime Monographs and Reports, 17. z ka. Greenwich, Londres, 1975. Euskal Herriko etxe eta eliza ba tzuetan harrian zizel katutako erliebe ederrak eta iradoki tzaileak berebiziko informazio iturri dira an tzinako on tzi ar kitek tura ezagu tzeko. Hor egon dira erliebe horiek, mendeak eta mendeak, ikusi nahi izan dituen ororen begi bistan. Baina inoiz ez dira agertu erliebe horien erreprodukzioak, eta ez da haien aipamenik jaso, ezta gaiari buruz argitaratu diren iker ketarik moder noenean ere. Ezarritako eskemak, behin betiko tzat jo tzen direnak, hau tsi egiten ote dituzte ausaz? Bazterrak nahastera ote datoz akaso, eta horregatik uzten ote dira bazterrera, izango ez balira moduan? fk71hxore1ggp36h8y47eugq6ujpjrs 0 3085 9340 2016-08-25T14:37:16Z Joxemai 371 Orria sortu da. Edukia: Caracaseko erret konpainia gipuz koarraren XVIII. mendeko itsason tzi baten iker kun tza Juan Az karraga Ibazeta Sarrera Plano ba tzuen aur kikun tza Jose Manuel S... wikitext text/x-wiki Caracaseko erret konpainia gipuz koarraren XVIII. mendeko itsason tzi baten iker kun tza Juan Az karraga Ibazeta Sarrera Plano ba tzuen aur kikun tza Jose Manuel Susteta jauna, Gipuz koako Ozeanografia El karteko Iker keta eta On tzigin tzako Modelismo Saileko kidea, On tzi Museoetan zehar ibili zen Londresera egindako bidaia batean. Plano ba tzuk aur kitu zituen Greenwich eko Museo Nazionalean, hain zuzen ere, ingelesek garai ezberdinetan harrapatutako itsason tzien planoak. Haien artean zegoen gaur aztertuko duguna ere. Susteta jaunaren aur kikun tzak balio handia zuen Euskal On tzigin tzaren Historiaren tzat, izan ere, ordura arte ez baikenuen XVIII. mendean gure on tzioletan eraikitako on tzi bakar baten irudi grafikorik. Planoaren argibideen itzulpenak hau dio: PRINCE WILLIAM erregearen itsason tziaren planoa, 64 kanoi dituenarena. Sir George Brydges Rodney k atzemandakoa. Datu horiek oinarri hartuta, Susteta jaunak iker tzen jarraitu zuen, harik eta, lan bat idazteko behar adina material lortu zuen arte. Hona hemen lana: Dos navíos de la Real Compañía Guipuzcoana de Caracas, Euskalerriaren Adiskideen El kartearen Buletinean, XXXI urteari zegoz kion 3. eta 4. koader noetan, Donostian 1975. urtean, argitaratu zena. Hiz pide dugun itsason tzia, izen bat baino gehiago izan zituenez, oraindik ongi erabaki gabe duena, Caracaseko Erret Konpainia Gipuz koarrarena zen eta Pasai Donibanen eraiki zuten, 1779an. Konpainiaren tzat eraikitako az ken itsason tzia izango zen ziur asko, zeren eta halako kolpe gogorra eta bestelako beste ba tzuk jasanda, handik gu txira enpresa desegin egin zen. Eta Pasaian eraikitakoen artean, beharbada az ken aurrekoa izan zen, az kenekoa ziur asko 1781ean Errege Armadaren tzat eraikitako San Fermin itsason tzia, 74 kanoi zituena izan bai tzitekeen. Garai horretan, Errege Armadaren hirurogei itsason tzi eta berrogei fragatetatik, Pasaian eraikiak bi baino ez izan ziren, izan ere, bertako ia on tziola guztiak gel dituak zeuden. Arrazoi estrategikoak argudiatu ziren, baina litekeena da beste arrazoi ba tzuk egotea, gure on tziolak beste portuetara lekual da tzeko. Penagarria da horrek gure on tziolei eta gure herriko ekonomiari nolako ondorio kaltegarriak eragin ziz kion aitor tzea. Itsason tziaren historia Pasaiatik 1780ko urtarrilaren 1ean abiatu zen Cadizerantz, handik Venezuelara joateko asmoz, hamabi itsason tziz osatutako konboi baten kargua zuelarik; haietatik zaz pi ziren Konpainiarenak. Bidaiaren zor tzigarren egunean, urtarrilaren 8an, San Bizente lurmuturraren parean, ingeles eskuadra indar tsu bat topatu zuen, Rodney almirantearen agintepean. Setioan zegoen Gibraltarrera zihoan on tzidia hangoei lagun tzera, eta, bataila motz baten ostean, konboi osoa harrapatu zuen, mila preso baino gehiagorekin; haietako asko Ingalaterrako kar tzeletan hil ziren. Itsason tzi hartan bazen Venezuelara zihoan 17 urteko gazte bat, gerora nazioarte mailan sona handiko astronomo eta geografo izatera iri tsiko zena: Joakin Ferrer. Haren gorpuz kiak Pasai Donibaneko Parrokian daude lurperaturik. Pasaiatarra zen Juan Agustin Iradi, itsason tziko komandantea ere. Planoak itsason tzia harrapatu ostean egin ziren, ingelesen ohitura zen bezala. Eta Susteta jaunak Greenwich en aur kitu zituen, ia bi mende geroago. Izatez, itsason tzi berria eta bikain eraikia zenez, Royal Navy hartako zerrendan jarri zuten, Prínce William izena jarrita. Susteta jaunaren ikerlanean oinarrituta egin da lan hau, baita itsason tzi haren eredua eraiki ere, eskalan. Izenari dagokionez Itsason tziaren egiaz ko izenari dagokionez, iker keta honetako datuak ezberdinak dira jatorriaren arabera: Guipúzcoa, Guipuzcoana, N.S. de la Asunción edo Asunción soilik, eta beste bakarren bat. Hala ere, Guipúzcoa eta Nuestra Señora de la Asunción izenak dirudite egokienak, arrazoi hauengatik: 1. Gehienetan Guipúzcoa izenarekin azal tzen da. 2. Bazen beste itsason tzi bat Guipúzcoa izenekoa, 74 kanoi zituena, 1737an Pasaian eraikia eta 1742an denborale izugarri batean Brasilgo itsaser tzean hondoratu zena. 3. Garai horretako itsason tzi guztiak honela izenda tzen ziren: bal din erlijio izen batekin uretara tzen baziren, izena manten tzen zuten, esaterako: San Leandro, Santísima Trinidad, San Francisco de Asís, Santa Ana, San Juan Nepomuceno, eta abar. Bal din eta hala ez bazen, berez koaz gain, erlijio izen bat jar tzera beharturik zeuden, esaterako: Rayo = San Pedro; Montañés = San Toribio; Glorioso = Nuestra Señora de Belén; Arrogante = San Antonio de Padua, eta abar. Izan ere, garai hartan Elizak halako boterea izanik, izen bat gehiago eransten zi tzaion erlijio izen bat ez zuen itsason tziari. Beste ohitura bat zen itsason tzi bati izen mo tzak ez jar tzekoa, adibidez: Guipúzcoa edo Asunción soilak; hori ohikoa bazen ere fragaten eta on tzi txikiagoen kasuan. Itsason tziei, tamaina handiko on tziei, alegia, Birjinaren izena zeramatenei, aurretik Santisima, Santa, Nuestra Señora, eta abar jar tzen zi tzaien. On tziaren ezaugarriak Deigarri gerta tzen dira azter tzen ari garen itsason tzi honi dokumentu guztietan egiten ziz kion aipuak, gehiegiz ko goraipamenak, hala nola, «sekulako» itsason tzia, «ederra», «bikaina» eta an tzeko kalifika tzaileak. Hori ez zen arraroa izango itsason tzi hori, garai hartako beste asko bezala, 100 kanoi edo gehiagokoa izan balitz, zeren eta, handiak izanez gero, automatikoki goraipa tzen bai tzituzten; nahiz eta agerian egon gehienak, gu txi ba tzuk izan ezik, artillerian indar tsuak izateaz aparte, maneia tzeko txarrak zirela. Hala ere, bazuen zerbait Guipúzcoak, 64 kanoiko itsason tzi apal eta tamaina handikoa ez zen hark, halako goraipamenez aipa tzeko. Horri buruz ko datuak bila tzen hasita, badirudi Ingalaterrako Almirantegoak Thomas Slade ri, Royal Navy ko inspek tore nagusiari, agindu ziola 100 kanoiko itsason tzi baten proiek tua. On tziak erabilerraza izan behar zuen, eta artilleriaren beheko kanoi zuloak flotazio marratik bost oinetara, eta ez hiruz palau oinetara. Victory zen itsason tzi hori, proiek tua egin eta geroago eraiki, eta 1805ean Trafalgarren borrokatu zuena. Nelson almiranteak gidatu zuen eta on tzirik az karrena eta erabilerrazena izan zen, bere garaiko itsason tzi handienen artean. Zutik da oraindik Victory hura, erlikia nazional loria tsu gisa zaindua, Portsmouth eko dike lehor batean publikoaren ikusgai. Kanoi zuloen auzia Victory haren kroskoa iker tzen ari garen Guipúzcoa on tziaren kroskoarekin al dera tzen badugu, kontua da honek flotazio marratik zaz pi oinetako garaieran zituela beheko kanoi zuloak. Zalan tzarik gabe, guztiz normala zen beheko kanoi zuloak gorago izatea bi zubiko Guipúzcoa k bezalako on tzi batek, hiru zubiko Victory k baino; gainera, 14 urte zaharragoa zen. Orduko neurriak gaur ko metrotara ekarriz, Guipúzcoa k beheko kanoi zuloak uretatik gu txi gorabehera 2,22 m ra zituela esan nahi du, eta Victory k 1,53 m ra. Eta garaikide edo geroagokoak ziren hiru zubiko nahiz Guipúzcoa bezalako bi zubiko beste on tziekin al deratuta, eta, are gehiago, zubi bakarreko fragatak, nahiz hirurogei urte berriagoa zen Belle Poule gogoan hartuta (ikusi neurrien laukian, kanoi zuloen mar kagailua), euskal itsason tzia lirain gel di tzen zen bere kanoi zuloen gainean, baita tamaina askoz handiagoko on tzien ondoan jarrita ere. Fun tsez koa eta garran tzi tsua zen hori. Izan ere, gerra on tzi bat ez da artilleriaz ko plataforma gel di bat, nabiga tzeko makina bat baizik. Horregatik estankotasuna eta flotagarritasuna behar ditu eta, egonkortasunaz gain, baita maniobrarako erraztasuna, abiada egokia har tzeko gaitasuna, eta aurrean ager tzen zaiz kion egoera zailak jasateko ahalmena ere. Hitz gu txitan esateko, itsason tzi erabilerraza izan behar du. Garai hartako itsason tziek bertan behera utzi behar izaten zuten sarritan, itsasoaren haserreal di txikienean ere, beheko baterian kokaturiko artilleria indar tsu eta eraginkorrena. Hori egin ezean, egoera arrisku tsuak jasaten zituzten askok, eta beste asko baita hondoratu ere. Horixe gertatu zi tzaion Wasa ri, suediar on tzi loria tsuari, gerra on tzi bikain eta galantari. 1628. urtea zen, eta on tzia eraiki berria, bat bateko haize kolpe batek okerrarazi eta, beheko kanoi zuloak irekita zerama tzalarik, urez beteta hondoratu egin zen, ordura arteko on tzirik onenaren lehen mugimenduak ikustera bil du zen jendearen begirada izutuaren aurrean. Gauza bera gertatu zi tzaion Galiako 74 kanoiko Théses on tziari Quiberon go batailan, Bretainiako penin tsulan, 1759.urtean: beheko kanoi zuloak irekita zerama tzalarik, bira egin zuen batean, az kar urpetu zen urez beteta. Tripulazioan ziren 800 gizonetatik, 20 lagun baino ez ziren onik atera. Lehen begiradan, beheko kanoi zuloen eragoz pen hori konpon tzeko, horiek itsas mailatik gorago jar tzea soilik nahikoa zela eman arren, horrek artilleria nagusiaren masaren pisu osoa igo tzea ekarriko zukeen, eta horrekin on tziaren oreka arriskuan jar tzea. Nolanahi ere, tamaina horretako pisua igo tzeak azter keta zorrotz bat eska tzen zuen. Alabaina, Guipúzcoa euskal itsason tziak altuera egokian zuen beheko galeria. Uste izatekoa da balioz ko konponbidea aur kitu ziotela eraiki tzaileek, agian lasta on bat (itsason tziaren barruan, beherenean, ezar tzen zen pisua) ezarri ziotelako, eta, batez ere, kroskoari forma egokia eman ziotelako. Eta ez zuten bateria horren biz karrarteko altuera (sabaiaren altuera) txikituz egin, bigarren bateriaren sabaia (zorua) baxuago egon zedin grabitate zentroa konpen tsa tzeko. Lehen biz karrartearen eta bigarrenaren altuera (ikusi neurrien laukian, biz karrarteen mar kagailua) ez zuten gaindi tzen, ezta tamaina handiagoko itsason tziek ere, bakar ba tzuek izan ezik, eta haiek, lehen esandako arriskuak arrisku, lehen kanoi bateriak baxuago eta uretik gertuago izatearen poderioz. Erraz uler daiteke biz karrarteen altuerak, berez baxuak direnak, zenbat eta gehiago jai tsi, orduan eta zailagoa dela bertan bizi tzea. Horri dagokionez, gauza bi txi modura esan dezagun Ingalaterran eserita egoten uzten zi tzaien bakarrak gerrako marinelak ziren, erregearen al de topa egiten zuten bitartean, on tzietan hartua bai tzuten ohitura, ganberako sabaiaren altuera baxua zela eta. Brankako gaztelua Bazuen beste xehetasun berri tzaile bat Guipúzcoa itsason tziak, brankako gazteluaren egitura, alegia. Aurreko mendeetatik hasi eta gerora urte asko bitartean itsason tzien brankako gazteluak, aurreal dean, manpara batez zehar ka mugatuak (moztuak) izaten ziren. Euskal itsason tzian, ordea, bularreraino iristen zen eta kurbaz buka tzen. Klasikoa baino nekezagoa zen eraikun tza mota hori, izan ere, goiko trakak, gerri uhalak (cintón) eta karela eraiki tzen zailagoa eta nekosoagoa zen. Baina, zalan tzarik gabe, lan nekosoago bazen ere, itsason tziak asko irabazten zuen hainbat arrazoirengatik: 1. Brankako gazteluak edukiera handiago tzen zuen eta leku gehiago zen on tziaren al derdi horretan ezar tzen ziren hor niduren tzat, hala nola, sukal dea, artilleria, aingurak, dibidieta eta abarrez gain, trinketeko eta masprezeko sokateria guztia (hobeto ikusteko, begiratu marraz ki argigarria). 2. Nahiz eta bularra eta kontrabularra itsason tzi tradizionaletan bezalakoxeak izan, maspreza berma tzeko eta beroni eusteko alboetatik jar tzen ziren apostoluak han txe jar tzen bai tziren (esan liteke hauexek zirela itsason tziaren brankan lehenengo zuakerrak), on tzi tradizionaletan apostolu horiek maspreza baino apur bat gorago buka tzen ziren; baina, Guipúzcoan, apostoluak gazteluaren estal kiaren gainetik igo tzen ziren, bi bita sendoz buka tzeko, eta al di berean, gazteluaren estal kiari berma tzen zuten. 3. Branka al deko itsas kolpeak zirenean, barrura ez zen urik sar tzen, itsason tzi tradizionaletan bularraren eta gazteluaren manpara artean zuten plataformatik ohikoa zen bezala. 4. Aurrerago masprezaren okerdura gorago igo ahal izan zen, oihal zebaderari lana erraztuz, hala, haizea hobeto har zezakeen eta, al di berean, busti tzea erago tzi (itsason tziaren zubi brankatik hurbil, masprezaren beheal dean zurrunari lotu eta zin tzilikako oihala zen zebadera. Urte asko iraun zuen, baina XIX. mendearen hasieran desagertu egin zen). Urte ba tzuk geroago, euskal itsason tzietan egiten hasiak ziren branka biribileko eraikun tzak —garai hartan, tamaina txikiko on tzi ba tzuetan, fragatetan edo on tzi arinetan baino ez ziren ikusten, amula al dean altuera txikia zelako— klasiko bihurtu zen itsas armada guztietako gainerako on tzietan. Beste ezaugarriak eta beste itxura Ez zaio ikusten beste ezaugarri nabarmenik, bere garaiko itsason tzien bereizgarri duenik. Kidetasun koefizientea (luzera eta zabaleraren arteko lotura) on tzi zabal samar eta albo garaia duen batena da, nahiz eta edukiera apala eta branka zein txopa arteko sakoneran diferen tziarik ez izan, eta trinketa, berriz, beste garaikide ba tzuk baino txopa al derago. Esan liteke egitura mardula eta albo garaia zuela, sendoa eta erabilerraza zela, eta diseinu harmonia tsua bezain lerdena. Aurretik aipatuak ditugun ezaugarri horiek denak izan zitez keen kausa, halako goraipamenez handiesteko, ez bai tzen tamaina ez oso handiko on tzi apal samar bat besterik. Gaur egungo gure zurez ko itsason tzien eraikun tzak, nola baxurako arran tza on tziak, hala txalupak nahiz txalupa motordunak azter tzean, eta beste parajetako ba tzuekin al dera tzean, orekatu, lerden eta bereiz le direlako nabarmen tzen dira euskal on tziak. XV. eta XVI. mendeetan on tzigin tza munduko gailurrik garaieneraino eraman zuten haien ondorengo duinak dira beharbada, orain hain gu txi diren erriberako gure maisu eta aro tzak eta Guipúzcoaren garaiko besteak. cgiyjukfox8f3h88gcp41y9vdf2ax3k 0 3086 9342 2016-08-25T14:37:54Z Joxemai 371 Orria sortu da. Edukia: Gerri arteak sortutako itsason tziak, botoz koak eta bestelakoak Aingeru Astui Zarraga SARRERA Itsason tziak irudika tzea artearen al derdi zaharrenetakoa da. Kristo... wikitext text/x-wiki Gerri arteak sortutako itsason tziak, botoz koak eta bestelakoak Aingeru Astui Zarraga SARRERA Itsason tziak irudika tzea artearen al derdi zaharrenetakoa da. Kristo aurreko milaka urte lehenagotik, gizakiak nabiga tzeko erabili izan dituen itsason tzien lekukotasuna utzi du har kai tzean grabatutako lanetan, tailuetan, margoetan, zeramikan, modelo soiletan, tapizetan… Lan horiek guztiak hainbat helburutarako egin ziren. Ba tzuetan asmoa ez zen berez itsason tziak irudika tzea, baizik eta heroi edo per tsonaia jakin ba tzuek egindako bidaiak, balentriak eta biografiak konta tzea. Artelan horietatik guztietatik ba tzuk baino ez ditugu jorratuko lan honetan, labur an tzean jorratu ere; herri artea esaten zaion horretan bete betean sar tzen direnak, hain zuzen. Itsason tzien Europako erretratugile handiek balio artistiko handiko lanak egin izan dituzte; izan ere, haien obretan zehaztasun osoz irudika tzen dira benetako itsason tziak. Baina bezero hautatu eta gu txi ba tzuen tzat besterik ez zuten lan egiten, mer katari tza on tzietako eta gerra on tzietako armadoreen tzat eta kapitainen tzat. Modelogile profesionalek margolarien eskema berari jarraitu zioten, eta eskala zeha tza eta material nobleenak erabiliz landu zituzten enkargatutako on tzien modeloak. Baina, nor arduratu da arran tza on tziak eta ahalmen ekonomiko gu txiagoko armadoreen on tzi txikiagoak margo tzeaz? Salbuespenak salbuespen, marinelak baino ez, edo haien inguruko jendea. Oso moduan edo erabat doan bete tzen zituzten jasotako enkarguak, egoki bete ere. itsas giroko herri artea: itsason tzien irudikapena Euskal Herrian itsasoari loturiko herri arteak hainbat al derdi bil tzen ditu, baina guztien artean beharbada itsason tzien irudikapena da interesgarriena; bai modeloen bidez eta bai margolanetan egindako irudikapenak. Herri arteak sortutako lan horien helburua ere askotarikoa izan da; besteak beste, itsason tzien patroien eta armadoreen etxeetan apaingarri izateko, marinelak bil tzen ziren taber netan oroigarri gisa jar tzeko eta baseliza eta elizetan zinopari moduan para tzeko egin eta erabili izan dira. Baina helburu hori lanaren jabeak zehaztu izan du, eta ez egileak. Hori dela eta, askotan ez dakigu itsason tzi baten modeloa edo erretratua zein eginkizunetarako egina izan zen; izan ere, lan horietan ez da adierazten helbururik. Ez da halakorik gerta tzen Mediterraneoko kulturan: han, esaterako, lana zinopari izateko egina izan bazen, adierazi egiten zen. Hori dela eta, margolan bat botoz koa dela dakigu eliza bateko hormetatik edo gangetatik zin tzilik dagoenean; oroigarria dela, aspal diko taber naren batean ikusten dugunean; eta etxerako egina dela, armadoreen familia baten etxean dagoenean. Al diz, obra bere testuingurutik atera tzen badugu, nekez jakin ahal izango dugu zertarako erabili zen; izan ere, arestian esan dugun moduan, artistek ez zuten zehazten ez noren tzat ez zertarako egin zuten lana. Artista gehienak arran tzaleak ziren normalean, eta beren adiskideek enkargatuta egiten zituzten lanak. Teknika xaloa eta berez koa erabil tzen zuten lan horiek egiteko. Alabaina, xehetasun handiz irudika tzen zituzten on tziak eta, horri eskerrak, oso balio tsuak dira ikerlarien tzat xehetasun tekniko eta etnografiko interesgarriak jakiteko. Kalitateari dagokionez, al deak daude lan ba tzuen eta besteen artean, baina oro har, herri arteak sortutako modeloetan eta margolanetan ezaugarri ber tsuak bereizten dira: teknika soila edo zakar samarra eta xehetasun nabarmenenen neurriak zer txobait handi tzea. Kontraesan horiek (zakartasuna zehaztasuna) ematen diote lan horiei berez duten xarma. «In deo ultima spes» Aipatu dugu lan ba tzuk botoz ko asmoarekin eginak zirela eta uste dut beharrez koa dela botoz ko irudien esanahiari buruz lerro ba tzuk idaztea, nahiz eta, berez, lan hau itsason tzien irudikapenari buruz koa izan oro har, irudika tze horien asmoa edozein izanik ere. Itsasoa, han gerta tzen diren fenomeno ugariak direla eta, ingurune ezin egokiagoa izan da betidanik ezin konta ahala kondaira sor tzeko eta hauspo tzeko. Eta kondaira horiek bizirik iraun zuten marinelen gogoetan harik eta itsasoko uren gainean eta az pian gertatutakoak modu zientifikoan eta sinesgarrian azal tzen hasi ziren arte. Jonas iren tsi zuen arrain erral doia, Virgilioren «pistrix in inmani corpore» delakoa, Ulisesen sirena tentagarriak, olagarro erral doiak, itsasoko sugeak eta Erdi Aroko kartografoek irudikatutako munstroak, den denak itsasoko gizon haien fantasiatik sortutakoak dira. Izan ere, etengabe itsasoaren bal din tza eta fenomenoen mende ibili beharrean izaten ziren gizon haiek, behin baino gehiagotan beren bizi tza arriskuan jar tzeraino. Baina nabiga tzaile haiek askoz bel dur handiagoa zioten Jainkoaren haserreari eta mendekuari, ozeanoan bizi zen itsasoko munstro makurrenari baino. Mediterraneoko kulturan begi misterio tsu baten eraginean sinesten zuten; begi hark indar sun tsigarriak sor tzen zituela uste zuten eta hura borroka tzeko modu bakarra zegoela: haren begiratua indargabetuko zuen beste begi batekin aurre egitea. Hori dela eta, Mediterraneoko arran tzaleek eta marinelek «oculi» indargabe tzaileak margotu izan dituzte betidanik beren on tzietako bi amuletan. Baina onena zen elementuak mendera tzen zituenarekin ondo mol da tzea, eta zehar kal di onak eta harrapaketa oparoak hari erregu tzea. An tzinaro klasikoaz geroztik gurtu izan dira Neptuno, Thetis, Proteo, Nereo eta Ozeano; ordurako jada, «in Deo ultima spes»; hau da, Jainkoarengan zuten az keneko esperan tza. Ebanjelioek dioten moduan, arran tzaleek Jesukristori ekai tza bare tzeko eskatu eta hark on tzia iraul tzerainoko arrain harrapaketak eman ziz kienetik, itsasoko gizon emakumeen fedea lanbidearen esparru guztietara hedatu zen. Euskal ingurunean arran tzaleen el karteak (Kofradiak) sortu ziren, santu bati lotuta beti; itsason tziak santuen, ama birjinen eta purgatorioko arimen izenekin bataia tzen ziren; itsason tziak bedeinkatu egiten ziren uretaratu ondoren; salbeak esaten ziren itsasora tzean; Jainkoaren izena gora tzen zen lehen harrapaketan… Aginduak eta botoak Bat batean enbata harrotu da eta itsason tziek lehen baino lehen iri tsi behar dute porturen edo kostal deko babesen batera. Galer na izugarri az kar lehertu da ordea, eta ez dio uzten on tziari aurrera egiten. Arran tzaleek, izuak jota, ez dute Zeruari beren al de erregutu beste biderik ikusten; han dute beren az ken esperan tza. Ez diote zuzenean Jainkoari otoitz egiten; ai tzitik, Santuren baten edo Ama Birjinaren bitartez. Eta erreguari beste indar bat emateko, agindu edo boto bat eskaini diote, harrapatuta dauz kan denboraletik onik atera tzearen ordainean. Itsasoko gizonak horrela erabaki tzen du zorra kita tzea. Ez du lagun tza hu tsaren truk eska tzen; ez, saria eskain tzen dio lurreko salbazioaren ordainean: jardun berezi ba tzuk, hala nola, erromesal diak, otoitz bereziak, mezak, etab. Zinopariak Al de jainkotiarrak marinelaren erregua bete tzen duenean, itsas gizona ere behartuta dago agindutakoa bete tzera. Horren erakusle, eta bitartekariari esker ona adierazteko, elizako hormetan edo gangetatik zin tzilik zinopariren bat jar tzen da. Zinoparia, gehienetan, gizon emakumeek Jainkoari, Ama Birjinari edo santuei eskainitako ofrenda da, haiengandik jasotako graziaren oroigarri. Era askotako zinopariak daude; esaterako, herrenak, senda tzen denean, bere makuluak eman di tzake, eta beste gaixo ba tzuek, berriz, modu miragarrian sendatutako organoen irudikapenak, hainbat materialetan landuta. Baina zinopari mota guztien artean nabarmen tzekoak dira itsasokoak, «hil jan tzi eta argizariz ko figura sorta zol da tsu hori guztia baino atseginagoak eta ederragoak». Marinelen zinopariak nagusiki itsason tzien margolanak eta modeloak izan ohi dira. Zinopari horien tradizioa oso an tzinakoa da, Mediterraneokoa jatorriz. Euskal Herrian ez da ezagu tzen noiztik datorren ohitura, hainbat arrazoi dela medio. Batez ere zinopariak desagertu egin direlako elizetatik. Zori txarrez, ordea, ohikoa izan da hori, gure herrian ez ezik, Espainian, Italian, Fran tzian eta beste herrial de ba tzuetan ere. Lapurretak, utzikeria, garbiketak eta, batez ere, bil dumagile eta zahar kin salerosleen edo, okerrenean, ikonoklasta basatien lan makurra direla medio, margolan eta modelo ugari desagertu egin dira. Horren erakusle da Gazteluga txeko San Juan edo Doniene ermita, zinoparietan tenplu abera tsa, baita gaur egun ere. Orain dela urte ba tzuk zinopariz beteta zegoen; itsason tzien ale ugari zegoen hormetatik eta sabaitik zin tzilik, baina utzikeriak eta zain tza faltak eraginda, gehienak lapurtu eta sun tsitu egin zituzten. Eta berriki, basatiren ba tzuek su eman diote hainbat al diz ermitari eta, horren ondorioz, gera tzen ziren zinopari bakan eta hondatuak erabat desagertu dira. Gaur egun, ondo zainduta eta berrituta dago ermita, eta hango hormetatik eta sabaitik zin tzilik botoz ko hainbat margolan eta modelo moder no ikus daitez ke. Zinopariak desagertu izanaren beste arrazoietako bat, nahiz eta fisikoki ez desagertu, haien eral da tzea da. Hona prozesua: ermita bateko gangatik zin tzilikatutako modelo bat, hau tsak hondatuta, jai tsi egin dute konpon tzeko. «Berri tzaileak», borondate onenarekin noski, margo ukituak eman diz kie kroskoaren eta aparailuaren xehetasunei, eta modeloa, garbi eta distira tsu, itsason tzi moder noagoa bihurtu da. Akabo, desagertu egin da, beraz, jatorriz koa. Garbiketa da zinopariak desagertu izanaren beste arrazoietako bat. Erretoreak, ilusioaren ilusioz, behar beste diru bil du du «bere» ermita zaharberri tzeko eta margo tzeko; ekin dio lanari eta barruko hondakin guztiak zaborretara bota tzen hasi da: hondatutakoen artean zer aur kituko eta si tsak jandako krosko bat sabaitik zin tzilik edo margolan bat belztuta eta mar koa pipiak janda! itsason tzien irudikapen ba tzuen deskribapen Atal honetan itsason tziak irudika tzen dituzten lan ba tzuk deskriba tzen ahaleginduko gara, herri arteak sortutako obrak guztiak. Zinopariez gain, margolanak eta etxeko modelo apaingarriak ere aztertuko ditugu; izan ere, ezaugarrien al detik ez dago haien artean al de aipagarririk; zertarako sortu ziren, horretan bereizten dira. Aurreran tzean deskribatuko diren obren zerrenda ez da Biz kaian dauden guztien katalogoa (beharbada interesgarria li tzateke katalogo hori egitea), baizik eta arte mota horren lagin bat. Aipa tzekoa da, halaber, deskribatuko diren margolan eta modelo gehien gehienak Bermeokoak direla jatorriz, baina horrek ez du esan nahi Biz kaiko kostal deko beste toki ba tzuetan halako lanak egin ez direnik. Bai, egin dira, eta ez gu txi ere. iturriak eta BIBLIOGRAFIA Sociedad Bilbaína: I Exposición de Modelos Navales (Catálogo), Bilbo, 1966. - CHAPA OZAMIZ, Alfonso: Primer Catálogo de Modelismo Naval en Vizcaya, Bilbo 1974. - Madrilgo On tzi Museoa: Catálogo Guía, Madril, 1945. - Arran tzaleen Museoko Fi txategia (Bermeo) eta Euskal Ar keologia, Etnografia eta Kondaira Museoaren Fi txategia (Bilbo). - Arte Popular: Retratos de Embarcaciones (Herri artea: Itsason tzien Erretratuak) erakusketaren liburuxka. Bermeoko Arran tzaleen Museoan egin zen erakusketa 2008ko irailetik abendura. jcwp1amtd99wyiphyb96v4l7pjuzehg 0 3087 9344 2016-08-25T14:39:19Z Joxemai 371 Orria sortu da. Edukia: Gipuz koakoItsas zinopariak Jose Manuel Susteta Sarrera Euskal Herriaren itsasorako tradizioa ez da oraingoa, eta, beraz, ohikoa da kostal deko herri guztietan on tz... wikitext text/x-wiki Gipuz koakoItsas zinopariak Jose Manuel Susteta Sarrera Euskal Herriaren itsasorako tradizioa ez da oraingoa, eta, beraz, ohikoa da kostal deko herri guztietan on tzigin tzari loturiko iraganaren erreferen tziak izatea. Tradizio horren isla dira kostal deko elizetako eta ermitetako zinopariak; ez dira beharbada lekuko tzarik adierazgarrienak, baina bai grafikoenetakoak. Itsaser tzekoez gain, lurral dea hain txikia izanik, itsasotik hurbil dauden bar neal deko eliza ba tzuetan ere badira halako zinopariak. Itsas zinoparia eskala txikian egindako on tzi baten erreprodukzioa da gehienetan, eta elizetako gangatik zin tzilikatuta egoten da. Itxuraz, gure artera iri tsi diren ereduak aztertuta, ez dirudi oso an tzinakoak direnik Euskal Herrian; XIX. mendekoak dira gehienak, baina Gipuz koan XVIII. mendeko ale dezente ere badira. Horrek pen tsarazten du Gipuz koan sortu zela zinoparien ohitura; izan ere, Biz kaian eta Lapurdin, ezagu tzen diren guztiak XIX. mendekoak dira. Atlantikoan, an tza denez, XVII. mendean hasi zen zinoparien usadioa; Mediterraneoan, al diz, askoz lehenago: kostal de hartan badira XVI. mendeko zinopariak, baita XV. mendeko bakarren bat ere. Kontuan izan behar da denborak, hezetasunak, utzikeriak, hondatu egiten dituela eta, horregatik, litekeena da itxuragatik eta asmo onenarekin, egoera oso txarrean zegoen zinopariren bat kendu izana eta aipatutako garai horietan egindako besteren bat jarri izana zaharraren ordez. Zinopariak dituzten tenplu gehienek Ama Birjinaren izena dute. Kristo Santuaren izena dutenak ere ez dira gu txi eta ondoren datoz beste hainbat santuri eskainitako baseliza eta santutegiak. Gehienetan ez da ezagu tzen zinoparien jatorria, nahiz eta bakarren ba tzuetan erreferen tzia lauso ba tzuk izan. Ziur tzat jo tzen da esker ona adierazteko emanak zirela, emaileak itsasoan izandako arrisku larriren batetik lepoa salbatu eta tenpluaren santu zaindariaren babesa esker tzeko eta erregu tzeko. Zinopari ia guztiak mer katari tza-on tziak dira. Badira gerraon tziak eta arran tza-on tziak ere, eta hainbaten artean bada kalitatez ko modelo bat, dagoen tokikoa izan gabe imitazioz eta apain tzeko han jarritakoa. Gipuz koako itsas zinoparien inbentarioa Orain dela urte asko egindako lana da, bitarteko gu txirekin eta ilusio handiarekin osatua. Igandetan, gehien gehienetan bakarrik eginiko hainbat irteeratan landutakoa da inbentarioa. Bakar bakarrik, halaxe daude zinopariak ere. Gaur egun baliabide material gehiago dago, eta lan hauek nabarmen hobetu daitez ke; hitz batean, dena hobetu daiteke, egileak lana egiterakoan jarritako sentimentua izan ezik. San Mar tzial ermita. Irun Tenpluaren kokapena: San Mar tzial mendiaren gainean, Irunen, Bidasoa ibaiaren bokalea mendera tzen duela. Modeloa: XIX. mendeko bigarren erdial deko mer katari tza fragata. Hiru masta. Margoa: kroskoa zuri marfila eta karena berde ertaina. Neurriak: gu txi gorabehera, 60 cm luze eta 50 cm altu. Non dago jarrita: sabaitik zin tzilik elizaren erdian. Guadalupeko Amaren Santutegia. Hondarribia 1 zinoparia Tenpluaren kokapena: Higer lurmuturretik hurbil, Jaiz kibel mendian, Bidasoaren bokalea eta Biz kaiko gol koa mendera tzen dituela. Modeloa: XIX. mendearen erdial deko gerra fragata. Hiru masta. Armamentua: 22 kanoi. Margoa: Kroskoa bel tza eta karena urdin iluna, zinta zuria eta kanoi zuloak bel tzak aho gorriekin. Neurriak: gu txi gorabehera, 1 m luze eta 0,80 m altu. Non dago jarrita: guru tzaduran, Ebanjelioaren ondoan eta sabaitik zin tzilik. Hainbat datu: modeloa ondo landua dago, nahiz eta soil samarra izan. Aparailu lehorra. 1972ko abenduan, sabaitik erori egin zen, eta Jose Migel Amunarrizi eman zi tzaion zaharberri tzeko. Orduan ikusi ahal izan genuen xehetasunez on tzia, eta bere estiloan, kalitate handikoa da. Kalteak ez ziren handiak izan eta egoki berritu ahal izan zuten. 2 zinoparia Tenpluaren kokapena: Jaiz kibel mendian, hiriaren gainean. Modeloa: XIX. mendearen amaierako gerra fragata mistoa, belaon tzia eta baporea. Hiru masta. Armamentua: kanoiak eta on tzi muturra. Margoa: kroskoa bel tza eta karena gorri iluna. Flotazio marra edo ur gaineko lerroa zuria. Neurriak: gu txi gorabehera 1 m luze eta 0,80 m altu. Non dago jarrita: guru tzaduran, Epistolaren ondoan, sabaitik zin tzilik. Hainbat datu: ondo eraikitako modeloa. Itxuragatik, Numancia fragata dirudi. Guru tze santuaren basilika. Lezo Tenpluaren kokapena: Lezoko Uniber tsitatean, Pasaiako arradaren hondoan eta Bertandegi edo Oiar tzun ibaiaren er tzean. Errenteriatik hurbil. Modeloa: mer katari tza fragata; hiru masta. Margoa: kroskoa zuria eta karena berde argia. Neurriak: gu txi gorabehera, 1 m luze eta 0,80 m altu. Non dago jarrita: sabaitik zin tzilik, koruko barandaren eta al dare nagusiko hesiaren artean. Hainbat datu: ondo eta oso modu finean landutako modeloa da. Neurriek ez dute propor tziorik gorde tzen; batez ere aparailuak, oso altua baita. Duela urte ba tzuk, erretoreak ez zuen zehaztu noiz (1968), erori egin zen eta herriko bi gaztek zaharberritu zuten. Bonan tzako Kristoren Basilika. Pasai Donibane Tenpluaren kokapena: Santa Isabelen Gaztelutik hurbil, portuko bokalerantz eta haren sarrera mendera tzen duela. Modeloa: XIX. mendearen bigarren erdial deko edo XX. mendearen hasierako mer katari tza fragata. Margoa: kroskoa zuria eta karena gorri iluna. Neurriak: gu txi gorabehera, 1,50 m luze eta 1,20 m altu. Non dago jarrita: beira arasa batean, saihets batean (Ebanjelioa), elizako hesi handiaren atzean. Hainbat datu: Tuduri jaunak eman zuen, itota hil tzeko zorian egon ondoren, salbatu zelako esker onez. Atlantikoa zehar ka tzen zuten modelo klasikoetako bat da. 600 tona ingurukoa. Zinoparia bera XX. mendean egindakoa da. San Fermin eliza. Pasai An txo Tenpluaren kokapena: Pasai An txon, garai bateko paduraren gainean, Pasaiako portuan. Modeloa: mer katari tza fragata, hiru masta. Margoa: goitik behera egur naturalean egina eta ber nizatua. Neurriak: gu txi gorabehera, 1,50 m luze eta 1,30 m altu. Non dago jarrita: sabaitik zin tzilik, koruko barandaren parean. Hainbat datu: 1940. urte inguruan eraikia da. Xehetasun osoz eta bikain landua. Clemente Gol darazena an txotarrak egin zuen. On tzigile en tzute tsua izan zen Gol darazena; Bordalabordan (Pasai Donibane) zuen on tziola, 1971. urtean itxi zuen arte. Bere tzat egin zuen zinoparia, modelismorako zaletasun handia bai tzuen, baina neurriak zirela eta etxean ezin zuela jarri ikusirik, parrokiari eman zion. Han dago geroz koan. Ntra. Sra. del Carmen du izena (Karmengo Ama), eta Donostiako matrikula du. Salbatore deuna eliza. Getaria Tenpluaren kokapena: Getarian, portuaren gainean eta an tzinako harresiei atxikita. Modeloa: mer katari tza fragata, fragata aparailuduna. Hiru masta. Margoa: kroskoa bel tza, lerro zuri bat ur gaineko al dearen zerrenda apaingarrian eta lerro zuria flotazio marran. Karena berdea. Neurriak: gu txi gorabehera, 60 cm luze eta 40 cm altu. Non dago jarrita: al dare nagusian, eskuinekoan, Karmengo Amari eskainitakoan. Hainbat datu: parrokiako sakristau batek egin zuen on tzia. An tza denez, gizon misterio tsua, enigmatikoa eta ilun samarra zen sakristau bizardun hura. San Nikola eliza. Orio Tenpluaren kokapena: Orion, paduraren gainean, garai bateko harresi gunea osa tzen duela; Oria ibaiaren bokalea mendera tzeko kokagune egokian. Modeloa: XIX. mendeko gerra fragata. Belaon tzia eta baporea, al di berean. Margoa: kroskoa zuria eta karena berdea; masteria, berriz, marroia. Neurriak: gu txi gorabehera, 1,30 m luze eta 1 m altu. Non dago jarrita: sabaitik zin tzilik, elizaren erdian. Hainbat datu: modelo arraro samarra da, eta litekeena da beste margo geruza bat eman izana. Eta horrelakoetan, nahasmena sor tzen da; izan ere, lan horiek egiten direnean ez da daturik har tzen, garran tzirik ez dutelakoan. Arritokietako Andre Mariaren Santuegia. Zumaia Tenpluaren kokapena: Zumaia gainean, Urola ibaiaren bokalea mendera tzen duela. Modeloa: gerra fragata. Zenbait xehetasuni erreparatuta, XVII. mende amaierako on tzi bat ekar tzen du gogora. Hiru masta. Armamentua: 30 kanoi. Margoa: kroskoa zuria zerrenda urdinekin eta karena marroi iluna. Apaindurak urre kolorekoak. Neurriak: gu txi gorabehera, 80 cm luze eta 60 cm altu. Non dago jarrita: koruan, sabaitik zin tzilik. Hainbat datu: fantasia pixka batekin eginiko modeloa da, baina ondo landua. Garbi tzeko lurrera jai tsi zuten eta orduan xehetasun handiz azter tzeko aukera izan zen. Zumaiako bi bizilagunek jai tsi zuten, zinoparia eusten zuen kablea oso egoera txarrean zegoelako. San Telmo Ermita. Zumaia Tenpluaren kokapena: Zumaian, Itzurungo hondar tzaren gainean, muino txiki batean eta Biz kaiko kostal dea parez pare duela. Modeloa: Cutter a, XIX. mendekoa. Margoa: kroskoa zuria eta karena berdea. Neurriak: gu txi gorabehera, 40 cm luze eta 30 cm altu. Non dago jarrita: al dare nagusian, San Telmoren irudiaren eskuineko eskuan. Hainbat datu: santuaren irudia barrokoa da, baina on tzia, al diz, ez da garai berekoa. Santu hori beti on tzi bat eskuetan duela irudika tzen dela kontuan hartuz gero, San Telmoren irudia eta zinoparia ez datoz bat garaiari dagokionez. Erreplikak XIX. mendearen amaieran otarrainetara atera tzen ziren on tziak ekar tzen ditu gogora. Santiago ermita. Zumaia Tenpluaren kokapena: Zumaian, parrokia elizaren parean, ibaiaren beste al dean, harea tza baten gainean eta Askizura eta Getariara doan gal tzadaren abiapuntuan. Modeloa: mer katari tza fragata. Fragata aparailua. Hiru masta. Margoa: urpeko al dea, gorri ilunez margotua eta kroskoa zuri zikinez; zerrendak hori zaharrez eta amulak bel tzez; biz karra egur naturalean eta mastak ere bai. Neurriak: gu txi gorabehera, 1,50 m luze eta 1,30 m altu. Non dago jarrita: sabaitik zin tzilik dago, koruaren eta presbiterioaren artean. Hainbat datu: gu txienez behin berritua izan da. Ezagun da ohol tzadura, ondo landua eta zaharberritu zuten arte agerikoa, igel tsuz ko geruza lodi batekin edo an tzeko beste zerbaitekin estalita dagoela, eta geruza horren gainean eman zela az ken margo geruza. Gerpak, kontu handiz karrakatuz gero, berdez margotuta daudela ikusten da. Halaxe margotu zuten jatorriz koa, eta kolore horren arrastoak an tzematen dira urpeko al dean. Kroskoa, flotazio marraren gainean, zuriz edo gris argiz margotu zutela dirudi. Egur trinkoz egindako saihe tsen gainean eraikita dago kubiertako lerroraino; on tziaren ur gaineko al dea estimagarria eta egokitasun handiz egindakoa da. Belak ordez koak dira eta erraz ken tzen dira. Litekeena da belazurrunak zaharberri tzerakoan gehitu izana (gu txienez gibelekoak edo mesanakoak); izan ere, belazurrunaren aparailua ez dator bat nagusikoarekin eta ai tzinekoarekin; garai desberdinetakoak dira. Aparailua nabarmen tzekoa da. Bikain muntatuta dago. Txirrika guztiak izugarri ondo landuta daude; hainbeste, polea edo txirrikek gurpil birakaria eta kanala baitute. Soka sarea, itsuta eta estaien gaineko estal kiarekin, hobetu ezina da. An tzematen da belak ordez koak direla; horren seinale da drizak eta larako mahaiak falta direla. Az ken xehetasun horrek eta tranbu txurik eta etxolarik ez izateak adierazten du ia ziurtasun osoz jatorriz ko zinoparia nolakoa zen. Modelo hori sarri samar eraiki tzen zen itsaser tzean. Horren frogak badira Bilbo, Orio, Zumaia, Deba eta beste zenbait herritako grabatuetan. Zaharberri tzea: Jose Manuel Sustetak zaharberritu zuen 1967ko maia tzetik uztailera, eta urte bereko uztailaren 25ean jarri zuen berriro bere lekuan, Santiago egunean. An tza denez, Gregorio Marañon jaunak Ignacio Zuloagari oparitutako on tzia da. Itziar ko Amaren eliza. Deba Tenpluaren kokapena: Itziar auzoan, Deban, gain batean eta Kantauriko itsaser tza mendean har tzen duela. Modeloa: XVIII. mendeko gerraon tzia, goleta aparailuduna. Hiru masta. Armamentua: 40 kanoi. 20 al de bakoi tzean. Margoa: kroskoa bel tza eta karena gorria. Kanoi zuloak eta txopako apaindurak urdina, bel tza eta urre kolorea konbinatuz. Neurriak: gu txi gorabehera, 1,30 m luze eta 1 m altu. Non dago jarrita: nabearen erdian, sabaitik zin tzilik eta koruko barandatik gertu. Hainbat datu: goleta aparailua ez da ohikoa modeloaren garaian; izan ere, berez fragata aparailua izan behar ko luke. Seguru asko zaharberritu egin zuten eta horrela utzi, zen tzurik gabe. Santa Maria eliza. Deba Tenpluaren kokapena: Deban, parrokia elizari eskainia. Deba ibaiaren bokalearen ondoan dago. Modeloa: XVIII. mendearen hasierako mer katari tza fragata. Itsaslapurretarako armatua eta fragata aparailu klasikoduna. Hiru masta. Armamentua: 20 kanoi. Margoa: kroskoa zuria, flotazio marra bel tza eta karena gorri zikina. Brankako eta txopako apaindurak urre kolorekoak. Neurriak: gu txi gorabehera, 1,30 m luze eta 1 m altu. Non dago jarrita: Nabearen erdian, koruko barandatik gertu, pixka bat beherago. San Roke ermita. Deba Tenpluaren kokapena: Deba gainean, kostal deko an tzinako gal tzadan, Itziarrera bidean eta Deba ibaiaren bokalea mendera tzen duela. Modeloa: XVIII. mendearen hondarreko gerra fragata. Fragata aparailua du. Hiru masta. Armamentua: hogeita bi kanoi, hamaika al de bakoi tzeko. Margoa: urpeko al dea gorria eta kaskoa zuria; zerrendak urre matean eta mastak kolore berean, belazurrun zuriekin. Neurriak: gu txi gorabehera, 70 cm luze eta 70 cm altu. Non dago jarrita: sabaitik zin tzilik, ermitaren erdian, koruaren eta al darearen artean. Hainbat datu: itxuraz, behin bederen zaharberritu izan dute; izan ere, koloreak ez dira oso oso aspal dikoak eta aparailua XIX. mendeko korbetena bezalakoa da, eta ez XVIII. mendeko gerra fragatei dagokiena. Zinoparien artean kalitate oneko modeloa da; Gipuz koako onenetako bat. Ermita itxita egoten da eta San Roke egunean baino ez da zabal tzen, abuztuaren 16an. Egun horretan santuaren irudia parrokiatik hartu eta prozesioan eramaten dute. Zain tzaileak edo serorak ez du zinopariaren jatorriaren berri, baina bere koinatu batek familian en tzundako errezeloa du txurrukatarren batek opari eman zuela aspal di batean. Izaskungo Amaren ermita. Tolosa Tenpluaren kokapena: Uzturre mendiaren hegaletan, udalerriaren gainean eta Oria ibaiaren erdial deko arroan. Modeloa: XX. mendeko mer katari tza on tzia; mistoa, zama eta bidaiariak eramateko prestatua. Baporez ko bi tximinia, 3.000 tonatik 4.000ra bitarteko karga ahalmena dutenak. Margoa: karena patente marroia, flotazio marra gorria, kroskoa berde apala (hondatutako grisa dirudi), ur gaineko al dea zuria eta txalupak gorriztak. Tximiniak berde gris eta bel tzak, mastak marroiak. Neurriak: gu txi gorabehera, 1 m luze eta 50 cm altu. Non dago jarrita: al dare nagusiaren eta koruaren artean, sabaitik zin tzilik. Hainbat datu: arran tzale ba tzuek aspal di batean ekarri zutela besterik ez da jakin ahal izan. Arrateko Amaren Santutegia. Eibar Tenpluaren kokapena: Eibarren, Deba ibaiaren arroa mendera tzen duela. Modeloa: XVIII. mendeko gerraon tzia, fragata aparailuduna. Hiru masta. Armamentua: 68 kanoi, 34 al de bakoi tzeko. Margoa: urpeko al dea berdea eta kroskoaren gainerakoa erabat zuria. Neurriak: gu txi gorabehera, 2 m de luze eta 1,50 m altu. Non dago jarrita: sabaitik zin tzilik, presbiterioaren parean. Hainbat datu: ez da ezagu tzen haren jatorria. Modeloa Donostian egon zen ikusgai, Juan Sebastian El kanoren munduko itzuliaren 450. urteurrena zela eta. Kroskoa hustutako enbor bat da, gerora forma emandakoa; ur gaineko al dearen saihe tsak eran tsiak dira eta oso modu soilean zizel katuak. Oro har, an tzematen da on tzi horiek ondo ezagu tzen zituen aditu baten eskuak landu zuela zinoparia. Aparailuaren an tzinako arrastoak, hala nola itsutak eta estaiak, ezin hobeto landuta daude eta sokak eskuz eginak dira (gaur egun oso hondatuak). Aparailuaren gainerako piezak oso geroz koak dira, eta behin behinean egindakoak. Gaur egun garbitu eta zaharberritu egin dute ohiko teknikak baliatuz; izan ere, zer altueratan jarri behar den kontuan hartuta, ez da beharrez koa xehetasun osoz egitea, begira dagoenak urruti izango baitu. Erretoreak jakinarazitakoaren arabera, zinopariari eusten dion katea Ondarroako bizilagunek eman zuten opari, orain dela asko. Arrateko Amaren Santutegia. Eibar Tenpluaren kokapena: Eibarren, Deba ibaiaren arroa mendera tzen duela. Modeloa: XIX. mendeko bigarren erdial deko mer katari tza fragata, fragata aparailuduna. Hiru masta. Armamentua: 68 kanoi, 34 al de bakoi tzeko. Margoa: arpeko al dea gorria eta kroskoa bel tza. Amulak zuriak brankatik txopara. Neurriak: gu txi gorabehera, 1,20 m luze eta 1 m altu. Non dago jarrita: sabaitik zin tzilik, koruko barandaren parean. Hainbat datu: oso fin eta propor tzioak ondo gordez landua. Egoera onean kon tserba tzen da. Kalbarioko ermita. Mutriku Tenpluaren kokapena: Mutrikun, herritik Astigarribiara doan errepidean, herria eta kostal dea mendera tzen duela. Modeloa: XIX. mendeko bigarren erdial deko gerra fragata, fragata aparailuduna. Hiru masta. Armamentua: hogei kanoi; hamar albo bakoi tzean. Margoa: urpeko al dea gorri iluna, kroskoa bel tza, eta kanoi bateria zuria biz karraren altueran. Neurriak: gu txi gorabehera, 1,20 m luze eta 1 m altu. Non dago jarrita: sabaitik zin tzilik ermitaren erdian. Hainbat datu: Atxili esaten zioten Mutrikuko bizilagun batek eman zuen opari. Herrian bere xelebrekeriengatik zen ezaguna. Getariako baserri bateko semea zen, Atxili baserrikoa, hain zuzen, eta hortik zetor kion ezizena. Juan de Landa zuen berez ko izena. Trauskil samar landutako alea da, baina propor tzioak ondo gorde tzen dituena, nahiz eta gehiegikeriaren bat izan. Osotasunean harmonia handikoa da. San Nikolas ermita. Mutriku Tenpluaren kokapena: Mutrikun. San Nikolas kaletik Santa Bata (Agata) al dera hartu eta behatokiaren ondoan. Handik portua mendera tzen du, baita kostal dea ere ekial derantz. Modeloa: XIX. mendeko bergantina. Bi masta. Margoa: urpeko al dea marroia da, eta kroskoa bel tza zerrenda zuriekin flotazio marran eta karelean. Neurriak: gu txi gorabehera, 0,60 m luze eta 0,50 m altu. Non dago jarrita: ermitaren erdian dago zin tzilik, al darearen aurrean. Hainbat datu: jakin denez, emailea edo zaharberritu zuena Jose Migel Eizagirre jauna izan zen. Pieza oso soila da eta nahiko hondatuta dago. Ezoziko Ama Birjinaren Santutegia. Soraluze Tenpluaren kokapena: Soraluzen, Deba ibaiaren arroa mendera tzen duela. Modeloa: XIX. mende bukaerako belaon tzia, mer katari tzan jarduten zena. Fragata aparailua du, eta hiru masta. Margoa: urpeko al dea patente berdea eta kroskoaren gainerakoa erabat zuria. Neurriak: gu txi gorabehera, 1,30 m luze eta 1 m altu. Non dago jarrita: sabaitik zin tzilik, presbiterioaren parean. Hainbat datu: 70 urteko emakume batek, sakristia ireki tzen eta argia pizten lagundu zigun berak, azal du zigun bere denboran han ezagutu duela zinoparia eta ez dela sekula sabaitik jai tsi. Itxura ederreko alea da, aparailua ondo landuta dago eta propor tzioak ondo gordeta; belak zabal duta ditu eta lehen begiratuan an tzematen da kalitate oneko lana dela. San Joan Bataia tzailearen eliza. Pasai Donibane Tenpluaren kokapena: Pasai Donibane arran tzale herrian, an tzina Biz kaia auzoa esaten zi tzaion inguruan. Modeloa: XIX. mendeko gerra fragata. Margoa: kroskoa bel tza, kanoi bateria zuria eta kanoi zuloak bel tzak. Non dago jarrita: al dare nagusian, sabaitik zin tzilik eta erretaula nagusiaren parean. Hainbat datu: modelo eder hori desagertu egin zen. 1950. urte inguruko argaz ki bati esker jakin da haren berri. F. Iturriozen Pasajes liburuan argitaratu zen San Joan Bataia tzailearen Parrokiako al dare nagusiaren argaz ki hura, eta han ageri zen zinoparia, txikia neurriz, baina oso bi txia. Kiz ki tzako Amaren ermita. Mandubia Beasain Tenpluaren kokapena: Mandubia mendatean, Beasainen, kostal detik urrun, Oria ibaiaren arroan. Modeloa: zehaztu gabea. Margoa: egur naturala. Neurriak: 50 cm luze gu txi gorabehera. Non dago jarrita: Kiz ki tzako Ama Birjinaren irudiaren tzat idul ki lana egiten du. Hainbat datu: on tzi modelo bi txi hau bikingoen on tzien, erromatarren trirremeen eta holandarren ur ken arteko nahasketa da. Itxuraz, ermitaren edo, gu txienez, haren kokapenaren an tzinatasunaren berri ematen du zinopariak; izan ere, hainbat sute jasan ditu, eta, jakina, irudiak eta on tziak desegin egin dira. Horren guztiaren emai tza da ale berezi hau. Guru tze Santuaren ermita. Ibañarrieta Zestoa Tenpluaren kokapena: Ibañarrieta auzoan, Zestoan, Urola ibaiaren gainean eta Beduarako bidean, Zumaiarantz. Kontratazio lonja bat zegoen garai hartan Beduan. Modeloa: XIX. mende hasierako bergantina. Bi masta. Margoa: kroskoa gorri iluna eta karena arrea. Neurriak: gu txi gorabehera, 60 cm luze eta 40 cm altu. Non dago jarrita: Ebanjelioaren ondoan, al dare nagusiaren al damenean eta paretaren kontra, beste zinopari ba tzuen artean. Hainbat datu: ondo landutako modeloa. Zikuñagako ermita. Her nani Tenpluaren kokapena: Urumea ibaiaren goi arroan, Her nanin, eta an tzinako burdinolen ondoan. Modeloa: gerra fragata. Hiru masta. Aparailua oso hondatuta dauka. XIX. mendea. Armamentua: 10 kanoi. Margoa: kroskoa bel tza eta karena gorri iluna, zinta zuriak. Masteria ere zuria. Neurriak: gu txi gorabehera, 70 cm luze eta 50 cm altu. Non dago jarrita: sabaitik zin tzilik dago, ermitaren erdian. Hainbat datu: honen aurretik bazen beste on tzi bat, baina erori eta erabat txikitu zen. Oraingoa, aurrekoaren ordez jarri zena, 1941. urte ingurukoa da. Donostiako Gillermo Etxeberria lankideak eta Her naniko Zikuñaga auzoko bizilagunak emandakoak dira datuak. Santa Maria eliza. Donostia 1 zinoparia Tenpluaren kokapena: Donostian, hiriaren al de zaharrean. Modeloa: XVIII. mendeko mer katari tza fragata, fragata aparailuduna du. Hiru masta. Margoa: kroskoa zuria eta karena berdea. Neurriak: gu txi gorabehera, 1 m luze eta 0,80 m altu. Non dago jarrita: sakristia nagusian, sabaitik zin tzilik eta sarrerako atetik hurbil. Hainbat datu: XVIII. mendeko mer katari tza on tzia da, apaindura handirik gabea baina lerro bikainen bidez eta ezagu tza handiz landua. Parrokiaren gastuak Caracasko Erret Konpainia Gipuz koarrak ordaindu zituela ain tzat hartuta, litekeena da konpainia hartako on tzi bat izatea, edo bestela garai bereko besteren bat. Koloreari dagokionez eta Sakristian bertan dagoen beste zinopari batekin al deratuta, badirudi egileak ez zuela jatorriz koa kopiatu, baizik eta iriz pide estetikoak hartu zituela kontuan. Eliza zaharberri tzeko az ken lanetan, 1972an, zinopari hau desagertu egin zela jakinarazi zidaten, baita ondoren aipatuko duguna ere. Zaharberri tze lan horiek egin zituen kontratistari oparitu ziz kioten, an tza denez. Erretoreak azal dutakoaren arabera, eskailerak eta abar konpon tzeagatik ordain moduan oparitu zi tzaiz kion on tziak. 2 zinoparia Tenpluaren kokapena: Donostian, al de zaharrean. Modeloa: XVIII. mendeko bergantin armatua. Bi masta. Margoa: karena gorria eta kroskoa zuria zinta bel tzekin. Armamentua: 12 kanoi. Neurriak: gu txi gorabehera, 70 cm luze eta 60 cm altu. Non dago jarrita: sakristia nagusian, absideko atearen ondoan eta sabaitik zin tzilik. Hainbat datu: Caracasko Erret Konpainia Gipuz koarrak kostal dea zain tzeko hainbat on tzi izan zituen, neurri txikiko on tziak. Haietako baten kopia izan daiteke. Gaur egun ale hau ere desagertuta dago, aurreko zinoparia desagertu zen arrazoi berberengatik. San Antonio eliza (komentua). Sasiola Deba Tenpluaren kokapena: Deban, Deba ibaiaren arroan, Astigarribiako ibitik oso hurbil. Modeloa: XIX. mendearen erdial deko gerra fragata. Hiru masta. Armamentua: 30 kanoi. Margoa: urpeko al dea gorri iluna eta kroskoa bel tza. Mastak zuriak traparaino eta mastagainak egur naturalean. Neurriak: gu txi gorabehera, 80 cm luze eta 60 cm altu. Non dago jarrita: elizaren sarreran, lurrean, eta oso hondatuta dago, ia baliorik gabe gera tzeraino. Hainbat datu: kroskoa idaz kun batek ingura tzen du. Hala dio: «Recuerdo de Hilario Berazaluce –Deva– 1854, Convento de San Antonio de Sasiola» (Hilario Berasaluzeren oroigarria –Deba– 1854, Sasiolako San Antonioren Komentua). Eliza horretan bertan bazen beste zinopari bat, baina ez da haren arrastorik; sabaitik erori eta erabat desegin zen. Oso soila zen. San Pelaio ermita. Zarautz Tenpluaren kokapena: Zarauz ko ekial dean, paduran, itsasoa parez pare duela. Hainbat datu: Donostiako Santos Etxeberria jaunak emandako argibideen arrastoan bisitatu nuen ermita zaharberritu berria, eta guru tzaduran bi zulo ikusi nituen; inolako dudarik gabe, behinola zinopari bana izango zen zulo haietatik zin tzilik. Geroztik jakin dudanez, banderen gataz kagatik kendu zituzten: nonbait, Espainiako banderak zituzten on tziek, eta ikurrinak jarri ziz kieten; noski, eztabaida berehala harrotu zen eta, horren ondorioz, on tziak kendu egin zituzten. 1969ko mar txoaren 9an, Zarauz ko geltokian, Getariara joateko autobusaren zain nengoela, aspal diko lagun bat ikusi eta gaiari buruz gal detu nion. Hark azal dutakoaren arabera, irundar batek erosteko eta etxera eramateko eskain tza egin zion erretoreari. Hasiera batean ezez koa eman zioten, zinopari bat ezin delako sal du. Interesatuak, ordea, berriro egin zuen eskain tza eta limosna bat eskaini zuen on tzien truke; eta bigarrenean bai, onartu egin zioten proposamena. San Pruden tzio ermita. Getaria Tenpluaren kokapena: Getaria eta Zumaia artean, Askizu auzotik oso hurbil, kostal deko an tzinako gal tzadaren al damenean, San Anton mendiaren parean eta Ma txi txako al dera itsasoa mendera tzen duela. Hainbat datu: 1969ko mar txoaren 9a zen. Ibilal di txo baten ondoren ermitara gerturatu nin tzen. Ateak berak zeukan gil tza, eta erraz sartu ahal izan nin tzen. Ezagun zen duela gu txi zaharberritu zutela bar neal dea, baina han ez zegoen itsas zinoparirik, hala jakinarazi bazidaten ere. Bisitaren ondoren, ondoko etxe batera joan nin tzen baz kal tzera. Etxekoandrea oso atsegina zen, jatorra eta batere zurikeriarik gabea. Haren solasak atseginagoa egin zuen otordua. Inguruari buruz ko hainbat xehetasunen artean, ermitako zinopariaren gainean gal detu nion eta hala esan zidan: «Madrilgo jaun batek eskatu zidan konpon tzeko eta geroztik ez du itzuli». On tziaren marraz ki lauso bat egin zidan. Marra haiek izan zezaketen jatorriz koaren an tza; izan ere, Getariako elizan dagoen zinopariaren oso an tzekoa zela nabarmendu zuen eta hango sakristauak berak egin zuela. Koloreak irudimen hu tsez baino ezin dira margotu eta, hala, denboraren joanean, kondaira lauso baten lekuko tza baino ez da zinopari honena. Urgull mendiko kapera. Donostia. Tenpluaren kokapena: Urgull mendiaren gailurrean, Motako Gazteluan, Biz kaiko gol koa mendera tzen duela. Modeloa: XVII. mendeko gerraon tzia. Hiru masta. Armamentua: kanoiak. Margoa: kroskoa egur naturalean edo marroia, karena zuria eta apaindurak urdinak, zuriak eta urre kolorekoak. Trapak zuriak eta gorriak. Neurriak: gu txi gorabehera, 1,30 m luze eta 1 m altu. Non dago jarrita: kapera nagusian, sabaiari eusten dion egitura eder baten erdian. Hainbat datu: modeloa motibo nagusi moduan jarri zuten eta berariaz egin, gustu eta ezagu tza handiz egin ere. i95zk4h9fehsser69qc0qpv636umq1k 0 3088 9348 9346 2016-08-25T14:42:35Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki Itsas giroko agerpen bat ikusgai José Manuel Susteta Eliza askotan, itsasontzien irudiak ageri dira zintzilik, zin egiteko oroigarri moduan. Irudi horien lekukotasuna oso baliotsua da, zalantzarik gabe, itsasertzeko euskaldunen langintzen berri ematen baitigu. Ezin baita ahaztu, gainera, Euskal Herrian hainbat mendetan bizibide eta diru-iturri nagusietakoak izan zirela ontzigintza eta merkataritza-ontzien eraman-ekarriak. Horrez gain, Pasaia aldean bada bestelako bitxikeriarik. Pasai Donibaneko Gurutze Santuaren Basilika txikiaren sartaldeko aurpegian bada LINTXUA esaten dioten ate bat. Harkantoi edo txoko berezia da ate hori, babesleku ezin hobea ekaitzak astintzen duenerako. Eguraldia txarra zenean, han babestu ohi ziren itsasontziak noiz agertuko talaian zain zeudenak; izan ere, pauso gutxira ageri da handik porturako sarrera. Atearen zenbait tartetan itsasontzien irudiak daude zizelez ezarriak, gehienak XVIII. mendekoak eta bakarren batzuk XIX. mendekoak. Zin egiteko oroigarri moduan jarriak izan daitezke, baina baita zerbait eskatzeko ere. Izan ere, itsasgizonen artean aspaldiko ohitura izan da, nork bere sinadura idazterakoan, itsasontziaren irudia egitea. no6py2kntkp3665pxqqncf4qp4n5yix 0 3089 9350 9349 2016-08-25T14:43:17Z Joxemai 371 wikitext text/x-wiki Liburuki honetako testuak gure argitalpen-fondoko honako bildumetako artikulu-zatiez berrantolatu dira: ''Itsasoa. El mar de Euskalerria. La naturaleza, el hombre y su historia''. Testuen egokitzapena erredakzioaren erantzukizuna da. Irudiak ere aipatzen dugun lanetik hartuak dira, jatorria bereziki aipatzen dugun irudi hauek izan ezik. Ilustrazio batzuen jatorria zein den ez dugu lortzerik izan. 84vsr7hr4f0k97kqq5bmsmbxvrld0bc 4 3094 9571 9456 2017-06-23T10:56:43Z MarcoAurelio 391 wikitext text/x-wiki {{artxibo}} == HTTPS for users with an account == Greetings. Starting on August 21 (tomorrow), all users with an account will be using [[m:w:en:HTTPS|HTTPS]] to access Wikimedia sites. HTTPS brings better security and improves your privacy. More information is available at [[m:HTTPS]]. If HTTPS causes problems for you, tell us [https://bugzilla.wikimedia.org on bugzilla], [[m:IRC|on IRC]] (in the <code>#wikimedia-operations</code> channel) or [[m:Talk:HTTPS|on meta]]. If you can't use the other methods, you can also send an e-mail to <code>https@wikimedia.org</code>. [[m:User:Greg (WMF)|Greg Grossmeier]] <small>(via the [[m:Global message delivery|Global message delivery]] system)</small>. 19:01, 20 Abuztua 2013 (UTC) <small>(wrong page? [[m:Distribution list/Global message delivery|You can fix it.]])</small> <!-- EdwardsBot 0560 --> == Convert complex templates to Lua to make them faster and more powerful == <small>(Please consider translating this message for the benefit of your fellow Wikimedians)</small> Greetings. As you might have seen on the [https://blog.wikimedia.org/2013/03/11/lua-templates-faster-more-flexible-pages/ Wikimedia tech blog] or the [http://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-ambassadors/2013-March/000171.html tech ambassadors list], a new functionality called "Lua" is being enabled on all Wikimedia sites today. [[mw:Lua|Lua]] is a scripting language that enables you to write faster and more powerful MediaWiki templates. If you have questions about how to convert existing templates to Lua (or how to create new ones), we'll be holding two support sessions on IRC next week: [http://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?hour=02&min=00&sec=0&day=20&month=03&year=2013 one on Wednesday] (for Oceania, Asia & America) and [http://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?hour=18&min=00&sec=0&day=22&month=03&year=2013 one on Friday] (for Europe, Africa & America); see [[m:IRC office hours]] for the details. If you can't make it, you can also get help at [[mw:Talk:Lua scripting]]. If you'd like to learn about this kind of events earlier in advance, consider becoming a [[m:Tech/Ambassadors|Tech ambassador]] by subscribing to the [https://lists.wikimedia.org/mailman/listinfo/wikitech-ambassadors mailing list]. You will also be able to help your fellow Wikimedians have a voice in technical discussions and be notified of important decisions. [[:m:user:guillom|Guillaume Paumier]], via the [[:m:Global message delivery|Global message delivery system]]. 19:17, 13 Martxoa 2013 (UTC) <small>([[:m:Distribution list/Global message delivery|wrong page? You can fix it.]])</small> <!-- EdwardsBot 0379 --> == Be a Wikimedia fundraising "User Experience" volunteer! == Thank you to everyone who volunteered last year on the Wikimedia fundraising 'User Experience' project. We have talked to many different people in different countries and their feedback has helped us immensely in restructuring our pages. If you haven't heard of it yet, the 'User Experience' project has the goal of understanding the donation experience in different countries (outside the USA) and enhancing the localization of our donation pages. I am (still) searching for volunteers to spend some time on a Skype chat with me, reviewing their own country's donation pages. It will be done on a 'usability' format (I will ask you to read the text and go through the donation flow) and will be asking your feedback in the meanwhile. The only pre-requisite is for the volunteer to actually live in the country and to have access to at least one donation method that we offer for that country (mainly credit/debit card, but also real time banking like IDEAL, E-wallets, etc...) so we can do a live test and see if the donation goes through. **All volunteers will be reimbursed of the donations that eventually succeed (and they will be very low amounts, like 1-2 dollars)** By helping us you are actually helping thousands of people to support our mission of free knowledge across the world. If you are interested (or know of anyone who could be) please email ppena@wikimedia.org. All countries needed (excepting USA)!! Thanks! [[m:User:Ppena (WMF)|Pats Pena]]<br/> Global Fundraising Operations Manager, Wikimedia Foundation : Sent using [[m:Global message delivery|Global message delivery]], 20:50, 8 Urtarrila 2013 (UTC) <!-- EdwardsBot 331 --> : 20:50, 8 urtarrila 2013 (UTC) == Wikimedia sites to move to primary data center in Ashburn, Virginia. Read-only mode expected. == (Apologies if this message isn't in your language.) Next week, the Wikimedia Foundation will transition its main technical operations to a new data center in Ashburn, Virginia, USA. This is intended to improve the technical performance and reliability of all Wikimedia sites, including this wiki. There will be some times when the site will be in read-only mode, and there may be full outages; the current target windows for the migration are January 22nd, 23rd and 24th, 2013, from 17:00 to 01:00 UTC (see [http://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?msg=Wikimedia+data+center+migration&iso=20130122T17&ah=8 other timezones] on timeanddate.com). More information is available [https://blog.wikimedia.org/2013/01/19/wikimedia-sites-move-to-primary-data-center-in-ashburn-virginia/ in the full announcement]. If you would like to stay informed of future technical upgrades, consider [[m:Tech/Ambassadors|becoming a Tech ambassador]] and [https://lists.wikimedia.org/mailman/listinfo/wikitech-ambassadors joining the ambassadors mailing list]. You will be able to help your fellow Wikimedians have a voice in technical discussions and be notified of important decisions. Thank you for your help and your understanding. [[:m:user:guillom|Guillaume Paumier]], via the [[:m:Global message delivery|Global message delivery system]] <small>([[:m:Distribution list/Global message delivery|wrong page? You can fix it.]])</small>. 15:14, 19 Urtarrila 2013 (UTC) <!-- EdwardsBot 0338 --> : 20:50, 8 urtarrila 2013 (UTC) == Picture of the Year voting round 1 open == Dear Wikimedians, Wikimedia Commons is happy to announce that the 2012 Picture of the Year competition is now open. We're interested in your opinion as to which images qualify to be the Picture of the Year for 2012. Voting is open to established Wikimedia users who meet the following criteria: :# Users must have an account, at any Wikimedia project, which was registered '''before Tue, 01 Jan 2013 00:00:00 +0000''' [UTC]. :# This user account must have more than '''75 edits''' on '''any single''' Wikimedia project '''before Tue, 01 Jan 2013 00:00:00 +0000''' [UTC]. Please check your account eligibility at the [//toolserver.org/~pathoschild/accounteligibility/?user=&wiki=&event=27 POTY 2012 Contest Eligibility tool]. :# Users must vote with an account meeting the above requirements either on Commons or another SUL-related Wikimedia project (for other Wikimedia projects, the account must be attached to the user's Commons account through [[meta:Help:Unified login|SUL]]). Hundreds of images that have been rated Featured Pictures by the international Wikimedia Commons community in the past year are all entered in this competition. From professional animal and plant shots to breathtaking panoramas and skylines, restorations of historically relevant images, images portraying the world's best architecture, maps, emblems, diagrams created with the most modern technology, and impressive human portraits, Commons features pictures of all flavors. For your convenience, we have sorted the images into topic categories. Two rounds of voting will be held: In the first round, you can vote for as many images as you like. The first round category winners and the top ten overall will then make it to the final. In the final round, when a limited number of images are left, you must decide on the one image that you want to become the Picture of the Year. To see the candidate images just go to [[commons:Commons:Picture_of_the_Year/2012|the POTY 2012 page on Wikimedia Commons]]. Wikimedia Commons celebrates our featured images of 2012 with this contest. Your votes decide the Picture of the Year, so remember to vote in the first round by '''January 30, 2013'''. Thanks,<br /> the Wikimedia Commons Picture of the Year committee<br /> <small>This message was delivered based on [[:m:Distribution list/Global message delivery]]. Translation fetched from: [[:commons:Commons:Picture of the Year/2012/Translations/Village Pump/en]] -- [[Lankide:Rillke|Rillke]] ([[Lankide eztabaida:Rillke|eztabaida]]) 23:48, 22 Urtarrila 2013 (UTC)</small> : 20:50, 8 urtarrila 2013 (UTC) == Help turn ideas into grants in the new IdeaLab == <div class="mw-content-ltr"> [[File:Wikimedia_Foundation_RGB_logo_with_text.svg|80px|right]] ''I apologize if this message is not in your language. Please help translate it.'' *Do you have an idea for a project to improve this community or website? *Do you think you could complete your idea if only you had some funding? *Do you want to help other people turn their ideas into project plans or grant proposals? Please join us in the [[m:Grants:IdeaLab|IdeaLab]], an incubator for project ideas and Individual Engagement Grant proposals. The Wikimedia Foundation is seeking new ideas and proposals for Individual Engagement Grants. These grants fund individuals or small groups to complete projects that help improve this community. If interested, please submit a completed proposal by February 15, 2013. Please visit https://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:IEG for more information. Thanks! --[[m:User:Sbouterse (WMF)|Siko Bouterse, Head of Individual Engagement Grants, Wikimedia Foundation]] 20:20, 30 Urtarrila 2013 (UTC) <small>Distributed via [[m:Global message delivery|Global message delivery]]. (Wrong page? [[m:Distribution list/Global message delivery|Correct it here]].)</small> </div> <!-- EdwardsBot 0344 --> : 20:50, 8 urtarrila 2013 (UTC) == Convert complex templates to Lua to make them faster and more powerful == <small>(Please consider translating this message for the benefit of your fellow Wikimedians)</small> Greetings. As you might have seen on the [https://blog.wikimedia.org/2013/03/11/lua-templates-faster-more-flexible-pages/ Wikimedia tech blog] or the [http://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-ambassadors/2013-March/000171.html tech ambassadors list], a new functionality called "Lua" is being enabled on all Wikimedia sites today. [[mw:Lua|Lua]] is a scripting language that enables you to write faster and more powerful MediaWiki templates. If you have questions about how to convert existing templates to Lua (or how to create new ones), we'll be holding two support sessions on IRC next week: [http://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?hour=02&min=00&sec=0&day=20&month=03&year=2013 one on Wednesday] (for Oceania, Asia & America) and [http://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?hour=18&min=00&sec=0&day=22&month=03&year=2013 one on Friday] (for Europe, Africa & America); see [[m:IRC office hours]] for the details. If you can't make it, you can also get help at [[mw:Talk:Lua scripting]]. If you'd like to learn about this kind of events earlier in advance, consider becoming a [[m:Tech/Ambassadors|Tech ambassador]] by subscribing to the [https://lists.wikimedia.org/mailman/listinfo/wikitech-ambassadors mailing list]. You will also be able to help your fellow Wikimedians have a voice in technical discussions and be notified of important decisions. [[:m:user:guillom|Guillaume Paumier]], via the [[:m:Global message delivery|Global message delivery system]]. 19:17, 13 Martxoa 2013 (UTC) <small>([[:m:Distribution list/Global message delivery|wrong page? You can fix it.]])</small> <!-- EdwardsBot 0379 --> : 20:50, 8 urtarrila 2013 (UTC) == [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders|Request for comment on inactive administrators]] == ; Solicitud de comentarios sobre los administradores inactivos <small>(Por favor, considere traducir este mensaje para beneficio de sus compañeros wikimedistas. Por favor, considere también traducir [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Summary|esta propuesta]].)</small> <small>[[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message|Read this message in English]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/ast|Lleer esti mensaxe n'asturianu]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/bn|বাংলায় এই বার্তাটি পড়ুন]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/ca|Llegiu aquest missatge en català]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/da|Læs denne besked på dansk]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/de|Lies diese Nachricht auf Deutsch]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/egl|Leś cal mesag' chè in Emiliàn]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/es|Leer este mensaje en español]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/fi|Lue tämä viesti suomeksi]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/fr|Lire ce message en français]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/gl|Ler esta mensaxe en galego]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/hi|हिन्दी]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/hr|Pročitajte ovu poruku na hrvatskom]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/id|Baca pesan ini dalam Bahasa Indonesia]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/it|Leggi questo messaggio in italiano]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/kn|ಈ ಸಂದೇಶವನ್ನು ಕನ್ನಡದಲ್ಲಿ ಓದಿ]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/mt|Aqra dan il-messaġġ bil-Malti]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/nb|norsk (bokmål)]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/nl|Lees dit bericht in het Nederlands]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/pl|Przeczytaj tę wiadomość po polsku]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/ro|Citiți acest mesaj în română]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/ru|Прочитать это сообщение на русском]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/so|Farriintaan ku aqri Af-Soomaali]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/sr|Pročitaj ovu poruku na srpskom (Прочитај ову поруку на српском)]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/th|อ่านข้อความนี้ในภาษาไทย]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/uk|Прочитати це повідомлення українською мовою]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/vi|Đọc thông báo bằng tiếng Việt]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/zh|使用中文阅读本信息。]]</small> ¡Hola! Hay [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders|una nueva solicitud de comentarios]] en Meta-Wiki sobre la retirada de los derechos administrativos a wikimedistas inactivos durante largo tiempo. Esta propuesta se aplicaría a los proyectos que no tienen un proceso de revisión propio. Estamos [[m:Talk:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders|listando los proyectos]] con procedimientos locales de remoción de permisos a administradores inactivos en la página de discusión de la solicitud de comentarios. No dude en agregar su(s) proyecto(s) a la lista si poseen una política de inactividad de administradores. Todos los comentarios se aprecian. La discusión podría cerrarse el 21 de mayo de 2013 (21/05/2013), pero esta fecha se ampliará si fuera necesario. Gracias, [[m:User:Billinghurst|Billinghurst]] <small>(thanks to all the [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message|translators]]!)</small> 04:36, 24 Apirila 2013 (UTC) :<small>Distribuido mediante [[m:Global message delivery|entrega global de mensajes]] (¿Página equivocada? [[m:Distribution list/Global message delivery|Es posible solucionarlo]].)</small> <!-- EdwardsBot 0430 --> : 20:50, 8 urtarrila 2013 (UTC) == [en] Change to wiki account system and account renaming == <div class="mw-content-ltr"> Some accounts will soon be renamed due to a technical change that the developer team at Wikimedia are making. [[m:Single User Login finalisation announcement|More details on Meta]]. <small>(Distributed via [[m:global message delivery|global message delivery]] 03:33, 30 Apirila 2013 (UTC). Wrong page? [[m:Distribution list/Global message delivery|Correct it here]].)</small> </div> <!-- EdwardsBot 0437 --> : 20:50, 8 urtarrila 2013 (UTC) == [en] Change to section edit links == <div class="mw-content-ltr"> The default position of the "edit" link in page section headers is going to change soon. The "edit" link will be positioned adjacent to the page header text rather than floating opposite it. Section edit links will be to the immediate right of section titles, instead of on the far right. If you're an editor of one of the wikis which already implemented this change, nothing will substantially change for you; however, scripts and gadgets depending on the previous implementation of section edit links will have to be adjusted to continue working; however, nothing else should break even if they are not updated in time. [[m:Change to section edit links|Detailed information and a timeline]] is available on meta. Ideas to do this all the way to 2009 at least. It is often difficult to track which of several potential section edit links on the far right is associated with the correct section, and many readers and anonymous or new editors may even be failing to notice section edit links at all, since they read section titles, which are far away from the links. <small>(Distributed via [[m:global message delivery|global message delivery]] 18:23, 30 Apirila 2013 (UTC). Wrong page? [[m:Distribution list/Global message delivery|Correct it here]].)</small> </div> <!-- EdwardsBot 0438 --> : 20:50, 8 urtarrila 2013 (UTC) == Tech newsletter: Subscribe to receive the next editions == <div style="width:auto; padding: 1em; background:#fdf6e3;" class="plainlinks" ><big>Latest '''[[m:Tech/News|<span style="color:#268bd2;">Tech news</span>]]''' from the Wikimedia technical community.</big> ''Please inform other users about these changes.''</div> <div style="width:auto; padding: 1em; border: 2px solid #fdf6e3;" class="plainlinks" > ;Recent software changes: ''(Not all changes will affect you.)'' * The latest version of MediaWiki (version [[mw:MediaWiki 1.22/wmf4|1.22/wmf4]]) was added to non-Wikipedia wikis on May 13, and to the English Wikipedia (with a Wikidata software update) on May 20. It will be updated on all other Wikipedia sites on May 22. [https://gerrit.wikimedia.org/r/gitweb?p=operations/mediawiki-config.git;a=commitdiff;h=ed976cf0c14fa3632fd10d9300bb646bfd6fe751;hp=c6c7bb1e5caaddf7325de9eef0e7bf85bcf5cc35] [http://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2013-May/069458.html] * A software update will perhaps result in temporary issues with images. Please [[m:Tech/Ambassadors|report any problems]] you notice. [http://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2013-May/069458.html] * MediaWiki recognizes links in twelve new [[:w:en:URI scheme|schemes]]. Users can now link to [[:w:en:SSH|SSH]], [[:w:en:XMPP|XMPP]] and [[:w:en:Bitcoin|Bitcoin]] directly from wikicode. [https://gerrit.wikimedia.org/r/gitweb?p=mediawiki/core.git;a=commitdiff;h=a89d623302b5027dbb2d06941a22372948757685] * VisualEditor was added to [[bugzilla:48430|all content namespaces]] on mediawiki.org on May 20. [http://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2013-May/069458.html] * A new extension ("TemplateData") was added to all Wikipedia sites on May 20. It will allow a future version of VisualEditor to [[bugzilla:44444|edit templates]]. [http://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2013-May/069458.html] * New sites: [[:voy:el:|Greek Wikivoyage]] and [[:wikt:vec:|Venetian Wiktionary]] joined the Wikimedia family last week; the total number of project wikis is now 794. [https://gerrit.wikimedia.org/r/gitweb?p=operations/mediawiki-config.git;a=commit;h=5d7536b403730bb502580e21243f923c3b79da0e] [https://gerrit.wikimedia.org/r/gitweb?p=operations/mediawiki-config.git;a=commit;h=43c9eebdfc976333be5c890439ba1fae3bef46f7] * The logo of 18 Wikipedias was changed to [[w:en:Wikipedia:Wikipedia_logos#The_May_2010_logo|version 2.0]] in a [http://lists.wikimedia.org/pipermail/wikimedia-l/2013-May/125999.html third group of updates]. [https://gerrit.wikimedia.org/r/gitweb?p=operations/mediawiki-config.git;a=commitdiff;h=4688adbe467440eea318eecf04839fdd9ffa0565] * The [[:commons:Special:UploadWizard|UploadWizard]] on Commons now shows links to the old upload form in 55 languages ([[:bugzilla:33513|bug 33513]]). [https://gerrit.wikimedia.org/r/gitweb?p=operations/mediawiki-config.git;a=commit;h=4197fa18a22660296d0e5b84820d5ebb4cef46d4] ;Future software changes: * The next version of MediaWiki (version 1.22/wmf5) will be added to Wikimedia sites starting on May 27. [http://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2013-May/069458.html] * An updated version of [[mw:Echo (Notifications)|Notifications]], with new features and fewer bugs, will be added to the English Wikipedia on May 23. [http://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2013-May/069458.html] * The [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|final version]] of the "single user login" (which allows people to use the same username on different Wikimedia wikis) is moved to August 2013. The software will [http://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-ambassadors/2013-April/000217.html automatically rename] some usernames. [http://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-ambassadors/2013-May/000233.html] * A [[m:Special:MyLanguage/Flow|new discussion system]] for MediaWiki, called "Flow", is under development. Wikimedia designers need your help to inform other users, [http://unicorn.wmflabs.org/flow/ test the prototype] and discuss the interface. [http://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2013-May/069433.html]. * The Wikimedia Foundation is hiring people to act as links between software developers and users for VisualEditor. [http://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-ambassadors/2013-May/000245.html] </div> <div style="font-size:90%; font-style:italic; background:#fdf6e3; padding:1em;">'''[[m:Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Tech/Ambassadors|tech ambassadors]] and posted by [[m:Global message delivery|Global message delivery]] • [[m:Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Tech/News/2013/21|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Unsubscribe]] • 20:31, 20 Maiatza 2013 (UTC) </div> <div style="float:left; background:#eee8d5; border: .2em solid #dc322f; border-left: .7em solid #dc322f; padding: 1em; "><span style="color:#dc322f;font-weight:bold;">Important note:</span> This is the first edition of the [[m:Tech/News|Tech News]] weekly summaries, which help you monitor recent software changes likely to impact you and your fellow Wikimedians. '''If you want to continue to receive the next issues every week''', please '''[[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe to the newsletter]]'''. You can subscribe your personal talk page and a community page like this one. The newsletter can be [[m:Tech/News/2013/21|translated into your language]]. You can also [[m:Tech/Ambassadors|become a tech ambassador]], [[m:Tech/News|help us write the next newsletter]] and [[m:Talk:Tech/News|tell us what to improve]]. Your feedback is greatly appreciated. [[m:user:guillom|guillom]] 20:31, 20 Maiatza 2013 (UTC)</div> <!-- EdwardsBot 0455 --> : 20:50, 8 urtarrila 2013 (UTC) == Trademark discussion == Hi, apologies for posting this in English, but I wanted to alert your community to a discussion on Meta about potential changes to the Wikimedia Trademark Policy. Please translate this statement if you can. We hope that you will all participate in the discussion; we also welcome translations of the legal team’s statement into as many languages as possible and encourage you to voice your thoughts there. Please see the [[:m:Trademark practices discussion|Trademark practices discussion (on Meta-Wiki)]] for more information. Thank you! --[[:m:User:Mdennis_(WMF)|Mdennis (WMF)]] ([[:m:User talk:Mdennis_(WMF)|talk]]) <!-- EdwardsBot 0473 --> : 20:50, 8 urtarrila 2013 (UTC) == [[:m:Requests_for_comment/X!'s_Edit_Counter|X!'s Edit Counter]] == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> <small>(Sorry for writing in English. You can [[:m:Special:MyLanguage/Requests_for_comment/X!%27s_Edit_Counter/Summary|translate the proposal]].)</small> Should [[tools:~tparis/pcount|X!'s edit counter]] retain the opt-in requirement? Your input is strongly encouraged. [[:m:Requests_for_comment/X!'s_Edit_Counter|Voice your input here]].——[[:m:w:User:Cyberpower678|<span style="color:green;font-family:Neuropol">cyberpower]] [[:m:w:User talk:Cyberpower678|<sup style="color:purple;font-family:arnprior">Chat]]<sub style="margin-left:-4.4ex;color:purple;font-family:arnprior">Automation</sub> 04:24, 23 Ekaina 2013 (UTC) :<small>Distributed via [[:m:Global message delivery|Global message delivery]]. (Wrong page? [[:m:Distribution list/Global message delivery|Fix here]].)</small> </div> <!-- EdwardsBot 0505 --> : 20:50, 8 urtarrila 2013 (UTC) == Universal Language Selector will be enabled on 2013-07-09 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> On July 9, 2013, [[mw:Universal Language Selector|Universal Language Selector]] (ULS) will be enabled on this wiki. The ULS provides a flexible way to configure and deliver language settings like interface language, fonts, and input methods (keyboard mappings). Making it available here is the last phase of making ULS available on all Wikimedia wikis. Please read the announcement on [[m:Announcement Universal Language Selector|Meta-Wiki]] for more information. [[m:User_talk:Siebrand|Siebrand]] 12:23, 4 Uztaila 2013 (UTC) <small>(via [[m:Global message delivery|Global message delivery]]).</small> </div> <!-- EdwardsBot 0515 --> : 20:50, 8 urtarrila 2013 (UTC) == Pywikipedia is migrating to git == Hello, Sorry for English but It's very important for bot operators so I hope someone translates this. [[mw:PWB|Pywikipedia]] is migrating to Git so after July 26, SVN checkouts won't be updated If you're using Pywikipedia you have to switch to git, otherwise you will use out-dated framework and your bot might not work properly. There is a [[mw:Manual:Pywikipediabot/Gerrit|manual]] for doing that and a [https://blog.wikimedia.org/2013/07/23/pywikipediabot-moving-to-git-on-july-26/ blog post] explaining about this change in non-technical language. If you have question feel free to ask in [[mw:Manual talk:Pywikipediabot/Gerrit]], [https://lists.wikimedia.org/mailman/listinfo/pywikipedia-l mailing list], or in the [irc://irc.freenode.net/#pywikipediabot IRC channel]. Best [[mw:User:Ladsgroup|Amir]] <small>(via [[m:Global message delivery|Global message delivery]]).</small> 13:09, 23 Uztaila 2013 (UTC) <!-- EdwardsBot 0534 --> : 20:50, 8 urtarrila 2013 (UTC) == [[:m:Community Logo/Request for consultation|Request for consultation on community logo]] == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Wikimedia Community Logo.svg|thumb|Request for consultation on this community logo]] First, I’d like to apologize for the English. If you can, please help to translate this for other members of your community. The legal team at the Wikimedia Foundation would greatly appreciate your input on the best way to manage the "community logo" (pictured here) to best balance protection of the projects with community support. Accordingly, they have created a “request for consultation” on Meta where they set out briefly some of the issues to be considered and the options that they perceive. [[:m:Community Logo/Request for consultation|Your input would be invaluable]] in helping guide them in how best to serve our mission. Thank you! --[[m:User:Mdennis|Mdennis]] ([[m:User talk:Mdennis|talk]]) <small>(via the [[m:Global message delivery|Global message delivery]] system)</small>. 02:22, 24 Iraila 2013 (UTC) <small>(wrong page? [[m:Distribution list/Global message delivery|You can fix it.]])</small> </div> <!-- EdwardsBot 0590 --> : 20:50, 8 urtarrila 2013 (UTC) == [[mw:Echo|Notifications]] == [[File:Notifications-Flyout-Screenshot-08-10-2013-Cropped.png|thumb|300px|Notifications inform you of new activity that affects you -- and let you take quick action.]] ''(This message is in English, please translate as needed)'' Greetings! [[mw:Echo|Notifications]] will inform users about new activity that affects them on this wiki in a unified way: for example, this new tool will let you know when you have new talk page messages, edit reverts, mentions or links -- and is designed to augment (rather than replace) the watchlist. The Wikimedia Foundation's editor engagement team developed this tool (code-named 'Echo') earlier this year, to help users contribute more productively to MediaWiki projects. We're now getting ready to bring Notifications to almost all other Wikimedia sites, and are aiming for a 22 October deployment, as outlined in [[mw:Echo/Release_Plan_2013|this release plan]]. It is important that notifications is translated for all of the languages we serve. There are three major points of translation needed to be either done or checked: *[https://translatewiki.net/w/i.php?title=Special%3AMessageGroupStats&x=D&group=ext-echo#sortable:3=desc Echo on translatewiki for user interface] - you must have an account on translatewiki to translate *[https://translatewiki.net/w/i.php?title=Special%3AMessageGroupStats&x=D&group=ext-thanks#sortable:3=desc Thanks on translatewiki for user interface] - you must have an account on translatewiki to translate *[[mw:Help:Notifications|Notifications help on mediawiki.org]]. This page can be hosted after translation on mediawiki.org or we can localize it to this Wikipedia. You do not have to have an account to translate on mediawiki, but single-user login will create it for you there if you follow the link. :*[[mw:Echo/Release Plan 2013#Checklist|Checklist]] Please let us know if you have any questions, suggestions or comments about this new tool. For more information, visit [[mw:Echo_(Notifications)|this project hub]] and [[mw:Help:Notifications|this help page]]. [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 18:29, 4 Urria 2013 (UTC) :<small>(via the [[m:Global message delivery|Global message delivery]] system) (wrong page? [[m:Distribution list/Global message delivery|You can fix it.]])</small> <!-- EdwardsBot 0597 --> : 20:50, 8 urtarrila 2013 (UTC) == Speak up about the trademark registration of the Community logo. == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Hi all, Please join the consultation about the Community logo that represents Meta-Wiki: [[:m:Community Logo/Request for consultation]]. This community consultation was commenced on September 24. The following day, two individuals filed a legal opposition against the registration of the Community logo. The question is whether the Wikimedia Foundation should seek a collective membership mark with respect to this logo or abandon its registration and protection of the trademark. We want to make sure that everyone get a chance to speak up so that we can get clear direction from the community. We would therefore really appreciate the community's help in translating this announcement from English so that everyone is able to understand it. Thanks, [[m:User:Geoffbrigham|Geoff]] & [[m:User:YWelinder (WMF)|Yana]] 20:02, 8 Urria 2013 (UTC) </div> <!-- EdwardsBot 0601 --> : 20:50, 8 urtarrila 2013 (UTC) == Introducting Beta Features == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> ''(Apologies for writing in English. Please translate if necessary)'' We would like to let you know about [[mw:About_Beta_Features|Beta Features]], a new program from the Wikimedia Foundation that lets you try out new features before they are released for everyone. Think of it as a digital laboratory where community members can preview upcoming software and give feedback to help improve them. This special preference page lets designers and engineers experiment with new features on a broad scale, but in a way that's not disruptive. Beta Features is now ready for testing on [[mw:Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|MediaWiki.org]]. It will also be released on Wikimedia Commons and MetaWiki this Thursday, 7 November. Based on test results, the plan is to release it on all wikis worldwide on 21 November, 2013. Here are the first features you can test this week: * [[mw:Multimedia/About_Media_Viewer|Media Viewer]] — view images in large size or full screen * [[mw:VisualEditor/Beta_Features/Formulae|VisualEditor Formulæ]] (for wikis with [[mw:VisualEditor|VisualEditor]]) — edit algebra or equations on your pages * [[mw:Typography_Update|Typography Refresh]] — make text more readable (coming Thursday) Would you like to try out Beta Features now? After you log in on MediaWiki.org, a small 'Beta' link will appear next to your 'Preferences'. Click on it to see features you can test, check the ones you want, then click 'Save'. Learn more on the [[mw:About_Beta_Features|Beta Features page]]. After you've tested Beta Features, please let the developers know what you think on [[mw:Talk:About_Beta_Features|this discussion page]] -- or report any bugs [http://wmbug.com/new?product=MediaWiki%20extensions&component=BetaFeatures here on Bugzilla]. You're also welcome to join [[m:IRC_office_hours#Upcoming_office_hours|this IRC office hours chat]] on Friday, 8 November at 18:30 UTC. Beta Features was developed by the Wikimedia Foundation's Design, Multimedia and VisualEditor teams. Along with other developers, they will be adding new features to this experimental program every few weeks. They are very grateful to all the community members who helped create this project — and look forward to many more productive collaborations in the future. Enjoy, and don't forget to let developers know what you think! [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 19:50, 5 Azaroa 2013 (UTC) :<small>Distributed via [[m:Global message delivery|Global message delivery]] (wrong page? [[m:Distribution list/Global message delivery|Correct it here]])</small>, 19:50, 5 Azaroa 2013 (UTC) </div> <!-- EdwardsBot 0622 --> : 20:50, 8 urtarrila 2013 (UTC) == Call for comments on draft trademark policy == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Hi all, The Wikimedia legal team invites you to participate in the development of the new Wikimedia trademark policy. The [[:wmf:Trademark policy|current trademark policy]] was introduced in 2009 to protect the [[:wmf:Wikimedia trademarks|Wikimedia marks]]. We are now updating this policy to better balance permissive use of the marks with the legal requirements for preserving them for the community. The new draft trademark policy is ready for your review [[:m:Trademark policy|here]], and we encourage you to discuss it [[:m:Talk:Trademark policy|here]]. We would appreciate if someone would translate this message into your language so more members of your community can contribute to the conversation. Thanks, <br /> [[:m:User:YWelinder (WMF)|Yana]] & [[:m:User:Geoffbrigham|Geoff]] </div> <!-- EdwardsBot 0657 --> : 20:50, 8 urtarrila 2013 (UTC) hq7p0m2h55urdmxc41lb2j8i6qwkr03 4 3095 9572 9467 2017-06-23T10:56:52Z MarcoAurelio 391 wikitext text/x-wiki {{artxibo}} == Letter petitioning WMF to reverse recent decisions == The Wikimedia Foundation recently created a new feature, "superprotect" status. The purpose is to prevent pages from being edited by elected administrators -- but permitting WMF staff to edit them. It has been put to use in only one case: to protect the deployment of the Media Viewer software on German Wikipedia, in defiance of a clear decision of that community to disable the feature by default, unless users decide to enable it. If you oppose these actions, please add your name to this letter. If you know non-Wikimedians who support our vision for the free sharing of knowledge, and would like to add their names to the list, please ask them to sign an identical version of the letter on change.org. * [[:m:Letter to Wikimedia Foundation: Superprotect and Media Viewer|Letter to Wikimedia Foundation: Superprotect and Media Viewer]] * [http://www.change.org/p/lila-tretikov-remove-new-superprotect-status-and-permit-wikipedia-communities-to-enact-current-software-decisions-uninhibited Letter on change.org] -- [[:m:User:JurgenNL|JurgenNL]] ([[:m:User talk:JurgenNL|talk]]) 17:35, 21 Abuztua 2014 (UTC) <!-- Message sent by User:JurgenNL@metawiki using the list at http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=9313374 --> == Process ideas for software development == <div class=”mw-content-ltr”> ’’My apologies for writing in English.’’ Hello, I am notifying you that a brainstorming session has been [[:m:Community Engagement (Product)/Process ideas|started on Meta]] to help the Wikimedia Foundation increase and better affect community participation in software development across all wiki projects. Basically, how can you be more involved in helping to create features on Wikimedia projects? We are inviting all interested users to voice their ideas on how communities can be more involved and informed in the product development process at the Wikimedia Foundation. It would be very appreciated if you could translate this message to help inform your local communities as well. I and the rest of [[:m:Community Engagement (Product)|my team]] welcome you to participate. We hope to see you on Meta. Kind regards, -- [[m:User:Rdicerb (WMF)|Rdicerb (WMF)]] [[m:User talk:Rdicerb (WMF)|talk]] 22:15, 21 Abuztua 2014 (UTC) <small>--This message was sent using [[m:MassMessage|MassMessage]]. Was there an error? [[m:Talk:MassMessage|Report it!]]</small> </div> <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=9313374 --> == VisualEditor News #10—2014 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> <div style="margin:0.5em;{{#switch:ltr|rtl=float:left;margin-left:0;|#default=float:right;margin-right:0;}}width:230px;border:1px solid #AAA;padding:0.5em"> [[File:VisualEditor-logo.svg|200x70px|center|frameless|alt=VisualEditor]] [[File:VisualEditor table editing add and remove columns.png|230x230px|center|frameless|alt=Screenshot showing how to add or remove columns from a table]] '''Did you know?''' <div class="thumbcaption" style="font-size:90%;"> Basic table editing is now available in VisualEditor. You can add and remove rows and columns from tables at the click of a button. [[:mw:VisualEditor/User guide|The user guide]] has more information about how to use VisualEditor. </div> </div> Since the last newsletter, the [[mw:VisualEditor|Editing Team]] has fixed many bugs and worked on table editing and performance. Their weekly status reports are posted [[mw:VisualEditor/status|on mediawiki.org]]. Upcoming plans are posted at the [[mw:VisualEditor/Roadmap|VisualEditor roadmap]]. '''VisualEditor was deployed to several hundred remaining wikis''' as an opt-in [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|beta feature]] at the end of November, except for most Wiktionaries (which depend heavily upon templates) and all Wikisources (which await integration with [[mw:Extension:Proofread Page|ProofreadPage]]). === Recent improvements === Basic support for '''editing tables''' is now available. You can add and delete tables, add and remove rows and columns, set or remove a caption for a table, and merge cells together. To change the contents of a cell, double-click inside it. More features will be added in the coming months. In addition, VisualEditor now ignores broken, invalid <code class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">rowspan</code> and <code class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">colspan</code> elements, instead of trying to repair them. You can now use '''find and replace''' in VisualEditor, reachable through the tool menu or by pressing <kbd><code class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">^ Ctrl</code></kbd>+<kbd><code class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">F</code></kbd> or <kbd><code class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">⌘ Cmd</code></kbd>+<kbd><code class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">F</code></kbd>. You can now create and edit simple <code class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><nowiki><blockquote></nowiki></code> paragraphs for quoting and indenting content. This changes a "{{Int:Visualeditor-formatdropdown-format-paragraph}}" into a "{{Int:Visualeditor-formatdropdown-format-blockquote}}". Some '''new keyboard sequences''' can be used to format content. At the start of the line, typing "<code class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">* </code>" will make the line a bullet list; "<code class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">1.</code>" or "<code class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">#</code>" will make it a numbered list; "<code class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">==</code>" will make it a section heading; "<code class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">: </code>" will make it a blockquote. If you didn't mean to use these tools, you can press undo to undo the formatting change. There are also two other keyboard sequences: "<code class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><nowiki>[[</nowiki></code>" for opening the link tool, and "<code class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><nowiki>{{</nowiki></code>" for opening the template tool, to help experienced editors. The existing standard keyboard shortcuts, like <kbd><code class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">^ Ctrl</code></kbd>+<code class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">K</code> to open the link editor, still work. If you add a category that has been redirected, then VisualEditor now adds its target. Categories without description pages show up as red. You can again create and edit '''galleries''' as wikitext code. === Looking ahead === The current VisualEditor design will be replaced with a '''new theme''' designed by the [[mw:Design|User Experience group]]. The new theme will be visible for desktop systems at mediawiki.org in late December and on other sites in early January. (You can see a developer preview of [[toollabs:oojs-ui/oojs-ui/demos/index.html#widgets-apex-vector-ltr|the old "Apex" theme]] and [[toollabs:oojs-ui/oojs-ui/demos/index.html#widgets-mediawiki-vector-ltr|the new "MediaWiki" one]] which will replace it.) The Editing team [[mw:Cite-from-id|plans to add '''auto-fill features''']] '''for citations''' in January. Planned changes to the media search dialog will make choosing between possible images easier. === Let's work together === * Share your ideas and ask questions at [[mw:VisualEditor/Feedback|mw:VisualEditor/Feedback]]. * Translations of the [[mw:Help:VisualEditor/User_guide|user guide]] for most languages are outdated. Only Ukrainian, Portuguese, Spanish, French, and Dutch translations are nearly current. Please help [https://www.mediawiki.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Help%3AVisualEditor%2FUser+guide&language=&action=page&filter= complete the current translations] for users who speak your language. * Talk to the Editing team during the [[:m:IRC office hours|office hours]] via [[:en:IRC|IRC]]. The next session is on Wednesday, 7 January 2015 at [http://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?hour=22&min=00&sec=0&day=7&month=1&year=2015 22:00 UTC]. * File requests for language-appropriate "{{Int:visualeditor-annotationbutton-bold-tooltip}}" and "{{Int:visualeditor-annotationbutton-italic-tooltip}}" icons for the character formatting menu [https://phabricator.wikimedia.org/maniphest/task/create/?projects=PHID-PROJ-dafezmpv6huxg3taml24 in Phabricator]. * The design research team wants to see how real editors work. Please [https://jfe.qualtrics.com/form/SV_6R04ammTX8uoJFP sign up for their research program]. * If you would like to help with translations of this newsletter, please subscribe to the [[mail:translators-l|Translators mailing list]] or [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User_talk:Elitre_(WMF)&action=edit&section=new contact us] directly, so that we can notify you when the next issue is ready. Subscribe or unsubscribe at [[:m:VisualEditor/Newsletter|Meta]]. Thank you! — <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[[:m:User:Elitre (WMF)|Elitre (WMF)]]</span> </div> 18:59, 26 abendua 2014 (UTC) <!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&oldid=10823356 --> == Request for comment on Commons: Should Wikimedia support MP4 video? == ''I apologize for this message being only in English. Please translate it if needed to help your community.'' The Wikimedia Foundation's [[mw:Multimedia|multimedia team]] seeks community guidance on a proposal to support the [[w:MP4|MP4 video format]]. This digital video standard is used widely around the world to record, edit and watch videos on mobile phones, desktop computers and home video devices. It is also known as [[w:MP4|H.264/MPEG-4 or AVC]]. Supporting the MP4 format would make it much easier for our users to view and contribute video on Wikipedia and Wikimedia projects -- and video files could be offered in dual formats on our sites, so we could continue to support current open formats (WebM and Ogg Theora). However, MP4 is a patent-encumbered format, and using a proprietary format would be a departure from our current practice of only supporting open formats on our sites -- even though the licenses appear to have acceptable legal terms, with only a small fee required. We would appreciate your guidance on whether or not to support MP4. Our Request for Comments presents views both in favor and against MP4 support, based on opinions we’ve heard in our discussions with community and team members. [[commons:Commons:Requests for comment/MP4 Video|Please join this RfC -- and share your advice]]. All users are welcome to participate, whether you are active on Commons, Wikipedia, other Wikimedia project -- or any site that uses content from our free media repository. You are also welcome to join tomorrow's [[m:IRC_office_hours#Upcoming_office_hours|Office hours chat on IRC]], this Thursday, January 16, at 19:00 UTC, if you would like to discuss this project with our team and other community members. We look forward to a constructive discussion with you, so we can make a more informed decision together on this important topic. [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 06:46, 16 Urtarrila 2014 (UTC) <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Keegan_(WMF)/MP4_notice_targets&oldid=7105580 --> : 20:50, 8 urtarrila 2014 (UTC) == Universal Language Selector will be enabled by default again on this wiki by 21 February 2014 == <div class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> On January 21 2014 the MediaWiki extension [[mw:Universal Language Selector|Universal Language Selector]] (ULS) was [[mw:Universal Language Selector/Announcement Jan2014|disabled]] on this wiki. A new preference was added for logged-in users to turn on ULS. This was done to prevent slow loading of pages due to ULS webfonts, a behaviour that had been observed by the Wikimedia Technical Operations team on some wikis. We are now ready to enable ULS again. The temporary preference to enable ULS will be removed. A [[commons:File:ULS-font-checkbox.png|new checkbox]] has been added to the Language Panel to enable/disable font delivery. This will be unchecked by default for this wiki, but can be selected at any time by the users to enable webfonts. This is an interim solution while we improve the feature of webfonts delivery. You can read the [[mw:Universal Language Selector/Announcement Feb2014|announcement]] and the [[mw:Universal Language Selector/Upcoming Development Plan|development plan]] for more information. Apologies for writing this message only in English. Thank you. [[m:User_talk:Runab WMF|Runa]] </div> <!-- Message sent by User:Runab WMF@metawiki using the list at http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/ULS_Reenable_2014&oldid=7490703 --> : 20:50, 8 urtarrila 2014 (UTC) == Call for project ideas: funding is available for community experiments == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> [[File:IEG_key_blue.png|100px|right]] ''I apologize if this message is not in your language. Please help translate it.'' Do you have an idea for a project that could improve your community? [[m:Grants:IEG|Individual Engagement Grants]] from the Wikimedia Foundation help support individuals and small teams to organize experiments for 6 months. You can get funding to try out your idea for online community organizing, outreach, tool-building, or research to help make {{SITENAME}} better. In March, we’re looking for new project proposals. Examples of past Individual Engagement Grant projects: *[[m:Grants:IEG/Build_an_effective_method_of_publicity_in_PRChina|Organizing social media for Chinese Wikipedia]] ($350 for materials) *[[m:Grants:IEG/Visual_editor-_gadgets_compatibility|Improving gadgets for Visual Editor]] ($4500 for developers) *[[m:Grants:IEG/The_Wikipedia_Library|Coordinating access to reliable sources for Wikipedians]] ($7500 for project management, consultants and materials) *[[m:Grants:IEG/Elaborate_Wikisource_strategic_vision|Building community and strategy for Wikisource]] (€10000 for organizing and travel) '''[[m:Grants:IEG#ieg-applying|Proposals]] are due by 31 March 2014.''' There are a number of ways to [[m:Grants:IEG|get involved]]! Hope to have your participation, --[[m:User:Sbouterse (WMF)|Siko Bouterse, Head of Individual Engagement Grants, Wikimedia Foundation]] 19:44, 28 Otsaila 2014 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:AKoval (WMF)@metawiki using the list at http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=IEG/MassMessageList&oldid=7675744 --> : 20:50, 8 urtarrila 2014 (UTC) == Changes to the default site typography coming soon == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> This week, the typography on Wikimedia sites will be updated for all readers and editors who use the default "Vector" skin. This change will involve new serif fonts for some headings, small tweaks to body content fonts, text size, text color, and spacing between elements. The schedule is: * '''April 1st''': non-Wikipedia projects will see this change live * '''April 3rd''': Wikipedias will see this change live This change is very similar to the "Typography Update" Beta Feature that has been available on Wikimedia projects since November 2013. After several rounds of testing and with feedback from the community, this Beta Feature will be disabled and successful aspects enabled in the default site appearance. Users who are logged in may still choose to use another skin, or alter their [[Special:MyPage/vector.css|personal CSS]], if they prefer a different appearance. Local [[MediaWiki:Common.css|common CSS]] styles will also apply as normal, for issues with local styles and scripts that impact all users. For more information: * [[mw:Typography refresh|Summary of changes and FAQ]] * [[mw:Talk:Typography refresh|Discussion page]] for feedback or questions * [https://blog.wikimedia.org/2014/03/27/typography-refresh/ Post] on blog.wikimedia.org -- [[m:User:Steven (WMF)|Steven Walling]] (Product Manager) on behalf of the Wikimedia Foundation's [[mw:Design|User Experience Design]] team </div> <!-- Message sent by User:Steven (WMF)@metawiki using the list at http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=7990801 --> : 20:50, 8 urtarrila 2014 (UTC) == Media Viewer == <br> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Greetings, my apologies for writing in English. I wanted to let you know that [[mw:Multimedia/About Media Viewer|Media Viewer]] will be released to this wiki in the coming weeks. Media Viewer allows readers of Wikimedia projects to have an enhanced view of files without having to visit the file page, but with more detail than a thumbnail. You can try Media Viewer out now by turning it on in your [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|Beta Features]]. If you do not enjoy Media Viewer or if it interferes with your work after it is turned on you will be able to disable Media Viewer as well in your [[Special:Preferences#mw-prefsection-rendering|preferences]]. I invite you to [[mw:Talk:Multimedia/About Media Viewer|share what you think]] about Media Viewer and how it can be made better in the future. Thank you for your time. - [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] 21:29, 23 Maiatza 2014 (UTC) <small>--This message was sent using [[m:MassMessage|MassMessage]]. Was there an error? [[m:Talk:MassMessage|Report it!]]</small> </div> </br> <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Keegan_(WMF)/MassMessage/Multimedia/Media_Viewer&oldid=8631315 --> : 20:50, 8 urtarrila 2014 (UTC) == Using only [[commons:Special:MyLanguage/Commons:Upload Wizard|UploadWizard]] for uploads == [[Image:Commons-logo.svg|right|220px|alt=Wikimedia Commons logo]] <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Hello! Sorry for writing in English. It was noted that on this wiki upload is not fully functional for users, who will experience a very difficult and/or [[wmf:Resolution:Licensing policy|illegal]] uploading. In fact, the [[MediaWiki:Licenses|licenses/copyright tags dropdown]] is empty, making it hard or impossible to comply with copyright requirements during upload itself. Presumably, you don't have interest nor energies to have [[commons:Category:Licensing templates|hundreds templates]] with the [[mw:Multimedia/Media Viewer/Template compatibility|now required HTML]], even less a local [[m:EDP|EDP]]. I propose to have * '''[[Special:Upload|local "{{int:upload}}"]] [[commons:Commons:Turning off local uploads|restricted]]''' to the "{{int:group-sysop}}" group (for emergency uploads) and * the '''sidebar point to [[commons:Special:UploadWizard]]''', so that you can avoid local maintenance and all users can have a functioning, easy upload interface [[translatewiki:Special:Translate/ext-uploadwizard|in their own language]]. All registered users can upload on Commons and [[Special:ListFiles|existing files]] will not be affected. All this will get done around 2014-07-03. # If you disagree with the proposal, just [[m:User:Nemo bis/Unused local uploads|remove your wiki from the list]]. Remember also to create [[MediaWiki:Licenses]] locally with any content (see a [[s:fr:MediaWiki:Licenses|simple example]]), or uploads will be soon disabled anyway by MediaWiki itself (starting in [[mw:MediaWiki_1.24/Roadmap|version 1.24wmf11]]). # To make the UploadWizard even better, please tell your experience and ideas on [[commons:Commons:Upload Wizard feedback]]. [[m:User:Nemo_bis|Nemo]] 13:09, 19 Ekaina 2014 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Nemo bis@metawiki using the list at http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User_talk:Nemo_bis/Unused_local_uploads&oldid=8940453 --> : 20:50, 8 urtarrila 2014 (UTC) == Media Viewer is now live on this wiki == <br> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> [[File:Media_Viewer_Desktop_-_Large_Image_Opaque_Info.png|thumb|Media Viewer lets you see images in larger size]] Greetings— and sorry for writing in English, please translate if it will help your community, The Wikimedia Foundation's [[mw:Multimedia|Multimedia team]] is happy to announce that [[mw:Multimedia/About Media Viewer|Media Viewer]] was just released on this site today. Media Viewer displays images in larger size when you click on their thumbnails, to provide a better viewing experience. Users can now view images faster and more clearly, without having to jump to separate pages — and its user interface is more intuitive, offering easy access to full-resolution images and information, with links to the file repository for editing. The tool has been tested extensively across all Wikimedia wikis over the past six months as a [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|Beta Feature]] and has been [[mw:Multimedia/Media_Viewer/Release_Plan#Timeline|released]] to the largest Wikipedias, all language Wikisources, and the English Wikivoyage already. If you do not like this feature, you can easily turn it off by clicking on "Disable Media Viewer" at the bottom of the screen, pulling up the information panel (or in your [[Special:Preferences#mw-prefsection-rendering|your preferences]]) whether you have an account or not. Learn more [[mw:Help:Multimedia/Media_Viewer#How_can_I_turn_off_this_feature.3F|in this Media Viewer Help page]]. Please let us know if you have any questions or comments about Media Viewer. You are invited to [[mw:Talk:Multimedia/About_Media_Viewer|share your feedback in this discussion on MediaWiki.org]] in any language, to help improve this feature. You are also welcome to [https://www.surveymonkey.com/s/media-viewer-1-all?c=announce-all take this quick survey in English], [https://www.surveymonkey.com/s/media-viewer-1-fr en français], [https://www.surveymonkey.com/s/media-viewer-1-es o español]. We hope you enjoy Media Viewer. Many thanks to all the community members who helped make it possible. - [[mw:User:Fabrice Florin (WMF)|Fabrice Florin (WMF)]] ([[m:User talk:Fabrice Florin (WMF)|talk]]) 21:54, 19 Ekaina 2014 (UTC) <small>--This message was sent using [[m:MassMessage|MassMessage]]. Was there an error? [[m:Talk:MassMessage|Report it!]]</small> </div> <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Keegan_(WMF)/MassMessage/Multimedia/Media_Viewer&oldid=8631315 --> : 20:50, 8 urtarrila 2014 (UTC) == Grants to improve your project == :''Apologies for English. Please help translate this message.'' Greetings! The [[:m:Grants:IEG|Individual Engagement Grants program]] is accepting proposals for funding new experiments from September 1st to 30th. Your idea could improve Wikimedia projects with a new tool or gadget, a better process to support community-building on your wiki, research on an important issue, or something else we haven't thought of yet. Whether you need $200 or $30,000 USD, Individual Engagement Grants can cover your own project development time in addition to hiring others to help you. *'''[[:m:Grants:IEG#ieg-apply|Submit your proposal]]''' *'''Get help''': In [[:m:Grants:IdeaLab|IdeaLab]] or an upcoming [[:m:Grants:IdeaLab/Events#Upcoming_events|Hangout session]] [[Lankide:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Lankide eztabaida:MediaWiki message delivery|eztabaida]]) 16:52, 2 Iraila 2014 (UTC) <!-- Message sent by User:PEarley (WMF)@metawiki using the list at http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:PEarley_(WMF)/Sandbox&oldid=9730503 --> : 20:50, 8 urtarrila 2014 (UTC) == Meta RfCs on two new global groups == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Hello all, There are currently requests for comment open on meta to create two new global groups. The first is a group for members of the OTRS permissions queue, which would grant them autopatrolled rights on all wikis except those who opt-out. That proposal can be found at [[m:Requests for comment/Creation of a global OTRS-permissions user group]]. The second is a group for Wikimedia Commons admins and OTRS agents to view deleted file pages through the 'viewdeletedfile' right on all wikis except those who opt-out. The second proposal can be found at [[m:Requests for comment/Global file deletion review]]. We would like to hear what you think on both proposals. Both are in English; if you wanted to translate them into your native language that would also be appreciated. It is possible for individual projects to opt-out, so that users in those groups do not have any additional rights on those projects. To do this please start a local discussion, and if there is consensus you can request to opt-out of either or both at [[m:Stewards' noticeboard]]. Thanks and regards, [[m:User:Ajraddatz|Ajraddatz]] ([[m:User talk:Ajraddatz|talk]]) 18:05, 26 Urria 2014 (UTC)</div> <!-- Message sent by User:Ajraddatz@metawiki using the list at http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=10024331 --> : 20:50, 8 urtarrila 2014 (UTC) == Global AbuseFilter == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Hello, [[mw:Special:MyLanguage/Extension:AbuseFilter|AbuseFilter]] is a MediaWiki extension used to detect likely abusive behavior patterns, like pattern vandalism and spam. In 2013, [[m:Special:Mylanguage/Global AbuseFilter|Global AbuseFilters]] were enabled on a limited set of wikis including Meta-Wiki, MediaWiki.org, Wikispecies and (in early 2014) all the "[https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=small.dblist small wikis]". Recently, global abuse filters were enabled on "[https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=medium.dblist medium sized wikis]" as well. These filters are currently managed by stewards on Meta-Wiki and have shown to be very effective in preventing mass spam attacks across Wikimedia projects. However, there is currently no policy on how the global AbuseFilters will be managed although there are proposals. There is an ongoing [[m:Requests for comment/Global AbuseFilter|request for comment]] on policy governing the use of the global AbuseFilters. In the meantime, specific wikis can opt out of using the global AbuseFilter. These wikis can simply add a request to [[m:Global AbuseFilter/Opt-out wikis|this list]] on Meta-Wiki. More details can be found on [[m:Special:Mylanguage/Global AbuseFilter/2014 announcement|this page]] at Meta-Wiki. If you have any questions, feel free to ask on [[m:Talk:Global AbuseFilter|m:Talk:Global AbuseFilter]]. Thanks, [[m:User:PiRSquared17|PiRSquared17]], [[m:User:Glaisher|Glaisher]]</div> — 17:34, 14 Azaroa 2014 (UTC) <!-- Message sent by User:Glaisher@metawiki using the list at http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_AbuseFilter/2014_announcement_distribution_list&oldid=10495115 --> : 20:50, 8 urtarrila 2014 (UTC) == VisualEditor coming to this wiki as a Beta Feature == <div dir="ltr" class="me-content-ltr" lang="en"> [[File:VE_as_BetaFeature.png|right|350px]] ''Hello. Please excuse the English. I would be grateful if you translated this message!'' '''[[:mw:VE|VisualEditor]], a rich-text editor for MediaWiki, will soon be available on this wiki as a [[:mw:Beta Features|Beta Feature]]'''. The estimated date of activation is Wednesday, 26 November. To access it, you will need to visit the {{int:Prefs-betafeatures}} [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures page] after the deployment and tick the box next to "{{int:Visualeditor-preference-core-label}}". (If you have enabled the "{{int:Betafeatures-auto-enroll}}" option, VisualEditor will be automatically available for you.) There will also be a "{{int:Visualeditor-preference-language-label}}" that you can enable if you need it. Then, you just have to click on "{{int:Vector-view-edit}}" to start VisualEditor, or on "{{int:Visualeditor-ca-editsource}}" to edit using wikitext markup. You can even begin to edit pages with VisualEditor and then switch to the wikitext editor simply by clicking on its tab at any point, and you can keep your changes when doing so. [[:mw:Help:VisualEditor/VE as Beta Feature|A guide was just published at mediawiki.org]] so that you can '''learn how to support your community with this transition''': please read and translate it if you can! You will find all the information about the next steps there. Please report any suggestions or issues at [[:mw:VisualEditor/Feedback|the main feedback page]]. You will also receive the next issues of the multilingual monthly newsletter here on this page: if you want it delivered elsewhere, for example at your personal talk page, please add the relevant page [[:m:VisualEditor/Newsletter|here]]. Thanks for your attention and happy editing, [[:m:User:Elitre (WMF)|Elitre (WMF)]] 18:12, 21 Azaroa 2014 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=VisualEditor/Newsletter/Sister_projects&oldid=10598554 --> : 20:50, 8 urtarrila 2014 (UTC) == VisualEditor coming to this wiki as a Beta Feature (errata) == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="it" dir="ltr"> ''Please notice the correct direct link to access {{int:Prefs-betafeatures}} [[:Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|is this one]]. Thanks for your understanding! [[:m:User:Elitre (WMF)|Elitre (WMF)]] 18:35, 21 Azaroa 2014 (UTC)'' </div> <!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=VisualEditor/Newsletter/Sister_projects&oldid=10598554 --> : 20:50, 8 urtarrila 2014 (UTC) == Amendment to the Terms of Use == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Hello all, Please join a discussion about a [[:m:Terms of use/Paid contributions amendment|proposed amendment]] to the [[wmf:Terms of Use|Wikimedia Terms of Use]] regarding undisclosed paid editing and we encourage you to voice your thoughts there. Please translate this statement if you can, and we welcome you to translate the proposed amendment and introduction. Please see [[:m:Terms of use/Paid contributions amendment|the discussion on Meta Wiki]] for more information. Thank you! [[:m:User:Slaporte (WMF)|Slaporte (WMF)]] 22:00, 21 Otsaila 2014 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Jalexander@metawiki using the list at http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=7499312 --> : 22:00, 21 otsaila 2014 (UTC) == Proposed optional changes to Terms of Use amendment == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Hello all, in response to some community comments in the discussion on the amendment to the Terms of Use on undisclosed paid editing, we have prepared two optional changes. Please [[m:Terms_of_use/Paid_contributions_amendment#Optional_changes|read about these optional changes on Meta wiki]] and share your comments. If you can (and this is a non english project), please translate this announcement. Thanks! [[m:User:Slaporte (WMF)|Slaporte (WMF)]] 21:56, 13 Martxoa 2014 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Jalexander@metawiki using the list at http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=7592057 --> : 21:56, 13 martxoa 2014 (UTC) c7gg6hjzjkzdbmuz4kxz8f68dzqx4rr 4 3096 9573 9515 2017-06-23T10:57:01Z MarcoAurelio 391 wikitext text/x-wiki {{artxibo}} == VisualEditor News #1—2015 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:VisualEditor-logo.svg|300px|right|frameless|alt=VisualEditor]] Since the last newsletter, the [[mw:VisualEditor|Editing Team]] has fixed many bugs and worked on VisualEditor's appearance, the coming Citoid reference service, and support for languages with complex input requirements. Status reports are posted [[mw:VisualEditor/status|on mediawiki.org]]. Upcoming plans are posted at the [[mw:VisualEditor/Roadmap|VisualEditor roadmap]]. The Wikimedia Foundation has named [[:mw:Wikimedia_Engineering/2014-15_Goals#Top_departmental_priorities_for_Q3_.28January-March_2015.29|its top priorities for this quarter]] (January to March). The first priority is making VisualEditor ready for deployment by default to all new users and logged-out users at the remaining large Wikipedias. You can help identify these requirements. <mark>There will be weekly '''triage meetings '''which''' will be open to volunteers''' beginning Wednesday, 11 February 2015 at [http://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20150211T12&p1=224&ah=1 12:00 (noon) PST] (20:00 UTC). </mark> Tell Vice President of Engineering [[:foundation:User:Damon_Sicore_(WMF)|Damon Sicore]], Product Manager [[:mw:User:Jdforrester_(WMF)|James Forrester]] and other team members which bugs and features are most important to you. The decisions made at these meetings will determine what work is necessary for this quarter's goal of making VisualEditor ready for deployment to new users. The presence of volunteers who enjoy contributing MediaWiki code is particularly appreciated. Information about how to join the meeting will be posted at [[:mw:Talk:VisualEditor/Portal|mw:Talk:VisualEditor/Portal]] shortly before the meeting begins. Due to some breaking changes in MobileFrontend and VisualEditor, VisualEditor was not working correctly on the mobile site for a couple of days in early January. The teams apologize for the problem. === Recent improvements === The''' new design for VisualEditor''' aligns with MediaWiki's [[mw:Frontend standards group|Front-End Standards]] as led by the Design team. Several new versions of the [[mw:OOjs UI|OOjs UI]] library have also been released, and these also affect the appearance of VisualEditor and other MediaWiki software extensions. Most changes were minor, like changing the text size and the amount of white space in some windows. Buttons are consistently color-coded to indicate whether the action: * starts a new task, like opening the {{int:visualeditor-toolbar-savedialog}} dialog: <span style="background-color: #015ccc; color:white"> blue </span>, * takes a constructive action, like inserting a citation: <span style="background-color: #008c6d; color:white"> green </span>, * might remove or lose your work, like removing a link: <span style="background-color: #a7170f; color:white"> red </span>, or * is neutral, like opening a link in a new browser window: <span style="color: 757575"> gray </span>. The '''TemplateData editor''' has been completely re-written to use a different design based on the same OOjs UI system as VisualEditor. ([https://phabricator.wikimedia.org/T67815 T67815], [https://phabricator.wikimedia.org/T73746 T73746].) This change fixed a couple of existing bugs and improved usability. ([https://phabricator.wikimedia.org/T73077 T73077], [https://phabricator.wikimedia.org/T73078 T73078].) '''Search and replace''' in long documents is now faster. It does not highlight every occurrence if there are more than 100 on-screen at once.([https://phabricator.wikimedia.org/T78234 T78234].) Editors at the Hebrew and Russian Wikipedia requested the ability to use VisualEditor in the "Article Incubator" or drafts namespace. ([https://phabricator.wikimedia.org/T86688 T86688], [https://phabricator.wikimedia.org/T87027 T87027].) If your community would like '''VisualEditor enabled on another namespace''' on your wiki, then you can file a request in Phabricator. Please include a link to a community discussion about the requested change. === Looking ahead === The Editing team will soon add '''auto-fill features''' '''for citations'''. The '''[[mw:Citoid|Citoid service]]''' takes a [[w:URL|URL]] or [[w:en: Digital object identifier|DOI]] for a reliable source, and returns a pre-filled, pre-formatted bibliographic citation. After creating it, you will be able to change or add information to the citation, in the same way that you edit any other pre-existing citation in VisualEditor. Support for ISBNs, PMIDs, and other identifiers is planned. Later, editors will be able to contribute to the Citoid service's definitions for each website, to improve precision and reduce the need for manual corrections. We will need editors to help test the '''new design of the special character inserter''', especially if you speak Welsh, Breton, or another language that uses diacritics or special characters extensively. The new version should be available for testing next week. Please contact [[:en:User:Whatamidoing (WMF)|User:Whatamidoing (WMF)]] if you would like to be notified when the new version is available. After the special character tool is completed, VisualEditor will be deployed to all users at [[:mw:VisualEditor/Rollouts|Phase 5 Wikipedias]]. This will affect about 50 mid-size and smaller Wikipedias, including '''Afrikaans, Azerbaijani, Breton, Kyrgyz, Macedonian, Mongolian, Tatar, and Welsh'''. The date for this change has not been determined. === Let's work together === *Share your ideas and ask questions at [[mw:VisualEditor/Feedback|mw:VisualEditor/Feedback]]. *Please help [https://www.mediawiki.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Help%3AVisualEditor%2FUser+guide&language=&action=page&filter= complete translations of the user guide] for users who speak your language. *Join the weekly bug triage meetings beginning Wednesday, 11 February 2015 at [http://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20150211T12&p1=224&ah=1 12:00 (noon) PST] (20:00 UTC); information about how to join the meeting will be posted at [[mw:Talk:VisualEditor/Portal]] shortly before the meeting begins, and you can also contact [[mw:User:Jdforrester (WMF)|James F.]] to learn more about this initiative. *Talk to the Editing team during the [[:m:IRC office hours|office hours]] via [[:en:IRC|IRC]]. The next session is on Thursday, 19 February 2015 at [http://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?hour=19&min=00&sec=0&day=19&month=2&year=2015 19:00 UTC]. *Subscribe or unsubscribe at [[:m:VisualEditor/Newsletter|Meta]]. If you would like to help with translations of this newsletter, please subscribe to the [[mail:translators-l|Translators mailing list]] or [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User_talk:Elitre_(WMF)&action=edit&section=new contact us] directly, so that we can notify you when the next issue is ready. Thank you! — <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[[:m:User:Elitre (WMF)|Elitre (WMF)]]</span> </div> 18:31, 5 otsaila 2015 (UTC) <!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&oldid=10839689 --> == Wikidata is coming == (Sorry for writing in English. It'd be great if someone could translate this where necessary.) Hi everyone :) I am Wikidata's product manager. I wanted to reach out to you about Wikidata support for Wikibooks. Wikidata is storing structured data for Wikimedia projects (and others). These are for example things like the date of birth of a famous author or the height of a mountain. We are giving access to this data to all Wikimedia projects step by step. It is now Wikibooks' turn. As a first step you will be able to maintain your interwiki links on Wikidata. This means you no longer have to store them in the article text of each language. Instead they are stored just once on Wikidata together with all the other projects. (You will still be able to store them in the article text if you really want to but then they overwrite the links coming from Wikidata. Sometimes that is useful.) This first step should happen on February 24th. In the next step you will get access to all the other data on Wikidata. I do not have a date for that yet. I am looking forward to having you join the Wikidata family! If you have any questions please don't hesitate to reach out to me. There is a special page for you on Wikidata that will hopefully help you and is a good place to ask questions: [[d:Wikidata:Wikibooks]]. Cheers [[d:Lydia Pintscher (WMDE)|Lydia Pintscher (WMDE)]] 19:41, 6 otsaila 2015 (UTC) <!-- Message sent by User:Lydia Pintscher (WMDE)@metawiki using the list at http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Lydia_Pintscher_(WMDE)/Distribution_List&oldid=11182355 --> == Wikidata support for interwiki links is here == Hey everyone :) (Sorry for writing in English. It'd be great if someone could translate where appropriate.) As previously announced we have enabled interwiki links via [[d:|Wikidata]] for Wikibooks last night. This means from now on you no longer have to maintain the links in the wikitext but can maintain them together with the links for Wikipedia, Commons, Wikivoyage, Wikisource, Wikinews and Wikiquote on Wikidata. You will still be able to keep them locally though if you want to. Local interwiki links will overwrite the ones from Wikidata. If you don't want any interwiki links from Wikidata on a particular page you can use the magic word <nowiki>{{noexternallanglinks}}</nowiki>. You do not yet have access to the other data on Wikidata like the date of birth of an author. That will come in a future deployment. I will let you know when I have a date for it. If you have any questions [[d:Wikidata:Wikibooks]] is a good first step. That is also a good place for any issues or bugs you encounter. I'm very happy to welcome you all to Wikidata! I hope it will become a great help for Wikibooks. Cheers Lydia -- [[d:User:Lydia Pintscher (WMDE)|Lydia Pintscher (WMDE)]] 07:58, 25 otsaila 2015 (UTC) <!-- Message sent by User:Lydia Pintscher (WMDE)@metawiki using the list at http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Lydia_Pintscher_(WMDE)/Distribution_List&oldid=11205771 --> == [Global proposal] m.{{SITENAME}}.org: {{int:group-all}} {{int:right-edit}} == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> [[File:Mediawiki-mobile-smartphone.png|thumb|MediaWiki mobile]] Hi, this message is to let you know that, on domains like {{CONTENTLANGUAGE}}.'''m'''.wikipedia.org, '''unregistered users cannot edit'''. At the Wikimedia Forum, where global configuration changes are normally discussed, a few dozens users [[m:Wikimedia Forum#Proposal: restore normal editing permissions on all mobile sites|propose to restore normal editing permissions on all mobile sites]]. Please read and comment! Thanks and sorry for writing in English, [[m:User:Nemo_bis|Nemo]] 22:33, 1 martxoa 2015 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Nemo bis@metawiki using the list at http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=11428885 --> == Inspire Campaign: Improving diversity, improving content == This March, we’re organizing an Inspire Campaign to encourage and support new ideas for improving gender diversity on Wikimedia projects. Less than 20% of Wikimedia contributors are women, and many important topics are still missing in our content. We invite all Wikimedians to participate. If you have an idea that could help address this problem, please get involved today! The campaign runs until March 31. All proposals are welcome - research projects, technical solutions, community organizing and outreach initiatives, or something completely new! Funding is available from the Wikimedia Foundation for projects that need financial support. Constructive, positive feedback on ideas is appreciated, and collaboration is encouraged - your skills and experience may help bring someone else’s project to life. Join us at the Inspire Campaign and help this project better represent the world’s knowledge! :*[[:m:Grants:IdeaLab/Inspire|Inspire Campaign main page]] ''(Sorry for the English - please translate this message!)'' [[Lankide:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Lankide eztabaida:MediaWiki message delivery|eztabaida]]) 20:01, 4 martxoa 2015 (UTC) <!-- Message sent by User:PEarley (WMF)@metawiki using the list at http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:PEarley_(WMF)/Inspire_Mass_Message&oldid=11457822 --> == SUL finalization update == <div class="mw-content-ltr"> Hi all,apologies for writing in English, please read [[m:Single_User_Login_finalisation_announcement/Schema_announcement|this page]] for important information and an update involving [[m:Help:Unified login|SUL finalization]], scheduled to take place in one month. Thanks. [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 19:45, 13 martxoa 2015 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Keegan_(WMF)/Everyone_but_meta_and_de&oldid=11538208 --> == Stewards confirmation rules == Hello, I made [[:m:Requests_for_comment/Confirmation_of_stewards|a proposal on Meta]] to change the rules for the steward confirmations. Currently consensus to remove is required for a steward to lose his status, however I think it's fairer to the community if every steward needed the consensus to keep. As this is an issue that affects all WMF wikis, I'm sending this notification to let people know & be able to participate. Best regards, --<small>[[User:MF-Warburg|MF-W]]</small> 16:12, 10 apirila 2015 (UTC) <!-- Message sent by User:MF-Warburg@metawiki using the list at http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=11737694 --> == VisualEditor News #2—2015 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> <div style="margin:0.5em;width:230px;{{#switch:ltr|rtl=float:left;margin-left:0;|#default=float:right;margin-right:0;}}border:1px solid #AAA;padding:0.5em;"> [[File:VisualEditor-logo.svg|200x70px|center|alt=VisualEditor]] '''Did you know?''' <div class="thumbcaption" style="font-size: 90%;"> With [[:mw:Citoid|Citoid]] in VisualEditor, you click the 'book with bookmark' icon and paste in the URL for a reliable source: [[File:Citoid in VisualEditor Screen Shot 2015-04-02.png|alt=Screenshot of Citoid's first dialog|centre|frameless|230x230px]] Citoid looks up the source for you and returns the citation results. Click the green "Insert" button to accept its results and add them to the article: [[File:Citoid results in VisualEditor Screen Shot 2015-04-02.png|alt=Screenshot of Citoid's initial results|centre|frameless|230x230px]] After inserting the citation, you can change it. Select the reference, and click the "Edit" button in the context menu to make changes. [[:mw:Special:MyLanguage/VisualEditor/User guide|The user guide]] has more information about how to use VisualEditor. </div></div> Since the last newsletter, the [[:mw:VisualEditor|Editing Team]] has fixed many bugs and worked on VisualEditor's performance, the [[:mw:Citoid|Citoid]] reference service, and support for languages with complex input requirements. Status reports are posted [[:mw:VisualEditor/changelog|on Mediawiki.org]]. The worklist for April through June is available [[phab:project/sprint/board/1113/|in Phabricator]]. The weekly '''task triage meetings''' continue to be open to volunteers, each Wednesday at [http://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20150401T11&p1=224&am=30 11:00 (noon) PDT] (18:00 UTC). You do not need to attend the meeting to nominate a bug for consideration as a Q4 blocker. Instead, go to Phabricator and "associate" the [[phab:tag/editing_department_2014_15_q4_blockers/|Editing team's Q4 blocker project]] with the bug. Learn how to join the meetings and how to nominate bugs at [[:mw:Talk:VisualEditor/Portal|mw:Talk:VisualEditor/Portal]]. === Recent improvements === VisualEditor is now substantially faster. In many cases, opening the page in VisualEditor is now faster than opening it in the wikitext editor. The new system has improved the code speed by 37% and [[:mw:RESTBase|network speed]] by almost 40%. The Editing team is slowly adding '''auto-fill features''' '''for citations'''. This is currently available only at the French, Italian, and English Wikipedias. The '''[[:mw:Citoid|Citoid service]]''' takes a [[:en:URL|URL]] or [[:en:Digital object identifier|DOI]] for a reliable source, and returns a pre-filled, pre-formatted bibliographic citation. After creating it, you will be able to change or add information to the citation, in the same way that you edit any other pre-existing citation in VisualEditor. Support for [[:en:ISBN|ISBNs]], [[:en:PubMed#PubMed_identifier|PMIDs]], and other identifiers is planned. Later, editors will be able to improve precision and reduce the need for manual corrections by contributing to the Citoid service's definitions for each website. Citoid requires good [[:mw:Special:MyLanguage/Help:TemplateData|TemplateData]] for your citation templates. If you would like to request this feature for your wiki, please post a request in the [[phab:tag/citoid/|Citoid project on Phabricator]]. Include links to the TemplateData for the most important citation templates on your wiki. The '''special character inserter''' has been improved, based upon feedback from active users. After this, VisualEditor was made available to all users of Wikipedias on the [[:mw:VisualEditor/Rollouts|Phase 5]] list on 30 March. This affected 53 mid-size and smaller Wikipedias, including '''Afrikaans''', '''Azerbaijani''', '''Breton''', '''Kyrgyz''', '''Macedonian''', '''Mongolian''', '''Tatar''', and''' Welsh'''. Work continues to support languages with complex requirements, such as Korean and Japanese. These languages use [[w:input method editor|input method editors]] ("IMEs”). Recent improvements to cursoring, backspace, and delete behavior will simplify typing in VisualEditor for these users. The design for the image selection process is now using a "masonry fit" model. Images in the search results are displayed at the same height but at variable widths, similar to bricks of different sizes in a masonry wall, or the [[:mw:Special:MyLanguage/Help:Images#Mode parameter|"packed" mode in image galleries]]. This style helps you find the right image by making it easier to see more details in images. You can now '''drag and drop categories''' to re-arrange their order of appearance ​on the page. The pop-up window that appears when you click on a reference, image, link, or other element, is called the "context menu". It now displays additional useful information, such as the destination of the link or the image's filename. The team has also added an explicit "Edit" button in the context menu, which helps new editors open the tool to change the item. '''Invisible templates are marked by a puzzle piece icon''' so they can be interacted with. Users also will be able to see and edit HTML anchors now in section headings. Users of the TemplateData GUI editor can now set a string as an optional text for the 'deprecated' property in addition to boolean value, which lets you tell users of the template what they should do instead. ([https://phabricator.wikimedia.org/T90734 T90734]) === Looking ahead === The special character inserter in VisualEditor will soon use the same special character list as the wikitext editor. Admins at each wiki will also have the option of creating a custom section for frequently used characters at the top of the list. Instructions for customizing the list will be posted [[:mw:VisualEditor/Special_characters|at mediawiki.org]]. The team is discussing a test of VisualEditor with new users at the English Wikipedia, to see whether they have met their goals of making VisualEditor suitable for those editors. The timing is unknown, but might be relatively soon. ([https://phabricator.wikimedia.org/T90666 T90666]) === Let's work together === * Share your ideas and ask questions at [https://www.mediawiki.org/w/index.php?title=VisualEditor/Feedback&lqt_method=talkpage_new_thread mw:VisualEditor/Feedback]. * Can you translate from English into any other language? Please check [https://translatewiki.net/w/i.php?title=Special%3AMessageGroupStats&x=D&group=ext-visualeditor-ve&suppressempty=1 this list] to see whether more interface translations are needed for your language. [[m:User talk:Elitre (WMF)|Contact us]] to get an account if you want to help! * The design research team wants to see how real editors work. Please [https://jfe.qualtrics.com/form/SV_6R04ammTX8uoJFP sign up for their research program]. * File requests for language-appropriate "{{Int:visualeditor-annotationbutton-bold-tooltip}}" and "{{Int:visualeditor-annotationbutton-italic-tooltip}}" icons for the character formatting menu [https://phabricator.wikimedia.org/maniphest/task/create/?projects=PHID-PROJ-dafezmpv6huxg3taml24 in Phabricator]. Subscribe, unsubscribe or change the page where this newsletter is delivered at [[:m:VisualEditor/Newsletter|Meta]]. If you aren't reading this in your favorite language, then please help us with translations! Subscribe to the [[mail:translators-l|Translators mailing list]] or [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User_talk:Elitre_(WMF)&action=edit&section=new contact us] directly, so that we can notify you when the next issue is ready. Thank you! — <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[[:mw:User:Elitre (WMF)|Elitre (WMF)]]</span> </div> 19:48, 10 apirila 2015 (UTC) <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&oldid=11742174 --> == VisualEditor News #3—2015 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> <div style="margin:0.5em;width:230px;{{#switch:ltr|rtl=float:left;margin-left:0;|#default=float:right;margin-right:0;}}border:1px solid #AAA;padding:0.5em;"> [[File:VisualEditor-logo.svg|200x70px|center|alt=VisualEditor]] '''Did you know?''' <div class="thumbcaption" style="font-size: 90%;"> When you click on a link to an article, you now see more information: <br><br> [[File:VisualEditor-context menu-link tool.png|alt=Screenshot showing the link tool's context menu|centre|frameless|230x230px]] <br> The link tool has been re-designed: <br><br> [[File:VisualEditor link tool 2015.png|alt=Screenshot of the link inspector|centre|frameless|230x230px]] <br> There are separate tabs for linking to internal and external pages. [[:mw:Special:MyLanguage/VisualEditor/User guide|The user guide]] has more information about how to use VisualEditor. </div></div> Since the last newsletter, the [[mw:VisualEditor|Editing Team]] has created new interfaces for the link and citation tools and fixed many bugs and changed some elements of the design. Some of these bugs affected users of VisualEditor on mobile devices. Status reports are posted [[mw:VisualEditor/changelog|on mediawiki.org]]. The worklist for April through June is available [[phab:project/sprint/board/1113/|in Phabricator]]. A [[m:Research:VisualEditor's_effect_on_newly_registered_editors/May_2015_study|test of VisualEditor's effect on new editors]] at the English Wikipedia has just completed the first phase. During this test, half of newly registered editors had VisualEditor automatically enabled, and half did not. The main goal of the study is to learn which group was more likely to save an edit and to make productive, unreverted edits. Initial [[m:Research:VisualEditor's_effect_on_newly_registered_editors/May_2015_study#Results|results will be posted at Meta]] later this month. === Recent improvements === '''Auto-fill features''' '''for citations''' are available at a few Wikipedias through the '''[[:mw:Citoid|citoid service]]'''. Citoid takes a [[:en:URL|URL]] or [[:en:Digital object identifier|DOI]] for a reliable source, and returns a pre-filled, pre-formatted bibliographic citation. If Citoid is enabled on your wiki, then the design of the citation workflow changed during May. All citations are now created inside a single tool. Inside that tool, choose the tab you want ({{int:citoid-citeFromIDDialog-mode-auto}}, {{int: citoid-citeFromIDDialog-mode-manual}}, or {{int:citoid-citeFromIDDialog-mode-reuse}}). The cite button is now labeled with the word "{{int:visualeditor-toolbar-cite-label}}" rather than a book icon, and the autofill citation dialog now has a more meaningful label, "{{Int:Citoid-citeFromIDDialog-lookup-button}}", for the submit button. The '''link tool''' has been redesigned based on feedback from Wikipedia editors and user testing. It now has two separate sections: one for links to articles and one for external links. When you select a link, its pop-up context menu shows the name of the linked page, a thumbnail image from the linked page, Wikidata's description, and appropriate icons for disambiguation pages, redirect pages and empty pages (where applicable). Search results have been reduced to the first five pages. Several bugs were fixed, including a dark highlight that appeared over the first match in the link inspector. ([[phab:T98085|T98085]]) The '''special character inserter''' in VisualEditor now uses the same special character list as the wikitext editor. Admins at each wiki can also create a custom section for frequently used characters at the top of the list. Please read the instructions for customizing the list [[mw:VisualEditor/Special_characters|at mediawiki.org]]. Also, there is now a tooltip to describing each character in the special character inserter. ([[phab:T70425|T70425]]) Several improvements have been made to '''templates'''. When you search for a template to insert, the list of results now contains descriptions of the templates. The parameter list inside the template dialog now remains open after inserting a parameter from the list, so that users don’t need to click on "{{Int:visualeditor-dialog-transclusion-add-param}}" each time they want to add another parameter. ([[phab:T95696|T95696]]) The team added a '''new property for TemplateData''', "{{int: templatedata-doc-param-example}}", for template parameters. This optional, translatable property will show up when there is text describing how to use that parameter. ([[phab:T53049|T53049]]) The '''design''' of the main toolbar and several other elements have changed slightly, to be consistent with the MediaWiki theme. In the Vector skin, individual items in the menu are separated visually by pale gray bars. Buttons and menus on the toolbar can now contain both an icon and a text label, rather than just one or the other. This new design feature is being used for the cite button on wikis where the Citoid service is enabled. The team has released a long-desired improvement to the handling of '''non-existent images'''. If a non-existent image is linked in an article, then it is now visible in VisualEditor and can be selected, edited, replaced, or removed. === Let's work together === * Share your ideas and ask questions at [https://www.mediawiki.org/w/index.php?title=VisualEditor/Feedback&lqt_method=talkpage_new_thread mw:VisualEditor/Feedback]. * The weekly task triage meetings continue to be open to volunteers, usually on Wednesday at 12:00 (noon) PDT (19:00 UTC). Learn how to join the meetings and how to nominate bugs at [[:mw:VisualEditor/Weekly triage meetings|mw:VisualEditor/Weekly triage meetings]]. You do not need to attend the meeting to nominate a bug for consideration as a Q4 blocker, though. Instead, go to Phabricator and "associate" the [[phab:tag/editing_department_2014_15_q4_blockers/|VisualEditor Q4 blocker project]] with the bug. * If your Wikivoyage, Wikibooks, Wikiversity, or other community wants to have VisualEditor made available by default to contributors, then please contact [[:m:User:Jdforrester (WMF)|James Forrester]]. * If you would like to request the Citoid automatic reference feature for your wiki, please post a request in the [[phab:tag/citoid/|Citoid project on Phabricator]]. Include links to the [[:mw:Help:TemplateData|TemplateData]] for the most important citation templates on your wiki. *The team is planning the second VisualEditor-related "translathon" for July. Please follow [https://phabricator.wikimedia.org/T91108 this task on Phabricator] for details and updates! Announcements will follow in due course. Subscribe, unsubscribe or change the page where this newsletter is delivered at [[:m:VisualEditor/Newsletter|Meta]]. If you aren't reading this in your favorite language, then please help us with translations! Subscribe to the [[mail:translators-l|Translators mailing list]] or [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User_talk:Elitre_(WMF)&action=edit&section=new contact us] directly, so that we can notify you when the next issue is ready. Thank you! — <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[[:mw:User:Elitre (WMF)|Elitre (WMF)]]</span> </div>10:44, 13 ekaina 2015 (UTC) <!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&oldid=12206605 --> == HTTPS == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Apologies for writing in English. Hi everyone. Over the last few years, the Wikimedia Foundation has [http://blog.wikimedia.org/2013/08/01/future-https-wikimedia-projects/ been working] towards enabling [[m:Special:MyLanguage/HTTPS|HTTPS]] by default for all users, including unregistered ones, for better privacy and security for both readers and editors. This has taken a long time, as there were different aspects to take into account. Our servers haven't been ready to handle it. The Wikimedia Foundation has had to balance sometimes conflicting goals. [https://blog.wikimedia.org/2015/06/12/securing-wikimedia-sites-with-https/ Forced HTTPS] has just been implemented on all Wikimedia projects. Some of you might already be aware of this, as a few Wikipedia language versions were converted to HTTPS last week and the then affected communities were notified. Most of Wikimedia editors shouldn't be affected at all. If you edit as registered user, you've probably already had to log in through HTTPS. We'll keep an eye on this to make sure everything is working as it should. Do get in touch with [[:m:HTTPS#Help!|us]] if you have any problems after this change or contact me if you have any other questions. /[[:m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]] </div> 22:00, 19 ekaina 2015 (UTC) <!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/HTTPS_global_message_delivery&oldid=12471979 --> == HTTPS == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Apologies for writing in English. Hi everyone. Over the last few years, the Wikimedia Foundation has [http://blog.wikimedia.org/2013/08/01/future-https-wikimedia-projects/ been working] towards enabling [[m:Special:MyLanguage/HTTPS|HTTPS]] by default for all users, including unregistered ones, for better privacy and security for both readers and editors. This has taken a long time, as there were different aspects to take into account. Our servers haven't been ready to handle it. The Wikimedia Foundation has had to balance sometimes conflicting goals. [https://blog.wikimedia.org/2015/06/12/securing-wikimedia-sites-with-https/ Forced HTTPS] has just been implemented on all Wikimedia projects. Some of you might already be aware of this, as a few Wikipedia language versions were converted to HTTPS last week and the then affected communities were notified. Most of Wikimedia editors shouldn't be affected at all. If you edit as registered user, you've probably already had to log in through HTTPS. We'll keep an eye on this to make sure everything is working as it should. Do get in touch with [[:m:HTTPS#Help!|us]] if you have any problems after this change or contact me if you have any other questions. /[[:m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]] </div> 23:27, 19 ekaina 2015 (UTC) <!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/HTTPS_global_message_delivery&oldid=12471979 --> == Proposal to create PNG thumbnails of static GIF images == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> [[File:(R)-3-phenyl-cyclohanone.gif|255px|thumb|The thumbnail of this gif is of really bad quality.]] [[File:(R)-3-phenyl-cyclohanone.png|255px|thumb|How a PNG thumb of this GIF would look like]] There is a [[w:c:Commons:Village_pump/Proposals#Create_PNG_thumbnails_of_static_GIF_images|proposal]] at the Commons Village Pump requesting feedback about the thumbnails of static GIF images: It states that static GIF files should have their thumbnails created in PNG. The advantages of PNG over GIF would be visible especially with GIF images using an alpha channel. (compare the thumbnails on the side) This change would affect all wikis, so if you support/oppose or want to give general feedback/concerns, please post them to the [[w:c:Commons:Village_pump/Proposals#Create_PNG_thumbnails_of_static_GIF_images|proposal page]]. Thank you. --[[w:c:User:McZusatz|McZusatz]] ([[w:c:User talk:McZusatz|talk]]) & [[Lankide:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Lankide eztabaida:MediaWiki message delivery|eztabaida]]) 05:07, 24 uztaila 2015 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:-revi@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=12485605 --> == Proposal to create PNG thumbnails of static GIF images == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> [[File:(R)-3-phenyl-cyclohanone.gif|255px|thumb|The thumbnail of this gif is of really bad quality.]] [[File:(R)-3-phenyl-cyclohanone.png|255px|thumb|How a PNG thumb of this GIF would look like]] There is a [[w:c:Commons:Village_pump/Proposals#Create_PNG_thumbnails_of_static_GIF_images|proposal]] at the Commons Village Pump requesting feedback about the thumbnails of static GIF images: It states that static GIF files should have their thumbnails created in PNG. The advantages of PNG over GIF would be visible especially with GIF images using an alpha channel. (compare the thumbnails on the side) This change would affect all wikis, so if you support/oppose or want to give general feedback/concerns, please post them to the [[w:c:Commons:Village_pump/Proposals#Create_PNG_thumbnails_of_static_GIF_images|proposal page]]. Thank you. --[[w:c:User:McZusatz|McZusatz]] ([[w:c:User talk:McZusatz|talk]]) & [[Lankide:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Lankide eztabaida:MediaWiki message delivery|eztabaida]]) 06:37, 24 uztaila 2015 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:-revi@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=12485605 --> == What does a Healthy Community look like to you? == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> [[File:Community Health Cover art News portal.png|300px|right]] Hi, <br> The Community Engagement department at the Wikimedia Foundation has launched a new learning campaign. The WMF wants to record community impressions about what makes a healthy online community. Share your views and/or create a drawing and take a chance to win a Wikimania 2016 scholarship! Join the WMF as we begin a conversation about Community Health. Contribute a drawing or answer the questions [[meta:Grants:Evaluation/Community Health learning campaign|on the campaign's page.]] === Why get involved? === '''The world is changing. The way we relate to knowledge is transforming.''' As the next billion people come online, the Wikimedia movement is working to bring more users on the wiki projects. The way we interact and collaborate online are key to building sustainable projects. How accessible are Wikimedia projects to newcomers today? Are we helping each other learn? <br/> Share your views on this matter that affects us all! <br> '''We invite everyone to take part in this learning campaign. Wikimedia Foundation will distribute one Wikimania Scholarship 2016 among those participants who are eligible.''' === More information === * All participants must have a registered user of at least one month antiquity on any Wikimedia project before the starting date of the campaign. * <span style="border-bottom:1px dotted"> All eligible contributions must be done until '''August 23, 2015 at <nowiki>23:59</nowiki> UTC''' </span> * <big> Wiki link: '''[[meta:Grants:Evaluation/Community Health learning campaign|Community Health learning campaign]]''' </big> * URL https://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:Evaluation/Community_Health_learning_campaign * Contact: [[meta:user:MCruz (WMF)|María Cruz]] / Twitter: {{@}}WikiEval #CommunityHealth / email: eval{{@}}wikimedia{{dot}}org <br> Happy editing! <br> <br> [[Lankide:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Lankide eztabaida:MediaWiki message delivery|eztabaida]]) 23:43, 31 uztaila 2015 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:MCruz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=12909005 --> == What does a Healthy Community look like to you? == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> [[File:Community Health Cover art News portal.png|300px|right]] Hi, <br> The Community Engagement department at the Wikimedia Foundation has launched a new learning campaign. The WMF wants to record community impressions about what makes a healthy online community. Share your views and/or create a drawing and take a chance to win a Wikimania 2016 scholarship! Join the WMF as we begin a conversation about Community Health. Contribute a drawing or answer the questions [[meta:Grants:Evaluation/Community Health learning campaign|on the campaign's page.]] === Why get involved? === '''The world is changing. The way we relate to knowledge is transforming.''' As the next billion people come online, the Wikimedia movement is working to bring more users on the wiki projects. The way we interact and collaborate online are key to building sustainable projects. How accessible are Wikimedia projects to newcomers today? Are we helping each other learn? <br/> Share your views on this matter that affects us all! <br> '''We invite everyone to take part in this learning campaign. Wikimedia Foundation will distribute one Wikimania Scholarship 2016 among those participants who are eligible.''' === More information === * All participants must have a registered user of at least one month antiquity on any Wikimedia project before the starting date of the campaign. * <span style="border-bottom:1px dotted"> All eligible contributions must be done until '''August 23, 2015 at <nowiki>23:59</nowiki> UTC''' </span> * <big> Wiki link: '''[[meta:Grants:Evaluation/Community Health learning campaign|Community Health learning campaign]]''' </big> * URL https://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:Evaluation/Community_Health_learning_campaign * Contact: [[meta:user:MCruz (WMF)|María Cruz]] / Twitter: {{@}}WikiEval #CommunityHealth / email: eval{{@}}wikimedia{{dot}}org <br> Happy editing! <br> <br> [[Lankide:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Lankide eztabaida:MediaWiki message delivery|eztabaida]]) 02:04, 1 abuztua 2015 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:MCruz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=12909005 --> == VisualEditor News #4—2015 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> ''[[:m:Special:MyLanguage/VisualEditor/Newsletter/2015/August|Read this in another language]] • [[:m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]'' <div style="margin:0.5em;width:230px;{{#switch:ltr|rtl=float:left;margin-left:0;|#default=float:right;margin-right:0;}}border:1px solid #AAA;padding:0.5em;"> [[File:VisualEditor-logo.svg|200x70px|center|alt=VisualEditor]] '''Did you know?''' <div class="thumbcaption" style="font-size: 90%;"> You can add quotations marks before and after a title or phrase with a single click. Select the relevant text. Find the correct quotations marks in the special character inserter tool (marked as Ω in the toolbar).<br><br> [[File:VisualEditor Special character inserter quotation 2.png|alt=Screenshot showing the special character tool, selected text, and the special character that will be inserted|centre|frameless|230px]] <br> Click the button. VisualEditor will add the quotation marks on either side of the text you selected.<br><br> [[File:VisualEditor Special character inserter quotation 3.png|alt=Screenshot showing the special character tool and the same text after the special character has been inserted|centre|frameless|230px]] <br> You can read and help translate [[:mw:Special:MyLanguage/VisualEditor/User guide|the user guide]], which has more information about how to use VisualEditor. </div></div> Since the last newsletter, the [[mw:VisualEditor|Editing Team]] have been working on mobile phone support. They have fixed many bugs and improved language support. They post weekly status reports [[mw:VisualEditor/changelog|on mediawiki.org]]. Their workboard is available [[phab:project/board/483/|in Phabricator]]. Their [[mediawikiwiki:VisualEditor/Current_priorities|current priorities]] are improving language support and functionality on mobile devices. === Wikimania === The team attended Wikimania 2015 in Mexico City. There they participated in the Hackathon and met with individuals and groups of users. They also made several presentations about [[c:File:How_we_made_VisualEditor_faster.pdf|VisualEditor]] and the [[:c:File:Wikimania_2015_–_Editing_Department_–_Beyond_Editing.pdf|future of editing]]. Following Wikimania, we announced winners for the [https://translatewiki.net/wiki/Project:VisualEditor/2015_Translathon VisualEditor 2015 Translathon]. Our thanks and congratulations to users ''Halan-tul'', ''Renessaince'', ''<span lang="ne" dir="ltr">जनक राज भट्ट</span> (Janak Bhatta)'', ''Vahe Gharakhanyan'', ''Warrakkk'', and ''Eduardogobi''. For '''interface messages''' (translated at [https://translatewiki.net translatewiki.net]), we saw the initiative affecting 42 languages. The average progress in translations across all languages was 56.5% before the translathon, and 78.2% after ('''+21.7%'''). In particular, Sakha improved from 12.2% to 94.2%; Brazilian Portuguese went from 50.6% to 100%; Taraškievica went from 44.9% to 85.3%; Doteli went from 1.3% to 41.2%. Also, while 1.7% of the messages were outdated across all languages before the translathon, the percentage dropped to 0.8% afterwards (-0.9%). For '''documentation messages''' (on mediawiki.org), we saw the initiative affecting 24 languages. The average progress in translations across all languages was 26.6% before translathon, and 46.9% after ('''+20.3%'''). There were particularly notable achievements for three languages. Armenian improved from 1% to 99%; Swedish, from 21% to 99%, and Brazilian Portuguese, from 34% to 83%. Outdated translations across all languages were reduced from 8.4% before translathon to 4.8% afterwards (-3.6%). [https://translatewiki.net/wiki/Project:VisualEditor/2015_Translathon#Graphs_(interface_messages_only) We published some graphs] showing the effect of the event on the Translathon page. We thank the translators for participating and the translatewiki.net staff for facilitating this initiative. === Recent improvements === '''Auto-fill features for citations''' can be enabled on each Wikipedia. The tool uses the '''[[:mw:Citoid|citoid service]]''' to convert a [[:en:URL|URL]] or [[:en:Digital object identifier|DOI]] into a pre-filled, pre-formatted bibliographic citation. You can see an animated GIF of the quick, [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/VisualEditor/GIFs#Auto-citing_a_source|simple process at mediawiki.org]]. So far, about a dozen Wikipedias have enabled the auto-citation tool. To enable it for your wiki, follow the [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Citoid/Enabling_Citoid_on_your_wiki|instructions at mediawiki.org]]. Your wiki can customize the first section of the '''special character inserter''' in VisualEditor. Please follow the [[mw:Special:MyLanguage/VisualEditor/Special_characters|instructions at mediawiki.org]] to put the characters you want at the top. In other changes, if you need to fill in a [[:mw:CAPTCHA|CAPTCHA]] and get it wrong, then you can click to get a new one to complete. VisualEditor can now display and edit [[mediawikiwiki:Extension:Graph|Vega-based graphs]]. If you use the Monobook skin, VisualEditor's appearance is now more consistent with other software. === Future changes === The team will be changing the '''appearance of selected links''' inside VisualEditor. The purpose is to make it easy to see whether your cursor is inside or outside the link. When you select a link, the link label (the words shown on the page) will be enclosed in a faint box. If you place your cursor inside the box, then your changes to the link label will be part of the link. If you place your cursor outside the box, then it will not. This will make it easy to know when new characters will be added to the link and when they will not. On the English Wikipedia, 10% of newly created accounts are now offered both the visual and the wikitext editors. A [[m:Research:VisualEditor's_effect_on_newly_registered_editors/May_2015_study|recent controlled trial]] showed no significant difference in survival or productivity for new users in the short term. New users with access to VisualEditor were very slightly less likely to produce results that needed reverting. You can learn more about this by watching a video of the [[mediawikiwiki:Wikimedia_Research/Showcase#July_2015|July 2015 Wikimedia Research Showcase]]. The proportion of new accounts with access to both editing environments will be gradually increased over time. Eventually all new users have the choice between the two editing environments. === Let's work together === * Share your ideas and ask questions at [[:mw:VisualEditor/Feedback|mw:VisualEditor/Feedback]]. This feedback page is now using [[mw:Flow|Flow]] instead of LiquidThreads. * <mark>Can you read and type in Korean or Japanese?</mark> Language engineer [[mw:User:DChan (WMF)|David Chan]] needs people who know which tools people use to type in some languages. If you speak Japanese or Korean, you can help him test support for these languages. Please see the instructions at [[mw:VisualEditor/IME Testing#What to test|mediawiki.org]] if you can help. * If your wiki would like '''VisualEditor enabled on another namespace''', you can file a request in Phabricator. Please include a link to a community discussion about the requested change. * Please file requests for language-appropriate "{{Int:visualeditor-annotationbutton-bold-tooltip}}" and "{{Int:visualeditor-annotationbutton-italic-tooltip}}" icons for the styling menu [https://phabricator.wikimedia.org/maniphest/task/create/?projects=PHID-PROJ-dafezmpv6huxg3taml24 in Phabricator]. * The design research team wants to see how real editors work. Please [https://jfe.qualtrics.com/form/SV_6R04ammTX8uoJFP sign up for their research program]. * The weekly task triage meetings continue to be open to volunteers, usually on Tuesdays at 12:00 (noon) PDT (19:00 UTC). Learn how to join the meetings and how to nominate bugs at [[:mw:VisualEditor/Weekly triage meetings|mw:VisualEditor/Weekly triage meetings]]. You do not need to attend the meeting to nominate a bug for consideration as a Q1 blocker, though. Instead, go to Phabricator and "associate" the main [[phab:project/profile/483/|VisualEditor project]] with the bug. If you aren't reading this in your favorite language, then please help us with translations! Subscribe to the [[mail:translators-l|Translators mailing list]] or [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User_talk:Elitre_(WMF)&action=edit&section=new contact us] directly, so that we can notify you when the next issue is ready. Thank you! </div> —[[:mw:User:Elitre (WMF)|Elitre (WMF)]], 22:28, 14 abuztua 2015 (UTC) <!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&oldid=12980645 --> == How can we improve Wikimedia grants to support you better? == ''My apologies for posting this message in English. Please help translate it if you can.'' Hello, The Wikimedia Foundation would like your feedback about how we can '''[[m:Grants:IdeaLab/Reimagining WMF grants|reimagine Wikimedia Foundation grants]]''', to better support people and ideas in your Wikimedia project. Ways to participate: *Respond to questions on [[m:Grants talk:IdeaLab/Reimagining WMF grants|the discussion page of the idea]]. *Join a [[m:Grants:IdeaLab/Events#Upcoming_events|small group conversation]]. *Learn more about [[m:Grants:IdeaLab/Reimagining WMF grants/Consultation|this consultation]]. Feedback is welcome in any language. With thanks, [[m:User:I JethroBT (WMF)|I JethroBT (WMF)]], [[m:Community Resources|Community Resources]], Wikimedia Foundation. ([[m:Grants:IdeaLab/Reimagining WMF grants/ProjectTargets|''Opt-out Instructions'']]) <small>This message was sent by [[m:User:I JethroBT (WMF)|I JethroBT (WMF)]] through [[m:User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]].</small> 00:37, 19 abuztua 2015 (UTC) == How can we improve Wikimedia grants to support you better? == ''My apologies for posting this message in English. Please help translate it if you can.'' Hello, The Wikimedia Foundation would like your feedback about how we can '''[[Grants:IdeaLab/Reimagining WMF grants|reimagine Wikimedia Foundation grants]]''', to better support people and ideas in your Wikimedia project. Ways to participate: *Respond to questions on [[Grants talk:IdeaLab/Reimagining WMF grants|the discussion page of the idea]]. *Join a [[Grants:IdeaLab/Events#Upcoming_events|small group conversation]]. *Learn more about [[Grants:IdeaLab/Reimagining WMF grants/Consultation|this consultation]]. Feedback is welcome in any language. With thanks, [[User:I JethroBT (WMF)|I JethroBT (WMF)]], [[Community Resources]], Wikimedia Foundation. ([[Grants:IdeaLab/Reimagining WMF grants/ProjectTargets|''Opt-out Instructions'']]) <small>This message was sent by {{user|I JethroBT (WMF)}} through [[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]].</small> 00:54, 19 abuztua 2015 (UTC) <!-- Message sent by User:I JethroBT (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Grants:IdeaLab/Reimagining_WMF_grants/ProjectTargets&oldid=13196071 --> == Introducing the Wikimedia public policy site == Hi all, We are excited to introduce a new Wikimedia Public Policy site. The site includes resources and position statements on access, copyright, censorship, intermediary liability, and privacy. The site explains how good public policy supports the Wikimedia projects, editors, and mission. Visit the public policy portal: https://policy.wikimedia.org/ Please help translate the [[m:Public policy|statements on Meta Wiki]]. You can [http://blog.wikimedia.org/2015/09/02/new-wikimedia-public-policy-site/ read more on the Wikimedia blog]. Thanks, [[m:User:YWelinder (WMF)|Yana]] and [[m:User:Slaporte (WMF)|Stephen]] ([[m:User talk:Slaporte (WMF)|Talk]]) 18:12, 2 iraila 2015 (UTC) ''(Sent with the [[m:MassMessage#Global_message_delivery|Global message delivery system]])'' <!-- Message sent by User:Slaporte (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Slaporte_(WMF)/Announcing_public_policy_site&oldid=13439030 --> == Open call for Individual Engagement Grants == ''My apologies for posting this message in English. Please help translate it if you can.'' Greetings! The '''[[m:IEG|Individual Engagement Grants program]] is accepting proposals''' until September 29th to fund new tools, community-building processes, and other experimental ideas that enhance the work of Wikimedia volunteers. Whether you need a small or large amount of funds (up to $30,000 USD), Individual Engagement Grants can support you and your team’s project development time in addition to project expenses such as materials, travel, and rental space. *[[m:Grants:IEG#ieg-apply|'''Submit''' a grant request]] *[[m:Grants:IdeaLab|'''Get help''' with your proposal in IdeaLab]] or [[m:Grants:IdeaLab/Events#Upcoming_events|an upcoming Hangout session]] *[[m:Grants:IEG#ieg-engaging|'''Learn from examples''' of completed Individual Engagement Grants]] Thanks, [[m:User:I JethroBT (WMF)|I JethroBT (WMF)]], [[m:Community Resources|Community Resources]], Wikimedia Foundation. 20:52, 4 iraila 2015 (UTC) ([[m:User:I JethroBT (WMF)/IEG 2015 Targets|''Opt-out Instructions'']]) <small>This message was sent by [[m:User:I JethroBT (WMF)|I JethroBT (WMF)]] ([[m:User talk:I JethroBT (WMF)|talk]]) through [[m:User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]].</small> <!-- Message sent by User:I JethroBT (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:I_JethroBT_(WMF)/IEG_2015_Targets&oldid=13476366 --> == Open call for Individual Engagement Grants == ''My apologies for posting this message in English. Please help translate it if you can.'' Greetings! The '''[[m:IEG|Individual Engagement Grants program]] is accepting proposals''' until September 29th to fund new tools, community-building processes, and other experimental ideas that enhance the work of Wikimedia volunteers. Whether you need a small or large amount of funds (up to $30,000 USD), Individual Engagement Grants can support you and your team’s project development time in addition to project expenses such as materials, travel, and rental space. *[[m:Grants:IEG#ieg-apply|'''Submit''' a grant request]] *[[m:Grants:IdeaLab|'''Get help''' with your proposal in IdeaLab]] or [[m:Grants:IdeaLab/Events#Upcoming_events|an upcoming Hangout session]] *[[m:Grants:IEG#ieg-engaging|'''Learn from examples''' of completed Individual Engagement Grants]] Thanks, [[m:User:I JethroBT (WMF)|I JethroBT (WMF)]], [[m:Community Resources|Community Resources]], Wikimedia Foundation. 22:03, 4 iraila 2015 (UTC) ([[m:User:I JethroBT (WMF)/IEG 2015 Targets|''Opt-out Instructions'']]) <small>This message was sent by [[m:User:I JethroBT (WMF)|I JethroBT (WMF)]] ([[m:User talk:I JethroBT (WMF)|talk]]) through [[m:User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]].</small> <!-- Message sent by User:I JethroBT (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:I_JethroBT_(WMF)/IEG_2015_Targets&oldid=13476366 --> == Wikidata data access is coming == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Hi everyone, Many Wikimedia projects already have access to [[d:|Wikidata]] and make good use of it to improve their content. You already have access to the interwiki link part of Wikidata. I wanted to let you know that your project will be among the next to receive access to the actual data on Wikidata. It is currently scheduled for September 22nd. From then on you can use data from Wikidata either via the property parser function or Lua. I hope we'll be able to support you well with structured data. If you have questions please come to [[d:Wikidata:Wikibooks]]. Cheers [[:d:User:Lydia Pintscher (WMDE)|Lydia Pintscher (WMDE)]] 16:12, 9 iraila 2015 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Lydia Pintscher (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Lydia_Pintscher_(WMDE)/Distribution_List&oldid=13546514 --> == Wikidata data access is here == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> A while ago I announced that you'll be among the next projects to get access to Wikidata's data. This has now happened. You can access the data via a parser function (#property) and Lua. For more information and to ask questions please come to [[d:Wikidata:Wikibooks]]. I hope you'll be able to do great things with this and that it will make your life easier in the long-run. Cheers [[:d:User:Lydia Pintscher (WMDE)|Lydia Pintscher (WMDE)]] 15:48, 22 iraila 2015 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Lydia Pintscher (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Lydia_Pintscher_(WMDE)/Distribution_List&oldid=13750444 --> == Only one week left for Individual Engagement Grant proposals! == (Apologies for using English below, please help translate if you are able.) '''There is still one week left to submit [[m:IEG|Individual Engagement Grant]] (IEG) proposals''' before the September 29th deadline. If you have ideas for new tools, community-building processes, and other experimental projects that enhance the work of Wikimedia volunteers, start your proposal today! Please encourage others who have great ideas to apply as well. Support is available if you want help turning your idea into a grant request. *[[m:Grants:IEG#ieg-apply|'''Submit''' a grant request]] *[[m:Grants:IdeaLab|'''Get help''' with your proposal in IdeaLab]] *[[m:Grants:IEG#ieg-engaging|'''Learn from examples''' of completed Individual Engagement Grants]] [[m:User:I JethroBT (WMF)|I JethroBT (WMF)]], [[m:Community Resources|Community Resources]] 21:01, 22 iraila 2015 (UTC) <!-- Message sent by User:I JethroBT (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:I_JethroBT_(WMF)/IEG_2015_Targets&oldid=13754911 --> == Only one week left for Individual Engagement Grant proposals! == (Apologies for using English below, please help translate if you are able.) '''There is still one week left to submit [[m:IEG|Individual Engagement Grant]] (IEG) proposals''' before the September 29th deadline. If you have ideas for new tools, community-building processes, and other experimental projects that enhance the work of Wikimedia volunteers, start your proposal today! Please encourage others who have great ideas to apply as well. Support is available if you want help turning your idea into a grant request. *[[m:Grants:IEG#ieg-apply|'''Submit''' a grant request]] *[[m:Grants:IdeaLab|'''Get help''' with your proposal in IdeaLab]] *[[m:Grants:IEG#ieg-engaging|'''Learn from examples''' of completed Individual Engagement Grants]] [[m:User:I JethroBT (WMF)|I JethroBT (WMF)]], [[m:Community Resources|Community Resources]] 22:58, 22 iraila 2015 (UTC) <!-- Message sent by User:I JethroBT (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:I_JethroBT_(WMF)/IEG_2015_Targets&oldid=13754911 --> == Reimagining WMF grants report == ''(My apologies for using English here, please help translate if you are able.)'' Last month, we asked for community feedback on [[m:Grants:IdeaLab/Reimagining WMF grants| a proposal to change the structure of WMF grant programs]]. Thanks to the 200+ people who participated! '''[[m:Grants:IdeaLab/Reimagining_WMF_grants/Outcomes| A report]]''' on what we learned and changed based on this consultation is now available. Come read about the findings and next steps as WMF’s Community Resources team begins to implement changes based on your feedback. Your questions and comments are welcome on [[m:Grants talk:IdeaLab/Reimagining WMF grants/Outcomes|the outcomes discussion page]]. With thanks, [[m:User:I JethroBT (WMF)|I JethroBT (WMF)]] 16:56, 28 iraila 2015 (UTC) <!-- Message sent by User:I JethroBT (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Grants:IdeaLab/Reimagining_WMF_grants/ProjectTargets&oldid=13850666 --> == VisualEditor News #5—2015 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> ''[[m:VisualEditor/Newsletter/2015/October|Read this in another language]] • [[:m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]'' <div style="margin:0.5em;width:230px;{{#switch:ltr|rtl=float:left;margin-left:0;|#default=float:right;margin-right:0;}}border:1px solid #AAA;padding:0.5em;"> [[File:VisualEditor-logo.svg|200x70px|center|alt=VisualEditor]] '''Did you know?''' <div class="thumbcaption" style="font-size: 90%;"> You can use the visual editor on smartphones and tablets.<br><br>[[File:Switching edit modes to VisualEditor on Mobile web.png|alt=Screenshot showing the menu for switching from the wikitext editor to the visual editor|centre|frameless|230x230px]]<br> Click the pencil icon to open the editor for a page. Inside that, use the gear menu in the upper right corner to "{{int:mobile-frontend-editor-switch-visual-editor}}". The editing button will remember which editing environment you used last time, and give you the same one next time. The desktop site will be switching to a system similar to this one in the coming months. <br><br>You can read and help translate [[:mw:VisualEditor/User guide|the user guide]], which has more information about how to use the visual editor. </div></div> Since the last newsletter, the [[mw:VisualEditor|VisualEditor Team]] has fixed many bugs, added new features, and made some small design changes. They post weekly status reports [[mw:VisualEditor/changelog|on mediawiki.org]]. Their workboard is available [[phab:project/board/483/|in Phabricator]]. Their [[mediawikiwiki:VisualEditor/Current_priorities|current priorities]] are improving support for languages like Japanese and Arabic, making it easier to edit on mobile devices, and providing rich-media tools for formulæ, charts, galleries and uploading. === Recent improvements === '''Educational features:''' The first time ever you use the visual editor, it now draws your attention to the {{Int:visualeditor-annotationbutton-link-tooltip}} and {{Int:visualeditor-toolbar-cite-label}} tools. When you click on the tools, it explains why you should use them. ([[Phab:T108620|T108620]]) Alongside this, the welcome message for new users has been simplified to make editing more welcoming. ([[Phab:T112354|T112354]]) More in-software educational features are planned. '''Links:''' It is now easier to understand when you are adding text to a link and when you are typing plain text next to it. ([[Phab:T74108|T74108]], [[Phab:T91285|T91285]]) The editor now fully supports ISBN, PMID or RFC numbers. ([[Phab:T109498|T109498]], [[Phab:T110347|T110347]], [[Phab:T63558|T63558]]) These [[:en:Help:Magic_links|"magic links"]] use a custom link editing tool. '''Uploads:''' Registered editors can now '''upload images''' and other media to Commons while editing. Click the new tab in the "{{int:visualeditor-toolbar-insert}} {{int:visualeditor-dialogbutton-media-tooltip}}" tool. You will be guided through the process without having to leave your edit. At the end, the image will be inserted. This tool is limited to one file at a time, owned by the user, and licensed under Commons's standard license. For more complex situations, the tool links to more advanced upload tools. You can also drag the image into the editor. This will be available in the wikitext editor later. '''Mobile:''' Previously, the visual editor was available on the mobile Wikipedia site only on tablets. Now, editors can use it on all devices regardless of size if they wish. ([[Phab:T85630|T85630]]) Edit conflicts were previously broken on the mobile website. Edit conflicts can now be resolved in both wikitext and visual editors. ([[Phab:T111894|T111894]]) Sometimes templates and similar items could not be deleted on the mobile website. Selecting them caused the on-screen keyboard to hide with some browsers. Now there is a new "{{int:Visualeditor-contextitemwidget-label-remove}}" button, so that these things can be removed if the keyboard hides. ([[Phab:T62110|T62110]]) You can also edit table cells in mobile now. '''Rich editing tools:''' You can now add and edit '''sheet''' '''music''' in the visual editor. ([[Phab:T112925|T112925]]) There are separate tabs for advanced options, such as MIDI and Ogg audio files. ([[Phab:T114227|T114227]], [[Phab:T113354|T113354]]) When editing '''formulæ''' and other blocks, errors are shown as you edit. It is also possible to edit some types of '''graphs'''; adding new ones, and support for new types, will be coming. On the '''English Wikipedia''', the visual editor is now automatically available to anyone who creates an account. The preference switch was moved to the normal location, under [[Special:Preferences]]. === Future changes === You will soon be able to '''switch from the wikitext to the visual editor''' after you start editing. ([[phab:T49779|T49779]]) Previously, you could only switch from the visual editor to the wikitext editor. Bi-directional switching will make possible a '''single edit tab.''' ([[phab:T102398|T102398]]) This project will combine the "{{int:vector-view-edit}}" and "{{int:visualeditor-ca-editsource}}" tabs into a single "{{int:vector-view-edit}}" tab, similar to the system already used on the mobile website. The "{{int:vector-view-edit}}" tab will open whichever editing environment you used last time. === Let's work together === * Share your ideas and ask questions at [[:mw:VisualEditor/Feedback|VisualEditor/Feedback]]. This feedback page uses [[mw:Flow|Flow]] for discussions. * <mark>Can you read and type in Korean or Japanese?</mark> Language engineer [[mw:User:DChan (WMF)|David Chan]] needs people who know which tools people use to type in some languages. If you speak Japanese or Korean, you can help him test support for these languages. Please see the instructions at [[mw:VisualEditor/IME Testing#What to test|What to test]] if you can help, and report it on Phabricator ([[phab:T110654|Korean]] - [[phab:T109818|Japanese]]) or on Wikipedia ([[:ko:위키백과:시각편집기/IME|Korean]] - [[:ja:Wikipedia:ビジュアルエディター/フィードバック/IME|Japanese]]). * Local admins can [[mediawikiwiki:Citoid/Enabling_Citoid_on_your_wiki|set up the Citoid automatic reference feature for your wiki]]. If you need help, then please post a request in the [[phab:tag/citoid/|Citoid project on Phabricator]]. Include links to the [[:mw:Help:TemplateData|TemplateData]] for the most important citation templates on your wiki. * The weekly task triage meetings are open to volunteers. Learn how to join the meetings and how to nominate bugs at [[:mw:VisualEditor/Weekly triage meetings|mw:VisualEditor/Weekly triage meetings]]. You do not need to attend the meeting to nominate a bug for consideration, though. Instead, go to Phabricator and "associate" the main [[phab:project/profile/483/|VisualEditor project]] with the bug. If you aren't reading this in your favorite language, then please help us with translations! Subscribe to the [[mail:translators-l|Translators mailing list]] or [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User_talk:Elitre_(WMF)&action=edit&section=new contact us] directly, so that we can notify you when the next issue is ready. Thank you! </div>—[[:mw:User:Elitre (WMF)|Elitre (WMF)]], 18:18, 30 urria 2015 (UTC) <!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&oldid=14334116 --> == Community Wishlist Survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Hi everyone! Apologies for posting in English. Translations are very welcome. The [[:m:Community Tech|Community Tech team]] at the Wikimedia Foundation is focused on building improved curation and moderation tools for experienced Wikimedia contributors. We're now starting a '''[[:m:2015 Community Wishlist Survey|Community Wishlist Survey]]''' to find the most useful projects that we can work on. For phase 1 of the survey, we're inviting all active contributors to submit brief proposals, explaining the project that you'd like us to work on, and why it's important. Phase 1 will last for 2 weeks. In phase 2, we'll ask you to vote on the proposals. Afterwards, we'll analyze the top 10 proposals and create a prioritized wishlist. While most of this process will be conducted in English, we're inviting people from any Wikimedia wiki to submit proposals. We'll also invite volunteer translators to help translate proposals into English. Your proposal should include: the problem that you want to solve, who would benefit, and a proposed solution, if you have one. You can submit your proposal on the Community Wishlist Survey page, using the entry field and the big blue button. We will be accepting proposals for 2 weeks, ending on November 23. We're looking forward to hearing your ideas! </div> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Community Tech Team via [[Lankide:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Lankide eztabaida:MediaWiki message delivery|eztabaida]]) 21:58, 9 azaroa 2015 (UTC)</div> <!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Global_distribution&oldid=14554458 --> == Wikimania 2016 scholarships ambassadors needed == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Hello! [[wm2016:|Wikimania 2016]] scholarships will soon be open; by the end of the week we'll form the committee and we need your help, see [[wm2016:Special:MyLanguage/Scholarship committee|Scholarship committee]] for details. If you want to carefully review nearly a thousand applications in January, you might be a perfect committee member. Otherwise, you can '''volunteer as "ambassador"''': you will observe all the committee activities, ensure that people from your language or project manage to apply for a scholarship, translate '''scholarship applications written in your language''' to English and so on. Ambassadors are allowed to ask for a scholarship, unlike committee members. [[wm2016:Scholarship committee|Wikimania 2016 scholarships subteam]] 10:47, 10 azaroa 2015 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Nemo bis@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=14347818 --> == Community Wishlist Survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Hi everyone! Apologies for posting this in English. Translations are very welcome. We're beginning the second part of the Community Tech team's '''[[:m:2015 Community Wishlist Survey/Voting|Community Wishlist Survey]]''', and we're inviting all active contributors to vote on the proposals that have been submitted. Thanks to you and other Wikimedia contributors, 111 proposals were submitted to the team. We've split the proposals into categories, and now it's time to vote! You can vote for any proposal listed on the pages, using the <nowiki>{{Support}}</nowiki> tag. Feel free to add comments pro or con, but only support votes will be counted. The voting period will be 2 weeks, ending on December 14. The proposals with the most support votes will be the team's top priority backlog to investigate and address. Thank you for participating, and we're looking forward to hearing what you think! Community Tech via </div> [[Lankide:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Lankide eztabaida:MediaWiki message delivery|eztabaida]]) 14:38, 1 abendua 2015 (UTC) <!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Global_distribution&oldid=14913494 --> == VisualEditor News #6—2015 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="eu" dir="ltr"> <div style="margin:0.5em;width:230px;{{#switch:ltr|rtl=float:left;margin-left:0;|#default=float:right;margin-right:0;}}border:1px solid #AAA;padding:0.5em;"> [[File:VisualEditor-logo.svg|200x70px|center|alt=Ikusizko editorea]] '''Ba al zenekien?''' <div class="thumbcaption" style="font-size: 90%;"> Editatzeko sistema berriago eta errazago batek Aldatzeko botoi bakar bat baino ez du izango. Orria behin ireki dela, orduan aukeratu ahalko da ikusizko edo iturburu bertsioen artean. [[File:VisualEditor single edit tab preference dialog.png|alt=Pantaila-argazkian ikusten da wikitestu editorea ala ikusizko editorea aukeratzeko ateratzen den elkarrizketa mezua.|centre|frameless|230x230px]]<br> Aldatzeko botoiak banatuta egotea nahiago baduzu, zure hobespenetan aukeratu dezakezu, bai ikusizko editorean hurrengoan irekitzean ateratzen den elkarrizketa mezuan bai [[Special:Preferences]] atalera joanez eta nahi duzun ezarpenak aukeratzen. <br><br>[[File:VisualEditor single edit tab in preferences 2015-12-18.png|alt=Pantaila-argazkia Hobespenetako goitibeherako menua erakusten.|centre|frameless|230x230px]] Gaur egungo asmoa Aldatu botoia sakatzean aldaketak egiteko gehien erabiltzen duzun ingurunea lehenetsi bezala irekitzea da. <br><br>[[:mw:VisualEditor/User guide|Erabiltzaile gida]] irakurri eta itzultzen lagundu dezakezu; bertan informazio gehiago duzu ikusizko editorearen inguruan. </div></div> ''[[m:VisualEditor/Newsletter/2015/December|Irakurri hau beste hizkuntza batean]] • [[:m:VisualEditor/Newsletter|Berripaper eleanitz honetarako harpidetza zerrenda]]'' Azken berripaperetik hona, [[mw:VisualEditor|ikusizko editorearen lantaldeak]] hainbat akats konpondu eta matematika formulen tresnak zabaldu ditu. Taldearen lan-plana [[phab:project/board/483/| Phabricator]]ren eskura dago. Beren lehentasuna japoniera edo arabiera bezalako hizkuntzekin bateragarritasuna lortzeko laguntza ematea da. Horrez gain, multimedia tresnak eskura jarri nahi dituzte formulak, grafikoak, galeriak eta fitxategien igoerak errazteko. === Azken hobekuntzak === '''Wikitestutik ikusizko editorera''' pasa ahal zaitezke aldaketak egiten hasi ondoren. '''LaTeX matematika formulen editorea''' aski zabaldu da. ([[phab:T118616|T118616)]] Formula ikusi dezakezu LaTeX kodea aldatu ahala. Botoietan klik egin dezakezu LaTeX kode zuzena sinbolo askorekin txertatzeko. === Ondorengo aldaketak === The '''single edit tab''' project will combine the "{{int:vector-view-edit}}" and "{{int:visualeditor-ca-editsource}}" tabs into a single "{{int:vector-view-edit}}" tab, like the system already used on the mobile website. ([[phab:T102398|T102398]], [[phab:T58337|T58337]]) Initially, the "{{int:vector-view-edit}}" tab will open whichever editing environment you used last time. Your last editing choice will be stored as a cookie for logged-out users and as an account preference for logged-in editors. Logged-in editors will be able to set a default editor in the {{int:prefs-editing}} tab of [[Special:Preferences]] in the drop-down menu about "{{int:visualeditor-preference-tabs}}". Ikusizko Editorea guztiontzat erabilgarri egongo da 2016an ondorengo Wikipedia hauetan: [[w:am:|Amarikoa]], [[w:bug:|Buginesa]], [[w:cdo:|Min Dong]], [[w:cr:|Cree]], [[w:gv:|Manx]], [[w:hak:|Hakka]], [[w:hy:|Armenian]], [[w:ka:|Georgiera]], [[w:pnt:|Pontic]], [[w:sh:|Serbo-Kroaziera]], [[w:ti:|Tigrinya]], [[w:xmf:|Mingrelian]], [[w:za:|Zhuang]], and [[w:zh-min-nan:|Min Nan]]. ([[phab:T116523|T116523]]) Please post your comments and the language(s) that you tested at [[:mw:Topic:St8y4ni42d0vr9cv|the feedback thread on mediawiki.org]]. The developers would like to know how well it works. Please tell them what kind of computer, web browser, and keyboard you are using. In 2016, the '''feedback pages''' for the visual editor on many Wikipedias will be redirected to mediawiki.org. ([[phab:T92661|T92661]]) === Probatzeko aukerak === * Please try the new system for the '''single edit tab''' on [https://test2.wikipedia.org test2.wikipedia.org]. You can edit while logged out to see how it works for logged-out editors, or you can create a separate account to be able to set your account's preferences. <mark>Please share your thoughts about the single edit tab system at [[mediawikiwiki:Topic:Suspcq0bf5nd3gsd|the feedback topic on mediawiki.org]] or [https://jfe.qualtrics.com/form/SV_6R04ammTX8uoJFP sign up for formal user research]</mark> (type "single edit tab" in the question about other areas you're interested in). The new system has not been finalized, and your feedback can affect the outcome. The team particularly wants your thoughts about the options in Special:Preferences. The current choices in Special:Preferences are: ** {{int:visualeditor-preference-tabs-remember-last}}, ** {{int:visualeditor-preference-tabs-prefer-ve}}, ** {{int:visualeditor-preference-tabs-prefer-wt}}, eta ** {{int:visualeditor-preference-tabs-multi-tab}}. (This is the current state for people already using the visual editor. None of these options will be visible if you have disabled the visual editor in your preferences at that wiki.) * <mark>Can you read and type in Korean or Japanese?</mark> Language engineer [[mw:User:DChan (WMF)|David Chan]] needs people who know which tools people use to type in some languages. If you speak Japanese or Korean, you can help him test support for these languages. Please see the instructions at [[mw:VisualEditor/IME Testing#What to test|What to test]] if you can help, and report it on Phabricator ([[phab:T110654|Korean]] - [[phab:T109818|Japanese]]) or on Wikipedia ([[:ko:위키백과:시각편집기/IME|Korean]] - [[:ja:Wikipedia:ビジュアルエディター/フィードバック/IME|Japanese]]). If you aren't reading this in your favorite language, then please help us with translations! Subscribe to the [[mail:translators-l|Translators mailing list]] or [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User_talk:Elitre_(WMF)&action=edit&section=new contact us] directly, so that we can notify you when the next issue is ready. {{int:Feedback-thanks-title}} </div> [[:mw:User:Elitre (WMF)|Elitre (WMF)]], 00:06, 25 abendua 2015 (UTC) <!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&oldid=15165847 --> == [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/Call for candidates|Nominations are being accepted for 2015 Wikimedia Foundation elections]] == ''This is a message from the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/Committee|2015 Wikimedia Foundation Elections Committee]]. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/MassMessages/Accepting nominations|Translations]] are available.'' [[File:Wikimedia Foundation logo - vertical (2012-2016).svg|100px|right]] Greetings, I am pleased to announce that nominations are now being accepted for the 2015 Wikimedia Foundation Elections. This year the Board and the FDC Staff are looking for a diverse set of candidates from regions and projects that are traditionally under-represented on the board and in the movement as well as candidates with experience in technology, product or finance. To this end they have [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/Call for candidates|published letters]] describing what they think is needed and, recognizing that those who know the community the best are the community themselves, the election committee is [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015|accepting nominations]] for community members you think should run and will reach out to those nominated to provide them with information about the job and the election process. This year, elections are being held for the following roles: ''Board of Trustees''<br/> The Board of Trustees is the decision-making body that is ultimately responsible for the long term sustainability of the Foundation, so we value wide input into its selection. There are three positions being filled. More information about this role can be found at [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/Board elections/2015|the board elections page]]. ''Funds Dissemination Committee (FDC)''<br/> The Funds Dissemination Committee (FDC) makes recommendations about how to allocate Wikimedia movement funds to eligible entities. There are five positions being filled. More information about this role can be found at [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/FDC elections/2015|the FDC elections page]]. ''Funds Dissemination Committee (FDC) Ombud''<br/> The FDC Ombud receives complaints and feedback about the FDC process, investigates complaints at the request of the Board of Trustees, and summarizes the investigations and feedback for the Board of Trustees on an annual basis. One position is being filled. More information about this role can be found at [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/FDC Ombudsperson elections/2015|the FDC Ombudsperson elections page]]. The candidacy submission phase lasts from 00:00 UTC April 20 to 23:59 UTC May 5 for the Board and from 00:00 UTCApril 20 to 23:59 UTC April 30 for the FDC and FDC Ombudsperson. This year, we are accepting both self-nominations and nominations of others. More information on this election and the nomination process can be found on [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015|the 2015 Wikimedia elections page on Meta-Wiki]]. Please feel free to post a note about the election on your project's village pump. Any questions related to the election can be posted on the talk page on Meta, or sent to the election committee's mailing list, board-elections -at- wikimedia.org On behalf of the Elections Committee,<br/> -Gregory Varnum ([[m:User:Varnent|User:Varnent]])<br/> Coordinator, [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/Committee|2015 Wikimedia Foundation Elections Committee]] ''Posted by the [[m:User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] on behalf of the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/Committee|2015 Wikimedia Foundation Elections Committee]], 05:03, 21 April 2015 (UTC) • [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/MassMessages/Accepting nominations|Translate]] • [[m:Talk:Wikimedia Foundation elections 2015|Get help]] <!-- Message sent by User:Varnent@metawiki using the list at http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=11918510 --> : 20:50, 8 urtarrila 2015 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/MassMessages/FDC voting has begun|Wikimedia Foundation Funds Dissemination Committee elections 2015]] == [[File:Wikimedia Foundation RGB logo with text.svg|right|75px|link=m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/MassMessages/FDC voting has begun]] ''This is a message from the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/Committee|2015 Wikimedia Foundation Elections Committee]]. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/MassMessages/FDC voting has begun|Translations]] are available.'' [[m:Special:SecurePoll/vote/336|Voting has begun]] for [[m:Wikimedia Foundation elections 2015#Requirements|eligible voters]] in the 2015 elections for the ''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/FDC elections/2015|Funds Dissemination Committee]]'' (FDC) and ''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/FDC Ombudsperson elections/2015|FDC Ombudsperson]]''. Questions and discussion with the candidates for the ''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/FDC elections/2015/Questions|Funds Dissemination Committee]]'' (FDC) and ''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/FDC Ombudsperson elections/2015/Questions|FDC Ombudsperson]]'' will continue during the voting. Nominations for the ''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/Board elections/2015|Board of Trustees]]'' will be accepted until 23:59 UTC May 5. The ''[[m:Special:MyLanguage/Grants:APG/Funds Dissemination Committee|Funds Dissemination Committee]]'' (FDC) makes recommendations about how to allocate Wikimedia movement funds to eligible entities. There are five positions on the committee being filled. The ''[[m:Special:MyLanguage/Grants:APG/Funds Dissemination Committee/Ombudsperson role, expectations, and selection process|FDC Ombudsperson]]'' receives complaints and feedback about the FDC process, investigates complaints at the request of the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees|Board of Trustees]], and summarizes the investigations and feedback for the Board of Trustees on an annual basis. One position is being filled. The voting phase lasts from 00:00 UTC May 3 to 23:59 UTC May 10. '''[[m:Special:SecurePoll/vote/336|Click here to vote]].''' Questions and discussion with the candidates will continue during that time. '''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/FDC elections/2015/Questions|Click here to ask the FDC candidates a question]]. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/FDC Ombudsperson elections/2015/Questions|Click here to ask the FDC Ombudsperson candidates a question]].''' More information on the candidates and the elections can be found on the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/FDC elections/2015|2015 FDC election page]], the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/FDC Ombudsperson elections/2015|2015 FDC Ombudsperson election page]], and the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/Board elections/2015|2015 Board election page]] on Meta-Wiki. On behalf of the Elections Committee,<br/> -Gregory Varnum ([[m:User:Varnent|User:Varnent]])<br/> Volunteer Coordinator, [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/Committee|2015 Wikimedia Foundation Elections Committee]] ''Posted by the [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] 03:45, 4 May 2015 (UTC) • [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/MassMessages/FDC voting has begun|Translate]] • [[m:Talk:Wikimedia Foundation elections 2015|Get help]] <!-- Message sent by User:Varnent@metawiki using the list at http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=12082785 --> : 20:50, 8 urtarrila 2015 (UTC) == [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:SecurePoll/vote/339?setlang=eu Wikimedia Foundation Board of Trustees elections 2015] == [[File:Wikimedia Foundation logo - vertical (2012-2016).svg|right|100px|link=metawiki:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/MassMessages/Board voting has begun]] ''This is a message from the [[metawiki:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/Committee|2015 Wikimedia Foundation Elections Committee]]. [[metawiki:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/MassMessages/Board voting has begun|Translations]] are available.'' [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:SecurePoll/vote/339?setlang=eu Voting has begun] for [[metawiki:Wikimedia Foundation elections 2015#Requirements|eligible voters]] in the 2015 elections for the ''[[metawiki:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/Board elections/2015|Wikimedia Foundation Board of Trustees]]''. Questions and discussion with the candidates for the ''[[metawiki:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/Board elections/2015/Questions|Board]]'' will continue during the voting. The ''[[metawiki:Wikimedia Foundation Board of Trustees|Wikimedia Foundation Board of Trustees]]'' is the ultimate governing authority of the Wikimedia Foundation, a 501(c)(3) non-profit organization registered in the United States. The Wikimedia Foundation manages many diverse projects such as Wikipedia and Commons. The voting phase lasts from 00:00 UTC May 17 to 23:59 UTC May 31. '''[https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:SecurePoll/vote/339?setlang=eu Click here to vote].''' More information on the candidates and the elections can be found on the [[metawiki:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/Board elections/2015|2015 ''Board'' election page]] on Meta-Wiki. On behalf of the Elections Committee,<br/> -Gregory Varnum ([[metawiki:User:Varnent|User:Varnent]])<br/> Volunteer Coordinator, [[metawiki:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/Committee|2015 Wikimedia Foundation Elections Committee]] ''Posted by the [[metawiki:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] 17:20, 17 May 2015 (UTC) • [[metawiki:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/MassMessages/Board voting has begun|Translate]] • [[metawiki:Talk:Wikimedia Foundation elections 2015|Get help]] <!-- Message sent by User:Varnent@metawiki using the list at http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=12206621 --> : 20:50, 8 urtarrila 2015 (UTC) == Pywikibot compat will no longer be supported - Please migrate to pywikibot core == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <small>Sorry for English, I hope someone translates this.</small><br /> [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Pywikibot|Pywikibot]] (then "Pywikipediabot") was started back in 2002. In 2007 a new branch (formerly known as "rewrite", now called "core") was started from scratch using the MediaWiki API. The developers of Pywikibot have decided to stop supporting the compat version of Pywikibot due to bad performance and architectural errors that make it hard to update, compared to core. If you are using pywikibot compat it is likely your code will break due to upcoming MediaWiki API changes (e.g. [[phab:T101524|T101524]]). It is highly recommended you migrate to the core framework. There is a [[mw:Manual:Pywikibot/Compat deprecation|migration guide]], and please [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Pywikibot/Communication|contact us]] if you have any problem. There is an upcoming MediaWiki API breaking change that compat will not be updated for. If your bot's name is in [https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2015-June/081931.html this list], your bot will most likely break. Thank you,<br /> The Pywikibot development team, 19:30, 5 June 2015 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Ladsgroup@metawiki using the list at http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=12271740 --> : 20:50, 8 urtarrila 2015 (UTC) == Pywikibot compat will no longer be supported - Please migrate to pywikibot core == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <small>Sorry for English, I hope someone translates this.</small><br /> [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Pywikibot|Pywikibot]] (then "Pywikipediabot") was started back in 2002. In 2007 a new branch (formerly known as "rewrite", now called "core") was started from scratch using the MediaWiki API. The developers of Pywikibot have decided to stop supporting the compat version of Pywikibot due to bad performance and architectural errors that make it hard to update, compared to core. If you are using pywikibot compat it is likely your code will break due to upcoming MediaWiki API changes (e.g. [[phab:T101524|T101524]]). It is highly recommended you migrate to the core framework. There is a [[mw:Manual:Pywikibot/Compat deprecation|migration guide]], and please [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Pywikibot/Communication|contact us]] if you have any problem. There is an upcoming MediaWiki API breaking change that compat will not be updated for. If your bot's name is in [https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2015-June/081931.html this list], your bot will most likely break. Thank you,<br /> The Pywikibot development team, 19:30, 5 June 2015 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Ladsgroup@metawiki using the list at http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=12271740 --> : 20:50, 8 urtarrila 2015 (UTC) == Harassment consultation == {{int:Please-translate}} The Community Advocacy team the Wikimedia Foundation has opened a consultation on the topic of '''harassment''' on [[m:Harassment consultation 2015|Meta]]. The consultation period is intended to run for one month from today, November 16, and end on December 17. Please share your thoughts there on harassment-related issues facing our communities and potential solutions. (Note: this consultation is not intended to evaluate specific cases of harassment, but rather to discuss the problem of harassment itself.) ::*[[m:Harassment consultation 2015|Harassment consultation 2015]] :Regards, [[m:Community Advocacy|Community Advocacy, Wikimedia Foundation]] <!-- Message sent by User:PEarley (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:PEarley_(WMF)/Inspire_Mass_Message&oldid=14684364 --> : 20:50, 8 urtarrila 2015 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Free Bassel/MassMessages/2015 Free Bassel banner straw poll|Your input requested on the proposed #FreeBassel banner campaign]] == ''This is a message regarding the [[:m:Special:MyLanguage/Free Bassel/Banner|proposed 2015 Free Bassel banner]]. [[m:Special:MyLanguage/Free Bassel/MassMessages/2015 Free Bassel banner straw poll|Translations]] are available.'' Hi everyone, This is to inform all Wikimedia contributors that a [[:m:Special:MyLanguage/Free Bassel/Banner/Straw poll|straw poll seeking your involvement]] has just been started on Meta-Wiki. As some of your might be aware, a small group of Wikimedia volunteers have proposed a banner campaign informing Wikipedia readers about the urgent situation of our fellow Wikipedian, open source software developer and Creative Commons activist, [[:w:Bassel Khartabil|Bassel Khartabil]]. An exemplary [[:m:Special:MyLanguage/Free Bassel/Banner|banner]] and an [[:m:Special:MyLanguage/Free Bassel/Banner|explanatory page]] have now been prepared, and translated into about half a dozen languages by volunteer translators. We are seeking [[:m:Special:MyLanguage/Free Bassel/Banner/Straw poll|your involvement to decide]] if the global Wikimedia community approves starting a banner campaign asking Wikipedia readers to call on the Syrian government to release Bassel from prison. We understand that a campaign like this would be unprecedented in Wikipedia's history, which is why we're seeking the widest possible consensus among the community. Given Bassel's urgent situation and the resulting tight schedule, we ask everyone to [[:m:Special:MyLanguage/Free Bassel/Banner/Straw poll|get involved with the poll and the discussion]] to the widest possible extent, and to promote it among your communities as soon as possible. (Apologies for writing in English; please kindly [[m:Special:MyLanguage/Free Bassel/MassMessages/2015 Free Bassel banner straw poll|translate]] this message into your own language.) Thank you for your participation! ''Posted by the [[:m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] 21:47, 25 November 2015 (UTC) • [[m:Special:MyLanguage/Free Bassel/MassMessages/2015 Free Bassel banner straw poll|Translate]] • [[:m:Talk:Free Bassel/Banner|Get help]] <!-- Message sent by User:Varnent@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=14758733 --> : 20:50, 8 urtarrila 2015 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Wikipedia 15|Get involved in Wikipedia 15!]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> ''This is a message from the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation|Wikimedia Foundation]]. [[m:Special:MyLanguage/Wikipedia 15/MassMessages/Get involved|Translations]] are available.'' [[File:International-Space-Station wordmark blue.svg|right|200px]] As many of you know, January 15 is Wikipedia’s 15th Birthday! People around the world are getting involved in the celebration and have started adding their [[m:Special:MyLanguage/Wikipedia 15/Events|events on Meta Page]]. While we are celebrating Wikipedia's birthday, we hope that all projects and affiliates will be able to utilize this celebration to raise awareness of our community's efforts. Haven’t started planning? Don’t worry, there’s lots of ways to get involved. Here are some ideas: * '''[[m:Special:MyLanguage/Wikipedia 15/Events|Join/host an event]]'''. We already have more than 80, and hope to have many more. * '''[[m:Special:MyLanguage/Wikipedia 15/Media|Talk to local press]]'''. In the past 15 years, Wikipedia has accomplished extraordinary things. We’ve made a [[m:Special:MyLanguage/Wikipedia 15/15 years|handy summary]] of milestones and encourage you to add your own. More resources, including a [[m:Special:MyLanguage/Wikipedia 15/Media#releases|press release template]] and [[m:Special:MyLanguage/Communications/Movement Communications Skills|resources on working with the media]], are also available. * '''[[m:Special:MyLanguage/Wikipedia 15/Material|Design a Wikipedia 15 logo]]'''. In place of a single icon for Wikipedia 15, we’re making dozens. Add your own with something fun and representative of your community. Just use the visual guide so they share a common sensibility. * '''[[m:Special:MyLanguage/Wikipedia 15/Events/Package#birthdaywish|Share a message on social media]]'''. Tell the world what Wikipedia means to you, and add #wikipedia15 to the post. We might re-tweet or share your message! Everything is linked on the [[m:Special:MyLanguage/Wikipedia 15|Wikipedia 15 Meta page]]. You’ll find a set of ten data visualization works that you can show at your events, and a [[c:Category:Wikipedia15 Mark|list of all the Wikipedia 15 logos]] that community members have already designed. If you have any questions, please contact [[m:User:ZMcCune (WMF)|Zachary McCune]] or [[m:User:JSutherland (WMF)|Joe Sutherland]]. Thanks and Happy nearly Wikipedia 15!<br /> -The Wikimedia Foundation Communications team ''Posted by the [[m:User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]], 20:58, 18 abendua 2015 (UTC) • [[m:Wikipedia 15/MassMessages/Get involved|{{int:please-translate}}]] • [[m:Talk:Wikipedia 15|{{int:help}}]] </div> <!-- Message sent by User:GVarnum-WMF@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=15158198 --> : 20:50, 8 urtarrila 2015 (UTC) jac5hhzv7i6j6kujf2ujom1s1g19t4z 4 3097 9574 9459 2017-06-23T10:57:11Z MarcoAurelio 391 wikitext text/x-wiki {{artxibo}} == Wikimania 2016 Scholarships - Deadline soon! == :{{int:Please-translate}} A reminder - applications for scholarships for Wikimania 2016 in Esino Lario, Italy, are closing soon! Please get your applications in by January 9th. To apply, visit the page below: :*[https://wikimania2016.wikimedia.org/wiki/Scholarships Wikimania 2016 Scholarships] [[User:PEarley (WMF)|Patrick Earley (WMF)]] via [[Lankide:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Lankide eztabaida:MediaWiki message delivery|eztabaida]]) 01:50, 5 urtarrila 2016 (UTC) <!-- Message sent by User:PEarley (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:PEarley_(WMF)/Mass_Message_-_large&oldid=15209973 --> == 2016 WMF Strategy consultation == :{{int:Please-translate}} Hello, all. The Wikimedia Foundation (WMF) has launched a consultation to help create and prioritize WMF strategy beginning July 2016 and for the 12 to 24 months thereafter. This consultation will be open, on Meta, from 18 January to 26 February, after which the Foundation will also use these ideas to help inform its Annual Plan. (More on our timeline can be found on that Meta page.) Your input is welcome (and greatly desired) at the Meta discussion, [[:m:2016 Strategy/Community consultation|2016 Strategy/Community consultation]]. Apologies for English, where this is posted on a non-English project. We thought it was more important to get the consultation translated as much as possible, and good headway has been made there in some languages. There is still much to do, however! We created [[:m:2016 Strategy/Translations]] to try to help coordinate what needs translation and what progress is being made. :) If you have questions, please reach out to me on my talk page or on the strategy consultation's talk page or by email to mdennis@wikimedia.org. I hope you'll join us! [[:m:User:Mdennis (WMF)|Maggie Dennis]] via [[Lankide:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Lankide eztabaida:MediaWiki message delivery|eztabaida]]) 19:06, 18 urtarrila 2016 (UTC) <!-- Message sent by User:Mdennis (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:PEarley_(WMF)/Mass_Message_-_large&oldid=15253743 --> == VisualEditor News #1—2016 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="eu" dir="ltr"> ''[[:m:VisualEditor/Newsletter/2016/February|Irakurri hau beste hizkuntza batean]] • [[:m:VisualEditor/Newsletter|Berripaper eleanitz honetarako harpidetza zerrenda]]'' <div style="margin:0.5em;width:230px;{{#switch:ltr|rtl=float:left;margin-left:0;|#default=float:right;margin-right:0;}}border:1px solid #AAA;padding:0.5em;"> [[File:VisualEditor-logo.svg|200x70px|center|alt=Ikusizko editorea]] '''Ba al zenekien?''' <div class="thumbcaption" style="font-size: 90%;"> Esperientziadun lankideen artean, ikusizko editorearen taulen editoreak arrakasta handia izaten ari da. [[File:VisualEditor table menu move column.png|alt=Screenshot showing a pop-up menu for column operations in a table|centre|frameless|230x230px]] Zutabearen goialdean edo errenkaren amaieran klik eginez gero, zutabeak eta errenkak errez txertatu eta kendu ditzakezu. Orain, zutabeak eta lerroak antolatu ditzakezu ere. Klik egin "Move before" edo "Move after" zutabeak edo lerroak ondokoekin elkartrukatzeko. [[:mw:VisualEditor/User guide|Erabiltzaile gida]] irakurri eta itzultzen lagundu dezakezu; bertan informazio gehiago duzu ikusizko editorearen inguruan.</div></div> Azken berripaperetik, [[:mw:VisualEditor/Portal|Ikusizko Editorearen taldak]] hainbat akats zuzendu ditu. Taldearen lan-plana [[phab:project/board/483/| Phabricator]]ren eskura dago. Bere [[:mw:VisualEditor/Current_priorities|oraingo lehentasunak]] hizkuntza batzuen idazkeren laguntza hobetzea da (japoniera, koreera, arabiera, indiera, eta Han idazkera). Horrez gain, ediziorako fitxa soilaren interfazea hobetzeko lanak egin dituzte. === Azken aldaketak === You can '''switch from the wikitext editor to the visual editor''' after you start editing. This function is available to nearly all editors at most wikis except the Wiktionaries and Wikisources. Many local '''feedback pages''' for the visual editor have been redirected to [[:mw:VisualEditor/Feedback]]. You can now re-arrange columns and rows in '''tables''', as well as copying a row, column or any other selection of cells and pasting it in a new location. The '''formula editor''' has two options: you can choose "Quick edit" to see and change only the LaTeX code, or "Edit" to use the full tool. The full tool offers immediate preview and an extensive list of symbols. === Ondorengo aldaketak === The '''[[:mw:VisualEditor/Single edit tab|single edit tab]]''' project will combine the "{{int:vector-view-edit}}" and "{{int:visualeditor-ca-editsource}}" tabs into a single "{{int:vector-view-edit}}" tab. This is similar to the system already used on the mobile website. ([[phab:T102398|T102398]]) Initially, the "{{int:vector-view-edit}}" tab will open whichever editing environment you used last time. Your last editing choice will be stored as an account preference for logged-in editors, and as a cookie for logged-out users. Logged-in editors will have these options in the {{int:prefs-editing}} tab of [[Special:Preferences]]: * {{int:visualeditor-preference-tabs-remember-last}}, * {{int:visualeditor-preference-tabs-prefer-ve}}, * {{int:visualeditor-preference-tabs-prefer-wt}}, eta * {{int:visualeditor-preference-tabs-multi-tab}}. (This is the state for people using the visual editor now.) The visual editor uses the same search engine as [[Special:Search]] to find links and files. This search will get better at detecting typos and spelling mistakes soon. These improvements to search will appear in the visual editor as well. The visual editor will be offered to all editors at most [[:mw:VisualEditor/Rollouts|"Phase 6" Wikipedias]] during the next few months. This will affect the following languages, amongst others: [[:w:ja: |'''Japanese''']], [[:w:ko:|'''Korean''']], [[:w:ur: |'''Urdu''']], [[:w:fa: |'''Persian''']], [[:w:ar: |'''Arabic''']], [[:w:ta: |'''Tamil''']], [[:w:mr: |'''Marathi''']], [[:w:ml: |'''Malayalam''']], [[:w:hi: |'''Hindi''']], [[:w:bn: |'''Bengali''']], [[:w:as: |'''Assamese''']], [[:w:th: |'''Thai''']], [[:w:arc: |'''Aramaic''']]. === Lan egin dezagun elkarrekin === * Please try out the newest version of the '''[[:mw:VisualEditor/Single edit tab|single edit tab]]''' on [[test2wiki:Special:Random|test2.wikipedia.org]]. You may need to restore the default preferences (at the bottom of [[test2wiki:Special:Preferences]]) to see the initial prompt for options. Were you able to find a preference setting that will work for your own editing? Did you see [[:c:File:VisualEditor single edit tab preference dialog.png|the large preferences dialog box]] when you started editing an article there? * <mark>Can you read and type in Korean, Arabic, Japanese, Indic, or Han scripts?</mark> Does typing in these languages feels natural in the visual editor? Language engineer [[:mw:User:DChan (WMF)|David Chan]] needs to know. Please see the instructions at [[:mw:VisualEditor/IME Testing#What to test]] if you can help. Please post your comments and the language(s) that you tested at [[:mw:Topic:St8y4ni42d0vr9cv|the feedback thread on mediawiki.org]]. * If you aren't reading this in your favorite language, then please help us with translations! Subscribe to the [[mail:translators-l|Translators mailing list]] or [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User_talk:Elitre_(WMF)&action=edit&section=new contact us] directly, so that we can notify you when the next issue is ready. {{int:Feedback-thanks-title}} </div> [[:mw:User:Elitre (WMF)|Elitre (WMF)]], 21:22, 26 otsaila 2016 (UTC) <!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&oldid=15385167 --> == Open Call for Individual Engagement Grants == [[File:IEG barnstar 2.png|right|100px]] {{int:Please-translate}}: Greetings! The '''[[m:Special:MyLanguage/IEG|Individual Engagement Grants (IEG) program]] is accepting proposals''' until April 12th to fund new tools, research, outreach efforts, and other experiments that enhance the work of Wikimedia volunteers. Whether you need a small or large amount of funds (up to $30,000 USD), IEGs can support you and your team’s project development time in addition to project expenses such as materials, travel, and rental space. *[[m:Special:MyLanguage/Grants:IEG#ieg-apply|'''Submit''' a grant request]] or [[m:Special:MyLanguage/Grants:IdeaLab|'''draft''' your proposal]] in IdeaLab *[[m:Special:MyLanguage/Grants:IdeaLab/Events#Upcoming_events|'''Get help''' with your proposal]] in an upcoming Hangout session *[[m:Special:MyLanguage/Grants:IEG#ieg-engaging|'''Learn from examples''' of completed Individual Engagement Grants]] With thanks, [[m:User:I JethroBT (WMF)|I JethroBT (WMF)]] 15:47, 31 martxoa 2016 (UTC) <!-- Message sent by User:I JethroBT (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:I_JethroBT_(WMF)/IEG_2015_Targets&oldid=15490024 --> == Server switch 2016 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] will be testing its newest data center in Dallas. This will make sure Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to conduct a planned test. This test will show whether they can reliably switch from one data center to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems. They will switch all traffic to the new data center on '''Tuesday, 19 April'''.<br/> On '''Thursday, 21 April''', they will switch back to the primary data center. Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop during those two switches. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. '''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.''' *You will not be able to edit for approximately 15 to 30 minutes on Tuesday, 19 April and Thursday, 21 April, starting at 14:00 UTC (15:00 BST, 16:00 CEST, 10:00 EDT, 07:00 PDT). If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case. ''Other effects'': *Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped. *There will be a code freeze for the week of 18 April. No non-essential code deployments will take place. This test was originally planned to take place on March 22. April 19th and 21st are the new dates. You can [[wikitech:Switch Datacenter#Schedule for Q3 FY2015-2016 rollout|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. They will post any changes on that schedule. There will be more notifications about this. '''Please share this information with your community.''' /[[m:User:Whatamidoing (WMF)|User:Whatamidoing (WMF)]] ([[m:User talk:Whatamidoing (WMF)|talk]]) 21:08, 17 apirila 2016 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Tech/Server_switch_2016/Delivery_list&oldid=15533827 --> == Compact Language Links enabled in this wiki today == {{int:Please-translate}} <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> [[File:Compact-language-links-list.png|thumb|Screenshot of Compact Language Links interlanguage list]] [[:mw:Universal_Language_Selector/Compact_Language_Links|Compact Language Links]] has been available as a beta-feature on all Wikimedia wikis since 2014. With compact language links enabled, users are shown a much shorter list of languages on the interlanguage link section of an article (see image). Based on several factors, this shorter list of languages is expected to be more relevant for them and valuable for finding similar content in a language known to them. More information about compact language links can be found in [[:mw:Universal_Language_Selector/Compact_Language_Links|the documentation]]. From today onwards, compact language links has been enabled as the default listing of interlanguage links on this wiki. Using the button at the bottom, you will be able to see a longer list of all the languages the article has been written in. The setting for this compact list can be changed by using the checkbox under ''User Preferences -> Appearance -> Languages'' The compact language links feature has been tested extensively by the Wikimedia Language team, which developed it. However, in case there are any problems or other feedback please let us know on the [[:mw:Talk:Universal_Language_Selector/Compact_Language_Links|project talk page]] or on this discussion thread. It is to be noted that on some wikis the presence of an existing older gadget that was used for a similar purpose may cause an interference for compact language list. We would like to bring this to the attention of the admins of this wiki. Full details are on [[phab:T131455|this phabricator ticket]] (in English). Due to the large scale enablement of this feature, we have had to use [[:m:Global_message_delivery|MassMessage]] for this announcement and as a result it is only written in English. We will really appreciate if this message can be translated for other users of this wiki. Thank you. On behalf of the Wikimedia Language team: [[:mw:User:Runab_WMF|Runa Bhattacharjee (WMF)]] ([[mw:User talk:Runab_WMF|talk]]) 07:04, 24 ekaina 2016 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Runab WMF@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/ULS_Compact_Links/24_June&oldid=15720673 --> == Editing News #2—2016 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> ''[[m:Special:MyLanguage/VisualEditor/Newsletter/2016/June|Read this in another language]] • [[:m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]'' <div style="float:right;width:230px;{{#switch:ltr|rtl=float:left;margin-left:0;|#default=float:right;margin-right:0;}}margin-left:1em;border-style:solid;border-width:1px;padding:1em;"> [[File:VisualEditor-logo.svg|200px|center|alt=VisualEditor]]'''Did you know?''' <div class="thumbcaption" style="font-size: 90%;"> It's quick and easy to insert a references list. [[File:VisualEditor References List Insert Menu-en.png|alt=Screenshot showing a dropdown menu with many items|center|frameless|150px]] Place the cursor where you want to display the references list (usually at the bottom of the page). Open the "{{int:visualeditor-toolbar-insert}}" menu and click the "{{int:cite-ve-dialogbutton-referenceslist-tooltip}}" icon (three books). If you are using several groups of references, which is relatively rare, you will have the opportunity to specify the group. If you do that, then only the references that belong to the specified group will be displayed in this list of references. Finally, click "{{int:visualeditor-dialog-action-insert}}" in the dialog to insert the {{int:cite-ve-dialogbutton-referenceslist-tooltip}}. This list will change as you add more footnotes to the page. You can read and help translate [[:mw:Special:MyLanguage/VisualEditor/User guide|the user guide]], which has more information about how to use the visual editor.</div></div> Since the last newsletter, the [[:mw:Special:MyLanguage/VisualEditor|VisualEditor Team]] has fixed many bugs. Their workboard is available [[phab:project/board/483/|in Phabricator]]. Their [[:mw:VisualEditor/Current_priorities|current priorities]] are improving support for Arabic and Indic scripts, and adapting the visual editor to the needs of the Wikivoyages and Wikisources. === Recent changes === The visual editor is now available to all users at most [[Wikivoyage:|Wikivoyages]]. It was also enabled for all contributors at the French Wikinews. The '''[[:mw:Special:MyLanguage/VisualEditor/Single edit tab|single edit tab]]''' feature combines the "{{int:vector-view-edit}}" and "{{int:visualeditor-ca-editsource}}" tabs into a single "{{int:vector-view-edit}}" tab. It has been deployed to several Wikipedias, including Hungarian, Polish, English and Japanese Wikipedias, as well as to all Wikivoyages. At these wikis, you can change your settings for this feature in the "{{int:prefs-editing}}" tab of [[Special:Preferences]]. The team is now reviewing the feedback and considering ways to improve the design before rolling it out to more people. === Future changes === The "{{int:Savearticle}}" button will say "{{int:Publishpage}}". This will affect both the visual and wikitext editing systems. More [[M:Editing/Publish|information is available on Meta]]. The visual editor will be offered to all editors at the remaining [[:mw:VisualEditor/Rollouts|"Phase 6" Wikipedias]] during the next few months. The developers want to know whether typing in your language feels natural in the visual editor. Please post your comments and the language(s) that you tested at [[:mw:Topic:St8y4ni42d0vr9cv|the feedback thread on mediawiki.org]]. This will affect several languages, including: [[:w:ar: |'''Arabic''']], [[:w:hi: |'''Hindi''']], [[:w:th: |'''Thai''']], [[:w:ta: |'''Tamil''']], [[:w:mr: |'''Marathi''']], [[:w:ml: |'''Malayalam''']], [[:w:ur: |'''Urdu''']], [[:w:fa: |'''Persian''']], [[:w:bn: |'''Bengali''']], [[:w:as: |'''Assamese''']], [[:w:arc: |'''Aramaic''']] and others. The team is working with the volunteer developers who power Wikisource to provide the visual editor there, for opt-in testing right now and eventually for all users. ([[phab:T138966|T138966]]) The team is working on a modern wikitext editor. It will look like the visual editor, and be able to use the citoid service and other modern tools. This new editing system may become available as a Beta Feature on desktop devices around September 2016. You can read about this project in a [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/VisualEditor/Roadmap/Update_2016-06-23|general status update on the Wikimedia mailing list]]. === Let's work together === * Do you teach new editors how to use the visual editor? Did you help [[:mw:Citoid/Enabling Citoid on your wiki|set up the Citoid automatic reference feature for your wiki]]? Have you written or imported [[:mw:Special:MyLanguage/Help:TemplateData|TemplateData]] for your most important citation templates? <mark>Would you be willing to help new editors and small communities with the visual editor? Please sign up for the new [[:mw:Help:VisualEditor/Community Taskforce|'''VisualEditor Community Taskforce''']].</mark> * Learn how to improve the "automagical" [[:mw:citoid|citoid]] referencing system in the visual editor, by creating [[w:en:Zotero|Zotero]] translators for popular sources in your language! Watch the [[Mw:Citoid/Zotero's Tech Talk|Tech Talk by Sebastian Karcher]] for more information. If you aren't reading this in your preferred language, then please help us with translations! Subscribe to the [[mail:translators-l|Translators mailing list]] or [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User_talk:Elitre_(WMF)&action=edit&section=new contact us] directly, so that we can notify you when the next issue is ready. {{int:Feedback-thanks-title}} </div> [[:m:User:Elitre (WMF)]], 17:20, 3 uztaila 2016 (UTC) <!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&oldid=15741003 --> == Open call for Project Grants == [[File:IEG barnstar 2.png|right|100px]] {{int:Please-translate}}: :Greetings! The '''[[m:Special:MyLanguage/Grants:Project|Project Grants program]] is accepting proposals''' from July 1st to August 2nd to fund new tools, research, offline outreach (including editathon series, workshops, etc), online organizing (including contests), and other experiments that enhance the work of Wikimedia volunteers. :Whether you need a small or large amount of funds, Project Grants can support you and your team’s project development time in addition to project expenses such as materials, travel, and rental space. :*[[m:Special:MyLanguage/Grants:Project/Apply|'''Submit''' a grant request]] or [[m:Special:MyLanguage/Grants:IdeaLab|'''draft''' your proposal]] in IdeaLab :*[[m:Special:MyLanguage/Grants:IdeaLab/Events#Upcoming_events|'''Get help with your proposal''']] in an upcoming Hangout session :*'''Learn from examples''' of completed [[m:Special:MyLanguage/Grants:IEG#ieg-engaging|Individual Engagement Grants]] or [[m:Special:MyLanguage/Grants:PEG/Requests#Grants_funded_by_the_WMF_in_FY_2015.E2.80.9316|Project and Event Grants]] :Also accepting candidates to [[m:Special:MyLanguage/Grants:Project/Quarterly/Committee|join the Project Grants Committee through July 15.]] :With thanks, [[m:User:I JethroBT (WMF)|I JethroBT (WMF)]] 15:25, 5 uztaila 2016 (UTC) <!-- Message sent by User:I JethroBT (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:I_JethroBT_(WMF)/IEG_2015_Targets&oldid=15504704 --> == Save/Publish == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> The [[:mw:Editing|Editing]] team is planning to change the name of the [https://translatewiki.net/w/i.php?title=Special:Translations&namespace=8&message=Savearticle “<bdi>{{int:Savearticle}}</bdi>”] button to [https://translatewiki.net/w/i.php?title=Special:Translations&namespace=8&message=Publishpage “'''<bdi>{{int:Publishpage}}</bdi>'''”] and [https://translatewiki.net/w/i.php?title=Special:Translations&namespace=8&message=Publishchanges “'''<bdi>{{int:Publishchanges}}</bdi>'''”]. “<bdi>{{int:Publishpage}}</bdi>” will be used when you create a new page. “<bdi>{{int:Publishchanges}}</bdi>” will be used when you change an existing page. The names will be consistent in all editing environments.[https://phabricator.wikimedia.org/T131132][https://phabricator.wikimedia.org/T139033] This change will probably happen during the week of 30 August 2016. The change will be announced in [[:m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech News]] when it happens. If you are fluent in a language other than English, please check the status of translations at translatewiki.net for [https://translatewiki.net/w/i.php?title=Special:Translations&namespace=8&message=Publishpage “'''<bdi>{{int:Publishpage}}</bdi>'''”] and [https://translatewiki.net/w/i.php?title=Special:Translations&namespace=8&message=Publishchanges “'''<bdi>{{int:Publishchanges}}</bdi>'''”]. The main reason for this change is to avoid confusion for new editors. Repeated user research studies with new editors have shown that some new editors believed that [https://translatewiki.net/w/i.php?title=Special:Translations&namespace=8&message=Savearticle “<bdi>{{int:Savearticle}}</bdi>”] would save a private copy of a new page in their accounts, rather than permanently publishing their changes on the web. It is important for this part of the user interface to be clear, since it is difficult to remove public information after it is published. We believe that the confusion caused by the “<bdi>{{int:Savearticle}}</bdi>” button increases the workload for experienced editors, who have to clean up the information that people unintentionally disclose, and report it to the functionaries and stewards to suppress it. Clarifying what the button does will reduce this problem. Beyond that, the goal is to make all the wikis and languages more consistent, and some wikis made this change many years ago. The [[:m:Legal|Legal team]] at the Wikimedia Foundation supports this change. Making the edit interface easier to understand will make it easier to handle licensing and privacy questions that may arise. Any help pages or other basic documentation about how to edit pages will also need to be updated, on-wiki and elsewhere. On wiki pages, you can use the wikitext codes <code><nowiki>{{int:Publishpage}}</nowiki></code> and <code><nowiki>{{int:Publishchanges}}</nowiki></code> to display the new labels in the user's preferred language. For the language settings in [[Special:Preferences|your account preferences]], these wikitext codes produce “<bdi>{{int:Publishpage}}</bdi>” and “<bdi>{{int:Publishchanges}}</bdi>”. Please share this news with community members who teach new editors and with others who may be interested. </div> [[m:User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] ([[m:User talk:Whatamidoing (WMF)|talk]]) 18:02, 9 abuztua 2016 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=15790914 --> == RevisionSlider == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> From September 13th on, [[mw:Special:MyLanguage/Extension:RevisionSlider|RevisionSlider]] will be available as a [[mw:Special:MyLanguage/Beta Features|beta feature]] in your wiki. The RevisionSlider adds a slider view to the diff page, so that you can easily move between revisions. The feature fulfills a wish from the [[m:WMDE Technical Wishes|German Community’s Technical Wishlist]]. Everyone is invited to test the feature and we hope that it will serve you well in your work! </div> [[user:Birgit Müller (WMDE)|Birgit Müller (WMDE)]] 14:56, 12 iraila 2016 (UTC) <!-- Message sent by User:Birgit Müller (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_1&oldid=15903628 --> == Grants to improve your project == ''{{int:Please-translate}}:'' Greetings! The [[:m:Grants:Project|Project Grants program]] is currently accepting proposals for funding. There is just over a week left to submit before the October 11 deadline. If you have ideas for software, offline outreach, research, online community organizing, or other projects that enhance the work of Wikimedia volunteers, start your proposal today! Please encourage others who have great ideas to apply as well. Support is available if you want help turning your idea into a grant request. *'''[[:m:Grants:Project/Apply|Submit a grant request]]''' *'''Get help''': In [[:m:Grants:IdeaLab|IdeaLab]] or an upcoming [[:m:Grants:Project#Upcoming_events|Hangout session]] *'''Learn from examples''' of completed [[:m:Grants:IEG#ieg-engaging|Individual Engagement Grants]] or [[:m:Grants:PEG/Requests#Grants_funded_by_the_WMF_in_FY_2015.E2.80.9316|Project and Event Grants]] [[m:User:I JethroBT (WMF)|I JethroBT (WMF)]] ([[m:User talk:I JethroBT (WMF)|talk]]) 20:10, 30 iraila 2016 (UTC) <!-- Message sent by User:I JethroBT (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:I_JethroBT_(WMF)/IEG_2015_Targets&oldid=15939807 --> == Creative Commons 4.0 == Hello! I'm writing from the Wikimedia Foundation to invite you to give your feedback on a proposed move from CC BY-SA 3.0 to a CC BY-SA 4.0 license across all Wikimedia projects. The consultation will run from October 5 to November 8, and we hope to receive a wide range of viewpoints and opinions. Please, if you are interested, [[meta:Special:MyLanguage/Terms of use/Creative Commons 4.0|take part in the discussion on Meta-Wiki]]. ''Apologies that this message is only in English. [[meta:Special:MyLanguage/Terms of use/Creative Commons 4.0/MassMessage|This message can be read and translated in more languages here]].'' [[User:JSutherland (WMF)|Joe Sutherland]] ([[User talk:JSutherland (WMF)|talk]]) 01:35, 6 urria 2016 (UTC) <!-- Message sent by User:JSutherland (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:JSutherland_(WMF)/MassMessage/1&oldid=15962252 --> == Editing News #3—2016 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> ''[[:m:Special:MyLanguage/VisualEditor/Newsletter/2016/October|Read this in another language]] • [[:m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]'' <div style="float:right;width:230px;{{#switch:ltr|rtl=float:left;margin-left:0;|#default=float:right;margin-right:0;}}margin-left:1em;border-style:solid;border-width:1px;padding:1em;"> [[File:VisualEditor-logo.svg|200px|center|alt=VisualEditor]]'''Did you know?''' <div class="thumbcaption" style="font-size: 90%;"> Did you know that you can easily re-arrange columns and rows in the visual editor? [[File:VisualEditor table editing menu.png|alt=Screenshot showing a dropdown menu with options for editing the table structure|center|frameless|232x232px]] Select a cell in the column or row that you want to move. Click the arrow at the start of that row or column to open the dropdown menu (shown). Choose either "Move before" or "Move after" to move the column, or "Move above" or "Move below" to move the row. You can read and help translate [[:mw:Special:MyLanguage/VisualEditor/User guide|the user guide]], which has more information about how to use the visual editor. </div></div> Since the last newsletter, the [[:mw:Special:MyLanguage/VisualEditor|VisualEditor Team]] has mainly worked on a new wikitext editor. They have also released some small features and the new map editing tool. Their workboard is available [[phab:project/board/483/|in Phabricator]]. You can find links to the list of work finished each week at [[:mw:VisualEditor/Weekly triage meetings|mw:VisualEditor/Weekly triage meetings]]. Their [[:mw:VisualEditor/Current_priorities|current priorities]] are fixing bugs, releasing the 2017 wikitext editor as a [[mediawikiwiki:Beta_Features|beta feature]], and improving language support. === Recent changes === *You can now set text as small or big.[https://phabricator.wikimedia.org/T53613] *Invisible templates have been shown as a puzzle icon. Now, the name of the invisible template is displayed next to the puzzle icon.[https://phabricator.wikimedia.org/T141861] A similar feature will display the first part of hidden HTML comments.[https://phabricator.wikimedia.org/T147089] *Categories are displayed at the bottom of each page. If you click on the categories, the dialog for editing categories will open.[https://phabricator.wikimedia.org/T145267] *At many wikis, you can now add [[mediawikiwiki:Maps|maps]] to pages. Go to the Insert menu and choose the "Maps" item. The Discovery department is adding more features to this area, like geoshapes. You can read more at mediawiki.org.[https://www.mediawiki.org/wiki/Wikimedia_Discovery#Maps] *The "Save" button now says "Save page" when you create a page, and "Save changes" when you change an existing page.[https://phabricator.wikimedia.org/T139033] In the future, the "{{int:Savearticle}}" button will say "{{int:Publishpage}}". This will affect both the visual and wikitext editing systems. More [[:m:Editing/Publish|information is available on Meta]]. *Image galleries now use a visual mode for editing. You can see thumbnails of the images, add new files, remove unwanted images, rearrange the images by dragging and dropping, and add captions for each image. Use the "Options" tab to set the gallery's display mode, image sizes, and add a title for the gallery.[https://phabricator.wikimedia.org/T45037] === Future changes === The visual editor will be offered to all editors at the remaining 10 [[:mw:VisualEditor/Rollouts|"Phase 6" Wikipedias]] during the next month. The developers want to know whether typing in your language feels natural in the visual editor. Please post your comments and the language(s) that you tested at [[:mw:Topic:St8y4ni42d0vr9cv|the feedback thread on mediawiki.org]]. This will affect several languages, including [[:w:th:|'''Thai''']], [[:w:my:|'''Burmese''']] and [[:w:arc:|'''Aramaic''']]. The team is working on a modern wikitext editor. The [[Mw:2017 wikitext editor|2017 wikitext editor]] will look like the visual editor and be able to use the citoid service and other modern tools. This new editing system may become available as a Beta Feature on desktop devices in October 2016. You can read about this project in a [[:mw:Special:MyLanguage/VisualEditor/Roadmap/Update_2016-06-23|general status update on the Wikimedia mailing list]]. === Let's work together === * Do you teach new editors how to use the visual editor? Did you help [[:mw:Citoid/Enabling Citoid on your wiki|set up the Citoid automatic reference feature for your wiki]]? Have you written or imported [[:mw:Special:MyLanguage/Help:TemplateData|TemplateData]] for your most important citation templates? <mark>Would you be willing to help new editors and small communities with the visual editor? Please sign up for the new [[:mw:Help:VisualEditor/Community Taskforce|'''VisualEditor Community Taskforce''']].</mark> *If you aren't reading this in your preferred language, then please help us with translations! Subscribe to the [[mail:translators-l|Translators mailing list]] or [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User_talk:Elitre_(WMF)&action=edit&section=new contact us] directly, so that we can notify you when the next issue is ready. {{int:Feedback-thanks-title}} —[[:mw:User:Elitre (WMF)|Elitre (WMF)]] </div> 17:50, 15 urria 2016 (UTC) <!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&oldid=15960088 --> == Password reset == ''I apologise that this message is in English. [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Security%2FPassword+reset&language=&action=page&filter= {{int:Centralnotice-shared-help-translate}}]'' We are having a problem with attackers taking over wiki accounts with privileged user rights (for example, admins, bureaucrats, oversighters, checkusers). It appears that this may be because of weak or reused passwords. Community members are working along with members of multiple teams at the Wikimedia Foundation to address this issue. In the meantime, we ask that everyone takes a look at the passwords they have chosen for their wiki accounts. If you know that you've chosen a weak password, or if you've chosen a password that you are using somewhere else, please change those passwords. Select strong passwords – eight or more characters long, and containing letters, numbers, and punctuation. [[m:User:JSutherland (WMF)|Joe Sutherland]] ([[m:User talk:JSutherland (WMF)|{{int:Talkpagelinktext}}]]) / [[Lankide:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Lankide eztabaida:MediaWiki message delivery|eztabaida]]) 23:59, 13 azaroa 2016 (UTC) <!-- Message sent by User:JSutherland (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:JSutherland_(WMF)/MassMessage/1&oldid=16060701 --> == Adding to the above section (Password reset) == Please accept my apologies - that first line should read "[https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Security%2FPassword+reset&language=&action=page&filter= Help with translations!]". [[m:User:JSutherland (WMF)|Joe Sutherland (WMF)]] ([[m:User talk:JSutherland (WMF)|talk]]) / [[Lankide:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Lankide eztabaida:MediaWiki message delivery|eztabaida]]) 00:11, 14 azaroa 2016 (UTC) <!-- Message sent by User:JSutherland (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:JSutherland_(WMF)/MassMessage/1&oldid=16060701 --> == New way to edit wikitext == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> '''Summary''': There's a new opt-in Beta Feature of a [[:mw:2017 wikitext editor|wikitext mode for the visual editor]]. Please [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|go try it out]]. We in the Wikimedia Foundation's Editing department are responsible for making editing better for all our editors, new and experienced alike. We've been slowly improving [[:mw:VisualEditor|the visual editor]] based on feedback, user tests, and feature requests. However, that doesn't work for all our user needs: whether you need to edit a wikitext talk page, create a template, or fix some broken reference syntax, sometimes you need to use wikitext, and many experienced editors prefer it. Consequently, we've planned a "wikitext mode" for the visual editor for a long time. It provides as much of the visual editor's features as possible, for those times that you need or want wikitext. It has the same user interface as the visual editor, including the same toolbar across the top with the same buttons. It provides access to the [[:mw:citoid|citoid service]] for formatting citations, integrated search options for inserting images, and the ability to add new templates in a simple dialog. Like in the visual editor, if you paste in formatted text copied from another page, then formatting (such as bolding) will automatically be converted into wikitext. All wikis now have access to this mode as a [[:mw:Beta Features|Beta Feature]]. When enabled, it replaces your existing [[:mw:Editor|wikitext editor]] everywhere. If you don't like it, you can reverse this at any time by turning off the Beta Feature in your preferences. We don't want to surprise anyone, so it's strictly an ''opt-in-only'' Beta Feature. It won't switch on automatically for anyone, even if you have previously checked the box to "{{Int:Betafeatures-auto-enroll}}". The new wikitext edit mode is based on the visual editor, so it requires JavaScript (as does the [[:mw:Extension:WikiEditor|current wikitext editor]]). It doesn't work with gadgets that have only been designed for the older one (and ''vice versa''), so some users will miss gadgets they find important. We're happy to [[:mw:VisualEditor/Gadgets|work with gadget authors to help them update their code to work]] with both editors. We're not planning to get rid of the current main wikitext editor on desktop in the foreseeable future. We're also not going to remove the existing ability to edit plain wikitext without JavaScript. Finally, though it should go without saying, if you prefer to continue using the current wikitext editor, then you may so do. This is an early version, and we'd love to know what you think so we can make it better. Please leave feedback about the new mode [[:mw:2017 wikitext editor/Feedback|on the feedback page]]. You may write comments in any language. Thank you. </div> [[:mw:User:Jdforrester (WMF)|James Forrester]] (Product Manager, Editing department, Wikimedia Foundation) --19:32, 14 abendua 2016 (UTC) <!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=15942009 --> == Logoaren euskaratzea == Kaixo. Goian ezkerrean agertzen den logoa euskaratzeko eskaera egingo dut, inor aurka egon ezean. ''Wikibooks'' ordez ''Wikiliburuak'' jartzea litzateke, hain zuzen.--[[Lankide:Unai Fdz. de Betoño|Unai Fdz. de Betoño]] 14:25, 15 Maiatza 2010 (UTC) : --00:00, 16 maiatza 2016 (UTC) r3amzdoqqft9app2xparrtkl7743kav 4 3098 9566 9422 2017-06-23T10:55:52Z MarcoAurelio 391 {{artxibo}} wikitext text/x-wiki {{artxibo}} == Betawiki: better support for your language in MediaWiki == Dear community. I am writing to you to promote a special wiki called [http://nike.users.idler.fi/betawiki Betawiki]. This wiki facilitates the localisation (l10n) of the MediaWiki interface. You may have changed many messages here to use your language in the interface, but if you would log in to for example the English language Wiktionary, you would not be able to use the interface as well translated as here. Infact, of the 1792 messages in the core of MediaWiki, 1143 messages have been translated. Betawiki also supports the translation of messages of about 80 extensions, with almost 1000 messages. If you wish to contribute to better support of your language in MediaWiki, as well as for many MediaWiki extensions, please visit [http://nike.users.idler.fi/betawiki/Translating:Intro Betawiki], [http://nike.users.idler.fi/dev/?title=Special:Userlogin&type=signup&uselang=en create an account] and [http://nike.users.idler.fi/betawiki/Betawiki:Rights request translator priviledges]. You can see the current status of localisation of your language on [[meta:Localization_statistics|meta]] and do not forget to get in touch with others that may already be [http://nike.users.idler.fi/betawiki/Translating:Languages working on your language on Betawiki]. If you have any further questions, [http://nike.users.idler.fi/betawiki/User_talk:Siebrand please let me know on my talk page on Betawiki]. We will try and assist you as much as possible, for example by importing all messages from a local wiki for you to start with, if you so desire. You can also find us on the Freenode [[w:en:Internet Relay Chat|IRC]] network in the channel #mediawiki-i18n where we would be happy to help you get started. Thank you very much for your attention and I do hope to see some of you on [http://nike.users.idler.fi/betawiki/Etusivu Betawiki] soon! Cheers! [http://nike.users.idler.fi/betawiki/User:Siebrand Siebrand@Betawiki] 08:25, 25 Iraila 2007 (UTC) :Thanks! I'm [[betawiki:User:Bengoa|there]] 0rwgiuhz0fcfxkr1ed2udja0ffzm8xd 4 3099 9567 9452 2017-06-23T10:56:01Z MarcoAurelio 391 wikitext text/x-wiki {{artxibo}} == Wikimedia España == Buenas a todos. Les dejo este aviso para comunicar a esta comunidad de que se está intentando crear el capítulo local de Wikimedia en España. En estos momentos se están debatiendo los estatutos para la creación de la asociación. Todos los interesados pueden obtener más información y participar en [http://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Espa%C3%B1a ésta] página o en la [http://lists.wikimedia.org.ar/cgi-bin/mailman/listinfo/wikimedia-es lista de correo]. Saludos y siento no poder escribir el aviso en vasco.[http://es.wikipedia.org/wiki/Usuario:Elisardojm Elisardojm] --00:00, 1 otsaila 2008 (UTC) == Admin eskaera == Kaixo! Berriro ere hauteskunde prozesu bat ireki arte eta hemen sor daitezkeen orrialde nuloak ezabatzeko 3 hilabeteko admin eskera egin dut. -[[Lankide:Theklan|Theklan]] 19:46, 4 Azaroa 2008 (UTC) : --00:00, 5 azaroa 2008 (UTC) == Wikimania Scholarships == The call for applications for Wikimania Scholarships to attend Wikimania 2010 in Gdansk, Poland (July 9-11) is now open. The Wikimedia Foundation offers Scholarships to pay for selected individuals' round trip travel, accommodations, and registration at the conference. To apply, visit the [[wm2010:Main Page|Wikimania 2010]] [[wm2010:Scholarships|scholarships information page]], click the secure link available there, and fill out the form to apply. For additional information, please visit the Scholarships information and FAQ pages: * [[wm2010:Scholarships|Scholarships]] * [[wm2010:Scholarships/FAQ|Scholarships FAQ]] Yours very truly, [[m:User:Cary Bass|Cary Bass]]</br> Volunteer Coordinator</br> Wikimedia Foundation --00:00, 1 otsaila 2008 (UTC) s75vpjw9liyabeokr6utjzc6a9nz7l3 4 3100 9568 9453 2017-06-23T10:56:11Z MarcoAurelio 391 wikitext text/x-wiki {{artxibo}} == Revisión definitiva de los Estatutos del Capítulo de Wikimedia España == Se ha terminado con la redacción definitiva de los [http://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Espa%C3%B1a/Borrador_de_estatutos estatutos] del futuro capítulo español de la Fundación Wikimedia. Se ha pretendido realizar una redacción simple y lo suficientemente flexible para que no sea necesario modificarlos en una buena temporada. Algunos de los detalles del funcionamiento de la asociación se incluirán en el futuro Reglamento de Régimen Interno para facilitar su modificación, ya que ese documento no necesita ser presentado en el Registro de Asociaciones y nos ahorramos ese papeleo. Esta versión de los estatutos se va a someter a la votación de todos los interesados para lo que se abre un período de votación del 28 de abril al 5 de mayo, ambos inclusive. Oportunamente se hará saber el link donde se puede votar. Se ruega encarecidamente a quienes deseen proponer textos, artículos o frases alternativas, que no las intercalen en el texto del borrador de Estatutos, para no hacerlo ilegible, y que trasladen sus propuestas a la discusión de la página. Queda convocada una [http://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Espa%C3%B1a/Encuentro_de_wikimedistas_en_Madrid reunión para el día 8 de mayo de 2010 en Madrid], reunión a la que podrán asistir todos los interesados, pues en ella se procederá a la firma del Acta de Constitución. Se ruega a todos los interesados en firmar que acudan con sus DNI o identificaciones oficiales (Pasaporte o Carné de Conducir), a ser posible en vigor. Cualquier duda o sugerencia puede realizarse en las páginas de [http://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Espa%C3%B1a meta] o en la [http://lists.wikimedia.org.ar/cgi-bin/mailman/listinfo/wikimedia-es lista] de correo. Saludos, Elisardojm, --[[Berezi:Ekarpenak/83.165.14.79|83.165.14.79]] 22:20, 26 Apirila 2010 (UTC) P.D.: Pido disculpas a todos los usuarios por no poder redactar este mensaje en su lengua ya que no tengo ningún conocimiento de la misma. : --00:00, 26 apirila 2010 (UTC) == 2010 Fundraising Is Almost Here == [[File:Wikimedia_Foundation_RGB_logo_with_text.svg|80px|left]] Hello Wikimedians, My name is Kelly Lyman and I am working for the Wikimedia Foundation during the 2010 Fundraiser. My job is to be the liaison between your community and the Foundation. This year's fundraiser is intended to be a collaborative and global effort; we recognize that banner messages which may perform well in the United States don't necessarily translate well, or appeal to international audiences. <Br> I'm contacting you as I am currently looking for translators who are willing to contribute to this project by helping translate and localize messages into different languages and suggesting messages that would appeal to your readers on the Fundraising Meta Page. We've started the setup on [http://meta.wikimedia.org/wiki/Fundraising_2010 meta] for both [http://meta.wikimedia.org/wiki/Fundraising_2010/Messages banner submission], [http://meta.wikimedia.org/wiki/Fundraising_2010/Banner_testing statistical analysis], and [http://meta.wikimedia.org/wiki/Fundraising_2010/Committee grouping volunteers together].<br>Use the talk pages on meta, talk to your local communities, talk to others, talk to us, and add your feedback to the proposed messages as well! I look forward to working with you during this year's fundraiser. If someone could translate this message I would really appreciate it so that everyone is able to understand our goals and contribute to this year's campaign.<br> [[m:User:Klyman|Kelly Lyman]] 01:25, 21 Urria 2010 (UTC) <!-- EdwardsBot 0021 --> : -- 01:25, 21 urria 2010 (UTC) == Call for image filter referendum == The Wikimedia Foundation, at the direction of the Board of Trustees, will be holding a vote to determine whether members of the community support the creation and usage of an opt-in personal image filter, which would allow readers to voluntarily screen particular types of images strictly for their own account. Further details and educational materials will be available shortly. The referendum is scheduled for 12-27 August, 2011, and will be conducted on servers hosted by a neutral third party. Referendum details, officials, voting requirements, and supporting materials will be posted at [[Meta:Image filter referendum]] shortly. Sorry for delivering you a message in English. Please help translate the pages on the referendum on Meta and join the [[mail:translators-l|translators mailing list]]. For the coordinating committee,<br /> [[m:User:Philippe (WMF)|Philippe (WMF)]]<br /> [[m:User:Cbrown1023|Cbrown1023]]<br/> [[m:User:Risker|Risker]]</br> [[m:User:Mardetanha|Mardetanha]]<br/> [[m:User:PeterSymonds|PeterSymonds]]<br/> [[m:User:Robertmharris|Robert Harris]] <!-- EdwardsBot 0089 --> : --00:00, 1 otsaila 2010 (UTC) 2ypjhw30pclt3h9gt5gpduuobqisqy7 4 3101 9569 9454 2017-06-23T10:56:24Z MarcoAurelio 391 {{artxibo}} wikitext text/x-wiki {{artxibo}} == Aprobación de Wikimedia España == Estimados compañeros. Permitidme unas líneas para anunciar lo que para muchos nos resulta una importante noticia: El pasado 7 de febrero, la Fundación Wikimedia [http://blog.wikimedia.org/blog/2011/02/14/welcome-wikimedias-30th-global-chapter-wikimedia-espana/ reconoció] oficialmente a Wikimedia España como capítulo oficial de la Fundación. Wikimedia España, constituida bajo la figura de asociación sin ánimo de lucro y jurídicamente independiente, tiene como objetivo conseguir los mismos intereses que la Fundación Wikimedia en territorio español, promover el conocimiento libre y apoyar todos los proyectos de Wikimedia en cualquiera de sus lenguas. El reconocimiento oficial de Wikimedia España se produjo después de más de tres de trabajo años durante los cuales decenas de usuarios promovieron de diverso modo la creación del capítulo español. Este hito no hubiese sido posible sin la ayuda desinteresada de dichas personas, las cuales están comprometidas con los principios del conocimiento libre y creen en las posibilidades que el asociacionismo activo tiene para promover este movimiento global. ¿Cómo?, de muchas maneras: conferencias, concursos, jornadas, talleres, comunicación con la prensa, intercesión ante las administraciones para conseguir la liberación de datos, etc. Traducido a los proyectos de Wikimedia, incluido este, fomentar este tipo de actividades permitirá mejorar la cantidad y calidad de los contenidos, captar nuevos colaboradores y asegurar su viabilidad económica. Los éxitos de otros capítulos oficiales avalan esta estrategia. Además, Wikimedia España contempla la posibilidad de conformar estructuras de acción local para agilizar la realización de actividades a nivel autonómico, provincial o municipal; fomentar la relación con otros capítulos de la Fundación Wikimedia, presentes y futuros; y apoyar otros proyectos que, aun no guardando relación directa con la Fundación Wikimedia, sí compartan sus objetivos básicos de ofrecer información que pueda ser libremente utilizada, estudiada, redistribuida y modificada. Si alguien considera interesantes los objetivos de Wikimedia España y desea informarse más, puede hacerlo a través de: *[[:m:Wikimedia_España|la página en Meta]] *[http://wikimedia-es.blogspot.com/ el blog oficial] Un saludo, --[[Lankide:Elisardojm|Elisardojm]] 00:14, 20 Otsaila 2011 (UTC) P.D. Disculpas por no poder poner el mensaje en euskera. : -- 00:14, 20 otsaila 2011 (UTC) == Terms of Use update == ''I apologize that you are receiving this message in English. Please help translate it.'' Hello, The Wikimedia Foundation is discussing changes to its Terms of Use. The discussion can be found at [[m:Talk:Terms of use|Talk:Terms of use]]. Everyone is invited to join in. Because the new version of [[m:Terms of use|Terms of use]] is not in final form, we are not able to present official translations of it. Volunteers are welcome to translate it, as German volunteers have done at [[:m:Terms of use/de]], but we ask that you note at the top that the translation is unofficial and may become outdated as the English version is changed. The translation request can be found at [[m:Translation requests/WMF/Terms of Use 2]] -- [[m:User:Mdennis (WMF)|Maggie Dennis, Community Liaison]] 00:43, 27 Urria 2011 (UTC) <!-- EdwardsBot 0119 --> : 00:43, 27 urria 2011 (UTC) == Open Call for 2012 Wikimedia Fellowship Applicants == [[File:Wikimedia_Foundation_RGB_logo_with_text.svg|80px|right]] ''I apologize that you are receiving this message in English. Please help translate it.'' *Do you want to help attract new contributors to Wikimedia projects? *Do you want to improve retention of our existing editors? *Do you want to strengthen our community by diversifying its base and increasing the overall number of excellent participants around the world? The Wikimedia Foundation is seeking Community Fellows and project ideas for the Community Fellowship Program. A Fellowship is a temporary position at the Wikimedia Foundation in order to work on a specific project or set of projects. Submissions for 2012 are encouraged to focus on the theme of improving editor retention and increasing participation in Wikimedia projects. If interested, please submit a project idea or apply to be a fellow by January 15, 2012. Please visit https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Fellowships for more information. Thanks! --[[m:User:Sbouterse (WMF)|Siko Bouterse, Head of Community Fellowships, Wikimedia Foundation]] 12:57, 21 Abendua 2011 (UTC) <small>Distributed via [[m:Global message delivery|Global message delivery]]. (Wrong page? [[m:Distribution list/Global message delivery|Fix here]].)</small> <!-- EdwardsBot 0139 --> : -- 12:57, 21 abendua 2011 (UTC) daocddvl947r6ubvzdjej5xy3mo9e9j 4 3102 9570 9455 2017-06-23T10:56:35Z MarcoAurelio 391 {{artxibo}} wikitext text/x-wiki {{artxibo}} == Announcing Wikipedia 1.19 beta == Wikimedia Foundation is getting ready to push out 1.19 to all the WMF-hosted wikis. As we finish wrapping up our code review, you can test the new version ''right now'' on [http://beta.wmflabs.org/ beta.wmflabs.org]. For more information, please read the [https://svn.wikimedia.org/viewvc/mediawiki/trunk/phase3/RELEASE-NOTES-1.19?view=markup release notes] or the [[mw:MediaWiki_1.19|start of the final announcement]]. The following are the areas that you will probably be most interested in: * [https://bugzilla.wikimedia.org/show_bug.cgi?id=33711#c2 Faster loading of javascript files makes dependency tracking more important.] * New common*.css files usable by skins instead of having to copy piles of generic styles from MonoBook or Vector's css. * The default user signature now contains a talk link in addition to the user link. * Searching blocked usernames in block log is now clearer. * Better timezone recognition in user preferences. * Improved diff readability for colorblind people. * The interwiki links table can now be accessed also when the interwiki cache is used (used in the API and the Interwiki extension). * More gender support (for instance in logs and user lists). * Language converter improved, e.g. it now works depending on the page content language. * Time and number-formatting magic words also now depend on the page content language. * Bidirectional support further improved after 1.18. Report any [http://labs.wikimedia.beta.wmflabs.org/wiki/Problem_reports problems] on the labs beta wiki and we'll work to address them before they software is released to the production wikis. '''Note''' that this cluster does have SUL but it is not integrated with SUL in production, so you'll need to create another account. You should avoid using the same password as you use here. — [[m:Global message delivery|Global message delivery]] 00:07, 15 Urtarrila 2012 (UTC) <!-- EdwardsBot 0145 --> : 00:07, 15 urtarrila 2012 (UTC) == MediaWiki 1.19 == (Apologies if this message isn't in your language.) The Wikimedia Foundation is planning to upgrade MediaWiki (the software powering this wiki) to its latest version this month. You can help to test it before it is enabled, to avoid disruption and breakage. More information is available [[:mw:MediaWiki 1.19/Deployment announcement|in the full announcement]]. Thank you for your understanding. [[:m:user:guillom|Guillaume Paumier]], via the [[:m:Global message delivery|Global message delivery system]] <small>([[:m:Distribution list/Global message delivery|wrong page? You can fix it.]])</small>. 14:58, 12 Otsaila 2012 (UTC) <!-- EdwardsBot 0154 --> : 14:58, 12 otsaila 2012 (UTC) == Update on IPv6 == [[File:Wikimedia_Foundation_RGB_logo_with_text.svg|80px|right]] (Apologies if this message isn't in your language. Please consider translating it, as well as '''[[m:Special:MyLanguage/IPv6 initiative/2012 IPv6 Day announcement|the full version of this announcement on Meta]]''') The Wikimedia Foundation is planning to do limited testing of IPv6 on June 2-3. If there are not too many problems, we may fully enable IPv6 on [http://www.worldipv6day.org/ World IPv6 day] (June 6), and keep it enabled. What this means for your project: *At least on June 2-3, 2012, you may see a small number of edits from IPv6 addresses, which are in the form "<code>2001:0db8:85a3:0000:0000:8a2e:0370:7334</code>". See e.g. [[w:en:IPv6 address]]. These addresses should behave like any other IP address: You can leave messages on their talk pages; you can track their contributions; you can block them. (See [[m:Special:MyLanguage/IPv6 initiative/2012 IPv6 Day announcement|the full version of this announcement]] for notes on range blocks.) *In the mid term, some user scripts and tools will need to be adapted for IPv6. *We suspect that IPv6 usage is going to be very low initially, meaning that abuse should be manageable, and we will assist in the monitoring of the situation. Read [[m:Special:MyLanguage/IPv6 initiative/2012 IPv6 Day announcement|the full version of this announcement]] on how to test the behavior of IPv6 with various tools and how to leave bug reports, and to find a fuller analysis of the implications of the IPv6 migration. --[[m:User:Eloquence|Erik Möller, VP of Engineering and Product Development, Wikimedia Foundation]] 00:55, 2 Ekaina 2012 (UTC) <small>Distributed via [[m:Global message delivery|Global message delivery]]. (Wrong page? [[m:Distribution list/Global message delivery|Fix here]].)</small> <!-- EdwardsBot 0201 --> : 00:55, 2 ekaina 2012 (UTC) == 2011 Picture of the Year competition == <small>[[:commons:Commons:Picture of the Year/2011/Translations/mk|{{#language:mk}}]] • [[:commons:Commons:Picture of the Year/2011/Translations/no|{{#language:no}}]] • [[:commons:Commons:Picture of the Year/2011/Translations/pl|{{#language:pl}}]]</small> Dear Wikimedians, Wikimedia Commons is happy to announce that the ''2011 Picture of the Year competition'' is now open. We are interested in your opinion as to which images qualify to be the ''Picture of the Year 2011''. Any user registered at Commons or a Wikimedia wiki SUL-related to Commons [//toolserver.org/~pathoschild/accounteligibility/?user=&wiki=&event=24 with more than 75 edits before 1 April 2012 (UTC)] is welcome to vote and, of course everyone is welcome to view! Detailed information about the contest can be found [[:commons:Commons:Picture of the Year/2011/Introduction|at the introductory page]]. About 600 of the best of Wikimedia Common's photos, animations, movies and graphics were chosen &ndash;by the international Wikimedia Commons community&ndash; out of 12 million files during ''2011'' and are now called ''Featured Pictures''. From professional animal and plant shots to breathtaking panoramas and skylines, restorations of historically relevant images, images portraying the world's best architecture, maps, emblems, diagrams created with the most modern technology, and impressive human portraits, Commons ''Features Pictures'' of all flavors. For your convenience, we have sorted the images [[:commons:Commons:Picture of the Year/2011/Galleries|into topic categories]]. We regret that you receive this message in English; we intended to use banners to notify you in your native language but there was both, human and technical resistance. See you on Commons! --[[:commons:Commons:Picture of the Year/2011/Committee|Picture of the Year 2011 Committee]] 18:15, 5 Ekaina 2012 (UTC) <small>Distributed via [[m:Global message delivery|Global message delivery]]. (Wrong page? [[m:Distribution list/Global message delivery|Fix here]].)</small> <!-- EdwardsBot 0205 --> : -- 18:15, 5 ekaina 2012 (UTC) == Mobile view as default view coming soon == [[File:Wikimedia_Foundation_RGB_logo_with_text.svg|80px|right]] ''(Apologies if this message isn't in your language. Please consider translating it, as well as the [[m:Special:MyLanguage/Mobile Projects/Mobile Gateway/Mobile homepage formatting|instructions on Meta]])'' The mobile view of this project and others will soon become the default view on mobile devices (except tablets). Some language versions of these projects currently show no content on the mobile home page, and it is a good time to do a little formatting so users get a mobile-friendly view, or to add to existing mobile content if some already exists. If you are an administrator, please consider helping with this change. There are [[m:Mobile Projects/Mobile Gateway/Mobile homepage formatting|instructions]] which are being translated. The proposed date of switching the default view is July 5. To contact the mobile team, email <tt>mobile-feedback-l[[File:At_sign.svg|17px|link=]]lists.wikimedia.org</tt>. --[[m:User:Pchang|Phil Inje Chang, Product Manager, Mobile, Wikimedia Foundation]] 04:47, 29 Ekaina 2012 (UTC) <small>Distributed via [[m:Global message delivery|Global message delivery]]. (Wrong page? [[m:Distribution list/Global message delivery|Fix here]].)</small> <!-- EdwardsBot 0217 --> : 18:15, 5 ekaina 2012 (UTC) == Help decide about more than $10 million of Wikimedia donations in the coming year == [[File:Wikimedia_Foundation_RGB_logo_with_text.svg|80px|right]] ''(Apologies if this message isn't in your language. Please consider translating it)'' Hi, As many of you are aware, the Wikimedia Board of Trustees recently initiated important changes in the way that money is being distributed within the Wikimedia movement. As part of this, a new community-led "[[m:Funds_Dissemination_Committee/Framework_for_the_Creation_and_Initial_Operation_of_the_FDC|Funds Dissemination Committee]]" (FDC) is currently being set up. Already in 2012-13, its recommendations will guide the decisions about the distribution of over 10 million US dollars among the Foundation, chapters and other [[m:Funds_Dissemination_Committee/Framework_for_the_Creation_and_Initial_Operation_of_the_FDC#Eligible_fund-seeking_entities|eligible entities]]. Now, seven capable, knowledgeable and trustworthy community members are sought to volunteer on the initial Funds Dissemination Committee. It is expected to take up its work in September. In addition, a community member is sought to be the [[m:Funds_Dissemination_Committee/Framework_for_the_Creation_and_Initial_Operation_of_the_FDC#FDC_Ombudsperson|Ombudsperson]] for the FDC process. If you are interested in joining the committee, read the [[m:Funds Dissemination Committee/Call for Volunteers|call for volunteers]]. Nominations are planned to close on August 15. --[[m:User:ASengupta_(WMF)|Anasuya Sengupta]], Director of Global Learning and Grantmaking, Wikimedia Foundation 20:02, 19 Uztaila 2012 (UTC) <small>Distributed via [[m:Global message delivery|Global message delivery]]. (Wrong page? [[m:Distribution list/Global message delivery|Fix here]].)</small> <!-- EdwardsBot 0223 --> : 18:15, 5 ekaina 2012 (UTC) == Request for Comment: Legal Fees Assistance Program == [[File:Wikimedia_Foundation_RGB_logo_with_text.svg|80px|right]] ''I apologize for addressing you in English. I would be grateful if you could translate this message into your language.'' The Wikimedia Foundation is conducting a [[:m:Request_for_comment/Legal_Fees_Assistance_Program|request for comment]] on a [[:m:Legal_and_Community_Advocacy/Legal_Fees_Assistance_Program|proposed program]] that could provide legal assistance to users in specific support roles who are named in a legal complaint as a defendant because of those roles. We wanted to be sure that your community was aware of this discussion and would have a chance to participate in [[:m:Request_for_comment/Legal_Fees_Assistance_Program|that discussion]]. If this page is not the best place to publicize this request for comment, please help spread the word to those who may be interested in participating. (If you'd like to help translating the "request for comment", program policy or other pages into your language and don't know how the translation system works, please come by my user talk page at [[:m:User talk:Mdennis (WMF)]]. I'll be happy to assist or to connect you with a volunteer who can assist.) Thank you! --[[:m:User:Mdennis (WMF)|Mdennis (WMF)]]01:53, 6 Iraila 2012 (UTC) <small>Distributed via [[m:Global message delivery|Global message delivery]]. (Wrong page? [[m:Distribution list/Global message delivery|Fix here]].)</small> <!-- EdwardsBot 0245 --> : 18:15, 5 ekaina 2012 (UTC) == Wikidata is getting close to a first roll-out == [[File:Wikimedia_Foundation_RGB_logo_with_text.svg|80px|right]] (Apologies if this message isn't in your language.) As some of you might already have heard Wikimedia Deutschland is working on a new Wikimedia project. It is called [[m:Wikidata]]. The goal of Wikidata is to become a central data repository for the Wikipedias, its sister projects and the world. In the future it will hold data like the number of inhabitants of a country, the date of birth of a famous person or the length of a river. These can then be used in all Wikimedia projects and outside of them. The project is divided into three phases and "we are getting close to roll-out the first phase". The phases are: # language links in the Wikipedias (making it possible to store the links between the language editions of an article just once in Wikidata instead of in each linked article) # infoboxes (making it possible to store the data that is currently in infoboxes in one central place and share the data) # lists (making it possible to create lists and similar things based on queries to Wikidata so they update automatically when new data is added or modified) It'd be great if you could join us, test the [http://wikidata-test.wikimedia.de demo version], provide feedback and take part in the development of Wikidata. You can find all the relevant information including an [[m:Wikidata/FAQ|FAQ]] and sign-up links for our on-wiki newsletter on [[m:Wikidata|the Wikidata page on Meta]]. For further discussions please use [[m:Talk:Wikidata|this talk page]] (if you are uncomfortable writing in English you can also write in your native language there) or point [[m:User_talk:Lydia Pintscher (WMDE)|me]] to the place where your discussion is happening so I can answer there. --[[m:User:Lydia Pintscher (WMDE)|Lydia Pintscher]] 13:16, 10 Iraila 2012 (UTC) <small>Distributed via [[m:Global message delivery|Global message delivery]]. (Wrong page? [[m:Distribution list/Global message delivery|Fix here]].)</small> <!-- EdwardsBot 0248 --> : 18:15, 5 ekaina 2012 (UTC) == Upcoming software changes - please report any problems == [[File:Wikimedia_Foundation_RGB_logo_with_text.svg|80px|right]] <div dir=ltr> ''(Apologies if this message isn't in your language. Please consider translating it)'' All Wikimedia wikis - including this one - will soon be upgraded with new and possibly disruptive code. This process starts today and finishes on October 24 (see the [[mw:MediaWiki_1.21/Roadmap|upgrade schedule]] & [[mw:MediaWiki 1.21/wmf2|code details]]). Please watch for problems with: * revision diffs * templates * CSS and JavaScript pages (like user scripts) * bots * PDF export * images, video, and sound, especially scaling sizes * the CologneBlue skin If you notice any problems, please [[mw:How to report a bug|report problems]] at [[mw:Bugzilla|our defect tracker site]]. You can test for possible problems at [https://test2.wikipedia.org test2.wikipedia.org] and [https://mediawiki.org/ mediawiki.org], which have already been updated. Thanks! With your help we can find problems fast and get them fixed faster. [[mw:User:Sharihareswara (WMF)|Sumana Harihareswara, Wikimedia Foundation Engineering Community Manager]] ([[mw:User talk:Sharihareswara (WMF)|talk]]) 02:51, 16 Urria 2012 (UTC) P.S.: For the regular, smaller MediaWiki updates every two weeks, please [[mw:MediaWiki_1.21/Roadmap|watch this schedule]]. <small>Distributed via [[m:Global message delivery|Global message delivery]]. (Wrong page? [[m:Distribution list/Global message delivery|Fix here]].)</small> </div> <!-- EdwardsBot 0278 --> : 18:15, 5 ekaina 2012 (UTC) == Fundraising localization: volunteers from outside the USA needed == ''Please translate for your local community'' Hello All, The Wikimedia Foundation's Fundraising team have begun our 'User Experience' project, with the goal of understanding the donation experience in different countries outside the USA and enhancing the localization of our donation pages. I am searching for volunteers to spend 30 minutes on a Skype chat with me, reviewing their own country's donation pages. It will be done on a 'usability' format (I will ask you to read the text and go through the donation flow) and will be asking your feedback in the meanwhile. The only pre-requisite is for the volunteer to actually live in the country and to have access to at least one donation method that we offer for that country (mainly credit/debit card, but also real-time banking like IDEAL, E-wallets, etc...) so we can do a live test and see if the donation goes through. ''All volunteers will be reimbursed of the donations that eventually succeed'' (and they will be low amounts, like 1-2 dollars) By helping us you are actually helping thousands of people to support our mission of free knowledge across the world. Please sing up and help us with our 'User Experience' project! :) If you are interested (or know of anyone who could be) please email ppena@wikimedia.org. All countries needed (excepting USA)! Thanks!<br /> [[wmf:User:Ppena|Pats Pena]]<br /> Global Fundraising Operations Manager, Wikimedia Foundation Sent using [[m:Global message delivery|Global message delivery]], 16:56, 17 Urria 2012 (UTC) <!-- EdwardsBot 0280 --> : 18:15, 5 ekaina 2012 (UTC) pqntudr4dv8oz6exi3ufe58faiaoemv 4 3105 11075 9789 2018-05-08T06:47:27Z MABot 1448 Bot: [[Wikibooks:Txokoa]]-(e)ko 1 eztabaida artxibatzen wikitext text/x-wiki {{artxibo}} == Bot policy == <div style="background:#E3F9DF; padding:0 10px; border:1px solid #AAA;"> Hello. To facilitate [[m:steward|steward]] granting of bot access, I suggest implementing the [[m:Bot policy|standard bot policy]] on this wiki. In particular, this policy allows stewards to automatically flag known interlanguage linking bots (if this page says that is acceptable), which form the vast majority of such requests. The policy also enables [[m:Bot policy#Global_bots|global bots]] on this wiki (if this page says that is acceptable), which are trusted bots that will be given bot access on every wiki that allows global bots. This policy makes bot access requesting much easier for local users, operators, and stewards. To implement it we only need to create a redirect to this page from [[Project:Bot policy]], and add a line at the top noting that it is used here. Please read the text at [[m:Bot policy]] before commenting. If you object, please say so; I hope to implement it soon if there is no objection, since it is particularly written to streamline bot requests on wikis with little or no community interested in bot access requests. <br />--[[Lankide:MarcoAurelio|MarcoAurelio]] ([[Lankide eztabaida:MarcoAurelio|eztabaida]]) 10:10, 12 otsaila 2017 (UTC) : Done. --[[Lankide:MarcoAurelio|MarcoAurelio]] ([[Lankide eztabaida:MarcoAurelio|eztabaida]]) 10:02, 23 ekaina 2017 (UTC) </div> == Review of initial updates on Wikimedia movement strategy process == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> ''Note: Apologies for cross-posting and sending in English. [[m:Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates/Initial announcements review|Message is available for translation on Meta-Wiki]].'' The Wikimedia movement is beginning a movement-wide strategy discussion, a process which will run throughout 2017. For 15 years, Wikimedians have worked together to build the largest free knowledge resource in human history. During this time, we've grown from a small group of editors to a diverse network of editors, developers, affiliates, readers, donors, and partners. Today, we are more than a group of websites. We are a movement rooted in values and a powerful vision: all knowledge for all people. As a movement, we have an opportunity to decide where we go from here. This movement strategy discussion will focus on the future of our movement: where we want to go together, and what we want to achieve. We hope to design an inclusive process that makes space for everyone: editors, community leaders, affiliates, developers, readers, donors, technology platforms, institutional partners, and people we have yet to reach. There will be multiple ways to participate including on-wiki, in private spaces, and in-person meetings. You are warmly invited to join and make your voice heard. The immediate goal is to have a strategic direction by Wikimania 2017 to help frame a discussion on how we work together toward that strategic direction. Regular updates are being sent to the [[mail:Wikimedia-l|Wikimedia-l mailing list]], and posted [[m:Strategy/Wikimedia_movement/2017/Updates|on Meta-Wiki]]. Beginning with this message, monthly reviews of these updates will be sent to this page as well. [[m:Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates/Signup|Sign up]] to receive future announcements and monthly highlights of strategy updates on your user talk page. Here is a review of the updates that have been sent so far: * [[m:Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates/15 December 2016 - Update 1 on Wikimedia movement strategy process|Update 1 on Wikimedia movement strategy process]] (15 December 2016) ** Introduction to process and information about budget spending resolution to support it * [[m:Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates/23 December 2016 - Update 2 on Wikimedia movement strategy process|Update 2 on Wikimedia movement strategy process]] (23 December 2016) ** Start of search for Lead Architect for movement strategy process * [[m:Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates/8 January 2017 - Update 3 on Wikimedia movement strategy process|Update 3 on Wikimedia movement strategy process]] (8 January 2017) ** Plans for strategy sessions at upcoming Wikimedia Conference 2017 * [[m:Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates/11 January 2017 - Update 4 on Wikimedia movement strategy process|Update 4 on Wikimedia movement strategy process]] (11 January 2017) ** Introduction of williamsworks * [[m:Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates/2 February 2017 - Update 5 on Wikimedia movement strategy process|Update 5 on Wikimedia movement strategy process]] (2 February 2017) ** The core movement strategy team, team tracks being developed, introduction of the Community Process Steering Committee, discussions at WikiIndaba conference 2017 and the Wikimedia movement affiliates executive directors gathering in Switzerland * [[m:Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates/10 February 2017 - Update 6 on Wikimedia movement strategy process|Update 6 on Wikimedia movement strategy process]] (10 February 2017) ** Tracks A & B process prototypes and providing feedback, updates on development of all four Tracks More information about the movement strategy is available on the [[m:Strategy/Wikimedia movement/2017|Meta-Wiki 2017 Wikimedia movement strategy portal]]. ''Posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] on behalf of the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation|Wikimedia Foundation]], 20:31, 15 otsaila 2017 (UTC) • [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates/Initial announcements review|{{int:please-translate}}]] • [[m:Talk:Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates|Get help]]'' </div> <!-- Message sent by User:GVarnum-WMF@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=16297862 --> == Overview #2 of updates on Wikimedia movement strategy process == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> ''Note: Apologies for cross-posting and sending in English. [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates/Overview 2 of updates on Wikimedia movement strategy process|This message is available for translation on Meta-Wiki]].'' As we mentioned last month, the Wikimedia movement is beginning a movement-wide strategy discussion, a process which will run throughout 2017. This movement strategy discussion will focus on the future of our movement: where we want to go together, and what we want to achieve. Regular updates are being sent to the [[mail:Wikimedia-l|Wikimedia-l mailing list]], and posted [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia_movement/2017/Updates|on Meta-Wiki]]. Each month, we are sending overviews of these updates to this page as well. [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates/Signup|Sign up]] to receive future announcements and monthly highlights of strategy updates on your user talk page. Here is a overview of the updates that have been sent since our message last month: * [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates/16 February 2017 - Update 7 on Wikimedia movement strategy process|Update 7 on Wikimedia movement strategy process]] (16 February 2017) ** Development of documentation for Tracks A & B * [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates/24 February 2017 - Update 8 on Wikimedia movement strategy process|Update 8 on Wikimedia movement strategy process]] (24 February 2017) ** Introduction of Track Leads for all four audience tracks * [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates/2 March 2017 - Update 9 on Wikimedia movement strategy process|Update 9 on Wikimedia movement strategy process]] (2 March 2017) ** Seeking feedback on documents being used to help facilitate upcoming community discussions More information about the movement strategy is available on the [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017|Meta-Wiki 2017 Wikimedia movement strategy portal]]. ''Posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] on behalf of the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation|Wikimedia Foundation]], 19:43, 9 martxoa 2017 (UTC) • [[m:Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates/Overview 2 of updates on Wikimedia movement strategy process|{{int:please-translate}}]] • [[m:Talk:Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates|Get help]]'' </div> <!-- Message sent by User:GVarnum-WMF@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=16350625 --> == We invite you to join the movement strategy conversation (now through April 15) == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> : ''This message, "[[mailarchive:wikimediaannounce-l/2017-March/001383.html|We invite you to join the movement strategy conversation (now through April 15)]]", was sent through multiple channels by [[m:User:GVarnum-WMF|Gregory Varnum]] on 15 and 16 of March 2017 to village pumps, affiliate talk pages, movement mailing lists, and MassMessage groups. A similar message was sent by [[m:User:Nicole_Ebber_(WMDE)|Nicole Ebber]] to organized groups and their mailing lists on 15 of March 2017. This version of the message is available for translation and documentation purposes'' Dear Wikimedians/Wikipedians: Today we are starting a broad discussion to define Wikimedia's future role in the world and develop a collaborative strategy to fulfill that role. You are warmly invited to join the conversation. There are many ways to participate, by joining an existing conversation or starting your own: [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia_movement/2017/Track_A|Track A (organized groups)]]: Discussions with your affiliate, committee or other organized group (these are groups that support the Wikimedia movement). Track B (individual contributors): [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia_movement/2017/Cycle_1|On Meta]] or your [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia_movement/2017/Participate|local language or project wiki]]. This is the first of three conversations, and it will run between now and April 15. The purpose of cycle 1 is to discuss the future of the movement and generate major themes around potential directions. What do we want to build or achieve together over the next 15 years? We welcome you, as we create this conversation together, and look forward to broad and diverse participation from all parts of our movement. * [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia_movement/2017|Find out more about the movement strategy process]] * [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia_movement/2017/Toolkit/Discussion_Coordinator_Role|Learn more about volunteering to be a Discussion Coordinator]] Sincerely, Nicole Ebber (Track A Lead), Jaime Anstee (Track B Lead), & the [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia_movement/2017/People|engagement support teams]]</div></div> 05:09, 18 martxoa 2017 (UTC) <!-- Message sent by User:GVarnum-WMF@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Strategy/Wikimedia_movement/2017/Updates/Global_message_delivery&oldid=16453957 --> == [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Updates/Start of the 2017 Wikimedia Foundation Board of Trustees elections|Start of the 2017 Wikimedia Foundation Board of Trustees elections]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> ''Please accept our apologies for cross-posting this message. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Updates/Start of the 2017 Wikimedia Foundation Board of Trustees elections|This message is available for translation on Meta-Wiki]].'' [[File:Wikimedia-logo black.svg|right|150px|link=m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017]] On behalf of the Wikimedia Foundation Elections Committee, I am pleased to announce that self-nominations are being accepted for the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2017/Board_of_Trustees/Call_for_candidates|2017 Wikimedia Foundation Board of Trustees Elections]]. The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees|Board of Trustees]] (Board) is the decision-making body that is ultimately responsible for the long-term sustainability of the Wikimedia Foundation, so we value wide input into its selection. More information about this role can be found [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Board of Trustees|on Meta-Wiki]]. Please read the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Board of Trustees/Call for candidates|letter from the Board of Trustees calling for candidates]]. '''The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Board of Trustees/Candidates|candidacy submission phase]] will last from April 7 (00:00 UTC) to April 20 (23:59 UTC).''' '''We will also be accepting questions to ask the candidates from April 7 to April 20. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Board of Trustees/Questions|You can submit your questions on Meta-Wiki]].''' Once the questions submission period has ended on April 20, the Elections Committee will then collate the questions for the candidates to respond to beginning on April 21. The goal of this process is to fill the '''three community-selected seats''' on the Wikimedia Foundation Board of Trustees. The election results will be used by the Board itself to select its new members. The full schedule for the Board elections is as follows. All dates are '''inclusive''', that is, from the beginning of the first day (UTC) to the end of the last. * April 7 (00:00 UTC) – April 20 (23:59 UTC) – '''Board nominations''' * April 7 – April 20 – '''Board candidates questions submission period''' * April 21 – April 30 – '''Board candidates answer questions''' * May 1 – May 14 – '''Board voting period''' * May 15–19 – '''Board vote checking''' * May 20 – '''Board result announcement goal''' In addition to the Board elections, we will also soon be holding elections for the following roles: * '''Funds Dissemination Committee (FDC)''' ** There are five positions being filled. More information about this election will be available [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Funds Dissemination Committee|on Meta-Wiki]]. * '''Funds Dissemination Committee Ombudsperson (Ombuds)''' ** One position is being filled. More information about this election will be available [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Funds Dissemination Committee Ombudsperson|on Meta-Wiki]]. Please note that this year the Board of Trustees elections will be held before the FDC and Ombuds elections. Candidates who are not elected to the Board are explicitly permitted and encouraged to submit themselves as candidates to the FDC or Ombuds positions after the results of the Board elections are announced. More information on this year's elections can be found [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017|on Meta-Wiki]]. Any questions related to the election can be posted on the [[m:Talk:Wikimedia Foundation elections/2017|election talk page on Meta-Wiki]], or sent to the election committee's mailing list, <tt dir="ltr" style="white-space:nowrap;font-size:12px;line-height:1.5">board-elections[[File:At sign.svg|15x15px|middle|link=|alt=(at)]]wikimedia.org</tt>. On behalf of the Election Committee,<br /> [[m:User:KTC|Katie Chan]], Chair, [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee|Wikimedia Foundation Elections Committee]]<br /> [[m:User:JSutherland (WMF)|Joe Sutherland]], Community Advocate, Wikimedia Foundation ''Posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] on behalf of the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee|Wikimedia Foundation Elections Committee]], 03:36, 7 apirila 2017 (UTC) • [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Updates/Start of the 2017 Wikimedia Foundation Board of Trustees elections|{{int:please-translate}}]] • [[m:Talk:Wikimedia Foundation elections/2017|Get help]]''</div> <!-- Message sent by User:GVarnum-WMF@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=16441214 --> == Read-only mode for 20 to 30 minutes on 19 April and 3 May == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> [[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch 2017|Read this message in another language]] • {{int:please-translate}} The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] will be testing its secondary data center in Dallas. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to conduct a planned test. This test will show whether they can reliably switch from one data center to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems. They will switch all traffic to the secondary data center on '''Wednesday, 19 April 2017'''. On '''Wednesday, 3 May 2017''', they will switch back to the primary data center. Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop during those two switches. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. '''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.''' *You will not be able to edit for approximately 20 to 30 minutes on Wednesday, 19 April and Wednesday, 3 May. The test will start at [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20170419T14 14:00 UTC] (15:00 BST, 16:00 CEST, 10:00 EDT, 07:00 PDT, 23:00 JST, and in New Zealand at 02:00 NZST on Thursday 20 April and Thursday 4 May). *If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case. ''Other effects'': *Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped. *There will be code freezes for the weeks of 17 April 2017 and 1 May 2017. Non-essential code deployments will not happen. This project may be postponed if necessary. You can [[wikitech:Switch Datacenter#Schedule for 2017 switch|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule. There will be more notifications about this. '''Please share this information with your community.''' /<span dir=ltr>[[m:User:Whatamidoing (WMF)|User:Whatamidoing (WMF)]] ([[m:User talk:Whatamidoing (WMF)|talk]])</span> </div></div>[[Lankide:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Lankide eztabaida:MediaWiki message delivery|eztabaida]]) 17:33, 11 apirila 2017 (UTC) <!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=16545942 --> == [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:SecurePoll/vote/341?setlang={{CONTENTLANG}} Voting has begun in 2017 Wikimedia Foundation Board of Trustees elections] == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[[File:Wikimedia-logo black.svg|{{#switch:{{CONTENTLANG}}|ar=left|he=left|right}}|125px|link=m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Updates/Board voting has begun]]''This is a message from the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee|Wikimedia Foundation Elections Committee]]. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Updates/Board voting has begun|Translations]] are available.'' [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:SecurePoll/vote/341?setlang={{CONTENTLANG}}&uselang={{CONTENTLANG}} Voting has begun] for [[m:Wikimedia Foundation elections/2017#Requirements|eligible voters]] in the 2017 elections for the ''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Board of Trustees|Wikimedia Foundation Board of Trustees]]''. The [[m:Wikimedia Foundation Board of Trustees|Wikimedia Foundation Board of Trustees]] is the ultimate governing authority of the Wikimedia Foundation, a 501(c)(3) non-profit organization registered in the United States. The Wikimedia Foundation manages many diverse projects such as Wikipedia and Commons. The voting phase lasts from 00:00 UTC May 1 to 23:59 UTC May 14. '''[https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:SecurePoll/vote/341?setlang={{CONTENTLANG}}&uselang={{CONTENTLANG}} Click here to vote].''' More information on the candidates and the elections can be found on the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Board of Trustees|2017 Board of Trustees election page]] on Meta-Wiki. On behalf of the Elections Committee,<br/> [[m:User:KTC|Katie Chan]], Chair, [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee|Wikimedia Foundation Elections Committee]]<br/> [[m:User:JSutherland (WMF)|Joe Sutherland]], Community Advocate, Wikimedia Foundation ''Posted by the [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] • [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Updates/Board voting has begun|Translate]] • [[m:Talk:Wikimedia Foundation elections/2017|Get help]]</div> 19:15, 3 maiatza 2017 (UTC)'' <!-- Message sent by User:GVarnum-WMF@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=16683836 --> == Beta Feature Two Column Edit Conflict View == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> From May 9, the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Two_Column_Edit_Conflict_View|Two Column Edit Conflict View]] will be available as a [[mw:Special:MyLanguage/Beta Features|beta feature]] on all wikis. The Two Column Edit Conflict View is a new interface for the edit conflict resolution page. It highlights differences between the editor's and the conflicting changes to make it easy to copy and paste pieces of the text and resolve the conflict. The feature fulfils a request for a more user-friendly edit conflict resolution from the [[m:WMDE Technical Wishes|German Community’s Technical Wishlist]]. Everyone is invited to test the feature and we hope that it will serve you well! </div> [[m:user: Birgit Müller (WMDE)|Birgit Müller (WMDE)]] 14:28, 8 maiatza 2017 (UTC) <!-- Message sent by User:Birgit Müller (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_1&oldid=16712210 --> == Editing News #1—2017 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> ''[[:m:Special:MyLanguage/VisualEditor/Newsletter/2017/May|Read this in another language]] • [[:m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]'' <div style="float:right;width:230px;{{#switch:ltr|rtl=float:left;margin-left:0;|#default=float:right;margin-right:0;}}margin-left:1em;border-style:solid;border-width:1px;padding:1em;"> [[File:VisualEditor-logo.svg|200px|center|alt=VisualEditor]]'''Did you know?''' <div class="thumbcaption" style="font-size: 90%;"> Did you know that you can review your changes visually? [[File:VisualEditor visual diff tool - visual diff.png|alt=Screenshot showing some changes to an article. Most changes are highlighted with text formatting.|center|frameless|245x245px]]When you are finished editing the page, type your edit summary and then choose "{{Int:visualeditor-savedialog-label-review}}". In visual mode, you will see additions, removals, new links, and formatting highlighted. Other changes, such as changing the size of an image, are described in notes on the side. [[File:VisualEditor visual diff tool - toggle button.png|alt=Toggle button showing visual and wikitext options; visual option is selected.|center|frameless|220x220px]] Click the toggle button to switch between visual and wikitext diffs. [[File:VisualEditor visual diff tool - wikitext diff.png|alt=Screenshot showing the same changes, in the two-column wikitext diff display.|center|frameless|245x245px]] The wikitext diff is the same diff tool that is used in the wikitext editors and in the page history. You can read and help translate [[:mw:Special:MyLanguage/VisualEditor/User guide|the user guide]], which has more information about how to use the visual editor. </div></div> Since the last newsletter, the [[:mw:VisualEditor|VisualEditor Team]] has spent most of their time supporting [[:mediawikiwiki:2017_wikitext_editor|the 2017 wikitext editor mode]] which is available inside the visual editor as a Beta Feature, and adding [[:mediawikiwiki:VisualEditor/Diffs|the new visual diff tool]]. Their workboard is available [[:phab:project/board/483/|in Phabricator]]. You can find links to the work finished each week at [[:mw:VisualEditor/Weekly triage meetings|mw:VisualEditor/Weekly triage meetings]]. Their [[:mw:VisualEditor/Current_priorities|current priorities]] are fixing bugs, supporting the 2017 wikitext editor as a [[:mw:Beta Features|beta feature]], and improving the visual diff tool. === Recent changes === *A '''new wikitext editing mode''' is available as a Beta Feature on desktop devices. The [[:mw:2017 wikitext editor|2017 wikitext editor]] has the same toolbar as the visual editor and can use the citoid service and other modern tools. Go to [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures]] to enable the {{Int:Visualeditor-preference-newwikitexteditor-label}}. * A new '''[[:mediawikiwiki:VisualEditor/Diffs|visual diff tool]]''' is available in VisualEditor's visual mode. You can toggle between wikitext and visual diffs. More features will be added to this later. In the future, this tool may be integrated into other MediaWiki components. [https://phabricator.wikimedia.org/T143350] * The team have added [[:mediawikiwiki:Editing/Projects/Columns_for_references|multi-column support for lists of footnotes]]. The <code><nowiki><references /></nowiki></code> block can automatically display long lists of references in columns on wide screens. This makes footnotes easier to read. You can [https://phabricator.wikimedia.org/maniphest/task/edit/form/1/?projects=Cite,VisualEditor,Wikimedia-Site-requests&title=Convert%20reference%20lists%20over%20to%20`responsive`%20on%20XXwiki&priority=10&parent=159895 '''request multi-column support'''] for your wiki. [https://phabricator.wikimedia.org/T33597] * You can now use your web browser's function to switch typing direction in the new wikitext mode. This is particularly helpful for RTL language users like Urdu or Hebrew who have to write JavaScript or CSS. You can use Command+Shift+X or Control+Shift+X to trigger this. [https://phabricator.wikimedia.org/T153356] * The way to switch between the visual editing mode and the wikitext editing mode is now consistent. There is a drop-down menu that shows the two options. This is now the same in desktop and mobile web editing, and inside things that embed editing, such as Flow. [https://phabricator.wikimedia.org/T116417] * The {{Int:visualeditor-categories-tool}} item has been moved to the top of the {{Int:visualeditor-pagemenu-tooltip}} menu (from clicking on the "hamburger" icon) for quicker access. [https://phabricator.wikimedia.org/T74399] There is also now a "Templates used on this page" feature there. [https://phabricator.wikimedia.org/T149009] * You can now create <code><nowiki><chem></nowiki></code> tags (sometimes used as <code><nowiki><ce></nowiki></code>) for chemical formulas inside the visual editor. [https://phabricator.wikimedia.org/T153365] * Tables can be set as collapsed or un-collapsed. [https://phabricator.wikimedia.org/T157989] * The {{Int:visualeditor-specialcharacter-button-tooltip}} menu now includes characters for Canadian Aboriginal Syllabics and angle quotation marks (‹› and ⟨⟩) . The team thanks the volunteer developer, [[:S:en:User:Tpt|Tpt]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T108626] * A bug caused some section edit conflicts to blank the rest of the page. This has been fixed. The team are sorry for the disruption. [https://phabricator.wikimedia.org/T154217] * There is a new keyboard shortcut for citations: <code>Control</code>+<code>Shift</code>+<code>K</code> on a PC, or <code>Command</code>+<code>Shift</code>+<code>K</code> on a Mac. It is based on the keyboard shortcut for making links, which is <code>Control</code>+<code>K</code> or <code>Command</code>+<code>K</code> respectively. [https://phabricator.wikimedia.org/T99299] === Future changes === * The team is working on a syntax highlighting tool. It will highlight matching pairs of <code><nowiki><ref></nowiki></code> tags and other types of wikitext syntax. You will be able to turn it on and off. It will first become available in VisualEditor's built-in wikitext mode, maybe late in 2017. [https://phabricator.wikimedia.org/T101246] * The kind of button used to {{Int:Showpreview}}, {{Int:showdiff}}, and finish an edit will change in all WMF-supported wikitext editors. The new buttons will use [[Mw:OOjs UI|OOjs UI]]. The buttons will be larger, brighter, and easier to read. The labels will remain the same. You can test the new button by editing a page and adding <code>&ooui=1</code> to the end of the URL, like this: https://www.mediawiki.org/wiki/Project:Sandbox?action=edit&ooui=1 The old appearance will no longer be possible, even with local CSS changes. [https://phabricator.wikimedia.org/T162849] * The [[:mediawikiwiki:File:Edit_toolbar_-_2.png|outdated 2006 wikitext editor]] will be removed later this year. It is used by approximately 0.03% of active editors. See [[:mw:Editor|a list of editing tools on mediawiki.org]] if you are uncertain which one you use. [https://phabricator.wikimedia.org/T30856] *If you aren't reading this in your preferred language, then please help us with translations! Subscribe to the [[mail:translators-l|Translators mailing list]] or [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User_talk:Elitre_(WMF)&action=edit&section=new contact us] directly, so that we can notify you when the next issue is ready. {{int:Feedback-thanks-title}} —[[:mw:User:Elitre (WMF)|Elitre (WMF)]] </div> 18:07, 12 maiatza 2017 (UTC) <!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&oldid=16160401 --> == RevisionSlider == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[mw:Special:MyLanguage/Extension:RevisionSlider|RevisionSlider]] will be available as a default feature for all users on all wikis from May 17. The RevisionSlider adds a slider view to the diff page so that you can easily move between revisions. The slider view is collapsed by default, and will load by clicking on it. It can also be turned off entirely in the user preferences. RevisionSlider has been a default feature on German, Arabic and Hebrew Wikipedia for 6 months and a beta feature on all wikis for 8 months. The feature fulfills a wish from the [[m:WMDE Technical Wishes|German Community’s Technical Wishlist]]. Thanks to everyone who tested RevisionSlider and gave valuable feedback to improve the feature! We hope that RevisionSlider will continue to serve you well in your work. </div> [[m:user:Birgit Müller (WMDE)|Birgit Müller (WMDE)]] 14:39, 16 maiatza 2017 (UTC) <!-- Message sent by User:Birgit Müller (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_1&oldid=16763498 --> == [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017/Cycle 2|Join the next cycle of Wikimedia movement strategy discussions (underway until June 12)]] == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> :''[[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates/Cycle 2 discussions launch|Message is available for translation on Meta-Wiki]]'' [[File:Wikimedia-logo.svg||{{#switch:{{CONTENTLANG}}|ar=left|he=left|right}}||150px]] The Wikimedia movement strategy core team and working groups have completed reviewing the more than 1800 thematic statements we received from the first discussion. They have identified [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017/Cycle 2|5 themes that were consistent across all the conversations]] - each with their own set of sub-themes. These are not the final themes, just an initial working draft of the core concepts. You are invited to [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017/Participate|join the online and offline discussions taking place]] on these 5 themes. This round of discussions will take place between now and June 12th. You can discuss as many as you like; we ask you to participate in the ones that are most (or least) important to you. Here are the five themes, each has a page on Meta-Wiki with more information about the theme and how to participate in that theme's discussion: * [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017/Cycle 2/Healthy, Inclusive Communities|Healthy, Inclusive Communities]] * [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017/Cycle 2/The Augmented Age|The Augmented Age]] * [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017/Cycle 2/A Truly Global Movement|A Truly Global Movement]] * [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017/Cycle 2/The Most Respected Source of Knowledge|The Most Respected Source of Knowledge]] * [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017/Cycle 2/Engaging in the Knowledge Ecosystem|Engaging in the Knowledge Ecosystem]] On the [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017/Participate|movement strategy portal on Meta-Wiki]], you can find more information about each of these themes, their discussions, and how to participate. ''Posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] on behalf of the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation|Wikimedia Foundation]] • [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates/Cycle 2 discussions launch|{{int:please-translate}}]] • [[m:Talk:Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates|Get help]]''</div> 21:09, 16 maiatza 2017 (UTC) <!-- Message sent by User:GVarnum-WMF@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Strategy/Wikimedia_movement/2017/Updates/Global_message_delivery&oldid=16773425 --> == [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Updates/Start of the 2017 Wikimedia Foundation Funds Dissemination Committee elections|Start of the 2017 Wikimedia Foundation Funds Dissemination Committee elections]] == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[[File:Wikimedia-logo black.svg|{{#switch:{{CONTENTLANG}}|ar=left|he=left|right}}|125px|link=m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Updates/Start of the 2017 Wikimedia Foundation Funds Dissemination Committee elections]] :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Updates/Start of the 2017 Wikimedia Foundation Funds Dissemination Committee elections|Translations of this message are available on Meta-Wiki]].'' On behalf of the Wikimedia Foundation Elections Committee, we are pleased to announce that self-nominations are being accepted for the [[m:Wikimedia Foundation elections/2017/Funds Dissemination Committee/Call for candidates|2017 Wikimedia Foundation Funds Dissemination Committee]] and [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Funds Dissemination Committee Ombudsperson|Funds Dissemination Committee Ombudsperson]] elections. Please read the letter from the Wikimedia Foundation calling for candidates at [[m:Wikimedia Foundation elections/2017/Funds Dissemination Committee/Call for candidates|on the 2017 Wikimedia Foundation elections portal]]. ''Funds Dissemination Committee''<br /> The Funds Dissemination Committee (FDC) makes recommendations about how to allocate Wikimedia movement funds to eligible entities. There are five positions being filled. More information about this role can be found at [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Funds Dissemination Committee|the FDC elections page]]. ''Funds Dissemination Committee Ombudsperson''<br /> The Funds Dissemination Committee Ombudsperson receives complaints and feedback about the FDC process, investigates complaints at the request of the Board of Trustees, and summarizes the investigations and feedback for the Board of Trustees on an annual basis. One position is being filled. More information about this role can be found at [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Funds Dissemination Committee Ombudsperson|the FDC Ombudsperson elections page]]. '''The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Funds Dissemination Committee/Candidates|candidacy submission phase]] will last until May 28 (23:59 UTC).''' '''We will also be accepting questions to ask the candidates until May 28. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Funds Dissemination Committee/Questions|You can submit your questions on Meta-Wiki]].''' Once the questions submission period has ended on May 28, the Elections Committee will then collate the questions for the candidates to respond to. The goal of this process is to fill the '''five community-selected seats''' on the Wikimedia Foundation Funds Dissemination Committee and the '''community-selected ombudsperson'''. The election results will be used by the Board itself to make the appointments. The full schedule for the FDC elections is as follows. All dates are '''inclusive''', that is, from the beginning of the first day (UTC) to the end of the last. * May 15 (00:00 UTC) – May 28 (23:59 UTC) – '''Nominations''' * May 15 – May 28 – '''Candidates questions submission period''' * May 29 – June 2 – '''Candidates answer questions''' * June 3 – June 11 – '''Voting period''' * June 12–14 – '''Vote checking''' * June 15 – '''Goal date for announcing election results''' More information on this year's elections can be found at [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017|the 2017 Wikimedia Foundation elections portal]]. Please feel free to post a note about the election on your project's village pump. Any questions related to the election can be posted on [[m:Talk:Wikimedia Foundation elections/2017|the talk page on Meta-Wiki]], or sent to the election committee's mailing list, <tt dir="ltr" style="white-space:nowrap;font-size:12px;line-height:1.5">board-elections[[File:At sign.svg|15x15px|middle|link=|alt=(at)]]wikimedia.org</tt>. On behalf of the Election Committee,<br /> [[m:User:KTC|Katie Chan]], Chair, [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee|Wikimedia Foundation Elections Committee]]<br /> [[m:User:JSutherland (WMF)|Joe Sutherland]], Community Advocate, Wikimedia Foundation ''Posted by the [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] • [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Updates/Start of the 2017 Wikimedia Foundation Funds Dissemination Committee elections|Translate]] • [[m:Talk:Wikimedia Foundation elections/2017|Get help]]''</div> 21:05, 23 maiatza 2017 (UTC) <!-- Message sent by User:GVarnum-WMF@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=16804695 --> == MABot == <div style="background:#E3F9DF; padding:0 10px; border:1px solid #AAA;"> Kaixo. Siento no poder expresarme en euskera pues no sé leer ni escribir en dicho idioma. Me dirijo a vosotros para solicitar permiso para correr mi robot, MABot en este proyecto. Es un robot estándar de pywikibot que tengo pensado usar para archivar hilos de discusiones y corregir redirecciones dobles y rotas, aunque a petición también puedo realizar otras tareas. El robot [[Special:CentralAuth/MABot|funciona sin problemas]] en otros proyectos, incluído la [[w:|Wikipedia en euskera]]. Confiando en poder contar con vuestra aprobación quedo de vosotros atentamente. --[[Lankide:MarcoAurelio|MarcoAurelio]] ([[Lankide eztabaida:MarcoAurelio|eztabaida]]) 09:50, 23 ekaina 2017 (UTC) : Hecho. --[[Lankide:MarcoAurelio|MarcoAurelio]] ([[Lankide eztabaida:MarcoAurelio|eztabaida]]) 09:42, 3 uztaila 2017 (UTC) </div> == Improved search in deleted pages archive == {{int:please-translate}} During Wikimedia Hackathon 2016, the [[mw:Wikimedia_Discovery|Discovery]] team [https://phabricator.wikimedia.org/T109561 worked] on one of the items on the 2015 community wishlist, namely [[m:2015_Community_Wishlist_Survey/Search#Provide_a_means_of_searching_for_deleted_pages|enabling searching the archive of deleted pages]]. This feature is now ready for production deployment, and will be enabled on all wikis, except Wikidata. Right now, the feature is behind a feature flag - to use it on your wiki, please go to the <code>Special:Undelete</code> page, and add <code>&fuzzy=1</code> to the URL, like this: https://test.wikipedia.org/w/index.php?title=Special%3AUndelete&fuzzy=1. Then search for the pages you're interested in. There should be more results than before, due to using ElasticSearch indexing (via the CirrusSearch extension). We plan to enable this improved search by default on all wikis soon (around August 1, 2017). If you have any objections to this - please raise them with the Discovery team via [http://mailto:discovery@lists.wikimedia.org email] or on this announcement's discussion page. Like most Mediawiki configuration parameters, the functionality can be configured per wiki. Once the improved search becomes the default, you can still access the old mode using <code>&fuzzy=0</code> in the URL, like this: https://test.wikipedia.org/w/index.php?title=Special%3AUndelete&fuzzy=0 Please note that since Special:Undelete is an admin-only feature, this search capability is also only accessible to wiki admins. {{Int:Feedback-thanks-title}} [[m:User:CKoerner (WMF)|CKoerner (WMF)]] ([[m:User talk:CKoerner (WMF)|talk]]) 18:40, 25 uztaila 2017 (UTC) <!-- Message sent by User:CKoerner (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:CKoerner_(WMF)/Archive_search_announce/Distribution_list&oldid=17036927 --> == Accessible editing buttons == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">The MediaWiki developers have been slowly improving the accessibility of the user interface. The next step in this transition will change the appearance of some buttons and may break some outdated (non-updated or unmaintained) user scripts and gadgets. You can see and use the [https://www.mediawiki.org/wiki/Project:Sandbox?action=submit&ooui=0 old] and [https://www.mediawiki.org/wiki/Project:Sandbox?action=submit&ooui=1 new] versions now. Most editors will only notice that some buttons are slightly larger and have different colors. <gallery mode="nolines" caption="Comparison of old and new styles" heights="240" widths="572"> File:MediaWiki edit page buttons accessibility change 2017, before.png|Buttons before the change File:MediaWiki edit page buttons accessibility change 2017, after.png|Buttons after the change </gallery> However, this change also affects some user scripts and gadgets. Unfortunately, some of them may not work well in the new system. <mark>If you maintain any user scripts or gadgets that are used for editing, please see '''[[:mw:Contributors/Projects/Accessible editing buttons]]''' for information on how to test and fix your scripts. Outdated scripts can be tested and fixed now.</mark> This change will probably reach this wiki on '''Tuesday, 1 August 2017'''. Please leave a note at [[:mw:Talk:Contributors/Projects/Accessible editing buttons]] if you need help.</div> --[[m:User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] ([[m:User talk:Whatamidoing (WMF)|talk]]) 16:56, 27 uztaila 2017 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Whatamidoing_(WMF)/Sandbox&oldid=17043399 --> == New print to pdf feature for mobile web readers == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> '''New print to pdf feature for mobile web readers''' The Readers web team will be deploying a new feature this week to make it [[mw:Reading/Web/Projects/Mobile_PDFs|easier to download PDF versions of articles on the mobile website]]. Providing better offline functionality was one of the highlighted areas from [[m:New_Readers/Offline|the research done by the New Readers team in Mexico, Nigeria, and India]]. The teams created a prototype for mobile PDFs which was evaluated by user research and community feedback. The [[m:New_Readers/Offline#Concept_testing_for_mobile_web|prototype evaluation]] received positive feedback and results, so development continued. For the initial deployment, the feature will be available to Google Chrome browsers on Android. Support for other mobile browsers to come in the future. For Chrome, the feature will use the native Android print functionality. Users can choose to download a webpage as a PDF. [[mw:Reading/Web/Projects/Print_Styles#Mobile_Printing|Mobile print styles]] will be used for these PDFs to ensure optimal readability for smaller screens. The feature is available starting Wednesday, Nov 15. For more information, see [[mw:Reading/Web/Projects/Mobile_PDFs|the project page on MediaWiki.org]]. {{Int:Feedback-thanks-title}} </div> [[m:User:CKoerner (WMF)|CKoerner (WMF)]] ([[m:User talk:CKoerner (WMF)|talk]]) 22:07, 20 azaroa 2017 (UTC) <!-- Message sent by User:CKoerner (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:CKoerner_(WMF)/Mobile_PDF_distribution_list&oldid=17448927 --> 5fe26o6b3c215bktj3r4x7lw49u4jly 4 3108 9554 2017-06-23T09:46:06Z MarcoAurelio 391 Orria sortu da. Edukia: * [[{{#special:ListUsers}}/bot]] wikitext text/x-wiki * [[{{#special:ListUsers}}/bot]] fnkdjmp2t4mqkb4fp2kyr2xs2947i2w 4 3109 9556 2017-06-23T09:47:15Z MarcoAurelio 391 redirected to [[Wikibooks:Txokoa|bot request page]] for [[m:bot policy|standard bot policy]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Wikibooks:Txokoa]] etr1w8djdflm5mijflb7c95sda5fr6x 10 3110 9577 9576 2017-06-23T11:06:18Z Xabier Armendaritz 440 Xabier Armendaritz wikilariak «[[Txantiloi:Artxibo]]» orria «[[Txantiloi:Artxiboa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki {| style= "border: 1px solid #c0c090; background-color: #f8eaba; margin: 4px auto;" ! [[File:Replacement filing cabinet.svg|50px|Artxibo]] || Orri hau lehenagoko eztabaiden artxiboa da. '''Mesedez, ez itzazu orri honetako edukiak editatu'''. Eztabaida berri bat hasi nahi baduzu edo eztabaida zahar bati jarraipena eman nahi badiozu, erabil ezazu [[../../|oraingo eztabaida orria]]. |}<noinclude>[[Category:Txantiloiak]]</noinclude> 9wc35tmmbqr14og4xibj3sg3bru5dvx 10 3111 9578 2017-06-23T11:06:19Z Xabier Armendaritz 440 Xabier Armendaritz wikilariak «[[Txantiloi:Artxibo]]» orria «[[Txantiloi:Artxiboa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Txantiloi:Artxiboa]] r5fuogegz5k044kw0pi4015f172y9ws 0 3117 9707 2017-11-30T11:39:01Z 62.99.78.83 Orria sortu da. Edukia: historian zehar wikitext text/x-wiki historian zehar mfi15qnic776sgjr63w1k3zuly0417n 0 3121 9766 9765 2017-12-31T09:11:30Z Xabier Cañas 1211 /* Gorde eta esportatu */ wikitext text/x-wiki {{Lanean|Xabier Cañas}} [[Fitxategi:Gimp-wilber-scalable.svg|thumb]] '''GIMP''' (GNU Image Manipulation Program, "irudiak manipulatzeko GNUren programa") GNU proiektuaren baitan irudiak egokitzeko kode irekiko programa da. GNU General Public License lizentziapean argitaratzen da. GIMP argazkiak eta, oro har, irudiak moldatzeko aplikazio informatikoa da eta Windows, Mac OS eta Linux sistema eragileetarako egokitua dago. Photoshop ordainpeko aplikazioaren baliokide librea da, eta haren funtzionalitate gehienak izan arren, funtzionamendua zerbait aldatzen da batetik bestera. Liburu honetan GIMP erabiltzen ikasteko oinarrizko funtzioak erakutsiko dira. ==Lan eremua == [[Fitxategi:Leiho bakarreko modua - GIMP.png|thumb|Leiho bakarreko modua]] GIMPek instalatzerakoan, 3 leihotan bereizten du pantaila: '''irudi leihoa''', '''tresna-kutxa leihoa''' eta '''geruzen leihoa'''. Irudia editatzerakoan leiho horiek nahi bezala mugitu daitezke. Hala ere, leiho guztiak leiho bakar batean finkatu daitezke "leiho bakarreko modua" aukeratuta. === Leiho bakarreko modua === Leiho guztiak bakar batean txertatuta geratzeko, ireki "Leihoak" goiko menuan, eta aukeratu "Leiho bakarreko modua". 3 leihoak bakar batean finkatuko dira. Berriro 3 leihoen modura bueltatzeko, gauza berdina egin behar da. === Tresna-kutxa === [[Fitxategi:Tresna-kutxa.jpg|thumb|GIMPen tresna-kutxa]] GIMPen tresna-kutxa pantailaren ezkerrean agertzen da Leiho bakarreko modua aukeratzerakoan. Modu hori aktibatua ez dagoenean, kutxa mugikor baten moduan agertuko da. Inoiz tresna-kutxa desagertuko balitz, berriro bistaratzeko sakatu '''CTRL + B''' Xehetasunak: * [[GIMP/Tresna-kutxa]] == Irudi baten kalitatea ikusteko == '''Irudia''' -> '''Irudiaren propietateak''' Irudi baten bereizmena aldatzeko: '''Irudia''' -> '''Inprimatze tamaina''' == Gorde eta esportatu == GIMPen bereiztu behar dira Gorde eta Esportatu atalen esanahia. '''Gorde '''aukeratzen dugunean '''Fitxategia''' atalean, GIMPek bere '''XCF '''formatuan gordeko du fitxategia. Formatu honetan kalitaterik ez da galdetzen eta geruza guztiak gordetzen dira hurrengo batean irudiarekin lanean jarraitu ahal izateko. '''Esportatu '''aukeratzen dugunean (Fitxategia -> Esportatu), aldiz, XCF ez den beste edozein formatuan gordetzeko aukera ematen digu:JPG, TIFF, PGN, GIF, PDS (photoshopen formatua) eta abar. Konprimituak diren formatuetan, JPG adibidez, kalitatea galdu egiten da. Irudiekin lan egin behar badugu, gomendagarria da fitxategi bat irekitzerakoan, lehenik eta behin XCF bezala gordetzea kalitate onenarekin lan egiteko, eta lana amaitzerakoa, helburu dugu zereginerako (Web, inpresioa...) formaturik egokienera esportatzea. == Oinarrizko eragiketak == === Biratu === ==== Irudia orekatu ==== [[Fitxategi:Bazzartville oker saretxoa 06.png|thumb|Irudi oker bat]] Irudia okertuta badago biratu egin behar da orekatu ager dadin. * Aukeratu Tresna-kutxan '''Biratu''' * Aukeretan, honela konfiguratu: ** Noranzkoa -> Zentzagarria (atzera) ** Interpolazioa: Kubikoa edo Sinc. ** Mozketa -> Moztu emaitzara ** Gidak -> 15 *Irudian klik egin eta saretxoa agertuko da * Biratu Elkarrizketa-koadroan, mugitu labainkorra '''saretxoa horizontearekin lerratzeko'''. * Hori egitean, sakatu '''Biratu'''. * Irudia orekatuko da baina espazio bat agertuko da inguruan. * Espazioa kentzeko '''Irudia''' -> '''Moztu irudia automatikoki''' <gallery mode=packed heights=200px> Fitxategi:Bazzartville oker saretxoa 01.png|Biratu Elkarrizketa-koadroa irekitzen da Fitxategi:Bazzartville oker saretxoa 02.png|Labainkorra mugituta, lerratu saretxoko errenkak eta horizontea. Fitxategi:Bazzartville oker saretxoa 03.png|Aukeratu '''Moztu irudia automatikoki''' biraketaren soberakinak kentzeko. Fitxategi:Bazzartville oker saretxoa 04.png|Irudia zuzen geratu da. </gallery> === Moztu === ==== Oinarrizko mozketa ==== * Aukeratu '''Moztu''' tresna-kutxan. * Tresna-aukerak atalean, aukeratu '''Urrezko atalak''' * Arratoia diagonalean mugitu hautaketa egiteko. * '''Intro''' sakatu. ==== Aspektu-erlazio araberako mozketa ==== * Aukeratu '''Moztu''' tresna-kutxan. * Tresna-aukerak atalean, '''Finkoa''' eta '''aspektu-erlazio'''. * Idatzi nahi den aspektu-erlazioa, adibidez, '''6:4''' * Arratoia diagonalean mugitu hautaketa egiteko (6:4 erlazioaren arabera egingo du). * '''Intro''' sakatu. === Tamaina aldatu=== Batzuetan komenigarria da irudiaren tamaina aldatzea webgune batera edo inpresio batera egokitzeko. Hala, aukera dago irudi bat handiago edo txikiago '''eskalatzeko'''. Irudi bat eskalatzerakoan, bi parametro izan behar dira kontuan, '''tamaina''' bera (pixeletan, milimetrotan edo dena delakoan neurtu daiteke, adibidez 3.000x2.000 pixel) eta '''bereizmena''' (normalean, pixel/hazbete neurtzen dena, adibidez, 300 ppi (''pixels per inch'')). Irudi bat handitzen badugu, kalitatea galduko du nahiz eta programak falta diren pixelen interpolazioa egiten duen, hau da, tamaina handitzearekin falta zaizkio pixelak ''asmatu'' egiten ditu. Tamaina aldatzeko '''Irudia''' menuko '''Eskalatu irudia''' erabiliko dugu. Tresna-kutxako ikonoa sakatuta egin daiteke ere, baina azken honen tamaina baino ez du uzten aldatzen, eta menuaren bitartez irekita, biak, bai tamaina bai bereizmena. ==== Irudia handitu eta txikitu ==== Kontuan izan handitzerakoan kalitatea galdu egingo dela. Galera hori argazkiaren kalitatearen (bereizmenaren) araberakoa izango da. Pixelak geroz eta trinkoagoak egon (bereizmen handia) orduan eta galera gutxiago izango da handitzean. Irudi bat handitzeko zein txikitzeko, pausoak hauek dira: * Aukeratu '''Irudia''' -> '''Eskalatu irudia''' * Agertuko den leihoan, handitu '''zabalera''' edo '''altuera'''. Nahi bada, pixelak beharrean ehunekoak aukeratu. Balio lehenetsia %100 egoera, hau da, irudiaren berezko tamaina. Tamaina jakin batean jarri nahi baduzu, sartu zuzenean zabalera eta altuera balioak (adibidez, 3450x2506) * Egin klik ondoan dagoen '''katea'''ren ikurrean, zabalera eta altuera elkar egokitu daitezen. * '''Eskalatu''' sakatu eta irudia handitu edo txikitu egingo da, leihoan egin duzun aukeraren arabera. == Irudiak konpondu == == Geruzak == {{Wikipedia}} {{Commonscat}} cy2h8etodsmn01urtg6gnwyuqfeja77 0 3122 9781 9761 2018-02-18T17:43:21Z Xabier Cañas 1211 /* '''Beste tresnak''' */ wikitext text/x-wiki GIMPek tresna-kutxa bat du oinarrizko zereginak bizkorrago egin ahal izateko. Pertsonalizatu daiteke, eta beraz, tresnak gehitu eta kendua ahal daitezke. Horretarako joan Leihoak -> Elkarrizketa-koadro atrakagarriak , eta nahi dituzun tresnak aukera ditzakezu. Tresna guztiak ez dira hor azaltzen; koloreetakoak, adibidez, ez daude hor. Tresna guztiak ikusteko joan Tresnak menura. Tresna-kutxara aldatzeko sakatu '''Ctrl + B''' == Tresnak== Hauek dira sistemak beraz tresna-kutxan jartzen dituenak. ==='''Aukeraketa tresnak'''=== {| class="wikitable" border=1 align="center" width="100%" |- ! width="32px"|Ikonoa ! width="15%" |Izena ! width="5%" |Laburdura ! width="80%" |Azalpena |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-SelectionRectangle-Icon.png]] ||Laukizuzena|| R || Eremu karratuak edo laukizuzenak hautatzeko |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-SelectionEllipse-Icon.png]] || Elipsea || E || Eremu eliptikoak hautatzeko |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-SelectionLasso-Icon.png]] || Libre || F || Eremuak modu askea hautatzeko |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-SelectionWand-Icon.png]] || Hurbilketa || U || Kolore jarraia duten eremuak hautatzeko |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-SelectionByColor-Icon.png]] || Kolore araberakoa || Shift + Shift + Windows || Irudi baten antzeko koloredun eremuak hautatzeko |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-SelectionScissors-Icon.png]] || Guraizeak|| I || Bideak sortzen ditu formak hautatzeko |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-SelectionForeground-Icon.png]] || Aurreko planoa || (ez du) || Objektuak aurreko planoan dituen eremua aukeratzen du |} ==='''Pinzel tresnak'''=== {| class="wikitable" border=1 align="center" width="100%" |- ! width="32px"|Ikurra ! width="15%" |Izena ! width="5%" |Laburdura ! width="80%" |Deskribapena |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-BrushBucketFill-Icon.png]] || Betetzeko tresna || Shift + B || Eremu bat kolore edo patroi batekin betetzeko. |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-BrushBlend-Icon.png]] || Nahasteko tresna (Gradientea) || L || Eremu bat gradientearekin betetzeko. |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-BrushPencil-Icon.png]] || Arkatza || N || Ertz gogorreko lerroak marrazteko, hots, pixelak ez daude leunduta. suavizados. |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-BrushPaintbrush-Icon.png]] || Pintzela || P || Ertzen trazo leunak marrazteko, hots, pixelak lausotuak daude. |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-BrushEraser-Icon.png]] || Borrador || Shift + E || Borra pixels de una capa. |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-BrushAirbrush-Icon.png]] || Aerografoa || A || Pintzela bezala margotzeko baina presio aldagarriarekin. |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-BrushInk-Icon.png]] || Tinta || K || Kaligrafia estiloko margoketa egiteko. |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-BrushClone-Icon.png]] || Klonatu || C || Pixelak irudiaren alde batetik bestera kopiatzeko. |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-BrushHeal-Icon.png]] || Konponketa || H || Irudiaren irregulartasunak konpontzen ditu. |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-BrushPerspectiveClone-Icon.png]] || Perspektiban klonatu || ''(ez du)'' || Klona sortzeko irudi baten iturburutik perspektibaren eraldaketa aplikatu ondoren. |- align="center"|- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-BrushConvolve-Icon.png]] || Lausotu / Enfokatu || Shift + U || Lausotzeko edo enfokatzeko selektiboki brotxa erabiliz. |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-BrushSmudge-Icon.png]] || Zirriborroa || S || Zirriborroa egiteko selektiboki brotxa erabiliz. |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-BrushDodgeBurn-Icon.png]] || Zuritu / Belztu || Shift + D || Argitzeko edo iluntzeko selektiboki pintzela erabiliz (itzalentzako, semintonoentzako edo diztirentzako). |} ==='''Eraldatze tresnak'''=== {| class="wikitable" border=1 align="center" width="100%" |- ! width="32px"|Ikurra ! width="15%" |Izena ! width="5%" |Laburdura ! width="80%" |Deskribapena |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-TransformMove-Icon.png]] || Mugitu || M || Geruzak, hautapenak eta beste objektuak mugitzeko. |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-TransformAlign-Icon.png]] || Lerrokatu || Q || Geruzak eta beste objektuak lerrokatzeko edo banatzeko. |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-TransformCrop-Icon.png]] || Moztu || Shift + C || Irudiaren ertzeko zonaldeak ezabatzeko. |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-TransformRotate-Icon.png]] || Biratu || Shift + R || Geruza aktiboa, hautapena edo bidea biratzeko. |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-TransformScale-Icon.png]] || Eskalatu || Shift + T || Geruza aktiboa, hautapena edo bidea eskalatzeko. |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-TransformShear-Icon.png]] || Zizailatu || Shift + S || Geruza aktiboa, hautapena edo bidea zizailatzeko. |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-TransformPerspective-Icon.png]] || Perspektiba || Shift + P || CGeruza aktiboa, hautapena edo bidearen perspektiba aldatzeko. |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-TransformFlip-Icon.png]] || Irauli || Shift + F || Geruza aktiboa, hautapena edo bidea irauli egiten du bertikalean ala horizontalean. |} ==='''Beste tresnak'''=== {| class="wikitable" border=1 align="center" width="100%" |- ! width="32px"|Ikurra ! width="15%" |Izena ! width="5%" |Laburdura ! width="80%" |Deskribapena |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-PathTool-Icon.png]] || Bideak || B || Permite crear y editar rutas. |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-ColourPickerTool-Icon.png]] || Kolore hautatzeilea || O || Establece el color a partir de los pixels de una imagen. |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-MagnifyTool-Icon.png]] || Zooma|| Z || Ajusta el nivel de ampliación de la imagen. |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-MeasureTool-Icon.png]] || Neurtu || Shift + M || Mide distancias y ángulos. |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-TextTool-Icon.png]] || Testua || M || Crea o edita capas de texto. |} Hauetaz gain badira beste tresna batzuk modu lehenetsian ezkutuan daudena. Tresna horiek ''Tresnak'' menutik ikusi daitezke edota Tresna-kutxan sartuta (''Editatu> Hobespenak > Tresna-kutxa''). ===='''Kolore tresnak'''==== {| class="wikitable" border=1 align="center" width="100%" |- ! width="32px"|Ikurra ! width="15%" |Izena ! width="5%" |Laburdura ! width="80%" |Deskribapena |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-ColourColourBalance-Icon.png]] || Kolore balantzea || ''(ez du)'' || Kolorearen banaketa doitzeko. |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-ColourHueSaturation-Icon.png]] || Ñabardura / Saturazioa || ''(ez du)'' || Ñabardura, saturazioa eta argitasuna doitzeko. |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-ColourColourize-Icon.png]] || Koloreztatu || ''(ez du)'' || Uneko hautapena edo geruraz koloreztatzen du kolore eskala bakar batean. |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-ColourBrightnessContrast-Icon.png]] || Distira eta kontrastea || ''(ez du)'' || Distira eta kontrastea doitzeko. |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-ColourThreshold-Icon.png]] || Muga || ''(ez du)'' || Hautapena txuri eta beltzera bihurtzen du. |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-ColourLevels-Icon.png]] || Mailak || ''(ez du)'' || Hautapenaren edo geruzaren kanal bakoitzaren intentsitate mailak aldatzeko. |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-ColourCurves-Icon.png]] || Kurbak || ''(ez du)'' || Aktibo dagoen geruzaren edo bidearen kolorea, distira, kontratea edo gardentasuna aldatzeko. |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-ColourPosterize-Icon.png]] || Posterizatu || ''(ez du)'' || Kolore-kopurua mugatu egiten du. |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-ColourDesaturate-Icon.png]] || Desasetu || ''(ez du)'' || Bihurtu koloreak grisaren itzaletan. |} ===='''Beste tresnak'''==== {| class="wikitable" border=1 align="center" width="100%" |- ! width="32px"|Ikurra ! width="15%" |Izena ! width="5%" |Laburdura ! width="80%" |Deskribapena |- align="center" |[[File:GIMP-Toolbox-GEGLOperationTool-Icon.png]] || GEGL eragiketa || ''(ez du)'' || GEGL eragiketa arbitrarioki exekutatzen du ( "akatsekin" ). |} == Tresnen aukerak == [[File:GIMP-Toolbox-ToolOptions-All.png|thumb|right|10000px|]] Por defecto, al activar una herramienta tendrá el efecto de mostrar sus opciones en la caja de herramientas. Cada herramienta tiene su propio juego de ajustes y cualquier cambio en estos se mantiene durante la sesión. También hay cuatro botones en cualquier opción. :* [[File:GIMP-Toolbox-ToolOptions-SaveOptions-Icon.png]] '''Guardar las opciones en...''' - guarda las opciones de la herramienta actual :* [[File:GIMP-Toolbox-ToolOptions-RestoreOptions-Icon.png]] '''Restaurar opciones desde...''' - restaura las opciones desde un fichero guardado :* [[File:GIMP-Toolbox-ToolOptions-DeleteOptions-Icon.png]] '''Borrar las opciones guardadas...''' - borra las opciones guardadas :* [[File:GIMP-Toolbox-ToolOptions-ResetOptions-Icon.png]] '''Reiniciar las opciones de las herramientas''' - reinicia las opciones a los valores por defecto Pueden ocultarse pulsando en la flecha junto al nombre de la herramienta y deseleccionando '''Mostrar la barra de botones'''. == Kolore eremuak, adierazlea eta irudi aktiboa == [[File:GIMP-Toolbox-Colour-Indicator-ActiveImage-Area.png|thumb|right|10000px|Áreas de color, indicador e imagen activa respectivamente.]] Below the toolbox can be placed these three areas. This is set in ''"Edit > Preferences > Toolbox"'' and any of the three can be hid there. === Área de color === Muestra los colores activos de primer plano y de fondo. Pulsando en cualquiera de ellos se muestra el diálogo de edición de color. Pulsando en el símbolo en la esquina inferior izquierda se reinician los colores a sus valores por defecto. La letra '''D''' tiene el mismo efecto. Pulsando en el símbolo en la esquina superior derecha intercambia los colores de primer plano y fondo. La tecla '''X''' tiene el mismo efecto. === Área de indicador === Muestra la brocha, el patrón o el gradiente actualmente seleccionados. Pulsar en cualquiera de ellos permite cambiarlos. === Área de imagen activa === Muestra una miniatura de la imagen activa. Pulsar en ella muestra el diálogo de imágenes, permitiendo seleccionar una imagen. mvdtvjtvv5gei202hsvb1jtudzwajgi 10 3123 9744 2017-12-30T10:39:50Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: <table style="{{#switch:{{lc:{{{kokapena|{{{position|}}}}}}}}|left|left=margin: 4px 1em 4px 0; border-collapse: collapse;|#default=clear: right; float: right; margin: 4px... wikitext text/x-wiki <table style="{{#switch:{{lc:{{{kokapena|{{{position|}}}}}}}}|left|left=margin: 4px 1em 4px 0; border-collapse: collapse;|#default=clear: right; float: right; margin: 4px 0 4px 1em;}} width: 233px; font-size: 88%; line-height: 1.25em; border:1px solid #aaa; background-color:#f9f9f9; {{{estiloa|{{{style|}}}}}}"> <tr> {{#switch:{{{irudia|{{{image|}}}}}} |<!--BLANK-->|no|none={{td}} |#default=<td class="mbox-image">{{{irudia|{{{image}}}}}}</td> }} <td class="mbox-text" style="{{{testu_estiloa|{{{textstyle|}}}}}}">{{{text}}}</td> {{#if:{{{eskubiko_irudia|{{{imageright|}}}}}} | <td class="mbox-imageright">{{{eskubiko_irudia|{{{imageright}}}}}}</td> }} </tr> {{#if:{{{azpialdea|{{{below|}}}}}} | <tr><td colspan={{#if:{{{eskubiko_irudia|{{{imageright|}}}}}}|3|2}} class="mbox-text" style="{{{testuaren_estiloa|{{{textstyle|}}}}}}">{{{azpialdea|{{{below}}}}}}</td></tr> }} </table><noinclude> {{txantiloi dokumentazioa}} </noinclude> 72k8hx7v0fxz04nlapyxww407v5fnay 10 3124 9745 2017-12-30T10:39:53Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: {{albo kutxa | position = {{{position|}}} | image = {{#switch: {{{image|}}} | none = <!-- "image=none", ez egin ezer ere ez --> | = <!-- Irudirik ez d... wikitext text/x-wiki {{albo kutxa | position = {{{position|}}} | image = {{#switch: {{{image|}}} | none = <!-- "image=none", ez egin ezer ere ez --> | = <!-- Irudirik ez da jarri, bat aukeratu --> [[Fitxategi:{{#switch: {{lc: {{{project|}}} }} | commons = Commons-logo.svg | meta|metawiki|m = Wikimedia Community Logo.svg | wikibooks|wbk|wb|b = Wikibooks-logo-en-noslogan.svg | wikiquote|quote|wqt|q = Wikiquote-logo-en.svg | wikipedia|wp|w = Wikipedia-logo.png | wikisource|source|ws|s = Wikisource-logo.svg | wiktionary|wkt|wdy|d = Wiktionary-logo-eu.png | wikinews|news|wnw|n = Wikinews-logo.svg | wikispecies|species = Wikispecies-logo.svg | wikiversity|wvy|v = Wikiversity-logo.svg | mediawiki|mw = Mediawiki.png | UEU = UEU_logoa.png | #default = Wikimedia-logo.svg }}|40x40px|link=|alt= ]] | #default = {{{image|}}} }} | text = {{{text}}} | below = {{{below|}}} | imageright = {{{imageright|}}} | class = plainlinks }}<noinclude> {{txantiloi dokumentazioa}} <!-- Add categories and interwikis to the /doc subpage, not here! --> </noinclude> axo5z45ttlgf047k1ng2q0oivau4f8q 10 3125 9746 2017-12-30T10:39:56Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: {{sister | position = {{{position|}}} | project = commons | text = <span class=plainlinks>[{{localurl:Commons:Azala|uselang=eu}} Wikimedia Commons]en</span> badira fi... wikitext text/x-wiki {{sister | position = {{{position|}}} | project = commons | text = <span class=plainlinks>[{{localurl:Commons:Azala|uselang=eu}} Wikimedia Commons]en</span> badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: {{#if:{{{1|}}}<!-- parametroa baldin badago, erabiliko du -->|'''''[[commons:Category:{{{1}}}|{{{2|{{PAGENAME}}}}}]]''''' |<!-- ez badago parametrorik, orduan Wikidatakoa jarriko du ---->{{#if:{{#property:P373}} |'''''[[commons:Category:{{#if:{{#property:P373}}|{{#property:P373}}}}|{{{2|{{PAGENAME}}}}}]]''''' [[Fitxategi:Arbcom ru editing.svg|12px|Aldatu lotura Wikidatan|link=d:{{#invoke:wikibase|id}}]] |<!-- ez dago, beraz bilatzaileari lotura, agian berrizendapen bat dela-eta galdu delako ------>'''''[[commons:Special:Search/{{PAGENAME}}|{{{2|{{PAGENAME}}}}}]]''''' }} }} }}<includeonly>[[Kategoria:Commonskat txantiloiaren mantenimendu bilaketak]]</includeonly> gllrv7irjofjxmmgudcom8ptvxn1nv9 0 3131 22765 16020 2020-11-18T19:40:18Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki __NOTOC____NOEDITSECTION__<!-- Eduki-taula kentzen du baita atalen edizio botoiak ere --><!-- HASIERA sarrera --> {| |style="width:35%"| {|style="width: 100%" |- |[[Fitxategi:Errezeta-liburua.jpg|link=|400px|center|Sukaldaritzaren inguruko guztia]] |} {{Errezeta bilaketa}} <center>[[Fitxategi:Separador paragraf.svg|link=|90px]][[Fitxategi:Separador paragraf.svg|link=|90px]][[Fitxategi:Separador paragraf.svg|link=|90px]][[Fitxategi:Separador paragraf.svg|link=|90px]][[Fitxategi:Separador paragraf.svg|link=|90px]][[Fitxategi:Separador paragraf.svg|link=|90px]][[Fitxategi:Separador paragraf.svg|link=|90px]][[Fitxategi:Separador paragraf.svg|link=|90px]]</center> {|style="width: 100%" |style="border:2px solid grey; background:#F5F5F5; text-align:center; font-size:120%; border-radius:7px; padding:3% 17% 3% 17%"|'''Errezeta-liburu''' honetan hainbat plater kozinatzeko argibideak jasoko dituzu: errezetak, osagaiak, gomendioak... on egin eta parte hartu!. <small><center>· Liburuak '''{{NUMBEROFCOOKBOOKPAGES}} orrialde''' ditu orain ·</center></small> |} <!-- taulak HASIERA --> {|style="width: 100%" <!-- Liburua --> |style="width:33%; background:#FFD700; border:2px solid grey; text-align:center; vertical-align:top; border-radius:5px; padding:3%"|<div style="font-size:130%; text-align:center;">'''Sukaldaritza liburua'''</div> [[Sudaldaritza liburua|Sukaldaritza liburua osorik]]<br> [[Fitxategi:Historia general de la medicina en Chile imagen 2.svg|link=|90px]]<br> [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak|Osagaiak]]<br> [[Fitxategi:Historia general de la medicina en Chile imagen 2.svg|link=|90px]]<br> [[Sukaldatzeko teknikak]] <!-- Errezetak --> |style="width:33%; background:#FFD700; border:2px solid grey; text-align:center; vertical-align:top; border-radius:5px; padding:3%"|<div style="font-size:130%; text-align:center;">'''Errezetak'''</div> [[Lehen platerak]] • [[Bigarren platerak]] • [[Azkenburukoak]]<br> [[Fitxategi:Historia general de la medicina en Chile imagen 2.svg|link=|90px]]<br> [[Barazkiak]]<br> [[Arrainak]]<br> [[Haragiak|Haragiak]]<br> [[Osagaiak|Beste...]]<br> [[Fitxategi:Historia general de la medicina en Chile imagen 2.svg|link=|90px]]<br> [[Sukaldatzeko teknikak]] '''Parte hartu!'''<br> '''Errezeta berria''' <inputbox> type=create default= buttonlabel=Errezeta berria sortu label=Errezeta bat sortu estilo liburuaren arabera: prefix=Errezeta-liburua/ width=20% preload=Errezeta-liburua/errezeta-berria </inputbox> <!-- Historia --> |style="width:33%; background:#F6AF3F; border:2px solid grey; vertical-align:top; text-align:center; border-radius:5px; padding:3%"|<div style="font-size:130%; text-align:center;">'''[[Sukaldaritzaren historia]]'''</div> <br> <div class="ombreig">[[Fitxategi:Emil Rau Der Zitherspieler 1890.jpg|210px|link=|center|Sukaldaritzaren historia]]</div> Gastronomiaren kontzeptuak ezagutzeko liburua |}<!-- FI Història --> <!-- FI Requadres --> <center>[[Fitxategi:Separador paragraf.svg|link=|90px]][[Fitxategi:Separador paragraf.svg|link=|90px]][[Fitxategi:Separador paragraf.svg|link=|90px]][[Fitxategi:Separador paragraf.svg|link=|90px]]</center> == Lehen platerak == * [[Alberjinia beteak haragi xehatuarekin]] * [[Andaluziako gazpatxoa]] * [[Arrautzak kardu eta kutixiekin]] * [[Arroz odolkia, piper eta galeper arrautzekin]] * [[Arroz-odolki kruxpetak]] * [[Arroza txipiroiekin]] * [[Arrozezko odolki kruxpetak piper kremarekin]] * [[Errezeta-liburua/Bakailao eta piper erre entsalada epela|Bakailao eta piper erre entsalada epela]] * [[Baratxuri zopa]] * [[Baratxuri zopa bakailaoarekin]] * [[Barazki eta otarrainxka risottoa]] * [[Barazki eta txekor azpizun erregosia]] * [[Barazki eta txipiroi entsalada]] * [[Barazki eta txipiroi risottoa]] * [[Barazki eta zapo risotoa]] * [[Barazki krepeak]] * [[Errezeta-liburua/Barazki menestra|Barazki menestra]] * [[Errezeta-liburua/Barazki eta txipiroi risotoa]] * [[Baserriko ogi tosta berezia]] * [[Basmati arroza entsaladan]] * [[Bruselazak borraja eta urdaiazpikoarekin]] * [[Etxean eginiko espagetiak barazkiekin]] * [[Fideua barazki eta muskuiluekin]] * [[Errezeta-liburua/Fideua, barazki eta otarrainxkekin|Fideua, barazki eta otarrainxkekin]] * [[Fideua otarrainxka eta barazkiekin]] * [[Errezeta-liburua/Foie micuit-a|Foie micuit-a]] * [[Frantziar lekak perretxiko eta otarrainxkekin]] * [[Garaiko barazki burruntzia]] * [[Garaiko ilarrak, patata, ziazerba eta txirlekin]] * [[Gari zainzuriak plantxan, txipiroiekin]] * [[Errezeta-liburua/Gaztaz beteriko ravioliak txanpiñoi eta txirla kremarekin]] * [[Guakamole txalupa otarrainxkekin]] * [[Errezeta-liburua/Hegaluze entsalada, otarrainxka eta piper gorriz eginiko tar-tarrarekin]] * [[Hostopil koka]] * [[Hostopila odolki eta barazkiz beteta]] * [[Itsas paella]] * [[Errezeta-liburua/Kalabazin txalupak otarrainxka eta ziazerbaz beteak]] * [[Kardua, urdaiazpiko eta arrautza eskalfatuarekin]] * [[Kuia eta tomate entsalada epela otarraintxoekin]] * [[Kuia krema otarrainxkekin]] * [[Kuia, tomate eta Kantauriko antxoa lasagna]] * [[Kuia txikiz eginiko milorria, bakailaoz betea]] * [[Leka eta txanpiak otarrainxkekin]] * [[Leka freskoak txipiroi eta tipula goxatuarekin]] * [[Nafarroako pikillo piperrak bakailaoz beteak]] * [[Nafarroako zainzuriak bakailao kokotxekin]] * [[Nafarroako zainzuriak onddoz beteak]] * [[Oilasko kroketak]] * [[Errezeta-liburua/Olagarro entsalada epela|Olagarro entsalada epela]] * [[Onddo 'carpaccio'a]] * [[Onddo berria gorringoarekin]] * [[Onddoak papillote erara]] * [[Onddoz beteriko kiribil kurruskatsua, kuia kremarekin]] * [[Orburu 'txips'-ak eta orburu egosiak]] * [[Odolki kurruskatsuak pikillo piperrekin eta azarekin]] * [[Odolkiz beteriko brik orriak babarrun kremarekin]] * [[Errezeta-liburua/Orburu pintxoa urdaiazpiko, tomate eta piperrekin]] * [[Orburua, arroz odolkia eta arrautza gorringoa plantxan]] * [[Orburuak entsaladan, raf tomateekin]] * [[Orburuak urdaiazpikoarekin eta Beasaingo odolkiarekin]] * [[Orburuak urdaiazpiko eta arrautza galdarraztatuekin]] * [[Orburuak, urdaiazpiko, ziazerba eta Beasaingo odolkiarekin]] * [[Errezeta-liburua/Otarrainxkaz eta barazkiz beteriko kirriskatsuak]] * [[Pasta freskoa]] * [[Patata berri, zainzuri eta izokin ketu entsalada]] * [[Patatak errioxar erara]] * [[Pikillo piperrak odolkiz beteak]] * [[Piper berdeak onddoz beteak]] * [[Piper eta atun entsalada]] * [[Errezeta-liburua/Piper morro erreak plantxan bakailao kokotxekin|Piper morro erreak plantxan bakailao kokotxekin]] * [[Errezeta-liburua/Porru entsalada, guakamole eta izokin ketuarekin]] * [[Porru eta otarrainxka entsalada]] * [[Porrusalda]] * [[Raf tomatea ahuntz gaztarekin]] * [[Raf tomateen entsalada, bakailaoarekin eta barazkiekin]] * [[Raf tomatea txipiekin]] * [[Tagliatelle freskoak barazki eta curryarekin]] * [[Errezeta-liburua/Tagliateliak antxoa eta cherry tomateekin]] * [[Tagliatelleak otarrainxka eta txirlekin]] * [[Tomate entsalada bakailaoarekin]] * [[Errezeta-liburua/Tomate entsalada gula eta leka freskoekin]] * [[Tuterako kukuluak brie gazta eta txipiroiekin]] * [[Tuterako orburuak txerri solomo, kalabazin eta curryarekin]] * [[Txanpinoi txapela barazki panatxe eta Idiazabalgo gaztarekin]] * [[Txanpinoi txapelak orburu eta ziazerbaz beteak]] * [[Txanpinoi txapelak plantxan, arroz odolkiarekin]] * [[Errezeta-liburua/Txanpinoi txapelak plantxan, onddo kremarekin]] * [[Txipiroiak plantxan tipula goxatu eta letxugarekin]] * [[Udaberriko txinatar biribilkiak]] * [[Errezeta-liburua/Udako entsalada|Udako entsalada]] * [[Zainzuriak barazki ozpin-olioarekin]] * [[Zainzuri freskoak udaberriko olio ozpinarekin]] * [[Errezeta-liburua/Zainzuri frijituak, ziazerba kremarekin]] == Bigarren platerak == * [[Ahate gibela onddo eta oporto konfiturarekin]] * [[Albondigak tomate saltsan]] * [[Antxoa frijituak]] * [[Antxoak tipulin eta baratxuri freskoekin]] * [[Errezeta-liburua/Arkume izterra labean barazkiekin]] * [[Arkumea txilindronean]] * [[Errezeta-liburua/Atun mendrezka plantxan tomate eta otarrainxkekin|Atun mendrezka plantxan tomate eta otarrainxkekin]] * [[Bakailao brandada piperrekin eta ziazerbekin]] * [[Errezeta-liburua/Bakailao carpaccioa, ziza eta pinaziekin|Bakailao carpaccioa, ziza eta pinaziekin]] * [[Bakailao konfitatua, basmati arrozarekin eta ziazerbekin]] * [[Bakailao kokotxak gari zainzuri eta piper freskoekin]] * [[Barbarin arraintxoak plantxan ziazerba eta otarrainxkekin]] * [[Basurdea saltsan]] * [[Begihandiak tintan]] * [[Berdela labean piperradarekin]] * [[Berruenda milorria piperrekin]] * [[Bretainiako muskuiluak tomate zukuarekin]] * [[Eperrak saltsan]] * [[Erreboiloa basmati arrozarekin eta lekekin]] * [[Haragi egosiz eta txanpinoiz beteriko piperrak]] * [[Hegaluzea Asiako erara, udaberriko entsaladan]] * [[Hegaluzea tomate konpotarekin]] * [[Hegaluze, ahuakate eta piper tartarra]] * [[Kokotxak leka eta tomate konpotarekin]] * [[Legatza barazkiekin, papillote erara]] * [[Errezeta-liburua/Legatza otarrainxka saldarekin eta txirlekin]] * [[Legatza plantxan, barazkiekin]] * [[Legatza plantxan, kuia txikiarekin eta pipermorroekin]] * [[Legatz xerrak plantxan, barazki eta baratxuri freskoekin]] * [[Marmitakoa]] * [[Muskuilu goxatuak]] * [[Neguko boilur beltzen nahaskia]] * [[Oilagorrak saltsan]] * [[Oilasko izterrak txanpinoi krema eta curryarekin]] * [[Otarrainxka eta onddo milorria]] * [[Otarrainxkak ziza kremarekin eta arrautzekin]] * [[Patata pastela]] * [[Patata tortila]] * [[Tomate, mozzarella, barrengorri eta urdaiazpiko pizza]] * [[Errezeta-liburua/Txekor azpizuna asiar erara|Txekor azpizuna asiar erara]] * [[Errezeta-liburua/Txekor azpizuna orburuekin eta Idiazabalgo gaztaren saltsarekin]] * [[Txekor azpizuna txanpiñoi eta curryarekin]] * [[Txekor masailak onddoekin eta arrozarekin]] * [[Txekor masailak saltsan]] * [[Errezeta-liburua/Txekor muturrak bizkaitar saltsan]] * [[Txekor tripaki eta muturrak, Bizkaiko saltsan]] * [[Txerri azpizuna labean, rostiarekin]] * [[Txerri azpizuna onddoz beteta eta Roquefort saltsarekin]] * [[Txerri azpizuna, txanpinoi eta Roquefort gaztarekin]] * [[Txerri masailak saltsan]] * [[Txipiroiak Pelaio erara]] * [[Txitxarroa piperrada eta patata purearekin]] * [[Txitxarroa plantxan piper erre, tipula eta gari zainzuriekin]] * [[Untxia eta txanpiñoiak oporto erara]] * [[Usoak saltsan]] * [[Zapo, kuia txiki eta txanpiñoi brotxetak]] == Azkenburukoak == * [[Ananaz beteriko krepeak]] * [[Arroz esnea]] * [[Esne frijituak]] * [[Etxeko bizkotxoa marrubiekin eta esne gainarekin]] * [[Errezeta-liburua/Etxeko gailetak kremaz beteak|Etxeko gailetak kremaz beteak]] * [[Gazta tarta labean]] * [[Errezeta-liburua/Irasagarra]] * [[Krema ingelesa]] * [[Kremaz beteriko krepeak]] * [[Marrubi eta kremazko hostopilak]] * [[Marrubi tarta]] * [[Marrubiak esne-gain krema eta almendrekin]] * [[Mascarpone tarta karamelu saltsarekin]] * [[Natilak]] * [[Errezeta-liburua/Ogi opilak]] * [[Petit-suisseak krema eta txokolate beroarekin]] * [[Prantxikaren bizkotxoa]] * [[Sagar tarta]] * [[Sagar tatin gozoa]] * [[Tiramisu]] * [[Tiramisu moussea arroz esne kremarekin]] * [[Trufazko txokolate tarta]] * [[Txokolate gailetak]] * [[Txokolatezko bizkotxo eta marrubi kopa]] * [[Txokolatezko boilurrak]] * [[Txokolatezko boilur tarta]] * [[Errezeta-liburua/Txokolatezko krepeak]] * [[Udareak urazukretan]] [[Kategoria:Errezeta-liburua]] 0u0tb6vpjc09hihvbklr1vvygyeit9b 0 3133 31123 29352 2021-09-16T10:42:11Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Orburua, arroz odolkia eta arrautza gorringoa plantxan]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburua, arroz odolkia eta arrautza gorringoa plantxan]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. ''' === {{osagaia|Orburua|Orburu}}a, arroz odolkia eta {{osagaia|Arrautza|arrautza}} gorringoa plantxan<ref>https://www.berria.eus/paperekoa/2122/045/001/2018-03-24/{{osagaia|Orburua|orburu}}a_arroz_odolkia_eta_{{osagaia|Arrautza|arrautza}}_gorringoa_plantxan.htm</ref> === ==== Osagaiak 4 lagunentzat ==== * Arroz odolki bat * Dozena eta erdi {{osagaia|Orburua|orburu}} * 4 {{osagaia|Arrautza|arrautza}} * 2 {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale * 2 koilarakada irin * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina * Gatza * 3 koilarakada irin ({{osagaia|Orburua|orburu}}ak egosteko) ==== Pausoak ==== ; 1 {{osagaia|Orburua|Orburu}}ak prestatzen hasteko, lapiko handi bat erdira arte bete urarekin, hiru koilarakada irin gehitu, eta ondo nahastu. Gatz pitin bat bota, eta sutan jarri irakin arte. ; 2 Bitartean, {{osagaia|Orburua|orburu}}ak zuritu; txortena moztu gabe zuritu. {{osagaia|Orburua|Orburu}}aren punta moztu, pare bat zentimetro zabal. ; 3 Ondoren, ur irakitan sartu, eta irakin hogei bat minutuz. Gorde. ; 4 {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} zorrotada bat bota zartagin zabal batean, eta {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} txikitua gehitu. Dantzan hastean, {{osagaia|Irina|irina}} bota, eta dena ongi nahastu. ; 5 Ondoren, {{osagaia|Orburua|orburu}}ak irakindako lapikotik pare bat burrantzalikada ur gehitu; eta, saltsa prest dugunean, {{osagaia|Orburua|orburu}}ak erditik moztuak gehitu. Guztia bost minutuz irakin. Ondoren, gorde. ; 6 Plantxa edo zartagin zabal batean, ondo beroa dagoenean, arroz odolkiak frijitu, xerratan moztuak. Odolkiari azala kentzen badiogu, ez zaizkigu kiribilduko, beren forma borobila mantenduko dute. ; 7 Ondoren, zartaginean bertan uzten duten grasa edo olioa arrautzen gorringoak frijitzeko erabiliko dugu. ; 8 Platerak zerbitzatzeko, {{osagaia|Orburua|orburu}}a plateren bueltan ipini, eta arroz-odolki xerra {{osagaia|Orburua|orburu}}en erdian. Arrautzen gorringoak prest ditugunean, gainean jarri, eta prest dugu plater gozo hau dastatzeko! == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Plantxan]] [[Kategoria:Osagaia:Orburuak]] [[Kategoria:Osagaia:Txerrikia]] [[Kategoria:Arroza]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Osagaia:Arrautza]] tctjgri99jhhaqgbbh4kll85qzaltej 0 3134 31935 30764 2021-09-19T12:03:37Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txokolatezko boilur tarta]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolatezko boilur tarta]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Txokolatezko boilur tarta'''<ref>https://www.berria.eus/paperekoa/2122/045/001/2016-03-05/txokolatezko_boilur_tarta.htm</ref> == Osagaiak == '''Bizkotxorako :''' * 4 arrautz gorringo * 4 arrautz zuringo * 6 koilarakada azukre * 4 koilarakada iringurina '''Txokolate mousserako:''' * 400 cl esne gain * 250 g txokolate beltz * 100 g azukre * 50 g gurin == Pausoak == '''1.''' Lehenik, bizkotxoa egiteko, labea berotzen jarri, 180 gradutan. Bi ontzi hartu; batean, {{osagaia|Arrautza|arrautza}} gorringoak jarri, eta bestean, zuringoak. '''2.''' Gorringoetan, lau koilarakada azukre gehitu, eta bost minutuz etengabe irabiatu, eskuz edo makinaren laguntzaz. '''3.''' Ondoren, {{osagaia|Arrautza|arrautza}} zuringoak harrotzen hasiko gara. Horretarako, indartsu eta etengabe irabiatu, eta, gogortzen hastean, bi koilarada azukre gehitu, eta segi eragiten. '''4.''' Erabat gogorra dagoenean, zuringo horiek gorringoetara gehitu, poliki-poliki. Koilara handi baten laguntzaz, bi osagai horiek poliki-poliki nahastu; ondoren, lau koilarakada irin gehitu, banan-banan; ahalik eta polikien, dena nahastu, harrotasuna erabat gal ez dezan. '''5.''' Bizkotxorako, labeko molde laukiluze bat hartu, eta gurinarekin ongi igurtzi, gero itsats ez dadin. '''6.''' Ondoren, irin pixka bat gehitu, eta soberakina ongi kendu. Bizkotxo masa hara bota. '''7.''' Labean sartu 25 bat minutuz. Gero, labetik atera, eta hozten utzi. '''8.''' Txokolatezko moussa prestatzeko, esne gainaren kantitate erdia erabiliko dugu lehenik. Lapiko batera isuri, eta sutan irakiten jarri. '''9.''' Bitartean, txokolate beltza, azukre kantitate erdia eta gurina katilu batean jarri, estali, eta mikrouhin labean minutu batez berotu. Adi, ez berotu denbora gehiagoz, erre egingo zaizue eta! '''10.''' Esne gainak irakiten duenean, katilu horretara gehitu, eta, dena ongi nahastuz, boilur masa lortuko dugu. Hozten utzi, baina hozkailuan sartu gabe, sei bat orduz gutxi gorabehera. '''11.''' Jarraian, erretilu bat hartu, eta oraindik erabili gabe dugun esne gaina bota, eta ongi irabiatu azukrearekin. Gehitu hoztua dugun boilurraren masa erdia. Guztia ongi nahastu. '''12.''' Bizkotxoa erditik moztu, eta egin berria dugun moussearekin bete; ondoren, gaineko estalkian ere moussea zabaldu, eta, azkenik, horren gainean lehen gorde dugun boilur masaren erdia gainetik ipini dena ongi estaliz. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Azkenburukoak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txokolatea]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Txokolatea]] ay02r0zkjrxd917ekgb2ugqab93ceub 0 3135 30819 30647 2021-09-15T14:49:12Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Basurdea saltsan]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Basurdea saltsan]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Basurdea saltsan'''<ref>https://www.berria.eus/paperekoa/2122/037/001/2016-02-06/basurdea_saltsan.htm</ref> == OSAGAIAK == 4 LAGUNENTZAT * Kilo bat basurde haragi garbi * {{osagaia|Azenarioa|Azenario}} handi 1 * 2 {{osagaia|tipula}} * Porru erdia * 3 {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale * Errezil sagar bat * Oporto basokada bat * Litro erdi {{osagaia|Ardoa|ardo}} beltz * Gatza * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a * Piperrauts beltza * 3 koilarakada irin == Pausoak == '''1''' Lehenik, basurde haragia tako berdinetan moztuko dugu. Gatza eta piperrauts beltzaz hornitu, eta lapiko batean gorritzen jarriko dugu, su bizian, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada batekin. '''2''' Bitartean, puska ertainetan moztu {{osagaia|baratxuria|baratxuri}}ak eta barazkiak, eta, basurdea gorritua dugunean, lapikora gehituko ditugu: {{osagaia|baratxuria|baratxuri}}a, errezil sagarra, {{osagaia|tipula}}, {{osagaia|Azenarioa|azenario}}a eta porruak. '''3''' Su ertainera jaitsi, eta 15 minutuz gorritzen eduki dena batera. Oso garrantzitsua da lapikoan ditugun osagai guztiak ongi gorritzea. Horretan baitago saltsa koloretsu eta zaporetsu baten sekreturik handiena. '''4''' Ondoren, gehitu oporto basokada bat eta litro erdi {{osagaia|Ardoa|ardo}} beltz. Irakin, ia {{osagaia|Ardoa|ardo}} guztia lurrindu arte. '''5''' Jarraian, urez bete lapikoa, haragi puska guztiak estali arte. Gehitu gatz pitin bat gehiago, eta eduki irakiten, hiru bat orduz, taparik gabe. Norbaitek lapiko azkarrean egin nahiko balu, ez dago arazorik; kasu horretan, 25 minuturekin nahikoa izango litzateke. '''6''' Lapikoan ditugun haragi zati guztiak, banan-banan beste lapiko batera pasako ditugu sardexka baten laguntzaz. Txino baten laguntzaz, pasatu lapikoan gelditu diren barazkiak, eta bota haragia dugun lapikora. '''7''' Azkenik, su oso motelean irakiten eduki hamar bat minutuz, eta prest izango dugu gisatu goxoa dastatzeko, bero-beroa. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Ehiza]] [[Kategoria:Saltsak]] fdc65q0ytbc9u2yfqubr5okgvqteedp 0 3136 30945 30351 2021-09-15T20:06:02Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Kuia krema otarrainxkekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia krema otarrainxkekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/paperekoa/2122/044/001/2018-03-10/kuia_krema_otarrainxkekin.htm</ref> * 1 kg. kuia. * 8 otarrainxka handi. * Esnegain basokada bat. * 2 {{osagaia|gazta}} txiki. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} zorrotada bat. * Gatza. == Pausoak == ;1 Lehen pausoan, otarrainxkak zuritu, eta burua kenduko diegu. Azal eta buruekin salda bat egingo dugu. ;2 Horretarako, lapiko bat urez bete, berotzen jarri, eta bertan bost minutuz egosiko ditugu otarrainxken azal eta buruak. Ondoren, iragazi eta gorde. ;3 Kuiari azala eta haziak ondo kendu, eta pusketa handitan zatitu. ;4 Lapiko batean jarri. Bertara aurrez prestaturiko salda gehitu, baita esne gain basokada bat ere, eta beste basokada bat ur. Gatz pitin bat bota, eta su bizian 25 bat minutuz irakin. ;5 Sutik kendu, eta {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada bat eta bi {{osagaia|gazta}} txikiak gehituko ditugu lapikora. Irabiagailuaren laguntzaz, krema lortu arte ondo irabiatu. ;6 Kremaren lodieraren arabera, beharrezkoa dela uste badugu, ur pixka bat gehiago bota. ;7 Ondoren, otarrainxkak prestatuko ditugu; erditik moztuko ditugu, baina ez erabat. ;8 Isats aldean moztu gabeko pusketatxo bat utzi. Jarraian, zartagin batean {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} pixka bat bota, eta berotzen jarri. Su bizian, denbora gutxiz, frijitu otarrainxkak. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Osagaia:Kuia]] n2u73gurvj9jpf2a9jum6a9qdmkhmcx 0 3137 31173 28201 2021-09-16T10:48:49Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Raf tomateen entsalada, bakailaoarekin eta barazkiekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Raf tomateen entsalada, bakailaoarekin eta barazkiekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Raf {{osagaia|Tomatea|tomate}}en entsalada, bakailaoarekin eta barazkiekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/paperekoa/2122/037/001/2018-02-24/raf_{{osagaia|Tomatea|tomate}}en_entsalada_bakailaoarekin_eta_barazkiekin.htm</ref> == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT * 300 g bakailao gezatu. * Raf motako {{osagaia|Tomatea|tomate}}a. * Dozena bat gari {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}. * 3 {{osagaia|tipulina|tipulin}} fresko. * 3 piper morroi. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a. * Gatza. == Pausoak == ;1 Lehenik, piperrak erreko ditugu. Horretarako, laberako erretilu batean ipini piperrak osorik; eta ezer bota gabe, labean sartuko ditugu, hogei minutuz, 210 gradutan. Beroa goian-behean jarri, eta ondo erre direla ziurtatu atera aurretik. Atera, eta utzi epeltzen. ;2 {{osagaia|tipulina|Tipulin}}a txikitu juliana erara, eta lapiko batean erregosi, {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} zorrotada batekin, gutxi gorabehera hogei minutuz, su oso motelean. ;3 Zartagin bat berotzen jarri, olio zorrotada batekin. Gehiegi berotu aurretik, bakailao puskak jarri, su oso motelean konfitatzen, hau da, poliki-poliki erregosten. 15 minutuz eduki. ;4 Bitartean, piperrak zuritu, haziak kendu, eta zabalik utzi erretilu batean. ;5 Zartagin batean, gari {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}ak hiru edo lau minutuz frijitu. ;6 Gero, platera osatuko dugu: {{osagaia|Tomatea|tomate}}ari bihotza kendu, eta pusketatan moztu. ;7 Erretilu batean ipini {{osagaia|Tomatea|tomate}}a, eta gatz pitin bat gehitu. Ondoren, bakailao konfitatua gainean jarri. Gari {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}ak ere gainean kokatu, eta, azkenik, piper morroien tirak ere gehitu. ;8 Bukatzeko, zartaginean dugun {{osagaia|tipulina|tipulin}} erregosiarekin osagai guztiak ongi busti. Entsalada epela dastatzeko prest dugu! == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Entsalada]] [[Kategoria:Arrainak]] [[Kategoria:Osagaia:Tomatea]] 8wmwx9y4m2eg8eqn0er5ogmleenoo0k 0 3138 31933 30766 2021-09-19T12:03:14Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txokolatezko bizkotxo eta marrubi kopa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolatezko bizkotxo eta marrubi kopa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/paperekoa/2122/045/001/2018-02-10/txokolatezko_bizkotxo_eta_marrubi_kopa.htm</ref> Txokolatezko bizkotxoarentzat 4 {{osagaia|Arrautza|arrautza}}. 5 koilarakada azukre. 4 koilarakada irin. 50 g intxaur zuritu. 2 koilarakada kakao. Gurin pixka bat. Gainontzeko koparako 300 g marrubi. 250 zentilitro esne gain. 50 azukre (esne gaina harrotzeko). == Pausoak == ;1 Lehenik, bizkotxoa egiteko, labea berotzen jarri, 180 graduan. Labeko erretiluan laberako paper berezia ipini, gurinarekin igurtzi, eta irin pixka bat bota, bizkotxoa itsats ez dadin. ;2 Bi ontzi hartu eta batean {{osagaia|Arrautza|arrautza}} gorringoak jarri, eta bestean, zuringoak. Gorringoetan, lau koilarakada azukre gehitu, eta bost minutuz etengabe irabiatu, eskuz edo makinaren laguntzaz. ;3 Ondoren, {{osagaia|Arrautza|arrautza}} zuringoak harrotzen hasi. Horretarako, indartsu eta etengabe irabiatu. Gogortzen hastean koilarakada bat azukre gehitu, eta segi eragiten. Erabat gogor dagoenean, zuringo horiek gorringoetara gehitu, poliki-poliki. Koilara handi baten laguntzaz, bi osagai horiek poliki-poliki nahastu. Ondoren, lau koilarakada irin gehitu, banan-banan. Ahalik eta polikien dena nahastu, harrotasuna erabat gal ez dezan. ;4 Gero, intxaurrak puska txikietan moztuta nahastu, eta bi koilarakada kakaoa ere bai. Labeko erretiluan zabaldu, eta labean sartu, zortzi edo hamar bat minutuz. Labetik atera eta hozten utzi, eta, erretilutik ateratakoan, papera kendu. ;5 Orain, bizkotxo guztia zerradun labana baten laguntzaz takoetan moztu. ;6 Marrubiak garbitu, eta txortena kendu. Txikiak badira, osorik utzi. ;7 Bukatzeko, kopa handi edo edalontzi garden batean hauxe jarri: lehenik, esne gain harrotua, eta, ondoren, marrubi eta bizkotxo puskak. Beste esne gain pixka bat gehiago gehitu, kopa osoa bete arte. Bukatzeko, marrubi oso bat jarriko dugu koparen gainaldean, itxura politagoa lortzeko. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Azkenburukoak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txokolatea]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Txokolatea]] n4xzd97e76jrp8e0jvfnduqjqggatev 0 3139 30742 30633 2021-09-15T14:18:07Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Barazki eta txipiroi risottoa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta txipiroi risottoa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT <ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/paperekoa/2122/045/001/2018-01-27/barazki_eta_txipiroi_risottoa.htm</ref> * 400 g arroz, carnaroli motakoa * {{osagaia|Txipiroi}} begihandi bat * {{osagaia|Kuia|Kuiatxo}} bat * {{osagaia|{{osagaia|tipulina|Tipulin}}}} bat * {{osagaia|Baratxuria|Baratxuri}}ak bi ale * {{osagaia|{{osagaia|Tomatea|Tomate}}}} fresko bat * {{osagaia|Gatza}} == Pausoak == {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina ;1 Txipiroi begihandia garbitu, eta zati txikietan moztu. ;2 {{osagaia|tipulina|Tipulin}}a karratu txikietan moztu, eta zartagin batean erregosten jarri, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} birjinaren txorrotada batekin eta gatz pixka batekin. ;3 Bost minutu pasatu ondoren, gehitu begihandiaren puskak. Bost bat minutuz erregosi, eta, jarraian, urez ongi estali. Mantendu irakiten 30 bat minutuz, begihandia bigunduz joan dadin. ;4 Ondoren, kuiatxoa puska txikietan moztu, eta gehitu, baita {{osagaia|Tomatea|tomate}}a ere. ;5 Gero, nahastu arroza lapiko berean, eta ur pixka bat gehixeago gehitu. Baita gatz pittin bat gehixeago ere. Mantendu irakiten, hogei minutuz. Behar izanez gero, ur gehixeago gehituz joan eskatzen digun heinean. ;6 Denbora hori pasatu ondoren, pare bat minutuz geldirik utzi. Itsas zaporeko arroz goxoa jateko prest izango dugu berehala. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Esnekiak]] [[Kategoria:Arrainak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Arroza]] l6r3g0mvgv7hr7peezhne7uitbw3mqz 0 3140 31925 29357 2021-09-19T12:02:30Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txipiroiak plantxan tipula goxatu eta letxugarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txipiroiak plantxan tipula goxatu eta letxugarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == * Kilo bat txipiroi (20 bat pieza). <ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/paperekoa/3319/045/002/2017-12-16/txipiroiak_plantxan_{{osagaia|tipula}}_goxatu_eta_letxugarekin.htm</ref> * 4 {{osagaia|tipula}}. * 4 {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale. * Letxuga fresko bat. * Kalonje hosto batzuk. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a. * 2 koilara bete sag{{osagaia|Ardoa|ardo}} ozpin. * Gatza. == Pausoak == ;1 {{osagaia|Tipula}}k eta {{osagaia|baratxuria|baratxuri}}ak juliana erara moztu. Barazki horiek lapikoan jarri, eta olioa eta gatza bota. Su motelean ordubetez goxatzen utzi. Tarteka nahastu. ;2 Bitartean, txipiroiak garbitu egingo ditugu. ;3 Txipiroiei gatza bota, eta plantxa beroan jarri, minutu bat alde bakoitzetik. Ondoren, prestaturiko {{osagaia|tipula}} lapikora gehitu behar da. ;4 Letxuga eta kalonje hostoak garbitu, eta ondo lehortu (oso garrantzitsua da), eta puska txikietan ebaki; erretilu batean ipini. ;5 Ondoren, ontzi batean gatz pitin bat jarri; bi koilarakada sagar ozpin eta sei koilarakada {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} gehitu. Guztia ongi irabiatu. ;6 Letxuga eta kalonjeak dauden ontzira ozpin-olioa gehitu, norberaren gustura. ;7 Ongi nahastu, eta lau plateretan banatu. ;8 Azkenik, txipiroiak {{osagaia|tipula}} goxatuarekin barazki hostoen gainean jarri, eta prest izango dugu jateko. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Plantxan]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] l5yo8s2t64de1cewlktihpwdhi9ws43 0 3141 30673 30558 2021-09-15T10:12:32Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Erreboiloa basmati arrozarekin eta lekekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Erreboiloa basmati arrozarekin eta lekekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/paperekoa/2122/045/001/2017-12-02/erreboiloa_basmati_arrozarekin_eta_lekekin.htm</ref> * Erreboiloa, xerretan moztua. * 250 gramo leka fresko. * Basmati arroza. * Bi {{osagaia|tipulina|tipulin}}. * Bi {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a. * Gatza. == Pausoak == ;1 {{osagaia|tipulina|Tipulin}}a juliana moduan moztu, eta, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada baten laguntzaz, erregosi hogei bat minutuz zartagin batean, su motelean. ;2 Bitartean, lapiko bat urez bete, eta irakiten hastean, gatza gehitu. Lekak gehitu, juliana moduan moztuak horiek ere. Lekak hamabost bat minutuz egosi, eta ur hotzetan prestatuko ditugu, egosketa prozesua mozteko. Gero, gorde. ;3 Arroz basmatia egosteko, lapiko bat urez bete, eta irakiten jarri, gatz pitin batekin. Irakiten hastean, 100 bat gramo arroz gehitu. Hamabost bat minutuz egosi, eta ondoren iragazi, ur soberakina kendu. ;4 Plantxa edo zartagin batean, erreboilo xerrak frijituko ditugu. Horretarako, lehenik, azalaren aldetik hiru bat minutuz eduki, eta buelta eman ondoren, beste aldetik beste hiru minutuz eduki. ;5 Bukaeran, bi {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} aleak gehitu, ongi xehatuak. Orduan, erreboiloa beste erretilu batera pasatu, eta zartagin berean berotu bat eman lekei eta {{osagaia|tipulina|tipulin}}ari. ;6 Azken ukitu horren ondoren, platera zerbitza dezakegu. Platerean, arroza jarri, ondoren barazkiak gehitu, eta bukatzeko, gainean erreboilo xaflak jarri. {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} zorrotada fin bat gainetik bota, eta prest dugu plater goxoa dastatzeko. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Arroza]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Arrainak]] i0h2vi78zpdtuyyhtpzmmgbij440jpe 0 3142 30953 25290 2021-09-15T20:06:42Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Legatza barazkiekin, papillote erara]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatza barazkiekin, papillote erara]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/paperekoa/2122/037/001/2017-11-18/legatza_barazkiekin_papillote_erara.htm</ref> * Legatza, 400 g garbi. * {{osagaia|Azenarioa|Azenario}} 1. * Porru 1. * Kuia txiki 1. * 12 cherry {{osagaia|Tomatea|tomate}}. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a. * Gatza. * Laberako paper berezia. == Pausoak == ;1. Errezeta hau prestatzeko == Osagaiak == ez dira betiko moduan kozinatzen. Beraz, lehenik, garbitu barazki guztiak, eta juliana fin batean moztuko ditugu, banan-banan. ;2. Legatz puska bakoitza beste bi edo hiru zati txikiagotan moztu. ;3. Cherry {{osagaia|Tomatea|tomate}}ak ere erditik moztu. ;4. Laberako paper berezia hartu, eta puska handitan moztu. Lau pertsonarentzat, kalkulatu bakoitzarentzako paper puska handi bat izango dela. Pertsona bakoitzarentzako paperaren erdian, lehenik, ipini barazkiak, azpialdean banaturik eta guztiak gordinik. ;5. Gatz pitin bat bota, eta jarri cherry {{osagaia|Tomatea|tomate}}ak barazkien gainean, ilaran. ;6. Ondoren, legatz puskei gatza bota, eta {{osagaia|Tomatea|tomate}}en gainean jarri. ;7. {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} zorrotada fin batez busti osagai guztiak, eta, osagaien gainetik papera tolestuz, gozoki estalkien itxura eman paketetxoei. ;8. Oso garrantzitsua da, paper paketetxoak hermetikoak balira bezala itxita egotea. Horrela, egosketako lurrun guztia barruan geldituko da, eta horrek zapore indar handia emango dio. ;9. Labea aurrez berotzen jarri, 180 gradutan, eta, bero dagoenean, labean sartu. Hamar bat minutuz bertan edukitzearekin nahikoa izango da. ;10. Denbora pasatu ostean, atera, eta zerbitzatzeko prest izango dira. ;11. Ondoren, ipini platerean. Guraizeak erabiliz, moztu goiko aldeko papera; horrela, osagaiak bistan izango ditugu, jateko prest. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Arrainak]] ttpzcgfrbxzmgot0v0qsozd3qpiciqh 0 3143 30716 30607 2021-09-15T14:13:41Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Arrozezko odolki kruxpetak piper kremarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrozezko odolki kruxpetak piper kremarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/paperekoa/2122/037/001/2017-11-11/arrozezko_odolki_kruxpetak_piper_kremarekin.htm</ref> * Arrozezko odolki bat. * Tenpura {{osagaia|Irina|irina}}. * 4 pikillo piper. * {{osagaia|Tipula}} bat. * Esne-gain basokada bat. * Eguzki-lore olioa. * Gatza. * {{osagaia|Perrexila|Perrexil}}. == Pausoak == ;1 Lehenik, piper krema prestatzen hasiko gara: {{osagaia|tipula}} pusketa txikietan moztu, eta zartagin batean erregosten jarri. ;2 Hamar bat minutu pasatu ondoren, piperrak gehitu, eta beste bost bat minutuz erregosi. ;3 Esne gaina bota, sua jaitsi, eta pil-pilean eduki hamabost bat minutuz. Gorde. ;4 Odolkia hartu, eta hestea kendu, labana baten laguntzaz. Eskuekin pilota txikiak egin odolkiaren mamiarekin. Gorde. ;5 Lehenago prestatzen hasitako piper krema irabiatu. ;6 Ontzi batera tenpura irin koilarakada batzuk bota, eta ur hotza gehituz joan, etengabe mugituz. Kontuz tenpura finegia utzi gabe (tenpura {{osagaia|Irina|irina}}ren edukiontzian azaltzen da nahastu beharreko ur kantitatea). ;7 Lapiko batean, eguzki-lore olioa jarri, eta berotzen ipini. Berotzen den bitartean, odolki bolatxoak tenpuratik pasatu. Olioa berotzean, oliotara botatzen hasi bolatxoak. ;8 Frijitzean, lehenik odolki pilotaxoak handitzen hasiko dira; eta ondoren, gorritzen hastean, atera sukaldeko paperez estalitako plater batera, olio soberakina kentzeko. ;9 Azkenik, mahaira zerbitzatzeko, erretilu edo plater batean ipini odolki pilotatxoak, eta piper krema aldamenean. Probatu, eta ea gustatzen zaizuen! == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] [[Kategoria:Osagaia:Piperra]] [[Kategoria:Arroza]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] 5jeqlgo22qxjxcre6zo9a5jmznk51ht 0 3144 31177 26078 2021-09-16T10:49:14Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Sagar tatin gozoa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagar tatin gozoa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak 4 lagunentzat == *4 Errezil sagar.<ref>https://www.berria.eus/paperekoa/2122/045/001/2018-01-13/sagar_tatin_gozoa.htm</ref> *4 koilarakada azukre. *Gurina koilarakada bat. *Hostopila. *Irin pixka bat. *Tarteletak egiteko ontzi bereziak. == Pausoak == ; 1 Hostopilla irin pixka baten laguntzaz ongi zabaldu mahaiaren gainean. Hostopila guk geuk etxean eginda edo erositakoa izan daiteke. Kasu honetan erositakoa erabiliko dugu. ; 2 Errezil sagarrak zuritu, bihotza kendu eta launa pusketatan moztu. Puska ahalik eta berdinenak egin. ; 3 Zartagin batean, gurin koilarakada bat ipini, eta sutan berotzen jarri. Kolorea hartzen hastean, lau azukre koilarakada gehitu. Azukrea pixka bat koloreztatzen hasi bezain laster, sagar puskak gehitu. Sua moteldu, eta bertan hiru bat minutuz mantendu sagarrak, karameloarekin gozatzen joan daitezen. ; 4 Ondoren, sagar tarteletak egiteko ontzi berezietan banatu. Ontziak ongi bete arte. Hostopila zatitu, eta moldeen gainean jarri, guztia ongi estaltzen duten moduan. ; 5 Labea aurrez berotu, 180 gradutan. Moldeak bertan sartu , 20 edo 25 minutuz gutxi gorabehera. Labetik atera eta 15 minutuz epeltzen utzi ondoren, kontu handiz buelta eman moldetatik ateraz. ; 6 Beraz, orain, hostopila beherean eta sagarrak gainean geldituko zaizkigu, argazkiko tatin gozo-gozoak lortuko ditu{{osagaia|Gulak|gula}}rik. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Azkenburukoak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Fruta]] [[Kategoria:Fruta]] acau7q4r17of6f4tlgi2ogqp6kmr773 0 3145 30961 25817 2021-09-15T20:07:51Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Leka eta txanpiak otarrainxkekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Leka eta txanpiak otarrainxkekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/2</ref> * Kilo erdi leka. * 250 gr. txanpinoi. * 20 otarrainxka. * 4 {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale. * Kaiena piperra. * Gatza. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a. == Pausoak == 1 Lapiko bat urez bete, eta gatz pitin batekin irakiten ipini. 2 Bitartean, lekak juliana moduan moztu. Ur irakinetan sartu, eta 10-15 minutuz egosi. Jarraian, ur hotzetatik pasa, egoste prozesua mozteko. 3 Bitartean, txanpiak garbitu eta laurdenetan moztu. Horiek zartagin batean, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada baten laguntzaz, lau bat minutuz erregosi eta gorde. Gatz pixka bat ere gehitu. 4 Ondoren, otarrainxkak zuritu eta azal eta buruekin saldatxo bat egin. Horretarako, lapiko batean urarekin batera, hamar bat minutuz egosi eta irakin. Gorde. 5 Orain, zartagin zabal batean, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada bat jarri, eta lau {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} aleak xerra finetan moztuak gorritzen jarri, kaiena piper puska batekin batera. Gorritzear daudenean, txanpinoi eta lekak gehitu. Guztia su bizian jarri. 6 Ondoren, otarrainxkak gehitu, eta minutu pare batez guztia ongi erregosi. 7 Orain gorderik dugun otarrainxka saldaren kazokada bat gehitu eta sua itzali. Salda horrek zartagineko zapore guztiak bateratzen eta gozatzen lagunduko du. 8 Azkenik, platerera ateratzeko garaian, molde baten laguntzaz, leka eta txanpiak plateraren erdian jarri, eta gainetik otarrainxka isatsak banatu. Guztia saldarekin busti eta jateko prest dago. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Lekaleak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] dspnksw736i9brvr570k9n71mb89376 0 3146 31097 28373 2021-09-16T10:40:09Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Odolki kurruskatsuak pikillo piperrekin eta azarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Odolki kurruskatsuak pikillo piperrekin eta azarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/2</ref> * Odolki bat * Porru bat * {{osagaia|Perrexila|Perrexil}} * 12 pikillo piper fresko * Aza laurdena * Bexamela (aurrez prestatuta) * Brik orriak * Gatza * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a == Pausoak == 1 Lehen pausoan, odolkia egosiko dugu. Lapiko bat urez bete, eta porru puska bat eta {{osagaia|perrexil}} sorta batekin, odolkia bertan sartu; ordu eta erdiz egosten mantendu. (Errezeta honetarako, egunen batean sobraturiko odolki puskak erabil ditzakegu). 2 Odolkia erretilu batera atera, eta hestea kendu. Hor dagoen mamia aurrez prestatua izango dugun bexamel koilarakada batzuekin nahastuko dugu. Krema ilun bat lortuko dugu, odolki krema. Epeltzen utziko dugu ordubetez. 3 Bitartean, beste lapiko batean, ura egosten ipini, gatz pitin batekin. Irakiten hastean, aza egosi, juliana fin modura moztua. 20 minutuz egosi, uretatik atera, eta gorde. 4 Zartagin batean, olio zorrotada bat ipini, eta dozena bat piper pikillo konfitatuko ditugu, 15 edo 20 bat minutuz, su oso motelean. 5 Kurruskatsuak egiteko: brik orriak biribilak direnez, lau zatitan moztu, eta lau hiruki lortuko ditugu. Zati bakoitzaren erdian, odolki masa ipini, eta kiribilak egin. Pauso hau aurreko egunean prestatuta utz daiteke. 6 Platera bukatzeko, lapiko edo zartagin batean, olioa berotzen jarri; ongi beroa dagoenen, brik odolkia frijitu minutu batez, su bizian, kurruskatsuak lortu arte. Sukaldeko paperaz olio soberakina ongi kendu, eta platerean zerbitzatu, prest ditugun piper konfitatuekin eta azarekin batera (horiei ere berotu bat eman). Sasoiko eta garaiko plater berezia da gaurkoa. Beraz, animatu eta probatu. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txerrikia]] [[Kategoria:Osagaia:Piperra]] [[Kategoria:Osagaia:Aza]] 9c7wmd123fyf5sbl3jas3egte06ocjt 0 3147 31919 28340 2021-09-19T12:01:55Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txerri azpizuna, txanpinoi eta Roquefort gaztarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerri azpizuna, txanpinoi eta Roquefort gaztarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/2</ref> * 2 xolomo xerra txerri azpizun. * 250 gr. txanpinoi. * 200 zl. esne gain. * Roquefort {{osagaia|gazta}} zatitxo bat. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a. * Piper Beltz hautsa. * Gatza. == Pausoak == 1 Lehen pausoan, txanpinoiak ondo garbituko ditugu, eta laurdenetan moztu. 2 Lapiko batean, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada bat bota, eta beroa dagoenean, txanpinoiak botako ditugu. 3 Lau bat minutuz ondo frijitzen utzi ondoren, esne gaina gehitu, gatz pittin bat bota, eta beste hiru edo lau bat minutuz irakiten utzi. 4 Ondoren, lortu dugun txanpinoi krema hori sutik kendu, eta gorde. 5 Xerratan moztua dugun txerri azpizuna bi aldetatik gatzatu, eta piper beltz hautsa ere pixka bat bota. 6 Zartagin bat sutan berotzen jarri, olio zorrotada batekin. Ondo beroa dagoenean, txerri azpizun xerrak zartaginean ipini, eta alde bakoitzetik minutu batez frijitu. Ez jarri zartaginean aldiko xerra gehiegi, hobe da bi edo hiru txandatan frijitzea. 7 Azpizun xerra guztiak frijitu ostean, erretilu batean gorde. Zartaginean gelditu den olioa kendu eta Roquefort {{osagaia|gazta}} bertara gehitu, eta sutan ipini berotzen. 8 Minutu bat pasatzean, txanpinoi krema bertara gehitu. Eta irakiten hasi bezain laster, sutik kendu. 9 Platera muntatu eta zerbitzatzea besterik ez zaigu falta: txanpinoiak plateraren erdian ipini, eta txerri azpizun xerrak inguruan. Gainetik Roquefort saltsa bota, bakoitzaren gustura. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txerrikia]] [[Kategoria:{{osagaia|Onddoak|Onddo}}ak]] [[Kategoria:{{osagaia|Gazta}}]] hvau6oq9jlt518v0matl13zrse34qu4 0 3148 31195 30768 2021-09-16T10:51:48Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Trufazko txokolate tarta]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Trufazko txokolate tarta]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Pausoak == 1. Lehenik, bizkotxoa egiteko, labea berotzen jarri, 180 gradutan.<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/2</ref> 2. 2 ontzi hartu. Batean, {{osagaia|Arrautza|arrautza}} gorringoak jarri; eta bestean, zuringoak. Gorringoetan, 4 koilarakada azukre gehitu; eta 5 minutuz etengabe irabiatu, eskuz edo makinaren laguntzaz. 3. Ondoren, {{osagaia|Arrautza|arrautza}} zuringoak harrotzen hasiko gara. Horretarako, indartsu eta etengabe irabiatu, eta, gogortzen hastean, 2 koilarakada azukre gehitu; segi eragiten. 4. Erabat gogorra dagoenean, zuringoak gorringoetara gehitu, poliki. Koilara handi batekin, bi osagai horiek poliki-poliki nahastu. 5. Ondoren, 4 koilarakada irin gehitu, banan-banan, ahalik eta polikien nahastu dena, harrotasuna erabat galdu ez dezan. 6. Bizkotxorako labeko molde laukiluze bat hartu, eta gurinarekin ongi igurtzi gero, itsats ez dadin. 7. Ondoren, irin pixka bat gehitu, eta soberakina ongi kendu. Bizkotxo masa horra bota. Labean sartu, 25 bat minutuz. Labetik atera, eta hozten utzi. 8. Txokolatezko moussea prestatzeko, esne gainaren kantitate erdia erabiliko dugu lehenik. Lapiko batera isuri, eta sutan irakiten jarri. 9. Bitartean, txokolate beltza, azukre kantitate erdia eta gurina katilu batean jarri, estali, eta mikrouhinean minutu batez berotu. Adi: ez berotu denbora gehiagoz, erre egingo zaizu eta! Esne gainak irakiten duenean, katilu horretara gehitu, eta dena ongi nahastuz trufa masa lortuko dugu. 10. Hozten utzi, baina hozkailuan sartu gabe, 6 bat orduz. 11. Orain, erretilu bat hartu, eta oraindik erabili gabe dugun esnegaina isuri hara, eta ongi irabiatu azukrearekin. Horri, berriz, hoztua dugun trufaren masa erdia gehituko diogu. Guztia ongi nahasi. 12. Bizkotxoa erditik moztu, eta moussearekin bete; ondoren, gaineko estalkian ere moussea zabaldu; eta azkenik, gainean lehen gorde dugun trufa masaren erdia ipini, dena ongi estaliz. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Azkenburukoak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txokolatea]] [[Kategoria:Txokolatea]] ei3tu024wp570ylszk4nj4gzrmzy0nf 0 3149 30959 29359 2021-09-15T20:07:39Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Legatza plantxan, kuia txikiarekin eta pipermorroekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatza plantxan, kuia txikiarekin eta pipermorroekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/2</ref> * Legatza. * Pipermorroak. * Kuia txiki bat. * Bi {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale. * Baso erdi esnegain. * Baso erdi arrain salda. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a. * Ezpeletako piper hauts gorria. * Gatza. == Pausoak == 1 Lehenik, arrain salda prestatuko dugu. Horretarako, arrainen hezurrak ur irakinetan egosi, ordu erdi batez. Nahi izanez gero, barazkiren bat ere sar daiteke uretan: porrua, {{osagaia|Perrexila|Perrexil}}.... Gero, gorde. 2 Lapiko batean, prestatu dugun arrain saldatik baso erdi bat irakiten ipini. Gatz pitin bat bota, eta esne gain baso erdia gehitu. Guztia bost minutuz irakin, su ertainean. Gero, gorde. 3 Pipermorroak garbitu, eta tiratan moztu. Zartagin batean, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada batekin eta gatz pitin batekin erregosi, 15 bat minutuz, su motelean. Gero, erretilu batean gorde. 4 Zartagin berean, beste olio zorrotada batekin, kuia txikia puska txikitan moztua gehitu. Gatz pitin bat gehitu, eta sua bizitu. Bost minutuz erregosi. Horiek ere piperren erretilu berera gehitu. 5 Legatz takoak zartagin berean frijituko ditugu. Hiru bat minutuz alde bakoitzetik, gatzez eta olio zorrotada txiki batekin. Minutu bat falta dela, {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} xehetua gehitu, eta sua itzali. Tapa bat jarri, eta bi minutuz mantendu: legatzak bere salda askatuko du. 6 Azkenik, platera bukatzeko, piperrak eta kuia platerean jarri; gainean, legatz tako pare bat; barazkien bueltan, hasieran prestaturiko arrain salda kremaz ongi busti (barazkiak bakarrik). Bukatzeko, Ezpeletako piper hauts gorria, galiziarrek egiten duten moduan, plater guztian ongi zabaldu; ukitu polita emango dio. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Plantxan]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Arrainak]] eow8984vc9etwvnw7fvkw76hwanpkrv 0 3150 30923 30548 2021-09-15T20:03:52Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Hegaluzea Asiako erara, udaberriko entsaladan]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluzea Asiako erara, udaberriko entsaladan]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/2</ref> * 400 gramo hegaluze (lau takotan moztuta). * Letxuga bat. * Bi {{osagaia|tipula}}. * Gerezi sorta bat. * Gatz normala. * Añanako gatz eskamatua. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a. * Ozpina. == Pausoak == 1 {{osagaia|Tipula}}k zuritu, eta juliana moduan moztu. 2 Ondoren, zartagin batean {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} pitin batekin ordu erdiz erregosi. 3 Bitartean, letxuga garbitu eta ondo lehortu ondoren, juliana moduan moztuko dugu hura ere. 4 {{osagaia|Tipula}} potxatzen ari den bitartean, gereziak garbitu. Kontu handiz labanarekin erditik moztu eta hezurra kendu. Katilu batean binagreta goxo bat prestatu, gatza, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} eta ozpinarekin. 5 {{osagaia|Tipula}} potxatua plater bakoitzaren erdian kokatu. 6 {{osagaia|Tipula}} prestatzeko erabili dugun zartaginean, oraindik ere bero dagoelarik, hegaluze takoak jarri, eta alde bakoitzetik minutu bat eduki. Gatz pitin bat eta olio zorrotada batekin. 7 Ondoren, mozteko taula batera atera, eta tako bakoitza lau xaflatan moztu. Ikusiko dugu hegaluzearen kanpo aldea gorrituta daukala, baina erdi aldea gutxi eginda. Horixe nahi dugu lortu errezeta honetan. 8 {{osagaia|Tipula}} potxatuaren gainean, julianan moztuta dugun letxuga gehitu, plateraren bueltan hezurrik gabeko gerezi batzuk jarri, eta letxugaren gainean hegaluze xaflak jarri. Añanako gatz eskamatua gehitu, eta, azkenik, aurretik prestaturiko oliozpinarekin ongi busti. Dagoeneko ate joka ditugun eguraldi beroetarako jaki ezin hobea da. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Entsalada]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Arrainak]] k93m3w6ytdilzdh591gas2wphpva8pc 0 3151 30744 30635 2021-09-15T14:18:35Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Barazki eta zapo risotoa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta zapo risotoa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/2</ref> * 400 gramo arroz, bonba motakoa. * Zapo txiki bat. * Kuiatxo bat. * Zortzi txanpiñoi. * {{osagaia|Azenarioa|Azenario}} bat. * {{osagaia|tipulina|Tipulin}} bat. * Bi {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale. * {{osagaia|Tomatea|Tomate}}a. * Gatza. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina. * {{osagaia|Gazta}} parmesanoa. * Koilarakada bat gurin. * Arrain salda. == Pausoak == 1 Zapoari hezurra kendu, eta hezur horrekin arrain salda egingo dugu, hogei bat minutuz uretan irakinda. Ondoren, gorde. 2 Kuiatxoa eta {{osagaia|Azenarioa|azenario}}a garbitu, {{osagaia|Azenarioa|azenario}}a zuritu, eta biak karratu txikietan moztu. Baita {{osagaia|tipulina|tipulin}}a eta {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} aleak ere. Txanpiñoiak ere garbitu, eta puska txikietan moztu. 3 Lapiko batean, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} txorrotada bat bota, eta, ongi berotu ondoren, barazki guztiak gehitu. Gatz pitin bat bota, eta erregosi su motelean. 4 Gero, {{osagaia|Tomatea|tomate}}a moztu zatietan, eta lapikora gehitu. Beste bost minutuz erregosi, eta nahastu. 5 Ondoren, zapoa puska txikietan moztuta gehitu, eta, jarraian, arroza gehitu. Guztia ongi nahastu pare bat minutuz, eta gehitu aurrez eginiko arrain salda, arrozaren kantitatearen hirukoitza. 6 Beste gatz pixka bat bota, eta irakiten mantendu hogei minutuz. Kontuan hartu bost minututik behin arroza ongi nahastu behar du{{osagaia|Gulak|gula}}. 7 Sua itzali, eta gehitu {{osagaia|gazta}} parmesano birrundua (ehun bat gramo) eta koilarakada bat gurin. Nahastu beste pare bat minutuz. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Arrainak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Arroza]] s3u6vwr0oyh1atof9zfyzkklqgihw1e 0 3152 30949 28173 2021-09-15T20:06:25Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Kuia, tomate eta Kantauriko antxoa lasagna]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia, tomate eta Kantauriko antxoa lasagna]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/2</ref> * Kuia txiki bat * Entsaladako {{osagaia|Tomatea|tomate}} bat * Kantauriko {{osagaia|antxoa}}k * {{osagaia|Baratxuria|Baratxuri}}a * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a * Gatza Gaurko errezetarako, pintxo antzeko plater bat aukeratu dugu. Guk bakarra prestatu arren, nahi adina presta ditzakezue, erositako {{osagaia|antxoa}} kantitatearen arabera. == Pausoak == 1 Lehenik, antxoei burua eta tripak kendu, eta erditik zabaldu, dituzten hezurrak kenduz. Ondoren, plater batean gorde. 2 {{osagaia|Tomatea|Tomate}}a xafletan moztu, eta xafla bakoitzetik lauki luze moduko beste bi xafla atera. 3 Kuia erditik moztu, eta, ondoren, goitik behera beste lauki luze moduko xafletan moztu. 4 Zartagin batean, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada bat jarri, eta ongi beroa dagoenean, kuia xaflak bertatik pasa gatz pitin bat gehituz. Pare bat minutuz nahikoa da, pixka bat gorritu arte. Erretilu batean gorde. 5 Zartagin berean, {{osagaia|antxoa}}k pasatuko ditugu, plantxa baten modura. Gatz pitin batekin eta oliba pitin batekin. Hiru bat {{osagaia|antxoa}} aldi bakoitzeko. Minutu bat nahikoa izango dugu {{osagaia|antxoa}} txanda bakoitzeko. Bukatu ondoren, {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} xehatua zartaginera gehitu, eta gorritzean, erretiluan gorde ditugun antxoen gainera gehitu. 6 Azkenik, lasagna muntatzeko osagai guztiak prest izango ditugu. Lehenik, kuia xafla platerean ipini; ondoren, {{osagaia|Tomatea|tomate}}a, eta horren gainean, {{osagaia|antxoa}}. Hala, hiru edo lau pisuko lasagna osatu arte. 7 Plater honek epela jateko aukera ematen du, baina, beroa nahiago izanez gero, dena muntatu ostean labean sartu. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Kuia]] [[Kategoria:Arrainak]] 4v4zdt4lmomcx9t284ozxt4y76bujk6 0 3153 31929 29358 2021-09-19T12:02:53Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txitxarroa plantxan piper erre, tipula eta gari zainzuriekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txitxarroa plantxan piper erre, tipula eta gari zainzuriekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/2</ref> * Txitxarro handi bat * Pipermorro bat * {{osagaia|Tipula}} gorri bat * Gari {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}} sorta bat * Gatza * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a * Ozpina == Pausoak == 1. Lehenik, piperrada prestatzen hasiko gara. Horretarako, moztu pipermorroa eta {{osagaia|tipula}} juliana eran, eta lapiko batean, olio zurrusta eta gatz pitin batekin, su motelean erregosi, 30 minutuz. 2. Ez estali lapikoa taparekin, horrela lurruna kanporatu egingo da, eta horrek barazkiei zapore eta kolore biziagoak mantentzen lagunduko die. 3. Lapiko batean, ura irakiten ipini gatz pittin batekin, eta gari {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}ak bost bat minutuz egosi. 4. Jarraian, ur hotzean sartu, eta gorde. 5. Txitxarroa bi xerratan moztu, eta erdiko hezurrak kendu. 6. Xerra bakoitzari dituen hezurtxoak poliki-poliki eta ongi kendu, horrela ahalik eta garbiena uzteko. Xerra bakoitza 6 zatitan moztu. 7. Zartagin bat su bizian berotzen jarri, oliorik bota gabe. Ondo beroa dagoenean, txitxarro xerra txikiak jarri, azala zartagin aldera daudela; gatz pitin bat eta olio pixka bat gainetik bota. 8. Ukitu gabe, pare bat minutuz eduki, azala gorritu arte. 9. Ondoren, buelta eman, eta prestatu ditugun piperrak, gari {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}} eta {{osagaia|tipula}} gainean jarriko ditugu. 10. Beste {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zurrusta bat bota, baita ozpin pixka bat ere. 11. Sua itzali, tapa batekin estali, eta pare bat minutuz utzi bertan, arraina barazkiekin gozatu dadin, sua itzalirik. 12. Zerbitzatzeko, plater bakoitzean hiru bat txitxarro puska jarri, eta barazkia gainetik gehitu. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Plantxan]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Arrainak]] 14sb5d627a9a3jurwd7tdlzq51b6xpb 0 3154 30969 30349 2021-09-15T20:10:33Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Marrubi eta kremazko hostopilak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marrubi eta kremazko hostopilak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/2</ref> * Hostopil xafla. * 300 g marrubi. * Kremarako: * * 6 {{osagaia|Arrautza|arrautza}}. * * 50 g irin. * * 125 g azukre. * * Litro erdi baserriko esne. * * Banilla makilatxo bat. == Pausoak == 1 Lehenik eta behin, krema egiten hasi. Lapiko batean, esnea berotzen jarri, banilla makilatxoa batekin batera. Bitartean, arrautzen gorringoak ontzi batean jarri. 2 Azukrea ontzi horretara bota, eta etengabe irabiatu bost minutuz. Gero, {{osagaia|Irina|irina}} gehitu, eta kontu handiz nahastu. Berotutako esnearen erdia ontzira bota, eta ondo nahastu. 3 Lapikoan gelditutako esnea irakin arte berotu, eta, banilla makilatxoa kendu ondoren, ontzikoa lapikora irauli. Irakiten eduki bost minutuz, eta etengabe nahastu. 4 Ondoren, labea berotzen jarri 180 graduan, eta, bero dagoenean, labeko erretiluan hostopil laukizuzen batzuk ipini; bakoitzaren gainean azukre pixka bat jarri, gero karamelizatua gera dadin. 5 Labera sartu, eta hogei minutuz mantendu. Ondoren, epeltzen utzi. 6 Marrubiak garbitu, eta, gero, txortenak kendu, eta xaflatan moztu. 7 Hostopilak erditik moztu. Pastelgintzako mahuka bat kremaz bete, eta, horren laguntzaz, hostopil xafla bakoitza kremaz estali. Kremaren gainean marrubi xaflak jarri. 8 Karamelo saltsa eduki edo eginez gero, gainetik pixka bat botata ukitu gozoago bat emango dio. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Azkenburukoak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Fruta]] [[Kategoria:Osagaia:Fruta]] [[Kategoria:Esnekiak]] 0oeocwuspmidaga9mhn3ix7wuoza8th 0 3155 31127 28422 2021-09-16T10:42:28Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Orburuak urdaiazpiko eta arrautza galdarraztatuekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburuak urdaiazpiko eta arrautza galdarraztatuekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/3</ref> * 12 {{osagaia|Orburua|orburu}}. * 100 gr {{osagaia|Urdaiazpikoa|urdaiazpiko}}. * 4 {{osagaia|Arrautza|arrautza}}. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a. * Gatza. * {{osagaia|Irina|Irina}}. * Ozpina. == Pausoak == 1. Lapiko handi batean, ura erdira arte bete, bi koilarakada irin gehitu, eta ondo nahastu. 2. Gatz pitin bat bota, eta sutan jarri, irakin arte. 3. Bitartean, {{osagaia|Orburua|orburu}}ak zuritu, txortena moztu gabe zuritu. {{osagaia|Orburua|Orburu}}aren punta moztu, pare bat zentimetro zabal. 4. Ondoren, ur irakinetan sartu, eta irakin hogei bat minutuz. Gorde. 5. Beste lapiko zabal batean, zorrotada bat {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} bota, eta, han, laukitxoetan moztutako urdaizpikoa jarri erregosten, minutu batez. 6. Jarraian, {{osagaia|Orburua|orburu}}ak egosi ditugun saldaren pare bat kazokada gehitu. Baita {{osagaia|Orburua|orburu}}ak erditik moztuak ere. Guztia bost minutuz irakin, su motelean. 7. Bitartean, lapiko txiki batean, ura eta zorrotada bat ozpin berotzen jarri, irakin arte. 8. Ondoren, {{osagaia|Arrautza|arrautza}} bat hartu, ireki eta zuzenean uretara bota, zartaginean frijituko bagenu bezala. 9. Pare bat minutu pasatu ondoren, {{osagaia|Arrautza|arrautza}} zuritu egin dela ikusiko dugu; orduan, ontzi batera aterako dugu. Pauso berberei jarraitu gainontzeko arrautzekin. 10. Bukatzeko, {{osagaia|Arrautza|arrautza}}k {{osagaia|Orburua|orburu}}ak ditugun lapikoan jarri, eta, osagai guztiak beroak daudenean, janari goxo hau prest daukagu zerbitzatzeko. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Orburuak]] [[Kategoria:Osagaia:Txerrikia]] f9v2hvednd6k40f21vk6of27unzwdul 0 3156 30856 30574 2021-09-15T14:54:45Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Gazta tarta labean]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gazta tarta labean]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/3</ref> * Tarta oinarria, hostopila. * 200 ml esne gain. * 200 g Philadelphia {{osagaia|gazta}}. * Kazokada bat pastel-krema (aurrez prestatua). * 100 g azukre. == Pausoak == 1 Tartaren oinarrirako, erositako hostopila edo geuk egindakoa erabil dezakegu. Gaur, erositakoa erabiliko dugu; hostopilezko xafla bat, hain zuzen. 2 Hostopila laberako egokia den molde batean ipini, aluminio papera gainean jarri, eta garbantzu batzuk ipini paperaren gainean, pisu modura. 3 Aurrez, labea berotu, eta, hogei minutuz, 180 graduan egosi. 4 Labetik atera, eta hozten utzi. Ontzi batean, esne gaina eta azukrea biak batera nahastu, eta, ondo irabiatu ondoren, altxatu: esne gaina gogortu egingo da. 5 Beste ontzi batean, ondo nahastu Philadelphia {{osagaia|gazta}} eta kazokada bat pastel-krema, eta, gero, esne gain harrotua gehitu. 6 Poliki-poliki nahastu. Lortu berri dugun {{osagaia|gazta}} krema hori labetik atera dugun moldean bertan daukagun oinarrian zabalduko dugu. 7 Hozkailuan hozten utziko dugu ordu pare batez. 8 Ondoren, zatika moztu. Nahi izanez gero, gustukoa dugun saltsaren batekin busti; oso ongi doazkio marrubi, masusta-gorri eta horrelako zaporeak. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Azkenburukoak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Esnekiak]] [[Kategoria:{{osagaia|Gazta}}]] j1dx29gj5uxiaikp7cklkqaiyy4idgg 0 3157 30963 25821 2021-09-15T20:08:04Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Leka freskoak txipiroi eta tipula goxatuarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Leka freskoak txipiroi eta tipula goxatuarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/3</ref> * Kilo bat txipiroi (20 bat pieza). * 4 {{osagaia|tipula}}. * 4 {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale. * Baserriko kilo erdi leka. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a. * Gatza. == Pausoak == 1 {{osagaia|Tipula}}k eta {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} aleak juliana erara moztu. Barazki horiek lapikoan jarri, eta olioa eta gatza bota. Su motelean ordubetez goxatzen utzi; tarteka, nahastu. 2 Bien bitartean, txipiroiak garbitu. 3 Lapiko bat urez bete, eta gatz pittin batekin irakiten ipini. Bitartean, lekak juliana moduan moztu. Ur irakinetan sartu, eta 10-15 minutu egosi. Jarraian, ur hotzetatik pasatu, egoste prozesua eteteko. 4 Txipiroiei gatza bota, eta aurrez ondo berotutako zartagin batean pasatu. Alde bakoitzetik minutu bat pasatu, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} eta gatz pittin batekin. 5 Txipiroiak erretilu batera atera, eta zartagin berean lekak eta {{osagaia|tipula}} goxatua berotu. Horrela, berotzearekin batera, txipiroiek zartaginean utzi duten zaporea hartuko dute barazkiek ere. 6 Bukatzeko, plater baten behealdean barazkiak zabaldu, eta gainean txipiroiak jarri. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Lekaleak]] [[Kategoria:Arrainak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] i0i3iimg66obxmhghn4z6n3tgp7derh 0 3158 31167 28198 2021-09-16T10:47:24Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Raf tomatea ahuntz gaztarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Raf tomatea ahuntz gaztarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/3</ref> * Raf motako lau {{osagaia|Tomatea|tomate}}. * {{osagaia|tipulina|Tipulin}} bat. * Errulo formako ahuntz {{osagaia|gazta}} bat. * Gatza. * Ozpina. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a. * Probentzako belarrak. * Xaflatan mozteko {{osagaia|ogia}}. Raf {{osagaia|Tomatea|tomate}}a oraintxe hasten da puri-purian. {{osagaia|Tomatea|Tomate}}a {{osagaia|gazta}}rekin oso ongi uztartzen denez, platertxo hau presta daiteke sasoi honetan. == Pausoak == 1 Lehenik, labea berotzen ipini. Erretilu batean ogi xafla batzuk ipini, eta xafla bakoitzaren gainean {{osagaia|gazta}} xafla batzuk, 2 zentimetro ingurukoak. 2 {{osagaia|Gazta}} mozterakoan komeni da aurrez labana pixka bat berotzea, lana errazteko, eta batik bat {{osagaia|gazta}} xaflak ez puskatzeko. 3 Ondoren, {{osagaia|gazta}} xaflen gainean Probentzako belartxo batzuk jarri, eta, labea oso beroa dagoenean, bertan sartu pare bat minutuz gutxi gorabehera. 4 Bitarte horretan, {{osagaia|Tomatea|tomate}}ak moztu. {{osagaia|Tomatea|Tomate}} mota hori mozteko modurik egokiena ataletan moztea da. Plater handi batean kokatu {{osagaia|Tomatea|tomate}} puska guztiak, eta gatza gehitu. 5 Ondoren, {{osagaia|tipulina|tipulin}}a moztu, eta ontzitxo batean oliozpina prestatu. Gero, {{osagaia|Tomatea|tomate}}ak ongi oliozpindu. 6 Jarraian, labetik ogitxoak atera. {{osagaia|Tomatea|Tomate}}en gainean ogi eta {{osagaia|gazta}} tostak kokatu, eta jateko prest dago entsalada goxoa. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:{{osagaia|Gazta}}]] [[Kategoria:Osagaia:Tomatea]] gvhgdsa1xqavi7kylu8t9no3yolfh9k 0 3159 30935 30569 2021-09-15T20:05:02Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Kardua, urdaiazpiko eta arrautza eskalfatuarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kardua, urdaiazpiko eta arrautza eskalfatuarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/3</ref> * 800 gramo {{osagaia|Kardoa|kardo}} egosi * {{osagaia|Kardoa|Kardo}}aren salda, basokada bat * {{osagaia|Tipula}} erdi bat * Porru erdi bat * 100 gramo {{osagaia|Urdaiazpikoa|urdaiazpiko}} * 4 {{osagaia|Arrautza|arrautza}} * 2 {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale * Zorrotada bat {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} * Koilarakada bete irin * Ozpina * Gatza == Kardua nola prestatu == 1 Kontserbako {{osagaia|Kardoa|kardo}}ak erabil daitezke, edo, bestela, freskoak erosi, garbitu, ileak ondo kendu eta lapiko azkarrean gatzarekin ordubetez egosi, ondo bigundu arte. Bertatik, basokada bat salda gordeko da. == Plateraren prestaketa == 1 Lapiko zabal bat urez bete, ozpin zorrotada txiki bat gehitu, eta gatza ere bai. Irakiten hastean, sua moteldu, irakin suabe bat lortu arte 2 Jarraian, {{osagaia|Arrautza|arrautza}} bat bertan ireki. Kontu handiz hiru bat minutuz egosi, eta atera. Gauza bera egin gainontzeko arrautzekin. Aldiko, {{osagaia|Arrautza|arrautza}} gehiago egin daitezke batera. 3 Azkenik, {{osagaia|Kardoa|kardo}}aren prestaketa lau plateretan banatu, eta eskalfatutako {{osagaia|Arrautza|arrautza}} plateraren erdian jarri. 4 Jaterako garaian interesgarria izango litzateke {{osagaia|Arrautza|arrautza}} labanaren laguntzaz puskatu eta haren gorringoa platereko beste osagaiekin nahastea. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Kardua]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Osagaia:Behikia]] [[Kategoria:Osagaia:Arrautza]] rjnrl4665paah13kuc3zu994yf6mei4 0 3160 30957 29353 2021-09-15T20:07:08Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Legatza plantxan, barazkiekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatza plantxan, barazkiekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/3</ref> * Legatza, 200 gramoko 4 xerra, azalarekin * {{osagaia|Tipula}} bat * {{osagaia|Tomatea|Tomate}} bat * Kuia txiki bat * Ziazerba sorta bat * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina * Hiru {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale * Limoi erdi baten zukua * Gatza == Pausoak == 1 Lehenik, barazkiekin hasi. {{osagaia|Tipula}} xerra finetan moztu, eta zartagin batean {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada baten laguntzaz erregosi, 10 bat minutuz, gatz pittin batekin. Kuia txikia ere puska txikietan xehatu, eta hori ere {{osagaia|tipula}}ri gehitu. 2 Bitartean, lapiko batean, irakiten ari den uretan {{osagaia|Tomatea|tomate}}a galdarraztatu. Atera bezain pronto, azala eta haziak kendu, eta dado txikietan zatitu. Jarraian, {{osagaia|tipula}} erregosten ari den zartaginera gehitu. 3 Zartagin bat edo plantxa sutan berotzen jarri, eta ondo berotutakoan legatz solomoak bertan jarri, azala gorantz dutela. {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} eta gatz pittin bat bota, eta lau bat minutuz eduki. Ondoren, buelta eman, eta beste hiru bat minutuz eduki. 4 Bitartean, jarri berotzen beste zartagin bat, olio zorrotada batekin. {{osagaia|Baratxuria|Baratxuri}}ak xerra finetan moztu, eta zartaginera gehitu. Gorritzen hasten direnean, ziazerba sorta eta aurrez prestaturiko {{osagaia|Tomatea|tomate}}a eta {{osagaia|tipula}} erregosia gehitu . 5 Legatza zartagin horretan jarri, eta sua kendu. Tapa batez estali zartagina, eta minutu batez atsedenean utzi. Atseden horretan legatzak bere zukua askatzen du, eta barazkiei gustu ederra emango die. 6 Mahaian zerbitzatzeko, plater bakoitzean legatz xerra bana ipini, ondoan barazki sorta batekin. On egin! == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Plantxan]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Arrainak]] b0ru75l6cd9ilcaz60frvzgv1zmcik5 0 3161 30692 30579 2021-09-15T14:10:50Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Alberjinia beteak haragi xehatuarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Alberjinia beteak haragi xehatuarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki '''Alberjinia beteak haragi xehatuarekin''', [[errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/3</ref> * 2 {{osagaia|alberjinia}} * 100 gramo txekor {{osagaia|haragi xehetua|haragi xehetu}} * {{osagaia|Tipula}} bat * 2 koilarakada {{osagaia|gurina|gurin}} * 3 koilarakada {{osagaia|irina|irin}} * Litro erdi {{osagaia|esnea|esne}} * {{osagaia|Gatza}} * {{osagaia|Oliba olioa}} * {{osagaia|Piper hauts}} beltza * {{osagaia|Gazta}} birrindua == Pausoak == 1 Lehenik, inongo olio edo urik nahastu gabe, jarri alberjiniak osorik labeko erretilu batean. 2 Aurrez 180 gradutan berotutako labean sartu, eta ordu erdiz bertan mantendu. Ondoren, atera, eta hozten utzi. 3 Bitartean, zartagin batean oliba olio zorrotada jarri, eta bertan erregosiko da tipula, puska txikietan moztuta. 4 Ondoren, haragi xehatua zartaginera gehitu, sua bizitu, eta bost bat minutuz guztia ongi nahastu eta erregosi. Gatza eta piper hauts beltza ere gehitu. 5 Gero, bexamela egiteko, lapiko batean bi koilarakada gurin berotzen jarri, eta, jarraian, hiru koilarakada irin gehitu. Hori eginda, ongi nahastu dena. 6 Aurrekoari litro erdi esne gehituz joan. Hala, bexamela lortuko da. Etengabe nahastu behar da horretarako. 7 Ondoren, zartaginean dagoen haragi xehatua bexamelaren lapikora gehitu; sua itzalita. 8 Alberjiniak erditik moztu, eta koilara baten laguntzaz barruko mamia atera. Mami hori bexamelera gehitu. Dena ongi nahastu, eta hoztean, alberjiniak bete, koilara edo pastelak egiteko mahuka baten laguntzaz. 9 Azkenik, gazta birrindua gainetik bota, norberaren gustura. Gero, bero dagoen labean sartu, gratinatzeko moduan jarrita. Bost edo zortzi bat minutu nahikoa izango da. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Alberjinia]] oy8jv2rij9t4roqhmya2ts0ggps1s6r 0 3162 30975 12238 2021-09-15T20:11:18Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Mascarpone tarta karamelu saltsarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mascarpone tarta karamelu saltsarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/3</ref> * Tartaren oinarria (hostopilezko xafla bat). * Esne gaina: 200 ml * Mascarpone {{osagaia|gazta}}: 200 g * Pastel krema: kazokada bat (aurrez prestatu behar da). * Azukrea: 100 g * Saltsarako: * Azukrea: 100 g * Esne gaina: basokada bat == Pausoak == 1 Lehenengo eta behin, karamelu saltsa prestatu. Horretarako, azukrea zartagin batean ipini, su motelean berotzen, karamelua lortu arte. Kontuz ibili gehiegi erre gabe! 2 Tartaren oinarrirako, erositakoa edo etxean egindakoa erabil daiteke. Gaurkoan, erositakoa izango da, hostopilezko xafla bat, hain zuzen ere. 3 Oinarri hori laberako egokia den molde batean ipini. Aluminio papera jarri gainean, eta garbantzu batzuk paperaren gainean, pisu modura. Aurrez, labea berotu, eta 20 minutuz 180 graduan egosi. Labetik atera, eta hozten utzi behar da. 4 Ontzi batean esne gaina eta azukrea batera nahastu, eta, ondo irabiatu ondoren, altxatu eta esne gaina gogortu egingo da. 5 Beste ontzi batean, ondo nahastu Maskarpone {{osagaia|gazta}} eta pastel krema kazokada. Ondoren, esne gain harrotua gehitu. Poliki poliki nahastu. Maskarpone {{osagaia|gazta}} lortzeko arazorik edukiz gero, Philadelphia edo antzeko {{osagaia|gazta}}ren bat erabil daiteke. 6 Lortutako {{osagaia|gazta}} krema hori labetik ateratako moldean bertan dagoen oinarrian zabaldu, eta hozkailuan ordu pare batez hozten utzi. 7 Ondoren, errazioka moztu, eta aurretik prestatutako karamelu saltsarekin apaindu norberaren gustura. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Azkenburukoak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:{{osagaia|Gazta}}]] 9lwgk1aqm56y017kc7mal1r0eon3j4w 0 3163 30669 30572 2021-09-15T10:11:56Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Bruselazak borraja eta urdaiazpikoarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bruselazak borraja eta urdaiazpikoarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/3</ref> * Bruselazak: 2 dozena * Borrajak: 2 borraja * {{osagaia|Urdaiazpikoa|Urdaiazpiko}}a: 100 g * {{osagaia|Baratxuria|Baratxuri}} aleak: 2 {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} * {{osagaia|Irina|Irina}} * Gatza * Olioa * Barazki egosien salda: basokada bat. == Pausoak == 1 Lehenengo, bruselazei bi geruzak kendu labana txiki batekin, eta zuztarra pixka bat moztu. Borrajak zuritu, eta sobera dituzten iletxo guztiak kendu. 2 Bi lapiko urez bete, eta berotzen jarri, gatz pitin batekin. Irakiten hastean, batean bruselazak jarri, eta bestean, borrajak. Bruselazak hamar minutuz irakiten eduki; borrajak, berriz, pixka bat gehixeago, 15 bat minutuz. 3 Ondoren, barazkiak ur hotzetatik pasatu, egosketa eteteko eta barazkiak freskatzeko. 4 Borrajak egositako uretatik, gorde basokada salda bat. 5 Zartagin zabal batean, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada bat jarri, eta {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} aleak xehetuta gehitu. Baita {{osagaia|Urdaiazpikoa|urdaiazpiko}}a ere, zati txikietan moztuta. 6 Pare bat minuturen ondoren, gehitu irin koilarakada bat, nahastu, eta, jarraian, barazki salda basokada bat gehitu. Guztia irakin lau bat minutuz. 7 Ondoren, prest izango dugu negu sasoiko plater goxo eta osasuntsu hau. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] h9g4ucqmi8c52k7ekiey4bnxzm6tqcn 0 3164 30738 30629 2021-09-15T14:17:35Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Barazki eta txipiroi entsalada]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta txipiroi entsalada]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/4</ref> * Osterzuri 1 * {{osagaia|Tomatea|Tomate}} 1 * Piper gorri 1 * {{osagaia|tipulina|Tipulin}} 1 * 8 gari-{{osagaia|Zainzuria|zainzuri}} * Sagar 1 * 8 txipiroi * Gatza * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a * Ozpina == Pausoak == 1 Piper gorria labean erregosi, hogei minutuz, 200 gradutan; ondoren, ongi zuritu eta haziak kendu. 2 Lapiko bat urez bete, eta irakiten jarri, gatz pitin batekin. Gari{{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}ak gehitu, eta bost minutuz egosi. Ondoren, ur hotzetatik pasatu eta gorde. 3 {{osagaia|tipulina|Tipulin}}a pusketa txikitan moztu, eta entsaladarako ontzi batean jarri. Moztu piperra pusketa txikietan, eta ontzira gehitu. Gauza berbera egin {{osagaia|Tomatea|tomate}}arekin. 4 Hiru osagai horiek gatz, ozpin eta {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}}z gozatu. 5 Osterzuria garbitu eta ongi lehortu ondoren, ontzira gehitu, puska txikietan. 6 Zartagin bat berotzen ipini, eta ongi beroa dagoenean, txipiroiak jarri eta plantxa moduan frijitu, minutu bat alde bakoitzetik. Gatz pitin bat gehitu, eta olio zorrotada bat ere bai. 7 Zartagina itzali, eta bertan utzi hoztu ez daitezen. 8 Platerean gari-{{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}ak ipini, eta bueltan, lau bost bat sagar xafla. Ondoren, entsaladako osagaiak ongi nahastu, eta plateraren erdian zabaldu. 9 Azkenik, txipiroiak gehitu. Nahi izanez gero, zartaginean gelditu den saldatxoa gehitu, azken ukitua emateko. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] [[Kategoria:Entsalada]] [[Kategoria:Arrainak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] htuhyjsvvxa8aqr19mt4oqmk2h6s4mc 0 3165 30921 25755 2021-09-15T20:03:40Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Hegaluze, ahuakate eta piper tartarra]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze, ahuakate eta piper tartarra]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/4</ref> * 150 g hegaluze garbi * Piper morro 1 * 2 ahuakate * {{osagaia|tipulina|Tipulin}}a * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a * Gatza * Jerez ozpina == Pausoak == 1 Hasteko, labea berotzen jarriko dugu. Bertan, piper morroa erregosiko dugu 20 minutuz, 200 graduan. Atera, eta hozten utzi. Ondoren, azala kendu, baita hazitxo guztiak ere. Zerrenda finetan moztu. Gorde. 2 {{osagaia|tipulina|Tipulin}}a txikitu, eta piperra dugun ontzira gehitu. Ahuakatearekin ere gauza bera egingo dugu. Barazkiak ditugun ontzira gatz pitin bat, {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a eta Jerez ozpina zorrotada gehitu. Ongi nahastu dena. 3 Hegaluzea kontu handiz makila forman moztu, eta, ondoren, makila horiek karratu txikietan ebaki. Gatza gehitu, eta barazkien ontzira gehitu. Ongi nahastu, berriro. Zerbitzatzeko, polita geldituko zaizue zilindro moduko molde baten laguntzaz argazkikoaren moduan platerean jartzea. 4 Kontuan eduki: arrain gordinarekin arazoak dituzten pertsonentzat errezeta berbera egin dezakegu, arrain izozturiarekin. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Arrainak]] 3tstbidb6n3q2gblk7c5549n90qlcb9 0 3166 31151 30537 2021-09-16T10:45:24Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Pikillo piperrak odolkiz beteak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pikillo piperrak odolkiz beteak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/4</ref> * 20 piper gorri * Odolki bat (aurrez egosia) * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina * Gurina * 4 koilarakada irin * 3/4 litro baserriko esne * Ziazerba sorta bat * Esne gaina * Gatza == Pausoak == 1 Errezeta hau bi egunetan egingo dugu. Lehenik, lapiko bat berotzen jarri, olio zorrotada batekin, eta gurin koilarakada batekin. Lau koilarakada irin gehitu, nahastu, eta pixka bat egosten eduki ondoren, esnea gehituz joan, poliki-poliki —esnea aurrez beroa badago hobeto—. Gatz pitin bat bota, eta ondo nahasi, bexamel krematsua lortuko dugu. 2 Egosita daukagun odolkiari tripak atera, eta bexamela dugun lapikora gehitu. Bexamela hurrengo egun arte hozkailuan gorde. 3 Gaurko errezetarako erabiliko ditugun pikillo piperrak freskoak eta aurrez etxean erretakoak dira, garai honetan baitaude sasoirik onenean. Dena den, kontserbakoekin ere goxoa aterako da. 4 Beraz, piperrak hartu eta banan-banan odolki bexamelez bete, koilara txiki baten laguntzaz. 5 Labeko erretiluan, jarri bata bestearen ondoan, eta {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada fin bat bota gainetik. Labea 160 gradutan berotzen jarri, eta, ondo beroa dagoenean, sartu erretilua piperrekin. Bost edo zazpi minutuz bertan eduki. 6 Bitartean, ziazerba krema prestatuko dugu. Horretarako, lapiko batean olio zorrotada bat ipini, eta, beroa dagoenean, ziazerba sorta gehitu. 7 Ondoren, esne gain basokada bat gehitu, eta guztia lau bat minutuz irakiten mantendu. 8 Piperrak labetik atera, banatu, eta ziazerba kremaz ongi busti. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txerrikia]] [[Kategoria:Osagaia:Piperra]] o6pr5w2zzs1u8r8cngefet2wstd5ps7 0 3167 30937 28254 2021-09-15T20:05:17Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Kokotxak leka eta tomate konpotarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kokotxak leka eta tomate konpotarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/4</ref> * 800 g bakailo kokots. * 200 g leka * 3 {{osagaia|Tomatea|tomate}} heldu * 4 {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a * Gatza * Pipermina == Pausoak == 1 Lehenik, bakailo kokotxak pilpilean prestatuko ditugu. Lapiko zabal batean, {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} zorrotada bat bota, lapikoaren azalera osoa ondo estaliz. {{osagaia|Baratxuria|Baratxuri}} aleak txiki-txiki xehetu, eta lapikora bota. Lapikoa su motelean jarri, eta {{osagaia|baratxuria|baratxuri}}a bota. Kokotxak gatzatu, eta, {{osagaia|baratxuria|baratxuri}}a dantzan hastean, kokotxak banan-bana lapikoan jarri, azala gora begira dutela. 2 Sua ahalik eta motelena jarri, eta lau bat minutuz kokotxak erregosi, ondoren, lapikoa sutik kendu. Lapikoa mugitzen hasi aurretik, 15 bat minutuz atsedenean utzi behar dugu. Atseden hori olioa bere tenparatura egokienera iritsi dadin beharrezkoa da. Tenperatura horrek kokotxak barruan duten jelatina askatzea laguntzen du, eta jelatina horrek erraztuko digu pil-pil on bat lortzen. Beraz, denbora hori pasatu ostean, lapikoaren bi kirtenak heldu eta poliki -poliki lapikoa mugimentu borobilak eginez mugituko dugu. 3 Lekak prestatzeko, juliana moduan moztu, eta lapiko batean ura irakiten ipini, eta irakiten hastean, {{osagaia|Tomatea|tomate}}a bertan sartu, minutu batez; jarraian, ur hotzetik pasatu. Lapiko berean lekak egosiko ditugu, 15 bat minutuz, gatz pitin batekin. 4 {{osagaia|Tomatea|Tomate}}ari azala eta haziak kenduko dizkiogu. Ondoren, puxka txikietan moztu. Zartagin batean, {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} zorrotada eta bi {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale xehetuak jarri. Dantzan hastean, {{osagaia|Tomatea|tomate}}a gehitu baita gatz pitin bat ere. Hogei minutuz su motelean eduki, konpota bat lortu arte. 5 Bukatzeko, kokotxak berotu, eta leka eta {{osagaia|Tomatea|tomate}} saltsarekin batera, platerean txukun jartzea besterik ez zaigu geratzen. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Lekaleak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Osagaia:Tomatea]] [[Kategoria:Arrainak]] hh6cj4r25j1vi7wkr1dxdu1cm7nhd50 0 3168 31943 30562 2021-09-19T12:04:28Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Udako entsalada]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Udako entsalada]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/4</ref> * Laranja bat * Sagar bat * Bost intxaur * Hamabi gerezi * Limoi bat * Letxuga gorria * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a * Gatza == Pausoak == 1 Udako sasoian eguraldi beroak estutzen duenerako, hona hemen freskoa bezain goxoa den plater bat: udako entsalada. Hasierako plater gisa nahiz haragiekin zein arrainekin lagungarri moduan ere presta daiteke entsalada fresko hau. 2 Hasteko, letxuga garbitu. Ur freskotan bost minutuz eduki, gogortasun pixka bat har dezan. Ondoren, ongi lehortu, eta ontzi zabal batean jarri, puska txikietan moztuta. 3 Ondoren, hartu intxaurrak, aletu, eta puska txikietan zatitu. Gehitu intxaur zatiak letxugari. Gereziak erditik moztu, eta hezurra kendu. Gehitu gereziak ere ontzira. 4 Laranja ongi zuritu ondoren, erditik ebaki, eta, ondoren, xaflatan moztu. Laranja xafla horiek pixka bat lodixeagoak izan behar dute. Laranja xafla horiek plater edo erretilu batean kokatu, bata bestearen ondoan, borobil forman. 5 Ontzian ditugun fruituei eta letxugari gatz pittin bat bota, eta gehitu limoi erdi baten zukua eta {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada bat. Guztia ongi nahastu. Ondoren, laranja puskak ditugun plateraren erdian kokatu letxuga fruituekin. 6 Azkenik, moztu erditik sagarra, bihotza kendu eta xafla finetan moztu. Jarri sagar zatiak entsaladaren inguruan. Ea zuen gustukoa den! == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Entsalada]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] nexck942ite9kjxkqs7b2a2wffcx3kr 0 3169 31135 30528 2021-09-16T10:42:58Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Otarrainxkak ziza kremarekin eta arrautzekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Otarrainxkak ziza kremarekin eta arrautzekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/4</ref> * 12 otarrainxka handi. * 100 gramo ziza. * {{osagaia|tipulina|Tipulin}} bat . * Basokada bat esne gaina. * Baserriko lau {{osagaia|Arrautza|arrautza}}. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina. * Gatza. * 3 koilarakada irin. == Pausoak == 1 Lehenik, {{osagaia|tipulina|tipulin}}a pusketa txikitan moztu, eta zartagin batean ongi erregosi, olio txorrotada baten laguntzaz, su motelean. 2 Bitartean, zizak xaflatan moztu, eta, guztiak prest daudenean, {{osagaia|tipulina|tipulin}}a erregosia dugun zartaginera gehitu. Gatz pittin bat bota, eta bi minutuz erregosi, su bizian. 3 Ondoren, esne gaina bota, eta, beste hiru minutuz ongi irakin ondoren, ziza krema prestatua izango dugu. 4 Orduan, otarrainxkak zuritu —gorputza bakarrik—, burua bertan utziaz. Zartagin handi bat hartu, eta, lehenik, sei otarrainxka frijitu su bizian, gatz pittin batekin. Erretilu batera atera, eta gorde. Jarraian, beste seiak frijitu, eta horiek ere gorde. 5 Ziza krema bota otarrainxkak frijitu ditugun zartaginera, eta irakin azkar bat eman. Lau {{osagaia|Arrautza|arrautza}}k frijitu. 6 Azkenik, platar bakoitzean hiru otarrainxka ipini, ziza kremaz ongi busti, eta gainean {{osagaia|Arrautza|arrautza}} frijitu bana jarri. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] [[Kategoria:Mariskoa]] jwx1vj8ywglm71d1dwsakyzbtwzck7w 0 3170 31913 30554 2021-09-19T12:01:25Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txekor tripaki eta muturrak, Bizkaiko saltsan]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txekor tripaki eta muturrak, Bizkaiko saltsan]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/4</ref> * Kilo eta erdi tripaki. * Kilo erdi mutur. * Porru bat. * Bi {{osagaia|tipula}} txuri. * Bi {{osagaia|tipula}} gorri. * Txorizo zati bat. * {{osagaia|Urdaiazpikoa|Urdaiazpiko}} zati bat. * Hamar {{osagaia|Piper txorizeroa|piper txorizero}}. * Gatza. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a. == Pausoak == 1 Lehenik eta behin, ongi garbitu tripakiak, eta zati karratuetan moztu. Gauza berbera egin muturrekin. Gero, jarri ura presio eltze batean. Porruak eta {{osagaia|tipula}} zuriak garbitu, eta jarri eltzean, zurituta baina osorik, gatz pittin batekin. Irakiten hastean, bota tripaki eta muturrak, tapatu, eta presio eltzearen tapa jarri. Utzi egosten ordubetez. Bitartean, moztu {{osagaia|tipula}} gorriak juliana moduan, eta erregosi beste lapiko batean, olio eta gatz pixka batekin, ordu erdi batez, su motelean. Jarraian, gehitu {{osagaia|Piper txorizeroa|piper txorizero}}en haragia lapiko horretara. Haragia ateratzeko egokiena zera da: {{osagaia|Piper txorizeroa|piper txorizero}}ak urez beteriko erretilu batean sartu bezperan, eta han eduki gau osoan. Ondoren, piperraren haragia labana baten laguntzaz atera. 2 Presio eltzea ireki, eta hango salda, litro bat inguru, {{osagaia|Piper txorizeroa|piper txorizero}}ak dauden lapikora gehitu. Txinoarekin, lapiko horretako osagaiak ongi xehatu, eta egositako tripaki eta muturrak gehitu. Su motelean ipini, eta hogei bat minutuz irakiten eduki, saltsa ongi loditu dela ikusi arte. 3 Zartagin batean, frijitu {{osagaia|Urdaiazpikoa|urdaiazpiko}} eta txorizoa, olio pittin batekin. Ahalik eta zati txikienetan moztu {{osagaia|Urdaiazpikoa|urdaiazpiko}}a eta txorizoa. Gero, tripakien lapikora gehitu. Beste bost bat minutuz irakiten eduki, eta jateko prest dago! == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Behikia]] [[Kategoria:Saltsak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] b5v6xwueu5uapxzll42chtbi6mu2wve 0 3171 30981 28222 2021-09-15T20:12:36Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Nafarroako zainzuriak bakailao kokotxekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Nafarroako zainzuriak bakailao kokotxekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/4</ref> * Dozena bat {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}} fresko. * Kokotxak, 600 g. * 3 {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale. * Gatza. * Azukre koilarakada bat. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina. == Pausoak == 1 Garaian garaiko produktua aukeratu dugu gaurko errezetarako. {{osagaia|Zainzuria|Zainzuri}}ak erosterakoan eta kozinatzen hasterakoan, produktuaren freskotasunari erreparatu behar diogu, baita {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}aren lodierari ere. Hatz lodiaren tamainakoak dira {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}} politenak. 2 Kozinatzen hasterakoan, {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}aren behealdean —zuztarraldean— bost bat zentimetroko pusketa moztuko dugu. Ondoren, erditik behera ongi zurituko dugu, {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}a {{osagaia|patata}}k zuritzeko tresnarekin. Lan hori ondo egitea komeni da, jaterakoan haritxoak nabarituko baititugu bestela. Ondo garbitu. 3 Urez beteriko lapiko handi bat jarri sutan berotzen, gatz eta azukre pixka batekin. Irakiten hastean, bota {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}ak bertara, eta eduki 15 bat minutuz irakiten. Sua itzali, eta bertan utziko ditugu, hoztu bitartean; gutxi gorabehera, pare bat orduz. Momentuan jan nahi baditugu, ordea, beste 10 bat minutuz luzatu beharko dugu irakin denbora. 4 Beste lapiko batean, gehitu aurrez xehaturiko {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} aleak, eta bota {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada eder bat. Su motelean jarri, eta, {{osagaia|baratxuria|baratxuri}}ak dantzan hasten direnean, bakailao kokotxak gehitu, baita gatz pittin bat ere. 3 edo 4 minutuz erregosi. Ondoren, sua itzali, eta tapa batez estali. 15 minutu pasatu ondoren, egosiak ditugun {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}en lapikotik hiru ur koilarakada gehitu, eta, lapikoarekin mugimendu zirkularrak eginez, bakailao pil-pila lortuko dugu. Lapikoa berriro berotzen jarri. Bitartean, {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}ak moztu, eta puntak plater batean zutik ipini, argazkian ikusten den modura. Kokotxak ere platerean jarri, eta gehitu saltsa pixka bat. On egin! == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Arrainak]] [[Kategoria:Osagaia:Zainzuriak]] c6gkdq9ys6hzmi9jtimdznam4nu1czp 0 3172 30720 30611 2021-09-15T14:15:26Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Bakailao brandada piperrekin eta ziazerbekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao brandada piperrekin eta ziazerbekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/4</ref> * 2 pipermorro. * 400 g bakailao garbi. * 2 {{osagaia|patata}}. * Esne gaina eta esnea. * Ziazerba hosto batzuk. * 4 {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale. * Gatza. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a. == Pausoak == 1 Labea berotzen ipini, eta, piperrak labeko erretilu batean jarri ondoren, labean sartu. Hogei bat minutu eduki. 2 Atera, eta epeltzean, azala kendu eta zerrendatan moztu. Gorde. 3 {{osagaia|Patata}}k zuritu, eta pusketa txikitan moztu. Lapiko txiki batean ipini, eta {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} zurituak osorik gehitu. 4 Esne basokada bat eta baso erdi bat esne gain gehitu. Gatz pitin bat eta olio oliba tanta batzuk gehitu. Ondoren, irakiten jarri taparik gabe, 30 minutu. 5 Bakailaoa gehitu, eta beste hamar minutu egosi. 6 Jarraian, osagai horiek guztiak irabiagailuarekin birrindu. Hala, krema gozo bat lortuko dugu; horri esaten diogu brandada. 7 Piperrak zartagin batean ipini, eta su motelean berotzen jarri, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} eta gatz pitin batekin. 8 Labeko erretilu batean ziazerba hostoak jarri, banan-banan zabalduak. Bakoitzaren gainean koilarakada bat brandada jarri, eta berriro, estalki modura, beste hosto bat jarri bakoitzaren gainean. 9 Labe beroan sartu, minutu pare bat. Bukatzeko, platerean piper zerrendatxo batzuk jarri, eta, gainean, ziazerba eta bakailao brandada. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Osagaia:Piperra]] [[Kategoria:Arrainak]] ic8khzw6waho4acw76370behmpwlh21 0 3173 30854 30539 2021-09-15T14:54:37Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Gari zainzuriak plantxan, txipiroiekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gari zainzuriak plantxan, txipiroiekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/4</ref> * 8 txipiroi fresko. * 2 dozena gari {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}. * 4 {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale. * {{osagaia|Tomatea|Tomate}} heldu bat. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a. * Ozpin koilarakada bat. * Gatza. == Pausoak == 1 Gari {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}ak zurituko ditugu, erdialdetik beherantz, bukaeran samurragoak geldituko zaizkigu eta. 2 Lapiko bat urez bete, eta gatz pittin batekin irakiten jarri, gari {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}ak han sartu, eta lau bat minutuz egosi. Gero, atera eta ur hotzean freskatu, egosketa mozteko. Atera eta gorde. 3 Txipiroiak garbitu, eta sukaldeko paper baten laguntzaz ongi lehortu. {{osagaia|Tomatea|Tomate}}a zuritu, eta zati txikietan moztuko dugu. Gauza bera egingo dugu {{osagaia|baratxuria|baratxuri}}arekin. 4 Zartagin zabal bat sutan ipini. Berotutakoan, txipiroiak jarr,i eta gatz eta olio pittin bat bota. Minutu bat pasatzean, buelta eman, eta beste minutu batez eduki. Plater batean jarri. 5 Gari {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}ak zartagin batean jarri. Bi minutuz frijitu ondoren, {{osagaia|baratxuria|baratxuri}}ak gehitu. {{osagaia|Tomatea|Tomate}} zatitxoak ere jarraian. 6 Txipiroiak eta ozpin koilarakada bat gehitu ondoren. 7 Azkenik, platerean jarri osagai guztiak. Lehenik gari {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}ak, eta haien gainean txipiroiak. Ondoren, ongi busti dena zartaginean daukagun saltsarekin. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Plantxan]] [[Kategoria:Arrainak]] [[Kategoria:Osagaia:Zainzuriak]] rk7c9qav8w94rtjplybj4sr35zyle0l 0 3174 30985 12374 2021-09-15T20:12:59Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Natilak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Natilak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. [[Fitxategi:Natillas con galleta.jpg|alt=Natilak gailetarekin|thumb|Natilak gailetarekin]] == Osagaiak == 2-4 lagunentzat<ref>http://pagotxa.eus/errezeta/natilak/</ref> * Litro bat esne * 8 {{osagaia|Arrautza|arrautza}} gorringo * Irin koilarakada lau bat * 5 koilarakada azukre * Kanela hautsa (aukeran) == Pausuak == 1. Gogoko dugun zerbaitekin irakingo dugu esnea: limoi, kanela, bainila… Behin irakindakoan, epeltzen utziko dugu bazterrean. 2. Gopor edo katilu batean gorringoak, {{osagaia|Irina|irina}} eta azukrea joko ditugu, krema eder bat lortu artean. Poliki-poliki gehituko diogu nahasketa honi alboan daukagun esne irakinari. Arretaz egin behar da lan hau, zatitxoak sor ez dakizkigun. 3. Esne guztia nahastu du{{osagaia|Gulak|gula}}rik, erabili dugun ontzira irauliko dugu nahasketa eta su eztitan jarriko, zurezko koilara batez maneatzeari utzi gabe. Natila apur bat loditzen hasia dela ikusitakoan, banakako katiluetan jarriko dugu eta hozten utziko dugu. 4. Ohikoa da gaileta borobil bat gainean jartzea eta biziki ohitura gomendagarria da hori gustuko duenarentzat, izan ere, geruza lodiegi bat sor dakion eragozten baitu horrek. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Azkenburukoak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Esnekiak]] 6eks61cm1frewvo36oa7al11nblnk29 0 3175 31163 28268 2021-09-16T10:46:18Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Porrusalda]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Porrusalda]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. [[Fitxategi:Porrusalda.jpg|alt=porrusalda|thumb|Porrusalda]] == Osagaiak == Lau lagunentzat<ref>http://pagotxa.eus/errezeta/porrusalda/</ref> * 4 porru eder * 2 {{osagaia|Azenarioa|azenario}} eder * {{osagaia|Patata}}k, kilo erdia * Litro bat ur * 4 koilarakada olio * Gatza == Pausuak == # Porruak eta {{osagaia|Azenarioa|azenario}}ak zuritu eta zati meheak egin. {{osagaia|Patata}}k zuritu eta zatitu, puska txikitan kaskatuz. # Su ez oso bizira hurbildu kazola bat, jarri olioa eta barazki guztiak, gatz pixka batekin, eta eragin etengabe. Hogeiren bat minutuz eduki holaxe, gorritzen utzi gabe. # Ura bota gainera eta beste 20 minutuz eduki egosten, gatz puntua zuzendu, eta behar izanez gero, zaporea areagotzeko, haragi-salda kontzentratuaren pastilla bat gehitu edo, uretan egosi ordez, egosi haragi edo barazki saldatan. # Bero-bero mahairatu. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Porrua]] rd5jbgcwt3cfypddcclpl8zeuo2lev4 0 3176 31193 28429 2021-09-16T10:51:39Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Tomate, mozzarella, barrengorri eta urdaiazpiko pizza]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate, mozzarella, barrengorri eta urdaiazpiko pizza]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. [[Fitxategi:Pizza with ham, pepperoni, olive and onion.jpg|alt={{osagaia|Tomatea|Tomate}}, mozzarella, barrengorri eta {{osagaia|Urdaiazpikoa|urdaiazpiko}} pizza|thumb|{{osagaia|Tomatea|Tomate}}, mozzarella, barrengorri eta {{osagaia|Urdaiazpikoa|urdaiazpiko}} pizza]] == Osagaiak == * 500 gr irin<ref>http://pagotxa.eus/errezeta/{{osagaia|Urdaiazpikoa|urdaiazpiko}}-pizza/</ref> * 250 gr ur * 12,5 gr legami * 12,5 gr gatz * 50 gr {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} * 2 {{osagaia|Tomatea|tomate}} pote * 4 mozarela bola bat * 8 barrengorri edo txanpinoi haundi * 160 gr {{osagaia|Urdaiazpikoa|urdaiazpiko}} fresko * Albahaka hostoak == Pausuak == # Gopor edo bol batean {{osagaia|Irina|irina}}, ura, olioa, legamia eta gatza nahastu eskuen laguntzaz eta orea osatu. Hori eginda, 5 minutuz egoten utzi. # Mahaian irin apur bat zabaldu eta orea bertara igaro. Kontu haundiz, eragiten hasi. Luzatu eta erdira doblatuz. Honelako 8-10 mugimendu eginda 2 minutuz lasaitzen utzi eta berriz ere eragin. Honela, 5-6 aldiz. # Masa lau eta malgua lortutakoan, tapatu eta ordu betez toki epelen batean irakiten (fermentatzen) utzi. Bere tamaina bikoiztu behar du. # Tamaina bikoiztutakoan, bola txikiagoak egin eta hauei pizzaren oinarri itxura eman (labe paperaren gainean). Labea, aurretik 250º tan berotu. Bero dagoela, masa 2-3 minutuz labetu gogortu dadin. # Oinarria hozten utzi (izoztu beste aldi baterako bada). # {{osagaia|Tomatea|Tomate}}a zartagi batean, su ertainean, erdira egin arte egosi. Erdira egin denean, kontu haundiz, oinarriaren gainean zabaldu. Honen gainean, eskuz hautsitako mozzarela bola bat, urdai azpiko 40 gr inguru eta txanpinoi xerratu pare bat. 180ºtan laberatu 8-10 minutuz. # Labetik ateratakoan albaka hosto eskukada eta {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} txorrotatxo batekin amaitu. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Tomatea]] [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] [[Kategoria:Osagaia:Txerrikia]] [[Kategoria:{{osagaia|Gazta}}]] fqyfud9884vpu4925hjq0pwv4o0eadh 0 3177 30732 30623 2021-09-15T14:16:48Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Baratxuri zopa bakailaoarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baratxuri zopa bakailaoarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''{{osagaia|Baratxuria|Baratxuri}} zopa bakailaoarekin'''<ref>http://pagotxa.eus/errezeta/{{osagaia|baratxuria|baratxuri}}-zopa-bakailaoarekin-zurrukutuna/</ref> == Osagaiak == * 200 bakailao gazi, papurtua * Zopako {{osagaia|ogia}}, zati handi bat * 15 koilarakada {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} * {{osagaia|Baratxuria|Baratxuri}}-buru bateko aleak, banaturik * Bi koilarakada piper-mami, kontserbakoa * {{osagaia|Tomatea|Tomate}} saltsa, 4 koilarakada handi * Ur beroa, litro erdia * Pipermin lehorra, zati bat * 4 {{osagaia|Arrautza|arrautza}} == Pausuak == 1. Bakailao papurtua ur hotzean pasatuko dugu, iragazki batean, gezatzeko. Eskuetan xehatuko dugu bakailaoa, gatza errazago joan dakion. 2. Su eztian frijituko ditugu {{osagaia|baratxuria|baratxuri}}ak kazola batean, zuritu gabe, eta kolorea hartu aurretik erretiratuko ditugu. 3. Pipermina eta bakailaoa erantsiko dizkiegu; kazolari eraginez lodituko dugu saltsa. {{osagaia|Piper txorizeroa|Piper txorizero}}en mamia, {{osagaia|Tomatea|tomate}} saltsa eta {{osagaia|ogia}}, xerra fin mehetan zatitua, erantsiko ditugu ondoren. Su eztian edukiko dugu guztia. 4. Ur beroa isuriko dugu gero, ez ordea arrain-salda pastilla on bat erantsi baino lehen. Arrain-salda badugu, hainbat hobe. 5. Su eztian egosiko dugu guztia ordu betean eta, tarteka-marteka, zurezko zali batez zapalduko ditugu gaiak, zopa lodi-lodi gera dadin. 6. Zerbitzatu aurretik, {{osagaia|Arrautza|arrautza}} bana erantsi ahal izango dugu pertsona bakoitzeko zurrukutunean, potxatu edo irakinaldi bat eman ondoren, kazola sutatik erretiratu baino minutu batzuk lehenago. Jo ondoan ere erantsi ahal izango ditugu {{osagaia|Arrautza|arrautza}}k. Ongi nahasiko ditugu orduan zurezko zaliarekin. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Arrainak]] [[Kategoria:Osagaia:Baratxuria]] [[Kategoria:Zopak]] jz8ycteye54wyrh52ila0t4l2ogsts4 0 3178 30694 30581 2021-09-15T14:11:08Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Albondigak tomate saltsan]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Albondigak tomate saltsan]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Cazuela de albóndigas.jpg|alt=Albondigak tomate saltsan|thumb|Albondigak tomate saltsan]]'''Albondigak tomate saltsan<ref>http://pagotxa.eus/errezeta/almandrongilak-edo-albondigak-tomate-saltsan/</ref>''', [[errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 lagunentzat * Behi-{{osagaia|haragi xehetua}}, 750 g (txahala edo txerria ere izan liteke, edo biak nahasian) * {{osagaia|Baratxuria|Baratxuri}} eta {{osagaia|perrexila|perrexil}} xehatua, pixka bat * Ogi arraspatua, 2 koilarakada * Zorroko {{osagaia|tipula}} zopa, zorro erdia * 2 baso ur * Baso bete {{osagaia|tomate saltsa}} * 3 {{osagaia|patata}} == Pausuak == 1. Haragi pikatuari baratxuria, perrexila eta ogi arraspatua eman, baita gatza ere, eta behar den bezala oratu. Bolak egin, irinaz baliatuz, golfeko piloten tamainakoak. 2. Oliotan frijituko ditugu, juxtu-juxtu axaletik egin daitezen. Frijitu eta gero, kazola batean uzten joango gara. 3. Albondigak frijitu ditugun zartagin berean, olio gehiegi gelditu bada, pixka bat kendu, gelditzen den olioak doi-doi estal dezala zartaginaren hondoa, eta olio horretan tipula zoparen hautsak frijituko ditugu, su motelean. 4. Txigortu baino lehenago, ura eta tomate saltsa gehitu eta egos dadila 5 minutuz. Gatza eman, beharrezkoa bada. Saltsa albondigak dauden kazolara isuri eta beste 15 minutuz eduki sutan, erabat egiteko. (Ikusten badugu lehor gelditzen direla albondigak ur gehixeago bota). 5. Patata dado batzuk frijitu eta zerbitzatu baino lehen albondigetara bildu. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] [[Kategoria:Saltsak]] [[Kategoria:Osagaia:Tomatea]] 60qyig0nqev68bpbe4cd13zed7w4lfi 0 3179 31931 30769 2021-09-19T12:03:02Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txokolate gailetak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate gailetak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. [[Fitxategi:Chocolate Cookie with Chocolate Peanut Butter Chips detail.jpg|alt=Txokolate gailetak|thumb|Txokolate gailetak]] '''Txokolate gailetak'''<ref>http://pagotxa.eus/errezeta/txokolate-gailetak/</ref> == Osagaiak == * 400 g irin * Gatza, ximiko bat * Bikarbonatoa, ximiko bat * 200 g gurin, biguna * 150 g azukre * 200 g azukre beltz * 2 {{osagaia|Arrautza|arrautza}} * 250 g txokolatezko pipitak == Pausuak == 1. Ontzi batean ipiniko dugu {{osagaia|Irina|irina}}, gatza eta bikarbonatoa eman ondoan. Espatula batez ongi nahasi, eta erantsiko dugu gurin biguna. Oso garrantzitsua da gurina ez hotz, ez gogor, ez likido egotea. Erantsi egingo ditugu halaber azukreak, eta ongi nahasiko dugu guztia. 2. Ore lodi bat aterako zaigu. {{osagaia|Arrautza|Arrautza}} joak, banan-banan, erantsi, eta ongi landuko dugu ondoren orea. Azkenik, erantsiko ditugu txokolatezko pipitak eta ongi nahasiko dugu berriro guztia. 3. Orea ongi estali, eta pausatzen utziko dugu hozkailuan, 4 bat ordutan. 4. Horren ostean, intxaur baten neurriko ore zatiak egin, eta labeko erretilu batean gainean ipiniko ditugu, erretiluan gurina ongi igurtzi ondoan. Erretzen utziko ditugu labean 180º-ko tenperaturan, 8/10 minutuan, kurruskari gelditu arte. 5. Hozten utzi == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Azkenburukoak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txokolatea]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Txokolatea]] qrwepgxpa0gb1cqfdwnc5h05w44teyv 0 3180 31145 28192 2021-09-16T10:44:54Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Patata tortila]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata tortila]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. [[Fitxategi:Spanish Tortilla (5845088254).jpg|alt={{osagaia|Patata}} tortila|thumb|{{osagaia|Patata}} tortila]] '''{{osagaia|Patata}} tortila'''<ref>http://pagotxa.eus/errezeta/{{osagaia|patata}}-tortilla/</ref> == Osagaiak == * 2 dl {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} * 200 g {{osagaia|tipulina|tipulin}}, pikatua * 100 g piper berde, pikatua * {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale bat, pikatua * 800 g {{osagaia|patata}}, zurituak eta dadotan moztuak * 8/9 {{osagaia|Arrautza|arrautza}} fresko * Gatza == Pausuak == [[Fitxategi:Tortilla-de-{{osagaia|patata}}s.jpg|thumb|{{osagaia|Patata}}-tortilla]] 1. Padera zabal batean olioa isuri eta gero, bizi-bizi piztuko dugu sua. Olioa ongi berotu dela sumatu orduko, {{osagaia|tipulina|tipulin}} pikatua, piperra, {{osagaia|baratxuria|baratxuri}}a eta {{osagaia|patata}} irauliko ditugu, eta bizkor irauliko dugu guztia bitsadera batez, gaiak egokiro nahas daitezen. Garrantzitsua da patatei sutara baino lehen gatzik ez ematea. Horrela lortuko dugu pure ez bihurtzea. Hobe dugu {{osagaia|Arrautza|arrautza}} joa gerokoan gazitzen badugu, askoz hobeago aterako zaigu tortilla horrela jokatuta. Su ertainean jarriko dugu ondoren padera eta 30 minutuan edukiko dugu dena berotzen, barazkiei eraginez egiten ari direla sumatu orduko. 2. Tarte horren ondoan xukatuko dugu olioa, padera iragazki baterantz makurturik edo, bitsadera batez, barazkiak paderatik atereaz. Erreserban utziko dugu tortilla mamitzeko erabiliko dugun olio partea eta paper xurgatzaile batez garbituko dugu padera, geroago erabiltzeko. 3. Ontzi batean hautsi eta joko ditugu {{osagaia|Arrautza|arrautza}}k, gatza oparo emanez. Barazki xukatuak erantsiko dizkiegu arrautzei. Su bizian jarriko dugu berriro padera eta olio tanta batzuk isuriko ditugu hartan, erreserban utzitakotik hartuta. {{osagaia|Arrautza|Arrautza}}-salda isuriko dugu ondoren, azal kurruskari bat eragiteko moduan, eta zirkulutan eragingo diogu paderari hondoa itsats ez dakion. 30 bat segundo igaro ondoan, irauli egingo dugu tortilla beste plater baten laguntzaz eta mamitzen utziko dugu beste aldetik, padera, olio tanta batzuk gehiago isuri ondoan, ongi berotu eta gero. 4. Azkenik, plater batean ipini eta entsalada berde batekin zerbitzatuko dugu tortilla. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Patata]] 8d5bww2zeqxmhw5rjwsylgqzjqol1cg 0 3181 31185 12391 2021-09-16T10:49:51Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Tiramisu]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tiramisu]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. [[Fitxategi:Tiramisu 01.JPG|alt=Tiramisu|thumb|Tiramisu]] '''Tiramisu'''<ref>http://pagotxa.eus/errezeta/tiramisua/</ref> == Osagaiak == * 5 {{osagaia|Arrautza|arrautza}} * 75 g azukre * 75 g irin * Kafe bat bikoitza eta beltza, expresoa * Pattar zorrotada eder bat (amaretto) * 4 {{osagaia|Arrautza|arrautza}} gorringo * 8 koilarakada azukre * Mascarpone {{osagaia|gazta}} krematsua, 250 g * 4 {{osagaia|Arrautza|arrautza}} zuringo == Pausuak == 1. Bizkotxoa egiteko, katiluan 5 {{osagaia|Arrautza|arrautza}} eta 75g azukre nahasiko ditugu. Indarrez irabiatuko dugu, orea loditzen eta zuritzen den arte, ongi harroa gelditzen den arte. Ondoren, {{osagaia|Irina|irina}} bahetu eta euri fin gisara erantsiko diegu, poliki-poliki, arrautzei eta azukreari. Orea laberako paper sulfuroztatuaren gainean hedatu eta labean sartuko dugu, 7 minutuan, 180 graduan, lehortzen utzi gabe, gero xamur-xamurra geldi dadin. 2. Bizkotxoarentzako bainua honela prestatuko dugu: kafe bikoitza, hotza, amarettoarekin nahasi eta hozten utziko dugu. 3. Krema honela: katilu batean hagaxkekin {{osagaia|Arrautza|arrautza}} gorringoak eta 4 koilarakada azukre ongi jo, krema franko horratzen den arte, lehen halako bi egiten den arte gutxi gorabehera. Ondoren, eragiteari utzi gabe, mascarpone {{osagaia|gazta}} erantsi, pixkanaka-pixkanaka, dena bat egiten den arte. Bukatzeko, beste 4 koilarakada azukre eman diegun {{osagaia|Arrautza|arrautza}} zuringo harro-harrotuak erantsiko ditugu. 4. Tiramisua plum-cake moduko molde batean harrotzen ahal dugu, tartarako edo bizkotxorako erabiltzen ditugun horietako batean, edo baita portzelanazko ontzi txikietan ere, erasoagoa baita gero bakoitzari zerbitzatzeko. Erraz-erraza da. 5. Bizkotxo-plantxa hautatu dugun ontziaren hondoaren tamainako puskatan moztuko dugu, eta puskak, esaterako, ontzi txikien hondoan jarriko ditugu. Puskak gero kafe-bainuaz blaitu, koilarakada eder bat botaz, harik eta bizkotxoa ongi urasetu arte. Ondoren {{osagaia|gazta}}-krema ongi harrotua eman gainetik, ertzetaraino. 6. Krema denbora-tarte batez hozten utzi behar dugu, hozkailuan esaterako, eta zerbitzatu baino lehenago kakao mingotsaren hautsez parpar eman oparo. Kafe-bainutik alkohola kendu, gehiegi gustatzen bazaie ere. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Azkenburukoak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Esnekiak]] g2ti2t0p0r3878wujvhxvf75b4ajh8u 0 3182 31143 30546 2021-09-16T10:44:44Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Patata pastela]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata pastela 2]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''{{osagaia|Patata}} pastela'''<ref>http://pagotxa.eus/errezeta/{{osagaia|patata}}-pastela/</ref> == Osagaiak == * 0,6 kg {{osagaia|patata}} * 200 g esnegaina * 30 g {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} * 120 g hirugiharra * Piper hauts beltza * {{osagaia|Perrexila|Perrexil}} * {{osagaia|Gazta}} * 25 g ura == Pausuak == 1. {{osagaia|Patata}} zuritu eta xerra finetan moztu. Uretan gorde ez belzteko. 2. Hirugiharra labean erre bandejatxo baten kolore doratu hori izan arte (180º – 25 min). Gero bandejatik atera eta zati txikietan egin. 3. Labeko bandeja horretan oinean, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}}a zabaldu behatzarekin eta {{osagaia|patata}} kapa bat zabaldu ({{osagaia|patata}} guztiaren herena). 25 g ur ere orain gehitu. 4. {{osagaia|Patata}}ri {{osagaia|gazta}} pitin bat gehitu, hirugiharraren erdia eta esnegainaren heren batekin busti. 5. Ondoren beste {{osagaia|patata}} kapa bat. 6. Ondoren berriz {{osagaia|gazta}}, hirugiharraren beste erdia eta horrela {{osagaia|patata}} eta esnegainarekin amaitu arte. 7. Piper hauts beltza apur bat gehitu gainean {{osagaia|gazta}}rekin batera. Labean erre 150º tan 25 minutuz eta ondoren 180ºraino 15 minutuz. 8. Amaitzeko {{osagaia|Perrexila|Perrexil}} gehitu. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Patata]] eo520hqff69a5yr7slwu0x86m6k0yhk 0 3183 31107 30519 2021-09-16T10:40:54Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Oilasko kroketak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oilasko kroketak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. [[Fitxategi:Croquetas Caseras (7068664101).jpg|alt=Oilasko kroketak|thumb|Oilasko kroketak]] '''Oilasko kroketak'''<ref>http://pagotxa.eus/errezeta/oilasko-kroketak/</ref> == Osagaiak == * {{osagaia|tipulina|Tipulin}} txiki bat * 75 g gurin * 75 g {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} birjina * 250 g irin * 2,3 l esne * {{osagaia|Arrautza|Arrautza}} egosi bat, pikatua * 400 g oilasko papar, hezurrik eta azalik gabe == Pausuak == 1. Irakiten jarriko ditugu lehenik esnea eta oilasko paparrak. 4 minutu irakiten eduki ondoren, sutatik atera eta xukatu egingo ditugu oilasko paparrak. Bexamela egiteko gordeko dugu esne beroa. 2. Kazola batean, olioa eta gurina erantsi eta haien ondotik ipiniko dugu {{osagaia|tipulina|tipulin}}a, pikatua. Su ezti-eztian utziko dugu guztia ontzen, 20 bat minutuan, {{osagaia|tipula}} gorri xamar eta xamur gelditu arte. Orduantxe erantsiko dugu {{osagaia|Irina|irina}}, pixkana-pixkana, euri moduan, zurezko zaliari eragiteari utzi gabe. Pixkana-pixkana erantsiko dugu halaber esnea, pikorrik gabeko bexamel fin mamitsua sor dadin. 3. 12 bat minutuan maneatuko dugu su ezti-eztian saltsa, zapore gordina galdu eta egoki lodi dadin. Bexamela sutatik atera baino minutu batzuk lehenago erantsiko ditugu {{osagaia|Arrautza|arrautza}} egosia eta oilasko papar egosia, ongi pikatuak biak. Paparra eta {{osagaia|Arrautza|arrautza}} xehagailu elektriko batean pikatzen baditugu, are finago geldituko zaizkigu kroketak. 4. Olio pixar batez igurtzitako erretilu batean utziko dugu orea hozten, eta {{osagaia|tipula}}-paperaz estali edo gurinez igurtziko dugu haren gainaldea, azala gogortu ez dadin. 5. Hozkailuan sartu eta ordu batzuetan edukiko dugu orea, kroketak itxuratzen hasi baino lehen. 6. Irinetan, {{osagaia|Arrautza|arrautza}}tan eta ogi birrinduan pasa ondoren, olio bero ugarian frijituko ditugu. Kroketak frijitzerakoan garrantzia handia du olioa oso bero egoteak eta azaleko {{osagaia|ogia}} heze ez egoteak. Behar izanez gero bi aldiz pasako ditugu ogi birrinduan. Gainera, saskian frijitzen baditugu, ez ditugu sekula erdi eginak aterako, egon egingo gara ongi txigortu arte. 7. Kroketak erdi eginik atera eta berriro oliotan sartzen ditugunean, lehertu egiten dira gehienetan. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Oilaskoa]] 9z2y3w5nllb3b0dk7but4tfki3d8e7c 0 3184 31215 28376 2021-09-16T10:53:05Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txekor masailak onddoekin eta arrozarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txekor masailak onddoekin eta arrozarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/5</ref> * Kilo bat txerri masail. * Porru bat. * Bi {{osagaia|tipula}}. * Bi {{osagaia|Azenarioa|azenario}}. * Lau {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale. * 200 gramo {{osagaia|Onddoak|onddo}}. * 100 gramo arroz. * Piper beltz ale batzuk. * 3/4 litro {{osagaia|Ardoa|ardo}} beltz. * Porto basokada bat. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a. * Gatza. == Pausoak == 1 Lapiko handi bat su bizian berotzen jarri. Txekor masailak bertan jarri, eta {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada bat bota, baita gatz pitin bat ere. 2 Su bizian mantendu lau minutuz alde batetik, eta, gorritzean, beste aldetik beste lau minutuz. 3 Bitartean, barazkiak ?porru, {{osagaia|tipula}}, {{osagaia|Azenarioa|azenario}}a, eta {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} aleak? garbitu, zuritu eta pusketatan moztu. Masailak ondo gorrituta dauzkagunean, barazki guztiak lapikora gehitu, sua moteldu, eta hamabost minutuz erregosi. 5 Porto basokada bat gehitu, eta {{osagaia|Ardoa|ardo}} beltza ere bai. Horrekin batera, piper beltz aleak gehitu eta sua bizitu. {{osagaia|Ardoa|Ardo}}ak duen alkohol soberakina guztiz lurrintzeko, gutxi gorabehera hogei bat minutuz irakiten mantendu, lapikoko salda kantitatea erdira murriztu arte. 6 Ura gehitu lapikora, masailak estali arte. Ordubete inguru irakiten eduki ?masailaren xamurtasunaren arabera?. 7 Masailak lapikotik erretilu batera atera. Lapikoan duguna txinotik pasatu, eta gatzez nola dagoen dastatu. 8 {{osagaia|Onddoak|Onddo}}ak xaflatan moztu, eta lapiko batean {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada batekin bost bat minutuz erregosi. 9 Arroza gehitu, eta urez estali. Gatza bota. Hamabost bat minutuz egosi. Masailak eta saltsa bertara gehitu. Bost bat minutuz irakin ondoren, prest izango dugu jaki goxo eta osoa ?plater nagusi zein bigarren platera delako?. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Behikia]] [[Kategoria:{{osagaia|Onddoak|Onddo}}ak]] [[Kategoria:Arroza]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] k0penpoyzuxbtcq5kqkvo57zr6fx3tt 0 3185 31199 28424 2021-09-16T10:52:05Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Tuterako orburuak txerri solomo, kalabazin eta curryarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tuterako orburuak txerri solomo, kalabazin eta curryarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/5</ref> * Dozena erdi {{osagaia|Orburua|orburu}} * Kuiatxo handi bat * 4 xerra txerri solomo * 2 {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a * Gatza * Curry hautsa == Pausoak == 1 Lapiko handi bat bete urez, erdira arte; bi koilarakada irin gehitu, eta ondo nahastu. Gatz pitin bat bota, eta sutan jarri irakin arte. 2 Bitartean, {{osagaia|Orburua|orburu}}ak zuritu, eta txortena moztu gabe zuritu. {{osagaia|Orburua|Orburu}}aren punta moztu pare bat zentimetro zabal. Ondoren, ur irakinetan sartu, eta irakiten eduki hogei bat minutuz. 3 Bitartean, kuiatxoa garbitu, eta tira luze eta finetan moztu, azal eta guzti. Zartagin batean, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada batekin, su bizian bost bat minutuz frijitu. Gorde. 4 Txerri xerrak tiretan moztu, eta ontzi batean ipini, gatz pitin bat bota, eta curry hautsa gehitu, bakoitzaren gustura. {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} zorrotada bat ere bota. Guztia ongi nahastu. Hogei bat minutuz mantendu, curry zaporea har dezaten. 5 {{osagaia|Orburua|Orburu}}ak uretatik atera, eta laurdenetan moztu. Zartagin edo lapiko zabal batean, olio zorrotada bat ipini, eta {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} xehatua gehitu. 6 Gorritzen hasten direnean, txerri solomo xerrak gehitu, baita {{osagaia|Orburua|orburu}} egosiak eta kuiatxoa ere. Guztia bi minutuz su bizian frijitu, eta plateretan banatzeko prest izango dugu. Gomendio bat: plater hau pasta fresko eta arrozarekin batera jateko ezin hobea geldituko zaigu. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Orburuak]] [[Kategoria:Osagaia:Txerrikia]] [[Kategoria:Osagaia:Kuiatxoa]] rn1nbv9p87p9oelfprd6tehsyt4761d 0 3186 31958 28305 2021-09-19T12:05:59Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Zapo, kuia txiki eta txanpiñoi brotxetak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zapo, kuia txiki eta txanpiñoi brotxetak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/5</ref> * Itsas zapo bat. * Kuia txiki bat. * 200 g txanpiñoi. * Hiru {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale. * Cherri motako zortzi {{osagaia|Tomatea|tomate}}. * Gatza. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a. * Ozpina. * {{osagaia|Perrexila|Perrexil}}. * Brotxetak egiteko lau makil. == Pausoak == 1 Lehenik, zapoa garbitu, eta hezurra kenduko diogu. Behin hori eginda, lau zatitan banatu dugu; eta, gero, zati bakoitza beste lau zatitan moztuko dugu. 2 Kuia txikia ere lau zatitan banatu, eta, ondoren, zapoaren tamaina bertsuko hainbat zatitan moztu. 3 Txanpiñoi bakoitza erditik edo hiru zatitan moztu, tamainaren arabera. Jarraian, frijitu aurretik, brotxetak osatuko ditugu, ondoren azalduko den moduan. 4 Lehenik, txanpiñoia jarri; ondoren, zapoa; eta, gero, kuia txikia. Horrela hiru aldiz egin makil bakoitzean. 5 {{osagaia|Tomatea|Tomate}}ak garbitu, eta erditik moztu. 6 Zartagin batean {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zurrusta bat bota, eta gehitu {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} aleak. Gorritzean, {{osagaia|Tomatea|tomate}}ak gehitu, frijitu eta ontzi batera atera. 7 Ontzira, ozpin pixka bat, gatza eta {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zurrusta bat bota, baita {{osagaia|perrexil}} xehatua ere. 8 Brotxetak frijitzeko, zartagin zabal bat edo plantxa erabiliko dugu. Garrantzitsuena ondo-ondo berotzea da. Beraz, oso beroa dagoenean, brotxetak jarri, gatza eta olio zurrusta gehitu, eta hiru bat minutuz eduki alde bakoitzetik. 9 Ondoren, erretilu batera atera, eta {{osagaia|Tomatea|tomate}} oliozpinez ongi busti. On egin. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:{{osagaia|Onddoak|Onddo}}ak]] [[Kategoria:Osagaia:Kuiatxoa]] [[Kategoria:Arrainak]] [[Kategoria:Osagaia:Barrengorriak]] jcmiq9ylcrew62op8bt9youwqcmut21 0 3187 31172 31171 2021-09-16T10:48:35Z Xabier Cañas 1211 removed [[Category:Arrainak]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/5</ref> * Raf motako bi {{osagaia|Tomatea|tomate}} * Dozena bat txipiroi * Bi {{osagaia|tipula}} txuri * {{osagaia|Tipula}} gorri bat * Sei {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale * Gatza * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina == Pausoak == 1. {{osagaia|Tipula}}k eta {{osagaia|baratxuria|baratxuri}}ak juliana erara moztu. 2. Barazki horiek lapikoan jarri, eta olioa eta gatza bota. 3. Su motelean ordubetez gozatzen utzi. Tarteka, nahastu. 4. Bitartean, txipiroiak garbituko ditugu. 5. Txipiroiei gatza bota, eta plantxa beroan pasatu. Minutu bat alde bakoitzetik. 6. Ondoren, lapikora gehitu {{osagaia|tipula}} prestatua. 7. Segituan hasiko gara platera prestatzen. 8. {{osagaia|Tomatea|Tomate}}a garbitu, eta bihotza kendu. 9. Ondoren, {{osagaia|Tomatea|tomate}} bakoitza erditik moztu. Horrela, {{osagaia|Tomatea|tomate}} oinarri lodia lortuko dugu. 10. Plateren erdian {{osagaia|Tomatea|tomate}} erdiak ipini, eta gatza bota. 11. Ontzi batean oliozpina prestatu. Olio ozpinarekin gainetik ongi busti {{osagaia|Tomatea|tomate}}ak. 12. Azkenik, {{osagaia|Tomatea|tomate}} bakoitzaren gainean jarri lapikoko txipiroiak eta {{osagaia|tipula}}k. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Tomatea]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] hutkgjmd3sz5ldx88px4ukyrlvvu782 0 3188 31131 28425 2021-09-16T10:42:43Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Orburuak, urdaiazpiko, ziazerba eta Beasaingo odolkiarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburuak, urdaiazpiko, ziazerba eta Beasaingo odolkiarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/5</ref> * Hamabi {{osagaia|Orburua|orburu}} * {{osagaia|Orburua|Orburu}} salda basokada bat * 300 g ziazerba * Odolki bat * {{osagaia|Tipula}} erdia * Porru erdia * {{osagaia|Perrexil}} sorta bat * 100 g {{osagaia|Urdaiazpikoa|urdaiazpiko}} * Bi {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} zorrotada bat * Pare bat koilarakada irin * Gatza * {{osagaia|Orburua|Orburu}}en prestaketa: * {{osagaia|Orburua|Orburu}}ak kontserbakoak erabil ditzakegu, edo guk geuk freskoak erosi, garbitu, eta prestatu. == Pausoak == 1 Prestaketarako, lapiko handi batean ura erdira arte bete, bi koilarakada irin gehitu, eta ondo nahastu. Gatz pitin bat bota, eta sutan jarri, irakin arte. 2 Bitartean, {{osagaia|Orburua|orburu}}ak zuritu, eta txortena moztu gabe zuritu. {{osagaia|Orburua|Orburu}}aren punta moztu, pare bat zentimetro zabal. 3 Gero, ur irakinetan sartu, eta bertan irakin hogei bat minutuz. Hortik basokada bat salda gordeko dugu. Odolkiaren prestaketa: 4 Urez beteriko lapiko batean, odolkia {{osagaia|tipula}}, porru eta {{osagaia|Perrexila|Perrexil}}rekin batera su motelean irakiten jarri, ordu eta erdiz gutxi gorabehera. Plateraren prestaketa: 5 Lapiko zabal batean, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}}a bota, eta berotzen denean, {{osagaia|baratxuria|baratxuri}}a eta {{osagaia|Urdaiazpikoa|urdaiazpiko}} xehatua gehitu. 6 Minutu batez frijitu ondoren, koilara bat irin eta basokada bat {{osagaia|Orburua|orburu}} salda ere gehitu. 7 Ondoren, ziazerbak nahastu, eta minutu pare batez irakiten mantendu; azkenik, {{osagaia|Orburua|orburu}}ak gehitu. 8 Bukatzeko, lau plater zapaletan banatu prestaturiko barazkiak, eta bakoitzari odolki pusketatxo bana jarri. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Orburuak]] [[Kategoria:Osagaia:Txerrikia]] [[Kategoria:Osagaia:Ziazerba]] Prest daukagu dena mahaira zerbitzatzeko. iv0qncevgqkufdozsgkvv72yh3nx7qz 0 3189 31945 30563 2021-09-19T12:04:39Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Udareak urazukretan]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Udareak urazukretan]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Udareak urazukretan'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/5</ref> == Pausoak == 1 Lapiko batean ura eta azukrea berotzen jarri, baita limoi baten azal puska ere, banilla eta kanela makilatxoekin. 2 Lapikoa su bizian irakiten jarri. 3 Bien bitartean, konferentzia udareak garbitu eta zuritu. Ondoren, erditik moztu, luzeran, eta bihotza eta haziak kenduko dizkiegu. 4 Ura eta azukrea irakiten ditugun lapikora bota, eta bertan irakiten edukiko ditugu su motelean, 25 bat minutuz. 5 Gero, sua itzali, eta hor utziko ditugu hoztu arte. 6 Zerbitzatzeko garaian, hotzean, katilutxo batean jarri, bakoitzak nahi duen urazukrearekin. Oso aproposa izaten da ate-joka ditugun festa hauetan postre arin eta goxoa prestatu nahi dugunerako. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Azkenburukoak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Fruta]] [[Kategoria:Fruta]] mdeho6blgbpm8eywosyqi60ikighmpt 0 3190 30836 30544 2021-09-15T14:52:38Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Fideua barazki eta muskuiluekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fideua barazki eta muskuiluekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/5</ref> * 400 g fideo * 400 g muskuilu * {{osagaia|Tomatea|Tomate}} heldu bat * 6 {{osagaia|Orburua|orburu}} * {{osagaia|tipulina|Tipulin}} bat * Kuia txiki bat * Basokada bat arrain salda * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina * Gatza == Pausoak == 1 Lehenik, {{osagaia|tipulina|tipulin}}a eta kuia txikia puska txikietan moztu. 2 Zartagin batean, {{osagaia|tipulina|tipulin}}a hamar minutuz erregosi, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zurrustada batekin. 3 Hamar minutu pasatu ondoren, kuia txikia gehitu, baita gatz pittin bat ere. 4 Su ertainean hamabost bat minutuz erregosi, noizbehinka buelta batzuk emanez. 5 Ondoren, {{osagaia|Orburua|orburu}}ak laurdenetan moztu eta zartaginera gehitu, baita {{osagaia|Tomatea|tomate}}a puxka txikietan moztua ere. 6 Barazkiak erregosiak ditugun lapiko zabalera gehitu fideoa, guztia ongi nahastu, suaren indarra dena emanda jarri, eta gehitu arrain salda, dena erabat estali arte. 7 Gatz pittin bat bota, eta bi minutu pasatu ondoren, muskuiluak gehitu, eta beste hiru bat minutuz utzi egosten. 8 Azkenik, sua itzali, eta trapu batez estali. Lau bat minutuz utzi trapuarekin estalita, eta prest dugu mahaira zerbitzatzeko. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] ns4pxbfp7gt2k53q1kbfunilnctaxfg 0 3191 31949 30573 2021-09-19T12:05:14Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Usoak saltsan]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Usoak saltsan]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/5</ref> * 4 uso. * 2 {{osagaia|tipula}} eder. * 2 {{osagaia|Azenarioa|azenario}}. * 2 Errezil sagar. * Litro erdi {{osagaia|Ardoa|ardo}} beltz. * Oporto basokada bat. * Piper beltza. * Gatza. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a. == Pausoak == 1 Usoak ongi garbituko ditugu lehenik. 2 Ondoren, lapiko handi batean, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} txorrotada batekin ongi gorrituko ditugu sutan. {{osagaia|Azenarioa|Azenario}}, errezil sagarrak eta {{osagaia|tipula}}k ere txikituta gehituko ditugu lapiko horretara, beste olio txorrotada batekin, gatza eta piper beltz xehetua emanda. 3 Kontuan hartu orain egin behar dugun pauso hau errezeta honen sekretuetako bat dela. Hau da, behar-beharrezkoa da lapikoan ditugun osagai hauek ahalik eta ondoen gorritzea; erre gabe, noski. Gorritasun horrek emango baitio bukaerako saltsari behar duen indarra. 4 Osagaiak gorrituta dauzkagunean, sua bizitu, eta jarraian {{osagaia|Ardoa|ardo}}a eta oportoa gehitu eta hamar bat minutuz irakiten eduki. Horrek {{osagaia|Ardoa|ardo}}aren alkohola lurrindu egingo du. 5 Lapikora ura gehituko dugu, usoak ondo estali arte. Beste gatz pixka bat bota, eta bi orduz egosi, su ertainean. 6 Denbora hori pasatu ostean, usoak kontu handiz beste lapiko batera aterako ditugu. 7 Aurreko lapikoan gelditu zaizkigun osagai guztiak txinotik pasatu, eta usoak jarritako lapikora bota ondoren. 8 Azkenik, lapiko hori berriro sutan jarriko dugu, usoak bigunak daudela ziurtatu arte. Denbora ezin dizuet zehaztu, usoen araberakoa baita hori (tamaina, adina...). == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Ehiza]] [[Kategoria:Saltsak]] 777fz5rmy2z8dzhw7l8x2h5nmfu5c21 0 3192 30677 30675 2021-09-15T10:13:45Z Xabier Cañas 1211 removed [[Category:Arrainak]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. [[Fitxategi:ANTXOA-FRIJITUAK-Javier-Lastras.jpg|thumb|Antxo frijituak]] '''{{osagaia|Antxoa}} frijituak'''<ref>http://pagotxa.eus/errezeta/{{osagaia|antxoa}}-frijituak/</ref> == Osagaiak == Osagaiak: * 28 {{osagaia|antxoa}}, bururik eta triparik gabe * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a, 0,4º * 6 {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale * Gatza eta {{osagaia|Kaienako pipermin}} bat * {{osagaia|Perrexil}} xehatua (nahi izatera) == Pausuak == # {{osagaia|Baratxuria|Baratxuri}} aleak zuritu eta zati txikietan moztu. Zati hauek, katilu batean {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}}tan gorde. # {{osagaia|Antxoa}} garbitu, buru eta triparik gabe utzita baina xerrak bizkarrezurretik banatu gabe. Ur txorrotada fin batez lagundu. # Hiru hatzeko sakonerako olioa jarri berotzen zartagin batean. # Antxoei gatza egin. # Olio-{{osagaia|baratxuria|baratxuri}} goilarakada haundi bat gehitu berotzen ari den olioari eta {{osagaia|baratxuria|baratxuri}}a olio gainera igotzen denean( edo gainean bir-birrean geratzen bada) {{osagaia|antxoa}}k gehitu. Hauek bitsadera baten laguntzaz oliotan mugitu 10-15 segunduz eta oliotik atera plater gainera. # Platerean, erretako {{osagaia|baratxuria|baratxuri}}ez gaineztatu eta, nahi izatera, eta {{osagaia|Perrexila|Perrexil}} hautseztatuko dugu ondoren haien gainean. == Dastatzeko gomendioak == * Gustuko den ogi zati baten gainean {{osagaia|antxoa}}k ipini, beren olioaz {{osagaia|ogia}} busti dadin. * Banaka banaka isatsetik buru aldera tira eginez xerratu eta dastatu * Amaierarako, {{osagaia|ogia}}k antxoen berezko olio guztiaren zaporea hartuko du. Hau da mokadurik onena. === Kasu! === Olioa ongi berotzea eta {{osagaia|baratxuria|baratxuri}}ak gero eranstea, horra berealdiko garrantzia duen zerbait. {{osagaia|Antxoa}}k batera eta denbora-tarte txikian frijituko dira horrela egiten badugu. Oker jokatuko genuke olioa {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} xerrekin batean berotu nahi izan bagenu: {{osagaia|baratxuria|baratxuri}}ak gorrituko lirateke eta olioak ez luke {{osagaia|antxoa}}k frijitzeko adina tenperatura izango. Gaizki frijiturik eta bera-bera geratuko litzaizkiguke seguruenik {{osagaia|antxoa}}k. {{osagaia|Antxoa}} garaian, bertako {{osagaia|antxoa}}k zapore eta testura hobea du kanpokoak baino. Urtearen araberakoa da garaia, baina normalki, apirilaren erdialdera hasi eta ekainean amaitzen da. {{osagaia|Antxoa}}k omega 3 eta 6 gantza du. Osasunerako aberasgarria dena. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Frijitu]] 8plvkfvi99a2whpiqqte25a6e3xoue8 14 3194 9975 9974 2018-04-08T10:05:39Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki {{Nagusia|Errezeta-liburua}} [[Kategoria:Kategoriak]] br1i8mq3uoee4j9i9vbdsty66w6wy3b 14 3195 9908 9907 2018-04-08T09:35:35Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Errezeta-liburua]] 9tbwv2i5k6vrfvkjhpsh34wloky2fhd 14 3196 9909 2018-04-08T09:36:43Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Errezeta-liburua]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Errezeta-liburua]] 9tbwv2i5k6vrfvkjhpsh34wloky2fhd 14 3197 30662 30495 2021-09-15T09:55:29Z Xabier Cañas 1211 removed [[Category:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Errezetak]] ar468s44bkrcw1bbfsjbgwcyt5smnww 14 3198 9976 2018-04-08T10:07:02Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Errezetak plateren ordenaren arabera]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Errezetak plateren ordenaren arabera]] o23t71r4558c26s2hjg4j6s4s0acd0b 14 3199 9977 2018-04-08T10:07:48Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Errezetak plateren ordenaren arabera]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Errezetak plateren ordenaren arabera]] o23t71r4558c26s2hjg4j6s4s0acd0b 14 3200 9978 2018-04-08T10:08:36Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Errezetak plateren ordenaren arabera]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Errezetak plateren ordenaren arabera]] o23t71r4558c26s2hjg4j6s4s0acd0b 0 3201 30977 25871 2021-09-15T20:11:46Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Muskuilu goxatuak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Muskuilu goxatuak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Muskuilu goxatuak'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/6</ref> Gaur erabiliko ditudan muskuiluak Bretainiakoak dira. Horien berezitasuna da oso txikiak direla, baina erabat mamiz beteak egoten dira, eta zapore fina dute. == Pausoak == 1 Lehenik, {{osagaia|tipulina|tipulin}}a xehe-xehe moztu, eta {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} pixka batekin, zartagin batean 15 minutuz erregosi. 2 Ondoren, {{osagaia|baratxuria|baratxuri}}a xaflatan moztuta gehitu, baita pipermina ere, pusketatan moztuta. Gatz pitin bat gehitu. Bi minutuz gehiago erregosi, eta gerorako gorde. 3 Lapiko handi batean, txakolin zurrusta bat bota eta irakiten ipini. Bitartean, muskuiluak garbitu. Jarraian muskuiluak txakolina dugun lapikora bota, eta tapa bat jarri. Bi minutuz mantendu, nahikoa izango da guztiak ireki daitezen. 4 Jarraian, muskuiluak bertatik atera. Lapikoan salda gelditu dela ikusiko duzue. Sua indar bizian jarri, eta esne gain zurrusta bat gehituko diogu, baita aurrez erregosi ditugun {{osagaia|tipulina|tipulin}} eta {{osagaia|baratxuria|baratxuri}}ak ere. 5 Saltsa loditzen den bitartean, muskuiluak txukun jarri plater edo erretilu batean, argazkian ikusten den bezala. Hau da, haragia duten aldeko maskorra mantenduz bakarrik. Saltsak gorputza hartzen duenean, {{osagaia|perrexil}} xehatua gehitu, eta saltsaz muskuilu guztiak ongi busti. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] [[Kategoria:Mariskoa]] a0xgxbhuqdtzutdgyd6xkijt8tajldl 0 3202 31181 25784 2021-09-16T10:49:34Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Tagliatelle freskoak barazki eta curryarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tagliatelle freskoak barazki eta curryarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == <ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/6</ref> * 400 g tagliatelle fresko * 200 g txanpinoi * Ziazerba sorta bat * 2 {{osagaia|tipulina|tipulin}} * Entsaladako {{osagaia|Tomatea|tomate}} heldua * Currya * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a * Gatza == Pausoak == 1 Barazkiekin hasiko gara platera prestatzen. Horretarako, {{osagaia|Tomatea|tomate}}a ur irakinean minutu erdi batez sartu, eta berehala hoztu. Ondoren, azala eta haziak kendu, horretarako {{osagaia|Tomatea|tomate}}a erditik moztuz. Jarraian, lauki txikitan moztu. {{osagaia|tipulina|Tipulin}}ak ere zati txikitan moztu. 2 Zartagin zabal eta handi batean, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} txorrota batekin {{osagaia|tipulina|tipulin}}a ordu laurden batez erregosi. Jarraian, gehitu txanpinoiak xafletan moztuta. Minutu batzuetan guztia erregosi, eta juliana moduan moztutako ziazerba garbiak gehitu. 4 Ondoren, {{osagaia|Tomatea|tomate}} puskak zartaginera bota, eta curry koilarakada pare bat bota. Gatz pitin bat ere bai. Guztia 15 bat minutuz irakiten eduki su ertainean. 5 Lapiko handi bat urez bete, eta gatza bota. Berotzen jarri, eta irakiten hastean, tagliatelleak gehitu; zorroan ipintzen duen denboraren arabera egosi. Egosketa horren ur koilarakada bat zartaginera gehitu, hango osagaiek pastaren zaporea har dezaten. 7 Ondoren, tagliatelleei ur soberakin guztia kendu, eta zartaginera gehitu. 8 Osagai guztiak tagliatelleekin ongi nahastu, eta jada prest izango dugu plater goxo hori dastatzeko. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] qubs9n4s4x87y42gsvcil7e2gn95dh0 0 3203 30927 25743 2021-09-15T20:04:14Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Hostopil koka]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hostopil koka]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == OSAGAIAK == Lau lagunentzat<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/6</ref> * Hostopil xafla. * Etxeko {{osagaia|Tomatea|tomate}} frijitua. * Ziazerba sorta bat. * Dozena bat gari {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}. * 250 gramo bakailao gezatu. * Dozena bat {{osagaia|antxoa}}. * Gatza. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a. == Pausoak == 1 Koka Katalunian oso ezaguna den jaki bat da. Esan genezake pizzaren antzekoa izan ohi dela: ogi masa bat, eta, gainean, labean erregositako osagai freskoak �—batez ere barazkiak�—. Guk gaur koka hori hostopilarekin egingo dugu, beste aukera goxo bat izan baitaiteke. 2 Hasteko, gari {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}ak lau minutuz egosi, eta, jarraian, ur hotzetan pasatu. 3 Ondoren, zartagina hartu, eta, {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} zurrusta batekin, ziazerbak minutu batez frijitu. Horiek ere geroko gorde. 4 Bakailaoa karratu txikitan moztu. {{osagaia|Antxoa}}k garbitu eta hezurra kendu ondoren, bi xerratan jarri. Xerra horiek irekita utzi. Gero, antxoei gatz pixka bat bota. 5 Hostopila hartu, eta, arrabol baten laguntzaz, ongi zabaldu. Kafe plater txiki baten laguntzaz, zortzi bat borobil moztu, eta labeko erretilu batean ipini. Orain, sardexka baten laguntzaz, hostopil borobilak zulatu, izkinako zirkunferentzia izan ezik. Zulatutako lekuan, etxeko {{osagaia|Tomatea|tomate}} koilarakada bat ipini, baita bi bakailao pusketa eta hiru {{osagaia|antxoa}} xerra ere, eta, bukatzeko, barazkiak goialdean. Hostopil guztietan gauza bera egin, eta osagaien gainean {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} zurrusta fin bana bota. 6 Erretilua 200 gradutan berotutako labean sartu. Segidan, 180 gradutara jatsi, eta bertan 15 bat minutuz eduki. Ondoren, atera, eta, epeltzean, jateko prest izango ditugu. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] ba4j48i1okegpq8ydpvn62n5sxq49mj 0 3204 31165 12387 2021-09-16T10:46:32Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Prantxikaren bizkotxoa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Prantxikaren bizkotxoa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/6</ref> Flanerako: 5 {{osagaia|Arrautza|arrautza}} oso. * Litro erdi esne. * 125 g azukre. * 125 g azukre, gozokirako. * Banilla makilatxoa. Bizkotxorako: * 3 {{osagaia|Arrautza|arrautza}}. * 3 koilarakada azukre. * 3 koilarakada irin. == Pausoak == 1 Lehenik, flanarekin hasiko gara. Esnea eta azukrea lapiko batean irakiten jarri, banilla makilatxoarekin. 2 Irakiten hastean, itzali eta sutik erretiratu. Gozokirako azukrea zartagin batean ipini, eta sutan berotu gozokia lortu arte. Flanaren moldean jarri, eta hozten utzi. 3 Ontzi batean, {{osagaia|Arrautza|arrautza}}k ongi irabiatu, eta esne beroa gehitu. Ongi nahastu, eta flanaren moldera gehitu. 4 Labea 160 gradutan berotzen jarri, eta flanaren ontzia labean sartuko dugu 25 bat minutuz. 5 Atera baino bost minutu lehenago, bizkotxoa prestatzen hasiko gara. Horretarako, {{osagaia|Arrautza|arrautza}} gorringo eta zuringoak bi ontzitan banatu. Azukrearen erdia (1,5 koilarakada) gorringoak ditugun ontzira bota, eta ongi nahastu. 6 Ondoren, zuringoak irabiatzen hasi. Ongi harrotuak daudenean, gainontzeko azukrea (1,5) gehitu. 7 Zuringoak gorringoekin nahastu, eta, ondoren, {{osagaia|Irina|irina}} gehitu eta nahastu. 8 Labean dugun flana atera —erdi egina egongo da oraindik—. Bizkotxo masa gehitu gainean, eta berriz ere labean sartu, beste bost bat minutuz. 8 Ondoren, labetik atera, eta, flana hoztu denean, moldetik atera. Horrela, bizkotxoak gainean duen karamelua xurgatuko du, eta tarta freskagarri bezain goxoa geratuko zaigu. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Azkenburukoak]] [[Kategoria:Errezetak]] sqkbonr0g5fcdpzwgzgdepezztkh8k7 0 3205 30929 30566 2021-09-15T20:04:24Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Hostopila odolki eta barazkiz beteta]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hostopila odolki eta barazkiz beteta]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Hostopila odolki eta barazkiz beteta'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/6</ref> == Pausoak == 1 Gaurko errezetak aukera oso ona ematen du hozkailuan prestaturik eta soberan geratu zaizkigun barazkiak erabiltzeko. Hozkailutik {{osagaia|Orburua|orburu}} eta ziazerbak hartuko ditugu. 2 Hasteko, beraz, labeko erretilu batean hostopil xafla ipiniko dugu, eta 180 gradutan labean sartu. 20 minutuz erregosten izan. 3 Bitartean, {{osagaia|Orburua|orburu}} eta ziazerbak zartagin batean ipini, eta basokada bat esne gain gehituko dugu jarraian. 4 Su motelean zazpi bat minutuz irakiten eduki. 5 Ondoren, beste zartagin batean, odolkia frijituko dugu, xaflatan moztua. 6 Hostopila labetik atera, eta epeltzen utzi. 7 Jarraian, hiru puskatan moztu, eta barazkiak eta odolki xaflak hostopilen artean sartu. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txerrikia]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] cs8nnkp1n585u9ddrt5o10txxrzypqt 0 3206 31921 28341 2021-09-19T12:02:04Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txerri masailak saltsan]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerri masailak saltsan]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 LAGUNENTZAT<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/6</ref> * Kilo bat txerri masail * Porru bat * 2 {{osagaia|tipula}} * 2 {{osagaia|Azenarioa|azenario}} * 4 {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale * Piper beltz ale batzuk * 3/4 litro {{osagaia|Ardoa|ardo}} beltz * Basokada bat Oporto * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a * Gatza == Pausoak == 1 Lapiko handi bat su bizian berotzen jarri. Ondoren, txerri masailak bertan jarri, eta {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada bat bota, baita gatz pitin bat ere. 2 Su bizian mantendu lau minutuz alde batetik, eta gorritzean, bestetik beste lau minutuz. 3 Bitartean, ditugun barazkiak (porruak, {{osagaia|tipula}}, {{osagaia|Azenarioa|azenario}}a, eta {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} aleak) garbitu, zuritu eta pusketetan moztu. 4 Masailak ondo gorrituta daudenean, barazki guztiak lapikora gehitu, sua moteldu, eta 15 minutuz erregosi. 5 Basokada bat Oporto gehitu, eta {{osagaia|Ardoa|ardo}} beltza ere bai. Horrekin batera, piper beltz aleak gehitu, eta sua bizitu. {{osagaia|Ardoa|Ardo}}ak duen alkohol soberakina guztiz lurruntzeko, gutxi gorabehera hogei bat minutuz irakiten eduki. Lapikoko salda kantitatea erdira murriztu arte. 6 Ura gehitu lapikora, txerri masailak erabat estali arte. Ondoren, ordubete inguru irakiten eduki —masailaren samurtasunaren arabera denbora gehixeago edo gutxixeago izan daiteke—. 7 Masailak lapikotik erretilu batera atera. Gero, lapikoan dagoena txinoaren laguntzaz pasatu, eta gatzez nola dagoen dastatu. Salda fina gelditu bada, denbora gehixeagoz irakiten mantendu. 8 Txerri masailak xerretan moztu behar ditugu. Horretarako, komenigarria da hotzak egotea, bestela ezingo ditugu ondo moztu. Ondoren, saltsa dugun lapikora gehitu, eta irakin azkar bat eman. Prest daukagu, beraz, jaki goxoa plateretan zerbitzatzeko. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txerrikia]] [[Kategoria:Saltsak]] deo5mbmphghebvpuskyua4zwqqxpasw 0 3207 30821 30649 2021-09-15T14:49:28Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Berdela labean piperradarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Berdela labean piperradarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Berdela labean piperradarekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/6</ref> == Pausoak == 1 Lehenik, piperrada prestatzen hasiko gara. Horretarako, piper gorri eta berdeak eta {{osagaia|tipula}} juliana moduan moztu, eta 30 minutuz lapiko batean erregosi, olio zurrutada eta gatz pittin batekin, su motelean. Ez estali lapikoa taparekin; horrela lurrina kanporatu egingo da, eta horrek barazkiei zapore eta kolore biziagoak mantentzen lagunduko die. 2 Berdela xerratan prest dugunean, erdiko hezur txiki gehienak pazientzia pixka batekin kendu. Jateko garaian eskertuko dugu hori. 3 Labeko erretilu batean pare bat koilarakada arrain salda ipini, eta saldaren gainean, azala goraka dutela, berdel xerra guztiak jarri, bata bestearen segidan. 4 Gatz pittin bat bota. Labe beroan 200 gradutan sartu, eta lau minutuz eduki. Berehala egiten da berdela; hezurrik gabe eta xerratan du{{osagaia|Gulak|gula}}rik, oraindik eta errazago, gainera. 5 Lau minutu pasatu, eta segituan labetik atera. Ozpin zurrutada txiki bat bota arrain xerren gainetik. Zartagin txiki batean, {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} xerratuak frijitu oliotan, eta dena berdelak ditugun erretilura bota. 6 Mahaira zerbitzatzeko, plater bakoitzean, piperrada koilarakada jarri erdian, gainean berdel xerra pare bat, eta azkenik erretiluan dugun saltsaz platerekoa busti. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Osagaia:Piperra]] [[Kategoria:Arrainak]] [[Kategoria:Labekatu]] mm2iwgiigpahrxfu63x1wh99bc3js8g 0 3208 30973 30350 2021-09-15T20:11:02Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Marrubiak esne-gain krema eta almendrekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marrubiak esne-gain krema eta almendrekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Marrubiak esne-gain krema eta almendrekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/6</ref> Marrubiak bere sasoiaren momenturik onenean daudenez, hona hemen errezeta erraz bezain goxoa. == Pausoak == 1. Prestaketarekin hasteko, almendrak labeko erretilu batean jarri. Labea 200 gradutan berotzen jarri, eta, beroa dagoenean, sartu erretilua eta hirutik bost bat minutura eduki labean. Garrantzitsua da almendrek hartzen duten kolorea ez izatea ilunegia. Labetik atera, eta hozten utzi. 2. Pertsona bakoitzarentzat, bost bat almendra osorik utzi, eta gainontzekoak arrabol edo botila baten laguntzaz xehatu. 3. Esne gaina ontzi batean jarri. Azukrea gehitu, eta irabiatu. Kontuan izan errezeta honetarako ez du{{osagaia|Gulak|gula}} esne gaina erabat harrotzerik nahi. Gorputz pixka bat hartzen hasi orduko, nahikoa izango dugu, krema saldatsua lortu nahi baitugu. 4. Marrubiak garbitu, eta, ondoren, zurtoina kendu. Inoiz ez alderantziz. 5. Zerbitzatzeko garaian, plater bakoitzaren erdian koilarakada pare bat esne-gain krema jarri; ondoren, almendra xehatuak gehitu. 6. Marrubiak txikiak badira, osorik gehitu ditzakegu platerera; bestela, zatiturik. Azkenik, gorderik ditugun almendra osoak esne-gain kremaren inguruan banatu. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Azkenburukoak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Fruitu lehorrak]] [[Kategoria:Fruta]] [[Kategoria:Osagaia:Fruta]] [[Kategoria:Esnekiak]] 3n2agzo9wcoqhdhxa86abi5m6itm5x7 0 3209 31153 30534 2021-09-16T10:45:31Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Piper berdeak onddoz beteak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Piper berdeak onddoz beteak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Piper berdeak {{osagaia|Onddoak|onddo}}z beteak'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/6</ref> == Pausoak == 1 Lehenik, bexamela prestatzen hasiko gara. Horretarako, lapiko batean olio zurrusta bat ipiniko dugu berotzen, eta hiru koilarakada irin gehituko. Ondo nahastu, eta esnea (aurrez berotua) botako dugu poliki-poliki lapikora, etengabe nahastuz, bexamel krematsua lortu arte. Gatz pitin bat gehitu, bai eta piper hauts beltza ere. 2 Hurrengo pausoan, {{osagaia|Onddoak|onddo}}ak prestatuko ditugu. Horiek puska txikietan moztu, eta zartagin batean erregosiko ditugu, olio eta gatz pixka batekin, bost bat minutuz. Zartagineko {{osagaia|Onddoak|onddo}} gehienak bexamelera gehitu, eta batzuk zartaginean bertan gorde. 3 Bexamela ongi nahastu, {{osagaia|Onddoak|onddo}}ek eta bexamelak bat egiteko. 4 Ondoren, {{osagaia|Onddoak|onddo}}ekin dugun zartagina sutan jarri berriro; esne gaina gehitu, ongi irakin eta horrela saltsa egina izango dugu plateraren bukaerarako. 5 Piperrak garbituko ditugu jarraian, eta haziak egoten diren lekutik txortena moztuko dugu, zulotxo bat eginez. Ondoren, frijitu egingo ditugu, kontu handiz, puska ez daitezen, hiru minutu inguruan. 6 Erretilu batean gorde, eta hozten utzi. Piperrak hoztean, koilara baten laguntzaz, bexamelez bete, eta labeko erretilu batean jarri. 7 Jarraian, labea berotu, eta han sartu bost minutuz, 190 gradutan. Ateratakoan, platerean jarri piperrak, eta hornigai moduan, zartaginean dugun {{osagaia|Onddoak|onddo}} saltsa gainetik bota. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Onddoak]] [[Kategoria:Osagaia:Piperra]] gwzs6t0bphi6eubfc9xyvmdmm48pny7 0 3210 31119 30538 2021-09-16T10:41:56Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Orburu 'txips'-ak eta orburu egosiak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburu 'txips'-ak eta orburu egosiak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''{{osagaia|Orburua|Orburu}} 'txips'-ak eta {{osagaia|Orburua|orburu}} egosiak'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/6</ref> == Pausoak == 1 Lapiko bat urez bete, eta bota irin koilarakada pare bat eta gatz pitin bat. Sutan jarri, irakin arte. 2 Bitartean, {{osagaia|Orburua|orburu}}ak prestatzen hasiko gara. Horretarako, sei {{osagaia|Orburua|orburu}} bakarrik hartu, eta kendu lehen orriak; beldurrik gabe kendu, horretan dago-eta sekretua. Bestela, izan ere, kanpoko geruza horiek jatean, gortasun apur bat ematen diote. Zuztarrak, berriz, moztu gabe zuritu, findu arte. Garrantzitsua da ordena horixe errespetatzea; bestela, {{osagaia|Orburua|orburu}}ak azkar belzten hasiko dira. 3 Ondoren, bota ur irakinetara, eta hantxe eduki irakiten hogei bat minutuz. Gero, sua itzali, eta bertan utzi epeldu arte. Ondoren, atera . 4 Jarraian, jarri zartagin batean {{osagaia|Orburua|orburu}} egosi horiek, eta ziazerba sorta gehitu, juliana moduan moztuta. Esnegain basokada bat bota, eta {{osagaia|Orburua|orburu}}ak egositako uraren beste basokada bat. Gehitu gatz pitin bat, eta guztia irakiten jarri. Saltsa pixka bat loditzean, sutatik kendu. 5 Bien bitartean, gordinik ditugun beste sei {{osagaia|Orburua|orburu}}ak zuritu, beste guztiak bezala; baina xaflatan moztu, lau bat xaflatan bakoitza. 6 Ondoren, zartagin batean ekilore olio berotan frijitu. {{osagaia|Orburua|Orburu}} txips batzuk lortuko ditugu horrela. Gero, sukaldeko papera dugun erretilu batera atera, olio soberakina kentzeko; eta azkenik, bota gatz pitin bat. 7 Azkenik, otarrainxkak zuritu, baina isatsa utziz. Zartagin batean {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} zurrusta batekin frijitu. 8 Platera muntatzeko, plater bakoitzean erdian jarri {{osagaia|Orburua|orburu}} egosiak plateraren, eta inguruan {{osagaia|Orburua|orburu}} txips-ak. Otarrainxka isatsak, berriz, {{osagaia|Orburua|orburu}} egosiaren gainean jarri, eta ziazerba eta esnegain saltsarekin erdiko {{osagaia|Orburua|orburu}}ak soilik ongi busti. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Orburuak]] bdv2uvzugm6r6f16ue4z2tfbh1rn16h 0 3211 30802 30736 2021-09-15T14:43:46Z Xabier Cañas 1211 Copying from [[Category:Errezetak]] to [[Category:Erregosi]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Barazki eta txekor azpizun erregosia'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/7</ref> == Pausoak == 1 Zerrenda finetan moztu txekor azpizuna, eta ontzi batean ipini, olio txorrostada batekin. Ontzira koilarakada bat kurri hauts gehitu, eta gatz pixka bat ere bai. Ongi nahastu, eta frijitzeko momentura arte hortxe eduki. 2 Juliana erara moztu {{osagaia|tipula}} eta piper berdea. Lapiko batean erregosten jarri, olio eta gatz pitin batekin, su motelean. 3 Ondoren, juliana eran moztu {{osagaia|Azenarioa|azenario}}a eta kuia txikia ere. Horiek beste lapiko batean egosiko ditugu, uretan oso denbora laburrez, hiru minutuan besterik ez; gatza gehitu urari. Jarraian, ur hotzetik pasatu, irakite prozesua bat-batean mozteko. 4 Azkenik, txanpiñoiak ere juliana moduan moztu, eta gerorako gorde. 5 Dugun zartaginik zabalena hartu, eta berotzen jarri, inongo oliorik bota gabe, zartagina ongi berotu arte. Horrela, lehenik txanpiñoiak zartaginera gehitu, eta ondoren, olio txorrostada bat bota. Jarraian, txekor azpizuna zartaginean jarri. Minutu bat pasatu ondoren, egosiak ditugun barazkiak eta erregosiak ditugun {{osagaia|tipula}} eta piper berdea zartagin horretara gehitu. Guztia beste minutu pare batez ahalik eta su bizienean erregosi, dena nahastuz. Lau plater hartu, eta bakoitzaren erdian zartagineko osagaiak banatu. 6 Azkenik, lau {{osagaia|Arrautza|arrautza}}k frijitu eta {{osagaia|Arrautza|arrautza}} bana jarri platereko osagaien gainean. Zerbitzatu, eta, jaten hasteko, {{osagaia|Arrautza|arrautza}} gorringoa puskatu, eta barazki eta haragia gorringoz bustirik jatea besterik ez zaigu gelditzen. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Erregosi]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] 947eg9wxfl2lrn0s3rn03zqb49f4hmb 0 3212 30829 28459 2021-09-15T14:52:13Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Esne frijituak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Esne frijituak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Esne frijituak'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/7</ref> == Pausoak == 1 Esnea berotzen ipini lapiko batean, banilla makilatxoarekin batera. 2 Bitartean, ontzi batean gorringoak eta azukrea ongi irabiatu. Horren ostean, {{osagaia|Irina|irina}} gehitu. 3 Guztia ongi nahastu, eta lapikoko esnea bertara gehitu. Dena ongi nahastu, eta berriro ere lapikora bota. Horren ostean, lortutako krema hori bost minutu irakiten jarri. 4 Erretilu karratu batera pasatu, eta krema hamabi orduz hozten utzi. 5 Frijitzeko zartagin batean olioa jarri, eta sutan berotzen ipini. Segidan, hoztua dagoen krema molde karratutik atera eta labanarekin karratu luzexka batzuk moztu. 6 Irinetik pasatu, eta, jarraian, {{osagaia|Arrautza|arrautza}} irabiatutik. 7 Olioa berotzean, krema karratutxoak bertan frijitu, pare bat minutuz alde bakoitzetik. Ateratzean, azukre eta kanela hautsez estali. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Azkenburukoak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Esnekiak]] [[Kategoria:Esnekiak]] i6qpc8g2xullt0iy8bs08ppmguda8tq 0 3213 30987 12375 2021-09-15T20:13:11Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Neguko boilur beltzen nahaskia]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Neguko boilur beltzen nahaskia]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Neguko boilur beltzen nahaskia'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/7</ref> Sasoi betean dugun altxor honekin egingo dugu gaurko errezeta. Oso sinplea izan arren, produktu zoragarri honek ukitu ezin bereziagoa emango dio errezetari. Boilurra {{osagaia|Onddoak|onddo}} bat da, lur azpian hazten den {{osagaia|patata}} ilun baten itxura daukana (Tuber melanosporum). Gaurkoan erabiliko dugun mota neguko boilurra da, boilur guztien artean preziatuenetarikoa. Abenduan hazten da, eta martxora bitartean aurki daiteke. Sasoirik hoberenean, ordea, urtarrilean egoten da. == Pausoak == 1 Hasteko, boilurra ontzi batean jarri, eta zortzi {{osagaia|Arrautza|arrautza}}k sartu, oso-osorik. Tapa batez estali, eta bi egunetan mantendu hozkailuan. Horrela, arrautzek boilurraren zaporea hartzea lortuko dugu. 2 Bi egunak pasatu ondoren, {{osagaia|Arrautza|arrautza}}k atera, eta beste ontzi batean pixka bat irabiatu. Gatz pitin bat bota arrautzei, eta boilurraren erdia ere bertara xehatu. 3 Zartagin bat sutan jarri olio pitin batekin, eta, beroa dagoenean, {{osagaia|Arrautza|arrautza}}k zartaginera bota. Sua motel-motel jarriko dugu, eta nahaskia egin. Kontuz gehiegi lehortu gabe, ez baitugu tortillarik egin nahi, nahaskia baizik. 5 Zerbitzatzeko, lau plater txiki hartu, eta osorik dugun beste boilur puska plater bakoitzaren gainean xehatu. 6 Ondoren, arrautz nahaskia banatu plateretara. 40 gramo boilur bakarrik erabili arren, zapore bikaina lortuko du nahaskiak. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] 6n0jl3s3bpvjhu0wbtbn74lpvpnfpwy 0 3214 31923 25868 2021-09-19T12:02:13Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txipiroiak Pelaio erara]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txipiroiak Pelaio erara]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Txipiroiak Pelaio erara'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/7</ref> == Pausoak == 1 Hasteko, {{osagaia|tipula}}k zuritu eta juliana erara moztu. 2 Lapiko bat sutan jarri, {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} zorrotada batekin. Itxoin apur bat eta, beroa dagoenean, txikitutako {{osagaia|tipula}} gehitu, baita lau {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale xehetu ere. Gatz pittin bat bota nahasketari, eta dena erregosten utzi, 30 bat minutuz. Noizbehinka pixka bat mugitu dena, lapikoaren ipurdian itsats ez dadin. 3 Bitartean, txipiroiak garbitu. Txipiroiak txikiak badira, osorik erabiliko ditugu; bestela, erditik moztu. Gatzatu ondoren, {{osagaia|tipula}} erregosia dugun lapikora gehitu eta sua biziagotu. Dena erregosi 10 bat minutuz. 4 Denbora honetan, {{osagaia|tipula}} eta txipiroiak pixka bat gorritzea komeni da. Beraz, suarekin jokatu, dena gorritzeko, baina erre egin gabe. 5 Lapikoan dagoenak kolorea hartu duenean, txakolina gehitu eta minutu pare bat pasa ondoren —eman astia alkoholari lurrintzeko— ur basokada bat gehitu. Gatz pixka bat bota berriro, eta 30 edo 40 minutuz egosten eduki, su motelean eta taparik gabe. Bertan dugun ura eta txakolina guztiz lurrindu daitezen. 6 Ondoren, mahaira zerbitzatzea besterik ez zaigu gelditzen. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] [[Kategoria:Arrainak]] 0oh3nhq3qmyc3h9brulpp3xv4zf0440 0 3215 31113 30382 2021-09-16T10:41:32Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Onddo berria gorringoarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddo berria gorringoarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''{{osagaia|Onddoak|Onddo}} berria gorringoarekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/7</ref> == Pausoak == 1 Oraintxe {{osagaia|Onddoak|onddo}} sasoi betean gaude, eta, errezeta ahalik eta goxoena ateratzeko, {{osagaia|Onddoak|onddo}} berriak erabiltzen baditugu —txiki edo ertainak—, askoz ere goxoagoa aterako zaigu platera. 2 Lehenik, {{osagaia|Onddoak|onddo}}en zurtoinak zuritu, eta ondoren {{osagaia|Onddoak|onddo}}ak uretatik pasa, txapelak ongi garbitzeko. Ez beldurtu uretan bustitzean; izan ere, hezetasun falta izaten dute maiz, eta ongi etorriko zaie. 3 Ondoren, xaflatan moztu eta gutxinaka zartagin batean frijitu. Hiru bat txandatan. Frijitu ahala, erretilu batean gordetzen joan. 4 Gero, zartagin berberean olio pixka bat gehixeago ipini, eta bertara {{osagaia|tipulina|tipulin}} eta {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale xehatuak gehitu. Gatz pittin bat gehixeago bota, eta 15-20 minutuz su motelean erregosi. 5 Horren ondoren, aurretik frijitutako {{osagaia|Onddoak|onddo}}ak zartaginera gehitu, eta ongi nahastu. Mantendu bost bat minutuz, dena ongi berotu dadin. 6 Aldi berean gatz pittin bat gehitu, eta gustukoa baduzue, piper hautsa ere bai, bizitasun berezia emango baitio. 7 Ondoren, lau {{osagaia|Arrautza|arrautza}}k gorringo eta txuringoetatik banatu. 8 Zerbitzatzeko, plateraren inguruan jarriko ditugu {{osagaia|Onddoak|onddo}}ak, eta argazkian ikusten den moduan {{osagaia|Arrautza|arrautza}}ren gorringo gordina erdian jarri. 9 Jateko garaian, gomendagarria da labanarekin {{osagaia|Arrautza|arrautza}}ren gorringoa puskatzea eta, ondoren, {{osagaia|Onddoak|onddo}}ekin nahastuta jatea. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Onddoak]] [[Kategoria:{{osagaia|Onddoak|Onddo}}ak]] mpa1q30pwwtlhc0mi30g4jl8fpqryxz 0 3216 30708 30599 2021-09-15T14:12:50Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Arroz odolkia, piper eta galeper arrautzekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz odolkia, piper eta galeper arrautzekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Arroz odolkia, piper eta galeper arrautzekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/7</ref> == Pausoak == 1 Piperrak erreko ditugu lehenik. Horretarako, labea 250 gradutan berotzen jarri beharko dugu. 2 Beroa dagoenean, piperrak labeko erretiluan jarri, eta labean sartu. Hamar minutu pasatu ondoren, atera eta azala eta barrualdeko haziak kendu. 3 Berriz ere labeko erretiluan jarri, gatz pitin bat bota eta {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada on bat ere bai. Labean sartu, eta, jarraian, labea itzali. Labeko beroarekin, suabe-suabe konfitatuz joango dira piperrak. 4 Zartagin bat sutan berotzen jarri. Odolkia xaflatan moztu, eta zartaginean jarri, batere oliorik gabe, haiek nahikoa koipe baitaukate. Minutu bat pasatu ondoren, buelta eman eta beste minutu batez frijitu. Ondoren atera. 5 Zartagin berean eta odolkiak utzitako koipearekin, galeper {{osagaia|Arrautza|arrautza}}k frijitu. 6 Orain, piperrak labetik atera eta platera montatuko dugu. Lehenik, piperra jarri; ondoren, odolki xafla bat, eta bukatzeko, {{osagaia|Arrautza|arrautza}}txoa. Nahi izanez gero, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} birjinaren zurrusta txiki bat bota. Gaurko platera oraingo sasoiarekin bat dator, oraintxe hasten baita piperren eta baita odolkien garaia ere. Udazken garaia! == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] [[Kategoria:Osagaia:Txerrikia]] [[Kategoria:Osagaia:Piperra]] [[Kategoria:Arroza]] 4i003o471a1qhvsusqxt434y0oli9lr 0 3217 31201 30545 2021-09-16T10:52:16Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txanpinoi txapela barazki panatxe eta Idiazabalgo gaztarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txanpinoi txapela barazki panatxe eta Idiazabalgo gaztarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Txanpinoi txapela barazki panatxe eta Idiazabalgo {{osagaia|gazta}}rekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/7</ref> == Pausoak == Errezetarekin hasteko, barazki guztiak garbitu beharko ditugu, eta behar diren barazkiak zuritu beharko ditugu. Kuiatxoaren kasuan, barruko mami txuria kenduko diogu, eta azala gorde. Lapiko bat urez bete, eta gatza botako diogu. Berotzen jarriko dugu, irakiten hasi arte. Bitartean, barazki guztiak makilatxo forman moztuko ditugu. Denak tamaina bertsuan. Lapikora gehituko ditugu, baina barazki mota bakoitza aldiko multzo desberdinetan egosiz. Bakoitzak behar duen denbora kontuan hartuta. Denak egosi ondoren, ur hotzetik pasako ditugu. Oso garrantzitsua da hori, egosketa puntua eta kolore biziagoa manten dezaten. Ondoren, txanpinoiei txortena kendu, errezeta honetarako txapelak bakarrik erabiliko ditugu eta. Zartagin handi batean, plantxa baten modura, txapelak pare bat minutuz frijitu bi aldeetatik. Gatza eta {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} txorrota bat bota. Ondoren, labeko erretilu batean jarri, txapelen zulotxoak gora begira ditu{{osagaia|Gulak|gula}}rik. Orain, zartagin berean {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} txorrota bat bota, eta egosiak ditugun barazki guztiak bertan erregosi, su bizian, pare bat minutuz. Barazki egosien nahasketa horri panatxea deitzen zaio. Ondoren, txapel bakoitzaren barruan panatxea jarri, koilara baten laguntzaz. Azkenik, erretilua labean sartu. Aurrez berotuta egon behar du, 180 gradutan, hiru bat minutuz. Labetik atera bezain laster, barazkien gainean, Idiazabalgo {{osagaia|gazta}}ren xafla fin bana jarri, eta {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} txorrota batez azken ukitua eman. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:{{osagaia|Gazta}}]] [[Kategoria:Osagaia:Barrengorriak]] t8thfekc8fd3kpcxkka92lrusrn2w7h 0 3218 30967 25296 2021-09-15T20:10:19Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Marmitakoa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marmitakoa 2]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Marmitakoa'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/7</ref> == Pausoak == Denboraldi berriko lehen errezeta gisa, hemengoa, goxoa eta garai-garaikoa dugun platera aukeratu dugu: marmitakoa. Prestatzen hasteko, garbitu piperrak eta {{osagaia|tipula}}, zuritu behar direnak, eta txiki-txiki moztu ondoren; sartu {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale xehetuekin batera lapiko handi batean, eta erregosi hamabost minutuz; horrekin batera, gehitu {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} eta gatz pixka bat ere. Ondoren, moztu bi {{osagaia|Tomatea|tomate}}ak dado forman eta gehitu lapikora. Erregosten eduki beste hamar bat minutuz. Bitartean, zuritu {{osagaia|patata}}k, eta lapikora gehitu puskatan ebakita. Ondoren, bota ura, estali osagai guztiak pare bat hatz goragora arte. Bota gatza eta, {{osagaia|Piper txorizeroa|piper txorizero}} lehorrari kendu barruko haziak, eta sartu lapikoan; han, hidratatu egingo da, mami goxoa egiteraino. Lapikoa egosten eduki 35 minutuz, pataten arabera. Ondoren, atera {{osagaia|Piper txorizeroa|piper txorizero}}a lapikotik, eta banandu mamia azaletik. Mamia berriro lapikora sartu. Hegaluzea mozteko ordua da. Bi modutara moztu daiteke. Dadotan moztuta, edo antzinako modura: hau da, eskuekin xehetuta. Bietako edozein aukeratuta ere, kontuan hartu behar da sua itzali behar dela hegaluzea lapikora gehitzen den momentu horretan bertan; izan ere, lapikoak duen beroa nahikoa izango da. Beraz, hegaluzea gehitzean, itzali sua, eta utzi geldirik lapikoa. Hamar bat minutu pasatutakoan, plater goxoa dastatzeko prest izango dugu jada. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Arrainak]] mkf1nnwp35abh55xld7vhozu1zprtgc 0 3219 30925 30547 2021-09-15T20:04:03Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Hegaluzea tomate konpotarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluzea tomate konpotarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Hegaluzea {{osagaia|Tomatea|tomate}} konpotarekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/7</ref> == Pausoak == 1. Lehenik, {{osagaia|tipulina|tipulin}}ak zuritu eta puska txikietan moztu. 2. Zartagin batean, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada batekin eta gatz pitin batekin erregosten jarri. Ondoren, {{osagaia|Tomatea|tomate}} helduak ur irakinetan sartu, eta azala kendu ondoren, puska txikietan moztu. 3. {{osagaia|Tipula}} ongi erregosia dagoenean, gutxi gorabehera 20 bat minutuan, {{osagaia|Tomatea|tomate}} puskak gehitu zartaginera. Gatza eta beste olio zorrotada bat gehitu, eta sua bizitu. Hamar minutuz mantendu. 4. Azukrea gehitu orduan, eta beste hamar minutuz mantendu, baina oraingoan su oso motelean. Hala, {{osagaia|Tomatea|tomate}} konpota gozoa lortuko dugu. 5. Hegaluzeari azala kendu eta lau puskatan zatitu, hezurra kenduz. Puska bakoitza erditik moztu. 6. Beste zartagin bat sutan jarri, eta oso beroa dagoenean, hegaluzeari gatza bota eta bertan jarri, aldiko lau puska. Minutu bat pasatu ondoren, buelta eman eta beste minutu batez eduki. 7. Atera eta gauza bera egin beste puskekin. Horiek ere atera. Sua itzali, eta jarraian, ozpin koilarakada pare bat zartaginera gehitu; saltsa gozo eta zaporetsu bat egiten lagunduko du horrek. 8. Ondoren, {{osagaia|Tomatea|tomate}} konpota gehitu, horrek ere zartagineko hegaluze zaporea har dezan. 9. Mahaira zerbitzatzeko: lehenik, entsaladako {{osagaia|Tomatea|tomate}}aren xafla bat jarri; ondoren, horren gainean {{osagaia|Tomatea|tomate}} konpota; eta azkenik, gain-gainean hegaluzea. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Osagaia:Tomatea]] [[Kategoria:Arrainak]] jkm6duzdzw5maknxk3icmxa83x1kkch 0 3220 31915 28336 2021-09-19T12:01:34Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txerri azpizuna labean, rostiarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerri azpizuna labean, rostiarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Txerri azpizuna labean, rostiarekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/7</ref> == Pausoak == Lehenik, {{osagaia|patata}}k egosiko ditugu, azal eta guzti. Ondo egosiak daudenean, hozten utzi. Edo aurreko egunetik ere egositakoak erabil ditzakegu. Ondoren, labeko erretilu batean {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} burua jarri, eskuarekin kolpe batzuk emanda. Erretiluan bertan, {{osagaia|tipula}} eta {{osagaia|Azenarioa|azenario}}a zuritu, eta, txikitu ondoren, horiek ere erretilura gehitu. Azpizunei gatza eman eta piper hautsez ongi hornitu. Barazkien gainean jarri, eta {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} gainetik bota. Labean sartu 250 gradutan, 15 minutuz. Bitartean, rostia prestatzeari ekingo diogu. Rostia Europa erdi aldean oso ezaguna da, eta {{osagaia|patata}} beste modu batean prestatzeko aukera emango digu. Horretarako, egositako {{osagaia|patata}}k zuritu, xehetu eta ontzi batean sartu. Gatza eta piper hauts beltza bota gainetik. Gurin koilarakada bat zartagin batean berotu, eta urtzean, {{osagaia|patata}} dugun ontzira gehitu. Ongi nahastu ondoren, eta dena zartaginera bota berriz. Koilara baten laguntzaz dena ongi zabaldu, {{osagaia|patata}} tortilla baten itxura emanez. Pataten beheko aldea ongi gorritu arte sutan eduki, gutxi gorabehera lau bat minutuz; horixe da rosti goxo baten sekretua. Ondoren, buelta eman, eta pauso berbera berriro egin beste aldea ere gorritu arte. Labeko azpizunak atera, eta labanarekin xerra lodietan moztu. Mahaira zerbitzatzeko, azpizuna erretilu batean rostiaren aldamenean jarri, eta prest daukagu jateko. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txerrikia]] p3e8j1l7lv55kpujwkcdguuu8tnncsa 0 3221 30951 29351 2021-09-15T20:06:34Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Legatz xerrak plantxan, barazki eta baratxuri freskoekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatz xerrak plantxan, barazki eta baratxuri freskoekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Legatz xerrak plantxan, barazki eta {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} freskoekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/8</ref> == Pausoak == 1. Lehenik, {{osagaia|baratxuria|baratxuri}}ak garbitu, eta lapiko batean olioz estali. Sutan ipini, ahalik eta su motelenean, 20 bat minutuz, erabat goxatzeko. 2. Lekak garbitu, eta juliana moduan moztu; 15 minutuz uretan irakiten eduki, eta gatza gehitu. 3. Gero, ur hotzetik pasa, egosi puntua mantendu dezaten. Zartagin batean olio zorrotada bat ipini, eta {{osagaia|tipulina|tipulin}}ak bertara gehitu, julianan txikituta. Gatz pixka bat bota. 4. Su bizian hamar bat minutuz eduki ondoren, ziazerba sorta gehitu, pare bat minutuz mantendu, baita egosiak ditugun lekak ere. Sua itzali eta gorde. 5. Plantxa bat edo zartagin bat berotzen jarri, eta bertan legatz xerrak bost minutuz alde bakoitzetik pasa. Kontuan eduki xerren lodieraren arabera denbora gehixeago beharko dutela. 6. Legatza atera ondoren, sua itzalirik {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} freskoak ipini zartaginean edo plantzan, arrainaren zaporea har dezaten. 7. Azkenik, barazkiak erretilu baten erdian kokatu, eta gainean legatz xerrak jarri, eta bi ertzetan {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} fresko konfitatuak. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Plantxan]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Arrainak]] ilt3danotki6uuv0dsre14bc6zyyeg8 0 3222 30983 30381 2021-09-15T20:12:50Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Nafarroako zainzuriak onddoz beteak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Nafarroako zainzuriak onddoz beteak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Nafarroako {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}ak {{osagaia|Onddoak|onddo}}z beteak'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/8</ref> == Osagaiak == * 4 pertsonarentzako osagaiak: * Dozena eta erdi zain zuri fresko * 300 g {{osagaia|Onddoak|onddo}} * {{osagaia|tipulina|Tipulin}}a * Litro erdi esne * 2 koilarakada irin * Basokada esne gain * Gatza * Piperbeltz hautsa * Azukrea * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina == Pausoak == Lehenik, {{osagaia|tipulina|tipulin}}a txikitu eta zartagin batean ipini, gatz pitin batekin eta olio zorrotada batekin, su motelean. Bitartean, {{osagaia|Onddoak|onddo}}ak garbitu, pusketatan zatitu, eta {{osagaia|tipulina|tipulin}}a dugun zartaginera gehitu. Beste olio zorrotada bat gehitu, eta gatz pitin bat ere bai. Beste 15 minutuz erregosten mantendu. Bi koilarakada irin gehitu, eta guztia ongi nahastu. Ondoren esnea gehitzen hasi, poliki-poliki. Guztia nahastu. Hala {{osagaia|Onddoak|onddo}} bexamel krematsu bat lortu arte. Garrantzitsua da bexamela oso mehea ez gelditzea. {{osagaia|Zainzuria|Zainzuri}}en prestaketarekin hasteko, lapiko altu bat urez bete, gatza eta koilarakada bat azukre gehitu; irakiten ipini su bizian. Bitartean, {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}ak garbitu, oinaldea moztu eta azal leuna bistan gelditu arte zuritu, {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}en punta zuritu gabe. Ura irakiten hastean, {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}ak bertara gehitu eta irakiten eduki hamar bat minutuz, {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}} bakoitzaren lodieraren arabera alda daiteke denbora hori. Ondoren, {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}ak erretilu batera atera eta hozten utzi. Lapikoko ura gorde, geroago pixka bat beharko dugu eta. {{osagaia|Zainzuria|Zainzuri}}ak banan-banan erditik moztu eta {{osagaia|Onddoak|onddo}} bexamelaz bete; guztiekin berdina egin, eta labeko erretilu batean jarri. Labea berotzen jarri, eta beroa dagoenean, bost minutuz sartu, {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}ak ongi berotzeko. Bitartean lapiko txiki batean, esne gaina irakiten jarri, {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}ak egosteko erabili dugun urarekin batera. Pixka bat loditzen denean, erretilua labetik atera eta gainetik bota. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Onddoak]] [[Kategoria:{{osagaia|Onddoak|Onddo}}ak]] [[Kategoria:Osagaia:Zainzuriak]] erfhnue6typddpvy2pm1tdcaqskj3z1 0 3223 30850 28316 2021-09-15T14:54:21Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Garaiko ilarrak, patata, ziazerba eta txirlekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Garaiko ilarrak, patata, ziazerba eta txirlekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Garaiko ilarrak, {{osagaia|patata}}, ziazerba eta txirlekin''''''Legatz xerrak plantxan, barazki eta {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} freskoekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/8</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Kilo bat ilar. * Lau {{osagaia|patata}} handi. * Bi {{osagaia|tipulina|tipulin}}. * Bi {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale. * Ziazerba sorta bat. * Olioa. * Gatza. == Pausoak == Lehenik, garaiko ilarrak aletu, eta zikinkeriak garbitu. Ondoren, lapiko bat sutan ipini, han olio zorrotada bat jarri, {{osagaia|tipulina|tipulin}}ak eta {{osagaia|baratxuria|baratxuri}}ak zati txikietan moztu, eta lapikora bota. Gatz pitin bat gehitu. Su motelean, hamabost bat minutuz etengabe nahasten eduki, ez baitugu nahi kolore gehiegi hartzerik. Ondoren, {{osagaia|patata}}k zuritu eta, garbitu ondoren, pusketatan moztu. Lapikora gehitu, nahastu, eta urez estali guztia. Gatza bota berriro, eta ziazerba sorta erdia ere gehitu. Irakiten hastean, ilarrak gehitu, eta su ertainean eduki 25 minutuz. Orduan, ziazerba sortaren beste erdia gehitu, eta baita txirlak ere. Guztia bost bat minutuz sutan eduki, eta, ondoren, sua itzali. Ziazerba sorta erdia azken momentuan gehitzeak kolore biziagoa emango die ilarrei eta baita plater osoari ere. Prest dugu jada plater goxo hau dastatzeko. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Lekaleak]] [[Kategoria:Mariskoa]] [[Kategoria:Osagaia:Ilarrak]] [[Kategoria:Osagaia:Patata]] [[Kategoria:Osagaia:Ziazerba]] tmw4qa475igvzuvv8prxiwbkwjk7nvr 0 3224 30813 30641 2021-09-15T14:48:37Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Barbarin arraintxoak plantxan ziazerba eta otarrainxkekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barbarin arraintxoak plantxan ziazerba eta otarrainxkekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Barbarin arraintxoak plantxan ziazerba eta otarrainxkekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/8</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Dozena bat barbarin * Ziazerba sorta bat * 2 dozena otarrainxka * 2 {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina * Gatza * {{osagaia|Perrexila|Perrexil}} * Limoi baten zukua * Gurina == Pausoak == Barbarinak arrandegian erostean, hezurra ongi kendu eta xerretan jartzeko eskatuko dugu. Otarrainxken gorputzak zuritu azala kenduz, baina isatsa eta burua mantenduz. {{osagaia|Baratxuria|Baratxuri}}ak ere zuritu eta pusketa txikietan moztu. Zartagin bat sutan berotzen jarri (oliorik gabe), eta berotzen den bitartean barbarinak gatzatuko ditugu. Zartagina ondo berotua dagoenean, barbarin xerrak bertan jarri, azala zartagin aldera dutela. Geroago, olio zorrotada fin bat bota, eta pare bat minutu pasatu ondoren, buelta eman xerrei, kontu handiz, eta beste bi minutuz frijitu. Ondoren, erretilu batean jarri, eta gauza bera egin barbarin xerra guztiekin. Jarraian, {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} txikituak zartagin berera bota eta baita otarrainxkak eta ziazerba hostoak ere. Gurin koilarakada bat gehitu, eta gurina urtzean, limoi baten zukua eta {{osagaia|perrexil}} xehetua gehitu. Minutu pare batez nahastuz, zartaginean erregosi guztia. Arraina dugun platerera atera ziazerbak, eta otarrainxkak xerren gainean banatu, eta prest dugu platera mahaira zerbitzatzeko. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Plantxan]] [[Kategoria:Arrainak]] 31n6igrn3nyob1uwlh2vyvhlqthzu0x 0 3225 31187 30352 2021-09-16T10:51:14Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Tiramisu moussea arroz esne kremarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tiramisu moussea arroz esne kremarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Tiramisu moussea arroz esne kremarekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/8</ref> == Osagaiak == * 400 gr Mascarpone {{osagaia|gazta}}. * 200 cl esne gain. * 50 gr azukre. * Bi {{osagaia|Arrautza|arrautza}} zuringo. * Kakao hautsa. * Arroz esnea. * Pastel krema. Pastel kremarako osagaiak: * Litro erdi esne. * Lau {{osagaia|Arrautza|arrautza}} gorringo. * 125 gr azukre. * 50 gr irin. == Pausoak == Pastel krema egiten hasiko gara. Horretarako, esnea berotzen ipini, eta, bitartean, {{osagaia|Arrautza|arrautza}}ren gorringoak eta 125 gr azukre ontzi batean irabiatu, etengabe. Ongi harrotua dagoenean, {{osagaia|Irina|irina}} gehitu eta nahastu. Esnea irakiten hastean, ontzira gehitu. Ongi nahastu, eta berriro ere lapikora irauli. Bost bat minutu irakiten mantendu, etengabe nahastuz, itsats ez dadin. Sua itzali eta erretilu batera atera. Bertan, sei bat orduz ongi hozten utzi. Beste ontzi batean esne gaina ipini, eta irabiatu guztia ongi harrotu arte. Beste ontzi batean Mascarpone {{osagaia|gazta}} jarri, eta bertara pastel kremaren burruntzalikada bat gehitu. Guztia ongi nahastu, eta esne gain harrotua {{osagaia|gazta}}ren masari gehitu. Ondoren, {{osagaia|Arrautza|arrautza}}ren bi zuringoak ontzi batean jarri, eta horiek ere erabat harrotu arte ongi irabiatu. 50 gramo azukre gehitu, eta berriro irabiatu. Kontu handiz zuringo horiek {{osagaia|gazta}} mousseari nahastu. {{osagaia|Gazta}} moussea kopa batean ere zerbitza dezakegu. Baina gaur arroz esnearekin batera prestatuko dugu. Beraz, plater batean arroz esne koilarakada bat jarri, horren gainean eraztun metaliko bat, eta barrualdea moussez goraino bete. Ondoren, kakao hautsaz estali goialde osoa. Azkenik, eraztuna kendu, eta prest daukagu. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Azkenburukoak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Arroza]] [[Kategoria:Esnekiak]] cbk2qd4g3hayilcwkvaamr8gp3gs5al 0 3226 31189 29375 2021-09-16T10:51:23Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Tomate entsalada bakailaoarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate entsalada bakailaoarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''{{osagaia|Tomatea|Tomate}} entsalada bakailaoarekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/8</ref> == Osagaiak == * Bi {{osagaia|Tomatea|tomate}} mardul. * Bi {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale. * 300 g bakailao. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a. * {{osagaia|tipulina|Tipulin}} bat. * Bi piper berde. * Bi piper gorri handi. * Ozpina. == Pausoak == Lehenik, piper gorria labeko erretiluan jarri, labea berotu, eta hantxe sartu, 220 graduan, ordu erdiz. Ondoren, atera, eta gorde. Bakailaoa takotan moztu, eta lapiko txiki batean jarri, azala gora begira duela. Zati guztiak {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}}z estali. Behin hori eginda, {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} aleak zuritu, eta gehitu. Lapikoa sutan jarri su oso motelean, eta hogei minutuz konfitatu. Sua itzali, eta hantxe epeltzen utzi. Ondoren, {{osagaia|tipulina|tipulin}}a eta piper berdeak puska txikietan moztu, eta gehitu gatza eta ozpin koilarakada pare bat. {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a ere gehitu egin behar da. Konfitatu dugun lapikotik sei koilarakada hartu behar dira, eta, horrela, entsaladan bakailao zaporea areagotuko dugu. Nahasi, eta bukaera arte gorde. {{osagaia|Tomatea|Tomate}}ak garbitu eta puskatan moztu. Erretilu batean jarri, gatz lodia bota, eta gainean konfitaturiko bakailao puskak jarri. Ondoren, labean erre ditugun piperrak zuritu eta haragi xaflak atera. Horiek ere {{osagaia|Tomatea|tomate}}aren gainean jarri. Azkenik, aurretik guztia prestatzeko erabili dugun olio-ozpinarekin ongi-ongi busti. Platerean jarri, eta mahaian zerbitzatzeko prest dago. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Entsalada]] [[Kategoria:Arrainak]] [[Kategoria:Osagaia:Tomatea]] c64kxxw1a7gx1uu5nfxap5nhybk3ekf 0 3227 30698 30585 2021-09-15T14:11:42Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Andaluziako gazpatxoa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Andaluziako gazpatxoa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Andaluziako gazpatxoa'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/8</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * 2 kilo {{osagaia|Tomatea|tomate}} (ondo helduak) * Luzokertxo bat * {{osagaia|Tipula}} bat * 2 piper berde * Piper gorri bat * 4 {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale * Ozpina * Ogi laurden bat * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a == Pausoak == Andaluziako entsalada edangarria egiteko, ontzi zabal handi bat hartuko dugu. Ondoren, barazkiak garbitu, eta {{osagaia|Tomatea|tomate}}arekin hasiko gara. Zortzi pusketatan moztu eta ontzira bota. Gero, {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} txikituak gehitu, eta pusketatan moztutako piper gorri eta berdeak ere bai. Luzokertxoa zuritu egingo dugu, eta {{osagaia|tipulina|tipulin}} txikituekin batera, dena ontzira gehitu. Dena gazitu, eta ozpin txorrotada on bat bota. Ondoren, ogi xafla batzuk gehitu, eta {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} txorrotada bat ere bai. Sukaldeko paper gardenarekin estali, eta 12 orduz hozkailuan mantendu. Guztia nahastu, eta berriro ere beste 12 bat orduz utzi. Berriro nahastu, eta beste 12 orduz eduki. Ondoren, irabiatu guztia eta txano batetik pasatu, salda fin bat lortzeko. Eguraldi ona hastean, erabat atsegina egingo zaigu entsalada edangarri hori, freskagarria eta osasuntsua baita. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Edariak]] [[Kategoria:Osagaia:Tomatea]] fpjpwxag3scs6fnerjnrx2xfan6cqjg 0 3228 30704 30593 2021-09-15T14:12:26Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Arkumea txilindronean]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arkumea txilindronean]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''{{osagaia|Arkumea|Arkume}}a txilindronean'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/8</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Bi {{osagaia|Arkumea|arkume}} izter. * Bi {{osagaia|tipulina|tipulin}}. * Bi {{osagaia|Azenarioa|azenario}}. * Lau {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale. * Hamar {{osagaia|Piper txorizeroa|piper txorizero}}. * {{osagaia|Tomatea|Tomate}} heldu bat. * Arabako lau {{osagaia|patata}}. * Basokada bat {{osagaia|Ardoa|ardo}} zuri. * Gatza. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina. == Pausoak == {{osagaia|Arkumea|Arkume}} izterrak erosteko garaian, harakinari eskatu pusketak egiteko. {{osagaia|Arkumea|Arkume}} pusketak gatzatu, eta lapiko zabal batean {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada batekin frijitu, su bizian. Bitartean, {{osagaia|Azenarioa|azenario}}ak eta {{osagaia|tipulina|tipulin}}ak garbitu eta zuritu. Barazki horiek karratu txikitan moztu, eta, {{osagaia|Arkumea|arkume}}a gorritzen hasten den momentuan, barazkiak gehitu. Jarraian, {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} aleak pusketa txikietan moztu, eta, ondoren, bertara gehitu. Guztia ongi erregosten utzi, hamabost bat minutuz, su motelean. {{osagaia|Tomatea|Tomate}}a ere puska txikitan moztu eta lapikora gehitu. Basokada bat {{osagaia|Ardoa|ardo}} zuri ere lapikora bota. Hamar bat minutuz irakiten eduki. Bitartean, {{osagaia|patata}}k zuritu eta pusketatan ebaki. Lapikoan sartu eta ura gehitu, osagai guztiak ongi estali arte. Gatza bota. {{osagaia|Piper txorizeroa|Piper txorizero}}ak hartu, eta txortena eta barruko haziak ongi kendu. Erditik moztu, eta horiek ere lapikoan sartu. Irakin motela lortzen denean, hantxe eduki ordu eta laurdenez, gutxi gorabehera. Ondoren, sua itzali eta epeltzen utzi. Epeltzean, piper guztiak atera eta, labana baten laguntzaz, {{osagaia|Piper txorizeroa|piper txorizero}}ek barruan duten haragi guztia azaletik banatu. Lortu dugun haragi guztia xehe-xehe egin eta lapikora gehitu. Jarraian zerbitzatu nahi bada, berriro pixka bat berotu eta, bero-beroa dagoenean, mahaira zerbitzatu. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arkumea eta ahuntza]] [[Kategoria:Saltsak]] kbe8660ez7e8uxnkfodbeuwn9vd4n9t 0 3229 30700 30589 2021-09-15T14:11:58Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Antxoak tipulin eta baratxuri freskoekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxoak tipulin eta baratxuri freskoekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''{{osagaia|Antxoa}}k {{osagaia|tipulina|tipulin}} eta {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} freskoekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/8</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Kilo bat {{osagaia|antxoa}}. * Hiru {{osagaia|tipulina|tipulin}}. * {{osagaia|Baratxuria|Baratxuri}} fresko sorta bat. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina. * Gatza. * {{osagaia|Perrexila|Perrexil}}. == Pausoak == Lehenik, {{osagaia|tipulina|tipulin}}ak garbitu, eta juliana moduan fin-fin moztu. Zartagin bat ipini sutan, eta {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada bat bota. Su ertainean, {{osagaia|tipulina|tipulin}}a erregosten eduki gatz pitin batekin, hamar bat minutuz. {{osagaia|Baratxuria|Baratxuri}} freskoak ere garbitu, eta horiek ere juliana moduan moztu. {{osagaia|tipulina|Tipulin}}a dugun zartaginera gehitu, eta beste hamar minutuz guztia erregosi. Antxoei burua eta tripak kendu, eta sukaldeko paper baten laguntzaz ongi lehortu. Guztiak gatzatu. {{osagaia|tipulina|Tipulin}}en zartagina sutik kendu, eta, argazkian ikusten den bezala, {{osagaia|antxoa}} guztiak txukun-txukun jarri bata bestearen ondoan, {{osagaia|tipulina|tipulin}} eta {{osagaia|baratxuria|baratxuri}}en gainean. Zilar paperarekin, zartagin guztia estali. Zartagina berriro sutan ipini, eta lau minutuz su ertainean eduki. Han sortuko den beroak ez du ihes egingo; beraz, bapore horrekin egingo dira {{osagaia|antxoa}}k. Ondoren, zilarrezko papera kendu, {{osagaia|perrexil}} xehatua gainetik bota, eta prest dugu plater goxoa dastatzeko. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Osagaia:Tipula]] [[Kategoria:Arrainak]] [[Kategoria:Osagaia:Baratxuria]] efxz56yrpeto1ir7iwh8sf1iiy04nzf 0 3230 31183 25881 2021-09-16T10:49:42Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Tagliatelleak otarrainxka eta txirlekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tagliatelleak otarrainxka eta txirlekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Tagliatelleak otarrainxka eta txirlekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/8</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * 400 gramo tagliatelle. * Zortzi otarrainxka. * Ziazerba sorta bat. * Bi dozena txirla. * Bi {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina. * Kopa bat {{osagaia|Ardoa|ardo}} zuri. * Esne gain basokada bat. * Gatza. == Pausoak == Lehenik, otarrainxkak zuritu, eta zartagin batean, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada bat gehitu eta otarrainxken azalak bota. Pare bat minutuz frijitu ondoren, {{osagaia|Ardoa|ardo}} zuria gehitu, eta, ondoren, ur pitin bat. Guztia bost minutuz su bizian irakin, eta irabiagailuaren laguntzaz irabiatu. Salda gerorako gordeko dugu. Lapiko bat urez bete eta sutan jarri berotzen, gatz eta {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} pixka batekin. Irakitean, tagliatelleak gehitu eta bost bat minutuz irakiten eduki. Pasta al dente dagoenean, lapikoa sutik kendu, ur hotzean pasatu eta, ur soberakina ongi kendu ondoren, erretilu batean gorde. Zartagin zabal batean {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada bat jarri, eta, berotzen hastean, bi {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} aleak, aurrez zuritu eta txikituak, dantzan ipini. Kolore pixka bat hartzen dutenean, otarrainxkak gehitu —zati txikietan moztuak—. Jarraian, txirlak eta ziazerba ere gehitu. Ondoren, gorderik daukagun salda guztia gehitu, eta, irakiten hastean, esne gain basokada ere bai. Bost minutuz irakiten eduki, eta tagliatelleak gehitu. Ongi nahastu, eta, beroa dagoenean, jateko prest daukagunez, plateretara zerbitzatzea besterik ez da gelditzen. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] [[Kategoria:Pasta]] [[Kategoria:Osagaia:Pasta]] [[Kategoria:Mariskoa]] 0s1wys6k70nu8ymxkyjj712qkrrbne7 10 3231 10820 10475 2018-04-27T09:56:30Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki <div style="{{{style|}}}"> <inputbox> type=fulltext bgcolor=transparent prefix=Errezeta-liburua/ break=no searchbuttonlabel=Bilatu errezeta-liburuan </inputbox> </div><noinclude> [[Kategoria:Txantiloiak]] </noinclude> fck0enruovv44buu6kbof1o4b1rp805 0 3232 31514 10338 2021-09-17T08:34:36Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tagliatelleak otarrainxka eta txirlekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tagliatelleak otarrainxka eta txirlekin]] ju7x1cnmlsaje2dzv082yg84dhl5b2p 0 3233 31388 10090 2021-09-17T08:13:35Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tagliatelleak otarrainxka eta txirlekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tagliatelleak otarrainxka eta txirlekin]] ju7x1cnmlsaje2dzv082yg84dhl5b2p 14 3234 10091 2018-04-11T15:31:44Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaiak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaiak]] 9n5y5bh4wwp16thk7s5nm1vpfqmwq9j 14 3235 10092 2018-04-11T15:33:18Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaiak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaiak]] 9n5y5bh4wwp16thk7s5nm1vpfqmwq9j 14 3236 10093 2018-04-11T15:33:54Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaiak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaiak]] 9n5y5bh4wwp16thk7s5nm1vpfqmwq9j 14 3237 10094 2018-04-11T15:35:04Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaiak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaiak]] 9n5y5bh4wwp16thk7s5nm1vpfqmwq9j 14 3238 25810 25708 2021-08-18T13:21:52Z Xabier Cañas 1211 «[[Kategoria:Osagaia:Barazkia]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] ltukxfsdjulntcruy5yr4i06qckrltz 14 3239 30786 30759 2021-09-15T14:37:53Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki {{DEFAULTSORT:Txokolatea}} [[Kategoria:Errezetak osagaiaren arabera]] g3evm75i86pt78dhkx6ny78h9brsr7g 14 3240 30317 25833 2021-09-14T18:28:11Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki {{DEFAULTSORT:Itsakia}} [[Kategoria:Osagaiak]] [[Kategoria:Errezetak osagaiaren arabera]] kdn3ghstdaaq8tpq9f8g95y8fkxztw0 14 3241 10099 2018-04-11T15:37:33Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaiak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaiak]] 9n5y5bh4wwp16thk7s5nm1vpfqmwq9j 14 3242 10100 2018-04-11T15:38:07Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaiak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaiak]] 9n5y5bh4wwp16thk7s5nm1vpfqmwq9j 14 3243 10101 2018-04-11T15:38:30Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaiak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaiak]] 9n5y5bh4wwp16thk7s5nm1vpfqmwq9j 8 3244 10115 10111 2018-04-11T19:55:23Z MarcoAurelio 391 /* Kategoria */ wikitext text/x-wiki == Kategoria == * Cat-a-lot[ResourceLoader|dependencies=mediawiki.util]|Cat-a-lot.js * HotCat[ResourceLoader]|HotCat.js 6g9x4ehqhh6acq21ynxok9wklmv8i42 8 3245 11232 10109 2019-10-25T18:01:11Z Krinkle 412 Maintenance: [[mw:RL/MGU]] - Updated deprecated module name javascript text/javascript /** * Cat-a-lot - changes category of multiple files */ if (mw.config.get('wgNamespaceNumber') === 14) { window.catALotPrefs = { editpages: true, subcatcount: 100 }; mw.loader.using(['jquery.ui', 'mediawiki.util']).done(function () { mw.util.addCSS("#cat_a_lot_settings { display:none !important;}"); // Preferences depend on some Commons gadgets, not available locally mw.loader.load('//commons.wikimedia.org/w/index.php?title=MediaWiki:Gadget-Cat-a-lot.js&action=raw&ctype=text/javascript'); mw.loader.load('//commons.wikimedia.org/w/index.php?title=MediaWiki:Gadget-Cat-a-lot.css&action=raw&ctype=text/css', 'text/css'); }); } nqacn42zyn7exxgklpan6uvrbuu7o4d 8 3246 10106 10105 2018-04-11T18:19:14Z MarcoAurelio 391 wikitext text/x-wiki '''Cat-a-lot''' 17cuxmlqmno8bjad19u2hvbt4qjv1kv 8 3247 10110 2018-04-11T19:49:13Z MarcoAurelio 391 Orria sortu da. Edukia: /** * Gadget HotCat */ window.hotcat_translations_from_commons = true; // Import translations from Commons mw.loader.load( '//commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Med... javascript text/javascript /** * Gadget HotCat */ window.hotcat_translations_from_commons = true; // Import translations from Commons mw.loader.load( '//commons.wikimedia.org/w/index.php?title=MediaWiki:Gadget-HotCat.js&action=raw&ctype=text/javascript' ); f1otq60xgupwuxs3es7syb30xwbhj4f 8 3248 10112 2018-04-11T19:53:12Z MarcoAurelio 391 Orria sortu da. Edukia: Kategoriak wikitext text/x-wiki Kategoriak r1vwgvl1x3xeq240agemxta817d4fcx 8 3249 10114 10113 2018-04-11T19:53:53Z MarcoAurelio 391 MarcoAurelio wikilariak «[[MediaWiki:Gadget-HotCat/es]]» orria «[[MediaWiki:Gadget-HotCat]]» izenera aldatu du, birzuzenketarik utzi gabe wikitext text/x-wiki '''HotCat''' k97lzjrmq2w881i9k7yp4nx3i0gninw 14 3250 10120 2018-04-11T20:42:27Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaiak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaiak]] 9n5y5bh4wwp16thk7s5nm1vpfqmwq9j 14 3251 10121 2018-04-11T20:43:50Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Zerealak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Zerealak]] 67qd92b1p0wm17jxftt4j7zuxjkms8k 14 3252 10266 2018-04-11T21:20:54Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaiak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaiak]] 9n5y5bh4wwp16thk7s5nm1vpfqmwq9j 14 3253 10267 2018-04-11T21:24:32Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Esnekiak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Esnekiak]] m3yg0i1ej0xooie6zx3y2306vc8a7uq 14 3254 10274 2018-04-12T05:54:00Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaiak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaiak]] 9n5y5bh4wwp16thk7s5nm1vpfqmwq9j 14 3255 10275 2018-04-12T07:33:11Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaiak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaiak]] 9n5y5bh4wwp16thk7s5nm1vpfqmwq9j 14 3256 10276 2018-04-12T07:33:33Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaiak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaiak]] 9n5y5bh4wwp16thk7s5nm1vpfqmwq9j 14 3257 10277 2018-04-12T07:34:04Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaiak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaiak]] 9n5y5bh4wwp16thk7s5nm1vpfqmwq9j 14 3258 10278 2018-04-12T07:34:58Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaiak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaiak]] 9n5y5bh4wwp16thk7s5nm1vpfqmwq9j 0 3259 31175 26080 2021-09-16T10:49:01Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Sagar tarta]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagar tarta 2]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. [[Fitxategi:Apfelkuchen McCafe.JPG|thumb|Sagar tarta]] '''Sagar tarta'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/8</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Lau errezil sagar. * Litro erdi esne. * Dozena erdi {{osagaia|Arrautza|arrautza}}. * 200 gramo azukre. * 50 gramo irin. * Banilla makilatxo bat. * Hostopil orea. * Azukrea. * Gurina. == Pausoak == Krema prestatzeko, lehenik lapiko batean esnea berotzen jarri, banilla makilatxoarekin batera. Bitartean, arrautzen gorringoak ontzi batean jarri. Azukrea ontzira gehitu, eta bost minutuz etengabe irabiatu. Ondoren, {{osagaia|Irina|irina}} gehitu eta kontu handiz nahastu. Berotutako esnearen erdia ontzira bota, eta ongi nahastu. Lapikoan gelditu zaigun esnea irakin artean berotu, eta banilla makilatxoa kendu. Gero, ontzian duguna lapikora irauli, eta bost minutuz irakiten eduki, etengabe nahastuz. Garrantzitsua da tarta prestatzen hastean krema hotza egotea; beraz, denbora batez hozkailuan sartu, eta, bestela, hurrengo egunean hasi tarta prestatzen. Hostopil orea mahai gainean jarri —aurrez irin pixka bat bota—, eta arrabol baten laguntzaz ongi luzatu. Ondoren, labeko molde batean jarri orea, eta gainean labeko paper berezia. Paperaren gainean garbantzu batzuk jarri, haien pisuaren laguntzaz papera behean manten dadin. Aurrez berotutako labean sartu, 180 gradutan, eta hamar minuturen ondoren atera. Papera kendu, eta moldearen hiru laurdenak kremaz bete. Errezil sagarrak zuritu, bihotza kendu eta erditik moztu, eta, gero, xaflatan moztu. Azkenik, kremaren gainean sagar xafla guztiak bata bestearen jarraian jarri, eta gainetik bi koilarakada azukre gehitu, baita gurin pusketatxo batzuk ere. Ondoren, labe beroan sartu, eta hogei minutuz eduki 180 gradutan. Atera ostean, komeni da jan aurretik beste hogei minutuz hozten uztea. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Azkenburukoak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Fruta]] [[Kategoria:Fruta]] jfyzr9jcweo0jsqrt98akbof48oslir 0 3260 30734 30625 2021-09-15T14:17:06Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Barazki eta otarrainxka risottoa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta otarrainxka risottoa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. Barazki eta otarrainxka risottoa<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/8</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Bonba motako 400 gramo arroz. * Dozena bat otarrainxka. * Kuiatxo bat. * Ziazerba sorta bat. * {{osagaia|Azenarioa|Azenario}} bat. * {{osagaia|tipulina|Tipulin}} bat. * Bi {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale. * {{osagaia|Tomatea|Tomate}}a. * Gatza. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina. * Parmegiano {{osagaia|gazta}}. * Gurin koilarakada bat. == Pausoak == Otarrainxkak zuritu, buruak eta azalak kendu, eta salda egiteko gorde. Salda egiten hasiko gara; horretarako, lapiko batean urez estali azal eta buruak, eta egosten ipini. Bitartean, kuiatxoa eta {{osagaia|Azenarioa|azenario}}a garbitu eta zuritu ({{osagaia|Azenarioa|azenario}}a bakarrik), eta karratu txikietan moztu. Baita {{osagaia|tipulina|tipulin}}a eta {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} aleak ere. Lapiko batean, olio zorrotada bat bota, eta bertara barazki guztiak gehitu. Gatz pitin bat bota, eta hogei minutuz erregosi su motelean. Ondoren, {{osagaia|Tomatea|tomate}}a eta ziazerbak zatitan moztu, eta lapikora gehitu. Beste bost minutuz erregosi eta nahastu. Gero, arroza gehitu. Otarrainxka salda bota, arroz kantitatea halako hiru. Beste gatz pitin bat erantsi, eta irakiten eduki hamabost minutuz. Orduan, otarrainxka gorputzak botako dizkiogu, eta arrozarekin nahastuko ditugu. Hasieratik bota izan bagenitu, erabat lehortuko lirateke. Kontuan hartu bost minututik behin arroza ongi nahastu behar du{{osagaia|Gulak|gula}}. Sua itzali, eta 100 gramo parmegiano {{osagaia|gazta}} birrindu gehitu. Gurin koilarakada bat bota, eta nahastu pare bat minutuz. Prest dugu risottoa. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Arroza]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Mariskoa]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] 056k2i0uwiocbfpnsofjbso6uj7zz5r 0 3261 31105 30344 2021-09-16T10:40:47Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Oilasko izterrak txanpinoi krema eta curryarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oilasko izterrak txanpinoi krema eta curryarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Oilasko izterrak txanpinoi krema eta curryarekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/8</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Lau oilasko izter. * Bi {{osagaia|tipulina|tipulin}}. * 250 gramo txanpinoi. * Baso erdi {{osagaia|Ardoa|ardo}} zuri. * Basokada bat esne gain. * Bi kafe koilarakadatxo curry. * Gatza. * Piper hauts beltza. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina. == Pausoak == Oilasko izterrak erditik moztu. Zartagin batean olio zorrotada bat bota, eta su bizian berotzen jarri. Bertara oilasko izterrak bota, gatz eta piper hauts pixka bat bota ondoren. Zartagina handia ez bada, bi txandatan frijitu. Frijitzeko, lehenik hamar minutu su motelean eduki, eta ondoren, buelta eman eta beste hamar minutuz eduki, baina su ertainean. Beste zartagin batean, {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} zorrotada bat bota, eta bertara {{osagaia|tipulina|tipulin}}ak xehe-xehe moztuta gehitu. Gatz pitin bat bota, eta hamar bat minutuz erregosi. Txanpinoiak ere xaflatan moztu, eta zartagin horretara gehitu; beste bost bat minutuz erregosi. Sua bizitu, eta {{osagaia|Ardoa|ardo}} zuri basokada erdia gehitu. Irakiten mantendu, gutxi gorabehera hiru minutuz, alkohol soberakina lurrindu arte. Gero, esne gain basokada gehitu, eta jarraian, currya. Guztia bost bat minutuz irakin. Oilasko izterrak frijitu ditugun zartaginean oilaskoek beren koipea atera dutenez, koipe hori kendu, eta egin berri dugun curry saltsa gehitu. Guztia bost minutuz berotzen jarri, eta platerera zerbitzatzea besterik ez zaigu gelditzen. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Espeziak]] [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Osagaia:Oilaskoa]] [[Kategoria:{{osagaia|Onddoak|Onddo}}ak]] reig8sx1w7l45t3v6ix1136wfqtprd3 0 3262 30971 26097 2021-09-15T20:10:50Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Marrubi tarta]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marrubi tarta 2]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Marrubi tarta'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/8</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Sable tarta oinarria * 500 gramo marrubi * Pastel kremarentzako osagaiak: * Litro erdi esne * Bost {{osagaia|Arrautza|arrautza}} gorringo * 125 gramo azukre * 50 gramo irin * Banilla makilatxoa == Pausoak == Lehenik, labea berotzen jarriko dugu 180 gradutan. Sable oinarria tartarako moldean zabaldu, eta, sardexka baten laguntzaz, oinarrian zulotxo batzuk egin. Ondoren, laberako paper berezia gainetik jarri moldearen oinarria estaliz, eta garbantzu batzuk zabaldu gainetik, pisuarekin papera manten dezaten. Labean sartu, eta hogei minutuz eduki. Atera, garbantzuak eta papera kendu, eta gorde. Bitartean, pastel krema prestatuko dugu. Horretarako, lapiko batean irakiten jarri esnea eta banilla makilatxoa. Ontzi batean {{osagaia|Arrautza|arrautza}} gorringoak eta azukrea nahastu, eta ongi irabiatu. {{osagaia|Irina|Irina}} gehitu. {{osagaia|Irina|Irina}} ongi nahastu ondoren, irakinda daukagun esnea gehitu. Guztia berriz ere lapikora pasatu, eta, bost minutuz, irakiten eta nahasten mantendu etengabe, itsats ez dadin. Krema prest dugunean, moldean dugun tarta oinarri guztia ongi estali kremarekin. Labean sartu beste hogei minutuz. Labean dagoen bitartean, marrubiak garbitu, eta txortena kendu. Beti garbitu ondoren kendu txortena, bestela ura sartzen baita marrubiaren barrualdera. Marrubiak garbiak ditugunean, xaflatan moztu. Hogei minutu pasatu ondoren, moldea labetik atera, eta, jarraian, marrubi xafla guztiak tartaren gainean jarri, txukun. Tarta hozten denean, moztu, eta jateko prest izango dugu. Txokolate bigun pixka batez bustitzen badugu, primeran geldituko da. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Azkenburukoak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Fruta]] [[Kategoria:Osagaia:Fruta]] spfpkhpzid159o7pl8axl9j8k650qq3 0 3263 30823 30651 2021-09-15T14:49:40Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Berruenda milorria piperrekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Berruenda milorria piperrekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Berruenda milorria piperrekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/8</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Berruenda kilo bat. * Bi pipermorro. * {{osagaia|tipulina|Tipulin}} bat. * Hiru {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale. * Olio oliba birjina. * {{osagaia|Perrexila|Perrexil}}. == Pausoak == Lehenik, hoberena izango litzateke arrandegian hezurrik gabeko berruenda bat erostea, hala errazagoa egingo baitzaigu. Etxean gaudela, labea berotzen ipiniko dugu, 220 gradutan. Pipermorroak labeko erretilu batean ipini, eta labean sartuko ditugu ordu erdi batez. Ondoren, atera, eta epeltzen utziko ditugu. Bitartean, berruenda xerra finetan moztu. Ahal bada, xerra guztiak neurri bertsuan moztu. Ondoren, xerrak labeko beste erretilu batean ipini, gatz pitin bat bota, eta olioz estaliko ditugu. Labea beroa dugunean, bertan sartu. Sartzearekin batera, labea itzali egingo dugu, eta 15 bat minutuz eduki. Horrela, arraina oso suabe eginez joango da. Denbora hori pasatzean, labetik atera. Piperrak zuritu, eta, ondoren, arrainen xerra neurri bertsuko pusketatan moztu. Gero, {{osagaia|tipulina|tipulin}}a puska txikietan moztuko dugu, eta zartagin batean, olio zorrotada baten laguntzaz, erregosten ipiniko dugu su ertainean, gatz pitin batekin. {{osagaia|Baratxuria|Baratxuri}} aleak zuritu, txikitu, eta zartagin horretara gehitu. Guztia 15 bat minutuz erregosi. Platera muntatzen hasteko, lehenik piper xerra bat eta gatz lodi pixka bat jarri berruenda xerraren gainean, eta, ondoren, {{osagaia|tipulina|tipulin}} erregosi koilarakada bat eta berriro beste arrain xafla bat; jarraian, piperra. Errepikatu pauso horiek, hiru pisuko milorria osatu arte. Segidan, milorri gehiago osatu gainontzeko osagaiekin. Bukatzeko, guztiak egin ondoren, olio zorrotada bat botako diogu gainetik. Errezeta hau izugarri goxoa geratzen da beroan nahiz hotzean. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Arrainak]] [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Piperra]] 55kr7wqcasnhxb5f6g08lp3t9h2w5zk 0 3264 31197 25808 2021-09-16T10:51:57Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Tuterako kukuluak brie gazta eta txipiroiekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tuterako kukuluak brie gazta eta txipiroiekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Tuterako kukuluak brie {{osagaia|gazta}} eta txipiroiekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/8</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * 6 Tuterako kukulu * 6 txipiroi fresko * Brie {{osagaia|gazta}} zati bat * {{osagaia|tipulina|Tipulin}}a sorta bat * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina * Sag{{osagaia|Ardoa|ardo}} ozpina * Modena ozpina * Gatza == Pausoak == Lehenik, txipiroiak garbituko ditugu, eta ondoren, gorde. Gero, {{osagaia|tipulina|tipulin}}ak puxka txikietan moztu; zartagin batean, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada batekin, su ertainean 15 minutuz erregosi. Ondoren, sutik atera eta katilu batean gorde. Brie {{osagaia|gazta}}, behi {{osagaia|gazta}} da, baina Frantziakoa. {{osagaia|Gazta}} hori pare bat zentimetroko xaflatan moztu. Ondoren, ozpin-olioa prestatuko dugu. Horretarako, ontzi batean jarri sag{{osagaia|Ardoa|ardo}} ozpin koilarakada bat, eta modena ozpin beste koilarakada bat. 6 koilarakada {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} gehitu, eta gatz pitin bat ere bai. Guztia ongi nahastu. Tuterako kukulu bakoitza lau pusketatan moztu, eta erretilu batean kokatu. Gatz pitin bat bota kukulu bakoitzari. Txipiroiak hartu, eta banan-banan erditik moztu. Zartagin zabal bat berotzen jarri, eta bertan txipiroiak frijituko ditugu. Txipiroiak frijituak ditugunean, aurrez prestaturik dugun {{osagaia|tipulina|tipulin}}a gainetik bota eta sua itzali. Brie {{osagaia|gazta}} kukuluen gainetik zabaldu eta gainetik txipiroi beroak zalbadu. Bukatzeko, ozpin-olioz ongi busti kukulu eta entsaladako osagai guztiak. Prest dugu entsadala mahaira zerbitzatzeko. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Arrainak]] [[Kategoria:{{osagaia|Gazta}}]] pnnlw3qm9s44bd9bfcpjp10gtzib9wo 0 3265 30746 30637 2021-09-15T14:18:44Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Barazki krepeak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki krepeak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Barazki krepeak'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/8</ref> == Osagaiak == Krepeak egiteko: * 3 {{osagaia|Arrautza|arrautza}}. * 100 gramo irin. * 40 gramo gurin. * Gatza. * Litro laurden bat esne. Barazkiak * Porru bat. * {{osagaia|tipulina|Tipulin}}a. * Ziazerba sorta bat. * 200 gramo txanpinoi. * Pikillo piper pote bat. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a. * Gatza. * Basokada bat esne gain. == Pausoak == Krepeak prestatzeko, ontzi batean osagai hauek nahastuko ditugu: {{osagaia|Arrautza|arrautza}}k osorik, gatz pitin bat eta {{osagaia|Irina|irina}}. Dena ongi irabiatu. Ondoren, esnea gehitu eta nahastu. Zartagin ertain batean gurin pusketa bat jarri, eta berotzen ipini. Gurina urtzean, krepearen masara gehitu, eta zartagina berriro sutan jarri. Krepearen masa berriro ongi nahastu, eta krepeak egiten hasiko gara. Burruntzali txiki baten laguntzaz, zartaginera bota krepearen masa. Alde batetik bestera zartagina mugitu, guztia ongi zabaldu arte. Segundo gutxi batzuen ondoren, buelta eman krepeari eskuen laguntzaz, eta, jarraian, plater batera atera. Gainontzeko masarekin, pauso berberei jarraitu, masa guztia bukatu arte. Barazkiak prestatzeko, guztiak garbitu eta moztu. Lehenik, porrua eta {{osagaia|tipulina|tipulin}}a. Bi osagai horiek zartagin zabal batean jarri, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada batekin eta gatz pitin batekin. Hogei bat minutuz erregosi, eta erretilu zabal batera atera. Zartagin berean, xafletan moztutako txanpinoiak gorritu pare bat minutuz. Horiek ere erretilura atera. Ziazerbari {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada bat bota, eta zartaginera gehitu beste pare bat minutuz, su bizian. Erretiluan gorde. Azkenik, pikillo piperrak ere zartaginera bota, eta {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada txiki bat bota. Hamar bat minutuz goxatu su ertainean. Horiek ere erretilura atera. Kontuan hartu erretiluan barazkiak elkarrekin nahastu gabe uzten badituzue ondoren, krepeak betetzeko garaian, lana txukunago egingo duzuela. Zartaginean basokada bat esne gain gehitu, eta irakiten jarri su motelean. Bost minutu igaro eta gero, sutik kendu. Krepeak betetzeko, barazki sorta bakoitzetik koilarakada bat jarri krepearen izkina batean, eta pikillo piperrak gainean. Hala, krepe guztiak bete arte. Ondoren, krepea tolestu. Barazki gehiago sobratzen bazaizkigu, esne gainarekin gehitu. Esne gain hori erabili krepeak gainetik bustitzeko. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] n8iurr3uev4nsh5jvdumrkkjwtiwt4h 0 3266 30860 26098 2021-09-15T14:55:08Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Guakamole txalupa otarrainxkekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Guakamole txalupa otarrainxkekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Guakamole txalupa otarrainxkekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/8</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Lau ahuakate. * {{osagaia|tipulina|Tipulin}}a bat. * Porru fin bat. * Zortzi otarrainxka. * Bi limoi. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a. * Gatza. * {{osagaia|Perrexila|Perrexil}}. * Piper hautsa. == Pausoak == {{osagaia|tipulina|Tipulin}}a zuritu eta puxketa txikitan moztu. Ontzi batean gorde. Bertan, sei koilarakada olio eta bi limoiren zukua gehitu. Gatz pitin bat bota, eta ongi nahastu. Gero, ahuakateak erditik moztu —luzean—, eta hezurra kendu. Koilara baten laguntzaz mamia atera, eta azala aurreragorako gorde. Ahuakate mamia pusketa txikitan moztu, eta {{osagaia|tipulina|tipulin}}a dugun ontzira gehitu; hala, guakamolea lortuko dugu. Beste gatz pixka bat gehiago, eta piper hautsa gehitu. Porrua garbitu, eta juliana moduan moztu; ahalik eta finena. Otarrainxkak zuritu, isatsaren azken punta izan ezik. Zartagin batean {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada jarri eta berotzean otarrainxkak bertara bota. Minutu bat pasa ondoren, buelta eman eta porrua juliana eran gehitu. Minutu batez eduki, pitin bat gaztu. Sua itzali eta tapa batez estali. Ahuakate azalaguakamoleaz bete, koilara baten laguntzaz. Guztiak beteak ditugunean, zartagineko otarrainxkak gainean ipini eta porru pusketak aldamenean. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Mariskoa]] [[Kategoria:Fruta]] [[Kategoria:Osagaia:Fruta]] et5zrpmaq9ltipzdoh6rr7b2mntjbgl 0 3267 30917 30541 2021-09-15T20:03:18Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Haragi egosiz eta txanpinoiz beteriko piperrak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragi egosiz eta txanpinoiz beteriko piperrak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Haragi egosiz eta txanpinoiz beteriko piperrak'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/8</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * 300 gramo zangar. * 250 gramo txanpinoi. * 24 pikillo piper. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a. Bexamelerako: * Litro erdi esne. * Bi koilarakada irin. * Gurina. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} zorrotada bat. * {{osagaia|Tipula}}. * Gatza. * == Pausoak == Lehenik, txanpinoiak garbitu eta laukitxoetan moztu. Zartagin zabal batean, olio zorrotada baten laguntzaz, pare bat minutuz frijitu. Gatz pitin bat ere gehitu. Ondoren, zartagina sutatik kendu, eta bertara gehitu zangar egosia —aurrez egosia—, puska txikietan banatua. Zangarra aurreko egun batean saldatarako erabilitako haragia izan daiteke, askotan ez baitakigu haragi hori nola aprobetxatu. Bexamela prestatzeko, {{osagaia|tipula}} zuritu, eta moztu pusketa ahalik eta txikienetan. Lapiko batean olio zorrotada bat bota, eta su ertainean jarri, gatz pitin batekin. 15 bat minutuz erregosi. Gero, koilarakada bat gurin bota, eta hori urtzean, bi koilarakada bete irin. Ongi nahastu dena, eta litro erdi esne gehituz joan, gutxinaka. Bexamel krematsu bat lortu arte nahasiz joan, 10 bat minutuz. Bexamela haragi eta txanpinoiak ditugun zartaginera bota, eta osagai guztiak ongi nahastu. Erretilu batera pasa, eta bost bat orduz bertan hozten utzi. Pikillo piperrak ongi zabaldu, gatz pitin bat bota, eta, koilara txiki baten laguntzaz, piperrak banan-banan bete haragi eta txanpinoizko bexamelarekin. Labeko erretiluan jarriz joan piper guztiak, eta, bukatzean, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada fin bat bota, eta 10 bat minutuz labean berotu.Labetik atera eta mahaira zerbitzatzea besterik ez da falta. {{osagaia|Tomatea|Tomate}} saltsaz goxa dezakegu platera; bestela, oso ongi doakio haragi saltsaz eginiko saltsa fin bat. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] [[Kategoria:Osagaia:Piperra]] [[Kategoria:Egosi]] [[Kategoria:Osagaia:Barrengorriak]] 4zzjgbap6uag0ibitx4igrjd8sxrn6k 0 3268 30696 30583 2021-09-15T14:11:27Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Ananaz beteriko krepeak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ananaz beteriko krepeak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Ananaz beteriko krepeak'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/8</ref> == Osagaiak == Osagaiak kremarentzat: * Lau {{osagaia|Arrautza|arrautza}} gorringo * 125 g azukre * 50 g irin * Litro erdi baserriko esne * Banilla makil zati bat Krepeak egiteko osagaiak: * 6 {{osagaia|Arrautza|arrautza}} * 200 g irin * 75 g gurin * 50 g azukre * Litro erdi baserriko esne * Anana bat * 100 g azukre * Gurina == Pausoak == Kremaren prestaketarekin hasiko gara lehenik. Lapiko batean esnea berotzen jarri, banilla makilatxoarekin, eta, bitartean, arrautzen gorringoak ontzi batean jarri. Azukrea ontzira gehitu, eta bost minutuz etengabe irabiatu. Ondoren, {{osagaia|Irina|irina}} gehitu, eta kontu handiz nahastu. Berotutako esnearen erdia ontzira bota, eta ondo nahastu. Lapikoan gelditu zaigun esnea irakin artean berotu, eta, banilla makilatxoa kendu ondoren, ontzian duguna lapikora gehitu. Bost minutuz irakiten eduki, etengabe nahastuz, eta gero hozten utzi. Krepeak egiteko ontzi batean ondorengo osagaiak nahastuko ditugu: {{osagaia|Arrautza|arrautza}}k osorik, 50 g azukre eta 200 g irin. Dena ongi irabiatu. Ondoren, esnea gehitu eta nahastu. Tamaina ertaineko zartagin batean, 75 g gurin jarri, eta urtzean, aurreko ontzira gehitu. Ondoren, zartagin bera berotzen jarri, eta, beroa dagoenean, bertara kazokada bat krepe masa bota. Zartagina alde batetik bestera suabe mugituz, masa zartagin guztira zabaldu. Segundo gutxi pasatu eta gero, buelta eman, eta segidan, plater batera atera. Gainontzeko masarekin gauza bera egin. Anana zuritu eta zati txikitan moztu. Zartagin zabal batean gurin koilarakada bat ipini, eta urtzean, anana zatiak gehitu. 100 g azukre ere bota. Guztia, lau minutuz sutan karamelizatu, eta erretilu batera atera. Ondoren, krepe guztiak beteko ditugu. Krema koilarakada batez bete, eta anana zati batzuk barruan sartu eta tolestu. Labeko erretiluan jarri krepe guztiak, eta jan baino lehentxeago labean pare bat minutuz berotu ondoren, mahaira atera. Nahi baduzue, karamelu eta natilla saltsa batez busti. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Azkenburukoak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Fruta]] [[Kategoria:Osagaia:Fruta]] 2q8u9svdgkmb8upz6yvjloc8jnheucw 0 3269 31129 28423 2021-09-16T10:42:36Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Orburuak urdaiazpikoarekin eta Beasaingo odolkiarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburuak urdaiazpikoarekin eta Beasaingo odolkiarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''{{osagaia|Orburua|Orburu}}ak {{osagaia|Urdaiazpikoa|urdaiazpiko}}arekin eta Beasaingo odolkiarekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/10</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Beasaingo bi odolki. * Odolkia egosteko: porrua, {{osagaia|tipula}} eta {{osagaia|Perrexila|Perrexil}}. * Dozena eta erdi {{osagaia|Orburua|orburu}}. * 100 gramo {{osagaia|Urdaiazpikoa|urdaiazpiko}}. * 2 bartxuri ale. * 2 koilarakada irin. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina. * Gatza. * 3 koilarakada irin ({{osagaia|Orburua|orburu}}ak egosteko). == Pausoak == Denbora gehien behar duen osagaiarekin hasiko gara: odolkiarekin, alegia. Horretarako, lapiko handi bat urez bete, {{osagaia|tipula}} zati batekin, porru zati batekin, {{osagaia|Perrexila|Perrexil}}rekin eta gatz pitin batekin. Bi odolkiak sartu, eta sutan jarri irakin arte. Irakiten hastean, sua ahalik eta motelen jarri —irakiten mantenduz—, eta ordu eta laurden luze eduki. {{osagaia|Orburua|Orburu}}ak prestatzen hasteko, lapiko handi batean ura erdira arte bete, hiru koilarakada irin gehitu, eta ondo nahastu. Gatz pitin bat bota, eta sutan jarri irakin arte. Bitartean, {{osagaia|Orburua|orburu}}ak zuritu, txortena moztu gabe. {{osagaia|Orburua|Orburu}}aren punta moztu pare bat zentimetro zabal. Ondoren, ur irakinetan sartu, eta irakin hogei bat minutuz. Gero, gorde. {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} zorrotada jarri zartagin zabal batean, eta gehitu {{osagaia|Urdaiazpikoa|urdaiazpiko}} txikitua eta {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} txikitua. Dantzan hastean, {{osagaia|Irina|irina}} bota, eta dena ongi nahastu. Gero, {{osagaia|Orburua|orburu}}ak irakindako lapikotik atera, pare bat burrantzalikada ur gehitu, eta, saltsa prest dugunean, erditik moztutako {{osagaia|Orburua|orburu}}ak gehitu. Guztia bost minutuz irakin. Platera zerbitzatzeko garaian, plater bakoitzaren erdian {{osagaia|Orburua|orburu}}a jarri eta aldamenean odolki zatiak, argazkian ikus daitekeen modura. Saltsarekin osagaiak busti bakoitzaren gustura. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Orburuak]] [[Kategoria:Osagaia:Txerrikia]] r3nwx8ypa9x49qw507vrv07gl5urxb9 0 3270 31917 28343 2021-09-19T12:01:47Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txerri azpizuna onddoz beteta eta Roquefort saltsarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerri azpizuna onddoz beteta eta Roquefort saltsarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Txerri azpizuna {{osagaia|Onddoak|onddo}}z beteta eta Roquefort saltsarekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/10</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak Txerri azpizuna. 400 gramo {{osagaia|Onddoak|onddo}}. {{osagaia|tipulina|Tipulin}} bat. {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina. Gatza. Piper hauts beltza. Basokada bat esne gain. 125 gramo Roquefort. == Pausoak == Lehenik, {{osagaia|tipulina|tipulin}}a zuritu eta pusketa txikitan moztu. Zartagin zabal batean, erregosten jarri {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada batekin. Bitartean, {{osagaia|Onddoak|onddo}}ak garbitu, eta xaflatan moztu. Ondoren, {{osagaia|Onddoak|onddo}}ak bota {{osagaia|tipulina|tipulin}}a dugun zartaginera. Gehitu beste {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada bat, baita gatz pitin bat ere. Guztia hamar bat minutuz eduki, sua itzali, eta han epeltzen utzi. Saltsa prestatzen hasteko, lapiko batean basokada bat esne gain jarri, eta, irakiten hastean, Roquefort {{osagaia|gazta}} gehitu. Pare bat minutu irakiten eduki, sutatik kendu, eta gorde. Bitartean, txerri azpizuna xaflatan moztu, bi zentimetro inguruko lodierakoak. Guztiak gatzatu, eta piper hauts beltza ere gehitu, bakoitzak bere gustura. Zartagin bat sutan jarri, eta, beroa dagoenean, txerri azpizun xerrak bertan jarri. Olio zorrotada bat gehitu gainetik. 30 segundo pasa ondoren, guztiei buelta eman, eta beste 30 segundoz eduki. Gero, plater batera ateratzen joan. Azpizuna frijitu dugun zartagin horretan bertan, sua itzalita dagoela, {{osagaia|gazta}} saltsa bota. Horrek, zartagineko berotasunaz lagundurik, azpizunaren zaporea emango dio {{osagaia|gazta}} saltsari. Labea 250 gradutan berotzen jarri. Labeko erretiluan dozena bat azpizun xerra jarri, xerra bakoitzaren gainean koilarakada bat {{osagaia|Onddoak|onddo}} bota, eta beste xerra batez goitik estali. Labea ongi berotuta dagoenean, erretilua sartu, eta bi minutuz eduki. Ondoren atera, eta plateretan jarri. Gainetik {{osagaia|gazta}} saltsa beroaz ongi busti, bakoitzak nahi adina. Platera prest dago, mahaira eraman eta jateko. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txerrikia]] [[Kategoria:{{osagaia|Gazta}}]] 76u48jnkjtijaaqcabrxoybe5m41rss 0 3271 30728 30619 2021-09-15T14:16:14Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Bakailao konfitatua, basmati arrozarekin eta ziazerbekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao konfitatua, basmati arrozarekin eta ziazerbekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Bakailao konfitatua, basmati arrozarekin eta ziazerbekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/10</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Kilo bat bakailao gezatu. * 200 gramo basmati arroz. * Ziazerba sorta bat. * {{osagaia|tipulina|Tipulin}} bat. * 3 {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina. * Gatza. * Piper hauts gorria. == Pausoak == Errezeta honetarako, bakailaoa konfitatu egin behar dugu. Horretarako, lau takotan moztu bakailaoa. Lapiko estu eta altu batean 250 zentilitro {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} ipini, eta sutan berotzen jarri. Gehitu lapikora {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} aleak, xaflatan moztuak. {{osagaia|Baratxuria|Baratxuri}}ak dantzan hastean, plater batera atera, eta bakailaoa lapikoan sartu, azala gora begira duela. Ahalik eta su motelenean jarri, eta zortzi bat minutuz eduki. Sua itzali, eta bakailaoa bertan utzi. Beste lapiko bat urez bete erdira arte, eta {{osagaia|tipulina|tipulin}} xehetua gehitu, gatz pitin batekin. Irakiten jarri, eta, bost minutu pasatu ondoren, basmati arroza gehitu. Kontuan hartu uraren proportzioa, gutxi gorabehera, arroz kantitatearen bikoitza baino pixka bat gehixeago dela. Hamabost bat minutu pasatzean, lapikora bota ziazerba hostoak txikituta, lapikoa tapaz estali, eta berehala sua itzali. Bost minutuz goxatzen utzi, lapikoari tapa kendu gabe. Platera puntuan ateratzeko, bi pauso horiek batera egitea komeni da; hau da, arroza egosten dugun bitartean, bakailaoa konfitatzea. Plater bakoitzean ipini basmati arroza eta pare bat koilarakada ziazerba, eta gainean bakailao pusketa bat. Piper hauts gorriaz aberastu, eta bakailaoa konfitatu dugun lapikotik, koilarakada bat {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zabaldu platerean. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Arrainak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Arroza]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] dclozafzhammvdsc71ptscrwq11fxli 0 3272 10694 10327 2018-04-27T07:35:14Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Begihandiak tintan]]» orria «[[Errezeta-liburua/Begihandiak tintan]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki '''Begihandiak tintan'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/10</ref> == Osagaiak == 6 pertsonarentzako osagaiak: * 2 kilo begihandi * Begihandien tinta * Etxeko tomate saltsa kazokada bat * 3 baratxuri ale * 3 tipula eder * 2 piper berde * Ardo zuria, basokada bat. * Gatza * Oliba olio birjina * Ura == Pausoak == Begihandiak erosterakoan, komeni da garbituta eskatzea. Errezetarekin hasteko, tipulak eta piper berdeak moztu, eta lapiko handi bat sutan berotzen jarriko dugu. Jarraian, olio zorrotada bat bota lapikora, eta moztutako tipula eta piperrak gehitu, baita baratxuri aleak ere, oraingo honetan osorik. Hogei bat minutuz su ertainean erregosi, eta, ondoren, ardo zuria gehitu eta minutu pare batez gehiago sutan eduki. Ondoren, etxeko tomate saltsa bota, pare bat ur litro, begihandien tinta eta gatz pitin bat ere bai. Beste ordu laurden batez irakin. Segidan, saltsa pasatu egingo dugu, txano eta turmisa erabiliz. Beste lapiko handi batera olio zorrotada bat bota, eta, ondo beroa dagoenean, begi handiak laukitxotan moztuta bota. Gatz pitin batez hornitu eta bost bat minutuz frijitu. Ondoren, saltsa beltza gehitu, ur pixka batekin batera, eta ordu betez eduki su motelean irakiten, begihandia bigundu eta saltsa loditu dadin. Kontutan hartu saltsa zein tankera hartzen ari den. Hau da, saltsa lodi xamarra sumatzen badugu, ur pixka bat gehiago gehitu. Aldiz, saltsa mehea badago, su bizian denbora luzexeagoz eduki saltsa loditu dadin. Ondoren, prest daukagu jaki gozagarri hori dastatzeko. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Arrainak]] [[Kategoria:Saltsak]] 4mfoq3fl6z0kmofmkcof7kxgr5no5hb 0 3273 30671 30570 2021-09-15T10:12:08Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Eperrak saltsan]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Eperrak saltsan]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Eperrak saltsan'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/10</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * 4 eper * 12 xerra fin hirugihar * 2 {{osagaia|tipula}} eder * 2 {{osagaia|Azenarioa|azenario}} * 2 errezil sagar * Litro erdi {{osagaia|Ardoa|ardo}} beltz * Basokada bat Oporto * Piper beltza * Gatza * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a == Pausoak == Lehenik, eperrak lumatu eta garbitu. Ondoren, hirugihar xerrak eperraren bueltan ipini. Horrek frijitu eta gero hezetasuna emango dio haragiari. Lapiko handi batean, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada batekin ongi gorrituko ditugu sutan. {{osagaia|Azenarioa|Azenario}}ak, errezil sagarrak eta {{osagaia|tipula}}k ere txikituta gehituko ditugu lapiko horretara, beste olio zorrotada batekin, gatzarekin eta piper beltz xehatuarekin batera. Lapikoan ditugun osagai horiek ahalik eta ondoen gorritzea oso garrantzitsua da, gorritasun horrek emango baitio bukaerako saltsari behar duen indarra. Osagaiak gorrituak ditugunean, sua bizitu, {{osagaia|Ardoa|ardo}}a eta Oportoa gehitu, eta hamar bat minutuz irakiten eduki. Horrek {{osagaia|Ardoa|ardo}}aren alkohola lurrindu egingo du. Lapikora ura gehituko dugu, eperrak ondo estali arte. Beste gatz pixka bat bota, eta bi orduz egosi; oraingoan, su ertainean. Denbora hori pasatu ostean, eperrak kontu handiz beste lapiko batera aterako ditugu. Aurreko lapikoan gelditu zaizkigun osagai guztiak txanotik pasatu, eta eperrak jarritako lapikora bota. Azkenik, lapiko hori berriro sutan jarriko dugu, eperrak bigunak daudela ziurtatu arte. Platerean zerbitzatu, eta mahaira eraman. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Ehiza]] [[Kategoria:Saltsak]] 379zqahddl4ki94h7vdenko0ge5lczq 0 3274 30931 30536 2021-09-15T20:04:42Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Itsas paella]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Itsas paella]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Itsas paella'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/10</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * 350 g arroz * 8 otarrainxka * Itsas zapo txiki bat * 250 g txirla. * 250 g Bretainiako muskuilu, (txikiak) * 4 txipiroi * 3 ale {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} * {{osagaia|Tomatea|Tomate}} bat * Porru bat * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina * Gatza * Azafrana == Pausoak == Lehenik, arrain salda egiten hasiko gara. Horretarako, itsas zapoa banatu, haragi eta eskeletoan. Eskeletoa hartu, eta urez beteriko lapiko batean sartu. Porru bat ere gehitu, eta sutan berotzen jarri. 30 minutuz irakiten eduki. Bitartean, {{osagaia|Tomatea|tomate}}a eta {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} aleak pusketa txikietan moztu. Ondoren, txipiroiak garbitu; horiek karratu txikietan moztu. Zapoa ere karratuetan moztu. Paella ontzi zabal bat hartu, eta sutan ipini, olio zorrotada batekin. Beroa dagoenean, otarrainxkak gehitu (osorik) eta minutu batez erregosi ondoren, plater batera atera eta gorde. {{osagaia|Baratxuria|Baratxuri}}ak gehitu, eta txipiroi puskak ere bai. Bi minutu pasatu ondoren, {{osagaia|Tomatea|tomate}}a gehitu, eta azafrana bertara bota. Beste minutu pare batez eduki sutan, eta gero arroza bota. Guztia ongi nahasi, eta arrozaren kantitatearen bikoitza egin dugun arrain salda gehitu. Gatza bota, eta irakiten jarri su ertainean, 10 minutuz. Ondoren, itsas zapoa gazitu, eta paellan ongi sakabanatua gehitu; bost minutu geroago, txirlak eta muskuiluak. Beste bost minutu eduki, eta sua itzali. Utzi geldirik, arroza gozatu dadin. Ondoren mahaira eraman. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] 5o8obmhjv31g5wd35lhuz1jx9k6qyvb 0 3275 31147 28344 2021-09-16T10:45:06Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Patatak errioxar erara]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patatak errioxar erara 2]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''{{osagaia|Patata}}k errioxar erara'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/10</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Txorizo bat * Kilo eta erdi Arabako {{osagaia|patata}} * 2 {{osagaia|Piper txorizeroa|piper txorizero}} * {{osagaia|Tipula}} 1 * Piper berde erdia * Gatza * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a * Ura == Pausoak == Lehenik, {{osagaia|tipula}} eta piper berdea pusketa txikitan moztu, eta lapiko zabal batean {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada batekin sutan jarri. Su motelean. Ondoren, txorizoa pusketatan moztu (3-4 zentimetrokoak), eta lapikora bota. 20 bat minutuz eduki erregosten. Denbora horretan, txorizoa bere koipe guztia ateratzen joango da. Bitartean, {{osagaia|patata}}k zuritu, garbitu eta puska handi xamarretan moztu edo kiskatu. Hau da: ahiztoarekin erabat moztu ordez, piska bat moztu, eta, ondoren, eskuarekin {{osagaia|patata}} zatia askatu. Pauso honek geroago egosterakoan {{osagaia|patata}}k berak dituen osagaien laguntzaz salda loditzen lagunduko du. {{osagaia|Patata}}k pusketatan ditu{{osagaia|Gulak|gula}}, lapikora bota, buelta batzuk eman, eta urez estali. Jarraian, gatz pitin bat bota, eta irakiten jarri. Orduan, {{osagaia|Piper txorizeroa|piper txorizero}}ak azal eta guzti lapikora sartu. Piperrak lehorrak badaude, txortena kendu eta hazirik gabe sartuko ditugu. Guztia beste 35 bat minutuz egosi. Sua itzali, eta barruan ditugun {{osagaia|Piper txorizeroa|piper txorizero}}ak kanpora atera. Erretilu batean epeltzen utzi. Piperrek duten mami guztia barrenetik atera, eta egurrezko tabla batean labanarekin xehetu. Ondoren, berriro lapikora gehitu. Dena ongi nahastu, eta egun hotz hauetarako plater aproposa izango dugu, bero-beroa. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Osagaia:Patata]] [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Espeziak]] ppn29l8tmp2grymm32l2k8v4tw6hq37 0 3276 31161 29380 2021-09-16T10:46:09Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Porru eta otarrainxka entsalada]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Porru eta otarrainxka entsalada]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Porru eta otarrainxka entsalada'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/10</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: Dozena bat porru. {{osagaia|tipulina|Tipulin}} bat. Dozena bat otarrainxka. Leka sorta bat. {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina. Gatza. Sag{{osagaia|Ardoa|ardo}} ozpina. == Pausoak == Lehenik, porruak garbitu, eta lehenengo azal kapa kendu ondoren, lau zentimetro inguruko pusketatan moztu. Lapiko bat urez bete, gatz pitin bat bota, eta irakiten jarri. Ura irakiten hastean porru pusketak sartu, eta hamabost bat minutuz egosi —lodieraren arabera, egosteko denbora alda liteke—. Gero, atera eta ur hotzetan sartu, egosketa eteteko. Ur horretan bertan, lekak egosi hogei bat minutuz, eta pauso berak eman. Lapiko berean ur garbia jarri, gatza pixka bat bota, eta irakitean, otarrainxkak sartu. Hiru bat minutuz egosi, atera, eta epeltzen utzi. Ondoren, zuritu, eta plater batean gorde. Ozpin-olioa prestatzeko, {{osagaia|tipulina|tipulin}}a pusketa oso txikietan moztu eta erretilu batean jarri. Bertara egosiak ditugun lekak pusketa txikitan moztuta gehitu, ondoren gatz pitin bat, ozpina eta {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}}a. Ongi nahastu. Mahaira zerbitzatzeko, erretilu luxe batean, txandakatuz porru eta otarrainska puskak jarri, argazkian ikusten den modura. Gero, gainetik guztia leka ozpin-olioz ongi busti. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Entsalada]] [[Kategoria:Osagaia:Porrua]] [[Kategoria:Mariskoa]] o1ep359xryk74whyzil32khdjieordk 0 3277 30838 30555 2021-09-15T14:52:47Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Fideua otarrainxka eta barazkiekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fideua otarrainxka eta barazkiekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Fideua otarrainxka eta barazkiekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/10</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * 400 g fideo lodi * 200 g baina * 2 {{osagaia|Azenarioa|azenario}} * {{osagaia|tipulina|Tipulin}} bat * {{osagaia|Tomatea|Tomate}} bat * 2 {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale. * Otarrainxka dozena bat * Gatza * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina * Basokada bat {{osagaia|Ardoa|ardo}} zuri == Pausoak == Lehenik, barazki guztiak garbitu eta zuritu, eta juliana eran moztu. Lau pertsonarentzako paella ontzi bat berotzen jarri, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada batekin. Barazki guztiak bertara bota, eta su motelean erregosi ordu laurden batez, etengabe mugituz. Bitartean, otarrainxkak zuritu. Buru eta azalak beste lapiko batean erregosi, olio zorrotada batekin. {{osagaia|Tomatea|Tomate}}a gehitu, lau puskatan moztuta. {{osagaia|Ardoa|Ardo}} zuria gehitu, sua pixka bat bizitu eta bost minutuz irakin, duen alkohol soberakina lurrun dadin. Lapikoa urez bete, eta beste hamabost bat minutuz irakiten eduki. Paella ontzian ditugun barazkiak eginak daudenean, fideoa gehitu. Dena ongi nahastu, eta lapikoan dugun otarrainxka salda gehitu, gutxi gorabehera paella ontziko fideoak ongi estali arte. Gatz pixka bat bota, eta otarrainxka gorputzak paella ontzian zehar banatu. Bost minutuz irakin su bizian, eta sua itzali ondoren beste bost minutuz geldi eduki, fideoa lehor dadin. Garrantzitsua da azkeneko bost minutu horiek errespetatzea. Ondoren, platerean zerbitzatu. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Pasta]] [[Kategoria:Osagaia:Pasta]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Mariskoa]] ra5px2m2xguc5inzncunbxpockhwtea 0 3278 31941 30577 2021-09-19T12:04:17Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Udaberriko txinatar biribilkiak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Udaberriko txinatar biribilkiak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Udaberriko txinatar biribilkiak'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/10</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: Aza bat. 2 {{osagaia|tipulina|tipulin}}. Soja ernamuinak, eskukada bat Ekilore olioa. {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina. Soja saltsa. 10 brik orri. == Pausoak == Txinako sukaldaritzatik datorren jaki ezagunenetarikoa da gaurkoa. Haiek, normalean, erabiltzen dituzten ohiko osagaiekin egin dugu platera. Baina beste barazkiren bat gehiago sartzeko aukera ere badago. Kontuan eduki plater begetarianoa dela. Hasteko, aza garbitu eta juliana eran moztu. Ontzi batean uretan beratzen ipini, 10 bat minutuz. Denbora hori pasatuta, azaren egitura gogorxeagoa egongo da. Ondoren, lapiko batean ura jarri gatz pitin batekin eta berotu. Irakiten hastean, aza pusketak bertara bota eta ordu erdiz egosi, su bizian. Ondoren uretatik atera eta gorde. {{osagaia|tipulina|Tipulin}}ak zuritu eta juliana moduan moztu. Zartagin zabal batean erregosten jarri, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada batekin, eta gatz pitin bat gehituz. 10 bat minutuz erregosi, eta aurretik egosi dugun aza zartagira gehitu. Guztia ondo nahastu eta sua itzali. Orduan, gehitu soja ernamuinen eskukada bat. Barazkiak, zartaginean bertan nahi izanez gero, hozten utzi. Brik orriak erditik moztu eta zati bakoitzaren erdian barazki koilarakada bat jarri. Ondoren, brik orria tolestuz, biribilki forma eman; alboak itsasteko, ur pixka batez busti eta itsatsi eskuen laguntzaz. Hala egin brik orri guztiak bete arte. Zartagin batean ekilore olioa berotzen jarri, eta ondo beroa dagoenean, bertara biribilkiak sartu; aldiko, lau bat. Ondo gorritzean, buelta eman, eta gutxi gorabehera minutu bat pasatu ondoren atera paperaz estalitako erretilura, olio soberakina paperak xurga dezan. Frijitu biribilki guztiak. Zerbitzatzeko, udaberriko biribilkien gainera, soja saltsa bota. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] hl33o89axw2bqv8cwo31pdzlojyxhpi 0 3279 30667 30571 2021-09-15T10:11:19Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Bretainiako muskuiluak tomate zukuarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bretainiako muskuiluak tomate zukuarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Bretainiako muskuiluak {{osagaia|Tomatea|tomate}} zukuarekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/11</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Kilo bat muskuilu * Bi {{osagaia|Tomatea|tomate}} heldu * Bi {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale * {{osagaia|Tipula}} bat * {{osagaia|Ardoa|Ardo}} zuri basokada bat * Piper gorri hautsa * {{osagaia|Perrexila|Perrexil}} == Pausoak == {{osagaia|Tomatea|Tomate}} zukua prestatuko dugu lehenengo. Horretarako, {{osagaia|tipula}} zuritu, pusketa txikietan moztu eta zartagin batean jarri, gatz eta {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada batekin. Su motelean egingo ditugu. Jarraian, {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} aleak xaflatan moztu, eta bertara bota. Guztia 15 bat minutuz erregosi. Ondoren, {{osagaia|Tomatea|tomate}}a pusketatan moztu, eta zartagin berera gehitu. {{osagaia|Ardoa|Ardo}} zuri basokada bat, {{osagaia|perrexil}} pixka bat eta piper gorri hautsaren koilarakada bat ere gehitu. Sua bizitu, eta beste 10 bat minutuz mantendu, nahastuz. Ondoren, sutik kendu eta pure-egitekotik pasa, eta gorde. Lapiko zabal bat sutan ipini, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada batekin. Beroa dagoenean bertara muskuiluak bota, tapakia jarri zartaginari eta hiru minutuz su bizian eduki. Denbora hori nahikoa izango da muskuiluak irekitzeko. Jarraian, guztia iragazkailutik pasa, eta ateratzen den salda beste lapiko batera bota. Gordea dugun {{osagaia|Tomatea|tomate}} zukua bertara gehitu, eta irakiten jarri. Azkenik, muskuiluak ahalik eta gehien eta kontu handiz zabaldu, eta platerean kokatu, bata bestearen aldamenean. Bukatzeko, lapikoan dugun saltsarekin ongi busti. Garrantzitsua da muskuiluak prestatu bezain laster jatea, muskuiluen haragiaren egiturak eta zaporeak asko galtzen baitute. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Mariskoa]] [[Kategoria:Saltsak]] 7ifnluo45jps2qckdzfhaa8qparh6op 0 3280 25883 25718 2021-08-18T13:54:36Z Xabier Cañas 1211 Copying from [[Category:Pasta]] to [[Category:Osagaia:Pasta]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki '''Etxean eginiko espagetiak barazkiekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/11</ref> == Osagaiak == Lau pertsonarentzako osagaiak: * 400 g pasta fresko * Kuia txiki bat * 250 g txanpinoi * Ziazerba sorta bat * Bi baratxuri ale * Bi tomate heldu * Oliba olioa * Gatza * Piper hauts beltza * Parmegiano gazta == Pausoak == Aurreko atalean, pasta freskoa etxean nola egin ikasi genuen. Orain, pasta hori oinarri hartuta plater goxo bat prestatuko dugu. Lehenik, kuia txiki bat garbitu, eta puska txikietan moztu. Gauza bera egin txanpinoi eta baratxuriekin ere. Zartagin zabal batean oliba olio zorrotada bat jarri, eta beroa dagoenean, baratxuria bota; eta, segidan, kuia txiki eta txanpinoi pusketak. Su bizian hiru bat minutuz erregosi. Bitarte horretan, tomateak zuritu eta haziak kendu. Ondoren, puska txikitan moztu, eta jarraian zartaginera gehitu. Ziazerba garbitu, eta zartaginera bota. Gatza bota, eta piper beltz hautsa ere bai. Guztia nahastu, eta sua moteldu. Hamar bat minutuz su motelean mantendu. Espagetiak egosteko, lapiko handi bat urez bete, eta gatz dezente gehitu. Su bizian berotzen jarri, eta irakiten hastean, espagetiak gehitu. Jarraian, sardexka baten laguntzaz, espagetiei buelta pare bat eman, elkarrekin itsats ez daitezen. Bi minutu nahikoa izango dira pasta egosteko. Beraz, berehala atera, eta ura ongi kendu. Espagetiak plateretan banatu, eta zartaginean prestatu dugun barazki nahaskia, koilara baten laguntzaz, espagetien gainean jarri. Bukatzeko, parmegiano gazta gainetik xehatu, eta oliba olio zorrotada batez busti. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Pasta]] [[Kategoria:Osagaia:Pasta]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] rzc7x2djpao1ayt1kqgj56a50xza1ak 0 3281 31139 30540 2021-09-16T10:44:19Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Pasta freskoa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pasta freskoa 2]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Pasta freskoa'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/11</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * 4 {{osagaia|Arrautza|arrautza}} * 400 g irin * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} zorrotada bat == Pausoak == Gaurko errezetak, ikusten duzuen moduan, oso osagai gutxi dauzka. Hala eta guztiz ere, ez da ohikoa pasta norberak etxean egitea, normalean pasta plater goxoak egiteko aurrez prestatutako pasta erosten baitugu dendan. Gaurkoan, ordea, italiar familia askotan egiten duten bezala, pasta egiten ikasiko dugu, gure etxean. Lehenik, ipini lau {{osagaia|Arrautza|arrautza}} ontzi batean, eta ongi irabiatu. Ondoren, gehitu {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} zorrotada bat eta irin guztia. Pixkanaka-pixkanaka guztia ongi nahasiz joan, bola antzeko bat lortu arte. Orduan, mahai gainean, bota irin pixka bat, ez itsasteko; beste bost minutuz masa bola hori eskuekin ogi masa balitz bezala ongi landu, alde batetik bestera. Berriro bola forma eman, eta sartu hozkailuan 30 bat minutuz. Denbora hori pasatu ondoren, ipini pastari forma emateko makina mahaian. Atera bola hozkailutik, eta moztu lau pusketatan. Sartu banaka makinan, eta moztu espageti forman, edo atera norberak eman nahi dion forman. Argazkian ikusten den bezala. Azkenik, egostea besterik ez da falta. Hori hurrengo astean esplikatuko dugu, plater goxo bat prestatzeko. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Pasta]] [[Kategoria:Osagaia:Pasta]] [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] nqk32p1pj35210sqm83wq5gdd0tdly2 0 3282 31111 30383 2021-09-16T10:41:18Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Onddo 'carpaccio'a]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddo 'carpaccio'a]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''{{osagaia|Onddoak|Onddo}} 'carpaccio'a'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/11</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * 400 g {{osagaia|Onddoak|onddo}} * Ziazerba sorta bat * Idiazabalgo {{osagaia|gazta}} * Piperbeltz hautsa * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina * Gatza * Sagar ozpina == Pausoak == Italiar jatorria duen errezeta hau ongi prestatzeko, oso garrantzitsua da erabili behar ditugun {{osagaia|Onddoak|onddo}}ak freskoak eta onak izatea. {{osagaia|Onddoak|Onddo}} beltza bada, askoz hobeto, bere egitura aproposagoa baita. Hasteko, {{osagaia|Onddoak|onddo}}ak garbitu, eta labana zorrotz baten laguntzaz, eta pazientzia handiz, ahalik eta xafla finenetan moztu. Horretan datza plateraren sekretu handienetako bat: xaflak oso finak izatean, hain zuzen ere. Ondoren, ziazerba hostoak garbitu, lehortu eta juliana erara moztu. Plater batean, {{osagaia|Onddoak|onddo}} xaflen gainean jarri ziazerba zatiak, eta gatz pitin bat bota. Olio, ozpin eta gatzarekin, olio-ozpin bat prestatu katilutxo batean, eta {{osagaia|Onddoak|onddo}} eta ziazerbak ongi busti. Ondoren, {{osagaia|patata}}k zuritzeko tresnarekin, Idiazabalgo {{osagaia|gazta}}ri xafla finak atera, eta platerean sakabanatu. Piperbeltz hauts pixka bat xehetu, eta gainetik bota. Prest daukagu platera goxoa. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Onddoak]] [[Kategoria:Carpaccio]] [[Kategoria:{{osagaia|Onddoak|Onddo}}ak]] 9fttbibub9pyc47yog5m6an7v0byws0 0 3283 36925 31155 2022-03-16T12:51:35Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Piper eta atun entsalada'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/11</ref> == Osagaiak == 4 pertsonentzako osagaiak: * 2 piper gorri. * {{osagaia|tipulina|Tipulin}}a bat. * Letxuga gorria (haritz hostoa) * Atun freskoa. * Gatza. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina. * Sagar ozpina. * Piper gorri xehetua. == Pausoak == Uda amaitu bada ere, edozein urtarotan gustura jaten dugun entsalada horietakoa da gaurkoa. Lehenik, labea berotzen ipini 200 gradutan, eta ondo berotu denean, labeko erretiluan 2 piperrak ipini. Labean sartuko ditugu, 25 bat minutuz, ongi gorritu arte. Atera eta epeltzen utzi ondoren, azal errea kenduko diegu. Piperrak erabat garbituta utziko ditugu. Ondoren, letxuga hostoak garbitu, eta lehortuta, prest gorde gerorako. Ozpin-olioa egiteko, {{osagaia|tipulina|tipulin}}a zati txikietan moztu, katilutxo batean jarri, eta 2 goilarakada ozpin eta 6 goilarakada {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} gehitu, gatz pittin batekin batera. Ongi nahasi. Azkenik, atunarekin jarraitzeko, xafletan moztuko dugu. Plantxa bat berotzen jarri, eta beroa dagoenean, atuna ipini plantxan, gatz pitin bat bota eta olio txorrotada bat ere bai. Minutu batez eduki, eta buelta emango diogu. Horrela, xerra guztiak plantxatik pasatu. Platera prestatzeko, piper pusketak gatz pitin batekin jarriko ditugu. Ondoren, letxuga hostoak, eta gainean, atun xaflak. Dena ozpin-olioarekin ongi busti, eta galiziarrek egiten duten moduan piperrautsa ere bota diezaiokegu. On egin!! == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Entsalada]] [[Kategoria:Arrainak]] [[Kategoria:Osagaia:Piperra]] 6zcgi1e8nuebhl52ark860vtyrtmvni 0 3284 30815 30643 2021-09-15T14:48:51Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Baserriko ogi tosta berezia]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baserriko ogi tosta berezia]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Baserriko ogi tosta berezia'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/11</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Baserriko {{osagaia|ogia}} * 2 {{osagaia|Tomatea|tomate}} gorri * 2 {{osagaia|Onddoak|onddo}} * 200 gr {{osagaia|Urdaiazpikoa|urdaiazpiko}} * Behi {{osagaia|gazta}} freskoa * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a * Gatza == Pausoak == Labea berotzen ipini. Hostopila zilindro baten laguntzaz forma borobiletan moztu, eta labeko erretilu batean jarri. Labean sartu 180 gradutan, hogei bat minutuz. Atera, eta gorde. {{osagaia|Onddoak|Onddo}}ak garbitu, eta pusketa txikietan moztu. Zartagin batean {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada baten laguntzaz bost minutuz frijitu, eta ontzi batean gorde. Otarrainxkak zuritu, eta burua kendu. Zartagin berean, zapore guztiak ongi nahas daitezen, otarrainxkak frijituko ditugu pusketa txikietan. Horiek ere {{osagaia|Onddoak|onddo}}ekin batera gorde. Zartagin berean gurina bota, eta urtutakoan {{osagaia|Irina|irina}} gehitu. Ongi nahastu, eta esnea pixkanaka gehitzen joan —aurrez berotua—, bexamela lortu arte. Eragin denbora guztian. Gatz pitin bat bota, eta bost minutuz ongi irakin. Gorderik ditugun otarrainxka eta {{osagaia|Onddoak|onddo}}ak bertara gehitu. Ontzi batera pasa bexamela, eta epeltzen utzi. Hostopil borobil bakoitza hiru pusketatan moztu. Pusketa bakoitzean bexamel koilarakada bana jarri, eta milorria osatu. Bukatzeko, labera sartu bost minutuz azken berotua emateko. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:{{osagaia|Onddoak|Onddo}}ak]] [[Kategoria:{{osagaia|Gazta}}]] [[Kategoria:{{osagaia|Ogia}}]] tpyjkm6htq1om7hxzsn9pddsazaohel 0 3285 31947 30576 2021-09-19T12:05:04Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Untxia eta txanpiñoiak oporto erara]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Untxia eta txanpiñoiak oporto erara]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Untxia eta txanpiñoiak oporto erara'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/11</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Untxi bat eta erdi. * 300 g txanpiñoi. * 3 {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale. * {{osagaia|tipulina|Tipulin}}a bat. * Oporto basokada bat. * Haragi salda basokada bat. * Gatza. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a. == Pausoak == Untxiak laurdenetan moztuko ditugu. {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}az igurtzi eta gatz pitin bat bota. Labeko erretilu batean ipini, eta haragi salda pitin bat botako diogu untxiari, bere hezetasuna mantendu dezan labean erretzean. Gainontzeko salda gorde. Labea berotzen jarri, 180 gradutan, eta beroa dagoenean, bertan sartu eta 20 minutuz eduki. Bitartean, txanpiñoiak garbitu eta xafletan moztu. {{osagaia|Tipula}} ere mokor txikietan moztu. Zartagin handi batean, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada batekin erregosten jarri. Gatza gehitu, eta su bizian mantendu, 15 minutuz. Ondoren, txanpiñoiak gehitu eta 5 minutuz erregosi, {{osagaia|tipulina|tipulin}}arekin batera. Oporto basokada bat gehitu eta irakiten eduki 15 minutu inguru, alkohol guztia lurrundu dadin. Gelditzen zaigun haragi salda gehitu eta irakiten eduki beste 10 minutuz, saltsak zapore indartsuagoa har dezan. Labetik untxia ateratakoan, pusketei buelta eman eta berriro labean sartu, beste 20 minutuz. Oraingo honetan ere {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada txiki bat gehitu, baita {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} xehetuta ere. Azkenik, labeko erretilua atera, eta zartaginean dugun saltsa erretilura gehitu. Guztia ongi nahastu; horrela, saltsak untxiaren zapore guztia hartuko du. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} Zerbitzatzea besterik ez zaigu gelditzen. Untxi pusketak plateretan banatu eta saltsarekin busti. Oportoaren ordez, sag{{osagaia|Ardoa|ardo}}, garag{{osagaia|Ardoa|ardo}} edo {{osagaia|Ardoa|ardo}} txuria ere erabil dezakezue. [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Untxia]] [[Kategoria:{{osagaia|Onddoak|Onddo}}ak]] [[Kategoria:Saltsak]] [[Kategoria:Osagaia:Barrengorriak]] jz3vx8nefr75ypirab4n69bgnryxex3 0 3286 31133 30384 2021-09-16T10:42:51Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Otarrainxka eta onddo milorria]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Otarrainxka eta onddo milorria]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Otarrainxka eta {{osagaia|Onddoak|onddo}} milorria'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/11</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Hostopil xafla bat. * 2 {{osagaia|Onddoak|onddo}}. * 8 otarrainxka. * Esne litro bat. * 100 g gurin. * 80 g irin. * Gatza. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a. == Pausoak == Labea berotzen ipini. Hostopila zilindro baten laguntzaz forma borobiletan moztu, eta labeko erretilu batean jarri. Labean sartu 180 gradutan, 20 bat minutuz. Atera eta gorde. {{osagaia|Onddoak|Onddo}}ak garbitu eta pusketa txikietan moztu. Zartagin batean, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada baten laguntzaz, bost minutuz frijitu, eta ontzi batean gorde. Otarrainxkak zuritu eta burua kendu. Zartagin berean, zapore guztiak ongi nahastu daitezen, otarrainxkak frijituko ditugu pusketa txikietan. Horiek ere {{osagaia|Onddoak|onddo}}ekin batera gorde. Zartagin berean gurina bota, eta urtzean, {{osagaia|Irina|irina}} gehitu; ongi nahastu, eta esnea —aurrez berotua— pixkanaka gehitu, bexamela lortu arte. Eragin denbora guztian. Gatz pitin bat bota eta bost minutuz ongi irakin. Gorderik ditugun otarrainxka eta {{osagaia|Onddoak|onddo}}ak bertara gehitu. Ontzi batera pasa bexamela, eta epeltzen utzi. Hostopil borobil bakoitza hiru pusketatan moztu. Pusketa bakoitzean bexamel koilarakada bana jarri, eta milorria osatu. Bukatzeko, labera sartu 5 minutuz azken berotua emateko. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Onddoak]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] [[Kategoria:{{osagaia|Onddoak|Onddo}}ak]] [[Kategoria:Mariskoa]] 4hbocda2zlsrmiayel1k84uui2vdpvj 0 3287 31141 30549 2021-09-16T10:44:31Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Patata berri, zainzuri eta izokin ketu entsalada]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata berri, zainzuri eta izokin ketu entsalada]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''{{osagaia|Patata}} berri, {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}} eta izokin ketu entsalada'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/11</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * 3 {{osagaia|patata}} berri. * 12 {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}} fresko. * 300 gr. izokin ketu. * Piper morroi 1. * {{osagaia|tipulina|Tipulin}}a. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a. * Ozpina. * Gatza. * Azukrea. == Pausoak == Labea berotzen ipini, eta beroa dagoenean, piper morroia erre 20 bat minutuz. Atera, eta epeltzean, azala kendu. Gorde. Bitartean, lapiko batean, hiru {{osagaia|patata}} berri azal eta guzti egosten jarri. 40 bat minutuz. {{osagaia|Zainzuria|Zainzuri}}ak zuritu, txortena moztu eta garbitu ondoren egosten jarri horiek ere. Horretarako, lapiko batean ura irakiten ipini, gatz eta azukre pitin batekin. Ura irakiten hastean, {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}ak bertara gehitu. Tamainaren arabera, egosteko denbora alda daiteke, baina 10 bat minutu gutxi gorabehera nahikoa izango da. Ontzi batean {{osagaia|tipulina|tipulin}}a txiki-txiki eginda jarri. Baita errea dugun piperra, puxketatan. Ozpina, gatza eta {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}}arekin, oliozpin goxo bat prestatu ontzian bertan. Platera osatzeko, egositako {{osagaia|patata}}k zuritu, xafletan moztu eta erretilu batean jarri. Gatz pitin bat bota. Ondoren, {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}ak pataten inguruan jarri. Eta izokin ketu pusketak, erretiluan zehar. Bukatzeko, ozpin-olioarekin ongi busti osagai guztiak. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Entsalada]] [[Kategoria:Arrainak]] [[Kategoria:Osagaia:Patata]] 3ifw6nqdfyxk1m0qe6f2j0dqk4sfzhs 0 3288 30298 28426 2021-09-14T18:04:06Z Xabier Cañas 1211 Moving from [[Category:Osagaia:Hegaztiak]] to [[Category:Osagaia:Ahatea]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki '''Ahate gibela onddo eta oporto konfiturarekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/11</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Ahate gibela bat, 500/600gramokoa * 2 onddo * Errezil sagarra 1 * Oporto basokada 1 * 50 g azukre * Gurina * Oliba olio birjina * Gatza * Piperrauts beltza == Pausoak == Konfitura prestatzen hasiko gara lehenik. Horretarako, errezil sagarra zuritu eta puska txikietan moztu. Zartagin zabal bat sutan jarri, eta bertan gurin goilarakada bat ipini; urtzen denean, sagar puxketak gehitu. Minutu pare batez su bizian eduki, eta azukrea gehitu. Su ertainean beste bost bat minutuz eduki. Ondoren, oportoa gehitu eta hamar bat minutuz irakiten eduki, duen alkohol soberakina lurrindu dadin eta konfiturak zapore konzentratuagoa har dezan. Orain, onddoak garbitu, xafletan moztu eta zartagin batean oliba olio txorrotada batekin bost minutuz erregosi, gatz pittin batekin. Ondoren, gorde. Gibela egiteko orduan oso garrantzitsua da gibela bera denbora batez (4 bat orduz) hozkailutik kanpo edukitzea. Hatz baten lodierako xaflatan moztu, erretilu batean jarri bi aldetatik gatzatuta eta goitik piperrauts beltza gehituta. Zartagin zabal bat hartu, sutan berotzen jarri, eta, ongi beroa dagoenean, gibel xerrak jarri, inongo oliorik gabe, gibelak nahikoa badu eta. Minutu bat pasa ondoren, buelta eman, eta beste minutu batez eduki. Erretilu batean sukaldeko papera jarri, eta bertara atera gibel edo foie xerrak, grasa soberakina papelak xurga dezan. Oraingoa, pausorik garrantzitsuena izango da. Gibela prejitu dugun zartagiko olioa bertatik kendu, zartagin horretara onddo xaflak eta konfitura gehitu eta sutan ipini pare bat minutuz. Horrela, gibelak zartagian utzi duen zapore guztia bi osagai horiek hartuko dute. Azkenik, gibel xerrak plateretan jarri eta gainetik onddo eta oporto konfituraz ongi ornitu. Horrelaxe platera nagusi bezala, edo azpizun xerra batekin batera ere oso egokia da. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Saltsak]] [[Kategoria:Osagaia:Ahatea]] [[Kategoria:Onddoak]] nuya3of4hu491t9581vhkad0mue9ba8 14 3289 10358 2018-04-14T07:32:37Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaiak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaiak]] 9n5y5bh4wwp16thk7s5nm1vpfqmwq9j 14 3290 29349 10362 2021-09-08T17:42:02Z Xabier Cañas 1211 −[[Kategoria:Errezeta-liburua]]; +[[Kategoria:Sukaldaritza liburua]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Sukaldaritza liburua]] t7j4dcyt1qhtowfxmzill2w7u9ejgaj 14 3291 29337 29336 2021-09-08T17:41:12Z Xabier Cañas 1211 Removing from [[Category:Sukaldatzeko teknikak]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Errezetak teknikaren arabera]] hv47h6tw1qfbq80yqkzgzcr7x2ozmsr 14 3292 29340 10364 2021-09-08T17:41:13Z Xabier Cañas 1211 Moving from [[Category:Sukaldatzeko teknikak]] to [[Category:Errezetak teknikaren arabera]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Errezetak teknikaren arabera]] hv47h6tw1qfbq80yqkzgzcr7x2ozmsr 14 3293 29348 10365 2021-09-08T17:41:13Z Xabier Cañas 1211 Moving from [[Category:Sukaldatzeko teknikak]] to [[Category:Errezetak teknikaren arabera]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Errezetak teknikaren arabera]] hv47h6tw1qfbq80yqkzgzcr7x2ozmsr 14 3294 29345 10366 2021-09-08T17:41:13Z Xabier Cañas 1211 Moving from [[Category:Sukaldatzeko teknikak]] to [[Category:Errezetak teknikaren arabera]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Errezetak teknikaren arabera]] hv47h6tw1qfbq80yqkzgzcr7x2ozmsr 14 3295 29339 10367 2021-09-08T17:41:13Z Xabier Cañas 1211 Moving from [[Category:Sukaldatzeko teknikak]] to [[Category:Errezetak teknikaren arabera]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Errezetak teknikaren arabera]] hv47h6tw1qfbq80yqkzgzcr7x2ozmsr 14 3296 29346 10368 2021-09-08T17:41:13Z Xabier Cañas 1211 Moving from [[Category:Sukaldatzeko teknikak]] to [[Category:Errezetak teknikaren arabera]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Errezetak teknikaren arabera]] hv47h6tw1qfbq80yqkzgzcr7x2ozmsr 14 3297 29343 10369 2021-09-08T17:41:13Z Xabier Cañas 1211 Moving from [[Category:Sukaldatzeko teknikak]] to [[Category:Errezetak teknikaren arabera]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Errezetak teknikaren arabera]] hv47h6tw1qfbq80yqkzgzcr7x2ozmsr 14 3298 29341 10370 2021-09-08T17:41:13Z Xabier Cañas 1211 Moving from [[Category:Sukaldatzeko teknikak]] to [[Category:Errezetak teknikaren arabera]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Errezetak teknikaren arabera]] hv47h6tw1qfbq80yqkzgzcr7x2ozmsr 14 3299 29344 10371 2021-09-08T17:41:13Z Xabier Cañas 1211 Moving from [[Category:Sukaldatzeko teknikak]] to [[Category:Errezetak teknikaren arabera]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Errezetak teknikaren arabera]] hv47h6tw1qfbq80yqkzgzcr7x2ozmsr 0 3300 30730 30621 2021-09-15T14:16:33Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Baratxuri zopa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baratxuri zopa 2]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''{{osagaia|Baratxuria|Baratxuri}} zopa'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/12</ref> [[Fitxategi:Baratxuri-zopa 0001.jpg|thumb| Baratxuri zopa]] == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Zoparako ogi bat. * 2 {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} buru. * {{osagaia|Tipula}} 1. * 2 litro haragi salda. * Kaiena piper bat. * 3 {{osagaia|Arrautza|arrautza}}. == Pausoak == Lehenik, {{osagaia|tipula}} zuritu eta puska txikietan moztu behar da. Lapikora bota eta sutan jarri gero, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} txorrotada batekin. Hamar minutuz erregosi ondoren, salda bertara gehitu eta irakiten jarri. {{osagaia|Baratxuria|Baratxuri}} buruak zuritu, eta buru baten aleak osorik lapikora gehitu. Ordu erdi batez irakiten eduki, {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} aleak ongi bigundu arte. Zoparako {{osagaia|ogia}} pusketatan moztu. Zartagin edo lapiko zabal batean, beste {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} aleak txiki-txiki moztu, eta lapikoan jarri {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} txorrotada batekin eta kaiena piperrarekin. Lapikoa sutan jarri, eta, {{osagaia|baratxuria|baratxuri}}a dantzan hasten denean, kaiena piperra kendu, zoparako {{osagaia|ogia}} bertara gehitu eta etengabe nahastu, {{osagaia|ogia}} pixka bat frijitu arte. Ondoren, aurreko lapikoan irakin dugun salda bertara gehitu iragazkiaren laguntzarekin. Beste hogei bat minutuz irakiten eduki. Gatz pixka bat gehiago behar badu, gehitu. Sua itzali, eta hiru {{osagaia|Arrautza|arrautza}}k bota. Koilara baten laguntzarekin, etengabe nahastu, nahaski bat izango balitz bezala, eta, horrela, zerbitzatzeko prest daukagu. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Zopak]] [[Kategoria:Osagaia:Baratxuria]] [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:{{osagaia|Ogia}}]] onhiyn84jpboeiy1n4bihjitu6chvlk 0 3301 31909 28380 2021-09-19T12:01:01Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txekor masailak saltsan]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txekor masailak saltsan]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Txekor masailak saltsan'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/12</ref> == Osagaiak == * Kilo bat txekor masail * Hiru {{osagaia|tipula}} * Bi {{osagaia|Azenarioa|azenario}} * Hiru {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale * Litro erdi {{osagaia|Ardoa|ardo}} beltz * Basakoda bat porto * Gatza * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a * Piper hauts beltza == Pausoak == Lapiko zabal bat sutan ipini, eta, ongi berotuta dagoenean, bertan txekor masailak frijitu, olio zorrotada batekin. Gatza eta piper hautsa gehitu. Bitartean, barazki guztiak zuritu, garbitu, eta pusketa txikietan moztu. Txekor masailak ongi gorrituta dauzkagunean, barazki guztiak lapiko horretara gehitu, eta su erdian barazkiak ere gorritu arte eduki. Gutxi gorabehera, hamabost bat minutuz. Basokada porto eta {{osagaia|Ardoa|ardo}} beltz gehitu. Beste ordu erdi irakiten eduki, eta ura gehitu, masailak estali arte. Beste 50 bat minutuz irakin; oraingoan, su motelean. Epeltzen utzi, eta txekor masailak beste lapiko batera pasatu. Irabiagailu eta txinoaren laguntzaz, saltsa pasatu eta masailen lapikora bota. Guztia 10 bat minutuz irakin, eta jateko prest dago. Masailak xafletan moztu nahi baditugu, haragia hozten utzi behar da, beroa dagoenean moztuz gero puskatu egingo baitira. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Behikia]] [[Kategoria:Saltsak]] r44la13yrewri91nqeqozoecpjx35cv 0 3302 30714 30605 2021-09-15T14:13:26Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Arroza txipiroiekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroza txipiroiekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Arroza txipiroiekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/12</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: 1 kg Begi handi. 2 {{osagaia|tipula}}. Kazokada bete {{osagaia|Tomatea|tomate}} saltsa. Kopa bete {{osagaia|Ardoa|ardo}} txuri. {{osagaia|Baratxuria|Baratxuri}} buru bat. 400 gr arroz. Gatza. {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a. == Pausoak == Zuritu {{osagaia|tipula}}k, eta zatitu puska handietan. Aletu {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} burua, zuritu, eta osorik utzi. Ipini lapiko bat sutan, {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} zorrotada batekin, eta gehitu prestatu ditugun barazkiak. Horiek erregosten ditugun bitartean —20 bat minutuan, gutxi gorabehera—, garbitu begi handiak, eta moztu pusketatan. Horien tinta geroago erabiliko dugu. Barazkiak ongi erregosiak daudenean, gehitu kopa bat {{osagaia|Ardoa|ardo}} zuri, eta irakin bost bat minutuan. Jarraian, gehitu {{osagaia|Tomatea|tomate}} saltsa. Guztia ongi nahastu, gehitu litro bat ur, eta bota gatz pitin bat. Irakiten hastean, gehitu tinta poltsa, aurretik gordea dugun horixe. Guztiak 15 minutuan irakin duenean, pasatu dena txino batetik, eta ipini lapiko batean. Jarri begi handi pusketak, eta irakin beste 40 bat minutuan, su motelean. Behar izanez gero, gehitu ur pixka bat. Xehatu bi {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale, eta ipini beste lapiko batean. Gehitu {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} zorrotada bat, eta jarri sutan; {{osagaia|baratxuria|baratxuri}}ak dantzan hastean, gehitu arroza. Frijitu, minutu pare batean, arroza eta {{osagaia|baratxuria|baratxuri}}ak. Azkenik, gehitu ura, baina arrozaren kantitate berdinean. 6—7 minutu pasatu ondoren, arrozak ia ur guztia xurgatuko du. Orduan, gehitu beste ontzian prestaturiko txipiroiak, saltsa eta guzti, eta irakiten utzi, guztira 20 minutu pasatu arte. Eta gero zerbitzatu, eta kito. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Arroza]] [[Kategoria:Arrainak]] 36n180hdd1qqco8vjluvxue9de3r0l4 0 3303 31937 30763 2021-09-19T12:03:51Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txokolatezko boilurrak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolatezko boilurrak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Txokolatezko boilurrak'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/12</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: Masarako: * 500 g txokolatezko geruza. * Litro erdi esnegain. * 50 g azukre. * 75 g gurin. Estaldurarako: * 100 g txokolatezko geruza. * 20 g gurin. * 50 cl esnegain. * Kakao hautsa. == Pausoak == Lehenik, masarako esnegain litroa irakiten jarri lapiko batean. Irakitean, sutik kendu. Geruzarako txokolatea, azukrea eta gurina ontzi borobil batean ipini. Lapiko bat urez erdira arte bete, eta haren gainean ontzi borobil hori jarri. Su motelean ipini, eta goiko ontziko txokolate guztia urtu arte eduki, noizbehinka nahastuz. Oso garrantzitsua da su motelean egitea. Esnegaina gehitu. Lapikotik kendu ontzia, eta ongi nahastu. Hozkailuan sartu hurrengo egunera arte. Biharamunean, estaldurarako txokolatea prestatzen hasiko gara. Horretarako, txokolatea eta gurina ontzi batean jarri, eta, aurreko egunean bezala, urez betetako beste lapiko baten gainean jarri. Su motelean dena ongi urtua dugunean, hozkailutik atera prestatutako boilur masa. Koilara txiki baten laguntzaz, bolatxoak egin. Koilara masari itsatsia gera ez dadin, ur berotik pasatu. Bolatxoak egin ondoren, estaldurako txokolatean pasatu, eta erretilu batean jarri; berriro hozkailuan sartu. Estaldura hotza dagoenean, kakao hautsetan sartu, eta jateko prest dauzkagu. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Azkenburukoak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txokolatea]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Txokolatea]] 23k35rvvrz63gv2u0c203sn3sbzlz3q 0 3304 31952 28226 2021-09-19T12:05:31Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Zainzuri freskoak udaberriko olio ozpinarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zainzuri freskoak udaberriko olio ozpinarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''{{osagaia|Zainzuria|Zainzuri}} freskoak udaberriko olio ozpinarekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/12</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * 20 {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}} * 50 g ziza * Piper berdea * Piper gorria * {{osagaia|tipulina|Tipulin}}a * Baserriko {{osagaia|Arrautza|arrautza}} * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a * Sag{{osagaia|Ardoa|ardo}} ozpina * Gatza * Kafe koilarakada bat azukre == Pausoak == {{osagaia|Zainzuria|Zainzuri}}ak ipurdi aldean zentimetro inguru moztu eta gero, goitik behera zurituko ditugu. Kontuan hartu puntako aldea ez dela behin ere zuritu behar. Lapiko handi bat urez bete, gatza bota, eta azukre pitin bat ere bai. Irakiten hasitakoan, {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}ak gehitu, eta ordu laurden batez irakin; {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}en lodieraren arabera, beharbada denbora gehixeago eduki beharko dugu. Gero, sua itzali, eta {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}ak bertan utzi. Piperrak eta {{osagaia|tipula}} zati txiki-txikietan moztu. Ontzi batean jarri, gehitu gatza, ozpina eta {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada bat. Gutxi gorabehera, olioak ozpin kantitatearen hirukoitza izan beharko luke. Gorde. Udaberriko zizak xehatu, eta olio ozpinetara gehitu, gordinik. Dena ongi nahastu. Plater edo erretilu batean, {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}ak erditik moztuta ipini, eta gainetik, bakoitzaren gustura, olio-ozpinarekin ongi busti. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Zainzuriak]] 8kx1fnx30vobdzmsuexy9jcu71zglg7 0 3305 31927 28257 2021-09-19T12:02:43Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txitxarroa piperrada eta patata purearekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txitxarroa piperrada eta patata purearekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Txitxarroa piperrada eta {{osagaia|patata}} purearekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/12</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Bi txitxarro * Piper gorri bat * Bi piper berde * Bi {{osagaia|tipulina|tipulin}} * Lau {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale * Bi {{osagaia|patata}} handi * {{osagaia|Perrexila|Perrexil}} * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a * Ozpina * Gatza == Pausoak == {{osagaia|Patata}} purea prestatzeko: {{osagaia|patata}}k zuritu, laukietan moztu eta lapiko batean urez estalita berotzen jarri. Gatz pitin bat bota, eta irakiten mantendu. Hogei bat minutu pasa ondoren, basokada bat esne gehitu, eta irakiten utzi beste hamabost minutuz. {{osagaia|Patata}} biguna dagoenean, sutik atera; {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada bat gehitu, eta irabiagailuaren laguntzaz {{osagaia|patata}} purea egin. Barazki guztiak garbitu, zuritu eta laukitxoetan moztu. Zartagin zabal bat berotzen jarri, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada batekin. Barazkiak bertara gehitu, eta erregosi su bizian, kolore pixka bat har dezaten. Hogei bat minutu pasa ostean, sutik kendu eta gorde. Txitxarroak erosterakoan bi xerratan moztuta emateko eskatuko dugu. Plantxa zabal bat hartu, eta berotzen jarri. Ondo beroa dagoenean, txitxarro xerrak jarri, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada bat bota eta lau minutuz arraina ukitu gabe frijitu. Ondoren, poliki, buelta eman eta beste hiru bat minutuz eduki. Arrain xerrak frijitu ahala, barazkia dugun zartaginera atera. Ozpin zorrotada bat gainetik bota. Platerean zerbitzatzeko, arrainaren inguruan barazkiak eta {{osagaia|patata}} purea jarri. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Osagaia:Piperra]] aeiqbrh9ljsaqszmzynup7l88ocb6vf 0 3306 30726 30617 2021-09-15T14:16:02Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Bakailao kokotxak gari zainzuri eta piper freskoekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao kokotxak gari zainzuri eta piper freskoekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Bakailao kokotxak gari {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}} eta piper freskoekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/12</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Kilo bat kokotxa * 2 piper handi * Dozena bat gari{{osagaia|Zainzuria|zainzuri}} * Gatza * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a * {{osagaia|Perrexila|Perrexil}} == Pausoak == Lehenik, labea berotzen ipini 200 gradutan; ondoren, piperrak garbitu, eta labeko erretilu batean jarri. Labera sartu, eta 30 minutuz erreko ditugu. Labetik atera eta gero epeltzen utziko ditugu, zuritu aurretik. Lapiko bat urez bete, eta irakiten jarri. Bitartean, gari {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}ak zuritu, eta ura irakiten hastean, bota gatz pitin bat. Komeni da zazpi bat minutuz egosi eta gero ur hotzetara pasatzea, erabat hozteko eta bere puntu egokia mantentzeko. Plantxa bat berotzen ipini, eta kokotxak gaztu ondoren plantxan jarri. Hasieran, azalaren aldetik lau minutuz berotu. Kokotxei buelta eman aurretik, kostratxo bat egingo zaie; horrek emango digu pista buelta noiz eman jakiteko. Ondoren, beste hiru bat minutuz eduki, eta erretilu batera pasa. Zartagin batean eta olio zorrotada on batekin, piperrak eta gari {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}ak berotuko ditugu. Modu txukunean, kokotxak eta barazkiak olioarekin bustiko ditugu. Bukaeran, {{osagaia|perrexil}} xehetua gehitu, eta jateko prest izango dira. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Arrainak]] [[Kategoria:Osagaia:Piperra]] [[Kategoria:Osagaia:Zainzuriak]] rzojl1mrb9kyw4ks66kfejcssi1tfxe 0 3307 31205 29356 2021-09-16T10:52:30Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txanpinoi txapelak plantxan, arroz odolkiarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txanpinoi txapelak plantxan, arroz odolkiarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Txanpinoi txapelak plantxan, arroz odolkiarekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/12</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Hamasei txanpinoi handi * Bi {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale * {{osagaia|tipulina|Tipulin}} bat * {{osagaia|Perrexila|Perrexil}} * Arrozezko odolki bat * Gatza * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina == Pausoak == Lehenik, {{osagaia|tipulina|tipulin}}a zati txikitan moztu, eta lapiko batean {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} txorrotada batekin erregosi su oso motelean, hogei bat minutuz. Ondoren, {{osagaia|baratxuria|baratxuri}}ak xehatu, eta bertara gehitu. Bost edo hamar minutuz eduki, ongi erregosi arte. Plantxa sutan berotzen jarri —edo zartagin bat—. Ondo berotuta dagoenean, txanpinoi txapelak bertan jarri, zuloa behera begira dutela. Gainetik, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} txorrotada bat bota, eta hiru minutuz bertan eduki. Ondoren, buelta eman, eta {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} txorrotada bat gehitu eta gatza ere bota. Beste hiru minutuz eduki. Plantxatik atera txapelak, eta barazkiak ditugun lapikora gehitu. {{osagaia|Perrexil}} xehatua ere lapikora gehitu, eta guztia ongi nahastu. Erabili dugun plantxa sutan mantendu, eta bertan arrozezko odolkia xafletan moztuta jarri. Ahal bada, 16 xafla. Pare bat minutu pasatu ondoren, buelta eman, eta beste bi minutuz eduki. Lau txapel jarri plater bakoitzean. Txapel bakoitzaren zuloan, barazkiak bota, eta gainean arrozezko odolki puska. Saltsaren bat nahi izanez gero, piper gorri saltsa oso ongi doakio. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Plantxan]] [[Kategoria:{{osagaia|Onddoak|Onddo}}ak]] [[Kategoria:Arroza]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] 7qez1x3k2h4ykmpw4g4p2n50l3b53ic 0 3308 30947 28253 2021-09-15T20:06:16Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Kuia txikiz eginiko milorria, bakailaoz betea]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia txikiz eginiko milorria, bakailaoz betea]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Kuia txikiz eginiko milorria, bakailaoz betea'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/12</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Bi kuia txiki. * 400 gramo bakailao gezatu. * Bexamela egiteko: * Gurina, {{osagaia|Irina|irina}}, gatza. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a. == Pausoak == Bexamela egiteko, gurina lapiko batean jarri eta berotu urtu arte. Orduan {{osagaia|Irina|irina}} nahastu, eta etengabe irabiatuz, esne beroa pixkanaka pixkanaka gehitu. Gatz pixka bat bota, eta bost minutuz irakin, nahasteari utzi gabe. Hozten utzi, eta gorde. Bakailao kantitate erdia tako txikitan egin, zartagin batean pasa, su bizian, eta bexamelari gehitu. Beste bakailaoa laminatan moztu, eta zartagin batean, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada batekin, ahalik eta su motelenean bost minutuz konfitatu. Kuia txikia garbitu, xaflatan moztu, eta zartagin batean xafla guztiak plantxa balitz bezala buelta eta buelta frijitu. Gero, labeko erretilu batean xafla batzuk ipini, eta bakoitzaren gainean bakailao bexamel koilarakada bat jarri. Ondoren, gainean bakailao konfitatu xerra bat jarri, eta, bukatzeko, beste kuia xafla bat, tapaki gisara. Horrela milorri guztiak osatu. Labea berotu, eta ondo beroa dagoenean, pare bat minutuz 180 gradutan labean sartu berotzeko. Nahi izanez gero, {{osagaia|gazta}} birrindua ere gehitu dezakegu. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Kuiatxoa]] [[Kategoria:Osagaia:Kuia]] [[Kategoria:Arrainak]] sr47y9xzxorm6hzu1wvubztbbxlfere 0 3309 30844 30556 2021-09-15T14:53:13Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Frantziar lekak perretxiko eta otarrainxkekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Frantziar lekak perretxiko eta otarrainxkekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Frantziar lekak perretxiko eta otarrainxkekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/12</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * 600 g leka. * 200 g perretxiko. * Dozena bat otarrainxka. * {{osagaia|Tomatea|Tomate}} ale bat. * 2 {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a. * Gatza. == Pausoak == Frantziar leken berezitasuna da lekak borobilak direla. Behin egosi ondoren, kolore berde bizia hartzen dute eta haragi mamitsua daukate. Lekek bi ertzetan dituzten gogortasunak kendu, eta ontzi batean ipini ur hotzetan, hamar bat minutuz. Horrela, garbitu egingo dira, eta urez hidratatu ere bai. Lapiko bat urarekin ipini, eta irakiten jarri, gatz pitin batekin. Irakitean lekak bertara bota, eta 15 bat minutuz irakiten eduki. Ondoren, berriz ere, ur hotzetara pasatu, egosi puntua gorde dezaten. Zartagin batean {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada bat jarri, eta bi {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} aleak txiki-txiki moztu, eta gehitu. {{osagaia|Baratxuria|Baratxuri}}ak dantzan hastean, perritxikoak osorik bota. Hiru bat minutuz dena ongi erregosi, eta ontzi batera atera, eta gorde. Beste zartagin batera olio zorrotada bat bota, eta dugun {{osagaia|Tomatea|tomate}} alea karratu txikietan moztuta oliora gehitu; gatz pitin bat bota, eta pare bat minutuz eduki su motelean. Bitartean, otarrainxkak zuritu, eta zartagin batera bota. Bi minutuz eduki ondoren, buelta eman, eta lekak eta perretxikoak gehitu. Guztia berotu arte eduki zartagian, nahastuz, eta prest izango da platerera zerbitzatzeko. Argazkian ikusten den bezala, {{osagaia|Tomatea|tomate}}ari azala kenduz gero, azalarekin apaingarri polit bat egin daiteke. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Lekaleak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:{{osagaia|Onddoak|Onddo}}ak]] [[Kategoria:Mariskoa]] kkqhumtvxizedv3s1zjtdbslanv360s 0 3310 32290 10401 2021-09-20T08:09:49Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Udako entsalada]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Udako entsalada]] 1g5rh0la0zdqg2sool0c7w8lxopbcsq 14 3311 29347 10406 2021-09-08T17:41:13Z Xabier Cañas 1211 Moving from [[Category:Sukaldatzeko teknikak]] to [[Category:Errezetak teknikaren arabera]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Errezetak teknikaren arabera]] hv47h6tw1qfbq80yqkzgzcr7x2ozmsr 0 3312 31203 28266 2021-09-16T10:52:24Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txanpinoi txapelak orburu eta ziazerbaz beteak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txanpinoi txapelak orburu eta ziazerbaz beteak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Txanpinoi txapelak {{osagaia|Orburua|orburu}} eta ziazerbaz beteak'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/13</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * 6 {{osagaia|Orburua|orburu}} * Ziazerba sorta eder bat * 2 dozena txanpinoi fresko * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina * {{osagaia|Irina|Irina}} * Gatza * Esne gain baso erdi bat == Pausoak == {{osagaia|Orburua|Orburu}}ak prestatzen hasiko gara. Lapiko handi batean ura erdira arte bete, bi koilarakada irin gehitu, eta ondo nahastu. Gatz pitin bat bota, eta sutan jarri irakin arte. Bitartean, {{osagaia|Orburua|orburu}}ak txortena moztu gabe zuritu. {{osagaia|Orburua|Orburu}}aren punta moztu, pare bat zentimetro zabal. Ondoren ur irakinetan sartu, eta bertan irakin hogei bat minutuz. Gorde. Hoztean {{osagaia|Orburua|orburu}}a laurdenetan moztu. Ziazerbak garbitu, eta lapiko batean olio zorrotada batekin erregosi, gatz pitin bat bota eta gorde. Txanpinoiei txortena kendu, txapela bakarrik erabiliko dugu. Zartagin zabal bat hartu eta txapelak bertan jarri behera begira, olio zorrotada batekin. Gatz pitin bat bota, eta hiru minutuz frijitu. Ondoren buelta eman, eta hiru minutuz beste aldetik frijitu. Bukatzeko, eta zartaginean txapelak dauzka{{osagaia|Gulak|gula}}, txapel bakoitzaren gainean {{osagaia|Orburua|orburu}} laurden bat ipini, eta ziazerba koilarakada bat. Txanpinoi guztiak prest dauzkagunean kontu handiz erretilu batera pasa; zartagin horretara esne gaina gehitu, eta irakin bat eman. Ondoren, txanpinoien gainera bota esne gain krema hori. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:{{osagaia|Onddoak|Onddo}}ak]] [[Kategoria:Osagaia:Barrengorriak]] nqc9a8sk38k02b8167dx66aj7yan16r 0 3313 31099 30354 2021-09-16T10:40:19Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Odolkiz beteriko brik orriak babarrun kremarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Odolkiz beteriko brik orriak babarrun kremarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Odolkiz beteriko brik orriak babarrun kremarekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/13</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * 4 Brik orri. * Litro erdi esne. * 2 Koilarakada irin. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} txorrotada bat. * Gurin koilarakada bat. * Odolki egosi bat. * Babarrun prestatuak. * Eguzki lore olioa, frijitzeko. * Gatza. == Pausoak == Errezeta honek aurrez prestaturiko jaki bat berrerabiltzeko aukera emango digu. Babarrunak edota odolkia soberan prestatu baditugu, gorde, eta errezeta honetarako erabili. Lehenik, odolki egosiari hestea kendu, eta barruko mamia ontzi batean jarri. Lapiko batean gurin koilarakada bat bota, eta olioa berotzen jarri; jarraian, bi koilarakada irin gehitu, eta ongi nahastu dena. Ondoren, litro erdi bat esne gehituz joan, bexamela lortuko dugu horrela. Etengabe nahastu. Ondoren, odolkia daukagun ontzira bota, eta dena ongi nahastu. Gatz pitin bat ere gehitu, baina, kontuz, odolkiak berak izango du, eta, beraz, ez bota gehiegi. Aurrera jarraitu aurretik, guztia hoztuta edukitzea komeni da. Bitartean, babarrunak irakin, eta irabiagailuaren laguntzaz krema egin. Brikak prestatzeko, orri bakoitza lau zatitan moztu. Zati bakoitzaren erdian koilarakada bat odolki ore jarri, eta brikarekin bildu, hoditxo baten gisara. Hala jarraitu brik guztiak bete arte. Lapiko txiki bat eguzki lore olioaz erdiraino bete, eta berotzen jarri. Ondo beroa dagoenean brikak frijitzen hasi. Frijitu ahala, erretilu batera pasa, sukaldeko paper gainera, duten olio soberakina kentzeko. Mahaira zerbitzatzeko, plater bakoitzean bost brik jarri, eta gainetik babarrun kremaz busti. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Osagaia:Txerrikia]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] pbiixiwdv2mqvl1y8oqgocxtfoeymmq 0 3314 34893 30941 2021-10-12T17:15:05Z Gaztarrotz 1953 /* Pausoak */ wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Kremaz beteriko krepeak'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/13</ref> == Osagaiak == Kremarentzako osagaiak : * 8 {{osagaia|Arrautza|arrautza}}. * 225 gramo azukre. * 100 gramo irin. * Litro bat baserriko esne. * Banilla-makila zatitxo bat. Krepeak egiteko osagaiak: * 6 {{osagaia|Arrautza|arrautza}}. * 200 gramo irin. * 75 gramo gurin. * 50 gramo azukre. * Litro erdi esne. == Pausoak == Krema prestatzen hasiko gara lehenik. Lapiko batean esnea berotzen jarri, banilla makilatxoarekin batera, eta bitartean, arrautzen gorringoak ontzi batean jarri. Azukrea ontzira nahasi, eta bost minutuz etengabe irabiatu. Ondoren, {{osagaia|Irina|irina}} gehitu, eta kontu handiz nahasi. Berotutako esnearen erdia ontzira bota, eta ondo nahastu. Lapikoan gelditu zaigun esnea irakin artean berotu, eta banilla makilatxoa kendu; ondoren, ontzian duguna lapikora irauli. Bost minutuz irakiten eduki, etengabe nahastuz, eta gero, hozten utzi. Krepeak egiteko, ontzi batean ondorengo osagai hauek nahastuko ditugu: {{osagaia|Arrautza|arrautza}}k osorik, 50 gramo azukre eta 200 gramo irin; dena ongi irabiatu. Gero, esnea gehitu, eta nahasi. Zartagin ertain batera 75 gramo gurin bota, eta urtzean, aurreko ontzira nahasi. Ondoren, zartagin bera berotzen jarri, eta beroa dagoenean, bertara kazokada bat krepe masa bota; zartagia alde batetik bestera suabe mugituz, masa zartagin guztira zabaldu. Segundo gutxi batzuen ostean, buelta eman, eta segidan, plater batera atera. Gainontzeko masarekin gauza bera egin. Orain, krepe guztiak krema koilarakada batez bete, eta erditik moztu. Labeko erretiluan jarri, eta labean pare bat minutuz berotu ondoren, mahaira zerbitzatu. Nahi baduzue, karamelu saltsa batez busti, eta ukitu gozoagoa lortuko duzue. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Krepeak]] [[Kategoria:Krema]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] i6kg9yv0cxjn7jqbvx7qp8ysxbnarw6 0 3315 30939 30543 2021-09-15T20:05:26Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Krema ingelesa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Krema ingelesa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Krema ingelesa'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/13</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Litro bat baserriko esne. * 10 {{osagaia|Arrautza|arrautza}} gorringo. * 250 gramo azukre. * Banilla makila. == Pausoak == Banilla makila erditik zatitu, eta barruan dituen hazitxoak atera; ondoren, lapikoan jarri esnearekin batera. Sutan jarri, eta bertan eduki irakin arte. Ondoren, itzali. Bitartean, ontzi batean, {{osagaia|Arrautza|arrautza}} gorringoak eta azukrea bost minutuz etengabe irabiatu, irabiagailuaren lagutzaz. Ondoren, esnearen erdia gorringoak ditugun ontzira gehitu, eta ongi nahastu. Nahastu ondoren, beste esne erdia dugun lapikora dena irauli. Berriz ere sua piztu, baina oraingoan ahalik eta su motelenean, irakin gabe. Etenik gabe esnea mugitu egurrezko koilara baten laguntzaz. Hauxe izango da errezeta honetako unerik garrantzitsuena; izan ere, irakiten hasiko balitz, galdu egingo litzateke, eta ez genuke kremarik lortuko. Beraz, etengabe mugitu, gutxi gorabehera 85- 90 gradu hartu arte. Termometrorik ez baduzue, kremaren lodierarekin konturatuko zarete noiz dagoen egina: koilara kremaz bete eta behatza pasatuz gero kremaren arrastoa gelditzen denean. Horixe da krema sutatik ateratzeko garaia. Jarraian, beste ontzi batera pasatu, berotik kendu beharrean baikaude. Pare bat minutuz etengabe nahasten jarraitu. Ondoren, ongi hozten utzi, eta prest daukagu kopatxo edo kikaratan zerbitzatzeko . == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Azkenburukoak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Krema]] [[Kategoria:Esnekiak]] 9gdvroihxxuc3n57xpzgebih5ezbb9j 0 3316 31125 29377 2021-09-16T10:42:19Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Orburuak entsaladan, raf tomateekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburuak entsaladan, raf tomateekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''{{osagaia|Orburua|Orburu}}ak entsaladan, raf {{osagaia|Tomatea|tomate}}ekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/13</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Dozena bat {{osagaia|Orburua|orburu}}. * 4 raf {{osagaia|Tomatea|tomate}}. * {{osagaia|tipulina|Tipulin}} bat. * Lolo letxuga. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina. * Gatza. * Ozpina. * Piperrautsa. * {{osagaia|Irina|Irina}}. == Pausoak == Hasteko, {{osagaia|Orburua|orburu}}ak prestatuko ditugu, horixe dugu errezeta honetako lanik handiena. Lapiko handi batean ura erdira arte bete, 2 koilarakada irin gehitu, eta ondo nahastu. Gatz pitin bat bota, eta sutan jarri irakin arte. Bitartean, {{osagaia|Orburua|orburu}}ak zuritu; txortena ere moztu gabe zuritu. {{osagaia|Orburua|Orburu}}aren punta moztu pare bat zentimetro zabal. Ondoren, ur irakinetan sartu, eta irakin hogei bat minutuz. Gorde. Letxuga garbituko dugu, eta ongi lehortu. {{osagaia|tipulina|Tipulin}}a xafla finetan moztu, {{osagaia|Tomatea|tomate}}a xerra lodixeagoetan moztu. Baita {{osagaia|Orburua|orburu}}ak ere, goitik behera moztu (argazkian ikusten den bezala). Plateraren muntatzen hasiko gara: plater baten erdian letxuga hosto batzuk ipini. Inguruan {{osagaia|Tomatea|tomate}}ak jarriko dizkiogu, baita {{osagaia|Orburua|orburu}} xaflak {{osagaia|Tomatea|tomate}}en artean ere. Azkenik, {{osagaia|tipulina|tipulin}}a jarri guztiaren gainean. Olio ozpin bat egin, bakoitzaren gustura; eta koilara baten laguntzaz dena ongi busti. Bukatzeko, piperrautsa gainetik bota eta jateko prest dugu entsalada. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Entsalada]] [[Kategoria:Osagaia:Orburuak]] [[Kategoria:Entsaladak]] 3orh172zksti0c4829e9v659cdlog6c 0 3317 30706 30595 2021-09-15T14:12:40Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Arrautzak kardu eta kutixiekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautzak kardu eta kutixiekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''{{osagaia|Arrautza|Arrautza}}k {{osagaia|Kardoa|kardo}} eta kutixiekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/13</ref> == Osagaiak == Osagaiak lau pertsonarentzat: * {{osagaia|Kardoa|Kardo}} bat. * Dozena bat gari {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}. * {{osagaia|Urdaiazpikoa|Urdaiazpiko}}a, 100 gramo. * {{osagaia|Gulak|Gula}}, 250 gramo. * Zortzi {{osagaia|Arrautza|arrautza}}. * {{osagaia|Baratxuria|Baratxuri}}ak, 2 ale. * {{osagaia|tipulina|Tipulin}}a. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a. * {{osagaia|Irina|Irina}}. * Gatza. == Pausoak == Errezeta honetarako, {{osagaia|Kardoa|kardo}} freskoa erabiliko dugu, baina nahi izanez gero, kontserbakoa ere erabil dezakezue. {{osagaia|Kardoa|Kardo}} freskoak garbitu eta zuritu, hari guztiak ongi kendu arte. Pazientziarekin, denbora hartu. Ondoren, {{osagaia|Kardoa|kardo}} bakoitza pusketatan moztu. Lapiko bat urez bete, eta irakiten jarri. Gatz pixka bat bota. Bertan, hamar minutuz bakarrik egosi {{osagaia|Kardoa|kardo}}ak (lehenengo irakinaldi hori {{osagaia|Kardoa|kardo}}ak duen zapore indartsua murrizteko da). {{osagaia|Kardoa|Kardo}}a atera, eta dagoeneko irakiten prest dugun beste lapiko batera pasatu. Tapa azkarrarekin erabil daitekeena izan behar du derrigorrean. Ordubetez tapa azkarrarekin egosi. Gero, atera, eta gorde. Salda pixka bat ere gorde geroko. Lapiko zabal batean, {{osagaia|tipulina|tipulin}}a zati txikitan erregosten jarri, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada batekin, hamabost bat minutuz. Segidan, {{osagaia|baratxuria|baratxuri}}ak fin moztu eta gehitu egingo dizkiogu. Baita {{osagaia|Urdaiazpikoa|urdaiazpiko}}a ere, laukitan moztuta. Irin koilarakada pare bat gehitu eta ongi nahastu ondoren, {{osagaia|Kardoa|kardo}}aren salda pixkanaka gehitu, gatz pitin batekin eta {{osagaia|Kardoa|kardo}}ekin batera. Hamar minutuz, poliki irakin, su motelean. Bitartean, lapiko batean gari {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}ak egosi, bost minutuz. Horiek ere {{osagaia|Kardoa|kardo}}a dugun lapikora gehitu, gulekin batera. Bukatzeko, {{osagaia|Arrautza|arrautza}}k lapikoan ireki banan-banan, gatz pitin bat bota, eta lapikoa estali. Lau minutuz, {{osagaia|Arrautza|arrautza}}k erdi egosita izango ditugu; eta dena mahaira zerbitzatzeko prest. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Kardua]] [[Kategoria:Arrainak]] swua5ch7qfkf76ovjsfk7rd18rytyis 0 3318 30832 26095 2021-09-15T14:52:21Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Etxeko bizkotxoa marrubiekin eta esne gainarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Etxeko bizkotxoa marrubiekin eta esne gainarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Etxeko bizkotxoa marrubiekin eta esne gainarekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/13</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: Bizkotxorako: * 4 {{osagaia|Arrautza|arrautza}} * 4 koilarakada irin * 6 koilarakada azukre * Gurina * {{osagaia|Irina|Irina}} Barrurako: * Litro erdi esne gain * Kilo erdi marrubi * 150 g azukre == Pausoak == Lehenik, bizkotxoa egiteko labea berotzen jarri, 180 gradutan. Labeko erretiluan laberako paper berezia ipini —{{osagaia|tipula}} paper izenez ezagutzen da—, gurinarekin igurtzi eta irin pixka bat bota, bizkotxoa erants ez dadin. Bi ontzi hartu, eta batean {{osagaia|Arrautza|arrautza}} gorringoak jarri eta bestean zuringoak. Gorringoetan lau koilarakada azukre gehitu, eta bost minutuz etengabe irabiatu, eskuz edo makinaren laguntzaz. Ondoren, {{osagaia|Arrautza|arrautza}} zuringoak harrotzen hasiko gara. Horretarako, indartsu eta etengabe irabiatu, eta gogortzen hastean bi koilarakada azukre gehitu, eta segi eragiten. Erabat gogorra dagoenean, zuringo horiek gorringoetara gehitu, poliki-poliki. Koilara handi baten laguntzaz, bi osagai horiek poliki-poliki nahastu. Ondoren, lau koilarakada irin gehitu, banan-banan, ahalik eta polikien dena nahastu, harrotasuna erabat gal ez dezan. Labeko erretiluan zabaldu, eta labean sartu zortzi edo hamar bat minutuz. Labetik atera, eta hozten utzi; erretilutik ateratakoan, papera kendu. Marrubiak garbitu, eta zortzi marrubi izan ezik beste guztiak pusketatan moztu, eta ontzi batean jarri. Zortzi marrubiak xafla finetan moztu, eta gorde. Beste ontzi batean, esne gaina jarri 150 g azukrerekin batera. Ongi irabiatu esne gaina harrotu arte. Orain, marrubi puskekin nahastu. Bizkotxoa muntatzeko, zortzi lauki luzetan moztu. Lehenengo, lau lauki luzetan marrubi eta esne gain krema zabaldu, bizkotxoen gainean, eta, ondoren, beste lau pusketak jarri gainean. Beste marrubiak eta esne gain krema gehixeago zabaldu gaineko bizkotxoan, eta, bukatzeko, marrubi xaflak jarri apaingarri moduan. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Azkenburukoak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Fruta]] [[Kategoria:Osagaia:Fruta]] [[Kategoria:Bizkotxoak]] auw13do4xy716z9ax4yrsevfpo08g8b 0 3319 31103 28366 2021-09-16T10:40:37Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Oilagorrak saltsan]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oilagorrak saltsan]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Oilagorrak saltsan'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/13</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * 4 oilagor * 2 {{osagaia|tipula}} * {{osagaia|Azenarioa|Azenario}} bat * 3 {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale * 2 errezil sagar txiki * Oporto basokada bat * 2 basokada Arabako Errioxako {{osagaia|Ardoa|ardo}} beltz * Piperbeltza * Gatza * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a == Pausoak == Oilagorrak lumatu eta garbitu. Ondoren, errezil sagarrak erditik moztu eta oilagor bakoitzaren barruan sartu. Gatza eta piperbeltza bota, eta lapiko batean, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada batekin erregosi, 10 minutuz, alde guztietatik ongi gorritu arte. Bitartean, {{osagaia|baratxuria|baratxuri}}ak, {{osagaia|tipula}} eta {{osagaia|Azenarioa|azenario}}a pusketatan moztu, eta oilagorretara nahastu. Beste 15 bat minutuz eduki, barazki horiek ere gorritu eta erregosi puntu bat har dezaten. Ondoren, oporto eta {{osagaia|Ardoa|ardo}} basokadak gehitu, eta irakiten eduki {{osagaia|Ardoa|ardo}}aren kantitatea erdira jaitsi arte. Urez dena ongi estali, eta pare bat orduz, su motelean irakiten eduki. Gatz pitin bat gehiago bota. Lapikotik oilagorrak atera, eta tripako sagar pusketak lapikoan utzi. Oilagorrak erretilu batean gorde. Lapikoko saltsa irabiatu eta, txino baten laguntzaz, beste lapiko batera pasatu. Oilagorrak bertan sartu, eta beste ordu laurden batez irakin saltsa loditu arte. Prest dauzkagu mahaira zerbitzatzeko. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Ehiza]] [[Kategoria:Saltsak]] lbxff54meymqqgiirvoy40b4d4a41uh 0 3320 31117 30531 2021-09-16T10:41:47Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Onddoz beteriko kiribil kurruskatsua, kuia kremarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddoz beteriko kiribil kurruskatsua, kuia kremarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''{{osagaia|Onddoak|Onddo}}z beteriko kiribil kurruskatsua, kuia kremarekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/13</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: Kremarentzako * 300 g kuia * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a * 2 {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale * {{osagaia|tipulina|Tipulin}}a * Esne gain basokada bat * Gatza Kiribilentzat * 200 g {{osagaia|Onddoak|onddo}} * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a * Gurin koilarakada bat * {{osagaia|tipulina|Tipulin}}a * 3 koilarakada irin * Litro erdi esne * Gatza * Piper hauts beltza * 8 brik orri == Pausoak == Krema prestatzeko, lapiko batean {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada bat bota; eta berotutakoan, {{osagaia|tipula}} eta {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} aleak puska handietan gehitu. 10 minutuz erregosi ondoren, kuia ere azala kenduta eta puska handietan moztuta bota bertara. Urez estali, baina juxtuan, pasatu gabe eta ondoren esne gain basokada ere gehitu. Guztia su bizian irakin ondoren, irabiagailutik pasa, gatz pitin bat bota eta gorde. Kiribilak prestatzeko, lehenik {{osagaia|Onddoak|onddo}}ak garbitu eta pusketa txikietan moztu. Bitartean, lapiko zabal batean {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada jarri, eta {{osagaia|tipulina|tipulin}}a pusketa txikietan moztuta bertan jarri; 10 minutuz erregosi. Jarraian, {{osagaia|Onddoak|onddo}}ak gehitu, eta beste 10 minutuz erregosi. Gatz pitin bat eta piper hauts beltza ere gehitu. Ondoren, gurin koilarakada gehitu, eta hiru koilarakada irin ere bai. Dena ongi nahastu, eta litro erdi esnea pixkanaka gehituz joango gara. Nahastu eta saltsa krematsu bat lortuko dugu. 10 minutuz irakin ondoren, prest izango dugu krema. Hozten utzi beharra dago, ordea, brik kiribilak errazago betetzeko. Brik orriak hartu eta, taloak balira bezala, erdian {{osagaia|Onddoak|onddo}} krema koilarakada pare bat jarri, eta buelta pare bat emanez kiribil itxuran bildu, Horrela zortzi kiribilak bete arte. Labea berotzen jarri, eta 180 gradutan bost minutuz mantendu, berotu eta gorritu daitezen. Jarraian mahaira ateratzeko prest daude; horretarako, kuia krema pixka batez busti ditzakegu. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Onddoak]] [[Kategoria:{{osagaia|Onddoak|Onddo}}ak]] [[Kategoria:Osagaia:Kuia]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Osagaia:Perretxikoak]] ps4jdk1l66wwyrjvxenoyjdc4k3msud 0 3321 31351 10446 2021-09-17T08:07:25Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Alberjinia beteak haragi xehatuarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Alberjinia beteak haragi xehatuarekin]] 7e9oxke18g08leaotfklabx0jd96h2r 0 3322 31354 10448 2021-09-17T08:07:55Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Andaluziako gazpatxoa]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Andaluziako gazpatxoa]] eha0ry5oep6cxrt5843ecdah5djof90 0 3323 31358 10450 2021-09-17T08:08:35Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautzak kardu eta kutixiekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautzak kardu eta kutixiekin]] g924c69nufudg79zi71ctou1svtlms4 0 3324 31361 10452 2021-09-17T08:09:05Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz odolkia, piper eta galeper arrautzekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz odolkia, piper eta galeper arrautzekin]] 4m3mpxfxah6jxdd6l0rh16hnyph5yd0 0 3325 31362 10454 2021-09-17T08:09:15Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroza txipiroiekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroza txipiroiekin]] 8o7oqviqt5fnoscb115uvm1yp03b5yz 0 3326 31363 10456 2021-09-17T08:09:25Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrozezko odolki kruxpetak piper kremarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrozezko odolki kruxpetak piper kremarekin]] hzpirdzsz9dzyup4fh1lbxjh2fr8ppy 0 3327 31370 10458 2021-09-17T08:10:35Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baratxuri zopa 2]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baratxuri zopa 2]] lj15kp6m870r6e344vrou2y7qx1sk48 0 3328 31371 10460 2021-09-17T08:10:45Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baratxuri zopa bakailaoarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baratxuri zopa bakailaoarekin]] c541zt43xrxjojn63tltnufw1oo56bf 0 3329 31372 10462 2021-09-17T08:10:55Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta otarrainxka risottoa]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta otarrainxka risottoa]] nfwhomwl0jnfc6bq66g5qmq732xzejo 0 3330 31373 10464 2021-09-17T08:11:05Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta txekor azpizun erregosia]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta txekor azpizun erregosia]] t9gsvatwitlozyxccas8r6r1tc60g4o 0 3331 31374 10466 2021-09-17T08:11:15Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta txipiroi entsalada]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta txipiroi entsalada]] oslrzb2vs04q84w3gfkl653lrbvhozv 0 3332 31385 10468 2021-09-17T08:13:05Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bruselazak borraja eta urdaiazpikoarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bruselazak borraja eta urdaiazpikoarekin]] bd3fi23jbd39q2fgbva5q8pyexx18s4 0 3333 31379 10470 2021-09-17T08:12:05Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baserriko ogi tosta berezia]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baserriko ogi tosta berezia]] 7tln2aa1unsqwxpmijyllmjc31c9tih 0 3334 31376 10472 2021-09-17T08:11:35Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta zapo risotoa]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta zapo risotoa]] 263gtautsrraauj7gt3gjiz1fyadyn3 0 3335 31377 10474 2021-09-17T08:11:45Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki krepeak]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki krepeak]] gxz0vptr6qltg4ya8bo0x3sbusuzwda 0 3336 10477 2018-04-21T15:38:21Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Etxean eginiko espagetiak barazkiekin]]» orria «[[Errezeta-liburua/Etxean eginiko espagetiak barazkiekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Errezeta-liburua/Etxean eginiko espagetiak barazkiekin]] 2v3sgwv3voaqxyhkovgat8ck7otkitr 0 3337 31431 10479 2021-09-17T08:20:46Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fideua barazki eta muskuiluekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fideua barazki eta muskuiluekin]] 7mlte71ph8qymizt352rdsav8ijl90n 0 3338 31432 10481 2021-09-17T08:20:56Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fideua otarrainxka eta barazkiekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fideua otarrainxka eta barazkiekin]] mtzbvf08w3zthts6h6rao90wbftr3ho 0 3339 31434 10483 2021-09-17T08:21:16Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Frantziar lekak perretxiko eta otarrainxkekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Frantziar lekak perretxiko eta otarrainxkekin]] dhkzu6aecqnyg7132t2yv28j0km014f 0 3340 31436 10485 2021-09-17T08:21:36Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Garaiko ilarrak, patata, ziazerba eta txirlekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Garaiko ilarrak, patata, ziazerba eta txirlekin]] cuu873zi50vqifskze0c4n80uocmpr9 0 3341 31438 10487 2021-09-17T08:21:56Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gari zainzuriak plantxan, txipiroiekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gari zainzuriak plantxan, txipiroiekin]] gjko071es4pthfusc7vlljkpugm9dtx 0 3342 31440 10489 2021-09-17T08:22:16Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Guakamole txalupa otarrainxkekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Guakamole txalupa otarrainxkekin]] 3lirjkvbutp7k37of8hhfrtaf56cwdp 0 3343 31445 10491 2021-09-17T08:23:06Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hostopil koka]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hostopil koka]] 6v5wxd0352qx1jp46jyevugzwjvef98 0 3344 31446 10493 2021-09-17T08:23:16Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hostopila odolki eta barazkiz beteta]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hostopila odolki eta barazkiz beteta]] 2layny80pvc4ddqb78vu1p44uc2zy6x 0 3345 31447 10495 2021-09-17T08:23:26Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Itsas paella]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Itsas paella]] lepd3izawa9u6nmp8mf4n1j1nmjhxmy 0 3346 31448 10497 2021-09-17T08:23:36Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kardua, urdaiazpiko eta arrautza eskalfatuarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kardua, urdaiazpiko eta arrautza eskalfatuarekin]] gfhfv6b0kicco3goyw3hxxpdhkrpm36 0 3347 31454 10499 2021-09-17T08:24:36Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia krema otarrainxkekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia krema otarrainxkekin]] rs5mxsj66f5iu1k4sf82cbwcmf6fx4p 0 3348 31452 10501 2021-09-17T08:24:16Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia, tomate eta Kantauriko antxoa lasagna]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia, tomate eta Kantauriko antxoa lasagna]] 48p4tfd5u3ri43vjozc29fdev5twi19 0 3349 31455 10503 2021-09-17T08:24:46Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia txikiz eginiko milorria, bakailaoz betea]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia txikiz eginiko milorria, bakailaoz betea]] 1b038ua3gv5f4d6sb1u2tipzbxnnbj8 0 3350 30943 29378 2021-09-15T20:05:51Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Kuia eta tomate entsalada epela otarraintxoekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia eta tomate entsalada epela otarraintxoekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Kuia eta {{osagaia|Tomatea|tomate}} entsalada epela otarraintxoekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/14</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * 2 {{osagaia|Tomatea|tomate}} handi. * Kuia txiki bat. * Letxuga bat. * Otarraintxo dozena bat. * 2 {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale. * {{osagaia|tipulina|Tipulin}}a. * Modena ozpin koilarakada bat. * Sagar ozpin koilarakada bat. * 6 koilarakada {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}}. * Gatza == Pausoak == Lehenik ozpin saltsa prestatu. {{osagaia|tipulina|Tipulin}}a ahalik eta zati finenetan moztu, eta ontzi batean jarri. Gatz pitin bat bota, eta bi ozpin motak gehitu, baita sei koilarakada {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} ere. Ongi nahastu eta gorde. Letxuga garbitu, eta ondo lehortu. Otarrainxkak zuritu, erditik moztu eta plater batean gorde. {{osagaia|Baratxuria|Baratxuri}}a zuritu, eta zati oso txikitan moztu. Hori ere gorde. Kuiari azala kendu, eta 12 xafla edo borobil finetan moztu. Labea berotzen jarri; bitartean, labeko erretilu bat hartu, eta bertan jarri, bata bestearen ondoan. Gatz pitin bat bota, eta {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada ere bai. Labea beroa dagoenean, sartu, eta 180 gradutan lau bat minutuz mantendu; ondoren, atera. {{osagaia|Tomatea|Tomate}}ak garbitu, eta xaflatan moztu. Zartagin bat sutan jarri, eta berotzean, {{osagaia|baratxuria|baratxuri}}a gehitu, eta jarraian, otarrainxkak, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada batekin batera. Pare bat minutuz, su bizian gorritu. Platerak prestatzeko: pertsona bakoitzaren platerean lehenik kuia xafla bat jarri; gainean, letxuga hosto batzuk, eta horren gainean, {{osagaia|Tomatea|tomate}} xafla bat, gatz pitin batekin. Ondoren, otarrainxka pare bat, eta berriro gainean, kuia xafla bat. Jarraian, kuia xaflaren gainean berriro beste osagai guztiak jarri. Hurrengo platera prestatzeko ere gauza bera egin. Azkenik, ozpin saltsa bota, eta jateko prest daukagu! == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Entsalada]] [[Kategoria:Osagaia:Kuia]] fek74he36hpx1u00m2we52gyt92rsbd 0 3351 30679 30597 2021-09-15T10:35:10Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Arroz esnea]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz esnea 2]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Arroz esnea'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/14</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Litro bat baserriko esne * 200 g azukre * 80 g arroz * Kanela makilatxo bat * Limoi azal zati bat == Pausoak == Esnea lapiko batean irakiten jarriko dugu lehenik, kanela eta limoi azalarekin batera. Irakiten hasten denean, kanela zatia kendu, eta arroza nahastuko diogu. Berriro irakiten hasten denean, sua pixka bat jaitsi, eta pil-pil motelean edukiko dugu 20 bat minutuz; ahaztu gabe, bost minutuan behin pixka bat nahastu behar da. Denbora hori pasa ostean, eta ez aurretik, azukrea gehitu behar diogu, eta beste bost edo zazpi minutuz irakiten eduki; oraingoan, etengabe nahastu beharko dugu, bestela itsatsi egingo zaigu eta. Mahaira zerbitzatzeko ontzitxoetan banatu, eta prest dago. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Azkenburukoak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Esnekiak]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Esnekiak]] [[Kategoria:Arroza]] g8fg7w5dcm7mpj3fylk6hrrcoisj7i6 0 3352 31213 28377 2021-09-16T10:52:59Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txekor azpizuna txanpiñoi eta curryarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txekor azpizuna txanpiñoi eta curryarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Txekor azpizuna txanpiñoi eta curryarekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/14</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * 2 xerra eder azpizun. * 200 g txanpinoi. * {{osagaia|Tipula}} bat. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a. * Gatza. * Currya. * 100 ml esne gain. * Baso erdi {{osagaia|Ardoa|ardo}} zuri. == Pausoak == Haragia dado forman moztuko dugu. Erretilu batean ipini, gatz eta olio pitin bat bota, eta currya gehitu. Dena ongi nahastu. Egun batetik bestera hozkailuan eduki, haragiak curry zaporea har dezan. Hurrengo egunean, {{osagaia|tipula}} zati txikitan moztu. Zartagin batean, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada bat bota, eta gatz pitin bat. Sutan jarri, eta {{osagaia|tipula}} gehitu. 10 bat minutuz erregosi. Bitartean, txanpiñoiak garbitu eta laukitxotan moztu. Gero, {{osagaia|tipula}}rekin nahastu eta beste bost bat minutuz frijitu. {{osagaia|Ardoa|Ardo}} zuria gehitu, eta, handik minutu batzuetara, esne gaina. Gatz pitin bat bota, eta irakiten jarri pare bat minutuz. Ondoren, sutatik atera eta gorde krema. Beste zartagin bat berotzen jarri, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada bota, eta bezperatik curryarekin ditugun haragi pusketak gehitu. Guztiak frijitu ondoren, soberan dugun olioa kendu, eta zartagin horretara txanpiñoi krema gehitu. Dena nahastu, eta zerbitzatzeko prest daukagu. Nahi izanez gero, oso ondo doakio ondoan arroz zuri egosia, laguntzaile moduan. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Behikia]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Espeziak]] 40cu2a2bax8h7ymhpawme91rmr1dvns 0 3353 30979 28219 2021-09-15T20:12:28Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Nafarroako pikillo piperrak bakailaoz beteak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Nafarroako pikillo piperrak bakailaoz beteak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Nafarroako pikillo piperrak bakailaoz beteak'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/14</ref> == Osagaiak == * 20 piper gorri. * 200 g bakailao. * {{osagaia|Tipula}} bat. * 2 {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina. * Gurina. * 4 koilarakada irin. * 3/4 litro baserriko esne. * Etxeko {{osagaia|Tomatea|tomate}} saltsa. * Gatza. == Pausoak == Errezeta hau bi egunetan egingo dugu. Lehenengo egunean, {{osagaia|tipula}} zuritu, zati txikitan moztu, eta lapiko batean berotzen jarri, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada batekin eta gurin koilarakada batekin. Erregosi 20 bat minutuz. 4 koilarakada irin gehitu, nahastu, eta pixka bat egosten eduki ondoren, esnea gehituz joan poliki-poliki, guztia bukatu arte —esnea aurrez beroa badago, hobe—. Ondo nahastu, eta bexamel krematsu bat lortuko dugu. Bakailaoa xehatu, eta, bost minutuz, zartagin batean eduki {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada batekin, su oso motelean, taparekin estalita. Ondoren, bexamela dugun lapikora gehitu. Bexamela hurrengo egunera arte hozkailuan gorde. Gaurko errezetarako erabiliko ditugun pikillo piperrak freskoak eta aurrez etxean erretakoak dira, garai honetan baitaude sasoirik onenean. Dena den, kontserbakoekin ere goxoa aterako zaizue. Beraz, piperrak hartu, eta banan-banan bakailao masaz bete, koilara txiki baten laguntzaz. Labeko erretiluan jarri bata bestearen ondoan, eta {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada fin bat bota gainetik. Labea 160 graduan berotzen jarri, eta ondo beroa dagoenean, sartu piperrekin erretilua. Bost edo zazpi minutu inguruz bertan eduki, eta ateratzean, prest ditugu mahaira zerbitzatu eta jateko. Plateretan jartzean, gainetik etxeko {{osagaia|Tomatea|tomate}} saltsa beroaz busti ditzakegu. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Osagaia:Piperra]] [[Kategoria:Arrainak]] [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] 5fxw0pqvmfxnx02alormd0daku76rlq 0 3354 30848 30561 2021-09-15T14:54:11Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Garaiko barazki burruntzia]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Garaiko barazki burruntzia]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Garaiko barazki burruntzia'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/14</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Kuia xafla 1. * Kuia txiki 1. * {{osagaia|Azenarioa|Azenario}} 1. * 2 porru. * Alberjinia 1. * 2 dozena Ibarrako piper. * Gatza. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina. * Burruntziak egiteko 8 makila. == Pausoak == Porruak garbitu, eta pare bat zentimetroko xaflatan moztu. Gauza bera egin {{osagaia|Azenarioa|azenario}} eta kuia txikiarekin ere. Lapiko bat urez bete, eta sutan ipini. Irakiten hastean, gatz pitin bat bota, eta porruak gehitu. Bost minutu irakiten eduki ondoren, atera eta ur hotzetan sartu, hozteko. Beste hainbeste egin {{osagaia|Azenarioa|azenario}} eta kuia txikiarekin ere. Barazki horiek egosten diren bitartean, kuia xaflari azala kendu eta bi zentimetroko laukitan moztu. Alberjinia (nahi dutenek azala kendu gabe) ere laukitan moztu, eta bost minutuz irakiten eduki, egosi arte. Barazki guztiak ur hotzetik atera, eta erretilu batean multzotan banatu. Burruntzi makila bat hartu, eta lehenik Ibarrako piper bat sartu. Ondoren, barazki egosiak txandaka sartu makilan, eta, bukatzeko, beste Ibarrako piper bat jarri makilaren bukaeran. Barazkiak neurri berean moztu ditugunez, burruntziek itxura politagoa edukiko dute. Horrela jarraitu makila guztiak bete arte. Plantxa bat berotzen jarri, eta ongi beroa dagoenean, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} tanta bat bota. Burruntziak jarri gainean, gatz pitin bat bota, eta pare bat minutu eduki ondoren, buelta eman beste aldetik ere gorritu daitezen. Ondoren, atera, eta azken ukiturako, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} gordin zorrotada bat bota; jateko prest izango dira orduan. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] 8nf770uz5k1cdax71jtucv4n061i2sg 0 3355 30817 30645 2021-09-15T14:49:04Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Basmati arroza entsaladan]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Basmati arroza entsaladan]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Basmati arroza entsaladan'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/14</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Basmati arroza (400 g) * {{osagaia|Azenarioa|Azenario}} bat / {{osagaia|tipulina|Tipulin}} bat * Kuia txiki bat * Piper gorria eta piper berdea * Leka eskukada bat * Bi {{osagaia|Tomatea|tomate}}, entsaladarako * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina / Gatza * Sagar ozpina == Pausoak == {{osagaia|Azenarioa|Azenario}}a zuritu, eta laukitxotan moztu, baita kuia txikia eta lekak ere. Barazki horiek egosteko, lapiko bat urez bete, eta berotzen jarri. Irakiten hastean, gatza bota, eta uretan egosi hamar bat minutuz; ez dugu nahi gehiegi egosterik. Ondoren, atera, eta gorde. Nahi izanez gero, ur horixe erabili: irakiten eutsi, eta arroza bota. Hamabost bat minutuz irakiten eduki, eta, iragazki baten laguntzaz, arroza ur hotzetan ongi freskatu. Gorde. Piper berdea, gorria eta {{osagaia|tipula}} txiki-txiki egin, eta lehen egosiriko barazkiekin nahastuko ditugu. Gatz pitin bat eta koilarakada batzuk sagar ozpin bota, baita {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}}a ere. Norberaren gustura oliozpindu. Ongi nahastu, eta, gero, arroza gehitu. Berriro ongi nahastu, arrozak oliozpinaren zapore guztia har dezan. Erretilu polit batean, {{osagaia|Tomatea|tomate}}a xaflatan moztu, eta erretiluaren bueltan jarri; gatza bota, eta oliozpindu. Bukatzeko, arroza erretiluaren erdian jarri, eta prest izango dugu mahaira zerbitzatzeko. Udako beroekin, gustukoa izango dugu, dudarik gabe! == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Entsalada]] [[Kategoria:Arroza]] mf173sk0w35l0fyrq817md4b3kxj9kf 0 3356 30710 30601 2021-09-15T14:13:04Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Arroz-odolki kruxpetak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz-odolki kruxpetak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Arroz-odolki kruxpetak'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/14</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Arroz odolki bat * Tenpura {{osagaia|Irina|irina}} * 4 pikillo piper * {{osagaia|Tipula}} bat * Basokada bat esne gain * Eguzkilore olioa * Gatza * {{osagaia|Perrexila|Perrexil}} == Pausoak == Piper krema prestatzen hasiko gara lehenik. {{osagaia|Tipula}}, pusketa txikitan moztu, eta zartagin batean erregosten jarriko dugu. 10 bat minutu pasatu ondoren, bertara piperrak gehituko ditugu, eta beste 5 bat minutuz erregosi, gero esne gaina bota, sua jaitsi, eta pil-pilean eduki hamabost bat minutuz. Gorde. Odolkia hartu, eta hestea kenduko diogu labana baten laguntzaz. Eskuen laguntzaz odolkiaren mamiarekin pilota txikiak egingo ditugu. Gorde. Lehenago prestatzen hasi garen piper krema irabiatu. Ontzi batean, tenpura irin koilarakada batzuk bota, eta bertara ur hotza gehituz joango gara etengabe mugituz; kontuz, tenpura finegia utzi gabe —tenpura {{osagaia|Irina|irina}}ren edukiontzian azaltzen da nahastu beharreko ur kantitatea—. Lapiko batean, eguzkilore olioa berotzen jarri. Berotzen den bitartean, odolki bolatxoak tenpuratik pasa. Olioa berotutakoan, bolatxoak oliotara botatzen hasi. Frijitzean, lehenik, odolki pilotatxoak handitzen hasiko dira, eta, ondoren, gorritzen hastean, atera sukaldeko paperez estalitako plater batera, olio soberakina kentzeko. Azkenik, mahaira zerbitzatzeko erretilu edo plater batean ipini odolki pilotatxoak, eta piper krema aldamenean. Gaurko errezeta pintxo moduan erabiltzeko aproposa da. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Osagaia:Txerrikia]] [[Kategoria:Arroza]] hiq93ks4bnuaerp9ht7sd5iolycrbjz 0 3357 31149 30765 2021-09-16T10:45:16Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Petit-suisseak krema eta txokolate beroarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Petit-suisseak krema eta txokolate beroarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Petit-suisseak krema eta txokolate beroarekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/14</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * 250 zl. ur. * 75 gr. gurin. * 150 gr. irin. * Gatz pitin bat. * Azukre pitin bat. * 4 {{osagaia|Arrautza|arrautza}} oso. * Litro erdi pastel krema. * 200 gr. gozogintzako txokolate. * 200 zl. esnegain. == Pausoak == Petit-suisse opilen masa egiteko, lehenik lapiko batean ura ipiniko dugu, baita gurina, azukrea eta gatza ere. Lapikoa sutan ipini, eta irakin arte edukiko dugu. Irakitean, sua itzali, eta dugun irin guztia bertara bota; dena ongi nahastu, bola bat osatu arte. Gero, {{osagaia|Arrautza|arrautza}}k gehituz joango gara; baina kontuz: banan-banan gehitu. Ondoren, masa ondo nahastu. Jarraian, gozogintzan erabiltzen den mahuka batean sartu, eta labeko erretilu batean, txukun-txukun, bata bestearen ondoan bola txiki batzuk osatu. Bitartean, labea berotzen jarri 170 graduan. Petit-suisseak osatu ditugunean, erretilua labean sartu, eta 20 bat minutu eduki eta gero labetik atera, epeltzen utzi. Bitartean txokolate krema egingo dugu. Lapiko txiki batean esnegaina jarri berotzen, eta irakitean txokolatea gehitu. Etengabe mugitu, txokolate saltsa gozoa lortu arte. Gero, sutatik kendu. Bukatzeko, petit-suisseak kremaz bete eta erretilu polit batean ipini ondoren, txokolatez bustiko ditugu geure gustura! == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Azkenburukoak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txokolatea]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Txokolatea]] 8d1ewkot3uoiv17fdrbdtv334coszbi 0 3358 31115 30385 2021-09-16T10:41:39Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Onddoak papillote erara]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddoak papillote erara]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''{{osagaia|Onddoak|Onddo}}ak papillote erara'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/14</ref> == Osagaiak == Osagaiak 4 pertsonentzako * 800 g {{osagaia|Onddoak|onddo}} * 2 {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina * Gatza * {{osagaia|Perrexila|Perrexil}} == Pausoak == Beroarekin batera iritsi dira {{osagaia|Onddoak|onddo}}ak, aurkitzen dituenarentzat. Era askotara presta daitezke, gaurkoan berezi bezain erraza den errezeta bat egingo dugu. {{osagaia|Onddoak|Onddo}}ak garbitu, eta xafla finetan moztu. {{osagaia|Baratxuria|Baratxuri}} aleak ere zuritu, eta horiek ahalik eta pusketarik txikienetan moztu. {{osagaia|Perrexila|Perrexil}} xehatu eta gorde. Labea berotzen jarri 200 gradutan. Berotzen den bitartean, papillotea egiten hasiko gara. Horretarako, labeko erretiluan zilarrezko papera jarri —edo, ahal izanez gero, laberako paper sulfurizatua, egokiagoa baita—. Paperaren gainean {{osagaia|Onddoak|onddo}}ak zabaldu, eta bertara gatza gehitu, baita {{osagaia|Perrexila|Perrexil}} eta {{osagaia|baratxuria|baratxuri}}ak ere. {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} zorrotada bat bota, eta papera poltsatxo baten itxura emanez ongi itxi. Oso garrantzitsua da paperaren tolestura hori ongi egitea, {{osagaia|Onddoak|onddo}}ek botatzen duten lurrin guztia poltsaren barruan gelditzeko eta zapore guztia mantentzeko. Papillotea labean sartu, eta bertan mantendu 10 bat minutuz. Ondoren atera, eta, irakin ondoren, jateko prest dago jadanik; plater nagusi gisa, edo baita beste jaki baten laguntzaile moduan ere. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Onddoak]] [[Kategoria:{{osagaia|Onddoak|Onddo}}ak]] kc29w1qqnixpa6opc1hiufe1o7ujr1o 0 3359 31956 30568 2021-09-19T12:05:50Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Zainzuriak barazki ozpin-olioarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zainzuriak barazki ozpin-olioarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''{{osagaia|Zainzuria|Zainzuri}}ak barazki ozpin-olioarekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/14</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Kilo bat {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}} fresko * {{osagaia|tipulina|Tipulin}} 1 * Piper gorria * Piper berdea * {{osagaia|Perrexila|Perrexil}} * Gatza * Azukre koilarakada 1 * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina * Sag{{osagaia|Ardoa|ardo}} ozpina * Modena ozpina == Pausoak == Gaurko errezetarako, garai-garaiko produktua aukeratu dugu. {{osagaia|Zainzuria|Zainzuri}}ak erosterakoan, produktuaren freskotasunari kontu hartu behar diogu, baita haren lodierari ere: hatz lodiaren tamainakoak dira politenak. Prestatzerakoan, {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}aren behealdean (zuztarraldean) bost bat zentimetroko pusketa moztuko dugu. Ondoren, {{osagaia|patata}}k zuritzeko tresnarekin {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}a erditik behera ongi zurituko dugu. Lan hori ondo egitea komeni da, bestela jaterakoan haritxoak nabarituko baititugu. Ondo garbitu. Urez beteriko lapiko handi bat sutan berotzen jarri, gatz eta azukre pixka batekin. Irakiten hastean, {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}ak bota bertara, eta 15 bat minutuz irakiten eduki. Sua itzali, eta bertan utziko ditugu hoztu bitartean, gutxi gorabehera pare bat orduz. Momentuan jan nahi baditugu, ordea, irakin denbora beste 10 bat minutuz luzatu beharko dugu. Ozpin-olioa prestatzeko, {{osagaia|tipulina|tipulin}}a xehetu, baita piper berdea eta gorria ere, eta eraztun forman moztu, ahalik eta eraztun finenetan. Ontzi batean barazkiak jarri; bertara gatza gehitu, eta {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}}aren zorrotada on bat (norberaren erara); baita modena eta sag{{osagaia|Ardoa|ardo}} ozpina ere. Guztia ongi nahastu. Kontuan hartu koilarakada olio botatzen dugun bakoitzeko ozpinetik bat bota behar dela. Gorde. {{osagaia|Zainzuria|Zainzuri}}ak uretatik atera, ondo lehortu, eta zerbitzatzeko erretilu polit batean jarri. Bukatzeko, gainetik ozpin-olioa botako dugu, eta {{osagaia|perrexil}} hostoa jarri gainean. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Zainzuriak]] [[Kategoria:Olioak]] [[Kategoria:Ozpina]] j96zr12jxn9c1q5yp6oir3uw08tb0db 0 3360 31359 10529 2021-09-17T08:08:45Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz-odolki kruxpetak]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz-odolki kruxpetak]] 2uyq24otqpwlr4z8i612o8jeqh8u4pl 0 3361 31375 10531 2021-09-17T08:11:25Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta txipiroi risottoa]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta txipiroi risottoa]] k6v70gtwce3eryoomav2hxrwjs3xray 0 3362 31380 10533 2021-09-17T08:12:15Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Basmati arroza entsaladan]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Basmati arroza entsaladan]] 23kzn9nmrpctihwxv6u7anus4tv02q0 0 3363 31435 10535 2021-09-17T08:21:26Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Garaiko barazki burruntzia]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Garaiko barazki burruntzia]] f37bhc29iz1mwjcbmzvr0crb7hiu8ck 0 3364 31453 10537 2021-09-17T08:24:26Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia eta tomate entsalada epela otarraintxoekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia eta tomate entsalada epela otarraintxoekin]] fq82mrhfs1sbiksdm7vqvp9rd9mfx8k 0 3365 31460 10539 2021-09-17T08:25:36Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Leka eta txanpiak otarrainxkekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Leka eta txanpiak otarrainxkekin]] qp6k3irorllmw4d42krpczpxyzwlcsw 0 3366 31461 10541 2021-09-17T08:25:46Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Leka freskoak txipiroi eta tipula goxatuarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Leka freskoak txipiroi eta tipula goxatuarekin]] nnfntmui8n7efw0ln4euy0nxlboczvd 0 3367 31468 10543 2021-09-17T08:26:56Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Nafarroako pikillo piperrak bakailaoz beteak]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Nafarroako pikillo piperrak bakailaoz beteak]] t8anu63u7x6hab6rhyxxuxc8wz88746 0 3368 31469 10545 2021-09-17T08:27:06Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Nafarroako zainzuriak bakailao kokotxekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Nafarroako zainzuriak bakailao kokotxekin]] o9tfzl9msk9q59s0w64jljdielam7cw 0 3369 31470 10547 2021-09-17T08:27:16Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Nafarroako zainzuriak onddoz beteak]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Nafarroako zainzuriak onddoz beteak]] gqkecppboy634o1locnmt1d4hg7llcq 0 3370 31472 10549 2021-09-17T08:27:36Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Neguko boilur beltzen nahaskia]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Neguko boilur beltzen nahaskia]] eerpbf6w4av6n9g19058zbxxio96269 0 3371 31473 10551 2021-09-17T08:27:46Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Odolki kurruskatsuak pikillo piperrekin eta azarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Odolki kurruskatsuak pikillo piperrekin eta azarekin]] e9ual7253epjpzhmlsuy4zw62vl0wa2 0 3372 31474 10553 2021-09-17T08:27:56Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Odolkiz beteriko brik orriak babarrun kremarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Odolkiz beteriko brik orriak babarrun kremarekin]] 6nesv5j5a56ym3mdl6h584w40jxabuw 0 3373 31477 10555 2021-09-17T08:28:26Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oilasko kroketak]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oilasko kroketak]] ex54hpelr4wgjvmw0364nx21zoh9xpk 0 3374 31479 10557 2021-09-17T08:28:46Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddo 'carpaccio'a]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddo 'carpaccio'a]] 09yua6qeg53mbm8b419qrg14qx1rc86 0 3375 31480 10559 2021-09-17T08:28:56Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddo berria gorringoarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddo berria gorringoarekin]] oj3xseulrc9fx18hsz8ss001nlt0b52 0 3376 31481 10561 2021-09-17T08:29:06Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddoak papillote erara]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddoak papillote erara]] bqdkvz0ms84n3m3xsbzzc4is1etmbqt 0 3377 31482 10563 2021-09-17T08:29:16Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddoz beteriko kiribil kurruskatsua, kuia kremarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddoz beteriko kiribil kurruskatsua, kuia kremarekin]] s9prklmf9mgvbg0t96irbsvegaqml20 0 3378 31484 10565 2021-09-17T08:29:36Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburua, arroz odolkia eta arrautza gorringoa plantxan]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburua, arroz odolkia eta arrautza gorringoa plantxan]] 3gk9u63ljymjwinp60uep2wa6ts68rf 0 3379 31486 10567 2021-09-17T08:29:56Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburuak entsaladan, raf tomateekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburuak entsaladan, raf tomateekin]] 7djss107w77elbiwisxylz1gza0lgqy 0 3380 31487 10569 2021-09-17T08:30:06Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburuak urdaiazpiko eta arrautza galdarraztatuekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburuak urdaiazpiko eta arrautza galdarraztatuekin]] ov40ixmgm4c3gysrvagnupy8zvp6qs0 0 3381 31488 10571 2021-09-17T08:30:16Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburuak urdaiazpikoarekin eta Beasaingo odolkiarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburuak urdaiazpikoarekin eta Beasaingo odolkiarekin]] trjthk856s7bz87bpybm5gskqqthlfg 0 3382 31485 10573 2021-09-17T08:29:46Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburuak, urdaiazpiko, ziazerba eta Beasaingo odolkiarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburuak, urdaiazpiko, ziazerba eta Beasaingo odolkiarekin]] fupznjmv5l0st5cvkzwy9fkc8nyuppq 0 3383 31489 10575 2021-09-17T08:30:26Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Otarrainxka eta onddo milorria]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Otarrainxka eta onddo milorria]] f7yztiq4e1cbo6l78tu41o147jkv5gz 0 3384 31491 10577 2021-09-17T08:30:46Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pasta freskoa 2]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pasta freskoa 2]] 2iethjn0b4aei08i2vchn5xbjrmekib 0 3385 31492 10579 2021-09-17T08:30:56Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata berri, zainzuri eta izokin ketu entsalada]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata berri, zainzuri eta izokin ketu entsalada]] qb78zs0id18fanmc1716pqcyv4ognfc 0 3386 31495 10581 2021-09-17T08:31:26Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patatak errioxar erara 2]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patatak errioxar erara 2]] 327ijhl8xjakd59c01rtof240mrtvms 0 3387 31497 10583 2021-09-17T08:31:46Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pikillo piperrak odolkiz beteak]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pikillo piperrak odolkiz beteak]] 4flc1vbvxa35nqr4isj6v673jxzrhi5 0 3388 31498 10585 2021-09-17T08:31:56Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Piper berdeak onddoz beteak]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Piper berdeak onddoz beteak]] c2aa83dpxt56k1k1apmpfttu0hwfmvy 0 3389 31499 10587 2021-09-17T08:32:06Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Piper eta atun entsalada]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Piper eta atun entsalada]] snd3woy2qtuvdx5u4acogdk3auxxm1f 0 3390 31501 10589 2021-09-17T08:32:26Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Porru eta otarrainxka entsalada]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Porru eta otarrainxka entsalada]] 4leye3lshtjjm2gea1ac8obq7as9tfm 0 3391 31502 10591 2021-09-17T08:32:36Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Porrusalda]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Porrusalda]] oydjhv5h0tf8kaphymcpd7apfda2ffv 0 3392 31505 10593 2021-09-17T08:33:06Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Raf tomatea txipiekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Raf tomatea txipiekin]] oa4jsdlpnzrr90o1pbc752ea3z00ktg 0 3393 31506 10595 2021-09-17T08:33:16Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Raf tomateen entsalada, bakailaoarekin eta barazkiekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Raf tomateen entsalada, bakailaoarekin eta barazkiekin]] 965utbkofncsrbmzn7ibxptskupul9l 0 3394 31513 10597 2021-09-17T08:34:26Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tagliatelle freskoak barazki eta curryarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tagliatelle freskoak barazki eta curryarekin]] 2kh89b6y71acy7hpotnwnhibdq35crj 0 3395 31518 10599 2021-09-17T08:35:16Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate entsalada bakailaoarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate entsalada bakailaoarekin]] oby06o5hzprlrmkg66l3hc3g4yehyp4 0 3396 31520 10601 2021-09-17T08:35:36Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tuterako kukuluak brie gazta eta txipiroiekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tuterako kukuluak brie gazta eta txipiroiekin]] s4of5w66wi2tou9elpyv1fq5ulxdq46 0 3397 31521 10603 2021-09-17T08:35:46Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tuterako orburuak txerri solomo, kalabazin eta curryarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tuterako orburuak txerri solomo, kalabazin eta curryarekin]] lqsmo2eqhk1xf22smwia8h32i20cluh 0 3398 31522 10605 2021-09-17T08:35:56Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txanpinoi txapela barazki panatxe eta Idiazabalgo gaztarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txanpinoi txapela barazki panatxe eta Idiazabalgo gaztarekin]] 4w3du0nxdlmks4ufkw86hk0av6w878k 0 3399 31523 10607 2021-09-17T08:36:06Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txanpinoi txapelak orburu eta ziazerbaz beteak]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txanpinoi txapelak orburu eta ziazerbaz beteak]] h8oi58w3mfi0enk4tipit8hmvsc8413 0 3400 31524 10609 2021-09-17T08:36:16Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txanpinoi txapelak plantxan, arroz odolkiarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txanpinoi txapelak plantxan, arroz odolkiarekin]] 3j96k958g2tij9t8xw4juytytdvu0uv 0 3401 32277 10611 2021-09-20T08:07:48Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerri azpizuna labean, rostiarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerri azpizuna labean, rostiarekin]] q0lgsrkc29fv6ukg5x760hdwolhr2o9 0 3402 32281 10613 2021-09-20T08:08:28Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txipiroiak plantxan tipula goxatu eta letxugarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txipiroiak plantxan tipula goxatu eta letxugarekin]] 0tdqryvpa6vj9n7ssnp67o4op4c2kh4 0 3403 32289 10615 2021-09-20T08:09:38Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Udaberriko txinatar biribilkiak]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Udaberriko txinatar biribilkiak]] pbsmmkvn1144e9k64fil7vxqntxp7rg 0 3404 32295 10617 2021-09-20T08:10:29Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zainzuri freskoak udaberriko olio ozpinarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zainzuri freskoak udaberriko olio ozpinarekin]] s44m6quti0261u6me2u9it49l46v32i 0 3405 32296 10619 2021-09-20T08:10:39Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zainzuriak barazki ozpin-olioarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zainzuriak barazki ozpin-olioarekin]] g7031bukmfwynfn2m8ivrqldx5vlnwu 0 3406 30834 30342 2021-09-15T14:52:29Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Etxeko gailetak kremaz beteak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Etxeko gailetak kremaz beteak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Etxeko gailetak kremaz beteak'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/16</ref> == Osagaiak == Gailetak egiteko * Kazokada bat esne gain natural. * 2 {{osagaia|Arrautza|arrautza}} oso. * 4 koilarakada azukre. * 4 koilarakada handi irin. Pastel krema egiteko * Litro erdi esne. * 5 {{osagaia|Arrautza|arrautza}}. * 50 gramo irin. * 125 gramo azukre. == Pausoak == Esne gain naturala lortzeko arazorik baldin badugu, dendetan saltzen dutena ere erabil daiteke. Gailetak egiteko, ontzi batean {{osagaia|Arrautza|arrautza}}k eta azukrea ipini. Ongi nahastu. Pare bat minuturen ondoren, esne gaina nahastu, eta, ondoren, {{osagaia|Irina|irina}}. Nahasten segi, osagai guztiak masa batean ongi bildu arte. Labea berotzen jarri, 180 gradutan, eta, beroa dagoenean, labeko erretilu bat hartu eta, koilara baten laguntzaz, masa koilarakada borobil batzuk jarri erretiluan bertan, bata bestearen ondoan. Ez jarri oso gertu; bestela, gero elkarri itsatsiko zaizkie. Labean sartu zortzi bat minutuz; atera, eta berdina egin masa guztia bukatu arte. Gorde. Pastel krema egiteko, ontzi batean {{osagaia|Arrautza|arrautza}}k eta azukrea ipini, eta hiru bat minutuz ongi irabiatu. Gero, {{osagaia|Irina|irina}} gehitu, eta kontu handiz nahastu. Bitartean, lapiko batean, esnea irakiten jarri, eta, irakiten duenean, esnearen erdia arrautzei gehitu. Nahastu, eta guztia gainontzeko esnea dugun lapikora gehitu berriro. Irakiten eduki etengabe mugituz, itsats ez dadin, lau edo bost minutuz. Ondoren, gorde hoztu arte. Azkenik, bi gailetatxoen erdian pastel krema pixka bat jarri, eta gozo-gozoak egongo dira! == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Azkenburukoak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] 7vpio0a4xgbfo1sjhz7dkut80iksy6v 0 3407 31109 25760 2021-09-16T10:41:06Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Olagarro entsalada epela]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Olagarro entsalada epela]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Olagarro entsalada epela'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/16</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * 2,5 kg olagarro izoztu * 2 motatako letxuga * {{osagaia|tipulina|Tipulin}}a * {{osagaia|Azenarioa|Azenario}}a * Piperrauts gorria * Gatz lodia * Lehen sakaldiko {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}}a * Ozpina * 2 {{osagaia|patata}} == Pausoak == Olagarroa izozkailutik atera eta egun oso batez hozkailuan eduki. Olagarroa egosteko, lapiko handi bat urez bete, eta sutan berotzen jarri. Irakitean olagarroa sartu, eta segituan atera berriro. Hiru aldiz egin hori, eta hirugarrengoan uretan utzi. Su ertainean egosten eduki hamar bat minutuz. Ondoren, {{osagaia|patata}}k zuritu eta bota osorik lapikora. Beste 25 bat minutuz irakiten eduki. Sua itzali eta hamar bat minutuz bertan eduki. Bitartean, letxuga hostoak garbitu eta lehortu. Ondoren, zati txikietan moztu. Ontzi batean jarri, eta {{osagaia|tipulina|tipulin}}a ere xehe-xehe moztua bertara gehitu. Berdin egin {{osagaia|Azenarioa|azenario}}ekin. Zuritu ostean xehe-xehe moztu, azalak zuritzekoaren laguntzaz. Gatz pitin bat gehitu eta ozpin txorrotada bat eta {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}}aren pare bat txorrotada bota. Guztia ongi nahastu. Olagarroa lapikotik atera. Guraizeen laguntzaz, lehenik, burua kendu. Gainontzekoa pusketatan moztu. {{osagaia|Patata}}k ere atera eta pusketatan moztu. {{osagaia|Patata}} puskak plater bakoitzaren erdian jarri; ondoren, entsalada gainean eta buelta guztian olagarro pusketak jarriko ditugu. Azkenik, piperrauts gorriaz estali, norberaren gustura. Gatz lodi pixka bat bota eta txorrotada bat {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}}z busti. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Entsalada]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Arrainak]] c34cbthtiqoksk99moprvsb1cr3m6bo 0 3408 31157 30788 2021-09-16T10:45:45Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Piper morro erreak plantxan bakailao kokotxekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Piper morro erreak plantxan bakailao kokotxekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Piper morro erreak plantxan bakailao kokotxekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/16</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * 3 {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale * Piper morroak * Kilo bat bakailao kokotxa fresko * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina * Modena ozpina * {{osagaia|tipulina|Tipulin}} bat * Gatza * {{osagaia|Perrexila|Perrexil}} == Pausoak == Labea berotzen jarri, eta erretilu batean piperrak sartu 25 bat minutuz, 200 gradutan. Bitartean, oliozpina prestatu. Horretarako, {{osagaia|tipulina|tipulin}}a txiki-txiki moztu, eta ontzi batera bota. Gatz pitin bat gehitu, eta, gero, hiru koilarakada modena ozpin, bederatzi koilarakada {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} eta {{osagaia|perrexil}} xehatua gehitu. Nahastu, eta gorde. Piperrak labetik atera, eta epeltzen utzi. Ondoren, pazientziaz azala eta haziak kendu. Tiratan moztu, eta gorde. Zartagin zabal batean, olio zorrotada bat jarri, eta bertara {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale bat xaflatan moztua bota. Gorritzean, piper tirak gehitu, eta su oso motelean 10 bat minutuz erregosi. Bitartean, plantxa bat berotzen ipini, eta kokotxak bertan frijitu, hiru bat minutuz alde bakoitzetik. Gatz pitin bat eta olioa gehitu, eta piperrak ditugun zartaginera gehitzen joan. Plater zabal batean piper pilotxoa egin, eta gainean kokotxak jarri. Bukatzeko, modena oliozpinaz ongi busti. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Erre]] [[Kategoria:Plantxan]] [[Kategoria:Osagaia:Piperra]] [[Kategoria:Arrainak]] 0iglp7x9j1leffnrk8df8jbpevfn1nz 0 3409 30722 30613 2021-09-15T14:15:40Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Bakailao carpaccioa, ziza eta pinaziekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao carpaccioa, ziza eta pinaziekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Bakailao carpaccioa, ziza eta pinaziekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/16</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Bakailao gezatua, 400 g * Zizak, 100 g * Pinaziak, 50 g * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina * Maldon gatza * Limoi erdia == Pausoak == Carpaccioa hotzean jaten den jaki bat da, nahiz arrain edo haragi gordinarekin osatuta dagoen. Kasu honetan arraina erabiliko dugu: bakailao gezatua, hain zuzen. Horrelako jakietara ohiturarik ez dutenentzat errazagoa suertatzen da bakailaoa. Lehenik, bakailaoa ahalik eta xafla finenetan moztu. Hala egitea oso garrantzitsua da. Moztu ahala, lau plateretan banatu. Zizak ere xafla txikietan moztu, eta bakailaoaren gainean jarri. Limoi erdiarekin plater bakoitzean tanta batzuk bota, eta {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} txorrotadaz bakailao eta ziza xaflak ongi busti. Jan aurreko 10-15 bat minutu lehenago prestatzea komeni da, osagaiek olioari zaporea itsats diezaioten. Bitartean, zartagin batean pinaziak {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} tanta batekin frijitu. Gorritutakoan atera, eta plateretan zabaldu. Maldon gatz pittin bat bota, eta prest izango da jateko. Oso egokia da ogi txigortuan zabalduta jateko. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Arrainak]] [[Kategoria:Carpaccio]] [[Kategoria:Fruitu lehorrak]] dvh366lvreb2e4me3t8izbw03fiw5cn 0 3410 30852 30578 2021-09-15T14:54:30Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Garbantzuak tripakiekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Garbantzuak tripakiekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Garbantzuak tripakiekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/16</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Kilo erdi garbantzu * Kilo bat tripaki garbiak * 3 {{osagaia|tipula}} * 3 {{osagaia|Azenarioa|azenario}} * Porru bat * 3 {{osagaia|Piper txorizeroa|piper txorizero}} * Etxeko {{osagaia|Tomatea|tomate}} saltsa * {{osagaia|Urdaiazpikoa|Urdaiazpiko}} xerra (100 g ingurukoa) * Txorizo pusketa bat * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina * Gatza * Kaiena piperra == Pausoak == Garbantzuak bezperan beratzen jarriko ditugu, baita {{osagaia|Piper txorizeroa|piper txorizero}}ak ere. Prestatzeko, lapiko bat ur garbiaz bete, eta sutan berotzen jarri. Garbantzuak gehitu, {{osagaia|tipula}} eta {{osagaia|Azenarioa|azenario}} xehatuarekin. Gatz pittin bat bota eta {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} txorrotada bat. Bi ordu eta erdiz irakiten mantendu, estali gabe. Bitartean, lapiko lasterra erdiraino urez bete, eta bertan bi {{osagaia|Azenarioa|azenario}}, {{osagaia|tipula}} bat eta porrua (denak osorik )jarri. Irakiten hastean, pusketatan moztutako tripakiak gehitu, eta ordu erdi batez irakin. Bezperan beratzen jarritako txorizeroei labana baten laguntzaz mamia kenduko diegu. Gorde. Osagai guztiak ondo sartuko diren lapiko handi bat hartu, eta olio txorrotada bat bota. Berotzen jarri, eta bertara txorizoa, kaiena piperra eta {{osagaia|Urdaiazpikoa|urdaiazpiko}}a pusketa txikietan moztuta gehitu. Frijitzen direnean, 3 kazokada {{osagaia|Tomatea|tomate}} saltsa gehitu, baita {{osagaia|Piper txorizeroa|piper txorizero}}en mamia ere. Su bizian irakiten jarri, eta tripakiak egositako saldatik ere beste 3 kazokada gehitu. 10 bat minutuz hori guztia ongi irakin, zapore guztiak ondo nahas daitezen. Garbantzuak egosita dauzkagunean, lapiko horretara gehitu, duten salda eta guzti. Tripakiei egoste salda kendu, eta lapikora gehitu. Guztia beste 10 minutuz egosi, eta jateko prest izango dugu. Prestatu eta berehala jatea baino gozoago egoten da hurrengo egunean. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Lekaleak]] [[Kategoria:Lekaleak]] [[Kategoria:Osagaia:Txerrikia]] rag2wa1eb5tb6c09miplhv3z7wa6lvg 0 3411 30840 30575 2021-09-15T14:52:57Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Fideua, barazki eta otarrainxkekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fideua, barazki eta otarrainxkekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Fideua, barazki eta otarrainxkekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/16</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * 400 g fideua * {{osagaia|Azenarioa|Azenario}} bat * {{osagaia|tipulina|Tipulin}} bat * Kuia txiki bat * Ziazerba sorta bat * 3 {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale * Dozena bat otarrainxka handi * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina * Gatza == Pausoak == Lehenik, barazkiak zuritu eta garbituko ditugu. Ondoren, pusketa txikietan moztu. Etxean dugun lapikorik zabalena erabiliko dugu, paella ontzi bat badugu hobeto. Hara {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada bota, sutan ipini berotzen, eta barazkiak gehitu, gatz pittin batekin. Su ertainean, 25 bat minutuz erregosi, noizbehinka buelta batzuk emanez. Bitartean, otarrainxkak zuritu. Azala eta buruak saldarako erabiliko ditugu. Horretarako, lapiko batean uretan irakin 10 bat minutuz. Fideuaren zaporea indartuko du salda horrek. Barazkiak erregosita dauzkagun lapiko zabalera fideua gehitu, guztia ongi nahastu, suaren indarra bete-betean jarri eta, jarraian, otarrainxken salda gehitu, dena erabat estali arte. Bi minutu pasatu ondoren, otarrainxkak txukun ipini lapikoaren bueltan, gatza gehitu, eta beste hiru bat minutuz utzi egosten. Azkenik, sua itzali eta trapu batez estali. Bost bat minutuz utzi trapuarekin estalita, eta prest dugu guztia, mahaira zerbitzatzeko moduan. On egin! == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Pasta]] [[Kategoria:Osagaia:Pasta]] [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Mariskoa]] 2ajt20y9frovwmdl9yxt1h2bajfr2jg 0 3412 30842 30297 2021-09-15T14:53:05Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Foie micuit-a]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Foie micuit-a]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Foie micuit-a'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/16</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzat: * Ahate gibela 600 g * Izotza * Piper hauts beltza * Porto edo Armagnac-a * Gatza * Gatz lodia * Ogi txigortuko tostadak * Sagar edo mugurdi saltsa == Pausoak == Erosi dugun ahate gibelari zain guztiak ahalik eta hoberen kendu. Ondoren, piper hauts beltza eta gatza bota. Ondoren, Porto edo Armagnac tantatxo batzuk bota, eta dena eskuekin ondo nahastu. Jarraian, aluminio papera mahaian zabaldu, eta haren erdian gibela ipini. Dena ondo bildu erdian, mendi itxura emanez. Gero, aluminio papera tolesten hasi, eta izkinak estutuz joan, kuzkur itxura emanez. Bukaeran, karamelu luze baten itxura hartuko du. Labea 150 gradutan berotzen jarri, eta, ondo berotu denean, labeko erretilu batean jarri, eta egosi, 8 bat minutuz. Atera orduko, beste erretilu batean izotz puskekin hozten utzi. Azkenik, hozkailuan sartu, eta, gutxienez, hamabi orduz bertan eduki. Aluminio papera kendu ondoren. Mahaira zerbitzatzeko, xaflatan moztu, eta, gainetik, gatz lodi ale batzuk bota. Mahaira zerbitza dezakegu, ogi txigortuarekin batera. Saltsa moduan, sagar zein mugurdi saltsak oso ondo dihoazkio. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Ahatea]] alo3g0w9tmu2yj6irh5t6ajmia5xzpe 0 3413 31209 28382 2021-09-16T10:52:44Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txekor azpizuna asiar erara]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txekor azpizuna asiar erara]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Txekor azpizuna asiar erara'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/16</ref> == Osagaiak == * Txekor azpizuna, kilo erdia. * 200 g baina. * 2 {{osagaia|Azenarioa|azenario}}. * 200 g txanpinoi. * {{osagaia|tipulina|Tipulin}} pare bat. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina. * Gatza. * Soja saltsa. * Piper hauts beltza. == Pausoak == Hasteko, barazki guztiak garbitu, eta behar direnak zuritu. {{osagaia|tipulina|Tipulin}}ak txikitu, lauki txikietan, eta, zartagin batean, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada batekin erregosten jarri. Gainontzeko barazkiak ere lauki txikietan moztu, eta guztiak zartaginera gehitu. 20 bat minutuz erregosi, su ertainean. Bitartean, ontzi batean soja saltsa koilarakada pare bat bota, eta baita piper hauts pixka bat ere. Ondoren azpizuna takotan moztuta bertan sartu, eta 10 bat minutuz eduki, ondo busti dadin; jarraian atera. Zartagin bat ongi berotzen jarri, inongo oliorik gabe. Beroa dagoenean, azpizun takoak bertara bota, eta, minutu pare batez, su bizian frijitu etengabe nahastuz. Aurrez erregosi ditugun barazkiak gainetik bota; sua itzali, eta guztia ongi nahastu, gatz pittin bat botaz. Bukatzeko, plater batera atera, eta prest dugu zerbitzatu eta dastatzeko. On dagizuela. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Behikia]] arkiwk4o83h3l26y0v8axf6u7hyiqhs 0 3414 30718 30609 2021-09-15T14:15:17Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Atun mendrezka plantxan tomate eta otarrainxkekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Atun mendrezka plantxan tomate eta otarrainxkekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Atun mendrezka plantxan {{osagaia|Tomatea|tomate}} eta otarrainxkekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/16</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzat: * Atun mendrezka. * Entsaladako 3 {{osagaia|Tomatea|tomate}} heldu. * Dozena bat otarrainxka. * {{osagaia|tipulina|Tipulin}}a. * 4 ale {{osagaia|baratxuria|baratxuri}}. * {{osagaia|Perrexil}} sorta. * Gatza. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina. * Sag{{osagaia|Ardoa|ardo}} ozpina. == Pausoak == Arraindegian mendrezka erosterakoan, lau xerra ateratzeko eskatuko dugu, hezurrak eta azala kenduta. Lehenik, otarrainxkei azala eta burua kendu. Zartagin batean, {{osagaia|tipulina|tipulin}}a zati txikietan erregosten ipini. 10 bat minutuz erregosi ondoren, otarrainxken azal eta buruak gehitu, eta, pare bat minutura, basokada bat ur gehitu. Beste 10 minutuz irakin, eta iragazi azal eta buruak ondo zapalduz. Lortzen dugun salda gorde. Lapiko batean ura irakiten ipini. Bitartean, {{osagaia|Tomatea|tomate}}ei bihotza kendu, eta ura irakiten hastean lapikora bota. Minutu bat pasatzean atera, eta ur hotzetan freskatu. Jarraian, {{osagaia|Tomatea|tomate}}ari azala eta haziak kendu. Ondoren, {{osagaia|Tomatea|tomate}}en mami guztia labanaren laguntzaz zati txikietan moztu eta gorde. Zartagin batean {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada bat bota, berotzen den bitartean {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} aleak txikitu, eta zartaginera bota. Gorritzen hastean {{osagaia|Tomatea|tomate}}en mamia gehitu, eta pare bat minutuz su bizian erregosi. Ondoren otarrainxken salda gehitu, eta su ertainean irakin, beste 15 bat minutuz. {{osagaia|Tomatea|Tomate}} saltsa zaporetsua lortuko dugu. Zartagin bat sutan berotu inongo oliorik gabe, mendrezkak berak nahiko koipe baitauka. Ondo beroa dagoenean, mendrezka xerrak ipini, gatz pitin bat bota, eta hiru bat minutuz bere koipetan frijitu. Buelta eman, eta beste gatz pitin bat bota. Ondoren, otarrainxkak zartaginera gehitu, eta guztia beste hiru bat minutuz frijitu. Azkenik, erretilu batera atera, eta gehitu {{osagaia|Tomatea|tomate}} saltsa, bakoitzaren gustura , {{osagaia|perrexil}} txikituarekin batera. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Arrainak]] [[Kategoria:Mariskoa]] [[Kategoria:Plantxan]] 1u00vzou60hxz5ddlh6acs4e7awr31w 14 3415 29342 10637 2021-09-08T17:41:13Z Xabier Cañas 1211 Moving from [[Category:Sukaldatzeko teknikak]] to [[Category:Errezetak teknikaren arabera]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Errezetak teknikaren arabera]] hv47h6tw1qfbq80yqkzgzcr7x2ozmsr 0 3416 30724 30615 2021-09-15T14:15:50Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Bakailao eta piper erre entsalada epela]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao eta piper erre entsalada epela]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Bakailao eta piper erre entsalada epela'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/16</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * 400 g bakailao gezatu. * 3 pipermorro handi. * Letxuga 1. * {{osagaia|tipulina|Tipulin}} 1. * 3 {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina. * Modena ozpina. * Sag{{osagaia|Ardoa|ardo}} ozpina. * Gatza. == Pausoak == Piperrak erreko ditugu lehenengo. Horretarako, laberako erretilu batean ipini piperrak osorik, eta ezer bota gabe labean edukiko ditugu 20 minutuz, 210 gradutan. Beroa goian eta behean ematen duela jarri labea, eta ondo erre dela ziurtatu atera aurretik. Atera eta utzi epeltzen. Bitartean, letxuga garbitu eta ondo lehortu. {{osagaia|tipulina|Tipulin}}a txikitu juliana erara, eta ontzi batean jarri. Bota bertara gatz pitin bat, koilarakada bana sag{{osagaia|Ardoa|ardo}} eta modena ozpin eta dozena erdi bat koilarakada {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}}. {{osagaia|Baratxuria|Baratxuri}} aleak ahalik eta puska txikienetan moztu, ontzira gehitu eta ongi nahastu. Gorde. Zartagin batean olio zorrotada bat bota eta jarri berotzen. Gehiegi berotu aurretik, bakailao puskak jarri oso su motelean konfitatzen, hau da, poliki-poliki erregosten. 15 minutuz eduki. Bitartean, piperrak zuritu, haziak kendu, eta zabalik utziko ditugu erretilu batean. Entsalada platerean aurkezteko, molde borobil bat jarri plateraren erdian. Moldearen paretak piperrez ongi estali, barnean letxuga hostoak jarri eta, ondoren, {{osagaia|tipula}} eta {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} olio-ozpinez busti. Jarraian, bakailao pusketa batzuk jarri gainean, eta jarri beste piper xafla bat gainetik, estalki moduan. Guztia berriro oliozpindu eta, bukatzeko, poliki-poliki moldea altxatu. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Arrainak]] [[Kategoria:Entsalada]] la2f5zlpt2xghzdq0gcbfjne0sd819r 14 3417 29338 10640 2021-09-08T17:41:12Z Xabier Cañas 1211 Moving from [[Category:Sukaldatzeko teknikak]] to [[Category:Errezetak teknikaren arabera]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Errezetak teknikaren arabera]] hv47h6tw1qfbq80yqkzgzcr7x2ozmsr 0 3418 31525 10642 2021-09-17T08:36:26Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txekor azpizuna asiar erara]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txekor azpizuna asiar erara]] g8bs7my04wxfsrmdl63lu7sb69crhm6 0 3419 31364 10644 2021-09-17T08:09:35Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Atun mendrezka plantxan tomate eta otarrainxkekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Atun mendrezka plantxan tomate eta otarrainxkekin]] 3ozsj5fhh3tpiawblnyt03xc4lm5sh9 0 3420 31367 10646 2021-09-17T08:10:05Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao eta piper erre entsalada epela]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao eta piper erre entsalada epela]] oybagq6bvdi2uuk4sg0augcuouh1kos 0 3421 31429 10648 2021-09-17T08:20:25Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Etxeko gailetak kremaz beteak]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Etxeko gailetak kremaz beteak]] r29u35whbwdj9bdrfm31uh7h6h7b40g 0 3422 31478 10650 2021-09-17T08:28:36Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Olagarro entsalada epela]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Olagarro entsalada epela]] 821cso7bfnz9lk8fqw546ljpce2ymdb 0 3423 31500 10652 2021-09-17T08:32:16Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Piper morro erreak plantxan bakailao kokotxekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Piper morro erreak plantxan bakailao kokotxekin]] 1e8uohawuzcphwfs9c6uk0pai46lpc5 0 3424 31366 10654 2021-09-17T08:09:55Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao carpaccioa, ziza eta pinaziekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao carpaccioa, ziza eta pinaziekin]] l6k4ztvgy2hskip5yl2e70uee1rovvq 0 3425 31437 10656 2021-09-17T08:21:46Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Garbantzuak tripakiekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Garbantzuak tripakiekin]] 0pxxz3hi1ni369h075603dhoxcfgxmt 0 3426 31430 10658 2021-09-17T08:20:35Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fideua, barazki eta otarrainxkekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fideua, barazki eta otarrainxkekin]] 97o99vahewtix8jv2mmzyc6twhhs9ks 0 3427 31433 10660 2021-09-17T08:21:06Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Foie micuit-a]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Foie micuit-a]] kvtkibg8nkb8f3iaxxb947i2it81uhz 0 3428 31504 10664 2021-09-17T08:32:56Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Raf tomatea ahuntz gaztarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Raf tomatea ahuntz gaztarekin]] c8333xnm20jwq7v5nile1jpppzy9f7g 14 3429 25816 25815 2021-08-18T13:27:53Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki {{DEFAULTSORT:Lekaleak}} [[Kategoria:Errezetak osagaiaren arabera]] 7pqkzpp7noqr6ce1funslix4kbe1ogm 0 3430 10674 2018-04-27T07:33:03Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Ahate gibela onddo eta oporto konfiturarekin]]» orria «[[Errezeta-liburua/Ahate gibela onddo eta oporto konfiturarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Errezeta-liburua/Ahate gibela onddo eta oporto konfiturarekin]] gdnu7o7yzvne0t1cg4pgr9hsmchk6s0 0 3431 31352 10676 2021-09-17T08:07:35Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Albondigak tomate saltsan]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Albondigak tomate saltsan]] 9d3ajdq0evyvhsytus6l17l66v9c57t 0 3432 31355 10678 2021-09-17T08:08:05Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxoa frijituak]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxoa frijituak]] 1omww5ltpxdwmaokrhmp31snfbmt7vx 0 3433 31356 10681 2021-09-17T08:08:15Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxoak tipulin eta baratxuri freskoekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxoak tipulin eta baratxuri freskoekin]] t5rmy07jdf7s6mjtknpbpswy0jqr4c5 0 3434 31357 10683 2021-09-17T08:08:25Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arkumea txilindronean]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arkumea txilindronean]] a6qy8uku2w1kh4vaxnt3m2k326m5j8s 0 3435 31365 10685 2021-09-17T08:09:45Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao brandada piperrekin eta ziazerbekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao brandada piperrekin eta ziazerbekin]] 9s5yrqn4uqm65hdthtigxwn8u4lib19 0 3436 31369 10687 2021-09-17T08:10:25Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao konfitatua, basmati arrozarekin eta ziazerbekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao konfitatua, basmati arrozarekin eta ziazerbekin]] sbr0qkp42r15ar5bqpauzawv0nddywa 0 3437 31368 10689 2021-09-17T08:10:15Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao kokotxak gari zainzuri eta piper freskoekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao kokotxak gari zainzuri eta piper freskoekin]] edagw4u42vkjh502ly1wjkluvm11mqs 0 3438 31378 10691 2021-09-17T08:11:55Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barbarin arraintxoak plantxan ziazerba eta otarrainxkekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barbarin arraintxoak plantxan ziazerba eta otarrainxkekin]] rc7jdjg6dr8e53o5njqrs1wwvgmn8uo 0 3439 31381 10693 2021-09-17T08:12:25Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Basurdea saltsan]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Basurdea saltsan]] gtmd5vbrjmp6se3esz72srudrgn566v 0 3440 10695 2018-04-27T07:35:14Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Begihandiak tintan]]» orria «[[Errezeta-liburua/Begihandiak tintan]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Errezeta-liburua/Begihandiak tintan]] dhvtcotiv5txn57p10cva91gv5ry0bm 0 3441 31382 10697 2021-09-17T08:12:35Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Berdela labean piperradarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Berdela labean piperradarekin]] 9v0pn4geatxxu8hnhzluk7yg7i1ad0q 0 3442 31383 10700 2021-09-17T08:12:45Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Berruenda milorria piperrekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Berruenda milorria piperrekin]] 2vcen59swjlbgrsiwtacgzhtmvbl5sy 0 3443 31384 10702 2021-09-17T08:12:55Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bretainiako muskuiluak tomate zukuarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bretainiako muskuiluak tomate zukuarekin]] r39v1tl7wareisu8b4vuwsrzk5ps254 0 3444 31386 10704 2021-09-17T08:13:15Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Eperrak saltsan]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Eperrak saltsan]] skod8b2kfibfqdg2j76bq4c8j27khjd 0 3445 31387 10706 2021-09-17T08:13:25Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Erreboiloa basmati arrozarekin eta lekekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Erreboiloa basmati arrozarekin eta lekekin]] 8jn4qov7qu7fyiyrm8yf03dsejsm0me 0 3446 31441 10708 2021-09-17T08:22:26Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragi egosiz eta txanpinoiz beteriko piperrak]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragi egosiz eta txanpinoiz beteriko piperrak]] axkq25d2x2caare87kkae0ijujqmffp 0 3447 31443 10711 2021-09-17T08:22:46Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluzea Asiako erara, udaberriko entsaladan]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluzea Asiako erara, udaberriko entsaladan]] 0wvhypjgcr0fm738ezz7ej17yzjgy4w 0 3448 31444 10713 2021-09-17T08:22:56Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluzea tomate konpotarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluzea tomate konpotarekin]] 6yx5n0vd0voix66zxqidsu6pz2huxmn 0 3449 31442 10715 2021-09-17T08:22:36Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze, ahuakate eta piper tartarra]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze, ahuakate eta piper tartarra]] pkchn0sayocju1adht3t6p9t75fzdyv 0 3450 31449 10717 2021-09-17T08:23:46Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kokotxak leka eta tomate konpotarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kokotxak leka eta tomate konpotarekin]] cmm2gf8vtdmyjraabxuetximld43udb 0 3451 31457 10719 2021-09-17T08:25:06Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatza barazkiekin, papillote erara]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatza barazkiekin, papillote erara]] g8lo0c1gssul32aynu3zjvqlu2dlmv1 0 3452 31458 10721 2021-09-17T08:25:16Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatza plantxan, barazkiekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatza plantxan, barazkiekin]] 0j58k97utuvuywmew538rk7g9bazm0j 0 3453 31459 10723 2021-09-17T08:25:26Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatza plantxan, kuia txikiarekin eta pipermorroekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatza plantxan, kuia txikiarekin eta pipermorroekin]] arx6r12cyk3tqv2iruiwthimyihlehd 0 3454 31456 10725 2021-09-17T08:24:56Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatz xerrak plantxan, barazki eta baratxuri freskoekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatz xerrak plantxan, barazki eta baratxuri freskoekin]] 0kwbwkomfmc6dyq7qxujkh7iqab32q0 0 3455 31462 10727 2021-09-17T08:25:56Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marmitakoa 2]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marmitakoa 2]] 2wquf9une4vny47j96gladfsvffue69 0 3456 31467 10729 2021-09-17T08:26:46Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Muskuilu goxatuak]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Muskuilu goxatuak]] a3m9tuy7diat9tg5j6pudmy8jcqtkzm 0 3457 31475 10731 2021-09-17T08:28:06Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oilagorrak saltsan]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oilagorrak saltsan]] 4uv8ow23tz84zry6jk177rsu4ddp9nm 0 3458 31476 10733 2021-09-17T08:28:16Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oilasko izterrak txanpinoi krema eta curryarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oilasko izterrak txanpinoi krema eta curryarekin]] 7cnfp95ei7vm0rq12kqw3s26ucnkwxk 0 3459 31490 10735 2021-09-17T08:30:36Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Otarrainxkak ziza kremarekin eta arrautzekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Otarrainxkak ziza kremarekin eta arrautzekin]] hmyra9qa59k31ed9j5rvawfem7hyk5x 0 3460 31493 10737 2021-09-17T08:31:06Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata pastela 2]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata pastela 2]] 1n40tzgowrnr4zi75ueb0pe2kt7pri3 0 3461 31494 10739 2021-09-17T08:31:16Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata tortila]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata tortila]] 9jdzlevc2j76lqligypjxk85gig0fl7 0 3462 31517 10741 2021-09-17T08:35:06Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate, mozzarella, barrengorri eta urdaiazpiko pizza]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate, mozzarella, barrengorri eta urdaiazpiko pizza]] 1097e6i58gugbempfgs9zrq0u6sjrll 0 3463 31526 10743 2021-09-17T08:36:36Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txekor azpizuna txanpiñoi eta curryarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txekor azpizuna txanpiñoi eta curryarekin]] 9sf9l8mc8ya5bacezqb9az7a0eqfbbq 0 3464 31527 10745 2021-09-17T08:36:46Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txekor masailak onddoekin eta arrozarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txekor masailak onddoekin eta arrozarekin]] gsuv1s5bb6vow844afiyy5g2p18v75p 0 3465 32274 10747 2021-09-20T08:07:18Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txekor masailak saltsan]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txekor masailak saltsan]] qetwq12vrx4xvj1xirht8g755xyvu0v 0 3466 32275 10749 2021-09-20T08:07:28Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txekor tripaki eta muturrak, Bizkaiko saltsan]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txekor tripaki eta muturrak, Bizkaiko saltsan]] emiv30k07lcrve5p2xk6ly4gio69os6 0 3467 32278 10751 2021-09-20T08:07:58Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerri azpizuna onddoz beteta eta Roquefort saltsarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerri azpizuna onddoz beteta eta Roquefort saltsarekin]] mkejxelxv464ee2c7km1sb8qhgu68dt 0 3468 32276 10753 2021-09-20T08:07:38Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerri azpizuna, txanpinoi eta Roquefort gaztarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerri azpizuna, txanpinoi eta Roquefort gaztarekin]] 5gwao2bor0t49tjevliainavr46mexq 0 3469 32279 10755 2021-09-20T08:08:08Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerri masailak saltsan]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerri masailak saltsan]] hsy25psgdsnky69t0dckqpyqyfqv5ij 0 3470 32280 10757 2021-09-20T08:08:18Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txipiroiak Pelaio erara]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txipiroiak Pelaio erara]] 4gs8xs4c3nn3vp2u695n5j8ks2682vp 0 3471 32282 10759 2021-09-20T08:08:38Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txitxarroa piperrada eta patata purearekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txitxarroa piperrada eta patata purearekin]] 01rbvi7qcoo7o446tgnastq2gv6xz2c 0 3472 32283 10761 2021-09-20T08:08:49Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txitxarroa plantxan piper erre, tipula eta gari zainzuriekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txitxarroa plantxan piper erre, tipula eta gari zainzuriekin]] 5emi687n9i3puvf0y54y2durz48j5kt 0 3473 32293 10763 2021-09-20T08:10:09Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Untxia eta txanpiñoiak oporto erara]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Untxia eta txanpiñoiak oporto erara]] 1n2clfplrsau6uerfc44gx7yv7odpoz 0 3474 32294 10765 2021-09-20T08:10:19Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Usoak saltsan]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Usoak saltsan]] 3nangjbzvidmb8ziizn497ukp3a81ej 0 3475 32299 10767 2021-09-20T08:10:49Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zapo, kuia txiki eta txanpiñoi brotxetak]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zapo, kuia txiki eta txanpiñoi brotxetak]] azlcyxs24dju0hodzfpg36e4osp5uhr 0 3476 31353 10769 2021-09-17T08:07:45Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ananaz beteriko krepeak]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ananaz beteriko krepeak]] hls56hdpxbffc5ucmeda5wxot9ay64r 0 3477 31360 10771 2021-09-17T08:08:55Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz esnea 2]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz esnea 2]] e2cy4hz307trfxcjilad8ylbuadbqx8 0 3478 31427 10773 2021-09-17T08:20:05Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Esne frijituak]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Esne frijituak]] 683gzf1y8e4ls46wlsbazam8lliy56r 0 3479 31428 10775 2021-09-17T08:20:15Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Etxeko bizkotxoa marrubiekin eta esne gainarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Etxeko bizkotxoa marrubiekin eta esne gainarekin]] 0quz956atnnfc30pn30gebcq5m05bum 0 3480 31439 10777 2021-09-17T08:22:06Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gazta tarta labean]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gazta tarta labean]] 8k0hffq9xnvt0upbe52lsvgchcpb02e 0 3481 31450 10779 2021-09-17T08:23:56Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Krema ingelesa]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Krema ingelesa]] 2kkpscu6y15ii87mj9hntt8zujmwi7d 0 3482 31451 10781 2021-09-17T08:24:06Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kremaz beteriko krepeak]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kremaz beteriko krepeak]] 2jdy0467l657nrk9vsyu7n0eahyq1cc 0 3483 31463 10783 2021-09-17T08:26:06Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marrubi eta kremazko hostopilak]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marrubi eta kremazko hostopilak]] 5louoksakkf08jzenwl0v7uzrkryvx4 0 3484 31464 10785 2021-09-17T08:26:16Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marrubi tarta 2]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marrubi tarta 2]] tihhhbwsbrqrlyql75wdva9kpq68b4t 0 3485 31465 10788 2021-09-17T08:26:26Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marrubiak esne-gain krema eta almendrekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marrubiak esne-gain krema eta almendrekin]] frlay83x07jt48wcallpld9houfuwwd 0 3486 31466 10790 2021-09-17T08:26:36Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mascarpone tarta karamelu saltsarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mascarpone tarta karamelu saltsarekin]] 46gf1882zlgj3nfz2wzcrk5sfuslim9 0 3487 31471 10792 2021-09-17T08:27:26Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Natilak]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Natilak]] jt6v9s6n4wvkgkaxccdc2u8oppbgs7p 0 3488 31496 10794 2021-09-17T08:31:36Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Petit-suisseak krema eta txokolate beroarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Petit-suisseak krema eta txokolate beroarekin]] 1o9vgnofu8saslix7v7enmnesus1cky 0 3489 31503 10796 2021-09-17T08:32:46Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Prantxikaren bizkotxoa]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Prantxikaren bizkotxoa]] f0snlxf1wwbvy2dj84n7nsn1de9kf56 0 3490 31507 10798 2021-09-17T08:33:26Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagar tarta 2]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagar tarta 2]] cr3ltqvz1vczf9aes44k659x4rc4db7 0 3491 31508 10800 2021-09-17T08:33:36Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagar tatin gozoa]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagar tatin gozoa]] 4xnc9s6frhtuc6s3wzwl99vo9634by0 0 3492 31515 10802 2021-09-17T08:34:46Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tiramisu]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tiramisu]] 14csjed2n79vjdeckrcjtfuzm2vm281 0 3493 31516 10804 2021-09-17T08:34:56Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tiramisu moussea arroz esne kremarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tiramisu moussea arroz esne kremarekin]] qer4segg5ifbzjq1sg2t1i1vxxnmkl2 0 3494 31519 10806 2021-09-17T08:35:26Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Trufazko txokolate tarta]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Trufazko txokolate tarta]] cpo9eess2dozrz4e37dfqcjoqadpy1n 0 3495 32285 10808 2021-09-20T08:09:09Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolatezko bizkotxo eta marrubi kopa]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolatezko bizkotxo eta marrubi kopa]] difi7wtcp6o2b3lk4agi7xpc2415idz 0 3496 32288 10810 2021-09-20T08:09:28Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolatezko boilurrak]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolatezko boilurrak]] 9n96l8j17i5avk9u8be7bd6yigskb8y 0 3497 32286 10812 2021-09-20T08:09:19Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolatezko boilur tarta]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolatezko boilur tarta]] kjch3jf2s87cdwg48y01qoiow50fsz7 0 3498 32284 10814 2021-09-20T08:08:58Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate gailetak]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate gailetak]] 5ut31hpyexa6iznip62tiqmcyhzmw5o 0 3499 32291 10816 2021-09-20T08:09:59Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Udareak urazukretan]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Udareak urazukretan]] e3k6bpxuzrgm6wp44yh74mwiero9vqh 10 3500 10979 10822 2018-04-27T10:09:37Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki {{#expr:{{PAGESINCAT:Errezetak}}}}<noinclude>[[Kategoria:Txantiloiak]]</noinclude> 4ctkbqpfdmvkbqzdujz87akw0se02dv 0 3501 10986 10985 2018-04-27T10:47:29Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Història del menjar i la cuina]]» orria «[[Sukaldaritzaren historia]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki == Proposatutako bibliografia == *{{Erreferentzia|abizena=H. Freedman|izena=Paul|hizkuntza=es|izenburua=Gastroizenaia: Historia del paladar|argitaletxea=Universitat de València (Servei de publicacions)|data=2009|lloc=València|isbn=9788437074627}} *{{Erreferentzia|url=http://www.monografias.com/trabajos11/histgast/histgast.shtml|izenburua=Hstoria de la gastroizenaía|abizena=Parra|izena=Jimena|coautors=et al.|hizkuntza=es|argitaletxea=monografias.com|sartze-data=12 de gener de 2015}} *{{Erreferentzia|url=http://www.aliatuniversidades.com.mx/bibliotecasdigitales/pdf/ecoizenaico_administrativo/Historia_de_la_gastroizenaia.pdf|abizena=Gutierrez de Alva|izena=Cecilia Isabel|izenburua=Historia de la gastroizenaia|argitaletxea=Tercer milenio|edició=Primera edició|urtea=2012|hizkuntza=es|isbn=9786077331346|lloc=Tlalnepantla, México|sartze-data=12 de gener de 2015}} *{{Erreferentzia|url=http://www.foodtimeline.org/index.html|abizena=Olver|izena=Lynne|izenburua=The Food Timeline|argitaletxea=foodtimeline.org|hizkuntza=en|sartze-data=12 de gener de 2015|urtea=2015}} *{{Erreferentzia|url=http://illumin.usc.edu/147/from-chemistry-labs-to-the-kitchen-molecular-gastroizenay/|abizena=Price|izena=Bryan|urtea=2007|izenburua=From Chemistry Labs to the Kitchen: Molecular Gastroizenay|argitaletxea=University of Southern California|hizkuntza=en}} *{{Erreferentzia|abizena=Perucho|izena=Joan|izenburua=Gastroizenaia i cultura|lloc=Tarragona|argitaletxea=El Mèdol|urtea=1999|isbn=8489936617|hizkuntza=català}} *{{Erreferentzia|abizena=Alzugaray Aguirre|izena=Juan José|izenburua=Gastroizenaía y lenguaje|hizkuntza=es|urtea=1984|lloc=Madrid|argitaletxea=Dossat|isbn=8423706478}} *{{Erreferentzia|izena=Michael |abizena=Pollan|izenburua=The Omnivore's Dilemma: A Natural History of Four Meals|urtea=2006|argitaletxea=Penguin Books|hizkuntza=en|isbn=9781594200823}} *{{Erreferentzia|izena=Amy|abizena=Steward|izenburua=The Drunken Botanist: The Plants That Create the World's Great Drinks|urtea=2013|argitaletxea=Algonquin Books|edició=Primera edició|hizkuntza=en|isbn=978-1616200466}} *{{Erreferentzia|izena=Richard|abizena=Wrangham|izenburua=Catching Fire: How Cooking Made Us Human|urtea=2010|argitaletxea=Basic Books|hizkuntza=en|isbn= 9780465020416}} *{{Erreferentzia|izena=Mark|abizena=Kurlansky|izenburua=Cod: A Biography of the Fish that Changed the World|urtea=1998|edició=Primera edició|argitaletxea=Penguin Books|hizkuntza=en|isbn=9780140275018}} *{{Erreferentzia|izena=Marion|abizena=Nestle|izenburua=Food Politics: How the Food Industry Influences Nutrition and Health (California Studies in Food and Culture)|urtea=2013|edició=Primera edició|hizkuntza=en|argitaletxea=University of California Press|isbn=9780520275966}} {{zirriborroa}} p9ox7odiizwqgvfmbsf13m1r282r3v4 0 3502 10987 2018-04-27T10:47:29Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Història del menjar i la cuina]]» orria «[[Sukaldaritzaren historia]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritzaren historia]] bscxq0lxjxk2849vtipnqe86phw7k70 10 3503 20332 10988 2020-06-25T17:31:42Z Xabier Armendaritz 440 Euskal Wikipediatik txantiloiaren bertsio berriagoa ekartzea wikitext text/x-wiki <includeonly>{{Erreferentzia/oinarria | Hizkuntza1 = {{{hizkuntza|{{{hizkuntza1| }}} }}} |Hizkuntza2 = {{{hizkuntza2| }}} |Hizkuntza3 = {{{hizkuntza3| }}}}} <!-- -->{{Erreferentzia/oinarria <!-- Liburuak, aldizkariak, webgune eta abarren erreferentziak --> |EzkutatuEgilea = {{{ezkutatu-egilea|{{{ezkutatu-idazlea|}}}}}} |Abizena1 = {{{abizenak|{{{abizena|{{{abizena1|{{{egilea1|{{{egilea|{{{egileak|{{{idazlea1|{{{idazlea|{{{idazleak|}}}}}}}}}}}}}}}}}}}}}}}}}}} |Abizena2 = {{{abizena2|{{{egilea2|{{{eginkidea|{{{eginkideak|{{{idazlea2|}}}}}}}}}}}}}}} |Abizena3 = {{{abizena3|{{{egilea3|{{{idazlea3|}}}}}}}}} |Abizena4 = {{{abizena4|{{{egilea4|{{{idazlea4|}}}}}}}}} |Abizena5 = {{{abizena5|{{{egilea5|{{{idazlea5|}}}}}}}}} |Abizena6 = {{{abizena6|{{{egilea6|{{{idazlea6|}}}}}}}}} |Abizena7 = {{{abizena7|{{{egilea7|{{{idazlea7|}}}}}}}}} |Abizena8 = {{{abizena8|{{{egilea8|{{{idazlea8|}}}}}}}}} |Abizena9 = {{{abizena9|{{{egilea9|{{{idazlea9|}}}}}}}}} |Izena1 = {{{izena1|{{{izena|}}}}}} |Izena2 = {{{izena2|}}} |Izena3 = {{{izena3|}}} |Izena4 = {{{izena4|}}} |Izena5 = {{{izena5|}}} |Izena6 = {{{izena6|}}} |Izena7 = {{{izena7|}}} |Izena8 = {{{izena8|}}} |Izena9 = {{{izena9|}}} |EgileLotura1 = {{{egile-lotura|{{{egile1-lotura|{{{egilelotura|{{{egilelotura1|{{{idazle-lotura|{{{idazle1-lotura|{{{idazlelotura|{{{idazlelotura1|}}}}}}}}}}}}}}}}}}}}}}}} |EgileLotura2 = {{{egile2-lotura|{{{egilelotura2|{{{idazle2-lotura|{{{idazlelotura2|}}}}}}}}}}}} |EgileLotura3 = {{{egile3-lotura|{{{egilelotura3|{{{idazle3-lotura|{{{idazlelotura3|}}}}}}}}}}}} |EgileLotura4 = {{{egile4-lotura|{{{egilelotura4|{{{idazle4-lotura|{{{idazlelotura4|}}}}}}}}}}}} |EgileLotura5 = {{{egile5-lotura|{{{egilelotura5|{{{idazle5-lotura|{{{idazlelotura5|}}}}}}}}}}}} |EgileLotura6 = {{{egile6-lotura|{{{egilelotura6|{{{idazle6-lotura|{{{idazlelotura6|}}}}}}}}}}}} |EgileLotura7 = {{{egile7-lotura|{{{egilelotura7|{{{idazle7-lotura|{{{idazlelotura7|}}}}}}}}}}}} |EgileLotura8 = {{{egile8-lotura|{{{egilelotura8|{{{idazle8-lotura|{{{idazlelotura8|}}}}}}}}}}}} |EgileLotura9 = {{{egile9-lotura|{{{egilelotura9|{{{idazle9-lotura|{{{idazlelotura9|}}}}}}}}}}}} |Urtea = {{{urtea|{{{data|}}}}}} |UrteOharra = {{{jatorri-urtea|}}} |Data = {{{data|}}} |DataFormatua = {{{dataformatua|{{{data-formatua|}}}}}} |Izenburua = {{{entziklopedia|{{{izenburua|}}}}}} |ItzulpenIzenburua = {{{itzulpena-atala|}}} |ItzulpenEtzana = {{{itzulpena-izenburua|}}} |URL = {{ #if:{{{entziklopedia}}} |{{{url|}}} |{{ #if:{{{artxibo-url|}}} |{{{artxibo-url|}}} |{{{url|}}} }} }} |Bilduma={{{bilduma|{{{bertsioa|}}}}}} |Aldizkakoa = {{{kazeta|{{{aldizkakoa|{{{egunkaria|{{{aldizkaria|{{{komunikabidea|{{{lana|}}}}}}}}}}}}}}}}}} |Liburukia = {{{liburukia|}}} |Alea = {{{alea|{{{zenbakia|}}}}}} |Non = {{ #if: {{{kazeta|{{{aldizkakoa|{{{egunkaria|{{{aldizkaria|{{{komunikabidea|{{{lana|}}}}}}}}}}}}}}}}}} |{{{orrialdeak|{{{orrialdea|{{{non|}}}}}}}}} |{{ #if: {{{orrialdea|}}} |{{{orrialdea|}}}&nbsp;{{#if:{{{orr-gabe|{{{orr-gabe|}}}}}}|or.}}or. |{{ #if: {{{orrialdeak|}}} |{{{orrialdeak|}}}&nbsp;or.}} }} }} |SartutakoIzenburua = {{{atala|{{{artikulua|}}}}}} |SartutakoURL = {{{atal-url|{{{artikulu-url|}}}}}} |Bestelakoa = {{{bestelakoa|}}} |Edizioa = {{{edizioa|}}} |Lekua = {{{lekua|{{{tokia|}}}}}} |ArgitaratzeLekua = {{{argitaratze-lekua|{{{lekua|{{{tokia|}}}}}}}}} |Argitaletxea = {{{argitaletxea|}}} |ArgitaratzeData = {{{argitaratze-data|}}} |EditoreAbizena1 = {{{editore-abizena|{{{editore1-abizena|{{{editor1|{{{editorea|{{{editoreak|}}}}}}}}}}}}}}} |EditoreAbizena2 = {{{editore2-abizena|{{{editore2|}}}}}} |EditoreAbizena3 = {{{editore3-abizena|{{{editore3|}}}}}} |EditoreAbizena4 = {{{editore4-abizena|{{{editore4|}}}}}} |EditoreIzena1 = {{{editore-izena|{{{editore1-izena|}}}}}} |EditoreIzena2 = {{{editore2-izena|}}} |EditoreIzena3 = {{{editore3-izena|}}} |EditoreIzena4 = {{{editore4-izena|}}} |EditoreLotura1={{{editore-lotura|{{{editore1-lotura|}}}}}} |EditoreLotura2={{{editore2-lotura|}}} |EditoreLotura3={{{editore3-lotura|}}} |EditoreLotura4={{{editore4-lotura|}}} |Formatua = {{{formatua|}}} |ID = {{{id|{{{ID|}}}}}} |ISBN = {{{isbn|{{{ISBN|}}}}}} |ISSN = {{{issn|{{{ISSN|}}}}}} |OCLC = {{{oclc|{{{OCLC|}}}}}} |PMID = {{{pmid|{{{PMID|}}}}}} |PMC = {{{pmc|{{{PMC|}}}}}} |Debekua = {{{pmc-debeku-data|1010-10-10}}} |Bibcode = {{{bibcode|}}} |DOI = {{{doi|{{{DOI|}}}}}} |DoiApurtua = {{{doi_apurtzedata|{{{doi-apurtze-data|}}}}}} |SartzeData = {{{sartze-data|}}} |dibulgaziolaburpena = {{{dibulgazio-laburpena|}}} |aipua = {{{aipua|}}} |dibulgaziodata = {{{dibulgazio-data|}}} |Erref = {{{erref|harvard}}} |Banatzailea = {{{banatzailea|}}} |PS = {{{postscriptum|}}} |EgileBanatzailea = {{ #ifeq:{{{egile-banatzailea|{{{idazle-banatzailea|}}}}}}|; |&#059; |{{{egile-banatzailea|{{{idazle-banatzailea|&#059;}}}}}} }}&#32; |IzenBanatzailea = {{{egile-izen-banatzailea|{{{idazle-izen-banatzailea|,}}}}}}&#32; |amp = {{{azken-egile-ampersand|{{{azken-idazle-ampersand|}}}}}} |Moztu = {{ #if:{{{bistaratutako-egileak|{{{bistaratutako-idazleak|}}}}}} |{{{bistaratutako-egileak|{{{bistaratutako-idazleak}}}}}} |8 }} |ArtxiboURL= {{{artxibo-url|}}} |JatorrizkoURL = {{ #if:{{{entziklopedia|}}} |{{{artikulu-url|}}} |{{{url|}}} }} |ArtxiboData= {{{artxibo-data|}}}<!-- -->}}.</includeonly><noinclude>{{Txantiloi dokumentazioa}}</noinclude> cebz02yk299g98sgypnq9j6p4estkzj 10 3504 22488 22487 2020-09-02T16:16:41Z Xabier Armendaritz 440 wikitext text/x-wiki <span class="citation {{{Erreferentzia klasea|{{{Erreferentzia mota|}}}}}}"{{#switch:{{{Erref|}}} ||bateereez|none = |#default = id="{{anchorencode:{{{Erref}}}}}" |harvard|harv = {{#if:{{{Abizena1|}}}{{{EditoreAbizena1|}}} |id="CITEREF{{anchorencode:{{#if:{{{Abizena1|}}} |{{{Abizena1}}}{{{Abizena2|}}}{{{Abizena3|}}}{{{Abizena4|}}} |{{{EditoreAbizena1|}}}{{{EditoreAbizena2|}}}{{{EditoreAbizena3|}}}{{{EditoreAbizena4|}}} }}{{{Urtea|{{{Data|}}}}}}}}" }} }}>{{<!--============ Egilea edo editorea eta data ============ -->#if:{{{Abizena1|}}} |{{ #if: {{{EzkutatuEgilea|}}} |{{ #iferror: {{ #expr: 1*{{{EzkutatuEgilea}}} }} |{{{EzkutatuEgilea}}} |<del>{{begizta|{{{EzkutatuEgilea}}}|2=&emsp;}}</del> }} |{{ #if: {{{EgileLotura1|}}} |[[{{{EgileLotura1}}} |{{{Abizena1}}}{{ #if: {{{Izena1|}}} |{{{IzenBanatzailea|,&#32;}}}{{{Izena1}}} }}]] |{{{Abizena1}}}{{ #if: {{{Izena1|}}} |{{{IzenBanatzailea|,&#32;}}}{{{Izena1}}} }} }} }}{{ #if: {{{Abizena2|}}} |{{#ifexpr:{{{Moztu|8}}}<2 |&#32;''et al''. |{{ #iferror: {{ #expr: 1*0.0{{{EzkutatuEgilea|}}} }} |&#32;<!-- puntuazioa "Ezkutatu egilea"-n sartu beharko da --> |{{ #if: {{{Abizena3|}}} |{{{EgileBanatzailea|&#059;&#32;}}} |{{#if:{{{amp|}}}|&#32;&amp;&#32;|{{{EgileBanatzailea|&#059;&#32;}}}}} }} }}{{ #if: {{{EgileLotura2|}}} |[[{{{EgileLotura2}}} |{{{Abizena2}}}{{ #if: {{{Izena2|}}} |{{{IzenBanatzailea|,&#32;}}}{{{Izena2}}} }}]] |{{{Abizena2}}}{{ #if: {{{Izena2|}}} |{{{IzenBanatzailea|,&#32;}}}{{{Izena2}}} }} }}{{ #if: {{{Abizena3|}}} |{{#ifexpr:{{{Moztu|8}}}<3 |&#32;''et al''. |{{ #if: {{{Abizena4|}}} |{{{EgileBanatzailea|&#059;&#32;}}} |{{#if:{{{amp|}}}|&#32;&amp;&#32;|{{{EgileBanatzailea|&#059;&#32;}}}}} }}{{ #if: {{{EgileLotura3|}}} |[[{{{EgileLotura3}}} |{{{Abizena3}}}{{ #if: {{{Izena3|}}} |{{{IzenBanatzailea|,&#32;}}}{{{Izena3}}} }}]] |{{{Abizena3}}}{{ #if: {{{Izena3|}}} |{{{IzenBanatzailea|,&#32;}}}{{{Izena3}}} }} }}{{ #if:{{{Abizena4|}}} |{{#ifexpr:{{{Moztu|8}}}<4 |&#32;''et al''. |{{ #if: {{{Abizena5|}}} |{{{EgileBanatzailea|&#059;&#32;}}} |{{#if:{{{amp|}}}|&#32;&amp;&#32;|{{{EgileBanatzailea|&#059;&#32;}}}}} }}{{ #if: {{{EgileLotura4|}}} |[[{{{EgileLotura4}}} |{{{Abizena4}}}{{ #if: {{{Izena4|}}} |{{{IzenBanatzailea|,&#32;}}}{{{Izena4}}} }}]] |{{{Abizena4}}}{{ #if: {{{Izena4|}}} |{{{IzenBanatzailea|,&#32;}}}{{{Izena4}}} }} }}{{ #if:{{{Abizena5|}}} |{{#ifexpr:{{{Moztu|8}}}<5 |&#32;''et al''. |{{ #if: {{{Abizena6|}}} |{{{EgileBanatzailea|&#059;&#32;}}} |{{#if:{{{amp|}}}|&#32;&amp;&#32;|{{{EgileBanatzailea|&#059;&#32;}}}}} }}{{ #if: {{{EgileLotura5|}}} |[[{{{EgileLotura5}}} |{{{Abizena5}}}{{ #if: {{{Izena5|}}} |{{{IzenBanatzailea|,&#32;}}}{{{Izena5}}} }}]] |{{{Abizena5}}}{{ #if: {{{Izena5|}}} |{{{IzenBanatzailea|,&#32;}}}{{{Izena5}}} }} }}{{ #if:{{{Abizena6|}}} |{{#ifexpr:{{{Moztu|8}}}<6 |&#32;''et al''. |{{ #if: {{{Abizena7|}}} |{{{EgileBanatzailea|&#059;&#32;}}} |{{#if:{{{amp|}}}|&#32;&amp;&#32;|{{{EgileBanatzailea|&#059;&#32;}}}}} }}{{ #if: {{{EgileLotura6|}}} |[[{{{EgileLotura6}}} |{{{Abizena6}}}{{ #if: {{{Izena6|}}} |{{{IzenBanatzailea|,&#32;}}}{{{Izena6}}} }}]] |{{{Abizena6}}}{{ #if: {{{Izena6|}}} |{{{IzenBanatzailea|,&#32;}}}{{{Izena6}}} }} }}{{ #if:{{{Abizena7|}}} |{{#ifexpr:{{{Moztu|8}}}<7 |&#32;''et al''. |{{ #if: {{{Abizena8|}}} |{{{EgileBanatzailea|&#059;&#32;}}} |{{#if:{{{amp|}}}|&#32;&amp;&#32;|{{{EgileBanatzailea|&#059;&#32;}}}}} }}{{ #if: {{{EgileLotura7|}}} |[[{{{EgileLotura7}}} |{{{Abizena7}}}{{ #if: {{{Izena7|}}} |{{{IzenBanatzailea|,&#32;}}}{{{Izena7}}} }}]] |{{{Abizena7}}}{{ #if: {{{Izena7|}}} |{{{IzenBanatzailea|,&#32;}}}{{{Izena7}}} }} }}{{ #if:{{{Abizena8|}}} |{{#ifexpr:{{{Moztu|8}}}<8 |&#32;''et al''. |{{ #if: {{{Abizena9|}}} |{{{EgileBanatzailea|&#059;&#32;}}} |{{#if:{{{amp|}}}|&#32;&amp;&#32;|{{{EgileBanatzailea|&#059;&#32;}}}}} }}{{ #if: {{{EgileLotura8|}}} |[[{{{EgileLotura8}}} |{{{Abizena8}}}{{ #if: {{{Izena8|}}} |{{{IzenBanatzailea|,&#32;}}}{{{Izena8}}} }}]] |{{{Abizena8}}}{{ #if: {{{Izena8|}}} |{{{IzenBanatzailea|,&#32;}}}{{{Izena8}}} }} }}{{ #if:{{{Abizena9|}}} |&#32;''et al''. }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }}. {{ #if: {{{Data|}}}{{{urtea|}}}{{{Urtea|}}} |&#32;({{{Urtea|{{{Data}}}}}}). }} |{{<!-- ============== Ez dago egilerik: editorea bistaratu lehenengo == --> #if: {{{EditoreAbizena1|}}} |{{ #if: {{{EditoreLotura1|}}} |[[{{{EditoreLotura1}}} |{{{EditoreAbizena1}}}{{ #if: {{{EditoreIzena1|}}} |, {{{EditoreIzena1}}} }}]] |{{{EditoreAbizena1}}}{{ #if: {{{EditoreIzena1|}}} |, {{{EditoreIzena1}}} }} }}{{ #if: {{{EditoreAbizena2|}}} |{{ #if: {{{EditoreAbizena3|}}} |{{{EgileBanatzailea|&#059;&#32;}}} |{{#if:{{{amp|}}}|&#32;&amp;&#32;|{{{EgileBanatzailea|&#059;&#32;}}}}} }}{{ #if: {{{EditoreLotura2|}}} |[[{{{EditoreLotura2}}} |{{{EditoreAbizena2}}}{{ #if: {{{EditoreIzena2|}}} |, {{{EditoreIzena2}}} }}]] |{{{EditoreAbizena2}}}{{ #if: {{{EditoreIzena2|}}} |, {{{EditoreIzena2}}} }} }}{{ #if: {{{EditoreAbizena3|}}} |{{ #if: {{{EditoreAbizena4|}}} |{{{EgileBanatzailea|&#059;&#32;}}} |{{#if:{{{amp|}}}|&#32;&amp;&#32;|{{{EgileBanatzailea|&#059;&#32;}}}}} }}{{ #if: {{{EditoreLotura3|}}} |[[{{{EditoreLotura3}}} |{{{EditoreAbizena3}}}{{ #if: {{{EditoreIzena3|}}} |, {{{EditoreIzena3}}} }}]] |{{{EditoreAbizena3}}}{{ #if: {{{EditoreIzena3|}}} |, {{{EditoreIzena3}}} }} }}{{ #if:{{{EditoreAbizena4|}}} |&#32;et al. }} }} }}, ed{{#if:{{{EditoreAbizena2|}}}|s}}{{#ifeq:{{{Banatzailea|,}}}|.||.}}{{ #if: {{{Data|}}}{{{urtea|}}} |&#32;({{{urtea|{{{Data}}}}}}). {{ #if:{{{UrteOharra|}}} |&#32;[{{{UrteOharra}}}] }} }} }} }}{{ <!--============ Sartutako lanaren izenburua ============--> #if: {{{SartutakoIzenburua|}}}{{#if:{{{Aldizkakoa|}}}||{{#if:{{{ItzulpenEtzana|}}}||{{{ItzulpenIzenburua|}}}}}}} |{{ #if:{{{Abizena1|}}}{{{EditoreAbizena1|}}} |{{{Banatzailea|,}}}&#32; }}{{Erreferentzia/loturak | 1={{ #if: {{{SartutakoURL|}}} |{{{SartutakoURL}}} |{{ #if: {{{URL|}}} |{{{URL}}} <!-- Testuak osorik eduki askekoak direnean bakarrik lotzen du URL, PubMedCentral (PMC) bezalako guneak --> |{{#ifexpr:{{#time: U}} > {{#time: U | {{{Debekua|2001-10-10}}} }} |{{ #if: {{{PMC|}}} |http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid={{{PMC}}} }} }} }} }} | 2={{ #if: {{{Aldizkakoa|}}} |«<nowiki />{{{SartutakoIzenburua}}}<nowiki />» |«{{{SartutakoIzenburua|}}}{{ #if: {{{ItzulpenIzenburua|}}} |{{ #if: {{{SartutakoIzenburua|}}} |&#32; }}&#91;{{{ItzulpenIzenburua}}}&#93; }}» }} }} }}{{ <!--============ Lekua ("argitaratze lekua"ren desberdina bada) ============--> #if: {{{Lekua|}}} |{{ #ifeq: {{{Lekua|}}} | {{{ArgitaratzeLekua|}}} | |{{ #if: {{{Abizena1|}}}{{{EditoreAbizena1|}}}{{{SartutakoIzenburua|}}} |{{{Banatzailea|,}}}&#32;{{{Lekua}}}(e)n idatzia }} }} }}{{ <!--============ Bildumaren editorea ============--> #if: {{{EditoreAbizena1|}}} |{{ #if: {{{Abizena1|}}} |{{{Banatzailea|,}}}&#32;{{ #if: {{{SartutakoIzenburua|}}} |in&#32; }}{{ #if: {{{EditoreLotura1|}}} |[[{{{EditoreLotura1}}} |{{{EditoreAbizena1}}}{{ #if: {{{EditoreIzena1|}}} |, {{{EditoreIzena1}}} }}]] |{{{EditoreAbizena1}}}{{ #if: {{{EditoreIzena1|}}} |, {{{EditoreIzena1}}} }}}}{{ #if: {{{EditoreAbizena2|}}} |{{ #if: {{{EditoreAbizena3|}}} |{{{EgileBanatzailea|&#059;&#32;}}} |{{#if:{{{amp|}}}|&#32eta&#32;|{{{EgileBanatzailea|&#059;&#32;}}}}} }}{{ #if: {{{EditoreLotura2|}}} |[[{{{EditoreLotura2}}}|{{{EditoreAbizena2}}}{{ #if: {{{EditoreIzena2|}}} |, {{{EditoreIzena2}}} }}]] |{{{EditoreAbizena2}}}{{ #if: {{{EditoreIzena2|}}} |, {{{EditoreIzena2}}} }} }}{{ #if: {{{EditoreAbizena3|}}} |{{ #if: {{{EditoreAbizena4|}}} |&#059;&#32; |{{#if:{{{amp|}}}|&#32;&amp;&#32;|{{{EgileBanatzailea|&#059;&#32;}}}}} }}{{ #if: {{{EditoreLotura3|}}} |[[{{{EditoreLotura3}}}|{{{EditoreAbizena3}}}{{ #if: {{{EditoreIzena3|}}} |, {{{EditoreIzena3}}} }}]] |{{{EditoreAbizena3}}}{{ #if: {{{EditoreIzena3|}}} |, {{{EditoreIzena3}}} }} }}{{ #if:{{{EditoreAbizena4|}}} |&#32;eta beste }} }} }}{{ #if: {{{SartutakoIzenburua|}}} | |{{{Banatzailea|,}}}&#32;ed{{#if:{{{EditoreAbizena2|}}}|s}}{{#ifeq:{{{Banatzailea|,}}}|.||.}} }} }} }}{{ <!--============ Aldizkakoak ============--> #if: {{{Aldizkakoa|}}} |{{ #if: {{{Bestelakoa|}}} |{{{Banatzailea|,}}}&#32;{{{Bestelakoa|}}} }}{{ #if: {{{Abizena1|}}}{{{EditoreAbizena1|}}}{{{SartutakoIzenburua|}}} |{{{Banatzailea|,}}}&#32;}}{{ #if: {{{Izenburua|}}}{{{ItzulpenIzenburua|}}} |{{Erreferentzia/loturak | 1={{ #if: {{{SartutakoIzenburua|}}} |{{ #if: {{{SartutakoURL|}}} |{{ #if: {{{URL|}}} |{{{URL}}} |{{ #ifexpr: {{#time: U}} > {{#time: U | {{{Debekua|2001-10-10}}} }} | {{ #if: {{{PMC|}}} | http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid={{{PMC}}} }} }} }} }} |{{ #if: {{{URL|}}} |{{{URL}}} |{{#ifexpr:{{#time: U}} > {{#time: U | {{{Debekua|2001-10-10}}} }} |{{ #if: {{{PMC|}}} | http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid={{{PMC}}} }} }} }} }} | 2=«{{{Izenburua}}}{{ #if: {{{ItzulpenIzenburua|}}} |{{ #if: {{{Izenburua|}}} |&#32; }}&#91;{{{ItzulpenIzenburua}}}&#93; }}» }}{{ #if: {{{IzenburuOharra|}}} |{{{Banatzailea|,}}}&#32;{{{IzenburuOharra}}} }} }} }}{{#if: {{{Hizkuntza1|}}} |&#32;{{{{{Hizkuntza1}}}}}{{ #if: {{{Hizkuntza2|}}} |{{{{{Hizkuntza2}}}}}{{ #if: {{{Hizkuntza3|}}} |{{{{{Hizkuntza3}}}}} }} }} }}{{ #if: {{{Formatua|}}} |&#32;({{{Formatua}}}) }}{{ #if: {{{Aldizkakoa|}}} |{{ #if:{{{SartutakoIzenburua|}}}{{{Izenburua|}}}{{{ItzulpenIzenburua|}}} |{{{Banatzailea|,}}}&#32; }}''<nowiki />{{{Aldizkakoa}}}<nowiki />''{{ #if: {{{Bilduma|}}} |{{{Banatzailea|,}}}&#32;in:&#32;''{{{Bilduma}}}''. }}{{ #if: {{{ArgitaratzeLekua|}}} |{{ #if: {{{Argitaletxea|}}} |&#32;({{{ArgitaratzeLekua}}}<nowiki>: </nowiki>{{{Argitaletxea}}}) |&#32;({{{ArgitaratzeLekua}}}) }} |{{ #if: {{{Argitaletxea|}}} |&#32;({{{Argitaletxea}}}) }} }}{{ #if: {{{Liburukia|}}} |&#32;'''<nowiki />{{{Liburukia}}}<nowiki />'''{{ #if: {{{Alea|}}} |&#32;({{{Alea}}}) }} |{{ #if: {{{Alea|}}} |&#32;({{{Alea}}}) }} }}{{ #if: {{{Non|}}} |<nowiki>: </nowiki> {{{Non}}} }} |{{ <!--============ Izenburua duen edozer, liburuak barne ============--> #if: {{{Izenburua|}}}{{{ItzulpenEtzana|}}} |{{ #if: {{{Abizena1|}}}{{{EditoreAbizena1|}}}{{{SartutakoIzenburua|}}}{{{Aldizkakoa|}}} |{{{Banatzailea|,}}} }}&#32;{{Erreferentzia/loturak | 1={{ #if: {{{SartutakoIzenburua|}}} |{{ #if: {{{SartutakoURL|}}} |{{ #if: {{{URL|}}} |{{{URL}}} |{{#ifexpr:{{#time: U}} > {{#time: U | {{{Debekua|2001-10-10}}} }}|{{ #if: {{{PMC|}}} | http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid={{{PMC}}} }}}} }} }} |{{ #if: {{{URL|}}} |{{{URL}}} |{{#ifexpr:{{#time: U}} > {{#time: U | {{{Debekua|2001-10-10}}} }}|{{ #if: {{{PMC|}}} | http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid={{{PMC}}} }}}} }} }} | 2=''<nowiki />{{{Izenburua|}}}. {{ #if:{{{ItzulpenEtzana|}}}|&#32;&#91;{{{ItzulpenEtzana}}}&#93; }}<nowiki />'' }} }}{{ #if: {{{Bilduma|}}} |{{{Banatzailea|,}}}&#32;in:&#32;''{{{Bilduma}}}''. }}{{ #if: {{{Liburukia|}}} |{{{Banatzailea|,}}}&#32;'''<nowiki />{{{Liburukia}}}<nowiki />''' }}{{ #if: {{{Bestelakoa|}}} |{{{Banatzailea|,}}}&#32;{{{Bestelakoa|}}} }}{{ #if: {{{Edizioa|}}} |&#32;({{{Edizioa}}}. argitaraldia) }}{{ #if: {{{ArgitaratzeLekua|}}} |{{{Banatzailea|,}}}&#32;{{{ArgitaratzeLekua}}} }}{{ #if: {{{Argitaletxea|}}} |{{ #if: {{{ArgitaratzeLekua|}}} |<nowiki>:</nowiki> |{{{Banatzailea|,}}} }}&#32;{{{Argitaletxea}}} }} }}{{ <!--============ Data (egile/editorerik ezean) ============--> #if: {{{Abizena1|}}}{{{EditoreAbizena1|}}} | |{{ #if: {{{Data|}}}{{{urtea|}}} |{{{Banatzailea|,}}}&#32;{{{Data}}}{{ #if:{{{UrteOharra|}}} |&#32;[{{{UrteOharra}}}] }} }} }}{{ <!--============ Argitaratze data ============--> #if: {{{ArgitaratzeData|}}} |{{ #ifeq: {{{ArgitaratzeData|}}} | {{{Data|}}} | |{{ #if: {{{EditoreAbizena1|}}} |{{ #if: {{{Abizena1|}}} |{{{Banatzailea|,}}}&#32;{{{ArgitaratzeData}}} |&#32;(argitaratze data: {{{ArgitaratzeData}}}) }} |{{ #if: {{{Aldizkakoa|}}} |{{{Banatzailea|,}}}&#32;{{{ArgitaratzeData}}} |&#32;(argitaratze data: {{{ArgitaratzeData}}}) }} }} }} }}{{ <!--============ Sartutako laneko orrialdea ============--> #if: {{{Aldizkakoa|}}} | |{{ #if: {{{Non|}}} |{{{Banatzailea|,}}},&nbsp;{{{Non}}} }} }}{{ <!--=============== DOI ================--> #if:{{{DOI|}}} |{{{Banatzailea|,}}}&#32;[[Digital object identifier|doi]]:<span class="neverexpand">[http://dx.doi.org/{{urlencode:{{{DOI}}}}} {{#tag:nowiki|{{{DOI}}}}}]</span> }}{{ <!--============ Identifikatzaile anitza ============--> #if: {{{ID|}}} |{{ #if: {{{Abizena1|}}}{{{EditoreAbizena1|}}}{{{SartutakoIzenburua|}}}{{{Aldizkakoa|}}}{{{Izenburua|}}}{{{ItzulpenEtzana|}}} |{{{Banatzailea|,}}}&#32;{{{ID}}} |{{{ID}}} }} }}{{ <!--============ ISBN ============--> #if: {{{ISBN|}}} |{{{Banatzailea|,}}}&#32;[[International Standard Book Number|ISBN]] [[Special:BookSources/{{{ISBN}}}|{{{ISBN}}}]] }}{{ <!--============ ISSN ============--> #if: {{{ISSN|}}} |{{{Banatzailea|,}}}&#32;[[International Standard Serial Number|ISSN]] [http://worldcat.org/issn/{{{ISSN}}} {{{ISSN}}}] }}{{ <!--============ OCLC ============--> #if: {{{OCLC|}}} |{{{Banatzailea|,}}}&#32;[[Online Computer Library Center|OCLC]] [http://worldcat.org/oclc/{{urlencode:{{{OCLC}}}}} {{{OCLC}}}] }}{{ <!--============ PMID ============--> #if: {{{PMID|}}} |{{{Banatzailea|,}}}&#32;[[PubMed Identifier|PMID]] [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/{{{PMID}}} {{{PMID}}}] }}{{ <!--============ PMC ============--> #if: {{{PMC|}}} |{{ #if: {{{URL|}}} |{{{Banatzailea|,}}}&#32;[[PubMed Central|PMC]] [http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid={{{PMC}}} {{{PMC}}}] }} }}{{ <!--============ BIBCODE ============--> #if: {{{Bibcode|}}} |{{{Banatzailea|,}}}&#32;[[Bibcode]]:&nbsp;[http://adsabs.harvard.edu/abs/{{{Bibcode}}} {{{Bibcode}}}] }}{{ <!--============ Artxibatze data eta abar ===========--> #if:{{{ArtxiboURL|}}}{{{ArtxiboData|}}} |{{{Banatzailea|,}}}&#32;{{ #if:{{{JatorrizkoURL|}}}{{{SartutakoURL|}}} |{{#if:{{{ArtxiboURL|}}}|&#32;{{Erreferentzia/loturak|{{{JatorrizkoURL|{{{SartutakoURL|}}}}}}|{{#ifeq:{{{Banatzailea}}}|.|J|j}}atorrizkotik}}}} }}{{ #if:{{{ArtxiboData|}}} |&#32;artxibatua (artxibatze data: {{{ArtxiboData}}}) }}{{ #if:{{#if:{{{ArtxiboURL|}}}||A}}{{#if:{{{JatorrizkoURL|}}}{{{SartutakoURL|}}}||B}}{{#if:{{{ArtxiboData|}}}||C}} |. {{txantiloi errorea |«<code>&#124;{{#if:{{{ArtxiboURL|}}}|artxibo-url|artxibo-data}}&#61;</code>» zehazten baduzu {{#if:{{{JatorrizkoURL|}}}{{{SartutakoURL|}}}|«<code>&#124;{{#if:{{{ArtxiboURL|}}}|artxibo-data|artxibo-url}}&#61;</code>» ere zehaztu beharko duzu|«<code>&#124;url&#61;</code>» zehaztu beharko duzu lehenago.}}}} }} }}{{<!--============ URL-a eta sartze data ============ --> #if:{{{SartutakoURL|}}}{{{SartzeData|}}} |{{ #if: {{{izenburua|}}}{{{SartutakoIzenburua|}}}{{{ItzulpenIzenburua|}}} |<span class="printonly">{{{Banatzailea|,}}}&#32;{{ #if: {{{SartutakoURL|}}} |{{{SartutakoURL}}} }}</span> |{{{Banatzailea|,}}}&#32;{{ #if: {{{SartutakoURL|}}} |{{{SartutakoURL}}} }} }}{{ #if: {{{SartzeData|}}} | <span class="reference-accessdate">{{#ifeq:{{{Banatzailea|,}}}|,|.&#32;|.&#32;}} <small>Noiz kontsultatua: {{{SartzeData|}}}</small></span> }} }}{{#if:{{{dibulgaziolaburpena|}}} |{{{Banatzailea|,}}}&#32;[{{{dibulgaziolaburpena}}} Dibulgazio laburpena]{{#if: {{{dibulgaziojatorria|}}}|&nbsp;&ndash;&nbsp;''<nowiki />{{{dibulgaziojatorria}}}<nowiki />''}} }}{{#if:{{{dibulgaziodata|}}} | &#32;({{{dibulgaziodata}}}) }}{{#if:{{{aipua|}}} |{{{Banatzailea|&#46;}}}<br/>Aipua:&#32;«{{{aipua}}}» }}{{#if:{{{PS|}}} |{{{Banatzailea|.}}}&nbsp;{{{PS}}} }}</span><noinclude>{{Txantiloi dokumentazioa}}</noinclude> 11oqqbjlahnzfececiympswhegnrpmf 10 3505 10990 2018-04-27T10:50:29Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: {{Hizkuntza azalpena|Gaztelaniaz}}<noinclude> ---- Txantiloi hau, '''gaztelaniaz''' dagoen kanpo lotura baten aurrean ipintzen da. [[Kategoria:Hizkuntza txantiloiak|Es]]... wikitext text/x-wiki {{Hizkuntza azalpena|Gaztelaniaz}}<noinclude> ---- Txantiloi hau, '''gaztelaniaz''' dagoen kanpo lotura baten aurrean ipintzen da. [[Kategoria:Hizkuntza txantiloiak|Es]] </noinclude> blokj3eva8ktbvl4n0vwokfyen3qkkj 10 3506 10991 2018-04-27T10:51:07Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: <span style="cursor: help; font-size: 90%; font-family: bold; color: gray" title="{{{1}}} dago aipu honen iturburua">'''({{{1}}})'''</span><noinclude> Kategoria:Hizkuntz... wikitext text/x-wiki <span style="cursor: help; font-size: 90%; font-family: bold; color: gray" title="{{{1}}} dago aipu honen iturburua">'''({{{1}}})'''</span><noinclude> [[Kategoria:Hizkuntza txantiloiak| ]] {{txantiloi dokumentazioa}} </noinclude> 4zliyiv4894dv3zmn8f0d8xlcr9xajk 10 3507 10992 2018-04-27T10:51:42Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: {{#if:{{{1|}}} |[{{{1}}} {{{2}}}] |{{{2}}} }}<noinclude><!-- Kode oharrak, jendeak irakurri dezan: 1. Bi zenbakiko parametroa ez dago inoiz hutsik «Erreferentzia/oina... wikitext text/x-wiki {{#if:{{{1|}}} |[{{{1}}} {{{2}}}] |{{{2}}} }}<noinclude><!-- Kode oharrak, jendeak irakurri dezan: 1. Bi zenbakiko parametroa ez dago inoiz hutsik «Erreferentzia/oinarria» txantiloitik erabiltzean. 2. «Erreferentzia/oinarria» txantiloiaren lana da "'gauzabat' & 'bestebat'"-ren ordez "'''gauzabat' & 'bestebat'''" agertzea galaraztea. <nowiki></nowiki> batekin egiten du hau. Baten egitearekin nahikoa denez hobe «Erreferentzia/oinarria» txantiloian egitea. --> [[Kategoria:Erreferentzia txantiloiak]] </noinclude> 3w9a0214kiwb3gpgmv5mn7wfm2js1ia 10 3508 10993 2018-04-27T10:52:38Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: {{Hizkuntza azalpena|Ingelesez}}<noinclude> ---- Txantiloi hau, [[ingeles]]ez dagoen kanpo lotura baten aurrean ipintzen da. [[Kategoria:Hizkuntza txantiloiak|En]] <!--in... wikitext text/x-wiki {{Hizkuntza azalpena|Ingelesez}}<noinclude> ---- Txantiloi hau, [[ingeles]]ez dagoen kanpo lotura baten aurrean ipintzen da. [[Kategoria:Hizkuntza txantiloiak|En]] <!--interwiki--> </noinclude> ibvby9nw12sxj3z0ob64slxv1cdpbz4 10 3509 10994 2018-04-27T10:53:14Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: {{Hizkuntza azalpena|Katalanez}}<noinclude> ---- Txantiloi hau, '''katalanez''' dagoen kanpo lotura baten aurrean ipintzen da. [[Kategoria:Hizkuntza txantiloiak|Ca]] </noi... wikitext text/x-wiki {{Hizkuntza azalpena|Katalanez}}<noinclude> ---- Txantiloi hau, '''katalanez''' dagoen kanpo lotura baten aurrean ipintzen da. [[Kategoria:Hizkuntza txantiloiak|Ca]] </noinclude> m0oru8oz73w2uu6m9rwygfrw8wbgvzw 0 3510 10998 2018-04-27T11:31:58Z Xabier Cañas 1211 «[[Kategoria:Lehen platerak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Kategoria:Lehen platerak]] 61wgf3050lfuy3c1pn55wj54t0f0p5o 0 3511 10999 2018-04-27T11:34:02Z Xabier Cañas 1211 «[[Kategoria:Bigarren platerak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Kategoria:Bigarren platerak]] 80vreqsjf9g79810j4hnf8ggr343fn5 0 3512 11000 2018-04-27T11:34:08Z Xabier Cañas 1211 «[[Kategoria:Azkenburukoak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Kategoria:Azkenburukoak]] ofuapy5t7ybcilfkyc8lknltiwf4wc0 0 3513 11001 2018-04-27T11:34:12Z Xabier Cañas 1211 «[[Kategoria:Osagaiak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Kategoria:Osagaiak]] a0zdoe6pp9h2hjunruuqswgkzfkufko 0 3514 11002 2018-04-27T11:34:16Z Xabier Cañas 1211 «[[Kategoria:Sukaldatzeko teknikak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Kategoria:Sukaldatzeko teknikak]] mzcmsu2xerxui3c72bfpdujjxy4rmmh 0 3515 26109 11012 2021-08-20T08:05:09Z MABot 1448 Robota: «[[Kategoria:Osagaia:Barazkia]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[:Kategoria:Osagaia:Barazkia]] qslu1dq3a739bw8pfxaeqwsg7p3neh5 0 3516 11013 2018-04-28T09:13:34Z Xabier Cañas 1211 «[[Kategoria:Haragiak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Kategoria:Haragiak]] q2vrfvk4lhcg4144n61c5dnostsxset 0 3517 11014 2018-04-28T09:13:58Z Xabier Cañas 1211 «[[Kategoria:Arrainak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Kategoria:Arrainak]] jjhzb1a7y3wjoivmvktyrc9tg4qpxtx 0 3518 30811 30639 2021-09-15T14:48:25Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Barazki menestra]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki menestra 2]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Barazki menestra'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/17</ref> == Osagaiak == * Dozena bat {{osagaia|Orburua|orburu}}. * Kilo laurden leka. * Dozena erdi zerba. * 2 {{osagaia|Azenarioa|azenario}}. * 200 g ilar fresko aletu. * {{osagaia|tipulina|Tipulin}} sorta bat. * Ziazerba sorta bat. * Lau {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale. * 100 g {{osagaia|Urdaiazpikoa|urdaiazpiko}}. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina. * Gatza. * {{osagaia|Irina|Irina}}. * Bi {{osagaia|Arrautza|arrautza}}. == Pausoak == Lapiko bat urez bete, eta pare bat koilarakada irin eta gatz pitin bat bota. Sutan jarri irakin arte. {{osagaia|Orburua|Orburu}}ei lehen orriak kendu. Zuztarrak moztu gabe zuritu findu arte. Hori bera egin beste {{osagaia|Orburua|orburu}}ekin, eta punta aldea ere ondo moztu. Gero, ur irakinetara bota, eta hogei bat minutuz irakiten eduki. Sua itzali eta bertan utzi epeldu arte. {{osagaia|Orburua|Orburu}}ak atera eta erditik moztu, puntatik buztanera, eta gorde. Beste lapiko batean ura irakiten ipini gatz pitin batekin, eta ditugun barazki talde guztiak egosten joango gara, banan-banan. Lehenik, ilarrak hamar minutuz irakin. Ondoren, {{osagaia|Azenarioa|azenario}}ak zuritu, puska txikietan moztu eta hamar minutuz irakin. Lekak pusketetan moztu eta hamabost minutuz irakin. Zerbak garbitu, penka aldea moztu, eta, lehenik, zerba hostoak irakin, hamar minutuz. Ondoren, zerba penkak, 25 minutuz. Gogoratu barazkiak irakin ondoren segidan ur freskotan pasatzeaz. Lapiko zabal batean zorrotada bat {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} bota, eta bertan {{osagaia|tipulina|tipulin}} txikitua erregosten jarri su ertainean. Jarraian, {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} aleak eta {{osagaia|Urdaiazpikoa|urdaiazpiko}}a puska txikietan gehitu. Pare bat koilarakada irin gehitu, ongi nahastu, eta bertara barazkiak egositako saldatik kazokada bat gehitu, eta kazokada bat ur ere bai. Irakiten hastean ziazerba txikituak gehitu eta minutu pare batez eduki. Ondoren leka, ilar, {{osagaia|Azenarioa|azenario}} eta zerba hostoak lapikora bota eta irakiten eduki. Bitartean, zerba penkak eta {{osagaia|Orburua|orburu}}ak irin eta arrautzetik pasa eta zartagin batean frijitu. Azkenik, frijituriko {{osagaia|Orburua|orburu}} eta zerba penkak gainontzeko barazkiekin nahastu, eta prest izango dugu menestra ederra mahaira zerbitzatzeko. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] i7c6ximpcjl5us6xjco1ob2l47wqa8b 0 3519 31954 30347 2021-09-19T12:05:40Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Zainzuri frijituak, ziazerba kremarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zainzuri frijituak, ziazerba kremarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''{{osagaia|Zainzuria|Zainzuri}} frijituak, ziazerba kremarekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/17</ref> == Osagaiak == * Kontserbako 12 {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}} handi. * Ziazerba sorta eder bat. * {{osagaia|tipulina|Tipulin}}a sorta bat. * 2 {{osagaia|patata}}. * Esne gain basokada bat. * Esne basokada. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina. * {{osagaia|Irina|Irina}}. * {{osagaia|Arrautza|Arrautza}} irabiatua. * Gatza. * Piper hauts beltza. == Pausoak == Ziazerba krema prestatzen hasiko gara lehenik. Horretarako, lapiko batean esne eta esne gaina sutan berotzen jarri. {{osagaia|tipulina|Tipulin}}a lau pusketatan moztu eta lapikora bota. {{osagaia|Patata}}k zuritu, eta horiek ere pusketa handietan moztuta lapikora gehitu. Gatz eta piper hauts pittin bat gehitu. Ur pixka bat bota, eta ordu erdiz irakin, su ertainean. Bitartean, ziazerbak garbitu. Ordu erdia igaro ostean, ziazerbak lapikora gehitu. Beste 15 minutuz irakiten eduki. Sua itzali, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada on bat bota, eta irabiagailuan pasatu, krema goxo bat lortu arte. Kontserbatik {{osagaia|Zainzuria|zainzuri}}ak atera, eta ur soberakina ondo kendu. Ondoren irinetik pasatu, eta jarraian, {{osagaia|Arrautza|arrautza}}tik. Zartagin batean {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}}a jarri, eta, beroa dagoenean, bertan frijitu minutu batez alde bakoitzetik. Ateratzerakoan, sukaldeko paperez estalitako platerean jarri. Olio soberakina kendu ondoren, erretilu baten erdian kokatu. Bukatzeko, gainetik bustiko ditugu ziazerba kremaz. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Osagaia:Zainzuriak]] [[Kategoria:Frijitu]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] 9s7lxsnx2krihdc1duotlptwuidsz46 0 3520 31939 30767 2021-09-19T12:04:06Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txokolatezko krepeak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolatezko krepeak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Txokolatezko krepeak'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/17</ref> == Osagaiak == * Litro laurden esne * 80 g irin * 3 {{osagaia|Arrautza|arrautza}} * 25 g gurin * 25 g azukre * 250 g txokolate beltz * 100 ml esne gaina == Pausoak == Txokolate beltza urtzen jarriko dugu. Horretarako, erretilu borobil batean jarri, sukaldeko film paperarekin estali eta mikrouhin labean minutu batez sartu. Bitartean, esne gaina lapiko txiki batean berotu irakin arte. Txokolatea atera, eta esne gainak irakin duenean txokolatearen gainera bota eta guztia ondo nahastu. Lantxo hori platera prestatu aurreko egunean egitea komeni da, txokolatea gogortuta geldi dadin. Krepearen masarekin hasteko, hiru {{osagaia|Arrautza|arrautza}} ontzi batera bota, azukrearekin eta {{osagaia|Irina|irina}}rekin batera. Dena ongi nahastu arte eragin, inongo pinportatxorik gera ez dadin. Esnea gehitu eta berriro ondo nahastu. Azkenik, gurina zartagin batean urtu su bizian. Jarraian, ontzira gehitu, eta, horrela, krepearen masa prestatuta daukagu. Zartagin berbera erabiliz eta su bizian, burruntzikada bat zartaginera irauli. Zartagina altxatuz eta mugituz ongi zabaldu orea zartagin guztian. Hogei bat segundo pasatu ondoren, krepeari buelta eman, eta, jarraian, labeko erretilu batera atera. Pauso berberak eman ore guztia bukatu arte. Krepe bakoitzari koilarakada bat txokolate jarri eta erditik tolestu. Horrela, krepe guztiak bete. Labea aurrez berotu, eta bertan sartu krepeak, berotu daitezen. Minutu bat nahikoa da. On egin! == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Azkenburukoak]] [[Kategoria:Txokolatea]] [[Kategoria:Krepeak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txokolatea]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] 513wv1ize58cwxr673v63wfsa2ca933 0 3521 31211 28389 2021-09-16T10:52:51Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txekor azpizuna orburuekin eta Idiazabalgo gaztaren saltsarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txekor azpizuna orburuekin eta Idiazabalgo gaztaren saltsarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Txekor azpizuna {{osagaia|Orburua|orburu}}ekin eta Idiazabalgo {{osagaia|gazta}}ren saltsarekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/17</ref> == Osagaiak == * 4 azpizun xerra (200 g ingurukoa bakoitza). * Dozena bat {{osagaia|Orburua|orburu}}. * Idiazabalgo {{osagaia|gazta}} puska bat, 150 g * Basokada bat esne gain. * Koilarakada pare bat irin. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina. * Gatza. * Piperrauts beltza. == Pausoak == Lapiko bat urez bete, eta koilarakada pare bat irin eta gatz pitin bat bota. Sutan jarri berotzen irakin arte. Bitartean, {{osagaia|Orburua|orburu}}ak prestatzen hasiko gara. Horretarako, {{osagaia|Orburua|orburu}}ei lehen orriak kenduko dizkiegu. Beldurrik gabe kendu. Horretan dago sekretua, bestela kanpoko kapak jatean gortasun puntua ematen diote. Zuztarrak, berriz, moztu gabe zuritu, findu arte. Hori bera egin beste {{osagaia|Orburua|orburu}}ekin, eta punta aldea ere {{osagaia|Orburua|orburu}} bakoitzari ondo moztu. Garrantzitsua da ordena horri jarraitzea, bestela {{osagaia|Orburua|orburu}}ak azkar belzten hasiko dira. Ur irakinetara bota, eta 20 bat minutuz irakiten eduki. Sua itzali eta bertan utzi epeldu arte. Ondoren, {{osagaia|Orburua|orburu}}ak atera, eta erditik moztu, puntatik buztanera, eta gorde. Lapiko batean, esne gaina su motelean berotzen jarri. Idiazabalgo {{osagaia|gazta}} pusketatan xehatu eta lapikora gehitu. Ongi nahastu eta {{osagaia|gazta}} ondo urtu arte irakiten eduki, minutu pare batez gutxi gorabehera. Sua itzali eta gorde. Zartagin zabal bat plantxa modura ondo berotzen jarri, su bizian. Jarraian, azpizunak bertan ipini. Gatz pitin bat bota, baita piperrauts beltza ere. Olio zorrotada fin bat gehitu, eta hiru bat minutuz zartaginean erre eta buelta eman. Beste hiru bat minutuz eduki, eta gatza eta piperrautsa bota. Azkenik, azpizun xerrak erretilu batera pasatu, eta sua itzali gabe {{osagaia|gazta}} eta esne gain saltsa bertara irauli. Pare bat minutuz irakiten eduki. Hala, saltsa lodituko zaigu. Bertara {{osagaia|Orburua|orburu}}ak gehitu, azken berotua emateko, eta jada platera bukatuko dugu. Horretarako, platerean azpizun xerra jarri eta gainetik eta inguruan {{osagaia|Orburua|orburu}}ak jarri, eta dena saltsaz ongi estali. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Osagaia:Behikia]] [[Kategoria:{{osagaia|Gazta}}]] [[Kategoria:Errezetak]] ch1vlea8g2y5hv71orys62a5v8h44cn 0 3522 30740 30631 2021-09-15T14:17:51Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Barazki eta txipiroi risotoa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta txipiroi risotoa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Barazki eta txipiroi risotoa'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/17</ref> == Osagaiak == * Arroz bonba (400 g) * Dozena bat txipiroi txiki * Kalabaza bat * Ziazerba sorta bat * {{osagaia|Azenarioa|Azenario}} bat * {{osagaia|tipulina|Tipulin}} bat / Bi {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale * {{osagaia|Tomatea|Tomate}}a * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina / Gatza * Parmatar {{osagaia|gazta}} * Koilarakada bat gurin == Pausoak == Txipiroiak garbitu eta zati txikietan moztu. Kalabazina eta {{osagaia|Azenarioa|azenario}}a garbitu, {{osagaia|Azenarioa|azenario}}a zuritu eta biak karratu txikietan moztu. Baita {{osagaia|tipulina|tipulin}}a eta {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} aleak ere. Lapiko batean txorrotada bat {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} bota eta ongi berotu ondoren, gehitu txipiroi pusketak bertara. Pare bat minutuz erregosi eta pixpal baten laguntzarekin guztiak atera eta gorde. Lapiko berean beste olio txorrotada bat gehitu eta bertara barazki guztiak gehitu. Gatz pitin bat bota. 20 bat minutuz erregosi su motelean. Ondoren, {{osagaia|Tomatea|tomate}}a eta ziazerbak moztu zatietan, eta lapikora gehitu. Beste bost minutuz erregosi, eta nahastu. Ondoren, arroza gehitu, eta ura bota, arrozaren kantitatearen hirukoitza. Beste gatz pixka bat bota, eta irakiten hastean gorderik geneuzkan txipiroi zatiak ere bertara nahastu. Irakiten eduki 20 minutuz. Kontuan hartu bost minututik behin arroza ongi nahastu behar du{{osagaia|Gulak|gula}}. Sua itzali, 100 bat gramo parmatar {{osagaia|gazta}} birrindu eta koilaraka-da bat gurin gehitu eta nahastu beste pare bat minutuz. Dagoeneko prest izango dugu risotoaren itxura berezi hori dastatzeko. On egin! == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Arroza]] [[Kategoria:Arrainak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] eca25rkf7xfqqu5pdiycqplwaqeug0b 0 3523 30933 30557 2021-09-15T20:04:52Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Kalabazin txalupak otarrainxka eta ziazerbaz beteak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kalabazin txalupak otarrainxka eta ziazerbaz beteak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Kalabazin txalupak otarrainxka eta ziazerbaz beteak'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/17</ref> == Osagaiak == * 2 kalabazin * Ziazerba sorta bat * 12 otarrainxka handi * Litro eta erdi esne * 4 koilarakada irin * 100 g gurin * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina * Emmental motako {{osagaia|gazta}} * Gatza == Pausoak == Kalabazinak erditik luzeka moztu (txalupa forman), eta, koilara baten laguntzaz, erdian dituzten haziak eta haragi mami zuria kendu. Jarraian, lapiko batean ura irakiten ipini, eta irakiten hastean, kalabazinak bertara bota. Bost minutuz irakin ondoren, ur hotzetan sartu, eta ondoren, uretatik atera eta lehortu. Labeko erretilu batean ipini. Zartagin batean olio zorrotada bat ipini, eta su bizian berotzen jarri. Ziazerba sorta bertan pare bat minutuz erregosi, gatz pittin bat ere gehitu. Gorde. Lapiko batean gurina urtzen ipini, su motelean. Urtutakoan, {{osagaia|Irina|irina}} gehitu, 4 koilarakada, eta gurinarekin ondo nahastu. Esnea (beroa hobeto) pixkanaka-pixkana gehitu, nahasteari utzi gabe. Gatz pittin bat bota. Bexamela lortuko dugu horrela. Orain ziazerbak gehitu bexamelera. Ongi nahastu. Otarrainskak zuritu; gorputzak bakarrik erabiliko ditugu. Gatzatu. Erretiluan jarriko ditugun kalabazin txalupatxo bakoitzaren erdian hiruna otarrainxka jarri. Bexamela ongi zabaldu kalabazinetan. {{osagaia|Gazta}} xehatua bexamelaren gainetik bota, bakoitzaren gustura. Aurretik beroturiko labean, 200 gradutan, sartu erretilua, 5 bat minutuz. Eta ateratzean prest daukagu mahaira zerbitzatzeko. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Osagaia:Kuiatxoa]] [[Kategoria:Mariskoa]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Ziazerba]] e0ql8l7o2pt74c1oy09jkekqadtqfnb 0 3524 31159 28271 2021-09-16T10:45:57Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Porru entsalada, guakamole eta izokin ketuarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Porru entsalada, guakamole eta izokin ketuarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Porru entsalada, guakamole eta izokin ketuarekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/17</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Dozena bat porru berri. * 400 g izokin ketu. * Bi ahuakate. * {{osagaia|tipulina|Tipulin}} bat. * Bi {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale. * Limoi bat. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina. * Gatza. * Piper hauts beltza. * Modena eta sag{{osagaia|Ardoa|ardo}} ozpinak. == Pausoak == Porruak garbitu. Porruaren zuri aldea erabiliko dugu. Beraz, zati zuri bakoitza beste bi pusketatan moztu. Lapiko batean ura irakiten ipini, gatz pittin batekin; irakiten hastean, porruak gehitu, sua moteldu eta, suabe-suabe, ordu erdi batez irakin. Gero, sua itzali, eta bertan mantendu, hoztu arte. Guakamolea egiteko, ahuakateak zuritu, hezurra kendu, haragia karratu txikietan moztu, eta ontzi batean jarri.{{osagaia|tipulina|Tipulin}}a eta baratzuri aleak ere ahalik eta zatirik txikienetan moztu, eta aurreko ontzian gehitu, baita gatz pittin bat, piper hauts beltz birrindua, limoi baten zukua, koilarakada bat sag{{osagaia|Ardoa|ardo}} ozpin, eta {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}}a ere bai, txorrotada on bat. Guztia ongi nahastu. Halaxe egingo dugu guakamolea. Bukatzeko, porruak uretatik atera, ura ondo kendu, plater baten bueltan txukun ipini. Plateraren erdian, molde baten laguntzaz, guakamolea jarr,i eta porruen gainean izokin xerrak. Guztia, azkenik, olio eta modena oliozpinez ongi busti. Gustagarria bezain berezia; animatu eta probatu. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Osagaia:Porrua]] [[Kategoria:Fruta]] [[Kategoria:Osagaia:Fruta]] [[Kategoria:Entsalada]] [[Kategoria:Arrainak]] [[Kategoria:Ketu]] [[Kategoria:Errezetak]] gpvoxjq5i0lfe5l6e9cvqwoietbgqck 0 3525 31207 30387 2021-09-16T10:52:36Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txanpinoi txapelak plantxan, onddo kremarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txanpinoi txapelak plantxan, onddo kremarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Txanpinoi txapelak plantxan, {{osagaia|Onddoak|onddo}} kremarekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/17</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Hogei txanpinoi handi. * Hiru {{osagaia|Onddoak|onddo}}. * Bi {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina. * {{osagaia|Perrexila|Perrexil}}. * Gatza. * Basokada bat esne gain. == Pausoak == {{osagaia|Onddoak|Onddo}} krema prestatzen hasteko, {{osagaia|Onddoak|onddo}}ak garbitu, eta xafla finetan moztu. Zartagin batean olio txorrotada bat bota, eta berotzen hastean {{osagaia|Onddoak|onddo}}ak gehitu; gatz pittin bat bota, eta sutan erregosi 10 bat minutuz. Ondoren, esne gaina gehitu, eta irakiten mantendu beste 10 bat minutuz; horrela, {{osagaia|Onddoak|onddo}} krema lortuko dugu. Txanpinoiak garbitu, eta txortenak kendu. Errezeta honetan, txapelak erabiliko ditugu. Txortenak beste edozein prestaketatarako erabili. Plantxa edo zartagina ondo berotu, eta bertan txapelak ipini, zuloa behera dutela. Pare bat minutu pasatu ondoren, buelta eman, gatz pittin bat bota, eta beste olio txorrotada bat. Beste hiru bat minutuz eduki. Bitartean, zartagin batean olio txorrotada batekin {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} txikituak gorritzen ipini. Ondoren, txanpinoi txapelak gehitu. {{osagaia|Perrexil}} xehetua bota, eta sua itzali ondoren minutu pare batez zartaginean mantendu, {{osagaia|perrexil}} eta baratzuriaren zaporea ondo har dezaten. Platerean zuloa gora dutela pertsonako bost txapel ipini, eta txapel bakoitzaren gainean {{osagaia|Onddoak|onddo}} krema gehitu. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:{{osagaia|Onddoak|Onddo}}ak]] [[Kategoria:Plantxan]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Onddoak]] [[Kategoria:Kremak]] 8igtx722vu70cabritvmz0x34r9tvso 0 3526 31179 28287 2021-09-16T10:49:24Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Tagliateliak antxoa eta cherry tomateekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tagliateliak antxoa eta cherry tomateekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Tagliateliak {{osagaia|antxoa}} eta cherry {{osagaia|Tomatea|tomate}}ekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/17</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * 500 g tagliateli. * 500 g {{osagaia|antxoa}}. * 300 g cherry {{osagaia|Tomatea|tomate}}. * Ziazerba sorta. * {{osagaia|Tipula}} bat. * Bi {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina. * Gatza. == Pausoak == {{osagaia|Antxoa}}k garbitu, xerratu eta erditik moztu. {{osagaia|Tipula}} zuritu, eta tako txikietan moztu, gatz pittin bat eta {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} txorrotada bota, eta zartagin baten erregosi hamar bat minutuz, su motelean. Gero, {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} aleak txikituta eta ziazerba sorta gehitu, eta beste 10 minutuz erregosi. Gero gorde. Tagliateliak egosteko, lapiko bat urez bete; {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} txorrotada bat bota, gatza ere bai eta berotzen jarri. Irakiten hastean tagliateliak gehitu, eta pasta motaren arabera zorroan adierazten den denboraz egosi. Gero, ur freskotan pasa eta gorde. Zartagin bat sutan berotzen jarri, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} txorrotada batekin. {{osagaia|Antxoa}}k gatz pittin batekin gehitu. Gero, {{osagaia|Tomatea|tomate}}ak erditik moztuak gehitu. Ondoren, ziazerba eta barazkiak. Guztia ondo nahastu, eta tagliateliak gehitu, horiek ere berotu, {{osagaia|antxoa}} eta barazkien zaporea har dezaten. Mahaira zerbitzatea besterik ez da falta; banako plateretan edo erretilu batean atera mahai erdira. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Arrainak]] [[Kategoria:Osagaia:Piperra]] [[Kategoria:Pasta]] [[Kategoria:Osagaia:Pasta]] [[Kategoria:Errezetak]] tvcqzg62i6vmirvlehelrl3hw7chsp1 0 3527 30702 30591 2021-09-15T14:12:13Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Arkume izterra labean barazkiekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arkume izterra labean barazkiekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''{{osagaia|Arkumea|Arkume}} izterra labean barazkiekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/17</ref> == Osagaiak == 3 pertsonarentzako osagaiak: * {{osagaia|Arkumea|Arkume}} izterra. * {{osagaia|Erromeroa}} sorta. * {{osagaia|Tipula}} bat. * {{osagaia|Brokolia|Brokoli}} buru bat. * Dozena erdi {{osagaia|Orburua|orburu}}. * {{osagaia|Irina|Irina}}. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina. * Gatza. == Pausoak == Lehenik, barazkiak prestatuko ditugu. Horretarako, lapiko bat urez bete, eta irakiten jarri; lapikoan egosi {{osagaia|Brokolia|brokoli}}a, aurretik zatituta, 15 bat minutuz. Ur hotzetan freskatu, eta gorde. Berriro lapikoa urez bete, eta irin koilarakada pare bat eta gatz pittin bat bota. Sutan jarri berotzen, irakin arte. Bitartean, {{osagaia|Orburua|orburu}}ei lehen orriak kenduko dizkiegu, beldurrik gabe. Zuztarrak, berriz, moztu gabe zuritu, findu arte. Berdin egin beste {{osagaia|Orburua|orburu}}ekin, eta punta aldea ere ondo moztu {{osagaia|Orburua|orburu}} bakoitzari. Ur irakinetara bota, eta 20 bat minutuz irakiten eduki. Sua itzali, eta surtan utzi epeldu arte; ondoren, atera eta gorde. Labea berotzen jarri, eta {{osagaia|Arkumea|arkume}} izterra laberako erretilu batean jarri. {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} pixka bat gainetik bota, ur zorrotada bat eta {{osagaia|tipula}} puska handitan, eta gatz pittin bat ere bai. Labea ondo berotua dagoenean, {{osagaia|Arkumea|arkume}}a sartu, eta ordu eta erdiz 180 gradutan eduki erretzen. Egosaldi erdian buelta eman izterrari, bi aldeetatik ondo erre dadin. Azkenik, barazkiak ipini erretilu baten buelta guztian, eta, erdian, {{osagaia|Arkumea|arkume}} izterra bere zukuarekin batera. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Labekatu]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arkumea eta ahuntza]] ceeraozf304g14jtcug4x31vtn2x7w0 0 3528 30955 25293 2021-09-15T20:06:56Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Legatza otarrainxka saldarekin eta txirlekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatza otarrainxka saldarekin eta txirlekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Legatza otarrainxka saldarekin eta txirlekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/18</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * 16 otarrainxka. * 400 g txirla. * 1,2 kilo inguruko legatza. * 2 ale {{osagaia|baratxuria|baratxuri}}. * {{osagaia|Perrexila|Perrexil}}. * Koilarakada bat irin. * Gatza. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina. == Pausoak == Hasteko, otarrainxken buruak eta azalak kendu. Otarrainxkak erditik moztu, eta gorde. Buruak eta arrainaren hezurrak lapiko txiki batean ipini, urez estali, eta, 30 bat minutuz irakinarazi ondoren, irabiatu, eta gerorako gordeko dugu. Horrela, otarrainxka salda lortuko dugu. Zartagin zabal batean {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} txikituak ipini, olio txorrotada on batekin, eta su motelean jarriko dugu. {{osagaia|Baratxuria|Baratxuri}}ak dantzan hastean, eta, gorritu aurretik, noski, {{osagaia|Irina|irina}} gehitu eta ongi nahastu. Ondoren, bota kazokada bat otarrainxka salda, eta, irakiten hastean, ipini legatz xerrak, azala gorantz dutela, eta gatzatu. Su motelean hiru bat minutuan eduki, eta kontu handiz eman buelta xerrei. Jarraian, txirlak gehitu, baita otarrainxkak ere, eta, guztia beste lau bat minutuz irakiten eduki ondoren, {{osagaia|perrexil}} xehetua nahastu, eta zerbitzatzeko prest edukiko dugu, bai banakako plateretan eta bai buztinezko kazola eder batean ere. Osagai guztiak eskura edukiz gero oso azkar egiten den plater bat da, eta datozen egunetarako berezia. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Arrainak]] [[Kategoria:Mariskoa]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] 68ba3qtqx3rcvktbf0x0u48ghikatcx 0 3529 31121 28435 2021-09-16T10:42:05Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Orburu pintxoa urdaiazpiko, tomate eta piperrekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburu pintxoa urdaiazpiko, tomate eta piperrekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''{{osagaia|Orburua|Orburu}} pintxoa {{osagaia|Urdaiazpikoa|urdaiazpiko}}, {{osagaia|Tomatea|tomate}} eta piperrekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/18</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * 4 {{osagaia|Orburua|orburu}}. * Cherry motako 4 {{osagaia|Tomatea|tomate}}. * Bi {{osagaia|Urdaiazpikoa|urdaiazpiko}} xerra. * 4 pikillo piper. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} birjina. * {{osagaia|Perrexila|Perrexil}}. * Gatza. * {{osagaia|Irina|Irina}}. == Pausoak == Lapiko bat urez bete, eta irin koilarakada pare bat eta gatz pittin bat bota. Sutan jarri, irakin arte. Bitartean, {{osagaia|Orburua|orburu}}ak prestatzen hasiko gara. Horretarako, {{osagaia|Orburua|orburu}}ari lehen orriak kenduko dizkiogu; beldurrik gabe kendu, horretan dago-eta sekretua; bestela, kanpoko kapa horiek jatean gortasun puntua ematen diote. Zuztarrak, berriz, moztu gabe zuritu, findu arte. Berdin egin beste {{osagaia|Orburua|orburu}}ekin, eta punta aldea ere ondo moztu {{osagaia|Orburua|orburu}} bakoitzari. Garrantzitsua da ordena errespetatzea; bestela, {{osagaia|Orburua|orburu}}ak azkar belzten hasiko dira. Ur irakinetara bota, eta 20 bat minutuz irakiten eduki. Sua itzali eta bertan utzi, epeldu arte. Gero, {{osagaia|Orburua|orburu}}ak atera eta erditik moztu, puntatik buztanera. Zartagin bat sutan ipini, olio txorrotada txiki batekin. {{osagaia|Urdaiazpikoa|Urdaiazpiko}} xerrak 4 zatitan moztu, eta bertara bota. {{osagaia|Orburua|Orburu}}ak zartagian gehitu; minutu batez frijitu. Itzali eta {{osagaia|perrexil}} xehatua bota. Cherry {{osagaia|Tomatea|tomate}}ak eta pikillo piperrak erditik moztu. Pintxoa hainbat modutan muntatu daiteke: brotxeta modura, ogi xaflaren gainean... Gaur, arbelezko platertxo batean zerbitzatuko dugu: {{osagaia|Orburua|orburu}}ak ilaran, aldamenean cherry erdiak, eta {{osagaia|Urdaiazpikoa|urdaiazpiko}} eta pikillo pusketak {{osagaia|Orburua|orburu}}en beste aldean. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Osagaia:Orburuak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txerrikia]] [[Kategoria:Osagaia:Tomatea]] qpbtnyvrjfecwrcgl2giov74t8a1u7x 0 3530 31101 12376 2021-09-16T10:40:29Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Ogi opilak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ogi opilak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Ogi opilak'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/18</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Kilo erdi irin. * 30 gramo legamia fresko. * Litro laurden ur. * Gatza. == Pausoak == {{osagaia|Irina|Irina}} mahaiaren gainean jarri eta mendi baten itxura emanez bildu, erdian zulo bat utzita. Legamia freskoa ur epel pittin batekin nahastu edalontzi batean, baita gatza ere, gutxi gora behera kafe koilarakada bat. Gero, {{osagaia|Irina|irina}}ren erdian egin dugun zulora bota. Litro laurden ur poliki-poliki zulora bota, eta inguruko {{osagaia|Irina|irina}} bertako urarekin nahastu poliki. Guztia ondo nahastu, masa borobila egin arte. Mahaia garbitu, eta bertan beste irin pixka bat zabaldu. Masa borobila bertan jarri, eta ondo landu aurrera eta atzera masaren testura leuna izan arte. Masa zortzi bat zatitan banatu, eta bakoitzari nahi diogun forma eman: opil luzeak, opil borobilak, eta abar. Laberako erretilu batean ipini, eta traputxo batez denak estali. Ordu eta erdi batez utzi. Denbora horretan, legamiak bere lana egin, eta masa erabat harrotuko zaigu. Aurrez berotu labea, eta bertan sartu opilak, 190 gradutan hamabost bat minutuz. Distira berezia eman nahi izanez gero, labean sartu aurretik, {{osagaia|Arrautza|arrautza}} irabiatuz opilaren goialdea busti. Bestalde, opilen masa gustuko osagaiekin nahastu daiteke: intxaurrak, mahaspasak, txorizoa edo hirugiharra, oliba beltz puskak... == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Azkenburukoak]] [[Kategoria:{{osagaia|Ogia}}]] [[Kategoria:Errezetak]] 9kr0n4ck215hc6cnxeef6ij2v0bnmly 0 3531 30965 26077 2021-09-15T20:09:11Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Irasagarra]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Irasagarra 2]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Irasagarra'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/18</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * 2 kilo irasagar. * Kilo bat azukre. * Ur pixka bat. == Pausoak == Gaurko errezeta erraza da, eta oraindik ere etxe batzuetan egiten da, garaian garaiko produktu naturalak erabiliz. Lehenik, irasagarrak garbitu, txortena kendu, eta erditik ebaki, labana baten laguntzaz. Bihotz aldea kendu, eta zatitu. Guztia lapiko zabal batean ipini, eta ur pixkatxo bat bota. Lapikoa erdiko suan berotzen jarri, eta urak lagunduko digu irasagar pusketak urtzen. Irasagarra desegiten hasten denean, sua pixka bat bizitu, eta salda guztia lurrintzen eduki. Sikatze puntura ailegatzean, irasagarrak kolore ilunagoa hartuko du, eta hori komeni da. Puntu honetan, irazgailu baten laguntzaz, guztia beste lapiko batean ipini, eta berriro erdiko suan jarri. Gero, azukrea bota, eta guztia nahastu. Irakiten eduki testura lodi bat lortu arte. Kontuz ibili zipriztinekin, nahiko arriskutsuak gerta daitezke eta, bero handia hartzen baitu irasagarrak. Bukatzeko, ontzi polit batera pasatu, eta hozten utzi; hurrengo egunerako mozteko prest egongo da. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Azkenburukoak]] [[Kategoria:Fruta]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Fruta]] 4ro2pl4m5a4kxybkxjs1qok7k0uimux 0 3532 31911 30551 2021-09-19T12:01:17Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txekor muturrak bizkaitar saltsan]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txekor muturrak bizkaitar saltsan]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Txekor muturrak bizkaitar saltsan'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/18</ref> == Osagaiak == 6 pertsonarentzako osagaiak: * Txekor mutur bat. * 2 {{osagaia|tipula}}. * 2 porru. * 2 {{osagaia|Azenarioa|azenario}}. * {{osagaia|tipulina|Tipulin}}a sorta bat. * 6 {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale. * {{osagaia|Tomatea|Tomate}} heldu bat. * 6 {{osagaia|Piper txorizeroa|piper txorizero}} lehor. * Kaiena piper 1. * Basokada bat {{osagaia|Ardoa|ardo}} zuri. * {{osagaia|Irina|Irina}}. * 2 {{osagaia|Arrautza|arrautza}}. * Lehen sakaldiko {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}}a. * Gatza. == Pausoak == Txekor muturrak egosi. Lapiko batean ura jarri, bi {{osagaia|tipula}}, bi porru eta {{osagaia|Azenarioa|azenario}}ekin batera. Bi orduz irakin. Lapiko azkarrean ere egin daiteke; lapiko mota horretan, 30 bat minutu nahikoa da. Muturrak atera eta hozten utzi. Lapikoko salda iragazi beste lapiko batera, eta gorde. Bizkaitar saltsarako, {{osagaia|tipulina|tipulin}}ak garbitu, txikitu eta {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} txorrotada batekin lapiko batean erregosten jarri. Bost bat minuturen ondoren, {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale txikituak eta kaiena piperra gehitu. Jarraian, {{osagaia|Tomatea|tomate}}a laukitxoetan moztuta gehitu, eta ondoren, {{osagaia|Ardoa|ardo}} zuri basokada. Sua bizituz irakiten eduki, duen alkohola lurrundu dadin. Ondoren, hiru edo lau kazokada mutur salda gehitu, eta bizkaitar kutsua emango dion osagaia gehitu, {{osagaia|Piper txorizeroa|piper txorizero}} lehorrak, dituzten hazi eta txortena aurrez kenduta noski. Hogei bat minutuz irakiten eduki. Ondoren, {{osagaia|Piper txorizeroa|piper txorizero}}ak atera eta duten haragi mamia atera, eta berriz ere saltsara bota. Guztia txanotik pasatu, eta ondoren, gatzatu. Bukatzeko, txekor muturrak xaflatan moztu eta irin eta arrautzetatik pasatu eta frijitu. Horrela egin beste xaflekin ere. Ondoren, bizkaitar saltsan mutur xafla guztiak jarri, eta hamabost bat minutuz irakiten eduki, saltsa goxatzen eta loditzen joan dadin. Aurreko egunean prestatuz gero, errezeta askoz ere zaporetsuagoa aterako da. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Bigarren platerak]] [[Kategoria:Saltsak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Behikia]] a9jh14se4epu7509aulq8ojivafwjxv 0 3533 30858 30552 2021-09-15T14:54:56Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Gaztaz beteriko ravioliak txanpiñoi eta txirla kremarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gaztaz beteriko ravioliak txanpiñoi eta txirla kremarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''{{osagaia|Gazta}}z beteriko ravioliak txanpiñoi eta txirla kremarekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/18</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * 300 gramo ravioli {{osagaia|gazta}}z beteak * 400 gramo txirla * Ziazerba sorta * 250 gramo txanpiñoi * {{osagaia|tipulina|Tipulin}} bat * Litro erdi bat esne gain * Lehen sakaldiko {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}}a * Gatza * Piperrauts beltza == Pausoak == Krema prestatzen hasiko gara lehenik. {{osagaia|tipulina|Tipulin}}a txiki-txiki moztu, eta zartagin zabal batean txorrotada bat {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}}rekin berotzen jarri; hamar minutuz erregosiko dugu. Ondoren, bertara txanpiñoiak bota laurdenetan moztuak, eta beste hamar bat minutuz erregosi. Ziazerbak juliana moduan moztu, eta gehitu haiek ere. Gatz pitin bat bota, eta esne gaina gehitu. Piperrauts beltza gustura gehitu, baita gatz pitin bat gehixeago ere. Hamabost bat minutuz su motelean irakiten eduki. Bitartean, lapiko bat urez bete eta irakiten jarri. Gatza bota, eta segidan ravioliak gehitu. Zortzi bat minutuz irakin (egosteko denbora pasta klasearen arabera izango da). Ur hotzetatik pasatu eta iragazi. Krema dugun zartaginera bota. Azkenik, txirlak gehitu zartaginera, eta pare bat minutu gabe irekiko dira. Ondoren, mahaira ateratzeko prest dago. Esne gainaren ordez {{osagaia|Tomatea|tomate}} saltsa nahi bada, erabil dezakegu, modu berberean. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Pasta]] [[Kategoria:Osagaia:Pasta]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Osagaia:Esnekiak]] [[Kategoria:{{osagaia|Gazta}}]] [[Kategoria:{{osagaia|Onddoak|Onddo}}ak]] fie5a7nj54z387zlgisgfm2e5uu9gg4 0 3534 31137 30542 2021-09-16T10:43:07Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Otarrainxkaz eta barazkiz beteriko kirriskatsuak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Otarrainxkaz eta barazkiz beteriko kirriskatsuak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Otarrainxkaz eta barazkiz beteriko kirriskatsuak'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/18</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * 2 dozena otarrainxka. * 2 porru. * 2 {{osagaia|Azenarioa|azenario}}. * Ziazerba sorta bat. * Basokada bat esne gain. * Brik orriak, paketetxoa. == Pausoak == Otarrainxkak zuritu, eta mamia bereiziko dugu platertxo batean. Azal eta buruak saltsarako erabiliko ditugu. Porruak eta {{osagaia|Azenarioa|azenario}}ak garbitu eta juliana moduan moztu. Lapiko bat urez bete eta irakiten ipini. Barazkiak bertara bota eta pare bat minutuz irakiten eduki. Jarraian, ur hotzetan pasatu eta ahalik eta hoberen lehortu. Saltsa prestatzeko, lapiko batean ur pixka bat ipini, eta irakiten hastean, bertara otarrainxken buru eta azalak gehitu. Pare bat minutuz su bizian irakin, eta salda hori beste ontzi batera iragazi. Bertan, ziazerba sorta juliana moduan moztuta bota, baita esne gaina ere, gatz pitin batekin batera. Bertan lau bat minutuz irakin, ziazerba krema lortu arte. Kirriskatsuak osatzeko, brik orriak mahaia gainean zabaldu eta lau pusketatan moztu. Pusketa bakoitzean, egositako barazkitxo batzuk jarri, eta gainean, otarrainxka bat. Brik orriarekin bildu, argazkian ikusten den modura. Horrela otarrainxka guztiak bildu arte. Bukatzeko, olio berotan frijitu minutu batez. Eta platerean ziazerba krematxoarekin batera zerbitzatu. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Frijitu]] [[Kategoria:Mariskoa]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] 94fj4luuzs7p82i36dprwb4xzsckh9p 0 3535 31191 28205 2021-09-16T10:51:30Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Tomate entsalada gula eta leka freskoekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate entsalada gula eta leka freskoekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''{{osagaia|Tomatea|Tomate}} entsalada {{osagaia|Gulak|gula}} eta leka freskoekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/18</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * 4 {{osagaia|Tomatea|tomate}} eder * Kilo erdi leka * {{osagaia|tipulina|Tipulin}}a 1 * 2 {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale * 200 g {{osagaia|Gulak|gula}} * Lehen sakaldiko {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}}a * Sag{{osagaia|Ardoa|ardo}} ozpina * Modena ozpina * Gatza * {{osagaia|Perrexil}} sorta == Pausoak == Lehenik, lekak garbitu eta puntak kendu. Ondoren, juliana erara moztu, eta, jarraian, urez beteriko lapiko batean egosi su bizian 10 bat minutuz. Kontuan eduki lapikoko urak irakiten egon behar duela lekak botatzen ditugun momentuan. Ondoren, ur hotzetan freskatu eta gorde. Lau {{osagaia|Tomatea|tomate}}ak garbitu eta xafla lodi samarretan moztu. Segidan, zartagin handi bat hartu, {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}} zorrotada bota eta berotzen jarri su bizian. Bertan bi {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} aleak xaflatan moztuta ipini, eta haiek gorritzean, leka egosiak gehitu gulekin batera. Pare bat minutuz ondo nahastu eta erretilu batera atera. {{osagaia|tipulina|Tipulin}}a juliana moduan moztu eta erretilura gehitu. Gatz pitin bat bota, baita Modena eta sag{{osagaia|Ardoa|ardo}} ozpina ere, bakoitzaren gustura. Guztia nahastu eta mahaira zerbitzatzeko plateretan banatuko dugu, argazkian ikusten den moduan: lehenik, {{osagaia|Tomatea|tomate}} xafla bat —gatz pitin bat bota—; ondoren, leka eta {{osagaia|Gulak|gula}} nahaskia, eta, azkenik, beste {{osagaia|Tomatea|tomate}} xafla gainean —horri ere gatz pitin bat bota—. {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}} zorrotadaz busti eta plateraren inguruan {{osagaia|perrexil}} hostoak ipini. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Entsalada]] [[Kategoria:Osagaia:Tomatea]] [[Kategoria:Arrainak]] [[Kategoria:Errezetak]] abew70gmgi2jua0blosrsqp0rnuyu4w 0 3536 30919 30564 2021-09-15T20:03:30Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Hegaluze entsalada, otarrainxka eta piper gorriz eginiko tar-tarrarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze entsalada, otarrainxka eta piper gorriz eginiko tar-tarrarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. '''Hegaluze entsalada, otarrainxka eta piper gorriz eginiko tar-tarrarekin'''<ref>Iker Markinez. ''Berria'': https://www.berria.eus/egilea/Iker_Markinez/18</ref> == Osagaiak == 4 pertsonarentzako osagaiak: * Hegaluzea, 300 g. * Otarrainxkak, dozena bat. * Nafarroako pikillo piperrak (dozena bat) edo piper freskoak. * {{osagaia|tipulina|Tipulin}} bat. * Letxuga edo uraza bat. * {{osagaia|Perrexila|Perrexil}}. * {{osagaia|Oliba olioa|Oliba olio}}a birjina. * Ozpina. * Gatza. == Pausoak == Hegaluzearen denboraldia bukatzear dagoelarik, oraindik ere beste aukera bat emango diogu errezeta honetan. Lehen pausorako, letxuga garbitu; {{osagaia|tipulina|tipulin}}a xafla finetan moztu, eta letxugarekin nahastu. Gorde. Bestalde, Nafarroako pikillo piperrak zartagin batean txorrotada bat {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}}rekin erregosiko ditugu ordu laurden batez, su motelean. Freskoak ere erabil ditzakegu, baina erre ondoren zuritu egin behar ditugu. Piper tar-tarra gorde. Otarrainxkak zuritu, eta hegaluzea karratu ertainetan moztu. Zartagin handi bat sutan ipini, txorrotada bat {{osagaia|Oliga olioa|oliba olio}}rekin. Hegaluzea eta otarrainxkak bertara bota berotzean. Bi minutu eduki gutxi gorabehera, gatz pittin bat gehitu eta pusketa bakoitzari buelta erdia eman. Berriro gatz pittin bat bota, eta beste bi minutu eduki. Epelean mantendu. Letxugari gatza, olioa eta ozpina gehitu, eta ondo nahastu. Plater handi baten erdian ipini, eta inguruan otarrainxka eta bonito zatiak ipini txukun-txukun. Bukatzeko, hegaluze zati bakoitzaren ondoan pikillo tar-tarra ipini. {{osagaia|Perrexila|Perrexil}} xehetu, eta gainetik bota. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Entsalada]] [[Kategoria:Arrainak]] [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Mariskoa]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] 00tj1zwjwwxt8p1251a0144vudgrcfp 0 3537 36056 36055 2022-01-29T16:57:09Z Jon Peli Oleaga 1970 /* Lineen parametro batzuk eta intentsitateen eta tentsioen balioak eskatutako funtzionatzeko moduetan */ emaitzak ondo ikusteko aldaketa yxikia wikitext text/x-wiki Linea elektrikoen funtzionamendua zehaztasun handiagoz aztertzeko gaur egun programa informatikoak erabiltzen dira. Hemen, eredu gisa, hogeigarren mendeko bederatzigarren hamarkadako hasieran linea elektrikoen funtzionamendu elektrikoa aztertzeko garatutako programa bat aurkezten dugu. Programa zaharkituta badago ere, sistema elektriko osoa aztertzerakoan linea ordezkatzeko parametroak, lineak sortutako eremu elektriko eta magnetikoak eta garraio egoeren arabera tentsioetan eta korronteetan sortutako desorekak kalkulatu ahal dira. Gainera, erreaktantziez konpentsatuta dagoen bi zirkuituko linea bateko zirkuitu bat konektatuta ez dagoenean ferroerresonantziaz sor daitezkeen gaintentsioak aztertzeko ere erabili ahal da; sortzen diren gaintentsioak ez du zehaztasunez kalkulatzen baina erreaktantzien zein balioekin sortzen diren bai. Programa, garai haietan kalkulu tekniko gehienak egiteko erabiltzen zen FORTRAN mintzairan idatzita dago eta, ordenagailu berriagotan eta konpilatzaile berriagorekin erabili ahal izateko aldaketa txiki batzuk egin bazaizkio ere, garai haietako FORTRANez dago idatzita. Bestalde, berez, hasieran programa baten ordez bi programa ezberdin izan ziren. Geroago programa bakar batean batu ziren; sarrerako datuak sartzeko zituzten moduak gehiegi aldatu barik, ordura arte erabilitako fitxategien datuak larregi aldatu behar ez izateko. Jatorri hori nabaria da iturri-kodean. Luzetxoa bada ere, programa osoa aurkezten da, nahi izanez gero, gura duenak programa kopiatu eta, doako FORTRANerako konpilatzaile baten laguntzaz, erabili ahal dezan. [http://www.silverfrost.com Silverfrost]en web orritik jaitsi ahal den eta partikularrentzat doakoa den [http://www.silverfrost.com/32/ftn95/ftn95_personal_edition.aspx FTN95 Personal Edition konpilatzailea] erabiliz gero, programa inolako aldaketa barik erabili ahal da. [[Creative Commons]]-en [http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/deed.en Attribution-ShareAlike 3.0] lizentziapean partekatzen den programaren iturri-kodea hurrengoa da: <source lang="fortran"> C Lineen parametro elektromagnetikoak eta egoerak kalkulatzeko eta C ferroerresonantzia azterketak egiteko PARLI programa eta C aireko linea elektrikoek sortzen dituzten eremu elektromagnetikoak C kalkulatzeko EREMU programa batuta. C Programak Jon Peli Oleaga Olabarriak garatu zituen C hogeigarren mendeko bederatzigarren hamarkadaren hasieran. C Hamarkada horren amaieran batu ziren eta, geroago, konpilatzaile C berriagorekin erabili ahal izateko beharrezko aldaketak egin zaizkie. C Sarrerako datuak oraindino 80 zutabetan egiten dira, behinolako fitxetan legez C Bigarren hizkuntza modu naif eta ez sistematikoan sartu da. C Programa Creative Commons-en C Attribution-ShareAlike 3.0 lizentziapean partekatzen da C http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/ C C The original PARLI program to calculate electromagnetic parameters C and operating regimes of overhead transmission lines C (it can also be used to conduct ferroresonance studies) C and EREMU program to calculate electromagnetic fields created C by overhead transmission lines C were created by Jon Peli Oleaga Olabarria C in the first eighties of the twentieth century. C They were merged in the last eighties and later C they have been changed just to compile them with newer compilers C and to add a second language; changing only the strictly necessary. C Input data still are inserted in 80 columns as with the old cards. C The incorporation of a second language has been done C in a rather naif and unsystematic way. C The work is licensed under the Creative Commons C Attribution-ShareAlike 3.0 License. C http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/ C PROGRAM LIPARE CHARACTER FITX*14,FILE*40,CHK*4 COMMON /IRKIDT/ IRT,IDT,IRF,IDF,IDU DOUBLE PRECISION EXPE COMMON /IZENBN/ IZK,EXPE,NOZ,N,KT,TL,MOZ,NFL IZK0=1 IRT=5 IRF=4 IDT=6 IDF=7 IDU=9 FITX='LIPARE.DAT' CHK=' ' NOZ=0 MOZ=0 NFL=0 CALL HIZKUN OPEN(UNIT=IDF,FILE='LIPARE.RES',STATUS='UNKNOWN') OPEN(UNIT=IDU,FILE='LIPARE.RPU',STATUS='UNKNOWN') 1 IF(CHK.NE.' ')GOTO 12 PRINT *,'SAR ERABILIKO DEN DATU-FITXATEGIAREN IZENA:' PRINT *,'<RETURN> SAKATUZ GERO, FITXATEGIA = '//FITX PRINT *,'( AMAITZEKO SAKA *<RETURN> BAKARRIK )' READ(IRT,'(A)')FILE IF(FILE.EQ.'*')GOTO 9999 IF(FILE.EQ.' ')FILE=FITX C-VAX OPEN(UNIT=IRF,STATUS='OLD',FILE=FILE,READONLY) C-PC OPEN(UNIT=IRF,STATUS='OLD',FILE=FILE,MODE='READ') C-PC-F95-C20041023 OPEN(UNIT=IRF,STATUS='OLD',FILE=FILE,ACTION='READ') READ(IRF,'(//)') C --- ZAINDU SUBRUTINEA, PROGRAMEA ERABILTEKO BAIMENA AZTERTUTEKO C CALL ZAINDU(2,IRF) !"1993-02-03 eta 2003-10-06"ko "parli4.for"ean CALL ZAINDU(0,IRF,IZK0) IF(IZK0.LT.1 .OR. IZK0.GT.2) IZK0=1 ! 20140626 oraingoz hizkuntza bi bakarrik READ(IRF,'(A)')CHK BACKSPACE IRF 12 IZK=IZK0 IF (CHK.EQ.'***E'.OR.CHK.EQ.'***e')THEN CHK=' ' CALL EREPRO(CHK) ELSEIF(CHK.EQ.'***P'.OR.CHK.EQ.'***p')THEN CHK=' ' CALL LINPAR(CHK) ELSE PRINT'(A)',' ', +' Lehengo PARLI eta EREMU programak LIPARE barri honetan'// +' batu ziranetik,',' datu fitxategietan euretatik'// +' zein erabili gura dan esan behar da,', +' datu fitxategiaren bostgarren lerroaren lehenengo tokietan', +' ***EREMU ala ***PARLI iminiz.',' ', +' Aldatu egizuz lehengo fitxategiak.',' ' GOTO 9999 ENDIF GOTO 1 9999 END CJFO PROGRAM LINPAR C Aireko linea elektrikoen parametro esanguratsuenak C eta haien funtzionatzeko moduak kalkulatzeko programa SUBROUTINE LINPAR(CHK) PARAMETER (ND1=10,ND2=12) C-20131026AN ND1 8TIK 10ERA ALDATUTA ZIRKUITU 2 4 LUR KABLEREKIN ONARTZEKO COMPLEX AD(ND2,ND2),BC(ND2,ND2),RI(ND2,ND2),RF(ND2,ND2) &,Z(ND1,ND1),Y(ND1,ND1),W(ND1,ND1) COMPLEX ER(ND2),ES(ND2),PR,PS,PRT,PST,PTR,PTS,ERO REAL DX(ND1),DY(ND1),R(ND1),G(ND1),RMG(ND1),RAD(ND1),D(ND1) INTEGER IN(ND1),ID(ND1),KR(ND1),LOC(ND2) CHARACTER EGUNA*10,IZENA*56,TT1*27,TT2*27,SII*44,SAK*44,SI*29 &,SA*29,KG*24,OS*18,ZAT*5,EUSK*5,EROA*15,AZALP*5,CHK*4 DOUBLE PRECISION EXPE COMMON /IZENBN/ IZK,EXPE,NOZ,N,KT,TL,MOZ,NFL COMMON /IZENBC/ EGUNA,IZENA,EUSK,EROA COMMON /IRKIDT/ IRT,IDT,IRF,IDF,IDU PBAS=100. 2 CALL HIRUAT(IRF,CHK,*9999,*6,*9998) 6 READ(IRF,5011,END=9998)TL,IZENA,EXPE,EGUNA 5011 FORMAT(F4.0,A56,F10.2,A10) READ(IRF,5012)IZK2,NT,NC,KP,FNY IF (IZK2.NE.0) IZK=IZK2 IF (IZK.LT.1 .OR. IZK.GT.2) IZK=1 C-20131027 5012 FORMAT(4I5,F10.5) 5012 FORMAT(4I2,F7.3) print *,'LINPAR ',izena C IZK = ERABILIKO DEN HIZKUNTZA C NT = LINEAN AZTERTUKO DIREN ZATI GEHI EGOEREN KOPURUA C NC = LINEAREN ZIRKUITU KOPURUA C KP = 1=> EROALE BATZUK BESTE BATZUEKIN PARALELOAN JARTZEN DIRELA C EROALE BAKOTZAREN 54. ZUTABEAN JARRI ZEIN BESTE EROALEREKIN. C ( PARALELOAN JARRI ETA GERO EZIN DIRA AZTERTU EGOERAK, C BAKARRIk ATARA AHAL DIRA ALDAEZIN OROKORRAK ) C FNY = LINEAREN FREKUENTZIA IF(IZK-1)11,10,11 10 ZAT='ZATI ' OS='OSAGAI SIMETRIKOAK' KG=' ALDAEZIN OROKORRAK ' TT1=' (EGIAZKO KONFIGURAZIOA) ' TT2=' (KONFIGURAZIO BALIOKIDEA) ' SI=' SERIE INPEDANTZEAK (OHM) ' SA=' SHUNT ADMITANTZEAK (MHO) ' SII=' SERIE INPEDANTZE INDUKTIBOAK (OHM:KM) ' SAK=' SHUNT ADMITANTZE KAPAZITIBOAK (MHO:KM) ' GO TO 12 11 ZAT='SECTION' !7 OS=' SIMETRICAL COMP. ' !18 KG='A,B,C,D TRANSFER MATRIX' !24 TT1=' ( ACTUAL CONFIGURATION )' !27 TT2='(EQUIVALENT CONFIGURATION)' !27 SI=' SERIES IMPEDANCES (OHM) ' !29 SA=' SHUNT ADMITANCES (MHO) ' !29 SII=' SERIES INDUCTIVE IMPEDANCES (OHM:KM) ' !40 SAK=' SHUNT CAPACITIVE ADMITANCES (MHO:KM) ' !40 12 CONTINUE N3=NC*3 N2=N3*2 DO 20 I=1,N2 DO 20 J=1,N2 RF(I,J)=(0.,0.) IF(I.EQ.J)RF(I,I)=(1.,0.) 20 CONTINUE XLUZ=0. DO 1000 N=1,NT C-20131027 READ(IRF,5021)KT,K1,K2,K3,NCO,NST,ELT,RHO,EUSK,EROA READ(IRF,5021)KT,NCO,K1,K2,K3,NST,ELT,RHO,EUSK,EROA C-20131027 5021 FORMAT(6I5,2F10.5,A5,A15) 5021 FORMAT(I1,I3,4I1,F7.3,F5.2,33X,A5,A15) C KT =0 => TENTSIO ETA INTENTSITATEEN AZTERKETA, C =1 => LINEAREN SERIE INPEDANTZE ETA SHUNT ADMITANTZEEN KALKULUA C =2 => KONEKTATUTAKO SERIE INPEDANTZEEN DATUAK C =3 => KONEKTATUTAKO SHUNT ADMITANTZEEN DATUAK C =4 => LINEAREN ERRESONANTZIA FERROMAGNETIKOA AZTERTUKO DA C K1 <1 => EZ DIRA ATARATZEN SERIE INPEDANTZEAK ETA SHUNT ADMITANTZEAK C =1 => KONFIGURAZIO BALIOKIDEAREN SI ETA SA-AK IDAZTEN DIRA C >1 => KONFIGURAZIO ORIGINAL ETA BALIOKIDEAREN SI ETA SA-AK IDAZTEN DIRA C (KT=4)2=> ERREAKTAN.ALBO BATEAN, 2=>ER.BESTE ALBOAN, 3=>ER.ALBO BIETAN C K2 <1 => EZ DIRA ATARATZEN ALDAEZIN OROKORTUAK C >0 => ALDAEZIN OROKORTUAK ATARATZEN DIRA (ZATIARENAK) C (KT=4)0=>, 1=> C K3 <1 => EZ DIRA ATARATZEN ALDAEZIN OROKORTUAK C =1 => FASEEN ALDAEZIN OROKORTUAK ATARATZEN DIRA (ZATI GUZTIENAK) C >1 => FASEEN ETA KONPOSATU SIMETRIKOEN ALDAEZIN OROKORTUAK ATARATZEN DIRA C (KT=4)0=>IRTEERA GRAFIKO LOGARITMIKOAN, 1=>IRTEERA GRAFIKO LINEALEAN C NCO = EROALEEN KOPURUA, EDO KT=4 BADA PUNTU KOPURUA GRAFIKOAN C NST = AZPITARTEEN KOPURUA (KALKULUAK ZEHAZTASUN HANDIAGOZ EGITEKO) C ELT = TARTEAREN LUZERA KM-TAN C RHO = LINEA TARTE HONETAKO LURRAREN ERRESISTIBITATEA OHM-M-TAN C EUSK = ERABILITAKO EUSKARRIEN IZENA (IRTEERAN IDAZTEKO BAKARRIK) C EROA = ERABILITAKO EROALEEN IZENA (IRTEERAN IDAZTEKO BAKARRIK) IF(KT.LE.0)GO TO 300 IF(KT.GE.2)GO TO 200 C C --- LINE BATEN SERIE INPEDANTZE ETA SHUNT ADMITANTZEEN KALKULUA IF(K1.LT.0)K1=0 !C-20131026 IF(K2.LT.0)K2=0 !C-20131026 IF(K3.LT.0)K3=0 !C-20131026 XLUZ=XLUZ+ELT ELT=ELT/NST DO 100 I=1,NCO READ(IRF,5100)RMG(I),RAD(I),IN(I),D(I),ID(I),DX(I),DY(I) +,R(I),KR(I) 5100 FORMAT(2F7.4,I2,F7.4,I2,2F7.3,7X,F7.5,I2) C RMG = EROALEAREN "BATEZBESTEKO ERRADIO GEOMETRIKOA" CM-TAN C RAD = EROALEAREN ERRADIOA CM-TAN C IN = EROALE SORTAREN AZPIEROALE KOPURUA C D = AZPIEROALEEN ARTEKO DISTANTZIA EDO EROALE SORTAREN DIAMETROA M-TAN C ID =0=> AURREKO DATUA AZPIEROALEN ARTEKO DISTANTZIA DA C =1=> AURREKO DATUA EROALE SORTAREN DIAMETROA DA C DX = EROALEAREN X KOORDENATUA M-TAN C DY = EROALEAREN y KOORDENATUA M-TAN C R = EROALEEN ERRESISTENTZIA OHM/KM-TAN C KR = IF(R(I).GT.0.)GO TO 100 J=I-1 RMG(I)=RMG(J) RAD(I)=RAD(J) IN(I)=IN(J) ID(I)=ID(J) D(I)=D(J) R(I)=R(J) 100 CONTINUE C C --- SARRERAKO DATUAK ATARATZEN DIRA CALL IZENBU IF(N.EQ.1)LOZ=NOZ IF(IZK-1)102,101,102 101 WRITE(IDF,6101)NST,ELT,NST*ELT,RHO,FNY 6101 FORMAT(1H0,23X,'SARRERAKO DATUAK'/1H0,23X,'LINE-LUZERA',I3,'*', 1F6.2,'=',F7.2,' KM'/1H ,23X,'LUR-ERRESISTIBITATEA',F9.2,' OHM.M'/ 21H ,23X,'MAIZTASUNA', 8X,F11.2,' HZ'/ 1H0,23X,28('*'), 3' EROALEEN EZAUGARRIAK ' ,29('*') ) GO TO 103 102 WRITE(IDF,6102)NST,ELT,NST*ELT,RHO,FNY 6102 FORMAT(1H0,23X,'INPUT DATA'/1H0,23X,'LINE LONG. ',I3,'*', 1F6.2,'=',F7.2,' KM'/1H ,23X,'GROUND RESISTIVITY',F11.2,' OHM.M'/ 21H ,23X,'FREQUENCY ', 8X,F11.2,' HZ'/ 1H0,23X,27('*'), 3' CONDUCTORS´ FEATURES ',27('*') ) 103 WRITE(IDF,6103)(I,RMG(I),RAD(I),IN(I),D(I),ID(I),DX(I),DY(I),R(I), 1I=1,NCO) 6103 FORMAT(1H ,26X,'.. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M 1) DY(M) R(OHM:KM)'//(1H ,26X,I2,2F10.5,I7,F7.2,I4,3X,2F8.2, 24X,F11.7)) CALL ZY(ND1,NCO,FNY,RHO,Z,Y,DX,DY,RAD,RMG,IN,D,ID,R,G,KR,W,KP) IF(K1.LE.1)GO TO 112 C C --- BENETAKO EROALE GUZTIEI JAGOKEZAN BALIOAK ATARATZEN DIRA URTEERAN CALL IZENBU WRITE(IDF,6111)SII,TT1 6111 FORMAT(1H0,39X,A40,/,46X,A27 ) CALL ATARAC(Z,NCO,ND1) IF(NCO.GT.6)CALL IZENBU WRITE(IDF,6111)SAK,TT1 CALL ATARAC(Y,NCO,ND1) C C --- BENETAKO EROALEEN BALIOKIDEEI JAGOKEZAN BALIOAK ATARATZEN DIRA 112 CALL LABURT(Z,NCO,N3,ND1,KR,KP,ID) N2=N3*2 IF(K1.LT.1)GO TO 113 CALL IZENBU WRITE(IDF,6111)SII,TT2 CALL ATARAC(Z,N3,ND1) IF(N3.GT.6)CALL IZENBU WRITE(IDF,6111)SAK,TT2 CALL ATARAC(W,N3,ND1) C C --- LINEKO ZATI AU BENETAKO LINE BAT DA 113 CONTINUE DO 115 I=1,N3 DO 115 J=1,N3 Z(I,J)=ELT*Z(I,J) 115 Y(I,J)=ELT*W(I,J) GO TO 211 C C --- LINEKO ZATI AU SERIE INPEDANTZE ALA SHUNT ADMITANTZE BAT DA 200 DO 201 I=1,N3 DO 201 J=1,N3 201 Z(I,J)=CMPLX(0.,0.) IF(KT.LT.4)GO TO 205 C C --- ERRESONANTZE KASU BAT AZTERTZEN DA ELT=ELT*FNY*6.2831853 RHO=RHO*FNY*6.2831853 CALL RES(ND2,NC,K1,K2,K3,ELT,RHO,NCO,RF,RI,BC,AD,ES,ER,LOC) GO TO 1000 C C ****************************************************************** C ASTERISKOZ OSATUTAKO LERROEN ARTEAN PROGRAMA EZ DAGO PRESTATUTA C SARTZEKO FASE ARTEKO SERIE ELKAR INPEDANTZEAK EDO ADMITANTZEAK. C HORRETARAKO PROGRAMAREN ZATI HAU ALDATU BEHAR DA 205 READ(IRF,5205)(Z(I,I),I=1,N3) 5205 FORMAT(12F6.3) C ****************************************************************** IF(K1.LE.0)GO TO 211 CALL IZENBU IF(N.EQ.1)LOZ=NOZ IF(KT.EQ.2)WRITE(IDF,6210)ZAT,N,SI IF(KT.EQ.3)WRITE(IDF,6210)ZAT,N,SA 6210 FORMAT(1H0, 5X,A7,I3,33X,A29 ) CALL ATARAC(Z,N3,ND1) C C --- ZATIAREN ALDAEZIN GENERALIZATUAK KALKULATZEKO DO 220 211 DO 220 I1=1,N3 DO 220 J1=1,N3 I2=I1+N3 J2=J1+N3 AD(I1,J1)=(0.,0.) AD(I2,J2)=(0.,0.) IF(I1.NE.J1)GO TO 219 AD(I1,J1)=(1.,0.) AD(I2,J2)=(1.,0.) 219 AD(I1,J2)=(0.,0.) IF(KT.EQ.2)AD(I1,J2)=Z(I1,J1) AD(I2,J1)=(0.,0.) IF(KT.EQ.3)AD(I2,J1)=Z(I1,J1) IF(KT.NE.1)GO TO 220 AD(I2,J1)=Y(I1,J1)/2. BC(I1,J1)=AD(I1,J1) BC(I2,J2)=AD(I2,J2) BC(I1,J2)=Z(I1,J1) BC(I2,J1)=AD(I1,J2) 220 CONTINUE C IF(KT.GT.1)GO TO 244 IF(K2.LE.0)GO TO 225 CALL IZENBU WRITE(IDF,6224)KG 6224 FORMAT(1H0,49X,A24 ) 225 CALL BITRIC(BC,N2,N2,AD,N2,N2,RI,ND2) CALL BITRIC(AD,N2,N2,RI,N2,N2,BC,ND2) DO 230 I=1,N2 DO 230 J=1,N2 RI(I,J)=(0.,0.) 230 IF(I.EQ.J)RI(I,J)=(1.,0.) KRL=0 DO 240 I=1,NST IF(KRL.GT.0)GO TO 239 CALL BITRIC(BC,N2,N2,RI,N2,N2,AD,ND2) KRL=1 GO TO 240 239 CALL BITRIC(BC,N2,N2,AD,N2,N2,RI,ND2) KRL=0 240 CONTINUE IF(KRL.GT.0)GO TO 243 IF(K2.GE.1)CALL ATARAC(RI,N2,ND2) CALL BITRIC(RI,N2,N2,RF,N2,N2,BC,ND2) GO TO 245 243 IF(K2.GE.1)CALL ATARAC(AD,N2,ND2) 244 CALL BITRIC(AD,N2,N2,RF,N2,N2,BC,ND2) 245 DO 250 I=1,N2 DO 250 J=1,N2 250 RF(I,J)=BC(I,J) IF(K3.EQ.0)GO TO 1000 KT=3 CALL IZENBU WRITE(IDF,6224)KG CALL ATARAC(RF,N2,ND2) IF(K3.LT.2)GO TO 1000 C C --- LINEKO ALDAEZIN GENERALIZATUEN OSAGAI SIMETRIKOAK ATARATZEN DIRA CALL IZENBU WRITE(IDF,6224)KG WRITE(IDF,6255)OS 6255 FORMAT(1H ,51X,1H(,A18,1H) ) CALL OSASYM(2,NC,ND2,RF,RI,AD,BC) CALL ATARAC(RI,N2,ND2) IF(K3.LT.2) GOTO 1000 C C --- BESTE FITXATEGI BAT EMOITZA LABURTUAKAZ IDAZTEN DA IF(MOD(NFL,60).EQ.0)THEN MOZ=MOZ+1 IF(IZK.EQ.2)WRITE(IDU,6260)PBAS,MOZ 6260 FORMAT(1H1,'POWER BASE =',F5.0,' MVA',103X,'PAGE',I3/ 1 1X,49('-'),'LINE CHARACTERISTICS IN P.U. ',50('-')/ 3 1X,17('-'),'-LINE',18('-'),' LONG.',7X,' SERIES IMPEDANCE ', 4 11X,' SHUNT ADMITANCE ',4X,'COMENT.',1X,' PAGES BASE'/ 5 43X,'(KM)',2(6X,'DIRECT C.',5X,'HOMOPOLAR C.',1X),16X,'(KV)') IF(IZK.NE.2)WRITE(IDU,6261)PBAS,MOZ 6261 FORMAT(1H1,'POTENTZIA BASE =',F5.0,' MVA',95X,'ORRIALDE',I3/ 1 1X,52('-'),'LINEEN EZAUGARRIAK P.U.TAN',53('-')/ 3 1X,17('-'),'LINEA',18('-'),' LUZER.',7X,' SERIE INPEDANTZEA', 4 11X,' SHUNT ADMITANTZEA ',4X,'ARGIBI.',1X,'ORRIAL. BASE'/ 5 43X,'(KM)',2(6X,'O.ZUZENAK',6X,'O.HOMOPOLAR',1X),16X,'(KV)') NFL=5 ENDIF AZALP=' ' IF(NC.GT.1)THEN AZALP='CIR.1' IF(KP.EQ.1)AZALP='CIR.P' ENDIF TBAS=1200. IF(TL.LT.899.)TBAS=700. IF(TL.LT.499.)TBAS=400. IF(TL.LT.299.)TBAS=230. IF(TL.LT.199.)TBAS=132. IF(TL.LT.99.)TBAS=66. IF(TL.LT.55.)TBAS=45. IF(TL.LT.37.)TBAS=30. IF(TL.LT.25.)TBAS=20. IF(TL.LT.17.)TBAS=15. IF(TL.LT.14.)TBAS=13.2 IF(TL.LT.8.)TBAS=5. BASE=TBAS**2/PBAS IF(MOD(NFL,5).EQ.0)THEN WRITE(IDU,'(1X)') NFL=NFL+1 ENDIF WRITE(IDU,6265)IZENA,XLUZ 1,RI(1,N3+1)/BASE,RI(3,N3+3)/BASE,RI(N3+1,1)*BASE,RI(N3+3,3)*BASE 2,AZALP,LOZ,NOZ,TBAS 6265 FORMAT(1X,A40,F8.2,8F8.4,1X,A5,1X,I3,'-',I3,F6.1) NFL=NFL+1 GO TO 1000 C C --- LINEKO TENTSIO ETA INTENTSITATEEN AZTERKETA 300 CALL IRAKUR(NC,ER,LOC,ND2) DO 310 I=1,N2 DO 310 J=1,N2 310 RI(I,J)=RF(I,J) CALL EXCHAN(RI,N2,LOC,ND2,*1000,2) CALL BITRIC(RI,N2,N2,ER,N2,1,ES,ND2) CALL IZENBU DO 320 I=1,N2 IF(LOC(I).EQ.0)GO TO 320 ERO=ER(I) ER(I)=ES(LOC(I)) ES(LOC(I))=ERO 320 CONTINUE PTR=(0.,0.) PTS=(0.,0.) DO 330 I=1,NC I1=3*(I-1) PRT=(0.,0.) PST=(0.,0.) DO 325 J=1,3 I1=I1+1 I2=I1+N3 PR=ER(I1)*CONJG(ER(I2)) PS=ES(I1)*CONJG(ES(I2)) TJ=CABS(ES(I1)-ER(I1)) PRT=PRT+PR PST=PST+PS 325 WRITE(IDF,6325)I,J,CABS(ES(I1))*SQRT(3.),CABS(ES(I2)),PS, 1CABS(ER(I1))*SQRT(3.),CABS(ER(I2)),PR,TJ,LOC(I1),LOC(I2) 6325 FORMAT(1H ,I2,I4,2(4F13.3,2X),F9.3,I4,I2) PTR=PTR+PRT PTS=PTS+PST 330 WRITE(IDF,6330)I,PST,PRT 6330 FORMAT(1H0,I2,4X,2(26X,2F13.3,2X)//) WRITE(IDF,6330)0,PTS,PTR 1000 CONTINUE GOTO 2 9998 CLOSE(UNIT=IRF) CHK=' ' 9999 RETURN END C--------------------------------- SUBROUTINE ATARAC(ZC,NEU,ND) COMPLEX ZC(ND,ND) CHARACTER AX*20,AY*45 INTEGER ASI,BUK,ZEN COMMON /IRKIDT/ IRT,IDT,IRF,IDF,IDU LZ=1 ASI=1 BUK=6 11 IF(NEU.LE.BUK)GO TO 21 WRITE(IDF,911)(K,K=ASI,BUK) 911 FORMAT(1H / 3X,6(15X,I2)) WRITE(IDF,912)(K,(REAL(ZC(K,I)),I=ASI,BUK),(AIMAG(ZC(K,I)) 1,I=ASI,BUK),K=LZ,NEU) 912 FORMAT(1H /(7X,I2,6(3X,E14.7),/,9X,6(3X,E14.7)/)) ASI=ASI+6 BUK=BUK+6 GO TO 11 21 ZEN=NEU-ASI+1 WRITE(AX,921)ZEN 921 FORMAT(9H(1H / 3X,,I1,9H(15X,I2))) WRITE(IDF,AX)(K,K=ASI,NEU) WRITE(AY,922)ZEN,ZEN 922 FORMAT('(1H /(7X,I2,',I1,'(3X,E14.7)/9X,',I1,'(3X,E14.7)/))') WRITE(IDF,AY)(K,(REAL(ZC(K,I)),I=ASI,NEU),(AIMAG(ZC(K,I)) 1,I=ASI,NEU),K=LZ,NEU) RETURN END SUBROUTINE BITRIC(A,NFA,NCA,B,NFB,NCB,C,ND) C A ETA B MATRIZEAK BIDERKATZEKO AZPIERRUTINA C-20041122 COMPLEX A(ND, 1),B(ND, 1),C(ND, 1) COMPLEX A(ND, *),B(ND, *),C(ND, *) !C-20041122 COMMON /IRKIDT/ IRT,IDT,IRF,IDF,IDU IF(NCA.NE.NFB)GO TO 88 DO 200 J=1,NCB DO 200 I=1,NFA C(I,J)=CMPLX(0.,0.) DO 200 K=1,NCA 200 C(I,J)=C(I,J)+A(I,K)*B(K,J) 99 RETURN 88 WRITE(IDF,888) 888 FORMAT(6X/ 6X,'SR. BITRIC - MULTZOEN DIMENTSIOAK EZ DIRA EGOKIAK') GO TO 99 END SUBROUTINE EXCHAN(A,KA,LOC,ND,*,KON) C VS = A x VR ekuazioetan VS eta VR bektoreetako bi balio C bata bestearen tokian jartzeko azpierrutina. C Egingo diren bikote aldaketak LOC(K)-z definitzen dira. C LOC(K) guztiak =K badira EXCHAN eta INTRIX antzekoak dira. C (ez guztiz berdinak) C20041023 COMPLEX A(ND, 1),DIV,FAC COMPLEX A(ND, ND),DIV,FAC INTEGER LOC(ND) COMMON /IRKIDT/ IRT,IDT,IRF,IDF,IDU XL=1.E-20 IF(KON-1)3,1,2 1 DO 100 I=1,KA 100 LOC(I)=I 2 DO 200 K=1,KA IF(LOC(K).EQ.0)GO TO 200 DIV=-A(LOC(K),K) IF(CABS(DIV).LT.XL)GO TO 1001 A(LOC(K),K)=(1.,0.) DO 210 J=1,KA 210 A(LOC(K),J)=A(LOC(K),J)/DIV DO 220 I=1,KA IF(I.EQ.LOC(K))GO TO 220 FAC=A(I,K) A(I,K)=(0.,0.) DO 221 J=1,KA 221 A(I,J)=A(I,J)+FAC*A(LOC(K),J) 220 CONTINUE DO 230 I=1,KA 230 A(I,K)=-A(I,K) 200 CONTINUE 3 RETURN 1001 WRITE(IDF,999)LOC(K),K 999 FORMAT(1H //11X,1H(,I2,1H,,I2,22H) ARDATZA TXIKIEGIA DA) RETURN 1 END SUBROUTINE LABURT(A,NI,NF,ND,KS,KQ,KR) C20131023 COMPLEX A(ND, 1) COMPLEX A(ND,*) INTEGER KR(ND),KS(ND) NF=NI DO 1100 I=1,NI 1100 KR(I)=KS(I) IF(KQ.EQ.0)GO TO 1 DO 1300 I=1,NI IF(KR(I).LE.I.OR.KR(I).GT.NI)GO TO 1300 K=KR(I) DO 310 J=1,NI 310 A(I,J)=A(I,J)-A(K,J) DO 320 J=1,NI 320 A(J,I)=A(J,I)-A(J,K) KR(I)=0 1300 CONTINUE 1 DO 1600 L=1,NI M=NI-L+1 IF(KR(M).GT.0)GO TO 1600 DO 630 I=1,NF DO 630 J=1,NF IF(I.EQ.M.OR.J.EQ.M)GO TO 630 A(I,J)=A(I,J)-A(I,M)/A(M,M)*A(M,J) 630 CONTINUE IF(M.EQ.NF)GO TO 601 DO 610 I=M,NF-1 DO 610 J=1,NF 610 A(J,I)=A(J,I+1) DO 620 I=M,NF-1 DO 620 J=1,NF-1 620 A(I,J)=A(I+1,J) 601 NF=NF-1 1600 CONTINUE RETURN END SUBROUTINE IRAKUR(NC,ER,LOC,ND) COMPLEX ER(ND) REAL VM(3),VF(3),AM(3),AF(3) INTEGER IV(3),NCV(3),NFV(3),IA(3),NCA(3),NFA(3),LOC(ND) COMMON /IRKIDT/ IRT,IDT,IRF,IDF,IDU DO 2100 I=1,NC READ(IRF,106)NCT,(VM(J),VF(J),IV(J),NCV(J),NFV(J),J=1,3) + ,(AM(J),AF(J),IA(J),NCA(J),NFA(J),J=1,3) 106 FORMAT(I2,6(2F5.2,3I1)) C NCT = ZIRKUITUA C VM = TENTSIOAREN (INTENTSITATEAREN) MODULUA C VF = TENTSIOAREN (INTENTSITATEAREN) FASEA C IV =0=>MUTUR ELIKATUAREN TENTSIOA C =1=>MUTUR ELIKATZILEAREN TENTSIOA C =2=>MUTUR ELIKATZAILEAREN INTENTSITATEA C NCV = ZIRKUITUA C NFV = FASEA C AM = INTENTSITATEAREN (TENTSIOAREN) MODULUA C AF = INTENTSITATEAREN (TENTSIOAREN) FASEA C IA =0=>MUTUR ELIKATUAREN INTENTSITATEA C =1=>MUTUR ELIKATZAILEAREN TENTSIOA C =2=>MUTUR ELIKATZAILEAREN INTENTSITATEA C =3=>POTENTZIA MUTUR ELIKATUAN (EZ BETI) C NCA = ZIRKUITUA C NFA = FASEA DO 2110 J=1,3 I1=3*(NCT-1)+J I2=I1+NC*3 LOC(I1)=0 IF(IV(J).EQ.1)LOC(I1)=3*(NCV(J)-1)+NFV(J) IF(IV(J).EQ.2)LOC(I1)=3*(NCV(J)-1)+NFV(J)+NC*3 LOC(I2)=0 IF(IA(J).EQ.1)LOC(I2)=3*(NCA(J)-1)+NFA(J) IF(IA(J).EQ.2)LOC(I2)=3*(NCA(J)-1)+NFA(J)+NC*3 VF(J)=VF(J)/57.295779 IF(IV(J).NE.2)VM(J)=VM(J)/SQRT(3.) ER(I1)=CMPLX(VM(J)*COS(VF(J)),VM(J)*SIN(VF(J))) IF(IA(J).EQ.3)GO TO 2111 AF(J)=AF(J)/57.295779 IF(IA(J).EQ.1)AM(J)=AM(J)/SQRT(3.) GO TO 2110 2111 AM(J)=AM(J)/VM(J)/COS(ATAN(AF(J))) AF(J)=VF(J)-ATAN(AF(J)) 2110 ER(I2)=CMPLX(AM(J)*COS(AF(J)),AM(J)*SIN(AF(J))) 2100 CONTINUE RETURN END SUBROUTINE OSASYM(NB,NC,ND,Z123,ZDIH,SD,SI) COMPLEX A0,A1,A2,Z123(ND,ND),ZDIH(ND,ND),SD(ND,ND),SI(ND,ND) NTT=3*NB*NC A0=(1.,0.) A1=(-0.5, 0.8660254) A2=(-0.5,-0.8660254) DO 100 I=1,NTT DO 100 J=1,NTT 100 SD(I,J)=(0.,0.) DO 200 I=1,NTT-2,3 SD(I ,I )=A0 SD(I ,I+1)=A0 SD(I ,I+2)=A0 SD(I+1,I )=A2 SD(I+1,I+1)=A1 SD(I+1,I+2)=A0 SD(I+2,I )=A1 SD(I+2,I+1)=A2 200 SD(I+2,I+2)=A0 N=ND CALL BITRIC(Z123,NTT,NTT,SD,NTT,NTT,SI,N) DO 300 I=1,NTT-2,3 SD(I ,I )=A0/3. SD(I ,I+1)=A1/3. SD(I ,I+2)=A2/3. SD(I+1,I )=A0/3. SD(I+1,I+1)=A2/3. SD(I+1,I+2)=A1/3. SD(I+2,I )=A0/3. SD(I+2,I+1)=A0/3. 300 SD(I+2,I+2)=A0/3. CALL BITRIC(SD,NTT,NTT,SI,NTT,NTT,ZDIH,N) RETURN END SUBROUTINE REGRA(Y,NG,XG,X ,K3) C20131024 REAL Y( 6,1) REAL Y( 6,236) C20041023 CHARACTER*1 CL(121),PUN/'.'/,ZUR/' '/ C20041023 CHARACTER*1 E1/'1'/,E2/'2'/,E3/'3'/,E4/'4'/,E5/'5'/,E6/'6'/ CHARACTER*1 CL(121),PUN,ZUR CHARACTER*1 E1,E2,E3,E4,E5,E6 CHARACTER MEZUA1(4)*38,MEZUA2(4)*35,MEZUA3(4)*5 DOUBLE PRECISION EXPE COMMON /IRKIDT/ IRT,IDT,IRF,IDF,IDU COMMON /IZENBN/ IZK,EXPE,NOZ,N,KT,TL,MOZ,NFL MEZUA1(1)='FASEEN ETA NEUTROAREN ARTEKO TENTSIOAK' MEZUA1(2)='PHASE NEUTRAL VOLTAGES ' MEZUA2(1)='FASEKO TENTSIOEN BALIORIK HANDIENA:' MEZUA2(2)=' PHASE VOLTAGE, MAXIMUM VALUE:' MEZUA3(1)=' FASE' MEZUA3(2)='PHASE' PUN='.' ZUR=' ' E1='1' E2='2' E3='3' E4='4' E5='5' E6='6' IF(K3.GT.0)GO TO 100 WRITE(IDF,105)MEZUA1(IZK) 105 FORMAT(1H1,10X,A38,77X,'V:VMAX',/1H0 1,2X,'XL(OHM)',1X,3('1',11X,'2',6X,'3 4 5 6 7 8 9 '),'1') WRITE(IDF,103) 103 FORMAT(11X,121('.')) GO TO 200 100 WRITE(IDF,205)MEZUA1(IZK) 205 FORMAT(1H1,10X,A38,77X,'V:VMAX',/ 1H0,2X,'XL(OHM)',1X, 1'0.00',25X,'0.25',26X,'0.50',26X,'0.75',24X,'1.00') WRITE(IDF,103) 200 YMAX=ABS(Y(1,1)) DO 1 I=1,6 DO 1 IJ=1,NG 1 IF(YMAX.LT.ABS(Y(I,IJ))) YMAX=ABS(Y(I,IJ)) DO 10 I=1,121 10 CL(I)=ZUR DO 20 I=1,NG X=X+XG CL(1)=PUN IF(K3.GT.0)GO TO 21 CL(41)=PUN CL(81)=PUN CL(121)=PUN J1=40.*ALOG10(Y(1,I)/YMAX)+121.5 J2=40.*ALOG10(Y(2,I)/YMAX)+121.5 J3=40.*ALOG10(Y(3,I)/YMAX)+121.5 J4=40.*ALOG10(Y(4,I)/YMAX)+121.5 J5=40.*ALOG10(Y(5,I)/YMAX)+121.5 J6=40.*ALOG10(Y(6,I)/YMAX)+121.5 IF(J1.GE.1)CL(J1)=E1 IF(J2.GE.1)CL(J2)=E2 IF(J3.GE.1)CL(J3)=E3 IF(J4.GE.1)CL(J4)=E4 IF(J5.GE.1)CL(J5)=E5 IF(J6.GE.1)CL(J6)=E6 WRITE(IDF,104)X,(CL(J),J=1,121) 104 FORMAT(1H , F9.3,1X,121A1) GO TO 22 21 CL(61)=PUN CL(31)=PUN CL(91)=PUN CL(121)=PUN J1=120.*Y(1,I)/YMAX+1.5 J2=120.*Y(2,I)/YMAX+1.5 J3=120.*Y(3,I)/YMAX+1.5 J4=120.*Y(4,I)/YMAX+1.5 J5=120.*Y(5,I)/YMAX+1.5 J6=120.*Y(6,I)/YMAX+1.5 CL(J1)=E1 CL(J2)=E2 CL(J3)=E3 CL(J4)=E4 CL(J5)=E5 CL(J6)=E6 WRITE(IDF,104)X,(CL(J),J=1,121) C 204 FORMAT(1H ,F10.3,4X,121A1) 22 IF (J1.GT.0) CL(J1)=ZUR IF (J2.GT.0) CL(J2)=ZUR IF (J3.GT.0) CL(J3)=ZUR IF (J4.GT.0) CL(J4)=ZUR IF (J5.GT.0) CL(J5)=ZUR IF (J6.GT.0) CL(J6)=ZUR 20 CONTINUE IF(K3.EQ.0)WRITE(IDF,103) IF(K3.GT.0)WRITE(IDF,103) WRITE(IDF,108)(MEZUA3(IZK),I=1,3),MEZUA2(IZK),YMAX C 108 FORMAT(1H // 15X,'1144 FASE 1',5X,'2255 FASE 2',5X,'3366 FASE 3', C 1 7X,'FASEKO TENTSIOEN BALIORIK HANDIENA:',F13.3,' KV') 108 FORMAT(1H // 15X,'1144 ',A5,' 1',5X,'2255 ',A5,' 2',5X,'3366 ',A5 1,' 3',7X,A35,F13.3,' KV') RETURN END SUBROUTINE RES(ND,NC,N1,N2,N3,XA,XG,NG,RF,RI,BC,AD,ES,ER,LOC) COMPLEX RF(ND,ND),RI(ND,ND),BC(ND,ND),AD(ND,ND),ES(ND),ER(ND) REAL VOLT(6,236) INTEGER LOC(ND) COMMON /IRKIDT/ IRT,IDT,IRF,IDF,IDU NT=ND N6=NC*6 N5=NC*3-3 N4=N6-3 IF(NG.GT.236)NG=236 CALL IRAKUR(NC,ER,LOC,NT) WRITE(IDF,199)(J,J=1,N6) 199 FORMAT(1H1// 3X,7HXL(OHM),3X,12(3X,2HES,I2,3X)// ) XA=XA-XG XH=XA DO 1000 I=1,NG XA=XA+XG DO 1100 I1=1,NC*3 DO 1100 J1=1,NC*3 I2=I1+NC*3 J2=J1+NC*3 BC(I1,J1)=(0.,0.) BC(I2,J2)=(0.,0.) BC(I1,J2)=(0.,0.) BC(I2,J1)=(0.,0.) IF(I1.NE.J1) GO TO 1100 BC(I1,J1)=(1.,0.) BC(I2,J2)=(1.,0.) IF(N2.EQ.0.OR.J1.GT.N5)BC(I2,J1)=CMPLX(0.,-1./XA) 1100 CONTINUE C N1 ESATEN DU ERREAKTANTZIAK NON DAUDEN KOKATUTA IF(N1.GE.3)CALL BITRIC(RF,N6,N6,BC,N6,N6,RI,NT) IF(N1.EQ.2)CALL BITRIC(BC,N6,N6,RF,N6,N6,RI,NT) IF(N1.NE.4)GO TO 1001 CALL BITRIC(BC,N6,N6,RI,N6,N6,AD,NT) DO 1200 I1=1,N6 DO 1200 J1=1,N6 1200 RI(I1,J1)=AD(I1,J1) 1001 CALL EXCHAN(RI,N6,LOC,NT,*999,2) CALL BITRIC(RI,N6,N6,ER,N6,1,ES,NT) WRITE(IDF,198)XA,(CABS(ES(J)),J=1,N6) 198 FORMAT(1H ,F10.3,1X,12(1PE10.2)) DO 1300 I1=1,3 VOLT(I1,I)=CABS(ES(I1+N5)) 1300 VOLT(I1+3,I)=CABS(ES(I1+N4)) 1000 CONTINUE C N3 ESATEN DU IRTEERA GRAFIKOA NOLAKOA DEN CALL REGRA(VOLT,NG,XG,XH,N3) 999 RETURN END SUBROUTINE ZY(L,N,FNCY,RHO,Z,Y,DX,DY,RAD,RMG,IN,D,ID,R,G,KR,W,KW) C***** SUBROUTINE ONEN BIDEZ LINE BATEN (R+JX) INPEDANTZEAK ETA ****** C***** (G+JB) ADMITANTZEAK KALKULATZEN DIRA ****** C***** "Transmission Line Reference Book 345 kV and Above" ****** C***** liburuaren 95. orrialdean esandakoaren arabera ****** C***** Electric Power Research Institute, Palo Alto CA94304, 1975 ****** REAL FNCY,DX(L),DY(L),RAD(L),RMG(L),D(L),R(L),G(L),K,MUCY INTEGER IN(L),ID(L),KR(L) COMPLEX Z(L,L),Y(L,L),W(L,L) FK(A,F,RLOC)=2.80E-3*A*SQRT(F/RLOC) FP(K,T,P)=P/8.-K*COS(T)/3./SQRT(2.)+K**2 *(COS(2.*T)*(0.6728+ALOG( 12./K))+T*SIN(2.*T))/16.+K**3 *COS(3.*T)/45./SQRT(2.)-P*K**4 *COS(4 2.*T)/1536. FQ(K,T,P)=ALOG(2./K)/2.-0.0386+K*COS(T)/3./SQRT(2.)-P*K**2 *COS(2. 1*T)/64.+K**3 *COS(3.*T)/45./SQRT(2.)-K**4 *(T*SIN(4.*T)+COS(4.*T)* 2(ALOG(2./K)+1.0895))/384. PI=3.1415926 C=3.E8 OMEG=2.*PI*FNCY MUCY=2.E-4*OMEG C *** MUCY=MU ZATI (BI BIDER PI) BIDER OMEGA (MU=4*PI*E-7, MUCY=MU*FNCY) C *** MUCY=MU ENTRE DOS PI POR OMEGA (MU=4*PI*E-7, MUCY=MU*FNCY) EPCY=2.E-10*C**2/OMEG C *** EPCY=BAT ZATI (BI BIDER PI EPSILON OMEGA)(EPS=1/MU/C**2=E-9/36/PI) C *** EPCY=UNO ENTRE DOS PI EPSILON OMEGA (EPS=1/MU/C**2=E-9/36/PI) DO 1 I=1,N G(I)=0. !C-20041122 R(I)=R(I)/IN(I) RMG(I)=RMG(I)/100. RAD(I)=RAD(I)/100. RG=GMR(IN(I),RMG(I),D(I),ID(I)) RR=GMR(IN(I),RAD(I),D(I),ID(I)) DPMM=2.*DY(I) TETA=0. K=FK(DPMM,FNCY,RHO) P=FP(K,TETA,PI)*2.*MUCY Q=FQ(K,TETA,PI)*2.*MUCY X=ALOG(DPMM/RG)*MUCY Z(I,I)=CMPLX(R(I)+P,X+Q) X=ALOG(DPMM/RR)*EPCY Y(I,I)=CMPLX(0.,-X) W(I,I)=Y(I,I) J1=I+1 IF(N-J1)1,15,15 15 DO 16 J=J1,N DPMN=DY(I)+DY(J) DMN =DY(I)-DY(J) HMN =DX(I)-DX(J) DPMN=SQRT(DPMN**2+HMN**2) DMN =SQRT(DMN **2+HMN**2) TETA=ASIN(HMN/DPMN) K=FK(DPMN,FNCY,RHO) P=FP(K,TETA,PI)*2.*MUCY Q=FQ(K,TETA,PI)*2.*MUCY X=ALOG(DPMN/DMN)*MUCY Z(I,J)=CMPLX(P,X+Q) Z(J,I)=Z(I,J) X=ALOG(DPMN/DMN)*EPCY Y(I,J)=CMPLX(0.,-X) W(I,J)=Y(I,J) W(J,I)=W(I,J) 16 Y(J,I)=Y(I,J) 1 CONTINUE M=L CALL LABURT(W,N,N3,M,KR,KW,ID) CALL EXCHAN(Y,N,ID,M,*99,1) CALL EXCHAN(W,N3,ID,M,*99,1) DO 2 I=1,N W(I,I)=CMPLX(G(I),0.)+W(I,I) 2 Y(I,I)=CMPLX(G(I),0.)+Y(I,I) 99 RETURN END C --- *** --- *** --- *** --- *** --- *** --- *** --- *** --- *** --- SUBROUTINE EREPRO(CHK) C AIREKO LINEA ELEKTRIKOEK SORTUTAKO C EREMU ELEKTROMAGNETIKOAK KALKULATZEKO PROGRAMA. C PARALELOAN JARRITAKO 10 LINEA ARTE KONTUAN HARTU AHAL DITU. C$ FORTY MAP,XREF,FDS EREMU CEREMU PARAMETER (N1=32) DIMENSION V(N1),PHI(N1),RA(N1),RMG(N1),D(N1),IDL(N1),IN(N1),X(N1), &Y1(N1),Y2(N1),PC(N1,N1),VR(N1),VI(N1),XR(N1),XI(N1),FI(N1),JCK(N1) REAL FNCY INTEGER POPT CHARACTER IZENA*56,EGUNA*10, EUSK*5,EROA*15, CHK*4 DOUBLE PRECISION EXPE EQUIVALENCE(RMG(1),PC(1,N1)) COMMON/BI/PC,VR,VI,RA,D,IN,IDL COMMON/IRU/XA,XG,NX,YA,YG,NY,X,Y1 COMMON /IZENBN/ IZK,EXPE,NOZ,NNN,KTKTKT,TL,MOZ,NFL COMMON /IZENBC/ EGUNA,IZENA,EUSK,EROA COMMON /IRKIDT/ IRT,IDT,IRF,IDF,IDU CHARACTER IZBR21(2)*7, IZBR22(2)*28,IZBR23(2)*15,IZBR24(2)*33 4,IZBR31(2)*22,IZBR32(2)*18,IZBR33(2)*54,IZBR34(2)*16,IZBR35(2)*8 5,IZBR36(2)*54,IZBR37(2)*16 COMMON /HZENBU/IZBR21,IZBR22,IZBR23,IZBR24 4 ,IZBR31,IZBR32,IZBR33,IZBR34,IZBR35,IZBR36,IZBR37 CHARACTER IZBE21(2)*90,IZBE22(2)*46 COMMON /HZEPRO/IZBE21,IZBE22 99 CALL HIRUAT(IRF,CHK,*98,*9999,*9998) 98 READ(IRF,'(F4.0,A56,F10.2,A10)',END=9998)TL,IZENA,EXPE,EGUNA READ(IRF,599)L2,FNCY,RHO,POPT,NA,IE,IM,L,XA,XG,NX,YA,YG,NY 599 FORMAT(I3,F9.0,F7.2,5I2,2X,2(F6.2,F4.2,I3)) print *,'EREMU ',izena C L2 = EROALEEN KOPURUA C FNCY = LINEAREN FREKUENTZIA C RHO = LINE TARTE HONEN LURRAREN ERRESISTIBITATEA C POPT <1 => KONF. ORIGINALAREN MAXWELL-EN POTENTZIAL KOEF. ATARATZEN DIRA C =1 => KONF. ORIGINALAREN MAXWELL-EN POTENTZIAL KOEF. ATARATZEN DIRA C =2 => KONF. BALIOKIDEAREN M-EN POT. KOEF. ATARATZEN DIRA C >2 => BI KONFIGURAZIOEN M-EN POT. KOEFIZIENTEAK ATARATZEN DIRA C NA =1 => ZARATA AKUSTIKOARI BURUZKO DATUAK ATARATZEN DIRA C IE >0 => EREMU ELEKTRIKOAREN EMAITZAK ATARATZEN DIRA C IM >0 => EREMU MAGNETIKOAREN EMAITZAK ATARATZEN DIRA C L = C XA = EREMUAK KALKULATZEKO HASIERAKO X KOORDENADA (M-TAN) C XG = EREMUAK KALKULATZEKO X KOORDENADARENTZAKO GEHIGARRIA (M-TAN) C NX = ZENBAT BIDER GEHITUKO DEN XG ( <101 ) C YA = EREMUAK KALKULATZEKO HASIERAKO Y KOORDENADA (M-TAN) C YG = EREMUAK KALKULATZEKO Y KOORDENADARENTZAKO GEHIGARRIA (M-TAN) C NY = ZENBAT BIDER GEHITUKO DEN YG ( <11 ) READ(IRF,598)(RMG(I),RA(I),IN(I),D(I),IDL(I),X(I),Y1(I),Y2(I) &,XI(I),FI(I),V(I),PHI(I),I=1,L2) 598 FORMAT(2F7.4,I2,F7.4,I2,3F7.3,9X,F5.3,F6.2,F7.3,F6.2) C RMG = EROALEAREN "BATEZBESTEKO ERRADIO GEOMETRIKOA" CM-TAN C RA = EROALEAREN ERRADIOA CM-TAN C IN = EROALE SORTAREN AZPIEROALE KOPURUA C D = AZPIEROALEEN ARTEKO DISTANTZIA EDO EROALE SORTAREN DIAMETROA M-TAN C IDL =0 => AURREKO DATUA AZPIEROALEN ARTEKO DISTANTZIA DA C =1 => AURREKO DATUA EROALE SORTAREN DIAMETROA DA C X = EROALEAREN X KOORDENATUA M-TAN C Y1 = EROALEAREN Y KOORDENATUA M-TAN EUSKARRIEN ONDOAN C Y2 = EROALEAREN Y KOORDENATUA M-TAN EUSKARRIEN ARTEKO TARTEAREN ERDIAN C XI = INTENTSITATEAREN BALIOA KA-TAN C FI = INTENTSITATEAREN FASEA GRADUTAN C V = TENTSIOAREN BALIOA KV-TAN C PHI = TENTSIOAREN FASEA GRADUTAN KTKTKT=20 CALL IZENBU C IZBE21='SARRERAKO DATUAK, AZTERTUTAKO LINEAREN EZAUGARRIAK' WRITE(IDF,696)IZBE21(IZK),IZBE22(IZK) 1,L2,FNCY,RHO,POPT,NA,IE,IM,L,XA,XG,NX,YA,YG,NY 696 FORMAT(//8X,A//8X,A,13X,'XA XG NX YA YG NY'/ & 9X,I2,F11.0,F9.2,8X,5I3, 8X,2(F8.2,F6.2,I4)) WRITE(IDF,697)(I,RMG(I),RA(I),IN(I),100.*D(I),IDL(I),X(I),Y1(I), 1Y2(I),XI(I),FI(I),V(I),PHI(I),I=1,L2) C 697 FORMAT(1H /8X,'COND GMR RAD ZEN BUN D ZER X Y1 ' C 1,' Y2 INT KA FAS G TEN KV PHAS G'// C 2,(9X,I2,F6.2,F5.2,I4,F7.2,I3,2X,3F8.2,2(F10.2,F8.2))) 697 FORMAT(1H /8X,'EROA BGE ERR ZEN SOR.D ZER X Y1 ' 1,' Y2 INT KA FAS G TEN KV PHAS G'// 2,(9X,I2,F6.2,F5.2,I4,F7.2,I3,2X,3F8.2,2(F10.2,F8.2))) IF(RHO)95,95,97 97 IF(FNCY)95,95,96 96 DK=660.*SQRT(RHO/FNCY) GO TO 94 95 DK=800. 94 CONTINUE DO 1 I=1,L2 1 Y1(I)=Y1(I)+(Y2(I)-Y1(I))*2./3. DO 2 I=1,L2 PHI(I)=PHI(I)*0.017453293 V(I)=1000.*V(I)/1.7320508 VR(I)=V(I)*COS(PHI(I)) VI(I)=V(I)*SIN(PHI(I)) FI(I)=FI(I)*0.017453293 XI(I)=1000.*XI(I) XR(I)=XI(I)*COS(FI(I)) XI(I)=XI(I)*SIN(FI(I)) RA (I)=RA (I)/100. 2 CONTINUE KOPT=0 IF(POPT.LT.0)POPT=0 !C-20131026 IF(POPT.GT.3)POPT=3 !C-20131026 POPT=POPT+1 100 CALL PMAXW(L2,X,Y1,IN,RA,D,IDL,PC) GO TO(203,202,201,200),POPT 200 IF(KOPT)202,202,201 201 CALL GITRIX(PC,L2,V,L4) KOPT=1 !C-20131026 L2=L4 202 CALL IDATZM(PC,L2,KOPT,1,IZK) 203 CALL INTRIX(PC,L2,JCK,N1,*99) IF(POPT-1)204,205,204 204 CALL IDATZM(PC,L2,KOPT,2,IZK) 205 CALL IDATZG(L2,KOPT,IZK) IF(IE.GT.0.OR.IM.GT.0.OR.L.GT.0) &CALL EREMU(L2,KOPT,XR,XI,DK,IE,IM,L) IF(NA.GT.0)CALL ANOISE(L2,KOPT,V,PHI,RA,IN,NA,IZK) IF(KOPT) 99,208, 99 208 KOPT=1 IF(POPT-3)99,99,100 9998 CLOSE(UNIT=IRF) CHK=' ' 9999 RETURN END C$ FORTY MAP,XREF,FDS ANOISE SUBROUTINE ANOISE(N,KOPT,V,PHI,RA,IN,AN,IZK) C ********************************************************************* C * SUBRUTINA HONETAN LINEEK SORTUTAKO PRESIO AKUSTIKOAREN ZEHARKAKO * C * PROFILA KALKULATZEN DA, ''E.P.R.I.''K 1975EAN ARGITARATUTAKO * C * '' TRANSMISSION LINE REFERENCE BOOK 345 KV AND ABOVE '' * C * LIBURUAREN 6. KAPITULUAN (AUDIBLE NOISE) ESANDAKOAREN ARABERA * C ********************************************************************* PARAMETER (N1=32) REAL V(N1),RA(N1),PHI(N1),X(N1),Y(N1),GRS(N1),Z(N1),GRM(N1) INTEGER AN,IN(N1) COMPLEX P REAL LONG,JHR,JWC,NM2HR,NM2WC,NM2PT,LANDA,LANDA1,LANDA2 CHARACTER ANOI11(2)*4, ANOI12(2)*72,ANOI21(2)*47,ANOI22(2)*54 1,ANOI23(2)*72,ANOI24(2)*26,ANOI25(2)*25,ANOI26(2)*23 COMMON /HZOISE/ ANOI11,ANOI12,ANOI21,ANOI22,ANOI23,ANOI24,ANOI25 1,ANOI26 EQUIVALENCE(GRM(1),Z(1)) COMMON/BAT/A1(N1),A2(N1) COMMON/IRU/XA,XG,NX,YA,YG,NY,X,Y COMMON/LAU/GRM COMMON /IRKIDT/ IRT,IDT,IRF,IDF,IDU CHARACTER*25 KONFOR(2),KONFBA(2),POTGR1(2)*32,POTGR2(2)*60 COMMON /HZDATZ/ KONFOR,KONFBA,POTGR1,POTGR2 DB(XNM2)=20.*ALOG10(XNM2/2.E-5) AB(AX)=10.**(AX/10.) IF(AN.EQ.0) GO TO 99 ATE=-0.0075 ATE=-0.0075 LANDA=3.43 DC=20.5 XK1=0. XK2=1. LONG=5000. L1=100 L2=10 XM=0.01 C YM=0.01 ZM=10. KONTR=0 PI=3.14159265 IF(NX.GT.L1.OR.NY.GT.L2.OR.XG.LT.XM.OR.YG.LT.XM)GO TO 98 DO 100 I=1,N IF(IN(I)-2)101,102,103 101 XKN=5.6 GO TO 104 102 XKN=1.8 GO TO 104 103 XKN=1.0 104 A1(I)=46.4-665.0/GRM(I) A1(I)=AB(A1(I)) A1(I)=IN(I)**2*(200.*RA(I)/3.8)**4.4*A1(I)*XKN A2(I)=53.5-505.5/GRM(I) C1=10.6-0.41/(2.*RA(I)) A2(I)=A2(I)+C1 C1=47.4-1000./(IN(I)+15) C2=24.1-390.0/(IN(I)+10) C=(C2-C1)/2.28 C=C1+C*(200.*RA(I)-2.35) A2(I)=A2(I)+C A2(I)=AB(A2(I)) GRS(I)=(12.5*200.*RA(I)-4.57)/(200.*RA(I)-1.07) IF(IN(I)-4)106,106,105 105 GRS(I)=GRS(I)/(1.+0.027*(IN(I)-4)) 106 GRS(I)=GRM(I)/GRS(I) U=10.*(GRS(I)-0.8) Z(I)=(63.4*U**2+1.87*U**3-1.15*U**4)/1000. 100 CONTINUE Y2=YA-YG DO 200 K=1,NY+1 CALL IZENBU Y2=Y2+YG IF(Y2)200,201,201 201 IF(KOPT)202,202,203 C 997 FORMAT(1H /51X,22HKONFIGURAZIO ORIGINALA) 202 WRITE(IDF,'(1H /51X,A)')KONFOR(IZK) GO TO 204 C 996 FORMAT(1H /51X,23HKONFIGURAZIO BALIOKIDEA) 203 WRITE(IDF,'(1H /51X,A)')KONFBA(IZK) 204 DO 300 I=1,N IF(ABS(V(I))-ZM)301,301,300 301 R=RA(I)*100. G=GRS(I) IF(R.GE.1.0.AND.R.LE.3.0.AND.G.LE.1.4.AND.G.GE.0.8)GO TO 300 C 998 FORMAT(/I3,' EROALEA (LUR KABLEA) EZ DA KONTUAN HARTZEN' C 1,' EROALE HEZEKO KASUAN ') WRITE(IDF,'(/A,I3,A)')TRIM(ANOI11(IZK)),I,TRIM(ANOI12(IZK)) 300 CONTINUE C 995 FORMAT(/16X,'PRESIO AKUSTIKOAREN ZEHARKAKO PROFILA, LURRETIK',F6.2 C 1,' M-RA N/M2 ETA 20 MICRON/M2-REN GAINEKO DB-TAN' // 2X,5HDIST.,8X C 2,'******* BANDA ZABALEKO ZARATA ALEATORIOAREN MAILA *******',12X C 3,'100 HZ-EKO ZARATAREN MAILA' / 15X,'** EURITE GOGORRAK ***',14X, C 4'**** EROALE HEZEAK ****', 13X,'**** EURITE GOGORRAK ****' / C 5 18X,'N/M2',9X,5HDB(A),18X,4HN/M2,9X,5HDB(A),19X,4HN/M2,9X,2HDB) WRITE(IDF,995)ANOI21(IZK),Y2,ANOI22(IZK),ANOI23(IZK),ANOI24(IZK) 1, ANOI25(IZK),ANOI26(IZK),ANOI25(IZK) 995 FORMAT(/16X,A,F6.2,A//2X,A,12X,A/15X,A,11X,A,13X,A/ 5 19X,'N/M2',9X,5HDB(A),18X,4HN/M2,9X,5HDB(A),19X,4HN/M2,10X,2HDB) ILK=0 !Datuekin idatzitako lerro kopurua X2=XA-XG DO 400 J=1,NX+1 JHR=0. JWC=0. P=(0.,0.) X2=X2+XG IF(MOD(ILK,6).EQ.0)THEN WRITE(IDF,'(1X)') ILK=ILK+1 ENDIF ILK=ILK+1 !Idatzitako lerroen kopurua DO 500 I=1,N XD=X2-X(I) YH1=Y2-Y(I) YH2=Y2+Y(I) IF(ABS(XD)-XM)501,502,502 501 IF(ABS(YH1)-XM)403,502,502 502 R=RA(I)*100. G=GRS(I) R1=SQRT(XD*XD+YH1*YH1) R2=SQRT(XD*XD+YH2*YH2) IF(LONG-1000.)505,505,506 505 HM1=(ATAN2(LONG,2.*R1)*EXP(ATE*R1)/R1 + XK1*ATAN2(LONG,2.*R2)* 1 EXP(ATE*R2)/R2)/(2.*PI) GO TO 507 506 HM1=(EXP(ATE*R1)/R1+XK1*EXP(ATE*R2)/R2)/4. 507 JHR=JHR+A1(I)*HM1 COEF=DC*A2(I)/SQRT(2.)/PI LANDA1=0.-PHI(I)-2.*PI*R1/LANDA LANDA2=0.-PHI(I)-2.*PI*R2/LANDA P1=COEF*(COS(LANDA1)/R1+XK2*COS(LANDA2)/R2) P2=COEF*(SIN(LANDA1)/R1+XK2*SIN(LANDA2)/R2) P=P+CMPLX(P1,P2) IF(R.GE.1..AND.R.LE.3..AND.G.LE.1.4.AND.G.GE..8) GO TO 504 IF(ABS(V(I))-ZM)500,500,503 503 KONTR=1 504 JWC=JWC+A1(I)*HM1*Z(I) 500 CONTINUE NM2HR=DC*SQRT(JHR)*1.E-3 NM2WC=DC*SQRT(JWC)*1.E-3 NM2PT=CABS(P)*1.E-3 DBAHR=DB(NM2HR) DBAWC=DB(NM2WC) DBAPT=DB(NM2PT) IF(KONTR)402,401,402 401 WRITE(IDF,994)X2,NM2HR,DBAHR,NM2WC,DBAWC,NM2PT,DBAPT 994 FORMAT(1H , F7.2,8X,1PE9.2,0PF12.2,15X,1PE9.2,0PF12.2,16X,1PE9.2 1,0PF12.2,1X) GO TO 400 402 WRITE(IDF,993)X2,NM2HR,DBAHR,NM2PT,DBAPT C 993 FORMAT(1H / F7.2,8X,1PE9.2,0PF12.2,10X, C 1'NOT ENOUGH STATISTICAL DATA',13X,1PE9.2,0PF12.2 ) 993 FORMAT(1H , F7.2,8X,1PE9.2,0PF12.2,10X, 1'DATU ESTATISTIKO GUTXIEGI',15X,1PE9.2,0PF12.2 ) GO TO 400 403 WRITE(IDF,992)X2,X2,Y2 C 992 FORMAT(1H / F7.2,25X,' RESULTS FOR X=',F6.2,' E Y=',F6.2,' C 1 ARE NOT SIGNIFICANT') 992 FORMAT(1H , F7.2,25X,' X=',F6.2,' ETA Y=',F6.2, 1' TOKIRAKO EMAITZAK EZ DIRA ESANGURATSUAK') 400 CONTINUE 200 CONTINUE GO TO 99 98 WRITE(IDF,999) 999 FORMAT(1H1///10HANOISE-N, ,'MUGAEI JAGOKEZAN (DAGOKIEZAN, DAGOZKIE 1N) BALDINTZAK EZ DIRA BETETZEN') 99 RETURN END C$ FORTY MAP,XREF,FDS ATARA SUBROUTINE ATARA (MULTZO,NEURRI) PARAMETER (N1=32) REAL MULTZO(N1,N1) CHARACTER *20 AX CHARACTER *25 AY COMMON /IRKIDT/ IRT,IDT,IRF,IDF,IDU INTEGER ASIERA,AMAIA ASIERA=1 AMAIA=6 33 IF(NEURRI-AMAIA)1,1,2 2 WRITE(IDF,999)(K,K=ASIERA,AMAIA) 999 FORMAT(1H //3X,6(15X,I2)) WRITE(IDF,997)(K,(MULTZO(K,I),I=ASIERA,AMAIA),K=1,NEURRI) 997 FORMAT(1H /(7X,I2,6(3X,E14.7))) ASIERA=ASIERA+6 AMAIA=AMAIA+6 GO TO 33 1 NBARRI=NEURRI-ASIERA+1 WRITE(AX,998)NBARRI 998 FORMAT(9H(1H //3X,,I1,9H(15X,I2))) WRITE(IDF,AX)(K,K=ASIERA,NEURRI) WRITE(AY,996)NBARRI 996 FORMAT(12H(1H /(7X,I2,,I1,12H(3X,E14.7)))) WRITE(IDF,AY)(K,(MULTZO(K,I),I=ASIERA,NEURRI),K=1,NEURRI) RETURN END C$ FORTY MAP,XREF,FDS BITRIX SUBROUTINE BITRIX(A,NFA,NCA,B,NFB,NCB,P) PARAMETER (N1=32) DIMENSION A(N1,N1),B(N1,1),P(N1,1) COMMON /IRKIDT/ IRT,IDT,IRF,IDF,IDU 888 FORMAT(1H ,5X,'MULTZO ONEIK EZIN DIRA BIDERTU') IF(NCA-NFB)3,1,3 1 CONTINUE DO 2 J=1,NCB DO 21 I=1,NFA P(I,J)=0. DO 211 K=1,NCA 211 P(I,J)=P(I,J)+A(I,K)*B(K,J) 21 CONTINUE 2 CONTINUE RETURN 3 WRITE(IDT,888) STOP 1002 END C$ FORTY MAP,XREF,FDS EREMU SUBROUTINE EREMU(N,KOPT,XIR,XII,DEK,IELEC,IMAG,L) C *** ****************************************************************** C SUBRUTINA HONETAN LINEA BATEK SORTUTAKO EREMU ELEKTRIKO ETA C MAGNETIKOA KALKULATZEN DIRA, D.W. DENO-REN 'TRANSMISSION C LINE FIELDS' (IEEE TRANSACTIONS VOL.PAS-95 NO.5 SEP/OCT 1976) C ARTIKULUAREN ETA WG 36-01(EFFECTS OF CORONA AND FIELD) LAN TALDEAK C SC 36(INTERFERENCE) KOMITEAREN IZENEAN AURKEZTUTAKO C 36-07(CIGRE 1978) TXOSTENAREN ARABERA C *** ****************************************************************** PARAMETER (N1=32) DOUBLE PRECISION EXPE COMMON/BAT/QR,QI COMMON/IRU/XASI,XGEI,NXG,YASI,YGEI,NYG,X,Y COMMON /IZENBN/ IZK,EXPE,NOZ,NNNN,KT,TL,MOZ,NFL REAL X(N1),Y(N1),QR(N1),QI(N1),XIR(N1),XII(N1) REAL MUPI COMPLEX POTEN CHARACTER*25 KONFOR(2),KONFBA(2) COMMON /HIZKON/ KONFOR,KONFBA CHARACTER*25 POTEL1(2)*48,POTEL2(2)*50 1,ERMAG1(2)*28,ERMAG2(2)*15,ERMAG3(2)*122,ERMAG4(2)*19,ERMAG5(2)*19 2,ERELE1(2)*25,ERELE2(2)*15,ERELE3(2)*121,ERELE4(2)*19,ERELE5(2)*19 3,MEZU21(2)*15,MEZU22(2)*7, MEZU23(2)*36, MEZU24(2)*74 COMMON /HZREMU/ POTEL1,POTEL2 1 ,ERMAG1,ERMAG2,ERMAG3,ERMAG4,ERMAG5 2 ,ERELE1,ERELE2,ERELE3,ERELE4,ERELE5 3 ,MEZU21,MEZU22,MEZU23,MEZU24 COMMON /IRKIDT/ IRT,IDT,IRF,IDF,IDU FUNK(R,S,T,U,A)=SQRT((R*SIN(A)+S*COS(A))**2 +(T*SIN(A)+U*COS(A))** 12 ) BAT(A,B)=A/(A*A+B*B) LIM1=100 LIM2=10 XMUGA=0.01 YMUGA=0.01 C20041023 ZMG=1.E-38 ZMG=1.E-37 RD=57.295779 EPPI=18.E6 C EPPI=BAT ZATI (BI BIDER PI BIDER EPSILON) C =1./(2.*PI*EPS)=18.E9(S.I.) C=3.E8 BADA MUPI=2.E-7 C MUPI=MU ZATI (BI BIDER PI)=MU/(2.*PI)=2.E-7(S.I.) IF(IELEC)11,11,12 11 IF(IMAG)99,99,12 12 IF(NXG-LIM1)14,14,13 13 WRITE(IDF,613) 613 FORMAT(1H1///10X,'BIDEA ZABALEGIA DA, NXG 100 BAINO AUNDIAGOA DA') GO TO 99 14 IF(NYG-LIM2)16,16,15 15 WRITE(IDF,615) 615 FORMAT(1H1///10X,'BIDEA GARAIEGIA DA, NYG 10 BAINO AUNDIAGOA DA') GO TO 99 16 IF(XGEI-0.01)17,18,18 17 WRITE(IDF,617) 617 FORMAT(1H1///10X,'XGEI 0.01 BAINO TXIKIAGOA DA') GO TO 99 18 IF(YGEI-0.01)19,20,20 19 WRITE(IDF,619) 619 FORMAT(1H1///10X,'YGEI 0.01 BAINO TXIKIAGOA DA') GO TO 99 20 CONTINUE DO 100 KB=1,2 IF(KB-1)101,101,102 101 IF(IELEC)103,103,102 102 YA=YASI-YGEI C*200 DO 200 EREMU ELEKTRIKO EDO INDUKZIO MAGNETIKOAREN KALKULUA C AZTERTU GURA DIREN SESTRA GUZTIETAN DO 200 K=1,NYG+1 CALL IZENBU ILK=0 !Datuekin idatzitako lerroen kopurua IF(KOPT)201,201,203 201 WRITE(IDF,995)KONFOR(IZK) !Konfigurazio originala 995 FORMAT(1H /51X,A) GO TO 204 203 WRITE(IDF,995)KONFBA(IZK) !Konfigurazio baliokidea 204 YA=YA+YGEI IF(KB-1)208,208,206 206 WRITE(IDF,988)TRIM(ERMAG1(IZK)),YA,ERMAG2(IZK) 1 ,ERMAG3(IZK),(ERMAG4(IZK),I=1,2),(ERMAG5(IZK),I=1,4) 988 FORMAT(1H /44X,A,F6.2,A///3X,A/8X,2(A),4(A)) GO TO 210 208 WRITE(IDF,989)TRIM(ERELE1(IZK)),YA,ERELE2(IZK) 1 ,ERELE3(IZK),(ERELE4(IZK),I=1,2),(ERELE5(IZK),I=1,4) 989 FORMAT(1H /44X,A,F6.2,A///2X,A/1H ,8X,2(A),4(A)) 210 XA=XASI-XGEI C*500 DO 500 E.ELEK. EDO I.MAG.-AREN KALKULUA SESTRA BAKOITZEAN DO 500 I=1,NXG+1 GXR=0. GXI=0. GYR=0. GYI=0. XA=XA+XGEI C*600 DO 600 E.ELEK. EDO I.MAG.-AREN KALKULUA C SESTRA BATEKO PUNTUETAN DO 600 J=1,N XD=XA-X(J) YH1=YA-Y(J) IF(KB-1)602,602,601 601 YH2=YA+DEK GO TO 603 602 YH2=YA+Y(J) 603 CONTINUE IF(ABS(XD).GE.XMUGA)GO TO 606 IF(ABS(YH1).LT.XMUGA.OR.ABS(YH2).LT.XMUGA)GO TO 504 606 S11=BAT(XD,YH1) S12=BAT(XD,YH2) S21=BAT(YH1,XD) S22=BAT(YH2,XD) IF(KB-1)608,608,607 607 XM=(S21-S22)*MUPI YM=(S12-S11)*MUPI GXR=GXR+XIR(J)*XM GXI=GXI+XII(J)*XM GYR=GYR+XIR(J)*YM GYI=GYI+XII(J)*YM GO TO 600 608 XM=(S11-S12)*EPPI YM=(S21-S22)*EPPI GXR=GXR+QR(J)*XM GXI=GXI+QI(J)*XM GYR=GYR+QR(J)*YM GYI=GYI+QI(J)*YM 600 CONTINUE C ELIPSE BAKOITZAREN ARDATZ NAGUSIEN KALKULUA IF(ABS(YA).LE.YMUGA.AND.KB.EQ.1)GO TO 591 ECUA=GYR*GXR+GYI*GXI IF(ABS(ECUA).LE.ZMG)GO TO 599 ECUB=GXI*GXI-GYI*GYI+GXR*GXR-GYR*GYR ECUC=-ECUA TANA1=(-ECUB+SQRT(ECUB**2 -4.*ECUA*ECUC))/(2.*ECUA) TANA2=(-ECUB-SQRT(ECUB**2 -4.*ECUA*ECUC))/(2.*ECUA) A1=ATAN(TANA1) A2=ATAN(TANA2) 592 FA1=FUNK(GYI,GXI,GYR,GXR,A1) FA2=FUNK(GYI,GXI,GYR,GXR,A2) A11=A1*57.295779 A22=A2*57.295779 IF(FA1-FA2)502,501,501 501 F1=FA1*SQRT(2.) F2=FA2*SQRT(2.) A1=A11 A2=A22 GO TO 503 502 F1=FA2*SQRT(2.) F2=FA1*SQRT(2.) A1=A22 A2=A11 C ALDIUNEKO BALIOEN KALKULUA 503 GXR2=-GXI GYR2=-GYI G1M=SQRT(GXR *GXR +GYR *GYR )*SQRT(2.) G2M=SQRT(GXR2*GXR2+GYR2*GYR2)*SQRT(2.) G1D=0. IF(ABS(GYR ).GE.ZMG.OR.ABS(GXR ).GE.ZMG)G1D=ATAN2(GYR ,GXR )*RD G2D=0. IF(ABS(GYR2).GE.ZMG.OR.ABS(GXR2).GE.ZMG)G2D=ATAN2(GYR2,GXR2)*RD GXABS=SQRT(GXR*GXR+GXI*GXI) GYABS=SQRT(GYR*GYR+GYI*GYI) GXFAS=0. IF(ABS(GXR).GE.ZMG.OR.ABS(GXI).GE.ZMG)GXFAS=ATAN2(GXI,GXR)*RD GYFAS=ATAN2(GYI,GYR)*57.295779 IF(MOD(ILK,6).EQ.0)THEN WRITE(IDF,'(1X)') ILK=ILK+1 ENDIF ILK=ILK+1 !Idatzitako lerroen kopurua WRITE(IDF,987)XA,GXABS,GXFAS,GYABS,GYFAS,F1,A1,F2,A2,G1M,G1D, 1 G2M,G2D 987 FORMAT(1H ,F7.2,6(2X,1PE9.2,0PF8.2)) GO TO 500 C MEZU23='-RAKO EMAITZAK EZ DIRA ESANGURATSUAK' 504 WRITE(IDF,985)XA,TRIM(MEZU21(IZK)),XA,TRIM(MEZU22(IZK)),YA, 1 MEZU23(IZK) 985 FORMAT(1H ,F7.2,2X,A,F6.2,A,F6.2,A) ILK=ILK+1 GO TO 500 C MEZU24='BEGIRATU IA EROALEEN TENTSIOAK EDO INTENTSITATEAK SARTU DIREN' 599 WRITE(IDF,984)MEZU24(IZK) 984 FORMAT(1H ///10X,A///) IF(KB-1)103,103,99 591 GXR=0. GXI=0. A1=90./57.295779 A2= 0. GO TO 592 500 CONTINUE 200 CONTINUE 103 IF(IMAG)99,99,100 100 CONTINUE 99 IF(L.LT.1.OR.NYG.GT.LIM1.OR.NXG.GT.LIM2)GO TO 98 XA=XASI-XGEI DO 700 K=1,NXG+1 IF(KOPT.GT.0)GO TO 701 WRITE(IDF,995)KONFOR(IZK) !Konf. originala GO TO 702 701 WRITE(IDF,995)KONFBA(IZK) !Konf. baliokidea 702 XA=XA+XGEI WRITE(IDF,983)XA C 983 FORMAT(1H /34X,'POTENCIAL ELECTRICO A DIFERENTES ALTURAS PARA X=', C &F6.2,' M'///36X,'ALTURA VA.EF.POT. A.FAS.POT. VA.AC.POT C &.'/37X,'(M)',9X,'(KV)',11X,'(GS)',11X,'(KV)') 983 FORMAT(1H /34X,'POTENTZIAL ELEKTRIKOAK GARIAERA EZBERDINETAN (X=', &F6.2,' M)' &///36X,'GOIERA POT.BA.EF. POT.FAS.A. POT.UN.BA.' &/37X,'(M)',9X,'(KV)',11X,'(GS)',11X,'(KV)') YA=YASI-YGEI DO 700 I=1,NYG+1 YA=YA+YGEI IF(YA.LT.0.)GO TO 700 POTEN=(0.,0.) DO 800 J=1,N XD=XA-X(J) YH1=YA-Y(J) YH2=YA+Y(J) IF(ABS(XD).LT.XMUGA.AND.ABS(YH1).LT.XMUGA)GO TO 703 YH1=SQRT(XD*XD+YH1*YH1) YH2=SQRT(XD*XD+YH2*YH2) XD=EPPI*QR(J)*ALOG(YH2/YH1) YH1=EPPI*QI(J)*ALOG(YH2/YH1) 800 POTEN=POTEN+CMPLX(XD,YH1) XD=CABS(POTEN) C HURRENGO AGINDUA 1999.07.14.AN GEHITU ZEN, EMOITZAK EGOKITZEKO XD=XD*1000. IF(XD.LT.ZMG)GO TO 700 YH1=ATAN2(AIMAG(POTEN),REAL(POTEN)) YH2=XD*COS(YH1)*SQRT(2.) YH1=YH1*57.295779 WRITE(IDF,982)YA,XD,YH1,YH2 982 FORMAT(1H /35X,F6.2,3(6X,1PE9.2)) GO TO 700 703 WRITE(IDF,985)YA,XA,YA 700 CONTINUE 98 RETURN END C$ FORTY MAP,XREF,FDS GITRIX SUBROUTINE GITRIX(Z,L2,V,L4) PARAMETER (N1=32) DIMENSION Z(N1,N1),V(N1) L3=L2+1 L4=L2 DO 1 L=1,L2 L1=L3-L IF(V(L1)-10.E-6)2,2,4 2 L4=L1-1 DO 11 I=1,L4 DO 111 K=1,L4 111 Z(I,K)=Z(I,K)-Z(I,L1)/Z(L1,L1)*Z(L1,K) 11 CONTINUE 1 CONTINUE 4 RETURN END C$ FORTY MAP,XREF,FDS GMR FUNCTION GMR(IN,RA,D,IDL) C GMR = EROALE SORTA BATEN BATEZBESTEKO GEOMETRIKOKO ERRADIOA C IN = EROALE KOPURUA C RA = EROALE BATEN ERRADIOA C D = SORTAREN DIAMETROA EDO EROALEN ARTEKO DISTANTZIA C IDL = "D" ZER DEN ADIERAZTEKO ALDAGAIA IF(IN-2)1,22,2 2 IF(IDL)21,21,22 21 A=D/(2.*SIN(3.1415926/IN)) GO TO 3 22 A=D/2. 3 GMR=(IN*RA*A**(IN-1))**(1./IN) GO TO 4 1 GMR=RA 4 RETURN END C$ FORTY MAP,XREF,FDS IDATZG SUBROUTINE IDATZG(N,KOPT,IZK) C EROALEETAKO BATEZ BESTEKO POTENTZIAL GRADIENTEAK ETA C POTENTZIAL GRADIENTE HANDIENAK IDAZTEKO SUBRUTINA PARAMETER (N1=32) COMMON/BAT/QR,QI/BI/MULTZO,VR,VI,RA,D,IN,IDL COMMON/LAU/XGM(N1) COMMON /IRKIDT/ IRT,IDT,IRF,IDF,IDU CHARACTER*25 KONFOR(2),KONFBA(2),POTGR1(2)*32,POTGR2(2)*60 COMMON /HZDATZ/ KONFOR,KONFBA,POTGR1,POTGR2 REAL MULTZO(N1,N1),VR(N1),VI(N1),QR(N1),QI(N1),RA(N1),D(N1) INTEGER IN(N1),IDL(N1) M=N CALL BITRIX(MULTZO,M,M,VR,M,1,QR) CALL BITRIX(MULTZO,M,M,VI,M,1,QI) CALL IZENBU IF(KOPT)1,1,2 1 WRITE(IDF,601)KONFOR(IZK) 601 FORMAT(1H ///49X,A) GO TO 3 2 WRITE(IDF,602)KONFBA(IZK) 602 FORMAT(1H ///49X,A) C POTGR1='POTENTZIAL GRADIENTEA EROALEETAN' 3 WRITE(IDF,603)POTGR1(IZK),POTGR2(IZK) 603 FORMAT(1H /45X,A32///27X,A60) DO 4 I=1,N Q=QR(I)*QR(I)+QI(I)*QI(I) Q=SQRT(Q) XGR=18.E4*Q/(RA(I)*IN(I)) IF(IN(I)-1)2001,45,44 45 XGRM=XGR GO TO 43 44 IF(IDL(I))2001,41,42 41 XGRM=XGR*(1+(IN(I)-1)*RA(I)*2./D(I)*SIN(3.1415927/IN(I))) GO TO 43 42 XGRM=XGR*(1+(IN(I)-1)*RA(I)*2./D(I)) 43 XGM(I)=XGRM WRITE(IDF,643)I,Q,XGR,XGRM 643 FORMAT(1H /(28X,I2,5X,E15.8,4X,2(2PE15.6,4X))) 4 CONTINUE 2001 RETURN END C$ FORTY MAP,XREF,FDS IDATZM SUBROUTINE IDATZM(PC,L2,KOPT,K,IZK) PARAMETER (N1=32) DIMENSION PC(N1,N1) COMMON /IRKIDT/ IRT,IDT,IRF,IDF,IDU CHARACTER*25 KONFOR(2),KONFBA(2),POTGR1(2)*32,POTGR2(2)*60 COMMON /HZDATZ/ KONFOR,KONFBA,POTGR1,POTGR2 IF(KOPT)1,1,2 1 WRITE(IDF,601)KONFOR(IZK) 601 FORMAT(1H ///30X,A) GO TO 3 2 WRITE(IDF,602)KONFBA(IZK) 602 FORMAT(1H ///30X,A) 3 IF(K-1)7,4,5 4 WRITE(IDF,604) 604 FORMAT(1H /25X,36HMAXWELL-EN POTENTZIAL KOEFIZIENTEAK, / &32X,19H( METRO FARADIOKO )) GO TO 6 5 WRITE(IDF,605) 605 FORMAT(1H /36X,12HKAPAZITATEAK,/32X,19H( FARADIO METROKO )) 6 L3=L2 CALL ATARA(PC,L3) 7 RETURN END C$ FORTY MAP,XREF,FDS INTRIX SUBROUTINE INTRIX(A,KA,LCK,ND,*) C A MATRIZEA ALDERANTZIKATZEKO AZPIERRUTINA C20041023 DIMENSION A(ND, 1),LCK(ND) DIMENSION A(ND, ND),LCK(ND) COMMON /IRKIDT/ IRT,IDT,IRF,IDF,IDU DO 1 I=1,KA 1 LCK(I)=0 DO 2 I=1,KA AMAX=0. DO 21 K=1,KA IF(AMAX-ABS(A(K,K)))211,21,21 211 IF(LCK(K))212,212,21 212 L=K AMAX=ABS(A(K,K)) 21 CONTINUE IF(ABS(AMAX)-10.E-6)1001,1001,22 22 LCK(L)=1 DIV=A(L,L) A(L,L)=1. DO 23 J=1,KA 23 A(L,J)=A(L,J)/DIV DO 24 J=1,KA IF(L-J)241,24,241 241 EAJ=A(J,L) A(J,L)=0. DO 242 K=1,KA 242 A(J,K)=A(J,K)-A(L,K)*EAJ 24 CONTINUE 2 CONTINUE RETURN 1001 WRITE(IDT,999)I,L,L 999 FORMAT(1H /9X,'INTRIX,',I3,1H(,I2,1H,,I2,') ARDATZA TXIKIEGIA DA') RETURN 1 END C$ FORTY MAP,XREF,FDS PMAXW SUBROUTINE PMAXW(L2,X,Y,IN,RA,D,IDL,P) C MAXWELL-EN "P" POTENTZIAL KOEFIZIENTEAK KALKULATZEKO SUBRUTINA PARAMETER (N1=32) DIMENSION X(N1),Y(N1),IN(N1),RA(N1),D(N1),IDL(N1),P(N1,N1) DO 1 I=1,L2 X1=2.*Y(I) X3=GMR(IN(I),RA(I),D(I),IDL(I)) P(I,I)=18.E9*ALOG(X1/X3) J1=I+1 IF(L2-J1)1,3,3 3 DO 2 J=J1,L2 X1=X(I)-X(J) X1=X1*X1 X2=Y(I)+Y(J) X3=Y(I)-Y(J) X2=SQRT(X1+X2*X2) X3=SQRT(X1+X3*X3) P(I,J)=18.E9*ALOG(X2/X3) P(J,I)=P(I,J) 2 CONTINUE 1 CONTINUE RETURN END SUBROUTINE IZENBU CHARACTER EGUNA*10,IZENA*56,EUSK*5,EROA*15 DOUBLE PRECISION EXPE CHARACTER IZBR21(2)*7, IZBR22(2)*28,IZBR23(2)*15,IZBR24(2)*33 4,IZBR31(2)*22,IZBR32(2)*18,IZBR33(2)*54,IZBR34(2)*16,IZBR35(2)*8 5,IZBR36(2)*54,IZBR37(2)*16 COMMON /HZENBU/IZBR21,IZBR22,IZBR23,IZBR24 4 ,IZBR31,IZBR32,IZBR33,IZBR34,IZBR35,IZBR36,IZBR37 COMMON /IZENBN/ IZK,EXPE,NOZ,N,KT,TL,MOZ,NFL COMMON /IZENBC/ EGUNA,IZENA,EUSK,EROA COMMON /IRKIDT/ IRT,IDT,IRF,IDF,IDU NOZ=NOZ+1 IF(IZK-1)30,20,30 20 WRITE(IDF,620) NOZ,EGUNA,IZENA,TL,EXPE 620 FORMAT(1H1,5X,'ENPRESELEK,E.A.',87X,'ORRIALDE',I14/ 1 6X,'LINETAKO SAILA',88X,'DATA ',7X,A10/ 2 23X,A56,F5.0,'KV-EKO LINE ELEKTRIKOA',2X,'ESPEDIENTE',F12.2 ) GO TO 40 30 WRITE(IDF,630) NOZ,EGUNA,TL,IZENA,EXPE 630 FORMAT(1H1,5X,'ENPRESELEK,E.A.',87X,'PAGE',I18/ 1 6X,'LINES DIVISION',88X,'DATE',8X,A10/ 223X,'TRANSMISSION LINE OF ',F5.0,' KV ',A54 ,1X,'EXPEDIENT',F13.2) C IZBR23=' EUSKARRIZ ETA ',IZBR24=' EROALEZ EGINDAKO LINE ELEKTRIKOA' 40 IF(KT.EQ.1)WRITE(IDF,621)TRIM(IZBR21(IZK)),N 1,TRIM(IZBR22(IZK))//' '//TRIM(EUSK)//TRIM(IZBR23(IZK))// 2' '//TRIM(EROA)//TRIM(IZBR24(IZK)) 621 FORMAT(1H0, 5X,A,I3,T24,A) C IZBR31=' MUTUR ELIKATZAILEA ', IZBR32=' MUTUR ELIKATUA ' IF(KT.EQ.0)WRITE(IDF,622)IZBR31(IZK),IZBR32(IZK) 1, (IZBR33(IZK),I=1,2),IZBR34(IZK) 2,IZBR35(IZK),(IZBR36(IZK),I=1,2),IZBR37(IZK) 622 FORMAT(1H0, 9X,15('*'),A22,14('*'),3X,17('*'),A18,16('*')/ 1 2(' ***'),2(A54),1X,A/ A,2(A54),1X,A/ 2 2(' ***'),2(7X,'(KV)', 9X,'(KA)', 9X,'(MW)', 8X,'(MVAR)',3X) 3,3X,'(KV)',4X,'***' ///) RETURN END SUBROUTINE HIRUAT(IR,CAUX,*,*,*) CHARACTER CAUX*4 CJF READ (IR,'(A)',END=3) CAUX IF (CAUX.EQ.'***E'.OR.CAUX.EQ.'***e') RETURN1 IF (CAUX.EQ.'***P'.OR.CAUX.EQ.'***P') RETURN2 BACKSPACE IR RETURN 3 RETURN3 END C--+------------------------------------------------------ SUBROUTINE ZAINDU(ERA,IRF,IZK0) C Behinolako programaren erabilera-baimenak kontrolatzeko azpierrutinea C gaur egun kasu batzutan erabiliko den hizkuntza zein den jakiteko C baino ez da erabiltzen bertsio laburrean INTEGER ERA READ(IRF,'(20X,I5)') IZK0 RETURN END C--+------------------------------------------------ SUBROUTINE HIZKUN C Hizkuntzen araberako kateak definitzeko; C bi hizkuntzatarako dimentsionatuta CHARACTER CHL*132 CHARACTER*25 KONFOR(2),KONFBA(2),POTGR1(2)*32,POTGR2(2)*60 COMMON /HZDATZ/ KONFOR,KONFBA,POTGR1,POTGR2 CHARACTER POTEL1(2)*48,POTEL2(2)*50 1,ERMAG1(2)*28,ERMAG2(2)*15,ERMAG3(2)*122,ERMAG4(2)*19,ERMAG5(2)*19 2,ERELE1(2)*25,ERELE2(2)*15,ERELE3(2)*121,ERELE4(2)*19,ERELE5(2)*19 3,MEZU21(2)*15,MEZU22(2)*7, MEZU23(2)*36, MEZU24(2)*74 COMMON /HZREMU/ POTEL1,POTEL2 1 ,ERMAG1,ERMAG2,ERMAG3,ERMAG4,ERMAG5 2 ,ERELE1,ERELE2,ERELE3,ERELE4,ERELE5 3 ,MEZU21,MEZU22,MEZU23,MEZU24 CHARACTER IZBR21(2)*7, IZBR22(2)*28,IZBR23(2)*15,IZBR24(2)*33 1,IZBR31(2)*22,IZBR32(2)*18,IZBR33(2)*54,IZBR34(2)*16,IZBR35(2)*8 2,IZBR36(2)*54,IZBR37(2)*16 COMMON /HZENBU/IZBR21,IZBR22,IZBR23,IZBR24 1 ,IZBR31,IZBR32,IZBR33,IZBR34,IZBR35,IZBR36,IZBR37 CHARACTER IZBE21(2)*90,IZBE22(2)*46 COMMON /HZEPRO/IZBE21,IZBE22 CHARACTER ANOI11(2)*4, ANOI12(2)*72,ANOI21(2)*47,ANOI22(2)*54 1,ANOI23(2)*72,ANOI24(2)*26,ANOI25(2)*25,ANOI26(2)*23 COMMON /HZOISE/ ANOI11,ANOI12,ANOI21,ANOI22,ANOI23,ANOI24,ANOI25 1,ANOI26 KONFOR(1)='KONFIGURAZIO ORIGINALA' KONFOR(2)='ORIGINAL CONFIGURATION' KONFBA(1)='KONFIGURAZIO BALIOKIDEA' KONFBA(2)='EQUIVALENT CONFIGURATION' POTGR1(1)='POTENTZIAL GRADIENTEA EROALEETAN' POTGR1(2)='ELECTRIC FIELD ON THE CONDUCTORS' CHL='EROALE KARGA Q/M BB-GR KV/CM' POTGR2(1)=TRIM(CHL)//' GRMAX KV/CM' CHL='CONDUC. CHARGE Q/M GR.MV KV/CM' POTGR2(2)=TRIM(CHL)//' GRMAX KV/CM' ERMAG1(1)='INDUKZIO MAGNETIKOA LURRETIK' ERMAG1(2)='MAGNETIC INDUCTION' ERMAG2(1)=' M-RA' ERMAG2(2)=' M ABOVE GROUND' CHL='DIST. INDUK.HORIZONTALA INDUK.BERTIKALA' CHL=TRIM(CHL)//' INDUK.MAXIMOA INDUK.MINIMOA' CHL=TRIM(CHL)//' UNEKO INDUK. INDUK. 90 G GEROAGO' ERMAG3(1)=TRIM(CHL) CHL='DIST. INDUC.HORIZONTAL INDUC.VERTICAL' CHL=TRIM(CHL)//' MAXIM.INDUC. MINIM.INDUC.' CHL=TRIM(CHL)//' PRESENT INDUC. INDUC. 90 G LAT.' ERMAG3(2)=TRIM(CHL) ERMAG4(1)=' MOD.TESLA ARG.G ' ERMAG4(2)=' MOD.TESLA ARG.G ' ERMAG5(1)=' MAG.TESLA DIR.G ' ERMAG5(2)=' MAG.TESLA DIR.G ' ERELE1(1)='EREMU ELEKTRIKOA LURRETIK' ERELE1(2)='ELECTRIC FIELD' ERELE2(1)=' M-RA' ERELE2(2)=' M ABOVE GROUND' CHL='DIST. EREMU HORIZONTALA EREMU BERTIKALA' CHL=TRIM(CHL)//' EREMU MAXIMOA EREMU MINIMOA' CHL=TRIM(CHL)//' UNEKO EREMUA EREMUA 90 G GEROAGO' ERELE3(1)=TRIM(CHL) CHL='DIST. HORIZONTAL FIELD VERTICAL FIELD' CHL=TRIM(CHL)//' MAXIMUM FIELD MINIMUM FIELD' CHL=TRIM(CHL)//' PRESENT FIELD FIELD 90 G LATER' ERELE3(2)=TRIM(CHL) ERELE4(1)=' MOD.KV/M ARG.G ' ERELE4(2)=' MOD.KV/M ARG.G ' ERELE5(1)=' MAG.KV/M DIR.G ' ERELE5(2)=' MAG.KV/M DIR.G ' MEZU21(1)=' X=' MEZU21(2)=' RESULTS FOR X=' MEZU22(1)=' ETA Y=' MEZU22(2)=' AND Y=' MEZU23(1)='-RAKO EMAITZAK EZ DIRA ESANGURATSUAK' MEZU23(2)=' ARE NOT SIGNIFICATIV' CHL='BEGIRATU IA EROALEEN TENTSIOAK EDO INTENTSITATEAK SARTU' MEZU24(1)=TRIM(CHL)//' DIREN' CHL='CHECK IF THE VOLTAGES AND CURRENTS OF ALL THE CONDUCTORS' MEZU24(2)=TRIM(CHL)//' HAVE BEEN DEFINED' POTEL1(1)='POTENTZIAL ELEKTRIKOAK GARIAERA EZBERDINETAN (X=' POTEL1(2)='ELECTRICAL POTENTIAL AT DIFFERENT HEIGHTS (X=' POTEL2(1)='GOIERA POT.BA.EF. POT.FAS.A. POT.UN.BA.' POTEL2(2)='HEIGHT POT.VA.EF. POT.PHA.A. POT.UN.BA.' IZBR21(1)='ZATI' IZBR21(2)='SECTION' IZBR22(1)=' ' IZBR22(2)='TRANSMISSION LINE BUILT WITH' IZBR23(1)=' EUSKARRIZ ETA' IZBR23(2)=' STRUCTURES AND' IZBR24(1)=' EROALEZ EGINDAKO LINE ELEKTRIKOA' IZBR24(2)=' CONDUCTORS' IZBR31(1)=' MUTUR ELIKATZAILEA ' IZBR31(2)=' SENDING END ' IZBR32(1)=' MUTUR ELIKATUA ' IZBR32(2)=' RECEIVING END ' IZBR33(1)=' TENTSIO LINETAKO POTENTZIA POTENTZIA ' IZBR33(2)=' EQUIV. LINE LINE ACTIVE REACTIVE ' IZBR34(1)='TENTSIO- ***' IZBR34(2)='VOLTAGE ***' IZBR35(1)=' ZIR FAS' IZBR35(2)=' CIR PHA' IZBR36(1)=' KONPOSATU B. INTENTSITATEA ERAGINKOR. BERRERAGINK.' IZBR36(2)=' VOLTAGE INTENSITY POWER POWER ' IZBR37(1)='JAUSKERA E I' IZBR37(2)=' DROP E I' CHL='****************** SARRERAKO DATUAK, AZTERTUTAKO LI' IZBE21(1)=TRIM(CHL)//'NEAREN EZAUGARRIAK ******************' CHL='*************************** INPUT DATA, LINE CHARAC' IZBE21(2)=TRIM(CHL)//'TERISTICS ***************************' IZBE22(1)='ER.KOP. FNCY RHO PC AN CE CM PL' IZBE22(2)='CON.NUM. FNCY RHO PC AN CE CM PL' ANOI11(1)=' ' ANOI11(2)=' THE' CHL=' EROALEA (LUR KABLEA) EZ DA KONTUAN HARTZEN' ANOI12(1)=TRIM(CHL)//' EROALE HEZEKO KASUAN ' CHL=' CONDUCTOR (GROUND WIRE) NOT CONSIDERED' ANOI12(2)=TRIM(CHL)//' FOR THE WET CONDUCTOR CONDITION' ANOI21(1)='PRESIO AKUSTIKOAREN ZEHARKAKO PROFILA, LURRETIK' ANOI21(2)='SOUND PRESSURE, LATERAL PROFILE' ANOI22(1)=' M-RA N/M2 ETA 20 MICRON/M2-REN GAINEKO DB-TAN' ANOI22(2)=' M ABOVE THE GROUND, IN N/M2 AND DB ABOVE 20 MICRON/M2' CHL=' DIST. ******* BANDA ZABALEKO ZARATA ALEATORIOAREN' ANOI23(1)=TRIM(CHL)//' MAILA *******' CHL=' DIST. ************** BROADBAND RANDOM NOISE LEVEL' ANOI23(2)=TRIM(CHL)//' *************' ANOI24(1)='100 HZ-EKO ZARATAREN MAILA' ANOI24(2)=' 100 HZ HUM NOISE LEVEL ' ANOI25(1)='**** EURITE GOGORRAK ****' ANOI25(2)='****** HEAVY RAIN *****' ANOI26(1)='**** EROALE HEZEAK ****' ANOI26(2)='**** WET CONDUCTOR ****' RETURN END </source> == Programa erabiltzeko datuak == Programa hobeto dokumentatzeko aldaketa txikitxo batzuk egin bazaizkio ere, ez dago guztiz ondo dokumentatua eta ez daude bera erabiltzeko argibiderik. Horren ordez, aurrean esandako zioengatik datuak sartzeko modua guztiz argi ez egoteagatik, programarekin saioren bat egin nahi duenari laguntzearren atal honetan programarekin saioak egiteko erabili izan diren datuak ematen dira. Saioak egin ahal izateko kopiatu datu horiek fitxategi batean. Datuak, garai haietako fitxetan bezala, gehienez 80 karaktereko zabalera duten lerrotan sartzen dira, Emaitzak ere, garai haietan bezala aurkezten ditu programak; garaiko konputagailuen inprimagailuetan erabilgarri zeuden ikurrez bakarrik testu alfanumerikoak osatuz. Ferroerresonantzia aztertzerakoan lortutako emaitzak baino ez dira ematen grafikoen bidez, inprimagailuen ikurrez sortutako grafikoen bidez. Emaitzak ”LIPARE.RES” eta “LIPARE.RPU” fitxategietan ematen dira gaur egun; ez zuzenean inprimagailura bidaliz lehen bezala. Lehenengo fitxategian lineak aztertzeko baliagarriak diren emaitzak ematen dira, eta bigarrenean sistema elektriko oso bateko zama-ikerketak egiteko lineen ordez erabili behar diren parametroak. Datu batzuek bitxiak dirudite, baina datuak nola sartzen diren hobeto ikusteko aukeratu dira ez kasu “errealak” aztertzeko. Saiotarako erabil ahal diren datuak hurrengoak dira: <div style="font-size:70%"> <source lang="text"> ESPLA-N FITXATEGIEN HASIERAN SARTUTAKO HIRU AZALPEN-LERROEN EREDUA. 2013-10-24 Programak ez ditu irakurtzen eskuineko iruzkinak. LERRO HAUEK FITXATEGIEN EDUKIA IDENTIFIKATZEKO ERABILTEN DIRA, Datuak nola sartu behar diren ikusteko baino ez dute balio. PROGRAMA LAGUNTZAILEAK ERABILIZ. (PARLI PROGRAMAREKIN PROBAK EGITEKO DATUAK) 496890862 0 0 1 371935712 25 zutabean erabiliko den hizkuntza (1=>euskara ala 2=>ingelesa) ***EREMU 765.SAIOTARAKO E11 LINEA 1990.11.24 3 .0 .00 1 0 1 1 0 -7.621.27 22 0.007.62 2 2013-10-24, eroale kop.,aterako diren dauentzat BEGIRA PROGRAMAN 1.370 1.759 4 .4572 0 -15.24 15.24 15.24 4.000-120.0 765.0-120.1 Hurrengo linearen datuak (E12), 1.370 1.759 4 .4572 0 0.00 15.24 15.24 4.000 0.0 765.0 0.0 errazago irakurteko moduan jarrita. 1.370 1.759 4 .4572 0 15.24 15.24 15.24 4.000 120.0 765.0 120.0 cm cm kop m zerden1 m m m ohm/km zerden2 / kA gr kV gr 765.SAIOTARAKO E12 LINEA 98765432101990.11.24 3 1 0 1 0 0 -762 127 22 000 381 0 13700 17590 4 4572 0 -15240 15240 15240 0.201 4000-12000 765000-12000 cm cm kop m zerden1 m m m ohm/km zerden2 / kA gr kV gr 13700 17590 4 4572 0 000 15240 15240 0.200 4000 0 765000 0 zerden1 =0=>aurr. dat. eroalen arteko dist. =1=>aurr.dat. sortaren diametroa 13700 17590 4 4572 0 15240 15240 15240 0.200 4000 12000 765000 12000 ohm/m eta zerden2 ez dira beharrezkoak EREMUrako 765.SAIOTARAKO E13 LINEA (datu ez egokiekin) 10765012001990.11.24 3 0 0 0 0 0 -762 127 22 000 381 0 2010-04-25 13700 17590 4 4572 0 -1524 1524 1524 4 -120 765 -120 Lehen datu hauek eta goiko linearenak (E12) 13700 17590 4 4572 0 000 1524 1524 4 0 765 0 berdin irakurten ziren 13700 17590 4 4572 0 1524 1524 1524 4 120 765 120 baina orain ez. (orain hauek ez dira egokiak) 765.SAIOTARAKO E14 LINEA 98765432101990.11.24 5 0 0 1 1 0 -7.621.27 22 0.003.81 0 1.3700 1.7590 4 .4572 0 -15.24 15.24 15.24 0.200 4.00-120.0 765.0-120.0 1.3700 1.7590 4 .4572 0 .00 15.24 15.24 0.200 4.00 .0 765.0 .0 1.3700 1.7590 4 .4572 0 15.24 15.24 15.24 0.200 4.00 120.0 765.0 120.0 0.6000 0.8000 1 0 -10.00 24.00 24.00 0.500 0.6000 0.8000 1 0 10.00 24.00 24.00 0.500 765.SAIOTARAKO E11 LINEA 1990.11.24 3 .0 .00 1 0 1 1 0 -7.621.27 22 0.007.62 2 2013-10-24 1.370 1.759 4 .4572 0 -15.24 15.24 15.24 4.000-120.0 000.0-120.1 Aurreko E11 linearen datuak errepikatuta, 1.370 1.759 4 .4572 0 0.00 15.24 15.24 4.000 0.0 000.0 0.0 ikusteko emaitzak aldatzen diren ala ez. 1.370 1.759 4 .4572 0 15.24 15.24 15.24 4.000 120.0 000.0 120.0 ***PARLI 765.SAIOTARAKO P11 LINEA 2013-10-24 1 1 1 0 50. 1. hizkuntza(euskara), 1 azterketa, 1 zirkuitu, ez batu zirk., frekuentzia 1 32121 10. 75. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 71HA CX-XXX 1=>linea datuak, 3 eroale, 1.370 1.759 4 .4572 0 -15.24 15.24 15.24 0.201 1 .400-120.0 765.00-120.0 cm cm kop m zerden1 m m m ohm/km zerden2 / kA gr kV gr 1.370 1.759 4 .4572 0 0.00 15.24 15.24 0.200 2 .400 0.0 765.00 0.0 PARLIn ez dira erabiltzen azken lau zutabeetako datuak 1.370 1.759 4 .4572 0 15.24 15.24 15.24 0.200 3 4.00 120.0 765.00 120.0 EREMUrako diren erregistrotan bakarrik dira beharrezkoak 765.SAIOTARAKO P12 LINEA 2013-10-24 2 1 1 0 50. 2. hizkuntza(ingelesa), 1 azterketa, 1 zirkuitu, ez batu zirk., frekuentzia 1 30021 10. 75. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 71HA CX-XXX 2013-10-24 13700 17590 4 4572 0 -15240 15240 15240 0.201 1 4000-12000 765000-12000 Aurreko linearen datuak (P11), 13700 17590 4 4572 0 0000 15240 15240 0.200 2 4000 000 765000 000 dezimal gehiago satu ahal izateko moduan jarrita. 13700 17590 4 4572 0 15240 15240 15240 0.200 3 4000 12000 765000 12000 Datu gutxiago ataratzea eskatzen da. 765.SAIOTARAKO P13 LINEA (datu ez egokiekin) 2010-04-25 0 1 1 0 50. 0=>hizkuntza lehenetsia, 1 azterketa, 1 zirkuitu, ez batu z., frekuentzia 1 30001 10. 75. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 71HA CX-XXX 2010-04-25 13700 17590 4 4572 0 -1524 1524 1524 0.200 1 4 -120 765 -120 Lehen datu hauek eta goiko linearenak (P12) 13700 17590 4 4572 0 000 1524 1524 0.200 2 4 0 765 0 berdin irakurtzen ziren 13700 17590 4 4572 0 1524 1524 1524 0.200 3 4 120 765 120 baina orain ez. (orain hauek ez dira egokiak) ***EREMU 1145EPRI Tansmission line ref. book 345 kV & above, 214 orr. 2013-10-25 5 0. 0.00 0 1 0 0 1 -4.002.00100 0.001.50 1 2013-10-25 2.0000 8 1.0000 1 -18.50 22.00 22.00 4.000 -120. 1145.0 -120. EPRIren Transmission line refernce book 345 kV & above 2.0000 8 1.0000 1 0.00 22.00 22.00 4.000 0. 1145.0 0. liburuaren 214. orrialdean kalkulatutako 2.0000 8 1.0000 1 18.50 22.00 22.00 4.000 120. 1145.0 120. zarata akustikoaren mailarekin konparatzeko 1.2500 1 -15.25 35.00 35.00 0.0000 1.2500 1 15.25 35.00 35.00 ***PARLI 750.P21a LINEA, TRANS.LINE REF. BOOK 345 kV & ABOVE 91 orr. 2013-10-23 2 5 2 0 60. 2. hizkuntza, 5 azterketa, 2 zirkuitu, ez bau zir., Frekuentzia 1 60025 193.1 100. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 72HA CX-DIPPER -1- 1 => Linearen datuak 1.3990 1.759 4 4572 0 -38.10 21.00 00000.05281 1 4000-120.0 750.00-120.0 babes eroaleak kontuan hartu barik 1.3990 1.759 4 4572 0 -22.86 21.00 0.05281 2 4000 0.0 750.00 0.0 1.3990 1.759 4 4572 0 -7.62 21.00 0.05281 3 4000 120.0 750.00 120.0 1.3990 1.759 4 4572 0 7.62 21.00 0.05281 4 4000 120.0 750.00 120.0 1.3990 1.759 4 4572 0 22.86 21.00 0.05281 5 4000-120.0 750.00-120.0 1.3990 1.759 4 4572 0 38.10 21.00 0.05281 6 4000 0.0 750.00 0.0 0 -2- 0 => aztertu egoera bat 1 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 1. zirkuituaren egoera, mutur elikatuaren tentsioak eta potentziak emanez 2 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 2. zirkuituaren egoera, mutur elikatuaren tentsioak eta potentziak emanez 42352010 2.3 0.01 -3- 4 => ferroerresonantziaren azterketa, aztertu 235 balio, erreak. albo batean 1 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 lanean dagoen zirkuitoaren egoera 2 221 222 223 42353010 .01 0.02 -4- 4 => ferroerresonantziaren azterketa, aztertu 235 balio, erreak. beste alboan 1 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 lanean dagoen zirkuitoaren egoera 2 221 222 223 42354010 4.6 0.02 -5- 4 => ferroerresonantziaren azterketa, aztertu 235 balio, erreak, albo bietan 1 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 lanean dagoen zirkuitoaren egoera 2 221 222 223 750.P21b LINEA, TRANS.LINE REF. BOOK 345 kV & ABOVE 91 orr. 2013-10-23 2 5 2 0 60. 2. hizkuntza, 5 azterketa, 2 zirkuitu, 0=>ez batu zirk., Frekuentzia 1 100025 193.1 100. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 72HA CX-DIPPER -1- 1 => Linearen datuak 1.3990 1.759 4 4572 0 -38.10 21.00 00000.05281 1 4000-120.0 750.00-120.0 babes eroeleak kontuan hartuta 1.3990 1.759 4 4572 0 -22.86 21.00 0.05281 2 4000 0.0 750.00 0.0 1.3990 1.759 4 4572 0 -7.62 21.00 0.05281 3 4000 120.0 750.00 120.0 1.3990 1.759 4 4572 0 7.62 21.00 0.05281 4 4000 120.0 750.00 120.0 cm cm kop m zerden1 m m m ohm/km zerden2 / kA gr kV gr 1.3990 1.759 4 4572 0 22.86 21.00 0.05281 5 4000-120.0 750.00-120.0 zerden1 =0=>aurr. dat. eroalen arteko dist. =1=>aurr.dat. sortaren diametroa 1.3990 1.759 4 4572 0 38.10 21.00 0.05281 6 4000 0.0 750.00 0.0 zerden2 =0=>babes-eroalea >0=>fase-eroalea 0.5 0.555 1 -30.48 41.40 1.42916 0 0.5 0.555 1 -15.24 41.40 1.42916 0 0.5 0.555 1 15.24 41.40 1.42916 0 0.5 0.555 1 30.48 41.40 1.42916 0 0 -2- 0 => aztertu egoera bat 1 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 mutur elikatuaren datuak 2 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 potentziak emanez bi zirkuituetan 42352010 2.3 0.01 -3- 4 => ferroerresonantziaren azterketa, 235 bal., erreaktantziak albo batean 1 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 lanean dagoen zirkuitoaren egoera 2 221 222 223 42353010 .01 0.02 -4- 4 => ferroerresonantziaren azterketa, 235 bal., erreaktantziak beste alboan 1 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 2 221 222 223 42354010 4.6 0.02 -5- 4 => ferroerresonantziaren azterketa, 235 bal., erreaktantziak albo bietan 1 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 2 221 222 223 380.P22 LINEA CN ALCANTARA - ET MORATA (COMP. EST. CESI-HE) 2013.10.23 014 2 0 50. 0. hizkuntza, 14 azterketa, 2 zirkuitu, 0=>ez batu zirk., Frekuentzia 1 82223 309.5 100. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 32TA DX-CARDINAL -1- 1 => Linearen datuak 1.1742 1.5210 2 .4000 -5.45 23.81 23.81 .0597 1 .400-120.0 380.00-120.0 kasu honetan lineak duen tarte ezberdin bakarrarenak 1.1742 1.5210 2 .4000 -5.85 14.51 14.51 .0597 2 .400 0.0 380.00 0.0 1.1742 1.5210 2 .4000 -12.65 14.51 14.51 .0597 3 .400 120.0 380.00 120.0 1.1742 1.5210 2 .4000 12.65 14.51 14.51 .0597 4 .400 120.0 380.00 120.0 0. hizkunta => 4. lerroaren 25. zutabean sartutakoa 1.1742 1.5210 2 .4000 5.45 23.81 23.81 .0597 5 .400-120.0 380.00-120.0 1.1742 1.5210 2 4000 5.85 14.51 14.51 .0597 6 .400 0.0 380.00 0.0 0.6052 0.7880 1 .4000 -7.10 31.97 31.97 .4040 0 .000 0.0 0.00 0.0 0.6052 0.7880 1 .4000 7.10 31970 31970 .4040 0 .000 0.0 0.00 0.0 0 -2- 0 => aztertu egoera bat 1 381.-120. 382. 120. 383. 0. 101. .2 3 102. .2 3 103. .2 3 Mutur elikatuaren datuak 2 384.-120. 385. 120. 386. 0. 104. .2 3 105. .2 3 106. .2 3 tentsioak(kV,gr) eta potentziak (MW,tan(fi)) emanez 0 -3- 1 381. 120. 382. 0. 383.-120. .401 120. .402 0. .403-120. Mutur elikatuaren datuak 2 384. 120. 385. 0. 386.-120. .404 120. .405 0. .406-120. tentsioak (kV,gr) eta intentsitateak (kA,gr) emanez 0 -4- 1 381. 120.011 382. 0.012 383.-120.013 .401 120.011 .402 0.012 .403-120.013 Mutur elikatuaren datuak 2 384. 120.021 385. 0.022 386.-120.023 .404 120.021 .405 0.022 .406-120.023 modu ezohikoan 0 -5- 1 381. 120.111 382. 0.112 383.-120.113 .401 120.211 .402 0.212 .403-120.213 Mutur elikatzailearen datuak 2 384. 120.121 385. 0.122 386.-120.123 .404 120.221 .405 0.222 .406-120.223 0 -6- 1 381. 120.111 382. 0.112 383.-120.113 .401 115.211 .402 -5.212 .403-125.213 Mutur elikatzailearen datuak 2 384. 120.121 385. 0.122 386.-120.123 .404 115.221 .405 -5.222 .406-125.223 0 -7- 1 381. 120. 382. 0. 383.-120. 387. 120.111 388. 0.112 389.-120.113 Tentsioak bi muturretan 2 384. 120. 385. 0. 386.-120. 390. 120.121 391. 0.122 392.-120.123 (ez ohikoa) 0 -8- 1 381. 120.011 382. 0.012 383.-120.013 387. 120.123 388. 0.112 389.-120.113 Tentsioak bi muturretan 2 384. 120.021 385. 0.022 386.-120.023 390. 120.121 391. 0.122 392.-120.111 (ez ohikoa) (beste modu batera) 0 -9- 1 .407 120.211 .408 0.212 .409-120.213 .401 120. .402 0. .403-120. Intentsitateak bi muturretan 2 .410 120.221 .411 0.222 .412-120.223 .404 120. .405 0. .406-120. (ez ohikoa) 0 -10- 1 .401 120.211 .402 0.212 .403-120.213 .407 120.211 .408 0.212 .409-120.213 Intentsitateak bi muturretan 2 .404 120.221 .405 0.222 .406-120.223 .410 120.221 .411 0.222 .412-120.223 (ez ohikoa) (beste modu batera) 0 -11- 1 381. 120.111 382. 0.112 383.-120.113 .401 120.011 .402 0.012 .403-120.013 Tentsioak eta intentsitateak 2 384. 120.021 385. 0.022 386.-120.023 .404 120.221 .405 0.222 .406-120.223 bi muturretan (ez ohikoa) 0 -12- 1 381. 120.123 382. 0.112 383.-120.113 .401 120.011 .402 0.012 .403-120.013 SAIOAK SAIOAK SAIOAK 2 384. 120.021 385. 0.022 386.-120.011 .404 120.221 .405 0.222 .406-120.211 42362010 .1 .025 -13- 4 => Ferrorresonantziarako ikerketa. 236 balio ikertzen dira 1 380.-120. 380. 120. 380. 0. 150. .2 300 150. .2 300 150. .2 300 4xxxyz1x => Emaitzak grafiko lineal batean aurkezten dira 2 221 222 223 4xxx2xyz => Erreaktantziak albo batean bakarrik 42362100 .1 .025 -14- (I1,I3,4I1,F7.3,F5.2,33X,A5,A15)/4,balio kopurua<237, 1 380.-120. 380. 120. 380. 0. 150. .2 300 150. .2 300 150. .2 300 4xxxyz0x => Emaitzak grafiko logaritmiko batean aurkezten dira 2 221 222 223 ***PARLI 765.SAIOTARAKO P23 LINEA, zati bakar batean kalkulatuta 20765011002013-10-24 2014-06-27 0 2 1 0 50. 1 50001 300. 75. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 71HA CX-XXX 13700 17590 4 4572 -15240 15240 15240 0.200 1 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 0000 15240 15240 0.200 2 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 15240 15240 15240 0.200 3 4000 12000 765000 12000 06000 08000 1 -10000 24000 24000 0.500 06000 08000 1 10000 24000 24000 0.500 0 1 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 765.SAIOTARAKO P23 LINEA, sei zatitan kalkulatuta 20765011002014-06-27 0 2 1 0 50. 1 52026 300. 75. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 71HA CX-XXX 13700 17590 4 4572 -15240 15240 15240 0.200 1 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 0000 15240 15240 0.200 2 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 15240 15240 15240 0.200 3 4000 12000 765000 12000 06000 08000 1 -10000 24000 24000 0.500 06000 08000 1 10000 24000 24000 0.500 0 1 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 765.SAIOTARAKO P23 LINEA, 3 x 2 zatitan transposizio barik 20765011002014-06-27 0 4 1 0 50. 1 50002 100. 75. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 71HA CX-XXX 13700 17590 4 4572 -15240 15240 15240 0.200 1 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 0000 15240 15240 0.200 2 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 15240 15240 15240 0.200 3 4000 12000 765000 12000 06000 08000 1 -10000 24000 24000 0.500 06000 08000 1 10000 24000 24000 0.500 1 50002 100. 75. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 71HA CX-XXX 13700 17590 4 4572 -15240 15240 15240 0.200 1 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 0000 15240 15240 0.200 2 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 15240 15240 15240 0.200 3 4000 12000 765000 12000 06000 08000 1 -10000 24000 24000 0.500 06000 08000 1 10000 24000 24000 0.500 1 50002 100. 75. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 71HA CX-XXX 13700 17590 4 4572 -15240 15240 15240 0.200 1 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 0000 15240 15240 0.200 2 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 15240 15240 15240 0.200 3 4000 12000 765000 12000 06000 08000 1 -10000 24000 24000 0.500 06000 08000 1 10000 24000 24000 0.500 0 1 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 765.SAIOTARAKO P23 LINEA, 3 x 2 zatitan transposizioarekin 20765011002014-06-27 0 4 1 0 50. 1 50002 100. 75. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 71HA CX-XXX 13700 17590 4 4572 -15240 15240 15240 0.200 1 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 0000 15240 15240 0.200 2 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 15240 15240 15240 0.200 3 4000 12000 765000 12000 06000 08000 1 -10000 24000 24000 0.500 06000 08000 1 10000 24000 24000 0.500 1 50002 100. 75. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 71HA CX-XXX 13700 17590 4 4572 15240 15240 15240 0.200 1 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 -15240 15240 15240 0.200 2 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 0000 15240 15240 0.200 3 4000 12000 765000 12000 06000 08000 1 -10000 24000 24000 0.500 06000 08000 1 10000 24000 24000 0.500 1 50002 100. 75. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 71HA CX-XXX 13700 17590 4 4572 0000 15240 15240 0.200 1 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 15240 15240 15240 0.200 2 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 -15240 15240 15240 0.200 3 4000 12000 765000 12000 06000 08000 1 -10000 24000 24000 0.500 06000 08000 1 10000 24000 24000 0.500 0 1 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 765.SAIOTARAKO P24 LINEA, hiru zatitan kalkulatuta 20765011002014-06-27 1 2 2 0 50. 1 80023 300. 75. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 71HA CX-XXX 13700 17590 4 4572 -7750 25240 25240 0.200 1 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 -12750 20240 20240 0.200 2 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 -7750 15240 15240 0.200 3 4000 12000 765000 12000 13700 17590 4 4572 7750 25240 25240 0.200 4 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 12750 20240 20240 0.200 5 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 7750 15240 15240 0.200 6 4000 12000 765000 12000 06000 08000 1 -10000 35000 35000 0.500 06000 08000 1 10000 35000 35000 0.500 0 1 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 2 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 765.SAIOTARAKO P24 LINEA, hiru zatitan bananduta 20765011002014-06-27 P24 linea 3 zatitan bananduta 0 4 2 0 50. kalkuluak zehaztasun handiagoz egiteko 1 80001 100. 75. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 71HA CX-XXX 13700 17590 4 4572 -7750 25240 25240 0.200 1 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 -12750 20240 20240 0.200 2 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 -7750 15240 15240 0.200 3 4000 12000 765000 12000 13700 17590 4 4572 7750 25240 25240 0.200 4 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 12750 20240 20240 0.200 5 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 7750 15240 15240 0.200 6 4000 12000 765000 12000 06000 08000 1 -10000 35000 35000 0.500 06000 08000 1 10000 35000 35000 0.500 1 80001 100. 75. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 71HA CX-XXX 13700 17590 4 4572 -7750 25240 25240 0.200 1 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 -12750 20240 20240 0.200 2 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 -7750 15240 15240 0.200 3 4000 12000 765000 12000 13700 17590 4 4572 7750 25240 25240 0.200 4 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 12750 20240 20240 0.200 5 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 7750 15240 15240 0.200 6 4000 12000 765000 12000 06000 08000 1 -10000 35000 35000 0.500 06000 08000 1 10000 35000 35000 0.500 1 80021 100. 75. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 71HA CX-XXX 13700 17590 4 4572 -7750 25240 25240 0.200 1 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 -12750 20240 20240 0.200 2 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 -7750 15240 15240 0.200 3 4000 12000 765000 12000 13700 17590 4 4572 7750 25240 25240 0.200 4 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 12750 20240 20240 0.200 5 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 7750 15240 15240 0.200 6 4000 12000 765000 12000 06000 08000 1 -10000 35000 35000 0.500 06000 08000 1 10000 35000 35000 0.500 0 1 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 2 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 765.SAIOTARAKO P24 LINEA, 1EZ transposizioekin 20765011002014-06-27 P24 linea 1EZ transposizioekin 0 4 2 0 50. Tentsioen eta intentsitateen balioak nola orekatzen diren ikusteko 1 80001 100. 75. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 71HA CX-XXX 13700 17590 4 4572 -7750 25240 25240 0.200 1 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 -12750 20240 20240 0.200 2 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 -7750 15240 15240 0.200 3 4000 12000 765000 12000 13700 17590 4 4572 7750 25240 25240 0.200 4 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 12750 20240 20240 0.200 5 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 7750 15240 15240 0.200 6 4000 12000 765000 12000 06000 08000 1 -10000 35000 35000 0.500 06000 08000 1 10000 35000 35000 0.500 1 80001 100. 75. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 71HA CX-XXX 13700 17590 4 4572 -12750 20240 20240 0.200 1 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 -7750 15240 15240 0.200 2 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 -7750 25240 25240 0.200 3 4000 12000 765000 12000 13700 17590 4 4572 7750 25240 25240 0.200 4 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 12750 20240 20240 0.200 5 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 7750 15240 15240 0.200 6 4000 12000 765000 12000 06000 08000 1 -10000 35000 35000 0.500 06000 08000 1 10000 35000 35000 0.500 1 80001 100. 75. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 71HA CX-XXX 13700 17590 4 4572 -7750 15240 15240 0.200 1 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 -7750 25240 25240 0.200 2 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 -12750 20240 20240 0.200 3 4000 12000 765000 12000 13700 17590 4 4572 7750 25240 25240 0.200 4 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 12750 20240 20240 0.200 5 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 7750 15240 15240 0.200 6 4000 12000 765000 12000 06000 08000 1 -10000 35000 35000 0.500 06000 08000 1 10000 35000 35000 0.500 0 1 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 2 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 765.SAIOTARAKO P24 LINEA, 1EZ-2EZ transposizioekin 20765011002014-06-27 P24 linea 1EZ-2EZ transposizioekin 0 4 2 0 50. Tentsioen eta intentsitateen balioak nola orekatzen diren ikusteko 1 80001 100. 75. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 71HA CX-XXX 13700 17590 4 4572 -7750 25240 25240 0.200 1 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 -12750 20240 20240 0.200 2 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 -7750 15240 15240 0.200 3 4000 12000 765000 12000 13700 17590 4 4572 7750 25240 25240 0.200 4 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 12750 20240 20240 0.200 5 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 7750 15240 15240 0.200 6 4000 12000 765000 12000 06000 08000 1 -10000 35000 35000 0.500 06000 08000 1 10000 35000 35000 0.500 1 80001 100. 75. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 71HA CX-XXX 13700 17590 4 4572 -12750 20240 20240 0.200 1 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 -7750 15240 15240 0.200 2 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 -7750 25240 25240 0.200 3 4000 12000 765000 12000 13700 17590 4 4572 7750 15240 15240 0.200 4 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 7750 25240 25240 0.200 5 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 12750 20240 20240 0.200 6 4000 12000 765000 12000 06000 08000 1 -10000 35000 35000 0.500 06000 08000 1 10000 35000 35000 0.500 1 80001 100. 75. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 71HA CX-XXX 13700 17590 4 4572 -7750 15240 15240 0.200 1 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 -7750 25240 25240 0.200 2 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 -12750 20240 20240 0.200 3 4000 12000 765000 12000 13700 17590 4 4572 12750 20240 20240 0.200 4 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 7750 15240 15240 0.200 5 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 7750 25240 25240 0.200 6 4000 12000 765000 12000 06000 08000 1 -10000 35000 35000 0.500 06000 08000 1 10000 35000 35000 0.500 0 1 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 2 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 765.SAIOTARAKO P24 LINEA, 1EZ-2ES transposizioekin 20765011002014-06-27 P24 linea 1EZ-2ES transposizioekin 0 4 2 0 50. Tentsioen eta intentsitateen balioak nola orekatzen diren ikusteko 1 80001 100. 75. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 71HA CX-XXX 13700 17590 4 4572 -7750 25240 25240 0.200 1 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 -12750 20240 20240 0.200 2 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 -7750 15240 15240 0.200 3 4000 12000 765000 12000 13700 17590 4 4572 7750 25240 25240 0.200 4 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 12750 20240 20240 0.200 5 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 7750 15240 15240 0.200 6 4000 12000 765000 12000 06000 08000 1 -10000 35000 35000 0.500 06000 08000 1 10000 35000 35000 0.500 1 80001 100. 75. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 71HA CX-XXX 13700 17590 4 4572 -12750 20240 20240 0.200 1 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 -7750 15240 15240 0.200 2 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 -7750 25240 25240 0.200 3 4000 12000 765000 12000 13700 17590 4 4572 12750 20240 20240 0.200 4 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 7750 15240 15240 0.200 5 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 7750 25240 25240 0.200 6 4000 12000 765000 12000 06000 08000 1 -10000 35000 35000 0.500 06000 08000 1 10000 35000 35000 0.500 1 80001 100. 75. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 71HA CX-XXX 13700 17590 4 4572 -7750 15240 15240 0.200 1 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 -7750 25240 25240 0.200 2 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 -12750 20240 20240 0.200 3 4000 12000 765000 12000 13700 17590 4 4572 7750 15240 15240 0.200 4 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 7750 25240 25240 0.200 5 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 12750 20240 20240 0.200 6 4000 12000 765000 12000 06000 08000 1 -10000 35000 35000 0.500 06000 08000 1 10000 35000 35000 0.500 0 1 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 2 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 765.SAIOTARAKO P25 LINEA, ABC CBA Erreaktantze Txikia 20765011002014-06-27 0 2 2 0 50. 0. hizkuntza, 2 azterketa, 2 zirkuitu, ,Frekuentzia 1 80023 300. 75. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 71HA CX-XXX 13700 17590 4 4572 -7750 25240 25240 0.200 1 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 -12750 20240 20240 0.200 2 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 -7750 15240 15240 0.200 3 4000 12000 765000 12000 13700 17590 4 4572 7750 15240 15240 0.200 4 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 12750 20240 20240 0.200 5 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 7750 25240 25240 0.200 6 4000 12000 765000 12000 06000 08000 1 -10000 35000 35000 0.500 06000 08000 1 10000 35000 35000 0.500 0 1 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 2 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 765.SAIOTARAKO P24 LINEA, ABC ABC Super Sorta, 0-123456 20765011002014-06-27 0 2 2 0 50. 0. hizkuntza, 2 azterketa, 2 zirkuitu, ,Frekuentzia 1 80003 300. 75. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 71HA CX-XXX 13700 17590 4 4572 -7750 25240 25240 0.200 1 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 -12750 20240 20240 0.200 2 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 -7750 15240 15240 0.200 3 4000 12000 765000 12000 13700 17590 4 4572 7750 25240 25240 0.200 4 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 12750 20240 20240 0.200 5 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 7750 15240 15240 0.200 6 4000 12000 765000 12000 06000 08000 1 -10000 35000 35000 0.500 06000 08000 1 10000 35000 35000 0.500 0 1 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 2 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 765.SAIOTARAKO P24 LINEA, ABC ABC Super Sorta, 0-123123 20765011002014-06-27 0 2 2 0 50. 0. hizkuntza, 2 azterketa, 2 zirkuitu, ,Frekuentzia 1 80003 300. 75. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 71HA CX-XXX 13700 17590 4 4572 -7750 25240 25240 0.200 1 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 -12750 20240 20240 0.200 2 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 -7750 15240 15240 0.200 3 4000 12000 765000 12000 13700 17590 4 4572 7750 25240 25240 0.200 1 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 12750 20240 20240 0.200 2 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 7750 15240 15240 0.200 3 4000 12000 765000 12000 06000 08000 1 -10000 35000 35000 0.500 06000 08000 1 10000 35000 35000 0.500 0 1 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 2 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 765.SAIOTARAKO P24 LINEA, ABC ABC Super Sorta, 0-456123 20765011002014-06-27 0 2 2 0 50. 0. hizkuntza, 2 azterketa, 2 zirkuitu, ,Frekuentzia 1 80003 300. 75. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 71HA CX-XXX 13700 17590 4 4572 -7750 25240 25240 0.200 4 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 -12750 20240 20240 0.200 5 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 -7750 15240 15240 0.200 6 4000 12000 765000 12000 13700 17590 4 4572 7750 25240 25240 0.200 1 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 12750 20240 20240 0.200 2 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 7750 15240 15240 0.200 3 4000 12000 765000 12000 06000 08000 1 -10000 35000 35000 0.500 06000 08000 1 10000 35000 35000 0.500 0 1 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 2 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 765.SAIOTARAKO P24 LINEA, ABC ABC Super Sorta, 0-000000 20765011002014-06-27 0 2 2 0 50. 0. hizkuntza, 2 azterketa, 2 zirkuitu, ,Frekuentzia 1 80003 300. 75. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 71HA CX-XXX 13700 17590 4 4572 -7750 25240 25240 0.200 0 4000-12000 765000-12000 DATU EZEGOKIAK 13700 17590 4 4572 -12750 20240 20240 0.200 0 4000 000 765000 000 faseetan 54. zutabeko balioa 0 baino handiagoa 13700 17590 4 4572 -7750 15240 15240 0.200 0 4000 12000 765000 12000 izan behar da 13700 17590 4 4572 7750 25240 25240 0.200 0 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 12750 20240 20240 0.200 0 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 7750 15240 15240 0.200 0 4000 12000 765000 12000 06000 08000 1 -10000 35000 35000 0.500 06000 08000 1 10000 35000 35000 0.500 0 1 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 2 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 765.SAIOTARAKO P24 LINEA, ABC ABC Super Sorta, 1-123456 20765011002014-06-27 0 2 2 1 50. 0. hizkuntza, 2 azterketa, 2 zirkuitu, JARRI PARALELOAN ,Frekuentzia 1 80003 300. 75. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 71HA CX-XXX 13700 17590 4 4572 -7750 25240 25240 0.200 1 4000-12000 765000-12000 Nahiz eta zirkuituak paraleloan jartzeko eskatu 13700 17590 4 4572 -12750 20240 20240 0.200 2 4000 000 765000 000 ez dira paraleloan jartzen 54, zutabeko balioak 13700 17590 4 4572 -7750 15240 15240 0.200 3 4000 12000 765000 12000 horretarako egokiak ez direlako 13700 17590 4 4572 7750 25240 25240 0.200 4 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 12750 20240 20240 0.200 5 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 7750 15240 15240 0.200 6 4000 12000 765000 12000 06000 08000 1 -10000 35000 35000 0.500 06000 08000 1 10000 35000 35000 0.500 0 1 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 2 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 765.SAIOTARAKO P24 LINEA, ABC ABC Super Sorta, 1-123123 20765011002014-06-27 0 2 2 1 50. 0. hizkuntza, 2 azterketa, 2 zirkuitu, jarri paraleloan ,Frekuentzia 1 80023 300. 75. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 71HA CX-XXX 13700 17590 4 4572 -7750 25240 25240 0.200 1 4000-12000 765000-12000 Nahiz eta zirkuituak paraleloan jartzeko eskatu 13700 17590 4 4572 -12750 20240 20240 0.200 2 4000 000 765000 000 ez dira paraleloan jartzen 54, zutabeko balioak 13700 17590 4 4572 -7750 15240 15240 0.200 3 4000 12000 765000 12000 horretarako egokiak ez direlako 13700 17590 4 4572 7750 25240 25240 0.200 1 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 12750 20240 20240 0.200 2 4000 000 765000 000 13700 17590 4 4572 7750 15240 15240 0.200 3 4000 12000 765000 12000 06000 08000 1 -10000 35000 35000 0.500 06000 08000 1 10000 35000 35000 0.500 0 1 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 2 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 765.SAIOTARAKO P24 LINEA, ABC ABC Super Sorta, 1-456123 20765011002014-06-27 0 2 2 1 50. 0. hizkuntza, 2 azterketa, 2 zirkuitu, jarri paraleloan ,Frekuentzia 1 80023 300. 75. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 71HA CX-XXX 13700 17590 4 4572 -7750 25240 25240 0.200 4 4000-12000 765000-12000 zirkuituak paraleloan jartzen dira 13700 17590 4 4572 -12750 20240 20240 0.200 5 4000 000 765000 000 eta zirkuitu konposatuari dagozkion 13700 17590 4 4572 -7750 15240 15240 0.200 6 4000 12000 765000 12000 aldaezin generalizatuak atera ahal dira 13700 17590 4 4572 7750 25240 25240 0.200 1 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 12750 20240 20240 0.200 2 4000 000 765000 000 BAINA 13700 17590 4 4572 7750 15240 15240 0.200 3 4000 12000 765000 12000 06000 08000 1 -10000 35000 35000 0.500 06000 08000 1 10000 35000 35000 0.500 0 1 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 Zirkuitu konposatuaren aldaezinak lortu eta gero 2 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 ezin dira aztertu linearen egoerak 765.SAIOTARAKO P24 LINEA, ABC ABC Super Sorta, 1-456456 20765011002014-06-27 0 2 2 1 50. 0. hizkuntza, 2 azterketa, 2 zirkuitu, jarri paraleloan ,Frekuentzia 1 80003 300. 75. 0000 -7.621.27 22 0.003.81 71HA CX-XXX 13700 17590 4 4572 -7750 25240 25240 0.200 4 4000-12000 765000-12000 zirkuituak paraleloan jartzen dira 13700 17590 4 4572 -12750 20240 20240 0.200 5 4000 000 765000 000 eta zirkuitu konposatuari dagozkion 13700 17590 4 4572 -7750 15240 15240 0.200 6 4000 12000 765000 12000 aldaezin generalizatuak atera ahal dira 13700 17590 4 4572 7750 25240 25240 0.200 4 4000-12000 765000-12000 13700 17590 4 4572 12750 20240 20240 0.200 5 4000 000 765000 000 BAINA 13700 17590 4 4572 7750 15240 15240 0.200 6 4000 12000 765000 12000 06000 08000 1 -10000 35000 35000 0.500 06000 08000 1 10000 35000 35000 0.500 0 1 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 Zirkuitu konposatuaren aldaezinak lortu eta gero 2 750.-120. 750. 120. 750. 0. 200. .2 3 200. .2 3 200. .2 3 ezin dira aztertu linearen egoerak amaierako lerro hau beharrezkoa da. </source></div> == Datu horiekin lortutako emaitzak == Hurrengo lerrotan goian jarritako datuak erabiliz programak aurkezten dituen emaitzak agertzen dira. Emaitzak bere garaian ordenagailuen emaitza gehienak aurkezten ziren moduan agertzen dira, karaktere alfanumerikoak erabiliz, inolako irudirik gabe. Emaitzak hiru fitxategi ezberdinetan ateratzen dira: Lehenengoan kalkulatutako eremu elektriko eta magnetikoak eta lineek sortutako soinuaren perfil akustikoak. Bigarrenean sare elektrikoak aztertzeko beharrezkoak diren lineen parametro orokor batzuk (erakutsitako oinarri batzuei buruzko bateko baliotan); linea bakoitzari dagozkien kalkuluak hirugarren fitxategiren zein orrialdetan aurkezten diren esanez. Hirugarrenean lineen parametro esanguratsu batzuk eta eskatutako funtzionatzeko moduetan tentsio, intentsitate eta garraiatutako potentzietan sortzen diren desorekak. Paraleloan konektatuta dauden bi lineetan erresonantziaz sortzen diren gaintentsioak ere, kalkula daitezke programaz, esate baterako bi lineetako bat lanean dagoenean eta bestea deskonektatuta baina energia erreaktiboaren mugimendua kontrolatzeko erreaktore induktibo batez lurrera konektatuta. Gaintentsio horiei dagozkien kalkuluen emaitzak ere, hirugarren fitxategian aurkezten dira. Honelako kasuetan, erreaktorearen erreaktantziaren arabera, deskonektatuta dagoen linean gaintentsio handiak sor daitezke. Adibidez, bere garaian Espainiako zentral nuklear bat sare elektrikora lotzen zuen linea bikoitzean arazoak sortu ziren honelako gaintentsioengatik; eta programaren emaitzak kasu hartan Italiako CESI laborategien ikerketaren emaitzekin kontrastatuta dago. === Eremu elektrikoak eta magnetikoak eta perfil akustikoak === <div style="font-size:80%"> <source lang="text"> 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 1 LINETAKO SAILA DATA 1990.11.24 SAIOTARAKO E11 LINEA 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 0.00 **************** SARRERAKO DATUAK, AZTERTUTAKO LINEAREN KARAKTERISTIKAK **************** EROA FNCY RHO PK ZA EE EM PL XA XG NX YA YG NY 3 0. 0.00 1 0 1 1 0 -7.62 1.27 22 0.00 7.62 2 EROA BGE ERR ZEN SOR.D ZER X Y1 Y2 INT KA FAS G TEN KV PHAS G 1 1.37 1.76 4 45.72 0 -15.24 15.24 15.24 4.00 -120.00 765.00 -120.10 2 1.37 1.76 4 45.72 0 0.00 15.24 15.24 4.00 0.00 765.00 0.00 3 1.37 1.76 4 45.72 0 15.24 15.24 15.24 4.00 120.00 765.00 120.00 KONFIGURAZIO ORIGINALA MAXWELL-EN POTENTZIAL KOEFIZIENTEAK, ( METRO FARADIOKO ) 1 2 3 1 0.8869516E+11 0.1448494E+11 0.6238324E+10 2 0.1448494E+11 0.8869516E+11 0.1448494E+11 3 0.6238324E+10 0.1448494E+11 0.8869516E+11 KONFIGURAZIO ORIGINALA KAPAZITATEAK ( FARADIO METROKO ) 1 2 3 1 0.1160687E-10 -0.1810501E-11 -0.5206870E-12 2 -0.1810501E-11 0.1186592E-10 -0.1810501E-11 3 -0.5206870E-12 -0.1810501E-11 0.1160687E-10 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 2 LINETAKO SAILA DATA 1990.11.24 SAIOTARAKO E11 LINEA 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 0.00 KONFIGURAZIO ORIGINALA POTENTZIAL GRADIENTEA EROALEETAN EROALE KARGA Q/M BB-GR KV/CM GRMAX KV/CM 1 0.56635631E-05 14.48893E+00 16.85394E+00 2 0.60417151E-05 15.45635E+00 17.97927E+00 3 0.56624208E-05 14.48601E+00 16.85054E+00 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 3 LINETAKO SAILA DATA 1990.11.24 SAIOTARAKO E11 LINEA 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 0.00 KONFIGURAZIO ORIGINALA EREMU ELEKTRIKOA LURRETIK 0.00 M-RA DIST. EREMU HORIZONTALA EREMU BERTIKALA EREMU MAXIMOA EREMU MINIMOA UNEKO EREMUA EREMUA 90 G GEROAGO MOD.KV/M ARG.G MOD.KV/M ARG.G MAG.KV/M DIR.G MAG.KV/M DIR.G MAG.KV/M DIR.G MAG.KV/M DIR.G -7.62 0.00E+00 0.00 6.12E+00 118.33 8.66E+00 90.00 0.00E+00 0.00 4.11E+00 -90.00 7.62E+00 -90.00 -6.35 0.00E+00 0.00 5.96E+00 130.55 8.42E+00 90.00 0.00E+00 0.00 5.47E+00 -90.00 6.40E+00 -90.00 -5.08 0.00E+00 0.00 5.99E+00 142.62 8.47E+00 90.00 0.00E+00 0.00 6.73E+00 -90.00 5.14E+00 -90.00 -3.81 0.00E+00 0.00 6.16E+00 153.66 8.71E+00 90.00 0.00E+00 0.00 7.80E+00 -90.00 3.86E+00 -90.00 -2.54 0.00E+00 0.00 6.36E+00 163.37 9.00E+00 90.00 0.00E+00 0.00 8.62E+00 -90.00 2.58E+00 -90.00 -1.27 0.00E+00 0.00 6.53E+00 171.99 9.23E+00 90.00 0.00E+00 0.00 9.14E+00 -90.00 1.29E+00 -90.00 0.00 0.00E+00 0.00 6.59E+00 -179.97 9.32E+00 90.00 0.00E+00 0.00 9.32E+00 -90.00 4.81E-03 90.00 1.27 0.00E+00 0.00 6.53E+00 -171.94 9.24E+00 90.00 0.00E+00 0.00 9.15E+00 -90.00 1.30E+00 90.00 2.54 0.00E+00 0.00 6.37E+00 -163.32 9.01E+00 90.00 0.00E+00 0.00 8.63E+00 -90.00 2.59E+00 90.00 3.81 0.00E+00 0.00 6.16E+00 -153.62 8.72E+00 90.00 0.00E+00 0.00 7.81E+00 -90.00 3.87E+00 90.00 5.08 0.00E+00 0.00 6.00E+00 -142.60 8.48E+00 90.00 0.00E+00 0.00 6.74E+00 -90.00 5.15E+00 90.00 6.35 0.00E+00 0.00 5.97E+00 -130.55 8.44E+00 90.00 0.00E+00 0.00 5.49E+00 -90.00 6.41E+00 90.00 7.62 0.00E+00 0.00 6.13E+00 -118.37 8.67E+00 90.00 0.00E+00 0.00 4.12E+00 -90.00 7.63E+00 90.00 8.89 0.00E+00 0.00 6.50E+00 -107.16 9.20E+00 90.00 0.00E+00 0.00 2.71E+00 -90.00 8.79E+00 90.00 10.16 0.00E+00 0.00 7.03E+00 -97.69 9.94E+00 90.00 0.00E+00 0.00 1.33E+00 -90.00 9.85E+00 90.00 11.43 0.00E+00 0.00 7.62E+00 -90.16 1.08E+01 90.00 0.00E+00 0.00 2.94E-02 -90.00 1.08E+01 90.00 12.70 0.00E+00 0.00 8.19E+00 -84.36 1.16E+01 90.00 0.00E+00 0.00 1.14E+00 90.00 1.15E+01 90.00 13.97 0.00E+00 0.00 8.67E+00 -79.98 1.23E+01 90.00 0.00E+00 0.00 2.13E+00 90.00 1.21E+01 90.00 15.24 0.00E+00 0.00 9.01E+00 -76.69 1.27E+01 90.00 0.00E+00 0.00 2.93E+00 90.00 1.24E+01 90.00 16.51 0.00E+00 0.00 9.18E+00 -74.24 1.30E+01 90.00 0.00E+00 0.00 3.53E+00 90.00 1.25E+01 90.00 17.78 0.00E+00 0.00 9.17E+00 -72.41 1.30E+01 90.00 0.00E+00 0.00 3.92E+00 90.00 1.24E+01 90.00 19.05 0.00E+00 0.00 8.99E+00 -71.06 1.27E+01 90.00 0.00E+00 0.00 4.13E+00 90.00 1.20E+01 90.00 20.32 0.00E+00 0.00 8.68E+00 -70.07 1.23E+01 90.00 0.00E+00 0.00 4.19E+00 90.00 1.15E+01 90.00 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 4 LINETAKO SAILA DATA 1990.11.24 SAIOTARAKO E11 LINEA 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 0.00 KONFIGURAZIO ORIGINALA EREMU ELEKTRIKOA LURRETIK 7.62 M-RA DIST. EREMU HORIZONTALA EREMU BERTIKALA EREMU MAXIMOA EREMU MINIMOA UNEKO EREMUA EREMUA 90 G GEROAGO MOD.KV/M ARG.G MOD.KV/M ARG.G MAG.KV/M DIR.G MAG.KV/M DIR.G MAG.KV/M DIR.G MAG.KV/M DIR.G -7.62 9.71E+00 -143.05 6.67E+00 118.88 1.39E+01 -10.01 9.26E+00 79.99 1.19E+01 -157.47 1.17E+01 -44.99 -6.35 9.55E+00 -142.67 6.95E+00 137.86 1.37E+01 14.75 9.50E+00 -75.25 1.30E+01 -145.84 1.05E+01 -38.84 -5.08 9.07E+00 -141.17 7.99E+00 153.22 1.44E+01 36.41 9.14E+00 -53.59 1.42E+01 -134.75 9.52E+00 -32.32 -3.81 8.24E+00 -137.45 9.43E+00 163.86 1.55E+01 52.29 8.57E+00 -37.71 1.54E+01 -123.83 8.71E+00 -25.20 -2.54 7.11E+00 -129.57 1.09E+01 170.96 1.65E+01 65.49 8.07E+00 -24.51 1.65E+01 -112.80 8.12E+00 -17.36 -1.27 5.94E+00 -114.24 1.20E+01 175.96 1.73E+01 77.82 7.74E+00 -12.18 1.73E+01 -101.51 7.75E+00 -8.87 0.00 5.39E+00 -90.05 1.24E+01 -179.99 1.76E+01 89.97 7.63E+00 -0.03 1.76E+01 -90.02 7.63E+00 0.02 1.27 5.93E+00 -65.84 1.20E+01 -175.94 1.73E+01 -77.89 7.74E+00 12.11 1.73E+01 -78.53 7.75E+00 8.91 2.54 7.10E+00 -50.50 1.09E+01 -170.94 1.65E+01 -65.56 8.07E+00 24.44 1.65E+01 -67.25 8.12E+00 17.40 3.81 8.24E+00 -42.61 9.44E+00 -163.83 1.55E+01 -52.38 8.58E+00 37.62 1.54E+01 -56.22 8.72E+00 25.23 5.08 9.07E+00 -38.89 8.00E+00 -153.20 1.44E+01 -36.49 9.15E+00 53.51 1.42E+01 -45.32 9.53E+00 32.35 6.35 9.55E+00 -37.38 6.96E+00 -137.86 1.37E+01 -14.77 9.52E+00 75.23 1.30E+01 -34.24 1.05E+01 38.87 7.62 9.71E+00 -37.01 6.68E+00 -118.92 1.38E+01 10.09 9.27E+00 -79.91 1.19E+01 -22.62 1.17E+01 45.01 8.89 9.57E+00 -37.09 7.27E+00 -100.83 1.47E+01 28.92 8.46E+00 -61.08 1.10E+01 -10.15 1.30E+01 51.05 10.16 9.08E+00 -37.13 8.54E+00 -87.18 1.60E+01 42.25 7.44E+00 -47.75 1.03E+01 3.32 1.43E+01 57.26 11.43 8.19E+00 -36.59 1.02E+01 -78.11 1.73E+01 53.12 6.37E+00 -36.88 9.76E+00 17.67 1.57E+01 63.87 12.70 6.81E+00 -34.69 1.18E+01 -72.36 1.85E+01 63.06 5.30E+00 -26.94 9.40E+00 32.56 1.68E+01 70.98 13.97 5.01E+00 -29.66 1.31E+01 -68.79 1.94E+01 72.62 4.28E+00 -17.38 9.10E+00 47.45 1.76E+01 78.54 15.24 3.05E+00 -15.70 1.38E+01 -66.67 1.97E+01 81.84 3.32E+00 -8.16 8.76E+00 61.73 1.79E+01 86.27 16.51 1.75E+00 28.04 1.37E+01 -65.51 1.94E+01 -89.54 2.46E+00 0.46 8.32E+00 74.81 1.77E+01 93.77 17.78 2.22E+00 80.79 1.29E+01 -65.00 1.85E+01 -81.84 1.75E+00 8.16 7.75E+00 86.28 1.69E+01 100.60 19.05 3.20E+00 99.31 1.18E+01 -64.92 1.72E+01 -75.30 1.19E+00 14.70 7.11E+00 95.91 1.58E+01 106.46 20.32 3.85E+00 106.25 1.05E+01 -65.10 1.58E+01 -69.99 7.70E-01 20.01 6.43E+00 103.72 1.44E+01 111.25 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 5 LINETAKO SAILA DATA 1990.11.24 SAIOTARAKO E11 LINEA 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 0.00 KONFIGURAZIO ORIGINALA EREMU ELEKTRIKOA LURRETIK 15.24 M-RA DIST. EREMU HORIZONTALA EREMU BERTIKALA EREMU MAXIMOA EREMU MINIMOA UNEKO EREMUA EREMUA 90 G GEROAGO MOD.KV/M ARG.G MOD.KV/M ARG.G MAG.KV/M DIR.G MAG.KV/M DIR.G MAG.KV/M DIR.G MAG.KV/M DIR.G -7.62 2.28E+01 -146.41 8.83E-01 111.31 3.23E+01 -0.47 1.22E+00 89.53 2.69E+01 -179.03 1.79E+01 -3.73 -6.35 2.35E+01 -151.52 7.91E-01 117.95 3.33E+01 -0.02 1.12E+00 89.98 2.93E+01 -178.97 1.59E+01 -3.56 -5.08 2.61E+01 -156.94 7.02E-01 126.09 3.69E+01 0.35 9.67E-01 -89.65 3.40E+01 -179.01 1.45E+01 -3.17 -3.81 3.19E+01 -162.56 6.21E-01 136.20 4.51E+01 0.54 7.70E-01 -89.46 4.30E+01 -179.15 1.35E+01 -2.58 -2.54 4.49E+01 -168.32 5.55E-01 148.68 6.35E+01 0.52 5.35E-01 -89.48 6.22E+01 -179.38 1.29E+01 -1.82 -1.27 8.67E+01 -174.15 5.11E-01 163.61 1.23E+02 0.31 2.73E-01 -89.69 1.22E+02 -179.67 1.25E+01 -0.93 0.00 X= 0.00 ETA Y= 15.24-RAKO EMAITZAK EZ DIRA ESANGURATSUAK 1.27 8.66E+01 -5.87 5.12E-01 -163.27 1.23E+02 -0.31 2.78E-01 89.69 1.22E+02 -0.33 1.25E+01 0.95 2.54 4.49E+01 -11.70 5.57E-01 -148.43 6.35E+01 -0.52 5.40E-01 89.48 6.22E+01 -0.62 1.29E+01 1.83 3.81 3.18E+01 -17.46 6.24E-01 -136.04 4.50E+01 -0.54 7.75E-01 89.46 4.30E+01 -0.85 1.35E+01 2.60 5.08 2.61E+01 -23.10 7.05E-01 -126.01 3.69E+01 -0.35 9.72E-01 89.65 3.40E+01 -0.99 1.45E+01 3.19 6.35 2.35E+01 -28.52 7.94E-01 -117.91 3.33E+01 0.02 1.12E+00 -89.98 2.92E+01 -1.03 1.59E+01 3.58 7.62 2.28E+01 -33.64 8.87E-01 -111.33 3.23E+01 0.48 1.23E+00 -89.52 2.69E+01 -0.97 1.79E+01 3.74 8.89 2.37E+01 -38.37 9.80E-01 -105.89 3.36E+01 0.91 1.28E+00 -89.09 2.63E+01 -0.83 2.09E+01 3.66 10.16 2.65E+01 -42.65 1.07E+00 -101.34 3.74E+01 1.21 1.29E+00 -88.79 2.75E+01 -0.62 2.54E+01 3.35 11.43 3.22E+01 -46.44 1.16E+00 -97.49 4.56E+01 1.29 1.27E+00 -88.71 3.14E+01 -0.39 3.31E+01 2.81 12.70 4.49E+01 -49.75 1.24E+00 -94.21 6.35E+01 1.13 1.22E+00 -88.87 4.10E+01 -0.18 4.85E+01 2.06 13.97 8.45E+01 -52.59 1.31E+00 -91.39 1.20E+02 0.69 1.16E+00 -89.31 7.26E+01 -0.04 9.49E+01 1.12 15.24 X= 15.24 ETA Y= 15.24-RAKO EMAITZAK EZ DIRA ESANGURATSUAK 16.51 7.67E+01 122.96 1.42E+00 -86.86 1.09E+02 -0.92 1.00E+00 89.08 5.90E+01 179.89 9.11E+01 178.73 17.78 3.68E+01 121.26 1.47E+00 -85.03 5.21E+01 -2.05 9.18E-01 87.95 2.70E+01 179.62 4.46E+01 177.34 19.05 2.36E+01 119.83 1.50E+00 -83.44 3.35E+01 -3.34 8.36E-01 86.66 1.66E+01 179.17 2.91E+01 175.85 20.32 1.71E+01 118.63 1.52E+00 -82.05 2.42E+01 -4.76 7.57E-01 85.24 1.16E+01 178.53 2.13E+01 174.27 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 6 LINETAKO SAILA DATA 1990.11.24 SAIOTARAKO E11 LINEA 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 0.00 KONFIGURAZIO ORIGINALA INDUKZIO MAGNETIKOA LURRETIK 0.00 M-RA DIST. INDUK.HORIZONTALA INDUK.BERTIKALA INDUK.MAXIMOA INDUK.MINIMOA UNEKO INDUK. INDUK. 90 G GEROAGO MOD.TESLA ARG.G MOD.TESLA ARG.G MAG.TESLA DIR.G MAG.TESLA DIR.G MAG.TESLA DIR.G MAG.TESLA DIR.G -7.62 2.58E-05 120.00 4.37E-05 63.65 6.58E-05 67.37 2.85E-05 -22.63 3.29E-05 123.69 6.38E-05 -119.77 -6.35 2.50E-05 131.13 4.48E-05 66.74 6.57E-05 72.54 3.07E-05 -17.46 3.41E-05 132.85 6.40E-05 -114.54 -5.08 2.48E-05 142.41 4.54E-05 70.36 6.54E-05 77.22 3.27E-05 -12.78 3.52E-05 142.13 6.41E-05 -109.45 -3.81 2.51E-05 153.08 4.56E-05 74.56 6.50E-05 81.30 3.45E-05 -8.70 3.60E-05 151.49 6.42E-05 -104.48 -2.54 2.56E-05 162.80 4.56E-05 79.31 6.46E-05 84.72 3.59E-05 -5.28 3.66E-05 160.94 6.42E-05 -99.60 -1.27 2.61E-05 171.64 4.55E-05 84.53 6.44E-05 87.54 3.68E-05 -2.46 3.70E-05 170.46 6.42E-05 -94.78 0.00 2.62E-05 -180.00 4.54E-05 90.00 6.42E-05 90.00 3.71E-05 0.00 3.71E-05 -180.00 6.42E-05 -90.00 1.27 2.61E-05 -171.64 4.55E-05 95.47 6.44E-05 -87.54 3.68E-05 2.46 3.70E-05 -170.46 6.42E-05 -85.22 2.54 2.56E-05 -162.80 4.56E-05 100.69 6.46E-05 -84.72 3.59E-05 5.28 3.66E-05 -160.94 6.42E-05 -80.40 3.81 2.51E-05 -153.08 4.56E-05 105.44 6.50E-05 -81.30 3.45E-05 8.70 3.60E-05 -151.49 6.42E-05 -75.52 5.08 2.48E-05 -142.41 4.54E-05 109.64 6.54E-05 -77.22 3.27E-05 12.78 3.52E-05 -142.13 6.41E-05 -70.55 6.35 2.50E-05 -131.13 4.48E-05 113.26 6.57E-05 -72.54 3.07E-05 17.46 3.41E-05 -132.85 6.40E-05 -65.46 7.62 2.58E-05 -120.00 4.37E-05 116.35 6.58E-05 -67.37 2.85E-05 22.63 3.29E-05 -123.69 6.38E-05 -60.23 8.89 2.74E-05 -109.88 4.19E-05 119.01 6.57E-05 -61.81 2.63E-05 28.19 3.16E-05 -114.64 6.33E-05 -54.87 10.16 2.95E-05 -101.30 3.94E-05 121.37 6.53E-05 -55.96 2.41E-05 34.04 3.01E-05 -105.71 6.27E-05 -49.37 11.43 3.17E-05 -94.40 3.63E-05 123.56 6.45E-05 -49.90 2.19E-05 40.10 2.86E-05 -96.91 6.19E-05 -43.75 12.70 3.38E-05 -89.02 3.26E-05 125.75 6.34E-05 -43.71 1.98E-05 46.29 2.69E-05 -88.27 6.07E-05 -38.04 13.97 3.56E-05 -84.91 2.84E-05 128.12 6.19E-05 -37.48 1.78E-05 52.52 2.52E-05 -79.81 5.92E-05 -32.28 15.24 3.67E-05 -81.79 2.40E-05 130.94 6.00E-05 -31.26 1.59E-05 58.74 2.35E-05 -71.57 5.75E-05 -26.52 16.51 3.73E-05 -79.44 1.96E-05 134.61 5.78E-05 -25.13 1.41E-05 64.87 2.17E-05 -63.59 5.54E-05 -20.83 17.78 3.71E-05 -77.69 1.53E-05 139.77 5.54E-05 -19.16 1.25E-05 70.84 2.00E-05 -55.92 5.31E-05 -15.26 19.05 3.63E-05 -76.39 1.15E-05 147.63 5.27E-05 -13.39 1.10E-05 76.61 1.83E-05 -48.59 5.07E-05 -9.87 20.32 3.50E-05 -75.44 8.30E-06 160.37 4.99E-05 -7.89 9.62E-06 82.11 1.66E-05 -41.63 4.81E-05 -4.71 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 7 LINETAKO SAILA DATA 1990.11.24 SAIOTARAKO E11 LINEA 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 0.00 KONFIGURAZIO ORIGINALA INDUKZIO MAGNETIKOA LURRETIK 7.62 M-RA DIST. INDUK.HORIZONTALA INDUK.BERTIKALA INDUK.MAXIMOA INDUK.MINIMOA UNEKO INDUK. INDUK. 90 G GEROAGO MOD.TESLA ARG.G MOD.TESLA ARG.G MAG.TESLA DIR.G MAG.TESLA DIR.G MAG.TESLA DIR.G MAG.TESLA DIR.G -7.62 4.20E-05 120.00 9.62E-05 49.09 1.38E-04 80.28 5.54E-05 -9.72 9.39E-05 108.44 1.15E-04 -116.58 -6.35 4.43E-05 140.02 9.55E-05 50.24 1.35E-04 89.87 6.26E-05 -0.13 9.88E-05 119.03 1.11E-04 -111.17 -5.08 5.20E-05 155.54 9.26E-05 52.50 1.32E-04 -79.86 7.08E-05 10.14 1.04E-04 130.00 1.08E-04 -106.32 -3.81 6.25E-05 165.71 8.77E-05 56.71 1.30E-04 -68.30 8.00E-05 21.70 1.09E-04 141.55 1.06E-04 -101.89 -2.54 7.31E-05 172.17 8.12E-05 63.97 1.26E-04 -54.32 8.96E-05 35.68 1.14E-04 153.80 1.04E-04 -97.77 -1.27 8.10E-05 176.55 7.53E-05 75.28 1.22E-04 -34.60 9.84E-05 55.40 1.18E-04 166.70 1.03E-04 -93.84 0.00 8.40E-05 180.00 7.27E-05 90.00 1.19E-04 0.00 1.03E-04 -90.00 1.19E-04 -180.00 1.03E-04 -90.00 1.27 8.10E-05 -176.55 7.53E-05 104.72 1.22E-04 34.60 9.84E-05 -55.40 1.18E-04 -166.70 1.03E-04 -86.16 2.54 7.31E-05 -172.17 8.12E-05 116.03 1.26E-04 54.32 8.96E-05 -35.68 1.14E-04 -153.80 1.04E-04 -82.23 3.81 6.25E-05 -165.71 8.77E-05 123.29 1.30E-04 68.30 8.00E-05 -21.70 1.09E-04 -141.55 1.06E-04 -78.11 5.08 5.20E-05 -155.54 9.26E-05 127.50 1.32E-04 79.86 7.08E-05 -10.14 1.04E-04 -130.00 1.08E-04 -73.68 6.35 4.43E-05 -140.02 9.55E-05 129.76 1.35E-04 -89.87 6.26E-05 0.13 9.88E-05 -119.03 1.11E-04 -68.83 7.62 4.20E-05 -120.00 9.62E-05 130.91 1.38E-04 -80.28 5.54E-05 9.72 9.39E-05 -108.44 1.15E-04 -63.42 8.89 4.62E-05 -100.88 9.45E-05 131.49 1.40E-04 -70.92 4.93E-05 19.08 8.94E-05 -97.93 1.19E-04 -57.32 10.16 5.55E-05 -87.03 9.00E-05 131.95 1.43E-04 -61.44 4.40E-05 28.56 8.52E-05 -87.26 1.23E-04 -50.38 11.43 6.73E-05 -78.29 8.21E-05 132.65 1.45E-04 -51.56 3.92E-05 38.44 8.09E-05 -76.20 1.26E-04 -42.49 12.70 7.90E-05 -73.00 7.01E-05 134.08 1.45E-04 -41.15 3.47E-05 48.85 7.63E-05 -64.65 1.28E-04 -33.67 13.97 8.81E-05 -69.84 5.43E-05 137.17 1.43E-04 -30.29 3.04E-05 59.71 7.08E-05 -52.69 1.28E-04 -24.06 15.24 9.23E-05 -67.99 3.65E-05 144.22 1.38E-04 -19.23 2.61E-05 70.77 6.44E-05 -40.60 1.25E-04 -14.02 16.51 9.07E-05 -66.97 2.04E-05 163.30 1.30E-04 -8.41 2.19E-05 81.59 5.73E-05 -28.81 1.18E-04 -4.01 17.78 8.42E-05 -66.48 1.31E-05 -145.53 1.19E-04 1.73 1.81E-05 -88.27 4.99E-05 -17.76 1.10E-04 5.46 19.05 7.47E-05 -66.35 1.76E-05 -103.41 1.08E-04 10.87 1.48E-05 -79.13 4.28E-05 -7.77 9.98E-05 14.06 20.32 6.43E-05 -66.44 2.34E-05 -88.86 9.60E-05 18.87 1.19E-05 -71.13 3.64E-05 1.04 8.97E-05 21.62 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 8 LINETAKO SAILA DATA 1990.11.24 SAIOTARAKO E11 LINEA 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 0.00 KONFIGURAZIO ORIGINALA INDUKZIO MAGNETIKOA LURRETIK 15.24 M-RA DIST. INDUK.HORIZONTALA INDUK.BERTIKALA INDUK.MAXIMOA INDUK.MINIMOA UNEKO INDUK. INDUK. 90 G GEROAGO MOD.TESLA ARG.G MOD.TESLA ARG.G MAG.TESLA DIR.G MAG.TESLA DIR.G MAG.TESLA DIR.G MAG.TESLA DIR.G -7.62 6.85E-10 119.99 1.85E-04 40.89 2.62E-04 90.00 9.52E-10 0.00 1.98E-04 90.00 1.71E-04 -90.00 -6.35 6.02E-10 124.71 1.88E-04 35.81 2.66E-04 90.00 8.51E-10 0.00 2.16E-04 90.00 1.56E-04 -90.00 -5.08 5.23E-10 130.90 2.05E-04 29.99 2.89E-04 -90.00 7.27E-10 0.00 2.51E-04 90.00 1.45E-04 -90.00 -3.81 4.53E-10 139.10 2.44E-04 23.41 3.45E-04 -90.00 5.78E-10 0.00 3.17E-04 90.00 1.37E-04 -90.00 -2.54 3.96E-10 149.99 3.37E-04 16.10 4.77E-04 -90.00 4.03E-10 0.00 4.58E-04 90.00 1.32E-04 -90.00 -1.27 3.57E-10 163.92 6.41E-04 8.21 9.06E-04 -90.00 2.08E-10 0.00 8.97E-04 90.00 1.29E-04 -90.00 0.00 X= 0.00 ETA Y= 15.24-RAKO EMAITZAK EZ DIRA ESANGURATSUAK 1.27 3.57E-10 -163.92 6.41E-04 171.79 9.06E-04 90.00 2.08E-10 0.00 8.97E-04 -90.00 1.29E-04 -90.00 2.54 3.96E-10 -149.99 3.37E-04 163.90 4.77E-04 90.00 4.03E-10 0.00 4.58E-04 -90.00 1.32E-04 -90.00 3.81 4.53E-10 -139.10 2.44E-04 156.59 3.45E-04 90.00 5.78E-10 0.00 3.17E-04 -90.00 1.37E-04 -90.00 5.08 5.23E-10 -130.89 2.05E-04 150.01 2.89E-04 90.00 7.27E-10 0.00 2.51E-04 -90.00 1.45E-04 -90.00 6.35 6.02E-10 -124.71 1.88E-04 144.19 2.66E-04 -90.00 8.51E-10 0.00 2.16E-04 -90.00 1.56E-04 -90.00 7.62 6.85E-10 -119.99 1.85E-04 139.11 2.62E-04 -90.00 9.51E-10 0.00 1.98E-04 -90.00 1.71E-04 -90.00 8.89 7.72E-10 -116.32 1.94E-04 134.71 2.74E-04 -90.00 1.03E-09 0.00 1.93E-04 -90.00 1.95E-04 -90.00 10.16 8.62E-10 -113.40 2.16E-04 130.90 3.06E-04 -90.00 1.10E-09 0.00 2.00E-04 -90.00 2.31E-04 -90.00 11.43 9.54E-10 -111.04 2.62E-04 127.59 3.71E-04 -90.00 1.15E-09 0.00 2.26E-04 -90.00 2.94E-04 -90.00 12.70 1.05E-09 -109.09 3.62E-04 124.72 5.12E-04 -90.00 1.19E-09 0.00 2.92E-04 -90.00 4.21E-04 -90.00 13.97 1.14E-09 -107.46 6.73E-04 122.21 9.51E-04 -90.00 1.23E-09 0.00 5.07E-04 -90.00 8.05E-04 -90.00 15.24 X= 15.24 ETA Y= 15.24-RAKO EMAITZAK EZ DIRA ESANGURATSUAK 16.51 1.33E-09 -104.90 5.93E-04 -61.95 8.39E-04 90.00 1.28E-09 0.00 3.95E-04 90.00 7.41E-04 90.00 17.78 1.43E-09 -103.87 2.81E-04 -63.67 3.97E-04 90.00 1.30E-09 0.00 1.76E-04 90.00 3.56E-04 90.00 19.05 1.52E-09 -102.97 1.78E-04 -65.21 2.52E-04 90.00 1.32E-09 0.00 1.06E-04 90.00 2.29E-04 90.00 20.32 1.62E-09 -102.19 1.27E-04 -66.59 1.80E-04 90.00 1.33E-09 0.00 7.16E-05 90.00 1.65E-04 90.00 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 9 LINETAKO SAILA DATA 1990.11.24 SAIOTARAKO E12 LINEA 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 98765432.10 **************** SARRERAKO DATUAK, AZTERTUTAKO LINEAREN KARAKTERISTIKAK **************** EROA FNCY RHO PK ZA EE EM PL XA XG NX YA YG NY 3 0. 0.00 1 0 1 0 0 -7.62 1.27 22 0.00 3.81 0 EROA BGE ERR ZEN SOR.D ZER X Y1 Y2 INT KA FAS G TEN KV PHAS G 1 1.37 1.76 4 45.72 0 -15.24 15.24 15.24 4.00 -120.00 765.00 -120.00 2 1.37 1.76 4 45.72 0 0.00 15.24 15.24 4.00 0.00 765.00 0.00 3 1.37 1.76 4 45.72 0 15.24 15.24 15.24 4.00 120.00 765.00 120.00 KONFIGURAZIO ORIGINALA MAXWELL-EN POTENTZIAL KOEFIZIENTEAK, ( METRO FARADIOKO ) 1 2 3 1 0.8869516E+11 0.1448494E+11 0.6238324E+10 2 0.1448494E+11 0.8869516E+11 0.1448494E+11 3 0.6238324E+10 0.1448494E+11 0.8869516E+11 KONFIGURAZIO ORIGINALA KAPAZITATEAK ( FARADIO METROKO ) 1 2 3 1 0.1160687E-10 -0.1810501E-11 -0.5206870E-12 2 -0.1810501E-11 0.1186592E-10 -0.1810501E-11 3 -0.5206870E-12 -0.1810501E-11 0.1160687E-10 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 10 LINETAKO SAILA DATA 1990.11.24 SAIOTARAKO E12 LINEA 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 98765432.10 KONFIGURAZIO ORIGINALA POTENTZIAL GRADIENTEA EROALEETAN EROALE KARGA Q/M BB-GR KV/CM GRMAX KV/CM 1 0.56627846E-05 14.48694E+00 16.85162E+00 2 0.60405068E-05 15.45326E+00 17.97567E+00 3 0.56627846E-05 14.48694E+00 16.85162E+00 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 11 LINETAKO SAILA DATA 1990.11.24 SAIOTARAKO E12 LINEA 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 98765432.10 KONFIGURAZIO ORIGINALA EREMU ELEKTRIKOA LURRETIK 0.00 M-RA DIST. EREMU HORIZONTALA EREMU BERTIKALA EREMU MAXIMOA EREMU MINIMOA UNEKO EREMUA EREMUA 90 G GEROAGO MOD.KV/M ARG.G MOD.KV/M ARG.G MAG.KV/M DIR.G MAG.KV/M DIR.G MAG.KV/M DIR.G MAG.KV/M DIR.G -7.62 0.00E+00 0.00 6.13E+00 118.40 8.67E+00 90.00 0.00E+00 0.00 4.12E+00 -90.00 7.63E+00 -90.00 -6.35 0.00E+00 0.00 5.97E+00 130.59 8.44E+00 90.00 0.00E+00 0.00 5.49E+00 -90.00 6.41E+00 -90.00 -5.08 0.00E+00 0.00 6.00E+00 142.63 8.49E+00 90.00 0.00E+00 0.00 6.74E+00 -90.00 5.15E+00 -90.00 -3.81 0.00E+00 0.00 6.17E+00 153.65 8.72E+00 90.00 0.00E+00 0.00 7.81E+00 -90.00 3.87E+00 -90.00 -2.54 0.00E+00 0.00 6.37E+00 163.35 9.01E+00 90.00 0.00E+00 0.00 8.64E+00 -90.00 2.58E+00 -90.00 -1.27 0.00E+00 0.00 6.54E+00 171.97 9.24E+00 90.00 0.00E+00 0.00 9.15E+00 -90.00 1.29E+00 -90.00 0.00 0.00E+00 0.00 6.60E+00 180.00 9.33E+00 90.00 0.00E+00 0.00 9.33E+00 -90.00 2.37E-07 -90.00 1.27 0.00E+00 0.00 6.54E+00 -171.97 9.24E+00 90.00 0.00E+00 0.00 9.15E+00 -90.00 1.29E+00 90.00 2.54 0.00E+00 0.00 6.37E+00 -163.35 9.01E+00 90.00 0.00E+00 0.00 8.64E+00 -90.00 2.58E+00 90.00 3.81 0.00E+00 0.00 6.17E+00 -153.65 8.72E+00 90.00 0.00E+00 0.00 7.81E+00 -90.00 3.87E+00 90.00 5.08 0.00E+00 0.00 6.00E+00 -142.63 8.49E+00 90.00 0.00E+00 0.00 6.74E+00 -90.00 5.15E+00 90.00 6.35 0.00E+00 0.00 5.97E+00 -130.59 8.44E+00 90.00 0.00E+00 0.00 5.49E+00 -90.00 6.41E+00 90.00 7.62 0.00E+00 0.00 6.13E+00 -118.40 8.67E+00 90.00 0.00E+00 0.00 4.12E+00 -90.00 7.63E+00 90.00 8.89 0.00E+00 0.00 6.50E+00 -107.19 9.20E+00 90.00 0.00E+00 0.00 2.72E+00 -90.00 8.79E+00 90.00 10.16 0.00E+00 0.00 7.02E+00 -97.71 9.93E+00 90.00 0.00E+00 0.00 1.33E+00 -90.00 9.84E+00 90.00 11.43 0.00E+00 0.00 7.62E+00 -90.17 1.08E+01 90.00 0.00E+00 0.00 3.21E-02 -90.00 1.08E+01 90.00 12.70 0.00E+00 0.00 8.19E+00 -84.37 1.16E+01 90.00 0.00E+00 0.00 1.14E+00 90.00 1.15E+01 90.00 13.97 0.00E+00 0.00 8.67E+00 -79.99 1.23E+01 90.00 0.00E+00 0.00 2.13E+00 90.00 1.21E+01 90.00 15.24 0.00E+00 0.00 9.01E+00 -76.70 1.27E+01 90.00 0.00E+00 0.00 2.93E+00 90.00 1.24E+01 90.00 16.51 0.00E+00 0.00 9.18E+00 -74.24 1.30E+01 90.00 0.00E+00 0.00 3.52E+00 90.00 1.25E+01 90.00 17.78 0.00E+00 0.00 9.17E+00 -72.42 1.30E+01 90.00 0.00E+00 0.00 3.92E+00 90.00 1.24E+01 90.00 19.05 0.00E+00 0.00 8.99E+00 -71.06 1.27E+01 90.00 0.00E+00 0.00 4.13E+00 90.00 1.20E+01 90.00 20.32 0.00E+00 0.00 8.68E+00 -70.07 1.23E+01 90.00 0.00E+00 0.00 4.18E+00 90.00 1.15E+01 90.00 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 12 LINETAKO SAILA DATA 1990.11.24 SAIOTARAKO E13 LINEA (datu ez egokiekin) 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 10765012.00 **************** SARRERAKO DATUAK, AZTERTUTAKO LINEAREN KARAKTERISTIKAK **************** EROA FNCY RHO PK ZA EE EM PL XA XG NX YA YG NY 3 0. 0.00 0 0 0 0 0 -7.62 1.27 22 0.00 3.81 0 EROA BGE ERR ZEN SOR.D ZER X Y1 Y2 INT KA FAS G TEN KV PHAS G 1 1.37 1.76 4 45.72 0 -1.52 1.52 1.52 0.00 -1.20 0.76 -1.20 2 1.37 1.76 4 45.72 0 0.00 1.52 1.52 0.00 0.00 0.76 0.00 3 1.37 1.76 4 45.72 0 1.52 1.52 1.52 0.00 1.20 0.76 1.20 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 13 LINETAKO SAILA DATA 1990.11.24 SAIOTARAKO E13 LINEA (datu ez egokiekin) 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 10765012.00 KONFIGURAZIO ORIGINALA POTENTZIAL GRADIENTEA EROALEETAN EROALE KARGA Q/M BB-GR KV/CM GRMAX KV/CM 1 0.68676940E-08 17.56943E-03 20.43726E-03 2 0.51392806E-08 13.14768E-03 15.29375E-03 3 0.68676935E-08 17.56943E-03 20.43726E-03 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 14 LINETAKO SAILA DATA 1990.11.24 SAIOTARAKO E14 LINEA 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 98765432.10 **************** SARRERAKO DATUAK, AZTERTUTAKO LINEAREN KARAKTERISTIKAK **************** EROA FNCY RHO PK ZA EE EM PL XA XG NX YA YG NY 5 0. 0.00 0 0 1 1 0 -7.62 1.27 22 0.00 3.81 0 EROA BGE ERR ZEN SOR.D ZER X Y1 Y2 INT KA FAS G TEN KV PHAS G 1 1.37 1.76 4 45.72 0 -15.24 15.24 15.24 4.00 -120.00 765.00 -120.00 2 1.37 1.76 4 45.72 0 0.00 15.24 15.24 4.00 0.00 765.00 0.00 3 1.37 1.76 4 45.72 0 15.24 15.24 15.24 4.00 120.00 765.00 120.00 4 0.60 0.80 1 0.00 0 -10.00 24.00 24.00 0.00 0.00 0.00 0.00 5 0.60 0.80 1 0.00 0 10.00 24.00 24.00 0.00 0.00 0.00 0.00 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 15 LINETAKO SAILA DATA 1990.11.24 SAIOTARAKO E14 LINEA 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 98765432.10 KONFIGURAZIO ORIGINALA POTENTZIAL GRADIENTEA EROALEETAN EROALE KARGA Q/M BB-GR KV/CM GRMAX KV/CM 1 0.57220464E-05 14.63855E+00 17.02798E+00 2 0.60613634E-05 15.50662E+00 18.03774E+00 3 0.57220464E-05 14.63855E+00 17.02798E+00 4 0.49029211E-06 11.03157E+00 11.03157E+00 5 0.49029217E-06 11.03157E+00 11.03157E+00 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 16 LINETAKO SAILA DATA 1990.11.24 SAIOTARAKO E14 LINEA 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 98765432.10 KONFIGURAZIO ORIGINALA EREMU ELEKTRIKOA LURRETIK 0.00 M-RA DIST. EREMU HORIZONTALA EREMU BERTIKALA EREMU MAXIMOA EREMU MINIMOA UNEKO EREMUA EREMUA 90 G GEROAGO MOD.KV/M ARG.G MOD.KV/M ARG.G MAG.KV/M DIR.G MAG.KV/M DIR.G MAG.KV/M DIR.G MAG.KV/M DIR.G -7.62 0.00E+00 0.00 5.97E+00 118.59 8.45E+00 90.00 0.00E+00 0.00 4.04E+00 -90.00 7.42E+00 -90.00 -6.35 0.00E+00 0.00 5.83E+00 130.99 8.24E+00 90.00 0.00E+00 0.00 5.41E+00 -90.00 6.22E+00 -90.00 -5.08 0.00E+00 0.00 5.89E+00 143.14 8.32E+00 90.00 0.00E+00 0.00 6.66E+00 -90.00 4.99E+00 -90.00 -3.81 0.00E+00 0.00 6.07E+00 154.13 8.59E+00 90.00 0.00E+00 0.00 7.73E+00 -90.00 3.75E+00 -90.00 -2.54 0.00E+00 0.00 6.30E+00 163.71 8.91E+00 90.00 0.00E+00 0.00 8.55E+00 -90.00 2.50E+00 -90.00 -1.27 0.00E+00 0.00 6.47E+00 172.16 9.15E+00 90.00 0.00E+00 0.00 9.07E+00 -90.00 1.25E+00 -90.00 0.00 0.00E+00 0.00 6.54E+00 180.00 9.25E+00 90.00 0.00E+00 0.00 9.25E+00 -90.00 9.36E-07 -90.00 1.27 0.00E+00 0.00 6.47E+00 -172.16 9.15E+00 90.00 0.00E+00 0.00 9.07E+00 -90.00 1.25E+00 90.00 2.54 0.00E+00 0.00 6.30E+00 -163.71 8.91E+00 90.00 0.00E+00 0.00 8.55E+00 -90.00 2.50E+00 90.00 3.81 0.00E+00 0.00 6.07E+00 -154.13 8.59E+00 90.00 0.00E+00 0.00 7.73E+00 -90.00 3.75E+00 90.00 5.08 0.00E+00 0.00 5.89E+00 -143.14 8.32E+00 90.00 0.00E+00 0.00 6.66E+00 -90.00 4.99E+00 90.00 6.35 0.00E+00 0.00 5.83E+00 -130.99 8.24E+00 90.00 0.00E+00 0.00 5.41E+00 -90.00 6.22E+00 90.00 7.62 0.00E+00 0.00 5.97E+00 -118.59 8.45E+00 90.00 0.00E+00 0.00 4.04E+00 -90.00 7.42E+00 90.00 8.89 0.00E+00 0.00 6.33E+00 -107.12 8.95E+00 90.00 0.00E+00 0.00 2.64E+00 -90.00 8.55E+00 90.00 10.16 0.00E+00 0.00 6.84E+00 -97.44 9.68E+00 90.00 0.00E+00 0.00 1.25E+00 -90.00 9.60E+00 90.00 11.43 0.00E+00 0.00 7.43E+00 -89.75 1.05E+01 90.00 0.00E+00 0.00 4.61E-02 90.00 1.05E+01 90.00 12.70 0.00E+00 0.00 8.01E+00 -83.86 1.13E+01 90.00 0.00E+00 0.00 1.21E+00 90.00 1.13E+01 90.00 13.97 0.00E+00 0.00 8.49E+00 -79.42 1.20E+01 90.00 0.00E+00 0.00 2.21E+00 90.00 1.18E+01 90.00 15.24 0.00E+00 0.00 8.84E+00 -76.10 1.25E+01 90.00 0.00E+00 0.00 3.00E+00 90.00 1.21E+01 90.00 16.51 0.00E+00 0.00 9.01E+00 -73.62 1.27E+01 90.00 0.00E+00 0.00 3.59E+00 90.00 1.22E+01 90.00 17.78 0.00E+00 0.00 9.00E+00 -71.76 1.27E+01 90.00 0.00E+00 0.00 3.98E+00 90.00 1.21E+01 90.00 19.05 0.00E+00 0.00 8.83E+00 -70.38 1.25E+01 90.00 0.00E+00 0.00 4.19E+00 90.00 1.18E+01 90.00 20.32 0.00E+00 0.00 8.52E+00 -69.36 1.21E+01 90.00 0.00E+00 0.00 4.25E+00 90.00 1.13E+01 90.00 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 17 LINETAKO SAILA DATA 1990.11.24 SAIOTARAKO E14 LINEA 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 98765432.10 KONFIGURAZIO ORIGINALA INDUKZIO MAGNETIKOA LURRETIK 0.00 M-RA DIST. INDUK.HORIZONTALA INDUK.BERTIKALA INDUK.MAXIMOA INDUK.MINIMOA UNEKO INDUK. INDUK. 90 G GEROAGO MOD.TESLA ARG.G MOD.TESLA ARG.G MAG.TESLA DIR.G MAG.TESLA DIR.G MAG.TESLA DIR.G MAG.TESLA DIR.G -7.62 2.58E-05 120.00 4.37E-05 63.65 6.58E-05 67.37 2.85E-05 -22.63 3.29E-05 123.69 6.38E-05 -119.77 -6.35 2.50E-05 131.13 4.48E-05 66.74 6.57E-05 72.54 3.07E-05 -17.46 3.41E-05 132.85 6.40E-05 -114.54 -5.08 2.48E-05 142.41 4.54E-05 70.36 6.54E-05 77.22 3.27E-05 -12.78 3.52E-05 142.13 6.41E-05 -109.45 -3.81 2.51E-05 153.08 4.56E-05 74.56 6.50E-05 81.30 3.45E-05 -8.70 3.60E-05 151.49 6.42E-05 -104.48 -2.54 2.56E-05 162.80 4.56E-05 79.31 6.46E-05 84.72 3.59E-05 -5.28 3.66E-05 160.94 6.42E-05 -99.60 -1.27 2.61E-05 171.64 4.55E-05 84.53 6.44E-05 87.54 3.68E-05 -2.46 3.70E-05 170.46 6.42E-05 -94.78 0.00 2.62E-05 -180.00 4.54E-05 90.00 6.42E-05 90.00 3.71E-05 0.00 3.71E-05 -180.00 6.42E-05 -90.00 1.27 2.61E-05 -171.64 4.55E-05 95.47 6.44E-05 -87.54 3.68E-05 2.46 3.70E-05 -170.46 6.42E-05 -85.22 2.54 2.56E-05 -162.80 4.56E-05 100.69 6.46E-05 -84.72 3.59E-05 5.28 3.66E-05 -160.94 6.42E-05 -80.40 3.81 2.51E-05 -153.08 4.56E-05 105.44 6.50E-05 -81.30 3.45E-05 8.70 3.60E-05 -151.49 6.42E-05 -75.52 5.08 2.48E-05 -142.41 4.54E-05 109.64 6.54E-05 -77.22 3.27E-05 12.78 3.52E-05 -142.13 6.41E-05 -70.55 6.35 2.50E-05 -131.13 4.48E-05 113.26 6.57E-05 -72.54 3.07E-05 17.46 3.41E-05 -132.85 6.40E-05 -65.46 7.62 2.58E-05 -120.00 4.37E-05 116.35 6.58E-05 -67.37 2.85E-05 22.63 3.29E-05 -123.69 6.38E-05 -60.23 8.89 2.74E-05 -109.88 4.19E-05 119.01 6.57E-05 -61.81 2.63E-05 28.19 3.16E-05 -114.64 6.33E-05 -54.87 10.16 2.95E-05 -101.30 3.94E-05 121.37 6.53E-05 -55.96 2.41E-05 34.04 3.01E-05 -105.71 6.27E-05 -49.37 11.43 3.17E-05 -94.40 3.63E-05 123.56 6.45E-05 -49.90 2.19E-05 40.10 2.86E-05 -96.91 6.19E-05 -43.75 12.70 3.38E-05 -89.02 3.26E-05 125.75 6.34E-05 -43.71 1.98E-05 46.29 2.69E-05 -88.27 6.07E-05 -38.04 13.97 3.56E-05 -84.91 2.84E-05 128.12 6.19E-05 -37.48 1.78E-05 52.52 2.52E-05 -79.81 5.92E-05 -32.28 15.24 3.67E-05 -81.79 2.40E-05 130.94 6.00E-05 -31.26 1.59E-05 58.74 2.35E-05 -71.57 5.75E-05 -26.52 16.51 3.73E-05 -79.44 1.96E-05 134.61 5.78E-05 -25.13 1.41E-05 64.87 2.17E-05 -63.59 5.54E-05 -20.83 17.78 3.71E-05 -77.69 1.53E-05 139.77 5.54E-05 -19.16 1.25E-05 70.84 2.00E-05 -55.92 5.31E-05 -15.26 19.05 3.63E-05 -76.39 1.15E-05 147.63 5.27E-05 -13.39 1.10E-05 76.61 1.83E-05 -48.59 5.07E-05 -9.87 20.32 3.50E-05 -75.44 8.30E-06 160.37 4.99E-05 -7.89 9.62E-06 82.11 1.66E-05 -41.63 4.81E-05 -4.71 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 1 LINETAKO SAILA DATA 2013-10-25 EPRI Tansmission line ref. book 345 kV & above, 214 orr.1145.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 0.00 **************** SARRERAKO DATUAK, AZTERTUTAKO LINEAREN KARAKTERISTIKAK **************** EROA FNCY RHO PK ZA EE EM PL XA XG NX YA YG NY 5 0. 0.00 0 1 0 0 1 -4.00 2.00 100 0.00 1.50 1 EROA BGE ERR ZEN SOR.D ZER X Y1 Y2 INT KA FAS G TEN KV PHAS G 1 0.00 2.00 8 100.00 1 -18.50 22.00 22.00 4.00 -120.00 1145.00 -120.00 2 0.00 2.00 8 100.00 1 0.00 22.00 22.00 4.00 0.00 1145.00 0.00 3 0.00 2.00 8 100.00 1 18.50 22.00 22.00 4.00 120.00 1145.00 120.00 4 0.00 1.25 1 0.00 0 -15.25 35.00 35.00 0.00 0.00 0.00 0.00 5 0.00 1.25 1 0.00 0 15.25 35.00 35.00 0.00 0.00 0.00 0.00 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 2 LINETAKO SAILA DATA 2013-10-25 EPRI Tansmission line ref. book 345 kV & above, 214 orr.1145.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 0.00 KONFIGURAZIO ORIGINALA POTENTZIAL GRADIENTEA EROALEETAN EROALE KARGA Q/M BB-GR KV/CM GRMAX KV/CM 1 0.95635423E-05 10.75899E+00 13.77150E+00 2 0.10211111E-04 11.48750E+00 14.70400E+00 3 0.95635423E-05 10.75899E+00 13.77150E+00 4 0.85288104E-06 12.28149E+00 12.28149E+00 5 0.85288099E-06 12.28149E+00 12.28149E+00 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 3 LINETAKO SAILA DATA 2013-10-25 EPRI Tansmission line ref. book 345 kV & above, 214 orr.1145.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 0.00 KONFIGURAZIO ORIGINALA 4 EROALEA (LUR KABLEA) EZ DA KONTUAN HARTZEN EROALE HEZEKO KASUAN 5 EROALEA (LUR KABLEA) EZ DA KONTUAN HARTZEN EROALE HEZEKO KASUAN PRESIO AKUSTIKOAREN ZEHARKAKO PROFILA, LURRETIK 0.00 M-RA N/M2 ETA 20 MICRON/M2-REN GAINEKO DB-TAN DIST. ******* BANDA ZABALEKO ZARATA ALEATORIOAREN MAILA ******* 100 HZ-EKO ZARATAREN MAILA ** EURITE GOGORRAK *** **** EROALE HEZEAK **** **** EURITE GOGORRAK **** N/M2 DB(A) N/M2 DB(A) N/M2 DB -4.00 2.69E-02 62.58 1.50E-02 57.51 1.21E-01 75.62 -2.00 2.70E-02 62.61 1.51E-02 57.55 5.66E-02 69.04 0.00 2.71E-02 62.63 1.51E-02 57.56 4.07E-02 66.18 2.00 2.70E-02 62.61 1.51E-02 57.55 1.31E-01 76.36 4.00 2.69E-02 62.58 1.50E-02 57.51 3.55E-02 64.97 6.00 2.68E-02 62.53 1.49E-02 57.44 8.22E-02 72.28 8.00 2.66E-02 62.46 1.47E-02 57.35 7.28E-02 71.22 10.00 2.63E-02 62.38 1.46E-02 57.24 1.16E-01 75.25 12.00 2.60E-02 62.27 1.43E-02 57.11 4.64E-02 67.32 14.00 2.56E-02 62.16 1.41E-02 56.97 4.94E-02 67.86 16.00 2.53E-02 62.03 1.39E-02 56.82 8.90E-02 72.97 18.00 2.49E-02 61.89 1.36E-02 56.65 2.43E-02 61.70 20.00 2.44E-02 61.73 1.33E-02 56.47 1.07E-01 74.57 22.00 2.39E-02 61.56 1.30E-02 56.27 8.10E-02 72.15 24.00 2.34E-02 61.37 1.27E-02 56.07 3.44E-02 64.72 26.00 2.29E-02 61.18 1.24E-02 55.86 8.64E-02 72.71 28.00 2.24E-02 60.97 1.21E-02 55.65 7.61E-02 71.61 30.00 2.18E-02 60.76 1.18E-02 55.43 3.47E-02 64.79 32.00 2.13E-02 60.54 1.15E-02 55.20 8.02E-03 52.06 34.00 2.07E-02 60.31 1.12E-02 54.97 2.89E-02 63.21 36.00 2.02E-02 60.09 1.09E-02 54.74 4.14E-02 66.32 38.00 1.97E-02 59.86 1.06E-02 54.52 4.85E-02 67.69 40.00 1.92E-02 59.63 1.04E-02 54.29 5.21E-02 68.32 42.00 1.87E-02 59.41 1.01E-02 54.07 5.23E-02 68.35 44.00 1.82E-02 59.18 9.85E-03 53.84 4.93E-02 67.83 46.00 1.78E-02 58.96 9.60E-03 53.62 4.37E-02 66.78 48.00 1.73E-02 58.75 9.36E-03 53.41 3.65E-02 65.23 50.00 1.69E-02 58.53 9.14E-03 53.20 2.87E-02 63.13 52.00 1.65E-02 58.32 8.92E-03 52.99 2.11E-02 60.45 54.00 1.61E-02 58.11 8.71E-03 52.78 1.45E-02 57.21 56.00 1.57E-02 57.91 8.51E-03 52.58 1.03E-02 54.23 58.00 1.54E-02 57.70 8.32E-03 52.38 1.01E-02 54.03 60.00 1.50E-02 57.51 8.13E-03 52.18 1.28E-02 56.15 62.00 1.47E-02 57.31 7.95E-03 51.99 1.64E-02 58.28 64.00 1.44E-02 57.12 7.78E-03 51.80 1.98E-02 59.92 66.00 1.40E-02 56.93 7.61E-03 51.61 2.28E-02 61.14 68.00 1.37E-02 56.74 7.46E-03 51.43 2.53E-02 62.05 70.00 1.35E-02 56.56 7.30E-03 51.25 2.74E-02 62.74 72.00 1.32E-02 56.38 7.15E-03 51.07 2.91E-02 63.26 74.00 1.29E-02 56.20 7.01E-03 50.89 3.04E-02 63.65 76.00 1.27E-02 56.03 6.87E-03 50.72 3.15E-02 63.93 78.00 1.24E-02 55.86 6.74E-03 50.55 3.22E-02 64.14 80.00 1.22E-02 55.69 6.61E-03 50.38 3.28E-02 64.29 82.00 1.19E-02 55.52 6.48E-03 50.21 3.32E-02 64.39 84.00 1.17E-02 55.35 6.36E-03 50.05 3.34E-02 64.45 86.00 1.15E-02 55.19 6.24E-03 49.89 3.35E-02 64.47 88.00 1.13E-02 55.03 6.13E-03 49.73 3.34E-02 64.47 90.00 1.11E-02 54.87 6.02E-03 49.57 3.33E-02 64.44 92.00 1.09E-02 54.71 5.91E-03 49.41 3.32E-02 64.39 94.00 1.07E-02 54.56 5.81E-03 49.26 3.29E-02 64.33 96.00 1.05E-02 54.40 5.71E-03 49.11 3.27E-02 64.26 98.00 1.03E-02 54.25 5.61E-03 48.95 3.23E-02 64.18 100.00 1.01E-02 54.10 5.51E-03 48.81 3.20E-02 64.08 102.00 9.97E-03 53.95 5.42E-03 48.66 3.16E-02 63.98 104.00 9.80E-03 53.80 5.33E-03 48.51 3.13E-02 63.88 106.00 9.64E-03 53.66 5.24E-03 48.37 3.09E-02 63.77 108.00 9.48E-03 53.51 5.15E-03 48.22 3.05E-02 63.65 110.00 9.32E-03 53.37 5.07E-03 48.08 3.00E-02 63.54 112.00 9.17E-03 53.23 4.99E-03 47.94 2.96E-02 63.42 114.00 9.03E-03 53.09 4.91E-03 47.80 2.92E-02 63.29 116.00 8.88E-03 52.95 4.83E-03 47.66 2.88E-02 63.17 118.00 8.74E-03 52.81 4.76E-03 47.52 2.84E-02 63.05 120.00 8.61E-03 52.67 4.68E-03 47.39 2.80E-02 62.92 122.00 8.47E-03 52.54 4.61E-03 47.25 2.76E-02 62.80 124.00 8.34E-03 52.40 4.54E-03 47.12 2.72E-02 62.67 126.00 8.21E-03 52.27 4.47E-03 46.98 2.68E-02 62.55 128.00 8.09E-03 52.14 4.40E-03 46.85 2.64E-02 62.42 130.00 7.97E-03 52.01 4.34E-03 46.72 2.61E-02 62.30 132.00 7.85E-03 51.88 4.27E-03 46.59 2.57E-02 62.17 134.00 7.73E-03 51.75 4.21E-03 46.46 2.53E-02 62.05 136.00 7.62E-03 51.62 4.15E-03 46.33 2.50E-02 61.93 138.00 7.51E-03 51.49 4.09E-03 46.21 2.46E-02 61.81 140.00 7.40E-03 51.36 4.03E-03 46.08 2.43E-02 61.69 142.00 7.29E-03 51.24 3.97E-03 45.96 2.39E-02 61.57 144.00 7.19E-03 51.11 3.91E-03 45.83 2.36E-02 61.45 146.00 7.09E-03 50.99 3.86E-03 45.71 2.33E-02 61.33 148.00 6.99E-03 50.87 3.80E-03 45.58 2.30E-02 61.21 150.00 6.89E-03 50.74 3.75E-03 45.46 2.27E-02 61.10 152.00 6.79E-03 50.62 3.70E-03 45.34 2.24E-02 60.98 154.00 6.70E-03 50.50 3.65E-03 45.22 2.21E-02 60.87 156.00 6.61E-03 50.38 3.60E-03 45.10 2.18E-02 60.75 158.00 6.52E-03 50.26 3.55E-03 44.98 2.15E-02 60.64 160.00 6.43E-03 50.14 3.50E-03 44.86 2.13E-02 60.53 162.00 6.34E-03 50.02 3.45E-03 44.74 2.10E-02 60.42 164.00 6.25E-03 49.90 3.41E-03 44.62 2.07E-02 60.32 166.00 6.17E-03 49.79 3.36E-03 44.51 2.05E-02 60.21 168.00 6.09E-03 49.67 3.32E-03 44.39 2.02E-02 60.10 170.00 6.01E-03 49.55 3.27E-03 44.28 2.00E-02 60.00 172.00 5.93E-03 49.44 3.23E-03 44.16 1.98E-02 59.89 174.00 5.85E-03 49.32 3.19E-03 44.05 1.95E-02 59.79 176.00 5.77E-03 49.21 3.14E-03 43.93 1.93E-02 59.69 178.00 5.70E-03 49.09 3.10E-03 43.82 1.91E-02 59.59 180.00 5.62E-03 48.98 3.06E-03 43.70 1.89E-02 59.49 182.00 5.55E-03 48.87 3.02E-03 43.59 1.86E-02 59.39 184.00 5.48E-03 48.76 2.99E-03 43.48 1.84E-02 59.29 186.00 5.41E-03 48.64 2.95E-03 43.37 1.82E-02 59.20 188.00 5.34E-03 48.53 2.91E-03 43.26 1.80E-02 59.10 190.00 5.27E-03 48.42 2.87E-03 43.15 1.78E-02 59.00 192.00 5.21E-03 48.31 2.84E-03 43.04 1.76E-02 58.91 194.00 5.14E-03 48.20 2.80E-03 42.93 1.75E-02 58.82 196.00 5.08E-03 48.09 2.77E-03 42.82 1.73E-02 58.73 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 4 LINETAKO SAILA DATA 2013-10-25 EPRI Tansmission line ref. book 345 kV & above, 214 orr.1145.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 0.00 KONFIGURAZIO ORIGINALA 4 EROALEA (LUR KABLEA) EZ DA KONTUAN HARTZEN EROALE HEZEKO KASUAN 5 EROALEA (LUR KABLEA) EZ DA KONTUAN HARTZEN EROALE HEZEKO KASUAN PRESIO AKUSTIKOAREN ZEHARKAKO PROFILA, LURRETIK 1.50 M-RA N/M2 ETA 20 MICRON/M2-REN GAINEKO DB-TAN DIST. ******* BANDA ZABALEKO ZARATA ALEATORIOAREN MAILA ******* 100 HZ-EKO ZARATAREN MAILA ** EURITE GOGORRAK *** **** EROALE HEZEAK **** **** EURITE GOGORRAK **** N/M2 DB(A) N/M2 DB(A) N/M2 DB -4.00 2.78E-02 62.87 1.56E-02 57.81 8.82E-02 72.89 -2.00 2.80E-02 62.91 1.56E-02 57.86 5.99E-02 69.52 0.00 2.80E-02 62.92 1.57E-02 57.88 5.03E-02 68.01 2.00 2.80E-02 62.91 1.56E-02 57.86 9.64E-02 73.66 4.00 2.78E-02 62.87 1.56E-02 57.81 3.66E-02 65.25 6.00 2.77E-02 62.82 1.54E-02 57.74 8.08E-02 72.13 8.00 2.74E-02 62.74 1.52E-02 57.64 4.53E-02 67.09 10.00 2.71E-02 62.65 1.50E-02 57.52 7.72E-02 71.74 12.00 2.68E-02 62.54 1.48E-02 57.38 5.05E-02 68.04 14.00 2.64E-02 62.42 1.45E-02 57.23 5.17E-02 68.24 16.00 2.60E-02 62.28 1.43E-02 57.06 6.60E-02 70.37 18.00 2.56E-02 62.13 1.40E-02 56.88 1.71E-02 58.64 20.00 2.51E-02 61.97 1.37E-02 56.69 5.79E-02 69.23 22.00 2.46E-02 61.79 1.34E-02 56.49 3.98E-02 65.97 24.00 2.40E-02 61.59 1.30E-02 56.28 2.65E-02 62.46 26.00 2.35E-02 61.38 1.27E-02 56.06 3.39E-02 64.58 28.00 2.29E-02 61.16 1.24E-02 55.83 3.98E-02 65.97 30.00 2.23E-02 60.94 1.20E-02 55.59 3.32E-02 64.40 32.00 2.17E-02 60.70 1.17E-02 55.35 2.10E-02 60.44 34.00 2.11E-02 60.47 1.14E-02 55.12 1.72E-02 58.68 36.00 2.05E-02 60.23 1.11E-02 54.88 1.90E-02 59.54 38.00 2.00E-02 59.99 1.08E-02 54.64 1.72E-02 58.68 40.00 1.94E-02 59.75 1.05E-02 54.40 1.15E-02 55.23 42.00 1.89E-02 59.52 1.02E-02 54.17 4.39E-03 46.83 44.00 1.84E-02 59.29 9.96E-03 53.94 2.83E-03 43.01 46.00 1.79E-02 59.06 9.70E-03 53.72 8.04E-03 52.08 48.00 1.75E-02 58.84 9.46E-03 53.49 1.16E-02 55.24 50.00 1.71E-02 58.61 9.22E-03 53.27 1.35E-02 56.56 52.00 1.66E-02 58.40 9.00E-03 53.06 1.41E-02 56.98 54.00 1.62E-02 58.18 8.78E-03 52.85 1.40E-02 56.93 56.00 1.58E-02 57.97 8.57E-03 52.64 1.37E-02 56.70 58.00 1.55E-02 57.77 8.38E-03 52.44 1.35E-02 56.56 60.00 1.51E-02 57.57 8.19E-03 52.24 1.36E-02 56.66 62.00 1.48E-02 57.37 8.00E-03 52.04 1.42E-02 57.03 64.00 1.44E-02 57.17 7.83E-03 51.85 1.52E-02 57.59 66.00 1.41E-02 56.98 7.66E-03 51.66 1.64E-02 58.25 68.00 1.38E-02 56.79 7.50E-03 51.48 1.76E-02 58.91 70.00 1.35E-02 56.61 7.34E-03 51.29 1.89E-02 59.52 72.00 1.33E-02 56.43 7.19E-03 51.11 2.01E-02 60.06 74.00 1.30E-02 56.25 7.04E-03 50.93 2.12E-02 60.52 76.00 1.27E-02 56.07 6.90E-03 50.76 2.22E-02 60.92 78.00 1.25E-02 55.90 6.77E-03 50.59 2.31E-02 61.25 80.00 1.22E-02 55.72 6.64E-03 50.42 2.38E-02 61.52 82.00 1.20E-02 55.55 6.51E-03 50.25 2.44E-02 61.74 84.00 1.18E-02 55.39 6.39E-03 50.08 2.49E-02 61.92 86.00 1.15E-02 55.22 6.27E-03 49.92 2.54E-02 62.06 88.00 1.13E-02 55.06 6.15E-03 49.76 2.57E-02 62.17 90.00 1.11E-02 54.90 6.04E-03 49.60 2.59E-02 62.25 92.00 1.09E-02 54.74 5.93E-03 49.44 2.61E-02 62.30 94.00 1.07E-02 54.58 5.83E-03 49.29 2.62E-02 62.33 96.00 1.05E-02 54.43 5.72E-03 49.13 2.62E-02 62.35 98.00 1.03E-02 54.28 5.62E-03 48.98 2.62E-02 62.35 100.00 1.02E-02 54.13 5.53E-03 48.83 2.62E-02 62.33 102.00 1.00E-02 53.98 5.43E-03 48.68 2.61E-02 62.30 104.00 9.83E-03 53.83 5.34E-03 48.53 2.60E-02 62.27 106.00 9.66E-03 53.68 5.25E-03 48.39 2.58E-02 62.22 108.00 9.50E-03 53.54 5.17E-03 48.24 2.57E-02 62.17 110.00 9.35E-03 53.39 5.08E-03 48.10 2.55E-02 62.11 112.00 9.19E-03 53.25 5.00E-03 47.96 2.53E-02 62.04 114.00 9.05E-03 53.11 4.92E-03 47.82 2.51E-02 61.97 116.00 8.90E-03 52.97 4.84E-03 47.68 2.49E-02 61.90 118.00 8.76E-03 52.83 4.77E-03 47.54 2.47E-02 61.82 120.00 8.62E-03 52.69 4.69E-03 47.41 2.44E-02 61.74 122.00 8.49E-03 52.56 4.62E-03 47.27 2.42E-02 61.65 124.00 8.36E-03 52.42 4.55E-03 47.14 2.40E-02 61.57 126.00 8.23E-03 52.29 4.48E-03 47.00 2.37E-02 61.48 128.00 8.11E-03 52.16 4.41E-03 46.87 2.35E-02 61.39 130.00 7.98E-03 52.02 4.34E-03 46.74 2.32E-02 61.30 132.00 7.86E-03 51.89 4.28E-03 46.61 2.30E-02 61.21 134.00 7.75E-03 51.76 4.22E-03 46.48 2.27E-02 61.11 136.00 7.63E-03 51.63 4.15E-03 46.35 2.25E-02 61.02 138.00 7.52E-03 51.51 4.09E-03 46.22 2.22E-02 60.93 140.00 7.41E-03 51.38 4.03E-03 46.10 2.20E-02 60.83 142.00 7.31E-03 51.25 3.98E-03 45.97 2.18E-02 60.74 144.00 7.20E-03 51.13 3.92E-03 45.85 2.15E-02 60.64 146.00 7.10E-03 51.00 3.86E-03 45.72 2.13E-02 60.55 148.00 7.00E-03 50.88 3.81E-03 45.60 2.11E-02 60.45 150.00 6.90E-03 50.76 3.76E-03 45.47 2.08E-02 60.36 152.00 6.80E-03 50.63 3.70E-03 45.35 2.06E-02 60.26 154.00 6.71E-03 50.51 3.65E-03 45.23 2.04E-02 60.17 156.00 6.62E-03 50.39 3.60E-03 45.11 2.02E-02 60.07 158.00 6.53E-03 50.27 3.55E-03 44.99 2.00E-02 59.98 160.00 6.44E-03 50.15 3.50E-03 44.87 1.97E-02 59.89 162.00 6.35E-03 50.03 3.46E-03 44.75 1.95E-02 59.79 164.00 6.26E-03 49.91 3.41E-03 44.64 1.93E-02 59.70 166.00 6.18E-03 49.80 3.36E-03 44.52 1.91E-02 59.61 168.00 6.10E-03 49.68 3.32E-03 44.40 1.89E-02 59.52 170.00 6.02E-03 49.56 3.28E-03 44.29 1.87E-02 59.43 172.00 5.94E-03 49.45 3.23E-03 44.17 1.85E-02 59.34 174.00 5.86E-03 49.33 3.19E-03 44.06 1.83E-02 59.25 176.00 5.78E-03 49.22 3.15E-03 43.94 1.82E-02 59.16 178.00 5.71E-03 49.11 3.11E-03 43.83 1.80E-02 59.07 180.00 5.63E-03 48.99 3.07E-03 43.71 1.78E-02 58.98 182.00 5.56E-03 48.88 3.03E-03 43.60 1.76E-02 58.90 184.00 5.49E-03 48.77 2.99E-03 43.49 1.74E-02 58.81 186.00 5.42E-03 48.65 2.95E-03 43.38 1.73E-02 58.72 188.00 5.35E-03 48.54 2.91E-03 43.27 1.71E-02 58.64 190.00 5.28E-03 48.43 2.88E-03 43.16 1.69E-02 58.55 192.00 5.21E-03 48.32 2.84E-03 43.05 1.68E-02 58.47 194.00 5.15E-03 48.21 2.80E-03 42.94 1.66E-02 58.38 196.00 5.08E-03 48.10 2.77E-03 42.83 1.64E-02 58.30 </source></div> === Sare elektrikoen kalkuluetan erabili beharreko lineen parametro orokorrak === Ematen diren inpedantzien eta admitantzien balioak linea bakoitzeko erakusten diren oinarriei dagozkien bateko balioak dira <div style="font-size:80%"> <source lang="text"> 1POTENTZIA BASE = 100. MVA ORRIALDE 1 --------------------------------------------------LINEEN KARAKTERISTIKAK P.U.TAN--------------------------------------------------- -----------------LINEA------------------ LUZER. SERIE INPEDANTZEA SHUNT ADMITANTZEA ARGIBI. ORRIAL. BASE (KM) O.ZUZENAK O.HOMOPOLAR O.ZUZENAK O.HOMOPOLAR (KV) SAIOTARAKO P11 LINEA 10.00 0.0003 0.0018 0.0012 0.0062 0.0000 0.0657 0.0000 0.0449 1- 6 400.0 SAIOTARAKO P12 LINEA 10.00 0.0003 0.0018 0.0012 0.0062 0.0000 0.0657 0.0000 0.0449 7- 9 400.0 P21a LINEA, TRANS.LINE REF. BOOK 345 kV 193.10 0.0016 0.0408 0.0207 0.1424 -0.0006 1.4934 -0.0024 0.9405 CIR.1 11- 13 400.0 P21b LINEA, TRANS.LINE REF. BOOK 345 kV 193.10 0.0016 0.0406 0.0181 0.0923 -0.0006 1.4956 -0.0026 1.0095 CIR.1 15- 17 400.0 SAIOTARAKO P23 LINEA, sei zatitan kalkul 300.00 0.0094 0.0521 0.0445 0.1202 -0.0064 1.9536 -0.0176 1.4518 38- 42 400.0 SAIOTARAKO P24 LINEA, hiru zatitan kalku 300.00 0.0092 0.0422 0.0430 0.1463 -0.0094 2.3408 -0.0072 1.1292 CIR.1 52- 54 400.0 SAIOTARAKO P24 LINEA, hiru zatitan banan 300.00 0.0092 0.0422 0.0430 0.1463 -0.0094 2.3408 -0.0072 1.1292 CIR.1 56- 60 400.0 SAIOTARAKO P25 LINEA, ABC CBA Erreaktant 300.00 0.0092 0.0422 0.0430 0.1463 -0.0094 2.3408 -0.0072 1.1292 CIR.1 74- 76 400.0 SAIOTARAKO P24 LINEA, ABC ABC Super Sort 300.00 0.0092 0.0422 0.0430 0.1463 -0.0094 2.3408 -0.0072 1.1292 CIR.P 88- 90 400.0 SAIOTARAKO P24 LINEA, ABC ABC Super Sort 300.00 0.0046 0.0217 0.0381 0.1098 -0.0180 4.5847 -0.0218 1.7050 CIR.P 92- 94 400.0 </source></div> === Lineen parametro batzuk eta intentsitateen eta tentsioen balioak eskatutako funtzionatzeko moduetan === Lineetan sor daitezkeen tentsioen eta intentsitateen arteko desorekak, beste batzuen artean, 25. eta 55. orrialdetan ikus daitezke; erresonantziaz sor daitezkeen gaintentsioak 14. eta 18. orrialdeetan ''(kontuan izan programaren emaitzak paper jarrai batean sortzeko prestatuta daudela eta FORTRANez idatzitako programen emaitzak aurkezteko modua errenkada bakoitzeko lehenengo karaktereaz adierazten zela; karaktere hori 1 izateak orrialde jauzia egin behar zela adierazten zuen eta 0 izateak errenkada jauzia; lehenengo tokiko karakterea zuria izanez gero errenkada guztiak bata bestearen atzean jarraian idazten ziren)''. Azken emaitza hauetan ikus daiteke garai haietan balioak era grafikoan aurkezteko erabiltzen zen era bat; balio batzuk zenbakiz aurkeztu ostean era grafikoan ere aurkezten dira eta. Kontuan izan linea batzuen emaitza batzuk zuzenak ez direla, sarrerako datuak txarto sartu direlako nahita; sarrerako akatsen (datuen lerrokatze okerrak eta antzekoak) ondorioak ikusteko. Begira sarrerako datuen ostean (81. zutabetik atzerantz jarritako oharrak). <div style="font-size:80%"> <source lang="text"> 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 1 LINETAKO SAILA DATA 2013-10-24 SAIOTARAKO P11 LINEA 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 0.00 0 ZATI 1 71HA EUSKARRIZ ETA CX-XXX EROALEZ EGINDAKO LINE ELEKTRIKOA 0 SARRERAKO DATOAK 0 LINE-LUZERA 1* 10.00= 10.00 KM LUR-ERRESISTIBITATEA 75.00 OHM.M MAIZTASUNA 50.00 HZ 0 ************************** EROALEEN KARAKTERISTIKAK *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -15.24 15.24 0.2010000 2 1.37000 1.75900 4 0.46 0 0.00 15.24 0.2000000 3 1.37000 1.75900 4 0.46 0 15.24 15.24 0.2000000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 2 LINETAKO SAILA DATA 2013-10-24 SAIOTARAKO P11 LINEA 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 0.00 0 ZATI 1 71HA EUSKARRIZ ETA CX-XXX EROALEZ EGINDAKO LINE ELEKTRIKOA 0 SERIE INPEDANTZE INDUKTIBOAK (OHM:KM) (EGIAZKO KONFIGURAZIOA) 1 2 3 1 0.9768841E-01 0.4741398E-01 0.4734265E-01 0.5216376E+00 0.2516658E+00 0.2081352E+00 2 0.4741398E-01 0.9743840E-01 0.4741398E-01 0.2516658E+00 0.5216376E+00 0.2516658E+00 3 0.4734265E-01 0.4741398E-01 0.9743840E-01 0.2081352E+00 0.2516658E+00 0.5216376E+00 0 SHUNT ADMITANTZE KAPAZITIBOAK (MHO:KM) (EGIAZKO KONFIGURAZIOA) 1 2 3 1 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.3646406E-05 -0.5687857E-06 -0.1635786E-06 2 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 -0.5687857E-06 0.3727789E-05 -0.5687857E-06 3 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 -0.1635786E-06 -0.5687857E-06 0.3646405E-05 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 3 LINETAKO SAILA DATA 2013-10-24 SAIOTARAKO P11 LINEA 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 0.00 0 ZATI 1 71HA EUSKARRIZ ETA CX-XXX EROALEZ EGINDAKO LINE ELEKTRIKOA 0 SERIE INPEDANTZE INDUKTIBOAK (OHM:KM) (KONFIGURAZIO BALIOKIDEA) 1 2 3 1 0.9768841E-01 0.4741398E-01 0.4734265E-01 0.5216376E+00 0.2516658E+00 0.2081352E+00 2 0.4741398E-01 0.9743840E-01 0.4741398E-01 0.2516658E+00 0.5216376E+00 0.2516658E+00 3 0.4734265E-01 0.4741398E-01 0.9743840E-01 0.2081352E+00 0.2516658E+00 0.5216376E+00 0 SHUNT ADMITANTZE KAPAZITIBOAK (MHO:KM) (KONFIGURAZIO BALIOKIDEA) 1 2 3 1 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.3646406E-05 -0.5687857E-06 -0.1635786E-06 2 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 -0.5687857E-06 0.3727789E-05 -0.5687857E-06 3 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 -0.1635786E-06 -0.5687857E-06 0.3646405E-05 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 4 LINETAKO SAILA DATA 2013-10-24 SAIOTARAKO P11 LINEA 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 0.00 0 ZATI 1 71HA EUSKARRIZ ETA CX-XXX EROALEZ EGINDAKO LINE ELEKTRIKOA 0 ALDAEZIN OROKORRAK 1 2 3 4 5 6 1 0.9999138E+00 -0.2615364E-04 -0.2652362E-04 0.9768841E+00 0.4741398E+00 0.4734265E+00 0.1607494E-04 0.4712886E-05 0.6484118E-05 0.5216375E+01 0.2516658E+01 0.2081352E+01 2 -0.2899042E-04 0.9999171E+00 -0.2899042E-04 0.4741398E+00 0.9743840E+00 0.4741398E+00 0.5485655E-05 0.1546465E-04 0.5485655E-05 0.2516658E+01 0.5216375E+01 0.2516658E+01 3 -0.2652363E-04 -0.2615364E-04 0.9999137E+00 0.4734265E+00 0.4741398E+00 0.9743840E+00 0.6486163E-05 0.4719996E-05 0.1602936E-04 0.2081352E+01 0.2516658E+01 0.5216375E+01 4 -0.2721730E-09 -0.3808466E-10 -0.8950750E-10 0.9999138E+00 -0.2899042E-04 -0.2652363E-04 0.3646259E-04 -0.5688077E-05 -0.1636117E-05 0.1607494E-04 0.5485655E-05 0.6486163E-05 5 -0.3808466E-10 -0.2614183E-09 -0.3822009E-10 -0.2615364E-04 0.9999171E+00 -0.2615364E-04 -0.5688076E-05 0.3727650E-04 -0.5688076E-05 0.4712886E-05 0.1546465E-04 0.4719996E-05 6 -0.8950749E-10 -0.3822008E-10 -0.2713436E-09 -0.2652362E-04 -0.2899042E-04 0.9999138E+00 -0.1636117E-05 -0.5688077E-05 0.3646258E-04 0.6484117E-05 0.5485655E-05 0.1602936E-04 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 5 LINETAKO SAILA DATA 2013-10-24 SAIOTARAKO P11 LINEA 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 0.00 0 ALDAEZIN OROKORRAK 1 2 3 4 5 6 1 0.9999138E+00 -0.2615364E-04 -0.2652362E-04 0.9768841E+00 0.4741398E+00 0.4734265E+00 0.1607494E-04 0.4712886E-05 0.6484118E-05 0.5216375E+01 0.2516658E+01 0.2081352E+01 2 -0.2899042E-04 0.9999171E+00 -0.2899042E-04 0.4741398E+00 0.9743840E+00 0.4741398E+00 0.5485655E-05 0.1546465E-04 0.5485655E-05 0.2516658E+01 0.5216375E+01 0.2516658E+01 3 -0.2652363E-04 -0.2615364E-04 0.9999137E+00 0.4734265E+00 0.4741398E+00 0.9743840E+00 0.6486163E-05 0.4719996E-05 0.1602936E-04 0.2081352E+01 0.2516658E+01 0.5216375E+01 4 -0.2721730E-09 -0.3808466E-10 -0.8950750E-10 0.9999138E+00 -0.2899042E-04 -0.2652363E-04 0.3646259E-04 -0.5688077E-05 -0.1636117E-05 0.1607494E-04 0.5485655E-05 0.6486163E-05 5 -0.3808466E-10 -0.2614183E-09 -0.3822009E-10 -0.2615364E-04 0.9999171E+00 -0.2615364E-04 -0.5688076E-05 0.3727650E-04 -0.5688076E-05 0.4712886E-05 0.1546465E-04 0.4719996E-05 6 -0.8950749E-10 -0.3822008E-10 -0.2713436E-09 -0.2652362E-04 -0.2899042E-04 0.9999138E+00 -0.1636117E-05 -0.5688077E-05 0.3646258E-04 0.6484117E-05 0.5485655E-05 0.1602936E-04 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 6 LINETAKO SAILA DATA 2013-10-24 SAIOTARAKO P11 LINEA 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 0.00 0 ALDAEZIN OROKORRAK (OSAGAI SIMETRIKOAK) 1 2 3 4 5 6 1 0.9999421E+00 -0.2384186E-06 0.5513430E-06 0.5013154E+00 -0.2502533E+00 -0.1249478E+00 0.1028487E-04 -0.1907349E-05 -0.3874302E-06 0.2844819E+01 0.1455140E+00 -0.7234526E-01 2 -0.1490116E-05 0.9999420E+00 0.8940697E-07 0.2523955E+00 0.5013154E+00 0.1263766E+00 0.1251698E-05 0.1028339E-04 0.6556511E-06 0.1446905E+00 0.2844819E+01 -0.7275677E-01 3 -0.1981854E-05 -0.1639128E-06 0.9998604E+00 0.1263766E+00 -0.1249477E+00 0.1923021E+01 -0.1370907E-05 0.2443790E-05 0.2698114E-04 -0.7275704E-01 -0.7234520E-01 0.9959488E+01 4 -0.2128218E-09 0.2574370E-05 0.9347332E-06 0.9999421E+00 -0.2384186E-06 -0.1788139E-06 0.4107131E-04 -0.1486275E-05 0.5396937E-06 0.1029779E-04 -0.1907349E-05 0.2413988E-05 5 -0.2574341E-05 -0.2129354E-09 -0.9347546E-06 -0.1519918E-05 0.9999421E+00 -0.1966953E-05 -0.1486329E-05 0.4107131E-04 0.5396582E-06 0.1251698E-05 0.1028903E-04 -0.1341105E-05 6 -0.9347541E-06 0.9347332E-06 -0.3788531E-09 0.8940697E-07 0.5513430E-06 0.9998605E+00 0.5396578E-06 0.5396937E-06 0.2805904E-04 0.7152557E-06 -0.4172325E-06 0.2698114E-04 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 7 LINES DIVISION DATE 2013-10-24 TRANSMISSION LINE OF 765. KV SAIOTARAKO P12 LINEA EXPEDIENT 0.00 0 SECTION 1 TRANSMISSION LINE BUILT WITH 71HA STRUCTURES AND CX-XXX CONDUCTORS 0 INPUT DATA 0 LINE LONG. 1* 10.00= 10.00 KM GROUND RESISTIVITY 75.00 OHM.M FREQUENCY 50.00 HZ 0 *************************** CONDUCTORS´ FEATURES *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -15.24 15.24 0.2010000 2 1.37000 1.75900 4 0.46 0 0.00 15.24 0.2000000 3 1.37000 1.75900 4 0.46 0 15.24 15.24 0.2000000 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 8 LINES DIVISION DATE 2013-10-24 TRANSMISSION LINE OF 765. KV SAIOTARAKO P12 LINEA EXPEDIENT 0.00 0 A,B,C,D TRANSFER MATRIX 1 2 3 4 5 6 1 0.9999138E+00 -0.2615364E-04 -0.2652362E-04 0.9768841E+00 0.4741398E+00 0.4734265E+00 0.1607494E-04 0.4712886E-05 0.6484118E-05 0.5216375E+01 0.2516658E+01 0.2081352E+01 2 -0.2899042E-04 0.9999171E+00 -0.2899042E-04 0.4741398E+00 0.9743840E+00 0.4741398E+00 0.5485655E-05 0.1546465E-04 0.5485655E-05 0.2516658E+01 0.5216375E+01 0.2516658E+01 3 -0.2652363E-04 -0.2615364E-04 0.9999137E+00 0.4734265E+00 0.4741398E+00 0.9743840E+00 0.6486163E-05 0.4719996E-05 0.1602936E-04 0.2081352E+01 0.2516658E+01 0.5216375E+01 4 -0.2721730E-09 -0.3808466E-10 -0.8950750E-10 0.9999138E+00 -0.2899042E-04 -0.2652363E-04 0.3646259E-04 -0.5688077E-05 -0.1636117E-05 0.1607494E-04 0.5485655E-05 0.6486163E-05 5 -0.3808466E-10 -0.2614183E-09 -0.3822009E-10 -0.2615364E-04 0.9999171E+00 -0.2615364E-04 -0.5688076E-05 0.3727650E-04 -0.5688076E-05 0.4712886E-05 0.1546465E-04 0.4719996E-05 6 -0.8950749E-10 -0.3822008E-10 -0.2713436E-09 -0.2652362E-04 -0.2899042E-04 0.9999138E+00 -0.1636117E-05 -0.5688077E-05 0.3646258E-04 0.6484117E-05 0.5485655E-05 0.1602936E-04 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 9 LINES DIVISION DATE 2013-10-24 TRANSMISSION LINE OF 765. KV SAIOTARAKO P12 LINEA EXPEDIENT 0.00 0 A,B,C,D TRANSFER MATRIX ( SIMETRICAL COMP. ) 1 2 3 4 5 6 1 0.9999421E+00 -0.2384186E-06 0.5513430E-06 0.5013154E+00 -0.2502533E+00 -0.1249478E+00 0.1028487E-04 -0.1907349E-05 -0.3874302E-06 0.2844819E+01 0.1455140E+00 -0.7234526E-01 2 -0.1490116E-05 0.9999420E+00 0.8940697E-07 0.2523955E+00 0.5013154E+00 0.1263766E+00 0.1251698E-05 0.1028339E-04 0.6556511E-06 0.1446905E+00 0.2844819E+01 -0.7275677E-01 3 -0.1981854E-05 -0.1639128E-06 0.9998604E+00 0.1263766E+00 -0.1249477E+00 0.1923021E+01 -0.1370907E-05 0.2443790E-05 0.2698114E-04 -0.7275704E-01 -0.7234520E-01 0.9959488E+01 4 -0.2128218E-09 0.2574370E-05 0.9347332E-06 0.9999421E+00 -0.2384186E-06 -0.1788139E-06 0.4107131E-04 -0.1486275E-05 0.5396937E-06 0.1029779E-04 -0.1907349E-05 0.2413988E-05 5 -0.2574341E-05 -0.2129354E-09 -0.9347546E-06 -0.1519918E-05 0.9999421E+00 -0.1966953E-05 -0.1486329E-05 0.4107131E-04 0.5396582E-06 0.1251698E-05 0.1028903E-04 -0.1341105E-05 6 -0.9347541E-06 0.9347332E-06 -0.3788531E-09 0.8940697E-07 0.5513430E-06 0.9998605E+00 0.5396578E-06 0.5396937E-06 0.2805904E-04 0.7152557E-06 -0.4172325E-06 0.2698114E-04 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 10 LINES DIVISION DATE 2010-04-25 TRANSMISSION LINE OF 765. KV SAIOTARAKO P13 LINEA (datu ez egokiekin) EXPEDIENT 0.00 0 SECTION 1 TRANSMISSION LINE BUILT WITH 71HA STRUCTURES AND CX-XXX CONDUCTORS 0 INPUT DATA 0 LINE LONG. 1* 10.00= 10.00 KM GROUND RESISTIVITY 75.00 OHM.M FREQUENCY 50.00 HZ 0 *************************** CONDUCTORS´ FEATURES *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -1.52 1.52 0.2000000 2 1.37000 1.75900 4 0.46 0 0.00 1.52 0.2000000 3 1.37000 1.75900 4 0.46 0 1.52 1.52 0.2000000 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 11 LINES DIVISION DATE 2013-10-23 TRANSMISSION LINE OF 750. KV P21a LINEA, TRANS.LINE REF. BOOK 345 kV & ABOVE 91 orr EXPEDIENT 0.00 0 SECTION 1 TRANSMISSION LINE BUILT WITH 72HA STRUCTURES AND CX-DIPPER CONDUCTORS 0 INPUT DATA 0 LINE LONG. 5* 38.62= 193.10 KM GROUND RESISTIVITY 100.00 OHM.M FREQUENCY 60.00 HZ 0 *************************** CONDUCTORS´ FEATURES *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.39900 1.75900 4 0.46 0 -38.10 21.00 0.0528100 2 1.39900 1.75900 4 0.46 0 -22.86 21.00 0.0528100 3 1.39900 1.75900 4 0.46 0 -7.62 21.00 0.0528100 4 1.39900 1.75900 4 0.46 0 7.62 21.00 0.0528100 5 1.39900 1.75900 4 0.46 0 22.86 21.00 0.0528100 6 1.39900 1.75900 4 0.46 0 38.10 21.00 0.0528100 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 12 LINES DIVISION DATE 2013-10-23 TRANSMISSION LINE OF 750. KV P21a LINEA, TRANS.LINE REF. BOOK 345 kV & ABOVE 91 orr EXPEDIENT 0.00 0 A,B,C,D TRANSFER MATRIX 1 2 3 4 5 6 1 0.9575934E+00 -0.1026781E-01 -0.9151448E-02 -0.8404710E-02 -0.8105210E-02 -0.9048955E-02 0.4039226E-02 0.2279672E-02 0.2285558E-02 0.2312140E-02 0.2441516E-02 0.2971468E-02 2 -0.1217878E-01 0.9598270E+00 -0.9705898E-02 -0.9073607E-02 -0.8744184E-02 -0.9705714E-02 0.2820995E-02 0.3530515E-02 0.2161126E-02 0.2288418E-02 0.2439555E-02 0.2978549E-02 3 -0.1135502E-01 -0.1010988E-01 0.9603326E+00 -0.9664889E-02 -0.9462161E-02 -0.1047941E-01 0.2952258E-02 0.2287728E-02 0.3405053E-02 0.2161316E-02 0.2414790E-02 0.2977024E-02 4 -0.1047941E-01 -0.9462164E-02 -0.9664893E-02 0.9603327E+00 -0.1010987E-01 -0.1135502E-01 0.2977024E-02 0.2414791E-02 0.2161317E-02 0.3405052E-02 0.2287727E-02 0.2952258E-02 5 -0.9705713E-02 -0.8744187E-02 -0.9073609E-02 -0.9705892E-02 0.9598269E+00 -0.1217877E-01 0.2978549E-02 0.2439555E-02 0.2288419E-02 0.2161126E-02 0.3530515E-02 0.2820994E-02 6 -0.9048957E-02 -0.8105212E-02 -0.8404713E-02 -0.9151447E-02 -0.1026780E-01 0.9575935E+00 0.2971468E-02 0.2441517E-02 0.2312140E-02 0.2285557E-02 0.2279671E-02 0.4039225E-02 7 -0.8870337E-06 -0.3810162E-06 -0.4396773E-06 -0.4517547E-06 -0.4780864E-06 -0.5815671E-06 0.7976298E-03 -0.1540402E-03 -0.4626764E-04 -0.2069130E-04 -0.1221233E-04 -0.9549908E-05 8 -0.3810162E-06 -0.7215036E-06 -0.2793249E-06 -0.3591563E-06 -0.3906946E-06 -0.4780864E-06 -0.1540402E-03 0.8272608E-03 -0.1452529E-03 -0.4252059E-04 -0.1888731E-04 -0.1221234E-04 9 -0.4396772E-06 -0.2793249E-06 -0.6826650E-06 -0.2601988E-06 -0.3591563E-06 -0.4517546E-06 -0.4626765E-04 -0.1452529E-03 0.8297568E-03 -0.1443700E-03 -0.4252058E-04 -0.2069129E-04 10 -0.4517547E-06 -0.3591564E-06 -0.2601989E-06 -0.6826649E-06 -0.2793247E-06 -0.4396772E-06 -0.2069130E-04 -0.4252059E-04 -0.1443700E-03 0.8297567E-03 -0.1452529E-03 -0.4626764E-04 11 -0.4780864E-06 -0.3906946E-06 -0.3591563E-06 -0.2793248E-06 -0.7215034E-06 -0.3810161E-06 -0.1221233E-04 -0.1888732E-04 -0.4252058E-04 -0.1452529E-03 0.8272607E-03 -0.1540402E-03 12 -0.5815671E-06 -0.4780865E-06 -0.4517547E-06 -0.4396770E-06 -0.3810160E-06 -0.8870331E-06 -0.9549909E-05 -0.1221233E-04 -0.2069129E-04 -0.4626765E-04 -0.1540402E-03 0.7976296E-03 7 8 9 10 11 12 1 0.1273890E+02 0.1022802E+02 0.1021217E+02 0.1019198E+02 0.1016795E+02 0.1013966E+02 0.1194434E+03 0.5753838E+02 0.4755579E+02 0.4174479E+02 0.3764920E+02 0.3449726E+02 2 0.1022802E+02 0.1272674E+02 0.1021811E+02 0.1020587E+02 0.1018938E+02 0.1016795E+02 0.5753836E+02 0.1193892E+03 0.5749728E+02 0.4752900E+02 0.4173203E+02 0.3764919E+02 3 0.1021217E+02 0.1021811E+02 0.1271925E+02 0.1021435E+02 0.1020587E+02 0.1019198E+02 0.4755577E+02 0.5749730E+02 0.1193611E+03 0.5748330E+02 0.4752899E+02 0.4174478E+02 4 0.1019199E+02 0.1020587E+02 0.1021434E+02 0.1271925E+02 0.1021811E+02 0.1021217E+02 0.4174478E+02 0.4752899E+02 0.5748330E+02 0.1193611E+03 0.5749729E+02 0.4755578E+02 5 0.1016795E+02 0.1018938E+02 0.1020587E+02 0.1021811E+02 0.1272674E+02 0.1022802E+02 0.3764919E+02 0.4173203E+02 0.4752898E+02 0.5749729E+02 0.1193892E+03 0.5753836E+02 6 0.1013966E+02 0.1016795E+02 0.1019198E+02 0.1021217E+02 0.1022802E+02 0.1273890E+02 0.3449726E+02 0.3764920E+02 0.4174479E+02 0.4755580E+02 0.5753838E+02 0.1194435E+03 7 0.9575930E+00 -0.1217878E-01 -0.1135502E-01 -0.1047941E-01 -0.9705717E-02 -0.9048956E-02 0.4039226E-02 0.2820994E-02 0.2952258E-02 0.2977024E-02 0.2978550E-02 0.2971468E-02 8 -0.1026780E-01 0.9598269E+00 -0.1010987E-01 -0.9462162E-02 -0.8744188E-02 -0.8105211E-02 0.2279671E-02 0.3530515E-02 0.2287728E-02 0.2414791E-02 0.2439555E-02 0.2441516E-02 9 -0.9151448E-02 -0.9705896E-02 0.9603326E+00 -0.9664889E-02 -0.9073609E-02 -0.8404709E-02 0.2285557E-02 0.2161127E-02 0.3405052E-02 0.2161317E-02 0.2288419E-02 0.2312139E-02 10 -0.8404710E-02 -0.9073609E-02 -0.9664891E-02 0.9603327E+00 -0.9705896E-02 -0.9151448E-02 0.2312140E-02 0.2288418E-02 0.2161316E-02 0.3405052E-02 0.2161126E-02 0.2285557E-02 11 -0.8105211E-02 -0.8744185E-02 -0.9462161E-02 -0.1010987E-01 0.9598269E+00 -0.1026780E-01 0.2441516E-02 0.2439555E-02 0.2414790E-02 0.2287728E-02 0.3530515E-02 0.2279671E-02 12 -0.9048953E-02 -0.9705713E-02 -0.1047941E-01 -0.1135502E-01 -0.1217877E-01 0.9575931E+00 0.2971468E-02 0.2978548E-02 0.2977024E-02 0.2952258E-02 0.2820993E-02 0.4039225E-02 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 13 LINES DIVISION DATE 2013-10-23 TRANSMISSION LINE OF 750. KV P21a LINEA, TRANS.LINE REF. BOOK 345 kV & ABOVE 91 orr EXPEDIENT 0.00 0 A,B,C,D TRANSFER MATRIX ( SIMETRICAL COMP. ) 1 2 3 4 5 6 1 0.9697121E+00 -0.1993626E-03 -0.3871322E-04 -0.5960983E-04 -0.4368075E-04 0.9577558E-03 0.1161565E-02 -0.4637539E-03 -0.2585948E-03 0.2123939E-05 -0.3584815E-04 0.6330623E-03 2 -0.3509969E-03 0.9697129E+00 -0.1151562E-03 0.3404127E-04 -0.5745795E-05 0.1046316E-02 0.3644824E-03 0.1225859E-02 0.2756715E-03 0.7973493E-04 0.6500275E-04 -0.5695308E-03 3 -0.2063140E-02 -0.2205282E-02 0.9383281E+00 -0.2610113E-03 0.6807506E-03 -0.2756295E-01 0.1197368E-02 0.2771616E-04 0.8587377E-02 -0.1293518E-02 0.3938000E-03 0.7661592E-02 4 -0.5746988E-05 -0.8607272E-04 -0.1016388E-02 0.9697129E+00 -0.1400560E-03 0.2963543E-03 0.6500345E-04 -0.1038529E-04 -0.6213691E-03 0.1225859E-02 -0.4861653E-03 -0.3814697E-04 5 -0.9204929E-05 -0.5961036E-04 -0.1027128E-02 -0.3018677E-03 0.9697121E+00 0.2433509E-03 0.5575153E-04 0.2123212E-05 0.5129082E-03 0.4045069E-03 0.1161557E-02 0.9581447E-04 6 -0.6814154E-03 -0.9897123E-03 -0.2756295E-01 0.1078665E-02 0.2068579E-02 0.9383281E+00 0.3926469E-03 0.8728014E-03 0.7661594E-02 -0.1923621E-02 0.1188040E-02 0.8587375E-02 7 -0.3970363E-06 0.6152768E-04 0.3172648E-04 -0.2143276E-04 -0.2812149E-04 -0.3879203E-04 0.9334027E-03 -0.4031390E-04 0.4745707E-05 0.2378356E-04 0.1621419E-04 0.3267057E-04 8 -0.6147625E-04 -0.3970617E-06 -0.3193712E-04 0.2810264E-04 0.2140871E-04 0.3855077E-04 -0.4040406E-04 0.9334027E-03 0.4734262E-05 0.1624683E-04 0.2383177E-04 0.3276112E-04 9 -0.3193715E-04 0.3172646E-04 -0.1497080E-05 -0.8897530E-05 0.9096573E-05 -0.1270152E-05 0.4734247E-05 0.4745729E-05 0.5878420E-03 -0.4993018E-04 -0.4976652E-04 -0.1078852E-03 10 0.2140872E-04 -0.2812149E-04 0.9096572E-05 -0.3970345E-06 0.6572909E-04 0.2006856E-04 0.2383177E-04 0.1621419E-04 -0.4976652E-04 0.9334026E-03 -0.3303793E-04 0.2529121E-04 11 0.2810264E-04 -0.2143277E-04 -0.8897530E-05 -0.6567672E-04 -0.3970526E-06 -0.1997314E-04 0.1624683E-04 0.2378356E-04 -0.4993018E-04 -0.3312751E-04 0.9334026E-03 0.2510305E-04 12 0.3855078E-04 -0.3879203E-04 -0.1270152E-05 -0.1997317E-04 0.2006855E-04 -0.1497079E-05 0.3276112E-04 0.3267057E-04 -0.1078852E-03 0.2510304E-04 0.2529120E-04 0.5878418E-03 7 8 9 10 11 12 1 0.2508862E+01 -0.5751350E+01 -0.2883877E+01 0.9388983E+00 0.1963729E+01 0.5699921E+01 0.6520076E+02 0.3329898E+01 -0.1620560E+01 -0.1981957E+01 -0.1125133E+01 -0.7661610E+01 2 0.5759306E+01 0.2508867E+01 0.2895798E+01 -0.1956255E+01 -0.9238880E+00 -0.5758656E+01 0.3315919E+01 0.6520077E+02 -0.1634043E+01 -0.1138079E+01 -0.1982623E+01 -0.7633317E+01 3 0.2895813E+01 -0.2883892E+01 0.3316716E+02 0.3785191E+01 -0.3731322E+01 0.3055834E+02 -0.1634056E+01 -0.1620573E+01 0.2277922E+03 0.8767092E+01 0.8803815E+01 0.1291862E+03 4 -0.9238915E+00 0.1963735E+01 -0.3731319E+01 0.2508866E+01 -0.5751328E+01 -0.2862999E+01 -0.1982625E+01 -0.1125133E+01 0.8803806E+01 0.6520076E+02 0.3329755E+01 -0.1690811E+01 5 -0.1956257E+01 0.9389043E+00 0.3785187E+01 0.5759460E+01 0.2508863E+01 0.2845367E+01 -0.1138079E+01 -0.1981958E+01 0.8767086E+01 0.3315877E+01 0.6520076E+02 -0.1687225E+01 6 -0.5758661E+01 0.5699930E+01 0.3055834E+02 0.2845387E+01 -0.2863022E+01 0.3316716E+02 -0.7633326E+01 -0.7661614E+01 0.1291862E+03 -0.1687220E+01 -0.1690803E+01 0.2277922E+03 7 0.9697126E+00 -0.1994818E-03 -0.2205387E-02 -0.5961032E-04 -0.8607480E-04 -0.9897146E-03 0.1225850E-02 -0.4637539E-03 0.2771616E-04 0.2123081E-05 -0.1038649E-04 0.8728006E-03 8 -0.3511012E-03 0.9697120E+00 -0.2063259E-02 -0.9206378E-05 -0.5747104E-05 -0.6814171E-03 0.3644526E-03 0.1161540E-02 0.1197428E-02 0.5575240E-04 0.6500220E-04 0.3926484E-03 9 -0.1152903E-03 -0.3883243E-04 0.9383279E+00 -0.1027125E-02 -0.1016386E-02 -0.2756295E-01 0.2757013E-03 -0.2586246E-03 0.8587376E-02 0.5129116E-03 -0.6213725E-03 0.7661594E-02 10 -0.5745736E-05 -0.4367979E-04 0.6807484E-03 0.9697120E+00 -0.1399815E-03 0.2068654E-02 0.6500237E-04 -0.3584896E-04 0.3937986E-03 0.1161552E-02 -0.4862845E-03 0.1188099E-02 11 0.3404187E-04 -0.5960994E-04 -0.2610129E-03 -0.3017783E-03 0.9697127E+00 0.1078755E-02 0.7973571E-04 0.2124696E-05 -0.1293517E-02 0.4046261E-03 0.1225846E-02 -0.1923770E-02 12 0.1046316E-02 0.9577564E-03 -0.2756295E-01 0.2434105E-03 0.2964288E-03 0.9383280E+00 -0.5695311E-03 0.6330625E-03 0.7661592E-02 0.9572506E-04 -0.3799796E-04 0.8587375E-02 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 14 LINES DIVISION DATE 2013-10-23 TRANSMISSION LINE OF 750. KV P21a LINEA, TRANS.LINE REF. BOOK 345 kV & ABOVE 91 orr EXPEDIENT 0.00 0 ************* SENDING END ************* **************** RECEIVING END *************** *** *** EQUIV. LINE LINE ACTIVE REACTIVE EQUIV. LINE LINE ACTIVE REACTIVE VOLTAGE *** CIR FAS VOLTAGE INTENSITY POWER POWER VOLTAGE INTENSITY POWER POWER DROP E I *** *** (KV) (KA) (MW) (MVAR) (KV) (KA) (MW) (MVAR) KV *** 1 1 750.172 0.502 184.987 -114.552 750.000 0.471 200.000 40.000 32.888 0 0 1 2 735.133 0.572 205.469 -129.579 750.000 0.471 200.000 40.000 29.995 0 0 1 3 740.310 0.564 199.980 -134.400 750.000 0.471 200.000 40.000 27.610 0 0 0 1 590.436 -378.531 600.000 120.000 2 1 739.645 0.565 200.378 -134.687 750.000 0.471 200.000 40.000 26.638 0 0 2 2 748.769 0.550 196.521 -133.698 750.000 0.471 200.000 40.000 28.241 0 0 2 3 733.010 0.571 216.321 -107.406 750.000 0.471 200.000 40.000 36.644 0 0 0 2 613.220 -375.791 600.000 120.000 0 0 1203.656 -754.323 1200.000 240.000 1 XL(OHM) ES 1 ES 2 ES 3 ES 4 ES 5 ES 6 ES 7 ES 8 ES 9 ES10 ES11 ES12 867.080 4.31E+02 4.27E+02 4.27E+02 2.03E+02 6.84E+01 1.99E+01 4.84E-01 5.15E-01 5.37E-01 2.12E+02 6.88E+01 2.28E+01 870.849 4.31E+02 4.27E+02 4.27E+02 2.09E+02 7.35E+01 2.19E+01 4.83E-01 5.14E-01 5.36E-01 2.18E+02 7.40E+01 2.48E+01 874.619 4.31E+02 4.27E+02 4.27E+02 2.15E+02 7.91E+01 2.42E+01 4.82E-01 5.14E-01 5.35E-01 2.24E+02 7.98E+01 2.71E+01 878.389 4.31E+02 4.27E+02 4.27E+02 2.22E+02 8.53E+01 2.67E+01 4.81E-01 5.13E-01 5.33E-01 2.31E+02 8.61E+01 2.98E+01 882.159 4.31E+02 4.27E+02 4.27E+02 2.29E+02 9.22E+01 2.96E+01 4.80E-01 5.13E-01 5.32E-01 2.39E+02 9.31E+01 3.27E+01 885.929 4.30E+02 4.27E+02 4.27E+02 2.37E+02 9.98E+01 3.28E+01 4.79E-01 5.12E-01 5.31E-01 2.47E+02 1.01E+02 3.61E+01 889.699 4.30E+02 4.27E+02 4.27E+02 2.45E+02 1.08E+02 3.66E+01 4.78E-01 5.11E-01 5.30E-01 2.55E+02 1.10E+02 3.99E+01 893.469 4.30E+02 4.27E+02 4.27E+02 2.54E+02 1.18E+02 4.09E+01 4.77E-01 5.11E-01 5.29E-01 2.65E+02 1.19E+02 4.44E+01 897.239 4.30E+02 4.27E+02 4.27E+02 2.64E+02 1.29E+02 4.58E+01 4.76E-01 5.11E-01 5.28E-01 2.75E+02 1.30E+02 4.95E+01 901.009 4.30E+02 4.27E+02 4.27E+02 2.75E+02 1.41E+02 5.16E+01 4.75E-01 5.10E-01 5.27E-01 2.87E+02 1.43E+02 5.55E+01 904.779 4.30E+02 4.27E+02 4.27E+02 2.87E+02 1.55E+02 5.83E+01 4.74E-01 5.10E-01 5.26E-01 2.99E+02 1.57E+02 6.24E+01 908.548 4.30E+02 4.27E+02 4.28E+02 3.01E+02 1.71E+02 6.62E+01 4.73E-01 5.09E-01 5.24E-01 3.14E+02 1.74E+02 7.07E+01 912.318 4.30E+02 4.27E+02 4.28E+02 3.17E+02 1.90E+02 7.57E+01 4.73E-01 5.09E-01 5.23E-01 3.30E+02 1.93E+02 8.05E+01 916.088 4.30E+02 4.27E+02 4.28E+02 3.35E+02 2.12E+02 8.71E+01 4.72E-01 5.09E-01 5.22E-01 3.49E+02 2.16E+02 9.23E+01 919.858 4.30E+02 4.27E+02 4.28E+02 3.56E+02 2.39E+02 1.01E+02 4.71E-01 5.09E-01 5.20E-01 3.71E+02 2.43E+02 1.07E+02 923.628 4.30E+02 4.27E+02 4.28E+02 3.81E+02 2.71E+02 1.18E+02 4.70E-01 5.09E-01 5.19E-01 3.97E+02 2.77E+02 1.25E+02 927.398 4.30E+02 4.27E+02 4.28E+02 4.12E+02 3.12E+02 1.40E+02 4.69E-01 5.09E-01 5.17E-01 4.28E+02 3.18E+02 1.47E+02 931.168 4.30E+02 4.26E+02 4.28E+02 4.50E+02 3.63E+02 1.68E+02 4.68E-01 5.09E-01 5.15E-01 4.67E+02 3.72E+02 1.76E+02 934.938 4.30E+02 4.26E+02 4.28E+02 4.99E+02 4.31E+02 2.06E+02 4.67E-01 5.10E-01 5.13E-01 5.18E+02 4.41E+02 2.16E+02 938.708 4.30E+02 4.26E+02 4.29E+02 5.64E+02 5.25E+02 2.59E+02 4.66E-01 5.11E-01 5.11E-01 5.86E+02 5.37E+02 2.70E+02 942.478 4.30E+02 4.26E+02 4.29E+02 6.59E+02 6.61E+02 3.36E+02 4.65E-01 5.12E-01 5.08E-01 6.84E+02 6.78E+02 3.50E+02 946.247 4.30E+02 4.25E+02 4.30E+02 8.06E+02 8.79E+02 4.61E+02 4.64E-01 5.15E-01 5.04E-01 8.36E+02 9.01E+02 4.80E+02 950.017 4.29E+02 4.24E+02 4.31E+02 1.07E+03 1.28E+03 6.92E+02 4.63E-01 5.20E-01 5.00E-01 1.11E+03 1.31E+03 7.19E+02 953.787 4.29E+02 4.22E+02 4.34E+02 1.71E+03 2.24E+03 1.25E+03 4.59E-01 5.32E-01 5.04E-01 1.77E+03 2.30E+03 1.30E+03 957.557 4.36E+02 4.05E+02 4.46E+02 4.89E+03 7.11E+03 4.11E+03 4.39E-01 5.85E-01 7.45E-01 5.07E+03 7.30E+03 4.26E+03 961.327 4.41E+02 4.32E+02 4.11E+02 3.01E+03 4.90E+03 2.93E+03 4.62E-01 4.38E-01 7.76E-01 3.11E+03 5.04E+03 3.04E+03 965.097 4.34E+02 4.30E+02 4.20E+02 1.11E+03 2.06E+03 1.27E+03 4.64E-01 4.72E-01 5.99E-01 1.15E+03 2.11E+03 1.32E+03 968.867 4.32E+02 4.29E+02 4.23E+02 6.12E+02 1.31E+03 8.41E+02 4.63E-01 4.82E-01 5.63E-01 6.31E+02 1.35E+03 8.70E+02 972.637 4.32E+02 4.29E+02 4.24E+02 3.83E+02 9.78E+02 6.48E+02 4.62E-01 4.87E-01 5.48E-01 3.95E+02 1.01E+03 6.69E+02 976.407 4.31E+02 4.28E+02 4.25E+02 2.50E+02 7.86E+02 5.40E+02 4.61E-01 4.89E-01 5.39E-01 2.57E+02 8.10E+02 5.57E+02 980.177 4.31E+02 4.28E+02 4.25E+02 1.63E+02 6.63E+02 4.72E+02 4.60E-01 4.90E-01 5.34E-01 1.67E+02 6.84E+02 4.86E+02 983.946 4.31E+02 4.28E+02 4.25E+02 9.93E+01 5.77E+02 4.26E+02 4.59E-01 4.91E-01 5.30E-01 1.01E+02 5.96E+02 4.39E+02 987.716 4.31E+02 4.28E+02 4.26E+02 5.07E+01 5.15E+02 3.93E+02 4.59E-01 4.92E-01 5.27E-01 5.07E+01 5.31E+02 4.05E+02 991.486 4.31E+02 4.28E+02 4.26E+02 1.21E+01 4.66E+02 3.70E+02 4.58E-01 4.93E-01 5.25E-01 1.04E+01 4.82E+02 3.81E+02 995.256 4.31E+02 4.28E+02 4.26E+02 2.19E+01 4.29E+02 3.53E+02 4.57E-01 4.93E-01 5.23E-01 2.40E+01 4.43E+02 3.63E+02 999.026 4.31E+02 4.28E+02 4.26E+02 5.00E+01 3.98E+02 3.41E+02 4.56E-01 4.93E-01 5.21E-01 5.33E+01 4.12E+02 3.51E+02 1002.796 4.31E+02 4.28E+02 4.26E+02 7.52E+01 3.73E+02 3.32E+02 4.56E-01 4.93E-01 5.20E-01 7.93E+01 3.86E+02 3.42E+02 1006.566 4.31E+02 4.28E+02 4.26E+02 9.80E+01 3.53E+02 3.26E+02 4.55E-01 4.94E-01 5.18E-01 1.03E+02 3.65E+02 3.35E+02 1010.336 4.31E+02 4.28E+02 4.26E+02 1.19E+02 3.35E+02 3.23E+02 4.54E-01 4.94E-01 5.17E-01 1.25E+02 3.47E+02 3.32E+02 1014.106 4.31E+02 4.28E+02 4.26E+02 1.39E+02 3.20E+02 3.21E+02 4.54E-01 4.94E-01 5.15E-01 1.46E+02 3.31E+02 3.30E+02 1017.875 4.31E+02 4.28E+02 4.26E+02 1.59E+02 3.08E+02 3.22E+02 4.53E-01 4.94E-01 5.14E-01 1.66E+02 3.18E+02 3.31E+02 1021.645 4.31E+02 4.27E+02 4.27E+02 1.78E+02 2.97E+02 3.24E+02 4.53E-01 4.94E-01 5.13E-01 1.85E+02 3.07E+02 3.33E+02 1025.415 4.31E+02 4.27E+02 4.27E+02 1.97E+02 2.87E+02 3.27E+02 4.52E-01 4.95E-01 5.12E-01 2.05E+02 2.98E+02 3.36E+02 1029.185 4.31E+02 4.27E+02 4.27E+02 2.15E+02 2.79E+02 3.32E+02 4.51E-01 4.95E-01 5.11E-01 2.24E+02 2.89E+02 3.42E+02 1032.955 4.31E+02 4.27E+02 4.27E+02 2.35E+02 2.72E+02 3.39E+02 4.51E-01 4.95E-01 5.10E-01 2.44E+02 2.82E+02 3.48E+02 1036.725 4.31E+02 4.27E+02 4.27E+02 2.54E+02 2.66E+02 3.47E+02 4.50E-01 4.95E-01 5.09E-01 2.65E+02 2.76E+02 3.57E+02 1040.495 4.30E+02 4.27E+02 4.27E+02 2.75E+02 2.61E+02 3.57E+02 4.49E-01 4.95E-01 5.07E-01 2.86E+02 2.71E+02 3.67E+02 1044.265 4.30E+02 4.27E+02 4.27E+02 2.96E+02 2.56E+02 3.69E+02 4.49E-01 4.96E-01 5.06E-01 3.08E+02 2.66E+02 3.79E+02 1048.035 4.30E+02 4.27E+02 4.27E+02 3.19E+02 2.53E+02 3.82E+02 4.48E-01 4.96E-01 5.05E-01 3.31E+02 2.62E+02 3.92E+02 1051.805 4.30E+02 4.27E+02 4.27E+02 3.43E+02 2.50E+02 3.97E+02 4.48E-01 4.97E-01 5.04E-01 3.56E+02 2.59E+02 4.08E+02 1055.574 4.30E+02 4.27E+02 4.27E+02 3.69E+02 2.47E+02 4.15E+02 4.47E-01 4.97E-01 5.03E-01 3.83E+02 2.57E+02 4.27E+02 1059.344 4.30E+02 4.27E+02 4.27E+02 3.97E+02 2.45E+02 4.35E+02 4.46E-01 4.98E-01 5.01E-01 4.12E+02 2.55E+02 4.48E+02 1063.114 4.30E+02 4.27E+02 4.27E+02 4.28E+02 2.44E+02 4.59E+02 4.46E-01 4.98E-01 5.00E-01 4.44E+02 2.54E+02 4.72E+02 1066.884 4.30E+02 4.27E+02 4.27E+02 4.63E+02 2.44E+02 4.86E+02 4.45E-01 4.99E-01 4.99E-01 4.79E+02 2.53E+02 5.00E+02 1070.654 4.30E+02 4.27E+02 4.27E+02 5.01E+02 2.44E+02 5.17E+02 4.44E-01 5.00E-01 4.98E-01 5.19E+02 2.53E+02 5.32E+02 1074.424 4.30E+02 4.27E+02 4.27E+02 5.44E+02 2.45E+02 5.53E+02 4.43E-01 5.01E-01 4.96E-01 5.64E+02 2.54E+02 5.69E+02 1078.194 4.30E+02 4.27E+02 4.27E+02 5.94E+02 2.46E+02 5.96E+02 4.43E-01 5.03E-01 4.95E-01 6.15E+02 2.56E+02 6.13E+02 1081.964 4.30E+02 4.27E+02 4.27E+02 6.51E+02 2.49E+02 6.46E+02 4.42E-01 5.04E-01 4.93E-01 6.74E+02 2.58E+02 6.65E+02 1085.734 4.30E+02 4.27E+02 4.27E+02 7.18E+02 2.53E+02 7.06E+02 4.41E-01 5.06E-01 4.92E-01 7.43E+02 2.62E+02 7.27E+02 1089.504 4.30E+02 4.27E+02 4.27E+02 7.99E+02 2.58E+02 7.79E+02 4.40E-01 5.08E-01 4.90E-01 8.26E+02 2.67E+02 8.03E+02 1093.273 4.30E+02 4.27E+02 4.27E+02 8.97E+02 2.65E+02 8.70E+02 4.39E-01 5.11E-01 4.89E-01 9.27E+02 2.74E+02 8.96E+02 1097.043 4.30E+02 4.27E+02 4.28E+02 1.02E+03 2.74E+02 9.84E+02 4.37E-01 5.15E-01 4.87E-01 1.05E+03 2.84E+02 1.01E+03 1100.813 4.30E+02 4.27E+02 4.28E+02 1.18E+03 2.87E+02 1.13E+03 4.36E-01 5.20E-01 4.87E-01 1.22E+03 2.97E+02 1.17E+03 1104.583 4.30E+02 4.27E+02 4.28E+02 1.39E+03 3.04E+02 1.34E+03 4.34E-01 5.26E-01 4.88E-01 1.44E+03 3.15E+02 1.38E+03 1108.353 4.30E+02 4.27E+02 4.28E+02 1.69E+03 3.30E+02 1.62E+03 4.31E-01 5.36E-01 4.93E-01 1.75E+03 3.41E+02 1.68E+03 1112.123 4.29E+02 4.27E+02 4.28E+02 2.16E+03 3.70E+02 2.07E+03 4.27E-01 5.50E-01 5.09E-01 2.22E+03 3.82E+02 2.13E+03 1115.893 4.29E+02 4.27E+02 4.28E+02 2.95E+03 4.41E+02 2.83E+03 4.20E-01 5.75E-01 5.53E-01 3.04E+03 4.53E+02 2.92E+03 1119.663 4.28E+02 4.28E+02 4.29E+02 4.64E+03 5.92E+02 4.47E+03 4.05E-01 6.28E-01 7.03E-01 4.79E+03 6.07E+02 4.61E+03 1123.433 4.25E+02 4.28E+02 4.32E+02 1.06E+04 1.12E+03 1.02E+04 3.46E-01 8.07E-01 1.46E+00 1.09E+04 1.15E+03 1.06E+04 1127.203 4.41E+02 4.14E+02 4.32E+02 2.41E+04 2.04E+03 2.33E+04 5.24E-01 4.32E-01 3.62E+00 2.48E+04 2.07E+03 2.41E+04 1130.972 4.34E+02 4.25E+02 4.27E+02 6.40E+03 4.09E+02 6.23E+03 4.84E-01 2.70E-01 1.18E+00 6.59E+03 4.11E+02 6.44E+03 1134.742 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 3.61E+03 1.57E+02 3.53E+03 4.67E-01 3.62E-01 8.35E-01 3.72E+03 1.54E+02 3.65E+03 1138.512 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 2.51E+03 5.81E+01 2.48E+03 4.59E-01 3.98E-01 7.12E-01 2.59E+03 5.32E+01 2.56E+03 1142.282 4.31E+02 4.26E+02 4.27E+02 1.93E+03 8.48E+00 1.91E+03 4.55E-01 4.17E-01 6.53E-01 1.98E+03 4.35E+00 1.98E+03 1146.052 4.31E+02 4.26E+02 4.27E+02 1.56E+03 2.83E+01 1.56E+03 4.52E-01 4.29E-01 6.18E-01 1.61E+03 3.39E+01 1.62E+03 1149.822 4.31E+02 4.26E+02 4.27E+02 1.31E+03 5.01E+01 1.32E+03 4.50E-01 4.37E-01 5.97E-01 1.35E+03 5.63E+01 1.37E+03 1153.592 4.31E+02 4.26E+02 4.27E+02 1.13E+03 6.60E+01 1.15E+03 4.49E-01 4.43E-01 5.82E-01 1.16E+03 7.26E+01 1.19E+03 1157.362 4.31E+02 4.26E+02 4.28E+02 9.95E+02 7.82E+01 1.02E+03 4.47E-01 4.47E-01 5.71E-01 1.02E+03 8.51E+01 1.06E+03 1161.132 4.31E+02 4.26E+02 4.28E+02 8.87E+02 8.78E+01 9.21E+02 4.46E-01 4.50E-01 5.62E-01 9.10E+02 9.49E+01 9.54E+02 1164.901 4.31E+02 4.26E+02 4.28E+02 7.99E+02 9.55E+01 8.39E+02 4.45E-01 4.53E-01 5.56E-01 8.20E+02 1.03E+02 8.70E+02 1168.671 4.31E+02 4.26E+02 4.28E+02 7.27E+02 1.02E+02 7.73E+02 4.45E-01 4.55E-01 5.50E-01 7.46E+02 1.09E+02 8.01E+02 1172.441 4.31E+02 4.26E+02 4.28E+02 6.66E+02 1.07E+02 7.17E+02 4.44E-01 4.57E-01 5.46E-01 6.83E+02 1.15E+02 7.44E+02 1176.211 4.31E+02 4.26E+02 4.28E+02 6.15E+02 1.12E+02 6.70E+02 4.43E-01 4.59E-01 5.42E-01 6.30E+02 1.20E+02 6.96E+02 1179.981 4.31E+02 4.26E+02 4.28E+02 5.70E+02 1.16E+02 6.30E+02 4.43E-01 4.60E-01 5.39E-01 5.84E+02 1.24E+02 6.54E+02 1183.751 4.31E+02 4.26E+02 4.28E+02 5.31E+02 1.20E+02 5.95E+02 4.42E-01 4.61E-01 5.37E-01 5.43E+02 1.28E+02 6.18E+02 1187.521 4.30E+02 4.26E+02 4.28E+02 4.96E+02 1.23E+02 5.65E+02 4.42E-01 4.62E-01 5.34E-01 5.08E+02 1.31E+02 5.87E+02 1191.291 4.30E+02 4.26E+02 4.28E+02 4.66E+02 1.26E+02 5.39E+02 4.41E-01 4.63E-01 5.32E-01 4.76E+02 1.35E+02 5.60E+02 1195.061 4.30E+02 4.26E+02 4.28E+02 4.38E+02 1.29E+02 5.15E+02 4.41E-01 4.64E-01 5.30E-01 4.48E+02 1.37E+02 5.36E+02 1198.831 4.30E+02 4.26E+02 4.28E+02 4.14E+02 1.32E+02 4.94E+02 4.40E-01 4.65E-01 5.29E-01 4.22E+02 1.40E+02 5.14E+02 1202.600 4.30E+02 4.26E+02 4.28E+02 3.91E+02 1.34E+02 4.76E+02 4.40E-01 4.65E-01 5.27E-01 3.99E+02 1.43E+02 4.95E+02 1206.370 4.30E+02 4.26E+02 4.28E+02 3.71E+02 1.37E+02 4.59E+02 4.39E-01 4.66E-01 5.26E-01 3.78E+02 1.45E+02 4.78E+02 1210.140 4.30E+02 4.26E+02 4.28E+02 3.52E+02 1.39E+02 4.44E+02 4.39E-01 4.66E-01 5.25E-01 3.59E+02 1.47E+02 4.62E+02 1213.910 4.30E+02 4.26E+02 4.28E+02 3.35E+02 1.41E+02 4.30E+02 4.39E-01 4.67E-01 5.23E-01 3.41E+02 1.50E+02 4.48E+02 1217.680 4.30E+02 4.26E+02 4.28E+02 3.19E+02 1.43E+02 4.18E+02 4.38E-01 4.67E-01 5.22E-01 3.24E+02 1.52E+02 4.36E+02 1221.450 4.30E+02 4.26E+02 4.28E+02 3.04E+02 1.45E+02 4.07E+02 4.38E-01 4.68E-01 5.21E-01 3.09E+02 1.54E+02 4.24E+02 1225.220 4.30E+02 4.26E+02 4.28E+02 2.90E+02 1.47E+02 3.97E+02 4.38E-01 4.68E-01 5.20E-01 2.95E+02 1.56E+02 4.13E+02 1228.990 4.30E+02 4.26E+02 4.28E+02 2.77E+02 1.49E+02 3.87E+02 4.37E-01 4.68E-01 5.20E-01 2.81E+02 1.58E+02 4.04E+02 1232.760 4.30E+02 4.26E+02 4.29E+02 2.65E+02 1.51E+02 3.79E+02 4.37E-01 4.69E-01 5.19E-01 2.69E+02 1.60E+02 3.95E+02 1236.530 4.30E+02 4.26E+02 4.29E+02 2.53E+02 1.53E+02 3.71E+02 4.37E-01 4.69E-01 5.18E-01 2.57E+02 1.62E+02 3.87E+02 1240.299 4.30E+02 4.26E+02 4.29E+02 2.42E+02 1.55E+02 3.64E+02 4.36E-01 4.69E-01 5.17E-01 2.46E+02 1.64E+02 3.80E+02 1244.069 4.30E+02 4.26E+02 4.29E+02 2.32E+02 1.56E+02 3.57E+02 4.36E-01 4.70E-01 5.17E-01 2.35E+02 1.66E+02 3.73E+02 1247.839 4.30E+02 4.26E+02 4.29E+02 2.23E+02 1.58E+02 3.51E+02 4.36E-01 4.70E-01 5.16E-01 2.25E+02 1.68E+02 3.67E+02 1251.609 4.30E+02 4.26E+02 4.29E+02 2.13E+02 1.60E+02 3.46E+02 4.36E-01 4.70E-01 5.15E-01 2.15E+02 1.70E+02 3.61E+02 1255.379 4.30E+02 4.26E+02 4.29E+02 2.04E+02 1.62E+02 3.41E+02 4.35E-01 4.70E-01 5.15E-01 2.06E+02 1.72E+02 3.56E+02 1259.149 4.30E+02 4.26E+02 4.29E+02 1.96E+02 1.64E+02 3.36E+02 4.35E-01 4.71E-01 5.14E-01 1.97E+02 1.74E+02 3.51E+02 1262.919 4.30E+02 4.26E+02 4.29E+02 1.88E+02 1.66E+02 3.32E+02 4.35E-01 4.71E-01 5.14E-01 1.89E+02 1.76E+02 3.47E+02 1266.689 4.30E+02 4.26E+02 4.29E+02 1.80E+02 1.68E+02 3.28E+02 4.35E-01 4.71E-01 5.13E-01 1.81E+02 1.78E+02 3.43E+02 1270.459 4.30E+02 4.26E+02 4.29E+02 1.73E+02 1.70E+02 3.24E+02 4.34E-01 4.71E-01 5.13E-01 1.73E+02 1.80E+02 3.39E+02 1274.229 4.30E+02 4.26E+02 4.29E+02 1.65E+02 1.72E+02 3.21E+02 4.34E-01 4.71E-01 5.12E-01 1.66E+02 1.82E+02 3.36E+02 1277.998 4.30E+02 4.26E+02 4.29E+02 1.59E+02 1.74E+02 3.18E+02 4.34E-01 4.72E-01 5.12E-01 1.59E+02 1.84E+02 3.33E+02 1281.768 4.30E+02 4.26E+02 4.29E+02 1.52E+02 1.76E+02 3.15E+02 4.34E-01 4.72E-01 5.11E-01 1.52E+02 1.87E+02 3.30E+02 1285.538 4.30E+02 4.26E+02 4.29E+02 1.45E+02 1.78E+02 3.13E+02 4.33E-01 4.72E-01 5.11E-01 1.45E+02 1.89E+02 3.28E+02 1289.308 4.30E+02 4.26E+02 4.29E+02 1.39E+02 1.80E+02 3.11E+02 4.33E-01 4.72E-01 5.10E-01 1.38E+02 1.91E+02 3.26E+02 1293.078 4.30E+02 4.26E+02 4.29E+02 1.33E+02 1.82E+02 3.09E+02 4.33E-01 4.72E-01 5.10E-01 1.32E+02 1.93E+02 3.24E+02 1296.848 4.30E+02 4.26E+02 4.29E+02 1.27E+02 1.85E+02 3.07E+02 4.33E-01 4.73E-01 5.10E-01 1.25E+02 1.96E+02 3.22E+02 1300.618 4.30E+02 4.26E+02 4.30E+02 1.21E+02 1.87E+02 3.06E+02 4.33E-01 4.73E-01 5.09E-01 1.19E+02 1.98E+02 3.21E+02 1304.388 4.30E+02 4.26E+02 4.30E+02 1.15E+02 1.89E+02 3.04E+02 4.32E-01 4.73E-01 5.09E-01 1.13E+02 2.01E+02 3.19E+02 1308.158 4.30E+02 4.26E+02 4.30E+02 1.09E+02 1.92E+02 3.03E+02 4.32E-01 4.73E-01 5.09E-01 1.08E+02 2.03E+02 3.18E+02 1311.927 4.30E+02 4.26E+02 4.30E+02 1.04E+02 1.94E+02 3.02E+02 4.32E-01 4.73E-01 5.08E-01 1.02E+02 2.06E+02 3.17E+02 1315.697 4.30E+02 4.26E+02 4.30E+02 9.85E+01 1.97E+02 3.02E+02 4.32E-01 4.74E-01 5.08E-01 9.61E+01 2.08E+02 3.17E+02 1319.467 4.30E+02 4.25E+02 4.30E+02 9.31E+01 1.99E+02 3.01E+02 4.32E-01 4.74E-01 5.08E-01 9.05E+01 2.11E+02 3.16E+02 1323.237 4.30E+02 4.25E+02 4.30E+02 8.79E+01 2.02E+02 3.01E+02 4.31E-01 4.74E-01 5.07E-01 8.51E+01 2.14E+02 3.16E+02 1327.007 4.30E+02 4.25E+02 4.30E+02 8.27E+01 2.05E+02 3.00E+02 4.31E-01 4.74E-01 5.07E-01 7.96E+01 2.17E+02 3.16E+02 1330.777 4.30E+02 4.25E+02 4.30E+02 7.75E+01 2.07E+02 3.00E+02 4.31E-01 4.74E-01 5.07E-01 7.43E+01 2.20E+02 3.16E+02 1334.547 4.30E+02 4.25E+02 4.30E+02 7.24E+01 2.10E+02 3.00E+02 4.31E-01 4.74E-01 5.06E-01 6.90E+01 2.23E+02 3.16E+02 1338.317 4.30E+02 4.25E+02 4.30E+02 6.74E+01 2.13E+02 3.01E+02 4.31E-01 4.75E-01 5.06E-01 6.37E+01 2.26E+02 3.16E+02 1342.087 4.30E+02 4.25E+02 4.30E+02 6.24E+01 2.16E+02 3.01E+02 4.31E-01 4.75E-01 5.06E-01 5.85E+01 2.29E+02 3.17E+02 1345.857 4.29E+02 4.25E+02 4.31E+02 5.74E+01 2.19E+02 3.02E+02 4.30E-01 4.75E-01 5.05E-01 5.33E+01 2.32E+02 3.17E+02 1349.626 4.29E+02 4.25E+02 4.31E+02 5.24E+01 2.22E+02 3.02E+02 4.30E-01 4.75E-01 5.05E-01 4.82E+01 2.36E+02 3.18E+02 1353.396 4.29E+02 4.25E+02 4.31E+02 4.74E+01 2.26E+02 3.03E+02 4.30E-01 4.76E-01 5.05E-01 4.30E+01 2.39E+02 3.19E+02 1357.166 4.29E+02 4.25E+02 4.31E+02 4.25E+01 2.29E+02 3.04E+02 4.30E-01 4.76E-01 5.05E-01 3.79E+01 2.43E+02 3.21E+02 1360.936 4.29E+02 4.25E+02 4.31E+02 3.75E+01 2.33E+02 3.06E+02 4.30E-01 4.76E-01 5.04E-01 3.29E+01 2.47E+02 3.22E+02 1364.706 4.29E+02 4.25E+02 4.31E+02 3.26E+01 2.36E+02 3.07E+02 4.29E-01 4.76E-01 5.04E-01 2.79E+01 2.50E+02 3.23E+02 1368.476 4.29E+02 4.25E+02 4.31E+02 2.76E+01 2.40E+02 3.09E+02 4.29E-01 4.76E-01 5.04E-01 2.29E+01 2.54E+02 3.25E+02 1372.246 4.29E+02 4.25E+02 4.31E+02 2.27E+01 2.44E+02 3.10E+02 4.29E-01 4.77E-01 5.04E-01 1.81E+01 2.58E+02 3.27E+02 1376.016 4.29E+02 4.25E+02 4.31E+02 1.77E+01 2.48E+02 3.12E+02 4.29E-01 4.77E-01 5.03E-01 1.36E+01 2.63E+02 3.29E+02 1379.786 4.29E+02 4.25E+02 4.31E+02 1.27E+01 2.52E+02 3.14E+02 4.29E-01 4.77E-01 5.03E-01 9.97E+00 2.67E+02 3.31E+02 1383.556 4.29E+02 4.25E+02 4.32E+02 7.80E+00 2.56E+02 3.16E+02 4.29E-01 4.77E-01 5.03E-01 8.41E+00 2.71E+02 3.34E+02 1387.325 4.29E+02 4.24E+02 4.32E+02 3.58E+00 2.60E+02 3.19E+02 4.28E-01 4.78E-01 5.03E-01 1.01E+01 2.76E+02 3.36E+02 1391.095 4.29E+02 4.24E+02 4.32E+02 4.34E+00 2.65E+02 3.21E+02 4.28E-01 4.78E-01 5.03E-01 1.39E+01 2.81E+02 3.39E+02 1394.865 4.29E+02 4.24E+02 4.32E+02 8.99E+00 2.69E+02 3.24E+02 4.28E-01 4.78E-01 5.02E-01 1.86E+01 2.86E+02 3.42E+02 1398.635 4.29E+02 4.24E+02 4.32E+02 1.42E+01 2.74E+02 3.27E+02 4.28E-01 4.78E-01 5.02E-01 2.39E+01 2.91E+02 3.45E+02 1402.405 4.29E+02 4.24E+02 4.32E+02 1.96E+01 2.79E+02 3.30E+02 4.28E-01 4.79E-01 5.02E-01 2.93E+01 2.96E+02 3.48E+02 1406.175 4.29E+02 4.24E+02 4.32E+02 2.51E+01 2.85E+02 3.33E+02 4.28E-01 4.79E-01 5.02E-01 3.50E+01 3.02E+02 3.52E+02 1409.945 4.29E+02 4.24E+02 4.33E+02 3.07E+01 2.90E+02 3.37E+02 4.27E-01 4.79E-01 5.02E-01 4.09E+01 3.07E+02 3.56E+02 1413.715 4.29E+02 4.24E+02 4.33E+02 3.65E+01 2.96E+02 3.41E+02 4.27E-01 4.80E-01 5.01E-01 4.69E+01 3.13E+02 3.60E+02 1417.485 4.29E+02 4.24E+02 4.33E+02 4.23E+01 3.01E+02 3.44E+02 4.27E-01 4.80E-01 5.01E-01 5.30E+01 3.20E+02 3.64E+02 1421.255 4.29E+02 4.24E+02 4.33E+02 4.84E+01 3.08E+02 3.49E+02 4.27E-01 4.80E-01 5.01E-01 5.94E+01 3.26E+02 3.69E+02 1425.024 4.29E+02 4.24E+02 4.33E+02 5.45E+01 3.14E+02 3.53E+02 4.27E-01 4.81E-01 5.01E-01 6.59E+01 3.33E+02 3.73E+02 1428.794 4.29E+02 4.23E+02 4.33E+02 6.09E+01 3.20E+02 3.58E+02 4.27E-01 4.81E-01 5.01E-01 7.25E+01 3.40E+02 3.78E+02 1432.564 4.29E+02 4.23E+02 4.34E+02 6.74E+01 3.27E+02 3.63E+02 4.26E-01 4.81E-01 5.01E-01 7.94E+01 3.47E+02 3.84E+02 1436.334 4.28E+02 4.23E+02 4.34E+02 7.41E+01 3.34E+02 3.68E+02 4.26E-01 4.82E-01 5.00E-01 8.65E+01 3.55E+02 3.89E+02 1440.104 4.28E+02 4.23E+02 4.34E+02 8.10E+01 3.42E+02 3.74E+02 4.26E-01 4.82E-01 5.00E-01 9.38E+01 3.63E+02 3.95E+02 1443.874 4.28E+02 4.23E+02 4.34E+02 8.81E+01 3.50E+02 3.80E+02 4.26E-01 4.83E-01 5.00E-01 1.01E+02 3.71E+02 4.02E+02 1447.644 4.28E+02 4.23E+02 4.35E+02 9.54E+01 3.58E+02 3.86E+02 4.26E-01 4.83E-01 5.00E-01 1.09E+02 3.80E+02 4.08E+02 1451.414 4.28E+02 4.23E+02 4.35E+02 1.03E+02 3.67E+02 3.92E+02 4.25E-01 4.83E-01 5.00E-01 1.17E+02 3.89E+02 4.15E+02 1455.184 4.28E+02 4.23E+02 4.35E+02 1.11E+02 3.76E+02 3.99E+02 4.25E-01 4.84E-01 5.00E-01 1.26E+02 3.98E+02 4.23E+02 1458.953 4.28E+02 4.22E+02 4.35E+02 1.19E+02 3.85E+02 4.07E+02 4.25E-01 4.84E-01 5.00E-01 1.34E+02 4.08E+02 4.31E+02 1462.723 4.28E+02 4.22E+02 4.36E+02 1.28E+02 3.95E+02 4.15E+02 4.25E-01 4.85E-01 5.00E-01 1.43E+02 4.19E+02 4.39E+02 1466.493 4.28E+02 4.22E+02 4.36E+02 1.37E+02 4.05E+02 4.23E+02 4.24E-01 4.85E-01 5.00E-01 1.53E+02 4.30E+02 4.48E+02 1470.263 4.28E+02 4.22E+02 4.36E+02 1.46E+02 4.17E+02 4.32E+02 4.24E-01 4.86E-01 5.00E-01 1.63E+02 4.42E+02 4.57E+02 1474.033 4.28E+02 4.22E+02 4.36E+02 1.56E+02 4.28E+02 4.41E+02 4.24E-01 4.87E-01 4.99E-01 1.73E+02 4.54E+02 4.67E+02 1477.803 4.28E+02 4.21E+02 4.37E+02 1.66E+02 4.40E+02 4.51E+02 4.24E-01 4.87E-01 4.99E-01 1.84E+02 4.67E+02 4.78E+02 1481.573 4.28E+02 4.21E+02 4.37E+02 1.76E+02 4.53E+02 4.62E+02 4.23E-01 4.88E-01 4.99E-01 1.95E+02 4.81E+02 4.89E+02 1485.343 4.28E+02 4.21E+02 4.38E+02 1.88E+02 4.67E+02 4.73E+02 4.23E-01 4.88E-01 5.00E-01 2.07E+02 4.96E+02 5.01E+02 1489.113 4.27E+02 4.21E+02 4.38E+02 1.99E+02 4.82E+02 4.85E+02 4.23E-01 4.89E-01 5.00E-01 2.20E+02 5.11E+02 5.14E+02 1492.883 4.27E+02 4.20E+02 4.38E+02 2.12E+02 4.97E+02 4.98E+02 4.23E-01 4.90E-01 5.00E-01 2.33E+02 5.28E+02 5.28E+02 1496.652 4.27E+02 4.20E+02 4.39E+02 2.25E+02 5.14E+02 5.12E+02 4.22E-01 4.91E-01 5.00E-01 2.47E+02 5.45E+02 5.43E+02 1500.422 4.27E+02 4.20E+02 4.39E+02 2.39E+02 5.32E+02 5.26E+02 4.22E-01 4.92E-01 5.00E-01 2.62E+02 5.64E+02 5.59E+02 1504.192 4.27E+02 4.20E+02 4.40E+02 2.54E+02 5.51E+02 5.42E+02 4.21E-01 4.92E-01 5.00E-01 2.78E+02 5.84E+02 5.75E+02 1507.962 4.27E+02 4.19E+02 4.40E+02 2.70E+02 5.71E+02 5.59E+02 4.21E-01 4.93E-01 5.01E-01 2.95E+02 6.06E+02 5.94E+02 1511.732 4.27E+02 4.19E+02 4.41E+02 2.87E+02 5.93E+02 5.78E+02 4.21E-01 4.94E-01 5.01E-01 3.13E+02 6.29E+02 6.13E+02 1515.502 4.27E+02 4.18E+02 4.42E+02 3.05E+02 6.16E+02 5.98E+02 4.20E-01 4.96E-01 5.02E-01 3.33E+02 6.54E+02 6.35E+02 1519.272 4.27E+02 4.18E+02 4.42E+02 3.25E+02 6.42E+02 6.19E+02 4.20E-01 4.97E-01 5.02E-01 3.54E+02 6.81E+02 6.58E+02 1523.042 4.26E+02 4.17E+02 4.43E+02 3.46E+02 6.69E+02 6.43E+02 4.19E-01 4.98E-01 5.03E-01 3.77E+02 7.10E+02 6.83E+02 1526.812 4.26E+02 4.17E+02 4.44E+02 3.69E+02 6.99E+02 6.68E+02 4.18E-01 4.99E-01 5.04E-01 4.01E+02 7.42E+02 7.10E+02 1530.582 4.26E+02 4.16E+02 4.45E+02 3.94E+02 7.32E+02 6.96E+02 4.18E-01 5.01E-01 5.05E-01 4.28E+02 7.77E+02 7.40E+02 1534.351 4.26E+02 4.15E+02 4.46E+02 4.22E+02 7.68E+02 7.27E+02 4.17E-01 5.02E-01 5.06E-01 4.57E+02 8.15E+02 7.73E+02 1538.121 4.26E+02 4.15E+02 4.47E+02 4.52E+02 8.08E+02 7.61E+02 4.16E-01 5.04E-01 5.08E-01 4.89E+02 8.57E+02 8.09E+02 1541.891 4.26E+02 4.14E+02 4.48E+02 4.85E+02 8.51E+02 7.99E+02 4.15E-01 5.06E-01 5.10E-01 5.24E+02 9.03E+02 8.49E+02 1545.661 4.26E+02 4.13E+02 4.50E+02 5.21E+02 9.00E+02 8.41E+02 4.14E-01 5.08E-01 5.13E-01 5.64E+02 9.55E+02 8.93E+02 1549.431 4.26E+02 4.12E+02 4.51E+02 5.62E+02 9.54E+02 8.87E+02 4.13E-01 5.10E-01 5.16E-01 6.07E+02 1.01E+03 9.43E+02 1553.201 4.25E+02 4.11E+02 4.53E+02 6.08E+02 1.02E+03 9.40E+02 4.12E-01 5.13E-01 5.20E-01 6.56E+02 1.08E+03 9.99E+02 1556.971 4.25E+02 4.09E+02 4.54E+02 6.60E+02 1.08E+03 1.00E+03 4.11E-01 5.16E-01 5.24E-01 7.12E+02 1.15E+03 1.06E+03 1560.741 4.25E+02 4.07E+02 4.57E+02 7.19E+02 1.16E+03 1.07E+03 4.09E-01 5.19E-01 5.30E-01 7.75E+02 1.23E+03 1.14E+03 1564.511 4.26E+02 4.05E+02 4.59E+02 7.87E+02 1.26E+03 1.15E+03 4.07E-01 5.23E-01 5.38E-01 8.48E+02 1.33E+03 1.22E+03 1568.281 4.26E+02 4.03E+02 4.62E+02 8.66E+02 1.36E+03 1.24E+03 4.05E-01 5.27E-01 5.48E-01 9.33E+02 1.44E+03 1.32E+03 1572.050 4.26E+02 4.00E+02 4.65E+02 9.59E+02 1.49E+03 1.35E+03 4.02E-01 5.32E-01 5.61E-01 1.03E+03 1.58E+03 1.43E+03 1575.820 4.27E+02 3.97E+02 4.69E+02 1.07E+03 1.63E+03 1.48E+03 3.98E-01 5.37E-01 5.78E-01 1.15E+03 1.73E+03 1.57E+03 1579.590 4.28E+02 3.92E+02 4.73E+02 1.20E+03 1.81E+03 1.63E+03 3.94E-01 5.43E-01 6.01E-01 1.29E+03 1.92E+03 1.73E+03 1583.360 4.30E+02 3.87E+02 4.78E+02 1.37E+03 2.03E+03 1.82E+03 3.89E-01 5.51E-01 6.31E-01 1.47E+03 2.16E+03 1.94E+03 1587.130 4.33E+02 3.79E+02 4.84E+02 1.57E+03 2.31E+03 2.06E+03 3.82E-01 5.59E-01 6.73E-01 1.69E+03 2.45E+03 2.19E+03 1590.900 4.38E+02 3.69E+02 4.91E+02 1.83E+03 2.66E+03 2.36E+03 3.73E-01 5.69E-01 7.32E-01 1.97E+03 2.82E+03 2.51E+03 1594.670 4.47E+02 3.55E+02 4.99E+02 2.17E+03 3.11E+03 2.75E+03 3.60E-01 5.79E-01 8.15E-01 2.33E+03 3.30E+03 2.93E+03 1598.440 4.62E+02 3.37E+02 5.07E+02 2.61E+03 3.69E+03 3.26E+03 3.44E-01 5.87E-01 9.32E-01 2.79E+03 3.91E+03 3.47E+03 1602.210 4.87E+02 3.13E+02 5.11E+02 3.16E+03 4.42E+03 3.88E+03 3.25E-01 5.87E-01 1.09E+00 3.38E+03 4.68E+03 4.13E+03 1605.979 5.22E+02 2.93E+02 5.01E+02 3.76E+03 5.20E+03 4.55E+03 3.12E-01 5.63E-01 1.27E+00 4.03E+03 5.52E+03 4.85E+03 1609.749 5.56E+02 3.00E+02 4.66E+02 4.18E+03 5.72E+03 4.99E+03 3.26E-01 4.98E-01 1.41E+00 4.48E+03 6.07E+03 5.32E+03 1613.519 5.67E+02 3.44E+02 4.11E+02 4.14E+03 5.60E+03 4.87E+03 3.68E-01 4.00E-01 1.41E+00 4.43E+03 5.94E+03 5.18E+03 1617.289 5.53E+02 3.89E+02 3.67E+02 3.69E+03 4.93E+03 4.28E+03 4.08E-01 3.27E-01 1.29E+00 3.94E+03 5.23E+03 4.56E+03 1621.059 5.30E+02 4.17E+02 3.50E+02 3.14E+03 4.15E+03 3.59E+03 4.31E-01 3.04E-01 1.14E+00 3.35E+03 4.41E+03 3.82E+03 1624.829 5.10E+02 4.31E+02 3.49E+02 2.66E+03 3.48E+03 3.00E+03 4.42E-01 3.12E-01 1.01E+00 2.84E+03 3.69E+03 3.19E+03 1628.599 4.94E+02 4.38E+02 3.54E+02 2.27E+03 2.95E+03 2.53E+03 4.47E-01 3.29E-01 9.10E-01 2.43E+03 3.13E+03 2.70E+03 1632.369 4.83E+02 4.41E+02 3.60E+02 1.98E+03 2.54E+03 2.18E+03 4.49E-01 3.46E-01 8.35E-01 2.11E+03 2.70E+03 2.32E+03 1636.139 4.74E+02 4.42E+02 3.66E+02 1.75E+03 2.23E+03 1.90E+03 4.49E-01 3.60E-01 7.79E-01 1.87E+03 2.36E+03 2.02E+03 1639.909 4.68E+02 4.43E+02 3.72E+02 1.56E+03 1.97E+03 1.68E+03 4.49E-01 3.73E-01 7.36E-01 1.67E+03 2.09E+03 1.79E+03 1643.678 4.63E+02 4.43E+02 3.77E+02 1.42E+03 1.77E+03 1.50E+03 4.48E-01 3.83E-01 7.03E-01 1.51E+03 1.88E+03 1.60E+03 1647.448 4.59E+02 4.42E+02 3.81E+02 1.30E+03 1.60E+03 1.35E+03 4.47E-01 3.91E-01 6.76E-01 1.38E+03 1.70E+03 1.44E+03 1651.218 4.56E+02 4.42E+02 3.84E+02 1.19E+03 1.46E+03 1.23E+03 4.46E-01 3.98E-01 6.55E-01 1.27E+03 1.55E+03 1.31E+03 1654.988 4.53E+02 4.41E+02 3.87E+02 1.11E+03 1.35E+03 1.13E+03 4.46E-01 4.04E-01 6.38E-01 1.18E+03 1.43E+03 1.21E+03 1658.758 4.51E+02 4.41E+02 3.90E+02 1.03E+03 1.25E+03 1.04E+03 4.45E-01 4.09E-01 6.24E-01 1.10E+03 1.32E+03 1.11E+03 1662.528 4.49E+02 4.40E+02 3.92E+02 9.71E+02 1.16E+03 9.69E+02 4.44E-01 4.13E-01 6.13E-01 1.03E+03 1.23E+03 1.03E+03 1666.298 4.48E+02 4.40E+02 3.94E+02 9.16E+02 1.09E+03 9.03E+02 4.43E-01 4.17E-01 6.03E-01 9.75E+02 1.15E+03 9.64E+02 1670.068 4.47E+02 4.39E+02 3.96E+02 8.67E+02 1.02E+03 8.46E+02 4.43E-01 4.21E-01 5.94E-01 9.23E+02 1.08E+03 9.03E+02 1673.838 4.46E+02 4.39E+02 3.98E+02 8.24E+02 9.62E+02 7.95E+02 4.42E-01 4.24E-01 5.87E-01 8.77E+02 1.02E+03 8.48E+02 1677.608 4.45E+02 4.39E+02 3.99E+02 7.85E+02 9.10E+02 7.50E+02 4.42E-01 4.26E-01 5.81E-01 8.35E+02 9.65E+02 8.00E+02 1681.377 4.44E+02 4.38E+02 4.00E+02 7.51E+02 8.63E+02 7.09E+02 4.41E-01 4.29E-01 5.75E-01 7.98E+02 9.15E+02 7.57E+02 1685.147 4.43E+02 4.38E+02 4.02E+02 7.19E+02 8.21E+02 6.73E+02 4.41E-01 4.31E-01 5.70E-01 7.65E+02 8.71E+02 7.18E+02 1688.917 4.42E+02 4.37E+02 4.03E+02 6.91E+02 7.83E+02 6.40E+02 4.41E-01 4.33E-01 5.66E-01 7.34E+02 8.30E+02 6.83E+02 1692.687 4.42E+02 4.37E+02 4.04E+02 6.65E+02 7.48E+02 6.10E+02 4.40E-01 4.35E-01 5.62E-01 7.07E+02 7.93E+02 6.51E+02 1696.457 4.41E+02 4.37E+02 4.04E+02 6.41E+02 7.16E+02 5.82E+02 4.40E-01 4.36E-01 5.59E-01 6.82E+02 7.60E+02 6.22E+02 1700.227 4.41E+02 4.37E+02 4.05E+02 6.20E+02 6.87E+02 5.57E+02 4.40E-01 4.38E-01 5.56E-01 6.58E+02 7.29E+02 5.95E+02 1703.997 4.40E+02 4.36E+02 4.06E+02 6.00E+02 6.60E+02 5.34E+02 4.39E-01 4.39E-01 5.53E-01 6.37E+02 7.00E+02 5.70E+02 1707.767 4.40E+02 4.36E+02 4.07E+02 5.81E+02 6.35E+02 5.13E+02 4.39E-01 4.41E-01 5.51E-01 6.17E+02 6.74E+02 5.47E+02 1711.537 4.40E+02 4.36E+02 4.07E+02 5.64E+02 6.12E+02 4.93E+02 4.39E-01 4.42E-01 5.49E-01 5.99E+02 6.50E+02 5.26E+02 1715.307 4.39E+02 4.36E+02 4.08E+02 5.48E+02 5.91E+02 4.75E+02 4.39E-01 4.43E-01 5.47E-01 5.82E+02 6.27E+02 5.07E+02 1719.076 4.39E+02 4.35E+02 4.08E+02 5.33E+02 5.71E+02 4.57E+02 4.38E-01 4.44E-01 5.45E-01 5.66E+02 6.06E+02 4.89E+02 1722.846 4.39E+02 4.35E+02 4.09E+02 5.19E+02 5.53E+02 4.42E+02 4.38E-01 4.45E-01 5.43E-01 5.51E+02 5.86E+02 4.72E+02 1726.616 4.38E+02 4.35E+02 4.09E+02 5.06E+02 5.36E+02 4.27E+02 4.38E-01 4.46E-01 5.41E-01 5.37E+02 5.68E+02 4.56E+02 1730.386 4.38E+02 4.35E+02 4.10E+02 4.94E+02 5.19E+02 4.13E+02 4.38E-01 4.47E-01 5.40E-01 5.24E+02 5.51E+02 4.41E+02 1734.156 4.38E+02 4.35E+02 4.10E+02 4.82E+02 5.04E+02 4.00E+02 4.38E-01 4.48E-01 5.39E-01 5.11E+02 5.35E+02 4.27E+02 1737.926 4.38E+02 4.35E+02 4.11E+02 4.71E+02 4.90E+02 3.87E+02 4.37E-01 4.48E-01 5.37E-01 5.00E+02 5.20E+02 4.14E+02 1741.696 4.38E+02 4.34E+02 4.11E+02 4.61E+02 4.76E+02 3.76E+02 4.37E-01 4.49E-01 5.36E-01 4.89E+02 5.05E+02 4.02E+02 1745.466 4.37E+02 4.34E+02 4.12E+02 4.51E+02 4.63E+02 3.65E+02 4.37E-01 4.50E-01 5.35E-01 4.78E+02 4.92E+02 3.90E+02 1749.236 4.37E+02 4.34E+02 4.12E+02 4.42E+02 4.51E+02 3.55E+02 4.37E-01 4.51E-01 5.34E-01 4.68E+02 4.79E+02 3.79E+02 1 PHASE NEUTRAL VOLTAGES V:VMAX 0 XL(OHM) 0.00 0.25 0.50 0.75 1.00 ......................................................................................................................... 867.080 64 . . . . 870.849 64 . . . . 874.619 64 . . . . 878.389 64 . . . . 882.159 64 . . . . 885.929 64 . . . . 889.699 65 . . . . 893.469 65 . . . . 897.239 65 . . . . 901.009 65 . . . . 904.779 65 . . . . 908.548 654 . . . . 912.318 654 . . . . 916.088 654 . . . . 919.858 364 . . . . 923.628 .64 . . . . 927.398 .65 . . . . 931.168 .65 . . . . 934.938 .654 . . . . 938.708 .6 5 . . . . 942.478 . 65 . . . . 946.247 . 6 5 . . . . 950.017 . 6 45 . . . . 953.787 . 6 14 5 . . . . 957.557 . 36 14 . 25 . . . 961.327 . 36 5 . . . . 965.097 . 16 5 . . . . 968.867 . 46 25 . . . . 972.637 . 46 5 . . . . 976.407 .4 65 . . . . 980.177 .465 . . . . 983.946 4 65 . . . . 987.716 4 65 . . . . 991.486 4 6 . . . . 995.256 4 6 . . . . 999.026 4 6 . . . . 1002.796 4 6 . . . . 1006.566 4 6 . . . . 1010.336 .46 . . . . 1014.106 .46 . . . . 1017.875 .46 . . . . 1021.645 .56 . . . . 1025.415 .56 . . . . 1029.185 .56 . . . . 1032.955 .56 . . . . 1036.725 .56 . . . . 1040.495 .56 . . . . 1044.265 .56 . . . . 1048.035 .56 . . . . 1051.805 .56 . . . . 1055.574 .56 . . . . 1059.344 .56 . . . . 1063.114 .56 . . . . 1066.884 .56 . . . . 1070.654 .516 . . . . 1074.424 .5 6 . . . . 1078.194 .5 6 . . . . 1081.964 .5 6 . . . . 1085.734 .5 36 . . . . 1089.504 .5 6 . . . . 1093.273 .5 6 . . . . 1097.043 .5 6 . . . . 1100.813 .5 36 . . . . 1104.583 .25 36 . . . . 1108.353 . 5 6 . . . . 1112.123 . 5 64 . . . . 1115.893 . 5 64 . . . . 1119.663 . 5 64 . . . . 1123.433 . 25 . 36 4 . . . 1127.203 . 5 . . . 3 16 4 1130.972 . 5 364 . . . 1134.742 .5 36 . . . . 1138.512 5 64 . . . . 1142.282 5 36 . . . . 1146.052 5 6 . . . . 1149.822 5 36 . . . . 1153.592 5 16 . . . . 1157.362 5 6 . . . . 1161.132 5 46 . . . . 1164.901 5 6 . . . . 1168.671 25 6 . . . . 1172.441 .5 46 . . . . 1176.211 .5 6 . . . . 1179.981 .5 6 . . . . 1183.751 .5 6 . . . . 1187.521 .546 . . . . 1191.291 .546 . . . . 1195.061 .546 . . . . 1198.831 .56 . . . . 1202.600 .56 . . . . 1206.370 .56 . . . . 1210.140 .56 . . . . 1213.910 .56 . . . . 1217.680 .56 . . . . 1221.450 .56 . . . . 1225.220 .56 . . . . 1228.990 .56 . . . . 1232.760 .56 . . . . 1236.530 .56 . . . . 1240.299 .56 . . . . 1244.069 .56 . . . . 1247.839 .56 . . . . 1251.609 .56 . . . . 1255.379 .56 . . . . 1259.149 .56 . . . . 1262.919 .56 . . . . 1266.689 .56 . . . . 1270.459 .56 . . . . 1274.229 .56 . . . . 1277.998 .56 . . . . 1281.768 .56 . . . . 1285.538 .56 . . . . 1289.308 .56 . . . . 1293.078 .56 . . . . 1296.848 .56 . . . . 1300.618 .56 . . . . 1304.388 .56 . . . . 1308.158 .56 . . . . 1311.927 456 . . . . 1315.697 456 . . . . 1319.467 456 . . . . 1323.237 456 . . . . 1327.007 456 . . . . 1330.777 456 . . . . 1334.547 456 . . . . 1338.317 456 . . . . 1342.087 456 . . . . 1345.857 456 . . . . 1349.626 456 . . . . 1353.396 456 . . . . 1357.166 456 . . . . 1360.936 456 . . . . 1364.706 456 . . . . 1368.476 456 . . . . 1372.246 456 . . . . 1376.016 456 . . . . 1379.786 456 . . . . 1383.556 456 . . . . 1387.325 456 . . . . 1391.095 456 . . . . 1394.865 456 . . . . 1398.635 456 . . . . 1402.405 456 . . . . 1406.175 456 . . . . 1409.945 456 . . . . 1413.715 426 . . . . 1417.485 426 . . . . 1421.255 426 . . . . 1425.024 4 6 . . . . 1428.794 4 6 . . . . 1432.564 4 6 . . . . 1436.334 4 6 . . . . 1440.104 4 6 . . . . 1443.874 4 6 . . . . 1447.644 146 . . . . 1451.414 146 . . . . 1455.184 .46 . . . . 1458.953 .46 . . . . 1462.723 .46 . . . . 1466.493 .46 . . . . 1470.263 .46 . . . . 1474.033 .46 . . . . 1477.803 .46 . . . . 1481.573 .46 . . . . 1485.343 .46 . . . . 1489.113 .46 . . . . 1492.883 .436 . . . . 1496.652 .436 . . . . 1500.422 .4 6 . . . . 1504.192 .4 6 . . . . 1507.962 .4 6 . . . . 1511.732 .146 . . . . 1515.502 .146 . . . . 1519.272 . 46 . . . . 1523.042 . 46 . . . . 1526.812 . 465 . . . . 1530.582 . 436 . . . . 1534.351 . 4 6 . . . . 1538.121 . 4 6 . . . . 1541.891 . 146 . . . . 1545.661 . 465 . . . . 1549.431 . 436 . . . . 1553.201 . 4 6 . . . . 1556.971 . 4 65 . . . . 1560.741 . 1465 . . . . 1564.511 . 4 6 . . . . 1568.281 . 1465 . . . . 1572.050 . 4 65 . . . . 1575.820 . 1436 . . . . 1579.590 . 4 65 . . . . 1583.360 . 4 65 . . . . 1587.130 . 4 365 . . . . 1590.900 . 143625 . . . . 1594.670 . 14 3625 . . . . 1598.440 . 14 3625 . . . . 1602.210 . 14 362 5 . . . . 1605.979 . 14 36 2 5 . . . . 1609.749 . 1 4 3 6 25. . . . 1613.519 . 14 36 2 5. . . . 1617.289 . 14 36 25 . . . . 1621.059 . 1436 25 . . . . 1624.829 . 146 25 . . . . 1628.599 . 14625 . . . . 1632.369 . 4625 . . . . 1636.139 . 1465 . . . . 1639.909 . 465 . . . . 1643.678 . 465 . . . . 1647.448 . 165 . . . . 1651.218 . 625 . . . . 1654.988 . 365 . . . . 1658.758 . 65 . . . . 1662.528 . 65 . . . . 1666.298 . 365 . . . . 1670.068 . 65 . . . . 1673.838 . 65 . . . . 1677.608 . 65 . . . . 1681.377 . 36 . . . . 1685.147 . 65 . . . . 1688.917 . 65 . . . . 1692.687 . 65 . . . . 1696.457 . 65 . . . . 1700.227 . 65 . . . . 1703.997 . 6 . . . . 1707.767 . 36 . . . . 1711.537 . 36 . . . . 1715.307 . 65 . . . . 1719.076 . 65 . . . . 1722.846 . 65 . . . . 1726.616 . 65 . . . . 1730.386 . 65 . . . . 1734.156 . 65 . . . . 1737.926 . 65 . . . . 1741.696 . 6 . . . . 1745.466 . 6 . . . . 1749.236 . 6 . . . . ......................................................................................................................... 1144 PHASE 1 2255 PHASE 2 3366 PHASE 3 PHASE VOLTAGE, MAXIMUM VALUE: 24804.629 KV 1 XL(OHM) ES 1 ES 2 ES 3 ES 4 ES 5 ES 6 ES 7 ES 8 ES 9 ES10 ES11 ES12 3.770 8.20E+03 7.54E+03 8.15E+03 1.61E+03 1.02E+03 7.55E+02 1.11E+02 1.11E+02 1.11E+02 3.73E-01 5.02E-01 5.59E-01 11.310 3.01E+03 2.80E+03 3.00E+03 5.34E+02 3.38E+02 2.50E+02 3.68E+01 3.68E+01 3.68E+01 2.88E-01 4.14E-01 5.25E-01 18.850 1.98E+03 1.85E+03 1.97E+03 3.18E+02 2.02E+02 1.49E+02 2.20E+01 2.20E+01 2.20E+01 5.84E-01 3.31E-01 4.91E-01 26.389 1.53E+03 1.44E+03 1.53E+03 2.25E+02 1.43E+02 1.06E+02 1.56E+01 1.56E+01 1.56E+01 9.63E-01 2.58E-01 4.58E-01 33.929 1.29E+03 1.22E+03 1.28E+03 1.73E+02 1.11E+02 8.21E+01 1.21E+01 1.21E+01 1.21E+01 1.36E+00 2.06E-01 4.26E-01 41.469 1.13E+03 1.07E+03 1.12E+03 1.40E+02 8.98E+01 6.68E+01 9.83E+00 9.81E+00 9.83E+00 1.77E+00 1.93E-01 3.95E-01 49.009 1.02E+03 9.75E+02 1.02E+03 1.17E+02 7.55E+01 5.62E+01 8.27E+00 8.25E+00 8.27E+00 2.19E+00 2.26E-01 3.66E-01 56.549 9.44E+02 9.02E+02 9.37E+02 1.00E+02 6.49E+01 4.84E+01 7.13E+00 7.11E+00 7.13E+00 2.61E+00 2.91E-01 3.38E-01 64.088 8.84E+02 8.47E+02 8.76E+02 8.74E+01 5.68E+01 4.25E+01 6.26E+00 6.24E+00 6.26E+00 3.04E+00 3.71E-01 3.13E-01 71.628 8.36E+02 8.03E+02 8.28E+02 7.71E+01 5.05E+01 3.78E+01 5.57E+00 5.55E+00 5.57E+00 3.47E+00 4.59E-01 2.90E-01 79.168 7.97E+02 7.67E+02 7.89E+02 6.86E+01 4.53E+01 3.40E+01 5.02E+00 4.99E+00 5.02E+00 3.91E+00 5.51E-01 2.71E-01 86.708 7.65E+02 7.38E+02 7.57E+02 6.15E+01 4.10E+01 3.09E+01 4.56E+00 4.53E+00 4.56E+00 4.36E+00 6.45E-01 2.56E-01 94.248 7.39E+02 7.13E+02 7.30E+02 5.56E+01 3.74E+01 2.82E+01 4.17E+00 4.15E+00 4.17E+00 4.81E+00 7.40E-01 2.46E-01 101.788 7.16E+02 6.92E+02 7.08E+02 5.04E+01 3.43E+01 2.60E+01 3.85E+00 3.82E+00 3.85E+00 5.27E+00 8.37E-01 2.41E-01 109.327 6.96E+02 6.74E+02 6.88E+02 4.59E+01 3.16E+01 2.41E+01 3.56E+00 3.54E+00 3.56E+00 5.74E+00 9.35E-01 2.43E-01 116.867 6.79E+02 6.58E+02 6.71E+02 4.20E+01 2.93E+01 2.24E+01 3.32E+00 3.29E+00 3.32E+00 6.21E+00 1.03E+00 2.51E-01 124.407 6.64E+02 6.45E+02 6.55E+02 3.85E+01 2.73E+01 2.09E+01 3.10E+00 3.08E+00 3.10E+00 6.69E+00 1.13E+00 2.64E-01 131.947 6.51E+02 6.32E+02 6.42E+02 3.54E+01 2.55E+01 1.96E+01 2.91E+00 2.89E+00 2.91E+00 7.18E+00 1.23E+00 2.81E-01 139.487 6.39E+02 6.21E+02 6.30E+02 3.26E+01 2.38E+01 1.84E+01 2.74E+00 2.72E+00 2.74E+00 7.67E+00 1.33E+00 3.02E-01 147.027 6.28E+02 6.12E+02 6.19E+02 3.00E+01 2.24E+01 1.74E+01 2.59E+00 2.56E+00 2.59E+00 8.17E+00 1.43E+00 3.26E-01 154.566 6.19E+02 6.03E+02 6.10E+02 2.77E+01 2.11E+01 1.64E+01 2.45E+00 2.43E+00 2.45E+00 8.68E+00 1.53E+00 3.52E-01 162.106 6.10E+02 5.95E+02 6.01E+02 2.56E+01 1.99E+01 1.56E+01 2.33E+00 2.30E+00 2.33E+00 9.20E+00 1.63E+00 3.80E-01 169.646 6.02E+02 5.87E+02 5.93E+02 2.37E+01 1.88E+01 1.48E+01 2.21E+00 2.19E+00 2.22E+00 9.72E+00 1.73E+00 4.10E-01 177.186 5.95E+02 5.81E+02 5.86E+02 2.20E+01 1.78E+01 1.41E+01 2.11E+00 2.09E+00 2.11E+00 1.02E+01 1.82E+00 4.40E-01 184.726 5.88E+02 5.74E+02 5.79E+02 2.04E+01 1.69E+01 1.35E+01 2.01E+00 1.99E+00 2.02E+00 1.08E+01 1.92E+00 4.72E-01 192.266 5.82E+02 5.69E+02 5.73E+02 1.90E+01 1.61E+01 1.29E+01 1.93E+00 1.91E+00 1.93E+00 1.13E+01 2.02E+00 5.04E-01 199.805 5.76E+02 5.64E+02 5.67E+02 1.78E+01 1.53E+01 1.24E+01 1.85E+00 1.83E+00 1.85E+00 1.19E+01 2.12E+00 5.36E-01 207.345 5.71E+02 5.59E+02 5.62E+02 1.66E+01 1.46E+01 1.19E+01 1.77E+00 1.75E+00 1.78E+00 1.25E+01 2.22E+00 5.69E-01 214.885 5.66E+02 5.54E+02 5.57E+02 1.57E+01 1.40E+01 1.14E+01 1.70E+00 1.68E+00 1.71E+00 1.30E+01 2.32E+00 6.02E-01 222.425 5.62E+02 5.50E+02 5.52E+02 1.49E+01 1.34E+01 1.10E+01 1.64E+00 1.62E+00 1.65E+00 1.36E+01 2.42E+00 6.35E-01 229.965 5.57E+02 5.46E+02 5.48E+02 1.42E+01 1.28E+01 1.06E+01 1.58E+00 1.56E+00 1.59E+00 1.42E+01 2.51E+00 6.68E-01 237.504 5.53E+02 5.42E+02 5.44E+02 1.37E+01 1.23E+01 1.03E+01 1.52E+00 1.50E+00 1.53E+00 1.48E+01 2.61E+00 7.02E-01 245.044 5.50E+02 5.39E+02 5.40E+02 1.34E+01 1.19E+01 9.92E+00 1.47E+00 1.45E+00 1.48E+00 1.54E+01 2.71E+00 7.35E-01 252.584 5.46E+02 5.36E+02 5.36E+02 1.32E+01 1.14E+01 9.61E+00 1.42E+00 1.40E+00 1.43E+00 1.60E+01 2.80E+00 7.68E-01 260.124 5.43E+02 5.33E+02 5.33E+02 1.31E+01 1.10E+01 9.33E+00 1.38E+00 1.36E+00 1.39E+00 1.67E+01 2.90E+00 8.01E-01 267.664 5.40E+02 5.30E+02 5.30E+02 1.32E+01 1.07E+01 9.06E+00 1.33E+00 1.32E+00 1.35E+00 1.73E+01 2.99E+00 8.34E-01 275.204 5.37E+02 5.27E+02 5.27E+02 1.35E+01 1.03E+01 8.82E+00 1.29E+00 1.28E+00 1.31E+00 1.79E+01 3.09E+00 8.67E-01 282.743 5.34E+02 5.25E+02 5.24E+02 1.38E+01 1.00E+01 8.59E+00 1.25E+00 1.24E+00 1.27E+00 1.86E+01 3.18E+00 9.00E-01 290.283 5.31E+02 5.22E+02 5.21E+02 1.43E+01 9.74E+00 8.38E+00 1.22E+00 1.20E+00 1.23E+00 1.93E+01 3.27E+00 9.32E-01 297.823 5.29E+02 5.20E+02 5.19E+02 1.48E+01 9.48E+00 8.19E+00 1.18E+00 1.17E+00 1.20E+00 2.00E+01 3.36E+00 9.65E-01 305.363 5.26E+02 5.18E+02 5.16E+02 1.54E+01 9.25E+00 8.01E+00 1.15E+00 1.14E+00 1.17E+00 2.07E+01 3.45E+00 9.96E-01 312.903 5.24E+02 5.15E+02 5.14E+02 1.61E+01 9.04E+00 7.84E+00 1.12E+00 1.11E+00 1.14E+00 2.14E+01 3.54E+00 1.03E+00 320.443 5.22E+02 5.13E+02 5.12E+02 1.69E+01 8.86E+00 7.69E+00 1.09E+00 1.08E+00 1.11E+00 2.21E+01 3.63E+00 1.06E+00 327.982 5.20E+02 5.12E+02 5.09E+02 1.77E+01 8.70E+00 7.55E+00 1.06E+00 1.05E+00 1.08E+00 2.28E+01 3.71E+00 1.09E+00 335.522 5.18E+02 5.10E+02 5.07E+02 1.85E+01 8.55E+00 7.42E+00 1.04E+00 1.02E+00 1.06E+00 2.36E+01 3.79E+00 1.12E+00 343.062 5.16E+02 5.08E+02 5.06E+02 1.94E+01 8.42E+00 7.30E+00 1.01E+00 9.99E-01 1.03E+00 2.43E+01 3.88E+00 1.15E+00 350.602 5.14E+02 5.06E+02 5.04E+02 2.03E+01 8.32E+00 7.19E+00 9.86E-01 9.76E-01 1.01E+00 2.51E+01 3.96E+00 1.18E+00 358.142 5.13E+02 5.05E+02 5.02E+02 2.12E+01 8.22E+00 7.10E+00 9.63E-01 9.53E-01 9.86E-01 2.59E+01 4.04E+00 1.21E+00 365.681 5.11E+02 5.03E+02 5.00E+02 2.22E+01 8.15E+00 7.01E+00 9.42E-01 9.32E-01 9.65E-01 2.67E+01 4.11E+00 1.24E+00 373.221 5.09E+02 5.02E+02 4.99E+02 2.32E+01 8.08E+00 6.93E+00 9.21E-01 9.12E-01 9.45E-01 2.75E+01 4.18E+00 1.27E+00 380.761 5.08E+02 5.00E+02 4.97E+02 2.42E+01 8.03E+00 6.86E+00 9.01E-01 8.93E-01 9.25E-01 2.83E+01 4.26E+00 1.30E+00 388.301 5.06E+02 4.99E+02 4.95E+02 2.52E+01 8.00E+00 6.79E+00 8.82E-01 8.74E-01 9.07E-01 2.92E+01 4.32E+00 1.32E+00 395.841 5.05E+02 4.98E+02 4.94E+02 2.63E+01 7.97E+00 6.74E+00 8.64E-01 8.57E-01 8.90E-01 3.01E+01 4.39E+00 1.35E+00 403.381 5.04E+02 4.96E+02 4.93E+02 2.74E+01 7.95E+00 6.69E+00 8.46E-01 8.40E-01 8.73E-01 3.10E+01 4.45E+00 1.38E+00 410.920 5.02E+02 4.95E+02 4.91E+02 2.85E+01 7.94E+00 6.64E+00 8.30E-01 8.24E-01 8.57E-01 3.19E+01 4.51E+00 1.40E+00 418.460 5.01E+02 4.94E+02 4.90E+02 2.96E+01 7.94E+00 6.61E+00 8.14E-01 8.09E-01 8.42E-01 3.28E+01 4.57E+00 1.43E+00 426.000 5.00E+02 4.93E+02 4.89E+02 3.07E+01 7.95E+00 6.58E+00 7.98E-01 7.94E-01 8.27E-01 3.37E+01 4.62E+00 1.45E+00 433.540 4.99E+02 4.92E+02 4.87E+02 3.19E+01 7.97E+00 6.55E+00 7.84E-01 7.80E-01 8.13E-01 3.47E+01 4.67E+00 1.48E+00 441.080 4.98E+02 4.91E+02 4.86E+02 3.31E+01 7.98E+00 6.53E+00 7.69E-01 7.67E-01 8.00E-01 3.57E+01 4.71E+00 1.50E+00 448.620 4.96E+02 4.90E+02 4.85E+02 3.43E+01 8.01E+00 6.52E+00 7.56E-01 7.54E-01 7.87E-01 3.67E+01 4.75E+00 1.52E+00 456.159 4.95E+02 4.89E+02 4.84E+02 3.55E+01 8.03E+00 6.50E+00 7.43E-01 7.42E-01 7.75E-01 3.77E+01 4.78E+00 1.55E+00 463.699 4.94E+02 4.88E+02 4.83E+02 3.67E+01 8.06E+00 6.50E+00 7.31E-01 7.30E-01 7.63E-01 3.87E+01 4.81E+00 1.57E+00 471.239 4.93E+02 4.87E+02 4.82E+02 3.80E+01 8.09E+00 6.50E+00 7.19E-01 7.19E-01 7.52E-01 3.98E+01 4.83E+00 1.59E+00 478.779 4.92E+02 4.86E+02 4.81E+02 3.93E+01 8.13E+00 6.50E+00 7.07E-01 7.08E-01 7.41E-01 4.09E+01 4.85E+00 1.61E+00 486.319 4.92E+02 4.85E+02 4.80E+02 4.06E+01 8.16E+00 6.50E+00 6.96E-01 6.97E-01 7.31E-01 4.20E+01 4.86E+00 1.63E+00 493.859 4.91E+02 4.85E+02 4.79E+02 4.19E+01 8.19E+00 6.51E+00 6.85E-01 6.87E-01 7.21E-01 4.32E+01 4.86E+00 1.65E+00 501.398 4.90E+02 4.84E+02 4.78E+02 4.33E+01 8.22E+00 6.52E+00 6.75E-01 6.78E-01 7.11E-01 4.43E+01 4.85E+00 1.67E+00 508.938 4.89E+02 4.83E+02 4.77E+02 4.47E+01 8.25E+00 6.54E+00 6.65E-01 6.69E-01 7.02E-01 4.55E+01 4.84E+00 1.69E+00 516.478 4.88E+02 4.82E+02 4.76E+02 4.61E+01 8.28E+00 6.55E+00 6.56E-01 6.60E-01 6.93E-01 4.68E+01 4.82E+00 1.70E+00 524.018 4.87E+02 4.82E+02 4.75E+02 4.75E+01 8.30E+00 6.57E+00 6.47E-01 6.52E-01 6.85E-01 4.80E+01 4.79E+00 1.72E+00 531.558 4.87E+02 4.81E+02 4.75E+02 4.90E+01 8.32E+00 6.60E+00 6.38E-01 6.43E-01 6.77E-01 4.93E+01 4.74E+00 1.74E+00 539.097 4.86E+02 4.80E+02 4.74E+02 5.05E+01 8.33E+00 6.62E+00 6.30E-01 6.36E-01 6.69E-01 5.06E+01 4.69E+00 1.75E+00 546.637 4.85E+02 4.79E+02 4.73E+02 5.21E+01 8.34E+00 6.65E+00 6.21E-01 6.28E-01 6.61E-01 5.20E+01 4.63E+00 1.77E+00 554.177 4.84E+02 4.79E+02 4.72E+02 5.36E+01 8.34E+00 6.68E+00 6.14E-01 6.21E-01 6.54E-01 5.34E+01 4.55E+00 1.79E+00 561.717 4.84E+02 4.78E+02 4.71E+02 5.53E+01 8.33E+00 6.71E+00 6.06E-01 6.14E-01 6.47E-01 5.48E+01 4.46E+00 1.80E+00 569.257 4.83E+02 4.78E+02 4.71E+02 5.69E+01 8.32E+00 6.74E+00 5.99E-01 6.08E-01 6.40E-01 5.63E+01 4.35E+00 1.82E+00 576.796 4.82E+02 4.77E+02 4.70E+02 5.86E+01 8.30E+00 6.78E+00 5.92E-01 6.01E-01 6.34E-01 5.78E+01 4.23E+00 1.84E+00 584.336 4.82E+02 4.76E+02 4.69E+02 6.04E+01 8.27E+00 6.82E+00 5.85E-01 5.95E-01 6.28E-01 5.94E+01 4.09E+00 1.85E+00 591.876 4.81E+02 4.76E+02 4.69E+02 6.22E+01 8.23E+00 6.86E+00 5.78E-01 5.89E-01 6.22E-01 6.10E+01 3.94E+00 1.87E+00 599.416 4.81E+02 4.75E+02 4.68E+02 6.40E+01 8.18E+00 6.90E+00 5.72E-01 5.84E-01 6.16E-01 6.26E+01 3.76E+00 1.89E+00 606.956 4.80E+02 4.75E+02 4.67E+02 6.59E+01 8.12E+00 6.94E+00 5.66E-01 5.78E-01 6.11E-01 6.43E+01 3.57E+00 1.91E+00 614.495 4.79E+02 4.74E+02 4.67E+02 6.78E+01 8.05E+00 6.99E+00 5.60E-01 5.73E-01 6.05E-01 6.61E+01 3.35E+00 1.93E+00 622.035 4.79E+02 4.74E+02 4.66E+02 6.98E+01 7.97E+00 7.04E+00 5.55E-01 5.68E-01 6.00E-01 6.79E+01 3.10E+00 1.95E+00 629.575 4.78E+02 4.73E+02 4.65E+02 7.19E+01 7.88E+00 7.09E+00 5.49E-01 5.63E-01 5.95E-01 6.98E+01 2.83E+00 1.97E+00 637.115 4.78E+02 4.73E+02 4.65E+02 7.40E+01 7.78E+00 7.15E+00 5.44E-01 5.59E-01 5.91E-01 7.17E+01 2.53E+00 2.00E+00 644.654 4.77E+02 4.72E+02 4.64E+02 7.61E+01 7.67E+00 7.21E+00 5.39E-01 5.54E-01 5.86E-01 7.37E+01 2.19E+00 2.03E+00 652.194 4.77E+02 4.72E+02 4.64E+02 7.84E+01 7.55E+00 7.27E+00 5.34E-01 5.50E-01 5.82E-01 7.58E+01 1.83E+00 2.06E+00 659.734 4.76E+02 4.71E+02 4.63E+02 8.07E+01 7.43E+00 7.34E+00 5.29E-01 5.46E-01 5.77E-01 7.79E+01 1.42E+00 2.10E+00 667.274 4.76E+02 4.71E+02 4.63E+02 8.31E+01 7.31E+00 7.41E+00 5.25E-01 5.42E-01 5.73E-01 8.01E+01 9.75E-01 2.14E+00 674.814 4.75E+02 4.71E+02 4.62E+02 8.56E+01 7.20E+00 7.49E+00 5.20E-01 5.38E-01 5.69E-01 8.24E+01 4.90E-01 2.18E+00 682.353 4.75E+02 4.70E+02 4.61E+02 8.82E+01 7.10E+00 7.57E+00 5.16E-01 5.35E-01 5.65E-01 8.48E+01 1.40E-01 2.24E+00 689.893 4.74E+02 4.70E+02 4.61E+02 9.08E+01 7.02E+00 7.66E+00 5.12E-01 5.31E-01 5.62E-01 8.72E+01 6.76E-01 2.30E+00 697.433 4.74E+02 4.69E+02 4.60E+02 9.36E+01 6.97E+00 7.76E+00 5.08E-01 5.28E-01 5.58E-01 8.98E+01 1.33E+00 2.36E+00 704.973 4.74E+02 4.69E+02 4.60E+02 9.65E+01 6.98E+00 7.87E+00 5.04E-01 5.25E-01 5.55E-01 9.25E+01 2.05E+00 2.44E+00 712.513 4.73E+02 4.69E+02 4.59E+02 9.95E+01 7.06E+00 7.99E+00 5.00E-01 5.22E-01 5.52E-01 9.52E+01 2.84E+00 2.54E+00 720.052 4.73E+02 4.68E+02 4.59E+02 1.03E+02 7.24E+00 8.12E+00 4.97E-01 5.19E-01 5.48E-01 9.81E+01 3.71E+00 2.64E+00 727.592 4.72E+02 4.68E+02 4.58E+02 1.06E+02 7.53E+00 8.27E+00 4.93E-01 5.16E-01 5.45E-01 1.01E+02 4.68E+00 2.77E+00 735.132 4.72E+02 4.68E+02 4.58E+02 1.09E+02 7.96E+00 8.43E+00 4.90E-01 5.14E-01 5.42E-01 1.04E+02 5.74E+00 2.91E+00 742.672 4.72E+02 4.67E+02 4.57E+02 1.13E+02 8.55E+00 8.62E+00 4.87E-01 5.11E-01 5.40E-01 1.08E+02 6.91E+00 3.08E+00 750.212 4.71E+02 4.67E+02 4.57E+02 1.17E+02 9.32E+00 8.84E+00 4.84E-01 5.09E-01 5.37E-01 1.11E+02 8.21E+00 3.28E+00 757.751 4.71E+02 4.67E+02 4.56E+02 1.20E+02 1.03E+01 9.09E+00 4.81E-01 5.06E-01 5.34E-01 1.15E+02 9.64E+00 3.52E+00 765.291 4.71E+02 4.66E+02 4.56E+02 1.25E+02 1.15E+01 9.37E+00 4.78E-01 5.04E-01 5.32E-01 1.19E+02 1.12E+01 3.80E+00 772.831 4.70E+02 4.66E+02 4.55E+02 1.29E+02 1.29E+01 9.71E+00 4.75E-01 5.02E-01 5.29E-01 1.23E+02 1.30E+01 4.13E+00 780.371 4.70E+02 4.66E+02 4.55E+02 1.33E+02 1.45E+01 1.01E+01 4.72E-01 5.00E-01 5.27E-01 1.27E+02 1.50E+01 4.51E+00 787.911 4.70E+02 4.66E+02 4.54E+02 1.38E+02 1.64E+01 1.06E+01 4.70E-01 4.98E-01 5.24E-01 1.32E+02 1.72E+01 4.98E+00 795.450 4.69E+02 4.65E+02 4.54E+02 1.43E+02 1.87E+01 1.11E+01 4.67E-01 4.96E-01 5.22E-01 1.36E+02 1.96E+01 5.53E+00 802.990 4.69E+02 4.65E+02 4.54E+02 1.49E+02 2.12E+01 1.18E+01 4.65E-01 4.94E-01 5.20E-01 1.42E+02 2.24E+01 6.19E+00 810.530 4.69E+02 4.65E+02 4.53E+02 1.55E+02 2.41E+01 1.26E+01 4.63E-01 4.92E-01 5.18E-01 1.47E+02 2.55E+01 6.98E+00 818.070 4.68E+02 4.65E+02 4.53E+02 1.61E+02 2.75E+01 1.35E+01 4.60E-01 4.91E-01 5.16E-01 1.53E+02 2.90E+01 7.93E+00 825.610 4.68E+02 4.64E+02 4.52E+02 1.68E+02 3.14E+01 1.47E+01 4.58E-01 4.89E-01 5.14E-01 1.60E+02 3.30E+01 9.08E+00 833.149 4.68E+02 4.64E+02 4.52E+02 1.75E+02 3.59E+01 1.61E+01 4.56E-01 4.88E-01 5.12E-01 1.67E+02 3.76E+01 1.05E+01 840.689 4.68E+02 4.64E+02 4.51E+02 1.83E+02 4.11E+01 1.78E+01 4.54E-01 4.86E-01 5.10E-01 1.74E+02 4.29E+01 1.22E+01 848.229 4.67E+02 4.64E+02 4.51E+02 1.92E+02 4.71E+01 1.99E+01 4.52E-01 4.85E-01 5.08E-01 1.83E+02 4.90E+01 1.42E+01 855.769 4.67E+02 4.64E+02 4.50E+02 2.02E+02 5.42E+01 2.25E+01 4.50E-01 4.84E-01 5.06E-01 1.92E+02 5.61E+01 1.68E+01 863.309 4.67E+02 4.63E+02 4.50E+02 2.12E+02 6.26E+01 2.57E+01 4.48E-01 4.83E-01 5.04E-01 2.02E+02 6.45E+01 1.99E+01 870.848 4.67E+02 4.63E+02 4.49E+02 2.25E+02 7.27E+01 2.98E+01 4.46E-01 4.82E-01 5.03E-01 2.13E+02 7.44E+01 2.38E+01 878.388 4.66E+02 4.63E+02 4.48E+02 2.38E+02 8.48E+01 3.50E+01 4.45E-01 4.81E-01 5.01E-01 2.27E+02 8.65E+01 2.88E+01 885.928 4.66E+02 4.63E+02 4.48E+02 2.54E+02 9.97E+01 4.17E+01 4.43E-01 4.80E-01 4.99E-01 2.42E+02 1.01E+02 3.52E+01 893.468 4.66E+02 4.63E+02 4.47E+02 2.73E+02 1.18E+02 5.04E+01 4.41E-01 4.79E-01 4.97E-01 2.60E+02 1.20E+02 4.35E+01 901.008 4.66E+02 4.63E+02 4.47E+02 2.96E+02 1.42E+02 6.20E+01 4.40E-01 4.79E-01 4.96E-01 2.81E+02 1.43E+02 5.46E+01 908.547 4.66E+02 4.63E+02 4.46E+02 3.24E+02 1.73E+02 7.79E+01 4.38E-01 4.78E-01 4.94E-01 3.08E+02 1.74E+02 6.98E+01 916.087 4.66E+02 4.63E+02 4.45E+02 3.60E+02 2.16E+02 1.01E+02 4.37E-01 4.78E-01 4.92E-01 3.43E+02 2.16E+02 9.14E+01 923.627 4.66E+02 4.63E+02 4.44E+02 4.09E+02 2.78E+02 1.34E+02 4.35E-01 4.78E-01 4.89E-01 3.90E+02 2.76E+02 1.24E+02 931.167 4.66E+02 4.64E+02 4.42E+02 4.82E+02 3.74E+02 1.88E+02 4.34E-01 4.79E-01 4.87E-01 4.60E+02 3.70E+02 1.75E+02 938.706 4.66E+02 4.65E+02 4.39E+02 6.05E+02 5.43E+02 2.85E+02 4.32E-01 4.80E-01 4.83E-01 5.77E+02 5.35E+02 2.68E+02 946.246 4.66E+02 4.67E+02 4.34E+02 8.63E+02 9.12E+02 5.03E+02 4.30E-01 4.85E-01 4.79E-01 8.25E+02 8.97E+02 4.77E+02 953.786 4.68E+02 4.78E+02 4.17E+02 1.83E+03 2.33E+03 1.35E+03 4.25E-01 5.02E-01 4.89E-01 1.75E+03 2.29E+03 1.29E+03 961.326 4.37E+02 4.49E+02 5.07E+02 3.21E+03 5.13E+03 3.15E+03 4.32E-01 4.03E-01 7.33E-01 3.08E+03 5.01E+03 3.02E+03 968.866 4.59E+02 4.54E+02 4.61E+02 6.52E+02 1.38E+03 8.96E+02 4.30E-01 4.52E-01 5.27E-01 6.26E+02 1.34E+03 8.64E+02 976.405 4.61E+02 4.56E+02 4.54E+02 2.66E+02 8.29E+02 5.71E+02 4.29E-01 4.59E-01 5.07E-01 2.56E+02 8.05E+02 5.53E+02 983.945 4.61E+02 4.57E+02 4.51E+02 1.05E+02 6.11E+02 4.48E+02 4.27E-01 4.62E-01 4.99E-01 1.02E+02 5.92E+02 4.36E+02 991.485 4.62E+02 4.58E+02 4.49E+02 1.62E+01 4.95E+02 3.88E+02 4.26E-01 4.63E-01 4.95E-01 1.23E+01 4.79E+02 3.78E+02 999.025 4.62E+02 4.58E+02 4.47E+02 5.67E+01 4.24E+02 3.56E+02 4.25E-01 4.64E-01 4.92E-01 5.08E+01 4.09E+02 3.48E+02 1006.565 4.62E+02 4.58E+02 4.46E+02 1.07E+02 3.77E+02 3.39E+02 4.24E-01 4.65E-01 4.89E-01 9.99E+01 3.62E+02 3.32E+02 1014.104 4.62E+02 4.58E+02 4.45E+02 1.51E+02 3.44E+02 3.33E+02 4.23E-01 4.65E-01 4.87E-01 1.42E+02 3.30E+02 3.27E+02 1021.644 4.62E+02 4.59E+02 4.44E+02 1.92E+02 3.20E+02 3.35E+02 4.22E-01 4.66E-01 4.86E-01 1.81E+02 3.06E+02 3.29E+02 1029.184 4.62E+02 4.59E+02 4.43E+02 2.32E+02 3.02E+02 3.44E+02 4.21E-01 4.67E-01 4.84E-01 2.20E+02 2.88E+02 3.37E+02 1036.724 4.62E+02 4.59E+02 4.42E+02 2.74E+02 2.89E+02 3.58E+02 4.20E-01 4.67E-01 4.82E-01 2.60E+02 2.75E+02 3.52E+02 1044.264 4.62E+02 4.59E+02 4.41E+02 3.18E+02 2.79E+02 3.80E+02 4.19E-01 4.68E-01 4.81E-01 3.02E+02 2.65E+02 3.73E+02 1051.803 4.62E+02 4.59E+02 4.40E+02 3.68E+02 2.73E+02 4.09E+02 4.18E-01 4.69E-01 4.79E-01 3.50E+02 2.59E+02 4.02E+02 1059.343 4.62E+02 4.60E+02 4.38E+02 4.26E+02 2.70E+02 4.48E+02 4.17E-01 4.70E-01 4.77E-01 4.06E+02 2.55E+02 4.41E+02 1066.883 4.62E+02 4.60E+02 4.37E+02 4.95E+02 2.69E+02 5.00E+02 4.16E-01 4.72E-01 4.76E-01 4.72E+02 2.54E+02 4.91E+02 1074.423 4.62E+02 4.60E+02 4.35E+02 5.82E+02 2.71E+02 5.69E+02 4.14E-01 4.74E-01 4.74E-01 5.55E+02 2.55E+02 5.59E+02 1081.963 4.63E+02 4.61E+02 4.33E+02 6.96E+02 2.78E+02 6.65E+02 4.13E-01 4.77E-01 4.72E-01 6.64E+02 2.61E+02 6.53E+02 1089.502 4.63E+02 4.62E+02 4.29E+02 8.53E+02 2.90E+02 8.03E+02 4.12E-01 4.81E-01 4.71E-01 8.15E+02 2.71E+02 7.87E+02 1097.042 4.64E+02 4.64E+02 4.25E+02 1.09E+03 3.10E+02 1.01E+03 4.10E-01 4.87E-01 4.71E-01 1.04E+03 2.89E+02 9.94E+02 1104.582 4.66E+02 4.67E+02 4.17E+02 1.48E+03 3.49E+02 1.38E+03 4.07E-01 4.98E-01 4.76E-01 1.42E+03 3.24E+02 1.35E+03 1112.122 4.69E+02 4.73E+02 4.02E+02 2.29E+03 4.32E+02 2.13E+03 4.01E-01 5.20E-01 5.04E-01 2.20E+03 3.98E+02 2.09E+03 1119.662 4.78E+02 4.98E+02 3.54E+02 4.93E+03 7.07E+02 4.61E+03 3.82E-01 5.92E-01 7.11E-01 4.73E+03 6.46E+02 4.51E+03 1127.201 2.42E+02 5.92E+02 8.65E+02 2.56E+04 2.56E+03 2.41E+04 4.81E-01 3.81E-01 3.52E+00 2.46E+04 2.31E+03 2.35E+04 1134.741 4.39E+02 4.35E+02 5.14E+02 3.83E+03 2.23E+02 3.66E+03 4.36E-01 3.46E-01 7.85E-01 3.68E+03 1.93E+02 3.57E+03 1142.281 4.48E+02 4.43E+02 4.81E+02 2.04E+03 3.62E+01 1.98E+03 4.26E-01 3.97E-01 6.11E-01 1.96E+03 2.44E+01 1.93E+03 1149.821 4.51E+02 4.46E+02 4.69E+02 1.39E+03 3.71E+01 1.37E+03 4.21E-01 4.16E-01 5.59E-01 1.34E+03 3.98E+01 1.34E+03 1157.361 4.53E+02 4.48E+02 4.62E+02 1.05E+03 7.12E+01 1.06E+03 4.19E-01 4.25E-01 5.36E-01 1.01E+03 7.11E+01 1.03E+03 1164.900 4.54E+02 4.50E+02 4.58E+02 8.42E+02 9.27E+01 8.73E+02 4.17E-01 4.31E-01 5.23E-01 8.13E+02 9.05E+01 8.47E+02 1172.440 4.54E+02 4.50E+02 4.55E+02 7.00E+02 1.08E+02 7.47E+02 4.16E-01 4.35E-01 5.15E-01 6.78E+02 1.04E+02 7.23E+02 1179.980 4.55E+02 4.51E+02 4.53E+02 5.98E+02 1.19E+02 6.57E+02 4.15E-01 4.38E-01 5.09E-01 5.80E+02 1.14E+02 6.35E+02 1187.520 4.55E+02 4.51E+02 4.52E+02 5.20E+02 1.27E+02 5.90E+02 4.15E-01 4.40E-01 5.05E-01 5.05E+02 1.22E+02 5.70E+02 1195.060 4.55E+02 4.52E+02 4.50E+02 4.58E+02 1.35E+02 5.38E+02 4.14E-01 4.41E-01 5.02E-01 4.45E+02 1.28E+02 5.20E+02 1202.599 4.55E+02 4.52E+02 4.49E+02 4.08E+02 1.41E+02 4.98E+02 4.13E-01 4.43E-01 4.99E-01 3.97E+02 1.34E+02 4.80E+02 1210.139 4.55E+02 4.52E+02 4.48E+02 3.66E+02 1.46E+02 4.65E+02 4.13E-01 4.44E-01 4.97E-01 3.57E+02 1.39E+02 4.48E+02 1217.679 4.55E+02 4.52E+02 4.47E+02 3.31E+02 1.52E+02 4.39E+02 4.12E-01 4.45E-01 4.96E-01 3.23E+02 1.43E+02 4.22E+02 1225.219 4.55E+02 4.52E+02 4.46E+02 3.00E+02 1.56E+02 4.17E+02 4.12E-01 4.46E-01 4.94E-01 2.94E+02 1.48E+02 4.00E+02 1232.759 4.55E+02 4.53E+02 4.45E+02 2.73E+02 1.61E+02 3.98E+02 4.11E-01 4.47E-01 4.93E-01 2.68E+02 1.52E+02 3.82E+02 1240.298 4.55E+02 4.53E+02 4.45E+02 2.49E+02 1.65E+02 3.83E+02 4.11E-01 4.47E-01 4.92E-01 2.45E+02 1.56E+02 3.67E+02 1247.838 4.55E+02 4.53E+02 4.44E+02 2.28E+02 1.70E+02 3.71E+02 4.11E-01 4.48E-01 4.91E-01 2.25E+02 1.60E+02 3.55E+02 1255.378 4.55E+02 4.53E+02 4.43E+02 2.08E+02 1.74E+02 3.60E+02 4.10E-01 4.49E-01 4.90E-01 2.07E+02 1.64E+02 3.44E+02 1262.918 4.55E+02 4.53E+02 4.43E+02 1.91E+02 1.79E+02 3.51E+02 4.10E-01 4.49E-01 4.90E-01 1.90E+02 1.68E+02 3.35E+02 1270.458 4.55E+02 4.53E+02 4.42E+02 1.74E+02 1.83E+02 3.43E+02 4.10E-01 4.50E-01 4.89E-01 1.74E+02 1.72E+02 3.27E+02 1277.997 4.55E+02 4.53E+02 4.42E+02 1.59E+02 1.88E+02 3.37E+02 4.09E-01 4.50E-01 4.88E-01 1.60E+02 1.76E+02 3.21E+02 1285.537 4.55E+02 4.53E+02 4.41E+02 1.45E+02 1.93E+02 3.32E+02 4.09E-01 4.51E-01 4.88E-01 1.46E+02 1.81E+02 3.16E+02 1293.077 4.55E+02 4.53E+02 4.40E+02 1.32E+02 1.98E+02 3.28E+02 4.09E-01 4.51E-01 4.87E-01 1.33E+02 1.85E+02 3.12E+02 1300.617 4.55E+02 4.53E+02 4.40E+02 1.19E+02 2.03E+02 3.25E+02 4.09E-01 4.52E-01 4.87E-01 1.21E+02 1.90E+02 3.09E+02 1308.156 4.55E+02 4.53E+02 4.39E+02 1.07E+02 2.08E+02 3.23E+02 4.08E-01 4.52E-01 4.87E-01 1.09E+02 1.95E+02 3.06E+02 1315.696 4.55E+02 4.54E+02 4.39E+02 9.49E+01 2.14E+02 3.22E+02 4.08E-01 4.53E-01 4.86E-01 9.81E+01 2.00E+02 3.05E+02 1323.236 4.55E+02 4.54E+02 4.38E+02 8.36E+01 2.20E+02 3.21E+02 4.08E-01 4.53E-01 4.86E-01 8.72E+01 2.05E+02 3.04E+02 1330.776 4.55E+02 4.54E+02 4.38E+02 7.26E+01 2.26E+02 3.21E+02 4.08E-01 4.54E-01 4.86E-01 7.66E+01 2.11E+02 3.04E+02 1338.316 4.55E+02 4.54E+02 4.37E+02 6.20E+01 2.32E+02 3.22E+02 4.08E-01 4.54E-01 4.86E-01 6.62E+01 2.17E+02 3.04E+02 1345.855 4.55E+02 4.54E+02 4.37E+02 5.17E+01 2.39E+02 3.23E+02 4.07E-01 4.55E-01 4.85E-01 5.60E+01 2.23E+02 3.05E+02 1353.395 4.55E+02 4.54E+02 4.36E+02 4.19E+01 2.47E+02 3.25E+02 4.07E-01 4.55E-01 4.85E-01 4.60E+01 2.30E+02 3.07E+02 1360.935 4.55E+02 4.54E+02 4.35E+02 3.28E+01 2.54E+02 3.28E+02 4.07E-01 4.56E-01 4.85E-01 3.60E+01 2.37E+02 3.09E+02 1368.475 4.55E+02 4.54E+02 4.35E+02 2.53E+01 2.62E+02 3.32E+02 4.07E-01 4.56E-01 4.85E-01 2.63E+01 2.45E+02 3.12E+02 1376.015 4.55E+02 4.55E+02 4.34E+02 2.11E+01 2.71E+02 3.36E+02 4.07E-01 4.57E-01 4.85E-01 1.72E+01 2.53E+02 3.16E+02 1383.554 4.55E+02 4.55E+02 4.34E+02 2.24E+01 2.80E+02 3.41E+02 4.06E-01 4.57E-01 4.85E-01 1.07E+01 2.61E+02 3.20E+02 1391.094 4.55E+02 4.55E+02 4.33E+02 2.88E+01 2.90E+02 3.46E+02 4.06E-01 4.58E-01 4.85E-01 1.27E+01 2.70E+02 3.25E+02 1398.634 4.55E+02 4.55E+02 4.32E+02 3.81E+01 3.01E+02 3.53E+02 4.06E-01 4.59E-01 4.85E-01 2.12E+01 2.80E+02 3.31E+02 1406.174 4.55E+02 4.56E+02 4.31E+02 4.89E+01 3.12E+02 3.60E+02 4.06E-01 4.59E-01 4.85E-01 3.17E+01 2.91E+02 3.38E+02 1413.714 4.55E+02 4.56E+02 4.31E+02 6.07E+01 3.25E+02 3.68E+02 4.06E-01 4.60E-01 4.85E-01 4.32E+01 3.02E+02 3.45E+02 1421.253 4.55E+02 4.56E+02 4.30E+02 7.35E+01 3.38E+02 3.77E+02 4.05E-01 4.61E-01 4.85E-01 5.53E+01 3.14E+02 3.54E+02 1428.793 4.55E+02 4.57E+02 4.29E+02 8.71E+01 3.52E+02 3.88E+02 4.05E-01 4.61E-01 4.85E-01 6.82E+01 3.28E+02 3.63E+02 1436.333 4.55E+02 4.57E+02 4.28E+02 1.02E+02 3.68E+02 3.99E+02 4.05E-01 4.62E-01 4.85E-01 8.18E+01 3.42E+02 3.73E+02 1443.873 4.55E+02 4.57E+02 4.27E+02 1.17E+02 3.85E+02 4.12E+02 4.05E-01 4.63E-01 4.86E-01 9.63E+01 3.58E+02 3.85E+02 1451.413 4.56E+02 4.58E+02 4.26E+02 1.34E+02 4.03E+02 4.26E+02 4.05E-01 4.64E-01 4.86E-01 1.12E+02 3.75E+02 3.98E+02 1458.952 4.56E+02 4.58E+02 4.25E+02 1.52E+02 4.24E+02 4.42E+02 4.04E-01 4.65E-01 4.86E-01 1.29E+02 3.94E+02 4.13E+02 1466.492 4.56E+02 4.59E+02 4.24E+02 1.72E+02 4.46E+02 4.60E+02 4.04E-01 4.66E-01 4.87E-01 1.47E+02 4.15E+02 4.30E+02 1474.032 4.56E+02 4.60E+02 4.22E+02 1.93E+02 4.72E+02 4.80E+02 4.04E-01 4.67E-01 4.88E-01 1.66E+02 4.39E+02 4.48E+02 1481.572 4.56E+02 4.61E+02 4.21E+02 2.17E+02 5.00E+02 5.03E+02 4.03E-01 4.68E-01 4.88E-01 1.88E+02 4.65E+02 4.69E+02 1489.112 4.56E+02 4.62E+02 4.19E+02 2.43E+02 5.31E+02 5.29E+02 4.03E-01 4.70E-01 4.89E-01 2.12E+02 4.94E+02 4.93E+02 1496.651 4.57E+02 4.63E+02 4.17E+02 2.72E+02 5.67E+02 5.58E+02 4.02E-01 4.71E-01 4.90E-01 2.39E+02 5.27E+02 5.20E+02 1504.191 4.57E+02 4.64E+02 4.15E+02 3.05E+02 6.07E+02 5.92E+02 4.02E-01 4.73E-01 4.92E-01 2.69E+02 5.65E+02 5.51E+02 1511.731 4.57E+02 4.65E+02 4.13E+02 3.42E+02 6.54E+02 6.31E+02 4.01E-01 4.75E-01 4.94E-01 3.04E+02 6.08E+02 5.88E+02 1519.271 4.57E+02 4.67E+02 4.10E+02 3.85E+02 7.08E+02 6.77E+02 4.00E-01 4.77E-01 4.96E-01 3.43E+02 6.59E+02 6.30E+02 1526.811 4.58E+02 4.69E+02 4.07E+02 4.36E+02 7.72E+02 7.31E+02 3.99E-01 4.79E-01 4.99E-01 3.90E+02 7.18E+02 6.80E+02 1534.350 4.58E+02 4.72E+02 4.03E+02 4.95E+02 8.48E+02 7.96E+02 3.98E-01 4.82E-01 5.04E-01 4.44E+02 7.89E+02 7.40E+02 1541.890 4.59E+02 4.75E+02 3.99E+02 5.67E+02 9.40E+02 8.75E+02 3.96E-01 4.86E-01 5.09E-01 5.10E+02 8.74E+02 8.13E+02 1549.430 4.59E+02 4.79E+02 3.94E+02 6.56E+02 1.05E+03 9.73E+02 3.94E-01 4.90E-01 5.17E-01 5.91E+02 9.80E+02 9.04E+02 1556.970 4.59E+02 4.85E+02 3.87E+02 7.67E+02 1.20E+03 1.10E+03 3.92E-01 4.94E-01 5.29E-01 6.94E+02 1.11E+03 1.02E+03 1564.510 4.60E+02 4.92E+02 3.79E+02 9.12E+02 1.39E+03 1.26E+03 3.89E-01 5.00E-01 5.45E-01 8.27E+02 1.29E+03 1.17E+03 1572.049 4.60E+02 5.02E+02 3.69E+02 1.11E+03 1.64E+03 1.48E+03 3.84E-01 5.08E-01 5.72E-01 1.01E+03 1.53E+03 1.37E+03 1579.589 4.59E+02 5.18E+02 3.56E+02 1.39E+03 2.00E+03 1.79E+03 3.77E-01 5.18E-01 6.15E-01 1.26E+03 1.86E+03 1.66E+03 1587.129 4.54E+02 5.42E+02 3.40E+02 1.81E+03 2.55E+03 2.26E+03 3.66E-01 5.31E-01 6.91E-01 1.65E+03 2.37E+03 2.10E+03 1594.669 4.41E+02 5.84E+02 3.30E+02 2.49E+03 3.43E+03 3.03E+03 3.47E-01 5.45E-01 8.33E-01 2.27E+03 3.19E+03 2.81E+03 1602.208 3.93E+02 6.51E+02 3.72E+02 3.62E+03 4.88E+03 4.27E+03 3.19E-01 5.42E-01 1.10E+00 3.31E+03 4.54E+03 3.96E+03 1609.748 2.62E+02 6.87E+02 5.46E+02 4.78E+03 6.32E+03 5.50E+03 3.29E-01 4.40E-01 1.39E+00 4.38E+03 5.88E+03 5.09E+03 1617.288 2.51E+02 5.69E+02 6.48E+02 4.21E+03 5.45E+03 4.71E+03 4.03E-01 2.79E-01 1.24E+00 3.86E+03 5.08E+03 4.36E+03 1624.828 3.36E+02 4.71E+02 6.17E+02 3.02E+03 3.85E+03 3.30E+03 4.31E-01 2.89E-01 9.52E-01 2.78E+03 3.58E+03 3.06E+03 1632.368 3.79E+02 4.36E+02 5.77E+02 2.25E+03 2.81E+03 2.40E+03 4.34E-01 3.31E-01 7.79E-01 2.07E+03 2.62E+03 2.22E+03 1639.907 4.01E+02 4.25E+02 5.49E+02 1.78E+03 2.18E+03 1.85E+03 4.33E-01 3.59E-01 6.83E-01 1.64E+03 2.03E+03 1.71E+03 1647.447 4.13E+02 4.23E+02 5.30E+02 1.47E+03 1.77E+03 1.49E+03 4.31E-01 3.79E-01 6.27E-01 1.35E+03 1.65E+03 1.38E+03 1654.987 4.20E+02 4.22E+02 5.16E+02 1.25E+03 1.49E+03 1.25E+03 4.29E-01 3.92E-01 5.92E-01 1.16E+03 1.39E+03 1.16E+03 1662.527 4.25E+02 4.23E+02 5.06E+02 1.10E+03 1.28E+03 1.07E+03 4.27E-01 4.01E-01 5.69E-01 1.01E+03 1.20E+03 9.90E+02 1670.067 4.29E+02 4.24E+02 4.98E+02 9.79E+02 1.13E+03 9.35E+02 4.26E-01 4.08E-01 5.53E-01 9.05E+02 1.05E+03 8.65E+02 1677.606 4.31E+02 4.25E+02 4.92E+02 8.86E+02 1.01E+03 8.29E+02 4.25E-01 4.14E-01 5.42E-01 8.19E+02 9.37E+02 7.67E+02 1685.146 4.33E+02 4.27E+02 4.87E+02 8.10E+02 9.08E+02 7.44E+02 4.24E-01 4.18E-01 5.33E-01 7.50E+02 8.45E+02 6.88E+02 1692.686 4.35E+02 4.28E+02 4.83E+02 7.48E+02 8.27E+02 6.74E+02 4.23E-01 4.22E-01 5.27E-01 6.94E+02 7.70E+02 6.24E+02 1700.226 4.36E+02 4.28E+02 4.80E+02 6.97E+02 7.60E+02 6.17E+02 4.23E-01 4.25E-01 5.22E-01 6.46E+02 7.08E+02 5.70E+02 1707.766 4.37E+02 4.29E+02 4.77E+02 6.53E+02 7.03E+02 5.67E+02 4.22E-01 4.28E-01 5.17E-01 6.06E+02 6.55E+02 5.24E+02 1715.305 4.38E+02 4.30E+02 4.74E+02 6.15E+02 6.54E+02 5.25E+02 4.22E-01 4.30E-01 5.14E-01 5.71E+02 6.09E+02 4.86E+02 1722.845 4.39E+02 4.31E+02 4.72E+02 5.82E+02 6.11E+02 4.89E+02 4.22E-01 4.32E-01 5.12E-01 5.41E+02 5.70E+02 4.52E+02 1730.385 4.39E+02 4.31E+02 4.70E+02 5.53E+02 5.74E+02 4.57E+02 4.21E-01 4.34E-01 5.09E-01 5.14E+02 5.35E+02 4.23E+02 1737.925 4.40E+02 4.32E+02 4.68E+02 5.27E+02 5.42E+02 4.29E+02 4.21E-01 4.36E-01 5.07E-01 4.91E+02 5.05E+02 3.97E+02 1745.465 4.40E+02 4.32E+02 4.67E+02 5.04E+02 5.13E+02 4.05E+02 4.21E-01 4.37E-01 5.06E-01 4.70E+02 4.78E+02 3.74E+02 1753.004 4.41E+02 4.33E+02 4.65E+02 4.84E+02 4.87E+02 3.82E+02 4.21E-01 4.38E-01 5.05E-01 4.51E+02 4.54E+02 3.53E+02 1760.544 4.41E+02 4.33E+02 4.64E+02 4.65E+02 4.63E+02 3.62E+02 4.21E-01 4.40E-01 5.03E-01 4.34E+02 4.32E+02 3.35E+02 1768.084 4.41E+02 4.33E+02 4.63E+02 4.49E+02 4.42E+02 3.44E+02 4.20E-01 4.41E-01 5.02E-01 4.19E+02 4.12E+02 3.18E+02 1 PHASE NEUTRAL VOLTAGES V:VMAX 0 XL(OHM) 0.00 0.25 0.50 0.75 1.00 ......................................................................................................................... 3.770 6 32 1 . . . . 11.310 6321 . . . . 18.850 63 . . . . 26.389 62 . . . . 33.929 62 . . . . 41.469 61 . . . . 49.009 61 . . . . 56.549 6 . . . . 64.088 6 . . . . 71.628 6 . . . . 79.168 6 . . . . 86.708 6 . . . . 94.248 6 . . . . 101.788 6 . . . . 109.327 6 . . . . 116.867 6 . . . . 124.407 6 . . . . 131.947 6 . . . . 139.487 6 . . . . 147.027 6 . . . . 154.566 6 . . . . 162.106 6 . . . . 169.646 6 . . . . 177.186 6 . . . . 184.726 6 . . . . 192.266 6 . . . . 199.805 6 . . . . 207.345 6 . . . . 214.885 6 . . . . 222.425 6 . . . . 229.965 6 . . . . 237.504 6 . . . . 245.044 6 . . . . 252.584 6 . . . . 260.124 6 . . . . 267.664 6 . . . . 275.204 6 . . . . 282.743 6 . . . . 290.283 6 . . . . 297.823 6 . . . . 305.363 6 . . . . 312.903 6 . . . . 320.443 6 . . . . 327.982 6 . . . . 335.522 6 . . . . 343.062 6 . . . . 350.602 6 . . . . 358.142 6 . . . . 365.681 6 . . . . 373.221 6 . . . . 380.761 6 . . . . 388.301 6 . . . . 395.841 6 . . . . 403.381 6 . . . . 410.920 6 . . . . 418.460 6 . . . . 426.000 6 . . . . 433.540 6 . . . . 441.080 6 . . . . 448.620 6 . . . . 456.159 6 . . . . 463.699 6 . . . . 471.239 6 . . . . 478.779 6 . . . . 486.319 6 . . . . 493.859 6 . . . . 501.398 6 . . . . 508.938 6 . . . . 516.478 6 . . . . 524.018 6 . . . . 531.558 6 . . . . 539.097 6 . . . . 546.637 6 . . . . 554.177 6 . . . . 561.717 6 . . . . 569.257 6 . . . . 576.796 6 . . . . 584.336 6 . . . . 591.876 6 . . . . 599.416 6 . . . . 606.956 6 . . . . 614.495 6 . . . . 622.035 6 . . . . 629.575 6 . . . . 637.115 6 . . . . 644.654 6 . . . . 652.194 6 . . . . 659.734 6 . . . . 667.274 6 . . . . 674.814 6 . . . . 682.353 6 . . . . 689.893 6 . . . . 697.433 6 . . . . 704.973 6 . . . . 712.513 6 . . . . 720.052 6 . . . . 727.592 6 . . . . 735.132 61 . . . . 742.672 64 . . . . 750.212 64 . . . . 757.751 64 . . . . 765.291 64 . . . . 772.831 64 . . . . 780.371 64 . . . . 787.911 64 . . . . 795.450 64 . . . . 802.990 64 . . . . 810.530 64 . . . . 818.070 64 . . . . 825.610 64 . . . . 833.149 64 . . . . 840.689 64 . . . . 848.229 64 . . . . 855.769 64 . . . . 863.309 64 . . . . 870.848 64 . . . . 878.388 64 . . . . 885.928 64 . . . . 893.468 65 . . . . 901.008 65 . . . . 908.547 651 . . . . 916.087 654 . . . . 923.627 .64 . . . . 931.167 .65 . . . . 938.706 .6 5 . . . . 946.246 . 6 5 . . . . 953.786 . 6 41 5 . . . . 961.326 . 63 5 . . . . 968.866 . 46 5 . . . . 976.405 .4 65 . . . . 983.945 4 65 . . . . 991.485 4 6 . . . . 999.025 4 6 . . . . 1006.565 416 . . . . 1014.104 .46 . . . . 1021.644 .56 . . . . 1029.184 .56 . . . . 1036.724 .56 . . . . 1044.264 .56 . . . . 1051.803 .56 . . . . 1059.343 .56 . . . . 1066.883 .56 . . . . 1074.423 .5 6 . . . . 1081.963 .5 6 . . . . 1089.502 .5 6 . . . . 1097.042 .5 6 . . . . 1104.582 . 5 64 . . . . 1112.122 . 5 61 . . . . 1119.662 . 5 641 . . . . 1127.201 . 52 . . . 6 3 4 1 1134.741 .5 61 . . . . 1142.281 5 61 . . . . 1149.821 5 61 . . . . 1157.361 5 6 . . . . 1164.900 5 6 . . . . 1172.440 52 63 . . . . 1179.980 .5 6 . . . . 1187.520 .546 . . . . 1195.060 .563 . . . . 1202.599 .56 . . . . 1210.139 .56 . . . . 1217.679 .56 . . . . 1225.219 .56 . . . . 1232.759 .56 . . . . 1240.298 .56 . . . . 1247.838 .56 . . . . 1255.378 .56 . . . . 1262.918 .56 . . . . 1270.458 .56 . . . . 1277.997 .56 . . . . 1285.537 .63 . . . . 1293.077 .63 . . . . 1300.617 .63 . . . . 1308.156 .63 . . . . 1315.696 463 . . . . 1323.236 463 . . . . 1330.776 463 . . . . 1338.316 463 . . . . 1345.855 463 . . . . 1353.395 463 . . . . 1360.935 463 . . . . 1368.475 463 . . . . 1376.015 463 . . . . 1383.554 456 . . . . 1391.094 456 . . . . 1398.634 456 . . . . 1406.174 456 . . . . 1413.714 456 . . . . 1421.253 456 . . . . 1428.793 4 6 . . . . 1436.333 4 6 . . . . 1443.873 416 . . . . 1451.413 .46 . . . . 1458.952 .46 . . . . 1466.492 .46 . . . . 1474.032 .46 . . . . 1481.572 .46 . . . . 1489.112 .46 . . . . 1496.651 .463 . . . . 1504.191 .4 6 . . . . 1511.731 .416 . . . . 1519.271 . 46 . . . . 1526.811 . 462 . . . . 1534.350 . 465 . . . . 1541.890 . 416 . . . . 1549.430 . 465 . . . . 1556.970 . 4162 . . . . 1564.510 . 4652 . . . . 1572.049 . 4652 . . . . 1579.589 . 4165 . . . . 1587.129 . 4 652 . . . . 1594.669 . 416352 . . . . 1602.208 . 41 635 2 . . . . 1609.748 . 41 6 3 5 2 . . . 1617.288 . 4 6 3 5 2 . . . . 1624.828 . 46 352 . . . . 1632.368 . 6352 . . . . 1639.907 . 635 . . . . 1647.447 . 635 . . . . 1654.987 . 635 . . . . 1662.527 . 65 . . . . 1670.067 . 65 . . . . 1677.606 . 62 . . . . 1685.146 . 65 . . . . 1692.686 . 65 . . . . 1700.226 . 62 . . . . 1707.766 . 65 . . . . 1715.305 . 65 . . . . 1722.845 . 65 . . . . 1730.385 . 65 . . . . 1737.925 . 62 . . . . 1745.465 . 6 . . . . 1753.004 . 6 . . . . 1760.544 . 6 . . . . 1768.084 .65 . . . . ......................................................................................................................... 1144 PHASE 1 2255 PHASE 2 3366 PHASE 3 PHASE VOLTAGE, MAXIMUM VALUE: 25554.238 KV 1 XL(OHM) ES 1 ES 2 ES 3 ES 4 ES 5 ES 6 ES 7 ES 8 ES 9 ES10 ES11 ES12 1734.159 4.49E+02 4.45E+02 4.38E+02 1.88E+02 5.46E+01 1.40E+01 4.67E-01 5.03E-01 5.24E-01 1.87E+02 5.56E+01 1.32E+01 1741.699 4.49E+02 4.45E+02 4.38E+02 1.92E+02 5.84E+01 1.53E+01 4.66E-01 5.02E-01 5.23E-01 1.92E+02 5.94E+01 1.45E+01 1749.239 4.49E+02 4.45E+02 4.38E+02 1.97E+02 6.25E+01 1.68E+01 4.65E-01 5.02E-01 5.22E-01 1.97E+02 6.35E+01 1.59E+01 1756.779 4.49E+02 4.44E+02 4.38E+02 2.03E+02 6.69E+01 1.84E+01 4.64E-01 5.01E-01 5.21E-01 2.02E+02 6.80E+01 1.75E+01 1764.318 4.49E+02 4.44E+02 4.38E+02 2.08E+02 7.17E+01 2.02E+01 4.63E-01 5.00E-01 5.20E-01 2.07E+02 7.28E+01 1.93E+01 1771.858 4.49E+02 4.44E+02 4.38E+02 2.14E+02 7.70E+01 2.23E+01 4.62E-01 5.00E-01 5.19E-01 2.13E+02 7.81E+01 2.13E+01 1779.398 4.49E+02 4.44E+02 4.38E+02 2.20E+02 8.28E+01 2.46E+01 4.61E-01 4.99E-01 5.18E-01 2.20E+02 8.40E+01 2.36E+01 1786.938 4.49E+02 4.44E+02 4.38E+02 2.27E+02 8.92E+01 2.72E+01 4.60E-01 4.99E-01 5.17E-01 2.26E+02 9.04E+01 2.62E+01 1794.478 4.48E+02 4.44E+02 4.38E+02 2.34E+02 9.63E+01 3.02E+01 4.59E-01 4.98E-01 5.16E-01 2.34E+02 9.75E+01 2.91E+01 1802.017 4.48E+02 4.44E+02 4.37E+02 2.42E+02 1.04E+02 3.36E+01 4.58E-01 4.98E-01 5.15E-01 2.41E+02 1.05E+02 3.25E+01 1809.557 4.48E+02 4.44E+02 4.37E+02 2.51E+02 1.13E+02 3.74E+01 4.58E-01 4.98E-01 5.14E-01 2.50E+02 1.14E+02 3.63E+01 1817.097 4.48E+02 4.44E+02 4.37E+02 2.60E+02 1.23E+02 4.18E+01 4.57E-01 4.97E-01 5.13E-01 2.59E+02 1.24E+02 4.07E+01 1824.637 4.48E+02 4.44E+02 4.37E+02 2.70E+02 1.34E+02 4.69E+01 4.56E-01 4.97E-01 5.12E-01 2.69E+02 1.35E+02 4.57E+01 1832.177 4.48E+02 4.44E+02 4.37E+02 2.81E+02 1.46E+02 5.29E+01 4.55E-01 4.97E-01 5.10E-01 2.80E+02 1.48E+02 5.16E+01 1839.716 4.48E+02 4.44E+02 4.37E+02 2.94E+02 1.61E+02 5.98E+01 4.54E-01 4.96E-01 5.09E-01 2.93E+02 1.62E+02 5.85E+01 1847.256 4.48E+02 4.44E+02 4.37E+02 3.08E+02 1.77E+02 6.80E+01 4.53E-01 4.96E-01 5.08E-01 3.07E+02 1.79E+02 6.67E+01 1854.796 4.48E+02 4.44E+02 4.36E+02 3.24E+02 1.97E+02 7.77E+01 4.52E-01 4.96E-01 5.07E-01 3.23E+02 1.98E+02 7.63E+01 1862.336 4.48E+02 4.44E+02 4.36E+02 3.42E+02 2.20E+02 8.94E+01 4.51E-01 4.96E-01 5.06E-01 3.41E+02 2.21E+02 8.80E+01 1869.875 4.48E+02 4.44E+02 4.36E+02 3.64E+02 2.47E+02 1.04E+02 4.50E-01 4.96E-01 5.04E-01 3.63E+02 2.49E+02 1.02E+02 1877.415 4.48E+02 4.44E+02 4.36E+02 3.90E+02 2.81E+02 1.21E+02 4.50E-01 4.96E-01 5.03E-01 3.88E+02 2.83E+02 1.20E+02 1884.955 4.48E+02 4.44E+02 4.35E+02 4.21E+02 3.23E+02 1.44E+02 4.49E-01 4.96E-01 5.01E-01 4.19E+02 3.24E+02 1.42E+02 1892.495 4.48E+02 4.44E+02 4.35E+02 4.59E+02 3.76E+02 1.73E+02 4.48E-01 4.97E-01 5.00E-01 4.57E+02 3.78E+02 1.71E+02 1900.035 4.48E+02 4.44E+02 4.35E+02 5.09E+02 4.46E+02 2.12E+02 4.47E-01 4.97E-01 4.98E-01 5.07E+02 4.48E+02 2.10E+02 1907.574 4.48E+02 4.44E+02 4.34E+02 5.76E+02 5.42E+02 2.66E+02 4.46E-01 4.99E-01 4.95E-01 5.74E+02 5.45E+02 2.64E+02 1915.114 4.48E+02 4.44E+02 4.33E+02 6.73E+02 6.83E+02 3.46E+02 4.45E-01 5.01E-01 4.92E-01 6.70E+02 6.85E+02 3.43E+02 1922.654 4.48E+02 4.45E+02 4.32E+02 8.24E+02 9.07E+02 4.75E+02 4.43E-01 5.04E-01 4.87E-01 8.21E+02 9.10E+02 4.72E+02 1930.194 4.49E+02 4.45E+02 4.30E+02 1.10E+03 1.32E+03 7.14E+02 4.41E-01 5.10E-01 4.81E-01 1.09E+03 1.32E+03 7.10E+02 1937.734 4.50E+02 4.47E+02 4.26E+02 1.77E+03 2.33E+03 1.30E+03 4.37E-01 5.26E-01 4.75E-01 1.76E+03 2.34E+03 1.30E+03 1945.273 4.54E+02 4.60E+02 3.99E+02 5.88E+03 8.62E+03 4.98E+03 4.11E-01 6.26E-01 6.59E-01 5.86E+03 8.64E+03 4.96E+03 1952.813 4.41E+02 4.36E+02 4.60E+02 3.31E+03 5.43E+03 3.24E+03 4.60E-01 3.99E-01 7.32E-01 3.30E+03 5.44E+03 3.24E+03 1960.353 4.45E+02 4.40E+02 4.45E+02 1.15E+03 2.14E+03 1.32E+03 4.50E-01 4.53E-01 5.72E-01 1.14E+03 2.14E+03 1.32E+03 1967.893 4.46E+02 4.41E+02 4.42E+02 6.27E+02 1.36E+03 8.67E+02 4.47E-01 4.65E-01 5.41E-01 6.26E+02 1.36E+03 8.66E+02 1975.433 4.46E+02 4.42E+02 4.40E+02 3.92E+02 1.01E+03 6.66E+02 4.45E-01 4.71E-01 5.29E-01 3.91E+02 1.01E+03 6.65E+02 1982.972 4.46E+02 4.42E+02 4.39E+02 2.57E+02 8.08E+02 5.54E+02 4.44E-01 4.74E-01 5.22E-01 2.56E+02 8.08E+02 5.54E+02 1990.512 4.46E+02 4.42E+02 4.38E+02 1.67E+02 6.80E+02 4.83E+02 4.43E-01 4.76E-01 5.17E-01 1.67E+02 6.80E+02 4.83E+02 1998.052 4.46E+02 4.42E+02 4.38E+02 1.02E+02 5.92E+02 4.36E+02 4.42E-01 4.77E-01 5.14E-01 1.03E+02 5.91E+02 4.36E+02 2005.592 4.46E+02 4.42E+02 4.37E+02 5.29E+01 5.27E+02 4.02E+02 4.41E-01 4.78E-01 5.12E-01 5.34E+01 5.26E+02 4.03E+02 2013.132 4.46E+02 4.42E+02 4.37E+02 1.32E+01 4.77E+02 3.78E+02 4.40E-01 4.79E-01 5.09E-01 1.46E+01 4.76E+02 3.79E+02 2020.671 4.46E+02 4.42E+02 4.37E+02 2.03E+01 4.38E+02 3.60E+02 4.39E-01 4.79E-01 5.08E-01 2.04E+01 4.37E+02 3.61E+02 2028.211 4.46E+02 4.42E+02 4.37E+02 4.89E+01 4.07E+02 3.47E+02 4.39E-01 4.80E-01 5.06E-01 4.85E+01 4.06E+02 3.48E+02 2035.751 4.46E+02 4.42E+02 4.36E+02 7.43E+01 3.81E+02 3.38E+02 4.38E-01 4.80E-01 5.05E-01 7.36E+01 3.80E+02 3.39E+02 2043.291 4.46E+02 4.42E+02 4.36E+02 9.73E+01 3.59E+02 3.32E+02 4.37E-01 4.80E-01 5.03E-01 9.65E+01 3.58E+02 3.33E+02 2050.831 4.46E+02 4.42E+02 4.36E+02 1.19E+02 3.41E+02 3.28E+02 4.37E-01 4.81E-01 5.02E-01 1.18E+02 3.40E+02 3.29E+02 2058.370 4.46E+02 4.42E+02 4.36E+02 1.39E+02 3.26E+02 3.26E+02 4.36E-01 4.81E-01 5.01E-01 1.38E+02 3.25E+02 3.27E+02 2065.910 4.46E+02 4.42E+02 4.35E+02 1.58E+02 3.13E+02 3.26E+02 4.35E-01 4.81E-01 5.00E-01 1.57E+02 3.12E+02 3.27E+02 2073.450 4.46E+02 4.42E+02 4.35E+02 1.77E+02 3.02E+02 3.27E+02 4.35E-01 4.81E-01 4.99E-01 1.76E+02 3.00E+02 3.29E+02 2080.990 4.46E+02 4.42E+02 4.35E+02 1.96E+02 2.92E+02 3.30E+02 4.34E-01 4.82E-01 4.98E-01 1.94E+02 2.90E+02 3.32E+02 2088.530 4.46E+02 4.42E+02 4.35E+02 2.14E+02 2.83E+02 3.35E+02 4.34E-01 4.82E-01 4.97E-01 2.13E+02 2.82E+02 3.36E+02 2096.069 4.46E+02 4.42E+02 4.35E+02 2.33E+02 2.76E+02 3.41E+02 4.33E-01 4.82E-01 4.96E-01 2.32E+02 2.74E+02 3.43E+02 2103.609 4.46E+02 4.42E+02 4.34E+02 2.52E+02 2.70E+02 3.49E+02 4.33E-01 4.83E-01 4.95E-01 2.51E+02 2.68E+02 3.50E+02 2111.149 4.46E+02 4.42E+02 4.34E+02 2.72E+02 2.64E+02 3.58E+02 4.32E-01 4.83E-01 4.94E-01 2.71E+02 2.62E+02 3.59E+02 2118.689 4.46E+02 4.42E+02 4.34E+02 2.93E+02 2.59E+02 3.68E+02 4.31E-01 4.83E-01 4.93E-01 2.91E+02 2.58E+02 3.70E+02 2126.229 4.46E+02 4.42E+02 4.34E+02 3.15E+02 2.55E+02 3.81E+02 4.31E-01 4.84E-01 4.92E-01 3.13E+02 2.53E+02 3.83E+02 2133.768 4.46E+02 4.42E+02 4.33E+02 3.38E+02 2.52E+02 3.95E+02 4.30E-01 4.84E-01 4.91E-01 3.36E+02 2.50E+02 3.97E+02 2141.308 4.46E+02 4.42E+02 4.33E+02 3.63E+02 2.49E+02 4.12E+02 4.30E-01 4.85E-01 4.90E-01 3.61E+02 2.47E+02 4.14E+02 2148.848 4.46E+02 4.43E+02 4.33E+02 3.90E+02 2.47E+02 4.31E+02 4.29E-01 4.85E-01 4.89E-01 3.88E+02 2.45E+02 4.33E+02 2156.388 4.46E+02 4.43E+02 4.33E+02 4.20E+02 2.46E+02 4.52E+02 4.28E-01 4.86E-01 4.88E-01 4.17E+02 2.43E+02 4.54E+02 2163.927 4.46E+02 4.43E+02 4.32E+02 4.52E+02 2.45E+02 4.77E+02 4.28E-01 4.87E-01 4.87E-01 4.49E+02 2.42E+02 4.79E+02 2171.467 4.46E+02 4.43E+02 4.32E+02 4.88E+02 2.45E+02 5.06E+02 4.27E-01 4.88E-01 4.86E-01 4.85E+02 2.42E+02 5.08E+02 2179.007 4.46E+02 4.43E+02 4.32E+02 5.28E+02 2.45E+02 5.38E+02 4.26E-01 4.89E-01 4.85E-01 5.25E+02 2.42E+02 5.41E+02 2186.547 4.46E+02 4.43E+02 4.31E+02 5.73E+02 2.46E+02 5.77E+02 4.26E-01 4.90E-01 4.83E-01 5.70E+02 2.43E+02 5.80E+02 2194.087 4.47E+02 4.43E+02 4.31E+02 6.25E+02 2.48E+02 6.22E+02 4.25E-01 4.92E-01 4.82E-01 6.22E+02 2.45E+02 6.25E+02 2201.626 4.47E+02 4.43E+02 4.30E+02 6.86E+02 2.51E+02 6.75E+02 4.24E-01 4.94E-01 4.81E-01 6.82E+02 2.48E+02 6.78E+02 2209.166 4.47E+02 4.43E+02 4.29E+02 7.57E+02 2.55E+02 7.39E+02 4.23E-01 4.96E-01 4.79E-01 7.53E+02 2.52E+02 7.42E+02 2216.706 4.47E+02 4.44E+02 4.28E+02 8.43E+02 2.61E+02 8.17E+02 4.22E-01 4.98E-01 4.78E-01 8.38E+02 2.57E+02 8.20E+02 2224.246 4.47E+02 4.44E+02 4.27E+02 9.47E+02 2.69E+02 9.13E+02 4.21E-01 5.02E-01 4.77E-01 9.42E+02 2.64E+02 9.17E+02 2231.786 4.47E+02 4.44E+02 4.26E+02 1.08E+03 2.79E+02 1.04E+03 4.20E-01 5.06E-01 4.76E-01 1.07E+03 2.74E+02 1.04E+03 2239.325 4.48E+02 4.45E+02 4.25E+02 1.25E+03 2.93E+02 1.20E+03 4.18E-01 5.11E-01 4.76E-01 1.24E+03 2.87E+02 1.20E+03 2246.865 4.48E+02 4.45E+02 4.23E+02 1.48E+03 3.12E+02 1.41E+03 4.16E-01 5.19E-01 4.78E-01 1.47E+03 3.06E+02 1.42E+03 2254.405 4.49E+02 4.47E+02 4.20E+02 1.81E+03 3.41E+02 1.73E+03 4.13E-01 5.29E-01 4.84E-01 1.80E+03 3.33E+02 1.74E+03 2261.945 4.50E+02 4.48E+02 4.15E+02 2.32E+03 3.86E+02 2.22E+03 4.08E-01 5.46E-01 5.01E-01 2.31E+03 3.76E+02 2.23E+03 2269.485 4.52E+02 4.51E+02 4.07E+02 3.23E+03 4.67E+02 3.09E+03 4.01E-01 5.76E-01 5.50E-01 3.22E+03 4.54E+02 3.10E+03 2277.024 4.56E+02 4.58E+02 3.89E+02 5.27E+03 6.51E+02 5.04E+03 3.85E-01 6.43E-01 7.25E-01 5.24E+03 6.30E+02 5.06E+03 2284.564 4.76E+02 4.94E+02 3.10E+02 1.41E+04 1.45E+03 1.35E+04 3.30E-01 9.33E-01 1.78E+00 1.40E+04 1.40E+03 1.36E+04 2292.104 3.99E+02 4.03E+02 6.23E+02 2.10E+04 1.75E+03 2.03E+04 6.25E-01 2.54E-01 2.98E+00 2.10E+04 1.67E+03 2.04E+04 2299.644 4.31E+02 4.24E+02 4.90E+02 6.06E+03 3.82E+02 5.86E+03 4.79E-01 2.72E-01 1.06E+00 6.03E+03 3.59E+02 5.88E+03 2307.184 4.37E+02 4.30E+02 4.67E+02 3.54E+03 1.54E+02 3.45E+03 4.56E-01 3.53E-01 7.80E-01 3.53E+03 1.41E+02 3.46E+03 2314.723 4.39E+02 4.33E+02 4.58E+02 2.50E+03 5.98E+01 2.45E+03 4.47E-01 3.87E-01 6.76E-01 2.49E+03 5.08E+01 2.46E+03 2322.263 4.40E+02 4.35E+02 4.53E+02 1.94E+03 9.21E+00 1.91E+03 4.41E-01 4.05E-01 6.24E-01 1.93E+03 1.98E+00 1.91E+03 2329.803 4.41E+02 4.36E+02 4.49E+02 1.58E+03 2.35E+01 1.57E+03 4.38E-01 4.17E-01 5.94E-01 1.57E+03 2.87E+01 1.57E+03 2337.343 4.41E+02 4.36E+02 4.47E+02 1.33E+03 4.54E+01 1.33E+03 4.36E-01 4.25E-01 5.75E-01 1.33E+03 4.97E+01 1.34E+03 2344.883 4.42E+02 4.37E+02 4.46E+02 1.15E+03 6.14E+01 1.16E+03 4.34E-01 4.31E-01 5.61E-01 1.15E+03 6.50E+01 1.17E+03 2352.422 4.42E+02 4.37E+02 4.44E+02 1.01E+03 7.36E+01 1.03E+03 4.32E-01 4.35E-01 5.52E-01 1.01E+03 7.67E+01 1.04E+03 2359.962 4.42E+02 4.37E+02 4.43E+02 9.05E+02 8.32E+01 9.31E+02 4.31E-01 4.38E-01 5.44E-01 9.02E+02 8.59E+01 9.34E+02 2367.502 4.42E+02 4.38E+02 4.42E+02 8.17E+02 9.10E+01 8.50E+02 4.30E-01 4.41E-01 5.38E-01 8.14E+02 9.33E+01 8.52E+02 2375.042 4.43E+02 4.38E+02 4.42E+02 7.44E+02 9.74E+01 7.83E+02 4.30E-01 4.44E-01 5.34E-01 7.42E+02 9.95E+01 7.84E+02 2382.582 4.43E+02 4.38E+02 4.41E+02 6.83E+02 1.03E+02 7.26E+02 4.29E-01 4.45E-01 5.30E-01 6.81E+02 1.05E+02 7.28E+02 2390.121 4.43E+02 4.38E+02 4.41E+02 6.31E+02 1.08E+02 6.79E+02 4.28E-01 4.47E-01 5.27E-01 6.28E+02 1.09E+02 6.80E+02 2397.661 4.43E+02 4.38E+02 4.40E+02 5.85E+02 1.12E+02 6.38E+02 4.28E-01 4.48E-01 5.24E-01 5.83E+02 1.13E+02 6.39E+02 2405.201 4.43E+02 4.38E+02 4.40E+02 5.46E+02 1.15E+02 6.03E+02 4.27E-01 4.50E-01 5.21E-01 5.44E+02 1.17E+02 6.04E+02 2412.741 4.43E+02 4.38E+02 4.39E+02 5.11E+02 1.19E+02 5.72E+02 4.26E-01 4.51E-01 5.19E-01 5.09E+02 1.20E+02 5.73E+02 2420.281 4.43E+02 4.38E+02 4.39E+02 4.80E+02 1.22E+02 5.45E+02 4.26E-01 4.52E-01 5.18E-01 4.78E+02 1.23E+02 5.46E+02 2427.820 4.43E+02 4.39E+02 4.39E+02 4.52E+02 1.24E+02 5.21E+02 4.26E-01 4.53E-01 5.16E-01 4.51E+02 1.25E+02 5.22E+02 2435.360 4.43E+02 4.39E+02 4.39E+02 4.27E+02 1.27E+02 5.00E+02 4.25E-01 4.53E-01 5.14E-01 4.26E+02 1.28E+02 5.01E+02 2442.900 4.43E+02 4.39E+02 4.38E+02 4.04E+02 1.29E+02 4.81E+02 4.25E-01 4.54E-01 5.13E-01 4.03E+02 1.30E+02 4.82E+02 2450.440 4.43E+02 4.39E+02 4.38E+02 3.83E+02 1.32E+02 4.64E+02 4.24E-01 4.55E-01 5.12E-01 3.82E+02 1.32E+02 4.64E+02 2457.979 4.43E+02 4.39E+02 4.38E+02 3.64E+02 1.34E+02 4.48E+02 4.24E-01 4.55E-01 5.11E-01 3.63E+02 1.34E+02 4.49E+02 2465.519 4.43E+02 4.39E+02 4.38E+02 3.46E+02 1.36E+02 4.34E+02 4.24E-01 4.56E-01 5.10E-01 3.46E+02 1.36E+02 4.35E+02 2473.059 4.43E+02 4.39E+02 4.37E+02 3.30E+02 1.38E+02 4.22E+02 4.23E-01 4.56E-01 5.09E-01 3.30E+02 1.38E+02 4.22E+02 2480.599 4.43E+02 4.39E+02 4.37E+02 3.15E+02 1.40E+02 4.10E+02 4.23E-01 4.57E-01 5.08E-01 3.15E+02 1.40E+02 4.10E+02 2488.139 4.43E+02 4.39E+02 4.37E+02 3.01E+02 1.41E+02 3.99E+02 4.23E-01 4.57E-01 5.07E-01 3.01E+02 1.42E+02 4.00E+02 2495.678 4.43E+02 4.39E+02 4.37E+02 2.88E+02 1.43E+02 3.90E+02 4.23E-01 4.58E-01 5.07E-01 2.87E+02 1.43E+02 3.90E+02 2503.218 4.43E+02 4.39E+02 4.37E+02 2.75E+02 1.45E+02 3.81E+02 4.22E-01 4.58E-01 5.06E-01 2.75E+02 1.45E+02 3.81E+02 2510.758 4.43E+02 4.39E+02 4.37E+02 2.64E+02 1.47E+02 3.73E+02 4.22E-01 4.58E-01 5.05E-01 2.64E+02 1.47E+02 3.73E+02 2518.298 4.43E+02 4.39E+02 4.37E+02 2.53E+02 1.48E+02 3.65E+02 4.22E-01 4.59E-01 5.05E-01 2.53E+02 1.48E+02 3.65E+02 2525.838 4.43E+02 4.39E+02 4.36E+02 2.43E+02 1.50E+02 3.58E+02 4.21E-01 4.59E-01 5.04E-01 2.43E+02 1.50E+02 3.58E+02 2533.377 4.43E+02 4.39E+02 4.36E+02 2.33E+02 1.52E+02 3.52E+02 4.21E-01 4.59E-01 5.03E-01 2.33E+02 1.52E+02 3.52E+02 2540.917 4.43E+02 4.39E+02 4.36E+02 2.23E+02 1.53E+02 3.46E+02 4.21E-01 4.60E-01 5.03E-01 2.24E+02 1.53E+02 3.46E+02 2548.457 4.43E+02 4.39E+02 4.36E+02 2.15E+02 1.55E+02 3.41E+02 4.21E-01 4.60E-01 5.02E-01 2.15E+02 1.55E+02 3.40E+02 2555.997 4.43E+02 4.39E+02 4.36E+02 2.06E+02 1.57E+02 3.36E+02 4.21E-01 4.60E-01 5.02E-01 2.06E+02 1.57E+02 3.35E+02 2563.537 4.43E+02 4.39E+02 4.36E+02 1.98E+02 1.58E+02 3.31E+02 4.20E-01 4.61E-01 5.02E-01 1.98E+02 1.58E+02 3.31E+02 2571.076 4.43E+02 4.39E+02 4.36E+02 1.90E+02 1.60E+02 3.27E+02 4.20E-01 4.61E-01 5.01E-01 1.90E+02 1.60E+02 3.26E+02 2578.616 4.43E+02 4.39E+02 4.36E+02 1.83E+02 1.62E+02 3.23E+02 4.20E-01 4.61E-01 5.01E-01 1.83E+02 1.62E+02 3.22E+02 2586.156 4.43E+02 4.39E+02 4.35E+02 1.76E+02 1.64E+02 3.19E+02 4.20E-01 4.61E-01 5.00E-01 1.76E+02 1.63E+02 3.19E+02 2593.696 4.43E+02 4.39E+02 4.35E+02 1.69E+02 1.65E+02 3.16E+02 4.20E-01 4.62E-01 5.00E-01 1.69E+02 1.65E+02 3.15E+02 2601.236 4.43E+02 4.39E+02 4.35E+02 1.62E+02 1.67E+02 3.13E+02 4.19E-01 4.62E-01 5.00E-01 1.62E+02 1.67E+02 3.12E+02 2608.775 4.43E+02 4.39E+02 4.35E+02 1.55E+02 1.69E+02 3.10E+02 4.19E-01 4.62E-01 4.99E-01 1.56E+02 1.69E+02 3.10E+02 2616.315 4.43E+02 4.39E+02 4.35E+02 1.49E+02 1.71E+02 3.07E+02 4.19E-01 4.62E-01 4.99E-01 1.50E+02 1.70E+02 3.07E+02 2623.855 4.43E+02 4.39E+02 4.35E+02 1.43E+02 1.73E+02 3.05E+02 4.19E-01 4.62E-01 4.99E-01 1.44E+02 1.72E+02 3.05E+02 2631.395 4.43E+02 4.39E+02 4.35E+02 1.37E+02 1.75E+02 3.03E+02 4.19E-01 4.63E-01 4.98E-01 1.38E+02 1.74E+02 3.02E+02 2638.935 4.43E+02 4.39E+02 4.35E+02 1.31E+02 1.77E+02 3.01E+02 4.18E-01 4.63E-01 4.98E-01 1.32E+02 1.76E+02 3.00E+02 2646.474 4.43E+02 4.39E+02 4.35E+02 1.26E+02 1.78E+02 2.99E+02 4.18E-01 4.63E-01 4.98E-01 1.27E+02 1.78E+02 2.99E+02 2654.014 4.43E+02 4.39E+02 4.35E+02 1.20E+02 1.80E+02 2.98E+02 4.18E-01 4.63E-01 4.98E-01 1.21E+02 1.80E+02 2.97E+02 2661.554 4.43E+02 4.39E+02 4.35E+02 1.15E+02 1.83E+02 2.96E+02 4.18E-01 4.64E-01 4.97E-01 1.16E+02 1.82E+02 2.96E+02 2669.094 4.43E+02 4.39E+02 4.34E+02 1.10E+02 1.85E+02 2.95E+02 4.18E-01 4.64E-01 4.97E-01 1.11E+02 1.84E+02 2.95E+02 2676.634 4.43E+02 4.39E+02 4.34E+02 1.04E+02 1.87E+02 2.94E+02 4.18E-01 4.64E-01 4.97E-01 1.05E+02 1.86E+02 2.94E+02 2684.173 4.43E+02 4.39E+02 4.34E+02 9.94E+01 1.89E+02 2.93E+02 4.17E-01 4.64E-01 4.97E-01 1.00E+02 1.88E+02 2.93E+02 2691.713 4.43E+02 4.39E+02 4.34E+02 9.44E+01 1.91E+02 2.93E+02 4.17E-01 4.64E-01 4.96E-01 9.54E+01 1.90E+02 2.92E+02 2699.253 4.43E+02 4.39E+02 4.34E+02 8.95E+01 1.93E+02 2.92E+02 4.17E-01 4.65E-01 4.96E-01 9.06E+01 1.93E+02 2.91E+02 2706.793 4.43E+02 4.39E+02 4.34E+02 8.47E+01 1.96E+02 2.92E+02 4.17E-01 4.65E-01 4.96E-01 8.58E+01 1.95E+02 2.91E+02 2714.333 4.43E+02 4.39E+02 4.34E+02 7.99E+01 1.98E+02 2.91E+02 4.17E-01 4.65E-01 4.96E-01 8.10E+01 1.97E+02 2.91E+02 2721.872 4.43E+02 4.39E+02 4.34E+02 7.51E+01 2.01E+02 2.91E+02 4.17E-01 4.65E-01 4.96E-01 7.63E+01 2.00E+02 2.91E+02 2729.412 4.43E+02 4.39E+02 4.34E+02 7.05E+01 2.03E+02 2.91E+02 4.17E-01 4.66E-01 4.95E-01 7.17E+01 2.02E+02 2.90E+02 2736.952 4.43E+02 4.39E+02 4.34E+02 6.58E+01 2.06E+02 2.91E+02 4.16E-01 4.66E-01 4.95E-01 6.71E+01 2.05E+02 2.91E+02 2744.492 4.43E+02 4.39E+02 4.34E+02 6.12E+01 2.08E+02 2.92E+02 4.16E-01 4.66E-01 4.95E-01 6.26E+01 2.07E+02 2.91E+02 2752.031 4.43E+02 4.39E+02 4.33E+02 5.66E+01 2.11E+02 2.92E+02 4.16E-01 4.66E-01 4.95E-01 5.80E+01 2.10E+02 2.91E+02 2759.571 4.43E+02 4.39E+02 4.33E+02 5.20E+01 2.14E+02 2.93E+02 4.16E-01 4.67E-01 4.95E-01 5.35E+01 2.13E+02 2.92E+02 2767.111 4.43E+02 4.39E+02 4.33E+02 4.75E+01 2.17E+02 2.93E+02 4.16E-01 4.67E-01 4.94E-01 4.91E+01 2.16E+02 2.92E+02 2774.651 4.43E+02 4.39E+02 4.33E+02 4.30E+01 2.20E+02 2.94E+02 4.16E-01 4.67E-01 4.94E-01 4.46E+01 2.19E+02 2.93E+02 2782.191 4.43E+02 4.39E+02 4.33E+02 3.84E+01 2.23E+02 2.95E+02 4.16E-01 4.67E-01 4.94E-01 4.02E+01 2.22E+02 2.94E+02 2789.730 4.42E+02 4.39E+02 4.33E+02 3.39E+01 2.26E+02 2.96E+02 4.15E-01 4.68E-01 4.94E-01 3.57E+01 2.25E+02 2.95E+02 2797.270 4.42E+02 4.39E+02 4.33E+02 2.94E+01 2.29E+02 2.97E+02 4.15E-01 4.68E-01 4.94E-01 3.13E+01 2.28E+02 2.96E+02 2804.810 4.42E+02 4.39E+02 4.33E+02 2.48E+01 2.32E+02 2.99E+02 4.15E-01 4.68E-01 4.94E-01 2.69E+01 2.31E+02 2.98E+02 2812.350 4.42E+02 4.39E+02 4.33E+02 2.02E+01 2.36E+02 3.00E+02 4.15E-01 4.68E-01 4.94E-01 2.26E+01 2.34E+02 2.99E+02 2819.890 4.42E+02 4.39E+02 4.33E+02 1.57E+01 2.39E+02 3.02E+02 4.15E-01 4.69E-01 4.93E-01 1.83E+01 2.38E+02 3.01E+02 2827.429 4.42E+02 4.39E+02 4.33E+02 1.11E+01 2.43E+02 3.03E+02 4.15E-01 4.69E-01 4.93E-01 1.41E+01 2.41E+02 3.02E+02 2834.969 4.42E+02 4.39E+02 4.33E+02 6.42E+00 2.46E+02 3.05E+02 4.15E-01 4.69E-01 4.93E-01 1.02E+01 2.45E+02 3.04E+02 2842.509 4.42E+02 4.39E+02 4.32E+02 1.85E+00 2.50E+02 3.07E+02 4.14E-01 4.69E-01 4.93E-01 7.32E+00 2.49E+02 3.06E+02 2850.049 4.42E+02 4.39E+02 4.32E+02 3.15E+00 2.54E+02 3.10E+02 4.14E-01 4.70E-01 4.93E-01 6.76E+00 2.53E+02 3.08E+02 2857.589 4.42E+02 4.39E+02 4.32E+02 7.88E+00 2.58E+02 3.12E+02 4.14E-01 4.70E-01 4.93E-01 9.09E+00 2.57E+02 3.11E+02 2865.128 4.42E+02 4.39E+02 4.32E+02 1.27E+01 2.62E+02 3.14E+02 4.14E-01 4.70E-01 4.93E-01 1.29E+01 2.61E+02 3.13E+02 2872.668 4.42E+02 4.39E+02 4.32E+02 1.76E+01 2.67E+02 3.17E+02 4.14E-01 4.71E-01 4.93E-01 1.72E+01 2.65E+02 3.16E+02 2880.208 4.42E+02 4.39E+02 4.32E+02 2.26E+01 2.71E+02 3.20E+02 4.14E-01 4.71E-01 4.92E-01 2.19E+01 2.70E+02 3.18E+02 2887.748 4.42E+02 4.39E+02 4.32E+02 2.76E+01 2.76E+02 3.23E+02 4.14E-01 4.71E-01 4.92E-01 2.67E+01 2.74E+02 3.21E+02 2895.288 4.42E+02 4.39E+02 4.32E+02 3.28E+01 2.81E+02 3.26E+02 4.13E-01 4.72E-01 4.92E-01 3.17E+01 2.79E+02 3.24E+02 2902.827 4.42E+02 4.39E+02 4.32E+02 3.80E+01 2.85E+02 3.29E+02 4.13E-01 4.72E-01 4.92E-01 3.68E+01 2.84E+02 3.27E+02 2910.367 4.42E+02 4.39E+02 4.32E+02 4.34E+01 2.91E+02 3.32E+02 4.13E-01 4.72E-01 4.92E-01 4.20E+01 2.89E+02 3.31E+02 2917.907 4.42E+02 4.39E+02 4.31E+02 4.88E+01 2.96E+02 3.36E+02 4.13E-01 4.73E-01 4.92E-01 4.73E+01 2.94E+02 3.35E+02 2925.447 4.42E+02 4.39E+02 4.31E+02 5.44E+01 3.01E+02 3.40E+02 4.13E-01 4.73E-01 4.92E-01 5.28E+01 3.00E+02 3.38E+02 2932.987 4.42E+02 4.39E+02 4.31E+02 6.01E+01 3.07E+02 3.44E+02 4.13E-01 4.73E-01 4.92E-01 5.84E+01 3.05E+02 3.42E+02 2940.526 4.42E+02 4.39E+02 4.31E+02 6.59E+01 3.13E+02 3.48E+02 4.13E-01 4.74E-01 4.92E-01 6.41E+01 3.11E+02 3.47E+02 2948.066 4.42E+02 4.39E+02 4.31E+02 7.19E+01 3.19E+02 3.53E+02 4.12E-01 4.74E-01 4.92E-01 7.00E+01 3.17E+02 3.51E+02 2955.606 4.42E+02 4.39E+02 4.31E+02 7.80E+01 3.26E+02 3.57E+02 4.12E-01 4.75E-01 4.92E-01 7.61E+01 3.24E+02 3.56E+02 2963.146 4.42E+02 4.39E+02 4.31E+02 8.43E+01 3.32E+02 3.62E+02 4.12E-01 4.75E-01 4.91E-01 8.23E+01 3.30E+02 3.61E+02 2970.686 4.42E+02 4.39E+02 4.31E+02 9.08E+01 3.39E+02 3.68E+02 4.12E-01 4.76E-01 4.91E-01 8.87E+01 3.37E+02 3.66E+02 2978.225 4.42E+02 4.39E+02 4.31E+02 9.75E+01 3.47E+02 3.73E+02 4.12E-01 4.76E-01 4.91E-01 9.53E+01 3.45E+02 3.71E+02 2985.765 4.42E+02 4.39E+02 4.30E+02 1.04E+02 3.54E+02 3.79E+02 4.11E-01 4.76E-01 4.91E-01 1.02E+02 3.52E+02 3.77E+02 2993.305 4.42E+02 4.39E+02 4.30E+02 1.11E+02 3.62E+02 3.85E+02 4.11E-01 4.77E-01 4.91E-01 1.09E+02 3.60E+02 3.83E+02 3000.845 4.42E+02 4.39E+02 4.30E+02 1.19E+02 3.70E+02 3.92E+02 4.11E-01 4.77E-01 4.91E-01 1.16E+02 3.68E+02 3.90E+02 3008.385 4.42E+02 4.39E+02 4.30E+02 1.27E+02 3.79E+02 3.98E+02 4.11E-01 4.78E-01 4.91E-01 1.24E+02 3.77E+02 3.96E+02 3015.924 4.42E+02 4.39E+02 4.30E+02 1.34E+02 3.88E+02 4.06E+02 4.11E-01 4.79E-01 4.91E-01 1.32E+02 3.86E+02 4.04E+02 3023.464 4.42E+02 4.39E+02 4.30E+02 1.43E+02 3.98E+02 4.13E+02 4.10E-01 4.79E-01 4.91E-01 1.40E+02 3.95E+02 4.11E+02 3031.004 4.42E+02 4.39E+02 4.30E+02 1.51E+02 4.08E+02 4.21E+02 4.10E-01 4.80E-01 4.91E-01 1.49E+02 4.05E+02 4.19E+02 3038.544 4.42E+02 4.39E+02 4.29E+02 1.60E+02 4.18E+02 4.30E+02 4.10E-01 4.80E-01 4.91E-01 1.57E+02 4.16E+02 4.27E+02 3046.083 4.42E+02 4.39E+02 4.29E+02 1.70E+02 4.29E+02 4.39E+02 4.10E-01 4.81E-01 4.91E-01 1.67E+02 4.27E+02 4.36E+02 3053.623 4.42E+02 4.39E+02 4.29E+02 1.79E+02 4.41E+02 4.48E+02 4.09E-01 4.82E-01 4.91E-01 1.76E+02 4.38E+02 4.46E+02 3061.163 4.43E+02 4.39E+02 4.29E+02 1.89E+02 4.53E+02 4.58E+02 4.09E-01 4.82E-01 4.91E-01 1.86E+02 4.50E+02 4.56E+02 3068.703 4.43E+02 4.39E+02 4.29E+02 2.00E+02 4.66E+02 4.69E+02 4.09E-01 4.83E-01 4.91E-01 1.97E+02 4.63E+02 4.66E+02 3076.243 4.43E+02 4.39E+02 4.28E+02 2.11E+02 4.80E+02 4.80E+02 4.08E-01 4.84E-01 4.91E-01 2.08E+02 4.77E+02 4.78E+02 3083.782 4.43E+02 4.39E+02 4.28E+02 2.23E+02 4.94E+02 4.92E+02 4.08E-01 4.85E-01 4.91E-01 2.20E+02 4.91E+02 4.90E+02 3091.322 4.43E+02 4.39E+02 4.28E+02 2.36E+02 5.10E+02 5.05E+02 4.08E-01 4.86E-01 4.91E-01 2.32E+02 5.06E+02 5.02E+02 3098.862 4.43E+02 4.39E+02 4.28E+02 2.49E+02 5.26E+02 5.19E+02 4.07E-01 4.87E-01 4.91E-01 2.45E+02 5.23E+02 5.16E+02 3106.402 4.43E+02 4.39E+02 4.28E+02 2.63E+02 5.43E+02 5.33E+02 4.07E-01 4.88E-01 4.92E-01 2.59E+02 5.40E+02 5.31E+02 3113.942 4.43E+02 4.39E+02 4.27E+02 2.78E+02 5.62E+02 5.49E+02 4.06E-01 4.89E-01 4.92E-01 2.74E+02 5.59E+02 5.46E+02 3121.481 4.43E+02 4.39E+02 4.27E+02 2.94E+02 5.82E+02 5.66E+02 4.06E-01 4.90E-01 4.92E-01 2.90E+02 5.78E+02 5.63E+02 3129.021 4.43E+02 4.39E+02 4.27E+02 3.11E+02 6.03E+02 5.84E+02 4.05E-01 4.91E-01 4.92E-01 3.07E+02 6.00E+02 5.81E+02 3136.561 4.43E+02 4.40E+02 4.26E+02 3.29E+02 6.26E+02 6.04E+02 4.05E-01 4.92E-01 4.93E-01 3.25E+02 6.22E+02 6.00E+02 3144.101 4.43E+02 4.40E+02 4.26E+02 3.48E+02 6.51E+02 6.25E+02 4.04E-01 4.94E-01 4.93E-01 3.44E+02 6.47E+02 6.21E+02 3151.641 4.43E+02 4.40E+02 4.26E+02 3.69E+02 6.78E+02 6.48E+02 4.04E-01 4.95E-01 4.94E-01 3.65E+02 6.74E+02 6.44E+02 3159.180 4.43E+02 4.40E+02 4.25E+02 3.92E+02 7.07E+02 6.72E+02 4.03E-01 4.97E-01 4.94E-01 3.87E+02 7.02E+02 6.69E+02 3166.720 4.43E+02 4.40E+02 4.25E+02 4.17E+02 7.38E+02 6.99E+02 4.02E-01 4.98E-01 4.95E-01 4.11E+02 7.34E+02 6.96E+02 3174.260 4.43E+02 4.40E+02 4.25E+02 4.43E+02 7.73E+02 7.29E+02 4.01E-01 5.00E-01 4.96E-01 4.38E+02 7.68E+02 7.25E+02 3181.800 4.43E+02 4.40E+02 4.24E+02 4.73E+02 8.11E+02 7.62E+02 4.00E-01 5.02E-01 4.97E-01 4.67E+02 8.06E+02 7.57E+02 3189.340 4.44E+02 4.41E+02 4.23E+02 5.05E+02 8.52E+02 7.97E+02 3.99E-01 5.04E-01 4.98E-01 4.99E+02 8.47E+02 7.93E+02 3196.879 4.44E+02 4.41E+02 4.23E+02 5.40E+02 8.98E+02 8.37E+02 3.98E-01 5.07E-01 4.99E-01 5.34E+02 8.93E+02 8.32E+02 3204.419 4.44E+02 4.41E+02 4.22E+02 5.80E+02 9.50E+02 8.81E+02 3.97E-01 5.09E-01 5.01E-01 5.73E+02 9.44E+02 8.76E+02 3211.959 4.44E+02 4.41E+02 4.22E+02 6.24E+02 1.01E+03 9.31E+02 3.96E-01 5.13E-01 5.03E-01 6.17E+02 1.00E+03 9.26E+02 3219.499 4.44E+02 4.42E+02 4.21E+02 6.73E+02 1.07E+03 9.87E+02 3.94E-01 5.16E-01 5.06E-01 6.66E+02 1.07E+03 9.81E+02 3227.039 4.44E+02 4.42E+02 4.20E+02 7.29E+02 1.15E+03 1.05E+03 3.93E-01 5.20E-01 5.09E-01 7.21E+02 1.14E+03 1.04E+03 3234.578 4.45E+02 4.42E+02 4.19E+02 7.93E+02 1.23E+03 1.12E+03 3.90E-01 5.24E-01 5.13E-01 7.85E+02 1.22E+03 1.12E+03 3242.118 4.45E+02 4.43E+02 4.17E+02 8.67E+02 1.33E+03 1.21E+03 3.88E-01 5.29E-01 5.19E-01 8.58E+02 1.32E+03 1.20E+03 3249.658 4.45E+02 4.43E+02 4.16E+02 9.54E+02 1.44E+03 1.31E+03 3.85E-01 5.35E-01 5.26E-01 9.44E+02 1.43E+03 1.30E+03 3257.198 4.46E+02 4.44E+02 4.14E+02 1.06E+03 1.58E+03 1.42E+03 3.82E-01 5.42E-01 5.35E-01 1.05E+03 1.57E+03 1.42E+03 3264.738 4.46E+02 4.45E+02 4.12E+02 1.18E+03 1.74E+03 1.57E+03 3.78E-01 5.50E-01 5.47E-01 1.17E+03 1.73E+03 1.56E+03 3272.277 4.47E+02 4.46E+02 4.10E+02 1.33E+03 1.94E+03 1.74E+03 3.73E-01 5.61E-01 5.64E-01 1.32E+03 1.93E+03 1.73E+03 3279.817 4.48E+02 4.47E+02 4.07E+02 1.52E+03 2.19E+03 1.96E+03 3.67E-01 5.73E-01 5.87E-01 1.51E+03 2.18E+03 1.95E+03 3287.357 4.49E+02 4.49E+02 4.03E+02 1.77E+03 2.51E+03 2.24E+03 3.59E-01 5.90E-01 6.21E-01 1.75E+03 2.50E+03 2.23E+03 3294.897 4.50E+02 4.52E+02 3.98E+02 2.10E+03 2.95E+03 2.62E+03 3.49E-01 6.12E-01 6.71E-01 2.08E+03 2.93E+03 2.60E+03 3302.437 4.52E+02 4.56E+02 3.90E+02 2.56E+03 3.57E+03 3.16E+03 3.34E-01 6.43E-01 7.51E-01 2.54E+03 3.55E+03 3.14E+03 3309.976 4.54E+02 4.62E+02 3.79E+02 3.27E+03 4.51E+03 3.98E+03 3.10E-01 6.91E-01 8.85E-01 3.24E+03 4.48E+03 3.95E+03 3317.516 4.57E+02 4.73E+02 3.60E+02 4.48E+03 6.11E+03 5.37E+03 2.71E-01 7.70E-01 1.13E+00 4.44E+03 6.07E+03 5.34E+03 3325.056 4.62E+02 5.00E+02 3.23E+02 6.96E+03 9.39E+03 8.23E+03 1.91E-01 9.31E-01 1.68E+00 6.89E+03 9.34E+03 8.18E+03 3332.596 4.54E+02 5.94E+02 2.64E+02 1.43E+04 1.90E+04 1.66E+04 1.67E-01 1.38E+00 3.37E+00 1.41E+04 1.89E+04 1.65E+04 3340.135 2.09E+02 6.39E+02 6.87E+02 2.35E+04 3.11E+04 2.71E+04 9.60E-01 1.43E+00 5.61E+00 2.33E+04 3.10E+04 2.70E+04 3347.675 3.71E+02 4.37E+02 5.80E+02 9.75E+03 1.28E+04 1.11E+04 7.03E-01 2.71E-01 2.39E+00 9.66E+03 1.27E+04 1.10E+04 3355.215 4.05E+02 4.22E+02 5.22E+02 5.74E+03 7.45E+03 6.45E+03 5.92E-01 1.17E-01 1.48E+00 5.69E+03 7.41E+03 6.41E+03 3362.755 4.17E+02 4.22E+02 4.96E+02 4.06E+03 5.23E+03 4.51E+03 5.42E-01 2.02E-01 1.11E+00 4.03E+03 5.20E+03 4.48E+03 3370.295 4.23E+02 4.24E+02 4.82E+02 3.15E+03 4.02E+03 3.46E+03 5.15E-01 2.60E-01 9.25E-01 3.12E+03 3.99E+03 3.44E+03 3377.834 4.27E+02 4.25E+02 4.73E+02 2.58E+03 3.26E+03 2.80E+03 4.98E-01 2.98E-01 8.15E-01 2.56E+03 3.24E+03 2.78E+03 3385.374 4.29E+02 4.27E+02 4.67E+02 2.19E+03 2.75E+03 2.35E+03 4.86E-01 3.24E-01 7.43E-01 2.17E+03 2.73E+03 2.34E+03 3392.914 4.31E+02 4.28E+02 4.62E+02 1.91E+03 2.37E+03 2.02E+03 4.77E-01 3.43E-01 6.95E-01 1.89E+03 2.36E+03 2.01E+03 3400.454 4.32E+02 4.28E+02 4.59E+02 1.69E+03 2.09E+03 1.77E+03 4.70E-01 3.57E-01 6.60E-01 1.68E+03 2.08E+03 1.76E+03 3407.994 4.33E+02 4.29E+02 4.56E+02 1.53E+03 1.86E+03 1.58E+03 4.65E-01 3.69E-01 6.34E-01 1.51E+03 1.85E+03 1.57E+03 3415.533 4.33E+02 4.30E+02 4.54E+02 1.39E+03 1.68E+03 1.42E+03 4.61E-01 3.78E-01 6.14E-01 1.38E+03 1.67E+03 1.42E+03 3423.073 4.34E+02 4.30E+02 4.52E+02 1.28E+03 1.54E+03 1.30E+03 4.58E-01 3.86E-01 5.99E-01 1.27E+03 1.53E+03 1.29E+03 3430.613 4.34E+02 4.31E+02 4.50E+02 1.18E+03 1.41E+03 1.19E+03 4.55E-01 3.92E-01 5.86E-01 1.17E+03 1.40E+03 1.18E+03 3438.153 4.35E+02 4.31E+02 4.49E+02 1.10E+03 1.31E+03 1.10E+03 4.52E-01 3.98E-01 5.76E-01 1.10E+03 1.30E+03 1.09E+03 3445.693 4.35E+02 4.31E+02 4.48E+02 1.04E+03 1.22E+03 1.02E+03 4.50E-01 4.02E-01 5.68E-01 1.03E+03 1.21E+03 1.01E+03 3453.232 4.36E+02 4.31E+02 4.47E+02 9.76E+02 1.14E+03 9.49E+02 4.48E-01 4.06E-01 5.61E-01 9.68E+02 1.13E+03 9.44E+02 3460.772 4.36E+02 4.32E+02 4.46E+02 9.23E+02 1.07E+03 8.89E+02 4.47E-01 4.10E-01 5.56E-01 9.16E+02 1.06E+03 8.84E+02 3468.312 4.36E+02 4.32E+02 4.45E+02 8.77E+02 1.01E+03 8.36E+02 4.45E-01 4.13E-01 5.51E-01 8.70E+02 1.00E+03 8.31E+02 3475.852 4.36E+02 4.32E+02 4.45E+02 8.35E+02 9.54E+02 7.89E+02 4.44E-01 4.16E-01 5.46E-01 8.29E+02 9.49E+02 7.85E+02 3483.392 4.36E+02 4.32E+02 4.44E+02 7.98E+02 9.05E+02 7.47E+02 4.43E-01 4.19E-01 5.43E-01 7.93E+02 9.00E+02 7.43E+02 3490.931 4.37E+02 4.32E+02 4.43E+02 7.65E+02 8.61E+02 7.09E+02 4.42E-01 4.21E-01 5.39E-01 7.59E+02 8.57E+02 7.05E+02 3498.471 4.37E+02 4.33E+02 4.43E+02 7.35E+02 8.21E+02 6.75E+02 4.41E-01 4.23E-01 5.37E-01 7.29E+02 8.17E+02 6.71E+02 1 PHASE NEUTRAL VOLTAGES V:VMAX 0 XL(OHM) 0.00 0.25 0.50 0.75 1.00 ......................................................................................................................... 1734.159 64 . . . . 1741.699 64 . . . . 1749.239 64 . . . . 1756.779 64 . . . . 1764.318 64 . . . . 1771.858 64 . . . . 1779.398 64 . . . . 1786.938 64 . . . . 1794.478 64 . . . . 1802.017 64 . . . . 1809.557 64 . . . . 1817.097 64 . . . . 1824.637 65 . . . . 1832.177 65 . . . . 1839.716 65 . . . . 1847.256 65 . . . . 1854.796 65 . . . . 1862.336 65 . . . . 1869.875 65 . . . . 1877.415 651 . . . . 1884.955 .64 . . . . 1892.495 .64 . . . . 1900.035 .65 . . . . 1907.574 .65 . . . . 1915.114 .6 5 . . . . 1922.654 . 645 . . . . 1930.194 . 645 . . . . 1937.734 . 6 4 5 . . . . 1945.273 . 6 4 . 5 . . . 1952.813 . 64 5 . . . . 1960.353 . 46 5 . . . . 1967.893 . 46 5 . . . . 1975.433 . 465 . . . . 1982.972 .465 . . . . 1990.512 .465 . . . . 1998.052 4 6 . . . . 2005.592 4 6 . . . . 2013.132 465 . . . . 2020.671 465 . . . . 2028.211 465 . . . . 2035.751 46 . . . . 2043.291 46 . . . . 2050.831 46 . . . . 2058.370 .6 . . . . 2065.910 .6 . . . . 2073.450 .6 . . . . 2080.990 .6 . . . . 2088.530 .6 . . . . 2096.069 .6 . . . . 2103.609 .6 . . . . 2111.149 .6 . . . . 2118.689 .6 . . . . 2126.229 .6 . . . . 2133.768 .56 . . . . 2141.308 .56 . . . . 2148.848 .56 . . . . 2156.388 .56 . . . . 2163.927 .56 . . . . 2171.467 .56 . . . . 2179.007 .56 . . . . 2186.547 .56 . . . . 2194.087 .56 . . . . 2201.626 .5 6 . . . . 2209.166 .5 6 . . . . 2216.706 .5 6 . . . . 2224.246 .5 6 . . . . 2231.786 .5 6 . . . . 2239.325 .5 6 . . . . 2246.865 .5 64 . . . . 2254.405 .5 6 . . . . 2261.945 .5 6 . . . . 2269.485 . 5 6 . . . . 2277.024 . 52 64 . . . . 2284.564 . 52 . 6 4 . . . 2292.104 . 52 . . 6 4 . . 2299.644 .5 6 . . . . 2307.184 .5 64 . . . . 2314.723 5 64 . . . . 2322.263 5 6 . . . . 2329.803 5 6 . . . . 2337.343 5 6 . . . . 2344.883 5 6 . . . . 2352.422 5 6 . . . . 2359.962 5 46 . . . . 2367.502 5 6 . . . . 2375.042 5 6 . . . . 2382.582 5 6 . . . . 2390.121 5 46 . . . . 2397.661 5 6 . . . . 2405.201 5 6 . . . . 2412.741 5 6 . . . . 2420.281 5 6 . . . . 2427.820 5 6 . . . . 2435.360 5 6 . . . . 2442.900 256 . . . . 2450.440 .56 . . . . 2457.979 .56 . . . . 2465.519 .56 . . . . 2473.059 .56 . . . . 2480.599 .56 . . . . 2488.139 .56 . . . . 2495.678 .56 . . . . 2503.218 .6 . . . . 2510.758 .6 . . . . 2518.298 .6 . . . . 2525.838 .6 . . . . 2533.377 .6 . . . . 2540.917 .6 . . . . 2548.457 .6 . . . . 2555.997 .6 . . . . 2563.537 .6 . . . . 2571.076 .6 . . . . 2578.616 .6 . . . . 2586.156 .6 . . . . 2593.696 .6 . . . . 2601.236 .6 . . . . 2608.775 .6 . . . . 2616.315 .6 . . . . 2623.855 .6 . . . . 2631.395 .6 . . . . 2638.935 .6 . . . . 2646.474 46 . . . . 2654.014 46 . . . . 2661.554 46 . . . . 2669.094 46 . . . . 2676.634 46 . . . . 2684.173 46 . . . . 2691.713 46 . . . . 2699.253 46 . . . . 2706.793 46 . . . . 2714.333 46 . . . . 2721.872 46 . . . . 2729.412 46 . . . . 2736.952 46 . . . . 2744.492 46 . . . . 2752.031 46 . . . . 2759.571 46 . . . . 2767.111 46 . . . . 2774.651 46 . . . . 2782.191 46 . . . . 2789.730 46 . . . . 2797.270 46 . . . . 2804.810 46 . . . . 2812.350 46 . . . . 2819.890 46 . . . . 2827.429 46 . . . . 2834.969 46 . . . . 2842.509 46 . . . . 2850.049 46 . . . . 2857.589 46 . . . . 2865.128 46 . . . . 2872.668 46 . . . . 2880.208 46 . . . . 2887.748 46 . . . . 2895.288 46 . . . . 2902.827 46 . . . . 2910.367 46 . . . . 2917.907 46 . . . . 2925.447 46 . . . . 2932.987 46 . . . . 2940.526 46 . . . . 2948.066 46 . . . . 2955.606 46 . . . . 2963.146 46 . . . . 2970.686 46 . . . . 2978.225 46 . . . . 2985.765 46 . . . . 2993.305 46 . . . . 3000.845 456 . . . . 3008.385 456 . . . . 3015.924 .56 . . . . 3023.464 .46 . . . . 3031.004 .46 . . . . 3038.544 .46 . . . . 3046.083 .46 . . . . 3053.623 .46 . . . . 3061.163 .46 . . . . 3068.703 .46 . . . . 3076.243 .46 . . . . 3083.782 .46 . . . . 3091.322 .46 . . . . 3098.862 .46 . . . . 3106.402 .46 . . . . 3113.942 .46 . . . . 3121.481 .46 . . . . 3129.021 .46 . . . . 3136.561 .46 . . . . 3144.101 .462 . . . . 3151.641 .465 . . . . 3159.180 .416 . . . . 3166.720 . 46 . . . . 3174.260 . 46 . . . . 3181.800 . 46 . . . . 3189.340 . 46 . . . . 3196.879 . 46 . . . . 3204.419 . 465 . . . . 3211.959 . 4 6 . . . . 3219.499 . 46 . . . . 3227.039 . 46 . . . . 3234.578 . 465 . . . . 3242.118 . 4 6 . . . . 3249.658 . 465 . . . . 3257.198 . 465 . . . . 3264.738 . 4165 . . . . 3272.277 . 4 6 . . . . 3279.817 . 465 . . . . 3287.357 . 4 65 . . . . 3294.897 . 4 65 . . . . 3302.437 . 4 6 5 . . . . 3309.976 . 41 6 5 . . . . 3317.516 . 4 6 52 . . . . 3325.056 . 4 . 6 5 . . . 3332.596 . . 41 . 6 5 . . 3340.135 . . . 41 63 52 3347.675 . . 41 6 5 . . . 3355.215 . 4 6 5. . . . 3362.755 . 46 5 . . . . 3370.295 . 46 5 . . . . 3377.834 . 4652 . . . . 3385.374 . 46 5 . . . . 3392.914 . 465 . . . . 3400.454 . 465 . . . . 3407.994 . 65 . . . . 3415.533 . 65 . . . . 3423.073 . 65 . . . . 3430.613 . 6 . . . . 3438.153 . 65 . . . . 3445.693 . 65 . . . . 3453.232 . 6 . . . . 3460.772 . 65 . . . . 3468.312 . 65 . . . . 3475.852 . 65 . . . . 3483.392 . 6 . . . . 3490.931 . 6 . . . . 3498.471 . 6 . . . . ......................................................................................................................... 1144 PHASE 1 2255 PHASE 2 3366 PHASE 3 PHASE VOLTAGE, MAXIMUM VALUE: 31144.053 KV 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 15 LINES DIVISION DATE 2013-10-23 TRANSMISSION LINE OF 750. KV P21b LINEA, TRANS.LINE REF. BOOK 345 kV & ABOVE 91 orr EXPEDIENT 0.00 0 SECTION 1 TRANSMISSION LINE BUILT WITH 72HA STRUCTURES AND CX-DIPPER CONDUCTORS 0 INPUT DATA 0 LINE LONG. 5* 38.62= 193.10 KM GROUND RESISTIVITY 100.00 OHM.M FREQUENCY 60.00 HZ 0 *************************** CONDUCTORS´ FEATURES *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.39900 1.75900 4 0.46 0 -38.10 21.00 0.0528100 2 1.39900 1.75900 4 0.46 0 -22.86 21.00 0.0528100 3 1.39900 1.75900 4 0.46 0 -7.62 21.00 0.0528100 4 1.39900 1.75900 4 0.46 0 7.62 21.00 0.0528100 5 1.39900 1.75900 4 0.46 0 22.86 21.00 0.0528100 6 1.39900 1.75900 4 0.46 0 38.10 21.00 0.0528100 7 0.50000 0.55500 1 0.00 0 -30.48 41.40 0.4291600 8 0.50000 0.55500 1 0.00 0 -15.24 41.40 0.4291600 9 0.50000 0.55500 1 0.00 0 15.24 41.40 0.4291600 10 0.50000 0.55500 1 0.00 0 30.48 41.40 0.4291600 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 16 LINES DIVISION DATE 2013-10-23 TRANSMISSION LINE OF 750. KV P21b LINEA, TRANS.LINE REF. BOOK 345 kV & ABOVE 91 orr EXPEDIENT 0.00 0 A,B,C,D TRANSFER MATRIX 1 2 3 4 5 6 1 0.9635072E+00 -0.5136405E-02 -0.4198775E-02 -0.3482863E-02 -0.3065967E-02 -0.3314870E-02 0.3852323E-02 0.2293790E-02 0.2232159E-02 0.2132999E-02 0.2131779E-02 0.2395453E-02 2 -0.5950173E-02 0.9652137E+00 -0.4502724E-02 -0.3883163E-02 -0.3411820E-02 -0.3613003E-02 0.2661054E-02 0.3600412E-02 0.2190238E-02 0.2198909E-02 0.2218612E-02 0.2482115E-02 3 -0.5051847E-02 -0.4649745E-02 0.9656134E+00 -0.4385677E-02 -0.4018434E-02 -0.4228373E-02 0.2696935E-02 0.2294695E-02 0.3437976E-02 0.2143156E-02 0.2303314E-02 0.2590949E-02 4 -0.4228373E-02 -0.4018431E-02 -0.4385676E-02 0.9656128E+00 -0.4649748E-02 -0.5051847E-02 0.2590949E-02 0.2303313E-02 0.2143156E-02 0.3437975E-02 0.2294695E-02 0.2696935E-02 5 -0.3613003E-02 -0.3411818E-02 -0.3883164E-02 -0.4502723E-02 0.9652139E+00 -0.5950172E-02 0.2482115E-02 0.2218610E-02 0.2198909E-02 0.2190238E-02 0.3600413E-02 0.2661054E-02 6 -0.3314871E-02 -0.3065966E-02 -0.3482864E-02 -0.4198775E-02 -0.5136407E-02 0.9635072E+00 0.2395453E-02 0.2131779E-02 0.2132999E-02 0.2232159E-02 0.2293791E-02 0.3852323E-02 7 -0.9085710E-06 -0.4328727E-06 -0.4698962E-06 -0.4513110E-06 -0.4501829E-06 -0.5067752E-06 0.8124744E-03 -0.1386997E-03 -0.3423807E-04 -0.1212474E-04 -0.5655798E-05 -0.4156193E-05 8 -0.4328727E-06 -0.8027940E-06 -0.3452932E-06 -0.3964494E-06 -0.4023597E-06 -0.4501829E-06 -0.1386997E-03 0.8442382E-03 -0.1308468E-03 -0.3192351E-04 -0.1071880E-04 -0.5655795E-05 9 -0.4698962E-06 -0.3452934E-06 -0.7495408E-06 -0.3142927E-06 -0.3964496E-06 -0.4513110E-06 -0.3423806E-04 -0.1308468E-03 0.8437387E-03 -0.1321980E-03 -0.3192353E-04 -0.1212474E-04 10 -0.4513112E-06 -0.3964493E-06 -0.3142926E-06 -0.7495406E-06 -0.3452934E-06 -0.4698961E-06 -0.1212474E-04 -0.3192353E-04 -0.1321980E-03 0.8437385E-03 -0.1308469E-03 -0.3423806E-04 11 -0.4501831E-06 -0.4023597E-06 -0.3964496E-06 -0.3452935E-06 -0.8027944E-06 -0.4328728E-06 -0.5655797E-05 -0.1071880E-04 -0.3192352E-04 -0.1308468E-03 0.8442384E-03 -0.1386997E-03 12 -0.5067751E-06 -0.4501828E-06 -0.4513110E-06 -0.4698961E-06 -0.4328729E-06 -0.9085709E-06 -0.4156193E-05 -0.5655794E-05 -0.1212475E-04 -0.3423806E-04 -0.1386997E-03 0.8124743E-03 7 8 9 10 11 12 1 0.1126932E+02 0.8876186E+01 0.8622523E+01 0.8242704E+01 0.7896492E+01 0.7610341E+01 0.9477258E+02 0.3145192E+02 0.2149640E+02 0.1635133E+02 0.1325288E+02 0.1176607E+02 2 0.8876191E+01 0.1157925E+02 0.8912261E+01 0.8568538E+01 0.8222125E+01 0.7896493E+01 0.3145193E+02 0.9171160E+02 0.2970309E+02 0.2034261E+02 0.1555801E+02 0.1325289E+02 3 0.8622525E+01 0.8912260E+01 0.1144054E+02 0.8796272E+01 0.8568537E+01 0.8242707E+01 0.2149640E+02 0.2970309E+02 0.9112008E+02 0.2949552E+02 0.2034261E+02 0.1635133E+02 4 0.8242704E+01 0.8568535E+01 0.8796269E+01 0.1144054E+02 0.8912260E+01 0.8622522E+01 0.1635133E+02 0.2034261E+02 0.2949552E+02 0.9112006E+02 0.2970308E+02 0.2149639E+02 5 0.7896494E+01 0.8222126E+01 0.8568539E+01 0.8912261E+01 0.1157926E+02 0.8876189E+01 0.1325289E+02 0.1555802E+02 0.2034262E+02 0.2970309E+02 0.9171166E+02 0.3145193E+02 6 0.7610342E+01 0.7896493E+01 0.8242704E+01 0.8622524E+01 0.8876185E+01 0.1126932E+02 0.1176607E+02 0.1325288E+02 0.1635133E+02 0.2149640E+02 0.3145192E+02 0.9477254E+02 7 0.9635072E+00 -0.5950173E-02 -0.5051848E-02 -0.4228373E-02 -0.3613003E-02 -0.3314871E-02 0.3852323E-02 0.2661054E-02 0.2696935E-02 0.2590948E-02 0.2482114E-02 0.2395453E-02 8 -0.5136403E-02 0.9652133E+00 -0.4649745E-02 -0.4018430E-02 -0.3411817E-02 -0.3065967E-02 0.2293791E-02 0.3600411E-02 0.2294694E-02 0.2303314E-02 0.2218611E-02 0.2131779E-02 9 -0.4198774E-02 -0.4502727E-02 0.9656131E+00 -0.4385679E-02 -0.3883164E-02 -0.3482863E-02 0.2232159E-02 0.2190238E-02 0.3437976E-02 0.2143156E-02 0.2198908E-02 0.2133000E-02 10 -0.3482862E-02 -0.3883163E-02 -0.4385676E-02 0.9656131E+00 -0.4502722E-02 -0.4198774E-02 0.2132999E-02 0.2198908E-02 0.2143155E-02 0.3437976E-02 0.2190238E-02 0.2232158E-02 11 -0.3065967E-02 -0.3411820E-02 -0.4018434E-02 -0.4649750E-02 0.9652132E+00 -0.5136409E-02 0.2131779E-02 0.2218611E-02 0.2303314E-02 0.2294695E-02 0.3600412E-02 0.2293792E-02 12 -0.3314870E-02 -0.3613002E-02 -0.4228374E-02 -0.5051846E-02 -0.5950172E-02 0.9635072E+00 0.2395453E-02 0.2482114E-02 0.2590948E-02 0.2696934E-02 0.2661053E-02 0.3852324E-02 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 17 LINES DIVISION DATE 2013-10-23 TRANSMISSION LINE OF 750. KV P21b LINEA, TRANS.LINE REF. BOOK 345 kV & ABOVE 91 orr EXPEDIENT 0.00 0 A,B,C,D TRANSFER MATRIX ( SIMETRICAL COMP. ) 1 2 3 4 5 6 1 0.9696910E+00 -0.2572238E-03 -0.3944635E-03 -0.3476151E-04 -0.3725096E-04 0.6752862E-03 0.1204318E-02 -0.4559159E-03 -0.3530681E-03 -0.5427748E-05 0.7529718E-05 0.3950545E-03 2 -0.3361255E-03 0.9696950E+00 -0.3817081E-03 0.5767465E-04 0.4642930E-04 0.5957371E-03 0.3732741E-03 0.1266518E-02 0.3114939E-03 0.4513639E-04 0.8222556E-04 -0.6005852E-03 3 -0.1126662E-02 -0.1316324E-02 0.9549482E+00 -0.5437055E-03 -0.7327383E-04 -0.1113472E-01 0.8237660E-03 -0.3328919E-04 0.8419860E-02 -0.3858817E-03 -0.4816335E-05 0.6865763E-02 4 0.4642831E-04 -0.6792754E-04 -0.8179892E-03 0.9696950E+00 -0.1554042E-03 0.4603416E-03 0.8222579E-04 0.2737981E-04 -0.2156310E-03 0.1266535E-02 -0.4778206E-03 0.1749098E-03 5 0.2514617E-04 -0.3476119E-04 -0.6797696E-03 -0.2664030E-03 0.9696909E+00 0.5027354E-03 0.2849606E-04 -0.5427915E-05 0.3872872E-03 0.4508197E-03 0.1204334E-02 -0.1651347E-03 6 0.4080572E-04 -0.6233094E-04 -0.1113472E-01 0.6867498E-03 0.1276478E-02 0.9549481E+00 -0.6105022E-04 0.6638063E-03 0.6865761E-02 -0.1123428E-02 0.5638897E-03 0.8419862E-02 7 -0.4042631E-06 0.6048172E-04 0.2993179E-04 -0.2181274E-04 -0.2812040E-04 -0.3700302E-04 0.9347454E-03 -0.4005323E-04 0.4283283E-05 0.2357149E-04 0.1620664E-04 0.3008671E-04 8 -0.6042857E-04 -0.4042868E-06 -0.3009079E-04 0.2809556E-04 0.2178086E-04 0.3686786E-04 -0.4012669E-04 0.9347453E-03 0.4292655E-05 0.1624966E-04 0.2362058E-04 0.3013691E-04 9 -0.3009083E-04 0.2993181E-04 -0.1652343E-05 -0.7554354E-05 0.7665406E-05 -0.1273105E-05 0.4292640E-05 0.4283269E-05 0.6309607E-03 -0.4708891E-04 -0.4699695E-04 -0.8216036E-04 10 0.2178087E-04 -0.2812041E-04 0.7665403E-05 -0.4042868E-06 0.6496513E-04 0.1876280E-04 0.2362059E-04 0.1620665E-04 -0.4699698E-04 0.9347453E-03 -0.3226935E-04 0.2391294E-04 11 0.2809557E-04 -0.2181275E-04 -0.7554351E-05 -0.6492808E-04 -0.4042759E-06 -0.1867519E-04 0.1624967E-04 0.2357150E-04 -0.4708894E-04 -0.3235217E-04 0.9347452E-03 0.2377994E-04 12 0.3686787E-04 -0.3700304E-04 -0.1273105E-05 -0.1867526E-04 0.1876286E-04 -0.1652344E-05 0.3013692E-04 0.3008673E-04 -0.8216039E-04 0.2377997E-04 0.2391297E-04 0.6309607E-03 7 8 9 10 11 12 1 0.2626045E+01 -0.5548656E+01 -0.3179165E+01 0.1037863E+01 0.1997168E+01 0.4451923E+01 0.6498428E+02 0.3377942E+01 0.1558685E+00 -0.1942884E+01 -0.1122660E+01 -0.5699421E+01 2 0.5605478E+01 0.2626051E+01 0.2910172E+01 -0.1970837E+01 -0.1011731E+01 -0.5383791E+01 0.3165121E+01 0.6498428E+02 -0.7067013E-01 -0.1168269E+01 -0.2034196E+01 -0.5168050E+01 3 0.2910175E+01 -0.3179161E+01 0.2903702E+02 0.2709878E+01 -0.1783766E+01 0.2468140E+02 -0.7066345E-01 0.1558723E+00 0.1476357E+03 0.6705189E+01 0.7246520E+01 0.5223775E+02 4 -0.1011728E+01 0.1997169E+01 -0.1783773E+01 0.2626051E+01 -0.5543785E+01 -0.1516319E+01 -0.2034195E+01 -0.1122658E+01 0.7246518E+01 0.6498428E+02 0.3271923E+01 -0.2484968E+01 5 -0.1970835E+01 0.1037860E+01 0.2709881E+01 0.5699678E+01 0.2626048E+01 0.1454620E+01 -0.1168268E+01 -0.1942882E+01 0.6705183E+01 0.3116302E+01 0.6498428E+02 -0.2831190E+01 6 -0.5383788E+01 0.4451927E+01 0.2468140E+02 0.1454620E+01 -0.1516310E+01 0.2903702E+02 -0.5168049E+01 -0.5699418E+01 0.5223776E+02 -0.2831181E+01 -0.2484967E+01 0.1476357E+03 7 0.9696949E+00 -0.2570897E-03 -0.1316205E-02 -0.3476092E-04 -0.6792771E-04 -0.6233063E-04 0.1266518E-02 -0.4558861E-03 -0.3328919E-04 -0.5426366E-05 0.2738019E-04 0.6638062E-03 8 -0.3360510E-03 0.9696908E+00 -0.1126528E-02 0.2514590E-04 0.4642957E-04 0.4080593E-04 0.3733039E-03 0.1204340E-02 0.8237660E-03 0.2849453E-04 0.8222456E-04 -0.6105239E-04 9 -0.3815889E-03 -0.3943145E-03 0.9549481E+00 -0.6797703E-03 -0.8179891E-03 -0.1113472E-01 0.3114939E-03 -0.3530979E-03 0.8419860E-02 0.3872875E-03 -0.2156300E-03 0.6865761E-02 10 0.4642902E-04 -0.3725073E-04 -0.7327320E-04 0.9696908E+00 -0.1551658E-03 0.1276702E-02 0.8222606E-04 0.7529568E-05 -0.4816102E-05 0.1204321E-02 -0.4777014E-03 0.5637407E-03 11 0.5767498E-04 -0.3476185E-04 -0.5437044E-03 -0.2661198E-03 0.9696947E+00 0.6869882E-03 0.4513697E-04 -0.5428286E-05 -0.3858819E-03 0.4506409E-03 0.1266513E-02 -0.1123190E-02 12 0.5957368E-03 0.6752859E-03 -0.1113472E-01 0.5029887E-03 0.4605949E-03 0.9549480E+00 -0.6005843E-03 0.3950554E-03 0.6865761E-02 -0.1649857E-03 0.1747310E-03 0.8419861E-02 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 18 LINES DIVISION DATE 2013-10-23 TRANSMISSION LINE OF 750. KV P21b LINEA, TRANS.LINE REF. BOOK 345 kV & ABOVE 91 orr EXPEDIENT 0.00 0 ************* SENDING END ************* **************** RECEIVING END *************** *** *** EQUIV. LINE LINE ACTIVE REACTIVE EQUIV. LINE LINE ACTIVE REACTIVE VOLTAGE *** CIR FAS VOLTAGE INTENSITY POWER POWER VOLTAGE INTENSITY POWER POWER DROP E I *** *** (KV) (KA) (MW) (MVAR) (KV) (KA) (MW) (MVAR) KV *** 1 1 749.739 0.505 185.663 -115.141 750.000 0.471 200.000 40.000 32.830 0 0 1 2 735.271 0.571 204.661 -130.105 750.000 0.471 200.000 40.000 29.729 0 0 1 3 741.016 0.563 200.012 -134.158 750.000 0.471 200.000 40.000 27.572 0 0 0 1 590.336 -379.403 600.000 120.000 2 1 739.324 0.565 200.583 -133.891 750.000 0.471 200.000 40.000 27.335 0 0 2 2 747.488 0.552 196.890 -133.989 750.000 0.471 200.000 40.000 27.654 0 0 2 3 734.581 0.570 216.013 -108.666 750.000 0.471 200.000 40.000 36.053 0 0 0 2 613.486 -376.546 600.000 120.000 0 0 1203.822 -755.949 1200.000 240.000 1 XL(OHM) ES 1 ES 2 ES 3 ES 4 ES 5 ES 6 ES 7 ES 8 ES 9 ES10 ES11 ES12 867.080 4.32E+02 4.27E+02 4.26E+02 2.04E+02 6.83E+01 1.99E+01 4.86E-01 5.13E-01 5.36E-01 2.12E+02 6.93E+01 2.18E+01 870.849 4.32E+02 4.27E+02 4.26E+02 2.10E+02 7.34E+01 2.20E+01 4.85E-01 5.13E-01 5.35E-01 2.18E+02 7.45E+01 2.39E+01 874.619 4.32E+02 4.27E+02 4.26E+02 2.16E+02 7.90E+01 2.42E+01 4.84E-01 5.12E-01 5.34E-01 2.25E+02 8.03E+01 2.62E+01 878.389 4.32E+02 4.27E+02 4.26E+02 2.23E+02 8.52E+01 2.68E+01 4.83E-01 5.12E-01 5.33E-01 2.32E+02 8.66E+01 2.89E+01 882.159 4.32E+02 4.27E+02 4.26E+02 2.30E+02 9.20E+01 2.97E+01 4.82E-01 5.11E-01 5.32E-01 2.39E+02 9.36E+01 3.19E+01 885.929 4.32E+02 4.27E+02 4.26E+02 2.38E+02 9.96E+01 3.30E+01 4.81E-01 5.10E-01 5.31E-01 2.47E+02 1.01E+02 3.53E+01 889.699 4.32E+02 4.27E+02 4.26E+02 2.47E+02 1.08E+02 3.68E+01 4.80E-01 5.10E-01 5.30E-01 2.56E+02 1.10E+02 3.92E+01 893.469 4.32E+02 4.26E+02 4.26E+02 2.56E+02 1.18E+02 4.11E+01 4.79E-01 5.09E-01 5.28E-01 2.66E+02 1.20E+02 4.36E+01 897.239 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 2.66E+02 1.28E+02 4.61E+01 4.78E-01 5.09E-01 5.27E-01 2.76E+02 1.31E+02 4.88E+01 901.009 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 2.77E+02 1.41E+02 5.19E+01 4.77E-01 5.09E-01 5.26E-01 2.88E+02 1.44E+02 5.48E+01 904.779 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 2.90E+02 1.55E+02 5.87E+01 4.76E-01 5.08E-01 5.25E-01 3.01E+02 1.58E+02 6.18E+01 908.548 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 3.04E+02 1.71E+02 6.67E+01 4.75E-01 5.08E-01 5.24E-01 3.15E+02 1.75E+02 7.01E+01 912.318 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 3.20E+02 1.90E+02 7.62E+01 4.74E-01 5.08E-01 5.23E-01 3.32E+02 1.94E+02 8.00E+01 916.088 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 3.38E+02 2.12E+02 8.77E+01 4.73E-01 5.07E-01 5.21E-01 3.51E+02 2.17E+02 9.18E+01 919.858 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 3.60E+02 2.39E+02 1.02E+02 4.73E-01 5.07E-01 5.20E-01 3.73E+02 2.45E+02 1.06E+02 923.628 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 3.85E+02 2.72E+02 1.19E+02 4.72E-01 5.07E-01 5.18E-01 3.99E+02 2.78E+02 1.24E+02 927.398 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 4.16E+02 3.12E+02 1.41E+02 4.71E-01 5.07E-01 5.17E-01 4.31E+02 3.20E+02 1.47E+02 931.168 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 4.55E+02 3.64E+02 1.70E+02 4.70E-01 5.07E-01 5.15E-01 4.71E+02 3.74E+02 1.76E+02 934.938 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 5.04E+02 4.33E+02 2.08E+02 4.69E-01 5.08E-01 5.13E-01 5.22E+02 4.44E+02 2.16E+02 938.708 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 5.71E+02 5.27E+02 2.61E+02 4.68E-01 5.09E-01 5.10E-01 5.91E+02 5.41E+02 2.71E+02 942.478 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 6.67E+02 6.64E+02 3.39E+02 4.67E-01 5.10E-01 5.08E-01 6.90E+02 6.82E+02 3.52E+02 946.247 4.32E+02 4.25E+02 4.28E+02 8.17E+02 8.84E+02 4.66E+02 4.66E-01 5.12E-01 5.04E-01 8.45E+02 9.08E+02 4.82E+02 950.017 4.32E+02 4.25E+02 4.28E+02 1.09E+03 1.29E+03 7.00E+02 4.64E-01 5.17E-01 5.00E-01 1.13E+03 1.32E+03 7.25E+02 953.787 4.32E+02 4.23E+02 4.30E+02 1.74E+03 2.27E+03 1.27E+03 4.62E-01 5.29E-01 5.05E-01 1.80E+03 2.33E+03 1.32E+03 957.557 4.37E+02 4.15E+02 4.34E+02 5.08E+03 7.34E+03 4.26E+03 4.43E-01 5.79E-01 7.59E-01 5.25E+03 7.55E+03 4.40E+03 961.327 4.35E+02 4.30E+02 4.19E+02 2.99E+03 4.85E+03 2.91E+03 4.64E-01 4.40E-01 7.67E-01 3.09E+03 4.99E+03 3.00E+03 965.097 4.32E+02 4.29E+02 4.23E+02 1.11E+03 2.05E+03 1.27E+03 4.65E-01 4.73E-01 5.96E-01 1.14E+03 2.11E+03 1.31E+03 968.867 4.32E+02 4.28E+02 4.24E+02 6.13E+02 1.32E+03 8.43E+02 4.64E-01 4.82E-01 5.61E-01 6.31E+02 1.36E+03 8.70E+02 972.637 4.32E+02 4.28E+02 4.25E+02 3.84E+02 9.80E+02 6.50E+02 4.63E-01 4.86E-01 5.46E-01 3.95E+02 1.01E+03 6.71E+02 976.407 4.32E+02 4.27E+02 4.25E+02 2.50E+02 7.90E+02 5.42E+02 4.63E-01 4.88E-01 5.38E-01 2.57E+02 8.14E+02 5.59E+02 980.177 4.32E+02 4.27E+02 4.26E+02 1.62E+02 6.67E+02 4.74E+02 4.62E-01 4.89E-01 5.33E-01 1.66E+02 6.88E+02 4.88E+02 983.946 4.32E+02 4.27E+02 4.26E+02 9.80E+01 5.81E+02 4.28E+02 4.61E-01 4.90E-01 5.29E-01 9.96E+01 6.00E+02 4.41E+02 987.716 4.32E+02 4.27E+02 4.26E+02 4.89E+01 5.19E+02 3.96E+02 4.60E-01 4.91E-01 5.27E-01 4.88E+01 5.35E+02 4.08E+02 991.486 4.32E+02 4.27E+02 4.26E+02 1.01E+01 4.71E+02 3.73E+02 4.60E-01 4.91E-01 5.24E-01 7.83E+00 4.86E+02 3.84E+02 995.256 4.32E+02 4.27E+02 4.26E+02 2.48E+01 4.33E+02 3.56E+02 4.59E-01 4.91E-01 5.22E-01 2.66E+01 4.47E+02 3.66E+02 999.026 4.32E+02 4.27E+02 4.26E+02 5.34E+01 4.03E+02 3.43E+02 4.58E-01 4.92E-01 5.21E-01 5.64E+01 4.16E+02 3.54E+02 1002.796 4.32E+02 4.27E+02 4.26E+02 7.91E+01 3.78E+02 3.35E+02 4.58E-01 4.92E-01 5.19E-01 8.29E+01 3.90E+02 3.45E+02 1006.566 4.32E+02 4.27E+02 4.26E+02 1.02E+02 3.57E+02 3.29E+02 4.57E-01 4.92E-01 5.18E-01 1.07E+02 3.69E+02 3.39E+02 1010.336 4.32E+02 4.27E+02 4.26E+02 1.24E+02 3.40E+02 3.26E+02 4.56E-01 4.92E-01 5.16E-01 1.30E+02 3.51E+02 3.35E+02 1014.106 4.32E+02 4.27E+02 4.26E+02 1.45E+02 3.25E+02 3.25E+02 4.56E-01 4.92E-01 5.15E-01 1.51E+02 3.36E+02 3.34E+02 1017.875 4.32E+02 4.27E+02 4.26E+02 1.65E+02 3.13E+02 3.25E+02 4.55E-01 4.92E-01 5.14E-01 1.72E+02 3.23E+02 3.35E+02 1021.645 4.32E+02 4.27E+02 4.26E+02 1.85E+02 3.02E+02 3.28E+02 4.55E-01 4.92E-01 5.13E-01 1.92E+02 3.12E+02 3.37E+02 1025.415 4.32E+02 4.27E+02 4.26E+02 2.04E+02 2.93E+02 3.32E+02 4.54E-01 4.93E-01 5.11E-01 2.12E+02 3.03E+02 3.41E+02 1029.185 4.32E+02 4.27E+02 4.26E+02 2.24E+02 2.85E+02 3.38E+02 4.53E-01 4.93E-01 5.10E-01 2.33E+02 2.95E+02 3.47E+02 1032.955 4.32E+02 4.27E+02 4.26E+02 2.44E+02 2.78E+02 3.45E+02 4.53E-01 4.93E-01 5.09E-01 2.53E+02 2.88E+02 3.55E+02 1036.725 4.32E+02 4.27E+02 4.26E+02 2.65E+02 2.73E+02 3.54E+02 4.52E-01 4.93E-01 5.08E-01 2.75E+02 2.82E+02 3.64E+02 1040.495 4.32E+02 4.27E+02 4.26E+02 2.86E+02 2.68E+02 3.64E+02 4.52E-01 4.93E-01 5.07E-01 2.97E+02 2.77E+02 3.75E+02 1044.265 4.32E+02 4.27E+02 4.26E+02 3.09E+02 2.64E+02 3.77E+02 4.51E-01 4.94E-01 5.06E-01 3.20E+02 2.73E+02 3.88E+02 1048.035 4.32E+02 4.27E+02 4.27E+02 3.33E+02 2.60E+02 3.91E+02 4.50E-01 4.94E-01 5.05E-01 3.45E+02 2.69E+02 4.03E+02 1051.805 4.32E+02 4.27E+02 4.27E+02 3.59E+02 2.58E+02 4.08E+02 4.50E-01 4.94E-01 5.04E-01 3.72E+02 2.67E+02 4.20E+02 1055.574 4.32E+02 4.27E+02 4.27E+02 3.87E+02 2.56E+02 4.27E+02 4.49E-01 4.95E-01 5.02E-01 4.01E+02 2.65E+02 4.40E+02 1059.344 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 4.18E+02 2.55E+02 4.49E+02 4.49E-01 4.95E-01 5.01E-01 4.33E+02 2.64E+02 4.63E+02 1063.114 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 4.52E+02 2.54E+02 4.75E+02 4.48E-01 4.96E-01 5.00E-01 4.67E+02 2.63E+02 4.89E+02 1066.884 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 4.89E+02 2.54E+02 5.05E+02 4.47E-01 4.97E-01 4.99E-01 5.06E+02 2.63E+02 5.20E+02 1070.654 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 5.32E+02 2.55E+02 5.39E+02 4.47E-01 4.97E-01 4.97E-01 5.50E+02 2.64E+02 5.56E+02 1074.424 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 5.80E+02 2.57E+02 5.80E+02 4.46E-01 4.98E-01 4.96E-01 6.00E+02 2.66E+02 5.97E+02 1078.194 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 6.36E+02 2.60E+02 6.28E+02 4.45E-01 5.00E-01 4.94E-01 6.57E+02 2.69E+02 6.47E+02 1081.964 4.31E+02 4.26E+02 4.27E+02 7.01E+02 2.64E+02 6.85E+02 4.45E-01 5.01E-01 4.93E-01 7.25E+02 2.73E+02 7.06E+02 1085.734 4.31E+02 4.26E+02 4.27E+02 7.79E+02 2.69E+02 7.55E+02 4.44E-01 5.03E-01 4.91E-01 8.05E+02 2.79E+02 7.78E+02 1089.504 4.31E+02 4.26E+02 4.27E+02 8.74E+02 2.77E+02 8.41E+02 4.43E-01 5.05E-01 4.90E-01 9.03E+02 2.86E+02 8.67E+02 1093.273 4.31E+02 4.26E+02 4.27E+02 9.92E+02 2.87E+02 9.50E+02 4.42E-01 5.08E-01 4.89E-01 1.02E+03 2.96E+02 9.79E+02 1097.043 4.31E+02 4.26E+02 4.27E+02 1.14E+03 3.00E+02 1.09E+03 4.41E-01 5.12E-01 4.88E-01 1.18E+03 3.10E+02 1.12E+03 1100.813 4.31E+02 4.26E+02 4.27E+02 1.34E+03 3.19E+02 1.28E+03 4.39E-01 5.17E-01 4.89E-01 1.39E+03 3.29E+02 1.32E+03 1104.583 4.31E+02 4.26E+02 4.28E+02 1.63E+03 3.45E+02 1.55E+03 4.38E-01 5.25E-01 4.93E-01 1.68E+03 3.56E+02 1.60E+03 1108.353 4.31E+02 4.26E+02 4.28E+02 2.05E+03 3.86E+02 1.95E+03 4.35E-01 5.36E-01 5.05E-01 2.12E+03 3.98E+02 2.01E+03 1112.123 4.31E+02 4.25E+02 4.29E+02 2.77E+03 4.56E+02 2.64E+03 4.30E-01 5.54E-01 5.40E-01 2.86E+03 4.70E+02 2.72E+03 1115.893 4.31E+02 4.25E+02 4.30E+02 4.23E+03 6.00E+02 4.03E+03 4.21E-01 5.92E-01 6.55E-01 4.36E+03 6.17E+02 4.16E+03 1119.663 4.30E+02 4.22E+02 4.33E+02 8.76E+03 1.05E+03 8.38E+03 3.90E-01 7.05E-01 1.18E+00 9.03E+03 1.07E+03 8.65E+03 1123.433 4.51E+02 4.10E+02 4.25E+02 3.10E+04 3.02E+03 2.98E+04 3.87E-01 6.98E-01 4.45E+00 3.20E+04 3.09E+03 3.08E+04 1127.203 4.35E+02 4.27E+02 4.22E+02 7.18E+03 5.43E+02 6.94E+03 4.72E-01 2.80E-01 1.26E+00 7.40E+03 5.52E+02 7.17E+03 1130.972 4.33E+02 4.27E+02 4.24E+02 3.84E+03 2.08E+02 3.73E+03 4.60E-01 3.73E-01 8.48E-01 3.96E+03 2.09E+02 3.86E+03 1134.742 4.33E+02 4.27E+02 4.25E+02 2.62E+03 8.58E+01 2.56E+03 4.55E-01 4.07E-01 7.14E-01 2.70E+03 8.42E+01 2.65E+03 1138.512 4.32E+02 4.27E+02 4.25E+02 1.98E+03 2.40E+01 1.96E+03 4.52E-01 4.25E-01 6.51E-01 2.04E+03 2.06E+01 2.02E+03 1142.282 4.32E+02 4.27E+02 4.26E+02 1.60E+03 1.82E+01 1.59E+03 4.50E-01 4.35E-01 6.16E-01 1.64E+03 2.10E+01 1.64E+03 1146.052 4.32E+02 4.27E+02 4.26E+02 1.33E+03 4.28E+01 1.34E+03 4.49E-01 4.42E-01 5.94E-01 1.37E+03 4.68E+01 1.39E+03 1149.822 4.32E+02 4.27E+02 4.26E+02 1.15E+03 6.12E+01 1.16E+03 4.48E-01 4.47E-01 5.79E-01 1.18E+03 6.58E+01 1.20E+03 1153.592 4.32E+02 4.27E+02 4.26E+02 1.00E+03 7.52E+01 1.03E+03 4.47E-01 4.51E-01 5.68E-01 1.03E+03 8.02E+01 1.07E+03 1157.362 4.32E+02 4.27E+02 4.26E+02 8.92E+02 8.63E+01 9.28E+02 4.46E-01 4.54E-01 5.60E-01 9.17E+02 9.16E+01 9.60E+02 1161.132 4.32E+02 4.27E+02 4.26E+02 8.02E+02 9.53E+01 8.45E+02 4.45E-01 4.56E-01 5.53E-01 8.25E+02 1.01E+02 8.75E+02 1164.901 4.32E+02 4.26E+02 4.26E+02 7.28E+02 1.03E+02 7.78E+02 4.44E-01 4.58E-01 5.48E-01 7.48E+02 1.09E+02 8.05E+02 1168.671 4.32E+02 4.26E+02 4.26E+02 6.66E+02 1.09E+02 7.22E+02 4.44E-01 4.60E-01 5.44E-01 6.84E+02 1.15E+02 7.47E+02 1172.441 4.32E+02 4.26E+02 4.26E+02 6.13E+02 1.15E+02 6.75E+02 4.43E-01 4.61E-01 5.40E-01 6.30E+02 1.21E+02 6.99E+02 1176.211 4.32E+02 4.26E+02 4.26E+02 5.68E+02 1.20E+02 6.34E+02 4.43E-01 4.62E-01 5.37E-01 5.83E+02 1.26E+02 6.57E+02 1179.981 4.32E+02 4.26E+02 4.26E+02 5.28E+02 1.24E+02 6.00E+02 4.42E-01 4.63E-01 5.35E-01 5.42E+02 1.30E+02 6.21E+02 1183.751 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 4.93E+02 1.28E+02 5.70E+02 4.42E-01 4.64E-01 5.33E-01 5.06E+02 1.35E+02 5.90E+02 1187.521 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 4.61E+02 1.32E+02 5.43E+02 4.42E-01 4.65E-01 5.31E-01 4.73E+02 1.38E+02 5.63E+02 1191.291 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 4.33E+02 1.35E+02 5.20E+02 4.41E-01 4.65E-01 5.29E-01 4.44E+02 1.42E+02 5.39E+02 1195.061 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 4.08E+02 1.38E+02 5.00E+02 4.41E-01 4.66E-01 5.27E-01 4.18E+02 1.45E+02 5.18E+02 1198.831 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 3.85E+02 1.41E+02 4.81E+02 4.40E-01 4.66E-01 5.26E-01 3.95E+02 1.48E+02 4.99E+02 1202.600 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 3.64E+02 1.44E+02 4.65E+02 4.40E-01 4.67E-01 5.24E-01 3.73E+02 1.51E+02 4.82E+02 1206.370 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 3.45E+02 1.47E+02 4.50E+02 4.40E-01 4.67E-01 5.23E-01 3.53E+02 1.54E+02 4.67E+02 1210.140 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 3.27E+02 1.50E+02 4.37E+02 4.39E-01 4.68E-01 5.22E-01 3.35E+02 1.57E+02 4.54E+02 1213.910 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 3.11E+02 1.52E+02 4.25E+02 4.39E-01 4.68E-01 5.21E-01 3.18E+02 1.60E+02 4.41E+02 1217.680 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 2.96E+02 1.55E+02 4.14E+02 4.39E-01 4.68E-01 5.20E-01 3.02E+02 1.62E+02 4.30E+02 1221.450 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 2.81E+02 1.58E+02 4.05E+02 4.39E-01 4.69E-01 5.19E-01 2.87E+02 1.65E+02 4.20E+02 1225.220 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 2.68E+02 1.60E+02 3.96E+02 4.38E-01 4.69E-01 5.18E-01 2.74E+02 1.68E+02 4.11E+02 1228.990 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 2.55E+02 1.63E+02 3.88E+02 4.38E-01 4.69E-01 5.18E-01 2.60E+02 1.70E+02 4.03E+02 1232.760 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 2.43E+02 1.65E+02 3.81E+02 4.38E-01 4.69E-01 5.17E-01 2.48E+02 1.73E+02 3.95E+02 1236.530 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 2.32E+02 1.68E+02 3.74E+02 4.38E-01 4.70E-01 5.16E-01 2.37E+02 1.76E+02 3.89E+02 1240.299 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 2.21E+02 1.70E+02 3.68E+02 4.37E-01 4.70E-01 5.15E-01 2.25E+02 1.78E+02 3.82E+02 1244.069 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 2.11E+02 1.73E+02 3.63E+02 4.37E-01 4.70E-01 5.15E-01 2.15E+02 1.81E+02 3.77E+02 1247.839 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 2.01E+02 1.75E+02 3.58E+02 4.37E-01 4.70E-01 5.14E-01 2.05E+02 1.84E+02 3.72E+02 1251.609 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 1.92E+02 1.78E+02 3.53E+02 4.37E-01 4.71E-01 5.14E-01 1.95E+02 1.86E+02 3.67E+02 1255.379 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 1.83E+02 1.81E+02 3.49E+02 4.36E-01 4.71E-01 5.13E-01 1.86E+02 1.89E+02 3.63E+02 1259.149 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 1.74E+02 1.83E+02 3.46E+02 4.36E-01 4.71E-01 5.13E-01 1.77E+02 1.92E+02 3.60E+02 1262.919 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 1.66E+02 1.86E+02 3.43E+02 4.36E-01 4.71E-01 5.12E-01 1.68E+02 1.95E+02 3.56E+02 1266.689 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 1.58E+02 1.89E+02 3.40E+02 4.36E-01 4.71E-01 5.12E-01 1.60E+02 1.98E+02 3.53E+02 1270.459 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 1.50E+02 1.92E+02 3.37E+02 4.35E-01 4.72E-01 5.11E-01 1.52E+02 2.01E+02 3.51E+02 1274.229 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 1.42E+02 1.95E+02 3.35E+02 4.35E-01 4.72E-01 5.11E-01 1.44E+02 2.04E+02 3.49E+02 1277.998 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 1.35E+02 1.98E+02 3.33E+02 4.35E-01 4.72E-01 5.10E-01 1.36E+02 2.07E+02 3.47E+02 1281.768 4.32E+02 4.26E+02 4.27E+02 1.28E+02 2.01E+02 3.32E+02 4.35E-01 4.72E-01 5.10E-01 1.29E+02 2.10E+02 3.45E+02 1285.538 4.32E+02 4.26E+02 4.28E+02 1.21E+02 2.04E+02 3.31E+02 4.35E-01 4.72E-01 5.09E-01 1.21E+02 2.14E+02 3.44E+02 1289.308 4.32E+02 4.26E+02 4.28E+02 1.14E+02 2.08E+02 3.30E+02 4.34E-01 4.72E-01 5.09E-01 1.14E+02 2.17E+02 3.43E+02 1293.078 4.32E+02 4.26E+02 4.28E+02 1.07E+02 2.11E+02 3.29E+02 4.34E-01 4.73E-01 5.09E-01 1.07E+02 2.21E+02 3.43E+02 1296.848 4.32E+02 4.26E+02 4.28E+02 1.00E+02 2.15E+02 3.28E+02 4.34E-01 4.73E-01 5.08E-01 9.98E+01 2.25E+02 3.42E+02 1300.618 4.32E+02 4.25E+02 4.28E+02 9.33E+01 2.18E+02 3.28E+02 4.34E-01 4.73E-01 5.08E-01 9.29E+01 2.28E+02 3.42E+02 1304.388 4.32E+02 4.25E+02 4.28E+02 8.67E+01 2.22E+02 3.28E+02 4.34E-01 4.73E-01 5.08E-01 8.61E+01 2.32E+02 3.42E+02 1308.158 4.32E+02 4.25E+02 4.28E+02 8.02E+01 2.26E+02 3.29E+02 4.33E-01 4.73E-01 5.07E-01 7.93E+01 2.36E+02 3.43E+02 1311.927 4.32E+02 4.25E+02 4.28E+02 7.37E+01 2.30E+02 3.29E+02 4.33E-01 4.73E-01 5.07E-01 7.25E+01 2.40E+02 3.43E+02 1315.697 4.32E+02 4.25E+02 4.28E+02 6.72E+01 2.34E+02 3.30E+02 4.33E-01 4.74E-01 5.07E-01 6.58E+01 2.45E+02 3.44E+02 1319.467 4.32E+02 4.25E+02 4.28E+02 6.08E+01 2.38E+02 3.31E+02 4.33E-01 4.74E-01 5.06E-01 5.91E+01 2.49E+02 3.45E+02 1323.237 4.32E+02 4.25E+02 4.28E+02 5.43E+01 2.43E+02 3.33E+02 4.33E-01 4.74E-01 5.06E-01 5.24E+01 2.54E+02 3.47E+02 1327.007 4.32E+02 4.25E+02 4.28E+02 4.78E+01 2.47E+02 3.34E+02 4.33E-01 4.74E-01 5.06E-01 4.56E+01 2.59E+02 3.48E+02 1330.777 4.32E+02 4.25E+02 4.28E+02 4.14E+01 2.52E+02 3.36E+02 4.32E-01 4.74E-01 5.05E-01 3.89E+01 2.64E+02 3.50E+02 1334.547 4.32E+02 4.25E+02 4.28E+02 3.48E+01 2.57E+02 3.38E+02 4.32E-01 4.75E-01 5.05E-01 3.21E+01 2.69E+02 3.52E+02 1338.317 4.32E+02 4.25E+02 4.28E+02 2.83E+01 2.62E+02 3.40E+02 4.32E-01 4.75E-01 5.05E-01 2.53E+01 2.74E+02 3.55E+02 1342.087 4.32E+02 4.25E+02 4.28E+02 2.17E+01 2.68E+02 3.43E+02 4.32E-01 4.75E-01 5.05E-01 1.83E+01 2.80E+02 3.58E+02 1345.857 4.32E+02 4.25E+02 4.28E+02 1.50E+01 2.73E+02 3.46E+02 4.32E-01 4.75E-01 5.04E-01 1.14E+01 2.86E+02 3.61E+02 1349.626 4.32E+02 4.25E+02 4.28E+02 8.36E+00 2.79E+02 3.49E+02 4.32E-01 4.76E-01 5.04E-01 4.40E+00 2.92E+02 3.64E+02 1353.396 4.32E+02 4.25E+02 4.29E+02 2.77E+00 2.85E+02 3.52E+02 4.31E-01 4.76E-01 5.04E-01 3.34E+00 2.98E+02 3.68E+02 1357.166 4.32E+02 4.25E+02 4.29E+02 6.56E+00 2.91E+02 3.56E+02 4.31E-01 4.76E-01 5.04E-01 1.05E+01 3.05E+02 3.72E+02 1360.936 4.32E+02 4.25E+02 4.29E+02 1.35E+01 2.98E+02 3.60E+02 4.31E-01 4.76E-01 5.03E-01 1.80E+01 3.12E+02 3.76E+02 1364.706 4.32E+02 4.25E+02 4.29E+02 2.08E+01 3.05E+02 3.65E+02 4.31E-01 4.77E-01 5.03E-01 2.56E+01 3.19E+02 3.81E+02 1368.476 4.32E+02 4.25E+02 4.29E+02 2.83E+01 3.12E+02 3.69E+02 4.31E-01 4.77E-01 5.03E-01 3.35E+01 3.27E+02 3.86E+02 1372.246 4.32E+02 4.24E+02 4.29E+02 3.60E+01 3.20E+02 3.74E+02 4.31E-01 4.77E-01 5.03E-01 4.16E+01 3.35E+02 3.91E+02 1376.016 4.32E+02 4.24E+02 4.29E+02 4.39E+01 3.28E+02 3.80E+02 4.30E-01 4.77E-01 5.02E-01 4.99E+01 3.43E+02 3.97E+02 1379.786 4.32E+02 4.24E+02 4.29E+02 5.21E+01 3.37E+02 3.86E+02 4.30E-01 4.78E-01 5.02E-01 5.84E+01 3.52E+02 4.03E+02 1383.556 4.32E+02 4.24E+02 4.29E+02 6.06E+01 3.46E+02 3.92E+02 4.30E-01 4.78E-01 5.02E-01 6.73E+01 3.61E+02 4.10E+02 1387.325 4.32E+02 4.24E+02 4.29E+02 6.94E+01 3.55E+02 3.99E+02 4.30E-01 4.78E-01 5.02E-01 7.65E+01 3.71E+02 4.17E+02 1391.095 4.32E+02 4.24E+02 4.30E+02 7.86E+01 3.65E+02 4.06E+02 4.30E-01 4.79E-01 5.02E-01 8.60E+01 3.82E+02 4.24E+02 1394.865 4.32E+02 4.24E+02 4.30E+02 8.81E+01 3.75E+02 4.14E+02 4.29E-01 4.79E-01 5.01E-01 9.60E+01 3.93E+02 4.33E+02 1398.635 4.32E+02 4.24E+02 4.30E+02 9.80E+01 3.87E+02 4.23E+02 4.29E-01 4.80E-01 5.01E-01 1.06E+02 4.04E+02 4.42E+02 1402.405 4.32E+02 4.24E+02 4.30E+02 1.08E+02 3.98E+02 4.32E+02 4.29E-01 4.80E-01 5.01E-01 1.17E+02 4.16E+02 4.51E+02 1406.175 4.32E+02 4.24E+02 4.30E+02 1.19E+02 4.11E+02 4.41E+02 4.29E-01 4.80E-01 5.01E-01 1.29E+02 4.30E+02 4.61E+02 1409.945 4.32E+02 4.23E+02 4.30E+02 1.31E+02 4.24E+02 4.52E+02 4.29E-01 4.81E-01 5.01E-01 1.40E+02 4.44E+02 4.72E+02 1413.715 4.32E+02 4.23E+02 4.30E+02 1.43E+02 4.39E+02 4.63E+02 4.28E-01 4.81E-01 5.01E-01 1.53E+02 4.58E+02 4.84E+02 1417.485 4.32E+02 4.23E+02 4.31E+02 1.55E+02 4.54E+02 4.75E+02 4.28E-01 4.82E-01 5.01E-01 1.66E+02 4.74E+02 4.97E+02 1421.255 4.32E+02 4.23E+02 4.31E+02 1.69E+02 4.70E+02 4.89E+02 4.28E-01 4.83E-01 5.01E-01 1.80E+02 4.91E+02 5.11E+02 1425.024 4.32E+02 4.23E+02 4.31E+02 1.83E+02 4.88E+02 5.03E+02 4.28E-01 4.83E-01 5.01E-01 1.95E+02 5.10E+02 5.26E+02 1428.794 4.32E+02 4.23E+02 4.31E+02 1.99E+02 5.07E+02 5.18E+02 4.28E-01 4.84E-01 5.01E-01 2.11E+02 5.29E+02 5.42E+02 1432.564 4.32E+02 4.22E+02 4.31E+02 2.15E+02 5.27E+02 5.35E+02 4.27E-01 4.84E-01 5.01E-01 2.29E+02 5.51E+02 5.60E+02 1436.334 4.32E+02 4.22E+02 4.32E+02 2.32E+02 5.49E+02 5.53E+02 4.27E-01 4.85E-01 5.01E-01 2.47E+02 5.74E+02 5.79E+02 1440.104 4.32E+02 4.22E+02 4.32E+02 2.51E+02 5.73E+02 5.73E+02 4.27E-01 4.86E-01 5.02E-01 2.67E+02 5.99E+02 6.00E+02 1443.874 4.32E+02 4.22E+02 4.32E+02 2.72E+02 5.99E+02 5.95E+02 4.26E-01 4.87E-01 5.02E-01 2.88E+02 6.26E+02 6.23E+02 1447.644 4.32E+02 4.21E+02 4.33E+02 2.94E+02 6.28E+02 6.19E+02 4.26E-01 4.88E-01 5.02E-01 3.12E+02 6.56E+02 6.48E+02 1451.414 4.32E+02 4.21E+02 4.33E+02 3.19E+02 6.59E+02 6.46E+02 4.26E-01 4.89E-01 5.03E-01 3.37E+02 6.89E+02 6.76E+02 1455.184 4.32E+02 4.21E+02 4.33E+02 3.45E+02 6.94E+02 6.75E+02 4.25E-01 4.90E-01 5.04E-01 3.65E+02 7.25E+02 7.07E+02 1458.953 4.32E+02 4.20E+02 4.34E+02 3.75E+02 7.33E+02 7.08E+02 4.25E-01 4.91E-01 5.05E-01 3.96E+02 7.66E+02 7.41E+02 1462.723 4.32E+02 4.20E+02 4.34E+02 4.08E+02 7.76E+02 7.45E+02 4.24E-01 4.92E-01 5.06E-01 4.30E+02 8.10E+02 7.79E+02 1466.493 4.32E+02 4.19E+02 4.35E+02 4.44E+02 8.24E+02 7.86E+02 4.24E-01 4.94E-01 5.08E-01 4.69E+02 8.61E+02 8.23E+02 1470.263 4.32E+02 4.19E+02 4.35E+02 4.86E+02 8.78E+02 8.33E+02 4.23E-01 4.95E-01 5.10E-01 5.12E+02 9.18E+02 8.72E+02 1474.033 4.33E+02 4.18E+02 4.36E+02 5.32E+02 9.40E+02 8.86E+02 4.22E-01 4.97E-01 5.13E-01 5.61E+02 9.83E+02 9.28E+02 1477.803 4.33E+02 4.17E+02 4.37E+02 5.86E+02 1.01E+03 9.48E+02 4.21E-01 4.99E-01 5.16E-01 6.17E+02 1.06E+03 9.92E+02 1481.573 4.33E+02 4.16E+02 4.38E+02 6.48E+02 1.09E+03 1.02E+03 4.20E-01 5.02E-01 5.21E-01 6.82E+02 1.14E+03 1.07E+03 1485.343 4.33E+02 4.15E+02 4.39E+02 7.20E+02 1.19E+03 1.10E+03 4.19E-01 5.05E-01 5.28E-01 7.58E+02 1.24E+03 1.15E+03 1489.113 4.34E+02 4.14E+02 4.40E+02 8.06E+02 1.31E+03 1.20E+03 4.18E-01 5.08E-01 5.36E-01 8.48E+02 1.37E+03 1.26E+03 1492.883 4.35E+02 4.12E+02 4.41E+02 9.10E+02 1.45E+03 1.32E+03 4.16E-01 5.11E-01 5.48E-01 9.56E+02 1.51E+03 1.38E+03 1496.652 4.35E+02 4.10E+02 4.42E+02 1.04E+03 1.61E+03 1.47E+03 4.14E-01 5.16E-01 5.64E-01 1.09E+03 1.69E+03 1.54E+03 1500.422 4.37E+02 4.07E+02 4.44E+02 1.19E+03 1.83E+03 1.65E+03 4.11E-01 5.21E-01 5.86E-01 1.25E+03 1.91E+03 1.73E+03 1504.192 4.39E+02 4.04E+02 4.46E+02 1.39E+03 2.10E+03 1.89E+03 4.07E-01 5.26E-01 6.19E-01 1.46E+03 2.19E+03 1.98E+03 1507.962 4.42E+02 3.99E+02 4.48E+02 1.66E+03 2.45E+03 2.19E+03 4.02E-01 5.33E-01 6.68E-01 1.74E+03 2.56E+03 2.29E+03 1511.732 4.47E+02 3.94E+02 4.50E+02 2.01E+03 2.92E+03 2.60E+03 3.94E-01 5.39E-01 7.40E-01 2.11E+03 3.05E+03 2.72E+03 1515.502 4.55E+02 3.86E+02 4.50E+02 2.48E+03 3.54E+03 3.14E+03 3.84E-01 5.43E-01 8.49E-01 2.60E+03 3.70E+03 3.28E+03 1519.272 4.67E+02 3.79E+02 4.46E+02 3.08E+03 4.33E+03 3.81E+03 3.72E-01 5.38E-01 1.00E+00 3.23E+03 4.52E+03 3.99E+03 1523.042 4.82E+02 3.79E+02 4.30E+02 3.68E+03 5.11E+03 4.47E+03 3.66E-01 5.05E-01 1.17E+00 3.86E+03 5.33E+03 4.69E+03 1526.812 4.90E+02 3.95E+02 4.03E+02 3.93E+03 5.37E+03 4.68E+03 3.78E-01 4.38E-01 1.25E+00 4.12E+03 5.61E+03 4.90E+03 1530.582 4.82E+02 4.18E+02 3.84E+02 3.61E+03 4.86E+03 4.22E+03 4.03E-01 3.76E-01 1.18E+00 3.79E+03 5.08E+03 4.42E+03 1534.351 4.68E+02 4.32E+02 3.80E+02 3.05E+03 4.05E+03 3.49E+03 4.22E-01 3.57E-01 1.04E+00 3.19E+03 4.23E+03 3.66E+03 1538.121 4.58E+02 4.38E+02 3.84E+02 2.53E+03 3.31E+03 2.85E+03 4.32E-01 3.64E-01 9.15E-01 2.65E+03 3.46E+03 2.98E+03 1541.891 4.50E+02 4.40E+02 3.90E+02 2.13E+03 2.75E+03 2.35E+03 4.36E-01 3.77E-01 8.22E-01 2.23E+03 2.87E+03 2.46E+03 1545.661 4.46E+02 4.40E+02 3.95E+02 1.83E+03 2.33E+03 1.98E+03 4.37E-01 3.90E-01 7.56E-01 1.91E+03 2.43E+03 2.08E+03 1549.431 4.43E+02 4.39E+02 3.99E+02 1.60E+03 2.01E+03 1.70E+03 4.38E-01 4.00E-01 7.08E-01 1.67E+03 2.10E+03 1.78E+03 1553.201 4.40E+02 4.39E+02 4.02E+02 1.42E+03 1.76E+03 1.49E+03 4.38E-01 4.08E-01 6.73E-01 1.48E+03 1.84E+03 1.56E+03 1556.971 4.39E+02 4.38E+02 4.05E+02 1.28E+03 1.57E+03 1.32E+03 4.38E-01 4.15E-01 6.46E-01 1.33E+03 1.64E+03 1.38E+03 1560.741 4.38E+02 4.37E+02 4.07E+02 1.16E+03 1.41E+03 1.18E+03 4.38E-01 4.21E-01 6.26E-01 1.21E+03 1.47E+03 1.24E+03 1564.511 4.37E+02 4.37E+02 4.08E+02 1.07E+03 1.28E+03 1.07E+03 4.38E-01 4.25E-01 6.10E-01 1.12E+03 1.34E+03 1.12E+03 1568.281 4.36E+02 4.36E+02 4.10E+02 9.88E+02 1.17E+03 9.72E+02 4.37E-01 4.29E-01 5.97E-01 1.03E+03 1.22E+03 1.02E+03 1572.050 4.36E+02 4.36E+02 4.11E+02 9.21E+02 1.08E+03 8.92E+02 4.37E-01 4.32E-01 5.87E-01 9.62E+02 1.13E+03 9.35E+02 1575.820 4.35E+02 4.35E+02 4.12E+02 8.63E+02 1.00E+03 8.24E+02 4.37E-01 4.35E-01 5.79E-01 9.02E+02 1.05E+03 8.64E+02 1579.590 4.35E+02 4.35E+02 4.13E+02 8.14E+02 9.35E+02 7.65E+02 4.36E-01 4.38E-01 5.71E-01 8.50E+02 9.76E+02 8.02E+02 1583.360 4.35E+02 4.34E+02 4.14E+02 7.70E+02 8.75E+02 7.14E+02 4.36E-01 4.40E-01 5.65E-01 8.04E+02 9.14E+02 7.48E+02 1587.130 4.34E+02 4.34E+02 4.15E+02 7.31E+02 8.23E+02 6.69E+02 4.36E-01 4.42E-01 5.60E-01 7.63E+02 8.60E+02 7.01E+02 1590.900 4.34E+02 4.34E+02 4.15E+02 6.97E+02 7.77E+02 6.29E+02 4.36E-01 4.43E-01 5.56E-01 7.28E+02 8.11E+02 6.59E+02 1594.670 4.34E+02 4.33E+02 4.16E+02 6.66E+02 7.36E+02 5.93E+02 4.35E-01 4.45E-01 5.52E-01 6.95E+02 7.68E+02 6.21E+02 1598.440 4.34E+02 4.33E+02 4.16E+02 6.39E+02 6.98E+02 5.61E+02 4.35E-01 4.46E-01 5.49E-01 6.66E+02 7.29E+02 5.88E+02 1602.210 4.34E+02 4.33E+02 4.17E+02 6.14E+02 6.65E+02 5.32E+02 4.35E-01 4.47E-01 5.46E-01 6.40E+02 6.94E+02 5.57E+02 1605.979 4.33E+02 4.33E+02 4.17E+02 5.91E+02 6.34E+02 5.05E+02 4.35E-01 4.49E-01 5.43E-01 6.16E+02 6.62E+02 5.30E+02 1609.749 4.33E+02 4.32E+02 4.17E+02 5.70E+02 6.07E+02 4.82E+02 4.35E-01 4.50E-01 5.41E-01 5.95E+02 6.33E+02 5.05E+02 1613.519 4.33E+02 4.32E+02 4.18E+02 5.51E+02 5.81E+02 4.60E+02 4.35E-01 4.51E-01 5.39E-01 5.75E+02 6.07E+02 4.82E+02 1617.289 4.33E+02 4.32E+02 4.18E+02 5.33E+02 5.58E+02 4.40E+02 4.34E-01 4.51E-01 5.37E-01 5.56E+02 5.83E+02 4.61E+02 1621.059 4.33E+02 4.32E+02 4.18E+02 5.17E+02 5.37E+02 4.21E+02 4.34E-01 4.52E-01 5.35E-01 5.39E+02 5.60E+02 4.42E+02 1624.829 4.33E+02 4.32E+02 4.19E+02 5.02E+02 5.17E+02 4.04E+02 4.34E-01 4.53E-01 5.34E-01 5.24E+02 5.39E+02 4.24E+02 1628.599 4.33E+02 4.32E+02 4.19E+02 4.88E+02 4.98E+02 3.89E+02 4.34E-01 4.54E-01 5.32E-01 5.09E+02 5.20E+02 4.07E+02 1632.369 4.33E+02 4.32E+02 4.19E+02 4.75E+02 4.81E+02 3.74E+02 4.34E-01 4.54E-01 5.31E-01 4.95E+02 5.02E+02 3.92E+02 1636.139 4.33E+02 4.31E+02 4.19E+02 4.63E+02 4.65E+02 3.60E+02 4.34E-01 4.55E-01 5.30E-01 4.83E+02 4.86E+02 3.78E+02 1639.909 4.33E+02 4.31E+02 4.19E+02 4.52E+02 4.50E+02 3.48E+02 4.34E-01 4.56E-01 5.29E-01 4.71E+02 4.70E+02 3.65E+02 1643.678 4.33E+02 4.31E+02 4.20E+02 4.41E+02 4.36E+02 3.36E+02 4.34E-01 4.56E-01 5.28E-01 4.59E+02 4.55E+02 3.52E+02 1647.448 4.33E+02 4.31E+02 4.20E+02 4.31E+02 4.23E+02 3.25E+02 4.34E-01 4.57E-01 5.27E-01 4.49E+02 4.42E+02 3.40E+02 1651.218 4.33E+02 4.31E+02 4.20E+02 4.21E+02 4.11E+02 3.14E+02 4.34E-01 4.57E-01 5.26E-01 4.39E+02 4.29E+02 3.29E+02 1654.988 4.33E+02 4.31E+02 4.20E+02 4.12E+02 3.99E+02 3.04E+02 4.33E-01 4.58E-01 5.25E-01 4.30E+02 4.17E+02 3.19E+02 1658.758 4.33E+02 4.31E+02 4.20E+02 4.04E+02 3.88E+02 2.95E+02 4.33E-01 4.58E-01 5.25E-01 4.21E+02 4.05E+02 3.09E+02 1662.528 4.33E+02 4.31E+02 4.20E+02 3.96E+02 3.78E+02 2.86E+02 4.33E-01 4.59E-01 5.24E-01 4.12E+02 3.95E+02 3.00E+02 1666.298 4.33E+02 4.31E+02 4.21E+02 3.88E+02 3.68E+02 2.78E+02 4.33E-01 4.59E-01 5.23E-01 4.04E+02 3.84E+02 2.92E+02 1670.068 4.33E+02 4.31E+02 4.21E+02 3.81E+02 3.59E+02 2.70E+02 4.33E-01 4.59E-01 5.23E-01 3.97E+02 3.75E+02 2.83E+02 1673.838 4.33E+02 4.30E+02 4.21E+02 3.74E+02 3.50E+02 2.63E+02 4.33E-01 4.60E-01 5.22E-01 3.89E+02 3.66E+02 2.76E+02 1677.608 4.33E+02 4.30E+02 4.21E+02 3.68E+02 3.42E+02 2.56E+02 4.33E-01 4.60E-01 5.22E-01 3.83E+02 3.57E+02 2.68E+02 1681.377 4.32E+02 4.30E+02 4.21E+02 3.61E+02 3.34E+02 2.49E+02 4.33E-01 4.60E-01 5.21E-01 3.76E+02 3.49E+02 2.61E+02 1685.147 4.32E+02 4.30E+02 4.21E+02 3.55E+02 3.26E+02 2.43E+02 4.33E-01 4.61E-01 5.21E-01 3.70E+02 3.41E+02 2.55E+02 1688.917 4.32E+02 4.30E+02 4.21E+02 3.50E+02 3.19E+02 2.37E+02 4.33E-01 4.61E-01 5.20E-01 3.64E+02 3.33E+02 2.48E+02 1692.687 4.32E+02 4.30E+02 4.21E+02 3.44E+02 3.12E+02 2.31E+02 4.33E-01 4.61E-01 5.20E-01 3.58E+02 3.26E+02 2.42E+02 1696.457 4.32E+02 4.30E+02 4.21E+02 3.39E+02 3.06E+02 2.25E+02 4.33E-01 4.62E-01 5.19E-01 3.53E+02 3.19E+02 2.36E+02 1700.227 4.32E+02 4.30E+02 4.21E+02 3.34E+02 2.99E+02 2.20E+02 4.33E-01 4.62E-01 5.19E-01 3.47E+02 3.12E+02 2.31E+02 1703.997 4.32E+02 4.30E+02 4.22E+02 3.29E+02 2.93E+02 2.15E+02 4.33E-01 4.62E-01 5.19E-01 3.42E+02 3.06E+02 2.26E+02 1707.767 4.32E+02 4.30E+02 4.22E+02 3.24E+02 2.88E+02 2.10E+02 4.33E-01 4.63E-01 5.18E-01 3.37E+02 3.00E+02 2.21E+02 1711.537 4.32E+02 4.30E+02 4.22E+02 3.20E+02 2.82E+02 2.06E+02 4.33E-01 4.63E-01 5.18E-01 3.33E+02 2.94E+02 2.16E+02 1715.307 4.32E+02 4.30E+02 4.22E+02 3.16E+02 2.77E+02 2.01E+02 4.33E-01 4.63E-01 5.18E-01 3.28E+02 2.89E+02 2.11E+02 1719.076 4.32E+02 4.30E+02 4.22E+02 3.11E+02 2.72E+02 1.97E+02 4.33E-01 4.63E-01 5.17E-01 3.24E+02 2.83E+02 2.07E+02 1722.846 4.32E+02 4.30E+02 4.22E+02 3.07E+02 2.67E+02 1.93E+02 4.33E-01 4.64E-01 5.17E-01 3.20E+02 2.78E+02 2.02E+02 1726.616 4.32E+02 4.30E+02 4.22E+02 3.04E+02 2.62E+02 1.89E+02 4.33E-01 4.64E-01 5.17E-01 3.16E+02 2.73E+02 1.98E+02 1730.386 4.32E+02 4.30E+02 4.22E+02 3.00E+02 2.57E+02 1.85E+02 4.33E-01 4.64E-01 5.17E-01 3.12E+02 2.69E+02 1.94E+02 1734.156 4.32E+02 4.30E+02 4.22E+02 2.96E+02 2.53E+02 1.82E+02 4.33E-01 4.64E-01 5.16E-01 3.08E+02 2.64E+02 1.91E+02 1737.926 4.32E+02 4.30E+02 4.22E+02 2.93E+02 2.49E+02 1.78E+02 4.33E-01 4.64E-01 5.16E-01 3.04E+02 2.59E+02 1.87E+02 1741.696 4.32E+02 4.30E+02 4.22E+02 2.89E+02 2.45E+02 1.75E+02 4.33E-01 4.65E-01 5.16E-01 3.01E+02 2.55E+02 1.83E+02 1745.466 4.32E+02 4.30E+02 4.22E+02 2.86E+02 2.41E+02 1.72E+02 4.33E-01 4.65E-01 5.16E-01 2.97E+02 2.51E+02 1.80E+02 1749.236 4.32E+02 4.30E+02 4.22E+02 2.83E+02 2.37E+02 1.68E+02 4.33E-01 4.65E-01 5.16E-01 2.94E+02 2.47E+02 1.77E+02 1 PHASE NEUTRAL VOLTAGES V:VMAX 0 XL(OHM) 0.00 0.25 0.50 0.75 1.00 ......................................................................................................................... 867.080 64 . . . . 870.849 64 . . . . 874.619 64 . . . . 878.389 64 . . . . 882.159 64 . . . . 885.929 64 . . . . 889.699 64 . . . . 893.469 64 . . . . 897.239 64 . . . . 901.009 65 . . . . 904.779 65 . . . . 908.548 65 . . . . 912.318 65 . . . . 916.088 65 . . . . 919.858 65 . . . . 923.628 65 . . . . 927.398 .64 . . . . 931.168 .64 . . . . 934.938 .65 . . . . 938.708 .65 . . . . 942.478 .625 . . . . 946.247 . 65 . . . . 950.017 . 645 . . . . 953.787 . 6 4 5 . . . . 957.557 . 36 14 5 . . . . 961.327 . 64 25 . . . . 965.097 . 46 5 . . . . 968.867 . 46 5 . . . . 972.637 .4365 . . . . 976.407 .465 . . . . 980.177 .465 . . . . 983.946 4 6 . . . . 987.716 436 . . . . 991.486 465 . . . . 995.256 465 . . . . 999.026 465 . . . . 1002.796 46 . . . . 1006.566 46 . . . . 1010.336 46 . . . . 1014.106 .6 . . . . 1017.875 .6 . . . . 1021.645 .6 . . . . 1025.415 .6 . . . . 1029.185 .6 . . . . 1032.955 .6 . . . . 1036.725 .6 . . . . 1040.495 .6 . . . . 1044.265 .6 . . . . 1048.035 .56 . . . . 1051.805 .56 . . . . 1055.574 .56 . . . . 1059.344 .56 . . . . 1063.114 .56 . . . . 1066.884 .56 . . . . 1070.654 .56 . . . . 1074.424 .56 . . . . 1078.194 .56 . . . . 1081.964 .5 6 . . . . 1085.734 .5 6 . . . . 1089.504 .5 6 . . . . 1093.273 .5 6 . . . . 1097.043 .5 6 . . . . 1100.813 .5 6 . . . . 1104.583 .5 6 . . . . 1108.353 .5 36 . . . . 1112.123 . 5 64 . . . . 1115.893 . 5 36 . . . . 1119.663 . 5 .3614 . . . 1123.433 . 25 . . . 3 6 4 1127.203 . 5 364 . . . . 1130.972 .5 64 . . . . 1134.742 5 6 . . . . 1138.512 5 36 . . . . 1142.282 5 6 . . . . 1146.052 5 6 . . . . 1149.822 5 46 . . . . 1153.592 5 6 . . . . 1157.362 5 46 . . . . 1161.132 5 6 . . . . 1164.901 5 6 . . . . 1168.671 5 16 . . . . 1172.441 5 46 . . . . 1176.211 5 6 . . . . 1179.981 5 6 . . . . 1183.751 256 . . . . 1187.521 256 . . . . 1191.291 .56 . . . . 1195.061 .56 . . . . 1198.831 .56 . . . . 1202.600 .56 . . . . 1206.370 .56 . . . . 1210.140 .56 . . . . 1213.910 .56 . . . . 1217.680 .56 . . . . 1221.450 .56 . . . . 1225.220 .56 . . . . 1228.990 .56 . . . . 1232.760 .6 . . . . 1236.530 .6 . . . . 1240.299 .6 . . . . 1244.069 .6 . . . . 1247.839 .6 . . . . 1251.609 .6 . . . . 1255.379 .6 . . . . 1259.149 .6 . . . . 1262.919 .6 . . . . 1266.689 .6 . . . . 1270.459 .6 . . . . 1274.229 .6 . . . . 1277.998 .6 . . . . 1281.768 46 . . . . 1285.538 46 . . . . 1289.308 46 . . . . 1293.078 46 . . . . 1296.848 46 . . . . 1300.618 46 . . . . 1304.388 46 . . . . 1308.158 46 . . . . 1311.927 46 . . . . 1315.697 46 . . . . 1319.467 46 . . . . 1323.237 46 . . . . 1327.007 46 . . . . 1330.777 46 . . . . 1334.547 46 . . . . 1338.317 46 . . . . 1342.087 46 . . . . 1345.857 46 . . . . 1349.626 46 . . . . 1353.396 46 . . . . 1357.166 46 . . . . 1360.936 46 . . . . 1364.706 46 . . . . 1368.476 46 . . . . 1372.246 46 . . . . 1376.016 46 . . . . 1379.786 456 . . . . 1383.556 456 . . . . 1387.325 456 . . . . 1391.095 456 . . . . 1394.865 456 . . . . 1398.635 426 . . . . 1402.405 426 . . . . 1406.175 4 6 . . . . 1409.945 146 . . . . 1413.715 .46 . . . . 1417.485 .46 . . . . 1421.255 .46 . . . . 1425.024 .46 . . . . 1428.794 .46 . . . . 1432.564 .46 . . . . 1436.334 .46 . . . . 1440.104 .46 . . . . 1443.874 .46 . . . . 1447.644 .46 . . . . 1451.414 .436 . . . . 1455.184 .4 6 . . . . 1458.953 .4 6 . . . . 1462.723 . 46 . . . . 1466.493 . 46 . . . . 1470.263 . 46 . . . . 1474.033 . 465 . . . . 1477.803 . 4 6 . . . . 1481.573 . 146 . . . . 1485.343 . 465 . . . . 1489.113 . 4 6 . . . . 1492.883 . 1465 . . . . 1496.652 . 4 6 . . . . 1500.422 . 1465 . . . . 1504.192 . 4 65 . . . . 1507.962 . 14365 . . . . 1511.732 . 4 65 . . . . 1515.502 . 14 625 . . . . 1519.272 . 4 3625 . . . . 1523.042 . 4 3625 . . . . 1526.812 . 4 6 25 . . . . 1530.582 . 4 3625 . . . . 1534.351 . 143625 . . . . 1538.121 . 14625 . . . . 1541.891 . 4625 . . . . 1545.661 . 465 . . . . 1549.431 . 465 . . . . 1553.201 . 165 . . . . 1556.971 . 65 . . . . 1560.741 . 365 . . . . 1564.511 . 65 . . . . 1568.281 . 65 . . . . 1572.050 . 36 . . . . 1575.820 . 65 . . . . 1579.590 . 65 . . . . 1583.360 . 6 . . . . 1587.130 . 6 . . . . 1590.900 . 65 . . . . 1594.670 . 65 . . . . 1598.440 . 65 . . . . 1602.210 . 65 . . . . 1605.979 . 6 . . . . 1609.749 . 6 . . . . 1613.519 . 6 . . . . 1617.289 . 6 . . . . 1621.059 . 6 . . . . 1624.829 . 6 . . . . 1628.599 .36 . . . . 1632.369 .65 . . . . 1636.139 .65 . . . . 1639.909 .65 . . . . 1643.678 .65 . . . . 1647.448 .65 . . . . 1651.218 .65 . . . . 1654.988 .65 . . . . 1658.758 .65 . . . . 1662.528 .64 . . . . 1666.298 .64 . . . . 1670.068 .6 . . . . 1673.838 .6 . . . . 1677.608 .6 . . . . 1681.377 .6 . . . . 1685.147 .6 . . . . 1688.917 .6 . . . . 1692.687 .6 . . . . 1696.457 .6 . . . . 1700.227 .6 . . . . 1703.997 .6 . . . . 1707.767 .6 . . . . 1711.537 .6 . . . . 1715.307 .6 . . . . 1719.076 .6 . . . . 1722.846 .6 . . . . 1726.616 .6 . . . . 1730.386 .6 . . . . 1734.156 .6 . . . . 1737.926 .6 . . . . 1741.696 .6 . . . . 1745.466 .6 . . . . 1749.236 .6 . . . . ......................................................................................................................... 1144 PHASE 1 2255 PHASE 2 3366 PHASE 3 PHASE VOLTAGE, MAXIMUM VALUE: 31977.422 KV 1 XL(OHM) ES 1 ES 2 ES 3 ES 4 ES 5 ES 6 ES 7 ES 8 ES 9 ES10 ES11 ES12 3.770 8.34E+03 7.44E+03 8.00E+03 1.37E+03 7.49E+02 4.93E+02 1.11E+02 1.11E+02 1.11E+02 2.09E-01 3.55E-01 3.73E-01 11.310 3.06E+03 2.77E+03 2.95E+03 4.54E+02 2.48E+02 1.64E+02 3.68E+01 3.68E+01 3.68E+01 2.34E-01 2.73E-01 3.48E-01 18.850 2.01E+03 1.83E+03 1.94E+03 2.70E+02 1.48E+02 9.78E+01 2.20E+01 2.20E+01 2.20E+01 6.01E-01 1.92E-01 3.24E-01 26.389 1.56E+03 1.43E+03 1.51E+03 1.92E+02 1.05E+02 6.95E+01 1.56E+01 1.56E+01 1.56E+01 9.87E-01 1.11E-01 2.99E-01 33.929 1.30E+03 1.21E+03 1.27E+03 1.48E+02 8.15E+01 5.38E+01 1.21E+01 1.21E+01 1.21E+01 1.38E+00 3.60E-02 2.75E-01 41.469 1.14E+03 1.07E+03 1.11E+03 1.19E+02 6.62E+01 4.39E+01 9.83E+00 9.81E+00 9.83E+00 1.78E+00 6.08E-02 2.51E-01 49.009 1.03E+03 9.67E+02 1.01E+03 9.99E+01 5.57E+01 3.69E+01 8.27E+00 8.25E+00 8.27E+00 2.19E+00 1.40E-01 2.27E-01 56.549 9.54E+02 8.95E+02 9.29E+02 8.54E+01 4.79E+01 3.19E+01 7.13E+00 7.11E+00 7.13E+00 2.60E+00 2.22E-01 2.03E-01 64.088 8.92E+02 8.40E+02 8.70E+02 7.43E+01 4.20E+01 2.80E+01 6.26E+00 6.24E+00 6.26E+00 3.01E+00 3.05E-01 1.79E-01 71.628 8.43E+02 7.97E+02 8.23E+02 6.54E+01 3.73E+01 2.49E+01 5.57E+00 5.55E+00 5.57E+00 3.44E+00 3.88E-01 1.56E-01 79.168 8.04E+02 7.62E+02 7.85E+02 5.81E+01 3.34E+01 2.24E+01 5.02E+00 4.99E+00 5.02E+00 3.87E+00 4.71E-01 1.33E-01 86.708 7.71E+02 7.33E+02 7.53E+02 5.21E+01 3.03E+01 2.04E+01 4.56E+00 4.53E+00 4.56E+00 4.30E+00 5.54E-01 1.11E-01 94.248 7.44E+02 7.08E+02 7.27E+02 4.69E+01 2.76E+01 1.86E+01 4.17E+00 4.15E+00 4.17E+00 4.74E+00 6.38E-01 9.05E-02 101.788 7.21E+02 6.87E+02 7.04E+02 4.24E+01 2.53E+01 1.72E+01 3.84E+00 3.82E+00 3.85E+00 5.19E+00 7.22E-01 7.19E-02 109.327 7.01E+02 6.70E+02 6.85E+02 3.85E+01 2.33E+01 1.59E+01 3.56E+00 3.54E+00 3.56E+00 5.64E+00 8.05E-01 5.74E-02 116.867 6.83E+02 6.54E+02 6.68E+02 3.51E+01 2.16E+01 1.48E+01 3.32E+00 3.29E+00 3.32E+00 6.10E+00 8.89E-01 5.06E-02 124.407 6.68E+02 6.40E+02 6.53E+02 3.20E+01 2.01E+01 1.38E+01 3.10E+00 3.08E+00 3.10E+00 6.57E+00 9.73E-01 5.44E-02 131.947 6.54E+02 6.28E+02 6.40E+02 2.93E+01 1.87E+01 1.29E+01 2.91E+00 2.88E+00 2.91E+00 7.04E+00 1.06E+00 6.68E-02 139.487 6.42E+02 6.17E+02 6.28E+02 2.68E+01 1.75E+01 1.22E+01 2.74E+00 2.71E+00 2.74E+00 7.52E+00 1.14E+00 8.39E-02 147.027 6.31E+02 6.08E+02 6.18E+02 2.45E+01 1.64E+01 1.15E+01 2.59E+00 2.56E+00 2.59E+00 8.00E+00 1.22E+00 1.03E-01 154.566 6.22E+02 5.99E+02 6.08E+02 2.24E+01 1.54E+01 1.09E+01 2.45E+00 2.43E+00 2.45E+00 8.50E+00 1.31E+00 1.24E-01 162.106 6.13E+02 5.91E+02 6.00E+02 2.05E+01 1.45E+01 1.03E+01 2.32E+00 2.30E+00 2.33E+00 9.00E+00 1.39E+00 1.45E-01 169.646 6.05E+02 5.84E+02 5.92E+02 1.88E+01 1.37E+01 9.79E+00 2.21E+00 2.19E+00 2.22E+00 9.51E+00 1.48E+00 1.67E-01 177.186 5.97E+02 5.77E+02 5.85E+02 1.72E+01 1.29E+01 9.32E+00 2.11E+00 2.09E+00 2.11E+00 1.00E+01 1.56E+00 1.88E-01 184.726 5.90E+02 5.71E+02 5.78E+02 1.57E+01 1.22E+01 8.89E+00 2.01E+00 1.99E+00 2.02E+00 1.05E+01 1.64E+00 2.10E-01 192.266 5.84E+02 5.65E+02 5.72E+02 1.43E+01 1.16E+01 8.49E+00 1.93E+00 1.90E+00 1.93E+00 1.11E+01 1.72E+00 2.32E-01 199.805 5.78E+02 5.60E+02 5.67E+02 1.31E+01 1.10E+01 8.13E+00 1.85E+00 1.82E+00 1.85E+00 1.16E+01 1.81E+00 2.53E-01 207.345 5.73E+02 5.55E+02 5.61E+02 1.21E+01 1.04E+01 7.79E+00 1.77E+00 1.75E+00 1.78E+00 1.22E+01 1.89E+00 2.74E-01 214.885 5.68E+02 5.51E+02 5.56E+02 1.11E+01 9.92E+00 7.48E+00 1.70E+00 1.68E+00 1.71E+00 1.27E+01 1.97E+00 2.96E-01 222.425 5.63E+02 5.47E+02 5.52E+02 1.03E+01 9.44E+00 7.19E+00 1.64E+00 1.62E+00 1.65E+00 1.33E+01 2.05E+00 3.16E-01 229.965 5.59E+02 5.43E+02 5.48E+02 9.71E+00 9.00E+00 6.92E+00 1.58E+00 1.56E+00 1.59E+00 1.39E+01 2.14E+00 3.37E-01 237.504 5.55E+02 5.39E+02 5.44E+02 9.25E+00 8.58E+00 6.67E+00 1.52E+00 1.50E+00 1.53E+00 1.45E+01 2.22E+00 3.58E-01 245.044 5.51E+02 5.36E+02 5.40E+02 8.98E+00 8.20E+00 6.43E+00 1.47E+00 1.45E+00 1.48E+00 1.51E+01 2.30E+00 3.78E-01 252.584 5.48E+02 5.33E+02 5.37E+02 8.89E+00 7.84E+00 6.21E+00 1.42E+00 1.40E+00 1.43E+00 1.57E+01 2.38E+00 3.98E-01 260.124 5.44E+02 5.30E+02 5.33E+02 8.98E+00 7.50E+00 6.01E+00 1.38E+00 1.36E+00 1.39E+00 1.63E+01 2.45E+00 4.17E-01 267.664 5.41E+02 5.27E+02 5.30E+02 9.23E+00 7.19E+00 5.82E+00 1.33E+00 1.32E+00 1.35E+00 1.69E+01 2.53E+00 4.37E-01 275.204 5.38E+02 5.24E+02 5.27E+02 9.62E+00 6.90E+00 5.64E+00 1.29E+00 1.27E+00 1.31E+00 1.75E+01 2.61E+00 4.56E-01 282.743 5.35E+02 5.22E+02 5.24E+02 1.01E+01 6.62E+00 5.47E+00 1.25E+00 1.24E+00 1.27E+00 1.82E+01 2.69E+00 4.75E-01 290.283 5.33E+02 5.19E+02 5.22E+02 1.07E+01 6.37E+00 5.32E+00 1.22E+00 1.20E+00 1.23E+00 1.88E+01 2.76E+00 4.93E-01 297.823 5.30E+02 5.17E+02 5.19E+02 1.14E+01 6.14E+00 5.17E+00 1.18E+00 1.17E+00 1.20E+00 1.95E+01 2.84E+00 5.11E-01 305.363 5.28E+02 5.15E+02 5.17E+02 1.22E+01 5.93E+00 5.03E+00 1.15E+00 1.14E+00 1.17E+00 2.02E+01 2.91E+00 5.29E-01 312.903 5.25E+02 5.13E+02 5.15E+02 1.30E+01 5.73E+00 4.90E+00 1.12E+00 1.10E+00 1.14E+00 2.09E+01 2.98E+00 5.46E-01 320.443 5.23E+02 5.11E+02 5.13E+02 1.38E+01 5.56E+00 4.78E+00 1.09E+00 1.08E+00 1.11E+00 2.16E+01 3.05E+00 5.63E-01 327.982 5.21E+02 5.09E+02 5.10E+02 1.47E+01 5.39E+00 4.67E+00 1.06E+00 1.05E+00 1.08E+00 2.23E+01 3.12E+00 5.79E-01 335.522 5.19E+02 5.07E+02 5.08E+02 1.56E+01 5.25E+00 4.57E+00 1.04E+00 1.02E+00 1.06E+00 2.30E+01 3.19E+00 5.95E-01 343.062 5.17E+02 5.05E+02 5.07E+02 1.66E+01 5.12E+00 4.47E+00 1.01E+00 9.98E-01 1.03E+00 2.38E+01 3.25E+00 6.11E-01 350.602 5.15E+02 5.04E+02 5.05E+02 1.75E+01 5.00E+00 4.38E+00 9.86E-01 9.75E-01 1.01E+00 2.46E+01 3.32E+00 6.26E-01 358.142 5.14E+02 5.02E+02 5.03E+02 1.85E+01 4.90E+00 4.30E+00 9.63E-01 9.53E-01 9.85E-01 2.53E+01 3.38E+00 6.41E-01 365.681 5.12E+02 5.01E+02 5.01E+02 1.95E+01 4.81E+00 4.22E+00 9.41E-01 9.31E-01 9.64E-01 2.61E+01 3.44E+00 6.55E-01 373.221 5.10E+02 4.99E+02 5.00E+02 2.05E+01 4.73E+00 4.15E+00 9.20E-01 9.11E-01 9.44E-01 2.69E+01 3.50E+00 6.69E-01 380.761 5.09E+02 4.98E+02 4.98E+02 2.15E+01 4.67E+00 4.08E+00 9.01E-01 8.92E-01 9.25E-01 2.77E+01 3.55E+00 6.82E-01 388.301 5.07E+02 4.96E+02 4.97E+02 2.26E+01 4.62E+00 4.02E+00 8.82E-01 8.74E-01 9.07E-01 2.86E+01 3.61E+00 6.95E-01 395.841 5.06E+02 4.95E+02 4.95E+02 2.36E+01 4.58E+00 3.96E+00 8.63E-01 8.56E-01 8.89E-01 2.94E+01 3.66E+00 7.07E-01 403.381 5.04E+02 4.94E+02 4.94E+02 2.47E+01 4.54E+00 3.91E+00 8.46E-01 8.39E-01 8.72E-01 3.03E+01 3.70E+00 7.18E-01 410.920 5.03E+02 4.93E+02 4.93E+02 2.58E+01 4.52E+00 3.86E+00 8.29E-01 8.23E-01 8.57E-01 3.12E+01 3.75E+00 7.30E-01 418.460 5.02E+02 4.91E+02 4.91E+02 2.69E+01 4.51E+00 3.82E+00 8.13E-01 8.08E-01 8.41E-01 3.21E+01 3.79E+00 7.40E-01 426.000 5.01E+02 4.90E+02 4.90E+02 2.81E+01 4.50E+00 3.78E+00 7.98E-01 7.93E-01 8.27E-01 3.30E+01 3.82E+00 7.50E-01 433.540 4.99E+02 4.89E+02 4.89E+02 2.92E+01 4.50E+00 3.74E+00 7.83E-01 7.79E-01 8.13E-01 3.40E+01 3.86E+00 7.60E-01 441.080 4.98E+02 4.88E+02 4.88E+02 3.04E+01 4.50E+00 3.71E+00 7.69E-01 7.66E-01 7.99E-01 3.50E+01 3.88E+00 7.69E-01 448.620 4.97E+02 4.87E+02 4.87E+02 3.15E+01 4.51E+00 3.68E+00 7.56E-01 7.53E-01 7.87E-01 3.59E+01 3.91E+00 7.77E-01 456.159 4.96E+02 4.86E+02 4.86E+02 3.27E+01 4.52E+00 3.66E+00 7.43E-01 7.41E-01 7.74E-01 3.70E+01 3.93E+00 7.85E-01 463.699 4.95E+02 4.85E+02 4.85E+02 3.40E+01 4.53E+00 3.64E+00 7.31E-01 7.29E-01 7.63E-01 3.80E+01 3.94E+00 7.93E-01 471.239 4.94E+02 4.84E+02 4.84E+02 3.52E+01 4.55E+00 3.62E+00 7.19E-01 7.18E-01 7.51E-01 3.91E+01 3.95E+00 8.00E-01 478.779 4.93E+02 4.84E+02 4.83E+02 3.65E+01 4.57E+00 3.61E+00 7.07E-01 7.07E-01 7.41E-01 4.01E+01 3.95E+00 8.06E-01 486.319 4.92E+02 4.83E+02 4.82E+02 3.78E+01 4.59E+00 3.59E+00 6.96E-01 6.96E-01 7.30E-01 4.12E+01 3.95E+00 8.13E-01 493.859 4.91E+02 4.82E+02 4.81E+02 3.91E+01 4.60E+00 3.58E+00 6.85E-01 6.87E-01 7.20E-01 4.24E+01 3.93E+00 8.18E-01 501.398 4.90E+02 4.81E+02 4.80E+02 4.04E+01 4.62E+00 3.58E+00 6.75E-01 6.77E-01 7.11E-01 4.35E+01 3.92E+00 8.24E-01 508.938 4.89E+02 4.80E+02 4.79E+02 4.18E+01 4.64E+00 3.57E+00 6.65E-01 6.68E-01 7.02E-01 4.47E+01 3.89E+00 8.28E-01 516.478 4.88E+02 4.80E+02 4.78E+02 4.32E+01 4.65E+00 3.57E+00 6.56E-01 6.59E-01 6.93E-01 4.60E+01 3.85E+00 8.33E-01 524.018 4.88E+02 4.79E+02 4.77E+02 4.46E+01 4.66E+00 3.57E+00 6.47E-01 6.51E-01 6.84E-01 4.72E+01 3.81E+00 8.38E-01 531.558 4.87E+02 4.78E+02 4.77E+02 4.60E+01 4.67E+00 3.57E+00 6.38E-01 6.43E-01 6.76E-01 4.85E+01 3.76E+00 8.42E-01 539.097 4.86E+02 4.78E+02 4.76E+02 4.75E+01 4.68E+00 3.57E+00 6.30E-01 6.35E-01 6.68E-01 4.98E+01 3.69E+00 8.46E-01 546.637 4.85E+02 4.77E+02 4.75E+02 4.90E+01 4.68E+00 3.58E+00 6.22E-01 6.27E-01 6.61E-01 5.12E+01 3.61E+00 8.51E-01 554.177 4.85E+02 4.76E+02 4.74E+02 5.06E+01 4.68E+00 3.59E+00 6.14E-01 6.20E-01 6.54E-01 5.26E+01 3.53E+00 8.55E-01 561.717 4.84E+02 4.76E+02 4.74E+02 5.22E+01 4.67E+00 3.59E+00 6.06E-01 6.13E-01 6.47E-01 5.40E+01 3.43E+00 8.60E-01 569.257 4.83E+02 4.75E+02 4.73E+02 5.38E+01 4.66E+00 3.61E+00 5.99E-01 6.07E-01 6.40E-01 5.54E+01 3.31E+00 8.65E-01 576.796 4.83E+02 4.74E+02 4.72E+02 5.55E+01 4.65E+00 3.62E+00 5.92E-01 6.00E-01 6.34E-01 5.70E+01 3.18E+00 8.70E-01 584.336 4.82E+02 4.74E+02 4.72E+02 5.72E+01 4.63E+00 3.63E+00 5.85E-01 5.94E-01 6.27E-01 5.85E+01 3.03E+00 8.76E-01 591.876 4.81E+02 4.73E+02 4.71E+02 5.89E+01 4.61E+00 3.65E+00 5.79E-01 5.88E-01 6.21E-01 6.01E+01 2.87E+00 8.83E-01 599.416 4.81E+02 4.73E+02 4.70E+02 6.08E+01 4.59E+00 3.66E+00 5.72E-01 5.83E-01 6.16E-01 6.18E+01 2.68E+00 8.91E-01 606.956 4.80E+02 4.72E+02 4.70E+02 6.26E+01 4.56E+00 3.68E+00 5.66E-01 5.77E-01 6.10E-01 6.35E+01 2.48E+00 9.00E-01 614.495 4.80E+02 4.72E+02 4.69E+02 6.45E+01 4.54E+00 3.70E+00 5.61E-01 5.72E-01 6.05E-01 6.52E+01 2.25E+00 9.11E-01 622.035 4.79E+02 4.71E+02 4.68E+02 6.65E+01 4.52E+00 3.72E+00 5.55E-01 5.67E-01 6.00E-01 6.70E+01 2.00E+00 9.23E-01 629.575 4.78E+02 4.71E+02 4.68E+02 6.85E+01 4.50E+00 3.74E+00 5.49E-01 5.62E-01 5.95E-01 6.89E+01 1.72E+00 9.37E-01 637.115 4.78E+02 4.70E+02 4.67E+02 7.06E+01 4.50E+00 3.77E+00 5.44E-01 5.58E-01 5.90E-01 7.08E+01 1.42E+00 9.53E-01 644.654 4.77E+02 4.70E+02 4.67E+02 7.27E+01 4.51E+00 3.79E+00 5.39E-01 5.53E-01 5.86E-01 7.28E+01 1.08E+00 9.72E-01 652.194 4.77E+02 4.69E+02 4.66E+02 7.50E+01 4.55E+00 3.82E+00 5.34E-01 5.49E-01 5.81E-01 7.49E+01 7.14E-01 9.94E-01 659.734 4.76E+02 4.69E+02 4.66E+02 7.73E+01 4.61E+00 3.85E+00 5.30E-01 5.45E-01 5.77E-01 7.70E+01 3.27E-01 1.02E+00 667.274 4.76E+02 4.68E+02 4.65E+02 7.96E+01 4.71E+00 3.88E+00 5.25E-01 5.41E-01 5.73E-01 7.92E+01 2.25E-01 1.05E+00 674.814 4.75E+02 4.68E+02 4.65E+02 8.21E+01 4.86E+00 3.91E+00 5.21E-01 5.37E-01 5.69E-01 8.15E+01 6.75E-01 1.08E+00 682.353 4.75E+02 4.68E+02 4.64E+02 8.46E+01 5.07E+00 3.95E+00 5.16E-01 5.34E-01 5.65E-01 8.39E+01 1.21E+00 1.12E+00 689.893 4.74E+02 4.67E+02 4.64E+02 8.73E+01 5.35E+00 3.99E+00 5.12E-01 5.30E-01 5.61E-01 8.63E+01 1.80E+00 1.16E+00 697.433 4.74E+02 4.67E+02 4.63E+02 9.00E+01 5.70E+00 4.03E+00 5.08E-01 5.27E-01 5.58E-01 8.89E+01 2.46E+00 1.22E+00 704.973 4.73E+02 4.66E+02 4.63E+02 9.29E+01 6.14E+00 4.08E+00 5.05E-01 5.24E-01 5.55E-01 9.16E+01 3.17E+00 1.28E+00 712.513 4.73E+02 4.66E+02 4.62E+02 9.59E+01 6.68E+00 4.13E+00 5.01E-01 5.21E-01 5.51E-01 9.44E+01 3.96E+00 1.35E+00 720.052 4.73E+02 4.66E+02 4.62E+02 9.90E+01 7.31E+00 4.19E+00 4.97E-01 5.18E-01 5.48E-01 9.73E+01 4.83E+00 1.43E+00 727.592 4.72E+02 4.65E+02 4.61E+02 1.02E+02 8.06E+00 4.26E+00 4.94E-01 5.15E-01 5.45E-01 1.00E+02 5.79E+00 1.54E+00 735.132 4.72E+02 4.65E+02 4.61E+02 1.06E+02 8.93E+00 4.35E+00 4.91E-01 5.12E-01 5.42E-01 1.04E+02 6.84E+00 1.66E+00 742.672 4.71E+02 4.65E+02 4.60E+02 1.09E+02 9.93E+00 4.45E+00 4.87E-01 5.10E-01 5.39E-01 1.07E+02 8.01E+00 1.80E+00 750.212 4.71E+02 4.64E+02 4.60E+02 1.13E+02 1.11E+01 4.56E+00 4.84E-01 5.07E-01 5.37E-01 1.10E+02 9.29E+00 1.98E+00 757.751 4.71E+02 4.64E+02 4.59E+02 1.17E+02 1.24E+01 4.71E+00 4.81E-01 5.05E-01 5.34E-01 1.14E+02 1.07E+01 2.18E+00 765.291 4.70E+02 4.64E+02 4.59E+02 1.21E+02 1.38E+01 4.89E+00 4.79E-01 5.03E-01 5.31E-01 1.18E+02 1.23E+01 2.44E+00 772.831 4.70E+02 4.63E+02 4.59E+02 1.25E+02 1.55E+01 5.11E+00 4.76E-01 5.01E-01 5.29E-01 1.22E+02 1.40E+01 2.74E+00 780.371 4.69E+02 4.63E+02 4.58E+02 1.30E+02 1.74E+01 5.39E+00 4.73E-01 4.98E-01 5.26E-01 1.26E+02 1.60E+01 3.11E+00 787.911 4.69E+02 4.63E+02 4.58E+02 1.35E+02 1.95E+01 5.74E+00 4.71E-01 4.97E-01 5.24E-01 1.31E+02 1.82E+01 3.55E+00 795.450 4.69E+02 4.62E+02 4.57E+02 1.40E+02 2.19E+01 6.18E+00 4.68E-01 4.95E-01 5.22E-01 1.36E+02 2.06E+01 4.08E+00 802.990 4.68E+02 4.62E+02 4.57E+02 1.45E+02 2.46E+01 6.73E+00 4.66E-01 4.93E-01 5.20E-01 1.41E+02 2.33E+01 4.71E+00 810.530 4.68E+02 4.62E+02 4.56E+02 1.51E+02 2.76E+01 7.41E+00 4.63E-01 4.91E-01 5.18E-01 1.47E+02 2.64E+01 5.48E+00 818.070 4.68E+02 4.62E+02 4.56E+02 1.57E+02 3.11E+01 8.27E+00 4.61E-01 4.89E-01 5.15E-01 1.53E+02 2.99E+01 6.41E+00 825.610 4.67E+02 4.61E+02 4.56E+02 1.64E+02 3.51E+01 9.33E+00 4.59E-01 4.88E-01 5.13E-01 1.59E+02 3.39E+01 7.54E+00 833.149 4.67E+02 4.61E+02 4.55E+02 1.72E+02 3.97E+01 1.07E+01 4.57E-01 4.86E-01 5.12E-01 1.66E+02 3.85E+01 8.90E+00 840.689 4.67E+02 4.61E+02 4.55E+02 1.80E+02 4.50E+01 1.23E+01 4.55E-01 4.85E-01 5.10E-01 1.74E+02 4.37E+01 1.06E+01 848.229 4.67E+02 4.61E+02 4.54E+02 1.88E+02 5.11E+01 1.43E+01 4.53E-01 4.84E-01 5.08E-01 1.82E+02 4.97E+01 1.26E+01 855.769 4.66E+02 4.60E+02 4.54E+02 1.98E+02 5.83E+01 1.69E+01 4.51E-01 4.83E-01 5.06E-01 1.92E+02 5.68E+01 1.51E+01 863.309 4.66E+02 4.60E+02 4.54E+02 2.09E+02 6.68E+01 2.01E+01 4.49E-01 4.81E-01 5.04E-01 2.02E+02 6.51E+01 1.82E+01 870.848 4.66E+02 4.60E+02 4.53E+02 2.21E+02 7.69E+01 2.41E+01 4.47E-01 4.80E-01 5.02E-01 2.14E+02 7.51E+01 2.21E+01 878.388 4.65E+02 4.60E+02 4.53E+02 2.35E+02 8.91E+01 2.92E+01 4.46E-01 4.79E-01 5.01E-01 2.27E+02 8.71E+01 2.71E+01 885.928 4.65E+02 4.60E+02 4.52E+02 2.51E+02 1.04E+02 3.57E+01 4.44E-01 4.78E-01 4.99E-01 2.43E+02 1.02E+02 3.34E+01 893.468 4.65E+02 4.60E+02 4.52E+02 2.70E+02 1.23E+02 4.43E+01 4.42E-01 4.78E-01 4.97E-01 2.61E+02 1.20E+02 4.17E+01 901.008 4.65E+02 4.59E+02 4.51E+02 2.92E+02 1.47E+02 5.57E+01 4.41E-01 4.77E-01 4.95E-01 2.83E+02 1.43E+02 5.27E+01 908.547 4.64E+02 4.59E+02 4.50E+02 3.21E+02 1.78E+02 7.14E+01 4.39E-01 4.77E-01 4.93E-01 3.10E+02 1.74E+02 6.79E+01 916.087 4.64E+02 4.59E+02 4.50E+02 3.57E+02 2.21E+02 9.37E+01 4.38E-01 4.76E-01 4.91E-01 3.45E+02 2.16E+02 8.93E+01 923.627 4.64E+02 4.59E+02 4.49E+02 4.07E+02 2.84E+02 1.27E+02 4.36E-01 4.76E-01 4.89E-01 3.93E+02 2.77E+02 1.21E+02 931.167 4.64E+02 4.59E+02 4.48E+02 4.80E+02 3.80E+02 1.81E+02 4.35E-01 4.77E-01 4.87E-01 4.63E+02 3.71E+02 1.73E+02 938.706 4.64E+02 4.60E+02 4.46E+02 6.03E+02 5.50E+02 2.77E+02 4.33E-01 4.78E-01 4.83E-01 5.82E+02 5.37E+02 2.66E+02 946.246 4.64E+02 4.61E+02 4.43E+02 8.63E+02 9.23E+02 4.94E+02 4.31E-01 4.82E-01 4.79E-01 8.33E+02 9.00E+02 4.76E+02 953.786 4.63E+02 4.67E+02 4.32E+02 1.84E+03 2.37E+03 1.35E+03 4.27E-01 4.98E-01 4.89E-01 1.78E+03 2.31E+03 1.30E+03 961.326 4.53E+02 4.48E+02 4.88E+02 3.16E+03 5.08E+03 3.08E+03 4.32E-01 4.09E-01 7.24E-01 3.05E+03 4.94E+03 2.97E+03 968.866 4.61E+02 4.53E+02 4.60E+02 6.49E+02 1.38E+03 8.91E+02 4.31E-01 4.52E-01 5.26E-01 6.25E+02 1.34E+03 8.62E+02 976.405 4.61E+02 4.55E+02 4.55E+02 2.65E+02 8.27E+02 5.73E+02 4.29E-01 4.59E-01 5.06E-01 2.55E+02 8.04E+02 5.54E+02 983.945 4.62E+02 4.55E+02 4.53E+02 1.05E+02 6.10E+02 4.52E+02 4.28E-01 4.61E-01 4.99E-01 1.00E+02 5.92E+02 4.38E+02 991.485 4.61E+02 4.55E+02 4.51E+02 1.59E+01 4.94E+02 3.93E+02 4.27E-01 4.62E-01 4.94E-01 1.07E+01 4.79E+02 3.81E+02 999.025 4.61E+02 4.55E+02 4.50E+02 5.75E+01 4.23E+02 3.62E+02 4.26E-01 4.63E-01 4.92E-01 5.45E+01 4.10E+02 3.51E+02 1006.565 4.61E+02 4.56E+02 4.49E+02 1.09E+02 3.76E+02 3.47E+02 4.25E-01 4.63E-01 4.89E-01 1.04E+02 3.64E+02 3.36E+02 1014.104 4.61E+02 4.56E+02 4.49E+02 1.54E+02 3.42E+02 3.42E+02 4.24E-01 4.64E-01 4.87E-01 1.48E+02 3.31E+02 3.32E+02 1021.644 4.61E+02 4.56E+02 4.48E+02 1.96E+02 3.18E+02 3.45E+02 4.23E-01 4.64E-01 4.85E-01 1.88E+02 3.08E+02 3.35E+02 1029.184 4.61E+02 4.56E+02 4.47E+02 2.37E+02 3.01E+02 3.55E+02 4.22E-01 4.65E-01 4.84E-01 2.29E+02 2.91E+02 3.45E+02 1036.724 4.61E+02 4.56E+02 4.46E+02 2.80E+02 2.88E+02 3.71E+02 4.21E-01 4.65E-01 4.82E-01 2.70E+02 2.78E+02 3.61E+02 1044.264 4.60E+02 4.56E+02 4.46E+02 3.27E+02 2.79E+02 3.95E+02 4.20E-01 4.66E-01 4.81E-01 3.15E+02 2.69E+02 3.84E+02 1051.803 4.60E+02 4.56E+02 4.45E+02 3.80E+02 2.73E+02 4.28E+02 4.19E-01 4.67E-01 4.79E-01 3.67E+02 2.63E+02 4.16E+02 1059.343 4.60E+02 4.56E+02 4.44E+02 4.43E+02 2.70E+02 4.71E+02 4.18E-01 4.68E-01 4.77E-01 4.26E+02 2.60E+02 4.58E+02 1066.883 4.60E+02 4.56E+02 4.42E+02 5.18E+02 2.70E+02 5.29E+02 4.17E-01 4.69E-01 4.76E-01 4.99E+02 2.60E+02 5.15E+02 1074.423 4.60E+02 4.56E+02 4.41E+02 6.14E+02 2.74E+02 6.08E+02 4.16E-01 4.71E-01 4.74E-01 5.92E+02 2.63E+02 5.91E+02 1081.963 4.60E+02 4.57E+02 4.39E+02 7.42E+02 2.82E+02 7.18E+02 4.15E-01 4.74E-01 4.73E-01 7.16E+02 2.71E+02 6.98E+02 1089.502 4.60E+02 4.58E+02 4.37E+02 9.25E+02 2.96E+02 8.81E+02 4.14E-01 4.78E-01 4.72E-01 8.92E+02 2.84E+02 8.57E+02 1097.042 4.60E+02 4.59E+02 4.33E+02 1.21E+03 3.23E+02 1.14E+03 4.12E-01 4.85E-01 4.73E-01 1.17E+03 3.09E+02 1.11E+03 1104.582 4.61E+02 4.61E+02 4.26E+02 1.72E+03 3.73E+02 1.62E+03 4.09E-01 4.97E-01 4.83E-01 1.66E+03 3.57E+02 1.57E+03 1112.122 4.62E+02 4.68E+02 4.10E+02 2.93E+03 4.98E+02 2.76E+03 4.02E-01 5.26E-01 5.41E-01 2.83E+03 4.75E+02 2.68E+03 1119.662 4.63E+02 5.09E+02 3.35E+02 9.26E+03 1.16E+03 8.77E+03 3.65E-01 6.69E-01 1.20E+00 8.94E+03 1.10E+03 8.52E+03 1127.201 4.39E+02 4.32E+02 5.46E+02 7.60E+03 6.18E+02 7.27E+03 4.42E-01 2.62E-01 1.20E+00 7.34E+03 5.82E+02 7.06E+03 1134.741 4.52E+02 4.42E+02 4.83E+02 2.77E+03 1.08E+02 2.68E+03 4.26E-01 3.85E-01 6.71E-01 2.67E+03 9.87E+01 2.60E+03 1142.281 4.54E+02 4.45E+02 4.69E+02 1.69E+03 1.36E+01 1.66E+03 4.22E-01 4.12E-01 5.78E-01 1.63E+03 1.30E+01 1.61E+03 1149.821 4.55E+02 4.47E+02 4.63E+02 1.21E+03 5.75E+01 1.22E+03 4.19E-01 4.24E-01 5.44E-01 1.17E+03 5.69E+01 1.18E+03 1157.361 4.56E+02 4.48E+02 4.59E+02 9.43E+02 8.53E+01 9.72E+02 4.18E-01 4.31E-01 5.27E-01 9.12E+02 8.33E+01 9.42E+02 1164.900 4.56E+02 4.49E+02 4.57E+02 7.69E+02 1.04E+02 8.15E+02 4.17E-01 4.35E-01 5.17E-01 7.44E+02 1.01E+02 7.90E+02 1172.440 4.56E+02 4.49E+02 4.55E+02 6.48E+02 1.17E+02 7.07E+02 4.16E-01 4.38E-01 5.10E-01 6.27E+02 1.13E+02 6.85E+02 1179.980 4.56E+02 4.49E+02 4.53E+02 5.57E+02 1.27E+02 6.28E+02 4.15E-01 4.40E-01 5.06E-01 5.40E+02 1.23E+02 6.08E+02 1187.520 4.56E+02 4.50E+02 4.52E+02 4.87E+02 1.36E+02 5.69E+02 4.15E-01 4.41E-01 5.02E-01 4.72E+02 1.31E+02 5.51E+02 1195.060 4.56E+02 4.50E+02 4.51E+02 4.31E+02 1.43E+02 5.24E+02 4.14E-01 4.43E-01 4.99E-01 4.18E+02 1.38E+02 5.07E+02 1202.599 4.56E+02 4.50E+02 4.51E+02 3.84E+02 1.50E+02 4.87E+02 4.14E-01 4.44E-01 4.97E-01 3.73E+02 1.44E+02 4.71E+02 1210.139 4.55E+02 4.50E+02 4.50E+02 3.45E+02 1.56E+02 4.58E+02 4.13E-01 4.45E-01 4.95E-01 3.35E+02 1.50E+02 4.43E+02 1217.679 4.55E+02 4.50E+02 4.49E+02 3.11E+02 1.61E+02 4.35E+02 4.13E-01 4.46E-01 4.94E-01 3.03E+02 1.55E+02 4.20E+02 1225.219 4.55E+02 4.50E+02 4.49E+02 2.82E+02 1.67E+02 4.15E+02 4.12E-01 4.46E-01 4.93E-01 2.74E+02 1.60E+02 4.01E+02 1232.759 4.55E+02 4.50E+02 4.48E+02 2.56E+02 1.73E+02 3.99E+02 4.12E-01 4.47E-01 4.91E-01 2.49E+02 1.66E+02 3.85E+02 1240.298 4.55E+02 4.50E+02 4.47E+02 2.33E+02 1.78E+02 3.86E+02 4.12E-01 4.48E-01 4.91E-01 2.27E+02 1.71E+02 3.73E+02 1247.838 4.55E+02 4.50E+02 4.47E+02 2.12E+02 1.84E+02 3.75E+02 4.11E-01 4.48E-01 4.90E-01 2.06E+02 1.76E+02 3.62E+02 1255.378 4.55E+02 4.50E+02 4.47E+02 1.92E+02 1.89E+02 3.67E+02 4.11E-01 4.49E-01 4.89E-01 1.88E+02 1.82E+02 3.53E+02 1262.918 4.55E+02 4.50E+02 4.46E+02 1.74E+02 1.95E+02 3.60E+02 4.11E-01 4.49E-01 4.88E-01 1.70E+02 1.87E+02 3.47E+02 1270.458 4.55E+02 4.50E+02 4.46E+02 1.57E+02 2.02E+02 3.54E+02 4.11E-01 4.50E-01 4.88E-01 1.54E+02 1.93E+02 3.41E+02 1277.997 4.55E+02 4.50E+02 4.45E+02 1.41E+02 2.08E+02 3.50E+02 4.10E-01 4.50E-01 4.87E-01 1.39E+02 1.99E+02 3.37E+02 1285.537 4.54E+02 4.50E+02 4.45E+02 1.26E+02 2.15E+02 3.47E+02 4.10E-01 4.51E-01 4.87E-01 1.24E+02 2.06E+02 3.34E+02 1293.077 4.54E+02 4.50E+02 4.44E+02 1.12E+02 2.22E+02 3.46E+02 4.10E-01 4.51E-01 4.86E-01 1.10E+02 2.13E+02 3.33E+02 1300.617 4.54E+02 4.50E+02 4.44E+02 9.77E+01 2.30E+02 3.45E+02 4.10E-01 4.52E-01 4.86E-01 9.66E+01 2.20E+02 3.32E+02 1308.156 4.54E+02 4.50E+02 4.43E+02 8.40E+01 2.38E+02 3.46E+02 4.09E-01 4.52E-01 4.86E-01 8.33E+01 2.27E+02 3.32E+02 1315.696 4.54E+02 4.50E+02 4.43E+02 7.07E+01 2.47E+02 3.47E+02 4.09E-01 4.53E-01 4.85E-01 7.02E+01 2.36E+02 3.34E+02 1323.236 4.54E+02 4.50E+02 4.43E+02 5.76E+01 2.56E+02 3.50E+02 4.09E-01 4.53E-01 4.85E-01 5.73E+01 2.45E+02 3.36E+02 1330.776 4.54E+02 4.51E+02 4.42E+02 4.50E+01 2.66E+02 3.54E+02 4.09E-01 4.54E-01 4.85E-01 4.44E+01 2.54E+02 3.39E+02 1338.316 4.54E+02 4.51E+02 4.42E+02 3.33E+01 2.77E+02 3.58E+02 4.09E-01 4.54E-01 4.85E-01 3.18E+01 2.64E+02 3.44E+02 1345.855 4.54E+02 4.51E+02 4.41E+02 2.42E+01 2.88E+02 3.64E+02 4.09E-01 4.55E-01 4.85E-01 2.00E+01 2.75E+02 3.49E+02 1353.395 4.53E+02 4.51E+02 4.41E+02 2.17E+01 3.01E+02 3.71E+02 4.08E-01 4.55E-01 4.84E-01 1.26E+01 2.88E+02 3.56E+02 1360.935 4.53E+02 4.51E+02 4.40E+02 2.86E+01 3.15E+02 3.80E+02 4.08E-01 4.56E-01 4.84E-01 1.80E+01 3.01E+02 3.64E+02 1368.475 4.53E+02 4.51E+02 4.40E+02 4.10E+01 3.30E+02 3.89E+02 4.08E-01 4.56E-01 4.84E-01 3.08E+01 3.15E+02 3.73E+02 1376.015 4.53E+02 4.51E+02 4.39E+02 5.61E+01 3.47E+02 4.01E+02 4.08E-01 4.57E-01 4.84E-01 4.60E+01 3.31E+02 3.83E+02 1383.554 4.53E+02 4.52E+02 4.38E+02 7.30E+01 3.65E+02 4.14E+02 4.08E-01 4.58E-01 4.84E-01 6.25E+01 3.49E+02 3.96E+02 1391.094 4.53E+02 4.52E+02 4.38E+02 9.17E+01 3.86E+02 4.29E+02 4.07E-01 4.59E-01 4.85E-01 8.06E+01 3.68E+02 4.10E+02 1398.634 4.53E+02 4.52E+02 4.37E+02 1.12E+02 4.09E+02 4.46E+02 4.07E-01 4.59E-01 4.85E-01 1.00E+02 3.90E+02 4.26E+02 1406.174 4.53E+02 4.52E+02 4.36E+02 1.35E+02 4.35E+02 4.66E+02 4.07E-01 4.60E-01 4.85E-01 1.22E+02 4.15E+02 4.45E+02 1413.714 4.53E+02 4.53E+02 4.35E+02 1.60E+02 4.64E+02 4.89E+02 4.07E-01 4.61E-01 4.86E-01 1.46E+02 4.43E+02 4.67E+02 1421.253 4.52E+02 4.53E+02 4.35E+02 1.88E+02 4.98E+02 5.16E+02 4.06E-01 4.62E-01 4.86E-01 1.72E+02 4.75E+02 4.93E+02 1428.793 4.52E+02 4.54E+02 4.33E+02 2.19E+02 5.36E+02 5.48E+02 4.06E-01 4.64E-01 4.87E-01 2.02E+02 5.12E+02 5.23E+02 1436.333 4.52E+02 4.55E+02 4.32E+02 2.56E+02 5.82E+02 5.85E+02 4.06E-01 4.65E-01 4.88E-01 2.37E+02 5.55E+02 5.58E+02 1443.873 4.52E+02 4.55E+02 4.31E+02 2.98E+02 6.35E+02 6.29E+02 4.05E-01 4.67E-01 4.90E-01 2.77E+02 6.05E+02 6.00E+02 1451.413 4.52E+02 4.56E+02 4.29E+02 3.49E+02 6.99E+02 6.83E+02 4.05E-01 4.69E-01 4.92E-01 3.25E+02 6.66E+02 6.51E+02 1458.952 4.52E+02 4.58E+02 4.27E+02 4.09E+02 7.76E+02 7.49E+02 4.04E-01 4.71E-01 4.95E-01 3.82E+02 7.40E+02 7.14E+02 1466.492 4.51E+02 4.59E+02 4.25E+02 4.84E+02 8.73E+02 8.32E+02 4.03E-01 4.73E-01 5.00E-01 4.53E+02 8.32E+02 7.93E+02 1474.032 4.51E+02 4.61E+02 4.22E+02 5.79E+02 9.97E+02 9.38E+02 4.02E-01 4.77E-01 5.07E-01 5.43E+02 9.50E+02 8.93E+02 1481.572 4.50E+02 4.64E+02 4.19E+02 7.03E+02 1.16E+03 1.08E+03 4.00E-01 4.81E-01 5.17E-01 6.60E+02 1.11E+03 1.03E+03 1489.112 4.49E+02 4.68E+02 4.14E+02 8.74E+02 1.39E+03 1.27E+03 3.98E-01 4.86E-01 5.35E-01 8.22E+02 1.32E+03 1.21E+03 1496.651 4.47E+02 4.75E+02 4.08E+02 1.12E+03 1.71E+03 1.56E+03 3.94E-01 4.92E-01 5.66E-01 1.06E+03 1.63E+03 1.48E+03 1504.191 4.42E+02 4.85E+02 4.01E+02 1.51E+03 2.22E+03 2.00E+03 3.88E-01 5.01E-01 6.24E-01 1.42E+03 2.12E+03 1.90E+03 1511.731 4.31E+02 5.03E+02 3.95E+02 2.17E+03 3.10E+03 2.75E+03 3.76E-01 5.11E-01 7.45E-01 2.05E+03 2.95E+03 2.62E+03 1519.271 4.01E+02 5.29E+02 4.15E+02 3.32E+03 4.59E+03 4.04E+03 3.57E-01 5.02E-01 9.94E-01 3.14E+03 4.38E+03 3.84E+03 1526.811 3.60E+02 5.15E+02 5.12E+02 4.24E+03 5.70E+03 4.96E+03 3.67E-01 3.97E-01 1.21E+00 4.01E+03 5.43E+03 4.72E+03 1534.350 3.97E+02 4.50E+02 5.41E+02 3.29E+03 4.29E+03 3.70E+03 4.08E-01 3.31E-01 9.87E-01 3.11E+03 4.09E+03 3.52E+03 1541.890 4.24E+02 4.29E+02 5.18E+02 2.29E+03 2.92E+03 2.49E+03 4.19E-01 3.60E-01 7.71E-01 2.17E+03 2.78E+03 2.37E+03 1549.430 4.35E+02 4.27E+02 4.99E+02 1.72E+03 2.13E+03 1.81E+03 4.20E-01 3.84E-01 6.61E-01 1.63E+03 2.03E+03 1.72E+03 1556.970 4.41E+02 4.28E+02 4.88E+02 1.37E+03 1.66E+03 1.40E+03 4.20E-01 4.00E-01 6.03E-01 1.30E+03 1.59E+03 1.33E+03 1564.510 4.43E+02 4.29E+02 4.80E+02 1.15E+03 1.36E+03 1.13E+03 4.19E-01 4.10E-01 5.70E-01 1.09E+03 1.30E+03 1.07E+03 1572.049 4.45E+02 4.31E+02 4.74E+02 9.90E+02 1.15E+03 9.47E+02 4.18E-01 4.17E-01 5.50E-01 9.39E+02 1.09E+03 8.99E+02 1579.589 4.46E+02 4.32E+02 4.70E+02 8.74E+02 9.93E+02 8.12E+02 4.18E-01 4.23E-01 5.36E-01 8.30E+02 9.46E+02 7.71E+02 1587.129 4.47E+02 4.33E+02 4.67E+02 7.85E+02 8.74E+02 7.10E+02 4.17E-01 4.27E-01 5.27E-01 7.46E+02 8.33E+02 6.74E+02 1594.669 4.47E+02 4.34E+02 4.64E+02 7.15E+02 7.81E+02 6.30E+02 4.17E-01 4.30E-01 5.20E-01 6.80E+02 7.44E+02 5.97E+02 1602.208 4.47E+02 4.35E+02 4.62E+02 6.58E+02 7.06E+02 5.65E+02 4.17E-01 4.33E-01 5.15E-01 6.26E+02 6.73E+02 5.36E+02 1609.748 4.48E+02 4.35E+02 4.60E+02 6.11E+02 6.45E+02 5.12E+02 4.17E-01 4.35E-01 5.11E-01 5.82E+02 6.14E+02 4.85E+02 1617.288 4.48E+02 4.36E+02 4.59E+02 5.72E+02 5.93E+02 4.67E+02 4.16E-01 4.37E-01 5.08E-01 5.44E+02 5.65E+02 4.43E+02 1624.828 4.48E+02 4.36E+02 4.58E+02 5.38E+02 5.49E+02 4.30E+02 4.16E-01 4.38E-01 5.06E-01 5.12E+02 5.23E+02 4.07E+02 1632.368 4.48E+02 4.37E+02 4.56E+02 5.09E+02 5.11E+02 3.98E+02 4.16E-01 4.40E-01 5.04E-01 4.85E+02 4.87E+02 3.77E+02 1639.907 4.48E+02 4.37E+02 4.55E+02 4.83E+02 4.79E+02 3.70E+02 4.16E-01 4.41E-01 5.02E-01 4.61E+02 4.56E+02 3.50E+02 1647.447 4.48E+02 4.37E+02 4.55E+02 4.61E+02 4.50E+02 3.45E+02 4.16E-01 4.42E-01 5.01E-01 4.40E+02 4.29E+02 3.27E+02 1654.987 4.48E+02 4.38E+02 4.54E+02 4.41E+02 4.25E+02 3.24E+02 4.16E-01 4.43E-01 4.99E-01 4.21E+02 4.04E+02 3.07E+02 1662.527 4.48E+02 4.38E+02 4.53E+02 4.23E+02 4.02E+02 3.05E+02 4.16E-01 4.44E-01 4.98E-01 4.04E+02 3.83E+02 2.88E+02 1670.067 4.48E+02 4.38E+02 4.53E+02 4.07E+02 3.82E+02 2.88E+02 4.16E-01 4.45E-01 4.98E-01 3.89E+02 3.64E+02 2.72E+02 1677.606 4.48E+02 4.38E+02 4.52E+02 3.93E+02 3.64E+02 2.72E+02 4.16E-01 4.45E-01 4.97E-01 3.75E+02 3.46E+02 2.58E+02 1685.146 4.48E+02 4.38E+02 4.52E+02 3.80E+02 3.47E+02 2.58E+02 4.16E-01 4.46E-01 4.96E-01 3.63E+02 3.31E+02 2.45E+02 1692.686 4.48E+02 4.38E+02 4.51E+02 3.68E+02 3.32E+02 2.46E+02 4.16E-01 4.47E-01 4.96E-01 3.51E+02 3.16E+02 2.33E+02 1700.226 4.48E+02 4.39E+02 4.51E+02 3.57E+02 3.18E+02 2.34E+02 4.16E-01 4.48E-01 4.95E-01 3.41E+02 3.03E+02 2.22E+02 1707.766 4.48E+02 4.39E+02 4.50E+02 3.46E+02 3.06E+02 2.24E+02 4.16E-01 4.48E-01 4.95E-01 3.31E+02 2.91E+02 2.12E+02 1715.305 4.48E+02 4.39E+02 4.50E+02 3.37E+02 2.94E+02 2.14E+02 4.16E-01 4.49E-01 4.95E-01 3.22E+02 2.80E+02 2.03E+02 1722.845 4.48E+02 4.39E+02 4.49E+02 3.28E+02 2.84E+02 2.05E+02 4.16E-01 4.49E-01 4.94E-01 3.14E+02 2.70E+02 1.94E+02 1730.385 4.48E+02 4.39E+02 4.49E+02 3.20E+02 2.74E+02 1.97E+02 4.16E-01 4.50E-01 4.94E-01 3.06E+02 2.61E+02 1.87E+02 1737.925 4.48E+02 4.39E+02 4.49E+02 3.12E+02 2.65E+02 1.90E+02 4.16E-01 4.50E-01 4.94E-01 2.99E+02 2.52E+02 1.79E+02 1745.465 4.48E+02 4.39E+02 4.48E+02 3.05E+02 2.56E+02 1.83E+02 4.16E-01 4.51E-01 4.94E-01 2.92E+02 2.44E+02 1.73E+02 1753.004 4.48E+02 4.39E+02 4.48E+02 2.98E+02 2.48E+02 1.76E+02 4.16E-01 4.51E-01 4.94E-01 2.86E+02 2.36E+02 1.67E+02 1760.544 4.48E+02 4.39E+02 4.48E+02 2.92E+02 2.41E+02 1.70E+02 4.17E-01 4.52E-01 4.94E-01 2.80E+02 2.29E+02 1.61E+02 1768.084 4.48E+02 4.39E+02 4.48E+02 2.86E+02 2.34E+02 1.64E+02 4.17E-01 4.52E-01 4.93E-01 2.74E+02 2.23E+02 1.55E+02 1 PHASE NEUTRAL VOLTAGES V:VMAX 0 XL(OHM) 0.00 0.25 0.50 0.75 1.00 ......................................................................................................................... 3.770 6 3 2 1 . . . . 11.310 6 32 1 . . . . 18.850 632 1 . . . . 26.389 631 . . . . 33.929 631 . . . . 41.469 631 . . . . 49.009 62 . . . . 56.549 62 . . . . 64.088 62 . . . . 71.628 61 . . . . 79.168 61 . . . . 86.708 61 . . . . 94.248 61 . . . . 101.788 61 . . . . 109.327 6 . . . . 116.867 6 . . . . 124.407 6 . . . . 131.947 6 . . . . 139.487 6 . . . . 147.027 6 . . . . 154.566 6 . . . . 162.106 6 . . . . 169.646 6 . . . . 177.186 6 . . . . 184.726 6 . . . . 192.266 6 . . . . 199.805 6 . . . . 207.345 6 . . . . 214.885 6 . . . . 222.425 6 . . . . 229.965 6 . . . . 237.504 6 . . . . 245.044 6 . . . . 252.584 6 . . . . 260.124 6 . . . . 267.664 6 . . . . 275.204 6 . . . . 282.743 6 . . . . 290.283 6 . . . . 297.823 6 . . . . 305.363 6 . . . . 312.903 6 . . . . 320.443 6 . . . . 327.982 6 . . . . 335.522 6 . . . . 343.062 6 . . . . 350.602 6 . . . . 358.142 6 . . . . 365.681 6 . . . . 373.221 6 . . . . 380.761 6 . . . . 388.301 6 . . . . 395.841 6 . . . . 403.381 6 . . . . 410.920 6 . . . . 418.460 6 . . . . 426.000 6 . . . . 433.540 6 . . . . 441.080 6 . . . . 448.620 6 . . . . 456.159 6 . . . . 463.699 6 . . . . 471.239 64 . . . . 478.779 64 . . . . 486.319 64 . . . . 493.859 64 . . . . 501.398 64 . . . . 508.938 64 . . . . 516.478 64 . . . . 524.018 64 . . . . 531.558 64 . . . . 539.097 64 . . . . 546.637 64 . . . . 554.177 64 . . . . 561.717 64 . . . . 569.257 64 . . . . 576.796 64 . . . . 584.336 64 . . . . 591.876 64 . . . . 599.416 64 . . . . 606.956 64 . . . . 614.495 64 . . . . 622.035 64 . . . . 629.575 64 . . . . 637.115 64 . . . . 644.654 64 . . . . 652.194 64 . . . . 659.734 64 . . . . 667.274 64 . . . . 674.814 64 . . . . 682.353 64 . . . . 689.893 64 . . . . 697.433 64 . . . . 704.973 64 . . . . 712.513 64 . . . . 720.052 64 . . . . 727.592 64 . . . . 735.132 64 . . . . 742.672 64 . . . . 750.212 64 . . . . 757.751 641 . . . . 765.291 6 4 . . . . 772.831 6 4 . . . . 780.371 6 4 . . . . 787.911 6 4 . . . . 795.450 6 4 . . . . 802.990 6 4 . . . . 810.530 6 4 . . . . 818.070 6 4 . . . . 825.610 6 4 . . . . 833.149 624 . . . . 840.689 654 . . . . 848.229 654 . . . . 855.769 6541 . . . . 863.309 65 4 . . . . 870.848 65 4 . . . . 878.388 65 4 . . . . 885.928 65 4 . . . . 893.468 .654 . . . . 901.008 .65 4 . . . . 908.547 .65 4 . . . . 916.087 .6 541 . . . . 923.627 . 6 54 . . . . 931.167 . 6 54 . . . . 938.706 . 63 54 . . . . 946.246 . 6 45 . . . . 953.786 . 6 41 52 . . . 961.326 . . 641 . 5 2 . . 968.866 . 4 63 52 . . . . 976.405 . 4 6 52 . . . . 983.945 .4 6 5 . . . . 991.485 4 65 . . . . 999.025 .4 6 . . . . 1006.565 .4 65 . . . . 1014.104 . 4 6 . . . . 1021.644 . 416 . . . . 1029.184 . 463 . . . . 1036.724 . 56 . . . . 1044.264 . 546 . . . . 1051.803 . 5263 . . . . 1059.343 . 5 6 . . . . 1066.883 . 5 46 . . . . 1074.423 . 52 6 . . . . 1081.963 . 5 61 . . . . 1089.502 . 5 64 . . . . 1097.042 . 5 641 . . . . 1104.582 . 5 634 . . . . 1112.122 . 5 . 6341 . . . 1119.662 . 52 . . . 6 3 4 1 1127.201 . 5 . . .6 34 1 . 1134.741 .5 . 641 . . . 1142.281 5 63 . . . . 1149.821 .5 63 . . . . 1157.361 .5 63 . . . . 1164.900 .5 63 . . . . 1172.440 .52 46 . . . . 1179.980 . 5 46 . . . . 1187.520 . 5 46 . . . . 1195.060 . 5 416 . . . . 1202.599 . 5 46 . . . . 1210.139 . 5 4 6 . . . . 1217.679 . 5 463 . . . . 1225.219 . 5 46 . . . . 1232.759 . 54 6 . . . . 1240.298 . 54 6 . . . . 1247.838 . 54 6 . . . . 1255.378 . 5 6 . . . . 1262.918 . 5263 . . . . 1270.458 . 4563 . . . . 1277.997 . 4563 . . . . 1285.537 . 4563 . . . . 1293.077 .4 56 . . . . 1300.617 .4 56 . . . . 1308.156 .4 56 . . . . 1315.696 .4 563 . . . . 1323.236 .4 563 . . . . 1330.776 .4 563 . . . . 1338.316 4 563 . . . . 1345.855 4 56 . . . . 1353.395 4 56 . . . . 1360.935 4 56 . . . . 1368.475 41 56 . . . . 1376.015 .4 56 . . . . 1383.554 .4 6 . . . . 1391.094 .4 63 . . . . 1398.634 .4 56 . . . . 1406.174 . 4 56 . . . . 1413.714 . 4 6 . . . . 1421.253 . 4 63 . . . . 1428.793 . 4 6 . . . . 1436.333 . 4 63 . . . . 1443.873 . 4 6 . . . . 1451.413 . 41 65 . . . . 1458.952 . 4 65 . . . . 1466.492 . 4 65 . . . . 1474.032 . 4 62 . . . . 1481.572 . 4 652 . . . . 1489.112 . 4 652 . . . . 1496.651 . 41 6352 . . . . 1504.191 . 4 1 635 2. . . . 1511.731 . 41 . 6 3 5 2 . . . 1519.271 . . 4 1 6 3 5 2 . . 1526.811 . . 4 1 .6 3 5 2 . . 1534.350 . . 4 1 6 3 5 2 . . . 1541.890 . 4 163 5 2 . . . 1549.430 . 463 5 2 . . . . 1556.970 . 63 52 . . . . 1564.510 . 63 52 . . . . 1572.049 . 6152 . . . . 1579.589 . 6452 . . . . 1587.129 . 645 . . . . 1594.669 . 645 . . . . 1602.208 . 645 . . . . 1609.748 . 635 . . . . 1617.288 . 652 . . . . 1624.828 . 635 . . . . 1632.368 . 652 . . . . 1639.907 . 65 . . . . 1647.447 . 6 5 . . . . 1654.987 . 652 . . . . 1662.527 . 65 . . . . 1670.067 . 65 . . . . 1677.606 . 654 . . . . 1685.146 . 654 . . . . 1692.686 . 654 . . . . 1700.226 . 651 . . . . 1707.766 . 65 . . . . 1715.305 . 65 . . . . 1722.845 . 65 . . . . 1730.385 . 654 . . . . 1737.925 . 654 . . . . 1745.465 . 654 . . . . 1753.004 . 654 . . . . 1760.544 . 654 . . . . 1768.084 . 654 . . . . ......................................................................................................................... 1144 PHASE 1 2255 PHASE 2 3366 PHASE 3 PHASE VOLTAGE, MAXIMUM VALUE: 9261.313 KV 1 XL(OHM) ES 1 ES 2 ES 3 ES 4 ES 5 ES 6 ES 7 ES 8 ES 9 ES10 ES11 ES12 1734.159 4.49E+02 4.43E+02 4.40E+02 1.89E+02 5.55E+01 1.39E+01 4.69E-01 5.00E-01 5.23E-01 1.90E+02 5.51E+01 1.41E+01 1741.699 4.49E+02 4.43E+02 4.40E+02 1.94E+02 5.92E+01 1.52E+01 4.68E-01 5.00E-01 5.22E-01 1.95E+02 5.89E+01 1.54E+01 1749.239 4.49E+02 4.43E+02 4.40E+02 1.99E+02 6.33E+01 1.67E+01 4.67E-01 4.99E-01 5.21E-01 2.00E+02 6.30E+01 1.69E+01 1756.779 4.49E+02 4.43E+02 4.40E+02 2.05E+02 6.78E+01 1.84E+01 4.66E-01 4.99E-01 5.20E-01 2.05E+02 6.75E+01 1.86E+01 1764.318 4.49E+02 4.43E+02 4.40E+02 2.10E+02 7.27E+01 2.03E+01 4.65E-01 4.98E-01 5.19E-01 2.11E+02 7.24E+01 2.05E+01 1771.858 4.49E+02 4.43E+02 4.39E+02 2.17E+02 7.80E+01 2.24E+01 4.64E-01 4.97E-01 5.18E-01 2.17E+02 7.77E+01 2.26E+01 1779.398 4.48E+02 4.43E+02 4.39E+02 2.23E+02 8.38E+01 2.48E+01 4.63E-01 4.97E-01 5.17E-01 2.24E+02 8.36E+01 2.50E+01 1786.938 4.48E+02 4.43E+02 4.39E+02 2.30E+02 9.03E+01 2.75E+01 4.62E-01 4.96E-01 5.17E-01 2.30E+02 9.00E+01 2.76E+01 1794.478 4.48E+02 4.43E+02 4.39E+02 2.37E+02 9.74E+01 3.05E+01 4.61E-01 4.96E-01 5.16E-01 2.38E+02 9.72E+01 3.07E+01 1802.017 4.48E+02 4.43E+02 4.39E+02 2.45E+02 1.05E+02 3.40E+01 4.60E-01 4.95E-01 5.15E-01 2.46E+02 1.05E+02 3.41E+01 1809.557 4.48E+02 4.43E+02 4.39E+02 2.54E+02 1.14E+02 3.79E+01 4.59E-01 4.95E-01 5.14E-01 2.55E+02 1.14E+02 3.80E+01 1817.097 4.48E+02 4.43E+02 4.39E+02 2.64E+02 1.24E+02 4.25E+01 4.59E-01 4.94E-01 5.13E-01 2.64E+02 1.24E+02 4.26E+01 1824.637 4.48E+02 4.43E+02 4.39E+02 2.74E+02 1.35E+02 4.77E+01 4.58E-01 4.94E-01 5.11E-01 2.75E+02 1.35E+02 4.78E+01 1832.177 4.48E+02 4.43E+02 4.39E+02 2.86E+02 1.48E+02 5.38E+01 4.57E-01 4.94E-01 5.10E-01 2.86E+02 1.48E+02 5.38E+01 1839.716 4.48E+02 4.42E+02 4.38E+02 2.99E+02 1.63E+02 6.09E+01 4.56E-01 4.93E-01 5.09E-01 2.99E+02 1.63E+02 6.09E+01 1847.256 4.48E+02 4.42E+02 4.38E+02 3.13E+02 1.80E+02 6.92E+01 4.55E-01 4.93E-01 5.08E-01 3.14E+02 1.80E+02 6.93E+01 1854.796 4.48E+02 4.42E+02 4.38E+02 3.30E+02 1.99E+02 7.92E+01 4.54E-01 4.93E-01 5.07E-01 3.30E+02 1.99E+02 7.92E+01 1862.336 4.48E+02 4.42E+02 4.38E+02 3.49E+02 2.23E+02 9.12E+01 4.53E-01 4.93E-01 5.06E-01 3.49E+02 2.23E+02 9.12E+01 1869.875 4.48E+02 4.42E+02 4.38E+02 3.71E+02 2.51E+02 1.06E+02 4.53E-01 4.93E-01 5.04E-01 3.71E+02 2.51E+02 1.06E+02 1877.415 4.48E+02 4.42E+02 4.38E+02 3.97E+02 2.85E+02 1.24E+02 4.52E-01 4.93E-01 5.03E-01 3.98E+02 2.85E+02 1.24E+02 1884.955 4.48E+02 4.42E+02 4.37E+02 4.30E+02 3.28E+02 1.47E+02 4.51E-01 4.93E-01 5.01E-01 4.30E+02 3.28E+02 1.47E+02 1892.495 4.48E+02 4.42E+02 4.37E+02 4.70E+02 3.82E+02 1.77E+02 4.50E-01 4.93E-01 5.00E-01 4.70E+02 3.82E+02 1.77E+02 1900.035 4.48E+02 4.42E+02 4.37E+02 5.21E+02 4.54E+02 2.17E+02 4.49E-01 4.94E-01 4.98E-01 5.21E+02 4.54E+02 2.17E+02 1907.574 4.48E+02 4.42E+02 4.36E+02 5.91E+02 5.53E+02 2.73E+02 4.48E-01 4.95E-01 4.95E-01 5.91E+02 5.54E+02 2.73E+02 1915.114 4.48E+02 4.43E+02 4.36E+02 6.92E+02 6.99E+02 3.56E+02 4.47E-01 4.97E-01 4.92E-01 6.92E+02 7.00E+02 3.56E+02 1922.654 4.48E+02 4.43E+02 4.35E+02 8.52E+02 9.33E+02 4.91E+02 4.46E-01 4.99E-01 4.87E-01 8.51E+02 9.34E+02 4.90E+02 1930.194 4.48E+02 4.43E+02 4.34E+02 1.15E+03 1.37E+03 7.44E+02 4.44E-01 5.05E-01 4.82E-01 1.14E+03 1.37E+03 7.43E+02 1937.734 4.48E+02 4.44E+02 4.30E+02 1.88E+03 2.47E+03 1.38E+03 4.41E-01 5.20E-01 4.76E-01 1.87E+03 2.47E+03 1.38E+03 1945.273 4.49E+02 4.54E+02 4.06E+02 7.07E+03 1.03E+04 5.98E+03 4.16E-01 6.25E-01 7.41E-01 7.05E+03 1.03E+04 5.97E+03 1952.813 4.45E+02 4.37E+02 4.53E+02 3.07E+03 5.02E+03 3.01E+03 4.57E-01 4.15E-01 7.03E-01 3.06E+03 5.02E+03 3.00E+03 1960.353 4.46E+02 4.40E+02 4.44E+02 1.12E+03 2.09E+03 1.29E+03 4.50E-01 4.56E-01 5.67E-01 1.12E+03 2.09E+03 1.29E+03 1967.893 4.46E+02 4.40E+02 4.42E+02 6.23E+02 1.34E+03 8.61E+02 4.47E-01 4.66E-01 5.39E-01 6.21E+02 1.34E+03 8.60E+02 1975.433 4.47E+02 4.41E+02 4.40E+02 3.91E+02 1.00E+03 6.66E+02 4.46E-01 4.71E-01 5.28E-01 3.90E+02 1.00E+03 6.65E+02 1982.972 4.47E+02 4.41E+02 4.40E+02 2.56E+02 8.09E+02 5.56E+02 4.45E-01 4.73E-01 5.21E-01 2.55E+02 8.10E+02 5.55E+02 1990.512 4.47E+02 4.41E+02 4.39E+02 1.67E+02 6.84E+02 4.86E+02 4.44E-01 4.75E-01 5.17E-01 1.66E+02 6.84E+02 4.86E+02 1998.052 4.47E+02 4.41E+02 4.39E+02 1.02E+02 5.96E+02 4.39E+02 4.43E-01 4.76E-01 5.14E-01 1.01E+02 5.96E+02 4.39E+02 2005.592 4.47E+02 4.41E+02 4.39E+02 5.17E+01 5.32E+02 4.06E+02 4.43E-01 4.76E-01 5.11E-01 5.11E+01 5.32E+02 4.06E+02 2013.132 4.46E+02 4.41E+02 4.38E+02 1.15E+01 4.82E+02 3.82E+02 4.42E-01 4.77E-01 5.09E-01 1.14E+01 4.83E+02 3.82E+02 2020.671 4.46E+02 4.41E+02 4.38E+02 2.26E+01 4.44E+02 3.64E+02 4.41E-01 4.77E-01 5.07E-01 2.33E+01 4.44E+02 3.64E+02 2028.211 4.46E+02 4.41E+02 4.38E+02 5.18E+01 4.12E+02 3.52E+02 4.41E-01 4.78E-01 5.06E-01 5.24E+01 4.13E+02 3.52E+02 2035.751 4.46E+02 4.41E+02 4.38E+02 7.78E+01 3.87E+02 3.43E+02 4.40E-01 4.78E-01 5.04E-01 7.83E+01 3.87E+02 3.42E+02 2043.291 4.46E+02 4.41E+02 4.38E+02 1.01E+02 3.66E+02 3.37E+02 4.39E-01 4.78E-01 5.03E-01 1.02E+02 3.66E+02 3.36E+02 2050.831 4.46E+02 4.41E+02 4.37E+02 1.23E+02 3.48E+02 3.33E+02 4.39E-01 4.78E-01 5.02E-01 1.24E+02 3.48E+02 3.33E+02 2058.370 4.46E+02 4.41E+02 4.37E+02 1.44E+02 3.33E+02 3.31E+02 4.38E-01 4.78E-01 5.01E-01 1.45E+02 3.33E+02 3.31E+02 2065.910 4.46E+02 4.41E+02 4.37E+02 1.64E+02 3.20E+02 3.32E+02 4.38E-01 4.79E-01 5.00E-01 1.65E+02 3.20E+02 3.32E+02 2073.450 4.46E+02 4.41E+02 4.37E+02 1.84E+02 3.09E+02 3.34E+02 4.37E-01 4.79E-01 4.99E-01 1.84E+02 3.09E+02 3.34E+02 2080.990 4.46E+02 4.41E+02 4.37E+02 2.04E+02 2.99E+02 3.37E+02 4.36E-01 4.79E-01 4.98E-01 2.04E+02 2.99E+02 3.37E+02 2088.530 4.46E+02 4.41E+02 4.37E+02 2.23E+02 2.91E+02 3.42E+02 4.36E-01 4.79E-01 4.97E-01 2.23E+02 2.91E+02 3.42E+02 2096.069 4.46E+02 4.41E+02 4.36E+02 2.43E+02 2.84E+02 3.49E+02 4.35E-01 4.79E-01 4.96E-01 2.43E+02 2.84E+02 3.49E+02 2103.609 4.46E+02 4.41E+02 4.36E+02 2.64E+02 2.78E+02 3.57E+02 4.35E-01 4.80E-01 4.95E-01 2.64E+02 2.78E+02 3.58E+02 2111.149 4.46E+02 4.41E+02 4.36E+02 2.85E+02 2.72E+02 3.67E+02 4.34E-01 4.80E-01 4.94E-01 2.85E+02 2.72E+02 3.68E+02 2118.689 4.46E+02 4.41E+02 4.36E+02 3.07E+02 2.68E+02 3.79E+02 4.34E-01 4.80E-01 4.93E-01 3.07E+02 2.68E+02 3.79E+02 2126.229 4.46E+02 4.41E+02 4.36E+02 3.31E+02 2.64E+02 3.93E+02 4.33E-01 4.81E-01 4.92E-01 3.30E+02 2.64E+02 3.93E+02 2133.768 4.46E+02 4.41E+02 4.35E+02 3.56E+02 2.62E+02 4.09E+02 4.33E-01 4.81E-01 4.91E-01 3.55E+02 2.61E+02 4.09E+02 2141.308 4.46E+02 4.41E+02 4.35E+02 3.83E+02 2.59E+02 4.27E+02 4.32E-01 4.82E-01 4.90E-01 3.82E+02 2.59E+02 4.27E+02 2148.848 4.46E+02 4.41E+02 4.35E+02 4.12E+02 2.58E+02 4.48E+02 4.32E-01 4.82E-01 4.89E-01 4.12E+02 2.57E+02 4.48E+02 2156.388 4.46E+02 4.41E+02 4.35E+02 4.44E+02 2.57E+02 4.71E+02 4.31E-01 4.83E-01 4.88E-01 4.44E+02 2.57E+02 4.72E+02 2163.927 4.46E+02 4.41E+02 4.35E+02 4.80E+02 2.57E+02 4.99E+02 4.30E-01 4.84E-01 4.87E-01 4.79E+02 2.56E+02 4.99E+02 2171.467 4.46E+02 4.41E+02 4.34E+02 5.20E+02 2.57E+02 5.31E+02 4.30E-01 4.84E-01 4.85E-01 5.19E+02 2.57E+02 5.31E+02 2179.007 4.46E+02 4.41E+02 4.34E+02 5.65E+02 2.59E+02 5.68E+02 4.29E-01 4.85E-01 4.84E-01 5.64E+02 2.58E+02 5.69E+02 2186.547 4.46E+02 4.41E+02 4.34E+02 6.16E+02 2.61E+02 6.12E+02 4.29E-01 4.87E-01 4.83E-01 6.15E+02 2.60E+02 6.12E+02 2194.087 4.46E+02 4.41E+02 4.33E+02 6.76E+02 2.64E+02 6.64E+02 4.28E-01 4.88E-01 4.82E-01 6.75E+02 2.63E+02 6.64E+02 2201.626 4.46E+02 4.41E+02 4.33E+02 7.46E+02 2.69E+02 7.26E+02 4.27E-01 4.90E-01 4.80E-01 7.45E+02 2.68E+02 7.26E+02 2209.166 4.46E+02 4.41E+02 4.32E+02 8.30E+02 2.75E+02 8.01E+02 4.26E-01 4.92E-01 4.79E-01 8.29E+02 2.74E+02 8.02E+02 2216.706 4.46E+02 4.41E+02 4.31E+02 9.33E+02 2.83E+02 8.94E+02 4.26E-01 4.94E-01 4.78E-01 9.31E+02 2.82E+02 8.95E+02 2224.246 4.46E+02 4.42E+02 4.31E+02 1.06E+03 2.94E+02 1.01E+03 4.24E-01 4.98E-01 4.77E-01 1.06E+03 2.93E+02 1.01E+03 2231.786 4.46E+02 4.42E+02 4.29E+02 1.23E+03 3.09E+02 1.17E+03 4.23E-01 5.02E-01 4.77E-01 1.22E+03 3.07E+02 1.17E+03 2239.325 4.46E+02 4.42E+02 4.28E+02 1.45E+03 3.30E+02 1.38E+03 4.22E-01 5.08E-01 4.78E-01 1.45E+03 3.28E+02 1.38E+03 2246.865 4.46E+02 4.43E+02 4.26E+02 1.77E+03 3.60E+02 1.68E+03 4.20E-01 5.17E-01 4.83E-01 1.76E+03 3.58E+02 1.68E+03 2254.405 4.47E+02 4.44E+02 4.23E+02 2.25E+03 4.07E+02 2.14E+03 4.17E-01 5.30E-01 4.97E-01 2.25E+03 4.04E+02 2.14E+03 2261.945 4.47E+02 4.46E+02 4.18E+02 3.10E+03 4.91E+02 2.94E+03 4.12E-01 5.53E-01 5.37E-01 3.09E+03 4.86E+02 2.95E+03 2269.485 4.48E+02 4.49E+02 4.06E+02 4.93E+03 6.73E+02 4.70E+03 4.01E-01 6.03E-01 6.79E-01 4.92E+03 6.65E+02 4.70E+03 2277.024 4.53E+02 4.66E+02 3.62E+02 1.20E+04 1.37E+03 1.14E+04 3.64E-01 7.96E-01 1.46E+00 1.19E+04 1.36E+03 1.14E+04 2284.564 4.18E+02 4.06E+02 6.12E+02 2.81E+04 2.63E+03 2.70E+04 5.97E-01 3.34E-01 3.78E+00 2.81E+04 2.59E+03 2.70E+04 2292.104 4.39E+02 4.28E+02 4.78E+02 6.53E+03 4.74E+02 6.29E+03 4.66E-01 2.89E-01 1.09E+00 6.51E+03 4.64E+02 6.30E+03 2299.644 4.42E+02 4.32E+02 4.60E+02 3.69E+03 1.91E+02 3.58E+03 4.49E-01 3.66E-01 7.81E-01 3.68E+03 1.86E+02 3.58E+03 2307.184 4.43E+02 4.34E+02 4.53E+02 2.57E+03 8.05E+01 2.51E+03 4.42E-01 3.96E-01 6.73E-01 2.57E+03 7.63E+01 2.52E+03 2314.723 4.43E+02 4.35E+02 4.49E+02 1.98E+03 2.15E+01 1.94E+03 4.38E-01 4.13E-01 6.21E-01 1.97E+03 1.80E+01 1.95E+03 2322.263 4.43E+02 4.36E+02 4.47E+02 1.60E+03 1.60E+01 1.59E+03 4.36E-01 4.23E-01 5.91E-01 1.60E+03 1.84E+01 1.59E+03 2329.803 4.43E+02 4.36E+02 4.45E+02 1.35E+03 4.10E+01 1.35E+03 4.34E-01 4.30E-01 5.72E-01 1.35E+03 4.32E+01 1.35E+03 2337.343 4.44E+02 4.37E+02 4.44E+02 1.16E+03 5.93E+01 1.18E+03 4.33E-01 4.35E-01 5.59E-01 1.16E+03 6.12E+01 1.18E+03 2344.883 4.44E+02 4.37E+02 4.43E+02 1.02E+03 7.32E+01 1.04E+03 4.32E-01 4.38E-01 5.49E-01 1.02E+03 7.50E+01 1.05E+03 2352.422 4.44E+02 4.37E+02 4.42E+02 9.11E+02 8.43E+01 9.41E+02 4.31E-01 4.41E-01 5.42E-01 9.08E+02 8.58E+01 9.43E+02 2359.962 4.44E+02 4.37E+02 4.42E+02 8.21E+02 9.32E+01 8.59E+02 4.30E-01 4.44E-01 5.36E-01 8.19E+02 9.47E+01 8.60E+02 2367.502 4.44E+02 4.37E+02 4.41E+02 7.46E+02 1.01E+02 7.91E+02 4.30E-01 4.46E-01 5.32E-01 7.44E+02 1.02E+02 7.92E+02 2375.042 4.44E+02 4.38E+02 4.41E+02 6.84E+02 1.07E+02 7.35E+02 4.29E-01 4.47E-01 5.28E-01 6.82E+02 1.08E+02 7.36E+02 2382.582 4.44E+02 4.38E+02 4.40E+02 6.30E+02 1.13E+02 6.87E+02 4.29E-01 4.49E-01 5.25E-01 6.29E+02 1.14E+02 6.88E+02 2390.121 4.44E+02 4.38E+02 4.40E+02 5.84E+02 1.18E+02 6.46E+02 4.28E-01 4.50E-01 5.22E-01 5.83E+02 1.19E+02 6.47E+02 2397.661 4.44E+02 4.38E+02 4.40E+02 5.44E+02 1.22E+02 6.11E+02 4.28E-01 4.51E-01 5.20E-01 5.42E+02 1.23E+02 6.12E+02 2405.201 4.44E+02 4.38E+02 4.39E+02 5.08E+02 1.26E+02 5.81E+02 4.27E-01 4.52E-01 5.18E-01 5.07E+02 1.27E+02 5.81E+02 2412.741 4.44E+02 4.38E+02 4.39E+02 4.77E+02 1.29E+02 5.54E+02 4.27E-01 4.53E-01 5.16E-01 4.75E+02 1.30E+02 5.54E+02 2420.281 4.44E+02 4.38E+02 4.39E+02 4.48E+02 1.33E+02 5.30E+02 4.26E-01 4.53E-01 5.14E-01 4.47E+02 1.34E+02 5.31E+02 2427.820 4.44E+02 4.38E+02 4.39E+02 4.22E+02 1.36E+02 5.09E+02 4.26E-01 4.54E-01 5.13E-01 4.21E+02 1.37E+02 5.10E+02 2435.360 4.44E+02 4.38E+02 4.39E+02 3.99E+02 1.39E+02 4.90E+02 4.26E-01 4.55E-01 5.12E-01 3.98E+02 1.40E+02 4.91E+02 2442.900 4.44E+02 4.38E+02 4.38E+02 3.78E+02 1.42E+02 4.73E+02 4.25E-01 4.55E-01 5.11E-01 3.77E+02 1.43E+02 4.74E+02 2450.440 4.44E+02 4.38E+02 4.38E+02 3.58E+02 1.45E+02 4.58E+02 4.25E-01 4.56E-01 5.10E-01 3.57E+02 1.45E+02 4.59E+02 2457.979 4.44E+02 4.38E+02 4.38E+02 3.40E+02 1.47E+02 4.45E+02 4.25E-01 4.56E-01 5.09E-01 3.39E+02 1.48E+02 4.45E+02 2465.519 4.44E+02 4.38E+02 4.38E+02 3.23E+02 1.50E+02 4.32E+02 4.25E-01 4.56E-01 5.08E-01 3.23E+02 1.50E+02 4.33E+02 2473.059 4.44E+02 4.38E+02 4.38E+02 3.08E+02 1.52E+02 4.21E+02 4.24E-01 4.57E-01 5.07E-01 3.07E+02 1.53E+02 4.22E+02 2480.599 4.44E+02 4.38E+02 4.38E+02 2.93E+02 1.55E+02 4.11E+02 4.24E-01 4.57E-01 5.06E-01 2.93E+02 1.55E+02 4.12E+02 2488.139 4.43E+02 4.38E+02 4.37E+02 2.80E+02 1.57E+02 4.02E+02 4.24E-01 4.57E-01 5.05E-01 2.79E+02 1.58E+02 4.02E+02 2495.678 4.43E+02 4.38E+02 4.37E+02 2.67E+02 1.59E+02 3.94E+02 4.24E-01 4.58E-01 5.05E-01 2.66E+02 1.60E+02 3.94E+02 2503.218 4.43E+02 4.38E+02 4.37E+02 2.55E+02 1.62E+02 3.86E+02 4.23E-01 4.58E-01 5.04E-01 2.54E+02 1.62E+02 3.86E+02 2510.758 4.43E+02 4.38E+02 4.37E+02 2.43E+02 1.64E+02 3.79E+02 4.23E-01 4.58E-01 5.04E-01 2.43E+02 1.65E+02 3.79E+02 2518.298 4.43E+02 4.38E+02 4.37E+02 2.33E+02 1.67E+02 3.73E+02 4.23E-01 4.59E-01 5.03E-01 2.32E+02 1.67E+02 3.73E+02 2525.838 4.43E+02 4.38E+02 4.37E+02 2.22E+02 1.69E+02 3.67E+02 4.23E-01 4.59E-01 5.02E-01 2.22E+02 1.70E+02 3.67E+02 2533.377 4.43E+02 4.38E+02 4.37E+02 2.12E+02 1.72E+02 3.62E+02 4.23E-01 4.59E-01 5.02E-01 2.12E+02 1.72E+02 3.62E+02 2540.917 4.43E+02 4.38E+02 4.37E+02 2.03E+02 1.74E+02 3.57E+02 4.22E-01 4.59E-01 5.01E-01 2.02E+02 1.74E+02 3.57E+02 2548.457 4.43E+02 4.38E+02 4.37E+02 1.94E+02 1.76E+02 3.53E+02 4.22E-01 4.60E-01 5.01E-01 1.93E+02 1.77E+02 3.53E+02 2555.997 4.43E+02 4.38E+02 4.37E+02 1.85E+02 1.79E+02 3.49E+02 4.22E-01 4.60E-01 5.01E-01 1.85E+02 1.79E+02 3.49E+02 2563.537 4.43E+02 4.38E+02 4.36E+02 1.77E+02 1.82E+02 3.45E+02 4.22E-01 4.60E-01 5.00E-01 1.76E+02 1.82E+02 3.45E+02 2571.076 4.43E+02 4.38E+02 4.36E+02 1.69E+02 1.84E+02 3.42E+02 4.22E-01 4.60E-01 5.00E-01 1.68E+02 1.85E+02 3.42E+02 2578.616 4.43E+02 4.38E+02 4.36E+02 1.61E+02 1.87E+02 3.39E+02 4.21E-01 4.61E-01 4.99E-01 1.60E+02 1.87E+02 3.39E+02 2586.156 4.43E+02 4.38E+02 4.36E+02 1.53E+02 1.90E+02 3.37E+02 4.21E-01 4.61E-01 4.99E-01 1.53E+02 1.90E+02 3.37E+02 2593.696 4.43E+02 4.38E+02 4.36E+02 1.46E+02 1.92E+02 3.34E+02 4.21E-01 4.61E-01 4.99E-01 1.45E+02 1.93E+02 3.35E+02 2601.236 4.43E+02 4.38E+02 4.36E+02 1.39E+02 1.95E+02 3.33E+02 4.21E-01 4.61E-01 4.98E-01 1.38E+02 1.95E+02 3.33E+02 2608.775 4.43E+02 4.38E+02 4.36E+02 1.31E+02 1.98E+02 3.31E+02 4.21E-01 4.61E-01 4.98E-01 1.31E+02 1.98E+02 3.31E+02 2616.315 4.43E+02 4.38E+02 4.36E+02 1.25E+02 2.01E+02 3.30E+02 4.21E-01 4.62E-01 4.98E-01 1.24E+02 2.01E+02 3.30E+02 2623.855 4.43E+02 4.38E+02 4.36E+02 1.18E+02 2.04E+02 3.28E+02 4.20E-01 4.62E-01 4.97E-01 1.18E+02 2.04E+02 3.29E+02 2631.395 4.43E+02 4.38E+02 4.36E+02 1.11E+02 2.07E+02 3.28E+02 4.20E-01 4.62E-01 4.97E-01 1.11E+02 2.08E+02 3.28E+02 2638.935 4.43E+02 4.38E+02 4.36E+02 1.05E+02 2.11E+02 3.27E+02 4.20E-01 4.62E-01 4.97E-01 1.04E+02 2.11E+02 3.27E+02 2646.474 4.43E+02 4.38E+02 4.36E+02 9.81E+01 2.14E+02 3.27E+02 4.20E-01 4.63E-01 4.97E-01 9.80E+01 2.14E+02 3.27E+02 2654.014 4.43E+02 4.38E+02 4.35E+02 9.18E+01 2.17E+02 3.26E+02 4.20E-01 4.63E-01 4.96E-01 9.16E+01 2.18E+02 3.27E+02 2661.554 4.43E+02 4.38E+02 4.35E+02 8.55E+01 2.21E+02 3.27E+02 4.20E-01 4.63E-01 4.96E-01 8.53E+01 2.21E+02 3.27E+02 2669.094 4.43E+02 4.38E+02 4.35E+02 7.92E+01 2.25E+02 3.27E+02 4.20E-01 4.63E-01 4.96E-01 7.91E+01 2.25E+02 3.27E+02 2676.634 4.43E+02 4.38E+02 4.35E+02 7.30E+01 2.28E+02 3.27E+02 4.19E-01 4.63E-01 4.96E-01 7.29E+01 2.28E+02 3.28E+02 2684.173 4.43E+02 4.38E+02 4.35E+02 6.68E+01 2.32E+02 3.28E+02 4.19E-01 4.64E-01 4.95E-01 6.67E+01 2.32E+02 3.28E+02 2691.713 4.43E+02 4.37E+02 4.35E+02 6.06E+01 2.36E+02 3.29E+02 4.19E-01 4.64E-01 4.95E-01 6.06E+01 2.36E+02 3.29E+02 2699.253 4.43E+02 4.37E+02 4.35E+02 5.44E+01 2.40E+02 3.30E+02 4.19E-01 4.64E-01 4.95E-01 5.44E+01 2.41E+02 3.31E+02 2706.793 4.43E+02 4.37E+02 4.35E+02 4.83E+01 2.45E+02 3.32E+02 4.19E-01 4.64E-01 4.95E-01 4.83E+01 2.45E+02 3.32E+02 2714.333 4.43E+02 4.37E+02 4.35E+02 4.21E+01 2.49E+02 3.34E+02 4.19E-01 4.65E-01 4.94E-01 4.21E+01 2.49E+02 3.34E+02 2721.872 4.43E+02 4.37E+02 4.35E+02 3.58E+01 2.54E+02 3.35E+02 4.19E-01 4.65E-01 4.94E-01 3.59E+01 2.54E+02 3.35E+02 2729.412 4.43E+02 4.37E+02 4.35E+02 2.96E+01 2.59E+02 3.38E+02 4.18E-01 4.65E-01 4.94E-01 2.97E+01 2.59E+02 3.38E+02 2736.952 4.43E+02 4.37E+02 4.35E+02 2.33E+01 2.64E+02 3.40E+02 4.18E-01 4.65E-01 4.94E-01 2.34E+01 2.64E+02 3.40E+02 2744.492 4.43E+02 4.37E+02 4.35E+02 1.69E+01 2.69E+02 3.43E+02 4.18E-01 4.66E-01 4.94E-01 1.71E+01 2.69E+02 3.43E+02 2752.031 4.43E+02 4.37E+02 4.34E+02 1.06E+01 2.74E+02 3.45E+02 4.18E-01 4.66E-01 4.93E-01 1.08E+01 2.74E+02 3.45E+02 2759.571 4.43E+02 4.37E+02 4.34E+02 4.61E+00 2.80E+02 3.49E+02 4.18E-01 4.66E-01 4.93E-01 4.96E+00 2.80E+02 3.49E+02 2767.111 4.43E+02 4.37E+02 4.34E+02 4.16E+00 2.86E+02 3.52E+02 4.18E-01 4.66E-01 4.93E-01 4.27E+00 2.86E+02 3.52E+02 2774.651 4.43E+02 4.37E+02 4.34E+02 1.02E+01 2.92E+02 3.56E+02 4.18E-01 4.67E-01 4.93E-01 1.01E+01 2.92E+02 3.56E+02 2782.191 4.43E+02 4.37E+02 4.34E+02 1.70E+01 2.99E+02 3.60E+02 4.17E-01 4.67E-01 4.93E-01 1.68E+01 2.98E+02 3.60E+02 2789.730 4.43E+02 4.37E+02 4.34E+02 2.41E+01 3.05E+02 3.64E+02 4.17E-01 4.67E-01 4.93E-01 2.38E+01 3.05E+02 3.64E+02 2797.270 4.43E+02 4.37E+02 4.34E+02 3.13E+01 3.12E+02 3.68E+02 4.17E-01 4.68E-01 4.92E-01 3.10E+01 3.12E+02 3.68E+02 2804.810 4.42E+02 4.37E+02 4.34E+02 3.87E+01 3.20E+02 3.73E+02 4.17E-01 4.68E-01 4.92E-01 3.84E+01 3.19E+02 3.73E+02 2812.350 4.42E+02 4.37E+02 4.34E+02 4.64E+01 3.27E+02 3.79E+02 4.17E-01 4.68E-01 4.92E-01 4.60E+01 3.27E+02 3.79E+02 2819.890 4.42E+02 4.37E+02 4.34E+02 5.42E+01 3.35E+02 3.84E+02 4.17E-01 4.69E-01 4.92E-01 5.39E+01 3.35E+02 3.84E+02 2827.429 4.42E+02 4.37E+02 4.34E+02 6.24E+01 3.44E+02 3.90E+02 4.17E-01 4.69E-01 4.92E-01 6.20E+01 3.44E+02 3.90E+02 2834.969 4.42E+02 4.37E+02 4.33E+02 7.08E+01 3.53E+02 3.97E+02 4.16E-01 4.69E-01 4.92E-01 7.04E+01 3.53E+02 3.97E+02 2842.509 4.42E+02 4.37E+02 4.33E+02 7.95E+01 3.62E+02 4.04E+02 4.16E-01 4.70E-01 4.92E-01 7.90E+01 3.62E+02 4.04E+02 2850.049 4.42E+02 4.37E+02 4.33E+02 8.86E+01 3.72E+02 4.11E+02 4.16E-01 4.70E-01 4.91E-01 8.81E+01 3.72E+02 4.11E+02 2857.589 4.42E+02 4.37E+02 4.33E+02 9.80E+01 3.83E+02 4.19E+02 4.16E-01 4.71E-01 4.91E-01 9.75E+01 3.82E+02 4.19E+02 2865.128 4.42E+02 4.37E+02 4.33E+02 1.08E+02 3.94E+02 4.28E+02 4.16E-01 4.71E-01 4.91E-01 1.07E+02 3.93E+02 4.28E+02 2872.668 4.42E+02 4.37E+02 4.33E+02 1.18E+02 4.05E+02 4.37E+02 4.16E-01 4.72E-01 4.91E-01 1.18E+02 4.05E+02 4.37E+02 2880.208 4.42E+02 4.37E+02 4.33E+02 1.29E+02 4.18E+02 4.47E+02 4.15E-01 4.72E-01 4.91E-01 1.28E+02 4.18E+02 4.46E+02 2887.748 4.42E+02 4.37E+02 4.33E+02 1.40E+02 4.31E+02 4.57E+02 4.15E-01 4.73E-01 4.91E-01 1.40E+02 4.31E+02 4.57E+02 2895.288 4.42E+02 4.37E+02 4.32E+02 1.52E+02 4.45E+02 4.69E+02 4.15E-01 4.73E-01 4.91E-01 1.52E+02 4.45E+02 4.68E+02 2902.827 4.42E+02 4.37E+02 4.32E+02 1.65E+02 4.60E+02 4.81E+02 4.15E-01 4.74E-01 4.91E-01 1.64E+02 4.60E+02 4.80E+02 2910.367 4.42E+02 4.37E+02 4.32E+02 1.78E+02 4.77E+02 4.94E+02 4.15E-01 4.74E-01 4.91E-01 1.77E+02 4.76E+02 4.93E+02 2917.907 4.42E+02 4.37E+02 4.32E+02 1.92E+02 4.94E+02 5.08E+02 4.14E-01 4.75E-01 4.91E-01 1.92E+02 4.93E+02 5.08E+02 2925.447 4.42E+02 4.37E+02 4.32E+02 2.08E+02 5.12E+02 5.23E+02 4.14E-01 4.76E-01 4.91E-01 2.07E+02 5.12E+02 5.23E+02 2932.987 4.42E+02 4.38E+02 4.32E+02 2.24E+02 5.32E+02 5.40E+02 4.14E-01 4.76E-01 4.91E-01 2.23E+02 5.32E+02 5.39E+02 2940.526 4.42E+02 4.38E+02 4.32E+02 2.41E+02 5.54E+02 5.58E+02 4.13E-01 4.77E-01 4.91E-01 2.40E+02 5.53E+02 5.57E+02 2948.066 4.42E+02 4.38E+02 4.31E+02 2.60E+02 5.78E+02 5.78E+02 4.13E-01 4.78E-01 4.91E-01 2.59E+02 5.77E+02 5.77E+02 2955.606 4.42E+02 4.38E+02 4.31E+02 2.80E+02 6.03E+02 5.99E+02 4.13E-01 4.79E-01 4.91E-01 2.79E+02 6.02E+02 5.99E+02 2963.146 4.42E+02 4.38E+02 4.31E+02 3.02E+02 6.31E+02 6.23E+02 4.12E-01 4.80E-01 4.91E-01 3.00E+02 6.30E+02 6.22E+02 2970.686 4.42E+02 4.38E+02 4.31E+02 3.26E+02 6.62E+02 6.49E+02 4.12E-01 4.81E-01 4.91E-01 3.24E+02 6.61E+02 6.48E+02 2978.225 4.42E+02 4.38E+02 4.30E+02 3.52E+02 6.95E+02 6.77E+02 4.12E-01 4.82E-01 4.91E-01 3.50E+02 6.94E+02 6.77E+02 2985.765 4.42E+02 4.38E+02 4.30E+02 3.81E+02 7.33E+02 7.09E+02 4.11E-01 4.84E-01 4.92E-01 3.79E+02 7.32E+02 7.08E+02 2993.305 4.42E+02 4.38E+02 4.30E+02 4.12E+02 7.74E+02 7.45E+02 4.11E-01 4.85E-01 4.92E-01 4.11E+02 7.73E+02 7.44E+02 3000.845 4.42E+02 4.38E+02 4.29E+02 4.48E+02 8.21E+02 7.84E+02 4.10E-01 4.87E-01 4.93E-01 4.46E+02 8.19E+02 7.83E+02 3008.385 4.42E+02 4.38E+02 4.29E+02 4.88E+02 8.73E+02 8.29E+02 4.09E-01 4.89E-01 4.94E-01 4.86E+02 8.72E+02 8.28E+02 3015.924 4.42E+02 4.38E+02 4.29E+02 5.33E+02 9.32E+02 8.81E+02 4.09E-01 4.91E-01 4.95E-01 5.30E+02 9.31E+02 8.79E+02 3023.464 4.42E+02 4.38E+02 4.28E+02 5.84E+02 1.00E+03 9.39E+02 4.08E-01 4.93E-01 4.97E-01 5.82E+02 9.99E+02 9.38E+02 3031.004 4.42E+02 4.39E+02 4.27E+02 6.43E+02 1.08E+03 1.01E+03 4.07E-01 4.96E-01 4.99E-01 6.40E+02 1.08E+03 1.01E+03 3038.544 4.43E+02 4.39E+02 4.27E+02 7.12E+02 1.17E+03 1.09E+03 4.06E-01 4.99E-01 5.02E-01 7.09E+02 1.17E+03 1.09E+03 3046.083 4.43E+02 4.39E+02 4.26E+02 7.94E+02 1.28E+03 1.18E+03 4.04E-01 5.03E-01 5.06E-01 7.90E+02 1.28E+03 1.18E+03 3053.623 4.43E+02 4.39E+02 4.25E+02 8.92E+02 1.41E+03 1.30E+03 4.02E-01 5.07E-01 5.11E-01 8.88E+02 1.41E+03 1.29E+03 3061.163 4.43E+02 4.40E+02 4.24E+02 1.01E+03 1.57E+03 1.43E+03 4.00E-01 5.12E-01 5.19E-01 1.01E+03 1.57E+03 1.43E+03 3068.703 4.43E+02 4.40E+02 4.22E+02 1.16E+03 1.77E+03 1.61E+03 3.98E-01 5.19E-01 5.30E-01 1.16E+03 1.77E+03 1.61E+03 3076.243 4.43E+02 4.41E+02 4.20E+02 1.36E+03 2.03E+03 1.84E+03 3.94E-01 5.28E-01 5.47E-01 1.35E+03 2.03E+03 1.83E+03 3083.782 4.43E+02 4.42E+02 4.18E+02 1.61E+03 2.38E+03 2.14E+03 3.90E-01 5.39E-01 5.73E-01 1.61E+03 2.38E+03 2.14E+03 3091.322 4.44E+02 4.44E+02 4.14E+02 1.98E+03 2.88E+03 2.57E+03 3.83E-01 5.55E-01 6.17E-01 1.97E+03 2.87E+03 2.57E+03 3098.862 4.44E+02 4.46E+02 4.09E+02 2.53E+03 3.62E+03 3.22E+03 3.73E-01 5.79E-01 6.94E-01 2.53E+03 3.62E+03 3.22E+03 3106.402 4.44E+02 4.50E+02 4.01E+02 3.47E+03 4.89E+03 4.33E+03 3.55E-01 6.19E-01 8.44E-01 3.46E+03 4.88E+03 4.32E+03 3113.942 4.44E+02 4.60E+02 3.84E+02 5.37E+03 7.44E+03 6.56E+03 3.16E-01 6.97E-01 1.19E+00 5.35E+03 7.43E+03 6.55E+03 3121.481 4.36E+02 4.92E+02 3.50E+02 1.08E+04 1.48E+04 1.30E+04 1.89E-01 8.94E-01 2.29E+00 1.08E+04 1.48E+04 1.29E+04 3129.021 3.64E+02 5.04E+02 5.35E+02 1.95E+04 2.63E+04 2.30E+04 4.94E-01 7.20E-01 4.14E+00 1.94E+04 2.62E+04 2.29E+04 3136.561 4.20E+02 4.29E+02 5.07E+02 8.10E+03 1.08E+04 9.36E+03 5.23E-01 6.10E-02 1.81E+00 8.07E+03 1.08E+04 9.34E+03 3144.101 4.31E+02 4.27E+02 4.78E+02 4.72E+03 6.20E+03 5.36E+03 4.87E-01 2.40E-01 1.14E+00 4.70E+03 6.18E+03 5.35E+03 3151.641 4.35E+02 4.28E+02 4.65E+02 3.33E+03 4.32E+03 3.72E+03 4.69E-01 3.09E-01 8.89E-01 3.32E+03 4.31E+03 3.71E+03 3159.180 4.36E+02 4.30E+02 4.58E+02 2.58E+03 3.31E+03 2.83E+03 4.58E-01 3.46E-01 7.63E-01 2.57E+03 3.30E+03 2.83E+03 3166.720 4.37E+02 4.30E+02 4.54E+02 2.12E+03 2.68E+03 2.28E+03 4.52E-01 3.68E-01 6.91E-01 2.11E+03 2.67E+03 2.28E+03 3174.260 4.38E+02 4.31E+02 4.51E+02 1.80E+03 2.25E+03 1.91E+03 4.47E-01 3.84E-01 6.46E-01 1.80E+03 2.25E+03 1.91E+03 3181.800 4.39E+02 4.32E+02 4.48E+02 1.57E+03 1.94E+03 1.64E+03 4.43E-01 3.95E-01 6.16E-01 1.57E+03 1.94E+03 1.64E+03 3189.340 4.39E+02 4.32E+02 4.47E+02 1.40E+03 1.71E+03 1.44E+03 4.41E-01 4.03E-01 5.95E-01 1.39E+03 1.70E+03 1.43E+03 3196.879 4.39E+02 4.32E+02 4.45E+02 1.26E+03 1.52E+03 1.28E+03 4.39E-01 4.09E-01 5.79E-01 1.26E+03 1.52E+03 1.27E+03 3204.419 4.39E+02 4.33E+02 4.44E+02 1.15E+03 1.37E+03 1.15E+03 4.37E-01 4.15E-01 5.67E-01 1.15E+03 1.37E+03 1.15E+03 3211.959 4.39E+02 4.33E+02 4.43E+02 1.06E+03 1.25E+03 1.04E+03 4.36E-01 4.19E-01 5.58E-01 1.06E+03 1.25E+03 1.04E+03 3219.499 4.39E+02 4.33E+02 4.43E+02 9.86E+02 1.15E+03 9.54E+02 4.34E-01 4.22E-01 5.50E-01 9.82E+02 1.15E+03 9.52E+02 3227.039 4.40E+02 4.33E+02 4.42E+02 9.21E+02 1.06E+03 8.79E+02 4.33E-01 4.26E-01 5.44E-01 9.18E+02 1.06E+03 8.77E+02 3234.578 4.40E+02 4.33E+02 4.41E+02 8.66E+02 9.91E+02 8.14E+02 4.33E-01 4.28E-01 5.39E-01 8.63E+02 9.88E+02 8.13E+02 3242.118 4.40E+02 4.33E+02 4.41E+02 8.17E+02 9.26E+02 7.59E+02 4.32E-01 4.30E-01 5.35E-01 8.15E+02 9.24E+02 7.57E+02 3249.658 4.40E+02 4.34E+02 4.41E+02 7.75E+02 8.70E+02 7.10E+02 4.31E-01 4.32E-01 5.32E-01 7.72E+02 8.68E+02 7.08E+02 3257.198 4.40E+02 4.34E+02 4.40E+02 7.37E+02 8.20E+02 6.66E+02 4.31E-01 4.34E-01 5.29E-01 7.35E+02 8.18E+02 6.65E+02 3264.738 4.40E+02 4.34E+02 4.40E+02 7.04E+02 7.75E+02 6.28E+02 4.30E-01 4.36E-01 5.26E-01 7.02E+02 7.74E+02 6.27E+02 3272.277 4.40E+02 4.34E+02 4.39E+02 6.74E+02 7.36E+02 5.94E+02 4.30E-01 4.37E-01 5.24E-01 6.72E+02 7.34E+02 5.92E+02 3279.817 4.40E+02 4.34E+02 4.39E+02 6.47E+02 7.00E+02 5.63E+02 4.29E-01 4.39E-01 5.22E-01 6.45E+02 6.98E+02 5.61E+02 3287.357 4.40E+02 4.34E+02 4.39E+02 6.22E+02 6.67E+02 5.35E+02 4.29E-01 4.40E-01 5.21E-01 6.20E+02 6.66E+02 5.33E+02 3294.897 4.40E+02 4.34E+02 4.39E+02 6.00E+02 6.38E+02 5.09E+02 4.29E-01 4.41E-01 5.19E-01 5.98E+02 6.36E+02 5.08E+02 3302.437 4.40E+02 4.34E+02 4.38E+02 5.79E+02 6.11E+02 4.86E+02 4.28E-01 4.42E-01 5.18E-01 5.78E+02 6.10E+02 4.85E+02 3309.976 4.40E+02 4.34E+02 4.38E+02 5.60E+02 5.86E+02 4.65E+02 4.28E-01 4.43E-01 5.16E-01 5.59E+02 5.85E+02 4.63E+02 3317.516 4.40E+02 4.34E+02 4.38E+02 5.43E+02 5.63E+02 4.45E+02 4.28E-01 4.44E-01 5.15E-01 5.41E+02 5.62E+02 4.44E+02 3325.056 4.40E+02 4.34E+02 4.38E+02 5.27E+02 5.42E+02 4.27E+02 4.28E-01 4.45E-01 5.14E-01 5.25E+02 5.41E+02 4.26E+02 3332.596 4.40E+02 4.34E+02 4.38E+02 5.12E+02 5.23E+02 4.10E+02 4.27E-01 4.45E-01 5.14E-01 5.10E+02 5.22E+02 4.09E+02 3340.135 4.40E+02 4.34E+02 4.38E+02 4.98E+02 5.05E+02 3.95E+02 4.27E-01 4.46E-01 5.13E-01 4.97E+02 5.04E+02 3.94E+02 3347.675 4.40E+02 4.34E+02 4.37E+02 4.85E+02 4.88E+02 3.80E+02 4.27E-01 4.47E-01 5.12E-01 4.84E+02 4.87E+02 3.79E+02 3355.215 4.40E+02 4.34E+02 4.37E+02 4.73E+02 4.72E+02 3.67E+02 4.27E-01 4.47E-01 5.11E-01 4.72E+02 4.71E+02 3.66E+02 3362.755 4.40E+02 4.34E+02 4.37E+02 4.61E+02 4.57E+02 3.54E+02 4.27E-01 4.48E-01 5.11E-01 4.60E+02 4.56E+02 3.53E+02 3370.295 4.40E+02 4.34E+02 4.37E+02 4.51E+02 4.44E+02 3.43E+02 4.27E-01 4.49E-01 5.10E-01 4.49E+02 4.43E+02 3.42E+02 3377.834 4.40E+02 4.34E+02 4.37E+02 4.41E+02 4.31E+02 3.32E+02 4.27E-01 4.49E-01 5.10E-01 4.39E+02 4.30E+02 3.31E+02 3385.374 4.40E+02 4.34E+02 4.37E+02 4.31E+02 4.18E+02 3.21E+02 4.26E-01 4.50E-01 5.09E-01 4.30E+02 4.17E+02 3.20E+02 3392.914 4.40E+02 4.34E+02 4.37E+02 4.22E+02 4.07E+02 3.11E+02 4.26E-01 4.50E-01 5.09E-01 4.21E+02 4.06E+02 3.10E+02 3400.454 4.40E+02 4.34E+02 4.37E+02 4.14E+02 3.96E+02 3.02E+02 4.26E-01 4.51E-01 5.08E-01 4.12E+02 3.95E+02 3.01E+02 3407.994 4.40E+02 4.34E+02 4.37E+02 4.05E+02 3.86E+02 2.93E+02 4.26E-01 4.51E-01 5.08E-01 4.04E+02 3.85E+02 2.93E+02 3415.533 4.40E+02 4.34E+02 4.36E+02 3.98E+02 3.76E+02 2.85E+02 4.26E-01 4.52E-01 5.07E-01 3.97E+02 3.75E+02 2.84E+02 3423.073 4.40E+02 4.34E+02 4.36E+02 3.90E+02 3.67E+02 2.77E+02 4.26E-01 4.52E-01 5.07E-01 3.89E+02 3.66E+02 2.76E+02 3430.613 4.40E+02 4.34E+02 4.36E+02 3.84E+02 3.58E+02 2.70E+02 4.26E-01 4.52E-01 5.07E-01 3.82E+02 3.57E+02 2.69E+02 3438.153 4.40E+02 4.34E+02 4.36E+02 3.77E+02 3.50E+02 2.63E+02 4.26E-01 4.53E-01 5.07E-01 3.76E+02 3.49E+02 2.62E+02 3445.693 4.40E+02 4.34E+02 4.36E+02 3.71E+02 3.42E+02 2.56E+02 4.26E-01 4.53E-01 5.06E-01 3.70E+02 3.41E+02 2.55E+02 3453.232 4.40E+02 4.34E+02 4.36E+02 3.64E+02 3.34E+02 2.50E+02 4.26E-01 4.53E-01 5.06E-01 3.64E+02 3.33E+02 2.49E+02 3460.772 4.40E+02 4.34E+02 4.36E+02 3.59E+02 3.27E+02 2.44E+02 4.26E-01 4.54E-01 5.06E-01 3.58E+02 3.26E+02 2.43E+02 3468.312 4.40E+02 4.34E+02 4.36E+02 3.53E+02 3.20E+02 2.38E+02 4.26E-01 4.54E-01 5.06E-01 3.52E+02 3.19E+02 2.37E+02 3475.852 4.40E+02 4.34E+02 4.36E+02 3.48E+02 3.13E+02 2.32E+02 4.26E-01 4.54E-01 5.05E-01 3.47E+02 3.13E+02 2.32E+02 3483.392 4.40E+02 4.34E+02 4.36E+02 3.43E+02 3.07E+02 2.27E+02 4.26E-01 4.55E-01 5.05E-01 3.42E+02 3.06E+02 2.26E+02 3490.931 4.40E+02 4.34E+02 4.36E+02 3.38E+02 3.01E+02 2.22E+02 4.26E-01 4.55E-01 5.05E-01 3.37E+02 3.00E+02 2.21E+02 3498.471 4.40E+02 4.34E+02 4.36E+02 3.33E+02 2.95E+02 2.17E+02 4.26E-01 4.55E-01 5.05E-01 3.32E+02 2.94E+02 2.16E+02 1 PHASE NEUTRAL VOLTAGES V:VMAX 0 XL(OHM) 0.00 0.25 0.50 0.75 1.00 ......................................................................................................................... 1734.159 64 . . . . 1741.699 64 . . . . 1749.239 64 . . . . 1756.779 64 . . . . 1764.318 64 . . . . 1771.858 64 . . . . 1779.398 64 . . . . 1786.938 64 . . . . 1794.478 64 . . . . 1802.017 64 . . . . 1809.557 64 . . . . 1817.097 65 . . . . 1824.637 65 . . . . 1832.177 65 . . . . 1839.716 65 . . . . 1847.256 65 . . . . 1854.796 65 . . . . 1862.336 65 . . . . 1869.875 654 . . . . 1877.415 .64 . . . . 1884.955 .64 . . . . 1892.495 .65 . . . . 1900.035 .65 . . . . 1907.574 .654 . . . . 1915.114 . 65 . . . . 1922.654 . 6 5 . . . . 1930.194 . 6 45 . . . . 1937.734 . 6 4 5 . . . . 1945.273 . 6 4 5 . . . 1952.813 . 6 5 . . . . 1960.353 . 46 5 . . . . 1967.893 . 46 5 . . . . 1975.433 . 465 . . . . 1982.972 .465 . . . . 1990.512 .465 . . . . 1998.052 4 65 . . . . 2005.592 4 6 . . . . 2013.132 4 6 . . . . 2020.671 4 6 . . . . 2028.211 465 . . . . 2035.751 465 . . . . 2043.291 465 . . . . 2050.831 .6 . . . . 2058.370 .6 . . . . 2065.910 .6 . . . . 2073.450 .6 . . . . 2080.990 .6 . . . . 2088.530 .6 . . . . 2096.069 .6 . . . . 2103.609 .56 . . . . 2111.149 .56 . . . . 2118.689 .56 . . . . 2126.229 .56 . . . . 2133.768 .56 . . . . 2141.308 .56 . . . . 2148.848 .56 . . . . 2156.388 .56 . . . . 2163.927 .56 . . . . 2171.467 .56 . . . . 2179.007 .56 . . . . 2186.547 .5 6 . . . . 2194.087 .5 6 . . . . 2201.626 .5 6 . . . . 2209.166 .5 64 . . . . 2216.706 .5 6 . . . . 2224.246 .5 64 . . . . 2231.786 .5 6 . . . . 2239.325 .5 6 . . . . 2246.865 . 5 64 . . . . 2254.405 . 5 64 . . . . 2261.945 . 5 6 . . . . 2269.485 . 5 64 . . . . 2277.024 . 5 . 6 4 . . . 2284.564 . 5 . . . 6 4 2292.104 . 5 64 . . . . 2299.644 .5 64 . . . . 2307.184 5 6 . . . . 2314.723 5 6 . . . . 2322.263 5 6 . . . . 2329.803 5 6 . . . . 2337.343 5 6 . . . . 2344.883 5 6 . . . . 2352.422 5 6 . . . . 2359.962 5 46 . . . . 2367.502 5 6 . . . . 2375.042 5 6 . . . . 2382.582 5 6 . . . . 2390.121 .546 . . . . 2397.661 .546 . . . . 2405.201 .56 . . . . 2412.741 .56 . . . . 2420.281 .56 . . . . 2427.820 .56 . . . . 2435.360 .56 . . . . 2442.900 .56 . . . . 2450.440 .56 . . . . 2457.979 .56 . . . . 2465.519 .56 . . . . 2473.059 .56 . . . . 2480.599 .56 . . . . 2488.139 .56 . . . . 2495.678 .56 . . . . 2503.218 .56 . . . . 2510.758 .56 . . . . 2518.298 .56 . . . . 2525.838 .56 . . . . 2533.377 .56 . . . . 2540.917 .56 . . . . 2548.457 .56 . . . . 2555.997 .6 . . . . 2563.537 .6 . . . . 2571.076 .6 . . . . 2578.616 .6 . . . . 2586.156 .6 . . . . 2593.696 .6 . . . . 2601.236 .6 . . . . 2608.775 .6 . . . . 2616.315 .6 . . . . 2623.855 .6 . . . . 2631.395 46 . . . . 2638.935 46 . . . . 2646.474 46 . . . . 2654.014 46 . . . . 2661.554 46 . . . . 2669.094 46 . . . . 2676.634 46 . . . . 2684.173 46 . . . . 2691.713 46 . . . . 2699.253 46 . . . . 2706.793 46 . . . . 2714.333 46 . . . . 2721.872 46 . . . . 2729.412 46 . . . . 2736.952 46 . . . . 2744.492 46 . . . . 2752.031 46 . . . . 2759.571 46 . . . . 2767.111 456 . . . . 2774.651 456 . . . . 2782.191 456 . . . . 2789.730 456 . . . . 2797.270 456 . . . . 2804.810 456 . . . . 2812.350 456 . . . . 2819.890 456 . . . . 2827.429 456 . . . . 2834.969 4 6 . . . . 2842.509 4 6 . . . . 2850.049 4 6 . . . . 2857.589 4 6 . . . . 2865.128 4 6 . . . . 2872.668 .46 . . . . 2880.208 .46 . . . . 2887.748 .46 . . . . 2895.288 .46 . . . . 2902.827 .46 . . . . 2910.367 .46 . . . . 2917.907 .46 . . . . 2925.447 .46 . . . . 2932.987 .46 . . . . 2940.526 .46 . . . . 2948.066 .46 . . . . 2955.606 .4 6 . . . . 2963.146 .4 6 . . . . 2970.686 .4 6 . . . . 2978.225 .4 6 . . . . 2985.765 . 46 . . . . 2993.305 . 46 . . . . 3000.845 . 46 . . . . 3008.385 . 4 6 . . . . 3015.924 . 4 6 . . . . 3023.464 . 4 6 . . . . 3031.004 . 465 . . . . 3038.544 . 4 6 . . . . 3046.083 . 4 6 . . . . 3053.623 . 4 6 . . . . 3061.163 . 4 65 . . . . 3068.703 . 4 65 . . . . 3076.243 . 4 65 . . . . 3083.782 . 4 65 . . . . 3091.322 . 4 65 . . . . 3098.862 . 4 65 . . . . 3106.402 . 4 6 5 . . . . 3113.942 . 4 6 . 5 . . . 3121.481 . . 4 6 . 5 . . 3129.021 . . . 4 . 6 5 . 3136.561 . . 41 6 5 . . . 3144.101 . 4 6 5 . . . . 3151.641 . 4 6 5 . . . . 3159.180 . 46 5 . . . . 3166.720 . 465 . . . . 3174.260 . 6 5 . . . . 3181.800 . 65 . . . . 3189.340 . 65 . . . . 3196.879 . 65 . . . . 3204.419 . 65 . . . . 3211.959 . 65 . . . . 3219.499 . 65 . . . . 3227.039 . 65 . . . . 3234.578 . 65 . . . . 3242.118 . 65 . . . . 3249.658 . 65 . . . . 3257.198 . 6 . . . . 3264.738 . 6 . . . . 3272.277 . 6 . . . . 3279.817 . 65 . . . . 3287.357 . 65 . . . . 3294.897 . 65 . . . . 3302.437 . 65 . . . . 3309.976 . 6 . . . . 3317.516 . 6 . . . . 3325.056 . 6 . . . . 3332.596 . 6 . . . . 3340.135 . 6 . . . . 3347.675 . 6 . . . . 3355.215 . 6 . . . . 3362.755 . 6 . . . . 3370.295 .65 . . . . 3377.834 .65 . . . . 3385.374 .65 . . . . 3392.914 .65 . . . . 3400.454 .65 . . . . 3407.994 .65 . . . . 3415.533 .65 . . . . 3423.073 .65 . . . . 3430.613 .65 . . . . 3438.153 .64 . . . . 3445.693 .64 . . . . 3453.232 .64 . . . . 3460.772 .64 . . . . 3468.312 .64 . . . . 3475.852 .6 . . . . 3483.392 .6 . . . . 3490.931 .6 . . . . 3498.471 .6 . . . . ......................................................................................................................... 1144 PHASE 1 2255 PHASE 2 3366 PHASE 3 PHASE VOLTAGE, MAXIMUM VALUE: 28147.793 KV 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 19 LINES DIVISION DATE 2013.10.23 TRANSMISSION LINE OF 380. KV P22 LINEA CN ALCANTARA - ET MORATA (COMP. EST. CESI-HE EXPEDIENT 0.00 0 SECTION 1 TRANSMISSION LINE BUILT WITH 32TA STRUCTURES AND DX-CARDINAL CONDUCTORS 0 INPUT DATA 0 LINE LONG. 3*103.17= 309.50 KM GROUND RESISTIVITY 100.00 OHM.M FREQUENCY 50.00 HZ 0 *************************** CONDUCTORS´ FEATURES *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.17420 1.52100 2 0.40 0 -5.45 23.81 0.0597000 2 1.17420 1.52100 2 0.40 0 -5.85 14.51 0.0597000 3 1.17420 1.52100 2 0.40 0 -12.65 14.51 0.0597000 4 1.17420 1.52100 2 0.40 0 12.65 14.51 0.0597000 5 1.17420 1.52100 2 0.40 0 5.45 23.81 0.0597000 6 1.17420 1.52100 2 0.40 0 5.85 14.51 0.0597000 7 0.60520 0.78800 1 0.40 0 -7.10 31.97 0.4040000 8 0.60520 0.78800 1 0.40 0 7.10 31.97 0.4040000 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 20 LINES DIVISION DATE 2013.10.23 TRANSMISSION LINE OF 380. KV P22 LINEA CN ALCANTARA - ET MORATA (COMP. EST. CESI-HE EXPEDIENT 0.00 0 SECTION 1 TRANSMISSION LINE BUILT WITH 32TA STRUCTURES AND DX-CARDINAL CONDUCTORS 0 SERIES INDUCTIVE IMPEDANCES (OHM:KM) ( ACTUAL CONFIGURATION ) 1 2 3 4 5 6 1 0.7666730E-01 0.4727999E-01 0.4727602E-01 0.4725496E-01 0.4680892E-01 0.4727020E-01 0.6009672E+00 0.2918496E+00 0.2771555E+00 0.2427153E+00 0.2824627E+00 0.2634230E+00 2 0.4727999E-01 0.7760605E-01 0.4775212E-01 0.4772725E-01 0.4727020E-01 0.4774445E-01 0.2918496E+00 0.5999097E+00 0.3110502E+00 0.2481719E+00 0.2634230E+00 0.2769555E+00 3 0.4727602E-01 0.4775212E-01 0.7760605E-01 0.4770265E-01 0.4725496E-01 0.4772725E-01 0.2771555E+00 0.3110502E+00 0.5999097E+00 0.2285102E+00 0.2427153E+00 0.2481719E+00 4 0.4725496E-01 0.4772725E-01 0.4770265E-01 0.7760605E-01 0.4727602E-01 0.4775212E-01 0.2427153E+00 0.2481719E+00 0.2285102E+00 0.5999097E+00 0.2771555E+00 0.3110502E+00 5 0.4680892E-01 0.4727020E-01 0.4725496E-01 0.4727602E-01 0.7666730E-01 0.4727999E-01 0.2824627E+00 0.2634230E+00 0.2427153E+00 0.2771555E+00 0.6009672E+00 0.2918496E+00 6 0.4727020E-01 0.4774445E-01 0.4772725E-01 0.4775212E-01 0.4727999E-01 0.7760605E-01 0.2634230E+00 0.2769555E+00 0.2481719E+00 0.3110502E+00 0.2918496E+00 0.5999097E+00 7 0.4642126E-01 0.4687323E-01 0.4687114E-01 0.4684566E-01 0.4641103E-01 0.4686140E-01 0.2998511E+00 0.2526319E+00 0.2497692E+00 0.2269156E+00 0.2629887E+00 0.2390257E+00 8 0.4641103E-01 0.4686140E-01 0.4684566E-01 0.4687114E-01 0.4642126E-01 0.4687323E-01 0.2629887E+00 0.2390257E+00 0.2269156E+00 0.2497692E+00 0.2998511E+00 0.2526319E+00 7 8 1 0.4642126E-01 0.4641103E-01 0.2998511E+00 0.2629887E+00 2 0.4687323E-01 0.4686140E-01 0.2526319E+00 0.2390257E+00 3 0.4687114E-01 0.4684566E-01 0.2497692E+00 0.2269156E+00 4 0.4684566E-01 0.4687114E-01 0.2269156E+00 0.2497692E+00 5 0.4641103E-01 0.4642126E-01 0.2629887E+00 0.2998511E+00 6 0.4686140E-01 0.4687323E-01 0.2390257E+00 0.2526319E+00 7 0.4500344E+00 0.4602185E-01 0.7543708E+00 0.2667618E+00 8 0.4602185E-01 0.4500344E+00 0.2667618E+00 0.7543708E+00 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 21 LINES DIVISION DATE 2013.10.23 TRANSMISSION LINE OF 380. KV P22 LINEA CN ALCANTARA - ET MORATA (COMP. EST. CESI-HE EXPEDIENT 0.00 0 SECTION 1 TRANSMISSION LINE BUILT WITH 32TA STRUCTURES AND DX-CARDINAL CONDUCTORS 0 SHUNT CAPACITIVE ADMITANCES (MHO:KM) ( ACTUAL CONFIGURATION ) 1 2 3 4 5 6 1 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.3213208E-05 -0.4571689E-06 -0.3585077E-06 -0.1041557E-06 -0.4125940E-06 -0.2088728E-06 2 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 -0.4571688E-06 0.3347435E-05 -0.6506350E-06 -0.1047179E-06 -0.2088727E-06 -0.3061857E-06 3 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 -0.3585078E-06 -0.6506350E-06 0.3241514E-05 -0.4380959E-07 -0.1041557E-06 -0.1047179E-06 4 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 -0.1041556E-06 -0.1047179E-06 -0.4380960E-07 0.3241515E-05 -0.3585078E-06 -0.6506351E-06 5 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 -0.4125942E-06 -0.2088727E-06 -0.1041556E-06 -0.3585078E-06 0.3213208E-05 -0.4571688E-06 6 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 -0.2088727E-06 -0.3061857E-06 -0.1047179E-06 -0.6506351E-06 -0.4571688E-06 0.3347435E-05 7 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 -0.4687884E-06 -0.1207406E-06 -0.1534342E-06 -0.5910698E-07 -0.2116314E-06 -0.7265916E-07 8 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 -0.2116315E-06 -0.7265916E-07 -0.5910696E-07 -0.1534342E-06 -0.4687885E-06 -0.1207407E-06 7 8 1 0.0000000E+00 0.0000000E+00 -0.4687884E-06 -0.2116315E-06 2 0.0000000E+00 0.0000000E+00 -0.1207406E-06 -0.7265916E-07 3 0.0000000E+00 0.0000000E+00 -0.1534342E-06 -0.5910696E-07 4 0.0000000E+00 0.0000000E+00 -0.5910697E-07 -0.1534342E-06 5 0.0000000E+00 0.0000000E+00 -0.2116314E-06 -0.4687885E-06 6 0.0000000E+00 0.0000000E+00 -0.7265915E-07 -0.1207407E-06 7 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.2145708E-05 -0.2140780E-06 8 0.0000000E+00 0.0000000E+00 -0.2140780E-06 0.2145708E-05 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 22 LINES DIVISION DATE 2013.10.23 TRANSMISSION LINE OF 380. KV P22 LINEA CN ALCANTARA - ET MORATA (COMP. EST. CESI-HE EXPEDIENT 0.00 0 SECTION 1 TRANSMISSION LINE BUILT WITH 32TA STRUCTURES AND DX-CARDINAL CONDUCTORS 0 SERIES INDUCTIVE IMPEDANCES (OHM:KM) (EQUIVALENT CONFIGURATION) 1 2 3 4 5 6 1 0.9526064E-01 0.6013168E-01 0.5923216E-01 0.5836374E-01 0.6403409E-01 0.5961725E-01 0.4579442E+00 0.1664270E+00 0.1551327E+00 0.1217180E+00 0.1410928E+00 0.1386108E+00 2 0.6013168E-01 0.8601446E-01 0.5536680E-01 0.5502938E-01 0.5961724E-01 0.5596673E-01 0.1664270E+00 0.4897764E+00 0.2040277E+00 0.1415281E+00 0.1386109E+00 0.1670477E+00 3 0.5923216E-01 0.5536680E-01 0.8451285E-01 0.5408465E-01 0.5836374E-01 0.5502938E-01 0.1551327E+00 0.2040277E+00 0.4958570E+00 0.1250938E+00 0.1217180E+00 0.1415281E+00 4 0.5836374E-01 0.5502938E-01 0.5408464E-01 0.8451285E-01 0.5923215E-01 0.5536680E-01 0.1217180E+00 0.1415281E+00 0.1250938E+00 0.4958570E+00 0.1551327E+00 0.2040277E+00 5 0.6403409E-01 0.5961725E-01 0.5836374E-01 0.5923216E-01 0.9526064E-01 0.6013167E-01 0.1410928E+00 0.1386109E+00 0.1217180E+00 0.1551327E+00 0.4579442E+00 0.1664270E+00 6 0.5961725E-01 0.5596673E-01 0.5502938E-01 0.5536680E-01 0.6013167E-01 0.8601446E-01 0.1386108E+00 0.1670476E+00 0.1415281E+00 0.2040277E+00 0.1664270E+00 0.4897764E+00 0 SHUNT CAPACITIVE ADMITANCES (MHO:KM) (EQUIVALENT CONFIGURATION) 1 2 3 4 5 6 1 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.3213208E-05 -0.4571688E-06 -0.3585077E-06 -0.1041556E-06 -0.4125941E-06 -0.2088727E-06 2 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 -0.4571688E-06 0.3347435E-05 -0.6506351E-06 -0.1047179E-06 -0.2088727E-06 -0.3061857E-06 3 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 -0.3585077E-06 -0.6506351E-06 0.3241514E-05 -0.4380959E-07 -0.1041557E-06 -0.1047179E-06 4 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 -0.1041556E-06 -0.1047179E-06 -0.4380959E-07 0.3241514E-05 -0.3585077E-06 -0.6506351E-06 5 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 -0.4125941E-06 -0.2088727E-06 -0.1041557E-06 -0.3585077E-06 0.3213207E-05 -0.4571688E-06 6 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 -0.2088727E-06 -0.3061857E-06 -0.1047179E-06 -0.6506351E-06 -0.4571688E-06 0.3347435E-05 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 23 LINES DIVISION DATE 2013.10.23 TRANSMISSION LINE OF 380. KV P22 LINEA CN ALCANTARA - ET MORATA (COMP. EST. CESI-HE EXPEDIENT 0.00 0 SECTION 1 TRANSMISSION LINE BUILT WITH 32TA STRUCTURES AND DX-CARDINAL CONDUCTORS 0 A,B,C,D TRANSFER MATRIX 1 2 3 4 5 6 1 0.9411386E+00 -0.7605169E-02 -0.9189241E-02 -0.8530012E-02 -0.5007114E-02 -0.7383499E-02 0.9949180E-02 0.3766085E-02 0.4778759E-02 0.5032704E-02 0.4629761E-02 0.4065483E-02 2 -0.6145778E-02 0.9366636E+00 -0.1148125E-01 -0.1044246E-01 -0.5918805E-02 -0.9262417E-02 0.4268562E-02 0.8831395E-02 0.4027396E-02 0.4755653E-02 0.4536565E-02 0.3672461E-02 3 -0.6322103E-02 -0.9729844E-02 0.9343029E+00 -0.9863630E-02 -0.5788549E-02 -0.8899568E-02 0.4338370E-02 0.3152574E-02 0.9447168E-02 0.4757707E-02 0.4559353E-02 0.3888446E-02 4 -0.5788550E-02 -0.8899575E-02 -0.9863625E-02 0.9343032E+00 -0.6322098E-02 -0.9729842E-02 0.4559355E-02 0.3888448E-02 0.4757706E-02 0.9447169E-02 0.4338368E-02 0.3152574E-02 5 -0.5007113E-02 -0.7383503E-02 -0.8530010E-02 -0.9189237E-02 0.9411384E+00 -0.7605167E-02 0.4629761E-02 0.4065485E-02 0.5032703E-02 0.4778760E-02 0.9949179E-02 0.3766082E-02 6 -0.5918805E-02 -0.9262420E-02 -0.1044245E-01 -0.1148125E-01 -0.6145774E-02 0.9366634E+00 0.4536566E-02 0.3672461E-02 0.4755652E-02 0.4027396E-02 0.4268560E-02 0.8831393E-02 7 -0.2756799E-05 -0.4520971E-06 -0.7244785E-06 -0.9361215E-06 -0.6304397E-06 -0.6908219E-06 0.9748089E-03 -0.1399793E-03 -0.1103089E-03 -0.3290453E-04 -0.1260710E-03 -0.6453318E-04 8 -0.4520971E-06 -0.2569789E-05 -0.2413996E-06 -0.8063157E-06 -0.6908217E-06 -0.4527357E-06 -0.1399794E-03 0.1014517E-02 -0.1997965E-03 -0.3376648E-04 -0.6453315E-04 -0.9475618E-04 9 -0.7244786E-06 -0.2413994E-06 -0.2753052E-05 -0.1014326E-05 -0.9361212E-06 -0.8063154E-06 -0.1103089E-03 -0.1997965E-03 0.9814153E-03 -0.1543629E-04 -0.3290453E-04 -0.3376648E-04 10 -0.9361216E-06 -0.8063158E-06 -0.1014326E-05 -0.2753052E-05 -0.7244778E-06 -0.2413994E-06 -0.3290451E-04 -0.3376647E-04 -0.1543629E-04 0.9814155E-03 -0.1103089E-03 -0.1997965E-03 11 -0.6304394E-06 -0.6908218E-06 -0.9361212E-06 -0.7244782E-06 -0.2756799E-05 -0.4520961E-06 -0.1260710E-03 -0.6453316E-04 -0.3290453E-04 -0.1103089E-03 0.9748089E-03 -0.1399793E-03 12 -0.6908219E-06 -0.4527351E-06 -0.8063155E-06 -0.2413991E-06 -0.4520964E-06 -0.2569789E-05 -0.6453317E-04 -0.9475619E-04 -0.3376648E-04 -0.1997965E-03 -0.1399794E-03 0.1014517E-02 7 8 9 10 11 12 1 0.2803308E+02 0.1745810E+02 0.1718878E+02 0.1693221E+02 0.1867809E+02 0.1730537E+02 0.1389547E+03 0.4997821E+02 0.4653516E+02 0.3638342E+02 0.4244912E+02 0.4151822E+02 2 0.1745810E+02 0.2516485E+02 0.1598275E+02 0.1588700E+02 0.1730537E+02 0.1616420E+02 0.4997821E+02 0.1482380E+03 0.6119531E+02 0.4220148E+02 0.4151822E+02 0.4995407E+02 3 0.1718878E+02 0.1598275E+02 0.2471345E+02 0.1560878E+02 0.1693221E+02 0.1588700E+02 0.4653516E+02 0.6119530E+02 0.1500721E+03 0.3722239E+02 0.3638342E+02 0.4220148E+02 4 0.1693221E+02 0.1588700E+02 0.1560878E+02 0.2471345E+02 0.1718878E+02 0.1598275E+02 0.3638341E+02 0.4220149E+02 0.3722239E+02 0.1500721E+03 0.4653516E+02 0.6119531E+02 5 0.1867809E+02 0.1730537E+02 0.1693221E+02 0.1718878E+02 0.2803307E+02 0.1745810E+02 0.4244912E+02 0.4151822E+02 0.3638342E+02 0.4653515E+02 0.1389547E+03 0.4997821E+02 6 0.1730537E+02 0.1616420E+02 0.1588700E+02 0.1598275E+02 0.1745810E+02 0.2516485E+02 0.4151822E+02 0.4995407E+02 0.4220148E+02 0.6119530E+02 0.4997821E+02 0.1482379E+03 7 0.9411384E+00 -0.6145778E-02 -0.6322105E-02 -0.5788553E-02 -0.5007116E-02 -0.5918805E-02 0.9949181E-02 0.4268563E-02 0.4338371E-02 0.4559354E-02 0.4629763E-02 0.4536567E-02 8 -0.7605168E-02 0.9366634E+00 -0.9729845E-02 -0.8899572E-02 -0.7383502E-02 -0.9262421E-02 0.3766085E-02 0.8831394E-02 0.3152575E-02 0.3888446E-02 0.4065484E-02 0.3672462E-02 9 -0.9189241E-02 -0.1148125E-01 0.9343030E+00 -0.9863627E-02 -0.8530010E-02 -0.1044245E-01 0.4778760E-02 0.4027396E-02 0.9447168E-02 0.4757707E-02 0.5032703E-02 0.4755652E-02 10 -0.8530008E-02 -0.1044246E-01 -0.9863628E-02 0.9343030E+00 -0.9189238E-02 -0.1148125E-01 0.5032704E-02 0.4755652E-02 0.4757706E-02 0.9447169E-02 0.4778760E-02 0.4027396E-02 11 -0.5007110E-02 -0.5918803E-02 -0.5788548E-02 -0.6322096E-02 0.9411384E+00 -0.6145773E-02 0.4629761E-02 0.4536565E-02 0.4559353E-02 0.4338369E-02 0.9949178E-02 0.4268560E-02 12 -0.7383498E-02 -0.9262415E-02 -0.8899568E-02 -0.9729838E-02 -0.7605165E-02 0.9366633E+00 0.4065483E-02 0.3672460E-02 0.3888446E-02 0.3152573E-02 0.3766082E-02 0.8831392E-02 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 24 LINES DIVISION DATE 2013.10.23 TRANSMISSION LINE OF 380. KV P22 LINEA CN ALCANTARA - ET MORATA (COMP. EST. CESI-HE EXPEDIENT 0.00 0 A,B,C,D TRANSFER MATRIX 1 2 3 4 5 6 1 0.9411386E+00 -0.7605169E-02 -0.9189241E-02 -0.8530012E-02 -0.5007114E-02 -0.7383499E-02 0.9949180E-02 0.3766085E-02 0.4778759E-02 0.5032704E-02 0.4629761E-02 0.4065483E-02 2 -0.6145778E-02 0.9366636E+00 -0.1148125E-01 -0.1044246E-01 -0.5918805E-02 -0.9262417E-02 0.4268562E-02 0.8831395E-02 0.4027396E-02 0.4755653E-02 0.4536565E-02 0.3672461E-02 3 -0.6322103E-02 -0.9729844E-02 0.9343029E+00 -0.9863630E-02 -0.5788549E-02 -0.8899568E-02 0.4338370E-02 0.3152574E-02 0.9447168E-02 0.4757707E-02 0.4559353E-02 0.3888446E-02 4 -0.5788550E-02 -0.8899575E-02 -0.9863625E-02 0.9343032E+00 -0.6322098E-02 -0.9729842E-02 0.4559355E-02 0.3888448E-02 0.4757706E-02 0.9447169E-02 0.4338368E-02 0.3152574E-02 5 -0.5007113E-02 -0.7383503E-02 -0.8530010E-02 -0.9189237E-02 0.9411384E+00 -0.7605167E-02 0.4629761E-02 0.4065485E-02 0.5032703E-02 0.4778760E-02 0.9949179E-02 0.3766082E-02 6 -0.5918805E-02 -0.9262420E-02 -0.1044245E-01 -0.1148125E-01 -0.6145774E-02 0.9366634E+00 0.4536566E-02 0.3672461E-02 0.4755652E-02 0.4027396E-02 0.4268560E-02 0.8831393E-02 7 -0.2756799E-05 -0.4520971E-06 -0.7244785E-06 -0.9361215E-06 -0.6304397E-06 -0.6908219E-06 0.9748089E-03 -0.1399793E-03 -0.1103089E-03 -0.3290453E-04 -0.1260710E-03 -0.6453318E-04 8 -0.4520971E-06 -0.2569789E-05 -0.2413996E-06 -0.8063157E-06 -0.6908217E-06 -0.4527357E-06 -0.1399794E-03 0.1014517E-02 -0.1997965E-03 -0.3376648E-04 -0.6453315E-04 -0.9475618E-04 9 -0.7244786E-06 -0.2413994E-06 -0.2753052E-05 -0.1014326E-05 -0.9361212E-06 -0.8063154E-06 -0.1103089E-03 -0.1997965E-03 0.9814153E-03 -0.1543629E-04 -0.3290453E-04 -0.3376648E-04 10 -0.9361216E-06 -0.8063158E-06 -0.1014326E-05 -0.2753052E-05 -0.7244778E-06 -0.2413994E-06 -0.3290451E-04 -0.3376647E-04 -0.1543629E-04 0.9814155E-03 -0.1103089E-03 -0.1997965E-03 11 -0.6304394E-06 -0.6908218E-06 -0.9361212E-06 -0.7244782E-06 -0.2756799E-05 -0.4520961E-06 -0.1260710E-03 -0.6453316E-04 -0.3290453E-04 -0.1103089E-03 0.9748089E-03 -0.1399793E-03 12 -0.6908219E-06 -0.4527351E-06 -0.8063155E-06 -0.2413991E-06 -0.4520964E-06 -0.2569789E-05 -0.6453317E-04 -0.9475619E-04 -0.3376648E-04 -0.1997965E-03 -0.1399794E-03 0.1014517E-02 7 8 9 10 11 12 1 0.2803308E+02 0.1745810E+02 0.1718878E+02 0.1693221E+02 0.1867809E+02 0.1730537E+02 0.1389547E+03 0.4997821E+02 0.4653516E+02 0.3638342E+02 0.4244912E+02 0.4151822E+02 2 0.1745810E+02 0.2516485E+02 0.1598275E+02 0.1588700E+02 0.1730537E+02 0.1616420E+02 0.4997821E+02 0.1482380E+03 0.6119531E+02 0.4220148E+02 0.4151822E+02 0.4995407E+02 3 0.1718878E+02 0.1598275E+02 0.2471345E+02 0.1560878E+02 0.1693221E+02 0.1588700E+02 0.4653516E+02 0.6119530E+02 0.1500721E+03 0.3722239E+02 0.3638342E+02 0.4220148E+02 4 0.1693221E+02 0.1588700E+02 0.1560878E+02 0.2471345E+02 0.1718878E+02 0.1598275E+02 0.3638341E+02 0.4220149E+02 0.3722239E+02 0.1500721E+03 0.4653516E+02 0.6119531E+02 5 0.1867809E+02 0.1730537E+02 0.1693221E+02 0.1718878E+02 0.2803307E+02 0.1745810E+02 0.4244912E+02 0.4151822E+02 0.3638342E+02 0.4653515E+02 0.1389547E+03 0.4997821E+02 6 0.1730537E+02 0.1616420E+02 0.1588700E+02 0.1598275E+02 0.1745810E+02 0.2516485E+02 0.4151822E+02 0.4995407E+02 0.4220148E+02 0.6119530E+02 0.4997821E+02 0.1482379E+03 7 0.9411384E+00 -0.6145778E-02 -0.6322105E-02 -0.5788553E-02 -0.5007116E-02 -0.5918805E-02 0.9949181E-02 0.4268563E-02 0.4338371E-02 0.4559354E-02 0.4629763E-02 0.4536567E-02 8 -0.7605168E-02 0.9366634E+00 -0.9729845E-02 -0.8899572E-02 -0.7383502E-02 -0.9262421E-02 0.3766085E-02 0.8831394E-02 0.3152575E-02 0.3888446E-02 0.4065484E-02 0.3672462E-02 9 -0.9189241E-02 -0.1148125E-01 0.9343030E+00 -0.9863627E-02 -0.8530010E-02 -0.1044245E-01 0.4778760E-02 0.4027396E-02 0.9447168E-02 0.4757707E-02 0.5032703E-02 0.4755652E-02 10 -0.8530008E-02 -0.1044246E-01 -0.9863628E-02 0.9343030E+00 -0.9189238E-02 -0.1148125E-01 0.5032704E-02 0.4755652E-02 0.4757706E-02 0.9447169E-02 0.4778760E-02 0.4027396E-02 11 -0.5007110E-02 -0.5918803E-02 -0.5788548E-02 -0.6322096E-02 0.9411384E+00 -0.6145773E-02 0.4629761E-02 0.4536565E-02 0.4559353E-02 0.4338369E-02 0.9949178E-02 0.4268560E-02 12 -0.7383498E-02 -0.9262415E-02 -0.8899568E-02 -0.9729838E-02 -0.7605165E-02 0.9366633E+00 0.4065483E-02 0.3672460E-02 0.3888446E-02 0.3152573E-02 0.3766082E-02 0.8831392E-02 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 25 LINES DIVISION DATE 2013.10.23 TRANSMISSION LINE OF 380. KV P22 LINEA CN ALCANTARA - ET MORATA (COMP. EST. CESI-HE EXPEDIENT 0.00 0 ************* SENDING END ************* **************** RECEIVING END *************** *** *** EQUIV. LINE LINE ACTIVE REACTIVE EQUIV. LINE LINE ACTIVE REACTIVE VOLTAGE *** CIR FAS VOLTAGE INTENSITY POWER POWER VOLTAGE INTENSITY POWER POWER DROP E I *** *** (KV) (KA) (MW) (MVAR) (KV) (KA) (MW) (MVAR) KV *** 1 1 389.328 0.451 98.902 -22.256 381.000 0.468 101.000 20.200 37.513 0 0 1 2 404.619 0.451 102.537 -24.074 382.000 0.472 102.000 20.400 41.436 0 0 1 3 383.808 0.488 107.419 -12.424 383.000 0.475 103.000 20.600 49.860 0 0 0 1 308.857 -58.754 306.000 61.200 2 1 385.266 0.486 106.958 -15.876 384.000 0.478 104.000 20.800 43.233 0 0 2 2 395.621 0.487 110.094 -15.535 385.000 0.482 105.000 21.000 44.856 0 0 2 3 394.498 0.481 107.316 -22.306 386.000 0.485 106.000 21.200 43.806 0 0 0 2 324.368 -53.717 315.000 63.000 0 0 633.226 -112.470 621.000 124.200 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 26 LINES DIVISION DATE 2013.10.23 TRANSMISSION LINE OF 380. KV P22 LINEA CN ALCANTARA - ET MORATA (COMP. EST. CESI-HE EXPEDIENT 0.00 0 ************* SENDING END ************* **************** RECEIVING END *************** *** *** EQUIV. LINE LINE ACTIVE REACTIVE EQUIV. LINE LINE ACTIVE REACTIVE VOLTAGE *** CIR FAS VOLTAGE INTENSITY POWER POWER VOLTAGE INTENSITY POWER POWER DROP E I *** *** (KV) (KA) (MW) (MVAR) (KV) (KA) (MW) (MVAR) KV *** 1 1 374.534 0.444 86.040 -42.720 381.000 0.401 88.208 0.000 34.655 0 0 1 2 386.367 0.444 88.342 -44.673 382.000 0.402 88.660 0.000 37.671 0 0 1 3 365.410 0.472 93.372 -34.855 383.000 0.403 89.113 0.000 44.789 0 0 0 1 267.755 -122.247 265.982 0.000 2 1 369.437 0.469 92.546 -38.101 384.000 0.404 89.568 0.000 39.148 0 0 2 2 377.269 0.467 94.468 -38.010 385.000 0.405 90.023 0.000 40.325 0 0 2 3 376.855 0.468 91.339 -44.796 386.000 0.406 90.480 0.000 39.036 0 0 0 2 278.354 -120.908 270.071 0.000 0 0 546.108 -243.155 536.053 0.000 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 27 LINES DIVISION DATE 2013.10.23 TRANSMISSION LINE OF 380. KV P22 LINEA CN ALCANTARA - ET MORATA (COMP. EST. CESI-HE EXPEDIENT 0.00 0 ************* SENDING END ************* **************** RECEIVING END *************** *** *** EQUIV. LINE LINE ACTIVE REACTIVE EQUIV. LINE LINE ACTIVE REACTIVE VOLTAGE *** CIR FAS VOLTAGE INTENSITY POWER POWER VOLTAGE INTENSITY POWER POWER DROP E I *** *** (KV) (KA) (MW) (MVAR) (KV) (KA) (MW) (MVAR) KV *** 1 1 374.534 0.444 86.040 -42.720 381.000 0.401 88.208 0.000 34.655 0 0 1 2 386.367 0.444 88.342 -44.673 382.000 0.402 88.660 0.000 37.671 0 0 1 3 365.410 0.472 93.372 -34.855 383.000 0.403 89.113 0.000 44.789 0 0 0 1 267.755 -122.247 265.982 0.000 2 1 369.437 0.469 92.546 -38.101 384.000 0.404 89.568 0.000 39.148 0 0 2 2 377.269 0.467 94.468 -38.010 385.000 0.405 90.023 0.000 40.325 0 0 2 3 376.855 0.468 91.339 -44.796 386.000 0.406 90.480 0.000 39.036 0 0 0 2 278.354 -120.908 270.071 0.000 0 0 546.108 -243.155 536.053 0.000 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 28 LINES DIVISION DATE 2013.10.23 TRANSMISSION LINE OF 380. KV P22 LINEA CN ALCANTARA - ET MORATA (COMP. EST. CESI-HE EXPEDIENT 0.00 0 ************* SENDING END ************* **************** RECEIVING END *************** *** *** EQUIV. LINE LINE ACTIVE REACTIVE EQUIV. LINE LINE ACTIVE REACTIVE VOLTAGE *** CIR FAS VOLTAGE INTENSITY POWER POWER VOLTAGE INTENSITY POWER POWER DROP E I *** *** (KV) (KA) (MW) (MVAR) (KV) (KA) (MW) (MVAR) KV *** 1 1 381.000 0.401 88.208 0.000 356.190 0.472 89.081 38.529 36.927 1 7 1 2 382.000 0.402 88.660 0.000 348.665 0.480 88.962 37.499 40.417 2 8 1 3 383.000 0.403 89.113 0.000 370.411 0.437 85.574 37.604 41.442 3 9 0 1 265.982 0.000 263.618 113.632 2 1 384.000 0.404 89.568 0.000 368.422 0.445 86.448 38.692 38.407 410 2 2 385.000 0.405 90.023 0.000 364.822 0.446 86.137 37.282 39.455 511 2 3 386.000 0.406 90.480 0.000 362.115 0.475 89.797 42.381 38.719 612 0 2 270.071 0.000 262.382 118.356 0 0 536.053 0.000 526.000 231.988 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 29 LINES DIVISION DATE 2013.10.23 TRANSMISSION LINE OF 380. KV P22 LINEA CN ALCANTARA - ET MORATA (COMP. EST. CESI-HE EXPEDIENT 0.00 0 ************* SENDING END ************* **************** RECEIVING END *************** *** *** EQUIV. LINE LINE ACTIVE REACTIVE EQUIV. LINE LINE ACTIVE REACTIVE VOLTAGE *** CIR FAS VOLTAGE INTENSITY POWER POWER VOLTAGE INTENSITY POWER POWER DROP E I *** *** (KV) (KA) (MW) (MVAR) (KV) (KA) (MW) (MVAR) KV *** 1 1 381.000 0.401 87.872 7.688 351.081 0.490 88.591 44.694 37.842 1 7 1 2 382.000 0.402 88.323 7.727 343.105 0.497 88.301 43.657 41.325 2 8 1 3 383.000 0.403 88.774 7.767 364.294 0.456 85.332 43.615 42.533 3 9 0 1 264.970 23.182 262.225 131.966 2 1 384.000 0.404 89.227 7.806 362.889 0.464 86.158 44.881 39.394 410 2 2 385.000 0.405 89.681 7.846 359.058 0.464 85.755 43.504 40.419 511 2 3 386.000 0.406 90.136 7.886 356.567 0.494 89.325 48.541 39.761 612 0 2 269.043 23.538 261.238 136.927 0 0 534.013 46.720 523.462 268.893 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 30 LINES DIVISION DATE 2013.10.23 TRANSMISSION LINE OF 380. KV P22 LINEA CN ALCANTARA - ET MORATA (COMP. EST. CESI-HE EXPEDIENT 0.00 0 ************* SENDING END ************* **************** RECEIVING END *************** *** *** EQUIV. LINE LINE ACTIVE REACTIVE EQUIV. LINE LINE ACTIVE REACTIVE VOLTAGE *** CIR FAS VOLTAGE INTENSITY POWER POWER VOLTAGE INTENSITY POWER POWER DROP E I *** *** (KV) (KA) (MW) (MVAR) (KV) (KA) (MW) (MVAR) KV *** 1 1 387.000 0.096 -0.626 -21.357 381.000 0.170 3.339 37.283 3.464 0 1 1 2 388.000 0.098 -0.845 -21.916 382.000 0.174 4.407 38.050 3.464 0 2 1 3 389.000 0.094 2.468 -21.045 383.000 0.165 -2.318 36.388 3.464 0 3 0 1 0.997 -64.318 5.428 111.721 2 1 390.000 0.094 1.870 -21.047 384.000 0.166 -1.324 36.754 3.464 0 4 2 2 391.000 0.093 1.846 -20.840 385.000 0.164 -0.975 36.486 3.464 0 5 2 3 392.000 0.103 0.554 -23.386 386.000 0.181 1.762 40.231 3.464 0 6 0 2 4.270 -65.273 -0.537 113.471 0 0 5.267 -129.590 4.891 225.192 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 31 LINES DIVISION DATE 2013.10.23 TRANSMISSION LINE OF 380. KV P22 LINEA CN ALCANTARA - ET MORATA (COMP. EST. CESI-HE EXPEDIENT 0.00 0 ************* SENDING END ************* **************** RECEIVING END *************** *** *** EQUIV. LINE LINE ACTIVE REACTIVE EQUIV. LINE LINE ACTIVE REACTIVE VOLTAGE *** CIR FAS VOLTAGE INTENSITY POWER POWER VOLTAGE INTENSITY POWER POWER DROP E I *** *** (KV) (KA) (MW) (MVAR) (KV) (KA) (MW) (MVAR) KV *** 1 1 392.000 3.737 505.032 678.533 381.000 3.710 352.711 -736.039 386.513 0 6 1 2 388.000 0.140 23.049 -21.358 382.000 0.222 29.966 38.607 3.464 0 2 1 3 389.000 0.322 -28.355 -66.583 383.000 0.164 -34.363 -11.417 3.464 0 3 0 1 499.726 590.592 348.314 -708.850 2 1 390.000 0.779 51.100 -167.787 384.000 0.563 50.856 -114.068 3.464 0 4 2 2 391.000 0.075 -12.614 -11.433 385.000 0.218 -15.809 45.743 3.464 0 5 2 3 387.000 3.792 -367.787 763.353 386.000 3.773 -498.642 -676.947 386.500 0 1 0 2 -329.300 584.134 -463.595 -745.272 0 0 170.425 1174.726 -115.281 -1454.122 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 32 LINES DIVISION DATE 2013.10.23 TRANSMISSION LINE OF 380. KV P22 LINEA CN ALCANTARA - ET MORATA (COMP. EST. CESI-HE EXPEDIENT 0.00 0 ************* SENDING END ************* **************** RECEIVING END *************** *** *** EQUIV. LINE LINE ACTIVE REACTIVE EQUIV. LINE LINE ACTIVE REACTIVE VOLTAGE *** CIR FAS VOLTAGE INTENSITY POWER POWER VOLTAGE INTENSITY POWER POWER DROP E I *** *** (KV) (KA) (MW) (MVAR) (KV) (KA) (MW) (MVAR) KV *** 1 1 21.724 0.407 0.920 5.021 38.843 0.401 -1.269 -8.903 34.962 7 0 1 2 24.832 0.408 2.103 5.458 42.133 0.402 -2.489 -9.457 38.607 8 0 1 3 28.030 0.409 -0.109 6.618 46.166 0.403 0.565 -10.727 42.830 9 0 0 1 2.914 17.097 -3.193 -29.086 2 1 23.969 0.410 0.122 5.672 42.111 0.404 0.045 -9.822 38.148 10 0 2 2 25.077 0.411 0.894 5.883 43.317 0.405 -0.621 -10.110 39.451 11 0 2 3 25.025 0.412 0.849 5.892 41.102 0.406 -0.916 -9.591 38.168 12 0 0 2 1.865 17.447 -1.492 -29.523 0 0 4.780 34.544 -4.685 -58.609 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 33 LINES DIVISION DATE 2013.10.23 TRANSMISSION LINE OF 380. KV P22 LINEA CN ALCANTARA - ET MORATA (COMP. EST. CESI-HE EXPEDIENT 0.00 0 ************* SENDING END ************* **************** RECEIVING END *************** *** *** EQUIV. LINE LINE ACTIVE REACTIVE EQUIV. LINE LINE ACTIVE REACTIVE VOLTAGE *** CIR FAS VOLTAGE INTENSITY POWER POWER VOLTAGE INTENSITY POWER POWER DROP E I *** *** (KV) (KA) (MW) (MVAR) (KV) (KA) (MW) (MVAR) KV *** 1 1 61.792 0.407 2.413 14.318 0.733 0.401 0.170 -0.001 35.610 7 7 1 2 68.410 0.408 5.017 15.314 0.736 0.402 0.171 -0.002 39.371 8 8 1 3 76.042 0.409 -0.470 17.950 0.740 0.403 0.172 -0.001 43.919 9 9 0 1 6.961 47.582 0.513 -0.004 2 1 67.361 0.410 0.234 15.944 0.739 0.404 0.172 -0.001 38.889 1010 2 2 69.669 0.411 1.826 16.431 0.741 0.405 0.173 -0.001 40.181 1111 2 3 67.891 0.412 2.057 16.018 0.745 0.406 0.175 -0.001 39.148 1212 0 2 4.117 48.392 0.520 -0.003 0 0 11.077 95.974 1.033 -0.007 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 34 LINES DIVISION DATE 2013.10.23 TRANSMISSION LINE OF 380. KV P22 LINEA CN ALCANTARA - ET MORATA (COMP. EST. CESI-HE EXPEDIENT 0.00 0 ************* SENDING END ************* **************** RECEIVING END *************** *** *** EQUIV. LINE LINE ACTIVE REACTIVE EQUIV. LINE LINE ACTIVE REACTIVE VOLTAGE *** CIR FAS VOLTAGE INTENSITY POWER POWER VOLTAGE INTENSITY POWER POWER DROP E I *** *** (KV) (KA) (MW) (MVAR) (KV) (KA) (MW) (MVAR) KV *** 1 1 381.000 0.484 88.744 -58.935 402.728 0.401 92.041 -14.893 38.351 1 0 1 2 382.000 0.483 88.126 -59.788 390.515 0.402 89.485 -14.400 35.881 2 0 1 3 383.000 0.520 99.537 -57.784 411.011 0.403 93.869 -18.270 46.846 3 0 0 1 276.407 -176.507 275.396 -47.564 2 1 410.901 0.404 94.429 16.399 384.000 0.491 91.390 59.075 42.337 010 2 2 415.932 0.405 96.223 14.139 385.000 0.489 91.666 58.208 38.119 011 2 3 426.631 0.406 98.920 14.684 386.000 0.522 96.534 65.047 41.717 012 0 2 289.572 45.222 279.590 182.330 0 0 565.979 -131.285 554.986 134.766 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 35 LINES DIVISION DATE 2013.10.23 TRANSMISSION LINE OF 380. KV P22 LINEA CN ALCANTARA - ET MORATA (COMP. EST. CESI-HE EXPEDIENT 0.00 0 ************* SENDING END ************* **************** RECEIVING END *************** *** *** EQUIV. LINE LINE ACTIVE REACTIVE EQUIV. LINE LINE ACTIVE REACTIVE VOLTAGE *** CIR FAS VOLTAGE INTENSITY POWER POWER VOLTAGE INTENSITY POWER POWER DROP E I *** *** (KV) (KA) (MW) (MVAR) (KV) (KA) (MW) (MVAR) KV *** 1 1 1117.647 0.406 117.762 -234.022 1187.760 0.401 110.538 251.792 118.310 6 0 1 2 382.000 0.576 102.468 -75.215 479.969 0.402 79.526 -78.007 195.374 2 0 1 3 383.000 0.472 85.664 -59.479 631.883 0.403 147.018 -1.034 143.707 3 0 0 1 305.893 -368.716 337.082 172.751 2 1 676.731 0.404 155.456 -27.374 384.000 0.469 80.111 66.220 176.604 010 2 2 577.043 0.405 110.608 77.276 385.000 0.602 108.145 78.712 197.457 011 2 3 381.000 2.281 -179.430 468.612 386.000 2.247 -333.423 -373.688 383.503 0 7 0 2 86.633 518.513 -145.167 -228.756 0 0 392.527 149.797 191.915 -56.005 1 XL(OHM) ES 1 ES 2 ES 3 ES 4 ES 5 ES 6 ES 7 ES 8 ES 9 ES10 ES11 ES12 31.416 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 2.02E-01 6.87E-01 5.02E-01 7.65E+00 7.75E+00 7.32E+00 5.82E+00 6.17E+00 8.14E+00 39.270 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 2.53E-01 8.66E-01 6.33E-01 6.14E+00 6.22E+00 5.89E+00 5.88E+00 6.35E+00 8.26E+00 47.124 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 3.04E-01 1.05E+00 7.65E-01 5.14E+00 5.20E+00 4.93E+00 5.94E+00 6.53E+00 8.38E+00 54.978 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 3.56E-01 1.23E+00 8.99E-01 4.43E+00 4.47E+00 4.25E+00 5.99E+00 6.72E+00 8.51E+00 62.832 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 4.07E-01 1.42E+00 1.04E+00 3.89E+00 3.93E+00 3.74E+00 6.05E+00 6.91E+00 8.63E+00 70.686 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 4.59E-01 1.61E+00 1.17E+00 3.48E+00 3.51E+00 3.35E+00 6.11E+00 7.11E+00 8.76E+00 78.540 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 5.11E-01 1.80E+00 1.32E+00 3.15E+00 3.18E+00 3.04E+00 6.16E+00 7.30E+00 8.89E+00 86.394 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 5.63E-01 2.00E+00 1.46E+00 2.88E+00 2.90E+00 2.78E+00 6.22E+00 7.51E+00 9.03E+00 94.248 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 6.16E-01 2.20E+00 1.60E+00 2.66E+00 2.68E+00 2.57E+00 6.28E+00 7.71E+00 9.16E+00 102.102 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 6.68E-01 2.40E+00 1.75E+00 2.47E+00 2.49E+00 2.39E+00 6.34E+00 7.92E+00 9.30E+00 109.956 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 7.21E-01 2.61E+00 1.90E+00 2.31E+00 2.32E+00 2.24E+00 6.40E+00 8.14E+00 9.44E+00 117.810 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 7.73E-01 2.82E+00 2.06E+00 2.17E+00 2.18E+00 2.11E+00 6.45E+00 8.36E+00 9.59E+00 125.664 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 8.26E-01 3.03E+00 2.21E+00 2.05E+00 2.06E+00 2.00E+00 6.51E+00 8.58E+00 9.73E+00 133.518 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 8.79E-01 3.25E+00 2.37E+00 1.94E+00 1.96E+00 1.90E+00 6.57E+00 8.81E+00 9.88E+00 141.372 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 9.32E-01 3.48E+00 2.53E+00 1.85E+00 1.86E+00 1.81E+00 6.63E+00 9.04E+00 1.00E+01 149.226 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 9.85E-01 3.70E+00 2.69E+00 1.77E+00 1.78E+00 1.73E+00 6.69E+00 9.28E+00 1.02E+01 157.080 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 1.04E+00 3.93E+00 2.86E+00 1.70E+00 1.70E+00 1.66E+00 6.75E+00 9.52E+00 1.04E+01 164.934 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 1.09E+00 4.17E+00 3.03E+00 1.63E+00 1.63E+00 1.60E+00 6.81E+00 9.76E+00 1.05E+01 172.788 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 1.14E+00 4.41E+00 3.20E+00 1.57E+00 1.57E+00 1.54E+00 6.87E+00 1.00E+01 1.07E+01 180.642 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 1.20E+00 4.65E+00 3.38E+00 1.51E+00 1.52E+00 1.49E+00 6.92E+00 1.03E+01 1.08E+01 188.496 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 1.25E+00 4.90E+00 3.56E+00 1.47E+00 1.47E+00 1.44E+00 6.98E+00 1.05E+01 1.10E+01 196.350 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 1.30E+00 5.15E+00 3.74E+00 1.42E+00 1.42E+00 1.40E+00 7.04E+00 1.08E+01 1.12E+01 204.204 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 1.35E+00 5.41E+00 3.93E+00 1.38E+00 1.38E+00 1.36E+00 7.10E+00 1.11E+01 1.14E+01 212.058 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 1.41E+00 5.67E+00 4.12E+00 1.34E+00 1.34E+00 1.33E+00 7.16E+00 1.13E+01 1.16E+01 219.912 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 1.46E+00 5.94E+00 4.31E+00 1.31E+00 1.31E+00 1.29E+00 7.22E+00 1.16E+01 1.17E+01 227.766 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 1.51E+00 6.21E+00 4.51E+00 1.27E+00 1.27E+00 1.26E+00 7.28E+00 1.19E+01 1.19E+01 235.620 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 1.56E+00 6.49E+00 4.71E+00 1.24E+00 1.24E+00 1.24E+00 7.33E+00 1.22E+01 1.21E+01 243.474 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 1.61E+00 6.78E+00 4.92E+00 1.22E+00 1.21E+00 1.21E+00 7.39E+00 1.25E+01 1.23E+01 251.328 2.38E+02 2.41E+02 2.26E+02 1.66E+00 7.07E+00 5.13E+00 1.19E+00 1.19E+00 1.19E+00 7.45E+00 1.28E+01 1.25E+01 259.181 2.38E+02 2.41E+02 2.26E+02 1.71E+00 7.37E+00 5.34E+00 1.17E+00 1.16E+00 1.16E+00 7.50E+00 1.31E+01 1.27E+01 267.035 2.38E+02 2.41E+02 2.26E+02 1.76E+00 7.67E+00 5.56E+00 1.14E+00 1.14E+00 1.14E+00 7.56E+00 1.35E+01 1.30E+01 274.889 2.38E+02 2.41E+02 2.26E+02 1.81E+00 7.98E+00 5.79E+00 1.12E+00 1.12E+00 1.12E+00 7.62E+00 1.38E+01 1.32E+01 282.743 2.38E+02 2.41E+02 2.26E+02 1.86E+00 8.30E+00 6.02E+00 1.10E+00 1.10E+00 1.11E+00 7.67E+00 1.41E+01 1.34E+01 290.597 2.38E+02 2.41E+02 2.26E+02 1.91E+00 8.63E+00 6.25E+00 1.09E+00 1.08E+00 1.09E+00 7.73E+00 1.45E+01 1.36E+01 298.451 2.38E+02 2.41E+02 2.26E+02 1.95E+00 8.96E+00 6.49E+00 1.07E+00 1.06E+00 1.07E+00 7.78E+00 1.48E+01 1.39E+01 306.305 2.38E+02 2.41E+02 2.26E+02 2.00E+00 9.30E+00 6.74E+00 1.05E+00 1.05E+00 1.06E+00 7.83E+00 1.52E+01 1.41E+01 314.159 2.38E+02 2.41E+02 2.26E+02 2.04E+00 9.65E+00 6.99E+00 1.04E+00 1.03E+00 1.04E+00 7.88E+00 1.55E+01 1.43E+01 322.013 2.38E+02 2.41E+02 2.26E+02 2.09E+00 1.00E+01 7.25E+00 1.02E+00 1.02E+00 1.03E+00 7.93E+00 1.59E+01 1.46E+01 329.867 2.38E+02 2.41E+02 2.26E+02 2.13E+00 1.04E+01 7.52E+00 1.01E+00 1.00E+00 1.02E+00 7.98E+00 1.63E+01 1.49E+01 337.721 2.38E+02 2.41E+02 2.26E+02 2.17E+00 1.07E+01 7.79E+00 9.97E-01 9.91E-01 1.00E+00 8.03E+00 1.67E+01 1.51E+01 345.575 2.38E+02 2.41E+02 2.26E+02 2.21E+00 1.11E+01 8.07E+00 9.85E-01 9.79E-01 9.94E-01 8.07E+00 1.71E+01 1.54E+01 353.429 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.25E+00 1.15E+01 8.35E+00 9.73E-01 9.67E-01 9.83E-01 8.12E+00 1.75E+01 1.57E+01 361.283 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.28E+00 1.19E+01 8.65E+00 9.63E-01 9.56E-01 9.73E-01 8.16E+00 1.80E+01 1.60E+01 369.137 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.31E+00 1.23E+01 8.95E+00 9.52E-01 9.46E-01 9.63E-01 8.20E+00 1.84E+01 1.63E+01 376.991 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.35E+00 1.28E+01 9.26E+00 9.43E-01 9.36E-01 9.54E-01 8.24E+00 1.89E+01 1.66E+01 384.845 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.37E+00 1.32E+01 9.58E+00 9.33E-01 9.26E-01 9.45E-01 8.27E+00 1.93E+01 1.69E+01 392.699 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.40E+00 1.37E+01 9.91E+00 9.25E-01 9.18E-01 9.37E-01 8.31E+00 1.98E+01 1.72E+01 400.553 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.42E+00 1.41E+01 1.03E+01 9.16E-01 9.09E-01 9.29E-01 8.34E+00 2.03E+01 1.75E+01 408.407 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.44E+00 1.46E+01 1.06E+01 9.08E-01 9.01E-01 9.22E-01 8.36E+00 2.08E+01 1.79E+01 416.261 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.46E+00 1.51E+01 1.10E+01 9.01E-01 8.93E-01 9.15E-01 8.39E+00 2.13E+01 1.82E+01 424.115 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.47E+00 1.56E+01 1.13E+01 8.93E-01 8.86E-01 9.08E-01 8.41E+00 2.18E+01 1.86E+01 431.969 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.48E+00 1.61E+01 1.17E+01 8.86E-01 8.78E-01 9.01E-01 8.42E+00 2.24E+01 1.90E+01 439.823 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.48E+00 1.66E+01 1.21E+01 8.80E-01 8.72E-01 8.95E-01 8.43E+00 2.30E+01 1.94E+01 447.677 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.48E+00 1.72E+01 1.25E+01 8.73E-01 8.65E-01 8.89E-01 8.44E+00 2.36E+01 1.98E+01 455.531 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.47E+00 1.78E+01 1.30E+01 8.67E-01 8.59E-01 8.84E-01 8.44E+00 2.42E+01 2.02E+01 463.385 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.46E+00 1.83E+01 1.34E+01 8.61E-01 8.53E-01 8.78E-01 8.43E+00 2.48E+01 2.07E+01 471.239 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.44E+00 1.90E+01 1.39E+01 8.56E-01 8.47E-01 8.73E-01 8.42E+00 2.54E+01 2.11E+01 479.093 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.42E+00 1.96E+01 1.44E+01 8.51E-01 8.42E-01 8.68E-01 8.40E+00 2.61E+01 2.16E+01 486.947 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.38E+00 2.02E+01 1.49E+01 8.45E-01 8.37E-01 8.63E-01 8.37E+00 2.68E+01 2.21E+01 494.801 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.34E+00 2.09E+01 1.54E+01 8.40E-01 8.32E-01 8.58E-01 8.34E+00 2.75E+01 2.26E+01 502.655 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.29E+00 2.16E+01 1.59E+01 8.36E-01 8.27E-01 8.54E-01 8.29E+00 2.83E+01 2.31E+01 510.509 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.22E+00 2.23E+01 1.65E+01 8.31E-01 8.22E-01 8.50E-01 8.24E+00 2.90E+01 2.37E+01 518.363 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.15E+00 2.31E+01 1.71E+01 8.27E-01 8.18E-01 8.46E-01 8.17E+00 2.98E+01 2.43E+01 526.217 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.06E+00 2.39E+01 1.77E+01 8.23E-01 8.13E-01 8.42E-01 8.09E+00 3.07E+01 2.49E+01 534.071 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.97E+00 2.47E+01 1.84E+01 8.19E-01 8.09E-01 8.38E-01 8.00E+00 3.15E+01 2.56E+01 541.925 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.85E+00 2.56E+01 1.91E+01 8.15E-01 8.05E-01 8.34E-01 7.89E+00 3.24E+01 2.62E+01 549.779 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.72E+00 2.64E+01 1.98E+01 8.11E-01 8.01E-01 8.31E-01 7.77E+00 3.34E+01 2.70E+01 557.633 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.58E+00 2.74E+01 2.06E+01 8.07E-01 7.98E-01 8.27E-01 7.63E+00 3.44E+01 2.77E+01 565.487 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.42E+00 2.83E+01 2.14E+01 8.04E-01 7.94E-01 8.24E-01 7.47E+00 3.54E+01 2.85E+01 573.341 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.25E+00 2.94E+01 2.23E+01 8.01E-01 7.90E-01 8.21E-01 7.28E+00 3.65E+01 2.94E+01 581.195 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.07E+00 3.04E+01 2.32E+01 7.97E-01 7.87E-01 8.18E-01 7.08E+00 3.76E+01 3.03E+01 589.049 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 9.07E-01 3.15E+01 2.42E+01 7.94E-01 7.84E-01 8.15E-01 6.85E+00 3.88E+01 3.13E+01 596.903 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 7.99E-01 3.27E+01 2.52E+01 7.91E-01 7.81E-01 8.12E-01 6.60E+00 4.00E+01 3.24E+01 604.757 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 8.19E-01 3.40E+01 2.64E+01 7.88E-01 7.78E-01 8.09E-01 6.32E+00 4.14E+01 3.35E+01 612.611 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.01E+00 3.53E+01 2.76E+01 7.85E-01 7.75E-01 8.07E-01 6.01E+00 4.27E+01 3.47E+01 620.465 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.35E+00 3.67E+01 2.90E+01 7.83E-01 7.72E-01 8.04E-01 5.69E+00 4.42E+01 3.61E+01 628.319 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.81E+00 3.81E+01 3.04E+01 7.80E-01 7.69E-01 8.02E-01 5.35E+00 4.58E+01 3.75E+01 636.173 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.37E+00 3.97E+01 3.20E+01 7.78E-01 7.66E-01 7.99E-01 5.02E+00 4.74E+01 3.91E+01 644.027 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 3.05E+00 4.14E+01 3.37E+01 7.75E-01 7.64E-01 7.97E-01 4.73E+00 4.92E+01 4.09E+01 651.881 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 3.84E+00 4.32E+01 3.57E+01 7.73E-01 7.61E-01 7.95E-01 4.53E+00 5.11E+01 4.28E+01 659.735 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 4.76E+00 4.51E+01 3.78E+01 7.70E-01 7.59E-01 7.92E-01 4.51E+00 5.31E+01 4.50E+01 667.589 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 5.85E+00 4.71E+01 4.02E+01 7.68E-01 7.56E-01 7.90E-01 4.78E+00 5.53E+01 4.75E+01 675.443 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 7.14E+00 4.94E+01 4.30E+01 7.66E-01 7.54E-01 7.88E-01 5.43E+00 5.77E+01 5.02E+01 683.297 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 8.66E+00 5.18E+01 4.61E+01 7.64E-01 7.52E-01 7.86E-01 6.52E+00 6.02E+01 5.34E+01 691.151 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.05E+01 5.44E+01 4.96E+01 7.62E-01 7.50E-01 7.84E-01 8.10E+00 6.30E+01 5.71E+01 699.005 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.27E+01 5.74E+01 5.38E+01 7.60E-01 7.47E-01 7.82E-01 1.02E+01 6.61E+01 6.14E+01 706.859 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.55E+01 6.06E+01 5.88E+01 7.58E-01 7.45E-01 7.81E-01 1.30E+01 6.95E+01 6.65E+01 714.713 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.89E+01 6.42E+01 6.48E+01 7.56E-01 7.43E-01 7.79E-01 1.65E+01 7.33E+01 7.27E+01 722.567 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.33E+01 6.83E+01 7.23E+01 7.54E-01 7.41E-01 7.77E-01 2.12E+01 7.76E+01 8.04E+01 730.421 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.91E+01 7.30E+01 8.17E+01 7.52E-01 7.39E-01 7.75E-01 2.73E+01 8.26E+01 9.02E+01 738.275 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 3.70E+01 7.85E+01 9.41E+01 7.51E-01 7.37E-01 7.74E-01 3.57E+01 8.85E+01 1.03E+02 746.129 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 4.82E+01 8.53E+01 1.11E+02 7.49E-01 7.35E-01 7.72E-01 4.78E+01 9.57E+01 1.21E+02 753.983 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 6.54E+01 9.41E+01 1.36E+02 7.48E-01 7.33E-01 7.70E-01 6.62E+01 1.05E+02 1.47E+02 761.837 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 9.43E+01 1.07E+02 1.77E+02 7.46E-01 7.31E-01 7.68E-01 9.71E+01 1.18E+02 1.90E+02 769.691 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.51E+02 1.28E+02 2.55E+02 7.45E-01 7.29E-01 7.66E-01 1.58E+02 1.41E+02 2.72E+02 777.545 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 3.07E+02 1.83E+02 4.60E+02 7.45E-01 7.29E-01 7.62E-01 3.24E+02 1.99E+02 4.86E+02 785.399 2.38E+02 2.44E+02 2.25E+02 9.82E+02 4.09E+02 1.30E+03 7.40E-01 7.89E-01 7.50E-01 1.04E+03 4.38E+02 1.36E+03 793.253 2.37E+02 2.43E+02 2.26E+02 4.35E+02 1.70E+02 4.99E+02 7.33E-01 7.47E-01 7.68E-01 4.65E+02 1.83E+02 5.20E+02 801.107 2.37E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.50E+02 1.31E+02 2.45E+02 7.34E-01 7.33E-01 7.66E-01 2.68E+02 1.43E+02 2.53E+02 808.961 2.37E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.90E+02 1.37E+02 1.55E+02 7.33E-01 7.28E-01 7.64E-01 2.03E+02 1.50E+02 1.59E+02 816.815 2.37E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.66E+02 1.54E+02 1.09E+02 7.32E-01 7.25E-01 7.63E-01 1.77E+02 1.67E+02 1.10E+02 824.669 2.37E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.58E+02 1.77E+02 8.11E+01 7.30E-01 7.22E-01 7.62E-01 1.68E+02 1.92E+02 8.02E+01 832.523 2.37E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.62E+02 2.09E+02 6.27E+01 7.29E-01 7.20E-01 7.61E-01 1.71E+02 2.26E+02 5.99E+01 840.377 2.37E+02 2.43E+02 2.26E+02 1.77E+02 2.54E+02 5.26E+01 7.27E-01 7.17E-01 7.61E-01 1.87E+02 2.73E+02 4.80E+01 848.231 2.37E+02 2.43E+02 2.26E+02 2.10E+02 3.24E+02 5.46E+01 7.24E-01 7.15E-01 7.61E-01 2.21E+02 3.47E+02 4.98E+01 856.085 2.37E+02 2.43E+02 2.27E+02 2.75E+02 4.43E+02 7.73E+01 7.22E-01 7.11E-01 7.62E-01 2.89E+02 4.72E+02 7.50E+01 863.939 2.36E+02 2.43E+02 2.27E+02 4.21E+02 6.96E+02 1.41E+02 7.23E-01 7.05E-01 7.65E-01 4.44E+02 7.39E+02 1.44E+02 871.793 2.34E+02 2.43E+02 2.30E+02 9.14E+02 1.52E+03 3.61E+02 7.63E-01 6.84E-01 7.74E-01 9.66E+02 1.61E+03 3.79E+02 879.647 2.41E+02 2.34E+02 2.29E+02 1.40E+03 2.32E+03 6.35E+02 9.43E-01 7.02E-01 7.21E-01 1.49E+03 2.44E+03 6.78E+02 887.501 2.40E+02 2.40E+02 2.25E+02 5.37E+02 8.68E+02 2.69E+02 7.84E-01 7.20E-01 7.34E-01 5.73E+02 9.10E+02 2.90E+02 895.355 2.39E+02 2.41E+02 2.25E+02 3.24E+02 5.09E+02 1.75E+02 7.55E-01 7.17E-01 7.39E-01 3.48E+02 5.31E+02 1.91E+02 903.209 2.39E+02 2.41E+02 2.25E+02 2.36E+02 3.58E+02 1.36E+02 7.44E-01 7.14E-01 7.41E-01 2.55E+02 3.72E+02 1.49E+02 911.063 2.38E+02 2.42E+02 2.25E+02 1.89E+02 2.75E+02 1.14E+02 7.38E-01 7.12E-01 7.42E-01 2.05E+02 2.85E+02 1.26E+02 918.917 2.38E+02 2.42E+02 2.25E+02 1.60E+02 2.23E+02 9.99E+01 7.35E-01 7.11E-01 7.42E-01 1.75E+02 2.30E+02 1.11E+02 926.771 2.38E+02 2.42E+02 2.25E+02 1.41E+02 1.88E+02 9.06E+01 7.32E-01 7.09E-01 7.42E-01 1.56E+02 1.93E+02 1.02E+02 934.625 2.38E+02 2.42E+02 2.25E+02 1.28E+02 1.62E+02 8.38E+01 7.30E-01 7.08E-01 7.41E-01 1.42E+02 1.66E+02 9.46E+01 942.479 2.38E+02 2.42E+02 2.25E+02 1.19E+02 1.42E+02 7.89E+01 7.28E-01 7.06E-01 7.41E-01 1.32E+02 1.45E+02 8.96E+01 950.333 2.38E+02 2.42E+02 2.25E+02 1.11E+02 1.27E+02 7.52E+01 7.27E-01 7.05E-01 7.40E-01 1.24E+02 1.29E+02 8.58E+01 958.187 2.38E+02 2.42E+02 2.25E+02 1.06E+02 1.14E+02 7.23E+01 7.26E-01 7.04E-01 7.40E-01 1.18E+02 1.16E+02 8.30E+01 966.041 2.38E+02 2.42E+02 2.25E+02 1.02E+02 1.04E+02 7.02E+01 7.25E-01 7.02E-01 7.39E-01 1.14E+02 1.05E+02 8.10E+01 973.895 2.38E+02 2.42E+02 2.25E+02 9.86E+01 9.60E+01 6.87E+01 7.24E-01 7.01E-01 7.38E-01 1.11E+02 9.68E+01 7.95E+01 981.749 2.38E+02 2.42E+02 2.25E+02 9.62E+01 8.90E+01 6.76E+01 7.23E-01 7.00E-01 7.38E-01 1.08E+02 8.96E+01 7.86E+01 989.603 2.38E+02 2.42E+02 2.25E+02 9.44E+01 8.31E+01 6.69E+01 7.22E-01 6.99E-01 7.37E-01 1.07E+02 8.36E+01 7.80E+01 997.457 2.38E+02 2.42E+02 2.25E+02 9.31E+01 7.82E+01 6.65E+01 7.21E-01 6.98E-01 7.37E-01 1.05E+02 7.86E+01 7.78E+01 1005.311 2.38E+02 2.42E+02 2.25E+02 9.23E+01 7.40E+01 6.64E+01 7.20E-01 6.97E-01 7.36E-01 1.04E+02 7.45E+01 7.78E+01 1013.165 2.38E+02 2.43E+02 2.25E+02 9.18E+01 7.05E+01 6.65E+01 7.20E-01 6.96E-01 7.35E-01 1.04E+02 7.11E+01 7.82E+01 1021.019 2.38E+02 2.43E+02 2.25E+02 9.16E+01 6.76E+01 6.69E+01 7.19E-01 6.95E-01 7.35E-01 1.04E+02 6.84E+01 7.88E+01 1028.873 2.38E+02 2.43E+02 2.25E+02 9.18E+01 6.52E+01 6.76E+01 7.18E-01 6.93E-01 7.34E-01 1.04E+02 6.62E+01 7.96E+01 1036.727 2.38E+02 2.43E+02 2.25E+02 9.22E+01 6.33E+01 6.84E+01 7.18E-01 6.92E-01 7.34E-01 1.05E+02 6.46E+01 8.06E+01 1044.581 2.38E+02 2.43E+02 2.25E+02 9.28E+01 6.19E+01 6.95E+01 7.17E-01 6.91E-01 7.33E-01 1.05E+02 6.35E+01 8.19E+01 1052.435 2.38E+02 2.43E+02 2.25E+02 9.37E+01 6.10E+01 7.07E+01 7.17E-01 6.90E-01 7.32E-01 1.06E+02 6.29E+01 8.33E+01 1060.289 2.38E+02 2.43E+02 2.25E+02 9.48E+01 6.04E+01 7.21E+01 7.16E-01 6.89E-01 7.32E-01 1.08E+02 6.27E+01 8.50E+01 1068.143 2.38E+02 2.43E+02 2.25E+02 9.62E+01 6.02E+01 7.38E+01 7.16E-01 6.88E-01 7.31E-01 1.09E+02 6.30E+01 8.69E+01 1075.997 2.38E+02 2.43E+02 2.25E+02 9.77E+01 6.04E+01 7.56E+01 7.16E-01 6.87E-01 7.31E-01 1.11E+02 6.36E+01 8.90E+01 1083.851 2.38E+02 2.43E+02 2.25E+02 9.96E+01 6.10E+01 7.77E+01 7.15E-01 6.86E-01 7.30E-01 1.13E+02 6.46E+01 9.13E+01 1091.705 2.38E+02 2.43E+02 2.25E+02 1.02E+02 6.19E+01 7.99E+01 7.15E-01 6.85E-01 7.30E-01 1.15E+02 6.60E+01 9.38E+01 1099.559 2.38E+02 2.43E+02 2.25E+02 1.04E+02 6.32E+01 8.24E+01 7.15E-01 6.84E-01 7.29E-01 1.18E+02 6.78E+01 9.66E+01 1107.413 2.38E+02 2.43E+02 2.24E+02 1.06E+02 6.48E+01 8.51E+01 7.15E-01 6.82E-01 7.29E-01 1.21E+02 6.99E+01 9.96E+01 1115.267 2.38E+02 2.43E+02 2.24E+02 1.09E+02 6.68E+01 8.81E+01 7.14E-01 6.81E-01 7.28E-01 1.24E+02 7.24E+01 1.03E+02 1123.121 2.38E+02 2.44E+02 2.24E+02 1.12E+02 6.92E+01 9.14E+01 7.14E-01 6.80E-01 7.28E-01 1.27E+02 7.53E+01 1.06E+02 1130.975 2.38E+02 2.44E+02 2.24E+02 1.16E+02 7.19E+01 9.50E+01 7.14E-01 6.79E-01 7.28E-01 1.31E+02 7.86E+01 1.10E+02 1138.829 2.38E+02 2.44E+02 2.24E+02 1.20E+02 7.51E+01 9.89E+01 7.14E-01 6.77E-01 7.27E-01 1.35E+02 8.23E+01 1.15E+02 1146.683 2.38E+02 2.44E+02 2.24E+02 1.24E+02 7.86E+01 1.03E+02 7.15E-01 6.76E-01 7.27E-01 1.40E+02 8.64E+01 1.19E+02 1154.537 2.38E+02 2.44E+02 2.24E+02 1.28E+02 8.27E+01 1.08E+02 7.15E-01 6.75E-01 7.26E-01 1.45E+02 9.09E+01 1.25E+02 1162.391 2.38E+02 2.44E+02 2.24E+02 1.34E+02 8.72E+01 1.13E+02 7.15E-01 6.73E-01 7.26E-01 1.50E+02 9.60E+01 1.30E+02 1170.245 2.38E+02 2.44E+02 2.24E+02 1.39E+02 9.22E+01 1.19E+02 7.15E-01 6.71E-01 7.26E-01 1.56E+02 1.02E+02 1.36E+02 1178.099 2.38E+02 2.45E+02 2.23E+02 1.45E+02 9.78E+01 1.25E+02 7.16E-01 6.70E-01 7.25E-01 1.63E+02 1.08E+02 1.43E+02 1185.953 2.38E+02 2.45E+02 2.23E+02 1.52E+02 1.04E+02 1.32E+02 7.17E-01 6.68E-01 7.25E-01 1.71E+02 1.15E+02 1.51E+02 1193.807 2.38E+02 2.45E+02 2.23E+02 1.60E+02 1.11E+02 1.40E+02 7.17E-01 6.66E-01 7.25E-01 1.79E+02 1.23E+02 1.59E+02 1201.661 2.38E+02 2.45E+02 2.23E+02 1.69E+02 1.19E+02 1.48E+02 7.18E-01 6.64E-01 7.24E-01 1.88E+02 1.31E+02 1.69E+02 1209.515 2.37E+02 2.45E+02 2.23E+02 1.79E+02 1.28E+02 1.58E+02 7.19E-01 6.62E-01 7.24E-01 1.99E+02 1.41E+02 1.79E+02 1217.369 2.37E+02 2.46E+02 2.22E+02 1.90E+02 1.38E+02 1.69E+02 7.21E-01 6.60E-01 7.24E-01 2.11E+02 1.52E+02 1.91E+02 1225.223 2.37E+02 2.46E+02 2.22E+02 2.02E+02 1.50E+02 1.82E+02 7.23E-01 6.57E-01 7.24E-01 2.25E+02 1.65E+02 2.05E+02 1233.077 2.37E+02 2.47E+02 2.22E+02 2.17E+02 1.63E+02 1.96E+02 7.25E-01 6.54E-01 7.24E-01 2.41E+02 1.80E+02 2.21E+02 1240.931 2.37E+02 2.47E+02 2.21E+02 2.34E+02 1.79E+02 2.13E+02 7.27E-01 6.51E-01 7.23E-01 2.59E+02 1.96E+02 2.39E+02 1248.785 2.37E+02 2.48E+02 2.21E+02 2.54E+02 1.97E+02 2.32E+02 7.31E-01 6.47E-01 7.23E-01 2.81E+02 2.16E+02 2.60E+02 1256.639 2.37E+02 2.48E+02 2.21E+02 2.77E+02 2.18E+02 2.56E+02 7.35E-01 6.43E-01 7.23E-01 3.06E+02 2.39E+02 2.85E+02 1264.493 2.36E+02 2.49E+02 2.20E+02 3.06E+02 2.44E+02 2.83E+02 7.40E-01 6.38E-01 7.23E-01 3.37E+02 2.67E+02 3.16E+02 1272.347 2.36E+02 2.50E+02 2.20E+02 3.40E+02 2.76E+02 3.18E+02 7.46E-01 6.32E-01 7.22E-01 3.75E+02 3.02E+02 3.53E+02 1280.201 2.35E+02 2.52E+02 2.19E+02 3.84E+02 3.16E+02 3.60E+02 7.55E-01 6.25E-01 7.22E-01 4.22E+02 3.44E+02 3.99E+02 1288.055 2.34E+02 2.54E+02 2.18E+02 4.39E+02 3.66E+02 4.14E+02 7.66E-01 6.17E-01 7.21E-01 4.82E+02 3.99E+02 4.58E+02 1295.909 2.33E+02 2.56E+02 2.17E+02 5.10E+02 4.32E+02 4.85E+02 7.82E-01 6.08E-01 7.19E-01 5.60E+02 4.70E+02 5.35E+02 1303.763 2.31E+02 2.59E+02 2.17E+02 6.07E+02 5.20E+02 5.80E+02 8.05E-01 5.99E-01 7.17E-01 6.64E+02 5.65E+02 6.37E+02 1311.617 2.28E+02 2.63E+02 2.17E+02 7.38E+02 6.40E+02 7.09E+02 8.36E-01 5.92E-01 7.11E-01 8.07E+02 6.95E+02 7.77E+02 1319.471 2.21E+02 2.68E+02 2.20E+02 9.12E+02 8.02E+02 8.82E+02 8.79E-01 5.98E-01 6.99E-01 9.96E+02 8.69E+02 9.64E+02 1327.325 2.13E+02 2.72E+02 2.29E+02 1.11E+03 9.90E+02 1.08E+03 9.22E-01 6.39E-01 6.75E-01 1.21E+03 1.07E+03 1.18E+03 1335.179 2.06E+02 2.67E+02 2.43E+02 1.24E+03 1.11E+03 1.21E+03 9.24E-01 7.25E-01 6.47E-01 1.34E+03 1.20E+03 1.31E+03 1343.033 2.09E+02 2.54E+02 2.52E+02 1.16E+03 1.06E+03 1.14E+03 8.57E-01 7.96E-01 6.38E-01 1.26E+03 1.14E+03 1.23E+03 1350.887 2.18E+02 2.42E+02 2.53E+02 9.64E+02 8.88E+02 9.52E+02 7.77E-01 8.15E-01 6.50E-01 1.05E+03 9.57E+02 1.03E+03 1358.741 2.25E+02 2.37E+02 2.49E+02 7.79E+02 7.26E+02 7.73E+02 7.25E-01 8.05E-01 6.65E-01 8.44E+02 7.81E+02 8.35E+02 1366.595 2.29E+02 2.35E+02 2.46E+02 6.38E+02 6.01E+02 6.37E+02 6.97E-01 7.90E-01 6.76E-01 6.90E+02 6.46E+02 6.86E+02 1374.449 2.32E+02 2.34E+02 2.43E+02 5.35E+02 5.09E+02 5.36E+02 6.82E-01 7.76E-01 6.83E-01 5.77E+02 5.46E+02 5.76E+02 1382.303 2.33E+02 2.34E+02 2.40E+02 4.58E+02 4.40E+02 4.61E+02 6.75E-01 7.64E-01 6.88E-01 4.93E+02 4.71E+02 4.94E+02 1390.157 2.34E+02 2.35E+02 2.39E+02 3.99E+02 3.88E+02 4.04E+02 6.71E-01 7.54E-01 6.92E-01 4.29E+02 4.14E+02 4.32E+02 1398.011 2.35E+02 2.35E+02 2.37E+02 3.53E+02 3.46E+02 3.59E+02 6.69E-01 7.46E-01 6.94E-01 3.79E+02 3.70E+02 3.83E+02 1405.865 2.36E+02 2.35E+02 2.36E+02 3.16E+02 3.13E+02 3.23E+02 6.68E-01 7.40E-01 6.96E-01 3.39E+02 3.34E+02 3.44E+02 1413.719 2.36E+02 2.36E+02 2.35E+02 2.87E+02 2.86E+02 2.94E+02 6.68E-01 7.34E-01 6.98E-01 3.07E+02 3.05E+02 3.12E+02 1421.573 2.36E+02 2.36E+02 2.34E+02 2.62E+02 2.64E+02 2.70E+02 6.68E-01 7.30E-01 6.99E-01 2.80E+02 2.81E+02 2.86E+02 1429.427 2.37E+02 2.36E+02 2.34E+02 2.41E+02 2.45E+02 2.49E+02 6.68E-01 7.26E-01 7.00E-01 2.57E+02 2.61E+02 2.64E+02 1437.281 2.37E+02 2.37E+02 2.33E+02 2.23E+02 2.29E+02 2.32E+02 6.68E-01 7.22E-01 7.00E-01 2.38E+02 2.43E+02 2.45E+02 1445.135 2.37E+02 2.37E+02 2.33E+02 2.08E+02 2.15E+02 2.17E+02 6.68E-01 7.19E-01 7.01E-01 2.21E+02 2.28E+02 2.28E+02 1452.989 2.37E+02 2.37E+02 2.32E+02 1.95E+02 2.03E+02 2.04E+02 6.68E-01 7.17E-01 7.01E-01 2.07E+02 2.15E+02 2.14E+02 1460.843 2.37E+02 2.37E+02 2.32E+02 1.83E+02 1.93E+02 1.92E+02 6.69E-01 7.14E-01 7.01E-01 1.94E+02 2.04E+02 2.02E+02 1468.697 2.37E+02 2.37E+02 2.32E+02 1.73E+02 1.83E+02 1.82E+02 6.69E-01 7.12E-01 7.02E-01 1.83E+02 1.93E+02 1.91E+02 1476.551 2.37E+02 2.38E+02 2.31E+02 1.64E+02 1.75E+02 1.73E+02 6.69E-01 7.10E-01 7.02E-01 1.73E+02 1.84E+02 1.81E+02 1484.405 2.37E+02 2.38E+02 2.31E+02 1.55E+02 1.67E+02 1.65E+02 6.69E-01 7.09E-01 7.02E-01 1.64E+02 1.76E+02 1.72E+02 1492.259 2.37E+02 2.38E+02 2.31E+02 1.48E+02 1.60E+02 1.58E+02 6.69E-01 7.07E-01 7.02E-01 1.56E+02 1.69E+02 1.64E+02 1500.113 2.37E+02 2.38E+02 2.31E+02 1.41E+02 1.54E+02 1.51E+02 6.70E-01 7.05E-01 7.02E-01 1.48E+02 1.62E+02 1.57E+02 1507.967 2.37E+02 2.38E+02 2.31E+02 1.35E+02 1.49E+02 1.45E+02 6.70E-01 7.04E-01 7.02E-01 1.42E+02 1.56E+02 1.50E+02 1515.821 2.37E+02 2.38E+02 2.30E+02 1.30E+02 1.43E+02 1.40E+02 6.70E-01 7.03E-01 7.02E-01 1.36E+02 1.50E+02 1.44E+02 1523.675 2.37E+02 2.38E+02 2.30E+02 1.24E+02 1.39E+02 1.35E+02 6.70E-01 7.02E-01 7.02E-01 1.30E+02 1.45E+02 1.39E+02 1531.529 2.37E+02 2.38E+02 2.30E+02 1.20E+02 1.34E+02 1.30E+02 6.70E-01 7.01E-01 7.02E-01 1.25E+02 1.41E+02 1.34E+02 1539.383 2.38E+02 2.38E+02 2.30E+02 1.15E+02 1.30E+02 1.26E+02 6.70E-01 7.00E-01 7.02E-01 1.20E+02 1.36E+02 1.29E+02 1547.237 2.38E+02 2.39E+02 2.30E+02 1.11E+02 1.27E+02 1.22E+02 6.70E-01 6.99E-01 7.02E-01 1.16E+02 1.32E+02 1.25E+02 1555.091 2.38E+02 2.39E+02 2.30E+02 1.08E+02 1.23E+02 1.18E+02 6.70E-01 6.98E-01 7.02E-01 1.12E+02 1.28E+02 1.21E+02 1562.945 2.38E+02 2.39E+02 2.30E+02 1.04E+02 1.20E+02 1.15E+02 6.70E-01 6.97E-01 7.02E-01 1.08E+02 1.25E+02 1.17E+02 1570.799 2.38E+02 2.39E+02 2.30E+02 1.01E+02 1.17E+02 1.12E+02 6.70E-01 6.96E-01 7.02E-01 1.05E+02 1.22E+02 1.14E+02 1578.653 2.38E+02 2.39E+02 2.30E+02 9.80E+01 1.14E+02 1.09E+02 6.70E-01 6.95E-01 7.02E-01 1.01E+02 1.18E+02 1.10E+02 1586.507 2.38E+02 2.39E+02 2.29E+02 9.52E+01 1.11E+02 1.06E+02 6.70E-01 6.94E-01 7.02E-01 9.83E+01 1.16E+02 1.07E+02 1594.361 2.38E+02 2.39E+02 2.29E+02 9.25E+01 1.09E+02 1.03E+02 6.70E-01 6.94E-01 7.01E-01 9.54E+01 1.13E+02 1.05E+02 1602.215 2.38E+02 2.39E+02 2.29E+02 9.00E+01 1.07E+02 1.01E+02 6.70E-01 6.93E-01 7.01E-01 9.27E+01 1.10E+02 1.02E+02 1610.069 2.38E+02 2.39E+02 2.29E+02 8.77E+01 1.04E+02 9.82E+01 6.70E-01 6.92E-01 7.01E-01 9.02E+01 1.08E+02 9.93E+01 1617.923 2.38E+02 2.39E+02 2.29E+02 8.55E+01 1.02E+02 9.60E+01 6.70E-01 6.92E-01 7.01E-01 8.77E+01 1.06E+02 9.69E+01 1625.777 2.38E+02 2.39E+02 2.29E+02 8.34E+01 1.00E+02 9.39E+01 6.70E-01 6.91E-01 7.01E-01 8.55E+01 1.03E+02 9.46E+01 1633.631 2.38E+02 2.39E+02 2.29E+02 8.14E+01 9.83E+01 9.19E+01 6.70E-01 6.91E-01 7.01E-01 8.33E+01 1.01E+02 9.24E+01 1641.485 2.38E+02 2.39E+02 2.29E+02 7.95E+01 9.65E+01 9.00E+01 6.70E-01 6.90E-01 7.01E-01 8.12E+01 9.95E+01 9.04E+01 1649.339 2.38E+02 2.39E+02 2.29E+02 7.77E+01 9.48E+01 8.83E+01 6.70E-01 6.90E-01 7.01E-01 7.93E+01 9.76E+01 8.84E+01 1657.193 2.38E+02 2.39E+02 2.29E+02 7.60E+01 9.31E+01 8.65E+01 6.70E-01 6.89E-01 7.00E-01 7.75E+01 9.58E+01 8.66E+01 1665.047 2.38E+02 2.39E+02 2.29E+02 7.44E+01 9.16E+01 8.49E+01 6.70E-01 6.89E-01 7.00E-01 7.57E+01 9.41E+01 8.48E+01 1672.901 2.38E+02 2.39E+02 2.29E+02 7.29E+01 9.01E+01 8.34E+01 6.70E-01 6.88E-01 7.00E-01 7.40E+01 9.25E+01 8.31E+01 1680.755 2.38E+02 2.39E+02 2.29E+02 7.14E+01 8.87E+01 8.19E+01 6.70E-01 6.88E-01 7.00E-01 7.24E+01 9.10E+01 8.15E+01 1688.609 2.38E+02 2.39E+02 2.29E+02 7.00E+01 8.73E+01 8.05E+01 6.70E-01 6.87E-01 7.00E-01 7.09E+01 8.95E+01 8.00E+01 1696.463 2.38E+02 2.39E+02 2.29E+02 6.86E+01 8.60E+01 7.91E+01 6.70E-01 6.87E-01 7.00E-01 6.94E+01 8.81E+01 7.85E+01 1704.317 2.38E+02 2.40E+02 2.29E+02 6.74E+01 8.48E+01 7.79E+01 6.70E-01 6.86E-01 7.00E-01 6.80E+01 8.68E+01 7.71E+01 1712.171 2.38E+02 2.40E+02 2.29E+02 6.61E+01 8.36E+01 7.66E+01 6.70E-01 6.86E-01 7.00E-01 6.67E+01 8.55E+01 7.58E+01 1720.025 2.38E+02 2.40E+02 2.29E+02 6.50E+01 8.24E+01 7.54E+01 6.70E-01 6.85E-01 6.99E-01 6.54E+01 8.42E+01 7.45E+01 1727.879 2.38E+02 2.40E+02 2.29E+02 6.38E+01 8.13E+01 7.43E+01 6.70E-01 6.85E-01 6.99E-01 6.42E+01 8.30E+01 7.33E+01 1735.733 2.38E+02 2.40E+02 2.29E+02 6.28E+01 8.03E+01 7.32E+01 6.69E-01 6.85E-01 6.99E-01 6.30E+01 8.19E+01 7.21E+01 1743.587 2.38E+02 2.40E+02 2.29E+02 6.17E+01 7.92E+01 7.21E+01 6.69E-01 6.84E-01 6.99E-01 6.19E+01 8.08E+01 7.09E+01 1751.441 2.38E+02 2.40E+02 2.29E+02 6.07E+01 7.83E+01 7.11E+01 6.69E-01 6.84E-01 6.99E-01 6.08E+01 7.97E+01 6.98E+01 1759.295 2.38E+02 2.40E+02 2.28E+02 5.98E+01 7.73E+01 7.02E+01 6.69E-01 6.84E-01 6.99E-01 5.98E+01 7.87E+01 6.88E+01 1767.149 2.38E+02 2.40E+02 2.28E+02 5.88E+01 7.64E+01 6.92E+01 6.69E-01 6.83E-01 6.99E-01 5.87E+01 7.77E+01 6.78E+01 1775.003 2.38E+02 2.40E+02 2.28E+02 5.79E+01 7.55E+01 6.83E+01 6.69E-01 6.83E-01 6.99E-01 5.78E+01 7.67E+01 6.68E+01 1782.857 2.38E+02 2.40E+02 2.28E+02 5.71E+01 7.46E+01 6.74E+01 6.69E-01 6.83E-01 6.98E-01 5.68E+01 7.58E+01 6.58E+01 1790.711 2.38E+02 2.40E+02 2.28E+02 5.63E+01 7.38E+01 6.66E+01 6.69E-01 6.82E-01 6.98E-01 5.59E+01 7.49E+01 6.49E+01 1798.565 2.38E+02 2.40E+02 2.28E+02 5.55E+01 7.30E+01 6.58E+01 6.69E-01 6.82E-01 6.98E-01 5.51E+01 7.40E+01 6.40E+01 1806.419 2.38E+02 2.40E+02 2.28E+02 5.47E+01 7.22E+01 6.50E+01 6.69E-01 6.82E-01 6.98E-01 5.42E+01 7.32E+01 6.32E+01 1814.273 2.38E+02 2.40E+02 2.28E+02 5.39E+01 7.15E+01 6.42E+01 6.69E-01 6.81E-01 6.98E-01 5.34E+01 7.24E+01 6.23E+01 1822.127 2.38E+02 2.40E+02 2.28E+02 5.32E+01 7.08E+01 6.35E+01 6.69E-01 6.81E-01 6.98E-01 5.26E+01 7.16E+01 6.15E+01 1829.981 2.38E+02 2.40E+02 2.28E+02 5.25E+01 7.01E+01 6.28E+01 6.68E-01 6.81E-01 6.98E-01 5.19E+01 7.08E+01 6.08E+01 1837.835 2.38E+02 2.40E+02 2.28E+02 5.18E+01 6.94E+01 6.21E+01 6.68E-01 6.81E-01 6.98E-01 5.11E+01 7.01E+01 6.00E+01 1845.689 2.38E+02 2.40E+02 2.28E+02 5.12E+01 6.87E+01 6.14E+01 6.68E-01 6.80E-01 6.97E-01 5.04E+01 6.94E+01 5.93E+01 1853.543 2.38E+02 2.40E+02 2.28E+02 5.05E+01 6.81E+01 6.08E+01 6.68E-01 6.80E-01 6.97E-01 4.97E+01 6.87E+01 5.86E+01 1861.397 2.38E+02 2.40E+02 2.28E+02 4.99E+01 6.75E+01 6.01E+01 6.68E-01 6.80E-01 6.97E-01 4.91E+01 6.80E+01 5.79E+01 1869.251 2.38E+02 2.40E+02 2.28E+02 4.93E+01 6.69E+01 5.95E+01 6.68E-01 6.80E-01 6.97E-01 4.84E+01 6.73E+01 5.72E+01 1877.105 2.38E+02 2.40E+02 2.28E+02 4.88E+01 6.63E+01 5.89E+01 6.68E-01 6.79E-01 6.97E-01 4.78E+01 6.67E+01 5.66E+01 1 PHASE NEUTRAL VOLTAGES V:VMAX 0 XL(OHM) 0.00 0.25 0.50 0.75 1.00 ......................................................................................................................... 31.416 6 . . . . 39.270 6 . . . . 47.124 6 . . . . 54.978 6 . . . . 62.832 6 . . . . 70.686 6 . . . . 78.540 6 . . . . 86.394 6 . . . . 94.248 6 . . . . 102.102 6 . . . . 109.956 6 . . . . 117.810 6 . . . . 125.664 6 . . . . 133.518 6 . . . . 141.372 6 . . . . 149.226 56 . . . . 157.080 56 . . . . 164.934 56 . . . . 172.788 56 . . . . 180.642 46 . . . . 188.496 46 . . . . 196.350 46 . . . . 204.204 46 . . . . 212.058 46 . . . . 219.912 46 . . . . 227.766 46 . . . . 235.620 46 . . . . 243.474 46 . . . . 251.328 46 . . . . 259.181 46 . . . . 267.035 46 . . . . 274.889 46 . . . . 282.743 46 . . . . 290.597 46 . . . . 298.451 46 . . . . 306.305 46 . . . . 314.159 46 . . . . 322.013 46 . . . . 329.867 46 . . . . 337.721 46 . . . . 345.575 46 . . . . 353.429 46 . . . . 361.283 46 . . . . 369.137 46 . . . . 376.991 46 . . . . 384.845 46 . . . . 392.699 46 . . . . 400.553 46 . . . . 408.407 46 . . . . 416.261 46 . . . . 424.115 46 . . . . 431.969 46 . . . . 439.823 46 . . . . 447.677 46 . . . . 455.531 46 . . . . 463.385 46 . . . . 471.239 46 . . . . 479.093 46 . . . . 486.947 46 . . . . 494.801 46 . . . . 502.655 46 . . . . 510.509 46 . . . . 518.363 46 . . . . 526.217 465 . . . . 534.071 465 . . . . 541.925 465 . . . . 549.779 465 . . . . 557.633 465 . . . . 565.487 465 . . . . 573.341 465 . . . . 581.195 465 . . . . 589.049 436 . . . . 596.903 436 . . . . 604.757 436 . . . . 612.611 436 . . . . 620.465 436 . . . . 628.319 436 . . . . 636.173 4 6 . . . . 644.027 4 6 . . . . 651.881 4 65 . . . . 659.735 4 65 . . . . 667.589 4 65 . . . . 675.443 4 65 . . . . 683.297 4 36 . . . . 691.151 4136 . . . . 699.005 .4 6 . . . . 706.859 .4 6 . . . . 714.713 .4 36 . . . . 722.567 .4 26 . . . . 730.421 .4 6 . . . . 738.275 . 4 56 . . . . 746.129 . 4 256 . . . . 753.983 . 4 5 6 . . . . 761.837 . 45 6 . . . . 769.691 . 254 6 . . . . 777.545 . 25 14 36 . . . . 785.399 . 2 5 . 1 4 . 3 6 . . 793.253 . 25 1 4 36 . . . . 801.107 . 25 64 . . . . 808.961 . 5614 . . . . 816.815 . 6 54 . . . . 824.669 . 6 45 . . . . 832.523 . 6 4 25 . . . . 840.377 . 63 4 5 . . . . 848.231 . 63 14 25 . . . . 856.085 . 6 4 25 . . . . 863.939 . 6 14 . 2 5 . . . 871.793 . 36 . 1 4 . 2 5 . . 879.647 . .3 6 . 1 4 . 2 5 887.501 . 36 1 4 . 2 5 . . . 895.355 . 6 14 25 . . . . 903.209 . 6 14 5 . . . . 911.063 . 6 14 5 . . . . 918.917 . 6 14 5 . . . . 926.771 . 36 145 . . . . 934.625 . 36145 . . . . 942.479 . 6 45 . . . . 950.333 . 615 . . . . 958.187 . 615 . . . . 966.041 . 3654 . . . . 973.895 . 365 . . . . 981.749 . 364 . . . . 989.603 . 364 . . . . 997.457 . 364 . . . . 1005.311 . 364 . . . . 1013.165 . 564 . . . . 1021.019 . 564 . . . . 1028.873 . 564 . . . . 1036.727 . 564 . . . . 1044.581 . 564 . . . . 1052.435 . 564 . . . . 1060.289 . 564 . . . . 1068.143 . 564 . . . . 1075.997 . 564 . . . . 1083.851 . 5614 . . . . 1091.705 . 5364 . . . . 1099.559 . 5364 . . . . 1107.413 . 5364 . . . . 1115.267 . 2564 . . . . 1123.121 . 2564 . . . . 1130.975 . 564 . . . . 1138.829 . 5364 . . . . 1146.683 . 5364 . . . . 1154.537 . 5364 . . . . 1162.391 . 2564 . . . . 1170.245 . 5364 . . . . 1178.099 . 5364 . . . . 1185.953 . 2564 . . . . 1193.807 . 25364 . . . . 1201.661 . 5364 . . . . 1209.515 . 25364 . . . . 1217.369 . 5364 . . . . 1225.223 . 25364 . . . . 1233.077 . 25364 . . . . 1240.931 . 25 64 . . . . 1248.785 . 25164 . . . . 1256.639 . 25364 . . . . 1264.493 . 253164 . . . . 1272.347 . 25364 . . . . 1280.201 . 253164 . . . . 1288.055 . 2 5 164 . . . . 1295.909 . 2 5316 4 . . . . 1303.763 . 2 5316 4 . . . 1311.617 . . 2 531 6 4 . . . 1319.471 . . 2 5 1 6 4 . . . 1327.325 . . 2 5 1 6 4 . . 1335.179 . . 2 5.1 64 . . 1343.033 . . 2 51 .64 . . 1350.887 . . 2 5 6 . . . 1358.741 . . 2 5 64 . . . 1366.595 . 235 6 . . . 1374.449 . 2356 . . . . 1382.303 . 256 . . . . 1390.157 . 256 . . . . 1398.011 . 256 . . . . 1405.865 . 256 . . . . 1413.719 . 36 . . . . 1421.573 . 36 . . . . 1429.427 . 36 . . . . 1437.281 . 36 . . . . 1445.135 . 16 . . . . 1452.989 . 46 . . . . 1460.843 . 36 . . . . 1468.697 . 65 . . . . 1476.551 . 16 . . . . 1484.405 . 65 . . . . 1492.259 . 16 . . . . 1500.113 . 46 . . . . 1507.967 . 65 . . . . 1515.821 . 16 . . . . 1523.675 . 46 . . . . 1531.529 . 46 . . . . 1539.383 . 65 . . . . 1547.237 . 165 . . . . 1555.091 . 16 . . . . 1562.945 . 46 . . . . 1570.799 . 46 . . . . 1578.653 . 65 . . . . 1586.507 . 65 . . . . 1594.361 . 65 . . . . 1602.215 . 16 . . . . 1610.069 . 46 . . . . 1617.923 . 46 . . . . 1625.777 . 46 . . . . 1633.631 . 46 . . . . 1641.485 . 65 . . . . 1649.339 . 65 . . . . 1657.193 . 65 . . . . 1665.047 . 65 . . . . 1672.901 . 65 . . . . 1680.755 . 6 . . . . 1688.609 . 46 . . . . 1696.463 . 46 . . . . 1704.317 . 46 . . . . 1712.171 . 46 . . . . 1720.025 . 46 . . . . 1727.879 . 46 . . . . 1735.733 . 46 . . . . 1743.587 . 65 . . . . 1751.441 . 65 . . . . 1759.295 . 65 . . . . 1767.149 . 65 . . . . 1775.003 . 65 . . . . 1782.857 . 65 . . . . 1790.711 . 65 . . . . 1798.565 . 65 . . . . 1806.419 . 65 . . . . 1814.273 . 65 . . . . 1822.127 . 65 . . . . 1829.981 . 6 . . . . 1837.835 . 6 . . . . 1845.689 . 46 . . . . 1853.543 . 46 . . . . 1861.397 . 46 . . . . 1869.251 . 46 . . . . 1877.105 . 46 . . . . ......................................................................................................................... 1144 PHASE 1 2255 PHASE 2 3366 PHASE 3 PHASE VOLTAGE, MAXIMUM VALUE: 2438.674 KV 1 XL(OHM) ES 1 ES 2 ES 3 ES 4 ES 5 ES 6 ES 7 ES 8 ES 9 ES10 ES11 ES12 31.416 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 2.02E-01 6.87E-01 5.02E-01 6.53E-01 6.48E-01 6.75E-01 5.82E+00 6.17E+00 8.14E+00 39.270 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 2.53E-01 8.66E-01 6.33E-01 6.53E-01 6.48E-01 6.75E-01 5.88E+00 6.35E+00 8.26E+00 47.124 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 3.04E-01 1.05E+00 7.65E-01 6.53E-01 6.48E-01 6.75E-01 5.94E+00 6.53E+00 8.38E+00 54.978 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 3.56E-01 1.23E+00 8.99E-01 6.53E-01 6.48E-01 6.75E-01 5.99E+00 6.72E+00 8.51E+00 62.832 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 4.07E-01 1.42E+00 1.04E+00 6.53E-01 6.48E-01 6.75E-01 6.05E+00 6.91E+00 8.63E+00 70.686 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 4.59E-01 1.61E+00 1.17E+00 6.53E-01 6.48E-01 6.75E-01 6.11E+00 7.11E+00 8.76E+00 78.540 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 5.11E-01 1.80E+00 1.32E+00 6.53E-01 6.48E-01 6.75E-01 6.16E+00 7.30E+00 8.89E+00 86.394 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 5.63E-01 2.00E+00 1.46E+00 6.53E-01 6.48E-01 6.75E-01 6.22E+00 7.51E+00 9.03E+00 94.248 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 6.16E-01 2.20E+00 1.60E+00 6.53E-01 6.48E-01 6.75E-01 6.28E+00 7.71E+00 9.16E+00 102.102 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 6.68E-01 2.40E+00 1.75E+00 6.53E-01 6.48E-01 6.75E-01 6.34E+00 7.92E+00 9.30E+00 109.956 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 7.21E-01 2.61E+00 1.90E+00 6.53E-01 6.48E-01 6.75E-01 6.40E+00 8.14E+00 9.44E+00 117.810 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 7.73E-01 2.82E+00 2.06E+00 6.53E-01 6.48E-01 6.75E-01 6.45E+00 8.36E+00 9.59E+00 125.664 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 8.26E-01 3.03E+00 2.21E+00 6.53E-01 6.48E-01 6.75E-01 6.51E+00 8.58E+00 9.73E+00 133.518 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 8.79E-01 3.25E+00 2.37E+00 6.53E-01 6.48E-01 6.75E-01 6.57E+00 8.81E+00 9.88E+00 141.372 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 9.32E-01 3.48E+00 2.53E+00 6.54E-01 6.48E-01 6.75E-01 6.63E+00 9.04E+00 1.00E+01 149.226 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 9.85E-01 3.70E+00 2.69E+00 6.54E-01 6.48E-01 6.75E-01 6.69E+00 9.28E+00 1.02E+01 157.080 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 1.04E+00 3.93E+00 2.86E+00 6.54E-01 6.48E-01 6.75E-01 6.75E+00 9.52E+00 1.04E+01 164.934 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 1.09E+00 4.17E+00 3.03E+00 6.54E-01 6.48E-01 6.75E-01 6.81E+00 9.76E+00 1.05E+01 172.788 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 1.14E+00 4.41E+00 3.20E+00 6.54E-01 6.48E-01 6.75E-01 6.87E+00 1.00E+01 1.07E+01 180.642 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 1.20E+00 4.65E+00 3.38E+00 6.54E-01 6.48E-01 6.75E-01 6.92E+00 1.03E+01 1.08E+01 188.496 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 1.25E+00 4.90E+00 3.56E+00 6.54E-01 6.48E-01 6.75E-01 6.98E+00 1.05E+01 1.10E+01 196.350 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 1.30E+00 5.15E+00 3.74E+00 6.54E-01 6.48E-01 6.75E-01 7.04E+00 1.08E+01 1.12E+01 204.204 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 1.35E+00 5.41E+00 3.93E+00 6.54E-01 6.48E-01 6.75E-01 7.10E+00 1.11E+01 1.14E+01 212.058 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 1.41E+00 5.67E+00 4.12E+00 6.54E-01 6.48E-01 6.75E-01 7.16E+00 1.13E+01 1.16E+01 219.912 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 1.46E+00 5.94E+00 4.31E+00 6.54E-01 6.48E-01 6.75E-01 7.22E+00 1.16E+01 1.17E+01 227.766 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 1.51E+00 6.21E+00 4.51E+00 6.54E-01 6.48E-01 6.75E-01 7.28E+00 1.19E+01 1.19E+01 235.620 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 1.56E+00 6.49E+00 4.71E+00 6.54E-01 6.48E-01 6.75E-01 7.33E+00 1.22E+01 1.21E+01 243.474 2.38E+02 2.41E+02 2.27E+02 1.61E+00 6.78E+00 4.92E+00 6.54E-01 6.47E-01 6.75E-01 7.39E+00 1.25E+01 1.23E+01 251.328 2.38E+02 2.41E+02 2.26E+02 1.66E+00 7.07E+00 5.13E+00 6.54E-01 6.47E-01 6.75E-01 7.45E+00 1.28E+01 1.25E+01 259.181 2.38E+02 2.41E+02 2.26E+02 1.71E+00 7.37E+00 5.34E+00 6.54E-01 6.47E-01 6.75E-01 7.50E+00 1.31E+01 1.27E+01 267.035 2.38E+02 2.41E+02 2.26E+02 1.76E+00 7.67E+00 5.56E+00 6.54E-01 6.47E-01 6.75E-01 7.56E+00 1.35E+01 1.30E+01 274.889 2.38E+02 2.41E+02 2.26E+02 1.81E+00 7.98E+00 5.79E+00 6.54E-01 6.47E-01 6.75E-01 7.62E+00 1.38E+01 1.32E+01 282.743 2.38E+02 2.41E+02 2.26E+02 1.86E+00 8.30E+00 6.02E+00 6.54E-01 6.47E-01 6.75E-01 7.67E+00 1.41E+01 1.34E+01 290.597 2.38E+02 2.41E+02 2.26E+02 1.91E+00 8.63E+00 6.25E+00 6.54E-01 6.47E-01 6.75E-01 7.73E+00 1.45E+01 1.36E+01 298.451 2.38E+02 2.41E+02 2.26E+02 1.95E+00 8.96E+00 6.49E+00 6.54E-01 6.47E-01 6.75E-01 7.78E+00 1.48E+01 1.39E+01 306.305 2.38E+02 2.41E+02 2.26E+02 2.00E+00 9.30E+00 6.74E+00 6.54E-01 6.47E-01 6.75E-01 7.83E+00 1.52E+01 1.41E+01 314.159 2.38E+02 2.41E+02 2.26E+02 2.04E+00 9.65E+00 6.99E+00 6.54E-01 6.47E-01 6.75E-01 7.88E+00 1.55E+01 1.43E+01 322.013 2.38E+02 2.41E+02 2.26E+02 2.09E+00 1.00E+01 7.25E+00 6.54E-01 6.47E-01 6.75E-01 7.93E+00 1.59E+01 1.46E+01 329.867 2.38E+02 2.41E+02 2.26E+02 2.13E+00 1.04E+01 7.52E+00 6.54E-01 6.47E-01 6.75E-01 7.98E+00 1.63E+01 1.49E+01 337.721 2.38E+02 2.41E+02 2.26E+02 2.17E+00 1.07E+01 7.79E+00 6.54E-01 6.47E-01 6.75E-01 8.03E+00 1.67E+01 1.51E+01 345.575 2.38E+02 2.41E+02 2.26E+02 2.21E+00 1.11E+01 8.07E+00 6.54E-01 6.47E-01 6.75E-01 8.07E+00 1.71E+01 1.54E+01 353.429 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.25E+00 1.15E+01 8.35E+00 6.54E-01 6.47E-01 6.75E-01 8.12E+00 1.75E+01 1.57E+01 361.283 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.28E+00 1.19E+01 8.65E+00 6.54E-01 6.47E-01 6.75E-01 8.16E+00 1.80E+01 1.60E+01 369.137 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.31E+00 1.23E+01 8.95E+00 6.54E-01 6.47E-01 6.75E-01 8.20E+00 1.84E+01 1.63E+01 376.991 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.35E+00 1.28E+01 9.26E+00 6.54E-01 6.47E-01 6.75E-01 8.24E+00 1.89E+01 1.66E+01 384.845 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.37E+00 1.32E+01 9.58E+00 6.54E-01 6.47E-01 6.75E-01 8.27E+00 1.93E+01 1.69E+01 392.699 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.40E+00 1.37E+01 9.91E+00 6.54E-01 6.47E-01 6.75E-01 8.31E+00 1.98E+01 1.72E+01 400.553 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.42E+00 1.41E+01 1.03E+01 6.54E-01 6.47E-01 6.75E-01 8.34E+00 2.03E+01 1.75E+01 408.407 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.44E+00 1.46E+01 1.06E+01 6.55E-01 6.47E-01 6.75E-01 8.36E+00 2.08E+01 1.79E+01 416.261 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.46E+00 1.51E+01 1.10E+01 6.55E-01 6.47E-01 6.75E-01 8.39E+00 2.13E+01 1.82E+01 424.115 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.47E+00 1.56E+01 1.13E+01 6.55E-01 6.47E-01 6.75E-01 8.41E+00 2.18E+01 1.86E+01 431.969 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.48E+00 1.61E+01 1.17E+01 6.55E-01 6.47E-01 6.75E-01 8.42E+00 2.24E+01 1.90E+01 439.823 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.48E+00 1.66E+01 1.21E+01 6.55E-01 6.47E-01 6.75E-01 8.43E+00 2.30E+01 1.94E+01 447.677 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.48E+00 1.72E+01 1.25E+01 6.55E-01 6.47E-01 6.75E-01 8.44E+00 2.36E+01 1.98E+01 455.531 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.47E+00 1.78E+01 1.30E+01 6.55E-01 6.46E-01 6.75E-01 8.44E+00 2.42E+01 2.02E+01 463.385 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.46E+00 1.83E+01 1.34E+01 6.55E-01 6.46E-01 6.75E-01 8.43E+00 2.48E+01 2.07E+01 471.239 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.44E+00 1.90E+01 1.39E+01 6.55E-01 6.46E-01 6.75E-01 8.42E+00 2.54E+01 2.11E+01 479.093 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.42E+00 1.96E+01 1.44E+01 6.55E-01 6.46E-01 6.75E-01 8.40E+00 2.61E+01 2.16E+01 486.947 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.38E+00 2.02E+01 1.49E+01 6.55E-01 6.46E-01 6.75E-01 8.37E+00 2.68E+01 2.21E+01 494.801 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.34E+00 2.09E+01 1.54E+01 6.55E-01 6.46E-01 6.75E-01 8.34E+00 2.75E+01 2.26E+01 502.655 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.29E+00 2.16E+01 1.59E+01 6.55E-01 6.46E-01 6.75E-01 8.29E+00 2.83E+01 2.31E+01 510.509 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.22E+00 2.23E+01 1.65E+01 6.55E-01 6.46E-01 6.75E-01 8.24E+00 2.90E+01 2.37E+01 518.363 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.15E+00 2.31E+01 1.71E+01 6.55E-01 6.46E-01 6.75E-01 8.17E+00 2.98E+01 2.43E+01 526.217 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.06E+00 2.39E+01 1.77E+01 6.55E-01 6.46E-01 6.75E-01 8.09E+00 3.07E+01 2.49E+01 534.071 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.97E+00 2.47E+01 1.84E+01 6.55E-01 6.46E-01 6.75E-01 8.00E+00 3.15E+01 2.56E+01 541.925 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.85E+00 2.56E+01 1.91E+01 6.55E-01 6.46E-01 6.75E-01 7.89E+00 3.24E+01 2.62E+01 549.779 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.72E+00 2.64E+01 1.98E+01 6.55E-01 6.46E-01 6.75E-01 7.77E+00 3.34E+01 2.70E+01 557.633 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.58E+00 2.74E+01 2.06E+01 6.55E-01 6.46E-01 6.75E-01 7.63E+00 3.44E+01 2.77E+01 565.487 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.42E+00 2.83E+01 2.14E+01 6.55E-01 6.46E-01 6.75E-01 7.47E+00 3.54E+01 2.85E+01 573.341 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.25E+00 2.94E+01 2.23E+01 6.56E-01 6.46E-01 6.75E-01 7.28E+00 3.65E+01 2.94E+01 581.195 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.07E+00 3.04E+01 2.32E+01 6.56E-01 6.46E-01 6.75E-01 7.08E+00 3.76E+01 3.03E+01 589.049 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 9.07E-01 3.15E+01 2.42E+01 6.56E-01 6.45E-01 6.75E-01 6.85E+00 3.88E+01 3.13E+01 596.903 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 7.99E-01 3.27E+01 2.52E+01 6.56E-01 6.45E-01 6.75E-01 6.60E+00 4.00E+01 3.24E+01 604.757 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 8.19E-01 3.40E+01 2.64E+01 6.56E-01 6.45E-01 6.75E-01 6.32E+00 4.14E+01 3.35E+01 612.611 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.01E+00 3.53E+01 2.76E+01 6.56E-01 6.45E-01 6.75E-01 6.01E+00 4.27E+01 3.47E+01 620.465 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.35E+00 3.67E+01 2.90E+01 6.56E-01 6.45E-01 6.75E-01 5.69E+00 4.42E+01 3.61E+01 628.319 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.81E+00 3.81E+01 3.04E+01 6.56E-01 6.45E-01 6.75E-01 5.35E+00 4.58E+01 3.75E+01 636.173 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.37E+00 3.97E+01 3.20E+01 6.56E-01 6.45E-01 6.75E-01 5.02E+00 4.74E+01 3.91E+01 644.027 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 3.05E+00 4.14E+01 3.37E+01 6.56E-01 6.45E-01 6.75E-01 4.73E+00 4.92E+01 4.09E+01 651.881 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 3.84E+00 4.32E+01 3.57E+01 6.56E-01 6.45E-01 6.75E-01 4.53E+00 5.11E+01 4.28E+01 659.735 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 4.76E+00 4.51E+01 3.78E+01 6.56E-01 6.45E-01 6.75E-01 4.51E+00 5.31E+01 4.50E+01 667.589 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 5.85E+00 4.71E+01 4.02E+01 6.56E-01 6.45E-01 6.75E-01 4.78E+00 5.53E+01 4.75E+01 675.443 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 7.14E+00 4.94E+01 4.30E+01 6.57E-01 6.45E-01 6.75E-01 5.43E+00 5.77E+01 5.02E+01 683.297 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 8.66E+00 5.18E+01 4.61E+01 6.57E-01 6.44E-01 6.75E-01 6.52E+00 6.02E+01 5.34E+01 691.151 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.05E+01 5.44E+01 4.96E+01 6.57E-01 6.44E-01 6.75E-01 8.10E+00 6.30E+01 5.71E+01 699.005 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.27E+01 5.74E+01 5.38E+01 6.57E-01 6.44E-01 6.75E-01 1.02E+01 6.61E+01 6.14E+01 706.859 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.55E+01 6.06E+01 5.88E+01 6.57E-01 6.44E-01 6.75E-01 1.30E+01 6.95E+01 6.65E+01 714.713 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.89E+01 6.42E+01 6.48E+01 6.57E-01 6.44E-01 6.75E-01 1.65E+01 7.33E+01 7.27E+01 722.567 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.33E+01 6.83E+01 7.23E+01 6.57E-01 6.44E-01 6.75E-01 2.12E+01 7.76E+01 8.04E+01 730.421 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.91E+01 7.30E+01 8.17E+01 6.57E-01 6.44E-01 6.75E-01 2.73E+01 8.26E+01 9.02E+01 738.275 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 3.70E+01 7.85E+01 9.41E+01 6.58E-01 6.44E-01 6.74E-01 3.57E+01 8.85E+01 1.03E+02 746.129 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 4.82E+01 8.53E+01 1.11E+02 6.58E-01 6.44E-01 6.74E-01 4.78E+01 9.57E+01 1.21E+02 753.983 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 6.54E+01 9.41E+01 1.36E+02 6.58E-01 6.44E-01 6.74E-01 6.62E+01 1.05E+02 1.47E+02 761.837 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 9.43E+01 1.07E+02 1.77E+02 6.59E-01 6.44E-01 6.74E-01 9.71E+01 1.18E+02 1.90E+02 769.691 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.51E+02 1.28E+02 2.55E+02 6.59E-01 6.46E-01 6.73E-01 1.58E+02 1.41E+02 2.72E+02 777.545 2.38E+02 2.42E+02 2.26E+02 3.07E+02 1.83E+02 4.60E+02 6.60E-01 6.52E-01 6.70E-01 3.24E+02 1.99E+02 4.86E+02 785.399 2.38E+02 2.44E+02 2.25E+02 9.82E+02 4.09E+02 1.30E+03 6.55E-01 7.13E-01 6.63E-01 1.04E+03 4.38E+02 1.36E+03 793.253 2.37E+02 2.43E+02 2.26E+02 4.35E+02 1.70E+02 4.99E+02 6.53E-01 6.53E-01 6.81E-01 4.65E+02 1.83E+02 5.20E+02 801.107 2.37E+02 2.42E+02 2.26E+02 2.50E+02 1.31E+02 2.45E+02 6.56E-01 6.45E-01 6.79E-01 2.68E+02 1.43E+02 2.53E+02 808.961 2.37E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.90E+02 1.37E+02 1.55E+02 6.57E-01 6.43E-01 6.78E-01 2.03E+02 1.50E+02 1.59E+02 816.815 2.37E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.66E+02 1.54E+02 1.09E+02 6.57E-01 6.42E-01 6.78E-01 1.77E+02 1.67E+02 1.10E+02 824.669 2.37E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.58E+02 1.77E+02 8.11E+01 6.58E-01 6.41E-01 6.78E-01 1.68E+02 1.92E+02 8.02E+01 832.523 2.37E+02 2.42E+02 2.26E+02 1.62E+02 2.09E+02 6.27E+01 6.59E-01 6.40E-01 6.78E-01 1.71E+02 2.26E+02 5.99E+01 840.377 2.37E+02 2.43E+02 2.26E+02 1.77E+02 2.54E+02 5.26E+01 6.60E-01 6.39E-01 6.79E-01 1.87E+02 2.73E+02 4.80E+01 848.231 2.37E+02 2.43E+02 2.26E+02 2.10E+02 3.24E+02 5.46E+01 6.61E-01 6.38E-01 6.79E-01 2.21E+02 3.47E+02 4.98E+01 856.085 2.37E+02 2.43E+02 2.27E+02 2.75E+02 4.43E+02 7.73E+01 6.65E-01 6.35E-01 6.81E-01 2.89E+02 4.72E+02 7.50E+01 863.939 2.36E+02 2.43E+02 2.27E+02 4.21E+02 6.96E+02 1.41E+02 6.75E-01 6.30E-01 6.83E-01 4.44E+02 7.39E+02 1.44E+02 871.793 2.34E+02 2.43E+02 2.30E+02 9.14E+02 1.52E+03 3.61E+02 7.38E-01 6.14E-01 6.87E-01 9.66E+02 1.61E+03 3.79E+02 879.647 2.41E+02 2.34E+02 2.29E+02 1.40E+03 2.32E+03 6.35E+02 8.38E-01 6.51E-01 6.44E-01 1.49E+03 2.44E+03 6.78E+02 887.501 2.40E+02 2.40E+02 2.25E+02 5.37E+02 8.68E+02 2.69E+02 6.88E-01 6.54E-01 6.63E-01 5.73E+02 9.10E+02 2.90E+02 895.355 2.39E+02 2.41E+02 2.25E+02 3.24E+02 5.09E+02 1.75E+02 6.70E-01 6.50E-01 6.68E-01 3.48E+02 5.31E+02 1.91E+02 903.209 2.39E+02 2.41E+02 2.25E+02 2.36E+02 3.58E+02 1.36E+02 6.65E-01 6.48E-01 6.70E-01 2.55E+02 3.72E+02 1.49E+02 911.063 2.38E+02 2.42E+02 2.25E+02 1.89E+02 2.75E+02 1.14E+02 6.63E-01 6.46E-01 6.71E-01 2.05E+02 2.85E+02 1.26E+02 918.917 2.38E+02 2.42E+02 2.25E+02 1.60E+02 2.23E+02 9.99E+01 6.62E-01 6.45E-01 6.72E-01 1.75E+02 2.30E+02 1.11E+02 926.771 2.38E+02 2.42E+02 2.25E+02 1.41E+02 1.88E+02 9.06E+01 6.62E-01 6.45E-01 6.73E-01 1.56E+02 1.93E+02 1.02E+02 934.625 2.38E+02 2.42E+02 2.25E+02 1.28E+02 1.62E+02 8.38E+01 6.61E-01 6.44E-01 6.73E-01 1.42E+02 1.66E+02 9.46E+01 942.479 2.38E+02 2.42E+02 2.25E+02 1.19E+02 1.42E+02 7.89E+01 6.61E-01 6.43E-01 6.73E-01 1.32E+02 1.45E+02 8.96E+01 950.333 2.38E+02 2.42E+02 2.25E+02 1.11E+02 1.27E+02 7.52E+01 6.61E-01 6.43E-01 6.73E-01 1.24E+02 1.29E+02 8.58E+01 958.187 2.38E+02 2.42E+02 2.25E+02 1.06E+02 1.14E+02 7.23E+01 6.61E-01 6.43E-01 6.74E-01 1.18E+02 1.16E+02 8.30E+01 966.041 2.38E+02 2.42E+02 2.25E+02 1.02E+02 1.04E+02 7.02E+01 6.62E-01 6.42E-01 6.74E-01 1.14E+02 1.05E+02 8.10E+01 973.895 2.38E+02 2.42E+02 2.25E+02 9.86E+01 9.60E+01 6.87E+01 6.62E-01 6.42E-01 6.74E-01 1.11E+02 9.68E+01 7.95E+01 981.749 2.38E+02 2.42E+02 2.25E+02 9.62E+01 8.90E+01 6.76E+01 6.62E-01 6.41E-01 6.74E-01 1.08E+02 8.96E+01 7.86E+01 989.603 2.38E+02 2.42E+02 2.25E+02 9.44E+01 8.31E+01 6.69E+01 6.62E-01 6.41E-01 6.74E-01 1.07E+02 8.36E+01 7.80E+01 997.457 2.38E+02 2.42E+02 2.25E+02 9.31E+01 7.82E+01 6.65E+01 6.62E-01 6.41E-01 6.74E-01 1.05E+02 7.86E+01 7.78E+01 1005.311 2.38E+02 2.42E+02 2.25E+02 9.23E+01 7.40E+01 6.64E+01 6.63E-01 6.40E-01 6.74E-01 1.04E+02 7.45E+01 7.78E+01 1013.165 2.38E+02 2.43E+02 2.25E+02 9.18E+01 7.05E+01 6.65E+01 6.63E-01 6.40E-01 6.74E-01 1.04E+02 7.11E+01 7.82E+01 1021.019 2.38E+02 2.43E+02 2.25E+02 9.16E+01 6.76E+01 6.69E+01 6.63E-01 6.40E-01 6.74E-01 1.04E+02 6.84E+01 7.88E+01 1028.873 2.38E+02 2.43E+02 2.25E+02 9.18E+01 6.52E+01 6.76E+01 6.64E-01 6.39E-01 6.74E-01 1.04E+02 6.62E+01 7.96E+01 1036.727 2.38E+02 2.43E+02 2.25E+02 9.22E+01 6.33E+01 6.84E+01 6.64E-01 6.39E-01 6.74E-01 1.05E+02 6.46E+01 8.06E+01 1044.581 2.38E+02 2.43E+02 2.25E+02 9.28E+01 6.19E+01 6.95E+01 6.64E-01 6.39E-01 6.74E-01 1.05E+02 6.35E+01 8.19E+01 1052.435 2.38E+02 2.43E+02 2.25E+02 9.37E+01 6.10E+01 7.07E+01 6.65E-01 6.38E-01 6.74E-01 1.06E+02 6.29E+01 8.33E+01 1060.289 2.38E+02 2.43E+02 2.25E+02 9.48E+01 6.04E+01 7.21E+01 6.65E-01 6.38E-01 6.74E-01 1.08E+02 6.27E+01 8.50E+01 1068.143 2.38E+02 2.43E+02 2.25E+02 9.62E+01 6.02E+01 7.38E+01 6.66E-01 6.37E-01 6.74E-01 1.09E+02 6.30E+01 8.69E+01 1075.997 2.38E+02 2.43E+02 2.25E+02 9.77E+01 6.04E+01 7.56E+01 6.66E-01 6.37E-01 6.74E-01 1.11E+02 6.36E+01 8.90E+01 1083.851 2.38E+02 2.43E+02 2.25E+02 9.96E+01 6.10E+01 7.77E+01 6.67E-01 6.36E-01 6.74E-01 1.13E+02 6.46E+01 9.13E+01 1091.705 2.38E+02 2.43E+02 2.25E+02 1.02E+02 6.19E+01 7.99E+01 6.67E-01 6.36E-01 6.74E-01 1.15E+02 6.60E+01 9.38E+01 1099.559 2.38E+02 2.43E+02 2.25E+02 1.04E+02 6.32E+01 8.24E+01 6.68E-01 6.35E-01 6.74E-01 1.18E+02 6.78E+01 9.66E+01 1107.413 2.38E+02 2.43E+02 2.24E+02 1.06E+02 6.48E+01 8.51E+01 6.68E-01 6.35E-01 6.74E-01 1.21E+02 6.99E+01 9.96E+01 1115.267 2.38E+02 2.43E+02 2.24E+02 1.09E+02 6.68E+01 8.81E+01 6.69E-01 6.34E-01 6.74E-01 1.24E+02 7.24E+01 1.03E+02 1123.121 2.38E+02 2.44E+02 2.24E+02 1.12E+02 6.92E+01 9.14E+01 6.70E-01 6.33E-01 6.75E-01 1.27E+02 7.53E+01 1.06E+02 1130.975 2.38E+02 2.44E+02 2.24E+02 1.16E+02 7.19E+01 9.50E+01 6.71E-01 6.33E-01 6.75E-01 1.31E+02 7.86E+01 1.10E+02 1138.829 2.38E+02 2.44E+02 2.24E+02 1.20E+02 7.51E+01 9.89E+01 6.72E-01 6.32E-01 6.75E-01 1.35E+02 8.23E+01 1.15E+02 1146.683 2.38E+02 2.44E+02 2.24E+02 1.24E+02 7.86E+01 1.03E+02 6.72E-01 6.31E-01 6.75E-01 1.40E+02 8.64E+01 1.19E+02 1154.537 2.38E+02 2.44E+02 2.24E+02 1.28E+02 8.27E+01 1.08E+02 6.73E-01 6.30E-01 6.74E-01 1.45E+02 9.09E+01 1.25E+02 1162.391 2.38E+02 2.44E+02 2.24E+02 1.34E+02 8.72E+01 1.13E+02 6.75E-01 6.29E-01 6.74E-01 1.50E+02 9.60E+01 1.30E+02 1170.245 2.38E+02 2.44E+02 2.24E+02 1.39E+02 9.22E+01 1.19E+02 6.76E-01 6.28E-01 6.74E-01 1.56E+02 1.02E+02 1.36E+02 1178.099 2.38E+02 2.45E+02 2.23E+02 1.45E+02 9.78E+01 1.25E+02 6.77E-01 6.27E-01 6.74E-01 1.63E+02 1.08E+02 1.43E+02 1185.953 2.38E+02 2.45E+02 2.23E+02 1.52E+02 1.04E+02 1.32E+02 6.79E-01 6.26E-01 6.74E-01 1.71E+02 1.15E+02 1.51E+02 1193.807 2.38E+02 2.45E+02 2.23E+02 1.60E+02 1.11E+02 1.40E+02 6.80E-01 6.25E-01 6.74E-01 1.79E+02 1.23E+02 1.59E+02 1201.661 2.38E+02 2.45E+02 2.23E+02 1.69E+02 1.19E+02 1.48E+02 6.82E-01 6.23E-01 6.74E-01 1.88E+02 1.31E+02 1.69E+02 1209.515 2.37E+02 2.45E+02 2.23E+02 1.79E+02 1.28E+02 1.58E+02 6.84E-01 6.22E-01 6.74E-01 1.99E+02 1.41E+02 1.79E+02 1217.369 2.37E+02 2.46E+02 2.22E+02 1.90E+02 1.38E+02 1.69E+02 6.87E-01 6.20E-01 6.74E-01 2.11E+02 1.52E+02 1.91E+02 1225.223 2.37E+02 2.46E+02 2.22E+02 2.02E+02 1.50E+02 1.82E+02 6.90E-01 6.18E-01 6.74E-01 2.25E+02 1.65E+02 2.05E+02 1233.077 2.37E+02 2.47E+02 2.22E+02 2.17E+02 1.63E+02 1.96E+02 6.93E-01 6.16E-01 6.74E-01 2.41E+02 1.80E+02 2.21E+02 1240.931 2.37E+02 2.47E+02 2.21E+02 2.34E+02 1.79E+02 2.13E+02 6.97E-01 6.13E-01 6.73E-01 2.59E+02 1.96E+02 2.39E+02 1248.785 2.37E+02 2.48E+02 2.21E+02 2.54E+02 1.97E+02 2.32E+02 7.01E-01 6.11E-01 6.73E-01 2.81E+02 2.16E+02 2.60E+02 1256.639 2.37E+02 2.48E+02 2.21E+02 2.77E+02 2.18E+02 2.56E+02 7.06E-01 6.07E-01 6.72E-01 3.06E+02 2.39E+02 2.85E+02 1264.493 2.36E+02 2.49E+02 2.20E+02 3.06E+02 2.44E+02 2.83E+02 7.13E-01 6.04E-01 6.72E-01 3.37E+02 2.67E+02 3.16E+02 1272.347 2.36E+02 2.50E+02 2.20E+02 3.40E+02 2.76E+02 3.18E+02 7.21E-01 6.00E-01 6.71E-01 3.75E+02 3.02E+02 3.53E+02 1280.201 2.35E+02 2.52E+02 2.19E+02 3.84E+02 3.16E+02 3.60E+02 7.31E-01 5.95E-01 6.69E-01 4.22E+02 3.44E+02 3.99E+02 1288.055 2.34E+02 2.54E+02 2.18E+02 4.39E+02 3.66E+02 4.14E+02 7.45E-01 5.91E-01 6.67E-01 4.82E+02 3.99E+02 4.58E+02 1295.909 2.33E+02 2.56E+02 2.17E+02 5.10E+02 4.32E+02 4.85E+02 7.62E-01 5.86E-01 6.63E-01 5.60E+02 4.70E+02 5.35E+02 1303.763 2.31E+02 2.59E+02 2.17E+02 6.07E+02 5.20E+02 5.80E+02 7.86E-01 5.84E-01 6.57E-01 6.64E+02 5.65E+02 6.37E+02 1311.617 2.28E+02 2.63E+02 2.17E+02 7.38E+02 6.40E+02 7.09E+02 8.17E-01 5.89E-01 6.46E-01 8.07E+02 6.95E+02 7.77E+02 1319.471 2.21E+02 2.68E+02 2.20E+02 9.12E+02 8.02E+02 8.82E+02 8.55E-01 6.13E-01 6.27E-01 9.96E+02 8.69E+02 9.64E+02 1327.325 2.13E+02 2.72E+02 2.29E+02 1.11E+03 9.90E+02 1.08E+03 8.86E-01 6.76E-01 5.98E-01 1.21E+03 1.07E+03 1.18E+03 1335.179 2.06E+02 2.67E+02 2.43E+02 1.24E+03 1.11E+03 1.21E+03 8.65E-01 7.70E-01 5.72E-01 1.34E+03 1.20E+03 1.31E+03 1343.033 2.09E+02 2.54E+02 2.52E+02 1.16E+03 1.06E+03 1.14E+03 7.77E-01 8.28E-01 5.79E-01 1.26E+03 1.14E+03 1.23E+03 1350.887 2.18E+02 2.42E+02 2.53E+02 9.64E+02 8.88E+02 9.52E+02 6.89E-01 8.26E-01 6.06E-01 1.05E+03 9.57E+02 1.03E+03 1358.741 2.25E+02 2.37E+02 2.49E+02 7.79E+02 7.26E+02 7.73E+02 6.40E-01 8.03E-01 6.28E-01 8.44E+02 7.81E+02 8.35E+02 1366.595 2.29E+02 2.35E+02 2.46E+02 6.38E+02 6.01E+02 6.37E+02 6.18E-01 7.78E-01 6.42E-01 6.90E+02 6.46E+02 6.86E+02 1374.449 2.32E+02 2.34E+02 2.43E+02 5.35E+02 5.09E+02 5.36E+02 6.10E-01 7.59E-01 6.51E-01 5.77E+02 5.46E+02 5.76E+02 1382.303 2.33E+02 2.34E+02 2.40E+02 4.58E+02 4.40E+02 4.61E+02 6.08E-01 7.43E-01 6.56E-01 4.93E+02 4.71E+02 4.94E+02 1390.157 2.34E+02 2.35E+02 2.39E+02 3.99E+02 3.88E+02 4.04E+02 6.08E-01 7.31E-01 6.60E-01 4.29E+02 4.14E+02 4.32E+02 1398.011 2.35E+02 2.35E+02 2.37E+02 3.53E+02 3.46E+02 3.59E+02 6.10E-01 7.22E-01 6.63E-01 3.79E+02 3.70E+02 3.83E+02 1405.865 2.36E+02 2.35E+02 2.36E+02 3.16E+02 3.13E+02 3.23E+02 6.12E-01 7.14E-01 6.64E-01 3.39E+02 3.34E+02 3.44E+02 1413.719 2.36E+02 2.36E+02 2.35E+02 2.87E+02 2.86E+02 2.94E+02 6.14E-01 7.08E-01 6.66E-01 3.07E+02 3.05E+02 3.12E+02 1421.573 2.36E+02 2.36E+02 2.34E+02 2.62E+02 2.64E+02 2.70E+02 6.16E-01 7.03E-01 6.67E-01 2.80E+02 2.81E+02 2.86E+02 1429.427 2.37E+02 2.36E+02 2.34E+02 2.41E+02 2.45E+02 2.49E+02 6.18E-01 6.99E-01 6.68E-01 2.57E+02 2.61E+02 2.64E+02 1437.281 2.37E+02 2.37E+02 2.33E+02 2.23E+02 2.29E+02 2.32E+02 6.19E-01 6.95E-01 6.69E-01 2.38E+02 2.43E+02 2.45E+02 1445.135 2.37E+02 2.37E+02 2.33E+02 2.08E+02 2.15E+02 2.17E+02 6.21E-01 6.92E-01 6.69E-01 2.21E+02 2.28E+02 2.28E+02 1452.989 2.37E+02 2.37E+02 2.32E+02 1.95E+02 2.03E+02 2.04E+02 6.23E-01 6.89E-01 6.70E-01 2.07E+02 2.15E+02 2.14E+02 1460.843 2.37E+02 2.37E+02 2.32E+02 1.83E+02 1.93E+02 1.92E+02 6.24E-01 6.87E-01 6.70E-01 1.94E+02 2.04E+02 2.02E+02 1468.697 2.37E+02 2.37E+02 2.32E+02 1.73E+02 1.83E+02 1.82E+02 6.25E-01 6.85E-01 6.70E-01 1.83E+02 1.93E+02 1.91E+02 1476.551 2.37E+02 2.38E+02 2.31E+02 1.64E+02 1.75E+02 1.73E+02 6.26E-01 6.83E-01 6.71E-01 1.73E+02 1.84E+02 1.81E+02 1484.405 2.37E+02 2.38E+02 2.31E+02 1.55E+02 1.67E+02 1.65E+02 6.27E-01 6.81E-01 6.71E-01 1.64E+02 1.76E+02 1.72E+02 1492.259 2.37E+02 2.38E+02 2.31E+02 1.48E+02 1.60E+02 1.58E+02 6.28E-01 6.80E-01 6.71E-01 1.56E+02 1.69E+02 1.64E+02 1500.113 2.37E+02 2.38E+02 2.31E+02 1.41E+02 1.54E+02 1.51E+02 6.29E-01 6.78E-01 6.71E-01 1.48E+02 1.62E+02 1.57E+02 1507.967 2.37E+02 2.38E+02 2.31E+02 1.35E+02 1.49E+02 1.45E+02 6.30E-01 6.77E-01 6.72E-01 1.42E+02 1.56E+02 1.50E+02 1515.821 2.37E+02 2.38E+02 2.30E+02 1.30E+02 1.43E+02 1.40E+02 6.31E-01 6.76E-01 6.72E-01 1.36E+02 1.50E+02 1.44E+02 1523.675 2.37E+02 2.38E+02 2.30E+02 1.24E+02 1.39E+02 1.35E+02 6.31E-01 6.75E-01 6.72E-01 1.30E+02 1.45E+02 1.39E+02 1531.529 2.37E+02 2.38E+02 2.30E+02 1.20E+02 1.34E+02 1.30E+02 6.32E-01 6.74E-01 6.72E-01 1.25E+02 1.41E+02 1.34E+02 1539.383 2.38E+02 2.38E+02 2.30E+02 1.15E+02 1.30E+02 1.26E+02 6.33E-01 6.73E-01 6.72E-01 1.20E+02 1.36E+02 1.29E+02 1547.237 2.38E+02 2.39E+02 2.30E+02 1.11E+02 1.27E+02 1.22E+02 6.33E-01 6.72E-01 6.72E-01 1.16E+02 1.32E+02 1.25E+02 1555.091 2.38E+02 2.39E+02 2.30E+02 1.08E+02 1.23E+02 1.18E+02 6.34E-01 6.71E-01 6.72E-01 1.12E+02 1.28E+02 1.21E+02 1562.945 2.38E+02 2.39E+02 2.30E+02 1.04E+02 1.20E+02 1.15E+02 6.34E-01 6.71E-01 6.72E-01 1.08E+02 1.25E+02 1.17E+02 1570.799 2.38E+02 2.39E+02 2.30E+02 1.01E+02 1.17E+02 1.12E+02 6.35E-01 6.70E-01 6.73E-01 1.05E+02 1.22E+02 1.14E+02 1578.653 2.38E+02 2.39E+02 2.30E+02 9.80E+01 1.14E+02 1.09E+02 6.35E-01 6.70E-01 6.73E-01 1.01E+02 1.18E+02 1.10E+02 1586.507 2.38E+02 2.39E+02 2.29E+02 9.52E+01 1.11E+02 1.06E+02 6.36E-01 6.69E-01 6.73E-01 9.83E+01 1.16E+02 1.07E+02 1594.361 2.38E+02 2.39E+02 2.29E+02 9.25E+01 1.09E+02 1.03E+02 6.36E-01 6.68E-01 6.73E-01 9.54E+01 1.13E+02 1.05E+02 1602.215 2.38E+02 2.39E+02 2.29E+02 9.00E+01 1.07E+02 1.01E+02 6.36E-01 6.68E-01 6.73E-01 9.27E+01 1.10E+02 1.02E+02 1610.069 2.38E+02 2.39E+02 2.29E+02 8.77E+01 1.04E+02 9.82E+01 6.37E-01 6.67E-01 6.73E-01 9.02E+01 1.08E+02 9.93E+01 1617.923 2.38E+02 2.39E+02 2.29E+02 8.55E+01 1.02E+02 9.60E+01 6.37E-01 6.67E-01 6.73E-01 8.77E+01 1.06E+02 9.69E+01 1625.777 2.38E+02 2.39E+02 2.29E+02 8.34E+01 1.00E+02 9.39E+01 6.37E-01 6.67E-01 6.73E-01 8.55E+01 1.03E+02 9.46E+01 1633.631 2.38E+02 2.39E+02 2.29E+02 8.14E+01 9.83E+01 9.19E+01 6.38E-01 6.66E-01 6.73E-01 8.33E+01 1.01E+02 9.24E+01 1641.485 2.38E+02 2.39E+02 2.29E+02 7.95E+01 9.65E+01 9.00E+01 6.38E-01 6.66E-01 6.73E-01 8.12E+01 9.95E+01 9.04E+01 1649.339 2.38E+02 2.39E+02 2.29E+02 7.77E+01 9.48E+01 8.83E+01 6.38E-01 6.65E-01 6.73E-01 7.93E+01 9.76E+01 8.84E+01 1657.193 2.38E+02 2.39E+02 2.29E+02 7.60E+01 9.31E+01 8.65E+01 6.39E-01 6.65E-01 6.73E-01 7.75E+01 9.58E+01 8.66E+01 1665.047 2.38E+02 2.39E+02 2.29E+02 7.44E+01 9.16E+01 8.49E+01 6.39E-01 6.65E-01 6.73E-01 7.57E+01 9.41E+01 8.48E+01 1672.901 2.38E+02 2.39E+02 2.29E+02 7.29E+01 9.01E+01 8.34E+01 6.39E-01 6.64E-01 6.73E-01 7.40E+01 9.25E+01 8.31E+01 1680.755 2.38E+02 2.39E+02 2.29E+02 7.14E+01 8.87E+01 8.19E+01 6.39E-01 6.64E-01 6.73E-01 7.24E+01 9.10E+01 8.15E+01 1688.609 2.38E+02 2.39E+02 2.29E+02 7.00E+01 8.73E+01 8.05E+01 6.40E-01 6.64E-01 6.73E-01 7.09E+01 8.95E+01 8.00E+01 1696.463 2.38E+02 2.39E+02 2.29E+02 6.86E+01 8.60E+01 7.91E+01 6.40E-01 6.64E-01 6.73E-01 6.94E+01 8.81E+01 7.85E+01 1704.317 2.38E+02 2.40E+02 2.29E+02 6.74E+01 8.48E+01 7.79E+01 6.40E-01 6.63E-01 6.73E-01 6.80E+01 8.68E+01 7.71E+01 1712.171 2.38E+02 2.40E+02 2.29E+02 6.61E+01 8.36E+01 7.66E+01 6.40E-01 6.63E-01 6.73E-01 6.67E+01 8.55E+01 7.58E+01 1720.025 2.38E+02 2.40E+02 2.29E+02 6.50E+01 8.24E+01 7.54E+01 6.40E-01 6.63E-01 6.73E-01 6.54E+01 8.42E+01 7.45E+01 1727.879 2.38E+02 2.40E+02 2.29E+02 6.38E+01 8.13E+01 7.43E+01 6.41E-01 6.63E-01 6.73E-01 6.42E+01 8.30E+01 7.33E+01 1735.733 2.38E+02 2.40E+02 2.29E+02 6.28E+01 8.03E+01 7.32E+01 6.41E-01 6.62E-01 6.73E-01 6.30E+01 8.19E+01 7.21E+01 1743.587 2.38E+02 2.40E+02 2.29E+02 6.17E+01 7.92E+01 7.21E+01 6.41E-01 6.62E-01 6.73E-01 6.19E+01 8.08E+01 7.09E+01 1751.441 2.38E+02 2.40E+02 2.29E+02 6.07E+01 7.83E+01 7.11E+01 6.41E-01 6.62E-01 6.73E-01 6.08E+01 7.97E+01 6.98E+01 1759.295 2.38E+02 2.40E+02 2.28E+02 5.98E+01 7.73E+01 7.02E+01 6.41E-01 6.62E-01 6.73E-01 5.98E+01 7.87E+01 6.88E+01 1767.149 2.38E+02 2.40E+02 2.28E+02 5.88E+01 7.64E+01 6.92E+01 6.41E-01 6.62E-01 6.73E-01 5.87E+01 7.77E+01 6.78E+01 1775.003 2.38E+02 2.40E+02 2.28E+02 5.79E+01 7.55E+01 6.83E+01 6.42E-01 6.61E-01 6.74E-01 5.78E+01 7.67E+01 6.68E+01 1782.857 2.38E+02 2.40E+02 2.28E+02 5.71E+01 7.46E+01 6.74E+01 6.42E-01 6.61E-01 6.74E-01 5.68E+01 7.58E+01 6.58E+01 1790.711 2.38E+02 2.40E+02 2.28E+02 5.63E+01 7.38E+01 6.66E+01 6.42E-01 6.61E-01 6.74E-01 5.59E+01 7.49E+01 6.49E+01 1798.565 2.38E+02 2.40E+02 2.28E+02 5.55E+01 7.30E+01 6.58E+01 6.42E-01 6.61E-01 6.74E-01 5.51E+01 7.40E+01 6.40E+01 1806.419 2.38E+02 2.40E+02 2.28E+02 5.47E+01 7.22E+01 6.50E+01 6.42E-01 6.61E-01 6.74E-01 5.42E+01 7.32E+01 6.32E+01 1814.273 2.38E+02 2.40E+02 2.28E+02 5.39E+01 7.15E+01 6.42E+01 6.42E-01 6.61E-01 6.74E-01 5.34E+01 7.24E+01 6.23E+01 1822.127 2.38E+02 2.40E+02 2.28E+02 5.32E+01 7.08E+01 6.35E+01 6.42E-01 6.60E-01 6.74E-01 5.26E+01 7.16E+01 6.15E+01 1829.981 2.38E+02 2.40E+02 2.28E+02 5.25E+01 7.01E+01 6.28E+01 6.42E-01 6.60E-01 6.74E-01 5.19E+01 7.08E+01 6.08E+01 1837.835 2.38E+02 2.40E+02 2.28E+02 5.18E+01 6.94E+01 6.21E+01 6.43E-01 6.60E-01 6.74E-01 5.11E+01 7.01E+01 6.00E+01 1845.689 2.38E+02 2.40E+02 2.28E+02 5.12E+01 6.87E+01 6.14E+01 6.43E-01 6.60E-01 6.74E-01 5.04E+01 6.94E+01 5.93E+01 1853.543 2.38E+02 2.40E+02 2.28E+02 5.05E+01 6.81E+01 6.08E+01 6.43E-01 6.60E-01 6.74E-01 4.97E+01 6.87E+01 5.86E+01 1861.397 2.38E+02 2.40E+02 2.28E+02 4.99E+01 6.75E+01 6.01E+01 6.43E-01 6.60E-01 6.74E-01 4.91E+01 6.80E+01 5.79E+01 1869.251 2.38E+02 2.40E+02 2.28E+02 4.93E+01 6.69E+01 5.95E+01 6.43E-01 6.60E-01 6.74E-01 4.84E+01 6.73E+01 5.72E+01 1877.105 2.38E+02 2.40E+02 2.28E+02 4.88E+01 6.63E+01 5.89E+01 6.43E-01 6.60E-01 6.74E-01 4.78E+01 6.67E+01 5.66E+01 1 PHASE NEUTRAL VOLTAGES V:VMAX 0 XL(OHM) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 ......................................................................................................................... 31.416 . 45 6 . . . 39.270 . 4 5 6 . . . 47.124 . 4 5 6 . . . 54.978 . 4 5 6 . . . 62.832 . 4 5 6 . . . 70.686 . 4 5 6 . . . 78.540 . 4 5 6 . . . 86.394 . 4 5 6 . . . 94.248 . 4 5 6 . . . 102.102 2 4 5 6 . . . 109.956 .2 4 5 6 . . . 117.810 . 2 4 5 6 . . . 125.664 . 2 4 5 6 . . . 133.518 . 2 4 5 6 . . . 141.372 .3 2 4 5 6 . . . 149.226 . 3 2 4 5 6 . . . 157.080 . 3 2 4 56 . . . 164.934 . 3 2 4 56 . . . 172.788 . 3 2 4 56 . . . 180.642 . 3 2 4 56 . . . 188.496 . 3 2 4 56 . . . 196.350 . 3 2 4 6 . . . 204.204 . 3 2 4 56 . . . 212.058 . 3 2 4 6 . . . 219.912 . 3 2 4 6 . . . 227.766 . 3 2 4 6 . . . 235.620 . 3 2 4 6 . . . 243.474 . 3 24 6 . . . 251.328 . 3 24 65 . . . 259.181 . 3 24 6 . . . 267.035 . 3 4 65 . . . 274.889 . 3 42 65 . . . 282.743 . 3 42 65 . . . 290.597 . 3 4 2 65 . . . 298.451 . 3 4 2 65 . . . 306.305 . 3 4 2 6 5 . . . 314.159 . 3 4 2 65 . . . 322.013 . 34 2 6 5 . . . 329.867 . 34 2 6 5 . . . 337.721 . 34 2 65 . . . 345.575 . 4 2 6 5 . . . 353.429 . 4 2 6 5 . . . 361.283 . 43 2 6 5 . . . 369.137 . 4 3 2 6 5 . . . 376.991 . 4 3 2 6 5 . . . 384.845 1 4 3 2 6 5 . . . 392.699 1 4 3 2 6 5 . . . 400.553 1 4 3 2 6 5 . . . 408.407 1 4 3 2 6 5 . . . 416.261 1 4 3 2 6 5 . . . 424.115 1 4 3 2 6 5 . . . 431.969 1 4 3 2 6 5. . . 439.823 1 4 3 2 6 5. . . 447.677 1 4 3 2 6 5. . . 455.531 1 4 3 2 6 5 . . 463.385 1 4 3 2 6 5 . . 471.239 1 4 3 26 .5 . . 479.093 1 4 3 2 6 .5 . . 486.947 1 4 3 26 . 5 . . 494.801 . 4 3 2 6. 5 . . 502.655 . 4 3 26. 5 . . 510.509 . 4 3 2 6 5 . . 518.363 . 4 3 26 5 . . 526.217 . 4 3 6 5 . . 534.071 . 4 3 26 5 . . 541.925 . 4 3 .6 5 . . 549.779 . 4 3 .26 5 . . 557.633 . 4 3 . 6 5 . . 565.487 . 4 3 . 6 5 . . 573.341 . 4 3 . 6 5 . . 581.195 . 4 3. 6 5 . . 589.049 . 4 3 6 5 . . 596.903 . 4 .3 6 5 . . 604.757 . 4 .3 6 5 . . 612.611 . 4 . 3 6 5 . . 620.465 . 4 . 3 6 5 . . 628.319 . 4 . 3 62 5 . . 636.173 1 4 . 3 6 5 . . 644.027 . 1 4 . 3 6 5 . . 651.881 . 1 4 . 3 6 5 . . 659.735 . 41 . 3 6 5 . . 667.589 . 4 1 . 3 26 5 . . 675.443 . 4 1 . 3 26 5 . . 683.297 . 4 1 . 3 26 5 . . 691.151 . 4 1 . 3 265 . . 699.005 . 4 1 . 3265 . . 706.859 . 4 1 . 3265 . . 714.713 . 4 1 . 3 6 . . 722.567 . 41. 2356 . . 730.421 . . 41 2 5 6 . . 738.275 . . 4 2 53 6 . . 746.129 . . 4 2 5 3 6 . . 753.983 . . 4 2 5 36 . . 761.837 . . 14 25 3 6 . . 769.691 . . 25 4 .36 . 777.545 . . 25 . 14 36 . 785.399 . . . 25 14 36 . 793.253 . . 25 . 1436 . 801.107 . . 2 5 364 . 808.961 . . 2 56 14 . . 816.815 . . 6 254 . . 824.669 . . 6 1 4 5 . . 832.523 . . 6 14 2 5. . 840.377 . . 63 14 .25 . 848.231 . . 6 3 14 . 25 . 856.085 . . 6 . 14 25 . 863.939 . . 36 . 14 25 . 871.793 . . . 36 14 25 . 879.647 . . . 36 14 25 887.501 . . . 36 14 25 . 895.355 . . 3 6 . 14 25 . 903.209 . . 36 1.4 5 . 911.063 . . 3 6 14 . 25 . 918.917 . . 36 14 25. . 926.771 . . 3 6 14 25 . . 934.625 . . 3 6 1 4 5 . . 942.479 . . 3 6 1 4 5 . . 950.333 . . 3 6 1 45 . . 958.187 . . 3 6 15 . . 966.041 . . 3 6 5 4 . . 973.895 . . 3 6 5 4 . . 981.749 . . 3 6 251 4 . . 989.603 . . 3 65 1 4 . . 997.457 . . 3 6 1 4 . . 1005.311 . . 3 56 1 4 . . 1013.165 . . 3256 1 4 . . 1021.019 . . 5 6 1 4 . . 1028.873 . . 53 6 1 4 . . 1036.727 . . 53 6 1 4 . . 1044.581 . . 253 6 1 4 . . 1052.435 . . 5 3 6 1 4 . . 1060.289 . . 5 3 6 1 4 . . 1068.143 . . 5 3 6 1 4 . . 1075.997 . . 25 3 6 1 4 . . 1083.851 . . 25 3 61 4 . . 1091.705 . . 25 3 6 1 4 . . 1099.559 . . 25 3 61 4 . . 1107.413 . . 25 3 6 1 4 . . 1115.267 . . 25 3 61 4 . . 1123.121 . . 2 5 3 61 4 . . 1130.975 . . 25 3 61 4 . . 1138.829 . . 25 3 61 4 . . 1146.683 . . 2 5 3 6 4 . . 1154.537 . . 2 5 3 61 4 . . 1162.391 . . 2 5 3 61 4 . . 1170.245 . . 2 5 3 6 4 . . 1178.099 . . 2 5 3 6 4 . . 1185.953 . . 2 5 3 6 4 . . 1193.807 . . 2 5 3 6 4 . . 1201.661 . . 25 3 6 4 . . 1209.515 . . 2 53 64 . . 1217.369 . . 2 5 3 6 4 . . 1225.223 . . 25 3 6 4. . 1233.077 . . 2 53 6 4 . 1240.931 . . 25 3164 . 1248.785 . . 2 53.64 . 1256.639 . . 2 53164 . 1264.493 . . 2 536 4 . 1272.347 . . . 2 5364 . 1280.201 . . . 2 53164 . 1288.055 . . . 2 5164 . 1295.909 . . . 25316 . 1303.763 . . . 2 516 . 1311.617 . . . 25364 . 1319.471 . . . 2516 . 1327.325 . . . 2 564 . 1335.179 . . . 2 564 . 1343.033 . . . 2 564 . 1350.887 . . . 2 56 . 1358.741 . . . 2564 . 1366.595 . . . 256 . 1374.449 . . . 256 . 1382.303 . . . 256 . 1390.157 . . . 256 . 1398.011 . . . 256 . 1405.865 . . . 256 . 1413.719 . . . 36 . 1421.573 . . .256 . 1429.427 . . 36 . 1437.281 . . 136 . 1445.135 . . 146. . 1452.989 . . 146 . . 1460.843 . . 146 . . 1468.697 . . 146 . . 1476.551 . . 146 . . 1484.405 . . 146 . . 1492.259 . . 1465 . . 1500.113 . . 465 . . 1507.967 . . 146 . . 1515.821 . . 1465 . . 1523.675 . . 1465 . . 1531.529 . . 436 . . 1539.383 . . 1465 . . 1547.237 . . 1465 . . 1555.091 . . 4365 . . 1562.945 . . 1465 . . 1570.799 . . 4365 . . 1578.653 . . 1465 . . 1586.507 . . 4365 . . 1594.361 . . 14625 . . 1602.215 . . 4 65 . . 1610.069 . . 14625 . . 1617.923 . . 4 65 . . 1625.777 . . 14365 . . 1633.631 . . 4 625 . . 1641.485 . . 4 65 . . 1649.339 . . 4 6 5 . . 1657.193 . . 4 625 . . 1665.047 . . 14 65 . . 1672.901 . . 4 6 5 . . 1680.755 . . 4 625 . . 1688.609 . . 14 625 . . 1696.463 . . 4 6 5 . . 1704.317 . . 4 6 5 . . 1712.171 . . 4 625 . . 1720.025 . . 4 6325 . . 1727.879 . . 4 6 5 . . 1735.733 . . 4 6 5 . . 1743.587 . . 4 625 . . 1751.441 . . 4 6325 . . 1759.295 . . 4 6 5 . . 1767.149 . . 4 6 5 . . 1775.003 . . 4 63 5 . . 1782.857 . . 4 6325 . . 1790.711 . . 41 6 5 . . 1798.565 . . 4 6 5 . . 1806.419 . . 4 6 5 . . 1814.273 . . 4 63 5 . . 1822.127 . . 41 63 5 . . 1829.981 . . 4 6 25 . . 1837.835 . . 4 6 5 . . 1845.689 . . 4 63 5 . . 1853.543 . . 41 63 5 . . 1861.397 . . 4 63 5 . . 1869.251 . . 4 63 5 . . 1877.105 . . 4 6 5 . . ......................................................................................................................... 1144 PHASE 1 2255 PHASE 2 3366 PHASE 3 PHASE VOLTAGE, MAXIMUM VALUE: 2438.674 KV 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 36 LINES DIVISION DATE 2013-10-24 TRANSMISSION LINE OF 765. KV SAIOTARAKO P23 LINEA, zati bakar batean kalkulatuta EXPEDIENT 20765011.00 0 SECTION 1 TRANSMISSION LINE BUILT WITH 71HA STRUCTURES AND CX-XXX CONDUCTORS 0 INPUT DATA 0 LINE LONG. 1*300.00= 300.00 KM GROUND RESISTIVITY 75.00 OHM.M FREQUENCY 50.00 HZ 0 *************************** CONDUCTORS´ FEATURES *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -15.24 15.24 0.2000000 2 1.37000 1.75900 4 0.46 0 0.00 15.24 0.2000000 3 1.37000 1.75900 4 0.46 0 15.24 15.24 0.2000000 4 0.60000 0.80000 1 0.00 0 -10.00 24.00 0.5000000 5 0.60000 0.80000 1 0.00 0 10.00 24.00 0.5000000 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 37 LINES DIVISION DATE 2013-10-24 TRANSMISSION LINE OF 765. KV SAIOTARAKO P23 LINEA, zati bakar batean kalkulatuta EXPEDIENT 20765011.00 0 ************* SENDING END ************* **************** RECEIVING END *************** *** *** EQUIV. LINE LINE ACTIVE REACTIVE EQUIV. LINE LINE ACTIVE REACTIVE VOLTAGE *** CIR FAS VOLTAGE INTENSITY POWER POWER VOLTAGE INTENSITY POWER POWER DROP E I *** *** (KV) (KA) (MW) (MVAR) (KV) (KA) (MW) (MVAR) KV *** 1 1 746.450 0.585 188.145 -167.872 750.000 0.471 200.000 40.000 42.393 0 0 1 2 741.212 0.637 204.246 -180.220 750.000 0.471 200.000 40.000 39.758 0 0 1 3 733.405 0.640 219.038 -159.847 750.000 0.471 200.000 40.000 45.890 0 0 0 1 611.429 -507.939 600.000 120.000 0 0 611.429 -507.939 600.000 120.000 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 38 LINES DIVISION DATE 2014-06-27 TRANSMISSION LINE OF 765. KV SAIOTARAKO P23 LINEA, sei zatitan kalkulatuta EXPEDIENT 20765011.00 0 SECTION 1 TRANSMISSION LINE BUILT WITH 71HA STRUCTURES AND CX-XXX CONDUCTORS 0 INPUT DATA 0 LINE LONG. 6* 50.00= 300.00 KM GROUND RESISTIVITY 75.00 OHM.M FREQUENCY 50.00 HZ 0 *************************** CONDUCTORS´ FEATURES *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -15.24 15.24 0.2000000 2 1.37000 1.75900 4 0.46 0 0.00 15.24 0.2000000 3 1.37000 1.75900 4 0.46 0 15.24 15.24 0.2000000 4 0.60000 0.80000 1 0.00 0 -10.00 24.00 0.5000000 5 0.60000 0.80000 1 0.00 0 10.00 24.00 0.5000000 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 39 LINES DIVISION DATE 2014-06-27 TRANSMISSION LINE OF 765. KV SAIOTARAKO P23 LINEA, sei zatitan kalkulatuta EXPEDIENT 20765011.00 0 SECTION 1 TRANSMISSION LINE BUILT WITH 71HA STRUCTURES AND CX-XXX CONDUCTORS 0 SERIES INDUCTIVE IMPEDANCES (OHM:KM) ( ACTUAL CONFIGURATION ) 1 2 3 4 5 1 0.9743840E-01 0.4741398E-01 0.4734265E-01 0.4692839E-01 0.4687058E-01 0.5216376E+00 0.2516658E+00 0.2081352E+00 0.2774162E+00 0.2169797E+00 2 0.4741398E-01 0.9743840E-01 0.4741398E-01 0.4692143E-01 0.4692143E-01 0.2516658E+00 0.5216376E+00 0.2516658E+00 0.2608182E+00 0.2608182E+00 3 0.4734265E-01 0.4741398E-01 0.9743840E-01 0.4687058E-01 0.4692839E-01 0.2081352E+00 0.2516658E+00 0.5216376E+00 0.2169797E+00 0.2774162E+00 4 0.4692839E-01 0.4692143E-01 0.4687058E-01 0.5464385E+00 0.4640327E-01 0.2774162E+00 0.2608182E+00 0.2169797E+00 0.7453992E+00 0.2357361E+00 5 0.4687058E-01 0.4692143E-01 0.4692839E-01 0.4640327E-01 0.5464385E+00 0.2169797E+00 0.2608182E+00 0.2774162E+00 0.2357361E+00 0.7453992E+00 0 SHUNT CAPACITIVE ADMITANCES (MHO:KM) ( ACTUAL CONFIGURATION ) 1 2 3 4 5 1 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.3777372E-05 -0.4595696E-06 -0.1022342E-06 -0.5109173E-06 -0.1111911E-06 2 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 -0.4595696E-06 0.3851840E-05 -0.4595696E-06 -0.3533037E-06 -0.3533037E-06 3 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 -0.1022343E-06 -0.4595696E-06 0.3777372E-05 -0.1111911E-06 -0.5109173E-06 4 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 -0.5109173E-06 -0.3533037E-06 -0.1111911E-06 0.2153714E-05 -0.1412523E-06 5 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 -0.1111911E-06 -0.3533037E-06 -0.5109173E-06 -0.1412523E-06 0.2153714E-05 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 40 LINES DIVISION DATE 2014-06-27 TRANSMISSION LINE OF 765. KV SAIOTARAKO P23 LINEA, sei zatitan kalkulatuta EXPEDIENT 20765011.00 0 SECTION 1 TRANSMISSION LINE BUILT WITH 71HA STRUCTURES AND CX-XXX CONDUCTORS 0 SERIES INDUCTIVE IMPEDANCES (OHM:KM) (EQUIVALENT CONFIGURATION) 1 2 3 1 0.1177535E+00 0.6801619E-01 0.6408203E-01 0.4109234E+00 0.1371735E+00 0.1010795E+00 2 0.6801619E-01 0.1202821E+00 0.6801619E-01 0.1371735E+00 0.4012604E+00 0.1371735E+00 3 0.6408203E-01 0.6801619E-01 0.1177535E+00 0.1010795E+00 0.1371735E+00 0.4109234E+00 0 SHUNT CAPACITIVE ADMITANCES (MHO:KM) (EQUIVALENT CONFIGURATION) 1 2 3 1 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.3777373E-05 -0.4595696E-06 -0.1022342E-06 2 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 -0.4595696E-06 0.3851840E-05 -0.4595696E-06 3 0.0000000E+00 0.0000000E+00 0.0000000E+00 -0.1022343E-06 -0.4595696E-06 0.3777372E-05 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 41 LINES DIVISION DATE 2014-06-27 TRANSMISSION LINE OF 765. KV SAIOTARAKO P23 LINEA, sei zatitan kalkulatuta EXPEDIENT 20765011.00 0 A,B,C,D TRANSFER MATRIX 1 2 3 4 5 6 1 0.9341449E+00 -0.1294272E-01 -0.1222043E-01 0.3349269E+02 0.1906806E+02 0.1795176E+02 0.1784930E-01 0.7748662E-02 0.8642698E-02 0.1206519E+03 0.3986559E+02 0.2927219E+02 2 -0.1411989E-01 0.9367673E+00 -0.1411989E-01 0.1906806E+02 0.3423021E+02 0.1906805E+02 0.8455250E-02 0.1759048E-01 0.8455248E-02 0.3986559E+02 0.1178418E+03 0.3986558E+02 3 -0.1222044E-01 -0.1294272E-01 0.9341445E+00 0.1795176E+02 0.1906805E+02 0.3349268E+02 0.8642700E-02 0.7748659E-02 0.1784930E-01 0.2927218E+02 0.3986558E+02 0.1206519E+03 4 -0.6415237E-05 -0.2100330E-05 -0.2768686E-05 0.9341451E+00 -0.1411989E-01 -0.1222044E-01 0.1108677E-02 -0.1397712E-03 -0.3403732E-04 0.1784931E-01 0.8455250E-02 0.8642701E-02 5 -0.2100330E-05 -0.6205279E-05 -0.2100329E-05 -0.1294272E-01 0.9367673E+00 -0.1294272E-01 -0.1397712E-03 0.1131974E-02 -0.1397712E-03 0.7748660E-02 0.1759048E-01 0.7748660E-02 6 -0.2768686E-05 -0.2100329E-05 -0.6415235E-05 -0.1222043E-01 -0.1411989E-01 0.9341449E+00 -0.3403733E-04 -0.1397712E-03 0.1108677E-02 0.8642699E-02 0.8455248E-02 0.1784930E-01 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 42 LINES DIVISION DATE 2014-06-27 TRANSMISSION LINE OF 765. KV SAIOTARAKO P23 LINEA, sei zatitan kalkulatuta EXPEDIENT 20765011.00 0 A,B,C,D TRANSFER MATRIX ( SIMETRICAL COMP. ) 1 2 3 4 5 6 1 0.9481132E+00 -0.6364733E-03 0.5960464E-06 0.1504257E+02 -0.6678112E+01 -0.2555828E+01 0.9480820E-02 -0.1651078E-02 -0.1744032E-03 0.8338074E+02 0.4431059E+01 -0.7620773E+00 2 -0.1111403E-02 0.9481132E+00 0.1508892E-03 0.7176466E+01 0.1504257E+02 0.1937897E+01 0.1376837E-02 0.9480827E-02 0.8758903E-04 0.3567886E+01 0.8338074E+02 -0.1832384E+01 3 -0.1049623E-02 0.2394617E-04 0.9088302E+00 0.1937891E+01 -0.2555832E+01 0.7113045E+02 -0.5785525E-03 0.1198381E-02 0.3432743E-01 -0.1832376E+01 -0.7620716E+00 0.1923841E+03 4 -0.4022108E-05 0.6795870E-04 0.2365102E-04 0.9481134E+00 -0.6364435E-03 0.2393126E-04 0.1220969E-02 -0.3880204E-04 0.1399311E-04 0.9480827E-02 -0.1650959E-02 0.1198202E-02 5 -0.6758311E-04 -0.4022122E-05 -0.2394376E-04 -0.1111433E-02 0.9481134E+00 -0.1049608E-02 -0.3945259E-04 0.1220969E-02 0.1348602E-04 0.1376718E-02 0.9480835E-02 -0.5784035E-03 6 -0.2394378E-04 0.2365099E-04 -0.1099148E-04 0.1509190E-03 0.6258488E-06 0.9088304E+00 0.1348599E-04 0.1399312E-04 0.9073896E-03 0.8776784E-04 -0.1744926E-03 0.3432744E-01 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 43 LINES DIVISION DATE 2014-06-27 TRANSMISSION LINE OF 765. KV SAIOTARAKO P23 LINEA, sei zatitan kalkulatuta EXPEDIENT 20765011.00 0 ************* SENDING END ************* **************** RECEIVING END *************** *** *** EQUIV. LINE LINE ACTIVE REACTIVE EQUIV. LINE LINE ACTIVE REACTIVE VOLTAGE *** CIR FAS VOLTAGE INTENSITY POWER POWER VOLTAGE INTENSITY POWER POWER DROP E I *** *** (KV) (KA) (MW) (MVAR) (KV) (KA) (MW) (MVAR) KV *** 1 1 745.885 0.589 188.280 -169.966 750.000 0.471 200.000 40.000 41.764 0 0 1 2 740.790 0.640 204.507 -182.246 750.000 0.471 200.000 40.000 39.212 0 0 1 3 733.096 0.644 219.417 -161.946 750.000 0.471 200.000 40.000 45.204 0 0 0 1 612.204 -514.158 600.000 120.000 0 0 612.204 -514.158 600.000 120.000 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 44 LINES DIVISION DATE 2014-06-27 TRANSMISSION LINE OF 765. KV SAIOTARAKO P23 LINEA, 3 x 2 zatitan transposizio barik EXPEDIENT 20765011.00 0 SECTION 1 TRANSMISSION LINE BUILT WITH 71HA STRUCTURES AND CX-XXX CONDUCTORS 0 INPUT DATA 0 LINE LONG. 2* 50.00= 100.00 KM GROUND RESISTIVITY 75.00 OHM.M FREQUENCY 50.00 HZ 0 *************************** CONDUCTORS´ FEATURES *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -15.24 15.24 0.2000000 2 1.37000 1.75900 4 0.46 0 0.00 15.24 0.2000000 3 1.37000 1.75900 4 0.46 0 15.24 15.24 0.2000000 4 0.60000 0.80000 1 0.00 0 -10.00 24.00 0.5000000 5 0.60000 0.80000 1 0.00 0 10.00 24.00 0.5000000 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 45 LINES DIVISION DATE 2014-06-27 TRANSMISSION LINE OF 765. KV SAIOTARAKO P23 LINEA, 3 x 2 zatitan transposizio barik EXPEDIENT 20765011.00 0 SECTION 2 TRANSMISSION LINE BUILT WITH 71HA STRUCTURES AND CX-XXX CONDUCTORS 0 INPUT DATA 0 LINE LONG. 2* 50.00= 100.00 KM GROUND RESISTIVITY 75.00 OHM.M FREQUENCY 50.00 HZ 0 *************************** CONDUCTORS´ FEATURES *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -15.24 15.24 0.2000000 2 1.37000 1.75900 4 0.46 0 0.00 15.24 0.2000000 3 1.37000 1.75900 4 0.46 0 15.24 15.24 0.2000000 4 0.60000 0.80000 1 0.00 0 -10.00 24.00 0.5000000 5 0.60000 0.80000 1 0.00 0 10.00 24.00 0.5000000 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 46 LINES DIVISION DATE 2014-06-27 TRANSMISSION LINE OF 765. KV SAIOTARAKO P23 LINEA, 3 x 2 zatitan transposizio barik EXPEDIENT 20765011.00 0 SECTION 3 TRANSMISSION LINE BUILT WITH 71HA STRUCTURES AND CX-XXX CONDUCTORS 0 INPUT DATA 0 LINE LONG. 2* 50.00= 100.00 KM GROUND RESISTIVITY 75.00 OHM.M FREQUENCY 50.00 HZ 0 *************************** CONDUCTORS´ FEATURES *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -15.24 15.24 0.2000000 2 1.37000 1.75900 4 0.46 0 0.00 15.24 0.2000000 3 1.37000 1.75900 4 0.46 0 15.24 15.24 0.2000000 4 0.60000 0.80000 1 0.00 0 -10.00 24.00 0.5000000 5 0.60000 0.80000 1 0.00 0 10.00 24.00 0.5000000 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 47 LINES DIVISION DATE 2014-06-27 TRANSMISSION LINE OF 765. KV SAIOTARAKO P23 LINEA, 3 x 2 zatitan transposizio barik EXPEDIENT 20765011.00 0 ************* SENDING END ************* **************** RECEIVING END *************** *** *** EQUIV. LINE LINE ACTIVE REACTIVE EQUIV. LINE LINE ACTIVE REACTIVE VOLTAGE *** CIR FAS VOLTAGE INTENSITY POWER POWER VOLTAGE INTENSITY POWER POWER DROP E I *** *** (KV) (KA) (MW) (MVAR) (KV) (KA) (MW) (MVAR) KV *** 1 1 745.885 0.589 188.280 -169.966 750.000 0.471 200.000 40.000 41.764 0 0 1 2 740.790 0.640 204.507 -182.246 750.000 0.471 200.000 40.000 39.212 0 0 1 3 733.096 0.644 219.417 -161.946 750.000 0.471 200.000 40.000 45.204 0 0 0 1 612.204 -514.158 600.000 120.000 0 0 612.204 -514.158 600.000 120.000 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 48 LINES DIVISION DATE 2014-06-27 TRANSMISSION LINE OF 765. KV SAIOTARAKO P23 LINEA, 3 x 2 zatitan transposizioarekin EXPEDIENT 20765011.00 0 SECTION 1 TRANSMISSION LINE BUILT WITH 71HA STRUCTURES AND CX-XXX CONDUCTORS 0 INPUT DATA 0 LINE LONG. 2* 50.00= 100.00 KM GROUND RESISTIVITY 75.00 OHM.M FREQUENCY 50.00 HZ 0 *************************** CONDUCTORS´ FEATURES *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -15.24 15.24 0.2000000 2 1.37000 1.75900 4 0.46 0 0.00 15.24 0.2000000 3 1.37000 1.75900 4 0.46 0 15.24 15.24 0.2000000 4 0.60000 0.80000 1 0.00 0 -10.00 24.00 0.5000000 5 0.60000 0.80000 1 0.00 0 10.00 24.00 0.5000000 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 49 LINES DIVISION DATE 2014-06-27 TRANSMISSION LINE OF 765. KV SAIOTARAKO P23 LINEA, 3 x 2 zatitan transposizioarekin EXPEDIENT 20765011.00 0 SECTION 2 TRANSMISSION LINE BUILT WITH 71HA STRUCTURES AND CX-XXX CONDUCTORS 0 INPUT DATA 0 LINE LONG. 2* 50.00= 100.00 KM GROUND RESISTIVITY 75.00 OHM.M FREQUENCY 50.00 HZ 0 *************************** CONDUCTORS´ FEATURES *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.37000 1.75900 4 0.46 0 15.24 15.24 0.2000000 2 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -15.24 15.24 0.2000000 3 1.37000 1.75900 4 0.46 0 0.00 15.24 0.2000000 4 0.60000 0.80000 1 0.00 0 -10.00 24.00 0.5000000 5 0.60000 0.80000 1 0.00 0 10.00 24.00 0.5000000 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 50 LINES DIVISION DATE 2014-06-27 TRANSMISSION LINE OF 765. KV SAIOTARAKO P23 LINEA, 3 x 2 zatitan transposizioarekin EXPEDIENT 20765011.00 0 SECTION 3 TRANSMISSION LINE BUILT WITH 71HA STRUCTURES AND CX-XXX CONDUCTORS 0 INPUT DATA 0 LINE LONG. 2* 50.00= 100.00 KM GROUND RESISTIVITY 75.00 OHM.M FREQUENCY 50.00 HZ 0 *************************** CONDUCTORS´ FEATURES *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.37000 1.75900 4 0.46 0 0.00 15.24 0.2000000 2 1.37000 1.75900 4 0.46 0 15.24 15.24 0.2000000 3 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -15.24 15.24 0.2000000 4 0.60000 0.80000 1 0.00 0 -10.00 24.00 0.5000000 5 0.60000 0.80000 1 0.00 0 10.00 24.00 0.5000000 1 ENPRESELEK,E.A. PAGE 51 LINES DIVISION DATE 2014-06-27 TRANSMISSION LINE OF 765. KV SAIOTARAKO P23 LINEA, 3 x 2 zatitan transposizioarekin EXPEDIENT 20765011.00 0 ************* SENDING END ************* **************** RECEIVING END *************** *** *** EQUIV. LINE LINE ACTIVE REACTIVE EQUIV. LINE LINE ACTIVE REACTIVE VOLTAGE *** CIR FAS VOLTAGE INTENSITY POWER POWER VOLTAGE INTENSITY POWER POWER DROP E I *** *** (KV) (KA) (MW) (MVAR) (KV) (KA) (MW) (MVAR) KV *** 1 1 740.102 0.624 203.745 -172.298 750.000 0.471 200.000 40.000 40.981 0 0 1 2 738.158 0.625 203.653 -171.752 750.000 0.471 200.000 40.000 41.007 0 0 1 3 740.693 0.622 204.801 -169.955 750.000 0.471 200.000 40.000 43.974 0 0 0 1 612.199 -514.005 600.000 120.000 0 0 612.199 -514.005 600.000 120.000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 52 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, hiru zatitan kalkulatuta 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 ZATI 1 71HA EUSKARRIZ ETA CX-XXX EROALEZ EGINDAKO LINE ELEKTRIKOA 0 SARRERAKO DATOAK 0 LINE-LUZERA 3*100.00= 300.00 KM LUR-ERRESISTIBITATEA 75.00 OHM.M MAIZTASUNA 50.00 HZ 0 ************************** EROALEEN KARAKTERISTIKAK *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 25.24 0.2000000 2 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -12.75 20.24 0.2000000 3 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 15.24 0.2000000 4 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 25.24 0.2000000 5 1.37000 1.75900 4 0.46 0 12.75 20.24 0.2000000 6 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 15.24 0.2000000 7 0.60000 0.80000 1 0.00 0 -10.00 35.00 0.5000000 8 0.60000 0.80000 1 0.00 0 10.00 35.00 0.5000000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 53 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, hiru zatitan kalkulatuta 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 ALDAEZIN OROKORRAK 1 2 3 4 5 6 1 0.9444037E+00 -0.7641470E-02 -0.9652592E-02 -0.5273061E-02 -0.6930229E-02 -0.9100396E-02 0.1464200E-01 0.2957575E-02 0.4046381E-02 0.4465080E-02 0.4679352E-02 0.4794328E-02 2 -0.6098270E-02 0.9414485E+00 -0.1087219E-01 -0.5538348E-02 -0.7307777E-02 -0.9830873E-02 0.3070002E-02 0.1411721E-01 0.2966233E-02 0.4733317E-02 0.4643551E-02 0.4792462E-02 3 -0.6405033E-02 -0.9126205E-02 0.9380571E+00 -0.5991449E-02 -0.8117024E-02 -0.1111708E-01 0.3856404E-02 0.2695834E-02 0.1421572E-01 0.4543581E-02 0.4494727E-02 0.4286181E-02 4 -0.5273062E-02 -0.6930236E-02 -0.9100396E-02 0.9444038E+00 -0.7641461E-02 -0.9652594E-02 0.4465081E-02 0.4679354E-02 0.4794328E-02 0.1464200E-01 0.2957575E-02 0.4046380E-02 5 -0.5538346E-02 -0.7307782E-02 -0.9830873E-02 -0.6098273E-02 0.9414490E+00 -0.1087221E-01 0.4733318E-02 0.4643552E-02 0.4792461E-02 0.3070003E-02 0.1411721E-01 0.2966233E-02 6 -0.5991448E-02 -0.8117028E-02 -0.1111708E-01 -0.6405032E-02 -0.9126202E-02 0.9380570E+00 0.4543580E-02 0.4494727E-02 0.4286180E-02 0.3856404E-02 0.2695832E-02 0.1421572E-01 7 -0.5379673E-05 0.7734847E-06 -0.1876952E-06 -0.3891998E-06 -0.8417804E-06 -0.7600767E-06 0.1194520E-02 -0.2997462E-03 -0.1714117E-03 -0.1178603E-03 -0.4410999E-04 -0.6308228E-04 8 0.7734849E-06 -0.5446293E-05 0.7392983E-06 -0.8417807E-06 -0.9047592E-06 -0.9003506E-06 -0.2997462E-03 0.1216220E-02 -0.2861044E-03 -0.4410997E-04 -0.2036611E-04 -0.3546256E-04 9 -0.1876947E-06 0.7392981E-06 -0.5416540E-05 -0.7600765E-06 -0.9003503E-06 -0.5142270E-06 -0.1714117E-03 -0.2861044E-03 0.1220999E-02 -0.6308229E-04 -0.3546255E-04 -0.9528195E-04 10 -0.3891999E-06 -0.8417810E-06 -0.7600763E-06 -0.5379672E-05 0.7734843E-06 -0.1876945E-06 -0.1178603E-03 -0.4410998E-04 -0.6308227E-04 0.1194520E-02 -0.2997461E-03 -0.1714118E-03 11 -0.8417812E-06 -0.9047587E-06 -0.9003499E-06 0.7734840E-06 -0.5446290E-05 0.7392986E-06 -0.4410998E-04 -0.2036609E-04 -0.3546257E-04 -0.2997461E-03 0.1216220E-02 -0.2861044E-03 12 -0.7600760E-06 -0.9003503E-06 -0.5142275E-06 -0.1876947E-06 0.7392989E-06 -0.5416541E-05 -0.6308231E-04 -0.3546257E-04 -0.9528192E-04 -0.1714118E-03 -0.2861045E-03 0.1220999E-02 7 8 9 10 11 12 1 0.3428527E+02 0.1865835E+02 0.1815085E+02 0.1917008E+02 0.1818600E+02 0.1791986E+02 0.1191082E+03 0.5618237E+02 0.5076528E+02 0.3955361E+02 0.3640145E+02 0.3965805E+02 2 0.1865836E+02 0.3228200E+02 0.1729146E+02 0.1818600E+02 0.1732900E+02 0.1709753E+02 0.5618236E+02 0.1241823E+03 0.5950804E+02 0.3640145E+02 0.3524950E+02 0.3945241E+02 3 0.1815084E+02 0.1729146E+02 0.3148086E+02 0.1791986E+02 0.1709753E+02 0.1683292E+02 0.5076528E+02 0.5950803E+02 0.1258950E+03 0.3965805E+02 0.3945241E+02 0.4587551E+02 4 0.1917009E+02 0.1818600E+02 0.1791986E+02 0.3428527E+02 0.1865835E+02 0.1815084E+02 0.3955362E+02 0.3640145E+02 0.3965806E+02 0.1191082E+03 0.5618236E+02 0.5076528E+02 5 0.1818601E+02 0.1732900E+02 0.1709753E+02 0.1865836E+02 0.3228200E+02 0.1729147E+02 0.3640145E+02 0.3524951E+02 0.3945242E+02 0.5618236E+02 0.1241823E+03 0.5950806E+02 6 0.1791986E+02 0.1709753E+02 0.1683292E+02 0.1815084E+02 0.1729146E+02 0.3148085E+02 0.3965805E+02 0.3945240E+02 0.4587551E+02 0.5076529E+02 0.5950804E+02 0.1258950E+03 7 0.9444037E+00 -0.6098275E-02 -0.6405033E-02 -0.5273063E-02 -0.5538344E-02 -0.5991448E-02 0.1464200E-01 0.3070004E-02 0.3856406E-02 0.4465081E-02 0.4733316E-02 0.4543579E-02 8 -0.7641467E-02 0.9414483E+00 -0.9126211E-02 -0.6930234E-02 -0.7307781E-02 -0.8117026E-02 0.2957575E-02 0.1411721E-01 0.2695833E-02 0.4679353E-02 0.4643552E-02 0.4494729E-02 9 -0.9652590E-02 -0.1087219E-01 0.9380571E+00 -0.9100395E-02 -0.9830873E-02 -0.1111708E-01 0.4046379E-02 0.2966233E-02 0.1421572E-01 0.4794328E-02 0.4792461E-02 0.4286179E-02 10 -0.5273062E-02 -0.5538348E-02 -0.5991451E-02 0.9444037E+00 -0.6098268E-02 -0.6405030E-02 0.4465080E-02 0.4733317E-02 0.4543580E-02 0.1464200E-01 0.3070003E-02 0.3856404E-02 11 -0.6930232E-02 -0.7307780E-02 -0.8117024E-02 -0.7641467E-02 0.9414485E+00 -0.9126212E-02 0.4679354E-02 0.4643550E-02 0.4494728E-02 0.2957576E-02 0.1411721E-01 0.2695832E-02 12 -0.9100396E-02 -0.9830873E-02 -0.1111708E-01 -0.9652593E-02 -0.1087220E-01 0.9380571E+00 0.4794327E-02 0.4792461E-02 0.4286182E-02 0.4046380E-02 0.2966233E-02 0.1421572E-01 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 54 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, hiru zatitan kalkulatuta 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 ALDAEZIN OROKORRAK (OSAGAI SIMETRIKOAK) 1 2 3 4 5 6 1 0.9495932E+00 0.3633052E-03 0.1379967E-02 -0.3166003E-03 0.5476133E-05 0.6386442E-03 0.1107158E-01 -0.5857646E-03 0.9586513E-03 -0.2089526E-03 -0.3716736E-03 0.7996550E-03 2 -0.6624460E-03 0.9496116E+00 0.1025170E-02 -0.1576887E-03 -0.3125713E-03 0.1126414E-02 0.3406405E-04 0.1104756E-01 -0.1684725E-03 0.3130831E-03 -0.2070949E-03 -0.6717537E-03 3 0.3177151E-02 0.4018754E-02 0.9247046E+00 0.3116968E-02 0.3148919E-02 -0.2306874E-01 -0.1707286E-02 0.2419889E-02 0.2085579E-01 -0.2255311E-02 0.2186428E-02 0.1381086E-01 4 -0.3166001E-03 0.5474867E-05 0.6386423E-03 0.9495933E+00 0.3632754E-03 0.1379907E-02 -0.2089510E-03 -0.3716735E-03 0.7996541E-03 0.1107159E-01 -0.5859137E-03 0.9588003E-03 5 -0.1576884E-03 -0.3125716E-03 0.1126412E-02 -0.6625205E-03 0.9496118E+00 0.1025125E-02 0.3130821E-03 -0.2070962E-03 -0.6717527E-03 0.3421307E-04 0.1104756E-01 -0.1686215E-03 6 0.3116972E-02 0.3148921E-02 -0.2306875E-01 0.3177091E-02 0.4018709E-02 0.9247047E+00 -0.2255305E-02 0.2186424E-02 0.1381086E-01 -0.1707464E-02 0.2420098E-02 0.2085579E-01 7 -0.5855851E-05 0.7302931E-04 0.3829489E-04 0.2313327E-06 0.1071316E-04 -0.2696327E-04 0.1463000E-02 -0.4114976E-04 0.9080977E-05 -0.3028453E-04 -0.7857486E-05 -0.2619295E-04 8 -0.7239956E-04 -0.5855865E-05 -0.3855799E-04 -0.1063219E-04 0.2313509E-06 0.2724308E-04 -0.4227689E-04 0.1463000E-02 0.8543211E-05 -0.7988616E-05 -0.3028453E-04 -0.2592030E-04 9 -0.3855804E-04 0.3829491E-04 -0.4530777E-05 0.2724308E-04 -0.2696327E-04 -0.2270867E-05 0.8543211E-05 0.9080948E-05 0.7057380E-03 -0.2592031E-04 -0.2619295E-04 -0.1729394E-03 10 0.2313282E-06 0.1071316E-04 -0.2696327E-04 -0.5855840E-05 0.7302916E-04 0.3829489E-04 -0.3028450E-04 -0.7857502E-05 -0.2619295E-04 0.1463000E-02 -0.4114979E-04 0.9080948E-05 11 -0.1063219E-04 0.2313564E-06 0.2724308E-04 -0.7239945E-04 -0.5855894E-05 -0.3855799E-04 -0.7988632E-05 -0.3028450E-04 -0.2592030E-04 -0.4227684E-04 0.1463000E-02 0.8543182E-05 12 0.2724308E-04 -0.2696327E-04 -0.2270867E-05 -0.3855806E-04 0.3829499E-04 -0.4530776E-05 -0.2592031E-04 -0.2619297E-04 -0.1729393E-03 0.8543284E-05 0.9080992E-05 0.7057380E-03 7 8 9 10 11 12 1 0.1464916E+02 -0.3562794E+01 0.1029816E+00 0.4287218E-01 -0.1127823E+01 0.5022408E+01 0.6757661E+02 0.2107728E+01 -0.3610470E+01 0.1722236E+01 0.6225936E+00 -0.5904808E+00 2 0.3681175E+01 0.1464915E+02 0.2241676E+01 0.1246701E+01 0.4287359E-01 -0.2992722E+01 0.1984241E+01 0.6757661E+02 -0.4366018E+01 0.6016902E+00 0.1722236E+01 -0.1030556E+01 3 0.2241674E+01 0.1029797E+00 0.6874982E+02 -0.2992722E+01 0.5022406E+01 0.5324627E+02 -0.4366012E+01 -0.3610464E+01 0.2340323E+03 -0.1030554E+01 -0.5904808E+00 0.1172342E+03 4 0.4287310E-01 -0.1127820E+01 0.5022398E+01 0.1464916E+02 -0.3562777E+01 0.1029663E+00 0.1722235E+01 0.6225936E+00 -0.5904732E+00 0.6757661E+02 0.2107729E+01 -0.3610462E+01 5 0.1246702E+01 0.4286787E-01 -0.2992718E+01 0.3681166E+01 0.1464915E+02 0.2241676E+01 0.6016870E+00 0.1722234E+01 -0.1030555E+01 0.1984242E+01 0.6757661E+02 -0.4366022E+01 6 -0.2992723E+01 0.5022412E+01 0.5324627E+02 0.2241680E+01 0.1029797E+00 0.6874982E+02 -0.1030554E+01 -0.5904821E+00 0.1172342E+03 -0.4366018E+01 -0.3610463E+01 0.2340323E+03 7 0.9496117E+00 0.3633499E-03 0.4018784E-02 -0.3125722E-03 0.5475769E-05 0.3148920E-02 0.1104756E-01 -0.5857050E-03 0.2419889E-02 -0.2070967E-03 -0.3716724E-03 0.2186425E-02 8 -0.6624311E-03 0.9495931E+00 0.3177166E-02 -0.1576895E-03 -0.3166021E-03 0.3116972E-02 0.3400445E-04 0.1107157E-01 -0.1707226E-02 0.3130837E-03 -0.2089506E-03 -0.2255307E-02 9 0.1025230E-02 0.1379982E-02 0.9247045E+00 0.1126412E-02 0.6386427E-03 -0.2306875E-01 -0.1684427E-03 0.9585917E-03 0.2085579E-01 -0.6717529E-03 0.7996552E-03 0.1381086E-01 10 -0.3125727E-03 0.5474751E-05 0.3148918E-02 0.9496117E+00 0.3633350E-03 0.4018769E-02 -0.2070961E-03 -0.3716729E-03 0.2186427E-02 0.1104755E-01 -0.5857348E-03 0.2419919E-02 11 -0.1576863E-03 -0.3166004E-03 0.3116968E-02 -0.6624311E-03 0.9495932E+00 0.3177151E-02 0.3130825E-03 -0.2089512E-03 -0.2255309E-02 0.3403425E-04 0.1107157E-01 -0.1707256E-02 12 0.1126413E-02 0.6386449E-03 -0.2306875E-01 0.1025215E-02 0.1379967E-02 0.9247046E+00 -0.6717527E-03 0.7996542E-03 0.1381086E-01 -0.1684725E-03 0.9586215E-03 0.2085578E-01 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 55 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, hiru zatitan kalkulatuta 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 *************** MUTUR ELIKATZAILEA *************** ***************** MUTUR ELIKATUA ***************** *** *** TENTSIO LINETAKO POTENTZIA POTENTZIA TENTSIO LINETAKO POTENTZIA POTENTZIA TENTSIO- *** ZIR FAS KONPOSATU B. INTENTSITATEA ERAGINKOR. BERRERAGINKOR. KONPOSATU B. INTENTSITATEA ERAGINKOR. BERRERAGINKOR. JAUSKERA E I *** *** (KV) (KA) (MW) (MVAR) (KV) (KA) (MW) (MVAR) KV *** 1 1 743.877 0.645 186.227 -204.852 750.000 0.471 200.000 40.000 32.452 0 0 1 2 741.578 0.732 211.385 -231.259 750.000 0.471 200.000 40.000 37.297 0 0 1 3 726.623 0.703 215.413 -201.733 750.000 0.471 200.000 40.000 40.187 0 0 0 1 613.025 -637.844 600.000 120.000 2 1 743.877 0.645 186.227 -204.852 750.000 0.471 200.000 40.000 32.452 0 0 2 2 741.578 0.732 211.385 -231.259 750.000 0.471 200.000 40.000 37.297 0 0 2 3 726.623 0.703 215.413 -201.733 750.000 0.471 200.000 40.000 40.187 0 0 0 2 613.025 -637.844 600.000 120.000 0 0 1226.051 -1275.687 1200.000 240.000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 56 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, hiru zatitan bananduta 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 ZATI 1 71HA EUSKARRIZ ETA CX-XXX EROALEZ EGINDAKO LINE ELEKTRIKOA 0 SARRERAKO DATOAK 0 LINE-LUZERA 1*100.00= 100.00 KM LUR-ERRESISTIBITATEA 75.00 OHM.M MAIZTASUNA 50.00 HZ 0 ************************** EROALEEN KARAKTERISTIKAK *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 25.24 0.2000000 2 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -12.75 20.24 0.2000000 3 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 15.24 0.2000000 4 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 25.24 0.2000000 5 1.37000 1.75900 4 0.46 0 12.75 20.24 0.2000000 6 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 15.24 0.2000000 7 0.60000 0.80000 1 0.00 0 -10.00 35.00 0.5000000 8 0.60000 0.80000 1 0.00 0 10.00 35.00 0.5000000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 57 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, hiru zatitan bananduta 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 ZATI 2 71HA EUSKARRIZ ETA CX-XXX EROALEZ EGINDAKO LINE ELEKTRIKOA 0 SARRERAKO DATOAK 0 LINE-LUZERA 1*100.00= 100.00 KM LUR-ERRESISTIBITATEA 75.00 OHM.M MAIZTASUNA 50.00 HZ 0 ************************** EROALEEN KARAKTERISTIKAK *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 25.24 0.2000000 2 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -12.75 20.24 0.2000000 3 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 15.24 0.2000000 4 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 25.24 0.2000000 5 1.37000 1.75900 4 0.46 0 12.75 20.24 0.2000000 6 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 15.24 0.2000000 7 0.60000 0.80000 1 0.00 0 -10.00 35.00 0.5000000 8 0.60000 0.80000 1 0.00 0 10.00 35.00 0.5000000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 58 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, hiru zatitan bananduta 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 ZATI 3 71HA EUSKARRIZ ETA CX-XXX EROALEZ EGINDAKO LINE ELEKTRIKOA 0 SARRERAKO DATOAK 0 LINE-LUZERA 1*100.00= 100.00 KM LUR-ERRESISTIBITATEA 75.00 OHM.M MAIZTASUNA 50.00 HZ 0 ************************** EROALEEN KARAKTERISTIKAK *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 25.24 0.2000000 2 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -12.75 20.24 0.2000000 3 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 15.24 0.2000000 4 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 25.24 0.2000000 5 1.37000 1.75900 4 0.46 0 12.75 20.24 0.2000000 6 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 15.24 0.2000000 7 0.60000 0.80000 1 0.00 0 -10.00 35.00 0.5000000 8 0.60000 0.80000 1 0.00 0 10.00 35.00 0.5000000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 59 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, hiru zatitan bananduta 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 ALDAEZIN OROKORRAK 1 2 3 4 5 6 1 0.9444037E+00 -0.7641470E-02 -0.9652592E-02 -0.5273061E-02 -0.6930229E-02 -0.9100396E-02 0.1464200E-01 0.2957575E-02 0.4046381E-02 0.4465080E-02 0.4679352E-02 0.4794328E-02 2 -0.6098270E-02 0.9414485E+00 -0.1087219E-01 -0.5538348E-02 -0.7307777E-02 -0.9830873E-02 0.3070002E-02 0.1411721E-01 0.2966233E-02 0.4733317E-02 0.4643551E-02 0.4792462E-02 3 -0.6405033E-02 -0.9126205E-02 0.9380571E+00 -0.5991449E-02 -0.8117024E-02 -0.1111708E-01 0.3856404E-02 0.2695834E-02 0.1421572E-01 0.4543581E-02 0.4494727E-02 0.4286181E-02 4 -0.5273062E-02 -0.6930236E-02 -0.9100396E-02 0.9444038E+00 -0.7641461E-02 -0.9652594E-02 0.4465081E-02 0.4679354E-02 0.4794328E-02 0.1464200E-01 0.2957575E-02 0.4046380E-02 5 -0.5538346E-02 -0.7307782E-02 -0.9830873E-02 -0.6098273E-02 0.9414490E+00 -0.1087221E-01 0.4733318E-02 0.4643552E-02 0.4792461E-02 0.3070003E-02 0.1411721E-01 0.2966233E-02 6 -0.5991448E-02 -0.8117028E-02 -0.1111708E-01 -0.6405032E-02 -0.9126202E-02 0.9380570E+00 0.4543580E-02 0.4494727E-02 0.4286180E-02 0.3856404E-02 0.2695832E-02 0.1421572E-01 7 -0.5379673E-05 0.7734847E-06 -0.1876952E-06 -0.3891998E-06 -0.8417804E-06 -0.7600767E-06 0.1194520E-02 -0.2997462E-03 -0.1714117E-03 -0.1178603E-03 -0.4410999E-04 -0.6308228E-04 8 0.7734849E-06 -0.5446293E-05 0.7392983E-06 -0.8417807E-06 -0.9047592E-06 -0.9003506E-06 -0.2997462E-03 0.1216220E-02 -0.2861044E-03 -0.4410997E-04 -0.2036611E-04 -0.3546256E-04 9 -0.1876947E-06 0.7392981E-06 -0.5416540E-05 -0.7600765E-06 -0.9003503E-06 -0.5142270E-06 -0.1714117E-03 -0.2861044E-03 0.1220999E-02 -0.6308229E-04 -0.3546255E-04 -0.9528195E-04 10 -0.3891999E-06 -0.8417810E-06 -0.7600763E-06 -0.5379672E-05 0.7734843E-06 -0.1876945E-06 -0.1178603E-03 -0.4410998E-04 -0.6308227E-04 0.1194520E-02 -0.2997461E-03 -0.1714118E-03 11 -0.8417812E-06 -0.9047587E-06 -0.9003499E-06 0.7734840E-06 -0.5446290E-05 0.7392986E-06 -0.4410998E-04 -0.2036609E-04 -0.3546257E-04 -0.2997461E-03 0.1216220E-02 -0.2861044E-03 12 -0.7600760E-06 -0.9003503E-06 -0.5142275E-06 -0.1876947E-06 0.7392989E-06 -0.5416541E-05 -0.6308231E-04 -0.3546257E-04 -0.9528192E-04 -0.1714118E-03 -0.2861045E-03 0.1220999E-02 7 8 9 10 11 12 1 0.3428527E+02 0.1865835E+02 0.1815085E+02 0.1917008E+02 0.1818600E+02 0.1791986E+02 0.1191082E+03 0.5618237E+02 0.5076528E+02 0.3955361E+02 0.3640145E+02 0.3965805E+02 2 0.1865836E+02 0.3228200E+02 0.1729146E+02 0.1818600E+02 0.1732900E+02 0.1709753E+02 0.5618236E+02 0.1241823E+03 0.5950804E+02 0.3640145E+02 0.3524950E+02 0.3945241E+02 3 0.1815084E+02 0.1729146E+02 0.3148086E+02 0.1791986E+02 0.1709753E+02 0.1683292E+02 0.5076528E+02 0.5950803E+02 0.1258950E+03 0.3965805E+02 0.3945241E+02 0.4587551E+02 4 0.1917009E+02 0.1818600E+02 0.1791986E+02 0.3428527E+02 0.1865835E+02 0.1815084E+02 0.3955362E+02 0.3640145E+02 0.3965806E+02 0.1191082E+03 0.5618236E+02 0.5076528E+02 5 0.1818601E+02 0.1732900E+02 0.1709753E+02 0.1865836E+02 0.3228200E+02 0.1729147E+02 0.3640145E+02 0.3524951E+02 0.3945242E+02 0.5618236E+02 0.1241823E+03 0.5950806E+02 6 0.1791986E+02 0.1709753E+02 0.1683292E+02 0.1815084E+02 0.1729146E+02 0.3148085E+02 0.3965805E+02 0.3945240E+02 0.4587551E+02 0.5076529E+02 0.5950804E+02 0.1258950E+03 7 0.9444037E+00 -0.6098275E-02 -0.6405033E-02 -0.5273063E-02 -0.5538344E-02 -0.5991448E-02 0.1464200E-01 0.3070004E-02 0.3856406E-02 0.4465081E-02 0.4733316E-02 0.4543579E-02 8 -0.7641467E-02 0.9414483E+00 -0.9126211E-02 -0.6930234E-02 -0.7307781E-02 -0.8117026E-02 0.2957575E-02 0.1411721E-01 0.2695833E-02 0.4679353E-02 0.4643552E-02 0.4494729E-02 9 -0.9652590E-02 -0.1087219E-01 0.9380571E+00 -0.9100395E-02 -0.9830873E-02 -0.1111708E-01 0.4046379E-02 0.2966233E-02 0.1421572E-01 0.4794328E-02 0.4792461E-02 0.4286179E-02 10 -0.5273062E-02 -0.5538348E-02 -0.5991451E-02 0.9444037E+00 -0.6098268E-02 -0.6405030E-02 0.4465080E-02 0.4733317E-02 0.4543580E-02 0.1464200E-01 0.3070003E-02 0.3856404E-02 11 -0.6930232E-02 -0.7307780E-02 -0.8117024E-02 -0.7641467E-02 0.9414485E+00 -0.9126212E-02 0.4679354E-02 0.4643550E-02 0.4494728E-02 0.2957576E-02 0.1411721E-01 0.2695832E-02 12 -0.9100396E-02 -0.9830873E-02 -0.1111708E-01 -0.9652593E-02 -0.1087220E-01 0.9380571E+00 0.4794327E-02 0.4792461E-02 0.4286182E-02 0.4046380E-02 0.2966233E-02 0.1421572E-01 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 60 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, hiru zatitan bananduta 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 ALDAEZIN OROKORRAK (OSAGAI SIMETRIKOAK) 1 2 3 4 5 6 1 0.9495932E+00 0.3633052E-03 0.1379967E-02 -0.3166003E-03 0.5476133E-05 0.6386442E-03 0.1107158E-01 -0.5857646E-03 0.9586513E-03 -0.2089526E-03 -0.3716736E-03 0.7996550E-03 2 -0.6624460E-03 0.9496116E+00 0.1025170E-02 -0.1576887E-03 -0.3125713E-03 0.1126414E-02 0.3406405E-04 0.1104756E-01 -0.1684725E-03 0.3130831E-03 -0.2070949E-03 -0.6717537E-03 3 0.3177151E-02 0.4018754E-02 0.9247046E+00 0.3116968E-02 0.3148919E-02 -0.2306874E-01 -0.1707286E-02 0.2419889E-02 0.2085579E-01 -0.2255311E-02 0.2186428E-02 0.1381086E-01 4 -0.3166001E-03 0.5474867E-05 0.6386423E-03 0.9495933E+00 0.3632754E-03 0.1379907E-02 -0.2089510E-03 -0.3716735E-03 0.7996541E-03 0.1107159E-01 -0.5859137E-03 0.9588003E-03 5 -0.1576884E-03 -0.3125716E-03 0.1126412E-02 -0.6625205E-03 0.9496118E+00 0.1025125E-02 0.3130821E-03 -0.2070962E-03 -0.6717527E-03 0.3421307E-04 0.1104756E-01 -0.1686215E-03 6 0.3116972E-02 0.3148921E-02 -0.2306875E-01 0.3177091E-02 0.4018709E-02 0.9247047E+00 -0.2255305E-02 0.2186424E-02 0.1381086E-01 -0.1707464E-02 0.2420098E-02 0.2085579E-01 7 -0.5855851E-05 0.7302931E-04 0.3829489E-04 0.2313327E-06 0.1071316E-04 -0.2696327E-04 0.1463000E-02 -0.4114976E-04 0.9080977E-05 -0.3028453E-04 -0.7857486E-05 -0.2619295E-04 8 -0.7239956E-04 -0.5855865E-05 -0.3855799E-04 -0.1063219E-04 0.2313509E-06 0.2724308E-04 -0.4227689E-04 0.1463000E-02 0.8543211E-05 -0.7988616E-05 -0.3028453E-04 -0.2592030E-04 9 -0.3855804E-04 0.3829491E-04 -0.4530777E-05 0.2724308E-04 -0.2696327E-04 -0.2270867E-05 0.8543211E-05 0.9080948E-05 0.7057380E-03 -0.2592031E-04 -0.2619295E-04 -0.1729394E-03 10 0.2313282E-06 0.1071316E-04 -0.2696327E-04 -0.5855840E-05 0.7302916E-04 0.3829489E-04 -0.3028450E-04 -0.7857502E-05 -0.2619295E-04 0.1463000E-02 -0.4114979E-04 0.9080948E-05 11 -0.1063219E-04 0.2313564E-06 0.2724308E-04 -0.7239945E-04 -0.5855894E-05 -0.3855799E-04 -0.7988632E-05 -0.3028450E-04 -0.2592030E-04 -0.4227684E-04 0.1463000E-02 0.8543182E-05 12 0.2724308E-04 -0.2696327E-04 -0.2270867E-05 -0.3855806E-04 0.3829499E-04 -0.4530776E-05 -0.2592031E-04 -0.2619297E-04 -0.1729393E-03 0.8543284E-05 0.9080992E-05 0.7057380E-03 7 8 9 10 11 12 1 0.1464916E+02 -0.3562794E+01 0.1029816E+00 0.4287218E-01 -0.1127823E+01 0.5022408E+01 0.6757661E+02 0.2107728E+01 -0.3610470E+01 0.1722236E+01 0.6225936E+00 -0.5904808E+00 2 0.3681175E+01 0.1464915E+02 0.2241676E+01 0.1246701E+01 0.4287359E-01 -0.2992722E+01 0.1984241E+01 0.6757661E+02 -0.4366018E+01 0.6016902E+00 0.1722236E+01 -0.1030556E+01 3 0.2241674E+01 0.1029797E+00 0.6874982E+02 -0.2992722E+01 0.5022406E+01 0.5324627E+02 -0.4366012E+01 -0.3610464E+01 0.2340323E+03 -0.1030554E+01 -0.5904808E+00 0.1172342E+03 4 0.4287310E-01 -0.1127820E+01 0.5022398E+01 0.1464916E+02 -0.3562777E+01 0.1029663E+00 0.1722235E+01 0.6225936E+00 -0.5904732E+00 0.6757661E+02 0.2107729E+01 -0.3610462E+01 5 0.1246702E+01 0.4286787E-01 -0.2992718E+01 0.3681166E+01 0.1464915E+02 0.2241676E+01 0.6016870E+00 0.1722234E+01 -0.1030555E+01 0.1984242E+01 0.6757661E+02 -0.4366022E+01 6 -0.2992723E+01 0.5022412E+01 0.5324627E+02 0.2241680E+01 0.1029797E+00 0.6874982E+02 -0.1030554E+01 -0.5904821E+00 0.1172342E+03 -0.4366018E+01 -0.3610463E+01 0.2340323E+03 7 0.9496117E+00 0.3633499E-03 0.4018784E-02 -0.3125722E-03 0.5475769E-05 0.3148920E-02 0.1104756E-01 -0.5857050E-03 0.2419889E-02 -0.2070967E-03 -0.3716724E-03 0.2186425E-02 8 -0.6624311E-03 0.9495931E+00 0.3177166E-02 -0.1576895E-03 -0.3166021E-03 0.3116972E-02 0.3400445E-04 0.1107157E-01 -0.1707226E-02 0.3130837E-03 -0.2089506E-03 -0.2255307E-02 9 0.1025230E-02 0.1379982E-02 0.9247045E+00 0.1126412E-02 0.6386427E-03 -0.2306875E-01 -0.1684427E-03 0.9585917E-03 0.2085579E-01 -0.6717529E-03 0.7996552E-03 0.1381086E-01 10 -0.3125727E-03 0.5474751E-05 0.3148918E-02 0.9496117E+00 0.3633350E-03 0.4018769E-02 -0.2070961E-03 -0.3716729E-03 0.2186427E-02 0.1104755E-01 -0.5857348E-03 0.2419919E-02 11 -0.1576863E-03 -0.3166004E-03 0.3116968E-02 -0.6624311E-03 0.9495932E+00 0.3177151E-02 0.3130825E-03 -0.2089512E-03 -0.2255309E-02 0.3403425E-04 0.1107157E-01 -0.1707256E-02 12 0.1126413E-02 0.6386449E-03 -0.2306875E-01 0.1025215E-02 0.1379967E-02 0.9247046E+00 -0.6717527E-03 0.7996542E-03 0.1381086E-01 -0.1684725E-03 0.9586215E-03 0.2085578E-01 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 61 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, hiru zatitan bananduta 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 *************** MUTUR ELIKATZAILEA *************** ***************** MUTUR ELIKATUA ***************** *** *** TENTSIO LINETAKO POTENTZIA POTENTZIA TENTSIO LINETAKO POTENTZIA POTENTZIA TENTSIO- *** ZIR FAS KONPOSATU B. INTENTSITATEA ERAGINKOR. BERRERAGINKOR. KONPOSATU B. INTENTSITATEA ERAGINKOR. BERRERAGINKOR. JAUSKERA E I *** *** (KV) (KA) (MW) (MVAR) (KV) (KA) (MW) (MVAR) KV *** 1 1 743.877 0.645 186.227 -204.852 750.000 0.471 200.000 40.000 32.452 0 0 1 2 741.578 0.732 211.385 -231.259 750.000 0.471 200.000 40.000 37.297 0 0 1 3 726.623 0.703 215.413 -201.733 750.000 0.471 200.000 40.000 40.187 0 0 0 1 613.025 -637.844 600.000 120.000 2 1 743.877 0.645 186.227 -204.852 750.000 0.471 200.000 40.000 32.452 0 0 2 2 741.578 0.732 211.385 -231.259 750.000 0.471 200.000 40.000 37.297 0 0 2 3 726.623 0.703 215.413 -201.733 750.000 0.471 200.000 40.000 40.187 0 0 0 2 613.025 -637.844 600.000 120.000 0 0 1226.051 -1275.687 1200.000 240.000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 62 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, 1EZ transposizioekin 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 ZATI 1 71HA EUSKARRIZ ETA CX-XXX EROALEZ EGINDAKO LINE ELEKTRIKOA 0 SARRERAKO DATOAK 0 LINE-LUZERA 1*100.00= 100.00 KM LUR-ERRESISTIBITATEA 75.00 OHM.M MAIZTASUNA 50.00 HZ 0 ************************** EROALEEN KARAKTERISTIKAK *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 25.24 0.2000000 2 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -12.75 20.24 0.2000000 3 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 15.24 0.2000000 4 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 25.24 0.2000000 5 1.37000 1.75900 4 0.46 0 12.75 20.24 0.2000000 6 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 15.24 0.2000000 7 0.60000 0.80000 1 0.00 0 -10.00 35.00 0.5000000 8 0.60000 0.80000 1 0.00 0 10.00 35.00 0.5000000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 63 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, 1EZ transposizioekin 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 ZATI 2 71HA EUSKARRIZ ETA CX-XXX EROALEZ EGINDAKO LINE ELEKTRIKOA 0 SARRERAKO DATOAK 0 LINE-LUZERA 1*100.00= 100.00 KM LUR-ERRESISTIBITATEA 75.00 OHM.M MAIZTASUNA 50.00 HZ 0 ************************** EROALEEN KARAKTERISTIKAK *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -12.75 20.24 0.2000000 2 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 15.24 0.2000000 3 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 25.24 0.2000000 4 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 25.24 0.2000000 5 1.37000 1.75900 4 0.46 0 12.75 20.24 0.2000000 6 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 15.24 0.2000000 7 0.60000 0.80000 1 0.00 0 -10.00 35.00 0.5000000 8 0.60000 0.80000 1 0.00 0 10.00 35.00 0.5000000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 64 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, 1EZ transposizioekin 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 ZATI 3 71HA EUSKARRIZ ETA CX-XXX EROALEZ EGINDAKO LINE ELEKTRIKOA 0 SARRERAKO DATOAK 0 LINE-LUZERA 1*100.00= 100.00 KM LUR-ERRESISTIBITATEA 75.00 OHM.M MAIZTASUNA 50.00 HZ 0 ************************** EROALEEN KARAKTERISTIKAK *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 15.24 0.2000000 2 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 25.24 0.2000000 3 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -12.75 20.24 0.2000000 4 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 25.24 0.2000000 5 1.37000 1.75900 4 0.46 0 12.75 20.24 0.2000000 6 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 15.24 0.2000000 7 0.60000 0.80000 1 0.00 0 -10.00 35.00 0.5000000 8 0.60000 0.80000 1 0.00 0 10.00 35.00 0.5000000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 65 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, 1EZ transposizioekin 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 *************** MUTUR ELIKATZAILEA *************** ***************** MUTUR ELIKATUA ***************** *** *** TENTSIO LINETAKO POTENTZIA POTENTZIA TENTSIO LINETAKO POTENTZIA POTENTZIA TENTSIO- *** ZIR FAS KONPOSATU B. INTENTSITATEA ERAGINKOR. BERRERAGINKOR. KONPOSATU B. INTENTSITATEA ERAGINKOR. BERRERAGINKOR. JAUSKERA E I *** *** (KV) (KA) (MW) (MVAR) (KV) (KA) (MW) (MVAR) KV *** 1 1 736.897 0.704 207.500 -215.829 750.000 0.471 200.000 40.000 32.305 0 0 1 2 739.320 0.718 208.020 -225.216 750.000 0.471 200.000 40.000 36.715 0 0 1 3 736.311 0.688 197.345 -215.861 750.000 0.471 200.000 40.000 37.461 0 0 0 1 612.865 -656.907 600.000 120.000 2 1 744.165 0.662 184.073 -216.873 750.000 0.471 200.000 40.000 33.094 0 0 2 2 738.962 0.723 208.632 -227.084 750.000 0.471 200.000 40.000 36.879 0 0 2 3 730.149 0.726 220.713 -211.790 750.000 0.471 200.000 40.000 37.894 0 0 0 2 613.418 -655.747 600.000 120.000 0 0 1226.283 -1312.654 1200.000 240.000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 66 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, 1EZ-2EZ transposizioekin 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 ZATI 1 71HA EUSKARRIZ ETA CX-XXX EROALEZ EGINDAKO LINE ELEKTRIKOA 0 SARRERAKO DATOAK 0 LINE-LUZERA 1*100.00= 100.00 KM LUR-ERRESISTIBITATEA 75.00 OHM.M MAIZTASUNA 50.00 HZ 0 ************************** EROALEEN KARAKTERISTIKAK *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 25.24 0.2000000 2 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -12.75 20.24 0.2000000 3 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 15.24 0.2000000 4 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 25.24 0.2000000 5 1.37000 1.75900 4 0.46 0 12.75 20.24 0.2000000 6 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 15.24 0.2000000 7 0.60000 0.80000 1 0.00 0 -10.00 35.00 0.5000000 8 0.60000 0.80000 1 0.00 0 10.00 35.00 0.5000000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 67 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, 1EZ-2EZ transposizioekin 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 ZATI 2 71HA EUSKARRIZ ETA CX-XXX EROALEZ EGINDAKO LINE ELEKTRIKOA 0 SARRERAKO DATOAK 0 LINE-LUZERA 1*100.00= 100.00 KM LUR-ERRESISTIBITATEA 75.00 OHM.M MAIZTASUNA 50.00 HZ 0 ************************** EROALEEN KARAKTERISTIKAK *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -12.75 20.24 0.2000000 2 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 15.24 0.2000000 3 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 25.24 0.2000000 4 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 15.24 0.2000000 5 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 25.24 0.2000000 6 1.37000 1.75900 4 0.46 0 12.75 20.24 0.2000000 7 0.60000 0.80000 1 0.00 0 -10.00 35.00 0.5000000 8 0.60000 0.80000 1 0.00 0 10.00 35.00 0.5000000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 68 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, 1EZ-2EZ transposizioekin 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 ZATI 3 71HA EUSKARRIZ ETA CX-XXX EROALEZ EGINDAKO LINE ELEKTRIKOA 0 SARRERAKO DATOAK 0 LINE-LUZERA 1*100.00= 100.00 KM LUR-ERRESISTIBITATEA 75.00 OHM.M MAIZTASUNA 50.00 HZ 0 ************************** EROALEEN KARAKTERISTIKAK *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 15.24 0.2000000 2 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 25.24 0.2000000 3 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -12.75 20.24 0.2000000 4 1.37000 1.75900 4 0.46 0 12.75 20.24 0.2000000 5 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 15.24 0.2000000 6 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 25.24 0.2000000 7 0.60000 0.80000 1 0.00 0 -10.00 35.00 0.5000000 8 0.60000 0.80000 1 0.00 0 10.00 35.00 0.5000000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 69 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, 1EZ-2EZ transposizioekin 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 *************** MUTUR ELIKATZAILEA *************** ***************** MUTUR ELIKATUA ***************** *** *** TENTSIO LINETAKO POTENTZIA POTENTZIA TENTSIO LINETAKO POTENTZIA POTENTZIA TENTSIO- *** ZIR FAS KONPOSATU B. INTENTSITATEA ERAGINKOR. BERRERAGINKOR. KONPOSATU B. INTENTSITATEA ERAGINKOR. BERRERAGINKOR. JAUSKERA E I *** *** (KV) (KA) (MW) (MVAR) (KV) (KA) (MW) (MVAR) KV *** 1 1 738.820 0.699 202.110 -219.113 750.000 0.471 200.000 40.000 34.312 0 0 1 2 737.204 0.707 205.110 -219.943 750.000 0.471 200.000 40.000 36.662 0 0 1 3 736.789 0.703 206.282 -216.716 750.000 0.471 200.000 40.000 36.643 0 0 0 1 613.502 -655.772 600.000 120.000 2 1 738.270 0.698 202.389 -218.262 750.000 0.471 200.000 40.000 35.213 0 0 2 2 736.450 0.708 203.343 -222.220 750.000 0.471 200.000 40.000 33.823 0 0 2 3 737.759 0.703 207.036 -216.322 750.000 0.471 200.000 40.000 37.383 0 0 0 2 612.768 -656.804 600.000 120.000 0 0 1226.271 -1312.576 1200.000 240.000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 70 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, 1EZ-2ES transposizioekin 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 ZATI 1 71HA EUSKARRIZ ETA CX-XXX EROALEZ EGINDAKO LINE ELEKTRIKOA 0 SARRERAKO DATOAK 0 LINE-LUZERA 1*100.00= 100.00 KM LUR-ERRESISTIBITATEA 75.00 OHM.M MAIZTASUNA 50.00 HZ 0 ************************** EROALEEN KARAKTERISTIKAK *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 25.24 0.2000000 2 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -12.75 20.24 0.2000000 3 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 15.24 0.2000000 4 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 25.24 0.2000000 5 1.37000 1.75900 4 0.46 0 12.75 20.24 0.2000000 6 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 15.24 0.2000000 7 0.60000 0.80000 1 0.00 0 -10.00 35.00 0.5000000 8 0.60000 0.80000 1 0.00 0 10.00 35.00 0.5000000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 71 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, 1EZ-2ES transposizioekin 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 ZATI 2 71HA EUSKARRIZ ETA CX-XXX EROALEZ EGINDAKO LINE ELEKTRIKOA 0 SARRERAKO DATOAK 0 LINE-LUZERA 1*100.00= 100.00 KM LUR-ERRESISTIBITATEA 75.00 OHM.M MAIZTASUNA 50.00 HZ 0 ************************** EROALEEN KARAKTERISTIKAK *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -12.75 20.24 0.2000000 2 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 15.24 0.2000000 3 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 25.24 0.2000000 4 1.37000 1.75900 4 0.46 0 12.75 20.24 0.2000000 5 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 15.24 0.2000000 6 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 25.24 0.2000000 7 0.60000 0.80000 1 0.00 0 -10.00 35.00 0.5000000 8 0.60000 0.80000 1 0.00 0 10.00 35.00 0.5000000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 72 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, 1EZ-2ES transposizioekin 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 ZATI 3 71HA EUSKARRIZ ETA CX-XXX EROALEZ EGINDAKO LINE ELEKTRIKOA 0 SARRERAKO DATOAK 0 LINE-LUZERA 1*100.00= 100.00 KM LUR-ERRESISTIBITATEA 75.00 OHM.M MAIZTASUNA 50.00 HZ 0 ************************** EROALEEN KARAKTERISTIKAK *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 15.24 0.2000000 2 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 25.24 0.2000000 3 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -12.75 20.24 0.2000000 4 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 15.24 0.2000000 5 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 25.24 0.2000000 6 1.37000 1.75900 4 0.46 0 12.75 20.24 0.2000000 7 0.60000 0.80000 1 0.00 0 -10.00 35.00 0.5000000 8 0.60000 0.80000 1 0.00 0 10.00 35.00 0.5000000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 73 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, 1EZ-2ES transposizioekin 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 *************** MUTUR ELIKATZAILEA *************** ***************** MUTUR ELIKATUA ***************** *** *** TENTSIO LINETAKO POTENTZIA POTENTZIA TENTSIO LINETAKO POTENTZIA POTENTZIA TENTSIO- *** ZIR FAS KONPOSATU B. INTENTSITATEA ERAGINKOR. BERRERAGINKOR. KONPOSATU B. INTENTSITATEA ERAGINKOR. BERRERAGINKOR. JAUSKERA E I *** *** (KV) (KA) (MW) (MVAR) (KV) (KA) (MW) (MVAR) KV *** 1 1 736.702 0.695 203.673 -214.069 750.000 0.471 200.000 40.000 34.825 0 0 1 2 736.279 0.693 204.999 -211.331 750.000 0.471 200.000 40.000 37.626 0 0 1 3 738.606 0.691 204.355 -212.488 750.000 0.471 200.000 40.000 37.033 0 0 0 1 613.026 -637.888 600.000 120.000 2 1 736.702 0.695 203.673 -214.069 750.000 0.471 200.000 40.000 34.825 0 0 2 2 736.279 0.693 204.999 -211.331 750.000 0.471 200.000 40.000 37.626 0 0 2 3 738.606 0.691 204.355 -212.488 750.000 0.471 200.000 40.000 37.033 0 0 0 2 613.026 -637.888 600.000 120.000 0 0 1226.053 -1275.777 1200.000 240.000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 74 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P25 LINEA, ABC CBA Erreaktantze Txikia 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 ZATI 1 71HA EUSKARRIZ ETA CX-XXX EROALEZ EGINDAKO LINE ELEKTRIKOA 0 SARRERAKO DATOAK 0 LINE-LUZERA 3*100.00= 300.00 KM LUR-ERRESISTIBITATEA 75.00 OHM.M MAIZTASUNA 50.00 HZ 0 ************************** EROALEEN KARAKTERISTIKAK *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 25.24 0.2000000 2 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -12.75 20.24 0.2000000 3 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 15.24 0.2000000 4 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 15.24 0.2000000 5 1.37000 1.75900 4 0.46 0 12.75 20.24 0.2000000 6 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 25.24 0.2000000 7 0.60000 0.80000 1 0.00 0 -10.00 35.00 0.5000000 8 0.60000 0.80000 1 0.00 0 10.00 35.00 0.5000000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 75 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P25 LINEA, ABC CBA Erreaktantze Txikia 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 ALDAEZIN OROKORRAK 1 2 3 4 5 6 1 0.9444037E+00 -0.7641470E-02 -0.9652594E-02 -0.9100401E-02 -0.6930230E-02 -0.5273062E-02 0.1464200E-01 0.2957576E-02 0.4046381E-02 0.4794329E-02 0.4679352E-02 0.4465080E-02 2 -0.6098270E-02 0.9414485E+00 -0.1087219E-01 -0.9830875E-02 -0.7307778E-02 -0.5538349E-02 0.3070002E-02 0.1411721E-01 0.2966234E-02 0.4792462E-02 0.4643552E-02 0.4733316E-02 3 -0.6405033E-02 -0.9126210E-02 0.9380571E+00 -0.1111708E-01 -0.8117025E-02 -0.5991450E-02 0.3856403E-02 0.2695834E-02 0.1421572E-01 0.4286182E-02 0.4494727E-02 0.4543580E-02 4 -0.5991448E-02 -0.8117029E-02 -0.1111708E-01 0.9380572E+00 -0.9126204E-02 -0.6405031E-02 0.4543581E-02 0.4494728E-02 0.4286181E-02 0.1421572E-01 0.2695832E-02 0.3856404E-02 5 -0.5538346E-02 -0.7307782E-02 -0.9830873E-02 -0.1087220E-01 0.9414488E+00 -0.6098273E-02 0.4733318E-02 0.4643552E-02 0.4792461E-02 0.2966234E-02 0.1411721E-01 0.3070003E-02 6 -0.5273061E-02 -0.6930237E-02 -0.9100396E-02 -0.9652596E-02 -0.7641462E-02 0.9444038E+00 0.4465081E-02 0.4679354E-02 0.4794328E-02 0.4046380E-02 0.2957575E-02 0.1464200E-01 7 -0.5379673E-05 0.7734848E-06 -0.1876952E-06 -0.7600769E-06 -0.8417803E-06 -0.3892001E-06 0.1194520E-02 -0.2997462E-03 -0.1714117E-03 -0.6308228E-04 -0.4410999E-04 -0.1178603E-03 8 0.7734847E-06 -0.5446293E-05 0.7392981E-06 -0.9003507E-06 -0.9047594E-06 -0.8417807E-06 -0.2997462E-03 0.1216220E-02 -0.2861043E-03 -0.3546256E-04 -0.2036611E-04 -0.4410997E-04 9 -0.1876948E-06 0.7392978E-06 -0.5416540E-05 -0.5142273E-06 -0.9003502E-06 -0.7600764E-06 -0.1714117E-03 -0.2861044E-03 0.1220999E-02 -0.9528194E-04 -0.3546255E-04 -0.6308230E-04 10 -0.7600762E-06 -0.9003507E-06 -0.5142276E-06 -0.5416542E-05 0.7392986E-06 -0.1876946E-06 -0.6308231E-04 -0.3546257E-04 -0.9528192E-04 0.1220999E-02 -0.2861045E-03 -0.1714118E-03 11 -0.8417811E-06 -0.9047589E-06 -0.9003501E-06 0.7392987E-06 -0.5446291E-05 0.7734840E-06 -0.4410998E-04 -0.2036609E-04 -0.3546257E-04 -0.2861044E-03 0.1216220E-02 -0.2997461E-03 12 -0.3892000E-06 -0.8417808E-06 -0.7600761E-06 -0.1876947E-06 0.7734841E-06 -0.5379672E-05 -0.1178603E-03 -0.4410998E-04 -0.6308228E-04 -0.1714118E-03 -0.2997461E-03 0.1194520E-02 7 8 9 10 11 12 1 0.3428527E+02 0.1865835E+02 0.1815085E+02 0.1791986E+02 0.1818600E+02 0.1917009E+02 0.1191082E+03 0.5618237E+02 0.5076528E+02 0.3965805E+02 0.3640145E+02 0.3955361E+02 2 0.1865836E+02 0.3228200E+02 0.1729146E+02 0.1709753E+02 0.1732900E+02 0.1818600E+02 0.5618236E+02 0.1241823E+03 0.5950804E+02 0.3945241E+02 0.3524950E+02 0.3640145E+02 3 0.1815084E+02 0.1729146E+02 0.3148085E+02 0.1683292E+02 0.1709753E+02 0.1791986E+02 0.5076528E+02 0.5950803E+02 0.1258950E+03 0.4587550E+02 0.3945241E+02 0.3965806E+02 4 0.1791986E+02 0.1709753E+02 0.1683292E+02 0.3148086E+02 0.1729146E+02 0.1815084E+02 0.3965805E+02 0.3945241E+02 0.4587551E+02 0.1258950E+03 0.5950805E+02 0.5076529E+02 5 0.1818601E+02 0.1732900E+02 0.1709753E+02 0.1729146E+02 0.3228200E+02 0.1865836E+02 0.3640145E+02 0.3524951E+02 0.3945242E+02 0.5950805E+02 0.1241823E+03 0.5618236E+02 6 0.1917009E+02 0.1818600E+02 0.1791986E+02 0.1815084E+02 0.1865835E+02 0.3428528E+02 0.3955362E+02 0.3640145E+02 0.3965806E+02 0.5076529E+02 0.5618236E+02 0.1191082E+03 7 0.9444037E+00 -0.6098276E-02 -0.6405035E-02 -0.5991449E-02 -0.5538345E-02 -0.5273064E-02 0.1464200E-01 0.3070004E-02 0.3856406E-02 0.4543580E-02 0.4733316E-02 0.4465081E-02 8 -0.7641467E-02 0.9414483E+00 -0.9126212E-02 -0.8117026E-02 -0.7307780E-02 -0.6930235E-02 0.2957575E-02 0.1411721E-01 0.2695834E-02 0.4494729E-02 0.4643552E-02 0.4679353E-02 9 -0.9652594E-02 -0.1087219E-01 0.9380571E+00 -0.1111708E-01 -0.9830873E-02 -0.9100397E-02 0.4046380E-02 0.2966233E-02 0.1421572E-01 0.4286180E-02 0.4792461E-02 0.4794328E-02 10 -0.9100397E-02 -0.9830874E-02 -0.1111708E-01 0.9380571E+00 -0.1087221E-01 -0.9652594E-02 0.4794328E-02 0.4792462E-02 0.4286182E-02 0.1421572E-01 0.2966233E-02 0.4046380E-02 11 -0.6930230E-02 -0.7307780E-02 -0.8117024E-02 -0.9126208E-02 0.9414484E+00 -0.7641464E-02 0.4679355E-02 0.4643550E-02 0.4494727E-02 0.2695832E-02 0.1411721E-01 0.2957576E-02 12 -0.5273061E-02 -0.5538348E-02 -0.5991450E-02 -0.6405031E-02 -0.6098271E-02 0.9444037E+00 0.4465080E-02 0.4733316E-02 0.4543580E-02 0.3856404E-02 0.3070003E-02 0.1464200E-01 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 76 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P25 LINEA, ABC CBA Erreaktantze Txikia 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 ALDAEZIN OROKORRAK (OSAGAI SIMETRIKOAK) 1 2 3 4 5 6 1 0.9495932E+00 0.3633052E-03 0.1379967E-02 0.3191401E-03 -0.2265827E-04 0.6386437E-03 0.1107158E-01 -0.5857646E-03 0.9586513E-03 0.1905793E-03 0.3786605E-03 0.7996550E-03 2 -0.6624460E-03 0.9496116E+00 0.1025170E-02 0.3356337E-03 0.3499818E-03 0.1126413E-02 0.3406405E-04 0.1104756E-01 -0.1684725E-03 -0.1671478E-03 -0.1997862E-04 -0.6717537E-03 3 0.3177151E-02 0.4018754E-02 0.9247046E+00 -0.3467964E-02 -0.3511643E-02 -0.2306875E-01 -0.1707286E-02 0.2419889E-02 0.2085579E-01 0.1633830E-02 -0.1571718E-02 0.1381086E-01 4 0.3499816E-03 -0.2306436E-04 -0.1144962E-02 0.9496118E+00 0.3017932E-03 -0.6584972E-03 -0.1997949E-04 0.3742427E-03 -0.6396249E-03 0.1104755E-01 -0.5908310E-03 -0.8035302E-03 5 0.3392576E-03 0.3191422E-03 -0.1011843E-02 -0.6889105E-03 0.9495934E+00 -0.1520202E-02 -0.1697072E-03 0.1905782E-03 0.1532547E-03 -0.2163649E-04 0.1107160E-01 0.7157028E-03 6 0.3116973E-02 0.3148922E-02 -0.2306875E-01 -0.4105106E-02 -0.3067136E-02 0.9247048E+00 -0.2255304E-02 0.2186423E-02 0.1381086E-01 0.2270341E-02 -0.1897782E-02 0.2085579E-01 7 -0.5855854E-05 0.7302931E-04 0.3829489E-04 0.1448203E-05 -0.2634282E-04 -0.2696327E-04 0.1463000E-02 -0.4114976E-04 0.9080963E-05 0.1320660E-04 0.1494193E-04 -0.2619295E-04 8 -0.7239959E-04 -0.5855865E-05 -0.3855801E-04 0.2611148E-04 -0.1602250E-05 0.2724308E-04 -0.4227681E-04 0.1463000E-02 0.8543197E-05 0.1534262E-04 0.1320205E-04 -0.2592030E-04 9 -0.3855798E-04 0.3829491E-04 -0.4530777E-05 0.3616539E-04 -0.3606918E-04 -0.2270867E-05 0.8543211E-05 0.9080948E-05 0.7057380E-03 -0.1025440E-04 -0.1063304E-04 -0.1729394E-03 10 -0.1602264E-05 -0.2634282E-04 -0.3606918E-04 -0.5855869E-05 0.7281257E-04 0.2667769E-04 0.1320206E-04 0.1494190E-04 -0.1063304E-04 0.1463000E-02 -0.4156114E-04 0.2912065E-04 11 0.2611148E-04 0.1448219E-05 0.3616539E-04 -0.7215142E-04 -0.5855909E-05 -0.2701186E-04 0.1534260E-04 0.1320661E-04 -0.1025440E-04 -0.4267003E-04 0.1463000E-02 0.2862391E-04 12 0.2724308E-04 -0.2696327E-04 -0.2270867E-05 -0.2701188E-04 0.2667779E-04 -0.4530777E-05 -0.2592032E-04 -0.2619296E-04 -0.1729394E-03 0.2862397E-04 0.2912068E-04 0.7057381E-03 7 8 9 10 11 12 1 0.1464916E+02 -0.3562792E+01 0.1029816E+00 0.2472854E-01 0.1470058E+01 0.5022408E+01 0.6757661E+02 0.2107727E+01 -0.3610470E+01 -0.1288020E+01 -0.8982450E+00 -0.5904770E+00 2 0.3681177E+01 0.1464915E+02 0.2241676E+01 -0.1512932E+01 -0.1022708E+00 -0.2992722E+01 0.1984242E+01 0.6757661E+02 -0.4366018E+01 -0.8239862E+00 -0.1380519E+01 -0.1030559E+01 3 0.2241674E+01 0.1029797E+00 0.6874982E+02 -0.1999837E+01 0.6038787E+00 0.5324626E+02 -0.4366013E+01 -0.3610462E+01 0.2340323E+03 0.4644772E+01 0.3107049E+01 0.1172341E+03 4 -0.1022750E+00 0.1470064E+01 0.6038742E+00 0.1464916E+02 -0.3558994E+01 -0.4901913E+01 -0.1380520E+01 -0.8982432E+00 0.3107048E+01 0.6757660E+02 0.2195868E+01 0.2416649E+00 5 -0.1512938E+01 0.2472639E-01 -0.1999828E+01 0.3606743E+01 0.1464916E+02 0.3075256E+01 -0.8239891E+00 -0.1288017E+01 0.4644761E+01 0.2031599E+01 0.6757660E+02 0.1894417E+01 6 -0.2992724E+01 0.5022413E+01 0.5324627E+02 0.3075256E+01 -0.4901909E+01 0.6874982E+02 -0.1030557E+01 -0.5904846E+00 0.1172342E+03 0.1894418E+01 0.2416611E+00 0.2340323E+03 7 0.9496117E+00 0.3633499E-03 0.4018784E-02 0.3191397E-03 -0.2306532E-04 0.3148919E-02 0.1104756E-01 -0.5857050E-03 0.2419889E-02 0.1905776E-03 0.3742434E-03 0.2186425E-02 8 -0.6624311E-03 0.9495931E+00 0.3177166E-02 0.3392566E-03 0.3499827E-03 0.3116972E-02 0.3400445E-04 0.1107157E-01 -0.1707226E-02 -0.1697089E-03 -0.1997809E-04 -0.2255307E-02 9 0.1025230E-02 0.1379982E-02 0.9247045E+00 -0.1011842E-02 -0.1144960E-02 -0.2306875E-01 -0.1684427E-03 0.9585917E-03 0.2085579E-01 0.1532532E-03 -0.6396240E-03 0.1381086E-01 10 0.3499813E-03 -0.2265767E-04 -0.3511642E-02 0.9495931E+00 0.3018379E-03 -0.3067091E-02 -0.1998084E-04 0.3786600E-03 -0.1571719E-02 0.1107159E-01 -0.5907416E-03 -0.1897842E-02 11 0.3356370E-03 0.3191411E-03 -0.3467962E-02 -0.6888509E-03 0.9496117E+00 -0.4105046E-02 -0.1671483E-03 0.1905787E-03 0.1633831E-02 -0.2175570E-04 0.1104755E-01 0.2270401E-02 12 0.1126414E-02 0.6386455E-03 -0.2306875E-01 -0.1520157E-02 -0.6584227E-03 0.9247046E+00 -0.6717525E-03 0.7996552E-03 0.1381086E-01 0.7157922E-03 -0.8036196E-03 0.2085579E-01 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 77 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P25 LINEA, ABC CBA Erreaktantze Txikia 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 *************** MUTUR ELIKATZAILEA *************** ***************** MUTUR ELIKATUA ***************** *** *** TENTSIO LINETAKO POTENTZIA POTENTZIA TENTSIO LINETAKO POTENTZIA POTENTZIA TENTSIO- *** ZIR FAS KONPOSATU B. INTENTSITATEA ERAGINKOR. BERRERAGINKOR. KONPOSATU B. INTENTSITATEA ERAGINKOR. BERRERAGINKOR. JAUSKERA E I *** *** (KV) (KA) (MW) (MVAR) (KV) (KA) (MW) (MVAR) KV *** 1 1 738.893 0.685 195.930 -217.030 750.000 0.471 200.000 40.000 35.364 0 0 1 2 736.477 0.727 205.308 -231.103 750.000 0.471 200.000 40.000 34.362 0 0 1 3 736.097 0.713 212.987 -215.446 750.000 0.471 200.000 40.000 36.051 0 0 0 1 614.226 -663.580 600.000 120.000 2 1 738.218 0.687 195.802 -217.458 750.000 0.471 200.000 40.000 35.645 0 0 2 2 736.159 0.725 203.344 -231.281 750.000 0.471 200.000 40.000 33.880 0 0 2 3 736.801 0.712 213.098 -214.961 750.000 0.471 200.000 40.000 35.895 0 0 0 2 612.244 -663.699 600.000 120.000 0 0 1226.469 -1327.279 1200.000 240.000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 78 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, ABC ABC Super Sorta, 0-123456 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 ZATI 1 71HA EUSKARRIZ ETA CX-XXX EROALEZ EGINDAKO LINE ELEKTRIKOA 0 SARRERAKO DATOAK 0 LINE-LUZERA 3*100.00= 300.00 KM LUR-ERRESISTIBITATEA 75.00 OHM.M MAIZTASUNA 50.00 HZ 0 ************************** EROALEEN KARAKTERISTIKAK *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 25.24 0.2000000 2 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -12.75 20.24 0.2000000 3 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 15.24 0.2000000 4 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 25.24 0.2000000 5 1.37000 1.75900 4 0.46 0 12.75 20.24 0.2000000 6 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 15.24 0.2000000 7 0.60000 0.80000 1 0.00 0 -10.00 35.00 0.5000000 8 0.60000 0.80000 1 0.00 0 10.00 35.00 0.5000000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 79 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, ABC ABC Super Sorta, 0-123456 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 *************** MUTUR ELIKATZAILEA *************** ***************** MUTUR ELIKATUA ***************** *** *** TENTSIO LINETAKO POTENTZIA POTENTZIA TENTSIO LINETAKO POTENTZIA POTENTZIA TENTSIO- *** ZIR FAS KONPOSATU B. INTENTSITATEA ERAGINKOR. BERRERAGINKOR. KONPOSATU B. INTENTSITATEA ERAGINKOR. BERRERAGINKOR. JAUSKERA E I *** *** (KV) (KA) (MW) (MVAR) (KV) (KA) (MW) (MVAR) KV *** 1 1 743.877 0.645 186.227 -204.852 750.000 0.471 200.000 40.000 32.452 0 0 1 2 741.578 0.732 211.385 -231.259 750.000 0.471 200.000 40.000 37.297 0 0 1 3 726.623 0.703 215.413 -201.733 750.000 0.471 200.000 40.000 40.187 0 0 0 1 613.025 -637.844 600.000 120.000 2 1 743.877 0.645 186.227 -204.852 750.000 0.471 200.000 40.000 32.452 0 0 2 2 741.578 0.732 211.385 -231.259 750.000 0.471 200.000 40.000 37.297 0 0 2 3 726.623 0.703 215.413 -201.733 750.000 0.471 200.000 40.000 40.187 0 0 0 2 613.025 -637.844 600.000 120.000 0 0 1226.051 -1275.687 1200.000 240.000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 80 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, ABC ABC Super Sorta, 0-123123 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 ZATI 1 71HA EUSKARRIZ ETA CX-XXX EROALEZ EGINDAKO LINE ELEKTRIKOA 0 SARRERAKO DATOAK 0 LINE-LUZERA 3*100.00= 300.00 KM LUR-ERRESISTIBITATEA 75.00 OHM.M MAIZTASUNA 50.00 HZ 0 ************************** EROALEEN KARAKTERISTIKAK *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 25.24 0.2000000 2 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -12.75 20.24 0.2000000 3 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 15.24 0.2000000 4 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 25.24 0.2000000 5 1.37000 1.75900 4 0.46 0 12.75 20.24 0.2000000 6 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 15.24 0.2000000 7 0.60000 0.80000 1 0.00 0 -10.00 35.00 0.5000000 8 0.60000 0.80000 1 0.00 0 10.00 35.00 0.5000000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 81 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, ABC ABC Super Sorta, 0-123123 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 *************** MUTUR ELIKATZAILEA *************** ***************** MUTUR ELIKATUA ***************** *** *** TENTSIO LINETAKO POTENTZIA POTENTZIA TENTSIO LINETAKO POTENTZIA POTENTZIA TENTSIO- *** ZIR FAS KONPOSATU B. INTENTSITATEA ERAGINKOR. BERRERAGINKOR. KONPOSATU B. INTENTSITATEA ERAGINKOR. BERRERAGINKOR. JAUSKERA E I *** *** (KV) (KA) (MW) (MVAR) (KV) (KA) (MW) (MVAR) KV *** 1 1 743.877 0.645 186.227 -204.852 750.000 0.471 200.000 40.000 32.452 0 0 1 2 741.578 0.732 211.385 -231.259 750.000 0.471 200.000 40.000 37.297 0 0 1 3 726.623 0.703 215.413 -201.733 750.000 0.471 200.000 40.000 40.187 0 0 0 1 613.025 -637.844 600.000 120.000 2 1 743.877 0.645 186.227 -204.852 750.000 0.471 200.000 40.000 32.452 0 0 2 2 741.578 0.732 211.385 -231.259 750.000 0.471 200.000 40.000 37.297 0 0 2 3 726.623 0.703 215.413 -201.733 750.000 0.471 200.000 40.000 40.187 0 0 0 2 613.025 -637.844 600.000 120.000 0 0 1226.051 -1275.687 1200.000 240.000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 82 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, ABC ABC Super Sorta, 0-456123 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 ZATI 1 71HA EUSKARRIZ ETA CX-XXX EROALEZ EGINDAKO LINE ELEKTRIKOA 0 SARRERAKO DATOAK 0 LINE-LUZERA 3*100.00= 300.00 KM LUR-ERRESISTIBITATEA 75.00 OHM.M MAIZTASUNA 50.00 HZ 0 ************************** EROALEEN KARAKTERISTIKAK *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 25.24 0.2000000 2 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -12.75 20.24 0.2000000 3 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 15.24 0.2000000 4 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 25.24 0.2000000 5 1.37000 1.75900 4 0.46 0 12.75 20.24 0.2000000 6 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 15.24 0.2000000 7 0.60000 0.80000 1 0.00 0 -10.00 35.00 0.5000000 8 0.60000 0.80000 1 0.00 0 10.00 35.00 0.5000000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 83 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, ABC ABC Super Sorta, 0-456123 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 *************** MUTUR ELIKATZAILEA *************** ***************** MUTUR ELIKATUA ***************** *** *** TENTSIO LINETAKO POTENTZIA POTENTZIA TENTSIO LINETAKO POTENTZIA POTENTZIA TENTSIO- *** ZIR FAS KONPOSATU B. INTENTSITATEA ERAGINKOR. BERRERAGINKOR. KONPOSATU B. INTENTSITATEA ERAGINKOR. BERRERAGINKOR. JAUSKERA E I *** *** (KV) (KA) (MW) (MVAR) (KV) (KA) (MW) (MVAR) KV *** 1 1 743.877 0.645 186.227 -204.852 750.000 0.471 200.000 40.000 32.452 0 0 1 2 741.578 0.732 211.385 -231.259 750.000 0.471 200.000 40.000 37.297 0 0 1 3 726.623 0.703 215.413 -201.733 750.000 0.471 200.000 40.000 40.187 0 0 0 1 613.025 -637.844 600.000 120.000 2 1 743.877 0.645 186.227 -204.852 750.000 0.471 200.000 40.000 32.452 0 0 2 2 741.578 0.732 211.385 -231.259 750.000 0.471 200.000 40.000 37.297 0 0 2 3 726.623 0.703 215.413 -201.733 750.000 0.471 200.000 40.000 40.187 0 0 0 2 613.025 -637.844 600.000 120.000 0 0 1226.051 -1275.687 1200.000 240.000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 84 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, ABC ABC Super Sorta, 0-000000 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 ZATI 1 71HA EUSKARRIZ ETA CX-XXX EROALEZ EGINDAKO LINE ELEKTRIKOA 0 SARRERAKO DATOAK 0 LINE-LUZERA 3*100.00= 300.00 KM LUR-ERRESISTIBITATEA 75.00 OHM.M MAIZTASUNA 50.00 HZ 0 ************************** EROALEEN KARAKTERISTIKAK *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 25.24 0.2000000 2 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -12.75 20.24 0.2000000 3 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 15.24 0.2000000 4 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 25.24 0.2000000 5 1.37000 1.75900 4 0.46 0 12.75 20.24 0.2000000 6 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 15.24 0.2000000 7 0.60000 0.80000 1 0.00 0 -10.00 35.00 0.5000000 8 0.60000 0.80000 1 0.00 0 10.00 35.00 0.5000000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 85 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, ABC ABC Super Sorta, 0-000000 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 *************** MUTUR ELIKATZAILEA *************** ***************** MUTUR ELIKATUA ***************** *** *** TENTSIO LINETAKO POTENTZIA POTENTZIA TENTSIO LINETAKO POTENTZIA POTENTZIA TENTSIO- *** ZIR FAS KONPOSATU B. INTENTSITATEA ERAGINKOR. BERRERAGINKOR. KONPOSATU B. INTENTSITATEA ERAGINKOR. BERRERAGINKOR. JAUSKERA E I *** *** (KV) (KA) (MW) (MVAR) (KV) (KA) (MW) (MVAR) KV *** 1 1 743.877 429.478 184451.141 0.000 750.000 433.013 187499.984 0.000 32.452 0 0 1 2 741.578 428.150 183312.578 0.000 750.000 433.013 187499.984 0.000 37.297 0 0 1 3 726.623 419.516 175993.719 0.000 750.000 433.013 187500.000 0.000 40.187 0 0 0 1 543757.438 0.000 562500.000 0.000 2 1 743.877 429.478 184451.188 0.000 750.000 433.013 187499.984 0.000 32.452 0 0 2 2 741.578 428.150 183312.797 0.000 750.000 433.013 187499.984 0.000 37.297 0 0 2 3 726.623 419.516 175993.688 0.000 750.000 433.013 187500.000 0.000 40.187 0 0 0 2 543757.688 0.000 562500.000 0.000 0 0 1087515.125 0.000 1125000.000 0.000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 86 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, ABC ABC Super Sorta, 1-123456 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 ZATI 1 71HA EUSKARRIZ ETA CX-XXX EROALEZ EGINDAKO LINE ELEKTRIKOA 0 SARRERAKO DATOAK 0 LINE-LUZERA 3*100.00= 300.00 KM LUR-ERRESISTIBITATEA 75.00 OHM.M MAIZTASUNA 50.00 HZ 0 ************************** EROALEEN KARAKTERISTIKAK *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 25.24 0.2000000 2 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -12.75 20.24 0.2000000 3 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 15.24 0.2000000 4 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 25.24 0.2000000 5 1.37000 1.75900 4 0.46 0 12.75 20.24 0.2000000 6 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 15.24 0.2000000 7 0.60000 0.80000 1 0.00 0 -10.00 35.00 0.5000000 8 0.60000 0.80000 1 0.00 0 10.00 35.00 0.5000000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 87 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, ABC ABC Super Sorta, 1-123456 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 *************** MUTUR ELIKATZAILEA *************** ***************** MUTUR ELIKATUA ***************** *** *** TENTSIO LINETAKO POTENTZIA POTENTZIA TENTSIO LINETAKO POTENTZIA POTENTZIA TENTSIO- *** ZIR FAS KONPOSATU B. INTENTSITATEA ERAGINKOR. BERRERAGINKOR. KONPOSATU B. INTENTSITATEA ERAGINKOR. BERRERAGINKOR. JAUSKERA E I *** *** (KV) (KA) (MW) (MVAR) (KV) (KA) (MW) (MVAR) KV *** 1 1 743.877 0.645 186.227 -204.852 750.000 0.471 200.000 40.000 32.452 0 0 1 2 741.578 0.732 211.385 -231.259 750.000 0.471 200.000 40.000 37.297 0 0 1 3 726.623 0.703 215.413 -201.733 750.000 0.471 200.000 40.000 40.187 0 0 0 1 613.025 -637.844 600.000 120.000 2 1 743.877 0.645 186.227 -204.852 750.000 0.471 200.000 40.000 32.452 0 0 2 2 741.578 0.732 211.385 -231.259 750.000 0.471 200.000 40.000 37.297 0 0 2 3 726.623 0.703 215.413 -201.733 750.000 0.471 200.000 40.000 40.187 0 0 0 2 613.025 -637.844 600.000 120.000 0 0 1226.051 -1275.687 1200.000 240.000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 88 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, ABC ABC Super Sorta, 1-123123 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 ZATI 1 71HA EUSKARRIZ ETA CX-XXX EROALEZ EGINDAKO LINE ELEKTRIKOA 0 SARRERAKO DATOAK 0 LINE-LUZERA 3*100.00= 300.00 KM LUR-ERRESISTIBITATEA 75.00 OHM.M MAIZTASUNA 50.00 HZ 0 ************************** EROALEEN KARAKTERISTIKAK *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 25.24 0.2000000 2 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -12.75 20.24 0.2000000 3 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 15.24 0.2000000 4 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 25.24 0.2000000 5 1.37000 1.75900 4 0.46 0 12.75 20.24 0.2000000 6 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 15.24 0.2000000 7 0.60000 0.80000 1 0.00 0 -10.00 35.00 0.5000000 8 0.60000 0.80000 1 0.00 0 10.00 35.00 0.5000000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 89 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, ABC ABC Super Sorta, 1-123123 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 ALDAEZIN OROKORRAK 1 2 3 4 5 6 1 0.9444037E+00 -0.7641470E-02 -0.9652592E-02 -0.5273061E-02 -0.6930229E-02 -0.9100396E-02 0.1464200E-01 0.2957575E-02 0.4046381E-02 0.4465080E-02 0.4679352E-02 0.4794328E-02 2 -0.6098270E-02 0.9414485E+00 -0.1087219E-01 -0.5538348E-02 -0.7307777E-02 -0.9830873E-02 0.3070002E-02 0.1411721E-01 0.2966233E-02 0.4733317E-02 0.4643551E-02 0.4792462E-02 3 -0.6405033E-02 -0.9126205E-02 0.9380571E+00 -0.5991449E-02 -0.8117024E-02 -0.1111708E-01 0.3856404E-02 0.2695834E-02 0.1421572E-01 0.4543581E-02 0.4494727E-02 0.4286181E-02 4 -0.5273062E-02 -0.6930236E-02 -0.9100396E-02 0.9444038E+00 -0.7641461E-02 -0.9652594E-02 0.4465081E-02 0.4679354E-02 0.4794328E-02 0.1464200E-01 0.2957575E-02 0.4046380E-02 5 -0.5538346E-02 -0.7307782E-02 -0.9830873E-02 -0.6098273E-02 0.9414490E+00 -0.1087221E-01 0.4733318E-02 0.4643552E-02 0.4792461E-02 0.3070003E-02 0.1411721E-01 0.2966233E-02 6 -0.5991448E-02 -0.8117028E-02 -0.1111708E-01 -0.6405032E-02 -0.9126202E-02 0.9380570E+00 0.4543580E-02 0.4494727E-02 0.4286180E-02 0.3856404E-02 0.2695832E-02 0.1421572E-01 7 -0.5379673E-05 0.7734847E-06 -0.1876952E-06 -0.3891998E-06 -0.8417804E-06 -0.7600767E-06 0.1194520E-02 -0.2997462E-03 -0.1714117E-03 -0.1178603E-03 -0.4410999E-04 -0.6308228E-04 8 0.7734849E-06 -0.5446293E-05 0.7392983E-06 -0.8417807E-06 -0.9047592E-06 -0.9003506E-06 -0.2997462E-03 0.1216220E-02 -0.2861044E-03 -0.4410997E-04 -0.2036611E-04 -0.3546256E-04 9 -0.1876947E-06 0.7392981E-06 -0.5416540E-05 -0.7600765E-06 -0.9003503E-06 -0.5142270E-06 -0.1714117E-03 -0.2861044E-03 0.1220999E-02 -0.6308229E-04 -0.3546255E-04 -0.9528195E-04 10 -0.3891999E-06 -0.8417810E-06 -0.7600763E-06 -0.5379672E-05 0.7734843E-06 -0.1876945E-06 -0.1178603E-03 -0.4410998E-04 -0.6308227E-04 0.1194520E-02 -0.2997461E-03 -0.1714118E-03 11 -0.8417812E-06 -0.9047587E-06 -0.9003499E-06 0.7734840E-06 -0.5446290E-05 0.7392986E-06 -0.4410998E-04 -0.2036609E-04 -0.3546257E-04 -0.2997461E-03 0.1216220E-02 -0.2861044E-03 12 -0.7600760E-06 -0.9003503E-06 -0.5142275E-06 -0.1876947E-06 0.7392989E-06 -0.5416541E-05 -0.6308231E-04 -0.3546257E-04 -0.9528192E-04 -0.1714118E-03 -0.2861045E-03 0.1220999E-02 7 8 9 10 11 12 1 0.3428527E+02 0.1865835E+02 0.1815085E+02 0.1917008E+02 0.1818600E+02 0.1791986E+02 0.1191082E+03 0.5618237E+02 0.5076528E+02 0.3955361E+02 0.3640145E+02 0.3965805E+02 2 0.1865836E+02 0.3228200E+02 0.1729146E+02 0.1818600E+02 0.1732900E+02 0.1709753E+02 0.5618236E+02 0.1241823E+03 0.5950804E+02 0.3640145E+02 0.3524950E+02 0.3945241E+02 3 0.1815084E+02 0.1729146E+02 0.3148086E+02 0.1791986E+02 0.1709753E+02 0.1683292E+02 0.5076528E+02 0.5950803E+02 0.1258950E+03 0.3965805E+02 0.3945241E+02 0.4587551E+02 4 0.1917009E+02 0.1818600E+02 0.1791986E+02 0.3428527E+02 0.1865835E+02 0.1815084E+02 0.3955362E+02 0.3640145E+02 0.3965806E+02 0.1191082E+03 0.5618236E+02 0.5076528E+02 5 0.1818601E+02 0.1732900E+02 0.1709753E+02 0.1865836E+02 0.3228200E+02 0.1729147E+02 0.3640145E+02 0.3524951E+02 0.3945242E+02 0.5618236E+02 0.1241823E+03 0.5950806E+02 6 0.1791986E+02 0.1709753E+02 0.1683292E+02 0.1815084E+02 0.1729146E+02 0.3148085E+02 0.3965805E+02 0.3945240E+02 0.4587551E+02 0.5076529E+02 0.5950804E+02 0.1258950E+03 7 0.9444037E+00 -0.6098275E-02 -0.6405033E-02 -0.5273063E-02 -0.5538344E-02 -0.5991448E-02 0.1464200E-01 0.3070004E-02 0.3856406E-02 0.4465081E-02 0.4733316E-02 0.4543579E-02 8 -0.7641467E-02 0.9414483E+00 -0.9126211E-02 -0.6930234E-02 -0.7307781E-02 -0.8117026E-02 0.2957575E-02 0.1411721E-01 0.2695833E-02 0.4679353E-02 0.4643552E-02 0.4494729E-02 9 -0.9652590E-02 -0.1087219E-01 0.9380571E+00 -0.9100395E-02 -0.9830873E-02 -0.1111708E-01 0.4046379E-02 0.2966233E-02 0.1421572E-01 0.4794328E-02 0.4792461E-02 0.4286179E-02 10 -0.5273062E-02 -0.5538348E-02 -0.5991451E-02 0.9444037E+00 -0.6098268E-02 -0.6405030E-02 0.4465080E-02 0.4733317E-02 0.4543580E-02 0.1464200E-01 0.3070003E-02 0.3856404E-02 11 -0.6930232E-02 -0.7307780E-02 -0.8117024E-02 -0.7641467E-02 0.9414485E+00 -0.9126212E-02 0.4679354E-02 0.4643550E-02 0.4494728E-02 0.2957576E-02 0.1411721E-01 0.2695832E-02 12 -0.9100396E-02 -0.9830873E-02 -0.1111708E-01 -0.9652593E-02 -0.1087220E-01 0.9380571E+00 0.4794327E-02 0.4792461E-02 0.4286182E-02 0.4046380E-02 0.2966233E-02 0.1421572E-01 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 90 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, ABC ABC Super Sorta, 1-123123 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 ALDAEZIN OROKORRAK (OSAGAI SIMETRIKOAK) 1 2 3 4 5 6 1 0.9495932E+00 0.3633052E-03 0.1379967E-02 -0.3166003E-03 0.5476133E-05 0.6386442E-03 0.1107158E-01 -0.5857646E-03 0.9586513E-03 -0.2089526E-03 -0.3716736E-03 0.7996550E-03 2 -0.6624460E-03 0.9496116E+00 0.1025170E-02 -0.1576887E-03 -0.3125713E-03 0.1126414E-02 0.3406405E-04 0.1104756E-01 -0.1684725E-03 0.3130831E-03 -0.2070949E-03 -0.6717537E-03 3 0.3177151E-02 0.4018754E-02 0.9247046E+00 0.3116968E-02 0.3148919E-02 -0.2306874E-01 -0.1707286E-02 0.2419889E-02 0.2085579E-01 -0.2255311E-02 0.2186428E-02 0.1381086E-01 4 -0.3166001E-03 0.5474867E-05 0.6386423E-03 0.9495933E+00 0.3632754E-03 0.1379907E-02 -0.2089510E-03 -0.3716735E-03 0.7996541E-03 0.1107159E-01 -0.5859137E-03 0.9588003E-03 5 -0.1576884E-03 -0.3125716E-03 0.1126412E-02 -0.6625205E-03 0.9496118E+00 0.1025125E-02 0.3130821E-03 -0.2070962E-03 -0.6717527E-03 0.3421307E-04 0.1104756E-01 -0.1686215E-03 6 0.3116972E-02 0.3148921E-02 -0.2306875E-01 0.3177091E-02 0.4018709E-02 0.9247047E+00 -0.2255305E-02 0.2186424E-02 0.1381086E-01 -0.1707464E-02 0.2420098E-02 0.2085579E-01 7 -0.5855851E-05 0.7302931E-04 0.3829489E-04 0.2313327E-06 0.1071316E-04 -0.2696327E-04 0.1463000E-02 -0.4114976E-04 0.9080977E-05 -0.3028453E-04 -0.7857486E-05 -0.2619295E-04 8 -0.7239956E-04 -0.5855865E-05 -0.3855799E-04 -0.1063219E-04 0.2313509E-06 0.2724308E-04 -0.4227689E-04 0.1463000E-02 0.8543211E-05 -0.7988616E-05 -0.3028453E-04 -0.2592030E-04 9 -0.3855804E-04 0.3829491E-04 -0.4530777E-05 0.2724308E-04 -0.2696327E-04 -0.2270867E-05 0.8543211E-05 0.9080948E-05 0.7057380E-03 -0.2592031E-04 -0.2619295E-04 -0.1729394E-03 10 0.2313282E-06 0.1071316E-04 -0.2696327E-04 -0.5855840E-05 0.7302916E-04 0.3829489E-04 -0.3028450E-04 -0.7857502E-05 -0.2619295E-04 0.1463000E-02 -0.4114979E-04 0.9080948E-05 11 -0.1063219E-04 0.2313564E-06 0.2724308E-04 -0.7239945E-04 -0.5855894E-05 -0.3855799E-04 -0.7988632E-05 -0.3028450E-04 -0.2592030E-04 -0.4227684E-04 0.1463000E-02 0.8543182E-05 12 0.2724308E-04 -0.2696327E-04 -0.2270867E-05 -0.3855806E-04 0.3829499E-04 -0.4530776E-05 -0.2592031E-04 -0.2619297E-04 -0.1729393E-03 0.8543284E-05 0.9080992E-05 0.7057380E-03 7 8 9 10 11 12 1 0.1464916E+02 -0.3562794E+01 0.1029816E+00 0.4287218E-01 -0.1127823E+01 0.5022408E+01 0.6757661E+02 0.2107728E+01 -0.3610470E+01 0.1722236E+01 0.6225936E+00 -0.5904808E+00 2 0.3681175E+01 0.1464915E+02 0.2241676E+01 0.1246701E+01 0.4287359E-01 -0.2992722E+01 0.1984241E+01 0.6757661E+02 -0.4366018E+01 0.6016902E+00 0.1722236E+01 -0.1030556E+01 3 0.2241674E+01 0.1029797E+00 0.6874982E+02 -0.2992722E+01 0.5022406E+01 0.5324627E+02 -0.4366012E+01 -0.3610464E+01 0.2340323E+03 -0.1030554E+01 -0.5904808E+00 0.1172342E+03 4 0.4287310E-01 -0.1127820E+01 0.5022398E+01 0.1464916E+02 -0.3562777E+01 0.1029663E+00 0.1722235E+01 0.6225936E+00 -0.5904732E+00 0.6757661E+02 0.2107729E+01 -0.3610462E+01 5 0.1246702E+01 0.4286787E-01 -0.2992718E+01 0.3681166E+01 0.1464915E+02 0.2241676E+01 0.6016870E+00 0.1722234E+01 -0.1030555E+01 0.1984242E+01 0.6757661E+02 -0.4366022E+01 6 -0.2992723E+01 0.5022412E+01 0.5324627E+02 0.2241680E+01 0.1029797E+00 0.6874982E+02 -0.1030554E+01 -0.5904821E+00 0.1172342E+03 -0.4366018E+01 -0.3610463E+01 0.2340323E+03 7 0.9496117E+00 0.3633499E-03 0.4018784E-02 -0.3125722E-03 0.5475769E-05 0.3148920E-02 0.1104756E-01 -0.5857050E-03 0.2419889E-02 -0.2070967E-03 -0.3716724E-03 0.2186425E-02 8 -0.6624311E-03 0.9495931E+00 0.3177166E-02 -0.1576895E-03 -0.3166021E-03 0.3116972E-02 0.3400445E-04 0.1107157E-01 -0.1707226E-02 0.3130837E-03 -0.2089506E-03 -0.2255307E-02 9 0.1025230E-02 0.1379982E-02 0.9247045E+00 0.1126412E-02 0.6386427E-03 -0.2306875E-01 -0.1684427E-03 0.9585917E-03 0.2085579E-01 -0.6717529E-03 0.7996552E-03 0.1381086E-01 10 -0.3125727E-03 0.5474751E-05 0.3148918E-02 0.9496117E+00 0.3633350E-03 0.4018769E-02 -0.2070961E-03 -0.3716729E-03 0.2186427E-02 0.1104755E-01 -0.5857348E-03 0.2419919E-02 11 -0.1576863E-03 -0.3166004E-03 0.3116968E-02 -0.6624311E-03 0.9495932E+00 0.3177151E-02 0.3130825E-03 -0.2089512E-03 -0.2255309E-02 0.3403425E-04 0.1107157E-01 -0.1707256E-02 12 0.1126413E-02 0.6386449E-03 -0.2306875E-01 0.1025215E-02 0.1379967E-02 0.9247046E+00 -0.6717527E-03 0.7996542E-03 0.1381086E-01 -0.1684725E-03 0.9586215E-03 0.2085578E-01 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 91 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, ABC ABC Super Sorta, 1-123123 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 *************** MUTUR ELIKATZAILEA *************** ***************** MUTUR ELIKATUA ***************** *** *** TENTSIO LINETAKO POTENTZIA POTENTZIA TENTSIO LINETAKO POTENTZIA POTENTZIA TENTSIO- *** ZIR FAS KONPOSATU B. INTENTSITATEA ERAGINKOR. BERRERAGINKOR. KONPOSATU B. INTENTSITATEA ERAGINKOR. BERRERAGINKOR. JAUSKERA E I *** *** (KV) (KA) (MW) (MVAR) (KV) (KA) (MW) (MVAR) KV *** 1 1 743.877 0.645 186.227 -204.852 750.000 0.471 200.000 40.000 32.452 0 0 1 2 741.578 0.732 211.385 -231.259 750.000 0.471 200.000 40.000 37.297 0 0 1 3 726.623 0.703 215.413 -201.733 750.000 0.471 200.000 40.000 40.187 0 0 0 1 613.025 -637.844 600.000 120.000 2 1 743.877 0.645 186.227 -204.852 750.000 0.471 200.000 40.000 32.452 0 0 2 2 741.578 0.732 211.385 -231.259 750.000 0.471 200.000 40.000 37.297 0 0 2 3 726.623 0.703 215.413 -201.733 750.000 0.471 200.000 40.000 40.187 0 0 0 2 613.025 -637.844 600.000 120.000 0 0 1226.051 -1275.687 1200.000 240.000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 92 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, ABC ABC Super Sorta, 1-456123 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 ZATI 1 71HA EUSKARRIZ ETA CX-XXX EROALEZ EGINDAKO LINE ELEKTRIKOA 0 SARRERAKO DATOAK 0 LINE-LUZERA 3*100.00= 300.00 KM LUR-ERRESISTIBITATEA 75.00 OHM.M MAIZTASUNA 50.00 HZ 0 ************************** EROALEEN KARAKTERISTIKAK *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 25.24 0.2000000 2 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -12.75 20.24 0.2000000 3 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 15.24 0.2000000 4 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 25.24 0.2000000 5 1.37000 1.75900 4 0.46 0 12.75 20.24 0.2000000 6 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 15.24 0.2000000 7 0.60000 0.80000 1 0.00 0 -10.00 35.00 0.5000000 8 0.60000 0.80000 1 0.00 0 10.00 35.00 0.5000000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 93 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, ABC ABC Super Sorta, 1-456123 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 ALDAEZIN OROKORRAK 1 2 3 4 5 6 1 0.9391306E+00 -0.1457169E-01 -0.1875299E-01 0.2672768E+02 0.1842218E+02 0.1803535E+02 0.1910708E-01 0.7636929E-02 0.8840705E-02 0.7933089E+02 0.4629190E+02 0.4521167E+02 2 -0.1163662E-01 0.9341404E+00 -0.2070308E-01 0.1842218E+02 0.2480550E+02 0.1719450E+02 0.7803326E-02 0.1876076E-01 0.7758693E-02 0.4629190E+02 0.7971587E+02 0.4948022E+02 3 -0.1239648E-01 -0.1724323E-01 0.9269402E+00 0.1803535E+02 0.1719450E+02 0.2415689E+02 0.8399985E-02 0.7190559E-02 0.1850190E-01 0.4521167E+02 0.4948023E+02 0.8588528E+02 4 -0.1153775E-04 -0.1365948E-06 -0.1895541E-05 0.9391305E+00 -0.1163662E-01 -0.1239648E-01 0.2153320E-02 -0.6877123E-03 -0.4689883E-03 0.1910708E-01 0.7803323E-02 0.8399987E-02 5 -0.1365950E-06 -0.1270210E-04 -0.3221016E-06 -0.1457169E-01 0.9341405E+00 -0.1724323E-01 -0.6877123E-03 0.2391707E-02 -0.6431341E-03 0.7636928E-02 0.1876076E-01 0.7190557E-02 6 -0.1895540E-05 -0.3221019E-06 -0.1186154E-04 -0.1875298E-01 -0.2070308E-01 0.9269400E+00 -0.4689883E-03 -0.6431341E-03 0.2251434E-02 0.8840704E-02 0.7758694E-02 0.1850190E-01 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 94 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, ABC ABC Super Sorta, 1-456123 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 ALDAEZIN OROKORRAK (OSAGAI SIMETRIKOAK) 1 2 3 4 5 6 1 0.9492766E+00 0.3687739E-03 0.2018616E-02 0.7346015E+01 -0.2345307E+01 0.2562702E+01 0.1086264E-01 -0.9572804E-03 0.1758158E-02 0.3464941E+02 0.1365170E+01 -0.2100471E+01 2 -0.8201599E-03 0.9492990E+00 0.2151594E-02 0.2463943E+01 0.7346016E+01 -0.3755417E+00 0.3469586E-03 0.1084046E-01 -0.8400977E-03 0.1292970E+01 0.3464941E+02 -0.2698279E+01 3 0.6294101E-02 0.7167667E-02 0.9016358E+00 -0.3755312E+00 0.2562697E+01 0.6099804E+02 -0.3962487E-02 0.4606217E-02 0.3466665E-01 -0.2698286E+01 -0.2100470E+01 0.1756332E+03 4 -0.1124904E-04 0.1674843E-03 0.2266365E-04 0.9492990E+00 0.3688037E-03 0.7167667E-02 0.2865432E-02 -0.9801448E-04 -0.3422379E-04 0.1084047E-01 -0.9573698E-03 0.4606307E-02 5 -0.1660630E-03 -0.1124902E-04 -0.2263024E-04 -0.8201748E-03 0.9492764E+00 0.6294101E-02 -0.1005308E-03 0.2865432E-02 -0.3475402E-04 0.3470480E-03 0.1086264E-01 -0.3962547E-02 6 -0.2263021E-04 0.2266356E-04 -0.1360329E-04 0.2151564E-02 0.2018601E-02 0.9016357E+00 -0.3475411E-04 -0.3422383E-04 0.1065597E-02 -0.8401573E-03 0.1758218E-02 0.3466665E-01 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 95 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, ABC ABC Super Sorta, 1-456123 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 *************** MUTUR ELIKATZAILEA *************** ***************** MUTUR ELIKATUA ***************** *** *** TENTSIO LINETAKO POTENTZIA POTENTZIA TENTSIO LINETAKO POTENTZIA POTENTZIA TENTSIO- *** ZIR FAS KONPOSATU B. INTENTSITATEA ERAGINKOR. BERRERAGINKOR. KONPOSATU B. INTENTSITATEA ERAGINKOR. BERRERAGINKOR. JAUSKERA E I *** *** (KV) (KA) (MW) (MVAR) (KV) (KA) (MW) (MVAR) KV *** 1 1 26127.426 411.587 1932942.875 5900103.000 750.000 433.013 187499.984 0.000 14961.251 0 0 1 2 25957.629 411.290 2010008.500 5826927.500 750.000 433.013 187499.984 0.000 14858.373 0 0 1 3 28505.160 410.415 753435.688 6712235.500 750.000 433.013 187500.000 0.000 16419.959 0 0 0 1 4696387.000 18439266.000 562500.000 0.000 2 1 712.890 0.645 166.157 -206.844 750.000 0.471 200.000 40.000 22.199 0 0 2 2 712.376 0.732 187.424 -235.494 750.000 0.471 200.000 40.000 22.957 0 0 2 3 710.860 0.703 194.957 -212.962 750.000 0.471 200.000 40.000 23.152 0 0 0 2 548.538 -655.300 600.000 120.000 0 0 4696935.500 18438610.000 563100.000 120.000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 96 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, ABC ABC Super Sorta, 1-456456 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 ZATI 1 71HA EUSKARRIZ ETA CX-XXX EROALEZ EGINDAKO LINE ELEKTRIKOA 0 SARRERAKO DATOAK 0 LINE-LUZERA 3*100.00= 300.00 KM LUR-ERRESISTIBITATEA 75.00 OHM.M MAIZTASUNA 50.00 HZ 0 ************************** EROALEEN KARAKTERISTIKAK *************************** .. GMR(CM) RAD(CM) IN D(M) ID DX(M) DY(M) R(OHM:KM) 1 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 25.24 0.2000000 2 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -12.75 20.24 0.2000000 3 1.37000 1.75900 4 0.46 0 -7.75 15.24 0.2000000 4 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 25.24 0.2000000 5 1.37000 1.75900 4 0.46 0 12.75 20.24 0.2000000 6 1.37000 1.75900 4 0.46 0 7.75 15.24 0.2000000 7 0.60000 0.80000 1 0.00 0 -10.00 35.00 0.5000000 8 0.60000 0.80000 1 0.00 0 10.00 35.00 0.5000000 1 ENPRESELEK,E.A. ORRIALDE 97 LINETAKO SAILA DATA 2014-06-27 SAIOTARAKO P24 LINEA, ABC ABC Super Sorta, 1-456456 765.KV-EKO LINE ELEKTRIKOA ESPEDIENTE 20765011.00 0 *************** MUTUR ELIKATZAILEA *************** ***************** MUTUR ELIKATUA ***************** *** *** TENTSIO LINETAKO POTENTZIA POTENTZIA TENTSIO LINETAKO POTENTZIA POTENTZIA TENTSIO- *** ZIR FAS KONPOSATU B. INTENTSITATEA ERAGINKOR. BERRERAGINKOR. KONPOSATU B. INTENTSITATEA ERAGINKOR. BERRERAGINKOR. JAUSKERA E I *** *** (KV) (KA) (MW) (MVAR) (KV) (KA) (MW) (MVAR) KV *** 1 1 26127.426 411.587 1932942.875 5900103.000 750.000 433.013 187499.984 0.000 14961.251 0 0 1 2 25957.629 411.290 2010008.500 5826927.500 750.000 433.013 187499.984 0.000 14858.373 0 0 1 3 28505.160 410.415 753435.688 6712235.500 750.000 433.013 187500.000 0.000 16419.959 0 0 0 1 4696387.000 18439266.000 562500.000 0.000 2 1 712.890 0.645 166.157 -206.844 750.000 0.471 200.000 40.000 22.199 0 0 2 2 712.376 0.732 187.424 -235.494 750.000 0.471 200.000 40.000 22.957 0 0 2 3 710.860 0.703 194.957 -212.962 750.000 0.471 200.000 40.000 23.152 0 0 0 2 548.538 -655.300 600.000 120.000 0 0 4696935.500 18438610.000 563100.000 120.000 </source></div> [[Kategoria:Informatika]] lqhteallir13c99h0p3zk1sh0f5hbot 4 3538 11159 11154 2019-01-27T06:45:34Z MABot 1448 Bot: [[Wikibooks:Txokoa]]-(e)ko 1 eztabaida artxibatzen wikitext text/x-wiki {{artxibo}} == Editing News #1—2018 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> ''[[m:VisualEditor/Newsletter/2018/February|Read this in another language]] • [[m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]'' <div style="float:right;width:270px;margin-left:1em;border-style:solid;border-width:1px;padding:1em;"> [[File:VisualEditor-logo.svg|200px|center]] '''Did you know?'''<div class="thumbcaption" style="font-size: 90%;"> Did you know that you can now use the [[mw:Special:MyLanguage/VisualEditor/Diffs|visual diff tool]] on any page? [[File:Wikitext diff paragraph move correcting vandalism 2018.png|alt=Screenshot showing some changes, in the two-column wikitext diff display|center|frameless|250px]] Sometimes, it is hard to see important changes in a wikitext diff. This screenshot of a wikitext diff (click to enlarge) shows that the paragraphs have been rearranged, but it does not highlight the removal of a word or the addition of a new sentence. If you [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|enable the Beta Feature]] for "{{Int:visualeditor-preference-visualdiffpage-label}}", you will have a new option. It will give you a new box at the top of every diff page. This box will let you choose either diff system on any edit. [[File:VisualEditor visual diff tool - toggle button.png|alt=Toggle button showing visual and wikitext options; visual option is selected|center|frameless|200px]] Click the toggle button to switch between visual and wikitext diffs. In the visual diff, additions, removals, new links, and formatting changes will be highlighted. Other changes, such as changing the size of an image, are described in notes on the side. [[File:Visual diff paragraph move correcting vandalism 2018.png|alt=Screenshot showing the same changes to an article. Most changes are highlighted with text formatting.|center|frameless|250px]] This screenshot shows the same edit as the wikitext diff. The visual diff highlights the removal of one word and the addition of a new sentence. You can read and help translate [[mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide|the user guide]], which has more information about how to use the visual editor. </div></div> Since [[m:VisualEditor/Newsletter/2017/May|the last newsletter]], the [[mw:Editing|Editing Team]] has spent most of their time supporting [[mw:2017 wikitext editor|the 2017 wikitext editor mode]], which is available inside the visual editor as a Beta Feature, and improving [[mw:VisualEditor/Diffs|the visual diff tool]]. Their work board is available [[phab:project/view/3236/|in Phabricator]]. You can find links to the work finished each week at [[mw:VisualEditor/Weekly triage meetings]]. Their [[mw:Editing team/Current priorities|current priorities]] are fixing bugs, supporting the 2017 wikitext editor, and improving the visual diff tool. ===Recent changes=== *The '''[[mw:2017 wikitext editor|2017 wikitext editor]]''' is [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|available as a Beta Feature]] on desktop devices. It has the same toolbar as the visual editor and can use the citoid service and other modern tools. The team have been comparing the performance of different editing environments. They have studied how long it takes to open the page and start typing. The study uses data for more than one million edits during December and January. Some changes have been made to improve the speed of the 2017 wikitext editor and the visual editor. Recently, the 2017 wikitext editor opened fastest for most edits, and the 2010 WikiEditor was fastest for some edits. More information will be posted at [[mw:Contributors/Projects/Editing performance]]. *The '''[[mw:VisualEditor/Diffs|visual diff tool]]''' was developed for the visual editor. It is now available to all users of the visual editor and the 2017 wikitext editor. When you review your changes, you can toggle between wikitext and visual diffs. You can also [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|enable the new Beta Feature]] for "Visual diffs". The Beta Feature lets you use the visual diff tool to view other people's edits on page histories and [[Special:RecentChanges]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T167508] *[[mw:Special:MyLanguage/Extension:CodeMirror|'''Wikitext syntax highlighting''']] is available as a Beta Feature for both [[mw:2017 wikitext editor|the 2017 wikitext editor]] and the 2010 wikitext editor. [https://phabricator.wikimedia.org/T101246] *The [[mw:Citoid|citoid service]] automatically translates URLs, DOIs, ISBNs, and PubMed id numbers into wikitext citation templates. It is very popular and useful to editors, although it can be a bit tricky to set up. <mark>Your wiki can have this service. Please [[mw:Special:MyLanguage/Citoid/Enabling Citoid on your wiki|read the instructions]]. You can [[phab:T127354|ask the team to help you enable citoid at your wiki]]</mark>. ===Let's work together=== *The team will talk about editing tools at an upcoming [[m:Wikimedia Foundation metrics and activities meetings|Wikimedia Foundation metrics and activities meeting]]. *Wikibooks, Wikiversity, and other communities may have the visual editor made available by default to contributors. If your community wants this, then please contact [[mw:User talk:Deskana (WMF)|Dan Garry]]. *The <code><nowiki><references /></nowiki></code> block can [[mw:Special:MyLanguage/Contributors/Projects/Columns for references|automatically display long lists of references in columns]] on wide screens. This makes footnotes easier to read. You can [https://phabricator.wikimedia.org/maniphest/task/edit/form/1/?projects=Cite,VisualEditor,Wikimedia-Site-requests&title=Convert%20reference%20lists%20over%20to%20`responsive`%20on%20XXwiki&priority=10&parent=159895 '''request multi-column support'''] for your wiki. [https://phabricator.wikimedia.org/T33597] *If you aren't reading this in your preferred language, then please help us with translations! Subscribe to the [[mail:translators-l|Translators mailing list]] or [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User_talk:Elitre_(WMF)&action=edit&section=new contact us] directly. We will notify you when the next issue is ready for translation. {{Int:Feedback-thanks-title}} —[[mw:User:Elitre (WMF)|Elitre (WMF)]] </div> 20:57, 2 martxoa 2018 (UTC) <!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&oldid=17790200 --> == AdvancedSearch == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> From May 8, [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:AdvancedSearch|AdvancedSearch]] will be available as a [[mw:Special:MyLanguage/Beta Features|beta feature]] in your wiki. The feature enhances the [[Special:Search|search page]] through an advanced parameters form and aims to make [[m:WMDE_Technical_Wishes/AdvancedSearch/Functional_scope|existing search options]] more visible and accessible for everyone. AdvancedSearch is a project by [[m:WMDE Technical Wishes/AdvancedSearch|WMDE Technical Wishes]]. Everyone is invited to test the feature and we hope that it will serve you well in your work! </div> [[m:User:Birgit Müller (WMDE)|Birgit Müller (WMDE)]] 14:45, 7 maiatza 2018 (UTC) <!-- Message sent by User:Birgit Müller (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_1&oldid=17995466 --> == Update on page issues on mobile web == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> '''Update on page issues on mobile web''' {{int:please-translate}} Hi everyone. The [[mw:Reading/Web/Team|Readers web team]] has recently begun working on exposing issue templates on the mobile website. Currently, details about issues with page content are generally hidden on the mobile website. This leaves readers unaware of the reliability of the pages they are reading. The goal of this project is to improve awareness of particular issues within an article on the mobile web. We will do this by changing the visual styling of page issues. So far, we have [[mw:Reading/Web/Projects/Mobile Page Issues|drafted a proposal on the design and implementation]] of the project. We were also able to run [[mw:Reading/Web/Projects/Mobile Page Issues/Research Results|user testing on the proposed designs]]. The tests so far have positive results. Here is a quick summary of what we learned: * The new treatment increases awareness of page issues among participants. This is true particularly when they are in a more evaluative/critical mode. * Page issues make sense to readers and they understand how they work * Readers care about page issues and consider them important * Readers had overwhelmingly positive sentiments towards Wikipedia associated with learning about page issues Our next step would be to start implementing these changes. We wanted to reach out to you for any concerns, thoughts, and suggestions you might have before beginning development. Please [[mw:Reading/Web/Projects/Mobile Page Issues|visit the project page]] where we have more information and mockups of how this may look. Please [[mw:Talk:Reading/Web/Projects/Mobile Page Issues|leave feedback on the talk page]]. </div> [[m:User:CKoerner (WMF)|CKoerner (WMF)]] ([[m:User talk:CKoerner (WMF)|talk]]) 20:58, 12 ekaina 2018 (UTC) <!-- Message sent by User:CKoerner (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:CKoerner_(WMF)/Sandbox&oldid=18120916 --> == Global preferences are available == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Global preferences are now available, you can set them by visiting your new [[Special:GlobalPreferences|global preferences page]]. Visit [[mw:Help:Extension:GlobalPreferences|mediawiki.org for information on how to use them]] and [[mw:Help talk:Extension:GlobalPreferences|leave feedback]]. -- [[User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) </div> 19:19, 10 uztaila 2018 (UTC) <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=17968247 --> == Consultation on the creation of a separate user group for editing sitewide CSS/JS == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> ''({{int:please-translate}})'' Hi all, I'm preparing a change in who can edit sitewide CSS/JS pages. (These are pages like <code dir="ltr">MediaWiki:Common.css</code> and <code dir="ltr">MediaWiki:Vector.js</code> which are executed in the browser of all readers and editors.) Currently all administrators are able to edit these pages, which poses a serious and unnecessary security risk. Soon, a dedicated, smaller user group will take over this task. Your community will be able to decide who belongs in this group, so this should mean very little change for you. You can find out more and provide feedback at [[m:Special:MyLanguage/Creation of separate user group for editing sitewide CSS/JS|the consultation page on Meta]]. If you are involved in maintaining CSS/JS code, or policymaking around adminship requests, please give it a look! Thanks! <br/><span dir="ltr">[[m:User:Tgr|Tgr]] ([[m:User talk:Tgr|talk]]) 08:45, 12 uztaila 2018 (UTC) <small>(via [[m:Special:MyLanguage/Global_message_delivery|global message delivery]])</small></span> </div> <!-- Message sent by User:Tgr@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Nonechnical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=18199925 --> == New user group for editing sitewide CSS/JS == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> ''({{int:please-translate}})'' Hi all! To improve the security of our readers and editors, permission handling for CSS/JS pages has changed. (These are pages like <code dir="ltr">MediaWiki:Common.css</code> and <code dir="ltr">MediaWiki:Vector.js</code> which contain code that is executed in the browsers of users of the site.) A new user group, <code dir="ltr">[[m:Special:MyLanguage/Interface administrators|interface-admin]]</code>, has been created. Starting four weeks from now, only members of this group will be able edit CSS/JS pages that they do not own (that is, any page ending with <code dir="ltr">.css</code> or <code dir="ltr">.js</code> that is either in the <code dir="ltr">MediaWiki:</code> namespace or is another user's user subpage). You can learn more about the motivation behind the change [[m:Special:MyLanguage/Creation of separate user group for editing sitewide CSS/JS|here]]. Please add users who need to edit CSS/JS to the new group (this can be done the same way new administrators are added, by stewards or local bureaucrats). This is a dangerous permission; a malicious user or a hacker taking over the account of a careless interface-admin can abuse it in far worse ways than admin permissions could be abused. Please only assign it to users who need it, who are trusted by the community, and who follow common basic password and computer security practices (use strong passwords, do not reuse passwords, use two-factor authentication if possible, do not install software of questionable origin on your machine, use antivirus software if that's a standard thing in your environment). Thanks! <br/><span dir="ltr">[[m:User:Tgr|Tgr]] ([[m:User talk:Tgr|talk]]) 13:08, 30 uztaila 2018 (UTC) <small>(via [[m:Special:MyLanguage/Global_message_delivery|global message delivery]])</small></span> </div> <!-- Message sent by User:Tgr@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=17968247 --> == Editing of sitewide CSS/JS is only possible for interface administrators from now == ''({{int:please-translate}})'' <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Hi all, as [[m:Special:MyLanguage/Creation of separate user group for editing sitewide CSS/JS/announcement 2|announced previously]], permission handling for CSS/JS pages has changed: only members of the <code>[[m:Special:MyLanguage/Interface administrators|interface-admin]]</code> ({{int:group-interface-admin}}) group, and a few highly privileged global groups such as stewards, can edit CSS/JS pages that they do not own (that is, any page ending with .css or .js that is either in the MediaWiki: namespace or is another user's user subpage). This is done to improve the security of readers and editors of Wikimedia projects. More information is available at [[m:Special:MyLanguage/Creation of separate user group for editing sitewide CSS/JS|Creation of separate user group for editing sitewide CSS/JS]]. If you encounter any unexpected problems, please contact me or file a bug. Thanks!<br /> [[m:User:Tgr|Tgr]] ([[m:User talk:Tgr|talk]]) 12:39, 27 abuztua 2018 (UTC) <small>(via [[m:Special:MyLanguage/Global_message_delivery|global message delivery]])</small> </div> <!-- Message sent by User:Tgr@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=18258712 --> == Read-only mode for up to an hour on 12 September and 10 October == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> [[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch 2018|Read this message in another language]] • {{int:please-translate}} The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] will be testing its secondary data centre. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to do a planned test. This test will show if they can reliably switch from one data centre to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems. They will switch all traffic to the secondary data center on '''Wednesday, 12 September 2018'''. On '''Wednesday, 10 October 2018''', they will switch back to the primary data center. Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop when we switch. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. '''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.''' *You will not be able to edit for up to an hour on Wednesday, 12 September and Wednesday, 10 October. The test will start at [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20170503T14 14:00 UTC] (15:00 BST, 16:00 CEST, 10:00 EDT, 07:00 PDT, 23:00 JST, and in New Zealand at 02:00 NZST on Thursday 13 September and Thursday 11 October). *If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case. ''Other effects'': *Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped. *There will be code freezes for the weeks of 10 September 2018 and 8 October 2018. Non-essential code deployments will not happen. This project may be postponed if necessary. You can [[wikitech:Switch Datacenter#Schedule for 2018 switch|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule. There will be more notifications about this. '''Please share this information with your community.''' /<span dir=ltr>[[m:User:Johan (WMF)|User:Johan(WMF)]] ([[m:User talk:Johan (WMF)|talk]])</span> </div></div> 13:33, 6 iraila 2018 (UTC) <!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=18333489 --> == The GFDL license on Commons == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> This has been posted here because your wiki allows local file uploads. {{int:please-translate}}. Commons [[c:Commons:Village pump/Proposals/Archive/2018/08#No longer allow GFDL for some new uploads|will no longer allow]] uploads of photos, paintings, drawings, audio and video that use the GFDL [[c:Commons:Licensing|license]] and no other license. This starts after 14 October. Textbooks, manuals and logos, diagrams and screenshots from GFDL software manuals that only use the GFDL license are still allowed. Files licensed with both GFDL and an accepted license like Creative Commons BY-SA are still allowed. There is no time limit to move files from other projects to Commons. The licensing date is all that counts. It doesn't matter when the file was uploaded or created. Every wiki that allows local uploads should check if bots, scripts and templates that are used to move files to Commons need to be updated. Also update your local policy documentation if needed. The decision to allow files that only have a GFDL license, or not allow them, is a decision all wikis can make for themselves. Your wiki can decide to continue allowing the files that Commons will no longer allow after 14 October. If your wiki decides to continue to allow files after 14 October that Commons will no longer allow those files should not be moved to Commons. — [[User:Alexis Jazz|Alexis Jazz]], <small>distributed by [[User:Johan (WMF)|Johan]] using [[m:Special:MyLanguage/MassMessage|MassMessage]]</small> </div></div> 18:11, 20 iraila 2018 (UTC) <!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Alexis_Jazz/GFDL_MassMessage/Distribution&oldid=18392882 --> == The Community Wishlist Survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> The Community Wishlist Survey. {{Int:Please-translate}}. Hey everyone, The Community Wishlist Survey is the process when the Wikimedia communities decide what the Wikimedia Foundation [[m:Community Tech|Community Tech]] should work on over the next year. The Community Tech team is focused on tools for experienced Wikimedia editors. You can post technical proposals from now until 11 November. The communities will vote on the proposals between 16 November and 30 November. You can read more on the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2019|wishlist survey page]]. <span dir=ltr>/[[m:User:Johan (WMF)|User:Johan (WMF)]]</span></div></div> 11:05, 30 urria 2018 (UTC) <!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=18458512 --> == Editing News #2—2018 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> ''[[metawiki:VisualEditor/Newsletter/2018/October|Read this in another language]] • [[m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]'' <div style="float:right;width:270px;margin-left:1em;border-style:solid;border-width:1px;padding:1em;"> [[File:VisualEditor-logo.svg|200px|center]] '''Did you know?''' <div class="thumbcaption" style="font-size: 90%;"> Did you know that you can use the visual editor on a mobile device? [[File:Mobile editing watchlist star editing pencil.png|alt=Screenshot showing the location of the pencil icon|center|frameless|250px]] Tap on the pencil icon to start editing. The page will probably open in the wikitext editor. You will see another pencil icon in the toolbar. Tap on that pencil icon to the switch between visual editing and wikitext editing. [[File:Visual editing mobile switch wikitext.png|alt=Toolbar with menu opened|center|frameless|250px]] Remember to publish your changes when you're done. You can read and help translate [[mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide|the user guide]], which has more information about how to use the visual editor.</div></div> Since the last newsletter, the [[mw:Editing|Editing Team]] has wrapped up most of their work on the [[mw:2017 wikitext editor|2017 wikitext editor]] and [[mw:VisualEditor/Diffs|the visual diff tool]]. The team has begun investigating the needs of editors who use mobile devices. Their work board is available [[phab:project/view/3236/|in Phabricator]]. Their [[mw:Wikimedia Audiences/2018-19 Q2 Goals#Contributors|current priorities]] are fixing bugs and improving mobile editing. === Recent changes === *The Editing team has published an [[mw:Mobile editing using the visual editor report|initial report about mobile editing]]. *The Editing team has begun a design study of visual editing on the mobile website. New editors have trouble doing basic tasks on a smartphone, such as adding links to Wikipedia articles. You can [[c:File:Visual Editor Heuristic - Results.pdf|read the report]]. *The Reading team is working on a [[mw:Reading/Web/Advanced mobile contributions|separate mobile-based contributions project]]. *The 2006 wikitext editor is [[mw:Contributors/Projects/Removal of the 2006 wikitext editor|no longer supported]]. If you used [[:File:Edit toolbar - 2.png|that toolbar]], then you will no longer see any toolbar. You may choose another editing tool in your [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing|editing preferences]], [[Special:Preferences#mw-prefsection-gadgets|local gadgets]], or [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|beta features]]. *The Editing team described the history and status of [[mw:Extension:VisualEditor|VisualEditor]] in [[m:Wikimedia monthly activities meetings/2018-03|this recorded public presentation]] (starting at 29 minutes, 30 seconds). *The Language team released [[mw:Content translation/V2|a new version of Content Translation]] (CX2) last month, on [[foundationsite:2018/09/30/international-translation-day/|International Translation Day]]. It integrates the visual editor to support templates, tables, and images. It also produces better wikitext when the translated article is published. [https://wikimediafoundation.org/2018/09/30/content-translation-version-two/] === Let's work together === * The Editing team wants to improve visual editing on the mobile website. <mark>Please read [[mw:Visual-based mobile editing/Ideas/October 2018|their ideas]] and tell the team what you think would help editors who use the mobile site.</mark> *The [[m:Community Wishlist Survey 2019|Community Wishlist Survey]] begins next week. *If you aren't reading this in your preferred language, then please help us with translations! Subscribe to the [[mail:translators-l|Translators mailing list]] or [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User_talk:Elitre_(WMF)&action=edit&section=new contact us] directly. We will notify you when the next issue is ready for translation. {{int:Feedback-thanks-title}} —[[mw:User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] ([[mw:User talk:Whatamidoing (WMF)|talk]]) </div> 14:17, 2 azaroa 2018 (UTC) <!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&oldid=17790200 --> == Change coming to how certain templates will appear on the mobile web == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> '''Change coming to how certain templates will appear on the mobile web''' {{int:please-translate}} [[File:Page_issues_-_mobile_banner_example.jpg|thumb|Example of improvements]] Hello, In a few weeks the Readers web team will be changing how some templates look on the mobile web site. We will make these templates more noticeable when viewing the article. We ask for your help in updating any templates that don't look correct. What kind of templates? Specifically templates that notify readers and contributors about issues with the content of an article – the text and information in the article. Examples like [[wikidata:Q5962027|Template:Unreferenced]] or [[Wikidata:Q5619503|Template:More citations needed]]. Right now these notifications are hidden behind a link under the title of an article. We will format templates like these (mostly those that use Template:Ambox or message box templates in general) to show a short summary under the page title. You can tap on the "Learn more" link to get more information. For template editors we have [[mw:Recommendations_for_mobile_friendly_articles_on_Wikimedia_wikis#Making_page_issues_(ambox_templates)_mobile_friendly|some recommendations on how to make templates that are mobile-friendly]] and also further [[mw:Reading/Web/Projects/Mobile_Page_Issues|documentation on our work so far]]. If you have questions about formatting templates for mobile, [[mw:Talk:Reading/Web/Projects/Mobile_Page_Issues|please leave a note on the project talk page]] or [https://phabricator.wikimedia.org/maniphest/task/edit/form/1/?projects=Readers-Web-Backlog file a task in Phabricator] and we will help you. {{Int:Feedback-thanks-title}} </div> [[m:User:CKoerner (WMF)|CKoerner (WMF)]] ([[m:User talk:CKoerner (WMF)|talk]]) 19:34, 13 azaroa 2018 (UTC) <!-- Message sent by User:CKoerner (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=18543269 --> == Community Wishlist Survey vote == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> The Community Wishlist Survey. {{Int:Please-translate}}. Hey everyone, The Community Wishlist Survey is the process when the Wikimedia communities decide what the Wikimedia Foundation [[m:Community Tech|Community Tech]] should work on over the next year. The Community Tech team is focused on tools for experienced Wikimedia editors. The communities have now posted a long list of technical proposals. You can vote on the proposals from now until 30 November. You can read more on the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2019|wishlist survey page]]. <span dir=ltr>/[[m:User:Johan (WMF)|User:Johan (WMF)]]</span></div></div> 18:13, 22 azaroa 2018 (UTC) <!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=18543269 --> == Advanced Search == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[m:WMDE_Technical_Wishes/AdvancedSearch|Advanced Search]] will become a default feature on your wiki on November 28. This new interface allows you to perform specialized searches on the [[Special:Search|search page]], even if you don’t know any [[mw:Special:MyLanguage/Help:CirrusSearch|search syntax]]. Advanced Search originates from the [[m:WMDE_Technical_Wishes|German Community’s Technical Wishes project]]. It's already a default feature on German, Arabic, Farsi and Hungarian Wikipedia. Besides, more than 40.000 users across all wikis have tested the beta version. Feedback is welcome on the [[mw:Help talk:Extension:AdvancedSearch|central feedback page]].</div> [[m:User:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]] ([[m:User talk:Johanna Strodt (WMDE)|talk]]) 10:57, 26 azaroa 2018 (UTC) <!-- Message sent by User:Johanna Strodt (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_1&oldid=17995466 --> == New Wikimedia password policy and requirements == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> {{int:please-translate}} The Wikimedia Foundation security team is implementing a new [[m:Password policy|password policy and requirements]]. [[mw:Wikimedia_Security_Team/Password_strengthening_2019|You can learn more about the project on MediaWiki.org]]. These new requirements will apply to new accounts and privileged accounts. New accounts will be required to create a password with a minimum length of 8 characters. Privileged accounts will be prompted to update their password to one that is at least 10 characters in length. These changes are planned to be in effect on December 13th. If you think your work or tools will be affected by this change, please let us know on [[mw:Talk:Wikimedia_Security_Team/Password_strengthening_2019|the talk page]]. {{Int:Feedback-thanks-title}} </div> [[m:User:CKoerner (WMF)|CKoerner (WMF)]] ([[m:User talk:CKoerner (WMF)|talk]]) 20:02, 6 abendua 2018 (UTC) <!-- Message sent by User:CKoerner (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=18639017 --> == Invitation from Wiki Loves Love 2019 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:please-translate}} [[File:WLL Subtitled Logo (transparent).svg|right|frameless]] Love is an important subject for humanity and it is expressed in different cultures and regions in different ways across the world through different gestures, ceremonies, festivals and to document expression of this rich and beautiful emotion, we need your help so we can share and spread the depth of cultures that each region has, the best of how people of that region, celebrate love. [[:c:Commons:Wiki Loves Love|Wiki Loves Love (WLL)]] is an international photography competition of Wikimedia Commons with the subject love testimonials happening in the month of February. The primary goal of the competition is to document love testimonials through human cultural diversity such as monuments, ceremonies, snapshot of tender gesture, and miscellaneous objects used as symbol of love; to illustrate articles in the worldwide free encyclopedia Wikipedia, and other Wikimedia Foundation (WMF) projects. The theme of 2019 iteration is '''''Celebrations, Festivals, Ceremonies and rituals of love.''''' Sign up your affiliate or individually at [[:c:Commons:Wiki Loves Love 2019/Participants|Participants]] page. To know more about the contest, check out our [[:c:Commons:Wiki Loves Love 2019|Commons Page]] and [[:c:Commons:Wiki Loves Love 2018/FAQ|FAQs]] There are several prizes to grab. Hope to see you spreading love this February with Wiki Loves Love! Kind regards, [[:c:Commons:Wiki Loves Love 2018/International Team|Wiki Loves Love Team]] Imagine... the sum of all love! </div> --[[Lankide:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Lankide eztabaida:MediaWiki message delivery|eztabaida]]) 10:12, 27 abendua 2018 (UTC) <!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=18639017 --> n2fqt0bbaplyx0zqny7kmamrvxkrv25 4 3543 11257 11254 2020-01-23T06:45:37Z MABot 1448 Bot: [[Wikibooks:Txokoa]]-(e)ko 1 eztabaida artxibatzen wikitext text/x-wiki {{artxibo}} == FileExporter beta feature == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Logo for the beta feature FileExporter.svg|thumb|Coming soon: the beta feature [[m:WMDE_Technical_Wishes/Move_files_to_Commons|FileExporter]]]] A new beta feature will soon be released on all wikis: The [[m:WMDE_Technical_Wishes/Move_files_to_Commons|FileExporter]]. It allows exports of files from a local wiki to Wikimedia Commons, including their file history and page history. Which files can be exported is defined by each wiki's community: '''Please check your wiki's [[m:WMDE_Technical_Wishes/Move_files_to_Commons/Configuration file documentation|configuration file]]''' if you want to use this feature. The FileExporter has already been a beta feature on [https://www.mediawiki.org mediawiki.org], [https://meta.wikimedia.org meta.wikimedia], deWP, faWP, arWP, koWP and on [https://wikisource.org wikisource.org]. After some functionality was added, it's now becoming a beta feature on all wikis. Deployment is planned for January 16. More information can be found [[m:WMDE_Technical_Wishes/Move_files_to_Commons|on the project page]]. As always, feedback is highly appreciated. If you want to test the FileExporter, please activate it in your [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|user preferences]]. The best place for feedback is the [[mw:Help_talk:Extension:FileImporter|central talk page]]. Thank you from Wikimedia Deutschland's [[m:WMDE Technical Wishes|Technical Wishes project]]. </div> [[User:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]] 09:41, 14 urtarrila 2019 (UTC) <!-- Message sent by User:Johanna Strodt (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&oldid=18782700 --> == No editing for 30 minutes on 17 January == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">You will '''not be able to edit''' the wikis for up to 30 minutes on '''[https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20190117T07 17 January 07:00 UTC]'''. This is because of a database problem that has to be fixed immediately. You can still read the wikis. Some wikis are not affected. They don't get this message. You can see which wikis are '''not''' affected [[:m:User:Johan (WMF)/201901ReadOnlyPage|on this page]]. Most wikis are affected. The time you can not edit might be shorter than 30 minutes. /[[User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]</div> 18:38, 16 urtarrila 2019 (UTC) <!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/201901ReadOnly/Targets1&oldid=18789228 --> == Talk to us about talking == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:OOjs_UI_icon_speechBubbles-rtl.svg|alt="icon depicting two speech Bubbles"|frameless|right|120px]] The Wikimedia Foundation is planning a [[mw:Talk pages consultation 2019|global consultation about communication]]. The goal is to bring Wikimedians and wiki-minded people together to improve tools for communication. We want all contributors to be able to talk to each other on the wikis, whatever their experience, their skills or their devices. We are looking for input from as many different parts of the Wikimedia community as possible. It will come from multiple projects, in multiple languages, and with multiple perspectives. We are currently planning the consultation. We need your help. '''We need volunteers to help talk to their communities or user groups.''' You can help by hosting a discussion at your wiki. Here's what to do: # First, [[mw:Talk pages consultation 2019/Participant group sign-up|sign up your group here.]] # Next, create a page (or a section on a Village pump, or an e-mail thread – whatever is natural for your group) to collect information from other people in your group. This is not a vote or decision-making discussion: we are just collecting feedback. # Then ask people what they think about communication processes. We want to hear stories and other information about how people communicate with each other on and off wiki. Please consider asking these five questions: ## When you want to discuss a topic with your community, what tools work for you, and what problems block you? ## What about talk pages works for newcomers, and what blocks them? ## What do others struggle with in your community about talk pages? ## What do you wish you could do on talk pages, but can't due to the technical limitations? ## What are the important aspects of a "wiki discussion"? # Finally, please go to [[mw:Talk:Talk pages consultation 2019|Talk pages consultation 2019 on Mediawiki.org]] and report what you learned from your group. Please include links if the discussion is available to the public. '''You can also help build the list of the many different ways people talk to each other.''' Not all groups active on wikis or around wikis use the same way to discuss things: it can happen on wiki, on social networks, through external tools... Tell us [[mw:Talk pages consultation 2019/Tools in use|how your group communicates]]. You can read more about [[mw:Talk pages consultation 2019|the overall process]] on mediawiki.org. If you have questions or ideas, you can [[mw:Talk:Talk pages consultation 2019|leave feedback about the consultation process]] in the language you prefer. Thank you! We're looking forward to talking with you. </div> [[user:Trizek (WMF)|Trizek (WMF)]] 15:01, 21 otsaila 2019 (UTC) <!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=18639017 --> == Read-only mode for up to 30 minutes on 11 April == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">You will '''not be able to edit''' most Wikimedia wikis for up to 30 minutes on '''[https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20190411T05 11 April 05:00 UTC]'''. This is because of a hardware problem. You can still read the wikis. You [[phab:T220080|can see which wikis are affected]]. The time you can not edit might be shorter than 30 minutes. /[[User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]</div></div></div> 10:56, 8 apirila 2019 (UTC) <!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=18979889 --> == Wikimedia Foundation Medium-Term Plan feedback request == {{int:please-translate}} <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">The Wikimedia Foundation has published a [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_Medium-term_plan_2019|Medium-Term Plan proposal]] covering the next 3–5 years. We want your feedback! Please leave all comments and questions, in any language, on [[m:Talk:Wikimedia_Foundation_Medium-term_plan_2019|the talk page]], by April 20. {{Int:Feedback-thanks-title}} [[m:User:Quiddity (WMF)|Quiddity (WMF)]] ([[m:User talk:Quiddity (WMF)|talk]]) 17:35, 12 apirila 2019 (UTC)</div> <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=18998727 --> == Multilingual Shared Templates and Modules == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Hello eu-wiki community! ({{int:please-translate}}) I recently organized a project to share templates and modules between wiki projects and languages. It allows modules and templates to be “language-neutral”, and store all text translations on Commons. This means that it is enough to copy/paste a template without any changes, and update the translations separately. If someone fixes a bug or adds a new feature in the original module, you can copy/paste it again without any translation work. My bot ''DiBabelYurikBot'' can help with copying. This way users can spend more time on content, and less time on updating and copying templates. Please see [[mw:WP:TNT|project page]] for details and ask questions on talk page. P.S. I am [[meta:Affiliate-selected_Board_seats/2019/Nominations/Yuri_Astrakhan_(yurik)|currently running]] for the Wikimedia board, focusing on content and support of multi-language communities. If you liked my projects like maps, graphs, or this one, I will be happy to receive your support. (any [[meta:Affiliate-selected_Board_seats/2019/Eligible_entities|registered user group]] can vote). Thank you! --[[User:Yurik|Yurik]] ([[mw:User talk:Yurik|🗨️]]) 04:10, 12 maiatza 2019 (UTC)</div> == Editing News #1—July 2019 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> ''[[m:VisualEditor/Newsletter/2019/July|Read this in another language]] • [[m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]'' <div style="float:right;width:270px;margin-left:1em;border-style:solid;border-width:1px;padding:1em;"> [[File:VisualEditor-logo.svg|200px|center]] <big>'''Did you know?'''</big> <div class="thumbcaption" style="font-size: 90%;"> Did you know that you can use the visual editor on a mobile device? Every article has a pencil icon at the top. Tap on the pencil icon [[File:OOjs UI icon edit-ltr.svg|frameless|16x16px]] to start editing. '''<big>Edit Cards</big>''' [[File:EditCards-v.20.png|alt=Toolbar with menu opened|center|frameless|250px]] This is what the new '''Edit Cards for editing links''' in the mobile visual editor look like. You can try the prototype here: '''[[mw:Topic:V394zwrigth8ii7c|📲 Try Edit Cards]].''' </div></div> Welcome back to the [[mw:Editing|Editing]] newsletter. Since [[m:VisualEditor/Newsletter/2018/October|the last newsletter]], the team has released two new features for the [[mw:VisualEditor on mobile|mobile visual editor]] and has started developing three more. All of this work is part of the team's goal to [[m:Wikimedia Foundation Annual Plan/2018-2019/Audiences#Outcome 3: Mobile Contribution|make editing on mobile web simpler]]. Before talking about the team's recent releases, we have a question for you: <strong>Are you willing to try a new way to add and change links?</strong> If you are interested, we would value your input! You can try this new link tool in the mobile visual editor on a separate wiki. <em>Follow these instructions and share your experience:</em> <strong>[[mw:Topic:V394zwrigth8ii7c|📲 Try Edit Cards]].</strong> === Recent releases === The mobile visual editor is a simpler editing tool, for smartphones and tablets using the [[mw:Reading/Web/Mobile#About|mobile site]]. The Editing team recently launched two new features to improve the mobile visual editor: # [[mw:VisualEditor on mobile/Section editing|Section editing]] #* The purpose is to help contributors focus on their edits. #* The team studied this with an A/B test. [[mw:VisualEditor on mobile/Section editing#16 June 2019|This test showed]] that contributors who could use section editing were '''1% more likely to publish''' the edits they started than people with only full-page editing. # [[mw:VisualEditor on mobile#March 1, 2019|Loading overlay]] #* The purpose is to smooth the transition between reading and editing. Section editing and the new loading overlay are '''now available to everyone''' using the mobile visual editor. === New and active projects === This is a list of our most active projects. [[mw:Help:Watching pages|Watch]] these pages to learn about project updates and to share your input on new designs, prototypes and research findings. *[[mw:VisualEditor on mobile/Edit cards|Edit cards]]: This is a clearer way to add and edit links, citations, images, templates, etc. in articles. You can try this feature now. <em>Go here to see how:</em> [[mw:Topic:V394zwrigth8ii7c|📲 <em>Try Edit Cards</em>]]. *[[mw:VisualEditor on mobile/Toolbar refresh|Mobile toolbar refresh]]: This project will learn if contributors are more successful when the editing tools are easier to recognize. *[[mw:VisualEditor on mobile/VE mobile default|Mobile visual editor availability]]: This A/B test asks: ''Are newer contributors more successful if they use the mobile visual editor?'' We are collaborating with [[mw:VisualEditor on mobile/VE mobile default#26 June 2019 %E2%80%93 Participating wikis and test start date|20 Wikipedias]] to answer this question. *[[mw:VisualEditor on mobile/Usability improvements|Usability improvements]]: This project will make the mobile visual editor easier to use. The goal is to let contributors stay focused on editing and to feel more confident in the editing tools. === Looking ahead === * '''Wikimania:''' Several members of the Editing Team will be attending [[wmania:|Wikimania]] in August 2019. They will lead a session about mobile editing in the [[wmania:2019:Community Growth/Visual editing on mobile: An accessible editor for all|Community Growth space]]. Talk to the team about how editing can be improved. * '''Talk Pages:''' In the coming months, the Editing Team will begin [[mw:Talk pages consultation 2019|improving talk pages]] and communication on the wikis. === Learning more === The [[mw:VisualEditor on mobile|VisualEditor on mobile]] is a good place to learn more about the projects we are working on. The team wants to talk with you about anything related to editing. If you have something to say or ask, please leave a message at [[mw:Talk:VisualEditor on mobile|Talk:VisualEditor on mobile]]. [[user:PPelberg (WMF)|PPelberg (WMF)]] ([[mw:user_talk:PPelberg (WMF)|talk]]) & [[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] ([[mw:user_talk:Whatamidoing (WMF)|talk]]) </div> 18:32, 23 uztaila 2019 (UTC) <!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&oldid=19175117 --> == Update on the consultation about office actions == Hello all, Last month, the Wikimedia Foundation's Trust & Safety team [[:en:Wikipedia:Village_pump_(policy)/Archive_152#Announcement_of_forthcoming_temporary_and_partial_ban_tool_consultation|announced]] a future consultation about partial and/or temporary [[m:Special:MyLanguage/office actions|office actions]]. We want to let you know that the '''draft version''' of this consultation has now been [[:m:Office_actions/Community_consultation_on_partial_and_temporary_office_actions/draft|posted on Meta]]. This is a '''draft'''. It is not intended to be the consultation itself, which will be posted on Meta likely in early September. Please do not treat this draft as a consultation. Instead, we ask your assistance in forming the final language for the consultation. For that end, we would like your input over the next couple of weeks about what questions the consultation should ask about partial and temporary Foundation office action bans and how it should be formatted. '''[[:m:Talk:Office_actions/Community_consultation_on_partial_and_temporary_office_actions/draft|Please post it on the draft talk page]]'''. Our goal is to provide space for the community to discuss all the aspects of these office actions that need to be discussed, and we want to ensure with your feedback that the consultation is presented in the best way to encourage frank and constructive conversation. Please visit [[:m:Office_actions/Community_consultation_on_partial_and_temporary_office_actions/draft|the consultation draft on Meta-wiki]] and leave your comments on the draft’s talk page about what the consultation should look like and what questions it should ask. Thank you for your input! -- The [[m:Special:MyLanguage/Trust and Safety|Trust & Safety team]] 08:03, 16 abuztua 2019 (UTC) <!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=19175143 --> == New tools and IP masking == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Hey everyone, The Wikimedia Foundation wants to work on two things that affect how we patrol changes and handle vandalism and harassment. We want to make the tools that are used to handle bad edits better. We also want to get better privacy for unregistered users so their IP addresses are no longer shown to everyone in the world. We would not hide IP addresses until we have better tools for patrolling. We have an idea of what tools ''could'' be working better and how a more limited access to IP addresses would change things, but we need to hear from more wikis. You can read more about the project [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|on Meta]] and [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|post comments and feedback]]. Now is when we need to hear from you to be able to give you better tools to handle vandalism, spam and harassment. You can post in your language if you can't write in English. [[User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]</div></div></div> 14:18, 21 abuztua 2019 (UTC) <!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Tools_and_IP_message/Distribution&oldid=19315232 --> == The consultation on partial and temporary Foundation bans just started == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> <div class="plainlinks"> Hello, In a [[:en:Wikipedia:Community_response_to_the_Wikimedia_Foundation%27s_ban_of_Fram/Official_statements#Board_statement|recent statement]], the Wikimedia Foundation Board of Trustees [[:en:Wikipedia:Community_response_to_the_Wikimedia_Foundation%27s_ban_of_Fram/Official_statements#Board_statement|requested that staff hold a consultation]] to "re-evaluat[e] or add community input to the two new office action policy tools (temporary and partial Foundation bans)". Accordingly, the Foundation's Trust & Safety team invites all Wikimedians [[:m:Office actions/Community consultation on partial and temporary office actions/09 2019|to join this consultation and give their feedback]] from 30 September to 30 October. How can you help? * Suggest how partial and temporary Foundation bans should be used, if they should (eg: On all projects, or only on a subset); * Give ideas about how partial and temporary Foundation bans should ideally implemented, if they should be; and/or * Propose changes to the existing Office Actions policy on partial and temporary bans. We offer our thanks in advance for your contributions, and we hope to get as much input as possible from community members during this consultation! </div> </div>-- [[user:Kbrown (WMF)|Kbrown (WMF)]] 17:13, 30 iraila 2019 (UTC) <!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=19302497 --> == Feedback wanted on Desktop Improvements project == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> {{Int:Please-translate}} {{int:Hello}}. The Readers Web team at the WMF will work on some [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|improvements to the desktop interface]] over the next couple of years. The goal is to increase usability without removing any functionality. We have been inspired by changes made by volunteers, but that currently only exist as local gadgets and user scripts, prototypes, and volunteer-led skins. We would like to begin the process of bringing some of these changes into the default experience on all Wikimedia projects. We are currently in the research stage of this project and are looking for ideas for improvements, as well as feedback on our current ideas and mockups. So far, we have performed interviews with community members at Wikimania. We have gathered lists of previous volunteer and WMF work in this area. We are examining possible technical approaches for such changes. We would like individual feedback on the following: * Identifying focus areas for the project we have not yet discovered * Expanding the list of existing gadgets and user scripts that are related to providing a better desktop experience. If you can think of some of these from your wiki, please let us know * Feedback on the ideas and mockups we have collected so far We would also like to gather a list of wikis that would be interested in being test wikis for this project - these wikis would be the first to receive the updates once we’re ready to start building. When giving feedback, please consider the following goals of the project: * Make it easier for readers to focus on the content * Provide easier access to everyday actions (e.g. search, language switching, editing) * Put things in logical and useful places * Increase consistency in the interface with other platforms - mobile web and the apps * Eliminate clutter * Plan for future growth As well as the following constraints: * Not touching the content - no work will be done in terms of styling templates or to the structure of page contents themselves * Not removing any functionality - things might move around, but all navigational items and other functionality currently available by default will remain * No drastic changes to the layout - we're taking an evolutionary approach to the changes and want the site to continue feeling familiar to readers and editors Please give all feedback (in any language) at [[mw:Talk:Reading/Web/Desktop Improvements|mw:Talk:Reading/Web/Desktop Improvements]] After this round of feedback, we plan on building a prototype of suggested changes based on the feedback we receive. You’ll hear from us again asking for feedback on this prototype. {{Int:Feedback-thanks-title}} [[mw:User:Quiddity (WMF)|Quiddity (WMF)]] ([[mw:User talk:Quiddity (WMF)|talk]]) </div> 06:53, 16 urria 2019 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Quiddity_(WMF)/Global_message_delivery_split_1&oldid=19462889 --> == Editing News #2 – Mobile editing and talk pages == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> <em>[[m:VisualEditor/Newsletter/2019/October|Read this in another language]] • [[m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]</em> Inside this newsletter, the [[mw:Editing|Editing team]] talks about their work on the [[mw:Mobile visual editor|mobile visual editor]], on [[mw:Talk pages project|the new talk pages project]], and at [[wikimania:|Wikimania 2019]]. === Help === <strong>What talk page interactions do you remember?</strong> Is it a story about how someone helped you to learn something new? Is it a story about how someone helped you get involved in a group? Something else? Whatever your story is, we want to hear it! Please tell us a story about how you used a talk page. <mark>Please share a link to a memorable discussion, or describe it on the <strong>[[mw:Topic:V8d91yh8gcg404dj|talk page for this project]]</strong>.</mark> The team wants your examples. These examples will help everyone develop a shared understanding of what this project should support and encourage. === Talk pages project === The [[mw:Talk pages consultation 2019|Talk Pages Consultation]] was a global consultation to define better tools for wiki communication. From February through June 2019, more than 500 volunteers on 20 wikis, across 15 languages and multiple projects, came together with members of the Foundation to create a product direction for a set of discussion tools. The [[mw:Talk pages consultation 2019/Phase 2 report|Phase 2 Report]] of the Talk Page Consultation was published in August. It summarizes the product direction the team has started to work on, which you can read more about here: [[mw:Talk pages project|Talk Page Project project page]]. The team needs and wants your help at this early stage. They are starting to develop the first idea. Please add your name to the [[mw:Talk pages project#Getting involved|<strong>"Getting involved"</strong>]] section of the project page, if you would like to hear about opportunities to participate. === Mobile visual editor === The Editing team is trying to make it simpler to edit on mobile devices. The team is changing the [[mw:VisualEditor on mobile|visual editor on mobile]]. If you have something to say about editing on a mobile device, please leave a message at [[mw:Talk:VisualEditor on mobile|Talk:VisualEditor on mobile]]. ==== [[mw:VisualEditor on mobile/Edit cards|Edit Cards]] ==== [[File:Edit Cards-before-v3-comparison.png|thumb|486x486px|What happens when you click on a link. The new Edit Card is bigger and has more options for editing links.]] * On 3 September, the Editing team released [[:File:Edit Cards comparison v2 and v3.png|version 3 of Edit Cards]]. Anyone could use the new version in the mobile visual editor. * There is an [[:File:Edit Cards comparison v2 and v3.png|updated design]] on the Edit Card for adding and modifying links. There is also a new, [[mw:VisualEditor on mobile/Edit cards#2 September 2019 - v3 deployment timing|combined workflow for editing a link's display text and target]]. * Feedback: You can try the new Edit Cards by opening the mobile visual editor on a smartphone. Please post your feedback on the [[:mw:Topic:V5rg0cqmikpubmjj|Edit cards talk page]]. ==== [[mw:VisualEditor on mobile/Toolbar refresh|Toolbar]] ==== [[File:Toolbar-comparison-v1.png|thumb|486px|The editing toolbar is changing in the mobile visual editor. The old system had two different toolbars. Now, all the buttons are together. [[mw:Topic:V79x6zm8n6i4nb56|Tell the team what you think about the new toolbar]].]] * In September, the Editing team updated the mobile visual editor's editing toolbar. Anyone could see these changes in the mobile visual editor. ** <em>One toolbar:</em> All of the editing tools are located in one toolbar. Previously, the toolbar changed when you clicked on different things. **<em>New navigation:</em> The buttons for moving forward and backward in the edit flow have changed. **<em>Seamless switching:</em> an [[phab:T228159|improved workflow]] for switching between the visual and wikitext modes. * Feedback: You can try the refreshed toolbar by opening the mobile VisualEditor on a smartphone. Please post your feedback on the [[mw:Topic:V79x6zm8n6i4nb56|Toolbar feedback talk page]]. === Wikimania === The Editing Team attended [[wmania:2019:Program|Wikimania 2019]] in Sweden. They led a session on [[wmania:2019:Community Growth/Visual editing on mobile: An accessible editor for all|the mobile visual editor]] and a session on [[wmania:2019:Community Growth/After Flow: A new direction for improving talk pages|the new talk pages project]]. They tested [[mw:VisualEditor on mobile/Toolbar refresh#v1 prototype|two]] new [[mw:VisualEditor on mobile/Edit cards#v3 prototype|features]] in the mobile visual editor with contributors. You can read more about what the team did and learned in [[mw:VisualEditor on mobile#Wikimania Stockholm: Overview|the team's report on Wikimania 2019]]. === Looking ahead === * <strong>Talk Pages Project:</strong> The team is thinking about the first set of proposed changes. The team will be working with a few communities to pilot those changes. The best way to stay informed is by adding your username to the list on the project page: [[mw:Talk pages project#Getting involved|<strong>Getting involved</strong>]]. * <strong>Testing the mobile visual editor as the default:</strong> The Editing team plans to post results before the end of the calendar year. The best way to stay informed is by adding the project page to your watchlist: [[mw:VisualEditor on mobile/VE mobile default|<strong>VisualEditor as mobile default project page</strong>]]. * <strong>Measuring the impact of Edit Cards:</strong> This study asks whether the project helped editors add links and citations. The Editing team hopes to share results in November. The best way to stay informed is by adding the project page to your watchlist: [[mw:VisualEditor on mobile/Edit cards|<strong>Edit Cards project page</strong>]]. – [[User:PPelberg (WMF)|PPelberg (WMF)]] ([[mw:User talk:PPelberg (WMF)|talk]]) & [[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] ([[mw:User talk:Whatamidoing (WMF)|talk]]) </div> 11:13, 29 urria 2019 (UTC) <!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/VE_201910/6&oldid=19500852 --> == Community Wishlist 2020 == [[File:Magic Wand Icon 229981 Color Flipped.svg|right|48px]] <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> The '''[[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2020|2020 Community Wishlist Survey]]''' is now open! This survey is the process where communities decide what the [[m:Community Tech|Community Tech]] team should work on over the next year. We encourage everyone to submit proposals until the deadline on '''November 11, 2019''', or comment on other proposals to help make them better. '''This year, we’re exclusively focusing on smaller projects (i.e., Wikibooks, Wiktionary, Wikiquote, Wikisource, Wikiversity, Wikispecies, Wikivoyage, and Wikinews).''' We want to help these projects and provide meaningful improvements to diverse communities. If you’re a member of any of these projects, please participate in the survey! To submit proposals, see the guidelines on the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2020#Guidelines|survey page]]. You can write proposals in any language, and we will translate them for you. Thank you, and we look forward to seeing your proposals! </div> [[:m:user:IFried (WMF)|IFried (WMF)]] 19:30, 4 azaroa 2019 (UTC) <!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Trizek_(WMF)/sandbox/temp_MassMessage_list&oldid=19523495 --> p6brnkkplhljentak35xcmsez4ruw77 0 3553 11217 11216 2019-10-17T15:34:01Z Xabier Cañas 1211 /* Atalak */ wikitext text/x-wiki __NOTOC__ ==Euskara-irakaslearen Didakteka== ===Proiektuaren helburuak=== '''Didakteka''' [http://www.santurtzieus.com/ Santurtziko Udal Euskaltegiaren] ekimena da eta helburu nagusia euskara-irakasleen esku era guztietako materialak uztea da, teoria eta hausnarketa uztartuz hezkuntza-praktika mesedetzeko asmoz. Horretarako, euskara irakatsi eta ikasteko tresnak, baliabideak eta dokumentazioa era sistematikoan eta kolaboratiboan bildu eta sailkatu nahi ditugu. ===Proiektu irekia=== '''Didakteka''' proiektu irekia da eta parte hartu nahi duten guztiei zabalik dago: dagoeneko eskura dauden artikuluak handituz, zuzenduz edo beste dokumentu batzuk sortuz. [[Orriak_editatu|Orriak editatzea]] oso erreza da. [[Probak_egiteko_gunea|Probak egiteko gunean]] praktika dezakezu. '''Didakteka'''ri ekarpenak egin ahal izateko, derrigorrezkoa da erabiltzaile-kontua sortzea. [[Aparteko:Userlogin|Hemen]] duzu harpidetzeko modua. ===Egungo egoera=== Gaur egun '''Didaktekan''' [[Hizkuntza:_Sarrera|hizkuntzak]] [[Ikaskuntza:_Sarrera|ikasi]] eta [[Irakaskuntza: Sarrera|irakasteko]] printzipioez gain, [[Metodologia: Sarrera|metodologia-oharrak]] ([[Orientabide orokorrak|orokorrak]] nahiz [[Orientabide zehatzak|zehatzak]]) eta [[Ebaluazioa|ebaluazio-irizpideak]] aurkituko dituzu. ==Atalak== * [[Euskara irakasteko gida didaktikoa/Ikaskuntza|Ikaskuntza]] * [[Euskara irakasteko gida didaktikoa/Irakaskuntza|Irakaskuntza]] * [[Euskara irakasteko gida didaktikoa/Hizkuntza|Hizkuntza]] * [[Euskara irakasteko gida didaktikoa/Metodologia|Metodologia]] * [[Euskara irakasteko gida didaktikoa/Ikas-materialak|Ikas-materialak]] * [[Euskara irakasteko gida didaktikoa/Ebaluazioa|Ebaluazioa]] * [[Euskara irakasteko gida didaktikoa/Hezkuntza eta teknologia|Hezkuntza eta teknologia]] fud3yojxybsgww0ojdcxqwcpskn5bjf 0 3554 11218 2019-10-17T15:34:42Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: {{Ikaskuntza}} ==Ikaskuntza== Atal honetan ikaskuntzari buruzko ikuspegia azaldu nahi dugu. Izan ere, badirudi euskararen irakaskuntzan arlo hau alde batera utzi dela eta... wikitext text/x-wiki {{Ikaskuntza}} ==Ikaskuntza== Atal honetan ikaskuntzari buruzko ikuspegia azaldu nahi dugu. Izan ere, badirudi euskararen irakaskuntzan arlo hau alde batera utzi dela eta gehiago aritu garela irakaskuntzari buruzko ikuspegia lantzen. Kezka ugari izan da hizkuntzaren inguruan, irakaskuntzaz ere aritu gara baina ikasleek nola ikasten duten eta nola ikastea nahi dugun aztertzen ez badugu gure lanak ez du emango lortu nahi dugun emaitzarik. 22qy284zoectlomq2acq0p0eik3gmo9 10 3555 11219 2019-10-17T15:35:07Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: {| style="padding:0.3em; float:right; margin-left:15px; border:1px solid #A3B1BF; background:#f7f8ff; text-align:left; font-size:95%; line-height:1.5em;" | style="backgrou... wikitext text/x-wiki {| style="padding:0.3em; float:right; margin-left:15px; border:1px solid #A3B1BF; background:#f7f8ff; text-align:left; font-size:95%; line-height:1.5em;" | style="background: #ccf; text-align: center;" | [[Ikaskuntza]] |- | * [[Psikologiaren ekarria]] * [[Bigarren hizkuntzen jabekuntza|Bigarren hizkuntzen jabekuntzaren ekarria]] * [[Bigarren hizkuntza ikastea|Zer da bigarren hizkuntza bat ikastea?]] * [[Autonomia]] * [[Ikas-estrategiak]] * [[Ikas-estiloak]] |} 6r2miw63gtjgm0spvvun0dzbljj3d4o 0 3556 11220 2019-10-17T15:36:17Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: {{Ikaskuntza}} Psikologia kognitiboak ezagutza du arreta-gune nagusia, nola bereganatzen den eta nolako garapena duen. Hortaz, gizakiak pentsatzean eta ikastean darabiltza... wikitext text/x-wiki {{Ikaskuntza}} Psikologia kognitiboak ezagutza du arreta-gune nagusia, nola bereganatzen den eta nolako garapena duen. Hortaz, gizakiak pentsatzean eta ikastean darabiltzan buru-prozesuez gain, burmuinak informazioa nola biltzen duen lehenik eta gero nola erabiltzen duen ikertuko du (Martín Peris, 2000:9). ==Psikologia kognitiboaren oinarrizko kontzeptuak== Hainbat dira psikologia kognitiboak garatu dituen oinarrizko kontzeptuak. ===Ezagutza-motak=== Oro har, bi ezagutza-mota bereizten dira: ezagutza deklaratiboa edo kontzeptuala —savoir— eta prozedurazko ezagutza —savoir faire—. Ezagutza deklaratiboa gauzak jakitea izango litzateke (gramatika-arauak, lexikoa...). Prozedurazko ezagutza gauzak egiten jakitea da (komunikazio-egoeretan gramatika-arauak erabiltzen jakitea...). ===Eskemen teoria=== Burmuinean informazioa eta ezagutzak nola gorde eta biltzen diren azaltzeko, eskemen teoria proposatu zen. Eskema (bestela ere schemata, gidoi edo marko deituak), kontzeptu partikular bat irudikatzen duen ezagutza-multzo egituratua da (Cornaire, 1991). Horren arabera, giza burmuinean informazioa biltzeko kontzeptu-sareak sortzen dira. Horiek barne koherentzia handia izango dute baina testuinguru kontzeptualaren erlazioan. Eskemak gizakiak bere inguruan interaktuatzetik sortzen dira, baina inguru fisiko eta soziala atzeman, manipulatu eta interaktuatzeko duen moduaren arabera sortu ere (Castañeda, 1997:55). Hartara, alde handia izan daiteke subjektu batetik bestera. Eskema kognitibo hauetaz gain, badirudi burmuinean bestelako eskemak ere biltzen ditugula, testu-egituren eskemak, hain zuzen ere. Azken boladan, baieztatzen ari da testuen antolamendu erretorikoak ere eskemen moduan bilduta ditugula. Horrela, testu-mota ezberdinekin erlazionatutako buru-eskema hauek aktibatzeak ulermena zein ekoiztea ahalbideratuko du (Pérez Basanta, 1995). ===Aurre-ezagutzak=== Oinarrizko beste kontzeptu bat aurre-ezagutzak direlakoak ditugu. Norbanakoaren era guztietako esperientziez gain, errealitateaz eta hizkuntzen funtzionamenduaz dituen ezagutzek zerbait berria ikasi aurreko marko kognitiboa osatuko dute. Jasotzen duen informazio berria aldez aurretik dituen ezagutza horietan txertatu eta markoaren ezaugarrietara moldatu beharko dira. Ikuspegi honetatik, ikastea ez da ezagutzak bildu eta metatzea izango, baizik eta jasotzen den informazio berriari esker hasierako marko kognitibo hori osatzea eta berregituratzea. Hauek honela, ikaskuntza mekanikoa eta ikaskuntza esanguratsua izango dira aurrez aurre. Ikaskuntza esanguratsuak ezagutza berriak hasierako marko kognitibo horretan txertatzea eta berregituratzea ahalbideratzen du. Ikaskuntza mekanikoak, ordea, ez du errealitate hori kontuan hartuko eta, sarri askotan, zentzurik gabeko errepikak, imitazioa eta bestelako praktika mekanikoak bultzatuko ditu. ==Oroimen-motak== Ezaguna da, bestaldetik, oroimen-motak kontuan harturik proposatutako eredu kognitiboa (Anderson, 1983; Ruiz de Mendozak aipatua: 1996:129). Horren arabera, oroimen operatzailea epe laburreko oroimena edo lanekoa da. Horretan, behin-behineko eta berehalako informazioa biltzen da, epe luzeko oroimenetik aterea. Epe luzekoak bere baitan oroimen deklaratiboa eta ekoizlea hartzen ditu. Horietan ezagutza deklaratiboak eta prozedurazkoak, zein berean, biltzen dira. Ikus dezagun zehatzago giza jokabidea nola azaltzen duen eredu honek: [[Irudi:Oroimena.jpg|center]] ==Laburbilduz== Psikologia kognitiboak, laburbilduz, honako puntu hauek azpimarratu ditu: *Ezagutzan interesa jartzea, eta ez erantzunean. Izan ere, erantzun zuzenak ez du beti ikaskuntza gertatu denik ziurtatzen. *Buru-egitura eta antolamenduan enfasia jartzea. *Ikaslea pertsona aktibo, eraikitzaile eta planifikatzaile gisa ikustea eta ez, inguruko estimuluen hartzaile pasibo gisa. Konstruktibismoak, psikologia kognitiboaren ildo beretik, ikaskuntza ikasleak egin beharreko esanahien eraikitze-prozesutzat hartzen du. Horrela, ezagutzak ez dira era zuzenean transmititzen, hau da, ez dira ikasten irakasteko moduari pasiboki jarraituz. Bestela ikasten da: prozesu aktibo eta dinamiko baten barruan, inputa barneratuko da ikaslearen motibazio, aurre-ezagutza, ikas-estrategia eta ikas-estiloaren arabera. ==Bibliografia== *CASTAÑEDA, A. (1997): ''Aspectos cognitivos en el aprendizaje de una lengua extranjera''. Granada, Método Ediciones *MARTÍN PERIS, E. (2000): “La enseñanza centrada en el alumno”. ''Frecuencia L'', 13 *PÉREZ BASANTA, C. (1995): “Teorías sobre las destrezas lectoras y sus repercusiones en la enseñanza de la segunda lengua” in ''Aspectos de la enseñanza de lenguas extranjeras. III y IV Jornadas sobre aspectos de la enseñanza del E/LE''. Granada, Método Ediciones d3nijig5dtweowddhbf6ic8urvim9h7 0 3557 31962 11425 2021-09-19T12:07:10Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/errezeta-berria]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/errezeta-berria]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == == Pausoak == [[Kategoria:Errezetak]] agsz8o471ukusjhenihowkcvqbuh9fe 0 3558 30712 30603 2021-09-15T14:13:16Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Arroza oilasko eta curryarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroza oilasko eta curryarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == 4 lagunentzat === Arroza egiteko === * Arroz luzea * {{osagaia|Baratxuria|Baratxuri}}a === Curryarentzat === * {{osagaia|Tipula}} bat * Bi {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale * Piper italiar bat * {{osagaia|Azenarioa|Azenario}} bat * Oilasko bularkia * [[:w:Curry|Curry]] hautsa (edo, nahi izanez gero, kurkuma eta kuminoa) * Kanela * Koko-esnea * Jengibrea * Txileak, pikantea nahi izanez gero == Pausoak == # Lapiko batean {{osagaia|tipula}} eta {{osagaia|baratxuria|baratxuri}}a botako ditugu, zati txikietan moztua, erregosten hasi arte. # Ondoren, piperra eta {{osagaia|Azenarioa|azenario}}a botako diogu, eta erregosten jarraituko dugu. # Guztia nahastuta dugunean, oilasko bularkia botako diogu, zati txikietan (dadoak, adibidez) # Espeziak botako ditugu, nahieran. Pikantea nahi izanez gero, botako diogu. # Guztia nahastuta dagoenean, koko-esnea batu, sua jaitsi eta nahastu. # Ondoren, arroz txuria egin, panera zabal batean, {{osagaia|baratxuria|baratxuri}} ale batekin. # Plater batean biak nahastu eta txile pixka bat bota gainetik, nahi izanez gero. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Arroza]] [[Kategoria:Lehen platerak]] [[Kategoria:Saltsak]] [[Kategoria:Osagaia:Oilaskoa]] sosqlnvvdw7w18h50eyg4a94dsh2gj9 0 3562 11260 11259 2020-02-01T12:24:54Z Theklan 125 removed [[Category:Legatza]]; added [[Category:Arrainak]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Hernani - merluza en salsa verde.jpg|thumb|Legatza saltsa berdean]] == Osagaiak == *4 [[Errezeta-liburua/legatz|legatz]] solomo, hezurrik gabe *2 baratxuri hortz, pikatuak *5 koilarakada oliba olio *Irin pixka bat *Perrexil xehatua *Litro laurdena arrain salda edo ur *Gatza == Prestaketa == Olioa isuri eta su eztian jarriko dugu kazola zabal bat. Baratxuria erantsi eta, erre gabe betiere, dantzan hasi dela sumatu orduko gaineratuko dugu irina, pixar bat. Segundo batzuetan edukiko dugu eztitzen, kolorea hartzen utzi gabe. Arrain salda edo ura isuri eta minutu batean edukiko dugu guztia irakiten. Arrainari gatza eman eta saltsan ipiniko ditugu legatz solomoak, azala gora. Su ezti-eztian edukiko dugu arraina 4 bat minutuan, kazolari hara eta hona leunkiro eraginez. Solomoak azalez behera jarriko ditugu orduan, espatula batez baliatuta. Kontuz egingo dugu lan. Beste bi minutuan edukiko dugu arraina gozatzen, kazolari eragin eta eragin. Garrantzitsua da arraina su eztian berotzea eta kazola leun erabiltzea. Perrexil xehatua hautseztatuko dugu gainetik. Kazola sutatik atera eta hara eta hona eraginez lodituko dugu saltsa. Gatz-puntua neurtu eta berehala zerbitza dezagun. [[Kategoria:Arrainak]] ijgdzgenlsrvbktmwgpgztm66fwvb79 4 3563 23101 23098 2021-01-29T07:00:57Z MABot 1448 Bot: [[Wikibooks:Txokoa]]-(e)ko 1 eztabaida artxibatzen wikitext text/x-wiki {{artxibo}} == Wiki Loves Folklore == [[File:WLL Subtitled Logo (transparent).svg|100px|right|frameless]] '''Hello Folks,''' Wiki Loves Love is back again in 2020 iteration as '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore|Wiki Loves Folklore]]''' from 1 February, 2020 - 29 February, 2020. Join us to celebrate the local cultural heritage of your region with the theme of folklore in the international photography contest at [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&campaign=wllove Wikimedia Commons]. Images, videos and audios representing different forms of folk cultures and new forms of heritage that haven’t otherwise been documented so far are welcome submissions in Wiki Loves Folklore. Learn more about the contest at [[m:Wiki Loves Folklore|Meta-Wiki]] and [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore|Commons]]. '''Kind regards,'''<br/> [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore/International Team|'''Wiki Loves Folklore International Team''']]<br/> <small>&mdash;&nbsp;[[User:Tulsi Bhagat|<font color="black">'''Tulsi Bhagat'''</font>]] <small>([[Special:Contributions/Tulsi Bhagat|<font color="black">contribs</font>]] &#124; [[User talk:Tulsi Bhagat|<font color="black">talk</font>]])</small><br/> sent using [[Lankide:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Lankide eztabaida:MediaWiki message delivery|eztabaida]]) 06:14, 18 urtarrila 2020 (UTC)</small> <!-- Message sent by User:Tulsi Bhagat@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wll&oldid=19716850 --> == Movement Learning and Leadership Development Project == Hello The Wikimedia Foundation’s Community Development team is seeking to learn more about the way volunteers learn and develop into the many different roles that exist in the movement. Our goal is to build a movement informed framework that provides shared clarity and outlines accessible pathways on how to grow and develop skills within the movement. To this end, we are looking to speak with you, our community to learn about your journey as a Wikimedia volunteer. Whether you joined yesterday or have been here from the very start, we want to hear about the many ways volunteers join and contribute to our movement. To learn more about the project, [[:m:special:MyLanguage/Movement Learning and Leadership Development Project|please visit the Meta page]]. If you are interested in participating in the project, please complete [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSegM07N1FK_s0VUECM61AlWOthwdn5zQOlVsa2vaKcx13BwZg/viewform?usp=sf_link this simple Google form]. Although we may not be able to speak to everyone who expresses interest, we encourage you to complete this short form if you are interested in participating! -- [[user:LMiranda (WMF)|LMiranda (WMF)]] ([[user talk:LMiranda (WMF)|talk]]) 19:00, 22 urtarrila 2020 (UTC) <!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Trizek_(WMF)/sandbox/temp_MassMessage_list&oldid=19738989 --> == Additional interface for edit conflicts on talk pages == ''Sorry, for writing this text in English. If you could help to translate it, it would be appreciated.'' You might know the new interface for edit conflicts (currently a beta feature). Now, Wikimedia Germany is designing an additional interface to solve edit conflicts on talk pages. This interface is shown to you when you write on a discussion page and another person writes a discussion post in the same line and saves it before you do. With this additional editing conflict interface you can adjust the order of the comments and edit your comment. We are inviting everyone to have a look at [[m:WMDE Technical Wishes/Edit Conflicts#Edit conflicts on talk pages|the planned feature]]. Let us know what you think on our [[mw:Help talk:Two Column Edit Conflict View|central feedback page]]! -- For the Technical Wishes Team: [[m:User:Max Klemm (WMDE)|Max Klemm (WMDE)]] 14:14, 26 otsaila 2020 (UTC) <!-- Message sent by User:Max Klemm (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&oldid=19845780 --> == Editing news 2020 #1 – Discussion tools == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> <em>[[m:VisualEditor/Newsletter/2020/April|Read this in another language]] • [[m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]</em> [[File:TalkPages-Reply-v1.0.png|thumb|300px|alt=Screenshot showing what the Reply tool looks like|This early version of the Reply tool automatically signs and indents comments.]] The [[mw:Editing|Editing team]] has been working on [[mw:Talk pages project|the talk pages project]]. The goal of the talk pages project is to help contributors communicate on wiki more easily. This project is the result of the [[mw:Talk pages consultation 2019|Talk pages consultation 2019]]. [[File:TalkPages-Reply-v2.0.png|thumb|300px|alt=Reply tool improved with edit tool buttons|In a future update, the team plans to test a tool for easily linking to another user's name, a rich-text editing option, and other tools.]] The team is building a [[mw:Talk pages project/replying|new tool for replying]] to comments now. This early version can sign and indent comments automatically. <strong>Please [[mw:Talk pages project/replying/prototype testing#Reply%20version%201.0|test the new Reply tool]].</strong> *On 31 March 2020, the new {{Int:discussiontools-replylink}} tool was offered as a [[mw:Beta Feature|Beta Feature]] editors at four Wikipedias: [[w:ar:Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|Arabic]], [[w:nl:Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|Dutch]], [[w:fr:Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|French]], and [[w:hu:Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|Hungarian]]. If your community also wants early access to the new tool, contact [[User:Whatamidoing (WMF)]]. *The team is planning some upcoming changes. <strong>Please [[mw:Talk pages project/replying#Version%202.0|review the proposed design]] and share your thoughts on the talk page.</strong> The team will test features such as: **an easy way to mention another editor ("pinging"), **a rich-text visual editing option, and **other features identified through user testing or recommended by editors. To hear more about Editing Team updates, please add your name to the [[mw:Talk pages project#Get involved|<strong>"Get involved"</strong>]] section of the project page. You can also watch [[File:MediaWiki Vector skin blue star watchlist icon.svg|frameless|16px]] these pages: [[mw:Talk pages project|the main project page]], [[mw:Talk pages project/Updates|Updates]], [[mw:Talk pages project/replying|Replying]], and [[mw:Talk pages project/replying/prototype testing|User testing]]. – [[user:PPelberg (WMF)|PPelberg (WMF)]] ([[mw:User talk:PPelberg (WMF)|talk]]) & [[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] ([[mw:User talk:Whatamidoing (WMF)|talk]]) </div> 19:28, 8 apirila 2020 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Quiddity_(WMF)/sandbox3&oldid=19967063 --> == Editing news 2020 #2 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> <em>[[m:Special:MyLanguage/VisualEditor/Newsletter/2020/June|Read this in another language]] • [[m:Special:MyLanguage/VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]</em> [[File:TalkPages-Reply-v2.0.png|alt=Mockup of the new reply feature, showing new editing tools|thumb|400x400px|The new features include a toolbar. [[mw:Talk:Talk pages project/replying|What do you think should be in the toolbar?]]]] This issue of the [[mw:Special:MyLanguage/Editing|Editing]] newsletter includes information the [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project|Talk pages project]], an effort to help contributors communicate on wiki more easily. * [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/replying|<strong>Reply tool</strong>]]: This is available as a Beta Feature at the four partner wikis (Arabic, Dutch, French, and Hungarian Wikipedias). The Beta Feature is called "{{int:discussiontools-preference-label}}". The Beta Feature will get [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/replying#Version%202.0|new features]] soon. The new features include writing comments in a new visual editing mode and pinging other users by typing <code>@</code>. You can [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/replying/prototype testing#Reply%20tool%20version%202.0|test the new features]] on the [[mw:Special:MyLanguage/Beta Cluster|Beta Cluster]] now. Some other wikis will have a chance to try the Beta Feature in the coming months. * [[mw:Special:MyLanguage/New requirements for user signatures|<strong>New requirements for user signatures</strong>]]: Soon, users will not be able to save invalid custom signatures in [[Special:Preferences]]. This will reduce signature spoofing, prevent page corruption, and make new talk page tools more reliable. Most editors will not be affected. * [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/New discussion|<strong>New discussion tool</strong>]]: The Editing team is beginning work on a simpler process for starting new discussions. You can [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/New discussion#Design|see the initial design on the project page]]. * [[m:Special:MyLanguage/Research:Usage of talk pages|<strong>Research on the use of talk pages</strong>]]: The Editing team worked with the [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Research|Wikimedia research team]] to study how talk pages help editors improve articles. We learned that new editors who use talk pages make more edits to the main namespace than new editors who don't use talk pages. – [[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] ([[User talk:Whatamidoing (WMF)|talk]]) </div> 20:36, 17 ekaina 2020 (UTC) <!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Trizek_(WMF)/sandbox/temp_MassMessage_list&oldid=20184676 --> == Feedback on movement names == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:Hello}}. Apologies if you are not reading this message in your native language. {{int:please-translate}} if necessary. {{Int:Feedback-thanks-title}} There are a lot of conversations happening about the future of our movement names. We hope that you are part of these discussions and that your community is represented. Since 16 June, the Foundation Brand Team has been running a [https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_9G2dN7P0T7gPqpD survey] in 7 languages about [[m:Special:MyLanguage/Communications/Wikimedia brands/2030 movement brand project/Naming convention proposals|3 naming options]]. There are also community members sharing concerns about renaming in a [[m:Special:MyLanguage/Community open letter on renaming|Community Open Letter]]. Our goal in this call for feedback is to hear from across the community, so we encourage you to participate in the survey, the open letter, or both. The survey will go through 7 July in all timezones. Input from the survey and discussions will be analyzed and published on Meta-Wiki. Thanks for thinking about the future of the movement, --[[:m:Talk:Communications/Wikimedia brands/2030 movement brand project|The Brand Project team]], 19:52, 2 uztaila 2020 (UTC) ''Note: The survey is conducted via a third-party service, which may subject it to additional terms. For more information on privacy and data-handling, see the [[foundation:Special:MyLanguage/Naming Convention Proposals Movement Feedback Survey Privacy Statement|survey privacy statement]].'' </div> <!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Elitre_(WMF)/All_wikis_June_2020&oldid=20238848 --> == Editing news 2020 #3 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> <em>[[m:VisualEditor/Newsletter/2020/July|Read this in another language]] • [[m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]</em> [[File:50M@2x.png|thumb|alt=A gold star with a blue ribbon, and the text 50m|More than <strong>50 million edits</strong> have been made using the visual editor on desktop.|400px]] Seven years ago this month, the [[mw:Editing team|Editing team]] offered the visual editor to most Wikipedia editors. Since then, editors have achieved many milestones: * More than <strong>50 million edits</strong> have been made using the visual editor on desktop. * More than <strong>2 million new articles</strong> have been created in the visual editor. More than 600,000 of these new articles were created during 2019. * The visual editor is <strong>increasingly popular</strong>. The proportion of all edits made using the visual editor has increased every year since its introduction. * In 2019, <strong>35% of the edits by newcomers</strong> (logged-in editors with ≤99 edits) used the visual editor. This percentage has <strong>increased every year</strong>. * Almost <strong>5 million edits on the mobile site</strong> have been made with the visual editor. Most of these edits have been made since the Editing team started improving the [[mw:Mobile visual editor|mobile visual editor]] in 2018. * On 17 November 2019, the [https://discuss-space.wmflabs.org/t/first-edit-made-to-wikipedia-from-outer-space/2254 <strong>first edit from outer space</strong>] was made in the mobile visual editor. 🚀 👩‍🚀 * Editors have made more than <strong>7 million edits in the 2017 wikitext editor</strong>, including starting <strong>600,000 new articles</strong> in it. The [[mw:2017 wikitext editor|2017 wikitext editor]] is VisualEditor's built-in wikitext mode. You can [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|enable it in your preferences]]. [[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] ([[User talk:Whatamidoing (WMF)|talk]]) </div> 12:55, 9 uztaila 2020 (UTC) <!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&oldid=20232673 --> == Announcing a new wiki project! Welcome, Abstract Wikipedia == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Hi all, It is my honor to introduce Abstract Wikipedia, a new project that has been unanimously approved by the Wikimedia Foundation Board of Trustees. Abstract Wikipedia proposes a new way to generate baseline encyclopedic content in a multilingual fashion, allowing more contributors and more readers to share more knowledge in more languages. It is an approach that aims to make cross-lingual cooperation easier on our projects, increase the sustainability of our movement through expanding access to participation, improve the user experience for readers of all languages, and innovate in free knowledge by connecting some of the strengths of our movement to create something new. This is our first new project in over seven years. Abstract Wikipedia was submitted as a project proposal by Denny Vrandečić in May 2020 <ref>[[m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia|Abstract Wikipedia]]</ref> after years of preparation and research, leading to a detailed plan and lively discussions in the Wikimedia communities. We know that the energy and the creativity of the community often runs up against language barriers, and information that is available in one language may not make it to other language Wikipedias. Abstract Wikipedia intends to look and feel like a Wikipedia, but build on the powerful, language-independent conceptual models of Wikidata, with the goal of letting volunteers create and maintain Wikipedia articles across our polyglot Wikimedia world. The project will allow volunteers to assemble the fundamentals of an article using words and entities from Wikidata. Because Wikidata uses conceptual models that are meant to be universal across languages, it should be possible to use and extend these building blocks of knowledge to create models for articles that also have universal value. Using code, volunteers will be able to translate these abstract “articles” into their own languages. If successful, this could eventually allow everyone to read about any topic in Wikidata in their own language. As you can imagine, this work will require a lot of software development, and a lot of cooperation among Wikimedians. In order to make this effort possible, Denny will join the Foundation as a staff member in July and lead this initiative. You may know Denny as the creator of Wikidata, a long-time community member, a former staff member at Wikimedia Deutschland, and a former Trustee at the Wikimedia Foundation <ref>[[m:User:Denny|User:Denny]]</ref>. We are very excited that Denny will bring his skills and expertise to work on this project alongside the Foundation’s product, technology, and community liaison teams. It is important to acknowledge that this is an experimental project, and that every Wikipedia community has different needs. This project may offer some communities great advantages. Other communities may engage less. Every language Wikipedia community will be free to choose and moderate whether or how they would use content from this project. We are excited that this new wiki-project has the possibility to advance knowledge equity through increased access to knowledge. It also invites us to consider and engage with critical questions about how and by whom knowledge is constructed. We look forward to working in cooperation with the communities to think through these important questions. There is much to do as we begin designing a plan for Abstract Wikipedia in close collaboration with our communities. I encourage you to get involved by going to the project page and joining the new mailing list <ref>[[mail:abstract-wikipedia|Abstract Wikipedia mailing list]]</ref>. We recognize that Abstract Wikipedia is ambitious, but we also recognize its potential. We invite you all to join us on a new, unexplored path. Yours, Katherine Maher (Executive Director, Wikimedia Foundation) <references/> </div> <small>Sent by [[:m:User:Elitre (WMF)]] 19:56, 9 uztaila 2020 (UTC) - '''[[:m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia/July 2020 announcement]]''' </small> <!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Elitre_(WMF)/All_wikis_June_2020&oldid=20265886 --> == Technical Wishes: FileExporter and FileImporter become default features on all Wikis == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> The [[m:WMDE_Technical_Wishes/Move_files_to_Commons|FileExporter and FileImporter]] will become a default features on all wikis until August 7, 2020. They are planned to help you to move files from your local wiki to Wikimedia Commons easier while keeping all original file information (Description, Source, Date, Author, View History) intact. Additionally, the move is documented in the files view history. How does it work? Step 1: If you are an auto-confirmed user, you will see a link "Move file to Wikimedia Commons" on the local file page. Step 2: When you click on this link, the FileImporter checks if the file can in fact be moved to Wikimedia Commons. These checks are performed based on the wiki's [[m:WMDE_Technical_Wishes/Move_files_to_Commons/Configuration_file_documentation|configuration file]] which is created and maintained by each local wiki community. Step 3: If the file is compatible with Wikimedia Commons, you will be taken to an import page, at which you can update or add information regarding the file, such as the description. You can also add the 'Now Commons' template to the file on the local wiki by clicking the corresponding check box in the import form. Admins can delete the file from the local wiki by enabling the corresponding checkbox. By clicking on the 'Import' button at the end of the page, the file is imported to Wikimedia Commons. If you want to know more about the [[m:WMDE_Technical_Wishes/Move_files_to_Commons|FileImporter extension]] or the [[m:WMDE_Technical_Wishes|Technical Wishes Project]], follow the links. --For the Technical Wishes Team: </div>[[User:Max Klemm (WMDE)|Max Klemm (WMDE)]] 09:13, 6 abuztua 2020 (UTC) <!-- Message sent by User:Max Klemm (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&oldid=20343133 --> == Important: maintenance operation on September 1st == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> [[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch 2020|Read this message in another language]] • [[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch 2020|{{int:please-translate}}]] The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] will be testing its secondary data centre. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to do a planned test. This test will show if they can reliably switch from one data centre to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems. They will switch all traffic to the secondary data centre on '''Tuesday, September 1st 2020'''. Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. '''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.''' *You will not be able to edit for up to an hour on Tuesday, September 1st. The test will start at [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20200901T14 14:00 UTC] (15:00 BST, 16:00 CEST, 10:00 EDT, 19:30 IST, 07:00 PDT, 23:00 JST, and in New Zealand at 02:00 NZST on Wednesday September 2). *If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case. ''Other effects'': *Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped. *There will be code freezes for the week of September 1st, 2020. Non-essential code deployments will not happen. This project may be postponed if necessary. You can [[wikitech:Switch Datacenter#Schedule for 2018 switch|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule. There will be more notifications about this. '''Please share this information with your community.''' </div></div> <span dir=ltr>[[m:User:Trizek (WMF)|Trizek (WMF)]] ([[m:User talk:Trizek (WMF)|talk]])</span> 13:48, 26 abuztua 2020 (UTC) <!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=20384955 --> == Invitation to participate in the conversation == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> ''{{int:Hello}}. Apologies for cross-posting, and that you may not be reading this message in your native language: translations of the following announcement may be available on '''[[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Draft review/Invitation (long version)|Meta]]'''. {{int:please-translate}}. {{Int:Feedback-thanks-title}}'' We are excited to share '''[[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Draft review|a draft of the Universal Code of Conduct]]''', which the Wikimedia Foundation Board of Trustees called for earlier this year, for your review and feedback. The discussion will be open until October 6, 2020. The UCoC Drafting Committee wants to learn which parts of the draft would present challenges for you or your work. What is missing from this draft? What do you like, and what could be improved? Please join the conversation and share this invitation with others who may be interested to join, too. To reduce language barriers during the process, you are welcomed to translate this message and the [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Draft review|Universal Code of Conduct/Draft review]]. You and your community may choose to provide your opinions/feedback using your local languages. To learn more about the UCoC project, see the [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] page, and the [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/FAQ|FAQ]], on Meta. Thanks in advance for your attention and contributions, [[:m:Talk:Trust_and_Safety|The Trust and Safety team at Wikimedia Foundation]], 17:55, 10 iraila 2020 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Universal_Code_of_Conduct/Draft_review/Invitation_(long_version)/List&oldid=20440292 --> == Wiki of functions naming contest == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> {{int:Please-translate}} {{int:Hello}}. Please help pick a name for the new Wikimedia wiki project. This project will be a wiki where the community can work together on a library of [[m:Special:MyLanguage/Abstract_Wikipedia/Wiki_of_functions_naming_contest#function|functions]]. The community can create new functions, read about them, discuss them, and share them. Some of these functions will be used to help create language-independent Wikipedia articles that can be displayed in any language, as part of the Abstract Wikipedia project. But functions will also be usable in many other situations. There will be two rounds of voting, each followed by legal review of candidates, with voting beginning on 29 September and 27 October. Our goal is to have a final project name selected on 8 December. If you would like to participate, then '''[[m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia/Wiki of functions naming contest|please learn more and vote now]]''' at meta-wiki. {{Int:Feedback-thanks-title}} --[[m:User:Quiddity (WMF)|Quiddity (WMF)]]</div> 21:25, 29 iraila 2020 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Quiddity_(WMF)/Global_message_delivery_split_6&oldid=20492312 --> == Call for feedback about Wikimedia Foundation Bylaws changes and Board candidate rubric == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:Hello}}. Apologies if you are not reading this message in your native language. {{Int:Please-translate}}. Today the Wikimedia Foundation Board of Trustees starts two calls for feedback. One is about changes to the Bylaws mainly to increase the Board size from 10 to 16 members. The other one is about a trustee candidate rubric to introduce new, more effective ways to evaluate new Board candidates. The Board welcomes your comments through 26 October. For more details, [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board noticeboard/October 2020 - Call for feedback about Bylaws changes and Board candidate rubric|check the full announcement]]. {{Int:Feedback-thanks-title}} [[m:User:Qgil-WMF|Qgil-WMF]] ([[m:User talk:Qgil-WMF|talk]]) 17:09, 7 urria 2020 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Elitre_(WMF)/Board2&oldid=20519857 --> == Important: maintenance operation on October 27 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> [[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch 2020|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch+2020&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}] The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] tests the switch between its first and secondary data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to do a planned test. This test will show if they can reliably switch from one data centre to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems. They will switch all traffic back to the primary data center on '''Tuesday, October 27 2020'''. Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. '''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.''' *You will not be able to edit for up to an hour on Tuesday, October 27. The test will start at [https://zonestamp.toolforge.org/1603807200 14:00 UTC] (14:00 WET, 15:00 CET, 10:00 EDT, 19:30 IST, 07:00 PDT, 23:00 JST, and in New Zealand at 03:00 NZDT on Wednesday October 28). *If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case. ''Other effects'': *Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped. *There will be code freezes for the week of October 26, 2020. Non-essential code deployments will not happen. This project may be postponed if necessary. You can [[wikitech:Switch_Datacenter#Schedule_for_2020_switch|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule. There will be more notifications about this. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. '''Please share this information with your community.'''</div></div> -- <span dir=ltr>[[m:User:Trizek (WMF)|Trizek (WMF)]] ([[m:User talk:Trizek (WMF)|talk]])</span> 17:10, 21 urria 2020 (UTC) <!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=20519839 --> == Wiki of functions naming contest - Round 2 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> {{int:Hello}}. Reminder: Please help to choose the name for the new Wikimedia wiki project - the library of functions. The finalist vote starts today. The finalists for the name are: <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Wikicode, Wikicodex, Wikifunctions, Wikifusion, Wikilambda, Wikimedia Functions</span>. If you would like to participate, then '''[[m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia/Wiki of functions naming contest/Names|please learn more and vote now]]''' at Meta-wiki. {{Int:Feedback-thanks-title}} --[[m:User:Quiddity (WMF)|Quiddity (WMF)]] </div> 22:10, 5 azaroa 2020 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=20564572 --> == Encuesta de Lista de deseos de la Comunidad 2021 == [[File:Magic Wand Icon 229981 Color Flipped.svg|thumb|48px]] ¡La '''[[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021|Encuesta de Lista de deseos de la Comunidad 2021]]''' ya está abierta! Esta encuesta es el medio donde la comunidad decide acerca de qué trabajará el equipo de [[m:Community Tech|Tecnología para la Comunidad]] durante el próximo año. Animamos a todas las personas a enviar propuestas el '''{{#time:j xg|2020-11-30|{{PAGELANGUAGE}}}}''', o comentar en las otras propuestas para ayudar a mejorarlas. Las comunidades votarán las propuestas entre {{#time:j xg|2020-12-08|{{PAGELANGUAGE}}}} y {{#time:j xg|2020-12-21|{{PAGELANGUAGE}}}}. El equipo de Tecnología para la Comunidad está enfocado en herramientas para editores de Wikimedia experimentados. Puedes escribir propuestas en cualquier idioma, y las traduciremos para ustedes. Gracias, y ¡esperamos revisar sus propuestas! [[m:user:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] 04:58, 20 azaroa 2020 (UTC) <!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Es_fallback&oldid=20689457 --> == Global bot policy proposal: invitation to a Meta discussion == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> {{int:hello}}! I apologize for sending a message in English. {{int:please-translate}}. According to [[:m:Bot_policy/Implementation#Where_it_is_policy|the list]], your wiki project currently is opted in to the [[:m:Bot_policy#Global_bots|global bot policy]]. Under this policy, bots that fix double redirects or maintain interwiki links are allowed to operate under a global bot flag that is assigned directly by the stewards. As the Wikimedia projects developed, the need for the current global bot policy decreased, and in the past years, no bots were appointed via that policy. That is mainly given Wikidata were estabilished in 2013, and it is no longer necessary to have dozens of bots that maintain interwiki links. A [[:m:Requests for comment/Refine global bot policy|proposal]] was made at Meta-Wiki, which proposes that the stewards will be authorized to determine whether an uncontroversial task may be assigned a global bot flag. The stewards already assign permissions that are more impactful on many wikis, namely, [[:m:GS|global sysops]] and [[:m:GR|global renamers]], and I do not think that trust should be an issue. The stewards will assign the permission only to time-proven bots that are already approved at a number of projects, like [[:m:User:ListeriaBot|ListeriaBot]]. By this message, I would like to invite you to comment [[:m:Requests for comment/Refine global bot policy|in the global RFC]], to voice your opinion about this matter. Thank you for your time. Best regards,<br /> [[User:Martin Urbanec|Martin Urbanec]] ([[:m:User talk:Martin Urbanec|{{int:Talkpagelinktext}}]]) 11:49, 24 azaroa 2020 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Martin Urbanec@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Martin_Urbanec/sand&oldid=20709229 --> == Wikidata descriptions changes to be included more often in Recent Changes and Watchlist == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> ''Sorry for sending this message in English. Translations are available on [[m:Special:MyLanguage/Announcements/Announcement Wikidata descriptions in watchlist|this page]]. Feel free to translate it in more languages!'' As you may know, you can include changes coming from Wikidata in your Watchlist and Recent Changes ([[Special:Preferences#mw-prefsection-watchlist|in your preferences]]). Until now, this feature didn’t always include changes made on Wikidata descriptions due to the way Wikidata tracks the data used in a given article. Starting on December 3rd, the Watchlist and Recent Changes will include changes on the descriptions of Wikidata Items that are used in the pages that you watch. This will only include descriptions in the language of your wiki to make sure that you’re only seeing changes that are relevant to your wiki. This improvement was requested by many users from different projects. We hope that it can help you monitor the changes on Wikidata descriptions that affect your wiki and participate in the effort of improving the data quality on Wikidata for all Wikimedia wikis and beyond. Note: if you didn’t use the Wikidata watchlist integration feature for a long time, feel free to give it another chance! The feature has been improved since the beginning and the content it displays is more precise and useful than at the beginning of the feature in 2015. If you encounter any issue or want to provide feedback, feel free to use [[Phab:T191831|this Phabricator ticket]]. Thanks! [[:d:User:Lea Lacroix (WMDE)|Lea Lacroix (WMDE)]] 14:39, 30 azaroa 2020 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Lea Lacroix (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Lea_Lacroix_(WMDE)/wikis&oldid=20728482 --> == 2020 Coolest Tool Award Ceremony on December 11th == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Hello all, The ceremony of the 2020 [[m:Coolest_Tool_Award|Wikimedia Coolest Tool Award]] will take place virtually on Friday, December 11th, at 17:00 GMT. This award is highlighting tools that have been nominated by contributors to the Wikimedia projects, and the ceremony will be a nice moment to show appreciation to the tools developers and maybe discover new tools! You will find more information [[m:Coolest_Tool_Award|here]] about the livestream and the discussions channels. Thanks for your attention, [[:d:User:Lea Lacroix (WMDE)|Lea Lacroix (WMDE)]] 10:55, 7 abendua 2020 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Lea Lacroix (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=20734978 --> == Encuesta de Lista de deseos de la Comunidad 2021 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="es" dir="ltr"> [[File:Magic Wand Icon 229981 Color Flipped.svg|thumb|48px]] '''Invitamos a todos los usuarios registrados a votar en la [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021|Encuesta de lista de deseos de la comunidad 2021]]. Puede votar desde ahora hasta {{#time:j xg|2020-12-21|es}} por tantos y diferentes deseos como prefieras.''' En la Encuesta, se recopilan los deseos de nuevas y mejoradas herramientas para editores experimentados. Después de la votación, haremos todo lo posible para satisfacer sus deseos. Empezaremos por los más populares. Nosotros, la [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Communidad Tecnológica]], somos uno de los equipos de la [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation|Fundación Wikimedia]]. Creamos y mejoramos herramientas de edición y moderación de nuestra wiki. Sobre lo que trabajaremos, se decide en función de los resultados de la Encuesta de Deseos de la Comunidad. Una vez al año, puede enviar deseos. Después de dos semanas, puede votar por los que más le interesen. A continuación, elegimos los deseos de la encuesta para trabajar en ellos. Algunos de los deseos pueden ser otorgados por desarrolladores voluntarios u otros equipos. Esperamos sus votos. ¡Gracias! </div> [[user:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] 15:08, 11 abendua 2020 (UTC) <!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Es_fallback&oldid=20690003 --> qyv179jycfj9ijtec5eqpx39bapi68h 0 3565 11286 11285 2020-05-27T13:34:08Z Theklan 125 removed [[Category:Apala:Giza sexualitatea]]; added [[Category:Giza sexualitatea]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki '''Ahotsak'''-ek hiztegi honetan bildu nahi izan ditugu lagunarteko hizkerako berba eta erranaldiak. Oinarrian "Berbeta berua" liburuko hiztegia dago (A. Telleria, Badihardugu Elkartea 2003). Horri gehitu zaizkio: batetik, beste zenbait liburutan jasotako hitzak; bestetik, eta batez ere, gazteei egindako elkarrizketa eta inkestetan batutako hitzak<ref>Testu hau [https://gazteak.ahotsak.eus/gazte-hiztegia/taldea/amodioa-eta-sexua Amodioa eta sexua] orrialdetik ekarri da, bertan dagoen cc-by-sa lizentzia baliatuz.</ref>. == A == '''adar.''' iz. Zakila. '''adar puntak.''' iz. Titi puntak. '''adardun. adj.''' Pertsona bati honela esaten zaio bikotekidea beste pertsona batekin dabilenean. '''adarra jo.''' ad. Gizonezkoa masturbatu. '''adarzorrotz.''' iz., adj. Zakila beti pronto duena. '''adi egon.''' ad. Sexurako gogoz egon. '''adurra darixola egon.''' ad. Miretsita begira egon. '''afroi.''' adj. Sexualki erakargarria dena. '''ahokaie katiau.''' ad. Elkar musukatzen ibili. '''ajetu.''' adj. Antzua. '''aketz.''' iz. 1. Beti harreman sexualak edukitzeko prest dagoena. 2. Gizonezkoa. 3. Antzutua. '''almeja jan.''' ad. Masturbatu. '''altan egon.''' ad. Sexu gogoz egon. '''alu.''' iz., adj. Gaiztoa. '''Ameriketako tio etorri.''' ad. Hilekoa etorri. '''antxoa txikia.''' iz. Zakila. '''apo.''' iz. Apotan asko egiten duena. '''apotan egin.''' ad. Larrutan ordainduta egin. '''apote.''' iz. Apotan asko egiten duena. '''argi gorritara jun.''' ad. Larrutan ordainduta egiteko ordaindu. '''arkaizto.''' adj. Neska antzua. (I) '''arkera egon.''' ad. Sexu gogoz egon. Emakumezkoentzat erabili izan da. '''armatente.''' iz., adj. Harreman sexualetarako beti prest dagoen gizona. ( '''arperi.''' iz. Neska edo emakume gizonzalea. Batez ere, gizon ezkonduen atzetik dabilena. '''arrantzan ibili.''' ad. Ligatu. '''arrastada.''' iz. Hazia, esperma. '''arrautzak.''' iz. Barrabilak. '''astarraldixa euki.''' ad. Sexu gogoz egon. '''astinalditxo.''' iz. Gizonezkoaren masturbazioa. '''astindu bat emun.''' ad. Gizonezkoa masturbatu. '''astindue eman.''' ad. Eskua sartu. '''atxopabie.''' adj. Neska ederra eta erakargarria. '''atzamarrakin ibili.''' ad. Emakumezkoa masturbatu. '''atze ederrak.''' iz. Ipurdi polita eduki. '''atzelaixe.''' iz. Homosexuala. '''atzelari.''' iz., adj. Homosexuala. '''aurrebero.''' iz., adj. Sexu kontuan sutsua dena. '''azak emon.''' ad. Norbaitek besteari nahi duena ukatu, batez ere ligatze kontuetan. '''aztartue eman.''' ad. Eskua sartu. '''azukre kozkorra.''' iz. Maite duzunari zuzentzerakoan erabiltzen den hitz goxoa. == B == '''bandera.''' iz. Ligatzeko neska erraza. '''bandera kerten.''' iz. Ligatzeko mutil erraza. '''barau eta bijilixa.''' iz. Jarduera gutxi sexu kontuetan. '''barea bezala arrastoa utzi.''' ad. Maitemindu. '''barrabilak.''' iz. Potroak. '''behatza(k) sartu.''' ad. Emakumezkoa masturbatu. '''behobiara joan.''' ad. Harreman sexualak izateko ordaindu. '''bero.''' adj. Beti sexurako prest dagoena, sexu zalea. '''bero-bero egon.''' ad. Sexurako gogoz egon. '''beroaldia euki.''' ad. Sexurako gogoz egon. '''berotu arraio iña (egon).''' ad. Sexurako gogoz egon. '''berotuta egon.''' ad.Sexu gogoz egon. '''beteta.''' adlg. Haurdun. '''beteta egon.''' ad. Haurdun egon. '''bihotz(a)'''. iz. Maite duzunari zuzentzerakoan erabiltzen den hitz goxoa. '''biolin jotzailea izan.''' ad. Bikote batekin joan, bikotekiderik gabe. '''bonboarekin.''' adlg. Haurdun. '''bukatu.''' ad. Orgasmora iritsi. '''bultzada.''' iz. Larrua jo. '''busti.''' ad. Larrua jo. '''busti.''' ad. Orgasmora iritsi. '''buztan.''' iz. Zakila. '''buztanzorrotz.''' adj. Larrutarako prest dagoena. == D == '''dunbelakin.''' adlg. Haurdun. '''durdula.''' iz. Neska ederra eta erakargarria. == E == '''egin.''' ad. Larrua jo. '''ehizan ibili.''' ad. Ligatu. '''emiak.''' iz. Neska onak edo itxurazkoak. '''emoten dabena.''' adj. Beroa den pertsona. '''enpalagosoak.''' adj. Bikote oso maitemindua. '''enrollatu.''' ad. Muxukatu '''eragin.''' ad. Gizonezkoa masturbatu. '''erdiko kaleko jaiak.''' iz. Hilekoa. '''ernari.''' adj., adlg. Haurdun. '''errape puska.''' iz. Titi handiak. '''errapeak.''' iz. Titi handiak. '''errekaua egin.''' ad. Emakume edo gizonezko bati berarekin ibiltzea nahi duzula esan. '''erreminta.''' iz. Zakila. '''erroskilla.''' iz. Alua. '''erruberan egin.''' ad. Gizonezkoa masturbatu. '''(narrua) eskeiñi.''' ad. Sexurako gogoa daukagunean norbaiti adierazi. '''eskopeta garbitu.''' ad. Gizonezkoa masturbatu. '''eskulanak egin.''' ad. Pertsona biren artean laztandu, maite egin... jolasean ibili. '''eskulanak ein.''' ad. Masturbatu '''esne.''' iz. Semena, ernal-hazia. '''esperoan egon.''' ad. Haurdun egon. == F == '''fitxak sartu.''' ad. Ligatu '''frakazale.''' adj. Gizonezkoen atzetik dabilena. == G == '''gaiñezka egin.''' ad. Gizonezkoa orgasmora iritsi. '''ganadu ederra.''' iz. Neska edo mutil onak edo itxurazkoak. '''gogorra jarri.''' ad. Zakila gogortu. '''gogortu.''' ad. Zakila gogortu. '''gonazale'''. adj. Andreen atzetik dabilena. '''goxo-lagun.''' iz. Maitalea. == H == '''hamabiak jo.''' ad. Zakila gogortu. '''hankatarte.''' iz. Alua. '''harrobi.''' iz. Neska edo mutil onak edo itxurazkoak. '''harrotu.''' ad. Zakila gogortu. '''hazi.''' iz. Esperma. '''hazienda ederra.''' iz. Neska edo mutil onak edo itxurazkoak. '''hustu.''' ad. Gizonezkoa orgasmora iritsi. == I == '''idiarena egin/jo.''' ad. Gizonezkoa masturbatu. '''idixko.''' iz. Gizon ederra eta erakargarria. '''igurtzi.''' ad. Eskua sartu. '''igurtziak egin.''' ad. Ferekatu, laztandu. '''ikutu.''' ad. Emakumezkoa masturbatu. '''intxaurrek.''' iz. Barrabilak. '''ipurdi jale.''' iz. Homosexuala. '''ipurzale.''' iz. Homosexuala. '''isatsandi.''' adj. Zakil handia duen gizonezkoa. '''isatsdun.''' adj. Zakil handia duen gizonezkoa. '''isipu.''' iz. Zakila. '''isipua gogortu.''' ad. Zakila gogortu. '''izerdia partekatu.''' ad. Larrua jo. == J == '''jale.''' iz. Ligatzen duen pertsona. '''jo.''' ad. Larrua jo. '''jolasean ibili.''' ad. Pertsona biren artean laztandu, maite egin... '''Jorgek egunonak emon.''' ad. Zakila gogortu. '''josepatxo.''' iz. Alua. '''jota-jota.''' iz. Beti larrutan dabilen gizonezkoa. '''joxe-joxepa.''' iz., adj. Emakume homosexuala. == K == '''kale emon.''' ad. Norbaitek besteari nahi duena ukatu, batez ere ligatze kontuetan. '''kamixeta txorterua.''' iz. Elastiko sexya. '''kandelabro lanetan ibili'''. ad. Bikotekide batekin egon bikotekiderik izan gabe. '''kanpaia jo.''' ad. Gizonezkoa masturbatu. '''kanpin denda egin.''' ad. Zakila gogortu. '''kanpin egon.''' ad. Zakila gogortu. '''kargatuta.''' adlg. Haurdun. '''kartutxo.''' iz. Tanpaxa. '''katar.''' iz. Asko ligatzen duen edo ligatzea asko gustatzen zaion mutila. '''kerten.''' iz. Gogortuta dagoen zakila. Normalean tamaina handikoa denean erabiltzen da '''kider.''' iz. Zakila. '''korritu.''' ad. Orgasmora iritsi. '''koskabilluak.''' iz. Barrabilak. '''koskorrak.''' iz. Barrabilak. '''kriston atsuak.''' iz. Neska onak edo itxurazkoak. '''kriston ganadue.''' iz. Neska edo mutil onak edo itxurazkoak. '''kulape emon.''' ad. Norbaitek besteari nahi duena ukatu, batez ere ligatze kontuetan. == L == '''labea berotu.''' ad. Emakumezkoa sexurako gogoz jarri, berotu. '''langa.''' iz. Gogortuta dagoen zakila. Normalean tamaina handikoa denean erabiltzen da. '''larru-lagun.''' iz. Harreman sexualak izateko laguna. '''larrua jo.''' ad. Harreman sexualak izan. '''larrutan egin.''' ad. Larrua jo. '''laztana.''' iz. Maite duzunari zuzentzerakoan erabiltzen den hitz goxoa. '''lekuz kanpo egon.''' ad. Bikote batekin egon eta bikotekiderik ez duzunean. '''likits.''' adj. Lizun '''lizun.''' adj. Zikin. '''lohi.''' adj. Lizun '''loran egon.''' ad. Oso ederra edo erakargarria izan emakumea. '''lortu.''' ad. Larrua jo. '''lumitara jun.''' ad. Prostitutekin harreman sexualak izan. == M == '''maitale.''' iz. Bikotekideaz gain, nolabaiteko bikote harremana duzun pertsona. '''maitea.''' iz. Maite duzunari zuzentzerakoan erabiltzen den hitz goxoa. '''makailaua.''' adj. Oso ederra edo erakargarria izan gizona. '''maribuztan.''' iz., adj. Mutilen atzetik dabilena. '''marimutiko.''' adj. Homosexuala. '''marineska'''. adj. Homosexuala. '''maritxu.''' iz., adj. Homosexuala. '''marmitak.''' iz. Barrabilak. '''marmitak hustu.''' ad. Hazia isuri. '''material ona.''' iz. Neska edo mutil onak edo itxurazkoak. '''matxor.''' adj. Antzua. '''metaziri.''' iz. Zakila. '''mikroondas.''' iz. Beti sexurako prest dagoena. '''motxin.''' iz. Alua. '''mukiak jan.''' ad. Elkar musukatzen ibili. '''mutiletan egin.''' ad. (Amodioa eta sexua) ligar. Mutilekin ligatu. '''muxukatu.''' ad. Elkar musukatzen ibili. == N == '''narrua emoten dabena.''' adj. Beroa den pertsona. '''narrutan egin.''' ad. Larrua jo. '''neska anpolari.''' iz. Neska ederra eta erakargarria. '''neska/mutil katxarruak.''' iz. Neska edo mutil onak edo itxurazkoak. '''neska/mutil puskak.''' iz. Neska edo mutil onak edo itxurazkoak. '''neskatan egin.''' ad. Neskekin ligatu. '''ninfo.''' iz., adj. Beti sexurako prest dagoena, sexu zalea. '''nokierokue eman.''' ad. Norbaitek besteari nahi duena ukatu, batez ere ligatze kontuetan. == O == '''odolki.''' iz. Zakila. '''odolkia sartu.''' ad. Larrua jo. '''odoloste.''' iz. Biguna dagoen zakila. '''ohaide.''' iz. Maitalea. '''oillandia.''' iz. Neska ederra eta erakargarria. '''oilo habiye.''' iz. Titien arteko tartea. '''okil.''' iz. Asko ligatzen duen neska. '''olixue galdu.''' ad. Homosexuala == P == '''panderoa jo.''' ad. Emakumezkoa masturbatu. '''partxisean aritu.''' ad. Gizonezkoa masturbatu. '''pega-pega eginda egon/ibili.''' ad. Elkar musukatzen ibili. '''piku.''' iz. Alua. '''pikua siku euki'''. ad. Hotza izan sexu kontuetan (emakumezkoa). '''pikupasa.''' iz. Alua. '''pintxategi.''' iz. Asko ligatzen duena. '''pitilingorri.''' adj.Sexu harremanerarako beti prest dagoen gizonezkoari esaten zaio. '''pitobero.''' iz., adj. Beti sexurako prest dagoen gizonezkoa, sexu zalea. '''pittin.''' iz. Maite duzunari zuzentzerakoan erabiltzen den hitz goxoa. '''pittirri-pittirri egon.''' ad. Sexurako gogoz egon. '''pitxurri.''' iz. Maite duzunari zuzentzerakoan erabiltzen den hitz goxoa. '''platano.''' iz. Zakila. '''popajole.''' adj. Homosexuala. '''popazale.''' adj. Homosexuala. '''popero.''' iz., adj. Homosexuala. '''potor.''' iz. Alua. '''potot(a).''' iz., adj. Alua. '''potroak.''' iz. Barrabilak. '''pottobero.''' adj. Sexu harremanetarako beti pronto dagoen emakumea. '''pottoka.''' iz. Alua. '''pottola/o.''' iz. Maite duzunari zuzentzerakoan erabiltzen den hitz goxoa. '''pottolin.''' iz. Alua. '''poxpolin.''' adj. Neska ederra eta erakargarria. '''puteri bixitia ittera juan.''' ad. Prostitutekin sexu-harremanak izan. '''putre.''' iz. Beti zain-zain dagoena, ligatzeari dagokionez. == S == '''sabelehor.''' adj. Emakume antzua. '''sagua klikatu.''' ad. Emakumezkoa masturbatu. '''saio.''' iz. Larrua jo. '''saiua euki.''' ad. Larrua jo. '''santa ageda kantatu.''' ad. Gizonezkoa masturbatu. '''seitterdietan egon/euki.''' ad. Zakila ez tentetu, hotza izan sexu kontuetan (gizonezkoa). '''sokatan egin.''' ad. Larrua jo. '''subiak pikau.''' ad. Haurdun egon. '''susalbero.''' adj. Segituan susaltzen dena. Sexualki bero-bero eginda egoten dena. '''susara egon.''' ad. Sexu gogoz egon. Emakumezkoentzat erabili izan da. == T == '''tente jarri.''' ad. Zakila gogortu. '''tentetu.''' ad. Zakila gogortu. '''tiki-tiki egin.''' ad. Larrua jo. '''tio Ameriketatik etorri.''' ad. Hilekoa etorri. '''titoli.''' iz., adj. Homosexuala '''tope jarri.''' ad.Zakila gogortu. '''tortola.''' iz. Alua. '''trabuko.''' iz. Zakila. '''trankatente.''' adj. Nesketan aritzeko beti pronto dagoen gizona. '''tratuan (ibili).''' ad. ligatu. '''txakilletan egin.''' ad. Larrua jo. '''txapapera bota.''' ad. Txortan gabiltzanean, isuri baino lehen zakila atera. '''txapel.''' iz. Preserbatiboa. '''txiki.''' iz. Maite duzunari zuzentzerakoan erabiltzen den hitz goxoa. '''txilibitu.''' iz. Zakila. '''txintxin.''' iz. Alua. '''txipiroi.''' iz. Zakila. '''txipiroia garbitu.''' ad. Emakumezkoa masturbatu. '''txirula.''' iz. Zakila. '''txirula jo.''' ad. Gizonezkoa masturbatu. '''txitxarro.''' iz. Zakila. '''txitxarrua.''' adj. Gizon ederra eta erakargarria. '''txitxi.''' iz. Alua. '''txokora jun.''' ad. Larrua jo. '''txolan egin.''' ad. Larrua jo. '''txoriputa.''' iz. Beti zain-zain dagoena, ligatzeari dagokionez. '''txorrostada.''' iz. Hazia. '''txortan egin.''' ad. Larrua jo. '''txotxamen.''' iz. Alua. '''txubaskero.''' iz. Preserbatiboa. '''txupadie ein.''' ad. Masturbatu. '''txupatu.''' ad. Masturbatu. '''txurroa busti.''' ad. Larrua jo. '''txutxo.''' iz. Pertsona polita eta erakargarria. == U == '''ume iteko egon.''' ad. Haurdun egon. '''untxi.''' iz. Alua. '''usaiñin ibili.''' ad. Ligatu == X == '''xakilixut.''' adj. Larrutarako beti prest dagoena. '''xamingoxo.''' iz. Hazia. == Z == '''zakil.''' iz., adj. 1.Buztana. 2. babalorea. '''zantar.''' adj. 1.Gauza txarrak egiten dituena. 2- Ez atsegina, zatarra, zikina. 3- Lizuna. '''zasta-zasta egin.''' ad. Larrua jo. '''zeozetara ailleau.''' ad. Larrua jo. '''zirkua montau.''' ad. Zakila gogortu. '''zirri(ak) egin.''' ad. Pertsona biren artean laztandu, maite egin... jolasean ibili. '''zistor.''' adj. Antzua den gizona. '''zupa-zupia egin.''' ad. Zurrupatu. '''zutitu.''' ad. Zakila gogortu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Hiztegiak]] [[Kategoria:Giza sexualitatea]] h498lksbqdi5awjtcvv7dp9ny0j9yp9 14 3566 11287 2020-05-27T13:35:15Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Giza portaera]] [[Kategoria:Psikologia]] [[Kategoria:Sexualitatea]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Giza portaera]] [[Kategoria:Psikologia]] [[Kategoria:Sexualitatea]] mve8kver4ik5eb2zmqs8qzh9fra5dwo 0 3567 11329 11316 2020-06-09T11:50:41Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {{Txantiloi:Azala/Goiburua}} {{Txantiloi:Azala/Gaiak}} {{Txantiloi:Azala/Ahizpak}} 7n23rhqp1zyw2uq06so6r4700v702tt 10 3568 20118 20117 2020-06-19T13:45:04Z Xabier Armendaritz 440 wikitext text/x-wiki __NOTOC__<div align="right"><small>{{data|{{CURRENTYEAR}}|{{CURRENTMONTH}}|{{CURRENTDAY}}}} da · [[Fitxategi:Wikimedia-logo2.svg|25px|link=https://www.wikimedia.eus|Euskal Wikilarien Kultura Elkartea]] [[Fitxategi:Refresh icon by Blaise Sewell.svg|25px|link=https://eu.wikibooks.org/w/index.php?title=Azala&action=purge|Orrialdea berritu]]</small></div> {| id="tbl-enc" cellpadding=0 cellspacing=0 style="background: rgb(106,102,177); background: linear-gradient(0deg, rgba(106,102,177,1) 0%, rgba(167,167,226,1) 35%, rgba(230,248,252,1) 100%); vertical-align:top; color:#000; margin:10px 0 10px 0; vertical-align:top; width:100%; padding:15px" |- | <!--- ezkerra ---> {| style="width:100%; border:0; background:none; display: block; text-align: left; padding-left: 1px" |- | | style="width:100%; text-align:center; white-space:normal; color:#000" | <div style="background: rgba(204, 204, 204, 0.3); display: inline-block; padding: 2em; font-size: 1.2em; border-radius:4px; line-height: 2em; padding: 3%" id="mf-benv"> <strong style="font-size: 1.8em;">Ongi etorri <span style="font-family: Arial"><span style="color:#1D2951;">'''WIKI<span style="color:#0F4D92;">LIBURUAK'''</span></span> proiektura</strong> <p> zuk ere hobetu ditzakezun '''liburu eta eskuliburu [[wmf:Terms of Use/eu|askeen]]''' liburutegia. </p> </div> |}<!--- eskuma ----> | style="width:40%; font-size:100%; color:#000; text-align:center; white-space:nowrap" | <div style="overflow: hidden; text-align: right; padding: 3%; color: black; background: rgba(204, 204, 204, 0.3); border-radius:4px; display: inline-block;"> Gaur egun '''[[Special:Statistics|{{NUMBEROFARTICLES}}]] orri daude'''. </div><br><br> {{Botoia|Berezi:SaioaHasi|Eman izena|color=urdin}} |} <noinclude>[[Kategoria:Azala]]</noinclude> nc84lt787q2hwmvins7oqry086hvowy 10 3569 11302 11298 2020-06-09T11:16:25Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#if:{{{2|}}}|{{#ifexpr:{{{2}}}>12|[[{{{1}}}]]|{{epentesi kalkulagailua|{{{1}}}}} {{#switch: {{{2}}} | 1 = urtarrila | 2 = otsaila | 3 = martxoa | 4 = apirila | 5 = maiatza | 6 = ekaina | 7 = uztaila | 8 = abuztua | 9 = iraila | 10 = urria | 11 = azaroa | 12 = abendua }}{{#if:{{{3|}}}|ren&#x202f;{{{3}}}}}{{#switch:{{{3|}}}|1|2|3|4|5|6|7|8|9|10|12|13|14|15|16|17|18|19|20|21|22|23|24|25|26|27|28|29|30=a|#default=}}}}|{{{1}}}}}{{#ifeq: {{{4|}}} | adina | &#x20;{{adina|{{{1}}}|{{{2}}}|{{{3}}} }} }}</includeonly><noinclude>{{txantiloi dokumentazioa}}</noinclude> 3xpsiti6j74x0q4urff432ksrsfnva5 10 3570 11303 11299 2020-06-09T11:16:55Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#invoke:Date|genitive_year|{{{1|}}}}}</includeonly><noinclude>{{txantiloi dokumentazioa}}</noinclude> sz1oyyxh814idicq6up8naqf2hwqc0i 828 3571 11301 11300 2020-06-09T11:15:47Z Theklan 125 Scribunto text/plain local p = {} -- Input: year -- Output: locative genitive form of year (+ko or +eko) -- See Template:Epentesi kalkulagailua function p.genitive_year(value, linked) -- from template via invoke or from module via require if type(value) == "table" then year = value.args[1] linked = value.args[2] else year = value end if year == '' or year == nil then return else year = tonumber(year) end if math.fmod(year, 20) == 1 or math.fmod(year, 20) == 10 or math.fmod(year, 20) == 5 or math.fmod(year, 20) == 15 or math.fmod(year, 200) == 100 then suffix = "eko" else suffix = "ko" end if linked then year = '[[' .. year .. ']]' end return year .. suffix end return p cqnrmvj0mw2eav0nw55pmy3287cdx8g 10 3572 19916 11309 2020-06-16T09:21:44Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {{#invoke:Clickable button 2|main}}<noinclude> {{txantiloi dokumentazioa}} <!-- Categories go on the /doc subpage, and interwikis go on Wikidata. --> </noinclude> 03dtzetp3ael9buj4ixm0h4ddw7phso 10 3573 11315 11314 2020-06-09T11:37:03Z Theklan 125 Orritik eduki guztia ezabatuta wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 14 3574 11328 2020-06-09T11:43:48Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Kategoriak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Kategoriak]] 9k6h71u168ex0z374bglhyapi5dh578 10 3575 11337 11334 2020-06-09T15:03:38Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki <div id="beste-proiektuak" class="azala-behean nomobile"> <div style="background: rgb(106,102,177); background: linear-gradient(180deg, rgba(106,102,177,1) 0%, rgba(167,167,226,1) 35%, rgba(230,248,252,1) 100%); font-family: sans-serif; font-size: 1.4em; padding: 10px;">'''Wikimediaren beste proiektuak'''</div> <div class="beste-proiektuak-edukia"> <table class="layout plainlinks" style="width:100%; margin:auto; text-align:left; background:#f9f9f9;"> <tr> <td style="text-align:center; padding:4px;"> [[Fitxategi:Commons-logo-31px.png|31px|link=commons:Azala|Commons]] </td> <td style="width:33%; padding:4px;"> '''[//commons.wikimedia.org/wiki/Azala Commons]''' <br> Irudiak eta multimedia </td> <td style="text-align:center; padding:4px;"> [[File:Mediawiki-logo.png|35px|link=mw:|MediaWiki]] </td> <td style="width:33%; padding:4px;"> '''[//mediawiki.org/ MediaWiki]''' <br> Wiki software garapena </td> <td style="text-align:center; padding:4px;"> [[File:Meta-logo-35px.png|35px|link=m:Azala|Meta-Wiki]] </td> <td style="width:33%; padding:4px;"> '''[//meta.wikimedia.org/wiki/Azala Meta-Wiki]''' <br> Proiektuen koordinazioa </td> </tr><tr> <td style="text-align:center; padding:4px;"> [[File:Wikinews-logo-51px.png|51px|link=https://incubator.wikimedia.org/wiki/Wn/eu/Azala|Wikialbisteak]] </td> <td style="padding:4px;"> '''[//incubator.wikimedia.org/wiki/Wn/eu/Azala Wikialbisteak]''' <br> Albiste libreak </td> <td style="text-align:center; padding:4px;"> [[File:Wikiversity-logo-41px.png|41px|link=v:|Wikibertsitatea]] </td> <td style="padding:4px;"> '''[//en.wikiversity.org/ Wikibertsitatea]''' <br> Ikasketa baliabideak </td> <td style="text-align:center; padding:4px;"> [[File:Wikivoyage-Logo-v3-icon.svg|35px|link=https://incubator.wikimedia.org/wiki/Wy/eu/Azala|Wikibidaiak]] </td> <td style="padding:4px;"> '''[https://incubator.wikimedia.org/wiki/Wy/eu/Azala Wikibidaiak]''' <br> Bidaiak eta txangoak </td> </tr><tr> <td style="text-align:center; padding:3px;"> [[File:Wikidata-logo.svg|47px|link=d:|Wikidata]] </td> <td style="padding:4px;"> '''[//www.wikidata.org/ Wikidata]''' <br> Datu-base askea </td> <td style="text-align:center; padding:4px;"> [[File:Wikiquote-logo-51px.png|51px|link=https://eu.wikiquote.org/wiki/Azala|Wikiesanak]] </td> <td style="padding:4px;"> '''[//eu.wikiquote.org/wiki/Azala Wikiesanak]''' <br> Esanak </td> <td style="text-align:center; padding:4px;"> [[File:Wikipedia-logo-35px.png|35px|link=w:|Wikipedia]] </td> <td style="padding:4px;"> '''[//eu.wikipedia.org/wiki/Azala Wikipedia]''' <br> Entziklopedia askea </td> </tr><tr> <td style="text-align:center; padding:4px;"> [[File:Wikispecies-logo-35px.png|35px|link=//species.wikimedia.org/wiki/Azala|Wikispezieak]] </td> <td style="padding:4px;"> '''[//species.wikimedia.org/wiki/Azala Wikispezieak]''' <br> Espezieen gidaliburua </td> <td style="text-align:center; padding:4px;"> [[File:Wikisource-logo.png|35px|link=//eu.wikisource.org/wiki/Azala|Wikiteka]] </td> <td style="padding:4px;"> '''[//eu.wikisource.org/wiki/Azala Wikiteka]''' <br> Jatorrizko dokumentuak </td> <td style="text-align:center; padding:4px;"> [[File:Wiktionary-logo-eu.png|35px|link=https://eu.wiktionary.org/wiki/Azala|Wikiztegia]] </td> <td style="padding:4px;"> '''[https://eu.wiktionary.org/wiki/Azala Wikiztegia]''' <br> Hiztegia sinonimoekin </td> </tr></table> 4feipmjkmfbgs2zlclwo5siopvdnmho 10 3576 22769 22768 2020-11-18T19:47:55Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki <templatestyles src="Azala/styles.css" /> <gallery mode="packed-hover" heights="300px" perrow="3"> Sukaldaritza liburua.jpg|link=Sukaldaritza liburua/Azala|[[Sukaldaritza liburua/Azala|Sukaldaritza liburua]] Bidaia-gida.jpg|link=Euskal Herriko bidaia-gida|[[Euskal Herriko bidaia-gida]] Beste-liburuak.jpg|link=Wikiliburuak:Katalogoa|[[Wikiliburuak:Katalogoa|Beste liburuak]] </gallery> lx08kotm2kd0v9co7eud2e40qr4ck5h 10 3577 11347 2020-06-09T15:47:42Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: .gallery {margin: 0;} sanitized-css text/css .gallery {margin: 0;} 986nnzuy9fd4g8nxej1hoedgjwe7qb3 10 3578 11361 11359 2020-06-09T15:57:14Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki [[w:{{{1}}}|{{{2|{{{1}}}}}}]] [[Kategoria:Osagaia:{{ucfirst:{{{1}}}}}]] dymyooyxdsmb1ap5twlcw8ub6bei7v2 14 3579 25711 25619 2021-08-18T13:20:03Z Xabier Cañas 1211 Removing from [[Category:Barazkiak]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaia:Barazkia|Alberjinia]] r9fnvdd193eaen7zzoo4com9s4aht7w 14 3582 25486 11377 2021-08-18T12:31:34Z Xabier Cañas 1211 Moving from [[Category:Haragiak]] to [[Category:Osagaia:Haragia]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaia:Haragia|Haragi xehetua]] m9yw7nh2h2ee490wet3few3i73eth66 14 3583 25811 25710 2021-08-18T13:22:58Z Xabier Cañas 1211 removed [[Category:Errezetak osagaiaren arabera]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{DEFAULTSORT:Tipula}} [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] i1dm0lqfnfsmvh4qki7fjpyt829h0ej 14 3584 30661 30494 2021-09-15T09:55:06Z Xabier Cañas 1211 removed [[Category:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Errezetak]] ar468s44bkrcw1bbfsjbgwcyt5smnww 0 3585 31483 11383 2021-09-17T08:29:26Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburu 'txips'-ak eta orburu egosiak]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburu 'txips'-ak eta orburu egosiak]] h7pqc81187kip1aylvec9grv6jidftn 14 3586 11752 2020-06-09T17:16:15Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaiak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaiak]] 9n5y5bh4wwp16thk7s5nm1vpfqmwq9j 0 3587 21763 12426 2020-07-03T18:17:45Z A. P. Azpirotz 1844 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Beste-liburuak.jpg|right|300px]] Honakoa hau da '''Wikiliburuak''' gunean dauden liburuen '''katalogoa''': == Artea eta kultura == * [[Euskal Artearen historia (I): Historiaurretik erromanikora]] * [[Euskal_artearen_historia_(II):_Gotikotik_Errenazimendura]] * [[Euskal artearen historia (III): Barrokotik XIX. mendera]] * [[Euskal artearen historia (IV): XX. mendea]] * [[Euskal antzerti eta zinea]] * [[Euskal ontzi arkitektura]] * [[Itsasoko kultura]] * [[Prentsa, irratia eta telebista]] == Gizarte zientziak == * [[Soziologiara sarrera]] == Geografia == * [[Euskal Kostaldeko Gida]] == Hezkuntza == * [[Euskal Curriculuma]] * [[Igarkizunak]] * [[Izkirimiriak]] == Historia == * [[Euskal Herriko itsas espazioko historia]] * [[Euskaldunak Munduko Itsasoetan zehar XIV - XVI. mendeak]] * [[Euskaldunak Munduko Itsasoetan zehar XVII - XVIII. mendeak]] == Hizkuntzak == * [[Aitzineuskara]] * [[Esperanto]] * [[Euskal gabon kantak]] * [[Euskal literatura]] * [[Euskal Sexu Hiztegia]] * [[Euskara irakasteko gida didaktikoa]] * [[Zaraitzuko euskararen apunteak]] == Matematika == * [[Konbinatoria ariketak]] * [[Matematikaren irakaskuntzarako tresna didaktikoak]] == Teknologia == * [[GIMP]] * [[OpenOffice.org]] * [[PHP]] 96v1inktrrigb7zrti6v2bn0ax86ad0 0 3588 20123 20122 2020-06-22T10:23:44Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Bidaia-gida.jpg|200px|right]] '''Euskal Herria BIZI nahi dugu'''. Horretarako eskaintzen dugu guztion artean osatu dezakegun Euskal Herriko bidaia-gida hau. Helburua, gure herria hobeto ezagutzea da, eta ezagutzen dugun heinean, ezagutza hori partekatzea, guztion esku egon dadin. <br clear="all" /> <hr/> <gallery mode="packed-hover" heights="300px"> Herriz-herri.jpg|link=Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri|[[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri]] Ibilbideak.jpg|link=Euskal Herriko bidaia-gida/Ibilbideak|[[Euskal Herriko bidaia-gida/Ibilbideak]] </gallery> [[Kategoria:Euskal Herriko bidaia-gida|*]] bijyauxp6yy7lb2zudd9zgdq0ptwosg 0 3589 12429 2020-06-11T10:08:59Z Theklan 125 Theklan wikilariak «[[Bidaia-gida]]» orria «[[Euskal Herriko bidaia-gida]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Euskal Herriko bidaia-gida]] j2sy4gdth6rfmwvzqsg0wpes4bzsmcj 14 3590 12435 12434 2020-06-11T10:11:47Z Theklan 125 added [[Category:Euskal Herria]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Turismoa]] [[Kategoria:Euskal Herria]] rz6mpdwwo2rxjlxh3fbtb92kz029uqd 0 3591 20933 18199 2020-07-01T09:15:13Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Abadiño''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaiko]] hego-ekialdekoa. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Abadiño|Abadiño]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 2blifnkv55ked5bqm46yuu7i6tiscib 0 3592 22243 22242 2020-08-17T11:37:39Z A. P. Azpirotz 1844 /* Lo egin */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Abaigar''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] mendebaldekoa. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == === Geografia === Abaigar Lizarrako merindadearen mendebaldean dago, Lizarra eta Gasteiz arteko errepide zaharretik gertu. Herrira heltzeko Murietan hasten den NA-7455 errepidea hartu behar da, eta lau kilometroren ostean ailegatzen da Abaigarko herrigunera. Herrigune txikia izan arren, bi kale nagusi daude, San Vizente kalea eta Kale Nagusia. Udalerriak Murietarekin egiten du muga iparraldean, Villamayor de Monjardinekin ekialdean, Olexuarekin hegoaldean, eta Okorekin mendebaldean. Klima eta landaredia Klima mediterraneo kontinental motakoa da, udak nahiko beroak eta negu hotzekin. Urteko batez besteko tenperatura 9 gradu ingurukoa eta prezipitazioak 700 eta 800mm bitartekoak dira. Urteroko egun euritsuak 90 izaten dira, batez ere udaberri eta udazkenean. Landaredia klima mediterraneokoa da, eta nahiz eta gizakiaren eraginez jatorrizko basoen azalera asko galdu den, oraindik ere 68 hektarea pago kontserbatzen dira, laborantza lurren artean. === Historia === Irantzuko monasterioak eta noblezia ziren herriaren ondasunaren jabeak. Abaigar Egako ibarraren parte zen eta erakunde hori 1846 deuseztu zela, udalerri burujabe bihurtu zen. 1849 garia, kalamu eta leka lantzen zen. XX. mende hasieran abere asko zegoen eta hainbat tailer era bai. Merkataritza, berriz, ez zuen ia garrantziarik. == Zer ikusi == '''San Bartolome ermita''': Okoren bidean dago, herriko kanpoaldean, 1818an bedeinkatua. Okoko San Bartolomeren ermandadeko herriek eraiki zuten (Abaigar, Antzin, Etaiua, Legaria, mendilibarri, Murieta eta Olexoa); harrigarria badirudi ere, Oko herriek ez zuen parte hartu. planta du, kanoi-erdiko gangekin eta leiho erdizirkularrekin. Lizarrako Juan Angel Nagusiak egindako erretaula du (XIII. mendekoa) eta San Bartolomeren irudi bat ere (XVI. mendekoa) gordetzen du ermita honek.<ref>http://www.turismotierraestella.com/es/poblaciones/ficha.php?id=1</ref> '''San Bizente eliza''' (XVI. mendea) 1563. urtean bukatu zen eraikina, baina 1776 erreforma sakona izan zuen, estalkiak eta dekorazio berrituz. Gurutze latineko planta du, kanoi-erdiko gangak, luneta eta parpain-arkuak ditu, erdialdeko pasabidea izan ezik, horrek ertz gangak ditu.Elizaren ataria, XVIII. mendean egina, aipagarria da. Tenpluaren barruan San Bizente martiriaren eskultura dago, baita San Roke, San Sebastian eta beste hainbat santurenak ere. Eskultura hauek guztiak XVI. mendekoak dira eta espresionistak dira. Errosarioko Ama Birjinaren eta Santa Barbararen erretaulak ere badaude, rokoko eta neoklasizismo estiloen artean. Parrokiaren altxorrak XVII. eta XVIII. mendeko urregintza piezak ditu, besteak beste, zilarrezko kaliza bat.<ref>https://www.abaigar.es/patrimonio_arquitectura.html</ref> '''Done mikelen ermita (XIII. mendea)''': herritik 2,5 kilometrora dago XIII. mendeko ermita hau. '''Jauregia (XVIII. mendea)''': estilo barrokoko etxea. '''Armarriak''': etxeko herrietan ikus daitezke. '''Iturria''': 1906an eraikia, ongi mantendu da. == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == Bar del pueblo ==Lo egin == Casa Lucia landa etxea ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Abaigar|Abaigar]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 7fp7ogkw0lmt3cr6qupkviwt7caopgz 0 3593 20935 18201 2020-07-01T09:15:15Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Abaltzisketa''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoako]] hego-ekialdekoa. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Abaltzisketa|Abaltzisketa]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] lmvq4e1q5yex7fapqc2a0i7un3z8iv3 0 3594 20936 18202 2020-07-01T09:15:16Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Abanto''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Abanto|Abanto]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] p2rpodwtlcazr9p8cky5ki0aeppwvua 0 3595 22163 22162 2020-08-13T08:08:06Z Amaiaizda 1907 wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Abartzuza''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. Abartzuza Deierritik gertu dago eta Lizarrako Merindadeko parte da. Udalaren iparraldean Urbasa, Andia eta Zunbeltz daude; ekialdean Lezaun eta Deierri; eta mendebaldean Allin, Ameskoabarrena eta Urbasa. Iruñeatik 40 kilometrotara dago.<ref>[http://www.tierrasdeiranzu.com/p/eu/mapa-elkarreragilea/herriak/abartzuza.php Irantzuko lurrak]</ref> == Ezagutu == Abartzuza XI. mendean sortu zen, eta XII. mendera arte Nafarroako Errege Antxo Azkarrarena izan zen. Dena den, mende horretatik aurrera udalerria Iruñeako Elizarena izatera pasa zen. Nafarroako Gerra Zibila bitarte, hau da, 1453 eta 1461 urteak bitarte, bataila desberdinak gertatu ziren bertan. 1851. urtera arte Deierritik banandu zen. Ordura arte gobernua txandakatzen zuten herriko etxeen artean, baina banandu ondoren Udal propioa izateari ekin zioten. Abartzuzako herritar asko nekazariak dira. Herriko jaiak abuztuaren 15ean hasten dira eta aste bat irauten dute. Azken egunean herri-bazkaria egiten da Irantzuko Monasterioan. Aste Santuko asteburuan jai-txikiak ospatzen dituzte.<ref>[http://www.abarzuza.es/eu/visitanos/ Abartzuzako udala]</ref> == Zer ikusi == Abartzuzan hainbat eraikuntza interesgarri ikus daitezke. Alde batetik Andre Mariaren Jasokundearen Parrokia dago. Errenazimentuko estilokoa eta estilo Gotikokoa da, eta 1522an eraiki zen. Horrez gain, Santa Barbara Ermita dago, 1500ean eraiki zena eta estilo gotikokoa.<ref>[http://www.abarzuza.es/eu/visitanos/ Abartzuzako udala]</ref> Munarriz Etxea ere bisitatu daiteke Abartzuzan. Concharen Museoa gisa da batez ere ezaguna, bertan hiz baitzen Concha Generala. Concha Generala karlistaldietan zehar karlisten aurka borrokatu zuen militar eta politikaria izan zen. Munarriz etxea udan dago irekita, baina ez dauka ordutegi finkorik. Horregatik, gomendagarria da aldez aurretik deitzea 948 52 00 59 telefono zenbakira.<ref>[http://www.tierrasdeiranzu.com/p/es/la-region/arte-y-cultura/casa-munarriz-abarzuza.php Irantzuko lurrak. Artea eta kultura]</ref> === Irantzuko monasterioa === Deierri berdean ezkutaturik, mendien arteko zoko batean, hantxe dago Irantzuko Andre Mariaren monasterioa, hots, XII. mendetik XIV. mendera eraikitako abadia zistertar izugarria. Dotorea eta soila da klaustro gotikoa. Horra monasterioko txokorik ederrenetakoa. Klaustroa ikuste hutsak gonbite eginen dizu 1942an zaharberritutako monasterioaren atal guztiez gozatzera. Multzo osoari darion bake eta baretasun giro atsegin horrek atsedenerako aukera emanen dio zure barne gogoari eta gogoetarako aukera ere bai. Ez ezazu galdu aita teatinoekin lasai hitz egiteko parada -monasterio honetako arimak- eta, ahal baduzu, eseri zaitez isilean klaustroko iturriaren ondoan. Bisitaren ondotik, barneratu ibar erdi basatiaren naturan, gozatu ur gardeneko osinak eta ibili Irantzu errekak hondeatutako zintzurrean gora doan bidexkan, Andia mendiaren oinetan. Lizarratik oso hurbil, Abartzuzatik 3 kilometrora, Deierriko mendien arteko ibar berdeetan dago Irantzuko monasterioa. Beraz, inguru horrek ederki betetzen ditu monasterioa non eraiki erabakitzeko baldintzak: "...ibar itxiaren hondoan, ur handiko errekatik hurbil eta, zeruertz gisa, zerua, zertarako eta Jainkoarengandik hurbilago egoteko". Monje zistertarrak 1176an etorri ziren monasteriora bizitzera eta, 1835eko desamortizazioan karlistek babestu bazituzten ere, 1839an bertatik alde egin behar izan zuten, Irantzu Estatuaren jabetzapera pasa zelako. 1942ra arte eraikina hutsik egon zen eta, urte horretan, zaharberritzeko lanak hasi ziren betidanik beneditarra izan zen monasterioan. Urtebete geroago, aita teatinoak joan ziren Irantzura bizitzera eta hantxe diraute. [[Fitxategi:Irantzu.jpg|thumb|ezkerrera|Irantzuko monasterioa]] Barrutiko sarrerak XII. mendetik XIV. mendera eraikitako klaustro gotikora eramanen gaitu. Hori dela eta, era askotako estiloak ditu. Horrela, alderik zaharrenetan erdi-puntuko galeriak ageri dira eta beste batzuetan, aldiz, badira barne-trilobuluak dituzten arku zorrotzak eta poliki landutako trazeria duten idi-begiak, gotiko petoari dagozkionak. Klaustroan oraindik dago iturri hexagonala duen ikuztoki gotikoa eta abiapuntu egokia da multzo osoa bisitatzeko. Hain zuzen ere, bisita gidatua klaustroan hasten da. Lehenbizi, Erdi Aroko sukaldea ikusiko dugu eta bere tximini handi-handia; XVII. mendean berritutako jangela; biltegitako erabiltzen zuten aletegia; barrokoan berritutako abadetxea; zigor ziegak, non monjeek eta besteek beren erruak ogiaz eta uraz ordaintzen zituzten; XII. mendean eraikitako kapitulu-gela, hasieran eraiki bezala kontserbatua; eta, azkenik, Andre Mariaren eliza, XII. mendearen bukaeran altxatua. Tenpluak gurutze latinoa du, erdiko kapera eta, bi, alboetan. Barruko argitasunak bisitaria harrituko du. Izan ere, leihateetatik argi handia sartzen da barne osora. Klaustrotik bertatik interpretazio zentrora joanen gara. Zentroak hainbat gauzari buruzko informazioa ematen du: monasterioa, inguruak, eskualdeko kontu turistikoak, bai eta Nafarroako gainontzeko eskualdeetakoak ere. Monasterioak ez du deus ekoizten, baina bere marka daramaten produktuak saltzen ditu, esaterako: likorea, txokolatea, almendra garrapiñatuak, eztia, erroskilak, gazta, ardoa eta zeramika eta, horrez gain, monasterioari buruzko liburuak, Irantzu errekaren zintzarri buruzko eskuorriak eta ibilbide turistikoak ere bai. Monasterioaren ondoan, badago askaldegi zabala. Handik hainbat ibilbide abiatzen dira, adibidez, Irantzuko zintzurrean gora doan huraxe. Bide erraza da eta ikuspegi ederrak daude inguruko artadi sarrietan eta kareharrizko erlaitzetan.<ref>[https://www.turismo.navarra.es/eus/organice-viaje/recurso.aspx?o=3151& Nafarroako turismoaren web ofiziala]</ref> == Zer egin? == Gastronomiari begira, udalerriak aukera desberdinak eskaintzen ditu. Alde batetik Azanza upeltegia dago.<ref>[https://www.pacharanazanza.com/ Pacharan Azanza-ko web ofiziala]</ref> Bertan bisitariek aukera dute patxaran-upeltegiak ikusteko eta patxarana dastatzeko. Bestalde, gazta nola egiten den eta dastatu nahi dutenek Susperregui eta Urrizaga gaztandegiak bisitatu ditzakete.<ref>[http://www.tierrasdeiranzu.com/p/eu/aisia-eta-turismoa/bisita-gidatuak-ecoexperiencias-2018/susperregi-gaztandegia.php Irantzuko lurrak. Susperregi gaztandegia]</ref><ref>[http://www.tierrasdeiranzu.com/p/eu/aisia-eta-turismoa/bisita-gidatuak-ecoexperiencias-2018/urrizaga-gaztandegia.php Irantzuko lurrak. Urrizaga gaztandegia]</ref> Kirola egin nahi izatekotan, "trialbici" egiteko ibilbide berezia egin daiteke Irantzuko monasterioan. Hasi berrientzako ikastaroak ere antolatzen dira bertan. <ref>[http://www.tierrasdeiranzu.com/p/es/ocio-y-turismo/escuela-trialbici-ros-abarzuza.php Irantzuko lurrak. Trialbici Ros]</ref> == Ibilbideak == Abartzuzatik bertatik aukera dago Azanzako haitzak izeneko ibilbidea egiteko. 16,3 km luze da ibilbidea, eta osotara 450 m igo behar dira. Ibilbide hau Abartzuza, Eraul, Larraitza eta Azanzako Haitzetatik igarotzen da.<ref>[http://www.tierrasdeiranzu.com/p/es/ocio-y-turismo/rutas-de-senderismo/penas-de-azanza.php Irantzuko lurrak. Azanzako haitzak]</ref> Abartzuzarik 3 kilometrotara Irantzuko Monasterioa dago, eta bertatik Dulantz eta Irantzuko arroila bisitatu daitezke. {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == === Dulanz jatetxea === Dulantz Jatetxea asteko zein asteburuko menua dago, tokian tokiko eta sasoiko produktuekin. Horrez gain, plater konbinatuak, bokatak eta hanburgesak ere jan daitezke egun eta gauez. Gomendagarria da aldez aurretik erreserba egitea. <ref>[https://www.turismo.navarra.es/esp/organice-viaje/recurso/Restauracion/1136/Dulanz.htm Nafarroako turismoaren web ofiziala. Dulantz jatetxea]</ref> === Jubilatuen taberna === Abartzuzako Foruen plazan dago kokatuta. Egunean zehar pintxoak jan daitezke, eta afaltzeko plater konbinatuak, hanburgesak eta bokatak eskaintzen dituzte.<ref>[http://www.tierrasdeiranzu.com/p/es/mapa-interactivo/restaurantes/bar-jubilados-de-abarzuza-abarzuza.php Irantzuko lurrak. Abartzuzako jubilatuen taberna]</ref> ==Lo egin == === Landa etxeak === '''Don Roque II landa etxea'''.<ref>[https://www.turismo.navarra.es/esp/organice-viaje/recurso/Alojamiento/834/Don-Roque-II.htm Don Roque landa etxea]</ref> '''Lizarrate'''. 9 pertsona.<ref>[https://www.zonasrurales.com/casa-lizarrate-5272/ Lizarrate landa etxea]</ref> '''Artea'''. 10 pertsona.<ref>[https://www.casaartea.com/es/book Artea landa etxea]</ref> '''Laguao'''. 7 pertsona.<ref>[https://www.casarurallaguao.com/reservas.html Laguao landa etxea]</ref> === Apartamentuak === '''Zazpi-Ate'''. 3+1 pertsona<ref>[http://www.zazpiate.com/ Zazpi ate apartamentua]</ref> ==Zer ikusi ondoren == Abartzuzatik kanpo beste aukera asko ditu bisitariak, kulturalak zein aisialdikoak. Nabarmentzekoa da Irantzuko Monasterioa herritik 3 kilometrora eta Allotzeko urtegia, non bainatzeko edota ur-jardueretan parte hartzeko aukera baitago. ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Abartzuza|Abartzuza]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] qfn68svwdv8bai9bgtzw6gtimbbnzhu 0 3596 22245 22244 2020-08-17T11:44:02Z A. P. Azpirotz 1844 /* Non jan */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Abaurregaina''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == === Geografia eta klima === Abaurregaina Aezkoako hegoaldean dago, 1.039 metroko garaieran; izan ere, ibarreko eta Euskal Herriko herririk altuena da. Mendebaldean Abaurrepea du, hegoaldean Urraulgoiti (Irunberrialdea), eta iparralde eta ekialdean Jaurrieta (Zaraitzu).[5] Ekialdean patata eta zereal sailak daude eta mendebaldean larreak. Mendialdeko klima ozeanikoa dauka (Cfb) Köppen sailkapenaren arabera. 1.000 metrotik gora kokatua, negu luze eta hotzak eta uda epelak ditu. Urteko batez besteko tenperatura 9,2 gradukoa da. Prezipitazioak ongi banaturik daude urte osoan, ez da urtaro lehorrik. Neguan elurra ohikoa da, eta batzuetan herria bakarturik geratzen da. === Historia === Herriaren ekialdean, Zatoiako leizea dago; bertan, orain dela 13.000 urte jendea bizi zen, eta Aziliarretik Brontze Aroa arteko aztarnak daude. Ziur asko, jatorrian Abaurrepeko borden auzoa izanen zen Abaurregaina. Idatzizko lehenbiziko aipamena 1237koa da; urte horretan, “Castel Nuevo” izeneko herria sortzeko baimena eman zuen Tibalt I.a erregeak. Herri berri hori Abaurrearen gainean ezarri beharko zen, Zazaoz alderdian. Antza denez, ordurako liskar ugari gertatuak ziren abaurretarren eta zaraitzuarren artean Zazaozen jabetza zela-eta. XVI. mendera arte, Abaurrepekoarekin batera zenbatzen zen bertako biztanleria. Konbentzio Gerran, 1793-1795 bitartean, berrogei etxe baino gehiago suntsituak izan ziren. 1802an bi etxe besterik ez zeuden zutik, eta bertako 272 biztanleak aterpe eta txaboletan bizi ziren. 1845 arte, Aezkoako alkateak eta herritarrek aukeraturiko erregidore batek gobernatzen zuten herria. Urte horretan, Aezkoako udala desegin zenean, Abaurregaina udalerri independente bilakatu zen. == Zer ikusi == [[Estelaren museoa]] == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == Pirineo taberna ==Lo egin == Enekoizar landetxea ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Abaurregaina|Abaurregaina]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] dkpp0rmx6r71y50h4qeq9h1hniufvpo 0 3597 22279 22277 2020-08-18T10:56:27Z A. P. Azpirotz 1844 wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Abaurrepea''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Sakonune batean eraikia, Aezkoako herririk zaharrena da. Historian zehar, zenbait aldiz su eman eta errautsi dute. Abaurrepea, izenak adierazten duen moduan, Abaurregainaren azpian dago. Horregatik, eguraldi epelagoa du, neguak ez dira hain latzak eta udak ere zertxobait beroagoak dira. Urteko bataz besteko tenperatura 9ºC-koa da. Pagoak, pinuak eta haritzak nagusi ziren bertako jatorrizko landaredian, baina gizakiak eraldaketa handia eragin du, eta orain basoek udalerriko azaleraren %30a baino ez du hartzen. == Zer ikusi? == '''XVI. mendeko gurutzea''': herriko sarreran dago. Gainalderik ez du, XIX. mendeko gudaldietako batean edeki ziotelako. '''Tourseko San Martin eliza''': erretaula eder bat du. Haren barnean ere burdin hesi bat dago, aldarearen eta fededunen arteko banaketa egiteko. Berezitasun hau galdu da Aezkoako gainerako elizetan. '''Errota''': Errotaldea izeneko alderdi ederrean. '''Inkisizioarena izeneko etxe baten aurriak''': herriko batzuek baieztatzen dute bertan ikusi dituztela tormentua eragiteko zenbait tresnen hondakinak.<ref>https://valledeaezkoa.com/herriak/abaurrepea-abaurrea-baja/?lang=eu</ref> == Zer egin? == Herriko inguruan hobe erreparatzeko, oso gomendagarria da mendira eramateko egindako bide berrietako bat hartu eta gora egitea. Hortik oso ongi antzematen da espazioaren okupazio txikiko sistema, hala nola landa bizitzaren erabilerak: egur-tokiak, bordaldeak, belar-siloak eta tegiak. == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == Sarigarri jatetxea ==Lo egin == Lopeandia Etxea Zubialde landetxea Sarigarri ostatua ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Abaurrepea|Abaurrepea]] Wikipedian * [https://valledeaezkoa.com/ Aezkoako Batzarraren web-gunea] [[Kategoria:Udalerriak]] qy8iqk7nksxn33hy186g76lkt3df1ad 0 3598 22281 22227 2020-08-18T10:57:10Z A. P. Azpirotz 1844 wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Aberin''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Jurramendiren magalean kokatzen da Aberingo barrutia eta herri hauek osatzen dute: Muniain, Aberin, Arínzano baserria eta Etxabarri baserria. Biztanleriaren %80a Aberinen bizi da. 1177an Tenpluko Ordenari eman zion herria Antso Jakintsua nafar erregeak. Ordena deuseztu zenean, Etxabarriko San Juanen enkomendiara pasatu zen jabetza. Muino baten gainean dago Aberingo hirigunea eta muinoaren gainean dago San Joan Bataiatzailearen eliza, Tenpluko ordenaren monastegi ohia. Erdi Aroko harresien aztarnak gelditu dira elizaren ondoan. Muniain muinoaren magalean dago, hortxe Jasokundearen parrokia dago. Herriaren goiko partean San Ramon Jaiogabearen ermita aurkitzen da. San Sebastianen ermita Jurramendiren hegalean dago. Muniaingo festak abuztuaren 15arekin batera ospatzen dira eta Aberingoak abuztuaren 29aren inguruan izaten dira. <ref>https://www.aberin-muniain.org/ (erdaraz)</ref> == Zer ikusi == San Sebastian eliza (erromeria urtarrilaren 20an) San Joan Bataiatzailearen eliza (Aberin) Erdi Aroko harresiak (Aberin) Jasokundearen parrokia(Muniain) San Martin Tourseko eliza (Arintzanoko jaurerrian) Arintzanoko jaurerriaren jauregia (XVI. mendekoa) Arintzanoko jaurreria ardo-upeltegia, Rafael Moneok proiektatua Etxarriko baserriko Erdi Aroko aulkiteria (XI-XIII.mende bitartekoak) <ref>https://www.aberin-muniain.org/ (erdaraz)</ref> == Zer egin? == Ardo-upeltegia bisitatu == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == Abintzanoren jaurerria (aberin) La Solana taberna (Muniain) ==Lo egin == Arintzanoren jaurerria <ref>https://arinzano.com/enoturismo/estancias-exclusivas/</ref> ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Aberin|Aberin]] Wikipedian * [http://www.aberin-muniain.org/ Aberingo udalaren web-gunea] [[Kategoria:Udalerriak]] cqcefo3bu43olw9e47wgz2450qfw11m 0 3599 22184 22183 2020-08-14T10:17:56Z A. P. Azpirotz 1844 /* Lo egin */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ablitas''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Ablitas Tuterako errekonkistaren ondorengo herria da, Alfontso I.a Bataiatzaileak emaniko foruaren ondorioz. Erregeak berak Ablitasko meskita Tuterako Andre Maria elizaren eskumenean jarri zuen, baina dena den, Ablitasen, musulman ugari bizi izan zen XV. mendera arte. Musulmanez gain, judu batzuk ere bizi izan ziren kristauen artean. Santa Maria Magdalena eliza. 1137. urtean Aragoiko Erresumak Nafarroakoari eraso zion, eta Antso VI.a Nafarroakoak, erasoari erantzuteko, Azagrako Gonzalo kontseilariaren laguntza izan zuen. Ablitas erregearen jabetza bihurtu zen, eta erresumako hegoaldeko muturreko herria izateagatik, defentsarako gune estrategikoa izan zen 1350. eta 1352. urteetako erasoaldi aragoitarretan. 1405eko urtarrilaren 31n, Karlos III.a erregeak jaurerria berretsi zuen eta Lakarrako Martin Enriquezi eman zion udalerriaren jabetza. 1439an Joan II.ak berriro ere aldarrikatu zuen jaurerria eta inguruko lurren kontrola, herritarrak "lakarraterren" leinuari lotuz. 1652an jaurerria konderri bihurtu zen eta Lakarra familiak herriaren kudeaketa ez ezik, legedia kriminala ezartzeko boterea ere lortu zuten, 1638an. Lakarratarrek alkatea eta bi erregidore edo zinegotzi izendatzeko ahalmena zuten. XIV. mendearen amaieran, Ablitasek harzuri harrobia zeukan, eta bertatik ateratako harriekin Tuterako gazteluaren kapitelak eraiki ziren. Horrez gain, Erriberriko jauregiaren errege irudiak eta beste hainbat elizatako egitura egiteko erabili ziren. Udalerriak ordaindu beharreko zerga edo petxen kontura Tulebrasko mojen monasterioaren zerbitzua ordaintzen zen, baina Ablitasko jaurerria Lakarra familiari dohaintza moduan emateak arriskuan jarri zuen monasterioaren etorkizuna. Azkenik, Leonor printzesak monasterioak urtero jasoko zuen zuzkidura (hornidura) edo dirua berretsi zuen. XVIII. mendearen amaieran, herria Montijoko kondesak izendaturiko alkateak eta bi zinegotzik zuzentzen zuten. XIX. mendearen hasieran, garia, garagarra, mahatsa eta oliboa landatzen ziren Ablitasko lurretan. Horrez gain, abeltzaintza eta harzuri eta igeltsu harrobiak zeuden. XIX. mendearen amaieran, Ablitasek 7.000 erregutako landatze lurrak zeuzkan, mende hasieran baino gutxiago. 1936an aerodromo bat eraiki zuten herrian, 1967an Espainiako Aireko Armadak bereganatu zuena.<ref>https://eu.wikipedia.org/wiki/Ablitas</ref> == Zer ikusi == Ablitasko gaztelua Santa Maria Magdalenaren eliza<ref>http://ablitas.es/wp-content/uploads/2013/05/calibus-triptico.pdf</ref> Erromatar galtzada (Ablitas eta Ribaforada artean) == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == Pago de Cirsus ==Lo egin == Apartamento de la Plaza (Ablitas bertan dagoen apartamentua) Pago de Cirsus ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ablitas|Ablitas]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 6ase0n1pd3knidfbtj19j0mlhu8sfpj 0 3600 22229 22228 2020-08-17T10:30:56Z A. P. Azpirotz 1844 /* Zer ikusi */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Adios''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Erreniega mendiaren magalean eta Errobo ibaiaren ondoan kokatua. Somportetik datorren Donejakue Bidea herri honetatik pasatzen da. Nekazaritza eta abelzaintzak garrantzia dute. San Andres apostoluaren eliza ikus daiteke bertan. <ref>http://www.olite.es/adios/</ref> == Zer ikusi == '''San Andres Apostoluaren eliza''': eliza gotikoa da eta bi erretaula erromanista ditu, biak Martin de Echeverriak eginak XVI. mendean. Erretaula nagusiak Kristoren Pasioaren irudiak erakusten ditu eta hainbat santuren irudiak ere badaude, besteak beste, San Andresena bera. Beste erretaulan Ama Birjina eta Jesus umearen eskulturak ikus daitezke. Jesusen bizitzaren atalak erakusten ditu erretaula horrek.<ref>http://www.olite.es/adios/</ref> '''San Kristobalen ermita''': herritik kanpo dagoen harrizko ermita. == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Adios|Adios]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 4qxavcr24aaq8fwrai04nystfmosnnc 0 3601 20943 18209 2020-07-01T09:15:25Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Aduna''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Aduna|Aduna]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] rbrd9rsvd0fpzyisliocb39xgps6izf 0 3602 22282 22062 2020-08-18T11:01:14Z A. P. Azpirotz 1844 wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Agoitz''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Pirinioaurreko arroen bihotzean. eta Nafarroako erdialdeari bide eginez, Agoitz dago, Iruñetik 28 kilometrora. Lau begiko Erdi Aroko zubi noble batetik, Bidelepuko zubitik, behera datorren Irati ibaia ikus daiteke. Agoizko erdigune historikoa harresi batek babestu zuen, XVI. mendera arte, eta oraindik ere harlanduzko jauregiak ikusi daitezke, batzuk armarriz horniturik, arku zorrotzekoak, zurezko ateburuak eta leiho barrokoak dituztenak. Herrira hurbilduz gero, ez ahaztu Agoizko kostrada dastatzea, herriko postrerik gozoena eta tipikoena. == Zer ikusi == '''Udaletxea''': 1865. urtearen inguruan eraiki zen. Beheko solairuak eta horren gainean eraikitako beste bi solairuk osatzen dute. Eraikin hori egin baino lehen, udalak plaza nagusian izan zuen egoitza nagusia. '''Auzola edo Bidelepuko zubia'''. Lau begiduna da eta Artzibarrerako bidean dago, Agoizko herrigunearen kanpoaldean '''Argamasilla de la Cerdakoen etxea''': estilo errenazentistakoa, L itxurako oinplanoa duena. Jauregiaren aurrean, udalerriko mutur batean, San Migel eliza itzela altxatzen da. Elizan nabarmengarriak dira, batetik, XVIII. mendeko erretaula, Joan Antxietak 1580. urtean eraikitako erretaula batetako zenbait zatiz baliaturik egindakoa, eta, bestetik, iparraldeko gurutzaduran kokaturik dagoen irudia, Ama Birjina Haurrarekin, bai eta hegoaldeko gurutzaduran ageri den Gurutziltzatua ere, hori eskultore beraren artelana. Aipagarria da Erdi Aroko bataiarri ikusgarria ere.<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/organice-viaje/recurso.aspx?o=1858&</ref> == Zer egin? == === Bisita gidatuak === El Irati S.A erakusketa-zentroa: Iratiko oihanaren garai bateko egurraren ustiaketa erakusten du.<ref>http://www.agoitz.eus/turismo/visitas-guiadas/visita-guiada-el-irati-s-a/</ref> San Miguel eliza Itoizko presa Ikusteko zita eskatu == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == '''BETI-JAI JATETXEA'''<ref>http://www.beti-jai.com/</ref> Sukaldaritza tradizionala eta denboraldikoa egiten duen jatetxea da: zizak, onddoak eta ehiza. Herriaren erdian dago. Elbarrientzako egokitua. Txiki-park zerbitzua dauka, 10 urtetik beherakoentzako zaintzailearekin. Gomendatutako platerak: patata konfitatua txipiroi branoiserekin eta abakandoa saltsa berdean, itsas-zapo gainerrea txangurrorekin, tripakiak eta kostrada bere natillarekin. Ardo nafar eskaintza handia. Asteburuko menua, 23 €. Tabernan,plater konbinatuak, ogitartekoak, kazolak. '''ITXASOENEA JATETXEA'''<ref>www.itxasoenea.com</ref> Kategoria: bi sardexka. Espezialitatea: etxeko sukaldaritza, erretzeko labe '''EKAI JATETXEA''' Ekai-Longidan dago, Agoiztik 2 Km-ra. Sukaldaritza tradizionala eskaintzen du. 120 pertsonentzako prestaturiko jantokia dauka, lorategi bat eta haurrentzako jolas-parkea. Disfrutatu betiko platerekin: txerri-zangoak, bildots-tripotxak odolarekin, tripakiak… eta, nola ez, Agoizko kostrada. ==Lo egin == '''APARTAMENTU TURISTIKOAK''' LA HARINERA. Edukiera 6 pertsonentzat. PASALEKU. Edukiera 6 pertsonentzat. '''LANDA ETXEA''' JAVIER LACUNZA ETXEBIZITZA TURISTIKOA Javier Lacunza Etxea Nafarroako ohiko eraikuntza estilora eginiko landa etxe independientea da. Agoitzen dago, Pirinioaurrean, Iruñetik 28 kilometrora. Lorategi eder bat dauka, mendira ematen duena. Lasaia eta atsegina, xarma handiko etxe hau elizatik, frontoitik eta herriko erdigunetik minutu batera dago. Oso aproposa da seme-alabak dituzten familientzat edo lagun taldeentzat. '''OSTATUAK''' BETI JAI: 9 suite aparta eta 7 logela estandar, guztiak zure egonaldia ahaztezina izan dadin. ITXASO ENEA (9 logela) HOTEL EKAI: Ekai-Longidan dago, Agoiztik 2 Km-ra. 20 logela ditu, 16 bikoitza eta 4 banakakoak, zure etxean bezala egoteko hornituak eta dekoratuak. ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Agoitz|Agoitz]] Wikipedian * [http://www.agoitz.eus/eu/ Agoitzeko udalaren webgunea] [[Kategoria:Udalerriak]] quaik89ax26pfes83r8rc5ntp60vk15 0 3603 22236 22232 2020-08-17T11:08:07Z A. P. Azpirotz 1844 /* Kanpo estekak */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Aguilar Kodes''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] mendebaldekoa. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Erromatarren garaitik bizi dira gizakiak Aguilar Kodesen, baina Erdi Arora arte ez zen herri bezala sortu. 1269. urtean Marañondik bereizi zen eta Tibalt II.ak onartu zion Bianako forua. Asmo defentsiboarekin sortu zen herria. 1305tik eserlekua izan zuen Nafarroako Gorteetan Aguilar Kodesek eta 1463. urtean uko egin zion Gaztelako koroari pasatzea, nahiz eta horrela agindu Baionako epaiak.<ref>http://www.aguilardecodes.es/visitanos/</ref> == Zer ikusi == '''Gurutze Santuaren parrokia''': XVI. eta XVI. mendeetan eraikia, bi etapa desberdinetan. Geroago, dorre barrokoa gehitu zen XVIII. mendean. Gainera, rokoko estiloko erretaula du barruan (XVII. mendekoa).<ref>https://www.clubrural.com/que-ver/navarra/aguilar-de-codes</ref> ''' San Bartolome baseliza (XII. mendekoa)'''. '''San Kristobal baseliza''' '''San Jose baseliza''' '''Kodesko santutegia''' (estilo barrokoa, XVI. eta XVII. mendeetan egina). Erromeria egiten da Mendekoste egunean. . == Zer egin? == Tokiko basaelizak bisita daitezke, batez ere Kodesko Amabirjinaren santutegia. Horrez gain, Lapoblaciongo harria ikustea ere merezi du. == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == Meson jatetxea ==Lo egin == El Meson apartamentua ==Zer ikusi ondoren == Txangoak egin daitezke Kodesko mendilleroan. ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Aguilar Kodes|Aguilar Kodes]] Wikipedian * [http://www.aguilardecodes.es// Aguilar Kodesko udalaren webgunea] [[Kategoria:Udalerriak]] ervjbku50e0yd4ta3r1n8qwgfxn7pz0 0 3604 20946 18212 2020-07-01T09:15:28Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Agurain''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Arabako]] ipar-ekialdekoa. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Agurain|Agurain]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] r6q75h8vh5apdr224d78nmux6p20mb3 0 3605 20947 18213 2020-07-01T09:15:30Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ahatsa-Altzieta-Bazkazane''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Behereko]] hegoaldekoa. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ahatsa-Altzieta-Bazkazane|Ahatsa-Altzieta-Bazkazane]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] jr5d2ixbfzkxnod926o504lqjcmyjhb 0 3606 20948 18214 2020-07-01T09:15:31Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ahetze''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdiko]] mendebaldekoa. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ahetze|Ahetze]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 7vzg0anh8j81ckzfi9mtcnrial5ligw 0 3607 20949 18215 2020-07-01T09:15:32Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ahurti''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ahurti|Ahurti]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 1uxdgljtkfx80hr88i5a96v865upg5o 0 3608 20950 18216 2020-07-01T09:15:34Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Aia''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Aia|Aia]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] ru796pwbnyhh1epgfoxmpeicetx77ps 0 3609 22120 22119 2020-08-08T21:08:51Z Smatxi 878 /* Kanpo estekak */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Aiara''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == * Kexaako monumentu multzoa * Maroñoko aisialdi txokoa, nondik Salbada mendilerroaren ikuspegi panoramikoa dagoen * Peñaladros ur-jauzia == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == * Garabilla landetxea. Amurrio-Artiniega errepidea, A-624; 53,5.Kilomentroan. Lanteno * Los Arcos de Quejana hotela. Botegi errepidea, z/g. Kexaa * Petraenea. Aretxa auzoa, 23. Izoria * Urdinetxe. San Lorenzo auzoa, z/g. Luiaondo * Zelaikoetxe. Gorbea auzoa, 2. Ozeka * Guzurtegi landetxea. La Plazuela, z7g. Maroño * Mendieta Etxea. Mendieta auzoa 34. Menagarai * Rincon de Aiara apartamentuak. Mendieta auzoa, 19. Menagarai * Sierra Salvada landetxea. Salmanton, 22. Salmantón * Belaustenea landetxea. La Iglesia kalea, 10. Murga, ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Aiara|Aiara]] Wikipedian * [https://www.aiaraldea.org/eu/home/ Aiaraldea turismo bulegoa] [[Kategoria:Udalerriak]] 8yzywd0jyi5yzp1v5y09rtmlfbg98gi 0 3610 22286 22285 2020-08-18T11:04:03Z A. P. Azpirotz 1844 /* Kanpo estekak */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Aiegi''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == === Geografia eta natura === Klima mediterraneoarreko udalerria da, nahiz eta hegoaldean, altuera dela eta, aldaketa batzuk dituen. Urteko batez besteko tenperatura 10 eta 13 gradu bitartekoa da, eta prezipitazioak 600mm eta 800mm bitartekoak. Urteroko egun euritsuak 90 inguru izaten dira. Zenbat eta hegoalderago, euri eta hotz gehiago. Landarediari dagokionez, artea da zuhaitzik ohikoena. Gizakiak landaturiko produktuen artean,berriz, olibondo, mahasti, almendrondo eta zainzuriak daude. Historia === Historia === Aiegiri buruzko lehen dokumentu idatzia XI. mendekoa da. Erdi Aroan zehar elizari loturiko jaurerria izan zen, eta 1069. urtean Antso IV. erregeak emaniko dohaintzaren bitartez Iratxeko abadeen monasterioko jaurerriaren zati bihurtu zen. Herritarrak jaurerritik askatzeko ahalegin handiak egin zituzten arren, Aiegi ez zen udalerri independiente XIX. mendera arte bihurtu. Orduan, desamortizazioak eraginda, Aiegik independentzia eskuratu zuen. 1835ean Aiegi Iguzkitzaren menpe geratu zen eta hamar urte beranduago udaletxe propioa lortu zuen. 1873ko azaroan, ejerzito karlistak Espainiako lehen errepublikako ejerzitoa garaitzea lortu zuen Jurramendin, Aiegiko udalerrian. == Zer ikusi == '''San Ziprianoren ermita''' (XIV. mendekoa): Jurramendiko tontorrean eraikia, Iratxeko monasterioaren menpe dago. Errektangelu formako planta du eta hiru zatitan banatzen da eliza zutabeen bidez. Erdi-puntuko arkuak ditu eta erretaula erromanonista (XVI. mendekoa). Erretaulan San Ziprianoren eskultura eta Jesukristo gurutziltzauren eskultura gotikoak daude. Ermita itxita dago. '''San Martinen eliza''' (XVIII. mendekoa): planta bakarreko eraikina, bi kapera ditu alboetan estilo neoklasikoan. Nahiz eta XVIII. mendean eraiki, hainbat elementu XVII. mendekoak dira, hala nola , kanpai-dorrea eta ganga. XX. mende hasieran errektangelu formako planta duen kapera gehitu zen. Honetaz gain, XVI. mendeko erretaula erromanonista du, 1400. urteko kristo gurutziltzatuaren eskultura, Tourseko San Martinen rokoko itxurako eskultura (XVII. mendeko bigarren erdialdekoa) eta Amabirjina umearekin erakusten duen XIV. mendeko irudia. '''Iratxeko monastegia''': jatorri ezezaguna du monastegi beneditar honek, baina jakin badagiku 958. urtean, Teudano abadearen garaian, dokumentatu zela lehen aldiz. Erakin honek, gainera, erdi aroko, errenazimendu eta barrokoko estiloak biltzen ditu. XI. mendean handitu zen, Donejakue bidearen eta Lizarraren hurbil egoteagatik, baita erregeek emandako ekarpenengatik ere. XI. mendean Gartzea III.ak Erromesen Ostatua sortu zuen monastegi horretan eta XII. mendean abadeen tenplua eraiki zen. XIII. mendetik XV. mendera arte monastegiaren gainbehera iritsi zen, fraide kopurua gutxitu zela eta gainera beneditarren diziplina dezente lasaitu zen. 1522. urtetik aurrera garai hobeak ezagutu zituen Iratxek, Valladolideko etorritako fraideen erreformari esker. Gainera, eskola bat egon zen monastegian eta 1615.urtean unibertsitate bilakatu zen eskola hori. XIX. mendean, berriz, bi aldiz utzi zuten monastegia: lehen aldian Napoleonen gerrarekin, bigarrenean 1820. urtean, Espainian Gobernu liberala ezarri zenean. Ondoren, Fernando VII.a erregeak berrezarri zuen erlijio-komunitate hau, baina deuseztatu zuten 1839an. Urte batzuk geroago eskolapioek eta pasionistak etorri ziren monastegira. <ref>http://www.ayegui.org/patrimonio-cultural/</ref> == Zer egin? == Herriko monumentoak ikusteaz gain, Iurramendi mendian ibilbideak daude. Gainera, Donejakue bidea Aiegitik pasa da. == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == '''Jatetxeak''' Taberna-Elkartea San Cipriano Polikiroldegia Roca taberna Taberna jatetxea Ardantze Taberna jatetxea Kirol Cafetería Restaurante Durban Jatetxea Camping Iratxe<ref>www.campingiratxe.com</ref> '''Upeltegiak''' Iratxe<ref>www.bodegasirache.es</ref>: ardo iturria du. Pago de Larrainzar<ref>www.pagodelarrainzar.com</ref> ==Lo egin == Autokarabanen zonaldea Erromesen ostatua: 80 toki Iratxe kanpina ==Zer ikusi ondoren == Lizarraldea eta Ameskoabarrena ere bisita daitezke. ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Aiegi|Aiegi]] Wikipedian * [http://www.ayegui.org/ Aiegiko udalaren webgunea] [[Kategoria:Udalerriak]] acey1215w1yzo6v1z6y7m3i4rzsmeeu 0 3611 20953 18219 2020-07-01T09:15:38Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Aiherra''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Aiherra|Aiherra]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] ra6rqhzqoi0q6wjj1084ne10mk3gq7q 0 3612 20954 18220 2020-07-01T09:15:40Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ainharbe''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoako]] iparraldekoa. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ainharbe|Ainharbe]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] gh0p717vm953nqdazd77m70htp9rsvj 0 3613 20955 18221 2020-07-01T09:15:41Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ainhize-Monjolose''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ainhize-Monjolose|Ainhize-Monjolose]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] gfeepxk055aq0rzhbiisjnt115tt2li 0 3614 20956 18222 2020-07-01T09:15:43Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ainhoa''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ainhoa|Ainhoa]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] qa2q49rxmo0pymfmyli8w1hh4zwek1f 0 3615 20957 18223 2020-07-01T09:15:44Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Aintzila''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Aintzila|Aintzila]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 3zb1cuidlbrfkdp4i5frammcto0enav 0 3616 20958 18224 2020-07-01T09:15:46Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Aizarnazabal''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Aizarnazabal|Aizarnazabal]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] r2obvt4bs15vq9pk1x1zmxt4tizs6yi 0 3617 20959 18225 2020-07-01T09:15:47Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Aiziritze-Gamue-Zohazti''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Aiziritze-Gamue-Zohazti|Aiziritze-Gamue-Zohazti]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] jr1c49v12286i91l6d9nx8f00aasyyz 0 3618 20960 18226 2020-07-01T09:15:48Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ajangiz''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ajangiz|Ajangiz]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 2mm4crjzvuefd4i2e66ka6vxte1dn7p 0 3619 20961 18227 2020-07-01T09:15:49Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Akamarre''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Akamarre|Akamarre]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] jkx58jp4713dp371lhzh3cmp1jrwasr 0 3620 21923 21903 2020-07-15T15:30:42Z Xabier Cañas 1211 /* Non jan */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Albiztur''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == * {{Jan | izena=Ugarte| alt= | url= | emaila= | helbidea=Erdigunea, 32 | lat= | long= | norabideak= | telefonoa=+34 943 65 17 28| tollfree= | fax= | checkin= | checkout= | prezioa= | azkenedizioa=2020-07-14 | edukia=Herriaren sarreran dago. Terraza ederra du albo batean. Etxeko sukaldea. }} ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Albiztur|Albiztur]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 6qlasyxs96x9ao5nf28qjbisbufl26z 0 3621 20963 18229 2020-07-01T09:15:52Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Aldude''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Aldude|Aldude]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] rkv9qu3aals45mwpz5zfuw7voqh6c2n 0 3622 20964 18230 2020-07-01T09:15:53Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Alegia''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Alegia|Alegia]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] gkrb86ajxl5pzpdfhtsy37anpydlskm 0 3623 22196 22195 2020-08-14T11:23:39Z A. P. Azpirotz 1844 /* Zer ikusi ondoren */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Alesbes''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == === Geografia eta klima === Alesbes Tuterako merindadearen iparraldean dago, NA-128 errepidea Martzilla-Caparroso norabidean hartu, eta Martzillatik lau kilometrora, eskuinerantz doan herri errepidea hartuz. Geografiaren aldetik, Aragoi behereko eskualdean dago udalerria, hau da, ibai horren ibilguaren behereneko aldean. Ibaiak lautada emankorra eratzen du hemen. Aragoi ibaiari, eskuinaldetik, Arga ibaiak bere urak isurtzen dizkio. Alesbesek honako udalerriekin dauka muga: Milagro, Funes, Martzilla eta Caparroso mendebalde eta hegoaldean, eta Cadreita eta Bardeak ekialdean. Klima Alesbesek, Erriberako udalerria izanik, eskualde honetako gainontzeko herrien antzerako klima dauka. Klimaren ezaugarrietako bat, ematen diren tenperatura balio muturrekoak dira, horrela, uda garaian tenperaturak 38-40 °C ingurura igo daitezke eta neguan berriz 1-3 °C ingurura jaitsi. Garai epelenak normalean udaberrian eta udazkenean ematen dira, batez ere, udaberri bukaeran eta uda hasieran. === Historia === Alesbesen aurkituriko lehen aztarna arkeologikoak XX. mendean topatu zituzten, baina 1970eko hamarkadara arte ez ziren indusketak ofizialki hasi. Aurkituriko mosaiko eta bestelako aztarnen arabera, kristo ondorengo II. mendean, bazen gaur egungo Alesbesetik hurbil, nekazal herrixka bat. Aztarnak, gaur egungo herrigunetik 1300 metro hegoalderantz aurkitu ziren. Erromatarren garaian, herrixka honek oparotasuna ezagutu zuen, eta gaur egungo ardogintzaren oinarriak jarri ziren, baina erromaren gainbeherarekin batera, antzinako Alesbes horren gainbehera ere etorri zen. Musulmanek Iberiar penintsularen inbasioaren ondoren, base bat ezarri zuen Tuteran eta bertatik Nafarroa erdialde eta hegoalde gehienaz jabetzen joan ziren VIII. mendetik aurrera. Horrela, Alesbek Ayud Lajamitak konkistatu zuen 842. urtean, herrixka gotorleku bihurtuz harresi baten eraikitzearekin batera. Musulmanak Alesbesen egon bitartean, nekazaritzan aurrerapen handiak egin ziren, lurraren ustiapena eta ureztapena hobetuz. Horrez gain, harrizko lurzorua (gaur egun existitzen ez dena) eta egositako adreiluz eginiko eraikuntzen teknika ekarri zuten Nafarroara eta Alesbesera. 1110. urtean Alfontso I.a Borrokalaria erregeak Alesbes konkistatu, eta musulmanen lau mendeetako egonaldiari amaiera eman zien. 1118 eta 1119 urteen artean Tutera eta Zaragoza konkistatzean, musulmanak erabat kanporatu ziren lurralde hauetatik. Ondorengo mendeetako erregeek, hainbat pribilegio eta eskubide eskaini zizkieten alesbestarrei, koroari eskainitako babesa eta leialtasuna eskertuz. Horrela, 1191. urtean Antso Jakituna erregeak, Iruñeko forua eman zien herritarrei, 1271an Enrique I.a erregeak, herritarren ondasunen bahitzea edo hauek preso hartzeko debekua ezarri zuen, lehenago alkateek emaniko sententziarik ez balego. Burdinbidearen agerpenarekin, tren geltokia eraiki zen herrigunetik hurbil, eta horrekin batera, azpiegitura berri horren garrantziaz oharturik, herriko agintariek, trenbiderantz zabaldu zuten herria, kale eta etxebizitza berriak 1910. urtearen inguruan. Bestalde, 1925erako gaur egungo errepide zaharraren alboetan eraikitzen hasi zen, 1946. urtean eraikuntzek burdinbidearen beste aldea hartzen hasi zirelarik. 1960ko hamarkadatik aurrera, herriko hazkundea Patronatuko etxebizitza taldeetan oinarritu zen, herriaren hazkunde gehieneko guneak izanik. == Zer ikusi == '''Udaletxea (XVII-XVIII. mendeak)''': adreiluzko eta errektangelu formako eraikia, arkupeak ditu. Udaletxea egin arte, beste toki batzuetan egiten ziren udalbatzak, esaterako, ospitale zaharreko egoitzan (egun Gayarre kasinoa dena). Udalatxea behin baino gehiagotan erreformatu da: XIX. mendean hondoratu zen eta 1960eko hamarkadan barne-distribuzio aldatu zen. Gainera, eraikin administribo batek behar duen erreforma egin da berriki. '''Bobadillatarren jauregia (XVII-XVIII. mendeak)''': Erriberako barrokoaren eredua.Soto asko, bi planta eta balkoi bat ditu Horma-hobi bat ere badu, egun hutsik dagoenea. Erdi-puntuko arkupeak ditu, dekorazio geometrikoz apaindua eta egurrezko erlaitza dago, gutxi berreraikia izan dena. Udalaren jabetza da eta jauregiaren barruan tailer-eskola bat dago, eraikia errefomartzen duena. '''Santa Eufemiaren parrokia''': gaurko eraikia XVI. mendean egin zen, zehazki XIV. mendeko parrokia gotikoa ordezkatzeko. Hainbat fasetan eraiki da Santa Eufemiaren parrokia eta obrak XIX. mendeak bukatu zirne. Ezaugarri barrokoak ditu eta dorre bat ere bai, Tuterako katedralekoa inspirazio duena eta Karlistaldietan episodio latza ezagutu zuena. Barruan erretaula deigarriak ditu: erretaula nagusia barrokoa da eta Santa Eufemiaria dedikatuta dago; albokoak San Mikel eta San Estebani eskainiak. Beste erretaula batzuk badaude: San Frantzisko Xabierkoa (neoklasikoa), Arrosarioarena (oso deigarria), San Isidro, San Erramun Jaiogabea. Ad Horrez gain, Berdusanen marrazkia azpimarratu behar dugu (San Jose umearekin), koruko aulkiteria eta sakristian dagoen museo txiki bat. Besteak beste, museo horrek prozesioaren pausoak, egurrezko eta margotu gabeko eskultura barrokoak, zilarrezko piezak (XVI. mendeko kaliza) eta meza-liburu zaharrak gordetzen ditu. '''Karmengo Amaren komentua (XVIII: mendekoa)''': XVIII. mendean eraiki arren, XVII. mendeko elizen ezaugarriak ditu. Bost zatiko nabe luzea, alboko kaperekin. Koroak nabearen bi zati hartzen ditu. Adreiluzko fatxada du, lehio bat eta Karmengo Amaren horma-hobia. Atzeko partean, albo batean, kanpai-dorrea du. Barnealdean, rokoko estiloko erretaulak daude. '''San Petriren ermita (XVI. mendekoa)''': ermita hau askotan berreraiki da. Lau zatiko eta errektangelu formako planta du, erdi-puntuko arkuekin. Adreiluzko ermita da, hiru lehiate estu ditu eta egurrezko sabaia du. Barruan zutabe joniarreko erretaula txikia du. Zoritxarrez, ermitako eskultura onena, San Pedrorena, 1972an lapurtu zuten. '''Atariko Ama Birjinaren ermita (XVII. mendekoa'''): Erdi Aroan Ama Birjinaren irudia zegoen herriko atari batean. Horrenbesteko debozioa zioten Ama Birjinari eta XVII. mendean eliza bat eraikitzeko lanak hasi ziren. Adreiluzko eraikina da, puntu-erdiko arkua eta planta oktogonaleko dorrea dago. Gurutz latineko planta du elizak eta kanoi-erdiko gangak ditu elizak. Mihise barrokoak ditu, baita erretaula rokoko eta neoklasikoak. '''Castellarko Ama Birjinaren Basilika''': ustez, gotorleku baten gainean eraiki zen basilika. Barruan hainbat erretaula daude eta XVII. mendeko dorre txikia du. == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == '''K-Va jatetxea''': Alesbes erdian kokatua. XVII. mendeko etxe baten gainean eraikia, etxe horren fatxada eta upeltegia mantendu da. '''Quijote jatetxea''': egunero irekita '''Oriental jatetxea''' '''El Corzo ostatua''': Alesbesetik kanpo dago, Iruñerako etorbidean, NA-660 errepidean eta Bardeetako Parke naturaletik hurbil. '''Bardenas kanpina''': NA-660 errepidean, 13.4 km-ean kokatua. ==Lo egin == '''Oriental jatetxea''': jatetxeaz gain, pentsioa ere bada. 2 banako gela eta 3 gela bikoitz ditu. '''Bardenas kanpina''': NA-660 errepidean, 13.4 km-ean kokatua. '''El Corzo Ostatua''': Alesbesetik kanpo dago, Iruñerako etorbidean, NA-660 errepidean eta Bardeetako Parke naturaletik hurbil. '''Hospedería de Alesves''': itxura barroko duen eraikina. Hotel honek parkina, kalefakzioa, haize kondizionatua eta lorategia du. Hoteleko zonaldeak elbarriendako moldatuta daude. ==Zer ikusi ondoren == Ruta de los Sotos eta Badina Escudera ibilbideak. ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Alesbes|Alesbes]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] * [http://www.villafranca.es/turismo/donde-dormir// Alesbeseko udalaren webgunea.] ocurviy5xx3bg7r9h164hcwvp4kjq0j 0 3624 20966 18232 2020-07-01T09:15:56Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Alkiza''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Alkiza|Alkiza]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] mj8ndkwoyj7ypc6etsgl8jam0attylq 0 3625 22234 22211 2020-08-17T11:02:53Z A. P. Azpirotz 1844 /* Historia */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Allin''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Allin Nafarroako mendebaldean dagoen udalerria da, Lizarrerrikoa. 840 biztanle zituen 2014. urtean. Ega eta Urederra ibaien ertzetan kokatuta dago, Lokizko mendilerroaren azpian eta Ameskoak ondoan dituelarik. Honako kontzeju hauek osatzen dute udalerria: Amillao, Aramendia, Arbeitza, Artabia, Etxabarri, Eultz, Galdio, Larrion (herriburua), Muneta eta Zubielki. === Klima eta landareria === Haranaren gehiengoak klima azpimeditarraniarraren ezaugarri tipikoak ditu eta prezipitazioak eta tenperatura aldakorrak dira altueraren arabera. Urteko batez besteko prezipitazioak 600 eta 1.200mm bitartekoak eta batez besteko tenperatura 11 gradu ingurukoa izaten da. Urteroko egun eurituska 80 dira haranean, eta 120 gune menditsuenetan. Ekialdeko eta mendebaldeko mendien gainetan, klima atlantiarraren berezko landaredia ikus daitekeen arren, zuhaitz eta landare gehienak klima mediterraniarrekoak dira. Udalak eginiko sailkapenaren arabera, 1.041 hektarea amezti, 354 hektarea arte eta 147 hektarea pago daude === Historia === XIII. mendetik existitzen da Allin, zehazki, "Ayllín" eta "Aynin" agertzen da garaiko dokumentazioan. Hainbat jabe izan du herriak denboran zehar. Adibidez, 1368. urtean Karlos II.ak Beltran Velez Gebarari eman zizkion herri horren errentak. 1463an, Juan II.ak Lizarrako merinoari, Juan Martinez de Egiari, eman zion udalerriaren jurisdikzioa; geroago, Katalina eta Juan III. erregeek Iruñako katedralari lotu zizkioten herriko errentak. 1514an, berriz, Fernando Katolikoak bueltatu zion Lizarrako jurisdikzioa merinoaren semeari, Nikolas Egiari. 1852. urtera arte Allingo eta Metautengo kontzejuak hartzen zituen. Handik aurrera, Metauten bereizi zen Allindik.<ref>http://www.allin.es/visitanos/</ref> == Zer ikusi == == Zer egin? == Ur jarduerak Mendi-ibilbideak == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == Larrion benta (Allin) Mendipe sagardotegia (Allin) ==Lo egin == Basaula landa-etxea (Muneta) Sartzaletea etxea (Aramendia) Dos Olivos hotel-jauregia (Galdeano) ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Allin|Allin]] Wikipedian * [http://http://www.allin.es/ Allingo udalaren webgunea.] [[Kategoria:Udalerriak]] qxp73yzre07ducl2o3lzo8gppgd0dl3 0 3626 22203 22174 2020-08-15T12:53:13Z A. P. Azpirotz 1844 wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Allo''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == XI. mendera arte nobleziaren jaurgoa izan zen. 1064. urtean, berriz, Antso IV.a Gartzeiz Peñalengoak Iratxeko abadiari eman zion herriaren hainbat ondasun: San Migelen monastegia, nekazari-morroi eta errota bat. XII. mendearen hasieran, Allo eta Aranatz Antso Fortuñones noblearen tenentziaren parte izan zen. 1448an Bianako Printzeak, Carlosek, Leringo kontzejuan sartu zuen Allon eta han gelditu zen XIX. mendeko erreforma liberala arte. Hortik aurrera, Allo handitu zen eta 1920an bazituen irin-lantegi, alkohol-destilagailu etxea eta ospitale bat<ref>http://www.villadeallo.org/es/allo/historia/</ref>. == Zer ikusi == '''Santa Mariaren parrokia''': XVI. mendeko erretaula du, Bernabé Imbertok egina. Bost zatitan banatutako nabea du, kanoi erdiko gangaz estalita, eta bi erretaula ditu nabearen alboetan: Santa Katalinarena eta San Jurgirena. '''Uretako Kristo Saindua''': XVII. mendeko eliza barrokoa, basilikak gurutze latineko nabea du. Bi kapera handi daude eta eliza kanoi erdiko ganzaz estalita dago. Barnean, Kristo Sainduaren erretaula du, baita San Petri Apustulua eta San Kristobalen eskultura erromanonistak. Garai batean San Petri eta San Kristobalen eskulturak izen berberako ermitetan zeuden, baina egun ez dira existitzen eraikin horiek. '''Maiorazkoaren etxea''': 1592an erakia. Bi dorre handi eta bi fatxada ditu. Fatxada batek erdi-puntuko portalea du eta besteak lorategi bat, bi arku-multzoekin. '''Udaletxea''': Foruen plazan kokatua, XVI. mendeko azken laurdenean eraikia. Errenazimenduko estilokoa da eta herriko armarria du. Nafarroako udaletxe zaharrenetan hirugarrena da Allo, Zangotza eta Irunberri ondoren. Gainera, Alloko udaletxeak bakarrik mantendu du eraikinaren fatxada osorik. '''Iturria''' (XVIII. mendea)<ref>http://www.villadeallo.org/es/allo/visitanos/</ref> == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == La fuente taberna Iraxoa jatetxea Iza-Atanes taberna ==Lo egin == Ulibarri landa etxea ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Allo|Allo]] Wikipedian * [http://www.villadeallo.org// Alloko udalaren webgunea.] [[Kategoria:Udalerriak]] dktcx9w4m3oyv7cskkxmtad6c2jiuyt 0 3627 20969 18235 2020-07-01T09:15:59Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Alonsotegi''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Alonsotegi|Alonsotegi]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] nli6ivranrsvgcztf9nwnw41oct9y7i 0 3628 20970 18236 2020-07-01T09:16:00Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Aloze-Ziboze-Onizegaine''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Aloze-Ziboze-Onizegaine|Aloze-Ziboze-Onizegaine]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] kgtm9f289s9xl1qk5kpdxzpgjawowse 0 3629 22294 22293 2020-08-18T11:57:01Z A. P. Azpirotz 1844 wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Altsasu''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Altsasu Nafarroa Garaiko mendebaldean dago, Euskal Herriko erdigune geografikotik hurbil, Iruñea eta Gasteiz arteko erdibidean (bietatik 50 kilometrora), eta Donostiatik 69 kilometrora. Itsas mailaz gaindi 528 metrora du udaletxea. Udalerriak 26,8 km² ditu. Altsasuk, Sakanako herri gehienek bezala, dermioak ditu lurralde antolaketa egiteko, eta hiztegi topologiko zabala dago herrian. Izena haltza zuhaitzaren izenetik datorrelako iritzian nolabaiteko adostasuna badago. Hizkuntzalarien ustez, izena "haltza" izena eta "-zu (su)" ugaritasuna adierazten duen atzizkiaren arteko hitz elkarketatik sortua omen da. Erdi Aroko testuetan Alssaltssu eta Alsassua izenekin agertzen da. Antzinatik jatorrizko izenak ahoskera eraldaketa bat jasan du, lehenbiziko (H)altzazu izenetik gaur egungo Altsasu izenera igaroz. Herriaren jatorriari buruzko kondaira ere badago. Urdiaingo Javier Goikoetxeak jasotako kondaira herrikoi baten arabera, Burunda haraneko ibai eta erreken ugaritasunaren ondorioz haltza asko zeuden herrixkak Altsa (Haltza) izena jasotzea ekarri omen zuen. Behinola, herrixka hori sute batek erabat kiskaldu eta errautsetatik herri berria sortu omen zuten. Gertaera honek Altsa izenari -su (su) atzizkia gehitu omen zion. Honebestez, Altsasu izenak "Haltza Sutan" edo "Haltzaren Sutea" esan nahiko omen luke. == Zer ikusi == === Monumentu zibilak === '''Telegrafoetako dorreak''': Aspalditik gauza jakina da Euskal Herriko zenbait toki estrategikotan telegrafoetako dorreak bazirela. Harrizko dorre sendoak ziren, eta horietatik dorretik dorrera mezuak bidaltzen ziren gaur egunean komunikazioen sare zabalean egiten den gisara. Dorre horietako bi Altsasun daude. '''Udaletxea''': Udaletxea. 1780. urtean inauguratua, Jose Lizardi arkitektoaren lana da. Aurrealdeak hiru begiko arkupea dauka eta bi balkoi luze; haien gainetik herriko armarria dago, harrian landua. 1813. urtean frantses soldaduek su eman zioten eta artxiboa erre egin zen. '''Altsasuko intxaurrondo ospetsuari monumentua''': Enrike Zelaiak “Sustrai altsasuarrak” izena eman dio. Foruen plazan dago, eta José Ulibarrena eskultoreak egin zuen plazan zegoen intxaurrondo zaharra erabiliz. Monumentuan Altsasu herria irudikatzen duten 28 irudi eta sinbolo agertzen dira: feminitatea, gizontasuna, nekazaritza, trenbidea, errementaritza, kobazuloak, basajaunak, hiru abeslari, ahuntza, dama bat, penaz dagoen arima, Mainamikirri sorgina, Garzia Ximenez erregea, txirrindularitza, ereilea, Altsasuko tontor eta gailurrak, pilotaria, uzta, artisautza, momotxorroak, gaueko eguzkia, jainkotasuna, inauteriak….finean, Altsasu den guztia. '''Basaluzeko dorrea''': Dorre hau Urbasa mendiaren ipar-ekialdeko magalean dago, Irubideko bidegurutzean. Bere oinarri karratuak 7,3 metro ditu. Lauki bakoitzak duen gezilehioa da beheko solairuaren irekiune bakarra. Lehenbiziko solairua berdintsua da, baina lehio bana dute lau aldeek. Harri zabal landuko eskubanda dela eta, estaldura horizontala zuelako ustea dago. Eraikinak harlanduzkoak ditu oinarria, lau izkinak, solairu bakoitzaren ingurua, estalkia, eta ate-leihoen zuloak. Gainerako paretak harlankitzez eginak dira. Barrenak hutsik daude. Eskuin aldeko zokoan hiru solairuetara eta terrazara igotzeko 1,2 metroko diametroko eskailera kiribil izan zenaren aztarnak daude. '''Dorre txikia''': Dorre Txikia. Eguberako Gane izeneko gainean dago, 710 metroko altitudean. Oraindik ere ikus daitezkeen hondakinen tamainarengatik pentsatzekoa da izen hori magal berean beherago zegoen dorre txiki bati dagokiola. Basoaren soilune batean, arbola altuen artean, oinarriaren muruen hondarrak daude, metro bateko altuera baino gehiago daukatenak. Dorreak inguruan lubakia zeukan, duda izpirik gabe, kanpoko lur landua kentzean egina. Dorre horretarako bidea Nafarroako Arbitrioen Etxe Zahareña hasten da. Gurdilatz parajean barrena hogei minututan heldu daiteke. === Monumentu erlijiosoak === '''Otadiko Santokristo baseliza''': Otadiko Santokristo baseliza. Herritik kanpo dago, kanposantuari erantsia. Nabaria da bi alditan egina dela; zati zaharrena aldare inguruak hartzen du. Oinplano karratukoa da; hormak, harlanduzkoak; teilatua, lau isurkikoa; mendebaldera zabalik, XVI. mendeko bigarren erdialdeko gurutze-tokien taiura burutua. Debozioa bizkortzeak baseliza handitzea ekarri zuen; nabea zabaldu eta mendebaldeko atea ireki zioten. Geroztik eta gaur egun arte berrikuntza asko egin izan dira bertan. “Crucifijos de Navarra” obran aipatzen denaren arabera, Santokristo Otadikoaren taila Errenazimendu garaikoa da, XVI. mendekoa. Mirari asko egin izanaren fama du. Ermita honetako festak maiatzaren 30ean eta irailaren 14an ospatzen . ''' Erkudengo Ama Birjina baseliza''': Elkuren herrixka izan zen lekuan dago kokatua, Donostiako errepidearen eskuinaldean. Eraikin ederra da, harlanduzko hormak eta teilatua bi isurkikoa dituena. Oso nabarmena da ekialdera ematen duen hegatza. Zurezko balaustradak mugatzen du aldare ingurua. Bertan dago, halaber, Ama Birjinaren irudia. Jatorrizkoa desagertu eta haren ordez eskaiolako bat jarri zuten, oraintsu arte iraun duena, eskulanean trebea den Venancio Amillano artista altsasuarrak beste irudi bat egin arte, egun ohoratzen duguna, hain zuzen. Urtarrilaren 2an herrira ekarri eta bederatziurrena igaro ondoren berriro ermitara eramaten da. ''' San Juan Bataiatzailearen baseliza''': Herriaren mendebaldean dago, Altzania ibaiertzeko muino baten gainean. Oinplanoa laukizuzen baten antzekoa da; hormak harlanduzkoak eta sabaia lixa emana duen zurez egina. Egikera herrikoiez taiutua den lurrean uharriz egindako marrazkiak aipa daitezke. Baselizak hegoaldean dauka atea, molduradun arkuaren antzera paratua. Argia apala da oso. Adreilu gorriez zolaturik dagoen burualdea zurezko kalostraz itxia dago eta horretan errenazimendu garaiko erretaula dago, titularra han delarik. Hara joaten da ekainaren 23an eta 24ko goizean. '''San Pedroko baseliza''': Altsasu eta Urdiainen arteko mugan eraikia, izen bereko landan. Inguru-inguru haritzak ditu. Oinaldea laukizuzen baten antzekoa da eta teilatua lau isurkikoa. Aldarea, gainean santua duena, Urdiaingo dermioan dago. Bi herrien arteko muga hegoaldeko fatxadako atearen atalburuak egiten du eta bertan A/U letrak daude idatzita. Bi herriren artean egoteak, bitxia baita, herriko folklorea aberastu egin du. San Pedro egunean, ekainaren 29an, erromeria ospatzen da. '''Jasokunde eliza''': Errenazimendu estilokoa, XVI. mendekoa. Pilareen gaineko hiru nabe ditu eta burualde poligonala. Ganga trenkatu batek estaltzen du nabe nagusia. Aldeetan kanoiak ditu eta izar irudiko gurutzadura du kapera nagusian. Barruko aldean erretablo erromanista bat nabarmentzen da; bertan, Nekaldiaren pasarteen irudiak agertzen dira, santu batzuk, Andra Mariaren jaiotza, eta atikoan kalbarioa. Elizan hiru hiltze dituen Kristo hilaren irudia dago, XV. mendekoa, naturalismo anatomiko handikoa eta zur polikromatikoan egina. Kristo hori gotikoa da baina Europar iparraldeko eragin handia du. == Zer egin? == Jarduera asko dago urtean zehar, hala nola inauteriak, urriko feriak, Bargagain edo Tontorraundiko igoera (uztailean), San Pedroak, San Juan bezperako gau magikoa, Santa Ageda, Erkudengo Ama Birjinaren jaia (uztailean), etab. <ref>http://www.alsasua.net/eu/descubre-alsasua/otros-atractivos-turisticos/</ref> == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == Aitzgorri Akelarre Alaska Ibarrea Basojaun Basomutur El Mareo Gure Kabia Iruña-Bide Mendia ==Lo egin == '''Errotazar apartamentuak''': 5 apartamentu altzariz jantzita, herriko sarreran kokatuak, hain zuzen Gasteizera edo Iruñera joateko hartzen den bidegurutze nagusiaren ondoan. http://www.errotazar.com '''Hotel Lemik''' '''Latxanea''': Latxanea ostatu txiki eta eroso bat da, egin berria (2004. urtean ireki zen). Altsasuko erdigunean dago, toki lasai batean, sarbide errazarekin. Gelak bikoitzak dira, bainugela osoarekin. Guztiek telebista, berogailua eta gosaltzeko jantoki txiki bat dute. '''Mendia''': guztira 12 logela ditu '''Otadiko Sankristoko gazteen egoitza''' '''San Pedroko Bidea landa-etxea''': 5 logela dauzka, bat hirukoitza eta hiru bikoitz ( hauetako bi senar emazteen ohearekin eta beste bat bi ohekin eta azkenik banakako gela bat ). 3 bainugela ditu eta komun bat, bereizitako sukalde-egongela eta sukaldea eta beheko sua duen txokoa.10+3 pertsonentzako edukiera du etxeak, baino pertsona gutxiago etorrita ere ez dago inolako arazorik. Etxeak kanpoan nahiz barruan du aparkalekua. Atzeko lorategian mahai bat dauka bere aulki eta guzti eta hartaz gozatzeko barbakoa bat .Etxe berezia da, 10-12 pertsonentzako edukiera izanda, umeak dituzten familiak edo kuadrillan etortzeko oso egokia.<ref>http://www.alsasua.net/eu/san-pedroko-bidea-casa-rural-vivienda-turistica/</ref> ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Altsasu|Altsasu]] Wikipedian * [http://www.alsasua.net/eu/ Altsasuko udalaren web-orria] [[Kategoria:Udalerriak]] 0u3tuhdrnmrn74qeybdqxnq2gvf3ely 0 3630 20972 18238 2020-07-01T09:16:03Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Altzaga''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Altzaga|Altzaga]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] addw8wurwa6tykqp94hozgedbmlvhws 0 3631 20973 18239 2020-07-01T09:16:04Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Altzai-Altzabeheti-Zunharreta''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Altzai-Altzabeheti-Zunharreta|Altzai-Altzabeheti-Zunharreta]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] exfg7h0dx72705cf42dwinpemklp9h3 0 3632 22654 22631 2020-10-04T22:37:42Z Ksarasola 1603 wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Altzo''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]], [[Tolosaldea]] eskualdekoa. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. Herri euskalduna da, [[w:eu:Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|UEMA]] mankomunitateko kidea. [[w:eu:Donostiktia|Donostia]] 32 kilometro hegoaldera dago. Iparraldean [[Tolosa]] eta [[Leaburu]], hegoaldean Tolosa berriz ere, ekialdean [[Lizartza]] eta mendebaldean [[Alegia]] udalerriak mugakide ditu. Bi auzo nagusitan banatzen da herria: Alde batetik ''Altzo Azpi'' gunerik zaharrena dena, baina gaur egun baita txikiena eta biztanle gutxien daukana ere, eta [[w:eu:Oria|Oriako ibarrean]] kokatuta dagoena. Bestetik, ''Altzo Muino'' dago, herriko goialdean eta Oria eta [[w:eu:Araxes|Araxes]] ibaien artean kokatua, bertan biztanle gehien bizi dira eta udaletxea dago. Altzori buruzko daturik zaharrenak XI. mendekoak dira. Altzoko dokumentu zaharrena, izan ere, 1025ekoa da, Nafarroako errege [[w:eu:Antso III.a Garzeitz Nagusia|Antso Garzeitz III.aren]] garaikoa. Dokumentu horren bitartez, Gartzia Azearitz nafarrak (Gipuzkoako jauna) eta haren emazte Gaila altzotarrak Altzoko San Salbador Olazabalgoa monasterioa eta haren ondasunak [[w:eu:San Juan de la Peña monasterioa|San Juan de la Peña monasterioari]] eman zizkioten, [[w:eu:Dohaintza-kontratu|dohaintzan]]. Latinezko dokumentu horixe da ''Gipuzkoa'' izenaren lehen aipamen idatzia, ''Ipuscua'' formarekin.<ref>{{Erreferentzia | hizkuntza = gaztelania | izena = Nerea | abizena = Sarasola Etxegoien | izenburua = El poblamiento medieval de Gipuzkoa: Revisión crítica del registro arqueológico | orrialdeak = 338–393 | data = 2010 | url = https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=3393697 | aldizkaria = Munibe Antropologia - Arkeologia | alea = 61 | issn = 1132-2217 | sartze-data = 2020-09-17}}</ref> 1374an Altzok aliantza egin zuen Tolosarekin, nahiz eta udaletxea eta administrazio zibila mantendu zituen. 1615ean Felipe III.ak hiri titulua eman zion Altzori eta Tolosatik bereizi zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Altzo - Tolosaldea Turismo|hizkuntza=eu|url=https://www.tolosaldea.eus/eu/que-hacer/poblaciones/altzo|aldizkaria=www.tolosaldea.eus|sartze-data=2020-03-31}}</ref> == Ezagutu == == Zer ikusi == [[Fitxategi:Otsabio trikuharria.jpg|thumb|Otsabio trikuharria.]] * [[w:eu:Otsabio-Zarateko Estazio Megalitikoa|'''Otsabio-Zarateko Estazio Megalitikoa''']] *'''[[w:eu:Altzoko pagoa|Altzoko pagoa]]:''' 1836an [[w:eu:Manuel Antonio Imatz]] bertsolariak landatutako pago arrunta.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Imaz-en pagoa|hizkuntza=eu|url=http://www.altzo.eus/eu/imaz-en-pagoa|aldizkaria=Altzo|sartze-data=2020-03-31}}</ref> *'''Jasokundeko Ama Birjinaren parrokia-eliza''' (Altzo Muino): [[w:eu:XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]] (1535ean eraikitzen hasi eta 1717an bukatu). Portiko gotikoa dauka. *'''Salbatore parrokia-eliza''' (Altzo Azpi): monasterio [[w:eu:arkitektura erromaniko|erromaniko]] baten gainean eraikia. * '''[[w:eu:Zuaznabar Haundi baserria|Zuaznabar Haundi baserria]]:''' XVI. mendekoa. Eusko Jaurlaritzak kultura interesdun ondaretzat izendatu du. * '''Altzoko erraldoiaren erliebea''', Ipintza baserriaren alboan dago eta [[w:eu:Juanito Lope|Juanito Lopek]] egin zuen 1968an. * [[Euskal_Herriko_bidaia-gida/Ibilbideak/Altzoko_Haundiaren_ibilbidea|'''Altzoko Haundiaren ibilbidea''']] Wikiliburuetan. 2017ko maiatzaren bukaeran ipini ziren panelak. Ibilbidea plazan hasten da, bigarren puntua Eleizegiren jaiotetxea izan zen Ipintza baserria da, hirugarrena Altzo Azpiko eliza, eta frontoiaren parean bukatzen da. Panelen diseinua [[w:eu:Juanba Berasategi|Juanba Berasategirena]] da, eta testuak [[w:eu:Koldo Izagirre|Koldo Izagirrerenak]]. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Altzoko Handia, gertuago - Altzo|hizkuntza=eu|url=https://ataria.eus/altzo/1498215206004-altzoko-handia-gertuago|aldizkaria=Tolosaldeko ataria|sartze-data=2020-10-04}}</ref> * '''Kondeko errota'''. Altzo Azpin dago. == Zer egin? == Hainbat ibilbide egin daitezke herrian zehar. Horietako batek Altzoko Haundiak ("Handia" pelikulakoa) herrian zehar utzi zituen aztarnak bisitatzen ditu mendira joan gabe. Udalak mapak eta informazio osagarriak eskaintzen ditu: <gallery mode="packed"> File:Altzokoibilbideak.png|Hainbat ibilbide File:Altzoko haundiaren ibilbidea.jpg|"Gure handie" ibilbidea </gallery> == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == Herriko plazan Sukaldea irekita: 13:00 - 15:30 Astean zehar irekita: 10:00 - 19:00 Asteburuetan 10:00etatik 24:00etara. (ASTEARTEAK ATSEDEN EGUNA) 943 652 262 Berezitasunak: Txerrikumea eta arkumea enkarguz. ==Lo egin == Herriko plazako ostatuan. ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Altzo|Altzo]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] rzs5e4niw5a8ez521nl0ejala58f86x 0 3633 20976 18242 2020-07-01T09:16:08Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Amendüze-Unaso''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Amendüze-Unaso|Amendüze-Unaso]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] ppkfp72ik0z8qemlphpe048etrnrzfg 0 3634 22306 22305 2020-08-19T11:59:34Z A. P. Azpirotz 1844 /* Zibilak */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ameskoabarrena''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Ameskoabarrena Lizarrako merindadearen iparraldean dago, Urbasako mendizerratik gertu. Urbasako mendilerroa eta parkea udalerriaren iparraldean daude kokaturik. Bestalde, Urbasako mendateak Ameskoabarrena eta Olazti (Sakana) lotzen ditu. Ibarraren erdialdean dagoen klima mediterraneoko guneren bat, eta ipar eta ipar-ekialdeko mendietako klima atlantikoa izan ezik, udalerriaren gehienean klima azpimediterraneoa nagusitzen da. Urteko batez besteko tenperatura 8-10 gradukoa da, eta prezipitazioak 800 eta 1400 mm bitarte dira. Iparraldeko gune menditsuenean 1.400 mm-tik gorakoak ere izan daitezke. Urteroko egun euritsuak 100 eta 120 bitarte dira. Ameskoabarrena da baso gehien dituen Nafarroa Garaiko udalerria, udalerriaren azaleraren % 65,6. Larretarako erabilitako lurrak % 16,1 dira, eta laborantzarakoak % 15,1. Zuhaitz espezieen artean nabarmentzen dira ametza, haritz hostotxikia eta, udalerriaren iparraldean, pagoa. Udalerri mugakideak Zortzi kontzejuk osatzen dute Ameskoabarreneko udalerria: Artatza, Bakedano, Barindano, Ekala, Gollano, San Martin, Urra eta Zudairi. == Zer ikusi == === Natura === Urederra ibaiaren iturburua Urbasako parke naturala Basaulako erreserba naturala === Monumentu zibilak === Herri bakoitzean dagoen eliza eta iturria == Zer egin? == Ibilbide dezente oinez zein txirrindulaz.<ref>http://www.amescoa.com/es/que-ver-y-hacer-en-amescoa/turismo-activo/senderismo/</ref> Bertako gaztandegietako gazta dastatu eta erosi Aranatxen, Artazan... Boulder eta eskalada egin Aranatxe, Larraona eta Eulaten. == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == Azpi taberna (Bakedano) Urederra jatetxea (Bakedano) Alai taberna (Eulate) Urbasa abentura taberna (Larraona) Artaza kanpineko taberna (Artaza) Casa Faustina jatetxea (Barindano) ==Lo egin == Aranatxe landa-etxea (Aranatxe) La Aldaia de Urbasa (Eulate): 4 gela bikoitza Uyarra landa etxea (Aranatxe) Artaza kanpina <ref>https://eu.campingartazaurederra.com/</ref> Lizarrosta landa etxea (Bakedano) El Rintxo landa etxea (Gollano) Sorginetxe landa etxea (Larraona) Gailupa landa etxea (San Martin) Lazkano landa etxea (San Martin) Ibaisek hostala (Zudaire): 21 gela ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ameskoabarrena|Ameskoabarrena]] Wikipedian * [http://amescoa.com/ Ameskoa ibarraren turismo-zerbitzua] [[Kategoria:Udalerriak]] 3a9iu6uerbwmzmsqzwcyqeuoqscjjvi 0 3635 20978 18244 2020-07-01T09:16:12Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Amezketa''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Amezketa|Amezketa]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] sbnxlosi5px9qh2q5e3h2v9an8it2d5 0 3636 20979 18245 2020-07-01T09:16:13Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Amoroto''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Amoroto|Amoroto]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] stuob1my3kglth5roku6opxt5jawvej 0 3637 20980 18246 2020-07-01T09:16:15Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Amorotze-Zokotze''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Amorotze-Zokotze|Amorotze-Zokotze]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 8m9ts5qt37pzbtvnufzpurzlxcs1fyv 0 3638 20981 18247 2020-07-01T09:16:16Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Amurrio''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Amurrio|Amurrio]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] rxxsbrjvx0wdm6mg15gdrqevl2t3v68 0 3639 21952 21056 2020-07-20T16:34:07Z Smatxi 878 /* Zer ikusi */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Añana''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == * Añanako Gatz Harana * San Juan de Acre Monasterioa * Ozpindarren Jauregia * Erloju Dorrea * Santa Maria de Villacones eliza * Bola-tokia == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Añana|Añana]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] aco6xf9xk4l7aluzp3tzihhw174oj0t 0 3640 20982 18248 2020-07-01T09:16:17Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Andoain''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Andoain|Andoain]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 3cilhi821utcw9svlj4jhcvmzrz2m45 0 3641 22434 22409 2020-08-27T12:34:59Z 79.151.74.55 /* Zer ikusi */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Andosilla''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == === Inguru naturala eta kokapena === Lizarrako merindadearen hegoaldeko muturreko herria da. Ega ibaiak herri zeharkatzen du, eta herria ibai honen ezkerraldean dago. Herrira heltzeko N-122 errepidea hartu behar da Lizarra-San Adriango norabidean. Andosillako herri mugakideak, honakoak dira: Iparraldean Lerin, hegoaldean Errioxako Autonomia Erkidegoa eta San Adrian, ekialdean Faltzes eta Azkoien eta mendebaldean Sartaguda. === Klima eta landaredia === Klima eta landaredia mediterranear motakoak dira. Urteko batez besteko tenperatura 13 eta 14 gradu artekoa eta prezipitazioak 400 eta 450mm bitartekoak dira. Orokorrean nahiko euri gutxi egiten du (50-60 egun baino ez urte osoan), eta prezipitazioak ugariagoak izaten dira udaberri eta udazkenean. Udak oso lehorrak izaten dira, ekaitzen batek utzitako euriaz gain, ia ez du euririk egiten, eta iparreko zierzo haizeak gogor jotzen du urte osoan zehar (haizearen eragina nabariagoa da neguan dena den). Nekazaritza eta abeltzaintzaren hedapenak ia erabat desagerarazi dute Andosilla gizakien agerpenaren aurretik estaltzen zuen jatorrizko landaredia. Gaur egun 44 hektarea makal baino ez dira geratzen. Horrez gain, XIX. mendetik aurrera birlandaturiko 45 hektarea pinu daude. === Auzoak === El puente, La villa, El regadío, Barrio de Santa Cruz, Las conejeras, El Barranco eta Las Eras herriko auzoak dira. == Zer ikusi == Herriko parrokia (XVI. mendekoa) Resako baseliza Jauregia == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == Azpilicueta jatetxea ==Lo egin == Villa de Andosilla hotela ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Andosilla|Andosilla]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] leyev5uk696ik80beh49752ewr4jafh 0 3642 20984 18250 2020-07-01T09:16:20Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Angelu''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Angelu|Angelu]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 6p2sp5bic7mt8oyzh3id5i8r36ihq43 0 3643 20985 18251 2020-07-01T09:16:22Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Anhauze''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Anhauze|Anhauze]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] kc37z5wn64rkj28lyfxzlz1ro9pqqe5 0 3644 20986 18252 2020-07-01T09:16:23Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Anoeta''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Anoeta|Anoeta]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] f644xqmluray9c06fknf4n1uikr343p 0 3645 22439 22438 2020-08-27T14:14:56Z A. P. Azpirotz 1844 /* Kanpo estekak */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Añorbe''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == === Klima eta landaredia === Añorbeko klima mediterraneo-kontinental motakoa da, negu hotzak, uda beroak eta idorrak, iparreko zierzo haizea, eta udaberri eta udazken garaiko prezipitazioak dira, udalerriko klimaren ezaugarrietako batzuk. Urteko batez besteko tenperatura 12 eta 13 gradu artekoa eta prezipitazioak 500 eta 700mm bitartekoak dira. Urteroko egun euritsuak 70-80 inguru izaten dira, ugariagoak udalerriaren iparraldeko gune menditsuan. Arte eta ameztien zuhaitz multzoak gordetzen dira oraindik ere, 180 hektarea inguru. Horrez gain, XIX. mendetik aurrera, 100 hektarea inguru pinu birlandatu ziren, Austriatik ekarritako pinu lariziarra eta pinu beltza, batez ere. === Auzoak === Añorbek lau auzo ditu: Upategi Zaharra, Txantrea, Lagartegi eta Elizako auzoa. === Historia === Historiaurreko hainbat aztarna aurkitu dira gaur egungo herriaren inguruetan, besteak beste Letaniaportilla (Artaxoako) mugan, hortxe dago Langorteako dolmena. Nekeas izeneko dermioan aztarna arkeologikoak daude (silex, zeramika, etab.) Horrez gain, Añorbeko gune batek Gazteluzar izena dauka, eta oraindik ikertzeko asko dagoen arren, baiezta daiteke gaztelu edo gotorlekuren bat izan zela gune horretan duela ehunka urte. Gaur egungo Añorbe Erdi Aroan garatu zen eta inguruko herrien aldean garrantzia hartu zuen merkataritza eta nekazaritza merkatu moduan. Honetaz gain, XV. mendean biztanleen erdia kapareak ziren. XIX. mendean (1946. urtean) Izarbeibarretik banandu eta udalerri independente bihurtu zen. XX. mendearen bigarren erdian, herriak biztanle ugari galdu zituen, herritar askok Lizarrara lehenik, eta, Iruñara ondoren, jo baitzuten, inguruko herrietan gertatu bezala. Dena den, XX. mendearen amaieran eta XXI. mendearen hasieran, joera aldatu eta eraikitako etxebizitza berriei esker, biztanleria pixkanaka haziz joan da. == Zer ikusi == Artaxoako mugan dauden aztarna arkeologikoak Erroten parkea Jasokundeko amabirjinaren eliza San Martin, San Joan eta Done Ezteberen baselizak Aneder parkea Olazariko eta Tejeriako iturriak Nafarroako ubidea Nafarroako geodesia zentroa Armarriak dituzten etxeak: Maritxalar etxea, jauregia, El Herrero etxea, el Rojo etxea, Ederra etxea, Urrutia Etxea Erdi Aroko elurtegia Elurtegiko askaldegia Jesusen bihotzaren monumentua (San Martin mendian)<ref>http://www.anorbe.es/visitanos/</ref> Juan Jesus San Joaquin karmelotarraren monumentua (Jose Ulibarrenak egina, 1990ean) == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == Etxebe taberna Casino taberna Nekeas upeltegia ==Lo egin == Praxedes enea landa-etxea ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Añorbe|Añorbe]] Wikipedian * [http://www.anorbe.es/ Añorbeko udalaren webgunea (erdaraz)] [[Kategoria:Udalerriak]] 94x8etl9cejp706i4gv1wakqiapslpj 0 3646 22455 22454 2020-09-01T14:40:51Z A. P. Azpirotz 1844 /* Kanpo estekak */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Antsoain''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Antsoain Nafarroa Garaiko erdialdeko udalerri bat da. Iruñerriaren iparraldean, Iruñeko merindadean eta Iruñeko erdigunetik 4 kilometrora dago. Herria bi biztanlegunez eratuta dago: batetik, Ezkaba mendiko magalean kokatuta dagoen Alde Zaharra edo Herri Zaharra, zeinak Nafarroa Garaiko iparraldeko herri baten ohiko fisionomia erakusten duen; eta bestetik, lautada batean eta Iruñeko hirigunearen ondoan kokatuta dagoen Zabalgunea edo Alde Berria, biztanlegune nagusia, non zerbitzu nagusiak dauden. Alde Berria, esan bezala Iruñeko hirigunearen ondoan dago, zehazki Arrotxapea eta Txantrea auzoen artean == Zer ikusi == === Jauregia === Leku honetako Jauregiak Oinetxe izena zuen Erresumaren izendegi ofizialean. 1614an jabeari, Luis de Barros jaunari, Gorteetan esertzeko eskumena eman zioten. 1665ean, Miguel de Iribas zen jabea, eta 1681ean haren oinordeko bat, Jose de Iribas. 1749an eta 1758an, kuartel zatiak berriro banatzeko eskatu zuen Francisco de Iribasek. 1783an, berriz, Jose de Iribasek eta Radak, eta 1799an, Manuel Maria de Iribasek lortu zuen. Armagintza Liburuan ageri denez, jatorrizko ezkutua zatikatua zen: urrezkoa, bi sable-otsorekin. Eta azpian, zelai gorrian, zilarrezko elementu bat, karakol formakoa. Barnean, erdiko patio baten inguruan daude antolatuta sailak. Patioa Erdi Arokoa dela uste da, eta zabalgune bat du, XVIII. mendekoa. Alde batean ezkutu handi bat dago, kiribildutako larruekin egindako kartela baten gainean. Kasketa du txirrin gisa, eta eremua zatituta du: ezkerraldean gurutze bat eta lau xingola izar-zerrenda batekin txandakatuta; eskuineko zatian ere bi atal daude, eta jauregiaren berezko armak ageri dira bertan, bi otso eta behera begira dagoen ilargi erdia. === San Miguel ermita === Erdi Arokoa da, eta herritik oso hurbil dago. Gaur egun etxebizitza da. Oinplanoak nabe angeluzuzen sinplea marrazten du, lau zatikoa eta horiek kanpoan egituratzen dira, hiru kontrahormak bereizita. Harlanduzko hormen gainean, bi isuriko teilatu bat dago. Ermita honetakoak dira Diocesano Museoan dauden San Joseren eta Ama Birjinaren bustoen bi tailu. HERRI ZAHARREKO PARROKIA Alde Zaharrean dago. Erdi Aroko eraikina da, XII. mende amaierakoa. 1555 eta 1558 artean, Alvaro de Moscoso jaun artzapezpikuak lizentzia eman zuen parrokia eraikitzeko. Oinplanoan, nabe angeluzuzen bat dago, hiru zatikoa eta buru zuzen sakonekoa. Era berean, puntu erdiko bi horma-hobi daude presbiterioaren ondoren dagoen zatian. Harlanduzko hesien ostean estalkiak daude, arku tertzelete mordenodun lau ganga. XVI. mendeko ereduen antzekoak dira, puntu erdiko hiru parpain-arkuk eutsita; arkuak hasten diren lekuan, inposta laua dago tenpluaren inguru osoan. Hobien goialdean puntu erdiko arkuak daude eta arkubarnera XVII. mendeko motibo geometrikoekin daude apainduta. Oinean obrako korua eta dorrera igotzeko Erdi Aroko karakol eskailera hartzen duen zilindroa daude. Sakristia gela karratu bat da, teilatu garbi eta leuna du, eta buruarekin bat egiten du Epistolaren aldetik. Sotokoroan bataierria dago, Erdi Aroko harriz egindakoa. Katilu zirkular laua du eta berriz margotuta dago, fuste prismatiko baten gainean, idulki karratu eta oinarri zirkular baten gainean. === Kosme eta Damian Sainduen parrokia === 1996an eraiki zuten Luis Tabuenca eta Fermin Saralegi arkitektoek. Eliza Nagusiaren goialdeko estalki metalikoa elementu berezia da, eta neurri batean eraikin honen ezaugarria. Altzairu erdoilgaitzezko ezkata sistema berritzaile batekin diseinaturiko estalki konikoa da eta presbiterioan sabaileihoa du. Eliza Nagusiko teilatu faltsua ere deigarria da, prentsaturiko zurezko txirbilen panelekin diseinaturikoa. Zintzilik dago eta marrazkiak osatzen ditu. Gainera, horri esker, tenplua egoki dago isolatuta eta akustika bikaina du. Tenpluaren oinplanoak forma erdi-zirkularra du eta tamaina handiko presbiterioa iglesia san cosmeosatzen du. Penitentziarako kaperan XVII. mendeko erretaula barrokoa dago, Tuterako Magdalenarena. Eliza Nagusiak beste erretaula bat ere badu, barrokoa hori ere, Nardues-Andurrarena, XVIII. mendekoa. Faustino Aizkorberen eskultura bat dago sagrarioko atearen goialdean. Egun, Parrokia honetan egiten dira erlijio ekitaldi guztiak. === Erretaula nagusia === Erretaula purista da, XVII. mendearen lehen erdikoa. Egitura antolatuko idulki eta taulak ditu, hiru kaleko bi gorputz daude, ildaskatutako fustedun habeekin eta korintiar erako kapitelekin. Pilastren artean teilatupea dago eta alboetan aletoiak, eta buruan zirkuluerdi formako frontoia. Kaleetan hainbat eszena daude erliebean, erdikoa izan ezik, santu nagusiak eta konkordun Kalbarioa baitaude han. Horiek guztiak modu latzean daude landuak. Bankuan Oliamendiko Otoitza eta Jesu Kristoren atxilotzea irudikatu dira, idulkiak apaintzen dituzten lau Ebanjelisten artean.<ref>http://www.ansoain.es/eu/turismo/monumentos/</ref> == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == La Receta jatetxea San Cristobal jatetxea Memoriam Sport garagardotegia ==Lo egin == Hostal Pamplona ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Antsoain|Antsoain]] Wikipedian * [http://www.ansoain.es/eu/ Antsoaingo udalaren webgunea] [[Kategoria:Udalerriak]] dk9y3zen10zucqesg5siwcudp0cwv8u 0 3647 20988 18254 2020-07-01T09:16:26Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Antzin''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Antzin|Antzin]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 1z8sbhwibxrsnf52c4xbxwzsmwq8amw 0 3648 20989 18255 2020-07-01T09:16:27Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Antzuola''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Antzuola|Antzuola]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 8gziebo2cja3u8ugv8o2sf0n1nof4k5 0 3649 20990 18256 2020-07-01T09:16:28Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Anue''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Anue|Anue]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] o83mcgfyl4bv5z1vwa8jdkzzokh7b09 0 3650 20991 18257 2020-07-01T09:16:29Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Araitz''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[Euskal Herriko bidaia-gida|Nafarroa Garaia]]ren ipar-mendebaldekoa. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Araitz|Araitz]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] a8hbzyzhrcx3pw655pifg3kh6zv32is 0 3651 20992 18258 2020-07-01T09:16:30Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Arakaldo''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Arakaldo|Arakaldo]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 8z0x79fmrtyndkbawx79878fiixc1sx 0 3652 20993 18259 2020-07-01T09:16:32Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Arakil''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Arakil|Arakil]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] kdw5yr8dtddin4nt6s99ip3rfa0uvzu 0 3653 20994 18260 2020-07-01T09:16:33Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Arama''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Arama|Arama]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] cmkannhhcxe649n8qu4ge081tavenkv 0 3654 22385 22382 2020-08-22T13:33:07Z Maddi Kintana 1924 /* Non jan */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Aramaio''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == [[Etxaguen]], Arexola eta Arriola baserri auzoak Oriol mendi magalean. [[Ibarra]] herria bailara erdian. == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == * '''Dukiena jatetxea''', Azkoaga auzoan. Kalitate oneko janaria, plater konbinatuak eta karta. Kotxean joan behar da. +34 945 44 50 86 ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Aramaio|Aramaio]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 10gg505js9roa6xq50wg9xwfvagsmqy 0 3655 20996 18262 2020-07-01T09:16:35Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Aranaratxe''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Aranaratxe|Aranaratxe]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] fhj8cmx3yeyrulemgqr9agoskgp1ffv 0 3656 20997 18263 2020-07-01T09:16:37Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Aranguren''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Aranguren|Aranguren]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 74u0tn8l7ut9ez0xx0yzd4rgdo0mu0y 0 3657 20998 18264 2020-07-01T09:16:38Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Arano''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Arano|Arano]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] kakof1f2gy92bj0ic0m69wkiu5la82n 0 3658 20999 18265 2020-07-01T09:16:39Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Arantza''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Arantza|Arantza]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] i4tqq0utnwyu81veby926554x74bz9d 0 3659 21000 18266 2020-07-01T09:16:40Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Arantzazu''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Arantzazu|Arantzazu]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] st0wgt4e8zuytghpppam098jeuq87y9 0 3660 21001 18268 2020-07-01T09:16:42Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Aras''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Aras|Aras]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] cl78q7mnep2byb0ovrd5itfg5wjf4ku 0 3661 21002 18269 2020-07-01T09:16:43Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Arberatze-Zilhekoa''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Arberatze-Zilhekoa|Arberatze-Zilhekoa]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] jcmd6820ar5911tlu6cp8k3ln9n3rsv 0 3662 22143 22142 2020-08-11T18:31:36Z Ondatz 1864 /* Ezagutu */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Arbizu''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Arbizu Iruñea eta Gasteiz lotzen dituen bidean dago, Sakana erdialdean. Hegoalde-iparraldera orientaturik dago, eliza mutur batean; bertatik ateratzen da kale bakar bat, eta dorretxearen parean bitan banatzen da: Fernando Urkia kaleak mendebalderantz egiten du, eta kale Nagusiak, berriz, zuzen jarraitzen du iparralderantz. Aurrerago udaletxea dago, eta herriko plaza, eta hortik aurrera zenbait kalexka edo kantoi irekitzen dira ezker-eskuin, handiena Ubelde karrika, zuzenean Leziza errekarantz jaisten dena. [[Fitxategi:Arbizuko karrika nagusia.jpg|thumb|ezkerrean|Arbizuko karrika Nagusia]] [[Fitxategi:Arbizuko balkoiak.jpg|thumb|eskuinean|Arbizuko balkoiak]] Herria ezaguna da inguruetan bertako euskara ongi gordetzeagatik, txistorrak eman dion izenagatik, San Juan festengatik eta lorez betetako balkoiengatik, baina ezaugarri horiek Sakanako beste herri batzuk ere definitu ditzakete, gauza bat edo beste aldatuta. Herri euskalduna da, dudarik gabe, eta bisitariak lehen hitza euskaraz egiteko gonbidatzen ditu udalak, herria UEMAn sartuta dagoela kontuan hartuta. Txistorraren Egunak ere ospea ekarri dio Arbizuri, txerriaren produktu horren inguruan urtero, urriaren asteburu batean, ospatzen den festari esker. Sanjuanak, herriko festak, ekainaren 23an hasten dira, San Juan ermitan egiten den erromeriarekin. Ikusgarriena jaitsiera izaten da: kalejiran abiatzen dira herritarrak, txarangaren atzetik, karriketan dauden suak saltatzeko asmoz. Horrek ematen dio hasiera sei eguneko festari, eta 24tik aurrera protagonista nagusiak egunero plazan egiten diren afariak dira. == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == Aralar taberna Arbizuko ekokanpinaren taberna Arrautsekoa taberna Baxerri erretegia Izar-ondo jatetxea Juanito taberna Kiroldegiko taberna ==Lo egin == [https://campingarbizu.com/eu/ Arbizuko ekokanpina] [https://www.hotelrestauranteizarondo.com/el-hotel/ Izar-ondo Hotela] Mendieder landetxea Reparaz landetxea ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Arbizu|Arbizu]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] teylc3wyw0tvheaul271m7wzecgj343 0 3663 21004 18271 2020-07-01T09:16:45Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Arbona''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Arbona|Arbona]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] mc5ojg5cgopcp3x3smvwyb8uivsg5g7 0 3664 21005 18272 2020-07-01T09:16:46Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Arboti-Zohota''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Arboti-Zohota|Arboti-Zohota]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 82jxedhitrertt0amibnmjb118u5ss0 0 3665 21006 18273 2020-07-01T09:16:48Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Areatza''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Areatza|Areatza]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 6oh1os0cn3vc2r5a9y3oydzd6xt71lt 0 3666 21007 18274 2020-07-01T09:16:49Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Arellano''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Arellano|Arellano]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] cudg0r7tlf4pzlyksnyh19gwn4mmuvv 0 3667 21008 18275 2020-07-01T09:16:50Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Areso''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Areso|Areso]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 4xtvo3b5k0293j4mcnlj6byahea2c83 0 3668 21009 18276 2020-07-01T09:16:52Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Aretxabaleta''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Aretxabaleta|Aretxabaleta]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] oer6bzcey4axjgauzqctzdydj40wdwc 0 3669 21010 18277 2020-07-01T09:16:53Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Argantzon''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Argantzon|Argantzon]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] oq6avzdwghucd0cleqgakd026zitm0b 0 3670 21011 18278 2020-07-01T09:16:55Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Arguedas''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Arguedas|Arguedas]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 9naxwwn10lrajauhsruk14f586na4ps 0 3671 21012 18279 2020-07-01T09:16:56Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Arhantsusi''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Arhantsusi|Arhantsusi]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] apkr5cnh865pee99uinchnit8gnahuk 0 3672 21993 21013 2020-07-22T09:05:05Z A. P. Azpirotz 1844 wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Aria''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu <ref>https://valledeaezkoa.com/herriak/aria-2/?lang=eu</ref> == Aria mendiaren magalean dago. Hirigunearen behealdean, topografia latzari egokituak, hurritzez inguratutako landa-soroak eta haritz multzoak zabaltzen dira. Arkitekturari dagokionez, familia bakarreko etxeak dira nagusi. Etxebizitza, aziendarentzako ukuilua eta belarra gordetzeko sabaia osatzen ohi dituzte eraikinek. Teilatu pikoak agertzen dituzte, elurra ausarki egiten duelako, horietako batzuk lau isurialdekoak. Hirigunetik gora, bordetarako bideetan barna, pago eta haritz basoak topatuko ditugu. Haraneko gainerako herrietan bezala, gainaldean panoramika zabalak aurkituko ditugu: soro zahar eta berriak, eta, tartean, zuhaitz eta sastraka mota ugari (lizarrak, ezpelak, hurritzak eta orreak). San Andres apostoluari eskainitako eliza dago, ongi kontserbatutako lau garai eta beste bost gehiagoren hondakinak gutxienez. Inguruan, hiru mendi nabarmen: Arriberri, Zelaia eta Butzarreria. Ikuztegia (harkaitz baten hormaren kontra eraikia da) eta aska ikustea merezi du. Bide zaharra ere oso interesgarria da (PR -Ibilbide Laburra- bat da). == Zer ikusi == San Andres Eliza == Zer egin? == Mendiz inguratutako zonaldea, txangoak egiteko aproposa. Mendi nabarmenak: Arriberri, Zelaia eta Butzarreria. == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == Aribe Hotela ==Lo egin == Erteikoa landa etxea Aribe Hotela ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Aria|Aria]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] s77a0ec9sk1en9o2qljjqyb7hfky92m 0 3673 21014 18281 2020-07-01T09:16:58Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Aribe''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Aribe|Aribe]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] px399q70kwv934082mjtvjan49gkpru 0 3674 21015 18282 2020-07-01T09:16:59Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Armañantzas''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Armañantzas|Armañantzas]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] dja32drpdij8u84evcnyhm9y37ybjkn 0 3675 21016 18283 2020-07-01T09:17:01Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Armendaritze''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Behereko]] erdialdekoa. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Armendaritze|Armendaritze]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 3vvdgv8ocofirz6z4822grp8cr32k73 0 3676 21017 18284 2020-07-01T09:17:02Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Armiñon''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Armiñon|Armiñon]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] czkk9itgg9rjf6ri3q86joadyvs0xmb 0 3677 21018 18285 2020-07-01T09:17:04Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Arnegi''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Arnegi|Arnegi]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] eiuxart2xgpogpqgn1tegx4u5ygmgxg 0 3678 21019 18286 2020-07-01T09:17:05Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Arraia-Maeztu''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Arraia-Maeztu|Arraia-Maeztu]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] miw5rbbwvif7cvq4mkizcvp3au0fcju 0 3679 21020 18287 2020-07-01T09:17:06Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Arrangoitze''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Arrangoitze|Arrangoitze]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 7a3m0w0a91p7gsptw9jr2ha7wplym49 0 3680 21021 18288 2020-07-01T09:17:07Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Arrankudiaga''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Arrankudiaga|Arrankudiaga]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] mawa7bgoy0sf0e19zbev4cm9kry7czb 0 3681 21022 18289 2020-07-01T09:17:08Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Arrasate''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Arrasate|Arrasate]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 0h379ntfd5rooc4jj1wf07z70sdy45t 0 3682 21023 18290 2020-07-01T09:17:09Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Arratzu''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Arratzu|Arratzu]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 8s9d1zzmjg89o6k7wnogen3ntmuclt8 0 3683 21024 18291 2020-07-01T09:17:11Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Arratzua-Ubarrundia''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Arratzua-Ubarrundia|Arratzua-Ubarrundia]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] lfo24fkqtt7eb8s5hbe04rx828xkhzp 0 3684 21025 18292 2020-07-01T09:17:12Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Arrieta''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Arrieta|Arrieta]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] k920zmwc0e8pegfuceu7rfuyb2kupgq 0 3685 21026 18293 2020-07-01T09:17:13Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Arrigorriaga''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Arrigorriaga|Arrigorriaga]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] qrt1366sklari0mwcjul8l58ejwooz6 0 3686 21027 18294 2020-07-01T09:17:14Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Arroitz''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Arroitz|Arroitz]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 0u5mdjee962t6tv33a1c40ebwkkd5dt 0 3687 21029 18296 2020-07-01T09:17:17Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Arrosa''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Arrosa|Arrosa]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 4ghogxm4gpzd81vbhou6tb7o8zezsim 0 3688 21030 18297 2020-07-01T09:17:18Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Arruazu''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Arruazu|Arruazu]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] oxy3rkon83m4prbtutbof3mbqra8hsx 0 3689 21031 18298 2020-07-01T09:17:20Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Arrueta-Sarrikota''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Arrueta-Sarrikota|Arrueta-Sarrikota]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] crwxrg5roal8s5ngykwxkh2n6by8c95 0 3690 21032 20875 2020-07-01T09:17:21Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Artaxoa''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Erdi Aroko gotorleku zoragarriak inguratzen du Artaxoa eraikia dagoen muinoa. Iruñetik 30 kilometrora dagoen herri txikia da eta gonbidatu egiten gaitu begiak itxi eta errege-erreginaz, noblez, apezpikuz eta aita santuz beteriko iragana topatzera.<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/organice-viaje/recurso/Localidades/1913/Artajona.htm</ref> Zerkoa esaten zaio XI. mendeko gotorleku ikusgarri horri eta harro agertzen zaio muino-hegaletik behera zelairaino labaintzen den herriari, kale estu eta harriztatuak dituen herriari, etxe eta jauregi eder-ederrez apaindurik. Sartu bezain laster, atzera eginen duzu denboran harik eta Erdi Arora ailegatu arte. Berehala, burura etorriko zaizkizu errege-erreginak, nobleak zaldi gainean, juglareak, apezpikuak eta nekazariak, denak arropa astunekin jantziak. Iraganeko garaiak gogora ekartzeko parada egokia da. Alde horretatik, saia zaitez irudikatzen barruti honetako bizimodu hura. Eta kaskoan, San Saturnino eliza-gotorlekua dago, XIII. mendeko eraikin izugarria, monumentu historiko artistikoa deklaratua. Zure ibilbidean, 1.700 bizilaguneko herria aurkituko duzu eta, Zerkoaz gain, eraikin nabarmenak ere baditu, esaterako: XVIII. mendeko jauregiak, San Pedro eliza gotikoa eta, inguruan, Jerusalemgo Andre Mariaren basilika eta San Bartolome baseliza. Eta aurkitu ere aurki ezazu zergatik diren garrantzitsuak bere ezkilak eta laia lasterketak. Artaxoa Erdialdeko herri txikia da, eta Gares eta Tafalla arteko erdibidean dago. Herriak zer esan handia izan du historian eta, hartara, Erdi Aroraino eramanen zaitu; lurraldeak konkistatzeko urteak eta komenientziako ezkontzen garaiak izan ziren haiek eta, alde horretatik, behin batean, herria izan zen errege Gartzia Ramirezek bere emazte andre Urrakari egindako ezkontza-oparia. == Zer ikusi == Herria inguratzen duen harresi ikusgarria da Zerkoa, sarrera librekoa. Harresi multzo hori ikuste hutsak salatzen digu nolako borrokei ekin behar izan zieten artaxoarrek. Kale estuz osaturiko herria da eta haietan ugari dira horma armarridunak, etxe handiak eta jauregiak. Erdi Aroaren xarmaz, usadioz eta historiaz ederki jantzitako karrika txikietan ibiltzean, oraina iraganera doala sentituko duzu, bai eta iragana guregana datorrela ere. Ibili kalez kale, esaterako, Eugenio Mendioroz karrika harriztatu aldapatsuan; ibili Kale Nagusian eta ikusi armarriz nabarmendutako aurrealde dotoreak dituzten etxe puska handiak eta jauregiak; edo ibili trazatu irregularreko San Pedro karrika meharrean. Ikusi eskuin-ezker arku zorrotzaz edo erdi-puntukoaz apaindutako atariak dituzten eraikin ugariak, XVI. mendekoak; ikusi XVIII. mendeko armarri ikusgarriak, bai eta jauregi eta pasabideak ere. Herriaren beheko aldean San Pedro Eliza dago, XIII. mendeko eraikin gotikoa. Atari ederra du eta Erdi Aroko dorre lerdena ere bai. Barnean erretaula, tailu barrokoak eta urregintza pieza batzuk gorde dira, denak nabarmenak. Barrura sartzeko, apezaren etxean giltza eskatu beharko duzu. Elizatik oso hurbil dago, 20 metrora, Foruen Plazan zehazki. Artaxoatik kanpo, Iruñeko errepidean, Jerusalemgo Gure Amaren basilika barrokoa dago, 1709tik 1714ra eraikia. Aldameneko eraikinean bizi diren fraideek giltza utziko dizute barnera sartzeko eta, han, Ama Birjinaren tailu erromanikoa miresteko aukera izanen duzu, kobre esmaltatuan landua, herrian debozio handikoa. Kanpoan ere, baina Tafallako bidean, San Bartolome baseliza dago (XIX) eta, barnean, santu horren tailu handi-handia. Ezkilak dira herriak dituen beste gauza erakargarri batzuk. Gaur egunera iritsi diren lautetatik bi estilo erromatarrekoak dira; zaharrena 1735ekoa da eta handienak 1.801 kilo pisatzen du. Gainera, artaxoarrak harro daude, haien esanetan ezkilak alderantziz jotzen dituen munduko leku bakarra delako. Herriko festak irailaren 8tik 15era izaten dira, baina azaroaren 29an San Saturnino ere ospatzen dute, modu berezian ospatu ere, laia lasterketa baten bitartez (laia garai batean lurra eskuz goldatzeko erabiltzen zen tresna da). Gainera, urtero abuztuaren bukaeran, Artaxoako historiari buruzko topaketak egiten dira, ekitaldiz josiak: artisauen azoka, ezkila-jotzea, merkatua, falkoneria erakustaldia eta bisita gidatuak Zerkora. Eskuz egindako produktuak atsegin badituzu, hemen era askotako gauzak erosteko parada izanen duzu: harrizko eskulturak, pilota jokorako materiala, "El Cerco" turroi eta pastak, eta Ochoa Echeverria anaien hestebete tradizionalak. Halaber, inguruetan, Portillo de Eneriz eta Farangortea izeneko trikuharriak daude. Horretarako, kanposantuaren atzealdean dagoen bidea hartu beharko dugu. == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Gares|Gares]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Tafalla|Tafalla]] ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Artaxoa|Artaxoa]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] aeutln5ryvgqjq8l5nio0wzc30pd572 0 3691 21033 18300 2020-07-01T09:17:23Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Artazu''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Artazu|Artazu]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 3y5fppx6whif2xv6mzrbo1m4r51hz91 0 3692 21034 18301 2020-07-01T09:17:24Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Arteaga''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Arteaga|Arteaga]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] m2u4ckwrf1ceerds827sumh082pg6n4 0 3693 21035 18302 2020-07-01T09:17:25Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Artzentales''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Artzentales|Artzentales]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] r8qk6d2e6owk9ctzcou8op7yc8q09ot 0 3694 21036 18303 2020-07-01T09:17:26Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Artzibar''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Artzibar|Artzibar]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] cuz0dsxrodo56r9vu16iw6medza3wo4 0 3695 21037 18304 2020-07-01T09:17:27Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Artziniega''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Artziniega|Artziniega]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] iln1i6h66jjmebf2a9v4ablgcnww7k5 0 3696 21038 18305 2020-07-01T09:17:29Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Arüe-Ithorrotze-Olhaibi''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Arüe-Ithorrotze-Olhaibi|Arüe-Ithorrotze-Olhaibi]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] e3gqtjkn844b85rr5ntnj5sbjyhgg8a 0 3697 21039 18306 2020-07-01T09:17:30Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Asparrena''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Asparrena|Asparrena]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] m0k2tk8sutjy7rjrw2ozh827vkwt8ga 0 3698 21040 18308 2020-07-01T09:17:31Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Asteasu''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Asteasu|Asteasu]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] h1v5vi1ialygxqgrpvsic2nmgaor0hi 0 3699 21041 18309 2020-07-01T09:17:32Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Astigarraga''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Astigarraga|Astigarraga]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 9strv1gdducdz4gzxdj65hw2xhugn1d 0 3700 21042 18310 2020-07-01T09:17:33Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Atarrabia''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Atarrabia|Atarrabia]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 7gqx5uouvrr0d2gouccpc84kuogymc7 0 3701 21043 18311 2020-07-01T09:17:34Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ataun''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ataun|Ataun]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 8d3xih00a8bbqbqfb32s5eczs9e13op 0 3702 21044 18312 2020-07-01T09:17:36Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Atetz''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Atetz|Atetz]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 4jekakieedvc5wio5x5a4ysh3hewk76 0 3703 22395 21045 2020-08-22T14:08:04Z Maddi Kintana 1924 /* Ezagutu */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Atharratze-Sorholüze''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == === Nola heldu === * Baionatik Txik Txak bus sarearen 11. linea joaten da. Bi ordu t'erdiko bidea da. Egunero daude busak. [https://www.communaute-paysbasque.fr/fileadmin/user_upload/mediatheque/Mobilites/IMAGES/3volets-ligne11.pdf Ordutegiak eta tarifak.] == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Atharratze-Sorholüze|Atharratze-Sorholüze]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 79xu7byqg41dc42jdx26dag79iji591 0 3704 21046 18314 2020-07-01T09:17:38Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Atxondo''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Atxondo|Atxondo]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] occqu16yw2h1e26adonzdkub75f1soj 0 3705 21047 18315 2020-07-01T09:17:39Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Aulesti''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Aulesti|Aulesti]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] l1iyfvurgec4pk3dgnpduvsj6uck5yw 0 3706 21048 18316 2020-07-01T09:17:40Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Auritz''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Auritz|Auritz]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] n0jpw15cedrcezo8rkvw557ebngqsj5 0 3707 21049 18317 2020-07-01T09:17:41Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Azagra''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Azagra|Azagra]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] lza73h00krkjh5un8k49r10v3wo7b50 0 3708 21050 18318 2020-07-01T09:17:43Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Azkaine''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Azkaine|Azkaine]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] tbnkavfcxsyn3o8sfia8mw55m88k8ub 0 3709 21051 18319 2020-07-01T09:17:44Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Azkarate''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Azkarate|Azkarate]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 8xu5yyui4ph1hbpj7f8agrou4zpcmiw 0 3710 21052 18320 2020-07-01T09:17:45Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Azkoien''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Azkoien|Azkoien]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] gthe07ssm3erojf8woojuxpvg0yuhtn 0 3711 22055 21053 2020-08-01T17:51:54Z Smatxi 878 /* Lo egin */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Azkoitia''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == * Abaraxka aterpetxea * Larramendi Torrea hotela ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Azkoitia|Azkoitia]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] odsy3axf3wf1k1rb4nfatolneix46ve 0 3712 21054 18322 2020-07-01T09:17:47Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Azpeitia''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Azpeitia|Azpeitia]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] ng1yvk4s7bdzik6ul2j3r06om7jqthu 0 3713 21055 18323 2020-07-01T09:17:48Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Azuelo''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Azuelo|Azuelo]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] r7su3w4ator7d3uni9r7xjv6ickb2td 0 3714 21058 18326 2020-07-01T09:17:52Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Baigorri''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Baigorri|Baigorri]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] kso1zstgad6muyzkh43swpnl2hzbbzr 0 3715 22391 21059 2020-08-22T13:52:12Z Maddi Kintana 1924 /* Non jan */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Baiona''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan/edan == * '''Kalostrape''' ostatua. Baiona Ttipian, giro euskalduna. Arratsaldean zerbait edateko aproposa. ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Baiona|Baiona]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] dpcvyoibgcpk2ghk21t0lhh1d2u0uyw 0 3716 21060 18328 2020-07-01T09:17:54Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Bakaiku''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Bakaiku|Bakaiku]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 1wk9dk5s8gul5isnv85ygbv2nytz5ga 0 3717 21061 18329 2020-07-01T09:17:55Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Bakio''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Bakio|Bakio]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] pz7sbufkmz21m8kv8e1of5mj2za80gu 0 3718 21062 18330 2020-07-01T09:17:56Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Baliarrain''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Baliarrain|Baliarrain]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] hziii4guknoye3vob3avr5g91inj354 0 3719 21063 18331 2020-07-01T09:17:57Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Balmaseda''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Balmaseda|Balmaseda]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] jtdrmf518q0ercdg124697iqf9s2aqe 0 3720 22685 22684 2020-10-25T20:04:34Z Bankarra 1933 /* Zer ikusi */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Banka''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == Amuarraindegi bat ikusi. XIX. mendeko eiheran baten gunean eraikia da Bankako amuarraindegia. Hemen, kasik basa den iguramenean bizi da arraina, bazinetan ixurtzen den ur-erreka garbiari esker<ref>http://vallee-aldudes.com/eu/listings/truite-de-banca/</ref>. Meategiei buruzko iterpretazio zentroa ikusi. Herriaren zentroan, Olhaberri interpretazio-zentroa badago, taberna-jatetxearen sotoan. Bertan, [https://eu.wikipedia.org/wiki/Bankako_kobre_meategi_eta_burdinola Bankako kobre meategi eta burdinolaren] historia azaldua da, euskaraz eta frantsesez. Sartzea dohainik da. Mendian hainbat [https://eu.wikipedia.org/wiki/Harrespil harrespil] multzo daude, bereziki Elorrietako lepoan Banka eta Erratzuren arteko mugan) eta Meatzeko lepoan (Banka eta Luzaideren arteko mugan). == Zer egin? == Banka natura eremu oparoa da. Mendi ibilaldiak, arrantza, ehiza praktika daitezke bertan. == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == Herriko goiko partean dagoen [https://www.auberge-pays-basque.fr/eu/accueil Erregina] hotel-jatetxean jan daiteke, bai eta [http://olhaberri.fr/?lang=eu Olhaberri] snack-barrean. ==Lo egin == Herriko goiko partean dagoen [https://www.auberge-pays-basque.fr/eu/accueil Erregina] hotel-jatetxean jan daiteke ==Zer ikusi ondoren == Inguruan dauden [https://eu.wikipedia.org/wiki/Aldude Aldude], [https://eu.wikipedia.org/wiki/Baigorri Baigorri] eta [https://eu.wikipedia.org/wiki/Urepele Urepele] herriek bisita bat merezi dute. Mugaz bestaldean, [https://eu.wikipedia.org/wiki/Luzaide Luzaide], [[https://eu.wikipedia.org/wiki/Orreaga Orreaga]], [[https://eu.wikipedia.org/wiki/Auritz Auritz]], [[https://eu.wikipedia.org/wiki/Eugi Eugi]], [https://eu.wikipedia.org/wiki/Elizondo Elizondo] eta [https://eu.wikipedia.org/wiki/Erratzu Erratzu] bertan daude. Autoz, Orreagara joan daiteke, [[https://eu.wikipedia.org/wiki/Hairako_erreka Hairako]] oihanean barna, [[https://eu.wikipedia.org/wiki/Lindus Lindusko]] lepotik iraganez. ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Banka|Banka]] Wikipedian == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Udalerriak]] r1j3nnl7h2j69oidx6v0lu4mtmhujah 0 3721 21065 18333 2020-07-01T09:18:00Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Barakaldo''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Barakaldo|Barakaldo]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 8zz3eur83g07pnuemwnvxwtayickcav 0 3722 21067 18335 2020-07-01T09:18:02Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Barañain''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Barañain|Barañain]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] i56hfitcfn1sb1bq6juedbs4t9jppzm 0 3723 21066 18334 2020-07-01T09:18:01Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Barasoain''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Barasoain|Barasoain]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 5fzaagt3vwtwemc9e5v0r9x70pdue7e 0 3724 21068 18336 2020-07-01T09:18:03Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Barbarin''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Barbarin|Barbarin]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] pigiedbejld6kg5stgo721keso434ad 0 3725 21069 18337 2020-07-01T09:18:05Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Bardoze''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Bardoze|Bardoze]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] r0ve1moloosjx6li02c36wto80vebpf 0 3726 21070 18338 2020-07-01T09:18:06Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Bargota''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Bargota|Bargota]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] kz8arpmvlbaxj5oigi5isbcfjbf5jmz 0 3727 21071 18340 2020-07-01T09:18:08Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Barillas''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Barillas|Barillas]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 7f6sypr4nr5t5up1a26zjgfiumzj2kp 0 3728 21072 18341 2020-07-01T09:18:09Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Barkoxe''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Barkoxe|Barkoxe]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] muqmwkpmobd3vbec6q9ehl1tvivsi0b 0 3729 21073 18342 2020-07-01T09:18:10Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Barrika''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Barrika|Barrika]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 8t7fn97iq5zn7p0tnxp8a5ei847ib2y 0 3730 21074 18343 2020-07-01T09:18:12Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Barrundia''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Barrundia|Barrundia]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] ckfkespb8ikw7s3nae0ut9th0ozpx6v 0 3731 21075 18344 2020-07-01T09:18:13Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Basaburua''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Basaburua|Basaburua]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] nw0e5ee4giuyofqmnb8733d6pzerjub 0 3732 21076 18345 2020-07-01T09:18:14Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Basauri''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Basauri|Basauri]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] oogea4fzhahri79n234gfuzrqiwojc3 0 3733 21077 18346 2020-07-01T09:18:15Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Bastida''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Bastida|Bastida]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] ckkrzdj8y1rihav4nj68bd9dpamjrb8 0 3734 21078 18347 2020-07-01T09:18:16Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Basusarri''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Basusarri|Basusarri]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 277qg6xxs96yhjprnpjbw8mndylr05j 0 3735 22481 22480 2020-09-02T09:59:23Z A. P. Azpirotz 1844 /* Kanpo estekak */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Baztan''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Baztan Nafarroa Garaiko iparraldeko udalerri eta haran bat da, Baztan Bidasoa eskualdean kokatuta. Izen bereko ibaiaren arroan kokatua, Nafarroa Beherearekiko mugan. Iruñeko merindadean dago eta hamabost herrik osaturiko udalerria da; Elizondo da herri nagusia, udalerriaren erdigunean. Urdazubi eta Zugarramurdi udalerriekin batera, Baztanaldea eskualdea osatzen du. 7.848 biztanle ditu; eta, 376,8 km² dituelarik, azaleraz Euskal Herriko udalerri handiena da. Hango euskalkia tarteko hizkera da, nafar-lapurteraren eta nafarreraren artekoa. === Herriak === '''Basaburua''': Almandoz, Berroeta, Aniz, Ziga '''Erberea''': Oronoz, Arraioz, Irurita, Gartzain '''Elizondo''': Elizondo,Elbete, Lekaroz '''Baztangoiza''': Arizkun, Azpilkueta, Erratzu, Amaiur (1969tik) == Zer ikusi == [[Santxotena museoa]] (Arizkun) Klarisen monastegia (Arizkun) == Zer egin? == Mendi ibilbideak Baztango herriak bisitatu Baztan trilogia filmaren eszenatokiak ikusi Kirola egin (mendia, zaldiak, etab.) Bisita gidatuak == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == === Arizkun === Ordoki erretegia === Elizondo === Beti Jai ostatua Casino ostatua Eguzkialde Futbolin ostatua Goizalde Hiru ostatua Labaien ostatua Txokoto ostatua Santxotena jatetxea Sobrino ostatua === Erratzu === Kastonea jatetxea === Gartzain === Fransene ostatu-jatetxea === Irurita=== Olari jatetxea Bar Mendi ostatua ===Lekaroz=== Larraldea sagardotegia Mendiko sagardotegi jatetxea<ref>https://www.valledebaztan.com/eu/restaurantes/</ref> ==Lo egin == ===Arizkun=== Señorío de Ursua hotela Kostarzua apartamentuak Gontxea-Etxeberria ostatua/landa etxea === Azpilkueta === Petisansanea-Galganea landaetxea (Azpilkueta) === Erratzu === Kordoa landa etxea (Erratzu) Indatxipia landa etxea (Erratzu) === Elizondo === Kortarixar ostatua Markullu rural suites Oizalde apartamentua Txarrenea apartamentua === Oroz === Arrileku landa etxea Errekaenea landa etxea <ref>https://www.valledebaztan.com/eu/alojamiento/</ref> ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Baztan|Baztan]] Wikipedian * [https://www.valledebaztan.com/eu/folletos/ Baztango ibarraren liburuxka turistikoak] [[Kategoria:Udalerriak]] k3pfcoh8wx0a7bhns7wu0dc3naldjfk 0 3736 22601 22600 2020-09-16T10:35:06Z 83.213.70.214 /* Non jan */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Beasain''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoako]] hegoaldekoa. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Beasain, Gipuzkoako lurraldearen barruan kokatuta dagoen udalerria da. Hiruburutik, Donostiatik, 42 kilometrora dago, Oria ibaiaren arroan. Pirinioen mendebaldeko amaieran, Beasain eta Galea lurmuturraren artean kokatutako Bizkaiko Erdiko Sinklinalaren barruan alegia. Hiriguneak 159,2 m-ko altuera du itsas mailarekiko. Herria 500 eta 800 metro arteko altuerak dituzten mediez inguraturik dago. Hauexek dira garrantzitsuenak: Murumendi, Usurbe, Pagokabar,Zormendi, Mallutz, Urresparatz, Murutxiki, Portamosegi, Txoritegi, Atxabal, Ekuneta eta Zarate. Beasain, 29,9 Km2ko hedadura du eta kokapen geografikoa: Latidudea 43º 03" 12" I, Longitudea 2 º 14" 16" M. Sare hidrografikoa ibai eta erreka desberdinez osatuta dago, nagusiena Oria ibaia duela. Oria ibaiak Beasain zeharkatzean erreka eta errekatxo desberdinen urak jasotzen ditu: Eztanda, Arriaran, Larrebarrena, Muruerreka, Igartetxeerreka, Basakaitz, Mariarats, Ezkierdierreka, Arkabe, Pasazabal, Zagaitzerreka eta Agauntza ibaia. Urola aldera, Ibaieder erreka dago eta baita ondorengo errekatxo hauek ere: Errekahaundi, Otoerreka, Erroitz-erreka, Sustatxoerreka eta Eulaerreka. === Mugak === Iparrraldera, Beizama eta Azpeitia ditu mugakidetzat; hegoaldera, Lazkao, Olaberria eta Idiazabal; Ekialdera, Ordizia, Itsasondo eta Saiatz (Bidegoian) eta Mendebaldera, Ormaiztegi eta Ezkio-Itsaso. Berrogeitamar mugarri baino gehiago ditu bere inguramenean baina horietatik, bi ospetsuak dira, bakoitza lau herri desberdinen mugatzaile izateagatik "Aratz-Matxinbentako mugarrie" Azpeitia, Beasain, Ezkio eta Itaso Udalerriak elkartzen dituena eta "Domingoko mugarrie" Beasain, Beizama, Saiatz (Bidegoian) eta Itsasondo elkartzen dituena. === Komunikazioak === Kokapen geografiko berezia izateak, komunikazioen arloan paper garrantzitsua jokatzea ekarri dio Beasaini. Gainera, Beasainek izan duen industri arloko garrantziari esker, auzo-herrialdeekin eta beste herrialde batzuekin ere, oso harreman garrantzitsuak ditu. Gaur egun, Madril-Irun-Paris burdinbideak zeharkatzen du eta era berean errepidezko komunikazioen gurutzagune garrantzitsua da (N-1 Madril-Irun Errepide Nagusia, Beasain-Durango, Beasain-Iruñea, etab.). Landaretza, klima epel-hezeari dagozkion ezaugarrietakoa da; urte osoan zehar dituen tenperatura bareak eta prezipitazio etengabeak direla bide. === Ondarea === * Herrigunea * [https://eu.wikipedia.org/wiki/Igartzako_Monumentu_Multzoa Igartzako Monumentu Multzoa] * Astigarreta * Gudugarreta * Beasainmendi * Garin * Matxinbenta * Arriaran == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == * Beasain - Usurbe * Beasain - Usurbe - Murumendi * Beasain - Usurbe - Murumendi 2 * Beasain - Lazkao * Beasain - Mirandaola == Non jan == === Erretegiak === * [http://www.kattalin.com/ Kattalin] * Urkiola * [http://www.pollosprint.com/index.php?i=eu Pollo Sprint] === Jatetxeak === * Andra Mari * Artzai-Enea * Tti-Tta taberna * Guregas taberna-jatetxea * Beasaingo Batzokia * Irizar Etxea taberna * Xerbera === Tabernak eta bestelakoak === [https://www.beasain.eus/non-jan-beasain Udalaren gida] ==Lo egin == * Dolarea**** * Beasain Hotela** * Igartza Hotela* * Salbatoreh* ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Beasain|Beasain]] Wikipedian * [https://beasain.eus/ Beasaingo Udalaren Webgunea] [[Kategoria:Udalerriak]] 3vx8jloac79yc0vha5i5kmwvgj91not 0 3737 21081 18350 2020-07-01T09:18:20Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Bedia''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Bedia|Bedia]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] c908334biw4udar88bgaw8i4r4h2duk 0 3738 21082 18351 2020-07-01T09:18:22Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Behaskane-Laphizketa''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Behaskane-Laphizketa|Behaskane-Laphizketa]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] mo9hfwsip7ctoyf6xh0172gf524q2vs 0 3739 21083 18352 2020-07-01T09:18:25Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Behauze''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Behauze|Behauze]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 5gl5tiwj5hwthc88rxx1dpjvpoiqqll 0 3740 21084 18353 2020-07-01T09:18:26Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Behorlegi''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Behorlegi|Behorlegi]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] ea3e7wi5j6ym15oox3wytw70dvu7i9x 0 3741 21085 18354 2020-07-01T09:18:28Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Beire''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Beire|Beire]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] k1cfsxr7lhmhcsoyionnfn7t6miqifj 0 3742 21086 18355 2020-07-01T09:18:29Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Beizama''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Beizama|Beizama]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] paw39xurh151htk4lwqa30zsaiq9ti4 0 3743 21087 18356 2020-07-01T09:18:31Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Belauntza''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Belauntza|Belauntza]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] oaoerlfzwzd0m76uoat7qgss1sbxwy4 0 3744 21088 18357 2020-07-01T09:18:32Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Bera''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Bera|Bera]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] g182j6doj6dt2xp5tk78wxhbem11sfk 0 3745 21089 18358 2020-07-01T09:18:33Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Berango''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Berango|Berango]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] ekrua6uoq3uo0xqs89nc86uon0pbosu 0 3746 21090 18359 2020-07-01T09:18:34Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Berantevilla''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Berantevilla|Berantevilla]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 6mb94zfyj8vfxbhbfyei4zb2zzegbl7 0 3747 21091 18360 2020-07-01T09:18:36Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Beraskoain''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Beraskoain|Beraskoain]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] bhizj6jmneqcyytg1oys3xflaaytzwk 0 3748 21092 18361 2020-07-01T09:18:37Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Berastegi''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Berastegi|Berastegi]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] mb2k6r4l5s1p5acb6tj4suknbmts12v 0 3749 21093 18362 2020-07-01T09:18:38Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Berbintzana''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Berbintzana|Berbintzana]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] q797p8wv0576unfvmv81o12kw6lr6pm 0 3750 22499 22094 2020-09-07T09:29:33Z 185.116.180.21 /* Ezagutu */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Bergara''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == <gallery> Fitxategi:Santo Kristo Hilzorian, de Mesaren Barrokoko maisulana. San Pedro Ariznoa. Bergara.jpg|Santo Kristo Hilzorian, de Mesaren Barrokoko maisulana. San Pedro Ariznoa. Bergara. Fitxategi:Bergara - San Pedro de Ariznoa 23.jpg|San Pedro Ariznoako elizako euskal gotikoaren estiloko kupula. Fitxategi:Bergara - Arrese etxea 06.JPG|Arrese etxeko balkoi errenazentista. Fitxategi:Bergara - Torre Olaso 2.jpg|Olaso dorrea. Fitxategi:Errekalde jauregiaren aurrealdea.jpg|Errekalde jauregia eta bere lorategia. Laboratorium museoko egoitza eta turismo bulegoa gaur egun. Fitxategi:Ayuntamiento Vergara 1.jpg|Udaletxea eta San plaza nagusia. Fitxategi:Bergara - Errotalde jauregia (edificio y entorno natural) 02.JPG|Errotalde jauregiko sarrera. Gaur egun, liburutegia da. Fitxategi:Bergara - Aroztegi jauregia 3.JPG||Aroztegi jauregia. Fitxategi:Ozaeta jauregia sarrerako aldetik.jpg|Ozaeta jauregia, gaur egun Lasa jatetxea dago bertan. </gallery> == Zer ikusi == *'''Kasko Historikoa'''.34 monumentu katalogatuta. Eraikuntza gehienak estilo hauetan egin ziren: euskal gotiko berantiarrak, pizkundetar italiarrak eta erdi-europarrak eta barrokoa eta XVI. eta XVIII. mendekoak dira. *'''Lorategi historikoak'''. 6 lorategi historiko bisita daitezke: *'''Laboratorium Bergara museoa'''. Errege Seminarioko bilduma jaso eta erakusten duen zientzia museoa. *'''Dolmenen ibilbidea'''. Bergara, Soraluze eta Elgoibarreko lurretan dauden trikuharri, tumulu eta zutarria. Karakate eta Iturriberri arteko 11 km-ko ibilbide da, 19 megalito ezagutzeko aukerarekin. Bisita gidatuak ere antolatzen dira. *'''Hilzoriko kristoa'''. Juan de Mesaren eskultura, Barrokoko artelan gorena. *'''Bergarako besarkadako edo Bergarako hitzarmenaren eszenatokiak'''. Lehen gerrate karlistaren bukaera irudikatzeko egin zen sinadura sinbolikoa: Irizar jauregia eta *'''Gaztetxea''': Angiolillo anarkista exekutatu zuteneko kartzela. == Zer egin? == *Bizikletak alokatu: Bergaran bertan ezin dago zerbitzu hau, baina bizikleta elektrikoak aloka daitezke, oso gertu, Leitz-Gatzagan [https://www.turismodebagoiena.eus/eu/zer-egin/bizikleta-elektrikoak/]. *Zaldian txangoa egin: ** Bergaran bertan, Caballos Gipuzkoa. Benta Baserria ( Elosua auzoa, Bergara . Tel: 649 56 11 89 e-posta: caballosgipuzkoa@gmail.com ** Itziarren, Gailur zaldiketa eskola. San Nikolas Plaza, Lastur auzoa, Itziar-Deba. Tel: 640 729293 e-posta: gailurzaldiketa@gmail.com === Bisita gidatuak === Bisita gidatuak antolatzen ditu Udalak. Udan egunero eska daiteke bisita gidatua programatutako orduetan, edo taldean joan ezkero, guk nahi dugun orduan eta egunean esak dezakegu. Udako denboralditik kanpo programatutako bisitak mugatuagoak dira. Hiru bisita mota eskaintzen dira: *Bisita Monumentala *Laboratorium museoa gidatua *Lorategi historikoak == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> *Dolmenen ibilbidea: ibilbide osoa Karakate tontorretik eta Iturriberri arteko 11 km-ko PR-Gi 94 ibilbidea da, 19 dolmen ezagutzeko aukera ematen duena. Osoa egin nahi ez duenarentzat, maiatzetik irailera bisita gidatuak antolatzen dira. Informazio osoa [https://www.debabarrenaturismo.com/eu/dolmenen-ibilbidea|ibilbidearen web gunean] ikus daiteke . == Non jan == *'''Azpeitxi Jatetxea'''. Aranerreka kalea, 13 *'''Sirimiri Jatetxea'''. Barrenkalea, 3 *'''Dragón Oriental'''. Fraiskozuri plaza, 7 *'''Torrekua Jatetxea'''. Ibargari Hiribidea, 37 *'''Etxagi Jatetxea'''. Masterreka kalea, 8 *'''Bodegon toki Ona Jatetxea'''. Matxiategi kalea, 1 *'''Zumelaga Jatetxea''', San Antonio kalea, 3 *'''Lasa jatetxea'''. Zubiaurre kalea, 35. 20570 Bergara. Ozaeta jauregian. Karta jatetxea. Dastatzeko menua: 45 €. *'''Tartufo jatetxea'''. San Juan auzoa, z/g ==Lo egin == ===Hotelak === *Zabala pentsioa. Ibarra, 14. Tel: 943 76 42 57<BR/> *Ormazabal Hotela. Bi izar. Barrenkalea, 11. Tel: 943 76 36 50 === Landa eta Nekazal etxeak === *Lamaino Etxeberri. San Martzial auzoa. Landa-turismoa. Tel: 943 76 35 06 <BR/> *Izal landetxea. San Juan auzoa, 58. Landa-turismoa. Tel: 607 660 244 <BR/> ==Zer ikusi ondoren == *[[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Oñati|Oñati]] *[[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Arrasate|Arrasate]] ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Bergara|Bergara]] Wikipedian * [https://www.bergaraturismo.eus Bergara Turismo: Bergarako Udalaren turismoko web gunea] [[Kategoria:Udalerriak]] ml8ie2lvgh7h25g8syzjsimbqdf86sk 0 3751 21095 18364 2020-07-01T09:18:40Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Beriain''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Beriain|Beriain]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] o3fe0fhleljbrzpydu7wuw41gz57dad 0 3752 21096 18365 2020-07-01T09:18:42Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Bermeo''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Bermeo|Bermeo]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 3jc204oe1raixwrt1haeg9o1sth4wkm 0 3753 21097 18366 2020-07-01T09:18:43Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Bernedo''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Bernedo|Bernedo]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] qh89rhuj6k5kx8e974zqoazwpfuimqo 0 3754 21098 18367 2020-07-01T09:18:44Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Berriatua''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Berriatua|Berriatua]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] poxtx6pnlxqjfuqc2jd7x49t4mie7n1 0 3755 21099 18368 2020-07-01T09:18:45Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Berriobeiti''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Berriobeiti|Berriobeiti]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 6h99yga401ddg7s2qx6qwqodzyh6wam 0 3756 22208 21926 2020-08-15T13:13:44Z A. P. Azpirotz 1844 /* Kanpo estekak */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Berriozar''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Iruñerrian kokatuta dagoen herria. Artikaberri, Zortziko, Lantzeluze eta Etxaburua auzoak auzo berrian daude. Auzo zaharra goiko partean dago eta monumentu batzuk ditu. Berriozar herriari buruzko lehen aipamena 1268. urteko liburu batean agertzen da. Bertan, herriak zortzi etxe dituela esaten da. Dena den, litekeena da garai horren aurretik ere, Berriozarren etxeren bat izatea, eta bertan jendea bizitzea, gerrarik ez zegoen garaietan; bestela, Iruñeko hiribildu babestuaren babesera jotzen zuten. 1389. urteko uzta txarrek eraginda, herriko nekazariek ez zuten Karlos II.a erregeari zergak ordaintzeko ondasun nahikorik lortu eta urte hartatik aurrera, herria Ezpeletako Beltranen (Ezpeletako Baroia) jabetza bihurtu zen. Ondoren, baroiaren jabetza Ablitasko etxearen eskuetara igaro zen, hark izendaturiko alkate batek herrian agintzen zuela. Ablitasko etxearen eskubide hori 1815 arte gorde zen, Fernando VII.a Espainiakoak boterea bereganatu zuen arte. XIX. mendean hainbat gerrate eta izurriteri egin behar izan zieten aurre Berriozarko biztanleek. Izurri eta gaixotasunekin batera biztanleria jaitsi, eta aurreko mendeetako hazkunde motela eten egin zen. XX. mendearen erdialdetik hasita, herrira ehunka etorkin iritsi ziren Nafarroa Garaiko herrietatik aurrena, eta Espainiako hainbat probintziatatik ondoren. Biztanleri hazkunde handiarekin batera, herriaren hirigintza erabat aldatu zen, Auzo Berria eta Zortziko auzoa eraiki zirela. Auzo horiek Iruñerriko gune lauan daude, Iruñetik gertu. Hazkunde demografikoarekin batera, herriaren izaera aldatu egin zen, nekazarien herria izatetik, Iruñerriko bizigune izatera. Berriozarko udala 1991n eratu zen. Izan ere, urte horretan, Berriozar eta Antsoain herriak Antsoain Zendeatik bereizi ziren. Gainerako herriek, (Aitzoain eta Oronsuspe bere auzoa, Añezkar, Artika, Ballariain, Berriobeiti, Berriogoiti, Elkarte, Larrageta, Lotza eta Oteitza), Berriobeiti udalerria osatu zuten<ref>https://es.wikipedia.org/wiki/Berriozar</ref>. == Zer ikusi == ===Auzo zaharreko Doneztebe eliza=== XII. mendearen bukaerako eraikin bakuna. Oin laukizuzena du, burualde zuzena, korua oinetan eta dorre prismatiko handia. XVI. mendean kaperak eta sakristia atxiki zitzaizkion; eta XVIII.enean ataria. Barnean nabarmentzen dira ogiba-arku zorrotzak eta gurutze ganga bakunak. Arku zorrotzeko portada bakuna XII. mendearen bukaerakoa da.Erretaula nagusia tenpluko eskultura obra garrantzitsuena da (1643, Martín de Echeverría). Erromanismoaren eta barrokoaren arteko trantsizioko obra da.<ref>http://www.berriozar.es/eu/iglesia-de-san-esteban-del-casco-antiguo/</ref> ===Prozesioko gurutzea=== Urre koloreko zilarrezko pieza da, gotikoa, XV. mendearen lehen herenekoa. Gaur egun, Iruñeko Elizbarrutiko Museoan dago, bere balio handia dela eta.<ref>http://www.berriozar.es/eu/la-cruz-procesional/</ref> ===Harraska=== 1745ean eraiki zen. Bertatik ur garbi eta gardeneko hiru turrusta ateratzen dira. Handienari, erdian dagoenari, “Zorroka” esaten zaio herrian. Emakumeak goizean goiz joaten ziren bertara ura garbi eta erabili gabe aurkitzeko. Arratsaldeetan, siesta orduetatik aurrera, haurren jolasetarako eta bihurrikerietarako gelditzen zen. Emakumeek xaboialdia egiten zuten, koloreko arropa garbitzekoa, eta gobada, arropa zuria garbitu eta desinfektatzekoa. 1880ko erroldaren arabera, Berriozarren 13 emakume ziren, lanbidez, latsariak ===Ezpeletarren jauregia=== Juan de Ezpeleta jaunak aktiboki hartu zuen parte XVI. mendearen hasieran Nafarroan gertatu ziren guduetan. Agramondarren aldean borrokatu zen, Errege Katolikoak garaitu zuen horretan. Honek Berriozarko jauregia konfiskatu zion Miguel de Donamaría jaunaren alde, Nafarroako Konkistan eman zion laguntzaren truke. Geroago, Ezpeleta familiak jauregia berreskuratu zuen 1524an Karlos V.a erregeak emandako amnistiari esker. 1623ko bukaeran jauregia hutsik gelditu eta 4 urtez itxita egon zen, harik eta jaunaren tributuak kobratzeko eta eskubideak zein eskumenak mantentzeko ardura zuten zenbait familia bertan kokatu ziren arte. Oinordetzaz, hurrenez hurren, Ablitasko kondeena, Aianzko kondeena eta Besollako markes jaunarena izan zen jauregia. Egun Kataxar (Alkate zahar) du izena eta eremu pribatua da. ===Sagrarioko Andre Maria=== Irudi erromaniko hau, XII. mendekoa, Donamariako ermita zaharrean egon zen, herriko kanpoaldean.Auzokide batek berreskuratu zuen sutatik, frantsesek, 1813ko bere ihesaldian, ermitari su eman eta gero. Irudiaren altuera 90 zentimetrokoa da. == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == La Bodega taberna Kaleberri taberna-jatetxea Saioa taberna Tabor taberna Nafarroako Andaluziaren Etxea Kirol taberna 101 jatetxea ==Lo egin == Berriozarko autokarabana-gunea ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Berriozar|Berriozar]] Wikipedian * [http://www.berriozar.eus/ Berriozarko udalaren webgunea.] [[Kategoria:Udalerriak]] d5y50p9jj2igrsws54lse32lnr0u7z0 0 3757 21101 18370 2020-07-01T09:18:48Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Berriz''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Berriz|Berriz]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] pbbauo88ttaoibgeuppdrbkdhk98wjg 0 3758 21102 18371 2020-07-01T09:18:49Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Berrobi''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Berrobi|Berrobi]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 0gnt0w8q2sv4pnoli9fylwx0qoijn1e 0 3759 21103 18372 2020-07-01T09:18:50Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Berrogaine-Larüntze''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Berrogaine-Larüntze|Berrogaine-Larüntze]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 65aowfud2bhp91egarg2xm9xtdc4s2z 0 3760 21104 18373 2020-07-01T09:18:51Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Bertizarana''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Bertizarana|Bertizarana]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] shv7acx967kczkkmedgx1b1nbof72vg 0 3761 21105 18374 2020-07-01T09:18:52Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Beskoitze''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Beskoitze|Beskoitze]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] eqefc0jq8hmn8u5xfkubn1zcgb7pmig 0 3762 21106 18375 2020-07-01T09:18:54Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Betelu''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Betelu|Betelu]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] g5b3r8h9bz2doymjlinw9z17xlef8rn 0 3763 21107 18376 2020-07-01T09:18:55Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Biarritz''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Biarritz|Biarritz]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 6ulpisnv892pj5w4daplyi1xaj0aygv 0 3764 13136 12618 2020-06-11T11:44:30Z Theklan 125 «[[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Bidania-Goiatz]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Bidania-Goiatz]] mkiw4w1gb6ddlcdky1fde84410rbp71 0 3765 21108 18377 2020-07-01T09:18:56Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Bidania-Goiatz''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Bidania-Goiatz|Bidania-Goiatz]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] quvw37alt7za3i8iarmb9ranw1b8b7q 0 3766 21109 18378 2020-07-01T09:18:57Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Bidankoze''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Bidankoze|Bidankoze]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 5ndopow3l593ahq3gdin5lw62tmejlt 0 3767 21110 18379 2020-07-01T09:18:58Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Bidarrai''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Bidarrai|Bidarrai]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] p0grnndr1qcv5oxyo9nlnkl8rg982gj 0 3768 21111 18380 2020-07-01T09:19:00Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Bidarte''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Bidarte|Bidarte]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 37bwp72fikoctnk6xiwq3jinapzpbt7 0 3769 21112 18381 2020-07-01T09:19:01Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Bidaurreta''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Bidaurreta|Bidaurreta]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] nigpan0s735s0a5ovju4telacq7dnyu 0 3770 21113 18382 2020-07-01T09:19:02Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Bidaxune''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Bidaxune|Bidaxune]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] sr0d2vflag8cv9kjt9t7pphu2ts2e3m 0 3771 21114 18383 2020-07-01T09:19:04Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Bilbo''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Bilbo|Bilbo]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] ow8arimax8phe95wnrkupdzls70qiqc 0 3772 21115 18384 2020-07-01T09:19:05Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Bildoze-Onizepea''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Bildoze-Onizepea|Bildoze-Onizepea]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] i61d0vyqzquobr32ej2ihwacxeejnsu 0 3773 21116 18385 2020-07-01T09:19:06Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Biriatu''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Biriatu|Biriatu]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] t598j2lg5i92m28g2m2ln6oq8t3uiul 0 3774 21117 18386 2020-07-01T09:19:07Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Bithiriña''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Bithiriña|Bithiriña]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] pst0zmjxn2vcshukceemnjowcz4qrbt 0 3775 21118 18387 2020-07-01T09:19:09Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Biurrun-Olkotz''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Biurrun-Olkotz|Biurrun-Olkotz]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] dr6nja58texb0dnnya9f7a92y8rfkc2 0 3776 21119 18388 2020-07-01T09:19:10Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Bokale''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Bokale|Bokale]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] tmau5lf9hbpazovo7rpfha4zrk2yk2a 0 3777 21127 18397 2020-07-01T09:19:20Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Buñuel''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Buñuel|Buñuel]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] sy2ycwez3dgpcp62jyn9ng3b1hq6k20 0 3778 21120 18389 2020-07-01T09:19:11Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Bunuze''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Bunuze|Bunuze]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 1oszuji6pk78ozs708t7f88metyij44 0 3779 21904 21900 2020-07-14T17:08:09Z A. P. Azpirotz 1844 /* Lo egin */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Burgi''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Burgi herria Erronkari ibarrerako sarrera da, Eska ibaiak Borregil (1.420 m.) eta Haitzeko Ama Birjina (1.294 m.) mendien artean sortzen duen arroila igaro eta gero hegoaldetik iristen bagara. Aragoiko mugatik hurbil egonda, ibarraren defentsarako gaztelu garrantzitsu bat egon zen bertan, eta halaber oraindik ere hantxe daude VIII. mendean San Eulogio bisitatu zuen Urdaspaleko beneditar monasterioaren hondakinak. Erromatar zubia zain daukagu herrirako sarreran, bere postaleko itxura ezaguna guri eskainiz. Hasierako lau arkuak, goragunea eta Eska ibaiaren urak urratzeko baliatzen dituen brankak beren hartan daude oraindik ere. Uretan gora metro gutxi batzuk eginik, almadiak jaisterakoan igarotzen zuten presa edo "portu" txiki batek gogorarazten digu zur ustiaketa, abeltzaintzarekin batean, bertako biztanleen eginbehar nagusia izan dela. Burgiko etxeak Eska ibaiaren eskuineko bazterrean tarteka-marteka pilatzen dira. Karrika harriztatuak eta teila kurbatua zein teilatu-hegal atereak dituzten etxeak dira bere ezaugarriak. Bere udal barrutian natura-balio handiko tokiak daude, Sasiko Baltsak edo Burgiko arroila, Natura Erreserba izendatua eta Europa osoko sai arre kolonia handienetariko bat dena, bere pareta ikaragarrietan bizi diren harkaitzetako beste hegazti guztiak ahantzi gabe, noski. Egun, almadia Burgi herriaren nortasun sinbolo bilakatu da, Nafarroako Almadiazainen Kultur Elkarteak antolatzen duen Almadiaren Egunari esker, almadia lanbide zuten guztien gorazarre gisa.<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/organice-viaje/recurso.aspx?o=2010&</ref> == Zer ikusi == [[Almadiaren museoa]] <ref>https://almadiasdenavarra.com/eu/almadiaren-museoa/zer-da/.</ref>. [https://eu.wikipedia.org/wiki/Burgiko_arroila Burgiko arroila] == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == * {{Jan | izena=El Almadiero Landa Hostala| alt= | url=http://www.almadiero.com/ | emaila=hotelalmadiero@gmail.com | helbidea=Aita Tomas Burgikoa plaza, 1. | lat= | long= | norabideak= | telefonoa=948 477 086 • 650 665 949| tollfree= | fax= | checkin= | checkout= | prezioa= | azkenedizioa=2020-07-14 | edukia= }} ==Lo egin == El Almadiero Landa Hostala ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Burgi|Burgi]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 0nz94yc09lnqpnmgtfjl6lz0p03ejd0 0 3780 21122 18392 2020-07-01T09:19:13Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Burgu''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Burgu|Burgu]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] f4uedrz2r3bidd3f6jqchojncs7o4pv 0 3781 21123 18393 2020-07-01T09:19:15Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Burgue-Erreiti''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Burgue-Erreiti|Burgue-Erreiti]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] d6z6n8yi0iw0nu4awcr4ca7uzbmxfew 0 3782 21124 18394 2020-07-01T09:19:16Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Burlata''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Burlata|Burlata]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 45zyupsqyx41ga9myb2f1wvbw4bor7k 0 3783 21125 18395 2020-07-01T09:19:17Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Busturia''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Busturia|Busturia]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] sn6tmid6q6oi0a4ei9v2gwbp2b25rh8 0 3784 21126 18396 2020-07-01T09:19:18Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Buztintze-Hiriberri''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Buztintze-Hiriberri|Buztintze-Hiriberri]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] jtd3pz7dp9i6vnyk32dboo9x9fc9esl 0 3785 21892 21891 2020-07-13T15:53:22Z 79.150.165.196 /* Zer ikusi */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Cabanillas''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == '''San Joan Jerusalengoaren eliza''': San Joan Jerusalengoaren eliza, XII. mendearen amaiera eta XIII. mendearen hasierako eraikin erromanikoa da. '''Natibitatearen eliza''': Eliza herriko gunerik altuenean kokatzen da, ubidera eta Cabanillasko ortuari begira. Eliza Jerusalengo San Joanen Ospitaleko ordenaren jabetza izan zen, herria guztia bezalaxe. Jatorri erromanikoko elizatik, zirkuluerdi-formako absidea bakarrik kontserbatzen da gaur egun. XII. mendean eraikitako jatorrizko eliza haren gainean, hainbat zaharberritze eta handitze burutu dira historian zehar, aipagarriena XVI. mendean egindakoa. '''Jasokundearen eliza''': Jasokundearen eliza XX. mendearen hasieran eraikitako eliza modernoa da, elizaren proiektua Martin Zubieta arkitektoak egin zuen. Barruan, gurutzatuaren bi irudi erromanista gordetzen dira, lehena XVI. mendearen amaierakoa da eta parrokia zaharretik dator, eta bigarrena XVII. mendearen hasierakoa da eta Iruñeko Agustindarren komentutik ekarri zuten. Horrez gain, Gregorio Fernandezek egindako Sortzez Garbiaren irudia eta San Rokeren egurrezko beste irudi bat daude eliza barruan. San Rokeren irudia, izen bereko baselizatik ekarri zuten. '''San Roke baseliza''': San Roke baseliza XX. mendearen amaieran berriztu zen, eta parrokiaren aurrealdean polikromia berreginda duen aurretxurrigeresko estiloko erretaula nabarmentzen da. == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == '''El Rincón de Peri jatetxea''' <ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/mapa-buscador/recurso/Restauracion/6357/El-Rincon-de-Peri.htm </ref> Cabanillaseko aldirietan dago. Etxe bateko beheko pisuan du jantokia, barbakoa, sofa eta hamakekin. Menua, plater konbinatua eta tostadak jan daitezke. ==Lo egin == Cabanillaseko aterpetxea<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/mapa-buscador/recurso/Alojamiento/5865/Albergue-de-Cabanillas.htm</ref> Alicia II- Landa Etxea (osoa)<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/mapa-buscador/recurso.aspx?o=723&</ref> ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Cabanillas|Cabanillas]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 9lfdte6vlco0pwoml6ssk76kdsfju44 0 3786 21129 18400 2020-07-01T09:19:22Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Cabredo''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Cabredo|Cabredo]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] bq0m78w0pdt5dc5hf4bhqfkhpfeze7a 0 3787 21130 18401 2020-07-01T09:19:23Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Cadreita''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Cadreita|Cadreita]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] te7booo8qno0rrypg5a9b4ow3z4usc1 0 3788 21131 18402 2020-07-01T09:19:24Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Caparroso''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Caparroso|Caparroso]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 4v1tdbn62zc6h119kwqwqh2fka51ao7 0 3789 21137 18408 2020-07-01T09:19:33Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Cárcar''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Cárcar|Cárcar]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 5tbibie1rup0rnp8wiprcw0lxvciewb 0 3790 21132 18403 2020-07-01T09:19:26Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Cascante''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Cascante|Cascante]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 4eicm4g4o7qkt3ju4q4t1877qaiav8z 0 3791 21133 18404 2020-07-01T09:19:28Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Castejón''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Castejón|Castejón]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 984uec3emyeeewp3v36bvyr5qrk9xjj 0 3792 21134 18405 2020-07-01T09:19:29Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Cintruénigo''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Cintruénigo|Cintruénigo]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 8x5qkuegtmzulsqqqrwrmh1bpz0so96 0 3793 21135 18406 2020-07-01T09:19:30Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Corella''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Corella|Corella]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] szcp61bi6vd6y6uluoyus9xp1gahpm1 0 3794 21946 21136 2020-07-20T14:27:12Z A. P. Azpirotz 1844 wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Cortes''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == Cortesko gaztelua == Zer egin? == Bisita gidatuak Bardeetan Bisita gidatuak bertako gazteluan == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Cortes|Cortes]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] k8vmqrtur7mwwo3jsiwmtnr97ofu0sh 0 3795 21138 18409 2020-07-01T09:19:35Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Deba''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Deba|Deba]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 4lur91rnj6gewf3abrroypgqjj8x0bl 0 3796 22166 22165 2020-08-13T08:27:05Z Amaiaizda 1907 wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Deierri''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]] dago, Urbasa-Andiako parke naturalean. 19 kontzejuk osatzen dute Deierri: Allotz, Arandigoien, Arizala, Aritzaleta, Azkona, Earin, Eraul, Grozin, Ibiriku, Iruñela, Lakar, Lorka, Murillo, Murugarren, Errezu eta Ugar. Demografiari dagokionez, aldaketa nabarmena gertatu da azken urteetan; 1900. urtean 4.300 biztanle inguru zituen bailarak; gaur egun, aldiz, 1513 lagun bizi dira. <ref>[http://www.tierrasdeiranzu.com/p/eu/mapa-elkarreragilea/herriak/deierri-bailara.php Irantzuko lurrak. Deierri]</ref> == Ezagutu == Deierri Lizarrako Merindadean dago kokatuta. Andia Mendilerroak iparraldetik hegoaldera zeharkatzen du bailara, baita Ega ibaiak ere. Olibadiak, mahastiak eta zereal lurrak dira nagusi bailaretako soroetan. 1291an Gesalatzeko bailara Deierriren barnean zegoen, eta 1350an Goñiko arana ere. XVIII. mendean bost zendeatan zegoen banatuta Deierri: Azkona, Abartzuza, Murugarren, Arizaleta eta Erbarrena. 1851an Abartzuza bailaratik banandu zen, eta 1951an Lezaun. == Zer ikusi == Deierriko bailarak arte eta kultura eskaintza handia dauka. === Allotz === '''Egiarteko Andra Mariaren Eliza'''. Eliza erromanikoa mendiz eta zereal-soroz beteriko paisaian kokatzen da. Misterioz, enigmaz eta magiaz beteriko eraikina da. Atrioan erdi puntuko arkuak, egurrezko habeak eta koloma errektangularrak ikus daitezke. Eraikuntza guztian zehar antzinako sinboloak daude ezkutaturik, hala nola, Tenplarioen gurutzea. Eliza erromanikoa den arren, ateburuko kapitelek aberastasun eskultoriko izugarri dute, zeinetan Jesukristoren haurtzaroko hainbat eszena baitaude. Bi urtetan behin Lakarreko Batailaren ikuskizun bat egiten da.<ref>[http://www.tierrasdeiranzu.com/p/eu/eskualdea/artea-eta-kultura.php Irantzuko lurrak. Artea eta kultura]</ref> === Arizaleta === '''San Andres Parrokia'''. Eraikuntza gotiko-errenazentista, 1550ean hasi zen eraikitzen. Gurutze latindarreko oinplanta duen eliza da, nabeetako bi zati eta erdikoa, izar gangaz estalita daude, nerbio zuzeneko tertzeleetekin. Kanpoaldean, elizak harlanduzko murru mardulak ditu, kontrahorma diagonalekin, XVI. mendekoak. Mende berekoa , berpizkundeko ataria litzateke, erdi puntuko arkua dauka, zutabe akanalatuekin eta toskaniar estiloko kapitelak. Ataria garaiko arku batean barnean gelditzen da.<ref>[http://www.yerri.es/eu/parroquia-de-san-andres-arizaleta/ Deierriko udala. San Andres parrokia]</ref> === Aizkoa === '''San Martin Eliza'''. Eliza XIII. mende hasiera eraiki zen, estilo protogotikokoa da eta eragin zistertarra ere dauka. Erdi Aroko ataria kontserbatzen da, XIII. Mende hasierakoa. Arku zorrotz batek egituratzen du, hiru arkibolta ditu eta krismoia klabean, honen gainetik XVIII. mendean atari barrokoa eraiki zen.<ref>[http://www.yerri.es/eu/monumentos-religiosos-en-azcona/ Deierriko udala. San Martin eliza]</ref> '''Mendigañako Andra Mariaren Basilika'''. Herriko goiko partean, Mendigaña baseliza dago. Jatorrizko baseliza Erdi Arokoa zen, XVIII. mendean Martin Yabar abadeak aginduta bota egin zuten, Juan Iñiguez de Arnedo apezpikuaren onespenarekin. Eraikinaren diseinua, gurutze grekoa, gurutzaduraren gaineko kupula eta kanoi ganga 1762-1769 urteak bitarte egin zen, baita atari ikaragarria ere; gangen barneko dekorazioa, Juan Angel Nagusia eta jarraitzaileen estilokoak dira, hau da, igeltsoz egindako dekorazio begetalak agertzen dira.<ref>[http://www.yerri.es/eu/monumentos-religiosos-en-azcona/ Deierriko udala. Mendigañako Andra Mariaren basilika]</ref> '''Santa Catalina baseliza''' === Grozin === '''San Martin Eliza'''. Elizaren oinplantaren egitura jatorrizkoa da, lau ataleko nabea dugu, gurutzaduran kaperak irekitzen dira eta buralde poligonala dauka. Eraikuntza guztia lunetoak dituen kanoi-gangaren bidez estaltzen da.<ref>[http://www.yerri.es/eu/monumentos-religiosos-en-grocin/ Deierriko udala. Grozin]</ref> '''Maria Magdalena baseliza''' == Zer egin? == Bero egiten duen egunetan freskatu nahi izanez gero Allotz urtegian bainatzeko aukera daukagu Deierrin. Ugarko badiako parkinean utzi daiteke kotxea, eta bertan jan nahi izanez gero merenderoak ere daude. [[Fitxategi:Allotzekourtegia ugar.jpg|thumb|eskuinera|Allotzeko urtegia. Ugarko badia]] Kirola egin nahi izatekotan, aldiz, San Faustoko haitzetan eskalatu daiteke. Hasi berrientzako klaseak ere eskaintzen dituzte Eraul herrian.<ref>[http://www.tierrasdeiranzu.com/p/es/ocio-y-turismo/visitas-guiadas-ecoexperiencias-2020/escalada-en-eraul.php Irantzuko lurrak. Eskalada Eraulen]</ref> Gastronomiarekin lotutako aisialdia nahi izatekotan, aukera ugari eskaintzen ditu Deierrik. Alde batetik Tandem eta Lezaun upeltegiak ditugu; bestaldetik La Sacristina eta Eztitsu eztitegiak. Horietan guztietan aukera izango dugu produktua nola sortzen den ikusteko, baita hura dastatzeko ere. == Ibilbideak == === Azanzako haitzak === Abartzuzatik hasten da 16,3 kilometroko ibilbide hau. 430 metroko desnibela dauka, eta punturik altuenean Urbasa eta Andia mendilerroen oso ikuspegi ederra dauka. Oinez zein bizikletaz egin daiteke. <ref>[http://www.tierrasdeiranzu.com/p/es/ocio-y-turismo/rutas-de-senderismo/penas-de-azanza.php Irantzuko lurrak. Azanzako haitzak]</ref> === Tauste-Andia erret-abelbidea === Aritzala erdigunetik hasten da ibilbidea, plazan iturriaren ondoan kotxea aparkatu daiteke. Ibilbide zirkularra da. Labore soro artetik, Azkonara doan errepidea hartuko dugu, Tauste-Aundia erret-abelbidera iritsiko gara, gaur egun erabiltzen ez dena. 10,8 kilometroko ibilbidea da eta 115 metroko desnibela dauka.<ref>[http://www.yerri.es/eu/canada-real-tauste-aundia/ Deierriko udala. Tauste-Andia erret-abelbidea]</ref> === Ubagua ibaiaren arroila === Ibilbidea Errezuko kanpinetik hasten da. Errezu herria pasa ondoren, San Blas baselizaren ondoko paraje eder eta paregabe batera iritsiko gara. Gorago, Ubagua ibaiaren sorburua aurkituko dugu. Batzutan, uraren maila handitzen denean, uhar ikaragarria sortzen da eta ibilbidea itxi egiten da, ezinezkoa da bertatik igarotzea. Goranzko bidea jarraituko dugu, errekatik paralelo doan bidezidor batetik. Bertatik arroilaren ikuspegi ederrak ikus ditzakegu. Bidea jarraituz, Lezaunera iritsiko gara eta kontrako bidea eginez, ibilbide hasierara iritsiko gara. <ref>[http://www.yerri.es/eu/canon-del-rio-ubagua/ Deierriko udala. Ubagua ibaiaren arroila]</ref> 11,4 kilometroko ibilbidea da eta 355 metroko desnibela dauka. === Eskintza mendia === Lorkatik hasten da mendiaren igoera. Ez dauka zailtasunik eta osotara 200 metroko desnibela dauka. === Iturgoiengo hirutasuna === https://eu.wikibooks.org/wiki/Euskal_Herriko_bidaia-gida/Ibilbideak/Iturgoiengo_Hirutasuna === Lazkuako behatokia === https://eu.wikibooks.org/wiki/Euskal_Herriko_bidaia-gida/Ibilbideak/Lazkuako_behatokia == Non jan <ref>[http://www.tierrasdeiranzu.com/p/es/mapa-interactivo/restaurantes.php Irantzuko lurrak. Jatetxeak]</ref>== '''Lezaun upeltegia''' Lakarren. Eguneko eta asteburuko menua daukate. '''Etxesakan upeltegia''' Garisoainen. Eguneko eta asteburuko menua daukate. '''Txiritinga garagardotegia''' Errezun. Hanburgesak, plater konbinatuak eta anoak eskaintzen dituzte. Udan zehar asteazkeneik igandera dago irekita. Neguan itxita. '''La Panpinela pizzeria''' Eraulen. Produktu ekologikoz egindako pizzak dauzkate. '''Errezuko kanpingeko jatetxea''' Errezun. ==Lo egin == Deierrin apartamentu, landa etxe eta kanping bat dago bertan lo egin nahi dutenentzat. Irantzuko Lurrak elkarte turistikoaren webgunean horiei buruzko informazio gehiago ikus daiteke. <ref>[http://www.tierrasdeiranzu.com/p/es/mapa-interactivo/alojamientos.php Irantzuko lurrak. Ostatuak]</ref> ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Deierri|Deierri]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 4z05g4hhbekhc3frg0366djfl0e6e47 0 3797 21140 18411 2020-07-01T09:19:39Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Deikaztelu''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Deikaztelu|Deikaztelu]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] of7i5mmoe47a1ib02xfsagfuy7np7xt 0 3798 21141 18412 2020-07-01T09:19:41Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Derio''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Derio|Derio]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 8799bgahr2p1715mi42o8juu9c279p7 0 3799 21142 18413 2020-07-01T09:19:42Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Desoio''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Desoio|Desoio]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] kl99cny8dlun4pwt9ahg9qxzrsivjmx 0 3800 21143 18414 2020-07-01T09:19:43Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Dima''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Dima|Dima]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 793t5aevl1jxjslyu3flhc3xoiarxo4 0 3801 21144 18416 2020-07-01T09:19:44Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Domintxaine-Berroeta''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Domintxaine-Berroeta|Domintxaine-Berroeta]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 55tlvfhchkd959ruy1ynyzwotpmvqru 0 3802 21145 18417 2020-07-01T09:19:45Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Donaixti-Ibarre''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Donaixti-Ibarre|Donaixti-Ibarre]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] fh56mx9xqd7m14ipyg679l0fshjy7oi 0 3803 21146 18418 2020-07-01T09:19:47Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Donamaria''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Donamaria|Donamaria]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] i4jw2m9ie777hp4wtgqybeat5kkgqu8 0 3804 21147 18419 2020-07-01T09:19:48Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Donamartiri''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Donamartiri|Donamartiri]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] t0m248xq2j170y8cwd32stltjpuw1wd 0 3805 21148 18420 2020-07-01T09:19:50Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Donapaleu''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Donapaleu|Donapaleu]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] m1g8b9z7282ne1zqzf94himbqbg1i25 0 3806 21149 18421 2020-07-01T09:19:51Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Donazaharre''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Donazaharre|Donazaharre]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 8xrou04nbftvre7omoj5d6fcgmlpy5t 0 3807 21150 18422 2020-07-01T09:19:52Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Donemiliaga''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Donemiliaga|Donemiliaga]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] junow6vpi2i8xmgkjotqjdt6k39begj 0 3808 22223 22222 2020-08-17T09:58:41Z Ksarasola 1603 /* Zer egin ondoren */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Doneztebe''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Doneztebe herri euskalduna eta inguruko herrientzako erreferentziazko zerbitzu-gunea da. Erdi Aroa geroztik merkatari herria eta gaur egun ere merkataritzatik bizi da. 2019an 1726 biztanle izatera iritsi zen. Malerreka bailaran kokatua dago eta Baztan-Bidasoa eskualdean. == Zer ikusi == * Doneztebeko [https://eu.wikipedia.org/wiki/Alde_Zaharra_(Doneztebe Alde Zaharra] [https://eu.wikipedia.org/wiki/Zerrenda:Nafarroa_Garaiko_kultura_ondasunak Nafarroako Kultura Ondarearen] barnean dago. Erdigunean [http://www.doneztebe.eus/iglesia/ San Pedro eliza] dago, estilo barrokoan zaharberritua eta Erdi Aroko itxura duen harlanduzko dorrea du. Eliza bere garaian Leringo kondearen gazteluko dorrea izan zen. Etxeetan dauden plaketan ikus daiteke noizkoak diren. * Doneztebeko Bear Zana pilotalekua. Bertan [https://eu.wikipedia.org/wiki/Laxo laxoa] jokatzen da. *[http://www.doneztebe.eus/parque-intzakardi/ Intzakardi parkea]. Garai batean ingelesen hilerria izan omen zen, frantsesen aurka izandako borroketan. Gaur oinezkoentzako paseagune eta umeentzako jolas-parke bihurtu da, platanondoko ale bikainek ematen duten itzalaz gozatzeko aukera baliatuz. == Zer egin? == * Alde Zaharretik barna paseatu eta han-hemenka agertzen diren txokoez gozatu. * [http://www.doneztebe.eus/puentes/ Zubien ibilbidea] egin. Ezkurra eta Ezpelura elkartzen ikusten dituen zubia topatu eta errekaren bidea jarraitu Intzakardi parkea pasatuta dagoen zubiraino. Hortxe elkartzen da Bidasoarekin. == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == Herrian zehar kalitatezko otordua egiteko hainbat leku daude. Kanpotarrentzako ospe handikoa da [http://www.hostalsantamaria.es/ Santamaria jatetxea]. [http://www.restaurantebelarra.com/index.php/en/jatetxeakbaztanbidasoa Belarra jatetxean] brasan egindakoak dira espezialitatea. Eskaintzen duen menuan betiko jatekoak topatu daitezke, baratxuri salda barne. Pintxo eta plater konbinaturen bat nahi izanez gero, [https://www.turismo.navarra.es/eus/organice-viaje/recurso.aspx?o=1060& Ameztia jatetxea] da aproposa. Bertan dastatu daiteke zonaldean hain tipikoa den erre urrina duen gaztanbera edo mamia. [https://www.facebook.com/pages/category/Restaurant/Bar-Maylin-108933140665297/ Maylin ostatuan] tosta bereziak dasta daitezke baita eskuz garbituriko antxoak ere. Gosetuak egonez gero, trainera izeneko bokata eskatu. [https://bartiti.com/ Titi ostatuan] txistorra-pizza eta pintxo ugari, patata-tortila eta kroketak beraien espezialitatea izanik. Eta [http://www.doneztebe.eus/bar-el-cafe/ El Cafén] pintxo, bokata eta halakoez gain, gosari desberdinak egiteko aukera. ==Lo egin == * {{Lo | izena =Santamaria etxea | alt = | url =http://www.hostalsantamaria.es/eu/alojamenduak.html | emaila =info@hostalsantamaria.es | helbidea = | lat = | long = | norabideak = | telefonoa=+34 948 45 00 43 | tollfree = | fax = | checkin = | checkout = | prezioak = 28-45 euro | azkenedizioa=2020-07-10 | edukia = }} * {{Lo | izena =Ameztia Hostala | alt = | url =https://ameztia.com/eu/hostala/ | emaila =info@ameztia.com | helbidea = | lat = | long = | norabideak = | telefonoa=+34 948 450 028 | tollfree = | fax = | checkin = | checkout = | prezioak = 50-70 euro | azkenedizioa=2020-07-10 | edukia = }} ==Zer egin ondoren == [[File:Bidasoako bide berdea 23 48 02 019000.jpeg|thumb|Bidasoako bide berdea 23 48 02 019000]] *Oinez edo bizikletaz [https://eu.wikipedia.org/wiki/Sunbilla Sunbila] aldera bide berdetik joan-etorria egin. *Oinez edo bizikletaz [https://eu.wikipedia.org/wiki/Legasa Legasa] aldera bide berdetik joan-etorria egin. *Oinez Elgorriagara joan-etorria egin. Bertako [https://www.diariovasco.com/20090723/gente/elgorriaga-balneario-salino-20090723.html?ref=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F Balnearioan] zirkuituan ur gazi apartaz disfrutatu. Bertako urek Europako gazitasun indizerik handiena dute. Litroko 333 gramo gatzakin, Itsaso hilekoak baino gatz gehiago dute. * [http://luberri.net/node/423 Mendaur] mendira igo. * [http://www.zubietakoerrota.net/eu/ Zubietako errota] bisitatu. * [https://eu.wikipedia.org/wiki/Jauregia_dorretxea_(Donamaria) Donamariako jauregia] bisitatu. * [http://www.parquedebertiz.es/inicio-es-0-118-eu.html?language=eu Bertizko Jaurerria] natur parkea ezagutu. * [[w:eu:Laxo|Laxo]] pilota-modalitate bereziko partidak ikustea. [[w:eu:Laxo#Laxo_txapelketako_irabazleak|Finalak]] abuztuko lehen larunbatean jokatzen dira. Sailkatze-partidak aurretik jokatzen dira ekain eta uztaileko larunbatetan. Plaza batean bi talde aurrez aurre jarrita jokatzen dena. Jokalariek eskularruarekin jotzen dute pilota. [[w:eu:Kintze|Kintze]]ka eta jokoka kontatzen da. [[w:eu:Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernua]]k Kultur Ondasun Inmaterial izendatu zuen 2019ko maiatzean.<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Gobernuak Laxoa jokoa Kultur Intereseko Ondasun Inmaterial izendatu du|argitaletxea=erran.eus|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=https://erran.eus/mendialdea/1557378817961-gobernuak-laxoa-jokoa-kultur-intereseko-ondasun-immaterial-izendatu-du|aldizkaria=Ttipi-Ttapa, 2019-05-09|sartze-data=2019-05-14}}</ref><ref>https://erran.eus/baztan/1564983499021-irurita-miguelenek-jantzi-du-40-laxoa-txapelketako-txapela</ref> [[Fitxategi:Laxoa Oiz Erran 02.jpg|thumb|Laxo pilota-partida]] ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Doneztebe|Doneztebe]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] hejp278w6hzwj4ih1maa1ukmot56bep 0 3809 21152 18426 2020-07-01T09:19:55Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Donibane Garazi''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Donibane Garazi|Donibane Garazi]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 5apkq0ut9jz445y0mxbp7y0vvjjk0lh 0 3810 37192 21153 2022-03-29T15:46:03Z 67.218.233.110 /* Non jan */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Donibane Lohizune''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == * '''Kaia Ostatua''' (Mikel's Burger), 39 Rue Tourasse. Euskarazko zerbitzua bermatua. ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Donibane Lohizune|Donibane Lohizune]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 59tlif4gjmuewdmf77k2ocem313avnw 0 3811 35931 35930 2021-12-08T13:58:07Z Iñaki LL 1443 /* Non jan/edan */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Donostia''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == * Ikuspegi zoragarriak ditu Igeldo mendi gailurretik eta hegaletik mendebaldera, badiaren eta hiri erdialdearen gainean. == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan/edan == * [[File:Symbole-eu_BERDEA.png|30px]] '''La Bodeguilla taberna'''. Edariak, kafeak, mokaduak eta pintxoak, goxoak eta ohiko prezioan, kontsumorako mahaiak ditu, barruan zein kanpoan. Laster ateratzen dituzte gauzak. <u>'''Zerbitzua euskaraz'''</u>. Kokapena: Easo plaza, 3. Amara Zaharra [https://www.openstreetmap.org/node/5888759614]. [[File:Telephone-icon.svg|20px]] '''+34 943 475 546'''. ''Eguneratuta: 2021/12/05'' * [[File:Symbole-eu_BERDEA.png|30px]] '''Juantxo taberna'''. Bokadiloak eta pintxoak, goxoak eta prezio merkean, jateko mahaiak ditu, barruan zein kanpoan. Famatuak ditu patata tortilla otarteko eta ''bolitxeak''. Laster ateratzen dituzte gauzak. <u>Kartelak eta menuak eu/es elebitan. '''Zerbitzu eta lan euskaraz'''</u>. Kokapena: Embeltran kalea, 6. Alde Zaharra [https://duckduckgo.com/?t=ffab&q=Juantxo+taberna&atb=v158-1&ia=web&iaxm=places]. [[File:Telephone-icon.svg|20px]] '''+34 943 427 405'''. ''Eguneratuta: 2020/07/03'' * [[File:Symbole-eu_BERDEA.png|30px]] '''Trikuharri jatetxea'''. Ondarretatik hurbil. Bokadiloak, pintxoak eta razioak, baita menua ere, goxoa eta kalitate-prezio oso ona. Jateko mahaiak ditu, barnealdean zein kanpoan. Laster ateratzen dituzte gauzak. Ez utzi probatu gabe patatabrabak! Abegitsuak. Askotariko giroa: turistak eta betiko bertakoak, gazteak zein zaharrak.<u>Kartelak eta menuak eu/es elebitan. '''Zerbitzu eta lan euskaraz'''.</u> Kokapena: Matia kalea, 35. Antigua [http://www.trikuharrijatetxea.com/]. [[File:Telephone-icon.svg|20px]] '''+34 943 219 204'''. ''Eguneratuta: 2020/07/28'' * [[File:Symbole-eu LARANJA.png|30px]] '''Aratz jatetxea'''. Zabaleta anaien Igara auzoko jatetxea, gero eta ospe handiagoa hartua. Euskal sukaldaritza tradizional eta berria. Aukera zabala, menutik pintxo eta razioetara. Barnealdean badu jatetxea, eta kanpoan mahaiak. Kalitate-prezio nahiko ona du. Jendetsua izan ohi da. <u>Webgunea erdaraz, kartel eta menuak, eu/es elebitan. Euskaldunekiko abegitsua, baina '''zerbitzua ez da beti euskaraz'''.</u> Kokapena: Igara bidea, 15. Igara. [https://www.restaurantearatz.com/]. [[File:Telephone-icon.svg|20px]] '''+34 943 219 204'''. ''Eguneratuta: 2020/08/06'' * [[File:Symbole-eu_LARANJA.png|30px]] '''Mala Gissona Beer House'''. Garagardo sorta zabala duen garagardotegi atsegina, baita espazio zabala ere, mahaiak eta aulkiak dituela, barnealdean zein kalean. Jateko mokadu gutxi batzuk baditu (oilasko hegaltxoak, hanburgesak...). Euskal baleazaleen inguruko dekorazioa (hortik datorkio izena), eta musika lasaia du (jazza, folk...). Zerbitzua nahiko laster edarietarako. <u>Kartelak eta menuak eu/es elebitan. '''Ez du zerbitzua euskaraz bermatzen'''.</u> Kokapena: Zabaleta kalea, 53. Gros [http://www.malagissona.beer/eus/]. [[File:Telephone-icon.svg|20px]] '''+34 943 045 253'''. ''Eguneratuta: 2020/08/06 * [[File:Symbole-eu LARANJA.png|30px]] '''Cachón'''. Donostia erdi-erdiko ''betiko'' taberna-jatetxe lasaia, bereziki otarteko, pintxo eta razioetarako. Donostia du dekorazioko gai nagusia. Jendetsua izaten da unearen arabera. Zerbitzua laster eta produktuen aukera zabala. Mahaiak ditu kanpoan zein barnealdean jateko eta edateko. Prezioak Donostia erdialdeko ohikoak. <u>Kartel batzuk eta menuak eu/es elebitan. '''Ez du bermatzen euskarazko zerbitzua'''.</u> Kokapena: San Martzial Kalea, 40. Donostia Erdialdea. [https://www.openstreetmap.org/node/566272388]. [[File:Telephone-icon.svg|20px]] '''+34 943 427 507'''. ''Eguneratuta: 2020/08/05'' * '''Aukera Bar'''. Amara Berri auzoan. Toki lasaia eta txikia, janari oso ona. '''+34 943 45 91 38'''. ''Eguneratuta: 2020/08/22'' ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Donostia|Donostia]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] el5fysvlda8n5gfpl7sykj9q24tpd0m 0 3812 21155 18429 2020-07-01T09:19:59Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Donoztiri''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Donoztiri|Donoztiri]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] ek1ua5rgarw0pg9eekphjn4n76o6p4p 0 3813 21156 18430 2020-07-01T09:20:00Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Dulantzi''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Dulantzi|Dulantzi]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] l8xr20r3cnugvjr9tiv98nf6s69sk6l 0 3814 21157 18431 2020-07-01T09:20:02Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Durango''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Durango|Durango]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] lw878ldcga26sz202lfg6lfqqahvw82 0 3815 21158 18432 2020-07-01T09:20:03Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Duzunaritze-Sarasketa''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Duzunaritze-Sarasketa|Duzunaritze-Sarasketa]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 3bxr3ljb1m59fxr4uiiocrm0j0ft6xy 0 3816 21159 18433 2020-07-01T09:20:04Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ea''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ea|Ea]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 7jlyr61l4enzut47hzhxzejgm00zc66 0 3817 21160 18434 2020-07-01T09:20:05Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Eguesibar''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Eguesibar|Eguesibar]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 8bld8jbdul8k7b88p6e95vaoxik559x 0 3818 21161 18435 2020-07-01T09:20:06Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Eibar''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Eibar|Eibar]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] slyk9mf78qvkxgnokozljgip3gojquq 0 3819 21162 18436 2020-07-01T09:20:07Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Eiheralarre''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Eiheralarre|Eiheralarre]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 05dpoa3ebal3qujr0ndf3qgqs9gmjgn 0 3820 21163 18438 2020-07-01T09:20:09Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ekora''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ekora|Ekora]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] bqnxn9s0c2kby5z6gifxuyaw6daj13l 0 3821 21164 18439 2020-07-01T09:20:10Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''El Busto''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:El Busto|El Busto]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 10y7rvskd9eq8lvie5x4ejbgagty17r 0 3822 21165 18440 2020-07-01T09:20:11Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Elantxobe''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Elantxobe|Elantxobe]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] m2826a5he63ly62mxmd7fjwcesetgk3 0 3823 21166 18441 2020-07-01T09:20:12Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Elduain''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Elduain|Elduain]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] pcao6dwewnzpd7ob91rdte0jdd4fyln 0 3824 21167 18442 2020-07-01T09:20:13Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Elgeta''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Elgeta|Elgeta]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] diyp8wi7lz6br7regjkdnywq1wlt96z 0 3825 21168 18444 2020-07-01T09:20:14Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Elgoibar''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Elgoibar|Elgoibar]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] aij50evdxc36pyp6abllte2cxoavkta 0 3826 21169 18445 2020-07-01T09:20:15Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Elgorriaga''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Elgorriaga|Elgorriaga]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] pfyv9jdaq182vrrdc1nozfk3rfka0bl 0 3827 21170 18446 2020-07-01T09:20:17Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Elizagorria''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Elizagorria|Elizagorria]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] k5i7qpoa2ge2w7letzlhtqhwka4z1vy 0 3828 21171 18447 2020-07-01T09:20:18Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Elo''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Elo|Elo]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] cxzxchsz1dmy6cd0m5d57xlenrs25zn 0 3829 21172 18448 2020-07-01T09:20:19Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Elorrio''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Elorrio|Elorrio]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] ioww2zrc2671k9rimrxbtzi8j1bjwhg 0 3830 21173 18449 2020-07-01T09:20:20Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Eltziego''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Eltziego|Eltziego]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] kdkgkhyvqss0jcuyj9q9zner6wwy3p4 0 3831 21174 18451 2020-07-01T09:20:21Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Elvillar''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Elvillar|Elvillar]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] gpn55ba29lo6svxz5uhtx46gpwzfhna 0 3832 21175 18452 2020-07-01T09:20:22Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Eneritz''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Eneritz|Eneritz]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] fydi07l9er595yaobw52j1dc4hc5yei 0 3833 21176 18453 2020-07-01T09:20:24Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Erandio''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Erandio|Erandio]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 8hi49t0huc5c6avm3uii8es8y3w0ewh 0 3834 21177 18454 2020-07-01T09:20:25Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Erango''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Erango|Erango]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] dsphoahcl8rtvgm4kd839e78hxqbgih 0 3835 21178 18455 2020-07-01T09:20:26Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Eratsun''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Eratsun|Eratsun]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 7w5sud9kxjpuxo8bczb5ytekrz4s1ch 0 3836 21179 18456 2020-07-01T09:20:27Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ereño''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ereño|Ereño]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] jvex6j3vjpbnar55v9ov8ky3ezc58ok 0 3837 21180 18457 2020-07-01T09:20:28Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ergoiena''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ergoiena|Ergoiena]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] lqvb2rm0pr5z4bs0mp1zcqkkklgyj0b 0 3838 21181 18458 2020-07-01T09:20:29Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ermua''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ermua|Ermua]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] sb8sm26um6i4nejq0b7bxqh34q70vnk 0 3839 22221 22220 2020-08-15T17:47:08Z Smatxi 878 /* Zer ikusi */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Errenteria''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == * [[w:Txoritokietako Estazio Megalitikoa|Txoritokietako Estazio Megalitikoa]] * [[w:Igoin-Arkolako Estazio Megalitikoa|Igoin-Arkolako Estazio Megalitikoa]] * [[w:Torrekua dorretxea (Errenteria)|Torrekua dorretxea]] * [[w:Morrontxo dorretxea (Errenteria)|Morrontxo dorretxea]] * [[w:San Marko gotorlekua|San Marko gotorlekua]] * [[w:Txoritokietako gotorlekua|Txoritokietako gotorlekua]] * [[w:Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Errenteria)|Jasokundeko Andre Mariaren eliza]] * [[w:Magdalena baseliza (Errenteria)|Maria Magdalenaren baseliza]] * [[w:Zubiaurre jauregia|Zubiarreko jauretxea]] * [[w:Jantziaren Zentroa|Jantziaren Zentroa]], Kapitain Etxean * [[w:Erdialdea (Errenteria)|Alde Zaharra]] * [[w:Añarbeko urtegia|Añarbeko urtegia]]: Nafarroa Garaiarekin muga egiten duen urtegi horretan dago Ozizpe uhartea, Errenteriaren parte dena. * [[w:Aizpitarteko leizeak|Aizpitarte edo Landarbasoko kobazuloak]], Listorreta aldean. * [[w:Fanderiako errota|Fanderiako errota eta ibaiaren interpretazio zentroa]] == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == * Belabaratz Aterpetxea [[w:Zamalbide|Zamalbide]] auzoan * Berri Versalles Hotela [[w:Kaputxinoak_(Errenteriako_auzoa)|Kaputxinoak]] auzoan ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Errenteria|Errenteria]] Wikipedian * [http://www.oarsoaldeaturismoa.eus/eu/ezagutu-oarsoaldea/gure-herriak/errenteria.html ''Errenteria begirada batean''] Errenteriako turismo bulegoa. [[Kategoria:Udalerriak]] ciwpuosidfb922pkmoymr764y2915q6 0 3840 21183 18460 2020-07-01T09:20:33Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Errezil''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Errezil|Errezil]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] kfhyrpl17j9616hrj8lko5zojlxn65o 0 3841 21184 18461 2020-07-01T09:20:34Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Erriberabeitia''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Erriberabeitia|Erriberabeitia]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] r2atpi6gtn49f8z9begdlhylhymaj0d 0 3842 21185 18463 2020-07-01T09:20:35Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Erriberagoitia''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Erriberagoitia|Erriberagoitia]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] eixaattxtkw7ak2mkhi6ws4guifjedq 0 3843 22063 21186 2020-08-03T12:27:07Z A. P. Azpirotz 1844 wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Erriberri''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Gaztelu-jauregiaren irudi lerden eta orekatuaren mendean dago Erriberri, hots, Nafarroako erdigune geografikoan kokaturiko hiri txikia, Iruñetik 42 kilometro hegoaldera. Erdi Aroan errege-erreginen egoitza izanik, jauregiko horma sendoak eta almenadun dorreak errege-erreginen eta printzesen ostatu izan ziren. 1925ean monumentu nazionala deklaratua, Nafarroako gotiko zibilaren adibiderik nabarmenetakoa da, bai eta Europako garrantzitsuenetakoa ere. Erriberriko karrika meharretan ibiltzeak aukera emanen dizu harrizko etxe nobleen gerizpean paseatzeko, armarriz eta teilatu-hegats ikusgarriz oparo jantzitakoak; Erdi Aroko galeriak eta eliza ederrak ikusiko dituzu, bai eta erromatarren garaiko harresiak ere. <ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/organice-viaje/recurso.aspx?o=2466&</ref> == Zer ikusi<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/organice-viaje/recurso.aspx?o=2466&</ref> == Jauregia eta etxe nobleak. Andre Mariaren eliza (XIII. mendea). Erdi Aroko bi galeria (XIV. mendekoak) Karlos III.aren plazako lurpean. San Pedro eliza: estilo erromanikoan hasitako eraikina eta barroko garaian handitua. Errenazimenduko eta barroko garaiko jauregiak daude, besteak beste, Arradako Markesarena. San Frantzisko eta Santa Engraziako monasterioak daude harresiz kanpo, XVIII. mendean berreraikia bat eta zaharberritua bestea, hurrenez hurren. == Zer egin? == Antzerki klasikoaren jaialdia ikusi (udan) == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == Ducay Casa Zanito Asador Erri-Berri Gambarte La Muralla Erriberriko Turismo Paradorea ==Lo egin == Ducay Erriberriko Turismo Paradorea La Torre Mirador de Olite ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Erriberri|Erriberri]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] rzvr2yyewgnbh70xzyb82v1w5zwuoi5 0 3844 21187 18465 2020-07-01T09:20:38Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Errigoiti''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Errigoiti|Errigoiti]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 05gazve9aiqgoxg6a5t9aycjd4jdapu 0 3845 21188 18466 2020-07-01T09:20:39Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Erroibar''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Erroibar|Erroibar]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] pu4cloznw1145pmmpej90esdbj4a197 0 3846 21189 18467 2020-07-01T09:20:40Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Erromantzatua''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Erromantzatua|Erromantzatua]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 7211ewsvz3jota830doppc5pyyfjmoi 0 3847 21190 18468 2020-07-01T09:20:42Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Erronkari''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Erronkari|Erronkari]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 4m3g8yz9y86oum59fyyc6s753exbxhh 0 3848 21191 18469 2020-07-01T09:20:43Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Esa''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Esa|Esa]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 3ysrkdouajnga14jawv3gzkiuzl9n2v 0 3849 21192 18470 2020-07-01T09:20:44Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Eskiula''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoako]] ekialdekoa. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Eskiula|Eskiula]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 6zkuwn9a89tiwnzb6d4q3akv81386uu 0 3850 21193 18472 2020-07-01T09:20:46Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Eskoriatza''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Eskoriatza|Eskoriatza]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] b6ns6x65qg50otlsj5gievkg34290mh 0 3851 21808 21807 2020-07-06T21:00:34Z Suna no onna 1657 /* Zer ikusi */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Eslaba''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == [https://eu.wikipedia.org/wiki/Santakrizko_aztarnategia Santakrizko aztarnategia]. Erromatar hiriaren aztarnategia. <gallery> Santakriz-hiri-erromatarra-foroa.jpg|Santakrizko hiri erromatarraren foroa. </gallery> == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Eslaba|Eslaba]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] cksape8twu3f875z67b98osqew9voa0 0 3852 21195 18474 2020-07-01T09:20:48Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Espartza''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Espartza|Espartza]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 2m34c46j15zdhcfj0uq2ni686epysiy 0 3853 22089 22088 2020-08-05T10:52:57Z A. P. Azpirotz 1844 /* Non jan */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Esprontzeda''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Esprontzedako udalaren mugetan Pedrigosako historiaurreko aztarnategia dago. Jaurerria duela mende askotatik, 1323an herritarrek Morentingo Gonzalo Martinezi jaurerria erosi zioten, eta Nafarroako Carlos I.a erregeak Vianako forua eman zien esprontzedatarrei. 1847an herriak eskola zeukan. Maisua, sakristaua eta udaletxeko idazkaria zen aldi berean. 1833 eta 1839 urteetako Gerra Karlistan udalerrian zegoen mendi bakarra goldatu zen. XX. mendean uruna egiteko errota zegoen herrian. Maximo Ruiz de Gaona zientzialari ospetsua bertan jaio zen 1902an == Zer ikusi == San Bizente Martiriaren eliza, XVI. mendearen bigarren erdian eraikia. Elizak nabe bakarra dauka, poligono itxurako aurrealdea, eta ganga estaldura. Parrokiako dorrea XVII. mendean egin zuten. Landako Ama Birjinaren baseliza (herriaren kanpoaldean dago). Eraikuntza zibilari dagokionez, Azedotarren jauregia nabarmentzen da, XVII. mendean harlanduz eginiko eraikina. == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == Casita Lucia (Bargotan dago) Codes aterpe-jatetxea (Sansolen dago) ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Esprontzeda|Esprontzeda]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] gbh1z2ek25yv1qgxpupy3bt2guv61c5 0 3854 21197 18476 2020-07-01T09:20:50Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Esteribar''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Esteribar|Esteribar]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] qwy0v66e6dyf7niakaw61nyhqlhe80u 0 3855 21198 18477 2020-07-01T09:20:51Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Etaiu''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Etaiu|Etaiu]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] nk6a72zzniumd698qrrirr6zie3ciso 0 3856 21199 18478 2020-07-01T09:20:53Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Etxalar''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Etxalar|Etxalar]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] lc2y7hlhbyrqraagre5tui9ce0exhsp 0 3857 21200 18479 2020-07-01T09:20:54Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Etxarri''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Etxarri|Etxarri]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] tw2ge88hcdzo2jzu2urg450io5www2w 0 3858 21201 18480 2020-07-01T09:20:55Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Etxarri Aranatz''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Etxarri Aranatz|Etxarri Aranatz]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] kvpshvnms28h8z0fx0jdkzd8ch67y7g 0 3859 21202 18481 2020-07-01T09:20:56Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Etxauri''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Etxauri|Etxauri]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] nl2zxgca5f7c1yzng93y98kfry47s20 0 3860 21203 18482 2020-07-01T09:20:57Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Etxebarre''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Etxebarre|Etxebarre]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] kojfqui9tmin4zs9m1zt10ph8e4lb66 0 3861 21204 18483 2020-07-01T09:20:59Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Etxebarri''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Etxebarri|Etxebarri]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] hasdih4pd01w1e3wtarl5q8p0ace5hm 0 3862 21205 18484 2020-07-01T09:21:00Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Etxebarria''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Etxebarria|Etxebarria]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] chbf75fn5q1vs2335lwudiap0e35lxk 0 3863 21206 18485 2020-07-01T09:21:01Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Eulate''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Eulate|Eulate]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] t7rja8wrbdekcu4pzhcbzc3obwkkl6y 0 3864 21207 18486 2020-07-01T09:21:02Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ezkabarte''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ezkabarte|Ezkabarte]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] cfam4tuxoa1c3an0hx75s7d215z2q03 0 3865 21208 18488 2020-07-01T09:21:03Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ezkaroze''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ezkaroze|Ezkaroze]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] fkzv3gck7gf69giifq4snje5ia9vgp5 0 3866 21209 18489 2020-07-01T09:21:05Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ezkio-Itsaso''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ezkio-Itsaso|Ezkio-Itsaso]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 2iwsyn09tqgpvf42h5a18lg68vc3iq7 0 3867 21210 18490 2020-07-01T09:21:06Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ezkoze''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ezkoze|Ezkoze]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 0trwxmeawvpmtqq109djwmlshi22lcj 0 3868 21211 18491 2020-07-01T09:21:07Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ezkurra''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ezkurra|Ezkurra]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 2gv1m4vcp4qzigy6v3h7l9pd8wzmyyw 0 3869 21212 18492 2020-07-01T09:21:08Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ezpeize-Ündüreine''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ezpeize-Ündüreine|Ezpeize-Ündüreine]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] psdzb2zdngk8w1ihnlsab1j7sirop3t 0 3870 21213 18493 2020-07-01T09:21:11Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ezpeleta''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ezpeleta|Ezpeleta]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] bi729szyqwrbjk0zw3ti0r582b8dr5h 0 3871 21214 18494 2020-07-01T09:21:12Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ezporogi''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ezporogi|Ezporogi]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 3pak60mrqnlu5rssq73valxwbvysycy 0 3872 21215 18495 2020-07-01T09:21:14Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ezterenzubi''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ezterenzubi|Ezterenzubi]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] f3q1ubvtt38ckkz0mrkgfxr82pjkbfm 0 3873 21216 18496 2020-07-01T09:21:15Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Faltzes''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Faltzes|Faltzes]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] qbi35euw26bnmw4kpkyeikdouomz1do 0 3874 21217 18497 2020-07-01T09:21:16Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Fitero''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Fitero|Fitero]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] qysvwg8fqrvhpr2a746mrt11zi9kb2d 0 3875 21218 18498 2020-07-01T09:21:17Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Fontellas''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Fontellas|Fontellas]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] ruufnho27hpkaxgpqnahj2klqs121tx 0 3876 36015 36014 2022-01-24T15:21:45Z EN-Jungwon 2106 Reverted 2 edits by [[Special:Contributions/62.174.209.44|62.174.209.44]] ([[User talk:62.174.209.44|talk]]) (TwinkleGlobal) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Forua''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Forua|Forua]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 74xvve2ogsp1t62gg7cle6199kkx8uh 0 3877 21220 18501 2020-07-01T09:21:20Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Fruiz''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Fruiz|Fruiz]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] s9u377nqa7kksqdyg8i46a19fmthb0u 0 3878 21221 18502 2020-07-01T09:21:21Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Funes''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Funes|Funes]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] deo9a74svbreoir0r5uel0vuku3npyj 0 3879 21222 18503 2020-07-01T09:21:22Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Fustiñana''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Fustiñana|Fustiñana]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 8xch65mttiv3zouy62a4auofvk85p55 0 3880 21223 18504 2020-07-01T09:21:23Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Gabadi''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Gabadi|Gabadi]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] h1u8sr2gn4flrhl1ik8hnoflrcahfxa 0 3881 21224 18505 2020-07-01T09:21:24Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Gabiria''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Gabiria|Gabiria]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] hah0mt1nus1jaula84e2ue3vo4d4caw 0 3882 21225 18506 2020-07-01T09:21:25Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Gaintza''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Gaintza|Gaintza]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] h6xukszl09t6r837oqclve6hrv56v4p 0 3883 21226 18507 2020-07-01T09:21:27Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Galar''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Galar|Galar]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] jyur4j7bul8hr29kpjlvqr57a360qpx 0 3884 21227 18508 2020-07-01T09:21:28Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Galdakao''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Galdakao|Galdakao]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] hbt0yh9uy3rkujhsw74fqrsdfuf359z 0 3885 21228 18509 2020-07-01T09:21:29Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Galdames''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Galdames|Galdames]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 4qk7jzpo7x6yor5yhslnnb3xlyb4ayp 0 3886 21229 18510 2020-07-01T09:21:30Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Galipentzu''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Galipentzu|Galipentzu]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 38onv3688yawwmsv3q9g1zzre8jsvg7 0 3887 21230 18511 2020-07-01T09:21:31Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Galoze''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Galoze|Galoze]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] jwlrd9egrk1m4eq6ch80vndtc1t2e12 0 3888 21231 18512 2020-07-01T09:21:33Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Gamarte''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Gamarte|Gamarte]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] c2zw23zht1fh4k6smkhfsigftehxm66 0 3889 21232 18513 2020-07-01T09:21:34Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Gamere-Zihiga''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Gamere-Zihiga|Gamere-Zihiga]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] k17skix2rufwnmkkwg7axg5hl60mwkv 0 3890 21233 18514 2020-07-01T09:21:36Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Gamiz-Fika''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Gamiz-Fika|Gamiz-Fika]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] fzc1bczojsfnvf2qlb62tev2j0bn9t0 0 3891 21234 18939 2020-07-01T09:21:37Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Garai''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Garai|Garai]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] ll7rahjcxc6wwriy30v5675lmyackd7 0 3892 21235 18516 2020-07-01T09:21:38Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Garaioa''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Garaioa|Garaioa]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 48gq0r0eansr6tnz3ueyky172fgpxgs 0 3893 21236 18517 2020-07-01T09:21:40Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Garde''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Garde|Garde]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 7x5dnod4nfqsscrnvh0anhqas8703c3 0 3894 22430 22429 2020-08-26T12:36:13Z A. P. Azpirotz 1844 wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Gares''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == === Geografia === Erreniega mendizerraren hegoaldean kokatzen da Izarbeibarrean Iruñeko merindadean. Klima mediterraneoko gunea da, urteko batezbesteko prezipitazioak 593mm ingurukoak dira. Urteko tenperaturak leunak izaten dira, batez beste, 11 °C eta 14 °C. Robo ibaiak harana zeharkatzen du Arga ibaira heldu arte Garesko udalerriaren mugetan. Horrez gain, Salado eta Nekeas ibaiak aipagarri dira. Garesko jatorrizko landaredia ia erabat galdu da nekazaritzaren eraginaren ondorioz. Oraindik ere, arte eta haritz batzuk badaude (13 hektarea baino ez XX. mendearen amaieran), baina udalerriaren gehienean sastraka eta mota askotako zuhaixkak dira nagusi. Birlandaturiko basoen azalera nahiko handia da, 767 hektarea, eta birlandaketa batez ere Austriatik ekarritako lariziar (Pinus nigra) eta pinu beltzekin egin zen. Estazio meteorologikoa === Auzoak === Santiago, La Población, San Pedro, Zubiurrutia, Aloa, Zabalzagain, Nekeas eta Fuente de la Grana. === Historia === Udalerriari izena emango zion Arga ibaiaren gaineko Garesko zubi erromanikoaren ondoan, eta erromesek Santiago Compostelakoara egiten zuten Donejakue Bidean, bazen XII. mendearen amaieran, "biztanle libreek" osatutako herrixka bat. Alfontso I.a erregeak, herriaren mugak zehaztu eta Lizarrako forua eman zien 1122an. Iratxe eta Leireko monasterioak hainbat jabetza izan zituzten Garesen Erdi Aro osoan zehar. Erregeak "hiribildu on" izendatu ostean, jarlekua izan zuen Nafarroako Gorteetan. Katalina eta Juan III.a erregeek, urteroko azoka eta asteroko merkatua antolatzeko eskubidea eman zioten herriari 1498an. Erromesak Donejakue Bidean Garestik gertu. 1416an udalerriaren mugak handitu ziren, Zubiurrutia eta Gomaziaingo guneak anexionatuz, eta 1846an udalerrien erreforma administratiboa burutzearekin batera, Ekoien, Sarria, Sotes eta Hiriberriko guneak Garesi batuz. 1498an erregeek emandako urteroko azoka uztailaren 29tik abuztuaren 12ra antolatzen hasi ziren arren, 1709an Erriberrin bilduriko gorteek, uztailaren 14tik uztailaren 31ra aldatzea erabaki zuten. XVII. mendearen amaieran, herriaren inguruko lurretako laborerik garrantzitsuena mahastiak ziren. Industria xumea izan arren, pattarra eta oihalak ekoizten zituzten lantegi bana zeuden. Nafarroa Garaiko udalerri gehienek bezala, XVIII. mende eta XIX. mendeetako gerrak jasan behar izan zituen, eta Independentzia Gerrako nahiz Karlistaldietako gudetako batzuk udalerriaren mugetan gertatu ziren. XIX. mendean, azoka eguna aldatu zen berriro ere, irailaren 26tik irailaren 30era. XX. mendearen hasieran, bi eskola publiko, eta beste bi ikastetxe pribatu zeuden Garesen. Horrez gain, irina ekoizten zuten bi errota, zazpi txokolate- lantegi, abarketak egiten zituzten bi tailer, bi olio-prentsa, Goardia Zibilaren koartela, eta udal ospitalea zeuden. 1891n herriko gazteenen hezkuntza hobetzeko asmoarekin Juan de Mena y Goldaratz fundazioa sortu zen. == Zer ikusi == Donejakue bidetik Garesko altxor arkitektoniko gehienak ikus ditzakegu. Hona hemen zerrenda: '''Erromesaren oroigarria'''. Herrira heldu aurretik Arrizabalagarako bidegurutzean erromesaren oroigarria ikus dezakegu, Iruñeako errepide zaharrean paraturik dago, Sonportetik datorren bidea heltzen den tokian bertan. '''Gurutzeko eliza'''. XII. mende bukaeran eraikitako eliza erromanikoa da, aspaldian erromesen ospitala, egun Aita Erreparadoresen ikastetxe eta erromesen aterpearen artean kokaturik dago. Eliza honetan hasten da ekialdetik mendebaldera herria zeharkatzen duen ardatza, Donejakue bidean barrenekoa. '''Kale Nagusiko sarbideko Dorreak'''. Iruñea-Logroñoko errepideak Donejakue bidea zeharkatzen du Gurutzifika kalearen amaieran. Errepidez beste aldean Kale Nagusia hasten da. Albo banatan bi dorre daude Garesko Erdi Aroko harresiaren aztarnak. '''Donejakue eliza'''. Tamaina handiko parrokia- eliza da. XII. mende bukaeran eraikia, XVI. mendean zaharberrituta izan zen. Hala ere barruan dauden erretaulak, mihiseak, tiboreak eta beste apaingarri batzuk, batez ere, XVIII. mendekoak dira. '''Hirukoiztarren komentua.''' XII. mendean sortu, XVI. mendean zabaldu eta XVIII. mendean zaharberritua izan zen. Donejakue elizaren parean kokaturik dagoen komentu hau Mendizabalen desamortizazioaren ondorioz udalaren eskura igaro zen. Egun jabetza pribatukoa da. XVIII. mendean zaharberritutako fatxadan aski narriatutako apaingarriren bat ikus dezakegu oraindik. '''Jauregiak'''. Kale Nagusian zehar Erdi Aroko eta Errenazimenduko hainbat atari eta Barrokoko hainbat fatxada ikus ditzakegu. Jauregi sorta garrantzitsu honek kale nagusiari ezin erkatuzko edertasuna ematen dio. '''Julian Mena plaza eta [https://eu.wikipedia.org/wiki/Cubiertos_etxea Cubiertos-en Etxea]''' (XVII. mendea) arkupeko galeriadun eraikina da eta Garesko Plaza Nagusian dago, Nafarroako ederrenetarikoa. Egun Garesko Udaletxea da. '''Belenak'''. Gares Donejakue bideko herri bat izanik, bere kaleak Bidearekin (Kale Nagusiarekin) paraleloan sortu ziren. Kale luze hauek elkarrekin komunikatzen dira belena estuei esker, herriari erdi aroko ukaezinezko ukitua emanez. Plazatik metro batzuk aurrerago Garesko belena erakargarrienetariko bat zabaltzen da. '''Vinculo etxea'''. Zubi erromaniko ondoan altxatzen den eraikin ederra da. Duela urte batzuk zaharberrituta, egun Turismo bulegoa eta erakusketa aretoa da. ''' Zubi erromanikoa'''. (XI. mendea). Garesko ikurra da eta bere ospea munduan zehar zabaltzen da. Zubiak zazpi arku ditu haietariko bat lur azpian, izkututa (Kale Nagusi aldean). Zubi ondoan, iparraldeko aldean, Garesko txokorik ederrenetariko bat aurkitzen dugu errekarako jaitsieran hain zuzen ere. '''Sancto Spiritus-en Komendadoreak''' (XIII. mendea). Ibaia igaro ostean, zubi erromanikotik joanez, ezkerretara jo eta Iruñea-Logroño errepidea zeharkatu ostean hainbat metro ekialderantz egin behar komentura ailegatzeko. Arga ibaiak herria banantzen duen zonalde honek Zubiurrutia izena du eta bertan Erdi Aroko asentamendu bat egon zen. Jarraian, zubi berriaren barrena herrira bueltatu ahal izanen dugu, Iruñea-Logroño errepide zaharraren bitartez, zubi erromanikoaren xarma miresteko. '''San Pedro eliza (XVI. mendea)'''. Zubi berria igarota Garesko beste parrokia-eliza bat aurkitzen dugu. '''Harresiaren aztarnak'''. Foru pasealekuan barrena joanez gero, herri erdirako norabidean, ezkerraldeko etxebizitzetan aspaldiko harresiaren aztarnak ikus ditzakegu. <ref>http://www.puentelareina-gares.es/eu/turismo/que-visitar/</ref> == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == '''Aloa Taberna''' Helbidea: Kale Nagusia 53 p.k. 31100 Gares (NAFARROA) Telefonoa: 948 34 04 04 '''Bar Gares''' '''Bar Mikel''' '''Eunea jatetxea''' '''La Conrada Taberna – Jatetxea''' Helbidea: Foruen Pasealekua p.k. 31100 Gares (NAFARROA) Telefonoa: 948 34 00 52 '''La Fonda de Tito Taberna – Jatetxea''' Helbidea: Kale Nagusia 50 p.k. 31100 Gares (NAFARROA) Telefonoa: 948 34 09 31 '''La Plaza Taberna – Jatetxea''' Helbidea: Kale Nagusia 52 p.k. 31100 Gares (NAFARROA) Telefonoa: 948 34 01 45 La Torreta Taberna – Jatetxea. Helbidea: Kale Nagusia 64 p.k. 31100 Gares (NAFARROA) Telefonoa: 948 34 00 61 Bar Very Zenon Taberna. Helbidea: Foruen Pasealekua p.k. 31100 Gares (NAFARROA) Telefonoa: 948 34 00 02 '''Bidean Landa Hotel – Jatetxea''' Helbidea: Kale Nagusia 20 p.k. 31100 Gares (NAFARROA) Telefonoa: 948 34 11 56 Web orria: http://www.bidean.com '''Bidean Landa Hotel – Jatetxea''' Helbidea: Kale Nagusia 20 p.k. 31100 Gares (NAFARROA) Telefonoa: 948 34 11 56 Web orria: http://www.bidean.com '''Bodegas Señorio de Sarria jatetxea''' '''Jakue Hotela – Jatetxea.''' Helbidea: Irunbidea Kalea 8 p.k. 31100 Gares (NAFARROA) Telefonoa: 948 34 10 17 Web orria: http://www.jakue.com '''Valdizarbe Taberna – Jatetxea''' Helbidea: Paseo Lo Fueros 69 p.k. 31100 Gares (NAFARROA) Telefonoa: 948 34 02 62 '''La Droguería Taberna – Jatetxea''' Helbidea: Emilio Arrieta kalea, 3 p.k. 31100 Gares (NAFARROA) Telefonoa: 948 34 02 95 Señorio de Sarria '''Jakue Hotela – Jatetxea''' Helbidea: Irunbidea Kalea 8 p.k. 31100 Gares (NAFARROA) Telefonoa: 948 34 10 17 Web orria: http://www.jakue.com '''Valdizarbe Taberna – Jatetxea''' Helbidea: Paseo Lo Fueros 69 p.k. 31100 Gares (NAFARROA) Telefonoa: 948 34 02 62 '''La Droguería Taberna – Jatetxea''' Helbidea: Emilio Arrieta kalea, 3, p.k. 31100 Gares (NAFARROA) Telefonoa: 948 34 02 95 ==Lo egin == '''Padres Reparadores ostatua''' '''Ganbara landa-apartamentua''' '''El Real Kanpina''' Helbidea: Barrio Aloa p.k. 31100 Gares (NAFARROA) Telefonoa: 948 34 02 20 Web orria: http://www.campingsnavarra.com/espanol/mcamping.html '''Hostal Plaza''' '''Jakue Hotela''' Helbidea: Irunbidea Kalea 8 p.k. 31100 Gares (NAFARROA) Telefonoa: 948 34 10 17 Web orria: http://www.jakue.com '''Bidean Landa Hotel''' Helbidea: Kale Nagusia 20 p.k. 31100 Gares (NAFARROA) Telefonoa: 948 34 11 56 Web orria: http://www.bidean.com '''El Cerco''' landa etxea <ref>http://www.puentelareina-gares.es/eu/turismo/donde-dormir/</ref> ==Zer ikusi ondoren == Donejakue Bideko ondoko herriak Izarbeibarreko udalerriak ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Gares|Gares]] Wikipedian * [http://www.puentelareina-gares.es/eu/ Garesko udalaren webgunean] [[Kategoria:Udalerriak]] 2t852l8mty57w9xrgdp99lw0w0u4guy 0 3895 21238 18519 2020-07-01T09:21:42Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Garindaine''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Garindaine|Garindaine]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] tjpk7qt8be5bayoqq8hw2nbccg7gsdq 0 3896 21239 18520 2020-07-01T09:21:44Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Garinoain''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Garinoain|Garinoain]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] fb9p01fewhfykk3ug4sdlfdgzbegd7f 0 3897 21240 18521 2020-07-01T09:21:45Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Garralda''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Garralda|Garralda]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 23vfddrfpni8u4r5x553u10fgltb9lg 0 3898 21241 18522 2020-07-01T09:21:46Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Garrüze''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Garrüze|Garrüze]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] kxper24uvuq5oktlmo1cu6px0mhl7rk 0 3899 21242 18523 2020-07-01T09:21:48Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Gasteiz''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Gasteiz|Gasteiz]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 3es53wupb8whoo7vu0l2umxxbdi5ov7 0 3900 21243 18524 2020-07-01T09:21:49Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Gatika''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Gatika|Gatika]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] kbwnbv8zc5krvodvn0q0muke0hbv26f 0 3901 21244 18525 2020-07-01T09:21:51Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Gaubea''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Gaubea|Gaubea]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] jo49eefr0kq3wudxsgyv82t438jho73 0 3902 21245 18526 2020-07-01T09:21:52Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Gautegiz-Arteaga''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Gautegiz-Arteaga|Gautegiz-Arteaga]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] ka4un4lbq4y90itm0nbf48hoyhc8oxt 0 3903 21246 18527 2020-07-01T09:21:53Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Gaztelu''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Gaztelu|Gaztelu]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] oo8rxc9b0pbv0po7of8u9bhw22d9vn4 0 3904 21247 18528 2020-07-01T09:21:54Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Gazteluberri''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Gazteluberri|Gazteluberri]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] d6ov0kccg0cprnn1afm82xqdu93sdgv 0 3905 21248 18529 2020-07-01T09:21:55Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Genevilla''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Genevilla|Genevilla]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] bvou25sm0bgvam7wacmn2m1hi0d6h05 0 3906 21249 18530 2020-07-01T09:21:56Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Gernika-Lumo''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Gernika-Lumo|Gernika-Lumo]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 784g5ftrtje397klvovme9xx1paamcv 0 3907 22496 21250 2020-09-04T09:11:08Z Amaiaizda 1907 wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Gesalatz''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]], eta {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. Lizarraldean kokatzen da; Iruñeatik 35 kilometrora, eta Lizarratik 18ra. Osotara 15 herrik osatzen dute Gesalatzeko ibarra: Argiñao, Estenotz, Garisoain, Genbe, Irurre, Iturgoien, Izurtzu, Lerate, Muetz, Muniain, Bidaurre, Arzotz, Iruxo, Muzki eta Biguria. == Ezagutu == Gesalatz ibarra mendiz inguratuta dago, eta mendebaldean Salado eta Ubagua ibaiek bat egien dute Allotzeko urtegian. Bertan topatu eta disfrutatu ditzakegu harrizko etxetzar ederrak, gurutzadurak, baselizak, garbitokiak, zubiak eta xendrak, den-dena historiaz blai eginda. <ref>[http://www.guesalaz.es/eu/guesalaz/ Gesalatzeko udalaren webgunea]</ref> == Zer ikusi == === Irurre === * Henri Lenaerts museoa. Henri Lenaerts belgiarra entzute handiko artista da Europan. Irurren bizi izan zen urte askotan zehar, eta gaur egun aukera dago eskultore horren etxea, lorategia eta tailerra ikusteko. Bisita gidatuak eskaintzen dituzte urte osoan zehar. Horrez gain yoga, arte eta mindfulness tailerrak ere antolatzen dituzte. === Arzotz === * San Roman eliza. XII. mendearen amaieran eraiki zuten eliza hau, zistertar estiloan. Gaur egun 3 nabeak mantentzen dira, gangez estaliak. Barnean berpizkundeko erretaulak ikus daitezke, Guillen de Obreronenak, XVI. mendeko artistarenak. XVI. mendean zehar bi obra egin ziren eliza handitzeko; lehena estilo erromanikoan eta bigarrena gotikoan. === Biguria === * Biguriako jauregia. Biguria herrian kokatzen da jauregia, zeina Monte Hermosoko Markesaren Jauregia izenaz ere ezaguna baita. Eraikin monumental honen fatxada nagusia harlanduz egina dago eta gainontzeko hormetan landu gabeko harria dauka. XVII. mende erdialdean eraiki zen. Gaur egun abandonatuta dago. Jauregi hau Nafarroako nobleziaren eraikinik zaharrenetariko bat da. <ref>[http://www.guesalaz.es/eu/visitanos/ Biguriako jauregia Gesalatzeko udaleko webgunean]</ref> * Santa Maria Parrokia. XII. mendeko eraikin erromanikoa da. Nahiko gaizki kontserbatzen da. === Garisoain === * Andre Mariaren jaiotzaren Parrokia. XII. mendeko eliza erromaniko honetan XVI. mendeko ezaugarri gotikoak ere aurkituko ditugu. Eliza honetan XVI. mendeko tailugile Bernabé Imbertoren 5 erretaulak ikus ditzakegu. <ref>[http://www.tierrasdeiranzu.com/p/es/la-region/arte-y-cultura/iglesia-de-la-natividad-garisoain.php Andre Mariaren jaiotzaren parrokia Irantzko Lurrak-en webgunean]</ref> == Zer egin? == Esperientzia berriak bilatzen dituztenek parapentean hegan egiteko aukera izango dute Leraten, Nafarroako Parapente Eskolak antolatua. Bestalde, Gesalatz inguratzen dituzten Deierri, Jaitz eta Lezaun ere bisitatu ditzakegu. Bertan aisialdi, kultura eta gastronomia aukera amaigabeak aurkituko ditugu. Ikusi gehiago Irantzuko Lurrak elkarte turistikoaren webgunean. == Ibilbideak == === Hiru ermitak === Gesalatzeko Muniainetik hasten da 7,5 kilometro luze den ibilbide zirkular hau. 336 metroko desnibela dauka eta ibilbide honetan zehar Santa Lucia, Santa Cruz eta O-ko Birjina ermiten ondotik igaroko gara. Azken horretatik aurkituko ditugun bistak bereziki politak dira. === Galtzada erromatarra === Garisoainetik hasten den ibilbide hau egitea hautatzen dutenek erromatarrek eraikitako galtzadaren gainetik ibiltzeko aukera izango dute. 7,3 kilometro luze da eta 247 metroko desnibela dauka. === Iturgoiengo hirutasuna === Zailtasunik gabeko ibilbide hau Lezaunen hasten da. 13 kilometro luze da ibilbidea, eta besteak beste, Ubaguako arroila, Okandia eta Iturgoiengo hirutasuna aurkituko ditugu bidean zehar. <ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=110262&fetxa=2014-06-24&orria=022&kont=001 Iturgoiengo hirutasuna Berrian]</ref> {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == Garisoainen Etxesakan jatetxe-sagardotegian jan daiteke. Bertan sagardotegi menua eskaintzen dute urte osoan zehar tokiko produktuekin. Haurrentzako menua ere badago. Horrez gain, Allotzeko urtegiaren ondoan, Leraten, Aritzalekuko kanpinean ere dago jateko aukera. Eguneko menua, plater konbinatuak edota bokatak bazkaldu daitezke kanpinean. Muetzeko igerilekuetako tabernan ere izango dute bisitariek jateko edota afaltzeko aukera. ==Lo egin == Gesalatzen ostatu hartu nahi izatekotan, apartamentu eta landa etxe ugari dituzu aukeran, baita Lerateko kanpina ere. Jarraian datorren zerrendan ez ezik, Irantzuko Lurrak-eko webgunean aurki ditzakezu aukera gehiago. <ref>[http://www.tierrasdeiranzu.com/p/eu/mapa-elkarreragilea/ostatuak.php Irantzuko lurrak. Ostatuak]</ref> '''Apartamentuak''' * Nekasenea. Garisoain. 4+2 lagun * Nekasenea II. Garisoain. 8 lagun '''Kanpinak''' * Aritzaleku. Lerate. 1200 lagun '''Landa etxeak''' * Irigoien. Muetz. 11 lagun * Hilaris. Gesalatzeko Muniain. 12 lagun * Urrarena. Muzki. 10+2 lagun * Argiñe. Iturgoien. 10 lagun ==Zer ikusi ondoren == Uretan bainatzea, igeri egitea, ur-kirola egitea edo soilik paisaiaz gozatzea gustuko dutenek hamaika aukera izango dituzte Allotzeko urtegian, Leraten. Nafarroako Bela Eskola bertan kokatzen da eta materiala alokatzeaz ez ezik, Paddle Sup eta Windsurf klaseak ere ematen dituzte. Bisita gidatuak belaontzian ere eskaintzen dituzte. ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Gesalatz|Gesalatz]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] e3xs1z5sx8clsc4066plu10f7qy383r 0 3908 21252 18533 2020-07-01T09:21:59Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Getaria''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Getaria (Lapurdi)|Getaria]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] r7iuzclmubf64ij3l0k5goa6ap3jml3 0 3909 21253 19939 2020-07-01T09:22:01Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Getxo''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Getxo Bizkaiko kostaldeko udalerri bat da. Ibaizabal itsasadarraren eskuinaldean dago. Itsas labar, hondartza eta itsasertzez inguratua, paisaia ederrez betea eta arkitektura ikusgarriarekin, Getxok turismo, kultura eta aisialdiko aukera zabala eskaintzen du. Aireportutik, Nazioarteko Erakustazokatik eta Bilboko Guggenheim museotik minutu gutxira dago. === Nola heldu === Erraz irits daiteke Getxora, ongi komunikatuta dagoelako. Bilboko nazioarteko aireportutik, Loiutik, hurbil dago (minutu gutxira); autoz mugitzeko, autobide sarera sarbide zuzena du; Euskadiko lehenengo kirol portua bertan eraiki zen, eta gurutze-ontzientzat itsasoz Euskadiko atea da; eta metroz, Bilboko erdigunearekin komunikazio zuzena du (sei geltoki). Gainera, Getxotik bi kilometrora, ''Pride of Bilbao'' ferryak Santurtzi eta Ingalaterra lotzen ditu astean bi aldiz. == Zer ikusi == [[Fitxategi:Areetako Mesedeetako Andrama.jpg|thumb|200px|[[w:Mesedeetako Andra Mariaren eliza (Getxo)|Areetako Mesedeetako Andra Mariaren eliza]]]] [[Fitxategi:Guecho, Algorta - Palacio de Santa Clara 3.jpg|thumb|200px|[[w:Martínez-Rivas etxea|Martínez-Rivas etxea edo Santa Clara jauregia]]]] * [[w:Aixerrota|Aixerrota]]: Galea lurmuturrerako bidean kokaturik dagoen haize errota da, Getxoko (Bizkaia) Elexalde auzoan. Errota 1727. urtean eraiki zen, Bizkaiko Jaurerriak XVIII. mendearen hasieran pairatzen zegoen lehortearen ondorioz. Antza denez, Edmundo de Shee ( edo O'Shea) deitutako irlandar batek eraiki zuen, funtzionatzeko ura behar ez zuen haize-errota bat lortu eta era horretan, aberasteko. Dena dela, eraiki eta gutxira etorri ziren berriro euriak eta ur-errotak berriro hasi ziren lanean, denboraren poderioz Aixerrotakoa erabilpen gabe geratu zelarik. Aixerrotaren arkitektura beste Bizkaiko haize-erroten antzekoa da, hots, kono moztuaren forma du, Mantxako haize-errotek ez bezala, zeinak zilindrikoak diren. Bestalde, Mantxako errotak XVI. mendearen bukaeran eraiki zituzten eta Bizkaiko haize-errotak (Aixerrota barne) XVIII. mendearen hasieran. XX. mendearen bukaeran birmoldatu zutenez geroztik, arte galeria bat dago errotan eta, alboko eraikinean, jatetxe bat. * [[w:Amorotoena etxea|Amorotoena etxea]]: Getxoko Algorta auzoan kokatua, Amorotoena etxeak berriztatze eta aldaketa ugari izan du bere historian zehar. Aipagarriena, XIX. mendean baserri izatetik (baserri arkitekturaren tipologia izatetik), «Algortako etxe» itxura hartzera pasatu zenean gertatu zen. Arotz-lanak utzitako diseinua Bizkaiko kostaldeko etxeetan askotan agertzen den ezaugarrietako bat dugu. * [[w:Andra Maria eliza (Getxo)|Andra Maria eliza]]: Getxoko Andra Mari auzoan dagoen eliza da. Andra Maria eliza Getxoko udalerriaren fundazio-garaiko hirigunea da. Balio historiko handia du, oso antzinakoa —XII. mendekoa— delako eta Getxoko gizartearen, gizataldearen eta erlijioaren historiaren zati izan delako. Landa-eliza da, barroko latzekoa, apaingarririk gabekoa. Gurutze latinozko oinplanoa duen tenplua da, lau atal ditu, burualde poligonala eta gurutzadura. Dorrea ez dago erdi-erdian eta lau gorputz ditu kupulan errematatzen direnak. Sarrera nagusia hegoaldeko alboan dago eta elizpeak babesten du; elizpeak zurezko zutoin zuzenak ditu eta harrera aurreko gunea da. Eliza dagoen toki berean egon zen jatorrizko eliza erromanikoa. * [[w:Bizkaiko Zubia|Bizkaiko Zubia]]: transbordadore zubi bat da, [[w:Bilboko itsasadarra|Bilboko itsasadarraren]] bi ertzak batzen dituena: Portugalete ezkerreko ertzean, eta Getxoko Areeta auzoa eskuinekoan. 1887 eta 1893 artean eraiki zen, ekimen pribatu baten ondorioz. 1893ko uztailaren 28an ireki zen, mota horretako munduko zubien artean lehenengoa. Euskal Herriaren industrializazioaren adibide bat da. Bilboko itsasadarrean dagoen itsasontzi trafikoa ahalbidetzen du; eta, era berean, Portugalete eta Getxo batzen ditu. 2006ko uztailaren 13an UNESCOk gizateriaren ondare izendatu zuen.[10] Euskal Herriko eraikin indibidual bakarra da kategoria horretan; eta, Espainiako Erresuman gizateriaren ondare diren eraikin guztien artean, Industria Iraultzari lotuta dagoen bakarra. UNESCOren arabera, adibidea izan zen munduan eraiki ziren beste antzeko zubiak egiterako garaian, eta altzairuzko kableen erabilerak arkitektura metalikoan Industria Iraultzako eraikinik interesgarrienen artean dago. Gaur egun ere, zerbitzu handia egiten du: 2018an 3.464.810 bidaiari garraiatu zituen. [[Fitxategi:Guecho, Neguri - Palacio Eguzkialde 2.jpg | thumb | [[w:Eguzkialde jauregia|Eguzkialde jauregia]], Bizkaian XX. mendeko arkitekturaren elementu adierazgarriena eta ezagunena.]] * [[w:Eguzkialde jauregia|Eguzkialde jauregia]]: udalerriko oso alde nabarmen batean dago, Neguriko lorategi-eremuan, Algortako etorbidearen ertzean. Neomenditar estiloan eraikitako luxuzko etxe bakarra da. Bizkaian korronte horren ideologo eta sustatzaile nagusia izan zenak diseinatu zuen 1918. urtean; Leonardo Rucabado arkitektoak, hain zuzen. Lezama-Legizamon jauregiarekin, San Joseren Etxearekin, Zisko Etxearekin eta Itsasoan galdutakoen Etxearekin batera, Areetako kaiaren inguruko ondare eremu babestuan dago. Eguzkialde jauregiaren kokalekua, tamaina, aberastasuna eta arkitektura mailako kalitatea kontuan hartzen baditugu, Bizkaian XX. mendeko arkitekturaren elementu adierazgarriena eta ezagunena da. * [[w:Galeako gotorlekua|Galeako gotorlekua]]: [[w:Galea lurmuturra|Galea lurmuturrean]] kokaturik dagoen gaztelua da, Nerbioi ibaiaren itsasadarraren sarreran. 1947tik ez du inolako funtzio militarrik. Euskal Herri osoko XVIII. mendeko eraikin militarrik ondoen kontserbatuenetarikoa da; eta, Bizkaian, kontserbazio egoera onena duena. Galea lurmuturreko itsaslabar ikusgarrietatik, Bizkaiko eta Kantabriako kostaldeko lurralde zabalak kontrolatzen ditu. Horregatik, txoko hori berehala toki estrategiko bihurtuko zen historian, [[w:Abrako golkoa|Abrako golkoaren]] zelatari gisa. Bere talaietatik, arretaz zelatatzen zituzten itsasontzi etsaien belak eta kostaldera hurbiltzen ziren baleen arnasotsa aditzen zuten. [[Fitxategi:Lezama-Legizamon jauregia, 02.jpg | thumb | eskuinera | [[w:Lezama-Legizamon jauregia|Lezama-Legizamon jauregia]], Bizkaiko jauregi burges ezagunena.]] * [[w:Lezama-Legizamon jauregia|Lezama-Legizamon jauregia]]: Getxoko Neguri auzoan dago. José María Basterra arkitektoak diseinatu zuen, 1902. urtean, Lezama-Legizamon familiarentzat. 1919. urtean, Manuel María Smithek erreformatu zuen. Arkitekturari, ingurumenari, lekukotasunari eta eszenografiari dagokienez, interes handiko multzoa da; XX. mendeko lehen hereneko Bizkaiko jauregi burges ezagunena da, zalantzarik gabe. Luis Lezama-Legizamon Sagarminaga enpresaburu, politiko tradizionalista eta bibliofiloak eta haren emazte Felisa Zuazolak eskatuta eraiki zuten, 1903. urtean. Orduz geroztik bizilekutzat erabili da, eta familia berari lotuta egon da. * [[w:Martínez-Rivas etxea|Martínez-Rivas etxea]] edo Santa Clara jauregia: Neguri auzoan dago, Foru kaleko seigarren zenbakian. 1902an diseinatu zuen José María Basterra arkitektoak, Pedro Chalbaudentzat, eta ''old english'' izeneko arkitektura estiloari jarraikiz eraikita dago. * [[w:Olozaga etxea|Olozaga etxea]]: Algorta auzoan dago, Basagoiti eta Algortako etorbideen ertzean. Leku abantailatsuan, San Ignazio eliza eta plazaren aurrean. Rosada izenez ere ezaguna, hispanoamerikar arkitektura zibil eta urbanoaren barruan sailkatuta dago; izan ere, tipologia kolonialekoa da. * [[Rosales egoitza]]: Neguri auzoko jauregi bat da, XX. mendearen hasieran eraikia. Rafael Garamendi arkitektoak diseinaturiko landetxea hau 1917 eta 1920. urteen artean eraiki zuten, Juan Jose Uriberentzat. Garai hartako Getxoko eraikin gehienetan bezala, ingeles estiloa da nagusi, ekarpen erregionalisten nahastearekin. == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == * Bizkaia Zubia gurutzatuta [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Portugalete|Portugalete]] bisita daiteke, bere Alde Zahar ikusgarriarekin. * Kostako bidetik jarraituta, [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Sopela|Sopelako]] hondartzetara joan daiteke, zabalak eta surfagatik famatuak. * Metroa hartuta [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Bilbo|Bilbo]] edo [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Plentzia|Plentzia]] 30 minutura daude. ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Getxo|Getxo]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] gn9gavp4k8slaca9gu45q8oxrawot2r 0 3910 21254 18535 2020-07-01T09:22:02Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Girgillao''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Girgillao|Girgillao]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 1pay68vms188nui5i6ib5ir78jw85mn 0 3911 21255 18536 2020-07-01T09:22:03Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Gixune''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Gixune|Gixune]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 25ctz18co1g10iuuf772q50sj6jnsre 0 3912 21256 18537 2020-07-01T09:22:04Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Gizaburuaga''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Gizaburuaga|Gizaburuaga]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 1uh3zgfttyq3apru6hiyrl1515giqk2 0 3913 13137 12767 2020-06-11T11:44:38Z Theklan 125 «[[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Bidania-Goiatz]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Bidania-Goiatz]] mkiw4w1gb6ddlcdky1fde84410rbp71 0 3914 22442 21257 2020-08-28T20:49:51Z Smatxi 878 /* Lo egin */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Goizueta''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == * Zubimuxu Aterpea ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Goizueta|Goizueta]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] hamqctgwpcll0i3nodqxaabjm1l9h56 0 3915 21262 18543 2020-07-01T09:22:11Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Goñerri''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Goñerri|Goñerri]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] nht8uju0m0xbjh4ml6693xoaph1m076 0 3916 21258 18539 2020-07-01T09:22:06Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Gordexola''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Gordexola|Gordexola]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] ejykvvxtx4hig3og54n5nnw0reuq0df 0 3917 22523 22520 2020-09-10T08:46:34Z VisitGorliz 1928 wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Gorliz''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Gorliz euskal Kostaldeko ingurune natural paregabean kokatuta dago; Bilbotik 25 kilometrora. Gorliz, Loiuko aireportutik kotxez, 20 minutura dago. Errepidez, autopista hartuz Bilbora, autobidea Getxora era BI-634tik jarraituz heldu daiteke edo baita autobiaz Mungira joanez eta BI-2120 hartuz ere. Gorlizera, autobusa heltzen da metrotik (Plentzia). Garraiobide honek Bilbo Handiarekin komunikatzen du Gorliz. https://www.visitgorliz.eus/eu/ == Zer ikusi? == '''Itsasargia''' Billao lurmuturrean kokatzen da, non itsaslabarrak eta itsasoaren handitasuna ikusi ahal diran. Nahiz eta eraikuntza berria izan, 1990an eraiki zen, Gorlizko ikonoetariko batean bilakatu da, ia ia Itsas erietxearen parean. Bere argiak, itsasontzak gauean zehar edota baldintza meteorologiko txarrekin, ez hondoratzea ekiditzen laguntzen du. Gorlizko itsasargiak arkitektura nahiko berezia du, eKantauri isurialdeko gainerako itsasargiekin alderatuz. Hasteko, itsasargirik garaiena da erlaitz osoan eta, jakina, Bizkaiko kostaldean. Gorputza 21 metro inguruko altuera duten hormigoizko bi elementuz osatuta dago, atxikita eta kareztatuta daudenak. Kareztadurak kostaldeko euskal herrietako eraikin tradizionalak gogorarazten ditu; izan ere, iparraldeko herrietan, oro har, tonu griseko eraikin ilunak eta lurrak dira nagusi. Dorrea, metalezko hagaxkaz apaindutako beirazko linterna batez koroatuta dago. https://www.visitgorliz.eus/eu/patrimonio/gorlizko-itsasargia/ '''Badia''' Bere hondartza, maskor itxuradun badiagatik babestuta, euskal itsasertzeko seguruetariko eta ikusgarrietarikoa da. Atsedenereako eta edozein ur kirolen praktikarako lekua, barbakoa egiteko edo itzalpean atseden artzeko pinudiaz inguraturik. '''Bunkerrak''' Itsasargi ondoan dagoen bidetxotik jaitsiz, mendi-hegalean haien artean konektatuta dauden antzinako hiru kostako bateria ikusiko dituzu. Hauek 40. hamarkadan eraiki ziren, baina ez dira inoiz erabili. Azkenengo plataforman pisu handiko kainoi baten aztarnak ikusi daitezke. Buelta bat emateko eta argazki batzuk ateratzeko leku interesgarria. == Zer egin? == Gorliz turismo aktiborako helmuga da. Kirol ekintza askotariko eskaintzak ditugu, itsaslabar, hondartza eta naturadun kostaldeko ingurune paregabean egiteko. Adina ez da aitzakia, denontzat dago! Zure esperientzia gure kultura eta gastronomia eskaintzarekin konbina ezazu eta ilunabar eder bat ikusiz gozatu. https://www.visitgorliz.eus/eu/ezagutu-gorliz/ekintzak/ == Non jan? == Gorlizen gastronomiak eskaintza zabala du, sukaldaritza tradizional zein pintxoetan oinarritutako sukaldaritza topatu ahal izango duzu Gorlizko taberna zein jatetxeetan. On egin esaeraren benetako esanahia ulertuko duzu! https://www.visitgorliz.eus/eu/ezagutu-gorliz/gastronomia/ == Non lo egin? == '''Arrien Kanpina''' eta '''Gorlizko Aterpetxea''' https://www.visitgorliz.eus/eu/non-lo-egin/ ==Erosketa gida == https://www.visitgorliz.eus/eu/erosketa-eta-zerbitzu-gida-2/ ==Kanpo estekak == {{commonscat}} * [http://www.gorliz.eu Ayuntamiento de Górliz] * [http://www.visitgorliz.com Turismo de Górliz] 4mair4gwhp2fzt6gb2ds545ekbjwz87 0 3918 21260 18541 2020-07-01T09:22:08Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Gorza''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Gorza|Gorza]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] mw46kmx7h846tdez9npkgrkaca3m9ha 0 3919 21261 18542 2020-07-01T09:22:10Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Gotaine-Irabarne''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Gotaine-Irabarne|Gotaine-Irabarne]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] tdfw6yj267y17ees0jb4209m04lrkr4 0 3920 21263 18544 2020-07-01T09:22:12Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Guardia''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Guardia|Guardia]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 6qmr0bvnksermyvbt81tz1wjkmh4xok 0 3921 21264 18545 2020-07-01T09:22:14Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Gueñes''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Gueñes|Gueñes]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] odewhc5n1htin9gneg8o4cevsll3s2c 0 3922 21265 18546 2020-07-01T09:22:15Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Haltsu''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Haltsu|Haltsu]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] p9wit4tdxfn7zy05zsu6khfqelwz42e 0 3923 21266 18547 2020-07-01T09:22:16Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Harana''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Harana|Harana]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] o7gjwldfztpsb03ucnfp9s9lkzxd2vc 0 3924 21267 18548 2020-07-01T09:22:18Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Hauze''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Hauze|Hauze]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] fv9s3uywrw7u7xv5l3xae7k8psmjwnj 0 3925 21268 18549 2020-07-01T09:22:19Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Hazparne''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Hazparne|Hazparne]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] exfyw4lp7qbypdkcdpktkshjhtofhgy 0 3926 21269 18550 2020-07-01T09:22:20Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Heleta''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Heleta|Heleta]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] retkhkk9f5sxf1tniassuy7vlama459 0 3927 22596 22595 2020-09-14T11:34:37Z Lainobeltz 1286 /* Non jan/edan */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Hendaia''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdiko]] hego-mendebaldekoa. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Hendaia Lapurdi hegoaldeko kostaldeko udalerri bat da. Bidasoaren eskuinaldean dago, eta Gipuzkoarekin muga egiten du. Hendaiako Ondarraitz hondartza da Euskal Herriko luzeena (3,5 kilometro). Hondartza hori, Txingudiko Badia eta Abadiako eremua ditu leku deigarrienak. Herri zentroa hondartzatik aparte dago, gain batean. Hondartza inguruan dago beste auzo nagusia. Horrez gain, beste hainbat auzo dauzka eremu zabalean, batez ere bizilekuak dituztenak. === Nola heldu === Trenez, itsasontziz eta autoz irits daiteke Hendaiara. Baiona aldetik trena badago, ez oso maiztasun handiarekin, ordea. Autobus zerbitzua ere badago, baina maiztasun gutxirekin eta denbora luzea ematen du. Donostiatik topoz joan daiteke. Ordu erdiro dago topoa. Hendaiako tren geltokira iristen da. Handik herri zentrora, hamar minutu behar dira oinez, eta 45 minutu hondartzara joateko. Baina Hendaian bertan badago autobus zerbitzua ere. Irundik ere badaude autobusak. Hondarribitik itsasontzi batek egiten du bi herrien arteko lotura, ordu laurdenero. Hendaiako hondartza ondora eramaten du. Autoz joan daiteke Baiona aldetik D810 errepidetik edo A63 autobidetik, Bera aldetik N-121A errepidetik eta Donostia aldetik AP-8tik edo GI-636tik. == Zer ikusi == [[File:Hendaiako Dunbarrriak.jpg|thumb|Hendaiako hondartza eta Dunbarriak]] [[File:Txingudiko badia eta Hondarribia.jpg|thumb|Txingudiko Badia, Hendaiatik. Atzeko planoan Hondarribia eta Jaizkibel ageri dira]] [[File:Abadia eremua.jpg|thumb|Abadia eremuko ibilbideko ikuspegi bat]] [[File:Hendaia- Bakar Etxea.jpg|thumb|Bakar Etxea, Pierre Loti idazlearen etxea]] * [[w:Abadia_jauregia|Abadia Jauregia]]: Itsaslabarren gainean dago, Santa Ana muturraren eta [[w:Hondarraitz|Ondarraitz]] hondartzaren ondoan. [[w:Anton_Abadia|Anton Abadia]]k eraikiarazi zuen [[w:1860|1860]] eta [[w:1870|1870]] artean, [[w:Eugène_Viollet-le-Duc|Eugène Viollet-le-Duc]] eta haren jarraitzaile Edmond Duthoit [[w:Arkitektura|arkitektoen]] zuzendaritzapean, estilo [[w:Arkitektura neogotiko|neogotikoan]], eta [[w:Ingalaterra|Ingalaterra]]n [[w:XIX._mendea|XIX. mendea]]n egin ziren gazteluen eredura. Gaztelua ikusgarria da kanpotik zein barrutik. Hainbat atal interesgarri dauzka, besteak beste kapera, eskailerak, liburutegia, astronomia behatokia eta hainbat gela. Bisita gidatuak izaten dira urte osoan zehar, arratsaldez, eta uztailean eta abuztuan, goizez. Uztailean eta abuztuan, arratsaldez bisita libreak izaten dira. 2020ko osasun egoeran, tokia hartu behar da, aurrez. [https://www.chateau-abbadia.fr/eu/Sarrera] [[File:Symbole-eu LARANJA.png|30px]] Abadia euskal kulturaren sustatzaile ezaguna izan bazen ere, '''bisita gidatu guztiak frantsesez''' dira. Bisitetarako ematen dituzten '''esku orrietan, aldiz, euskarazko bertsioa''' badago. Kokapena: Erlaitzako bidea [https://www.openstreetmap.org/#map=19/43.37753/-1.74974] [[File:Telephone-icon.svg|20px]] '''+33 (0)5 59 20 04 51’’’. * [[w:Txingudi|Txingudiko Badia]]: [[w:Irun|Irun]], [[w:Hondarribia|Hondarribia]] eta Hendaiak inguratzen duten Txingudiko Badiaren zati bat Hendaiatik bertatik ikus daiteke. Badia osorako bista dago Pierre Loti lorategitik eta Hilen Monumentutik [https://www.openstreetmap.org/#map=19/43.36077/-1.77519]. Badia inguru osoan, oinezkoentzako eta txirrindularientzako bideak badaude. * [[w:Mauresque_Etxea|Mauresque Etxea]]:Kanetako portutik ageri den harrizko jauregi bat da. Lapurdiko Monumentu Historikoen zerrendan dago. [[W:1866|1866]]-[[w:1867|1867]] artean [[w:Jules_de_Polignac|Jules de Polignac]] ([[w:1817|1817]]-[[w:1890|1890]]) politikariak eraiki zuen, [[w:Karlos_X.a_Frantziakoa|Karlos X.a Frantziakoa]]ren erregealdian [[w:Frantzia|Frantzia]]ko Lehen Ministroa izan zenak. Eraikinak arabiar eta espainiar arkitektura estiloak nahasten ditu. Kokalekua: Arrantzaleen karrika [https://www.openstreetmap.org/way/72065094] * [[w:Bakar_Etxea|Bakar Etxea edo Pierre Lotiren etxea]]: Mauresque etxeari lotuta dago. Pierre Loti idazleak erosi zuen [[w:1903|1903an]], eta han hil zen [[w:1923|1923an]]. Lapurdiko Monumentu Historikoen zerrendan dago. Etxe-aurrea Arrantzaleen karrikatik ikus daiteke [https://www.openstreetmap.org/way/72062947]. * [[w:Hondarraitz|Ondarraitz]] hondartza: Euskal Herriko hondartza luzeena da, Bidasoatik Abadia eremuraino doana. Hondartza barea izan ohi da, eta itsasbehera dagoenean, eremu oso zabala edukitzen du. Hondartza bazterreko ibilbidetik ikus daitezke XX. mende hasieran eraiki zituzten euskal arkitekturako hainbat etxe. Etienne Durandeau arkitektoak eraikiarazi zituen, Bidasoatik Kasinorako eremuan. * [[w:Hendaiako_kasinoa|Hendaiako Kasinoa]]: Hondartza bazterrean eraikitako eraikin nahiko handia da, [[w:1884|1884an]] eraikia, ekialdetar arkitekturari jarraiki. Kasinoaren egoitza izan zen [[1980|1980ra]] arte [https://www.openstreetmap.org/way/72067196]. * [[w:Etxe_Gorria_(Hendaia)|Etxe Gorria]]: Etienne Durandeau arkitektoak [[w:1911|1911n]] eraikitako etxe bat da, hondartza bazterrekoen antzik ez daukana. Izenak dioen bezala, etxe gorria da. [[W:Zerrenda:Lapurdiko_monumentu_historikoak|Lapurdiko Monumentu Historikoen zerrendan]] dago. Ez da bisitatzen, baina Zitroinondo karrikatik ikusten da [https://www.openstreetmap.org/way/72066867]. * [[w:San_Bixintxo_eliza_(Hendaia)|San Bixintxo Eliza]]: [[w:1588|1588an]] eraikitako eliza da, baina hainbat aldiz suntsitua izan ondoren, XIX. mendearen hasieran berreraiki zuten. Hendaiako eliza nagusia da. Sarreran gurutze zikliko ospetsua dago. Udaletxearen ondoan dago [https://www.openstreetmap.org/way/72070289]. == Zer egin? == * [[w:Surf|Surfa]]:Hendaian aukera asko dago surfa praktikatzeko, eta baita surf ikastaroak jarraitzeko ere. [[File:Symbole-eu LARANJA.png|30px]] Hainbat elkartek eskaintzen dituzte euskarazko ikastaroak, baina webguneetan eskaintzen duten informazioa frantsesez dago bakarrik. Hauek dira elkarteak: Newschool [http://www.newschoolsurf.fr/], Ecole de Surf Txingudi [http://ecoledesurfstjeandeluz.com/], Edole de Surf Hendaia [https://www.ecoledesurf-hendaye.com/] eta Lehena [https://www.lehena.com/]. * [[w:Urpekaritza|Urpekaritza]]: Bi elkartek eskaintzen dute aukera urpekaritza egiteko. [[File:Symbole-eu GORRIA.png|30px]] Espainolez, frantsesez, ingelesez eta alemanez eskaintzen dute zerbitzua, baina ez euskaraz. Vivre Océan [[File:Telephone-icon.svg|20px]] +33 (0)6 82 90 33 96 eta Planet Océan [https://planetocean.fr/] [[File:Telephone-icon.svg|20px]] +33 (0)6 62 63 66 27 dira bi elkarteak. Kirol portuan daukate egoitza. * [[w:Kayak|Kayak]]: Txingudiko Badian kayakean aritzeko aukera badago. Hiru elkartek ematen dute zerbitzu hori. [[File:Symbole-eu GORRIA.png|30px]] Zerbitzua espainolez, frantsesez edo ingelesez dago; ez euskaraz. Elkarteak dira Arteka Ocean [http://arteka-ocean.com/] [[File:Telephone-icon.svg|20px]] +33 (0)5 59 20 60 02, Atlantic Pirogue [http://www.atlantic-pirogue.com/] [[File:Telephone-icon.svg|20px]] +33 (0)5 59 47 21 67 eta Centre Nautique Itsasoko Haizea [https://centrenautique-hendaye.com/] [[File:Telephone-icon.svg|20px]] +33 (0)5 59 39 85 43. == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan/edan == * {{Jan | eu-maila=berdea | irudia = | izena =Chez Patxi | alt = | url = | emaila = | helbidea =Itsasoko Etorbidea, 2 [https://www.openstreetmap.org/node/5228417524]| lat = | long = | norabideak = | telefonoa =+33 (0)6 71 48 19 37 | tollfree = | fax = | checkin = | checkout = | prezioak = | azkenedizioa= 2020/08/21 | edukia = Kasinoan bertan kokatuta dagoen jatetxea, terraza dauka hondartza hegian. <u>Zerbitzua euskaraz eskaintzen dute</u>. }} * [[File:Symbole-eu BERDEA.png|30px]] '''LoVi'''. Gosariak eta kafe, te edo txokolate beroa edota etxean egindako hainbat bixkotxa mota eskaintzen dituzte, besteak beste. <u>Zerbitzua euskaraz eskaintzen dute eta barruko seinaleak bi hizkuntzetan dituzte [https://www.facebook.com/loviaveclovi]</u>. [[File:Telephone-icon.svg|20px]] +33 (0)5 59 45 71 76. Kokapena: Errepublika plaza, 12 [https://www.openstreetmap.org/#map=19/43.35821/-1.77477]. ''Eguneratuta: 2020/08/21'' * [[File:Symbole-eu LARANJA.png|30px]] '''Kanttu ostatua'''. Errazioak eta menuak dauzkate, eta terraza hondartzatik gertu. <u>Zerbitzari batzuek euskaraz hitz egiten dute, beste batzuek ulertzen dute, baina webgunea [https://www.kanttu.com/] eta karta frantsesez dituzte</u>. [[File:Telephone-icon.svg|20px]] +33 (0)9 82 54 53 90. Kokapena: Eukaliptoen karrika, 22 [https://www.openstreetmap.org/node/1446886121]. Astelehenetan itxita. ''Eguneratuta: 2020/08/21'' * [[File:Symbole-eu LARANJA.png|30px]] '''Txirimiri'''. Euskal sukaldaritza egiten dute: pintxoak, bazkariak eta afariak ematen dituzte. <u>Zerbitzariaren arabera, zerbitzua euskaraz jaso daiteke, baina webgunea [https://www.facebook.com/Hendaye.Txrimiri.64/] frantsesez dute</u>. [[File:Telephone-icon.svg|20px]] +33 (0)6 83 56 02 30. Kokapena: Mimoasa etorbidea, 9 [https://www.openstreetmap.org/#map=19/43.37232/-1.77342]. ''Eguneratuta: 2020/08/21'' ==Lo egin == * [[File:Symbole-eu LARANJA.png|30px]] '''Le Santiago hotela'''. Gaua 80 eta 180 euro artean. <u>Zerbitzariaren arabera, zerbitzua euskaraz jaso daiteke, baina webgunea [https://www.hotel-le-santiago.com/] frantsesez dute.</u> Jatetxea ere badute, eta sukaldaritza berria eta fusioa lantzen dituzte. [[File:Telephone-icon.svg|20px]] +33 (0)5 59 20 00 94. Kokapena: Santiago karrika, 15 [https://www.openstreetmap.org/node/546874398#map=19/43.35151/-1.77803]. ''Eguneratuta: 2020/08/21'' * [[File:Symbole-eu LARANJA.png|30px]] '''Hotel de la Gare'''. Gaua 55 eta 70 euro artean. <u> Zerbitzua euskaraz ere ematen dute.</u> [[File:Telephone-icon.svg|20px]] +33 (0)5 59 20 81 90. Kokapena: Deportatuen karrika, 1 [https://www.openstreetmap.org/#map=19/43.35195/-1.78231]. ''Eguneratuta: 2020/08/21'' * [[File:Symbole-eu LARANJA.png|30px]] '''Valencia hotela'''. Gaua 75 eta 165 euro artean. <u>Zerbitzua euskaraz ere ematen dute, baina webgunea [http://www.hotel-valencia-hendaye.com/] frantsesez dute.</u> [[File:Telephone-icon.svg|20px]] +33 (0)5 59 20 01 62. Kokapena: Itsasoko etorbidea, 29 [https://www.openstreetmap.org/#map=18/43.37468/-1.76609]. ''Eguneratuta: 2020/08/21'' * [[File:Symbole-eu LARANJA.png|30px]] '''Euskalduna kanpina'''. Gaua 21 eta 42 euro artean. <u>Zerbitzua euskaraz ere ematen dute, baina webgunea [https://www.camping-eskualduna.fr/] frantsesez, espainolez eta ingelesez.</u> [[File:Telephone-icon.svg|20px]] +33 (0)5 59 20 04 64. Kokapena: Erlaitzako bidea [https://www.openstreetmap.org/relation/11061769]. ''Eguneratuta: 2020/08/21'' * [[File:Symbole-eu LARANJA.png|30px]] '''Les 2 Jumeaux kanpina'''. Mobile home-ak alokatzeko aukera eskaintzen du, 250 eta 1090 euro artean, astea. <u>Zerbitzua euskaraz ere ematen dute, baina webgunea [https://www.camping-des-2jumeaux.com/] frantsesez.</u> [[File:Telephone-icon.svg|20px]] +33 (0)5 59 20 01 65. Kokapena: Erlaitzako bidea [https://www.openstreetmap.org/way/71285019]. ''Eguneratuta: 2020/08/21'' ==Zer ikusi ondoren == * Erlaitzako bidetik [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ziburu|Ziburura]] joan daiteke errepidez edo oinez. * Kirol-portuan itsasontzia hartuta edo autoz itzuli osoa eginda, [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Hondarribia|Hondarribira]] joan daiteke. ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Hendaia|Hendaia]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] s4j7op64e86rmwok7uamuu8dieydm6w 0 3928 37191 21271 2022-03-29T15:43:10Z 67.218.233.110 /* Non jan */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Hernani''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == * '''Rioja taberna''', bertan egindako haragi bolak. ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Hernani|Hernani]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] l51n947234cgnf9rt8wi2ldep2mzzwu 0 3929 21272 18553 2020-07-01T09:22:24Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Hernialde''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Hernialde|Hernialde]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] j7tdh4qovbmorpwthmmai0ykpwerh4l 0 3930 21273 18554 2020-07-01T09:22:26Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Hiriberri''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Hiriberri|Hiriberri]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] c65keqzpcdpdgye5m0h8txzg175ws4p 0 3931 21274 18555 2020-07-01T09:22:27Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Hiriburu''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Hiriburu|Hiriburu]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] g02vj5lq1vfczpcl1ruzj119n223c0q 0 3932 21275 18556 2020-07-01T09:22:28Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Hondarribia''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Hondarribia|Hondarribia]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] hi4865ov3pe71twbovxo32varph6f2b 0 3933 21276 18557 2020-07-01T09:22:29Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Hozta''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Hozta|Hozta]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] evrie5f9ua45mndghsgcicusqbnzjys 0 3934 21277 18558 2020-07-01T09:22:31Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ibargoiti''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ibargoiti|Ibargoiti]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] l4bp7dq8ukvqhmnfsiagp0pubul6w0z 0 3935 21278 18559 2020-07-01T09:22:32Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ibarra''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ibarra|Ibarra]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] hdbdej28tcwpja1svu1kwfbcno2hsjy 0 3936 21279 18560 2020-07-01T09:22:33Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ibarrangelu''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ibarrangelu|Ibarrangelu]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 9itwvgkpxywhaot1w81fojoad03h4dn 0 3937 21280 18562 2020-07-01T09:22:34Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ibarre (Donaixti-Ibarre)''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ibarre (Donaixti-Ibarre)|Ibarre]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 1p5u4qeznj9g8wu8zwxvg0s3b18vk79 0 3938 21281 18563 2020-07-01T09:22:36Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ibarrola''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ibarrola|Ibarrola]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] exs2rt5a4f0fiv66gum2sn6csh8xx1g 0 3939 21282 18564 2020-07-01T09:22:37Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Idauze-Mendi''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Idauze-Mendi|Idauze-Mendi]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] mcvlrzbrxgo0k1n3312l9a2b9udh144 0 3940 21283 18565 2020-07-01T09:22:40Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Idiazabal''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Idiazabal|Idiazabal]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 6igket9cyvsisg11r0cgm2izc18qen7 0 3941 21284 18566 2020-07-01T09:22:41Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Igantzi''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Igantzi|Igantzi]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] etw0vcc9lq64uni0z17gt55dqeqyxph 0 3942 21285 18567 2020-07-01T09:22:42Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Igorre''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Igorre|Igorre]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] b5ehuetgyvgk1sw3tri2evn9y9q5n0h 0 3943 21286 18568 2020-07-01T09:22:44Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Iguzkitza''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Iguzkitza|Iguzkitza]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] o44ptjsbpatvkpmf40eio3nx6gfe662 0 3944 21287 18569 2020-07-01T09:22:45Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Iholdi''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Iholdi|Iholdi]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] lw95mw63rqbm4fnrv9kojusk89ja4yu 0 3945 21288 18570 2020-07-01T09:22:46Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ikaztegieta''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ikaztegieta|Ikaztegieta]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] adi9t73is53atvruht9eay6wwsulscv 0 3946 21289 18571 2020-07-01T09:22:48Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ilharre''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ilharre|Ilharre]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 4oaa75f4l4cukt65yyewttnw0gdyyxe 0 3947 21290 18572 2020-07-01T09:22:49Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Imotz''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Imotz|Imotz]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] hm2yekf3p8f1jemr5nzv4mrqhafuwdd 0 3948 21291 18573 2020-07-01T09:22:50Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Irañeta''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Irañeta|Irañeta]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] coxpyn0dprvvo1pp1njdyreqdojcmvi 0 3949 21292 18574 2020-07-01T09:22:52Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Irisarri''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Irisarri|Irisarri]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] kibfqq6wc10o6zuxngo4fvkfdxzs06c 0 3950 21293 18576 2020-07-01T09:22:53Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Irulegi''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Irulegi|Irulegi]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] oq4y1jokgd4l2injnk5dszskj1h2fzr 0 3951 21294 18577 2020-07-01T09:22:54Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Irun''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Irun|Irun]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] be49xmvzf60635wt0gx4o4stouis8e3 0 3952 13143 12806 2020-06-11T13:51:53Z Theklan 125 «[[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Iruña Oka]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Iruña Oka]] dzxk3u74l6q2i2nv0fbafywi60q5zij 0 3953 21300 18583 2020-07-01T09:23:03Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Iruña Oka''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Iruña Oka|Iruña Oka]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 817c974bn4vbnqiod7xmx41vnhpcaro 0 3954 22038 21911 2020-07-27T11:16:14Z 79.150.164.128 wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Irunberri''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Irunberri leku estrategiko batean kokaturiko herria da, izan ere, zenbait bideren eta bi ibairen elkargunea da. Kokapen historiko pribilegiatu horren ondorioz, hiriko alde zaharrean erroma-tarren garaitik orain arteko menderen eta kulturen arrastoa gelditu da.Hiriko gunean dauden Erdi Aroko kale estuetan barna ibiltzen bagara, inguruko zubiak ikustera edo herriaren izen bera duen arroilara joaten bagara, ondare eder horrekin disfrutatzeko aukera izanen duzu, beharreko zerbitzuak topatuko dituzu eta eskura izanen duzu turismo eskaintza zabal bat.<ref>http://lumbier.com/wp-content/uploads/documentos/2015/09/TripticoTursitico-euskera.pdf</ref> == Zer ikusi<ref>http://lumbier.com/wp-content/uploads/documentos/2015/09/TripticoTursitico-euskera.pdf</ref>== '''Oholtza nagusia''': Erretaula nagusia. Estilo barrokoko erretaula, Kultura Intereseko Ondasun izendatutak '''Antillon etxea''': Estilo barrokoko jauregi ederra, XVIII. mendekoa. Aurrealde nabarmena. '''Idako zubia''': Segur aski, Erdi Arokoa da, baina oso aldatuta dago. Independentzia Gerran suntsitu egin zut. '''Ahuntzen zubia''': Erdi Aroko zubia, bertan gertatu zen Karlistaldietako gudu bat eta bertatik igarotzen dira erromesak. '''Burdinen zubia''': 1909an eraiki zuten, Iratiko trena bertatik igarotzeko. '''Udaletxea''': Berpizkunde estiloko eraikin hau XV. mendekoa da eta Nafarroako udaletxe zaharrena. '''Andre Maria Madalenaren monasterioa''': Moja beneditarren komentua izan zena zentro zibikoa da egun. '''Sielva zubia''': Erdi Aroko zubien ohiko egitura. '''Erromatarren garaiko aztarnak''': Monasterioaren ondoan, II. men-deko mosaiko bat nabarmentzen da, fatxadan kokatua. == Zer egin? == Arroilen interpretazio zentroa (turismo-bulegoan): Irunberriren ondoan dauden ibaien arroilak ezagutzeko eta disfrutatzeko turismo- eta ingurune-ekipamendua. == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Irunberri|Irunberri]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] pk83pbwxtozr1cb016pkl2zjr50fphv 0 3955 21301 18584 2020-07-01T09:23:04Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Iruñea''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Iruñea|Iruñea]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] ffto5mfhadvqpl3qt5bpqnl4nnx9yu3 0 3956 21296 18579 2020-07-01T09:22:57Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Irura''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Irura|Irura]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] iggeij0zaob8yrkybwz5x60dcw3ecir 0 3957 21297 18580 2020-07-01T09:22:59Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Iruraiz-Gauna''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Iruraiz-Gauna|Iruraiz-Gauna]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] ezmcqkjork0y71h1p99c8wl68i9xwzq 0 3958 22396 22384 2020-08-22T14:08:53Z Maddi Kintana 1924 /* Ezagutu */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Iruri''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == === Nola heldu === * Baionatik Txik Txak bus sarearen 11. linea joaten da. Bi ordu t'erdi inguruko bidea da. Egunero daude busak. [https://www.communaute-paysbasque.fr/fileadmin/user_upload/mediatheque/Mobilites/IMAGES/3volets-ligne11.pdf Ordutegiak eta tarifak.] == Zer ikusi == Herriko etxea, pilotalekua, eliza eta Pierre Etxahun-Iruriren bustoa. == Zer egin? == Maidalena mendira (795 m) igo, ordu eta erdiko igoera. Ühaitzandi ibaian bainatu. == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Iruri|Iruri]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 8mxyfc8gtn56ignrkojzbyhcfxbvuic 0 3959 21299 18582 2020-07-01T09:23:01Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Irurtzun''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Irurtzun|Irurtzun]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] qnnfjnu0oc7yp196b3wrkc076oq56e5 0 3960 21302 18585 2020-07-01T09:23:05Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ispaster''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ispaster|Ispaster]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] tas40he1h8atec23dk41c8s9ba444om 0 3961 21303 18587 2020-07-01T09:23:07Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Itsasondo''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Itsasondo|Itsasondo]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 375rbtpw38d37ywjfm5wf06bgkx99iz 0 3962 21304 18588 2020-07-01T09:23:08Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Itsasu''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Itsasu|Itsasu]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 0tyvhrfix2memewf90xdtlxlk0dgn6l 0 3963 21305 18589 2020-07-01T09:23:09Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ituren''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ituren|Ituren]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] p1bb6y9yzukhig7fuapwv0hd8fg9kx2 0 3964 21306 18590 2020-07-01T09:23:10Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Iturmendi''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Iturmendi|Iturmendi]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 5zub96l9zn1awapo424j8fcmj8ku560 0 3965 21307 18591 2020-07-01T09:23:11Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Itza''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Itza|Itza]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 6pyr67izudpri1puhldlmcpc3d9jmfy 0 3966 21308 18592 2020-07-01T09:23:13Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Itzagaondoa''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Itzagaondoa|Itzagaondoa]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] i29znuwccrhx6d2qgp2l8vcsekjuc4j 0 3967 21309 18593 2020-07-01T09:23:14Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Itzaltzu''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Itzaltzu|Itzaltzu]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] fitbsoi09hpwmfhj1cv02hhm1zf3gqz 0 3968 21310 18594 2020-07-01T09:23:16Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Iurreta''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Iurreta|Iurreta]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 81jkitpaanmyxxk9r0dwcfv291295nf 0 3969 36877 22449 2022-02-21T09:19:08Z Sarang 2118 ([[c:GR|GR]]) [[File:Symbole-eu.png]] → [[File:ISO 639 Icon eu.svg]] now⛶svg wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Izaba''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Erronkaribar osatzen duten zazpi herrietan iparraldekoena da. Ezka ibaiak gurutzatua, nabarmendu behar da Izaba hainbat auzok osatzen dutela: etxeak zurez eta harriz eginak dira. Karrikak meharrak eta harriztatuak dira. Eraikinen artean, San Zipriano eliza aipatuko dugu. Halaber, Memoriaren Etxea bisitatzea merezi du, hau da, Erronkariko ohiturak eta tradizioak bildu dituen museo ederra, dena museografia modernoari jarraikiz antolatua. Izabatik iparraldera, Belagua dago, eta han, megalito-arrasto anitz, hala nola Sakuloko trikuharria eta Arrakokoa. Era berean, mendi-bazter ederrak, bai eta ikuspegi zoragarriak ere. Azkenik, eta Frantziako mugaldean, Larra izeneko leku berezia dago, paisaia karstiko bitxia da, pinu edo ler beltzez eta galzorian dauden espezieez zipriztindua. Azken horien artean, basoilarra, eper zuria eta beste daude. Azkenik, aipatu behar da inguru honetan Nafarroako mendi-kaskorik garaienak daudela (Hiru Erregeen Mahaia), bai eta barrunberik sakonenak ere (San Martin leizea).<ref>https://vallederoncal.es/herriak/izaba/?lang=eu</ref> == Zer ikusi == === Arkitektura erlijiosa === '''San Zipriano Eliza''' Herri erdian kokatua, XVI. mendeko eraikina da, gotorleku eitea duena, XIII. mendeko eliza txikiago baten gainean altxatua, frantsesek XV. mendean erraustua. Ate bat iritsi zaigu hasierako eliza hartatik. Estilo gotikoko nabe gangadun bat dauka. Erretaula nagusia Errenazimendukoa da; zehazki, lau tarte ditu, laurak ere apainketa plateresko fin-finaz landuak. Eszenak Pasioari nahiz Jesusen eta Ama Birjinaren bizitzari dagozkio. Hirugarren gorputzean, Jaiotzari eta Errege Magoen gurtzari buruzko tailu polikromatuak dira nabarmentzekoak, haritzez landuak. Gorputzen eta kaleen arteko zutabeak motibo paganoekin daude apaindurik. Alboetako kaperetako erretaula bat barrokoa da, eta bestea, berriz, rococoa. XVIII. mendeko organo barrokoa dauka, 1.000tik gora hodirekin. Koruan, aulkiteria barroko bat dago, XVIII. mendekoa, Erronkariko landa-bizitzaren eszenak landuak dituena. '''Idoiako ermita''' Izabatik 900 metrora dago, leku ederrean kokatua, oinez joateko modukoa. Jatorriz Erdi Arokoa da, XVI. mendean handitua. Harrigarria bada ere, eraikin handia da zinez, harri landuz egina. Kofradia-etxe bat dauka atxikia. XVIII. mendeko erretaula barroko bat dauka, Juan Baines izabarrak ondua. XIV. mende akaberako irudi bat da erretaula-buru. Ama Birjinak ezker belaunean darama haurra, eta eskuan, munduko bola. Aldarea babesteko burdin sarea Igariko monasteriokoa da (Zaraitzu), neskek handik ekarria. '''Belengo ermita''' Herritik 5 minutura dago, Belabarzera doan bidea hartuta. XVIII. mendeko kapera txiki bat da, Ama Birjinaren irudia buru duena. '''Arrakoko ermita''' Izabatik 10 km-ra dago, Belaguako ordokian, historiaurreko monumentu baten ondoan. Uste denez, hantxe eraikia, erritu eta leku magiko eta paganoak kristautzeko. Ermitako erretaula rococoa da, eta XIV. mendeko Ama Birjinaren irudi bat da erretaula-buru. Ez dakigu noiz eraiki zen, ez baitu estilo zehatzik. Frantsesek 1793an arpilatu zuten; zehazki, Ama Birjinaren koroa, kaliza bat eta patena bat eraman zituzten, bai eta baseliza inguruan bazkan zebilen azienda ere.<ref>https://vallederoncal.es/herriak/izaba/?lang=eu</ref> === Arkitektura zibila === '''Udaletxea''' XIX. mendearen bigarren erdian eraiki zen. Eraikinak hiru gorputz goratu ditu. Lehena arkupe batek osatua da; arkuak zutabeen gainean daude, harlanduzkoak. Gainerako gorputzak zarpiatuak daude. ''' Museoa''' Herri erdian dago, Erronkariko moldeak eginiko etxe batean. '''Memoriaren Etxea''' '''Zubi Erromanikoak''' Izabatik Belaguara doan errepidean, 1. eta 1,5. kilometroen artean, bi zubi erromaniko daude, biak ere Belaguara zihoan bide zaharrekoak. Goitixeago, Izabatik 2 km-ra, norabide berean, Otsindunduko zubia dago (ibon-zubi erraten zaio), duela bortz mende eraikia, 1568an. '''Armarriak''' Iturri eta etxe-fatxadetan, bi armarri mota daude. Erronkaribarko armarria da, erronkariarrek beretzat jotzen dutena. Angel Galeren plazako Uturrotx iturrian harriz landua dago; armarri kuartelduna da, eta hantxe daude irudikaturik erbi-txakur bat, gaztelu bat, haitzak eta mairu-buru bat zubi baten gainean. Armarrian Ibarraren historia bildua dago. Izan ere, erbi-txakurra eta gaztelua Ibarraren leialtasunaren ikurrak dira; mendiek, berriz, lur hauetako gogortasuna adierazten dute, eta mairu-buruak, berriz, erronkariarrek mairuak azpian hartu izana, Olasteko guduan, 785. urtean. Tradizioak dioenez, emakume erronkariar batek lepoa moztu zion Kordobako errege Abderraman I.ari zubi baten gainean, arabiarra Pirinioetan gaindi zihoala. Historiak, ordea, frogatu du ez ziotela lepoa moztu erregeari, bere jeneral bati baizik. Armarririk zaharrenetan, errege mairu baten buru bat soilik ageri da zubi gainean. 1797koak baino lehenagokoak dira, zeren, urte hartan, errege Karlos IV.ak beste kuartelak eman baitzizkien erronkariarrei armarrirako, Frantziaren aurkako Konbentzio Gerra bukatutakoan. '''Erronkariko Etxea''' Erronkariko etxe bereizgarriak harriz eta zurez eginak dira. Teilatu arras pikoak dituzte, bi edo lau isurialdekoak, elurra ez pilatzeko. Atari gehienak gotikoak dira, eta erdi-puntuko arkuak dituzte ate gainean. Giltzarrian armarriak zizelkaturik daude. Tximinia biribilak dira eta teilatu txiki bat dute; balkoiak zurezkoak dira, estaliak, gauzak idortzeko erabiliak. Etxeen artean errekarte meharrak edo errekastoak daude. '''Bordak''' Belaguan eta ibarretako bazkaleku eta alorretan dauden eraikuntzak dira. Artzainek bordetan ematen zituzten udaberria eta uda aziendarekin batera, udazkena iritsi arte, hau da, Erriberara itzultzen ziren arte. Behe solairuan ukuilua zegoen, azienda gordetzeko, eta sukalde txiki bat ere bai, kamainekin, jateko eta lo egiteko. Goialdean, sabaia zegoen, aziendarendako belarra gordetzeko.<ref>https://vallederoncal.es/herriak/izaba/?lang=eu#tab_arkitektura-zibila</ref> == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan/edan == Izabak hainbat taberna eta jatetxe ditu. Astelehenetan askok itxi egiten dute. * {{Jan | izena = Marruzuri Goxotegia| alt = | url = | emaila = | helbidea = Mendigatxa auzoa, 32; 31417 Izaba| lat =42.86197 | long =-0.92236 | norabideak = | telefonoa = +34 948 893 242| tollfree = | fax = | checkin = | checkout = | prezioak = | azkenedizioa= 2020/08/17 | edukia = Berez gozotegia eta okindegia, bertako produktuak ere salduz, hala nola eztia, gazta, txokolatea, etab. Gainera, mokaduak, ogitartekoak eta razioak eskaintzen ditu. Barnealdean mahai batzuk ditu eta kanpoaldean eserleku eta mahai txiki baina apain batzuk. Izabaren iparraldeko irteeran. Giro goxoa. [[File:ISO 639 Icon eu.svg|30px]] <u>Kartelak eta menuak euskaraz edo eu/es elebitan. Zerbitzu eta lan euskaraz</u>. }} ==Lo egin == Katalingarde landetxea Garatxandi landetxeak Isaba hotel-apartamentuak Onki Xin ostatua ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Izaba|Izaba]] Wikipedian * [https://vallederoncal.es/?lang=eu/ Erronkari Ibaxaren Batzordearen weborria] [[Kategoria:Udalerriak]] 4upqe0uz5l5f15xqflqalngy83ni3t9 0 3970 21312 18596 2020-07-01T09:23:18Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Izpura''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Izpura|Izpura]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 7fwz4stah687tcoi8igxl3g6oqtjxc8 0 3971 21313 18597 2020-07-01T09:23:19Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Izturitze''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Izturitze|Izturitze]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] dfumi5zdupkt82yrodfsz6mpuhps3t6 0 3972 21314 18598 2020-07-01T09:23:21Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Izura-Azme''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Izura-Azme|Izura-Azme]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] l9zu4j6otgs7hlgunlmwmkd4ni4c81j 0 3973 21315 18599 2020-07-01T09:23:23Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Izurtza''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Izurtza|Izurtza]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] cfbn1t0ywtoio8doowt5ylzj62jx47z 0 3974 21316 18600 2020-07-01T09:23:24Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Jaitz''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Jaitz|Jaitz]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] b61y0emzt0j35ro8ux810fjvgei14ef 0 3975 21317 18601 2020-07-01T09:23:25Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Jatsu''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Jatsu|Jatsu]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] g1qca0x9mbhnth2lb24o7z7xe1o7rda 0 3976 21318 18602 2020-07-01T09:23:27Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Jaurrieta''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Jaurrieta|Jaurrieta]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 4qpt3emnw6liq99a5yjn2qokreul5g2 0 3977 21319 18603 2020-07-01T09:23:29Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Jeztaze''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Jeztaze|Jeztaze]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] no284e0swkywddivvbh76mainkql983 0 3978 21320 18604 2020-07-01T09:23:30Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Jutsi''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Jutsi|Jutsi]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] rl7klg01koq13sr25c0bfrl58hgsubl 0 3979 21321 18605 2020-07-01T09:23:31Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Kanbo''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Kanbo|Kanbo]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 4wiwgcadj2buflpz5ek4xsqdo9jv34m 0 3980 21322 18606 2020-07-01T09:23:33Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Kanpezu''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Kanpezu|Kanpezu]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] occcs6cqyrdnp8cr1vyqpsnjd596u66 0 3981 21323 18607 2020-07-01T09:23:34Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Karrantza''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Karrantza|Karrantza]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] ta8odk70653zip0ip46h3gnpabmjyzc 0 3982 21324 18608 2020-07-01T09:23:35Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Kaseda''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Kaseda|Kaseda]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] ofkazjw3t7n8rb6mwdl2vz1a2z6e7qt 0 3983 21325 18609 2020-07-01T09:23:36Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Kortezubi''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Kortezubi|Kortezubi]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 1p3pzataqjv4t387uopfgji2g4p2ot9 0 3984 21326 18610 2020-07-01T09:23:38Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Kripan''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Kripan|Kripan]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] kglel85fv0i4brvy5hqguq1glkpajb8 0 3985 21327 20261 2020-07-01T09:23:39Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Kuartango''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araba]]ko mendebaldekoa. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Kuartango Arabako mendebaldeko udalerri bat da; Añanako kuadrillako eta Arabako Ibarren eskualdeko udalerrien artetik, iparraldekoena. Gasteiztik 28 bat kilometro mendebaldera dago. Baia ibaiak eta haren eskuineko zenbait adarrek eratutako haran batean dago udalerria; eskuineko ibaiadar horietatik handiena Vadillo da. Baiak iparretik hegora zeharkatzen du Kuartango, eta Baiaren mendebaldean dago udalerriko lur gehiena. Harana hiru mendilerrok mugatzen dute: Badaiakoak, ekialdean; Arkamukoak, hego-mendebaldean; eta Gibijokoak, iparraldean. Hegoaldean, berriz, Tetxa haitzarteak banatzen ditu lehen bi mendilerro horiek, eta haranera sartzeko bide nagusia da gizakiarentzat. Baiaren mendebaldean dauden Kuartangoko lurren erdialdean dago Marinda mendia (982 m), eta ia udalerri osotik ikusten da haren gaina;<ref name = "Araba herriz herri">{{erreferentzia | egilea = Arabako Foru Aldundia | urtea = 2010 | izenburua = Araba herriz herri | argitaletxea = Arabako Foru Aldundia | orrialdea = 82 | url = https://web.araba.eus/documents/105044/906268/AAFF+Araba+herriz+herri+euskera-+%286-10-14%29-.pdf/3c8675c6-0205-1a7a-5178-1848b898223d?t=1549643448400}}</ref> hala ere, tontorrik garaiena Repico da (1.188 m), Kuartangoko mendebaldean kokatua, Arkamu mendilerroan. Udalerriaren ipar-mendebaldeko muturrean dago Nerbioi ibaiaren ur jauzi ikusgarria.<ref name = "Araba herriz herri" /> Kuartangoko lurretatik Amurriokoetara jauzi egiten du, ezkerraldean Burgosko lurrak dituela. Duen kokalekuagatik, Kuartangok trantsizioko klima, landaredia eta fauna ditu, eremu atlantikoaren eta eragin mediterraneo-kontinentaleko lautaden artean. Beraz, Kuartangoko klima klima atlantikoaren eta klima mediterraneoaren artekoa da. === Udalerri batean, hamar kontzeju eta hogei herri === Hamar kontzejutan antolatutako hogei herrik osatzen dute Kuartangoko udalerria (biztanle kopuruak 2017ko erroldakoak dira):<ref>{{Erreferentzia | izena = Kuartangoko Udala | izenburua = Herriak | aldizkaria = Kuartango.eus | url = https://kuartango.eus/eu/municipio/pueblos/ | sartze-data=2020-03-02}}</ref> {| class="wikitable" ! colspan="3" |Kuartangoko hamar kontzejuak eta kontzeju bakoitzeko herriak |- | * Andako kontzejua ** Anda (36 biztanle) ** Andagoia (25 biztanle) ** Katadiano (2 biztanle) * Aprikanoko kontzejua ** Aprikano (15 biztanle) * Etxabarriko kontzejua ** Etxabarri (20 biztanle) ** Tortura (1 biztanle) * Jokanoko kontzejua ** Jokano (36 biztanle) | * Lunako kontzejua ** Artxua (8 biztanle) ** Arriano (10 biztanle) ** Gillarte (6 biztanle) ** Luna (14 biztanle) * Marindako kontzejua ** Iñurrieta (1 biztanle) ** Marinda (1 biztanle) ** Santa Eulalia/Ondokolanda (11 biztanle) ** Urbina Basabe (2 biztanle) ** Villamanca (8 biztanle) | * Sendadianoko kontzejua ** Sendadiano (23 biztanle) * Urbina Ezako kontzejua ** Urbina Eza (16 biztanle) * Uribarriko kontzejua ** Uribarri (11 biztanle) * Zuhatzuko kontzejua ** '''Zuhatzu''', udalerriko herriburua (156 biztanle). |} == Zer ikusi == [[Fitxategi:Eskolunbeko Andre Mariaren irudia.jpg|thumb|Eskolunbeko Andre Mariaren —Kuartangoko zaindariaren— irudia, XIV. mendekoa.<ref name = "Landatur panela, Eskolunbeko santutegia" />]] [[Fitxategi:Urbina Basabeko dorrea 2.jpg|thumb|Urbina Basabeko dorrea Erdi Arokoa da.]] [[Fitxategi:Kuartango - Artxuako San Sebastian eliza 1.jpg | thumb | eskuinera | San Sebastian eliza (Artxua)|San Sebastian eliza, Artxuako parrokia eliza, XIII. eta XIV. mendeen artean eraikia.]] * Katadianoko lau trikuharrik osatzen duten multzoa. * Hirutasun Santuaren baseliza: Gillartetik gertu dago, haitzulo baten sarreran. Historiaurretik gurtzako toki izana da ura darion haitzulo hori, segur aski uraren eta emankortasunaren gurtzari lotuta. Baselizaren aipamenik zaharrena XVI. mendekoa da; zehazki, 1546koa.<ref>{{Erreferentzia | izena = Alberto | abizena = González de Langarica Ruiz de Gauna | izenburua = Ermitas de Cuartango (I). Santuario de la Stma. Trinidad | aldizkaria = Anuario de Eusko Folklorearen Urtekaria | urtea = 1990 | argitaletxea = Eusko Ikaskuntza | url = http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/folkl/036105149.pdf | orrialdeak = 103-147 | sartze-data = 2020-04-13}}</ref> * Andagosteko guduaren arkeologia aztarnategia: bertakoek mendean hartu zuten 1.200 - 1.800 bitarte erromatar soldaduk osaturiko armada bat, borroka gogor batean, K.a. 38. urtearen inguruan. * Urbina Basabeko dorrea, Urbina Basabe herrian kokatua: beste eraikin baten gainean eraiki zuten, XII. mendearen bukaeran, San Pedro izeneko eliza monasterioa. Tenpluari atxikitako defentsarako dorreak eta ondoan dauden garrantzi gutxiagoko beste eraikin batzuek osatzen dute multzoa. 1458. urtean hartu zuen gaur egungo itxura, eta XVI. mendearen hasieran egungo kanpai horma exentua eraiki zioten, Kuartangoko haranean dauden beste hainbaten antzekoa.<ref>{{Erreferentzia | izenburua = Urbina Basabeko dorrea | url = https://kuartango.eus/eu/turismo/quehacer/ | aldizkaria = Kuartangoko Udalaren webgunea | sartze-data = 2020-04-13}}</ref> Gaur egun, Urbina Basabeko dorrean dago Andagosteko guduaren interpretazio zentroa. * San Pedro eliza: Zuhatzuko herriguneko lekurik garaienean eraiki zuten, XIII. mendean.<ref>{{Erreferentzia | izena = Etor | abizena = Telleria Sarriegi | izenburua = Iglesia de San Pedro (Zuazo de Kuartango) | orrialdeak = 103–105 | abizena2 = Baños | izena2 = Francisco Javier | abizena2 = Ajamil | data = 2011 | aldizkaria = Arkeoikuska: Investigación arqueológica | alea = 2011 | issn = 0213-8921 | sartze-data = 2020-04-13}}</ref><ref name = "Kuartangoko Udala: Zuhatzu">{{Erreferentzia | izenburua = Zuhatzu Kuartango | url = http://www.kuartango.org/eu/concejo.php?idconcejo=9 | aldizkaria = Kuartangoko Udalaren webgunea | sartze-data = 2020-04-13}}</ref> Eliza erromanikoa da. Bataiarri nabarmena du, Aprikanoko eta Marindako bataiarriekin batera multzo interesgarria osatzen duena.<ref name = "Kuartangoko Udala: Zuhatzu" /> * San Sebastian eliza: Artxuako parrokia eliza, XV. mendekoa, Kuartangoko estilo erromanikoan egina.<ref>{{Erreferentzia | izenburua = Artxuako San Sebastian eliza | aldizkaria = Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistema | argitaletxea = Eusko Jaurlaritza | url = https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/artxuako-san-sebastian-eliza/eliza-/kuartango/artxua-archua/fichaconsulta/49454 | sartze-data = 2020-04-13}}</ref><ref>[https://www.euskadi.eus/y22-bopv/eu/bopv2/datos/2012/05/1202144e.pdf «Agindua, 2012ko apirilaren 17koa, Kultura sailburuarena, Artxuako (Kuartango, Araba) San Sebastian Eliza, Kultura Ondasun gisa, Monumentu izendapenaz Euskal Kultura Ondarearen Zerrenda Orokorrean sartzeko dena.»], ''Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria'', 94. zenbakia, 2012ko maiatzaren 15a.</ref> * Eskolunbeko Andre Mariaren santutegia, Katadianotik gertu kokatua. 1541. urtean bukatu zituzten santutegia eraikitzeko lanak. Bi sarbide dituen harrizko harresi batek inguratzen du. Iparraldeko sarbideak arku erdizirkularra du. Alboko eraikin bat du: ermitauaren bizilekua. Ermitaua arduratzen zen santutegia zaintzeaz eta herritarrek santutegirako emandako limosnak biltzeaz. Santutegia bera burualde zuzeneko habearte bakarrekoa da, ganga gotiko berantiarrekin.<ref name = "Landatur panela, Eskolunbeko santutegia">[https://www.landatur.com/files/documentos/61_2.pdf Eskolunbeko Andre Mariaren Santutegiko argibide panela], ''landatur.com''.</ref> : Korua 1544. urtekoa da. Erretaula nagusia, berriz, Arabako elementu plateresko garrantzitsuenetako bat da. 1565-1567 bitartean egin zuten Juan Aiala gasteiztar eskultoreak eta Jeronimo Nogueras urduñar eskultoreak. 1999. urtetik, kultura ondasun izendatuta dago, ''monumentu'' sailkapenarekin, eta geroztik berritu egin dute. Oraindik eusten dio XVI. mendeko polikromiaren zati handi bati, urre kolorea nagusi izanik. Andre Mariari eskainitako santutegia denez, irudi nagusiek haren bizitzako gertaerak islatzen dituzte: deikundea, ikustaldia, zeruratzea, lokartzea, Jesusen jaiotza eta agerkundea. Erdiko nitxoan, Andre Mariaren tailua dago, aingeruek koroatzen dutela. Apaingarri osagarriak ugariak eta preziosistak dira.<ref name = "Landatur panela, Eskolunbeko santutegia" /> : Alboetako erretaulak geroagokoak dira, XVIII. mendearen azken laurdenekoak. Zuriz margotuta daude, haitzurdinaren itxura emateko. Ezkerreko erretaulak Eskolunbeko Andre Mariaren irudia dauka, Erdi Arokoa (XIV. mendekoa), alboan gurasoak dituela: San Joakim eta Santa Ana.<ref name = "Landatur panela, Eskolunbeko santutegia" /> : Antzina, Eskolunbeko Andre Mariaren irudia erretaula nagusiaren erdigunean zegoen. Alboko erretaula horretara jaitsi zuten irudia jantziz eta bitxiz apaintzeko ohitura zegoen garaian, errazago jantzi eta edertu ahal izateko. Duela hamarkada batzuk arte, jantzita egoten zen; baina gaur egun jatorrizko tailua ikus daiteke.<ref name = "Landatur panela, Eskolunbeko santutegia" /> * Kuartangoko bainuetxea, Zuhatzun. Kuartangoko udaletxearen eta Baia ibaiaren ondoan dago. XIX. mendearen bukaeran eraiki zuten, hor dagoen Iturri Beltzari darion ur sufretsua sendagarritzat erabiltzeko.<ref>{{Erreferentzia | izena = Estitxu | abizena = Ugarte Lopez de Arkaute | izenburua = Kuartangoko urak, sendagarri | url = https://alea.eus/anana/1525350876370-kuartangoko-urak-sendagarri | aldizkaria = Alea.eus | argitaratze-data = 2018-05-07 | sartze-data = 2020-04-12}}</ref> Bainuetxeari esker, tren geltokia ere jarri zuten Zuhatzun.<ref name = "Salgado 2016-10-22">{{Erreferentzia | izena = Ion | abizena = Salgado | izenburua =Zuhatzuko bainuetxea | data = 2016-10-21 | url = https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gaur8/editions/gaur8_2016-10-22-07-00/hemeroteca_articles/zuhatzuko-bainuetxea | aldizkaria = GAUR8 | argitaratze-data = 2016-10-22 | sartze-data = 2020-04-12}}</ref> 6000 metro koadro<ref name = "Salgado 2016-10-22" /> dituen etxe handi horretan dute egoitza, gaur egun, Kuartangoko sagardotegiak<ref>[https://kuartangosagardotegia.com/eu/ Kuartangoko sagardotegiaren webgunea].</ref> eta Ekotarriko kontserba ekologikoen enpresak.<ref>[http://ekotarriko.com/eu/ Ekotarriko enpresaren webgunea].</ref> Gainera, eraikin horren beste alde batzuk (urteen joanean hondatu direnak) konpontzeko eta jarduera gehiago sartzeko lanean ari da Kuartangoko Udala.<ref>{{Erreferentzia | izenburua = Kuartangoko bainuetxea | url = https://kuartango.eus/eu/balneario/ | aldizkaria = Kuartangoko Udalaren webgunea | sartze-data = 2020-04-01}}</ref> == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == [[Fitxategi:Kuartangoko bainuetxeko sarrera nagusia, 2018. urtean.jpg | thumb | eskuinera | Kuartangoko bainuetxeko sarrera nagusia, 2018. urtean. Eraikin berean, sarrera horren ezkerraldean dago Kuartangoko sagardotegia.]] * [https://kuartangosagardotegia.com/eu/ Kuartangoko sagardotegia]. Kuartangoko bainuetxea izan zen eraikinean dago, Kuartangoko herri jendetsuenean, Zuhatzun. == Lo egin == * [http://www.cuadrilladeanana.es/turismoa/cada-alojamiento.php?Id=caser%EDo-maribel Maribel baserria], Kuartangoko hegoaldean dagoen Aprikano herrian. XV. mendeko postetxea da, Baia ibaiaren ertzean kokatua. Birentzako 5 gela ditu, komunarekin, telebistarekin eta ile lehorgailuarekin. Gosariak, bazkariak eta afariak, bertako plater tipikoekin eta etxeko gozogintzarekin. Likoreak eta infusioak egiten dituzte, baserri horretako lorategi botanikoko landareekin. Minigolf eta cricket zelaiak ditu. * [https://www.airbnb.es/rooms/34027301 Lunaetxea], Kuartangoko mendebaldean dagoen Luna herrian. Etxe osoa alokatzen dute. Zortzi lagunentzako tokia, bost logelatan. Zazpi ohe eta hiru bainugela ditu. ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] == Kanpo estekak == * [[w:Kuartango|Kuartango]] Wikipedian == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Udalerriak]] 5l1q7vzj2h5w66q3nqurfzi6dya00f1 0 3986 21328 18612 2020-07-01T09:23:41Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Labaien''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Labaien|Labaien]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 7xbdev8k0e76hwgxhy7yt55lmpzqsmg 0 3987 21329 18613 2020-07-01T09:23:42Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Labetze-Bizkai''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Labetze-Bizkai|Labetze-Bizkai]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] k3hgs0pny0xnauevibt9itjp1z5921b 0 3988 21330 18614 2020-07-01T09:23:43Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lacozmonte''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lacozmonte|Lacozmonte]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 73ljy0iz4m735vl4to63sxcxh5ji8z6 0 3989 21331 18615 2020-07-01T09:23:44Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lagran''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lagran|Lagran]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] rbfisz2iov2713k8bte152jk46y09g7 0 3990 21332 18616 2020-07-01T09:23:46Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lakarra''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lakarra|Lakarra]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] l2ckm3dl641cmzbwcgqeae98c70m7f2 0 3991 21333 18617 2020-07-01T09:23:48Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lakarri-Arhane-Sarrikotagaine''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lakarri-Arhane-Sarrikotagaine|Lakarri-Arhane-Sarrikotagaine]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] oca5iib18igrjqn8kxdt2odvdwnlwx0 0 3992 21334 18618 2020-07-01T09:23:50Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lakuntza''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lakuntza|Lakuntza]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] e4ql0p0y0gcsean00pkbi2cxf9wneuk 0 3993 21335 18619 2020-07-01T09:23:51Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lana''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lana|Lana]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 6bfistb7082x9a082tz2w404jgtnb7g 0 3994 21336 18620 2020-07-01T09:23:52Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Landibarre''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Landibarre|Landibarre]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] gn4ibt4cy5lyo6a8zsj49satlmpww9x 0 3995 21337 18621 2020-07-01T09:23:53Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lanestosa''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lanestosa|Lanestosa]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] j9dtsdtkr67sx97xjlf78d4o3ohqve7 0 3996 21338 18622 2020-07-01T09:23:55Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lantaron''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lantaron|Lantaron]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 81z9rdlh3yauyhdlk6caqjflsmd0llu 0 3997 21339 18623 2020-07-01T09:23:57Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lantz''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lantz|Lantz]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] d15y8i9z7mxjmq13atmz9inpwryaluu 0 3998 21340 18624 2020-07-01T09:23:58Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lantziego''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lantziego|Lantziego]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 0n5zispyp1oac19qi8hsp5a5cak2xzb 0 3999 21341 18625 2020-07-01T09:23:59Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lapoblación''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lapoblación|Lapoblación]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 61bhyygxn03ibq1qay2asimedjeepdr 0 4000 21342 18626 2020-07-01T09:24:00Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lapuebla Labarka''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lapuebla Labarka|Lapuebla Labarka]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] c251kje7j9hy24635nqossvdnnch6td 0 4001 21343 18627 2020-07-01T09:24:02Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Larrabetzu''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Larrabetzu|Larrabetzu]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] gpkwz4pvbpyofe1mx29k1gr1e2d8eox 0 4002 21344 18628 2020-07-01T09:24:03Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Larraga''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Larraga|Larraga]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] qb282qlw7ln1bac1t7c9aezxsdv6kgj 0 4003 21345 18629 2020-07-01T09:24:05Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Larragoa''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Larragoa|Larragoa]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] he6l8tx54mxsa7ep4gnelmxjeihebn4 0 4004 21346 18630 2020-07-01T09:24:06Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Larraine''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Larraine|Larraine]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] j6e2vmze9wzrn2q1e9n8hbif485rpg1 0 4005 21347 18631 2020-07-01T09:24:07Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Larraul''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Larraul|Larraul]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] pufinhmsymnkzh1erkcnubvjqdj6i2b 0 4006 22494 22493 2020-09-03T11:09:49Z A. P. Azpirotz 1844 /* Kanpo estekak */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Larraun''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Lekunberri udalerria Larraunen erdialdean kokatuta dago, baina biak administratiboki independenteak dira. Dena den, Larraungo udaletxea Lekunberrin bertan dago. 2009tik UEMAko mankomunitate euskalduneko partaidea da. Mugiro da herriburua === Geografia eta klima === . Larraungo klima azpiozeanikoa da, euriak ugariak dira urte osoan zehar, eta uda garaian ez da hilabete idorrik izaten, baina klima ozeaniko osoan ez bezala, Larraungo neguak hotzak izaten dira. Urteko batez besteko tenperaturak 8 eta 13 gradu artekoak, eta prezipitazioak 1.600mm eta 2.000mm bitartekoak izaten dira. Zenbat eta iparralderago, hotz handiagoa egiten du. . Landaredia klima atlantiarraren ondorio da, pago, haritz eta hosto galkorreko hainbat espezie daude herriaren inguruko basoetan. Birlandaturiko zuhaitzek 220 hektarea hartzen dituzte, pinu lariziarrak eta haritz amerikarrak dira batez ere. === Herriak === 16 herri ditu udalerriak: Albiasu, Aldatz, Alli, Arruitz, Astitz, Azpirotz, Baraibar, Errazkin, Etxarri, Gorriti, Iribas, Lezaeta, Madotz, Mugiro (herriburua), Oderitz eta Uitzi. Eraso etxegunea eta herri hustua ere badu. == Zer ikusi == Probintzietako Errege-Abelbidea - Etxarri Mendukilo lezezuloa - Astitz Albiasuko behatokia - Albiasu Azpirotzko behatokia - Azpirotz-Lezaeta Aitzarrateta Sorburua - Iribas Iribas Sorburua - Iribas Ibilibidea: Larraun - Basaburua - Iribas Aralarko San Migel - Iribas Urmuga mugalerroa (Aralar - Belate) - Aldatz<ref>http://www.larraun.com/portal/seccion.aspx?S=3</ref> == Zer egin? == "Uda Aralarren" izeneko ekimenaren jarduerak ikusi (bisita gidatu antzeztuak, erakusketak, etab.)<ref>https://plazaola.org/eu/node/1869</ref> == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == === Baraibar === Galarza Erretegia (948 504 456) San Miguel, z/g, behea Baraibarko Ostatua (948 504 212) San Miguel === Gorriti === Berekoetxea Jatetxea (948 504 061)San Bartolome, 24 === Iribas === Martiko (948 507 203) San Fermín === Mugiro=== Petrinea Jatetxea (948 504 396) San Bartolomé, z/g behea Mugiro Benta (948 504 066) Iruñea-Donostia autobidea (AP-15), Km 123 === Oderitz === Idoia Igoa Garo (948 604 571) San Esteban, z/g Juanluzenea Sagardotegia (948 604 571) Juanluzenea Etxea <ref>http://www.larraun.com/portal/seccion.aspx?N=164</ref> ==Lo egin == === Aldatz === Hualdea Landa Etxea (948 504 218), San Martín Uhaldeko Borda Landa Etxea (948 396 013) Beruete errepidea, z/g, behea Barnekoetxe Ostatua (948 604 687) San Martin, 26 === Astitz === Astitz-ko aterpea (948 504 185) San Pedro === Baraibar === Anatxonea Landa Etxea (948 504 145) San Miguel z/g Apeztegia Landa Etxea (948 504 188) San Miguel, z/g, behea Labetxea Landa Etxea (948 504 214) San Miguel, 32 === Gorriti === Pagozelai Benta (948 604 646) Autobidea, atsedenlekua === Iribas === Etxeberri Landa Etxea (948 504 231) === Madotz === Martzaenea Landa Etxea (948 504 397) === Oderitz === Etxatoa Landa Etxea (948 504 449)Casa Etxatoa, z/g Gure Txoko Apezena Landa Etxea (948 764 319) === Uitzi === Mainea Ostatua (948 233 588) Santa Engracia, z/g behea<ref>http://www.larraun.com/portal/seccion.aspx?N=162</ref> ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Larraun|Larraun]] Wikipedian * [http://www.larraun.com/portal/default.aspx/ Larraungo Haranaren weborria] [[Kategoria:Udalerriak]] a868iqn8wj7idzwmzyalq83r2gprec8 0 4007 21349 18633 2020-07-01T09:24:10Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Larresoro''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Larresoro|Larresoro]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 6556xubandy9q2srbvhbxncz5tfigxu 0 4008 21350 18634 2020-07-01T09:24:11Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Larribarre-Sorhapürü''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Larribarre-Sorhapürü|Larribarre-Sorhapürü]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] gzcd3q0c54adl98hibny3sgoayj72pu 0 4009 21351 18635 2020-07-01T09:24:12Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Larzabale-Arroze-Zibitze''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Larzabale-Arroze-Zibitze|Larzabale-Arroze-Zibitze]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] j5uzb5zda9od0av30smgbft750cv3q2 0 4010 21352 18636 2020-07-01T09:24:13Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lasa''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lasa|Lasa]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] bdeze6es7excg9lkes2pdxhhzk08da9 0 4011 36878 22106 2022-02-21T09:19:10Z Sarang 2118 ([[c:GR|GR]]) [[File:Symbole-eu.png]] → [[File:ISO 639 Icon eu.svg]] now⛶svg wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lasarte-Oria''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == * '''Jalgi'''. Taberna. Bokadiloak eta pintxoak, goxoak eta prezio merkean, jateko mahaiak ditu, barnealdean eta azken aldian kanpoan ere. Kafe antzoki estilokoa, baina txikiagoa. Bazkalorduan eta gaueko 10:00etan ixten dute. [[File:ISO 639 Icon eu.svg|30px]] <u>Zerbitzu eta lan euskaraz</u>. Kokapena: Geltoki kalea, 4. [https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1589971815319-maiatzaren-25ean-irekiko-ditu-ateak-jalgik-berriro]. [[File:Telephone-icon.svg|20px]] '''+34 656 794 055'''. ''Eguneratuta: 2020/08/06'' ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lasarte-Oria|Lasarte-Oria]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 82sfeeai3vvkuagmw4v23acmp95zi1l 0 4012 21354 18638 2020-07-01T09:24:16Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Laudio''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Laudio|Laudio]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] bgzlmsfvpkmurvvv5v8wfkwiy9io2tz 0 4013 21355 18639 2020-07-01T09:24:17Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Laukiz''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Laukiz|Laukiz]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] bym4kj5iygj1e9ga1ibpq5i533fnsdy 0 4014 21356 18640 2020-07-01T09:24:18Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lazkao''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lazkao|Lazkao]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 71j1fstua1gvup0zys3c05ymfzb1zmx 0 4015 21357 18641 2020-07-01T09:24:19Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Leaburu''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Leaburu|Leaburu]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] b8g3k2t2fgxhqlc84yjuill8oly7tx8 0 4016 21358 18642 2020-07-01T09:24:20Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Leatxe''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Leatxe|Leatxe]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] f13mi4ohn271omekmzpnd7b0fr06tlu 0 4017 21359 18643 2020-07-01T09:24:21Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ledea''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ledea|Ledea]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] bsj6oggfitfmf5zhhzs4q5ocb11ibdv 0 4018 21360 18644 2020-07-01T09:24:22Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Legarda''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Legarda|Legarda]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] ghnbgvsmbfpchvtdu5tyn4ph81gtw0l 0 4019 21361 18645 2020-07-01T09:24:24Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Legaria''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Legaria|Legaria]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] flb0i1vzgqojk3e7so3j0c7mkr4c945 0 4020 21362 18646 2020-07-01T09:24:26Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Legazpi''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Legazpi|Legazpi]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 7xuyvjv744ja8rw96762j4z6enx1t9j 0 4021 21363 18647 2020-07-01T09:24:29Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Legorreta''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Legorreta|Legorreta]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 5nxke0crk5fk0z3l3mlqctks2p54soo 0 4022 21364 18648 2020-07-01T09:24:30Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Legutio''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Legutio|Legutio]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 8e2nubpw0xifrnfjzxgaf5c1we2b04n 0 4023 21365 18649 2020-07-01T09:24:31Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lehuntze''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lehuntze|Lehuntze]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] sg5fg129wljwxop476typrxkl5zsbv2 0 4024 21366 18650 2020-07-01T09:24:32Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Leintz Gatzaga''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Leintz Gatzaga|Leintz Gatzaga]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] iubpzr6atm0d8mrze9nbkqah30amlla 0 4025 21367 18651 2020-07-01T09:24:33Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Leioa''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Leioa|Leioa]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 4rs1bm6tog7k117goa3gv6s20mpkdk1 0 4026 22357 22356 2020-08-21T11:52:58Z A. P. Azpirotz 1844 /* Non jan */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Leitza''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == === Inguru naturala eta kokapena === Leitza Iruñeko merindadearen iparraldeko muturrean dago, Gipuzkoako mugatik gertu, eta Nafarroako hiriburutik 50 bat kilometrora. Mendirik altuenak hegoaldean daude, Guratz (955m) eta Korneta (1.054m). Iparraldean, Goizueta; hegoaldean, Larraun; ekialdean, Ezkurra; hego-ekialdean, Basaburua; eta mendebaldean, Areso eta Berastegi (Gipuzkoa) mugakide ditu. === Klima eta landaredia === Klimaren ezaugarrietako bat euri ugari eta erregularrak dira. Horrez gain, aldaketa termiko txikia dela eta, urteko batez besteko tenperatura 12-13 gradukoa da. Prezipitazioak 1.600 eta 2.000mm bitartekoak dira, hegoaldeko mendietan 2.000mm baino gehiago jausten dira. Urteroko egun euritsuak 180 baino gehiago dira. Udalerrian hosto erorkorreko zuhaitzak nabarmentzen dira, pagadiak udalerriaren gunerik altuenetan, hariztiak beheko haranetan, eta gaztainondoak erdialdeko lurretan. Birlandaturiko pinu lariziarrek (Pinus nigra), insignisek eta alertzeek 650 hektarea hartzen dituzte. Estazio meteorologikoa Leitzako udalerria ondoko auzoek osatzen dute: Leitza ( bertan daude udaletxea eta zerbitzu gehienak), Gorriztaran, Arkiskil, Erreka, Sakulu, Erasote === Historia === Leitzako eremuan giza presentzia aspaldidanik eman da, eta hori baieztatzen duten aztarna materialik badago inguruan. Historiaurreko gizakiak inguruko mendietan utzitako aztarna megalitikoak dira horren erakusle. Egundaino, inguruan aurkitutako aztarna zaharrenak orain 6000 urteko bi ganberadun trikuharri batenak dira, eta Mendibilen aurki daitezke. Horrez gain, esangura berezia dute Urolako harrespilak edo cromlechak, duela 4000 urte eraikiak. Leitzaren inguruko aipu idatzi zaharrenak Erdi Aroan kokatzen dira, Antso Nagusiaren erregealdian garaian (1004-1035). Iruñeko diozesiaren mugak azaltzen dituen dokumentu batean zerrendatuta agertzen da Leitza, Areso eta inguruko beste herri batzuekin batera. Hala ere, dokumentuaren egiazkotasuna zalantzan egon daiteke, egun gordetzen dena jatorrizko dokumentuaren XIII.mendeko kopia bat baita. Horrez gain, Foru-dokumentuan aipatzen da Leitza, Aresorekin batera, 1192. urtean. Bi herriak elkartuta egon ziren 1770. urtera arte. XVIII. eta XIX. mendeak zailak izan ziren, garai hartako gerrek (Konbentzio gerra, Karlistaldiak...) eta miseriak biztanleria galera ekarri zuen eta. Leitzar askok migratu zuen, gainera, zenbaitek Bizkaiko labe garaietan aurkitu zuten bizibidea, beste batzuk Ameriketara joan ziren… Garaiko biztanleriaren datuak aztertuz, biztanleriaren galera hori agerikoa da: 1.724 biztanle zeuden 1800.urtean, eta 1880. urterako kopurua 1.399ra jaitsi zen. XX. mendean, berriz, egoera bere onera bueltatu zen eta biztanleria berriro gora egiten hasi zen, bere historiako biztanleria daturik altuenak lortuz. Burdinola, indartu zen Plazaolaren trenari esker eta lantegiak zabaldu ziren herrian.<ref>https://leitza.eus/eu/leitza-ezagutu/historia/</ref> == Zer ikusi == '''Plaza zaharra''': garai bateko herriko plaza izana, bertan kokatzen dira garai batean udaletxea izandakoa, herriko etxerik zaharrenak eta baita Domingoneko iturria ere '''Herrian dauden etxean''': ezinbestekoa da Leitzako alde zaharrean murgiltzea, bertako harrizko etxeen egurrezko balkoi luzeak eta puntu erdiko sarrera ikusgarriak miresten ditugun bitartean. Alde zaharreko etxeen kokapenari begiratzen badiogu, esaera batek dio Leitzako etxeak elkarrekin “haserreturik” daudela.<ref>https://leitza.eus/eu/leitza-ezagutu/zer-ikusi/</ref> '''Mikel Deunaren eliza''' '''Itturizarrea''' == Zer egin? == === Peruharri: harri, herri eta mito === Museo berezia, Iñakik eta Perurenatarrek, historia eta kultura harriaren bitartez kontatzen duten eremua. Kanpoaldean tamaina handiko eskulturak edo mitologia edo euskarari erreferentzia egiten dioten adierazpen artistikoak daude; baserri barruan berriz, kirolariaren argazki, jantzi eta oroigarriak, herri kirolez bustitako ganbara eta, nola ez, harriak nonahi, bakoitza bere istorioarekin. Zure neurrikoa altxatzen ausartuko al zara?<ref>https://leitza.eus/eu/leitza-ezagutu/zer-egin/</ref> Telefonoa: 659 70 10 45 Emaila: peruharri@hotmail.com Bisitak, aldez aurretik hitzartu behar dira telefonora deituta. === Arro baserria: abereak eta Saralegi taloak === 1450 urte inguruko Arro baserriko behor, asto, antzara, ahate, txerri, ardi…ikusteko bisita eta talo tailer eta dastaketa egiteko aukera. Bertako abereak hainbat azokatan ere ikusiko zenituzten.<ref>https://leitza.eus/eu/leitza-ezagutu/zer-egin/</ref> Telefonoak: 948 51 01 98 / 610 37 85 43 Emaila: info@saralegitaloak.eus www.saralegitaloak.eus Ezinbestekoa aldez aurretik deitu eta hitzordua adostea. === Lesakenea landetxea, orein artean === Bertan ostatu hartuta, oreinen ustiapen estensiboa eta erakusketa berezi bat ikusteko aukera dago. Garai bereziak: urrian eta azaroaren hasieran, oreinen araldian eta berrea. Maiatzean eta ekainean erditzeak izaten dira. Otsaila eta martxoa bitartean, urteroko adarduraren erorketa eta berri eta handiagoaren agerpena.<ref>https://leitza.eus/eu/leitza-ezagutu/zer-egin/</ref> www.lesakenea.com == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == Musunzar ostatua Iruso ostatua (herrigunetik 4 kilometrora) Jai-Alai ostatua Sagasti jatetxea ==Lo egin == Musunzar ostatua Iruso ostatua (herrigunetik 4 kilometrora) Jai-Alai ostatua ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Leitza|Leitza]] Wikipedian * [https://leitza.eus/eu/ Leitzako udalaren webgunea] * [https://leitza.eus/wp-content/uploads/2020/04/leitza-febrero-comprimido.pdf/ Leitzako turismo gida] [[Kategoria:Udalerriak]] ctz5p0ies4koa31exqjg0zusrks7ycl 0 4027 21369 18653 2020-07-01T09:24:36Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lekeitio''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lekeitio|Lekeitio]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] cfkv5c25e8db543s5m5um57lwtzchfo 0 4028 21370 18654 2020-07-01T09:24:37Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lekorne''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lekorne|Lekorne]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] l4qwpy3g8vhkhb28j0qh01o3wrdmouf 0 4029 21371 18655 2020-07-01T09:24:38Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lekuine''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lekuine|Lekuine]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] qwx3rr8m79ljha24oqeh89thffdeg7c 0 4030 22427 22415 2020-08-26T11:34:16Z A. P. Azpirotz 1844 wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lekunberri''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == ===Historia=== Mugako herria, bere baitan jauregia eta defentsa dorrea zituenak. Gaztelar, gipuzkoar eta frantsesen eraso amaigabeek idatzi dituzte herriaren historiaren orri kopuru gehiena. Badirudi “Lekunberri” izenak gertakari historiko beliko batean duela bere jatorria, izan ere, “leku berria” behin eta berriz suntsitua izan da, berriro berreraikitzeko. 1430an gertatu zen lehen sute destruktorea, dagoeneko, gotorlekuaren existentzia frogatua dagoen garaian. Aduana funtzioa betetzearen izaera oso urrutitik dator, gutxienez XIII. mendetik. Nafarroako Erreinuaren ondoko lekuetako merkatarien zergak biltzen ziren. Iruñeatik Gipuzkoarako bide Erreala ere bere baitan zegoen eta honek, gainean, Kate bat jarria zuen XVIII mendean, non Tolosa eta Iruñeako postariek posta banatzen zuten. 1792. urteko txosten baten arabera, Aldundiak Iruñetik Gipuzkoaraino zihoan zortzi legoa baino gehiago bide hori proiektatzea erabaki zuen, zoladura irmoko 24 oin gaztelauko zabalera batez, eta oin bat eta laurdeneko lodiera zuen harlanduzko ohantze batek osatua, galtzada lakarra modukoa eratuz, hori guztia harri-koskor sendo eta txikiz estalia, mugarriz eta izkinarriz hornitua. XIX mendean, herriak bi denda, bi ostatu, taberna, mutil eskola eta neska eskola eta herriak mantendutako parrokia-elizako abadea zituen. Horretaz gain, bi errotarriko errota martxan zegoen. 20. hamarkadan, irina, txokolate eta gatz fabrikak zeuden, zerrategi eta komentuaz gain. ===Bitxikeriak=== Lekunberriko erdigunean dago Ayestaran hotela, zeinetatik pertsona ospetsu ugari pasatu diren, bai Victoria erreginaren garaian, Donostiak jasaten ari zuen gorenaldiak erakarrita, bai geroko garaietan, ia beti San Ferminetan, Iruñarekiko gertutasunagatik eta bere paisaia ederrengatik. Aipatzekoa da hotelean Hemingway bezalako famadun pertsonek lo egin dutela.<ref>https://www.lekunberri.eus/historia-2/</ref> == Zer ikusi == === Plazaolako burdinbide berdea === Ibilaldi sendo baten zale bazara, hauxe da zure ibilbidea. Plazaolako burdinbide berdea basoan eta mendian zehar hedatzen da. Hasiera Iruñan eta amaiera Donostin, bi hauen arteko eskualdeko naturak duen edertasunaz gozatzeko modu ezin hobea da. === Harraska === Antzina, emakumeek iragaztea edo “lixue” egiten zuten eraikin hauetan. Zorionez, Lekunberrik berritutako harraska bat du bere baitan, historia burura ekartzeko aukera paregabea eskainiz antzinako enblema honen bitartez. === Haitzeko begiratokia === Paisaiaren panoramika aparta batez disfrutatzeko, ez dago lokalizazio hau baino hoberik, bailara eta mendietan zehar bizitza nola hedatzen den ikusten baita. Udazkena, basoaren koloreekin, eta udaberria izango dira seguruenik urtaro egokienak begiratoki hau bisitatzeko. === San Juan Parrokia === Hoberen gordeta dauden oroitzapenak eraikin handien paretetan eta monumentu historikoetan markoztatuta geratzen direnak dira. XIV. mendeko parrokia hau oroimenerako altxor bat da. Sartzen den oro beste garai batera transportatuta sentitzen da, esperientzia oso erakargarria edozein abentura zalerentzat. Barrualdean erretaula nagusi barroko zoragarria eta errenazimentuko bi erretaula ikus ditzakegu. 1673. urtean egindako erretaula nagusiak altuera handiko basamentua du, alboko horma-hobiekin, eta horren gainean, hiru kaleko gorputza bermatua dago, zutabe bikoitzez bereiziak eta frontoi. === Alde zaharra === Ez al diozu inoiz zure buruari galdetu zein den herri edo hiri baten jatorria? XII. mendean dagoeneko, Lekunberriren existentzia dokumentatuta dago. Mugako kokalekua da, ondo lokalizatua. Alde zaharreko baserri handiak garai hartan dute jatorria, eta gaur arte iritsi dira bere edertasuna eta itxura mantenduz. Ahoa bete hortz uzteko modukoak dira. ===XIX. mendeko etxetzarrak=== XVIII. mende amaieran errepideak aldatu eta komunikabide berriak etorri zirenean, biztanleriak aurrera jarraitzeko bide berriak aurkitu zituen, gizarte honen ardatza aldatuko zutenak. Garai horretan eraiki ziren etxetzar hauek. Familia askok bere etxebizitza Alde Zaharretik San Juan kale berrira aldatu zuten, gaur Aralar izenpean ezagutua.<ref>https://www.lekunberri.eus/zer-bisitatu/</ref> == Zer egin? == Mendukilo kobak bisitatu <ref>https://mendukilo.com/eu/eus/</ref> Txirrindulaz ibili Lekunberriko mendi-inguruetan (Lekunberri bike)<ref>https://es.wikiloc.com/wikiloc/user.do?id=5349623</ref> == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == Amairu taberna Ayestaran hotela ==Lo egin == Aralar kanpina Ayestaran hotela Ezkilenea landaetxea Elosta ostatua Iturburu landetxea Iribesenea landetxea Barbonea landetxea ==Zer ikusi ondoren == Done Mikel Aralarkoa Alli Zubia Larraun ibarra Azpirotzeko begiralekua Larraun ibaiaren iturburua ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lekunberri|Lekunberri]] Wikipedian * [http://www.lekunberri.eus/ Lekunberri udalaren webgunean] [[Kategoria:Udalerriak]] 6kopjpofvw3das8oqgxt9kqqhz72fwu 0 4031 21373 18657 2020-07-01T09:24:41Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lemoa''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lemoa|Lemoa]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 9osnssazjmeq3eq3n7ywroykar4ruw0 0 4032 21374 18658 2020-07-01T09:24:42Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lemoiz''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lemoiz|Lemoiz]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 1d2ketc85w8382adc3lz4ir36e1hvk5 0 4033 21375 18659 2020-07-01T09:24:43Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Leotz''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Leotz|Leotz]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 7annaaqy4suougqat1x2rpst9uduyb2 0 4034 21376 18660 2020-07-01T09:24:44Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lerga''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lerga|Lerga]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] qd40vbs79iqhyrkpyqrqinl26zbxmc8 0 4035 21377 18661 2020-07-01T09:24:45Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lerin''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lerin|Lerin]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 7ndrfqohypep19pam6wgoc65lq3dz3p 0 4036 21378 18662 2020-07-01T09:24:47Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lesaka''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lesaka|Lesaka]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 12nynyrr3gs4omov9jafxygtcj7a73j 0 4037 21379 18663 2020-07-01T09:24:49Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lexantzü-Zunharre''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lexantzü-Zunharre|Lexantzü-Zunharre]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] frincthjn0d1fc8l2c3cgqpw2of87nw 0 4038 21380 18664 2020-07-01T09:24:50Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Leza''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Leza|Leza]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 1esi4e3xaj7266fdn3jjppyrqefljue 0 4039 21381 18665 2020-07-01T09:24:51Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lezama''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lezama|Lezama]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] jqzz0v9ih58o12uefk513zx2fxeriq2 0 4040 22149 22148 2020-08-12T11:02:12Z Amaiaizda 1907 wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lezaun''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. Nafarroako erdialdean dago, Andia mendilerroaren magalean kokatuta. Iparraldean Zunbeltz eta Andiarekin egiten du muga, hegoaldean Deierri bailararekin eta Abartzuzarekin, eta ekialdean, aldiz, Gesalatzekin.<ref>[http://www.lezaun.es/eu/ Lezaungo udalaren webgunea.]</ref> == Ezagutu == Lezaungo udalaren historia nahiko berria da, 55 urte ditu soilik. 1951ean Deierriko udaletik independentzia lortu zuen. Tradizioz, Lezaun, artzainen herri bat izan da, baso eta larrez inguratuta dagoelako eta gainera bere tradizioak horrela adierazten duelako. Lehen sektorea gailentzen da, beraz, herritarrak batik bat abeltzantzatik bizi baitira. == Zer ikusi == Lezaunek eskaintza kultural handia du. Esaterako, armarridun etxeak daude; hots, jabeek egoera ezin hobean kontserbatutako jauretxeak. Horren adibide da “Subiza etxea”. Horrez gain, San Pedro eliza ere bisitatu daiteke Lezaunen. Erromaniko berantiarreko eliza hau XII. mendean eraiki zen. XVII. mendean eraikinari zati berri bat gehitu zitzaion, eta ondare historiko eta kulturalaren aldetik balore handia duen Erdi Aroko dorre bat dauka elizak. Santa Barbara eta San Kristobal baselizak ere bisitatu daitezke. Lezaun herriaren amaieran “Cerro viejo” izeneko haitzuloa dago. Historiaurreko aztarnak aurkitu dira leize honetan. Espeleologia gustuko duen ororentzat aukera bikaina da.<ref>[http://www.lezaun.es/eu/visitanos/ Lezaungo udalaren webgunea]</ref> == Zer egin? == Udan zehar freskatzeko aukera desberdinak dituzte bisitariek, bai herrian bertan, baita bertatik gertu ere. Esaterako, San Kristobal, Ikomar eta Oliturri urmaelak daude, baina kilometro gutxira Allotzeko urtegian ere bainatu daiteke. Animaliak gustuko dituztenek putreen etzalekuak ikusi ditzakete, izan ere, Lezaungo barrutian putre populazio handia baitago. Beste motatako animaliak ikusi nahi izatekotan, Basabere baserri-eskola aukera ezin hobea da. Bertan mundu guztiko animaliak ikusi daitezke eta bisita gidatuak antolatzen dira. Basaberen pintxoak jan eta bazkaldu daiteke.<ref>[https://www.basabere.com/Eus/inicio.html Basabere eskola]</ref> Gastronomiari lotutako jardueraren bat bilatzen dutenek Aldaia gaztandegia bisitatu dezakete. Bertan bisita gidatuak antolatzen dituzte gazta nola egiten duten azaltzeko, eta amaieran Idiazabal eta gazta-zaharra dastatu daitezke ere. == Ibilbideak == Lezaundik hainbat ibilbide abiatzen dira, zirkularrak zein joan eta etorrikoak. {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> === Lezaungo pagadia === 9 kilometro luze eta 350 metroko desnibela duen ibilbidea da. Familia, lagunekin edota bakarrik egin daitekeen ibilbidea da. Lezaungo pagadiak ikusi eta gozatzeko aukera izango du bisitariak. === Ubagua ibaiaren arroila === 11,4 kilometro luze da ibilbide hau eta 355 metroko desnibela du. Lezaunetik edota Erriezutik egin daiteke ibilbidea. Ubagua ibaiaren ibilbidea egingo du bisitariak, eta momentu batean, ibai honen sorburuarekin topatuko da. Turkesa koloreko ur garbian bainatzea aukera aparta da egun berotsuetan. === Erbiotzeko sakana === Lezaunetik edo Iturgoienetik egin daitekeen ibilbidea. 7,4 kilometroko luzeera dauka eta 131 metroko desnibela. == Non jan == '''Ibesi jatetxea.''' Urbasa-Andia mendilerroan kokatuta dagoen taberna honetan tokiko produktuak eta etxeko postreak jan daitezke. '''Jubilatuen taberna.''' Herrian bertan dagoen tabernan pintxoak, bokatak eta plater konbinatuak eskaintzen dituzte. ==Lo egin == '''Ibesi hostala.''' '''Erbioz landa etxea.''' 11 lagunentzat. ==Zer ikusi ondoren == Egun berotsuetan freskatzeko Allotzeko urtegia dago kilometro gutxira. Horrez gain, Lezaundik gertu igarotzen den Ubagua ibaian ere bainatzeko aukera dago. Lezaunen inguruan Deierri eta Gesalatz haranak daude, eta bertako herri eta paisaietan aisialdi zein kultur jardueren eskaintza aparta aurkituko du bisitariak. ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lezaun|Lezaun]] Wikipedian * [http://www.lezaun.es/eu/ Lezaungo udalaren webgunea.] [[Kategoria:Udalerriak]] ixh3wt6sy6m6z1czml4avhe14tk6bkj 0 4041 21383 18667 2020-07-01T09:24:55Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lezo''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lezo|Lezo]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] kh6fzak4hpvaacqfs1r6uowo8z47c21 0 4042 21384 18668 2020-07-01T09:24:56Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ligi-Atherei''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ligi-Atherei|Ligi-Atherei]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 07wm4h2by4yule22i0nhy7cjoi8fnnp 0 4043 21385 18669 2020-07-01T09:24:57Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Liginaga-Astüe''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Liginaga-Astüe|Liginaga-Astüe]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] jh7jdjfgkaifbfsjmbjas79xgfram0w 0 4044 22506 22505 2020-09-07T14:08:29Z A. P. Azpirotz 1844 /* Kanpo estekak */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lizarra''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Lizarra XI. mendearen hasmentan hiri bilakatu zen bizigunerako, bertan zegoen herrixka anitzez urte lehenagokoa bazen ere. Bere karriketan barna ibili dira baskoiak, frankoak, juduak eta bertzelako herri eta kulturak: arrasto sakona utzi duten nafarrak, funtsean, eta Lizarrari gaur egun duen nortasuna. Bere ondasun kulturalaz gain, Lizarrak fier erakusten du bere ehundura asoziatiboa, herri anitzendako eredugarria dena. Gizatalde hauei esker, sekulako bizitza antzematen da urte osoan zehar, eta festa egunetan nabari da batez ere: inauteriek, gabonek, Erdi Aroko asteak, festa handi zein txikiek, denek dute kolektibo horien lorratz eta lurruna. Eta, zer erranik ez, merkataritza da, Done Jakueren bidea errotu zenetik hona, gure hiriko arlo ekonomikorik sendoena. Eta XXI. mende honetan ere erosketagune nagusi izaten jarraitzen du merindadean: eskaintza zabal eta modernoarekin batera, asteroko tradizio luzeko merkatua du, eta etorkizunari begira erronka bizigarriak. Gainera, merindadeburu izaki, eskualde osoko zerbitzugunea da, eta horren froga dira ondoko zentro eta erakundeak: García Orcoyen Ospitalea, Remontival Eskola Publikoa, Arieta Haur Eskola, Lizarraldea Institutua, Julian Romano Musika Eskola, Almudi edota Miguel de Egia Liburutegia, merindadeko errefentziak den-denak.<ref>http://www.estellaturismo.com/eu/lizarrako-hiria/</ref> === Geografia === Nafarroako mendebaldeko erdi aldean kokatuta, hiri hau bere izena daraman Merindadearen erdi-erdian kokatuta dago. 1539 hektarea ditu (15,39 Km2) eta Nafarroako Hiriburutik 44 kilometrotara dago. Herria finkatuta dago Ega ibaiko meandro handi baten gainean, Ega ibaia zeinak aurrera egiten baitu inguruko mendien artean (Jurramendi, Peñaguda, Gazteluen Gurutzea, Santa Barbara eta Belastegi). Mendebaldean Aiegiko udalerria, ipar-mendebaldean Allin, ipar-ekialdean Deierri, Villatuerta ekialdean eta Aberin hegoaldean ditu mugakide. Lizarra garrantzi handiko lekuek inguratzen dute, bai paisaiaren aldetik bai monumentuen aldetik. Urbasa, Andia, Lokiz, Irantzu edo Iratxe monasterioak, etab. Klimatologiari dagokionez mediterraneoa da eta urteko bataz besteko tenperatura 13º C-koa izaten da, bataz besteko prezipitazioa 570mm izanik. Neguan, izozteak ohikoak izaten dira. Komunikabide onak ditu ondoko probintzia-hiriburuekin, Bideko Autobidea (A-12) nabarmena da, egin berria eta Lizarra Iruñarekin eta Logroñorekin komunikatzen du. === Historia === Udal-barrutian hondakin arkeologiko batzuk aurkitu badira ere, Brontze Arora eramaten gaituztenak, Estella 1090 urtean sortu zen, Antso Ramirez erregeak bere Forua eman zionean, hau da, arau batzuk pribilegioak emateko eta era horretan biztanleen finkapena errazteko. Frankoak (Frantzian sorburua zuten biztanleak), horiei esker erresumaren dibertsifikazio ekonomikoa lortzeko eta Compostelako Donejakuera erromesaldiak une horretan hartzen ari zen garrantzia aprobetxatzeko. Hori zela eta, Erregeak ez zuen zalantzarik izan hasierako ibilbidea aldatzeko, Zarapuz tokian zehar igarotzen zena, San Juan de la Peña monasterioko jaurerria, Iratxeko monasteriorantz, kokaleku berrira desbideratuz. Lehenbiziko biztanle-gune bat sortuz zen, gehienak Auvernian eta Limousinean sorburu zutenak, San Martin (gaur desagertuta) elizaren inguruan antolatuta, Ega ibaiko eskuineko ertzean eta gazteluko itzalpean babesturik. Aberaste-bidean zegoen komunitatea, zeinak aldeko egoera ekonomikoaz baliatuz, poliki-poliki handitu zen, horrela burgu berriak sortuz, esate baterako San Migel (frankoen eta nafarren topagunea izateko diseinatuta, mestizaje estua faboratu zuena), San Joan, Antso Jakituna erregearen ardantze batzuen gainean eraikia eta San Salvador del Arenal (XIV. mendean ondoko San Migel auzoak bereganatua), auzo bakoitzari Antso Jakituna erregeak foruak eman zizkion. Hiriko goraldia XII. mendean gertatu zen. Eraikitzeko gogo handiak hiri-fisionomia berezia eman zion, gaur egun, neurri batean, irauten duena. Hiria elizez betetzen da: San Pedro Ruakoa, San Migel, San Joan, baita Ospitaleak ere, Kofradiek zaintzen dituztenak eta azpimarratzen dituztenak erromesek hartu duten garrantzia. Hiria-bidea, laster bilakatu zen Compostelako erromesaldiaren geldialdi paregabea<ref>http://www.estellaturismo.com/eu/lizarrako-hiria/estella-lizarrako-historia.php</ref>. Honetaz gain, Nafarroako eta Gaztelako erresumen arteko gudu asko ikusi zuen hiri honek erdi aroan zehar. XVII. eta XVIII mendeetan barna hiriak erdi lo egon zen, era patxadatsu honetan eta izualdi handirik gabe XIX. mendera heldu zen. Independentziako Gerraren ostean hiria Gerra Karlistetako erdigunea bilakatu zen. Los Llanos parkean Tomas Zumalakarregi Komandante-Jenerala izendatu zuten. 1839an, Puyko Basilikaren atzean, Maroto Karlista Jeneralak fusilatu zituen Bergarako ituna sinatzeko uzkur ziren jeneralak. 1872tik 1876ra hirugarren Gerra Karlista gertatu zen, eta Lizarra izan zen, okupazioaren ondoren, Karlos VII.aren Gortearen hiriburua. XX. mendeak suposatu zuen, Gerra Zibila eta gero, ekonomia goraldiaren hasiera, batez ere hirurogeigarren hamarkadan, orduan hiri-aldaketaren prozesua hasi bazen ere oraindik erdi aroko itxura garbia gordetzen du.<ref>http://www.estellaturismo.com/eu/lizarrako-hiria/estella-lizarrako-historia4.php</ref> == Zer ikusi == === Antzinako justizia jauregia === Justizia jauregi zaharra, baita Udaletxe zaharra ere XVIII. mendean eraikia. Lizarrako gainerako jauregiak ez bezala, zeinetan harlandua eta adreilua txandakatzen diren, jauregi honetan topo egiten dugu harlandu zoragarriaz landutako fabrikarekin. Fatxadan eskultura-bolumena nabarmena da zutabeen antolamenduarekin lortzen dena, ia exentuak eta ate nagusiaren eta leihoen alboetan dauden bozelek, mugikortasun xehea ematen diote. Fatxada teilatupe batean amaitzen da, Nafarroako erdi aldeko eraginaz hitz egiten diguna eta teilatu-hegal zabal batekin. Horretan nabarmena da gazte biluzien ornamentazio aberatsa, zertxobait lotsatiak, edertasunez zizelkaturiko formak aditzera ematen dutenak, bada nolabaiteko tradizio klasikoa Errenazimentuaren oinarria berreskuratzen duena.<ref>http://www.estellaturismo.com/eu/zer-ikusi-lizarran/antiguo-palacio-de-justicia-de-estella-lizarra.php</ref> === Sancristobaldarren jauregia === Seguru aski, 1540 baino lehen jauregia eraiki zen, Diego de San Cristobal Ballesteros Eguia jaunak eta bere emazteak, Maria Cruzat y Jaso andreak aginduta. Eraikinak fatxada ederra du, adreilua nagusi, haren bertikaltasun monumentalagatik nabarmentzen dena. Lehenbiziko gorputzaren eskuinaldean harrizko portada bat dago, bi gizonen buruek eratutako bi mentsula txikitan oinarri duen alfiz batez babestua. Portada gruteskoekin oparo apainduta dago. Fruituen girlanda batez apainduriko armarri batek San Cristobaldarren eta Cruzatarren leinua erakusten du. Bigarren pisua altxatzen da bi balkoietan eratua, albo banatan bi zutabe abalaustraturi bi atlante txiki batzuek eusten diete eta zutabeen bukaeran friso bat dago eta haren gainean tinpano makur bat, alboetan ume batzuk dituena, San Cristobaldarren eta Cruzatarren ezkutu korreiformeen euskarri. Ezkerraldeko balkoian, frisoan, Herkules mitikoak egin behar izan zituen hamabi lanetatik lau erakusten dira: Herkules Lernako hidrarekin borrokan, Yolao adiskidearen laguntzarekin. Herkules eta Anteo erraldoia aurrez aurre, borrokan Nemeako lehoiaren eta Neso zentauroaren aurka. Frisoen gainean bi busto ikusten ditugu, bata gizonezkoa, antza denez Herkules irudikatzen duena eta bestea, emakumezkoa, Diana, Hebe edo Minerva izan daitekeela. Barne aldean, erdi-erdian patio bat dago, altuera ezberdinetako bi solairuak dituena, fuste poligonala eta bihurrikatua duten zutabeekin. Biek zinta apaingarri bat daukate, kapitel moduan, zizeldura eta adierazpen bikaineko kerubin eta gizon, emakume eta aingeru batzuen bustoak dituena. Jauregiaren eraikuntza Gil de Morlanes gaztearen artearekin erlazionatu da edo Azpeitiko hargina zen Martin de Oyarzabalen artearekin, azken hori Iratxeko monasterioko klaustroaren eraikuntzan lan egiten ari baitzen<ref>http://www.estellaturismo.com/eu/zer-ikusi-lizarran/palacio-de-los-sancristobal-de-estella-lizarra.php</ref>. === Gobernadorearen jauregia === Estella-Lizarrako gainerako eraikin zibilak ez bezala, eraikuntza honetan gailentzen den estruktura-antolamendua horizontala da. Apaltasun nabarmena duen eraikina da. Eskultura-apainketarik ez dago, armarri heraldikoak izan ezik. Eraikuntza altxatu zen harrizko zokalo baten gainean, eta horren gainean adreiluan eraiki zen, leihoetako eta ate nagusiko markoak izan ezik, harriekin egin baitziren, horrela polikromia jolas bat sortuz, Madrileko Austriako Etxearen berezko arkitekturaren eredura. Balkoiko ateburuaren gainean, fatxadako ardatz nagusia kokatzen duena, armarrien artean 1613 data kokatzen da. Eraikinak El Escorial monasterioko kutsu handia dauka eta hori barne aldeko patioan nabarmentzen da, bi altuerak ditu toskanar motatako zutabe xumeek eusten dituztela.<ref>http://www.estellaturismo.com/eu/zer-ikusi-lizarran/palacio-del-gobernador-de-estella-lizarra.php</ref> Estella-Lizarrako gainerako eraikin zibilak ez bezala, eraikuntza honetan gailentzen den estruktura-antolamendua horizontala da. Apaltasun nabarmena duen eraikina da. Eskultura-apainketarik ez dago, armarri heraldikoak izan ezik. Eraikuntza altxatu zen harrizko zokalo baten gainean, eta horren gainean adreiluan eraiki zen, leihoetako eta ate nagusiko markoak izan ezik, harriekin egin baitziren, horrela polikromia jolas bat sortuz, Madrileko Austriako Etxearen berezko arkitekturaren eredura. Balkoiko ateburuaren gainean, fatxadako ardatz nagusia kokatzen duena, armarrien artean 1613 data kokatzen da. Eraikinak El Escorial monasterioko kutsu handia dauka eta hori barne aldeko patioan nabarmentzen da, bi altuerak ditu toskanar motatako zutabe xumeek eusten dituztela. === Hilobi Sainduaren eliza === Curtidores kalean kokatuta 1881 urtean parrokia izateari utzi zion, horrela bere altzariak beste eliza batzuk apaintzera igaro ziren, San Pedro Ruakoa esaterako. Hiru nabeetako eliza izateko pentsatuta, bakarrik Ebanjelioaren nabeak du zirkuluerdi-forma, erromaniko berantiarraren berezkoa, hau da, XII. mendearen bukaera. XIV. mendean, estilo gotikoaren barnean, elizari itxura monumentalagoa ematea saiatu zen bi abside pentagonal eraikiz, baina nabe nagusiarena bakarrik eraiki zen eta portada Ebanjelioaren nabean. Portada nabarmentzen da, XIV. mendeko lehenbiziko erdialdeko lana, estilo gotikokoa, eragin frantziar agerikoa duena. Portada hau garaipen-arku handi bat balitz burutu zen, oso txaranbeldua, goiko aldean albo banatan arku txikien galeria bat dago, arku horiek mukulu biribileko eskulturak hartzen dituzte egikera ezberdinekoak. Portada berak dekorazio historiatu aberats bat dauka tinpanoan, non Kristoren pasioa, heriotza eta berpizkundea kontatzen baita. Tinpano hori hiru erregist rotan dago banatuta, lehenbizikoak azken afaria irudikatzen du. Bigarren erregistroan ikus dezakegu Kristoren Berpizkundearen hiru eszena (hiru Mariak Hilobian, jaitsiera linbora eta Kristo berpiztua Maria Magdalenari agertzen zaio). Erregistro hauek amaitzen dira Kristo gurutziltzatuaren irudikapen batekin. Tinpanoaren gainean banda bertikal bat dago aingeru batzuekin Pasioaren musika-tresnak eramaten dituztenak.<ref>http://www.estellaturismo.com/eu/zer-ikusi-lizarran/iglesia-del-santo-sepulcro-de-estella-lizarra.php</ref> === Santa Maria Jus del Castillo eliza === Dona Maria eta Santu Guztien izenpeko egin zuten. Gazteluko hegiko gain batean altxatzen da eta Santo Domingo komentuaren ertzean, judutarren sinagoga kokaturik zegoen lekuaren gainean, eta Gartzia Berrezarlea erregeak Iruñeko katedralari 1145ean eman zion. Nabe bakarreko estruktura da, gurutze-gangak estalitako hiru zatitan banaturik eta ganga horretan motibo figuratiboak ikusten dira. Absideak, XII. mendearen bukaeran eraikia, labe-estalkia dauka eta kanpo aldean oso nabarmena da bere purutasun erromanikoa eta landare-apaindura aberatsa duen harburuen galeria. Oinetan fatxada barrokoa dauka, XVII. mendearen bigarren erdi aldean erantsia, adreiluzko dorrea bezala. === San Juan eliza === Foruen plazan kokatua, XIII. mendearen bukaeran eraiki zen, Antso Jakituna erregearen ardantze baten gainean. Hasierako erromanikotik bakarrik Ebanjelioaren nabeko portada geratzen da. Aurrealdea 1846an berritu behar izan zen kanpandorrea behera etorri ondoren. Anselmo Vicuña arkitekto lizarratarrak gaurko portada diseinatu zuen, neoklasiko estilokoa eta Florencio Ansoleagak bukatu zuen XX. mendearen hasieran. Elizak hiru nabetako oinplanoa dauka, gurutze-ganga bakunekin albokoetan eta erdikoan, kanoi-gangarekin lunetekin. Burualdea poligonala da, XVI. mendean egindako lanen emaitza. Barnealdean erretaula nagusia nabarmentzen da, Pierres Picart hozkatzaile frantsesak egina, baina eskulturak frai Juan Beauves-ek egin zituen. Estiloa trantsiziokoa da, platereskoko ornamentu-oparotasunetik erromanismoko formen soiltasunera. Santiagoren erretaula barrokoa gailentzen da, Lucas de Mena lizarratarra eginikoa. "De las Torchas" Amabirjina taila bat da gotikorako trantsizio garaikoa, zilarrez xaflatua (jatorrizkoa 1976an lapurtu zuten).<ref>http://www.estellaturismo.com/eu/zer-ikusi-lizarran/iglesia-de-san-juan-de-estella-lizarra.php</ref> === San Miguel eliza === Jatorrizko obrari dagokion datarik zaharrenak 1145 urtera eramaten gaitu. Gaurko eliza, hiru nabe dituena, erromaniko berantiarrekoa da, XII. mendearen azken laurdenekoa, horretan burualdea nabarmentzen da abside hirukoitza erdizirkularrarekin. Gurutzaduraren gainean adreiluz eraikitako dorre bat altxatzen da, 1710 eta 1718 artean egindakoa. Bi atarik sarbidea ematen diote eraikinari, Epistolaren aldekoa oso xumea da. Ebanjelioaren ataria, ordea, erakin honen benetako harribitxia da eta XII. mendearen bukaerako erromaniko berantiar espainiarrarena ere. Multzo handi bat da, bost zutabez osatua albo bakoitzean, kapitel historiatuak eusten dituztela eta horien gainean erlaitz bat dago zeinean arkiboltak altxatzen diren, kanpo aldera moldura bat albo banatan dutenak, bestiarioarekin eta bizioen alegoriekin, tinpano bat Kristoarekin Maiestatean hartzen duelarik. Elizako barnealdeak hiru nabe ditu, albokoak gurutze-gangak estaltzen ditu eta nagusia izar-ganga. Santa Elenaren erretaulak, 1406koak, nabarmenak dira, eta erretaula nagusia, 1735 eta 1745 urteen artean Jose Velaz de Lerinek burututako lan barrokoa. Beste erretaula bat da Krispin eta Krispiniano santuena, 1602an eginikoa.<ref>http://www.estellaturismo.com/eu/zer-ikusi-lizarran/iglesia-de-san-miguel-de-estella-lizarra.php</ref> === Puyko andre mariaren basilika === 1085ean, basilikak orain hartzen duen tokian irudi bat agertu zen, Puyko Andre Maria izena jaso zuena. Basilika errege-patronatua izan zen eta Espainiako erregeek gorde zuten 1895era arte, urte horretan erregina erregeordeak horri uko egin baitzion Iruñeko apezpikuaren mesederako. Gaurko eraikinak aurreko bat ordezkatzen du, horrek gurutze latindar oinplanoa zuen, burualde zuzenarekin eta horri ganbaratxo txiki bat eransten zitzaion. Gaur egun ikusten dugun basilikaren eraikuntza 1929an hasi zen, Victor Eusa arkitektoaren proiektu eta zuzendaritzapean. Geroago, 1949an, arkitekto berak hasierako planoaren birmoldaketa bat burutu zuen, 1951 urtean obra amaituz. Eliz ataria eta horren aurrean dagoen patioa XVIII. mendekoak dira. albo batean Jeneralen Aretoa dago, horretan jeneral karlistak egon baitziren baita ere karlista zen Maroto jeneralak fusilatu baino lehen, 1939an. Forma neogotikoak dituen eraikinak izarra formako oinplano baten gainean altxatzen da, Birjinaren agerpenaren jatorria oroitaraziz. Andre Maria eseriaren irudia da, XIII. mendeko azken herenean datatua, zurez egina eta zilarrez estalia.<ref>http://www.estellaturismo.com/eu/zer-ikusi-lizarran/basilica-del-puy-de-estella-lizarra.php</ref> === Santa Klara komentua === Los Llanos alderdian kokatua, erdi aroko burguaren harresiz kanpo, XIII. mendearen bukaeratik horren berri agertzen da, baina gaurko obrak Juan Larrañagak 1635ean hasi zituen eta 1654an bukatu. Lana osotasunean adreiluz egin zen. Elizak gurutze latindarraren oinplano xumea dauka, gurutzadura oso nabarmena eta burualde zuzena. Kanoi-gangaz lunetekin estalita dago, gurutzaduran kupula petxinen gainean erakusten du.. Hormak apaintzen dituzten pinturak Juan Ros de San Miguel-en obra dira eta 1905ean burutu ziren. Komentua angeluzuzen formako patio baten inguruan antolatzen da. Elizan erretaula nagusia nabarmentzen da, Juan Baron de Gerendiain, Iruñeko arkitektoak eginiko lana 1679an. Erretaula nagusiak beste bi ditu albo banatan gurutzaduraren besoetan eta Trinitate Txit Santuari eta Sorkunde Garbiari eskainita, biak barrokoak, XVIII mendearen hasierakoak. <ref>http://www.estellaturismo.com/eu/zer-ikusi-lizarran/convento-de-santa-clara-de-estella-lizarra.php</ref> === Kontzepzionista errekoletoen komentua === Komentuaren obrak Santiago Raon, frantziar jatorrizko arkitektoaren planoen arabera hasi ziren, Maria Paula de Jesus Aguirre y Gamarra Amak adierazitako nahia jarraituz, Lizarran jaioa, komentuaren sortzailea eta ordenak Soriako Agreda herrian zuen komentuan botoak egin zituena. Lizarrako komentuak, Agredakoaren antzera egina, 1731ko azaroaren 25ean inauguratu zen, obrak hasi eta ia berrogeita hamar urte geroago. Elizaren aurrealdea altuera ezberdinetako hiru gorputzetan banatzen da, frontoian azkendua, frai Alberto de la Madre de Dios arkitekto karmeldarrak, XVII. mendearen lehenbiziko erdialdean, sortutako formak erreproduzituz eta hedapen handiak izan zituztenak Madrilen Gizakundearen komentua eraiki ondoren. Elizak nabe bakarra dauka hiru atalekin, gurutzadura irtena eta burualde zuzenarekin. Estalkia kanoi-ganga da lunetekin eta laranja erdia petxinen gainean gurutzaduraren erdiko zatian. Barne dekorazioa erretaulen bidez burutu zen barroko berantiarraren formekin, esaterako Pilareko Birjinari eskainitakoa, Lucas de Menak 1730ean landua edo San Antoniorena. Berriagoa, neogotiko estilokoa, San Migelena da, nahiz eta arkanjeluaren irudia, horma-hobi nagusian gordetzen dena, XVIII mendekoa izan. Burualdean dagoen erretaula San Pedro Lizarrako elizatik ekarri zen eta Lizarrako Imberto familiaren tailerrak eginiko lana da, horiek izan ziren XVI. mendearen bigarren erdialdean eta XVII. mendearen lehenbizikoan lan egin zuten artistak.<ref>http://www.estellaturismo.com/eu/zer-ikusi-lizarran/convento-de-concepcionistas-recoletas-de-estella-lizarra.php</ref> === Udaletxea === XX. mendearen hasieran eraikita estilo eklektikoan, San Frantzisko komentua kokatzen zen orube zaharraren gainean altxatzen da, komentu horren sortzailea Teobaldo II.a erregea omen da. Hirugarren karlistaldian gotorleku militarra bilakatu zen, liberalen tropek defendituta eta Dorregaray jeneral karlistak konkistatua, 1873ko abuztuaren 25ean, on Carlos bertan zegoela. Minek suntsitua, kiskalia eta erraustua, orubearen gainean Udaleko Eskolak eta gaurko Udala altxatu ziren.<ref>http://www.estellaturismo.com/eu/zer-ikusi-lizarran/casa-consistorial-de-estella-lizarra.php</ref> === Rocamadoreko Gure Andrearen basilika === Gaztelako atariaren irteeran kokatua, Iratxeko bidean, ezinbesteko pasabidea zen Compostelara zuzentzen ziren erromesentzat. Lizarrako beste eliza batzuk bezala horren eraikuntza XII. mendearen bukaera aldekoa edo XIII.aren hasierakoa da. Garai hartatik burualde erdizirkularra besterik ez da geratzen, aurretik zati zuzen bat duena kanoi-gangaz estalita. Gainerakoa handitze barrokoaren emaitza da, 1691 urtearen inguruan eginikoa. Elizaren aurrealdeak komentuzko elizek berezko duten antolamendua jarraitzen du, bertikaltasuna nagusia izanik. Horma-hobi batean Birjinaren harrizko eskultura bat dago, haurra eskuineko besoan daukana, barroko diseinukoa, zeina, bitxia bada ere, urkatuaren mirariaren protagonista izanen den. Elizaren barnealdean Rocamador-eko Andre Mariaren taila nabarmentzen da, XII. mendearen bukaerakoa. <ref>http://www.estellaturismo.com/eu/zer-ikusi-lizarran/basilica-de-nuestra-senora-de-rocamador-de-estella-lizarra.php</ref> === Ruako San Pedro Eliza === 1256an hiriko Eliza Nagusiaren titulua eman zitzaion. Elizara harmailadi batean zehar sartzen da, XX. mendeko hirurogeitamar hamarkadaren hasieran egina. Nabarmena da eskailerak ematen dion goranzko itxura, ez bakarrik bere antolamendua goian, baizik eta dorreak ematen dion bertikaltasunagatik, horren beheko aldean trazeria gotikoko leiho monumentalak irekia. Portada XIII. mendearen lehenbiziko erdialdekotzat jotzen da eta eragin musulmana nabaria da, nahiz eta erromanikoko dekorazio-ekarpenak izan mihiztadura fin batean landare-izaerakoa, geometrikoa eta figuratiboa, harpia, sirena, zentauro eta grifoekin. Eraikinaren barnealdeak XII. mendeko azken laurdenean sortzen diren era konstruktiboak izaten ditu. Garai horretakoa da tenplu-burua hiru absidez osatuta, horietara heltzen da harmailadi batetik 1893an Cayetano Etxauri hargin lizartarrak landua. Elizak hiru nabeak ditu, Ebanjelioarenean San Andresen kapera kokatzen delarik, 1696an eraikia apaindura oparoarekin eta erretaula batekin XVIII. mendeko bigarren erdialdean egina. Tenpluan buru izaten da San Pedroren irudi bat, 1687ko data eramaten duena. Ondoko irudia hauek ere nabarmentzen dira: O-ko Ama Birjina (XIV) edo Arrosarioko Ama Birjina, XVII mendeko lehenbiziko erdialdeko lana. Bataiarri ederra dauka, XII mendeko bukaerakoa. Baita klaustro galanta ere 1170 urtearen inguruan eraikia, horretan bi hegal falta dira 1572an Zalatambor gaztelua eraistearen ondorioz. Eskultura-kalitateari dagokionez lehen mailakoak dira bere kapitelak, artista ezberdinen esku diferenteak hartzen dituztenak. Kapitelek txandakatzen dituzte santuen bizitzaren elementu historiatuak, armagizonak, pizti-hezleak, esfingeak, iparraldeko hegalean, eta mendebaldekoan bestiario oso bat sirenekin, harpiekin, grifoekin eta landare-motiboekin. <ref>http://www.estellaturismo.com/eu/zer-ikusi-lizarran/</ref> === Nafarroako errege-erreginen jauregia === XVIII. mendetik Egako Granadako Dukeen jauregia ere esaten zaiona, Nafarroako erromaniko zibilaren adibide bakarra da. Eraikin ederra XII. mendearen bigarren erdialdean eraikia, fatxada nagusia bi solairutan antolatzen du, harlanduzko obra onetan eginikoak. Beheko gorputza, kale mailan, lau arku zabalekin zabaltzen da, hormari atxikitako zutabeek alboetan dituztenak, kapitelek landare-dekorazioa eta dekorazio historiatua daukate. Ezkerraldean forma lirainetako irudi batzuk agertzen dira, zeinek Karlomagnoren paladinaren, Errolan, eta Ferragut erraldoiaren arteko borrokaren pasarte bat kontatzen duten. Abakoan dauden hizkiek pertsonaiak identifikatzen dituzte, "Pheragut", "Rollan", "Martinu me fecit", "de Logroño", Martinus izan zen lan horiek egin zituen artista. Bigarren solairua galeria batek zabaltzen du, hutsuneen erritmo segaila sortzen duena. Solairu horrek ere alboetan erdi-zutabeak ditu, eskuin aldeko kapitela figuratiboa da, bertan harrokeria, zikoizkeria eta lizunkeriaren bekatuekin zerikusia duten irudiak daude, ekialdeko alegien elementuak erabiliz. Multzo osoa bukatzen da San Martin plazarantz hirugarren solairu batekin, galeria bat adreiluz egina, arku bikoiztutako arkuteriarekin, XVIII. mendean egina. XIX. mendearen erdialdetik 1951 arte Lizarrako Barruti Judizialaren presondegia izan zen. 1991 urtetik Museo izateko egokitu zen, Gustavo de Maezturen (1887-1947) pintura-ondarea horien geletan barne hartzen du. <ref>http://www.estellaturismo.com/eu/zer-ikusi-lizarran/palacio-de-los-reyes-de-navarra-de-estella-lizarra.php</ref> === Judutegia === Elgacenako judutegia Zalatambor eta Belmecher gazteluen babesean zegoen, edertasun handiko ingurune batean, Ega ibaiaren bihurguneek eta Montejurra, Peñaguda, Santa Barbara, Belastegi eta Gazteluetako Gurutzea gainek mugatua dagoela. Gaur egun, Elgacena kaleak oroitarazten du Lizarrako lehenbiziko juduen auzoak izan zuen izena. 1135. urterako judutegia jada abandonaturik zegoen, eta Iruñeko errege Gartzia Ramirez Berrezarleak leku hori dohaintzan eman zien Lizarrako baroiei. 1145ean Koroak sinagoga zaharra Iruñeko apezpikuari eman zion Dona Mariari eta Santu Guztiei eskainitako eliza eraiki zezan. Gaur egun Gaztelubarrengo Dona Maria eliza da. Juduen komunitateak Elgacenako judutegi zaharra XII. mendeko lehenbiziko erdi aldean abandonatu zuen eta muinoaren beste aldean kokatu zen, non, XIII. mendeko azken laurdenean Belmecher gaztelua eraikiko baitzen. Judutegi Berria harresi batek mugatzen zuen Eki, Hego eta Mendebaldeko aldeetan, non Belmecher gazteluko harresiekin topo egiten baitzuen. Ipar aldetik, judutegia Santo Domingo komentuko baratzeen ondoan zegoen. Judutegiak bazituen, herritarren etxebizitzez gain, judutegi guztiek zituzten instalazioak, hau da: labea, harategia, bainuak, errota, tindategi bat eta olio-errota bat. Beste edozein judutegik bezala, sinagoga ere eduki behar zuen, eta eraikin horrek dituen eratxikitako instalazio guztiak. Eraikin horietako bakar bat ere ez da gaur egun aurkitu. Bai dorre baten aztarnak gorde direla, babeserako bi gezileiho daukana, eta dorrearen ondoan ate bat irekitzen da judutegian sartzeko. Auzo horren barnean egin diren arkeologia-indusketek ahalbidetu dute aipatu judutegian erabiltzen ziren eraikitzeko materialak berreskuratzea. Hortik ondorioztatu daiteke hiri-trazadura mendi-hegalari egokitzen zela, etxebizitzak lerro paraleloetan eta terrazen gainean kokatuta zeudelarik.<ref>http://www.estellaturismo.com/eu/zer-ikusi-lizarran/juderias-de-estella-lizarra.php</ref> == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == Casanellas tailer gastronomikoa Xanti (jatetxea, kafetegia eta taberna) Monjardin jatetxea Mundo janari-taberna Katxetas jatetxea El Che jatetxea Florida jatetxea Simona's pizza Izarra jatetxea Astarriaga jatetxea La Tasca jatetxea Richard jatetxea Rochas jatetxea Casanova jatetxea El Volante jatetxea La Cepa jatetxea Yerri jatetxea<ref>http://www.estellaturismo.com/eu/non-bazkaldu-lizarra/index.php?pagina=1</ref> ==Lo egin == === Apartamentuak === Musu Estella Belmecher Calle Nueva Terraza Ega Argia 1 Argia 2 eta 3 Casa Daniela Eguzkilore === Aterpetxeak === Rocamador Agora San Miguel Parrokia === Ostatuak === Ibai Ega Area 99 Kaputxinotarren ostatu turistikoa == B& B === Los Llanos<ref>http://www.estellaturismo.com/eu/non-lo-egin-lizarra/index.php?pagina=1</ref> ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lizarra|Lizarra]] Wikipedian * [http://www.estellaturismo.com/index-eu.php/ Lizarrako turismoaren web ofiziala] [[Kategoria:Udalerriak]] cahiyy4zt6t1ltq9bx3huiglwp2u0lm 0 4045 21387 18671 2020-07-01T09:25:00Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lizartza''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lizartza|Lizartza]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 2wivh79t0h3raz16x80et1rdqnop5sk 0 4046 21388 18672 2020-07-01T09:25:01Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lizoainibar-Arriasgoiti''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lizoainibar-Arriasgoiti|Lizoainibar-Arriasgoiti]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 5jl3jam5o206modudtc9fk4txlbmsl8 0 4047 21389 18673 2020-07-01T09:25:02Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lodosa''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lodosa|Lodosa]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] i9wp93oden4vl6kiyk673v1iqeti1mc 0 4048 21390 18674 2020-07-01T09:25:04Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lohitzüne-Oihergi''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lohitzüne-Oihergi|Lohitzüne-Oihergi]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] no0c81k06nhqxgmpujwit8v1e27ok94 0 4049 21391 18675 2020-07-01T09:25:05Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Loiu''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Loiu|Loiu]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] tmmhvrnna53yqq7bv4b3h6yjkwr88dt 0 4050 21392 18676 2020-07-01T09:25:07Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Longida''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Longida|Longida]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] hxa8zmpa6zpapmmfzrvy3byk0omvztt 0 4051 21755 21754 2020-07-03T17:22:49Z A. P. Azpirotz 1844 wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Los Arcos''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/organice-viaje/recurso.aspx?o=2360&</ref> == Lizarra eta Viana herrien artean dago, Odron ibaiak zeharkatua, nafar erregeek maiz eta nabarmen haren alde eginiko herri hau. Donejakue bidearen geldiune ezinbestekoa, haren bazterretako bakoitzean historia, artea, folklorea eta gastronomia sumatzen dira. Donejakue bidea ospitalez, ostatuz, eta noblezia-etxez josia dagoen kale nagusitik barna doa, eta Los Arcos herriak izan zuen indarra erakusten digu, pelegrinen joanari zein bidegurutze izateari esker. Herriko alde zaharra Erdi Aroko itxurakoa da, kale luze eta paraleloak jantzita. Garai batean harresiz inguratuak ziren kaleok, baina geroago eraikin berriak egiteko erabili ziren. Gotor-plaza haren lekuko gisa, bi portale ditugu: Estankokoa eta Gaztelakoa, garaipen arkuaren itxuraz. Azkenik, Santa Maria eliza nafar barrokoaren multzo harrigarrienetakoa da, arras aberatsa eta ikusgarria. Abuztuaren 14-20 bitarte, Jasokundeko Ama Birjinaren eta San Rokeren omenez, herriko jaiak ospatzen dira. Egunotan entzierroak eta behi suharren txuliaketak, musika eta su festa ditugu karriketako animagarri. Jaiak ospatu aurreko igandean, artisau azoka egoten da herrian. Herriaren kanpoaldean, Logroñora bidean dago Nafarroako zirkuitua, Motorrentzako B mailako eta autoentzako 2 D1 mailako lehiaketak egiteko eta 1 formulako entrenamenduetarako prestatuta dago; Espainiako ipar-mendebaldean ez dago halako azpiegiturarik. Horrez gain, kart-pista bat dauka, edonork arrisku-kirol hau era dibertigarrian praktikatu ahal izateko. == Zer ikusi == Santa Maria eliza == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == Ezequiel Monaco ostatua Meson de Gargantua Suetxe Villa Los Arcos ==Lo egin == Casa de la abuela Casa Luzuriaga Mavi Monaco ostatua Suetxe ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Los Arcos|Los Arcos]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 1d2cf0km0a35e9v7425ls4a4inza3n1 0 4052 21394 18678 2020-07-01T09:25:09Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Luhuso''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Luhuso|Luhuso]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] qdatlaygqvfteupx4sfjbkpeodcz97r 0 4053 21395 18679 2020-07-01T09:25:11Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lukin''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lukin|Lukin]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] c18490tvgpwfcbn6f6ubzc0l81v6vrz 0 4054 21397 18681 2020-07-01T09:25:14Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lüküze-Altzümarta''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lüküze-Altzümarta|Lüküze-Altzümarta]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] kcyiyt6et85s19fkoy5jjqfi5p0xwkr 0 4055 22463 22462 2020-09-01T14:52:00Z A. P. Azpirotz 1844 /* Kanpo estekak */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Luzaide''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Lapurrek eta artzainek, gerlariek eta erromesek, mugek eta loturek eratu zuten udalerri horren identitatea. Bere izenak gogorarazten digu lur horietako iragan epikoa, kondairez betea, Karlomani egiten baitio aipamena. Ibarrean, xakean ari zelarik, Frankoen erregeak Errolanen turuta, arrisku hurbila iragartzen zuena, entzun zuen. Halabeharrez, Errolan hil zen Orreagako oihanean. Kondairaren arabera, Karloman itzuli zen soldaduz jantzitako milaka dontzeilaz lagundurik, eta, horrela, musulmanak garaitzea lortu zuen. Neska horiek Luzaiden lokartu, eta, esnatzean, beren lantzak zuhaitz bihurtu zirela ohartu ziren. Beraz, horrela sortu zen "lantzen oihanaren" kondaira. Orreagako gatazkaren (778) gertakizunak Errolanen Kantoriak jaso zituen. Olerki epikoa da hori, bi herrien izenak betiko grabatu zituena. Donejakue bideak berezko identitatea ematen dio herriari. Hain zuzen ere, Donejakue bideak Pirinioak zeharkatzen ditu hango ibar estu eta malkartsuetan. Mugan eta oihanen eta erreken artean dagoenez, itxurari, gizarteari eta kulturari dagozkien berezko ezaugarriak ditu Luzaidek, mugakideekiko harremanetan ere eragina izan dutenak. Elkarrengandik urrun dauden hainbat auzo txikitan antolaturik dago herria, eta erdigune geografikoa eta funtzionala Elizaldea da. Bertan, hain zuzen, Santiago Apostoluaren eliza dago, Donejakue bide ertzean. XVIII. eta XIX. mende bitartean berreraiki zen, lehengo eliza Konbentzio Gerran hondatu baitzuten. Bestalde, herriaren erdialdean erromesaren monumentua dago, Jorge Oteiza eskultoreak egina. Eskulturak omentzen ditu "Europako bidea" egiten duten erromes guztiak. Hala ere, Luzaide ospetsua da batez ere Nafarroako dantzarik deigarrienak eta zaharrenak zaindu dituelako: "Bolanteen" dantzak. Erritmoz beteriko dantza horien urratsek kolorez betetzen dute giroa. Ikuskizun aparta da.<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/organice-viaje/recurso.aspx?o=2367&</ref> == Zer ikusi == === Erakusketa zentroa === Erakusketa Zentroan hiru erakusketa ezberdin aurkituko dituzu. Erakusketa hauek Aranzadi Zientzia Elkarteak zuzendu ditu, eta ondorengo gaiak jorratzen dituzte: Sukaldeari buruzko erakusketa etnografikoa, non Luzaide herriko objektuekin osaturiko erakusketa aurkituko duzun. Bizilagunek euren etxeko objektuak utzi dituzte sukalde tradizional bat osatzeko eta orain haiei esker bisitari guztientzako gozagarri daude Erakusketa Zentroan. Gure etxeko sukaldeko ateak zabalik dituzu! Luzaideko Bolant iantzen inguruko erakusketa, inauterietako pertsonaien jantziekin. Ospakizun honek babes berezia du Nafarroako Gobernuaren eskutik Kultur Intereseko Ondare Immaterial izendatuta daudelako gure herriko dantzak. “778, Orreagako Gatazta” Zentroari izena ematen dion erakusketa. Bertan hainbat material ikusi daitezke, batez ere Aranzadi Zientzia Elkarteak azken urtetan ikerturiko Galtzada Erromatarrarekin erlazionaturikoak. Galtzada hau erabili zuen seguruekin Karlomagnok Luzaidetik behera pasatzeko, eta bertan izan zen erasotua baskoiengandik. Chanson de Rolandengatik oso ezaguna egin da pasarte hau eta orain Luzaidek berau ezagutzera eman nahi du eta ikerketak bultzatu nahi ditu erreferentziazko gune bat sortuaz herrian. Gainera erakusketa Xabier Irujo, Renoko (Nevada, EE.UU.) Unibertsitateko Euskal Ikasketen Zentroko ikerlariarekin burutu da elkarlanean, bere azken ikerketak gai honen inguruan burutu ditu eta. Erakusketa Zentroak herriarentzat eta Piriniotako inguru honetarako eskaintza kulturala zabaldu nahi du. Hori dela eta, erakusketak herriko eta inguruko jendearentzat zein bisitarientzat enfokatu dira, eta eskaintza turistiko interesgarria da ere Donejakue Bidea egiten duen ororentzat.<ref>https://luzaide-valcarlos.net/eu/centro-expositivo-2/atalak/</ref> == Zer egin? == Donejakue Bidea Xendak edo tokiko ibilbideak == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == Ardandegia taberna – 948 796 002 Benta Azkena – 948 790 206 – 639 101 345 Casa Xaindu taberna – 948 790 200 Bar Lakeleku – 948 790 131 Benta Peio – 902 210 800 Benta Xabi – 948 790 179, 948 790 180 <ref>https://luzaide-valcarlos.net/eu/turismoa/turismo-zerbitzuak-2/#toggle-id-1</ref> ==Lo egin == Udal aterpetxea<ref>https://luzaide-valcarlos.net/eu/turismoa/udal-aterpetxea/</ref> Mendiola apartamentuak === Landa-etxeak === Bidandaenea Etxezuria Etxezurialde I eta II landa-etxeak Manuelena Navarlaz Toki Ona Erlanio <ref>https://luzaide-valcarlos.net/eu/turismoa/turismo-zerbitzuak-2/#toggle-id-1</ref> ==Zer ikusi ondoren == Donejakueren bidearen etapa gehiago Iparraldera jotzen badugu, Donibane Garazi; kostaldea nahiago badugu, Donostia. ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Luzaide|Luzaide]] Wikipedian * [https://luzaide-valcarlos.net/eu/hasiera/ Luzaideko udalaren webgunea] [[Kategoria:Udalerriak]] phekb76zylrkrmbx5g7a1q8d5uzliuc 0 4056 21398 18682 2020-07-01T09:25:15Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Makea''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Makea|Makea]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] i1svhz2zyxri6aqycjfy7hs9b0illzx 0 4057 22390 22389 2020-08-22T13:50:05Z Maddi Kintana 1924 /* Zer egin? */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Mallabia''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == * Zengotita auzotik Oiz mendira (1076 m) igo. == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Mallabia|Mallabia]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 47itmkkuwo8spg8k5wvrmmppjcslrad 0 4058 21406 18690 2020-07-01T09:25:26Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Mañaria''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Mañaria|Mañaria]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 6i2wneegnnnsh5lwk0rshi4hpr39gl5 0 4059 21407 18691 2020-07-01T09:25:27Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Mañeru''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Mañeru|Mañeru]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] oht3peod4tjfntmqbdmvil12mfij6bs 0 4060 21408 18692 2020-07-01T09:25:29Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Mañueta''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Mañueta|Mañueta]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] d9xgelsyr9ltgs8vcdcv5urkyad4ima 0 4061 21400 18684 2020-07-01T09:25:18Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Marañón''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Marañón|Marañón]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 80ebd0lmeysgy1y77ppnuxphz3rz1l0 0 4062 21401 18685 2020-07-01T09:25:19Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Markina-Xemein''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Markina-Xemein|Markina-Xemein]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] g12l95x138yr6x6ygjdesa7f9rci8ew 0 4063 21402 18686 2020-07-01T09:25:21Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Martxueta''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Martxueta|Martxueta]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] i95cait92o8lkgejv3l6q4ux2ccb7qw 0 4064 21403 18687 2020-07-01T09:25:22Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Martzilla''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Martzilla|Martzilla]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 16txqifnt6fw7d5axndmxkfu2fd67ys 0 4065 21404 18688 2020-07-01T09:25:23Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Maruri-Jatabe''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Maruri-Jatabe|Maruri-Jatabe]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] a8mk1tfkk8f9w9k5dja71yty61nrrpu 0 4066 22394 22392 2020-08-22T14:05:22Z Maddi Kintana 1924 /* Ezagutu */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Maule-Lextarre''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == === Nola heldu === * Txik Txak sarearen 11. autobus-linea Baionatik Maulera joaten da. Egunero daude busak. Bidaiak 2 ordu inguru irauten ditu. Maulen bi geltoki daude: Gare eta Arrabotü Handia.[https://www.communaute-paysbasque.fr/fileadmin/user_upload/mediatheque/Mobilites/IMAGES/3volets-ligne11.pdf Ordutegiak eta tarifak.] == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == * '''Bar Chez Alain'''. Giro herrikoia, menua merkea eta ona. ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Maule-Lextarre|Maule-Lextarre]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] fov8yf1ovtzzh8zj06s9m8jd8g7fea2 0 4067 21409 18693 2020-07-01T09:25:30Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Mehaine''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Mehaine|Mehaine]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] tt2p9j393rkyl7jcw19rtxfpida5k6w 0 4068 21446 18731 2020-07-01T09:26:15Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Mélida''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Mélida|Mélida]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] jzvlyz8qmiro5nt4b4ezakk0liredak 0 4069 21419 18703 2020-07-01T09:25:42Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Meñaka''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Meñaka|Meñaka]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 33ipdw0xf5ky0pb7c6tyhgh8wiw9q75 0 4070 21410 18694 2020-07-01T09:25:31Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Mendabia''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Mendabia|Mendabia]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 4h76f6a0k4rnot9jt3p1k5u6ykzbn2y 0 4071 21411 18695 2020-07-01T09:25:32Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Mendaro''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Mendaro|Mendaro]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 5b79jpb1m1fhqxgi6tfg1tytltypohr 0 4072 21412 18696 2020-07-01T09:25:33Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Mendata''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Mendata|Mendata]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] aru5ro33tx2fueyths1o0mbbx2qlqrw 0 4073 21413 18697 2020-07-01T09:25:34Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Mendaza''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Mendaza|Mendaza]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 9v056azd3ms1pyzyhgmv06wnmf0730s 0 4074 21414 18698 2020-07-01T09:25:36Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Mendexa''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Mendexa|Mendexa]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] t8q26pzio9e8mhqyvfl2c9fkaetoetb 0 4075 21415 18699 2020-07-01T09:25:37Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Mendibe''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Mendibe|Mendibe]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 5sm74v1dujtfjbd7nyup1ynv3zxpbwd 0 4076 21416 18700 2020-07-01T09:25:38Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Mendigorria''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Mendigorria|Mendigorria]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] nx8nn1zr8h48ix0z2dky6181onh52za 0 4077 21417 18701 2020-07-01T09:25:39Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Mendikota''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Mendikota|Mendikota]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] puxukyjn2lhjhx8ecereq3ncyfsab0t 0 4078 21418 18702 2020-07-01T09:25:41Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Metauten''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Metauten|Metauten]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] i9tpk3jlhtyvozrnk7zp6qj5lvsamjd 0 4079 21420 18704 2020-07-01T09:25:43Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Milafranga''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Milafranga|Milafranga]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] p1jrp485vtswqqcob3ru2rf64ee6q0k 0 4080 21421 18705 2020-07-01T09:25:45Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Milagro''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Milagro|Milagro]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] ogjim0wf9x4raf8112u0y4u4hp43leb 0 4081 21422 18706 2020-07-01T09:25:46Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Mirafuentes''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Mirafuentes|Mirafuentes]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] jkpar6o3zi691slv9z5xv8vn8a57stz 0 4082 21423 18708 2020-07-01T09:25:47Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Miranda Arga''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Miranda Arga|Miranda Arga]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] b3ze58hpdeuyadmjtucfx8annkfpcc1 0 4083 21424 18709 2020-07-01T09:25:48Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Mitikile-Larrori-Mendibile''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Mitikile-Larrori-Mendibile|Mitikile-Larrori-Mendibile]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] ql3dr3sbci54nhpk6wgqy9wk0wv8lmk 0 4084 21425 18710 2020-07-01T09:25:49Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Monteagudo''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Monteagudo|Monteagudo]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] nvvndufz9kbgoyjwi6iwd4otek25hce 0 4085 21426 18711 2020-07-01T09:25:51Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Montori''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Montori|Montori]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 8ydy0joawlm4lvgf0da3t66awennu4p 0 4086 21427 18712 2020-07-01T09:25:52Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Moreda Araba''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Moreda Araba|Moreda Araba]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] mily4k1zajyxq2pdiowfrvdmg4vwdw7 0 4087 21428 18713 2020-07-01T09:25:53Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Morentin''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Morentin|Morentin]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] jvhy19t5nd9kub4h1quw1u6fxf132wj 0 4088 21429 18714 2020-07-01T09:25:54Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Morga''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Morga|Morga]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] ie3yvwg47yhjso9n51f7i52lyjqzgih 0 4089 21430 18715 2020-07-01T09:25:55Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Mues''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Mues|Mues]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] pe1i5t8cvjk2jcz8bs2dhnb5pk5nuri 0 4090 21431 18716 2020-07-01T09:25:56Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Mugerre''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Mugerre|Mugerre]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] bbdyjo2skgvno59avj257v0iah1edo7 0 4091 21432 18717 2020-07-01T09:25:58Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Mundaka''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Mundaka|Mundaka]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] mnpl97nffu8lotfjm3r6qykn5hzvgpw 0 4092 21433 18718 2020-07-01T09:25:59Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Mungia''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Mungia|Mungia]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] cy6hj5bur7gvxqp85g6rjrmldxrcy72 0 4093 21434 18719 2020-07-01T09:26:01Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz|Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 8rqitcz8i6zfvfdpkqbwbnl30yti9d6 0 4094 21435 18720 2020-07-01T09:26:02Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Murchante''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Murchante|Murchante]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] pluufw8yqmnonuwnl7878c8d3c6rohn 0 4095 21436 18721 2020-07-01T09:26:03Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Murieta''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Murieta|Murieta]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] hu574fqbsji4brtkm48ewp4kq7ne2p6 0 4096 21437 18722 2020-07-01T09:26:05Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Murillo el Cuende''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Murillo el Cuende|Murillo el Cuende]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 79yx6yafraueaqgfumyqugz52byeorj 0 4097 21438 18723 2020-07-01T09:26:06Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Murillo el Fruto''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Murillo el Fruto|Murillo el Fruto]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 3hqms7vjsn5ev9un0z615nck0tumgux 0 4098 21439 18724 2020-07-01T09:26:07Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Murueta''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Murueta|Murueta]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 1l0uwpnw7e6ico19e3sdww4jo2a2rwm 0 4099 21440 18725 2020-07-01T09:26:08Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Muruzabal''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Muruzabal|Muruzabal]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] c15czaqtgyi2nmo5g19wac0fwwco65v 0 4100 21441 18726 2020-07-01T09:26:09Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Muskildi''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Muskildi|Muskildi]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 8f6l45q1f8o4s8nm7izf79l9sthmhz8 0 4101 21442 18727 2020-07-01T09:26:11Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Muskiz''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Muskiz|Muskiz]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] mn1l1arbggi2p2z4gmasi1dyf5whcm1 0 4102 21443 18728 2020-07-01T09:26:12Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Mutiloa''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Mutiloa|Mutiloa]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 694y0sqcqwfs957fgd923qo6v2m95ua 0 4103 21444 18729 2020-07-01T09:26:13Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Mutriku''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Mutriku|Mutriku]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] izfuhcbtq3lw6galwam7pem2ptzxga2 0 4104 21445 18730 2020-07-01T09:26:14Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Muxika''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Muxika|Muxika]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] avv6wpk7vsz5ay5k121riwvgkztvskc 0 4105 21447 18732 2020-07-01T09:26:16Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Nabarniz''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Nabarniz|Nabarniz]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] dlcemjtusamref6x7c4fcnys57t3e1k 0 4106 21448 18733 2020-07-01T09:26:18Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Nabaskoze''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Nabaskoze|Nabaskoze]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] o1oiyho2hcg6xqdpaaaxwzl05mjk73v 0 4107 21449 18734 2020-07-01T09:26:19Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Navaridas''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Navaridas|Navaridas]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 2ctb7vvd74zjk49c5wu7bylbwr1oy9d 0 4108 21450 18735 2020-07-01T09:26:20Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Nazar''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Nazar|Nazar]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 0oodlql3odmxwzpuilxetg653v6dvmf 0 4109 21451 18736 2020-07-01T09:26:21Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Noain Elortzibar''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Noain Elortzibar|Noain Elortzibar]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] nx6w3sqt2xcsk400y0xa5vgb3347q7a 0 4110 21452 18737 2020-07-01T09:26:22Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Obanos''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Obanos|Obanos]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] blb95weckozasjdorq4hyz9jd6nb3j3 0 4111 21453 18738 2020-07-01T09:26:24Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Odieta''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Odieta|Odieta]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] chp4o8sf61p7ixga2kmdibo8v1nialn 0 4112 36879 22498 2022-02-21T09:19:11Z Sarang 2118 ([[c:GR|GR]]) [[File:Symbole-eu.png]] → [[File:ISO 639 Icon eu.svg]] now⛶svg wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Oiartzun''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan/edan == * '''Miren taberna'''. Pintxoak, goxoak eta ohiko prezioetan, mahai gutxi batzuk ditu barruan, eta kanpoan askoz gehiago. Tabernari gazteak, langile finak. [[File:ISO 639 Icon eu.svg|30px]] <u>'''Zerbitzua euskaraz'''</u>. Kokapena: Elizalde auzoa, Donibane kalea, 1. Herriko plaza aldamenean. [https://www.openstreetmap.org/node/3871219184]. [[File:Telephone-icon.svg|20px]] '''+34 943 491 227'''. ''Eguneratuta: 2020/09/04'' ==Lo egin == * Elizalde Hotela * Gurutzeberri Hotela * Txikierdi Alde Hotela * Usategieta Hotela ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Oiartzun|Oiartzun]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 5dtv34yx1vqfcazzlim7hka96m7d0fd 0 4113 21455 18740 2020-07-01T09:26:26Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Oibar''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Oibar|Oibar]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 6jhrdbbpbl9xkwx7bid0i7boib3e13v 0 4114 21456 18741 2020-07-01T09:26:28Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Oion''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Oion|Oion]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] jlu0bspj27tj0q63tkpwqb96ik8y7ly 0 4115 21457 18742 2020-07-01T09:26:29Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Oiz''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Oiz|Oiz]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] ha49jwoggnadmgz7kjrk1wwyav102m1 0 4116 21458 18743 2020-07-01T09:26:30Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Oko''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Oko|Oko]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] gmbcu4a7tof6iqf8a0ftmq8mb2n6by8 0 4117 21459 18744 2020-07-01T09:26:31Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Okondo''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Okondo|Okondo]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 79549rxr7jtr2xwjr338m32kbj6ovoi 0 4118 21460 18745 2020-07-01T09:26:32Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Olaberria''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Olaberria|Olaberria]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] nrm2weh4b2yva0vy8nkz89zys3b0lk7 0 4119 21461 18746 2020-07-01T09:26:33Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Olaibar''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Olaibar|Olaibar]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 76jdxbx8g395mrmd7q113vkmm3zdbbf 0 4120 21462 18747 2020-07-01T09:26:35Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Olatzagutia''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Olatzagutia|Olatzagutia]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] nqitv46wineflw53hd152jd2yswxg3v 0 4121 21463 18748 2020-07-01T09:26:36Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Olexoa''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Olexoa|Olexoa]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] kp5uijz11sw7p9hkzjkfgp35m382vux 0 4122 21464 18749 2020-07-01T09:26:37Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ollaran''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ollaran|Ollaran]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 7bshx5ybmft5o5enr780p2jp6sinff5 0 4123 21465 18750 2020-07-01T09:26:38Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Oloritz''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Oloritz|Oloritz]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] ppu3v3vmmrenjwala4kz6gs2fy4ti8a 0 4124 21466 18751 2020-07-01T09:26:40Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Oltza''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Oltza|Oltza]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 8zdcyuhgk5d92fn6bgxlfddn0a7zklp 0 4125 21491 18776 2020-07-01T09:27:13Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Oñati''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Oñati|Oñati]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 4rkxxjeayvo07bxeoxn703s5rlqzj90 0 4126 22200 22199 2020-08-14T11:57:24Z Tubukofraon 1903 /* Ondarroa kulturala */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ondarroa''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Bizkaiko herri hau Lea-Artibai eskualdeko kostaldean dago. Itsasoz eta mendiz inguratuta dago. Artibai ibaia itsasoratzen da berton. Ibaiaren ahoan kokatutako hondartzetatik dator "Ondarroa" izena, ("Ondar ahoa"). 4 kilometro karratu besterik ez duen arren, arrantza portu garrantzitsua du. Bertan igarriko diozu euskal ohiturak bizi irauten dutela herri honetan, baita euskara ere. == Zer ikusi == Lekurik xarmangarriena alde zaharra dugu. Leku berezia da eta bertan 3 kale nagusi ditugu: Kaleandi, goiko kalea eta Ipar kalea. Erdi aroko kaleak, estuak eta aldapatsuak. Portu zaharra ere ikustekoa da, bere zubi zahar eta kofradia zaharrarekin batera. Bertatik indartsu argi ikusiko dugu Andra Mari eliza, arku handien gainean eraikita. Kanttoipe errebueltatik aurrerantz eginda, zugaztia pasatu eta Ondarruko portura helduko gara. == Zer egin? == ===Probatu=== *Arraina, freskoa eta arrantza portuan lehorreratu berri edo kontserban prestatutakoa. *Bizkaiko Txakolina jatorri izendapeneko txakolina: Harizpe Upategia. *Pole ren izozkia. (1943 tik). Artisau erara egindako izozki tipikoa. ===Sentitu=== *'''Arrantza portua.''' Kresala usaintzeko, arrantzaleen arrantzen joan-etorriak miresteko eta Kalatxoriak sareetan harrapatuta geratutako arrain txikiei erne-erne begira ikusteko lejua da. *'''Aieriko padurak.''' Artibai ibaiaren bokalekoak, NATURA2000 Sarean daude eta 80 hegazti espezie ingururen babesleku dira. *'''Arrigorri hondartza.'''Portuko harresiek babesturik, oso hondartza segurua da. Bainatu, oinak hondarretan barneratu, edo nahiago baduzu, Saturrarainerano doan itsas pasealekuaz gozatu. *'''Antiguako Ama.'''baseliza XV. mendekoa da, bertan dago Ondarroako arrantzaleen zaindaria den Ama Birjiña. Bertara heltzeko aldapa maldatsua igo behar da baina merezi du gero herriko gune altuenak opa digun ikuspegi liluragarriarekin gozatzeko. ===Bizi=== Ondarroako portuan lehorreratu berri den arraina, Bizkaiako Txakolina jatorrizko izendapena duen pertsonalitate nabarmeneko ardo batekin lagunduta dastatu edota eguerdian nahiz gauen herriko tabernetan poteoan ibili, esperientzia ondarrutarrein partekatuz. * Kalean entzungo duzu euskara bizi dela Ondarroan. * Bizi zeuk ere euskaraz Ondarroa. == Ibilbideak == === Ondarroa, ibaiertzetik itsasorantz (Arbide pasealekua)=== *1. Antiguako Ama Arraun Elkarteak paseoari hasiera ematen dio, Ibilbidea Artibai ibai ondotik zehar, honen bokalera arte doa. Kantauri itsasoa bistaratuz. *2. Kofradia zaharrak, Zubi Zaharrak, Andra Maria elizak eta Kanttoipeko etxeek ibaian sartu nahi dutela dirudi, ibaiaren bestaldetik. *3. Zubi biratzaileak Arrigorri hondartzara garamatza; horren aurrean dago Calatrava arkitektoak egindako Itsasaurreko zubia, arku ikusgarria duena. *4. Hondartzara bidean, 1927koa itsas ura zuen antzinako bainuetxea, taberna eta jatetxe da gaur egun. (Moby Dick). *5. Eskuinean, Arbide pasealekua hasten da, minutu gutxian Saturrarango hondartzara eramango gaituena. Itsasoaren, badiaren eta Saturrarango haitzen bista zoragarriak dira paseo honetako lagunik onenak. ===Kantauri Itsasoa, Mendebaldeko mendietatik ( Tontorramendirantz)=== *1. Angel Lertxundiren eskulturak. Hondartzako zubia (berdea) zeharkatu eta Arrigorri hondartza baino lehen Mutrikurako errepidearen hasieran dauden eskailerak igo ondoren dagoen begiratokian daude. *2.Txorierrekako etxeak. Bidearen ondoan eta malda handiaren aurretik. Maldaren gogortasunak, gurutze-bideari jarraituz, berehala du saria itsasoaren eta Ondarroaren bistei esker. *3. Akilla baserria eta Burgo baserria, aintzinako saroi dotorearekin, inguruko arkitektura zibilaren adierazle dira; bertan dago Burgoko kortabasoa. *4. 40 minutuko ibilbidearen ondoren, azken hiru gurutzeek Santa Gurutze baselizara daramate: Kalbarioko Kristoaren irudi zoragarria dago bertan. Bertatik, Ondarroa bukolikoaren ikuspegi panoramikoa ikusten da. Artibai ibaia sigi-saga duela. Antzina, Kanariar Uharteetara zihoazen misiolariak egoten ziren paraje horretan. *5. Bideak Tontorramendirantz jarraitzen du, Berriatuara, bidegorri batetik, edo Markinako mendietarantz. ===Artabidetik=== Ondarroa herrigunetik irteten den bideak, Artabide kaletik Lekeitiorako norabidean (BI-638), paisaia zoragarriak eskaintzen ditu, oinez edo bizikletaz. *1. Santa Klara baseliza eta talaia azkeneko kurban daude, ezkerretara. *2. Kortsarioen leku eta arrantzaleen babesleku izandako haitzak eta kalak lagun ditugu bide eder eta lasai honetan. ===Gorozika baserrien auzorantz=== Zaldupeko futbol-zelaiaren ondoko aparkalekutik, goranzko errepideak markatzen du norabidea. Gorozika landa auzo menditsu, bakarti eta lasaia da, non baserri dotoreetan bizi den jendea: Iramategi Berri, Mokau, Antzone, Gozizko, Bizkua eta Eskola-etxea, eta San Joan baseliza. ===Ondarroa kulturala=== *1.Aita eternoaren kapera. Herrira sartzeko ateetako bat izan zen. Santutxo bat, bertan, Gipuzkoara bidean irteten zirenek babesa eskatzen zuten. Kapera XIV. mendean eraiki zen. *2.Zubi zaharra edo zubi erromatarra 1953ko uholdeen ondoren berriztatu zuten. Alde batean Kofradia Zaharra dago, Pedro Guimon arkitektoak 1919 an berritutakoa. Gaur egun Turismo Bulegoa dago bertan. *3.Erribera eta Nasa Kalea. Horietan ibiltzea kostako kale tipikoetan ibiltzea da. *4.Zubi barria. Hainbat eta hainbat urtetan, Ondarroako sarbide bakarra izan zen ibilgailuentzat. *5. Likona dorrea. San Ignazio kaletik eskailera estu eta piko batzuetatik gorantz iristen da bertara. Marina Saenz de Licona(XV.mendea), Jesusen Lagundiaren sortzaile San Inazio Loiolakoaren amaren jaiotetxea da. Ezin da barrutik bisitatu. *6. Kaleandi. Alde bakoitzean, Ondarroa bezalako herri arrantzale bateko eraikin txiki tipikoak ikus daitezke. *7. Andra Mari eliza eta Udaletxe zaharra, fatxada toskanarrekoa; Pedro Mari Unanue tenore ondarrutar ezagunaren izena duen plazan daude biak. *8. Erronda paseoa edo “korreta”. Eliza inguratzen duen aintzinako paseoa; ibaiaren, zubien eta abarren bista zoragarriak ditu. Azken zatian, herriko aire libreko pilotaleku bitxia dago. *9.Kortxeleko Mamuak, Andra Maria Elizaren kortxelean kokaturik daude.Flandestar-borgoniar estiloko hamabi figura dira, eta Erdi Aroko klase sozialak ordezkatzen dituzte. (Ezkerretik eskuinera): erregea, xirularia, arrabitaria, erromesak, soldaduak, inudea, erregina, monjea, morroia eta zalduna. *9.1. Korretatik behera, Iparkale, antzinako kale tipikoa da eta sagardotegi ezagunak zeuden bertan. Beherago Alameda dago eta , jarraian, Itsasaurre, porturako edo Arrigorri eta Saturrarango hondartzetako norabidean. Hor dago Hondartzako zubia. Hortik oso ondo ikusten da Itsasaurre zubia. *Arrantza portua. Arratsaldeetako lasaitasunak ez du inolako zerikusirik arrantzaleen goizetako joan-etorri eta arrantzekin. *Sarrerako biratokiko itsasoko emakumeen lanbideen omenezko Casto Solanoren eskultura, kaia, lonjak, izotz fabrika, anaitasuna, sareak, itsasargia, itsasontzi etxea eta itsasoko eguzki erlojua Ondarroako prtuak egunero bizi duen martxaren martxaren adierazgarri dira. *Emakumeak portuan egon izan dira beti, arrantzarekin lotutako lanetan, etxeko lanez, sareak konpontzeaz eta arraina saltzeaz ere arduratzen ziren bitartean. *Vega eraikina: Pedro Guimon Egiguren arkitekto bilbotarrak egina, XX. mendeko joera modernisten adibidea da. *9.2. Korretatik gora, Txomin Agirre kaleak edo Goikokalek, kale horren amaieran jaiotako Txomin Agirre euskal idazleari zor dio izena. Malda pikor bat igota, Antiguako Ama baseliza dago, XV.mndekoa. Bertan Antiguako Ama Birjiña, ondarrutarren eta bereziki arrantzale eta marinelen zaindaria. Herriko lehen eleiza izan zen. ===Zubien ibilbidea=== Herri osoa Artibai ibaiak zeharkatzen du, Bizkaiko golkoan itsasoratu arte, beraz, hortik hainbeste zubi izatera. *'''Itsasaurre zubia''':Portuko autobus geltokian hasiko dugu ibilbidea. Bertan parez pare daukagu Ondarroako zubien artean berriena, hau da Itsasaurre zubia. Santiago Calatrava arkitekto eta ingeniari ospetsuak diseinatu zuen, hortaz beti izan da ezaguna “Calatrava zubia” bezala. Altzairuzkoa, estilo abangoardistako zubi hau 1995 ean eraiki zen. *Pixkat aurrerago ikusiko dugu, '''plaiko zubixe''',bezala ezaguna den zubia. XIX. Mendeko amaiera eta XX. Mende hasierako “burdin-arkitekturaren” adibide polita da. 1927.an eraiki zen Arrigorri hondartzarako bidea errazteko. Harrizko bi zutabek eusten dute burdinazko egitura, eta zutabe horietako baten gainean biratu eta ireki egiten zen tamaina handiko itsasontziei sartzen uzteko. 1970. Hamarkada arte bertatik igarotzen zirenek bidesari bat ordaindu behar zuten, 5 zentimo edo “txakur txiki” izenez ere ezaguna. 2020an eraberritua. *Zubiaren ezkerraldetik pasealekua jarraituz, portu zaharrera helduko gara, “astilleru” tik igarota, gaur eguneko arraun elkartearen lokalaren aurretik pasatuko gara eta bertan aurrean ikusiko dugu Ondarroako zubi enblematikoena, '''“zubi zaharra”'''. Mendeetan zehar gutxienez hiru edo lau zaharberritze lan (azkena 1961 ean) jaso dituen harrizko zubi honek hartu zuen 1330ean jada existitzen zen egurrezko zubi altxagarri zaharraren lekua. Ibaian gora zihoazen itsasontziek eta zeharkatzen zuten abereen jabeek ustiapenaren jabea zen hiribilduari zerga bat ordaindu behar zioten. *Pasealekuan aurrerantz jarraituta, berehala ikusiko dugu '''“zubi barria”''' (1857-1859).Harrizko zubi sendo honek Berriz-Ondarroa errepidea Mutriku eta Debarantz egiten ari ziren errepidearekin lotu zuen. Horrela XIX. Mendearen hiruregeiko hamarkadan ireki zen, Lekeitiorantz doan kostako errepidea. Isolamendu geografikoaren amaierak piztu egin zuen Ondarroa. Horretxek animatu zituen ondarrutarrak arrantza-sektorea indartzera eta herriaren zein portuaren egitura aldatzera. *Pasealekuan aurrerantz eginda, herriko azkenengo zubiarekin aurkituko gara."'''Zaldupeko zubia'''": Ikastetxera, futbol zelaira eta kiroldegira abiatzeko zubia da. Gaur egun dagoena 70. hamarkadan eginikoa da baina honen aurretik egurrezko "dindilikazko" zubi bat zegoen. Oinezkoentzako paseabide berria 2009 an egin zen. Eta hemen amaitzen dugu, zubien ibilbidea. Abiapuntura, etorri garen bidetik joan gaitezke, edo bestela herri barrutik, beste ikuspuntu batetik ere herria ezagutzeko. == Non jan == === Jatetxeak === *{{Jan | izena =Arrigorri | alt = | url = | emaila = | helbidea =Arrigorri 3 | lat = | long = | norabideak = | telefonoa =946830047 | tollfree = | fax = | checkin = | checkout = | prezioak = | azkenedizioa= | edukia = }} *{{Jan | izena =J.Manuel Erretegia | alt = | url = | emaila = | helbidea =Sabin Arana 23 | lat = | long = | norabideak = | telefonoa =946830104 | tollfree = | fax = | checkin = | checkout = | prezioak = | azkenedizioa= | edukia = }} *{{Jan | izena =Batzokia | alt = | url = | emaila = | helbidea =Artabide 36 | lat = | long = | norabideak = | telefonoa =946832665 | tollfree = | fax = | checkin = | checkout = | prezioak = | azkenedizioa= | edukia = }} *{{Jan | izena =Beikozini | alt = | url = | emaila = | helbidea =Iparragirre 10 | lat = | long = | norabideak = | telefonoa =946832899 | tollfree = | fax = | checkin = | checkout = | prezioak = | azkenedizioa= | edukia = }} *{{Jan | izena =Sutargi | alt = | url = | emaila = | helbidea =Nasa 11 | lat = | long = | norabideak = | telefonoa =946832258 | tollfree = | fax = | checkin = | checkout = | prezioak = | azkenedizioa= | edukia = }} === Gozotegiak === *{{Jan | izena =Errota | alt = | url = | emaila = | helbidea =Antiguako Ama 5 | lat = | long = | norabideak = | telefonoa =946830129 | tollfree = | fax = | checkin = | checkout = | prezioak = | azkenedizioa= | edukia = }} *{{Jan | izena =Koxkorra | alt = | url = | emaila = | helbidea =San Inazio kalea 5 | lat = | long = | norabideak = | telefonoa =946830129 | tollfree = | fax = | checkin = | checkout = | prezioak = | azkenedizioa= | edukia = }} *{{Jan | izena =Etxeberria | alt = | url = | emaila = | helbidea =Iturribarri kalea 10 | lat = | long = | norabideak = | telefonoa =946413835 | tollfree = | fax = | checkin = | checkout = | prezioak = | azkenedizioa= | edukia = }} ==Lo egin == ===Pentsioak=== *{{Lo | izena =Arrigorri | alt = | url = | emaila = | helbidea =Arrigorri 3 | lat = | long = | norabideak = | telefonoa =946830047 | tollfree = | fax = | checkin = | checkout = | prezioak = | azkenedizioa= | edukia = }} *{{Lo | izena =Patxi | alt = | url = | emaila = | helbidea =Artabide 21 | lat = | long = | norabideak = | telefonoa =609986446 | tollfree = | fax = | checkin = | checkout = | prezioak = | azkenedizioa= | edukia = }} ===Nekazalturismoak=== *{{Lo | izena =Harizpe | alt = | url = | emaila = | helbidea =Txanbete z/g | lat = | long = | norabideak = | telefonoa =946832367 / 615730615 | tollfree = | fax = | checkin = | checkout = | prezioak = | azkenedizioa= | edukia = }} *{{Lo | izena =Galtzu | alt = | url = | emaila = | helbidea =Galtzuaran baserria | lat = | long = | norabideak = | telefonoa =946830085 / 646696681 | tollfree = | fax = | checkin = | checkout = | prezioak = | azkenedizioa= | edukia = }} ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ondarroa|Ondarroa]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 9lfztw0oyj40h3a3g15e9d1z8tgvcr1 0 4127 21468 18753 2020-07-01T09:26:42Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Oragarre''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Oragarre|Oragarre]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 1mkwc5sk3q5fx81552fcydnw6ea0l53 0 4128 21469 18754 2020-07-01T09:26:43Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Orbaizeta''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Orbaizeta|Orbaizeta]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] j86aembl6zy20vstdikrf6b9qd95vce 0 4129 21470 18755 2020-07-01T09:26:45Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Orbara''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Orbara|Orbara]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] hx72lbvn26kg8vi9h67awac1xt853ky 0 4130 21471 18756 2020-07-01T09:26:46Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ordizia''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ordizia|Ordizia]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] bal6r55z9srw0g2ujpi01qwy445wf86 0 4131 21472 18757 2020-07-01T09:26:47Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Orendain''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Orendain|Orendain]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 3xz0q1lqrxxqdz1i0brsae745b3k3fs 0 4132 21473 18758 2020-07-01T09:26:48Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Orexa''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Orexa|Orexa]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] imi6pk1ax3mgf5lrdt9uvdp7hvqwzo8 0 4133 21474 18759 2020-07-01T09:26:49Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Orio''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Orio|Orio]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] fp45pfw3p2gt597a6xemcbhfgts2opg 0 4134 21475 18760 2020-07-01T09:26:50Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Orisoain''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Orisoain|Orisoain]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] auay0ogha9lkxf4anoqm7oddyd85da0 0 4135 21476 18761 2020-07-01T09:26:52Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Orkoien''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Orkoien|Orkoien]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] a0p1sz67k0w7bdx183behodmnker4as 0 4136 21707 21706 2020-07-02T14:21:11Z ZumalakarregiMuseoaOrmaiztegi 1898 /* Zer egin? */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ormaiztegi''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == Tomas Zumalakarregi general karlistaren [https://es.m.wikipedia.org/wiki/Archivo:Ormaiztegi_-_Busto_de_Tom%C3%A1s_de_Zumalakarregi.JPG bustoa] Iriarte erdikoa XVIII.mendeko baserria [https://www.google.com/maps/place/Museo+Zumalakarregi/@43.0428002,-2.2554191,20z/data=!4m13!1m7!3m6!1s0xd5031043429f13f:0x26cdb6f0e8ec8731!2s20216+Orm%C3%A1iztegui,+Guip%C3%BAzcoa!3b1!8m2!3d43.0440618!4d-2.2562697!3m4!1s0xd5031051d563c15:0x5e7b810680405014!8m2!3d43.0430977!4d-2.2546915 (kokalekua)] egun museo moduan egokitua. Bataio-harri bisigotikoa [http://www.ormaiztegi.eus/eu/ondarea (ormaiztegiko udaletxearen web orria)] Arandi zar baserria XVI. mendeko eraikuntza. Tomas Zumalakarregiren jaiotetxea XIX.mendeko trenzubia [http://www.ormaiztegi.eus/eu/ondarea (ormaiztegiko udaletxearen web orria)] Bainuetxe zaharreko urbeltz iturria [http://www.ormaiztegi.eus/eu/ondarea (ormaiztegiko udaletxearen web orria)] eta bainuetxearen arrasto den azken eraikina [https://rinconesgipuzkoa.diariovasco.com/fotos/2019/10/viaducto-ormaiztegi-201910191758-800x.jpg (ikusi irudia)]. [https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/antiguas-escuelas/ikastetxe-eskola/ormaiztegi/-casco-urbano/fichaconsulta/45724 Eskola zaharra] [https://www.google.com/maps/place/HOGAR+DEL+JUBILADO/@43.0426029,-2.2578667,19.25z/data=!4m13!1m7!3m6!1s0xd5031043429f13f:0x26cdb6f0e8ec8731!2s20216+Orm%C3%A1iztegui,+Guip%C3%BAzcoa!3b1!8m2!3d43.0440618!4d-2.2562697!3m4!1s0xd50316b0e013d91:0xa41547c5285bc2c6!8m2!3d43.0427521!4d-2.2577488 (kokapena)] Española basoa mendia [http://www.ormaiztegi.eus/eu/ondarea (ormaiztegiko udaletxearen web orria)] Euskal Herriko Meatzaritzaren Museoak utzitako [https://www.turismodeobservacion.com/foto/monumento-a-la-mineria-en-ormaiztegi/35153/ bagoneta], “yunquera” modelokoa. Gipuzkoan XX. mende hasieran erabilia. Gallartako Museotik datorren bagoneta honek Ormaiztegik meatzaritzarekin izandako harremana gogora arazten digu. Zerain eta Mutiloko meategien ustiaketa Erdi Arotik dator, baina Ormaiztegirekiko lotura XX. mende hasieran koka daiteke. Izan ere, Mutilotik Ormaiztegira mea ekartzeko trenbidea 1901.ean jarri zen martxan eta 27 urtez erabili zen Norteko trenbidearekin lotura egiteko. Bestalde, Ormaiztegin biltegiak eta mea kaltzinatuz aberasteko labea ere kokatu ziren tren geltokiaren inguruan. Ormaiztegik meatzaritzarekin izandako harremanaren memoria jaso dezagun. == Zer egin? == [https://eu.wikipedia.org/wiki/Zumalakarregi_Museoa Zumalakarregi Museoa] bisitatu [https://www.zumalakarregimuseoa.eus/eu/zure-bisita-antolatu/ordutegia (antolatu zure bisita)] Zumalakarregi Museoa Euskal Herriaren historia Antzinako Erregimenetik liberalismorako aldian, Hirugarren Karlistadara arte, azaldu eta horren inguruko bilduma egiten duen museo bat da, Ormaiztegin (Gipuzkoa) kokatua. Gipuzkoako Foru Aldundiaren zerbitzu publikoa da, eta bereziki Tomas Zumalakarregiren eta Migel Antonio Zumalakarregiren bizitzak azaltzen ditu. Hain zuzen, Iriarte Erdikoa izeneko XVII. mendeko baserrian du egoitza, non Zumalakarregi familia bizi izan zen. Zumalakarregi familiaren eta garaiko objektuez gainera, museoko funtsetan badira ikertzaileen esku jartzen diren agiri garrantzitsuak ere. [[Fitxategi:Zumalakarregi Museoa.jpg|thumb|Zumalakarregi Museoaren ataria]] San Andres parrokia eliza bisitatu. XVI. mendekoa da, eta atari eta bataio-harri erromanikoak ditu. Trenzubia ikusi. 1864ko abuztuaren 15ean inauguratua, Madrid-Paris trenbideko obrarik garrantzitsuena da. Gustave Eiffelen aurrekari batek diseinatua, Alexander Lavalley (1821-1892) injinariak, Ormaiztegi herrian zehar igarotzen den Eztanda ibaiaren harana zeharkatzeko egina. Laminatutako burdin egitura da, errematxekin lotuta eta harlanduz estalitako lau pilarek eusten dutena, 289 m-ko luzera eta 34 m-ko gehiengo altuera duena. Zubi zabal, eroso, arin eta oso segurua. Benetako maisu-lana, burdina erabiliz, orduan eraikuntza material berria eta iraultzailea zena. [https://www.zumalakarregimuseoa.eus/eu/zure-bisita-antolatu/inguruan-zer (informazio gehiago)] Bide Berdea egin. Mutiloa-Ormaiztegi Bide Berdea, erabili gabe gelditu den trenbide azpiegitura, bizikleta edo senderismorako errekuperatu den, 4,5 km-ko luzera duen ibilbidea. Barnaola baserritik, Zeraingo meatze barrutiatik eta Mutiloako meatze barrutiatik ateratzen zen burdin mineralaren bilgunea, Ormaiztegiko tren geltokira doana. Bi meatze barrutiatik ateratako materialak inguruko burdinolak hornitzen zituzten eta ibilbide honek mineralak egiten zuen bidea erakusten digu. == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == Kuko jatetxea [https://goierriturismo.com/donde-comer/restaurante-kuko (Goierri turismoko web orria)] [https://www.google.com/maps/place/Kuko+Restaurante/@43.0425802,-2.2562475,18.25z/data=!4m5!3m4!1s0xd503104cc59bcb9:0xe2be77f0b1f1feca!8m2!3d43.0423615!4d-2.2526606 (kokapena)] Itxune jatetxea [http://www.itxune.com/ (web orrialdea)] [https://www.google.com/maps/place/Itxune/@43.0421944,-2.2592924,18.25z/data=!4m8!3m7!1s0xd50310699fb216f:0x3f618b0aeeaf2461!5m2!4m1!1i2!8m2!3d43.0426143!4d-2.2585387 (kokapena)] Murua taberna [https://www.google.com/maps/place/Murua+taberna/@43.043645,-2.2561528,18.25z/data=!4m5!3m4!1s0xd503104e79c68ef:0xcba534b549f89b94!8m2!3d43.0430206!4d-2.2544745 (kokapena)] ==Lo egin == Petit goierri hotela [https://www.petithotelgoierri.com/ web orria] Casa Rural Etxeluze [[(Booking bidez erreserbatu)]] Itxune hotlea [http://www.itxune.com/ Web orria] ==Zer ikusi ondoren == · [[Euskal_Herriko_bidaia-gida/Herriz_herri/Ezkio-Itsaso|Ezkioko]] [https://www.igartubeitibaserria.eus/eu?set_language=eu Igartubeiti Baserri Museoa] ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ormaiztegi|Ormaiztegi]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] l42xbxo0coezv9yisc8n6mfs2f416wt 0 4137 21478 18763 2020-07-01T09:26:54Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Orontze''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Orontze|Orontze]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] fra373ernn9w23iu6hbvj0scnwxkew9 0 4138 21479 18764 2020-07-01T09:26:55Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Orotz-Betelu''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Orotz-Betelu|Orotz-Betelu]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 96sha3h03q0jo2qu1yo0ewspivb6p3h 0 4139 21480 18765 2020-07-01T09:26:57Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Orozko''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Orozko|Orozko]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] paoo8q1nanrmt77box2am4yz44cspmo 0 4140 22465 22464 2020-09-01T14:57:14Z A. P. Azpirotz 1844 /* Nafarroa Beherea */ wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Herriz-herri.jpg|center|400px]] == Araba == {{zutabeak|kopurua=4| * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Agurain|Agurain]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Aiara|Aiara]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Amurrio|Amurrio]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Aramaio|Aramaio]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Argantzon|Argantzun]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Armiñon|Armiñon]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Arraia-Maeztu|Arraia-Maeztu]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Arratzua-Ubarrundia|Arratzua-Ubarrundia]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Artziniega|Artziniega]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Asparrena|Asparrena]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Añana|Añana]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Barrundia|Barrundia]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Bastida|Bastida]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Berantevilla|Berantevilla]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Bernedo|Bernedo]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Burgu|Burgu]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Donemiliaga|Donemiliaga]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Dulantzi|Dulantzi]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ekora|Ekora]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Eltziego|Eltziego]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Elvillar|Elvillar]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Erriberabeitia|Erriberabeitia]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Erriberagoitia|Erriberagoitia]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Gasteiz|Gasteiz]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Gaubea|Gaubea]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Guardia|Guardia]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Harana|Harana]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Iruraiz-Gauna|Iruraiz-Gauna]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Iruña Oka|Iruña Oka]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Kanpezu|Kanpezu]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Kripan|Kripan]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Kuartango|Kuartango]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lacozmonte|Lacozmonte]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lagran|Lagran]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lantaron|Lantaron]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lantziego|Lantziego]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lapuebla Labarka|Lapuebla Labarka]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Laudio|Laudio]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Legutio|Legutio]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Leza|Leza]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Mañueta|Mañueta]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Moreda Araba|Moreda Araba]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Navaridas|Navaridas]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Oion|Oion]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Okondo|Okondo]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Samaniego|Samaniego]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Trebiñu|Trebiñu]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Urizaharra|Urizaharra]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Urkabustaiz|Urkabustaiz]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Villabuena|Villabuena]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zalduondo|Zalduondo]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zanbrana|Zanbrana]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zigoitia|Zigoitia]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zuia|Zuia]] }} == Bizkaia == {{zutabeak|kopurua=4| * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Abadiño|Abadiño]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Abanto|Abanto]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ajangiz|Ajangiz]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Alonsotegi|Alonsotegi]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Amoroto|Amoroto]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Arakaldo|Arakaldo]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Arantzazu|Arantzazu]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Areatza|Areatza]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Arrankudiaga|Arrankudiaga]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Arratzu|Arratzu]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Arrieta|Arrieta]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Arrigorriaga|Arrigorriaga]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Arteaga|Arteaga]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Artzentales|Artzentales]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Atxondo|Atxondo]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Aulesti|Aulesti]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Bakio|Bakio]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Balmaseda|Balmaseda]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Barakaldo|Barakaldo]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Barrika|Barrika]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Basauri|Basauri]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Bedia|Bedia]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Berango|Berango]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Bermeo|Bermeo]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Berriatua|Berriatua]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Berriz|Berriz]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Bilbo|Bilbo]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Busturia|Busturia]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Derio|Derio]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Dima|Dima]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Durango|Durango]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ea|Ea]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Elantxobe|Elantxobe]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Elorrio|Elorrio]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Erandio|Erandio]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ereño|Ereño]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ermua|Ermua]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Errigoiti|Errigoiti]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Etxebarri|Etxebarri]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Etxebarria|Etxebarria]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Forua|Forua]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Fruiz|Fruiz]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Galdakao|Galdakao]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Galdames|Galdames]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Gamiz-Fika|Gamiz-Fika]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Garai|Garai]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Gatika|Gatika]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Gautegiz-Arteaga|Gautegiz-Arteaga]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Gernika-Lumo|Gernika-Lumo]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Getxo|Getxo]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Gizaburuaga|Gizaburuaga]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Gordexola|Gordexola]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Gorliz|Gorliz]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Gueñes|Gueñes]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ibarrangelu|Ibarrangelu]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Igorre|Igorre]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ispaster|Ispaster]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Iurreta|Iurreta]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Izurtza|Izurtza]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Karrantza|Karrantza]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Kortezubi|Kortezubi]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lanestosa|Lanestosa]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Larrabetzu|Larrabetzu]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Laukiz|Laukiz]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Leioa|Leioa]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lekeitio|Lekeitio]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lemoa|Lemoa]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lemoiz|Lemoiz]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lezama|Lezama]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Loiu|Loiu]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Mallabia|Mallabia]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Mañaria|Mañaria]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Markina-Xemein|Markina-Xemein]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Maruri-Jatabe|Maruri-Jatabe]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Meñaka|Meñaka]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Mendata|Mendata]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Mendexa|Mendexa]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Morga|Morga]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Mundaka|Mundaka]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Mungia|Mungia]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz|Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Murueta|Murueta]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Muskiz|Muskiz]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Muxika|Muxika]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Nabarniz|Nabarniz]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ondarroa|Ondarroa]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Orozko|Orozko]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ortuella|Ortuella]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Otxandio|Otxandio]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Plentzia|Plentzia]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Portugalete|Portugalete]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Santurtzi|Santurtzi]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Sestao|Sestao]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Sondika|Sondika]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Sopela|Sopela]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Sopuerta|Sopuerta]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Sukarrieta|Sukarrieta]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Trapagaran|Trapagaran]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Turtzioz|Turtzioz]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ubide|Ubide]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ugao|Ugao]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Urduliz|Urduliz]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Urduña|Urduña]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zaldibar|Zaldibar]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zalla|Zalla]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zamudio|Zamudio]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zaratamo|Zaratamo]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zeanuri|Zeanuri]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zeberio|Zeberio]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zierbena|Zierbena]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ziortza-Bolibar|Ziortza-Bolibar]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zornotza|Zornotza]] }} == Gipuzkoa == {{zutabeak|kopurua=4| * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Abaltzisketa|Abaltzisketa]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Aduna|Aduna]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Aia|Aia]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Aizarnazabal|Aizarnazabal]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Albiztur|Albiztur]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Alegia|Alegia]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Alkiza|Alkiza]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Altzaga|Altzaga]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Altzo|Altzo]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Amezketa|Amezketa]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Andoain|Andoain]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Anoeta|Anoeta]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Antzuola|Antzuola]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Arama|Arama]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Aretxabaleta|Aretxabaleta]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Arrasate|Arrasate]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Asteasu|Asteasu]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Astigarraga|Astigarraga]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ataun|Ataun]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Azkoitia|Azkoitia]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Azpeitia|Azpeitia]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Baliarrain|Baliarrain]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Beasain|Beasain]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Beizama|Beizama]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Belauntza|Belauntza]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Berastegi|Berastegi]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Bergara|Bergara]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Berrobi|Berrobi]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Bidania-Goiatz|Bidania-Goiatz]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Deba|Deba]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Donostia|Donostia]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Eibar|Eibar]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Elduain|Elduain]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Elgeta|Elgeta]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Elgoibar|Elgoibar]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Errenteria|Errenteria]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Errezil|Errezil]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Eskoriatza|Eskoriatza]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ezkio-Itsaso|Ezkio-Itsaso]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Gabiria|Gabiria]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Gaintza|Gaintza]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Gaztelu|Gaztelu]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Getaria|Getaria]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Hernani|Hernani]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Hernialde|Hernialde]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Hondarribia|Hondarribia]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ibarra|Ibarra]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Idiazabal|Idiazabal]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ikaztegieta|Ikaztegieta]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Irun|Irun]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Irura|Irura]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Itsasondo|Itsasondo]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Larraul|Larraul]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lasarte-Oria|Lasarte-Oria]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lazkao|Lazkao]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Leaburu|Leaburu]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Legazpi|Legazpi]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Legorreta|Legorreta]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Leintz Gatzaga|Leintz Gatzaga]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lezo|Lezo]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lizartza|Lizartza]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Mendaro|Mendaro]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Mutiloa|Mutiloa]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Mutriku|Mutriku]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Oiartzun|Oiartzun]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Olaberria|Olaberria]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Oñati|Oñati]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ordizia|Ordizia]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Orendain|Orendain]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Orexa|Orexa]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Orio|Orio]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ormaiztegi|Ormaiztegi]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Pasaia|Pasaia]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Segura|Segura]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Soraluze|Soraluze]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Tolosa|Tolosa]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Urnieta|Urnieta]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Urretxu|Urretxu]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Usurbil|Usurbil]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Villabona-Amasa|Villabona-Amasa]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zaldibia|Zaldibia]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zarautz|Zarautz]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zegama|Zegama]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zerain|Zerain]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zestoa|Zestoa]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zizurkil|Zizurkil]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zumaia|Zumaia]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zumarraga|Zumarraga]] }} == Lapurdi == {{zutabeak|kopurua=4| * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ahetze|Ahetze]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ahurti|Ahurti]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ainhoa|Ainhoa]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Angelu|Angelu]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Arbona|Arbona]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Arrangoitze|Arrangoitze]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Azkaine|Azkaine]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Baiona|Baiona]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Bardoze|Bardoze]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Basusarri|Basusarri]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Beskoitze|Beskoitze]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Biarritz|Biarritz]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Bidarte|Bidarte]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Biriatu|Biriatu]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Bokale|Bokale]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Donibane Lohizune|Donibane Lohizune]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ezpeleta|Ezpeleta]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Getaria|Getaria]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Gixune|Gixune]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Haltsu|Haltsu]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Hazparne|Hazparne]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Hendaia|Hendaia]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Hiriburu|Hiriburu]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Itsasu|Itsasu]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Jatsu|Jatsu]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Kanbo|Kanbo]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Larresoro|Larresoro]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lehuntze|Lehuntze]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lekorne|Lekorne]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lekuine|Lekuine]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Luhuso|Luhuso]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Makea|Makea]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Milafranga|Milafranga]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Mugerre|Mugerre]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Sara|Sara]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Senpere|Senpere]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Urketa|Urketa]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Urruña|Urruña]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Uztaritze|Uztaritze]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ziburu|Ziburu]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zuraide|Zuraide]] }} == Nafarroa Beherea == {{zutabeak|kopurua=4| * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ahatsa-Altzieta-Bazkazane|Ahatsa-Altzieta-Bazkazane]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Aiherra|Aiherra]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ainhize-Monjolose|Ainhize-Monjolose]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Aintzila|Aintzila]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Aiziritze-Gamue-Zohazti|Aiziritze-Gamue-Zohazti]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Akamarre|Akamarre]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Aldude|Aldude]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Amendüze-Unaso|Amendüze-Unaso]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Amorotze-Zokotze|Amorotze-Zokotze]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Anhauze|Anhauze]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Arberatze-Zilhekoa|Arberatze-Zilhekoa]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Arboti-Zohota|Arboti-Zohota]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Arhantsusi|Arhantsusi]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Armendaritze|Armendaritze]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Arnegi|Arnegi]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Arrosa|Arrosa]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Arrueta-Sarrikota|Arrueta-Sarrikota]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Azkarate|Azkarate]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Baigorri|Baigorri]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Banka|Banka]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Bastida|Bastida]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Behaskane-Laphizketa|Behaskane-Laphizketa]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Behauze|Behauze]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Behorlegi|Behorlegi]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Bidarrai|Bidarrai]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Bidaxune|Bidaxune]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Bithiriña|Bithiriña]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Bunuze|Bunuze]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Burgue-Erreiti|Burgue-Erreiti]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Buztintze-Hiriberri|Buztintze-Hiriberri]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Donaixti-Ibarre|Donaixti-Ibarre]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Donamartiri|Donamartiri]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Donapaleu|Donapaleu]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Donazaharre|Donazaharre]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Donibane Garazi|Donibane Garazi]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Donoztiri|Donoztiri]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Duzunaritze-Sarasketa|Duzunaritze-Sarasketa]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Eiheralarre|Eiheralarre]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Erango|Erango]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ezkoze|Ezkoze]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ezterenzubi|Ezterenzubi]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Gabadi|Gabadi]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Gamarte|Gamarte]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Garrüze|Garrüze]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Heleta|Heleta]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Hozta|Hozta]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ibarrola|Ibarrola]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Iholdi|Iholdi]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ilharre|Ilharre]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Irisarri|Irisarri]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Irulegi|Irulegi]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Izpura|Izpura]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Izturitze|Izturitze]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Izura-Azme|Izura-Azme]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Jatsu|Jatsu]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Jutsi|Jutsi]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Labetze-Bizkai|Labetze-Bizkai]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lakarra|Lakarra]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Landibarre|Landibarre]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Larribarre-Sorhapürü|Larribarre-Sorhapürü]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Larzabale-Arroze-Zibitze|Larzabale-Arroze-Zibitze]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lasa|Lasa]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lekunberri (Nafarroa Beherea)|Lekunberri]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lüküze-Altzümarta|Lüküze-Altzümarta]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Martxueta|Martxueta]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Mehaine|Mehaine]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Mendibe|Mendibe]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Oragarre|Oragarre]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ortzaize|Ortzaize]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ostankoa|Ostankoa]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Samatze|Samatze]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Suhuskune|Suhuskune]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Uharte Garazi|Uharte Garazi]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Uhartehiri|Uhartehiri]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Urepele|Urepele]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zaro|Zaro]] }} == Nafarroa Garaia == {{zutabeak|kopurua=4| * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Abaigar|Abaigar ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Abartzuza|Abartzuza ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Abaurregaina|Abaurregaina ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Abaurrepea|Abaurrepea ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Aberin|Aberin ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ablitas|Ablitas ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Adios|Adios ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Agoitz|Agoitz ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Aguilar Kodes|Aguilar Kodes ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Aiegi|Aiegi ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Alesbes|Alesbes ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Allin|Allin ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Allo|Allo ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Altsasu|Altsasu ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ameskoabarrena|Ameskoabarrena ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Andosilla|Andosilla ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Añorbe|Añorbe ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Antsoain|Antsoain ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Antzin|Antzin ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Anue|Anue ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Araitz|Araitz ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Arakil|Arakil ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Aranaratxe|Aranaratxe ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Aranguren|Aranguren ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Arano|Arano ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Arantza|Arantza ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Aras|Aras ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Arbizu|Arbizu ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Arellano|Arellano ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Areso|Areso ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Arguedas|Arguedas ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Aria|Aria ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Aribe|Aribe ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Armañantzas|Armañantzas ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Arroitz|Arroitz ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Arruazu|Arruazu ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Artaxoa|Artaxoa ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Artazu|Artazu ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Artzibar|Artzibar ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Atarrabia|Atarrabia ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Atetz|Atetz ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Auritz|Auritz ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Azagra|Azagra ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Azkoien|Azkoien ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Azuelo|Azuelo ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Bakaiku|Bakaiku ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Barañain|Barañain ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Barasoain|Barasoain ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Barbarin|Barbarin ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Bargota|Bargota ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Barillas|Barillas ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Basaburua|Basaburua ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Baztan|Baztan ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Beire|Beire ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Bera|Bera ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Beraskoain|Beraskoain ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Berbintzana|Berbintzana ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Beriain|Beriain ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Berriobeiti|Berriobeiti ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Berriozar|Berriozar ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Bertizarana|Bertizarana ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Betelu|Betelu ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Bidankoze|Bidankoze ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Bidaurreta|Bidaurreta ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Biurrun-Olkotz|Biurrun-Olkotz ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Buñuel|Buñuel ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Burgi|Burgi ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Burlata|Burlata ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Cabanillas|Cabanillas ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Cabredo|Cabredo ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Cadreita|Cadreita ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Caparroso|Caparroso ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Cárcar|Cárcar ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Cascante|Cascante ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Castejón|Castejón ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Cintruénigo|Cintruénigo ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Corella|Corella ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Cortes|Cortes ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Deierri|Deierri ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Deikaztelu|Deikaztelu ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Desoio|Desoio ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Donamaria|Donamaria ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Doneztebe|Doneztebe ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Eguesibar|Eguesibar ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/El Busto|El Busto ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Elgorriaga|Elgorriaga ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Elizagorria|Elizagorria ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Elo|Elo ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Eneritz|Eneritz ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Eratsun|Eratsun ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ergoiena|Ergoiena ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Erriberri|Erriberri ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Erroibar|Erroibar ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Erromantzatua|Erromantzatua ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Erronkari|Erronkari ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Esa|Esa ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Eslaba|Eslaba ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Espartza|Espartza (Zaraitzu)]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Esprontzeda|Esprontzeda ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Esteribar|Esteribar ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Etaiu|Etaiu ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Etxalar|Etxalar ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Etxarri|Etxarri ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Etxarri Aranatz|Etxarri Aranatz ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Etxauri|Etxauri ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Eulate|Eulate ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ezkabarte|Ezkabarte ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ezkaroze|Ezkaroze ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ezkurra|Ezkurra ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ezporogi|Ezporogi ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Faltzes|Faltzes ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Fitero|Fitero ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Fontellas|Fontellas ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Funes|Funes ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Fustiñana|Fustiñana ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Galar|Galar ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Galipentzu|Galipentzu ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Galoze|Galoze ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Garaioa|Garaioa ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Garde|Garde ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Gares|Gares ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Garinoain|Garinoain ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Garralda|Garralda ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Gazteluberri|Gazteluberri ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Genevilla|Genevilla ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Gesalatz|Gesalatz ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Girgillao|Girgillao ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Goizueta|Goizueta ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Goñerri|Goñerri ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Gorza|Gorza ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Hiriberri|Hiriberri ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ibargoiti|Ibargoiti ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Igantzi|Igantzi ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Iguzkitza|Iguzkitza ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Imotz|Imotz ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Irañeta|Irañeta ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Irunberri|Irunberri ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Iruñea|Iruñea ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Irurtzun|Irurtzun ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ituren|Ituren ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Iturmendi|Iturmendi ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Itza|Itza ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Itzagaondoa|Itzagaondoa ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Itzaltzu|Itzaltzu ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Izaba|Izaba ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Jaitz|Jaitz ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Jaurrieta|Jaurrieta ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Kaseda|Kaseda ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Labaien|Labaien ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lakuntza|Lakuntza ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lana|Lana ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lantz|Lantz ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lapoblación|Lapoblación ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Larraga|Larraga ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Larragoa|Larragoa ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Larraun|Larraun ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Leatxe|Leatxe ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ledea|Ledea ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Legarda|Legarda ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Legaria|Legaria ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Leitza|Leitza ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lekunberri|Lekunberri ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Leotz|Leotz ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lerga|Lerga ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lerin|Lerin ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lesaka|Lesaka ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lezaun|Lezaun ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lizarra|Lizarra ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lizoainibar-Arriasgoiti|Lizoainibar-Arriasgoiti ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lodosa|Lodosa ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Longida|Longida ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Los Arcos|Los Arcos ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lukin|Lukin ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Luzaide|Luzaide ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Mañeru|Mañeru ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Marañón|Marañón ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Martzilla|Martzilla ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Mélida|Mélida ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Mendabia|Mendabia ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Mendaza|Mendaza ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Mendigorria|Mendigorria ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Metauten|Metauten ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Milagro|Milagro ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Mirafuentes|Mirafuentes ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Miranda Arga|Miranda Arga ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Monteagudo|Monteagudo ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Morentin|Morentin ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Mues|Mues ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Murchante|Murchante ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Murieta|Murieta ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Murillo el Cuende|Murillo el Cuende ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Murillo el Fruto|Murillo el Fruto ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Muruzabal|Muruzabal ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Nabaskoze|Nabaskoze ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Nazar|Nazar ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Noain Elortzibar|Noain Elortzibar ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Obanos|Obanos ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Odieta|Odieta ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Oibar|Oibar ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Oiz|Oiz ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Oko|Oko ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Olaibar|Olaibar ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Olatzagutia|Olatzagutia ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Olexoa|Olexoa ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ollaran|Ollaran ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Oloritz|Oloritz ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Oltza|Oltza]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Orbaizeta|Orbaizeta ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Orbara|Orbara ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Orisoain|Orisoain ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Orkoien|Orkoien ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Orontze|Orontze ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Orotz-Betelu|Orotz-Betelu ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Orreaga|Orreaga ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Oteitza|Oteitza ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Otsagabia|Otsagabia ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Petilla Aragoi|Petilla Aragoi ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Piedramillera|Piedramillera ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Pitillas|Pitillas ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Puiu|Puiu ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ribaforada|Ribaforada ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Saldias|Saldias ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/San Adrián|San Adrián ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/San Martin Unx|San Martin Unx ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Santakara|Santakara ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Santsol|Santsol ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Sartaguda|Sartaguda ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Sartze|Sartze ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Sesma|Sesma ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Sorlada|Sorlada ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Sunbilla|Sunbilla ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Tafalla|Tafalla ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Tebas-Muru Artederreta|Tebas-Muru Artederreta ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Tirapu|Tirapu ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Torralba del Río|Torralba del Río ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Torres del Río|Torres del Río ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Tulebras|Tulebras ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Tutera|Tutera ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Txulapain|Txulapain ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Uharte|Uharte ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Uharte Arakil|Uharte Arakil ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ukar|Ukar ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ultzama|Ultzama ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Untziti|Untziti]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Untzue|Untzue ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Urdazubi|Urdazubi ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Urdiain|Urdiain ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Urraulbeiti|Urraulbeiti ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Urraulgoiti|Urraulgoiti ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Urrotz|Urrotz ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Urroz|Urroz ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Urzainki|Urzainki ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Uterga|Uterga ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Uxue|Uxue ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Uztarroze|Uztarroze ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Valtierra|Valtierra ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Viana|Viana ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Villamayor de Monjardín|Villamayor de Monjardín ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Villatuerta|Villatuerta ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Xabier|Xabier ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zabaltza|Zabaltza ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zangoza|Zangoza ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zare|Zare ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zarrakaztelu|Zarrakaztelu ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ziordia|Ziordia ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zirauki|Zirauki ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ziritza|Ziritza ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zizur|Zizur ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zizur Nagusia|Zizur Nagusia ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zubieta|Zubieta ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zugarramurdi|Zugarramurdi ]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zuñiga|Zuñiga ]] }} == Zuberoa == {{zutabeak|kopurua=4| * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ainharbe|Ainharbe]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Aloze-Ziboze-Onizegaine|Aloze-Ziboze-Onizegaine]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Altzai-Altzabeheti-Zunharreta|Altzai-Altzabeheti-Zunharreta]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Altzürükü|Altzürükü]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Arrokiaga|Arrokiaga]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Arüe-Ithorrotze-Olhaibi|Arüe-Ithorrotze-Olhaibi]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Atharratze-Sorholüze|Atharratze-Sorholüze]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Barkoxe|Barkoxe]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Berrogaine-Larüntze|Berrogaine-Larüntze]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Bildoze-Onizepea|Bildoze-Onizepea]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Domintxaine-Berroeta|Domintxaine-Berroeta]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Eskiula|Eskiula]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Etxarri|Etxarri]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Etxebarre|Etxebarre]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ezpeize-Ündüreine|Ezpeize-Ündüreine]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Gamere-Zihiga|Gamere-Zihiga]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Garindaine|Garindaine]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Gotaine-Irabarne|Gotaine-Irabarne]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Hauze|Hauze]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Idauze-Mendi|Idauze-Mendi]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Iruri|Iruri]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Jeztaze|Jeztaze]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lakarri-Arhane-Sarrikotagaine|Lakarri-Arhane-Sarrikotagaine]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Larraine|Larraine]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lexantzü-Zunharre|Lexantzü-Zunharre]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ligi-Atherei|Ligi-Atherei]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Liginaga-Astüe|Liginaga-Astüe]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lohitzüne-Oihergi|Lohitzüne-Oihergi]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Maule-Lextarre|Maule-Lextarre]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Mendikota|Mendikota]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Mitikile-Larrori-Mendibile|Mitikile-Larrori-Mendibile]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Montori|Montori]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Muskildi|Muskildi]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ospitalepea|Ospitalepea]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ozaraine-Erribareita|Ozaraine-Erribareita]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ozaze-Zühara|Ozaze-Zühara]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Pagola|Pagola]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Santa Grazi|Santa Grazi]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Sarrikotapea|Sarrikotapea]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Sohüta|Sohüta]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Urdiñarbe|Urdiñarbe]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ürrüstoi-Larrabile|Ürrüstoi-Larrabile]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zalgize-Doneztebe|Zalgize-Doneztebe]] }} [[Kategoria:Euskal Herriko bidaia-gida|*]] pnokrt41f98kromdtqhyoby3d2mj0ie 0 4141 21481 18766 2020-07-01T09:26:58Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Orreaga''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Orreaga|Orreaga]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] jjlnibhzclbpxxvgs3godg0y1gd3uwx 0 4142 21482 18767 2020-07-01T09:26:59Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ortuella''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ortuella|Ortuella]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 5cnd4q0lnprerl8r3ez0y1dc31bymps 0 4143 21483 18768 2020-07-01T09:27:01Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ortzaize''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ortzaize|Ortzaize]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] ovy60ao3kt7ybnhvavwx5uiw869hfd9 0 4144 21484 18769 2020-07-01T09:27:02Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ospitalepea''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ospitalepea|Ospitalepea]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 4qfk9rz8jh5a7qn9ycyfsdg08b0x78i 0 4145 21485 18770 2020-07-01T09:27:04Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ostankoa''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ostankoa|Ostankoa]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] d8vsubg8oquz3pr4l56q1ph42vkt0d7 0 4146 21486 18771 2020-07-01T09:27:05Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Oteitza''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Oteitza|Oteitza]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] e5wqbnng77au72xi2wsbnvflpbjx10u 0 4147 21487 18772 2020-07-01T09:27:07Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Otsagabia''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Otsagabia|Otsagabia]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] bnqwmsy7aiyg50jnfil8071bmm7mwzs 0 4148 22388 22387 2020-08-22T13:41:53Z Maddi Kintana 1924 /* Lo egin */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Otxandio''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == * '''Gure Etxea''' jatetxea. Kalitate handiko produktuak. Karta dago. Otxandioko erdigunean. ==Lo egin == * '''Koikili aterpetxea'''. Arreta handia, euskalduna eta inguruko naturguneetan inspiratuta. ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Otxandio|Otxandio]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] qvivof5b2rqju3z8l6jcy0wqrux2hcf 0 4149 21489 18774 2020-07-01T09:27:10Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ozaraine-Erribareita''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ozaraine-Erribareita|Ozaraine-Erribareita]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 01ult0dm8yxppo8l9oxp0y35rdv5c3d 0 4150 21490 18775 2020-07-01T09:27:11Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ozaze-Zühara''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ozaze-Zühara|Ozaze-Zühara]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 75er3le7cvrf5mqrrn0tv409owvn56m 0 4151 37189 21492 2022-03-29T15:38:32Z 67.218.233.110 /* Lo egin */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Pagola''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == Maison Elixondoa ostatua. Bertan gelak erreserbatu daitezke, herrigune erdian. +33 6 37 26 51 70 ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Pagola|Pagola]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] p8767b96xz10ufevlv29xs5t6998imj 0 4152 22441 21493 2020-08-28T20:43:49Z Smatxi 878 /* Ezagutu */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Pasaia''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Pasaia barruti izeneko lau zatiez osatuta dago. Bertako biztanle askorentzat barruti hauek berezko herri izaera sendoa daukate, eta haien barruan ere auzoak bana daitezke. Pasaiako barrutiak hauek dira: * '''[[w:Trintxerpe|Trintxerpe]]''' * '''[[w:Pasai Antxo|Pasai Antxo]]''' * '''[[w:Pasai San Pedro|Pasai San Pedro]]''' * '''[[w:Pasai Donibane|Pasai Donibane]]''' == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Pasaia|Pasaia]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] b4cdmr8a2hi4ftoo4gb4ao77zcxb8fk 0 4153 21494 18779 2020-07-01T09:27:16Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Petilla Aragoi''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Petilla Aragoi|Petilla Aragoi]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] p2vzxqsthn1sb4fd8ci4sngxhsksk7p 0 4154 21495 18780 2020-07-01T09:27:18Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Piedramillera''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Piedramillera|Piedramillera]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] dvn2o0bax8qdjop1blaikksvk4g9i7q 0 4155 21496 18781 2020-07-01T09:27:19Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Pitillas''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Pitillas|Pitillas]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] eeafj5mfy03sfaf6rwyyo0qfhtxammq 0 4156 21497 18782 2020-07-01T09:27:20Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Plentzia''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Plentzia|Plentzia]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 2au1n4uwzehjgvht2hxip5zu72s1zc4 0 4157 21498 18783 2020-07-01T09:27:21Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Portugalete''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Portugalete|Portugalete]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] o5oo5hi3c7y2tcz26rccjzrkxui4ga7 0 4158 21499 18784 2020-07-01T09:27:22Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Puiu''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Puiu|Puiu]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] afahc50ia1qg250vtjy1aqg26dlk1b4 0 4159 21500 18785 2020-07-01T09:27:23Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ribaforada''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ribaforada|Ribaforada]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] tvzyu6vyhkeowa2vsngz4yjefr2adj9 0 4160 21501 18786 2020-07-01T09:27:25Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Saldias''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Saldias|Saldias]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 45uydg7q2wt7fomj590lf3i7xt7nh25 0 4161 21502 18787 2020-07-01T09:27:26Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Samaniego''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Samaniego|Samaniego]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 6riky66nxld5syttn3sae14wbrhy15w 0 4162 21503 18788 2020-07-01T09:27:27Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Samatze''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Samatze|Samatze]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] gzzpnyebfu8mlb3rle41djd7p1814y6 0 4163 21504 18789 2020-07-01T09:27:28Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''San Adrián''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:San Adrián|San Adrián]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] jtblrzsq7sk8uajgg1d8s36gdf6id60 0 4164 21505 18790 2020-07-01T09:27:30Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''San Martin Unx''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:San Martin Unx|San Martin Unx]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] iwylzkkyslqhyi28hciyoimvsb9w2ac 0 4165 21506 18791 2020-07-01T09:27:31Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Santa Grazi''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Santa Grazi|Santa Grazi]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 55htb9lndthfsws8nb8xpuc2gzbgaob 0 4166 21507 18792 2020-07-01T09:27:32Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Santakara''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Santakara|Santakara]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] ccdzo4ot02mlcvqpkjw677yfip6e0e9 0 4167 21508 18793 2020-07-01T09:27:34Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Santsol''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Santsol|Santsol]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] f3x8qqf45wb5fc4e12q3hxkvaoek9fz 0 4168 21509 18794 2020-07-01T09:27:35Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Santurtzi''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Santurtzi|Santurtzi]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] qo36ipscn0gvneuzckwyyexztj61n04 0 4169 21510 18795 2020-07-01T09:27:36Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Sara''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Sara|Sara]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] oucr9oylbzakr8q3aedfevaf6mr4hfn 0 4170 21511 18796 2020-07-01T09:27:37Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Sarrikotapea''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Sarrikotapea|Sarrikotapea]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 5k8tc941m662b4tbmv9mdgonljd8tlg 0 4171 21512 18797 2020-07-01T09:27:38Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Sartaguda''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Sartaguda|Sartaguda]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 39mlhtvaqhos760hyr0x1rmmu7jbbcf 0 4172 21513 18798 2020-07-01T09:27:39Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Sartze''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Sartze|Sartze]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] r07fv7z8rjlxtb3h9f3q829yogywxvi 0 4173 21514 19212 2020-07-01T09:27:40Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Segura''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == * [http://www.hotelimaz.com/eus/ Hotel Imaz] ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Segura|Segura]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 8an9dpjlu02omfau4ntm9vuv9w88q8k 0 4174 21515 18800 2020-07-01T09:27:41Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Senpere''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Senpere|Senpere]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] s7tr53muepvgw1og33wb5vs15r111zt 0 4175 21516 18801 2020-07-01T09:27:43Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Sesma''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Sesma|Sesma]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] b3z7ula6sj6b2o3f9xx9bfex362pium 0 4176 21517 18802 2020-07-01T09:27:44Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Sestao''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Sestao|Sestao]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] rl9ui6j6g2rrmy13ng91jqf2dpsoixj 0 4177 21518 18803 2020-07-01T09:27:45Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Sohüta''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Sohüta|Sohüta]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] t5v149fw58wwk7o3sc0g549lbpg1fgi 0 4178 21519 18804 2020-07-01T09:27:46Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Sondika''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Sondika|Sondika]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] ezzyzapvw17f0zckb40z4fmvowcey34 0 4179 21520 18805 2020-07-01T09:27:47Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Sopela''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Sopela|Sopela]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] s9j7acgf5afco2lwalm64b20eb2plr0 0 4180 21521 18806 2020-07-01T09:27:48Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Sopuerta''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Sopuerta|Sopuerta]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 669t4g3fdeltibez4bp3x7qodh7cgf7 0 4181 21522 18807 2020-07-01T09:27:49Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Soraluze''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Soraluze|Soraluze]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] jdv64hdm9jsgrtkmqq13baa0rv3pxpv 0 4182 21523 18808 2020-07-01T09:27:50Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Sorlada''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Sorlada|Sorlada]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] patv1bxcwfvu4i2gchiv4lo9d59mnfu 0 4183 21524 18809 2020-07-01T09:27:52Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Suhuskune''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Suhuskune|Suhuskune]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] gcjq2n7vuhqdya9wpz8iq551wrlzprh 0 4184 21525 18810 2020-07-01T09:27:53Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Sukarrieta''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Sukarrieta|Sukarrieta]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 664cyhi1xjv7c2qvzv0y9wxsow8pgyn 0 4185 21526 18811 2020-07-01T09:27:54Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Sunbilla''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Sunbilla|Sunbilla]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] qixmusxmivhi9k62svto14dev3pmgly 0 4186 22650 22649 2020-10-02T11:10:40Z A. P. Azpirotz 1844 /* Kanpo estekak */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Tafalla''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Tafalla[2] Nafarroa Garaiko erdialdeko udalerri bat da, Erriberriko merindadeko jendetsuena, eta Nafarroa Garaiko jendetsuenetan zazpigarrena; izan ere, 2014. urtean 10.966 biztanle zituen. Demografikoki, gainera, azken 100 urte hauetan biztanleria gora etorri da mantso baina etengabe. Historikoki kokagune estrategiko garrantzitsua izan zen, hala Napoleondar Gerretan, nola Karlistaldietan. == Zer ikusi == === Errekoletaseko Komentua === Tafallako estanpa ezagunenetako bat da. 1674tik aurrera eraikia, Mencos familiako kide baten testamentu-antolaketaren ondoren, jauregiarekin komunikatzen da errepidearen gaineko adreiluzko arku baten bidez. Domingo de Agirreren obra barrokoa da eta Udalaren eskutan dago 2004. urtetik. Aipagarria da oihalezko fatxada monumentala. Ez du jatorrizko erretaula gordetzen (San Pedro elizan gordetzen dena), baina bai fundatzaileen hilobia. Mojen baratze zaharrean Tafalla Kulturgunea eraiki da. === Mencos jauregia === Mencosko familia (Gendulaingo kondeak eta Defentsa Errealeko Markesak, besteak beste) XV. mendetik Tafallari lotuta egon da. XVII. Mendean ere Errege Alkazarren alkabide izendatu zituzten eta aipagarria da XVI. mendearen amaieran harresietatik kanpo eraikitako lehen eraikinetako bat dela. Erdi Aroko aztarnak aprobetxatuko dituzte dorretxoa eraikitzeko. Gerretan okupatua, Espoz eta Minak 1813an errea eta Gurutze Gorriaren ospitalea 1873an, atearen gainean kate deigarriak ditu, erregeen ostatu izan zela adierazten dutenak; kasu honetan, Fernando VII.ak 1828an emanak. === Harresiaren ondarea === Tafallako harresia XIV. mendetik dago dokumentatuta. Erdi Aroko hiria Santa Luzia gainetik inguratzen zuen, jatorrizko gaztelua zegoen lekutik, eta San Pedro elizara eta Errege Bidera jaisten zen (Severino Fernandez etorbidearen paraleloan) Errekoletas ingururaino, eta handik Lizarra etorbidetik eta Buskil menditik igotzen zen berriz ere. Kubo hau (hogeita hamabost zituen) eraitsi ondoren eta XVI. mendetik XIX. harrobi gisa erabili ondoren, geratzen den ondare bakarretakoa da. === Kultur Etxea === Eraikina Errenteriak (María Jesús Garcés de los Fayos) utzi zion Udalari 1968an. Liburutegiaren antzinako egoitza izana, Musika Eskola eta kultur taldeen egoitza da egun. Ezkaratzean, hirian egindako indusketa arkeologikoen aztarnak aurki daitezke, baita mural bat bere historiarekin edo Karlos III.a “Noblearen” jauregiko harrizko besaulki gotikoa ere. Misericordia kalea Merezi du kale hau bisitatzea, hiriko zaharrenetako eta ederrenetako bat delako, harrizko galtzadarekin eta etxe harriztatuaz inguraturik. “Errukiaren arka” bertan kokatuta zegoen, eta hortik datorkio izena. 1595ean Gonzalo Ramírez de Acedo indiano tafallarrak testamentuan utzia, nekazari txiroenei ale maileguak ematen laguntzeko erabiltzen zen. === La Peña edo Hirigoien auzoa === Hirigoien auzoa Tafallako alderik zaharrena da, azken urteetan berreskuratua. Han finkatu zen X. mendetik aurrera kronista arabiarrei esker ezagutzen dugun lehen herria. Bere kaleetan gora eginez gero, Santa Luzia gainera iritsiko gara. Hor zegoen jatorrizko gaztelua, zutik XVI. mendera arte. Geroago, harrobi gisa erabili zuten, baita XIX. mendean karlisten gotorleku bihurtu ere. Gerla ondoren suntsitu bazen ere gaur egungo pinudia pasealeku polita da hiriaren panoramika osoa ikusteko. === Iribas patioa === Peña auzoaren bihotzean, bertara sartzeko pasabidea eta patioa bera, Tafallako alde zaharreko txoko bitxienetako bat dira. Bertan San Nikolas ermita dago, estilo protogotikokoa (1200 inguruan). Sosierrako jauregiaren hondar bakarra da, Nafarroako erregeen bizitokia, harik eta Karlos III.a “Nobleak” Simon Navaz idazkariari uzten dion arte. Ermita inguratuz, “diamante-punta” batzuk ikusiko ditugu horizontalean. Gaztelu zaharraren almenak direla uste da. === Santa Maria eliza === Egun ikus daitekeen eraikina Erdi Arokoa da, batez ere XVI. eta XVIII. mendeetan egindako zaharberritze eta handitze obren ondorio. Barrualdea gurutze latindar formako oinplanokoa da, nabe handiarekin, eta tertzeletedun gangak ditu, bi mailako erlaitz monumentalarekin. Sartu orduko, Juan de Nagusiaren organo barroko harrigarria ikusi daiteke. Hasieran Salbatzaileari eskainia, elizaren erretaula nagusia da elementurik deigarriena, Nafarroako erromanikoaren onenetakoa eta Michelangeloren lanaren eragin nabaria duena. Aingeru biluziak, girlandak, frontoiak, bolutak, gorputz gihartsuak, tolestura bihurriak edo keinu beldurgarriak ikus daitezke. 1581 eta 1588 bitartean Juan de Ancheta handiak zizelkatuta (1592an Pedro González de San Pedro dizipuluak amaitua), Ama Birjinaren eta Salbatzailearen Igokundea erakusten digu erdiko aldean, Kristoren haurtzaro eta pasioko erliebe handiko eszenez inguratuta; Jainko Santuak Kristo gurutziltzatuaren izpiritu bati eusten dio. Gainera, bi irudi nabarmendu behar dira erretaularen eskuinaldean. Lehenik eta behin, Misererako Kristo, Nafarroako erromanismoko gurutziltzaturik onena, Juan de Anchetak hiriari oparitu ziona eta Juan de Landak polikromatu zuena. Purutasun-oihala nabarmentzen da, anatomiaren forma perfektuak hautemateko prest dagoena. Bigarrenik, San Sebastianen harri polikromatuaren irudia, Tafallako hiriko patroia hain zuzen. XV. mendeko obra, Jean Lome de Tournay eskultore ospetsuak landua, Simón Navazek (Karlos III.a “Noblea” erregearen idazkariak) agindu zuen. Hasieran San Sebastian elizan zegoen, hiriaren kanpoaldean, eta 1833an tenplu horretan kokatu zuten. === Santa Maria, Concepción eta Olmo kaleak === Santa Maria elizako sarrera gidatzen duen gurutzadura gotikoaz gain, kale horietan barrena ibilaldi bat eginez gero, hiriko alderik zaharrenetako batzuk ikusiko ditugu, arku, portada eta etxe blasonatuekin. Eremu horretan uste da Tafallako Juduen Auzoa egon zela, 1498an kanporatuak izan ziren arte. Mariskalen jauregia Gaur egungo liburutegiak Navarratarren (erresumako mariskalen) Jauregiaren XVI. mendeko fatxada gordetzen du. Familia garrantzitsu horretako kideen artean, Pedro de Navarra (bertako plakan azaltzen den pertsonaia) eta Francisco de Navarra (XVI. mendeko erreinuaren defentsan funtsezkoa den Agramondarren fakzioko burua) nabarmentzen dira. Azken honi herriko plaza nagusiaren izena eskaini zitzaion. Behetik gora, nabarmentzekoka dira erdi-puntuko portada handia, dobela izugarriekin; leihoen kordoi-dekorazioa (horri “lokarriaren etxea” deitzen zaio), errege-erregina katolikoen estiloko bolak eta familiaren abizenaren adierazgarri diren Nafarroako kateak. Etxe hau arkitektura zibil errenazentistaren adibiderik onenetakoa da. === San Pedro eliza === Erdi Aroko tenplua da, XVI. mendean eraberritua eta XVIII. mendean erantsitako kanpandorrearekin. Eskultura-dekoraziorik gabeko arkiboltak dituen portada gotikoa mantentzen du. Santxo VI.a Jakintsuaren garaitik , herkideen foruei zin egiten zitzaien lekua zen. Erretaula nagusia, jatorriz La Olivako monasteriokoa eta 1858an Errekoleten komentuan berrezarri zena, Gendulaingo kondeak desamortizazioan erosi ondoren, 2006an eliza honetara eraman zuten, hobeto kontserbatzeko. Kalbarioa koruan jarri behar izan zen, gaur egungo kokalekuan ez baitzen osorik sartzen. Pablo de Ezchepers eta Rolan de Mois artista flamenkoen lana da eta Nafarroako onenetakoa da estilo horretan. 1571 eta 1587 artean margotua, estilo manieristakoa da, kolore tornasolatuekin; hau irudien edo gorputz luzanduen jarrera behartuan ikus daiteke. Ikonografiak Ama Birjinaren Jasokundea, Jesusen jaiotza, Magoen gurtza eta Ama Birjinaren Koroatzea aurkezten ditu, San Benito eta San Bernardoren alboetan. Francisco de Navarra plaza Tafallako plaza nagusia, Francisco de Navarrari eskainia, Mariscalen familiako elizgizona eta Valentziako artzapezpiku izatera iritsi zena. Herriko udaletxea bertan dago. Leku hau Tafallako Errege Jauregiaren zati bat zen, Karlos III.a “Noblea” erregearen lana, gaur egun guztiz desagertua dagoena. Jauregia egungo plazatik Arturo Monzon aldaparaino zabaltzen zen, ‘lorategien pasealekutik (Iruñerako errepidearen paraleloan). XV. mendean eraiki zen eta Nafarroako erregeak bertan bizi izan ziren 1512an erresuma konkistatua izan arte. Mencos familiaren eskutan geratuko zen XVII. mendetik aurrera. 1813an Espoz y Minak erre zuen, independentziaren gerla zela eta, Erriberrikoa bezala. Azkenik, 1856an eraitsi zuten, Tafallako Udalak Martín de Sarazíbarri espazio hori plaza handi bat eta udaletxe berri bat egiteko egokitzen dienean. Jauregi honen azken hondakinak 1886an desagertu ziren, eskola bat eraiki ondoren. Plaza honetako izkin batean Eskolapioen ikastetxea eta eliza ikus daitezke, Kaputxinoen egoitza zaharra. Gainera, atarietako batetik, Tafallako txokorik bizienetako batera irits daiteke: “arkakuso plazeta” ezagunera.<ref>http://www.tafalla.es/eu/turismo/visita-la-ciudad/</ref> == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == Txiki taberna Helbidea: Cuatro Esquinas kalea 13 Telefonoa: 948 75 56 61 Olivar taberna Helbidea: Fuente del Rey industrialdea, z/g Rafael taberna Helbidea: Severino Fernández etorbidea 1 c.p. 31300 Tafalla Telefonoa: 948 70 00 00 Tubal taberna Helbidea: Nafarroa plaza 3 Telefonoa: 948 70 07 16 ... Pulcinella Pizzeria Helbidea: Martínez de Espronceda kalea, 6 Telefonoa: 948 70 08 28 Web: http://www.pizzeriapulcinella.es ==Lo egin == Turismo apartamentuak Tafalla Autokarabanen bilgunea. Ciudad de Olite kanpina El Molino kanpina Nuestra Señora de Ujué ostatua<ref>http://www.tafalla.es/eu/turismo/donde-dormir/</ref> ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Tafalla|Tafalla]] Wikipedian * [http://www.tafalla.es/eu/ Tafallako udalaren webgunea] [[Kategoria:Udalerriak]] tctf5areqtz0qyxvl5i36sjunf9i2wy 0 4187 21528 18813 2020-07-01T09:27:56Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Tebas-Muru Artederreta''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Tebas-Muru Artederreta|Tebas-Muru Artederreta]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] nim6tgh4kib323q7fdq3ny0dfp9pk6v 0 4188 21529 18814 2020-07-01T09:27:57Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Tirapu''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Tirapu|Tirapu]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] twb2mdy2kh6d22pvky3l9ljckj2njol 0 4189 21924 21869 2020-07-15T16:27:59Z Xabier Cañas 1211 /* Non jan */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Tolosa''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Tolosaldea eskualdeko hiriburua da eta Donostiatik 26 kilometrora dago. XIX. mendean hamar urtez Gipuzkoako hiriburu izan zen eta horren lekuko gaur egun zutik darraien Aldundiaren jauregia dugu. Oria ibaia bertatik igarotzen da eta iragan industrial garrantzitsua izan du, batez ere papergintzari lotutakoa. Papergintzaren gainbeheraren ondorioz, herriak krisialdia pasa zuen 80. hamarkadan, baina bere burua berregin eta eskualdeko eta zenbait arlotan Gipuzkoako erreferente kulturala eta ekonomikoa da. '''Gastronomiak''' berebiziko garrantzia du Tolosan eta famatuak dira "Tolosako Babarrunak". Udazkenean Babarrunaren eguna ospatu ohi da eta azken urteetan euskal jaien antza hartzen ari da. Babarrunekin batera, txuleta da beste jaki ezaguna. Honek ere badu bere ospakizuna "Haragi" delako jaialdian. Kultura mailan, sona berezia dute '''Tolosako Inauteriek'''. Ez dute etenik ezagutu, ez frankismoaren garaian ere, eta Euskal Herriko hiri-inauteri esanguratsuenak dira. Alta, bidaiariak kontuan hartu behar du jendea igandetik asteartera baino ez dela mozorrotzen, eta trufa eta txanza ugari egiten direla larunbatez mozorrotuta datozen kanpotarrekin. Beste jai esanguratsuak '''San Joanak''' dira. Azken urteetan Inauteriek adinako jendetza biltzen dute. '''Abesbatzen Nazioarteko Lehiaketa''' urrian, eta '''Txotxongiloen Nazioarteko Jaialdia''' azaroan, dira herriak dituen kultur eskaintza berezienak. Kultura azpiegituren artean, aipatzekoa da TOPIC txotxongiloen museoa eta Leidor antzokia. == Zer ikusi == * [http://www.topictolosa.com/eu/ Topic, Txotxongiloen Museoa.] Euskal Herria plazan. == Zer egin? == * '''Azokak''': larunbata goizetan auzoka egiten da Tolosan 3 gune desberdinetan: ** '''Zerkausia''': barazki eta baserriko produktuen azoka. ** '''Euskal Herria plaza''': jantziak eta erropa azoka. ** '''Berdura plaza''' : landare eta lore azoka. == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == * '''Orbela taberna''': Arostegieta kalean, eguneko menua izaten du. Aukera nahiko zabala. Gomendagarria da txipioi arrazioak. * '''1990 Gastroteka''': Euskal Herria plazan, hanburgesak eta pintxo eskaintza zabala dute. * '''BideBide''': Euskal Herria plazan, plater konbinatuak, platerak eta ogitartekoak. Hotela ere bada. * '''Casa Julian''': Txuletan berezitua. * '''Nicolas''': Zumalakarregi kalean, Txuletan berezitua. * '''Solana''': lokal txikia Solana kalean, eguneko platera ematen dute. Hestebeteak, urdaiazpikoak eta gazta. Ardo ona probatzeko leku egokia. * '''Babes''': Errementari kalean, urdai frijitu ederra. * '''Ama''': Arostegieta kalean, lokal txikia baina benetako altxorrak dituena. Kroketa mundialak dira. Sasoiko produktuak erabiltzen dituzte. ==Lo egin == * {{Lo | izena=Oria Hotela | alt= | url=https://hoteloria.com/ | emaila=hoteloria@hoteloria.com | helbidea=Oria kalea 2 | lat= | long= | norabideak= | telefonoa=+34 943 654 688 | tollfree= | fax= | checkin=14:00 | checkout= | prezioa= 25-60 euro | azkenedizioa=2020-07-4 | edukia=Zezen plazatik gertu dago. Eraikin erantsi bat du, ''La Villa'' deitzen diotena. Hotelaz gain jatetxea ere bada. }} * {{Lo | izena=Karmentxu pentsioa | alt= | url=https://www.pensionkarmentxu.com | emaila=pkarmetxu@gmail.com | helbidea=Korreo kalea 24 | lat= | long= | norabideak= | telefonoa=+34 943.67.37.01 | tollfree= | fax= | checkin= | checkout= | prezioa= 25-60 euro | azkenedizioa=2020-07-4 | edukia=12 logelako pentsioa, Tolosako alde zaharrean bertan. Herriko ostatu beteranoetakoa da. }} * {{Lo | izena=BideBide Hotela | alt= | url=https://hotelbidebide.eus/ | emaila=info@hotelbidebide.eus | helbidea=Euskal Herria plaza 1 | lat= | long= | norabideak= | telefonoa=+34 943 23 11 11 | tollfree= | fax= | checkin= | checkout= | prezioa= 55-162 euro | azkenedizioa=2020-07-4 | edukia=Hotel ireki berria Euskal Herria plazan Topicen ondoan. Jatetxearekin bat egiten du. Oso garbia eta atsegina da. Kontuan hartu behar da Inauterietan eta larunbata goizeko merkatu egunetan izaten den zarata. }} ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [https://turismoa.tolosa.eus/eu/informazioa/turismo-bulegoa Turismo bulegoa] Andre Maria plaza 1, 943 697 413 * [[w:Tolosa|Tolosa]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] cn7qh46yw27ces5kl2xljam4bzin3js 0 4190 21531 19219 2020-07-01T09:28:00Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Torralba del Río''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] mendebaldekoa. Arabarekiko mugan dago. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Torralba del Río|Torralba del Río]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] kzh94rx8g99b5d2oceqnbtpbfbo7eb9 0 4191 21532 18817 2020-07-01T09:28:02Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Torres del Río''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Torres del Río|Torres del Río]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] j6fw1odzrbocn3vw88lqxhdgdp8898p 0 4192 21533 18818 2020-07-01T09:28:04Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Trapagaran''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Trapagaran|Trapagaran]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 6a80jbz8xpj066rf0x90q1k4hgt101t 0 4193 21534 18819 2020-07-01T09:28:05Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Trebiñu''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Trebiñu|Trebiñu]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] e6k40dojru4i2nm9kduvje6b86lhzud 0 4194 21535 18820 2020-07-01T09:28:06Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Tulebras''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Tulebras|Tulebras]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] lgfh1og1v3ntcr5g3ghakxik14v6z8c 0 4195 21536 18821 2020-07-01T09:28:07Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Turtzioz''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Turtzioz|Turtzioz]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] nk6ihyc47h1j0meoul8z0li0o0s1rr9 10 4196 13051 2020-06-11T11:41:05Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: <includeonly><div style="{{#if:{{{tamaina|}}}|-moz-column-width:{{{tamaina|}}}em;-webkit-column-width:{{{tamaina|}}}em;column-width:{{{tamaina|}}}em;}}{{#if:{{{kopurua|}}}... wikitext text/x-wiki <includeonly><div style="{{#if:{{{tamaina|}}}|-moz-column-width:{{{tamaina|}}}em;-webkit-column-width:{{{tamaina|}}}em;column-width:{{{tamaina|}}}em;}}{{#if:{{{kopurua|}}}|-moz-column-count:{{{kopurua|}}};-webkit-column-count:{{{kopurua|}}};column-count:{{{kopurua|}}};}}-moz-column-gap:1em;-webkit-column-gap:1em;column-gap:1em;text-align:{{{align|left}}};{{{style|}}}"> {{{1|}}} </div></includeonly><noinclude> {{txantiloi dokumentazioa}} </noinclude> ljzfg46xoqpelzo7ofu1c8qot8yvzwe 0 4197 22275 21821 2020-08-18T10:51:25Z A. P. Azpirotz 1844 /* Ezagutu https://www.turismo.navarra.es/eus/organice-viaje/recurso.aspx?o=2606& */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Tutera''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Nafarroako hegoaldean, Bardeako bazter idor ikaragarrien eta Erriberako baratzaren berde-minaren artean, Tutera dago, Nafarroako bigarren hiria luze zabalerari eta garrantziari begira. 802 urtean, Errege Al Hakan I.aren agintealdian, Amrus ibn Yusuf al-Muwalad-ek sortua, Europako hiririk garrantzitsuenetakoa da musulman jatorria dutenen artean. Hartan elkarrekin bizi izan ziren 400 urtetik gora musulmanak, judutarrak eta mozarabiarrak. Kulturan halako aire mestizoa eman zioten hiriari eta hori ederki islatua dago bere eraikin ederretan. Tuterako historian izandako mugarrien artean, esan beharra dago 1498an 3.000 judutar kanporatu zituztela, eta mairuak eta moriskoak 1516an eta 1610ean, hurrenez hurren. Hiria Espainiako Judutegien Sarean dago -Sefarad bidea-, bai eta turismo ibilbide sefardietan ere. Arteari begira, Andre Mariaren katedrala da hiriko altxor preziatuena, 1180 aldean meskita zaharraren gainean eraikia; 1884tik hona monumentu nazionala da. Atari ederra du, klaustro erromanikoak, bai eta erdiko nabe argitsu gotikoa ere. Santa Ana kapera ere nabarmentzekoa da, barroko churriguereskoan landua eta 1948an zaharberritua. Katedralaren ondoan Elizbarrutiko Museoa dago, Decanal jauregian kokatua (XVI) eta hirian badira eliza gehiago: San Jorge eliza (XVII), Karmen eliza (XVII), San Nikolas Barikoa (XVIII), Andre Maria (XVI) eta Magdalena (XII), azken hori monumentu nazionala eta Nafarroan ikusiko duzun dorre erromanikorik bakanetakoa. Arkitektura erlijiosoari dagokionez, interesgarriak ere badira: Karmen (XVII), Dominiken (XVII), Kaputxinoen (XVIII) eta Klaratarren (XVIII) komentuak; halaber, bi ermita - Virgen de la Cabeza eta Santa Cruz-, eta Jesusen Bihotzaren irudia gain batean kokatua, hiriaren ikuspegi ederra begipean izateko. Era berean, harritzeko modukoa da hiriko arkitektura zibila. Horrela, kaleetan badira hainbat etxe, jauregi eta eraikin eder: San Adriango markesaren jauregia (XVI), Uharteko markesaren jauregia (XVIII), Castel Ruiz Kultur Zentroa (XVII), arte modernoko Muñoz Sola museoa. Foruen plaza alde zaharraren eta berriaren arteko pasabidea da, tuterarren topaleku nagusia. 1687an eraikia, zezenketak jokatzeko erabili zuten, erdian kioskoa du eta inguruz inguru dituen etxeetako fatxadetan Nafarroako Erriberako herrien armarriak ageri dira. Merkataritza aberatsaz gain, Tuteran jakirik goxoenak ere aurkituko dituzu; dastatu barazki ezin hobeak -alkatxofak, zainzuriak, kogolloak, karduak- eta ez zaitez joan menestra ezaguna dastatu gabe. Plater konbinatua da: alkatxofak, ilarrak, lekak, zainzuria, zerba eta urdai azpikoa. Produktu horiek kontserban ere salgai daude. Festa eta ohitura lurraldea ere bada. Santa Ana dute zaindari eta herriko festak haren omenez ospatzen dituzte uztailaren 24tik 30era. Bestalde, interes historikoa eta kulturala du El Volatin izeneko jaiak, bai eta aingeruaren jaitsierak ere. Biak Aste Santuan egiten dira, martxoan edo apirilean. Naturan jarduerarik egin nahi izanez gero, Tutera oso abiapuntu egokia da Bardean ibilbideak egiteko, Arradako Gaztelua ikusteko edo Tarazonica deritzon natur bidean ibiltzeko. Haurrekin bazoaz, bisitatu hilabete beroetan Sendaviva parkea (Arguedas). Erdi aske dabiltzan animaliak bizi dira eta bestelako atrakzioak ere baditu.<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/organice-viaje/recurso.aspx?o=2606&</ref> == Zer ikusi == Andre Mariaren katedrala (1180an eraikia) Elizbarrutiko Museoa dago (Decanal jauregian kokatua) Magdalena eliza (XII. mendea) San Jorge eliza (XVII. mendekoa) Karmen eliza (XVII. mendekoa ) San Nikolas Bariko eliza (XVIII. Mendekoa ) San Adriango markesaren jauregia (XVI. mendea) Uharteko markesaren jauregia (XVIII. mendea) Castel Ruiz Kultur Zentroa (XVII. mendea) Arte modernoko Muñoz Sola museoa. == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == Meson Julian 33 jatetxea Remigio Sua ==Lo egin == Pichorradicas ostatua AC Ciudad de Tudela hotela ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Tutera|Tutera]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] odq0qc4vcw2ld3qllbcr8w4p3cozs5m 0 4198 21538 18823 2020-07-01T09:28:10Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Txulapain''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Txulapain|Txulapain]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 5g78qtl7dvpd38qc6gsdira7pogee7h 0 4199 21539 18824 2020-07-01T09:28:11Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ubide''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ubide|Ubide]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] iuz3zzu2fx0bhxo3pc35uvrw0xt4cef 0 4200 21540 18825 2020-07-01T09:28:12Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ugao''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ugao|Ugao]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] hadcbssyinegra70z70kyrxdpiyf9eo 0 4201 21541 18826 2020-07-01T09:28:13Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Uharte''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Uharte|Uharte]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] slrfnh6rjeuhq63yiaei48m7nn98kar 0 4202 21542 18827 2020-07-01T09:28:14Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Uharte Arakil''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Uharte Arakil|Uharte Arakil]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] gntska97cb54pmqcpeo3toym26ae9sr 0 4203 21543 18828 2020-07-01T09:28:15Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Uharte Garazi''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Uharte Garazi|Uharte Garazi]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 786yprgolofo2l6qo9yiw9dghgppte2 0 4204 21544 18829 2020-07-01T09:28:17Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Uhartehiri''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Uhartehiri|Uhartehiri]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 6dl5xupfjxlgjsjetz3ad82952q6vh5 0 4205 21545 18830 2020-07-01T09:28:18Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ukar''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ukar|Ukar]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] q31u19loz0lib9958j0v75uw7uw57is 0 4206 21546 18831 2020-07-01T09:28:19Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ultzama''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ultzama|Ultzama]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 2crrc6sj9yoyostfjsk24hh5a0jg42t 0 4207 21547 18832 2020-07-01T09:28:20Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Untziti''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Untziti|Untziti]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 1lsa6zaorv8x8arsk1f5jt3oopp2nsb 0 4208 21548 18833 2020-07-01T09:28:21Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Untzue''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Untzue|Untzue]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 6empihuibnukuizd5jsjo3cvdjtve9t 0 4209 21549 18834 2020-07-01T09:28:23Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Urdazubi''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Urdazubi|Urdazubi]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 76ny58bjm94ghuycuhx2kyu9tjn8b3u 0 4210 21550 18835 2020-07-01T09:28:24Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Urdiain''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Urdiain|Urdiain]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] th0mz7ajqarn8cqk7vzvmx0kkci16cx 0 4211 21551 18836 2020-07-01T09:28:25Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Urdiñarbe''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Urdiñarbe|Urdiñarbe]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] c7jd5n4co2t66akt53bad63bafvemi6 0 4212 22052 22051 2020-07-29T22:34:36Z Makeip 1505 /* Ezagutu */ Informazioa gehitu wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Urduliz''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Urduliz Bizkaiko ipar-erdialdeko udalerri bat da. Uribe Kosta eskualdean dago. Butroe ibaiaren haranean dago eta mugakide ditu Barrika eta Plentzia, iparraldean; Berango eta Erandio, hegoaldean; Gatika eta Laukiz, ekialdean; eta Sopela eta Berango, mendebaldean. XX. mendearen hasiera arte Urduliz nekazaritzaz bizi zen herria izan zen. Orduan industrializazioaren eraginez hau aldatu zen. Bilbotik eta itsasotik hurbil egonda, Sopelak izandako hazkundearen eredua jarraiki, azken urteetan asko eraiki eta ondorioz herria hazi da. == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Urduliz|Urduliz]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 74wthjc6x68hv61awhaqkvtrk2rei59 0 4213 21553 18838 2020-07-01T09:28:28Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Urduña''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Urduña|Urduña]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] ar2j4k9gueldh3ot26qg2od8jnxgmo5 0 4214 21554 18839 2020-07-01T09:28:29Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Urepele''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Urepele|Urepele]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] jbj8r131gt35v9qd5dkciy3q3993psl 0 4215 21555 18840 2020-07-01T09:28:30Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Urizaharra''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Urizaharra|Urizaharra]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] forunqemo3ximd34kl8t0ococ73ath9 0 4216 21556 18841 2020-07-01T09:28:32Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Urkabustaiz''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Urkabustaiz|Urkabustaiz]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] hjb39o2lxez817pwdc3aybw39q2bya2 0 4217 21557 18842 2020-07-01T09:28:33Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Urketa''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Urketa|Urketa]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] mhn83bk3i7bsqr4x5gst66z3ho3dz9l 0 4218 21558 18843 2020-07-01T09:28:35Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Urkodoi''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Urkodoi|Urkodoi]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] bgbwnp7e9uz41oqidw2tnddv2ug7t1w 0 4219 21559 18844 2020-07-01T09:28:36Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Urnieta''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Urnieta|Urnieta]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] frxkp81ri2ny2yqypv0eu8wz02ljm1a 0 4220 21560 18845 2020-07-01T09:28:37Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Urraulbeiti''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Urraulbeiti|Urraulbeiti]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 5qemix2uqsyi009wld7avvlss01115w 0 4221 21561 18846 2020-07-01T09:28:38Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Urraulgoiti''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Urraulgoiti|Urraulgoiti]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] td21ey94hc6ta4oygo7tn065t3h75a4 0 4222 21562 18847 2020-07-01T09:28:40Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Urretxu''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Urretxu|Urretxu]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] q07c6xrfx9g2ppn1tcb40m0ieu2tqzy 0 4223 21563 18848 2020-07-01T09:28:41Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Urrotz''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Urrotz|Urrotz]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 2s0gv1x8tgpax18dnym8f6wml3vdia3 0 4224 21564 18849 2020-07-01T09:28:42Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Urroz''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Urroz|Urroz]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 5itx5v0cnplgcqpuf956s2cwb14spzp 0 4225 21565 18850 2020-07-01T09:28:44Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Urruña''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Urruña|Urruña]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] f4t9ots80kvoqqicn8cwl5y0hiyyvf3 0 4226 21616 18901 2020-07-01T09:29:45Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ürrüstoi-Larrabile''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ürrüstoi-Larrabile|Ürrüstoi-Larrabile]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 092v6lz1zh2mvotrfjiiqsp6pvjqr7i 0 4227 21566 18851 2020-07-01T09:28:45Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Urzainki''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Urzainki|Urzainki]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] sa4izlgmch8a4158am7oke7t43sytb1 0 4228 21567 18852 2020-07-01T09:28:46Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Usurbil''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Usurbil|Usurbil]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 7lq06hgo0epzzgx26zkov7b23i8plxu 0 4229 21568 18853 2020-07-01T09:28:47Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Uterga''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Uterga|Uterga]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 4ezq97jxbj7d8gvnjuzxaqq78xoihij 0 4230 21569 18854 2020-07-01T09:28:48Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Uxue''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Uxue|Uxue]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] pwx8cfxlhg916q3235bbjgyxypvwka7 0 4231 21570 18855 2020-07-01T09:28:50Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Uztaritze''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Uztaritze|Uztaritze]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 245d2hzwm74vr8k0ko0snn4aap0p389 0 4232 21571 18856 2020-07-01T09:28:51Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Uztarroze''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Uztarroze|Uztarroze]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] eolkmbv5yvm13prbbapkcvearx922y6 0 4233 21572 18857 2020-07-01T09:28:52Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Valtierra''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Valtierra|Valtierra]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] b8jwlww4yhzzkn5g52mgfn4h0719qzl 0 4234 21573 18858 2020-07-01T09:28:54Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Viana''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Viana|Viana]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] n9r91i9gpxga6p7hfchl1586yc5nik6 0 4235 21574 18859 2020-07-01T09:28:55Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Villabona-Amasa''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Villabona-Amasa|Villabona-Amasa]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] hlewb4o8o1fmoevd28bj9p1o6409ijw 0 4236 21575 18860 2020-07-01T09:28:56Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Villabuena''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Villabuena|Villabuena]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] ebowvjm13cjzmtgvc8b5bmm04zccrz3 0 4237 21576 18861 2020-07-01T09:28:57Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Villamayor de Monjardín''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Villamayor de Monjardín|Villamayor de Monjardín]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 9v0a7g9ytceo5ie16ivdoilklh84aeb 0 4238 21577 18862 2020-07-01T09:28:58Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Villatuerta''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Villatuerta|Villatuerta]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 7u6uumxzix5nsb9m67xro12pg5ph1x8 0 4239 21578 18863 2020-07-01T09:28:59Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Xabier''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Xabier|Xabier]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] kgt26mjeisixv5nfna6lxewc86ty1w3 0 4240 21579 18864 2020-07-01T09:29:01Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Zabaltza''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Zabaltza|Zabaltza]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 0cdmtev8kmvmz0jhog9ere6ymbw4vgp 0 4241 21580 18865 2020-07-01T09:29:02Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Zaldibar''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Zaldibar|Zaldibar]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 1o7rmc5554anwwds8rgomswjh8z7av7 0 4242 21581 18866 2020-07-01T09:29:03Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Zaldibia''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Zaldibia|Zaldibia]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 0y83mk274du6xv2q1de3j9louv22x70 0 4243 21582 18867 2020-07-01T09:29:05Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Zalduondo''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Zalduondo|Zalduondo]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 4sygci6aq7r6mqpm8ab8pcazy892u4y 0 4244 21583 18868 2020-07-01T09:29:06Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Zalgize-Doneztebe''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Zalgize-Doneztebe|Zalgize-Doneztebe]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 3ajzcm2jmcub1i87gw159vyelg6jzrb 0 4245 21584 18869 2020-07-01T09:29:07Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Zalla''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Zalla|Zalla]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 14db4xjkmggoyonrayv8imzgy0sesx9 0 4246 21585 18870 2020-07-01T09:29:09Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Zamudio''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Zamudio|Zamudio]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] mor13b3u1htba0bzhx9iqpnk3mxw6td 0 4247 21586 18871 2020-07-01T09:29:10Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Zanbrana''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Zanbrana|Zanbrana]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] jhkftp1xk8dwalf9kectdm5akkmui0i 0 4248 21587 18872 2020-07-01T09:29:11Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Zangoza''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Zangoza|Zangoza]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] he3o6rpkqbclkjql42b5woouyjbvbyq 0 4249 21588 18873 2020-07-01T09:29:12Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Zaratamo''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Zaratamo|Zaratamo]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] qmsm11f9v9ycetgo65j6wz2n1ulfojl 0 4250 37190 22124 2022-03-29T15:40:21Z 67.218.233.110 /* Non jan */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Zarautz''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == Santa Maria elizako hilobiak == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == Jubilatuen egoitzan, Euskalduna tabernan, Zubiondo jatetxean eguneko menua, aste tartean Aiala sukaldaritza eskolan 20 euroko menua. ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Zarautz|Zarautz]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] kpucqs7rxt3y1p2jt0a7vrb73xw47gu 0 4251 21590 18875 2020-07-01T09:29:14Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Zare''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Zare|Zare]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] cyu7z67uc39stjbpzeg0v2n4wr31l9j 0 4252 21591 18876 2020-07-01T09:29:15Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Zaro''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Zaro|Zaro]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] hz1edpsd5dmpof3pa303yfkbwxnckdx 0 4253 21592 18877 2020-07-01T09:29:16Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Zarrakaztelu''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Zarrakaztelu|Zarrakaztelu]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] jmllb4r3nwopm58686mwvfqliploys6 0 4254 21593 18878 2020-07-01T09:29:18Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Zeanuri''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Zeanuri|Zeanuri]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] m0zmkgk11z1pw3l3ssnz0opfpfw5hvv 0 4255 21594 18879 2020-07-01T09:29:19Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Zeberio''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Zeberio|Zeberio]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] ij6e8wk22zb57gzem9776fjf8kgud2b 0 4256 21595 18880 2020-07-01T09:29:20Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Zegama''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Zegama|Zegama]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] tta7w59fozv1chbmv5xdvcs57n37961 0 4257 21596 18881 2020-07-01T09:29:21Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Zerain''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Zerain|Zerain]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] prq8sbydb5x4vpt2xks7d67a257pc4f 0 4258 21597 18882 2020-07-01T09:29:22Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Zestoa''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Zestoa|Zestoa]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 098yer4sl1hnc383o1u663yj46bfl56 0 4259 21598 18883 2020-07-01T09:29:23Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ziburu''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ziburu|Ziburu]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 30qw3fqzqvb2zoyjrwbvgq5c3hi6fti 0 4260 21599 18884 2020-07-01T09:29:25Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Zierbena''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Zierbena|Zierbena]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 0ax69iq6kunzdexqfwe6z023xx2knc6 0 4261 21600 18885 2020-07-01T09:29:26Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Zigoitia''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Zigoitia|Zigoitia]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 89jb2thl6sk0zbuaj73vxb97315wzls 0 4262 22524 21601 2020-09-10T11:04:02Z Xabier Armendaritz 440 /* Non jan */ wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ziordia''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == * [https://www.turismo.navarra.es/eus/organice-viaje/recurso/Restauracion/1399/Urbasa.htm Urbasa jatetxea]. Helbidea: Santa María, 40, Ziordia. Telefonoa: 948468212. ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ziordia|Ziordia]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] c7jow3a0wtyhdlxw9q2nay9jtqu1fa3 0 4263 21602 18887 2020-07-01T09:29:28Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ziortza-Bolibar''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ziortza-Bolibar|Ziortza-Bolibar]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] awuu9vd4sd5mdji522qgd63315zjy9d 0 4264 21753 21603 2020-07-03T17:14:19Z A. P. Azpirotz 1844 wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Zirauki''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Muino batean, Donejakue bidearen erdian, Gares eta Lizarra artean dago Zirauki, Erdi Aroko itxura duen herria. Harlanduzko etxetzarrek armarriak dituzte, eta horietan etxearen jabearen izena azaltzen da, bai eta zein urtetan eraiki zuten ere. Etxeak ilaran daude harriztatutako karrika erradial eta zentrokideen bi aldetara; guztiak San Roman elizaren inguruan daude. Elizak eraikuntza gotikoa, portada zorrotza eta arkuteria polilobulatua ditu, eta, aldaketa franko izan baditu ere, gotorleku planta du oraindik ere. Donejakue bideari jarraituz gero, erromatar galtzada hartuko duzue Ziraukitik irteteko. Galtzadan, oraindik ere, espaloiak eta zoladurak mantentzen dira, bai eta zubi erromatar bat ere, zeinari 1702. urtean goialdea aldatu baitzioten<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/mapa-buscador/recurso.aspx?o=2035&</ref>. == Zer ikusi == Erromatar galtzada San Roman Eliza == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == Maralotx ostatua Villa de Cirauqui ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Zirauki|Zirauki]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] ij75gy1y8rg01gkbg9tczakfe9i5f0u 0 4265 21604 18889 2020-07-01T09:29:31Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Ziritza''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Ziritza|Ziritza]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] a7qj4u1l6rd1ft8i39pwkd0059i9a8t 0 4266 21605 18890 2020-07-01T09:29:32Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Zizur''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Zizur|Zizur]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 25bs9segp77iah0ggolr1bhtamevyfx 0 4267 21606 18891 2020-07-01T09:29:33Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Zizur Nagusia''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Zizur Nagusia|Zizur Nagusia]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 9760ds2odw7nf70x4ypk9azinff7po7 0 4268 21607 18892 2020-07-01T09:29:35Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Zizurkil''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Zizurkil|Zizurkil]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 8cjf89medcavw81c3jmhs1o3ocpkqyk 0 4269 21608 18893 2020-07-01T09:29:36Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Zornotza''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Bizkaia|Bizkaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Zornotza|Zornotza]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] bsjwmcsj5gv25ked8gfm5m04u9v1j9l 0 4270 22370 22333 2020-08-21T23:18:03Z 80.26.131.249 wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Zubieta''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == Zubietako herriko festak abuztuaren 15ean ospatzen dira, Amabirjin egunean. Urtarrilaren 17an San Anton eguna da. Meza bat ospatzen da ermitan eta gero dantzaldia izaten da herriko plazan. Baina seguruenik ihauteriak (iñotik) dira gehien ezagutzen diren bestak. Ituren eta Zubietak elkarrekin ospatzen dituzte iñauteriak. Urtarrilako azkeneko asteko astelehen eta asteartean, eguerdi aldean, bi herriko joaldunak beraien desfilean hasten dira, astelehenean Iturenen, eta asteartean Zubietan. Astelehenean, Zubietako joaldunak Iturenerantz abiatzen dira. Aurtizko auzora iristean, eta auzo horretako joaldunekin elkartu ondoren, Latsagako auzo aldera joango dira, eta “Zubiburu” parajean dagoen zubi gainetik pasa ondoren, Iturengoekin elkartu. 40-50 joaldunek Iturengo herriari itzulia emanen diote gero, 80-100 zintzarriren soinupean. Itzulia herriko plazan bukatzen da. Hurrengo egunean, asteartea, Iturengo joaldunak Zubietara etortzen dira, eta hemengoekin elkarturik, herriari itzulia ematen diote. Joaldunak bi lerrotan desfilatzen dute, mugimendu erritmiko eta pausatuekin, zintzarrien doinu bateratua lortuz. Naturari estuki lotutako errito baten itxura hartzen du desfileak. Lehenengo lerroan dagoen joaldunetako batek, adar bat jotzen du noizbehinka eta oihu batzuk egin, horrela desfileari erritmoa jarriz. Zintzarrien soinuarekin espiritu txarrak uxatzen direla uste da, eta inguruko lurretan lo dauden energiak iratzarri. Jantziak bereziak dira: abarkak oinetan, ardi larrua bizkarrean, koloretako zapiak lepoan, kolore bizizko zintaz betetako txapel koniko bat, zaldi-ilez egindako isopo bat eskuan, eta bi zintzarri erraldoi gerrian lotuak. Iturendik Zubietara 3 kilometro daude, eta nahiz eta biak joaldunen sorterriak izan, bakoitzak bereizgarri ezberdinak ditu zintzarriak mugitzeko moduan eta jantzietan. == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> <gallery widths="200" heights="160" perrow="4" mode="packed"> Fitxategi:Zubieta Nafarroa ibilbideak 02.jpg|Zubietako ibilaldiak. Zubiko geltokiko mapa Fitxategi:Zubieta Nafarroa Metroa 01.jpg|Zubietako baserriak. Zubiko geltokiko mapa </gallery> == Non jan ata lo egin== *{{Lo | izena =Fermiñenea Etxe Rurala | alt = | url = | emaila = | helbidea = | lat = | long = | norabideak = | telefonoa =948 45 09 29 / 948 45 05 07 | tollfree = | fax = | checkin = | checkout = | prezioak = | azkenedizioa= | edukia = }} *{{Lo | izena =Herriko ostatua jatetxe eta hostala | alt = | url =http://www.zubietaostatua.com | emaila = info@zubietaostatua.com | helbidea = Frontoiko plazan. Kale Nagusia 23 p.k.31746 Zubieta (NAFARROA) | lat = | long = | norabideak = | telefonoa =948 92 09 40 | tollfree = | fax = | checkin = | checkout = | prezioak = | azkenedizioa= | edukia = }} ==Zer ikusi ondoren == * [[w:eu:Zubietako errota ekomuseoa|Zubietako errota ekomuseoa]]. 1785ean eraiki zen errota, eta gaur egun martxan segitzen du antzinako makineriarekin. Beheko solairuan bi errotarri daude, bi artoa ehotzeko eta hirugarrena gariarentzat. Hiru zati ditu ekomuseoko bisitak. Lehenbizikoak errotazainaren lanean sartzen du bisitaria, zuzenean ikusiz garia eta artoa nola ehotzen diren. Jarraian, erakusketa txiki batek ehotzeari, zurezko artisautzari eta usadiozko nekazaritza lanei lotutako tresna etnografikoak erakusten ditu. Azkenik, audio batean oinarritutako solasaldi batek Zubietako usadioen berri ematen du, inauteriena barne.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zubietako Errota - Ekomuseoa|hizkuntza=eu|url=http://opendata.euskadi.eus/katalogoa/-/ekipamendua/2017051710351263/zubietako-errota-ekomuseoa/kulturklik/eu/|argitaletxea=opendata.euskadi.eus|sartze-data=2018-10-24}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Zubietako errota ezagutu dugu 'Lino Molino'rekin. Herri txiki Infernu handi|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=https://www.eitb.eus/eu/telebista/programak/herri-txiki-infernu-handi/zubieta/bideoak/osoa/5951331/bideoa-zubietako-errota-ezagutu-dugu-lino-molinorekin/|aldizkaria=www.eitb.eus|sartze-data=2019-06-02}}</ref> :Errota bisitatzeko ordutegia: ::Asteazkenetik ostiralera, 11:00etatik 14:00etara. Astelehena eta asteartea itxita. ::Abuztua: astelehenetik igandera, 11:00etatik 14:00etara eta 17:00etatik 20:00ra. ::Telefonoa: 948 45 19 26. Internet erreserbak * Antzinako garbitegia, herriko sarreran. Berriki zaharberritua izan da.<ref>{{erreferentzia| izena= |abizena= |url=http://www.zubieta.eus/area-privada/ | izenburua=Zubieta: Zer ikusi |sartze-data=2018-10-23 |argitaletxea=zubieta.eus}}</ref> * ''Saltsakoa'' etxean dituzten Asiako liztor-habiak. <gallery widths="200" heights="160" perrow="4" mode="packed"> Fitxategi:Zubieta errota ekomuseo - 2.jpg|Errotako ubidea Fitxategi:Asiako listorren kabiak Zubietan.jpg|[[Asiako liztor|Asiako listorren]] kabiak Saltsakoa etxean Fitxategi:Asiako listorren kabiak Zubietan 2.jpg|[[Asiako liztor|Asiako listor]] kabia barrutik </gallery> * Jasokunde eliza, herriaren goiko aldean. XVI. mendekoa bada ere, XIX. mendera arte ez zen amaitu. Gurutze latindarreko oinplanoa du, bi tarteko habeartea, albo kaperak gurutzaduran, eta burualde zuzena. Atelada XVI. mendekoa da, eta geometria- eta landare-motiboak ditu apaingarri gisa. Erretaula nagusia barrokoa da, XVII. mendekoa, Martin Aiaroak egindakoa. Aipagarriak dira Errosarioko Andre Maria eta Andre Maria Haurrarekin irudi erromanistak. * San Anton ermita, XVI. mendekoa. Herritik kanpo dago, Aurtiz eta Zubietaren artean, NA-170 errepidearen ondoan. Oinplanta laukizuzena du, burualde zuzena eta zurezko estaldura.[7] Barnean San Joan Bataiatzailearen irudia dago, egun desagerturik dagoen izen bereko ermitatik ekarria. <gallery widths="200" heights="160" perrow="4" mode="packed"> Fitxategi:Zubietako zubia.jpg|Zubietako zubia Fitxategi:Puskak biltzen Zubietan.jpg|Inauteetako puska biltzea Fitxategi:Iglesia de la Asunción - Zubieta.jpg|Jasokunde eliza </gallery> ==Erreferentziak== {{erreferentzia zerrenda}} ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Zubieta|Zubieta]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 6fjpqe2twib23qah77arlkzrg7c2bjz 0 4271 21611 18896 2020-07-01T09:29:40Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Zuia''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Araba|Araban]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Zuia|Zuia]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] fga2t7ckj52skvkse4r9q3fl6v5jcaf 0 4272 21612 18897 2020-07-01T09:29:41Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Zumaia''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Zumaia|Zumaia]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 6ahtfj5csvsyl6sg7w25gg4h60k1rxb 0 4273 21613 18898 2020-07-01T09:29:42Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Zumarraga''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Gipuzkoa|Gipuzkoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Zumarraga|Zumarraga]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 3c3vqudo091harv6d8r6t7c1od3o4yg 0 4274 21615 18900 2020-07-01T09:29:44Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Zuñiga''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Zuñiga|Zuñiga]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 4pz5qmzz1rozs0embhmllnlzwzmrkux 0 4275 21614 18899 2020-07-01T09:29:43Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Zuraide''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Lapurdi|Lapurdin]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Zuraide|Zuraide]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 7m6yjxo5uhvlw5rkv4s2fds346iof5y 0 4276 21610 18895 2020-07-01T09:29:39Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Zugarramurdi''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaian]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Zugarramurdi|Zugarramurdi]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] br26hrzp6oiq3fwh5p0y1edmvi931n1 0 4277 20975 18241 2020-07-01T09:16:07Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Altzürükü''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Altzürükü|Altzürükü]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 5n57xin54s2yhf98exw5biy8ae0mikp 0 4278 21028 18295 2020-07-01T09:17:16Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Arrokiaga''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Zuberoa|Zuberoan]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Arrokiaga|Arrokiaga]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 2y2ffi6he44m9kmudobl8kgazrfosbt 828 4279 23090 13157 2021-01-07T11:23:22Z Vriullop 1872 update from ca.wiki: some improvements and minor fixes Scribunto text/plain -- version 20210105 from master @cawiki local p = {} -- Initialization of variables -------------------- local i18n = { -- internationalisation at [[Module:Wikidata/i18n]] ["errors"] = { ["property-not-found"] = "Property not found.", ["qualifier-not-found"] = "Qualifier not found.", }, ["datetime"] = { -- $1 is a placeholder for the actual number ["beforenow"] = "$1 BCE", -- how to format negative numbers for precisions 0 to 5 ["afternow"] = "$1 CE", -- how to format positive numbers for precisions 0 to 5 ["bc"] = "$1 BCE", -- how print negative years ["ad"] = "$1", -- how print 1st century AD dates [0] = "$1 billion years", -- precision: billion years [1] = "$100 million years", -- precision: hundred million years [2] = "$10 million years", -- precision: ten million years [3] = "$1 million years", -- precision: million years [4] = "$100000 years", -- precision: hundred thousand years; thousand separators added afterwards [5] = "$10000 years", -- precision: ten thousand years; thousand separators added afterwards [6] = "$1 millennium", -- precision: millennium [7] = "$1 century", -- precision: century [8] = "$1s", -- precision: decade -- the following use the format of #time parser function [9] = "Y", -- precision: year, [10] = "F Y", -- precision: month [11] = "F j, Y", -- precision: day ["hms"] = {["hours"] = "h", ["minutes"] = "m", ["seconds"] = "s"}, -- duration: xh xm xs }, ["years-old"] = { ["singular"] = "", -- year old, as in {{PLURAL:$1|singular|plural}} ["plural"] = "", -- years old ["paucal"] = "", -- for languages with 3 plural forms as in {{PLURAL:$1|singular|paucal|plural}} }, ["cite"] = { -- cite parameters ["title"] = "title", ["author"] = "author", ["date"] = "date", ["pages"] = "pages", ["language"] = "language", -- cite web parameters ["url"] = "url", ["website"] = "website", ["access-date"] = "access-date", ["archive-url"] = "archive-url", ["archive-date"] = "archive-date", ["publisher"] = "publisher", ["quote"] = "quote", -- cite journal parameters ["work"] = "work", ["issue"] = "issue", ["issn"] = "issn", ["doi"] = "doi" }, -- local wiki settings ["addpencil"] = false, -- adds a pencil icon linked to Wikidata statement, planned to overwrite by Wikidata Bridge ["categorylabels"] = "", -- Category:Pages with Wikidata labels not translated (void for no local category) ["categoryprop"] = "", -- Category:Pages using Wikidata property $1 (void for no local category) ["addfallback"] = {} -- additional fallback language codes } local cases = {} -- functions for local grammatical cases defined at [[Module:Wikidata/i18n]] local required = ... -- variadic arguments from require function local wiki = { langcode = mw.language.getContentLanguage().code, module_title = required or mw.getCurrentFrame():getTitle() } local untranslated -- used in infobox modules: nil or true local _ -- variable for unused returned values, avoiding globals -- Module local functions -------------------------------------------- -- Credit to http://stackoverflow.com/a/1283608/2644759, cc-by-sa 3.0 local function tableMerge(t1, t2) for k, v in pairs(t2) do if type(v) == "table" then if type(t1[k] or false) == "table" then tableMerge(t1[k] or {}, t2[k] or {}) else t1[k] = v end else t1[k] = v end end return t1 end local function loadI18n(lang) local exist, res = pcall(require, wiki.module_title .. "/i18n") if exist and next(res) ~= nil then tableMerge(i18n, res.i18n) cases = res.cases end if lang ~= wiki.langcode then exist, res = pcall(require, wiki.module_title .. "/i18n/" .. lang) if exist and next(res) ~= nil then tableMerge(i18n, res.i18n) tableMerge(cases, res.cases) end end end -- Table of language codes: requested or default and its fallbacks local function findLang(langcode) if mw.language.isKnownLanguageTag(langcode or '') == false then local cframe = mw.getCurrentFrame() local pframe = cframe:getParent() langcode = pframe and pframe.args.lang if mw.language.isKnownLanguageTag(langcode or '') == false then if not mw.title.getCurrentTitle().isContentPage then langcode = cframe:preprocess('{{int:lang}}') end if mw.language.isKnownLanguageTag(langcode or '') == false then langcode = wiki.langcode end end end loadI18n(langcode) local languages = mw.language.getFallbacksFor(langcode) table.insert(languages, 1, langcode) if langcode == wiki.langcode then for _, l in ipairs(i18n.addfallback) do table.insert(languages, l) end end return languages end -- Argument is 'set' when it exists (not nil) or when it is not an empty string. local function isSet(var) return not (var == nil or (type(var) == 'string' and mw.text.trim(var) == '')) end -- Set local case to a label local function case(localcase, label, ...) if not isSet(label) then return label end if type(localcase) == "function" then return localcase(label) elseif localcase == "smallcaps" then return '<span style="font-variant: small-caps;">' .. label .. '</span>' elseif cases[localcase] then return cases[localcase](label, ...) end return label end -- get safely a serialized snak local function getSnak(statement, snaks) local ret = statement for i, v in ipairs(snaks) do if not ret then return end ret = ret[v] end return ret end -- mw.wikibase.getLabelWithLang or getLabelByLang with a table of languages local function getLabelByLangs(id, languages) local label local lang for _, l in ipairs(languages) do if l == wiki.langcode then -- using getLabelWithLang when possible instead of getLabelByLang, do not solve redirects pending phab:T157868 label, l = mw.wikibase.getLabelWithLang(id) else label = mw.wikibase.getLabelByLang(id, l) end if label then lang = l break end end return label, lang end -- getBestStatements if bestrank=true, else getAllStatements with no deprecated local function getStatements(entityId, property, bestrank) local claims = {} if not (entityId and mw.ustring.match(property, "^P%d+$")) then return claims end if bestrank then claims = mw.wikibase.getBestStatements(entityId, property) else local allclaims = mw.wikibase.getAllStatements(entityId, property) for _, c in ipairs(allclaims) do if c.rank ~= "deprecated" then table.insert(claims, c) end end end return claims end -- Is gender femenine? true or false local function feminineGender(id) local claims = mw.wikibase.getBestStatements(id or mw.wikibase.getEntityIdForCurrentPage(),'P21') local gender_id = getSnak(claims, {1, "mainsnak", "datavalue", "value", "id"}) if gender_id == "Q6581072" or gender_id == "Q1052281" or gender_id == "Q43445" then -- female, transgender female, female organism return true end return false end -- Fetch female form of label local function feminineForm(id, lang) local feminine_claims = getStatements(id, 'P2521') for _, feminine_claim in ipairs(feminine_claims) do if getSnak(feminine_claim, {'mainsnak', 'datavalue', 'value', 'language'}) == lang then return feminine_claim.mainsnak.datavalue.value.text end end end -- Add an icon for no label in requested language local function addLabelIcon(label_id, lang, uselang, icon) local ret_lang, ret_icon = '', '' if icon then if lang and lang ~= uselang then ret_lang = " ^{(" .. lang .. ")}" end if label_id and (lang == nil or lang ~= uselang) then local namespace = '' if string.sub(label_id, 1, 1) == 'P' then namespace = 'Property:' end ret_icon = " [[File:Noun Project label icon 1116097 cc mirror.svg|10px|baseline|" .. mw.message.new('Translate-taction-translate'):inLanguage(uselang):plain() .. "|link=https://www.wikidata.org/wiki/" .. namespace .. label_id .. "?uselang=" .. uselang .. "]]" untranslated = true end if isSet(i18n.categorylabels) and lang ~= uselang and uselang == wiki.langcode then ret_icon = ret_icon .. '[[' .. i18n.categorylabels .. (lang and ']]' or '/Q]]') end end return ret_lang .. ret_icon end -- editicon values: true/false (no=false), right, void defaults to i18n.addpencil -- labelicon only by parameter local function setIcons(arg, parg) local val = arg == nil and parg or arg local edit_icon, label_icon if not isSet(val) then edit_icon, label_icon = i18n.addpencil, true elseif val == false or val == "false" or val == "no" then edit_icon, label_icon = false, false else edit_icon, label_icon = val, true end return edit_icon, label_icon end -- Add an icon for editing a statement with requirements for Wikidata Bridge local function addEditIcon(parameters) local ret = '' if parameters.editicon and parameters.id and parameters.property then local icon_style = parameters.editicon == "right" and ' style="float: right;"' or '' ret = ' <span class="penicon" data-bridge-edit-flow="single-best-value"' .. icon_style .. '>' .. "[[File:Arbcom ru editing.svg|10px|baseline|" .. string.gsub(mw.message.new('Wikibase-client-data-bridge-bailout-suggestion-go-to-repo-button'):inLanguage(parameters.lang[1]):plain(), '{{WBREPONAME}}', 'Wikidata') .. "|link=https://www.wikidata.org/wiki/" .. parameters.id .. "?uselang=" .. parameters.lang[1] .. "#" .. parameters.property .. "]]" .. "</span>" if isSet(i18n.categoryprop) then ret = ret .. "[[" .. string.gsub(i18n.categoryprop, '$1', parameters.property) .. "]]" end end return ret end -- add edit icon to the last element of a table local function addEditIconTable(thetable, parameters) if #thetable == 0 or parameters.editicon == false then return thetable end local last_element = thetable[#thetable] local the_icon = addEditIcon(parameters) -- add it before last html closing tags local tags = '' local rev_element = string.reverse(last_element) for tag in string.gmatch(rev_element, '(>%l+/<)') do if string.match(rev_element, '^' .. tags .. tag) then tags = tags .. tag else break end end local last_tags = string.reverse(tags) local offset = string.find(last_element, last_tags .. '$') if offset then thetable[#thetable] = string.sub(last_element, 1, offset - 1) .. the_icon .. last_tags else thetable[#thetable] = last_element .. the_icon end return thetable end -- Escape Lua captures local function captureEscapes(text) return mw.ustring.gsub(text, "(%%%d)", "%%%1") end -- expandTemplate or callParserFunction local function expandBraces(text, formatting) if text == nil or formatting == nil then return text end -- only expand braces if provided in argument, not included in value as in Q1164668 if mw.ustring.find(formatting, '{{', 1, true) == nil then return text end if type(text) ~= "string" then text = tostring(text) end for braces in mw.ustring.gmatch(text, "{{(.-)}}") do local parts = mw.text.split(braces, "|") local title_part = parts[1] local parameters = {} for i = 2, #parts do local subparts = mw.ustring.find(parts[i], "=") if subparts then parameters[mw.ustring.sub(parts[i], 1, subparts-1)] = mw.ustring.sub(parts[i], subparts+1, -1) else table.insert(parameters, parts[i]) end end local braces_expanded if mw.ustring.find(title_part, ":") and mw.text.split(title_part, ":")[1] ~= mw.site.namespaces[10].name -- not a prefix Template: then braces_expanded = mw.getCurrentFrame():callParserFunction{name=title_part, args=parameters} else braces_expanded = mw.getCurrentFrame():expandTemplate{title=title_part, args=parameters} end braces = mw.ustring.gsub(braces, "([%^%$%(%)%%%.%[%]%*%+%-%?])", "%%%1") -- escape magic characters braces_expanded = captureEscapes(braces_expanded) text = mw.ustring.gsub(text, "{{" .. braces .. "}}", braces_expanded) end return text end -- Resolve Wikidata redirects, pending phab:T157868 local function resolveEntityId(id) if not id or not mw.wikibase.isValidEntityId(id) then return id end -- if no label in English, maybe it is a redirect -- not using mw.title.new(id).isRedirect as it is expensive -- currently getLabelByLang does not follows redirects if mw.wikibase.getLabelByLang(id, 'en') == nil then local entity = mw.wikibase.getEntity(id) -- expensive function if not entity then return nil end if id ~= entity.id then -- Qid redirected to be fixed -- see [[Special:WhatLinksHere/Template:Track/wikidata/redirect]] require(wiki.module_title .. '/debug').track('redirect') require(wiki.module_title .. '/debug').track('redirect/' .. id) else -- no redirect and no English label, fix it to avoid expensive functions require(wiki.module_title .. '/debug').track('label') require(wiki.module_title .. '/debug').track('label/' .. id) end return entity.id end return id end -- format data type math local function printDatatypeMath(data) return mw.getCurrentFrame():callParserFunction('#tag:math', data) end -- format data type musical-notation local function printDatatypeMusical(data, formatting) local attr = {} if formatting == 'sound' then attr.sound = 1 end return mw.getCurrentFrame():extensionTag('score', data, attr) end -- format data type string local function printDatatypeString(data, parameters) if mw.ustring.find((parameters.formatting or ''), '$1', 1, true) then -- formatting = a pattern return expandBraces(mw.ustring.gsub(parameters.formatting, '$1', {['$1'] = data}), parameters.formatting) elseif parameters.case then return case(parameters.case, data, parameters.lang[1], feminineGender(parameters.id)) end local data_number = string.match(data, "^%d+") if data_number then -- sort key by initial number and remaining string local sortkey = string.format("%019d", data_number * 1000) return data, sortkey .. string.sub(data, #data_number + 1) end return data end -- format data type url local function printDatatypeUrl(data, parameters) if parameters.formatting == 'weblink' then local label_parts = mw.text.split(string.gsub(data, '/$', ''), '/') local label = string.gsub(label_parts[3], '^www%.', '') if #label_parts > 3 then label = label .. '…' end return '[' .. data .. ' ' .. label .. ']' end return printDatatypeString(data, parameters) end -- format data type external-id local function printDatatypeExternal(data, parameters) if parameters.formatting == 'externalid' then local p_stat = mw.wikibase.getBestStatements(parameters.property, 'P1630') -- formatter URL local p_link_pattern = getSnak(p_stat, {1, "mainsnak", "datavalue", "value"}) if p_link_pattern then local p_link = mw.ustring.gsub(p_link_pattern, '$1', {['$1'] = data}) return '[' .. p_link .. ' ' .. data .. ']' end end return printDatatypeString(data, parameters) end -- format data type commonsMedia and geo-shape local function printDatatypeMedia(data, parameters) local icon if not string.find((parameters.formatting or ''), '$1', 1, true) then icon = "no-icon" if not string.find(data, '^Data:') then data = mw.uri.encode(data, 'PATH') -- encode special characters in filename end end return printDatatypeString(data, parameters), icon end -- format data type globe-coordinate local function printDatatypeCoordinate(data, formatting) local function globes(globe_id) local globes = {['Q3134']='callisto',['Q596']='ceres',['Q15040']='dione',['Q2']='earth',['Q3303']='enceladus', ['Q3143']='europa',['Q17975']='phoebe',['Q3169']='ganymede',['Q3123']='io',['Q17958']='iapetus', ['Q308']='mercury',['Q15034']='mimas',['Q405']='moon',['Q15050']='rhea',['Q15047']='tethys', ['Q111']='mars',['Q2565']='titan',['Q3359']='triton',['Q313']='venus',['Q3030']='vesta'} return globes[globe_id] end local function roundPrecision(num, prec) if prec == nil or prec <= 0 then return num end local sig = 10^math.floor(math.log10(prec)+.5) -- significant figure from sexagesimal precision: 0.00123 -> 0.001 return math.floor(num / sig + 0.5) * sig end local precision = data.precision local latitude = roundPrecision(data.latitude, precision) local longitude = roundPrecision(data.longitude, precision) if formatting and string.find(formatting, '$lat', 1, true) and string.find(formatting, '$lon', 1, true) then local ret = mw.ustring.gsub(formatting, '$l[ao][tn]', {['$lat'] = latitude, ['$lon'] = longitude}) if string.find(formatting, '$globe', 1, true) then local myglobe = 'earth' if isSet(data.globe) then local globenum = mw.text.split(data.globe, 'entity/')[2] -- http://www.wikidata.org/wiki/Q2 myglobe = globes(globenum) or 'earth' end ret = mw.ustring.gsub(ret, '$globe', myglobe) end return expandBraces(ret, formatting) elseif formatting == 'latitude' then return latitude, "no-icon" elseif formatting == 'longitude' then return longitude, "no-icon" elseif formatting == 'dimension' then return data.dimension, "no-icon" else --default formatting='globe' if isSet(data.globe) == false or data.globe == 'http://www.wikidata.org/entity/Q2' then return 'earth', "no-icon" else local globenum = mw.text.split(data.globe, 'entity/')[2] return globes(globenum) or globenum, "no-icon" end end end -- Local functions for data value quantity local function unitSymbol(id, lang) -- get unit symbol or code local unit_symbol = '' if lang == wiki.langcode and pcall(require, wiki.module_title .. "/Units") then unit_symbol = require(wiki.module_title .. "/Units").getUnit(0, '', id, true) end if unit_symbol == '' then -- fetch it local claims = mw.wikibase.getBestStatements(id, 'P5061') if #claims > 0 then local langclaims = {} table.insert(lang, 'mul') -- multilingual as last try for _, snak in ipairs(claims) do local snak_language = getSnak(snak, {"mainsnak", "datavalue", "value", "language"}) if snak_language and not langclaims[snak_language] then -- just the first one by language langclaims[snak_language] = snak.mainsnak.datavalue.value.text end end for _, l in ipairs(lang) do if langclaims[l] then return langclaims[l] end end end end return unit_symbol end local function getUnit(amount, id, parameters) -- get unit symbol or name local suffix = '' if parameters.formatting == "unitcode" then -- get unit symbol local unit_symbol = unitSymbol(id, parameters.lang) if isSet(unit_symbol) then suffix = unit_symbol end end if suffix == '' then -- formatting=unit, or formatting=unitcode not found -- get unit name local unit_label, lang = getLabelByLangs(id, parameters.lang) if lang == wiki.langcode and pcall(require, wiki.module_title .. "/Units") then suffix = require(wiki.module_title .. "/Units").getUnit(amount, unit_label, id, false) else suffix = (unit_label or id) .. addLabelIcon(id, lang, parameters.lang[1], parameters.labelicon) end end if suffix ~= '' then suffix = ' ' .. suffix end return suffix end local function roundDefPrecision(in_num, factor) -- rounds out_num with significant figures of in_num (default precision) local out_num = in_num * factor if factor/60 == math.floor(factor/60) then -- sexagesimal integer return out_num end -- first, count digits after decimal mark, handling cases like '12.345e6' local exponent, prec local integer, dot, decimals, expstr = in_num:match('^(%d*)(%.?)(%d*)(.*)') local e = expstr:sub(1, 1) if e == 'e' or e == 'E' then exponent = tonumber(expstr:sub(2)) end if dot == '' then prec = -integer:match('0*$'):len() else prec = #decimals end if exponent then -- So '1230' and '1.23e3' both give prec = -1, and '0.00123' and '1.23e-3' give 5. prec = prec - exponent end -- significant figures local in_bracket = 10^-prec -- -1 -> 10, 5 -> 0.00001 local out_bracket = in_bracket * out_num / in_num out_bracket = 10^math.floor(math.log10(out_bracket)+.5) -- 1230 -> 1000, 0.00123 -> 0.001 -- round it (credit to Luc Bloom from http://lua-users.org/wiki/SimpleRound) return math.floor(out_num/out_bracket + (out_num >=0 and 1 or -1) * 0.5) * out_bracket end -- format data type quantity local function printDatatypeQuantity(data, parameters) local amount = data.amount amount = mw.ustring.gsub(amount, "%+", "") local suffix = "" local conv_amount, conv_suffix if string.sub(parameters.formatting or '', 1, 4) == "unit" or string.sub(parameters.formatting or '', 1, 8) == "duration" or parameters.convert then local unit_id = data.unit unit_id = mw.ustring.sub(unit_id, mw.ustring.find(unit_id, "Q"), -1) if string.sub(unit_id, 1, 1) == "Q" then suffix = getUnit(amount, unit_id, parameters) local convert_to if parameters.convert == "default" or parameters.convert == "default2" then local exist, units = pcall(require, wiki.module_title .. "/Units") if exist and units.convert_default and next(units.convert_default) ~= nil then convert_to = units.convert_default[unit_id] end elseif string.sub(parameters.convert or '', 1, 1) == "Q" then convert_to = resolveEntityId(parameters.convert) elseif string.sub(parameters.formatting or '', 1, 8) == "duration" then convert_to = 'Q11574' -- seconds end if convert_to and convert_to ~= unit_id then -- convert units local conv_temp = { -- formulae for temperatures ºC, ºF, ªK: [from] = {[to] = 'formula'} ['Q25267'] = {['Q42289'] = '$1*1.8+32', ['Q11597'] = '$1+273.15'}, ['Q42289'] = {['Q25267'] = '($1-32)/1.8', ['Q11597'] = '($1+459.67)*5/9'}, ['Q11597'] = {['Q25267'] = '$1-273.15', ['Q42289'] = '($1-273.15)*1.8000+32.00'} } if conv_temp[unit_id] and conv_temp[unit_id][convert_to] then local amount_f = mw.getCurrentFrame():callParserFunction('#expr', mw.ustring.gsub(conv_temp[unit_id][convert_to], "$1", amount)) conv_amount = math.floor(tonumber(amount_f) + 0.5) else local conversions = getStatements(unit_id, 'P2442') -- conversion to standard unit table.insert(conversions, mw.wikibase.getBestStatements(unit_id, 'P2370')[1]) -- conversion to SI unit for _, conv in ipairs(conversions) do if conv.mainsnak.snaktype == 'value' then -- no somevalue nor novalue if conv.mainsnak.datavalue.value.unit == "http://www.wikidata.org/entity/" .. convert_to then conv_amount = roundDefPrecision(amount, tonumber(conv.mainsnak.datavalue.value.amount)) break end end end end if conv_amount then conv_suffix = getUnit(conv_amount, convert_to, parameters) end elseif parameters.convert == 'M' and tonumber(amount) > 10^8 then conv_amount = math.floor(amount/10^6 + 0.5) conv_suffix = ' M' .. string.sub(suffix, 2) end end end local lang_obj = mw.language.new(parameters.lang[1]) local sortkey = string.format("%019d", tonumber(amount) * 1000) if string.sub(parameters.formatting or '', 1, 8) == "duration" then local sec = tonumber(conv_amount or amount) if parameters.formatting == 'durationhms' or parameters.formatting == 'durationh:m:s' then local intervals = {"hours", "minutes", "seconds"} local sec2table = lang_obj:getDurationIntervals(sec, intervals) sec2table["seconds"] = (sec2table["seconds"] or 0) + tonumber("." .. (tostring(sec):match("%.(%d+)") or "0")) -- add decimals local duration = '' for i, v in ipairs(intervals) do if parameters.formatting == 'durationh:m:s' then if i == 1 and sec2table[v] then duration = duration .. sec2table[v] .. ":" elseif i == 2 then duration = duration .. string.format("%02d", sec2table[v] or 0) .. ":" elseif i == 3 then local sec_str = tostring(lang_obj:formatNum(sec2table[v] or 0)) duration = duration .. (sec2table[v] < 10 and "0" or "") .. sec_str end elseif sec2table[v] then duration = duration .. lang_obj:formatNum(sec2table[v]) .. i18n.datetime.hms[v] .. (i < 3 and " " or "") end end return duration else return lang_obj:formatDuration(sec) end end if parameters.case then amount = case(parameters.case, amount, parameters.lang[1]) elseif parameters.formatting ~= 'raw' then amount = lang_obj:formatNum(tonumber(amount)) end if conv_amount then local conv_sortkey = string.format("%019d", tonumber(conv_amount) * 1000) conv_amount = lang_obj:formatNum(tonumber(conv_amount)) if parameters.convert == 'default2' then return conv_amount .. conv_suffix .. ' (' .. amount .. suffix .. ')', conv_sortkey else return conv_amount .. conv_suffix, conv_sortkey end elseif mw.ustring.find((parameters.formatting or ''), '$1', 1, true) then -- formatting with pattern amount = mw.ustring.gsub(parameters.formatting, '$1', {['$1'] = amount}) end return amount .. suffix, sortkey end -- format data type time local function printDatatypeTime(data, parameters) -- Dates and times are stored in ISO 8601 format local timestamp = data.time local post_format local calendar_add = "" local precision = data.precision or 11 if string.sub(timestamp, 1, 1) == '-' then post_format = i18n.datetime["bc"] elseif string.sub(timestamp, 2, 3) == '00' then post_format = i18n.datetime["ad"] elseif precision > 8 then -- calendar model local calendar_model = {["Q12138"] = "gregorian", ["Q1985727"] = "gregorian", ["Q11184"] = "julian", ["Q1985786"] = "julian"} local calendar_id = mw.text.split(data.calendarmodel, 'entity/')[2] if (timestamp < "+1582-10-15T00:00:00Z" and calendar_model[calendar_id] == "gregorian") or (timestamp > "+1582-10-04T00:00:00Z" and calendar_model[calendar_id] == "julian") then calendar_add = " ^{(" .. mw.message.new('Wikibase-time-calendar-' .. calendar_model[calendar_id]):inLanguage(parameters.lang[1]):plain() .. ")}" end end local function formatTime(form, stamp) local pattern if type(form) == "function" then pattern = form(stamp) else pattern = form end stamp = tostring(stamp) if mw.ustring.find(pattern, "$1") then return mw.ustring.gsub(pattern, "$1", stamp) elseif string.sub(stamp, 1, 1) == '-' then -- formatDate() only supports years from 0 stamp = '+' .. string.sub(stamp, 2) elseif string.sub(stamp, 1, 1) ~= '+' then -- not a valid timestamp, it is a number stamp = string.format("%04d", stamp) end local ret = mw.language.new(parameters.lang[1]):formatDate(pattern, stamp) ret = string.gsub(ret, "^(%[?%[?)0+", "%1") -- supress leading zeros ret = string.gsub(ret, "( %[?%[?)0+", "%1") return ret end local function postFormat(t) if post_format and mw.ustring.find(post_format, "$1") then return mw.ustring.gsub(post_format, "$1", t) end return t end local intyear = tonumber(string.match(timestamp, "[+-](%d+)")) local ret = "" if precision <= 5 then -- precision is 10000 years or more local factor = 10 ^ ((5 - precision) + 4) local y2 = math.ceil(math.abs(intyear) / factor) local relative = formatTime(i18n.datetime[precision], y2) if post_format == i18n.datetime["bc"] then ret = mw.ustring.gsub(i18n.datetime.beforenow, "$1", relative) else ret = mw.ustring.gsub(i18n.datetime.afternow, "$1", relative) end local ret_number = string.match(ret, "%d+") if ret_number ~= nil then ret = mw.ustring.gsub(ret, ret_number, mw.language.new(parameters.lang[1]):formatNum(tonumber(ret_number))) end elseif precision == 6 or precision == 7 then -- millennia or centuries local card = math.floor((intyear - 1) / 10^(9 - precision)) + 1 ret = formatTime(i18n.datetime[precision], card) ret = postFormat(ret) elseif precision == 8 then -- decades local card = math.floor(math.abs(intyear) / 10) * 10 ret = formatTime(i18n.datetime[8], card) ret = postFormat(ret) elseif intyear > 9999 then -- not a valid timestamp return elseif precision == 9 or parameters.formatting == 'Y' then -- precision is year ret = formatTime(i18n.datetime[9], intyear) ret = postFormat(ret) .. calendar_add elseif precision == 10 then -- month ret = formatTime(i18n.datetime[10], timestamp .. " + 1 day") -- formatDate yyyy-mm-00 returns the previous month ret = postFormat(ret) .. calendar_add else -- precision 11, day ret = formatTime(parameters.formatting or i18n.datetime[11], timestamp) ret = postFormat(ret) .. calendar_add end return ret, timestamp end -- format data value wikibase-entityid: types wikibase-item, wikibase-property local function printDatatypeEntity(data, parameters) local entity_id = data['id'] if parameters.formatting == 'raw' then return entity_id, entity_id end local entity_page = 'Special:EntityPage/' .. entity_id local label, lang = getLabelByLangs(entity_id, parameters.lang) local sitelink = mw.wikibase.getSitelink(entity_id) local parameter = parameters.formatting local labelcase = label or sitelink if parameters.gender == 'feminineform' then labelcase = feminineForm(entity_id, lang) or labelcase end if parameters.case ~= 'gender' then labelcase = case(parameters.case, labelcase, lang, parameters.lang[1], entity_id, parameters.id) end local ret1, ret2 if parameter == 'label' then ret1 = labelcase or entity_id ret2 = labelcase or entity_id elseif parameter == 'sitelink' then ret1 = (sitelink or 'd:' .. entity_page) ret2 = sitelink or entity_id elseif mw.ustring.find((parameter or ''), '$1', 1, true) then -- formatting = a pattern ret1 = mw.ustring.gsub(parameter, '$1', labelcase or entity_id) ret1 = expandBraces(ret1, parameter) ret2 = labelcase or entity_id else if parameter == "ucfirst" or parameter == "ucinternallink" then if labelcase and lang then labelcase = mw.language.new(lang):ucfirst(labelcase) end -- only first of a list, reset formatting for next ones if parameter == "ucinterlanllink" then parameters.formatting = 'internallink' else parameters.formatting = nil -- default format end end if sitelink then ret1 = '[[' .. sitelink .. '|' .. labelcase .. ']]' ret2 = labelcase elseif label and string.match(parameter or '', 'internallink$') and not mw.wikibase.getEntityIdForTitle(label) then ret1 = '[[' .. label .. '|' .. labelcase .. ']]' ret2 = labelcase else ret1 = '[[d:' .. entity_page .. '|<span style="color:#5f9cbb;">' .. (labelcase or entity_id) .. '</span>]]' ret2 = labelcase or entity_id end end return ret1 .. addLabelIcon(entity_id, lang, parameters.lang[1], parameters.labelicon), ret2 end -- format data type monolingualtext local function printDatatypeMonolingual(data, parameters) -- data fields: language [string], text [string] if parameters.list == "lang" and data["language"] ~= parameters.lang[1] then return elseif parameters.list == "notlang" and data["language"] == parameters.lang[1] then return elseif parameters.formatting == "language" or parameters.formatting == "text" then return data[parameters.formatting] end local result = data["text"] if data["language"] ~= wiki.langcode then result = mw.ustring.gsub('<span lang="$1">$2</span>', '$[12]', {["$1"]=data["language"], ["$2"]=data["text"]}) end if mw.ustring.find((parameters.formatting or ''), '$', 1, true) then -- output format defined with $text, $language result = mw.ustring.gsub(parameters.formatting, '$text', result) result = mw.ustring.gsub(result, '$language', data["language"]) end return result end local function getSnakValue(snak, parameters) if snak.snaktype == 'value' then -- see Special:ListDatatypes if snak.datatype == "string" then return printDatatypeString(snak.datavalue.value, parameters) -- other data value string, tabular-data not implemented elseif snak.datatype == "commonsMedia" or snak.datatype == "geo-shape" then return printDatatypeMedia(snak.datavalue.value, parameters) elseif snak.datatype == "url" then return printDatatypeUrl(snak.datavalue.value, parameters) elseif snak.datatype == "external-id" then return printDatatypeExternal(snak.datavalue.value, parameters) elseif snak.datatype == 'math' then return printDatatypeMath(snak.datavalue.value) elseif snak.datatype == 'musical-notation' then return printDatatypeMusical(snak.datavalue.value, parameters.formatting) -- other data types elseif snak.datatype == 'wikibase-item' or snak.datatype == 'wikibase-property' then return printDatatypeEntity(snak.datavalue.value, parameters) elseif snak.datatype == 'monolingualtext' then return printDatatypeMonolingual(snak.datavalue.value, parameters) elseif snak.datatype == "globe-coordinate" then return printDatatypeCoordinate(snak.datavalue.value, parameters.formatting) elseif snak.datatype == "quantity" then return printDatatypeQuantity(snak.datavalue.value, parameters) elseif snak.datatype == "time" then return printDatatypeTime(snak.datavalue.value, parameters) end elseif snak.snaktype == 'novalue' then if parameters.formatting == 'raw' or parameters.shownovalue == false then return end return mw.message.new('Wikibase-snakview-snaktypeselector-novalue'):inLanguage(parameters.lang[1]):plain() elseif snak.snaktype == 'somevalue' then if parameters.formatting == 'raw' then return end return mw.message.new('Wikibase-snakview-snaktypeselector-somevalue'):inLanguage(parameters.lang[1]):plain() end return mw.wikibase.renderSnak(snak) end local function printError(key) return '<span class="error">' .. i18n.errors[key] .. '</span>' end local function getQualifierSnak(claim, qualifierId, parameters) -- a "snak" is Wikidata terminology for a typed key/value pair -- a claim consists of a main snak holding the main information of this claim, -- as well as a list of attribute snaks and a list of references snaks if qualifierId then -- search the attribute snak with the given qualifier as key if claim.qualifiers then local qualifier = claim.qualifiers[qualifierId] if qualifier then if qualifier[1].datatype == "monolingualtext" then -- iterate over monolingualtext qualifiers to get local language for idx in pairs(qualifier) do if getSnak(qualifier[idx], {"datavalue", "value", "language"}) == parameters.lang[1] then return qualifier[idx] end end elseif parameters.list then return qualifier else return qualifier[1] end end end return nil, printError("qualifier-not-found") else -- otherwise return the main snak return claim.mainsnak end end local function getValueOfClaim(claim, qualifierId, parameters) local snak, error = getQualifierSnak(claim, qualifierId, parameters) if not snak then return nil, nil, error elseif snak[1] then -- a multi qualifier local result, sortkey = {}, {} local maxvals = tonumber(parameters.list) for idx in pairs(snak) do result[#result + 1], sortkey[#sortkey + 1] = getSnakValue(snak[idx], parameters) if maxvals and maxvals == #result then break end end return mw.text.listToText(result, parameters.qseparator, parameters.qconjunction), sortkey[1] else -- a property or a qualifier return getSnakValue(snak, parameters) end end local function getValueOfParentClaim(claim, qualifierId, parameters) local qids = mw.text.split(qualifierId, '/', true) local value, sortkey, valueraw = {}, {}, {} local parent_raw, value_text if qids[1] == parameters.property then parent_raw, _, _ = getValueOfClaim(claim, nil, {["formatting"]="raw", ["lang"]=parameters.lang}) else parent_raw, _, _ = getValueOfClaim(claim, qids[1], {["formatting"]="raw", ["lang"]=parameters.lang, ["list"]=true, ["qseparator"]='/', ["qconjunction"]='/'}) end if string.sub(parent_raw or '', 1, 1) == "Q" then -- protection for 'no value' local parent_qids = mw.text.split(parent_raw, '/', true) for idx, p_qid in ipairs(parent_qids) do local parent_claims = mw.wikibase.getBestStatements(p_qid, qids[2]) if parent_claims[1] then value[idx], sortkey[idx], _ = getValueOfClaim(parent_claims[1], nil, parameters) -- raw parent value needed for while/black lists, lang for avoiding an error on types other than entity valueraw[idx], _, _ = getValueOfClaim(parent_claims[1], nil, {["formatting"]="raw", ["lang"]=parameters.lang}) end end end if value[1] then value_text = mw.text.listToText(value, parameters.qseparator, parameters.qconjunction) end return value_text, sortkey[1], valueraw[1] end -- see d:Help:Sources local function getReferences(claim, lang) local notproperref = { ["P143"] = true, -- imported from ["P3452"] = true, -- inferred from ["P887"] = true, -- based on heuristic ["P4656"] = true -- Wikimedia import URL } local result = "" -- traverse through all references for ref in pairs(claim.references or {}) do local refparts local refs = {} local validref = true local ref_name -- traverse through all parts of the current reference for snakkey, snakval in pairs(claim.references[ref].snaks or {}) do for partkey, _ in pairs(claim.references[ref].snaks[snakkey] or {}) do if notproperref[snakkey] then -- not a proper reference validref = false break end end if validref then for snakidx = 1, #snakval do if snakidx > 1 then refparts = refparts .. ", " end refparts = refparts or '' .. getSnakValue(snakval[snakidx], {lang=lang}) end refs[snakkey] = refparts refparts = nil if snakkey == "P248" then -- stated in ref_name = snakval[1].datavalue.value.id end end end -- fill missing values with parent item if ref_name then local function refParent(qid, pid, formatting) local snak = getSnak(mw.wikibase.getBestStatements(qid, pid), {1, "mainsnak"}) return snak and getSnakValue(snak, {formatting=formatting, lang=lang}) end refs['P50'] = refs['P50'] or refParent(ref_name, 'P50', 'label') -- author refs['P407'] = refs['P407'] or refParent(ref_name, 'P407', 'label') -- language of work refs['P123'] = refs['P123'] or refParent(ref_name, 'P123', 'label') -- publisher refs['P577'] = refs['P577'] or refParent(ref_name, 'P577') -- date refs['P1433'] = refs['P1433'] or refParent(ref_name, 'P1433', 'label') -- published in refs['P304'] = refs['P304'] or refParent(ref_name, 'P304') -- page(s) refs['P433'] = refs['P433'] or refParent(ref_name, 'P433') -- issue refs['P236'] = refs['P236'] or refParent(ref_name, 'P236') -- ISSN refs['P356'] = refs['P356'] or refParent(ref_name, 'P356') -- DOI -- Qid, title, access-date, pages ref_name = ref_name .. (refs['P1476'] or '') .. (refs['P813'] or '') .. (refs['P304'] or '') end -- get title of local templates for citing references local template_web = mw.wikibase.getSitelink('Q5637226') or "" template_web = mw.text.split(template_web, ":")[2] -- split off namespace from front local template_journal = mw.wikibase.getSitelink('Q5624899') or "" template_journal = mw.text.split(template_journal, ":")[2] local citeParams = {} if refs['P854'] and (refs['P1476'] or refs['P248']) and template_web then -- if both "reference URL" and "title" (or "stated in") are present, then use cite web template citeParams[i18n['cite']['url']] = refs['P854'] if refs['P248'] and refs['P1476'] == nil then citeParams[i18n['cite']['title']] = refs['P248']:match("^%[%[.-|(.-)%]%]") else citeParams[i18n['cite']['title']] = refs['P1476'] citeParams[i18n['cite']['website']] = refs['P248'] end citeParams[i18n['cite']['author']] = refs['P50'] citeParams[i18n['cite']['language']] = refs['P407'] citeParams[i18n['cite']['publisher']] = refs['P123'] citeParams[i18n['cite']['date']] = refs['P577'] citeParams[i18n['cite']['pages']] = refs['P304'] citeParams[i18n['cite']['access-date']] = refs['P813'] citeParams[i18n['cite']['archive-url']] = refs['P1065'] citeParams[i18n['cite']['archive-date']] = refs['P2960'] citeParams[i18n['cite']['quote']] = refs['P1683'] refparts = mw.getCurrentFrame():expandTemplate{title=template_web, args=citeParams} elseif refs['P1433'] and (refs['P1476'] or refs['P248']) and template_journal then -- if both "published in" and "title" (or "stated in") are present, then use cite journal template citeParams[i18n['cite']['work']] = refs['P1433'] citeParams[i18n['cite']['title']] = refs['P1476'] or refs['P248'] citeParams[i18n['cite']['author']] = refs['P50'] citeParams[i18n['cite']['date']] = refs['P577'] citeParams[i18n['cite']['issue']] = refs['P433'] citeParams[i18n['cite']['pages']] = refs['P304'] citeParams[i18n['cite']['language']] = refs['P407'] citeParams[i18n['cite']['issn']] = refs['P236'] citeParams[i18n['cite']['doi']] = refs['P356'] refparts = mw.getCurrentFrame():expandTemplate{title=template_journal, args=citeParams} elseif validref then -- raw ouput local snaksorder = claim.references[ref]["snaks-order"] local function indexed(a) for _, b in ipairs(snaksorder) do if b == a then return true end end return false end for k, _ in pairs(refs or {}) do if not indexed(k) then table.insert(snaksorder, k) end end local italics = "''" for _, k in ipairs(snaksorder) do if refs[k] then refparts = refparts and refparts .. " " or "" refparts = refparts .. mw.ustring.gsub(getLabelByLangs(k, lang), "^%l", mw.ustring.upper) .. ": " refparts = refparts .. italics .. refs[k] .. italics .. "." italics = "" end end end if refparts then result = mw.getCurrentFrame():extensionTag("ref", refparts, {name=ref_name}) end end return result end -- Set whitelist or blacklist values local function setWhiteOrBlackList(num_qual, args) local lists = {['whitelist']={}, ['blacklist']={}, ['ignorevalue']={}, ['selectvalue']={}} for i = 0, num_qual do for k, _ in pairs(lists) do if isSet(args[k .. i]) then lists[k][tostring(i)] = {} local pattern = 'Q%d+' if string.sub(args[k .. i], 1, 1) ~= 'Q' then pattern = '[^%p%s]+' end for q in string.gmatch(args[k .. i], pattern) do lists[k][tostring(i)][resolveEntityId(q)] = true end end end end return lists['whitelist'], lists['blacklist'], lists['ignorevalue'], lists['selectvalue'] end local function tableParameters(args, parameters, column) local column_params = mw.clone(parameters) column_params.formatting = args["colformat"..column]; if column_params.formatting == "" then column_params.formatting = nil end column_params.convert = args["convert" .. column] if args["case" .. column] then column_params.case = args["case" .. column] end return column_params end local function getEntityId(args, pargs, unnamed) pargs = pargs or {} local id = args.item or args.from or (unnamed and mw.text.trim(args[1] or '') or nil) if not isSet(id) then id = pargs.item or pargs.from or (unnamed and mw.text.trim(pargs[1] or '') or nil) end if isSet(id) then if string.find(id, ":") then -- remove prefix as Property:Pid id = mw.text.split(id, ":")[2] end else id = mw.wikibase.getEntityIdForCurrentPage() end return id end local function getArg(value, default, aliases) if type(value) == 'boolean' then return value elseif value == "false" or value == "no" then return false elseif value == "true" or value == "yes" then return true elseif value and aliases and aliases[value] then return aliases[value] elseif isSet(value) then return value elseif default then return default else return nil end end -- Main function claim --------------------------------------------- -- on debug console use: =p.claim{item="Q...", property="P...", ...} function p.claim(frame) local args = frame.args or frame -- via invoke or require local pargs = frame.args and frame:getParent().args or {} local is_sandbox = isSet(pargs.sandbox) if not required and is_sandbox then return require(wiki.module_title .. "/" .. mw.message.new('Sandboxlink-subpage-name'):inLanguage(wiki.langcode):plain()).claim(frame) end --If a value is already set, use it if isSet(args.value) then if args.value == 'NONE' then return else return args.value end end -- arguments local parameters = {} parameters.id = getEntityId(args, pargs) if parameters.id == nil then return end parameters.property = string.upper(args.property or "") local qualifierId = {} qualifierId[1] = getArg(string.upper(args.qualifier or "")) local i = 2 while isSet(args["qualifier" .. i]) do qualifierId[i] = string.upper(args["qualifier" .. i]) i = i + 1 end parameters.formatting = getArg(args.formatting) parameters.convert = getArg(args.convert) parameters.case = args.case parameters.list = getArg(args.list, true, {firstrank='bestrank'}) parameters.shownovalue = getArg(args.shownovalue, true) parameters.separator = getArg(args.separator) parameters.conjunction = getArg(args.conjunction, parameters.separator) parameters.qseparator = parameters.separator parameters.qconjunction = parameters.conjunction local sorting_col = args.tablesort local sorting_up = (args.sorting or "") ~= "-1" local rowformat = args.rowformat local references = args.references local showerrors = args.showerrors local default = args.default if default then showerrors = nil end parameters.lang = findLang(args.lang) if parameters.formatting == "raw" then parameters.editicon, parameters.labelicon = false, false else parameters.editicon, parameters.labelicon = setIcons(args.editicon, pargs.editicon) -- needs loadI18n by findLand end -- fetch property local claims = {} local bestrank = (parameters.list == false or parameters.list == 'bestrank') and parameters.list ~= 'lang' for p in string.gmatch(parameters.property, 'P%d+') do claims = getStatements(parameters.id, p, bestrank) if #claims > 0 then parameters.property = p break end end if #claims == 0 then if showerrors then return printError("property-not-found") else return default end end -- defaults for table local preformat, postformat = "", "" local whitelisted = false local whitelist, blacklist, ignorevalue, selectvalue = {}, {}, {}, {} if parameters.formatting == "table" then parameters.separator = parameters.separator or "<br />" parameters.conjunction = parameters.conjunction or "<br />" parameters.qseparator = ", " parameters.qconjunction = ", " if not rowformat then rowformat = "$0 ($1" i = 2 while qualifierId[i] do rowformat = rowformat .. ", $" .. i i = i + 1 end rowformat = rowformat .. ")" elseif mw.ustring.find(rowformat, "^[*#]") then parameters.separator = "</li><li>" parameters.conjunction = "</li><li>" if mw.ustring.match(rowformat, "^[*#]") == "*" then preformat = "<ul><li>" postformat = "</li></ul>" else preformat = "<ol><li>" postformat = "</li></ol>" end rowformat = mw.ustring.gsub(rowformat, "^[*#] ?", "") end -- set whitelist and blacklist values whitelist, blacklist, ignorevalue, selectvalue = setWhiteOrBlackList(#qualifierId, args) local next = next if next(whitelist) ~= nil then whitelisted = true end end -- set feminine case if gender is requested local itemgender = args.itemgender local idgender if itemgender then if string.match(itemgender, "^P%d+$") then local snak_id = getSnak(mw.wikibase.getBestStatements(parameters.id, itemgender), {1, "mainsnak", "datavalue", "value", "id"}) if snak_id then idgender = snak_id end elseif string.match(itemgender, "^Q%d+$") then idgender = itemgender end end local gender_requested = false if parameters.case == "gender" or idgender then gender_requested = true elseif parameters.formatting == "table" then for i=0, #qualifierId do if args["case" .. i] and args["case" .. i] == "gender" then gender_requested = true break end end end if gender_requested then if feminineGender(idgender or parameters.id) then parameters.gender = "feminineform" end end -- get initial sort indices local sortindices = {} for idx in pairs(claims) do sortindices[#sortindices + 1] = idx end -- sort by claim rank local comparator = function(a, b) local rankmap = { deprecated = 2, normal = 1, preferred = 0 } local ranka = rankmap[claims[a].rank or "normal"] .. string.format("%08d", a) local rankb = rankmap[claims[b].rank or "normal"] .. string.format("%08d", b) return ranka < rankb end table.sort(sortindices, comparator) local result, result2, result_query local error if parameters.list or parameters.formatting == "table" then -- convert LF to line feed, <br /> may not work on some cases parameters.separator = parameters.separator == "LF" and "\010" or parameters.separator parameters.conjunction = parameters.conjunction == "LF" and "\010" or parameters.conjunction -- i18n separators parameters.separator = parameters.separator or mw.message.new('Comma-separator'):inLanguage(parameters.lang[1]):plain() parameters.conjunction = parameters.conjunction or (mw.message.new('And'):inLanguage(parameters.lang[1]):plain() .. mw.message.new('Word-separator'):inLanguage(parameters.lang[1]):plain()) -- iterate over all elements and return their value (if existing) local value, valueq local sortkey, sortkeyq local values = {} local sortkeys = {} local refs = {} local rowlist = {} -- rows to list with whitelist or blacklist for idx in pairs(claims) do local claim = claims[sortindices[idx]] local reference = {} if not whitelisted then rowlist[idx] = true end if parameters.formatting == "table" then local params = tableParameters(args, parameters, "0") value, sortkey, error = getValueOfClaim(claim, nil, params) if value then values[#values + 1] = {} sortkeys[#sortkeys + 1] = {} refs[#refs + 1] = {} if whitelist["0"] or blacklist["0"] then local valueraw, _, _ = getValueOfClaim(claim, nil, {["formatting"]="raw", ["lang"]=params.lang}) if whitelist["0"] and whitelist["0"][valueraw or ""] then rowlist[#values] = true elseif blacklist["0"] and blacklist["0"][valueraw or ""] then rowlist[#values] = false end end for i, qual in ipairs(qualifierId) do local j = tostring(i) params = tableParameters(args, parameters, j) local valueq, sortkeyq, valueraw if qual == parameters.property then -- hack for getting the property with another formatting, i.e. colformat1=raw valueq, sortkeyq, _ = getValueOfClaim(claim, nil, params) else for q in mw.text.gsplit(qual, '%s*OR%s*') do if string.find(q, ".+/.+") then valueq, sortkeyq, valueraw = getValueOfParentClaim(claim, q, params) elseif string.find(q, "^/.+") then local claim2 = getStatements(parameters.id, string.sub(q, 2), bestrank) if #claim2 > 0 then valueq, sortkeyq, _ = getValueOfClaim(claim2[1], nil, params) end else valueq, sortkeyq, _ = getValueOfClaim(claim, q, params) end if valueq then qual = q break end end end values[#values]["col" .. j] = valueq sortkeys[#sortkeys]["col" .. j] = sortkeyq or valueq if whitelist[j] or blacklist[j] or ignorevalue[j] or selectvalue[j] then valueq = valueraw or getValueOfClaim(claim, qual, {["formatting"]="raw", ["lang"]=params.lang}) if whitelist[j] and whitelist[j][valueq or ""] then rowlist[#values] = true elseif blacklist[j] and blacklist[j][valueq or ""] then rowlist[#values] = false elseif ignorevalue[j] and ignorevalue[j][valueq or ""] then values[#values]["col" .. j] = nil elseif selectvalue[j] and not selectvalue[j][valueq or ""] then values[#values]["col" .. j] = nil end end end end else value, sortkey, error = getValueOfClaim(claim, qualifierId[1], parameters) values[#values + 1] = {} sortkeys[#sortkeys + 1] = {} refs[#refs + 1] = {} end if not value and showerrors then value = error end if value then if references and claim.references then reference = claim.references end refs[#refs]["col0"] = reference values[#values]["col0"] = value sortkeys[#sortkeys]["col0"] = sortkey or value end end -- sort and format results sortindices = {} for idx in pairs(values) do sortindices[#sortindices + 1] = idx end if sorting_col then local sorting_table = mw.text.split(sorting_col, '%D+') local comparator = function(a, b) local valuea, valueb local i = 1 while valuea == valueb and i <= #sorting_table do valuea = sortkeys[a]["col" .. sorting_table[i]] or '' valueb = sortkeys[b]["col" .. sorting_table[i]] or '' i = i + 1 end if sorting_up then return valueb > valuea end return valueb < valuea end table.sort(sortindices, comparator) end local maxvals = tonumber(parameters.list) result = {} for idx in pairs(values) do local valuerow = values[sortindices[idx]] local reference = getReferences({["references"] = refs[sortindices[idx]]["col0"]}, parameters.lang) value = valuerow["col0"] if parameters.formatting == "table" then if not rowlist[sortindices[idx]] then value = nil else local rowformatting = rowformat .. "$" -- fake end character added for easy gsub value = mw.ustring.gsub(rowformatting, "$0", {["$0"] = value}) value = mw.ustring.gsub(value, "$R0", reference) -- add reference for i, _ in ipairs(qualifierId) do local valueq = valuerow["col" .. i] if args["rowsubformat" .. i] and isSet(valueq) then -- add fake end character $ -- gsub $i not followed by a number so $1 doesn't match $10, $11... -- remove fake end character valueq = captureEscapes(valueq) valueq = mw.ustring.gsub(args["rowsubformat" .. i] .. "$", "$" .. i .. "(%D)", valueq .. "%1") valueq = string.sub(valueq, 1, -2) rowformatting = mw.ustring.gsub(rowformatting, "$" .. i .. "(%D)", args["rowsubformat" .. i] .. "%1") end valueq = valueq and captureEscapes(valueq) or '' value = mw.ustring.gsub(value, "$" .. i .. "(%D)", valueq .. "%1") end value = string.sub(value, 1, -2) -- remove fake end character value = expandBraces(value, rowformatting) end elseif value then value = expandBraces(value, parameters.formatting) value = value .. reference end if isSet(value) then result[#result + 1] = value if not parameters.list or (maxvals and maxvals == #result) then break end end end -- in a table, add edit icon on last element if parameters.formatting == 'table' then result = addEditIconTable(result, parameters) end if args.query == 'num' then result_query = 0 for _, v in pairs(rowlist) do result_query = result_query + (v and 1 or 0) end end result = preformat .. mw.text.listToText(result, parameters.separator, parameters.conjunction) .. postformat else -- return first element local claim = claims[sortindices[1]] result, result2, error = getValueOfClaim(claim, qualifierId[1], parameters) if result and references then result = result .. getReferences(claim, parameters.lang) end if args.query == 'num' then result_query = 1 end end if isSet(result) then if not (parameters.formatting == 'table' or (result2 and result2 == 'no-icon')) then -- add edit icon, except table added previously and except explicit no-icon internal flag result = result .. addEditIcon(parameters) end else if showerrors then result = error else result = default end end if args.query == 'untranslated' and required and not is_sandbox then result_query = untranslated end return result, result_query or '' end -- Local functions for getParentValues ----------------------- local function uc_first(word) if word == nil then return end return mw.ustring.upper(mw.ustring.sub(word, 1, 1)) .. mw.ustring.sub(word, 2) end local function getPropertyValue(id, property, parameter, langs, labelicon, case) local snaks = mw.wikibase.getBestStatements(id, property) local mysnak = getSnak(snaks, {1, "mainsnak"}) if mysnak == nil then return end local entity_id local result = '-' -- default for 'no value' if mysnak.datavalue then entity_id = "Q" .. tostring(mysnak.datavalue.value['numeric-id']) result, _ = getSnakValue(mysnak, {formatting=parameter, lang=langs, labelicon=labelicon, case=case}) end return entity_id, result end local function getParentObjects(id, prop_format, label_format, languages, propertySupString, propertyLabel, propertyLink, label_show, labelicon0, labelicon1, upto_number, upto_label, upto_value, last_only, grammatical_case, include_self) local propertySups = mw.text.split(propertySupString, '[^P%d]') local maxloop = 10 if upto_number then maxloop = tonumber(upto_number) elseif next(upto_label) or next(upto_value) then maxloop = 50 end local labels_filter = next(label_show) local result = {} local id_value = id for iter = 1, maxloop do local link, label, labelwicon, linktext, id_label for _, propertySup in pairs(propertySups) do local _id_value, _link = getPropertyValue(id_value, propertySup, prop_format, languages, labelicon1, grammatical_case) if _id_value and _link then id_value = _id_value; link = _link break end end if not id_value or not link then break end if propertyLink then _, linktext = getPropertyValue(id_value, propertyLink, "label", languages) if linktext then link = mw.ustring.gsub(link, "%[%[(.*)%|.+%]%]", "[[%1|" .. linktext .. "]]") end end id_label, label = getPropertyValue(id_value, propertyLabel, label_format, languages, false, "infoboxlabel") if labelicon0 then _, labelwicon = getPropertyValue(id_value, propertyLabel, label_format, languages, labelicon0, "infoboxlabel") else labelwicon = label end if labels_filter == nil or (label_show[id_label] or label_show[label]) then result[#result + 1] = {labelwicon, link} label_show[id_label or 'none'], label_show[label or 'none'] = nil, nil -- only first label found end if upto_label[id_label] or upto_label[label] or upto_value[id_value] then break end end if last_only then result = {result[#result]} end if include_self then local label_self, link_self _, label_self = getPropertyValue(id, propertyLabel, label_format, languages, labelicon0, "infoboxlabel") link_self, _ = getLabelByLangs(id, languages) table.insert(result, 1, {label_self, link_self}) end return result end local function parentObjectsToString(result, rowformat, cascade, sorting) local ret = {} local first = 1 local last = #result local iter = 1 if sorting == "-1" then first = #result; last = 1; iter = -1 end for i = first, last, iter do local rowtext = mw.ustring.gsub(rowformat, "$[01]", {["$0"] = result[i][1], ["$1"] = result[i][2]}) ret[#ret + 1] = expandBraces(rowtext, rowformat) end if cascade then local direction = mw.language.new(wiki.langcode):isRTL() and "right" or "left" local suffix = "" for i = 1, #ret do ret[i] = '<ul style="line-height:100%; margin-' .. direction .. ':0.45em; padding-' .. direction .. ':0;"><li>' .. ret[i] suffix = suffix .. '</li></ul>' end ret[#ret] = ret[#ret] .. suffix end return ret end -- Returns pairs of parent label and property value fetching a recursive tree function p.getParentValues(frame) local args = frame.args or frame -- via invoke or require local pargs = frame.args and frame:getParent().args or {} if not required and isSet(pargs.sandbox) then return require(wiki.module_title .. "/" .. mw.message.new('Sandboxlink-subpage-name'):inLanguage(wiki.langcode):plain()).getParentValues(frame) end local id = getEntityId(args, pargs) if id == nil then return end local languages = findLang(args.lang) local propertySup = getArg(args.property, "P131") --administrative entity local propertyLabel = getArg(args.label, "P31") --instance local propertyLink = getArg(args.valuetext) local property_format = getArg(args.formatting) local label_format = getArg(args.labelformat, "label") local upto_number = getArg(args.upto) local last_only = getArg(args.last_only, false) local editicon, labelicon = setIcons(args.editicon, pargs.editicon) local include_self = getArg(args.include_self, false) local case = getArg(args.case) local upto_label = {} for q in string.gmatch(args.uptolabelid or '', 'Q%d+') do local checked_q = resolveEntityId(q) if checked_q then upto_label[checked_q] = true end end if type(upto_number) == 'string' then upto_label[uc_first(upto_number)] = true upto_number = nil require(wiki.module_title .. '/debug').track('upto') -- replace upto by uptolabelid end local upto_value = {} for q in string.gmatch(args.uptovalueid or args.uptolinkid or '', 'Q%d+') do local checked_q = resolveEntityId(q) if checked_q then upto_value[checked_q] = true end end local label_show = {} for q in string.gmatch(args.showlabelid or '', 'Q%d+') do local checked_q = resolveEntityId(q) if checked_q then label_show[checked_q] = true end end for _, v in ipairs(mw.text.split(args.labelshow or '', "/")) do if v ~= '' then label_show[uc_first(v)] = true require(wiki.module_title .. '/debug').track('labelshow') -- replace labelshow by showlabelid end end local rowformat = args.rowformat; if not isSet(rowformat) then rowformat = "$0 = $1" end local labelicon0, labelicon1 = labelicon, labelicon if string.find(label_format, '{{.*$0.*}}') or (string.find(rowformat, '{{.*$0.*}}') and label_format ~= 'raw') then labelicon0 = false end local result = getParentObjects(id, property_format, label_format, languages, propertySup, propertyLabel, propertyLink, label_show, labelicon0, labelicon1, upto_number, upto_label, upto_value, last_only, case, include_self) if #result == 0 then return end local separator = args.separator; if not isSet(separator) then separator = "<br />" end local sorting = args.sorting; if sorting == "" then sorting = nil end local cascade = (args.cascade == "true" or args.cascade == "yes") local ret = parentObjectsToString(result, rowformat, cascade, sorting) ret = addEditIconTable(ret, {property=propertySup, editicon=editicon, id=id, lang=languages}) return mw.text.listToText(ret, separator, separator) end -- Link with a parent label -------------------- function p.linkWithParentLabel(frame) local pargs = frame.args and frame:getParent().args or {} if not required and isSet(pargs.sandbox) then return require(wiki.module_title .. "/" .. mw.message.new('Sandboxlink-subpage-name'):inLanguage(wiki.langcode):plain()).linkWithParentLabel(frame) end local args = {} if frame.args then for k, v in pairs(frame.args) do -- metatable args[k] = v end else args = frame -- via require end if isSet(args.value) then return args.value end -- get id value of property/qualifier local largs = mw.clone(args) largs.list = tonumber(args.list) and args.list or true largs.formatting = "raw" largs.separator = "/·/" largs.editicon = false local items_list, _ = p.claim(largs) if not isSet(items_list) then return end local items_table = mw.text.split(items_list, "/·/", true) -- get internal link of property/qualifier largs.formatting = "internallink" local link_list, _ = p.claim(largs) local link_table = mw.text.split(link_list, "/·/", true) -- get label of parent property local parent_claim = getSnak(getStatements(items_table[1], args.parent, true), {1, "mainsnak", "datatype"}) if parent_claim == 'monolingualtext' then largs.formatting = nil largs.list = 'lang' else largs.formatting = "label" largs.list = false end largs.property = args.parent largs.qualifier = nil for i, v in ipairs(items_table) do largs.item = v local link_label, _ = p.claim(largs) if isSet(link_label) then link_table[i] = mw.ustring.gsub(link_table[i] or '', "%[%[(.*)%|.+%]%]", "[[%1|" .. link_label .. "]]") end end args.editicon, _ = setIcons(args.editicon, pargs.editicon) args.id = getEntityId(args, pargs) args.lang = findLang(args.lang) return mw.text.listToText(link_table) .. addEditIcon(args) end -- Calculate number of years old ---------------------------- function p.yearsOld(frame) if not required and frame.args and isSet(frame:getParent().args.sandbox) then return require(wiki.module_title .. "/" .. mw.message.new('Sandboxlink-subpage-name'):inLanguage(wiki.langcode):plain()).yearsOld(frame) end local args = frame.args or frame -- via invoke or require local pargs = frame.args and frame:getParent().args or {} local id = getEntityId(args, pargs) if id == nil then return end local lang = mw.language.new('en') local function getBestValue(id, prop) return getSnak(mw.wikibase.getBestStatements(id, prop), {1, "mainsnak", "datavalue", "value"}) end local birth = getBestValue(id, 'P569') if type(birth) ~= 'table' or birth.time == nil or birth.precision == nil or birth.precision < 8 then return end local death = getBestValue(id, 'P570') if type(death) ~= 'table' or death.time == nil or death.precision == nil then death = {['time'] = lang:formatDate('c'), ['precision'] = 11} -- current date elseif death.precision < 8 then return end local dates = {} dates[1] = {['min'] = {}, ['max'] = {}, ['precision'] = birth.precision} dates[1].min.year = tonumber(mw.ustring.match(birth.time, "^[+-]?%d+")) dates[1].min.month = tonumber(mw.ustring.match(birth.time, "\-(%d%d)\-")) dates[1].min.day = tonumber(mw.ustring.match(birth.time, "\-(%d%d)T")) dates[1].max = mw.clone(dates[1].min) dates[2] = {['min'] = {}, ['max'] = {}, ['precision'] = death.precision} dates[2].min.year = tonumber(mw.ustring.match(death.time, "^[+-]?%d+")) dates[2].min.month = tonumber(mw.ustring.match(death.time, "\-(%d%d)\-")) dates[2].min.day = tonumber(mw.ustring.match(death.time, "\-(%d%d)T")) dates[2].max = mw.clone(dates[2].min) for i, d in ipairs(dates) do if d.precision == 10 then -- month d.min.day = 1 local timestamp = string.format("%04d", tostring(math.abs(d.max.year))) .. string.format("%02d", tostring(d.max.month)) .. "01" d.max.day = tonumber(lang:formatDate("j", timestamp .. " + 1 month - 1 day")) elseif d.precision < 10 then -- year or decade d.min.day = 1 d.min.month = 1 d.max.day = 31 d.max.month = 12 if d.precision == 8 then -- decade d.max.year = d.max.year + 9 end end end local function age(d1, d2) local years = d2.year - d1.year if d2.month < d1.month or (d2.month == d1.month and d2.day < d1.day) then years = years - 1 end if d2.year > 0 and d1.year < 0 then years = years - 1 -- no year 0 end return years end local old_min = age(dates[1].max, dates[2].min) local old_max = age(dates[1].min, dates[2].max) local old, old_expr if old_min == 0 and old_max == 0 then old = "< 1" old_max = 1 -- expression in singular elseif old_min == old_max then old = old_min else old = old_min .. "/" .. old_max end if args.formatting == 'unit' then local langs = findLang(args.lang) local yo, yo_sg, yo_pl, yo_pau if langs[1] == wiki.langcode then yo_sg = i18n["years-old"].singular yo_pl = i18n["years-old"].plural yo_pau = i18n["years-old"].paucal end if not isSet(yo_pl) then yo_pl, _ = getLabelByLangs('Q24564698', langs) yo_sg = yo_pl end if not isSet(yo_pau) then yo_pau = yo_pl end yo = mw.language.new(langs[1]):plural(old_max, {yo_sg, yo_pau, yo_pl}) if mw.ustring.find(yo, '$1', 1, true) then old_expr = mw.ustring.gsub(yo, "$1", old) else old_expr = old .. '&nbsp;' .. yo end elseif args.formatting then old_expr = expandBraces(mw.ustring.gsub(args.formatting, '$1', old), args.formatting) else old_expr = old end return old_expr end -- Gets a label in a given language (content language by default) or its fallbacks, optionnally linked. function p.getLabel(frame) local args = frame.args or frame -- via invoke or require local pargs = frame.args and frame:getParent().args or {} if not required and isSet(pargs.sandbox) then return require(wiki.module_title .. "/" .. mw.message.new('Sandboxlink-subpage-name'):inLanguage(wiki.langcode):plain()).getLabel(frame) end local id = getEntityId(args, pargs, 1) if id == nil then return end local languages = findLang(args.lang) local labelicon = false if mw.wikibase.isValidEntityId(id) then _, labelicon = setIcons(args.editicon, pargs.editicon) end local label_icon = '' local label, lang if args.label then label = args.label else -- exceptions or labels fixed local exist, labels = pcall(require, wiki.module_title .. "/labels" .. (languages[1] == wiki.langcode and '' or '/' .. languages[1])) if exist and labels.infoboxLabelsFromId and next(labels.infoboxLabelsFromId) ~= nil then label = labels.infoboxLabelsFromId[id] end if label == nil then label, lang = getLabelByLangs(id, languages) if label then if isSet(args.itemgender) and feminineGender(args.itemgender) then label = feminineForm(id, lang) or label end label = mw.language.new(lang):ucfirst(mw.text.nowiki(label)) -- sanitize end label_icon = addLabelIcon(id, lang, languages[1], labelicon) end end local linked = args.linked local ret2 = required and untranslated or '' if isSet(linked) and linked ~= "no" then local article = mw.wikibase.getSitelink(id) or ("d:Special:EntityPage/" .. id) return "[[" .. article .. "|" .. (label or id) .. "]]" .. label_icon, ret2 else return (label or id) .. label_icon, ret2 end end -- Utilities ----------------------------- -- See also module ../debug. -- Copied from Module:Wikibase function p.getSiteLink(frame) local args = frame.args or frame -- via invoke or require local pargs = frame.args and frame:getParent().args or {} local id = getEntityId(args, pargs, 1) if id == nil then return end return mw.wikibase.getSitelink(id, mw.text.trim(frame.args[2] or '')) end -- Helper function for the default language code used function p.lang(frame) local lang = frame and frame.args[1] -- nil via require return findLang(lang)[1] end -- Number of statements function p.numStatements(frame) local args = frame.args or frame -- via invoke or require local pargs = frame.args and frame:getParent().args or {} local id = getEntityId(args, pargs) if id == nil then return 0 end local prop = mw.text.trim(args[1] or '') local num = {} if not isSet(prop) and frame.args then args = {} for k, v in pairs(pargs) do args[k] = v end for k, v in pairs(frame.args) do args[k] = v end args.query = 'num' _, num = p.claim(args) return num elseif args[2] then -- qualifier local qual = mw.text.trim(args[2]) local values = p.claim{item=id, property=prop, qualifier=qual, formatting='raw', separator='/·/'} if values then num = mw.text.split(values, '/·/') end else num = mw.wikibase.getBestStatements(id, prop) end return #num end -- Returns true if property datavalue is found excluding novalue/somevalue function p.validProperty(frame) local args = frame.args or frame -- via invoke or require local pargs = frame.args and frame:getParent().args or {} local item = getEntityId(args, pargs) if item == nil then return end local property = mw.text.trim(args[1]) local prop_data = getSnak(mw.wikibase.getBestStatements(item, property), {1, "mainsnak", "datavalue"}) return prop_data and true or nil end function p.editAtWikidata(frame) local args = frame.args or frame -- via invoke or require local pargs = frame.args and frame:getParent().args or {} local value = isSet(args[1]) if value then return end local param = {} param.id = getEntityId(args, pargs) param.property = args.property param.lang = findLang(args.lang) param.editicon, _ = setIcons(args.editicon) return addEditIcon(param) end function p.formatNum(frame) local num = tonumber(mw.text.trim(frame.args[1])) local lang = findLang(mw.text.trim(frame.args[2])) return mw.language.new(lang[1]):formatNum(num) end return p nz8e9pxqavznoq723coztbzi41hysfu 10 4280 13160 13158 2020-06-11T14:36:30Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {{#invoke:Wikidata|claim|property=P1082|list=false}} omslve5pkwsapvjfssovhvpec0wvgmk 10 4281 18198 13221 2020-06-12T17:49:40Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {{Infotaula |above = {{{izena|{{#titleparts:{{PAGENAME}} | | -1 }}}}} |abovestyle = background-color: #99c; |headerstyle = background-color: #99c; |image = {{#if:{{{irudia|}}}|[[Fitxategi:{{{irudia}}}|285px]]|{{#invoke:Wikidata|claim|property=P18|formatting=[[Fitxategi:$1|280px]]|list=false}}}} |caption = {{#if:{{{irudiaren testua|}}}|{{{irudiaren testua}}}}} |header1 = Administrazioa |data2 = |data6 = {{#switch:{{delink|{{#invoke:Wikidata|getParentValues|sorting=-1|editicon=no|upto=probintzia|labelshow=probintzia|rowformat=$1}}}} |Araba = <tr><td>'''Herrialdea'''</td><td>Euskal Herria</td></tr>{{#invoke:Wikidata|getParentValues|sorting=-1|separator=</tr>|rowformat=<tr><td>'''$0'''</td><td>$1</td>|editicon=no|upto=probintzia}} |Bizkaia = <tr><td>'''Herrialdea'''</td><td>Euskal Herria</td></tr>{{#invoke:Wikidata|getParentValues|sorting=-1|separator=</tr>|rowformat=<tr><td>'''$0'''</td><td>$1</td>|editicon=no|upto=probintzia}} |Gipuzkoa= <tr><td>'''Herrialdea'''</td><td>Euskal Herria</td></tr>{{#invoke:Wikidata|getParentValues|sorting=-1|separator=</tr>|rowformat=<tr><td>'''$0'''</td><td>$1</td>|editicon=no|upto=probintzia}} |Nafarroa = <tr><td>'''Herrialdea'''</td><td>Euskal Herria</td></tr>{{#invoke:Wikidata|getParentValues|sorting=-1|separator=</tr>|rowformat=<tr><td>'''$0'''</td><td>$1</td>|editicon=no|upto=probintzia}} |#default= {{#invoke:Wikidata|getParentValues|sorting=-1|separator=</tr>|rowformat=<tr><td>'''$0'''</td><td>$1</td>|editicon=no}}</tr>}} |label8= Alkatea |data8= {{#invoke:Wikidata|claim|property=P6|formatting=internallink|list=false|value={{{alkatea|}}}}} |label9 = Izen ofiziala |data9 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P1448|value={{{ofiziala|}}}|separator=<br />|conjunction=<br />}} |label11 = Ezizena |data11 = {{#if:{{{ezizena|}}}|{{{ezizena}}}}} |label12 = Posta kodea |data12 = {{#if:{{#property:P281}}|<code>{{#invoke:Wikidata|claim|property=P281|formatting=label}}</code>|{{#if:{{{postakodea|}}}|<code>{{{postakodea}}}</code>}}}} |label19 = Herriburua |data19 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P36|separator=<br />|conjunction=<br />|value={{{herriburua|{{{hiriburua|}}}}}}|formatting=internallink}} <!--- Geografia ----> |header20 = Geografia |label21 = {{#if:{{#property:P625}}|[[Koordenatu geografiko sistema{{!}}Koordenatuak]]}} |data21 = {{#if:{{#property:P625}}|{{cal coor|globe:Earth|region:{{{kodea}}}_type:city|display=inline,title}}}} |data22 = {{#if:{{#Property:P625}}|{{Mapa marraztu|width=280|height=250|zoom=10|frameless=s|align=center|geotype2=geoshape|stroke-width2=0.2|fill2=#F5A9A9|opacity2=0.1|title2={{PAGENAME}}|image2={{#invoke:Wikidata | claim | property=P18|formatting=$1}}|geotype3=geomask|ids3={{#invoke:Wikidata|claim|property=P131|formatting=raw|list=false}}|fill-opacity3=0.33|stroke-width3=0.5|fill3=#FFFFE0|title={{PAGENAME}}|image={{#invoke:Wikidata | claim | property=P18|formatting=$1}}|marker-symbol={{Mapa marraztu/ikonoa}}|marker-color=#1E90FF|geotype4=geoline|ids4={{#invoke:Wikibase|id}}|stroke-width4=2 | stroke4=#FF0000|latitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=latitude|list=false}}|longitude={{#invoke:Wikidata|claim|property=P625|formatting=longitude|list=false}}}}}} |data23 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P242|formatting=[[Fitxategi:$1|280px]]}} |label24 = Azalera |data24 = {{#if:{{{azalera|}}}|{{formatnum:{{{azalera}}}}} km²|{{#if:{{#Property:P2046}}|{{convert/variable|{{formatnum:{{#invoke:Wikidata | claim | property=P2046 |list=false| item={{{item|}}} |formatting=unitcode | value= }}|R}}|km²|disp=number | abbr=on}} km²}}}} |label25 = Altuera |data25 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P2044|formatting=unitcode|value={{{altuera|}}}}} |label26 = Mugakideak |data26 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P47|formatting=internallink}} <!--- DEMOGRAFIA ---> |header30 = Demografia |label31 = Biztanleria |data31 = {{#if:{{{biztanleria|{{#property:P1082}}}}}<!-- ---------->|{{#invoke:Wikidata|claim|property=P1082|list=false|value={{formatnum:{{{biztanleria|}}}}}}} bizt.<!-- ----------->{{#if:{{#invoke:Wikidata|claim|property=P1082|qualifier=P585|list=false|value={{{bizt_urtea|}}}}}<!-- ------------>|&nbsp;<small>({{#invoke:Wikidata|claim|property=P1082|qualifier=P585|list=false|value={{{bizt_urtea|}}}}})</small><!-- --------->}}}}{{#if:{{{biztanleria|}}}|{{#if:{{#Property:P1082}}|[[Kategoria:Biztanleriaren datua Wikidatatik hartu dezaketen hiriak]]}}}} |label32 = Metropolia |data32 = {{#if:{{{metropolia|}}}|{{formatnum:{{{metropolia}}}}}}} |label33 = Dentsitatea |data33 = {{#if:{{{dentsitatea|}}} |{{{dentsitatea}}} bizt/km² |{{#if:{{{biztanleria|}}}|{{#if:{{{azalera|}}}|{{formatnum:{{#expr:{{{biztanleria}}}/{{{azalera}}}round2}}}} bizt/km²}} |{{#if:{{#Property:P2046}} |{{#if:{{#Property:P1082}} |{{formatnum: {{#expr: {{formatnum:{{#invoke:Wikidata|claim|property=P1082|formatting=label|list=false}}|R}} / {{convert/variable|{{formatnum:{{#invoke:Wikidata | claim | property=P2046 |list=false| item={{{item|}}} |formatting=unitcode | value= }}|R}}|km²|disp=number}} round2}} }} bizt/km² }}}}}}}} |label34 = Herritarra |data34 = {{#if:{{{herritarra|}}}|{{{herritarra}}}}} |label35 = Etxebizitzak |data35 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P1538|list=false}} |data60 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P856|formatting=weblink|value={{{web|{{{webgunea|}}}}}}}} |below = {{#if:{{{oharrak|}}}|{{{oharrak}}}}} }}<noinclude>{{txantiloi dokumentazioa}} [[Kategoria:Geografiako infotaula txantiloiak]] </noinclude> dsa3ir93083r8k5ci8yejt8cb5lgwza 10 4282 13171 13164 2020-06-11T14:45:15Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki <templatestyles src="Infotaula/styles.css" /> {{#invoke:Infobox|infobox}} efe4lh8ws7x79r30au1ca5hv6bp1alb 828 4283 13165 2020-06-11T14:38:53Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: -- -- This module implements {{Infobox}} -- local p = {} local navbar = require('Module:Navbar')._navbar local args = {} local origArgs local root local function unio... Scribunto text/plain -- -- This module implements {{Infobox}} -- local p = {} local navbar = require('Module:Navbar')._navbar local args = {} local origArgs local root local function union(t1, t2) -- Returns the union of the values of two tables, as a sequence. local vals = {} for k, v in pairs(t1) do vals[v] = true end for k, v in pairs(t2) do vals[v] = true end local ret = {} for k, v in pairs(vals) do table.insert(ret, k) end return ret end local function getArgNums(prefix) -- Returns a table containing the numbers of the arguments that exist -- for the specified prefix. For example, if the prefix was 'data', and -- 'data1', 'data2', and 'data5' exist, it would return {1, 2, 5}. local nums = {} for k, v in pairs(args) do local num = tostring(k):match('^' .. prefix .. '([1-9]%d*)$') if num then table.insert(nums, tonumber(num)) end end table.sort(nums) return nums end local function addRow(rowArgs) -- Adds a row to the infobox, with either a header cell -- or a label/data cell combination. if rowArgs.header then root :tag('tr') :addClass(rowArgs.rowclass) :cssText(rowArgs.rowstyle) :attr('id', rowArgs.rowid) :tag('th') :attr('colspan', 2) :attr('id', rowArgs.headerid) :addClass(rowArgs.class) :addClass(args.headerclass) :css('text-align', 'center') :cssText(args.headerstyle) :wikitext(rowArgs.header) elseif rowArgs.data then local row = root:tag('tr') row:addClass(rowArgs.rowclass) row:cssText(rowArgs.rowstyle) row:attr('id', rowArgs.rowid) if rowArgs.label then row :tag('th') :attr('scope', 'row') :attr('id', rowArgs.labelid) :cssText(args.labelstyle) :wikitext(rowArgs.label) :done() end local dataCell = row:tag('td') if not rowArgs.label then dataCell :attr('colspan', 2) :css('text-align', 'center') end dataCell :attr('id', rowArgs.dataid) :addClass(rowArgs.class) :cssText(rowArgs.datastyle) :newline() :wikitext(rowArgs.data) end end local function renderTitle() if not args.title then return end root :tag('caption') :addClass(args.titleclass) :cssText(args.titlestyle) :wikitext(args.title) end local function renderAboveRow() if not args.above then return end root :tag('tr') :tag('th') :attr('colspan', 2) :addClass(args.aboveclass) :css('text-align', 'center') :css('font-size', '125%') :css('font-weight', 'bold') :cssText(args.abovestyle) :wikitext(args.above) end local function renderBelowRow() if not args.below then return end root :tag('tr') :tag('td') :attr('colspan', '2') :addClass(args.belowclass) :css('text-align', 'center') :cssText(args.belowstyle) :newline() :wikitext(args.below) end local function renderSubheaders() if args.subheader then args.subheader1 = args.subheader end if args.subheaderrowclass then args.subheaderrowclass1 = args.subheaderrowclass end local subheadernums = getArgNums('subheader') for k, num in ipairs(subheadernums) do addRow({ data = args['subheader' .. tostring(num)], datastyle = args.subheaderstyle or args['subheaderstyle' .. tostring(num)], class = args.subheaderclass, rowclass = args['subheaderrowclass' .. tostring(num)] }) end end local function renderImages() if args.image then args.image1 = args.image end if args.caption then args.caption1 = args.caption end local imagenums = getArgNums('image') for k, num in ipairs(imagenums) do local caption = args['caption' .. tostring(num)] local data = mw.html.create():wikitext(args['image' .. tostring(num)]) if caption then data :tag('div') :cssText(args.captionstyle) :wikitext(caption) end addRow({ data = tostring(data), datastyle = args.imagestyle, class = args.imageclass, rowclass = args['imagerowclass' .. tostring(num)] }) end end local function renderRows() -- Gets the union of the header and data argument numbers, -- and renders them all in order using addRow. local rownums = union(getArgNums('header'), getArgNums('data')) table.sort(rownums) for k, num in ipairs(rownums) do addRow({ header = args['header' .. tostring(num)], label = args['label' .. tostring(num)], data = args['data' .. tostring(num)], datastyle = args.datastyle, class = args['class' .. tostring(num)], rowclass = args['rowclass' .. tostring(num)], rowstyle = args['rowstyle' .. tostring(num)], dataid = args['dataid' .. tostring(num)], labelid = args['labelid' .. tostring(num)], headerid = args['headerid' .. tostring(num)], rowid = args['rowid' .. tostring(num)] }) end end local function renderNavBar() if not args.name then return end root :tag('tr') :tag('td') :attr('colspan', '2') :css('text-align', 'right') :wikitext(navbar{ args.name, mini = 1, }) end local function renderItalicTitle() local italicTitle = args['italic title'] and mw.ustring.lower(args['italic title']) if italicTitle == '' or italicTitle == 'force' or italicTitle == 'yes' then root:wikitext(mw.getCurrentFrame():expandTemplate({title = 'italic title'})) end end local function renderTrackingCategories() if args.decat ~= 'yes' then if #(getArgNums('data')) == 0 and mw.title.getCurrentTitle().namespace == 0 then root:wikitext('[[Category:Articles which use infobox templates with no data rows]]') end if args.child == 'yes' and args.title then root:wikitext('[[Category:Pages which use embedded infobox templates with the title parameter]]') end end end local function _infobox() -- Specify the overall layout of the infobox, with special settings -- if the infobox is used as a 'child' inside another infobox. if args.child ~= 'yes' then root = mw.html.create('table') root :addClass('infobox') :addClass(args.bodyclass) if args.subbox == 'yes' then root :css('padding', '0') :css('border', 'none') :css('margin', '-3px') :css('width', 'auto') :css('min-width', '100%') :css('font-size', '100%') :css('clear', 'none') :css('float', 'none') :css('background-color', 'transparent') else root :css('width', '22em') end root :cssText(args.bodystyle) renderTitle() renderAboveRow() else root = mw.html.create() root :wikitext(args.title) end renderSubheaders() renderImages() renderRows() renderBelowRow() renderNavBar() renderItalicTitle() renderTrackingCategories() return tostring(root) end local function preprocessSingleArg(argName) -- If the argument exists and isn't blank, add it to the argument table. -- Blank arguments are treated as nil to match the behaviour of ParserFunctions. if origArgs[argName] and origArgs[argName] ~= '' then args[argName] = origArgs[argName] end end local function preprocessArgs(prefixTable, step) -- Assign the parameters with the given prefixes to the args table, in order, in batches -- of the step size specified. This is to prevent references etc. from appearing in the -- wrong order. The prefixTable should be an array containing tables, each of which has -- two possible fields, a "prefix" string and a "depend" table. The function always parses -- parameters containing the "prefix" string, but only parses parameters in the "depend" -- table if the prefix parameter is present and non-blank. if type(prefixTable) ~= 'table' then error("Non-table value detected for the prefix table", 2) end if type(step) ~= 'number' then error("Invalid step value detected", 2) end -- Get arguments without a number suffix, and check for bad input. for i,v in ipairs(prefixTable) do if type(v) ~= 'table' or type(v.prefix) ~= "string" or (v.depend and type(v.depend) ~= 'table') then error('Invalid input detected to preprocessArgs prefix table', 2) end preprocessSingleArg(v.prefix) -- Only parse the depend parameter if the prefix parameter is present and not blank. if args[v.prefix] and v.depend then for j, dependValue in ipairs(v.depend) do if type(dependValue) ~= 'string' then error('Invalid "depend" parameter value detected in preprocessArgs') end preprocessSingleArg(dependValue) end end end -- Get arguments with number suffixes. local a = 1 -- Counter variable. local moreArgumentsExist = true while moreArgumentsExist == true do moreArgumentsExist = false for i = a, a + step - 1 do for j,v in ipairs(prefixTable) do local prefixArgName = v.prefix .. tostring(i) if origArgs[prefixArgName] then moreArgumentsExist = true -- Do another loop if any arguments are found, even blank ones. preprocessSingleArg(prefixArgName) end -- Process the depend table if the prefix argument is present and not blank, or -- we are processing "prefix1" and "prefix" is present and not blank, and -- if the depend table is present. if v.depend and (args[prefixArgName] or (i == 1 and args[v.prefix])) then for j,dependValue in ipairs(v.depend) do local dependArgName = dependValue .. tostring(i) preprocessSingleArg(dependArgName) end end end end a = a + step end end function p.infobox(frame) -- If called via #invoke, use the args passed into the invoking template. -- Otherwise, for testing purposes, assume args are being passed directly in. if frame == mw.getCurrentFrame() then origArgs = frame:getParent().args else origArgs = frame end -- Parse the data parameters in the same order that the old {{infobox}} did, so that -- references etc. will display in the expected places. Parameters that depend on -- another parameter are only processed if that parameter is present, to avoid -- phantom references appearing in article reference lists. preprocessSingleArg('child') preprocessSingleArg('bodyclass') preprocessSingleArg('subbox') preprocessSingleArg('bodystyle') preprocessSingleArg('title') preprocessSingleArg('titleclass') preprocessSingleArg('titlestyle') preprocessSingleArg('above') preprocessSingleArg('aboveclass') preprocessSingleArg('abovestyle') preprocessArgs({ {prefix = 'subheader', depend = {'subheaderstyle', 'subheaderrowclass'}} }, 10) preprocessSingleArg('subheaderstyle') preprocessSingleArg('subheaderclass') preprocessArgs({ {prefix = 'image', depend = {'caption', 'imagerowclass'}} }, 10) preprocessSingleArg('captionstyle') preprocessSingleArg('imagestyle') preprocessSingleArg('imageclass') preprocessArgs({ {prefix = 'header'}, {prefix = 'data', depend = {'label'}}, {prefix = 'rowclass'}, {prefix = 'rowstyle'}, {prefix = 'class'}, {prefix = 'dataid'}, {prefix = 'labelid'}, {prefix = 'headerid'}, {prefix = 'rowid'} }, 50) preprocessSingleArg('headerclass') preprocessSingleArg('headerstyle') preprocessSingleArg('labelstyle') preprocessSingleArg('datastyle') preprocessSingleArg('below') preprocessSingleArg('belowclass') preprocessSingleArg('belowstyle') preprocessSingleArg('name') args['italic title'] = origArgs['italic title'] -- different behaviour if blank or absent preprocessSingleArg('decat') return _infobox() end return p 6706hcou5akn7nrr69xksoq3fnha2yw 828 4284 13166 2020-06-11T14:39:56Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: local p = {} local getArgs function p._navbar(args) local titleArg = 1 if args.collapsible then titleArg = 2 if not args.plain then args.mini = 1 end if ar... Scribunto text/plain local p = {} local getArgs function p._navbar(args) local titleArg = 1 if args.collapsible then titleArg = 2 if not args.plain then args.mini = 1 end if args.fontcolor then args.fontstyle = 'color:' .. args.fontcolor .. ';' end args.style = 'float:left; text-align:left; width:6em;' end local titleText = args[titleArg] or (':' .. mw.getCurrentFrame():getParent():getTitle()) local title = mw.title.new(mw.text.trim(titleText), 'Template'); if not title then error('Invalid title ' .. titleText) end local talkpage = title.talkPageTitle and title.talkPageTitle.fullText or ''; local div = mw.html.create():tag('div') div :addClass('plainlinks') :addClass('hlist') :addClass('navbar') :cssText(args.style) if args.mini then div:addClass('mini') end if not (args.mini or args.plain) then div :tag('span') :css('word-spacing', 0) :cssText(args.fontstyle) :wikitext(args.text or 'Kutxa hau:') :wikitext(' ') end if args.brackets then div :tag('span') :css('margin-right', '-0.125em') :cssText(args.fontstyle) :wikitext('&#91;') :newline(); end local ul = div:tag('ul'); ul :tag('li') :addClass('nv-view') :wikitext('[[' .. title.fullText .. '|') :tag('span') :attr('title', 'Ikusi txantiloi hau') :cssText(args.fontstyle) :wikitext(args.mini and 'i' or 'ikusi') :done() :wikitext(']]') :done() :tag('li') :addClass('nv-talk') :wikitext('[[' .. talkpage .. '|') :tag('span') :attr('title', 'Eztabaidatu txantiloi hau') :cssText(args.fontstyle) :wikitext(args.mini and 'e' or 'eztabaida') :done() :wikitext(']]'); if not args.noedit then ul :tag('li') :addClass('nv-edit') :wikitext('[' .. title:fullUrl('action=edit') .. ' ') :tag('span') :attr('title', 'Aldatu txantiloi hau') :cssText(args.fontstyle) :wikitext(args.mini and 'a' or 'aldatu') :done() :wikitext(']'); end if args.brackets then div :tag('span') :css('margin-left', '-0.125em') :cssText(args.fontstyle) :wikitext('&#93;') :newline(); end if args.collapsible then div :done() :tag('span') :css('font-size', '110%') :cssText(args.fontstyle) :wikitext(args[1]) end return tostring(div:done()) end function p.navbar(frame) if not getArgs then getArgs = require('Module:Arguments').getArgs end return p._navbar(getArgs(frame)) end return p jbulqvq2mn69o1gf5rh4kv9z03d9ysa 10 4285 13167 2020-06-11T14:41:24Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: {{<includeonly>safesubst:</includeonly>#invoke:delink|delink}} wikitext text/x-wiki {{<includeonly>safesubst:</includeonly>#invoke:delink|delink}} 09eyefmy374kb88ygly709qmnrgx7so 828 4286 13168 2020-06-11T14:42:02Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: -- This module de-links most wikitext. local p = {} local function delinkReversePipeTrick(s) if s:match("^%[%[|.*[|\n]") then -- Check for newlines or multiple pipes... Scribunto text/plain -- This module de-links most wikitext. local p = {} local function delinkReversePipeTrick(s) if s:match("^%[%[|.*[|\n]") then -- Check for newlines or multiple pipes. return s else return s:match("%[%[|(.*)%]%]") end end local function delinkPipeTrick(s) local linkarea, display = "", "" -- We need to deal with colons, brackets, and commas, per [[Help:Pipe trick]]. -- First, remove the text before the first colon, if any. if s:match(":") then s = s:match("%[%[.-:(.*)|%]%]") -- If there are no colons, grab all of the text apart from the square brackets and the pipe. else s = s:match("%[%[(.*)|%]%]") end -- Next up, brackets and commas. if s:match("%(.-%)$") then -- Brackets trump commas. s = s:match("(.-) ?%(.-%)$") elseif s:match(",") then -- If there are no brackets, display only the text before the first comma. s = s:match("(.-),.*$") end return s end local function delinkWikilink(s) local result = s -- Deal with the reverse pipe trick. if result:match("%[%[|") then return delinkReversePipeTrick(result) end result = mw.uri.decode(result, "PATH") -- decode percent-encoded entities. Leave underscores and plus signs. result = mw.text.decode(result, true) -- decode HTML entities. -- Check for bad titles. To do this we need to find the -- title area of the link, i.e. the part before any pipes. local titlearea if result:match("|") then -- Find if we're dealing with a piped link. titlearea = result:match("^%[%[(.-)|.*%]%]") else titlearea = result:match("^%[%[(.-)%]%]") end -- Check for bad characters. if mw.ustring.match(titlearea, "[%[%]<>{}%%%c\n]") then return s end -- Check for categories, interwikis, and files. local colonprefix = result:match("%[%[(.-):.*%]%]") or "" -- Get the text before the first colon. local ns = mw.site.namespaces[colonprefix] -- see if this is a known namespace if mw.language.isKnownLanguageTag(colonprefix) or ( ns and ( ns.canonicalName == "File" or ns.canonicalName == "Category" ) ) then return "" end -- Remove the colon if the link is using the [[Help:Colon trick]]. if result:match("%[%[:") then result = "[[" .. result:match("%[%[:(.*%]%])") end -- Deal with links using the [[Help:Pipe trick]]. if mw.ustring.match(result, "^%[%[[^|]*|%]%]") then return delinkPipeTrick(result) end -- Find the display area of the wikilink if result:match("|") then -- Find if we're dealing with a piped link. result = result:match("^%[%[.-|(.+)%]%]") -- Remove new lines from the display of multiline piped links, -- where the pipe is before the first new line. result = result:gsub("\n", "") else result = result:match("^%[%[(.-)%]%]") end return result end local function delinkURL(s) -- Assume we have already delinked internal wikilinks, and that -- we have been passed some text between two square brackets [foo]. -- If the text contains a line break it is not formatted as a URL, regardless of other content. if s:match("\n") then return s end -- Check if the text has a valid URL prefix and at least one valid URL character. local valid_url_prefixes = {"//", "http://", "https://", "ftp://", "gopher://", "mailto:", "news:", "irc://"} local url_prefix for i,v in ipairs(valid_url_prefixes) do if mw.ustring.match(s, '^%[' .. v ..'[^"%s].*%]' ) then url_prefix = v break end end -- Get display text if not url_prefix then return s end s = s:match("^%[" .. url_prefix .. "(.*)%]") -- Grab all of the text after the URL prefix and before the final square bracket. s = s:match('^.-(["<> ].*)') or "" -- Grab all of the text after the first URL separator character ("<> ). s = mw.ustring.match(s, "^%s*(%S.*)$") or "" -- If the separating character was a space, trim it off. local s_decoded = mw.text.decode(s, true) if mw.ustring.match(s_decoded, "%c") then return s else return s_decoded end end local function delinkLinkClass(s, pattern, delinkFunction) if not type(s) == "string" then error("Attempt to de-link non-string input.", 2) end if not ( type(pattern) == "string" and mw.ustring.sub(pattern, 1, 1) == "^" ) then error('Invalid pattern detected. Patterns must begin with "^".', 2) end -- Iterate over the text string, and replace any matched text. using the -- delink function. We need to iterate character by character rather -- than just use gsub, otherwise nested links aren't detected properly. local result = "" while s ~= '' do -- Replace text using one iteration of gsub. s = mw.ustring.gsub(s, pattern, delinkFunction, 1) -- Append the left-most character to the result string. result = result .. mw.ustring.sub(s, 1, 1) s = mw.ustring.sub(s, 2, -1) end return result end function p._delink(args) local text = args[1] or "" if args.refs == "yes" then -- Remove any [[Help:Strip markers]] representing ref tags. In most situations -- this is not a good idea - only use it if you know what you are doing! text = mw.ustring.gsub(text, "UNIQ%w*%-ref%-%d*%-QINU", "") end if not (args.comments == "no") then text = text:gsub("<!%-%-.-%-%->", "") -- Remove html comments. end if not (args.wikilinks == "no") then text = delinkLinkClass(text, "^%[%[.-%]%]", delinkWikilink) -- De-link wikilinks. end if not (args.urls == "no") then text = delinkLinkClass(text, "^%[.-%]", delinkURL) -- De-link URLs. end if not (args.whitespace == "no") then -- Replace single new lines with a single space, but leave double new lines -- and new lines only containing spaces or tabs before a second new line. text = mw.ustring.gsub(text, "([^\n \t][ \t]*)\n([ \t]*[^\n \t])", "%1 %2") text = text:gsub("[ \t]+", " ") -- Remove extra tabs and spaces. end return text end function p.delink(frame) local args if frame == mw.getCurrentFrame() then -- We're being called via #invoke. If the invoking template passed any args, use -- them. Otherwise, use the args that were passed into the template. args = frame:getParent().args for k, v in pairs(frame.args) do args = frame.args break end else -- We're being called from another module or from the debug console, so assume -- the args are passed in directly. args = frame end return p._delink(args) end return p ivh2fvvp2la22yhrqx0v2r2pea1unnf 10 4287 13169 2020-06-11T14:42:33Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: {{ wikitext text/x-wiki {{ 12pdiubnx5a18m40c9undnlmt4cb1o0 10 4288 13170 2020-06-11T14:42:51Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: }} wikitext text/x-wiki }} 8fjf3hjuj07tdh6aq0z1wcya5rson4p 10 4289 13172 2020-06-11T14:45:27Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: /* Infobox template style */ .infobox { border: 1px solid #aaa; background-color: #f9f9f9; color: black; margin: 0.5em 0 0.5em 1em; padding: 0.2em;... sanitized-css text/css /* Infobox template style */ .infobox { border: 1px solid #aaa; background-color: #f9f9f9; color: black; margin: 0.5em 0 0.5em 1em; padding: 0.2em; float: right; clear: right; text-align: left; font-size: 88%; line-height: 1.5em; } .infobox caption { font-size: 125%; font-weight: bold; } .infobox td, .infobox th { vertical-align: top; } .infobox.bordered { border-collapse: collapse; } .infobox.bordered td, .infobox.bordered th { border: 1px solid #aaa; } .infobox.bordered .borderless td, .infobox.bordered .borderless th { border: 0; } .infobox.sisterproject { width: 20em; font-size: 90%; } .infobox.standard-talk { border: 1px solid #c0c090; background-color: #f8eaba; } .infobox.standard-talk.bordered td, .infobox.standard-talk.bordered th { border: 1px solid #c0c090; } /* styles for bordered infobox with merged rows */ .infobox.bordered .mergedtoprow td, .infobox.bordered .mergedtoprow th { border: 0; border-top: 1px solid #aaa; border-right: 1px solid #aaa; } .infobox.bordered .mergedrow td, .infobox.bordered .mergedrow th { border: 0; border-right: 1px solid #aaa; } /* Styles for geography infoboxes, eg countries, country subdivisions, cities, etc. */ .infobox.geography { text-align: left; border-collapse: collapse; line-height: 1.2em; font-size: 90%; } .infobox.geography td, .infobox.geography th { border-top: 1px solid #aaa; padding: 0.4em 0.6em 0.4em 0.6em; } .infobox.geography .mergedtoprow td, .infobox.geography .mergedtoprow th { border-top: 1px solid #aaa; padding: 0.4em 0.6em 0.2em 0.6em; } .infobox.geography .mergedrow td, .infobox.geography .mergedrow th { border: 0; padding: 0 0.6em 0.2em 0.6em; } .infobox.geography .mergedbottomrow td, .infobox.geography .mergedbottomrow th { border-top: 0; border-bottom: 1px solid #aaa; padding: 0 0.6em 0.4em 0.6em; } .infobox.geography .maptable td, .infobox.geography .maptable th { border: 0; padding: 0; } q6uiqlmm6nz0p3dutv1mp7ov1swtdn9 10 4290 18163 13180 2020-06-12T17:47:39Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {{#switch:{{lat wd}} |={{etiqueta cal coor|tema={{{tema|}}}|categoria={{{categoria|Koordenaturik gabeko hiriak}}}}}|#default={{coord|{{lat wd}}|{{lon wd}}|{{{params|region:{{{region|}}}_type:{{{type|{{Cal coor/type wd}}}}}_scale:{{{scale|}}}_dim:{{{dim|}}}}}}_globe:{{{globe|}}}|display={{{display|title}}}}}}}<noinclude>{{dokumentazioa}}</noinclude> 9utu05z6zyecsbipopvx0zguyqtymzq 10 4291 13181 2020-06-11T15:01:18Z Theklan 125 «[[Txantiloi:Txantiloi dokumentazioa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Txantiloi:Txantiloi dokumentazioa]] c0zual89own1o1wjvi3wvq09nr3572w 10 4292 13211 13191 2020-06-11T15:38:17Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki <templatestyles src="Coord/styles.css" /> <includeonly>{{#invoke:Coordinates|coord}}</includeonly><noinclude> {{txantiloi dokumentazioa}} </noinclude> fae90b9qb15idn2nrilwib45f1207yp 10 4293 13184 13183 2020-06-11T15:04:44Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {{#if:{{#property:P625}} |<!-- koordenatu orokorrak daude.-->{{#invoke:Wikidata | claim | property=P625 | formatting=latitude | list=false}} |<!-- ez dago koordenatu orokorrik. -->{{#if:{{#invoke:Wikidata|claim|qualifier=P625 |property=P403 | formatting=latitude}} |<!-- itsasoratze koordenatuak daude.-->{{#invoke:Wikidata|claim|qualifier=P625 |property=P403 | formatting=latitude | list=false}} |<!-- ez dago itsasoratze koordenaturik.-->{{#if:{{#invoke:Wikidata|claim|qualifier=P625 |property=P159 | formatting=latitude}} |<!-- egoitza koordenatuak daude. -->{{#invoke:Wikidata|claim|qualifier=P625 |property=P159 | formatting=latitude | list=false}} |<!-- ez dago egoitza koordenaturik.-->{{#if:{{#invoke:Wikidata|claim|qualifier=P625 |property=P276 | formatting=latitude}} |<!-- dagoen lekuaren koordenatuak daude.-->{{#invoke:Wikidata|claim|qualifier=P625 |property=P276 | formatting=latitude | list=false}} |<!-- ez dago ezer. -->}} }} }} }}<noinclude> {{dokumentazioa}} </noinclude> cszec5k0us0wsobbn4ynbi4bftjimr8 10 4294 13185 2020-06-11T15:08:32Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: {{#if:{{#property:P625}} |<!-- hi ha coordenades generals.-->{{#invoke:Wikidata | claim | property=P625 | formatting=longitude| list=false}} |<!-- no hi ha coordenades gen... wikitext text/x-wiki {{#if:{{#property:P625}} |<!-- hi ha coordenades generals.-->{{#invoke:Wikidata | claim | property=P625 | formatting=longitude| list=false}} |<!-- no hi ha coordenades generals.-->{{#if:{{#invoke:Wikidata|claim|qualifier=P625 |property=P403 | formatting=longitude}} |<!-- hi ha coordenades desembocadura.-->{{#invoke:Wikidata|claim|qualifier=P625 |property=P403 | formatting=longitude| list=false}} |<!-- tampoc hi ha coordenades desembocadura.-->{{#if:{{#invoke:Wikidata|claim|qualifier=P625 |property=P159 | formatting=longitude}} |<!-- hi ha coordenades de la seu.-->{{#invoke:Wikidata|claim|qualifier=P625 |property=P159 | formatting=longitude| list=false}} |<!-- tampoc hi ha coordenades de la seu.-->{{#if:{{#invoke:Wikidata|claim|qualifier=P625 |property=P276 | formatting=longitude}} |<!-- hi ha coordenades d'on es troba.-->{{#invoke:Wikidata|claim|qualifier=P625 |property=P276 | formatting=longitude| list=false}} |<!-- tampoc hi ha coordenades d'on es troba. -->}} }} }} }}<noinclude> {{dokumentazioa}} </noinclude> shv3quvat5g33l5whlr1a4pp7q80dt3 10 4295 13186 2020-06-11T15:09:47Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: {{#switch:{{#invoke:Wikidata|claim|property=P31|list=false|formatting=raw}} |Q515|Q3184121|Q532|Q486972|Q755707|Q3327920|Q3257686|Q2074737|Q12813115=city |Q6256|Q3624078|Q... wikitext text/x-wiki {{#switch:{{#invoke:Wikidata|claim|property=P31|list=false|formatting=raw}} |Q515|Q3184121|Q532|Q486972|Q755707|Q3327920|Q3257686|Q2074737|Q12813115=city |Q6256|Q3624078|Q5107=country |Q2072238|Q163601|Q1147395|Q853697|Q193556=adm1st |Q665487|Q184188|Q876730|Q200547|Q104251=adm2nd |Q4022=river |Q39594|Q23397=waterbody |Q184644=edu |Q55488=railwaystation |Q11303|Q2977|Q16970|Q33506|Q9259|Q811979=landmark |Q23442=isle }}<noinclude>{{dokumentazioa}}</noinclude> rfa4wcq756twh1z9asobtf36oc9dkce 10 4296 13187 2020-06-11T15:10:10Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: {{#switch: <!--If no or empty "demospace" parameter then detect namespace--> {{#if:{{{demospace|}}} | {{lc: {{{demospace}}} }} <!--Use lower case "demospace"-->... wikitext text/x-wiki {{#switch: <!--If no or empty "demospace" parameter then detect namespace--> {{#if:{{{demospace|}}} | {{lc: {{{demospace}}} }} <!--Use lower case "demospace"--> | {{#ifeq:{{NAMESPACE}}|{{TALKSPACE}} | talk | other }} }} | talk = {{{1|}}} | other | #default = {{{2|}}} }}<!--End switch--><noinclude> {{txantiloi dokumentazioa}} <!-- Add categories and interwikis to the /doc subpage, not here! --> </noinclude> ry4gfqqq64lxis75n6ioonrfn63pm3v 828 4297 13188 2020-06-11T15:10:58Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: --[[ This module is intended to replace the functionality of {{Coord}} and related templates. It provides several methods, including {{#Invoke:Coordinates | coord }} : G... Scribunto text/plain --[[ This module is intended to replace the functionality of {{Coord}} and related templates. It provides several methods, including {{#Invoke:Coordinates | coord }} : General function formatting and displaying coordinate values. {{#Invoke:Coordinates | dec2dms }} : Simple function for converting decimal degree values to DMS format. {{#Invoke:Coordinates | dms2dec }} : Simple function for converting DMS format to decimal degree format. {{#Invoke:Coordinates | link }} : Export the link used to reach the tools ]] local math_mod = require( "Module:Math" ); local coordinates = {}; local current_page = mw.title.getCurrentTitle() local page_name = mw.uri.encode( current_page.prefixedText, 'WIKI' ); local coord_link = '//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?pagename=' .. page_name .. '&language=eu&params=' --[[ Helper function, replacement for {{coord/display/title}} ]] local function displaytitle (s, notes) local l = '<span title="WGS84 koordenatu sistema">[[Koordenatu geografiko sistema|Koordenatuak]]:</span> ' .. s local co = '<span id="coordinates">' .. l .. notes .. '</span>'; return co; end --[[ Helper function, Replacement for {{coord/display/inline}} ]] local function displayinline (s, notes) return s .. notes end --[[ Helper function, used in detecting DMS formatting ]] local function dmsTest (first, second) if type(first) ~= 'string' or type(second) ~= 'string' then return nil end local s = (first .. second):upper() return s:find('^[NS][EWO]$') or s:find('^[EWO][NS]$') end --[[ Wrapper function to grab args, see Module:Arguments for this function's documentation. ]] local function makeInvokeFunc(funcName) return function (frame) local args = require('Module:Arguments').getArgs(frame, { wrappers = 'Txantiloi:Coord' }) return coordinates[funcName](args) end end --[[ Helper function, handle optional args. ]] local function optionalArg(arg, suplement) return arg and arg .. suplement or '' end --[[ Formats any error messages generated for display ]] local function errorPrinter(errors) local result = "" for i,v in ipairs(errors) do local errorHTML = '<strong class="error">Koordenatuak: ' .. v[2] .. '</strong>' result = result .. errorHTML .. "<br />" end return result end --[[ Determine the required CSS class to display coordinates Usually geo-nondefault is hidden by CSS, unless a user has overridden this for himself default is the mode as specificied by the user when calling the {{coord}} template mode is the display mode (dec or dms) that we will need to determine the css class for ]] local function displayDefault(default, mode) if default == "" then default = "dms" end if default == mode then return "geo-default" else return "geo-nondefault" end end --[[ specPrinter Output formatter. Takes the structure generated by either parseDec or parseDMS and formats it for inclusion on Wikipedia. ]] local function specPrinter(args, coordinateSpec) local uriComponents = coordinateSpec["param"] if uriComponents == "" then -- RETURN error, should never be empty or nil return "AKATSA, parametroa hutsik dago" end if coordinateSpec["name"] then uriComponents = uriComponents .. "&title=" .. mw.uri.encode(coordinateSpec["name"]) end local geodmshtml = '<span class="geo-dms" title="Mapak, argazki aereoak eta bestelako informazioa leku honetarako">' .. coordinateSpec["dms-lat"] .. ', ' .. coordinateSpec["dms-long"] .. '</span>' local lat = tonumber( coordinateSpec["dec-lat"] ) or 0 local geodeclat if lat < 0 then -- FIXME this breaks the pre-existing precision geodeclat = tostring(coordinateSpec["dec-lat"]):sub(2) .. "°S" else geodeclat = (coordinateSpec["dec-lat"] or 0) .. "°N" end local long = tonumber( coordinateSpec["dec-long"] ) or 0 local geodeclong if long < 0 then -- FIXME does not handle unicode minus geodeclong = tostring(coordinateSpec["dec-long"]):sub(2) .. "°W" else geodeclong = (coordinateSpec["dec-long"] or 0) .. "°E" end local geodechtml = '<span class="geo-dec" title="Mapak, argazki aereoak eta bestelako informazioa leku honetarako">' .. '<span class="latitude">' .. geodeclat .. '</span>,' .. '<span class="longitude">' .. geodeclong .. '</span>' .. '</span>' local geonumhtml = '<span class="geo">' .. coordinateSpec["dec-lat"] .. '; ' .. coordinateSpec["dec-long"] .. '</span>' local inner = '<span class="' .. displayDefault(coordinateSpec["default"], "dms" ) .. '">' .. geodmshtml .. '</span>' .. '<span class="geo-multi-punct">&#xfeff; / &#xfeff;</span>' .. '<span class="' .. displayDefault(coordinateSpec["default"], "dec" ) .. '">'; if not args["name"] then inner = inner .. geodechtml .. '<span style="display:none">&#xfeff; / ' .. geonumhtml .. '</span></span>' else inner = inner .. '<span class="vcard">' .. geodechtml .. '<span style="display:none">&#xfeff; / ' .. geonumhtml .. '</span>' .. '<span style="display:none">&#xfeff; (<span class="fn org">' .. args["name"] .. '</span>)</span></span></span>' end return '<span class="plainlinks nourlexpansion">' .. '[' .. coord_link .. uriComponents .. ' ' .. inner .. ']' .. '</span>' end --[[ Helper function, convert decimal to degrees ]] local function convert_dec2dms_d(coordinate) local d = math_mod._round( coordinate, 0 ) .. "°" return d .. "" end --[[ Helper function, convert decimal to degrees and minutes ]] local function convert_dec2dms_dm(coordinate) coordinate = math_mod._round( coordinate * 60, 0 ); local m = coordinate % 60; coordinate = math.floor( (coordinate - m) / 60 ); local d = coordinate % 360 .."°&nbsp;" return d .. string.format( "%02d′", m ) end --[[ Helper function, convert decimal to degrees, minutes, and seconds ]] local function convert_dec2dms_dms(coordinate) coordinate = math_mod._round( coordinate * 60 * 60, 0 ); local s = coordinate % 60 coordinate = math.floor( (coordinate - s) / 60 ); local m = coordinate % 60 coordinate = math.floor( (coordinate - m) / 60 ); local d = coordinate % 360 .."°&nbsp;" return d .. string.format( "%02d′", m ) .. "&nbsp;" .. string.format( "%02d″", s ) end --[[ Helper function, convert decimal latitude or longitude to degrees, minutes, and seconds format based on the specified precision. ]] local function convert_dec2dms(coordinate, firstPostfix, secondPostfix, precision) local coord = tonumber(coordinate) or 0 local postfix if coord >= 0 then postfix = "&nbsp;" .. firstPostfix else postfix = "&nbsp;" .. secondPostfix end precision = precision:lower(); if precision == "dms" then return convert_dec2dms_dms( math.abs( coord ) ) .. postfix; elseif precision == "dm" then return convert_dec2dms_dm( math.abs( coord ) ) .. postfix; elseif precision == "d" then return convert_dec2dms_d( math.abs( coord ) ) .. postfix; end end --[[ Convert DMS format into a N or E decimal coordinate ]] local function convert_dms2dec(direction, degrees_str, minutes_str, seconds_str) local degrees = tonumber(degrees_str) or 0 local minutes = tonumber(minutes_str) or 0 local seconds = tonumber(seconds_str) or 0 local factor = 1 direction = direction:gsub('^ *(.-) *$', '%1'); if direction == "S" or direction == "W" or direction == "O" then factor = -1 end local precision = 0 if seconds_str then precision = 5 + math.max( math_mod._precision(seconds_str), 0 ); elseif minutes_str then precision = 3 + math.max( math_mod._precision(minutes_str), 0 ); else precision = math.max( math_mod._precision(degrees_str), 0 ); end local decimal = factor * (degrees+(minutes+seconds/60)/60) return string.format( "%." .. precision .. "f", decimal ) -- not tonumber since this whole thing is string based. end --[[ Checks input values to for out of range errors. ]] local function validate( lat_d, lat_m, lat_s, long_d, long_m, long_s, source, strong ) local errors = {}; lat_d = tonumber( lat_d ) or 0; lat_m = tonumber( lat_m ) or 0; lat_s = tonumber( lat_s ) or 0; long_d = tonumber( long_d ) or 0; long_m = tonumber( long_m ) or 0; long_s = tonumber( long_s ) or 0; if strong then if lat_d < 0 then table.insert(errors, {source, "latitude negatiboa eta norantzarekin"}) end if long_d < 0 then table.insert(errors, {source, "luzera negatiboa eta norantzarekin"}) end --[[ #coordinates is inconsistent about whether this is an error. If globe: is specified, it won't error on this condition, but otherwise it will. For not simply disable this check. if long_d > 180 then table.insert(errors, {source, "longitude degrees > 180 with hemisphere flag"}) end ]] end if lat_d > 90 then table.insert(errors, {source, "latitude graduak > 90"}) end if lat_d < -90 then table.insert(errors, {source, "latitude graduak < -90"}) end if lat_m >= 60 then table.insert(errors, {source, "latitude minutuak >= 60"}) end if lat_m < 0 then table.insert(errors, {source, "latitude minutuak < 0"}) end if lat_s >= 60 then table.insert(errors, {source, "latitude segunduak >= 60"}) end if lat_s < 0 then table.insert(errors, {source, "latitude segunduak < 0"}) end if long_d >= 360 then table.insert(errors, {source, "luzera graduak >= 360"}) end if long_d <= -360 then table.insert(errors, {source, "luzera graduak <= -360"}) end if long_m >= 60 then table.insert(errors, {source, "luzera minutuak >= 60"}) end if long_m < 0 then table.insert(errors, {source, "luzera minutuak < 0"}) end if long_s >= 60 then table.insert(errors, {source, "luzera segunduak >= 60"}) end if long_s < 0 then table.insert(errors, {source, "luzera segunduak < 0"}) end return errors; end --[[ parseDec Transforms decimal format latitude and longitude into the a structure to be used in displaying coordinates ]] local function parseDec( lat, long, format ) local coordinateSpec = {} local errors = {} if not long then return nil, {{"parseDec", "luzera falta da"}} elseif not tonumber(long) then return nil, {{"parseDec", "Luzera ez da zenbaki bat: " .. long}} end errors = validate( lat, nil, nil, long, nil, nil, 'parseDec', false ); coordinateSpec["dec-lat"] = lat; coordinateSpec["dec-long"] = long; local mode = coordinates.determineMode( lat, long ); coordinateSpec["dms-lat"] = convert_dec2dms( lat, "N", "S", mode) -- {{coord/dec2dms|{{{1}}}|N|S|{{coord/prec dec|{{{1}}}|{{{2}}}}}}} coordinateSpec["dms-long"] = convert_dec2dms( long, "E", "W", mode) -- {{coord/dec2dms|{{{2}}}|E|W|{{coord/prec dec|{{{1}}}|{{{2}}}}}}} if format then coordinateSpec.default = format else coordinateSpec.default = "dms" -- a diferència de l'anglesa, per defecte sempre dms end return coordinateSpec, errors end --[[ parseDMS Transforms degrees, minutes, seconds format latitude and longitude into the a structure to be used in displaying coordinates ]] local function parseDMS( lat_d, lat_m, lat_s, lat_f, long_d, long_m, long_s, long_f, format ) local coordinateSpec = {} local errors = {} lat_f = lat_f:upper(); long_f = long_f:upper(); -- Check if specified backward if lat_f == 'E' or lat_f == 'W' or lat_f == "O" then local t_d, t_m, t_s, t_f; t_d = lat_d; t_m = lat_m; t_s = lat_s; t_f = lat_f; lat_d = long_d; lat_m = long_m; lat_s = long_s; lat_f = long_f; long_d = t_d; long_m = t_m; long_s = t_s; long_f = t_f; end errors = validate( lat_d, lat_m, lat_s, long_d, long_m, long_s, 'parseDMS', true ); if not long_d then return nil, {{"parseDMS", "luzera falta da"}} elseif not tonumber(long_d) then return nil, {{"parseDMS", "Luzera ez da zenbaki bat:" .. long_d }} end if not lat_m and not lat_s and not long_m and not long_s and #errors == 0 then if math_mod._precision( lat_d ) > 0 or math_mod._precision( long_d ) > 0 then if lat_f:upper() == 'S' then lat_d = '-' .. lat_d; end if long_f:upper() == 'W' or long_f:upper() == 'M' then long_d = '-' .. long_d; end return parseDec( lat_d, long_d, format ); end end if long_f == "W" then long_f = "W" -- direcció a mostrar, excepte a coordinateSpec["param"] end coordinateSpec["dms-lat"] = lat_d.."°&nbsp;"..optionalArg(lat_m,"′&nbsp;") .. optionalArg(lat_s,"″&nbsp;") .. lat_f coordinateSpec["dms-long"] = long_d.."°&nbsp;"..optionalArg(long_m,"′&nbsp;") .. optionalArg(long_s,"″&nbsp;") .. long_f coordinateSpec["dec-lat"] = convert_dms2dec(lat_f, lat_d, lat_m, lat_s) -- {{coord/dms2dec|{{{4}}}|{{{1}}}|0{{{2}}}|0{{{3}}}}} coordinateSpec["dec-long"] = convert_dms2dec(long_f, long_d, long_m, long_s) -- {{coord/dms2dec|{{{8}}}|{{{5}}}|0{{{6}}}|0{{{7}}}}} if format then coordinateSpec.default = format else coordinateSpec.default = "dms" end return coordinateSpec, errors end --[[ Funció auxiliar per convertir coma decimal a punt decimal ]] local function formatPunt(num) return mw.ustring.gsub(num, ",", ".") end --[[ Funció auxilar per convertir longitud O a W ]] local function formatLongW(dir) if dir:upper() == "O" then return "W" end return dir end --[[ Check the input arguments for coord to determine the kind of data being provided and then make the necessary processing. ]] local function formatTest(args) local result, errors local primary = false if not args[1] then -- no lat logic return errorPrinter( {{"formatTest", "falta la latitud"}} ) elseif not tonumber(args[1]) then -- bad lat logic return errorPrinter( {{"formatTest", "La latitud no és numèrica:" .. args[1]}} ) elseif not args[4] and not args[5] and not args[6] then -- dec logic result, errors = parseDec(formatPunt(args[1]), formatPunt(args[2]), args.format) if not result then return errorPrinter( errors ); end result.param = table.concat({formatPunt(args[1]), 'N', formatPunt(args[2]) or '', 'E', args[3] or ''}, '_') elseif dmsTest(args[4], args[8]) then -- dms logic result, errors = parseDMS(args[1], args[2], formatPunt(args[3]), args[4], args[5], args[6], formatPunt(args[7]), args[8], args.format) if args[10] then table.insert(errors, {'formatTest', 'sobren paràmetres'}) end if not result then return errorPrinter(errors) end result.param = table.concat({args[1], args[2], formatPunt(args[3]), args[4], args[5], args[6], formatPunt(args[7]), formatLongW(args[8]), args[9]}, '_') elseif dmsTest(args[3], args[6]) then -- dm logic result, errors = parseDMS(args[1], formatPunt(args[2]), nil, args[3], args[4], formatPunt(args[5]), nil, args[6], args['format']) if args[8] then table.insert(errors, { 'formatTest', 'sobren paràmetres' }) end if not result then return errorPrinter(errors) end result.param = table.concat({args[1], formatPunt(args[2]), args[3], args[4], formatPunt(args[5]), formatLongW(args[6]), args[7]}, '_') elseif dmsTest(args[2], args[4]) then -- d logic result, errors = parseDMS(formatPunt(args[1]), nil, nil, args[2], formatPunt(args[3]), nil, nil, args[4], args['format']) if args[6] then table.insert(errors, {'formatTest', 'sobren paràmetres' }) end if not result then return errorPrinter(errors) end result.param = table.concat({formatPunt(args[1]), args[2], formatPunt(args[3]), formatLongW(args[4]), args[5]}, '_') else -- Error return errorPrinter({{"formatTest", "format no reconegut"}}) end result.name = args.name or args.nom local extra_param = {'dim', 'globe', 'scale', 'region', 'source', 'type'} for _, v in ipairs(extra_param) do if args[v] then table.insert(errors, {'formatTest', 'Parametroa: "' .. v .. '=" honela izan beharko luke "' .. v .. ':"'}) end end local ret = specPrinter(args, result) if #errors > 0 then ret = ret .. " " .. errorPrinter(errors) .. '[[Kategoria:Koordenatuetan akatsak dituzten artikuluak]]' end return ret end --[[ Generate Wikidata tracking categories. Aquesta funció no s'està utilitzant. Pendent de revisar les categories de seguiment necessàries. ]] local function makeWikidataCategories() local ret if mw.wikibase and current_page.namespace == 0 then local entity = mw.wikibase.getEntityObject() if entity and entity.claims and entity.claims.P625 and entity.claims.P625[1] then local snaktype = entity.claims.P625[1].mainsnak.snaktype if snaktype == 'value' then -- coordinates exist both here and on Wikidata, and can be compared. ret = 'Wikidatako koordenatuak dituzten artikuluak' elseif snaktype == 'somevalue' then ret = 'Balio ezezaguna duten Wikidatako koordenatuak' elseif snaktype == 'novalue' then ret = 'Baliorik ez duten Wikidatako koordenatuak' end else -- We have to either import the coordinates to Wikidata or remove them here. ret = 'Wikidatako koordenaturik ez duten koordenatudun artikuluak' end end if ret then return string.format('[[Kategoria:%s]]', ret) else return '' end end --[[ link Simple function to export the coordinates link for other uses. Usage: {{ Invoke:Coordinates | link }} ]] function coordinates.link(frame) return coord_link; end --[[ dec2dms Wrapper to allow templates to call dec2dms directly. Usage: {{ Invoke:Coordinates | dec2dms | decimal_coordinate | positive_suffix | negative_suffix | precision }} decimal_coordinate is converted to DMS format. If positive, the positive_suffix is appended (typical N or E), if negative, the negative suffix is appended. The specified precision is one of 'D', 'DM', or 'DMS' to specify the level of detail to use. ]] coordinates.dec2dms = makeInvokeFunc('_dec2dms') function coordinates._dec2dms(args) local coordinate = args[1] local firstPostfix = args[2] or '' local secondPostfix = args[3] or '' local precision = args[4] or '' return convert_dec2dms(coordinate, firstPostfix, secondPostfix, precision) end --[[ Helper function to determine whether to use D, DM, or DMS format depending on the precision of the decimal input. ]] function coordinates.determineMode( value1, value2 ) local precision = math.max( math_mod._precision( value1 ), math_mod._precision( value2 ) ); if precision <= 0 then return 'd' elseif precision <= 2 then return 'dm'; else return 'dms'; end end --[[ dms2dec Wrapper to allow templates to call dms2dec directly. Usage: {{ Invoke:Coordinates | dms2dec | direction_flag | degrees | minutes | seconds }} Converts DMS values specified as degrees, minutes, seconds too decimal format. direction_flag is one of N, S, E, W, and determines whether the output is positive (i.e. N and E) or negative (i.e. S and W). ]] coordinates.dms2dec = makeInvokeFunc('_dms2dec') function coordinates._dms2dec(args) local direction = args[1] local degrees = args[2] local minutes = args[3] local seconds = args[4] return convert_dms2dec(direction, degrees, minutes, seconds) end --[[ coord Main entry point for Lua function to replace {{coord}} Usage: {{ Invoke:Coordinates | coord }} {{ Invoke:Coordinates | coord | lat | long }} {{ Invoke:Coordinates | coord | lat | lat_flag | long | long_flag }} ... Refer to {{coord}} documentation page for many additional parameters and configuration options. Note: This function provides the visual display elements of {{coord}}. In order to load coordinates into the database, the {{#coordinates:}} parser function must also be called, this is done automatically in the Lua version of {{coord}}. ]] coordinates.coord = makeInvokeFunc('_coord') function coordinates._coord(args) --[[ Intent de carregar de Wikidata. Pendent de solucionar {{#coordinates:}} afegit per la plantilla, no el mòdul if not args[1] and not args[2] and mw.wikibase.getEntityObject() then local entity = mw.wikibase.getEntityObject() if entity and entity.claims and entity.claims.P625 and entity.claims.P625[1].mainsnak.snaktype == 'value' then local precision = entity.claims.P625[1].mainsnak.datavalue.value.precision args[1]=entity.claims.P625[1].mainsnak.datavalue.value.latitude args[2]=entity.claims.P625[1].mainsnak.datavalue.value.longitude if precision then precision=-math_mod._round(math.log(precision)/math.log(10),0) args[1]=math_mod._round(args[1],precision) args[2]=math_mod._round(args[2],precision) end end end ]] local contents = formatTest(args) local Notes = args.notes or "" local Display = args.display and args.display:lower() or 'inline' local function isInline(s) -- Finds whether coordinates are displayed inline. return s:find('inline') ~= nil or s == 'i' or s == 'it' or s == 'ti' end local function isInTitle(s) -- Finds whether coordinates are displayed in the title. return s:find('title') ~= nil or s == 't' or s == 'it' or s == 'ti' end local text = '' if isInline(Display) then text = text .. displayinline(contents, Notes) end if isInTitle(Display) then text = text .. displaytitle(contents, Notes) -- .. makeWikidataCategories() end return text end return coordinates mm9x2v581qdq8n83n2jj0by23v5ffhs 828 4298 13189 2020-06-11T15:11:39Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: --[[ This module provides a number of basic mathematical operations. ]] local z = {} -- Generate random number function z.random( frame ) first = tonumber(frame.arg... Scribunto text/plain --[[ This module provides a number of basic mathematical operations. ]] local z = {} -- Generate random number function z.random( frame ) first = tonumber(frame.args[1]) -- if it doesn't exist it's NaN, if not a number it's nil second = tonumber(frame.args[2]) if first then -- if NaN or nil, will skip down to final return if first <= second then -- could match if both nil, but already checked that first is a number in last line return math.random(first, second) end return math.random(first) end return math.random() end --[[ order Determine order of magnitude of a number Usage: {{#invoke: Math | order | value }} ]] function z.order(frame) local input_string = (frame.args[1] or frame.args.x or '0'); local input_number; input_number = z._cleanNumber( frame, input_string ); if input_number == nil then return '<strong class="error">Formatting error: Order of magnitude input appears non-numeric</strong>' else return z._order( input_number ) end end function z._order(x) if x == 0 then return 0 end return math.floor(math.log10(math.abs(x))) end --[[ precision Detemines the precision of a number using the string representation Usage: {{ #invoke: Math | precision | value }} ]] function z.precision( frame ) local input_string = (frame.args[1] or frame.args.x or '0'); local trap_fraction = frame.args.check_fraction or false; local input_number; if type( trap_fraction ) == 'string' then trap_fraction = trap_fraction:lower(); if trap_fraction == 'false' or trap_fraction == '0' or trap_fraction == 'no' or trap_fraction == '' then trap_fraction = false; else trap_fraction = true; end end if trap_fraction then local pos = string.find( input_string, '/', 1, true ); if pos ~= nil then if string.find( input_string, '/', pos + 1, true ) == nil then local denominator = string.sub( input_string, pos+1, -1 ); local denom_value = tonumber( denominator ); if denom_value ~= nil then return math.log10(denom_value); end end end end input_number, input_string = z._cleanNumber( frame, input_string ); if input_string == nil then return '<strong class="error">Formatting error: Precision input appears non-numeric</strong>' else return z._precision( input_string ) end end function z._precision( x ) x = string.upper( x ) local decimal = string.find( x, '.', 1, true ) local exponent_pos = string.find( x, 'E', 1, true ) local result = 0; if exponent_pos ~= nil then local exponent = string.sub( x, exponent_pos + 1 ) x = string.sub( x, 1, exponent_pos - 1 ) result = result - tonumber( exponent ) end if decimal ~= nil then result = result + string.len( x ) - decimal return result end local pos = string.len( x ); while x:byte(pos) == string.byte('0') do pos = pos - 1 result = result - 1 if pos <= 0 then return 0 end end return result end --[[ max Finds the maximum argument Usage: {{#invoke:Math| max | value1 | value2 | ... }} OR {{#invoke:Math| max }} When used with no arguments, it takes its input from the parent frame. Note, any values that do not evaluate to numbers are ignored. ]] function z.max( frame ) local args = frame.args; if args[1] == nil then local parent = frame:getParent(); args = parent.args; end local max_value = nil; local i = 1; while args[i] ~= nil do local val = z._cleanNumber( frame, args[i] ); if val ~= nil then if max_value == nil or val > max_value then max_value = val; end end i = i + 1; end return max_value end --[[ min Finds the minimum argument Usage: {{#invoke:Math| min | value1 | value2 | ... }} OR {{#invoke:Math| min }} When used with no arguments, it takes its input from the parent frame. Note, any values that do not evaluate to numbers are ignored. ]] function z.min( frame ) local args = frame.args; if args[1] == nil then local parent = frame:getParent(); args = parent.args; end local min_value = nil; local i = 1; while args[i] ~= nil do local val = z._cleanNumber( frame, args[i] ); if val ~= nil then if min_value == nil or val < min_value then min_value = val; end end i = i + 1; end return min_value end -- batuketa egiteko function z.suma( frame ) local resultado = 0; local Argumentos = frame.args; if Argumentos[1] == nil then local parent = frame:getParent(); Argumentos = parent.args; end local i = 1; while Argumentos[i] ~= nil do if Argumentos[i] ~= '' then resultado = resultado + Argumentos[i] end i = i + 1; end return resultado end --[[ average Finds the average Usage: {{#invoke:Math| average | value1 | value2 | ... }} OR {{#invoke:Math| average }} When used with no arguments, it takes its input from the parent frame. Note, any values that do not evaluate to numbers are ignored. ]] function z.average( frame ) local args = frame.args; if args[1] == nil then local parent = frame:getParent(); args = parent.args; end local sum = 0; local count = 0; local i = 1; while args[i] ~= nil do local val = z._cleanNumber( frame, args[i] ); if val ~= nil then sum = sum + val count = count + 1 end i = i + 1; end return (count == 0 and 0 or sum/count) end --[[ round Rounds a number to specified precision Usage: {{#invoke:Math | round | value | precision }} --]] function z.round(frame) local value, precision; value = z._cleanNumber( frame, frame.args[1] or frame.args.value or 0 ); precision = z._cleanNumber( frame, frame.args[2] or frame.args.precision or 0 ); if value == nil or precision == nil then return '<strong class="error">Formatting error: Round input appears non-numeric</strong>' else return z._round( value, precision ); end end function z._round( value, precision ) local rescale = math.pow( 10, precision ); return math.floor( value * rescale + 0.5 ) / rescale; end --[[ precision_format Rounds a number to the specified precision and formats according to rules originally used for {{template:Rnd}}. Output is a string. Usage: {{#invoke: Math | precision_format | number | precision }} ]] function z.precision_format( frame ) -- For access to Mediawiki built-in formatter. local lang = mw.getContentLanguage(); local value_string, value, precision; value, value_string = z._cleanNumber( frame, frame.args[1] or 0 ); precision = z._cleanNumber( frame, frame.args[2] or 0 ); -- Check for non-numeric input if value == nil or precision == nil then return '<strong class="error">Formatting error: invalid input when rounding</strong>' end local current_precision = z._precision( value ); local order = z._order( value ); -- Due to round-off effects it is neccesary to limit the returned precision under -- some circumstances because the terminal digits will be inaccurately reported. if order + precision >= 14 then orig_precision = z._precision( value_string ); if order + orig_precision >= 14 then precision = 13 - order; end end -- If rounding off, truncate extra digits if precision < current_precision then value = z._round( value, precision ); current_precision = z._precision( value ); end local formatted_num = lang:formatNum( math.abs(value) ); local sign; -- Use proper unary minus sign rather than ASCII default if value < 0 then sign = '−'; else sign = ''; end -- Handle cases requiring scientific notation if string.find( formatted_num, 'E', 1, true ) ~= nil or math.abs(order) >= 9 then value = value * math.pow( 10, -order ); current_precision = current_precision + order; precision = precision + order; formatted_num = lang:formatNum( math.abs(value) ); else order = 0; end formatted_num = sign .. formatted_num; -- Pad with zeros, if needed if current_precision < precision then local padding; if current_precision <= 0 then if precision > 0 then local zero_sep = lang:formatNum( 1.1 ); formatted_num = formatted_num .. zero_sep:sub(2,2); padding = precision; if padding > 20 then padding = 20; end formatted_num = formatted_num .. string.rep( '0', padding ); end else padding = precision - current_precision if padding > 20 then padding = 20; end formatted_num = formatted_num .. string.rep( '0', padding ); end end -- Add exponential notation, if necessary. if order ~= 0 then -- Use proper unary minus sign rather than ASCII default if order < 0 then order = '−' .. lang:formatNum( math.abs(order) ); else order = lang:formatNum( order ); end formatted_num = formatted_num .. '<span style="margin:0 .15em 0 .25em">×</span>10^{' .. order .. '}' end return formatted_num; end --[[ Helper function that interprets the input numerically. If the input does not appear to be a number, attempts evaluating it as a parser functions expression. ]] function z._cleanNumber( frame, number_string ) if number_string == nil or number_string:len() == 0 then return nil, nil; end -- Attempt basic conversion local number = tonumber( number_string ) -- If failed, attempt to evaluate input as an expression if number == nil then local attempt = frame:preprocess( '{{#expr: ' .. number_string .. '}}' ); attempt = tonumber( attempt ); if attempt ~= nil then number = attempt; number_string = tostring( number ); else number = nil; number_string = nil; end else -- String is valid but may contain padding, clean it. number_string = number_string:match( "^%s*(.-)%s*$" ); end return number, number_string; end return z 23dv6rbs33bpiv41kpedqt6duajdjpk 828 4299 13190 2020-06-11T15:12:53Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: -- This module provides easy processing of arguments passed to Scribunto from -- #invoke. It is intended for use by other Lua modules, and should not be -- called from #in... Scribunto text/plain -- This module provides easy processing of arguments passed to Scribunto from -- #invoke. It is intended for use by other Lua modules, and should not be -- called from #invoke directly. local libraryUtil = require('libraryUtil') local checkType = libraryUtil.checkType local arguments = {} -- Generate four different tidyVal functions, so that we don't have to check the -- options every time we call it. local function tidyValDefault(key, val) if type(val) == 'string' then val = val:match('^%s*(.-)%s*$') if val == '' then return nil else return val end else return val end end local function tidyValTrimOnly(key, val) if type(val) == 'string' then return val:match('^%s*(.-)%s*$') else return val end end local function tidyValRemoveBlanksOnly(key, val) if type(val) == 'string' then if val:find('%S') then return val else return nil end else return val end end local function tidyValNoChange(key, val) return val end function arguments.getArgs(frame, options) checkType('getArgs', 1, frame, 'table', true) checkType('getArgs', 2, options, 'table', true) frame = frame or {} options = options or {} --[[ -- Get the arguments from the frame object if available. If the frame object -- is not available, we are being called from another Lua module or from the -- debug console, so assign the args to a new variable so we can -- differentiate them. --]] local fargs, pargs, luaArgs if type(frame.args) == 'table' and type(frame.getParent) == 'function' then if not options.parentOnly then fargs = frame.args end if not options.frameOnly then pargs = frame:getParent().args end if options.parentFirst then fargs, pargs = pargs, fargs end else luaArgs = frame end -- Set the order of precedence of the argument tables. If the variables are -- nil, nothing will be added to the table, which is how we avoid clashes -- between the frame/parent args and the Lua args. local argTables = {fargs} argTables[#argTables + 1] = pargs argTables[#argTables + 1] = luaArgs --[[ -- Generate the tidyVal function. If it has been specified by the user, we -- use that; if not, we choose one of four functions depending on the -- options chosen. This is so that we don't have to call the options table -- every time the function is called. --]] local tidyVal = options.valueFunc if tidyVal then if type(tidyVal) ~= 'function' then error( "bad value assigned to option 'valueFunc'" .. '(function expected, got ' .. type(tidyVal) .. ')', 2 ) end elseif options.trim ~= false then if options.removeBlanks ~= false then tidyVal = tidyValDefault else tidyVal = tidyValTrimOnly end else if options.removeBlanks ~= false then tidyVal = tidyValRemoveBlanksOnly else tidyVal = tidyValNoChange end end --[[ -- Set up the args, metaArgs and nilArgs tables. args will be the one -- accessed from functions, and metaArgs will hold the actual arguments. Nil -- arguments are memoized in nilArgs, and the metatable connects all of them -- together. --]] local args, metaArgs, nilArgs, metatable = {}, {}, {}, {} setmetatable(args, metatable) local function mergeArgs(iterator, tables) --[[ -- Accepts multiple tables as input and merges their keys and values -- into one table using the specified iterator. If a value is already -- present it is not overwritten; tables listed earlier have precedence. -- We are also memoizing nil values, but those values can be -- overwritten. --]] for _, t in ipairs(tables) do for key, val in iterator(t) do if metaArgs[key] == nil then local tidiedVal = tidyVal(key, val) if tidiedVal == nil then nilArgs[key] = true else metaArgs[key] = tidiedVal end end end end end --[[ -- Define metatable behaviour. Arguments are memoized in the metaArgs table, -- and are only fetched from the argument tables once. Fetching arguments -- from the argument tables is the most resource-intensive step in this -- module, so we try and avoid it where possible. For this reason, nil -- arguments are also memoized, in the nilArgs table. Also, we keep a record -- in the metatable of when pairs and ipairs have been called, so we do not -- run pairs and ipairs on the argument tables more than once. We also do -- not run ipairs on fargs and pargs if pairs has already been run, as all -- the arguments will already have been copied over. --]] metatable.__index = function (t, key) --[[ -- Fetches an argument when the args table is indexed. First we check -- to see if the value is memoized, and if not we try and fetch it from -- the argument tables. When we check memoization, we need to check -- metaArgs before nilArgs, as both can be non-nil at the same time. -- If the argument is not present in metaArgs, we also check whether -- pairs has been run yet. If pairs has already been run, we return nil. -- This is because all the arguments will have already been copied into -- metaArgs by the mergeArgs function, meaning that any other arguments -- must be nil. --]] local val = metaArgs[key] if val ~= nil then return val elseif metatable.donePairs or nilArgs[key] then return nil end for _, argTable in ipairs(argTables) do local argTableVal = tidyVal(key, argTable[key]) if argTableVal == nil then nilArgs[key] = true else metaArgs[key] = argTableVal return argTableVal end end return nil end metatable.__newindex = function (t, key, val) -- This function is called when a module tries to add a new value to the -- args table, or tries to change an existing value. if options.readOnly then error( 'could not write to argument table key "' .. tostring(key) .. '"; the table is read-only', 2 ) elseif options.noOverwrite and args[key] ~= nil then error( 'could not write to argument table key "' .. tostring(key) .. '"; overwriting existing arguments is not permitted', 2 ) elseif val == nil then --[[ -- If the argument is to be overwritten with nil, we need to erase -- the value in metaArgs, so that __index, __pairs and __ipairs do -- not use a previous existing value, if present; and we also need -- to memoize the nil in nilArgs, so that the value isn't looked -- up in the argument tables if it is accessed again. --]] metaArgs[key] = nil nilArgs[key] = true -- Memoize nils. else metaArgs[key] = val end end metatable.__pairs = function () -- Called when pairs is run on the args table. if not metatable.donePairs then mergeArgs(pairs, argTables) metatable.donePairs = true metatable.doneIpairs = true end return pairs(metaArgs) end metatable.__ipairs = function () -- Called when ipairs is run on the args table. if not metatable.doneIpairs then mergeArgs(ipairs, argTables) metatable.doneIpairs = true end return ipairs(metaArgs) end return args end return arguments 40uxhi8w4ka6how2vsohizy8ehdfiej 10 4300 13193 13192 2020-06-11T15:17:35Z Theklan 125 sanitized-css text/css /* Geographical coordinates defaults. See [[Template:Coord/link]] for how these are used. The classes "geo", "longitude", and "latitude" are used by the [[Geo microformat]]. */ .geo-default, .geo-dms, .geo-dec { display: inline; } .geo-nondefault, .geo-multi-punct { display: none; } .longitude, .latitude { white-space: nowrap; } /* Position coordinates */ #coordinates { position: absolute; top: 0em; right: 0em; float: right; margin: 0em; padding: 0em; line-height: 1.5em; text-align: right; text-indent: 0; font-size: 85%; text-transform: none; white-space: nowrap; } 6u2143tnf2gzp9gro7alwk8bhc9xxdl 10 4301 13194 2020-06-11T15:18:39Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: {{#if:{{{1|}}}<!-- Si no està buit -->|{{#ifeq:{{#invoke:StringFunc|split|{{{1|}}}| |2}}|{{{2|}}}<!--igual unitat, no conversió posar xifres . . . .... wikitext text/x-wiki {{#if:{{{1|}}}<!-- Si no està buit -->|{{#ifeq:{{#invoke:StringFunc|split|{{{1|}}}| |2}}|{{{2|}}}<!--igual unitat, no conversió posar xifres . . . . si no han demanat "number" (només xifres), posar unitat -->|{{#invoke:StringFunc|split|{{{1|}}}| |1}}{{#ifeq:{{{disp|}}}|number||&nbsp;{{{2|}}}}} |{{convert|{{#invoke:StringFunc|split|{{{1|}}}| |1}}<!-- -->|{{str rep|{{#invoke:StringFunc|split|{{{1|}}}| |2}}|mi²|sqmi}}<!-- unit+opc.sortida -->|{{{2|}}}|disp={{{disp|}}}|abbr={{{abbr|}}}}} }}}} cvjobc4pqu60intr2tmrro7nxd582xd 10 4302 13196 13195 2020-06-11T15:19:45Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{{{{♥|safesubst:}}}#invoke:convert|convert|numdot=,|numsep=.}}</includeonly><noinclude> {{dokumentazioa}} </noinclude> 2w5lh5q523mxv58x2lt3hwzgvsxrdoy 828 4303 13197 2020-06-11T15:20:22Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: -- Convert a value from one unit of measurement to another. -- Example: {{convert|123|lb|kg}} --> 123 pounds (56 kg) -- See [[:en:Template:Convert/Transwiki guide]] if cop... Scribunto text/plain -- Convert a value from one unit of measurement to another. -- Example: {{convert|123|lb|kg}} --> 123 pounds (56 kg) -- See [[:en:Template:Convert/Transwiki guide]] if copying to another wiki. local MINUS = '−' -- Unicode U+2212 MINUS SIGN (UTF-8: e2 88 92) local abs = math.abs local floor = math.floor local format = string.format local log10 = math.log10 local ustring = mw.ustring local ulen = ustring.len local usub = ustring.sub -- Configuration options to keep magic values in one location. -- Conversion data and message text are defined in separate modules. local config, maxsigfig local numdot -- must be '.' or ',' or a character which works in a regex local numsep, numsep_remove, numsep_remove2 local data_code, all_units local text_code local varname -- can be a code to use variable names that depend on value local from_en_table -- to translate an output string of en digits to local language local to_en_table -- to translate an input string of digits in local language to en -- Use translation_table in convert/text to change the following. local en_default -- true uses lang=en unless convert has lang=local or local digits local group_method = 3 -- code for how many digits are in a group local per_word = 'per' -- for units like "liters per kilometer" local plural_suffix = 's' -- only other useful value is probably '' to disable plural unit names local omitsep -- true to omit separator before local symbol/name -- All units should be defined in the data module. However, to cater for quick changes -- and experiments, any unknown unit is looked up in an extra data module, if it exists. -- That module would be transcluded in only a small number of pages, so there should be -- little server overhead from making changes, and changes should propagate quickly. local extra_module -- name of module with extra units local extra_units -- nil or table of extra units from extra_module -- Some options in the invoking template can set variables used later in the module. local currency_text -- for a user-defined currency symbol: {{convert|12|$/ha|$=€}} (euro replaces dollar) local function from_en(text) -- Input is a string representing a number in en digits with '.' decimal mark, -- without digit grouping (which is done just after calling this). -- Return the translation of the string with numdot and digits in local language. if numdot ~= '.' then text = text:gsub('%.', numdot) end if from_en_table then text = text:gsub('%d', from_en_table) end return text end local function to_en(text) -- Input is a string representing a number in the local language with -- an optional numdot decimal mark and numsep digit grouping. -- Return the translation of the string with '.' mark and en digits, -- and no separators (they have to be removed here to handle cases like -- numsep = '.' and numdot = ',' with input "1.234.567,8"). if to_en_table then text = ustring.gsub(text, '%d', to_en_table) end if numsep_remove then text = text:gsub(numsep_remove, '') end if numsep_remove2 then text = text:gsub(numsep_remove2, '') end if numdot ~= '.' then text = text:gsub(numdot, '.') end return text end local function decimal_mark(text) -- Return ',' if text probably is using comma for decimal mark, or has no decimal mark. -- Return '.' if text probably is using dot for decimal mark. -- Otherwise return nothing (decimal mark not known). if not text:find('[.,]') then return ',' end text = text:gsub('^%-', ''):gsub('%+%d+/%d+$', ''):gsub('[Ee]%-?%d+$', '') local decimal = text:match('^0?([.,])%d+$') or text:match('%d([.,])%d?%d?$') or text:match('%d([.,])%d%d%d%d+$') if decimal then return decimal end if text:match('%.%d+%.') then return ',' end if text:match('%,%d+,') then return '.' end end local add_warning, with_separator -- forward declarations local function to_en_with_check(text, parms) -- Version of to_en() for a wiki using numdot = ',' and numsep = '.' to check -- text (an input number as a string) which might have been copied from enwiki. -- For example, in '1.234' the '.' could be a decimal mark or a group separator. -- From viwiki. if to_en_table then text = ustring.gsub(text, '%d', to_en_table) end if decimal_mark(text) == '.' then local original = text text = text:gsub(',', '') -- for example, interpret "1,234.5" as an enwiki value if parms then add_warning(parms, 0, 'cvt_enwiki_num', original, with_separator({}, text)) end else if numsep_remove then text = text:gsub(numsep_remove, '') end if numsep_remove2 then text = text:gsub(numsep_remove2, '') end if numdot ~= '.' then text = text:gsub(numdot, '.') end end return text end local function omit_separator(id) -- Return true if there should be no separator before id (a unit symbol or name). -- For zhwiki, there should be no separator if id uses local characters. -- The following kludge should be a sufficient test. if omitsep then if id:sub(1, 2) == '-{' then -- for "-{...}-" content language variant return true end if id:byte() > 127 then local first = usub(id, 1, 1) if first ~= 'Å' and first ~= '°' and first ~= 'µ' then return true end end end return id:sub(1, 1) == '/' -- no separator before units like "/ha" end local spell_module -- name of module that can spell numbers local speller -- function from that module to handle spelling (set if needed) local wikidata_module, wikidata_data_module -- names of Wikidata modules local wikidata_code, wikidata_data -- exported tables from those modules (set if needed) local function set_config(args) -- Set configuration options from template #invoke or defaults. config = args maxsigfig = config.maxsigfig or 14 -- maximum number of significant figures local data_module, text_module local sandbox = config.sandbox and ('/' .. config.sandbox) or '' data_module = "Module:Convert/data" .. sandbox text_module = "Module:Convert/text" .. sandbox extra_module = "Module:Convert/extra" .. sandbox wikidata_module = "Module:Convert/wikidata" .. sandbox wikidata_data_module = "Module:Convert/wikidata/data" .. sandbox spell_module = "Module:ConvertNumeric" data_code = mw.loadData(data_module) text_code = mw.loadData(text_module) all_units = data_code.all_units local translation = text_code.translation_table if translation then numdot = translation.numdot numsep = translation.numsep if numdot == ',' and numsep == '.' then if text_code.all_messages.cvt_enwiki_num then to_en = to_en_with_check end end if translation.group then group_method = translation.group end if translation.per_word then per_word = translation.per_word end if translation.plural_suffix then plural_suffix = translation.plural_suffix end varname = translation.varname from_en_table = translation.from_en local use_workaround = true if use_workaround then -- 2013-07-05 workaround bug by making a copy of the required table. -- mw.ustring.gsub fails with a table (to_en_table) as the replacement, -- if the table is accessed via mw.loadData. local source = translation.to_en if source then to_en_table = {} for k, v in pairs(source) do to_en_table[k] = v end end else to_en_table = translation.to_en end if translation.lang == 'en default' then en_default = true -- for hiwiki end omitsep = translation.omitsep -- for zhwiki end numdot = config.numdot or numdot or '.' -- decimal mark before fractional digits numsep = config.numsep or numsep or ',' -- group separator for numbers -- numsep should be ',' or '.' or '' or '&nbsp;' or a Unicode character. -- numsep_remove must work in a regex to identify separators to be removed. if numsep ~= '' then numsep_remove = (numsep == '.') and '%.' or numsep end if numsep ~= ',' and numdot ~= ',' then numsep_remove2 = ',' -- so numbers copied from enwiki will work end end local function collection() -- Return a table to hold items. return { n = 0, add = function (self, item) self.n = self.n + 1 self[self.n] = item end, } end local function divide(numerator, denominator) -- Return integers quotient, remainder resulting from dividing the two -- given numbers, which should be unsigned integers. local quotient, remainder = floor(numerator / denominator), numerator % denominator if not (0 <= remainder and remainder < denominator) then -- Floating point limits may need this, as in {{convert|160.02|Ym|ydftin}}. remainder = 0 end return quotient, remainder end local function split(text, delimiter) -- Return a numbered table with fields from splitting text. -- The delimiter is used in a regex without escaping (for example, '.' would fail). -- Each field has any leading/trailing whitespace removed. local t = {} text = text .. delimiter -- to get last item for item in text:gmatch('%s*(.-)%s*' .. delimiter) do table.insert(t, item) end return t end local function strip(text) -- If text is a string, return its content with no leading/trailing -- whitespace. Otherwise return nil (a nil argument gives a nil result). if type(text) == 'string' then return text:match("^%s*(.-)%s*$") end end local function table_len(t) -- Return length (<100) of a numbered table to replace #t which is -- documented to not work if t is accessed via mw.loadData(). for i = 1, 100 do if t[i] == nil then return i - 1 end end end local function wanted_category(catkey, catsort, want_warning) -- Return message category if it is wanted in current namespace, -- otherwise return ''. local cat local title = mw.title.getCurrentTitle() if title then local nsdefault = '0' -- default namespace: '0' = article; '0,10' = article and template local namespace = title.namespace for _, v in ipairs(split(config.nscat or nsdefault, ',')) do if namespace == tonumber(v) then cat = text_code.all_categories[want_warning and 'warning' or catkey] if catsort and catsort ~= '' and cat:sub(-2) == ']]' then cat = cat:sub(1, -3) .. '|' .. mw.text.nowiki(usub(catsort, 1, 20)) .. ']]' end break end end end return cat or '' end local function message(parms, mcode, is_warning) -- Return wikitext for an error message, including category if specified -- for the message type. -- mcode = numbered table specifying the message: -- mcode[1] = 'cvt_xxx' (string used as a key to get message info) -- mcode[2] = 'parm1' (string to replace '$1' if any in message) -- mcode[3] = 'parm2' (string to replace '$2' if any in message) -- mcode[4] = 'parm3' (string to replace '$3' if any in message) local msg if type(mcode) == 'table' then if mcode[1] == 'cvt_no_output' then -- Some errors should cause convert to output an empty string, -- for example, for an optional field in an infobox. return '' end msg = text_code.all_messages[mcode[1]] end parms.have_problem = true local function subparm(fmt, ...) local rep = {} for i, v in ipairs({...}) do rep['$' .. i] = v end return (fmt:gsub('$%d+', rep)) end if msg then local parts = {} local regex, replace = msg.regex, msg.replace for i = 1, 3 do local limit = 40 local s = mcode[i + 1] if s then if regex and replace then s = s:gsub(regex, replace) limit = nil -- allow long "should be" messages end -- Escape user input so it does not break the message. -- To avoid tags (like {{convert|1<math>23</math>|m}}) breaking -- the mouseover title, any strip marker starting with char(127) is -- replaced with '...' (text not needing i18n). local append local pos = s:find(string.char(127), 1, true) if pos then append = '...' s = s:sub(1, pos - 1) end if limit and ulen(s) > limit then s = usub(s, 1, limit) append = '...' end s = mw.text.nowiki(s) .. (append or '') else s = '?' end parts['$' .. i] = s end local function ispreview() -- Return true if a prominent message should be shown. if parms.test == 'preview' or parms.test == 'nopreview' then -- For testing, can preview a real message or simulate a preview -- when running automated tests. return parms.test == 'preview' end local success, revid = pcall(function () return (parms.frame):preprocess('{{REVISIONID}}') end) return success and (revid == '') end local want_warning = is_warning and not config.warnings and -- show unobtrusive warnings if config.warnings not configured not msg.nowarn -- but use msg settings, not standard warning, if specified local title = string.gsub(msg[1] or 'Missing message', '$%d+', parts) local text = want_warning and '*' or msg[2] or 'Missing message' local cat = wanted_category(msg[3], mcode[2], want_warning) local anchor = msg[4] or '' local fmtkey = ispreview() and 'cvt_format_preview' or (want_warning and 'cvt_format2' or msg.format or 'cvt_format') local fmt = text_code.all_messages[fmtkey] or 'convert: bug' return subparm(fmt, title:gsub('"', '&quot;'), text, cat, anchor) end return 'Convert internal error: unknown message' end function add_warning(parms, level, key, text1, text2) -- for forward declaration above -- If enabled, add a warning that will be displayed after the convert result. -- A higher level is more verbose: more kinds of warnings are displayed. -- To reduce output noise, only the first warning is displayed. if level <= (tonumber(config.warnings) or 1) then if parms.warnings == nil then parms.warnings = message(parms, { key, text1, text2 }, true) end end end local function spell_number(parms, inout, number, numerator, denominator) -- Return result of spelling (number, numerator, denominator), or -- return nil if spelling is not available or not supported for given text. -- Examples (each value must be a string or nil): -- number numerator denominator output -- ------ --------- ----------- ------------------- -- "1.23" nil nil one point two three -- "1" "2" "3" one and two thirds -- nil "2" "3" two thirds if not speller then local function get_speller(module) return require(module).spell_number end local success success, speller = pcall(get_speller, spell_module) if not success or type(speller) ~= 'function' then add_warning(parms, 1, 'cvt_no_spell', 'spell') return nil end end local case if parms.spell_upper == inout then case = true parms.spell_upper = nil -- only uppercase first word in a multiple unit end local sp = not parms.opt_sp_us local adj = parms.opt_adjectival return speller(number, numerator, denominator, case, sp, adj) end ------------------------------------------------------------------------ -- BEGIN: Code required only for built-in units. -- LATER: If need much more code, move to another module to simplify this module. local function speed_of_sound(altitude) -- This is for the Mach built-in unit of speed. -- Return speed of sound in metres per second at given altitude in feet. -- If no altitude given, use default (zero altitude = sea level). -- Table gives speed of sound in miles per hour at various altitudes: -- altitude = -17,499 to 302,499 feet -- mach_table[a + 4] = s where -- a = (altitude / 5000) rounded to nearest integer (-3 to 60) -- s = speed of sound (mph) at that altitude -- LATER: Should calculate result from an interpolation between the next -- lower and higher altitudes in table, rather than rounding to nearest. -- From: http://www.aerospaceweb.org/question/atmosphere/q0112.shtml local mach_table = { -- a = 799.5, 787.0, 774.2, 761.207051, -- -3 to 0 748.0, 734.6, 721.0, 707.0, 692.8, 678.3, 663.5, 660.1, 660.1, 660.1, -- 1 to 10 660.1, 660.1, 660.1, 662.0, 664.3, 666.5, 668.9, 671.1, 673.4, 675.6, -- 11 to 20 677.9, 683.7, 689.9, 696.0, 702.1, 708.1, 714.0, 719.9, 725.8, 731.6, -- 21 to 30 737.3, 737.7, 737.7, 736.2, 730.5, 724.6, 718.8, 712.9, 707.0, 701.1, -- 31 to 40 695.0, 688.9, 682.8, 676.6, 670.4, 664.1, 657.8, 652.9, 648.3, 643.7, -- 41 to 50 639.1, 634.4, 629.6, 624.8, 620.0, 615.2, 613.2, 613.2, 613.2, 613.5, -- 51 to 60 } altitude = altitude or 0 local a = (altitude < 0) and -altitude or altitude a = floor(a / 5000 + 0.5) if altitude < 0 then a = -a end if a < -3 then a = -3 elseif a > 60 then a = 60 end return mach_table[a + 4] * 0.44704 -- mph converted to m/s end -- END: Code required only for built-in units. ------------------------------------------------------------------------ local function get_range(word) -- Return a range (string or table) corresponding to word (like "to"), -- or return nil if not a range word. local ranges = text_code.ranges return ranges.types[word] or ranges.types[ranges.aliases[word]] end local function check_mismatch(unit1, unit2) -- If unit1 cannot be converted to unit2, return an error message table. -- This allows conversion between units of the same type, and between -- Nm (normally torque) and ftlb (energy), as in gun-related articles. -- This works because Nm is the base unit (scale = 1) for both the -- primary type (torque), and the alternate type (energy, where Nm = J). -- A match occurs if the primary types are the same, or if unit1 matches -- the alternate type of unit2, and vice versa. That provides a whitelist -- of which conversions are permitted between normally incompatible types. if unit1.utype == unit2.utype or (unit1.utype == unit2.alttype and unit1.alttype == unit2.utype) then return nil end return { 'cvt_mismatch', unit1.utype, unit2.utype } end local function override_from(out_table, in_table, fields) -- Copy the specified fields from in_table to out_table, but do not -- copy nil fields (keep any corresponding field in out_table). for _, field in ipairs(fields) do if in_table[field] then out_table[field] = in_table[field] end end end local function shallow_copy(t) -- Return a shallow copy of table t. -- Do not need the features and overhead of the Scribunto mw.clone(). local result = {} for k, v in pairs(t) do result[k] = v end return result end local unit_mt = { -- Metatable to get missing values for a unit that does not accept SI prefixes. -- Warning: The boolean value 'false' is returned for any missing field -- so __index is not called twice for the same field in a given unit. __index = function (self, key) local value if key == 'name1' or key == 'sym_us' then value = self.symbol elseif key == 'name2' then value = self.name1 .. plural_suffix elseif key == 'name1_us' then value = self.name1 if not rawget(self, 'name2_us') then -- If name1_us is 'foot', do not make name2_us by appending plural_suffix. self.name2_us = self.name2 end elseif key == 'name2_us' then local raw1_us = rawget(self, 'name1_us') if raw1_us then value = raw1_us .. plural_suffix else value = self.name2 end elseif key == 'link' then value = self.name1 else value = false end rawset(self, key, value) return value end } local function prefixed_name(unit, name, index) -- Return unit name with SI prefix inserted at correct position. -- index = 1 (name1), 2 (name2), 3 (name1_us), 4 (name2_us). -- The position is a byte (not character) index, so use Lua's sub(). local pos = rawget(unit, 'prefix_position') if type(pos) == 'string' then pos = tonumber(split(pos, ',')[index]) end if pos then return name:sub(1, pos - 1) .. unit.si_name .. name:sub(pos) end return unit.si_name .. name end local unit_prefixed_mt = { -- Metatable to get missing values for a unit that accepts SI prefixes. -- Before use, fields si_name, si_prefix must be defined. -- The unit must define _symbol, _name1 and -- may define _sym_us, _name1_us, _name2_us -- (_sym_us, _name2_us may be defined for a language using sp=us -- to refer to a variant unrelated to U.S. units). __index = function (self, key) local value if key == 'symbol' then value = self.si_prefix .. self._symbol elseif key == 'sym_us' then value = rawget(self, '_sym_us') if value then value = self.si_prefix .. value else value = self.symbol end elseif key == 'name1' then value = prefixed_name(self, self._name1, 1) elseif key == 'name2' then value = rawget(self, '_name2') if value then value = prefixed_name(self, value, 2) else value = self.name1 .. plural_suffix end elseif key == 'name1_us' then value = rawget(self, '_name1_us') if value then value = prefixed_name(self, value, 3) else value = self.name1 end elseif key == 'name2_us' then value = rawget(self, '_name2_us') if value then value = prefixed_name(self, value, 4) elseif rawget(self, '_name1_us') then value = self.name1_us .. plural_suffix else value = self.name2 end elseif key == 'link' then value = self.name1 else value = false end rawset(self, key, value) return value end } local unit_per_mt = { -- Metatable to get values for a per unit of form "x/y". -- This is never called to determine a unit name or link because per units -- are handled as a special case. -- Similarly, the default output is handled elsewhere, and for a symbol -- this is only called from get_default() for default_exceptions. __index = function (self, key) local value if key == 'symbol' then local per = self.per local unit1, unit2 = per[1], per[2] if unit1 then value = unit1[key] .. '/' .. unit2[key] else value = '/' .. unit2[key] end elseif key == 'sym_us' then value = self.symbol elseif key == 'scale' then local per = self.per local unit1, unit2 = per[1], per[2] value = (unit1 and unit1.scale or 1) * self.scalemultiplier / unit2.scale else value = false end rawset(self, key, value) return value end } local function make_per(unitcode, unit_table, ulookup) -- Return true, t where t is a per unit with unit codes expanded to unit tables, -- or return false, t where t is an error message table. local result = { unitcode = unitcode, utype = unit_table.utype, per = {} } override_from(result, unit_table, { 'invert', 'iscomplex', 'default', 'link', 'symbol', 'symlink' }) result.symbol_raw = (result.symbol or false) -- to distinguish between a defined exception and a metatable calculation local prefix for i, v in ipairs(unit_table.per) do if i == 1 and v == '' then -- First unit symbol can be empty; that gives a nil first unit table. elseif i == 1 and text_code.currency[v] then prefix = currency_text or v else local success, t = ulookup(v) if not success then return false, t end result.per[i] = t end end local multiplier = unit_table.multiplier if not result.utype then -- Creating an automatic per unit. local unit1 = result.per[1] local utype = (unit1 and unit1.utype or prefix or '') .. '/' .. result.per[2].utype local t = data_code.per_unit_fixups[utype] if t then if type(t) == 'table' then utype = t.utype or utype result.link = result.link or t.link multiplier = multiplier or t.multiplier else utype = t end end result.utype = utype end result.scalemultiplier = multiplier or 1 result.vprefix = prefix or false -- set to non-nil to avoid calling __index return true, setmetatable(result, unit_per_mt) end local function lookup(parms, unitcode, what, utable, fails, depth) -- Return true, t where t is a copy of the unit's converter table, -- or return false, t where t is an error message table. -- Parameter 'what' determines whether combination units are accepted: -- 'no_combination' : single unit only -- 'any_combination' : single unit or combination or output multiple -- 'only_multiple' : single unit or output multiple only -- Parameter unitcode is a symbol (like 'g'), with an optional SI prefix (like 'kg'). -- If, for example, 'kg' is in this table, that entry is used; -- otherwise the prefix ('k') is applied to the base unit ('g'). -- If unitcode is a known combination code (and if allowed by what), -- a table of output multiple unit tables is included in the result. -- For compatibility with the old template, an underscore in a unitcode is -- replaced with a space so usage like {{convert|350|board_feet}} works. -- Wikignomes may also put two spaces or "&nbsp;" in combinations, so -- replace underscore, "&nbsp;", and multiple spaces with a single space. utable = utable or parms.unittable or all_units fails = fails or {} depth = depth and depth + 1 or 1 if depth > 9 then -- There are ways to mistakenly define units which result in infinite -- recursion when lookup() is called. That gives a long delay and very -- confusing error messages, so the depth parameter is used as a guard. return false, { 'cvt_lookup', unitcode } end if unitcode == nil or unitcode == '' then return false, { 'cvt_no_unit' } end unitcode = unitcode:gsub('_', ' '):gsub('&nbsp;', ' '):gsub(' +', ' ') local function call_make_per(t) return make_per(unitcode, t, function (ucode) return lookup(parms, ucode, 'no_combination', utable, fails, depth) end ) end local t = utable[unitcode] if t then if t.shouldbe then return false, { 'cvt_should_be', t.shouldbe } end if t.sp_us then parms.opt_sp_us = true end local target = t.target -- nil, or unitcode is an alias for this target if target then local success, result = lookup(parms, target, what, utable, fails, depth) if not success then return false, result end override_from(result, t, { 'customary', 'default', 'link', 'symbol', 'symlink' }) local multiplier = t.multiplier if multiplier then result.multiplier = tostring(multiplier) result.scale = result.scale * multiplier end return true, result end if t.per then return call_make_per(t) end local combo = t.combination -- nil or a table of unitcodes if combo then local multiple = t.multiple if what == 'no_combination' or (what == 'only_multiple' and not multiple) then return false, { 'cvt_bad_unit', unitcode } end -- Recursively create a combination table containing the -- converter table of each unitcode. local result = { utype = t.utype, multiple = multiple, combination = {} } local cvt = result.combination for i, v in ipairs(combo) do local success, t = lookup(parms, v, multiple and 'no_combination' or 'only_multiple', utable, fails, depth) if not success then return false, t end cvt[i] = t end return true, result end local result = shallow_copy(t) result.unitcode = unitcode if result.prefixes then result.si_name = '' result.si_prefix = '' return true, setmetatable(result, unit_prefixed_mt) end return true, setmetatable(result, unit_mt) end local SIprefixes = text_code.SIprefixes for plen = SIprefixes[1] or 2, 1, -1 do -- Look for an SI prefix; should never occur with an alias. -- Check for longer prefix first ('dam' is decametre). -- SIprefixes[1] = prefix maximum #characters (as seen by mw.ustring.sub). local prefix = usub(unitcode, 1, plen) local si = SIprefixes[prefix] if si then local t = utable[usub(unitcode, plen+1)] if t and t.prefixes then local result = shallow_copy(t) result.unitcode = unitcode result.si_name = parms.opt_sp_us and si.name_us or si.name result.si_prefix = si.prefix or prefix result.scale = t.scale * 10 ^ (si.exponent * t.prefixes) return true, setmetatable(result, unit_prefixed_mt) end end end -- Accept user-defined combinations like "acre+m2+ha" or "acre m2 ha" for output. -- If '+' is used, each unit code can include a space, and any error is fatal. -- If ' ' is used and if each space-separated word is a unit code, it is a combo, -- but errors are not fatal so the unit code can be looked up as an extra unit. local err_is_fatal local combo = collection() if unitcode:find('+', 1, true) then err_is_fatal = true for item in (unitcode .. '+'):gmatch('%s*(.-)%s*%+') do if item ~= '' then combo:add(item) end end elseif unitcode:find('%s') then for item in unitcode:gmatch('%S+') do combo:add(item) end end if combo.n > 1 then local function lookup_combo() if what == 'no_combination' or what == 'only_multiple' then return false, { 'cvt_bad_unit', unitcode } end local result = { combination = {} } local cvt = result.combination for i, v in ipairs(combo) do local success, t = lookup(parms, v, 'only_multiple', utable, fails, depth) if not success then return false, t end if i == 1 then result.utype = t.utype else local mismatch = check_mismatch(result, t) if mismatch then return false, mismatch end end cvt[i] = t end return true, result end local success, result = lookup_combo() if success or err_is_fatal then return success, result end end -- Accept any unit with an engineering notation prefix like "e6cuft" -- (million cubic feet), but not chained prefixes like "e3e6cuft", -- and not if the unit is a combination or multiple, -- and not if the unit has an offset or is a built-in. -- Only en digits are accepted. local exponent, baseunit = unitcode:match('^e(%d+)(.*)') if exponent then local engscale = text_code.eng_scales[exponent] if engscale then local success, result = lookup(parms, baseunit, 'no_combination', utable, fails, depth) if success and not (result.offset or result.builtin or result.engscale) then result.unitcode = unitcode -- 'e6cuft' not 'cuft' result.defkey = unitcode -- key to lookup default exception result.engscale = engscale result.scale = result.scale * 10 ^ tonumber(exponent) return true, result end end end -- Look for x/y; split on right-most slash to get scale correct (x/y/z is x/y per z). local top, bottom = unitcode:match('^(.-)/([^/]+)$') if top and not unitcode:find('e%d') then -- If valid, create an automatic per unit for an "x/y" unit code. -- The unitcode must not include extraneous spaces. -- Engineering notation (apart from at start and which has been stripped before here), -- is not supported so do not make a per unit if find text like 'e3' in unitcode. local success, result = call_make_per({ per = {top, bottom} }) if success then return true, result end end if not parms.opt_ignore_error and not get_range(unitcode) then -- Want the "what links here" list for the extra_module to show only cases -- where an extra unit is used, so do not require it if invoked from {{val}} -- or if looking up a range word which cannot be a unit. if not extra_units then local success, extra = pcall(function () return require(extra_module).extra_units end) if success and type(extra) == 'table' then extra_units = extra end end if extra_units then -- A unit in one data table might refer to a unit in the other table, so -- switch between them, relying on fails or depth to terminate loops. if not fails[unitcode] then fails[unitcode] = true local other = (utable == all_units) and extra_units or all_units local success, result = lookup(parms, unitcode, what, other, fails, depth) if success then return true, result end end end end if to_en_table then -- At fawiki it is common to translate all digits so a unit like "km2" becomes "km۲". local en_code = ustring.gsub(unitcode, '%d', to_en_table) if en_code ~= unitcode then return lookup(parms, en_code, what, utable, fails, depth) end end return false, { 'cvt_unknown', unitcode } end local function valid_number(num) -- Return true if num is a valid number. -- In Scribunto (different from some standard Lua), when expressed as a string, -- overflow or other problems are indicated with text like "inf" or "nan" -- which are regarded as invalid here (each contains "n"). if type(num) == 'number' and tostring(num):find('n', 1, true) == nil then return true end end local function hyphenated(name, parts) -- Return a hyphenated form of given name (for adjectival usage). -- The name may be linked and the target of the link must not be changed. -- Hypothetical examples: -- [[long ton|ton]] → [[long ton|ton]] (no change) -- [[tonne|long ton]] → [[tonne|long-ton]] -- [[metric ton|long ton]] → [[metric ton|long-ton]] -- [[long ton]] → [[long ton|long-ton]] -- Input can also have multiple links in a single name like: -- [[United States customary units|U.S.]] [[US gallon|gallon]] -- [[mile]]s per [[United States customary units|U.S.]] [[quart]] -- [[long ton]]s per [[short ton]] -- Assume that links cannot be nested (never like "[[abc[[def]]ghi]]"). -- This uses a simple and efficient procedure that works for most cases. -- Some units (if used) would require more, and can later think about -- adding a method to handle exceptions. -- The procedure is to replace each space with a hyphen, but -- not a space after ')' [for "(pre-1954&nbsp;US) nautical mile"], and -- not spaces immediately before '(' or in '(...)' [for cases like -- "British thermal unit (ISO)" and "Calorie (International Steam Table)"]. if name:find(' ', 1, true) then if parts then local pos if name:sub(1, 1) == '(' then pos = name:find(')', 1, true) if pos then return name:sub(1, pos+1) .. name:sub(pos+2):gsub(' ', '-') end elseif name:sub(-1) == ')' then pos = name:find('(', 1, true) if pos then return name:sub(1, pos-2):gsub(' ', '-') .. name:sub(pos-1) end end return name:gsub(' ', '-') end parts = collection() for before, item, after in name:gmatch('([^[]*)(%[%[[^[]*%]%])([^[]*)') do if item:find(' ', 1, true) then local prefix local plen = item:find('|', 1, true) if plen then prefix = item:sub(1, plen) item = item:sub(plen + 1, -3) else prefix = item:sub(1, -3) .. '|' item = item:sub(3, -3) end item = prefix .. hyphenated(item, parts) .. ']]' end parts:add(before:gsub(' ', '-') .. item .. after:gsub(' ', '-')) end if parts.n == 0 then -- No link like "[[...]]" was found in the original name. parts:add(hyphenated(name, parts)) end return table.concat(parts) end return name end local function hyphenated_maybe(parms, want_name, sep, id, inout) -- Return s, f where -- s = id, possibly modified -- f = true if hyphenated -- Possible modifications: hyphenate; prepend '-'; append mid text. if id == nil or id == '' then return '' end local mid = (inout == (parms.opt_flip and 'out' or 'in')) and parms.mid or '' if want_name then if parms.opt_adjectival then return '-' .. hyphenated(id) .. mid, true end if parms.opt_add_s and id:sub(-1) ~= 's' then id = id .. 's' -- for nowiki end end return sep .. id .. mid end local function use_minus(text) -- Return text with Unicode minus instead of '-', if present. if text:sub(1, 1) == '-' then return MINUS .. text:sub(2) end return text end local function digit_groups(parms, text, method) -- Return a numbered table of groups of digits (left-to-right, in local language). -- Parameter method is a number or nil: -- 3 for 3-digit grouping (default), or -- 2 for 3-then-2 grouping (only for digits before decimal mark). local len_right local len_left = text:find('.', 1, true) if len_left then len_right = #text - len_left len_left = len_left - 1 else len_left = #text end local twos = method == 2 and len_left > 5 local groups = collection() local run = len_left local n if run < 4 or (run == 4 and parms.opt_comma5) then if parms.opt_gaps then n = run else n = #text end elseif twos then n = run % 2 == 0 and 1 or 2 else n = run % 3 == 0 and 3 or run % 3 end while run > 0 do groups:add(n) run = run - n n = (twos and run > 3) and 2 or 3 end if len_right then if groups.n == 0 then groups:add(0) end if parms.opt_gaps and len_right > 3 then local want4 = not parms.opt_gaps3 -- true gives no gap before trailing single digit local isfirst = true run = len_right while run > 0 do n = (want4 and run == 4) and 4 or (run > 3 and 3 or run) if isfirst then isfirst = false groups[groups.n] = groups[groups.n] + 1 + n else groups:add(n) end run = run - n end else groups[groups.n] = groups[groups.n] + 1 + len_right end end local pos = 1 for i, length in ipairs(groups) do groups[i] = from_en(text:sub(pos, pos + length - 1)) pos = pos + length end return groups end function with_separator(parms, text) -- for forward declaration above -- Input text is a number in en digits with optional '.' decimal mark. -- Return an equivalent, formatted for display: -- with a custom decimal mark instead of '.', if wanted -- with thousand separators inserted, if wanted -- digits in local language -- The given text is like '123' or '123.' or '12345.6789'. -- The text has no sign (caller inserts that later, if necessary). -- When using gaps, they are inserted before and after the decimal mark. -- Separators are inserted only before the decimal mark. -- A trailing dot (as in '123.') is removed because their use appears to -- be accidental, and such a number should be shown as '123' or '123.0'. -- It is useful for convert to suppress the dot so, for example, '4000.' -- is a simple way of indicating that all the digits are significant. if text:sub(-1) == '.' then text = text:sub(1, -2) end if #text < 4 or parms.opt_nocomma or numsep == '' then return from_en(text) end local groups = digit_groups(parms, text, group_method) if parms.opt_gaps then if groups.n <= 1 then return groups[1] or '' end local nowrap = '<span style="white-space: nowrap">' local gap = '<span style="margin-left: 0.25em">' local close = '</span>' return nowrap .. groups[1] .. gap .. table.concat(groups, close .. gap, 2, groups.n) .. close .. close end return table.concat(groups, numsep) end -- An input value like 1.23e12 is displayed using scientific notation (1.23×10¹²). -- That also makes the output use scientific notation, except for small values. -- In addition, very small or very large output values use scientific notation. -- Use format(fmtpower, significand, '10', exponent) where each argument is a string. local fmtpower = '%s<span style="margin:0 .15em 0 .25em">×</span>%s^%s' local function with_exponent(parms, show, exponent) -- Return wikitext to display the implied value in scientific notation. -- Input uses en digits; output uses digits in local language. return format(fmtpower, with_separator(parms, show), from_en('10'), use_minus(from_en(tostring(exponent)))) end local function make_sigfig(value, sigfig) -- Return show, exponent that are equivalent to the result of -- converting the number 'value' (where value >= 0) to a string, -- rounded to 'sigfig' significant figures. -- The returned items are: -- show: a string of digits; no sign and no dot; -- there is an implied dot before show. -- exponent: a number (an integer) to shift the implied dot. -- Resulting value = tonumber('.' .. show) * 10^exponent. -- Examples: -- make_sigfig(23.456, 3) returns '235', 2 (.235 * 10^2). -- make_sigfig(0.0023456, 3) returns '235', -2 (.235 * 10^-2). -- make_sigfig(0, 3) returns '000', 1 (.000 * 10^1). if sigfig <= 0 then sigfig = 1 elseif sigfig > maxsigfig then sigfig = maxsigfig end if value == 0 then return string.rep('0', sigfig), 1 end local exp, fracpart = math.modf(log10(value)) if fracpart >= 0 then fracpart = fracpart - 1 exp = exp + 1 end local digits = format('%.0f', 10^(fracpart + sigfig)) if #digits > sigfig then -- Overflow (for sigfig=3: like 0.9999 rounding to "1000"; need "100"). digits = digits:sub(1, sigfig) exp = exp + 1 end assert(#digits == sigfig, 'Bug: rounded number has wrong length') return digits, exp end -- Fraction output format. local fracfmt = { { -- Like {{frac}} (fraction slash). -- 1/2 : sign, numerator, denominator -- 1+2/3 : signed_wholenumber, numerator, denominator '<span class="frac nowrap">%s^%s&frasl;_%s</span>', '<span class="frac nowrap">%s<span class="visualhide">&nbsp;</span>^%s&frasl;_%s</span>', }, { -- Like {{sfrac}} (fraction horizontal bar). -- 1//2 : sign, numerator, denominator (sign should probably be before the fraction, but then it can wrap, and html is already too long) -- 1+2//3 : signed_wholenumber, numerator, denominator '<span class="sfrac nowrap" style="display:inline-block; vertical-align:-0.5em; font-size:85%%; text-align:center;"><span style="display:block; line-height:1em; padding:0 0.1em;">%s%s</span><span class="visualhide">/</span><span style="display:block; line-height:1em; padding:0 0.1em; border-top:1px solid;">%s</span></span>', '<span class="sfrac nowrap">%s<span class="visualhide">&nbsp;</span><span style="display:inline-block; vertical-align:-0.5em; font-size:85%%; text-align:center;"><span style="display:block; line-height:1em; padding:0 0.1em;">%s</span><span class="visualhide">/</span><span style="display:block; line-height:1em; padding:0 0.1em; border-top:1px solid;">%s</span></span></span>', }, } local function format_fraction(parms, inout, negative, wholestr, numstr, denstr, do_spell, style) -- Return wikitext for a fraction, possibly spelled. -- Inputs use en digits and have no sign; output uses digits in local language. local wikitext if not style then style = parms.opt_fraction_horizontal and 2 or 1 end if wholestr == '' then wholestr = nil end if wholestr then local decorated = with_separator(parms, wholestr) if negative then decorated = MINUS .. decorated end local fmt = fracfmt[style][2] wikitext = format(fmt, decorated, from_en(numstr), from_en(denstr)) else local sign = negative and MINUS or '' wikitext = format(fracfmt[style][1], sign, from_en(numstr), from_en(denstr)) end if do_spell then if negative then if wholestr then wholestr = '-' .. wholestr else numstr = '-' .. numstr end end wikitext = spell_number(parms, inout, wholestr, numstr, denstr) or wikitext end return wikitext end local function format_number(parms, show, exponent, isnegative) -- Parameter show is a string or a table containing strings. -- Each string is a formatted number in en digits and optional '.' decimal mark. -- A table represents a fraction: integer, numerator, denominator; -- if a table is given, exponent must be nil. -- Return t where t is a table with fields: -- show = wikitext formatted to display implied value -- (digits in local language) -- is_scientific = true if show uses scientific notation -- clean = unformatted show (possibly adjusted and with inserted '.') -- (en digits) -- sign = '' or MINUS -- exponent = exponent (possibly adjusted) -- The clean and exponent fields can be used to calculate the -- rounded absolute value, if needed. -- -- The value implied by the arguments is found from: -- exponent is nil; and -- show is a string of digits (no sign), with an optional dot; -- show = '123.4' is value 123.4, '1234' is value 1234.0; -- or: -- exponent is an integer indicating where dot should be; -- show is a string of digits (no sign and no dot); -- there is an implied dot before show; -- show does not start with '0'; -- show = '1234', exponent = 3 is value 0.1234*10^3 = 123.4. -- -- The formatted result: -- * Is for an output value and is spelled if wanted and possible. -- * Includes a Unicode minus if isnegative and not spelled. -- * Uses a custom decimal mark, if wanted. -- * Has digits grouped where necessary, if wanted. -- * Uses scientific notation if requested, or for very small or large values -- (which forces result to not be spelled). -- * Has no more than maxsigfig significant digits -- (same as old template and {{#expr}}). local xhi, xlo -- these control when scientific notation (exponent) is used if parms.opt_scientific then xhi, xlo = 4, 2 -- default for output if input uses e-notation elseif parms.opt_scientific_always then xhi, xlo = 0, 0 -- always use scientific notation (experimental) else xhi, xlo = 10, 4 -- default end local sign = isnegative and MINUS or '' local maxlen = maxsigfig local tfrac if type(show) == 'table' then tfrac = show show = tfrac.wholestr assert(exponent == nil, 'Bug: exponent given with fraction') end if not tfrac and not exponent then local integer, dot, decimals = show:match('^(%d*)(%.?)(.*)') if integer == '0' or integer == '' then local zeros, figs = decimals:match('^(0*)([^0]?.*)') if #figs == 0 then if #zeros > maxlen then show = '0.' .. zeros:sub(1, maxlen) end elseif #zeros >= xlo then show = figs exponent = -#zeros elseif #figs > maxlen then show = '0.' .. zeros .. figs:sub(1, maxlen) end elseif #integer >= xhi then show = integer .. decimals exponent = #integer else maxlen = maxlen + #dot if #show > maxlen then show = show:sub(1, maxlen) end end end if exponent then local function zeros(n) return string.rep('0', n) end if #show > maxlen then show = show:sub(1, maxlen) end if exponent > xhi or exponent <= -xlo or (exponent == xhi and show ~= '1' .. zeros(xhi - 1)) then -- When xhi, xlo = 10, 4 (the default), scientific notation is used if the -- rounded value satisfies: value >= 1e9 or value < 1e-4 (1e9 = 0.1e10), -- except if show is '1000000000' (1e9), for example: -- {{convert|1000000000|m|m|sigfig=10}} → 1,000,000,000 metres (1,000,000,000 m) local significand if #show > 1 then significand = show:sub(1, 1) .. '.' .. show:sub(2) else significand = show end return { clean = '.' .. show, exponent = exponent, sign = sign, show = sign .. with_exponent(parms, significand, exponent-1), is_scientific = true, } end if exponent >= #show then show = show .. zeros(exponent - #show) -- result has no dot elseif exponent <= 0 then show = '0.' .. zeros(-exponent) .. show else show = show:sub(1, exponent) .. '.' .. show:sub(exponent+1) end end local formatted_show if tfrac then show = tostring(tfrac.value) -- to set clean in returned table formatted_show = format_fraction(parms, 'out', isnegative, tfrac.wholestr, tfrac.numstr, tfrac.denstr, parms.opt_spell_out) else if isnegative and show:match('^0.?0*$') then sign = '' -- don't show minus if result is negative but rounds to zero end formatted_show = sign .. with_separator(parms, show) if parms.opt_spell_out then formatted_show = spell_number(parms, 'out', sign .. show) or formatted_show end end return { clean = show, sign = sign, show = formatted_show, is_scientific = false, -- to avoid calling __index } end local function extract_fraction(parms, text, negative) -- If text represents a fraction, return -- value, altvalue, show, denominator -- where -- value is a number (value of the fraction in argument text) -- altvalue is an alternate interpretation of any fraction for the hands -- unit where "12.1+3/4" means 12 hands 1.75 inches -- show is a string (formatted text for display of an input value, -- and is spelled if wanted and possible) -- denominator is value of the denominator in the fraction -- Otherwise, return nil. -- Input uses en digits and '.' decimal mark (input has been translated). -- Output uses digits in local language and local decimal mark, if any. ------------------------------------------------------------------------ -- Originally this function accepted x+y/z where x, y, z were any valid -- numbers, possibly with a sign. For example '1.23e+2+1.2/2.4' = 123.5, -- and '2-3/8' = 1.625. However, such usages were found to be errors or -- misunderstandings, so since August 2014 the following restrictions apply: -- x (if present) is an integer or has a single digit after decimal mark -- y and z are unsigned integers -- e-notation is not accepted -- The overall number can start with '+' or '-' (so '12+3/4' and '+12+3/4' -- and '-12-3/4' are valid). -- Any leading negative sign is removed by the caller, so only inputs -- like the following are accepted here (may have whitespace): -- negative = false false true (there was a leading '-') -- text = '2/3' '+2/3' '2/3' -- text = '1+2/3' '+1+2/3' '1-2/3' -- text = '12.3+1/2' '+12.3+1/2' '12.3-1/2' -- Values like '12.3+1/2' are accepted, but are intended only for use -- with the hands unit (not worth adding code to enforce that). ------------------------------------------------------------------------ local leading_plus, prefix, numstr, slashes, denstr = text:match('^%s*(%+?)%s*(.-)%s*(%d+)%s*(/+)%s*(%d+)%s*$') if not leading_plus then -- Accept a single U+2044 fraction slash because that may be pasted. leading_plus, prefix, numstr, denstr = text:match('^%s*(%+?)%s*(.-)%s*(%d+)%s*⁄%s*(%d+)%s*$') slashes = '/' end local numerator = tonumber(numstr) local denominator = tonumber(denstr) if numerator == nil or denominator == nil or (negative and leading_plus ~= '') then return nil end local whole, wholestr if prefix == '' then wholestr = '' whole = 0 else -- Any prefix must be like '12+' or '12-' (whole number and fraction sign); -- '12.3+' and '12.3-' are also accepted (single digit after decimal point) -- because '12.3+1/2 hands' is valid (12 hands 3½ inches). local num1, num2, frac_sign = prefix:match('^(%d+)(%.?%d?)%s*([+%-])$') if num1 == nil then return nil end if num2 == '' then -- num2 must be '' or like '.1' but not '.' or '.12' wholestr = num1 else if #num2 ~= 2 then return nil end wholestr = num1 .. num2 end if frac_sign ~= (negative and '-' or '+') then return nil end whole = tonumber(wholestr) if whole == nil then return nil end end local value = whole + numerator / denominator if not valid_number(value) then return nil end local altvalue = whole + numerator / (denominator * 10) local style = #slashes -- kludge: 1 or 2 slashes can be used to select style if style > 2 then style = 2 end local wikitext = format_fraction(parms, 'in', negative, leading_plus .. wholestr, numstr, denstr, parms.opt_spell_in, style) return value, altvalue, wikitext, denominator end local function extract_number(parms, text, another, no_fraction) -- Return true, info if can extract a number from text, -- where info is a table with the result, -- or return false, t where t is an error message table. -- Input can use en digits or digits in local language and can -- have references at the end. Accepting references is intended -- for use in infoboxes with a field for a value passed to convert. -- Parameter another = true if the expected value is not the first. -- Before processing, the input text is cleaned: -- * Any thousand separators (valid or not) are removed. -- * Any sign is replaced with '-' (if negative) or '' (otherwise). -- That replaces Unicode minus with '-'. -- If successful, the returned info table contains named fields: -- value = a valid number -- altvalue = a valid number, usually same as value but different -- if fraction used (for hands unit) -- singular = true if value is 1 or -1 (to use singular form of units) -- clean = cleaned text with any separators and sign removed -- (en digits and '.' decimal mark) -- show = text formatted for output, possibly with ref strip markers -- (digits in local language and custom decimal mark) -- The resulting show: -- * Is for an input value and is spelled if wanted and possible. -- * Has a rounded value, if wanted. -- * Has digits grouped where necessary, if wanted. -- * If negative, a Unicode minus is used; otherwise the sign is -- '+' (if the input text used '+'), or is '' (if no sign in input). text = strip(text or '') local reference local pos = text:find('\127', 1, true) if pos then local before = text:sub(1, pos - 1) local remainder = text:sub(pos) local refs = {} while #remainder > 0 do local ref, spaces ref, spaces, remainder = remainder:match('^(\127[^\127]*UNIQ[^\127]*%-ref[^\127]*\127)(%s*)(.*)') if ref then table.insert(refs, ref) else refs = {} break end end if #refs > 0 then text = strip(before) reference = table.concat(refs) end end local clean = to_en(text, parms) if clean == '' then return false, { another and 'cvt_no_num2' or 'cvt_no_num' } end local isnegative, propersign = false, '' -- most common case local singular, show, denominator local value = tonumber(clean) local altvalue if value then local sign = clean:sub(1, 1) if sign == '+' or sign == '-' then propersign = (sign == '+') and '+' or MINUS clean = clean:sub(2) end if value < 0 then isnegative = true value = -value end else local valstr for _, prefix in ipairs({ '-', MINUS, '&minus;' }) do -- Including '-' sets isnegative in case input is a fraction like '-2-3/4'. local plen = #prefix if clean:sub(1, plen) == prefix then valstr = clean:sub(plen + 1) if valstr:match('^%s') then -- "- 1" is invalid but "-1 - 1/2" is ok return false, { 'cvt_bad_num', text } end break end end if valstr then isnegative = true propersign = MINUS clean = valstr value = tonumber(clean) end if value == nil then if not no_fraction then value, altvalue, show, denominator = extract_fraction(parms, clean, isnegative) end if value == nil then return false, { 'cvt_bad_num', text } end if value <= 1 then singular = true -- for example, "½ mile" or "one half mile" (singular unit) end end end if not valid_number(value) then -- for example, "1e310" may overflow return false, { 'cvt_invalid_num' } end if show == nil then -- clean is a non-empty string with no spaces, and does not represent a fraction, -- and value = tonumber(clean) is a number >= 0. -- If the input uses e-notation, show will be displayed using a power of ten, but -- we use the number as given so it might not be normalized scientific notation. -- The input value is spelled if specified so any e-notation is ignored; -- that allows input like 2e6 to be spelled as "two million" which works -- because the spell module converts '2e6' to '2000000' before spelling. local function rounded(value, default, exponent) local precision = parms.opt_ri if precision then local fmt = '%.' .. format('%d', precision) .. 'f' local result = fmt:format(tonumber(value) + 2e-14) -- fudge for some common cases of bad rounding if not exponent then singular = (tonumber(result) == 1) end return result end return default end singular = (value == 1) local scientific local significand, exponent = clean:match('^([%d.]+)[Ee]([+%-]?%d+)') if significand then show = with_exponent(parms, rounded(significand, significand, exponent), exponent) scientific = true else show = with_separator(parms, rounded(value, clean)) end show = propersign .. show if parms.opt_spell_in then show = spell_number(parms, 'in', propersign .. rounded(value, clean)) or show scientific = false end if scientific then parms.opt_scientific = true end end if isnegative and (value ~= 0) then value = -value altvalue = -(altvalue or value) end return true, { value = value, altvalue = altvalue or value, singular = singular, clean = clean, show = show .. (reference or ''), denominator = denominator, } end local function get_number(text) -- Return v, f where: -- v = nil (text is not a number) -- or -- v = value of text (text is a number) -- f = true if value is an integer -- Input can use en digits or digits in local language, -- but no separators, no Unicode minus, and no fraction. if text then local number = tonumber(to_en(text)) if number then local _, fracpart = math.modf(number) return number, (fracpart == 0) end end end local function gcd(a, b) -- Return the greatest common denominator for the given values, -- which are known to be positive integers. if a > b then a, b = b, a end if a <= 0 then return b end local r = b % a if r <= 0 then return a end if r == 1 then return 1 end return gcd(r, a) end local function fraction_table(value, denominator) -- Return value as a string or a table: -- * If result is a string, there is no fraction, and the result -- is value formatted as a string of en digits. -- * If result is a table, it represents a fraction with named fields: -- wholestr, numstr, denstr (strings of en digits for integer, numerator, denominator). -- The result is rounded to the nearest multiple of (1/denominator). -- If the multiple is zero, no fraction is included. -- No fraction is included if value is very large as the fraction would -- be unhelpful, particularly if scientific notation is required. -- Input value is a non-negative number. -- Input denominator is a positive integer for the desired fraction. if value <= 0 then return '0' end if denominator <= 0 or value > 1e8 then return format('%.2f', value) end local integer, decimals = math.modf(value) local numerator = floor((decimals * denominator) + 0.5 + 2e-14) -- add fudge for some common cases of bad rounding if numerator >= denominator then integer = integer + 1 numerator = 0 end local wholestr = tostring(integer) if numerator > 0 then local div = gcd(numerator, denominator) if div > 1 then numerator = numerator / div denominator = denominator / div end return { wholestr = (integer > 0) and wholestr or '', numstr = tostring(numerator), denstr = tostring(denominator), value = value, } end return wholestr end local function preunits(count, preunit1, preunit2) -- If count is 1: -- ignore preunit2 -- return p1 -- else: -- preunit1 is used for preunit2 if the latter is empty -- return p1, p2 -- where: -- p1 is text to insert before the input unit -- p2 is text to insert before the output unit -- p1 or p2 may be nil to mean "no preunit" -- Using '+' gives output like "5+ feet" (no space before, but space after). local function withspace(text, wantboth) -- Return text with space before and, if wantboth, after. -- However, no space is added if there is a space or '&nbsp;' or '-' -- at that position ('-' is for adjectival text). -- There is also no space if text starts with '&' -- (e.g. '&deg;' would display a degree symbol with no preceding space). local char = text:sub(1, 1) if char == '&' then return text -- an html entity can be used to specify the exact display end if not (char == ' ' or char == '-' or char == '+') then text = ' ' .. text end if wantboth then char = text:sub(-1, -1) if not (char == ' ' or char == '-' or text:sub(-6, -1) == '&nbsp;') then text = text .. ' ' end end return text end local PLUS = '+ ' preunit1 = preunit1 or '' local trim1 = strip(preunit1) if count == 1 then if trim1 == '' then return nil end if trim1 == '+' then return PLUS end return withspace(preunit1, true) end preunit1 = withspace(preunit1) preunit2 = preunit2 or '' local trim2 = strip(preunit2) if trim1 == '+' then if trim2 == '' or trim2 == '+' then return PLUS, PLUS end preunit1 = PLUS end if trim2 == '' then if trim1 == '' then return nil, nil end preunit2 = preunit1 elseif trim2 == '+' then preunit2 = PLUS elseif trim2 == '&#32;' then -- trick to make preunit2 empty preunit2 = nil else preunit2 = withspace(preunit2) end return preunit1, preunit2 end local function range_text(range, want_name, parms, before, after, inout) -- Return before .. rtext .. after -- where rtext is the text that separates two values in a range. local rtext, adj_text, exception if type(range) == 'table' then -- Table must specify range text for ('off' and 'on') or ('input' and 'output'), -- and may specify range text for 'adj=on', -- and may specify exception = true. rtext = range[want_name and 'off' or 'on'] or range[((inout == 'in') == (parms.opt_flip == true)) and 'output' or 'input'] adj_text = range['adj'] exception = range['exception'] else rtext = range end if parms.opt_adjectival then if want_name or (exception and parms.abbr_org == 'on') then rtext = adj_text or rtext:gsub(' ', '-'):gsub('&nbsp;', '-') end end if rtext == '–' and after:sub(1, #MINUS) == MINUS then rtext = '&nbsp;– ' end return before .. rtext .. after end local function get_composite(parms, iparm, in_unit_table) -- Look for a composite input unit. For example, {{convert|1|yd|2|ft|3|in}} -- would result in a call to this function with -- iparm = 3 (parms[iparm] = "2", just after the first unit) -- in_unit_table = (unit table for "yd"; contains value 1 for number of yards) -- Return true, iparm, unit where -- iparm = index just after the composite units (7 in above example) -- unit = composite unit table holding all input units, -- or return true if no composite unit is present in parms, -- or return false, t where t is an error message table. local default, subinfo local composite_units, count = { in_unit_table }, 1 local fixups = {} local total = in_unit_table.valinfo[1].value local subunit = in_unit_table while subunit.subdivs do -- subdivs is nil or a table of allowed subdivisions local subcode = strip(parms[iparm+1]) local subdiv = subunit.subdivs[subcode] or subunit.subdivs[(all_units[subcode] or {}).target] if not subdiv then break end local success success, subunit = lookup(parms, subcode, 'no_combination') if not success then return false, subunit end -- should never occur success, subinfo = extract_number(parms, parms[iparm]) if not success then return false, subinfo end iparm = iparm + 2 subunit.inout = 'in' subunit.valinfo = { subinfo } -- Recalculate total as a number of subdivisions. -- subdiv[1] = number of subdivisions per previous unit (integer > 1). total = total * subdiv[1] + subinfo.value if not default then -- set by the first subdiv with a default defined default = subdiv.default end count = count + 1 composite_units[count] = subunit if subdiv.unit or subdiv.name then fixups[count] = { unit = subdiv.unit, name = subdiv.name, valinfo = subunit.valinfo } end end if count == 1 then return true -- no error and no composite unit end for i, fixup in pairs(fixups) do local unit = fixup.unit local name = fixup.name if not unit or (count > 2 and name) then composite_units[i].fixed_name = name else local success, alternate = lookup(parms, unit, 'no_combination') if not success then return false, alternate end -- should never occur alternate.inout = 'in' alternate.valinfo = fixup.valinfo composite_units[i] = alternate end end return true, iparm, { utype = in_unit_table.utype, scale = subunit.scale, -- scale of last (least significant) unit valinfo = { { value = total, clean = subinfo.clean, denominator = subinfo.denominator } }, composite = composite_units, default = default or in_unit_table.default } end local function translate_parms(parms, kv_pairs) -- Update fields in parms by translating each key:value in kv_pairs to terms -- used by this module (may involve translating from local language to English). -- Also, checks are performed which may display warnings, if enabled. -- Return true if successful or return false, t where t is an error message table. currency_text = nil -- local testing can hold module in memory; must clear globals local accept_any_text = { input = true, qid = true, qual = true, stylein = true, styleout = true, tracking = true, } if kv_pairs.adj and kv_pairs.sing then -- For enwiki (before translation), warn if attempt to use adj and sing -- as the latter is a deprecated alias for the former. if kv_pairs.adj ~= kv_pairs.sing and kv_pairs.sing ~= '' then add_warning(parms, 1, 'cvt_unknown_option', 'sing=' .. kv_pairs.sing) end kv_pairs.sing = nil end kv_pairs.comma = kv_pairs.comma or config.comma -- for plwiki who want default comma=5 for loc_name, loc_value in pairs(kv_pairs) do local en_name = text_code.en_option_name[loc_name] if en_name then local en_value if en_name == '$' or en_name == 'frac' or en_name == 'sigfig' then if loc_value == '' then add_warning(parms, 2, 'cvt_empty_option', loc_name) elseif en_name == '$' then -- Value should be a single character like "€" for the euro currency symbol, but anything is accepted. currency_text = (loc_value == 'euro') and '€' or loc_value else local minimum local number, is_integer = get_number(loc_value) if en_name == 'frac' then minimum = 2 if number and number < 0 then parms.opt_fraction_horizontal = true number = -number end else minimum = 1 end if number and is_integer and number >= minimum then en_value = number else add_warning(parms, 1, (en_name == 'frac' and 'cvt_bad_frac' or 'cvt_bad_sigfig'), loc_name .. '=' .. loc_value) end end elseif accept_any_text[en_name] then en_value = loc_value ~= '' and loc_value or nil -- accept non-empty user text with no validation if en_name == 'input' then -- May have something like {{convert|input=}} (empty input) if source is an infobox -- with optional fields. In that case, want to output nothing rather than an error. parms.input_text = loc_value -- keep input because parms.input is nil if loc_value == '' end else en_value = text_code.en_option_value[en_name][loc_value] if en_value and en_value:sub(-1) == '?' then en_value = en_value:sub(1, -2) add_warning(parms, -1, 'cvt_deprecated', loc_name .. '=' .. loc_value) end if en_value == nil then if loc_value == '' then add_warning(parms, 2, 'cvt_empty_option', loc_name) else add_warning(parms, 1, 'cvt_unknown_option', loc_name .. '=' .. loc_value) end elseif en_value == '' then en_value = nil -- an ignored option like adj=off elseif type(en_value) == 'string' and en_value:sub(1, 4) == 'opt_' then for _, v in ipairs(split(en_value, ',')) do local lhs, rhs = v:match('^(.-)=(.+)$') if rhs then parms[lhs] = tonumber(rhs) or rhs else parms[v] = true end end en_value = nil end end parms[en_name] = en_value else add_warning(parms, 1, 'cvt_unknown_option', loc_name .. '=' .. loc_value) end end local abbr_entered = parms.abbr local cfg_abbr = config.abbr if cfg_abbr then -- Don't warn if invalid because every convert would show that warning. if cfg_abbr == 'on always' then parms.abbr = 'on' elseif cfg_abbr == 'off always' then parms.abbr = 'off' elseif parms.abbr == nil then if cfg_abbr == 'on default' then parms.abbr = 'on' elseif cfg_abbr == 'off default' then parms.abbr = 'off' end end end if parms.abbr then if parms.abbr == 'unit' then parms.abbr = 'on' parms.number_word = true end parms.abbr_org = parms.abbr -- original abbr, before any flip elseif parms.opt_hand_hh then parms.abbr_org = 'on' parms.abbr = 'on' else parms.abbr = 'out' -- default is to abbreviate output only (use symbol, not name) end if parms.opt_order_out then -- Disable options that do not work in a useful way with order=out. parms.opt_flip = nil -- override adj=flip parms.opt_spell_in = nil parms.opt_spell_out = nil parms.opt_spell_upper = nil end if parms.opt_spell_out and not abbr_entered then parms.abbr = 'off' -- should show unit name when spelling the output value end if parms.opt_flip then local function swap_in_out(option) local value = parms[option] if value == 'in' then parms[option] = 'out' elseif value == 'out' then parms[option] = 'in' end end swap_in_out('abbr') swap_in_out('lk') if parms.opt_spell_in and not parms.opt_spell_out then -- For simplicity, and because it does not appear to be needed, -- user cannot set an option to spell the output only. parms.opt_spell_in = nil parms.opt_spell_out = true end end if parms.opt_spell_upper then parms.spell_upper = parms.opt_flip and 'out' or 'in' end if parms.opt_table or parms.opt_tablecen then if abbr_entered == nil and parms.lk == nil then parms.opt_values = true end parms.table_align = parms.opt_table and 'right' or 'center' end if parms.table_align or parms.opt_sortable_on then parms.need_table_or_sort = true end local disp_joins = text_code.disp_joins local default_joins = disp_joins['b'] parms.join_between = default_joins[3] or '; ' local disp = parms.disp if disp == nil then -- special case for the most common setting parms.joins = default_joins elseif disp == 'x' then -- Later, parms.joins is set from the input parameters. else -- Old template does this. local abbr = parms.abbr if disp == 'slash' then if abbr_entered == nil then disp = 'slash-nbsp' elseif abbr == 'in' or abbr == 'out' then disp = 'slash-sp' else disp = 'slash-nosp' end elseif disp == 'sqbr' then if abbr == 'on' then disp = 'sqbr-nbsp' else disp = 'sqbr-sp' end end parms.joins = disp_joins[disp] or default_joins parms.join_between = parms.joins[3] or parms.join_between parms.wantname = parms.joins.wantname end if (en_default and not parms.opt_lang_local and (parms[1] or ''):find('%d')) or parms.opt_lang_en then from_en_table = nil end if en_default and from_en_table then -- For hiwiki: localized symbol/name is defined with the US symbol/name field, -- and is used if output uses localized numbers. parms.opt_sp_us = true end return true end local function get_values(parms) -- If successful, update parms and return true, v, i where -- v = table of input values -- i = index to next entry in parms after those processed here -- or return false, t where t is an error message table. local valinfo = collection() -- numbered table of input values local range = collection() -- numbered table of range items (having, for example, 2 range items requires 3 input values) local had_nocomma -- true if removed "nocomma" kludge from second parameter (like "tonocomma") local parm2 = strip(parms[2]) if parm2 and parm2:sub(-7, -1) == 'nocomma' then parms[2] = strip(parm2:sub(1, -8)) parms.opt_nocomma = true had_nocomma = true end local function extractor(i) -- If the parameter is not a value, try unpacking it as a range ("1-23" for "1 to 23"). -- However, "-1-2/3" is a negative fraction (-1⅔), so it must be extracted first. -- Do not unpack a parameter if it is like "3-1/2" which is sometimes incorrectly -- used instead of "3+1/2" (and which should not be interpreted as "3 to ½"). -- Unpacked items are inserted into the parms table. -- The tail recursion allows combinations like "1x2 to 3x4". local valstr = strip(parms[i]) -- trim so any '-' as a negative sign will be at start local success, result = extract_number(parms, valstr, i > 1) if not success and valstr and i < 20 then -- check i to limit abuse local lhs, sep, rhs = valstr:match('^(%S+)%s+(%S+)%s+(%S.*)') if lhs and not (sep == '-' and rhs:match('/')) then if sep:find('%d') then return success, result -- to reject {{convert|1 234 567|m}} with a decent message (en only) end parms[i] = rhs table.insert(parms, i, sep) table.insert(parms, i, lhs) return extractor(i) end if not valstr:match('%-.*/') then for _, sep in ipairs(text_code.ranges.words) do local start, stop = valstr:find(sep, 2, true) -- start at 2 to skip any negative sign for range '-' if start then parms[i] = valstr:sub(stop + 1) table.insert(parms, i, sep) table.insert(parms, i, valstr:sub(1, start - 1)) return extractor(i) end end end end return success, result end local i = 1 local is_change while true do local success, info = extractor(i) -- need to set parms.opt_nocomma before calling this if not success then return false, info end i = i + 1 if is_change then info.is_change = true -- value is after "±" and so is a change (significant for range like {{convert|5|±|5|°C}}) is_change = nil end valinfo:add(info) local range_item = get_range(strip(parms[i])) if not range_item then break end i = i + 1 range:add(range_item) if type(range_item) == 'table' then -- For range "x", if append unit to some values, append it to all. parms.in_range_x = parms.in_range_x or range_item.in_range_x parms.out_range_x = parms.out_range_x or range_item.out_range_x parms.abbr_range_x = parms.abbr_range_x or range_item.abbr_range_x is_change = range_item.is_range_change end end if range.n > 0 then if range.n > 30 then -- limit abuse, although 4 is a more likely upper limit return false, { 'cvt_invalid_num' } -- misleading message but it will do end parms.range = range elseif had_nocomma then return false, { 'cvt_unknown', parm2 } end return true, valinfo, i end local function simple_get_values(parms) -- If input is like "{{convert|valid_value|valid_unit|...}}", -- return true, i, in_unit, in_unit_table -- i = index in parms of what follows valid_unit, if anything. -- The valid_value is not negative and does not use a fraction, and -- no options requiring further processing of the input are used. -- Otherwise, return nothing or return false, parm1 for caller to interpret. -- Testing shows this function is successful for 96% of converts in articles, -- and that on average it speeds up converts by 8%. local clean = to_en(strip(parms[1] or ''), parms) if parms.opt_ri or parms.opt_spell_in or #clean > 10 or not clean:match('^[0-9.]+$') then return false, clean end local value = tonumber(clean) if not value then return end local info = { value = value, altvalue = value, singular = (value == 1), clean = clean, show = with_separator(parms, clean), } local in_unit = strip(parms[2]) local success, in_unit_table = lookup(parms, in_unit, 'no_combination') if not success then return end in_unit_table.valinfo = { info } return true, 3, in_unit, in_unit_table end local function wikidata_call(parms, operation, ...) -- Return true, s where s is the result of a Wikidata operation, -- or return false, t where t is an error message table. local function worker(...) wikidata_code = wikidata_code or require(wikidata_module) wikidata_data = wikidata_data or mw.loadData(wikidata_data_module) return wikidata_code[operation](wikidata_data, ...) end local success, status, result = pcall(worker, ...) if success then return status, result end if parms.opt_sortable_debug then -- Use debug=yes to crash if an error while accessing Wikidata. error('Error accessing Wikidata: ' .. status, 0) end return false, { 'cvt_wd_fail' } end local function get_parms(parms, args) -- If successful, update parms and return true, unit where -- parms is a table of all arguments passed to the template -- converted to named arguments, and -- unit is the input unit table; -- or return false, t where t is an error message table. -- For special processing (not a convert), can also return -- true, wikitext where wikitext is the final result. -- The returned input unit table may be for a fake unit using the specified -- unit code as the symbol and name, and with bad_mcode = message code table. -- MediaWiki removes leading and trailing whitespace from the values of -- named arguments. However, the values of numbered arguments include any -- whitespace entered in the template, and whitespace is used by some -- parameters (example: the numbered parameters associated with "disp=x"). local kv_pairs = {} -- table of input key:value pairs where key is a name; needed because cannot iterate parms and add new fields to it for k, v in pairs(args) do if type(k) == 'number' or k == 'test' then -- parameter "test" is reserved for testing and is not translated parms[k] = v else kv_pairs[k] = v end end if parms.test == 'wikidata' then local ulookup = function (ucode) -- Use empty table for parms so it does not accumulate results when used repeatedly. return lookup({}, ucode, 'no_combination') end return wikidata_call(parms, '_listunits', ulookup) end local success, msg = translate_parms(parms, kv_pairs) if not success then return false, msg end if parms.input then success, msg = wikidata_call(parms, '_adjustparameters', parms, 1) if not success then return false, msg end end local success, i, in_unit, in_unit_table = simple_get_values(parms) if not success then if type(i) == 'string' and i:match('^NNN+$') then -- Some infoboxes have examples like {{convert|NNN|m}} (3 or more "N"). -- Output an empty string for these. return false, { 'cvt_no_output' } end local valinfo success, valinfo, i = get_values(parms) if not success then return false, valinfo end in_unit = strip(parms[i]) i = i + 1 success, in_unit_table = lookup(parms, in_unit, 'no_combination') if not success then in_unit = in_unit or '' if parms.opt_ignore_error then -- display given unit code with no error (for use with {{val}}) in_unit_table = '' -- suppress error message and prevent processing of output unit end in_unit_table = setmetatable({ symbol = in_unit, name2 = in_unit, utype = in_unit, scale = 1, default = '', defkey = '', linkey = '', bad_mcode = in_unit_table }, unit_mt) end in_unit_table.valinfo = valinfo end if parms.test == 'msg' then -- Am testing the messages produced when no output unit is specified, and -- the input unit has a missing or invalid default. -- Set two units for testing that. -- LATER: Remove this code. if in_unit == 'chain' then in_unit_table.default = nil -- no default elseif in_unit == 'rd' then in_unit_table.default = "ft!X!m" -- an invalid expression end end in_unit_table.inout = 'in' -- this is an input unit if not parms.range then local success, inext, composite_unit = get_composite(parms, i, in_unit_table) if not success then return false, inext end if composite_unit then in_unit_table = composite_unit i = inext end end if in_unit_table.builtin == 'mach' then -- As with old template, a number following Mach as the input unit is the altitude, -- and there is no way to specify an altitude for the output unit. -- Could put more code in this function to get any output unit and check for -- an altitude following that unit. local success, info = extract_number(parms, parms[i], false, true) if success then i = i + 1 in_unit_table.altitude = info.value end end local word = strip(parms[i]) i = i + 1 local precision, is_bad_precision local function set_precision(text) local number, is_integer = get_number(text) if number then if is_integer then precision = number else precision = text is_bad_precision = true end return true -- text was used for precision, good or bad end end if word and not set_precision(word) then parms.out_unit = parms.out_unit or word if set_precision(strip(parms[i])) then i = i + 1 end end if parms.opt_adj_mid then word = parms[i] i = i + 1 if word then -- mid-text words if word:sub(1, 1) == '-' then parms.mid = word else parms.mid = ' ' .. word end end end if parms.opt_one_preunit then parms[parms.opt_flip and 'preunit2' or 'preunit1'] = preunits(1, parms[i]) i = i + 1 end if parms.disp == 'x' then -- Following is reasonably compatible with the old template. local first = parms[i] or '' local second = parms[i+1] or '' i = i + 2 if strip(first) == '' then -- user can enter '&#32;' rather than ' ' to avoid the default first = ' [&nbsp;' .. first second = '&nbsp;]' .. second end parms.joins = { first, second } elseif parms.opt_two_preunits then local p1, p2 = preunits(2, parms[i], parms[i+1]) i = i + 2 if parms.preunit1 then -- To simplify documentation, allow unlikely use of adj=pre with disp=preunit -- (however, an output unit must be specified with adj=pre and with disp=preunit). parms.preunit1 = parms.preunit1 .. p1 parms.preunit2 = p2 else parms.preunit1, parms.preunit2 = p1, p2 end end if precision == nil then if set_precision(strip(parms[i])) then i = i + 1 end end if is_bad_precision then add_warning(parms, 1, 'cvt_bad_prec', precision) else parms.precision = precision end for j = i, i + 3 do local parm = parms[j] -- warn if find a non-empty extraneous parameter if parm and parm:match('%S') then add_warning(parms, 1, 'cvt_unknown_option', parm) break end end return true, in_unit_table end local function record_default_precision(parms, out_current, precision) -- If necessary, adjust parameters and return a possibly adjusted precision. -- When converting a range of values where a default precision is required, -- that default is calculated for each value because the result sometimes -- depends on the precise input and output values. This function may cause -- the entire convert process to be repeated in order to ensure that the -- same default precision is used for each individual convert. -- If that were not done, a range like 1000 to 1000.4 may give poor results -- because the first output could be heavily rounded, while the second is not. -- For range 1000.4 to 1000, this function can give the second convert the -- same default precision that was used for the first. if not parms.opt_round_each then local maxdef = out_current.max_default_precision if maxdef then if maxdef < precision then parms.do_convert_again = true out_current.max_default_precision = precision else precision = out_current.max_default_precision end else out_current.max_default_precision = precision end end return precision end local function default_precision(parms, invalue, inclean, denominator, outvalue, in_current, out_current, extra) -- Return a default value for precision (an integer like 2, 0, -2). -- If denominator is not nil, it is the value of the denominator in inclean. -- Code follows procedures used in old template. local fudge = 1e-14 -- {{Order of magnitude}} adds this, so we do too local prec, minprec, adjust local subunit_ignore_trailing_zero local subunit_more_precision -- kludge for "in" used in input like "|2|ft|6|in" local composite = in_current.composite if composite then subunit_ignore_trailing_zero = true -- input "|2|st|10|lb" has precision 0, not -1 if composite[#composite].exception == 'subunit_more_precision' then subunit_more_precision = true -- do not use standard precision with input like "|2|ft|6|in" end end if denominator and denominator > 0 then prec = math.max(log10(denominator), 1) else -- Count digits after decimal mark, handling cases like '12.345e6'. local exponent local integer, dot, decimals, expstr = inclean:match('^(%d*)(%.?)(%d*)(.*)') local e = expstr:sub(1, 1) if e == 'e' or e == 'E' then exponent = tonumber(expstr:sub(2)) end if dot == '' then prec = subunit_ignore_trailing_zero and 0 or -integer:match('0*$'):len() else prec = #decimals end if exponent then -- So '1230' and '1.23e3' both give prec = -1, and '0.00123' and '1.23e-3' give 5. prec = prec - exponent end end if in_current.istemperature and out_current.istemperature then -- Converting between common temperatures (°C, °F, °R, K); not keVT. -- Kelvin value can be almost zero, or small but negative due to precision problems. -- Also, an input value like -300 C (below absolute zero) gives negative kelvins. -- Calculate minimum precision from absolute value. adjust = 0 local kelvin = abs((invalue - in_current.offset) * in_current.scale) if kelvin < 1e-8 then -- assume nonzero due to input or calculation precision problem minprec = 2 else minprec = 2 - floor(log10(kelvin) + fudge) -- 3 sigfigs in kelvin end else if invalue == 0 or outvalue <= 0 then -- We are never called with a negative outvalue, but it might be zero. -- This is special-cased to avoid calculation exceptions. return record_default_precision(parms, out_current, 0) end if out_current.exception == 'integer_more_precision' and floor(invalue) == invalue then -- With certain output units that sometimes give poor results -- with default rounding, use more precision when the input -- value is equal to an integer. An example of a poor result -- is when input 50 gives a smaller output than input 49.5. -- Experiment shows this helps, but it does not eliminate all -- surprises because it is not clear whether "50" should be -- interpreted as "from 45 to 55" or "from 49.5 to 50.5". adjust = -log10(in_current.scale) elseif subunit_more_precision then -- Conversion like "{{convert|6|ft|1|in|cm}}" (where subunit is "in") -- has a non-standard adjust value, to give more output precision. adjust = log10(out_current.scale) + 2 else adjust = log10(abs(invalue / outvalue)) end adjust = adjust + log10(2) -- Ensure that the output has at least two significant figures. minprec = 1 - floor(log10(outvalue) + fudge) end if extra then adjust = extra.adjust or adjust minprec = extra.minprec or minprec end return record_default_precision(parms, out_current, math.max(floor(prec + adjust), minprec)) end local function convert(parms, invalue, info, in_current, out_current) -- Convert given input value from one unit to another. -- Return output_value (a number) if a simple convert, or -- return f, t where -- f = true, t = table of information with results, or -- f = false, t = error message table. local inscale = in_current.scale local outscale = out_current.scale if not in_current.iscomplex and not out_current.iscomplex then return invalue * (inscale / outscale) -- minimize overhead for most common case end if in_current.invert or out_current.invert then -- Inverted units, such as inverse length, inverse time, or -- fuel efficiency. Built-in units do not have invert set. if (in_current.invert or 1) * (out_current.invert or 1) < 0 then return 1 / (invalue * inscale * outscale) end return invalue * (inscale / outscale) elseif in_current.offset then -- Temperature (there are no built-ins for this type of unit). if info.is_change then return invalue * (inscale / outscale) end return (invalue - in_current.offset) * (inscale / outscale) + out_current.offset else -- Built-in unit. local in_builtin = in_current.builtin local out_builtin = out_current.builtin if in_builtin and out_builtin then if in_builtin == out_builtin then return invalue end -- There are no cases (yet) where need to convert from one -- built-in unit to another, so this should never occur. return false, { 'cvt_bug_convert' } end if in_builtin == 'mach' or out_builtin == 'mach' then local adjust if in_builtin == 'mach' then inscale = speed_of_sound(in_current.altitude) adjust = outscale / 0.1 else outscale = speed_of_sound(out_current.altitude) adjust = 0.1 / inscale end return true, { outvalue = invalue * (inscale / outscale), adjust = log10(adjust) + log10(2), } elseif in_builtin == 'hand' then -- 1 hand = 4 inches; 1.2 hands = 6 inches. -- Decimals of a hand are only defined for the first digit, and -- the first fractional digit should be a number of inches (1, 2 or 3). -- However, this code interprets the entire fractional part as the number -- of inches / 10 (so 1.75 inches would be 0.175 hands). -- A value like 12.3 hands is exactly 12*4 + 3 inches; base default precision on that. local integer, fracpart = math.modf(invalue) local inch_value = 4 * integer + 10 * fracpart -- equivalent number of inches local factor = inscale / outscale if factor == 4 then -- Am converting to inches: show exact result, and use "inches" not "in" by default. if parms.abbr_org == nil then out_current.usename = true end local show = format('%g', abs(inch_value)) -- show and clean are unsigned if not show:find('e', 1, true) then return true, { invalue = inch_value, outvalue = inch_value, clean = show, show = show, } end end local outvalue = (integer + 2.5 * fracpart) * factor local fracstr = info.clean:match('%.(.*)') or '' local fmt if fracstr == '' then fmt = '%.0f' else fmt = '%.' .. format('%d', #fracstr - 1) .. 'f' end return true, { invalue = inch_value, clean = format(fmt, inch_value), outvalue = outvalue, minprec = 0, } end end return false, { 'cvt_bug_convert' } -- should never occur end local function user_style(parms, i) -- Return text for a user-specified style for a table cell, or '' if none, -- given i = 1 (input style) or 2 (output style). local style = parms[(i == 1) and 'stylein' or 'styleout'] if style then style = style:gsub('"', '') if style ~= '' then if style:sub(-1) ~= ';' then style = style .. ';' end return style end end return '' end local function make_table_or_sort(parms, invalue, info, in_current, scaled_top) -- Set options to handle output for a table or a sort key, or both. -- The text sort key is based on the value resulting from converting -- the input to a fake base unit with scale = 1, and other properties -- required for a conversion derived from the input unit. -- For other modules, return the sort key in a hidden span element, and -- the scaled value used to generate the sort key. -- If scaled_top is set, it is the scaled value of the numerator of a per unit -- to be combined with this unit (the denominator) to make the sort key. -- Scaling only works with units that convert with a factor (not temperature). local sortkey, scaled_value if parms.opt_sortable_on then local base = { -- a fake unit with enough fields for a valid convert scale = 1, invert = in_current.invert and 1, iscomplex = in_current.iscomplex, offset = in_current.offset and 0, } local outvalue, extra = convert(parms, invalue, info, in_current, base) if extra then outvalue = extra.outvalue end if in_current.istemperature then -- Have converted to kelvin; assume numbers close to zero have a -- rounding error and should be zero. if abs(outvalue) < 1e-12 then outvalue = 0 end end if scaled_top and outvalue ~= 0 then outvalue = scaled_top / outvalue end scaled_value = outvalue if not valid_number(outvalue) then if outvalue < 0 then sortkey = '1000000000000000000' else sortkey = '9000000000000000000' end elseif outvalue == 0 then sortkey = '5000000000000000000' else local mag = floor(log10(abs(outvalue)) + 1e-14) local prefix if outvalue > 0 then prefix = 7000 + mag else prefix = 2999 - mag outvalue = outvalue + 10^(mag+1) end sortkey = format('%d', prefix) .. format('%015.0f', floor(outvalue * 10^(14-mag))) end end local sortspan if sortkey and not parms.table_align then sortspan = parms.opt_sortable_debug and '<span data-sort-value="' .. sortkey .. '♠"><span style="border:1px solid">' .. sortkey .. '♠</span></span>' or '<span data-sort-value="' .. sortkey .. '♠"></span>' parms.join_before = sortspan end if parms.table_align then local sort if sortkey then sort = ' data-sort-value="' .. sortkey .. '"' if parms.opt_sortable_debug then parms.join_before = '<span style="border:1px solid">' .. sortkey .. '</span>' end else sort = '' end local style = 'style="text-align:' .. parms.table_align .. ';' local joins = {} for i = 1, 2 do joins[i] = (i == 1 and '' or '\n|') .. style .. user_style(parms, i) .. '"' .. sort .. '|' end parms.table_joins = joins end return sortspan, scaled_value end local cvt_to_hand local function cvtround(parms, info, in_current, out_current) -- Return true, t where t is a table with the conversion results; fields: -- show = rounded, formatted string with the result of converting value in info, -- using the rounding specified in parms. -- singular = true if result (after rounding and ignoring any negative sign) -- is "1", or like "1.00", or is a fraction with value < 1; -- (and more fields shown below, and a calculated 'absvalue' field). -- or return false, t where t is an error message table. -- Input info.clean uses en digits (it has been translated, if necessary). -- Output show uses en or non-en digits as appropriate, or can be spelled. if out_current.builtin == 'hand' then return cvt_to_hand(parms, info, in_current, out_current) end local invalue = in_current.builtin == 'hand' and info.altvalue or info.value local outvalue, extra = convert(parms, invalue, info, in_current, out_current) if parms.need_table_or_sort then parms.need_table_or_sort = nil -- process using first input value only make_table_or_sort(parms, invalue, info, in_current) end if extra then if not outvalue then return false, extra end invalue = extra.invalue or invalue outvalue = extra.outvalue end if not valid_number(outvalue) then return false, { 'cvt_invalid_num' } end local isnegative if outvalue < 0 then isnegative = true outvalue = -outvalue end local precision, show, exponent local denominator = out_current.frac if denominator then show = fraction_table(outvalue, denominator) else precision = parms.precision if not precision then if parms.sigfig then show, exponent = make_sigfig(outvalue, parms.sigfig) elseif parms.opt_round then local n = parms.opt_round if n == 0.5 then local integer, fracpart = math.modf(floor(2 * outvalue + 0.5) / 2) if fracpart == 0 then show = format('%.0f', integer) else show = format('%.1f', integer + fracpart) end else show = format('%.0f', floor((outvalue / n) + 0.5) * n) end else local inclean = info.clean if extra then inclean = extra.clean or inclean show = extra.show end if not show then precision = default_precision(parms, invalue, inclean, info.denominator, outvalue, in_current, out_current, extra) end end end end if precision then if precision >= 0 then local fudge if precision <= 8 then -- Add a fudge to handle common cases of bad rounding due to inability -- to precisely represent some values. This makes the following work: -- {{convert|-100.1|C|K}} and {{convert|5555000|um|m|2}}. -- Old template uses #expr round, which invokes PHP round(). -- LATER: Investigate how PHP round() works. fudge = 2e-14 else fudge = 0 end local fmt = '%.' .. format('%d', precision) .. 'f' local success success, show = pcall(format, fmt, outvalue + fudge) if not success then return false, { 'cvt_big_prec', tostring(precision) } end else precision = -precision -- #digits to zero (in addition to any digits after dot) local shift = 10 ^ precision show = format('%.0f', outvalue/shift) if show ~= '0' then exponent = #show + precision end end end local t = format_number(parms, show, exponent, isnegative) if type(show) == 'string' then -- Set singular using match because on some systems 0.99999999999999999 is 1.0. if exponent then t.singular = (exponent == 1 and show:match('^10*$')) else t.singular = (show == '1' or show:match('^1%.0*$')) end else t.fraction_table = show t.singular = (outvalue <= 1) -- cannot have 'fraction == 1', but if it were possible it would be singular end t.raw_absvalue = outvalue -- absolute value before rounding return true, setmetatable(t, { __index = function (self, key) if key == 'absvalue' then -- Calculate absolute value after rounding, if needed. local clean, exponent = rawget(self, 'clean'), rawget(self, 'exponent') local value = tonumber(clean) -- absolute value (any negative sign has been ignored) if exponent then value = value * 10^exponent end rawset(self, key, value) return value end end }) end function cvt_to_hand(parms, info, in_current, out_current) -- Convert input to hands, inches. -- Return true, t where t is a table with the conversion results; -- or return false, t where t is an error message table. if parms.abbr_org == nil then out_current.usename = true -- default is to show name not symbol end local precision = parms.precision local frac = out_current.frac if not frac and precision and precision > 1 then frac = (precision == 2) and 2 or 4 end local out_next = out_current.out_next if out_next then -- Use magic knowledge to determine whether the next unit is inches without requiring i18n. -- The following ensures that when the output combination "hand in" is used, the inches -- value is rounded to match the hands value. Also, displaying say "61½" instead of 61.5 -- is better as 61.5 implies the value is not 61.4. if out_next.exception == 'subunit_more_precision' then out_next.frac = frac end end -- Convert to inches; calculate hands from that. local dummy_unit_table = { scale = out_current.scale / 4, frac = frac } local success, outinfo = cvtround(parms, info, in_current, dummy_unit_table) if not success then return false, outinfo end local tfrac = outinfo.fraction_table local inches = outinfo.raw_absvalue if tfrac then inches = floor(inches) -- integer part only; fraction added later else inches = floor(inches + 0.5) -- a hands measurement never shows decimals of an inch end local hands, inches = divide(inches, 4) outinfo.absvalue = hands + inches/4 -- supposed to be the absolute rounded value, but this is close enough local inchstr = tostring(inches) -- '0', '1', '2' or '3' if precision and precision <= 0 then -- using negative or 0 for precision rounds to nearest hand hands = floor(outinfo.raw_absvalue/4 + 0.5) inchstr = '' elseif tfrac then -- Always show an integer before fraction (like "15.0½") because "15½" means 15-and-a-half hands. inchstr = numdot .. format_fraction(parms, 'out', false, inchstr, tfrac.numstr, tfrac.denstr) else inchstr = numdot .. from_en(inchstr) end outinfo.show = outinfo.sign .. with_separator(parms, format('%.0f', hands)) .. inchstr return true, outinfo end local function evaluate_condition(value, condition) -- Return true or false from applying a conditional expression to value, -- or throw an error if invalid. -- A very limited set of expressions is supported: -- v < 9 -- v * 9 < 9 -- where -- 'v' is replaced with value -- 9 is any number (as defined by Lua tonumber) -- only en digits are accepted -- '<' can also be '<=' or '>' or '>=' -- In addition, the following form is supported: -- LHS and RHS -- where -- LHS, RHS = any of above expressions. local function compare(value, text) local arithop, factor, compop, limit = text:match('^%s*v%s*([*]?)(.-)([<>]=?)(.*)$') if arithop == nil then error('Invalid default expression', 0) elseif arithop == '*' then factor = tonumber(factor) if factor == nil then error('Invalid default expression', 0) end value = value * factor end limit = tonumber(limit) if limit == nil then error('Invalid default expression', 0) end if compop == '<' then return value < limit elseif compop == '<=' then return value <= limit elseif compop == '>' then return value > limit elseif compop == '>=' then return value >= limit end error('Invalid default expression', 0) -- should not occur end local lhs, rhs = condition:match('^(.-%W)and(%W.*)') if lhs == nil then return compare(value, condition) end return compare(value, lhs) and compare(value, rhs) end local function get_default(value, unit_table) -- Return true, s where s = name of unit's default output unit, -- or return false, t where t is an error message table. -- Some units have a default that depends on the input value -- (the first value if a range of values is used). -- If '!' is in the default, the first bang-delimited field is an -- expression that uses 'v' to represent the input value. -- Example: 'v < 120 ! small ! big ! suffix' (suffix is optional) -- evaluates 'v < 120' as a boolean with result -- 'smallsuffix' if (value < 120), or 'bigsuffix' otherwise. -- Input must use en digits and '.' decimal mark. local default = data_code.default_exceptions[unit_table.defkey or unit_table.symbol] or unit_table.default if not default then local per = unit_table.per if per then local function a_default(v, u) local success, ucode = get_default(v, u) if not success then return '?' -- an unlikely error has occurred; will cause lookup of default to fail end -- Attempt to use only the first unit if a combination or output multiple. -- This is not bulletproof but should work for most cases. -- Where it does not work, the convert will need to specify the wanted output unit. local t = all_units[ucode] if t then local combo = t.combination if combo then -- For a multiple like ftin, the "first" unit (ft) is last in the combination. local i = t.multiple and table_len(combo) or 1 ucode = combo[i] end else -- Try for an automatically generated combination. local item = ucode:match('^(.-)%+') or ucode:match('^(%S+)%s') if all_units[item] then return item end end return ucode end local unit1, unit2 = per[1], per[2] local def1 = (unit1 and a_default(value, unit1) or unit_table.vprefix or '') local def2 = a_default(1, unit2) -- 1 because per unit of denominator return true, def1 .. '/' .. def2 end return false, { 'cvt_no_default', unit_table.symbol } end if default:find('!', 1, true) == nil then return true, default end local t = split(default, '!') if #t == 3 or #t == 4 then local success, result = pcall(evaluate_condition, value, t[1]) if success then default = result and t[2] or t[3] if #t == 4 then default = default .. t[4] end return true, default end end return false, { 'cvt_bad_default', unit_table.symbol } end local linked_pages -- to record linked pages so will not link to the same page more than once local function unlink(unit_table) -- Forget that the given unit has previously been linked (if it has). -- That is needed when processing a range of inputs or outputs when an id -- for the first range value may have been evaluated, but only an id for -- the last value is displayed, and that id may need to be linked. linked_pages[unit_table.unitcode or unit_table] = nil end local function make_link(link, id, unit_table) -- Return wikilink "[[link|id]]", possibly abbreviated as in examples: -- [[Mile|mile]] --> [[mile]] -- [[Mile|miles]] --> [[mile]]s -- However, just id is returned if: -- * no link given (so caller does not need to check if a link was defined); or -- * link has previously been used during the current convert (to avoid overlinking). local link_key if unit_table then link_key = unit_table.unitcode or unit_table else link_key = link end if not link or link == '' or linked_pages[link_key] then return id end linked_pages[link_key] = true -- Following only works for language en, but it should be safe on other wikis, -- and overhead of doing it generally does not seem worthwhile. local l = link:sub(1, 1):lower() .. link:sub(2) if link == id or l == id then return '[[' .. id .. ']]' elseif link .. 's' == id or l .. 's' == id then return '[[' .. id:sub(1, -2) .. ']]s' else return '[[' .. link .. '|' .. id .. ']]' end end local function variable_name(clean, unit_table) -- For slwiki, a unit name depends on the value. -- Parameter clean is the unsigned rounded value in en digits, as a string. -- Value Source Example for "m" -- integer 1: name1 meter (also is the name of the unit) -- integer 2: var{1} metra -- integer 3 and 4: var{2} metri -- integer else: var{3} metrov (0 and 5 or more) -- real/fraction: var{4} metra -- var{i} means the i'th field in unit_table.varname if it exists and has -- an i'th field, otherwise name2. -- Fields are separated with "!" and are not empty. -- A field for a unit using an SI prefix has the prefix name inserted, -- replacing '#' if found, or before the field otherwise. local vname if clean == '1' then vname = unit_table.name1 elseif unit_table.varname then local i if clean == '2' then i = 1 elseif clean == '3' or clean == '4' then i = 2 elseif clean:find('.', 1, true) then i = 4 else i = 3 end if i > 1 and varname == 'pl' then i = i - 1 end vname = split(unit_table.varname, '!')[i] end if vname then local si_name = rawget(unit_table, 'si_name') or '' local pos = vname:find('#', 1, true) if pos then vname = vname:sub(1, pos - 1) .. si_name .. vname:sub(pos + 1) else vname = si_name .. vname end return vname end return unit_table.name2 end local function linked_id(parms, unit_table, key_id, want_link, clean) -- Return final unit id (symbol or name), optionally with a wikilink, -- and update unit_table.sep if required. -- key_id is one of: 'symbol', 'sym_us', 'name1', 'name1_us', 'name2', 'name2_us'. local abbr_on = (key_id == 'symbol' or key_id == 'sym_us') if abbr_on and want_link then local symlink = rawget(unit_table, 'symlink') if symlink then return symlink -- for exceptions that have the linked symbol built-in end end local multiplier = rawget(unit_table, 'multiplier') local per = unit_table.per if per then local paren1, paren2 = '', '' -- possible parentheses around bottom unit local unit1 = per[1] -- top unit_table, or nil local unit2 = per[2] -- bottom unit_table if abbr_on then if not unit1 then unit_table.sep = '' -- no separator in "$2/acre" end if not want_link then local symbol = unit_table.symbol_raw if symbol then return symbol -- for exceptions that have the symbol built-in end end if (unit2.symbol):find('⋅', 1, true) then paren1, paren2 = '(', ')' end end local key_id2 -- unit2 is always singular if key_id == 'name2' then key_id2 = 'name1' elseif key_id == 'name2_us' then key_id2 = 'name1_us' else key_id2 = key_id end local result if abbr_on then result = '/' elseif omitsep then result = per_word elseif unit1 then result = ' ' .. per_word .. ' ' else result = per_word .. ' ' end if want_link and unit_table.link then if abbr_on or not varname then result = (unit1 and linked_id(parms, unit1, key_id, false, clean) or '') .. result .. linked_id(parms, unit2, key_id2, false, '1') else result = (unit1 and variable_name(clean, unit1) or '') .. result .. variable_name('1', unit2) end if omit_separator(result) then unit_table.sep = '' end return make_link(unit_table.link, result, unit_table) end if unit1 then result = linked_id(parms, unit1, key_id, want_link, clean) .. result if unit1.sep then unit_table.sep = unit1.sep end elseif omitsep then unit_table.sep = '' end return result .. paren1 .. linked_id(parms, unit2, key_id2, want_link, '1') .. paren2 end if multiplier then -- A multiplier (like "100" in "100km") forces the unit to be plural. multiplier = from_en(multiplier) if not omitsep then multiplier = multiplier .. (abbr_on and '&nbsp;' or ' ') end if not abbr_on then if key_id == 'name1' then key_id = 'name2' elseif key_id == 'name1_us' then key_id = 'name2_us' end end else multiplier = '' end local id = unit_table.fixed_name or ((varname and not abbr_on) and variable_name(clean, unit_table) or unit_table[key_id]) if omit_separator(id) then unit_table.sep = '' end if want_link then local link = data_code.link_exceptions[unit_table.linkey or unit_table.symbol] or unit_table.link if link then local before = '' local i = unit_table.customary if i == 1 and parms.opt_sp_us then i = 2 -- show "U.S." not "US" end if i == 3 and abbr_on then i = 4 -- abbreviate "imperial" to "imp" end local customary = text_code.customary_units[i] if customary then -- LATER: This works for language en only, but it's esoteric so ignore for now. local pertext if id:sub(1, 1) == '/' then -- Want unit "/USgal" to display as "/U.S. gal", not "U.S. /gal". pertext = '/' id = id:sub(2) elseif id:sub(1, 4) == 'per ' then -- Similarly want "per U.S. gallon", not "U.S. per gallon" (but in practice this is unlikely to be used). pertext = 'per ' id = id:sub(5) else pertext = '' end -- Omit any "US"/"U.S."/"imp"/"imperial" from start of id since that will be inserted. local removes = (i < 3) and { 'US&nbsp;', 'US ', 'U.S.&nbsp;', 'U.S. ' } or { 'imp&nbsp;', 'imp ', 'imperial ' } for _, prefix in ipairs(removes) do local plen = #prefix if id:sub(1, plen) == prefix then id = id:sub(plen + 1) break end end before = pertext .. make_link(customary.link, customary[1]) .. ' ' end id = before .. make_link(link, id, unit_table) end end return multiplier .. id end local function make_id(parms, which, unit_table) -- Return id, f where -- id = unit name or symbol, possibly modified -- f = true if id is a name, or false if id is a symbol -- using the value for index 'which', and for 'in' or 'out' (unit_table.inout). -- Result is '' if no symbol/name is to be used. -- In addition, set unit_table.sep = ' ' or '&nbsp;' or '' -- (the separator that caller will normally insert before the id). if parms.opt_values then unit_table.sep = '' return '' end local inout = unit_table.inout local info = unit_table.valinfo[which] local abbr_org = parms.abbr_org local adjectival = parms.opt_adjectival local lk = parms.lk local want_link = (lk == 'on' or lk == inout) local usename = unit_table.usename local singular = info.singular local want_name if usename then want_name = true else if abbr_org == nil then if parms.wantname then want_name = true end if unit_table.usesymbol then want_name = false end end if want_name == nil then local abbr = parms.abbr if abbr == 'on' or abbr == inout or (abbr == 'mos' and inout == 'out') then want_name = false else want_name = true end end end local key if want_name then if lk == nil and unit_table.builtin == 'hand' then want_link = true end if parms.opt_use_nbsp then unit_table.sep = '&nbsp;' else unit_table.sep = ' ' end if parms.opt_singular then local value if inout == 'in' then value = info.value else value = info.absvalue end if value then -- some unusual units do not always set value field value = abs(value) singular = (0 < value and value < 1.0001) end end if unit_table.engscale then -- engscale: so "|1|e3kg" gives "1 thousand kilograms" (plural) singular = false end key = (adjectival or singular) and 'name1' or 'name2' if parms.opt_sp_us then key = key .. '_us' end else if unit_table.builtin == 'hand' then if parms.opt_hand_hh then unit_table.symbol = 'hh' -- LATER: might want i18n applied to this end end unit_table.sep = '&nbsp;' key = parms.opt_sp_us and 'sym_us' or 'symbol' end return linked_id(parms, unit_table, key, want_link, info.clean), want_name end local function decorate_value(parms, unit_table, which, number_word) -- If needed, update unit_table so values will be shown with extra information. -- For consistency with the old template (but different from fmtpower), -- the style to display powers of 10 includes "display:none" to allow some -- browsers to copy, for example, "10³" as "10^3", rather than as "103". local info local engscale = unit_table.engscale local prefix = unit_table.vprefix if engscale or prefix then info = unit_table.valinfo[which] if info.decorated then return -- do not redecorate if repeating convert end info.decorated = true if engscale then local inout = unit_table.inout local abbr = parms.abbr if (abbr == 'on' or abbr == inout) and not parms.number_word then info.show = info.show .. '<span style="margin-left:0.2em">×<span style="margin-left:0.1em">' .. from_en('10') .. '</span></span><s style="display:none">^</s>^{' .. from_en(tostring(engscale.exponent)) .. '}' elseif number_word then local number_id local lk = parms.lk if lk == 'on' or lk == inout then number_id = make_link(engscale.link, engscale[1]) else number_id = engscale[1] end -- WP:NUMERAL recommends "&nbsp;" in values like "12 million". info.show = info.show .. (parms.opt_adjectival and '-' or '&nbsp;') .. number_id end end if prefix then info.show = prefix .. info.show end end end local function process_input(parms, in_current) -- Processing required once per conversion. -- Return block of text to represent input (value/unit). if parms.opt_output_only or parms.opt_output_number_only or parms.opt_output_unit_only then parms.joins = { '', '' } return '' end local first_unit local composite = in_current.composite -- nil or table of units if composite then first_unit = composite[1] else first_unit = in_current end local id1, want_name = make_id(parms, 1, first_unit) local sep = first_unit.sep -- separator between value and unit, set by make_id local preunit = parms.preunit1 if preunit then sep = '' -- any separator is included in preunit else preunit = '' end if parms.opt_input_unit_only then parms.joins = { '', '' } if composite then local parts = { id1 } for i, unit in ipairs(composite) do if i > 1 then table.insert(parts, (make_id(parms, 1, unit))) end end id1 = table.concat(parts, ' ') end if want_name and parms.opt_adjectival then return preunit .. hyphenated(id1) end return preunit .. id1 end if parms.opt_also_symbol and not composite and not parms.opt_flip then local join1 = parms.joins[1] if join1 == ' (' or join1 == ' [' then parms.joins = { ' [' .. first_unit[parms.opt_sp_us and 'sym_us' or 'symbol'] .. ']' .. join1 , parms.joins[2] } end end if in_current.builtin == 'mach' and first_unit.sep ~= '' then -- '' means omitsep with non-enwiki name local prefix = id1 .. '&nbsp;' local range = parms.range local valinfo = first_unit.valinfo local result = prefix .. valinfo[1].show if range then -- For simplicity and because more not needed, handle one range item only. local prefix2 = make_id(parms, 2, first_unit) .. '&nbsp;' result = range_text(range[1], want_name, parms, result, prefix2 .. valinfo[2].show, 'in') end return preunit .. result end if composite then -- Simplify: assume there is no range, and no decoration. local mid = (not parms.opt_flip) and parms.mid or '' local sep1 = '&nbsp;' local sep2 = ' ' if parms.opt_adjectival and want_name then sep1 = '-' sep2 = '-' end if omitsep and sep == '' then -- Testing the id of the most significant unit should be sufficient. sep1 = '' sep2 = '' end local parts = { first_unit.valinfo[1].show .. sep1 .. id1 } for i, unit in ipairs(composite) do if i > 1 then table.insert(parts, unit.valinfo[1].show .. sep1 .. (make_id(parms, 1, unit))) end end return table.concat(parts, sep2) .. mid end local add_unit = (parms.abbr == 'mos') or parms[parms.opt_flip and 'out_range_x' or 'in_range_x'] or (not want_name and parms.abbr_range_x) local range = parms.range if range and not add_unit then unlink(first_unit) end local id = range and make_id(parms, range.n + 1, first_unit) or id1 local extra, was_hyphenated = hyphenated_maybe(parms, want_name, sep, id, 'in') if was_hyphenated then add_unit = false end local result local valinfo = first_unit.valinfo if range then for i = 0, range.n do local number_word if i == range.n then add_unit = false number_word = true end decorate_value(parms, first_unit, i+1, number_word) local show = valinfo[i+1].show if add_unit then show = show .. first_unit.sep .. (i == 0 and id1 or make_id(parms, i+1, first_unit)) end if i == 0 then result = show else result = range_text(range[i], want_name, parms, result, show, 'in') end end else decorate_value(parms, first_unit, 1, true) result = valinfo[1].show end return result .. preunit .. extra end local function process_one_output(parms, out_current) -- Processing required for each output unit. -- Return block of text to represent output (value/unit). local inout = out_current.inout -- normally 'out' but can be 'in' for order=out local id1, want_name = make_id(parms, 1, out_current) local sep = out_current.sep -- set by make_id local preunit = parms.preunit2 if preunit then sep = '' -- any separator is included in preunit else preunit = '' end if parms.opt_output_unit_only then if want_name and parms.opt_adjectival then return preunit .. hyphenated(id1) end return preunit .. id1 end if out_current.builtin == 'mach' and out_current.sep ~= '' then -- '' means omitsep with non-enwiki name local prefix = id1 .. '&nbsp;' local range = parms.range local valinfo = out_current.valinfo local result = prefix .. valinfo[1].show if range then -- For simplicity and because more not needed, handle one range item only. result = range_text(range[1], want_name, parms, result, prefix .. valinfo[2].show, inout) end return preunit .. result end local add_unit = (parms[parms.opt_flip and 'in_range_x' or 'out_range_x'] or (not want_name and parms.abbr_range_x)) and not parms.opt_output_number_only local range = parms.range if range and not add_unit then unlink(out_current) end local id = range and make_id(parms, range.n + 1, out_current) or id1 local extra, was_hyphenated = hyphenated_maybe(parms, want_name, sep, id, inout) if was_hyphenated then add_unit = false end local result local valinfo = out_current.valinfo if range then for i = 0, range.n do local number_word if i == range.n then add_unit = false number_word = true end decorate_value(parms, out_current, i+1, number_word) local show = valinfo[i+1].show if add_unit then show = show .. out_current.sep .. (i == 0 and id1 or make_id(parms, i+1, out_current)) end if i == 0 then result = show else result = range_text(range[i], want_name, parms, result, show, inout) end end else decorate_value(parms, out_current, 1, true) result = valinfo[1].show end if parms.opt_output_number_only then return result end return result .. preunit .. extra end local function make_output_single(parms, in_unit_table, out_unit_table) -- Return true, item where item = wikitext of the conversion result -- for a single output (which is not a combination or a multiple); -- or return false, t where t is an error message table. if parms.opt_order_out and in_unit_table.unitcode == out_unit_table.unitcode then out_unit_table.valinfo = in_unit_table.valinfo else out_unit_table.valinfo = collection() for _, v in ipairs(in_unit_table.valinfo) do local success, info = cvtround(parms, v, in_unit_table, out_unit_table) if not success then return false, info end out_unit_table.valinfo:add(info) end end return true, process_one_output(parms, out_unit_table) end local function make_output_multiple(parms, in_unit_table, out_unit_table) -- Return true, item where item = wikitext of the conversion result -- for an output which is a multiple (like 'ftin'); -- or return false, t where t is an error message table. local inout = out_unit_table.inout -- normally 'out' but can be 'in' for order=out local multiple = out_unit_table.multiple -- table of scaling factors (will not be nil) local combos = out_unit_table.combination -- table of unit tables (will not be nil) local abbr = parms.abbr local abbr_org = parms.abbr_org local disp = parms.disp local want_name = (abbr_org == nil and (disp == 'or' or disp == 'slash')) or not (abbr == 'on' or abbr == inout or abbr == 'mos') local want_link = (parms.lk == 'on' or parms.lk == inout) local mid = parms.opt_flip and parms.mid or '' local sep1 = '&nbsp;' local sep2 = ' ' if parms.opt_adjectival and want_name then sep1 = '-' sep2 = '-' end local do_spell = parms.opt_spell_out parms.opt_spell_out = nil -- so the call to cvtround does not spell the value local function make_result(info, isfirst) local fmt, outvalue, sign local results = {} for i = 1, #combos do local tfrac, thisvalue, strforce local out_current = combos[i] out_current.inout = inout local scale = multiple[i] if i == 1 then -- least significant unit ('in' from 'ftin') local decimals out_current.frac = out_unit_table.frac local success, outinfo = cvtround(parms, info, in_unit_table, out_current) if not success then return false, outinfo end if isfirst then out_unit_table.valinfo = { outinfo } -- in case output value of first least significant unit is needed end sign = outinfo.sign tfrac = outinfo.fraction_table if outinfo.is_scientific then strforce = outinfo.show decimals = '' elseif tfrac then decimals = '' else local show = outinfo.show -- number as a string in local language local p1, p2 = show:find(numdot, 1, true) decimals = p1 and show:sub(p2 + 1) or '' -- text after numdot, if any end fmt = '%.' .. ulen(decimals) .. 'f' -- to reproduce precision if decimals == '' then if tfrac then outvalue = floor(outinfo.raw_absvalue) -- integer part only; fraction added later else outvalue = floor(outinfo.raw_absvalue + 0.5) -- keep all integer digits of least significant unit end else outvalue = outinfo.absvalue end end if scale then outvalue, thisvalue = divide(outvalue, scale) else thisvalue = outvalue end local id if want_name then if varname then local clean if strforce or tfrac then clean = '.1' -- dummy value to force name for floating point else clean = format(fmt, thisvalue) end id = variable_name(clean, out_current) else local key = 'name2' if parms.opt_adjectival then key = 'name1' elseif tfrac then if thisvalue == 0 then key = 'name1' end elseif parms.opt_singular then if 0 < thisvalue and thisvalue < 1.0001 then key = 'name1' end else if thisvalue == 1 then key = 'name1' end end id = out_current[key] end else id = out_current['symbol'] end if i == 1 and omit_separator(id) then -- Testing the id of the least significant unit should be sufficient. sep1 = '' sep2 = '' end if want_link then local link = out_current.link if link then id = make_link(link, id, out_current) end end local strval local spell_inout = (i == #combos or outvalue == 0) and inout or '' -- trick so the last value processed (first displayed) has uppercase, if requested if strforce and outvalue == 0 then sign = '' -- any sign is in strforce strval = strforce -- show small values in scientific notation; will only use least significant unit elseif tfrac then local wholestr = (thisvalue > 0) and tostring(thisvalue) or nil strval = format_fraction(parms, spell_inout, false, wholestr, tfrac.numstr, tfrac.denstr, do_spell) else strval = (thisvalue == 0) and from_en('0') or with_separator(parms, format(fmt, thisvalue)) if do_spell then strval = spell_number(parms, spell_inout, strval) or strval end end table.insert(results, strval .. sep1 .. id) if outvalue == 0 then break end fmt = '%.0f' -- only least significant unit can have a non-integral value end local reversed, count = {}, #results for i = 1, count do reversed[i] = results[count + 1 - i] end return true, sign .. table.concat(reversed, sep2) end local valinfo = in_unit_table.valinfo local success, result = make_result(valinfo[1], true) if not success then return false, result end local range = parms.range if range then for i = 1, range.n do local success, result2 = make_result(valinfo[i+1]) if not success then return false, result2 end result = range_text(range[i], want_name, parms, result, result2, inout) end end return true, result .. mid end local function process(parms, in_unit_table, out_unit_table) -- Return true, s, outunit where s = final wikitext result, -- or return false, t where t is an error message table. linked_pages = {} local success, bad_output local bad_input_mcode = in_unit_table.bad_mcode -- nil if input unit is a valid convert unit local out_unit = parms.out_unit if out_unit == nil or out_unit == '' or type(out_unit) == 'function' then if bad_input_mcode or parms.opt_input_unit_only then bad_output = '' else local getdef = type(out_unit) == 'function' and out_unit or get_default success, out_unit = getdef(in_unit_table.valinfo[1].value, in_unit_table) parms.out_unit = out_unit if not success then bad_output = out_unit end end end if not bad_output and not out_unit_table then success, out_unit_table = lookup(parms, out_unit, 'any_combination') if success then local mismatch = check_mismatch(in_unit_table, out_unit_table) if mismatch then bad_output = mismatch end else bad_output = out_unit_table end end local lhs, rhs local flipped = parms.opt_flip and not bad_input_mcode if bad_output then rhs = (bad_output == '') and '' or message(parms, bad_output) elseif parms.opt_input_unit_only then rhs = '' else local combos -- nil (for 'ft' or 'ftin'), or table of unit tables (for 'm ft') if not out_unit_table.multiple then -- nil/false ('ft' or 'm ft'), or table of factors ('ftin') combos = out_unit_table.combination end local frac = parms.frac -- nil or denominator of fraction for output values if frac then -- Apply fraction to the unit (if only one), or to non-SI units (if a combination), -- except that if a precision is also specified, the fraction only applies to -- the hand unit; that allows the following result: -- {{convert|156|cm|in hand|1|frac=2}} → 156 centimetres (61.4 in; 15.1½ hands) -- However, the following is handled elsewhere as a special case: -- {{convert|156|cm|hand in|1|frac=2}} → 156 centimetres (15.1½ hands; 61½ in) if combos then local precision = parms.precision for _, unit in ipairs(combos) do if unit.builtin == 'hand' or (not precision and not unit.prefixes) then unit.frac = frac end end else out_unit_table.frac = frac end end local outputs = {} local imax = combos and #combos or 1 -- 1 (single unit) or number of unit tables if imax == 1 then parms.opt_order_out = nil -- only useful with an output combination end if not flipped and not parms.opt_order_out then -- Process left side first so any duplicate links (from lk=on) are suppressed -- on right. Example: {{convert|28|e9pc|e9ly|abbr=off|lk=on}} lhs = process_input(parms, in_unit_table) end for i = 1, imax do local success, item local out_current = combos and combos[i] or out_unit_table out_current.inout = 'out' if i == 1 then if imax > 1 and out_current.builtin == 'hand' then out_current.out_next = combos[2] -- built-in hand can influence next unit in a combination end if parms.opt_order_out then out_current.inout = 'in' end end if out_current.multiple then success, item = make_output_multiple(parms, in_unit_table, out_current) else success, item = make_output_single(parms, in_unit_table, out_current) end if not success then return false, item end outputs[i] = item end if parms.opt_order_out then lhs = outputs[1] table.remove(outputs, 1) end local sep = parms.table_joins and parms.table_joins[2] or parms.join_between rhs = table.concat(outputs, sep) end if flipped or not lhs then local input = process_input(parms, in_unit_table) if flipped then lhs = rhs rhs = input else lhs = input end end if parms.join_before then lhs = parms.join_before .. lhs end local wikitext if bad_input_mcode then if bad_input_mcode == '' then wikitext = lhs else wikitext = lhs .. message(parms, bad_input_mcode) end elseif parms.table_joins then wikitext = parms.table_joins[1] .. lhs .. parms.table_joins[2] .. rhs else wikitext = lhs .. parms.joins[1] .. rhs .. parms.joins[2] end if parms.warnings and not bad_input_mcode then wikitext = wikitext .. parms.warnings end return true, wikitext, out_unit_table end -- entry point from another module local function _convert(frame, pframe) -- Do convert, and if needed, do it again with higher default precision. local parms = { frame = frame } -- will hold template arguments, after translation set_config(frame.args) local success, result = get_parms(parms, pframe and pframe.args or {}) if success then if type(result) ~= 'table' then return tostring(result) end local in_unit_table = result local out_unit_table for _ = 1, 2 do -- use counter so cannot get stuck repeating convert success, result, out_unit_table = process(parms, in_unit_table, out_unit_table) if success and parms.do_convert_again then parms.do_convert_again = false else break end end end -- If input=x gives a problem, the result should be just the user input -- (if x is a property like P123 it has been replaced with ''). -- An unknown input unit would display the input and an error message -- with success == true at this point. -- Also, can have success == false with a message that outputs an empty string. if parms.input_text then if success and not parms.have_problem then return result end local cat if parms.tracking then -- Add a tracking category using the given text as the category sort key. -- There is currently only one type of tracking, but in principle multiple -- items could be tracked, using different sort keys for convenience. cat = wanted_category('tracking', parms.tracking) end return parms.input_text .. (cat or '') end return success and result or message(parms, result) end -- entry point from template local function main_convert(frame) return _convert(frame, frame:getParent()) end local function _unit(unitcode, options) -- Helper function for Module:Val to look up a unit. -- Parameter unitcode must be a string to identify the wanted unit. -- Parameter options must be nil or a table with optional fields: -- value = number (for sort key; default value is 1) -- scaled_top = nil for a normal unit, or a number for a unit which is -- the denominator of a per unit (for sort key) -- si = { 'symbol', 'link' } -- (a table with two strings) to make an SI unit -- that will be used for the look up -- link = true if result should be [[linked]] -- sort = 'on' or 'debug' if result should include a sort key in a -- span element ('debug' makes the key visible) -- name = true for the name of the unit instead of the symbol -- us = true for the US spelling of the unit, if any -- Return nil if unitcode is not a non-empty string. -- Otherwise return a table with fields: -- text = requested symbol or name of unit, optionally linked -- scaled_value = input value adjusted by unit scale; used for sort key -- sortspan = span element with sort key like that provided by {{ntsh}}, -- calculated from the result of converting value -- to a base unit with scale 1. -- unknown = true if the unitcode was not known unitcode = strip(unitcode) if unitcode == nil or unitcode == '' then return nil end set_config({}) linked_pages = {} options = options or {} local parms = { abbr = options.name and 'off' or 'on', lk = options.link and 'on' or nil, opt_sp_us = options.us and true or nil, opt_ignore_error = true, -- do not add pages using this function to 'what links here' for Module:Convert/extra opt_sortable_on = options.sort == 'on' or options.sort == 'debug', opt_sortable_debug = options.sort == 'debug', } if options.si then -- Make a dummy table of units (just one unit) for lookup to use. -- This makes lookup recognize any SI prefix in the unitcode. local symbol = options.si[1] or '?' parms.unittable = { [symbol] = { _name1 = symbol, _name2 = symbol, _symbol = symbol, utype = symbol, scale = symbol == 'g' and 0.001 or 1, prefixes = 1, default = symbol, link = options.si[2], }} end local success, unit_table = lookup(parms, unitcode, 'no_combination') if not success then unit_table = setmetatable({ symbol = unitcode, name2 = unitcode, utype = unitcode, scale = 1, default = '', defkey = '', linkey = '' }, unit_mt) end local value = tonumber(options.value) or 1 local clean = tostring(abs(value)) local info = { value = value, altvalue = value, singular = (clean == '1'), clean = clean, show = clean, } unit_table.inout = 'in' unit_table.valinfo = { info } local sortspan, scaled_value if options.sort then sortspan, scaled_value = make_table_or_sort(parms, value, info, unit_table, options.scaled_top) end return { text = make_id(parms, 1, unit_table), sortspan = sortspan, scaled_value = scaled_value, unknown = not success and true or nil, } end return { convert = main_convert, _unit = _unit, _convert = _convert } 1v1s8082elw2odon2m84jyyc16ogzjc 828 4304 13198 2020-06-11T15:21:08Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: -- Conversion data used by [[Module:Convert]] which uses mw.loadData() for -- read-only access to this module so that it is loaded only once per page. -- See [[:en:Templat... Scribunto text/plain -- Conversion data used by [[Module:Convert]] which uses mw.loadData() for -- read-only access to this module so that it is loaded only once per page. -- See [[:en:Template:Convert/Transwiki guide]] if copying to another wiki. -- -- These data tables follow: -- all_units all properties for a unit, including default output -- default_exceptions exceptions for default output ('kg' and 'g' have different defaults) -- link_exceptions exceptions for links ('kg' and 'g' have different links) -- -- These tables are generated by a script which reads the wikitext of a page that -- documents the required properties of each unit; see [[:en:Module:Convert/doc]]. --------------------------------------------------------------------------- -- Do not change the data in this table because it is created by running -- -- a script that reads the wikitext from a wiki page (see note above). -- --------------------------------------------------------------------------- local all_units = { ["Gy"] = { _name1 = "gray", _symbol = "Gy", utype = "absorbed radiation dose", scale = 1, prefixes = 1, default = "rad", link = "Gray (unit)", }, ["rad"] = { _name1 = "rad", _symbol = "rad", utype = "absorbed radiation dose", scale = 0.01, prefixes = 1, default = "Gy", link = "Rad (unit)", }, ["cm/s2"] = { name1 = "centimetre per second squared", name1_us = "centimeter per second squared", name2 = "centimetres per second squared", name2_us = "centimeters per second squared", symbol = "cm/s²", utype = "acceleration", scale = 0.01, default = "ft/s2", link = "Gal (unit)", }, ["ft/s2"] = { name1 = "foot per second squared", name2 = "feet per second squared", symbol = "ft/s²", utype = "acceleration", scale = 0.3048, default = "m/s2", }, ["g0"] = { name1 = "standard gravity", name2 = "standard gravities", symbol = "''g₀''", utype = "acceleration", scale = 9.80665, default = "m/s2", }, ["km/hs"] = { name1 = "kilometre per hour per second", name1_us = "kilometer per hour per second", name2 = "kilometres per hour per second", name2_us = "kilometers per hour per second", symbol = "km/(h·s)", utype = "acceleration", scale = 0.27777777777777779, default = "mph/s", link = "Acceleration", }, ["km/s2"] = { name1 = "kilometre per second squared", name1_us = "kilometer per second squared", name2 = "kilometres per second squared", name2_us = "kilometers per second squared", symbol = "km/s²", utype = "acceleration", scale = 1000, default = "mph/s", link = "Acceleration", }, ["m/s2"] = { name1 = "metre per second squared", name1_us = "meter per second squared", name2 = "metres per second squared", name2_us = "meters per second squared", symbol = "m/s²", utype = "acceleration", scale = 1, default = "ft/s2", }, ["mph/s"] = { name1 = "mile per hour per second", name2 = "miles per hour per second", symbol = "mph/s", utype = "acceleration", scale = 0.44704, default = "km/hs", link = "Acceleration", }, ["km/h/s"] = { target = "km/hs", }, ["standard gravity"] = { target = "g0", }, ["1000sqft"] = { name1 = "thousand square feet", name2 = "thousand square feet", symbol = "1000&nbsp;sq&nbsp;ft", utype = "area", scale = 92.90304, default = "m2", link = "Square foot", }, ["a"] = { _name1 = "are", _symbol = "a", utype = "area", scale = 100, prefixes = 1, default = "sqft", link = "Hectare#Are", }, ["acre"] = { symbol = "acre", usename = 1, utype = "area", scale = 4046.8564224, default = "ha", }, ["acre-sing"] = { target = "acre", }, ["arpent"] = { symbol = "arpent", usename = 1, utype = "area", scale = 3418.89, default = "ha", }, ["cda"] = { name1 = "cuerda", symbol = "cda", utype = "area", scale = 3930.395625, default = "acre ha", }, ["Cypriot donum"] = { symbol = "donum", usename = 1, utype = "area", scale = 1337.803776, default = "km2 sqmi", link = "Dunam", }, ["Cypriot dunam"] = { symbol = "dunam", usename = 1, utype = "area", scale = 1337.803776, default = "km2 sqmi", }, ["Cypriot dunum"] = { symbol = "dunum", usename = 1, utype = "area", scale = 1337.803776, default = "km2 sqmi", link = "Dunam", }, ["Cypriot dönüm"] = { symbol = "dönüm", usename = 1, utype = "area", scale = 1337.803776, default = "km2 sqmi", link = "Dunam", }, ["daa"] = { name1 = "decare", symbol = "daa", utype = "area", scale = 1000, default = "km2 sqmi", }, ["donum"] = { symbol = "donum", usename = 1, utype = "area", scale = 1000, default = "km2 sqmi", link = "Dunam", }, ["dunam"] = { symbol = "dunam", usename = 1, utype = "area", scale = 1000, default = "km2 sqmi", }, ["dunum"] = { symbol = "dunum", usename = 1, utype = "area", scale = 1000, default = "km2 sqmi", link = "Dunam", }, ["dönüm"] = { symbol = "dönüm", usename = 1, utype = "area", scale = 1000, default = "km2 sqmi", link = "Dunam", }, ["ha"] = { name1 = "hectare", symbol = "ha", utype = "area", scale = 10000, default = "acre", }, ["hectare"] = { name1 = "hectare", symbol = "ha", usename = 1, utype = "area", scale = 10000, default = "acre", }, ["Iraqi donum"] = { symbol = "donum", usename = 1, utype = "area", scale = 2500, default = "km2 sqmi", link = "Dunam", }, ["Iraqi dunam"] = { symbol = "dunam", usename = 1, utype = "area", scale = 2500, default = "km2 sqmi", }, ["Iraqi dunum"] = { symbol = "dunum", usename = 1, utype = "area", scale = 2500, default = "km2 sqmi", link = "Dunam", }, ["Iraqi dönüm"] = { symbol = "dönüm", usename = 1, utype = "area", scale = 2500, default = "km2 sqmi", link = "Dunam", }, ["Irish acre"] = { name1 = "Irish acre", symbol = "Irish&nbsp;acres", utype = "area", scale = 6555.2385024, default = "ha", link = "Acre (Irish)", }, ["m2"] = { _name1 = "square metre", _name1_us= "square meter", _symbol = "m²", prefix_position= 8, utype = "area", scale = 1, prefixes = 2, default = "sqft", link = "Square metre", }, ["old donum"] = { symbol = "donum", usename = 1, utype = "area", scale = 919.3, default = "km2 sqmi", link = "Dunam", }, ["old dunam"] = { symbol = "dunam", usename = 1, utype = "area", scale = 919.3, default = "km2 sqmi", }, ["old dunum"] = { symbol = "dunum", usename = 1, utype = "area", scale = 919.3, default = "km2 sqmi", link = "Dunam", }, ["old dönüm"] = { symbol = "dönüm", usename = 1, utype = "area", scale = 919.3, default = "km2 sqmi", link = "Dunam", }, ["pondemaat"] = { name1 = "pondemaat", name2 = "pondemaat", symbol = "pond", utype = "area", scale = 3674.363358816, default = "m2", link = ":nl:pondemaat", }, ["pyeong"] = { name2 = "pyeong", symbol = "pyeong", usename = 1, utype = "area", scale = 3.3057851239669422, default = "m2", }, ["rood"] = { symbol = "rood", usename = 1, utype = "area", scale = 1011.7141056, default = "sqft sqm", subdivs = { ["sqperch"] = { 40, default = "m2" } }, link = "Rood (unit)", }, ["sqfoot"] = { name1 = "square foot", name2 = "square foot", symbol = "sq&nbsp;ft", utype = "area", scale = 0.09290304, default = "m2", }, ["sqft"] = { name1 = "square foot", name2 = "square feet", symbol = "sq&nbsp;ft", utype = "area", scale = 0.09290304, default = "m2", }, ["sqin"] = { name1 = "square inch", name2 = "square inches", symbol = "sq&nbsp;in", utype = "area", scale = 0.00064516, default = "cm2", }, ["sqmi"] = { name1 = "square mile", symbol = "sq&nbsp;mi", utype = "area", scale = 2589988.110336, default = "km2", }, ["sqnmi"] = { name1 = "square nautical mile", symbol = "sq&nbsp;nmi", utype = "area", scale = 3429904, default = "km2 sqmi", link = "Nautical mile", }, ["sqperch"] = { name2 = "perches", symbol = "perch", usename = 1, utype = "area", scale = 25.29285264, default = "sqm", link = "Perch (unit)#Area", }, ["sqverst"] = { symbol = "square verst", usename = 1, utype = "area", scale = 1138062.24, default = "km2 sqmi", link = "Verst", }, ["sqyd"] = { name1 = "square yard", symbol = "sq&nbsp;yd", utype = "area", scale = 0.83612736, default = "m2", }, ["tsubo"] = { name2 = "tsubo", symbol = "tsubo", usename = 1, utype = "area", scale = 3.3057851239669422, default = "m2", link = "Japanese units of measurement#Area", }, ["acres"] = { target = "acre", }, ["are"] = { target = "a", }, ["Cypriot donum diaeresis"] = { target = "Cypriot dönüm", }, ["Cypriot donum dots"] = { target = "Cypriot dönüm", }, ["decare"] = { target = "daa", }, ["donum diaeresis"] = { target = "dönüm", }, ["donum dots"] = { target = "dönüm", }, ["foot2"] = { target = "sqfoot", }, ["ft2"] = { target = "sqft", }, ["in2"] = { target = "sqin", }, ["Iraqi donum diaeresis"] = { target = "Iraqi dönüm", }, ["Iraqi donum dots"] = { target = "Iraqi dönüm", }, ["km²"] = { target = "km2", }, ["metric donum"] = { target = "donum", }, ["metric donum diaeresis"] = { target = "dönüm", }, ["metric donum dots"] = { target = "dönüm", }, ["metric dunam"] = { target = "dunam", }, ["metric dönüm"] = { target = "dönüm", }, ["mi2"] = { target = "sqmi", }, ["million acre"] = { target = "e6acre", }, ["million acres"] = { target = "e6acre", }, ["million hectares"] = { target = "e6ha", }, ["m²"] = { target = "m2", }, ["nmi2"] = { target = "sqnmi", }, ["old donum diaeresis"] = { target = "old dönüm", }, ["old donum dots"] = { target = "old dönüm", }, ["pond"] = { target = "pondemaat", }, ["sq arp"] = { target = "arpent", }, ["sqkm"] = { target = "km2", }, ["sqm"] = { target = "m2", }, ["square verst"] = { target = "sqverst", }, ["verst2"] = { target = "sqverst", }, ["yd2"] = { target = "sqyd", }, ["m2/ha"] = { name1 = "square metre per hectare", name1_us = "square meter per hectare", name2 = "square metres per hectare", name2_us = "square meters per hectare", symbol = "m²/ha", utype = "area per unit area", scale = 0.0001, default = "sqft/acre", link = "Basal area", }, ["sqft/acre"] = { name1 = "square foot per acre", name2 = "square feet per acre", symbol = "sq&nbsp;ft/acre", utype = "area per unit area", scale = 2.295684113865932e-5, default = "m2/ha", }, ["A.h"] = { name1 = "ampere-hour", symbol = "A·h", utype = "charge", scale = 3600, default = "coulomb", }, ["coulomb"] = { _name1 = "coulomb", _symbol = "C", utype = "charge", scale = 1, prefixes = 1, default = "e", link = "Coulomb", }, ["e"] = { name1 = "elementary charge", symbol = "''e''", utype = "charge", scale = 1.602176487e-19, default = "coulomb", }, ["A·h"] = { target = "A.h", }, ["g-mol"] = { name1 = "gram-mole", symbol = "g-mol", utype = "chemical amount", scale = 1, default = "lbmol", link = "Mole (unit)", }, ["gmol"] = { name1 = "gram-mole", symbol = "gmol", utype = "chemical amount", scale = 1, default = "lbmol", link = "Mole (unit)", }, ["kmol"] = { name1 = "kilomole", symbol = "kmol", utype = "chemical amount", scale = 1000, default = "lbmol", link = "Mole (unit)", }, ["lb-mol"] = { name1 = "pound-mole", symbol = "lb-mol", utype = "chemical amount", scale = 453.59237, default = "mol", link = "Mole (unit)#Other units called \"mole\"", }, ["lbmol"] = { name1 = "pound-mole", symbol = "lbmol", utype = "chemical amount", scale = 453.59237, default = "mol", link = "Mole (unit)#Other units called \"mole\"", }, ["mol"] = { name1 = "mole", symbol = "mol", utype = "chemical amount", scale = 1, default = "lbmol", link = "Mole (unit)", }, ["kgCO2/L"] = { name1 = "kilogram per litre", name1_us = "kilogram per liter", name2 = "kilograms per litre", name2_us = "kilograms per liter", symbol = "kg(CO₂)/L", utype = "co2 per unit volume", scale = 1000, default = "lbCO2/USgal", link = "Exhaust gas", }, ["lbCO2/USgal"] = { name1 = "pound per US gallon", name2 = "pounds per US gallon", symbol = "lbCO2/US&nbsp;gal", utype = "co2 per unit volume", scale = 119.82642731689663, default = "kgCO2/L", link = "Exhaust gas", }, ["oz/lb"] = { per = { "oz", "lb" }, utype = "concentration", default = "mg/kg", }, ["mg/kg"] = { per = { "mg", "kg" }, utype = "concentration", default = "oz/lb", }, ["$/acre"] = { per = { "$", "acre" }, utype = "cost $ per unit area", default = "$/ha", }, ["$/ha"] = { per = { "$", "ha" }, utype = "cost $ per unit area", default = "$/acre", }, ["$/m2"] = { per = { "$", "m2" }, utype = "cost $ per unit area", default = "$/sqft", }, ["$/sqft"] = { per = { "$", "sqft" }, utype = "cost $ per unit area", default = "$/m2", }, ["$/km"] = { per = { "$", "km" }, utype = "cost $ per unit length", default = "$/mi", }, ["$/mi"] = { per = { "$", "mi" }, utype = "cost $ per unit length", default = "$/km", }, ["$/kg"] = { per = { "$", "kg" }, utype = "cost $ per unit mass", default = "$/lb", }, ["$/g"] = { per = { "$", "g" }, utype = "cost $ per unit mass", default = "$/lb", }, ["$/lb"] = { per = { "$", "lb" }, utype = "cost $ per unit mass", default = "$/kg", }, ["$/oz"] = { per = { "$", "oz" }, utype = "cost $ per unit mass", default = "$/g", }, ["$/ozt"] = { per = { "$", "ozt" }, utype = "cost $ per unit mass", default = "$/kg", }, ["$/m3"] = { per = { "$", "m3" }, utype = "cost $ per unit volume", default = "$/oilbbl", }, ["$/oilbbl"] = { per = { "$", "oilbbl" }, utype = "cost $ per unit volume", default = "$/m3", }, ["£/acre"] = { per = { "£", "acre" }, utype = "cost £ per unit area", default = "£/ha", }, ["£/ha"] = { per = { "£", "ha" }, utype = "cost £ per unit area", default = "£/acre", }, ["g/dm3"] = { name1 = "gram per cubic decimetre", name1_us = "gram per cubic decimeter", name2 = "grams per cubic decimetre", name2_us = "grams per cubic decimeter", symbol = "g/dm³", utype = "density", scale = 1, default = "kg/m3", link = "Density", }, ["g/L"] = { name1 = "gram per litre", name1_us = "gram per liter", name2 = "grams per litre", name2_us = "grams per liter", symbol = "g/L", utype = "density", scale = 1, default = "lb/cuin", link = "Density", }, ["g/mL"] = { name1 = "gram per millilitre", name1_us = "gram per milliliter", name2 = "grams per millilitre", name2_us = "grams per milliliter", symbol = "g/mL", utype = "density", scale = 1000, default = "lb/cuin", link = "Density", }, ["g/ml"] = { name1 = "gram per millilitre", name1_us = "gram per milliliter", name2 = "grams per millilitre", name2_us = "grams per milliliter", symbol = "g/ml", utype = "density", scale = 1000, default = "lb/cuin", link = "Density", }, ["kg/dm3"] = { name1 = "kilogram per cubic decimetre", name1_us = "kilogram per cubic decimeter", name2 = "kilograms per cubic decimetre", name2_us = "kilograms per cubic decimeter", symbol = "kg/dm³", utype = "density", scale = 1000, default = "lb/cuft", link = "Density", }, ["kg/L"] = { name1 = "kilogram per litre", name1_us = "kilogram per liter", name2 = "kilograms per litre", name2_us = "kilograms per liter", symbol = "kg/L", utype = "density", scale = 1000, default = "lb/USgal", link = "Density", }, ["kg/l"] = { name1 = "kilogram per litre", name1_us = "kilogram per liter", name2 = "kilograms per litre", name2_us = "kilograms per liter", symbol = "kg/l", utype = "density", scale = 1000, default = "lb/USgal", link = "Density", }, ["kg/m3"] = { name1 = "kilogram per cubic metre", name1_us = "kilogram per cubic meter", name2 = "kilograms per cubic metre", name2_us = "kilograms per cubic meter", symbol = "kg/m³", utype = "density", scale = 1, default = "lb/cuyd", link = "Density", }, ["lb/cuft"] = { name1 = "pound per cubic foot", name2 = "pounds per cubic foot", symbol = "lb/cu&nbsp;ft", utype = "density", scale = 16.018463373960142, default = "g/cm3", link = "Density", }, ["lb/cuin"] = { name1 = "pound per cubic inch", name2 = "pounds per cubic inch", symbol = "lb/cu&nbsp;in", utype = "density", scale = 27679.904710203122, default = "g/cm3", link = "Density", }, ["lb/cuyd"] = { name1 = "pound per cubic yard", name2 = "pounds per cubic yard", symbol = "lb/cu&nbsp;yd", utype = "density", scale = 0.5932764212577829, default = "kg/m3", link = "Density", }, ["lb/impgal"] = { name1 = "pound per imperial gallon", name2 = "pounds per imperial gallon", symbol = "lb/imp&nbsp;gal", utype = "density", scale = 99.776372663101697, default = "kg/L", link = "Density", }, ["lb/in3"] = { name1 = "pound per cubic inch", name2 = "pounds per cubic inch", symbol = "lb/cu&thinsp;in", utype = "density", scale = 27679.904710203122, default = "g/cm3", link = "Density", }, ["lb/U.S.gal"] = { name1 = "pound per U.S. gallon", name2 = "pounds per U.S. gallon", symbol = "lb/U.S.&nbsp;gal", utype = "density", scale = 119.82642731689663, default = "kg/L", link = "Density", }, ["lb/USbu"] = { name1 = "pound per US bushel", name2 = "pounds per US bushel", symbol = "lb/US&nbsp;bu", utype = "density", scale = 12.871859780974471, default = "kg/m3", link = "Bushel", }, ["lb/USgal"] = { name1 = "pound per US gallon", name2 = "pounds per US gallon", symbol = "lb/US&nbsp;gal", utype = "density", scale = 119.82642731689663, default = "kg/L", link = "Density", }, ["lbm/cuin"] = { name1 = "pound mass per cubic inch", name2 = "pounds mass per cubic inch", symbol = "lbm/cu&thinsp;in", utype = "density", scale = 27679.904710203122, default = "g/cm3", link = "Density", }, ["mg/L"] = { name1 = "milligram per litre", name1_us = "milligram per liter", name2 = "milligrams per litre", name2_us = "milligrams per liter", symbol = "mg/L", utype = "density", scale = 0.001, default = "lb/cuin", link = "Density", }, ["oz/cuin"] = { name1 = "ounce per cubic inch", name2 = "ounces per cubic inch", symbol = "oz/cu&nbsp;in", utype = "density", scale = 1729.9940443876951, default = "g/cm3", link = "Density", }, ["g/cm3"] = { per = { "g", "cm3" }, utype = "density", default = "lb/cuin", }, ["g/m3"] = { per = { "g", "m3" }, utype = "density", default = "lb/cuyd", link = "density", }, ["Mg/m3"] = { per = { "Mg", "m3" }, utype = "density", default = "lb/cuft", }, ["mg/l"] = { per = { "mg", "l" }, utype = "density", default = "oz/cuin", }, ["µg/dL"] = { per = { "µg", "dL" }, utype = "density", default = "lb/cuin", }, ["µg/l"] = { per = { "µg", "l" }, utype = "density", default = "oz/cuin", }, ["lb/ft3"] = { target = "lb/cuft", }, ["lb/yd3"] = { target = "lb/cuyd", }, ["lbm/in3"] = { target = "lbm/cuin", }, ["mcg/dL"] = { target = "µg/dL", }, ["oz/in3"] = { target = "oz/cuin", }, ["ug/dL"] = { target = "µg/dL", }, ["μg/dL"] = { target = "µg/dL", }, ["ug/l"] = { target = "µg/l", }, ["B.O.T.U."] = { name1 = "Board of Trade Unit", symbol = "B.O.T.U.", utype = "energy", scale = 3600000, default = "MJ", link = "Watt-hour", }, ["bboe"] = { name1 = "barrel of oil equivalent", name2 = "barrels of oil equivalent", symbol = "bboe", utype = "energy", scale = 6117863200, default = "GJ", }, ["BOE"] = { name1 = "barrel of oil equivalent", name2 = "barrels of oil equivalent", symbol = "BOE", utype = "energy", scale = 6117863200, default = "GJ", }, ["BTU"] = { name1 = "British thermal unit", symbol = "BTU", utype = "energy", scale = 1055.05585262, default = "kJ", }, ["Btu"] = { name1 = "British thermal unit", symbol = "Btu", utype = "energy", scale = 1055.05585262, default = "kJ", }, ["BTU-39F"] = { name1 = "British thermal unit (39°F)", name2 = "British thermal units (39°F)", symbol = "BTU_39°F", utype = "energy", scale = 1059.67, default = "kJ", link = "British thermal unit", }, ["Btu-39F"] = { name1 = "British thermal unit (39°F)", name2 = "British thermal units (39°F)", symbol = "Btu_39°F", utype = "energy", scale = 1059.67, default = "kJ", link = "British thermal unit", }, ["BTU-59F"] = { name1 = "British thermal unit (59°F)", name2 = "British thermal units (59°F)", symbol = "BTU_59°F", utype = "energy", scale = 1054.804, default = "kJ", link = "British thermal unit", }, ["Btu-59F"] = { name1 = "British thermal unit (59°F)", name2 = "British thermal units (59°F)", symbol = "Btu_59°F", utype = "energy", scale = 1054.804, default = "kJ", link = "British thermal unit", }, ["BTU-60F"] = { name1 = "British thermal unit (60°F)", name2 = "British thermal units (60°F)", symbol = "BTU_60°F", utype = "energy", scale = 1054.68, default = "kJ", link = "British thermal unit", }, ["Btu-60F"] = { name1 = "British thermal unit (60°F)", name2 = "British thermal units (60°F)", symbol = "Btu_60°F", utype = "energy", scale = 1054.68, default = "kJ", link = "British thermal unit", }, ["BTU-63F"] = { name1 = "British thermal unit (63°F)", name2 = "British thermal units (63°F)", symbol = "BTU_63°F", utype = "energy", scale = 1054.6, default = "kJ", link = "British thermal unit", }, ["Btu-63F"] = { name1 = "British thermal unit (63°F)", name2 = "British thermal units (63°F)", symbol = "Btu_63°F", utype = "energy", scale = 1054.6, default = "kJ", link = "British thermal unit", }, ["BTU-ISO"] = { name1 = "British thermal unit (ISO)", name2 = "British thermal units (ISO)", symbol = "BTU_ISO", utype = "energy", scale = 1055.056, default = "kJ", link = "British thermal unit", }, ["Btu-ISO"] = { target = "BTU-ISO", }, ["BTU-IT"] = { name1 = "British thermal unit (IT)", name2 = "British thermal units (IT)", symbol = "BTU_IT", utype = "energy", scale = 1055.05585262, default = "kJ", link = "British thermal unit", }, ["Btu-IT"] = { name1 = "British thermal unit (IT)", name2 = "British thermal units (IT)", symbol = "Btu_IT", utype = "energy", scale = 1055.05585262, default = "kJ", link = "British thermal unit", }, ["BTU-mean"] = { name1 = "British thermal unit (mean)", name2 = "British thermal units (mean)", symbol = "BTU_mean", utype = "energy", scale = 1055.87, default = "kJ", link = "British thermal unit", }, ["Btu-mean"] = { name1 = "British thermal unit (mean)", name2 = "British thermal units (mean)", symbol = "Btu_mean", utype = "energy", scale = 1055.87, default = "kJ", link = "British thermal unit", }, ["BTU-th"] = { name1 = "British thermal unit (thermochemical)", name2 = "British thermal units (thermochemical)", symbol = "BTU_th", utype = "energy", scale = 1054.35026444, default = "kJ", link = "British thermal unit", }, ["Btu-th"] = { name1 = "British thermal unit (thermochemical)", name2 = "British thermal units (thermochemical)", symbol = "Btu_th", utype = "energy", scale = 1054.35026444, default = "kJ", link = "British thermal unit", }, ["Cal"] = { name1 = "calorie", symbol = "Cal", utype = "energy", scale = 4184, default = "kJ", }, ["cal"] = { name1 = "calorie", symbol = "cal", utype = "energy", scale = 4.184, default = "J", }, ["Cal-15"] = { name1 = "Calorie (15°C)", name2 = "Calories (15°C)", symbol = "Cal₁₅", utype = "energy", scale = 4185.8, default = "kJ", link = "Calorie", }, ["cal-15"] = { name1 = "calorie (15°C)", name2 = "calories (15°C)", symbol = "cal₁₅", utype = "energy", scale = 4.1858, default = "J", link = "Calorie", }, ["Cal-IT"] = { name1 = "Calorie (International Steam Table)", name2 = "Calories (International Steam Table)", symbol = "Cal_IT", utype = "energy", scale = 4186.8, default = "kJ", link = "Calorie", }, ["cal-IT"] = { name1 = "calorie (International Steam Table)", name2 = "calories (International Steam Table)", symbol = "cal_IT", utype = "energy", scale = 4.1868, default = "J", link = "Calorie", }, ["Cal-th"] = { name1 = "Calorie (thermochemical)", name2 = "Calories (thermochemical)", symbol = "Cal_th", utype = "energy", scale = 4184, default = "kJ", link = "Calorie", }, ["cal-th"] = { name1 = "calorie (thermochemical)", name2 = "calories (thermochemical)", symbol = "cal_th", utype = "energy", scale = 4.184, default = "J", link = "Calorie", }, ["ccatm"] = { name1 = "cubic centimetre-atmosphere", name1_us = "cubic centimeter-atmosphere", symbol = "cc·atm", utype = "energy", scale = 0.101325, default = "mJ", link = "Atmosphere (unit)", }, ["CHU-IT"] = { name1 = "Celsius heat unit (International Table)", name2 = "Celsius heat units (International Table)", symbol = "CHU_IT", utype = "energy", scale = 1899.100534716, default = "kJ", link = "Conversion of units", }, ["cm3atm"] = { name1 = "cubic centimetre-atmosphere", name1_us = "cubic centimeter-atmosphere", symbol = "cm³·atm", utype = "energy", scale = 0.101325, default = "mJ", link = "Atmosphere (unit)", }, ["cufootatm"] = { name1 = "cubic foot of atmosphere", name2 = "cubic foot of atmosphere", symbol = "cu&nbsp;ft&nbsp;atm", utype = "energy", scale = 2869.2044809344, default = "kJ", link = "Atmosphere (unit)", }, ["cufootnaturalgas"] = { name1 = "cubic foot of natural gas", name2 = "cubic foot of natural gas", symbol = "cuftnaturalgas", usename = 1, utype = "energy", scale = 1055055.85262, default = "MJ", link = "Conversion of units", }, ["cuftatm"] = { name1 = "cubic foot of atmosphere", name2 = "cubic feet of atmosphere", symbol = "cu&nbsp;ft&nbsp;atm", utype = "energy", scale = 2869.2044809344, default = "kJ", link = "Atmosphere (unit)", }, ["cuftnaturalgas"] = { name1 = "cubic foot of natural gas", name2 = "cubic feet of natural gas", symbol = "cuftnaturalgas", usename = 1, utype = "energy", scale = 1055055.85262, default = "MJ", link = "Conversion of units", }, ["cuydatm"] = { name1 = "cubic yard of atmosphere", name2 = "cubic yards of atmosphere", symbol = "cu&nbsp;yd&nbsp;atm", utype = "energy", scale = 77468.5209852288, default = "kJ", link = "Atmosphere (unit)", }, ["Eh"] = { name1 = "Hartree", symbol = "''E''_h", utype = "energy", scale = 4.35974417e-18, default = "eV", }, ["erg"] = { symbol = "erg", utype = "energy", scale = 0.0000001, default = "µJ", }, ["eV"] = { name1 = "electronvolt", symbol = "eV", utype = "energy", scale = 1.602176487e-19, default = "aJ", }, ["feV"] = { name1 = "femtoelectronvolt", symbol = "feV", utype = "energy", scale = 1.602176487e-34, default = "yJ", link = "Electronvolt", }, ["foe"] = { symbol = "foe", utype = "energy", scale = 1e44, default = "YJ", link = "Foe (unit)", }, ["ftlb"] = { name1 = "foot-pound", symbol = "ft·lb", utype = "energy", alttype = "torque", scale = 1.3558179483314004, default = "J", link = "Foot-pound (energy)", }, ["ftlb-f"] = { name1 = "foot-pound force", name2 = "foot-pounds force", symbol = "ft·lb_f", utype = "energy", alttype = "torque", scale = 1.3558179483314004, default = "J", link = "Foot-pound (energy)", }, ["ftlbf"] = { name1 = "foot-pound force", name2 = "foot-pounds force", symbol = "ft·lbf", utype = "energy", alttype = "torque", scale = 1.3558179483314004, default = "J", link = "Foot-pound (energy)", }, ["ftpdl"] = { name1 = "foot-poundal", symbol = "ft·pdl", utype = "energy", scale = 0.0421401100938048, default = "J", }, ["GeV"] = { name1 = "gigaelectronvolt", symbol = "GeV", utype = "energy", scale = 1.602176487e-10, default = "nJ", link = "Electronvolt", }, ["GLatm"] = { name1 = "gigalitre-atmosphere", name1_us = "gigaliter-atmosphere", symbol = "GL·atm", utype = "energy", scale = 101325000000, default = "GJ", link = "Atmosphere (unit)", }, ["Glatm"] = { name1 = "gigalitre-atmosphere", name1_us = "gigaliter-atmosphere", symbol = "Gl·atm", utype = "energy", scale = 101325000000, default = "GJ", link = "Atmosphere (unit)", }, ["gTNT"] = { name2 = "grams of TNT", symbol = "gram of TNT", usename = 1, utype = "energy", scale = 4184, default = "kJ", link = "TNT equivalent", }, ["Gtoe"] = { name1 = "gigatonne of oil equivalent", name2 = "gigatonnes of oil equivalent", symbol = "Gtoe", utype = "energy", scale = 4.1868e19, default = "EJ", link = "Tonne of oil equivalent", }, ["GtonTNT"] = { name2 = "gigatons of TNT", symbol = "gigaton of TNT", usename = 1, utype = "energy", scale = 4.184e18, default = "EJ", link = "TNT equivalent", }, ["GtTNT"] = { name2 = "gigatonnes of TNT", symbol = "gigatonne of TNT", usename = 1, utype = "energy", scale = 4.184e18, default = "EJ", link = "TNT equivalent", }, ["GW.h"] = { name1 = "gigawatt-hour", symbol = "GW·h", utype = "energy", scale = 3.6e12, default = "TJ", link = "Watt-hour", }, ["GWh"] = { name1 = "gigawatt-hour", symbol = "GWh", utype = "energy", scale = 3.6e12, default = "TJ", link = "Watt-hour", }, ["hph"] = { name1 = "horsepower-hour", symbol = "hp·h", utype = "energy", scale = 2684519.537696172792, default = "kWh", link = "Horsepower", }, ["impgalatm"] = { name1 = "imperial gallon-atmosphere", symbol = "imp gal·atm", utype = "energy", scale = 460.63256925, default = "J", link = "Atmosphere (unit)", }, ["inlb"] = { name1 = "inch-pound", symbol = "in·lb", utype = "energy", alttype = "torque", scale = 0.1129848290276167, default = "mJ", link = "Foot-pound (energy)", }, ["inlb-f"] = { name1 = "inch-pound force", name2 = "inch-pounds force", symbol = "in·lb_f", utype = "energy", alttype = "torque", scale = 0.1129848290276167, default = "mJ", link = "Foot-pound (energy)", }, ["inlbf"] = { name1 = "inch-pound force", name2 = "inch-pounds force", symbol = "in·lbf", utype = "energy", alttype = "torque", scale = 0.1129848290276167, default = "mJ", link = "Foot-pound (energy)", }, ["inoz-f"] = { name1 = "inch-ounce force", name2 = "inch-ounces force", symbol = "in·oz_f", utype = "energy", alttype = "torque", scale = 0.00706155181422604375, default = "mJ", link = "Foot-pound (energy)", }, ["inozf"] = { name1 = "inch-ounce force", name2 = "inch-ounces force", symbol = "in·ozf", utype = "energy", alttype = "torque", scale = 0.00706155181422604375, default = "mJ", link = "Foot-pound (energy)", }, ["J"] = { _name1 = "joule", _symbol = "J", utype = "energy", scale = 1, prefixes = 1, default = "cal", link = "Joule", }, ["kBOE"] = { name1 = "kilo barrel of oil equivalent", name2 = "kilo barrels of oil equivalent", symbol = "kBOE", utype = "energy", scale = 6.1178632e12, default = "TJ", link = "Barrel of oil equivalent", }, ["kcal"] = { name1 = "kilocalorie", symbol = "kcal", utype = "energy", scale = 4184, default = "kJ", link = "Calorie", }, ["kcal-15"] = { name1 = "kilocalorie (15°C)", name2 = "kilocalories (15°C)", symbol = "kcal₁₅", utype = "energy", scale = 4185.8, default = "kJ", link = "Calorie", }, ["kcal-IT"] = { name1 = "kilocalorie (International Steam Table)", name2 = "kilocalories (International Steam Table)", symbol = "kcal_IT", utype = "energy", scale = 4186.8, default = "kJ", link = "Calorie", }, ["kcal-th"] = { name1 = "kilocalorie (thermochemical)", name2 = "kilocalories (thermochemical)", symbol = "kcal_th", utype = "energy", scale = 4184, default = "kJ", link = "Calorie", }, ["kerg"] = { name1 = "kiloerg", symbol = "kerg", utype = "energy", scale = 0.0001, default = "mJ", link = "Erg", }, ["keV"] = { name1 = "kiloelectronvolt", symbol = "keV", utype = "energy", scale = 1.602176487e-16, default = "fJ", link = "Electronvolt", }, ["kgTNT"] = { name2 = "kilograms of TNT", symbol = "kilogram of TNT", usename = 1, utype = "energy", scale = 4184000, default = "MJ", link = "TNT equivalent", }, ["kLatm"] = { name1 = "kilolitre-atmosphere", name1_us = "kiloliter-atmosphere", symbol = "kL·atm", utype = "energy", scale = 101325, default = "kJ", link = "Atmosphere (unit)", }, ["klatm"] = { name1 = "kilolitre-atmosphere", name1_us = "kiloliter-atmosphere", symbol = "kl·atm", utype = "energy", scale = 101325, default = "kJ", link = "Atmosphere (unit)", }, ["kt(TNT)"] = { name1 = "kilotonne", name1_us = "kiloton", symbol = "kt", utype = "energy", scale = 4.184e12, default = "TJ", link = "TNT equivalent", }, ["ktoe"] = { name1 = "kilotonne of oil equivalent", name2 = "kilotonnes of oil equivalent", symbol = "ktoe", utype = "energy", scale = 4.1868e13, default = "TJ", link = "Tonne of oil equivalent", }, ["ktonTNT"] = { name1 = "kiloton of TNT", name2 = "kilotons of TNT", symbol = "kt", utype = "energy", scale = 4.184e12, default = "TJ", link = "TNT equivalent", }, ["ktTNT"] = { name2 = "kilotonnes of TNT", symbol = "kilotonne of TNT", usename = 1, utype = "energy", scale = 4.184e12, default = "TJ", link = "TNT equivalent", }, ["kW.h"] = { name1 = "kilowatt-hour", symbol = "kW·h", utype = "energy", scale = 3600000, default = "MJ", link = "Watt-hour", }, ["kWh"] = { name1 = "kilowatt-hour", symbol = "kWh", utype = "energy", scale = 3600000, default = "MJ", link = "Watt-hour", }, ["Latm"] = { name1 = "litre-atmosphere", name1_us = "liter-atmosphere", symbol = "L·atm", utype = "energy", scale = 101.325, default = "J", link = "Atmosphere (unit)", }, ["latm"] = { name1 = "litre-atmosphere", name1_us = "liter-atmosphere", symbol = "l·atm", utype = "energy", scale = 101.325, default = "J", link = "Atmosphere (unit)", }, ["m3atm"] = { name1 = "cubic metre-atmosphere", name1_us = "cubic meter-atmosphere", symbol = "m³·atm", utype = "energy", scale = 101325, default = "kJ", link = "Atmosphere (unit)", }, ["MBtu"] = { name1 = "thousand British thermal units", name2 = "thousand British thermal units", symbol = "MBtu", utype = "energy", scale = 1055055.85262, default = "MJ", link = "British thermal unit", }, ["MBTU-39F"] = { name1 = "thousand British thermal units (39°F)", name2 = "thousand British thermal units (39°F)", symbol = "MBTU_39°F", utype = "energy", scale = 1059670, default = "MJ", link = "British thermal unit", }, ["MBtu-39F"] = { name1 = "thousand British thermal units (39°F)", name2 = "thousand British thermal units (39°F)", symbol = "MBtu_39°F", utype = "energy", scale = 1059670, default = "MJ", link = "British thermal unit", }, ["MBTU-59F"] = { name1 = "thousand British thermal units (59°F)", name2 = "thousand British thermal units (59°F)", symbol = "MBTU_59°F", utype = "energy", scale = 1054804, default = "MJ", link = "British thermal unit", }, ["MBtu-59F"] = { name1 = "thousand British thermal units (59°F)", name2 = "thousand British thermal units (59°F)", symbol = "MBtu_59°F", utype = "energy", scale = 1054804, default = "MJ", link = "British thermal unit", }, ["MBTU-60F"] = { name1 = "thousand British thermal units (60°F)", name2 = "thousand British thermal units (60°F)", symbol = "MBTU_60°F", utype = "energy", scale = 1054680, default = "MJ", link = "British thermal unit", }, ["MBtu-60F"] = { name1 = "thousand British thermal units (60°F)", name2 = "thousand British thermal units (60°F)", symbol = "MBtu_60°F", utype = "energy", scale = 1054680, default = "MJ", link = "British thermal unit", }, ["MBTU-63F"] = { name1 = "thousand British thermal units (63°F)", name2 = "thousand British thermal units (63°F)", symbol = "MBTU_63°F", utype = "energy", scale = 1054600, default = "MJ", link = "British thermal unit", }, ["MBtu-63F"] = { name1 = "thousand British thermal units (63°F)", name2 = "thousand British thermal units (63°F)", symbol = "MBtu_63°F", utype = "energy", scale = 1054600, default = "MJ", link = "British thermal unit", }, ["MBTU-ISO"] = { name1 = "thousand British thermal units (ISO)", name2 = "thousand British thermal units (ISO)", symbol = "MBTU_ISO", utype = "energy", scale = 1055056, default = "MJ", link = "British thermal unit", }, ["MBtu-ISO"] = { name1 = "thousand British thermal units (ISO)", name2 = "thousand British thermal units (ISO)", symbol = "MBtu_ISO", utype = "energy", scale = 1055056, default = "MJ", link = "British thermal unit", }, ["MBTU-IT"] = { name1 = "thousand British thermal units (IT)", name2 = "thousand British thermal units (IT)", symbol = "MBTU_IT", utype = "energy", scale = 1055055.85262, default = "MJ", link = "British thermal unit", }, ["MBtu-IT"] = { name1 = "thousand British thermal units (IT)", name2 = "thousand British thermal units (IT)", symbol = "MBtu_IT", utype = "energy", scale = 1055055.85262, default = "MJ", link = "British thermal unit", }, ["MBTU-mean"] = { name1 = "thousand British thermal units (mean)", name2 = "thousand British thermal units (mean)", symbol = "MBTU_mean", utype = "energy", scale = 1055870, default = "MJ", link = "British thermal unit", }, ["MBtu-mean"] = { name1 = "thousand British thermal units (mean)", name2 = "thousand British thermal units (mean)", symbol = "MBtu_mean", utype = "energy", scale = 1055870, default = "MJ", link = "British thermal unit", }, ["MBTU-th"] = { name1 = "thousand British thermal units (thermochemical)", name2 = "thousand British thermal units (thermochemical)", symbol = "MBTU_th", utype = "energy", scale = 1054350.26444, default = "MJ", link = "British thermal unit", }, ["MBtu-th"] = { name1 = "thousand British thermal units (thermochemical)", name2 = "thousand British thermal units (thermochemical)", symbol = "MBtu_th", utype = "energy", scale = 1054350.26444, default = "MJ", link = "British thermal unit", }, ["Mcal"] = { name1 = "megacalorie", symbol = "Mcal", utype = "energy", scale = 4184000, default = "MJ", link = "Calorie", }, ["mcal"] = { name1 = "millicalorie", symbol = "mcal", utype = "energy", scale = 0.004184, default = "mJ", link = "Calorie", }, ["Mcal-15"] = { name1 = "megacalorie (15°C)", name2 = "megacalories (15°C)", symbol = "Mcal₁₅", utype = "energy", scale = 4185800, default = "MJ", link = "Calorie", }, ["mcal-15"] = { name1 = "millicalorie (15°C)", name2 = "millicalories (15°C)", symbol = "mcal₁₅", utype = "energy", scale = 0.0041858, default = "mJ", link = "Calorie", }, ["Mcal-IT"] = { name1 = "megacalorie (International Steam Table)", name2 = "megacalories (International Steam Table)", symbol = "Mcal_IT", utype = "energy", scale = 4186800, default = "MJ", link = "Calorie", }, ["mcal-IT"] = { name1 = "millicalorie (International Steam Table)", name2 = "millicalories (International Steam Table)", symbol = "mcal_IT", utype = "energy", scale = 0.0041868, default = "mJ", link = "Calorie", }, ["Mcal-th"] = { name1 = "megacalorie (thermochemical)", name2 = "megacalories (thermochemical)", symbol = "Mcal_th", utype = "energy", scale = 4184000, default = "MJ", link = "Calorie", }, ["mcal-th"] = { name1 = "millicalorie (thermochemical)", name2 = "millicalories (thermochemical)", symbol = "mcal_th", utype = "energy", scale = 0.004184, default = "mJ", link = "Calorie", }, ["Merg"] = { name1 = "megaerg", symbol = "Merg", utype = "energy", scale = 0.1, default = "J", link = "Erg", }, ["merg"] = { name1 = "millierg", symbol = "merg", utype = "energy", scale = 0.0000000001, default = "µJ", link = "Erg", }, ["MeV"] = { name1 = "megaelectronvolt", symbol = "MeV", utype = "energy", scale = 1.602176487e-13, default = "pJ", link = "Electronvolt", }, ["meV"] = { name1 = "millielectronvolt", symbol = "meV", utype = "energy", scale = 1.602176487e-22, default = "zJ", link = "Electronvolt", }, ["MLatm"] = { name1 = "megalitre-atmosphere", name1_us = "megaliter-atmosphere", symbol = "ML·atm", utype = "energy", scale = 101325000, default = "MJ", link = "Atmosphere (unit)", }, ["Mlatm"] = { name1 = "megalitre-atmosphere", name1_us = "megaliter-atmosphere", symbol = "Ml·atm", utype = "energy", scale = 101325000, default = "MJ", link = "Atmosphere (unit)", }, ["mLatm"] = { name1 = "millilitre-atmosphere", name1_us = "milliliter-atmosphere", symbol = "L·atm", utype = "energy", scale = 0.101325, default = "mJ", link = "Atmosphere (unit)", }, ["mlatm"] = { name1 = "millilitre-atmosphere", name1_us = "milliliter-atmosphere", symbol = "l·atm", utype = "energy", scale = 0.101325, default = "mJ", link = "Atmosphere (unit)", }, ["MMBtu"] = { name1 = "million British thermal units", name2 = "million British thermal units", symbol = "MMBtu", utype = "energy", scale = 1055055852.62, default = "GJ", link = "British thermal unit", }, ["MMBTU-39F"] = { name1 = "million British thermal units (39°F)", name2 = "million British thermal units (39°F)", symbol = "MMBTU_39°F", utype = "energy", scale = 1059670000, default = "GJ", link = "British thermal unit", }, ["MMBtu-39F"] = { name1 = "million British thermal units (39°F)", name2 = "million British thermal units (39°F)", symbol = "MMBtu_39°F", utype = "energy", scale = 1059670000, default = "GJ", link = "British thermal unit", }, ["MMBTU-59F"] = { name1 = "million British thermal units (59°F)", name2 = "million British thermal units (59°F)", symbol = "MMBTU_59°F", utype = "energy", scale = 1054804000, default = "GJ", link = "British thermal unit", }, ["MMBtu-59F"] = { name1 = "million British thermal units (59°F)", name2 = "million British thermal units (59°F)", symbol = "MMBtu_59°F", utype = "energy", scale = 1054804000, default = "GJ", link = "British thermal unit", }, ["MMBTU-60F"] = { name1 = "million British thermal units (60°F)", name2 = "million British thermal units (60°F)", symbol = "MMBTU_60°F", utype = "energy", scale = 1054680000, default = "GJ", link = "British thermal unit", }, ["MMBtu-60F"] = { name1 = "million British thermal units (60°F)", name2 = "million British thermal units (60°F)", symbol = "MMBtu_60°F", utype = "energy", scale = 1054680000, default = "GJ", link = "British thermal unit", }, ["MMBTU-63F"] = { name1 = "million British thermal units (63°F)", name2 = "million British thermal units (63°F)", symbol = "MMBTU_63°F", utype = "energy", scale = 1054600000, default = "GJ", link = "British thermal unit", }, ["MMBtu-63F"] = { name1 = "million British thermal units (63°F)", name2 = "million British thermal units (63°F)", symbol = "MMBtu_63°F", utype = "energy", scale = 1054600000, default = "GJ", link = "British thermal unit", }, ["MMBTU-ISO"] = { name1 = "million British thermal units (ISO)", name2 = "million British thermal units (ISO)", symbol = "MMBTU_ISO", utype = "energy", scale = 1055056000, default = "GJ", link = "British thermal unit", }, ["MMBtu-ISO"] = { name1 = "million British thermal units (ISO)", name2 = "million British thermal units (ISO)", symbol = "MMBtu_ISO", utype = "energy", scale = 1055056000, default = "GJ", link = "British thermal unit", }, ["MMBTU-IT"] = { name1 = "million British thermal units (IT)", name2 = "million British thermal units (IT)", symbol = "MMBTU_IT", utype = "energy", scale = 1055055852.62, default = "GJ", link = "British thermal unit", }, ["MMBtu-IT"] = { name1 = "million British thermal units (IT)", name2 = "million British thermal units (IT)", symbol = "MMBtu_IT", utype = "energy", scale = 1055055852.62, default = "GJ", link = "British thermal unit", }, ["MMBTU-mean"] = { name1 = "million British thermal units (mean)", name2 = "million British thermal units (mean)", symbol = "MMBTU_mean", utype = "energy", scale = 1055870000, default = "GJ", link = "British thermal unit", }, ["MMBtu-mean"] = { name1 = "million British thermal units (mean)", name2 = "million British thermal units (mean)", symbol = "MMBtu_mean", utype = "energy", scale = 1055870000, default = "GJ", link = "British thermal unit", }, ["MMBTU-th"] = { name1 = "million British thermal units (thermochemical)", name2 = "million British thermal units (thermochemical)", symbol = "MMBTU_th", utype = "energy", scale = 1054350264.44, default = "GJ", link = "British thermal unit", }, ["MMBtu-th"] = { name1 = "million British thermal units (thermochemical)", name2 = "million British thermal units (thermochemical)", symbol = "MMBtu_th", utype = "energy", scale = 1054350264.44, default = "GJ", link = "British thermal unit", }, ["Mt(TNT)"] = { name1 = "megatonne", name1_us = "megaton", symbol = "Mt", utype = "energy", scale = 4.184e15, default = "PJ", link = "TNT equivalent", }, ["Mtoe"] = { name1 = "megatonne of oil equivalent", name2 = "megatonnes of oil equivalent", symbol = "Mtoe", utype = "energy", scale = 4.1868e16, default = "PJ", link = "Tonne of oil equivalent", }, ["MtonTNT"] = { name1 = "megaton of TNT", name2 = "megatons of TNT", symbol = "Mt", utype = "energy", scale = 4.184e15, default = "PJ", link = "TNT equivalent", }, ["mtonTNT"] = { name2 = "millitons of TNT", symbol = "milliton of TNT", usename = 1, utype = "energy", scale = 4184000, default = "MJ", link = "TNT equivalent", }, ["MtTNT"] = { name2 = "megatonnes of TNT", symbol = "megatonne of TNT", usename = 1, utype = "energy", scale = 4.184e15, default = "PJ", link = "TNT equivalent", }, ["mtTNT"] = { name2 = "millitonnes of TNT", symbol = "millitonne of TNT", usename = 1, utype = "energy", scale = 4184000, default = "MJ", link = "TNT equivalent", }, ["MW.h"] = { name1 = "megawatt-hour", symbol = "MW·h", utype = "energy", scale = 3600000000, default = "GJ", link = "Watt-hour", }, ["mW.h"] = { name1 = "milliwatt-hour", symbol = "mW·h", utype = "energy", scale = 3.6, default = "J", link = "Watt-hour", }, ["MWh"] = { name1 = "megawatt-hour", symbol = "MWh", utype = "energy", scale = 3600000000, default = "GJ", link = "Watt-hour", }, ["mWh"] = { name1 = "milliwatt-hour", symbol = "mWh", utype = "energy", scale = 3.6, default = "J", link = "Watt-hour", }, ["neV"] = { name1 = "nanoelectronvolt", symbol = "neV", utype = "energy", scale = 1.602176487e-28, default = "yJ", link = "Electronvolt", }, ["PeV"] = { name1 = "petaelectronvolt", symbol = "PeV", utype = "energy", scale = 0.0001602176487, default = "mJ", link = "Electronvolt", }, ["peV"] = { name1 = "picoelectronvolt", symbol = "peV", utype = "energy", scale = 1.602176487e-31, default = "yJ", link = "Electronvolt", }, ["quad"] = { name1 = "quadrillion British thermal units", name2 = "quadrillion British thermal units", symbol = "quad", utype = "energy", scale = 1.054804e18, default = "EJ", link = "Quad (unit)", }, ["Ry"] = { name1 = "rydberg", symbol = "Ry", utype = "energy", scale = 2.1798741e-18, default = "eV", link = "Rydberg constant", }, ["scc"] = { name1 = "standard cubic centimetre", name1_us = "standard cubic centimeter", symbol = "scc", utype = "energy", scale = 0.101325, default = "mJ", link = "Atmosphere (unit)", }, ["scf"] = { name1 = "standard cubic foot", name2 = "standard cubic feet", symbol = "scf", utype = "energy", scale = 2869.2044809344, default = "kJ", link = "Atmosphere (unit)", }, ["scfoot"] = { name1 = "standard cubic foot", name2 = "standard cubic foot", symbol = "scf", utype = "energy", scale = 2869.2044809344, default = "kJ", link = "Atmosphere (unit)", }, ["scy"] = { name1 = "standard cubic yard", symbol = "scy", utype = "energy", scale = 77468.5209852288, default = "kJ", link = "Atmosphere (unit)", }, ["sl"] = { name1 = "standard litre", name1_us = "standard liter", symbol = "sl", utype = "energy", scale = 101.325, default = "J", link = "Atmosphere (unit)", }, ["t(TNT)"] = { name1 = "tonne", name1_us = "ton", symbol = "t", utype = "energy", scale = 4184000000, default = "GJ", link = "TNT equivalent", }, ["TeV"] = { name1 = "teraelectronvolt", symbol = "TeV", utype = "energy", scale = 1.602176487e-7, default = "µJ", link = "Electronvolt", }, ["th"] = { name1 = "thermie", symbol = "th", utype = "energy", scale = 4186800, default = "MJ", link = "Conversion of units", }, ["thm-EC"] = { name1 = "therm (EC)", name2 = "therms (EC)", symbol = "thm (EC)", utype = "energy", scale = 105506000, default = "MJ", link = "Therm", }, ["thm-UK"] = { name1 = "therm (UK)", name2 = "therms (UK)", symbol = "thm (UK)", utype = "energy", scale = 105505585.257348, default = "MJ", link = "Therm", }, ["thm-US"] = { name1 = "therm (US)", name1_us = "therm (U.S.)", name2 = "therms (US)", name2_us = "therms (U.S.)", symbol = "thm (US)", sym_us = "thm (U.S.)", utype = "energy", scale = 105480400, default = "MJ", link = "Therm", }, ["toe"] = { name1 = "tonne of oil equivalent", name2 = "tonnes of oil equivalent", symbol = "toe", utype = "energy", scale = 41868000000, default = "GJ", }, ["tonTNT"] = { name2 = "tons of TNT", symbol = "ton of TNT", usename = 1, utype = "energy", scale = 4184000000, default = "GJ", link = "TNT equivalent", }, ["tTNT"] = { name2 = "tonnes of TNT", symbol = "tonne of TNT", usename = 1, utype = "energy", scale = 4184000000, default = "GJ", link = "TNT equivalent", }, ["TtonTNT"] = { name2 = "teratons of TNT", symbol = "teraton of TNT", usename = 1, utype = "energy", scale = 4.184e21, default = "ZJ", link = "TNT equivalent", }, ["TtTNT"] = { name2 = "teratonnes of TNT", symbol = "teratonne of TNT", usename = 1, utype = "energy", scale = 4.184e21, default = "ZJ", link = "TNT equivalent", }, ["TW.h"] = { name1 = "terawatt-hour", symbol = "TW·h", utype = "energy", scale = 3.6e15, default = "PJ", link = "Watt-hour", }, ["TWh"] = { name1 = "terawatt-hour", symbol = "TWh", utype = "energy", scale = 3.6e15, default = "PJ", link = "Watt-hour", }, ["USgalatm"] = { name1 = "US gallon-atmosphere", name1_us = "U.S. gallon-atmosphere", symbol = "US&nbsp;gal·atm", sym_us = "U.S.&nbsp;gal·atm", utype = "energy", scale = 383.5568490138, default = "J", link = "Atmosphere (unit)", }, ["W.h"] = { name1 = "watt-hour", symbol = "W·h", utype = "energy", scale = 3600, default = "kJ", }, ["Wh"] = { name1 = "watt-hour", symbol = "Wh", utype = "energy", scale = 3600, default = "kJ", }, ["µerg"] = { name1 = "microerg", symbol = "µerg", utype = "energy", scale = 1e-13, default = "nJ", link = "Erg", }, ["µeV"] = { name1 = "microelectronvolt", symbol = "µeV", utype = "energy", scale = 1.602176487e-25, default = "yJ", link = "Electronvolt", }, ["µLatm"] = { name1 = "microlitre-atmosphere", name1_us = "microliter-atmosphere", symbol = "µL·atm", utype = "energy", scale = 0.000101325, default = "µJ", link = "Atmosphere (unit)", }, ["µlatm"] = { name1 = "microlitre-atmosphere", name1_us = "microliter-atmosphere", symbol = "µl·atm", utype = "energy", scale = 0.000101325, default = "µJ", link = "Atmosphere (unit)", }, ["µtonTNT"] = { name2 = "microtons of TNT", symbol = "microton of TNT", usename = 1, utype = "energy", scale = 4184, default = "kJ", link = "TNT equivalent", }, ["µtTNT"] = { name2 = "microtonnes of TNT", symbol = "microtonne of TNT", usename = 1, utype = "energy", scale = 4184, default = "kJ", link = "TNT equivalent", }, ["µW.h"] = { name1 = "microwatt-hour", symbol = "µW·h", utype = "energy", scale = 0.0036, default = "mJ", link = "Watt-hour", }, ["µWh"] = { name1 = "microwatt-hour", symbol = "µWh", utype = "energy", scale = 0.0036, default = "mJ", link = "Watt-hour", }, ["-kW.h"] = { target = "kW.h", link = "Kilowatt hour", }, ["btu"] = { target = "BTU", }, ["Calorie"] = { target = "Cal", }, ["ft.lbf"] = { target = "ftlbf", }, ["ft·lb-f"] = { target = "ftlb-f", }, ["ft·lbf"] = { target = "ftlbf", }, ["g-cal-15"] = { target = "cal-15", }, ["g-cal-IT"] = { target = "cal-IT", }, ["g-cal-th"] = { target = "cal-th", }, ["g-kcal-15"] = { target = "kcal-15", }, ["g-kcal-IT"] = { target = "kcal-IT", }, ["g-kcal-th"] = { target = "kcal-th", }, ["g-Mcal-15"] = { target = "Mcal-15", }, ["g-mcal-15"] = { target = "mcal-15", }, ["g-Mcal-IT"] = { target = "Mcal-IT", }, ["g-mcal-IT"] = { target = "mcal-IT", }, ["g-Mcal-th"] = { target = "Mcal-th", }, ["g-mcal-th"] = { target = "mcal-th", }, ["GW-h"] = { target = "GW.h", }, ["GW·h"] = { target = "GW.h", }, ["Hartree"] = { target = "Eh", }, ["hp.h"] = { target = "hph", }, ["hp·h"] = { target = "hph", }, ["in.lb-f"] = { target = "inlb-f", }, ["in.lbf"] = { target = "inlbf", }, ["in.oz-f"] = { target = "inoz-f", }, ["in.ozf"] = { target = "inozf", }, ["in·lb-f"] = { target = "inlb-f", }, ["in·lbf"] = { target = "inlbf", }, ["in·oz-f"] = { target = "inoz-f", }, ["in·ozf"] = { target = "inozf", }, ["kbboe"] = { target = "kBOE", symbol = "kbboe", }, ["kg-cal-15"] = { target = "Cal-15", }, ["kg-cal-IT"] = { target = "Cal-IT", }, ["kg-cal-th"] = { target = "Cal-th", }, ["kW-h"] = { target = "kW.h", }, ["kW·h"] = { target = "kW.h", }, ["MW-h"] = { target = "MW.h", }, ["mW-h"] = { target = "mW.h", }, ["MW·h"] = { target = "MW.h", }, ["mW·h"] = { target = "mW.h", }, ["TW-h"] = { target = "TW.h", }, ["TW·h"] = { target = "TW.h", }, ["U.S.galatm"] = { target = "USgalatm", sp_us = true, }, ["uerg"] = { target = "µerg", }, ["ueV"] = { target = "µeV", }, ["uLatm"] = { target = "µLatm", }, ["ulatm"] = { target = "µlatm", }, ["usgalatm"] = { target = "USgalatm", }, ["utonTNT"] = { target = "µtonTNT", }, ["utTNT"] = { target = "µtTNT", }, ["uW-h"] = { target = "µW.h", }, ["uW.h"] = { target = "µW.h", }, ["uWh"] = { target = "µWh", }, ["uW·h"] = { target = "µW.h", }, ["W-h"] = { target = "W.h", }, ["W·h"] = { target = "W.h", }, ["µW-h"] = { target = "µW.h", }, ["µW·h"] = { target = "µW.h", }, ["μerg"] = { target = "µerg", }, ["μeV"] = { target = "µeV", }, ["μLatm"] = { target = "µLatm", }, ["μlatm"] = { target = "µlatm", }, ["μtonTNT"] = { target = "µtonTNT", }, ["μtTNT"] = { target = "µtTNT", }, ["μW-h"] = { target = "µW.h", }, ["μW.h"] = { target = "µW.h", }, ["μWh"] = { target = "µWh", }, ["μW·h"] = { target = "µW.h", }, ["kcal/mol"] = { per = { "kcal", "mol" }, utype = "energy per chemical amount", default = "kJ/mol", link = "Kilocalorie per mole", }, ["kJ/mol"] = { per = { "kJ", "mol" }, utype = "energy per chemical amount", default = "kcal/mol", link = "Joule per mole", }, ["kWh/100 km"] = { name1 = "kilowatt-hour per 100 kilometres", name1_us = "kilowatt-hour per 100 kilometers", name2 = "kilowatt-hours per 100 kilometres", name2_us = "kilowatt-hours per 100 kilometers", symbol = "kW·h/100 km", utype = "energy per unit length", scale = 36, default = "MJ/km kWh/mi", link = "Watt-hour", }, ["MJ/100 km"] = { name1 = "megajoule per 100 kilometres", name1_us = "megajoule per 100 kilometers", name2 = "megajoules per 100 kilometres", name2_us = "megajoules per 100 kilometers", symbol = "MJ/100 km", utype = "energy per unit length", scale = 10, default = "BTU/mi", link = "British thermal unit", }, ["BTU/mi"] = { per = { "BTU", "mi" }, utype = "energy per unit length", default = "v > 1525 ! M ! k ! J/km", }, ["kJ/km"] = { per = { "kJ", "km" }, utype = "energy per unit length", default = "BTU/mi", }, ["kWh/km"] = { per = { "-kW.h", "km" }, utype = "energy per unit length", default = "MJ/km kWh/mi", }, ["kWh/mi"] = { per = { "-kW.h", "mi" }, utype = "energy per unit length", default = "kWh/km MJ/km", }, ["MJ/km"] = { per = { "MJ", "km" }, utype = "energy per unit length", default = "BTU/mi", }, ["BTU/lb"] = { name1 = "British thermal unit per pound", name2 = "British thermal units per pound", symbol = "BTU/lb", utype = "energy per unit mass", scale = 429.92261414790346, default = "kJ/kg", link = "British thermal unit", }, ["cal/g"] = { name1 = "calorie per gram", name2 = "calories per gram", symbol = "cal/g", utype = "energy per unit mass", scale = 4184, default = "J/g", }, ["GJ/kg"] = { name1 = "gigajoule per kilogram", name2 = "gigajoules per kilogram", symbol = "GJ/kg", utype = "energy per unit mass", scale = 1e9, default = "ktTNT/t", link = "Joule", }, ["J/g"] = { name1 = "joule per gram", name2 = "joules per gram", symbol = "J/g", utype = "energy per unit mass", scale = 1000, default = "kcal/g", link = "Joule", }, ["kcal/g"] = { name1 = "kilocalorie per gram", name2 = "kilocalories per gram", symbol = "kcal/g", utype = "energy per unit mass", scale = 4184000, default = "kJ/g", }, ["kJ/g"] = { name1 = "kilojoule per gram", name2 = "kilojoules per gram", symbol = "kJ/g", utype = "energy per unit mass", scale = 1000000, default = "kcal/g", link = "Joule", }, ["kJ/kg"] = { name1 = "kilojoule per kilogram", name2 = "kilojoules per kilogram", symbol = "kJ/kg", utype = "energy per unit mass", scale = 1000, default = "BTU/lb", }, ["ktonTNT/MT"] = { name2 = "kilotons of TNT per metric ton", symbol = "kiloton of TNT per metric ton", usename = 1, utype = "energy per unit mass", scale = 4184000000, default = "GJ/kg", link = "TNT equivalent", }, ["ktTNT/t"] = { name2 = "kilotonnes of TNT per tonne", symbol = "kilotonne of TNT per tonne", usename = 1, utype = "energy per unit mass", scale = 4184000000, default = "GJ/kg", link = "TNT equivalent", }, ["MtonTNT/MT"] = { name2 = "megatons of TNT per metric ton", symbol = "megaton of TNT per metric ton", usename = 1, utype = "energy per unit mass", scale = 4.184e12, default = "TJ/kg", link = "TNT equivalent", }, ["MtTNT/MT"] = { name2 = "megatonnes of TNT per tonne", symbol = "megatonne of TNT per tonne", usename = 1, utype = "energy per unit mass", scale = 4.184e12, default = "TJ/kg", link = "TNT equivalent", }, ["TJ/kg"] = { name1 = "terajoule per kilogram", name2 = "terajoules per kilogram", symbol = "TJ/kg", utype = "energy per unit mass", scale = 1e12, default = "MtTNT/MT", link = "Joule", }, ["Cal/g"] = { per = { "Cal", "g" }, utype = "energy per unit mass", default = "kJ/g", }, ["BTU/cuft"] = { per = { "BTU", "cuft" }, utype = "energy per unit volume", default = "kJ/L", }, ["Cal/12USoz(mL)serve"] = { per = { "Cal", "-12USoz(mL)serve" }, utype = "energy per unit volume", default = "kJ/L", }, ["Cal/12USoz(ml)serve"] = { per = { "Cal", "-12USoz(ml)serve" }, utype = "energy per unit volume", default = "kJ/l", }, ["Cal/12USozserve"] = { per = { "Cal", "-12USozserve" }, utype = "energy per unit volume", default = "kJ/L", }, ["Cal/USoz"] = { per = { "Cal", "USoz" }, utype = "energy per unit volume", default = "kJ/ml", }, ["kJ/L"] = { per = { "kJ", "L" }, utype = "energy per unit volume", default = "BTU/cuft", }, ["kJ/l"] = { per = { "kJ", "l" }, utype = "energy per unit volume", default = "BTU/cuft", }, ["kJ/ml"] = { per = { "kJ", "ml" }, utype = "energy per unit volume", default = "Cal/USoz", }, ["Sv"] = { _name1 = "sievert", _symbol = "Sv", utype = "equivalent radiation dose", scale = 1, prefixes = 1, default = "rem", link = "Sievert", }, ["rem"] = { _name1 = "rem", _symbol = "rem", utype = "equivalent radiation dose", scale = 0.01, prefixes = 1, default = "Sv", link = "Roentgen equivalent man", }, ["g/km"] = { name1 = "gram per kilometre", name1_us = "gram per kilometer", name2 = "grams per kilometre", name2_us = "grams per kilometer", symbol = "g/km", utype = "exhaust emission", scale = 1e-6, default = "oz/mi", link = "Exhaust gas", }, ["g/mi"] = { name1 = "gram per mile", name2 = "grams per mile", symbol = "g/mi", utype = "exhaust emission", scale = 6.2137119223733397e-7, default = "g/km", link = "Exhaust gas", }, ["gCO2/km"] = { name1 = "gram of CO₂ per kilometre", name1_us = "gram of CO₂ per kilometer", name2 = "grams of CO₂ per kilometre", name2_us = "grams of CO₂ per kilometer", symbol = "g(CO₂)/km", utype = "exhaust emission", scale = 1e-6, default = "ozCO2/mi", link = "Exhaust gas", }, ["gCO2/mi"] = { name1 = "gram of CO₂ per mile", name2 = "grams of CO₂ per mile", symbol = "g(CO₂)/mi", utype = "exhaust emission", scale = 6.2137119223733397e-7, default = "gCO2/km", link = "Exhaust gas", }, ["kg/km"] = { name1 = "kilogram per kilometre", name1_us = "kilogram per kilometer", name2 = "kilograms per kilometre", name2_us = "kilograms per kilometer", symbol = "kg/km", utype = "exhaust emission", scale = 0.001, default = "lb/mi", link = "Exhaust gas", }, ["kgCO2/km"] = { name1 = "kilogram of CO₂ per kilometre", name1_us = "kilogram of CO₂ per kilometer", name2 = "kilograms of CO₂ per kilometre", name2_us = "kilograms of CO₂ per kilometer", symbol = "kg(CO₂)/km", utype = "exhaust emission", scale = 0.001, default = "lbCO2/mi", link = "Exhaust gas", }, ["lb/mi"] = { name1 = "pound per mile", name2 = "pounds per mile", symbol = "lb/mi", utype = "exhaust emission", scale = 0.00028184923173665794, default = "kg/km", link = "Exhaust gas", }, ["lbCO2/mi"] = { name1 = "pound of CO₂ per mile", name2 = "pounds of CO₂ per mile", symbol = "lb(CO₂)/mi", utype = "exhaust emission", scale = 0.00028184923173665794, default = "kgCO2/km", link = "Exhaust gas", }, ["oz/mi"] = { name1 = "ounce per mile", name2 = "ounces per mile", symbol = "oz/mi", utype = "exhaust emission", scale = 1.7615576983541121e-5, default = "g/km", link = "Exhaust gas", }, ["ozCO2/mi"] = { name1 = "ounce of CO₂ per mile", name2 = "ounces of CO₂ per mile", symbol = "oz(CO₂)/mi", utype = "exhaust emission", scale = 1.7615576983541121e-5, default = "gCO2/km", link = "Exhaust gas", }, ["cuft/a"] = { name1 = "cubic foot per annum", name2 = "cubic feet per annum", symbol = "cu&nbsp;ft/a", utype = "flow", scale = 8.9730672142368242e-10, default = "m3/a", link = "Cubic foot per second", }, ["cuft/d"] = { name1 = "cubic foot per day", name2 = "cubic feet per day", symbol = "cu&nbsp;ft/d", utype = "flow", scale = 3.2774128000000003e-7, default = "m3/d", link = "Cubic foot per second", }, ["cuft/h"] = { name1 = "cubic foot per hour", name2 = "cubic feet per hour", symbol = "cu&nbsp;ft/h", utype = "flow", scale = 7.8657907200000004e-6, default = "m3/h", link = "Cubic foot per second", }, ["cuft/min"] = { name1 = "cubic foot per minute", name2 = "cubic feet per minute", symbol = "cu&nbsp;ft/min", utype = "flow", scale = 0.00047194744319999999, default = "m3/min", link = "Cubic foot#cubic foot per second", }, ["cuft/s"] = { name1 = "cubic foot per second", name2 = "cubic feet per second", symbol = "cu&nbsp;ft/s", utype = "flow", scale = 28316846592e-12, default = "m3/s", }, ["cumi/a"] = { name1 = "cubic mile per annum", name2 = "cubic miles per annum", symbol = "cu&nbsp;mi/a", utype = "flow", scale = 132.08171170940057, default = "km3/a", link = "Cubic foot per second", }, ["cuyd/h"] = { name1 = "cubic yard per hour", name2 = "cubic yards per hour", symbol = "cuyd/h", utype = "flow", scale = 0.00021237634944000001, default = "m3/h", link = "Cubic foot per minute", }, ["cuyd/s"] = { name1 = "cubic yard per second", name2 = "cubic yards per second", symbol = "cu&nbsp;yd/s", utype = "flow", scale = 0.76455485798400002, default = "m3/s", }, ["Goilbbl/a"] = { name1 = "billion barrels per year", name2 = "billion barrels per year", symbol = "Gbbl/a", utype = "flow", scale = 5.0380033629933836, default = "v * 1.58987294928 < 10 ! e6 ! e9 ! m3/a", link = "Barrel per day", }, ["impgal/h"] = { name1 = "imperial gallon per hour", name2 = "imperial gallons per hour", symbol = "imp&nbsp;gal/h", utype = "flow", scale = 1.2628027777777779e-6, default = "m3/h", link = "Gallon", }, ["impgal/min"] = { name1 = "imperial gallon per minute", name2 = "imperial gallons per minute", symbol = "imp gal/min", utype = "flow", scale = 7.5768166666666671e-5, default = "m3/s", link = "Gallon", }, ["impgal/s"] = { name1 = "imperial gallon per second", name2 = "imperial gallons per second", symbol = "impgal/s", utype = "flow", scale = 0.00454609, default = "m3/s", link = "Imperial gallons per second", }, ["km3/a"] = { name1 = "cubic kilometre per annum", name1_us = "cubic kilometer per annum", name2 = "cubic kilometres per annum", name2_us = "cubic kilometers per annum", symbol = "km³/a", utype = "flow", scale = 31.68808781402895, default = "cumi/a", link = "Cubic metre per second", }, ["km3/d"] = { name1 = "cubic kilometre per day", name1_us = "cubic kilometer per day", name2 = "cubic kilometres per day", name2_us = "cubic kilometers per day", symbol = "km³/d", utype = "flow", scale = 11574.074074074075, default = "cuft/d", link = "Cubic metre per second", }, ["koilbbl/a"] = { name1 = "thousand barrels per year", name2 = "thousand barrels per year", symbol = "kbbl/a", utype = "flow", scale = 5.0380033629933841e-6, default = "v * 1.58987294928 < 10 ! ! e3 ! m3/a", link = "Barrel per day", }, ["koilbbl/d"] = { name1 = "thousand barrels per day", name2 = "thousand barrels per day", symbol = "kbbl/d", utype = "flow", scale = 0.0018401307283333335, default = "v * 1.58987294928 < 10 ! ! e3 ! m3/d", link = "Barrel per day", }, ["L/h"] = { name1 = "litre per hour", name1_us = "liter per hour", name2 = "litres per hour", name2_us = "liters per hour", symbol = "L/h", utype = "flow", scale = 2.7777777777777776e-7, default = "impgal/h USgal/h", link = "Cubic metre per second", }, ["L/min"] = { name1 = "litre per minute", name1_us = "liter per minute", name2 = "litres per minute", name2_us = "liters per minute", symbol = "L/min", utype = "flow", scale = 1.6666666666666667e-5, default = "impgal/min USgal/min", link = "Cubic metre per second", }, ["L/s"] = { name1 = "litre per second", name1_us = "liter per second", name2 = "litres per second", name2_us = "liters per second", symbol = "L/s", utype = "flow", scale = 0.001, default = "cuft/s", link = "Cubic metre per second", }, ["m3/a"] = { name1 = "cubic metre per annum", name1_us = "cubic meter per annum", name2 = "cubic metres per annum", name2_us = "cubic meters per annum", symbol = "m³/a", utype = "flow", scale = 3.1688087814028947e-8, default = "cuft/a", link = "Cubic metre per second", }, ["m3/d"] = { name1 = "cubic metre per day", name1_us = "cubic meter per day", name2 = "cubic metres per day", name2_us = "cubic meters per day", symbol = "m³/d", utype = "flow", scale = 1.1574074074074073e-5, default = "cuft/d", link = "Cubic metre per second", }, ["m3/h"] = { name1 = "cubic metre per hour", name1_us = "cubic meter per hour", name2 = "cubic metres per hour", name2_us = "cubic meters per hour", symbol = "m³/h", utype = "flow", scale = 0.00027777777777777778, default = "cuft/h", link = "Cubic metre per second", }, ["m3/min"] = { name1 = "cubic metre per minute", name1_us = "cubic meter per minute", name2 = "cubic metres per minute", name2_us = "cubic meters per minute", symbol = "m³/min", utype = "flow", scale = 0.016666666666666666, default = "cuft/min", link = "Cubic metre per second", }, ["m3/s"] = { name1 = "cubic metre per second", name1_us = "cubic meter per second", name2 = "cubic metres per second", name2_us = "cubic meters per second", symbol = "m³/s", utype = "flow", scale = 1, default = "cuft/s", }, ["Moilbbl/a"] = { name1 = "million barrels per year", name2 = "million barrels per year", symbol = "Mbbl/a", utype = "flow", scale = 0.0050380033629933837, default = "v * 1.58987294928 < 10 ! e3 ! e6 ! m3/a", link = "Barrel per day", }, ["Moilbbl/d"] = { name1 = "million barrels per day", name2 = "million barrels per day", symbol = "Mbbl/d", utype = "flow", scale = 1.8401307283333335, default = "v * 1.58987294928 < 10 ! e3 ! e6 ! m3/d", link = "Barrel per day", }, ["oilbbl/a"] = { name1 = "barrel per year", name2 = "barrels per year", symbol = "bbl/a", utype = "flow", scale = 5.0380033629933841e-9, default = "m3/a", link = "Barrel per day", }, ["oilbbl/d"] = { name1 = "barrel per day", name2 = "barrels per day", symbol = "bbl/d", utype = "flow", scale = 1.8401307283333336e-6, default = "m3/d", }, ["Toilbbl/a"] = { name1 = "trillion barrels per year", name2 = "trillion barrels per year", symbol = "Tbbl/a", utype = "flow", scale = 5038.0033629933832, default = "v * 1.58987294928 < 10 ! e9 ! e12 ! m3/a", link = "Barrel per day", }, ["U.S.gal/d"] = { name1 = "U.S. gallon per day", name2 = "U.S. gallons per day", symbol = "U.S.&nbsp;gal/d", utype = "flow", scale = 4.3812636388888893e-8, default = "m3/s", customary= 1, }, ["U.S.gal/h"] = { name1 = "gallon per hour", name2 = "gallons per hour", symbol = "gal/h", utype = "flow", scale = 1.0515032733333334e-6, default = "m3/h", link = "Gallon", customary= 2, }, ["U.S.gal/min"] = { name1 = "U.S. gallon per minute", name2 = "U.S. gallons per minute", symbol = "U.S.&nbsp;gal/min", utype = "flow", scale = 6.3090196400000003e-5, default = "m3/s", link = "Gallon", }, ["USgal/a"] = { name1 = "US gallon per year", name2 = "US gallons per year", symbol = "US&nbsp;gal/a", utype = "flow", scale = 1.1995246102365199e-10, default = "m3/s", link = "US gallon per day", }, ["USgal/d"] = { name1 = "US gallon per day", name2 = "US gallons per day", symbol = "US&nbsp;gal/d", utype = "flow", scale = 4.3812636388888893e-8, default = "m3/s", }, ["USgal/h"] = { name1 = "gallon per hour", name2 = "gallons per hour", symbol = "gal/h", utype = "flow", scale = 1.0515032733333334e-6, default = "m3/h", link = "Gallon", customary= 1, }, ["USgal/min"] = { name1 = "US gallon per minute", name2 = "US gallons per minute", symbol = "US&nbsp;gal/min", utype = "flow", scale = 6.3090196400000003e-5, default = "m3/s", link = "Gallon", }, ["USgal/s"] = { name1 = "US gallon per second", name1_us = "U.S. gallon per second", name2 = "US gallons per second", name2_us = "U.S. gallons per second", symbol = "USgal/s", utype = "flow", scale = 0.003785411784, default = "m3/s", link = "US gallons per second", }, ["ft3/a"] = { target = "cuft/a", }, ["ft3/d"] = { target = "cuft/d", }, ["ft3/h"] = { target = "cuft/h", }, ["ft3/s"] = { target = "cuft/s", }, ["Gcuft/a"] = { target = "e9cuft/a", }, ["Gcuft/d"] = { target = "e9cuft/d", }, ["kcuft/a"] = { target = "e3cuft/a", }, ["kcuft/d"] = { target = "e3cuft/d", }, ["kcuft/s"] = { target = "e3cuft/s", }, ["Mcuft/a"] = { target = "e6cuft/a", }, ["Mcuft/d"] = { target = "e6cuft/d", }, ["Mcuft/s"] = { target = "e6cuft/s", }, ["m³/s"] = { target = "m3/s", }, ["Tcuft/a"] = { target = "e12cuft/a", }, ["Tcuft/d"] = { target = "e12cuft/d", }, ["u.s.gal/min"] = { target = "U.S.gal/min", }, ["usgal/min"] = { target = "USgal/min", }, ["-LTf"] = { name1 = "long ton-force", name2 = "long tons-force", symbol = "LTf", utype = "force", scale = 9964.01641818352, default = "kN", }, ["-STf"] = { name1 = "short ton-force", name2 = "short tons-force", symbol = "STf", utype = "force", scale = 8896.443230521, default = "kN", }, ["dyn"] = { name1 = "dyne", symbol = "dyn", utype = "force", scale = 0.00001, default = "gr-f", }, ["g-f"] = { name1 = "gram-force", name2 = "grams-force", symbol = "g_f", utype = "force", scale = 0.00980665, default = "mN oz-f", link = "Kilogram-force", }, ["gf"] = { name1 = "gram-force", name2 = "grams-force", symbol = "gf", utype = "force", scale = 0.00980665, default = "mN ozf", link = "Kilogram-force", }, ["gr-f"] = { name1 = "grain-force", name2 = "grains-force", symbol = "gr_f", utype = "force", scale = 0.0006354602307515, default = "µN", link = "Pound-force", }, ["grf"] = { name1 = "grain-force", name2 = "grains-force", symbol = "grf", utype = "force", scale = 0.0006354602307515, default = "µN", link = "Pound-force", }, ["kdyn"] = { name1 = "kilodyne", symbol = "kdyn", utype = "force", scale = 0.01, default = "oz-f", link = "Dyne", }, ["kg-f"] = { name1 = "kilogram-force", name2 = "kilograms-force", symbol = "kg_f", utype = "force", scale = 9.80665, default = "N lb-f", }, ["kgf"] = { name1 = "kilogram-force", name2 = "kilograms-force", symbol = "kgf", utype = "force", scale = 9.80665, default = "N lbf", }, ["kp"] = { name1 = "kilopond", symbol = "kp", utype = "force", scale = 9.80665, default = "N lb-f", link = "Kilogram-force", }, ["L/T-f"] = { name1 = "long ton-force", name2 = "long tons-force", symbol = "L/T_f", utype = "force", scale = 9964.01641818352, default = "kN", }, ["L/Tf"] = { name1 = "long ton-force", name2 = "long tons-force", symbol = "L/Tf", utype = "force", scale = 9964.01641818352, default = "kN", }, ["lb-f"] = { name1 = "pound-force", name2 = "pounds-force", symbol = "lb_f", utype = "force", scale = 4.4482216152605, default = "N", }, ["lbf"] = { name1 = "pound-force", name2 = "pounds-force", symbol = "lbf", utype = "force", scale = 4.4482216152605, default = "N", }, ["lb(f)"] = { name1 = "pound", symbol = "lb", utype = "force", scale = 4.4482216152605, default = "N", link = "Pound-force", }, ["LT-f"] = { name1 = "long ton-force", name2 = "long tons-force", symbol = "LT_f", utype = "force", scale = 9964.01641818352, default = "kN", }, ["LTf"] = { name1 = "long ton-force", name2 = "long tons-force", symbol = "LTf", usename = 1, utype = "force", scale = 9964.01641818352, default = "kN", }, ["Mdyn"] = { name1 = "megadyne", symbol = "Mdyn", utype = "force", scale = 10, default = "lb-f", link = "Dyne", }, ["mdyn"] = { name1 = "millidyne", symbol = "mdyn", utype = "force", scale = 0.00000001, default = "gr-f", link = "Dyne", }, ["mg-f"] = { name1 = "milligram-force", name2 = "milligrams-force", symbol = "mg_f", utype = "force", scale = 0.00000980665, default = "µN gr-f", link = "Kilogram-force", }, ["mgf"] = { name1 = "milligram-force", name2 = "milligrams-force", symbol = "mgf", utype = "force", scale = 0.00000980665, default = "µN grf", link = "Kilogram-force", }, ["Mp"] = { name1 = "megapond", symbol = "Mp", utype = "force", scale = 9806.65, default = "kN LT-f ST-f", link = "Kilogram-force", }, ["mp"] = { name1 = "millipond", symbol = "mp", utype = "force", scale = 0.00000980665, default = "µN gr-f", link = "Kilogram-force", }, ["N"] = { _name1 = "newton", _symbol = "N", utype = "force", scale = 1, prefixes = 1, default = "lb-f", link = "Newton (unit)", }, ["oz-f"] = { name1 = "ounce-force", name2 = "ounces-force", symbol = "oz_f", utype = "force", scale = 0.2780138203095378125, default = "mN", link = "Pound-force", }, ["ozf"] = { name1 = "ounce-force", name2 = "ounces-force", symbol = "ozf", utype = "force", scale = 0.2780138203095378125, default = "mN", link = "Pound-force", }, ["p"] = { name1 = "pond", symbol = "p", utype = "force", scale = 0.00980665, default = "mN oz-f", link = "Kilogram-force", }, ["pdl"] = { name1 = "poundal", symbol = "pdl", utype = "force", scale = 0.138254954376, default = "N", }, ["S/T-f"] = { name1 = "short ton-force", name2 = "short tons-force", symbol = "S/T_f", utype = "force", scale = 8896.443230521, default = "kN", }, ["S/Tf"] = { name1 = "short ton-force", name2 = "short tons-force", symbol = "S/Tf", utype = "force", scale = 8896.443230521, default = "kN", }, ["ST-f"] = { name1 = "short ton-force", name2 = "short tons-force", symbol = "ST_f", utype = "force", scale = 8896.443230521, default = "kN", }, ["STf"] = { name1 = "short ton-force", name2 = "short tons-force", symbol = "STf", usename = 1, utype = "force", scale = 8896.443230521, default = "kN", }, ["t-f"] = { name1 = "tonne-force", name2 = "tonnes-force", symbol = "t_f", utype = "force", scale = 9806.65, default = "kN LT-f ST-f", link = "Ton-force#Tonne-force", }, ["tf"] = { name1 = "tonne-force", name2 = "tonnes-force", symbol = "tf", utype = "force", scale = 9806.65, default = "kN LTf STf", link = "Ton-force#Tonne-force", }, ["dyne"] = { target = "dyn", }, ["newtons"] = { target = "N", }, ["poundal"] = { target = "pdl", }, ["tonne-force"] = { target = "tf", }, ["impgal/mi"] = { per = { "@impgal", "mi" }, utype = "fuel efficiency", invert = 1, iscomplex= true, default = "l/km USgal/mi", }, ["km/L"] = { per = { "km", "L" }, utype = "fuel efficiency", invert = -1, iscomplex= true, default = "mpgimp mpgus", }, ["km/l"] = { per = { "km", "l" }, utype = "fuel efficiency", invert = -1, iscomplex= true, default = "mpgimp mpgus", }, ["L/100 km"] = { per = { "L", "100km" }, utype = "fuel efficiency", invert = 1, iscomplex= true, default = "mpgimp mpgus", symlink = "[[Fuel economy in automobiles#Units of measure|L/100 km]]", }, ["l/100 km"] = { per = { "l", "100km" }, utype = "fuel efficiency", invert = 1, iscomplex= true, default = "mpgimp mpgus", symlink = "[[Fuel economy in automobiles#Units of measure|l/100 km]]", }, ["L/km"] = { per = { "L", "km" }, utype = "fuel efficiency", invert = 1, iscomplex= true, default = "mpgimp mpgus", }, ["l/km"] = { per = { "l", "km" }, utype = "fuel efficiency", invert = 1, iscomplex= true, default = "mpgimp mpgus", }, ["mi/impqt"] = { per = { "mi", "impqt" }, utype = "fuel efficiency", invert = -1, iscomplex= true, default = "km/L", }, ["mi/U.S.qt"] = { per = { "mi", "U.S.qt" }, utype = "fuel efficiency", invert = -1, iscomplex= true, default = "km/L", }, ["mi/USqt"] = { per = { "mi", "USqt" }, utype = "fuel efficiency", invert = -1, iscomplex= true, default = "km/L", }, ["mi/usqt"] = { per = { "mi", "usqt" }, utype = "fuel efficiency", invert = -1, iscomplex= true, default = "km/L", }, ["mpgimp"] = { per = { "mi", "@impgal" }, symbol = "mpg_{<small>-imp</small>}", utype = "fuel efficiency", invert = -1, iscomplex= true, default = "L/100 km mpgus", symlink = "[[Fuel economy in automobiles#Units of measure|mpg]]_{<small>-[[Imperial unit|imp]]</small>}", }, ["mpgus"] = { per = { "mi", "+USgal" }, symbol = "mpg_{<small>-US</small>}", utype = "fuel efficiency", invert = -1, iscomplex= true, default = "L/100 km mpgimp", symlink = "[[Fuel economy in automobiles#Units of measure|mpg]]_{<small>-[[United States customary units|US]]</small>}", }, ["U.S.gal/mi"] = { per = { "*U.S.gal", "mi" }, sp_us = true, utype = "fuel efficiency", invert = 1, iscomplex= true, default = "l/km impgal/mi", }, ["usgal/mi"] = { per = { "+USgal", "mi" }, utype = "fuel efficiency", invert = 1, iscomplex= true, default = "l/km impgal/mi", }, ["L/100km"] = { target = "L/100 km", }, ["l/100km"] = { target = "l/100 km", }, ["mpg"] = { shouldbe = "Use %{mpgus%} for miles per US gallon or %{mpgimp%} for miles per imperial gallon (not %{mpg%})", }, ["mpgU.S."] = { target = "mpgus", symbol = "mpg_{<small>-U.S.</small>}", sp_us = true, symlink = "[[Fuel economy in automobiles#Units of measure|mpg]]_{<small>-[[United States customary units|U.S.]]</small>}", }, ["mpgu.s."] = { target = "mpgus", symbol = "mpg_{<small>-U.S.</small>}", sp_us = true, symlink = "[[Fuel economy in automobiles#Units of measure|mpg]]_{<small>-[[United States customary units|U.S.]]</small>}", }, ["mpgUS"] = { target = "mpgus", }, ["USgal/mi"] = { target = "usgal/mi", }, ["kPa/m"] = { per = { "kPa", "-m-frac" }, utype = "fracture gradient", default = "psi/ft", }, ["psi/ft"] = { per = { "psi", "-ft-frac" }, utype = "fracture gradient", default = "kPa/m", }, ["cm/km"] = { name1 = "centimetre per kilometre", name1_us = "centimeter per kilometer", name2 = "centimetres per kilometre", name2_us = "centimeters per kilometer", symbol = "cm/km", utype = "gradient", scale = 0.00001, default = "ft/mi", link = "Grade (slope)", }, ["ft/mi"] = { name1 = "foot per mile", name2 = "feet per mile", symbol = "ft/mi", utype = "gradient", scale = 0.00018939393939393939, default = "v < 5.28 ! c ! ! m/km", link = "Grade (slope)", }, ["ft/nmi"] = { name1 = "foot per nautical mile", name2 = "feet per nautical mile", symbol = "ft/nmi", utype = "gradient", scale = 0.00016457883369330455, default = "v < 6.076 ! c ! ! m/km", link = "Grade (slope)", }, ["in/ft"] = { name1 = "inch per foot", name2 = "inches per foot", symbol = "in/ft", utype = "gradient", scale = 0.083333333333333329, default = "mm/m", link = "Grade (slope)", }, ["in/mi"] = { name1 = "inch per mile", name2 = "inches per mile", symbol = "in/mi", utype = "gradient", scale = 1.5782828282828283e-5, default = "v < 0.6336 ! m ! c ! m/km", link = "Grade (slope)", }, ["m/km"] = { name1 = "metre per kilometre", name1_us = "meter per kilometer", name2 = "metres per kilometre", name2_us = "meters per kilometer", symbol = "m/km", utype = "gradient", scale = 0.001, default = "ft/mi", link = "Grade (slope)", }, ["mm/km"] = { name1 = "millimetre per kilometre", name1_us = "millimeter per kilometer", name2 = "millimetres per kilometre", name2_us = "millimeters per kilometer", symbol = "mm/km", utype = "gradient", scale = 0.000001, default = "in/mi", link = "Grade (slope)", }, ["mm/m"] = { name1 = "millimetre per metre", name1_us = "millimeter per meter", name2 = "millimetres per metre", name2_us = "millimeters per meter", symbol = "mm/m", utype = "gradient", scale = 0.001, default = "in/ft", link = "Grade (slope)", }, ["admi"] = { name1 = "admiralty mile", symbol = "nmi&nbsp;(admiralty)", utype = "length", scale = 1853.184, default = "km mi", link = "Nautical mile", }, ["AU"] = { name1 = "astronomical unit", symbol = "AU", utype = "length", scale = 149597870700, default = "km mi", }, ["Brnmi"] = { name1 = "British nautical mile", symbol = "(Brit)&nbsp;nmi", utype = "length", scale = 1853.184, default = "km mi", link = "Nautical mile", }, ["bu"] = { name2 = "bu", symbol = "bu", usename = 1, utype = "length", scale = 0.0030303030303030303, default = "mm", link = "Japanese units of measurement#Length", }, ["ch"] = { name1 = "chain", symbol = "ch", utype = "length", scale = 20.1168, default = "ft m", subdivs = { ["ft"] = { 66, default = "m" }, ["yd"] = { 22, default = "m" } }, link = "Chain (unit)", }, ["chain"] = { symbol = "chain", usename = 1, utype = "length", scale = 20.1168, default = "ft m", subdivs = { ["ft"] = { 66, default = "m" }, ["yd"] = { 22, default = "m" } }, link = "Chain (unit)", }, ["dpcm"] = { name2 = "dot/cm", symbol = "dot/cm", utype = "length", scale = 100, invert = -1, iscomplex= true, default = "dpi", link = "Dots per inch", }, ["dpi"] = { name2 = "DPI", symbol = "DPI", utype = "length", scale = 39.370078740157481, invert = -1, iscomplex= true, default = "pitch", link = "Dots per inch", }, ["fathom"] = { symbol = "fathom", usename = 1, utype = "length", scale = 1.8288, default = "ft m", }, ["foot"] = { name1 = "foot", name2 = "foot", symbol = "ft", utype = "length", scale = 0.3048, default = "m", subdivs = { ["in"] = { 12, default = "m" } }, link = "Foot (unit)", }, ["oin"] = { name1 = "oin", name2 = "oin", symbol = "ft", utype = "length", scale = 0.3048, default = "m", subdivs = { ["in"] = { 12, default = "m" } }, link = "Oin (unitatea)", }, ["ft"] = { name1 = "foot", name2 = "feet", symbol = "ft", utype = "length", scale = 0.3048, exception= "integer_more_precision", default = "m", subdivs = { ["in"] = { 12, default = "m" } }, link = "Foot (unit)", }, ["furlong"] = { symbol = "furlong", usename = 1, utype = "length", scale = 201.168, default = "ft m", }, ["Gly"] = { name1 = "gigalight-year", symbol = "Gly", utype = "length", scale = 9.4607304725808e24, default = "Mpc", link = "Light-year#Distances in light-years", }, ["Gpc"] = { name1 = "gigaparsec", symbol = "Gpc", utype = "length", scale = 3.0856775814671916e25, default = "Gly", link = "Parsec#Megaparsecs and gigaparsecs", }, ["hand"] = { name1 = "hand", symbol = "h", utype = "length", builtin = "hand", scale = 0.1016, iscomplex= true, default = "in cm", link = "Hand (unit)", }, ["in"] = { name1 = "inch", name2 = "inches", symbol = "in", utype = "length", scale = 0.0254, exception= "subunit_more_precision", default = "mm", }, ["inabbreviated"] = { name2 = "in", symbol = "in", utype = "length", scale = 0.0254, default = "mm", link = "Inch", }, ["kly"] = { name1 = "kilolight-year", symbol = "kly", utype = "length", scale = 9.4607304725808e18, default = "pc", link = "Light-year#Distances in light-years", }, ["kpc"] = { name1 = "kiloparsec", symbol = "kpc", utype = "length", scale = 3.0856775814671916e19, default = "kly", link = "Parsec#Parsecs and kiloparsecs", }, ["LD"] = { name1 = "lunar distance", symbol = "LD", utype = "length", scale = 384403000, default = "km mi", link = "Lunar distance (astronomy)", }, ["league"] = { symbol = "league", utype = "length", scale = 4828.032, default = "km", link = "League (unit)", }, ["ly"] = { name1 = "light-year", symbol = "ly", utype = "length", scale = 9.4607304725808e15, default = "AU", }, ["m"] = { _name1 = "metre", _name1_us= "meter", _symbol = "m", utype = "length", scale = 1, prefixes = 1, default = "v > 0 and v < 3 ! ftin ! ft", link = "Metre", }, ["mi"] = { name1 = "mile", symbol = "mi", utype = "length", scale = 1609.344, default = "km", subdivs = { ["ch"] = { 80, default = "km" }, ["chain"] = { 80, default = "km" }, ["ft"] = { 5280, default = "km" }, ["yd"] = { 1760, default = "km" } }, }, ["mil"] = { symbol = "mil", usename = 1, utype = "length", scale = 0.0000254, default = "mm", link = "Thousandth of an inch", }, ["Mly"] = { name1 = "megalight-year", symbol = "Mly", utype = "length", scale = 9.4607304725808e21, default = "kpc", link = "Light-year#Distances in light-years", }, ["Mpc"] = { name1 = "megaparsec", symbol = "Mpc", utype = "length", scale = 3.0856775814671916e22, default = "Mly", link = "Parsec#Megaparsecs and gigaparsecs", }, ["NM"] = { name1 = "nautical mile", symbol = "NM", utype = "length", scale = 1852, default = "km mi", }, ["nmi"] = { name1 = "nautical mile", symbol = "nmi", utype = "length", scale = 1852, default = "km mi", }, ["oldUKnmi"] = { name1 = "nautical mile", symbol = "nmi", utype = "length", scale = 1853.184, default = "km mi", }, ["oldUSnmi"] = { name1 = "nautical mile", symbol = "nmi", utype = "length", scale = 1853.24496, default = "km mi", }, ["pc"] = { name1 = "parsec", symbol = "pc", utype = "length", scale = 3.0856775814671916e16, default = "ly", }, ["perch"] = { name2 = "perches", symbol = "perch", usename = 1, utype = "length", scale = 5.0292, default = "ft m", link = "Rod (unit)", }, ["pitch"] = { name2 = "µm", symbol = "µm", utype = "length", scale = 1e-6, default = "dpi", defkey = "pitch", linkey = "pitch", link = "Dots per inch", }, ["pole"] = { symbol = "pole", usename = 1, utype = "length", scale = 5.0292, default = "ft m", link = "Rod (unit)", }, ["pre1954U.S.nmi"] = { name1 = "(pre-1954&nbsp;U.S.) nautical mile", symbol = "(pre-1954&nbsp;U.S.) nmi", utype = "length", scale = 1853.24496, default = "km mi", link = "Nautical mile", }, ["pre1954USnmi"] = { name1 = "(pre-1954&nbsp;US) nautical mile", name1_us = "(pre-1954&nbsp;U.S.) nautical mile", symbol = "(pre-1954&nbsp;US) nmi", sym_us = "(pre-1954&nbsp;U.S.) nmi", utype = "length", scale = 1853.24496, default = "km mi", link = "Nautical mile", }, ["rd"] = { name1 = "rod", symbol = "rd", utype = "length", scale = 5.0292, default = "ft m", link = "Rod (unit)", }, ["royal cubit"] = { name1 = "royal cubit", symbol = "cu", utype = "length", scale = 0.524, default = "mm", }, ["rtkm"] = { name1 = "route kilometre", name1_us = "route kilometer", symbol = "km", utype = "length", scale = 1000, default = "mi", link = "Kilometre", }, ["rtmi"] = { name1 = "route mile", symbol = "mi", utype = "length", scale = 1609.344, default = "km", link = "Mile", }, ["shaku"] = { name2 = "shaku", symbol = "shaku", usename = 1, utype = "length", scale = 0.30303030303030304, default = "m", link = "Japanese units of measurement#Length", }, ["sm"] = { name1 = "smoot", symbol = "sm", utype = "length", scale = 1.70180, default = "m", link = "Smoot (unit)", }, ["smi"] = { name1 = "statute mile", symbol = "mi", utype = "length", scale = 1609.344, default = "km", subdivs = { ["chain"] = { 80, default = "km" } }, }, ["sun"] = { name2 = "sun", symbol = "sun", usename = 1, utype = "length", scale = 0.030303030303030304, default = "mm", link = "Japanese units of measurement#Length", }, ["thou"] = { name2 = "thou", symbol = "thou", usename = 1, utype = "length", scale = 0.0000254, default = "mm", link = "Thousandth of an inch", }, ["verst"] = { symbol = "verst", usename = 1, utype = "length", scale = 1066.8, default = "km mi", }, ["yd"] = { name1 = "yard", symbol = "yd", utype = "length", scale = 0.9144, default = "m", subdivs = { ["ft"] = { 3, default = "m" } }, }, ["µin"] = { name1 = "microinch", name2 = "microinches", symbol = "µin", utype = "length", scale = 0.0000000254, default = "nm", link = "SI prefix#Non-SI units", }, ["Å"] = { name1 = "ångström", symbol = "Å", utype = "length", scale = 0.0000000001, default = "in", link = "Angstrom", }, ["-ft-frac"] = { target = "ft", link = "Fracture gradient", }, ["-in-stiff"] = { target = "in", link = "Stiffness", }, ["-m-frac"] = { target = "m", link = "Fracture gradient", }, ["-m-stiff"] = { target = "m", link = "Stiffness", }, ["100km"] = { target = "km", multiplier= 100, }, ["admiralty nmi"] = { target = "oldUKnmi", }, ["angstrom"] = { target = "Å", }, ["feet"] = { target = "ft", }, ["hands"] = { target = "hand", }, ["inch"] = { target = "in", }, ["light-year"] = { target = "ly", }, ["meter"] = { target = "m", sp_us = true, }, ["meters"] = { target = "m", sp_us = true, }, ["metre"] = { target = "m", }, ["metres"] = { target = "m", }, ["micrometre"] = { target = "µm", }, ["mile"] = { target = "mi", }, ["miles"] = { target = "mi", }, ["parsec"] = { target = "pc", }, ["rod"] = { target = "rd", }, ["smoot"] = { target = "sm", }, ["uin"] = { target = "µin", }, ["yard"] = { target = "yd", }, ["yards"] = { target = "yd", }, ["yds"] = { target = "yd", }, ["μin"] = { target = "µin", }, ["dtex"] = { name1 = "decitex", name2 = "decitex", symbol = "dtex", utype = "linear density", scale = 1e-7, default = "lb/yd", link = "Units of textile measurement#Tex", }, ["kg/cm"] = { name1 = "kilogram per centimetre", name1_us = "kilogram per centimeter", name2 = "kilograms per centimetre", name2_us = "kilograms per centimeter", symbol = "kg/cm", utype = "linear density", scale = 100, default = "lb/yd", link = "Linear density", }, ["kg/m"] = { name1 = "kilogram per metre", name1_us = "kilogram per meter", name2 = "kilograms per metre", name2_us = "kilograms per meter", symbol = "kg/m", utype = "linear density", scale = 1, default = "lb/yd", link = "Linear density", }, ["lb/ft"] = { name1 = "pound per foot", name2 = "pounds per foot", symbol = "lb/ft", utype = "linear density", scale = 1.4881639435695539, default = "kg/m", link = "Linear density", }, ["lb/yd"] = { name1 = "pound per yard", name2 = "pounds per yard", symbol = "lb/yd", utype = "linear density", scale = 0.49605464785651798, default = "kg/m", link = "Linear density", }, ["G"] = { name1 = "gauss", name2 = "gauss", symbol = "G", utype = "magnetic field strength", scale = 0.0001, default = "T", link = "Gauss (unit)", }, ["T"] = { _name1 = "tesla", _symbol = "T", utype = "magnetic field strength", scale = 1, prefixes = 1, default = "G", link = "Tesla (unit)", }, ["A/m"] = { name1 = "ampere per metre", name1_us = "ampere per meter", name2 = "amperes per metre", name2_us = "amperes per meter", symbol = "A/m", utype = "magnetizing field", scale = 1, default = "Oe", link = "Magnetic field#Units", }, ["kA/m"] = { name1 = "kiloampere per metre", name1_us = "kiloampere per meter", name2 = "kiloamperes per metre", name2_us = "kiloamperes per meter", symbol = "kA/m", utype = "magnetizing field", scale = 1000, default = "kOe", link = "Magnetic field#Units", }, ["MA/m"] = { name1 = "megaampere per metre", name1_us = "megaampere per meter", name2 = "megaamperes per metre", name2_us = "megaamperes per meter", symbol = "MA/m", utype = "magnetizing field", scale = 1e6, default = "kOe", link = "Magnetic field#Units", }, ["Oe"] = { _name1 = "oersted", _symbol = "Oe", utype = "magnetizing field", scale = 79.5774715, prefixes = 1, default = "kA/m", link = "Oersted", }, ["-Lcwt"] = { name1 = "hundredweight", name2 = "hundredweight", symbol = "cwt", utype = "mass", scale = 50.80234544, default = "lb", }, ["-Scwt"] = { name1 = "hundredweight", name2 = "hundredweight", symbol = "cwt", utype = "mass", scale = 45.359237, default = "lb", }, ["-ST"] = { name1 = "short ton", symbol = "ST", utype = "mass", scale = 907.18474, default = "t", }, ["carat"] = { symbol = "carat", usename = 1, utype = "mass", scale = 0.0002, default = "g", link = "Carat (mass)", }, ["drachm"] = { name1_us = "dram", symbol = "drachm", usename = 1, utype = "mass", scale = 0.001771845195, default = "g", link = "Dram (unit)", }, ["dram"] = { target = "drachm", }, ["dwt"] = { name1 = "pennyweight", symbol = "dwt", utype = "mass", scale = 0.00155517384, default = "oz g", }, ["DWton"] = { symbol = "deadweight ton", usename = 1, utype = "mass", scale = 1016.0469088, default = "DWtonne", link = "Tonnage", }, ["DWtonne"] = { symbol = "deadweight tonne", usename = 1, utype = "mass", scale = 1000, default = "DWton", link = "Tonnage", }, ["g"] = { _name1 = "gram", _symbol = "g", utype = "mass", scale = 0.001, prefixes = 1, default = "oz", link = "Gram", }, ["gr"] = { name1 = "grain", symbol = "gr", utype = "mass", scale = 0.00006479891, default = "g", link = "Grain (unit)", }, ["Gt"] = { name1 = "gigatonne", symbol = "Gt", utype = "mass", scale = 1000000000000, default = "LT ST", link = "Tonne", }, ["impgalh2o"] = { name1 = "imperial gallon of water", name2 = "imperial gallons of water", symbol = "imp&nbsp;gal H₂O", utype = "mass", scale = 4.5359236999999499, default = "lb kg", link = "Imperial gallon", }, ["kt"] = { name1 = "kilotonne", symbol = "kt", utype = "mass", scale = 1000000, default = "LT ST", link = "Tonne", }, ["lb"] = { name1 = "pound", symbol = "lb", utype = "mass", scale = 0.45359237, exception= "integer_more_precision", default = "kg", subdivs = { ["oz"] = { 16, default = "kg" } }, link = "Pound (mass)", }, ["Lcwt"] = { name1 = "long hundredweight", name2 = "long hundredweight", symbol = "Lcwt", usename = 1, utype = "mass", scale = 50.80234544, default = "lb", subdivs = { ["qtr"] = { 4, default = "kg" }, ["st"] = { 8, default = "kg" } }, link = "Hundredweight", }, ["long cwt"] = { name1 = "long hundredweight", name2 = "long hundredweight", symbol = "long&nbsp;cwt", utype = "mass", scale = 50.80234544, default = "lb kg", subdivs = { ["qtr"] = { 4, default = "kg" } }, link = "Hundredweight", }, ["long qtr"] = { name1 = "long quarter", symbol = "long&nbsp;qtr", utype = "mass", scale = 12.70058636, default = "lb kg", link = "Avoirdupois", }, ["LT"] = { symbol = "long ton", usename = 1, utype = "mass", scale = 1016.0469088, default = "t", subdivs = { ["Lcwt"] = { 20, default = "t", unit = "-Lcwt" } }, }, ["lt"] = { name1 = "long ton", symbol = "LT", utype = "mass", scale = 1016.0469088, default = "t", subdivs = { ["Lcwt"] = { 20, default = "t", unit = "-Lcwt" } }, }, ["metric ton"] = { symbol = "metric ton", usename = 1, utype = "mass", scale = 1000, default = "long ton", link = "Tonne", }, ["MT"] = { name1 = "metric ton", symbol = "t", utype = "mass", scale = 1000, default = "LT ST", link = "Tonne", }, ["Mt"] = { name1 = "megatonne", symbol = "Mt", utype = "mass", scale = 1000000000, default = "LT ST", link = "Tonne", }, ["oz"] = { name1 = "ounce", symbol = "oz", utype = "mass", scale = 0.028349523125, default = "g", }, ["ozt"] = { name1 = "troy ounce", symbol = "ozt", utype = "mass", scale = 0.0311034768, default = "oz g", }, ["pdr"] = { name1 = "pounder", symbol = "pdr", utype = "mass", scale = 0.45359237, default = "kg", link = "Pound (mass)", }, ["qtr"] = { name1 = "quarter", symbol = "qtr", utype = "mass", scale = 12.70058636, default = "lb kg", subdivs = { ["lb"] = { 28, default = "kg" } }, link = "Avoirdupois", }, ["Scwt"] = { name1 = "short hundredweight", name2 = "short hundredweight", symbol = "Scwt", usename = 1, utype = "mass", scale = 45.359237, default = "lb", link = "Hundredweight", }, ["short cwt"] = { name1 = "short hundredweight", name2 = "short hundredweight", symbol = "short&nbsp;cwt", utype = "mass", scale = 45.359237, default = "lb kg", link = "Hundredweight", }, ["short qtr"] = { name1 = "short quarter", symbol = "short&nbsp;qtr", utype = "mass", scale = 11.33980925, default = "lb kg", link = "Avoirdupois", }, ["ST"] = { symbol = "short ton", usename = 1, utype = "mass", scale = 907.18474, default = "t", subdivs = { ["Scwt"] = { 20, default = "t", unit = "-Scwt" } }, }, ["shtn"] = { name1 = "short ton", symbol = "sh&nbsp;tn", utype = "mass", scale = 907.18474, default = "t", }, ["shton"] = { symbol = "ton", usename = 1, utype = "mass", scale = 907.18474, default = "t", }, ["solar mass"] = { name1 = "solar mass", name2 = "solar masses", symbol = "M_☉", utype = "mass", scale = 1.98855e30, default = "kg", }, ["st"] = { name1 = "stone", name2 = "stone", symbol = "st", utype = "mass", scale = 6.35029318, default = "lb kg", subdivs = { ["lb"] = { 14, default = "kg lb" } }, link = "Stone (unit)", }, ["t"] = { name1 = "tonne", name1_us = "metric ton", symbol = "t", utype = "mass", scale = 1000, default = "LT ST", }, ["tonne"] = { name1 = "tonne", name1_us = "metric ton", symbol = "t", utype = "mass", scale = 1000, default = "shton", }, ["troy pound"] = { symbol = "troy pound", usename = 1, utype = "mass", scale = 0.3732417216, default = "lb kg", link = "Troy weight", }, ["usgalh2o"] = { name1 = "US gallon of water", name1_us = "U.S. gallon of water", name2 = "US gallons of water", name2_us = "U.S. gallons of water", symbol = "US&nbsp;gal H₂O", utype = "mass", scale = 3.7776215836051126, default = "lb kg", link = "United States customary units#Fluid volume", }, ["viss"] = { name2 = "viss", symbol = "viss", utype = "mass", scale = 1.632932532, default = "kg", link = "Burmese units of measurement#mass", }, ["billion tonne"] = { target = "e9t", }, ["kilogram"] = { target = "kg", }, ["kilotonne"] = { target = "kt", }, ["lbs"] = { target = "lb", }, ["lbt"] = { target = "troy pound", }, ["lcwt"] = { target = "Lcwt", }, ["long ton"] = { target = "LT", }, ["mcg"] = { target = "µg", }, ["million tonne"] = { target = "e6t", }, ["scwt"] = { target = "Scwt", }, ["short ton"] = { target = "ST", }, ["stone"] = { target = "st", }, ["thousand tonne"] = { target = "e3t", }, ["tonnes"] = { target = "t", }, ["kg/kW"] = { name1 = "kilogram per kilowatt", name2 = "kilograms per kilowatt", symbol = "kg/kW", utype = "mass per unit power", scale = 0.001, default = "lb/hp", link = "Kilowatt", }, ["lb/hp"] = { name1 = "pound per horsepower", name2 = "pounds per horsepower", symbol = "lb/hp", utype = "mass per unit power", scale = 0.00060827738784176115, default = "kg/kW", link = "Horsepower", }, ["kg/h"] = { per = { "kg", "h" }, utype = "mass per unit time", default = "lb/h", }, ["lb/h"] = { per = { "lb", "h" }, utype = "mass per unit time", default = "kg/h", }, ["g-mol/d"] = { name1 = "gram-mole per day", name2 = "gram-moles per day", symbol = "g-mol/d", utype = "molar rate", scale = 1.1574074074074073e-5, default = "µmol/s", link = "Mole (unit)", }, ["g-mol/h"] = { name1 = "gram-mole per hour", name2 = "gram-moles per hour", symbol = "g-mol/h", utype = "molar rate", scale = 0.00027777777777777778, default = "mmol/s", link = "Mole (unit)", }, ["g-mol/min"] = { name1 = "gram-mole per minute", name2 = "gram-moles per minute", symbol = "g-mol/min", utype = "molar rate", scale = 0.016666666666666666, default = "g-mol/s", link = "Mole (unit)", }, ["g-mol/s"] = { name1 = "gram-mole per second", name2 = "gram-moles per second", symbol = "g-mol/s", utype = "molar rate", scale = 1, default = "lb-mol/min", link = "Mole (unit)", }, ["gmol/d"] = { name1 = "gram-mole per day", name2 = "gram-moles per day", symbol = "gmol/d", utype = "molar rate", scale = 1.1574074074074073e-5, default = "µmol/s", link = "Mole (unit)", }, ["gmol/h"] = { name1 = "gram-mole per hour", name2 = "gram-moles per hour", symbol = "gmol/h", utype = "molar rate", scale = 0.00027777777777777778, default = "mmol/s", link = "Mole (unit)", }, ["gmol/min"] = { name1 = "gram-mole per minute", name2 = "gram-moles per minute", symbol = "gmol/min", utype = "molar rate", scale = 0.016666666666666666, default = "gmol/s", link = "Mole (unit)", }, ["gmol/s"] = { name1 = "gram-mole per second", name2 = "gram-moles per second", symbol = "gmol/s", utype = "molar rate", scale = 1, default = "lbmol/min", link = "Mole (unit)", }, ["kmol/d"] = { name1 = "kilomole per day", name2 = "kilomoles per day", symbol = "kmol/d", utype = "molar rate", scale = 0.011574074074074073, default = "mmol/s", link = "Mole (unit)", }, ["kmol/h"] = { name1 = "kilomole per hour", name2 = "kilomoles per hour", symbol = "kmol/h", utype = "molar rate", scale = 0.27777777777777779, default = "mol/s", link = "Mole (unit)", }, ["kmol/min"] = { name1 = "kilomole per minute", name2 = "kilomoles per minute", symbol = "kmol/min", utype = "molar rate", scale = 16.666666666666668, default = "mol/s", link = "Kilomole (unit)", }, ["kmol/s"] = { name1 = "kilomole per second", name2 = "kilomoles per second", symbol = "kmol/s", utype = "molar rate", scale = 1000, default = "lb-mol/s", link = "Mole (unit)", }, ["lb-mol/d"] = { name1 = "pound-mole per day", name2 = "pound-moles per day", symbol = "lb-mol/d", utype = "molar rate", scale = 0.0052499116898148141, default = "mmol/s", link = "Mole (unit)#Other units called \"mole\"", }, ["lb-mol/h"] = { name1 = "pound-mole per hour", name2 = "pound-moles per hour", symbol = "lb-mol/h", utype = "molar rate", scale = 0.12599788055555555, default = "mol/s", link = "Mole (unit)#Other units called \"mole\"", }, ["lb-mol/min"] = { name1 = "pound-mole per minute", name2 = "pound-moles per minute", symbol = "lb-mol/min", utype = "molar rate", scale = 7.5598728333333334, default = "mol/s", link = "Mole (unit)#Other units called \"mole\"", }, ["lb-mol/s"] = { name1 = "pound-mole per second", name2 = "pound-moles per second", symbol = "lb-mol/s", utype = "molar rate", scale = 453.59237, default = "kmol/s", link = "Mole (unit)#Other units called \"mole\"", }, ["lbmol/d"] = { name1 = "pound-mole per day", name2 = "pound-moles per day", symbol = "lbmol/d", utype = "molar rate", scale = 0.0052499116898148141, default = "mmol/s", link = "Mole (unit)#Other units called \"mole\"", }, ["lbmol/h"] = { name1 = "pound-mole per hour", name2 = "pound-moles per hour", symbol = "lbmol/h", utype = "molar rate", scale = 0.12599788055555555, default = "mol/s", link = "Mole (unit)#Other units called \"mole\"", }, ["lbmol/min"] = { name1 = "pound-mole per minute", name2 = "pound-moles per minute", symbol = "lbmol/min", utype = "molar rate", scale = 7.5598728333333334, default = "mol/s", link = "Mole (unit)#Other units called \"mole\"", }, ["lbmol/s"] = { name1 = "pound-mole per second", name2 = "pound-moles per second", symbol = "lbmol/s", utype = "molar rate", scale = 453.59237, default = "kmol/s", link = "Mole (unit)#Other units called \"mole\"", }, ["mmol/s"] = { name1 = "millimole per second", name2 = "millimoles per second", symbol = "mmol/s", utype = "molar rate", scale = 0.001, default = "lb-mol/d", link = "Mole (unit)", }, ["mol/d"] = { name1 = "mole per day", name2 = "moles per day", symbol = "mol/d", utype = "molar rate", scale = 1.1574074074074073e-5, default = "µmol/s", link = "Mole (unit)", }, ["mol/h"] = { name1 = "mole per hour", name2 = "moles per hour", symbol = "mol/h", utype = "molar rate", scale = 0.00027777777777777778, default = "mmol/s", link = "Mole (unit)", }, ["mol/min"] = { name1 = "mole per minute", name2 = "moles per minute", symbol = "mol/min", utype = "molar rate", scale = 0.016666666666666666, default = "mol/s", link = "Mole (unit)", }, ["mol/s"] = { name1 = "mole per second", name2 = "moles per second", symbol = "mol/s", utype = "molar rate", scale = 1, default = "lb-mol/min", link = "Mole (unit)", }, ["µmol/s"] = { name1 = "micromole per second", name2 = "micromoles per second", symbol = "µmol/s", utype = "molar rate", scale = 0.000001, default = "lb-mol/d", link = "Mole (unit)", }, ["umol/s"] = { target = "µmol/s", }, ["μmol/s"] = { target = "µmol/s", }, ["/acre"] = { name1 = "per acre", name2 = "per acre", symbol = "/acre", usename = 1, utype = "per unit area", scale = 247.10538146716533, default = "/ha", link = "Acre", }, ["/ha"] = { name1 = "per hectare", name2 = "per hectare", symbol = "/ha", utype = "per unit area", scale = 100, default = "/acre", link = "Hectare", }, ["/sqcm"] = { name1 = "per square centimetre", name1_us = "per square centimeter", name2 = "per square centimetre", name2_us = "per square centimeter", symbol = "/cm²", utype = "per unit area", scale = 1e10, default = "/sqin", link = "Square centimetre", }, ["/sqin"] = { name1 = "per square inch", name2 = "per square inch", symbol = "/in²", utype = "per unit area", scale = 1550003100.0062001, default = "/sqcm", link = "Square inch", }, ["/sqkm"] = { name1 = "per square kilometre", name1_us = "per square kilometer", name2 = "per square kilometre", name2_us = "per square kilometer", symbol = "/km²", utype = "per unit area", scale = 1, default = "/sqmi", link = "Square kilometre", }, ["/sqmi"] = { name1 = "per square mile", name2 = "per square mile", symbol = "/sq&nbsp;mi", utype = "per unit area", scale = 0.38610215854244584, default = "/sqkm", link = "Square mile", }, ["PD/acre"] = { name1 = "inhabitants per acre", name2 = "inhabitants per acre", symbol = "/acre", usename = 1, utype = "per unit area", scale = 247.10538146716533, default = "PD/ha", link = "Acre", }, ["PD/ha"] = { name1 = "inhabitants per hectare", name2 = "inhabitants per hectare", symbol = "/ha", utype = "per unit area", scale = 100, default = "PD/acre", link = "Hectare", }, ["PD/sqkm"] = { name1 = "inhabitants per square kilometre", name1_us = "inhabitants per square kilometer", name2 = "inhabitants per square kilometre", name2_us = "inhabitants per square kilometer", symbol = "/km²", utype = "per unit area", scale = 1, default = "PD/sqmi", link = "Square kilometre", }, ["PD/sqmi"] = { name1 = "inhabitants per square mile", name2 = "inhabitants per square mile", symbol = "/sq&nbsp;mi", utype = "per unit area", scale = 0.38610215854244584, default = "PD/sqkm", link = "Square mile", }, ["/cm2"] = { target = "/sqcm", }, ["/in2"] = { target = "/sqin", }, ["/km2"] = { target = "/sqkm", }, ["pd/acre"] = { target = "PD/acre", }, ["pd/ha"] = { target = "PD/ha", }, ["PD/km2"] = { target = "PD/sqkm", }, ["pd/km2"] = { target = "PD/sqkm", }, ["PD/km²"] = { target = "PD/sqkm", }, ["pd/sqkm"] = { target = "PD/sqkm", }, ["pd/sqmi"] = { target = "PD/sqmi", }, ["/l"] = { name1 = "per litre", name1_us = "per liter", name2 = "per litre", name2_us = "per liter", symbol = "/l", utype = "per unit volume", scale = 1000, default = "/usgal", link = "Litre", }, ["/USgal"] = { name1 = "per gallon", name2 = "per gallon", symbol = "/gal", utype = "per unit volume", scale = 264.172052, default = "/l", link = "US gallon", customary= 2, }, ["/usgal"] = { target = "/USgal", }, ["bhp"] = { name1 = "brake horsepower", name2 = "brake horsepower", symbol = "bhp", utype = "power", scale = 745.69987158227022, default = "kW", link = "Horsepower#Brake horsepower", }, ["Cal/d"] = { name1 = "large calorie per day", name2 = "large calories per day", symbol = "Cal/d", utype = "power", scale = 0.048425925925925928, default = "kJ/d", link = "Calorie", }, ["Cal/h"] = { name1 = "calorie per hour", name2 = "calories per hour", symbol = "Cal/h", utype = "power", scale = 1.1622222222222223, default = "kJ/h", link = "Calorie", }, ["cal/h"] = { name1 = "calorie per hour", name2 = "calories per hour", symbol = "cal/h", utype = "power", scale = 0.0011622222222222223, default = "W", link = "Calorie", }, ["CV"] = { name1 = "metric horsepower", name2 = "metric horsepower", symbol = "CV", utype = "power", scale = 735.49875, default = "kW", }, ["hk"] = { name1 = "metric horsepower", name2 = "metric horsepower", symbol = "hk", utype = "power", scale = 735.49875, default = "kW", }, ["hp"] = { name1 = "horsepower", name2 = "horsepower", symbol = "hp", utype = "power", scale = 745.69987158227022, default = "kW", }, ["hp-electric"] = { name1 = "electric horsepower", name2 = "electric horsepower", symbol = "hp", utype = "power", scale = 746, default = "kW", }, ["hp-electrical"] = { name1 = "electrical horsepower", name2 = "electrical horsepower", symbol = "hp", utype = "power", scale = 746, default = "kW", }, ["hp-metric"] = { name1 = "metric horsepower", name2 = "metric horsepower", symbol = "hp", utype = "power", scale = 735.49875, default = "kW", }, ["ihp"] = { name1 = "indicated horsepower", name2 = "indicated horsepower", symbol = "ihp", utype = "power", scale = 745.69987158227022, default = "kW", link = "Horsepower#Indicated horsepower", }, ["kcal/h"] = { name1 = "kilocalorie per hour", name2 = "kilocalories per hour", symbol = "kcal/h", utype = "power", scale = 1.1622222222222223, default = "kW", link = "Calorie", }, ["kJ/d"] = { name1 = "kilojoule per day", name2 = "kilojoules per day", symbol = "kJ/d", utype = "power", scale = 0.011574074074074073, default = "Cal/d", link = "Kilojoule", }, ["kJ/h"] = { name1 = "kilojoule per hour", name2 = "kilojoules per hour", symbol = "kJ/h", utype = "power", scale = 0.27777777777777779, default = "W", link = "Kilojoule", }, ["PS"] = { name1 = "metric horsepower", name2 = "metric horsepower", symbol = "PS", utype = "power", scale = 735.49875, default = "kW", }, ["shp"] = { name1 = "shaft horsepower", name2 = "shaft horsepower", symbol = "shp", utype = "power", scale = 745.69987158227022, default = "kW", link = "Horsepower#Shaft horsepower", }, ["W"] = { _name1 = "watt", _symbol = "W", utype = "power", scale = 1, prefixes = 1, default = "hp", link = "Watt", }, ["BTU/h"] = { per = { "BTU", "h" }, utype = "power", default = "W", }, ["Btu/h"] = { per = { "Btu", "h" }, utype = "power", default = "W", }, ["BHP"] = { target = "bhp", }, ["btu/h"] = { target = "BTU/h", }, ["HP"] = { target = "hp", }, ["Hp"] = { target = "hp", }, ["hp-mechanical"] = { target = "hp", }, ["IHP"] = { target = "ihp", }, ["SHP"] = { target = "shp", }, ["whp"] = { target = "hp", }, ["hp/LT"] = { name1 = "horsepower per long ton", name2 = "horsepower per long ton", symbol = "hp/LT", utype = "power per unit mass", scale = 0.73392268125000004, default = "kW/t", link = "Power-to-weight ratio", }, ["hp/ST"] = { name1 = "horsepower per short ton", name2 = "horsepower per short ton", symbol = "hp/ST", utype = "power per unit mass", scale = 0.821993403, default = "kW/t", link = "Power-to-weight ratio", }, ["hp/t"] = { name1 = "horsepower per tonne", name2 = "horsepower per tonne", symbol = "hp/t", utype = "power per unit mass", scale = 0.74569987158227022, default = "kW/t", link = "Power-to-weight ratio", }, ["kW/t"] = { name1 = "kilowatt per tonne", name2 = "kilowatts per tonne", symbol = "kW/t", utype = "power per unit mass", scale = 1, default = "PS/t", link = "Power-to-weight ratio", }, ["PS/t"] = { name1 = "metric horsepower per tonne", name2 = "metric horsepower per tonne", symbol = "PS/t", utype = "power per unit mass", scale = 0.73549875, default = "kW/t", link = "Power-to-weight ratio", }, ["hp/tonne"] = { target = "hp/t", symbol = "hp/tonne", default = "kW/tonne", }, ["kW/tonne"] = { target = "kW/t", symbol = "kW/tonne", }, ["-lb/in2"] = { name1 = "pound per square inch", name2 = "pounds per square inch", symbol = "lb/in²", utype = "pressure", scale = 6894.7572931683608, default = "kPa kgf/cm2", link = "Pounds per square inch", }, ["atm"] = { name1 = "standard atmosphere", symbol = "atm", utype = "pressure", scale = 101325, default = "kPa", link = "Atmosphere (unit)", }, ["Ba"] = { name1 = "barye", symbol = "Ba", utype = "pressure", scale = 0.1, default = "Pa", }, ["bar"] = { symbol = "bar", utype = "pressure", scale = 100000, default = "kPa", link = "Bar (unit)", }, ["dbar"] = { name1 = "decibar", symbol = "dbar", utype = "pressure", scale = 10000, default = "kPa", link = "Bar (unit)", }, ["inHg"] = { name1 = "inch of mercury", name2 = "inches of mercury", symbol = "inHg", utype = "pressure", scale = 3386.388640341, default = "kPa", }, ["kBa"] = { name1 = "kilobarye", symbol = "kBa", utype = "pressure", scale = 100, default = "hPa", link = "Barye", }, ["kg-f/cm2"] = { name1 = "kilogram-force per square centimetre", name1_us = "kilogram-force per square centimeter", name2 = "kilograms-force per square centimetre", name2_us = "kilograms-force per square centimeter", symbol = "kg_f/cm²", utype = "pressure", scale = 98066.5, default = "psi", link = "Kilogram-force", }, ["kg/cm2"] = { name1 = "kilogram per square centimetre", name1_us = "kilogram per square centimeter", name2 = "kilograms per square centimetre", name2_us = "kilograms per square centimeter", symbol = "kg/cm²", utype = "pressure", scale = 98066.5, default = "psi", link = "Kilogram-force", }, ["kgf/cm2"] = { name1 = "kilogram-force per square centimetre", name1_us = "kilogram-force per square centimeter", name2 = "kilograms-force per square centimetre", name2_us = "kilograms-force per square centimeter", symbol = "kgf/cm²", utype = "pressure", scale = 98066.5, default = "psi", link = "Kilogram-force", }, ["ksi"] = { name1 = "kilopound per square inch", name2 = "kilopounds per square inch", symbol = "ksi", utype = "pressure", scale = 6894757.2931683613, default = "MPa", link = "Pounds per square inch", }, ["lbf/in2"] = { name1 = "pound-force per square inch", name2 = "pounds-force per square inch", symbol = "lbf/in²", utype = "pressure", scale = 6894.7572931683608, default = "kPa kgf/cm2", link = "Pounds-force per square inch", }, ["mb"] = { name1 = "millibar", symbol = "mb", utype = "pressure", scale = 100, default = "hPa", link = "Bar (unit)", }, ["mbar"] = { name1 = "millibar", symbol = "mbar", utype = "pressure", scale = 100, default = "hPa", link = "Bar (unit)", }, ["mmHg"] = { name1 = "millimetre of mercury", name1_us = "millimeter of mercury", name2 = "millimetres of mercury", name2_us = "millimeters of mercury", symbol = "mmHg", utype = "pressure", scale = 133.322387415, default = "kPa", link = "Millimeter of mercury", }, ["Pa"] = { _name1 = "pascal", _symbol = "Pa", utype = "pressure", scale = 1, prefixes = 1, default = "psi", link = "Pascal (unit)", }, ["psf"] = { name1 = "pound per square foot", name2 = "pounds per square foot", symbol = "psf", utype = "pressure", scale = 47.880258980335839, default = "kPa", link = "Pounds per square inch", }, ["psi"] = { name1 = "pound per square inch", name2 = "pounds per square inch", symbol = "psi", utype = "pressure", scale = 6894.7572931683608, default = "kPa", link = "Pounds per square inch", }, ["Torr"] = { name1 = "torr", symbol = "Torr", utype = "pressure", scale = 133.32236842105263, default = "kPa", }, ["N/cm2"] = { per = { "N", "cm2" }, utype = "pressure", default = "psi", }, ["N/m2"] = { per = { "N", "m2" }, utype = "pressure", default = "psi", }, ["g/cm2"] = { per = { "g", "cm2" }, utype = "pressure", default = "lb/sqft", multiplier= 9.80665, }, ["g/m2"] = { per = { "g", "m2" }, utype = "pressure", default = "lb/sqft", multiplier= 9.80665, }, ["kg/ha"] = { per = { "kg", "ha" }, utype = "pressure", default = "lb/acre", multiplier= 9.80665, }, ["kg/m2"] = { per = { "kg", "m2" }, utype = "pressure", default = "lb/sqft", multiplier= 9.80665, }, ["lb/1000sqft"] = { per = { "lb", "1000sqft" }, utype = "pressure", default = "g/m2", multiplier= 9.80665, }, ["lb/acre"] = { per = { "lb", "acre" }, utype = "pressure", default = "kg/ha", multiplier= 9.80665, }, ["lb/sqft"] = { per = { "lb", "sqft" }, utype = "pressure", default = "kg/m2", multiplier= 9.80665, }, ["lb/sqyd"] = { per = { "lb", "sqyd" }, utype = "pressure", default = "kg/m2", multiplier= 9.80665, }, ["LT/acre"] = { per = { "LT", "acre" }, utype = "pressure", default = "t/ha", multiplier= 9.80665, }, ["MT/ha"] = { per = { "MT", "ha" }, utype = "pressure", default = "LT ST/acre", multiplier= 9.80665, }, ["oz/sqft"] = { per = { "oz", "sqft" }, utype = "pressure", default = "g/m2", multiplier= 9.80665, }, ["oz/sqyd"] = { per = { "oz", "sqyd" }, utype = "pressure", default = "g/m2", multiplier= 9.80665, }, ["ST/acre"] = { per = { "ST", "acre" }, utype = "pressure", default = "t/ha", multiplier= 9.80665, }, ["t/ha"] = { per = { "t", "ha" }, utype = "pressure", default = "LT ST/acre", multiplier= 9.80665, }, ["tonne/acre"] = { per = { "tonne", "acre" }, utype = "pressure", default = "tonne/ha", multiplier= 9.80665, }, ["tonne/ha"] = { per = { "tonne", "ha" }, utype = "pressure", default = "tonne/acre", multiplier= 9.80665, }, ["kgfpsqcm"] = { target = "kgf/cm2", }, ["kgpsqcm"] = { target = "kg/cm2", }, ["kN/m2"] = { target = "kPa", }, ["lb/in2"] = { target = "lbf/in2", }, ["torr"] = { target = "Torr", }, ["Bq"] = { _name1 = "becquerel", _symbol = "Bq", utype = "radioactivity", scale = 1, prefixes = 1, default = "pCi", link = "Becquerel", }, ["Ci"] = { _name1 = "curie", _symbol = "Ci", utype = "radioactivity", scale = 3.7e10, prefixes = 1, default = "GBq", link = "Curie", }, ["cm/h"] = { name1 = "centimetre per hour", name1_us = "centimeter per hour", name2 = "centimetres per hour", name2_us = "centimeters per hour", symbol = "cm/h", utype = "speed", scale = 2.7777777777777775e-6, default = "in/h", link = "Metre per second", }, ["cm/s"] = { name1 = "centimetre per second", name1_us = "centimeter per second", name2 = "centimetres per second", name2_us = "centimeters per second", symbol = "cm/s", utype = "speed", scale = 0.01, default = "in/s", link = "Metre per second", }, ["cm/year"] = { name1 = "centimetre per year", name1_us = "centimeter per year", name2 = "centimetres per year", name2_us = "centimeters per year", symbol = "cm/year", utype = "speed", scale = 3.168873850681143e-10, default = "in/year", link = "Orders of magnitude (speed)", }, ["foot/s"] = { name1 = "foot per second", name2 = "foot per second", symbol = "ft/s", utype = "speed", scale = 0.3048, default = "m/s", link = "Feet per second", }, ["ft/min"] = { name1 = "foot per minute", name2 = "feet per minute", symbol = "ft/min", utype = "speed", scale = 0.00508, default = "m/min", link = "Feet per second", }, ["ft/s"] = { name1 = "foot per second", name2 = "feet per second", symbol = "ft/s", utype = "speed", scale = 0.3048, default = "m/s", link = "Feet per second", }, ["furlong per fortnight"] = { name2 = "furlongs per fortnight", symbol = "furlong per fortnight", usename = 1, utype = "speed", scale = 0.00016630952380952381, default = "km/h mph", link = "FFF System", }, ["in/h"] = { name1 = "inch per hour", name2 = "inches per hour", symbol = "in/h", utype = "speed", scale = 7.0555555555555559e-6, default = "cm/h", link = "Inch", }, ["in/s"] = { name1 = "inch per second", name2 = "inches per second", symbol = "in/s", utype = "speed", scale = 0.0254, default = "cm/s", link = "Inch", }, ["in/year"] = { name1 = "inch per year", name2 = "inches per year", symbol = "in/year", utype = "speed", scale = 8.0489395807301024e-10, default = "cm/year", link = "Orders of magnitude (speed)", }, ["isp"] = { name1 = "second", symbol = "s", utype = "speed", scale = 9.80665, default = "km/s", link = "Specific impulse", }, ["km/h"] = { name1 = "kilometre per hour", name1_us = "kilometer per hour", name2 = "kilometres per hour", name2_us = "kilometers per hour", symbol = "km/h", utype = "speed", scale = 0.27777777777777779, default = "mph", link = "Kilometres per hour", }, ["km/s"] = { name1 = "kilometre per second", name1_us = "kilometer per second", name2 = "kilometres per second", name2_us = "kilometers per second", symbol = "km/s", utype = "speed", scale = 1000, default = "mi/s", link = "Metre per second", }, ["kn"] = { name1 = "knot", symbol = "kn", utype = "speed", scale = 0.51444444444444448, default = "km/h mph", link = "Knot (unit)", }, ["kNs/kg"] = { name2 = "kN-s/kg", symbol = "kN-s/kg", utype = "speed", scale = 1000, default = "isp", link = "Specific impulse", }, ["m/min"] = { name1 = "metre per minute", name1_us = "meter per minute", name2 = "metres per minute", name2_us = "meters per minute", symbol = "m/min", utype = "speed", scale = 0.016666666666666666, default = "ft/min", link = "Metre per second", }, ["m/s"] = { name1 = "metre per second", name1_us = "meter per second", name2 = "metres per second", name2_us = "meters per second", symbol = "m/s", utype = "speed", scale = 1, default = "ft/s", }, ["Mach"] = { name2 = "Mach", symbol = "Mach", utype = "speed", builtin = "mach", scale = 0, iscomplex= true, default = "mph km/h", link = "Mach number", }, ["mi/s"] = { name1 = "mile per second", name2 = "miles per second", symbol = "mi/s", utype = "speed", scale = 1609.344, default = "km/s", link = "Mile", }, ["mm/h"] = { name1 = "millimetre per hour", name1_us = "millimeter per hour", name2 = "millimetres per hour", name2_us = "millimeters per hour", symbol = "mm/h", utype = "speed", scale = 2.7777777777777781e-7, default = "in/h", link = "Metre per second", }, ["mph"] = { name1 = "mile per hour", name2 = "miles per hour", symbol = "mph", utype = "speed", scale = 0.44704, default = "km/h", link = "Miles per hour", }, ["Ns/kg"] = { name2 = "N-s/kg", symbol = "N-s/kg", utype = "speed", scale = 1, default = "isp", link = "Specific impulse", }, ["si tsfc"] = { name2 = "g/(kN·s)", symbol = "g/(kN·s)", utype = "speed", scale = 9.9999628621379242e-7, invert = -1, iscomplex= true, default = "tsfc", link = "Thrust specific fuel consumption", }, ["tsfc"] = { name2 = "lb/(lbf·h)", symbol = "lb/(lbf·h)", utype = "speed", scale = 2.832545036049801e-5, invert = -1, iscomplex= true, default = "si tsfc", link = "Thrust specific fuel consumption", }, ["cm/y"] = { target = "cm/year", }, ["cm/yr"] = { target = "cm/year", }, ["in/y"] = { target = "in/year", }, ["in/yr"] = { target = "in/year", }, ["knot"] = { target = "kn", }, ["knots"] = { target = "kn", }, ["kph"] = { target = "km/h", }, ["mi/h"] = { target = "mph", }, ["mm/s"] = { per = { "mm", "s" }, utype = "speed", default = "in/s", link = "metre per second", }, ["C"] = { name1 = "degree Celsius", name2 = "degrees Celsius", symbol = "°C", usesymbol= 1, utype = "temperature", scale = 1, offset = -273.15, iscomplex= true, istemperature= true, default = "F", link = "Celsius", }, ["F"] = { name1 = "degree Fahrenheit", name2 = "degrees Fahrenheit", symbol = "°F", usesymbol= 1, utype = "temperature", scale = 0.55555555555555558, offset = 32-273.15*(9/5), iscomplex= true, istemperature= true, default = "C", link = "Fahrenheit", }, ["K"] = { name1 = "kelvin", symbol = "K", usesymbol= 1, utype = "temperature", scale = 1, offset = 0, iscomplex= true, istemperature= true, default = "C F", }, ["keVT"] = { name1 = "kiloelectronvolt", symbol = "keV", utype = "temperature", scale = 11.604505e6, offset = 0, iscomplex= true, default = "MK", link = "Electronvolt", }, ["MK"] = { name1 = "megakelvin", symbol = "MK", utype = "temperature", scale = 1e6, offset = 0, iscomplex= true, default = "keVT", link = "Kelvin", }, ["R"] = { name1 = "degree Rankine", name2 = "degrees Rankine", symbol = "°R", usesymbol= 1, utype = "temperature", scale = 0.55555555555555558, offset = 0, iscomplex= true, istemperature= true, default = "K F C", link = "Rankine scale", }, ["Celsius"] = { target = "C", }, ["°C"] = { target = "C", }, ["°F"] = { target = "F", }, ["°R"] = { target = "R", }, ["C-change"] = { name1 = "degree Celsius change", name2 = "degrees Celsius change", symbol = "°C", usesymbol= 1, utype = "temperature change", scale = 1, default = "F-change", link = "Celsius", }, ["F-change"] = { name1 = "degree Fahrenheit change", name2 = "degrees Fahrenheit change", symbol = "°F", usesymbol= 1, utype = "temperature change", scale = 0.55555555555555558, default = "C-change", link = "Fahrenheit", }, ["K-change"] = { name1 = "kelvin change", name2 = "kelvins change", symbol = "K", usesymbol= 1, utype = "temperature change", scale = 1, default = "F-change", link = "Kelvin", }, ["°C-change"] = { target = "C-change", }, ["°F-change"] = { target = "F-change", }, ["century"] = { name1 = "century", name2 = "centuries", symbol = "ha", utype = "time", scale = 3155760000, default = "Gs", }, ["d"] = { name1 = "day", symbol = "d", utype = "time", scale = 86400, default = "ks", }, ["decade"] = { name1 = "decade", symbol = "daa", utype = "time", scale = 315576000, default = "Ms", }, ["dog year"] = { name1 = "dog year", symbol = "dog yr", utype = "time", scale = 220903200, default = "years", }, ["fortnight"] = { symbol = "fortnight", usename = 1, utype = "time", scale = 1209600, default = "week", }, ["h"] = { name1 = "hour", symbol = "h", utype = "time", scale = 3600, default = "ks", }, ["long billion year"] = { name1 = "billion years", name2 = "billion years", symbol = "Ta", utype = "time", scale = 31557600000000000000, default = "Es", link = "Annum", }, ["millennium"] = { name1 = "millennium", name2 = "millennia", symbol = "ka", utype = "time", scale = 31557600000, default = "Gs", }, ["milliard year"] = { name1 = "milliard years", name2 = "milliard years", symbol = "Ga", utype = "time", scale = 31557600000000000, default = "Ps", link = "Annum", }, ["million year"] = { name1 = "million years", name2 = "million years", symbol = "Ma", utype = "time", scale = 31557600000000, default = "Ts", link = "Annum", }, ["min"] = { name1 = "minute", symbol = "min", utype = "time", scale = 60, default = "s", }, ["month"] = { symbol = "month", usename = 1, utype = "time", scale = 2629800, default = "Ms", }, ["months"] = { name1 = "month", symbol = "mo", utype = "time", scale = 2629800, default = "year", }, ["s"] = { _name1 = "second", _symbol = "s", utype = "time", scale = 1, prefixes = 1, default = "min", link = "Second", }, ["short billion year"] = { name1 = "billion years", name2 = "billion years", symbol = "Ga", utype = "time", scale = 31557600000000000, default = "Ps", link = "Annum", }, ["short trillion year"] = { name1 = "trillion years", name2 = "trillion years", symbol = "Ta", utype = "time", scale = 31557600000000000000, default = "Es", link = "Annum", }, ["thousand million year"] = { name1 = "thousand million years", name2 = "thousand million years", symbol = "Ga", utype = "time", scale = 31557600000000000, default = "Ps", link = "Annum", }, ["wk"] = { symbol = "week", usename = 1, utype = "time", scale = 604800, default = "Ms", }, ["year"] = { name1 = "year", symbol = "a", utype = "time", scale = 31557600, default = "Ms", link = "Annum", }, ["years"] = { name1 = "year", symbol = "yr", utype = "time", scale = 31557600, default = "Ms", link = "Annum", }, ["byr"] = { target = "short billion year", }, ["day"] = { target = "d", }, ["days"] = { target = "d", }, ["dog yr"] = { target = "dog year", }, ["Gyr"] = { target = "thousand million year", }, ["hour"] = { target = "h", }, ["hours"] = { target = "h", }, ["kMyr"] = { target = "thousand million year", }, ["kmyr"] = { target = "thousand million year", }, ["kyr"] = { target = "millennium", }, ["long byr"] = { target = "long billion year", }, ["minute"] = { target = "min", }, ["minutes"] = { target = "min", }, ["mth"] = { target = "month", }, ["Myr"] = { target = "million year", }, ["myr"] = { target = "million year", }, ["second"] = { target = "s", }, ["seconds"] = { target = "s", }, ["tmyr"] = { target = "thousand million year", }, ["tryr"] = { target = "short trillion year", }, ["tyr"] = { target = "millennium", }, ["week"] = { target = "wk", }, ["weeks"] = { target = "wk", }, ["yr"] = { target = "year", }, ["kg.m"] = { name1 = "kilogram metre", name1_us = "kilogram meter", symbol = "kg·m", utype = "torque", scale = 9.80665, default = "Nm lbft", }, ["kgf.m"] = { name1 = "kilogram force-metre", name1_us = "kilogram force-meter", symbol = "kgf·m", utype = "torque", scale = 9.80665, default = "Nm lbfft", link = "Kilogram metre", }, ["kgm"] = { name1 = "kilogram metre", name1_us = "kilogram meter", symbol = "kg·m", utype = "torque", scale = 9.80665, default = "Nm lbfft", }, ["lb-fft"] = { name1 = "pound force-foot", name2 = "pound force-feet", symbol = "ft·lb_f", utype = "torque", scale = 1.3558179483314004, default = "Nm", link = "Pound-foot (torque)", }, ["lb.ft"] = { name1 = "pound force-foot", name2 = "pound force-feet", symbol = "lb·ft", utype = "torque", scale = 1.3558179483314004, default = "Nm", link = "Pound-foot (torque)", }, ["lb.in"] = { name1 = "pound force-inch", symbol = "lb·in", utype = "torque", scale = 0.1129848290276167, default = "mN.m", link = "Pound-foot (torque)", }, ["lbfft"] = { name1 = "pound force-foot", name2 = "pound force-feet", symbol = "lbf·ft", utype = "torque", scale = 1.3558179483314004, default = "Nm", link = "Pound-foot (torque)", }, ["lbft"] = { name1 = "pound-foot", name2 = "pound-feet", symbol = "lb·ft", utype = "torque", scale = 1.3558179483314004, default = "Nm", link = "Pound-foot (torque)", }, ["m.kg-f"] = { name1 = "metre kilogram-force", name1_us = "meter kilogram-force", name2 = "metre kilograms-force", name2_us = "meter kilograms-force", symbol = "m·kg_f", utype = "torque", scale = 9.80665, default = "Nm lbfft", link = "Kilogram metre", }, ["m.kgf"] = { name1 = "metre kilogram-force", name1_us = "meter kilogram-force", name2 = "metre kilograms-force", name2_us = "meter kilograms-force", symbol = "m·kgf", utype = "torque", scale = 9.80665, default = "Nm lbfft", link = "Kilogram metre", }, ["mN.m"] = { name1 = "millinewton metre", name1_us = "millinewton meter", symbol = "mN·m", utype = "torque", scale = 0.001, default = "lb.in", link = "Newton metre", }, ["Nm"] = { name1 = "newton metre", name1_us = "newton meter", symbol = "N·m", utype = "torque", alttype = "energy", scale = 1, default = "lbfft", }, ["kN/m"] = { per = { "kN", "-m-stiff" }, utype = "torque", default = "lbf/in", }, ["lbf/in"] = { per = { "lbf", "-in-stiff" }, utype = "torque", default = "kN/m", }, ["lb-f.ft"] = { target = "lb-fft", }, ["lb-f·ft"] = { target = "lb-fft", }, ["lbf.ft"] = { target = "lbfft", }, ["lbf·ft"] = { target = "lbfft", }, ["lb·ft"] = { target = "lb.ft", }, ["mkg-f"] = { target = "m.kg-f", }, ["mkgf"] = { target = "m.kgf", }, ["N.m"] = { target = "Nm", }, ["N·m"] = { target = "Nm", }, ["-12USoz(mL)serve"] = { name1_us = "12&nbsp;U.S.&nbsp;fl&nbsp;oz (355&nbsp;mL) serving", symbol = "12&nbsp;US&nbsp;fl&nbsp;oz (355&nbsp;mL) serving", sym_us = "12&nbsp;U.S.&nbsp;fl&nbsp;oz (355&nbsp;mL) serving", utype = "volume", scale = 0.00035488235475000004, default = "mL", link = "Beverage can#Capacity", }, ["-12USoz(ml)serve"] = { name1_us = "12&nbsp;U.S.&nbsp;fl&nbsp;oz (355&nbsp;ml) serving", symbol = "12&nbsp;US&nbsp;fl&nbsp;oz (355&nbsp;ml) serving", sym_us = "12&nbsp;U.S.&nbsp;fl&nbsp;oz (355&nbsp;ml) serving", utype = "volume", scale = 0.00035488235475000004, default = "ml", link = "Beverage can#Capacity", }, ["-12USozserve"] = { name1_us = "12&nbsp;U.S.&nbsp;fl&nbsp;oz serving", symbol = "12&nbsp;US&nbsp;fl&nbsp;oz serving", sym_us = "12&nbsp;U.S.&nbsp;fl&nbsp;oz serving", utype = "volume", scale = 0.00035488235475000004, default = "mL", link = "Beverage can#Capacity", }, ["acre foot"] = { name1 = "acre foot", name2 = "acre foot", symbol = "acre·ft", utype = "volume", scale = 1233.48183754752, default = "m3", }, ["acre ft"] = { name1 = "acre foot", name2 = "acre feet", symbol = "acre·ft", utype = "volume", scale = 1233.48183754752, default = "m3", }, ["AUtbsp"] = { name1 = "Australian tablespoon", symbol = "AU&nbsp;tbsp", utype = "volume", scale = 0.000020, default = "ml", }, ["bdft"] = { name1 = "board foot", name2 = "board feet", symbol = "bd&nbsp;ft", utype = "volume", scale = 0.0023597372167, default = "m3", }, ["board feet"] = { name2 = "board feet", symbol = "board foot", usename = 1, utype = "volume", scale = 0.0023597372167, default = "m3", }, ["board foot"] = { name2 = "board foot", symbol = "board foot", usename = 1, utype = "volume", scale = 0.0023597372167, default = "m3", }, ["cc"] = { name1 = "cubic centimetre", name1_us = "cubic centimeter", symbol = "cc", utype = "volume", scale = 0.000001, default = "cuin", }, ["CID"] = { name1 = "cubic inch", name2 = "cubic inches", symbol = "cu&nbsp;in", utype = "volume", scale = 0.000016387064, default = "cc", link = "Cubic inch#Engine displacement", }, ["cord"] = { symbol = "cord", utype = "volume", scale = 3.624556363776, default = "m3", link = "Cord (unit)", }, ["cufoot"] = { name1 = "cubic foot", name2 = "cubic foot", symbol = "cu&nbsp;ft", utype = "volume", scale = 0.028316846592, default = "m3", }, ["cuft"] = { name1 = "cubic foot", name2 = "cubic feet", symbol = "cu&nbsp;ft", utype = "volume", scale = 0.028316846592, default = "m3", }, ["cuin"] = { name1 = "cubic inch", name2 = "cubic inches", symbol = "cu&nbsp;in", utype = "volume", scale = 0.000016387064, default = "cm3", }, ["cumi"] = { name1 = "cubic mile", symbol = "cu&nbsp;mi", utype = "volume", scale = 4168181825.440579584, default = "km3", }, ["cuyd"] = { name1 = "cubic yard", symbol = "cu&nbsp;yd", utype = "volume", scale = 0.764554857984, default = "m3", }, ["firkin"] = { symbol = "firkin", usename = 1, utype = "volume", scale = 0.04091481, default = "l impgal USgal", }, ["foot3"] = { target = "cufoot", }, ["Goilbbl"] = { name1 = "billion barrels", name2 = "billion barrels", symbol = "Gbbl", utype = "volume", scale = 158987294.928, default = "v * 1.58987294928 < 10 ! e6 ! e9 ! m3", link = "Barrel (unit)#Oil barrel", }, ["gr water"] = { name1 = "grains water", name2 = "grains water", symbol = "gr H₂O", utype = "volume", scale = 0.00000006479891, default = "cm3", link = "Grain (unit)", }, ["grt"] = { name1 = "gross register ton", symbol = "grt", utype = "volume", scale = 2.8316846592, default = "m3", link = "Gross register tonnage", }, ["impbbl"] = { name1 = "imperial barrel", symbol = "imp&nbsp;bbl", utype = "volume", scale = 0.16365924, default = "l impgal USgal", link = "Barrel (unit)", }, ["impbsh"] = { name1 = "imperial bushel", symbol = "imp&nbsp;bsh", utype = "volume", scale = 0.03636872, default = "l impgal USdrygal", }, ["impbu"] = { name1 = "imperial bushel", symbol = "imp&nbsp;bu", utype = "volume", scale = 0.03636872, default = "m3", }, ["impgal"] = { name1 = "imperial gallon", symbol = "imp&nbsp;gal", utype = "volume", scale = 0.00454609, default = "l USgal", }, ["impgi"] = { name1 = "gill", symbol = "gi", utype = "volume", scale = 0.0001420653125, default = "ml USoz", link = "Gill (unit)", }, ["impkenning"] = { name1 = "imperial kenning", symbol = "kenning", utype = "volume", scale = 0.01818436, default = "l USdrygal", link = "Kenning (unit)", }, ["impoz"] = { name1 = "imperial fluid ounce", symbol = "imp&nbsp;fl&nbsp;oz", utype = "volume", scale = 0.0000284130625, default = "ml USoz", }, ["imppk"] = { name1 = "imperial peck", symbol = "pk", utype = "volume", scale = 0.00909218, default = "l USdrygal", link = "Peck", }, ["imppt"] = { name1 = "imperial pint", symbol = "imp&nbsp;pt", utype = "volume", scale = 0.00056826125, default = "l", }, ["impqt"] = { name1 = "imperial quart", symbol = "imp&nbsp;qt", utype = "volume", scale = 0.0011365225, default = "ml USoz", customary= 3, }, ["kilderkin"] = { symbol = "kilderkin", usename = 1, utype = "volume", scale = 0.08182962, default = "l impgal USgal", }, ["koilbbl"] = { name1 = "thousand barrels", name2 = "thousand barrels", symbol = "kbbl", utype = "volume", scale = 158.987294928, default = "v * 1.58987294928 < 10 ! ! e3 ! m3", link = "Barrel (unit)#Oil barrel", }, ["L"] = { _name1 = "litre", _name1_us= "liter", _symbol = "L", utype = "volume", scale = 0.001, prefixes = 1, default = "impgal USgal", link = "Litre", }, ["l"] = { _name1 = "litre", _name1_us= "liter", _symbol = "l", utype = "volume", scale = 0.001, prefixes = 1, default = "impgal USgal", link = "Litre", }, ["m3"] = { _name1 = "cubic metre", _name1_us= "cubic meter", _symbol = "m³", prefix_position= 7, utype = "volume", scale = 1, prefixes = 3, default = "cuft", link = "Cubic metre", }, ["Mbbl"] = { name1 = "thousand barrels", name2 = "thousand barrels", symbol = "Mbbl", utype = "volume", scale = 158.987294928, default = "v * 1.58987294928 < 10 ! e3 ! ! m3", link = "Barrel (unit)#Oil barrel", }, ["MMoilbbl"] = { name1 = "million barrels", name2 = "million barrels", symbol = "MMbbl", utype = "volume", scale = 158987.294928, default = "v * 1.58987294928 < 10 ! e3 ! e6 ! m3", link = "Barrel (unit)#Oil barrel", }, ["Moilbbl"] = { name1 = "million barrels", name2 = "million barrels", symbol = "Mbbl", utype = "volume", scale = 158987.294928, default = "v * 1.58987294928 < 10 ! e3 ! e6 ! m3", link = "Barrel (unit)#Oil barrel", }, ["MTON"] = { name1 = "measurement ton", symbol = "MTON", utype = "volume", scale = 1.13267386368, default = "m3", }, ["MUSgal"] = { name1 = "million US gallons", name1_us = "million U.S. gallons", name2 = "million US gallons", name2_us = "million U.S. gallons", symbol = "million US&nbsp;gal", sym_us = "million U.S.&nbsp;gal", utype = "volume", scale = 3785.411784, default = "Ml", link = "US gallon", }, ["oilbbl"] = { name1 = "barrel", symbol = "bbl", utype = "volume", scale = 0.158987294928, default = "m3", link = "Barrel (unit)#Oil barrel", }, ["stere"] = { symbol = "stère", usename = 1, utype = "volume", scale = 1, default = "cuft", }, ["Toilbbl"] = { name1 = "trillion barrels", name2 = "trillion barrels", symbol = "Tbbl", utype = "volume", scale = 158987294928, default = "v * 1.58987294928 < 10 ! e9 ! e12 ! m3", link = "Barrel (unit)#Oil barrel", }, ["USbbl"] = { name1 = "US barrel", name1_us = "U.S. barrel", symbol = "US&nbsp;bbl", sym_us = "U.S.&nbsp;bbl", utype = "volume", scale = 0.119240471196, default = "l USgal impgal", link = "Barrel (unit)", }, ["USbeerbbl"] = { name1 = "US beer barrel", name1_us = "U.S. beer barrel", symbol = "US&nbsp;bbl", sym_us = "U.S.&nbsp;bbl", utype = "volume", scale = 0.117347765304, default = "l USgal impgal", link = "Barrel (unit)", }, ["USbsh"] = { name1 = "US bushel", name1_us = "U.S. bushel", symbol = "US&nbsp;bsh", sym_us = "U.S.&nbsp;bsh", utype = "volume", scale = 0.03523907016688, default = "l USdrygal impgal", link = "Bushel", }, ["USbu"] = { name1 = "US bushel", name1_us = "U.S. bushel", symbol = "US&nbsp;bu", sym_us = "U.S.&nbsp;bu", utype = "volume", scale = 0.03523907016688, default = "l USdrygal impgal", link = "Bushel", }, ["USdrybbl"] = { name1 = "US dry barrel", name1_us = "U.S. dry barrel", symbol = "US&nbsp;dry&nbsp;bbl", sym_us = "U.S.&nbsp;dry&nbsp;bbl", utype = "volume", scale = 0.11562819898508, default = "m3", link = "Barrel (unit)", }, ["USdrygal"] = { name1 = "US dry gallon", name1_us = "U.S. dry gallon", symbol = "US&nbsp;dry&nbsp;gal", sym_us = "U.S.&nbsp;dry&nbsp;gal", utype = "volume", scale = 0.00440488377086, default = "l", link = "Gallon", }, ["USdrypt"] = { name1 = "US dry pint", name1_us = "U.S. dry pint", symbol = "US&nbsp;dry&nbsp;pt", sym_us = "U.S.&nbsp;dry&nbsp;pt", utype = "volume", scale = 0.0005506104713575, default = "ml", link = "Pint", }, ["USdryqt"] = { name1 = "US dry quart", name1_us = "U.S. dry quart", symbol = "US&nbsp;dry&nbsp;qt", sym_us = "U.S.&nbsp;dry&nbsp;qt", utype = "volume", scale = 0.001101220942715, default = "ml", link = "Quart", }, ["USflgal"] = { name1 = "US gallon", name1_us = "U.S. gallon", symbol = "US fl gal", sym_us = "U.S.&nbsp;fl&nbsp;gal", utype = "volume", scale = 0.003785411784, default = "l impgal", link = "Gallon", }, ["USgal"] = { name1 = "US gallon", name1_us = "U.S. gallon", symbol = "US&nbsp;gal", sym_us = "U.S.&nbsp;gal", utype = "volume", scale = 0.003785411784, default = "l impgal", }, ["USgi"] = { name1 = "gill", symbol = "gi", utype = "volume", scale = 0.0001182941183, default = "ml impoz", link = "Gill (unit)", }, ["USkenning"] = { name1 = "US kenning", name1_us = "U.S. kenning", symbol = "US&nbsp;kenning", sym_us = "U.S.&nbsp;kenning", utype = "volume", scale = 0.01761953508344, default = "l impgal", link = "Kenning (unit)", }, ["USmin"] = { name1 = "US minim", name1_us = "U.S. minim", symbol = "US&nbsp;min", sym_us = "U.S.&nbsp;min", utype = "volume", scale = 0.000000061611519921875, default = "ml", link = "Minim (unit)", }, ["USoz"] = { name1 = "US fluid ounce", name1_us = "U.S. fluid ounce", symbol = "US&nbsp;fl&nbsp;oz", sym_us = "U.S.&nbsp;fl&nbsp;oz", utype = "volume", scale = 0.0000295735295625, default = "ml", }, ["USpk"] = { name1 = "US peck", name1_us = "U.S. peck", symbol = "US&nbsp;pk", sym_us = "U.S.&nbsp;pk", utype = "volume", scale = 0.00880976754172, default = "l impgal", link = "Peck", }, ["USpt"] = { name1 = "US pint", name1_us = "U.S. pint", symbol = "US&nbsp;pt", sym_us = "U.S.&nbsp;pt", utype = "volume", scale = 0.000473176473, default = "l imppt", link = "Pint", }, ["USqt"] = { name1 = "US quart", name1_us = "U.S. quart", symbol = "US&nbsp;qt", sym_us = "U.S.&nbsp;qt", utype = "volume", scale = 0.000946352946, default = "ml", link = "Quart", customary= 1, }, ["USquart"] = { name1 = "US quart", name1_us = "U.S. quart", symbol = "US&nbsp;qt", sym_us = "U.S.&nbsp;qt", utype = "volume", scale = 0.000946352946, default = "ml impoz", link = "Quart", }, ["UStbsp"] = { name1 = "US tablespoon", name1_us = "U.S. tablespoon", symbol = "US&nbsp;tbsp", sym_us = "U.S.&nbsp;tbsp", utype = "volume", scale = 1.4786764781250001e-5, default = "ml", }, ["winecase"] = { symbol = "case", usename = 1, utype = "volume", scale = 0.009, default = "l", link = "Case (goods)", }, ["*U.S.drygal"] = { target = "USdrygal", sp_us = true, customary= 2, }, ["*U.S.gal"] = { target = "USgal", sp_us = true, default = "L impgal", customary= 2, }, ["+USdrygal"] = { target = "USdrygal", customary= 1, }, ["+usfloz"] = { target = "USoz", link = "Fluid ounce", customary= 1, }, ["+USgal"] = { target = "USgal", customary= 1, }, ["+USoz"] = { target = "USoz", customary= 1, }, ["@impgal"] = { target = "impgal", link = "Gallon", customary= 3, }, ["acre feet"] = { target = "acre ft", }, ["acre-feet"] = { target = "acre ft", }, ["acre-ft"] = { target = "acre ft", }, ["acre.foot"] = { target = "acre foot", }, ["acre.ft"] = { target = "acre ft", }, ["acre·foot"] = { target = "acre foot", }, ["acre·ft"] = { target = "acre ft", }, ["bushels"] = { target = "USbsh", }, ["cid"] = { target = "CID", }, ["drybbl"] = { target = "USdrybbl", }, ["drygal"] = { target = "+USdrygal", }, ["drypt"] = { target = "USdrypt", }, ["dryqt"] = { target = "USdryqt", }, ["ft3"] = { target = "cuft", }, ["gal"] = { target = "USgal", }, ["gallon"] = { shouldbe = "Use %{USgal%} for US gallons or %{impgal%} for imperial gallons (not %{gallon%})", }, ["gallons"] = { shouldbe = "Use %{USgal%} for US gallons or %{impgal%} for imperial gallons (not %{gallons%})", }, ["Gcuft"] = { target = "e9cuft", }, ["impfloz"] = { target = "impoz", }, ["Impgal"] = { target = "impgal", }, ["in3"] = { target = "cuin", }, ["kcuft"] = { target = "e3cuft", }, ["kcum"] = { target = "e3m3", }, ["km³"] = { target = "km3", }, ["liter"] = { target = "L", sp_us = true, }, ["liters"] = { target = "L", sp_us = true, }, ["litre"] = { target = "L", }, ["litres"] = { target = "L", }, ["Mcuft"] = { target = "e6cuft", }, ["Mcum"] = { target = "e6m3", }, ["Mft3"] = { target = "e6cuft", }, ["mi3"] = { target = "cumi", }, ["m³"] = { target = "m3", }, ["Pcuft"] = { target = "e15cuft", }, ["pt"] = { shouldbe = "Use %{USpt%} for US pints or %{imppt%} for imperial pints (not %{pt%})", }, ["qt"] = { shouldbe = "Use %{USqt%} for US quarts or %{impqt%} for imperial quarts (not %{qt%})", }, ["Tcuft"] = { target = "e12cuft", }, ["Tft3"] = { target = "e12cuft", }, ["U.S.bbl"] = { target = "USbbl", sp_us = true, default = "l U.S.gal impgal", }, ["U.S.beerbbl"] = { target = "USbeerbbl", sp_us = true, default = "l U.S.gal impgal", }, ["U.S.bsh"] = { target = "USbsh", sp_us = true, default = "l U.S.drygal impgal", }, ["U.S.bu"] = { target = "USbu", sp_us = true, default = "l U.S.drygal impgal", }, ["U.S.drybbl"] = { target = "USdrybbl", sp_us = true, }, ["U.S.drygal"] = { target = "USdrygal", sp_us = true, }, ["U.S.drypt"] = { target = "USdrypt", sp_us = true, }, ["U.S.dryqt"] = { target = "USdryqt", sp_us = true, }, ["U.S.flgal"] = { target = "USflgal", sp_us = true, }, ["U.S.floz"] = { target = "USoz", sp_us = true, }, ["U.S.gal"] = { target = "USgal", sp_us = true, default = "L impgal", link = "U.S. gallon", }, ["u.s.gal"] = { target = "USgal", sp_us = true, default = "L impgal", link = "U.S. gallon", }, ["U.S.gi"] = { target = "USgi", sp_us = true, }, ["U.S.kenning"] = { target = "USkenning", sp_us = true, }, ["U.S.oz"] = { target = "USoz", sp_us = true, }, ["U.S.pk"] = { target = "USpk", sp_us = true, }, ["U.S.pt"] = { target = "USpt", sp_us = true, }, ["U.S.qt"] = { target = "USqt", sp_us = true, default = "L impqt", customary= 2, }, ["usbbl"] = { target = "USbbl", }, ["usbeerbbl"] = { target = "USbeerbbl", }, ["usbsh"] = { target = "USbsh", }, ["usbu"] = { target = "USbu", }, ["usdrybbl"] = { target = "USdrybbl", }, ["usdrygal"] = { target = "+USdrygal", }, ["usdrypt"] = { target = "USdrypt", }, ["usdryqt"] = { target = "USdryqt", }, ["USfloz"] = { target = "USoz", }, ["usfloz"] = { target = "USoz", }, ["USGAL"] = { target = "USgal", }, ["usgal"] = { target = "USgal", }, ["usgi"] = { target = "USgi", }, ["uskenning"] = { target = "USkenning", }, ["usoz"] = { target = "USoz", }, ["uspk"] = { target = "USpk", }, ["uspt"] = { target = "USpt", }, ["usqt"] = { target = "USqt", }, ["yd3"] = { target = "cuyd", }, ["cuft/sqmi"] = { per = { "cuft", "sqmi" }, utype = "volume per unit area", default = "m3/km2", }, ["m3/ha"] = { name1 = "cubic metre per hectare", name1_us = "cubic meter per hectare", name2 = "cubic metres per hectare", name2_us = "cubic meters per hectare", symbol = "m³/ha", utype = "volume per unit area", scale = 0.0001, default = "USbu/acre", link = "Hectare", }, ["m3/km2"] = { per = { "m3", "km2" }, utype = "volume per unit area", default = "cuft/sqmi", }, ["U.S.gal/acre"] = { per = { "U.S.gal", "acre" }, utype = "volume per unit area", default = "m3/km2", }, ["USbu/acre"] = { name2 = "US bushels per acre", symbol = "US bushel per acre", usename = 1, utype = "volume per unit area", scale = 8.7077638761350888e-6, default = "m3/ha", link = "Bushel", }, ["USgal/acre"] = { per = { "USgal", "acre" }, utype = "volume per unit area", default = "m3/km2", }, ["miydftin"] = { combination= { "in", "ft", "yd", "mi" }, multiple = { 12, 3, 1760 }, utype = "length", }, ["mift"] = { combination= { "ft", "mi" }, multiple = { 5280 }, utype = "length", }, ["ydftin"] = { combination= { "in", "ft", "yd" }, multiple = { 12, 3 }, utype = "length", }, ["ydft"] = { combination= { "ft", "yd" }, multiple = { 3 }, utype = "length", }, ["ftin"] = { combination= { "in", "ft" }, multiple = { 12 }, utype = "length", }, ["footin"] = { combination= { "in", "foot" }, multiple = { 12 }, utype = "length", }, ["handin"] = { combination= { "in", "hand" }, multiple = { 4 }, utype = "length", }, ["lboz"] = { combination= { "oz", "lb" }, multiple = { 16 }, utype = "mass", }, ["stlb"] = { combination= { "lb", "st" }, multiple = { 14 }, utype = "mass", }, ["stlboz"] = { combination= { "oz", "lb", "st" }, multiple = { 16, 14 }, utype = "mass", }, ["st and lb"] = { combination= { "lb", "st" }, multiple = { 14 }, utype = "mass", }, ["acre ha"] = { combination= { "acre", "ha" }, utype = "area", }, ["acre m2"] = { combination= { "acre", "m2" }, utype = "area", }, ["acre sqm"] = { combination= { "acre", "sqm" }, utype = "area", }, ["acre sqmi"] = { combination= { "acre", "sqmi" }, utype = "area", }, ["cm2 in2"] = { combination= { "cm2", "sqin" }, utype = "area", }, ["cm2 sqin"] = { combination= { "cm2", "sqin" }, utype = "area", }, ["foot2 m2"] = { combination= { "foot2", "m2" }, utype = "area", }, ["ft2 m2"] = { combination= { "ft2", "m2" }, utype = "area", }, ["ha acre"] = { combination= { "ha", "acre" }, utype = "area", }, ["ha sqmi"] = { combination= { "ha", "sqmi" }, utype = "area", }, ["in2 cm2"] = { combination= { "sqin", "cm2" }, utype = "area", }, ["in2 mm2"] = { combination= { "sqin", "mm2" }, utype = "area", }, ["km2 acre sqmi"] = { combination= { "km2", "acre", "sqmi" }, utype = "area", }, ["km2 mi2"] = { combination= { "km2", "sqmi" }, utype = "area", }, ["km2 sqmi"] = { combination= { "km2", "sqmi" }, utype = "area", }, ["m2 ft2"] = { combination= { "m2", "ft2" }, utype = "area", }, ["m2 sqft"] = { combination= { "m2", "sqft" }, utype = "area", }, ["mi2 ha"] = { combination= { "sqmi", "ha" }, utype = "area", }, ["mi2 km2"] = { combination= { "sqmi", "km2" }, utype = "area", }, ["mm2 in2"] = { combination= { "mm2", "sqin" }, utype = "area", }, ["mm2 sqin"] = { combination= { "mm2", "sqin" }, utype = "area", }, ["sqfoot m2"] = { combination= { "sqfoot", "m2" }, utype = "area", }, ["sqft m2"] = { combination= { "sqft", "m2" }, utype = "area", }, ["sqft sqm"] = { combination= { "sqft", "m2" }, utype = "area", }, ["sqin cm2"] = { combination= { "sqin", "cm2" }, utype = "area", }, ["sqin mm2"] = { combination= { "sqin", "mm2" }, utype = "area", }, ["sqmi acre"] = { combination= { "sqmi", "acre" }, utype = "area", }, ["sqmi ha"] = { combination= { "sqmi", "ha" }, utype = "area", }, ["sqmi ha km2"] = { combination= { "sqmi", "ha", "km2" }, utype = "area", }, ["sqmi km2"] = { combination= { "sqmi", "km2" }, utype = "area", }, ["tsubo sqft"] = { combination= { "tsubo", "sqft" }, utype = "area", }, ["lb/impgal lb/USgal"] = { combination= { "lb/impgal", "lb/USgal" }, utype = "density", }, ["kWh/km kWh/mi"] = { combination= { "kWh/km", "kWh/mi" }, utype = "energy per unit length", }, ["kWh/km MJ/km"] = { combination= { "kWh/km", "MJ/km" }, utype = "energy per unit length", }, ["MJ/km kWh/km"] = { combination= { "MJ/km", "kWh/km" }, utype = "energy per unit length", }, ["MJ/km kWh/mi"] = { combination= { "MJ/km", "kWh/mi" }, utype = "energy per unit length", }, ["impgal/h USgal/h"] = { combination= { "impgal/h", "USgal/h" }, utype = "flow", }, ["impgal/min USgal/min"] = { combination= { "impgal/min", "USgal/min" }, utype = "flow", }, ["L/s impgal/min"] = { combination= { "L/s", "impgal/min" }, utype = "flow", }, ["m3/s impgal/min"] = { combination= { "m3/s", "impgal/min" }, utype = "flow", }, ["GN LT-f"] = { combination= { "GN", "LT-f" }, utype = "force", }, ["GN LT-f ST-f"] = { combination= { "GN", "LT-f", "ST-f" }, utype = "force", }, ["GN LTf"] = { combination= { "GN", "-LTf" }, utype = "force", }, ["GN LTf STf"] = { combination= { "GN", "-LTf", "-STf" }, utype = "force", }, ["GN ST-f"] = { combination= { "GN", "ST-f" }, utype = "force", }, ["GN ST-f LT-f"] = { combination= { "GN", "ST-f", "LT-f" }, utype = "force", }, ["GN STf"] = { combination= { "GN", "-STf" }, utype = "force", }, ["GN STf LTf"] = { combination= { "GN", "-STf", "-LTf" }, utype = "force", }, ["kN lb-f"] = { combination= { "kN", "lb-f" }, utype = "force", }, ["kN lbf"] = { combination= { "kN", "lbf" }, utype = "force", }, ["kN LT-f"] = { combination= { "kN", "LT-f" }, utype = "force", }, ["kN LT-f ST-f"] = { combination= { "kN", "LT-f", "ST-f" }, utype = "force", }, ["kN LTf"] = { combination= { "kN", "-LTf" }, utype = "force", }, ["kN LTf STf"] = { combination= { "kN", "-LTf", "-STf" }, utype = "force", }, ["kN ST-f"] = { combination= { "kN", "ST-f" }, utype = "force", }, ["kN ST-f LT-f"] = { combination= { "kN", "ST-f", "LT-f" }, utype = "force", }, ["kN STf"] = { combination= { "kN", "-STf" }, utype = "force", }, ["kN STf LTf"] = { combination= { "kN", "-STf", "-LTf" }, utype = "force", }, ["LT-f ST-f"] = { combination= { "LT-f", "ST-f" }, utype = "force", }, ["LTf STf"] = { combination= { "-LTf", "-STf" }, utype = "force", }, ["mN gr-f"] = { combination= { "mN", "gr-f" }, utype = "force", }, ["mN grf"] = { combination= { "mN", "grf" }, utype = "force", }, ["MN LT-f"] = { combination= { "MN", "LT-f" }, utype = "force", }, ["MN LT-f ST-f"] = { combination= { "MN", "LT-f", "ST-f" }, utype = "force", }, ["MN LTf"] = { combination= { "MN", "-LTf" }, utype = "force", }, ["MN LTf STf"] = { combination= { "MN", "-LTf", "-STf" }, utype = "force", }, ["mN oz-f"] = { combination= { "mN", "oz-f" }, utype = "force", }, ["mN ozf"] = { combination= { "mN", "ozf" }, utype = "force", }, ["MN ST-f"] = { combination= { "MN", "ST-f" }, utype = "force", }, ["MN ST-f LT-f"] = { combination= { "MN", "ST-f", "LT-f" }, utype = "force", }, ["MN STf"] = { combination= { "MN", "-STf" }, utype = "force", }, ["MN STf LTf"] = { combination= { "MN", "-STf", "-LTf" }, utype = "force", }, ["N lb-f"] = { combination= { "N", "lb-f" }, utype = "force", }, ["N lbf"] = { combination= { "N", "lbf" }, utype = "force", }, ["N oz-f"] = { combination= { "N", "oz-f" }, utype = "force", }, ["N ozf"] = { combination= { "N", "ozf" }, utype = "force", }, ["nN gr-f"] = { combination= { "nN", "gr-f" }, utype = "force", }, ["nN grf"] = { combination= { "nN", "grf" }, utype = "force", }, ["S/T-f L/T-f"] = { combination= { "S/T-f", "L/T-f" }, utype = "force", }, ["S/Tf L/Tf"] = { combination= { "S/Tf", "L/Tf" }, utype = "force", }, ["ST-f LT-f"] = { combination= { "ST-f", "LT-f" }, utype = "force", }, ["STf LTf"] = { combination= { "-STf", "-LTf" }, utype = "force", }, ["uN gr-f"] = { combination= { "µN", "gr-f" }, utype = "force", }, ["uN grf"] = { combination= { "µN", "grf" }, utype = "force", }, ["µN gr-f"] = { combination= { "µN", "gr-f" }, utype = "force", }, ["µN grf"] = { combination= { "µN", "grf" }, utype = "force", }, ["μN gr-f"] = { combination= { "µN", "gr-f" }, utype = "force", }, ["μN grf"] = { combination= { "µN", "grf" }, utype = "force", }, ["impgal/mi U.S.gal/mi"] = { combination= { "impgal/mi", "U.S.gal/mi" }, utype = "fuel efficiency", }, ["impgal/mi USgal/mi"] = { combination= { "impgal/mi", "USgal/mi" }, utype = "fuel efficiency", }, ["km/L mpgimp"] = { combination= { "km/L", "mpgimp" }, utype = "fuel efficiency", }, ["km/l mpgimp"] = { combination= { "km/l", "mpgimp" }, utype = "fuel efficiency", }, ["km/L mpgU.S."] = { combination= { "km/L", "mpgU.S." }, utype = "fuel efficiency", }, ["km/l mpgU.S."] = { combination= { "km/l", "mpgU.S." }, utype = "fuel efficiency", }, ["km/L mpgUS"] = { combination= { "km/L", "mpgus" }, utype = "fuel efficiency", }, ["km/L mpgus"] = { combination= { "km/L", "mpgus" }, utype = "fuel efficiency", }, ["km/l mpgUS"] = { combination= { "km/l", "mpgus" }, utype = "fuel efficiency", }, ["km/l mpgus"] = { combination= { "km/l", "mpgus" }, utype = "fuel efficiency", }, ["L/100 km mpgimp"] = { combination= { "L/100 km", "mpgimp" }, utype = "fuel efficiency", }, ["l/100 km mpgimp"] = { combination= { "l/100 km", "mpgimp" }, utype = "fuel efficiency", }, ["L/100 km mpgU.S."] = { combination= { "L/100 km", "mpgU.S." }, utype = "fuel efficiency", }, ["l/100 km mpgU.S."] = { combination= { "l/100 km", "mpgU.S." }, utype = "fuel efficiency", }, ["L/100 km mpgUS"] = { combination= { "L/100 km", "mpgus" }, utype = "fuel efficiency", }, ["L/100 km mpgus"] = { combination= { "L/100 km", "mpgus" }, utype = "fuel efficiency", }, ["l/100 km mpgUS"] = { combination= { "l/100 km", "mpgus" }, utype = "fuel efficiency", }, ["l/100 km mpgus"] = { combination= { "l/100 km", "mpgus" }, utype = "fuel efficiency", }, ["L/km impgal/mi"] = { combination= { "L/km", "impgal/mi" }, utype = "fuel efficiency", }, ["l/km impgal/mi"] = { combination= { "l/km", "impgal/mi" }, utype = "fuel efficiency", }, ["L/km U.S.gal/mi"] = { combination= { "L/km", "U.S.gal/mi" }, utype = "fuel efficiency", }, ["l/km U.S.gal/mi"] = { combination= { "l/km", "U.S.gal/mi" }, utype = "fuel efficiency", }, ["L/km USgal/mi"] = { combination= { "L/km", "USgal/mi" }, utype = "fuel efficiency", }, ["L/km usgal/mi"] = { combination= { "L/km", "usgal/mi" }, utype = "fuel efficiency", }, ["l/km USgal/mi"] = { combination= { "l/km", "USgal/mi" }, utype = "fuel efficiency", }, ["l/km usgal/mi"] = { combination= { "l/km", "usgal/mi" }, utype = "fuel efficiency", }, ["mpgimp L/100 km"] = { combination= { "mpgimp", "L/100 km" }, utype = "fuel efficiency", }, ["mpgimp mpgU.S."] = { combination= { "mpgimp", "mpgU.S." }, utype = "fuel efficiency", }, ["mpgimp mpgUS"] = { combination= { "mpgimp", "mpgus" }, utype = "fuel efficiency", }, ["mpgimp mpgus"] = { combination= { "mpgimp", "mpgus" }, utype = "fuel efficiency", }, ["mpgU.S. mpgimp"] = { combination= { "mpgU.S.", "mpgimp" }, utype = "fuel efficiency", }, ["mpgUS mpgimp"] = { combination= { "mpgus", "mpgimp" }, utype = "fuel efficiency", }, ["mpgus mpgimp"] = { combination= { "mpgus", "mpgimp" }, utype = "fuel efficiency", }, ["U.S.gal/mi impgal/mi"] = { combination= { "U.S.gal/mi", "impgal/mi" }, utype = "fuel efficiency", }, ["USgal/mi impgal/mi"] = { combination= { "USgal/mi", "impgal/mi" }, utype = "fuel efficiency", }, ["cm in"] = { combination= { "cm", "in" }, utype = "length", }, ["fathom ft"] = { combination= { "fathom", "ft" }, utype = "length", }, ["foot m"] = { combination= { "foot", "m" }, utype = "length", }, ["ft km"] = { combination= { "ft", "km" }, utype = "length", }, ["ft m"] = { combination= { "ft", "m" }, utype = "length", }, ["ft mi"] = { combination= { "ft", "mi" }, utype = "length", }, ["in cm"] = { combination= { "in", "cm" }, utype = "length", }, ["in mm"] = { combination= { "in", "mm" }, utype = "length", }, ["km ly"] = { combination= { "km", "ly" }, utype = "length", }, ["km mi"] = { combination= { "km", "mi" }, utype = "length", }, ["km mi ft"] = { combination= { "km", "mi", "ft" }, utype = "length", }, ["km nmi"] = { combination= { "km", "nmi" }, utype = "length", }, ["m foot"] = { combination= { "m", "foot" }, utype = "length", }, ["m ft"] = { combination= { "m", "ft" }, utype = "length", }, ["m yd"] = { combination= { "m", "yd" }, utype = "length", }, ["mi ft"] = { combination= { "mi", "ft" }, utype = "length", }, ["mi km"] = { combination= { "mi", "km" }, utype = "length", }, ["mi nmi"] = { combination= { "mi", "nmi" }, utype = "length", }, ["mm in"] = { combination= { "mm", "in" }, utype = "length", }, ["nmi km"] = { combination= { "nmi", "km" }, utype = "length", }, ["nmi mi"] = { combination= { "nmi", "mi" }, utype = "length", }, ["nmi mi ft"] = { combination= { "nmi", "mi", "ft" }, utype = "length", }, ["statmi km"] = { combination= { "smi", "km" }, utype = "length", }, ["yd m"] = { combination= { "yd", "m" }, utype = "length", }, ["g gr"] = { combination= { "g", "gr" }, utype = "mass", }, ["g oz"] = { combination= { "g", "oz" }, utype = "mass", }, ["gr mg"] = { combination= { "gr", "mg" }, utype = "mass", }, ["kg lb"] = { combination= { "kg", "lb" }, utype = "mass", }, ["kg lb st"] = { combination= { "kg", "lb", "st" }, utype = "mass", }, ["kg Scwt"] = { combination= { "kg", "Scwt" }, utype = "mass", }, ["kg st"] = { combination= { "kg", "st" }, utype = "mass", }, ["kg st lb"] = { combination= { "kg", "st", "lb" }, utype = "mass", }, ["kg stlb"] = { combination= { "kg", "stlb" }, utype = "mass", }, ["lb kg"] = { combination= { "lb", "kg" }, utype = "mass", }, ["lb kg st"] = { combination= { "lb", "kg", "st" }, utype = "mass", }, ["lb ozt"] = { combination= { "lb", "ozt" }, utype = "mass", }, ["lb st"] = { combination= { "lb", "st" }, utype = "mass", }, ["lb st kg"] = { combination= { "lb", "st", "kg" }, utype = "mass", }, ["lb stlb"] = { combination= { "lb", "stlb" }, utype = "mass", }, ["LT MT"] = { combination= { "LT", "MT" }, utype = "mass", }, ["LT MT ST"] = { combination= { "LT", "MT", "ST" }, utype = "mass", }, ["LT ST"] = { combination= { "LT", "ST" }, utype = "mass", }, ["LT ST MT"] = { combination= { "LT", "ST", "MT" }, utype = "mass", }, ["LT ST t"] = { combination= { "lt", "-ST", "t" }, utype = "mass", }, ["LT t"] = { combination= { "LT", "t" }, utype = "mass", }, ["LT t ST"] = { combination= { "lt", "t", "-ST" }, utype = "mass", }, ["mg gr"] = { combination= { "mg", "gr" }, utype = "mass", }, ["MT LT"] = { combination= { "MT", "LT" }, utype = "mass", }, ["MT LT ST"] = { combination= { "MT", "LT", "ST" }, utype = "mass", }, ["MT ST"] = { combination= { "MT", "ST" }, utype = "mass", }, ["MT ST LT"] = { combination= { "MT", "ST", "LT" }, utype = "mass", }, ["oz g"] = { combination= { "oz", "g" }, utype = "mass", }, ["oz ozt"] = { combination= { "oz", "ozt" }, utype = "mass", }, ["ozt g"] = { combination= { "ozt", "g" }, utype = "mass", }, ["ozt kg"] = { combination= { "ozt", "kg" }, utype = "mass", }, ["ozt oz"] = { combination= { "ozt", "oz" }, utype = "mass", }, ["st kg"] = { combination= { "st", "kg" }, utype = "mass", }, ["st kg lb"] = { combination= { "st", "kg", "lb" }, utype = "mass", }, ["st lb"] = { combination= { "st", "lb" }, utype = "mass", }, ["st lb kg"] = { combination= { "st", "lb", "kg" }, utype = "mass", }, ["ST LT"] = { combination= { "ST", "LT" }, utype = "mass", }, ["ST LT MT"] = { combination= { "ST", "LT", "MT" }, utype = "mass", }, ["ST LT t"] = { combination= { "-ST", "lt", "t" }, utype = "mass", }, ["ST MT"] = { combination= { "ST", "MT" }, utype = "mass", }, ["ST MT LT"] = { combination= { "ST", "MT", "LT" }, utype = "mass", }, ["ST t"] = { combination= { "ST", "t" }, utype = "mass", }, ["ST t LT"] = { combination= { "-ST", "t", "lt" }, utype = "mass", }, ["t LT"] = { combination= { "t", "LT" }, utype = "mass", }, ["t LT ST"] = { combination= { "t", "lt", "-ST" }, utype = "mass", }, ["t Scwt"] = { combination= { "t", "Scwt" }, utype = "mass", }, ["t ST"] = { combination= { "t", "ST" }, utype = "mass", }, ["t ST LT"] = { combination= { "t", "ST", "LT" }, utype = "mass", }, ["ton"] = { combination= { "LT", "ST" }, utype = "mass", }, ["/acre /ha"] = { combination= { "/acre", "/ha" }, utype = "per unit area", }, ["/ha /acre"] = { combination= { "/ha", "/acre" }, utype = "per unit area", }, ["/km2 sqmi"] = { combination= { "/km2", "/sqmi" }, utype = "per unit area", }, ["/sqkm /sqmi"] = { combination= { "/sqkm", "/sqmi" }, utype = "per unit area", }, ["/sqmi /sqkm"] = { combination= { "/sqmi", "/sqkm" }, utype = "per unit area", }, ["PD/acre PD/ha"] = { combination= { "PD/acre", "PD/ha" }, utype = "per unit area", }, ["PD/ha PD/acre"] = { combination= { "PD/ha", "PD/acre" }, utype = "per unit area", }, ["PD/sqkm PD/sqmi"] = { combination= { "PD/sqkm", "PD/sqmi" }, utype = "per unit area", }, ["PD/sqmi PD/sqkm"] = { combination= { "PD/sqmi", "PD/sqkm" }, utype = "per unit area", }, ["kW bhp"] = { combination= { "kW", "bhp" }, utype = "power", }, ["kW hp"] = { combination= { "kW", "hp" }, utype = "power", }, ["kW PS"] = { combination= { "kW", "PS" }, utype = "power", }, ["PS bhp"] = { combination= { "PS", "bhp" }, utype = "power", }, ["PS hp"] = { combination= { "PS", "hp" }, utype = "power", }, ["bar kPa"] = { combination= { "bar", "kPa" }, utype = "pressure", }, ["hPa inHg"] = { combination= { "hPa", "inHg" }, utype = "pressure", }, ["inHg psi"] = { combination= { "inHg", "psi" }, utype = "pressure", }, ["kPa inHg"] = { combination= { "kPa", "inHg" }, utype = "pressure", }, ["kPa kg-f/cm2"] = { combination= { "kPa", "kg-f/cm2" }, utype = "pressure", }, ["kPa kg/cm2"] = { combination= { "kPa", "kgf/cm2" }, utype = "pressure", }, ["kPa kgf/cm2"] = { combination= { "kPa", "kgf/cm2" }, utype = "pressure", }, ["kPa lb/in2"] = { combination= { "kPa", "-lb/in2" }, utype = "pressure", }, ["kPa mmHg"] = { combination= { "kPa", "mmHg" }, utype = "pressure", }, ["kPa psi"] = { combination= { "kPa", "psi" }, utype = "pressure", }, ["kPa Torr"] = { combination= { "kPa", "Torr" }, utype = "pressure", }, ["LT ST/acre"] = { combination= { "LT/acre", "ST/acre" }, utype = "pressure", }, ["LT/acre ST/acre"] = { combination= { "LT/acre", "ST/acre" }, utype = "pressure", }, ["mmHg psi"] = { combination= { "mmHg", "psi" }, utype = "pressure", }, ["MPa kg-f/cm2"] = { combination= { "MPa", "kg-f/cm2" }, utype = "pressure", }, ["MPa kgf/cm2"] = { combination= { "MPa", "kgf/cm2" }, utype = "pressure", }, ["MPa ksi"] = { combination= { "MPa", "ksi" }, utype = "pressure", }, ["MPa psi"] = { combination= { "MPa", "psi" }, utype = "pressure", }, ["Torr psi"] = { combination= { "Torr", "psi" }, utype = "pressure", }, ["foot/s m/s"] = { combination= { "foot/s", "m/s" }, utype = "speed", }, ["ft/s m/s"] = { combination= { "ft/s", "m/s" }, utype = "speed", }, ["km/h kn"] = { combination= { "km/h", "kn" }, utype = "speed", }, ["km/h mph"] = { combination= { "km/h", "mph" }, utype = "speed", }, ["kn km/h"] = { combination= { "kn", "km/h" }, utype = "speed", }, ["kn m/s"] = { combination= { "kn", "m/s" }, utype = "speed", }, ["kn mph"] = { combination= { "kn", "mph" }, utype = "speed", }, ["m/s foot/s"] = { combination= { "m/s", "foot/s" }, utype = "speed", }, ["m/s ft/s"] = { combination= { "m/s", "ft/s" }, utype = "speed", }, ["m/s kn km/h"] = { combination= { "m/s", "kn", "km/h" }, utype = "speed", }, ["m/s mph"] = { combination= { "m/s", "mph" }, utype = "speed", }, ["mph km/h"] = { combination= { "mph", "km/h" }, utype = "speed", }, ["mph kn"] = { combination= { "mph", "kn" }, utype = "speed", }, ["C F"] = { combination= { "C", "F" }, utype = "temperature", }, ["C F K"] = { combination= { "C", "F", "K" }, utype = "temperature", }, ["C F R"] = { combination= { "C", "F", "R" }, utype = "temperature", }, ["C K"] = { combination= { "C", "K" }, utype = "temperature", }, ["C K F"] = { combination= { "C", "K", "F" }, utype = "temperature", }, ["C K R"] = { combination= { "C", "K", "R" }, utype = "temperature", }, ["C R"] = { combination= { "C", "R" }, utype = "temperature", }, ["C R F"] = { combination= { "C", "R", "F" }, utype = "temperature", }, ["C R K"] = { combination= { "C", "R", "K" }, utype = "temperature", }, ["F C"] = { combination= { "F", "C" }, utype = "temperature", }, ["F C K"] = { combination= { "F", "C", "K" }, utype = "temperature", }, ["F C R"] = { combination= { "F", "C", "R" }, utype = "temperature", }, ["F K"] = { combination= { "F", "K" }, utype = "temperature", }, ["F K C"] = { combination= { "F", "K", "C" }, utype = "temperature", }, ["F K R"] = { combination= { "F", "K", "R" }, utype = "temperature", }, ["F R"] = { combination= { "F", "R" }, utype = "temperature", }, ["F R C"] = { combination= { "F", "R", "C" }, utype = "temperature", }, ["F R K"] = { combination= { "F", "R", "K" }, utype = "temperature", }, ["K C"] = { combination= { "K", "C" }, utype = "temperature", }, ["K C F"] = { combination= { "K", "C", "F" }, utype = "temperature", }, ["K C R"] = { combination= { "K", "C", "R" }, utype = "temperature", }, ["K F"] = { combination= { "K", "F" }, utype = "temperature", }, ["K F C"] = { combination= { "K", "F", "C" }, utype = "temperature", }, ["K F R"] = { combination= { "K", "F", "R" }, utype = "temperature", }, ["K R"] = { combination= { "K", "R" }, utype = "temperature", }, ["K R C"] = { combination= { "K", "R", "C" }, utype = "temperature", }, ["K R F"] = { combination= { "K", "R", "F" }, utype = "temperature", }, ["K °C"] = { combination= { "K", "°C" }, utype = "temperature", }, ["K °C °F"] = { combination= { "K", "°C", "°F" }, utype = "temperature", }, ["K °C °R"] = { combination= { "K", "°C", "°R" }, utype = "temperature", }, ["K °F"] = { combination= { "K", "°F" }, utype = "temperature", }, ["K °F °C"] = { combination= { "K", "°F", "°C" }, utype = "temperature", }, ["K °F °R"] = { combination= { "K", "°F", "°R" }, utype = "temperature", }, ["K °R"] = { combination= { "K", "°R" }, utype = "temperature", }, ["K °R °C"] = { combination= { "K", "°R", "°C" }, utype = "temperature", }, ["K °R °F"] = { combination= { "K", "°R", "°F" }, utype = "temperature", }, ["R C"] = { combination= { "R", "C" }, utype = "temperature", }, ["R C F"] = { combination= { "R", "C", "F" }, utype = "temperature", }, ["R C K"] = { combination= { "R", "C", "K" }, utype = "temperature", }, ["R F"] = { combination= { "R", "F" }, utype = "temperature", }, ["R F C"] = { combination= { "R", "F", "C" }, utype = "temperature", }, ["R F K"] = { combination= { "R", "F", "K" }, utype = "temperature", }, ["R K"] = { combination= { "R", "K" }, utype = "temperature", }, ["R K C"] = { combination= { "R", "K", "C" }, utype = "temperature", }, ["R K F"] = { combination= { "R", "K", "F" }, utype = "temperature", }, ["°C K"] = { combination= { "°C", "K" }, utype = "temperature", }, ["°C K °F"] = { combination= { "°C", "K", "°F" }, utype = "temperature", }, ["°C K °R"] = { combination= { "°C", "K", "°R" }, utype = "temperature", }, ["°C °F"] = { combination= { "°C", "°F" }, utype = "temperature", }, ["°C °F K"] = { combination= { "°C", "°F", "K" }, utype = "temperature", }, ["°C °F °R"] = { combination= { "°C", "°F", "°R" }, utype = "temperature", }, ["°C °R"] = { combination= { "°C", "°R" }, utype = "temperature", }, ["°C °R K"] = { combination= { "°C", "°R", "K" }, utype = "temperature", }, ["°C °R °F"] = { combination= { "°C", "°R", "°F" }, utype = "temperature", }, ["°F K"] = { combination= { "°F", "K" }, utype = "temperature", }, ["°F K °C"] = { combination= { "°F", "K", "°C" }, utype = "temperature", }, ["°F K °R"] = { combination= { "°F", "K", "°R" }, utype = "temperature", }, ["°F R"] = { combination= { "F", "R" }, utype = "temperature", }, ["°F °C"] = { combination= { "°F", "°C" }, utype = "temperature", }, ["°F °C K"] = { combination= { "°F", "°C", "K" }, utype = "temperature", }, ["°F °C °R"] = { combination= { "°F", "°C", "°R" }, utype = "temperature", }, ["°F °R"] = { combination= { "°F", "°R" }, utype = "temperature", }, ["°F °R K"] = { combination= { "°F", "°R", "K" }, utype = "temperature", }, ["°F °R °C"] = { combination= { "°F", "°R", "°C" }, utype = "temperature", }, ["°R K"] = { combination= { "°R", "K" }, utype = "temperature", }, ["°R K °C"] = { combination= { "°R", "K", "°C" }, utype = "temperature", }, ["°R K °F"] = { combination= { "°R", "K", "°F" }, utype = "temperature", }, ["°R °C"] = { combination= { "°R", "°C" }, utype = "temperature", }, ["°R °C K"] = { combination= { "°R", "°C", "K" }, utype = "temperature", }, ["°R °C °F"] = { combination= { "°R", "°C", "°F" }, utype = "temperature", }, ["°R °F"] = { combination= { "°R", "°F" }, utype = "temperature", }, ["°R °F K"] = { combination= { "°R", "°F", "K" }, utype = "temperature", }, ["°R °F °C"] = { combination= { "°R", "°F", "°C" }, utype = "temperature", }, ["kgm lbft"] = { combination= { "kg.m", "lb.ft" }, utype = "torque", }, ["lbft kgm"] = { combination= { "lb.ft", "kg.m" }, utype = "torque", }, ["Nm kgm"] = { combination= { "N.m", "kg.m" }, utype = "torque", }, ["Nm lb-fft"] = { combination= { "N.m", "lb-fft" }, utype = "torque", }, ["Nm lbfft"] = { combination= { "Nm", "lbfft" }, utype = "torque", }, ["Nm lbft"] = { combination= { "Nm", "lbft" }, utype = "torque", }, ["cc L"] = { combination= { "cc", "L" }, utype = "volume", }, ["cm3 L"] = { combination= { "cm3", "L" }, utype = "volume", }, ["cuft m3"] = { combination= { "cuft", "m3" }, utype = "volume", }, ["cuin USoz USpt"] = { combination= { "cuin", "USoz", "USpt" }, utype = "volume", }, ["cuyd m3"] = { combination= { "cuyd", "m3" }, utype = "volume", }, ["e12impgal e12U.S.gal"] = { combination= { "e12impgal", "e12U.S.gal" }, utype = "volume", }, ["e12impgal e12USgal"] = { combination= { "e12impgal", "e12USgal" }, utype = "volume", }, ["e3impgal e3U.S.gal"] = { combination= { "e3impgal", "e3U.S.gal" }, utype = "volume", }, ["e3impgal e3USgal"] = { combination= { "e3impgal", "e3USgal" }, utype = "volume", }, ["e6impgal e6U.S.gal"] = { combination= { "e6impgal", "e6U.S.gal" }, utype = "volume", }, ["e6impgal e6USgal"] = { combination= { "e6impgal", "e6USgal" }, utype = "volume", }, ["e9impgal e9U.S.gal"] = { combination= { "e9impgal", "e9U.S.gal" }, utype = "volume", }, ["e9impgal e9USgal"] = { combination= { "e9impgal", "e9USgal" }, utype = "volume", }, ["e9USgal e6m3"] = { combination= { "e9USgal", "e6m3" }, utype = "volume", }, ["floz"] = { combination= { "impoz", "USoz" }, utype = "volume", }, ["hL impgal"] = { combination= { "hL", "impgal" }, utype = "volume", }, ["hl impgal"] = { combination= { "hl", "impgal" }, utype = "volume", }, ["hL impgal U.S.gal"] = { combination= { "hL", "impgal", "U.S.gal" }, utype = "volume", }, ["hl impgal U.S.gal"] = { combination= { "hl", "impgal", "U.S.gal" }, utype = "volume", }, ["hL impgal USgal"] = { combination= { "hL", "impgal", "USgal" }, utype = "volume", }, ["hl impgal USgal"] = { combination= { "hl", "impgal", "USgal" }, utype = "volume", }, ["hL U.S.gal"] = { combination= { "hL", "U.S.gal" }, utype = "volume", }, ["hl U.S.gal"] = { combination= { "hl", "U.S.gal" }, utype = "volume", }, ["hL U.S.gal impgal"] = { combination= { "hL", "U.S.gal", "impgal" }, utype = "volume", }, ["hl U.S.gal impgal"] = { combination= { "hl", "U.S.gal", "impgal" }, utype = "volume", }, ["hL USgal"] = { combination= { "hL", "USgal" }, utype = "volume", }, ["hl USgal"] = { combination= { "hl", "USgal" }, utype = "volume", }, ["hL USgal impgal"] = { combination= { "hL", "USgal", "impgal" }, utype = "volume", }, ["hl USgal impgal"] = { combination= { "hl", "USgal", "impgal" }, utype = "volume", }, ["impfloz U.S.floz"] = { combination= { "impfloz", "U.S.floz" }, utype = "volume", }, ["impgal cuyd"] = { combination= { "impgal", "cuyd" }, utype = "volume", }, ["impgal L"] = { combination= { "impgal", "L" }, utype = "volume", }, ["impgal l"] = { combination= { "impgal", "l" }, utype = "volume", }, ["impgal L U.S.drygal"] = { combination= { "impgal", "L", "U.S.drygal" }, utype = "volume", }, ["impgal l U.S.drygal"] = { combination= { "impgal", "l", "U.S.drygal" }, utype = "volume", }, ["impgal L U.S.gal"] = { combination= { "impgal", "L", "U.S.gal" }, utype = "volume", }, ["impgal l U.S.gal"] = { combination= { "impgal", "l", "U.S.gal" }, utype = "volume", }, ["impgal L USdrygal"] = { combination= { "impgal", "L", "USdrygal" }, utype = "volume", }, ["impgal l USdrygal"] = { combination= { "impgal", "l", "USdrygal" }, utype = "volume", }, ["impgal L USgal"] = { combination= { "impgal", "L", "USgal" }, utype = "volume", }, ["impgal l USgal"] = { combination= { "impgal", "l", "USgal" }, utype = "volume", }, ["impgal U.S.drygal"] = { combination= { "impgal", "U.S.drygal" }, utype = "volume", }, ["impgal U.S.drygal L"] = { combination= { "impgal", "U.S.drygal", "L" }, utype = "volume", }, ["impgal U.S.drygal l"] = { combination= { "impgal", "U.S.drygal", "l" }, utype = "volume", }, ["impgal U.S.gal"] = { combination= { "impgal", "U.S.gal" }, utype = "volume", }, ["impgal U.S.gal L"] = { combination= { "impgal", "U.S.gal", "L" }, utype = "volume", }, ["impgal U.S.gal l"] = { combination= { "impgal", "U.S.gal", "l" }, utype = "volume", }, ["impgal USdrygal"] = { combination= { "impgal", "USdrygal" }, utype = "volume", }, ["impgal USdrygal L"] = { combination= { "impgal", "USdrygal", "L" }, utype = "volume", }, ["impgal USdrygal l"] = { combination= { "impgal", "USdrygal", "l" }, utype = "volume", }, ["impgal USgal"] = { combination= { "impgal", "USgal" }, utype = "volume", }, ["impgal usgal"] = { combination= { "impgal", "USgal" }, utype = "volume", }, ["impgal USgal L"] = { combination= { "impgal", "USgal", "L" }, utype = "volume", }, ["impgal USgal l"] = { combination= { "impgal", "USgal", "l" }, utype = "volume", }, ["impgal yd3"] = { combination= { "impgal", "cuyd" }, utype = "volume", }, ["impoz mL"] = { combination= { "impoz", "mL" }, utype = "volume", }, ["impoz ml"] = { combination= { "impoz", "ml" }, utype = "volume", }, ["impoz U.S.oz"] = { combination= { "impoz", "U.S.oz" }, utype = "volume", }, ["impoz USoz"] = { combination= { "impoz", "USoz" }, utype = "volume", }, ["impoz usoz"] = { combination= { "impoz", "USoz" }, utype = "volume", }, ["imppt USpt"] = { combination= { "imppt", "USpt" }, utype = "volume", }, ["impqt l"] = { combination= { "impqt", "l" }, utype = "volume", }, ["L cuin"] = { combination= { "L", "cuin" }, utype = "volume", }, ["L drygal"] = { combination= { "L", "drygal" }, utype = "volume", }, ["l drygal"] = { combination= { "l", "drygal" }, utype = "volume", }, ["L impgal"] = { combination= { "L", "impgal" }, utype = "volume", }, ["l impgal"] = { combination= { "l", "impgal" }, utype = "volume", }, ["L impgal drygal"] = { combination= { "L", "impgal", "drygal" }, utype = "volume", }, ["l impgal drygal"] = { combination= { "l", "impgal", "drygal" }, utype = "volume", }, ["L impgal U.S.drygal"] = { combination= { "L", "impgal", "U.S.drygal" }, utype = "volume", }, ["l impgal U.S.drygal"] = { combination= { "l", "impgal", "U.S.drygal" }, utype = "volume", }, ["L impgal U.S.gal"] = { combination= { "L", "impgal", "U.S.gal" }, utype = "volume", }, ["l impgal U.S.gal"] = { combination= { "l", "impgal", "U.S.gal" }, utype = "volume", }, ["L impgal USdrygal"] = { combination= { "L", "impgal", "USdrygal" }, utype = "volume", }, ["L impgal usdrygal"] = { combination= { "L", "impgal", "USdrygal" }, utype = "volume", }, ["l impgal USdrygal"] = { combination= { "l", "impgal", "USdrygal" }, utype = "volume", }, ["l impgal usdrygal"] = { combination= { "l", "impgal", "USdrygal" }, utype = "volume", }, ["L impgal USgal"] = { combination= { "L", "impgal", "USgal" }, utype = "volume", }, ["l impgal USgal"] = { combination= { "l", "impgal", "USgal" }, utype = "volume", }, ["L imppt"] = { combination= { "L", "imppt" }, utype = "volume", }, ["l imppt"] = { combination= { "l", "imppt" }, utype = "volume", }, ["L impqt"] = { combination= { "L", "impqt" }, utype = "volume", }, ["L U.S.drygal"] = { combination= { "L", "U.S.drygal" }, utype = "volume", }, ["l U.S.drygal"] = { combination= { "l", "U.S.drygal" }, utype = "volume", }, ["L U.S.drygal impgal"] = { combination= { "L", "U.S.drygal", "impgal" }, utype = "volume", }, ["l U.S.drygal impgal"] = { combination= { "l", "U.S.drygal", "impgal" }, utype = "volume", }, ["L U.S.gal"] = { combination= { "L", "U.S.gal" }, utype = "volume", }, ["l U.S.gal"] = { combination= { "l", "U.S.gal" }, utype = "volume", }, ["L U.S.gal impgal"] = { combination= { "L", "U.S.gal", "impgal" }, utype = "volume", }, ["l U.S.gal impgal"] = { combination= { "l", "U.S.gal", "impgal" }, utype = "volume", }, ["L USdrygal"] = { combination= { "L", "USdrygal" }, utype = "volume", }, ["L usdrygal"] = { combination= { "L", "USdrygal" }, utype = "volume", }, ["l USdrygal"] = { combination= { "l", "USdrygal" }, utype = "volume", }, ["l usdrygal"] = { combination= { "l", "USdrygal" }, utype = "volume", }, ["L USdrygal impgal"] = { combination= { "L", "USdrygal", "impgal" }, utype = "volume", }, ["l USdrygal impgal"] = { combination= { "l", "USdrygal", "impgal" }, utype = "volume", }, ["L USgal"] = { combination= { "L", "USgal" }, utype = "volume", }, ["L usgal"] = { combination= { "L", "usgal" }, utype = "volume", }, ["l USgal"] = { combination= { "l", "USgal" }, utype = "volume", }, ["l usgal"] = { combination= { "l", "usgal" }, utype = "volume", }, ["L USgal impgal"] = { combination= { "L", "USgal", "impgal" }, utype = "volume", }, ["L usgal impgal"] = { combination= { "L", "USgal", "impgal" }, utype = "volume", }, ["l USgal impgal"] = { combination= { "l", "USgal", "impgal" }, utype = "volume", }, ["l USpt"] = { combination= { "l", "USpt" }, utype = "volume", }, ["m3 impgal"] = { combination= { "m3", "impgal" }, utype = "volume", }, ["mL impfloz"] = { combination= { "mL", "impfloz" }, utype = "volume", }, ["ml impfloz"] = { combination= { "ml", "impfloz" }, utype = "volume", }, ["mL impoz"] = { combination= { "mL", "impoz" }, utype = "volume", }, ["ml impoz"] = { combination= { "ml", "impoz" }, utype = "volume", }, ["mL U.S.floz"] = { combination= { "mL", "U.S.floz" }, utype = "volume", }, ["ml U.S.floz"] = { combination= { "ml", "U.S.floz" }, utype = "volume", }, ["mL U.S.oz"] = { combination= { "mL", "U.S.oz" }, utype = "volume", }, ["ml U.S.oz"] = { combination= { "ml", "U.S.oz" }, utype = "volume", }, ["mL USfloz"] = { combination= { "mL", "USfloz" }, utype = "volume", }, ["mL usfloz"] = { combination= { "mL", "usfloz" }, utype = "volume", }, ["ml USfloz"] = { combination= { "ml", "USfloz" }, utype = "volume", }, ["ml usfloz"] = { combination= { "ml", "usfloz" }, utype = "volume", }, ["mL USoz"] = { combination= { "mL", "USoz" }, utype = "volume", }, ["mL usoz"] = { combination= { "mL", "usfloz" }, utype = "volume", }, ["ml USoz"] = { combination= { "ml", "USoz" }, utype = "volume", }, ["ml usoz"] = { combination= { "ml", "usfloz" }, utype = "volume", }, ["MUSgal m3"] = { combination= { "MUSgal", "m3" }, utype = "volume", }, ["oilbbl m3"] = { combination= { "oilbbl", "m3" }, utype = "volume", }, ["U.S.drygal impgal"] = { combination= { "U.S.drygal", "impgal" }, utype = "volume", }, ["U.S.drygal impgal L"] = { combination= { "U.S.drygal", "impgal", "L" }, utype = "volume", }, ["U.S.drygal impgal l"] = { combination= { "U.S.drygal", "impgal", "l" }, utype = "volume", }, ["U.S.drygal L"] = { combination= { "U.S.drygal", "L" }, utype = "volume", }, ["U.S.drygal l"] = { combination= { "U.S.drygal", "l" }, utype = "volume", }, ["U.S.drygal L impgal"] = { combination= { "U.S.drygal", "L", "impgal" }, utype = "volume", }, ["U.S.drygal l impgal"] = { combination= { "U.S.drygal", "l", "impgal" }, utype = "volume", }, ["U.S.floz impfloz"] = { combination= { "U.S.floz", "impfloz" }, utype = "volume", }, ["U.S.gal impgal"] = { combination= { "U.S.gal", "impgal" }, utype = "volume", }, ["U.S.gal impgal L"] = { combination= { "U.S.gal", "impgal", "L" }, utype = "volume", }, ["U.S.gal impgal l"] = { combination= { "U.S.gal", "impgal", "l" }, utype = "volume", }, ["U.S.gal L"] = { combination= { "U.S.gal", "L" }, utype = "volume", }, ["U.S.gal l"] = { combination= { "U.S.gal", "l" }, utype = "volume", }, ["U.S.gal L impgal"] = { combination= { "U.S.gal", "L", "impgal" }, utype = "volume", }, ["U.S.gal l impgal"] = { combination= { "U.S.gal", "l", "impgal" }, utype = "volume", }, ["U.S.gal U.S.drygal"] = { combination= { "U.S.flgal", "U.S.drygal" }, utype = "volume", }, ["U.S.oz impoz"] = { combination= { "U.S.oz", "impoz" }, utype = "volume", }, ["U.S.oz mL"] = { combination= { "U.S.oz", "mL" }, utype = "volume", }, ["U.S.oz ml"] = { combination= { "U.S.oz", "ml" }, utype = "volume", }, ["USdrygal impgal"] = { combination= { "USdrygal", "impgal" }, utype = "volume", }, ["USdrygal impgal L"] = { combination= { "USdrygal", "impgal", "L" }, utype = "volume", }, ["USdrygal impgal l"] = { combination= { "USdrygal", "impgal", "l" }, utype = "volume", }, ["USdrygal L"] = { combination= { "USdrygal", "L" }, utype = "volume", }, ["USdrygal l"] = { combination= { "USdrygal", "l" }, utype = "volume", }, ["USdrygal L impgal"] = { combination= { "USdrygal", "L", "impgal" }, utype = "volume", }, ["USdrygal l impgal"] = { combination= { "USdrygal", "l", "impgal" }, utype = "volume", }, ["USfloz impfloz"] = { combination= { "USfloz", "impfloz" }, utype = "volume", }, ["USgal impgal"] = { combination= { "USgal", "impgal" }, utype = "volume", }, ["usgal impgal"] = { combination= { "USgal", "impgal" }, utype = "volume", }, ["USgal impgal L"] = { combination= { "USgal", "impgal", "L" }, utype = "volume", }, ["USgal impgal l"] = { combination= { "USgal", "impgal", "l" }, utype = "volume", }, ["USgal L"] = { combination= { "USgal", "L" }, utype = "volume", }, ["USgal l"] = { combination= { "USgal", "l" }, utype = "volume", }, ["USgal L impgal"] = { combination= { "USgal", "L", "impgal" }, utype = "volume", }, ["USgal l impgal"] = { combination= { "USgal", "l", "impgal" }, utype = "volume", }, ["USgal m3"] = { combination= { "USgal", "m3" }, utype = "volume", }, ["USgal USdrygal"] = { combination= { "USflgal", "USdrygal" }, utype = "volume", }, ["USoz impoz"] = { combination= { "USoz", "impoz" }, utype = "volume", }, ["USoz mL"] = { combination= { "USoz", "mL" }, utype = "volume", }, ["USoz ml"] = { combination= { "USoz", "ml" }, utype = "volume", }, ["USqt impqt"] = { combination= { "USqt", "impqt" }, utype = "volume", }, } --------------------------------------------------------------------------- -- Do not change the data in this table because it is created by running -- -- a script that reads the wikitext from a wiki page (see note above). -- --------------------------------------------------------------------------- local default_exceptions = { -- Prefixed units with a default different from that of the base unit. -- Each key item is a prefixed symbol (unitcode for engineering notation). ["cm²"] = "sqin", ["dm²"] = "sqin", ["e3acre"] = "km2", ["e3m2"] = "e6sqft", ["e6acre"] = "km2", ["e6ha"] = "e6acre", ["e6km2"] = "e6sqmi", ["e6m2"] = "e6sqft", ["e6sqft"] = "v * 9.290304 < 100 ! e3 ! e6 ! m2", ["e6sqmi"] = "e6km2", ["hm²"] = "acre", ["km²"] = "sqmi", ["mm²"] = "sqin", ["aJ"] = "eV", ["e3BTU"] = "MJ", ["e6BTU"] = "GJ", ["EJ"] = "kWh", ["fJ"] = "keV", ["GJ"] = "kWh", ["MJ"] = "kWh", ["PJ"] = "kWh", ["pJ"] = "MeV", ["TJ"] = "kWh", ["YJ"] = "kWh", ["yJ"] = "µeV", ["ZJ"] = "kWh", ["zJ"] = "meV", ["e12cuft/a"] = "v * 2.8316846592 < 100 ! e9 ! e12 ! m3/a", ["e12cuft/d"] = "v * 2.8316846592 < 100 ! e9 ! e12 ! m3/d", ["e12m3/a"] = "Tcuft/a", ["e12m3/d"] = "Tcuft/d", ["e3cuft/a"] = "v * 2.8316846592 < 100 ! ! e3 ! m3/a", ["e3cuft/d"] = "v * 2.8316846592 < 100 ! ! e3 ! m3/d", ["e3cuft/s"] = "v * 2.8316846592 < 100 ! ! e3 ! m3/s", ["e3m3/a"] = "v < 28.316846592 ! k ! M ! cuft/a", ["e3m3/d"] = "v < 28.316846592 ! k ! M ! cuft/d", ["e3m3/s"] = "v < 28.316846592 ! k ! M ! cuft/s", ["e3USgal/a"] = "v * 3.785411784 < 1000 ! ! e3 ! m3/a", ["e6cuft/a"] = "v * 2.8316846592 < 100 ! e3 ! e6 ! m3/a", ["e6cuft/d"] = "v * 2.8316846592 < 100 ! e3 ! e6 ! m3/d", ["e6cuft/s"] = "v * 2.8316846592 < 100 ! e3 ! e6 ! m3/s", ["e6m3/a"] = "v < 28.316846592 ! M ! G ! cuft/a", ["e6m3/d"] = "v < 28.316846592 ! M ! G ! cuft/d", ["e6m3/s"] = "v < 28.316846592 ! e6 ! e9 ! cuft/s", ["e6USgal/a"] = "v * 3.785411784 < 1000 ! e3 ! e6 ! m3/a", ["e9cuft/a"] = "m3/a", ["e9cuft/d"] = "v * 2.8316846592 < 100 ! e6 ! e9 ! m3/d", ["e9m3/a"] = "v < 28.316846592 ! G ! T ! cuft/a", ["e9m3/d"] = "v < 28.316846592 ! G ! T ! cuft/d", ["e9m3/s"] = "v < 28.316846592 ! e9 ! e12 ! cuft/s", ["e9USgal/a"] = "v * 3.785411784 < 1000 ! e6 ! e9 ! m3/a", ["e9USgal/s"] = "v * 3.785411784 < 1000 ! e6 ! e9 ! m3/s", ["nN"] = "gr-f", ["µN"] = "gr-f", ["mN"] = "oz-f", ["am"] = "in", ["cm"] = "in", ["dam"] = "ft", ["dm"] = "in", ["e12km"] = "e12mi", ["e12mi"] = "e12km", ["e3AU"] = "ly", ["e3km"] = "e3mi", ["e3mi"] = "e3km", ["e6km"] = "e6mi", ["e6mi"] = "e6km", ["e9km"] = "AU", ["e9mi"] = "e9km", ["Em"] = "mi", ["fm"] = "in", ["Gm"] = "mi", ["hm"] = "ft", ["km"] = "mi", ["mm"] = "in", ["Mm"] = "mi", ["nm"] = "in", ["Pm"] = "mi", ["pm"] = "in", ["Tm"] = "mi", ["Ym"] = "mi", ["ym"] = "in", ["Zm"] = "mi", ["zm"] = "in", ["µm"] = "in", ["e12lb"] = "v * 4.5359237 < 10 ! Mt ! Gt", ["e3lb"] = "v * 4.5359237 < 10 ! kg ! t", ["e3ozt"] = "v * 0.311034768 < 10 ! kg ! t", ["e3t"] = "LT ST", ["e6carat"] = "t", ["e6lb"] = "v * 4.5359237 < 10 ! t ! kilotonne", ["e6ozt"] = "lb kg", ["e6ST"] = "Mt", ["e6t"] = "LT ST", ["e9lb"] = "v * 4.5359237 < 10 ! kilotonne ! Mt", ["e9t"] = "LT ST", ["Gg"] = "lb", ["kg"] = "lb", ["mg"] = "gr", ["Mg"] = "LT ST", ["ng"] = "gr", ["µg"] = "gr", ["mBq"] = "fCi", ["kBq"] = "nCi", ["MBq"] = "µCi", ["GBq"] = "mCi", ["TBq"] = "Ci", ["PBq"] = "kCi", ["EBq"] = "kCi", ["fCi"] = "mBq", ["pCi"] = "Bq", ["nCi"] = "Bq", ["µCi"] = "kBq", ["mCi"] = "MBq", ["kCi"] = "TBq", ["MCi"] = "PBq", ["ns"] = "µs", ["µs"] = "ms", ["ms"] = "s", ["ks"] = "h", ["Ms"] = "week", ["Gs"] = "decade", ["Ts"] = "millennium", ["Ps"] = "million year", ["Es"] = "thousand million year", ["cL"] = "impoz usoz", ["cl"] = "impoz usoz", ["cm³"] = "cuin", ["dL"] = "impoz usoz", ["dl"] = "impoz usoz", ["mm³"] = "cuin", ["dm³"] = "cuin", ["e12cuft"] = "v * 2.8316846592 < 100 ! e9 ! e12 ! m3", ["e12impgal"] = "v * 4.54609 < 1000 ! T ! P ! l", ["e12m3"] = "v < 28.316846592 ! T ! P ! cuft", ["e12U.S.gal"] = "v * 3.785411784 < 1000 ! T ! P ! l", ["e12USgal"] = "v * 3.785411784 < 1000 ! T ! P ! l", ["e15cuft"] = "v * 2.8316846592 < 100 ! e12 ! e15 ! m3", ["e15m3"] = "Pcuft", ["e3bdft"] = "v * 0.23597372167 < 100 ! e3 ! e6 ! m3", ["e3cuft"] = "v * 2.8316846592 < 100 ! ! e3 ! m3", ["e3impgal"] = "v * 4.54609 < 1000 ! k ! M ! l", ["e3m3"] = "v < 28.316846592 ! k ! M ! cuft", ["e3U.S.gal"] = "v * 3.785411784 < 1000 ! k ! M ! l", ["e3USgal"] = "v * 3.785411784 < 1000 ! k ! M ! l", ["e6bdft"] = "v * 0.23597372167 < 100 ! e3 ! e6 ! m3", ["e6cuft"] = "v * 2.8316846592 < 100 ! e3 ! e6 ! m3", ["e6cuyd"] = "v * 7.64554857984 < 10 ! e3 ! e6 ! m3", ["e6impgal"] = "v * 4.54609 < 1000 ! M ! G ! l", ["e6L"] = "USgal", ["e6m3"] = "v < 28.316846592 ! M ! G ! cuft", ["e6U.S.gal"] = "v * 3.785411784 < 1000 ! M ! G ! l", ["e6USgal"] = "v * 3.785411784 < 1000 ! M ! G ! l", ["e9bdft"] = "v * 0.23597372167 < 100 ! e6 ! e9 ! m3", ["e9cuft"] = "v * 2.8316846592 < 100 ! e6 ! e9 ! m3", ["e9impgal"] = "v * 4.54609 < 1000 ! G ! T ! l", ["e9m3"] = "v < 28.316846592 ! G ! T ! cuft", ["e9U.S.gal"] = "v * 3.785411784 < 1000 ! G ! T ! l", ["e9USgal"] = "v * 3.785411784 < 1000 ! G ! T ! l", ["GL"] = "cuft", ["Gl"] = "cuft", ["kL"] = "cuft", ["kl"] = "cuft", ["km³"] = "cumi", ["mL"] = "impoz usoz", ["ml"] = "impoz usoz", ["Ml"] = "v < 28.316846592 ! e3 ! e6 ! cuft", ["ML"] = "v < 28.316846592 ! e3 ! e6 ! cuft", ["TL"] = "cumi", ["Tl"] = "cumi", ["µL"] = "cuin", ["µl"] = "cuin", } --------------------------------------------------------------------------- -- Do not change the data in this table because it is created by running -- -- a script that reads the wikitext from a wiki page (see note above). -- --------------------------------------------------------------------------- local link_exceptions = { -- Prefixed units with a linked article different from that of the base unit. -- Each key item is a prefixed symbol (not unitcode). ["mm²"] = "Square millimetre", ["cm²"] = "Square centimetre", ["dm²"] = "Square decimetre", ["km²"] = "Square kilometre", ["kJ"] = "Kilojoule", ["MJ"] = "Megajoule", ["fm"] = "Femtometre", ["pm"] = "Picometre", ["nm"] = "Nanometre", ["µm"] = "Micrometre", ["mm"] = "Millimetre", ["cm"] = "Centimetre", ["dm"] = "Decimetre", ["dam"] = "Decametre", ["hm"] = "Hectometre", ["km"] = "Kilometre", ["Mm"] = "Megametre", ["Gm"] = "Gigametre", ["Tm"] = "Terametre", ["Pm"] = "Petametre", ["Em"] = "Exametre", ["Zm"] = "Zettametre", ["Ym"] = "Yottametre", ["µg"] = "Microgram", ["mg"] = "Milligram", ["kg"] = "Kilogram", ["Mg"] = "Tonne", ["yW"] = "Yoctowatt", ["zW"] = "Zeptowatt", ["aW"] = "Attowatt", ["fW"] = "Femtowatt", ["pW"] = "Picowatt", ["nW"] = "Nanowatt", ["µW"] = "Microwatt", ["mW"] = "Milliwatt", ["kW"] = "Kilowatt", ["MW"] = "Megawatt", ["GW"] = "Gigawatt", ["TW"] = "Terawatt", ["PW"] = "Petawatt", ["EW"] = "Exawatt", ["ZW"] = "Zettawatt", ["YW"] = "Yottawatt", ["as"] = "Attosecond", ["fs"] = "Femtosecond", ["ps"] = "Picosecond", ["ns"] = "Nanosecond", ["µs"] = "Microsecond", ["ms"] = "Millisecond", ["ks"] = "Kilosecond", ["Ms"] = "Megasecond", ["Gs"] = "Gigasecond", ["Ts"] = "Terasecond", ["Ps"] = "Petasecond", ["Es"] = "Exasecond", ["Zs"] = "Zettasecond", ["Ys"] = "Yottasecond", ["mm³"] = "Cubic millimetre", ["cm³"] = "Cubic centimetre", ["dm³"] = "Cubic decimetre", ["dam³"] = "Cubic decametre", ["km³"] = "Cubic kilometre", ["µL"] = "Microlitre", ["µl"] = "Microlitre", ["mL"] = "Millilitre", ["ml"] = "Millilitre", ["cL"] = "Centilitre", ["cl"] = "Centilitre", ["dL"] = "Decilitre", ["dl"] = "Decilitre", ["daL"] = "Decalitre", ["dal"] = "Decalitre", ["hL"] = "Hectolitre", ["hl"] = "Hectolitre", ["kL"] = "Kilolitre", ["kl"] = "Kilolitre", ["ML"] = "Megalitre", ["Ml"] = "Megalitre", ["GL"] = "Gigalitre", ["Gl"] = "Gigalitre", ["TL"] = "Teralitre", ["Tl"] = "Teralitre", ["PL"] = "Petalitre", ["Pl"] = "Petalitre", } return { all_units = all_units, default_exceptions = default_exceptions, link_exceptions = link_exceptions, } b59qgkchtdkprsdcsxowdlgpka6tv8v 828 4305 13199 2020-06-11T15:21:52Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: -- Text used by Module:Convert, for en.wikipedia.org (English). -- This is a separate module to simplify translation for use on another wiki. -- See [[:en:Template:Convert... Scribunto text/plain -- Text used by Module:Convert, for en.wikipedia.org (English). -- This is a separate module to simplify translation for use on another wiki. -- See [[:en:Template:Convert/Transwiki guide]] if copying to another wiki. -- Some units accept an SI prefix before the unit code, such as "kg" for kilogram. local SIprefixes = { -- The prefix field is what the prefix should be, if different from the prefix used. ['Y'] = { exponent = 24, name = 'yotta', }, ['Z'] = { exponent = 21, name = 'zetta', }, ['E'] = { exponent = 18, name = 'exa' , }, ['P'] = { exponent = 15, name = 'peta' , }, ['T'] = { exponent = 12, name = 'tera' , }, ['G'] = { exponent = 9, name = 'giga' , }, ['M'] = { exponent = 6, name = 'mega' , }, ['k'] = { exponent = 3, name = 'kilo' , }, ['h'] = { exponent = 2, name = 'hecto', }, ['da']= { exponent = 1, name = 'deca' , name_us = 'deka' }, ['d'] = { exponent = -1, name = 'deci' , }, ['c'] = { exponent = -2, name = 'centi', }, ['m'] = { exponent = -3, name = 'milli', }, ['μ'] = { exponent = -6, name = 'micro', prefix = 'µ' }, -- key = 'GREEK SMALL LETTER MU' (U+03BC) utf-8 CE BC ['µ'] = { exponent = -6, name = 'micro', }, -- key = 'MICRO SIGN' (U+00B5) utf-8 C2 B5 ['u'] = { exponent = -6, name = 'micro', prefix = 'µ' }, -- not an SI prefix, but allow for people typing this ['n'] = { exponent = -9, name = 'nano' , }, ['p'] = { exponent =-12, name = 'pico' , }, ['f'] = { exponent =-15, name = 'femto', }, ['a'] = { exponent =-18, name = 'atto' , }, ['z'] = { exponent =-21, name = 'zepto', }, ['y'] = { exponent =-24, name = 'yocto', }, } -- Some units can be qualified with one of the following prefixes, when linked. local customary_units = { { "US", link = "United States customary units" }, { "U.S.", link = "United States customary units" }, { "imperial", link = "Imperial unit" }, { "imp", link = "Imperial unit" }, } -- Names when using engineering notation (a prefix of "eN" where N is a number; example "e6km"). -- key = { "name", link = "article title", exponent = numeric_key_value } -- If lk=on and link is defined, the name of the number will appear as a link. local eng_scales = { ["3"] = { "thousand", exponent = 3 }, ["6"] = { "million", exponent = 6 }, ["9"] = { "billion", link = "1000000000 (number)", exponent = 9 }, ["12"] = { "trillion", link = "1000000000000 (number)", exponent = 12 }, ["15"] = { "quadrillion", link = "1000000000000000 (number)", exponent = 15 }, } -- One of the following categories is included in the text of each message. local all_categories = { unit = "[[Category:Convert invalid units]]", option = "[[Category:Convert invalid options]]", } -- For some error messages, the following puts the wanted style around -- each unit code marked like '...%{ft%}...'. local unitcode_regex = '%%([{}])' local unitcode_replace = { ['{'] = '"', ['}'] = '"' } -- no longer need the more elaborate substitute used before 2013-09-28 -- All messages that may be displayed if a problem occurs. local all_messages = { -- Message format string, %s parameters: anchor, title, text, category. -- Each displayed message starts with "Convert:" so can easily locate by searching article. cvt_format = '<sup class="noprint Inline-Template" style="white-space:nowrap;">[<i>[[Help:Convert messages#%s|<span title="Convert: %s">convert: %s</span>]]</i>]</sup>%s', -- Each of following messages is a table: -- { [1] = 'title', -- mouseover title text -- [2] = 'text', -- link text displayed in article -- [3] = 'category key', -- key to lookup category in all_categories -- [4] = 'anchor', -- anchor for link to relevant section on help page -- regex = gsub_regex, -- replace = gsub_table, -- } Mouseover title text Link text CatKey Anchor cvt_bad_num = { 'Value "%s" must be a number' , 'invalid number' , 'option', 'invalid_number' }, cvt_big_prec = { 'Precision "%s" is too large' , 'precision too large' , 'option', 'precision_too_large' }, cvt_invalid_num = { 'Number has overflowed' , 'number overflow' , 'option', 'number_overflow' }, cvt_no_num = { 'Needs the number to be converted' , 'needs a number' , 'option', 'needs_number' }, cvt_no_num2 = { 'Needs another number for a range' , 'needs another number', 'option', 'needs_another_number' }, cvt_bad_frac = { 'frac "%s" must be an integer above 1' , 'invalid fraction' , 'option', 'invalid_fraction' }, cvt_bad_prec = { 'Precision "%s" must be an integer' , 'invalid precision' , 'option', 'invalid_precision' }, cvt_bad_sigfig = { 'sigfig "%s" must be a positive integer' , 'invalid sigfig' , 'option', 'invalid_sigfig' }, cvt_empty_option = { 'Ignored empty option "%s"' , 'empty option' , 'option', 'empty_option' }, cvt_no_spell = { 'Spelling is not available' , 'bug, ask for help' , 'option', 'ask_for_help' }, cvt_unknown_option = { 'Ignored invalid option "%s"' , 'invalid option' , 'option', 'invalid_option' }, cvt_bad_default = { 'Unit "%s" has an invalid default' , 'bug, ask for help' , 'unit' , 'ask_for_help' }, cvt_bad_unit = { 'Unit "%s" is invalid here' , 'unit invalid here' , 'unit' , 'unit_invalid_here' }, cvt_no_default = { 'Unit "%s" has no default output unit' , 'bug, ask for help' , 'unit' , 'ask_for_help' }, cvt_no_unit = { 'Needs name of unit' , 'needs unit name' , 'unit' , 'needs_unit_name' }, cvt_unknown = { 'Unit name "%s" is not known' , 'unknown unit' , 'unit' , 'unknown_unit' }, cvt_should_be = { '%s' , 'ambiguous unit' , 'unit' , 'ambiguous_unit', regex = unitcode_regex, replace = unitcode_replace }, cvt_mismatch = { 'Cannot convert "%s" to "%s"' , 'unit mismatch' , 'unit' , 'unit_mismatch' }, cvt_bug_convert = { 'Bug: Cannot convert between specified units', 'bug, ask for help' , 'unit' , 'ask_for_help' }, cvt_lookup = { 'Unit "%s" is incorrectly defined' , 'bug, ask for help' , 'unit' , 'ask_for_help' }, } -- Text to join input value/unit with output value/unit. local disp_joins = { -- Position: before after between (wrt output; "between" is for a combination; default "; "). ["or"] = { " or " , "" , " or " }, ["sqbr-sp"] = { " [" , "]" }, ["sqbr-nbsp"] = { "&nbsp;[" , "]" }, ["comma"] = { ", " , "" }, ["slash-sp"] = { " / " , "" }, ["slash-nbsp"] = { "&nbsp;/ ", "" }, ["slash-nosp"] = { "/" , "" }, ["b"] = { " (" , ")" }, ["(or)"] = { " (" , ")", " or " }, ["br"] = { "<br/>" , "" }, } -- Text to separate values in a range. local range_types = { -- Specifying a table requires "off" and "on" values (for "abbr=off" and "abbr=on"); -- other fields are optional. -- When "adj=on|abbr=off" applies, spaces in range text are replaced with hyphens. -- With "exception = true", that also occurs with "adj=on|abbr=on". -- If "adj" is defined here, that text (unchanged) is used with "adj=on". ["+"] = " + ", [","] = ",&nbsp;", [", and"] = ", and ", [", or"] = ", or ", ["by"] = " by ", ["-"] = "–", ["to about"] = " to about ", ["and"] = { off = " and ", on = " and ", exception = true }, ["and(-)"] = { off = " and ", on = "–" }, ["or"] = { off = " or " , on = " or " , exception = true }, ["to"] = { off = " to " , on = " to " , exception = true }, ["to(-)"] = { off = "&nbsp;to ", on = "–" }, ["+/-"] = { off = "&nbsp;±&nbsp;", on = "&nbsp;±&nbsp;", adj = "&nbsp;±&nbsp;", is_range_change = true }, ["x"] = { off = " by ", on = " ×&nbsp;", is_range_x = true }, ["xx"] = "&nbsp;×&nbsp;", ["*"] = "×", -- use "*" to replace "x" in {{convert/2}} which is different from "x" in old {{convert}} } local range_aliases = { -- ["alternative name for a range"] = "standard range name" ["&"] = "and", ["–"] = "-", ["&ndash;"] = "-", ["to-"] = "to(-)", ["×"] = "x", ["&times;"] = "x", ["±"] = "+/-", ["&plusmn;"] = "+/-", } -- The following "words" are accepted to make a simple range, for example, {{convert|1-2|ft}}. -- Words must be in correct order for searching, for example, '-' after '+/-' and 'x' after 'xx'. -- Put '-' last so can have a simple range with negative values as in {{convert|-5 to -1|C}}. local range_words = { '+/-', 'to(-)', 'xx', 'x', '*', 'to', 'or', 'by', '–' , '-' } local ranges = { types = range_types, aliases = range_aliases, words = range_words, } -- Valid option names. local en_option_name = { -- ["local text for option name"] = "en name used in this module" ["abbr"] = "abbr", ["adj"] = "adj", ["comma"] = "comma", ["debug"] = "debug", ["disp"] = "disp", ["frac"] = "frac", ["lang"] = "lang", ["lk"] = "lk", ["near"] = "near", ["order"] = "order", ["round"] = "round", ["sigfig"] = "sigfig", ["sing"] = "adj", -- "sing" is an old alias for "adj" ["sortable"] = "sortable", ["sp"] = "sp", ["spell"] = "spell", } -- Valid option values. -- Convention: parms.opt_xxx refers to an option that is set here -- (not intended to be set by the template which invokes this module). -- Example: At en.wiki, "abbr" includes: -- ["comma"] = "opt_nocomma" -- As a result, if the template uses abbr=comma, this script sets: -- parms["opt_nocomma"] = true -- parms["abbr"] = nil -- Therefore parms.abbr will be nil, or will have one of the listed values -- that do not start with "opt_". local en_option_value = { ["abbr"] = { -- ["local text for option value"] = "en value used in this module" ["comma"] = "opt_nocomma", -- no numsep in input or output numbers ["def"] = "", -- ignored (some wrapper templates call convert with "abbr=def" to mean "default abbreviation") ["h"] = "on", -- abbr=on + use "h" for hand unit (default) ["hh"] = "opt_hand_hh", -- abbr=on + use "hh" for hand unit ["in"] = "in", -- use symbol for LHS unit ["mos"] = "mos", -- in a range, repeat the input unit (no longer used) ["none"] = "off", -- old name for "off" ["off"] = "off", -- use name for all units ["on"] = "on", -- use symbol for all units ["out"] = "out", -- use symbol for RHS unit (default) ["values"] = "opt_values", -- show only input and output numbers, not units ["~"] = "opt_also_symbol", -- show input unit symbol as well as name }, ["adj"] = { ["1"] = "opt_singular", -- unit name is singular when value satisfies: (-1 <= v and v < 0) or (0 < v and v <= 1) ["flip"] = "opt_flip", -- reverse order of input/output ["j"] = "opt_use_nbsp", -- "join": use "&nbsp;" instead of " " between value and unit name ["mid"] = "opt_adjectival, opt_adj_mid", -- adj=on with user-specified text after input unit (between input and output) ["nocomma"] = "opt_nocomma", -- no numsep in input or output numbers ["off"] = "", -- ignored (off is the default) ["on"] = "opt_adjectival", -- unit name is singular and hyphenated ["pre"] = "opt_one_preunit", -- user-specified text before input unit ["ri0"] = "ri0", -- round input with precision = 0 ["ri1"] = "ri1", -- round input with precision = 1 ["ri2"] = "ri2", -- round input with precision = 2 ["ri3"] = "ri3", -- round input with precision = 3 }, ["comma"] = { ["5"] = "opt_comma5", -- only use numsep grouping if 5 or more digits ["gaps"] = "opt_gaps", -- use gaps, not numsep, to separate groups of digits ["gaps5"] = "opt_gaps, opt_comma5", -- opt_gaps + opt_comma5 }, ["debug"] = { ["yes"] = "opt_sortable_debug", -- make the normally hidden sort key visible }, ["disp"] = { ["/"] = "slash", -- join: '/' ["2"] = "opt_output_only", -- display only output value and symbol/name (not input) ["5"] = "opt_round5", -- round output value to nearest 5 ["b"] = "b", -- join: '(...)' ["(or)"] = "(or)", -- join: '(...)' with 'or' between outputs in a combination ["br"] = "br", -- join: '<br/>' ["comma"] = "comma", -- join: ',' ["flip"] = "opt_flip", -- reverse order of input/output ["flip5"] = "opt_flip, opt_round5", -- disp=flip + disp=5 ["nocomma"] = "opt_nocomma", -- no numsep in input or output numbers ["number"] = "opt_output_number_only", -- display output value (not input, and not output symbol/name) ["or"] = "or", -- join: 'or' ["out"] = "opt_output_only", ["output number only"] = "opt_output_number_only", ["output only"] = "opt_output_only", ["preunit"] = "opt_two_preunits", -- user-specified text before input and output units ["s"] = "slash", -- join: '/' ["slash"] = "slash", -- join: '/' ["sqbr"] = "sqbr", -- join: '[...]' ["table"] = "opt_table", -- output is suitable for a table cell with align="right" ["tablecen"] = "opt_tablecen", -- output is suitable for a table cell with align="center" ["u2"] = "opt_output_unit_only", -- display output symbol/name (not input, and not output value) ["unit"] = "opt_input_unit_only", -- display input symbol/name (not output, and not input value) ["unit or text"] = "opt_input_unit_only, opt_ignore_error", -- display input symbol/name, or given unit code if not known ["unit2"] = "opt_output_unit_only", ["x"] = "x", -- join: <first>...<second> (user-specified text) }, -- frac=x is handled as a special case: x must be an integer (possibly in local language) = 2 or more ["lang"] = { -- language for output digits (both en and local digits are always accepted for input) ["en"] = "opt_lang_en", -- use en digits for numbers, regardless of local language ["local"] = "opt_lang_local", -- use local digits for numbers (default, although config can change default to en) }, ["lk"] = { ["in"] = "in", -- link LHS unit name or symbol ["off"] = "off", -- do not link: same as default except for hand unit ["on"] = "on", -- link all unit names or symbols (but not twice for the same unit) ["out"] = "out", -- link RHS unit name or symbol }, ["near"] = { ["5"] = "opt_round5", -- round output value to nearest 5 }, ["order"] = { ["flip"] = "opt_flip", -- reverse order of input/output }, ["round"] = { ["5"] = "opt_round5", -- round output value to nearest 5 ["25"] = "opt_round25", -- round output value to nearest 25 ["each"] = "opt_round_each", -- using default precision in a range, round each output separately (default uses highest precision of each item in range) }, -- sigfig=x is handled as a special case: x must be an integer (possibly in local language) = 1 or more ["sortable"] = { ["off"] = "", -- ignored (off is the default) ["in"] = "opt_sortable_in", -- output numeric hidden sort field for use in a sortable table, based on input ["on"] = "opt_sortable_in", -- same ["out"] = "opt_sortable_out", -- same, based on output }, ["sp"] = { ["us"] = "opt_sp_us", -- use U.S. spelling (like "meter" instead of default "metre") }, ["spell"] = { -- only English spelling is supported; not scientific notation; only some fractions ["in"] = "opt_spell_in", -- spell input value in words ["In"] = "opt_spell_in, opt_spell_upper", -- spell input value in words with first letter uppercase ["on"] = "opt_spell_in, opt_spell_out", -- spell input and output values in words ["On"] = "opt_spell_in, opt_spell_out, opt_spell_upper", -- same, with first letter of first word in result uppercase }, } return { SIprefixes = SIprefixes, all_categories = all_categories, all_messages = all_messages, currency = { ['$'] = true, ['£'] = true }, customary_units = customary_units, disp_joins = disp_joins, en_option_name = en_option_name, en_option_value = en_option_value, eng_scales = eng_scales, ranges = ranges, } 14rxl333x9cyn8y3l5lg8p0i9in7044 10 4306 13200 2020-06-11T15:22:32Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: {{#invoke:String|replace|source={{{1}}}|{{{2}}}|{{{3}}}|1}} wikitext text/x-wiki {{#invoke:String|replace|source={{{1}}}|{{{2}}}|{{{3}}}|1}} 54d1a1c5hquqiyeqryzwuzj9o3zijpq 828 4307 13201 2020-06-11T15:23:22Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: --[[ This module is intended to provide access to basic string functions. Most of the functions provided here can be invoked with named parameters, unnamed parameters, o... Scribunto text/plain --[[ This module is intended to provide access to basic string functions. Most of the functions provided here can be invoked with named parameters, unnamed parameters, or a mixture. If named parameters are used, Mediawiki will automatically remove any leading or trailing whitespace from the parameter. Depending on the intended use, it may be advantageous to either preserve or remove such whitespace. Global options ignore_errors: If set to 'true' or 1, any error condition will result in an empty string being returned rather than an error message. error_category: If an error occurs, specifies the name of a category to include with the error message. The default category is [Category:Errors reported by Module String]. no_category: If set to 'true' or 1, no category will be added if an error is generated. Unit tests for this module are available at Module:String/tests. ]] local str = {} --[[ len This function returns the length of the target string. Usage: {{#invoke:String|len|target_string|}} OR {{#invoke:String|len|s=target_string}} Parameters s: The string whose length to report If invoked using named parameters, Mediawiki will automatically remove any leading or trailing whitespace from the target string. ]] function str.len( frame ) local new_args = str._getParameters( frame.args, {'s'} ) local s = new_args['s'] or '' return mw.ustring.len( s ) end --[[ sub This function returns a substring of the target string at specified indices. Usage: {{#invoke:String|sub|target_string|start_index|end_index}} OR {{#invoke:String|sub|s=target_string|i=start_index|j=end_index}} Parameters s: The string to return a subset of i: The fist index of the substring to return, defaults to 1. j: The last index of the string to return, defaults to the last character. The first character of the string is assigned an index of 1. If either i or j is a negative value, it is interpreted the same as selecting a character by counting from the end of the string. Hence, a value of -1 is the same as selecting the last character of the string. If the requested indices are out of range for the given string, an error is reported. ]] function str.sub( frame ) local new_args = str._getParameters( frame.args, { 's', 'i', 'j' } ) local s = new_args['s'] or '' local i = tonumber( new_args['i'] ) or 1 local j = tonumber( new_args['j'] ) or -1 local len = mw.ustring.len( s ) -- Convert negatives for range checking if i < 0 then i = len + i + 1 end if j < 0 then j = len + j + 1 end if i > len or j > len or i < 1 or j < 1 then return str._error( 'String subset index out of range' ) end if j < i then return str._error( 'String subset indices out of order' ) end return mw.ustring.sub( s, i, j ) end --[[ This function implements that features of {{str sub old}} and is kept in order to maintain these older templates. ]] function str.sublength( frame ) local i = tonumber( frame.args.i ) or 0 local len = tonumber( frame.args.len ) return mw.ustring.sub( frame.args.s, i + 1, len and ( i + len ) ) end --[[ match This function returns a substring from the source string that matches a specified pattern. Usage: {{#invoke:String|match|source_string|pattern_string|start_index|match_number|plain_flag|nomatch_output}} OR {{#invoke:String|match|s=source_string|pattern=pattern_string|start=start_index |match=match_number|plain=plain_flag|nomatch=nomatch_output}} Parameters s: The string to search pattern: The pattern or string to find within the string start: The index within the source string to start the search. The first character of the string has index 1. Defaults to 1. match: In some cases it may be possible to make multiple matches on a single string. This specifies which match to return, where the first match is match= 1. If a negative number is specified then a match is returned counting from the last match. Hence match = -1 is the same as requesting the last match. Defaults to 1. plain: A flag indicating that the pattern should be understood as plain text. Defaults to false. nomatch: If no match is found, output the "nomatch" value rather than an error. If invoked using named parameters, Mediawiki will automatically remove any leading or trailing whitespace from each string. In some circumstances this is desirable, in other cases one may want to preserve the whitespace. If the match_number or start_index are out of range for the string being queried, then this function generates an error. An error is also generated if no match is found. If one adds the parameter ignore_errors=true, then the error will be suppressed and an empty string will be returned on any failure. For information on constructing Lua patterns, a form of [regular expression], see: * http://www.lua.org/manual/5.1/manual.html#5.4.1 * http://www.mediawiki.org/wiki/Extension:Scribunto/Lua_reference_manual#Patterns * http://www.mediawiki.org/wiki/Extension:Scribunto/Lua_reference_manual#Ustring_patterns ]] -- This sub-routine is exported for use in other modules function str._match( s, pattern, start, match_index, plain_flag, nomatch ) if s == '' then return str._error( 'Target string is empty' ) end if pattern == '' then return str._error( 'Pattern string is empty' ) end start = tonumber(start) or 1 if math.abs(start) < 1 or math.abs(start) > mw.ustring.len( s ) then return str._error( 'Requested start is out of range' ) end if match_index == 0 then return str._error( 'Match index is out of range' ) end if plain_flag then pattern = str._escapePattern( pattern ) end local result if match_index == 1 then -- Find first match is simple case result = mw.ustring.match( s, pattern, start ) else if start > 1 then s = mw.ustring.sub( s, start ) end local iterator = mw.ustring.gmatch(s, pattern) if match_index > 0 then -- Forward search for w in iterator do match_index = match_index - 1 if match_index == 0 then result = w break end end else -- Reverse search local result_table = {} local count = 1 for w in iterator do result_table[count] = w count = count + 1 end result = result_table[ count + match_index ] end end if result == nil then if nomatch == nil then return str._error( 'Match not found' ) else return nomatch end else return result end end -- This is the entry point for #invoke:String|match function str.match( frame ) local new_args = str._getParameters( frame.args, {'s', 'pattern', 'start', 'match', 'plain', 'nomatch'} ) local s = new_args['s'] or '' local start = tonumber( new_args['start'] ) or 1 local plain_flag = str._getBoolean( new_args['plain'] or false ) local pattern = new_args['pattern'] or '' local match_index = math.floor( tonumber(new_args['match']) or 1 ) local nomatch = new_args['nomatch'] return str._match( s, pattern, start, match_index, plain_flag, nomatch ) end --[[ pos This function returns a single character from the target string at position pos. Usage: {{#invoke:String|pos|target_string|index_value}} OR {{#invoke:String|pos|target=target_string|pos=index_value}} Parameters target: The string to search pos: The index for the character to return If invoked using named parameters, Mediawiki will automatically remove any leading or trailing whitespace from the target string. In some circumstances this is desirable, in other cases one may want to preserve the whitespace. The first character has an index value of 1. If one requests a negative value, this function will select a character by counting backwards from the end of the string. In other words pos = -1 is the same as asking for the last character. A requested value of zero, or a value greater than the length of the string returns an error. ]] function str.pos( frame ) local new_args = str._getParameters( frame.args, {'target', 'pos'} ) local target_str = new_args['target'] or '' local pos = tonumber( new_args['pos'] ) or 0 if pos == 0 or math.abs(pos) > mw.ustring.len( target_str ) then return str._error( 'String index out of range' ) end return mw.ustring.sub( target_str, pos, pos ) end --[[ str_find This function duplicates the behavior of {{str_find}}, including all of its quirks. This is provided in order to support existing templates, but is NOT RECOMMENDED for new code and templates. New code is recommended to use the "find" function instead. Returns the first index in "source" that is a match to "target". Indexing is 1-based, and the function returns -1 if the "target" string is not present in "source". Important Note: If the "target" string is empty / missing, this function returns a value of "1", which is generally unexpected behavior, and must be accounted for separatetly. ]] function str.str_find( frame ) local new_args = str._getParameters( frame.args, {'source', 'target'} ) local source_str = new_args['source'] or '' local target_str = new_args['target'] or '' if target_str == '' then return 1 end local start = mw.ustring.find( source_str, target_str, 1, true ) if start == nil then start = -1 end return start end --[[ find This function allows one to search for a target string or pattern within another string. Usage: {{#invoke:String|find|source_str|target_string|start_index|plain_flag}} OR {{#invoke:String|find|source=source_str|target=target_str|start=start_index|plain=plain_flag}} Parameters source: The string to search target: The string or pattern to find within source start: The index within the source string to start the search, defaults to 1 plain: Boolean flag indicating that target should be understood as plain text and not as a Lua style regular expression, defaults to true If invoked using named parameters, Mediawiki will automatically remove any leading or trailing whitespace from the parameter. In some circumstances this is desirable, in other cases one may want to preserve the whitespace. This function returns the first index >= "start" where "target" can be found within "source". Indices are 1-based. If "target" is not found, then this function returns 0. If either "source" or "target" are missing / empty, this function also returns 0. This function should be safe for UTF-8 strings. ]] function str.find( frame ) local new_args = str._getParameters( frame.args, {'source', 'target', 'start', 'plain' } ) local source_str = new_args['source'] or '' local pattern = new_args['target'] or '' local start_pos = tonumber(new_args['start']) or 1 local plain = new_args['plain'] or true if source_str == '' or pattern == '' then return 0 end plain = str._getBoolean( plain ) local start = mw.ustring.find( source_str, pattern, start_pos, plain ) if start == nil then start = 0 end return start end --[[ replace This function allows one to replace a target string or pattern within another string. Usage: {{#invoke:String|replace|source_str|pattern_string|replace_string|replacement_count|plain_flag}} OR {{#invoke:String|replace|source=source_string|pattern=pattern_string|replace=replace_string| count=replacement_count|plain=plain_flag}} Parameters source: The string to search pattern: The string or pattern to find within source replace: The replacement text count: The number of occurences to replace, defaults to all. plain: Boolean flag indicating that pattern should be understood as plain text and not as a Lua style regular expression, defaults to true ]] function str.replace( frame ) local new_args = str._getParameters( frame.args, {'source', 'pattern', 'replace', 'count', 'plain' } ) local source_str = new_args['source'] or '' local pattern = new_args['pattern'] or '' local replace = new_args['replace'] or '' local count = tonumber( new_args['count'] ) local plain = new_args['plain'] or true if source_str == '' or pattern == '' then return source_str end plain = str._getBoolean( plain ) if plain then pattern = str._escapePattern( pattern ) replace = mw.ustring.gsub( replace, "%%", "%%%%" ) --Only need to escape replacement sequences. end local result if count ~= nil then result = mw.ustring.gsub( source_str, pattern, replace, count ) else result = mw.ustring.gsub( source_str, pattern, replace ) end return result end --[[ simple function to pipe string.rep to templates. ]] function str.rep( frame ) local repetitions = tonumber( frame.args[2] ) if not repetitions then return str._error( 'function rep expects a number as second parameter, received "' .. ( frame.args[2] or '' ) .. '"' ) end return string.rep( frame.args[1] or '', repetitions ) end --[[ escapePattern This function escapes special characters from a Lua string pattern. See [1] for details on how patterns work. [1] https://www.mediawiki.org/wiki/Extension:Scribunto/Lua_reference_manual#Patterns Usage: {{#invoke:String|escapePattern|pattern_string}} Parameters pattern_string: The pattern string to escape. ]] function str.escapePattern( frame ) local pattern_str = frame.args[1] if not pattern_str then return str._error( 'No pattern string specified' ) end local result = str._escapePattern( pattern_str ) return result end --[[ count This function counts the number of occurrences of one string in another. ]] function str.count(frame) local args = str._getParameters(frame.args, {'source', 'pattern', 'plain'}) local source = args.source or '' local pattern = args.pattern or '' local plain = str._getBoolean(args.plain or true) if plain then pattern = str._escapePattern(pattern) end local _, count = mw.ustring.gsub(source, pattern, '') return count end --[[ endswith This function determines whether a string ends with another string. ]] function str.endswith(frame) local args = str._getParameters(frame.args, {'source', 'pattern'}) local source = args.source or '' local pattern = args.pattern or '' if pattern == '' then -- All strings end with the empty string. return "yes" end if mw.ustring.sub(source, -mw.ustring.len(pattern), -1) == pattern then return "yes" else return "" end end --[[ join Join all non empty arguments together; the first argument is the separator. Usage: {{#invoke:String|join|sep|one|two|three}} ]] function str.join(frame) local args = {} local sep for _, v in ipairs( frame.args ) do if sep then if v ~= '' then table.insert(args, v) end else sep = v end end return table.concat( args, sep or '' ) end --[[ Helper function that populates the argument list given that user may need to use a mix of named and unnamed parameters. This is relevant because named parameters are not identical to unnamed parameters due to string trimming, and when dealing with strings we sometimes want to either preserve or remove that whitespace depending on the application. ]] function str._getParameters( frame_args, arg_list ) local new_args = {} local index = 1 local value for _, arg in ipairs( arg_list ) do value = frame_args[arg] if value == nil then value = frame_args[index] index = index + 1 end new_args[arg] = value end return new_args end --[[ Helper function to handle error messages. ]] function str._error( error_str ) local frame = mw.getCurrentFrame() local error_category = frame.args.error_category or 'Errors reported by Module String' local ignore_errors = frame.args.ignore_errors or false local no_category = frame.args.no_category or false if str._getBoolean(ignore_errors) then return '' end local error_str = '<strong class="error">String Module Error: ' .. error_str .. '</strong>' if error_category ~= '' and not str._getBoolean( no_category ) then error_str = '[[Category:' .. error_category .. ']]' .. error_str end return error_str end --[[ Helper Function to interpret boolean strings ]] function str._getBoolean( boolean_str ) local boolean_value if type( boolean_str ) == 'string' then boolean_str = boolean_str:lower() if boolean_str == 'false' or boolean_str == 'no' or boolean_str == '0' or boolean_str == '' then boolean_value = false else boolean_value = true end elseif type( boolean_str ) == 'boolean' then boolean_value = boolean_str else error( 'No boolean value found' ) end return boolean_value end --[[ Helper function that escapes all pattern characters so that they will be treated as plain text. ]] function str._escapePattern( pattern_str ) return mw.ustring.gsub( pattern_str, "([%(%)%.%%%+%-%*%?%[%^%$%]])", "%%%1" ) end return str g9myztjccfeamhqorwvd1gwnwhtk4kx 828 4308 13202 2020-06-11T15:24:13Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: local p = {} --[[ Strip This function Strips characters from string Usage: {{#invoke:StringFunc|strip|source_string|characters_to_strip|plain_flag}} Parameters sourc... Scribunto text/plain local p = {} --[[ Strip This function Strips characters from string Usage: {{#invoke:StringFunc|strip|source_string|characters_to_strip|plain_flag}} Parameters source: The string to strip chars: The pattern or list of characters to strip from string, replaced with '' plain: A flag indicating that the chars should be understood as plain text. defaults to true. Leading and trailing whitespace is also automatically stripped from the string. ]] function p.strip( frame ) local new_args = p._getParameters( frame.args, {'source', 'chars', 'plain'} ) local source_str = new_args['source'] or ''; local chars = new_args['chars'] or '' or 'characters'; source_str = mw.text.trim(source_str); if source_str == '' or chars == '' then return source_str; end local l_plain = p._getBoolean( new_args['plain'] or true ); if l_plain then chars = p._escapePattern( chars ); end local result; result = mw.ustring.gsub(source_str, "["..chars.."]", '') return result; end --[[ Split This function Splits a string based on a pattern, returns nth substring based on count. Usage: {{#invoke:StringFunc|split|source_string|pattern|count|plain}} Parameters: source: The string to return a subset of pattern: The pattern or string to split on count: The nth substring based on the pattern to return plain: A flag indicating if the pattern should be understood as plain text, defaults to true. substrings: A flag to return the number of substrings instead of string, defaults to false. ]] function p.split( frame ) local new_args = p._getParameters( frame.args, {'source', 'pattern', 'count', 'plain', 'substrings'} ) local source_str = new_args['source'] or ''; local pattern = new_args['pattern'] or ''; local substrings = p._getBoolean( new_args['substrings'] or false); if source_str == '' or pattern == '' then return source_str; end local l_plain = p._getBoolean( new_args['plain'] or true ); local iteradd = 1 local leng = mw.ustring.len(pattern) if l_plain then pattern = p._escapePattern( pattern ); iteradd = mw.ustring.len(pattern) end -- Not going to work correctly. More testing needed. if leng ~= iteradd and l_plain == true then l_plain = false; iteradd = leng; end local ret_count = tonumber( new_args['count'] ) or 1; local start = 1; local iter = mw.ustring.find(source_str, pattern, start, l_plain); if iter == nil then if substring then return 0 end return source_str; end if iter == start then --we have a match; iter = iter+iteradd --move starting postion while(mw.ustring.find(source_str, pattern, iter, l_plain) == iter) do --check for match iter = iter+iteradd --keep moving starting position if(mw.ustring.len(source_str) <= iter) then if substring then return 0 end return '' end end --we have found a non-match so reset start = iter iter = mw.ustring.find(source_str, pattern, start, l_plain) if iter == nil then --we are at the end of the string if ret_count ~= 1 then if substring then return '1' end return '' end iter = mw.ustring.len(source_str)+1 end end if ret_count == 1 and substring == false then return mw.ustring.sub( source_str, start, iter-1); end if substring then ret_count=2 -- so it goes at least once more end for i=2, ret_count do start = iter+iteradd; iter = mw.ustring.find(source_str, pattern, start, l_plain); if iter == start then --we have a match; iter = iter+iteradd --move starting postion while(mw.ustring.find(source_str, pattern, iter, l_plain) == iter) do --check for match iter = iter+iteradd --keep moving starting position end --we have found a non-match so reset start = iter iter = mw.ustring.find(source_str, pattern, start, l_plain) if iter == nil and i<ret_count then --at end of string and not what we are looking for if substring then return ret_count-1; end return '' end end if iter == nil then iter = mw.ustring.len(source_str)+1 break end if substring then ret_count = ret_count+1 --count substrings, we have one, check for the next end end if substring then return ret_count-1; --went to far in substrings, return number of substrings end return mw.ustring.sub( source_str,start,iter-1); end function p.isNumber( frame ) local new_args = p._getParameters( frame.args, {'source'} ); local source_str = new_args['source'] or ''; if source_str == '' or source_str == '123123123125125125' then return "false"; end if tonumber(source_str) == nil then return "false"; end return "true" end -- Argument list helper function, as per Module:String function p._getParameters( frame_args, arg_list) local new_args = {}; local index = 1; local value; for i, arg in ipairs( arg_list ) do value = frame_args[arg] if value == nil then value = frame_args[index]; index = index + 1; end new_args[arg] = value; end return new_args; end -- Escape Pattern helper function so that all characters are treated as plain text, as per Module:String function p._escapePattern( pattern_str) return mw.ustring.gsub( pattern_str, "([%(%)%.%%%+%-%*%?%[%^%$%]])", "%%%1" ); end -- Helper Function to interpret boolean strings, as per Module:String function p._getBoolean( boolean_str ) local boolean_value; if type( boolean_str ) == 'string' then boolean_str = boolean_str:lower(); if boolean_str == 'false' or boolean_str == 'no' or boolean_str == 'O' or boolean_str == '' then boolean_value = false; else boolean_value = true; end elseif type(boolean_str) == 'boolean' then boolean_value = boolean_str; else error( 'No boolean value found' ); end return boolean_value end return p sy8ch3jnq8mq1z7iz5boqom9v4rya5a 828 4309 13203 2020-06-11T15:24:52Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: -- Translations, local configuration and local specific functions local function timeYearGenitive(year) local bc = string.sub(year, 1, 1) == '-' year = string.sub(year,... Scribunto text/plain -- Translations, local configuration and local specific functions local function timeYearGenitive(year) local bc = string.sub(year, 1, 1) == '-' year = string.sub(year, 2) local year_suffix = '"ko"' if math.fmod(year, 20) == 1 or math.fmod(year, 20) == 10 or math.fmod(year, 20) == 5 or math.fmod(year, 20) == 15 or math.fmod(year, 200) == 100 then year_suffix = '"eko"' end return (bc and 'Y' or '"[["Y"]]"') .. year_suffix end -- Please translate to local language local i18n = { ["errors"] = { ["property-not-found"] = "Propietatea ez da aurkitu.", ["qualifier-not-found"] = "Kualifikatzailea ez da aurkitu.", ['not-from-content-page'] = "Ez inbokatu eduki orrialde batetik. Erabili txantiloi bat edo modulu azpi orrialde bat, edo proba orri bat saiakerak egiteko." }, ["datetime"] = { -- $1 is a placeholder for the actual number [0] = "$1 mila milioi urte", -- precision: billion years [1] = "$100 milioi urte", -- precision: hundred million years [2] = "$10 milioi urte", -- precision: ten million years [3] = "$1 milioi urte", -- precision: million years [4] = "$100000 urte", -- precision: hundred thousand years; thousand separators added afterwards [5] = "$10000 urte", -- precision: ten thousand years; thousand separators added afterwards [8] = "$1(e)ko hamarkada", -- precision: decade -- the following use the format of #time parser function [6] = 'xrY". milurtekoa"', -- precision: millennium [7] = 'xrY". mendea"', -- precision: century [9] = "Y", -- precision: year [10] = function (ts) -- precision: month -- format 'Y F' with year in genitive local year = string.match(ts, "([+-]%d+)") return timeYearGenitive(year) .. ' "[["F"]]"' end, [11] = function (ts) -- precision: day -- format 'Y F j' with declension suffixes local year, day = string.match(ts, "([+-]%d+)\-%d+\-(%d+)T") -- timestamp: "+1582-10-04T00:00:00Z" local day_suffix = '"a"' if day == '11' or day == '31' then day_suffix = '' end return timeYearGenitive(year) .. ' "[["F"ren" j"]]"' .. day_suffix end, ["beforenow"] = "duela $1", -- how to format negative numbers for precisions 0 to 5 ["afternow"] = "$1 barru", -- how to format positive numbers for precisions 0 to 5 ["bc"] = 'K. a. $1', -- how print negative years ["ad"] = "$1", -- how print 1st century AD dates }, ["monolingualtext"] = '<span lang="%language">%text</span>', ["cite"] = { -- Cite web parameters ["url"] = "url", ["title"] = "izenburua", ["website"] = "lana", ["access-date"] = "sarrera-data", ["archive-url"] = "artxibo-url", ["archive-date"] = "artxibo-data", ["author"] = "egilea", ["publisher"] = "editorea", ["quote"] = "aipua", ["language"] = "hizkuntza", ["date"] = "data", ["pages"] = "orrialdea" } } -- Functions for local grammatical cases -- three dots syntax: ...=arg{}, arg[1]=lang, arg[2]=other local cases = { ["infoboxlabel"] = function(word) return require("Module:Wikidata/labels").fixInfoboxLabel(word) end, ["singularra"] = function(word, ...) if arg[1] == "eu" then return require("Module:Declension").absolutive_singular(word) end return word end, ["plurala"] = function(word, ...) if arg[1] == "eu" then return require("Module:Declension").absolutive_plural(word) end return word end, ["ergatiboa"] = function(word, ...) if arg[1] == "eu" then return require("Module:Declension").ergative(word) end return word end, ["genitiboa"] = function(word, ...) if arg[1] == "eu" then return require("Module:Declension").genitive(word) end return word end, ["zerekiko"] = function(word, ...) if arg[1] == "eu" then return require("Module:Declension").zerekiko(word) end return word end } return { i18n = i18n, cases = cases } bvjvjm20gqg0weguhcwq10hnv7hcgai 828 4310 13204 2020-06-11T15:25:47Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: -- Correccions d'etiquetes de forma adequada per a una infotaula local labels = { ["hiriburu"] = "hiria", ["hiri handi"] = "hiria", ["autonomia erkidego"] = "autonomia... Scribunto text/plain -- Correccions d'etiquetes de forma adequada per a una infotaula local labels = { ["hiriburu"] = "hiria", ["hiri handi"] = "hiria", ["autonomia erkidego"] = "autonomia", ["Espainiako probintzia"] = "probintzia", ["Kataluniako eskualdeak"] = "eskualdea", ["Espainiako udalerria"] = "udalerria", ["Frantziako departamendu"] = "departamendua", ["Frantziako eskualdeak"] = "eskualdea", ["Estatu subiranoa"] = "herrialdea", ["errepublika"] = "herrialdea", ["herrialde"] = "herrialdea", ["zona de govern local d'Austràlia"] = "govern local", ["Greziaren banaketa administratiboa"] = "eskualdea", ["Unitate periferiko"] = "unitatea", ["Voivoderri"] = "voivoderria", ["Esloveniako hiri udalerria"] = "hiri-udalerria", ["Commonwealtheko monarkia"] = "estatua", ["Galesko area nagusi"] = "eskualdea", ["Erresuma Batuko herrialde"] = "herrialdea", ["Metropoli"] = "hiria", ["Ameriketako Estatu Batuetako estatu"] = "estatua", ["Iranen banaketa administratiboa"] = "probintzia", ["Danimarkako udalerria"] = "udalerria", ["Danimarkaren banaketa administratiboa"] = "eskualdea", ["Europar Batasuneko estatu kideak"] = "herrialdea", ["monarkia konstituzional"] = "herrialdea", ["Ipar-Renania Westphaliako eskualde administratiboa"] = "eskualdea", ["Marokoko prefektura"] = "prefektura", ["Marokoko probintzia"] = "probintzia", ["Marokoko eskualdea"] = "eskualdea", ["Txileko probintziak"] = "probintzia", ["Txileko eskualdeak"] = "eskualdea", ["Burkina Fasoko eskualdea"] = "eskualdea", ["uharte-estatu"] = "herrialdea", ["hiri"] = "hiria", ["unitate periferiko"] = "unitate periferikoa", ["Greziako udalerri"] = "udalerria", ["Britainiar Inperioaren dominio"] = "herrialdea", ["Kanadako probintzia"] = "probintzia", ["Quebeceko eskualde administratiboak"] = "eskualdea", ["Lurralde ekibalente"] = "udalerria", ["Montenegroren banaketa administratiboa"] = "administrazioa", ["estatutu berezia duen eskualdea"] = "eskualdea", ["Italiako probintzia"] = "probintzia", ["Italiako eskualdea"] = "eskualdea", ["neighborhood of historical district of Moscow"] = "auzoa", ["Txekiar Errepublikaren banaketa administratiboa"] = "eskualdea", ["Txekiar Errepublikako barrutia"] = "barrutia", ["Ameriketako Estatu Batuetako lurraldea"] = "lurraldea", ["Ukrainako oblast"] = "oblast", ["Ukrainako eskualde garrantziko hiria"] = "hiria", ["Herbehereetako Erresumako herrialde"] = "herrialdea", ["Herbehereetako udalerria"] = "udalerria", ["Herbehereetako probintzia"] = "probintzia", -- izaki bizidunak ["superdomeinu"] = "superdomeinua", ["domeinu"] = "domeinua", ["goierreinu"] = "goierreinua", ["azpidomeinu"] = "azpidomeinua", ["erreinu"] = "erreinua", ["azpierreinu"] = "azpierreinua", ["goifilum"] = "goifiluma", ["filum"] = "filuma", ["azpifilum"] = "azpifiluma", ["goiklase"] = "goiklasea", ["klase"] = "klasea", ["azpiklase"] = "azpiklasea", ["leinu"] = "leinua", ["genero"] = "generoa", ["espezie"] = "espeziea", ["azpiespezie"] = "azpiespeziea" } -- Codi de funcions de suport local function fixInfoboxLabel(label) if labels[label] then label = labels[label] else label = string.gsub(label, " de .+", "") label = string.gsub(label, " dels? .+", "") label = string.gsub(label, " d'.+", "") label = string.gsub(label, " %(.+", "") if label == 'estatua' then label = 'estatu federatua' end end return mw.text.trim(mw.ustring.upper(mw.ustring.sub(label, 1, 1)) .. mw.ustring.sub(label, 2)) end -- Return exported functions return { fixInfoboxLabel = fixInfoboxLabel } 4ulg13gi5utm6g4ervx0c35wd2v7wcw 10 4311 13205 2020-06-11T15:26:27Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: <includeonly>{{#invoke:Map|tag}}</includeonly><noinclude> {{dokumentazioa}} </noinclude> wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#invoke:Map|tag}}</includeonly><noinclude> {{dokumentazioa}} </noinclude> 9n5oeuf8lmh2e740azks5dy7gm24fd4 828 4312 20112 20110 2020-06-18T22:23:04Z Theklan 125 Scribunto text/plain -- Credits: -- Original from Wikivoyage -- Developed for Kartographer version on Wikipedia by Vriullop @cawiki -- Formulae: -- CSGNetwork at http://www.csgnetwork.com/degreelenllavcalc.html via @enwiki -- OpenStreetMap -- Version: 20181028 from master copy @cawiki local p = {} -- Localization on [[Module:Map/i18n]] local i18n = { ["coordinate-invalid"] = "Parameter $1 is an invalid value of \"latitude,longitude\".", ["type-invalid"] = "Type $1 is invalid. Use mapframe or maplink.", ["geotype-invalid"] = "Geotype $1 is an invalid value.", ["ids-invalid"] = "Parameter ids $1 is invalid.", ["polygon-required-points"] = "A polygon requires a minimum of 4 coordinate points.", ["polygon-not-closed"] = "A closed polygon requires last point equal to first one.", ['ids-not-found'] = "Ids not found for external data.", ['not-from-content-page'] = "Do not invoke from content page. Use a template or use a module subpage like /sandbox for testing .", -- local categories ['cat-several-features'] = "", ['cat-linestring-drawn'] = "", ['cat-polygon-drawn'] = "", } local cat = {['cat-several-features'] = false, ['cat-linestring-drawn'] = false, ['cat-polygon-drawn'] = false} -- Credit to http://stackoverflow.com/a/1283608/2644759, cc-by-sa 3.0 local function tableMerge(t1, t2) for k, v in pairs(t2) do if type(v) == "table" then if type(t1[k] or false) == "table" then tableMerge(t1[k] or {}, t2[k] or {}) else t1[k] = v end else t1[k] = v end end return t1 end local function loadI18n() local exist, res = pcall(require, "Module:Map/i18n") if exist and next(res) ~= nil then tableMerge(i18n, res.i18n) end end loadI18n() local errormessage local function printError(key, par) -- just print first error errormessage = errormessage or ('<span class="error">' .. (par and mw.ustring.gsub(i18n[key], "$1", par) or i18n[key]) .. '</span>') end -- Convert coordinates input format to geojson table local function parseGeoSequence(data, geotype) local coordsGeo = {} for line_coord in mw.text.gsplit(data, ':', true) do -- Polygon - linearRing:linearRing... local coordsLine = {} for point_coord in mw.text.gsplit(line_coord, ';', true) do -- LineString or MultiPoint - point;point... local valid = false local val = mw.text.split(point_coord, ',', true) -- Point - lat,lon -- allow for elevation if #val >= 2 and #val <= 3 then local lat = tonumber(val[1]) local lon = tonumber(val[2]) if lat ~= nil and lon ~= nil then table.insert(coordsLine, {lon, lat}) valid = true end end if not valid and point_coord ~= '' then printError('coordinate-invalid', point_coord) end end if geotype == 'Polygon' then if #coordsLine < 4 then printError('polygon-required-points') elseif table.concat(coordsLine[1]) ~= table.concat(coordsLine[#coordsLine]) then printError('polygon-not-closed') end end table.insert(coordsGeo, coordsLine) end if geotype == 'Point' then coordsGeo = coordsGeo[1][1] elseif geotype == "LineString" or geotype == "MultiPoint" then coordsGeo = coordsGeo[1] elseif geotype ~= 'Polygon' then printError('geotype-invalid', geotype) end return coordsGeo end -- data Point - {lon,lat} -- data LineString - { {lon,lat}, {lon,lat}, ... } -- data Polygon - { { {lon,lat}, {lon,lat} }, { {lon,lat}, {lon,lat} }, ... } -- output as LineString format local function mergePoints(stack, merger) if merger == nil then return stack end for _, val in ipairs(merger) do if type(val) == "number" then -- Point format stack[#stack + 1] = merger break elseif type(val[1]) == "table" then -- Polygon format for _, val2 in ipairs(val) do stack[#stack + 1] = val2 end else -- LineString format stack[#stack + 1] = val end end return stack end -- remove duplicated points, they may affect zoom calculation local function setUniquePoints(t) -- build set of unique values local uniqueElements = {} for _, point in ipairs(t) do if not uniqueElements[point[1]] then uniqueElements[point[1]] = {} end uniqueElements[point[1]][point[2]] = true end -- convert the set local result = {} for lon, _ in pairs(uniqueElements) do for lat, _ in pairs(uniqueElements[lon]) do table.insert(result, {lon, lat}) end end return result end local function getCoordBounds(data) local latN, latS = -90, 90 local lonE, lonW = -180, 180 for i, val in ipairs(data) do latN = math.max(val[2], latN) latS = math.min(val[2], latS) lonE = math.max(val[1], lonE) lonW = math.min(val[1], lonW) end return latN, latS, lonE, lonW end local function getCoordCenter(data) local latN, latS, lonE, lonW = getCoordBounds(data) local latCenter = latS + (latN - latS) / 2 local lonCenter = lonW + (lonE - lonW) / 2 return lonCenter, latCenter end -- meters per degree by latitude local function mxdByLat(lat) local latRad = math.rad(lat) -- see [[Geographic coordinate system#Expressing latitude and longitude as linear units]], by CSGNetwork local mxdLat = 111132.92 - 559.82 * math.cos(2 * latRad) + 1.175 * math.cos(4 * latRad) - 0.023 * math.cos(6 * latRad) local mxdLon = 111412.84 * math.cos(latRad) - 93.5 * math.cos(3 * latRad) + 0.118 * math.cos(5 * latRad) return mxdLat, mxdLon end -- Calculate zoom to fit coordinate bounds into height and width of frame local function getZoom(data, height, width) local lat1, lat2, lon1, lon2 = getCoordBounds(data) local latMid = (lat1 + lat2) / 2 -- mid latitude local mxdLat, mxdLon = mxdByLat(latMid) -- distances in meters local distLat = math.abs((lat1 - lat2) * mxdLat) local distLon = math.abs((lon1 - lon2) * mxdLon) -- margin 100px in height and width, right upper icon is about 50x50px local validHeight = math.max(height - 100, 100) local validWidth = math.max(width - 100, 100) -- maximum zoom fitting all points local latRad = math.rad(latMid) for zoom = 19, 0, -1 do -- see https://wiki.openstreetmap.org/wiki/Zoom_levels#Metres_per_pixel_math -- equatorial circumference 40 075 036 m: [[Equator#Exact length]] local distLatFrame = 40075036 * validHeight * math.cos(latRad) / (2 ^ (zoom + 8)) local distLonFrame = 40075036 * validWidth * math.cos(latRad) / (2 ^ (zoom + 8)) if distLatFrame > distLat and distLonFrame > distLon then return zoom end end return 0 end -- Geotype based on coordinates format pattern local function findGeotype(coord) local _, semicolons = string.gsub(coord, ';', '') local firstcoord = string.match(coord, "[0-9%.%-]+%s*,%s*[0-9%.%-]+") local lastcoord = string.match(string.reverse(coord), "[0-9%.%-]+%s*,%s*[0-9%.%-]+") if firstcoord == nil or lastcoord == nil then printError('coordinate-invalid', coord) else lastcoord = string.reverse(lastcoord) end if string.find(coord, ':') or (semicolons > 2 and firstcoord == lastcoord) then return 'Polygon' elseif semicolons > 0 then return 'LineString' -- or MultiPoint else return 'Point' end end local function fetchWikidata(id, snak) -- snak is a table like {'claims', 'P625', 1, 'mainsnak', 'datavalue', 'value'} -- see function ViewSomething on Module:Wikidata local value id = mw.text.trim(id) if not string.find(id, "^Q%d+$") then printError('ids-invalid', id) else value = mw.wikibase.getBestStatements(id, snak[2]) for i = 3, #snak do if value == nil then break end value = value[snak[i]] end end return value end -- Fetch coordinates from Wikidata for a list of comma separated ids local function getCoordinatesById(ids) if ids == nil then return end local coord = {} local snak = {'claims', 'P625', 1, 'mainsnak', 'datavalue', 'value'} for idx in mw.text.gsplit(ids, '%s*,%s*') do local value = fetchWikidata(idx, snak) if value then coord[#coord+1] = value.latitude .. ',' .. value.longitude end end return #coord > 0 and table.concat(coord, ';') or nil end local function getBoundsById(ids, coordInput) if ids == nil then return {} end local coord = mw.text.split(coordInput, '%s*;%s*') local id = mw.text.split(ids, '%s*,%s*') if #coord ~= #id then return {} end local id_parent = nil if #id == 1 then id_parent = fetchWikidata(id[1], {'claims', 'P131', 1, 'mainsnak', 'datavalue', 'value', 'id'}) if id_parent ~= nil then id[2] = id_parent -- P131: located in the administrative territorial entity, last try coord[2] = coord[1] end end local bounds = {} -- try to fetch Wikidata in this order: area, watershed area, population, and finally by administrative entity local snak_area = {'claims', 'P2046', 1, 'mainsnak', 'datavalue', 'value'} -- area and unit local snak_warea = {'claims', 'P2053', 1, 'mainsnak', 'datavalue', 'value'} -- area and unit local snak_pop = {'claims', 'P1082', 1, 'mainsnak', 'datavalue', 'value'} -- population local convert_area = {['Q712226'] = 1000000, ['Q35852'] = 10000, ['Q232291'] = 2589988.110336, ['Q81292'] = 4046.8564224, ['Q935614'] = 1600, ['Q857027'] = 0.09290304, ['Q21074767'] = 1138100, ['Q25343'] = 1} -- to square metres -- query Wikidata: http://tinyurl.com/j8aez2g for i = 1, #id do if i == 2 and id[2] == id_parent and #bounds > 0 then break end -- only if not found previously local amount, unit, area local value = fetchWikidata(id[i], snak_area) or fetchWikidata(id[i], snak_warea) if value then amount = tonumber(value.amount) unit = string.match(value.unit, "(Q%d+)") if convert_area[unit] then area = amount * convert_area[unit] end end if area == nil then value = fetchWikidata(id[i], snak_pop) if value then amount = tonumber(value.amount) -- average density estimated for populated areas: 100; see [[Population density]] area = amount / 100 * 1000000 end end if area then local radius = math.sqrt(area / math.pi) -- approximation with a circle local latlon = mw.text.split(coord[i], '%s*,%s*') local mxdLat, mxdLon = mxdByLat(latlon[1]) bounds[#bounds+1] = {latlon[2] + (radius / mxdLon), latlon[1] + (radius / mxdLat)} -- NE bound, geoJSON format bounds[#bounds+1] = {latlon[2] - (radius / mxdLon), latlon[1] - (radius / mxdLat)} -- SW bound end end return bounds end local function addCategories(geotype, i) if not mw.title.getCurrentTitle().isContentPage then return end if i > 2 and i18n["cat-several-features"] ~= '' then cat["cat-several-features"] = true end if geotype == "LineString" and i18n["cat-linestring-drawn"] ~= '' then cat["cat-linestring-drawn"] = true elseif geotype == "Polygon" and i18n["cat-polygon-drawn"] ~= '' then cat["cat-polygon-drawn"] = true end return end -- Main function function p._tag(args) local tagname = args.type or 'mapframe' if tagname ~= 'maplink' and tagname ~= 'mapframe' then printError('type-invalid', tagname) end local geojson local tagArgs = { text = args.text, zoom = tonumber(args.zoom), latitude = tonumber(args.latitude), longitude = tonumber(args.longitude) } local defaultzoom = tonumber(args.default_zoom) if tagname == 'mapframe' then tagArgs.width = args.width or 300 tagArgs.height = args.height or 300 tagArgs.align = args.align or 'right' if args.frameless ~= nil and tagArgs.text == nil then tagArgs.frameless = true end else tagArgs.class = args.class end local wdid = args.item or mw.wikibase.getEntityIdForCurrentPage() if args['coordinates1'] == nil and args['geotype1'] == nil then -- single feature args['coordinates1'] = args['coordinates'] or args[1] if args['coordinates1'] == nil and args['latitude'] and args['longitude'] then args['coordinates1'] = args['latitude'] .. ',' .. args['longitude'] elseif args['coordinates1'] == nil then args['coordinates1'] = getCoordinatesById(wdid) end args['title1'] = args['title1'] or args['title'] args['image1'] = args['image1'] or args['image'] args['description1'] = args['description1'] or args['description'] args['geotype1'] = args['geotype1'] or args['geotype'] args['commons1'] = args['commons1'] or args['commons'] end local externalData = {['geoshape'] = true, ['geomask'] = true, ['geoline'] = true, ['page'] = true, ['none'] = true} local featureCollection = {['Point'] = true, ['MultiPoint'] = true, ['LineString'] = true, ['Polygon'] = true} local myfeatures, myexternal, allpoints = {}, {}, {} local i, j = 1, 1 while args['coordinates'..i] or externalData[args['geotype'..i]] or args['commons'..i] do local geotypex = args['geotype'..i] or args['geotype'] if geotypex == nil and args['commons'..i] then geotypex = 'page' end if geotypex ~= nil and not (featureCollection[geotypex] or externalData[geotypex]) then printError('geotype-invalid', geotypex) break end if geotypex == 'none' then -- skip this object i = i + 1 else local mystack if externalData[geotypex or ''] then mystack = myexternal j = #mystack + 1 mystack[j] = {} mystack[j]['type'] = "ExternalData" mystack[j]['service'] = geotypex if geotypex == "page" then local page_name = args['commons'..i] if mw.ustring.find(page_name, "Data:", 1, true) == 1 then page_name = string.sub(page_name, 6) end if mw.ustring.find(page_name, ".map", -4, true) == nil then page_name = page_name .. '.map' end mystack[j]['title'] = page_name else mystack[j]['ids'] = args['ids'..i] or args['ids'] or wdid if mystack[j]['ids'] == nil then printError('ids-not-found'); break end end local mycoordinates = args['coordinates'..i] if mycoordinates == nil and (tagArgs.latitude == nil or tagArgs.longitude == nil or tagArgs.zoom == nil) then mycoordinates = getCoordinatesById(mystack[j]['ids']) end if mycoordinates ~= nil then local mypoints = getBoundsById(mystack[j]['ids'], mycoordinates) if #mypoints == 0 then mypoints = parseGeoSequence(mycoordinates, mycoordinates:find(';') and 'MultiPoint' or 'Point') end allpoints = mergePoints(allpoints, mypoints) end else mystack = myfeatures j = #mystack + 1 mystack[j] = {} mystack[j]['type'] = "Feature" mystack[j]['geometry'] = {} mystack[j]['geometry']['type'] = geotypex or findGeotype(args['coordinates'..i]) mystack[j]['geometry']['coordinates'] = parseGeoSequence(args['coordinates'..i], mystack[j]['geometry']['type']) allpoints = mergePoints(allpoints, mystack[j]['geometry']['coordinates']) addCategories(mystack[j]['geometry']['type'], i) end mystack[j]['properties'] = {} mystack[j]['properties']['title'] = args['title'..i] or (geotypex and geotypex .. i) or mystack[j]['geometry']['type'] .. i if args['image'..i] then args['description'..i] = (args['description'..i] or '') .. '[[File:' .. args['image'..i] .. '|300px]]' end mystack[j]['properties']['description'] = args['description'..i] mystack[j]['properties']['marker-size'] = args['marker-size'..i] or args['marker-size'] mystack[j]['properties']['marker-symbol'] = args['marker-symbol'..i] or args['marker-symbol'] mystack[j]['properties']['marker-color'] = args['marker-color'..i] or args['marker-color'] mystack[j]['properties']['stroke'] = args['stroke'..i] or args['stroke'] mystack[j]['properties']['stroke-opacity'] = tonumber(args['stroke-opacity'..i] or args['stroke-opacity']) mystack[j]['properties']['stroke-width'] = tonumber(args['stroke-width'..i] or args['stroke-width']) mystack[j]['properties']['fill'] = args['fill'..i] or args['fill'] mystack[j]['properties']['fill-opacity'] = tonumber(args['fill-opacity'..i] or args['fill-opacity']) i = i + 1 end end -- calculate defaults for static mapframe; maplink is dynamic if (tagArgs.latitude == nil or tagArgs.longitude == nil) and #allpoints > 0 then if tagname == "mapframe" or tagArgs.text == nil then -- coordinates needed for text in maplink tagArgs.longitude, tagArgs.latitude = getCoordCenter(allpoints) end end if tagArgs.zoom == nil then if tagname == "mapframe" then local uniquepoints = setUniquePoints(allpoints) if #uniquepoints == 1 then local coordInput = uniquepoints[1][2] .. ',' .. uniquepoints[1][1] local mybounds = getBoundsById(wdid, coordInput) -- try to fetch by area uniquepoints = mergePoints(uniquepoints, mybounds) end if #uniquepoints <= 1 then tagArgs.zoom = defaultzoom or 9 else tagArgs.zoom = getZoom(uniquepoints, tagArgs.height, tagArgs.width) end else tagArgs.zoom = defaultzoom end end local geojson = myexternal if #myfeatures > 0 then geojson[#geojson + 1] = {type = "FeatureCollection", features = myfeatures} end if args.debug ~= nil then local html = mw.text.tag{name = tagname, attrs = tagArgs, content = mw.text.jsonEncode(geojson, mw.text.JSON_PRETTY)} return 'syntaxhighlight', tostring(html) .. ' Arguments:' .. mw.text.jsonEncode(args, mw.text.JSON_PRETTY), {lang = 'json'} end return tagname, geojson and mw.text.jsonEncode(geojson) or '', tagArgs end function p.tag(frame) if mw.title.new(frame:getParent():getTitle()).isContentPage and not mw.title.new(frame:getTitle()).isSubpage then -- invoked from a content page and not invoking a module subpage printError('not-from-content-page') end local getArgs = require('Module:Arguments').getArgs local args = getArgs(frame) local tag, geojson, tagArgs = p._tag(args) local categories = '' if errormessage then categories = mw.message.new('Kartographer-broken-category'):inLanguage(mw.language.getContentLanguage().code):plain() return errormessage .. '[[Category:' .. categories .. ']]' end for k, v in pairs(cat) do if v then categories = categories .. '[[Category:' .. i18n[k] .. ']]' end end return frame:extensionTag(tag, geojson, tagArgs) .. categories end return p mnd84y2ud85d1b7i153yxv1cdqdfbet 828 4313 13207 2020-06-11T15:28:17Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: -- Module:Wikibase local p = {} -- Return the item ID of the item connected to the current page or connected to a page title via a sitelink. -- mw.wikibase.getEntityIdFo... Scribunto text/plain -- Module:Wikibase local p = {} -- Return the item ID of the item connected to the current page or connected to a page title via a sitelink. -- mw.wikibase.getEntityIdForCurrentPage, mw.wikibase.getEntityIdForTitle function p.id(frame) local page_title = frame.args[1] and mw.text.trim(frame.args[1]) if page_title == nil or page_title == '' then return mw.wikibase.getEntityIdForCurrentPage() end return mw.wikibase.getEntityIdForTitle(page_title) end -- Return the label of a given data item. function p.label(frame) if frame.args[1] == nil then entity = mw.wikibase.getEntityObject() if not entity then return nil end id = entity.id else id = frame.args[1] end return mw.wikibase.label( id ) end -- Return the local page about a given data item. function p.page(frame) if frame.args[1] == nil then entity = mw.wikibase.getEntityObject() if not entity then return nil end id = entity.id else id = frame.args[1] end return mw.wikibase.sitelink( id ) end -- Return the first value of given property of the item linked to the current page. function p.firstproperty(frame) local property = frame.args[1] local entity = mw.wikibase.getEntityObject() if not entity then return nil end if not entity.claims then return nil end local hasProp = entity.claims[property] if not hasProp then return nil end return hasProp[0].mainsnak.datavalue.value end return p 78ikrfwnq2fj9ybt1qtehb2ecaj7ukn 10 4314 13208 2020-06-11T15:29:03Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: {{#switch:{{#invoke:wikidata|claim|property=P31|list=false|formatting=raw}} |Q1021645|Q11303|Q18142 = commercial |Q1497364 = city |Q33506|Q17431399 = museum |Q32815|Q48356... wikitext text/x-wiki {{#switch:{{#invoke:wikidata|claim|property=P31|list=false|formatting=raw}} |Q1021645|Q11303|Q18142 = commercial |Q1497364 = city |Q33506|Q17431399 = museum |Q32815|Q48356|Q132834 = religious-muslim |Q16970|Q2977|Q160742|Q1128397|Q102496 = religious-christian |Q34627 = religious-jewish |Q751876|Q16560 = town-hall |Q1154710 = soccer |Q1248784|Q644371 = airport |Q2735929 = building |Q860861 = monument |Q928830 = rail-metro |Q55488 = rail |Q494829 = bus |Q8502 = triangle |Q2175765 = rail-above |Q86667794 = rail-light |#default = marker }} exvyefone8skji3dwli626wnvfhyg8v 828 4315 13209 2020-06-11T15:29:37Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: local i18n = { ["coordinate-invalid"] = "$1 parametroa ez da «latitude,longitude» baliozkoa", ["type-invalid"] = "$1 tipoa ez baliozko bat: «mapframe» eta «maplink... Scribunto text/plain local i18n = { ["coordinate-invalid"] = "$1 parametroa ez da «latitude,longitude» baliozkoa", ["type-invalid"] = "$1 tipoa ez baliozko bat: «mapframe» eta «maplink»", ["geotype-invalid"] = "$1 geotipoa ez da baliozkoa", ["polygon-required-points"] = "Poligono batek gutxienez 4 koordenatu puntu izan behar ditu", ["polygon-not-closed"] = "Poligonoa ixteko, azken eta lehen puntuak berdinak izan behar dute", ['ids-not-found'] = "Ez dira aurkitu identifikatzaileak kanpoko datuentzat", ['not-from-content-page'] = "Ez erabili zuzenenan artikuluan. Erabili txantiloi bat eta probatu modulu:map/probak.", ['cat-several-features'] = "Mapak hainbat figurekin", ['cat-linestring-drawn'] = "Mapak lerro marraztuekin", ['cat-polygon-drawn'] = "Mapak poligono marraztuekin", } return { i18n = i18n } p6iqpr0128jiugy44dpxa23lxhesff0 10 4316 13210 2020-06-11T15:35:22Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: {{#ifeq: {{{1}}}|NC||<includeonly> [[Kategoria:{{{categoria|{{{cat|Koordenaturik gabeko artikuluak}}}}}}]]</includeonly> }}<noinclude>[[Kategoria:Koordenatu txantiloiak| ]... wikitext text/x-wiki {{#ifeq: {{{1}}}|NC||<includeonly> [[Kategoria:{{{categoria|{{{cat|Koordenaturik gabeko artikuluak}}}}}}]]</includeonly> }}<noinclude>[[Kategoria:Koordenatu txantiloiak| ]]</noinclude> inz7swu8xqr3g0az0ff4xr0txfgmbft 10 4317 13222 2020-06-11T15:47:25Z Theklan 125 Orrialde zuria sortu da wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 0 4318 13912 13911 2020-06-11T16:09:57Z Theklan 125 «[[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Getaria (Lapurdi)]]» orrira zeraman birbideratzea ezabatu da wikitext text/x-wiki Bi '''Getaria''' izan daitezke: * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Getaria (Gipuzkoa)]] * [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Getaria (Lapurdi)]] {{argipen}} glw8vxz2xagjfo1g8pyhj3x6cfunrst 10 4319 30755 30754 2021-09-15T14:29:35Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki <includeonly><div style="clear:both;">{{#if: {{{1|}}}|<br /><hr /> * Izenburuaren hasieran [[Berezi:Prefixindex/{{{1}}}{{!}} «'''{{{1}}}'''»]] daukaten orri guztiak. * Izenburuan [[Berezi:Bilatu/intitle:{{{1}}}{{!}} «'''{{{1}}}'''»]] daukaten orri guztiak. {{#if: {{{2|}}}| * Izenburuaren hasieran [[Berezi:Prefixindex/{{{2}}}{{!}} «'''{{{2}}}'''»]] daukaten orri guztiak. * Izenburuan [[Berezi:Bilatu/intitle:{{{2}}}{{!}} «'''{{{2}}}'''»]] daukaten orri guztiak. }} {{#if: {{{3|}}}| * Izenburuaren hasieran [[Berezi:Prefixindex/{{{3}}}{{!}} «'''{{{3}}}'''»]] daukaten orri guztiak. * Izenburuan [[Berezi:Bilatu/intitle:{{{3}}}{{!}} «'''{{{3}}}'''»]] daukaten orri guztiak. }}}}</div></includeonly> <br /> {{Ohar metatxantiloia | mota = oharra | irudia = [[Fitxategi:Disambig azure.svg|42px|link=]] | testua = '''Hau [[Wikiliburuak:argipen orri|argipen orri]] bat da, izen bera izan beharko luketen artikuluak desberdintzeko.'''</br> Hona [{{fullurl:Berezi:ZerkLotzenDuHona/{{FULLPAGENAMEE}}|namespace=0}} barne lotura baten bidez] iritsi bazara, mesedez itzul zaitez hara eta zuzen ezazu lotura, artikulu egokira eraman dezan. }}<includeonly>__DISAMBIG__[[Kategoria:Wikiliburuetako argipen orriak]]</includeonly> <noinclude>{{txantiloi dokumentazioa}}</noinclude> 3b00j7xl6g3wsp5ezad1aq871zsnly1 0 4320 21251 18532 2020-07-01T09:21:58Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-== Ibilbideak == +== Zer egin? ==\n== Ibilbideak ==) wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Getaria''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da. {{datu praktikoak/biztanleria}} biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Getaria (Gipuzkoa)|Getaria]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 9khgh8jagnwrqxfgvvslqgso5wnp9og 0 4321 38167 38166 2022-05-31T09:37:11Z Gorkaazk 1486 /* Beste batzuk */ wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Ibilbideak.jpg|right|300px]] '''Euskal Herrian barrena egin daitezkeen ibilbide''' sorta bat da honakoa. Hasiera puntuaren arabera daude sailkatuak. == Ibilbide bat sortu == {{Ibilbidea-sortu}} <br clear="all" /> == Araba == {{zutabeak|kopurua=3| <DynamicPageList> category = Ibilbideak:Araba ordermethod = sortkey order = ascending shownamespace = false </DynamicPageList> }} == Bizkaia == {{zutabeak|kopurua=3| <DynamicPageList> category = Ibilbideak:Bizkaia ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> }} == Gipuzkoa == {{zutabeak|kopurua=3| <DynamicPageList> category = Ibilbideak:Gipuzkoa ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> }} == Lapurdi == {{zutabeak|kopurua=3| <DynamicPageList> category = Ibilbideak:Lapurdi ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> }} == Nafarroa Beherea == {{zutabeak|kopurua=3| <DynamicPageList> category = Ibilbideak:Nafarroa Beherea ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> }} == Nafarroa Garaia == {{zutabeak|kopurua=3| <DynamicPageList> category = Ibilbideak:Nafarroa Garaia ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> }} == Zuberoa == {{zutabeak|kopurua=3| <DynamicPageList> category = Ibilbideak:Zuberoa ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> }} == Beste batzuk == * [https://eu.wikipedia.org/wiki/Donejakue_bidea#Bideak '''Donejakue bidea'''.] * [https://eu.wikipedia.org/wiki/GR_10 '''GR-10'''] * [https://eu.wikipedia.org/wiki/GR_11 '''GR-11'''] * ''[https://www.euskerazaintza.org/PDF/Latxaga/Liburuak/JAKARAN%20O%C3%91EZ%20NAPARROAN%20ZEAR.pdf '''''Latxaga''ren bidaia''': ''Orexatik Jakara Oñez Naparroan zear''.]'' (1976) ISBN: 84-248-0258-6<ref>{{Erreferentzia|abizena=Jose María San Sebastian, ''Latxaga''|izenburua=Jaka'ra oñez Naparroa'n Zear|argitaletxea=La Gran Enciclopedia Vasca|data=1976|url=https://www.worldcat.org/oclc/432426668|isbn=84-248-0258-6|pmc=432426668|sartze-data=2022-05-31}}</ref> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Euskal Herriko bidaia-gida]] [[Kategoria:Ibilbideak|*]] 2doc1v55ohvo1pwncjhyibn2gpj093i 0 4322 20852 20458 2020-06-26T08:38:39Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Uribe Kostako itsaslabarrak.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = {{udalerria|Getxo}}, Aixerrota, Punta Galea, Gorrondatxa, Barinatxa, Atxabiribil, Meñakotz, {{udalerria|Barrika}}, Muriola, {{udalerria|Plentzia}} |distantzia = 16 km. 4 odu eta 30 mn. |ingurunea = Abra eta Armintzako itsaldea altxor geologikoa da zientzialarientzat. Ibiltariontzat ere altxorra da itsasoak eta itsaslabarrak osaturiko paisaia multzo hori. |abiapuntua = Getxo (Aixerrota) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=210662&fetxa=2017-05-09&orria=028&kont=001 }} '''Abra eta Armintzako itsasaldea''' altxor geologikoa da zientzialarientzat. Ibiltariontzat ere altxorra da itsasoak eta itsaslabarrak osaturiko paisaia multzo hori.<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=210662&fetxa=2017-05-09&orria=028&kont=001 Asier Aranzabal Berrian]</ref> == Ibilaldia == Ibilaldia {{udalerria|Getxo}}ko Aixerrotan hasiko dugu. Hara heltzeko modurik erosoena Bilboko metroaren Bidezabal geltokitik abiatzea da. Mendebalderantz, Bidezabal kalean ibili behar dugu, Angel etorbidearekin bat egin arte. Hari jarraitu behar zaio metro batzuk, Galear errepidea hartu arte. Bidegorria itsaslabarretik doa, Arrigunaga hondartzaren gainetik alegia; beraz, txoriaren ikuspegiaz gozatu ahal izango dugu hasieratik. Oraingoz, Abra osoa ikus dezakegu; hau da, Bilboko superportua eta Serantes eta Luzuero gailurrak. Galeako gotorleku zaharraren ondotik pasatuko gara, Galeara iritsi aurretik. Hura XVIII. mendean eraiki zen, kortsarioengandik babesteko. Galeatik bertatik itsaso zabala ikus daiteke, eta abenduko edo urtarrileko itsaso zakarrarekin olatu erraldoien surf txapeketak mirets ditzakegu. Ehunka ikusle biltzen dira hemen berebiziko gertaera hori ikusteko. Bestela ere, olatuen etengabeko zurrumurrua entzun daiteke, eta haien gainean dantzan surflariak ikusi ahal izango ditugu ibilaldi osoan zehar. Jarraitu aurretik, kostaldearen profilari so geldituko gara: malkartsua eta egundokoa da. Bidea itsaslabarraren ertzetik doanez, Tunelbokako eta Gorrondatxako hondartza zementatuak ikus daitezke. Aurrerago, XX. mendeko bunkerra pasatu ondoren, Barinatxa hondartza ikus dezakegu. La Salvaje ere esaten zaiona; Bizkaiko hondartza nudista handiena da. Bideari jarraituz, Arriatara eta Atxabiribil hondartzen aparkalekura helduko gara. Oraingoan, hondartzara jaits gaitezke, oinetakoak kendu eta ur ertzean ibili oinak freskatuz. Itsaslabarrararen estratoak osorik ikus daitezke, bereziki K/T muga. Hori duela 65 miloi urte Kretazeotik Tertziariora igarotzean sortu zen geruza fina da. Meteorito handi batek Yucatan penintsulan talka egin, eta hainbat bizimoduren suntsipen masiboa ekarri zuen gure planeta honetan. Mundu osoan barreiatua dago, eta Euskal Herrian oso adibide onak daude, bai hemen eta bai Deba eta Zumaia artean. == Ibilbide luzeenetakoa == Hondartza zeharkatu ondoren, Sopelmar urbanizazioaren ezkerretik xendra estuago batek {{udalerria|Barrika}}raino eramango gaitu itsaslabarraren gainetik. Paisaia ederragoa eta lasaiagoa da. Itsalabarraren, kalaren eta barnealdeko herrien ikusmiraz goza daiteke. Meñakotz hondartzaren gainetik pasatzean, badugu hara jaisteko aukera ere. Harrizko hondartzaren mendebaldean, kuxin-laba izeneko formazioak ikus daitezke. Itsas azpian eratzen dira, labak lur azalean zirrikitu bat aurkitzen duenean, eta urarekin kontaktuan azkar hoztean. Aparkalekuaren ondoan, silex metaketak ikus daitezke, Kurtziako aztarnategi arkeologikoa osatzen dutenak. Barrikako hondartzara ere jaits daiteke, eta itsaslabarraren estratuak hurbiletik ikusi. Aurrera egin aurretik, aparkalekuaren ondoan hainbat jatetxe ditugu, gure sabela bete edota eztarria freskatu nahi badugu, itsaso zabalari begira. Gero, itsaslabarrera berriz hurbildu, eta, bideari jarraikiz, Muriolako hondartzara helduko gara. Leku horrek Gorlizko badiaren sekulako ikusmira eskaintzen du. Bidezidor estu batek Muriolako hondartza nudistako aparkalekuraino eramango gaitu, eta, handik, Elexalde auzorantz joko dugu, etxe berrien ondotik, ezkerreko bidetik. Ondoren, pista bati jarraikiz, Barrikabaso zeharkatu, eta Txipioko padurara iritsiko gara. Azkenik, Butroe errekaren ondotik, Calatravaren zubian bukatuko dugu ibilaldia, errekako txalupatxoen kromatismoari so. Bilboko metroaren geltokia ondoan dugu, ibilbidea hasi dugun lekuraino itzuli ahal izateko. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] fl0j4jpmcycfwixjesmzpsbqjpiuhzx 10 4323 14624 14622 2020-06-12T09:39:41Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/{{{1}}}|{{{2|{{{1}}}}}}]][[Kategoria:Ibilbideak:{{{1}}}]]<noinclude>{{dokumentazioa}}</noinclude> ktawdaio3v1ola704eb0broinf7hx2t 10 4324 14623 2020-06-12T09:39:08Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: Udalerri bat jarrita lotura eta kategorizazioa egiten du. wikitext text/x-wiki Udalerri bat jarrita lotura eta kategorizazioa egiten du. n24s87w1pevmc6eja8i00z3y5ovs163 10 4325 20910 20909 2020-06-30T14:37:01Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {{infotaula |above = {{{izena|{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}}}}} |abovestyle = background-color: #00af89; |subheader = {{botoia|Ibilbide honen argazkiak igo|url=https://commons.wikimedia.org/wiki/special:uploadWizard?descriptionlang=eu&caption={{urlencode:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}}}}&description={{urlencode:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}}}}&campaign=wikibizi&categories={{#if:{{#Property:P373}}|{{urlencode:{{#invoke:wikidata|claim|property=P373}}}}|Euskal+Herriko+Bidaia+Gida}}|class=mw-ui-progressive}} |image = {{#if:{{{irudia|}}}|[[Fitxategi:{{{irudia|}}}|285px]]}} |image2 = {{#if:{{{mapa|}}}|[[Fitxategi:{{{mapa}}}|285px]]|{{#if:{{{mapa interaktiboa|}}}|{{mapa marraztu|commons={{{mapa interaktiboa}}}|frameless=bai|zoom=13}}}}}} |label1 = Herrialdea |data1 = {{{herrialdea|}}} |label2 = Zailtasuna |data2 = {{#if:{{{zailtasuna|}}}|{{ibilbide-zailtasuna|{{{zailtasuna|}}}}}}} |label3 = Lekuak |data3 = {{{lekuak|}}} |label4 = Distantzia |data4 = {{{distantzia|}}} |label5 = Ingurunea |data5 = {{{ingurunea|}}} |label6 = Abiapuntua |data6 = {{#if:{{{abiapuntua|}}}|{{#ifexist:Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/{{{abiapuntua}}}|{{udalerria|{{{abiapuntua}}}}}|{{{abiapuntua}}}[[Kategoria:Ibilbidearen abiapuntua ez da udalerri bat]]}}}} |label7 = Informazioaren iturria |data7 = {{#if:{{{nondik hartua|}}}|[{{{nondik hartua}}} Lehenengo informazio iturria]}} {{#if:{{{nondik hartua2|}}}|<br/>[{{{nondik hartua2}}} Bigarren informazio iturria]}} }}{{#if:{{{mapa|}}}{{{mapa interaktiboa|}}}||<includeonly>[[Kategoria:Mapa behar duten ibilbideak]]</includeonly>}} axkkg7cdd29tdaruu9p03pgi9vhqk3y 10 4326 20277 20275 2020-06-25T09:20:32Z Xabier Armendaritz 440 wikitext text/x-wiki {{#switch:{{{1|}}} |oso erraza|Oso erraza = [[Fitxategi:Star icon containing star icon.svg|20px]] Oso erraza[[Kategoria:Ibilbide oso errazak]] |erraza|Erraza = [[Fitxategi:Star icon containing star icon.svg|20px]][[Fitxategi:Star icon containing star icon.svg|20px]] Erraza[[Kategoria:Ibilbide errazak]] |erdikoa|Erdikoa|ertaina|Ertaina = [[Fitxategi:Star icon containing star icon.svg|20px]][[Fitxategi:Star icon containing star icon.svg|20px]][[Fitxategi:Star icon containing star icon.svg|20px]] Erdikoa[[Kategoria:Zailtasun ertaineko ibilbideak]] |zaila|Zaila = [[Fitxategi:Star icon containing star icon.svg|20px]][[Fitxategi:Star icon containing star icon.svg|20px]][[Fitxategi:Star icon containing star icon.svg|20px]][[Fitxategi:Star icon containing star icon.svg|20px]] Zaila[[Kategoria:Ibilbide zailak]] |Oso zaila|oso zaila = [[Fitxategi:Star icon containing star icon.svg|20px]][[Fitxategi:Star icon containing star icon.svg|20px]][[Fitxategi:Star icon containing star icon.svg|20px]][[Fitxategi:Star icon containing star icon.svg|20px]][[Fitxategi:Star icon containing star icon.svg|20px]] Oso zaila[[Kategoria:Ibilbide oso zailak]] |#default = [[Fitxategi:Caoandanielinbluedoyouknow.svg|20px]] Ezezaguna[[Kategoria:Zailtasun ezezaguneko ibilbideak]] }} j8rwcevrejtfp0k8ha90hryj5g8zenu 10 4327 16314 14645 2020-06-12T15:02:31Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri#{{{1|}}}|{{{1|}}}]][[Kategoria:Ibilbideak:{{{1}}}]]{{#if:{{{2|}}}|[[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri#{{{2|}}}|{{{2|}}}]][[Kategoria:Ibilbideak:{{{2}}}]]}}<noinclude>{{dokumentazioa}}</noinclude> qv71r8egd960azk6nxaea7r6p2ddjq6 14 4328 18424 14647 2020-06-12T17:55:35Z Theklan 125 Moving from [[Category:Ibilbideak]] to [[Category:Ibilbideak herrialdearen arabera]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Ibilbideak herrialdearen arabera]] galzyjin21fpchtb0ex1flszilgg06y 14 4329 20132 14649 2020-06-22T11:24:09Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea-sortu}} [[Kategoria:Euskal Herriko bidaia-gida]] 89eucnr81cq2lyv365dogcfzo2vt2s8 14 4330 14650 2020-06-12T10:12:38Z Theklan 125 added [[Category:Euskal Herriko bidaia-gida]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Euskal Herriko bidaia-gida]] rzn86duf61cczzwcd9gq0ke5it0y10t 0 4331 20424 20010 2020-06-25T20:43:07Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Mulisko gaina.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Besadegi, Zuluetako lepoa, Pozontarriko lepoa, Mulisko gaina, Oindi, Zorroztarri |distantzia = 6,8 km. 2 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Burdin Aroko hilobi bat da, eta 'Kanposantu zaharra' ere esaten zaio. Ezohikoa da Euskal Herrikoen artean. |abiapuntua = Besadegi (Besabi, {{udalerria|Urnieta}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1166630&fetxa=2020-06-02&orria=030&kont=001 }} '''Burdin Aroko hilobi bat da, eta 'Kanposantu zaharra' ere esaten zaio. Ezohikoa da Euskal Herrikoen artean. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1166630&fetxa=2020-06-02&orria=030&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Oindi eta Mandoegi mendien artean hedatzen den mendilerroan aztarna megalitiko ugari daude. Guztira 22 ingurune megalitiko ezagutzen dira, eta, horien artean, bada bat oso ezaguna eta berezia dena: ''Mulisko gaina'' esaten zaiona, hain zuzen ere. ''Kanposantu zaharra'' izenez ere ezaguna den multzo megalitiko hori hareharriz eta konglomeratuz eratutako lau harrespilez, zista bikoitz batez, monolito batez eta zehaztugabeko beste bi egituraz osaturik dago. Multzo hori, Oindi-Mandoegi estazio megalitikoan dago. Besadegin (Besabi) dagoen aparkalekutik abiatu, eta Oindirantz zuzentzen den pista zabala hartuko dugu. Bide erosoa Arlegor mendiaren magalean zehar hedatzen da, eta, bertatik aurrera eginez, metalezko langa bat igaro eta berehala helduko gara Pozontarri izena duen baserri zahar baten horma erorien ondoan dagoen borda zuri batera. Aurrera eginez, bitan banatzen da pista, eta gu ezkerrekotik metro batzuk jaitsi eta Zorrotzarri mendiaren magaletik igotzen hasiko gara. Zuluetako lepora iristean, mendiaren magalean marrazten den xendatik igotzen jarraituko dugu Pozontarriko lepora ailegatu arte. Han, izen bera duen trikuharri luze eta irekia ikusiko dugu. Tumuluak 12 metroko diametroa eta 1,20 metroko altuera du. Ganbara sei harlosek eratzen duten esparru errektangularra da. Ezkerrean geratzen den Zorroztarriko tontorrera igo, eta berriro lepora jaitsiko gara. Oindira igotzen den aldapa pikoari aurre egingo diogu segidan. Suebakiaren azken metroetan bidea leundu egiten da, eta erraz lortuko dugu tontorrera iristea. Bi muinoek osatzen dute tontorra; bata ekialdean dago, haitzez osaturik, eta bertan daude bi buzoi eta orientazio borobil txiki bat. Handik dagoen ikuspegia oso zabala da, Adarra-Mandoegi mendilerroarekin batera Donostialderantz dagoen panoramika ederra ere ikusten baita. Bigarren muinoa, berriz, otez beteta dago, eta erpin geodesikoarekin batera, oroitarri bat, Juanito Oiarbide ''Txili''-ren omenez jarritako oroitarria hain zuzen ere. Gu, Oindiko zistaren ondotik pasatu, eta Mulisko gainera zuzentzen den xendatik jaisten hasiko gara. Jaitsiera azkar batek ingurune megalitikora eramango gaitu zuzen-zuzenean. Burdin Aroko estazio megalitiko hori ezohikoa da Euskal Herrian ezagutzen direnen artean. Pagoz eta haritzez inguraturik dagoen ingurune magiko horren lehen aurkikuntza J. M. Hernandezek egin zuen, 1956an: harrespil bateko lekuko ikusgarriena. 1976an, L. Millanek lehenengo eta bigarren harrespilak aurkitu zituen, eta, 1978an, berak eta L. del Barriok hirugarren harrespila eta etzanda zegoen monolitoa aurkitu zituzten. X. Peñalverrek multzoa induskatu eta berriztu egin zuen 1983-85 urteen artean. Oindi mendiaren hego-ekialdeko saihetsaldeko zabalgune batean dagoen estazio megalitikoa atzean utzi, eta bertaraino igotzen den pista zabala hartuko dugu abiapuntura itzultzeko. Pinudien artean hedatzen den lurrezko pista zabalak Pozontarriko leporaino eramango gaitu, eta, aurrera segituz, Zuluetakora. Hortik aurrera Besadegira itzultzeko, Oindira igotzeko erabili dugun bide bera hartuko dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] joc0arkozn07pb9wee8mgcxb8u5n749 0 4332 20857 20462 2020-06-26T08:38:44Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Xoldoko gaina eta Manddale.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Lapurdi}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = {{udalerria|Biriatu}}, Xoldoko gaina, Bizkarsoro, Manddale, Ibardin, Kalbario |distantzia = 15,2 km. 4 ordu eta 10 mn. |ingurunea = Euskal kostaldeko herrien eta gertuko mendien ikuspegi bikaina izango dugu. |abiapuntua = Biriatu |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1164668&fetxa=2020-05-12&orria=030&kont=001 }} '''Euskal kostaldeko herrien eta gertuko mendien ikuspegi bikaina izango dugu. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1164668&fetxa=2020-05-12&orria=030&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Biriatu}} herritik abiatuko gara. San Martin elizaren ondotik pasatu eta berehala, Kukutxoa etxearen aurretik pasatu eta gero, GR-10ari dagozkion bide seinaleek erakusten diguten norabidean igotzen hasiko gara. Laster, bide balizatua utzi, eta aurrez aurre ditugun Perdrixko haitzen ondora joko dugu, malda pikoari aurre eginez. Argindar poste erraldoien azpitik igaro eta gero, xenda nabarmenetik egingo dugu aurrera. Bide nagusiarekin bat egin, eta gandor biribilduan zehar erraz helduko gara Xoldoko gaineko tontorrera. Ikuspegi zabalaz gozatzeko tartea hartuko dugu. Euskal kostaldeko herrien eta gertuko mendien ikuspegi bikaina izango dugu. Pirinioetako zeharkaldia egiteko lehen oztopoa da mendi hori, eta, gailurrari bizkarra eman, eta Osingo lepo aldera jaisten hasiko gara, malda bizian. Segidan, Bizkarsoro leporantz jaisten den bide zabala hartuko dugu. Horrra heltzean, gertu dagoen lakura zuzentzen den pista zabala gure ezkerrera utzi, eta Manddalerantz igotzen dena hartuko dugu. Faalegiko gaina ekialdetik igaro eta Joncs lepora erraz ailegatuko gara. Azken aldapa ez da oso luzea, eta urak higatu duen bidezidorra jarraituz, Manddalera iritsiko gara. Han, guda garaiko lubakien aztarnen ondoan, Lapurdi eta Nafarroa banatzen dituen 9. mugarria eta gutunontzia aurkituko ditugu. Iparraldean, Txingudiko badian hasi, eta Errobi ibaiaren bokaleraino marrazten den kostaldean barreiaturik, Lapurdiko herriak han eta hemen ikusi ahal izango ditugu. Mendebalderantz begiratuz gero, Aiako Harriko granitozko tontor bikainak, eta, ekialdean, berriz, Larhun mendiko gailurrean, ostatu erraldoiak, TDFko antena itzela... turismo eta teknikaren izenean eraikitako monumentu eroak. Azkenik, hegoaldean, Saioa, Mendaur, Arxuria eta Nafarroako mendi anitz. ==Ibardingo bentak== Begien aurrean dugun guztia identifikatzen luze joko genuke, eta, gure interesa ase ostean, martxan jarriko gara. Ekialderantz hedatzen den gandorrari helduko diogu, eta 10. mugarria atzean utzi eta garolekuaren ondotik doan aldapan behera jaisten hasiko gara. Azkar galduko dugu altuera, eta, haitzen artean bidezidorra bilatu aurretik, Manddaleko harrespilaren ondotik pasatuko gara. Historiaurreko monumentu megalitiko horretatik gertu, egungo zibilizazioaren aztarnak daude: Ibardingo bentak. Dendak, tabernak, jatetxeak, aparkaleku mordoa... ohikoa da inguru hauek asteburuetan jendez mukuru egotea, egun-pasa egiteko leku aproposik ez balego bezala. Benten gainaldean, GR-10aren bide seinale zuri-gorriak utzi eta horren ezker aldera jaisten den aldapari eutsiko diogu segidan, lakuraino zuzentzen den pista zabaletik aurrera eginez. Batzarlekuko ingurua atzean utzi, eta lakura gerturatzean, horren urak eusten dituen hormara gerturatuko gara. Beste aldera pasatu, eta handik ateratzen den xendatik iparralderantz joko dugu. Laster, borda baten ondora iristean ikusiko dugun bidegurutzean, ezkerreko bidea aukeratuko dugu. Xoldoko gaina mendiaren magalean zehar marrazten den bidea segituz, Kalbariora gerturatuko gara. Malda labur bat gainditu, eta kaperaren ondora igoko gara. Toki paregabe hoti atzean utzi, eta Larretxeko Borda etxe multzora jaitsiko gara. Hortik, Biriatura Perdrixko gandorrrik txikienaren azpitik pasatzen den bidea bilatuko dugu, eta hortik erraz egingo dugu aurrera ibilaldiaren hasieran hartu dugun bidearekin bat egin arte. Aldapan behera, Biriatura itzuliko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 2r58kwyhpmm1mmrd3vriqvqdbldrshr 0 4333 20437 19961 2020-06-25T20:43:23Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Pinedoko labar multzoa.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = Pinedo, Santiagoi haitza |distantzia = 4 km. Ordubete |ingurunea = Branka baten antzera zizelkatuta daude; Pinedoko haitzuloak. Ibilbide birtuala proposatzen dugu, segidan ondarea gogora ekartzearen karietara. |abiapuntua = Pinedo |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1162583&fetxa=2020-04-21&orria=028&kont=001 }} '''Branka baten antzera zizelkatuta daude Pinedoko haitzuloak. Ibilbide birtuala proposatzen dugu, segidan ondarea gogora ekartzearen karietara. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1162583&fetxa=2020-04-21&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Osasuna erabateko ongizate fisiko, mental eta sozialeko egoera bat da. Hala berresten dute adituek. Osasuntsu egongo bagara, beraz, ezinbestekoa da mugimendua. Paradoxikoa, agian, asteotako konfinamendu egoerak udaberri jaioberriaz gozatzeko daukagun eragozpena. Koronabirusa bere kasa dabilen honetan, gaitzari muzin egingo diogu istant batez, eta kirol saio birtual bati ekingo diogu. Betiere, atal hau baliatuz. Arabako Gaubeako ibarra natura oparoa eskaintzen duen eskualde ezaguna da. Hamaika mendizalek eta ibiltarik hitzordua hartu ohi dute naturgune horren indarra gertutik sentitzearen kariaz. Valderejo eta San Zadornil inguruek babesa izan zutenetik, aitzakiarik ez da falta izan ler gorriek itxuratutako paradisuan barna sartu-irtenak egiteko. Adibide gisa, ondoren prestatutakoa. ==Santiago Haitza== Pinedo herria Gaubeako ibarrean dago (Araba). Hantxe jarriko dugu abiapuntua, mendebaldeko zoko-moko liluragarrian. Herri koxkorra izanagatik ere, sona handiko bazter historikoa da. Pinedotik hurbil Santiago izena daraman haitza dago, eta kareharrian bildurik dozena erdi haitzulo begietsi daitezke. Barrunbeetara hurreratzeko Pinedo herrian utziko dugu autoa, iturria, edanlekua eta latsarria dauden zabalgunean. Ibilian hasi aurretik, baina, erreparo egingo diogu argibide taulari. Ohar historikoen eta ibilbide batzuen nondik norakoen berri izango dugu eta. Errepidean behera hasiko gara eta, lehen bihurgunera iritsita, ezkerretik doan basabide asfaltatuari jarraituko diogu. Ehunka metro egin ostean, haitzuloen multzo arkeologikoaren atarira iritsiko gara. Eskailera mailetan behera eginda, kareharrian zizelkaturiko itzelezko parajea bistan izango dugu. Barrunbeak bi solairutan daude banatuta. Paquita Saenz de Urturi adituak esaten duenez, galeriok VI-VII. mendekoak dira, eremutarrak kristautasunaren perfekzioaren bila abiatzen zireneko garaikoak. Barrunbeak, gelak eta balkoiak ez ezik, hainbat hilobi antropomorfo ere ikusiko ditugu erlaitzaren babesean. Bide egokituari men eginez, ibilbide zirkularra osatuko dugu Santiagoko haitza inguratzearekin batera. Ondare eremutik irtengo gara, beraz, eta GR 1 Zidor Historikoa bidaide goratasuna hartzeari helduko diogu. Ur biltegira iritsitakoan, zuzen-zuzen jo eta basabide lauari ongi oratuko gatzaizkio. Hala, Pinedo-Valpuesta etapako bide seinalera iritsita, eskuin-ezker egin ordez, zuzen jarraituko dugu. Bidexkak, orduan, pinudian sarraraziko gaitu isil-gordean. Basabidera berriz irtetean, eskuinera egin eta gora jarraituko dugu, betiere tinda zuri-gorriko arrastoak lagun ditugula. Hurrengo bidegurutzean, Basabe herrira doan bidea bazterrean utzi eta behera doan bideari men eginda, Pinedora iritsiko gara arnasa batean. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 402ghzdoc4pasb5ndr7zwfgafd6gcak 0 4334 22171 22170 2020-08-13T10:39:04Z PrudenTonkov 1890 Lotura gehitu. wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Lazkuako behatokia.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = Lazkuako behatokia, Eraulgo mendatea, Eraul |distantzia = 3,6 km. Ordubete eta 20 mn. |ingurunea = Itsasoko sedimentuetan du jatorria, eta, ondorioz, erraza da horiek osatzen dituzten fosilak ikustea. |abiapuntua = Eraul ({{udalerria|Deierri}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1161400&fetxa=2020-04-07&orria=030&kont=001 }} '''Itsasoko sedimentuetan du jatorria, eta, ondorioz, erraza da horiek osatzen dituzten fosilak ikustea. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1161400&fetxa=2020-04-07&orria=030&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Ibilbide honek Nafarroako behatoki ikusgarrienetako batera eramango gaitu. Urederra haranaren talaia paregabea da leku hau, kareharrizko hormatzar natural batean zizelkatutako balkoi luze bat. Malkorrak Eozenoko kareharriz osatuta daude (58-37 milioi urte). Jatorria itsasoko sedimentuetan dute, eta, ondorioz, erraza da horiek osatzen dituzten fosilak ikustea. Bertigoa dutenentzat oso egokia ez izan arren, ez dago zailtasun berezirik bertaratzeko. Jatorrizko ibilbidea kolore horiz balizatuta dago. Baina gaur egun apenas dagoen markarik, eta soilik egurrezko hesolek erakutsiko digute jarraitu beharreko bidea. Jende gehienak zuzeneko bidea hartzen du, Eraulgo mendateraino; eta, handik, behatokira igotzen dira. Guk, berriz, jatorrizko bidetik egingo dugu ibilaldia. {{udalerria|Deierri}} udalerrikoa den Eraul kontzejuan emango diogu hasiera ibilaldiari. Herriaren goiko aldean, XIII. mendean eraiki eta XVI. eta XVIII. mendeetan zaharberritu zuten Done Mikelen eliza ikusiko dugu. Herriaren amaieran dagoen ikuztegi ederraren ondotik abiatuko gara. Lizarratik datorren errepidetik metro gutxi batzuk bete eta berehala, eskuinaldetik jaisten den bide balizatua hartuko dugu, egurrezko informazio panelaren ondotik. Salbidea errekastoaren ondotik jaitsiko gara berriztatutako Oligariaren ikuztegiraino. Bidera itzuli eta berehala, egurrezko hesola batek erakutsiko digu jarraitu beharreko bidea. Ataka pasatu, eta artadian marrazten den xendatik altuera hartzen hasiko gara. Basoaren itzalean erraz egingo dugu aurrera, eta denbora gutxi beharko dugu Erauldik datorren pista zabalarekin bat egiteko. Lurrezko pista zabal honek Eraulgo mendateraino eramango gaitu. Hara ailegatzean, bide zabala utzi, eta egurrezko hesolak xenda estua hartu eta artadian murgiltzera gonbidatuko gaitu. Hasieran kokatuta dagoen egurrezko informazio panelean, zenbait datu irakurri ahal izango ditugu inguru honen geologiaz, landaretzaz, faunaz eta gizakiaren presentziaz. Basotik ateratzean, xendak harkaitz artera eramango gaitu, eta, pareta bertikalen artetik igaro ondoren, aurkituko dugun zailtasun bakarra gainditzen lagunduko digute lau mailek. Goiko terrazan, Lazkuako behatoki naturala aurrez aurre zabalduko zaigu, eta, haren amaieran, gurutze handi bat. Gure mendean dauden hormetan ohikoa da jendea eskalatzen ikustea. Informazio paneletan jartzen duenez, inguru horietan hainbat herrixka gotortu ziren Brontze Aroan. Haitzen defentsak eta ibarrarekiko zuen kokaleku pribilegiatuak ematen zizkioten aukerez baliatuz, lehen gotorleku txikia Bargagorriako haitzean egon omen zen K. a. VII. mendetik IV. mendera arte; ondoren, Altikogañako haitzera lekualdatu zen. https://commons.m.wikimedia.org/wiki/File:Lazkuako_behatokia_(Eraul,_Nafarroa).jpg [https://commons.m.wikimedia.org/wiki/File:Eraulgo_ikuztegia_(Nafarroa).jpg] [https://commons.m.wikimedia.org/wiki/File:Lokiz_mendizerraren_ikuspegia_Lazkuako_behatokitik_(Eraul,_Nafarroa).jpg#mw-jump-to-license] ==Buelta bide beretik== Biztanleak, ziurrenik, baskoiak ziren. Terrazaka mailakaturik zegoen, eta kanpo perimetroa gotortua zuen. Erromatarrek suntsitu zuten herrixka. Inguruan, hilobi gisa erabilitako kobazulo bat dago. Behatoki paregabe horretatik dagoen panoramika ikusgarriaz gozatu eta gero, herrira itzuliko gara. Etorritako bidetik atzera egin, eta Eraulgo mendatetik beherantz egingo dugu, herriguneraino jaisteko. Herritik kilometro erdira dagoen Eraulgo artea ezagutzea merezi du. Monumentu natural izendatuta dagoen zuhaitz horrek, enborra zabalduta eta adakera alde batera etzanda, zutik dirau oraindik. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] kiz1r6gxvzsp8c0hnms7il7zu7jg9de 0 4335 21877 21876 2020-07-11T23:02:50Z Samuele2002 1491 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Anitzetako txabala.jpg]] → [[File:Aitzetako txabala.jpg]] [[c:COM:FR#FR1|Criterion 1]] (original uploader’s request) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = Txoritokieta monolitoa 2.jpg |mapa = Txoritokietako megalitoak.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = Zamalbide, Txoritokieta, Berropin |distantzia = 5 km. Ordu 1 eta 45 minutu. |ingurunea = Bi gotorlekuen magaletan zenbait trikuharri daude, eta zutarri batez osatutako estazio megalitiko interesgarri bat. |abiapuntua = Zamalbide auzoa ({{udalerria|Errenteria}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1160710&fetxa=2020-03-31&orria=028&kont=001 }} '''Bi gotorlekuen magaletan zenbait trikuharri daude, eta zutarri batez osatutako estazio megalitiko interesgarri bat. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1160710&fetxa=2020-03-31&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Errenteria}}, {{udalerria|Astigarraga}} (Gipuzkoa) eta Donostiako udalerrietako lurretan hedatzen den Lau Haizeta parkean kultur ondare izendatutako elementu asko ikus daitezke. Horien artean, XIX. mendean altxatu ziren San Markoko eta Txoritokietako gotorlekuak. Bien magaletan, zenbait trikuharri daude, eta zutarri batez osatutako estazio megalitiko interesgarri bat. Gotorlekuak utzi, eta megalitoak ikusteko ibilbide interesgarri bat proposatuko dugu. Zamalbide auzoan emango diogu hasiera ibilbideari. Elizaren parean dagoen aparkalekutik abiatu, eta bide-seinale zuri eta berdeek (SL-GI 4) erakusten duten norabidean beteko ditugu lehen metroak. Asfaltozko bidetik igotzen hasi eta berehala, San Marko gotorlekura zuzentzen den beste bide balizatu batekin (SL-GI 3) bat egingo dugu. Ezker aldetik igotzen segiko dugu, eta, trikuharri baten irudia margoturik duen egurrezko hesola batek xenda bat hartzera gonbidatuko gaitu, asfaltozko errepidea utzita. Basotik igotzen hasi eta bidea leuntzen den lekuan, Neolito garaiko Aitzetako Txabala trikuharriaren ondora ailegatuko gara. Tumuluak hamabi metroko diametroa eta 0,80 metroko altuera du. Haren ganbara errektangularra lau harlauzaz eta estalki batez eratuta dago. Gertu, karobi zahar baten aztarnak daude. Puntu honetatik gertu, bide balizatutik at, Berrozpin I, II eta III trikuharrien aztarnak daude atsedengunean. San Marko eta Txoritokietara doazen bide zabalei bizkarra eman, eta bide balizatura itzuliko gara. Luis Nieva ingeniari militarrak diseinatu zituen bi gotorlekuak oso gertu daude. San Markokoa Bizarain mendian kokaturik dago, eta gaur egun ez du erabilpen militarrik. Baina, XIX. mendean eraiki zenetik 1970 urte arte, armadak okupatu zuen. Gaur egun, behatoki aparta da Oarsoaldeko herri eta lurrak ikusteko. Bi gotorleku horiek, Jaizkibelen dagoen San Henrike gotorlekuarekin batera, muga zaintzeko eta karlisten altxamenduak eragozteko eraiki ziren. Bide zaharretik erraz egingo dugu aurrera, eta, Floreaga Berri baserrira iritsi baino zertxobait lehenago, egurrezko hesolak hartu beharreko norabidea erakutsiko digu. Xenda batetik igotzen hasi, eta hirurehun bat metro bertatik beteko ditugu, Txoritokietako monolitoa edo zutarriaren ondora iristeko. Sagarrondoen artean kokaturik dagoen megalito hori 1,95 metro luze da, eta batez besteko 0,95 metroko zabalera eta 0,25 metroko lodiera ditu. HMko aurpegiak 35 zentimetro inguruko gurutze bat du grabaturik beso bakoitzean, eta HEko alboak 5 zentimetroko ''O'' bat du grabaturik. <gallery> Zamalbide.jpg|Zamalbide auzoa. Aitzetako Txabala 1.jpg|Aitzetako Txabala. Aitzetako txabala.jpg|Aitzetako Txabala. Berropin arrespila.jpg|Berropin harrespilen ingurua. Txoritokieta bidea.jpg|Txoritokietara daraman bidea. San Markos gotorlekua.jpg|San Markos gotorlekua. Txoritokieta monolitoa 3.jpg|Txoritokieta zutarria. </gallery> Etorritako bidetik atzera egin, ibilbide balizatura jaitsi, eta gertu dagoen Floreaga Berri baserrirantz joko dugu. Asfaltozko errepidetik Floreagazar baserriraino jaitsiko gara, eta, beheraxeago, errepidea utzi, eta ezkerretik ateratzen den lurrezko pistan sartuko gara. Gure ezkerretara Txoritokieta eta San Markoko gotorlekuetan zutitzen diren bi antena erraldoiak ikusiz, jaisten hasiko gara, gorako erabili dugun errepidearekin bat egin arte. Handik abiapuntura itzultzeko, bideari jarraituz, hasieran hartu dugun errepidearen azken zatitik jaitsiko gara berriro ere. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] krl5fsr314s3jouwucac79h39if7tmz 0 4336 19788 18931 2020-06-16T08:59:59Z Theklan 125 Robota: [[:Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak|Berriatik hartutako ibilbideak]] kategoria eransten wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |herrialdea = {{herrialdea|Kantabria}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = Mioño |distantzia = 6 km. 2 ordu. |ingurunea = Industrializazioaren ikur izandakoak seinaleak egin ditu itsasoa igarotzeko. Haren hezurdurak alerta jo du jada, duen balio historikoa galdu ez dadin. |abiapuntua = Mioño (Castro Urdiales) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1157947&fetxa=2020-03-03&orria=033&kont=002 }} '''Industrializazioaren ikur izandakoak seinaleak egin ditu itsasoa igarotzeko. Haren hezurdurak alerta jo du jada, duen balio historikoa galdu ez dadin. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1157947&fetxa=2020-03-03&orria=033&kont=002 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Dicidoko kargategiaren aspaldiko hezurdurak kostaldeko ezpondari lotuta jarraitzen du; nonbait, tinko-tinko. Baina ez da hala: burdinazko artelana kinka larrian dago, larri zaurituta. Kantauriko itsasbazterrean ikus daitekeen zamalanetarako azken toki historikoa da; izan ere, zubiak eta hegalak altxarazteko erabili ohi zen teknika bertsua baliatu zuten Mioñokoari itxura emateko. Interes arkitektonikoaz jabetuta, bisitari ugari hartzen ditu egitura metaliko horrek. Magal misteriotsuraino saldoka eta trumilka hurreratzen dira oinezkoak; izan ere, Mioñotik egokitu duten bidea erabat laua da, eta aurrendaria izandakoa ederresteko parada bikaina ematen du. Azken mohikanoen antzera, desagertzeko arriskuan dago Mioñokoa. Industrializazioaren ikur izandakoa gain behera joan da gaurko egunean. Alerta gorria jo delarik, zirt edo zart egin beharra dago, XX. mendeko zamatzeko tokia salbatu ahal izateko. Ondorio larriak bistan dira: serio demonio ez bazaio aferari heltzen, behialako burdinak itsasoa hartuko du, eta urratsak egingo ditu barrualdera. Itzuli ezinezko itsasketa aparta, alegia. Garai batean gogoeta egin zen hezurduraren zerizanaz, eta, azkenik, Kantabriako (Espainia) kultur interesgune izendatu zuten. Paradoxikoa bada ere, burdinazko besoak negar ugariak isurtzen ditu gaurko egunean; hil hurren dago. Kargategiraino doan bidea itxita dago ibiltarientzat, luiziak direla-eta oso arriskutsua baita hurreratzea. Tunelak, ordea, hantxe daude oraindik, galeria misteriotsuen moldean. Ibilbidean ikusiko dugun burdinazko hegala paraje horretan izandako hirugarren egitura da. Lehena, itsasoa harrotu zen batean, behera etorri zen; bigarrena 36ko gerraren garaiko leherketen ondorioz suntsitu zen. Bizkaiko Labe Garaietako bultzatzaileek gaur egungoa eraikitzeko desira agertu zuten 1938an. Hamarkada batzuk geroago, ordea, betiko abandonatu zuten, ez zuelako etekinik ematen. ==Kargategiaren bidea== Mioño herrian (Kantabria, Espainia) hasiko gara urratsak egiten, kostaldean iltzatuta dagoen aspaldiko burdinazko egitura ikusteko xedez. Bertaratzeko, Bizkaiko herrialdea atzean utzi, eta 145. irteera hartuko dugu, Mioño-Santulanera doana. Herrira heldutakoan, udaletxearen ondoko aparkalekuan utziko dugu autoa. Cabrera ibaia zeharkatu, eta Arrieras parkean aurrera egingo dugu. Mioñoko hondartza aldera joko dugu, bide seinaleei jarraituta, baina oinezkoentzat egokituta dagoen pasealekua baliatuz. Ereinotz hostotsuak, arte ederrak eta sahats tximadunak gogaide, Dicidoko hondartzara helduko gara. Ibaia gurutzatuko dugu hondartza parez pare dugula, eta, Gerencia hipikatik igarota, eskuinera jo, eta kostalde paretik doan bide zabaletik jarraituko dugu. Mioñoko ama birjinaren haitzuloaren aurretik igaroko gara bizkor. La Encina jatetxera iritsita, gora doan porlan bideari ekingo diogu, arteek eta ereinotzek lagunduta. Basotik irtendakoan, belardia zeharkatu eta amildegia eskuinaldean uzten duen bidexkari men eginez, tontortxora helduko gara. Gero, Castro Urdiales herriko Arcisero parke zabalera jaitsiko gara, betiere xenda nagusiari jaramon eginez. Pocillo Los Frailes kala harritsutik ikuspegi ederrak izango ditugu Castroko badiaren gainean. Parketik atzerako pausoak egingo ditugu segidan, eta La Encina askaltegira itzuliko gara. Jatetxe horretan, ezkerrera egin, eta ''Kargalekuaren Pasealeku Berde''tik jarraituko dugu. Lantegi zaharrari dagokion harrizko egitura zaharra atzean utzi, eta, berehala, Dicidoko zamalanen toki zaharrera doan oinezkoentzako ibilbidearekin bat egingo dugu. Argibide seinaleek lagunduta, atsedenlekura helduko gara. Hor amaitzen da ibilbidea, itxita baitago burdinazko egituraraino bertaraino iristeko bidea. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 5n7cqykg9zp296yt1zce6nlyd532tvx 0 4337 20381 19947 2020-06-25T20:42:18Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Erriberagoitiko zidorretan barna.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = Pobes, Mimbredo, Hereña |distantzia = 9 km. 2 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Pobes eta Hereña herriak lotzen dituen xendari men egingo diogu, eta, bide batez, erromanizazio garaiko Pinto iturriari bisita egingo diogu. |abiapuntua = Pobes |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1157109&fetxa=2020-02-25&orria=025&kont=002 }} '''Pobes eta Hereña herriak lotzen dituen xendari men egingo diogu, eta, bide batez, erromanizazio garaiko Pinto iturriari bisita egingo diogu. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1157109&fetxa=2020-02-25&orria=025&kont=002 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Erriberagoitiko lurraldearen bihotzean, Pobes (Araba) herri ezaguna dago. Baia ibaiaren altzoan goititzen da, eta, historialariek diotenez, aspaldiko bidegurutze garrantzitsu batean kokatzen da. Izan ere, Kuartangoko ibarrak eta Erriberabeitiko zabalguneak mugatutako eremu gorabeheratsuan zabaltzen dira Pobes inguruko lur emankorrak. Herrigunea bi aldetan banaturik dagoela atzemango dugu, Pobes herrira gerturatu bezain laster. Alde zaharra muino estrategiko batean dago, eta, elizaren inguruan, behialako etxeak eta baserriak ikusiko ditugu. Talaia horretatik, bista ederrak daude inguruko mendilerroetarantz: Arkamu, Tuyo, Santa Marina eta Montemayor lerroetako gainak bistaratuko ditugu esfortzu handirik gabe. Trenbidearen ondoan, berriz, XIX. mendearen bukaeran inauguratutako burdinbidearen aitzakian eraikitako auzo modernoa dago. Tabernak, igerilekuak, osasun zentroa eta, besteak beste, plaza eta udaletxea altxatzen dira han. Urari beheiti, Hereña izena daraman herria dago. Xume-xumea izanagatik ere, balio estrategikoa izan zuen behiala, ibaiaz bestaldean Hereñuela deritzan parajean dorretxe bat altxatu baitzen. Hereñara iritsi aurretik, Mimbredoko zubitik hurbil-hurbil, ederki mantendutako iturri zahar bat ikusiko dugu. Pinto iturria da, eta, ikerlarien ustetan, erromanizazio garaikoa da. Galtzada estu batek iturburu sonatura iristen lagunduko digu. Agerikoa denez, Pobesko bazterrak aberatsak bezain ezezagunak dira. Eskualdeko zoko-mokoak ezagutarazteko asmoz, hortaz, zenbait zidor seinalatzeari ekin zaio asteotan. SL marka zuri-berdeak ikusiko ditugu Pobesen, herrigunean barreiaturik, baita horiei dagozkien bide seinaleak ere. Pobes eta Hereña herriak lotzen dituena zidor horietako bat da. Abenturatxo horren inguruko xehetasunen berri emango dugu segidan. ==Pobes eta Pinto iturria== Erriberaigoitiko udalerrian dagoen Pobes herrian emango diogu hasiera ibilbide honi. Udaletxearen aurreko aparkalekuan autoa utzi, eta kalean gora hasiko gara, hots, Gesaltzara doan kalean aurrera. Igerilekuen parera heldutakoan, errepidea laga, eta ezkerretik doan kaletik joko dugu. Txaleten artetik sartu gabe, kalean aurrera egin, eta baranda metaliko batekin topo egingo dugu bizkor-bizkor. Trenbidea igarotzen lagunduko digun egitura sendoa da. Hari segika, sigi-saga egin, eta, burdinbidea zeharkatuta, Baia ibaiaren altzoan zabaltzen den ordokira iritsiko gara. Nekazari bideari men eginda, makalak hazten diren bazterrera gerturatzeko urratsak egingo ditugu. Baia ibaia ondoan dugula, soroen artetik ibiliko gara; ehunka metro, gutxienez. Gero, errekasto baten gainetik igarota, ibai nagusitik pitin bat aldenduko gara, betiere {{udalerria|Tutera}} eta {{udalerria|Bilbo}} lotzen dituen trenbidearekin elkartzeko xedez. Asfaltoari jarraituko diogu burdinbidera iritsitakoan, eta Mimbredo auzoan sartuko gara. Pobestik datorren errepidean, eskuinera egin, eta, AP-68 autobidearen gainetik igarotzeko zorian gaudela, asfaltoari muzin egin, eta eskuinetik jotzen duen nekazari bideari oratuko gatzaizkio. Hala, soroak gogaide, Montemayor eta Santa Marinako gainek osatzen duten estugunerantz bideratuko ditugu pausoak. Bideak eskuinera egingo du aurrerago, eta, arin baino arinago, ibaira hurbilduko gara. Gero, hesi paretik ibilita, AP-68 autopista azpiko tunelera iritsiko gara. Porlanezko egituraren azpitik irten berritan, Hereñako errota ikusiko dugu bide ertzean, baita errotaren ahoraino jotzen duen ubide estua ere. Hereña bisitatu ondoren, ibilbide bera hartu, eta Mimbredoko zubira itzuliko gara berriz ere. Trenbide gainetik doan asfaltoari helduta, gora egin, eta Caicedo Sopeñara doan errepidera irtengo gara. Ezkerretik eginda han, trenbidearen ondoan altxatzen den Pinto iturri historikora jaitsiko gara. Azkenik, bidegurutzera igoko gara berriro, eta, errepideari men eginda, Pobes herrira helduko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] nr0wefg5wvqy60iqrk0fy6oeeb968lw 0 4338 20867 20866 2020-06-26T08:52:58Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Urbasa, Bargagain |distantzia = 6,1 km. 2 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Gure orografian dagoen agertoki sekretu eta sorginduetako bat ezagutzeko aukera paregabea emango digu ibilbide honek. |abiapuntua = Urbasa |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1156335&fetxa=2020-02-18&orria=025&kont=002 }} '''Gure orografian dagoen agertoki sekretu eta sorginduetako bat ezagutzeko aukera paregabea emango digu ibilbide honek.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1156335&fetxa=2020-02-18&orria=025&kont=002 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == Ibilbide hau burutuz gero, naturak liluratua duen orok gutizia bat izango du bere zentzumenen gozamenerako. Gure orografian dagoen agertoki sekretu eta sorginduetako bat ezagutzeaz gain, Urbasako gandorra den talaia paregabetik, inguruko mendi eta Sakanako ikuspegi ederra izango du. Hamaika dira Urbasak bere erraietan gordetzen dituen altxorrak, eta ibilbide zirkular honetan horietako batzuk bisitatu eta ezagutzeko aukera paregabea izango dugu. Abiapuntua, Urbasako mendatean dagoen informazio guneko aparkalekuan, edota, hori beteta egonez gero, aurrerago dagoen beste batean izango dugu lekua. Berehala, berdez eta gorriz margotutako egurrezko hesola txiki batzuk (mendizaleen ibilbidea gorriz eta Pagadi sorginduaren berdez) erakutsiko digute jarraitu beharreko bidea. Metro gutxi bete eta berehala, ibilbide egokituarekin bat egingo dugu. 850 metro luze den bide horretan zehar aurrera egin, eta trenbide zaharraren errail baten ondotik pasatuko gara, garai batean trenbidea egiteko zurezko trabesak handik ateratzeko erabiltzen zuten trenbidearen lekuko isila. Txabola zaharra ezkerrera utzi, eta, bukaerara heldu baino lehen, eskuinetik desbideratuko gara, marka berde eta gorriei segituz. Basoan murgiltzean, ''lantegia'' deitzen zioten txondorra eta ikazkinek aterpetzat zuten txabola ikus daiteke. Bide erosoak ordoki berdea gurutzatu, eta berriro pagadian sartuko gara, bi ibilbide bereizten diren lekuan, hain zuzen. Aurrerantzean, marka berdea duten egurrezko hesolek erakutsiko digute jarraitu beharreko norabidea. ==Formazio bitxiak == Ordokia igaro eta berehala, bidea maldan gora jarriko da, altuera erraz irabaziz. Errebuelta batzuk eman, eta ezkerraldetik egurrezko ataka txiki bat ikusiko dugu, eta, aurrerago segituz, beste bat. Bata edo bestea aukeratuko dugu bide balizatua utzi eta pagadi sorginduan barneratzeko. Alanbrezko hesiaren beste aldera igaro, eta kareharrizko bloke handiak han-hemenka barreiaturik ikusiko ditugu. Norabide jakinik gabe bloke erraldoi horien artean noraezean ibiltzeko aukera izango dugu. ''Itsaspekoa'', ''onddoa'' eta ''muskerra'' dira besteak beste ezagunenak diren formazio bitxiak, denak ere goroldioz eta huntzez jantzirik. Harat-honat ibili eta gero, bide balizatura itzuli, eta gandorrera igo gaitezke, edo bestela, pagadiaren goiko aldetik, haitz erraldoien artean ibiliz, Bargamenditik gertu dagoen lepora iritsiko gara, ikusgaitz den xendan barrena. Biek ala biek Urbasako gandorrera eramango gaituzte, eta handik erraz iritsiko gara Bargamendiko talaia paregabera. Merezi du gurutzearen oinean dagoen ezproi itxurako haitzean eseri, eta begien aurrean dugun ikuspegi zabalaz gozatzeko tarte txiki bat hartzea. Abiapuntura itzultzeko, gandorretik jarraituko dugu, bidegurutzera heldu arte. Han, metalezko hiru seinalek erakutsiko digute aukeratu beharreko bidea. Gandorrekoa eta Altsasura doan zuzenekoa utzi, eta ezkerretik jaisten den bide nabarmena hartuko dugu. Gorakoan ez bezala, bizia da pagadian marrazten den aldapa, eta erraz galduko dugu irabazitako altuera guztia. Beheko ordokira iritsi aurretik, pago baten sustraietan dagoen leize txiki batekin egingo dugu topo. Oso gertu dagoen ibilbide egokituarekin bat egin, eta ibilbidearen hasieran betetako bidetik itzuliko gara aparkalekura. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] k8hw25674r75zlaaoowqv72zm4zoe7f 0 4339 20361 19551 2020-06-25T20:41:54Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Andatza - Mendi ibilbidea.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Andatza, Txokoalde, {{udalerria|Usurbil}}, Lartzandieta, San Esteban, Txurrigilleta |distantzia = 9,4 km. 3 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Juanasoro edo Andatzako gurutzea tontorretik gertu dago, Txurrigilletako mendi bizkarrean kokatuta. |abiapuntua = Txokoalde ({{udalerria|Usurbil}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1155596&fetxa=2020-02-11&orria=031&kont=002 }} '''Juanasoro edo Andatzako gurutzea tontorretik gertu dago, Txurrigilletako mendi bizkarrean kokaturik. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1155596&fetxa=2020-02-11&orria=031&kont=002 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Ibilaldi honetan, Usurbilgo (Gipuzkoa) Txokoalde auzotik abiatu, eta bertara itzuliko gara, Andatza mendian ibilbide zirkular bat eginez. Ibilbidea ez dago balizatuta, eta zenbait tartetan zalantzak sortzen dira norabide egokia aukeratzerako orduan. Beraz, egokia litzateke GPSaren laguntza izatea, xenda, pista eta bide asko gurutzatzen baitira, eta ingurua ondo ezagutzen ez duenari zaila gertatuko baitzaio bide zuzena aukeratzea. Oria ibaia gainditzeko zubia pasatu, eta trenbidea baino lehenago dagoen aparkalekutik abiatuko gara. Auzoan murgildu eta berehala, pilotalekuaren atzetik pasatzen den porlanezko bidetik igotzen hasiko gara. Kilometro eskas beteko dugu, eta Lartzandieta baserri bikainaren ondora iritsiko gara. Puntu horretan, porlana amaituko da, eta, lurrezko pistara atera, eta berehala ohartuko gara gasaren trazatuaren gainetik goazela. Horren paralelo, bide zaharraren arrastoak ikusiko ditugu, baina, tarte batzuetan zikin samarra dagoenez, gasaren bide zabaletik jarraituko dugu igotzen. Aldapa amaitzean, gasarena utzi, eta, ezkerretik, ote artean zabaltzen den bidea hartuko dugu, harrizko pista zabalera ateratzeko. Pistatik eroso segituko dugu, Armiarmategi bidearekin bat egin arte. Bidegurutze honetan, pista zabalak utzi eta aurrez aurre, basoan murgiltzen den xendan barrena igotzen hasiko gara berriro, lurrezko pistaraino ailegatu arte. Ezker-eskuineko pista utzi, eta aurrez aurre dagoena aukeratuko dugu; gorantz jarraituko dugu. Laster, beste bidegurutze batekin egingo dugu topo, eta, ezkerrerantz doan pista lagata, hasieran belar artean ikusgaitz den xenda aukeratu, eta azken aldapari ekingo diogu. Azken tartean pinudi txiki batean sartuko gara, eta bertatik ateratzen ikusi ahal izango dugu Andatzako tontorra. Lursail soil bat zeharkatu eta berehala helduko gara buzoira eta aterpe txikira, baita antena txiki batera ere. Tontorra bada ere, ez dugu bertatik inolako ikuspegirik, koniferoek ia erabat inguratzen dute eta. ==Porlanezko gurutzea == Itzultzeko, Usurbildik Andatzara igotzeko ohiko bidetik joango gara. Xenda nabarmen batetik, goiko lautada txikia zeharkatuko dugu, eta Txurrigilletako mendi-bizkarrean kokaturik dagoen Juanasoro edo Andatzako gurutzearen ondora iritsiko gara. Porlanezko gurutze hori 1933. urtean altxatu zuten, batzokiko gazteek, Arrueneberri etxearen azpiko aldean, eta idi pare bat erabili zuten gaur egun kokatuta dagoen lekuraino igotzeko. Garai hartan Andatzako tontorra estatuaren jabetzako lurretan zegoenez, han jarri ordez, 480 metroko altueran, Usurbili begira dagoen puntan zutitu zuten, Urdaiaga Torreko Zatarain familiaren lurretan. Gurutzean plaka bat jarri zuten, idazki honekin: ''«1933ko oŕilan 3'an {{udalerria|Usurbil}}'go mendigoixaliak Andatza-mendian jaŕitako-oroigaŕia Gora-Euzkadi»''. Frankismo garaian, inguruko baserritar batek gorde egin zuen plaka, eta, Franco hil ondoren, berriz jarri zuen bere lekuan. Gurutzearen ondotik xenda bat jaisten da, baina guk orain arte erabilitako bidetik segituko dugu; pinudian sartu, eta altuera galduko dugu berehala. Pista pare bat gurutzatu ostean, marra urdin-laranjez balizatutako bidearekin bat egingo dugu. Aldapa bizian jaisten hasi, eta azkar helduko gara Puela Berri baserriaren ondora; gertu, izen bera duen mugarria ikusi ahal izango dugu. Andatza inguruetan, zazpi mugarri daude, zeinak Orreagako monasterioarenak baitziren: Puelakoaz gain, Igartzabal, Juanasoro, Etumeta, Mugarriluze, Ondarbiribil eta Sagatzukoak. Porlanezko pistatik, Igartzabal baserri bikainaren ondora jaitsiko gara berehala, eta aurrera jarraituko dugu Urdaiaga auzoan, buruko minak kentzeko ahalmenagatik ezaguna den San Esteban ermitaraino. Andatza mendira oinez igotzeko ohiko bidearen abiapuntua den leku polit honetatik, Txokoaldera jaitsiko gara; abiapuntura, hain zuzen. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 5deyq81f5pvd8pzbdh5hkqbks94tf9k 0 4340 20836 20438 2020-06-26T08:38:22Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Pinodietatik Ezpeletara.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Lapurdi}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Zuraide}}, Pinodieta lepoa, {{udalerria|Ezpeleta}} |distantzia = 9,4 km. 2 ordu eta 45 mn. |ingurunea = Done Jakueren Baztango bidearekin batzen da Pinodietakoa, eta haren lepotik ikuspegi zoragarriaz goza daiteke. |abiapuntua = Zuraide |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1154916&fetxa=2020-02-04&orria=027&kont=002 }} '''Done Jakueren Baztango bidearekin batzen da Pinodietakoa, eta haren lepotik ikuspegi zoragarri batez goza daiteke. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1154916&fetxa=2020-02-04&orria=027&kont=002 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Lapurdiko herri polit honetako gainak zeharkatuz, Pinodietako lepora joko dugu, eta, bertatik dagoen ikuspegiaz gozatuz, aldameneko {{udalerria|Ezpeleta}} herrira jaitsiko gara, baso eta garo leku artean marrazten diren bideetan zehar. Piperraren kapitala bisitatu ostean, Zuraidera itzuliko gara, errepidearen ondotik zabaltzen den pista eta bide zabaletatik. Parez pare dauden Zuraideko Jakobe elizari eta herriko etxeari bizkarra eman, eta errepide aldera jaitsiko gara. Biribilguneari itzuli erdia eman, eta {{udalerria|Ezpeleta}} aldera doan errepidetik metro gutxi batzuk bete ondoren, bide seinaleek —marra horiak— erakutsiko digute aukeratu beharreko bidea. Pinodietako bide honek bat egiten du Done Jakueren Baztangoarekin. Bide hori Done Jakue bide nagusiaren adar zaharrenetako bat da, eta Baztanen barna zeharkatzen ditu Pirinioak. Baionako kaian lehorreratzen zirenek erabiltzen zuten bide hau Iruñerantz zihoazen merkatari karabanekin elkartzeko. Baserri artean Pinodietako leporaino igoko gara, hau gurutzatu eta maldan behera jarraituko dugu lurrezko pistarekin bat egin arte. Haritz eta gaztainondoen artean zabaltzen den bide honetatik berehala jaitsiko gara errekaren ondora. Hori gurutzatu eta gero, berriro maldan gora jarriko gara, Mehatse baserriren ondora igotzeko. Bidegurutze horretan, ezkerretik doan bide zabaletik 300 bat metro bete, eta bi bideak banatuko dira. Eskuinera {{udalerria|Ainhoa}} herrirantz zuzentzen den Baztango bidea utzi, eta guk ezkerretik ateratzen denari jarraituko diogu. Laster {{udalerria|Ezpeleta}} herria ikusiko dugu, eta garo zelaien artean jaisten den bidetik, egurrezko zubi txiki batek lagunduko digu erreka zeharkatzen. Ibilbidearen tarte honetan, garaiaren arabera, garo balak nonahi ikusiko ditugu. Azken malda txikiak Ezpeletaraino doan errepidera eramango gaitu. Bide balizatua utzi, eta herrian murgilduko gara. {{udalerria|Ezpeleta}} oso herri ezaguna da, batik bat Lapurdin hazten den bere piper mota ospetsuarengatik. Landare honek Hego Amerikan du jatorria, eta Euskal Herrian XVI. edo XVII. mendean sartu zen. Hasieran medikuntzan erabili bazen ere, gerora janariaren osagarri gisa erabiltzen hasi ziren. Ezpeletan, 1650. urtearen inguruan hasi ziren piperra landatzen, eta piper gorria da gaur egun ezaguna egin dena. Urtero, urriko azken asteburuan, Biperraren Festa antolatzen dute. Jende andana bertaratzen da jakiaren omenezko festarekin gozatzera. Herrian murgildu, eta gaztelu zaharraren ondotik pasatuko gara. Ezpeletako baroiek 1000. urte aldera eraiki zuten, eta bertan egon ziren 1707. urtera arte. Jatorriz Nafarroako errege-erreginen mendekoak ziren, Nafarroako Erresumako hamabi baroietako bat izan zelarik. Herritik atera, eta balizatutako bidera itzuliko gara. Asfaltozko errepidetik azkar helduko gara erromatar garaiko zubi txiki baten ondora. Laster, lurrezko pista zabalean zehar jarraituz, D918 errepidera atera, eta handik 400 bat metro beteko ditugu, ezkerreko aldetik Etxetoa etxegunera ateratzen den bidea hartu aurretik. Aldapa txiki pare bat gainditu, eta laster iritsiko gara abiapuntura, Zuraideko herriko plazara, hain zuzen ere. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] n55l3ox0ajtyyujttcllnc88egtfyof 0 4341 20411 19953 2020-06-25T20:42:51Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Legaireko megalito parkea.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Legaire, Arrizazen, Surbe, Mirutegi, Baio, Mendiluze |distantzia = 7,7 km. 2 ordu. |ingurunea = Historiaurreko megalito ugari ikusiko ditugu ibilbide honetan. Espero litekeen paisaia malkartsua bistaratu gabe, haran zintzilikatu berde eder bezain interesgarri batez gozatuko dugu. |abiapuntua = Legaire |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1153646&fetxa=2020-01-21&orria=028&kont=001 }} '''Historiaurreko megalito ugari ikusiko ditugu ibilbide honetan. Espero litekeen paisaia malkartsua bistaratu gabe, haran zintzilikatu berde eder bezain interesgarri batez gozatuko dugu. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1153646&fetxa=2020-01-21&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Entzia mendigunea Arabako ekialdean dago, Nafarroako Urbasa-Andiamendi natur parkearekin muga-mugan. Mendigune sonatu horrek paraje karstiko galanta osatzen duela eta, harresi gaindiezinaren itxura hartzen du edozein tokitatik ikusita ere. Paradoxikoa izan arren, bestelako naturagunea deskubrituko du bisitariak behin goi ordokira iritsita; izan ere, espero litekeen paisaia malkartsua bistaratu gabe, haran zintzilikatu berde eder bezain interesgarria ikusiko du Legaire inguruan. Erliebe karstikoaz eta berdeguneaz gainera, historiaurreko monumentu megalitiko ugari daude ordoki zabalean. Hala egiaztatu zuten, bederen, Telesforo Aranzadi, Joxe Migel Barandiaran eta Enrique Eguren katedratiko adituek orain duela ehun bat urte. Urbasa eta Entzia mendiguneetan jo eta su aritu zen Euskal Herrian aski sonatua egin zen hirukote hori. Hirurak elkarlanean, lehen indusketa arkeologikoei ekin zieten XX. mendearen hasieran, Eusko Ikaskuntzak argitara eman zuen lanaren argitalpenean irakur daitekeenez. Mendeurrena igaro berritan, oraindik ere misterio kutsua darie megalito horiei; izan ere, ehun bat altxor deskubritu dira azken hamarkada hauetan. Eta, itxura denez, beste askok eta askok etzanik jarraitzen dute, noiz altxaraziko zain. Ezagutzera eman diren artelan prehistorikoak Neolitotik aurrera eraiki zituzten, nekazaritzan eta abeltzaintzan jarduten zuten garaian. Legaireko aparkalekuan hasiko gara ibilian. Hara iristeko, Opakua mendatera igo, eta, ezkerrera hartuta, basabidean aurrera egingo dugu. Hala, zazpi kilometro egindakoan, parke megalitikoko abiapuntura iritsiko gara. Zelaietan sartu, eta Legaireko menhir eta tumuluaren ondotik igarota, Legaire ibaia alboan eramango dugu denboratxo batez. Akarteko hezegunera iristean, ordokia laga, eta iparraldera joko dugu, betiere gandorrerako urratsak egitearen kariaz. Arrizazen menhirra eta zista eder-eder ikusiko ditugu gainaldean bertan, Ekialdeko Lautadan eratzen den mehargunera begira-begira egongo balira bezala. Mendebalderantz abiatuko gara segidan. Lerroaren amaieran ikusiko dugun Mirutegiko gurutze aldera, pausoak apurka-apurka ekingo ditugu. Hala, Akarrate tontortxotik igaro ostean, Surbera iritsiko gara, hots, Durruma herritik igotzen den harrizko galtzadak zeharkatzen duen ataka ondora. Talaiatik Legaireko berdegunera jaitsi, eta, Atauko menhir eta tumulu ondotik igarota, Mirutegiko gurutzera igoko gara. Arabako Lautadaren gaineko ikuspegi zabalak izango ditugu balkoi galant horretatik. Baio tontorra ondoan gailentzen da. Hara iristeko, malkarraren ondotik jarraitu, eta, paraje karstikoan barrena pitin batean ibilita, gailurra seinalatzen duen postontzira helduko gara. ==Mendiluze harrespila== Gandorretik jarraituko dugu, eta, basora heldutakoan, ezkerrera hartu, eta ekialdera pausoak ematen jarraituko dugu. Hala, basoaren babesean eta gandorretik aldendu gabe, Baioko iruinarrira helduko gara. Noranzkoari men eginez, Lekuonako txabolara iritsiko gara. Haren ezkerretik igaro eta tumulua atzean lagata, Mendiluze harrespilera iritsiko gara. Monumentu ikaragarri hori Jose Ignacio Vegas adituak induskatu zuen, 1984an. Ondoan dagoen menhirrera hurreratu, eta, maldan behera eginda, Legaireko ordokira jaitsiko gara. Han amaituko dugu ibilbidea. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] efpyaa6z6e7d28idrzjtz38w94nq5vi 0 4342 21617 20931 2020-07-01T09:56:28Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia =Oderizko trikuharrien ibilbidea 11.jpg |mapa = Oderizko trikuharria.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = Oderitz, Pikabotz, Milaldapa, Azolape, Pagamendi |distantzia = 2,9 km. Ordu bete. |ingurunea = Aralarren magalean, ibilbide honek lau trikuharri lotzen ditu: Pikabotz, Milaldapa I, Azolape eta Pagamendi. |abiapuntua = Oderitz |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1152999&fetxa=2020-01-14&orria=025&kont=002 }} '''Aralarren magalean, ibilbide honek lau trikuharri lotzen ditu: Pikabotz, Milaldapa I, Azolape eta Pagamendi. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1152999&fetxa=2020-01-14&orria=025&kont=002 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Larraungo (Nafarroa) haranaren paisaia osatzen duten larre berdeen, haritz basoen eta pagadi trinkoen geografian, arkitektura ederra duten herriak eta baserriak lotzen dituzten hamaika xenda daude. Aralarren magalean kokaturik, inguru horietan dauden sekreturik gordeenak ezagutzeko aukera eskaintzen digute guztiek. Ibilbide honetan, sekretu horietako bat ezagutzeko parada izango dugu, Oderizko trikuharrien ibilbidea edo Jentilharribidea,hain zuzen ere. Irumuga eta Larrazpil mendien magalen artean dagoen herri txiki horretan, inguruko herri arkitekturaren adibide ederrak ikus ditzakegu. Horien artean daude Goikoetxea, Etxatoa eta Juangonea armarridun etxe bikainak. Goialdean dago San Lorentzo eliza. XIII. mendekoa da, eta erromanikotik gotikorako trantsizioaren adibidea. <gallery mode="packed"> Oderitz 16.jpg Oderitz_19.jpg Oderitz_17.jpg Oderitz 22.jpg </gallery> Ibilbide erraz honek {{udalerria|Larraun}} haraneko Oderitz herriaren lurretan dauden lau trikuharri lotzen ditu: Pikabotz, Milaldapa I, Azolape eta Pagamendi. 2017an egokitu egin zuten, eta marka marra hori eta laranjaz balizatu zuten. Herriko iturriaren ondoan utziko dugu ibilgailua. Errepidetik, ehunen bat metro jaitsiko gara Lekunberri aldera, eta eskuinetik Euntzexar baserri aldera doan bidea hartuko dugu. Asfaltatutako bidea amaitu, eta lurrezko bide zabal eta erosotik jarraituko dugu aurrera. Enborretan maiz ikusiko ditugu marka hori-laranjak. Markek erakusten diguten norabidean erraz egingo dugu aurrera. <gallery mode="packed"> Oderizko trikuharrien ibilbidea 01.jpg Oderizko trikuharrien ibilbidea 07.jpg Oderizko trikuharrien ibilbidea 09.jpg Oderizko trikuharrien ibilbidea 03.jpg </gallery> Bide bazterrean lizar bikain batzuk ikusiko ditugu, eta, aurrerago, bidea hurritzen artean marrazten da. Haritzekin batera, hurritzak izango ditugu bidelagun. Ondo garbitutako bidetik, berehala helduko gara lehen trikuharriaren ondora: Pikabotz. Tumulu handi batez inguraturik dago harri hori. Xendara itzuli, eta seinale laranjak alde batera utziko ditugu. Kolore horikoei jarraitu, eta, malda txiki bat igo eta gero, Milaldapa I trikuharriaren ondora igoko gara. Zuhaitzez inguraturik dago, eta, gaineko harlauza ez badu ere, haren paretak nahikoa ondo kontserbaturik daude. Bidera itzuli, haritz, hurritz eta pagoek osatzen duten basoan zehar marrazten den xendatik jarraitu, eta herritik datorren pista zabalarekin bat egingo dugu. Metro batzuk gorago, hori utzi eta egurrezko hesoletan jarrita dauden bide seinaleek erakutsiko digute bide zuzena. Aldapa txiki bat igo, eta bidetik 50 bat metrora dagoen Azolape trikuharriaren ondora iritsiko gara. Hori ere tumulu handi batez inguraturik dago, baina lauren artean okerren kontserbaturik dagoena da. <gallery mode="packed"> Oderizko_trikuharrien_ibilbidea_11.jpg|Pagamendi Oderizko trikuharrien ibilbidea 18.jpg|Milaldapa Oderizko trikuharrien ibilbidea 29.jpg|Pikabotz Oderizko trikuharrien ibilbidea 15.jpg|Azolape </gallery> Bidera itzuli, eta balizatutako bideak berriro basora eramango gaitu. Kilometro erdi bat ibili eta gero, xendatik gertu dagoen Pagamendiko trikuharriaren ondora helduko gara. Lauren artean hobekien dagoena da, eta handik oso gertu dago Oderitz herria. Bidera itzuliko gara, eta, burdin hesia pasatu eta gero, eskuinetik jaitsi eta errepidera aterako gara harriz egindako hesiaren ondotik. Bazterretik herrira itzuliko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 6411vnjfoymgz4gth6wg0b6dsbj5mjm 0 4343 20379 20002 2020-06-25T20:42:16Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Erentzingo portua eta zabala.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Eretzin |distantzia = 10,8 km. 3 ordu eta 20 mn. |ingurunea = Itsasertzean dagoen badia edo kala polit bat da, eta lehen erromatarrek eta kontrabandistek erabili ohi zuten. Gaur egun inguru hori paradisu bihurtu da urpekarientzat eta arrantzaleentzat. |abiapuntua = Santa Barbara dorrea (Jaizkibel) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1152358&fetxa=2020-01-07&orria=019&kont=001 }} '''Itsasertzean dagoen badia edo kala polit bat da, eta lehen erromatarrek eta kontrabandistek erabili ohi zuten. Gaur egun inguru hori paradisu bihurtu da urpekarientzat eta arrantzaleentzat. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1152358&fetxa=2020-01-07&orria=019&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Jaizkibel mendilerroa (Gipuzkoa) Higer lurmuturretik Pasaiako badiaraino hedatzen da, eta altuerarik gorenena Jaizkibel edo Allerru izeneko tontorrean (547 metro) hartzen du. {{udalerria|Hondarribia}}, {{udalerria|Lezo}} eta Pasaiako udalerrien jabetzakoak dira lur horiek, eta Europa 2000 Natura Sarea izendapena dute. Izenaren jatorriari dagokionez, adituen arabera, ''Oleartzu'' zen —gaztelerazko idazkeran, ''Olearso''— mendiaren berezko izena; eta ''Jaizkibel'', berez, mendiaren atzeko aldea omen zen: ''haitz gibel'' hitzetatik eratorria, haitzaren atzealdea, alegia. Atzealdea ''Jaizkibel'' izenez ezagutzen zuten; aurrealdea, berriz, ''Allerru'' izenez. Bertan egin daitezkeen ibilbideetan, askotariko itsaslabarrak, hareharrizko formazio ikusgarriak, kala txiki erakargarriak eta naturak zizelkatu dituen beste makina bat bitxi aurkituko dugu. Jaizkibelgo itsasertza naturaren altxorrik preziatuenetakoa da, itsasoaren eta mendiaren kolore berde eta urdinek bat egiten duten leku basati eta erakargarria. Ibilaldi labur eta zirkular hau egiteko Jaizkibelgo Paradorea izan zenaren hondarren ondoan utziko dugu ibilgailua, Santa Barbara dorretik oso gertu. Errepide aldera jaitsi, eta bertatik metro batzuk beteko ditugu, gure eskuin aldean ikusiko dugun pista zabalean sartuz berehala. Maldan behera, suabe, Artzain mendixkaren magalean zehar jaisten hasiko gara. Kilometro eta erdi pasatxo beteko dugu. Talaia bidearekin gurutzatu, eta bertatik metro gutxi batzuk beteko ditugu, gure eskuinetik malda bizian beste bide bat zabaltzen den arte. Bide balizatua utzi, eta beherantz jaisten jarraituko dugu, lurrezko beste pista zabal batekin topo egin arte. Hori gurutzatu, eta bide zabaletik segituz, Leruetako inguruetara helduko gara. Puntu horretan bidea zertxobait leundu egiten da, eta erraz egingo dugu aurrera. Bide nabarmenetik aurrera segi eta berehala, Erentzingo zabalaren ikuspegi osoa eta ederra eskaintzen duen talaia bikain batera helduko gara. <img alt="" src="https://www.berria.eus/argazkiak_jarraia/uploads/1476a5ef65.jpg" /> Erentzingo portua izan zena gertutik ikusteko, Club Vasco de Camping elkarteak marra zuriz balizatutako xendatik joango gara. Hortik erraz galduko dugu altuera, garai batean portua izan zenaren ondora helduz. Jaizkibelgo itsasertzean dagoen badia edo kala polit hau garai batean erromatarrek erabili ohi zuten. Kontrabandistek ere sarri erabili omen zuten portu hau. Gaur egun urpekarientzat eta arrantzaleentzat paradisua bilakatu da. Alga biltzaileek erabili zituzten zenbait eraikinen arrastoak ere ikus daitezke inguru hauetan. Ibilbidea abiatu dugun lekura itzultzeko, bide zabaletik gorantz egingo dugu. Karabineroen etxea izan zen Erentzingo kuartelaren ondora helduko gara hortik, hain zuzen. Lurrezko bide zabaletik maldari aurre egin, eta «''Camino Forestal de Gastarroz''» idatzita duen errotarriaren ondora iritsiko gara. Talaia bidearekin bat egingo dugu bertan. Eskuinera jo, eta balizatutako bide erosotik aurrera egingo dugu, hasieran erabili dugun bidearekin bat egin arte. Puntu horretan, bide balizatua utzi, eta ezkerretik hedatzen den bidetik gorantz joko dugu. Artzain mendiaren magaletik abiapuntura egingo dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] oyarh2bhwn3yy9ec11f6s8y6yoejy9r 0 4344 20782 20389 2020-06-26T08:37:26Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Haltsuko parajeak.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Lapurdi}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Haltsu}}, Arraiako iturria eta latsagia |distantzia = 3,3 km. Ordu 1 eta 10 mn. |ingurunea = Andre Maria elizaren inguruan hilerri txiki bat dago, eta bertan disko formako hemezortzi hilarri zahar ikus daitezke. |abiapuntua = Haltsu |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1150968&fetxa=2019-12-17&orria=026&kont=002 }} '''Andre Maria elizaren inguruan hilerri txiki bat dago, eta bertan disko formako hemezortzi hilarri zahar ikus daitezke. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1150968&fetxa=2019-12-17&orria=026&kont=002 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Itzuli txiki bat egingo dugu {{udalerria|Haltsu}} (Lapurdi) herria inguratzen duten basoetatik. Errobi ibaiak zeharkatzen du herria, eta lau dira haren lurrekin muga egiten duten herriak: {{udalerria|Jatsu}}, {{udalerria|Larresoro}}, {{udalerria|Kanbo}} eta {{udalerria|Hazparne}}. Udalerriaren ekonomia laborantzan dago oinarritua, eta hango lurretan Ezpeletako piperraren sor-markaren ekoizpena egiten da. Andre Maria elizaren parean dagoen aparkalekuan autoa utzi, eta {{udalerria|Kanbo}} aldera doan errepidetik 75 bat metro egingo ditugu, ''Denentzat'' etxearen ondora heldu arte. Etxe horren atzetik irekitzen den xendan barrena abiatuko gara segidan. Ibilbide osoa marra horiz seinalaturik dago, eta ez dago galtzeko arriskurik. Inguru laiotza da, eta baso misto artean hedatzen den xendak errekastoa du lagun. Pago, haritz, hurritz, gaztainondo, gorosti eta bestelako zuhaitzen artean marrazten den bidetik aurrera segitu, eta, berehala, egurrezko zubi baten ondora iritsiko gara. Errekastoaren beste aldera pasatu, eta malda piko eta labur bati ekingo diogu. Ibilbidearen punturik gorenera heltzean, errepidearekin egingo dugu bat. Handik, Mondarrainek, Artzamendik, Erebik, Soporrok eta beste zenbait mendik osatzen duten ikuspegi paregabeaz gozatuko dugu. Bide seinaleei kasu eginez, errepidean metro batzuk egin, eta berehala gure ezkerretik ateratzen den bidea hartuko dugu. Bi landetxeak atzean utzi eta berriro basoan murgildu bezain fite, Arraiako iturrira jaisteko seinalea ikusiko dugu. Ingurune hezean kokaturik dago, eta latsagiaren funtzioa betetzen zuen aspaldi. <img alt="" src="https://www.berria.eus/argazkiak_jarraia/uploads/14141b3acd.jpg" /> Bidera itzuli gara, eta, gerizpean, pagoen eta, batez ere, haritzen artean, jaisten hasiko gara etxalde batera ateratzeko. Eskuin aldetik hartu eta landetxe guztiak inguratu ostean, malda piko batek errepide nagusira eramango gaitu. Herrigune aldera joko dugu segidan, eta berehala iritsiko gara frontoia, eskola, herriko etxe eta beste etxe eder batzuen ondora. Etxe horien artean, euskaltzale handi baten etxea dago: Maurice Harrietena (1814-1904). Euskaltzalea eta hiztegigilea izan zen. Berak antolatu zituen Urruñan lehen Lore Jokoak, 1853an, Anton Abadiaren aginduz. Apaiza izan zen lehenik Larresoron, baina, gerora, Pasaian (Gipuzkoa) jesuitek zuten ikastetxean egin zituen ikasketak. Apaiz egin bitartean, irakaskuntzan aritu zen. Bere anaia Fabianekin Baionara itzuli, eta bertako apaiztegiko irakasle eta zuzendaria izan zen. Madrilera joan zen gerora, eta hango San Luis de los Franceses eskolako eta erietxeko buru izan zen, 1874an Haltsura itzuli zen arte. Gure historiaren pasarte txiki hori gogora ekarri eta gero, errepide beretik aurrera segitu, eta, maldan behera, Andre Maria elizara itzuliko gara. Eliza dotorea da. XVI. mendean eraiki zuten, 1510 urtean, hain zuzen ere. Elezaharrak dionez, Lord Martin Uhalde jaunak bere alaba baten omenez agindu zuen eliza altxatzea. Nonbait, Errobi ibaia txalupaz zeharkatzen ari zela hil zen, itota. Larresororantz zihoan, meza entzutera. Horman kanpaia duen eliza bakanetako bat da, eta barnealdean urreztatutako egurrezko erretaula bikaina du. Elizaren inguruan hilerri txiki bat dago, eta bertan disko formako hilarri zahar batzuk ikus daitezke. Hemezortzi hilarri eta XVIII. mendeko gurutze bat daude. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] p6rcxijauxebmz2r474xbx5b7ry9ozz 0 4345 19819 18935 2020-06-16T09:00:30Z Theklan 125 Robota: [[:Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak|Berriatik hartutako ibilbideak]] kategoria eransten wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |herrialdea = {{herrialdea|Burgos}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = Ordunte ibaia, Ordunteko presa |distantzia = 8,5 km. 2 ordu. |ingurunea = Laurogeitaka urte dituen urtegi emaritsu bat da Orduntekoa. Hondartzak eta ertz bihurgunetsuak korrituko ditugu paisaia liluragarri hori deskubritzeko asmoz. |abiapuntua = Ordunteko presa (Nava de Ordunte) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1150345&fetxa=2019-12-10&orria=028&kont=001 }} '''Laurogeitaka urte dituen urtegi emaritsu bat da Orduntekoa. Hondartzak eta ertz bihurgunetsuak korrituko ditugu paisaia liluragarri hori deskubritzeko asmoz. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1150345&fetxa=2019-12-10&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Ordunteko ur lamina Mena haranari (Burgos, Espainia) lotuta dago. Hala ere, 22 hektometro kubiko gordetzen dituen urtegi bitxi horren sakonunea Bilboko Udalari eman zioten XX. mende hasieran, betiereko. Garai hartan {{udalerria|Bilbo}} inguruko populazioa era esponentzialean hazten ari zela eta, Bizkaiko erakundea Ordunte mendilerroko hegoaldeko haran ezkutuari begia kendu ezinik zebilen. Traba administratiboak eta politikoak gaindituta, ordea, Bilboko ur hornikuntza bermatzeko zeuden arazo teknikoei aurre egiteko hondeatze lanak hasteko baimena iritsi zen, 1928an. Urte batzuk geroago, kantinak, dendak, aterpetxeak eta bulegoak egokitu ziren eraikuntza nagusiaren inguruan, baita Ungo-Nava herrigunetik presaraino zihoan aireko garraiatzaile luzea ere. Tamaina handiko lan horrek langileria handia behar zuela eta, 400 langile inguruan aritu ziren zoko-moko horietan, jo eta su. Tamalez, lan hidrauliko ugaritan legez, hainbat istripuren gertaleku ere izan zen Orduntekoa. Azkenik, lanari eutsirik, Bilboraino 40 kilometroko hoditeria luzatu zuten. 1933. urtearen amaieran bukatutzat eman zituzten lan nekoso haiek. Urtegia bertatik bertara ezagutze aldera, proposamen interesgarria ekarri dugu oraingoan. Oinez zein mendiko bizikletaz egiteko ibilbide ekologiko bat prestatu dugu, ur laminari lehentasun osoa ematearekin batera. Galbiderik ez dago, eta familiarekin zein lagunartean egiteko ezin hobea da. ==Ordunteko presagaina== Balmasedatik Mena haranera doan errepidea hartu, eta Nava de Orduntera iritsita, eskuinera egingo dugu. Ordunteko urtegira doan errepide egokia aukeratzen lagunduko digu trafiko seinale batek. Errepidean gora egin ostean, presaren ondoko aparkalekuan utziko gaitu bihurgunez betetako bideak. Autoa bertan lagako dugu, zuhaitzez eta bankuz hornitutako parkearen alboan. Presako harresi gainetik igarota, urtegiaren ur laminaz gozatzeko aukera paregabea izango dugu. Urtaroaren arabera, gainera, itzelezko panorama bistaratuko dugu talaia horretatik, hots, Ordunte ibaiaren ibilgua oztopatzen duen porlanezko harresiaren balkoi panoramikotik. Akazia batzuk aldamenean ditugula hasiko dugu ibilbidea. Ur emari patxadatsuaren eskuinaldetik ibiliko gara orain, astiro-astiro, inguruko paisaia aldakorraz bapo gozatuta. Bidebanatzera iritsita, ezkerrera hartu eta aurrera jarraituko dugu, betiere hostozabaleko basoa bidaide. Alertzen eta gurbitzen artetik okaranak ere ikusiko ditugu. Zuhaitzok arreta emango digute, batik bat ekainean. Izan ere, haien fruitu urtsuak han eta hemen erakusten diren garaia da. Fruitu biribil distiratsuak adar xume eta arinetan zintzilik ikusiko ditugu orduantxe, Gabonetako arbolen antzera. Bidean aurrera egin ahala, berriz, haritzek protagonismo osoa hartuko dutela jabetuko gara. Lawson altzifreak bidera azaldu eta berehala, barrera urdin bat ikusiko dugu. Urtegiko ur laminaren ondora iristeko hagitz tentatuak izanez gero, bidexkak ematen duen aukerari oratu eta, bi aldiz pentsatu gabe, ur ertzeko paisaiaz gozatzera zoli-zoli abiatu. Zer deskubritua badago! Hondartza artifizialetik basabidera irtengo gara berriz, eta urtegiko bira egiteari helduko gatzaizkio. Lawson altzifreak atzean utzi eta minutu gutxira, ordea, ezkerrera joko dugu bidebanatzean. Segidan, Ordunte ibaiaren gainetik igaro eta berehala, basabide behinenari oratu eta beste langa metaliko baten ondoan jarriko gara. Bazter honetaraino lagundu digun basabidea asfaltatzen da Ribota de Ordunte herrira doan aldatsari aurre egiteko. Orduan, asfaltoa utzi eta ezkerrera joko dugu. Urtegiko ertzaz gozatzeko abagunea baliatuko dugu aparkalekura itzultzeko. Sigi-saga egingo du basabideak sestra kurba bihurgunetsu baten moldean. Hala, urtegiko kostaldea korrituta, urtegiko presan minutu gutxiren buruan izango gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] nruw2h8f74j35325ojiot5nvvbonozi 0 4346 20439 20218 2020-06-25T20:43:25Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Pitillasko aintzira.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Pitillasko aintzira |distantzia = 11 km. 2 ordu eta 45 mn. |ingurunea = Bertako urak asko erabiltzen ziren, bai lurrak ureztatzeko, baita animaliei edaten emateko ere. Erregearen ehiza eremu ere izan zen. |abiapuntua = Pitillasko aintzirako interpretazio zentroa |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1149018&fetxa=2019-11-26&orria=027&kont=002 }} '''Bertako urak asko erabiltzen ziren, bai lurrak ureztatzeko, baita animaliei edaten emateko ere. Erregearen ehiza eremu ere izan zen. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1149018&fetxa=2019-11-26&orria=027&kont=002 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Ingurune honen lehen erreferentziak Nafarroako Erresumaren garaietatik jaso ditugu. Salbasango urmael izenez zen ezaguna. Bertako urek erabilera handia zuten, lurrak ureztatzeko eta abereei emateko. Gainera, erregearen ehiza eremu gisa ere erabiltzen zen. Nafarroa Garaiko erdialdean dagoen erreserba natural hau, hegaztien babesgune berezia eta nazioarteko hezegune garrantzitsua da. Bertan babes hartzen dute ehunka hegazti espeziek, eta Europatik hegoaldera datozen hegazti askok negua bertan igarotzen dute. Ibilaldi honetan aintzirako bazterrak eta biztanleak ezagutzeaz gain, Sabasango muinoan dagoen San Domingo ermita bisitatuko dugu. Aparkalekuaren gainean dagoen interpretazio zentrora igoko gara, eta bertan dagoen behatokitik, aintziraren ikuspegi osoaz eta ederraz gozatuko dugu lehen aldiz. Hiru ibilbide balizaturik daude, baina guk itzuli osoa emango diogu aintzirari. Gertu dagoen bigarren behatokira joateko xenda erosoa hartuko dugu, eta berehala helduko gara hara. Barrura sartu, eta, garaiaren arabera, hegazti desberdinak behatu ahal izango ditugu (prismatikoak eraman). Behatokiari bizkarra eman eta, alanbrezko hesia askatuta dagoen lekutik, erreserbaren eremuan sartuko gara tarte batez. Ihien ondotik marrazten den xendatik pista zabalera helduko gara. Hezegune hau inguratzean, ohikoak diren lezka arrunta eta ihia nagusitzen dira. Gainera, inguruko lurretan gatzaren ehunekoa handia denez, baldintza horietara moldatutako landareak aurkituko ditugu. Urmael endorreikoaren paraleloan kilometro bat egin eta gero, ezkerretik jaitsiko gara, alanbrezko hesira gerturatuz. Ur asko dagoenean, erraz ikusi ahal izango ditugu hegazti migratzaile desberdinak. Zereal lurrekin muga egiten duten bideetatik aurrera egin, eta aintziraren beste aldera ailegatzean, aintziratik urrundu, eta Sabasango muinoaren gainean dagoen San Domingo ermitarantz joko dugu. Ibilaldi honetan izango dugun igoera bakarrari ekingo diogu orduan, ermitaren ondora igotzeko. Leku horretan eta inguruko lurretan, garai desberdinetako arrastoak aurkitu dira. Muinoaren magalean pinuak landatzean agertu ziren lehenak, Neolito garaiko esku-errotak eta ontzi batzuk. 1995ean, Jesus Mari Esparzak, Brontze Aroko gela baten eta zeramikazko aztarnak aurkitu zituen. Gerora miliario bat, erromatarrak ere bertan egon izanaren lekuko. Gaur egun, ermitaz gain, uharka karratu bat ikus dezakegu. Etorritako bidetik atzera egingo dugu, eta pista zabalean zehar berehala iritsiko gara Corral de la Conejerara. Eskortaren paretik jaisten den pista hartu, eta aintziraren ondoraino jaitsiko gara. Eremuaren ertzetik marrazten den xendatik aurrera egin, eta berehala helduko gara informazio panel baten ondora. Bidexkak urmaelaren ertzetik eramango gaitu, eta berehala ohartuko gara leku hori dela hegaztiak behatzeko lekurik aproposena. Antzarak, basahateak, kopeta zuri arruntak, ahate txistulariak, zingira-mirotza, ahate mokozabala, lertxun hauskara eta beste hamaika hegazti ikusteko geldiune garrantzitsua da aipatutakoa. Esklusaren ondotik pasatu eta dikea zeharkatu ostean, abiapuntura iritsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 9rg9349njmkiyuo2s2uvyxd1fcuhsto 0 4347 21902 21901 2020-07-14T16:46:49Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia =Albizturko galtzadan barrena19.jpg |mapa = Albizturko galtzadan barrena.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Albiztur}}, Izetxe, Azarola Goikoa, Alkorta, Atxisaeta |distantzia = 5,5 km. Ordu 1 eta 50 mn. |ingurunea = Antzina, ganadu transhumanteek erabiltzen zuten Zezenen Bidea. Noain herrian hasi eta Azpeitiaraino iristen zen. Nafarroatik zezenak ekartzeko erabiltzen zuten. |abiapuntua = Albiztur |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1148286&fetxa=2019-11-19&orria=028&kont=001 }} '''Antzina, ganadu transhumanteek erabiltzen zuten Zezenen Bidea. Noain herrian hasi, eta Azpeitiraino iristen zen. Nafarroatik zezenak ekartzeko erabiltzen zuten. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1148286&fetxa=2019-11-19&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Albiztur}} (Gipuzkoa) ezaguna da bertan ereiten diren babarrun beltzengatik. Belaunaldiz belaunaldi erein izan dira herriko soroetan eta baratzeetan. Udazkenarekin batera, artasoroetan hazten diren babarrunak bildu, eta jende asko joaten da haiek dastatzera, piper, odolki, saiheski eta azaz lagunduta. Hala ere, herriak badu bere ondare historikoa eta monumentala ere: Jasokundeko Andre Mariaren eliza, San Gregorio Taumaturgo baseliza, itxura ederra duen udaletxea eta makina bat etxe eta baserri bikain, besteak beste. Errotak ere baziren, baina gaur egun denak galduta daude. Errege-bidea pasatzen zen, eta erromesentzako bi ostatu eta ospitalea zituen. Herriko plazatik abiatu, eta berehala ikusiko ditugu Gi- SL 13ari dagozkion bide seinale zuri eta berdeak. Ibilbidearen lehen zatian GR-9 edo Zezenen Bidearekin bat egiten du. Antzina, ganadu transhumanteek erabili ohi zuten. Iruñetik gertu hasi, eta Gipuzkoako bihotzeraino zabaltzen zen; Noain herritik Azpeitiraino, hain zuzen ere. Gipuzkoan, ibilbide horri ''Zezenen Bidea'' esaten zaio, XVI. mendetik aurrera Nafarroatik zezenak ekartzen baitziren. Egun, ibilbide hori deshomologatuta dago, eta maiz seinaleak ez daude ondo, edota falta dira. 300 bat metro bertatik bete, eta Nekoralde baserriaren parean eskuinetik jaisten den lurrezko bidetik abiatuko gara erreka ondoraino. Bertan oso nabarmena da galtzadaren arrastoa, baina altuera hartuz goazen heinean ezabatu egiten da. Errekaren ondotik altuera erraz irabaziko dugu, eta Idoiaga Bekoa baserrira doan porlanezko bidera ateratzean, metro batzuk bertatik bete, eta eskuinetik ateratzen den xenda hartuko dugu berriro basoan murgilduz. Galtzadaren arrastotik segituz errepidera aterako gara, Isetxe baserriaren parera eta Santutxo bentatik gertu. Zezenen Bidea utzi, ataka gainditu eta eskuinetik hedatzen den gurdibideari helduko gatzaizkio. <gallery> Albizturko galtzadan barrena1.jpg|Marka berde zuriak Albizturko galtzadan barrena10.jpg|Geziak Albizturko galtzadan barrena2.jpg|Galtzadaren aztarnak Albizturko galtzadan barrena4.jpg|Itzalpean Albizturko galtzadan barrena21.jpg|Ikurrak Izetxe ondoan Albizturko galtzadan barrena14.jpg|Alkorta baserria Albizturko galtzadan barrena25.jpg|Bista orokorra Albizturko galtzadan barrena16.jpg|Bista orokorra, atzean Gaztelu Albizturko galtzadan barrena31.jpg|Bista orokorra Albizturko galtzadan barrena32.jpg|Atxisaeta baserria Albizturko galtzadan barrena34.jpg|Albizturrera gerturatzen Albizturko galtzadan barrena35.jpg|Albizturko udaletxea </gallery> Baso mistoan —gaztainondoak, pagoak, haritzak, hurritzak, pinuak, gorostiak eta izeiak— marrazten den pistan barrena, ibilbidearen punturik gorenera igoko gara, eta bide seinaleek erakusten diguten norabidean GR-21 bidea zeharkatu, eta Albizturreko kaskoa gertuago ikusiko dugu. GR-21a {{udalerria|Xabier}}-Loiola deiturikoa da. 153 kilometroko ibilbidea lotzen du, eta Nafarroako {{udalerria|Xabier}} herria eta Gipuzkoako lotzen ditu. Antza, Ignazio Loiolakoak bere etxera egindako azken ibilbideari jarraitzen dio bideak. Bide hori ere deshomologatu egin du Gipuzkoako Mendi Federazioak. Basoa atzean utzita, Azarola Goikoa eta Behekoa baserrien ondora ailegatuko gara. Porlanezko pistatik Alkorta baserrira igoko gara, eta, aurrera segituz, gaztainondoen artean, Atxisaeta baserriaren ondoan dagoen aska eta ikuztegi berezia ikusi ahal izango ditugu. Langa gainditu eta gero, PR-Gi 81arekin bat egin, eta xenda estu batek altuera galdu, ataka pare bat gainditu eta herriraino jaisten den porlanezko pistara eramango gaitu. Berriro ere GR-21ekin gurutzatzen gara. Hemendik plazara pistatik barrena joango gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] l3gmrspmd66o9lqftsbily22wuhxzi2 0 4348 20790 20394 2020-06-26T08:37:34Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Hoxahandia ibilbidea.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Beherea}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Iholdi}}, Oltzeko gaztelua, Hiru Haitzeta, Hoxahandia, Hoxattipia |distantzia = 10 km. 3 ordu eta 10 mn. |ingurunea = {{udalerria|Iholdi}} herrian, Nafarroa Behereko bihotzean, ondare historiko garrantzitsuak topatuko ditugu. |abiapuntua = Iholdi |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1147739&fetxa=2019-11-12&orria=036&kont=001 }} '''{{udalerria|Iholdi}} herrian, Nafarroa Behereko bihotzean, ondare historiko garrantzitsuak topatuko ditugu. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1147739&fetxa=2019-11-12&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Arberoa Nafarroa Behereko lurralde historikoa da; {{udalerria|Aiherra}}, {{udalerria|Izturitze}}, {{udalerria|Mehaine}}, {{udalerria|Donoztiri}}, {{udalerria|Bastida}}, {{udalerria|Heleta}}, {{udalerria|Irisarri}}, {{udalerria|Mehaine}}, {{udalerria|Armendaritze}} eta {{udalerria|Iholdi}} dira eskualdea osatzen duten herriak. Iturrien arabera, zerrendako zenbait herri ez dira agertzen, eta esan daiteke {{udalerria|Armendaritze}}, {{udalerria|Bastida}}, {{udalerria|Irisarri}} eta {{udalerria|Iholdi}} ez direla beti integraturik egon. Hala ere, arrazoi geografikoak direla medio, lau herri horiek Arberoakotzat jotzen dira. Gaurko ibilaldiak herri horietako bat du abiapuntu: Nafarroa Behereko bihotzean dagoen {{udalerria|Iholdi}} herria, hain zuzen ere. Herri txiki horretan, honako hauek ikus daitezke: Elizabelar jauregia, 1680. urtean altxatua; Ameztoia baserria, 1689koa; Donibane eliza, XVII. mendekoa; eta Oltzeko gaztelua, mende berekoa. Inguruko muino eta mendietan ibilaldi franko egin daitezke, eta guk horietako bat aukeratu dugu: Hoxahandiako ibilbide zirkularra. <img alt="" src="https://www.berria.eus/argazkiak_jarraia/uploads/1300f83367.jpg" /> Herriko plazatik atera eta herriko etxea ezkerrera utzi eta gero, errepide txikitik aurrera egingo dugu. Berehala, kanpina ezkerrera utzi, eta aurrera jarraituko dugu. Kilometro pasatxo bete ondoren, Oltzeko gazteluaren ondora helduko gara. Joan Oltze prelatuaren etxebizitza izan zen. Jatorriz XVI. mendean eraiki bazen ere, 1664an birmoldarazi egin zuen. Joan Oltze Baionako apezpiku izan zen, eta berak ezkondu zituen Frantziako Luis XIV.a eta Maria Teresa Austriakoa. 2005ean, monumentu historiko izendatu zuten. Gaztelua atzean utzi, eta aurrera jarraituko dugu marra laranjek erakutsiko diguten norabidean. Pista zabaletik maldan gora jarri, eta haritzak nagusi diren baso mistoan murgilduko gara Hiru Haitzetako lepora iritsi arte. Aurrez aurre ikusiko dugun malda piko eta biziari aurre egingo diogu, eta, gora heldu aurretik, bide nabarmena utzi, eta gandorrera igoko gara, ikusgaitz den xenda batetik. Bidezidorretik segituz, Arberoako lurren ikuspegi zabal eta bikainaz gozatzeko aukera izango dugu, talaia bikaina baita. Gertu ikusiko dugun Hoxahandiko tontorrera iritsiko gara laster, eta, bertan pausatuz, urruti zein gertu ikusiko ditugun mendiak identifikatzeko gogoa sartuko zaigu. Behean ikusiko dugun Hoxattipia aldera jaisten hasiko gara belazean zehar. Malda oso bizia da, eta, lepora iristean, berriro xenda nabarmenetik tontorrera igoko gara. Alanbrezko hesiaren paraleloan jaisten hasi eta berehala, hau pasa eta beste hesi baten ondotik berriro maldan behera iralekua gure eskuinera utziz. Metalezko langa batera iritsi, eta, hau gainditu ondoren, errepide txikitik jarraituko dugu altuera poliki galtzen. Arditegi moderno eta handiak dituzten bi baserriren ondotik pasatu, eta berehala bat egingo dugu hasierako errepidearekin; hortik itzuliko gara abiapuntura. Herrira iristean, elizari bisita egitea merezi du. Ateburuan 1605eko dela adierazi arren, XVII. mendean hainbat aldiz moldatu zuten, beste urte bat ere agertzen baita, 1693a. XX. mendean ere zaharberritu zuten. Alboan dagoen hilerrian, disko formako zenbait hilarri ikus daitezke; zaharrena 1597koa da. Herrian zazpi eihera (errota) dira, eta horietako bat zaharberrituta dago. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 9656djsmvy0y66ptkihnp7oz2x93hwf 0 4349 20396 19980 2020-06-25T20:42:34Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Iruatxeta Urkiolako talaia.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Urkiola, Urkiolagirre, Asuntza, Zabalandi, Iruatxeta |distantzia = 12 km. 3 ordu. |ingurunea = Urkiolako natur parkearen hego-ekialdeko muturrean gailentzen da Iruatxeta tontor karstikoa. Ibilbide honek Urkiolako mendatetik igotzea proposatuko du. |abiapuntua = Urkiola (Bizkaia) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1147038&fetxa=2019-11-05&orria=024&kont=001 }} '''Urkiolako natur parkearen hego-ekialdeko muturrean gailentzen da Iruatxeta tontor karstikoa. Ibilbide honek Urkiolako mendatetik igotzea proposatuko du. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1147038&fetxa=2019-11-05&orria=024&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Iruatxeta, Bizkaiko eta Arabako muga-mugan baitago, tontorrera igotzeko aukera ugari eskaini dituen mendi aparta da. Tontorreraino egiten diren igoera guztien artean, ohikoena Aramaioko aukera da. Finean, Iruatxetak Arabako lur eremuan erakusten du bere goialde karstikoa. Bizkai aldetik, ordea, Urkiolako mendatera jo beharra dago abiapuntu egokia ikusteko. Urkiolako mendigunea kontserbazio bereziko eremu (KBE) izendatua izan da orain hiru urte, eta, natur parkea denez geroztik, tipologia bikoitza biltzen dira gune berean. Beraz, Natura 2000 Sareko gune garrantzitsua da Urkiolakoa. Izan ere, Europako Batasunaren intereseko habitat naturalak eta basoko fauna eta landaretza kontserbazio egoera onean mantentzeko asmoa dago. Urkiolakoan nabarmentzekoa da populazioa finkatua duten honako hegazti errupikola hauen presentzia: sai arreak, sai zuriak eta belatz handiak, besteak beste. <img alt="" src="https://www.berria.eus/argazkiak_jarraia/uploads/12605d356d.jpg" /> ==Urkiolagirretik Zabalandira== Ibilbide honen abiapuntua Urkiolako mendatea da (Bizkaia). Sona handiko santutegiaren ondoko aparkaleku zabalean utziko dugu autoa. Asuntzako lepora doan basabidea ikusiko dugu bertan, barrera batek itxia. Basabidea itzulera egiteko utziko dugula-eta, haren ezkerretik doan GR-12 zidorrari jarraituko diogu, belardian gora. Hari elektrikoaren azpitik igarota, izeiak lagun jarraituko dugu, betiere goratasuna hartzeari eutsita. Ibarraren beste aldetik, Durangaldeko gune karstikoan gailendutako hormatzarrak begiztatuko dira: Untzillatx eta Alluitz mendi ezagunak, besteak beste. Bidexkak banatzean, zuzen segitu eta, lerrotik aldendu gabe, Urkiolagirre tontorreko erpin geodesikora iritsiko gara. Goialde belartsutik jaitsiera xumea egingo dugu Asuntzako leporaino. Horretarako, erpinetik bertatik abiarazten den pasabidean behera egingo dugu. Hala, betiere ekialderako urratsak eginez, goratasuna galtzen hasiko gara. Urkiolatik datorren basabidera irtengo gara ziztuan. Ezkerretik jarraituko dugu hartxintxarrezko basabidea, Atxarte eta Guenzelai aldera doan bidea lagata. Asuntzako harrobi zaharreko dekantaziorako eraikinaren ondotik igarota, altitudea hartzen hasiko gara berriro ere. Ezkerraldean Anbotoko harresi gaindiezina izango dugu, tentagarria bezain galanta. Aldatsa amaitu eta berehala, Asuntzako lepotik ia 1 km egina dugula, Oletara doan bidea agertuko zaigu eskuinetik. Oletarako jaitsierari muzin eginda, basabidean gora egin eta Anboto tontorrera igotzeko ohiko bidean izango gara. Mari jainkosaren bizilekua beste baterako lagata, baina, maldan behera egingo dugu lepoan eta, bidexkari men eginez, basabide batera irtengo gara. Ezkerretik hartu eta pagadian barrena jaisten jarraituko dugu. Bakeleku aterpetxe ondotik igaro eta berehala, Anboto azpiko lepo ederrean izango gara, hots, Zabalandikoan. ==Iruatxetako malkarra== Beste aterpetxe bat ikusiko dugu lepoan, eta haren gainean, eder-eder, Iruatxetako gandor malkartsua. Behin aterpetxean, ezkerrera hartu eta pagadira joko dugu, zuzen-zuzen. Harkaitzean gora egin gabe, badaramagun bidexkak pagadia zeharkatzen lagunduko digu. Harbide baten moldean, xenda horrek hormatzar baten oinalderaino lagunduko digu. Orduan, ezkerraldetik irekitzen den igarobidea baliatuko dugu goratasuna hartzearen kariaz. Horiek horrela, mendian gora ibilita, sigi-saga, aldapa pikuari aurre egingo diogu. Pagadian murgilduta, bertan sortzen den ibar xumearen erdi-erditik ibiliko gara. Magalak zabaltzen direnean, haatik, bidexka apetatsuak ezkerrera jotzera behartuko gaitu. Txondor baten apala zapaldu bezain agudo, eskuinera okertu eta, zelaitxo ttipi bat zeharkatu ostean, Iruatxetako tontorrera igoko gara. Urkiolagirre mendia saiheste aldera, Asuntzeko basabidea baliatuko dugu itzulera lasaia egiteko. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 30ozqyp8pdk45ppb544muytrheh8p60 0 4350 20390 19952 2020-06-25T20:42:28Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Handitasunean handiena.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Rivas de Tereso, Toloño |distantzia = 8 km. 2 ordu. |ingurunea = Toloño mendigunea Bergantzu eta {{udalerria|Bastida}} herrien artean goititzen da, biodibertsitate askotarikoa duen paradisu batean. |abiapuntua = Rivas de Tereso |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1146333&fetxa=2019-10-29&orria=028&kont=002 }} '''Toloño mendigunea Bergantzu eta {{udalerria|Bastida}} herrien artean goititzen da, biodibertsitate askotarikoa duen paradisu batean. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1146333&fetxa=2019-10-29&orria=028&kont=002 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Toloño mendilerroaren inguruan luze-zabal mintzatu da azken urteotan. Izan ere, berariazko toponimoak hamaika ika-mika sorrarazi du hainbat lagunengan. Eztabaida antzuan sartu gabe, ordea, Euskaltzaindiak eta Euskal Mendizale Federazioak (EMF) behin eta berriz onartu duten leku izen bera ontzat hartuko dugu guk ere, mendizaleen artean Kantabria (Espainia) eta Toloño erabiltzen direlarik ere. Toloño mendilerroa ekialdetik mendebaldera luzatzen den lerro gorabeheratsua bezain malkartsua da. Mendilerroan barrena bidaia azkarra egingo bagenu, lehen geldialdia Peñalta mendian egingo genuke zalantza izpirik gabe, eder-eder gailentzen baita {{udalerria|Bernedo}} eta {{udalerria|Kripan}} herrien artean. Gandor alpinoa eta arriskutsua erakusten du hormatzar eder horrek. Urratsak mendebaldera egin eta berehala, Palomares tontorra ikusiko dugu. Guardiatik (Araba) zein {{udalerria|Kripan}} aldetik ikusita, harrizko esku sendoa dirudi, atzamar eta guzti. Irudimenaren kontua baino ez da. Gailur tentagarria, halere. Baina, adi, haren ondoko kidea ez baita ahuntzaren gauerdiko eztula. Larrasa gailur labainkorra katalogo ofizialetik at utzi behar izan zuten Federazioko arduradunek, besteak beste, iparraldeko magal pikoa pairatzen ari zen higadura kezkagarria zela eta. <img alt="" src="https://www.berria.eus/argazkiak_jarraia/uploads/1241d9af54.jpg" /> Toloño mendilerroan mendebaldera egin ahala, ordea, guneak bestelako irudi bat islatuko du: muinoak zein sabaiak otzan-otzan agertzen dira orduan, harrizko irudi mantso eta hieratikoen moldean. Hala, behin Rivas mendatea zeharkatuta, Toloño mendilerroak —agian, harkaiztegia neka-neka edo hauts eginda—izen bereko mendiguneari bidea uzten dio, zor zaion miresmena eta protagonismoa berreskuratze aldera. Hala, Jugalez ibaiaren arroaren hegoaldean zutituriko mendiguneak, Bergantzu (Araba) herriaren aldeko ibar emankorren eta oihantsuen gainetik ez ezik, Errioxako labore soro konkordunen artetik ere handioski erakusten du bere kasko karstikoa. Eder baino ederrago, zinez! Ibilbide ugari izan ohi dira gailurrera bideari ekiteko. Rivas de Teresotik (Errioxa, Espainia) abiatzen den zidorra hautatu dugu oraingoan, akaso ezohiko zidorra delako. ==Rivas de Tereso== Abiapuntua Rivas de Tereso herria da, Toloño mendiaren hegoaldean dagoen herri xumea. Bastidatik (Araba) laster batean iritsiko gara herri horretara. Autoa Rivas de Tereson bertan laga beharrean, 2,2 kilometro gora egingo dugu asfaltoan barrena, {{udalerria|Urizaharra}} aldera. Hala, bihurgune baten bueltan, hainbat makal hazten diren tokira iritsi baino 100 metro lehenago, aparkaleku ttipi bat ikusiko dugu. Aspaldiko bide seinaleak ikusiko ditugu han; PR-LR 51 kodea daraman Toloñoko Ermita izenekoa, beste batzuen artean. Basabidean aurrera egin eta berehala, ordea, ezkerrera jo eta zehar-zehar jarraituko dugu. Hurrengo bidebanatzean, ezkerrera hartu, eta arin-arin jarraituko dugu, pinuak eta arte trinkoak aldamenean ditugula. Aldatsa amaitu berritan, artadiak hartua duen ordoki zabal bat ikusiko dugu. Hori nahikoa ez, eta, goialdera so eginda, Toloñoko monasterio zaharraren harri historikoak ikusiko ditugu. Harantz bideratuko ditugu pausoak. ==Peña del Leon== Basabidean barna bost minutu inguru emango ditugu, besterik ez. Orduan, eskuinetik aldats gora doan suebakia baliatuko dugu, goratasuna hartzeko. Pasillo zabala izanagatik ere, erdi-erditik doan zidorrak sigi-saga egiten lagunduko dugu. Eskerrak! Harritzara iritsita, eskuinera egin, eta, xenda abandonatu gabe, Peña del Leongo lepora helduko gara. Ezkerrera hartuko dugu han, eta terraza baten zehar jarraituko dugu. Pinudia atzean utzita, aurrera segituko dugu pitin bat eta, eskuinaldeko magalean gora abiatzeko modua ikustean, eskuinera jo, aldatsari aurre egin, eta gandorrean dagoen erpin geodesikora igoko gara. Postontzirik ez dugu han goian ikusiko, Toloño gailurraren ekialdeko muturrean baikaude. Gandorrari begirik kendu gabe, tontor nagusian izango gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] ju3bnv32xvxghqum84jlr8vk6nrpgpw 0 4351 20819 20421 2020-06-26T08:38:04Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Milaka urteko haritzen artean.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Etxarri}} Aranatz, Danbolintxu, Bordaburu, Berroetazabal |distantzia = 4,3 km. Ordu 1 eta 30 mn. |ingurunea = Ibilbide zirkular eta erraza milurteko historia gordetzen duten haritz mardul eta ederren artean. |abiapuntua = Etxarri Aranazko kanpina |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1145684&fetxa=2019-10-22&orria=025&kont=001 }} '''Ibilbide zirkular eta erraza milaka urteko historia gordetzen duten haritz mardul eta ederren artean. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1145684&fetxa=2019-10-22&orria=025&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Etxarri}} Aranazko (Nafarroa) Beheko Basoaren zati honetan oso haritz ederrak daude, eta, balio estetikoa edukitzeaz gain, basoa birsortzeko ale garrantzitsuak dira. Bertan, beste espezie askoren artean, haritz kandudunak eta amerikarrak ikusiko ditugu. Zuhaitz izugarri handi horiek oso deigarriak dira beren itxuragatik, eta berehala pizten dute bisitarien arreta. Kanpinaren sarreran dagoen aparkalekutik emango diogu hasiera ibilaldi labur honi. Pista zabala hartu eta ezkerretatik, kanpina inguratzen duen bide zabaletik aurrera egingo dugu Danbolintxu esaten zaion ingurura jaisteko. Berehala, pistan aurrera egin, eta, eskuinean, zenbait ibilbide erakusten dituen egurrezko hesola batekin egingo dugu topo. Bertan, haritz zaharren ibilbidearen (SL NA 137) eta trikuharrienaren (PR NA 133) bide seinaleak ikusiko ditugu. Ibilbidearen lehen zatian, bi ibilbideek bat egiten dute; beraz, zuhaitzen enborretan, kolore zuriak, berdeak eta horiak lagunduko digute bidea aukeratzen. Basoan sartu, eta aldapa txikia igotzen hasiko gara, bidegurutze batera ailegatu arte. Berroetazabal izeneko leku horretan —behor leku zabala—, ezkerraldeko xenda aukeratuko dugu, eta bestea itzulerarako utzi. Basoa trinkotu egiten da, eta zaila gertatzen zaie eguzkiaren izpiei zulatzea. Bidea erabat leuntzen den lekuan, bat-batean lehen haritz erraldoiarekin bat egin, eta aurrera segituko dugu, tarteka bertako zuhaitzen izenak —latinez, gazteleraz eta euskaraz— jartzen dituzten zutikako plaka batzuk irakurriz. Berehala helduko gara bi haritz mardulen ondora: barrenak erdi hustuta elkarri begira baleude bezala daude. Hariztian marrazten den bide eroso eta garbitik aurrera jarraituko dugu, berriro beste haritz erraldoi batekin topo egin arte. Hori, aurrez ikusitako beste biak ez bezala, oso bizirik dago, enbor zabaletik eskegitzen diren adarrak hostoz beterik baitaude. Enborraren ondora joan, eta gure neurriez jabetuko gara. Ez da bakarra: inguruan ere badaude bizirik dauden haritz gehiago, baina askoz txikiagoak. Inguruaz gozatuz, enborra erabat husturik duen zuhaitz zahar baten ondora iritsiko gara; adar txiki batek ematen dio duen bizitza apurra. Goroldioak estaltzen du enborretik geratzen dena, eta orbelak betetzen du barruko zuloa. ==Trikuharriak== Aurrera segituz, Bordazelai —bordak izan zireneko zelaia— izeneko inguruan, haritz ale bikain gehiago ikusiko ditugu bidearen albo banatan, baina bada bat gure arreta berehala erakarriko duena: arku bat osatuz zerurantz goititzen den zuhaitz mardula. Adarren bat edo beste erori eta besamotz geratu dela dirudi. Denbora gutxi beharko dugu Bordaburura —eremua bukatzen den tokira— iristeko, eta, bertan, beste haritz eder batek agurtuko gaitu. Abiapuntura itzultzeko tenorea izango dugu orduan, eta ezkerretik ateratzen den bidetik abiatuko gara, zuriz eta berdez balizatutakotik —trikuharrien bidea hortxe utziko dugu—. Gurpidegain izeneko bidetik —gurdibideak nonahi ikus zitekeen ingurunea—, pagadiak ezkerrera utzi, eta berehala helduko gara aurreko bidegurutzera. Handik, kilometro bat bete beharko dugu kanpinaren sarrerara itzultzeko. Han amaituko da ibilbidea.</p> == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] ae0c4d8l70qbddwdq735rqhjvsowl78 0 4352 20783 20391 2020-06-26T08:37:27Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Haranbeltzeko kapera.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Beherea}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Izura, Haranbeltz, Haranbeltzeko kapera, Haranbeltzeko bizkarra, Urkamendia |distantzia = 10,5 km. 3 ordu |ingurunea = Izurako basoaren magalean, priore etxea, kapera bat, lau etxe eta zuhaitzik gabeko eremu bat eraiki zituen gizakiak. |abiapuntua = Izura-Azme |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1145040&fetxa=2019-10-08&orria=026&kont=001 }} '''Izurako basoaren magalean, priore etxea, kapera bat, lau etxe eta zuhaitzik gabeko eremu bat eraiki zituen gizakiak. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1145040&fetxa=2019-10-08&orria=026&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Izurako enparantzatik abiatuko gara. Etxe bikainen artean, maldan behera egingo dugu, eta, ezkerraldetik hartuta, hiri behera edo Irizola auzora jaitsiko gara. Garai batean beilarientzako ospitale zaharra izan zena eta gaur egun aterpearen funtzioa betetzen duena gure ezkerrera utziko dugu. Azken etxea atzean laga, errekastoa igaro, eta errepideraino doan xendari jarraituko diogu. Monolito baten ondora iristean, errepidea hartuko dugu, betiere GR-65ari dagozkion bide seinale zuri-gorriei segituz. Gorantz egingo dugu, Oztibarreko muino borobil eta gozoek eskaintzen duten ikuspegiaz gozatuz. Bihurgune nabarmen batera heltzean, haritz bikainez osatutako baso bat ikusiko dugu gure eskuinean, eta, hortik abiatuz, harizti bikain batean murgilduko gara. Bide seinale zuri-gorriak galdu gabe, aurrera egingo dugu pistan barrena. Maldan behera jaisten hasi, eta berehala ohartuko gara Haranbeltzeko kaperaren presentziaz. Beste malda txiki bat igo, eta Donatoen kapera ospetsua izan zenaren ondoan izango gara. Izurako basoaren magalean, gizakiak zuhaitzak moztu zituen, eta, argigune horretan, priore etxea, kapera bat, lau etxe eta zuhaitzik gabeko eremu bat eraiki zuen. Aipatua izan da XII. mendean, Hospitale Sancti de Arambels agirian. Bertan dagoen etxe baten ateburuan, eraikuntza erreferentzia gisa, 984 urtea ageri da. Erdi Aroko arkitektura erromanikoaren adibide ezin hobea da, eta Bariko San Nikolasi dedikatua zaio, bidaiari eta beilarien gerizatzaile. Bertan zeuden Donato Anaiek errezibitzen zituzten beilariak. Donato Anaiak talde laiko bat da, Agustinoei oso lotua. Txirotasuna, harrera eta laguntza botoa egin ondoren, beren bizi osoa iragaten zuten beilariei harrera egiten. Donatoak zenbait jauntxo eta beilari aberatsen emariekin bizi ziren. Kaperaren barnean, XVIII. mendeko koloretako apaindurak, zur tindatuzko ganga, zutabe barrokodun, XVII. mendeko erretaula margotu bat eta Jondoki Jakobe beilaria erakusten duen eskultura bat ikus daitezke. Kaperaren atean, alfabeto grekoko Alfa eta Omega hizkiak agertzen dira, jainkoa sinbolizatzeko. Frantziako Iraultza garaian, Donatoen ondorengoek kapera erosi zuten, eta gaur egun jabego pribatua da. San Nikolas priore etxea osatzen zuten lau etxeak atzean utzi ondoren, berehala izango gara Jondoki Jakobe bidea utziko dugun bidegurutzean. Bertan dagoen metalezko langa bat gurutzatuko dugu, eta Izurara iristeko bide seinale horiei jarraitu beharko diegu. Hasieran, hurritzen artean pista zabaletik jaisten hasiko gara, baina, berehala, ia altuerarik galdu edota irabazi gabe, ehunka urte dituzten haritzen artean izango gara. Hasierako bidezidorra pista bihurtuko da, eta, basotik ateratzean, mendiaren magalean aurrera segituko dugu. Bide seinaleek azken malda igotzera gonbidatuko gaituzte, eta, ataka pare bat gainditu ostean, Izura aldera jaisten hasiko gara. Urkamendia baserrira heldu aurretik, Oztibarreko haranaren ikuspegi osoaz gozatuko dugu. Baserria atzean utzita, eta Izura herria aurrez dugularik, errepidetik behera egingo dugu. Lehen bihurgunera iristean, eskuinetik belar artean irekitzen den xendatik beste errepidera jaitsiko gara, monolitoaren ondora. Herrira itzultzeko bi aukera izango ditugu: lehena, Irizola auzotik berriro pasatuz, eta bigarrena, berriz, errepideari jarraituz. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] ii2olvtjqyxi8b8akk1w78cgba3tbbc 0 4353 20388 20003 2020-06-25T20:42:25Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Getariako mahasti artean.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Getaria, Garate gaina, Iturritxiki, Ubidi erreka, Ametzmendi |distantzia = 6,6 km. 2 ordu eta 20 mn. |ingurunea = Ibilbide honetan, mahastien marea berdea eta itsasoaren urdina nahastuko zaizkigu begi ninietan. |abiapuntua = Getaria |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1144917&fetxa=2019-10-15&orria=042&kont=001 }} '''Ibilbide honetan, mahastien marea berdea eta itsasoaren urdina nahastuko zaizkigu begi ninietan. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1144917&fetxa=2019-10-15&orria=042&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Gipuzkoako kostaldean dagoen herri txiki eta polit horretan emango diogu hasiera gaurko ibilaldiari. Herria txikia izan arren, oso ezaguna da arrazoi desberdinengatik: munduari bira ematen lehena izan zen Juan Sebastian Elkano marinelaren jaioterria delako, arrantzale giroko herria delako, Cristobal Balentziaga jostun ezagunaren museoa bertan dagoelako eta Getariako Txakolina jatorri izenaren udalerri nagusia delako, bestek beste. Juan Sebastian Elkanori eskainitako monumentuaren ondoan emango diogu hasiera ibilaldiari. 1922an, Elkanoren bidaiaren 4. mendeurrena zela eta, XVIII. mendeko Getariaren harresiko gotorleku baten gainean monumentu bat eraikitzen hasi ziren. Eskultura proiektua Victorio Cachok diseinatu zuen ArtDeco estiloan oinarrituz. Getariatik {{udalerria|Zarautz}} aldera joko dugu N-634 hondartzaren gainetik eta errepidearen ondotik. Kilometro erdi bertatik bete ondoren, autoek bira ematen duten lekuan errepidearen beste aldera pasa eta Iturritxiki izenez ezagutzen lekura iritsiko gara. Lurrezko pistatik aurrera egin eta berehala, ezkerraldera zuzentzen den bide zabaletik gorantz joko dugu Talaia aldera. Basoa atzean utzi eta lehen mahastiekin egingo dugu topo, eta horien ondotik segituko dugu goiko aldera heldu arte. Mendiaren magal guztiak mahastiz jantzirik daude, eta ikuspegi aparta izan dugu. Etorritako bidetik metro batzuk atzera egingo dugu, eta berehala ikusiko dugu mahastian barneratzen den bide zabala. Mahatsondoen mendean sulfatoa egiteko erabiltzen zen putzu baten ondotik pasatuko gara. Ibilbideak mahastia zeharkatu egiten du, eta azken zatian aldapa pikoak Ubidiko errekaren ondoan utziko gaitu. Ingurune hori, maiz, lokaztuta egon ohi da, eta komeni da egun lehorra aukeratzea ibilbide hori egiteko. Pistak berriro maldan gora jarri, eta Ametzmendi txakolin bodegara eramango gaitu. Mahasti bikainen artean zabaltzen den porlanezko bideak Gaztaka Haundi baserrira gerturatuko gaitu, eta Zarautzetik datorren bidearekin bat egitean ezkerraldera joko dugu, maldan gora, GR-121 eta Talaia bidea seinalatzen duen bidegurutze arte. Toki horretan, bide balizatua (marka zuri, gorri eta horiak) hartuko dugu. Zumaiarantz zuzentzen den bide zabaletik aldapan gora eta behera ibiliko gara, Garateko gainera iritsi arte. Bidearen zatiri altuena den horretatik mahastien ikuspegi paregabea izango dugu, itsasora amiltzen diren magalak mahastien kolore berdez janzten dira, eta itsasoaren urdinarekin nahasten dira postal paregabea osatuz. Bidetik at, Gazteluzar (Santa Barbarako gaztelua) geratzen da, Hirugarren Gerra Karlistan erabilia Garateko gotorlekua babesteko. Garate gainera heltzean, bide balizatua utzi, eta errepidean barna jaisten hasiko gara. {{udalerria|Aranguren}} baserria pasatu, eta, Golindora heltzean, errepide nagusia utzi, eta ezkerretik ateratzen den herri bidetik Getaria aldera gerturatzen hasiko gara. Berriro errepidera atera, eta parez pare ikusiko dugun herri bidean aurrera joko dugu. Kanposantua ezkerraldean utzita, Cristobal Balenciaga museoaren ondotik herriguneraino zuzen jaitsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] hm84qdaalue7wkyzaens5bdtnxfnny4 0 4354 20831 20434 2020-06-26T08:38:16Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Otxandioko basabisita.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Otxandio}}, Tantaibakar, Aurtola, Andaparaluzeta, Presazelai, Motxotegi, Mirugain |distantzia = 25,5 km. |ingurunea = Otxandioko udal ordezkariek eta herriko bizilagunek mugarrien bisita egin ohi dute irailaren hirugarren domekan, tradizioak hala eskatuta. |abiapuntua = Otxandio |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1143727&fetxa=2019-10-01&orria=026&kont=001 }} '''Otxandioko udal ordezkariek eta herriko bizilagunek mugarrien bisita egin ohi dute irailaren hirugarren domekan, tradizioak hala eskatuta. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1143727&fetxa=2019-10-01&orria=026&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Arabako eta Bizkaiko mapek itxura desberdina hartzen dute Aramaioko eta Otxandioko udal eremuak zehaztean. Esaterako, Gorbeialdeko eskualdeko burua handitxoagoa marrazturik geratzen da egungo udal mapetan, baita leku-izenak dakartzan dokumentu tekniko horietan ere. Izan ere, aramaioarrek beretzat hartu izan dute ''Limitadua'' izenarekin ezaguna den eremu zabala. Otxandiarrak ere ez dira atzean gelditzen, eta, arrazoi historikoak argudiatuta, beretzat hartu ohi dute ehunka hektarea zabal dituen paraje tentagarria. XVIII. mendeaz geroztik, Otxandioko udalerriko mugarri guneak ikuskatzeko ohitura hartu dute Limitaduaren barruko natur ondarea irmoki defendatzearen kariaz. Irailean gertatzen da hori, eta ''Basabisitta'' izeneko mendi-ibilia antolatzen da herrian. Hirugarren domeka seinalaturik dago otxandiarren egutegian, ehunka ibiltari biltzen baitira plaza Nagusira, den-denak tradizioari begi-kliska egiteko asmoarekin. Goizeko zortzietan ibili-ibilian hasten dira txangolari prestatuak, lagun denak atabalariak markaturiko dantza arinari segika. {{udalerria|Otxandio}} inguruko mugarri zaharrak ezagutarazteko xedez, ibili laburreko bidezidor bat egokitu dute herrian, PR-BI 50 izenekoa. Orotara, 25 kilometro ditu zeharkaldi sonatuak. Herriko plaza Nagusian emango diogu hasiera ibilbideari. Uribarrena kalean aurrera eginda (H) hiribildutik irten eta San Roke ermitara helduko gara ziztuan. Errepidearen paraleloan doan asfaltoari segika, Gomillasko zubira helduko gara. Urtegiko hezegunea gurutzatu eta ezkerretik maldan gora eginda, Mirugain tontorrera igoko gara. Baso galant batek sorgindua du bertoko magala. Ekialdeko muturrean Tantaibakarreko harlandua ikusiko dugu, lurzoruari tinko-tinko loturik. Gandorra uzteko unea baita, ezkerrera jo eta maldan behera abiatuko gara, sigi-saga. Hesia aldamenean daramagula, Iñolaerreka gurutzatuko dugu beherago, behin aldats pikua amaituta. Don Andresen txabola ikusiko dugu bizkor. Etxolaren aurreko basabide asfaltatuan ezkerrera jo eta, 500 metro inguru egin ostean, eskuinera hartuko dugu, PR-BI 50 zidorrak agintzen duen legez. Oletaerreka zeharkatuta, Aurtola auzora helduko gara. Goikoetxe tabernako parkean altxaturiko pago zahar baten altzoan sinatu egin ohi dute Otxandioko udal-agintariek bisitaren inguruko akta ofiziala. ==Mendebaldeko mugarria== Oletako eliza parean berriz hartuko dugu basoraino lagunduko digun zidorra. Amezolaerreka parean ehunka metro ibiliko gara, eta Larramotzeraino lagunduko digu basabideak. Ezkerrera egin eta, Itzagako etxaldea inguratuta, Andaparaluzeta auzora iritsiko gara. Gasolindegiaren parean ezkerrera joko dugu eta, Otxandioko hesia eta mugarriak lagun, Azpikoarriko mugarriaren ondotik igaro eta hegoalderako urratsak egingo ditugu. Presazelai parkera iristean, hego-mendebaldera egin eta Motxotegiko tontorrera igoko gara. Handik goitik Eskortalekuetako lepora jaitsiko gara, hots, Motxotegi eta Esnauritzagana ({{udalerria|Legutio}}, Araba) tontorren arteko gunera. Sigi-saga maldan behera Gordobilgo baserrira helduko gara (Mekoleta). Eskuinera egingo dugu baserrian eta, Pagadui muinoa inguratuta, Gomillats baserrira helduko gara berriz ere. San Roke ermitatik igaro ostean, Otxandioko plazan emango diogu bukaera ibilbideari == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] itkx1z41l4eypz6e4bvtuqyfvfvodj3 0 4355 20432 20217 2020-06-25T20:43:16Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Oteitzoiana ibilbidea.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Narbarte, Meateko lepoa, Gandorreko lepoa, Oteitzoiana |distantzia = 7,8 km. 2 ordu eta 50 mn. |ingurunea = Mendi apala izan arren, bere kokapen geografikoagatik inguruko talaiarik onenetako bat dela esan daiteke. |abiapuntua = Narbarte |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1143171&fetxa=2019-09-17&orria=025&kont=001 }} '''Mendi apala izan arren, bere kokapen geografikoagatik inguruko talaiarik onenetako bat dela esan daiteke. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1143171&fetxa=2019-09-17&orria=025&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Bertizarana}} udalerria Malerreka eskualdean kokatuta dago, eta hiru kontzeju (Narbarte, Oieregi eta Legasa) eta bost auzo ditu (Bertiz, Santalokadia, Tipulatze, Bertiz eta Zeberia). Gaurko ibilaldia Narbarten hasiko dugu, hango herri nagusian. Bidasoaren eskuinaldean kokatuta dagoen herri horretan, etxe tradizional ederrez gain, San Andres eliza ikus daiteke. Etxe horien artean, Erreparazea jauregia nabarmentzen da; Ingalaterrako Eduardo VII.ak atsedena hartzeko denboraldiak pasatzen zituen han. {{udalerria|Baztan}} eta inguruko eskualdeetako inguruetan dauden etxerik gehienak inguruko mendietan dagoen harri gorria erabiliz eraiki zituzten, eta, ibilaldi hau burutuz gero, mendi horietako bat ezagutzeko aukera izango dugu: Oteitzoiana mendia, hain zuzen ere. Mendi apala izan arren, bere kokapen geografikoagatik inguruko talaiarik onenetako bat dela esan daiteke. Hara ailegatzeko biderik egokiena Narbarte eta {{udalerria|Sunbilla}} lotzen dituen PR NA-106 ibilbide balizatua da, baina, guk, Narbartetik atera eta bertara itzultzeko, ibilbide zirkularra egingo dugu. Narbarteko elizaren ondotik abiatu, errepidea gurutzatu, eta, iturria gure ezkerrera utziz, mendi aldera joko dugu. Larre zabal eta baserri bikainen artean erraz egingo dugu aurrera. Abeletxe baten ondora ailegatzean, bide leunak lekua utziko dio aldapari. Porlanezko bidetik altuera hartzen hasi eta berehala, ezkerretik doan lurrezko pista hartuko dugu. Aldapa bizia igo, eta, gertu, borda bat ikusiko dugu. Ibilaldi honetan, borda hondatu ugari ikusiko ditugu. Pista zabalari segituz, tarteka aldapa pikoak gainditu beharko ditugu. ==Apez harria == Bidea leuntzen hasten denean, lehen aldiz ikusiko dugu Oteitzoianako gandor gorrixka. Bide erosoak pista zabal batera eramango gaitu, eta, bertatik aurrera eginez, ur depositu baten ondora helduko gara. Pista zabala utzi, eta, garo artean zabaltzen den xendatik, Meateko lepora igoko gara. Lepo horrek Meateko Kaskoa eta Oteitzoiana mendiak lotzen ditu, eta gertu dagoen arroka handi batek gorila baten antza duela diote, ''Apez harria'' izenez ezaguna. Aurrez aurre, tontorra ikusiko dugu, baina, bertaratzeko, garoz beteta egon ohi den magala zeharkatuko dugu, nabarmena den xendan zehar. Gandorrean dagoen igarobidera iristean, eskuinetik doan bidetik tontorra markatzen duen erpin geodesikoaren ondora iritsiko gara. Buzoian, ''Oteixon 685 m-Ulibeltzak Mendi Taldea 2014'' jartzen du. Tontor hau talaia paregabea da inguruko mendiak eta horien magaletan barreiatzen diren herriak ikusteko. Abiapuntura itzultzeko, etorritako bidetik atzera egingo dugu gandorrean dagoen igarobideraino. Bertatik jaisten jarraituko dugu, gandorraren paraleloan zuhaizti txiki batean dagoen borda baten ondora jaitsiz. Horren ondotik, xenda garbi bat hedatzen da, aurrez aurre ikusiko dugun beste borda bateraino. Bertara ailegatzeko, gertu dagoen lurrezko pista zabala hartu, eta irabazitako altuera erraz galduko dugu. Malda pikoa den lekuetan, porlanak hartzen du lurraren lekua, eta bertatik etxalde batera jaitsiko gara; Narbarteko etxeak ikusiko ditugu gertu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 1qsgwbtjt1luc23ezl8c8zm5ae95f6i 0 4356 20441 19962 2020-06-25T20:43:27Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Recuenco udazkeneko mendia.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Lalastra, Sierra lepoa, Recuenco, Barreron lepoa, Coronas, Lahoz |distantzia = 12 km. 3 ordu. |ingurunea = Abenduaren azken egunera arte irekita dago Sierrako lepotik Lerongo atakara doan tarte malkartsua. Gure hori baliatuko dugu Recuencora igotzeko. |abiapuntua = Lalastra |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1143053&fetxa=2019-09-24&orria=028&kont=001 }} '''Abenduaren azken egunera arte irekita dago Sierrako lepotik Lerongo atakara doan tarte malkartsua. Gune hori baliatuko dugu Recuencora igotzeko. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1143053&fetxa=2019-09-24&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Valderejo parke naturala Arabako mendebaldeko eskualdean dago, Burgosko muga-mugan. Parke naturala izendatua izan zen orain dela mende laurden, eta, Euskal Autonomia Erkidegoan txikiena delarik ere, ekosistema eta paisaia ugariko parajea dugu. Ekitaldi xume batez ospatu zituzten bisitariek zilarrezko ezteiak. Jakina, Valderejon natura oparoa dela eta, kandelei putz egiteko urteak beste arrazoi bazeuden. Esan gabe doa fauna aberatsa bizi dela mendebaldeko basoetan eta zeruan, besteak beste sai arrea nagusi dela. Euskal Herri mailan, harrapakari haratusteljaleen koloniarik handiena bertan dago, etxetik urrun ez. Hori dela eta, Valderejo-Sobron ingurua kontserbazio bereziko eremu (KBE) izendatu zuten 2016an, baita hegaztientzako babes bereziko eremu ere (HBBE). Parkearen barruko arautegiak hala eskaturik, natur parkeko hainbat gandor eta ibilbide itxi zituzten, betiere hegaztiak babeste aldera. Besteak beste, Recuenco tontorrera doan gailurreria malkartsu eta karstikoa. Huraxe itxita izaten urtarriletik San Lorentzoko erromeria eguna pasatu arte ere. Abuztuaren 15ean, beraz, ateak alderik alde irekitzen dira ibiltari ororen gozamenerako. Saiak handituta daudenez, autonomiaz higitzen dira Valderejoko zeruan gaindi. Abendura arte, hortaz, Sierra izeneko lepotik Lerongo atakara doan tarterik malkartsuenaz gozatzeko aukera izaten da. Paraje huraxe baliatuko dugu sai arreek bizilekutzat hartutako hormatzarrak, kobazulo xumeak eta harrizko orratz zorroztuak bertatik bertara ezagutzeko. Lalastra herrian (Araba) hasiko gara ibilian. Aparkaleku egoki bat ikusiko dugu herrian barneratu aurretik. Autoa bertan lagata, iparralderako urratsak egingo ditugu, GR 282 ibilbidearen arrastoak bidaide. Alto el Valle izeneko gainaldean, beste aparkaleku bat ikusiko dugu, eta, haren ondoan, antzina ibarra justiziatzen zuen XVI. mendeko gurutze historikoa. Errepidea laga, eta ezkerrera joko dugu hantxe. Barrera zeharkatuta, basabide nagusiari men egingo diogu, desbideratzerik hartu gabe. Ler gorriek protagonismoa hartzen dutelarik ere, erkametzek hor jarraitzen dute, tinko-tinko, berariazko espazioa apurka-apurka aldarrikatzen dutela. Maldan gora, sigi-saga, Sierrako lepora iritsiko gara. Anderejoko gainak ez ezik, Burgosko Merindades eskualdeko gailurrak ere bistaratuko ditugu Boveda aldera begira dagoen talaia eder horretatik. Ezkerrera egingo dugu lepoan, eta, Arrayuelas tontorrari bizkarra emanez, Recuencorako bideari oratuko gatzaizkio. Gandorretik bertatik joan ordez, beheraxeago doan xenda hobetsiko dugu. Horiek horrela, ipuru eta erkametz isolatuen artetik ibilita, landaretza oparoa (hurritzak, erkametzak, astigarrak, gorostiak..) hazten den eremuraino lagunduko digu parkeko bidexkak. Galeria horretatik irtendakoan, Bovedako Gurutzea ikusiko dugu gandorrari lotuta. Gandorrari begia kendu gabe, Recuencoren lepora helduko gara. Zabalgune karstikoan gaindi jarraituko dugu, tipi-tapa. Ezkerraldeko harrizko zirkuaren gain-gainean, Gustal zutarria ikusiko dugu. Hurbilago, ordea, magalean gora egiten duen harresi txiki bat. Bada, hari segika, Recuenco tontorrera helduko gara. ==Barreron ataka== Lalastrara jaisteko, Coronas lepoaren ondotik doan bideari ekingo diogu. Horretarako, tontorreko postontzia eta erpin geodesikoa atzean utzita, parkeko zirkulu horiak jarraituko ditugu, harresitik aldendu gabe. Pistara irtetearekin batera, ezkerrera egin, eta zeharkaldi dotorea egingo dugu Anderejoko zabalgunean barna. Coronas tontor sonatua amildegiarekin bat egiterakoan ikusiko dugu. Barreron atakara helduko gara laster. Anderejoko bidea utzita, lepoko barrera zeharkatu, eta maldan behera egingo dugu Paules izeneko ibarra korrituta. Hezegune batzuk inguratuko ditugu behera goazen heinean. Bide nagusitik atera gabe, Lahozko presatik (hezegunea da) igaro, eta, haitzartetik atera berritan, Lahozera helduko gara. Errepidetik egingo ditugu Lalastraraino gelditzen zaizkigun metroak. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] lix146gr531dd2kqhnl8fex7r4hxfhc 0 4357 20716 20349 2020-06-26T08:36:16Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Agerreburu ibilbidea.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Hernani}}, Santa Barbara, Agerreburu, Arrikarte lepoa |distantzia = 4,1 km. Ordu 1 eta 30 mn. |ingurunea = Karlisten garaiko gotorleku eredurik onenetakoa da Santa Barbarakoa. |abiapuntua = Hernani |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1135285&fetxa=2019-07-02&orria=023&kont=002 }} '''Karlisten garaiko gotorleku eredurik onenetakoa da Santa Barbarakoa. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1135285&fetxa=2019-07-02&orria=023&kont=002 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Agerreburura igotzea lan erraza da, ez du ahalegin handirik eskatzen, eta, horregatik, jende asko joaten da inguru horretara, bertaratzeko dauden bide desberdinetatik. Ibilbide zirkular honetan, ohiko bideetan barna ibiltzeaz gain, eskaladako eremu ezagunaren ondotik marrazten den zidor estua hartuko dugu, tontorrean dagoen Santa Barbara ermitaren ondora iristeko. {{udalerria|Hernani}} herriko Santa Barbara auzoan emango diogu hasiera txango erraz honi. Biribilgunetik eskuinaldera ateratzen den asfaltatutako errepidea hartu, Alberro sagardotegiaren ondotik pasatu, eta aldapan gora egingo dugu. Laku txiki bat eskuinera utzi eta aurrera jarraituz, errepidetik atera eta eskuinetik marrazten den xenda erosoa hartuko dugu. Basotik berehala aterako gara, eta, Arrikarte leporantz zuzentzen den errepide asfaltatuan zehar, aldapa pikoari egingo diogu aurre. Lepora heldu aurretik, ezker aldean Elutxeta sagardotegia eta eskuinetik porlanezko bidea Santa Barbarara igotzeko. Lepotik bertatik, xenda txiki batek Santa Barbarako eskalada eremu ospetsura gerturatuko gaitu. Langa txiki bat gainditu, eta berehala izango gara makina bat belaunaldik eskalatu dituzten pareten mendean. Ohikoa da 15-30 metroko paretetan jendea eskegita ikustea, batzuk entrenatzen eta beste batzuk, aldiz, eskaladan lehen urratsak egiten. Gazteak zein helduak. Pareta horien azpitik marrazten den xendari jarraituz, altuera irabaziko dugu, baina, eskalada eremua pasatu bezain pronto, kosta egiten da bide zuzena aurkitzea; hala ere, Agerreburuko pareta bertikalak erreferentzia gisa hartuz, alanbrezko hesi pare bat gainditu, eta goiko aldera aterako gara, Agerreburuko tontorrean dagoen Santa Barbara ermitaren ondora hain zuzen, izen bera duen gotorlekuaren barnean kokatuta. Argitxoren irudia haren ondoan. Ermitari bizkarra eman, eta eskaileretatik jaisten hasiko gara aldapa bizian, ezker-eskuin gotorlekua izandako hormen artean. Muino honek duen kokapen estrategikoagatik, hainbatetan helburu militarretarako erabili ohi dute: 1793. urtean, Frantziaren aurkako Konbentzio Gerran, bi Karlistadetan (1833-1839 eta 1872-1876) eta, azkenik, 36ko gerran (1936-1939). Egungo gotorlekuaren diseinua II. Karlistadaren garaikoa da. 1936ko gerraren hasieran, indar faxistei aurre egiteko erabili zen, eta, gerora, lekua egokitzeko hainbat obra egin ziren: baseliza egun dagoen lekuan eraiki zuten, 1955. urtean: baserria berregin eta horma zati batzuk birmoldatu. Santa Barbarako gotorlekua karlisten garaiko gotorleku eredurik onenetarikoa dela esan daiteke, eta haren elementurik gehienak nahikoa ondo kontserbaturik daude. Bertan dagoen tabernan hamaiketakoa egin, eta itzulerako bidea hartuko dugu. Mendiaren magalean marrazten den bide nabarmenetik erraz galduko dugu altuera, bidegurutze batera iritsi arte. Saretxo jatetxera zuzentzen den bidea ezkerraldean utzi, eta eskuinetik ateratzen denari helduko diogu. Aldapan behera, erraz jaitsiko gara Hernaniko lehen etxeen ondora. Errepidearen paraleloan jarraitu, eta abiapuntura helduko gara. <img alt="" src="https://www.berria.eus/argazkiak_jarraia/uploads/927050857.jpg" /> == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] gy3cx2994uw21yw1tb66f3rpi3s5f3o 0 4358 21937 21936 2020-07-19T21:39:44Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = Abadia domeinua 25.jpg |mapa = Abadiako itsaslabarren hegitik.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Lapurdi}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Hendaia}}, Santa Ana punta, Nekatoenea, Larretxea, Abadia jauregia |distantzia = 3,1 km. Ordu 1 eta 10 mn. |ingurunea = Lur hauetan zenbait ekosistema aurkituko ditugu: landutako soroak, zelaiak, belardiak, basoak, zuhaixkak... |abiapuntua = Hendaia |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1134616&fetxa=2019-06-25&orria=026&kont=002 }} '''Lur hauetan zenbat ekosistema aurkituko ditugu: landutako soroak, zelaiak, belardiak, basoak, zuhaixkak… '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1134616&fetxa=2019-06-25&orria=026&kont=002 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Abadiako gazteluaren lurrekin muga egiten, 65 hektareako natur ingurune bitxi eta aberats bat zabaltzen da. Itsas Hegiko eta Aintzira Bazterretako Kontserbatorioa jabe den lur horietan, erreserba biologiko eta geologiko garrantzitsua aurki dezakegu. Lur horietan zenbait ekosistema aurkituko ditugu: landutako soroak, zelaiak, belardiak, basoak, zuhaixkak… Berrogei txori espeziek baino gehiagok habia egiten dute bertan, eta, gainera, leku aparta da hegazti migratzaileak behatzeko. Itsasora hurbilduz gero, labar gris eta arrosak gure oinpean amilduko zaizkigu. Parkearen sarreran dagoen Larretxea harrera etxean paradisu txiki horren erakusketa bat dago. Parkearen erdian dagoen gaztelua itsas aldera begira eraiki zuen Viollet-le-Duc arkitektoak, Erdi Aroko gaztelu eta jauregiak eredutzat hartuz. Beraz, estilo aldetik arkitektura neogotikoa da. Eraikinaren barnealdean, berriz, Anton Abadiak munduan zehar egindako bidaien eta bere bizitzaren erakusketa exotiko zabala aurkituko dugu. Arabiar apaindurek eta etiopiar margoek jabearen lana eta nortasuna erakusten digute. Antzinako astronomia behatokia eta jabea izan zena lurperatuta dagoen kapera ere bisita daitezke. Gaur egun, Frantziako Zientzia Akademia da jabea. Aparkalekutik abiatu eta berehala Abadiako lurretan sartzeko dagoen ataka pasatu, eta metro batzuk aurrerago topo egingo dugu Larretxea harrera etxearekin. Ezkerretik jaisten den bidetik segituko dugu labarretarantz gerturatuz. Bat-batean, belardi eder bat zabalduko zaigu begien aurrean, eta eskuinera, muino batean, Abadiako gaztelu bikaina. Bidea oso nabarmena da, eta tarteka beste zidor batzuk labarretara gerturatzera gonbidatuko gaituzte. Haietako batetik Dunbak (Zabala eta Luzie) edo Harkaitz Bikiak esaten zaien harri uharte bitxiak ikusteko aukera izango dugu. Elezaharraren arabera, Pirinioetako Jaungorriak, Baionako katedrala suntsitu nahian, Aiako Harritik bi harri jaurti, eta Hendaiako hondartzaren ondora erori ziren. Bide nagusira itzuli eta labarren gainetik segituko dugu. Halako batean, bide bazterrean bunker batzuk ikusiko ditugu, Bigarren Mundu Gerran erabiliak, eta haien tartetik pasatuko gara. Haien ondoan dagoen monolitoa atzean utzi, eta Santa Ana muturrera iritsiko gara. Bunker baten gainean haize arrosa kokaturik bat ikusiko dugu, eta metro batzuk aurrerago, itsaslabar bertikalak. Mutur horretatik Iparraldeko kostaren ikuspegi zabala izango dugu. Atzera egingo dugu, eta, ezkerretik ateratzen den bidezidorrean barna, Loiako badia inguratuko dugu. Bidegurutzera iristean, ezkerrera doan bidea utzi, eta eskuinera ateratzen dena hartuko dugu. <gallery> Abadia domeinua 35.jpg|Larretxea Abadia domeinua 23.jpg|Dunbak Abadia domeinua 13.jpg|Aiako Harriaren ikuspegia Abadia domeinua 14.jpg|Bunkerrak Abadia domeinua 44.jpg|Nekatonea Abadia domeinua 27.jpg|Abadia gaztelua Abadia domeinua 43.jpg|Abadia gaztelua Abadia domeinua 03.jpg|Abadia urrutitik Abadia domeinua 07.jpg|Iparraldera begira Abadia domeinua 06.jpg|Loiako hondartza </gallery> Bide eroso horrek Nekatoenea baserrira eramango gaitu, baina lehenago Abadia gaztelura igotzeko itxita egoten den atakaren ondotik pasatuko gara. Bi jabego desberdin dira, eta debekatuta dago gazteluko lurretan hemendik sartzea. Hala ere, gaztelua bisitatu nahi izanez gero, duen sarrera nagusitik hel daiteke. Gazteluaren silueta ederra ezkerrera utzi, eta berehala iritsiko gara Nekatoenea baserriaren ondora. Bide eroso batek Larretxea harrera etxera eramango gaitu bueltan, eta bertan dauden mahai eta zelaietan atseden hartzeko aukera izango dugu. Abiapuntura itzultzeko, ur araztegiaren ondotik jaitsi, eta, hondartzara iristean, paseo polita eman dezakegu itsasbazterretik. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] orq6auho21rffd1g2hfobxa2kspcedn 0 4359 20810 20410 2020-06-26T08:37:55Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Lea ibaiko ibilbidea.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Lea ibaia, {{udalerria|Lekeitio}}, Oleta (Ugaran), Lariz Aurre, {{udalerria|Gizaburuaga}}, Bengolea burniola, {{udalerria|Aulesti}} |distantzia = 15 km. 3 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Historiaz jositako parajeak bistaratuko ditugu Lea ibaiaren ondoan ibili-ibilian. |abiapuntua = Lekeitio |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1133798&fetxa=2019-06-18&orria=026&kont=002 }} '''Historiaz jositako parajeak bistaratuko ditugu Lea ibaiaren ondoan ibili-ibilian. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1133798&fetxa=2019-06-18&orria=026&kont=002 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Lea ibaia ez da oso luzea, baina gauza jakina da {{udalerria|Oiz}} menditik Kantauri itsasora bide bihurgunetsuan arrasto ugari uzten dituela: makineria hidraulikoak, burdinolak, ontziolak eta, besteak beste, urarekin loturiko makina bat aztarna historiko ikusiko ditugu Lekeitiotik Aulestira doan zidorrean. Ibilian hasteaz batera, ''Marierrota'' izeneko eraikuntza bitxiak atentzioa emango digu. Lea ibaiaren paduraren altzoan ikusiko dugu hura, lozorroan, atseden hartzen egongo balitz bezala. XVI. mendean eraikia izan zen Lekeitioko itsas errota sonatua, eta, gaur egun eraikina berreskuratu ondoren, interpretazio zentro bat egokitu dute barruan. Bengolea burdinola zaharra {{udalerria|Gizaburuaga}} atzean utzi eta berehala ikusiko dugu. Akaso, ibilbidean zehar ikusiko dugun elementurik esanguratsuena izango da. Errota bera erortzeko arriskuan dagoen arren, garrantzi handia izan zuen behiala. Hala egiaztatzen dute, bederen, errota eta burdinolak aztertu dituzten adituek. Euren aburuz, Bengolea burdinola Bizkaiko konplexuenetakoa izan zen. ==Marierrota eta Bengolea== Lea ibaiaren ondoan ibiliko gara oraingoan. Lekeitioko (Bizkaia) Independentziaren plazan abian jarriko gara. Santa Maria basilika aurrez aurre dugula, Isuntza hondartza paretik egingo ditugu lehen urratsak. Santa Elena etorbideak ederki lagunduko digu horretan. Isuntza zubira iritsita, Lea ibaia zeharkatu eta eskuinera egingo dugu Marierrota aldera jaisteko intentzioarekin. Porlan bidean aurrera, beraz, 1555ean eraikitako errotara ziztuan helduko gara. Ibaiaren paraleloan doan harresitik jarraituko dugu, hots, ubidearen eta ibaiaren artean altxarazitako hormatzarrean barrena. Harresia amaituta, bideak eskuinera joko du. Hurritzen artetik metro batzuk egin ostean, landareok lekukoa pasatuko diete arteei, hau da, magal karstikoari hertsiki lotzen zaizkion hosto iraunkorreko enbor ilunei. Artadia atzean utzi eta ehunka metro aurrerago, behialako ospitalearen hondakinetara helduko gara. Haren ondoan bideak banantzen direla, eskuinera jo eta Gizaburuagara doan bideari oratuko gatzaizkio. Osteratxo lasaia egingo dugu jarraian, presarik gabe. Errepide estu batera aterata, behera egin eta Lea ibaiaren gainetik igaroko gara. Zubia atzean utzi bezain laster, ezkerrera jo eta bide lauan barrena eginda, Oleta auzora iritsiko gara. Taberna ondoko zubian ibaia gurutzatuko dugu. Segituan, eskuinera jo eta ibaiaren ondoan ibiltzera gonbita emango digu zidorrak. Betiere lizarrak eta haltzak lagun ditugula, begi bakarreko zubi txiki batera helduko gara. Eraikin zumea gurutzatu ondoren, ezkerretik jarraitu eta basabide batera irtengo gara bizkor-bizkor. Bolua eta Abitxa inguruan, bideak eskuinera egingo du. Gizaburuagako udalerrian sartuko gara bat-batean. Errepide nagusiko espaloitik ibilita, Lariz auzora iritsiko gara. Larizoleta baserrira bidea lagun, bidea ibaiaren esanetara jarriko da, beste behin ere. Lariz Aurre errota zaharraren hondakinetara helduko gara laster. Belardia eta haltzak gogaide, ibilbide ikusgarrian barrena jarraituko dugu. Errepidera iristean, ezkerra hartu, ibaia gurutzatu eta Gizaburuagara iristeko 700 metro inguru falta direla ohartaraziko digu bide seinaleak. Ezkerraldean ubidea, ur biltegia eta Ereza baserria ditugula, eskuinera egingo dugu. Ubidearen paraleloan egin ditugu lehen metroak. Gero, bideak errepide estu bateraino lagun digula, eskuinera egin eta Gizaburuagan sartuko gara. Gizaburuagatik irten eta malda pikoari aurre eginda, eskuinera hartuko dugu aldatsa amaitu baino lehen. Bengolea inguruan ur-jauzi dotorea ikusiko dugu. Errepide batera irtengo gara gero. Orduan ezkerrera jo, eta aldats goran jarraituko dugu. Errepidetxoak ezkerrera egitean, asfaltoa utzi eta bidexkari helduko diogu. Ibaiaren ondora itzuliko gara berriz, eta Angiz auzotik igarota, ibarrean aurrera egingo dugu Aulestira doan bideari heltzearen kariaz. Uren araztegiaren ondotik igaro eta berehala, errepide batera iritsiko gara. Ibaia eskuinaldean daramagula, Aulestin emango diogu amaiera ibilbideari. Bide seinaleek Munitibar aldera egiteko aukera emango digute. Baina guk Lekeitiora itzuli egingo gara. Autobusa har daiteke herriko plazan. Ibiltzeko gogoa ez bada guztiz ase, joanean egindako ibilbide bera osa daiteke. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 5th001p44fz0kjsf134c1c2gij9uukx 0 4360 20422 19958 2020-06-25T20:43:05Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Mindutxako haritz zaharra.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Galarreta, Otxaran, Mindutxa, San Pablo |distantzia = 7 km. 2 ordu. |ingurunea = Makina bat haritzek edertzen dute Galarretako paisaia. Mindutxako haritz zaharra bapo errotzen da Basakaitz errekaren altzoan. |abiapuntua = Galarreta |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1132953&fetxa=2019-06-11&orria=028&kont=001 }} '''Makina bat haritzek edertzen dute Galarretako paisaia. Mindutxako haritz zaharra bapo errotzen da Basakaitz errekaren altzoan. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1132953&fetxa=2019-06-11&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Galarreta eta {{udalerria|Zalduondo}} herrien artean zabaltzen den baso trinkoan, ametzak (''Quercus pyrenaica)'' dira jaun eta jabe. Barrundiako ibarrean tamaina txikikoak direlarik ere, horietako askok hogei metro ere badituzte. Hostoak ez dira nolanahikoak: tamaina ertaineko ertz gingilduna erakusten dute, eta tapiz fin batek estaltzen ditu azpialdeak. Ametzok osaturiko itsaso berde berean, beste espezie batek hartzen du lekukoa han eta hemen, lur silizeoa arras gustuko baitu: haritz kandugabea da (''Quercus petraea''). Aurreko bidelagunak baino handixeagoa da hau, eta adaburu biribila bezain hostotsua begietaratzen du. Milpiribil eta Askiola mendien hegoaldeko mazelan barrena ibiliz gero, haritz sendo horietako batzuk ikusteko parada dago. Hainbat urtez inausketak egin izanaren ondorioz, gainera, zuhaitzok neurriz kanpoko enborra garatu dute, eta basoan erraz izaten da haren presentziaz jabetzen. Basakaitz eta Malkorrako sakanen artean dagoen haritz zaharrena bisitatuko dugu oraingoan. Mindutxako parajean dago, eta zortzi metro inguruko perimetroa irabazia du. Basoko lana egin duten ikerlarien ustetan, kontuan hartzeko tamaina da Galarretakoarena, Euskal Herriko enborrik lodienetan zerrendatzen baita. Lodieraren inguruko ika-mikari muzin eginez, ordea, zer pentsatua ematen du Mindutxakoak. Alta, azken bost mendeotako gertakari frankoren lekuko interesgarria da. ==Galarretako zidorra== Aguraindik nahiz Zalduondotik hurreratuko gara Galarretara. Autoa sarreran utziko dugu, elizaz bestaldeko kale zabalean. Bistan da herriko elizak itxura bitxia duela. Tenpluaren ganga lurrera etorri zen XX. mendearen erdialdean, eta monumentuari zor zitzaion arreta eta laguntza ez zirenez garaiz iritsi, herriko ikono bihurtutako dorre garaiak lurra jo zuen 2014ko uztailean. Gaur egun, ordea, bestelako harrera egiten du herriak: artelanak eta behialako zein egungo lanbideek hizpide duten elementu esanguratsu ugari kokatu dira kale nagusian zehar. Ederrak, den-denak! Ibilian hasteaz batera, landa bideak Urkilla mendiguneari begira jarriko gaitu. Estibarriko sakana eskuinaldean eta Arriturri ezkerrekoan ditugula, hegiz hegi jarraituko dugu, noranzkoa aldatu gabe. San Pablo inguruan aparkaleku xume bat dago, baita Galarretako zidorra dakarren mapa bat ere. Nekazari bidea ixten duen langa bat zeharkatu bezain pronto, eskuinetik segituko dugu, betiere Estibarriko sakanari begia kendu gabe. Errekara jaitsi gabe —handik egingo baitugu itzulera—, ezkerretik doan bideari oratu, eta, larreak gogaide, pinudira iritsiko gara. Basoan gaindi ibiliko gara, goxo-goxo. Pinudiak bidea emango dio hariztiari, eta Otxarango etxolara iritsiko gara ziztuan. Txabolaren albotik igaro, eta eutsi egingo diogu iparraldera egiteari. Mindutxako zuhaitz handira iristeko 300 metro falta direla, basabidea bitan banatuko da. Eskuineko bidea itzulerarako lagako dugu, eta zuzen egingo. Soilgune batera irtendakoan, ''Galarretako Aitona'' ikusiko dugu, eder-eder, eskuinaldean, zoko xume batean. Galarretara jaisteko, aurreko bidebanatzera itzuli, eta ezkerrera egingo dugu basabidean. Zehar-zehar ibili ostean, Basakaitz errekara helduko gara. Pagadiak ingurua hartzen duela nabarmenduko dugu han. Ur emaria gurutzatu eta metro gutxira, Zalduondorako bidea bazter egin, eta eskuinera okertuko dugu. Erreka aldamenean dugula, goratasuna galtzen hasiko gara. Askiolako sakanean behera doan errekastoa gurutzatu eta berehala, basabide zabal batera irtengo gara. Azkenik, Korrosparri tontorra erreferentzia gisa hartuta, Estibarri erreka gurutzatu, eta San Pablon ikusitako aparkalekuan izango gara berriz ere. Nekazari bideak lagunduta, Galarretara helduko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 9hfwr9ynevts5a6rmqqz7iv8gdpi0hw 0 4361 20712 20706 2020-06-26T08:34:40Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Castillo de Lapoblación, {{udalerria|Lapoblación}} |distantzia = 4,1 km. Ordu 1 eta 50 mn. |ingurunea = 'El Leon Dormido', 'La Peña de Lapoblacion', 'El Risco de la Aldea' eta 'El Castillo' ere esaten diote mendi honi. |abiapuntua = Lapoblación |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1132278&fetxa=2019-06-04&orria=028&kont=001 }} '''El Leon Dormido, La Peña de Lapoblacion, El Risco de la Aldea eta El Castillo ere esaten diote mendi honi.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1132278&fetxa=2019-06-04&orria=028&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == Arabako Errioxaren eta Nafarroako Erriberaren zati bat menderatzen duen mendi hau ez da oso garaia, baina gailurrera igotzea erraza bezain ikusgarria suertatzen da edonorentzat. Nafarroako udalerri honen izen ofiziala ''{{udalerria|Lapoblación}}'' da, eta kilometro batera dagoen Meano herriarekin osatzen du udalerria. Lehor-lurreko laborantza (garia, garagarra) eta abeltzaintza (ardiak) dira ekonomia jarduera nagusiak. Nafarroako herririk altuenetan bigarrena da, eta neguak gordinak izaten dira. Marañongo biztanleek sortu zuten herria, XII. mendean, eta hango gazteluaren menpe egon zen XV. mendean gaztelauek herria erre eta beren esku geratu zen arte. Oso egoera txarrean dagoen Erdi Aroko erromesen ospitale zaharra eta eliza erromanikoa bisitatu ondoren, horren atzetik ateratzen den pista zabala jarraituko dugu, eskuinean kanposantua utziz. Haritz eta ezpel ugari ikusiko dugu harrobia zenaren ondora heldu aurretik. Bidea gogortzen hasten da, eta, pista erosoa amaitu bezain pronto, xenda batek sigi-sagan eramango gaitu tontor aldera, karlistaldietan gotorlekua izandako harresiaren aztarnen ondora, hain zuzen ere. Euskal Herriko Mendien Katalogoan mendi hau ''Castillo de Lapoblacion'' izenarekin ageri da; hala ere, esan behar da gutxien erabiltzen dena dela, eta bertakoek, besteak beste, ''La Picota de la Aldea, El Leon Dormido, El Castillo eta El Risco de la Aldea'' esan ohi diotela. Horren arrazoiak historiako gertakizunetan, duen itxuran eta abarretan bilatu behar dira. Egun, igorgailu batek erabat desitxuratu duen tontor honetan, aizkora eta enbor baten irudia duen gutunontzi bat aurkituko dugu, eta, horren ondoan, erpin geodesikoa. Ikuspegia, berriz, paregabea: mendebalderantz, Peña Alta eta Toloño mendilerroa osatzen duten beste mendi guztiak; iparralderantz, Arabako Mendialdeko lurrak eta Lokiz mendilerroa; ekialderantz, Kodesko mendiak; eta, azkenik, hegoalderantz, Errioxa. ==Hirugarren karlistaldia == Panoramika honetaz gozatzea ez ezik, merezi du hirugarren karlistaldian gotorleku izandako honetan gertatutakoa labur kontatzea ere. 1870. urtean, Toloño mendikatetik Kodes mendilerroraino doan ardatza oso garrantzitsua eta estrategikoa izan zen; bertan, La Picota ,San Leon eta Vallehermosako gotorlekuen aztarnak aurki ditzakegu. 1876ko martxoan, tontor honetan dagoen gotorlekua armetan zegoen bakarra zen, gudari gutxi batzuek Lantziegoko Jose Mª Montoya brigadierra buru zutelarik. Karlisten erregeak guda galdutzat eman zuen, eta Frantziara joan zen arte ez zuten amorerik eman. Tontorra atzean utzi eta etorritako bidetik ehun metro inguru jaitsi ostean, ezkerrean harkaitzen artean irekitzen den xenda bat aurkituko dugu. Lehen metroak airetiko samarrak dira, baina ez dago arriskurik, eta harkaitzen oinera heldu aurretik, kobazulo batera doan bidezidorra utziko dugu. Ezkerrera doan beste xenda bat utzi eta eskuinera, pagadirantz doana hartuko dugu. Pagadian murgiltzean, orbelak ederki estaltzen du jarraitu beharreko bidea, El Plantiora doan pistarekin bat egin arte. Pista horrek pagadia zeharkatzen du, eta hamar minutu bakarrik beharko ditugu herrira doan beste pista batekin bat egin arte. Bidea La Aldeako mendatetik igarotzen den errepidearen paraleloan doa, eta oso denbora gutxi beharko dugu herrira heltzeko. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] cot7ceb6x1pszhzg0jjrfcickks0ijf 0 4362 20722 20356 2020-06-26T08:36:24Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Aldude ibarra.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Beherea}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Aldude}}, Esnazu, Parapar lepoa, Urepel |distantzia = 13 km. 3 ordu eta 40 mn. |ingurunea = {{udalerria|Xabier}} Letek, 'Urepeleko artzaina' kanta ezagunean, oso ondo irudikatu zuen Xalbador bertsolari baxenafartarra. |abiapuntua = Aldude |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1131702&fetxa=2019-05-28&orria=034&kont=001 }} '''{{udalerria|Xabier}} Letek, 'Urepeleko artzaina' kanta ezagunean, oso ondo irudikatu zuen Xalbador bertsolari baxenabartarra. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1131702&fetxa=2019-05-28&orria=034&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Aldude}} herriko sarreran laxoko pilotaleku bat dago. Antzinako pilota modalitate hori larruzko eskularruez jokatzen zen, baina jadanik ez dira horretan jarduten. Frontoi honetan girotuta dago Perkain pilotari eta kontrabandista mitikoaren kondaira. Bere balentriari buruzko istorioek mito bihurtu dute Perkain, Aldudeko XVII. mendeko pilotari eta kontrabandista. Kontrabandista bilatuenetarikoa zen, eta, Baionako auzitegitik ihes egiteko, Nafarroan gordetzen zen. Diotenez, Curutchet Hazparneko pilotariak desafio egin zion Perkain garaiezinari. Perkain mugaz beste aldean babesten zen arren, erronka onartu zuen. Laxo partida Aldudeko plazan, aduana postuaren aurrean jokatzeko desafioa onartu zuen. Perkainek irabazi zuen, eta, atxilotzen saiatu zirenean, pilotakada bota zion aduanarien agintariaren buruari, ikusleek jendarmeei eraso egiten zieten bitartean. Perkainek mendira ihes egin zuen, eta hortik aurrera inork ez zuen Perkain ikusi, ezta haren hilobia ere. Herriko plazatik abiatuko gara. Eskuinean, XVIII. mendean Frantziako Iraultzaren garaian suntsitu zuten eta hurrengo mendean berreraiki zuten eliza utziko dugu. Pilotalekuaren ondotik pasatu, eta Jendarmeriaren aurretik aurrera egingo dugu errepide estuan zehar. Bi bidegurutzeekin topo egitean, beti ezkerrekoa aukeratuko dugu, eta, baserri artean segituz, aldapa motz eta piko bati ekingo diogu, D58 errepidera heldu arte. Esnazu herrira igotzen hasi eta berehala, ezkerrera beste bide asfaltatu txiki batekin egingo dugu topo. Nagusia utzi, eta gaztainondoen artean irekitzen den bide horretatik aurrera egingo dugu. Gorabehera txiki batzuk gainditu, eta eskuinetik Esnazura igotzen den bide bat ikusiko dugu. Herrira igotzeko aldapan gora egingo dugu. Herria ezagutu ostean, etorritako bidetik berriro bidegurutzera jaitsiko gara. Baserri artean zabaltzen den bide horren bazterretan urde beltzak ikusteko parada izango dugu, eta, tarteka, Esnazu aldera, ikuspegi ederra zabalduko zaigu. Igoera bukatzean, bidegurutze batekin egingo dugu topo. Ezkerrekoa bide seinale laranjaz balizaturik dago, eta, bertatik abiatuz gero, {{udalerria|Urepele}} aldera doan bidearekin bat egingo dugu. <img alt="" src="https://www.berria.eus/argazkiak_jarraia/uploads/7620279b7.jpg" /> Guk aurrera jarraituko dugu, eta, Parapar lepora iristean, ehiztarien habi metaliko batzuk ikusiko ditugu. Bidegurutze horretan ezkerreko bidea aukeratuko dugu, balizaturik ez dagoena. Berehala, borda pare bat ikusiko dugu, eta artaldeak larre berdeetan bazkatzen. Bide asfaltatu estuak beherantz egiten du, eta, bihurgune batzuk egin ostean, berriro bide seinale laranjak aurkituko ditugu, Parapar lepora heldu aurretik ikusi ditugunak, hain zuzen ere. Hortxe elkartzen dira bi bideak. Parez pare, gure mendean berehala antzemango ditugu {{udalerria|Urepele}} herriko eliza eta etxe zuriak. Marka laranjei jarraitu, eta herrira heldu aurretik zubi pare bat igaroko dugu. Herri txiki honetako eliza eta Xalbador bertsolariaren omenez jarritako plaka bisitatuko ditugu. {{udalerria|Xabier}} Letek, ''Urepeleko artzaina'' kanta ezagunean, oso ondo irudikatu zuen Fernando Aire ''Xalbador'' bertsolari baxenabartarra. {{udalerria|Aldude}} bailarako {{udalerria|Urepele}} herrian jaio zen, 1920an, eta 1976an hil zen, bere omenaldi egunean, bihotzekoak jota. Bertsolari liriko eta poetikoa; bere bizitzari, familiari, baserriari, fedeari eta naturari buruz kantatu zuen. Hizkuntza galtzeari buruz eta Ipar Euskal Herriaren kontzientziarik ezaz moldatu zituen bertsoak, hunkigarriak izateaz gainera, gogorrak eta zorrotzak dira oso. Ibilbidearekin jarraituz, bigarren zubia gainditu, eta eskuinetik ateratzen den bide asfaltatuan jarraituko dugu. Hortik aurrera, bide seinale berde-horiak ikusiko ditugu. Baserri eta borden artean pasatzen den bide zahar horren zati batzuetan, oraindik bidea mugatzen duten harrizko zatiak ikus daitezke. D58 errepidera iristean aldapan gora kilometro erdi eskas bete eta eskuinera, {{udalerria|Aldude}} aldera zuzentzen den bidea hartuko dugu. Herriko plazara iristeko, ibilaldi honen hasieran bete dugun kontrako bidea egingo dugu.</p> == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] dpl49m4ei2hmf1rne3yw42ns4lz0h5y 0 4363 20460 20017 2020-06-25T20:43:47Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Urumeatik Bidasoara.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Oso zaila |lekuak = Urdaburu, Aldura, Zaria, Munagirre, Bianditz, Errenga, Aritxulegi, Arrisoro, Txurrumurru, Muganix, Erlaitz, Pagogaña |distantzia = 36,5 km. 11 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Epaibide izena du ibilbide honek: batetik, mendilerro ugari gurutzatzen baititu bere itzuli osoan; eta, bestetik, lur hauetako biztanleek etxerako egurra mozten baitute, epaitza eginez. |abiapuntua = Ugaldetxo ({{udalerria|Hernani}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1130907&fetxa=2019-05-21&orria=025&kont=001 }} '''Epaibide izena du ibilbide honek: batetik, mendilerro ugari gurutzatzen baititu bere itzuli osoan; eta, bestetik, lur hauetako biztanleek etxerako egurra mozten baitute, epaitza eginez. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1130907&fetxa=2019-05-21&orria=025&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == GR-121a Gipuzkoa osoari bira ematen dion ibilbide luzea da, eta hainbat etapatan banaturik dago. Etapa horietako bik (Epaipide ibilbideak), Aiako Harria parke naturala zeharkatzen dute. Lehen etapa Ugaldetxo eta Aritxulegiko tunelaren artean zabaltzen da, eta bigarrena, berriz, Behobiaraino. Epai hitzak esanahi desberdinak ditu eta horien artean mendilerroa eta mozketa. Ibilbide luze honek hortik hartzen du Epaibide izena: batetik, mendilerro ugari gurutzatzen dituelako bere itzuli osoan, eta, bestetik, lur hauetako biztanleek etxerako egurra mozten dutelako, epaitza eginez alegia. Ibilbide honetan, bi etapa horiek lotuko ditugu, eta bidetik at aurkituko ditugun mendi ezagunetako tontorretara igoko gara. Hernaniko Ugaldetxo auzoan dagoen Urumea ibaiaren ondoan etapa honi hasiera eman, eta, berehala, maldan gora jarriko gara. Lizarregiko zabalera iristean, Urdaburuko magalean zehar hedatzen bide zabaletik Pagosardeko atsedenguneraino heldu, eta, Urdaburuko tontorrera igo ondoren, atzera egin, eta bide zabalak Malbazarreko bidegurutzeraino eramango gaitu. Gertu dugun Aldurako tontorra izango da gure hurrengo helburua, eta, han dagoen erpin geodesikora igo eta gero, bide balizatura itzuli eta altuera galtzen hasiko gara. Aiako Harriko parajeetan murgildurik, Zariako tontorrera igoko gara, eta, gero, Kausoroko lepotik Munagirrekora iritsi. Gertu dagoen Bianditzeko lepora jaitsiko gara, eta, hortik Hirumugarrieta edo Harritxulangañako parajeetara. Gertu ikusiko dugun Bianditzeko gailurrera igoko gara, eta, berriro bidera itzulita, Nafarroako eta Gipuzkoako lurrak mugatzen duen hesiaren paraleloan Errengako lepora jaitsiko gara, eta gertu dagoen estazio megalitikoa bisitatzeko parada izango dugu. Izen bereko tontorretik pasatu, eta azken zatia maldan behera beteko dugu Aritxulegiko tunelera helduko gara. Aritxulegiko tunelaren gainetik abiatu, eta Aiako Harriko tontor nagusiak biltzen dituen mendigunearen magaletik hedatzen den xendan barna egingo dugu aurrera, baina mendigunearen magaletik joan beharrean, bide nagusia utzi eta zuzenean igotzen jarraituko dugu. Gure aurrean, alertzeen basoaren gainetik, orain arte ezkutaturik egon den granitozko mendigunea agertuko zaigu. Alanbrezko hesiaren paraleloan doan bide nabarmenak Erroilbideren horma bertikalera gerturatuko gaitu. Laster, Arrisoro izeneko lepora iritsi, eta beherantz zuzentzen den xenda hartuko dugu. Poliki igotzen hasiko gara, baina, oraingoan, inguruaren itxura aldatu egingo da erabat; orain arte, bidezidor markatuak eta malda leunak izan ditugu lagun; hemendik aitzina, berriz, xenda haitzen artean galtzen da, eta parajeak deskubrituz egingo dugu aurrera. Malda gogortu egingo da, eta tontorreraino egin beharreko bidea kontu handiagorekin egin beharko dugu, lurra bustirik dagoenean batik bat. Tontorrera heltzean, Erlaitz kirol elkarteak jarritako buzoia eta ikuspegi zabala. Gandorretik aurrera egingo dugu belarretan marrazten den xendatik, baina berehala lehen oztopoarekin egingo dugu topo: Lizarretako gaina, gure eskuez baliatzea eskatzen duen bost metroko harresia (I goi.). Lehen zailtasuna gainditu, eta Txurrumurruren oinera jaitsiko gara segidan, ibilbidearen zatirik delikatu eta arriskutsuenera, hain zuzen ere. Hogei metroko desnibela duen igarobide bertikal eta airetiko hori gainditzeko (II goi.), uztaiez eta haitzean tailatutako zuloez baliatu beharra dago; beraz, eskarmentua eta lasaitasuna behar dira. Lehen zati hori pasatu eta gero, tximinia bat izango dugu hurrengo erronka, eta eskuez baliatuz erraz igoko gara tontorrera. Zeharkaldia osatzeko, azken tontorrera igotzea faltako zaigu, Txingudiko badiaren talaia paregabea den Irumugarrietara. Tontor horretatik beherako bidea hartu, Putzuetako gaina eta Muganix tontorrak atzean utzi, eta Elurretxe aldera jaisten hasiko gara. Lepora iritsi aurretik, bide balizatuak Aireko Palazioa esaten dieten aurrien ondora eramango gaitu, garai batean meategietako bulegoak eta meatzarientzako ostatu izan ziren edifizioen aztarnak. Hortik aurrera, bide leuna eta gertu ikusiko ditugu Erlaitzeko tontorra eta Pagogaña muinoa. Bide balizatuak San Martzial ermitaraino eramango gaitu, eta handik Behobiara jaitsiko gara, Bidasoa ibaiaren ondora. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] moqssjtdgomucfvnvkhyfvuqveo66m0 0 4364 20408 19983 2020-06-25T20:42:48Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Larruzabalgo lurretan.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = Babio, Horcon lepoa, Mendeika, Burubio |distantzia = 4 km. Ordu 1. |ingurunea = Larruzabal herri batzarraren lurretan barna ibilita, Babio tontorrera igoko gara. |abiapuntua = Mendeika (Larruzabal) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1130175&fetxa=2019-05-14&orria=026&kont=001 }} '''Larruzabal herri batzarraren lurretan barna ibilita, Babio tontorrera igoko gara. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1130175&fetxa=2019-05-14&orria=026&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Gorobel mendilerroaren iparraldeko oinalde gorabeheratsuan, herrixka eta baserri batzuk sakabanatzen dira: Lendoñogoiti, Lendoñobeiti, Belandia eta Mendeika, besteak beste. Begiratu batean, ohiko mendiko paisaia ematen du; izan ere, Urduñako ordokian gora egin ahala, basoak eta bazka egiteko belardi zabalak ikusiko dira han eta hemen. Euskal Herriko hainbat bazterretan bezalaxe, beraz. Baina jakin beharra daukagu herriok antolamendu berezi bat diseinatu zutela aspaldi-aspaldi, bizimodua eta naturaren ondasunak kudeatzeko (mendiak, nekazaritza, abeltzaintza eta ondare publikoak). Mendeikako naturaren oparotasuna deskubritzea da ibilbide honen helburu otzana. Bideak estuak izanagatik ere, bazter horretara bizkor hurreratzeko aukera ona ematen du gaur egungo errepideak. Behiala, ordea, bestelako egoera bat omen zegoen, bizilagun saiatuek mandabideei zein bidezidor ezkutuei estu-estu lotuta ibili behar izaten baitzuten Urduñara edo Amurriora jaisteko. Alabaina, Urduñatik aldenduta egon izanak ez zion isolamendurik ekarri paraje horri. Historiagileek gogorarazten dutenez, Urduñari dagozkion lau herriok Larruzabal izeneko herri batzarra osatu zuten Erdi Aroan. Ordena jakin batean parte hartzen zuten, betiere euren ondasunak babestuak izateko. <img alt="" src="https://www.berria.eus/argazkiak_jarraia/uploads/690ccbc54.jpg" /> Larruzabalgo larrean haritz deigarri bat zegoen, eta haren inguruan biltzen ziren euren interesak defendatzeko. Larruzabalgo haritza bidegurutze batean zegoen, herriotatik pitin bat aldenduta, baina lau herrion lurrak gurutzatzen ziren toki estrategikoan. Jakina denez, Euskal Herri mailan zuhaitz asko izan ziren aukeratuak aspaldi herri batzarrak egiteko. Eskuarki, erreferentziazko zuhaitzak aukeratzen zituzten, eta haien inguruan mendiak, larreak eta, oro har, interes komunalak babesteko erabakiak hartzen ziren. Bistan da zuhaitzok zentzu juridikoa eta politikoa zutela. Horietako batzuk desagertuak badira ere, bizilagunen oroimenean eta tokiko toponimian iltzatuta jarraitzen dute: Gernikako haritza eta Arabako Otatza, Gernika eta Malato zuhaitzak, besteak beste. Larruzabalgo dokumentazioa kontserbatzeko beharra 1516ko ordenantza batean ageri zen. Baiezko biribila eman zioten ordura arteko arauak, erabakiak eta kezkak betiko gordetzeari, eta, orri sortak ez galtzeko xedez, Belandiako Santa Eulalia elizaren haritzezko kutxa batean gorde zituzten. Finean, artxiboek egokiro bermatzen dute kolektibitate baten iraunkortasuna. ==Babio mendira, oinez== Burubio eta Babio tontorrak Larruzabalgo eremuaren iparraldean daude. Biak Mendeika herritik igo daitezke, eta haraino igoko gara Urduñatik (Bizkaia), autoz. Mendeikara iritsi aurretik lagako dugu autoa, hots, Korozen muinora doan bidearen ondo-ondoan. Herrian sartu, eta, {{udalerria|Arteaga}} auzora doan errepidea bazter eginda, Burubio-Babio aldera egingo dugu, bide seinaleek aginduko dutenez. Herritik irten berritan, bideak banandu egingo dira. Zuzen eginez gero, Done Mikel elizaren aurretik igarota, Burubiora igoko gara. Guk ezkerrera joko dugu aipatu bidebanatze horretan, eta Babiorako bideari oratuko gatzaizkio. Porlan bidean behera eginda, hartxintxarrezko landa bidean gora egiten hasiko gara laster. Horcon izeneko lepora iritsiko gara amen batean. Pinudiarekin bat egingo dugu han. Bide nagusiak eskuinera okertuko du orduan, eta, iparraldeari eutsirik, Babioko panderoan gaindi ibiliko gara, goxo-goxo, tontorrera heldu arte. {{udalerria|Amurrio}} (Araba) bete-betean harrapa == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] f3y8tj342mrd796yw74wp7bms34wprr 0 4365 20383 19948 2020-06-25T20:42:20Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Estunagatik Txobitara.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Izarra, Estuñaga, Txobita, Ganbaza, Abezia |distantzia = 11 km. 2 ordu eta 50 mn. |ingurunea = Izarra eta Abezia herriak lotuko ditugu ibilbide eder honetan. Estuñaga eta Txobita tontorrak eztiki-eztiki zapalduta. |abiapuntua = Izarra |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1129509&fetxa=2019-05-07&orria=025&kont=001 }} '''Izarra eta Abezia herriak lotuko ditugu ibilbide eder honetan, Estuñaga eta Txobita tontorrak eztiki-eztiki zapalduta. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1129509&fetxa=2019-05-07&orria=025&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Izarra herrian hasiko gara ibilian (Gorbeialdea, Araba), eta sartu-irten dotorea egingo dugu Gibillo mendigunean barrena. Izan ere, Estuñagatik Txobitara doan tartea erraz-erraz osatuko dugu ibilbide honen erreferentziei ondo jarraituz gero. Hori horrela, herrira heltzean, Alde Zaharrera joko dugu zuzen-zuzen, Ostuño parkerako errepidea bazter eginda. Goiko Iturriko plazan utziko dugu autoa, elizara heldu baino lehenago. Santorkari landetxea erreferentzia ona da. GR 282 Artzaintza naturbideari jarraituko diogu han, eta, Aitz Zarra txaleta aurrez aurre dugula, haren eskuinetik doan Estuñaga bideari jarraituko diogu. Herria atzean utzirik, burdinazko langa bat igaro, eta ibili goxoan hasiko gara. Bide zabalenean aurrera egingo dugu, eta gora aldera joango gara. Berehala, ordea, bidea bitan banatzen denean, ezkerretik doan basabideari muzin egin, eta tinda zuri-gorriz balizatutako xendari helduko gatzaizkio. Bidea harriztatzen da laster, eta, galtzada baten moldean ibilita, lepo batera iritsiko gara. Alanbrearen paraleloan jarraituko dugu han, nahiz eta GR 282 zidorra alanbretik aldentzen den. Pagaditik irtenda, belarrez jantziriko xendari jarraitu, eta Estuñagako tontorra zapalduko dugu bizkor-bizkor. Gainaldetik, bista itzelak; izan ere, Gorbeialdeko eskualdean gaude, eta erraz egingo zaigu eskualdeari lotuta dauden hainbat bazter ezagutzea. Hegoaldean, berriz, Valleoscuro ibarraz harago, Ganbazako antena harrapatuko dugu bete-betean. Txobitatik distantzia eskasera gailentzen baita, haraino bideratuko ditugu gure pauso umilak, betiere Gibillo mendigunea eztiki-eztiki korrituta. <img alt="" src="https://www.berria.eus/argazkiak_jarraia/uploads/664f0640e.jpg" style="width: 635px; height: 490px;" /> Estuñagatik mendebaldera joko dugu, hegiz hegi doan bidezidorrak lagunduta. Hala, norabidea aldatu gabe, belardi batera helduko gara. Bide nagusiak ezkerrera egingo du orduan, eta, zidorrak egin bezalaxe, guk ere zeharkatuko du belardia. Ondonatik igotzen den basabidea batuko zaigu, eskuinetik. Hasierako norabideari eutsirik, baina, Gibillo mendiguneari begira jarriko gara. Minutu batzuk emango ditugu holaxe, bideaz bapo-bapo gozatzen; izan ere, ibilbidearen profila aski samurra da. Bidebanatze batean, aukera izango dugu ikusteko Artzaintza naturbideak eskuineko bideari oratu eta Nerbioiko ur jauzira eta Losako ibarrera joko duela. Ibili luzeko zidorrari eta pintura arrastoari muzin egiteko tenorea baliatuta han, basabide nabarmenetik jarraituko dugu. Aurrerago, Untzagatik datorren bidea batuko zaigu, eskuinetik. Ordokiaz harago, Gorobel mendiguneko tontor pintoreskoak gailenduta ikusiko ditugu. Ezkerretik segituko dugu orduan, eta hegoalderako urratsak egiteari eutsiko diogu. Barrera herdoildu bat ikusiko dugu segituan, basoaren atarian. Hura zeharkatu gabe, bide nagusiari men egingo diogu basoaren paraleloan jarraituta. Basabide nagusia banantzean, eskuinera eta gora doan trazadura oneko bidea laga, eta beherago doan basabidetik jarraituko dugu, oraindik basoan sartu gabe. ==Harri pilaketak== Bide nagusiak eskuinera egiten duela ikustean, haatik, ezkerrera joko dugu, Abezia herrirako bidea hartzeko. Barrera bat ikusiko dugu pagadiaren eremuan. Burdina igaroko dugu, eta ibarrean behera egin gabe, eskuinera okertuko dugu; pitin bat gora eginda berriro, hegiz hegi jarraituko dugu. Harizti-pagaditik irtendakoan, ezkerretik segitu, eta, esfortzu handirik gabe, Txobitara helduko gara. Harri pilaketa handi bat ikusiko dugu tontorrean. Gandorretik jarraituta, antena eta gurutzea altxatzen diren Ganbaza tontorrean izango gara agudo-agudo. Erpin geodesikoaren ondoan irteten den basabidea lagata, maldan behera amilduko gara. Lasai hartu, zidorrak horretan lagunduko baitigu. Minutu gutxiren buruan, gainaldetik datorren basabidearekin topatuko gara berriz. Hari segika, Abeziara iritsiko gara begi kliska batean. Plazako edanlekuaren ondotik igaro eta herritik irten bezain laster, errepidea utzi, eta ezkerretik doan basabideari helduko diogu. Paseo labur bat egingo dugu Izarran berriz izan arte. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] kxunns595sgv6dja2vfu3f7z60493ta 0 4366 20430 20215 2020-06-25T20:43:14Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Orbaibarko ermitak.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Nahiko zaila |lekuak = Soltxaga, Arrazubiko Andre Maria ermita, Etxanoko Done Petri ermita, Santa Luzia ermita, Gurutze Santua ermita, Eristaingo ermita, Artariain |distantzia = 11,8 km. 3 ordu eta 50 mn. |ingurunea = Nafarroako erdialdean dagoen ingurune hau harribitxi erromanikoz zipriztindua dago. |abiapuntua = Soltxaga |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1128935&fetxa=2019-04-30&orria=025&kont=001 }} '''Nafarroako erdialdean dagoen ingurune hau harribitxi erromanikoz zipriztindua dago. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1128935&fetxa=2019-04-30&orria=025&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Ibilbide honek Orbaibarko bost ermita lotzen ditu; haietako hiru, erromanikoak. Bide mota desberdinak erabiliko ditugu, baina zenbait tartetan bidea aurkitzea zaila gertatzen da, desagertu, zereal lurrek estali edo maiz ikusgaitz diren xenda bihurtu direlako. Horregatik, eguraldi ona izateaz gain, egokia litzateke GPSa erabiltzea. Soltxaga herrian dagoen elizaren ondotik abiatuko gara, eta, gertu dagoen hilerrira heldu aurretik, eskuinetik marrazten den bidea hartuko dugu. Mairagako errekaren ondora jaitsiko gara, eta, lekurik errazenean beste aldera pasatu eta gero, lurrezko pista zabalak Arrazubiko Andre Mariaren ermitaren ondora eramango gaitu. Eraikin soil hori kokatu dagoen lekuan, izen bereko herrixka zegoen. Elezaharrak dioenez, XIII. mendeko hilobi gotiko horretan atseden hartzen omen zuen «leizeko andreak», eta hardun geratu nahi zuten emakumeek kanpoko hormako hilarriaren gainean lo egiten omen zuten. Etorritako bidetik pistara jaitsi, eta gertu dagoen errepidera igoko gara. Mairagako urtegira zuzentzen den errepidean zehar kilometro bat bete, eta, eskuinetik ateratzen den bide zabaletik, Etxanoko Done Petriren ermitara iritsiko gara. Eraikina XII. mendearen azken herenean altxatu zuten, eta, estilo erromanikoa badu ere, arau ugari hausten ditu. Portada hegoaldera edo ekialdera begira egon beharrean, iparraldera begira dago, eta bertan, ohiko gai erlijiosoak aurkitu beharrean, elementu profanoek osatutako ikonografia ikusiko dugu. Arrazoi horrengatik da Etxanokoa ermita berezia eta paregabea. Ibilaldi honetako ermita guztiak itxita aurkituko ditugu, bat izan ezik: Gurutze Santuarena, hain zuzen ere. Ermitaren atzetik ikusiko dugun bidea hartu eta sakana igotzen hasiko gara La Carbonerako pinudian murgilduz. Igotzen jarraitu, {{udalerria|Leotz}} herriko mugara heldu eta ataka gainditu eta gero, jaisten hasiko gara Artariain herrira. Hasieran zereal lurren ertzetik ibili ondoren, berehala pista zabala hartuko dugu herriraino jaisteko. Hura zeharkatu, eta errepidearen ondoan dagoen XIV. mendeko Santa Luzia ermita txikia eta soila ikusiko dugu. Hurrengo ermitara igotzeko, herriaren goiko aldetik zabaltzen den pista zabala hartuko dugu. Bide zabal hori zereal lurretan amaitzen da, eta eskuinetik ateratzen den beste bide bat hartuko dugu, Olorizko lurretan berriro sartuz. Zereal lurren ondotik pasatu, eta pista berri batekin egingo dugu topo. Laster, Soltxagara zuzentzen den bide zabala utzi eta ezkerretik, malda pikoan igotzen den bidetik, 1580an altxatutako Gazteluzaharreko Gurutze Santuaren ermitaren ondora igoko gara. Ermitari bizkarra eman, eta ezkerretik datorren pistatik jaisten hasiko gara. Lehen bihurgunera iristean, gure ibilbidearen zatirik zailenera helduko gara; pista utzi eta baso txikian marrazten den xenda ikusgaitza bilatuko dugu; beraz, erne ibili beharra dago. Xendatik jaisten hasiko gara, eta berehala eskuinera zabalduko da, zereal lurren ondora iritsi arte. Zereal lurren ertzetik beheraka ¡azkar, pistarekin bat egin arte. Bertatik segituz, Eristaingo elizaren ondora ailegatuko gara. Orbaibarren dagoen beste altxor bat dugu hori; bertan, besteak beste, basajaun bat ageri den Nafarroako pintura zaharrenak aurkitu baitituzte. Horrez gain, Luzifer inoiz ikusi ez den bezala irudikatuta dago. Soltxaga gertu ikusiko dugu, eta, bertara joateko, Orbaibar eta Andiamendia lotzen zituen abelbidetik beteko dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] puraqg5vh4jlll7num2n4fnpbgznnqp 0 4367 20850 20451 2020-06-26T08:38:37Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Troi bidea.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Mutiloa}}, Liernia, Barnaola, Mañastegizahar, Lenkaran errota |distantzia = 7,8 km. 2 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Meatze lanen lekuko izan diren ikuztegi, dekantazio baltsa, dike, arraste bide, kantina, errota, trenbide eta mearen isurbide eta garbitokien hondakinak bisitatuko ditugu. |abiapuntua = Mutiloa |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1128210&fetxa=2019-04-23&orria=020&kont=001 }} '''Meatze lanen lekuko izan diren ikuztegi, dekantazio baltsa, dike, arraste bide, kantina, errota, trenbide eta mearen isurbide eta garbitokien hondakinak bisitatuko ditugu. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1128210&fetxa=2019-04-23&orria=020&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Gaurko ibilaldian Mutiloako meatze esparruan murgilduko gara, eta, bide batez, meatze lanen lekuko izan diren ikuztegi, dekantazio baltsa, dike, arraste bide, kantina, errota, trenbide eta mearen isurbide eta garbitokien hondakinak bisitatuko ditugu. Gero, Goierri eskualdeko bide berdetik Lierniaraino joko dugu. Bide berde hau trenbide zahar bat da; izan ere, Mutiloako eta Zeraingo mendien erraietatik ateratako burdin minerala Ormaiztegiko tren geltokiraino garraiatzen zuten tren baten laguntzaz, eta handik Europako leku desberdinetara. Mutiloako ostatuaren aurretik abiatu eta ibilbidearen lehen zatia errepidetik beteko dugu. Lenkaran baserriaren ondoan dagoen errotaren ondora ailegatzean, errepidea utzi eta errotaren hondakinen ondotik zabaltzen den xendan barrena aurrera egingo dugu. Troi errekaren ondotik, aldapan gora jarri, eta berehala helduko gara bi dike eta dekantazio baltsen ondora. Gertu ikusiko dugun Barnaola baserrirantz segituko dugu. Ergoeneko paisaian ikurra da Barnaola baserria. XVI. mendean eraiki zuten, eta inguruko meatze jardueraren gune nagusi bihurtu zen, hara biltzen baitzen Zeraingo Aizpeako eta Mutiloako meatze esparruetako mea. Gaur egun leku lasaia bada ere, garai haietan meatze konpainiak bulego eta ostatu bihurtu zuen. Inguruan kantina eta eskola ere eraiki zituzten. Baserriaren ondotik aldapa pikoari ekin, ihi zelaia eskuinean utzi eta kantina egon zenaren ondora igoko gara. Egurrezko ataka gainditu ostean, bide erosotik jarraitu, eta arraste bidea eskuinera utziko dugu beste aldapa pikoari ekin aurretik. Dike baten hondakinak ezkerrean ikusiko ditugu, eta erraz helduko gara Mañastegizahar baserriaren ondora. Metro batzuk aurrerago, mea prestatu eta garbitzeko lantegi bat eraiki zuten, eta, gaur egun, bi panelek bertan izandako jardueren azalpena ematen dute. Mearen isurbide eta garbitokien egiturak ederki ikus daitezke, eta, gaur egun landarediak bere lekua berriz hartu badu ere, erraz irudika dezakegu inguru hauetan izan zen lan eta jardueren argazkia. ==Bide berdea== Troi galeriak eta errotak, eta Gezurmuño eta Peatza mea erauzteko guneak beste baterako lagako ditugu, eta etorritako bidetik berriro Barnaola baserrira jaitsiko gara. Inguru hauetako erraietatik ateratzen zen mea Ormaiztegiraino garraiatzeko trenbide bat eraiki zuten, eta 2007tik bide berde gisa erabiltzen da. Makinetxe zenaren hondakinen ondotik pasatu, eta berehala sartuko gara trenbide zaharraren arrastoan. Compañia Minera de {{udalerria|Mutiloa}} SA enpresak eraiki zuen meatze trenbide hau; 0,75 metroko zabalera zuen, eta eta 4,5 kilometro ibilbidea egiten zuen. Egun, pista zabal bat da, eta bertatik bi kilometro pasatxo beteko ditugu Lierniako ermitaren ondora heldu baino lehen bide berdea utziz. Jatetxe handi baten atzeko aldean dago Lierniako ermita. 1587an bada ermita honen berri. Erreforma askoren ondoren, gaur egun oso aldatuta dago. Bisita egin eta gero, atzera egin, errepidera itzuli eta Gi-3572 errepidetik jaitsiko gara Mutiloaraino. Herrira heldu aurretik, San Migel parrokia eliza handia nabarmentzen ikusiko dugu, eta haren ondoan herriko plaza arkitektura tradizionaleko etxez inguraturik. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] ovwx7ja5qh6utodj9hvdbu9d1pp4b8c 0 4368 20418 19986 2020-06-25T20:43:01Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Meatzaldeko biotopo babestua.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Meatzaldea, Arena lepoa, Grumeran lepoa, Ganeran, Mustariaga lepoa, Pico de la Cruz |distantzia = 10 km. 2 ordu eta 45 mn. |ingurunea = Meatzaldeko biotopo basbestuan aurrera eginda, Pico de la Cruz kareharrizko tontor panoramikora igoko gara. |abiapuntua = Meatzaldea ({{udalerria|Ortuella}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1127000&fetxa=2019-04-09&orria=034&kont=001 }} '''Meatzaldeko biotopo babestuan aurrera eginda, Pico de la Cruz kareharrizko tontor panoramikora igoko gara. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1127000&fetxa=2019-04-09&orria=034&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Ortuellako udalerrian (Bizkaia) dagoen Meatzaldeko Ekoetxean emango diogu hasiera ibilbideari. Hara iristeko, Larreinetako auzora doan errepideari jarraituko diogu {{udalerria|Trapagaran}} herrian. Bidaia interesgarriagoa egin nahiz izanez gero, ordea, haraino goraino lagunduko digun funikular ezaguna hartzeko parada ere izango dugu. Larreinetan gelditu ordez, aurrera egingo dugu, eta, Zugaztieta zeharkatuta, Meatzaldea izena hartu duen ingurumenaren informazio eta sentsibilizaziorako zentrora joko dugu. Errepidea estua da, eta makina bat ibiltari eta txirrindulari ikusiko dugu bidean. Erne, beraz! Aparkalekuan gaudela, komeni da Ekoetxeak eskaintzen dituen erakusketa, mapa, maketa eta argitalpenei ikusi-pasada bat ematea; izan ere, Meatzaldeko paisaia arras berezia izaki, Eusko Jaurlaritzak Biotopo izendatu zuen 2015ean, betiere natura eta kultur ondarea zaintzeko xedez. Burdinazko mendi oparo hauek bisitatzen dituen lehen aldia bada, ibiltariari atentzio osoa erakarriko diote han eta hemen eratzen diren sakonune, hezegune eta harkaitzen arteko pasadizo sigi-sagakoek; alta bada, behialako meatzaritzaren jardueren arrasto nabarmen eta desorekatuak ikusi gabe, bestelako paisaia bat nagusituko da Zugaztietako bazterretan: atseden lekuak, ingurune berdeak eta zoko-mokoak arakatzeko hainbat ibilbide izango ditugu han, guztion gozamenerako. Bistan da, hortaz: paisaian egindako lehengoratze lanak etengabeak izan dira denboran barrena, batik bat burdina ustiatzeari utzi zitzaionetik. ==Geodibertsitatea== Ekoetxetik gorako paisaia beherago ikusten dena bezain berezia da. Erliebe karstikoari erreparo eginda, ilargiko eremu gorabeheratsu horretan geodibertsitate handia nabarmenduko dugu. Ibilbide horri jarraituta, ''Pico de la Cruz'' izeneko talaia kareharrizkora igoko gara. Horretarako, Ekoetxearen aurreko aparkalekuan gora egiten duen bidezidor arrosari jarraituko diogu. Pinudirantz joko dugu, beraz, bide zabal eta aldapatsuan barna. Basabide batera irtengo gara laster. Orduan, ezkerrera hartuko dugu, eta zehar-zehar jarraituko dugu, bidezidorrari dagozkion zutoin txikiei jaramon eginda. Poliki-poliki, goratasuna hartuz joango gara, eta Arena lepora helduko gara berehala. Han ikusitako bide-sardan, aurrera jarraituko dugu, betiere GR 281 Enkarterrialdeko ibilbide luzeko bideari men eginez. Hori horrela, bide harritsuan gora egingo dugu, eta, berehala, ezkerretik segituko dugu, altzifreen artetik. Zuhaitzek sorturiko galeriatik irtendakoan, Grumeran lepora iritsiko gara. Zelai horretan, ezkerretik doan bide aldapatsua hartuko dugu, eta altzifreen babesean jarraituko. Zuhaitzok sorrarazitako galeria iluna atzean lagata, ikuspegi zabaleko muino batera aterako gara. Magalean gora, Ganeran tontorreraino jarraituko dugu. Meatzaldeko paisaia ikusgarria bistaratuko dugu gainaldetik. ==Paisaia ederrak== Gailurretik behera egingo du pitin bat, eta Mustariagako lepoan izango gara bizkor-bizkor. Altzifreetan barrena berriz eginda eta Gasteran tontor xumea inguratuta, bidexkari jarraitu eta mendebaldera egingo dugu, kareharrizko blokera egiteko asmoz. Paisaia ederrak inguratuta, Pico de la Cruzera iritsiko gara. Itzulerako, Mustariagako leporaino bueltatuko gara berriz, eta, Ganeran tontorra saihestuta, mendilerroaren ekialdetik zehar-zehar doan ibilbide arrosari jarraituko diogu. Hori horrela, paseo galanta emango dugu Ganeran, Pico Menor eta Pico Mayor tontorrei gortea eginez. Meatzaldeko ingurumen zentroan emango diogu itxiera zirkuito honi. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] g1tsby5w12sd4s578dzeh56q556yg99 0 4369 20433 19960 2020-06-25T20:43:17Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Oteros inguruko barrunbea.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Tresponde, Kortalde, Lakutxeta, Torkaladron, Oteros |distantzia = 13,5 km. 3 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Makina bat trokak, arrakalak eta barrunbek zulatzen dute Badaiako mendigune karstikoa. Torkaladron torka ezaguna bisitatuko dugu ibilbide honetan. |abiapuntua = Lorategi botanikoa (Tresponde) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1126338&fetxa=2019-04-02&orria=028&kont=001 }} '''Makina bat trokak, arrakalak eta barrunbek zulatzen dute Badaiako mendigune karstikoa. Torkaladron troka ezaguna bisitatuko dugu ibilbide honetan. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1126338&fetxa=2019-04-02&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Badaiako mendigunea goi ordoki zabal baten moldean luzatzen da iparretik hegoaldera. Badaiak berak zabalgune umil eta otzan baten itxura hartzen duelarik ere, kareharrizko masa izugarria ezkutatzen du barrualdean. Gruyere gazta bat balitz bezala, 180 haitzulo edo sakonune bertikaletik gora katalogatu dira mendiguneko material karbonatoetan. Horietako batzuek, gainera, sare espeleologiko luzea bezain interesgarria harilkatzen dute. Goro haitzuloa izan ezik, mendiguneko alderik gorenean daude gainerako haitzulo sonatuak. Batzuk ospe handikoak dira: Liñazabal eta Santa Ageda, esaterako; beste batzuk, ordea, xumeagoak izan arren, herri kontakizunetan erabat errotuta geratu dira. Horixe da Torkaladron haitzuloaren kasua. Barrunbearen oihartzuna Tresponde eta Langraizeraino iritsi denez, zulogune horri buruzko hainbat pasadizo kontatu izan dira han eta hemen. Izan ere, XX. mendean ohikoa izaten zen Badaiako tontorretan, haitzuloetan edota Santa Katalinako hondakinetan barrena galtzea, betiere pasadizo ezkutuak korrituta, abentura zirraragarriak bizitzeko xedearekin. Orain hamarkada batzuk eraikitako zentral eolikoak goialdeko parajea dezente desitxuratu zuen, eta garai bateko xarma galdu da betiko. Hala ere, gaurko ibilbidean bisitatuko dugun trokak erraldoi metalikoen konkista saihestu zuen, ozta-ozta. ==Lorategi botanikotik gora== Ibilian jarriko gara Tresponde herrian ({{udalerria|Iruña Oka}}, Araba). Herrira heldutakoan, Zadorra ibaiaren paraleloan doan errepideari men egingo diogu, harrobira iritsi arte. Gero, eskuinera egingo du bide nagusiak eta, hari segika, Santa Katalina izeneko lorategi botanikora igoko gara. Lorategian gora doan porlan bidetik aurrera egin gabe, ordea, sarrera nagusiaren eskuinetik jotzen duen basabideari ekingo diogu. Langa bat zeharkatuko dugu laster. Bideak gora egiten lagunduko digu, eta, lehen bidebanatzean, ezkerrera hartu eta goi tentsioko habe baten ondoan jarriko gara. Talaia xumea izanagatik ere, Santa Katalina monasterio zaharra ikusiko dugu. Badaiako sakanean tenpluaren kanpai horma ikusiko dugu, hots, gaur egun lorategi botaniko gisa egokituriko aztarna historikoaren ikur nagusia dena. Basabide behinenari jaramon eginez, Kortaldeko belardira igoko gara. Arte sendoak eta berdegune zabala nagusituko dira erliebe leuneko paraje horretan. Bidetik gertu, ur putzu bat, bertantxe bazka egiten duen ganaduaren ezinbesteko asetze gune dena. Belardia zapaldu gabe, aurrera egingo dugu, berdeguneraino lagundu digun bide zabala gogaide. Handik metro gutxira ikusiko dugun bidebanatzean, eskuineko bidea alde batera laga, eta trazadura leunagoa erakusten duen bidetik ekingo dugu. Pozubarri izeneko ur putzua atzean utzi eta berehala, bide nagusia uzteko unea iritsiko zaigu. Nagusiaren ordez, ezkerretik doan basabide estuagoa aukeratuko dugu. Magalean gora eramango gaitu bide harritsuak. Behin artaditik irtenda, Lakutxeta ur putzura iritsiko gara. Zentral eolikoari dagokion etxola bat ikusiko dugu gertu. ==Troka eta gailurra == Zentral eolikora doan zerbitzurako pistarekin topo egitean, eskuinera egin, eta, gora egin ostean, hainbat haize sorgailutara doan bide zabalarekin egingo dugu topo. Torkaladronera hurbildu nahi izanez gero, ezkerrera egingo dugu han, gorago joan gabe. Gero, 26. zenbakia duen errotara heldu aurretik, ezkerrera egin eta pitin bat beherago sumatu daitekeen sakonunerantz jaitsiko gara. Troka karstikoa hesi batek inguratzen baitu, erraz egingo zaigu zuloa topatzea. Bisita egin ostean, pista nagusira igoko gara berriz. Hala, maldan gora etengabe, Lorritxo eta Oteros tontorrak banatzen dituen bidebanatzera helduko gara. Han goian, ezkerrera hartu eta Oteros tontorreko erpin geodesikora iritsiko gara. Erpin geodesikoaren ondoan errotak bizi-bizi mugitu arren, ikuspegi zabalak eskaintzen dituen tontor panoramikoa da Oteros gaina. Besteak beste, {{udalerria|Gasteiz}} bera inguratzen duten mendiguneak eta Kuartangoko ibarrari gorte egiten dioten lerro karstikoak ikusiko ditugu. Trespondera jaisteko igoeran egindako bide bera hartuko dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 5whg0cb5injipww390bwm65pfrc2rlx 0 4370 20399 20193 2020-06-25T20:42:37Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Iturrien ibilbidea.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = Severinoren borda, Eltxoen iturria, Gortasoro iturria, Arafe iturria, Arenal iturria, Basauntziturri iturria |distantzia = 5,2 km. Ordu 1 eta 30 mn. |ingurunea = Hainbat iturri bisitatuko ditugu ibilbide honetan: Eltxoena, Gortasorokoa, Arafekoa, Arenalekoa eta Basauntziturriko. |abiapuntua = Severinoren borda (Urbasa) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1125761&fetxa=2019-03-26&orria=025&kont=001 }} '''Hainbat iturri bisitatuko ditugu ibilbide honetan: Eltxoena, Gortasorokoa, Arafekoa, Arenalekoa eta Basauntziturrikoa. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1125761&fetxa=2019-03-26&orria=025&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Urbasako zelaiguneen eta pagoen artean marrazten diren xenden bazterretako bost iturri lotzen dituen ibilaldi bat egingo dugu. Eltxoen iturria bisitatuko dugu lehenik; gero, Gortasorokoa; segidan, Arafekoa eta Arenalekoa, eta, azkenik, Basauntziturri. Ibilaldi osoan egurrezko hesolak daude, eta bertan margotutako gezi eta marra urdinek erakutsiko digute jarraitu beharreko bidea. Orbela zapalduz, bizpahiru errekasto ere zeharkatuko ditugu berriro abiapuntura itzultzeko. Umeekin egiteko oso ibilaldi aproposa da. Ibilbide balizatua hasi bezain laster, pago ederren mendean babesturik dagoen Eltxoen iturrira jaitsiko gara. Nahikoa ondo kontserbaturik dago, eta udako egun sargorietan bertaratzen direnek oasi gisa erabili ohi dute. Iturriari bizkarra eman, eta aldapa txiki bati aurre egingo diogu, pista zabal eta belartsu batera atera arte. Berehala, seinalatuta dagoen puntu berezi batera ailegatuko gara: Ama Birjinaren Pagoa esaten zaion ingurura. Pago handi baten enborrean, Ama Birjinaren irudia eta loreak daude, eta testu hau irakur daiteke gaztelaniaz: «Bernardo Garbayo 27-8-1928. Ama nirea, otoi egin harengatik»''.'' Elezaharrak dioenez, bi mendizalek babesa bilatu zuten pago horren azpian ekaitz izugarri baten ondorioz, eta bertan eroritako tximista batek ez omen zien kalterik eragin. Hori dela eta, Ama Birjinaren irudi bat jarri zuten pagoan bertan, eskerrak emateko. Bide balizatutik iparralderantz jo, eta gure ibilbidean jarraituko dugu. Laster, 200 bat metro eskas bete eta gero, bidetik aparte, bigarren iturria bilatuko dugu; Gortasoroko iturria, hain zuzen ere. Dolina baten hondoan dago, eta bertako abeltzainek erabili ohi zuten abereei edaten emateko. Egurrezko hesolaz balizatutako bidera itzuliko gara, eta berehala iritsiko gara hirugarren iturria dagoen ingurunera. Bidearen eskuinaldetik jaitsi, eta Arafe iturrira helduko gara; ganaduarentzako aska luze bat dago bertan. Berriro bidera bueltatu, eta, kontu handiz, marka urdina bilatuko dugu; orain arte ekarri dugun bidea utziko dugu, eta ezkerraldetik ateratzen dena aukeratuko dugu. Pago eta pinu batzuen artean zabaltzen den bide horretatik errepidera iritsiko gara, eta, hura gurutzatu eta gero, Arenal iturriraino jaitsiko gara. Bi pago handiren artean dago, eta bertatik bi iturri ateratzen dira. Udan, ohikoa izaten da urik ez izatea, baina leku aproposa da hau ere udako egun sargorietan atsedena hartzeko. Gure ibilaldiarekin jarraituta, berehala helduko gara hurrengo iturrira; Basauntziturrira, hain zuzen ere. Bertako urek Kisuerreka izena duen errekasto bat sortzen dute, eta bidelagun izango dugu hurrengo bide tartean. Hegoalderantz biratu, egurrezko bi zubitxo gainditu, eta aldapa motz baina piko bati ekingo diogu aurrez aurre ikusiko dugun baserri edo korta baten ondora igotzeko. Urbasako aparteko behatoki horretan, orientazio mahai bat aurkituko dugu, mendilerroaren tontorrik garrantzitsuenak erakusten dituena. Maldan behera jarri, pago ihartu baten enbor erraldoiaren ondotik pasatu, eta errepidera iristean gertu ikusiko dugun Severinoren bordarantz joko dugu, abiapuntura. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] n63ychus494x0vlehfeed7yyygyg0gf 0 4371 20443 20013 2020-06-25T20:43:29Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Santa Engraziako baseliza.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Santa Engrazia baseliza, Aizarna |distantzia = 6,5 km. 2 ordu eta 10 mn. |ingurunea = Euskal Herrian dauden baselizen artean zaharrenetako bat da, eta haren bitxirik preziatuena 1914an bertan jarritako erloju bikain baten makineria da. |abiapuntua = Aizarna |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1125193&fetxa=2019-03-19&orria=019&kont=001 }} '''Euskal Herrian dauden baselizen artean zaharrenetako bat da, eta haren bitxirik preziatuena 1914an bertan jarritako erloju bikain baten makineria da. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1125193&fetxa=2019-03-19&orria=019&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Zestoako udalerriko lurretan dago Santa Engrazia edo Santa Garazi martiriaren izena daraman baseliza; Aizarnako mendi tontor baten gainean, zehatzago. Euskal Herriko baselizarik zaharrenetako bat da, eta herritarren eta mendizaleen artean oso maitatua. Azpimarratu behar da baseliza egoera onean mantendu dela beti, bertako herritarrek denboran zehar egindako auzolanari esker. Azken berritze lanak 2017ko uztailean amaitu ziren. Bide balizatuari jarraituz (PR-Gi 40), itzuli zirkular bat egingo dugu; hasieran, mendi bideetatik, eta, gero, asfaltatutako bideetan barna. Aizarnako herriko plazan emango diogu hasiera ibilaldiari. Andra Mariaren Zeruatze elizari bizkarra eman eta Santa Kurutz ermitaren ondotik pasatu ostean, errepidean kilometro erdi pasatxo beteko dugu, eta, hori utzi ondoren, ezkerretik zabaltzen den xenda bat hartuko dugu. Bidezidor horrek Egañazpi baserriraino eramango gaitu, eta, gero, bide seinaleek erakutsiko digute zer bide hartu. Pixkanaka, goraka joango gara, eta, maldan gora jarri orduko, basoan murgilduko gara. Zati horretan bidea leundu egiten da, eta erraz iritsiko gara Santa Engrazia baserriaren ondora. Baserritik tontorrera igotzeko ahalegin txiki bat egin, eta erraz iritsiko gara baseliza dagoen muinora. Gotorleku baten itxura du kanpoaldetik. Hormetan dauden lau leiho eta sarrerako atea gotiko estiloko arku zorroztunak dira. Sarreran, ur bedeinkatuaren ontzi bat dago, eta, auzolanean altxatutako baseliza askok bezala, oso egitura xumea du. Kanpandorrea eta kanpaia bereziak dira oso. ==Teoria ezberdinak == Murugarrenek baseliza horri buruzko aipamen bat egin zuen 1526an, baina baselizaren jatorria lehenagokoa da. Zestoan apaiz egon zen Hipolito Usabiagaren ustez, bertan erdi monje erdi soldadu ziren tenplarioak egon omen ziren, erromesei laguntzeko. Beste batzuen aburuz, berriz, ermita izan aurretik defentsarako gotorleku bat izan omen zen, talaia moduko bat, eta funtzio hori galdu zuenean ermita bihurtu omen zen. Erdiko aldarean, oinezko, zelai, ekaitz eta gaixoen zaindari santaren irudia dago. Ohikoa zen amek bertara eramatea hitz egiten hasteko zailtasunak zituzten umeak, eta santuari kandelak eskaintzea eta arrosarioa errezatzea. 1975ean egindako Kristoren mosaikoaz gain, Santa Agata, San Ignazio Loiolakoa, San Paulo eta Done Jakueren irudiak ikusiko ditugu. Baina ermitak duen bitxirik preziatuena 1914an bertan jarritako erloju bikain baten makineria da, beirate batek babesten duena. 2017an hamaika berritze eta hobetze lan egin dira baselizan, auzolanean: erlojua konpondu, traba egiten zuten zuhaitzak moztu, bidea egokitu, argindarraren kablea lurperatu, kanpandorrea konpondu, txoko berri bat egin erlojuarentzat, eta tximistorratz berri bat jarri. Lan bikaina! Abiapuntura itzuli aurretik, baselizaren ingurutik dagoen ikuspegiaz gozatzeko aukera izango dugu: Hernio, Izarraitz, Pagoeta… hamaika paisaia, leku estrategikoan altxatutako eraikin eder horretatik. Baserrira jaitsiko gara berriro, etorritako bidetik, eta bide seinale zuri eta horiek markatutako norabidean berehala izango gara Karmengo Amaren ermita txikiaren ondoan. Herrira jaisten hasiko gara errepidetik, eta, Ipintza baserria gure eskuinean utzita, porlanezko pistatik Lorbideko gainera jaitsiko gara. Bidegurutze horretan, balizatutako bideak eskuinera egiten du, eta kilometro eskas bete beharko dugu herrigunera jaisteko. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] h8ojsjauj9ruzh2k2ycm0l970x9yqqt 0 4372 20718 20350 2020-06-26T08:36:20Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Agramondarren lurraldea.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Lapurdi}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Bidaxune}}, Akamarreko portua, Agramondarren gaztelua |distantzia = 11 km. 3 ordu eta 10 mn. |ingurunea = Eragin handiko familia izan zen agramondarrena, bai inguruko lurraldeetan, bai Nafarroako erresumaren bilakaeran. |abiapuntua = Bidaxune |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1124548&fetxa=2019-03-12&orria=028&kont=001 }} '''Eragin handiko familia izan zen agramondarrena, bai inguruko lurraldeetan, bai Nafarroako erresumaren bilakaeran. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1124548&fetxa=2019-03-12&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Agramondarren nafar leinua Nafarroako Erreinuari lotuta egon zen XII. mendetik XVI.era ,eta, politikoki, XV. mendean eragin handia izan zuen. Agramondarren jatorrizko etxea Burgue-Erreitin zegoen, baina Aturri ibaiak itxasorantz zuen irteeragatik, agramondarrak sortetxea utzi eta XIV. mendean Bidaxuneko gaztelura etorri ziren bizitzera, eta, harrezkero, agramondarren leinu nagusiaren egoitza bihurtu zen. Eragin handiko familia izan zen, bai inguruko lurraldeetan bai Nafarroako Erreinuaren bilakaeran ere. Bibiano, Agramonteko jauna, Antso VII.a Azkarraren basailu izan zen; hura eta bere leinua beti Nafarroako erregearen zerbitzura egongo zirela zin egin zuen, 1203an. Elizaren atari nagusiaren paretik Jondoki Jakobe kale nagusian zehar abiatuko gara. Etxe bikainen artean egingo ditugu lehen urratsak, eta, biribilgunera iristean, eskuinera joko dugu {{udalerria|Gixune}} eta {{udalerria|Samatze}} aldera doan errepidea bilatuz. Bide bazterretik segi eta berehala, juduen hilerriarekin egingo dugu topo. Irekita dago, eta gazteleraz eta hebreeraz idatzitako hilarriak ikusiko ditugu. Beherago, errepide nagusia utzi eta eskuinera ateratzen den bidetik, Bidaxuneko portura iritsiko gara. Biduzeren paraleloan doan pistatik barna, erraz helduko gara ibaia zeharkatzen duen zubiaren ondora. Gertu agramondarren gaztelua eta atsedenleku bat ikusiko ditugu. Gaztelurako bisita azkenerako utzi, eta aurrean dugun zubia gurutzatuko dugu. Berehala, eskuinaldera ateratzen den hartxintxarrezko bideari jarraituko diogu. Etxeak atzean utzi ondoren, Biduze ibaiaren paraleloan doan bidea belarrezko bihurtuko da, gorabeherarik gabe bost kilometroz hedatuko Akamarreko porturaino. Garai batean, ibaian zehar merkantziak garraiatzen zituzten gabarrak tiratzeko idiek bide hori erabiltzen zuten. Alde batean, arto sail handiak ikusiko ditugu eta ibaiaren ertzean makal, lizar eta beste zuhaitz mota asko. Tarteka, atsedenerako mahairen bat edo beste aurkituko dugu, eta, aurrerago, Lihuri ibaiak bere urak Biduzera isurtzen dituen lekua. Kiwi landaketa handi bat atzean utzi, eta Akamarreko portura iritsiko gara. ==Robyren errota == Herrira igotzeko seinale horiak ikusiko ditugu, baina guk ibaia gurutzatzen duen zubia bilatu, hori gurutzatu, eta aurrera joko dugu. Bidaxunera doan errepidean barna metro batzuk bete, eta, berehala, lehen bidegurutzean, ezkerrera hartuko dugu. Abiapuntura iritsi arte, marka horiak bidelagun izango ditugu, eta, zalantzarik izanez gero, beti zuzen doan bidea aukeratu behar dugu. Arto sail handien artean irekitzen den errepide txiki horretatik aurrera egingo dugu, eta, noizean behin, baserri batzuen ondotik pasatuko gara. Pixkanaka jaisten hasi, eta eskualdearen ikuspegi zabalaz gozatzeko aukera izango dugu. Etxe multzo bat atzean utzi, eta bidegurutze batera ailegatuko gara, gurutze eder baten ondora. Bide seinaleei jarraituz, eskuinetik aldapa jaisten hasiko gara eta, bihurgune pare bat pasatu ondoren, ezkerretik Bidaxuneko lehen etxeetara helduko gara. Elizaren dorrea erreferentzia puntu gisa hartuz, Lihuri ibaiaren ondora jaitsi, eta, zubi zaharra gurutzatuz, Robyren errota ikusiko dugu. Herritik gertu, maldan gora abiatuko gara, eta eskuinera ateratzen den edozein kaletatik Jondoki Jakue kale nagusira igoko gara. Orain, bakarrik gaztelua bisitatzea falta zaigu. Horretarako, elizara itzuliko gara, eta gertu dagoen atsedenlekua bilatuko dugu. Parez pare, Euskal Herriko historiaren zati bat izan dena ikusiko dugu: agramondarren gaztelua. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] o9aq6ju52zpvcs9hgrd8jxq5fu16drm 0 4373 20403 19982 2020-06-25T20:42:42Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Kukutza edo Elorritxugana.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Santa marina, Kukutza, Elorritxugaina, Senagorta, Jesuripozoeta, Zubiaur |distantzia = 10,5 km. 2 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Orozkoko ibilbide sarean gaindi ibiliko gara ibilbide honetan, eta Kukutza tontorra igotzea izango da txangoaren helburua. |abiapuntua = Zubiaur ({{udalerria|Orozko}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1123948&fetxa=2019-03-05&orria=031&kont=001 }} '''Orozkoko ibilbide sarean gaindi ibiliko gara ibilbide honetan, eta Kukutza tontorra igotzea izango da txangoaren helburua. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1123948&fetxa=2019-03-05&orria=031&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Orozkoko ibilbide sarean hamaika aukera marraztu dituzte oraintsu ibarreko zoko-mokoak ezagutarazteko. Zubiaurreko erdigunetik abiatuta, esaterako, Ubizear eta Kurtzeganako trikuharrira doan bidea har daiteke, betiere PR-BI 34 luzera txikiko zidorra gogaide. Beste aukera bat, akaso aurrekoa bezain interesgarria dena, Santa Marinako begiratokikoa da. Guk, ordea, baselizan gelditu gabe, ibilbidea luzatuko dugu, eta Laudioko muga-mugan dagoen Kukutza edo Elorritxuganako tontorra bisitatzera abiatuko gara. Horixe izango da helburua. Hortaz, Orozkoko Zubiaur auzoan emango diogu hasiera ibilbideari (Bizkaia). Altube ibaiaren gaineko zubiaren ondoan gaudela, {{udalerria|Bilbo}} aldera urratsak egiten hasiko gara. Metro batzuk baino ez; izan ere, Donibane auzora doan errepideari jaramon egingo diogu. Etxeluzea nekazari turismorako bide-seinaleak ere baliatuko ditugu saihesbidearen azpitik igaro ostean, Donibaneko elizaren parera iristeko xedez. Bidegurutzeraino bideratu gaituen PR-Bi 35 zidorra bazter egingo dugu han, eta ezkerraldetik doan GR 123 ibilbide luzeko zidorrari men egingo diogu. Santa Marina eta Arrola helburua dituen bideari jarraitzen hasiko gara, beraz. ==Arrolako tontorra== Badaramagun errepide estuak ezkerrera egingo du laster. Aurrerago, bidea bitan banatzen dela, eskuineko pista hartu eta leun-leun jarraituko dugu asfaltoa amaitzen den arte. Ez larritu, basabide batek jarraipena emango baitio errepideari. Hala, ibilian-ibilian eukaliptoak ondoan ditugula jarraituko dugu, galbiderik gabe. Birlandaketa saila bukatzean-edo, basabideak eskuinera egin eta, langa xume bat igarota, malda pikuan gora ibiliko gara. Lehen metroak egindakoan, ur-biltegi txiki bat ikusiko dugu basabidetik distantzia eskasera. Gora egiteari eutsirik, bidebanatze batera helduko gara azkenik. Han goian, ezkerrera egin eta pinuek lagunduta, goratasuna gogo biziz hartuko dugu. Goragoko bidebanatzean, eskuinetik segitu eta magalari gortea egiten hasiko gara. Xenda itxura hartuko du bideak orain. Alanbre bat gurutzatuko dugu segituan, eta pagadira iritsiko gara berehalakoan. Hosto erorkorreko basoa alderik alde zeharkatuko dugu, betiere noranzkoa apenas aldatu gabe, baita goratasuna apurka-apurka hartuta ere. Pagadia mugatzen duen alanbre batera heltzean, sigi-saga egingo dugu mazelan zehar eta, azkenean, mugarri handi bat altxatzen den lepora igoko gara. Tindu horiko bide-seinaleak agertuko zaizkigu han, lepoaren babesean: pintura arrastoak Orozkon hasi eta Katadio baselizatik igarota, Santa Marina eta Arrola parajeak helburu dituen zidor balizatuari dagozkio. Lepoko basabidea zeharkatuko dugu eta, maldan gora jarraituta, Arrolako tontorrera helduko gara. Orozkoko paisaiaz gozatzeko balkoi interesgarrian gaude. Huraxe baliatuko dugu atseden hartzeko, tontorrean parke bat egokituta dago eta. ==Kukutzatik Donibanera== Tontorreko aterpetxearen eta baselizaren artean igarota, Izartzagan eta Larragorri aldera egiten duen basabidetik jarraituko dugu, ibilkera patxadatsuaz. Jesuripozoeta inguruan iturri bat ikusiko dugu, baita Donibane auzotik igotzen den bide zabala ere. Handik egingo dugu itzulera behin Kukutza igota. Beraz, ibarrera jaisten den bideari muzin eginda, zuzen jarraituko dugu. Hurrengo bidebanatzean eskuinera joko dugu eta, hegiz hegi, Elorritxuganara helduko gara. Tontor panoramikoa baita, inguruko parajea mugatzen duten hainbat eta hainbat mendigune bistaratuko ditugu gainaldetik, Untzuetako gaztelua, Gorobel eta Carbonilla mendiguneak, besteak beste. Tontorretik Jesuripozoetako iturrira itzuliko gara berriz, eta, han, ezkerrera hartuta Donibanerantz abiatuko gara. Oditzaga, Sagarminaga eta Meatza auzoak atzean utzi ostean, Orozkon bertan itxiko dugu zirkuitua. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] rscwgtuhjn1q7xmuofmla42uj70rk3b 0 4374 20454 19966 2020-06-25T20:43:41Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Umandiako Aitzabala.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Albeiz, Apotako etxola, Atabarrate, Umandia |distantzia = 11 km. 3 ordu eta 50 mn. |ingurunea = Umandiako Aitzabalera igoko gara bide zuzenetik, hots, Apotako aterpetxetik gora doan bide karstikoari segika. |abiapuntua = Albeiz |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1123374&fetxa=2019-02-26&orria=026&kont=001 }} '''Umandiako Aitzabalera igoko gara bide zuzenetik, hots, Apotako aterpetxetik gora doan bide karstikoari segika. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1123374&fetxa=2019-02-26&orria=026&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Aratz-Aizkorri natur parkeko ekialdeko bazterrean Umandia mendi aparta goititzen da. Iparraldeko isurialdea pagadi galant batek estaltzen duenez, Gipuzkoa aldetik abiatuz gero, baso liluragarria zeharkatzera behartuta egongo da ibiltaria. Hegoaldeko magalean, berriz, izaera karstikoa bistan lagatzen da panorama zirraragarria erakutsiz. Ordokiko ekialdeko ikuspegi harroxkoak bat baino gehiago txundituta utziko du. Tontorrera igotzeko ohiko bidea mendigunearen ekialdean irekitzen den Atabarrate izeneko lepotik erraz egiten da. Ibilbide luzeagoa egin nahi duenak, ordea, Apotako Saroi aldera egiteko joera izaten du beti, eta Salkortaganeko leporainoko tartea osatzen du. Arabatik, baina, hirugarren aukera bat ere bada, eta horixe da lerro hauetan deskribatuko duguna: Apotako etxolan gora egiten duen bidea, hain justu ere. Beraz, zuzen-zuzen, tapiz karstikoan barrena ibiliko gara oraingoan. Albeiz herrian emango diogu hasiera ibilbideari (Arabako Lautada). Araia ezagunetik gertu, hortaz. Herriko elizaren aurreko plazatxoan gaudela, tenplua ezkerrean utzi, eta porlan bidean behera egingo dugu Etxeberria baserriaren paretik igarota. Errotara doan ubidea zeharkatuta, Boriotxo parke zaharberrituaren ertzetik igaro,eta errepidera aterako gara. Asfaltoa gurutzatuko dugu han, eta kanposanturantz jarraituko. Hilerrian, eskuinera egin, eta asfaltoa utzi gabe jarraituko dugu, betiere gain-gainean dugun muinoa inguratuz. Lepo xume batean kokatuko gaitu laster nekazari bideak. Bide nagusiak ezkerrera joko du lepoa,n eta, goratasun pixka bat galdu ostean, Ilarduia eta Araia lotzen dituen bidearekin bat egingo dugu. Noranzkoa aldatu gabe, bide zabala gurutzatu eta maldan gora jarraituko dugu, basabide lohitsua gogaide. Aldatsaren bukaeran langa bat ikusiko dugu. Gero, Kukuma errekastoraino lagunduko digu basabideak. Ur-emaria zeharkatu gabe, ordea, ibarrean aurrera egingo dugu, astiro-astiro eta bide nagusitik aldendu gabe. Leze haitzulo erraldoitik datorren GR-25 zidorra eskuinetik batuko zaigu berehala. Hainbat metro egin ondoren, ibilbideak Araiara jotzen utziko dugu. Guk, berriz, bide nagusiari men eginez, aldapa pikuari aurre egingo diogu, eta Apotara doan bide zabalera aterako gara. Bidebanatze horretan metalezko bankutxo bat dago. Eskuinetik jarraituko dugu han, eta, Olbide iturriko seinalea igarotakoan, basabiderik behinenaren eskumatik doan bide zaharrari eutsiko diogu. Hareharriz jositako bide zaharra da, hainbat harlauzatan ikusitako gurdien arrastoek argi asko erakusten duten legez. Aldatsean gora, beraz, Apotako aterpetxeraino. Talaia ederrean dago kokatuta etxola. Ezbairik gabe, leku estrategikoa izaten da Albeizko haitzera zein Umandiara ere igotzeko. Txabolaren ondoan igarota, Apotako pista nagusira irtengo gara berriz. Orduan, eskuin-ezker jo gabe, basabidea gurutzatu eta magal karstikoan gora egiten hasiko gara. Bidexka bat ikusiko dugu magal malkartsuan. Igoera garbia bada ere, tentu handiz ibili beharra dago paraje karstikoetan, zuloak eta arrakalak nonahi ager baitaitezke. Bidexkak tontorreko erpin geodesikoaren ondoan utziko gaitu. ==Atabarrateko lepoa== Tontorretik jaisteko, Atabarrateko lepotik igarotzen den aldaera lehenetsiko dugu. Horretarako, mendebalderantz urratsak egiten hasiko gara, betiere gandorrari begia kendu gabe. Pagadiaren babesean jarraituko dugu, eta, magala zabaltzen denean, ehiztarientzako etxola batera heldu gabe, pintura arrasto xume batek seinalatuko digu Atabarrateko lepora doan bidea. Lepoan, ezkerrera egin, eta, metro batzuk egin ostean, ezkerretik doan bide balizatua hartuko dugu. Aspaldiko ibilbide labur bati dagozkion markak dira horiek, eta harrobi zahar baten ondoraino lagunduko digute. Ezkerrera egingo dugu hango basabidean, eta Apotako aterpetxean izango gara berriz. Albeiz herrira jaisteko igoeran eginiko bide berari jarraituko diogu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] jggnav522wjtquq5x415p0xn6aj2c4x 0 4375 20402 20196 2020-06-25T20:42:41Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Kopako harria.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = San Anton ermita, Telleri lepoa, Kopako harria |distantzia = 4,1 km. Ordu 1 eta 40 mn. |ingurunea = Paraje hauek Nafarroatik Gipuzkoa aldera egiten zen kontrabandoaren lekuko isilak izan dira mendeetan. |abiapuntua = San Anton ermita ({{udalerria|Lesaka}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1122761&fetxa=2019-02-19&orria=028&kont=001 }} '''Paraje hauek Nafarroatik Gipuzkoa aldera egiten zen kontrabandoaren lekuko isilak izan dira mendeetan. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1122761&fetxa=2019-02-19&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Endarako urtegiaren gainetik gailentzen den mendi hau nahikoa ezezaguna da mendizaleentzat, edo, behintzat, ez da inguruan dauden Aiako Harria eta Bianditz mendiak bezain erakargarria. Mendi horiek, XX. mendearen hasieratik 1936ko gerra bitarte eta guda ostean 50. urtera arte, inguru hauetan egin ohi zen kontrabandoaren lekuko isilak izan dira. Iparraldetik hegoalderantz eta, zehazki, Nafarroatik Gipuzkoarantz, era guztietako generoak garraiatzen zituzten kontrabandistek. Karabineroen zaintza zorrotza ekidin ahal izateko, oso ondo ezagutzen zituzten hemengo xenda, aldats, ubide, borda, baso eta abar. Inguru hauetan, kontrabandoa gauez eta oinez egiten zen, eta, Aiako Harriko ''harresia'' gainditu ahal izateko, kontrabandistek bide ezberdinak erabiltzen zituzten. Hiru ibilbide nagusi erabiltzen zituzten: lehenengo biak, Kopako harriaren Maiobiko mendi mazelan; hirugarrena, berriz, hegoalderantz, Agiñatik. Aiako Harria eta haren inguruko mendiak kontrabandoaren erreferentzia garrantzitsuak izan dira; horregatik, karabineroen zaintza saihesteko eta igoera-jaitsiera malkartsuetan pisu handiko zamarekin ibiltzeko —batez beste 30 kilo—, paraje hauek oso ondo ezagutzeaz gain, prestakuntza fisiko bikaina behar zuten kontrabandistek. Endarako urtegiaren ertzean dagoen San Antongo ermitatik abiatuz, porlanezko pista bat hartuko dugu, metro batzuk goraxeago dagoen Olaberri jatetxera heldu arte. Ezkerretik eta ataka bat igaro ondoren, pista zabal batek Telleriko leporaino eramango gaitu. Honaino GR-11ren seinale zuri-gorriak izango ditugu lagun. Leku hau da garai batean {{udalerria|Oiartzun}} eta {{udalerria|Lesaka}} herriak lotzen zituen bidearen igarobide bakarra, eta, egun ere, Lesakara oinez heldu nahi duenarentzako toki estrategikoa da. Pista zabala utzi, eta ezkerrera ateratzen den xenda hartuko dugu, Agiñari bizkarra emanez. Igoera maldatsua, gogorra da. Oso denbora gutxi beharko dugu estela itxurako buzoiaren ondora iristeko; Club Vasco de Camping mendi taldeak jarria da buzoi hori. Gailurra zabala da, eta, buzoia dagoen lekutik iparralderantz metro batzuk aurreratuz gero, ezproi batzuk ikusiko ditugu, eta, tarteka, putreak horietan pausatzen ikus daiteke. Hemendik ederki begiztatzen dira hondoan dagoen urtegitik Aiako Harriko gailurretaraino igotzen diren magal malkartsuak. Gure ibilaldiarekin jarraitzeko, lehen aipatu dugun Telleriko lepora itzuliko gara. Langa igaro, eta pistan barrena Telleria baserrirantz abiatuko gara. Baserrira heldu aurretik, eskuinerantz hartuko dugu bidea, aurrean frontoi itxura duen eraikin baterantz. Eraikin hori Telleria baserritik oso gertu dago, eta garai batean eskola izan zena egun ukuilu gisa erabiltzen dute. Abiapuntura itzultzeko, egin dugun bide bera beteko dugu, garai batean kontrabandistek erabiltzen zutena, hain zuzen ere. San Anton ermita berrituaren inguruan jende andana bildu ohi da urtero urtarrilaren 17an, San Anton egunez. Antzina, San Anton auzoa gaur egungo urtegiaren azpian gelditu zen, eta ermita justu-justu salbatu zen, eta lehorrean gelditu. Bertan bainatzea debekatuta dago, baina leku aproposa da ibilaldia amaitu eta mokadu bat jateko. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] rbuwg5tg50wx0ct62me311rosdzn2yi 0 4376 20823 20425 2020-06-26T08:38:08Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Muskerraren bideak.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Asteasu}}, Elizmendi, Santamaña, Lizola |distantzia = 5,8 km. 2 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Obabako lurraldea ezagutarazteko 2015ean antolatu zuten ibilbideari beste lau ibilbide gehitu dizkiote, eskualdeko ondarearen berri emateko asmoz. |abiapuntua = Asteasu |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1121854&fetxa=2019-02-12&orria=034&kont=001 }} '''Obabako lurraldea ezagutarazteko 2015ean antolatu zuten ibilbideari beste lau ibilbide gehitu dizkiote, eskualdeko ondarearen berri emateko asmoz. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1121854&fetxa=2019-02-12&orria=034&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Orain lau urte, Muskerraren Bidea osatu zuten, Bernardo Atxagaren unibertso literarioan Asteasuk duen pisua nabarmentzeko eta literaturazaleei proposamen berriak eskaintzeko. Ibilbidea guztiz hiritarra da, idazleak bere eleberrietan islatu zituen paisaia hiritarrak protagonista bihurtuz. Iaz, herriko inguruetan dauden kultur ondareak eta natura erakusteko beste lau ibilbide osatu zituzten: Usarrabi, Erreka bailara, Santamaña eta Olazar. Horrela, lau ibilaldi horiek Muskerraren Bidea izeneko proiektua osatu eta aberastu egin dute. Ibilbide horretako bi lotu ditugu: ibilbide hiritarra (Obaba) Santamañaraino igotzen den natura ibilbidearekin lotu dugu. Asteasuko udaletxearen ondoan ekingo diogu ibilaldiari, eta, Kale Nagusitik aurrera egin orduko, Errekaballara aldera joko dugu, eskuinetik igotzen den asfaltozko bidetik. Gero ikusiko ditugun 7 baserrien izenak egurrezko panel batean. Lizolateine baserria pasatu eta berehala, bidegurutzean eskuinerantz joko dugu Lizola baserriraino. Hor, asfaltoa bukatu egiten denez, lurrezko pistatik egingo dugu gora, eta Lizolagoiena baserriraino helduko gara. Baserria atzean utzi, eta bide asfaltatutik Santamañaraino igoko gara. Ermitara heldu aurretik {{udalerria|Asteasu}} aldera dagoen ikuspegi ederraz goza dezakegu. Santa Marina izena (Santamaña) aspaldikoa da Euskal Herrian. Dirudienez, Donejakue bidea hemen ingurutik pasatzen omen zen, Andatza zeharkatu eta gero, Zarate Benta zaharretik Andatzarratera igaro eta Zelatundik barrena aurrera jarraitzen omen zuen. Seguruenik, erromatarrek erabili zuten bidea jarraitzen zuten. Hori izan daiteke Santa Marinaren sorreraren arrazoi nagusia. Lehen aipamena 1558. urtekoa da, baina badirudi tenplarioen garaikoa dela. Tenplarioen zeregina Donejakueko erromesak babestea izan ohi zen, eta, funtzio hori segurtasunez egiteko, eraikinak altxatzen zituzten. Horren adibide dira Aizarnako Santa Engrazia eta Asteasuko Santamaña. Gaixotutako erromesak zaintzen eta babesten zituzten ermitaren ondoan izaten zen eraikinean, eta baliteke horrexegatik eraiki izana ermitak tontor edota muinoetan. Etorritako bidetik atzera egingo dugu, eta, Inkilinsoro baserriaren azpiko aldera iristean, asfaltoa utzi, eta eskuinetik jaisten den lurrezko pista hartuko dugu. Egurrezko enbor txikietan ikusiko ditugu ibilbidearen datuak. Aldapan behera, erraz jaitsiko gara Agirrelegarreta baserriaren ondora; hortik aurrera segituz, berriro bide asfaltatuarekin bat egingo dugu. Asteasuko Kale Nagusira iritsi aurretik, ezkerretik, Eliz kaletik egingo dugu aurrera. Orain, kontrako norabidean Muskerraren Bide hiritarra osatuko dugu; horretarako, Elizmendi aldera joko dugu. Andatzarratera zuzentzen den errepidea gurutzatu, eta, maldan gora, Santa Krutz ermitaren ondora iritsiko gara. Aurrera segi, eta Elizmendi auzoan murgilduko gara, San Pedro elizaren ondora. Muskerraren Bide hiritarrari dagozkion bide seinale urdin zenbakidunak ikusiko ditugu, eta horietan irudikatzen dira aurrez aipatu dugun Bernardo Atxagaren unibertso literarioa. Pello Errota herri eskolaren ondotik pasatu, eta, maldan behera, herriguneraino jaitsiko gara, eta ibilbidea amaituko dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] az8k28x9cxmww039lwykfa46zp1muk4 0 4377 20459 20026 2020-06-25T20:43:46Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Urtsua ibilbidea.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Lapurdi}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Urtsua, Iramalda lepoa, Harritxuri, Urkoi, |distantzia = 13 km. 3 ordu eta erdi. |ingurunea = Errekaren paraleloan zabaltzen den xendan barrena hamaika espezieren presentziaz gozatuko dugu. |abiapuntua = Urkoi ({{udalerria|Hazparne}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1119617&fetxa=2019-02-05&orria=028&kont=001 }} '''Errekaren paraleloan zabaltzen den xendan barrena hamaika espezieren presentziaz gozatuko dugu. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1119617&fetxa=2019-02-05&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Euskal Pirinioetako mendietatik bereizirik, Urtsua mendia guztiz Lapurdikoa den mendia dugu. Kanbotik gertu dago mendi bakartia da, eta herri txiki eta ederrez inguraturik dago: Urkoi, Zelaia, Itxaso, {{udalerria|Makea}}, {{udalerria|Luhuso}} eta Mendiondo. Mendi borobil eta soil horretara igotzeko, abiapuntu desberdinak daude, eta {{udalerria|Makea}} da mendizalerik gehien biltzen dutena. Gaurko ibilaldia, berriz, mendi honek duen igoerarik ederrenetarikotik egingo dugu, eta, horretarako, Hazparneko Urkoi auzora joango gara. Herriko kanposantuari bizkarra eman, eta aurrez aurre dugun errepidetik joko dugu. Kilometro erdi pasatxo ibili eta gero, eskuinetik ateratzen den lurrezko pista hartuko dugu. Errekaren paraleloan zabaltzen den xenda horretan, hamaika espezieren presentziaz gozatuko dugu. Gaztainondo, haritz, pago, gorostien presentzia makina bat landare eta lore espezierekin osatzen da. Ingurune hezea, bustia, urtsua... agertoki oihantsua. Ur bilketarako egindako lanek zabaldutako bidetik altuera irabazten jarraituko dugu, eta berehala utziko dugu atzean basoa. Bide nabarmenak Iramaldako lepora eramango gaitu. Gertu ikusiko dugu Urtsuako tontorra, eta, hara igotzeko, aurrez aurrez dugun pista zabaletik igotzen hasiko gara. Kilometro erdi ibili ondoren, eskuinetik ateratzen den xenda hartuko dugu Olhamendi aldera igotzeko. Berriro pistara aterako gara, baina laster utzi eta eskuinetik zabaltzen den belarrezko aldapa pikoari ekingo diogu. Mendiaren tontor zabalera iristean ikuspegi paregabez gozatzeko beta izango dugu. Euskal kostak Landetatik Matxitxakora marrazten duen lerroaz gain, hamaika mendiren silueta ikusi ahal izango dugu: Mondarrain, Artzamendi, Iparla, Adartza, Hauza, Aiako Harria, Larhun... eta horien guztien magaletan, herri txiki eta baserriak, han-hemen barreiaturik. Tontorra ingurune protohistoriko handi batez inguraturik dago, eta horren arrastoak ikus daitezke azken aldapan. Tontorretik hegoaldera gertu dagoen Mokorreteko Gurutxea izeneko muinoan historiaurreko aztarnak daude. Mendiaren ingurua gneiss arrokaz osaturik dago, eta kalkulatzen da orain 545 milioi urte lurrazaleratu zela. Ordura arte, itsasoak betetzen zuen guztia, eta arrainak ziren biztanle bakarrak. Martxel Aizpurua biologoak dionez, gaur egungo zuhaitzen altuera edukiko zuten garo motak omen ziren hemengo magaletan. ==Iramaldako lepoa== Hamaiketakoa egin, eta abiapuntura itzultzeko tenorean, etorritako bidetik atzera egingo dugu, eta Iramaldako lepora jaitsiko gara. Bidearen tarte bat ez errepikatzeko, itzuli luzeago bat eman genezake, Itxas Adarrera jaitsi, eta eskuinetik ateratzen den bidetik beherantz egin eta gero, berriro pista zabalarekin bat egin arte. Iramaldako lepora jaistean, pistatik metro batzuk aurrera egin, eta bi borden artean ikusiko dugun bidetik abiatuko gara. Harrichuri muinoaren ondotik pasatu, eta larre ederren artean zabaltzen den bide nabarmenetik aurrera egingo dugu. Bi kilometro pasatxo beharko dugu Xistaberri baserrira heltzeko. Hortik herriguneraino izango dugun bidearen zatirik handiena erabat asfaltatuta dago. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] rjx9k76cpmgewodfhwvfvoumdjcxg9q 0 4378 20724 20358 2020-06-26T08:36:26Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Alonsotegiko kortak eta meategiak.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = {{udalerria|Alonsotegi}}, Azordoiaga, Ordaola, Pilipaondoko lepoa, Zamaia, Zamaiako meategia, Oro parkea |distantzia = 15 km. 4 ordu. |ingurunea = Artzaintzaren kulturari lotuta, korta biribilak egokitu ziren behiala Alonsotegiko parajean, Bizkaian. Meatzaritzaren arrasto nabarmenak ere ikusi ahal dira ibilbide honetan zehar. |abiapuntua = Alonsotegi |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1117857&fetxa=2019-01-29&orria=028&kont=001 }} '''Artzaintzaren kulturari lotuta, korta biribilak egokitu ziren behiala Alonsotegiko parajean, Bizkaian. Meatzaritzaren arrasto nabarmenak ere ikusi ahal dira ibilbide honetan zehar. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1117857&fetxa=2019-01-29&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Kortak edo saroiak ugariak izan ziren Euskal Herriko basoetan. Adituek esaten dute aspaldiko egiturok herri basoetan egokitzen zirela biribiltasun osoz. Betiere ganaduari bazka bermatze aldera, saroietako zuhaitzak ebaki, eta larre zabal batez janzten zuten ingurua. Itxurari dagokionez, zabalera handiko zirkulu mugatuak izaten ziren. Biribil batzuek ''austerritza'' edo mugarria erakutsi ohi zuten eremuaren erdian; zirkunferentzia handia mugatzeko, haatik, hainbat ''baztermugarri'' altxatu ohi zituzten. Alabaina, kortok eraldatu egin ziren XV. mendetik aurrera, eta nekazaritza eta abeltzaintza uztartzeko plaza ezin hobeak izan ziren. Saroi batzuk ikusteko aukera izango dugu ibilbide honetan zehar, baita zirkulu horietako batzuk zeharkatzeko ere. Gaur egun, pinuek hartu dute larrearen lekua, eta, hori dela eta, aireko argazkiak beharrezkoak bide dira biribil geometrikoaz hobeki jabetzeko. ==Azordoiagatik gora== Alonsotegiko osasun zentroaren inguruan hasiko dugu Ganekogortako magaletara eramango gaituen ibilbidea ({{udalerria|Alonsotegi}}, Bizkaia). Trafiko seinaleari jarraituta, Azordoiaga auzorantz egingo ditugu lehen urratsak, asfaltotik. Eskola parean, ezkerrera jo, eta auzoa zeharkatuko dugu alderik alde, ibaiaren paraleloan. Pagasarrira doan bidean aurrera egingo dugu, beraz, PR-BI 100 kodea duen zidorrari men eginda. Aldapa batzuk igaro eta gero, Artibaiko auzora doan bidea bazter egin, eta Ordaola nekazari etxerantz abiatuko gara. Pinudiak hartuko gaitu laster. Gora egin ahala, XIX. mendean meatzari nekaezinek modelatutako paisaia bat ikusteko abagunea baliatuko dugu; izan ere, Alonsotegiko zoko-mokoak zulatzen langile franko ibili ziren su eta gar, mineral desiratua azaleratzeko. Ordaolaren eskuinaldetik igaro, eta, erreka ondora doan bidea bazter eginda, aurrerapausoak egingo ditugu, hartxintxarrezko bidetik. Ganeta tontor parean, errekasto baten gainetik igaro, eta pinudian barrena gidatuko gaitu basabide zabalak. Gero, behera doan bideari muzin eginda, sestra kurbari eutsiko diogu. Hari elektrikoaren habearen ondoko bidebanatzean, Pagasarri eta elur zuloak bisitatzeko aukera emango digu zidor balizatuak. Bisita ederra izanagatik ere, beste une baterako lagako dugu. Haren ordez, eskuinetik jarraituko dugu, Zamaiako gandorrean ikusiko dugun ebakidura susmagarrirantz. ==Kortak eta meategiak== ''Koskorra'' izeneko tontorrera doan bidea alde batera utziko dugu laster, eta bide nagusitik jarraituko. Pinudia atzean utzi dugularik, inguruko kortak edo saroiak ikusteko parada ezin hobea izango dugu. Behialako egitura berezi horien inguruko informazioa eskainiko digu propio jarritako argibide taula batek. Zehar-zehar eramango gaitu bideak segidan, eta Artibako auzora jaisteko bidea ikusiko dugu Pilipaondo lepoan. Aukera interesgarri hura baztertuta, ezkerretik jarraituko dugu guk, Zamaiako meategiko ebakidura aldera. Goratasuna galtzen hasiko gara bizkor. Basabidetik irten gabe, Zamaiako ekialdeko magal karstikoa korritzen hasiko gara. Pinudian sartzeko zorian gaudela, baina, Zamaiako arraildura handia ikustera igo gaitezke ezkerretik doan basabidetik. Bestela, goratasuna galtzen segitu, eta, Somo auzora doazen bideei muzin eginda, aldatsean behera jarraituko dugu. Gaztainondoak eta haritz amerikarrak hazten diren lekuan, eskuinera egin, eta Oro iturriraino lagunduko digun basabideari eutsiko diogu tinko. Platanoek ederturiko paisaian barrena aurrera egin ostean, Azordoiaga auzora helduko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] nksie7jjziki96ifo2yo9p3tuokal6g 0 4379 20464 19968 2020-06-25T20:43:52Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Zuiako ibilbide gastronomikoa.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = Izarra, Ostuño parkea, Goiuri behatokia, Oiardo, Undoa |distantzia = 10,5 km. 2 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Mendi ibiliak eta eskualdeko produktuak uztartzeko xedez, ibilbide gastronomikoak sortu dituzte. Goiuri-Oiardokoa da horietako bat. |abiapuntua = Ostuño (Izarra) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1116072&fetxa=2019-01-22&orria=028&kont=001 }} '''Mendi ibiliak eta eskualdeko produktuak uztartzeko xedez, ibilbide gastronomikoak sortu dituzte. Goiuri-Oiardokoa da horietako bat. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1116072&fetxa=2019-01-22&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Hamar urte igaro dira Oiardoko Baias garagardotegia lehen urratsak egiten hasi zenetik. Jose Luis Lopez eta Idoia Marañon sustatzaileek jarritako harri koskorra fruitu desiratua ematen ari da azkenaldion. Izan ere, maila goreneko garagardoa ekoizten iaioak direlarik ere, helburua urruti jarri nahi izan dute oraingoan: hainbat motatako garagardoak zein mokadu goxoak dastatzeko parada eskaini nahiko diete aurki euren baserrira joaten direnei. Oiardoko lagunon proiektua gauzatzen den bitartean, ordea, Zuiako eskualdean barrena mugituko gara, eskualde bereko hainbat produktu ezagutzeko. Goiuri-Oiardo ibilbide gastronomikoa baliatuko dugu horretarako, eta, hari segika, Oiardoko garagardoa, Izarrako euskal pastiza eta ogia eta Goiuri-Undoako ardi gazta gure bizkar zorroan eroateko parada izango dugu. Izarrako Ostuño parkean (Zuiako eskualdea, Araba) emango diogu hasiera ibilbide gastronomikoari. Abiapuntura iristeko, Izarran ikusiko ditugun bide seinaleei jaramon egin, eta Amonalola jatetxe berriaren atzealdean utziko dugu autoa; hots, parkearen aurreko esparru zabalean. Kirol gunea ezkerraldean dugula hasiko gara ibilian, atsedenlekuan sartu gabe. Galtzadako hariztian sartuko gara tupustean, GR-282 ibili luzeko zidor ezaguna gogaide. Bidebanatzean, zuzen joko dugu, noranzkoa aldatu gabe. Trenbidearen paraleloan doan bideari segika jarraituko dugu, eta pagadi xumeak bilduko gaitu laster. Goiurira doan errepidera irtendakoan, asfaltoa gurutzatu eta Berbitako tumulua eskuineko muinoan bazterrera utzita, Goiuriko ur jauziraino lagunduko digun bidexkari jarraituko egingo diogu. Zuiako bide gastronomikoaren nondik norakoen berri izango dugu turistek autoak uzten dituzten lekuan. Ur jauziaz bapo gozatuta, errepide ondoko aparkalekura itzuliko gara berriz ere. Errepidea zapaldu gabe, ordea, eskuinera jotzen duen basabideari ekin, eta Goiuri-Undoa bideari jarraituko diogu. ''Parrangibel'' izeneko parajeak Goiuri auzoraino lagunduko digu. Gazta erosteko aukera izango dugu Segundo Meaberen etxaldean, afixak dioen legez. Oiardo errekaren gainetik igarota, eliza aldera joko dugu. Kalean gora jarraituta, ezkerrera hartuko dugu iturriaren parean, eta Oiardora iritsiko gara. Herriko lehen etxeak bistan ditugula, eskuinera egin, eta errepidera irtengo gara. Eskuinera berriz eginda, behialako errota zoko xumean ikusiko dugu, eraikin zaharberritua. Errepidera jo beharrean, errotaren ondoan doan belarrezko bidea hobetsiko dugu. Ubidetik aldendu gabe, hortaz, Baias garagardotegian amaituko dugu ibilbidearen lehen zatia. ==Undoako auzoa== Itzulera egiteko, Oiardoko errotara iritsiko gara berriz. Errepidea zapalduta, San Joan eliza gainalde batean laga, eta errepide nagusira iritsiko gara. Ezkerrera egingo ditugu metro batzuk, eta, segidan, eskuinetik irteten den nekazari bideari jarraituko diogu. Eskuin-ezker hartu gabe, zuzen jo, eta Undoa auzora iritsiko gara. Baserri parean doan bideari segika, gora egingo dugu pitin bat, eta, lehen aldatsa amaitu bezain laster, maldan behera egingo dugu ibarrarekin bat egiteko. Ostuño parkea inguratzen duen basabidera iristean, eskuinetik segitu, eta Izarrara iritsiko gara bizkor-bizkor. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] gmmuc7neyzmrzzvnompn4qj8ggegay2 0 4380 21624 21623 2020-07-01T11:02:41Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = Artaxoa_Mina_de_Farangorteatik_03.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Artaxoa}}, Enerizko Ataka trikuharria, Ferrangorteko trikuharria, Jerusalemgo Andre Mariaren ermita |distantzia = 8,3 km. 2 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Artaxoan Brontze Aroko herrixka bat zegoen, eta han daude egun Nafarroako megalitoen adibiderik ederrenetakoak. |abiapuntua = Jerusalemgo Andre Maria ({{udalerria|Artaxoa}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1113980&fetxa=2019-01-15&orria=028&kont=001 }} '''Artaxoan Brontze Aroko herrixka bat zegoen, eta han daude egun Nafarroako megalitoen adibiderik ederrenetakoak.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1113980&fetxa=2019-01-15&orria=028&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Artaxoa}} herritik gertu dagoen Jerusalemgo Ama Birjinaren ermitaren ondoan emango diogu hasiera ibilaldi honi. Barrura sartuz gero, XVIII. mendekoa den tenplu horretan, Erdi Aroko tailla erromaniko-gotikoa ikusi ahal izango dugu. Horren ondotik ateratzen den pista zabaletik aurrera egingo dugu, bide bazterrean ikusiko ditugun bide seinale nabarmenek erakusten duten norabidean. Lehen zatian kasik leuna den bidearen bazterretan olibondo sail bikainen ondoan, artadi, mahasti, zainzuri landaketa eta zereal lurrak ikusi ahal izango ditugu. Bide eroso horrek berehala gerturatuko gaitu Artaxoako trikuharrien ingurura. Artaxoatik gertu dauden lur horietan, Brontze Aroko herrixka bat zegoen, eta bertan bi trikuharri altxatu zituzten, eta horiek dira egun Nafarroan dauden megalitoen adibiderik nabarmenetakoak. Nafarroako mendialdean adibide asko dauden bezala, askoz gutxiago dira hegoaldean aurkitutakoak, eta, zalantzarik gabe, kultura megalitikoaren adibide bikainak dira. Lehenari ''Enerizko atea'' esaten diote, eta mendi muino txiki batean kokaturik ikusi ahal izango dugu; bertara igo ondoren, berehala ikusiko ditugu hileta ganbera, bederatzi harlauzaz inguraturik, eta korridorea, beste sei harlauza txikiagoz osaturik. Atzealdean, erdiko harlauza zulatua dago, barrura sartzeko. Horiek ez ziren estaltzen, eta, normalean, adarrak eta lurrak erabiltzen zituzten estaltzeko. Gure ibilbideari jarraituz, trikuharriaren ondotik marrazten den xenda nabarmenetik aurrera egingo dugu, aldapa motz eta piko bati aurre eginez. Berehala, haize errota batzuen azpialdetik pasatuko gara, zutarri baten ondotik igaroko gara, eta pinudian sartzen den bidezidor batek ''Farangorteko'' ''mina'' izeneko bigarren trikuharriaren ondora eramango gaitu. Egituraz berdinak badira ere, aurrekoa baino txikiagoa da. Trikuharri horietan era askotako objektuak aurkitu zituzten: botoiak, puntzoiak, gezi puntak… Trikuharriaren ondotik xenda bat ateratzen da; eskuinera hartu, eta azkar jaitsiko gara lurrezko pista zabal batera, eta bertatik beteko dugu ibilaldiaren bigarren zatia abiapuntura itzultzeko. <gallery mode="packed"> Artaxoa_Mina_de_Farangorteatik_03.jpg|Artaxoa Mina de Farangorteatik Mina de Farangortea 2.jpg|Mina de Farangortea trikuharria Mina de Farangortea 6.jpg|Mina de Farangortea trikuharria </gallery> Ibilbidea amaitu ostean, merezi du Artaxoako hiribildu nafarrari bisita egitea. Autoz bertan dagoen aparkalekura joan, eta kale artean murgilduz Erdi Aroko giroan gaudela irudituko zaigu. Antza denez, 1085. eta 1109. urteen artean Okzitaniako elizgizonek eraikitzen hasi ziren, eta hurrengo hamarkadetan aldaketa eta hobekuntzak izan ziren. Berehala ohartuko gara harresi gehienak zutik daudela eta bertan dorre bikainak altxatzen direla. Sorrerako hamalauetatik bederatzi baino ez dira zutik gelditzen. Nafarroako Konkistaren garaian beaumontarren kontrolpean zen, eta, horregatik, 1512, 1516 eta 1519. urteetan izan zen gaztelu eta harresien suntsipenetatik libre geratu zen. Harresiak —''El Cerco'' izenaz ezaguna— sarrera desberdinak ditu: Remaguakoa, Rabalgo atari zaharra, San Migelgoa eta Aitzaidea. Gunearen erdian, San Saturnino eliza gotikoa dago, eta bisitatzea ere merezi du. Eta, ibilbidea amaitzeko, harresi barruko eremua eta errabala lotzen zituen harri zolazko kaleetatik hirigunera jaits gaitezke. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] am6924fgul6la6kve5tzew4cxhhnxm4 0 4381 20832 20435 2020-06-26T08:38:17Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Pagoetako tontorrak.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Pagoeta, Urruztume, Murugil, Olarteta, Hernio Txiki, {{udalerria|Aia}} |distantzia = 7,6 km. 2 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Euskal kostaldeko mendi garaienetakoa izanik, arrantzaleek erreferentzia gisa erabiltzen zuten. |abiapuntua = Aia |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1113231&fetxa=2019-01-08&orria=028&kont=001 }} '''Euskal kostaldeko mendi garaienetakoa izanik, arrantzaleek erreferentzia gisa erabiltzen zuten. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1113231&fetxa=2019-01-08&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Pagoetako parke naturalak Hernioko mendigunean integratzen den beste mendigune txiki bat osatzen du. Gaurko ibilaldi honetan, {{udalerria|Aia}} herritik abiatuz mendigunea osatzen duten lau mendi garaienak igoko ditugu: Pagoetako gurutzea, Urruztumeko punta, Murugil eta Olarteta. Itzulera, berriz, ''Hernio Txiki'' esaten zaion ingurunetik egingo dugu, gurutze bide berezia bisitatu eta bertatik igarotzen diren PR-Gi 4001aren eta GR-35aren bide-seinaleek erakutsiko diguten norabidean. Aiako aparkalekuan utziko dugu autoa, eta, elizaren ondotik igaro eta gero, errepidera aterako gara. Bertatik metro batzuk ibili ondoren, Pagoetara zuzentzen den porlanezko pista hartuko dugu. Hirurehun bat metro bertatik egin, eta eskuinetik ateratzen den bidea hartuko dugu. PR-Gi 4002n bide balizatuaren seinale zuri eta horiak lagun, aurrera egin eta laster {{udalerria|Aia}} herria ikusiko dugu gure mendean. Altuera hartzen dugun heinean, iparraldera begiratu, eta kostaren ikuspegi ederraz gozatzeko aukera izango dugu. Ataka bat pasatu, eta basoan murgilduko gara, ireki berri duten pista zabal batean zehar aurrera eginez. Mendebalderantz zuzentzen den pistatik, tontorretik gertu dagoen gurutze bidera igoko gara, eta, metro batzuk aurrerago eginda, Pagoetako gurutzearen ondora helduko gara. Tontor txikiez inguraturik, goi lautada txiki bat osatzen duten belardi zabal eta berdeek leku berezi eta ederra marrazten dute. Euskal kostaldean dagoen mendi garaienetako bat da, eta arrantzaleek erreferentzia modura erabili ohi zuten. Gurutzetik gertu, arrano baten eskultura dagoen lekura jaitsiko gara, eta, handik, kostaren ikuspegi zabala izango dugu. Urruztumeko aterpera jaitsi eta segidan, aldapa txiki bat igo, eta Urruztumeko puntara iritsiko gara, erpin geodesikoaren ondora. Izarraitzeko mendigunearen panoramika ederra. Argazki pare bat atera, eta hego-ekialderantz jaisten hasiko gara, lepo zabal batera heltzeraino. Ataka txiki bat igaro, eta, igoera txiki baten ostean, Murugileko tontorrera iritsiko gara belarrezko aldapan gora egin eta gero. Buzoia eta, inguruan, tumulu pare bat. ==Hernio Txiki gurutze bidea== Gertu dugun pinudi aldera joko dugu segidan, eta, beherantz zuzentzen den bidezidorretik segituz, aurrez aurre ikusiko dugun Olartetako tontor aldera abiatuko gara. Talaia paregabe horretatik Aiako haranaren panoramika zabala izango dugu. Hau izango da azken tontorra, baina oraindik ezagutzea merezi duen txoko bat bisitatuko dugu: Hernio Txikiko gurutze bidea, hain zuzen ere. Bertara joateko, garo artean lepora jaitsiko gara bide balizatuarekin bat egin arte. GR-35aren zuri-gorriek eta PR-Gi 40001ari dagozkion zuri eta horiek erakutsiko diguten norabidean, gurutze bide ikusgarrira jaitsiko gara berehala. {{udalerria|Aiara}} itzultzeko hamalau gurutzeei bizkarra eman, eta balizatutako bidetik jaisten hasiko gara segidan, pinudi batean murgilduz. Xenda estu batetik aurrera egingo dugu, eta, pinudia atzean laga eta gero, alanbrezko hesiaren paraleloan doan bidezidor erosotik gorako bidean topatuko dugun lehen bidegurutzeraino helduko gara. Hemendik herrira, porlanezko bideari segitu, eta berehala izango gara abiapuntuan. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 9pgc3qtbejoe5gnxxax58xrp8i6ncz1 0 4382 20423 20055 2020-06-25T20:43:06Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Mitikile-Larrori.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Zuberoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Mitikile, Oreinen oihana, Larrori, Sagardoiburu |distantzia = 7,8 km. 2 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Bernard Goienetxe 'Matalas' apaiz zuberotarra zenaren jaiotetxearen inguruan ibiliko gara ibilbide honetan. |abiapuntua = Mitikile |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1111102&fetxa=2018-12-18&orria=026&kont=002 }} '''Bernard Goienetxe 'Matalas' apaiz zuberotarra zenaren jaiotetxearen inguruan ibiliko gara ibilbide honetan. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1111102&fetxa=2018-12-18&orria=026&kont=002 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Herriko pilotalekuaren ondoan dagoen aparkalekutik abiatuko gara, eliza behean utzita. Iparraldera jo eta berehala, errepidearen ondoan ''Larrori'' jartzen duen lehen bide seinalea ikusiko dugu. Itzulia erabat balizaturik dago, eta ez dago galtzeko arriskurik. Herriko eskola eskuinean utzi, eta Nabarrengose aldera doan errepide nagusira aterako gara. Bide bazterretik hirurehun bat metro egin beharko ditugu Larrorira doan bidearekin topo egin arte. Han, seinale horiak ikusiko ditugu, eta trafikorik apenas duen errepide estutik aurrera egingo dugu. Etxe batzuen ondotik igaro, eta Aguerria baserriaren ondoan dagoen haritz erraldoia ikusi ahal izango dugu. Gorabehera txiki batzuk pasatu ostean, Oreinen Oihanaren ondora helduko gara. Baserrira jaisteko, basoa zeharkatzen duen pista bat hartu beharko dugu. Lehenbizi, atsedenlekua ikusiko dugu, eta, beherago, lehen orein taldeak, eta orkatz ñabarren bat ere bai. P. Etcheberry da jabea, euskalduna da, eta haraino joaten direnei oreinen bizitza azaltzen die. Ikasturtean ikasle taldeak hartzen ditu. Zoritxarrez, erretiroa hartzera doa, eta, oreinen esplotazioarekin jarraituko duen lagunik aurkitu ezean, oreinak saldu, eta itxi egin beharko du. Bisita egin ondoren, berriro bide nagusira itzuliko gara, eta, errepideari jarraituz, berehala helduko gara Larrorira. Etxe gutxi batzuk osatzen duten auzo horretan kapera zahar bat ikusiko dugu, eta inguruan duen hilerri txikian hilarri zahar batzuk daude. Bideak beherantz egiten du, eta, Etcheberry baserri mardularen ondora iristerako, aldapan gora izango gara. Pare bat etxe eskuinean utzi, eta azken malda pikoari ekingo diogu Sagardoyburuko bidegurutzera iristeko. Han, asfaltoa utzi, eta bide seinaleei jarraituz ezkerretik ateratzen den pista zabalari helduko diogu. Pixkanaka, igotzen hasiko gara, eta urrutian Pirinioetako mendi altuak ikusi ahal izango ditugu. Haritz, gorosti eta gaztainen artean zabaltzen den pista amaitu, eta, bidezidor bihurtzean, sasi eta garo artean marrazten den xendatik aurrera egingo dugu. Ataka pare bat gainditu, eta usategiak dauden lekura helduko gara. Pista erosoa da, eta, tarteka, usategiren bat edo beste ikusiko dugu haritzetatik eskegita, eta, horien ondoan, ehizarako erabiltzen diren mekanismo berezi eta bitxi batzuk. Basotik ateratzean, Mitikiletik oso gertu gaudela ohartuko gara, eta, malda txiki bat jaitsi ondoren, etxe artean errepide batera helduko gara. Bide seinaleei jarraituz aurrera egingo dugu, baina, abiapuntura iritsi aurretik, eskuinera joko dugu, baserri-dorre berezi batera doan lekutik. Etxea horia da, eta, seinalerik ez badago ere, Matalasen jaiotetxea da. Haren ondotik pasatu, eta elizara jaitsiko gara, segidan abiapuntura itzuli ahal izateko. Bernard Goienetxe apaiz zuberotarra Mitikilen jaio zen, ez dakigu zein urtetan, eta lepoa moztuta hil zuten, Lextarren, 1661ean. Apaiz ikasketak Bordelen egin zituen, eta bere herriko erretore izan zen nobleen aurkako matxinada piztu zen arte. Frantziako erregeak ezarritako neurri zentralistagoek Zuberoako foru eta eskubideen murrizketa ekarri zuen. Herri lurrak desjabetu, eta salgai jarri zituen, nobleen artean banatzeko asmoz. Horren guztiaren eta zerga gehiegikeriaren aurka altxatu ziren laborari zuberotarrak, Matalas buru zutela. Kondairak dionez, hauek izan ziren bere azken hitzak: «Dolü gabe hiltzen niz, bizia Xiberuarentako emaiten baitüt. Agian, agian, egün batez jeikiko dira egiazko xiberutarrak, egiazko eskualdünak, tirano arrotzen ohiltzeko». == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 8egn1skq00p0kmz0t4i0zhvihwggniw 0 4383 20353 20178 2020-06-25T20:41:46Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Aizkolegiko jauregia mapa.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Aizkolegi, Paretazar, Plazazelai |distantzia = 9,3 km. 3 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Ziga jaunak nahi izan zuen Aizkolegiko jauregia izatea naturan bizitzeko eta natura interpretatzeko lekurik ederrena. |abiapuntua = Plazazelai (Lekaroz, {{udalerria|Baztan}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1108588&fetxa=2018-11-27&orria=034&kont=001 }} '''Ziga jaunak nahi izan zuen Aizkolegiko jauregia izatea naturan bizitzeko eta natura interpretatzeko lekurik ederrena.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1108588&fetxa=2018-11-27&orria=034&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == Bertizko jaurerria izan zen Nafarroa Natur Parkea izendapena jaso zuen lehenengoa. Inguru horrek dituen ezaugarri natural eta historikoek leku aparta eta berezia egiten dute. 2.040 hektarea duen parkean pagoa bada zuhaitzik nagusiena, Nafarroako oihan misto atlantikoaren adibiderik ederrenetakoa dugu. Naturgune babestu honen jabetzari buruzko lehenengo agiria 1392koa da. Pedro Miguel Bertiz izan zen bere jabea. Familia horren esku jarraitu zuen, 1898an Pedro Ziga eta Dorotea Fernandez senar-emazteek erosi zuten arte. Pedro Zigari zor zaizkio behean eraikitako zenbat elementu: lorategia, iturriak, pergolak, estalpeak eta abar. Eragin erromaniko eta modernista zuten eraikinak ziren horiek ere. 1949an, Pedro Ziga jaunak Diputazioari utzi zion oinordetzan baldintza bakar batekin: jaurerria bere hartan mantentzea alegia. Horrekin loturik, 1984an, Nafarroako Gobernuak Natur Parkea deklaratu zuen Bertiz. Eraikin horien artean, Aizkolegiko gainean altxatutako jauregia dugu, eta horixe bera da ibilbide hau eginez ezagutzeko parada izango duguna. Plazazelaiko gainean ({{udalerria|Baztan}}) emango diogu hasiera gaurko ibilbide zirkular honi. Langa gainditu, eta Bertizko jaurerriaren lurretan ({{udalerria|Bertizarana}}) murgilduko gara. Jaurerriko sarrera nagusira jaisten den pista zabala ezkerrera utzi, eta eskuinetik ateratzen dena hartuko dugu. Pagadian marrazten den bide horri ''lasto bide'' ere esaten zaio; itxura denez, eremu horretako jabeak ziren Ziga senar-emazteek baimena ematen omen zien lastoz betetako orgak beren lurretatik pasatzeko. Berehala maldan gora jarriko gara, eta, atsedenik hartu gabe, jauregiraino zuzentzen den pista zabalera aterako gara. Beste kilometro bat bete behar izango dugu hortik jauregia izan zenaren ondora heltzeko. ==Lapurdiko kostari begira== Jauregi hau, estilo modernistan eraikitako txaleta hain zuzen ere, Ziga-Fernandez senar-emazteen kapritxo bat izan zen. Ziga jauna, ekologista, elegantea eta beti korronte artistiko berrietara zabalik, naturan bizitzeko eta natura interpretatzeko Aizkolegiko jauregia lekurik ederrena izatea nahi izan zuen. Bere dorre nagusian behatoki bat jarri zuen, eta, eguraldi ona eta gardena egiten zuen egunetan, hiru haranei begira jartzen zen. Kondairak dioenez, Zigak jauregia eraikitzea erabaki zuen, handik Lapurdiko kosta ikusteko aukera zuelako eta horrela Biarritzen bizi omen zen haren amorantea samintasunez oroitzeko aukera zuen. Jauregia bisitatu eta gero, atzera egin, eta, pista nagusiaren ezkerraldetik ateratzen den xenda batetik, Paretazar gainerako igoko gara. Alanbrezko hesia gainditu, eta, Azkuaraino hedatzen den mendiaren gandorra gure eskuinera utzi ondoren, Bertizko eremua mugatzen duen hesiaren paraleloan jaisten hasiko gara. Pagadi ederrean murgilduko gara, eta maldan behera jarraituko dugu Ezkiringo leporaino heldu arte. Hor, GR-11 eta 12aren bide seinaleak utzi, eta berriro Bertizko lurretan sartuko gara langa igaro eta gero. Berehala jauregiraino igotzen den bide nagusira aterako gara, eta handik jarraituko dugu gorako bidearekin bat egin arte. Ibilbidea amaitzeko, azken kilometro eta erdia beteko dugu Plazazelaira iristeko. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] pkb3qbexwdwvjcs1ooogianmqd2uls7 0 4384 20732 20363 2020-06-26T08:36:34Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Arberoako muinoak.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Beherea}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Izturitze}}, Oihanburua, Otso Erreka |distantzia = 9,5 km. 2 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Arberoako haranaren erraietan, Donamartiriko udalerrian, {{udalerria|Izturitze}}, Otsozelai eta Ereberuko harpeak aurkituko ditugu. |abiapuntua = Izturitze |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1106708&fetxa=2018-11-13&orria=026&kont=001 }} '''Arberoako haranaren erraietan, Donamartiriko udalerrian, {{udalerria|Izturitze}}, Otsozelai eta Ereberuko harpeak aurkituko ditugu. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1106708&fetxa=2018-11-13&orria=026&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Arberoa Nafarroa Behereko lurralde historikoa da; {{udalerria|Aiherra}}, {{udalerria|Izturitze}}, {{udalerria|Mehaine}}, Donostiri, {{udalerria|Donamartiri}} eta {{udalerria|Heleta}} udalerriei zegozkien lurrek osatutako bizkonderria. ''{{udalerria|Aiherra}}'' euskarazko ''eihera'' errotatik dator. Duela mende bat, hamalau errota zeuden inguruetan, baina gaur egun bakarra geratzen da. {{udalerria|Izturitze}} herrira iritsi eta bertako plazak multzo atsegina osatzen du. Xanxotea etxean euskal museo etnografiko txiki bat antolatu dute. {{udalerria|Izturitze}} eta Otsozelaiko harpeak igaro, eta Donamartirira helduko gara. Herri horretan, Erdi Aroan eraikitako etxe askok zutik diraute oraindik. Herria bustitzen duen Aran ibaia auzoko Donostiri herritik ere pasatzen da. Herriaren sarreran bi etxe infantzoi eta Arberoako etxe handi noblea aurkituko ditugu. Herriaren behealdean, Sorhaburu gaztelua bisita dezakegu. Heletara abiatu aurretik, {{udalerria|Mehaine}} herrian Erdi Aroko gaztelua ikus dezakegu. Heletan amaitzen da Arberoako harana, Baigura mendiaren oinean. Herriko plazan dagoen aparkalekuan utziko dugu ibilgailua, eta, elizaren ondotik, Oragarreko norabidean ateratzen den errepideari jarraituko diogu. Berehala ikusiko dugu 22. ibilaldiari dagokion egurrezko seinalea, eta ibilbide osoan zehar marka horiak izango ditugu bidelagun. Etxe eta baserri artean beteko dugu lehen zatia, eta, bidegurutze guztietan seinaleei kasu eginez, gorantz joko dugu. Goialdera iristean, zuzen segitu, eta, gaztainondoen baso bat gure eskuinera utziz, berehala helduko gara beste bidegurutze batera, eta bertan marka horiek lagunduko digute bidea aukeratzen. Hor, errepidea utzi, eta Oyhanbouroua baserri aldera zuzenduko gara. Bide erosoak Oragarreko iratze zelaiak zeharkatzen ditu, eta bertatik ikuspegi ederraz gozatzeko aukera izango dugu, ardiek eta behiek zelai berdeetan lasai bazkatzen duten bitartean. Pixkanaka, mendi gandorrean zehar beherantz egingo dugu, erreka aldera. Beheko aldera iristean, egurrezko seinalea ikusiko dugu, eta, bertan, «Otso erreka» idatzita. Iratzeen artean zabaltzen den bidetik zuzen jarraituko dugu, ezker eta eskuinetik ateratzen direnak utziz. Hor, markak ez dira agertzen, eta kontu handiz ibili behar da ez galtzeko. Gertu antzematen den erreka bilatuko dugu, eta bertara iristean ikusiko ditugu seinaleak. ==Ikuspegi ederra== Erreka zeharkatzeko, beharbada, oinetakoak kendu beharko ditugu, baina, kontu izanez gero, inguratu eta jauzi txiki bat eginez beste aldera pasako gara. Eskuinetik aurrera segitu, eta iratzeen artean zabaltzen den bidetik gorantz egingo dugu. Aldapa pikoa eta motza da, eta, bustita edota lokaztuta badago, kostata ibiliko gara. Bidea desitxuratu egiten da tarteka, eta seinaleak ere desagertu, baina, logika erabilita, berehala lortuko dugu bide nagusia aurkitzea. Pixkanaka, lehen galdu dugun desnibela irabaziko dugu, eta, errepidera iristean, arnasa lasai hartzeko beta izango dugu. Kilometro batez errepidean zehar ibili, eta gure ezkerrera ateratzen den beste pista hartuko dugu. Egurrezko ataka gainditu, eta, laster, zaharberritu duten borda bikain baten ondora iritsiko gara. Toki hori inguru aproposa da Arberoako harana ia bere osoan ikusteko. Laurehun metro inguru dituzten mendi-muinoak {{udalerria|Donamartiri}}, Donostiri, {{udalerria|Mehaine}} herrien gaindi ageri dira, eta, horien magalean, baserri eta borda anitz barreiaturik. Ikuspegi horretaz gozatu ostean, metro batzuk atzera egin, eta bide seinaleek erakusten diguten norabidean aurrera egingo dugu. Baserri baten ondora iristean, egurrezko eskailera batzuek hesia gainditzen lagunduko digute, igoeran erabili dugun ibilbidearekin bat eginez. Handik herrira, hasiera hartu dugun errepidean zehar jaitsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] cb0or7wbu4fzzvci2jxq8yhntq4sl8s 0 4385 20851 20456 2020-06-26T08:38:38Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Untzuetako gaztelua.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Untzueta, Kurtzegana, Solakurtze, {{udalerria|Arakaldo}} |distantzia = 9,5 km. 2 ordu eta 35 mn. |ingurunea = Gaztelu bat izan zen Untzueta mendiaren gainaldea, jentil indartsuen bizilekua omen zena. Arakaldotik abiatuko gara, ibilbidea egin eta sekretua argitzeko. |abiapuntua = Arakaldo |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1106098&fetxa=2018-11-06&orria=028&kont=002 }} '''Gaztelu bat izan zen Untzueta mendiaren gainaldean, jentil indartsuen bizilekua omen zena. Arakaldotik abiatuko gara, ibilbidea egin eta sekretua argitzeko. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1106098&fetxa=2018-11-06&orria=028&kont=002 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Herri kondairek esan ohi dutena bazter utzi gabe, gaur egun badakigu Erdi Aroan gaztelu bat izan zela Untzuetako muinoan. Hala ondorioztatu da, bederen, tontorrean egindako indusketa arkeologikoek emandakoak arakatu ostean. Gaztelua oso gutiziatua izan zen: hainbat eraso jasan zituen Gaztelako errege nagusien aginduz. Azkenean, erabat birrindua izan zen, XIV. mendean. Dena dela, tontorra bisitaldirako prestatuta dago gaur egun, baita bazterroz gozatzeko egoki babestuta ere. Gaztelu suntsituaren arrastoak ikusiko ditugu han goian, erpin geodesikoa eta postontziak metatzen diren zoko-mokoan. Untzuetako gaztelu zaharreraino eramango gaituen bidea {{udalerria|Arakaldo}} herrian (Bizkaia) hasiko dugu. Udaletxea eta pilotalekua dauden plazatxoan hasiko gara; izan ere, {{udalerria|Arakaldo}} ezagutarazteko hainbat ibilbide eta ohar ematen dituen informazio taula bat dago bertan, mapa toponimikoa eta guzti. Ibilian hasi aurretik, bazterrotako historiari buruzko datu interesgarriez jabetzeko parada izango dugu. Pilotalekuan eskuinera eginda, beraz, aldatsean gora hasiko gara, plazari bizkarra emanez. Ibilian hasi eta berehala, Madariaga auzoa albora laga, zuzen egin, eta Iturriaga auzora helduko gara. Bide nagusiak ezkerraldera joko duen arren, zuzen-zuzen ekingo dugu guk, noranzkoa aldatu gabe. Koniferoez ez ezik, Ameriketako haritzez (Quercus rubra) jantzita ikusiko ditugu bazterrok, eta udazkenetan estanpa koloretsuak utziko dituzte landare horiek. ==Kukutzako gotorlekua== Anuntzibaira doan zidorra bertan utzirik, Kukutza eta Untzueta tontorrak xede dituen basabidean gora egingo dugu. Hari elektrikoaren habe bat ikusiko dugu ondoko lepoan. Bidean aurrera egin ordez, eskuinera hartuko dugu bide sardan, eta Kukutzako tontorrera iritsiko gara. Gaztelu baten hondakinak ikusiko ditugu goialdean. Talaia horretan, armada karlistak gotorleku bat izan zuen, Felix Mugurutza ikertzaileak bertan altxaturiko informazio taula batean azaltzen duenez. Leku estrategikoa da, tontor horretatik ikuspegi zabalak irekitzen baitira Areta eta {{udalerria|Laudio}} aldera. Kukutzatik hari elektrikora itzuli, eta lerroan gora doan basabide aldapatsua aukeratuko dugu. Horiek horrela, goratasuna hartuko dugu berehala, pinudi okrearen babesean. Ibilbide laburreko arrasto xumeak ikusiko ditugu enborretan. Kurtzegana tontorra inguratu, eta, segituan, bidebanatze batera helduko gara. Urgoiti ur jauzira eta Arakaldora itzulera proposatzen duen basabidetik irtengo gara —horra iritsiko gara Untzuetako gaina zapaldutakoan—, eskuinetik eta gora jarraitzen duen bidexkari jarraituko diogu. Alanbre baten ondoan jarriko gaitu bideak, behin aldatsa amaituta. Alanbrea gurutzatu gabe, ordea, eskuinera egin, eta zehar-zehar jarraituko dugu basabide nabarmen batera irten arte. Orduan, ezkerretik gogotsu jarraitu, eta Sollakurtzeko puntara helduko gara. Untzuetako gaina gertu izan arren, eskuinaldean goiturik ikusiko dugu, eder-eder. Untzuetako lepoan, zuzen joko dugu antenetarantz. Gailurrera doan zerbitzurako basabidearekin bat egingo dugu aldapa erdia hartua dugula. Belardian gora nahiz pistak lagunduta, tontorrera iritsiko gara. Ikuspegi zabala eskaintzen duen tontor bat da: Gorbeia, Anboto, Ganekogorta, Goikogana, Elorritxugane, Santa Marina, Gorobel mendilerroa... Arakaldora joateko, Urgoiti ur jauzirako eta Arrankudiagarako bidea adierazten duen bide seinalera itzuliko gara. Han, eskuinera egin, eta lehen bidebanatzean ezkerretik jarraituko dugu, goratasuna galduz. Basabidea lerroari atxikita joango denez, alde bietan dauden ibarrak eta aldats gogorrak saihestuko ditugu. Trazadura oneko basabidea da, eta ez dugu arazorik izango Zileku ibaiak zizelkaturiko paisaian barrena segitzeko. Une batez, bideak ezkerra egingo du, eta meatze baten ondotik igaroko da. Gero, Zileku ibaia gurutzatuta, Goikiri auzotik Arakaldora iritsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] ejpxd5toe2hwvz5agw92fdc8hksdamw 0 4386 20373 19944 2020-06-25T20:42:08Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Cantoblanco gaina.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = Cantoblanco, Gesaltza {{udalerria|Añana}} |distantzia = 10,5 km. 2 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Lakozmonte ibarraren hegoaldean goititzen da Cantoblanco. Tentagarria izaten da hegiz hegi eta goxo-goxo gailurreria biluzian barrena ibiltzea. |abiapuntua = Gesaltza {{udalerria|Añana}} |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1105542&fetxa=2018-10-30&orria=028&kont=001 }} '''Lakozmonte ibarraren hegoaldean goititzen da Cantoblanco. Tentagarria izaten da hegiz hegi eta goxo-goxo gailurreria biluzian barrena ibiltzea. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1105542&fetxa=2018-10-30&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Cantoblanco tontorra Gesaltzako ibar sonatuaren iparraldean goititzen den gandor ezaguna ere bada. Gailurretik ikuspegi ederra dago Arkamu mendigune aldera, baita Lakozmonte izeneko ibar ezkutu aldera ere. Bide ugari izaten dira mila metro eskas neurtzen duen kasko luze eta biluzira igotzeko. Axkoeta, Atiaga, Basquiñuelas eta Gesaltza aukera batzuk dira. Hara heltzeko ahalegin handirik ez baita egin behar, atsegin handiz egin daiteke igoera, familian nahiz lagunartean. Ezin hobea, beraz, goiz eder batez gozatzeko. Hegoaldeko mazelak leunak dira, eta, ibilian-ibilian, artadia eta pinudia zeharkatzen ibiliko gara gainaldeko lerrora iritsi arte. Ibilbide posible guztietatik, Gesaltzakoa aukeratu dugu oraingoan (Araba). {{udalerria|Añana}} hiribildu historikora Tejerako mendatetik hurreraturik, eskuinaldera egiteko agintzen duten bide seinaleei jaramon egingo diegu, eta herriko muinoz beste aldean egokitu duten aparkalekuan lagako dugu autoa. Herriko igerilekuak igarota, beste aukera bat dago zabalgune egokitu horretara iristeko. Erdi Aroko harrizko gurutzearen ondoan abiatuko gara, beraz. Herriari bizkar emanda eta La Uña mendira doazen seinaleei muzin eginda, urratsak egiten hasiko gara iparraldera. Oraingoz, porlan bidean aurrera. Intxaurrondo baten ondora iristean, ordea, GR 1 zidorrak egin bezalaxe, ezkerrera egin eta beste bidebanatze baten aurrean izango gara laster. Orduan, eskuinera okertu, eta maldan gora jarraituko dugu. Aldatsa amaitu gabe, baina, GR 1 zidorra guregandik aldentzen dela ikusiko dugu. Guk, zuzen-zuzen, noranzkoa aldatu gabe. Aldapa leuntzen denean, berriz, nekazari bideak Vallondoko ibar aldera jaisten lagunduko digu. Zoko-moko horretan ikusiko dugun errekastoa gurutzatu eta ezkerreko basabidea hautatuta, goratasuna hartzeari eutsiko diogu. Harrizko etxalde baten ondoan jarriko gara bizkor-bizkor. Eskuinera egingo du orduan, aurrean dagoen basorantz aurrerapausoak egingo ditugula. Artadian barrena goratasuna hartuko dugu, eta bizkor baino bizkorrago langa batekin egingo dugu topo. Barrera igaro eta bidea leuntzen dela ikusita, parada itzela izango dugu zuhaitzen udazkeneko koloreez gozatzeko. Edanleku zahar bat atzean utzi eta metro gutxira, ur-putzu batera helduko gara. Atiegatik igotzen den bidea ezkerretik batuko zaigu. Aurrera eginez, ordea, azken ahalegina egingo dugu Altolimpioko tontortxora igotzeko. Behin gainaldean, eskuinera egin eta gandorra mugatzen duen hesiaren paraleloan jarraituta, Cantoblancora helduko gara. Lakozmonte ibarra ipar isurialdean ikusiko dugu, baita Axkoeta eta Artatza herriak ere. Gesaltzara itzultzeko, atzera egin, eta lehen igarotako barreraino jaitsiko gara. Gero, hura zeharkatuta, maldan behera jarraituko dugu, bide harritsu batetik. Azkar jaitsiko gara hegoalderantz. Hala, labore soroen artetik igarota, nekazari bideak Los Mojones izeneko lepoan jarriko gaitu, hots, Gesaltza eta Basquiñuelas herriak lotzen dituen bide asfaltatuan. Eskuinetik ekinda, jaistera xumea egingo dugu Gesaltza hiribildura. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] el0y9d1m5nrnoth7wfqaz6vjk7ziyqk 0 4387 19691 19272 2020-06-16T08:58:16Z Theklan 125 Robota: [[:Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak|Berriatik hartutako ibilbideak]] kategoria eransten wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Oso zaila |lekuak = Hiru Erregeen Mahaia, Belagua, Lapazarreko lepoa, Lapazarra, Larreriako lepoa, Larrako ataka, Zemotoko igarobidea |distantzia = 23 km. 8 ordu eta 50 mn. |ingurunea = {{udalerria|Erronkari}}tik Euskal Herriko mendirik garaienera igotzeko ibilbide klasikoa da. Mendia patxadaz gozatzeko aukera ematen du. |abiapuntua = Belaguako aterpea |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1104899&fetxa=2018-10-23&orria=034&kont=002 }} '''Erronkaritik Euskal Herriko mendirik garaienera igotzeko ibilbide klasikoa da. Mendia patxadaz gozatzeko aukera ematen du.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1104899&fetxa=2018-10-23&orria=034&kont=002 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Erronkari}}tik Euskal Herriko mendirik garaienera igotzeko ibilbide hau klasiko bat izan ohi da mendizale nafarrentzat, baina gaur egun Lintzako aterpeak kendu dio protagonismo hori, handik igotzen baitira mendizale gehienak. Zurizakoarekin alderatuz, ez dago batere masifikatuta, eta aukera ezin hobea da mendiaz modu lasaian eta atseginean gozatu nahi duenarentzat. Ibilbide luzea eta nahikoa zaila da, eta komeni da likidoa sobera eramatea. Belaguako ({{udalerria|Izaba}}) Angel Oloron aterpe zaharraren aparkalekutik abiatuko gara, eta Ezkilzarrako larreetara jaitsiko. GR12aren (Euskal Herriko Ibilbidea) marka zuri-gorriek erakusten diguten norabidean, Zemetoko igarobide aldera jarraituko dugu, eta, hortik segituz, Lazagorriaren magalean dagoen lepora. Berehala helduko gara Lapazarraren magalera, eta hori zeharkatuz beteko dugu hurrengo tartea. Larreriako lepora iristean, Belaguako Ordokitik datorren bidearekin bat egingo dugu. Ekialderantz joko dugu segidan, ingurune karstikoan barrena. Basotik ateratzean, paisaia aldatu egiten da, eta, aldapa igo eta gero, berehala iritsiko gara Larrako atakara. Gure mendean dagoen Larrako sakonuneraino jaitsiko gara, eta han galdutako 150 metroko altuera berriro igo beharko dugu, sakonuneko zelaiak zeharkatu eta korridore batetik igoz. Kilometro eskas beteko dugu, eta Lintzako aterpetik datorren bidearekin bat egingo. Hasieran, aldats gogorrak, eta, segidan, ingurune karstikoa zeharkatuko dugu, eta Budogiaren hegoaldeko magalera iritsiko gara. Bideak gorantz egiten du pixkanaka, baina mendiaren hormetatik eroritako harriek zaildu egiten dute gure ibilera. Emeki-emeki, altuera irabazten hasiko gara, eta, ohartu orduko, Escousteko lepoan izango gara. Gutxi faltako zaigu tontorrera iristeko, baina komeni da bitarte hori poliki bete tzea tentu handiz osatzea, oso bide hautsia, irristakorra eta arriskutsua baita. Beraz, erne ibili behar da igotzeko xenda hautatzeko orduan. Ikuspegi ikusgarria bezain ederra da Euskal Herriko mendirik garaienera (2.446 m) iristean zabalduko zaiguna —erronkarieraz, ''Iror Erregeen Maia''—. Han elkartzen dira, Aragoi, Biarno eta Nafarroako lurraldeak. Kondairak dioenez, hiru lurralde horietako erregeak hor elkartzen omen ziren, beren arteko aferei buruz hitz egin eta erabakiak hartzeko. Baina hori ez da zuzena, Biarno inoiz ez zen izan erresuma, bizkonderria baizik. Auñamendi, Ansabereko orratzak, Alanoak, Ezkaurre, Txamantxoia, Petrechema, Añelarra, Pene Blanque eta beste hamaika tontorren argazkiarekin batera, gure mendean Laskuneko zirkura irristatzen diren malkar harritsuak ikusiko ditugu. Tontorrean, Frantzisko Xabierkoaren metalezko irudi bat eta Xabierko gazteluaren itxura duen buzoia. Etorritako bidetik burutuko dugu itzulera; baina ingurune karstikoa berriro zeharkatu ordez, korridoretik jaitsiko gara Larrako sakonuneraino. Hor, berriro GR12aren arrastoari segituko diogu Angel Oloron aterperaino. Itzulera aspergarria gerta daiteke kilometro asko baitira, eta, horregatik, aukera izanez gero (norbait jasotzera joan), Belaguara itzuli ordez Lintzako aterpera jaistea izango litzateke aukerarik onena. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 10gorekrebxmx5k22kyxrq7ttt1ccaq 0 4388 20843 20444 2020-06-26T08:38:29Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Sarako otoiztegiak.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Lapurdi}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Sara}} |distantzia = 4,3 km. Ordubete eta 30 mn. |ingurunea = Monumentu erlijioso txiki bat da otoiztegia, eta santu bat gurtzeko eraikita dago. Halako hamalau daude Saran, eta erdiak ikus daitezke ibilbide honetan. |abiapuntua = Sara |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1103236&fetxa=2018-10-09&orria=028&kont=001 }} '''Monumentu erlijioso txiki bat da otoiztegia, eta santu bat gurtzeko eraikita dago. Halako hamalau daude Saran, eta erdiak ikus daitezke ibilbide honetan. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1103236&fetxa=2018-10-09&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Sara}} herriak auzo zenbait ditu haran eta muinoetan banaturik, eta guztietan tokiko arkitektura tradizionalaren adibide ugari aurkitu ahal izango ditugu. Horiek deskubritzeko modu asko daude, eta horietako bat da herrian dauden hamalau otoiztegietatik zazpi lotzen dituen zirkuitua. Sarak dituen bazter ederrak ezagutzeko ibilaldi erraza, euskaldunen ispiritu erlijiosoaren lekuko. Aurrez esan bezala, herrian hamalau otoiztegi daude, eta guk, ibilaldi honetan horietako zazpi bisitatuko ditugu ibilbide zirkular eta erraz bat eginez. Zazpi horietatik Erdi Aroko galtzada zaharrean aurkituko ditugu herrigunetik oso gertu. Tradizioaren arabera, otoiztegi horiek XVII. mendean altxatu ziren Sarako itsasgizon eta arrantzaleen eskariei men eginez. Monumentu erlijioso txiki bat da otoiztegia, eta santu bat gurtzeko eraikita dago. {{udalerria|Sara}}, eraikin erlijioso gehien duen euskal herria da. Sarako herriko plazatik abiatu eta berehala, galtzada zaharrera helduko gara. Herria zeharkatzen duen Erdi Aroko galtzadan zehar —bidea marra laranjaz seinalatuta dago—, hainbat etxe ederren ondotik pasatu eta berehala, San Isidroren omenez altxatutako lehen otoiztegiaren ondora iritsiko gara. Xarbo erreka gainditu eta Lehenbizkaiko etxeen ondora iritsiko gara. Aurrean dugun galtzadaren azken zatia igo aurretik, Jondoni Petriren otoiztegia bisitatuko dugu. Galtzadaren azken zatiak errepidera eramango gaitu, eta hortik segituko dugu hirugarren otoiztegiaren ondora heltzeko, Jondoni Joan Batistaren izenean altxatukoa, hain zuzen ere. Pikassaria hotel ederra atzean utzi, eta Berarantz doan errepidera heltzean, eskuinerantz joko dugu, eta Frantzisko Xabierkoaren otoiztegiaren ondora ailegatuko gara. Errepidean zehar jaisten hasi eta berehala, Antonio Paduakoaren omenez altxatutako bosgarren otoiztegia ikusiko dugu. Bidegurutze nabarmen batera iristean, ezkerraldera joko dugu erreka zubitik gainditzeko, baina lehenago, dozena bat metro aurrerago, Fatima Ama Birjinaren otoiztegi polita eta zaindua ikustera joango gara. Berriro bidegurutzera itzuli, eta baserri batera iritsiko gara, eta, horren atzeko aldean, artaburuz betetako biltegia ikusiko dugu. Lehenago, errepidearen ondoan, abandonatuta eta egoera txarrean dagoen karobia ikusi ahal izango dugu. Bide asfaltatutik jarraitu eta berehala igoko gara hurrengo baserriaren ondora, eta handik gertu, metro batzuk gorago, otoiztegirik zaharrena ikusiko dugu basoan txertatuta, San Antonena. Berriro baserrira jaitsiko gara, eta horren ondotik ateratzen den lurrezko pistatik (GR-10aren bide seinale zurigorriak) San Antonen iturrira jaitsiko gara. Hangoek diotenez, ur horrek begietako gaitzak eta ekzemak sendatzeko balio omen du. Lurrezko pista amaitu, eta berriro etxe ederren artean zabaltzen den errepidera aterako gara. Gertu ikusiko dugu {{udalerria|Sara}} herria, eta hango elizako dorrea. Errepide nagusia zeharkatu, eta azken maldari ekingo diogu abiapuntura itzultzeko. Ibilaldiari amaiera gozoa emateko, tokiko gozo dendetako euskal pastela dastatzeko aukera profitatuko dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 63irlv2j1cst4hu5if38dv9o7urjodh 0 4389 22314 20368 2020-08-19T22:09:37Z 80.26.131.249 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Artikutza, Exkax, Orozko-Zubieta, Erroiarri.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Artikutza, Exkax, Oronoz-Zubieta, Erroiarri |distantzia = 16 km. 4 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Bertan ibiltzen zen trenak izen asko zituen: Karramarroa, Dekabilla, Frantsezen trena, Artikutzakoa eta Xorrolakoa, besteak beste. |abiapuntua = Exkax ({{udalerria|Oiartzun}}){{udalerria|Goizueta}} |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=541192&fetxa=2018-06-26&orria=027&kont=002 }} '''Bertan ibiltzen zen trenak izen asko zituen: Karramarroa, Dekabilla, Frantzesen trena, Artikutzakoa eta Xorrolakoa, besteak beste.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=541192&fetxa=2018-06-26&orria=027&kont=002 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == Egun ingurune babestua bada ere, Artikutzako lurrak zenbait bizimoduren eta bertako errekurtso naturalen ustiapen ugarien lekuko izan dira historian zehar. Europan gertatu ziren aurrerapen teknologikoen ondorioz, burdinolak baztertu egin ziren, erabat ahaztu arte. Haiek izan ziren garairik zailenak. Momentuko joera sozioekonomikoen babesean, indartu eta areagotu egin ziren egur-ikatzaren ekoizpena eta meategien ustiapena —burdina batik bat—. Horrela, 1898an bide estuko trena eraiki zen ustiapen horiek errazteko. 1903tik 1908ra, Artikutzako Oihandar eta Ustiapenerako Konpainiak eratu ziren. Burdinbidearen bihotza Elamako meategi gunea zen, eta hura Errenteriako iparraldeko geltokiarekin komunikatzera iritsi zen, plano inklinatu eta korapilatsu baten bitartez. Neurririk gabeko ustiapen haien ondorioz, basoak atzera egin zuen berehala, 1919an {{udalerria|Donostia}}-ko Udalak finka erosi eta berreskuratze lanak hasi arte. Ibilaldi honetan, burdinbide horren zati handi bat beteko dugu. Exkaxetik abiatu eta laurehun bat metro errepidean zehar bete ostean, ezkerretik Arikutzako auzora jaisten den bidea utzi, eta, metro batzuk aurrerago, burdinbide zaharraren xenda hartuko dugu. Erroiarriko behatoki naturalaren ingurura helduko gara laster, eta bertatik finka osoaren ikuspegi zabalaz gozatu ahal izango dugu. Bidegurutzera iristean, bide balizatua utzi eta eskuin aldera joko dugu egurrezko seinaleak erakusten duen lekutik. 150 bat metro beteko ditugu burdinbide zaharraren plano inklinatuan dagoen geltokiaren aztarnak ikusi ahal izateko. Hona hemen, ATITek (Artikutzako Trenaren Ikerketa Taldea) emandako datu gutxi batzuk: trenak izen bat baino gehiago zuen: Karramarroa, Dekabilla, Frantzesen trena, Artikutzako trena eta Xorrolako trena. Burdinbidearen zabalera 600 milimetrokoa zen eta trenbidearen luzera, berriz, 28,5 kilometrokoa. Ibilbide osoan lau trenmakinak izan ziren, bakarra zati bakoitzean, eta haiekin batera 61 bagoi. Bidaia bakoitzean 2 tonako 6 bagoi zeramatzaten, 12 tonako gai garraioa aldiro. Egunero lau bidaia egiten zituen garairik oparoenean. Material hauek garraiatzen zituen: burdina, egur ikatza, kaolina, posteak, tren trabesak, eraikuntzako egurra… Pertsonak ere garraiatzen zituen. Zati bakoitzeko trenak hiru langile behar zituen: tren gidaria, sugina eta baleztaria. Guztira, trenean 30 bat langile aritzen ziren, planoetakoak kontuan hartuta. Bidegurutzera itzuli eta maldan behera abiatuko gara. Laster, gure eskuinetik xenda bat ateratzen ikusiko dugu, eta, bide balizatua utzita, bertatik egingo dugu aurrera. Plano inklinatua egin aurretik, idiekin minerala goiko geltokira garraiatzeko erabiltzen zuten bide hori. Plano inklinatua bitan zeharkatu eta maldan behera Oronoz-{{udalerria|Zubieta}} ingurura jaitsiko gara. Puntu horretan Elamara zuzentzen den bidea utzi, eta Artikutza auzorantz joko dugu. Auzoko etxe eta parajeak bisitatu ostean, porlanezko bide malkartsutik aterpetxea dagoen lekuraino igoko gara. Urtegia inguratzen duen pista utziko dugu gure ezkerretik ateratzen den bidea hartuz. Xenda estuak Erroiarriko ur jauziaren gainaldera eramango gaitu. Exkaxpeko errekara iristean isiltasuna nagusi da goroldioz jantzitako pago zaharren erreinuan. Igoera piko batek egurrezko panel informatibo baten ondora eramango gaitu. Pagadian zabaltzen den bide zabalari jarraituz, auzora jaisten den errepidera aterako gara, ornodunen panela eta egurrezko seinaleak dauden lekura. Eskaseko atezaindegia gertu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 28l6su6im8k29at5ttz6qmxtr7y7l48 0 4390 20736 20366 2020-06-26T08:36:39Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Arrastariako itsasargia.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Urduña}}, Gualdetxu, Txarlazo, Txosnagana, Lateta, Gorobel |distantzia = 11 km. 3 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Arrastariako ordoki gainean, nabarmen ageri da Txarlazoko mendi tontorra eta hango porlanezko monumentu erraldoia. |abiapuntua = Urduña (Bizkaia) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=539346&fetxa=2018-06-19&orria=033&kont=002 }} '''Arrastariako ordoki gainean, nabarmen ageri dira Txarlazoko mendi tontorra eta hango porlanezko monumentu erraldoia. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=539346&fetxa=2018-06-19&orria=033&kont=002 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Arrastariako ordokiaren gainean Antiguako Ama Birjinaren monumentua altxatzen da, Txarlazo mendiaren gailurrean. Behin Urduñara iritsita, begirada guztiak hiriari gortea egiten dion harkaiztegi eder aldean jarriko ditugu. Ez da harritzekoa; izan ere, ia mila metrora dagoen gandor malkartsuak ospe handia bereganatzea lortu zuen aspaldi. Denak ezagunak dira, esaterako, Gorobel mendilerroko Nerbioi ibaiko balkoia eta Iturrigorriko orratz sonatua. Orain hamalau urte mendizale andana bildu zen Txarlazoko tontorrera monumentuaren mendeurrena ospatzeko. Eguraldiak ez zuen askorik lagundu egun hartan, eta gailurreko artelana lainoak bilduta agertu zen. Porlanez egin zuten goi-goiko eraikina, 1904an. Deigarria bezain ikusgarria: 25 metroko altuera hartzen du ikuskizunak, zeinak masustondo baten itxura duen. Holaxe dio, bederen, elezaharrak, artzain bati Ama Birjina agertu baitzitzaion mirariz, masustondo baten adarretan, Txarlazo mendiaren magalean. Txarlazora igotzeko ohiko ibilbidea Urduñako Foruen enparantzan hasten da (Bizkaia). Bizkaiko portuetara inportatzen ziren salgaiak eta merkatuko gaiak erregistratzeko aspaldi eraiki zuten aduanako herri bulego ikusgarriaren ezker aldetik abian jarriko gara. Antiguako ibilbideari jarraitzen hasita, platano sendo batzuen gerizpean egingo dugu, tipi-tapa. Aurrena, tren geltokiraino lagunduko digu pasealeku galantak; hurrena, Antiguako Andre Mariaren santutegiraino. Tenpluaren ondotik igaro ondoren, asfaltoa utziko dugu lehen bihurgunean, eta zuzen ekingo. Porlan bideak errepidera aterako gaitu berriz ere. Orduan, asfaltoari muzin eginez, basorantz bideratuko ditugu gure pausoak. Porlana amaitutakoan, langa baten ondoan kokatuko gara. Barrera zeharkatu, eta Gartxetako ur-baltsara doan bidea lagata, zuzen egingo dugu, noranzkoa aldatu gabe. Erkametzak eta hurritzak atzean utzirik, pagadi ederrak bilduko gaitu berehalakoan. Goiko Landetako trikuharritik datorren basabidea eskuinetik batuko zaigu ziztuan. ==Gualdetxu== Gualdetxu errekastotik hurbil gaudela, hari elektrikoaren burdinazko habe bat ikusiko dugu. Baita burdinaren atzean egurrezko zutoin bat ere. Goiko Landetako trikuharrira doan ibilbideari dagokio hura, eta handik abiatuko dugu Urduñarako itzulera, behin tontorrera igo ostean. Bitartean, bide nagusiari men egin, eta goratasuna hartzeari eutsiko diogu, sigi-saga basabidean barrena. Gualdetxu iturria gorago ikusiko dugu, edertasun handiko kareharrizko harbidea hasten den lekuan, hain justu. Gualdetxuko ataka edo arrakalatik igaroko gara XVII. mendeko mandazainek egin zuten moduan. Goiko zabalgunean, ezkerrera egin, eta tontorrera iritsiko gara. Gainaldean, panoramika ezin ederragoaz gozatuko dugu: Arrastariako ordokia bete-betean harrapatuko dugu, baita Urduñako hiria haren erdialdean ere. Hegoaldera begiratzen hasita, ordea, Losa eta Gaubeako ibarrak paraje horietako jaun eta jabe izango dira. Urduñarako itzulera egiteko, burdinazko habea dagoen tokira jaitsiko gara. Behin haren ondoan, ezkerrera hartu, eta, tinda gorriko zutoin zumeei jaramon eginez, zeharkaldi samurra egingo dugu Txosnaganako parkeraino. Galbiderik ez dago, betiere basabide nagusiari men eginez gero. Hango atsedenlekuan eskuinera egin, eta Belandiako errepidean eskuinera okertuko dugu. Asfaltoaren gainetik ehunka metro egin ostean, Lateta atsedenlekuan sosegua hartuko dugu. Ezkerretik doan bideari ekingo diogu segidan. Lurgorritik aurrera eginez, Urduñako santutegira hurbiltzen hasiko gara. Bide nagusiak ezkerrera egitean, eskuinera egin, eta, hartxintxarrezko bidea lagun, trenbidearen gaineko zubira iritsiko gara. Igoeran egindako ibilbidearekin bat egiten da han, eta paseo lasaia burutuko dugu Urduñaraino. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] f5mt1dx2hdq2h0u9bb1bonlyno78fic 0 4391 20374 19945 2020-06-25T20:42:09Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Carrias Gaubeako haitza.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Nahiko zaila |lekuak = Arroyo de San Zadornil, Carrias, {{udalerria|Gaubea}} |distantzia = 4,8 km. 2 ordu eta 45 mn. |ingurunea = Carrias du izena mendebaldeko eskualdea irudikatzen duen tontorrak. Harroxko gailentzen da Gaubeako ibarraren bihotzean. |abiapuntua = Arroyo de San Zadornil (Burgos) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=537892&fetxa=2018-06-12&orria=028&kont=001 }} '''Carrias du izena Arabako mendebaldeko eskualdea irudikatzen duen tontorrak. Harroxko gailentzen da Gaubeako ibarraren bihotzean. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=537892&fetxa=2018-06-12&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Kareharrizko laban zorrotzak eta hormatzar bertikalak goititzen dira Arabako mendebaldean. Gaubeako ibarra irudikatzen duen tontor paregabe batenak dira, oharkabe pasatzen ez den gailur horietako batenak. Gainaldean egon denak ezin dezake modu ederragoan deskribatu: 360 graduko paisaia ikaragarria irekitzen da puntu gorenetik, eta bertaraino iristeak zirrara berezia sorrarazten du. Bistan da ez garela edonolako tontor batez ari. Carrias, Karria edo Gobea haitzaren paraje magikoaz mintzo gara. Toponimoari dagokionez, hamaika aldaketa izan ditu federazioek kudeatzen duten mendien katalogoan. Hizkiak ez ezik, kokapen fisikoa ere kolokan jarri izan da: Arrayuelas gailurrarekin nahasi izan dute sarri, nahiz eta azken horrek mendebalderago aurkitzen duen bere sosegua. Dena dela, Carrias toponimoaren alde egin dute 2014az geroztik, euskal jatorririk ez omen baitu harria edota kararria izenekin zerikusirik izan dezakeen paraje malkartsu horrek. Tontorrean dagoen postontziak argi erakusten du bazter berrien bila ibiltzen ziren mendigoizale askok maitatu zutela Carrias. Bihotza eta begiak beti gazte, Imosa taldekideek —gerora Mercedes-Benz taldea osatu zutenek— hara bideratu zituzten euren pausuak 70eko hamarkadan, Rufino Ozaeta taldearen presidente zenak gogora ekartzen zuenez. Gainera, 80ko hamarkada hasteaz batera, kateak, pitoiak eta iltzeak jarri ziren, igoera seguruago egiteko. Egun, harriari lotutako material metalikoa berritua bada ere, tentu handiz ibili behar da azken zatian. Haizea dabilenean edota eguraldia espero bezain ona ez denean, hobe da ibarreko beste zoko batez gozatzea. ==Carrias bidea== Arroyo de San Zadornil (Espainia) da ohiko abiapuntua, eta hara joango gara Gesaltza-{{udalerria|Añana}}, Espejo eta Gaubeako {{udalerria|Hiriberri}} herrietatik igaro ondoren. San Millanera heltzean, ezkerrera egin eta Bovedarako bidea baztertuta, Arroyora iritsiko gara. San Zadornil-Obarenes mendiguneek osatzen duten natur parkean gaude. Elizaren ondoko plazatxotik Paules errekastora jaitsi eta geldialditxo bat egingo dugu iturrian. Handik metro gutxira ate metaliko txiki bat dago. Berez, lehen han goitik egiten zen Carriasko igoera, baina ate hori sokatxoek erabat itxita zegoen sarritan. Horrez gainera, oso zaila izan ohi zen maldan gora egitea, atearen ondoan pilaturiko lokatz itsaskorrak bidea oztopatzen baitzuen. Egokiena, beraz, iturrian ezkerrera egitea da, asfaltoari Valderejo aldera jarraitzea. Hala, hipika eremura iristean, errepidea utzi eta eskuineko ezpondaren gainean ikusiko dugun alanbrea gurutzatuko dugu. Maldan gora hasiko gara pinudiaren babesean. Eskuin-ezker egin gabe, bidexkak zuzen-zuzen joko du, aldatsari aurre eginez. Arroyotik datorren bidexka berehala batuko da eskuinetik. Mugarritxoak ikusten hasiko gara leku estrategikoetan. Gora jarraituko dugu pitin bat, eta bidexkak ezkerrera egitera behartuko gaitu berehala (I-M). Zehar-zehar ibiliko gara, ler gorriez gozatzen. Segituan, bidexkak eskuinera okertu eta Carriasko hormara joko du, gogotsu. Atsedenik hartu gabe, bideak sigi-saga egingo du gora, ler gorriak eta erkametz xumeak gogaide. Carriasko harritzara irtengo gara basoa atzean utzi bezain laster. Aurrez aurre, erloju naturala ikusiko dugu: ''Rueda del Mediodia'' izena duen zirkulu horixka bat da; izugarri handia da, eta laguntza handia ematen zien herritarrei erlojurik ez zegoen garaian. Bertako biztanleen esanetan, "eguzkiak harrizko gurpil erraldoian bete-betean jotzen du eguerdian, eta ez du sekula huts egin!—. Ezkerralderantz jarraituko dugu igotzen, bidexkak lagunduta. Hormara hurbiltzean, igarobide luze bat agertuko zaigu eskuinaldean. Sigi-saga, gora egingo dugu eremu labainkor horretan. Korridore edo kanala amaitu aurretik, iltze luze eta herdoildu bat ikusiko dugu haitzari lotuta. Harkaitzean irekitako zirrikituak baliatuta, zeharkaldi aereo txiki bat egin, eta tximinia baten ondoan jarriko gara. Kateak eta bestelako tresnak ikusiko ditugu han, behar izanez gero azken igoera modu erosoagoan egiten laguntzeko prest. Gainaldean, bidexkak gailurreriatik jarraituko du. Amildegi ederrak baitira alde bietan, tentu handiz egingo dugu postontziraino doan tartea. Zer gerta ere! Paisaiaz bapo gozatuta, bide beretik egingo dugu jaitsiera. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] fsrd1ajk0x8thl22zbx2hh8htcpl861 0 4392 20392 20033 2020-06-25T20:42:30Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Hilarrietako jentil baratzeak.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Beherea}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Ezterenzubi}}, Zurzai lepoa, Hilarrietako harrespilak, Okabe |distantzia = 4,8 km. Ordubete eta 45 mn. |ingurunea = Zirkuluan jarritako 26 harrespilek santutegi baten moduko ingurunea osatzen dute. |abiapuntua = Zurzai lepoa ({{udalerria|Ezterenzubi}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=536626&fetxa=2018-05-29&orria=028&kont=002 }} '''Zirkuluan jarritako 26 harrespilek santutegi baten moduko ingurunea osatzen dute. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=536626&fetxa=2018-05-29&orria=028&kont=002 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Nafarroa Behereko mendirik garaiena da Okabe mendia, eta haren magalean dago Euskal Herrian dagoen historiaurreko nekropolirik garrantzitsuenetako bat: Hilarrietako harrespil multzoa, hain zuzen ere. Askotarikoak dira bertaratzeko dauden bideak, baina hiru erabiltzen dira gehien. Lehena, Pedroren etxolatik ateratzen da, eta harrespilen ondora eramango gaitu GR 10aren bide-seinale zuri-gorriei jarraituz. Bigarrena, berriz, Irauko lepotik ateratzen da, eta, hemen ere, Ezterenzubitik datorren GR 10aren markak segitu besterik ez dugu. Hirugarrena Zurzai lepotik ateratzen da; lehenik, nekropolira igotzen da, eta, segidan, Okabe tontorreraino. Hirurak errazak dira, eta guk Zurzai lepotik ateratzen dena aukeratu dugu. Ibilgailua lepoan bertan dagoen etxolaren ondoan utzi, eta berehala ikusiko dugu Okaberen tontorra, basoak marrazten duen lerro zuzenaren gainetik. Aurrez aurre dugun pagadi aldera zuzenduko ditugu urratsak, hasieran ikusgaitz den zidor batetik. Berehala, lehen aldapari aurre egitean bidea zabaldu eta basoan murgilduko gara. Lehen aldapa amaitu eta bidea leundu egiten da tarte batez, baina, berehala, azken aldapari egin beharko diogu aurre. Pagadian marrazten den bidea desitxuratu egiten da azken zatian, baina berehala ohartuko gara zelaigunetik gertu gaudela. Basotik ateratzean, Hilarrietako lepora igoko gara, eta gertu izen bera duen nekropolia ikusiko dugu, goi-lautada txiki eta eder batean. Zirkuluan jarritako 26 harrespil horiek santutegi baten moduko ingurunea osatzen dute, eta, airetik behatuz gero, Burdin Aroko (K.a. 800-300 urte) hileta-monumentu horiek itxura magikoa duen postal bat erakusten dute. Monumentu hauei egun harrespil esaten badiegu ere, herritarrek jentil-baratze edo mairu-baratze ere esaten diete, euskal mitologiako pertsonaia horien ehorzketekin lotzen zituzten eta. Paisaia paregabe honetan, gure arbasoek monumentu hauen erdian gordetzen zituzten gizon eta emakumeen errautsak. Gure historiaren lekuko isilak diren hileta-monumentu eder hauei bizkarra eman, eta gertu ikusiko dugun Okabe mendirantz zuzenduko ditugu urratsak. Lehen zatian, GR 10aren bide-seinale zurigorriek erakutsiko digute jarraitu beharreko bidea, baina berehala markak ezkerraldera utzi eta aldapa piko eta belartsu bati ekingo diogu. Larre zabal hauetan ibiliz, ezkerraldean, tontor itxura duen haitz-multzo bat utzi eta aurrera segituko dugu, Okabe mendiaren gailur zabal eta lauaren bila. Tontorra biribil samarra da, eta bertaratu arte ez gara konturatuko iritsiak garela. Nafarroa Behereko tontorrik altuena den talaiatik, aukera paregabea izango dugu ikuspegi eder batez gozatzeko. Bertatik, Nafarroa Behereko eta Zuberoako mendi gehienak ikusteaz gain, Iratiko oihanaren tapiz berde koloretsua gure begien ninien gozamenerako agertuko zaigu. Leku aproposa hamaiketakoa egin eta naturak eskaintzen digun paisaia zoragarria miresteko. Abiapuntura itzultzeko tenorean, atzera egingo dugu etorritako bidetik. Luzaroan gure arbasoen errautsen pausagune izan diren Hilarrietako harrespilak atzean utzi, eta pagadian jaitsiko gara, Zurzai lepora iritsi arte. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] rney6ibxjpz1fg2i8u447nyh4koiodl 0 4393 20375 20001 2020-06-25T20:42:11Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Donostiako itzulia.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Donostiako itzulia |distantzia = 51,2 km. 16 ordu. |ingurunea = Kontxako badiaren eremu ezagunetik harago, ibilbide honetan aukera paregabea dago hiriaren inguruko paisaia ezagutzeko. |abiapuntua = Donostiako udaletxea |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=536013&fetxa=2018-05-22&orria=026&kont=002 }} '''Kontxako badiaren eremu ezagunetik harago, ibilbide honetan aukera paregabea dago hiriaren inguruko paisaia ezagutzeko. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=536013&fetxa=2018-05-22&orria=026&kont=002 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Gipuzkoako hiriburua inguratzen duten paisaiak ezagutzeko ibilbide zirkular honek mota guztietako postalak erakutsiko dizkigu. Gune turistikoenak zeharkatu eta gero, oraindik nekazaritza lanbide duten hamaika baserriren ondotik pasatuko gara, haien zelai eta landak zeharkatuz. Uliako itsaslabarretan marrazten diren xendetan murgildu aurretik, Pasaiako portu inguruko joan-etorriak gertutik ikusiko ditugu. Eta, azkenik, hiriko zenbait auzoren egunerokoa bertatik bertara dastatu. Bide osoa marra zuri eta urdinez balizaturik dago, eta, horiei segituz, ez dago galtzerik. ==· 1. etapa== Udaletxearen ondoan elkartu, eta handik abiatuko gara Kontxako pasealekuan zehar. Ondarretako hondartza atzean utzi, eta Erregeneko etxe handiaren ondotik Valentin merenderora igoko gara. Segidan, Igeldo herrirantz zuzenduko gara, hormigoizko pistan zehar. Kantauri itsasoa aurrez, herria zeharkatu, eta Igeldoko Meteorologia Behatokiaren ondotik pasatu ostean, Igarako erriberara jaitsiko gara mendiaren hego magaletik. Han, hegoaldeko zuhaitz igel endemikoaren habitat naturala ikusi ahal izango dugu. Usurbilgo lurrekin muga eginez, autobidearen azpiko aldetik igaro, eta Añorga auzora jaitsiko gara, baserri eta nekazaritza lurren artean. Etapa amaitzeko, bidegorritik Añorga Txikira helduko gara. ==· 2. etapa== Añorga Txikitik abiatu, trenbidea gurutzatu, eta malda piko bati ekingo diogu, Miramongo lurretan dagoen Katxola baserri zaharberrituaren ondoraino. Maldan behera jo, eta Miramongo Parkean murgilduko gara. Gertu dauden Arbideko dorre dotoreen ondotik pasatuko gara, eta aurrerago, Zientzia Museotik. Oriamendi gainera heltzean, Hernaniko lurrekin muga egiten duen Basozabaleko nekazaritza ingurunetik beherantz, Urumearen ibarrera jaitsiko gara. Trenbidearen paraleloan hedatzen den pista zabaletik, Martutene auzoan sartuko gara. Sagardotegien erreinutik gertu dagoen Antondegi muinora igoko gara, behean ikusiko dugun 27 Poligonoko industrialdera zuzenean jaitsiz. ==· 3. etapa== Urumea ibaiaren paraleloan, kanaberen artean aurrera egingo dugu, Loiola auzora iritsi arte. Zubia gurutzatu, eta, berehala, maldan gora jarriko gara militarren kuartelaren ondotik Ametzagañako parkera igotzeko, garai batean gotorlekua zegoen lekuraino. Gaur egun, gotorlekuaren hondarrak ikus daitezke. Garbera merkataritza gunearen ondoan dagoen Lauaizetara zuzenduko ditugu gure urratsak. Hormigoizko pistatik, Pasaiako lurrekin muga egiten duen Molinao auzorantz jaitsiko gara, eta, sartu aurretik, berriro maldan gora jarriko gara, Altza auzora —garai batean herria zen— igotzeko. Auzoko kale artean, behean ikusiko dugun Pasaiako portura jaitsiko gara segidan, eta, kaiaren paraleloan, Intxaurrondoko parkera iritsi, eta Mirakruz gaina zapalduko dugu. ==· 4. etapa== Etaparik gogorrena baina ziurrenik ederrena dugu hau. Arzak jatetxearen ondotik malda pikoari eutsi, eta garai batean gotorlekua egon zen lekuraino igoko gara. Malda azkar batek Platako itsasargiren ondoraino jaitsiko gaitu, Pasaiako portuaren bokalaren gainera. Hortik aurrera, Uliako itsaslabarretan marrazten den zidor eroso eta eder batek Uliako atsedengunera eramango gaitu lehenik, eta, gero, maldan behera, Sagues auzora, Zurriolako hondartzaren parera. Kursaal jauregia atzean utzi, eta, Alde Zaharra zeharkatu eta gero, Urgullera igoko gara, hiriaren talaiarik ederrenetako batera; handik, lau etapen ikuspegi ia osoa edukiko dugu. Urgulletik jaitsi, eta udaletxean amaituko dugu etapa hau. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] mbrghn7sd19ko9ryfl7zj2pybgwdl2x 0 4394 20863 20764 2020-06-26T08:49:25Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Eako ondare hidraulikoa.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Ea}}, Olagorta, Alloa auzoa, Urtubiaga burdinola |distantzia = 7 km. 2 ordu eta laurden. |ingurunea = Iraganean, Eak lotura hertsia izan zuen uraren indarrarekin. Egokitu berri duten burdinola zaharra bisitatuko dugu orain, urari jarraituz. |abiapuntua = Ea |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=535280&fetxa=2018-05-15&orria=028&kont=001 }} '''Iraganean, Eak lotura hertsia izan zuen uraren indarrarekin. Egokitu berri duten burdinola zaharra bisitatuko dugu orain, urari jarraituz. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=535280&fetxa=2018-05-15&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Hondakin susmagarri batzuk ikusiko ditugu Eako hosto zabaleko basoaren altzoan. Behialako burdinola zaharrari dagozkio hondakinok, ikerlariek aditzera eman dutenez. Eako ondare hidraulikoaren balio etnografikoaz oharturik, Eusko Jaurlaritzak merezitako babesa eman zion multzoari 2013an. Urtubiaga izena hartu zuten burdinolaren arrasto ikusgarriak, beraz, zutik daude oraindik zoko batean, erreka xumearen ondoan. Egun, herriko plazatik abiatzen den xenda batek parke arkeologikoraino lagunduko digu, eta, monumentu osoa babesturik dagoenez, oinezkoek aukera izango dute eraikinaren iraganaz jabetzeko talaia egokitu batetik. Bisitariek egur-ikatz biltokiak, burdindegia eta errotaren egitura bistaratuko dituzte, besteak beste, paraje hidraulikora hurreratzearekin batera. Burdinolaren arrastoak ikertu dituztenek argi azaldu dute Eako bazterretan aspaldikoa dela uraren indarraren erabilera. Burdinolari buruzko lehen aipamenek Erdi Arora jauzi eginarazten badute ere, gaur egungo eraikin handia XVIII. mendean berreraiki zuten. Bistan da burdinolaren azken jabeak ederki asmatu zuela ekoizpen siderurgikoari egoki erantzuten. Fabrikak mende bat baino pitin bat gehiago eman zuen, Eako zoko-mokoek burdina ekoizteko baldintza ezin hobeak betetzen baitzituzten. Alde batetik, inguruko basoek ikatza ekoizteko egur preziatua hornitzen zuten; bestetik, Eako portuaren hurbiltasunak burdin meak eta ekoitziriko burdina garraiatzeko bidea eskaintzen zuen. ==Urari jarraituz== Eako herrian (Bizkaia) hasiko dugu ibilbidea. Herrira iristean, Donibane plazan ezkerrean hartu, eta, udaletxearen eretzetik igarota, egokitutako zabalgunean utziko dugu autoa. Esparru horren muturrean ''Legartza. Ura jarraituz'' izena duen ibilbidearen bide-seinalea ikusiko dugu. Bidexkari segika, beraz, Legartzarako bideari oratu eta Goikoetxea baserri eta errota izandakoaren parean jarriko gara ziztuan. Lehen bidebanatzean, eskuinera hartu eta errekaren parean jarraituko dugu. ''Natxitukue'' nahiz ''Ura jarraituz'' ibilbideen arrastoak baliatuko ditugu basabidean aurrera ekiteko. Lizarrak, gaztainondoak, haltzak eta hurritzak lagun, pista batera irtengo gara. Ezkerretik egingo dugu han, antzinako Legartza errotarako bideari ongi helduta. Errekazulora iritsi aurretik, ezkerrera egin eta Legartzako basoan barrena jarraituko dugu. Pinuditik irtendakoan, eukaliptoei egokituko zaie lekukoari oratzea. Basabideak eskuinera hartuko du gorago. Legartzabeko baserria magalean ikusiko dugu, erortzeko arriskuan eta landaretzak janda. Basabideak sigi-saga egingo du basoan barrena, eta bidebanatze baten aurrera jarriko gaitu. Astegiko tontorrera eta Olagortako baserrietara doan bidea hartu ordez, ezkerrera joko dugu bidebanatze horretan. Bidea oztopatzen duen barrera bat ikusiko dugu berehala. Langa zeharkatu gabe, eskuinera egin eta, xendari men eginez, Olagortako tontorrari gortea egitera abiatuko gara. Igoera xume horren ondoan, goratasuna galtzeko abagunea baliatuko dugu atseden hartzeko. Hurrengo bidebanatzean, ezkerrera egin, eta, Alloako Bizkarra osoki korriturik, Alloa auzora iritsiko gara. Alloanagusia, Alloagoikoetxea eta Alloabengoetxea baserriak ikusiko ditugu han. Basabideak trazadura ona hartuko du orduan, eta, hari jarraiturik, goratasuna galtzen hasiko gara. Porlanezko bidea hasiko da laster. Otegiranzko bidebanatzean, eskuinera hartu eta Albizerreketara iritsiko gara. Oiarberako errepide estura irten gabe, ezkerrera egiteko esango digu bidezidorrak, baita Argiñerrekaren paraleloan jarraitzeko ere. Haltzadiak lagundurik, Urtubiagako burdinola zaharra baliatzen zuen urtegiko presara helduko gara. Ubideari jarraikiz, zutik dirauen multzo hidraulikoaren parez pare izango gara berehala. Bide nagusitik jarraituko dugu Earaino, bertan amaitzen baita baserriak, errota eta burdinola erakutsi dizkigun zidorra. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] fqdvjz020pl3iam4ixc7t66boawbp7f 0 4395 20386 19950 2020-06-25T20:42:23Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Gantzorrotz inguruko putzuak.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Ganzorrotz ur putzua, Oketa, Siskinoko eskorta, Etxaguen |distantzia = 12km. 3 ordu. |ingurunea = Hezegune ugari prestatu dituzte Oketa mendiko hegoaldean, anfibioei eta narrastiei gordelekuak emateko; Gantzorrotzekoa da garrantzitsuena. |abiapuntua = Etxaguen ({{udalerria|Zigoitia}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=534590&fetxa=2018-05-08&orria=026&kont=002 }} '''Hezegune ugari prestatu dituzte Oketa mendiko hegoaldean, anfibioei eta narrastiei gordelekuak emateko; Gantzorrotzekoa da garrantzitsuena. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=534590&fetxa=2018-05-08&orria=026&kont=002 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Gantzorrotz izeneko ur-putzua Oketako hegoaldeko mazelan dago, amezti ttipi batek ederki gerizatua. Zigoitiko udalerrian ikusi ahal izango dugu aintzira xumea, Etxaguen herritik hurbil. Basoan gertatzen den dinamikaz gozatu ahal izateko, baina, komeni da udara iritsi aurretik bertaratzea; izan ere, eguzkiak parajeok kiskaltzen dituenean, lurrundu egiten du ur-lamina osoa. Sakonera txikiko hezegunea izanagatik ere, bereziko garrantzi ekologikoa du, anfibio eta narrastientzat ez ezik, urarekin uztartutako landarediarentzat ere. Gantzorrotzeko ur-laminaren garrantziaz oharturik, beste sei ur-putzu txiki egokitu ziren Oketako mazelan, 2015ean. Paraje horretan hezetasuna egokiro metatzen denez, bizkor garatu dira uretako ekosistemak. Hori azaltzen dute behintzat ur-putzuen aldamenean ikusiko ditugun ohar-taulek. Etxaguen ({{udalerria|Zigoitia}}, Araba) herrian hasiko dugu ibilbidea. Elizara heldu aurretik, kalean gora hasiko gara, Lanbarri kalea eskuma aldean lagata. Laster, latsagiaren eta iturri zaharraren ondotik pasatuko gara. Horren ondoko bidebanatzean eskuinera hartu eta arditegi baten albotik igarota, Gantzorrotzeko hezeguneari buruzko lehen informazio gunera iritsiko gara. Ondoren, porlanezko bideari jarraituta, ur-biltegi batera helduko gara. Langa gurutzatu, eta, gaztainondoak lagun, iparraldera joko dugu. Gaztainondoen Ameriketako haritzen ondoren, izeiak eta ametzak izango ditugu berehala. Hariztia atzean utzirik, zuzen hartu eta, noranzkoa aldatu gabe, ler gorrien errainuan murgilduko gara. ==Gantzorrotzetik Oketara== Zelai batzuk ikusiko ditugu Oribai inguruan, baita Gorbeiako natur parkeko ibilbidea seinalatzen duen zutoin xume bat ere. Mendian gora abiatu beharrean, bide nagusiari jarraituko diogu, zeinak eskuinera okertu eta zehar-zehar eramango gaituen. Errekasto bat gurutzatu eta berehala, anfibioen eta narrastien inguruko informazioa irakurtzeko parada izango dugu. Gero, aurrera jarraitu eta, basabidea bitan banatzean, Gantzorrotzeko hezegunea bisitatzeko aukera izango dugu. Nahikoa da eskuinetik ehun bat metro jarraitzea urmaelaz gozatzeko. Bide nagusira itzuliko gara berriz, eta, Oketarako oratuta helduta, beste bi ur-putzu ikusiko ditugu bidearen bi aldeetan. Beste ur-lamina bat lepora heldutakoan. Lepoan, ezkerrera egingo dugu, parkeko zutoinei segituz. Hegoaldean ikusiko ditugu Arabako urtegi sonatuak, distiratsu, ispilu baten moldean. Beste bi ur-putzu ikusiko ditugu arin-arin. Azkenak izango dira, Oketako tontorrera heldu baino lehen. Belardian gora gabiltzala, Kantera izena duen paraje harritsurantz abiatuko gara. Beti belarrez jantziriko bizkarrari ondo helduta, Oketa seinalatzen duen mugarri handira iritsiko gara. Gorbeiako gurutzeari begira hasiko gara jaisten, ipar-mendebalderantz. Bideak ezkerrera egingo du pitin bat, baina bizkarretik aldendu gabe. Umarango haitzera heldu aurretik, ordea, pagadira doan xenda bat ikusiko dugu eskuinaldean (mugarri txiki bat dago). Orduan, Oketako belardia utzi eta ondoko basoan sartuko gara, ipar-ekialdera eginez. Aldapan behera bizkor-bizkor, basabide batera aterako gara. Eskuinetik jarraituta, laster Siskinoko parajera doan bidearekin bat egingo dugu. Eskuinetik jarraituko dugu, gain-gainean Oketa mendia altxatzen dela. Basabidean barrena hainbat minutu eman ostean, Siskinoko kortara iritsiko gara. Eskuinera egingo dugu han, eta Siskinoko sakanean behera abiatuko gara. Une batez, GR 25 zidorraren marka zuri-gorriak ikusiko ditugu bidebanatze batean. Orduan, eskuinera hartu eta, ibili luzeko bide-seinaleak bidaide, Etxaguenerako bideari eutsiko diogu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] ctq75ras21h8a4cn4e83o9wfcbjeia2 0 4396 20412 20200 2020-06-25T20:42:53Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Legateko gurutzea ibilbidea.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Lekaroz, Legate |distantzia = 11,6 km. 3 ordu eta 20 mn. |ingurunea = 1979. urtean, Iruñeko artzapezpikuak Done Mikel Aralarkoaren irudia bedeinkatu zuen, eta Legateko tontorrera eraman. |abiapuntua = Lekaroz (Nafarroa) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=534052&fetxa=2018-05-01&orria=028&kont=001 }} '''1979. urtean, Iruñeko artzapezpikuak Done Mikel Aralarkoaren irudia bedeinkatu zuen, eta Legateko tontorrera eraman. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=534052&fetxa=2018-05-01&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Lekaroz herritik (Nafarroa) gertu dagoen Legateko tontorrak bere altueragatik xumea dirudien arren, Baztango mendi askorekin gertatzen den moduan, itsas mailatik 200 metro eskasera dauden lekuetatik hasi behar baita igoera, aintzat hartzeko desnibela gainditu beharra dago hara igotzeko. Ibilbide zirkular honetan, paisaia zoragarriak ikusiko ditugu, batik bat tontorretik. Aipagarriak dira tontorraren inguruan eta gertu dauden askotariko monumentuak: gurutze ezaguna, bertara igotzeko gurutze bide nabarmena, eta, hura hasten den lekuan, zutarria, trikuharria eta harrespila. Eta, nola ez, gure mendi askoren estetika hausten duten antena horietako bat. Ibilgailua herriko plazan utzi, eta etxe bikainen artean emango ditugu lehen pausoak. Elizaren ezkerraldetik iparralderantz jaisten hasi, eta, azken etxeak gibelean utzi eta gero, Legateko tontorra begiztatuko dugu aurrez aurre. Harlauza, harri eta alanbrezko hesien artetik zabaltzen den porlanezko bidetik, Beltzuri erreka gaindituko dugu, Lezabeko zubitik. Ezkerretik ateratzen den lurrezko pista zabala hartu, eta berehala hasiko gara maldan gora. Haritz eta gaztainondoen artean zabaltzen den bideak Etxeberriko bordaren ondora eramango gaitu. Malda gogortu egiten da, eta berehala iritsiko gara pista amaitzen den lekura, borda baten ondora. Arakan lepora doan bidea utzi, eta aurrez aurre dugun xendan barrena abiatuko gara, ote eta garo artean. Bidezidor horrek pista zabal batera eramango gaitu, pago bakan batzuen artera. Eskuinerantz joko dugu, eta, pistaren ondotik marrazten den xendatik, Legateko zutarria dagoen lepora iritsiko gara. Gertu izango dugu Legateko gurutzea, eta, hara igotzeko, gurutze bidearen ondotik emeki-emeki abiatuko gara aldapa pikoari aurre eginez. Porlanezko hamalau gurutzeak atzean laga, eta burdinazko gurutze handi eta ezagunaren ondora helduko gara. Gurutzea ez da gure mendietan ikusten ohituta gauden modukoa, burdinazkoa eta beltzez margotua. 1901. urtean Jose Argiñen elizondoarrak landutako harrizko gurutze bat jarri zuten, eta bertan iraun zuen ekaitzek lurrera bota arte. Gerora, Eugenio San Miguel Ezkurrakoak bost metroko burdinazko gurutze bat forjatu zuen, baita hiru metroko oinarri bat ere. 1979an, Iruñeko artzapezpikuak bedeinkatu zuen Done Mikel Aralarkoaren irudia bertara eraman zuen. Gertu, Julian Mitxelena apezaren omenez Cesareo Soule eskultoreak taillatutako hareharrizko oroitarria. Gurutzetik hurbil, gailurrean, erpin geodesikoa, buzoia, Gerardo Plaza mendizale baztandarraren omenez jarritako piolet erraldoi bat eta inguruko mendien kokapena erakusten duen harrizko mahai bat. Altuera xumea izan arren, handik dagoen ikuspegia bikaina da, Baztango haranaren panoramika oso zabala baitago. ==Pagadian murgilduta == Mendiaren gandorretik aurrera egingo dugu, eta, xenda nabarmen batetik, altuera galtzen hasiko gara, pagadi baten ondora heldu arte. Hor, pagadian murgildu, eta aurrera egingo dugu handik zabaltzen den pista zabalean zehar. 300 bat metroren ondoren, pista utzi, eta, bide nabarmenik gabe, pagadian murgilduko gara, orbela zapalduz. Leku horretan erne ibili beharra dago, eta maldan behera egingo dugu, Beltzuri errekaren ondora iritsi arte. Guztira, kilometro bat pasatxo egingo dugu [GPSa erabiltzea komeni da]. Erreka gainditu, eta beste aldean dagoen pistara aterako gara. Erreka eskuinean utzi, eta bide nabarmenetik segituko dugu. Berehala, Ortiberriko borda ikusiko dugu ezkerrean, eta gero, beherago, Martiñenekoa. Bide landua oso erosoa da, eta handik erraz iritsiko gara bidegurutzera. Ibilgailuentzat egokitutako errepide txiki horretatik, Lekarotz herriraino jaitsiko gara, Larraldea sagardotegiaren ondotik igaro eta gero. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 84u2vgfhs0j8xmvq9j2hw82wnjxbc9h 0 4397 20860 20726 2020-06-26T08:40:53Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Altzuruku Arbailako magalean.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Zuberoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Altzürükü}}, Kaskaborro |distantzia = 8,8 km. 2 ordu eta 40 mn. |ingurunea = Zuberoako herrian dago Europako pagadirik ederrenetarikoa, baita aberastasun geologiko eta arkeologiko ugari ere. |abiapuntua = Altzürükü |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=533406&fetxa=2018-04-24&orria=028&kont=002 }} '''Zuberoako herrian dago Europako pagadirik ederrenetarikoa, baita aberastasun geologiko eta arkeologiko ugari ere. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=533406&fetxa=2018-04-24&orria=028&kont=002 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Mauleren mendebaldean hasi eta Nafarroa Behereraino iristen den Arbailako mendikatea ekialdetik Aphurako ibarreraino iristen da, eta mendebaldetik, berriz, Oxkaxeko mendateko errepidera. Oihanak estaltzen ditu Arbailako mendigunearen bi herenak. Bertan dago Europako pagadirik ederrenetarikoa, baita aberastasun geologiko eta arkeologiko ugari ere. Altuera ertaineko mendigunea basoak estaltzen du, eta tontor nagusiak nekez jalgitzen dira zoru harritsu eta arrailduak (lapiaz) babesten duen pagadi iragangaitz baten erdian. Erliebea nahikoa astuna da hemen, baina kare-haitzezko eremuetako higadurak (karstikoa) modu guztiz bitxian landu du, eta lekurik garrantzitsuenak ezagutzeagatik merezi du bertara igotzea. Urrutia gazteluaren aurrean dagoen aparkalekutik abiatuko gara, eta elizaren ondotik ateratzen den errepideari jarraituz, {{udalerria|Urdiñarbe}} aldera joko dugu. Berehala, itzuli osoan bidelagun izango ditugun bide-seinale horiak ikusiko ditugu. Azken etxeak atzean utzi, eta aldapa txiki bat igotzen hasiko gara. Baserri artean zabaltzen den errepidean zehar kilometro eskas bete, eta zabortegira doan bidegurutzera helduko gara. Hemen, ikusiko dugun egurrezko hesola batek egin beharreko bidea aukeratzen lagunduko digu: Kaskaborro aldera abiatuko gara, eta, horretarako, errepidea utzi, eta pistatik aurrera egingo dugu. Larre zabal eta haritz zaharren artean, seinale horiei segituz erraz iritsiko gara zabortegi txiki baten ondora. Hori gure ezkerrera utziko dugu, eta ondo balizatutako bidezidorrak pista zabal batera eramango gaitu. Pixkanaka haran txiki batera jaisten hasiko gara, eta errekara gerturatu. Beheko aldera iristean, hesiaren paraleloan jarraituko dugu haritzen gerizpean. Hormigoizko zubi bat gure eskuinera utzi, eta bideak ezkerretik gorantz egiten du. Marra horiez gain, urdinak ere ikusiko ditugu ibilbidearen zati honetan. Artasoro baten paraleloan doan bidetik harizti batera helduko gara, {{udalerria|Idauze-Mendi}} aldera zuzenduz. Herriko elizaren dorre hirukoiztarra nabarmen azalduko zaigu, baina bidegurutzera heltzean, norabidea aldatu beharko dugu. Herrira doan bideari bizkarra emango diogu, eta bide-seinaleek erakusten duten norabidean, Kaskaborro aldera joko dugu. Zuhaitzen artean altuera poliki irabaziko dugu, eta goiko aldera iristean, ikuspegia zabalduko zaigu. Pista zabala linea elektrikoaren ondotik doa, eta hori jarraituz erraz beteko ditugu hurrengo kilometroak. Kaskaborroko basoa gure eskuinean utzi, eta Urdiñarbera doan bidearen ondora iritsiko gara, ibilbide honetako punturik gorenera. Bidegurutze honetan, Urdiñarbera zuzentzen den bidea atzean utzi, eta ezkerrekoa aukeratuko dugu. Pista erosoa da, eta hori jarraituz, hasieran beherantz egingo dugu, baina azken malda batek errepidera eramango gaitu. Lehenago, mendebaldera begiratuz gero, {{udalerria|Muskildi}}, Elaudi, Olhaso, {{udalerria|Urdiñarbe}}... herri txikiak eta auzoak han-hemen barreiaturik ikusiko ditugu, eta, horien gainetik, Oxkaxeko Antton Deunaren ermita berezituko dugu. Ekialderantz, berriz, Pirinioetako harresi natural eta ederra ageriko zaigu, Auñamendiren silueta ezaguna besteen artean nabarmenduz. Errepidera iristean, {{udalerria|Altzürükü}} aldera jaisten hasiko gara, eta, berehala, zabortegira doan bidegurutzearekin egingo dugu topo. Puntu honetatik herrira itzultzeko hasieran bete dugun bidea egingo dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 3et5f9g82x9ysjriblp3m774f1tkptk 0 4398 20457 20016 2020-06-25T20:43:44Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Urdaneta eta Elkano.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Urdaneta, Elkano, Indamendi, Txatxarromendi |distantzia = 8,1 km. 2 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Bi auzo txiki eta polit hauek Indamendi eta Txatxarromendiren magalean daude. |abiapuntua = Urdaneta ({{udalerria|Aia}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=532810&fetxa=2018-04-17&orria=028&kont=002 }} '''Bi auzo txiki eta polit hauek Indamendi eta Txatxarromendiren magalean daude. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=532810&fetxa=2018-04-17&orria=028&kont=002 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Altzolatik oso gertu dago Urdaneta auzoa, eta han emango diogu hasiera ibilaldi zirkular eta erraz honi. San Martin elizaren inguruan biltzen diren etxe batzuek osatzen dute auzo hau, eta esan behar da orain gutxi arte ez zuela errepiderik, eta herri txiki bat balitz bezala funtzionatzen zuela Alameda markesaren jabegokoa zen auzo honek. Egun, Zarautzen barrena iritsi daiteke auzo honetara —Aiako lurretan dago—, bertaraino igotzen den errepidetik. Autoa hilerri txikiaren aurrean laga eta kilometro erdiz atzera egingo dugu, etorri garen errepide beretik; Indate Berri landetxeraino igoko gara. Kanpo aldean animalia mota asko dituen etxaldea pasa eta errepidea utziko dugu berehala; ezkerraldetik Txatxarromendi inguratzen duen pista zabala hartuko dugu. Pistan aurrera, xenda bihurtuko zaigu berehala, eta poliki hasiko gara behera egiten eta basoan murgiltzen. Bidea erosoa egingo zaigu, eta konturatu orduko Elkano auzoaren sarreran izango gara. Elkano Zarauzko auzoa da; Indamendiren magalean dago, herrigunetik urrun. Bertaratzean, berehala ikusiko dugu San Pedro baseliza, Erdi Arokoa —1025. urtean eraikia—. Sarrerako atea XIV. mendekoa da, eta estilo gotikoan dago egina. Erretaularik ez duen arren, Kristo hilzorian agertzen den irudi bat dago bertan, eta haren alboetara Gure Amaren eta Done Petriren taillak daude. 1989. urtean, zaharberritze lanak egin zituzten. Luis Pedro Peña Santiago etnologoak baseliza honen eraikitze lanen inguruko kondaira bat jaso zuen. Elkano-Bitarte baserriko Joxe Antonio Manterolak kontatuaren arabera, hiru gizonezko sorginek gau bakar batean eraiki omen zuten. Sorgin hauetako bat maingua zenez, ''Kojua'' ezizena zuen. Sorgin hauetako batek Garate menditik Arbastañaundi kokalekura jaurtitzen omen zituen harriak, eta bertan Kojuak jaso eta Elkanora jaurtitzen, han hirugarren sorginak eliza eraikitzen zuen bitartean. Elkano auzoa atzean utzi eta beste kilometro erdi bat egingo dugu Meaga aldera jaisten den errepidean barrena, Santa Kruz baselizaren ondora iritsi arte —XVI. mendekoa da—. Oin angeluzuzena du baseliza honek, eta bi isuriko estalkia eta kanpandorre txiki bat; fatxada berezia du oso, erronboide formako egurrezko balaustre sare batez osatua. Ermitak estalpea ematen dio Kristo Santuari. Indamendi aldera joko dugu baselizaren ezkerraldetik zabaltzen den bide nabarmenetik. Hasierako bide laua laster bihurtuko zaigu aldapa piko, eta, hori gainditu ostean, tontorrean dagoen gurutze handi baten ondora iritsiko gara. Gailurrean, bat egiten dute Aiako, Zestoako eta Aizarnazabalgo lurrek. 462 metroko garaiera duen mendiaren gandorrean aurrera, Agiñetazar muinoa pasa eta Aierdimusu edo Hirumugarrieta lepora jaitsiko gara. Segidan, aurrez aurre ikusiko dugu Txatxarromendi, eta hura igotzeko azken aldapari ekingo diogu. Tontorrera heltzean, burdinazko gurutze artistiko bat ikusiko dugu. Gertu dugu Indate Berri landetxearen ondoko mendatea, eta maldan behera erraz jaitsiko gara bertara. Abiapuntura itzultzeko, beste kilometro erdi bat bete beharko dugu errepidean. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] awvfsg38khx9vnl1a6nmb0i2ttlctf8 0 4399 20365 19970 2020-06-25T20:41:58Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Arnabalgo parajean barna.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Errekatxo, Meatzaldeko Ekoetxea, Loiolako urtegia, Arnabal |distantzia = 12,5 km. 4 ordu. |ingurunea = Meatzaldeko Ekoetxeraino igoera egongo dugu Errekatxo auzotik. Arnabal inguruko urtegia ez ezik, meatzaritzaren arrasto ugari ere ikusiko ditugu ibilbidean. |abiapuntua = Errekatxo ({{udalerria|Barakaldo}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=532218&fetxa=2018-04-10&orria=028&kont=002 }} '''Meatzaldeko Ekoetxeraino igoera egingo dugu Errekatxo auzotik. Arnabal inguruko urtegia ez ezik, meatzaritzaren arrasto ugari ere ikusiko ditugu ibilbidean. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=532218&fetxa=2018-04-10&orria=028&kont=002 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Joan den mendeko 50eko hamarkadan, Barakaldoko hazkunde demografikoak aldaketa nabarmenak ekarri zituen paisaian eta jarduera ekonomikoan. Behialako bideak eta ordura arte ohikoak izaten ziren jarduerak ordezkatuak izan ziren, besteak beste, urtegiak eraikitzearen ondorioz. Errekatxo auzoaren inguruan, esaterako, {{udalerria|Etxebarria}} eta Gorostitza kubetak abian jarri zituzten Bizkaiko ekimen industrialari hauspoa ematearen kariaz. Gorostitzako urtegia auzoan bertan eraiki baitzuten, lan hidraulikoak aldaketa nabarigarriak ekarri zituen. Ageriko lanok nahikoak ez, eta beste bi proiektu berri proiektatu zituzten Barakaldoko zokoan. Betiere ur-kontsumoa bermatzeko aitzakiarekin, Loiola (Oiola) eta Artibako urtegiak eraikitzeari ekin zioten 50eko hamarkadaren hondarrean. Lehenaren lanak 1958an hasi eta 1964rako amaitu zituzten. Gasteran, Pico Menor eta Imintola errekastotik jaitsitako urak bildu ondoren, 42 metroko altuerako kareharrizko hormatzarraren atzean metatu ziren. Artibako lana, ordea, geroago amaitu zuten; izan ere, 1965eko udazkeneko euri jasekin betetzeko asmoa agertu zuten orduko arduradunek. Errekatxotik Meatzaldeko Informazio eta Sentsibilizaziorako zentroraino doan ibilbidea interesgarria da oso, urtegiko parajeaz gozatzeko ez ezik, behialako meatzaritzaren arrasto ugari ikusteko ere. Ibilbidean zehar, besteak beste, kargalekuak, burdin-mineralak, plano inklinatuak, meazuloak, labeak eta trenbideak ikusgai izango ditugu. ==Arnabalgo bazterrak == The Luchana Mining konpainiak eraikitako trenbidea eta plano inklinatuak baliatuko ditugu oraingoan Meatzaldeko Ekoetxea ingurumen interpretaziorako zentroa dagoen parajera igotzeko. Errekatxo auzoaren elizaren aurreko plazan hasiko dugu ibilbidea ({{udalerria|Barakaldo}}, Bizkaia). Anbia kalean aurrera egingo dugu; metro batzuk baino ez. Izan ere, Errekatxo jatetxea atzean utzi bezain pronto, bide-seinale bat ikusiko dugu: Gorostitza-{{udalerria|Etxebarria}} izeneko urtegiak lotzen dituen ibilbidea da. Aukera hori baztertuz, ordea, eskuinetik doan kaleari men egingo diogu, erreka gurutzatu gabe. Errementaria kalearekin bat egitean, eskuinera jo eta altitudea hartzen hasiko gara. Haritzez jantzitako xendari jaramon eginez, errepide batera irtengo gara laster. Ezkerretik jarraituko dugu han, suabe-suabe. Uste baino lehenago, Barakaldoko Hipikako eremura iritsiko gara. ''Treskilotxa'' eta ''Goikosolua'' aldera egingo dugu bide-seinaleari jarraituz. Asfaltozko bideak presaraino lagunduko digun arren, ez dugu haraino iritsi behar, presa aldera sartzea debekatua baita. Hara iritsi aurretik, beraz, plano inklinatu bat ikusiko dugu eskuinaldean. Orduan, errepide estua utzi eta aldats gora abiatuko gara. ''Goethita'' eta beste mineral batzuk ikusiko ditugu bidean. Aldapa amaitzean Arnabalgo harrobi zaharra ikusiko dugu, non eta meatzarien auzo bat kokatu baitzen aspaldian. Ezkerrera doan zidorra hartuko dugu bidebanatzean, eta zehar-zehar jarraituko dugu urtegia beherago utzirik. Antzinako meatze trenbidea lagun, aurrera egingo dugu. Urtegiko guardaren etxearen parera iritsita, alanbre xume baten ondotik kokatuko gaitu bidexkak. Trintxera pare bat gainditu ostean, langa bat gurutzatu eta gora doan bideari ekingo diogu. ''Elvira'' meategiko hondakindegiko zabalgunearen aurrean utziko gaitu bideak. Han, ezkerrera egin eta porlan bidean behera egingo dugu. Jaitsiera xumearen ostean, goratasuna hartzeko tenorea iritsiko zaigu. Hala, Lugorriagan maldan gora eginda, bidebanatze batera helduko gara. Zutoin urdinak gogaide, ezkerrera hartu eta bide harritsutik jarraituko dugu. Bide nagusia laga gabe, behialako meategiek modelaturiko paisaian barrena jarraituko dugu, ingurumen zentrora iritsi arte. Errekatxorako itzulera bide beretik egingo dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] onrw71a8momxhgnp02afh4y9oyxyshk 0 4400 20387 19951 2020-06-25T20:42:24Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Gasteizko oroimen guneetan gaindi.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Gasteiz}} |distantzia = 5 km. Ordu 1 eta 30 mn. |ingurunea = Memoriagunez memoriagune ibiliko gara, frankismoaren biktimei aitormena eta elkartasuna adierazteko xedez. |abiapuntua = Santa Isabel ({{udalerria|Gasteiz}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=531517&fetxa=2018-04-03&orria=028&kont=001 }} '''Memoriagunez memoriagune ibiliko gara, frankismoaren biktimei aitormena eta elkartasuna adierazteko xedez. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=531517&fetxa=2018-04-03&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Frankismoaren biktimei aitorpena, elkartasuna eta maitasuna adierazte aldera, ekimen ugari abiatu dira azkenaldion Gasteizen. Hala erakusten dute, bederen, hainbat plaza, txoko eta bazterretan jarritako testigantzek. ''Memoriagune'' izenpean Iñigo Arregi eskultore arrasatearrak eginiko monumentu batzuk zutitu dira han eta hemen. Artelanoi oraturik, atxilotze zentroak izandakoak bisitatuko ditugu: ikastetxea, probintziako espetxea eta komentua, besteak beste. Hiriko Santa Isabel hilerriko iparraldera ematen duen horman emango diogu hasiera ibilbideari. Horma zaharrari iltzatutako xafla batek gogora dakar Lauaxeta poeta eta kazetari bizkaitarraren fusilamendua, 1937an. Ez zen izan heriotza topatu zuen lagun bakarra, horma horietan pertsona askok eman baitzuten azken hatsa. Hilerria ekialdetik inguratu, eta Azazeta kaleari ekingo diogu. Hau paradoxa! Ezin aurrera jarraitu gogora ekarri gabe Arabako mendate horretan, pago isilek eta laino hotzak bat egiten duten mazelan, hamasei pertsona fusilatuak izan zirela. Hori guztia 1937ko martxoaren 31ko gauerdian. Santiago erietxearen ondoko eremuan altxatutako espetxetik irten ziren guztiak, libre zirelakoan. Behin kanpoan, atxilo eman, eta Lizarrarako bidea hartu zuten. Lehen bihurguneak igarota, autoak gelditu, eta fusilatuak izan ziren. Teodoro Gonzalez de Zarate Gasteizko alkate zena haien artean zen. ==Martxoaren 3a gogoan== Hilerrian sartuko gara lehen atetik, eta Estibalizko Andra Mariaren kalean aurrera egingo dugu. Kanposantua bisitatzen den lehen aldia bada, ez urduritu. Marta Extramiana adituak azaltzen duenez, miniaturazko hiri baten antzera dago antolatuta, eta leku interesgarria da artea eta oroimena uztartzeko. San Jose kalea ikustean, ezkerrera jo, eta hegoaldera egingo dugu. Kaperaren aurrean, eskuinetik segitu, eta Teodoro Gonzalezen hilobia ikusiko dugu zoko batean. Lehen memoriagunera iritsiko gara segituan, kanposantuko ate nagusitik irtendakoan. Eskultura xumea da, eta platano ederrek babestuta dago. Plazatxoan, ezkerrera hartu, eta Gasteizko Kuadrilla kaletik jarraituko dugu. Biribilgunean, eskuinera okertu, eta, Nafarroako Errege-Erreginen kaleari men eginez, San Frantzisko elizaren parera iritsiko gara. Ezkerraldean, bederatzi solairuko mural ikaragarria; eskuinaldean, Iñigo Arregi eskultorearen artelan hunkitua. Lan biak, 1976ko martxoaren 3an Gasteizen gertatutako hilketak salatzeko helburuarekin. Espaloiaz bestaldean, hainbat langilek altxatutako monumentu sonatua ikusiko dugu. Fermin Lasuen kaleari segika, Iparraldeko parkea zeharkatu, eta Frantzia kalean aurrera egingo dugu. Bigarren memoriagunea Posta eta Bakea kaleek bat egiten duten tokian dago. Arabako behialako espetxearen berri emango digu artelanari itsatsita doakion informazioak. Martin Saracibar arkitekto gasteiztarrak egin zuen proiektua, eta 1861ean inauguratu zuten eraikin gotortua. Besteak beste, Azazetarako bidea hartu zuten hamasei lagunak izan ziren preso hantxe bertan. Bakea kalea amaituta, Ortiz de Zaratetik segitu, eta, Foru kalean ezkerrera eginez, Sagrado Corazon ikastetxera joko dugu. Artelanean irakur daitekeenez, eraikina konfiskatua izan zen emakumeen atxilotze zentroa izateko. Jazarpena, tortura eta errepresio handia pairatu zuten emakume ugarik han. Ibilian berriro, Manuel Iradier kaletik jarraitu, eta karmeldarren komentura iritsiko gara, hots, laugarren memoriagunera. Makina bat gizonezko giltzapetuak izan ziren han: Lauaxeta eta Jose Placer, askoren artean. Senda ibilbidean eta Florida pasealekuan aurrera eginda, Plaza Berrira iritsiko gara, non Antonio Peral eta Vicente Lopez de Lacalle Gasteizko bizilagunek bizia galdu zuten 1936ko irailaren 28an. {{udalerria|Alegia}}, bi esne-saltzaileak plazan zeuden zoritxarra zerutik etorri zitzaienean: hegazkin aleman batek tximinia bat jo, behera etorri, eta bertan harrapatu zituen bi lagunak. Ibilbideari amaiera emango diogu Agirre Lehendakariaren kalea eta Posta kalea gurutzatzen diren lekuan. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] g0frstrqpwrc4xh62cio09k2d8903kg 0 4401 20825 20429 2020-06-26T08:38:10Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Oilarandoiko kapera.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Beherea}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Oilarandoi |distantzia = 13 km. 4 ordu. |ingurunea = Baigorrin, Oilarandoiko kaperan egoten ziren ermitauei otoitz egiteko eskatzen omen zieten zerutik etor zitezkeen txingor eta ekaitzetatik babesteko. |abiapuntua = Baigorri |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=530498&fetxa=2018-03-20&orria=025&kont=001 }} '''Baigorrin, Oilarandoiko kaperan egoten ziren ermitauei otoitz egiteko eskatzen omen zieten zerutik etor zitezkeen txingor eta ekaitzetatik babesteko. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=530498&fetxa=2018-03-20&orria=025&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Baigorrin emango diogu hasiera ibilaldiari, kantonamenduko hiriburuan, herriko monumentu ezagunenak bisitatzeko aukera amaierarako utziko dugularik. Udaletxearen aurrean ibilgailua utzi, eta GR-10aren bide seinaleek erakutsiko digute jarraitu beharreko bidea. Eskuinean Iparlako harresia goititzen delarik, berehala helduko gara Aldudetik datorren Errobi ibaiaren adarra gainditzeko zubira. Gure eskuinean, ''zubi erromatarra'' ikusiko dugu. Metro gutxi batzuk bete eta ezkerretik jarraitu, errepidea azpitik pasatu, eta maldan gora jarriko gara. Bidegurutzeetan seinale zuri-gorriek lagunduko digute bide zuzena aukeratzen. Asfaltatutako bidea amaitu, eta lurrezko pista batetik igotzen jarraituko dugu basoan zehar. Balizatutako bidearen malda gogorrenak gainditu eta gero, Ahartza leporaino igotzen den errepide txikira iritsiko gara. Puntu horretan, GR-10ak norabide berria hartzen du, ezkerretik igotzen da Oilarandoiko magalean zehar, baina guk hori itzulerako utzi eta GR-10aren bide zaharretik egingo dugu aurrera. Errepidearen eskuinetik eta horren azpitik hedatzen den pista zabaletik egingo dugu aurrera, hasieran aldaparik gabe, baina gero malda gogortu egingo da errepidera atera aurretik. Errepide estutik beteko dugu hurrengo tartea, eta, lehen bihurgunera iristean, hori utzi eta ezkerretik gorantz joko dugu, mendiaren gainaldean ikusiko dugun kaperarantz. Malda pikoa gainditu, eta haitzez inguraturik dagoen Oilarandoi kaperara helduko gara. Bertatik dagoen ikuspegia bikaina da, talaia zoragarria mendi garaiak eta horien magaletan barreiatzen diren baserri eta herri txikiak ikusteko. 1706an, haraneko 11 herrietako etxeko jaunak biltzen zituen Baigorriko Gorte Nagusiak erabaki zuen Oilarandoi mendiaren tontorrean ermita bat ezartzea. Bertan egoten ziren ermitauei otoitz egiteko eskatzen omen zieten zerutik etor zitezkeen txingor eta ekaitzetatik babesteko. 1740 eta 1792. urteen artean ermita hori okupaturik egon baitzen, eta, 1789ko iraultza igaro eta gero, suntsitua izan zen. 1941ean, J. Olhagarai apaizak kapera berri bat eraikitzea erabaki eta urtebete geroago, 1942an inauguratu zuten. 1985ean, berriz, eguraldi txarraren eta gizakiak sortutako kalteen ondorioz, ermita goitik behera berritu zen. Baigorriko jendea eta inguruko herritarrak urtean bitan —ekainean eta abuztuan— igotzen dira. ==Ikuspegi paregabea== Adartzak, Iparlako harresiak, Auzak, Iratiko mendiek, Pirinioetako mendi garaiek eta Donibane Garaziko haranak eskaintzen duten ikuspegi paregabeaz gozatu ostean, maldan behera Ahartza leporaino jaitsiko gara. Toki horretan, ezkerretik datorren xenda balizatua (GR-10 berria) bilatuko dugu, eta Oilarandoiren magala puntatik puntara zeharkatuz errepidera itzuliko gara, igoerako erabili dugun bidearekin bat eginez. Toki horretatik herriraino igotzeko erabili dugun bide berbera erabiliko dugu. Beherakoan, aurrez aurre ikusiko dugu Etxauzko gaztelu ederra. Jatorriz Erdi Arokoa bada ere, XVI. mendean eraiki zuten. Etxauz familiaren garairik oparoenak Henrike IV.aren eta Luis XIII.aren erregealdien artean izan ziren, 1732an etxaldea eskuz aldatu arte. Herrira jaistean, {{udalerria|Doneztebe}} elizara joango gara. Elizaren parterik zaharrenak XII. mendekoak badira ere, XIII. mendeko testuetan agertzen da lehen aldiz (1236). Erdi Aroan, elizak defentsarako zutabe erromanikoak, dorre bat eta fortifikazioaren arrastoak atxiki zituen. Eliza atzean utzi, eta ibaia zeharkatuko dugu gertu dagoen zubitik. Ibaiaren paraleloan jarraitu eta berehala helduko gara ''zubi erromatarraren'' ondora. Nahiz eta ''erromatar'' hitza izan izenean, 1661ean izan zen eraikia. Garai batean, ibaia gainditzeko igarobide bakarra izan zen. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] gjjbqd147w9pdzoi4egl732uowlbazq 0 4402 20405 20007 2020-06-25T20:42:44Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Labirinto Zuria.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Lerueta, Leizanabar, Labetxuko sakana, Bobeda, Erentzingo gaina |distantzia = 9,4 km. 2 ordu eta 45 mn. |ingurunea = Haizearen higadurak eta itsasoaren indarrek zizelkatutako eskultura eder eta bitxiak ikusiko ditugu Jaizkibel inguruan. |abiapuntua = Jaizkibelgo Paradorea ({{udalerria|Hondarribia}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=529877&fetxa=2018-03-13&orria=023&kont=001 }} '''Haizearen higadurak eta itsasoaren indarrek zizelkatutako eskultura eder eta bitxiak ikusiko ditugu Jaizkibel inguruan. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=529877&fetxa=2018-03-13&orria=023&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Jaizkibelgo paisaiak osagai asko dauzka, eta aberatsak: itsaslabarrak, itsasargiak, landaretza ugaria, haran eskegiak eta, batik bat, itxura fantastikoa duten hareharrizko bloke eta harri bitxiak. Lehenago, orri hauetan, Paramoudrak, Labetxu eta Grankantoko bazterrak ezagutzeko aukera eskaini genuen. Gaur, berriz, leku horietatik gertu dagoen beste paraje berezi eta erakargarri bat ezagutzeko parada izango dugu: ''Labirinto Zuria'' esan ohi zaiona, hain zuzen ere. Bertan, haizearen higadurak eta itsasoaren indarrek zizelkatutako eskultura eder eta bitxiak ikusiko ditugu, haien artean marrazten den xenda estuan zehar. Ibilaldi labur eta zirkular hau burutzeko, Jaizkibelgo Paradorea izan zenaren hondarren ondoan utziko dugu ibilgailua, Santa Barbara dorretik oso gertu. Errepide aldera jaitsi eta bertatik metro batzuk egingo ditugu; berehala eskuin aldean ikusiko dugun pista zabalean sartuko gara gero. Maldan behera suabe, Artzain mendixkaren magala jaisten hasiko gara. Bi kilometro eskas egin eta gero, Talaia bidearekin gurutzatu eta bertatik metro gutxi batzuk egingo ditugu, harik eta, malda bizian, eskuinetik beste bide bat zabaltzen zaigun arte. Bide balizatua utzi eta beherantz jaisten jarraituko dugu, lurrezko beste pista zabal batekin topo egin arte. Hori gurutzatu eta bide zabaletik segituz, Leruetako inguruetara helduko gara. Hemen bidea zertxobait leundu egiten da, eta erraz egingo dugu aurrera. Erne ibili beharra dago: kilometro eskas egin eta gero, pista erosoa utzi eta ezkerretik basoan sartzen den bidea aukeratuko dugu; Leizanabar aldera iritsiko gara. Xenda estua haitz handien ondotik marrazten da, eta altuera galtzen hasiko gara. Garo artean, Labetxuko zulora jaitsi beharrean, eskuin aldera joko dugu, sakanaren gainetik doan xenda bilatzeko. Harrizko plaka handien gainetik, itsaso aldera gerturatuko gara, eta, talaia honetatik, Labetxuko paretetan dauden koloreen sinfoniaz gozatuko dugu. Belarretan irekitzen den xenda txikiak —bi marra zuriz balizatua— biratu eta Labirinto Zuriaren sarreran utziko gaitu. Haitz zurien anabasa gure aurrean, eta irudi bereziak nonahi zizelkaturik. Aurrera egingo dugu kontu handiz, itsasoaren eta labarren gain aldetik. Berehala, bi bloke handi ikusiko ditugu, bata bestearen ondoan; ''gruyere'' gaztaren itxura duten bi harritzarrek barreneko hamaika zulo eta formak erakusten dizkigute. Ingurune polita eta magikoa. Bi eskultura natural hauek atzean laga eta aurrera segitu dugu, ''Bobeda'' edo ''La Concha'' izeneko horma zuri batekin topo egin arte. Hemen emango dugu amaitutzat Labirinto Zuriko gure ibilaldia. Abiapuntura bueltatzeko, aurrera joko dugu bi marra zurik erakusten diguten norabidean. Lepora heldu baino metro batzuk lehenago, marra zuriek erakusten diguten bidea utzi eta eskuinetik igotzen den beste xenda hartuko dugu; hala, Erentzingo Zabalaren ikuspegi osoa eta ederra eskaintzen duen talaia bikain batera igoko gara. Abiapuntura itzultzeko, gora egingo dugu hartutako xendatik, eta berehala iritsiko gara Labetxura jaisteko hartu dugun bidearen ondora. Hemendik aurrera, jaisteko erabili dugun bide bera hartuko dugu: Leruetara igo, Talaia bidea gurutzatu eta abiapuntura helduko gara, Artzain mendiaren magaleko pistatik. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] ap2h0l7tjdbra2sbuaerzlxeauy7fzr 0 4403 20398 19981 2020-06-25T20:42:36Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Itsaslur parkean barrena.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Muskiz}}, Arretea hondartza, Pobeña, Kobaron |distantzia = 7 km. 2 ordu. |ingurunea = {{udalerria|Zierbena}} eta Kobaron lotzen dituen kostaldeko xenda baliatuko dugu ondare historikoaz jabetzeko. |abiapuntua = Areeta hondartza ({{udalerria|Muskiz}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=529317&fetxa=2018-03-06&orria=029&kont=001 }} '''{{udalerria|Zierbena}} eta Kobaron lotzen dituen kostaldeko xenda baliatuko dugu ondare historikoaz jabetzeko. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=529317&fetxa=2018-03-06&orria=029&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Itsaslur izeneko parkeak Areeta hondartzatik Kobaron auzorainoko tartea korritzen du. Ibilbidea kostaldearen paretik baitoa, trazadura leuneko zirkuitua aukeratu ohi dute hamaika bisitarik naturaz bapo gozatzeko. Hala, ibiltari askok eta askok hitzordua hartzen dute, eskuarki, Muskizko hondartza sonatuan behialako paisaia industrialari erreparo egiteko. Pobeña eta Kobaron auzoen arteko tartea ederra da ibilbide patxadatsuaz gozatzeko. Huraxe baliatuko dugu, hain zuzen, bazterrotako industria iraganaz ohartarazteko. Izan ere, XIX. mende bukaeran hara-hona ibili ohi ziren tren zamatuak, baita Orconera konpainiak Campomarren eraikitako garbitegira zihoan kable aereoa ere. Instalazio horiek guztiak itxita daudenetik mende erdia igaro delarik, burdinak zein meatze lanek turismoari bidea eman diotela bistan da. ==Kostaldeari men== Areeta hondartzan (Bizkaia) hasiko dugu ibilbidea, {{udalerria|Zierbena}} eta {{udalerria|Muskiz}} udalerriek bat egiten duten eremu hareatsuan. Oinezkoentzako gunea baliatuko dugu mendebaldera egiteko. Hortaz, hondartzaren paretik doan ibilbide egokituan aurrera egingo dugu, dunez inguraturiko eremu babestua alde bietan lagata. Itsas bazterreko ekosistema lehengoratzeko lanak zertan diren begien aurrean izango dugu: Barbadun itsasadarraren inguruan hazten diren landare exotikoei espazioa oztopatzeko lan mardula egin berri dute, eta bazterrok kontserbazio bereziko eremua (KBE) izendatua izan da berriki. Donejakue bideari men eginez, eskuinera egingo dugu lehen bideratzean, eta Pobeña aldera joko dugu. Gure soak itsaso aldera joko duelarik ere, Luzeroko muturraren tontorrak atentzioa emango digu, gure talaiatik aspaldiko eraikinak eta pasadizoak nabarmenak direla. Barbadun itsasadarraren gainetik igaro ondoren, eskuinera okertuko dugu. Handik gertu, edukiontzi batzuen artetik, 1960ko hamarkadara arte martxan egon zen trenbidera igotzen den bide aldapatsua ikusiko dugu. Porlanezko eskailerei aurre egin ostean, trintxeratik irten eta itsas zabalera begira jarriko gaitu bide historikoak. Castilloko kargalekua ikusteko bidea laster ikusiko dugu. Ezponda horretan luiziak suertatu ohi direnez (industria ondarearen zati bat itsasoa zakar-zakar ibili zenean betiko galdu zen), Kobaron auzoa helburua duen bide egokituari men egingo diogu. ==Meatzagintza, presente== Kobarongo parkea alde batera utzita, auzoko aparkaleku zabalera iritsiko gara berehala. Kostaldeko xenda lagako dugu han. Haren ordez, Amalia-Bizkaina meategiko kaltzinaziorako labeen ertzetik doan xendari lotuko gatzaizkio. Porlanezko eskailera batzuk ikusiko ditugu hasieran. Gero, eskuinera eginda, maldan gora jarraituko dugu, bidegurutze bateraino. Itsasbazterreko xendan izaten diren luiziak saiheste aldera, Donejakue bidearen aldaera bati jarraituko diogu. Eta malda amaitutakoan, ezkerrera egin, eta hegiz hegi jarraituko dugu hainbat baserri eta eremu pribatu inguratuta. Metro batzuetan goxo-goxo ibilita, bidebanatze batera helduko gara. Eskuinetik, Pobeñara doan bidea abiatuko da. Huraxe hartuko dugu Itsaslur parkeko zirkuitua ixteko. Ibilbideari amaiera eman aurretik, ordea, aukera dugu bidebanatze horretan aurrera egin eta 1945era arte funtzionamenduan egon zen Campomarko mea garbitzeko eraikin zaharra ikusteko. Orconera konpainiak eraiki zuen, eta 3.000 tona material garbitzen zituen itsasotik igotako ura erabiliz. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] tre7zki7nk60pfaepcbkhc28yx4f2ks 0 4404 20407 20198 2020-06-25T20:42:46Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Larregoiko elur zuloa.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = San Martin, Larregoiko |distantzia = 7 km. 2 ordu eta laurden. |ingurunea = Normalean, elurtegiak udalarenak izaten ziren, baina, batzuetan, errentan ematen zitzaion gehien ordaintzen zuenari. |abiapuntua = San Martin ({{udalerria|Ameskoabarrena}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=528119&fetxa=2018-02-20&orria=026&kont=001 }} '''Normalean, elurtegiak udalarenak izaten ziren, baina, batzuetan, errentan ematen zitzaion gehien ordaintzen zuenari. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=528119&fetxa=2018-02-20&orria=026&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == San Martin herria Lokiz mendilerroa eta Urbasa banatzen dituen ibarrean dago, eta bi mendilerroek Ameskoa ibarretan isurtzen dituzte beren urak. Lurraldeak, fauna eta landaretza aberatsak izateaz gain, tokiko zuhaitzen baso bikainez jantzirik daude mendien magalak: hariztiak, pagadiak eta artadiak, batik bat. Tokiko bide zaharretan ibiliz gero, ondare historikoa ezagutzeko parada izango dugu. Ibilbide honetan, Larregoiko tontorrera igotzeko aitzakia profitatuz, horren ondoan dagoen elur zulo berezia bisitatuko dugu. Ibilbidea herriaren azken etxeen ondotik zabaltzen den porlanezko bidetik hasten da. Azken etxeak atzean utzi, eta, Ameskoetako ikazkinen omenez jarritako metalezko irudiaren ondotik, berehala iritsiko gara langa baten ondora. Hori igaro, eta gorantz egingo dugu, gure ezkerrean txondor bat utziz. Aldapa gogortzen hasten denerako, pagadian murgilduko gara, orbelak estaltzen duen porlanezko pista zabalean zehar. Tarteka, bidea leundu egiten da, eta arnasa hartzeko beta izango dugu. Pistaren amaierara iristean, bidea leundu egiten da erabat, eta pista lurrezko bihurtzen da. Hari jarraituz, ataka txiki bat gainditu eta berehala aterako gara antenaraino igotzen den lurrezko pistara. Handik, gorantz joko dugu, altuera irabaziz, eta, goi ordokira ailegatu aurretik, elur zuloaren kokapena erakutsiko digun egurrezko hesola bat ikusiko dugu. Toki horretan pista utzi, ezkerraldean dagoen metalezko langa gainditu, eta ehun bat metro bete beharko ditugu Larregoiko elur zuloaren ondora heltzeko. ==Elurra eta izotza == Gizakiak elurra eta izotza erabili ohi ditu historian zehar, bai elikagaiak kontserbatzeko bai edari hotzak eta izozkiak prestatzeko, baita sendagarri modura ere, sukarra apaldu edota kolpeak arintzeko. Parajeotan bertan izotza egin izan da, XX. mendearen hasiera bitarte. Neguan, maiz egiten zuen elurra, eta, harekin, izotza fabrikatzeko lehengaia lortzen zuten. Normalean, elurtegiak udalarenak izaten ziren, baina, batzuetan, errentan ematen zitzaizkion gehien ordaintzen zuenari, betiere konpromisoa hartzen bazuen beharrak betetzeko. Ameskoetan, elur zuloak edo «leizeak» enkantean jartzen ziren hiru urterako. Elur zuloaren hondoraino jaitsi, egurrezko eskailera baten bidez; behe-behean, imajina dezagun zenbat elur tona meta zitezkeen dena betez gero. Toki berezi hori atzean utzi, eta, gertu ikusiko dugun tontorra gerorako utziz, amildegi aldera gerturatuko gara, hango tumulu bateraino joateko. Ez da ia nabarmentzen, baina talaia paregabea da. Gertu dago Larregoiko tontorra, eta hara joko dugu segidan; iritsitakoan erpin geodesikoa eta kohete itxura duen buzoi bat topatuko ditugu. Gure mendean, Ameskoako ibarrako zenbait herri: Artatza, Bakedano, Barindano, Goiano, Urra eta Zudairi. IE-an Gatarre eta gertu Kerezmendi, Larraitza eta Etxabarriko Haitzak. Aurrez-aurre Lokizko San Kosme eta San Damian. Amildegiaren ertzetik, antenaraino gerturatuko gara, eta, alanbrezko hesia pasatu eta gero, igotzeko hartu dugun lurrezko pistara aterako gara. Segidan, etorritako bidetik jaitsiko gara abiapunturaino. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] qne7fho49cn541gwrflil7dgi0fd2a5 0 4405 20440 19990 2020-06-25T20:43:26Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Raneroren inguruan.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Ranero, Surbias, Valsecako lepoa, Armañon, Mazarredonda, Karlistaren tontorra |distantzia = 8,5 km. 2 ordu et 45 mn. |ingurunea = Ibilbideak aukera emango digu Pozalaguako haitzuloak, Karlistaren tontorra eta Armañongo natur parkeko harrera etxea bisitatzeko. |abiapuntua = Parketxea (Ranero) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=526311&fetxa=2018-01-30&orria=028&kont=002 }} '''Ibilbideak aukera emango digu Pozalaguako haitzuloak, Karlistaren tontorra eta Armañongo natur parkeko harrera etxea bisitatzeko. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=526311&fetxa=2018-01-30&orria=028&kont=002 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Armañongo natur parkeko parketxearen aurrean (Ranero, Bizkaia) hasiko dugu Raneroko kareharrizko mendiguneko bira. Bertan dira Pozalaguako haitzuloak; haien barrunbeetako altxorra aurkitu zenetik, milaka pertsonak interesa eta miresmena erakutsi dute, batik bat barrunbeko estalaktita eszentriko finak ikustean. Aparkalekura iristean, ezker aldean dagoen behatokira joko dugu lehenik, talaia ezin hobea baita Ordunte mendiguneko Kontserbazio Bereziko Eremua bete-betean harrapatzeko, eta baita Karrantzako ibarraz bapo gozatzeko ere. Behatokitik aparkalekura ekin eta han ezkerrera joko dugu. Armañon Parke Naturaleko informazioa daukan argibide taularen eretzetik igaro eta tipi-tapa hasiko gara. Momentuz, La Zoja behatokira doan bidexka jarraituko dugu. Sigi-saga beherantz, alde batera utziko dugu laster behatokirako zidorra. Haren ordez, GR 123 zidorra izango dugu gidari, nahiz eta batzuetan zaila egingo zaigun pintura arrastoak segitzea. Parketxeko talaiaren azpiko trenbidearen arrastora heldu baino lehen, eskuinera jo eta belarrez jantziriko muinotik jarraituko dugu. Bidexka bitan bananduko da arin baino arinago. Orduan, ezkerrera ekin eta muino batean dagoen ur biltegi zahar baten ondora iritsiko gara. Eraikin xumearen atzetik doan bidexkari jarraituko diogu ondoren. Harresi txiki baten ondotik jarraituko dugu beherantz, eta, beste ur-biltegi xume baten ondotik igaro ostean, Ranerorako errepidera iritsiko gara. ==Surbiasko tumulua== Natur Parkearen inguruko argibide taula bat ikusiko dugu Ranero herrian sartu gabe. Orduan, Surbias tumulurantz doan bidea hartuko dugu, ezkerrera. Beraz, porlanezko bidean gora, iparraldera begira jarriko gara. Berehala, ur-hargune bat ikusiko dugu pistak banatzen diren lekuan. Gora doan basabideari jaramonik egin gabe, zuzen-zuzen jarraituko dugu. La Quinta errekastoaren gainetik igaro ondoren, oraingoan bai, maldan gora hasiko gara. Eukaliptoen eta pinuen artetik ibili ostean, bideak panoramika zabala utziko digu, Surbias tontorraren gainean. Gandorrera igo baino lehen, belardi bat zeharkatu beharko dugu. Baina, zelaiko etxolara jo ordez, eskuinaldean agertuko zaigun harresi txiki bat zeharkatzera abiatuko gara; izan ere, harrizko horma xume horren beste aldean zabal-zabal agertuko zaigu jarraitu beharreko bidea. Metalezko langa gainditu ostean, bideak sigi-saga jarraituko du, goratasuna hartu nahian. Lepora iristean, Surbiasko tumulua ikusiko dugu eskuinaldeko muinoaren altzoan. Monumentua bisitatu ondoren, lepora jaitsiko gara berriz, eta, Rasa tontorra inguratuta, aurrera egingo dugu, lerrotik aldendu gabe. Cueto la Peña inguruan, Kantabria aldera begira jarriko gara. Pago isolatu batera heltzean, bidexkak gora eramango gaitu. Hala, Haya de la Venera, Picollano eta Mazarredonda muinoetatik hurbil eramango gaitu bidexka bihurgunetsuak. Azken tontor honen ondoan hiru eukalipto ikusiko ditugu: zuhaitzok erreferentzia ona dira. GR zidorrak behera eramango gaitu orduan, eta Picon de la Mosquilla tontorra ikusiko dugu aurrez aurre. Sakonune karstiko zabala inguratu ondoren, bat egingo dugu Ojebar auzotik (Kantabria) igotzen den PR-S 23 zidorrarekin. Hegoaldera ekiteko tenorean, goratasuna hartzen hasiko gara galtzada txiki batetik barrena. Gero, ibarrean gora egingo dugu, eta Valsecako lepora helduko gara. Raneroko haitza zapaltzeko, eskuineko zidorrari jarraitu besterik ez da egin behar. Guk, ordea, lepoan behera egingo dugu, gertu dugu eta Pozalagua haitzuloetako aparkalekua. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 8ij4356126n86h0f0m3c0hvw1irsf20 0 4406 20666 19833 2020-06-25T21:14:57Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 71491-Arabako ibilbidea Briñas Haro Piedraredonda.svg |herrialdea = {{herrialdea|Errioxa|Araba}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = Briñas, Haro, Piedraredonda, Gaztelu, Carabriñas |distantzia = 12,5 km. 3 ordu. |ingurunea = Briñasko San Adrian bidari jarraituta, Carabriñas parajean gaindi ibiliko gara, Harora iristeko asmoz. |abiapuntua = Briñas (Errioxa) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=427098&fetxa=2018-01-23&orria=028&kont=001 }} '''Briñasko San Adrian bideari jarraituta, Carabriñas parajean gaindi ibiliko gara, Harora iristeko asmoz. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=427098&fetxa=2018-01-23&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Piedrarredonda harrizko gotorleku baten moduan gailentzen da Carabriñasko ordoki zabalean. Mahastiek inguratua da harritzarra, eta Toloño mendilerroari begira dago. Erpin geodesiko xume bat ikusiko dugu tontortxoan, baita labar dolare bat gainaldeko harri zapalean ere. Ingurua bisitatu duten aditu guztiak, ordea, ez omen dira iritzi berekoak, bestelako interpretazioa eman baitiote harri handiak gordetzen dituen forma eta zulo orori. Horren haritik, Piedrarredondako muino sonatua Briñasko zubiaren ondoko Gazteluarekin eta Toloño tontorrarekin lotu nahi izan da, hirurak lerro zuzeneko ordena perfektuan daudelakoan. Harritzarrean santutegia zeltiberiarra existitu zela esaten duenik ere bada. Argudioen artean, haitzaren ertzean ikus daitekeen lau metroko altuera duen gizaki baten irudia. Baita harriaren petroglifoak eta animaliak sakrifikatzeko lekua ere, besteak beste. Briñas (Errioxa, Espainia) herrira heldutakoan, pilotalekuaren parean ikusiko dugun lekuan utziko dugu autoa, herrigunean sartu gabe. Santutxu txiki bat ikusiko dugu bertan. Eliza altxatzen deneko plazarantz abiatuko gara, astiro-astiro. Ramon Arambarri enparantzara helduta, ordea, ezkerraldera jo eta Ebro ibaira jaitsiko gara. Eskuinetik segituko dugu, Ebro ibaiko ur lasaiak ondoan ditugula. GR 99 Ebro zidorra eta Done Jakue bidea lagun, errepide estuan aurrera egingo dugu. Ertza janzten duten makalak gogaide, zazpi begi dituen zubira helduko gara. ==Ardoaren ibilbidea== Ibaia zeharkatu eta ezkerrera egingo dugu. ''Gaztelu'' izeneko muinoaren oinaldetik jarraituko dugu, goxo-goxo, Carabriñas parajea helmuga duen bide-seinaleari jaramon eginez. Gazteluko eskuineko ezponda amaituta, eskuinera hartuko dugu bidebanatzean. Hala, aurrera egingo dugu Ardoaren Ibilbideko pintura arrastoek agintzen dutenez. Laster, baina, harrizko blokeez osatutako talaia deigarri bat ikusiko dugu ordokiaren erdi-erdian, gotorleku baten antzera altxaturik: Piedrarredondako talaia ezaguna da. Hara bideratuko ditugu gure pausoak, tontorrera igotzeko asmoa dugu eta. Ezkerrera eta behera egiten duen bideari muzin egin eta harrizko tontorra aurrez aurre dugula, GR 99 zidorra adierazten duten bi zutoin ikusiko ditugu bidebanatze batean. Ezkerreko bidea hautatuko dugu han, eta Carabriñas bideari oratzen jarraituko dugu. Toloño mendilerroak eskaintzen duen paisaiaz bapo-bapo gozatzeko aukera izango dugu ibilian aritzen garen bitartean. Bi minutu nahikoak izango dira harrizko muino deigarrira doan bidexka ikus dezakegun. Hasieran, mahastien artean ibiliko gara; gero, harria inguratu, eta harrizko mailak zapalduta gainaldean izango gara. Tontorretik jaitsi eta Carabriñas bidean aurrera ekingo dugu. Eraikin handi baten ondora iritsiko gara minutu gutxiren buruan. Torrentejoko Andra Mariaren baseliza interesgarria ibaiaz beste aldean ikusiko dugu, Bastidako ondare lurretan. Hegoaldera egiteko abagunea da orain, baita Toloñoko mendiguneari bizkarra emateko ere. Iturri monumental bat atzean utzita, Haro eta {{udalerria|Bastida}} lotzen dituen errepidera irtengo gara. Eskuinetik jarraituko dugu pitin bat, 50 metro baino ez. Gero, ezkerrera hartu, mahastia inguratu, eta Harorako errepidera irtengo gara berriz. N-124 errepide nagusiaren eta trenbidearen azpitik igarota, Tiron ibaiko zubira helduko gara. Kalean gora joko dugu han, eta Haroko plazara helduko gara. Piper beteak eta bestelako mokadu ederrak dastatzeko hamaika leku deskubrituko ditugu Haroko alde zaharrean. Baita arkitektura eta historia interesgarria ere! Harotik barrena ibili ondoren, trenbidearen ondoko aparkaleku zabalera jaitsiko gara berriz. Tunel txikia zeharkatu, eta Bizkaiko Hiribidean gora egingo dugu. Roda upeltegia atzean utzi eta berehala, hots, N-124 errepide gainetik igaro bezain laster, ezkerretik segitu eta hari elektrikoaren azpitik igaroko gara. Briñasko zubira iristen lagunduko digu bideak. Zubira iritsi aurretik aukera dugu Gazteluko talaiara igotzeko. Behin zubian, joaneko bidearekin bat egingo dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] b8wkv5ueg81kkzdm8j25n6nl9ugf08y 0 4407 20550 19662 2020-06-25T21:12:54Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 71462-Nafarroako ibilbidea Garañoko gaztelua.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Egillor ({{udalerria|Ollaran}}), San Kristobal ermita, Mortxe, Saldise, Garaño gaztelua |distantzia = 11,1 km. 3 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Gaztelua Astorga-Bordele erromatar galtzadaren ondoan zegoen, bide nagusi baten bazterrean. |abiapuntua = Egillor |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=426501&fetxa=2018-01-16&orria=028&kont=001 }} '''Gaztelua Astorga-Bordele erromatar galtzadaren ondoan zegoen, bide nagusi baten bazterrean.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=426501&fetxa=2018-01-16&orria=028&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == Egillorren —{{udalerria|Ollaran}} udalerrian— hasiko dugun ibilaldi zirkular honetan, bi mendi gailurretara igoko gara: Mortxera eta Saldisera. Eta, abiapuntura heldu aurretik, Garañoko gaztelua izan zenaren hondarrak bisitatzeko aukera izango dugu. Bidearen zati handi batean lagun izango ditugun GR-220aren (Iruñeko Arroaren itzulia) marka zuri-gorriek erakutsiko digute hartu beharreko norabidea. Errepidean zehar edo haren ezkerretik errekaraino jaitsi, eta berriro errepidera ateratzen den xendatik barrena abiatuko gara. Berehala, gertu dugun Arteta-Egillor araztegiaren ondora iritsiko gara. Hormigoizko bidea porlanezko bihurtuko da, eta kaseta baten ondora eramango gaitu; hain zuzen ere, San Kristobal ermitara igotzeko erabiltzen zen lurrezko bidearen hasierara. Laster, harizti trinko batean murgilduko gara, eta, aurrerago, ermita izan zenaren hondarrak inguratuko ditugu, baltsa batera jaitsi aurretik. Ur baltsa biren artean igaro eta bide balizadunean barrena, erraz egingo dugu aurrera, haritz bikainen artean. Egillor eta Saldiseko lurrak banatzen dituen alanbrezko hesia gainditu eta gorantz joko dugu, Saldisetik datorren harrizko pistatik. Hirugarren ur baltsaren ondora iristean, bide balizaduna utzi eta aurrez aurre dugun Mortxe aldera igotzen hasiko gara, zuzenean. Alanbrezko hesiaren ondora heltzean, hesia pasatu eta berehala ikusiko dugu Mortxeren gandorra, ipuru artean. Tontorrera heltzean, sekulako ikuspegia zabalduko zaigu: Nafarroako erdialdeko mendiak gertu ikusiko ditugu, baita Urbasa eta Andiako goi lautaden irudia ere. Eta, beherantz begiratuz gero, berriz, Iruñeko Arroaren eta Olloranaren panoramika bikainak. Gandorretik lepora jaitsi eta Saldise tontorra zapalduko dugu segidan. Hemendik, izen bera duen herrira jaitsiko gara, xendarik gabe eta malda pikoari aurre eginez. Neketsua oso. Herrian sartu aurretik, berehala ikusiko ditugu Ollaraneko PR-NA 170 marka zuri-horiak, eta, horiei segituz, Garoñoko gazteluaren ondora iritsiko gara. Ez da erraza gaztelua izandakoaren ondora igotzeko xenda edo bide egokia aurkitzea, alanbrezko hesi pare bat gainditu behar da eta. ==Ikusmira ederra== Gaztelu izeneko muinoan zegoen gaztelua, 591 metroko garaieran, Saldise herritik 900 bat metrora. Gaztelu Txiki ere esaten zaio; izena, alde batetik, gazteluaren oroitzapenaren lekukoa da, eta, bestetik, haraneko Gaztelu izeneko beste mendi batekin du lotura: Orarregi gazteluari dagokionarekin. Muinoa, nahiz eta goialdean nahiko laua izan, bereizi egiten da inguruko lurretatik, eta kono moztu baten itxura hartzen du. Malkartsua da, baina amildegirik gabea; iparraldeko eta ekialdeko maldak Arakil ibaian bukatzen dira, 200 bat metro beherago. Ipar ekialdean, berriz, Udarbe ibaia eta ibaiak berak eginiko igarobidea ikusten dira. Gaztelua Astorga-Bordele erromatar galtzadaren ondoan zegoen; bide nagusi baten bazterrean, beraz. Horretaz gain, gertuko bidegurutze batean, Ollo, Goñi eta Andia-Urbasarako bidea hasten zen. Egillor-Saldise bidea, berriz, hegoaldean dagoen mendatetik zihoan. Bide horiek abelbide ere bazirela jasotzen du agiri batek. Iparraldean, Oskia mendi zintzurrak mugatzen du harana, eta han dago Orarregi gazteluaren mendia ere. Goialdetik, Iruñerria ere ikusten da. Gaztelua bisitatu eta lepora itzuliko gara; handik, Egillor herrira iritsiko gara, gertu baitago. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] lqttlp9hbnn17xxenhelg1xet31erps 0 4408 20803 20600 2020-06-26T08:37:47Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 71430-Lapurdiko ibilbidea Kalbarioko kapera.svg |herrialdea = {{herrialdea|Lapurdi}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Biriatu}}, Perdix, Kalbarioa, Larretxeko Borda |distantzia = 6 km. Ordu 1 et 50 mn. |ingurunea = Mendi kasko honetan, aspaldiko urteetan ez zen deus ageri, salbu elorri arbola txiki bat, nonahitik ageri zena. |abiapuntua = Biriatu |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=425900&fetxa=2018-01-09&orria=025&kont=001 }} '''Mendi kasko honetan, aspaldiko urteetan ez zen deus ageri, salbu elorri arbola txiki bat, nonahitik ageri zena. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=425900&fetxa=2018-01-09&orria=025&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Hendaiatik abiatu eta GR-10ari jarraituz, Atlantikotik Mediterraneo itsasoraino zeharkaldia egin nahi duen mendizaleak Xoldoko gaineko gandor biribilduaren hegietan aurkituko ditu lehen oztopoak. Garoz estalirik egoten den mendi horrek ikuspegi ezin hobea eskaintzen du Iparraldeko kostaldearen eta Bidasoko haranaren gaindi. Bista horretaz gozatzeko, hamaika xenda eta bide aurkituko dugu, baina, gaurko ibilaldian, mendi horren tontorra eskuinera utzi, eta gertu, mendixka xume batean dagoen Kalbarioko baselizara igoko gara. {{udalerria|Biriatu}} herritik abiatuko gara. Lapurdiko udalerri horren ekonomia jarduera nagusiak nekazaritza eta abeltzaintza dira, baina turismoa eta zerbitzuen sektorea ere garatu dira. San Martin elizaren inguruan dagoen hilerri txikian sartuz gero, ikur gurutze erako oroitarri diskoideoak ageri dira han eta hemen. Parrokiaren alde batetik bide estu batera eramaten duten eskailera batzuetatik jaitsi, eta handik berehala ''Kukutxoa'' etxearen aurretik pasatuko gara. GR-10ari dagozkion bide-seinaleek erakusten diguten norabidean igotzen hasiko gara. Laster, bide balizatua utzi, eta aurrez aurre ditugun Perdrixko haitzen ondora joko dugu, malda pikoari aurre eginez. Argindar porta erraldoien azpitik igaro eta gero, xenda nabarmenetik egingo dugu aurrera. Bide nagusiarekin bat egitean, eskuinetik, gandor biribilduan zehar berehala igoko ginateke Xoldoko gaineko tontorrera. Guk, berriz, ezkerraldera marrazten den xenda hartuko dugu, eta malda bizian leporaino jaitsiko gara. Aurrez aurre aurkituko dugun malda motzari aurre egin, eta berehala igoko gara baseliza txikira. Eraikin horren historia jakiteko, bertan jarrita dagoen orritxoan idatzitakoa irakur daiteke: «''Kalbarioa'' deitzen dugun mendi kaskoan, aspaldiko urteetan ez zen deus ageri, salbu elorri arbola txiki bat, nonahitik ageri zena. Baina lehenengo istorio eta gertakarien paper zaharretan miaturik, Erlandebaitako Fourcade jaunak bazekien lehenagoko denboretan bazela Kalbario mendi gainean kapera txiki bat eta han bizi izan zela ermitau edo apez bat, bakar-bakarrik bizi zena gain horretan, bertzeentzat otoitzean. Gero, espainolekin izan ziren gerletan, kapera hori izan zen suntsitua, eta, doi-doia duela urte pare bat, gain hartan ez zen kaperaren arrastorik era ageri, salbu lur pilo bat. Fourcade jaunak buruan harturik lur pilo horren miatzea, han kausitu zituzten lehenengo kaperaren murru zimendu guztiak, eta zolako harri-lauzak, bai eta aldarearen parte bat, oraino ikus eta ezagutu daitekeena. Kaperaren berriz eraikitzeko, egin zuten batasun bat, eta lanari lotu eta lana bururatu. Lehenengo kapera baino txikiago egin dute oraingoa, baina lehengo harri zahar berekin. Segur egin dute lan ederrik Pierre Arbizuk hargin lanean eta Sokoako Jean Derin zurgin lanean. Kaperaren sahetsean landatu dute zortzi metro gorako gurutze eder bat haitzezko habe latz zahar ederrez egina.» Toki paregabe hori atzean utzi eta Larretxeko Borda etxe multzora jaitsiko gara. Hortik Biriatura, Perdrixko gandor baxuenaren azpitik pasatzen den bidea bilatuko dugu, eta handik erraz egingo dugu aurrera, ibilaldiaren hasieran hartu dugun bidearekin bat egin arte. Aldapan behera, {{udalerria|Biriatu}} herrira itzuliko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 3506oeswdpd9bm3owix6311usy1c3ii 0 4409 20654 19813 2020-06-25T21:14:45Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 71449-Gipuzkoako ibilbidea Oleta-Samiñoko parajeak.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Aginaga, Oleta, Oleta txiki, Pagozurieta, Samiño, Gurutzeta |distantzia = 9,6 km. 2 ordu eta 45 mn. |ingurunea = Behin ibilbidea hasita, eta auzoko plazaren ondoan, 'Aizkolariaren omenaldia' izeneko metalezko eskultura berezia ikusi ahal izango dugu. |abiapuntua = Aginaga ({{udalerria|Zumarraga}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=396019&fetxa=2017-12-19&orria=032&kont=001 }} '''Behin ibilbidea hasita, eta auzoko plazaren ondoan, 'Aizkolariaren omenaldia' izeneko metalezko eskultura berezia ikusi ahal izango dugu. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=396019&fetxa=2017-12-19&orria=032&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Aginaga auzoko San Martin parrokia elizaren ondoan hasiko dugu ibilbidea. Eliza 1540an zutik zegoen, eta Zumarragako eta Azkoitiko biztanleek erabiltzen zuten. Nahiz eta 1989ra arte eremu zibilean Azkoitiaren menpe egon, erlijio gaietarako Zumarragako parrokia elizaren mendean zegoen. 1881ean, Gasteizko gotzaindegiak egin zuen parrokia berrantolaketaren ondorioz, landa parrokia bihurtu zen. Egun, eta 1980 urteaz geroztik, herri landa-parrokia hori Urretxuko Aita Pasiotarren menpe dago. Elizari bizkarra eman, {{udalerria|Muxika}} baserriaren ondotik igaro eta berehala jarriko gara maldan gora pista zabalean zehar. Kilometro bat eskas bete dugunean, pistak eskuinerantz bidatzen du pinudian murgilduz. Bide nagusi horretatik aurrera egingo dugu, Oletarantz zuzentzen den bidea eskuinera utzita. Laster, Oleta mendiaren magalean marrazten den bidetik, aurrez aurre ikusiko dugun leporantz gerturatuko gara. Atzean utziko ditugu azken zuhaitzak, eta lepoan kokaturik Oleta Txikiko gurutzea eta aterpe ederraren ondora igoko gara. Tumulu baten ondotik pasatu eta gero, gertu dagoen eta pinuek estaltzen duten Pagozurietako tontorrerantz joko dugu. Pinuen artean zabaltzen den bidetik erraz lortuko dugu ote artean dagoen erpin geodesikoaren ondora heltzea. Etorritako bidetik berriro lepora jaitsiko gara, aterpearen ondora. Horri bizkarra eman, eta aurrez aurre ikusiko dugun bide zabal nabarmenetik emeki-emeki altuera irabazten jarraituko dugu. Laster, Iruarrietako trikuharriaren ondotik igaro, eta gorantz joko dugu. Izeidi batean sartu, eta gertu ikusiko dugu tontorra. Mendiaren ertzetik zabaltzen den xenda estu batetik laster lortuko dugu Iruarrietako erpin geodesikoaren ondora ailegatzea. Gertu, dozena bat metro beherago, Samiñoko tontorrean gurutze txikia eta buzoia. {{udalerria|Zumarraga}}-{{udalerria|Urretxu}} aldera ikuspegi zabala erakusten duen tontor horretatik gertu dagoen Gurutzetara joko dugu. Ataka txiki bat igaro, eta gertu ikusiko dugu gaina. Bertatik Izarraizko eta Hernioko mendiguneen ikuspegi zabalaz goza dezakegu. Atzera egin, eta izeidiaren ondoan kokatzen den Iruarrietako etxolarantz joko dugu; atsedenerako leku aproposa. Etorritako bidetik atzera egingo dugu, eta, Samiñora berriro itzuli aurretik, eskuinetik, alanbrezko hesiaren ondotik zabaltzen den pista zabalean zehar jaitsiko gara. Maldan behera jaisten segitu, lehen ikusitako trikuharria ezkerrera utzi, eta altuera galtzen jarraituko dugu igotzeko erabili dugun bidetik. Laster, hori utzi eta ezkerraldean ikusiko dugu alanbrezko hesia pasatu, eta horren paraleloan jarraituko dugu Oleta mendiaren tontorrera iristeko. Harri gutxi batzuek adierazten duten tontor horretatik jaisten den aldapa pikoari eutsiko diogu segidan, eta, alanbrezko beste hesi bat gainditu ostean, igotzeko erabili dugun bide nagusiarekin bat egingo dugu, eta hortik jarraituz abiapuntura iritsiko gara. Auzoko plazaren ondoan ''Aizkolariaren omenaldia'' izeneko metalezko eskultura ikus daiteke. 2,45 metroko eskultura hori Agurtzane Iturberen diseinua da. Aizkolarien omenez egin bazen ere, bereziki auzoan bizi zen Jeronimo Iturbe Legorburu ''Agineta''-ri eskainita dago. 2003ko azaroaren 9an inauguratu zuten. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] r2krlqg9lab1kukzjn1uohqlujher1z 0 4410 20500 19585 2020-06-25T21:12:02Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 71444-Bizkaiko ibilbidea Atxuri.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Barazar mendatea, Saldropoko hezegunea, Atxuri |distantzia = 10 km. 3 ordu. |ingurunea = Atxuriko haizpea Gorbeiako igoeran agertuko zaigu, ibilbidea Barazar mendatean hasiz gero. Saldropoko hezegunea bisitatzeko aitzakia ederra izaten da. |abiapuntua = Barazar mendatea (Bizkaia) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=395422&fetxa=2017-12-12&orria=025&kont=001 }} '''Atxuriko haizpea Gorbeiako igoeran agertuko zaigu, ibilbidea Barazar mendatean hasiz gero. Saldropoko hezegunea bisitatzeko aitzakia ederra izaten da. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=395422&fetxa=2017-12-12&orria=025&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Barazar mendatean (Bizkaia) hasiko gara ibilian Saldropoko hezegunea eta Atxuriko tontorra bisitatzeko asmoz. Mendatean bertan ikusiko dugun Bengoetxea jatetxearen ezkerraldetik doan bide zabalari segika hasiko gara. Porlanez jantziko zaigu basabidea urratsak egiten hasi bezain laster. GR-12 Euskal Herriko Zidorra izeneko ibili luzeko arrastoei jaramon eginez, Saldropoko hezeguneraino lagunduko digun bide seinaleei oratuko gatzaizkie. Hala, Otzarretara bidea bazter eginda, aurrera egingo dugu altzifreek hartuta duten parajean gaindi. Aldatsa amaiturik, alertzedi eder baten eretzetik jarraitu eta Gorbeialdeko hezegunerik entzutetsuenera iritsiko gara. Atsedena hartzeko lekua dago han, baita mapa dotore batean Gorbeia inguruko zidorrak ikusteko ere. Egungo ikuspegia liluragarria bada ere, are idilikoagoa izan behar omen zuen Saldropoko parajeak 1930eko hamarkadara arte. Hezegunea eder-eder zabaltzen zen lozorroan, Gorbeiako irudi malkartsuaren oinaldean. Saldropokoa eremu hezea baitzen, oxigenorik gabeko lur azidora egokitutako landare askoren paradisua zen; izan ere, bertoko substratu ongarritua hiru metro sakon ere izan omen zen. Harrigarria, beraz, baldintza berezi horien pean lurrak eta urak sorrarazitako ekosistema! Altxorrak balio handikoa izan behar zuen, lurrari eginiko lehen hozkadak 1930eko hamarkadan gertatu baitziren. Ezer gutxi, ordea, Saldropok 1974az geroztik pairatu zuenarekin: drainatzeak eta hondeatze lanak etengabeak gertatu ziren orduan, lur emankorra gizakiaren mesedetan jartzearen kariaz. Hori nahikoa ez, eta eremu hezeak gaizki ikusiak izan ohi ziren garai horretan, lur bustiak eritasunen iturri zireneko ustea hagitz zabaldurik zegoen eta. Behin ekarpen hidrikoa guztiz desbideratuta, Saldropoko altxorra aire zabalean laga zuten, kamioien eta makina hondeatzaileen mesedean. Saldropoko biodibertsitatea berreskuratzeko plana 1989an etorri zen Bizkaiko diputazioren ekimenez. Hiru hamarkada joan dira jada, eta hezegunearen osasuna uste baino hobea da. Zuhaitzek eta zuhaixkek inguratzen dute hezegunea gaur egun, eta Gorbeiako natur parkearen barruan dago. Natura 2000 Sareko Kontserbazio Bereziko Eremuan sailkatua ere bada. ==Atxuriko bisera== Saldropoko hezegunea eskuinetik inguratuko dugu. Zeanurira doan PR-BI 4 zidorrari muzin eginez, Atxurira bideari eutsi egingo diogu. Ehunka metro egin ostean, parkeko informazio gunera iritsiko gara. Irudi eta testu ugariz osatutako interpretazio xumea bezain interesgarria dugu harrizko etxolan. Bisita egin ostean, Ugunaga errekastora zuzen-zuzen doan bideari jarraituko diogu. Bidebanatzean, eskuinekoa utzi, eta zuzen jarraituko dugu, bi itxituren artean ibiliz. Izeien babesean sartu bezain pronto, eskuineko basabideari muzin egin, eta aurrera ekingo dugu, noranzkoa aldatu gabe. Gora goazela, pista bat gurutzatu, eta alertzeen paretik doan zidorrari men egingo diogu. Kareharrizko bideak banantzean, eskuineko bidea hautatu eta gora egiten jarraituko dugu. Maldari hainbat hozkada eman ostean, pista batera helduko gara. Ezker-eskuin egingo dugu han, eta altzifreen artetik doan bideari ekingo diogu laster. Atxuriko lur malkarrera iristeko azken ahalegina egingo dugu gero. Atxuriko igarobidea tentu handiz zeharkatuko dugu. Biseratik irtenda, sigi-saga jarraituko du bideak, eta, tximinia zabal batean gora eginez, gainaldera iritsiko gara. Tontorra ezkerraldean geratzen baita, hara bideratuko ditugu gure pausuak. Arraldeko tontorra Atxuriz haratago ikusiko dugu. Paraje karstikoan ibili ostean, Barazar mendatera itzuliko gara igoeran egindako bide bera hartuta. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 5o20sdc6y3bkmisbwmof3tgquaxsrs5 0 4411 20849 20685 2020-06-26T08:38:35Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 71435-Arabako ibilbidea Tren txikiaren agurra.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Gasteiz}}, Gereñu mendatea, {{udalerria|Kanpezu}}, Acedo |distantzia = 53,5 km. 3 ordu eta 45 mn. |ingurunea = 50 urte joan dira jada euskal trenak azken bidaia egin zuenetik. Amalia eta Josu azken bidaiariek ez dute ahaztu. |abiapuntua = Gasteiz |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=394853&fetxa=2017-12-05&orria=026&kont=001 }} '''50 urte joan dira jada euskal trenak azken bidaia egin zuenetik. Amalia eta Josu azken bidaiariek ez dute ahaztu. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=394853&fetxa=2017-12-05&orria=026&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Euskal trenak, ''Vasco-Navarro'' izenekoak, 1967ko abenduaren 31n eman zuen azken hatsa. Desagertu aurretik, ordea, azken lana eder-eder bete zuen: arratsalde sonatu hartan, Amalia eta Josu Mendialdeko eskualdeko biztanleak eztiki eta samurki kulunkatu zituen bere burdinazko magalean. Gasteiztik Maezturainoko tartea astiro-astiro egin zuen tren geldoak, eta bi lagun horien bizipena hagitz bitxia da. Izan ere, XIX. mendearen bukaeran abian jarritako proiektu industrialaren amaiera ikusi zuen bikote horrek. Negu gorriko arratsalde iluna zen, eta, iragarrita zegoen legez, trenak agur esan zuen betiko, hainbat hamarkadaz bizilagun askoren bizimodua baldintzatu ondoren. Halaxe gogoratu du, bederen, Amalia Otxoa Saenzek, bera izan baitzen azken bidaiaz gozatu zuenetako bat. Amaliak 93 urte ditu egun, eta memoria onekoa da. Trenaren bizipen gazi-gozoak berba egiteko gogoa ez omen dio kendu: «Nik euskal trena jaiotzen ikusi nuen, baita hiltzen ere». Zalantzarik ez da euskal trenak nolabaiteko modernitatea ekarri ziela Gipuzkoako eta Arabako eskualdeei. Landan egiten zen lan handia orduan, eta trena ezinbesteko garraioa izaten zen bidaiariak toki batetik bestera eramateko. Baita animaliak ere. Arabako mendialdeko eskualdeko bizilagunak {{udalerria|Gasteiz}} aldera mugitzen ziren batik bat, Amaliak gogoan duenez: «Gasteizera hurbiltzeko joera izaten genuen, esaterako, Santiago azokaren egunean. Bidaiariok egurrezko xaflez osatutako bankuetan eserita joaten ginen, eta ez zen batere erosoa». Otxoa de Saenzek Gasteizko Arana klinikara joan behar izan zuen 1967ko negu hartan, haurdun baitzegoen. Haurra izateko zorian, autoz abiatu zen ospitalera. Bere seme Josu Maestre abenduaren hondarrean jaio zen. Amaliak senda-agiria jaso bezain laster, semea besotan hartu eta herrira itzuli nahi izan zuen. Negu latza zelarik, ordea, elur maluta biziek bazter guztiak zuritzen zituzten, mara-mara. Ordu gutxiren buruan, beraz, elurrak Gasteizko kaleak estali zituen. Taxiak, geldirik. Amaliak, goiari eutsita, jaioberria berokian goxo-goxo bildu, kalera irten, eta tren geltokirantz abiatu zen. Tren zaharraren azken bisitariak izan ziren Amalia eta Josu, XIX. mende bukaeran hasitako modernitatea arratsalde hartako bidaiarekin amaitu zen. ==Trenbidea lagun== Gasteizen hasita, Mendialdeko eskualdera iristea erraza da Herran anaiek XIX. mende bukaeran bultzatutako euskal trenaren bidetik. Diputazioaren ekinbidez, gainera, Gipuzkoa, Araba eta Nafarroa lotzen zituen trenaren bidea egokitzeko lanak abiatu ziren, eta, ibilbide berdea egokitu dutenez geroztik, ibiltariak eta txirrindulariak zoli dabiltza bidetik barrena. ''Anglo Vasco-Navarro'' tren sonatuak euskal orografian arrasto handia utzi zuen. Ederki egokitu zuten trenbide zaharra Gipuzkoako ibar sakon eta Arabako goi ordokiko ibarretara. Proposatutako ibilbideak Gasteizen (Araba) du abiapuntua. Olarizu muinoaren oinaldean hasiko gara, hiriren hegoaldean, oinez edo bizikletaz. Nork bere hautua egin dezala. Ekialderantz bideratuko gaitu trenbideak, ibiltzen hastearekin batera. Otazuko geltoki txikia atzean utzita, Andolluko bidegurutzera iritsiko gara. Estibalizko santutegira doan adarra alde batera lagata, Trokoniz eta Erentxun herrien ondotik igaro, eta Laminoriako tunel entzutetsura iritsiko gara. Tamalez, tunela ezingo dugu zeharkatu. Hori dela eta, 2.195 metro luze den igarobide iluna saihestera behartuak gara. Gereñu mendatea igoko dugu aldapa pikoari aurre eginez. Behin gainaldean, Zekuiano herriraino lagunduko digu bide egokituak. Gero, paisaia lauan barrena jarraituko dugu, harik eta Kanpezura iritsi arte. Trenbideak aurrera segituko du han, eta, Arkijasko zubia eta tunela zeharkatuta, Acedora iritsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] ts4jvc044at1wi54f5rpot1xecoayhk 0 4412 20564 19682 2020-06-25T21:13:08Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 71422-Nafarroako ibilbidea Arriaundiko monastegia.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Osinaga, Otsakar, Gorostietako Bartolome Deunaren ermita, Mintxegi, Urrutxaga, Harriaundi, Doneztebe monasterioa, |distantzia = 7,1 km. 2 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Iruñeko Erresumari lotuta egon omen zen Txulapaingo Doneztebe monasterioa; eta, funtzio erlijiosoaz gain, estrategikoa ere izan zuen. |abiapuntua = Osinaga |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=394198&fetxa=2017-11-28&orria=026&kont=001 }} '''Iruñeko Erresumari lotuta egon omen zen Txulapaingo Doneztebe monasterioa; eta, funtzio erlijiosoaz gain, estrategikoa ere izan zuen.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=394198&fetxa=2017-11-28&orria=026&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == Iruñeko arroan badira hamaika herri txiki mendi magaletan barreiaturik. Normalean, autobidetik ikusten ditugu, beren etxe multzo txikia eta tartean elizaren kanpandorrea agertzen delarik. Inguruko zereal lurrak, sasoiaren arabera, kolore desberdinez janzten dira, eta ederra izaten da udaberritik uda bitarte koloreak egiten duen trantsizioa, berdetik hori bizira, eta, azkenik, udazkena sartzear dela, ilunduz joaten da. Gaur, herri horietako batetik abiatuko gara, Osinagatik ({{udalerria|Txulapain}}, Nafarroa Garaia) hain zuzen, eta gure asmoa izango da Doneztebeko monasterioaren aztarnak bisitatzea, orain zazpi bat urte auzolanean aritu eta gero Harriaundiko tontorrean agertu diren hondakinak, alegia. Zuzenean igo beharrean, mendi itzuli txiki bat egingo dugu haran txiki honetan zehar. Osinaga herrira joan, eta bertatik abiatuko gara, Probintzietako abelbide errealaren bidetik hain zuzen ere —seinale desberdinak—. Nafarroako ipar-mendebaldeko eremu hezearen abelbide nagusia da, eta Noain herritik Areso bitarte 53 kilometro betetzen ditu. ''Zezenen abelbidea'' izenez ere ezaguna da, Bardeatik eta Nafarroako hegoaldetik igotzen baitzituzten Azpeitiko (Gipuzkoa) eta beste herri batzuetako jaietara. Xenda batek erreka ondora eramango gaitu, eta, markei segituz, Otsakar herri aldera igoko gara. Herria eskuinean utzita, pista zabaletik gorantz egingo dugu Gorostietako Bartolome Deunaren ermitarekin bat egin arte. Ermita oso ondo zaharberritu dute, eta bertan hiru zati bereziko ditugu: aterpe txiki bat tximinia eta guzti, arkupe ederra eta baseliza bera. Irekita egon ohi da, eta barruan xehetasunez betetako hamaika txoko ditu: aldarea, leihatilak, koroa, aitorlekua... ==Talaia estrategikoa == Parez pare dugun Mintxegi aldera joko dugu segidan. Ermitari bizkarra eman, metalezko ataka pasatu, eta eskuinaldetik ateratzen den xenda nabarmen batek pagadian murgilduko gaitu. Hasieran, harri piloek lagunduko digute bidea aukeratzen, baina, laster, horiek desagertu eta, aldats pikoari aurre eginez, mendiaren gandorrera igoko gara. Gertu ikusiko dugu tontorra, eta, hara heltzean, mendiek osatzen duten zirku txikia azalduko zaigu begien aurrean. Behean ikusiko dugun telebista antenaraino jaitsi eta gero, xenda nabarmen batek Urrutxagako gailurrera gerturatuko gaitu. Muino hori inguratu egin daiteke, baina igotzea ez zaigu batere kostatuko. Berriro maldan behera jarri eta lepora iritsi bezain pronto, pagadi trinko batean murgilduko gara. Orbelean marrazten den bidetik basoa zeharkatu, eta erraz hartuko dugu altuera. Konturatu orduko, pago gutxi batzuen ondoan dagoen Harriaundiko monasterioaren hondakinen ondora iritsiko gara. Ikusgarria da oso. Auzolanean egindako lanek agerian utzi dituzte monasterioa izan zenaren absideak eta bestelako elementu arkitektonikoak. Doneztebeko monasterioaren aztarnak aurkitu dituzten leku hori, monasterioa izateaz gain, talaia izan omen zen. Hipotesi desberdina egiten hasi dira, eta, esate baterako, Pescador historialariaren ustez, Iruñeko Erresumari lotuta egon zen {{udalerria|Txulapain}}go Doneztebe monasterioa, eta funtzio erlijiosoaz gain, estrategikoa ere izan omen zuen. Orain zazpi urte, lehen indusketak egin zirenean, ezusteko handia hartu zuten, Goi Erdi Aroko monasterio handi bat azaleratu baitzuten. Inguruaz gozatu ostean, eta tontorrean dagoen suziri itxurako buzoiaren ondoan argazki pare bat atera eta gero, beherako bidea hartuko dugu. Larunbera doan pistan, lehen bihurgunean gure ezkerraldetik pinudian sartzen den xendatik abiapunturaino jaitsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] of2unx9dk4yok1p51mwmtzkhobe8qd2 0 4413 20660 19822 2020-06-25T21:14:51Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 71377-Iparraldeko ibilbidea Orhi Iratiko etxoletatik.svg |herrialdea = {{herrialdea|Zuberoa}} |zailtasuna = Nahiko zaila |lekuak = Bagargiak, Organbidexka, Mehatze, Pellüsegaña, Odeizügaña, Orhi, Alupiña, Zazpigaña, Millagate |distantzia = 18 km. 5 ordu eta 40 mn. |ingurunea = Europako mendebaldeko pagadirik handi eta zaharrena da Iratikoa. 14.000 hektarea inguru hartzen ditu. |abiapuntua = Bagargiak ({{udalerria|Larraine}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=393570&fetxa=2017-11-21&orria=026&kont=001 }} '''Europako mendebaldeko pagadirik handi eta zaharrena da Iratikoa. 14.000 hektarea inguru hartzen ditu. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=393570&fetxa=2017-11-21&orria=026&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Iratiko etxoletara iristean hartuko dugu lehen ezustekoa, 1.340 metrora dagoen aparkalekuaren inguruan turismorako prestatutako gunea: jatetxea, tenis pistak, egurrezko txalet mordoa, bulegoa... hau guztia baso eder batean txertaturik. Martxan jarri eta {{udalerria|Larraine}} aldera doan errepidean jaisten hasiko gara. Kilometro erdi pasatxo bete ondoren, eta bihurgunera iristean, gure eskuinera ateratzen den bidezidorra hartuko dugu. Organbidexkako gailurreriaren azpitik pasatzen den bideak pixkanaka gorantz egiten du eta berehala elkartuko gara Mehatze lepotik jaisten denarekin. Aurrera segituz, Pellüsagaña eta Odeizügaña mendien magalek osatzen duten zirkuan barrena, gertuago ikusiko ditugu Zazpigaña eta Orhi mendia. Bide erosoari jarraituz, «mila konkorreko gailurreria» izenez ezaguna den Millagaatera iritsiko gara. Aurrera segitu, gandorrera heldu eta parez pare Zazpigañara igotzeko malda bortitzari aurre egingo diogu. Tontorra atzean utzita, Alupiñako atakara helduko gara, eta berehala ohartuko gara gandorretik jarraitzea arriskutsua gerta daitekeela eta, hori saihesteko, xenda estua hartuko dugu, iparraldeko aurpegitik metro batzuk beherantz egin eta segidan berriro gorantz egiteko. Ataka gaindituta, azken maldari ekingo diogu Kantauri itsasotik etorrita bi mila metro dituen lehenengo gailurrera heltzeko, Orhira hain zuzen ere. Eta gure mende, Europako mendebaldeko pagadirik handi eta zaharrena den Iratikoa. Basoak, 14.000 hektarea inguru hartzen ditu, eta Nafarroa Beherearen, Zuberoaren eta Nafarroaren artean dago. Basoa, berez, bakarra da, baina zatirik handiena Nafarroako lurretan dago; Iparraldeko bi lurraldeei dagokien zatiak 2.300 hektarea baino ez ditu hartzen. Baso zati hau {{udalerria|Mendibe}}, {{udalerria|Lekunberri}} eta Larraineko udalerrietan dago. Abiapuntura itzultzeko, etorritako bidetik atzera egingo dugu Millagaateko leporaino jaitsiz. Orhi mendiari bizkarra eman eta Ibarrondoa etxolaren gainetik Odeizügañarantz joko dugu. Bizkartze mendia gure ezkerrera dugularik, mendi gandorrari eutsiko diogu. Zenbait tartetan xenda ikusgaitza da, baina belarrezko tapiza zapalduz erraz egingo dugu aurrera. Murkhuilako lepoa gertu ikusiko dugu, baina errepidera jaitsi beharrean tontor aldera igotzen jarraituko dugu. ==Ikuspegi ederra== Denbora gutxi beharko dugu Sensibile lepora jaisteko. Hona iristean bi aukera izango ditugu: lehena, errepidetik Mehatze leporaino jaistea; eta bigarrena, berriz, parez pare dugun Pellüsagañara igotzea. Bigarrena aukeratuz gero, aldapa txiki bati ekingo diogu, eta gora iristean, berriro maldan behera abiatuko gara ehiztarien postuen ondotik. Berriro errepidearen ondora iritsiko gara, baina aukera izango dugu hura saihestu eta belarra zapalduz Mehatze lepora iristeko. Bidexka aurkitzeko zailtasunak izanez gero, hobe errepidetik leporaino jaistea. Lepotik ateratzen den azken aldapari ekingo diogu, eta gora heltzean gailurreria zeharkatuko dugu basoan sartzen den bidea bilatzeko. Hori egin aurretik, merezi du Orhi aldera zabaltzen den balkoi natural honetan geldialditxo bat egitea, bertatik primeran ikusten baitira ibilaldi honetan igarotako lekuak eta bideak. Belarretan eserita Orhi mendiaren ikuspegi eder eta paregabeaz gozatzeko aukera izango dugu. Abiapuntura itzultzeko basoan murgilduko gara, eta hura zeharkatzen duen bidezidorrean zehar berehala galduko dugu altuera. Egurrezko txalet pare baten ondotik pasatu eta berehala izango gara Bagargiako lepoan dagoen aparkalekuan. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] b5b7ip8hwdvls7c644cot1w0zw6phif 0 4414 20585 19710 2020-06-25T21:13:29Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 71399-Gipuzkoako ibilbidea Irugurutzetako labeak.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Meaka, Ola sagardotegia, Aitzondoko ur jauzia, Irugurutzetako labeak, Aiako Harria |distantzia = 6,7 km. 2 ordu. |ingurunea = Garai batean, meatzaritzak sakon aldatu zituen Aiako Harriaren inguruak, ugariak izan baitziren hango burdin, berun, zilar eta kobre meatzeak. |abiapuntua = Meaka ({{udalerria|Irun}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=392996&fetxa=2017-11-14&orria=034&kont=001 }} '''Garai batean, meatzaritzak sakon aldatu zituen Aiako Harriaren inguruak, ugariak izan baitziren hango burdin, berun, zilar eta kobre meatzeak. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=392996&fetxa=2017-11-14&orria=034&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Aldiro, gure mendietako batera igotzen naizen bakoitzean, nire begiradak beti talka egiten du Aiako Harriaren silueta bereziarekin. Mendebaldeko isurialdeak erakusten duen granitozko harresiak helezin itxura agertzen du, eta ekialdeko magalak, aldiz, leunagoa. Altuera txikiko mendiz inguraturik dago, kostaldetik gertu, eta begiratoki paregabea da Atturriren bokaletik Matxitxakoraino marrazten den kosta zatiak eskaintzen duen ikuspegiaz liluratzeko, baita Xoldokogainatik Belagoa eta Zurizako mendietaraino luzatzen den Pirinioetako mendilerroa gure begiez irudikatzeko ere. Gaur, gailurretatik Bidasoa aldera irristatzen diren lurretan ibiliko gara, eta, horrela, haranaren sakonean dauden Irugurutzetako labeak ezagutzeko parada izango dugu. Irungo Meaka auzoan emango diogu hasiera ibilaldi zirkular interesgarri honi. Aitzondoko ur jauziraino doan bide tartea kenduta, ibilbidea marra zuri eta berdez balizaturik dago (SL-Gi 1006). Autoa aparkatu, eta errekaren beste aldean hedatzen den bidegorritik —bizikleta eta oinezkoentzat soilik— erraz helduko gara Ola sagardotegiaren ondora. Sagardotegi hori 1999. urtean inauguratu zuten, baina zaharragoa da. XIII. mendean eraikitako burdinola izan zen, Arantzeteko burdinola, hain zuzen ere. Gaur egun, ederki kontserbatzen ditu hiru metroko zabalerako kareharrizko hormak. Ola aurretik, eskuinalderantz joko dugu porlanezko bide zabalean zehar. Hasieran, suabe hasiko gara igotzen, baina laster Belbio baserrien ondora iristeko aldapa gogortu egingo zaigu. Azken aldapa pikoaren goiko aldera iristean, porlanezko pista utzi, eta ezkerretik ateratzen den lurrezko beste pistan murgilduko gara. Altuera zertxobait galdu eta gero, bidea leundu egingo zaigu. Aitzondoko ur jauzira heldu aurretik, bide balizatuak jaistera gonbidatuko gaitu, baina, ur jauzia bisitatu nahi izanez gero, aurrera segituko dugu. Bide zabala amaitzean, eroritako etxe baten aurrien ondotik pasa, eta errekan sartuko gara. Ikusgaitz den xenda batek ur jauziaren ondora eramango gaitu. Garaiaren arabera, ur emaria oso desberdina da. Igotako bidetik atzera egin, eta balizatutako bidera itzuliko gara. Kablez egindako eskubandek altuera galtzen lagunduko digute, eta berehala jaitsiko gara errekastoaren gainetik pasatzen den zubira. Hurrengo kilometroa oso erosoa gertatuko zaigu: orbelak estaltzen duen xenda erosoak Irugurutzetako labeen ondora eramango gaitu. Azken malda pikoa jaitsi, eta labeen goiko aldean izango gara. Barietate, mineral aberastasun eta harrobiko produktuen ugaritasunaren aldetik, leku gutxi lehia daitezke Bidasoko arroarekin. Garai batean meatzaritzak sakon aldatu zituen Aiako Harriaren inguruak, ugariak izan baitziren bertako burdin, berun, zilar eta kobre meatzeak. Bertan behera utzi zituztenetik, izadia nagusitu egin da berriro. Paisaia ziragarriak, non oraindik ere posible baita garai bateko meatzaritzak utzitako hondar eta aztarnak aurkitzea. Horren guztiaren adibide nagusietako bat Irugurutzetako labeak dauden ingurunea da. Meazuri, Meagorri, Aitzondo eta Basakaitzeko inguruetan ateratzen zen burdin karbonatoa Aitzondoko mehargunean dagoen Irugurutzetako labeetan kiskaltzen zuten. Labeetaraino, bagonetaz edo kableen bidez garraiatzen zuten minerala. Paraje bitxi horri bizkar eman, eta Ola sagardotegiraino doan bidetik ia kilometro bat beteko dugu. Abiapuntura itzultzeko, bidegorrian sartu, eta Irugurutzeko errekaren paraleloan ibiliko gara, aparkalekura heltzeko. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] fwxvr8nbnq9gh45p2afo0zl18fl6nvl 0 4415 20733 20485 2020-06-26T08:36:35Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 71396-Bizkaiko ibilbidea Arbietoko sakonunea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Urduña}}, San Pelaio, Arbieto, Arrastaria |distantzia = 6,5 km. 2 ordu. |ingurunea = Lur azpiko urek sorrarazitako sakonunea bisitatuko dugu Arrastariako ibarrean, {{udalerria|Urduña}} inguruan. |abiapuntua = Urduña |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=392443&fetxa=2017-11-07&orria=028&kont=002 }} '''Lur azpiko urek behiala sorrarazitako sakonunea bisitatuko dugu Arrastariako ibarrean, {{udalerria|Urduña}} inguruan '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=392443&fetxa=2017-11-07&orria=028&kont=002 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Urduñako ordokia material bigunen eta iragazgaitzen gainean zabaltzen denez, lur azpiko mailak urez beterik daude, geologoek ohartarazi dutenez. Hezegunez beteriko lautada hura lehortze aldera, han eta hemen kanalak ireki zituzten aspaldi. Horren ondorioz, osin batzuk agertu ziren {{udalerria|Urduña}} inguruan. Herrigunetik urrun ez, Arbieto izeneko aintzira sonatua dago, eta jatorri geologikoa du. Lakuaren ondotik igarota ere, zaila zaigu imajinatzea aintzira diapirikoa dela, hots, lur azpiko ur-korronteek behiala sorrarazi zuten sakonune harrigarri baten aurrean gaudela. Gaur egun, eremu babestua da Arbietokoa, eta, barrunbeetako uren kalitatea bermatze aldera, hesi batek babesten du perimetro osoa. {{udalerria|Urduña}} inguruan aski normala da era horretako hezeguneak topatzea, eragin diapirikoa hertsia bezain zabala da eta. Gorbeia natur parkearen mendebaldean, esaterako, Altubeko hezegune sonatuak daude. Arbietokoa bezalaxe, misterioz beterikoak dira horiek guztiak. Monreal izenekoa, akaso ezagunena, behialako herri baten desagerpenaren ondorioz sortu zena, betiere kondaira zaharraren arabera. Geologoek, aldiz, zehatzagoak dira azalpenetan eta gogora ekartzen dute lurrazpiko material bigunen baitan dagoela koxka. Dena dela, hor daude aintzirok, ohiko zidorretatik aldenduta batzuk; aski bisitatuak hainbat eta hainbat. Arbietoko aintziraraino lagunduko digun ibilbidearen abiapuntua {{udalerria|Urduña}} (Bizkaia) herriko plazan jarriko dugu. Udaletxearen azpiko arkutik igarota, kalean behera egiten hasiko gara. Hala, Burdin kaleari men eginez, Jasokundeko Andra Mariaren elizaren alboan igaro eta Artekalearekin bat egin ostena, herriko osasun zentrora iritsiko gara. Eskumaldetik jarraituko dugu, eta Juan de Garai plazan ikusiko ditugun platano ilara beti segika hasiko gara. Errepidearen azpiko tunela baliatuko dugu asfaltoa gurutzatzeko. Gero, ezkerrera jo eta bidegorrian aurrera egingo dugu, iparralderantz. Ibazurra auzoko zubira iristean, ziklistentzat egokitutako bidea utzi eta, Nerbioi ibaia gurutzatuz, ezkerretik jarraituko dugu. Hala, ibaitik aldenduta, bidebanatze batera iritsiko gara. Maisu Txakolina adierazten duen seinaleari kasu eginda, hilerri zaharrera iritsiko gara. Eskuineko bidea lagata han, aurrera jarraituko dugu, noranzkoa aldatu gabe. Txakolindegiaren eretzetik joko dugu, gure soak Beratza edo San Pedro mendi tontorrera ihes egingo digularik. ==Arbietoko osin biak== Lau bideko elkargunean, zuzen ekin eta, Marguondotik eta Vistalegretik datorren errepidearekin bat egitean, eskuinetik jarraituko dugu. Aurrez aurre Aloria (Araba) herria dugu. Minutu batzuk goxo-goxo ibilita, Aloriara doan errepidera irtengo gara. Ezkerrera egiteko unea izango da. Aurreragoko bide sardan ezkerrera egingo dugu, eta Arabako barrutian sartuko gara. Akazia batzuek apainduta agertuko zaigu basabidea. Langaraña errekastoaren gainetik igaroko gara laster; gero, aldatsean gora abiatuko gara arku zabala deskribatzen hasiko garela. Gorago, Aloriara doan errepideari lotuko gatzaizkio. Eskuinera jo gabe, ordea, ezkerrera hartu eta San Pelaioko aurrien aurretik igaro eta berehala, trenbidea gurutzatzen lagunduko digu hartxintxarrezko bideari men egingo diogu. Porlan bideari jarraituta, hortaz, etxalde batera helduko gara. Haren gainetik doan basabidea jarraituko dugu, eremu pribatuan sartu gabe. Porlana amaiturik, langa bat gurutzatu eta behera egiten hasiko gara. Jaitsiera xumearen ostean, zehar-zehar bideratuko gaitu basabideak, eta Montaleon baserriko esparru pribatua inguratzen hasiko gara. Hesi desitxuratu baten azpitik igarota, trenbidera iritsiko gara berriz. Zaintzarik gabea baita, tentu handiz gurutzatu dugu burdina. Goratasuna galtzen jarraituko dugu, eta Montaleon baserriko sarrera batera iritsiko gara. Tologorri-Txarlazo lerroa osatzen duten gainak bistan ditugula, goratasuna galtzeari eutsi egingo diogu han. Arbietoko sakonunea ikusteko aukera izango dugu bihurgune zabal baten inguruan. Ezkerraldean ikusiko dugu aintzira, urdin turkesak kontraste handia egingo duela inguruko paisaia berdean. Golf eskolatik igaro ondoren (aspaldiko osin bat da), Arbietoko udal futbol zelaiaren ezkerraldetik segituko dugu. Ibaizabal ibaia gurutzatuta, ezkerrera egin eta bidegorrian aurrera egingo dugu, ibaiaren paraleloan. Hori eginez Urduñara iritsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] oxf3jjv1peb5wxr35p6fwgf350rb4bv 0 4416 20630 19775 2020-06-25T21:14:18Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 71383-Arabako ibilbidea Mazo haitza.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = BAchicabo, Hontanillas, Mazo |distantzia = 7,5 km. 2 ordu. |ingurunea = Mazo haitza Bachicabo mendiaren altzoan goititzen da, Arcenako txokorik ederrenean. Haren formak eta neurriak ikusgarri egiten dute. |abiapuntua = Bachicabo ({{udalerria|Gaubea}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=391868&fetxa=2017-10-31&orria=034&kont=001 }} '''Mazo haitza Bachicabo mendiaren altzoan goititzen da, Arcenako txokorik ederrenean. Haren formak eta neurriak ikusgarri egiten dute. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=391868&fetxa=2017-10-31&orria=034&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == BBachicabo mendiaren hego-mendebaldean goititzen da Mazo haitza, Arcenako lerro nagusitik pitin bat aldenduta. 2014tik, Euskal Herriko mendien katalogoan sartuta dago, eta, azkenaldion, aski bisitatua izaten ari da; izan ere, nolabaiteko entitatea gordetzen du {{udalerria|Gaubea}} udalerriko bazter eder horrek. Talaiara igotzeko, Bachicabo herrian jarriko gara abian, hots, Espejo eta Bergonda herrien artean dagoen herri dotorean. San Martin elizaren aurreko plazan utziko dugu autoa. Plazako gurutzearen ezkerraldetik doan kale nagusitik egingo ditugu lehen urratsak. Bestela esanda, Sobron aldera joateko bidean hasiko gara oinez, bide seinaleak dioen moduan. Herritik irteteko zorian, Sobronerako bidea utzi, eta eskuinetik doan porlan bideari jaramon egingo diogu. Bide sarda batera helduko gara laster. BTT zirkuituari dagozkion seinale arrastoak alde batera laga eta zuzen jarraituko dugu. Basabidearen ondoan jarritako seinale batek ohartaraziko digu Arcenako mendilerro barrutiko basafruituak, onddoak, landareak eta loreak hartzea debekatuta dagoela. Puerta Haitzeko atakara helduko gara paseo xumea egin ostean. Magaleko estugunea atzean utzi eta metro gutxira, Puerta Haitzeko haitzulo artifiziala ikusiko dugu. Ibarrarekin bat egingo dugu haitzulotik irten eta berehala. Aurrera jarraituko dugu han, eta errekan gora doan basabide nagusiari men egingo diogu. Goratasuna hartzen hasiko gara, beraz, eta ler gorrien errainuan sartuko. Kareharrizko bloke trinkoak eta konglomeratikoak tartekatzen direla ohartuko gara ziztuan, goratasuna hartu ahala. Sigi-saga egingo du basabideak orduan. Mugarri txiki bat ikusiko dugu bihurgune batean: Mazora doan bidexka da, tontorreraino lagunduko digun zidor aparta. Harri pilaketa xume hori ikusi ezean, ez dugu zertan kezkatu behar; izan ere, Hontanillas iturri-edanlekura iritsi baino 25 metro lehenago ikusiko dugu aipatu desbideratzea. Ezpel alorrean gaindik aurrera pausuak egiten lagunduko digu bidexkak. Mazo haitza altxatzen deneko lepora heldu arte. ==Ikuspegi ederra == Behin lepoan, Mazo haitzaren gaineko ikuspegi ederra bezain liluragarria izango dugu. Ez da gutxiagorako! Gainaldeko postontzira igotzeko zailtasunik izan ez arren, bestelako irudia erakutsiko dute harkaitz lerroak eta amildegi zirraragarriak. Lepoko zelaitik haitzaren oinaldera hurbilduta, tontorra ezkerraldetik inguratzen hasiko gara. Ler gorrien eta ezpelen artetik ibiliko gara kanal xume batera heldu arte. Handik gora gidatuko gaituzte harkaitzean irekitako eskailera mailek. Amildegitik gertu baikabiltza, tentu handiz ibiliko gara han. Zer gerta ere! Behin gainaldean, eskuinera egin eta, ezpelen artetik ibilita, tontorreko postontzira iritsiko gara. Obarenes eta Arcena mendi sonatuek inguratuta izango garela konturatuko gara. Hegoaldean, berriz, Mirandako ordoki zabalak gure atentzio osoa erakarriko du. Tontorretik behera egiten hasiko gara, poliki-poliki. Gailurretik minutu batera edo, ezpelez beteriko ataka batera heltzean, eskuinera egin dezakegu Mazoko haitzuloa bisitatzeko. Haitzuloa ez da oso handia, baina inguruotan bazka egiten zuten ahuntzak gordetzeko baliatu izan dute. Haitzulotik irten eta tontorreko harkaitza gainditu ondoren, ibarra korritzen duen basabidera irtengo gara berriz. Igoeran egindako bidean behera eginez, Bachicabora iritsi, eta han bukatuko dugu ibilbidea. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 8kdelqzff45z1ws291j8gq35osf0ts4 0 4417 20668 20220 2020-06-25T21:14:59Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 71381-Nafarroako ibilbidea Portupekoleze eta Lezaundi.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Lizarragako mendatea, Portupekoleze, Ollide, San Adrian, Lezaundi |distantzia = 12,4 km. 3 ordu eta 20 mn. |ingurunea = Urbasako parajeetan, naturak zizelkatu dituen leku berezi eta erakargarri askoz goza daiteke. |abiapuntua = Lizarragako mendatea |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=391223&fetxa=2017-10-24&orria=028&kont=001 }} '''Urbasako parajeetan, naturak zizelkatu dituen leku berezi eta erakargarri askoz goza daiteke. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=391223&fetxa=2017-10-24&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Lizarragako mendatean aparkatu eta mendebalderantz, Urbasa aldera zuzentzen den pista zabaletik aurrera egingo dugu. Elorri zuriak gertu. Laster, pista utzi, eta, eskuinaldetik, xendarik gabe, mendi gandor aldera igotzen hasiko gara diagonalean. Gora heltzean, marrazten den xendatik gandorrean zehar aurrera egingo dugu. Parez pare {{udalerria|Beriain}} eta San Donato ermita, eta behean, berriz, Unanu herria eta Lizarragako harana. Gandorretik aurrera eginez, Portupekolezeko parajera helduko gara. Arku arrokatsu batek dolina bat zeharkatzen du alde batetik bestera. Haren gainetik pasa gaitezke, edo ezkerretik inguratu. Mendebaldetik ere inguratu daiteke, eta horrela dolinaren hondoraino jaitsi, arkuaren azpitik pasatuz. Ingurune magikoa da. Jaitsitako lekutik bidera itzuliko gara, eta berriro mendebalderantz joko dugu. Gandorretik gertu marrazten diren xendetatik aurrera segituko dugu, Lizarraga aldera dagoen ikuspegiaz gozatuz. Harri suelto asko dagoen ingurunera iritsi, eta zertxobait igoko dugu, gandorraren ertzeraino. Ollideko tontorrera iristean, Sakanako panoramika zabala izanko dugu begien aurrean. Ollide atzean utzi, eta, aurrerago segituz, jaisten hasiko gara, Lizarragako mendatetik datorren pista zabalera jaitsiz. Gertu dagoen San Adrian ermitarantz zuzenduko ditugu urratsak. Pista berriro utzi, eta, eskuinaldetik ateratzen den bidezidor batetik, ermitaren ondoraino igoko gara. San Adriango ermita airetiko ebaki batean kokaturik dago, Lizarraga herriaren gainaldean. Parez pare, {{udalerria|Beriain}} eta Aralar. Gertu, postontziak. Leku aproposa hamaiketakoa egin eta naturaren opariez gozatzeko. Hemendik aurrera, Lezaundira joan nahi badugu, ezinbestekoa ez, baina egokiagoa da GPSa erabiltzea: baso artean xenda jakinik gabe ibili beharko dugu, eta erraza da galtzea. Beraz, erne! Norbaitek bidearen bigarren zati hau egin nahi izanez gero, hobe du GPSan traka jaistea eta bertako datuez baliatzea. Ez baduzue hori egin nahi, etorritako bidetik atzera egin, eta, pista zabalera heltzean, banatu egiten da; bada, erromatar galtzada eskuinera utzi, eta Lizarraga aldera zuzentzen dena hartu. ==Brontze eta Burdin Aroak== Lezaundi ezagutu nahi badugu, San Adrian ermitatik Baiza aldera jaitsiko gara basoan zehar, eta, pistara iristean, bertatik aurrera egingo dugu. Laster, pista utzi, eta ezkerrean ikusiko dugun zabaldian zehar abiatuko gara, 4x4 ibilgailuek utzitako arrastoei segituz. Basoa gertu, bertan murgildu, eta harri piloek erakutsiko digute jarraitu beharreko ibilbidea. Pago artean borda zuri bat ikusiko dugu, eta, haren ondoan, Lezaundi. Urbasako leizerik handiena da, eta, itxura denez, dolina bat erortzean sortutakoa da. Erlaitza 70 bat metro luze da, eta ia beste 30 metro garai. Hondoan kobazuloa dago. Joxemiel Barandiaranen arabera, Brontze Aroari edo Burdin Aroari zegozkion zeramika zati batzuk aurkitu zituzten han. Gerora, kobazulotik gertu, erromatarren garaiko hondarrak ere aurkitu zituzten. Ingurune berezia bezain ederra. Itzulera zirkuluan egingo dugu, eta, basoan zehar bide nabarmenik gabe ibiliz, pistara aterako gara. Bertatik, erromatar galtzadaren bidegurutzera iritsiko gara, eta pista zabaletik Lizarragako mendatera itzuliko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] i3y39iamlhnlrfz2tftaswzgra0flvd 0 4418 20777 20548 2020-06-26T08:37:21Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 71374-Iparraldeko ibilbidea Gapeluko zirkoa.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia|Nafarroa Beherea}} |zailtasuna = Zaila |lekuak = {{udalerria|Baigorri}}, Iparlako lepoa, Iparla, Tutulua, Harrietako lepoa, Gapeluko lepoa |distantzia = 11,5 km. 4 ordu eta 15 mn. |ingurunea = {{udalerria|Bidarrai}} eta {{udalerria|Baigorri}} artean hedatzen den Iparlako harresia bi zirku bikainek mugatzen dute: Gapelukoak eta Talatzekoak. |abiapuntua = Bastida}} ({{udalerria|Baigorri) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=390506&fetxa=2017-10-17&orria=028&kont=001 }} '''{{udalerria|Bidarrai}} eta {{udalerria|Baigorri}} artean hedatzen den Iparlako harresia bi zirku bikainek mugatzen dute: Gapelukoak eta Talatzekoak.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=390506&fetxa=2017-10-17&orria=028&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Bidarrai}} eta {{udalerria|Baigorri}} artean hedatzen den Iparlako harresia bi zirku bikainek mugatzen dute: Gapelukoak ezkerrean, eta Talatzekoak eskuinean. Guk gaur Gapelukoa osatuko dugu, Talatzekoa beste baterako utzirik. Iparlara igotzeko bide ederrena da, eta harresia gainditzeko dagoen aukera bakarra bertan aurkitu ahal izango dugu, pasabide erraz batetik igaroz gailurrera iristeko. Segidan, gandorrean zehar Tutuluatik pasatu, eta, Harrieta lepora jaitsi ostean, abiapuntura itzultzeko asmoa dugu. {{udalerria|Bastida}} auzotik abiatu, Bordazar baserriaren ondotik ateratzen den pistari heldu, eta berehala basoan murgilduko gara. Lehen bidegurutzera iristean, ezkerrera doan pista utzi —bide hori itzulerarako utziko dugu—, eta aurrean dugunari segituko diogu. Pista zabala xenda bihurtzen da, eta laster heldu gara Abraku erreka igarotzeko dagoen egurrezko zubiaren ondora. Hori igaro, eta, garo artean zabaltzen den bidean barna, altuera irabazten hasi gara. Xendatik pista zabal batera atera, eta, hor, zer bideri jarraitu nahi diogun aukeratu beharrak zalantzak sortuko dizkigu. Ezkerrera joz gero, Gapeluko zirkuaren oinera gerturatuko ginateke, baina, garo lekua denez, erraz gal genezake bidea. Eskuinera, berriz, pista zabalak Garartzeko lepora eramango gintuzke, eta horren ezkerretik ateratzen den bideak, Idokolepoan dagoen bordaren ondoan utzi. Gauzak horrela, bigarrena aukeratuko dugu. Idokolepora ailegatuta, leku aproposa da zintzurra freskatzeko eta gure gainean dugun Iparlako harresi zoragarriari eta Gapeluko zirkuari so geratzeko. Garo, belar eta txilarrek janzten duten harresi horren kolorea aldatu egiten da sasoiaren arabera. Udaberrian eta udan berdez janzten dira magalak, baina udazkena heltzean, garoa gorritu, eta erabat itxuraldatzen da. Bi garaietan bisitatzea merezi du. Artalde batzuk ere ikus daitezke inguruan, eta beharbada horietakoren bat Erramun Martikorena artzain eta kantari baxenabartarrarena izango da, ziurrenik. Artzaina ogibidez, kantaria zaletasunez. Hark ondo ezagutzen baititu inguru hauek, maiz zeharkatu ditu Iparlako mendi magalak bere artaldearekin. Harentzat, mendi hauek ez dute sekreturik: bere lanbidearen espazio eta etxe izan dira beti. Inguru ederrak, mendi txoko paregabea. Harresiak gaindiezina dirudi, baina mendi honek eskaintzen digun aukera bakarraz baliatuko gara heltzeko. Beraz, martxan jarri, eta oso nabarmena den xendatik jarraituz, malkarraren oinetik, poliki-poliki, Iparlako korridorera gerturatuko gara. Bat-batean, bide leun eta erosoa norabidez aldatu, eta malda piko eta gogorra bihurtuko da. Berrehun metroko desnibela duen aldapa gogor horretan, izerdi franko botako dugu. Langa txiki bat igaro, eta, azken metroak bete ostean, 90. mugarriaren ondora iritsiko gara. Nafarroa Beherea eta Nafarroa Garaia banatzen dituen gandorrean zehar, Iparlara igotzen hasiko gara segidan. Bidean GR-10ari dagozkion seinale zuri-gorriak ikusiko ditugu, eta belarrezko alfonbra zapalduz beteko ditugu azken metroak. Iparla talaia paregabea da Euskal Herriko mendi gehienak ez ezik iparraldeko kostako eta barruko herriak ere ikusteko. Itzultzeko unea iristean, GR-10ari dagozkion bide seinaleei jarraituko diegu, eta, Gapeluko lepora heltzean, metro batzuk bete beharko ditugu Tutuluako gailurrera iristeko. Iparla eta Tutulua dira Gapeluko zirkua mugatzen duten bi gailurrak. Altuera azkar galduko dugu, eta Harrietako lepora iristean Urdozera doan bidea aukeratuko dugu, GR-10 utzita. Basoan zehar zabaltzen den bidetik, Sarosarreko bordaren ondora helduko gara. Hor, Urdozera doana utzi, eta ezkerrera ateratzen den pista zabala hartuko dugu. Larrarteko lepotik Gapeluko zirkuaren ikuspegirik zabalena izango dugu, baita igotzeko erabili dugun bidearena ere. Pista zabal horrek hasieran igaro dugun bidegurutzera eraman gaitu, eta hortik abiapuntura, Bastidara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 4r152fj6zo61s4oj3sbdfghidmd3c10 0 4419 20637 19789 2020-06-25T21:14:27Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 71354-Gipuzkoako ibilbidea Miramongo basoa.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Miramon, Miramongo basoa |distantzia = 4,8km. Ordu 1 eta 30 mn. |ingurunea = Bertan dauden baso eta ur habitat desberdinek ahalmen handia dute askotariko espezieak hartzeko. |abiapuntua = Miramon ({{udalerria|Donostia}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=389917&fetxa=2017-10-10&orria=026&kont=001 }} '''Bertan dauden baso eta ur habitat desberdinek ahalmen handia dute askotariko espezieak hartzeko. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=389917&fetxa=2017-10-10&orria=026&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Miramonen kokapenari eta hango maldei esker, ingurune horretan baso sistema bat sortu eta mantendu da denboran. Baldintza zailetan —A-8 autobidearekiko muga—, hango baso eta ur habitat desberdinek askotariko espezieak hartzeko duten potentziala areagotzen dute. Hiriaren hegoaldean dauden 130 hektarea horietan, hiru eremu aurkituko ditugu: Parke Naturala, Teknologi Elkartegia eta bizitegi auzoa. Segidan proposatzen dizugun ibilaldi hau Parke Naturalean egingo dugu, eta haren basoan murgilduko gara horretarako prestatu eta landu diren xenda eta bideetan barna. Mikeletegi pasealekuaren amaieran dagoen aparkalekuan emango diogu hasiera ibilbide honi. Gertu, asfaltatutako bide zabala ikusi, eta handik abiatuko gara, apenas aldaparik igo eta jaitsi gabe. Ezkerrera, baso trinkoa izango dugu begi bistan, eta eskuinaldera, berriz, Elkartegiko eraikin modernoak. Horien artean, laster, Arbideko dorre ezagunak ikusiko ditugu. Erraz egingo dugu aurrera, eta kilometro eta erdi pasatxo bete ondoren, ezkerretik ateratzen den lurrezko pista bat hartuko dugu maldan behera. Berehala murgilduko gara basoan. Han, inguruan gertatu den garapen urbanistikoaren ondorioz gizakiak basoberritzeko landatu dituen hainbat espezierekin batera daude zuhaitz autoktonoak. Miramongo parkearen landaretza potentziala bi taldetan bana daiteke: harizti azidofiloa alde batetik, eta harizti baso mistoa bestetik. Horrela, mota askotako zuhaitzak aurkituko ditugu gure ibilbidean, gaztainondo, gorosti, zumar, haritz kandudun, urki, astigar arrunt, pinu, pago, haltz, ezki eta hurritzak, besteak beste. Itxura horretako basoan zehar, altuera galduko dugu errekastoaren paraleloan jaitsiz. Ezkerrean ikusiko dugun egurrezko lehen zubitxoa utzi, eta aurrera jarraituko dugu, erreka gainditzen laguntzen duen egurrezko beste zubi baten ondora iritsi arte. Hori gurutzatu, eta aurrez aurre ikusiko dugun malda pikoari aurre egingo diogu, gizakiak jarri dituen egurrezko mailak aprobetxatuz. Gora heltzean, A-8 autobidearen paraleloan doan bidezidorretik metro batzuk egin, eta berehala beste malda piko bat agertuko zaigu aurrean. Aurrekoan bezala, honetan ere egurrezko maila batzuk izango ditugu Manda errekaraino jaisteko. Egurrezko zubitxoaren ondora heltzean, ez dugu gurutzatuko, eta, ezkerretik ateratzen den xendan barrena, errekaren paraleloan jarraituko dugu. Bidearen tarte honetan, hobeto bereiziko ditugu zuhaitz motak, baita horietan dantzan eta kantuan ibiltzen diren txoriak ere. Bide erosotik segituz, zubi batek gurutzatzen duen urtegi txiki batera helduko gara, eta bertako ihien artean narrastiren bat edo beste ikusteko aukera izan dezakegu. Beste kilometro erdi bat aurrerago, aldapa igo, eta bide asfaltatura iritsiko gara. Basque Culinary Center eraikinaren azpiko aldetik hedatzen den bideari segituz, hormigoizko zubi luze baten ondora ailegatu, hura gurutzatu, eta azken metroak egingo ditugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] iptm8l2fesuhheq2a6y8240dg17l7ko 0 4420 20617 19760 2020-06-25T21:14:02Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 71337-Arabako ibilbidea Lisaranda.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Lisaranda, Muruako errota, Murua |distantzia = 10,7 km. 3 ordu. |ingurunea = Hezeguneek betetzen dituzten funtzio ekologikoak ezagutarazteko 'Lisaranda' izeneko ibilbide biologikoa prestatu dute Zigoitian. |abiapuntua = Muruako errota (Murua) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=388593&fetxa=2017-09-26&orria=027&kont=001 }} '''Hezeguneek betetzen dituzten funtzio ekologikoak ezagutarazteko, 'Lisaranda' izeneko ibilbide biologikoa prestatu dute Zigoitian. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=388593&fetxa=2017-09-26&orria=027&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Zigoitiko eskualdeko biodibertsitatea mundura zabaltzeko xedez, hainbat jarduera abian jarri dira Gorbeia mendiaren inguruan. Orain hilabete batzuk, besteak beste, urmael txiki bat egokitu zuten Gopegiko eskolako txikienen artean tokiko anfibioen ezagutza bultzatzearen kariaz. Aranzadi zientzia elkarteko Herpetologia saileko adituek lagunduta, Gopegi eta Ondategi herrien inguruan bizi diren anfibio eta narrastiei aukera eman nahi izan zaie inguru hezean bizitzeko. Finean, bizitzarako ezinbestekoak dira hezeguneak. Urmaelaz gainera, beste bi ibilbide prestatu dituzte Gorbeia eta Oketa mendi ezagunen magaletan barrena. Gizartean bizimodu osasungarria sustatzea izan da bidezidorron helburua. Hala, ibilian-ibilian naturaz bapo asetzeaz gainera, paraje ederrez gozatzeko aukera ere izango luke ibiltariak. Lisarandako parajea korritzen du zidorrotako batek, eta hara bideratuko ditugu gure pausuak Oketa mendiko iparraldeko belardia inguratzen duten zona hezeak bertatik bertara ezagutzeko asmoz. Zubialde errekari jarraituta, baso igelak, suge gorbatadunak, uhandreak eta —akaso— sugandila bizierruleak ikusteko parada izango dugu. Hezeguneetan geldialdiak eginez eta pazientziaz ederki jantzita, toki horietako berezko dinamismoa erraz ulertuko dugu. Gorbeiako aisialdiko parkera doan errepidea jarraituko dugu Muruako herrian ({{udalerria|Zigoitia}}, Araba). Trafiko seinaleak harrobi zaharretaraino 3,5 km direla dio. Alabaina, autoan 2 km baino ez ditugu egingo. Izan ere, Muruako errota zaharberrituaren ondoan utziko dugu autoa. Oinez jada, beraz, errekara jaitsi eta begi bakarreko harrizko zubia igaro bezain pronto, ezkerrera joko dugu ur emariaren ondoan jarraitzeko. Errekari bizkarra emango diogu ziztuan, eta, ler gorriek hartuta duten parajean langa bat gurutzatuta, harizti ederrean gaindi jarraituko dugu. Basotik irtendakoan, goratasuna hartzeari eutsiko diogu, harik eta garoz eta belarrez jantziriko muinoaren gainaldera iritsi arte. Zubialdeko arroaren gaineko ikuspegi zabalak izango ditugu handik goitik, baita Gorbeia erraldoiaren gainekoa ere. Tontortxoan ezkerrera okertu, eta Gorbeia mendira begira jarriko gara. Goratasun pixka bat galduko dugu hasieran, betiere pinudiaren paraleloan doan basabidea jarraitu ahal izateko. Horrela, zehar-zehar eramango gaitu basabide zabalak, pinudian eskumaldean dugula. Gorbeiako harrobi zaharreko parkera helduko gara ibilian hainbat minutu goxo-goxo egin ostean. Parkean sartu gabe, errepidea segitu, eta aparkaleku zabalean Lisarandako ibilbide biologikoaren nondik norakoak irakurtzeko aukera izango dugu. Erreka gurutzatzeaz batera, haltzadiak harrera ederra egingo digu. Metro batzuk egin ondoren, ibaia berriz gurutzatu, eta zidorraren gaineko interesgune ekologikoen berri emango digu bide ertzean jarritako irudi handiak. Eskuineko bidea hartuko dugu bertako bidegurutzean. ==Anfibioak eta narrastiak == Haltzadiak hariztiari emango dio bidea hasieran; aurrera egin ahala, ordea, beste landare batzuk batuko dira basabidera: basa madariondoak, pagoak, haritz amerikarrak eta lizarrak, besteak beste. Anfibioez eta narrastiez jabetzeko aukera izango dugu beste irudi batean. Basabideak eskuinaldera egingo du han, eta, arku zabala eginez, etxola batera iritsiko gara. Parez pare, Lisarandako belardi zabala. Zelaia amaitzean, bideak ezkerrera egin, eta enbor lodiko pago bikainen ondoan jarriko gara. Basabidea uzteko unea iritsi zaigu —pago lehor bat dago bidebanatzean—. Oketa mendira doan pista lagata, altzifreen eta izeien artean behera egiteko gonbita emango digu bideak, suebaki baten moldean. Belardi zabalera irtetean, ezkerrera egin, eta ertzetik gora segituko dugu. Ezkerrean daramagun itxitura amaiturik, garo artetik jarraituko dugu noranzkoari eutsirik. Igotzeari utziko diogu pagadira iritsitakoan. Basabideak zehar-zehar bideratuko gaitu han, eta hainbat zona heze zeharkatuko ditugu. Jaisten hasiko gara laster, eta, sigi-saga, basabide batera helduko gara. Eskuin-ezker egin ostean, maldan behera egiteari eutsi, eta Zubialde ibaiarekin elkartuko gara harrobietako aparkalekutik hurbil gaudela. Muruako errotara itzultzeko errepidean aurrera egingo dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] occkw4wvnuctlirs6q9q24ygfubmux3 0 4421 20679 20224 2020-06-25T21:15:11Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 71335-Nafarroako ibilbidea Soratxipi.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Beintza-{{udalerria|Labaien}}, Orraita lepoa, Munazorrotz, Mugako soro, Soratxipi, Ello lepoa |distantzia = 10 km. 3 ordu eta 30 mn. |ingurunea = XX. mendearen erdialdean kontrabandorako igarobide garrantzitsuak izan ziren hainbat mendi bidexkatan ibiliko gara. |abiapuntua = Beintza-{{udalerria|Labaien}} |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=388020&fetxa=2017-09-19&orria=028&kont=002 }} '''XX. mendearen erdialdean kontrabandorako igarobide garrantzitsuak izan ziren hainbat mendi bidexkatan ibiliko gara. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=388020&fetxa=2017-09-19&orria=028&kont=002 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Bortziriak, {{udalerria|Ultzama}}, {{udalerria|Basaburua}}, {{udalerria|Baztan}} eta {{udalerria|Leitza}} aldeko eskualdeekin muga egiten du Malerrekako Beintza-{{udalerria|Labaien}} herriak, eta horixe aukeratu dugu gaurko ibilaldi zirkular hau egiteko. Beti kolore orlegiz jantzita dagoen haran txiki honetan dauden bi herriguneek 1192 urtean dute aipamen idatzirik zaharrena, ''Beyca'' edo ''Beytça'' eta ''Lauayeno''. Urte horretan jaso zituen foruak ere, Nafarroako errege Antso VI.a Jakitunaren eskutik. Beintza-Labaienek baso ugari dauzka, hosto erorkor eta landare higrofiloez beterikoak. Zuhaitz ugarienen artean, pagoak, haritzak eta gaztainondoak nabarmentzen dira. San Pedro eliza dago Beintzan, eta hor emango diogu hasiera ibilaldiari, Leurtzako urtegira zuzentzen den PR-NA 102ari dagozkion bide seinale zuri eta horiek erakutsiko diguten norabidean. PRaren markekin batera, Bidasoko Kontrabandisten bidearen balizaje zuri-gorria ere lagun izango dugu. Bide hau zirkularra da, eta kirol, natur eta kultur arloan diseinatutako produktu turistiko bat da. Ibilbidea XX. mendearen erdialdean kontrabandorako igarobide garrantzitsuak izan ziren hainbat mendi bidexkatan barna doa. Herria atzean utzi, lehen aldapara heldu, eta, sigi-saga luzeak eginez, ordubete inguru beharko dugu Orraitako lepora igotzeko. Beste garai batzuetan, malda hauek batik bat pagoz beterik zeuden, baina, gaur egun, biluzik daude. Behean, Leurtzako urtegia ikusiko dugu, eta hara zuzentzen den xenda utzi, Monaxketa tontorrari bizkarra eman, eta Munazorrotzera igotzeko aldapa pikoari aurre egingo diogu. Xenda nabarmenik gabe, tontorrera iritsiko gara, eta, handik ikuspegi zabal eta ederraz gozatu eta gero, Soratxipiraino zabaltzen den mendi bizkarrean zehar abiatuko gara. Metro batzuk galdu, eta belarretatik erraz iritsiko gara Mugako Soroko muinora eta gertu ikusi dugun Soratxipiko tontorrerantz joko dugu segidan. Erpin geodesikoa eta buzoi zaharraren ondoan argazki batzuk atera, eta, hamaiketakoa egiteko aukeraz baliatuz, gertuko eta urrutiko mendiak identifikatzen ahaleginduko gara. Mendi bizkarrean zehar jarraitu, eta, segidan, hego-mendebalderantz, Elloko leporaino jaitsiko gara maldan behera garo artean zabaltzen den bide zabaletik. Eragorriko tontorrera igo gabe, lepotik beherantz egingo dugu, pagadian zabaltzen den pista zabala bilatuz. Borda pare baten ondotik pasatu, eta, PR-NA 101aren bide seinaleak segituz, azkar jaitsiko gara Bezkingo errekaren ondora. Gaztainondo zaharren artean hedatzen den pista zabaletik erraz egingo dugu aurrera, eta, konturatu orduko, Labaiengo lehen etxeen ondora helduko gara. Kalean zehar, bi auzoetan banatuta dagoen herri polit honen bigarren auzoaren bila joango gara. Errepidera atera, eta gertu ikusiko dugun goiko auzora igoko gara, abiapuntura, hain zuzen. Eguna amaitzeko, San Pedro eliza gotiko-errenazentista, errota parean dagoen XVI. mendeko gurutzea eta, oro har, bi herriguneetan dagoen arkitektura zibil ederra bisitatu ditzakegu. Azken horien artean, aipatzekoa da Labaiengo herrigunean dagoen Arretxea dorretxea. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 0dndsttq52kifa3jyjfsi2zghb27wh1 0 4422 20625 19769 2020-06-25T21:14:10Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 71322-Gipuzkoako ibilbidea Malla Harria.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Malla Harria, Beastegi, Iñurritza |distantzia = 9 km. 2 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Industria ondarea eta natura elkarren ondoan dauden agertoki harrigarri bezain ikusgarria ezagutuko dugu. |abiapuntua = San Pablo ermita ({{udalerria|Orio}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=387500&fetxa=2017-09-12&orria=028&kont=001 }} '''Industria ondarea eta natura elkarren ondoan dauden agertoki harrigarri bezain ikusgarria ezagutuko dugu. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=387500&fetxa=2017-09-12&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Gaurko ibilaldi honetan, Gipuzkoako kostaldean dagoen ingurune harrigarri bezain ikusgarria ezagutuko dugu. Industria ondareak eta naturak bat egiten duten Malla Harriko —bertakoek ''Mollarri'' izenez ezagutzen dute— paisaiaz gozatu ostean, Beastegiko gainera igo, eta Iñurritzako biotopo babestua bisitatzeko aukera izango dugu. Orioko portura doan errepidearen bidegurutzearen ondoan dagoen San Pablo ermitatik abiatuko gara. Gipuzkoako Birari (GR-121) dagozkion bide seinale zuri-gorriek erakutsiko diguten norabideari segituz, erraz helduko gara Oribazarreko hondartzaren ondoan dagoen Txurruka aterpetxera. Mahastien artean mendebalderantz marrazten den errepidetik Talaimendiko leporaino igo, eta gertu dagoen kanpinaren aldera joko dugu. Harrerako eraikinaren ondotik, igotzen jarraituko dugu, baina, laster, hesi batek pasatzea eragotzi, eta ezkerraldetik gorantz igotzen jarraituko dugu, erpin geodesiko baten ondora iritsi arte. Beastegiko gaina gertu dago, baina ezinezkoa gertatu zaigu berataraino heltzea, zona pribatua dela adierazten duten seinale eta hesiek tontorrera iristea eragotzi digute. Garo artean, labarren gainetik marrazten den xenda batek berriro kanpinera eramango gaitu, eta, hori ezkerrera utzita, jaisten jarraituko dugu, Malla Harriko eraikinen hondakinen ondora ailegatu arte. XIX. mendeko azken urteetan, Bizkaiko burdin meategietan izandako gehiegizko ustiapenaren ondorioz eta ustiatzeko teknologia berrien garapenak lagunduta, Belgikako, Frantziako eta Ingalaterrako konpainiek Gipuzkoako meategi esparruak begiz jo zituzten: {{udalerria|Zerain}}, {{udalerria|Mutiloa}}, {{udalerria|Berastegi}}, {{udalerria|Irun}}, Arditurri eta Andatzarratekoak. Leku honetako eraikuntzak tokiko meatzaritzaren lekuko harrigarriak dira. Andatzarratetik, aireko tranbiaren linea baten bidez, burdin mineralez betetako bagonetak eraikin hauetaraino iristen ziren. Garraio sistema horren bidez, zuzenean lotzen zituen karga eta deskarga lekuak. XX. mendeko lehen urteetan, Frantziara edo Ingalaterrara abiatzen ziren itsasontziek Malla Harriko zubi zamatzaile hauetan betetzen zituzten beren upategiak. Gure historiaren pasarte hauek gogora ekarri eta gero, gure ibilbidearekin jarraituko dugu. Porlanezko bide zabaletik gorantz egin, eta, bat-batean, Zarauzko panoramika osoa zabalduko zaigu. Kanpinera doan bidea utzi, eta hondartza aldera jaisten den bidetik azkar galduko dugu altuera. Hondartzara pasatzeko dagoen zubia eskuinera utzi, eta ezkerretik ikusiko dugun pistatik aurrera egingo dugu. Gure eskuinean, Iñurritzako biotopo babestua izango dugu. Herrigunetik oso metro gutxira dagoenez, hasieran nekazaritzagatik eta gero hirigintzak ekarritako hazkundearengatik ia desagertu egin zen padura. Gaur egun zati txiki bat bakarrik geratu arren, hamaika hegaztiren pausaleku izaten da. Abiapuntura itzultzeko lehen zatia nahikoa urbanoa gertatuko zaigu. Asti kirolgunera doan errepidetik abiatuko gara, eta, futbol zelaira iritsi aurretik, autobidearen azpitik zabaltzen den errepidea hartuko dugu. Metro batzuk aurrerago, eskuinera joko dugu, Sasikoa baserrirantz. Baserria atzean utzi, trenbidearen ondora iritsi, eta haren eskuinetik marrazten den lurrezko bidetik erraz iritsiko gara Orioko gainera. Errepidea gurutzatu, eta, baserriaren ondotik pasatzen den bideari jarraituz gain txiki batera igo, eta aldapa bizian azkar jaitsiko gara abiapuntura. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 7v4clx2kzsfwor14cxogybwkredgxgz 0 4423 20501 19588 2020-06-25T21:12:03Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 71147-Nafarroa Beherea ibilbidea Baigura.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Beherea}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Baigura, Erregelu, Laina, Haltzamendi |distantzia = 15,2 km. 4 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Lapurdiko eta Nafarroa Behereko berdeguneen gainean hegaldaka bezala ageri da Baigurako mendigune mardula; gailurreria horretako lau tontor kateatuko ditugu bata bestearen ondoan. |abiapuntua = San Bizente ermita ({{udalerria|Heleta}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=217864&fetxa=2017-06-27&orria=028&kont=001 }} '''Lapurdiko eta Nafarroa Behereko berdeguneen gainean hegaldaka bezala ageri da Baigurako mendigune mardula; gailurreria horretako lau tontor kateatuko ditugu bata bestearen ondoren. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=217864&fetxa=2017-06-27&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == San Bizente ermitatik ekingo diogu ibilaldiari; {{udalerria|Heleta}} herrira sartzeko bidegurutzetik iristen da hara. Ermitatik abiatzen den bidetik joko dugu: etxebizitza pare baten artetik joango gara, ataka bateraino; hura gurutzatu, eta ezkerretik joko dugu, lurrezko bide batetik, zeina zerrenda horiz eta laranjaz balizatuta baitago. Handik aurrera, ehunka metrora-edo, eskuinaldetik agertuko zaigun bidexka batetik joko dugu gorantz, eta borda baten hondakinetaraino iritsiko gara. Han, beste bide batekin bat egingo dugu, eta aldapan gora segituko. Hurrena, bidebanatze batera iritsiko gara, eta eskuinera egingo dugu, baso bat inguratuz, eta, gero, beste bidegurutze batekin topo egingo dugu, eta gorantz joko zuzenean, bide belartsu batetik, eta, hurrengo bidebanatzean, eskuinetik segituko dugu. Horrela, Soilandotxipiko lepo gainera iritsiko gara, eta, han, eskuinetik joko dugu, Bizkarra aldera seinalatzen duen idazkun bati jaramon eginik; Baigurako gailurreriari erreferentzia egiten dio. Hala, belaze batean barneratuko gara; merenderoetakoen moduko mahai pare bat eta orientabiderako beste bi mahai panoramiko aurkituko ditugu. Ezkerretik joko dugu berriro, Bizkarra aldera seinalatzen duen kartelaren atzetik. ==Ibilbide panoramikoa== Behorsaro amildegiaren gainetik ibiliko gara, Irisarriko landen gainetik, eta mazelaz mazela ibiliko gara hegaletik, Burbilaria muinoraino; han, eskuinetik joko dugu, eta noranzkoa aldatuko: bide harritsu batetik ibiliko gara, Kurutzeko Pareta alde goreneraino. Ertz horretatik iritsiko gara gailurreriako lehen tontorrera: Erregelura. Ezkerreko aldetik jaitsiko gara, eta, gailur naturalari segituz, Baigurarantz egingo dugu, eskuineko aldetik doazen bidexka eta errepidetik jo beharrean. Orientabiderako bi mahai handiren ondotik pasatuko gara; horietan deskribatuko zaigu, hurrenez hurren, ekialdeko eta mendebaldeko arku menditsua, Baigura koroatzen duen mugarrira iritsi arterainokoa; hara iristeko, izkin egingo diegu han kokatuak dituzten antenei. Gailur nagusitik abiaturik, harako sarbidearen aldera ez baizik bestera egingo dugu, ''bizkarretik'' dioen idazkunari jarraituz, eta han inguruan dagoen muino batera jaitsiko gara gailurretik, eta Laina mendira igoko, hura hein batean estaltzen duten harkaitzen artetik. Eta erlaitzeko bidexkatik segituko dugu, Ubidiako pendizen gainetik, eta bide harkaiztsu batetik jaitsiko gara hurrengo muinora. Aurrera segituko dugu gailurrerian zehar, eta zati harkaiztsu bat agertuko zaigu ezkerreko aldetik, baina ez diogu jaramonik egingo, eta azkeneko ezproi harkaiztsu batekin topo egingo dugu; hor, eskuineko aldetik segituko dugu, eta zelai handi batera sartuko gara; han ere eskuineko aldetik joko dugu gainean ageri den gailur harkaiztsurantz, eta aldapa bati ekingo diogu Haltzamendi tontorreraino heltzeko. Ermitara itzultzeko, berriz, lehengo bidetik joko dugu; hala, gailurretako desnibelak gainditu beharko ditugu atzera, edota mendebaldeko magaletik inguratu ibilaldia samurtze aldera. Hala eginez gero, bidezidor batetik joko dugu, Haltzamendiren azpitik, zeina ''cairn'' bidez seinalatua baitago; Lainatik datorren zerrenda harkaiztsua baztertu, ezkerretik jo, eta beherantz doazen bi bidetatik laburtuko dugu, Baigura inguratuko Erregeluko oinarriarekin bat egin aurretik. Begien bistakoak dira ikusmeneko erreferentziak; beraz, baldin eta lainoek ez badute ingurumaria estaltzen, ez dugu izango bestelako arazorik, baina, aldi berean, erraz jaits gaitezke nahi baino beherago ere. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 1nlwi1j3p97dnfctphize94qsmlu7f7 0 4424 20763 20527 2020-06-26T08:37:07Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 71146-Bizkaiko ibilbidea Untzillatx.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Nahiko zaila |lekuak = {{udalerria|Mañaria}}, Oraietako lepoa, Untzillatx, Lauretako lepoa, Elosuko lepoa |distantzia = 6,7 km. 2 ordu eta 30 minutu. |ingurunea = Anbotoko mendilerrotik erauzia, kare haitzeko mendi puska da Untzillatx. Haren haitzarteetan hasi eta hezi dira gero Pirinioetan, Alpeetan eta Himalayan ibili diren goi mailako euskal mendizaleak. |abiapuntua = Mañaria |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=216841&fetxa=2017-06-20&orria=033&kont=001 }} '''Anbotoko mendilerrotik erauzia, kare haitzezko mendi puska da Untzillatx. Haren haitzarteetan hasi eta hezi dira gero Pirinioetan, Alpeetan eta Himalaian ibili diren goi mailako euskal mendizaleak. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=216841&fetxa=2017-06-20&orria=033&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Untzillatx (934 metro) Anbotoko mendilerroaren hirugarren puntarik altuena da, Anboto bera (1.331 metro) eta Alluitz (1.040 metro) ondoren, eta bi mendi horiek osatzen duten mendilerrotik bereizia dago. Untzillatxen konplexutasun geologikoa eta batez ere kare masan dituen etenuneak dira horrenbeste eskalatzaile erakarri dituenak aspalditik. Ekialdeko magala da bertikalena, goitik behera Atxarteko haitzartera 650 metroko jauzia duelarik. Igoera ikusgarrienetakoa Diagonal Nagusia izeneko zartadura erraldoian barrena doa, Urkiola mendatetik ikusgai. Aldiz, lerro hauetan proposatzen dugun ibilbidea Untzillatx igotzeko bide klasikoa da, mendizaleok, eta ez eskalatzaileak, egitekoa. {{udalerria|Mañaria}} herrian (Bizkaia) hasi behar dugu ibilbidea, harrobietatik oso hurbil eta baita Kurutze Santu baselizatik ere, herriaren sarrerako lehen zebra bidearen ezkerretara ateratzen den bidean. Asfaltozkoak Kanpaineta auzorantz garamatza. Goialdetan pista utzi, eta ezkerreko bidezidorretik jarraituko dugu gorantz. Jarraian, malda arintzen denean, eskuinalderantz hartu, eta txabola zahar baten ateraino jarraitu behar dugu. Atsedenaldi labur batean, Mugarra eta Errialtabasoren ikuspegiaz gozatzen hasiko gara, arestian dugun malda pikoari ekin aurretik. Bide berori eutsiz, pinudi aldapatsua gainditu behar da soilgune bateraino iritsi arte. Cairn batek ezkerreko bideari jarraitu behar diogula adierazten du, pagoen eta haritzen sustraiek osaturiko eskailera artean mazela pikoan arnasari ezin eutsiz. Lurra bustia dagoenean, lokatzak oraindik neketsuago bihurtzen du pasabidea. Azkenik, harrigarria badirudi ere, artadi txiki batekin topo egingo dugu. Ez da ohikoa garaiera hauetan artadiak pagadiak baino garaiera handiagoan aurkitzea. Arnasa lasaia berreskuratu ahal izango dugu Oraieta lepora (540 metro) heltzeko dugun pasabide lauan. ==Ikuspegi ederra== Orain arteko aldapak txikiak izan dira hemendik aurrera aurkituko dugunarekin alderatuz gero. Beraz, ura edateko eta gorputzari azukre pixka bat sartzeko leku aproposa dugu hau, antzina hamaika artzainek egiten zuen bezala. Igarobide natural honetatik, Mañariako mazela utzi eta Izurtzakoan jarriko gara, barrenean daukan artadiaren gainaldetik. Bidezidorra estua da, batzuetan belar artean bestetan haitzartean Untzillatxen ipar isurialdea zeharka gaindituz. Azken metroak gailurreriaren haitzartean gaindituko ditugu tontorreko buzoiraino (934 metro). Ikuspegia sekulakoa da. Astxiki, Alluitz eta Anboto hego-ekialdean; Udalatx ekialdean; {{udalerria|Oiz}} ipar-ekialdean; Mugarra, Errialtabaso, Leungane eta Aramotz mendebaldean; Gorbeia hego-mendebaldean... Jaitsiera ez dugu etorritako bidetik egingo, Lauretako diagonal txikiaren bidetik baizik. Gailurreriari jarraituko diogu, lepo txiki bat eta cairn bat aurkitu arte. Horrek ezkerrerantz bideratzen gaitu, Untzillatxen hegoaldeko horma erraldoien azpitik. Markuarreko hartxingadiaren gainetik goaz txoriaren ikuspegiaz gozatuz, baldin eta bertigoak hartzen ez bagaitu. Lauretako arrailetik pasatzean, arriskutsua dirudien arren ez da horrenbesterako; arretaz eta astiro ibiliz gero, ez da horren zaila. Ez dago galbiderik, gainera, bidezidorrari beherantz jarraitu behar zaio hormaren ondotik hego-ekialderantz. Hormatik urruntzen garenean, Elosuko lepora (565 metro) helduko gara. Orain, baso bide batek, mendiaren hego magala inguratuz, Mañariarantz eramango gaitu, mendebalderantz ibiliz. Ekialdekoa, berriz, Atxartera doa. San Martin baselizaren (383 metro) ondotik pasatuko gara, Mañariako mazelan igo dugun bidearekin bat egin arte. Azkenik, Kanpaineta auzora jaitsiko gara, aldizka atzera begiratuz, gaur menperaturiko erraldoi karstikoa eta askorentzat Euskal Herriko tontorrik ederrena miresteko. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 615tnsm6qa2ygu3tcn6bv45qfvpgj53 0 4425 21796 20594 2020-07-05T20:29:29Z Theklan 125 /* Ibilbidea */ wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 71136-Gipuzkoako ibilbidea Itziarko talaia.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Itziarko Talaia, Portutxiki, Sakoneta, Mendata, Mendatagaña |distantzia = 6,2 km. 2 ordu. |ingurunea = Balearen arrantza jardun garrantzitsuenetako bat izan da euskal kostaldean Erdi Arotik. Haren arrastoak presente daude. |abiapuntua = Errota Berri (Itziar) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=215862&fetxa=2017-06-13&orria=028&kont=001 }} '''Balearen arrantza jardun garrantzitsuenetako bat izan da euskal kostaldean Erdi Arotik. Haren arrastoak presente daude. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=215862&fetxa=2017-06-13&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Zumaiak, Itziarrek, Debak eta Mutrikuk osatzen dute Euskal Kostaldeko Geoparkea, eta haren zati interesgarrienetako batean murgilduko gara, paisaia protagonista bakarra den lurretan, hain zuzen ere. Hamahiru kilometro luze den ibilbidearen zati honetako paisaia liluragarrian, Mendatako portuari lotuta zegoen Itziarko Talaia ere bisitatuko dugu, labarren ertzetik aurrera egiten dugun bitartean. Ibilbide erraza eta ondo balizatua da; Gipuzkoako Biraren (GR-121) marra zuri-gorriek eta, bereziki, inguru hau ere zeharkatzen duen PR-Gi 5001aren zuri eta horiek erakutsiko digute zer bideri jarraitu behar diogun. Errota Berri jatetxe eta landetxearen ondoan dagoen aparkalekuan autoa utzi, eta berehala ikusiko dugu hartu beharreko bidea: Itziar aldera doana utzi, eta Itxasperantz zuzentzen dena aukeratuko dugu. Langa igaro, eta haltzadian zehar marrazten den bidetik erraz egingo dugu aurrera. Kilometro pasatxo bete eta gero, kostara gerturatu, eta goian ikusiko dugun Portutxikiko behatokira igoko gara. Lurraren historiako pasarteak gordetzen dituen paisaia ikusgarria agertuko zaigu begien aurrean. Panoramika zabala bezain erakargarria. Behatokitik pistara jaitsi, artadia eta baratzearen ondotik pasatu, eta Sakonetako sarreran izango gara, itsasotik oso gertu. Garai batean, Zentral Nuklearra egin nahi izan zuten hemen, eta, zorionez, herritarren presioagatik lortu zen gaur egun gozatzen dugun ingurune paregabe hau zegoen bezala uztea. Egurrezko zubitxoa igaro, eta xenda nabarmen batek aldapa pikotik eramango gaitu. Gure eskuinera Sakonetako puntara doan xenda txikia utzi, eta goialdera aterako gara. Behealdean, Sakonetako hondartza bikainaren ikuspegia edukiko dugu. <gallery> Sakonetako hondartza 01.jpg|Sakonetako hondartza Sakonetako hondartza 02.jpg|Sakonetako hondartza Sakonetako hondartza 03.jpg|Sakonetako hondartza Sakonetako hondartza 04.jpg|Sakonetako hondartza </gallery> Maldan behera, Mendata aldera jaitsiko gara, eta izen bera duen errekastoa igaro ondoren, porlanezko pistara igo, eta, eskuinetik, Mendatagainako tontorrera iritsiko gara. Ikuspegi paregabea duen leku honetatik egin dugun bidea ikusteaz gain, Kantauriko marearteko zabalgune handienetakoaz gozatzeko parada izango dugu. Maldan behera, porlanezko pistatik jaitsi, eta trenbidea gurutzatuko dugu, GR zaharraren xenda bilatuz. Malda txikia igo, ataka igaro, eta metro batzuk beherago, Itziarko Talaia izandakoaren hondarrak ikusiko ditugu. Eta, bertan, talaia honi buruz azalpen hau irakurriko dugu: «Balearen arrantza Erdi Arotik jarduera garrantzitsuenetakoa izan zen euskal kostaldean. Inguruko herrien artean egiazko lehia izaten zen balea nork harrapatuko, eta itsasoan zetazeoa bistaratzea zen lehen urratsa lasterketan ateratzeko. Talaia hau, Mendatako portuari lotuta zegoen. Itziarko biztanleek eta Itxaspeko baserriek abantaila txiki bat izan zezaketen dorre honetako seinaleak ezin baitziren bistaratu {{udalerria|Deba}}, {{udalerria|Mutriku}} eta Ondarroako herrietatik». Balearik ez dugu hemendik begiztatuko; beraz, maldan behera metro batzuk jaitsi, eta lehen etorritako bidearekin bat egingo dugu. Hemendik abiapuntura itzultzeko, ez dugu arazorik edukiko, berriro Sakonetako labarren gainetik marrazten den xendan barrena itsas ondoraino jaitsiko gara. Inork nahi izanez gero, Sakonetako puntara igotzeko aukera izango du, baina betiere kontu handiz. Portutxikiko talaia atzean utzi, eta abiagunera itzuliko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 1qslu7mrzs4e4idz55zufp1dtqvpqis 0 4426 20669 20221 2020-06-25T21:15:00Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 71137-Nafarroako ibilbidea Puttarriko Dama.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Puttarri, Lizarrusti, Iraio, Irupagoeta, Kalelantegi |distantzia = 12 km. 3 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Artzainen kulturan esan ohi da Damak herriak eta soroak kazkabarrez suntsitzen dituela uztak, baita sarraskiak eragin abereen artean ere. |abiapuntua = Lizarrusti |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=214783&fetxa=2017-06-06&orria=028&kont=001 }} '''Artzainen kulturan esan ohi da Damak herriak eta soroak kazkabarrez suntsitzen dituela uztak, baita sarraskiak eragin abereen artean ere. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=214783&fetxa=2017-06-06&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Elezaharrek diotenez, Puttarri mendia euskal mitologiaren pertsonaia ezagunenetako baten bizilekua da, Puttarriko Damarena hain zuzen ere. Aralarko hego-mendebaldean kokaturik, gailurretik gertu dagoen haitzulo batean, Dama lirain bat bizi omen da duela urte asko, edertasun berezi eta adimen handikoa, baina, halaber, deabruaren botere eta naturaz gaindiko ahalmenak dituenak. Mari emakumezkoa denez, sarritan andere dotore baten moduan jantzita agertzen da. Mendi honetako kareharrizko harkaitzek sortzen dituzten formengatik eta gure irudimenak lagunduta, euskal mitologian oso ezagunak diren izaki magiko horien bizilekua irudika dezakegu. Lehen zatia, Nafarroa eta Gipuzkoako mugan zehar burutuko dugu, eta bigarrena, berriz, Nafarroako lur eremuan murgilduko gara abiapuntura itzuli aurretik. Lizarrustiko mendatean ibilgailua utzi, eta, hasieran, GR 12 eta GR 121aren bide balizatuaren seinale zuri eta gorriei jarraituko diegu. Aterpearen atzeko aldetik atera, eta basoan murgilduko gara; Aranzadiren plubiometroaren ondotik pasatu, eta laster altuera hartzen hasiko gara. Alleku mendiaren magalean barreiatzen den pagadi bikainean marrazten den xendatik Iraioko gainera igoko gara, artzain eta ikazkinek antzina erabili ohi zuten bide zaharretik. Toki horretatik, ur banalerroaren eta bi lurraldeen mugen paraleloan zabaltzen den bide nabarmenetik gorantz jarraituko dugu etenik gabeko aldapan zehar. Hirupagoetara iristean, Errenagara doan bide balizatua utzi egingo dugu, eta hegoalderantz joko dugu, maldan behera Kalelantegiko lepora jaitsiz. Aurrera segitu, eta haitz batean dagoen zulo batetik beste aldera pasatuko gara, tontorrera igotzeko maldari ekin aurretik. Orbelean marraztuta dagoen bidetik azken ahalegina egingo dugu Puttarriko gailurrera iristeko, eta bertan suziri itxura duen buzoia aurkituko dugu. Sakanako, Urbasako eta Andiamendiko ikuspegi paregabea gozatzeko aukera izango dugu. Haitzuloak mendia alderik alde zeharkatzen du, eta bisitatu nahi badugu IMranz joko dugu, igotzeko erabili dugun azken tximiniatik paretari itsatsita. Ez dago tontorretik urruti, eta sarrera makurtutik igaro eta gero, bobeda handi bati ematen dio bide. Beste hogei bat metro aurrerago, urez betetako putzua ikusi ahal izango dugu. Artzainen kulturan esan ohi da Damak herriak eta soroak kazkabarrez jipoitzen dituela, uztak suntsitu arte, baita sarraskia eragin abereen artean ere, izurri misteriotsuak igorriz. Gizakiak eta abereak ura behar duenean mendiko iturriak ere agortzen ditu, eta gau ilunetan, gailurren artean hegan doala ikusten da, halo urdin eta gorrixka batean bilduta. Elezaharrak gogora ekarri eta gero, abiapuntura itzultzeko, iparralderantz, etorritako bidetik atzera egingo dugu. Tontorrera igotzeko erabili dugun azken maldatik jaitsi, eta ezkerraldetik ateratzen den bidea bilatuko dugu. Hasieran ez da oso nabarmena, baina, berehala, Kalelantegi lepotik datorren pista zabalarekin egingo dugu topo. Pagadian zehar erraz galduko dugu altuera, eta konturatu orduko, errepidera aterako gara. Lizarrustiko mendatera itzultzeko, errepidean zehar seiehun bat metro bete, eta abiapuntuan izango gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] oremb1hohylq400kykhc8roqa88022c 0 4427 20521 19615 2020-06-25T21:12:24Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 71129-Nafarroa Beherea ibilbidea Buztanzelai.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}}, {{herrialdea|Nafarroa Beherea}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Izpegi, Aintziaga, Buztanzelhai, Astate |distantzia = 8,6 km. 2 ordu eta 20 mn. |ingurunea = Iparla mendiguneko gailurra bat dator Baztango eta Baigorriko lur eremuen arteko banalerroarekin. Izpegitik jo, eta, itzelezko ibilbide panoramiko bat eginez, gailurreko hegoaldeko bi gainetara iritsiko gara. |abiapuntua = Izpegi mendatea (Erratzu, {{udalerria|Baztan}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=213791&fetxa=2017-05-30&orria=028&kont=001 }} '''Iparla mendiguneko gailurra bat dator Baztango eta Baigorriko lur eremuen arteko banalerroarekin. Izpegitik jo, eta, itzelezko ibilbide panoramiko bat eginez, gailurreko hegoaldeko bi gainetara iritsiko gara.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=213791&fetxa=2017-05-30&orria=028&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == Izpegiko mendatetik ekingo diogu ibilbideari, horixe izaki Baztanen eta Baigorriren arteko komunikazio gune giltzarria. Bentako aparkalekua atzean utzi, eta errepidea gurutzatuko dugu. Izeidi txiki baten eskuinean, belarrezko bidexka bat ikusiko dugu, gorantz egiten duena, eta handik joko dugu; bidezidor hori zerrenda gorri eta zuriz balizatua dago, eta hortik segika bat egingo dugu GR-10 ibilbidearekin. Hala eta guztiz ere, ibilbidearen lehen zati honetan, ez gara igoko inondik inora ere erlaitz zorrotzaren gainera, ezpada bidetik aterata ikusmin sano batek hartaraturik. Gero, {{udalerria|Baztan}} alderantz hedatzen den magalean gora ibiliko gara, eta Aintziagako lepora jaitsiko apur bat; eta mazelaz aldatuko gara, GR-10ari lotuko gaituen bidezidorrari jarraituz, baina oraingoan eskuineko aldetik. Hurrengo, mazelaz aldatuko da berriro ere bidezidorra, eta pagadi baten bazterretik segituko du, baina guk, hura utzi, eta eskuinetik joko dugu gorantz, gailurreriaren gaineko zatiraino, zeinak Aintziagako terrazara bideratuko baikaitu berehala ezkerretik. Tontor txiki horretatik, egundoko panorama izango dugu aurrez aurre, are ikusgarriagoa zenbat eta goragotik begiratu; hala, gorantz egingo dugu, Buztanzelhai tontorrerantz, huraxe ageri baitzaigu buru gainetik. ==Buztanzelhai eta Astate lotuz== Horretarako, ezkerretik joko dugu, eta Buztanzelhaiko lepora jaitsiko gara; zutoin bat aurkituko dugu, seinale bat ageri duena, eta GR-10arekin bat egingo dugu, eta Iparlako Kaskorantz joko; haren ezkerreko hegaletik igoko gara, eta, lehenengo gain harkaiztsura iritsitakoan, eskuinetik joko dugu, eta ebakiduratik igoko gara Aintziagarantz, eta, handik, Buztanzelhaiko gailurrera egin ahal izango dugu. {{udalerria|Baigorri}} alderantz ikusmira bikaina agertuko zaigu, eta, zerumugaren barrenean, Iratiko mendi bikainak begiztatuko ditugu; erlaitzetik ibiliko gara, ekialdeko ebakiduratik, zeina {{udalerria|Baztan}} alderantz hedatzen den belardi leunaz bestelakoa baita. Ibilaldi laburra izango da, eta, iratze sail bat zeharkatu eta gero, Astateko lepora iritsiko gara; handik, zuzenean igoko gara erlaitzetik Astateko tontorreraino. Hara iritsitakoan, iparralderantz ibiltzen segitzeko modua dugu, eta, hala, Iparlako gailur nagusira iritsiko gara ordubete eskasean; Tutuliatik pasatuz gero, berriz, dobleko ahalegina eta denbora eskatuko digu. Gero, zuzenean itzuliz gero, Astateko lepoan ez dugu berriro Astateko gainera joko, baizik eta hegalez hegal inguratuko dugu; eta Aintziagan ere beste horrenbeste egingo dugu: Izpegiko mendatea eta GR-10 ibilbidea lotzen dituen bidezidorretik joko dug, Buztanzelhaiko eta Aintziagako lepoak zuzen lerrokatzen baititu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] pbkrk03a6hfg9etmyzdrlnrroer1b5r 0 4428 19620 17200 2020-06-16T08:57:04Z Theklan 125 Robota: [[:Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak|Berriatik hartutako ibilbideak]] kategoria eransten wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |herrialdea = {{herrialdea|Espainia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Davalillo, Briones |distantzia = 14,5 km. 3 ordu et 30 mn. |ingurunea = Errioxako iraganaz gozatzeko xedez, Davalillora hurbilduko gara, gaztelu zahar baten hondarrak kulunkatzen baitira eder-eder han, Ebro ibaiaren altzoan. |abiapuntua = Briones |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=212757&fetxa=2017-05-23&orria=028&kont=001 }} '''Errioxako iraganaz gozatzeko xedez, Davalillora hurbilduko gara, gaztelu zahar baten hondarrak kulunkatzen baitira eder-eder han, Ebro ibaiaren altzoan. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=212757&fetxa=2017-05-23&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Errioxako bazterrak zeharkatzen dituen N-232 errepidetik soseguz gidatuz gero, erraz da nabarmentzen silueta ttipi bat San Asensio eta Briones hiribilduen artean. Deigarria, zinez. Davalillo gaztelu sonatuaren hondar historikoak dira. Itsasontzi baten tankera hartuko du urrutitik begiratuta, nahiz eta itsas mareekin zerikusirik ez duen eraikin horrek. Ordea, muino panoramiko oso bat okupatzen du behiala eraikitako gotorlekuak, itsasargi baten moldean altxatzen delarik Ebro ibaitik distantzia eskasera. Brionesko gotorlekuarekin batera herrialdearen defentsarako eraikia eta gotortua izan zen Davalilloko inguraldea, historialariek zehazten dutenez. Oso litekeena da gaur egun ikusten dugun gaztelua XII. mendearen bukaeran edo XIII.aren hasieran eraikia izatea, noiz eta Nafarroaren eta Gaztelaren arteko mugak trinko-trinko defendatu behar zireneko garai batean. Muinoaren hegoaldean, Aritzetako (La Estrella) Amaren santutegira begira, Davalilloko baseliza ikusiko dugu, akaso aspaldi existitu zen izen bereko herrixkaren eliza izan zena. Gazteluaren estiloari erreparatuta, arkitektura ederra erakusten duela bistan da. Haren edertasuna mireste aldera, Briones herrian (Errioxa, Espainia) jarriko gara abian. Itzulera, ordea, Aritzetako monasterioaren ondotik egingo dugu, eta zirkuitu polit bat osatu. ==Brionestik Davalillora== Davalilloko gaztelura eramango gaituen ibilaldia Briones hiribilduaren ekialdeko magalean hasiko dugu. Vivanco museoaren aurretik igaro eta San Vicentera doan errepideari jarraituta, tren geltokiaren eta igerilekuen artean utziko dugu autoa, aparkaleku zabal batean. Trenbidearen paraleloan hasiko gara, ekialderantz, sosegu handiz. Upeltegiko kapera ondora iritsita, ezkerreko bidetik jarraituko dugu, Ebro ibaiak moldaturiko ibar emankorra ezkerraldean lagatzen dugula. Ibaiaz beste aldean, ordea, San Vicenteko gotorlekua eta defentsa tinkoa bistaratuko ditugu. Haren atzean, nola ez, Toloño mendigune ezaguna. Porlanez jantziko da bidea une batez, eta, jaitsiera xume baten ostean, burdinbidea igarotzeko gonbita egingo zaigu. Burdinaren gainetik tentu handiz zeharkatuta, eskuinera egin eta nekazari bide nagusiari jarraituko diogu. Valpierre errekastoa laster ikusiko dugu. Zubi txiki batek aukera emango digu bere gainetik igarotzeko. Bitartean, arreta guztia hartuko duen silueta baterantz joango zaigu gure soa: aurrez aurre piramide itxurako muino deigarri bat ikusiko dugu, eta, gainaldean, Davalilloko aztarna historikoak. Hasieran, mahatsondoetatik gertu ibiliko gara; gero, bide behinenak ezkerrera egiten duenean, Errioxako landare preziatuen ondotik ibiltzeari utzi eta eskuinetik doan bidexkari ekingo diogu. Ezponda moduko parajea korritzen hasita trenbidearen ondo-ondoan jarriko gaitu bidexka bihurriak. Meatzarien bidetik jarraituko dugu gero, burdinbidea eskuinaldean dugula. San Juan zubira iristean, aukera dugu San Juan etxea eta behialako eliza ikusteko. Ebro ibaiak egiten duen meandroaren altzoan ikusiko ditugu eraikinok. Bertaratzeko tentatuta, ezkerraldera egingo dugu zubian, eta han, ibaiaren magalean, etxe armarridun bat ikusiko dugu, baita eliza zaharraren hondakinak ere. Davalilloko gaztelura zuzen egin nahi izanez gero, aurrera egin beharko dugu San Juan zubian. Davalillo herri hustuaren kalean gora egingo dugu tontorrean gailentzen den itsasargira igotzeko. Hegoaldeko atea igarota, arma patioa, harresia eta lau solairu izan zituen dorre galanta ikusiko ditugu, besteak beste. ==Aritzetako ermita zaharra== Davalilloko gaztelutik jaitsi eta ermitara heldutakoan, ezkerrera jo eta mahastiak inguratuta, Ebro ibaira jaitsiko gara. Bide zabalak meandro ondotik gidatuko gaitu, gorabeherarik gabe. Etxola batera heltzean, ordea, goratasuna hartzen lagunduko digu bideak. Trenbidera heldu gabe, ezkerrera hartuko dugu bidebanatzean eta burdina zeharkatuta, zuzen egingo dugu. Errepide nagusira helduko gara bizkor-bizkor. Errepidea gurutzatu eta San Chicon upeltegiaren paretik igarota, Aritzetako monasteriora helduko gara. Santutegiko ate nagusiaren aurrean gaudela, eskuinetik doan bidea hartu, eta harresiari itsatsita doan bideari jarraituko diogu. Hormatik aldendu gabe, hegoaldera egiten hasiko gara. Harresiak berriro ezkerrera egitean, hormatzarra utzi eta eskuinera egiten duen bideari ekingo diogu, San Asensiotik Brionesera doan bideari oratzeko. Mahastien artean hainbat metro egin ostean, ezkerrera joko dugu bidegurutzean. Aurrerago, intxaurrondo batzuk hazten diren parajean, eskuinera egiten duen bideari jaramon egingo diogu. Etxola baten ezkerraldetik doan bideari segituko diogu ondoren. Hala bada, paseo galanta eman ostean, gasbidetik igaro eta berehala, Valpierre errekastoaren gainean igaroko gara berriz ere. Errepide nagusira iristean, asfaltoaren ondoan metro batzuk egin eta gasolindegira heldu aurretik, eskuinetik doan bidea hartuko dugu. Brionesko igerilekuetako aparkalekura ziztuan iritsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] jgyapxh1guo6b20us42zorbsnwl115m 0 4429 20605 19735 2020-06-25T21:13:50Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 70462-Nafarroako ibilbidea Kodesko penitenteak.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Kodesko santutegia ({{udalerria|Torralba del Río}}), Kodesko Penitenteak, Risco Royo, Joar, La Llana |distantzia = 6,5 km. 2 ordu et 50 mn. |ingurunea = Naturak zizelkatutako monolito ikusgarri hauek kondaira bitxi bat ezkutatzen dute beren barnean. |abiapuntua = Kodesko Santutegia |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=211743&fetxa=2017-05-16&orria=028&kont=001 }} '''Naturak zizelkatutako monolito ikusgarri hauek kondaira bitxi bat ezkutatzen dute beren barnean.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=211743&fetxa=2017-05-16&orria=028&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == Ederra bezain ikusgarria den ibilbide bat proposatuko dugu gaur. Kodesko ''Penitenteak'' edo monolitoak deituriko haran estutik igoko gara Joarreko tontorrera, eta horretarako biderik zailena eta ezagunena aukeratuko dugu. Kodesko Santutegitik abiatuko gara, eta, horretarako, Kodes mendilerroaren magalean kokatzen den [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Torralba del Río|Torralba del Río]] herriraino joango gara. Kodesko Ama Birjinaren santutegia Kodes mendiaren babesean dago, Arabako mugan. Nafarroak mendebaldeko mugan duen azken mendigunea da. Gaur egungo jainkotegia XVI. eta XVII. mendeen artean eraiki zen; lehenago, X. mendean monasterio hispaniar-bisigodoa zegoen. Santutegiaren goi aldetik ateratzen den lurrezko pista zabala hartuko dugu, eta mendilerroaren paraleloan abiatuko gara. Berehala, eskuinetik ateratzen den balizatutako xenda hartuko dugu aurrerago berriro pistarekin bat eginez. Bidea ez da oso erraza, pista asko baitaude, eta agian zenbait lekutan intuizioaren laguntza ere behar da monolitoen oinera iristeko. Bi Ahizpen ondora heltzean, pista utzi eta horien artean sartzen den haran txikian murgilduko gara hasieran bide zabaletik eta gero xenda estuari segituz. Haizpitartean marrazten den bidea itzalean egingo dugu, eta tarteka aldatsak oso gogorrak gertatuko zaizkigu. Eguraldi busti edo hezearekin arriskutsua gerta daiteke. Behera begiratu, eta hortxe ikusiko ditugu ilaran jarrita Ahizpa Handia, Ahizpa Txikia, Punta Redonda eta Risco Royo haitzek osatzen duten multzo ikusgarria bezain zirraragarria. Penitenteen Haizpitartea eremu zaila da, pikoa eta nekagarria, tarteren batean tentu handiz ibili beharrekoa. Beraz, eskarmentu pixka bat edukitzea komeni da paraje hauetan murgildu eta naturaz gozatzeko. Monolitoen artean handienek ''Kodesko Bi Ahizpak'' izena hartzen dute —nahiz eta benetan lau izan—. Kondairaren arabera, bi omen ziren paraje horretan, beren amaordearen jopu edo esklabo. Eta, halako batean, ihes egin omen zuten, eta basoan ezkutatu. Iluna etorri eta bi ahizpak ez zirela etxeratu konturatuta, amaordeak madarikazio ikaragarri bat bota zuen: «Harri bihur daitezela», esan omen zuen, haserre. Andreak ez zituen gehiago ikusi, baina Kodesko bidean bi harkaitz sortu ziren, bata handia, bestea txikixeagoa. Haizpitartetik ateratzean, bidea erosoagoa gertatuko zaigu. Botatako izerdia lehortu, zintzurra freskatu eta atsedena hartzeko beta hartzen dugun bitartean, atzera begiratu eta honaino egindako bideari eta horren alboetara altxatzen diren ''penitenteei'' azken begirada botako diegu. Itzela ahalegina, ikusgarria paisaia. Merezi du. Gure ibilbidearekin jarraituko dugu, eta, Joarreko tontorra aurrez aurre dugularik, Peña Blancaren magaletik marrazten den xendatik Pico Royo aldera joko dugu, eta hori inguratuz tontorrera igotzeko azken maldari ekingo diogu. Joarreko antena zatarraren ondora ailegatzeko azken ahalegina egingo dugu haitz artean marrazten den bidetik gora eginez. Tontorrean dagoen buzoiaren ondoan hamaiketakoa egin eta panoramika zabalaz gozatzeko aukera bikaina izango dugu. Atsedenaren ostean, La Llanako lepora jaisten hasiko gara pagadian zehar. Aurrez aurre La Planako tontorra izango dugu. Lepora iristean, santutegi aldera zuzentzen den bide harritsuak gure belaunak ''zigortuko'' ditu. Los Cencerros Haitz ikusgarriaren magaletik irekitzen den xendatik basoan murgilduko gara, eta, kontu kontari, pista zabaletik jaitsiz santutegira iritsiko gara, eta ibilbidea amaituko dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] j5r5jesg5twupopgpobt9gufll19ry5 0 4430 20557 19672 2020-06-25T21:13:01Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 70494-Gipuzkoako ibilbidea Grankanto (Jaizkibel).svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Jaizkibel, Grankanto, Bonazaitza, Sanjuanarri |distantzia = 3,5 km. Ordubete eta 30 mn. |ingurunea = Albeoloak, zuloak, arkuak, kubetak... hamaika irudi aurkituko dugu ilargi itxurako paisaia honetan. |abiapuntua = Jaizkibelgo kantina (Pasai Donibane) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=209648&fetxa=2017-05-02&orria=027&kont=001 }} '''Albeoloak, zuloak, arkuak, kubetak… hamaika irudi aurkituko dugu ilargi itxurako paisaia horretan. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=209648&fetxa=2017-05-02&orria=027&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Jaizkibelgo paisaiak osagai asko eta aberatsak ditu: itsaslabarrak, itsasargiak, landaredi ugaria eta haran eskegiak. Guk horietako bat bisitatzea erabaki dugu; Grankantoko haran eskegia, hain zuzen ere. Hareharrizko irudiek itxura ederra dute, eta Jaizkibelek dituen paisaiarik politenetako bat osatzen dute. Paraje ezkutu eta gorde horretan, harribitxi bat aurkituko dugu. Ibilaldi labur eta zirkular hau egiteko, Jaizkibelgo kantinaren ondoan dagoen aparkalekutik abiatuko gara. Han hasten den xendatik, Kabite baserrira iritsiko gara, berehala. Mitxintxolako gaina inguratuz datorren Talaia bidea gurutzatu, eta, laster, ataka bat gainditu dugu. Maldan behera jaisten den pistatik, Bonazaitza edo Buenos Aires baserriaren hondarrak dauden ingurura iritsiko gara. Eroritako hormen ondoan, baserria izan zenaren oroimen gisa, bertso bat ikusiko dugu, plaka batean iltzaturik. «Hemeretzigarren gizaldian betirako txikitua/ Bonazaitza baserriak ez du emango berriz fruitua./ Gerretan ohikoa den bezala edozein antzutua/ Bonazaintza erreka eutsi! inguru hau piztua». Adierazgarria oso. Bi marra zuriek erakutsiko diguten norabidean aurrera egingo dugu. Maldan behera, bidea estutu egiten da, eta, sasoiaren arabera, oteak eta sasiek ia itxi egiten dute xenda. Malda pikoa emeki jaitsiko dugu, eta, konturatu orduko, Iñularreta errekak zeharkatzen duen haran txiki eta estu bat zabalduko zaigu begien aurrean. Berehala helduko gara Grankantoren mendean eskegitzen den haran txikira. Harrizko olatu erraldoiaren parera heltzean, bidea utzi, eta nabarmena den xenda txiki batetik hormaraino gerturatuko gara. Ilargi itxura duten geoformak nonahi ageri dira, milioika urteko higadurak zizelkatutako irudi eta forma apetatsu erakargarriak: albeoloak, zuloak, formak, horma hobiak, kubetak, erliebeak, arkuak, leihoak eta abar. Eguzkiaren izpiak zuzenean horma eder horretan islatzen direnean, distira berezia erakusten du, eta itzalekin batera koadro ederra osatzen dute han agertzen diren forma guztiek. Irudi eder hori atzean utzi, eta berriro bidera jaitsiko gara, errekak bere urak itsasoan isurtzen dituen tokiraino jaisteko. Sanjuanarri ezproiaren paraleloan igotzen hasiko gara, aldapa pikoari aurre eginez. Alanbre hesiaren ondotik marrazten den xenda garbitik, Jaizkibelgo itsaslabarren ikuspegi paregabeaz gozatzeko aukera izango dugu. Goiko zelaietara iritsi, eta malda gogorrak moteldu digun arnasa berreskuratuko dugu. Panoramika aldatu egiten da hemen; goiko larreak itsasoraino nola amiltzen diren ikusiko dugu. Bertan dagoen arroka baten gainean pausatu, eta, itsaso aldera begiratuz, Uliako eta Jaizkibelgo malda bortitzek itsasoarekin batera osatzen duten puzzle perfektua begiztatzeko aukera izango dugu. Abiapuntura heltzeko, oso nabarmena den bidetik aurrera egingo dugu. Iñularreta baserrira doan bidea gure ezkerrera utzi, eta eskuinetik ateratzen dena aukeratuko dugu. Kilometro bat baino gutxiago ibiliko gara, eta Jaizkibelgo errepidera atera, eta 200 metro beherago dagoen Kantinara helduko gara. Ibilbide laburra, baina oso bizia. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] jtxa4a8pzuhc1s2np2wkh6k878w6j6p 0 4431 20678 20025 2020-06-25T21:15:10Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 70481-Lapurdiko ibilbidea Soporro.svg |herrialdea = {{herrialdea|Lapurdi}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Pinodietako lepoa, Arantzazuko ermita, Erebi, Soporro |distantzia = 9 km. 2 ordu eta 20 mn. |ingurunea = {{udalerria|Ainhoa}} herriaren gainean dagoen Soporro muinora joko dugu, Lapurdiko landazabalaren bista ikusgarriaz gozatzeko, Larhungo magaletik hasi eta Atlantikoaren itsasertzeraino. |abiapuntua = Pinodietako lepoa ({{udalerria|Ainhoa}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=208679&fetxa=2017-04-25&orria=028&kont=001 }} '''{{udalerria|Ainhoa}} herriaren gainean dagoen Soporro muinora joko dugu, Lapurdiko lanzadazabalaren bista ikusgarriaz gozatzeko, Larhungo magaletik hasi eta Atlantikoaren itsasertzeraino. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=208679&fetxa=2017-04-25&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Pinodieta lepoa mendate txiki bat da, eta D-20 errepidean dago, {{udalerria|Ezpeleta}} eta {{udalerria|Ainhoa}} artean. Ainhoatik abiatu, eta Ezpeletarantz joz gero, desbideratu beharrean izango gara mendi lepoko bidegurutzera iristean: eskuineko bidetik segituko dugu, alde horretatik baitute zabaldua pista, mendi lepoko bidegurutzetik ehun metrora. Ezpeletatik etorriz gero, berriz, beste horrenbeste egingo dugu, baina ezkerrera joko dugu Pinodietako lepoan. Pinodieta ingurumariko hegoaldetik doan pistatik joko dugu, eta larreetan barrena ibilko gara, Erebiko mendi bizkarra aurrez aurre dugula. Ibilbide zabal harritsu horretan ibiliko gara, Donejakue bideko zati gisa balizatuan ?Baztango bidea?, eta, hortik, lehenik, korta batera iritsiko gara, eta, aurrerago, bidea bitan banatuko zaigu, eta ezkerreko adarretik joko dugu. Ingurune horretatik, Xaretako landa eremuaren panoramika handia izango dugu: hegoaldeko hegala muino txikien gailur multzo batean dago bildua; Larhungo tontor garaia da gailena. Pista nagusia desbideratu egingo da ezkerraldetik, baina, hura bazter utzi, eta bihurgune bateraino segituko dugu, eta, hor, kaperarantz seinalatzen digun noranzkotik joko dugu. Iturri baten aurretik pasatuko gara, eta bidebanatze bateraino iritsiko; hor, ezkerrera egingo dugu, garo sail batetik barrena eratua duten lurrezko bide batetik. Gora egin ahala, Ainhoako baserriak agertuko zaizkigu, eta bide handiago batekin bat egingo dugu, GR-10 balizatuan barrena; eskuineko aldetik sartuko gara. Hala, belardi batera iritsiko gara: kalbario eskultura bat dago hor, errealismo handikoa, eta dozena bat euskal hilarri. Hortik, azkenean, Arentze ermita ñimiñora iritsiko gara. Multzo erlijioso horretara baino lehentxeago, bide bat utzi dugu ezkerraldean; Erebiraino zuzenean igotzen dena, hain zuzen. Beraz, atzera egingo dugu berriz horraino, GR-10a utzi, eta, mendiaren eskuineko magaletik doan bidetik jo beharrean, Erebi gailurreraino doan aldapa igotzeari ekingo diogu. Bestaldeko magaletik jaitsiko gara, Hiru Gurutzeko ?Trois Croix? lepoko pistatik behera, eta usategien lerroari jarraituko diogu, Soporroko gailurreraino; behin gailurrera iritsitakoan, ingurumariko paraje guztien panorama zoragarria izango dugu. Atzera egingo dugu, berriro, Hiru Gurutzeko lepora, eta pista batetik joko dugu Erebiren eskuinaldetik, eta GR-10ean barrena ibiliko gara berriro. Balizen arrastoari jarraikiz ?GR-10ekoei zein beste hori batzuei?, hegalez hegal, bidegurutze bateraino iritsiko gara; han, baliza horien arrastoari segika jarraituko dugu. Horien arrastoari jarraikiz, esparru batzuk zeharkatuko ditugu horretarako dauden pasabide batzuetatik, eta korta bateraino iritsiko gara; hurrengo, haren ezkerraldera dagoen bide batetik joko dugu, eta Pinodietatik barrena doan pistarekin bat egingo dugu. Han, eskuineko aldetik egingo dugu, eta abiabururaino iritsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] jvrsfvi0l5ursh3lrx6kx8d9g819tqq 0 4432 20599 19729 2020-06-25T21:13:44Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 70472-Arabako ibilbidea Bergantzu.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = Bergantzu, Herrerias ur-jauzia |distantzia = 8 km. 2 ordu. |ingurunea = Ehun eta hogei urte joan dira jada Jugalez ibaiko ura baliatzeko asmoa abiatu zutenetik, eta orduko ingeniaritza lanak basoan jarraitzen du oraindik ere, Herrerias ur-jauzitik gertu, Araban. |abiapuntua = Bergantzu ({{udalerria|Zanbrana}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=207938&fetxa=2017-04-18&orria=027&kont=001 }} '''Ehun eta hogei urte joan dira jada Jugalez ibaiko ura baliatzeko asmoa abiatu zutenetik, eta orduko ingeniaritza lanak basoan jarraitzen du oraindik ere, Herrerias ur-jauzitik gertu, Araban. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=207938&fetxa=2017-04-18&orria=027&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Ingeniaritza lan bitxia ikus dezakegu Jugalez ibaiak irekitako ibar emankorrean (Bergantzu, Araba). Besteak beste, ia bost kilometroko ubide bat hondeatu zuten Bergantzuraino orain mende bat. Han segitzen du, isil-misil, ibiltarien gozamenerako gertu. Egun euritsuetan, ibar xume horrek ikuskizun aparta eskaini ohi die bisitariei, eta Herrerias inguruan ur-jauzi galant batek ibiltari ororen arreta harrapatuko du. Zanbranako Udala horren jakitun dela, zortzi kilometroko ibilbidea egokitu du berriki ur lasterron bidaia ezagutarazteko. Aurten, gainera, 120 urte bete dira enpresaburu batzuek Bergantzu herrian zentral hidroelektriko bat eraikitzeko proiektua aurkeztu zutenetik. Akta zaharretan irakur daitekeenez, XIX. mendeko zentral hura ez zen ezerezetik sortu, XIX. mendearen hondarrerako Francisco Zubeldia enpresaburu gasteiztarrak lortua zuen-eta Bergantzuko ibai jauzkariaren gaineko aprobetxamendua. Azkenik, eskuratutako kontzesioa Sociedad Electra-Hidraulica Alavesa sozietateari utzi zion Zubeldiak berak, Gasteizko Udalarekin hartutako konpromisoari aurre egiteko asmoz. Hala, Jugalez ibaiko jauzia eta indarra baliatuta, argindarra ekoizteko asmoa agertu zuten sozietate berriko administrazio kontseilariek. Atzean geratu zen, beraz, Gasteizko kaleak gas bidez argiztatzen zireneko garaia. Agur gas bidez mugiarazten ziren motor geldoei ere. Modernotasunaren atarian, energiaren sukarrak eraginda-edo, indar elektrikoaren pagotxak inbertsio zukutsuak mugiarazi zituen herrialdean. Horrela, zentralez eta ubidez betetzen hasi zen Araba herrialdea, batik bat XX. mendeko lehen hamarkadetan. Bergantzuko faktoriari dagokionez, aurrenetako bat izan zen, 1899ko urtarrilean argindarra ekoizten hasi baitzen. Sozietatea jaio eta bi urtera, bestela esanda. ==Bergantzun, oinez== Bergantzuko plazatxoan emango diogu hasiera ibilbideari, herriko iturria babesten den lekuan. Errepidean aurrera egiten hasiko gara, Urizaharrarantz. Laster helduko gara uraren ibilbidea abiatzen den lekura. Han, errepidea utzi, Jugalez ibaiaren gainetik igaro, eta ezkerrera egingo dugu Zanbranako Udalak egokitu berri duen zidorrari heltzeko. Lehen urratsak GR-1 zidor historikoak lagunduta egingo ditugu. Goratasun handirik hartu gabe, samur-samur egingo dugu aurrera, baratze emankorren ondoan. Bide zabala abandonatuko dugu ibilian hasi eta ordu laurdenera; izan ere, GR zidor historikoak Artikuatxako sakanerantz joko du itzuli ederra osatzearen kariaz. Aldapa horri muzin eginda, hortaz, ezkerreko bidetik jarraituko dugu, ezpel alorrak hartutako eremu goxoan barrena. Aurrerago, makal lirainak eta pago xumeak gogaide, eraikin zahar baten ondotik igaroko gara. Zubia gurutzatu gabe, ibarrean gora hasi eta belardi zabal baten aurrean kokatuko gaitu zidorrak. Zelai horretako zokoan Jugalez ibaiak sortzen duen lehen jauzia ikusteko aukera izango dugu. Zelaia atzean utzi eta berehala, lau metroko ur-salto ederraz gozatzeko parada bikaina eskainiko digu ibaiak. Ezinegona eta urduritasuna alde batera utzita, behar besteko denbora hartuko dugu bazter horiez gozatuko badugu. Holaxe, saltoz salto, zokorik zoko, Urizaharrarako errepidera aterako gara. Asfaltoa gurutzatu, eta bidebanatzean ezkerrera joko dugu. Uste baino arinago, Herrerias ur-jauzian izango gara. Haitzulo artifizial bat ikusiko dugu haren ondoan. Ikuskizunaz bapo aseta, Bergantzuko hidroelektrikoa elikatzen duen kanalera igoko gara. Horretarako, ur-jauzitik 30 metro atzera egin eta eskuinetik doan zidorrari men egingo diogu. Maldan gora ibilita, ubidearekin elkartuko gara. Ezkerretik segitu behar diogu kanal zaharrari, ur-laminatik hurbil. Akabo aldatsak eta eremu labainkorrak, Bergantzurainoko tartea erabat laua baita. Ubideak serio-demonio helduko diola sestra kurbari. Ibilian 50 minutu egingo ditugu sigi-saga magalean. Une batean ubidearen arrastoa galduko dugula irudituko zaigu. Bidexka batek kanalaren lekukoa hartuko du orduan, eta, zidorrari jarraituz, Bergantzura jaitsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] kipuknpqpd4v5fk6e7rw2dw4b9hqu06 0 4433 20739 19577 2020-06-26T08:36:42Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Ezkurra}}, Irakurri, Olegiko gaina, Ezkain lepoa, Arriurdiñeta, Iruñarri |distantzia = 10,8 km. 3 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Zutarrien kasuetan aipatu ohi den bezala, harkaitza bere jaurtiketa ibilbidean motz gelditu omen zen, eta Euskal Pirinioetako txoko honetan erori. |abiapuntua = Ezkurra |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=207487&fetxa=2017-04-11&orria=025&kont=001 }} '''Zutarrien kasuetan aipatu ohi den bezala, harkaitza bere jaurtiketa ibilbidean motz gelditu omen zen, eta Euskal Pirinioetako txoko honetan erori.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=207487&fetxa=2017-04-11&orria=025&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == Irakurriko mendigunean, Ezkain lepoak bi mendi ezagun lotzen ditu: Irakurri eta Arriurdiñeta. Inguru hauek garai bateko transhumantziaren lekuko izan dira mendeen joanean, eta, hortik ibiliz gero, hainbat monumentu megalitiko ikusi ahal izango ditugu. Leku askotatik irits gaitezke hara, baina, artikulu honetan, {{udalerria|Ezkurra}} herritik igo eta ibilbide zirkular bat egitea proposatzen da. Ibilbide osoa, zuhaitzen enbor, adar edota harrietan kolore gorria duten markekin (marra, biribil, gezi?) balizatuta dago. {{udalerria|Ezkurra}} haranean dagoen izen bereko herrian emango diogu hasiera gaurko ibilbide zirkular honi. Herriko pilotalekutik abiatu, errepidea zeharkatu, eta gorago dagoen latsarri zaharraren ondotik igotzen hasiko gara. Lehen seinaleak ikusi, eta maldan gora jarriko gara berehala. Baztango bordaren ondotik pasatu, eta sigi-saga luzeak egiten dituen bide erosoan zehar erraz iritsiko gara pagadi baten ondora. Ezkain lepora zuzentzen den pista hor utziko dugu, eta cairn batek (eta kolore gorriko seinaleek) pagadian murgiltzera gonbidatuko gaitu. Berehala, Maloko Harria trikuharria ikusiko dugu, eta, orbela zapalduz, basoaren gainaldera igotzen jarraituko dugu. Pagaditik ateratzean, Irakurriko tontorra gero eta gertuago ikusiko dugu. Garo artean marrazten den bidezidorrean zehar, Olegiko lepora doan pista zeharkatu, eta tontorrera igotzeko azken maldari ekingo diogu. Erpin geodesikoa, kohete itxurako buzoia eta pilotari baten irudia duen beste bat. Ikuspegia oso zabala da, eta, gertuko mendiak ez ezik, urrutikoak ere ederki begiztatuko ditugu. ==Elezaharretako protagonista== Igotako bidetik atzera egin, eta Olegiko lepora jaitsiko gara, eta, han, Ezkaingo lepoa izena duen harrespilaren edo mairu baratzearen ondotik pasatu eta gero, Olegiko gainerantz joko dugu. Beherago ikusi dugun Ezkaingo lepo zabalerantz abiatuko gara segidan, eta Olegiko mairu baratzearen hondakinak ikusiko ditugu. Aurrez aurre izango dugun Arriurdiñetako tontor aldera joko dugu, eta, azken malda bide erosotik gainditu ostean, beste aldetik, antena erraldoiaren mantentze lanak egiteko egin zuten errepidera jaitsiko gara. Handik, ehunen bat metro bete, eta berehala ikusiko dugu Arriurdiñeta zutarri bikaina. Gaur egun zutarri horrek duen ospea dela eta, mendi osoak Arriurdiñeta izena du. Elezaharren arabera, Sansonek harritzar hau Donostiako Igeldo menditik edo Beruete udalerriko Otsolako larretik hona jaurti omen zuen. Aldiz, beste batzuen esanetan, Errolan edota jentilak izan omen ziren. Beste harritzar edo zutarrien kasuetan aipatu ohi den bezala, harkaitza bere jaurtiketa ibilbidean motz gelditu omen zen, eta Euskal Pirinioetako txoko honetan erori. Kondaira zaharren lekukoa atzean utzi, eta marka gorriek erakutsiko diguten norabidean jaisten hasiko gara pagadian zehar sartzen den pistatik. Bat-batean, seinale gorriek eskuin aldera jo, eta bide jakinik gabe pagadia zeharkatuko dugu. Sargenelleko borda behean ikusiko dugu, baina gu bertaraino jaitsi gabe, bide balizatuak errekaren ondora gerturatuko gaitu. Hori, zeharkatu eta bide nabarmenak {{udalerria|Ezkurra}} herriraino eramango gaitu galtzeko batere arazorik gabe. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] mwnnz3bgn7r9o9612kn54yp9cvgr4sh 0 4434 20757 20520 2020-06-26T08:37:00Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 70460-Gipuzkoako ibilbidea Buruntza.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Lasarte-Oria}}, Azkorteko ermita, Buruntza, San Roke ermita, Benedika |distantzia = 13 km. 3 ordu ea 45 mn. |ingurunea = Azkorte eta San Roke ermiten artean, Buruntzako tontorra eta gurutzea nabarmentzen dira {{udalerria|Andoain}} eta {{udalerria|Lasarte-Oria}} artean. |abiapuntua = Lasarte-Oria |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=206681&fetxa=2017-04-04&orria=034&kont=001 }} '''Azkorte eta San Roke ermiten artean, Buruntzako tontorra eta gurutzea nabarmentzen dira {{udalerria|Andoain}} eta {{udalerria|Lasarte-Oria}} artean. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=206681&fetxa=2017-04-04&orria=034&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Buruntza mendiaren tontorrera igotzeko hainbat abiapuntu ditugu: {{udalerria|Andoain}}, Azkorte ermita, {{udalerria|Urnieta}} eta {{udalerria|Lasarte-Oria}}. Ibilbide zirkular bat osatzeko asmoz, {{udalerria|Lasarte-Oria}} herria aukeratu dugu, eta, horrela, tontorrera igotzeaz gain, Azkorteko ermita eta San Rokekoa ezagutzeko parada izango dugu. Lasarte-Oriara Plazaolako trena heltzen zen lekutik abiatuko gara. Plazaolako trenak {{udalerria|Donostia}} eta {{udalerria|Iruñea}} lotzen zituen trenbide estuko burdinbidea zen. 1904an martxan jarri, eta 1958an itxi zuten betirako. Gaur egun, burdinbide horren zati luzean bide berde gisa erabiltzen dira. Baina trenbidea bi tartetan eraiki zen: lehen tartea Plazaola eta {{udalerria|Andoain}} artean eraiki zen, Bizkotxeko meatzetatik (Leitzaran) ateratako mea garraiatzeko. Bigarren tarteak, berriz, {{udalerria|Iruñea}} Pasaiako portuarekin lotzeko asmoari erantzun nahi zion, eta, horrela, {{udalerria|Iruñea}} eta Plazaola tartea 1910ean hasi zuten eta Andoaindik Lasartera zihoana urtebete geroago. Abiatu bezain pronto, tunela igaro, eta bide berde modura egokituta dagoen pista zabalean zehar erraz egingo dugu aurrera. Bide hori amaitzean, errepidearekin bat egin, eta maldan gora abiatuko gara bidegurutzera heldu arte. Marka hori eta urdinek bidea aukeratzen lagunduko digute; hasieran porlanezko bidetik eta gero lurrezkotik altuera irabaziz. Buruntzaren magalera gerturatuko gara, baina aurrez Azkorteko ermita ederraren ondora ailegatuko gara. Ermitaren barruan, Azkorteko Kristoa ikus daiteke, XIII. mendeko tailla gotikoa. 1970. urtean, harrobiaren lanak direla eta lur-jauzi batengatik ermitaren zati bat erori, eta guztiz bota behar izan zen. 1972. urtean, berriro eraiki zen, gaur egun ezagutzen dugun bezala, zegoen lekutik ehun metrora, Burundaingo zelaietan. Baselizari bizkarra eman eta aurrez aurre dugun malda pikoari ekingo diogu. Lehen malda gainditu, pinudiaren paraleloan segi eta otadian marrazten den azken xenda pikoari helduko diogu. Gora heltzean, erpin geodesikoa eta ehunen bat metro aurrerago segituz gurutzea eta buzoia. {{udalerria|Andoain}} aldera jaisten hasiko gara, baina berehala markak utzi, eta, eskuin aldetik zabaltzen den bide zabaletik, aterpe batetik gertu dagoen San Roke ermitara jaitsiko gara. Bideari sigi-sagan segituz, bidexka harrobiaren ondotik pasatu, eta altuera asko galduko dugu. Bidea leundu, eta, Buruntzaren magal osoa zeharkatzen duen bidetik, berriro Azkorteko ermitaren ondora iritsiko gara. Lehen egindako bidearen zati bat beteko dugu segidan, baina, berehala, ezker aldeko bidetik errepide bateraino jaitsiko gara. Errepidea utzi, eta eskuinetik Benedika tontorrera igoko gara laster batean. Buzoi berri eta dotorea hantxe. Xenda, hasieran, eta pista zabala segidan Lasarte aldera jaisten hasiko gara. Ierdiko bidegurutzean eskuin aldera hartu, eta, lehen etxea pasatu bezain azkar, eskuinetik zelaian marrazten den bidetik erreka ondoraino jaitsiko gara baratze artean. Aurrera segi, eta, Oztarango lehen etxe atean, berriro Plazaolako bide berdera igotzeko bidea hartuko dugu, tunela berriro igaro eta abiapuntura iritsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] h9dgft8n2sfg8jxexw1frtj74hwczkj 0 4435 20846 20680 2020-06-26T08:38:32Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 70247-Bizkaiko ibilbidea Ilunbe eta Urragiko Atxa.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Areatza}}, Lamindao, Ilunbe, Petralanda, Urrekoatxa, San Andres baseliza |distantzia = 13 km. 3 ordu eta 20 mn. |ingurunea = {{udalerria|Dima}} eta {{udalerria|Areatza}} artean, Ugatxa mendilerroan, Ilunbe eta Urrekoatxa gailentzen dira, eta haien artean Lamindao eta Petralanda lepoak ditugu, laminen eta sorginen batzarleku. |abiapuntua = Areatza |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=205916&fetxa=2017-03-28&orria=025&kont=001 }} '''{{udalerria|Dima}} eta {{udalerria|Areatza}} artean, Ugatxa mendilerroan, Ilunbe eta Urrekoatxa gailentzen dira, eta haien artean Lamindao eta Petralanda lepoak ditugu, laminen eta sorginen batzarleku. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=205916&fetxa=2017-03-28&orria=025&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Arratia eta Indusi ibaien artean bada mendilerro txiki eta malkartsu bat, atxaz eraturik. Urrekoatxa (588 metro) eta Ilunbe (445 metro) dira Ugatxa mendilerroaren gailurrik garrantzitsuenak. Gorbeialde eta Aramotz mendigune handien artean daude, eta, bigarren mailako mediak diruditen arren, haien magalak zorrotz altxatzen dira, bai {{udalerria|Areatza}} eta Zeanuritik, bai Dimako Indusi auzunetik. Orografia malkartsu orok gisa, misterio kutsua izan du betidanik, sorginen topaleku izana uste izan baita antzinatik. Areatzatik nahiz Indusitik igo daiteke bi gailurren erdian dagoen Lamindao leporaino, oinez nahiz autoz. Bietara Bizkaibusez hel daiteke. {{udalerria|Areatza}} abiapuntutzat aukeratuz gero, San Bartolome elizatik hasi eta Zubizarra kalean zehar egin behar dira lehen urratsak. Arratia ibaia zeharkatu bezain azkar, ezkerrera hartu behar da, N-240 errepidearen ondoko Arratiano jatetxeraino. Errepidearen ondotik jarraitu behar da ehun metro, Igorrerantz, ''Lamindao'' bide seinalea aurkitu arte. Baserri dotore artean igoko dugu Gorbeia, Lekanda eta Itxinako Atxak eskuinladean ikusgai. Lamindao auzoa, aspalditik, kondaira eta istorio oparoen gordelekua da; izena bera ere, ustez, laminen batzarleku izateagatik ezarria da. Inguruan zegoen metal ura jario zuen iturri eta putzu baten inguruan biltzen omen ziren laminak. ''Petralanda'' izeneko lekuan ere Akelarreak egiten omen ziren, Joxemiel Barandiaranen esanetan (''Obras Completas II.'' Liburukia GVE {{udalerria|Bilbo}}, 1973). Aurrean dugun kare haitzezko mendi malkartsua ikusita, ez da harritzekoa ingurunea horren sorginkeriak hartu izana. Batzuei beldurra eragiten die; besteei, berriz, lilura. Baina horri eutsi egin behar zaio pixka batean, Lamindao lepora heldu eta berehala ezkerrera edo ipar-mendebaldera jo behar baita Ilunbe tontorra menderatu ahal izateko. Bi baserri ezkerraldean utzi, eta eskuineko bideari jarraitu behar zaio. Oraingoan, ikusmira Aramotz mendilerrora zabaltzen da, pinudian sartu arte. Berehala, enborreko marka batek ezkerrerantz joateko dio. Aldapa pikoa gainditzean, bidea xendra estu bihurtu eta artadian sartzen da. Gailur ingurua karstikoa da erabat, guztia itzalak babesturik, erpineko haitza ezik. Bitxia eta misteriotsua, ingurune petrifikatu hau. Bide beretik bueltatu behar da Lamindao auzora. Urrekoatxarantz joateko, Maria Magdalena baseliza eta hilerri ondotik pasatu, eta Petralanda baserriaren ondotik ibili behar da atxen azpian hasten den gurdibidea aurkitu arte. Pinu artean hasten den arren, ertzean gaztainondoak, haritzak eta pagoak ditugula adierazten digute oinazpian ditugun orbelek. Gurdi bideak kare haitzeko gailurraren hego magal osoa zeharkatzen du, basotik at jada. Bitartean, Gorbeialdeko ikuspegiari begira ibili gaitezke; azpian, pagadi zahar baten itzalean, baserrien erreferentzia hartu behar dugu, beranduago bertara jaisteko. Zuhaixka ingurura iritsitakoan, bidea utzi eta harkaitz artean aldapan gora egingo dugu gandorra aurkitu arte. Ezkerraldera, telebista eta komunikazioetarako antena erraldoia ikus daiteke. Gadorraren ertzetik ibil daiteke, baina nahiko deserosoa da, harkaitz aldakor artean saltoka egin behar baita aurrera. Aukera errezagoa, baina ez erromantikoagoa, iparraldeko magaletik igotzen den asfaltozko bidera hurbiltzea da. Antenara heldu aurretik, cairn batek eskuineko bidezidorretik tontorreraino bideratuko gaitu. Ikusmira sekulakoa da: ipar-ekialdean, Aramotz mendilerroa, Urtemondo gailentzen delarik; mendilerroaren bukaeran, Leungane; ekialderago, Errietabaso eta Saibigain; ondoan, Anbotoko erpina ere ikus daiteke, eta urrutiago, Orisol mendia. Hurbilago, Indusi eta Baltzola arteko mendiak, horiek ere kare haitzekoak; aipagarriena Garaio da. Hego-mendebaldean aldiz, Gorbeia, Lekanda eta Itxina eta urrunago Ganekogorta eta Gallarraga. Beheranzko bidean, asfaltoari jarraikiz, pinudian dagoen Goikogane leporaino jaitsi behar da. Eskuineko xendra hartuz, Urrekoatxaren hegoaldetik etorritako gurdi bidearekin bat egingo dugu, eta arestian ikusi dugun pagoarteko baserrietaraino jaisteko ezkerrarantz desbideratu behar da. PR-BI-2 Zeanuriko baselizak ibilbidearkin bat egin, eta, marka zuri-horiei jarraikiz, Asterria auzuneraino eta bertako San Andres elizaraino jaitsiko gara. Bertatik, basoaren magalean behera Itxuna errekaraino heltzen da. Azkenik, haren ondotik Altzorripe eta Barrondo baserrien ondotik, N-240 errepidera helduko gara. Arratia ibaia zeharkatu, eta, BI-3530 errepideari jarraituz, Areatzan bukatuko dugu ibilbidea. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] pmofhk47ozmfkjp0wgyv7arifyi8rln 0 4436 20691 19885 2020-06-25T21:15:24Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 70231-Arabako ibilbidea Urkate.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Asparrena}}, Arriola, Arriolate lepoa, Urkate ur-jauzia, Ardatxo etxola |distantzia = 7,5km. 2 ordu. |ingurunea = Urkate errekastoak ibilbide aparta egiten du Urkilla mendilerroaren hegoaldeko mazelan, eta batzuetan ur-jauzi dotorea sorrarazten du. |abiapuntua = Arriola ({{udalerria|Asparrena}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=203967&fetxa=2017-03-14&orria=028&kont=002 }} '''Urkate errekastoak ibilbide aparta egiten du Urkilla mendilerroaren hegoaldeko mazelan, eta batzuetan ur-jauzi dotorea sorrarazten du. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=203967&fetxa=2017-03-14&orria=028&kont=002 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Arabako ipar-ekialdeko zoko gordean amiltzen da ''Urkate'' izeneko ur-jauzia. Lautadako eskualdean irristatzen da umil eta apal, {{udalerria|Asparrena}} udalerriko Arriola herritik gertu. ''Urkate'', ''Urkato'' eta ''Urkatu'' toponimoak eman ohi zaizkio arbel haitzezko hegi grisen artean joan ohi den txorrota biziari. Arriolara heldutakoan, ez dugu ezer berezirik sumatuko, Narbaxako eta Gordoako erripez bestaldean harizti trinkoak baino ez baitu garrantzia hartzen. Izan ere, Aizkorri-Aratz natur parkearen atarian dago Arriola herribatzarra, eta hosto zabaleko zuhaiztiak eta paisaia karstikoak dira bisitarien arreta osoa erakartzen duten interesgunerik azpimarragarrienak. Herritik iparraldera eginez gero, berriz, euri-jasa handiak izaten direnean, erraza da ikusten Urkateko errekastoak modelatutako artelana. Udaberria hurbil dela, basoa ernaltzearekin batera, atsegingarri gertatu ohi da hegaztien kantu alaiak uraren harrabotsarekin uztartuak aditzea. Urkateko xirripa Malkorra eta Urkitza mendi ezagunen artean jaisten ikusiko dugu garai honetan, jauzika eta boteka hegoalderantz, buztan zuri baten moldean. Ur-emariak malda pikua gainditu behar izaten badu ere goialdean, Urkilla mendilerroaren oinaldeko zuhaiztia otzan-otzan zeharkatzera abiatuko da gero, ezusteko handirik gabe. Urkateko sakonunera iristean, berriz, 60 bat metroko desnibela atzaparkatuko dio mazelari, eta bazterrok magiaz beterik agertuko dira. ==Urkateko sakonunea== Arriola (Araba) dotorean hasiko dugu ibilbidea. Jasokundeko elizaren inguruan utziko dugu autoa, beheko latsarriaren ondoan. Kalean gora abiatuko gara, herrian barreiaturik dauden artelanez gozatuz. Herritik irteteko zorian gaudela, goiko latsarrira helduko gara. Burdinazko langa zeharkatu, eta ibarrean aurrera egingo dugu. Paseo gozoaren ostean, Arriolateko lepora iritsiko gara. Aratz-Aizkorriko natur parkeaz eta Urkilla-Elgea mendilerro luzeaz gozatzeko balkoi pribilegiatuan izango gara orain. GR-25 zidorraren arrastoek Narbaxa eta Gordoa aldera jotzeko gonbita egingo digute. Tinda gorri-zuriei muzin eginda, ordea, maldan behera jarraituko dugu, Errotarako bideari helduta. Lehen bihurgunea igaro eta metro gutxira, eskuinera joko dugu, eta Isasia errekastoren ondora iritsiko gara. Ur-emari xumea laguntzarik gabe zeharkatuko dugu. Segidan, paseo laburra eginda, {{udalerria|Barrundia}} ibaiaren gaineko zubira iritsiko gara. Bideak gora egingo du tupustean. Holaxe jarraituko dugu guk ere, aldatsean gora hainbat minutuz. Gorostiak sakabanatzen diren parajera heltzean, ikusiko dugu bidea bitan banatzen dela. Eskuarki, harri pilaketa edo ''cairn'' bat izaten da bide nagusiaren ondoan. Ur-jauzira hurbiltzeko, pista nagusia laga, eta ezkerraldetik doan bide harritsuan gora egingo dugu, Urkateko errekastora helduta. Ur-emaria zeharkatuta, ezkerraldera jo, eta etxola bat altxatzen den tokira iritsiko gara. Arriolako ur biltegia ere ikusiko dugu. Hegoaldera metro batzuk eginda, ur-jauziaz gozatzeko tokirik egokienera iritsiko gara. ==Arriolara itzuliz== Etxolara itzuliko gara behin ikuspegiaz bapo gozatu ostean. Ezkerretik segituko dugu gero, eta, tontorrerantz abiatu gabe, lautada aldera begira jarriko gara, maldan behera abiatzen garen bitartean. Lepo zabal batera iritsiko gara behin aldapa amaituta. Orduan, ezkerrera hartu, eta, segidan, eskuinera egingo dugu Ardatxo etxola muino baten gainean utzirik. Goratasuna galduz jarraituko dugu, mendi bizkarretik aldendu gabe, eta hegoaldera egiteari eutsirik. Hariztitik irtendakoan, Narroskate baserritik datorren basabidearekin topo egingo dugu. Ezkerrera hartuko dugu; langa metalikoa gurutzatu ostean, Arriolateko lepora igoko gara. Igoeran egindako bide beretik egingo ditugu azken metroak Arriolaraino. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] rt9oyyfj6dslqyzr6j8mlupcapey14e 0 4437 20579 20190 2020-06-25T21:13:23Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 70155-Nafarroako ibilbidea Infernuko errota.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Etxalar}}, Orizkiko lepoa, Altsuko lepoa, Etxebertzeko borda, Infernuko errota |distantzia = 14 km. 3 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Inguruko biztanleek artoa ehotzera eraman ohi zuten errekaren gainean eskegita dagoen egurrezko errota honetara. |abiapuntua = Orizkiko lepoa ({{udalerria|Etxalar}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=202925&fetxa=2017-03-07&orria=028&kont=002 }} '''Inguruko biztanleek artoa ehotzea eraman ohi zuten errekaren gainean eskegita dagoen egurrezko errota honetara. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=202925&fetxa=2017-03-07&orria=028&kont=002 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Baztan}} eta {{udalerria|Etxalar}} artean, Orabidea (Lekaroz) eta Tximista auzoen artean, Infernuko errekaren urek bidea zabaltzen dute pagoz betetako mendi magaletako haran estuetan. Orizkiko lepotik aterata, inguruko biztanleek artoa ehotzeko joan den mende arte erabili ohi zuten izen bereko errota bisitatuko dugu. Horretarako, lehenik, {{udalerria|Etxalar}} herria atzean utzi, eta, Zugarramurdirako bide zaharretik hiru kilometro pasatxo, Orizkiko lepora igoko gara autoz, eta bertan dagoen antena baten ondoko zabaldian aparkatuko dugu, bunker baten ondoan, hain zuzen ere. Errepidea gurutzatu, eta aurrez aurre dugun lehen malda txikiari aurre egingo diogu. Hasieran garo artean, eta, gero pagadian marrazten den xendatik, lurrezko pista zabal batera aterako gara. Maldan gora segituko dugu, Gaineko Harrietako lepora heldu bitarte. Gure ezkerrean Madariko gaina eta Bagobilletako muinoak utzita, bide nabarmenetik aurrera egingo dugu. Berehala helduko gara Higer lurmuturra eta Mediterraneo itsasoa lotzen duen GR-11ren bide seinale zuri-gorrien ondora. Balizajeari segituz, altuera hartu, eta Atxuriako silueta nahasezina ikusiko dugu. Zentinelako ingurune megalitikora zuzentzen den SLaren markak ezkerrera utzi, eta laster jaitsiko gara Zugarramurdiraino doan errepidearen ondora. Hori gurutzatu, eta aurrean dugun pista zabaletik erraz ibiliko gara. Legateko gurutzean urrutian dugularik, Kaskoaundiko magaletik Altsuko leporaino jaitsiko gara, aldapa bizian altuera erraz galduz. Bidegurutze horretan, GR-11 utzi, eta eskuineko bidea aukeratuko dugu, maldan behera Burrarteko bordaraino jaitsiz. Pistan zehar jarraituko dugu, baina, laster, pago baten ondoan, eskuinetik ateratzen den zidor nabarmena aukeratuko dugu. Garo artean, eta, tarteka pago gutxi batzuen ondotik pasatuz, bide zahar horrek Lizardiko bordaren lurretara eramango gaitu, eta haren alanbrezko hesiaren paraleloan ibiliz berriro pistara aterako gara. Metro batzuk bertatik egin, eta berriro eskuin aldetik hedatzen den bidezidorra aukeratuko dugu. Altuera galtzen goazen heinean, erreken uren murmurioa gertuago entzungo dugu, eta, konturatu orduko, Etxebertzeko borda eta Infernuko errota lotzen dituen bidera jaitsiko gara. Ezkerraldera hartuz gero, amuarrainen haztegi eta pilotaleku txiki bat duen jatetxera iritsiko gara, eta, eskuin aldetik jarraituz, berriz, basoaren itzalean ezkutatzen den errota zaharraren ondora. Baztango ipar-ekialdean, inguruko biztanleek artoa ehotzea eraman ohi zuten Bertizko lurrekin mugan jaiotzen den Infernuko errekaren gainean eskegita dagoen egurrezko errota horretara. Lan horretaz gain, antzina, haran estu hauetara ganadua bazkatzera ekartzen zen, eta baserritarrek ikatza egiteaz gain, etxerako egurra ere bertatik hartzen zuten. Errota martxan jartzeko ez zuten ubiderik erabiltzen, eta ur jauziaren indarraz baliatzen ziren gurpil hidraulikoa mugitzeko. Haren jatorria ezezaguna bada ere, uste dute XVII. mendean funtzionatzen zuela. Aurkitu zutenean, harri pare bat eta larruzko estalkiaz osaturik zegoen, eta, gerora, harriz eta egurrez berregin zen. XIX. mendean frantsesek erre zuten arte erabili zuten, eta, gerora, iristeko zailtasunengatik, karlistek babesleku gisa erabili zuten. Argazkiak atera, eta etorritako bidetik metro batzuk atzera egingo dugu, SL Na-13aren seinale zuri eta berdeak aurkitu arte. Etxebertzeko bordara doan bidea utzi, eta ezkerretik maldan gora egingo dugu. Abiapuntura itzultzeko, 5 kilometro egingo ditugu, Baztango bordaren ondotik pasatu lehenik, eta gero pagadian murgiltzen den pista zabalari jarraituko diogu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] hd1py3ux0egzja4alxhgko0fgsqrevv 0 4438 20683 19866 2020-06-25T21:15:15Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 70154-Gipuzkoako ibilbidea Kizkitza.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Mandubia, Kizkitza, Atxurtzaga, Santa Marina, Ezkio, Santa Lutzia-Anduaga, San Lorentzo, Itsaso |distantzia = 13,2 km. 4 ordu. |ingurunea = Itsasotik urruti egon arren, marinelek debozio handia zioten Kizkitzako Ama Birjinari. Baso arteko ibilbide honetan, haren omenezko ermita eta baseliza pare bat ikusteko aukera dago. |abiapuntua = Mandubia (Itsaso) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=202350&fetxa=2017-02-28&orria=026&kont=001 }} '''Itsasotik urruti egon arren, marinelek debozio handia zioten Kizkitzako Ama Birjinari. Baso arteko ibilbide honetan, haren omenezko ermita eta baseliza pare bat ikusteko aukera dago. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=202350&fetxa=2017-02-28&orria=026&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Mandubiko benta ({{udalerria|Ezkio-Itsaso}}, Gipuzkoa) eskuinean utziz, ezkerrerantz doan porlanezko pistaren hasieran, PR GI-163 eta GR-34ari dagozkien bide seinale zuri, hori eta gorriak ikusiko ditugu. Berehala, Mandubi Zahar baserriaren ondotik pasatuko gara, eta, lurrezko pista zabalari jarraituz, transhumantzia bidea banatzen den bidegurutzera helduko gara. Eskuinekoa aukeratu eta berehala, Elorriko aterpearen ondoan izango gara. Maldan gora bidea estutuz doa, eta, gaina irabaztean, norabide desberdinak erakusten dituen seinalearekin egingo dugu topo. Ezkerrekoa aukeratu, eta, aldapan gora, Kizkitzako ermitara igoko gara. Goierrin ospe handikoa da Kizkitzako Ama Birjinaren ermita, eta paretetan zenbait irudi egon dira. Esan behar da gaur egun han dagoen irudia ez dela jatorrizkoa: ustez erromanikoa zena bigarren karlistadan desagertu zela uste da, baina tesi hori oraindik frogatzeke dago. Haren ordez, beste irudi bat jarri zuten, baina, konpontzera eraman, eta hura ere galdu egin omen zen. Egurrezko egitura baten gainean burua eta eskuak soilik zituen beste irudi bat jarri, eta hura ere berehala kendu zuten, eta gaur egun dagoen XVII. mendeko Arrosarioko Ama Birjinaren irudiarekin ordezkatu. Orain urte batzuk, landareen gorrinaren aurka, mezak eskaintzen ziren ermitan, baita oilandak ere. Erromeria bezperan, gauez, itsasotik ikus daitekeen farol handi bat pizten dute. Itsasotik urruti egon arren, marinelek debozio handia zioten Kizkitzako Ama Birjinari. Harridura handia sortzen du horrek, baita interpretazio desberdinak ere. Ikerlari batzuek diote hango pagadietako egurra itsasontziak eta arraunak egiteko erabili ohi zutela. Ermita eta haren inguruak ezagutu ondoren, etorritako bidetik berriro bidegurutzera jaitsiko gara. Atxurtzagarantz adierazten duen norabidean, Beotegi mendirantz jarraituko dugu, SL-Gi 31 bidea zeharkatu ostean. Segidan, beherantz jo, eta berehala izango gara Atxurtzagako atsedenlekuan. Atseden txiki bat hartzeko leku egoki horretan, mahai batzuk eta eztarria freskatzeko iturria aurkituko ditugu. GR eta PRren markak banatu egiten dira han: zuri-gorriei (GR 34.1) jarraituz gero, Zumarragako Antiguara iritsiko ginateke, Arantzazuraino jarraitzeko. Beraz, bide hori utzi, eta ezkerrera joko dugu maldan beherantz egiten duen pistan barrena Santa Marina baselizaraino, eta minutu gutxian Ezkiora jaitsiko gara, SL-Gi 32 bidetik. Beherantz jarraituko dugu herriaren hegoaldean hasten den bidetik, eta pinudi artean ''Ama Birjinaren lekua'' izeneko aldarera iritsiko gara. Ezkerrean hasten den bidezidorrari jarraitzen badiogu, baserri batera eramango gaituen bidearekin egingo dugu topo, eta, handik metro gutxira, AHTaren obretara joateko pistarekin ere bai. Asfaltozko bidetik, Zabalegi erreka gurutzatu ondoren, Orue, Goena eta Kamiño baserrien aldamenetik igaroko gara. Ibilbideak iparralderantz egiten du, eta handik San Lorentzo baselizaren ondora igoko gara pinudi arteko pista batetik. Gertu, Kizkitzara doan bidea utzi, eta Itsasora doana hartuko dugu bide seinaleek erakutsiko diguten norabidean. Iturriaren ondotik, ateratzen den porlanezko pistatik kanposantu ondora igoko gara, eta ''Kizkitza'' jartzen duten kartelek erakutsiko digute zein bideri jarraitu. Xenda altuera irabaziz doa pista batekin topo egin arte. Berriro, transhumantziaren seinale zuri-gorriak ikusiko ditugu (GR 34). Kizkitzara igotzen den bidea gure ezkerrera utziz, pistak beherantz egiten du, eta, bidegurutzera iristean, aurrera jarraituko dugu Mandubiraino. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] swo0hjswcikfwxo5two744ufgnqrja9 0 4439 20603 19733 2020-06-25T21:13:48Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 70178-Nafarroa Beherea ibilbidea Elhorriko Kaskoa eta Urrizpilota.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Beherea}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Izpegi mendatea, Nekaitzeko lepoa, Elhorriko kaskoa, Urrizpilota |distantzia = 8 km. 2 ordu eta erdi. |ingurunea = Izpegiko mendatean ibiliko gara, {{udalerria|Baigorri}} eta {{udalerria|Baztan}} isurialdeak bereizten dituen banalerrotik, eta Hauza mendi puska alderantz; baina desbideratu egingo gara, beste bi mendi txikiagotara joateko, eta Baigorriko ibarraren ikusmira zoragarria izango dug |abiapuntua = Izpegi mendatea ({{udalerria|Baigorri}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=201616&fetxa=2017-02-21&orria=028&kont=001 }} '''Izpegiko mendatean ibiliko gara, {{udalerria|Baigorri}} eta {{udalerria|Baztan}} isurialdeak bereizten dituen banalerrotik, eta Hauza mendi puska alderantz; baina desbideratu egingo gara, beste bi mendi txikiagotara joateko, eta Baigorriko ibarraren ikusmira zoragarria izango dugu haietatik. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=201616&fetxa=2017-02-21&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Ibilbide hau ezin hobea da haurrekin egiteko txango gisa, eta inguruko ikuspegi paregabeez gozatzea izanda helburu bakartzat. Izpegiko mendateko benten alboko aparkalekutik abiatuko gara; handik, sekulako ikuspegia izango dugu jada, {{udalerria|Baigorri}} eta Garazi arteko mendi bizkar ugariena. Zutoin batean baliza berdez eta zuriz seinalaturik agertuko zaigun bidezidorretik segituko dugu, tokiko mendi batetik; ez du zenbaki berariazkorik, eta Elorrietako leporantz doa. Lehenengo zatian, garo sarrizko tapiz moduko bat zeharkatuko dugu, eta pagadi zarratuan barneratuko gara; halaxe, Olateren ekialdeko magal ertzean kokatuko gara, Nekaitzeko amildegiaren eta Baigorriko lursailen gain-gainean. Bidezidor horri ekin orduko, beste baliza batzuk ere aurkituko ditugu, GRT 6koak. Igo eta jaitsi ibiliko gara, pendiz apaletan, eta bihurgune oso oker batera iritsiko, paisaia koskatsu baterantz doanera, eta, berriro ere, hegoalderantz bideratuko gaitu, Nekaitzeko amildegiko basarte baten gainetik, hegalez hegal; gure ezkerretara ikusiko dugu, sakan izugarri baten moduan Lur gorriztako bidezidorrean ibiliko gara ?Baztanen eta Baigorrin hain bereizgarria den horretan?, eta pagadi zoragarri bateko tokia lauan barneratuko, non goroldioak estalia baitu eremu guztia, alfonbra baten moduan. Eta, basotik irtendakoan, zelaian gora egingo dugu, Nekaitzeko leporaino doan malda koskorra igoz. Mendi lepoaren goreneraino iritsi aurretik, ordea, ezkerreko aldetik joko dugu, hiru usategi lotzen dituen bidezidorretik, eta pagadi pareraino iritsiko gara; han, bidezidorretik irten, eta eskuineko mazelatik igoko gara, zohikaztegi batetik barrena. Nahi izanez gero, mendi lepoa iragango dugu, eta ezkerreko bidexka batetik segituko; tokiko bidezidorreko zutoin batean seinalatua dago, eta Nekaitzeko cromlecheraino doa. Mazelaren erdialdean gaudela, lehengo usategira doan bidezidorrarekin topo egingo dugu. =={{udalerria|Baigorri}} gainetiko bistak== Behin horra iritsiz gero, maldan gora ekin besterik ez dugu, eta gailurrera iritsi aurreko orrazi harkaiztsuan aurkituko gara; harkaitzeko irekidura bat gurutzatu, eta eskuinetik joko dugu; cairn baten irtengunean izango gara orduan, Elhorriko Kaskoko tokirik garaienean. Isiltasuna da gailen han goian, abereen zintzarri hotsak bakarrik urratua, eta horrexek are izugarriago egiten du handiko ikusmira: Baigorritik hasi eta Orhiren silueta begiztatu arterainoko eremua, horizonteko zeru urratuz. Gailurrera iritsi orduko, ezkerreko aldetik egingo dugu behera, bidezidorrik gabeko zati batean, harik eta bidexka zabal batekin topo egingo dugun arte, zeina karabana zahar aurrez aurre amaitzen baita; gero, aurrerantz joko dugu, harkaitz txiki bat igaroko dugu, eta Urrizpilotara jaitsiko gara. Geroz, asfaltozko bidea zeharkatuko dugu, Dominguleeneko borda ezkerretara utzita, eta azkar batean iritsiko gara Urrizpilotako gailurreraino; terraza ikusgarri bat dago han goian. Berriro ere, Urrizpilotako lepora jaitsiko gara, eta bordaren eskuineko aldetik segituko dugu, basarte batetik, berriro ere Nekaitzeko amildegiaren gainetik ibiliz, baina oraingoan ez joanekoan ibili garen aldetik, bestetik baizik. Galtzeko arriskurik gabe itzuliko gara Elhorriko Kaskoaren magalera; hala, bada, modu naturalean iritsiko gara Nekaitzeko lepora, eta handixe itzuliko gara Izpegiko mendatera, joaneko bide berberetik. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] tnha3org29f4wh7itclhnzqo431vjbp 0 4440 20779 20553 2020-06-26T08:37:23Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 70179-Bizkaiko ibilbidea Gaztelumendi.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Larrabetzu}}, Goikolexalde, Astoreka, Goikomendi, Goikonaga, Gaztelumendi |distantzia = 11,2 km. 2 ordu eta 40 mn. |ingurunea = 1936ko aprilaren 12an, Larrabetzuko Gaztelumendin hautsi zuten Burdin Hesia matxinatuek, ehunka kanoi eta hegazkinekin artilleriako hogei piezaren aurka erruki gabe eraso eginez. |abiapuntua = Larrabetzu |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=201025&fetxa=2017-02-14&orria=026&kont=001 }} '''1936ko apirilaren 12an, Larrabetzuko Gaztelumendin hautsi zuten Burdin Hesia matxinatuek, ehunka kanoi eta hegazkinekin artilleriako hogei piezaren aurka erruki gabe eraso eginez. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=201025&fetxa=2017-02-14&orria=026&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Urrustiko Burdin Hesira eraman ninduen polizia motorduna zen nire bizkartzaina. Iparraldera jo genuen, erasoa espero genuen lekura. Zortiretan jada, mendi-bizkarra artilleria erasopean zegoen. Lubakietan sartu ginen, eta hegoalderantz jo genuen, Kantaibasorantz. Defentsa guneak oso ahulak ziren. Orduan, metrailadore berriak heldu berri ziren. Gudariek bizkarka zeramatzaten batetik bestera, sutsuki. Jaurtigaiak gure gainetik pasatzen ziren sarri. Ez genuen zalantzarik erasoaren prestakuntza pil-pilean zegoela. Etsaien kanoien distira iparraldetik hegoaldera ikus genezakeen: Mungiako ibar osoan zehar; Errigoitiko gainetan eta Mendigane, Meaka eta {{udalerria|Morga}} mendixketan; eta, aurrez aurre, Fikatik Bizkargira». Hitz horiekin jasotzen du ''The tree of Gernika'' liburuan G.L. Steer kazetari britainiarrak 1937ko ekainaren 12an Gaztelumendi-Urrusti-Berreaga mendilerroan Burdin Hesiak jasandako erasoan ikusitakoaren kronika. Matxinatuek Bizkargi mendiaren posizio garaiagotik, Burdin Hesiko zatirik ahulenetarikoaren ikuspegiarekin indarrez eraso zuten 160 bat kanoirekin, alemaniarren ehun bat ehiza hegazkinekin eta baita hegazkin bonbaketariekin ere. Steerrek berak minutuko 80 jaurtigai neurtu zituen erasoaren unerik latzenetan. Suak eta keak guztia inguratzen zuen. Gudariek, aldiz, artilleriako hogei pieza baino ez zuten izan erasoari aurre egiteko. Gertakari horren azken aztarna artean ibili eta oroimen historikoa piztuta iraunaraztea da ibilbidearen aitzakia. Larrabetzuko Askatasuna plazan hasiko dugu ibilaldia, 37ko gerran gertatutakoaren omenez jaso diren informazio panelen aurrean. Lehen urratsak iparralderantz bideratu behar ditugu. BI-3713 errepidera jaitsi, eta, haren ertzetik, {{udalerria|Morga}} eta Mungiarantz jarraituko dugu. BI-2713 errepidearekin elkargunean, 1937ko ekainaren 1ean bertan hil zuten alemaniar pilotuaren hilarria dago, errepidearen eskuinean dagoen hesiaren ondoan. Abellaneda batailoiko gudariek fusilez tiro egin, eta haren ehiza hegazkina lurrera bota zuten. Goikolexalde auzoan, San Emeteri eta San Zeledonio elizaren ondotik pasatuko gara. Hori Larrabetzuko baserritar sakabanatuen bizitzaren erdigunea izan da beti. Eliza hori Donejakue bideari ere lotuta dago, eta Zin-bidearen derrigorrezko geralekua zen. Behe Erdi Aroan, Gaztelako erregeak Bizkaiko legezko jaun gisa onartuak izateko erritu bidea egin behar zuten. ==Metrailadore habiak == Bizkargirako bidea eskuinean utzi, eta Zugazti errekaren ondotik ibiliko gara, Ugalde errotaren ondoko bihurgune hertsi bateraino. Oraingoan, GR-280 Uribe eta PR-BI-254 bideari jarraikiz, Astoreka leporaino igoko gara errepidearekin bat eginez. Hiru metrailadore habi zeuden han 37ko ekainean. Errepidea zeharkatu, eta hormigoizko bidean gorantz egingo dugu Zarandoa auzoaren eta San Salvador baselizaren ondotik. Alanbre hesia eskuinean dugula, Goikomendira (272 metro) helduko gara, baina, aurretik, gudariak babesteko aterpeen aztarnak eta bonba zuloak ikusiko ditugu. Aterpe horietan bonbardaketatik babestu ohi ziren, eta, ondoren, infanteriaren erasoari aurre egiteko lubakietara bueltatu. Ikuspegia ere zoragarria da goialde horretatik: Durangoko mendiak, {{udalerria|Bilbo}} Handia, Serantes, Triano, Ganguren... Ipar-ekialderantz igoaz, Goikonaga (297 metro) gainditu, eta aurrez aurre ikus dezakegu Gaztelumendi (323 metro). Bitarteko lepora iritsi aurretik, eskuin belardian beherantz desbideratu behar dugu metrailadore habia baten aztarnak ikusteko: gela nagusia eta tirogilearen lekua, sabairik gabe. Aitzineko bidera itzuliz, aldaparen hasieran eskuineko hesia zeharkatuz gero, aterpe gisa erabili ohi zen leizea ikus dezakegu magalean. Haren gainetik igo, eta, ondoko etxearen ezkerretik gandorreko baso zidorrari jarraikiz, Gaztelumendira (272 metro) iritsiko gara. Gurutze erraldoi batek gudu horretan hildakoak oroitzen ditu. Baina metro batzuk lehenago, metrailadore habia osoa aurki dezakegu, sabai eta guzti. Barruan sartu, eta imajina dezakegu bonba soinuen eta ke artean gudariek ikusi eta sentitzen zutena, metrailadorearen katuari sakatzen zioten bitartean. Mendilerroa utzi, eta etorritako bidetik itzuliko gara lepora. Hegoalderantz, PR-BI-254 ibilbidearen marka zuri-horiak gidari, Gaztelu eta Loroño auzoetako baserri arteko pistatik Larrabetzura jaitsiko gara. Heltzear, bi baserriren artetik pasatuko gara. Ezkerreko baserriaren ondoan, bidezidor batek beherantz egiten du hasieran, baina, eskuinera biratu ondoren, maldatsu bihurtzen da. Horren ezkerrean altxorra gordetzen da: harri hormaz jasotako gotorleku horrek hamar saietera ditu gudariek tiro egin zezaten. Lubaki arrastoak ere badira inguruan. Ibilaldiaren azken aztarna Larrabetzuko hegoaldean, industrialdearen alboan dago, Sarrikolea auzoan. Gaur egun, oraindik, Pikene baserriaren fatxadan metrailadore habia eta hiru saietera duen horma ikus daiteke. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 54p14a2acv37w00etgl266434xnasw3 0 4441 20455 19967 2020-06-25T20:43:42Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Untzilla Portillaren hastapena.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Aramaio}}, Kurtzeta mendatea, San Adrian baseliza, Untzilla, Azkoaga, Durako gain |distantzia = 11,5 km. 3 ord. |ingurunea = Micaela Portilla historialariak goresten zituen Aramaioko bazterrak. Zer dela eta? Untzilla auzora hurbilduko gara misterioa argitzeko. |abiapuntua = Kurtzeta mendatea ({{udalerria|Aramaio}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=200369&fetxa=2017-02-07&orria=028&kont=001 }} '''Micaela Portilla historialariak goresten zituen Aramaioko bazterrak. Zer dela eta? Untzilla auzora hurbilduko gara misterioa argitzeko. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=200369&fetxa=2017-02-07&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Micaela Portilla ikerlaria Gasteizen jaio zen, 1922an. Irakasletza ikasketak amaitu berritan, Untzillako auzoa ({{udalerria|Aramaio}}) egokitu zitzaion lehen eskolak emateko. Hastapenak errazak ez direlarik ere, nolabaiteko harreman sentimentala bereganatu zuen Aramaioko ibarrarekin. Eta hala izan zen azken hatsa eman zuen arte. Portillak egindako lan eskerga gogora ekartze aldera, bihotz-bihotzetiko ospakizuna eskaini zioten Untzillako bizilagunek 2006ko udazkenean, zendu eta urtebetera. Plaka bat desestali zuten elizako atarian, ibilbide honetan ikusiko duguna berbera. Ibilbide luzea bezain emankorra garatu zuen Portillak. Izan ere, Filosofia, Geografia eta Historia ikasketak burutu ondoren, gogotsu ekin zion lanari. Artea eta historia diziplinak maisukiro jorratu zituen, eta ikerlanik mardulenak Arabako dorretxeei, Done Jakue bideari eta herrialdeko elizbarrutiaren ondareari buruzkoak izan zituen. Hurrengo ibilbidea historialari bi alderdi uztartzeko baliatu nahi dugu. Batetik, Donejakue bidearen aldaera bat ezagutzeko, Kurtzeta eta Untzilla lotzen dituen aldaera; bestetik, Aramaioko ondare aberatsa bisitatzeko, Untzilla eta Azkoagako bazterrak, besteak beste. Aramaioko ibarra eta Legutioko ordokia lotzen dituen Kurtzetako mendatea (Araba) abiapuntutzat hartuko dugu. Oriol aldera begira dauden zidorrei bizkar emango diegu mendatean, eta tipi-tapa egingo dugu hegoaldera, pinudiaren babesean. Durako gaina gidari izango dugu hasieran. Tontorrerainoko bidea tentagarria izanagatik ere, haren kaskora igoko gara, behin Untzilla eta Azkoaga bisitatu ostean. Desnibela galdu gabe, basabideari ongi oratuta segituko dugu. San Adrian baseliza begien aurrean izango dugu Durako magalak inguratzen amaitu bezain laster. Aramaioarren artean debozio handia izan ohi duen tenplu ttipira heldu gabe, ordea, pista nagusiari men egingo diogu. Eskuin-ezker egin gabe, beraz, Asketako lepora iritsiko gara. Hartxintxarrezko bideari jarraituko diogu, eta ekialderantz bideratuko ditugu gure pausoak. Danborralde tontorra inguratzen hasiko gara. Goratasuna galtzeko unean, ur biltegi txiki batekin egingo dugu topo. GR zidorreko arrastoei begia kendu gabe, ekialdetik Aramaioko ibarra ixten duen Murugain mendira begira jarriko gara. Asentsiomendiko magalak erabat inguratuta, Ajostako txabolaren parean izango gara. {{udalerria|Eskoriatza}}-Untzilla zidorrak eta Gipuzkoako Birari dagokion GR bideak bat egingo dute etxolaren inguruan. Bidean aurrera eginda, Untzilla auzora iritsiko gara. Uxarte nekazaritza turismorako etxea adierazten duen seinalea ikusiko dugu auzora heldu baino lehen. Errepideen bide banatzean eskuinera jo eta Untzillako elizaren aurreko parkera hurbilduko gara. Talaia ederrean goititzen da Untzilla auzoa, Murugain mendi apartaren altzoan. Ikuspegiei dagokienez, Aloña eta Aizkorri ederki harrapatuko ditugu balkoi naturaletik, baita Zaraia, Urkilla eta Elgea mendiguneetako bazter gorabeheratsuak ere. ==Durako gain aparta == Itzulera egiten hasiko gara Untzillako elizatik. Horretarako, nekazaritza turismoko seinaleraino itzulita, haren eskuinaldetik abiatzen den errepide estuari jarraituko diogu. Nahiz eta zirkulazio txikiko errepidea izaten den, arretaz ibiliko gara. Zabola auzoko sagardotegiaren parera heltzean, egarria asetzeko aukera izango dugu. Hala, bapo indarberrituta, errepide gainetik jarraituko dugu Azkoaga auzoraino. Dukiena jatetxearen parean, errepidea utzi, eta ezkerraldera joko dugu. Maldan gora, beraz, Zabaldua baserria ikusiko dugu pinudiaren atarian. Pinudian sartuko gara, eta, noranzkoa aldatu gabe, San Adrian baseliza altxatzen den parajerako bideari ekingo diogu. Aldatsa amaiturik, Asketako Lauan izango gara berriz. Han goian hartxintxarrezko bidetik segitu ordez, basabide nagusiaren eskuinetik ateratzen den bide zabala hautatuko dugu. San Adriango aterpetxearen ondotik igaroko gara laster. Belardia alderik alde zeharkatuta, San Adrian bista aurrean izango dugu. Bide zabala lagatzeko unea iritsita, Durako gainera igotzeko ahalegina egingo dugu. Horretarako, baselizaren ondoko iturrian gora egingo dugu, eta, alanbretik aldendu gabe, Sanandresen txabolara helduko gara. Etxolatik gertu, eskuinera egingo dugu bidebanatzean eta, sigi-sagaka, Durako tontorrera igoko gara. Aparteko ikuspegiaz gozatzeko parada ederra eskainiko digu tontorrak. Kurtzetara jaisteko, erpin geodesikotik mendebalderantz bideratuko gaituen bidexkari men egingo diogu. Hesia gurutzatuta, magalean behera egingo dugu. Pagoek okupaturiko eremua amaituta, hesia berriz gurutzatu, eskuinera jo eta aparkalekura iritsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] rlc5lb2yx030zlkt0yl5jt1rha8zvis 0 4442 20577 19700 2020-06-25T21:13:21Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 70153-Nafarroako ibilbidea Imotz Harana.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Latasa, Eraso, Zarrantz, Oskotz, Etxaleku, Beramendi, Udabe, Urritzako Bentak, {{udalerria|Imotz}} harana |distantzia = 18,5 km. 5 ordu. |ingurunea = Urtearen sasoiaren arabera, naturak eskaintzen dituen aurpegi koloretsu eta ezberdinez gozatzeko aukera izango dugu. |abiapuntua = Latasa |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=199741&fetxa=2017-01-31&orria=025&kont=001 }} '''Urtearen sasoiaren arabera, naturak eskaintzen dituen aurpegi koloretsu eta ezberdinez gozatzeko aukera izango dugu.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=199741&fetxa=2017-01-31&orria=025&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == Imozko zortzi herri eta Basaburuko beste bi lotzen dituzten xenda zaharrak berreskuratu, balizatu eta, zirkuitu desberdinen bidez, oinez, mendiko bizikletaz edota korrika haran horretako bazterrak ezagutzeko aukera dugu gaur egun. Bidezidor horiek Muskitz, Oskotz, Etxaleku, Beramendi, Udabe, Urritza, Goldaratz, Latasa, Eraso eta Zarrantz herri txikiak lotzen dituzte, eta, besteak beste, herri horietan dauden etxe bikain, zubi zahar eta erroten aurriak ikusi ahal izango ditugu. Guztira, 70 kilometroan, elkarrekin gurutzatzen diren hiru zirkuitu, marra horiz eta egurrezko hesolaz balizaturik. Xenda, errepide, lurrezko eta porlanezko pista eta baso mota desberdinen artean hedatzen den bide sare horrek, urtearen sasoiaren arabera, aukera emango digu naturak eskaintzen dituen aurpegi koloretsu eta desberdinez gozatzeko. Latasa herrian emango diogu hasiera gaurko ibilaldi luze honi. Etxe artean murgildu eta berehala ikusiko ditugu ibilaldi osoan zehar lagun izango dugun marra horia (herrien arteko xendak). Errepidea utzi, eta, pista zabalean zehar, erreka gurutzatu, eta pixkanaka altuera hartuko dugu. Basoan zehar aurrera eginez, Martikoneko bordaren ondora iritsiko gara. Errepide aldera jaitsi, eta, bidegurutzean, ezkerraldera Eraso herrirantz eta eskuin aldetik, berriz, Zarrantzerantz. Kilometro erdi eskas aurrerago, errepidea utzi, pagadian sartu, eta aurrera egingo dugu bide erosoari segituz. Basotik errepidera ateratzean, gertu ikusiko dugu Zarrantz herria; gure eskuinera utzi, eta jaisten hasiko gara. Bihurgune handi batera heltzean, eskuinetik ateratzen den porlanezko pistak Oskotz aldera eramango gaitu. Berriro errepidera aterako gara, eta, herria eskuinera utzita, aurrez aurre ikusiko dugun probintzietako errege bidea (CRP) edo zezenen bidea hartuko dugu (GR 9). Antzina, ganadu transhumanteak erabili ohi zuen bide hori; Iruñetik gertu hasi eta Gipuzkoako bihotzeraino zabaltzen zen, Noain herritik Azpeitiraino, hain zuzen ere. Gipuzkoan, ibilbide horri ''zezenen bidea'' ere esaten zaio, XVI. mendetik aurrera Nafarroatik zezenak ekartzen baitziren. Antzinako bide horrek Beramendiraino eramango gaitu, baina, aldez aurretik, Etxaleku ezagutuko dugu, eraikin bikainak —elizak, etxeak, latsarria…— dituen herri polita. Herriaren goiko aldetik hedatzen den bide balizatuak, hariztia zeharkatuta, errepidearen ondora eramango gaitu, Donatoko bordaren ondora. Aurrerago, eskuinetik, {{udalerria|Basaburua}} erreka zeharkatzeko dagoen zubiraino jaitsiko gara, eta, segidan, Beramendi herriraino igo. Gertu ikusiko dugu Udabe herria, eta, marka zuriei segituz, erraz helduko gara hara. Kilometro bat lehenago, Aldatz aldera zuzentzen den probintzietako errege bidea utziko dugu. Azken zatian, Udabe herria atzean utzi, eta errepidearen beste aldetik jaisten hasiko gara {{udalerria|Basaburua}} errekaren ondora iristeko. Arku bakarra duen zubi bikaina zeharkatu, eta haren paraleloan marrazten diren xenda eta pisten artean aurrera egingo dugu. Lau kilometro pasatxo bete dugunean, Urritzako Bentetara helduko gara, eta, abiapuntura iristeko, Plazaolako tren zaharren ibilbidea hartuko dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] c0zxaqn0lmy614iw2zfcnam2d4i15nc 0 4443 20523 19621 2020-06-25T21:12:26Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 70152-Gipuzkoako ibilbidea Degurixa.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Araotz, Ezate, Andarto, Degurixa, Kontrasta, Ugaztegi, Santikurutz ermita |distantzia = 10,8 km. 3 ordu. |ingurunea = Paraje eder hau sakonune karstiko bat da, artzainek artaldeak babesteko beti erabili ohi dutena. |abiapuntua = Araotz ({{udalerria|Oñati}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=199085&fetxa=2017-01-24&orria=028&kont=001 }} '''Paraje eder hau sakonune karstiko bat da, artzainek artaldeak babesteko beti erabili ohi dutena. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=199085&fetxa=2017-01-24&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Urbia eta Oltzako zelaiguneak paraje ederrak bezain erakargarriak dira, eta, horregatik, bisitari ugari jasotzen dute urteko edozein sasoitan. Baina, gertu, Araozko haranean badago antzeko beste leku bat, ''Urbia txikia'' deitu ohi zaiona, eta, aurrekoekin alderatuta, askoz leku ezezagunagoa dena: Degurixa edo Deguria. Araotzera heldu aurretik, Jaturabeko urtegiaren ondotik pasatu, eta nekazaritza giroko ingurunean murgilduko garela sumatuko dugu. Arrikrutzeko leizeak atzean utzi, eta Sandailiko haitzuloa dagoen ingurutik pasatuko gara. Denbora apur bat izanez gero, merezi du Sandaili edo San Eliasko haitzuloa bisitatu eta elezaharrek eta antzinako sinesmenek diotena gogora ekartzea. Gertu, eskalatzaile gazteak eta hasiberriak trebatzeko paretak. Berehala helduko gara Araotzera; aditu batzuen ustez, Lope Agirre euskal esploratzaile eta konkistatzailearen jaioterrira, hain zuzen ere. Automobila aparkatu, eta Elizalde auzoko elizaren ondoan hasiko dugu gaurko ibilaldi samur hau. Errepidetik gorantz egin, eta berehala helduko gara Aizkorbe goikoa baserriaren ondora, eta honen ezkerretik ateratzen den pistatik aurrera egingo dugu. Berehala, bi bidegurutzerekin egingo dugu topo, lehena ezkerretik hartuko dugu, eta bigarrena, berriz, eskuinetik. Altuera poliki irabazi, eta pista batera aterako gara. Xendatik, pago zaharren artean aurrera egingo dugu, eta Araotz haraneko eta Aloña mendikateko ikuspegi zabala duen zabaldi batera iritsiko gara. Aurrera segitu eta berehala, pista zabal batera aterako gara, eskuinetik Andarto Txikiren oinera igotzeko. Andartoko piramidea gertuago ikusiko dugu. Pistatik jarraituz, bi bihurgune nabarmen egin eta erreka gurutzatu aurretik, eskuinera hartuko dugu. Harri pilo txikiek (cairn) erakutsiko digute zein den Ezateko lepora igotzeko bide zuzena. ==Ikusmira bikaina== Lepoan gaudela, Degurixa aldera zuzendu, eta Andartoren hormaren hego-mendebaldetik, mendiaren ertzetik gertu, igoerarik erosoena bilatuko dugu. Etxe itxura duen buzoi zaharraren ondotik, Aloñako eta Aizkorriko mendien eta Degurixako sakonunearen ikuspegi aparta izango dugu. Postal eder horretaz gozatu eta gero, igotako bidetik beherantz egingo dugu, eta gertu dagoen Degurixako larreetarantz joko dugu. Bertan dauden borden ondoan eseri eta hamaiketakoa egiten dugun bitartean, inguruak eskaintzen duen lasaitasun eta isiltasunaz goza dezakegu. Saroiei bizkarra eman, eta atzera egingo dugu, Kontrastako lepora doan bidea bilatuz. Urbaltz aldera jaisten hasi, eta, gas hodiaren seinalea ikustean, zuzenean jaitsiko gara. Pistatik behera segituz gero, Urkuluko urtegira jaitsiko ginateke, eta, horregatik, hori utzi, eta cowboyen itxura duen baserri kurioso baten ondotik ateratzen den xenda hartuko dugu Santikurutz ermitara igotzeko. Baselizaren atarian dagoen bankuan eseri, eta, parez pare, Araotz haranaren postal bikaina izango dugu. Orkatzategi aldera doan bidetik altuera galdu, eta bidegurutzean aurkituko ditugun bideen artean eskuinekoa aukeratuko dugu, ubidearen azpitik metro batzuk ateratzen dena. Aurrerago, langa gurutzatu, eta bost bat minutu pasatu eta gero, ezkerretik marrazten den xendatik beherantz egingo dugu Aizkorbe goikoa baserriaren ondora atera eta abiapuntura jaisteko. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 2wfcyji4fr8iphgmf8z13x9wq9lvd29 0 4444 20474 19545 2020-06-25T21:11:36Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 70143-Bizkaiko ibilbidea Itxiñako Atxak.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Nahiko zaila |lekuak = Itxina, Altipitatx, Urigoiti, Egalesaburu, Atxulaur, Lexardi, Sintxita, Aldabide |distantzia = 11,5 km. 3 ordu et 10 mn. |ingurunea = Bakardadean eta bide zailagoetan ibiltzea gustuko duenari bestelakoak sentiarazten dizkio Itxina misteriotsuaren barnean sartu eta Altipitatx moduko kareharrizko erpinera heltzeak. |abiapuntua = Urigoiti ({{udalerria|Orozko}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=198372&fetxa=2017-01-17&orria=028&kont=001 }} '''Bakardadean eta bide zailagoetan ibiltzea gustuko duenari bestelakoak sentiarazten dizkio Itxina misteriotsuaren barnean sartu eta Altipitatx moduko kareharrizko erpinera heltzeak. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=198372&fetxa=2017-01-17&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Altipitax mendia (1.172 metro) Itxina gotorleku naturalaren tontor liluragarrienetako da. Mendigune karstiko baten hego-mendebaldean kokaturik dago, Orozkoren gainean eta Axkorrigan tontorrarekin (1.099 metro) batzen duen gandorraren ertzean. Itxingote dolina sakona ere (1.055 metro) aldamenean du, eta, ondorioz, hegoaldeko belardi eta pagadiaren gainetik gailentzen den erpin karstiko ikusgarria da. Mendigune eder eta bitxia, baita bakartia ere, ez baita mendizale asko etortzen Altipitax tontorrera. Zergatik? Aiztoa bezain zorrotzak diren harkaitzen artean ibiltzea neketsuagoa delako eta bertan orientatzea ere zailagoa delako, batez ere behe lainoa sartuz gero. Horregatik, Itxina da euskal mitologiaren jeinu askoren bizileku: laminak, zezen gorri, Mari eta beste. Aldiz, aldameneko Gorbeiako gurutze erraldoiaren azpian ehunka mendizale biltzen dira astebururo. Orozkoko Urigoiti auzunearen (502 metro) goialdeko aparkalekuan ekingo diogu ibilbideari. Helburua aurrez aurre dugun kareharrizko gotorleku erraldoiari buelta osoa ematea da. Beronen iparraldetik sartu, berori zeharkatu, Altipitatx gainditu eta hegoaldetik bueltatzea. Hasieran baso bide asko daude, orozkoarrek antzinatik ustiatu izan baitituzte harkaitzaren azpiko lurralde maneiukor hauek. Ezkerreko bidea hartuko dugu hurrengo bi bidegurutzeetan, Axulaur adierazten duten balizei jarraikiz. Hogei bat minuturen bueltan Itxinaren ezker hormaren azpiko pagadian gora ibiliko gara galbiderik ez duen Egalesaburu xendrari jarraikiz. ==Atxularko begiak== Argigunean, harrizko horman pasabidea eskuinean izango dugu. Zelaiaren mugan, ''cairn'' batek erakusten digu harri eta orbela artean goranzko bidea. Ate magiko bat balitz bezala, paisaia basati eta bakarti bati ematen dio bidea Atxularko begiak (1.086 metro). Toki misteriotsua dena are misteriotsuago bihurtzen du Itxinan horren ohikoa den behe lainoak. Artzain eta ikazkinen gordeleku ezatsegina izan zen noizbait, gure mitologiaren hainbat kondairaren sortzaile baitira, haitzetako, harri arrakalatuetako eta leizeetako bizipenenetan inspiraturik. Ate natural hori zeharkatu ondoren, Atxuloko trokea izeneko zokogunera jaisten da xenda, eta bitan banatzen da. Ezkerrekoari jarraikiz, Kargaleku aldera doan bidea hartuko dugu hego-ekialderantz. Itxina zeharkatzeko biderik arruntena da, eta, beraz, mendizaleen oinatzek ilundutako harkaitzei so bidea asma daiteke. Zelaira heltzean, hego-ekialdera (ezkerrera) hartu behar da berriz, aldapan gora (erne!). Aldaparen gorenean, eskuinera begiratuz Lexardi arditegia ikus daiteke, Itxinako azken artzainaren txabolaren ondoan. Metro batzuk aurrerago, Altipitatxera (hego-mendebaldera) doan gandorrarekin bat egingo dugu. Kargalekurako bidea hego-ekialderantz jarraitzen duen pasabidea gainditzen duen unean, eta aldapan behera egin aurretik, eskuinera okertuko dugu gandorrari jarraikiz. Tarteka belarrean, harri artean eta arrakala artean, hasierako bidea norberak egin behar du lehen ''cairn''-ekin bat egin arte. Marka natural horiek gandorraren ezkerreko goi magaletik eramango gaituzte Altipitatxeko azken ertz pikoraino. Ikuspegia miresgarria da gailurrean. Iparraldean Itxina osoa dugu, mendebaldeko gandorrak mugaturik. Lekanda (1.302 metro) gailentzen da ekialdeko gandorrean. Hego-mendebaldean Gorosteta erraldoia (1.259 metro) dugu, eta tartean Itxingote sakonunea eta Neberabarri elur zuloa. Gailurretik behera jaisteko lehendabiziko metroak gandorrean zehar egingo ditugu, eta berehala ezkerrera okertuko dugu Itxingoteko aterantz. Ahuntzen abilezia nahiko luke askok harkaitz zorrotzen artean ibiltzeko. Oinak belarretan jarri ondoren ezkerreko bidexkari jarraituko diogu aldapa pikoan behera Sintxitako sakanerantz, eskuinean Torfuntxuetako hartxingadia eta aurrez aurre Orderiagako mendilerroa ditugula. Desnibel horrek denbora laburrean Sintxitako urtegian jarriko gaitu. Hemendik aurrera, bideak horizontalean jarraitzen du mendiaren magalean eraikitako ubide artifizialaren ondoko Atxondozehar bidexkatik. Aldabide ur-jauzia zeharkatzea baino ez zaigu geratzen, Urigoitira heltzeko azkeneko pista hartu aurretik. Azkeneko pausoak gorputza aurreraka baina burua atzera begira egingo ditugu, Itxinako Atxak miresten, batez ere neguko egun laburrean eguzkiak laranjaz eta gorrixkaz janzten baditu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 9jbecab4l3knyd6ahrvgisaskegnuht 0 4445 20822 20643 2020-06-26T08:38:07Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 70112-Iparraldeko ibilbidea Munho Gaine Hozta.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Beherea}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Hozta}}, Nethe, Munhogain |distantzia = 11,2 k. 3 ordu. |ingurunea = Arbaila inguruko mendietan dauden bi izurdura txiki horiek elkarrekin lotzeko, paseo lasaigarri bat egingo dugu, Hoztan eta haren ingurumarian gailen den paraje berdean barrena. |abiapuntua = Hozta |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=197847&fetxa=2017-01-10&orria=028&kont=001 }} '''Arbaila inguruko mendietan dauden bi izurdura txiki horiek elkarrekin lotzeko, paseo lasaigarri bat egingo dugu, Hoztan eta haren ingurumarian gailen den paraje berdean barrena. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=197847&fetxa=2017-01-10&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Herritxo polit txukun bat da {{udalerria|Hozta}}, eta Arbaila mendigunearen iparraldeko magalean dago, txoko berde baketsu batean ezkutatua, larre jorien eta etxetzar zurien artean; ardiek bakarrik urratzen dute hango patxada lasaia, beren zintzarriekin, joan-etorrian. Herriko plazako frontoian dagoen panelean adierazita dagoenez, Hoztako jauntxoen jauregiaren mendekoa da herria; horietako bat da Arnauld Sanz, zeina nabarmena baita Nafarroako erregearen zerbitzari aritu zelako hark Normandiara egindako bidaia batean, 1393. urtean. Plazako frontoitik hasiko dugu gure ibilaldia, Munhogainerantz eta Netherantz. Kalebide zabalean behera jo, eta eskuinera egingo dugu; azkeneko baserriaren ondotik pasatutakoan, lurrezko bidean aurrera segituko dugu, eta asfaltozko errepideraino iritsiko gara. Lehenengo zatia leuna da; gorantz egingo dugu ezarian, eta harrizko gurutze baten aurretik pasatuko gara; handik ehun bat metro aurrerago, bitan banatuko da bidea, eta ezkerretik doan adarretik eginda bidegurutze bateraino iritsiko gara; han, ezkerreko bide harritsutik joko dugu, eta mendi magalean gora segituko. ==Nethe, bazterretik== Hala, mazelaren ezkerreko aldetik joko dugu, eta diagonalean zeharkatuko, {{udalerria|Hozta}} gainetik. Aurreraxeago, ur ndel baten ondotik pasatuko gara, eta handik ekingo diogu Nethe azpitik doan ibarbideari; hara iritsi aurretik, eskuinera egingo dugu, eta, goraxeago, ezkerrera, eta beste ur andel baten aurretik pasatuko gara. Bide horrexetatik segituko dugu gorantz, eta Netheko ekialdeko mazela zeharkatuko dugu, eta toki ikusgarri batera iritsiko gara: Donaixti ibarraren ikusmira zoragarria dago handik. Ikusmira ederreko ibilbide horretan barrena, Netheko magalaren gainean zirriborraturiko bihurgunera iritsiko gara. Pagadi bat gurutzatuko dugu, eta pare bat iturriren ondotik pasatuko gara; azkenean, Netheko gailurraren atzeko aldean dagoen tontorreraino igoko gara ?ur andel izugarri bat aurkituko dugu han?. Netheren iparraldeko magalaren azpi-azpian egongo gara orduan, eta belaze konkortsu bat izango dugu aurrez aurre; hortik barrena joanda, Munhogain menditxoraino iritsiko gara ibilaldi xume bezain lasaian. Mendi lepo zabal batean behera jaitsiko gara, eta uraska batzuk aurkituko ditugu han. Gero, bidezidor estu batetik joko dugu gailurreraino. Munhogaineko tontorra, berriz, karduz josita dago gehienbat, eta, behin hara iritsita, gero eta hurbilago egongo gara Donaixtiren mugapeko eremutik. Etorritako toki beretik egingo dugu gero itzulerako ibilia, Donaixtiko belardi berdeak atzean uzten ditugula, eta halaxe itzuliko gara ur andel bat zegoeneko gain horretara, Netheko tontorraren azpian jarrai dutenera. ==Hoztarako itzulera Nethetik== Han, mendiaren ezkerreko aldetik ibili beharrean, gorantz segituko dugu, eta Nethe gailurrerainoko pendiztxoan gora egingo dugu; cairn ikusgarri bat dagoelako ezagutuko dugu, eta Hoztaren iparreko aldeko gainik gorena delako ?leku pribilegiatu horretatik, Hoztako zelaiak eta etxetzarrak ikusi ahalko ditugu?. Igo garen aldetik ez, beste aldetik jaitsiko gara, zuzenean Hoztarantz joango bagina bezala pirika; berehala, bidezidor batekin topo egingo dugu ezkerretara, eta garoleku zabal batetik barrena ibiliko gara, igoerako bidera iritsi arte. Gero, handixe jo, eta Hoztara itzuliko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 7y90iu4vycb2qondtjv4fef3322g51s 0 4446 20695 19889 2020-06-25T21:15:30Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 70103-Arabako ibilbidea Mendoza.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Mendoza, Martioda, Urrialdo, Otogoien, Larrinzar |distantzia = 13,5 km. 3 ordu |ingurunea = Urrialdoko basiliskoaren begiradapean itzuli ederra burutuko dugu Badaia eta Arrato mendiguneetatik. |abiapuntua = Mendoza |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=196290&fetxa=2016-12-20&orria=031&kont=001 }} '''Urrialdoko basiliskoaren begiradapean itzuli ederra burutuko dugu Badaia eta Arrato mendiguneetatik. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=196290&fetxa=2016-12-20&orria=031&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Domaikiako piztiak sona handia hartu zuen Zuiako eskualdean, eta haren gaiztakeriak ezagunak egin ziren leku askotan. Akaso oihartzun txikiagoa hartu zuten Lupierroko bentaren inguruan ({{udalerria|Iruña Oka}}) bizi izan zen basilisko baten pasarteek. XVIII. mendeko bidaiariek ostatua eta zerbitzua goraipatu bazituzten ere, basiliskoaren agerpenak hondamendia ekarri zion paraje horri, XX. mendea hastearekin batera. Horiek horrela, Simon Argote bentako azken nagusiak ondasun guztiak abandonatu zituen sugarrek den-dena kiskaltzean. Antzeko zerbait kontatu ohi da Mendozatik hurbil dagoen Urrialdo izeneko parajearen inguruan. Urrialdoko eraikinek galsoroek inguratuak dira gaur egun, baina, aspaldi, Lautadako eskualdean existitu zen herrixka ezagun batenak izan ziren. Bere ingurura erromes ugari bildu ohi ziren, Gerardo Lopez de Guereñu ikerlariak bere idazkietan aipatzen duenez. Nonbait, iraila izaten zen Urrialdoko tenplu erromanikoaren horma dekoratuek babesten zuten santua gurtzeko garaia. Poztasunak, ordea, gutxi iraun zuen. Betiere elezaharren arabera, baselizaren atzeko iturburuan piztia bat bizi zen, akaso erretiroan bizitzera kondenatua izandako sorgin baten bengantzak sorrarazia. Dena dela, herritarrek sekulako errespetua zioten Urrialdokoari. Hori dela eta, basilisko bat irudikatu zuen imajinazioak, gupidagabeko eta gorrotozko begirada zuen animalia beldurgarria. Begirada hutsez etsaiak akabatzeko ahalmena zuen, gainera. Tamalez, tenpluak eta ondoko etxeak su hartu zuten XX. mendeko hirugarren hamarkadan. Herria betiko desagertu arren, elizaren arku erromanikoak zutik dirau, eder-eder, bisitarako aitzakia ederra izaten dena. ==Mendozatik Otogoienera== Mendoza herrian hasiko gara ibilian. Gazteluaren atzeko aparkalekuan utziko dugu autoa, eta eliza altxatzen den muinora joko dugu. Autobus geltokian eskuineko bidea hartu, eta tenplu aurreko talaian izango gara berehala. Gero, herria inguratzen jarraitu, eta mendebalderanzko urratsak egiteari ekingo diogu, Badaia mendigunea aurrez aurre dugun artean. Hari elektrikoaren azpitik igaroko gara laster. Bideak eskuinera egingo du Garrasta inguruan, eta GR 25 zidorrarekin bat egiten lagunduko digu. Adi ibiliko gara bertan, jarraitu beharreko bideak iparraldera ?eskuinera? egingo du eta. Marka zuri-gorriek lagunduta, ezkerreko bidea hartu, eta, kareharriz osaturiko xendari men eginez, Larrinzar muinora igoko gara. Bidexkari oratuta, bat egingo dugu pista zabal batekin. Orduan, Otogoien aldera egiteko unea baita, mendi bizkarretik aldendu eta beherantz abiatuko gara. Ubarriaran baselizara iristear gaudela, ezkerrera egin eta ehunka metro gora egingo ditugu. Zelaitxo batera iristean, gora egiteari utzi, eta Otobarrenera doan bideari helduko gatzaizkio. Herriko barrera ikustean, ezkerretik abiatzen den xendrari jarraituko diogu. Hala, artadi trinkoak osaturiko galeriatik irtendakoan, Loiateko putzura eta Santa Marinara doan basabidea zeharkatu, eta Goro errekara iritsiko gara. Eskuinetik segituta, Otogoienen atseden hartuko dugu. ==Piztiaren bizilekua== Elizaren atzealdetik jarraituko dugu gero. Asfaltoak nekazari bide bati emango dio bidea laster eta, partzelariak ezkerrera jotzean, zuzen-zuzen doan xendari jarraituko diogu, Oka sakaneko errekastoarekin bat egin arte. Orduan, eskuinera egin eta bertoko barrera gurutzatuta, Martioda herri alderantz abiatuko gara. Artadia atzean utzita, ezkerrean basabide bat utzi eta lau bideko elkargune batera helduko gara. Ezkerraldean Urrialdoko eliza ikusiko dugu ederki altxatuta, baina galsoroek erabat inguratua. Joan-etorria egiteko proposamena dakargu orain, paseo lasaia emango baitugu magiaz beteriko bazter horretaraino. Bide nagusira berriz irtenda, bide nagusiari ekin eta Martiodako muinora igoko gara. Dorretxea eskuinaldean utzita, ezkerraldetik jaitsiko gara txalet batzuen ondotik. Mendozaraino lagunduko digun bide zabalarekin asmatzen erraz egingo zaigu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 09hg517bporbq0zqgxqpz5xhvehs00c 0 4447 20563 19681 2020-06-25T21:13:07Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 1122-Nafarroako ibilbidea Beartzun Harri Kulunka Alba.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Beartzun, Belaun, Hargibel, Alba, Urbillo, Ixti |distantzia = 10,7 km. 3 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Elezaharraren arabera, Hargibel menditik askatutako hareharrizko bloke handi hau Errolanek Hauza menditik jaurtitako harria omen da. |abiapuntua = Beartzun (Elizondo, {{udalerria|Baztan}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=195784&fetxa=2016-12-13&orria=028&kont=001 }} '''Elezaharraren arabera, Hargibel menditik askatutako hareharrizko bloke handi hau Errolanek Hauza menditik jaurtitako harria omen da.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=195784&fetxa=2016-12-13&orria=028&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == Alba eta Hargibel mendien tontorrak lotuko ditugu ibilbide honetan, eta, horretarako, Beartzun auzoraino joango gara. Aldudeko lurrekin muga egiten duen mendiaren gandorrean ibiliko gara, eta oso berezia den Harri Kulunka izeneko harritzarra ikusiko dugu. Paraje eder hauetan, pagadi trinko eta ederretan murgilduko gara, eta, goiko belazeetan ibiliz, gure begien gozamenerako izango den ikuspegi zabala agertuko zaigu. Isiltasuna nagusi den inguru hauetan, naturak bere aurpegirik dotoreena erakutsiko digu. {{udalerria|Baztan}}go Beartzun auzotik abiatuko gara, PR-NA 3 ibilbideko marra zuri eta horiek erakusten diguten norabidean. Tarte txiki batzuetan izan ezik, aldapak ez du atseden hartzeko aukerarik ematen, eta, azken baserria atzean utzi eta gero, pista zabalak pagadian murgilduko gaitu. Ordubete eskas beteko dugu Belaungo leporaino igotzeko, eta, handik, Aldudeko ikuspegi ederra izango dugu. Toki horretan, Berderitzeko lepo aldera zuzentzen den bide seinaleztatua utzi, eta Eihartzeko kaskoa inguratzen duen bide nabarmenetik igotzen jarraituko dugu. Gertu ikusiko ditugu mugarriak, eta aurrez aurre dugun Hargibeleko tontor aldera doan aldapa pikoari aurre egingo diogu. Gora heldu aurretik, eskuin aldera jo, eta Harri Kulunka izeneko harritzarraren ondora gerturatuko gara. Kili-kolo dagoen harri bat da, eta horixe du ezaugarri nagusi, bera baino txikiagoa den beste bloke baten gainean kulunkatu egiten baita. Hargibel menditik askatutako hareharrizko bloke handi bat besterik ez da, eta hauek dira haren neurriak: lau metro luze eta 3,65 metro zabal da, eta 1,40 metroko altuera du. Harriaren perimetroak, berriz, ia hamabi metro hartzen du, eta 50 tona inguru pisatzen du. Haren gainean jauzi eginez gero, nola kulunkatzen den ikus daiteke. Elezaharren arabera, Errolanek Hauza menditik jaurtitako harria omen da. Harritzarra atzean utzi, eta tontorreraino igoko gara, eta segidan, lepora jaitsiko gara, Albako tontorrera igotzeko dugun bide belartsutik aurrera eginez. Zaguako gainetik, poliki igoz jarraituko dugu azken metroak harlauzaz betetako bidetik osatuz. Tontorrean, erpin geodesiko bat dago, eta metalezko baserri bat gutunontzi modura. Tontor honek ez du inguruan trabarik egingo dion beste gailur edo mendirik, eta horregatik merezi du tarte bat hartu eta paisaiak eskaintzen digun ikuspegiaz gozatzea. Zintzurra freskatu, eta Urbilloko lepora jaitsiko gara. Hasiera deserosoa gertatuko zaigu, baina laster pagadira heldu, eta erraz ailegatuko gara lepora. Aurrez aurre daude Larrabeltzeko haitzak eta eskuin aldetik zabaltzen den pista zabaletik inguratuko ditugu, eta laster jaisten hasiko gara Ixtiko lepora iristeko. Lizardiko haitzera doan bidea ezkerrera utzi, eta eskuin aldetik jaisten den pista zabala hartuko dugu. Bidea oso erosoa da, eta beheko aldera iritsitakoan, erreka gurutzatu eta pista zabaletik segituko dugu. Berriro erreka ondora heldu baino lehen, pista hau utzi, eta aurrez aurre ikusiko dugun bide zaharra hartuko dugu Agerrealdeko bordaren ondoraino. Xenda nabarmenetik errekara jaitsi, hura gurutzatu, eta malda txiki bat igoko dugu ibilgailua utzi dugun lekura heltzeko. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] g1znk86i7btnqscgxwgrawmzvov9adi 0 4448 22039 20752 2020-07-29T16:48:09Z Gartxoak 1523 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 1123-Gipuzkoako ibilbidea Beizama Urraki Illaun.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Beizama}}, Etarte, Urraki, Loistizabal, Illaun, Beleku |distantzia = 8 km. 2 ordu eta 20 mn. |ingurunea = {{udalerria|Beizama}} herria, Urraki, Illaun eta Beleku mendien magalean dago Murumendiko mendilerroa. |abiapuntua = Beizama |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=195155&fetxa=2016-12-06&orria=021&kont=001 }} '''{{udalerria|Beizama}} herria, Urraki, Illaun eta Beleku mendien magalean dago Murumendiko mendilerroa. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=195155&fetxa=2016-12-06&orria=021&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Gipuzkoako bihotzean kokaturik dagoen landa herri txiki eta euskaldun hau inguratzen duten hiru mendi lotuko ditugu. Nekazaritza eta abeltzaintza izan dira tokiko jarduera ekonomiko tradizionalak aspalditik, baina azkenaldian landa turismoa ere sustatu dute. {{udalerria|Beizama}} herria, Urraki, Illaun eta Beleku mendien magalean kokaturik dago Murumendiko mendilerroan. Ingurua basoz eta zelaiz osatuta dago eta horietan zehar ibiliko gara ibilaldi honetan. Bidegoianen ondoren, {{udalerria|Beizama}} da Gipuzkoako udalerririk altuenetan bigarrena da, eta herriko kaskoan autoa utzita ekingo diogu ibilaldi honi. Trasteak bizkarreratu eta gero, Beizamatik Errezilera joateko bide zaharra hartuko dugu (PR-Gi 144). Bide seinaleak nahikoa zaharrak dira, eta erne ibili beharko dugu Otaegi baserriaren ondora igo eta aurrera segitzeko. Bidea sagasti eder batean sartzen da, eta horren goiko aldetik pista batera atera eta aurrera zuzen segituko dugu Etarte leporaino (651 metro). Gune horretan, bide balizatua utzi, eta eskuinetik igotzen hasiko gara bide jakinik gabe Agiñaga baserritik datorren bidexkarekin bat egin arte. Xenda belarretan marrazten da, eta erraz irabaziko dugu altuera Etarteko gainera heldu arte. Belardian zehar igotzen segituko dugu, eta izeidira iristean, han sartu eta berehala helduko gara Urrakiko tontorrean dagoen buzoiaren ondora. Ez da leku polita, izeidian sartuta dago, eta handik ez dago bestelako ikuspegirik. Gertu, erpin geodesikoa ikusiko dugu, eta haraxe joango gara. Hortik, baso mistoan sartu, eta Loistizabal leporaino jaitsiko gara, Illaun tontorra begi bistan izango dugularik. Bidegurutze horretan, GR 21a (Ignazio bidea) eta GR 34 eta 35ak (transhumantziaren bideak) elkartzen dira. Beizamara jaisteko bidea gure eskuinera utzi, eta ezkerreko pista zabala hartuko dugu Illaun mendia inguratuz. Laster, ezkerrerantz doan GR 21a utzi, eta eskuinetik igotzen den pistatik (GR 34-35) aurrera egingo dugu. Berehala, bide hori utzi, eta, langa bat gainditu ostean, eskuinetik belardian zehar igotzen hasiko gara Illaungo tontorrean dagoen gurutzearen ondora heldu arte. Ederra da hortik dagoen ikuspegi zabala, eta merezi du atseden bat hartu eta inguruko herri eta mendiak identifikatzen saiatzea. Hamaiketakoa egin eta gero, Illaun eta Beleku tontorrak bereizten dituen Arrasate lepora jaitsiko gara, eta, handik, izeidian zehar Belekuko tontorrean dagoen erpin geodesikoaren ondora igoko gara. Harresi baxu batez inguraturik, mendi honetara igotzeko lekurik errazena San Ageda mendatetik da. Berriro Arrasate lepora jaitsiko gara eta {{udalerria|Beizama}} aldera zuzentzen den bidetik aurrera egingo dugu. Mendiaren magalean aurrera egingo dugu, baina laster bide zabala utzi, eta ezkerretik, basoan sartzen den bidea hartuko dugu. Nahikoa zikina egon ohi da, baina gertu ikusiko dugun auzoak lagunduko digu norabide zuzena aukeratzen. San Lorenzo ermitaren ondora ailegatzean, mendi bideak utzi, eta asfaltozkoa hartuko dugu. Sigi-sagan baserrien artean jaisten den errepidetik Beizamara jaitsiko gara bidegurutze desberdinetan baserrien izenak adierazten dituzten egurrezko hesolak ikusita. Azken zatia errepidean zehar beteko dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] dx1z698fa2s3qn9bidmycmaimpslmlt 0 4449 20502 19590 2020-06-25T21:12:04Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 1115-Bizkaiko ibilbidea Lanzas Agudas Balgerri.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Lanzas Agudas, Baljerri, Zalama, Ilso de las Estacas, Ordunte, Bernales |distantzia = 10 km. 2 ordu ta 20 mn. |ingurunea = Ordunte mendietako Baljerri tontorraren ipar hegalean ezkutaturik, Bizkaiko pagadirik zabalena dago. Pagoak ez ezik, beste zuhaitz mota asko ere badaude. |abiapuntua = Lanzas Agudas ({{udalerria|Karrantza}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=194470&fetxa=2016-11-29&orria=032&kont=002 }} '''Ordunte mendietako Baljerri tontorraren ipar hegalean ezkutaturik, Bizkaiko pagadirik zabalena dago. Pagoak ez ezik, beste zuhaitz mota asko ere badaude. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=194470&fetxa=2016-11-29&orria=032&kont=002 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Udazkena bete-betean sartu zaigu jada. Mendi gailurrak beste baterako utzi, eta baso artean ibiltzeko garaia da, basoaren kolore horixka-marroia-gorrixka gozatzeko garaia, hain zuzen. Pagadiak eta hariztiak izan ohi dira Euskal Herriko basorik oparoenak aldaketa kromatikoaz liluratzeko. Zuhaitz horien izenak entzutean berehala datozkigu burura hainbat leku bizkaitarrei: Orozkoko mendigunea, Urkiola haitzarteak edota Gorbeiako basoak. Aldiz, Bizkaiko pagadirik zabalena Enkarterrian dago. Horrela diote behintzat naturazaleentzat prestatutako gidek. Bizkaiak Burgosekin muga egiten duen Ordunteko mendilerroaren ipar hegalean daude pagadiak. Mendeetan zehar moztu eta erreak izan dira, eta, garai batean, Ordunte mendiak estaltzen zituzten pagadi zabalek; gaur egun, ustiatzen zailak diren gune malkar bihurtu dira. Ordunteko pagadi handienak El Risco mendikoa, Baljerrikoa eta Pedranzokoa dira. Baljerrikoak 250 hektareako azalera estaltzen du, eta, pagoez gain, zuhaitz eta zuhaixka anitz biltzen dira tartean, hala nola haritz kanduduna, haritz kandugabea, gaztainondoa, hostazuria, otsalizarra, urkia, haltza, lizarra, hagina, hurritza eta elorri zuria. Espezie aberastasun horrengatik, Baljerrikoa aparteko pagadia da, batez ere udazkenean, kolore sorta zabalaz janzten baita. Ibilaldia erraza da, basoaren edertasunaz gozatzeko egina, mendiaren ipar hegalaren sestra kurba bati jarraitzen baitio. Lanzas Agudas auzoaren goialdeko Santiago parrokian hasiko dugu ibilaldia. ''Gailurretan'' izeneko taberna eta landetxearen ondotik pasatuko gara, hegoalderantz doan pistari jarraituz eta etxeak atzean utziz. 300 bat metro ibili ondoren kurba itxian ezkerrerantz hartu, eta aldapa handia igo behar da, etxeak gure begipean izan arte eta haran osoaren ikusmira aurrean izan arte. Hego-ekialderantz egiten du bideak, Baljerriko basoan sartu ahala. Hemendik aurrera aldapa txikiagoa da. Gainera, PR-BI-122 ibilbidearen balizak izango ditugu gidari. Pare bat kilometro ibili ondoren, mendi magalaren orografia dela eta, bideak ipar-mendebalderantz jotzen duen unean, ezkerrean utziko ditugu Baljerri (1.106 m) eta Zalama (1.343 m) mendietara igotzeko markak (GR-123). Hainbat errekasto pasatuko ditugu magala sakantzen den guneetan. Ordunteko Ilso de las Estacas (1.037 m) mendira igotzeko bidegurutzea ere aurkituko dugu. Laster ur-jauzi txikia eratzen duen Baljerri erreka gurutzatuko dugu. Ilso de las Estacas eta Baljerri arteko lepoan sortzen da erreka hori; zaila omen da zeharkatzea ur emari handiarekin badator. Erreka mendi hegalaren ipurdian egonik, norabidez aldatu eta ipar-mendebalderantz mugituko gara, Ilso de las Estacas eta Picobasero (957 m) gailurren magal piko eta soilduan zehar, El Bierre pinudiraino. Baliza batek Bernales eta Pando herrietarako norabidea erakusten digu. Aldi berean, tarteka ikuspegi zoragarria miretsi ahal izango dugu: Raneroko haitzak, Moro eta Mazo haitzak, ipar-mendebaldean; Armañaon, iparraldean; eta Ordunteko mendiak, hegoaldean. Eta beronen azpian Baljerriko pagadiaren kolore anitzez gozatu dezakegu azkenekoz. Mendi bidea Bernalesera doan errepidean (BI-4626) bukatzen da. Bertan, ezkerrerantz hartuko dugu hurrengo bihurguneraino. Hormigoizko baserri bidean sartuko gara berriz ezkerrera eginez, ''El Bierre'' izeneko abeltegira jaitsi arte. Ondoren, zuhaixka artean norabide berari eutsi behar zaio hasieran, eta eskuinerantz okertu geroago, Concha auzotik Lanzas Agudasera doan errepidera (BI- 4625) jaitsi ahal izateko. Ibilaldia bukatu eta abiapuntura heltzeko, errepide horri jarraitzea baino ez zaigu geratzen, kilometro bat baino ez; tamalez, aldapan gora. {{udalerria|Karrantza}} harana, utzi aurretik Lanzas Agudasetik hurbil, Aldeacuevako auzoa dago. Bertan, izen bereko haitzuloa bisitatu daiteke. 41 metroko zabalera eta 15 metroko altuera duen zulo horretan, hilobi aztarnategi bat aurkitu zuten 1966an. Zortzi lagunen giza aztarnak, zeramikak, errekarriak, zenbait maskor, kontua eta animalia arrastoak. Aldameneko aisialdirako gunean mahaiak eta eserlekuak ditugu ibilaldiaren azken mokaduak jateko. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 9mx0q6kf61r43wfp42mho8f7esaasxt 0 4450 20371 20053 2020-06-25T20:42:06Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Belhigana Ahuzkitik.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Zuberoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Ahüzki, Lomendi, Letxarra, Belhigaña |distantzia = 13 km. 3 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Panoramika ikusgarria, Arbailako basoen eta Zuberoa eta Biarno arteko mugan dauden mendien gainetikoa. Auzoko hiru gailur lotuko ditugu: besteak beste, Belhigaña. |abiapuntua = Ahüzkiko aterpea ({{udalerria|Altzürükü}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=193746&fetxa=2016-11-22&orria=028&kont=001 }} '''Panoramika ikusgarria, Arbailako basoen eta Zuberoa eta Biarno arteko mugan dauden mendien gainetikoa. Auzoko hiru gailur lotuko ditugu: besteak beste, Belhigaña. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=193746&fetxa=2016-11-22&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Ahüzkiko aterpetxetik ekingo diogu ibilbideari; Bohorkortea mendi tontorraren (1.214 m) magalpean dago, eta ur mineralezko iturri bat ere bada han. Asfaltozko bidetik jaitsiko gara, handik hurbil dagoen errepide bidegurutze bateraino, Ibarburia mendian doi-doi. Han, asfaltozko bidea zeharkatuko dugu, eta orientazio mahai baten aurretik pasatuko gara; panel bat ere badu, Ahüzki iturriaren ezaugarri osasungarriak deskribatzen dituena. Hortik, atzealdera joko dugu, zabal ageri den mendi bizkar berderantz. Belardi zabal bigun batetik doan bidezidorraren arrastoari jarraikiz, Lomendi muinoaren goreneraino igoko gara; edaska bat dago han, eta, harainoko ibilbide labur guztian, ikuspegi bikaina izango dugu: Iratiko mendi multzoak, Orhiren silueta nabarmena eta Zohoreko basoa ?behealdeko mazeletatik gorantz?. Aurrera segituko dugu, eta pista batetik mendi lepo bateraino jaitsiko gara azkenean; handik, gorantz ekingo diogu berehala, zelai zabal pendiztsu batetik barrena, eta, zati harkaiztsu samar bat pasatu eta gero, Letxarrako gailur esferikora iritsiko gara. Bigarren mailako tontor bat da, eta handixe segituko dugu aurki eskuinaldeko erlaitz berdetik; gero, maldan behera egingo dugu, eta, zelaiaren ezkerreko hegaletik ibiliz, pagadi batean sartuko gara, Arangaitz mendi lepora iritsi aurretixe, eta haraino doan bidezidorrarekin bat egingo dugu. Hala, aurrez aurre izango dugu Arangaitz edo Letxarra mendi lepoa zeharkatzen duen errepidea; bidea gurutzatu, eta edaska baten eta mendi lepoa seinalatzen duen kartel baten aurretik pasatuko gara, eta zelaian barrena ibiliko, arbola ilara batek bidea ixten digun arte; han, eskuinaldeko bidezidor baten arrastoari segituko diogu, hurrengo bidexka bateraino, larre itxi bat eta korta bat aurkitu aurretixe. Haren aurrez aurre ikusiko dugu, zutunik, Belhigaña. Bidexkaren ezkerreko aldetik joko dugu, larrea inguratu, eta pagadi batean barneratuko gara; gure ezkerrera, itxitura bat aurkituko dugu, eta haren parez parez ibiliko gara, eta emeki-emeki jaitsiko. Bidezidorra estutu egingo zaigu, eta, lurra ganaduaren joan-etorriak ildaskatua dagoenez, litekeena da lokaztua ere egotea. Zuhaixken zerrenda bat zeharkatuko dugu hurrengo, eta bidezidorra bitan banatzen den tokiraino iritsiko gara; ezkerreko adarretik joko dugu aurrera. ==Belhigaña tontorreko talaia== Handik metro gutxi batzuetara, mugarri sail baten arrastoari jarraituko diogu, baso hostotsu batetik barrena, eta Belhigañaren ekialdeko zelai soiletik zehar; Zuberoa Garaiko mendi tontor multzoaren ikuspegi ederra izango dugu. Behin horretaraz gero, esku-eskura dago Belhigañako gailurra: zuzenean goreneraino igo besterik ez dago. Belhigañaren gailurreraino iritsi eta gero, Letxarrako mendi lepora itzuliko gara ibilbide berberetik; ezkerretik jota bat egingo dugu asfaltozko bidearekin, eta beherantz egingo Potxoko artzain kortak dauden bidegurutzeraino. Bide zoru eroso batetik zeharkatuko ditugu Ibar Nabako zelaietatik; eskuinaldetik pista bat ikusiko dugu, baina errepidetik irtengo gara, eta ibarbide berdean gora egingo dugu Ahüzkiko etxetzarretaraino. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] ouugnghocs7t2q96lum0qqp2fbnasuy 0 4451 20652 19811 2020-06-25T21:14:43Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 1094-Arabako ibilbidea Oketa.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = Etxaguen, Umarango haitza, Oketa |distantzia = 8 km. 2 ordu ta 15 mn. |ingurunea = Oketa eta Gorbeia mendiak elkarri begira daudela dirudi. Ibilbidea Zigoitiako Etxaguen herrian hasiz gero, paisaiaz ez ezik, historiaz ere bapo asebeteko gara. |abiapuntua = Etxaguen ({{udalerria|Zigoitia}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=193055&fetxa=2016-11-15&orria=026&kont=001 }} '''Oketa eta Gorbeia mendiak elkarri begira daudela dirudi. Ibilbidea Zigoitiako Etxaguen herrian hasiz gero, paisaiaz ez ezik, historiaz ere bapo asebeteko gara. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=193055&fetxa=2016-11-15&orria=026&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Etxaguen herriak kokapen ezin hobea du Zigoitiako udalerrian. Oketa mendiaren altzoan dago, eta paisaia ederraz goza daiteke herrigunetik. Eliza dotore erakusten du; zoritxarra gain-gainera etorri zitzaion 36ko gerran, eta erabat suntsituta geratu zen, arkitektura erromanikoa betiko galtzeraino, Micaela Portilla ikerlariak bere katalogo artistikoan jakinarazia duenez. Bistan da itsasargi baten moldean berreraiki zutela tenplua, dotore-dotore. Bestelako zoria izan zuten, ordea, gerra garaiko gudarien gorpuzkiek. Elizaren ondoan izanagatik ere, ia 80 urte igaro behar izan dira memoria historikoarekin bakea egiteko. Aranzadi zientzia elkartekoek lagunduta eta Felix Placer herriko apaizaren ekimenez, hamaika gudariren arrastoak berreskuratu zituzten orain hiru urte. Denak eliza berrituaren atzealdeko zelaian zeuden, errepidearen ertzean. Etxaguen herritik abiatuko gara Okatara igotzeko. San Agustin eliza inguruan, autobus geraleku bat ikusiko dugu, eta, haren ondoan, kale bat, gora egiten duena. Handik joko dugu, Kontzeju etxearen eta bolatoki estaliaren ondotik. GR 25 ibili luzeko zidorraren arrastoak bistaratuko ditugu urratsak egitearekin batera. Ohartu gabe, herriko iturriaren aurrean izango gara. Hurbil, harrizko etxe dotore bat ikusiko dugu, huntzak guztiz harrapatua. Eskuinera egingo du han, eta, arditegia atzean utzita, porlan bideari jarraituz ur biltegira iritsiko gara. Gorbeiako Natur Parkean gaude. Langa metalikoa zeharkatu ondoren, iparralderantz segituko dugu. Bidea bitan banatzean, zuzen jarraituko dugu, eta aurrean dugun zelaia alderik alde zeharkatuko. Udalerriko mapa toponimokoak ''Magdalena'' izen lekua dakar inguruko bazterrok izendatzeko. Nonbait, 1930era arte, Magdalena izena zuen baseliza sonatu bat existitu zen han. Haren ingurura jendetza bildu ohi zen urtero, erromeriara deituta; izan ere, Oketako magalotan kofradia garrantzitsu bat osatua zuten, eta debozioa handikoa zen, Zigoitiako kofradeetan ez ezik, {{udalerria|Zuia}}, {{udalerria|Aiara}}, {{udalerria|Aramaio}} eta Gasteizkoetan ere. ==Oketa eta Gorbeia== Zelaia amaitzean, pista nagusitik irten, eta ezkerrera egiten duen basabidetik jarraituko dugu. Hasieran, pinuen artera eramango gaitu bideak; minutu gutxiren buruan, ordea, pagadi eder batek inguratuko gaitu han. Gero, ezkerrera egingo du, eta Zubialdeko sakanari begira jarriko gara. Begien aurrean, Gorbeia eta Oketa mendi biak izango ditugu. Alanbre edo itxitura baten ondora iristean, eskuinetik gora jotzen duen bidexkatik ekingo dugu. Hariztiaren aldean ikusiko dugu Umarango haitza izeneko paraje karstikoa. Noranzkoa aldatu gabe, aldatsean gora betiere, kareharriz jantzitako lurzorua zeharkatzen lagunduko digu bidexkak. Hala, Oketako lepora iritsiko gara. Eskuinera luzatzen den lerroari jarraituta, Oketako tontorrera helduko gara. Panoramikaz bapo gozatuta, hegoaldera jaisten hasiko gara. 36ko gerrako trintxerak zeharkatu, eta Zadorrako urtegietan iltzatuko dugu gure soa. Larre zabalak zapalduz, itxitura batek babestuta daukan hezegune txiki baten ondora helduko gara. Hegiz hegi jarraitzeari utziko diogu han, eta, eskuinera okertuz, Oketako magalak korritzen hasiko gara. Errekasto pare bat zeharkatuko dugu laster, eta Uribai inguruko pinudira helduko gara. Igoeran egindako bidearekin topo egingo dugu han. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] q6p913eb0im8snbfcnj7de714ibqgaz 0 4452 20555 19670 2020-06-25T21:12:59Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 1089-Nafarroako ibilbidea Goizarin eta Alama.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Artikutza, Goizarin, Elama, Otaran |distantzia = 1,5 km. 3 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Iraganak loak hartu du bizimodu askotarikoen eta tokiko baliabide naturalen ustiapen ugarien lekuko izan diren ur hauetan. |abiapuntua = Artikutza ({{udalerria|Goizueta}}ko lurretan dagoen {{udalerria|Donostia}}ren jabatzako lurraldea) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=192459&fetxa=2016-11-08&orria=025&kont=001 }} '''Iraganak loak hartu du bizimodu askotarikoen eta tokiko baliabide naturalen ustiapen ugarien lekuko izan diren ur hauetan.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=192459&fetxa=2016-11-08&orria=025&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == Artikutza ({{udalerria|Goizueta}}ko lurretan dagoen {{udalerria|Donostia}}ren jabatzako lurraldea) inguratzen duten mendien magaletatik zintzilikatzen diren baso trinko eta sakonetan ezkutatzen dira iraganaren lekuko isilak. Haran estuen bihotzean murgiltzen bagara, egun naturaren altzoan lokarturik dauden historiaren pasarteak irakurri ahal izango ditugu, eta errekastoen urek zizelkatu dituzten paraje hauek ezagutuz gero, ohartuko gara mendeetan zehar izan duten garrantzia. Garai bateko jarduera desberdinen aztarnak aurkituko ditugu bazter guztietan, baita misterioz betetako inguruak ere. Frontoiaren ondotik doan bidea hartu, Olazar etxea pasatu, urtegira doan pista utzi, eta aurrera jarraituko dugu. Metalezko langa igaro, eta, pistan zehar, errekaren paraleloan, bi eraikin zahar atzean utzi, eta Oronozko-Zubieta deritzon lekura helduko gara; Artikutza eta Elama errekak bat egiten duten tokira hain zuzen ere. Hemen bi pista daude, guk ezkerrekoa aukeratuko dugu, Elamako haranean sartzen dena. Maizolore izeneko uharkaren ondora heldu eta aurrera jarraituko dugu. Elama errekaren beste aldean ubide zaharraren aztarnak ikusiko ditugu. Bidea erosoa da, ez du batere zailtasunik. Bat-batean, harrigarria bada ere, soro zabal eta handi batekin egingo dugu topo, eta ezkutuan, pistaren ezkerraldean, bidetik metro batzuk gorago, karobi baten hondarrak ikusiko ditugu. Horiek atzean utzi eta berehala, Goizaringo metalurgia-multzora iritsiko gara. Erreka igarotzeko bi begietako kare-harrizko bloke handiz egindako zubi baten gainetik pasatu behar da. Zuntzak, sasiek eta belarrek eraikuntza horien hormak ezkutatzen dituzte, eta zaila da nolakoa zen imajinatzea; hala ere, arragoa eta burdinola hidraulikoaren aztarnak nabarmenagoak dira. Berriz pistara itzuli, eta, tarteren batean, burdinbide zaharraren arrastoa ikusteko aukera izango dugu. Kilometro pare bat pistan barna bete ondoren, gure ezkerraldean, bidetik metro batzuk gorago, oso egoera onean dagoen labe itzel bat ikusiko dugu. Burdina minerala kiskaltzeko labea edo arragoa baten hondakinak dira, ''labeta'' izenez ezaguna. Horra heltzean, pista utzi behar dugu, eta, ezkerrera, Elamako errekaren paraleloan abiatzen den bidea hartuko dugu, eta, hamar minuturen buruan, Elamako baserri multzoaren aztarnen ondoan izango gara. Beheraxeago, mineralak kiskaltzeko labe baten hondarrak eta errekaren beste aldean, egurrezko zubiaren gainetik pasa eta burdinola hidrauliko zaharraren aztarnak aurkituko ditugu. Abiapuntura itzultzeko, etorritako bidetik atzera egingo dugu Beltzuntze mendiaren hegoaldeko magaletik igotzen den bidexka batekin topo egin arte. Zenbait tartetan, orbelpean ezkutatzen da xenda, eta erne ibili beharra dago igoerako bide egokia ez galtzeko. Sigi-sagan errekatik urrundu eta basoan murgilduko gara. Bat-batean, bideak nabarmen egiten du ezkerrera, eta, gora heltzean, gure mendean ikusiko dugu Elamako harana. Gorantz joko dugu Goiko Akuko Bidearekin bat egin arte. Pista zabaletik jaitsiko gara, bihurgune handi batean (180 gradu) pista utzi eta Otarango pagadian murgildu arte. Hasieran, bidea ez da oso nabarmena, baina, metro batzuk aurrera egin, eta berehala aurkituko dugu. Otarango gaina inguratu, Etzalekukoa ezkerrera utzi, eta haren mazela zeharkatzen duen xendari helduko diogu. Hortik, berehala jaitsiko gara herrira. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] jn6x4qtfooxdc3prumcd61974on80r6 0 4453 20773 20539 2020-06-26T08:37:16Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 1076-Arabako Ibilbidea Oion - Mantible.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba|Errioxa}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Oion}}, Mantible, Serna |distantzia = 16 km. 3 ordu. |ingurunea = Mantibleko zubiak Ebro ibaiaren ertzetan zeuden bideak lotzen zituen behiala. Errioxako erraldoi sonatu hark zazpi begi zituen, eta 164 metro luze zen. |abiapuntua = Oion |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=192078&fetxa=2016-11-01&orria=025&kont=002 }} '''Mantiblek Ebro ibaiaren ertzetan zeuden bideak lotzen zituen behiala. Errioxako erraldoi sonatu hark zazpi begi zituen, eta 164 metro luze zen. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=192078&fetxa=2016-11-01&orria=025&kont=002 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Historian {{udalerria|Oion}} herriak lotura handia izan du Ebro ibaiaren bi ertzak lotzen dituzten bideekin. Dokumentu zaharrek hala erakusten dute; hots, erromesen igarolekua izan zela aski frogaturik gelditu da. Erdi Aroko erromesek egingo luketen moduan, ibili-ibilian arituko gara gu ere, Ebro ibaiak ongi gordea duen eraikuntzarik ederrenetako bat deskubritzeko asmoz. Han behean, ibarbaso koloretsu paregabean, Mantible zubi ezaguna altxatzen da. Zazpi arku zituen arren, egun bi baino ez ditu erakusten. Ikerlarien aburuz, aspaldiko lana da, eta 164 metro luze izan zen. Ikaragarria! Batzuen ustetan, erromatarrek egina da; beste batzuen aburuz, ordea, erromatarren ondorengo lan eskerga da. Dena dela, Errioxako erraldoi miresgarriak hantxe dirau, Ebro inguruko bidezidorren jagole. ==Ikazkinen bidea== Antzinako eliza erromanikoaren ordez, ikusmira sorrarazten duen tenplu itzela goititzen da Oiongo alde zaharrean. Itsasargi baten antzera gailentzen da ''Giraldon'' goitizena hartua duen lan arkitektoniko erraldoia. Bertantxe emango diogu hasiera ibilbideari. Logroñora doan errepidean aurrera egingo ditugu lehen urratsak, eta, lehen bidegurutzean, eskuinera joko dugu GR-38 Ardoaren eta Arrainaren ibilbideari jarraituz. Sernara doan bideari ekingo diogu, beraz. Santa Maria kaleari men eginez, Arabako kuadrillen parkera iritsiko gara ziztu bizian. GR bideak ezkerretik jarraituko du han, eta mahastiak nagusitzen diren itsasora eramango gaitu. Asfaltoak lagunduta, mendebalderako urratsak egingo ditugu egunotako uzta biltzeko traktoreen joan-etorriari begia kendu ezinean. Hurrengo bidebanatzean, ezkerreko bidea alde batera laga, eta zuzen egingo dugu, noranzkoa aldatu gabe. Lau bideko elkargune batera heltzean, aurrera ekin eta altuera hartuko dugu. Berdin jokatuko dugu hurrengoan. Gero, Ikazkinen Bidearekin topo egitean, hots, asfaltoa amaitzen den lekuan, GR bideak ezker-eskuin egiten du, eta errekasto baten ondoraino lagunduko digu. Ondoren, ezkerreko bideari jarraituz, galdutako desnibela berreskuratuko dugu, eta GR-99 eta GR-38 ibili luzeak banantzen diren tokira helduko gara. 5 kilometro inguru eginak ditugu jada, eta 3 kilometro besterik ez da falta Mantibleraino. Ezkerreko pista hobetsiko dugu Carrascal enpresa parkea inguratzeko. Logroñoko errepidera iritsitakoan, errepidea gurutzatuko dugu tentu handiz, eta Sernan sartuko gara. ==Mantible zubi handia== Herrigunean sartu bezain pronto, eskuinera hartu eta Mantiblerako bideari oratuko gatzaizkio. Atseden leku bat ikusiko dugu bide bazterrean. Desnibela galtzera behartuko gaitu bideak Ebro ibaiaren ondora iritsi aurretik. Ur emariaren ondoan gaudela, ibaian gora ehunka metro egin eta zubi erraldoiaren aurrean izango gara. Bidexka batek lagunduko digu arkuen ondora iristen. Bisita amaituta, bide nagusira irten eta ezkerretik segituko dugu, mahatsondoak gogaide. Logroñoko errepidera ateratzean, Asa aldera egingo ditugu metro batzuk. Hala, Gerardo Viteri upeltegiaren parera helduta, errepidea gurutzatu eta GR-38 bideari helduko diogu Oionera buelta egin ahal izateko. Aldapan gora hasiko gara han. Lehen aldatsa amaituta, eskuineko pistatik jarraitu, eta, pintura arrastoak gogaide, Oionera iritsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] duoifsvyytxjzf6xyms3e6xfdfsrwzd 0 4454 22101 22100 2020-08-06T14:42:27Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = Beloagako gaztelua 31.jpg |mapa = 1066-Gipuzkoako ibilbidea Oiartzun.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Beloaga, Miakazarra, Urkabe, {{udalerria|Oiartzun}}, Arkale |distantzia = 8,1 km. 2 ordu eta 50 mn. |ingurunea = Esan izan dute Arkaleko harkaitzetan zegoen gaztelua Txingudi badia zelatatzeko talaia bat zela. Ederrak dira bertatik ikus daitezkeen bistak. |abiapuntua = Oiartzun (Elizalde) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=191268&fetxa=2016-10-25&orria=025&kont=001 }} '''Esan izan dute Arkaleko harkaitzetan zegoen gaztelua Txingudi badia zelatatzeko talaia bat zela. Ederrak dira bertatik ikus daitezkeen bistak. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=191268&fetxa=2016-10-25&orria=025&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Beloagako gaztelua ezagutzeko aukera eskaintzen duen ibilbide zirkular honetan, Erdi Aroko pasarte historiko garrantzitsu batzuk ez ezik, Oiartzungo Urkabe eta Arkale mendi xumeen magaletan barreiatzen diren soro eta baserriek osatzen duten ingurune ezkutu eta ederra ere ezagutzeko parada izango dugu. Aiako Harriaren silueta da gure begien ninietan txertatzen den argazki ezagunena, baina badira haran erakargarri honetan beste bazter polit eta erakargarri batzuk. Horietako bat da hauxe: Arkaleko gaina eta Beloagako gaztelua lotzen dituena, hain zuzen ere. Oiartzungo San Esteban plazan emango diogu hasiera txangoari. Izen bereko eliza eta San Juan kapera gure ezkerrera utzita, errepidea gurutzatu, eta Legarrea kaletik gorantz joko dugu aldapa pikoari ekinez. Kalbarioaren hasieran lehen gurutzea ikusi, eta horien ondotik Urkabe tontorreraino igoko gara. Lehenik, komentua izandako Legarren baserriaren ondotik igaroko gara, eta horren azpiko aldean Lourdesko Ama Birjinari dedikatutako leize txiki bat. VII. Gurutzera heltzean, ezkerrera jiratu eta maldan gora segituko dugu gaztainondo baso eder batean murgilduz. Berehala iritsiko gara gainera, eta bertan, gurutze handi bat aldare baten gainean. Ipar-mendebalderantz jo, eta aurrez ikusiko ditugun hiru bideen artean, erdikoa aukeratu eta beherantz jarraituko dugu. Hurrengo bidegurutzean, harrizko pista utzi, eta eskuinetik ateratzen den lurrezkoa aukeratuko dugu. Bide eroso horrek Pellibar baserrira eramango gaitu aurrez aurre ikusiko dugun Arkaleko gandor xumeari begira. Pellibar baserria eskuinean utzi eta behera egingo dugu. <gallery> Urkabetik Beloagako gaztelura 30.jpg|Legarrea kalea Lourdesko Ama Birjina Oiartzun.jpg|Lourdesko Ama Birjina Urkabetik Beloagako gaztelura 11.jpg|Bideko gurutzeak Urkabe 15.jpg|Urkabeko gurutzea Urkabe 14.jpg|Urkabeko gurutzea Urkabetik Beloagako gaztelura 16.jpg|Bidea </gallery> Porlanezko bidetik, erreka gainditu eta errepidearen bazterrean dagoen Miakazarra baserriaren ondora igoko gara. Leku horretan, errepidearen beste aldetik ateratzen den pista zabala hartu eta zuzen-zuzenean Arkaizlepora ailegatuko gara. Mendiaren gandorretik jarrai daiteke, baina normalean bidea nahiko zikina egon ohi denez, gertu dagoen errepidera jaitsi gara. Laurehun bat metro bertatik bete ostean, hura utzi, eta ezker aldetik marrazten den xenda hartuko dugu. Berehala, Gurutze auzotik datorren xendarekin bat egingo dugu, eta, hura segituz, erraz iritsiko gara Beloagako gaztelura. Esan izan dute Arkaleko harkaitzetan zegoen gaztelu hau Txingudi badia zelatatzeko talaia bat zela. Beste batzuek erromatarren garaian Arditurri meategien eta Oiassoko kaien arteko bidea zaintzeko zerbait gotortua eraiki zutela ikusi nahi izan dute, iritzia garai hartako aztarnek sustatuta, Andrearriagako hilarria eta Beloaga toponimoa barne. Erdi Aroan, Nafarroako erregeek zeukaten Beloaga gaztelua Gaztelako Alfontso VIII.ak 1200ean eskuratu zuen arte, Ximenez de Radak idatzitako kronikan jasota. <gallery> Urkabetik Beloagako gaztelura 17.jpg|Iturria Urkabetik Beloagako gaztelura 18.jpg|Bide erosoa Urkabetik Beloagako gaztelura 19.jpg|Arkaleko gaina Urkabetik Beloagako gaztelura 20.jpg|Miakazarra baserria Beloagako gaztelua 25.jpg|Beloaga gaztelua Beloagako gaztelua 31.jpg|Beloaga gaztelua Txingudi Beloagako gaztelutik 35.jpg|Txingudiko bistak Urkabetik Beloagako gaztelura 27.jpg|Gurutze, bide ikurrak </gallery> Etorritako bidetik atzera egin, eta Gurutze auzora jaitsiko gara. Bidean, San Telmo museoan originala gordeta dagoen Andrearriagako hilarriaren erreplika ikusiko dugu. Auzoan, PR-Gi 1011 bide balizatuaren seinale zuri eta horiak eta Done Jakue bidearen egurrezko zutoinak segituko ditugu VII. gurutzearekin bat egin arte. Hortik abiapuntura igotzeko erabili dugun bidetik beteko dugu San Esteban plazaraino jaitsi arte. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 09q5mdbrnv9mhwyla5zogpk4wi00zxf 0 4455 20636 19785 2020-06-25T21:14:25Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 1058-Bizkaiko ibilbidea Urdaibai.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = Urdaibai, {{udalerria|Arteaga}}, Urdaibai Bird Center, Gernika |distantzia = 11 km. 2 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Familientzako ibilbide hau Oka itsasadarraren goiko estuarioko ingurumen balio bereziko erremutik igarotzen da, Gernikatik hasi eta Arteagako Gazteluraino, eta Urdaibai Bird Center bisitatu daiteke tartean. |abiapuntua = Gernika (tren geltokia) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=190585&fetxa=2016-10-18&orria=028&kont=001 }} '''Familientzako ibilbide hau Oka itsasadarraren goiko estuarioko ingurumen balio bereziko eremutik igarotzen da, Gernikatik hasi eta Arteagako Gazteluraino, eta Urdaibai Bird Center bisitatu daiteke tartean. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=190585&fetxa=2016-10-18&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Urtero milioika hegazti joaten dira Europatik Afrikara eta, alderantziz, Atlantiko ekialdean kokaturik dagoen migraziorako autobide handian zehar. Udazkenean, Groenlandian edo Britainiar uharteetan hasten direnak eta Eskandinaviatik edo herrialde Baltikoetatik datozenak ibilbide horretan elkartzen dira. Hegazti horiek Iberiar penintsulara hurbiltzen direnean, elkarren ondoko bi oztopo geografiko handi aurkitzen dituzte: Kantauri itsasoa eta Pirinioak. Horrek migrazioan botila lepoa eragiten du, eta, derrigorrean, Euskal Herritik sartu behar dira penintsulara. Egoera horretan euskal biziguneek garrantzi handia dute atsedenerako eta elikadurarako toki gisa. Iberiar penintsula zeharkatu ondoren, hegazti horietako asko Sahara basamortuaren gainetik joango dira hegan, Afrikako mendebaldeko kostaldeko zenbait lekutan sakabanatu, eta negualdia igarotzeko. Urdaibaiko biosferaren erreserba hegaztientzako ezinbesteko atsedenlekua da, indarberritu eta haien bidaia luzeari berriro ekiteko aukera ematen dielako. Habitat mota ugari dauzkan estuarioa da, eta espezie kopuru handi bati babestokia, atsedenleku eta janaria eskaintzen dizkie. 1994. urtean, Hegaztien Babesgune Berezia izendatu zuten Urdaibaiko biosferaren erreserba, nazioarteko garrantzia duten hezeguneei buruzko Ramsar hitzarmenarekin bat eginez. Guztiz laua den ibilbide honek aukera ederra ematen digu, gure seme-alabekin, ekologikoki garrantzitsuak diren hezeguneen ondotik (lezkadiak eta padurak) ibiltzeko eta gure artean atsedena hartzen duten txoriak ikusteko, batez ere Urdaibai Bird Centerren behatokitik. Abiapuntu gisa Gernikako tren geltokia jarriko dugu. Handik irten, enparantza zeharkatu eta eskuinera okertu behar dugu Don Tello kaleari jarraitzeko. Ondoren, berriz eskuinera {{udalerria|Lekeitio}} eta Laidarako noranzkoan. Trenbidea zeharkatu eta zubia baino lehenagoko bidegurutzean itsasadarraren ezkerretik doan asfaltozko bidea hartu behar dugu GR-123 bideari jarraikiz. Pasealekua Muruetaraino (4,5 km) doa kanalizatutako itsasadarraren ertzetik. Hasierako zati honetan ez da zaila zenbait ur hegazti ikustea (lertxun hauskara, lertxuntxo txikia, ubarroia...), itsasadarrera isurtzen den likidoaren inguruan lazun asko daudelako. Kanalaren erdigunean egurrezko zubian ezkerrera hartuko dugu (PR-BI-181) Paduraren eskuinaldeko ertzetik Enderikaren behe magaletik Kortezubira jotzeko. Aldiz, Muruetako puntaraino joan eta etorria egin dezakegu lehendabizi. Han atseden hartuko dugu, itsasadarraren ibilbide meandrotsuari, eta uretan edo ertz lokaztuetan egon daitezkeen ur hegaztiei erreparatuz. Ekialdean, itsasoraino heltzen diren kareharrizko muinoen artean (Ereñozar eta Atxarre), Euskal Herriko kantauriar artadiaren baso zatirik handiena ikus daiteke. Zubia igaro eta gero, bidegurutzean ezkerrenerantz (iparralderantz GR-123) joko dugu. San Esteban ermitara eta Enderika auzoko hariztira igotzen den bide pikoan eskuinera okertu behar da eta berriro behera paduretaraino, egokitutako eskailera batzuen bitartez. Handik aurrera, itsasadarreko paduraren ertzetik lezkadi artean doa bidea zurezko palafito baten bidez, Kortezubiko elizaraino. Errepidea zeharkatu, eta zuzen igoko dugu (mendebalderantz) Santanako baserrietarantz. Ondoren, ezkerrerantz (iparralderantz) eta beherantz, oraingoan BI-2238 errepidearekin bat egin arte. Berori zeharkatu eta Urdaibai Bird Centerrera doan Zelaieta kalean sartuko gara. Sekulako argazkiek amuarena egiten dute, arrano arrantzalearenak batez ere. Behin barruan, panel handi batek hegaztien migrazio bide izugarria erakusten du, eta bideo batek irudiak eta soinua zirraragarriak jartzen dizkio. Baina apartekoena paduraren hiru solairuko behatokia da. Iparraldera begira egonik, eguzkiari bizkarra ematen dio urte osoan, eta hegaztiak ikusteko baldintzak ezin hobeak ditu. Hainbat teleskopiori esker, bertako hezegunean dabiltzan hegazti migratzaileak ikus daitezke hurbiletik: lertxuntxo handia, lertxun hauskara, amiltxoria, mokozabala, txirri arrunta, zankaluzea, martin arrantzalea, eta beste asko. Minigida bati esker, orduak eta orduak eman daitezke bertan. Ibilaldia bukatzeko, PR-BI-163 bidearen markei jarraituko diegu Arteagako Gaztelu ikusgarriraino. Bizkaibuseko A-3513 linearekin itzul gaitezke abiapuntura. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] n7af74nyymc2eduyxfmo04zdulut4sv 0 4456 20734 20486 2020-06-26T08:36:36Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 1036-Nafarroako ibilbidea Areso.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Areso}}, Pagozelai, Musaio, Merku, Ultxarraundi, Ulizar, Santa Kruz ermita, {{udalerria|Areso}} |distantzia = 11,3 km. 3 ordu |ingurunea = 'Gaizkileen muga' zeritzon lurretan barna abiatu, eta Probintzietako Errege Bidetik edo Zezenen Bidetik joko dugu Ulizarko tontorreraino. |abiapuntua = Areso |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=189924&fetxa=2016-10-11&orria=026&kont=001 }} ''''Gaizkileen muga' zeritzon lurretan barna abiatu, eta Probintzietako Errege Bidetik edo Zezenen Bidetik joko dugu Ulizarko tontorreraino.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=189924&fetxa=2016-10-11&orria=026&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == Ulizar mendiaren magalean, {{udalerria|Areso}} herria dugu, eta lau auzotan banaturik dago. Herri honi buruz ditugun lehen erreferentziak XII. mendearen bukaerakoak dira, baina antzinatik bizi izan da gizakia han. Erdi Aroan, bandoen arteko gerren ondorioz, gaizkile asko ibiltzen omen zen inguru horietan, eta, horregatik, ''gaizkileen muga'' deitzen zitzaion. Ulizar mendiko zelaietan akelarreak ospatzen omen ziren, eta sorginkeriarekin lotutako istorioak ere badira. Herriko plazatik ekingo diogu ibilbideari, eta, bide seinaleei jarraituz, gaur egun autobidearen azpiko aldetik paraleloan zabaltzen den bidea hartuko dugu. Astomela ibaiaren ondotik doan eta {{udalerria|Areso}} eta Gorriti herriak lotzen dituen bide horri ''Napoleonen bidea'' deitzen zaio, haren tropek herria suntsitu eta gero hartu zuten bidea da eta. Iturbeltza eta Zubiberrieta izeneko parajeetatik eta erromatarren garaiko burdinola baten eta antzinako irin errota baten hondakinen ondotik igarotzen da. Pagadian murgildu, eta erraz egingo dugu aurrera pista zabal batetik, eta altuera irabaziko. Laster igoko gara autobiaren bazter batean dagoen Pagozelai atseden gunearen gainaldera, eta Gorritirantz doan bidea utzita, eskuinetik ateratzen dena hartuko dugu Probintzietako Errege Bidea (CRP) edo Zezenen Bidea segituz (GR 9). Antzina, ganadu transhumanteek erabili ohi zuten bide hori. Iruñetik gertu hasi, eta Gipuzkoako bihotzeraino zabaltzen zen; Noain herritik Azpeitiraino, hain zuzen ere. Gipuzkoan, ibilbide horri ''Zezenen Bidea'' esaten zaio, XVI. mendetik aurrera Nafarroatik zezenak ekartzen baitziren. Gaur egun, ibilbide hori deskatalogaturik dago, eta, maiz, seinaleak ez daude ondo, edota falta dira. Altuera irabazten jarraituko dugu, eta pagadian sartuko gara berriro. Museoko tontorrera doan xenda ezkerrera utzita, lurrezko pista zabal batetik, Merku izeneko lepora jaitsiko gara aldats bizian. Ondo balizatutako bideak maldan gora jarriko gaitu, eta, konturatu orduko, Ulizar mendiaren tontorrera igoko gara. Ez da tontor nabarmena, haren gaina biribila baita, eta, erpin geodesikoaz gain, buzoi bat ere badu. Elezaharren arabera, mendi horretako kobazuloan akelarreak egiten omen ziren, eta, horregatik, Inkisizioak Santa Kruz ermita eraiki zuen; gerora eraitsia izan zen. Elizak, Arinbeko inguruetan, izen bereko beste ermita bat altxatu zuen. Guk aurrean dugun «akelarrea» bestelakoa da, ikuspegi zabala bezain ederra gure begien gozagarri, inguruneko mendiak ez ezik, Malloetako zirku ikusgarriaren magal bertikalek {{udalerria|Araitz}} haranean amilduz osatzen duten postal ederra. Gertu dugun Solizarretako lepora jaitsiko gara segidan, eta {{udalerria|Gaztelu}} aldera doan bidea gure ezkerrera utziz, pista zabaletik aurrera egingo dugu. Berehala, bide seinaleek erakusten duten norabidean, GR-121 bidea utzi, eta, eskuinaldera, belarretatik jaisten hasiko gara Altzegiko iturriaren ondotik. Hasieran, xendatik, eta, gero, pista zabalean zehar, berehala iritsiko gara Santa Kruz ermitaren ondora, eta, atzean utzi, eta bide asfaltatuetatik herriko goialdera jaitsiko gara. Azken malda jaitsi, eta abiapuntura helduko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] mdhoy5k973881x0vhk80b18zsfpuky9 0 4457 20639 19792 2020-06-25T21:14:29Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 1033-Iparraldeko ibilbidea Mondarrain.svg |herrialdea = {{herrialdea|Lapurdi}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Itsasuko eliza, Atharri, Mondarrain, Urrezti, {{udalerria|Itsasu}} |distantzia = 12, 5 km. 3 ordu eta 20 minutu |ingurunea = Igoera atsegingarria: hasi Itsasutik, Atharriko lepotik barrena iragan, eta, gailurrez gailur, Atharri tontorreraino eta haren inguruko Urrezti haitzetaraino heldu arteko ibili ederra. |abiapuntua = Itsasuko eliza |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=189173&fetxa=2016-10-04&orria=028&kont=001 }} '''Igoera atsegingarria: hasi Itsasutik, Atharriko lepotik barrena iragan, eta, gailurrez gailur, Atharri tontorreraino eta haren inguruko Urrezti haitzetaraino heldu arteko ibili ederra. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=189173&fetxa=2016-10-04&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Ibilbideari ekiteko, Itsasuko elizaren eta hilerriaren aurrez aurre dagoen aparkalekutik abantatuko gara. Idazkun bat aurkituko dugu han, Atharriko leporantz erakusten duena, baina ez dugu alde horretatik joko, baizik eta ezkerraldean ageri den bide batetik, eta handik egingo dugu gorantz, Atharriko Patarra dioen plaka baten ondotik igaro eta gero. Goraka egingo dugu zati batean, Itsasuko frontoia eskuinaldera utzita, eta, handik gutxira, pista batetik ibiltzen hasiko gara, lorategi eta guzti duten etxetzar sail baten ingurumarian, eta bidexka batekin topo egingo dugu; handixe segituko dugu. Bidexka horretatik pixka batean ibili ostean, bidegurutze batera helduko gara, eta lau noranzko ikusiko ditugu. Ezkerraldetik doan bidetik segituko dugu, X itxurako baliza hori batek markaturikotik. Bazkaleku hesituetatik barrena ibiliko da bide hori, eta gorantz egingo dugu, emeki-emeki: ukuilu baten aurretik pasatuko gara, itxitura bateko langa zeharkatuko dugu, eta garoleku batetik barrena egingo, zeinak betetzen baitu Atharriko mazela etzana. Garolekua iragan eta gero, zelai batera helduko gara: gurutze batek erakutsiko digu Atharriko lepoan gaudela. Toki estrategiko horretatik, ingurumari osoaren ikuspegi zabala izango dugu: bizkarrez, landa lurrak, eta Itsasuko etxeak han-hemenka sakabanatuta; aurrez aurre, Laxia amildegi zabala, Artzamendiko eta Mondarraingo magaletan tartekatuta. Atharriko muinoan, eskuinetik joko dugu, eta berehala amaituko dugu Atharri muinotxorainoko igoera. Segituan, dozenaka metro batzuk egingo ditugu beherantz, bidegurutze bateraino; han, eskuinetik joko dugu, Mondarrainerantz seinalatzen duen idazkunari jaramonik egin gabe, beste alderantz erakusten baitu. Antena baten paretik iragango gara, eta garoleku bat zeharkatuko dugu; itxituretako iraganbideetatik zeharkatuko dugu itxitura, eta, bi baserriren arteko paisaia zabal batetik barrena ibiliko gara, eta Legarreko lepoa iragaten duen errepideraino helduko. ==Ezkondrai mendia== Errepidea pasatu, bide zabal harritsu batetik igo, eta magalez magal ibiliko gara Ezkondrai mendian, {{udalerria|Amezketa}} lepoa alderik alde hartzen duen izeidiraino. Haren eskuineko aldetik joko dugu, eta, Mondarraingo maldaxka belartsutik ekinda, mendi tontorraren gainaldean ageri den pagadian barreneraino helduko gara. Zuhaitzen gerizpe ospelean, ezkerraldeko baliza horiei segituko diegu, ibilbide lau harkaiztsu batetik, eta Mondarrain gailurrean dagoen harrizko gurutzeraino helduko gara. Zuzenean lehengo bidetik itzuli beharrean atzera, Mondarrainera igo garen aldetik ez bestetik jaisten hasiko gara, eta hurrengo gailurreriako muinoraino jaitsiko gara; artegi baten ondotik igaroko gara, eta bidexkako ildo harkaiztsu batetik joko dugu. Handik hurbil daude Urreztiko haitzak, eta tontorrera helduko gara; sekulako ikuspegia dago goi-goitik. Gero, Urreztiko harkaitz multzoaren beste aldetik egingo dugu beherantz, eta lehentxeago utzia genuen bidezidorrarekin topo egingo dugu; kontrako noranzkoan joko dugu handik, Mondarrainerantz berriro ere. Gailurraren beheko aldera heldutakoan, eskuinetik joko dugu, eta, magaleko bidezidor batetik, Amezketako izeidira helduko gara, eta igotzeko ibili dugun bidetik itzuliko gara Itsasura. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] eg5qdxgqdi8n3ztemgfz9hhaa4aie1t 0 4458 20489 19569 2020-06-25T21:11:51Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 1022-Arabako Ibilbidea Arnoko arkua.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Opakua mendatea, Iturbatz, Arnoko arkua, Txumarregi, Peña Roja, Munain |distantzia = 8 km. 2 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Arnoko arkua ikusiko dugu Entziako zoko magiko batean. Harainoko paseo liluragarria egingo dugu, fantasiaz beteriko film baten antzera. |abiapuntua = Opakuako mendatea |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=188551&fetxa=2016-09-27&orria=028&kont=001 }} '''Arnoko arkua ikusiko dugu Entziako zoko magiko batean. Harainoko paseo liluragarria egingo dugu, fantasiaz beteriko film baten antzera. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=188551&fetxa=2016-09-27&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Roald Dahl idazle galestarraren jaiotzaren 100. urteurrena bete zen hilaren 13an. Haren omenez doakizue Entzia mendilerroan barrena gidatuko gaituen ibilbide bitxi hau. Haur eta gazte literaturan lan sonatu ugari utzi zizkigun Dahlek, eta horietako batzuk euskarara itzuliak izan dira. Zinemarako ere egokituak izan dira horietako batzuk; ''Charlie eta txokolate-lantegia'' eta ''Erraldoi On Miragarria'', besteak beste. Horren harira, erraldoi on miragarriaz gozatzeko aukera izan dugu uda honetan Stephen Spielberg zuzendariaren eskutik. Misterioz eta fantasiaz beteriko kontakizunean, Sophie izeneko neska umezurtza da protagonista, baita bihotz oneko erraldoi bat ere. Gau izartsu batean, haurrak, araua hausteko erabakia hartuta, erraldoien munduan abentura zirraragarriak bizitzeko gogoa agertuko du. Bizileku sorgindua irudikatzeko, inguru malkartsu bat aukeratu behar izan du Spielbergek. Gure uste apalean, Entzia mendiguneko inguru karstikoak ere eder-eder bete zezakeen funtzio hori. Arnoko labirintoak, hain justu ere. Ibilian-ibilian, beraz, Sophiek egin zuen bezalaxe, lurralde magikoaren atzetik ibiliko gara gu ere, Arnoko erraldoiak amets onak banatzeko ohitura baitu beharra dutenen artean. ==Alemaniarrak Iturbatzen== Opakuako mendatean hasiko dugu ibilbidea (Araba). Aguraindik igota, eskuinaldean dagoen aparkalekuan utziko dugu autoa. Gero, errepidea gurutzatu, eta mendigunean barneratzen den basabideari ekingo diogu. Entzia eta Iturrietako Partzuergoan aurrera gabiltzala (E), {{udalerria|Donemiliaga}} Durruma eta Alda herriak lotzen dituen Inaziotar Bidearekin topo egingo dugu. Pintura arrasto horiei muzin eginda, basabide nagusiari eutsi, eta ''Mezkiako saroiak'' dioen aparkaleku handira iritsiko gara. Basabide nagusia alde batera utzi, eta ezkerretik doan basabidetik jarraituta, pinudian barrena paseo goxoa emango dugu. 1950eko hamarkadaren amaieran egindako ''Alemaniarren urtegi-''ra helduko gara berehala. Garai horretan, petrolioaren sukarra Entziaraino ere iritsi omen zen, eta orduko obretako arrasto batzuk ikusteko aukera dago gaur egun; Iturbatzeko hezegunea, besteak beste. Aintzira eskuinaldetik inguratuta, zubi txiki bat igaro, eta basorantz bideratuko ditugu gure pausoak. Arabako 1989ko lehorte gogorra baretzeko asmoz jarritako ubide beltzak lagunduta, Iturbatz iturrira helduko gara. Iturriaren emari hotza xendaren azpian ikusiko dugu. Pagadian sartu bezain laster, eskuinera egin, eta pago bikainen artean jarraituko dugu. Arnoko ibar xumearekin bat eginda, haren paraleloan jarraituko dugu, ibarrean gora, garaiera astiro-astiro hartuz. Soilgune batzuk igaro eta berehala, bidea bitan banatzen dela ikusiko dugu. Ezkerreko xendari jarraituz, troka txiki bat zeharkatu, eta Arnoko harri ederren aurrean izango gara. Eskultura karstikoak bide ondoan daude. Haien artetik ibiliko gara Arnoko arku sonatua topatu arte. Inguru karstikotik hurbil etxola bat ikusiko dugu. Behin etxolan, ezkerrera egin, eta, bidexkari segika, Ubideko mendatera iritsiko gara; hots, lautada eskualdearen gaineko talaia eder batera. Inaziotar Bideak eta Artzaintza Naturbideak bat egingo dute han. Hesia gurutzatu gabe, ezkerrera hartu, eta, amildegiaren paretik ibilita, Peñarroya tontor txikira iritsiko gara. Harri pilaketa bat ikusiko dugu gailurra adierazten den tokian. Gero, Zalanportilloko pagadian paseo galanta eman ostean, Peña Roja tontorrera helduko gara. Punturik gorena postontzi txiki batez markaturik dago. Lautada bete-betean harrapatuko dugu handik goitik. Garaiera galtzen hasiko gara segidan, eta Munaingo porturaino lagunduko digu bidexkak. Saroi batzuk ikusiko ditugu larrean sakabanatuta. Amildegiaren ondoko ur biltegitik gora jarraituko dugu, eta, gero, behin belardia zeharkatuta, Okarizko portura iritsiko gara. Basoaren atarian gaude berriz ere. Ibilbidea amaitu aurretik, koniferoek osaturiko galeriatik jarraituko dugu, GR-282 zidorretik. Arabako Diputazioak 1965ean instalatutako behatokira iritsiko gara. Orientazio taulak lagunduta, lautadaren gaineko paisaiaz gozatzeko aukera izango dugu. Bost minutu xendari eutsita, aparkalekuan izango gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] oixct6j9a3r7ovxj4z9kmyurk5j0clx 0 4459 20741 20499 2020-06-26T08:36:44Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 1007-Gipuzkoako ibilbidea Ataun.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Ataun}} San Martin, Olaluzea, Larruntza, {{udalerria|Ataun}} San Gregorio |distantzia = 7,9 km. 2 ordu eta 15 mn. |ingurunea = On Jose Migel Barandiaranen bizitza eta lana ikusgai dago egun museo bihurtua den Larruntzako multzo hidraulikoan. |abiapuntua = Ataun San Martin |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=187158&fetxa=2016-09-20&orria=030&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=187158&fetxa=2016-09-20&orria=030&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == San Martin plazan hasiko dugu ibilbide hau. SL-aren marka zuri eta berdeak eta Aralarko itzuliari (GR-20) dagozkion zuri-gorriak izango ditugu lagun. Ez dago galtzeko arriskurik, bidea oso nabarmena baita. Elizaren ondoan dagoen zubitik Agauntza erreka igaroko dugu, eta horren ondotik doan bidean barna egingo dugu aurrera. Gorabehera handirik gabe eta xenda eroso eta atseginetik berehala helduko gara Astigarragako atsedengunera, eta bertan, mahai batzuk eta iturri eder bat aurkituko ditugu. Errekaren beste aldean Kalbario Santuko baseliza ikus daiteke. Parkea atzean utzi eta aurrera segituz, Andreseneko zubi ondora iritsiko gara. Toki horretan norabide desberdinak erakusten dituen egurrezko hesola bat ikusiko dugu, eta, zubia gure ezkerrera utzita, pistatik aurrera segituko dugu. Bideak gora egiten duenean, ezkerrera egingo dugu. Berehala izango gara Olaluzeaga baserritik gertu dagoen karobi bikainaren ondoan. Ataunen ondoen kontserbatuta dagoen karobi zuloa da. Panelean erakusten da nola funtzionatzen zuen. Bidegurutzera iristean, Mantxintxuko zubia utzi, eta Zubiondo etxera inguratuko gara, eta ondotik doan bidea hartuko dugu. Segidan, Urezandi, Auzmendi, Aldakotxo eta Peruenezar baserriak pasatuko ditugu. Azken hori Jose Migel Barandiaran zenaren jaiotetxea da. Aurrera egingo dugu, eta, beste etxe multzo baten ondora iristean, Iparraldeko etxeen itxura berda duen {{udalerria|Sara}} etxearen ondotik pasatuko gara. Bertan bizi izan zen Jose Migel Barandiaran erbestetik itzulita. Ondoan, Etxetxo eta Etxetxo Berri etxeak daude. Hurrengo bidegurutzean, Gomensoro eta Goienetxe etxeen artetik pasatu, eta Peruene berrira iritsiko gara. Errekaren beste aldean, Zelaibar XVI. mendeko dorretxe bikaina ikus daiteke. San Gregorio auzotik oso gertu gaude, eta horren sarreran, egun museo bihurtua den Larruntzako multzo hidraulikoaren ondora helduko gara. Sei mendetan martxan egon da multzo hidrauliko hori, eta bi errota, burdinola, zerrategia, zentral hidroelektrikoa eta beste elementu batzuez osaturik dago. Museoa bisitatu eta aurrera segituta, Lauztierreka auzoko bidegurutzean izango gara, San Gregorio auzoan, hain zuzen. Errepidera atera, enparantza gure eskuinera utzi, eta eskailerak igoko ditugu eliza aldera. Aldapatxoan sakabanaturik Jose Migel Barandiaranen omenez landutako hilarriak ikus ditzakegu. Abiapuntura itzultzeko berriro elizatik errepidera jaitsiko gara; hori gurutzatu, eta bidezidor batek ?egurrezko bide seinalea eta marka zuri eta horiak? erakutsiko digu jarraitu beharreko bidea. Aldapa motza baina pikoa da, eta ur biltegira iritsi aurretik gure ezkerrera ikusiko dugun ataka gainditu, eta pinudian sartuko gara. Gaztiñerre ingurura iristean, berriro marka zuri-gorriak (GR-20) ikusiko ditugu, eta ez ditugu utziko abiapuntura iritsi arte. Poliki-poliki maldan behera abiatuko gara, eta Arrondoa auzora iristean, bertaraino iristen den belar sorta kablea ikusiko dugu. Errepideari paraleloan jarraitu, {{udalerria|Astigarraga}} auzoan barrena eta marka zuri eta berdeek erakusten diguten norabidean, Kalbario Santuko baselizaren ondotik igaroko gara. Espaloitik eta Agauntza ibaiaren paraleloan, San Martingo plazara itzuliko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 0wmehy06c157synfl2j2lybvxtk9a8w 0 4460 20820 20638 2020-06-26T08:38:05Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 841-Bizkaiko ibilbidea Mirugain (Otxandio).svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Otxandio}}, Astakurutz, Gomilaz, Mirugain, Albina urtegia, Marixeka baseliza |distantzia = 15 km 4 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Otxandioko plaza nagusitik abiatu, eta pagadiz estalitako bidezidor xarmant eta magikoak dauzka ibilbideak. |abiapuntua = Otxandio |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=185931&fetxa=2016-09-13&orria=028&kont=001 }} '''Otxandioko plaza nagusitik abiatu, eta pagadiz estalitako bidezidor xarmant eta magikoak dauzka ibilbideak. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=185931&fetxa=2016-09-13&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Otxandiarrek XV. mendeaz geroztik beren auzokideak diren aramaioarrekin duten muga gatazka historikoa gaurdaino iritsi da. Oso zaila da ziurtatzea nongoa zen jatorriz {{udalerria|Otxandio}} eta Oleta (Araba) artean dagoen 500 hektareako lurralde hori. Otxandiarrek irailaren hirugarren igandean ibilaldia egin ohi dute lur sail horren jabetza aldarrikatzeko. Ibilaldi horren zatirik politenetakoan zehar ibiltzea da proposamena; alegia, ''Mirugain'' izeneko gailurraren gandorrean zehar pagadiz estalitako bidezidor xarmant eta magikoa zapaltzea. Albina (592 metro) eta Urrunaga (547 metro) urtegien artean, gailur lerro txikia gailentzen da Araba eta Bizkaia arteko mugan. Garaierarik handiena 734 metrokoa bada ere, gailur guztiak pagadiz eta hariztiz estaliak daude, haizetik eta eguzkitik babesean. Euskaldunon artean paraje hau ezaguna ez den arren, orain dela 300 urtez geroztik, otxandiarrek irailaren hirugarren igandean egin ohi dute urtero ibilaldia (PR-BI-50) beren udalerria mugatzen duten zedarriak inguratuz. Bere giza ?eta lurralde? nortasuna berresteko balio duen jaialdi horrek ''basabisita'' izena du. Jatorria XV. mendean sorturiko muga gatazka bat da, {{udalerria|Otxandio}} (Bizkaia) eta {{udalerria|Aramaio}} (Araba) artean dagoen 500 hektareako ''Limitadua'' izeneko lurraldean. Kondairak dioenez, errieta hori konpontzeko zera adostu zuten orduan: goizean goiz, oilarrak esnatzean, aramaioar bat eta otxandiar bat bata bestearen herrirantz abiatuko zen, eta elkartzen ziren tokian jarriko zuten bi udalerrien arteko muga. Aramaioarrek kandelak jarri omen zituzten oilarraren ondoan, eta honek, eguzkia zelakoan, goizago egin omen zuen kantu. Abantaila horrekin, arabarrek eskuratu zuten lurraldearen zatirik handiena. Liskar hori ez da gaur egun oraindik konpondu, eta auzitan jarraitzen omen du. ==Astakurutz eta San Bernabe == Ibilaldiaren abiapuntua Otxandioko Plaza Nagusia da. Kultur etxearen ondotik Mainerrota kalean metro batzuk aurrera egin, eta, Iturrizar ibilbidearekin bat egitean, ezkerretara okertu behar dugu, Olaeta ibaia zeharkatu eta haren ondotik ibilita BI-623 errepidearen azpitik pasatu arte. Otxandiarren aisialdirako eremu da Iturrizar: basoaren eta ibaiaren soinuekin lasaitzeko gunea. Ibilbidearen bukaeraraino jarraitu behar dugu lehendabiziko aldapari ekin ahal izateko. Sekulakoa da aldapa, baina, lasai hartuz gero, ia ohartu gabe Astakurutz mendiaren (672 metro) tontorrera helduko gara. Ikuspegirik ez dago, pagadiak guztia estaltzen baitu. Bide nagusia eskuinera utzi, eta gailurrean gora egiten duen xendra estua hartuko dugu San Bernabe (720 metro) gailurrera igotzeko ?hego-mendebalderantz?. Gerra zibilean suntsituriko baselizaren arrastoen ondotik pasatu ondoren, hegoaldera jaitsi behar da zuhaitz artean, bidea norberak eginez, mendi bidearekin bat egin arte. Gailurrei jarraikiz eramango gaitu horrek, eta hego-mendebaldeko norabideari eutsiz Urrunaga lakuraino. Gomilaz jatetxea aitzakia polita da hala nahi duenak hamarretakoa egiteko, Mirugain mendira igo aurretik. ==Mirugain tontorrera bidean== Errepidea zeharkatu, eta zubiaren beste aldean hasten da Mirugainera igotzeko mendi bidea (PR-BI-50). Hasieran, malkartsua da, iparraldeko magala gainditu eta gailur lerrora heldu arte. Ondoren xendra goraka doan arren, aldapa motelagoa da, eta baita ederragoa ere. Pagadia gailentzen da goialdeko gainazal osoan. Haritzek eta gorosti bakarti batzuek osatzen dute paraje sorgintzaile hau. Alanbre hesi batek banatzen ditu Otxandioko eta Legutioko lurrak. Errazagoa da Araba aldetik ibiltzea. Aldiz, gailurreko txartel ontzia Otxandioko aldean dago, hura ere pagoen itzalpean. Ondoan bat egiten dute hiru ibilbidek: GR-282 (Artzaintza naturbidea), GR-38 (Ardoaren eta Arrainaren ibilbidea) eta PR-BI-50 (Basabisita). Guk norabide berari jarraituko diogu gailurretan zehar, GR-38 ibilbidearen marka zuri eta gorriak lagun ditugula, Albina urtegiraino jaitsi arte. ==Basotik, Albina urtegira== A-2620 errepidea zeharkatu eta basoan barrena jarraituko dugu ur ertzeraino. Ikuspegia irekiagoa eta freskagarriagoa izango dugu tarte batez. Ur ertzean iparralderantz ?ezkerrerantz? ibiltzen saiatuko gara; ahal den neurrian, noski. Udaberrian, urtegia bete-bete dagoela, zailagoa da, baina basoan barrena bada bidezidor bat. Urtegiaren bukaeran, berriz ezkerrera desbideratuko gara, basoan barrena sartu eta errepidearekin bat egiteko. Marixeka baseliza eta aterpearen eskuinetik asfaltozko errepideari jarraikiz, betiere Mirugain gailurraren aldamenetik, lau kilometro ibili behar dugu Otxandiora heldu eta ibilbidea bukatzeko. Azken kilometroa GR-38 bidezidorrean barrena egin daiteke, asfaltoa ezkerrean utzita. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] auddmvbkynyirbgx4qoii80z6a4v5dr 0 4461 20614 20201 2020-06-25T21:13:59Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 836-Nafarroako Ibilbidea Eguzkiko Muinoa.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = Usategieta gaina, Loiategi, Eguzkiko muinoa, Petriketa, Baztarla |distantzia = 7,2 km. 2 ordu eta 20 mn. |ingurunea = Nafarroan, Leitzan bertan hasi eta ekialdera doan bizkar luzean, Eguzkiko muinoa, Petriketa eta Baztarla bisitatuko ditugu. |abiapuntua = Usategieta gaina ({{udalerria|Leitza}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=171667&fetxa=2016-06-28&orria=030&kont=001 }} '''Nafarroan, Leitzan bertan hasi eta ekialdera doan bizkar luzean, Eguzkizko muinoa, Petriketa eta Baztarla bisitatuko ditugu. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=171667&fetxa=2016-06-28&orria=030&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Leitza}} herria inguratzen duten mendi eta muinoetan zehar hamaika ibilbide egin daitezke. Guk aukeratu dugun honetan, {{udalerria|Ezkurra}} mendatetik gertu dauden hiru muino edo tontor aukeratu ditugu bisita egiteko: Eguzkizko muinoa, Petriketa eta Baztarla. Hiruretatik dagoen ikuspegia oso zabala da, eta, gertuko mendiez gain, urrutiko mendikate eta tontorrak ere ikus daitezke. Herritik {{udalerria|Goizueta}} eta {{udalerria|Doneztebe}} aldera (Nafarroa) zuzentzen den errepidean barna zazpigarren kilometroa igaro eta {{udalerria|Ezkurra}} mendatean dagoen Basa-kabi jatetxearen ondoko aparkalekuan utziko dugu ibilgailua. Errepideak gurutzatzen diren leku berean, pista zabala pagadian murgildu eta berehala hori utzi, eta eskuin aldera joko dugu Loiategiko kaskora igotzeko aldapa motz eta pikoari aurre eginez. Erraz iritsiko gara gainera, eta bertatik berriro metro batzuk jaitsiko ditugu lepoan, izeidi txiki baten ondoan kokatu arte. Hortik xenda desberdinak ateratzen dira, baina guk aurrez aurre dugun pagadirantz zuzentzen den xendatik aitzina egingo dugu. Pagadia zeharkatu eta garo artean apenas ikusten den xenda batetik aldapa gogorrari aurre egin eta lehen izerdi tantak kopetatik irristatzen hasiko zaizkigu. Desnibela gainditu, eta aska baten ondora iritsiko gara, arnasa berreskuratu eta aurpegia freskatzeko leku apropos batera. Gertu dagoen lurrezko pista gurutzatu, eta belarrezko alfonbra zapalduz erraz egingo dugu aurrera. Petriketako magaletik gertu ikusiko dugu gure lehen helburua, Eguzkizko muinoa alegia. Xendak eskuinera joatera gonbidatuko gaitu; lepora heldu, eta bertatik erraz igoko gara lehen tontorrera. Pagadi eder batekin muga egiten duen leku horretan bi buzoi aurkituko ditugu, zaharra bata eta bestea, berriz, berriagoa, harri-jasotzaile baten irudiarekin. Bertatik dagoen panoramika bikaina da. Gertu, Kornietako haize-sorgailuen parkea, Zuparrobi, Ireber, Urepel, Ipuliño, Erakurri, Guratz, Uli… eta horien magaletan barreiatzen diren makina bat baserri eta borda. Urrutixeago, berriz, Aralar, Aizkorri, Andimendi, Durangalde eta Gorbeiako mendilerroak. ==Ikusmira ederrak == Postal horretaz gozatu eta gero, etorritako bidetik atzera egingo dugu. Lepo txikira itzuli eta metro batzuk gorago Petriketako tontorrera iritsiko gara. Bertan, aizkolari baten irudia duen buzoia. Aurrekoan bezala, hemendik dagoen panoramika bikaina da. Bidera itzuli eta lurrezko pista zabalean zehar altuera galtzen hasiko gara beste pagadi trinko batean murgildu arte. Basotik ateratzean, aurrez aurre, antenatik gertu beste tontor bat ikusiko dugu, eta, bertara igotzeko, pista utzi eta aska baten ondotik metro gutxi batzuk igoko ditugu harkaitz batean txertaturik dagoen buzoi zaharraren ondora heltzeko. Muino horretatik {{udalerria|Leitza}} eta Aresoko ikuspegi ederrak izango ditugu. Abiapuntura itzultzeko tenorean, bidegurutzera itzuliko gara, eta bertatik jaisten hasiko gara. Antenaren mantentze lanetarako ireki zuten pista zabalari segituz, {{udalerria|Ezkurra}} mendatera jaitsiko gara tarteka; eskertuko dugu pago eta izeiek emango diguten itzala. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 9008aiohga5hvkkrmkb9zmuo8ybox6q 0 4462 20830 20662 2020-06-26T08:38:15Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 828-Lapurdiko ibilbidea Otsogorrigaina Larrainetik.svg |herrialdea = {{herrialdea|Zuberoa}} |zailtasuna = Zaila |lekuak = {{udalerria|Larraine}}, Jauregibar lepoa, Amubiko zubia, Pistako ur-saltoa, Otsogorrigaña |distantzia = 25 km. 7 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Ibilaldi luzea egin behar da {{udalerria|Larraine}} eta Otsogorigaña lotzeko, eta desnibel handikoa, gainera; baina merezi du, gogoangarria baita, bai gogortasunagatik, bai inguruko paisaiengatik. |abiapuntua = Larraine |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=169274&fetxa=2016-06-14&orria=025&kont=001 }} '''Ibilaldi luzea egin behar da {{udalerria|Larraine}} eta Otsogorrigaña lotzeko, eta desnibel handikoa, gainera; baina merezi du, gogoangarria baita, bai gogortasunagatik, bai inguruko paisaiengatik. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=169274&fetxa=2016-06-14&orria=025&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Elizatik atera, eta Atharratzerako errepideari lotuko gatzaizkio. Halako batean, seinale batek beheko kalea markatuko digu, Holtzarte aldera; eskuinetara egin, eta, beste seinale bati segika, Jauregibar muino aldera joko dugu. Baliza horia duen bidexka batetik sartuko gara, eta hortik aterako gara herritik, kanpin baten gainetik pasatuta. Bidexka hori ataka batera iristen da; hori eskuinetara utzirik, aurrera egingo dugu Haritzandi basoraino; beste ataka bat igaro, eta goraka hasiko gara zuhaiztian barrena. Zelai eta baso artean, gurdibide batera iritsiko gara: bat egiten du harrizko bide zabal batekin, eta eskuinetatik segituko diogu. Abeltegi batera iritsiko gara, eta itxitura bat ikusiko dugu ezkerretara: pasatzeko prestaturiko toki bat du, balizek seinalatua. Hura gurutzatzean, zelai batean sartuko gara; belar bidexka bat dago, Sorretegi errekara eramaten duena. Harrizko bide zidor bat aurkituko dugu, eta Jaugeribar muinoa baino lehenago dagoen iturri batera igoko gara. Handik ''Pista'' izeneko ingurua edukiko dugu aurre-aurrean, eta ur lerro bat erortzen ikusiko dugu soilgune batean, Holtzarte basoak inguratzen dituen harkaitz batzuen azpian. ==Pistako ur-jauzia== Behera doan bidexkak pista batekin bat egiten du Uztarbia baserriaren parean, eta handik segituko dugu, eskuinetara, Amubi aldera. Bideak behera segitzen du pittin bat, Holhadoren ur emari mehartuaren gainetik. Zubia pasatu, eta pistan aurrera segituko dugu, eskuinaldean gora doan bidea saihestuz. Baso lanetarako pista batera iritsi, eta eskuinetara bide adar bat ikusiko dugu; han kartel bat dago Pista seinalatzeko, eta GRT 10 baliza du. Bidean gora, pare bat sigi-saga egin ondoren, erreka baten gainetik igaroko gara, eta aurrera segitu, eskuinean Pistako ur-jauzia markatzen duen seinale bat ikusi arte. Pistatik atera, ateka txiki batetik igaro, eta Beltzurtiko basoan sartuko gara, bidexka batetik gora, ur-jauzietako urarekin paralelo, eta baliza lanak egiten dituzten zurezko ohol txiki berde batzuek gidaturik. Basoa pasatu, eta iraleku bat zeharkatuko dugu, belarrezko bide zidor batetik; pagadi bat gurutzatuko dugu, eta belardi soil bat igaro. Muino berde horretara igotzean, txoko eder batean sartuko gara: inguruko basoa, Burutxietako haitzak, Pistako ur-jauziak eta Bortokarietako aterpe librea. ==Azken txanpa == Aterpetik abiaturik, bide zidorra goraka doa Pista Gaineko bordaraino. Han hasten den pistatik, bihurgune batzuetatik igoko gara, Behilogiako larreetaraino: han, pista lautu egiten da, eta bihurgune itxi-itxi bat dago, gero beheraka egiten duena. Pistatik atera, eta ezkerreko bidexkatik egingo dugu, Utururdinetako ataka daukan bidexkatik. Mendixka horretara iritsita, itxitura elektrikoa zeharkatu gabe, eskuinetara egingo dugu, GR 12 bidearekin bat egin, eta Alkhatexaiako paisaia harritsuraino jo; bidexkatik atera, eta, Otsogorrigaña ipar-mendebaldeko ertzetik, aurrera joko dugu mendi magaletik hegiari segika, eta gailurreraino iritsiko gara. Hantxe, erpin geodesikoa, buzoi bat eta 246. mugarria. Ikuspegia zoragarria da, Orhitik Auñamendirainokoa. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] iw3eyevvs1oqakzfmu5d21rahd5ief5 0 4463 20559 19674 2020-06-25T21:13:03Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 808-Nafarroako ibilbidea Guratz Gorriti eta Utzi artean.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Gorriti, Akordetagaña, Uitzi, Uitziko mendatea, Guratz |distantzia = 12,2 km. 3 ordu eta 45 mn. |ingurunea = Uitzi eta Gorriti artean dauden pagadi eta garo lekuz betetako mendi muinoek Guratzen dute tontorrik altuena. |abiapuntua = Gorriti |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=168114&fetxa=2016-06-07&orria=033&kont=001 }} '''Uitzi eta Gorriti artean —{{udalerria|Larraun}} udalerrian— dauden pagadi eta garo lekuz betetako mendi muinoek Guratzen dute tontorrik altuena.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=168114&fetxa=2016-06-07&orria=033&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == Uitzi eta Gorritiren (Nafarroa) mugak marrazten diren lur hauetan beteko dugu gaurko ibilaldia. Hegoaldetik bi herriak lotu eta gero, Uitzira jaitsiko gara, eta handik iparrari begira jarriko gara, Probintzietako Errege Bidetik (GR 9) Guratzeko tontorrera igo, eta Gorritira itzultzeko. Autobide aldera doan errepidetik jaisten hasi eta berehala, ezkerretik Azpirotz herrira doan porlanezko pista hartuko dugu. Laurehun bat metro handik bete eta gure ezkerrera, bi hesien artean sarturik marrazten den bidetik igotzen hasiko gara. Bidegurutzean, ezkerrekoa hartu, eta, gorago, alanbrezko hesia utziko dugu, 90 graduko biraketa eginda. Pagadian murgildu, eta beste alanbre hesi baten azpitik jarraituko dugu. Horrek 90 graduko biraketa ematen duen lekuan, haren ondotik igoko gara, belar eta iratze artean altuera irabaziz. Segidan, aurrez aurre izango dugun pagadian sartu gabe, haren ondotik igotzen jarraituko dugu Akordategañako tontorrera heldu arte. Goragune xume horretatik Malloetako ikuspegi paregabeaz gozatu ondoren, ekialderantz joko dugu, zelaigunean zehar jaitsiz. Harresi txiki batera heldu aurretik, bideak iparralderantz egiten du, eta, handik zabaltzen den xendatik, trikuharri baten ondora iritsiko gara. Bide zabaletik jaitsi, ataka bat gainditu, eta, belazearen beheko aldetik, Santa Kruz ermitatik gertu dagoen porlanezko pistara aterako gara. Egun, ukuilu modura erabiltzen dute, oso egoera txarrean dago, eta ez da antzematen ermita bat denik. Eskuinera ateratzen den bidea utzi, eta erraz jaitsiko gara Uitzira. Lekunberri eta Leitza herriak lotzen dituen errepidean barna, ehunen bat metro bete, eta eskuinetik ikusiko dugun lehen saihesbidea hartuko dugu. Etxe artean, porlanezko pistatik gora egin, eta, lehen bihurgunera heldu aurretik, ezkerrera joko dugu, hasieran harrizkoa baina gero belarrezkoa den bide zabaletik. Hurritzen artean sartuta, bide zabala xenda bihurtu, eta pagadian berriro zabalduko da. Bidegurutze batera heltzean, ezkerretik garo artean sartu, eta Uitziko mendateraino doan pista zabalera aterako gara. Mendatea gurutzatu, eta aurrez aurre aurkituko dugun bidegurutzean eskuineko hartu, eta, berehala, Probintzietako Errege Bidearen (GR 9) mugarria eta hildako batzuen omenez egindako oroigarria ikusiko ditugu. Ezkerreko bidea hartu, eta pagadian sartuko gara, altuera erraz irabaziz. Mugarri zaharrak bidelagun, GRaren seinaleak ezkerrera utzi, aldapari aurre egin, eta berehala iritsiko gara Guratzeko tontorrera. Erpin geodesikoa eta buzoi pare bat. Parez pare, Malloen zirku ikusgarria. Hegoalderantz jaisten den alanbre hesiaren ondotik jaitsiko gara, eta hori igaroko dugu 90 graduko biraketa eginda. Zuhaitzen enborretan margoturiko seinale gorriek erakusten diguten norabidea galdu gabe, lepo txiki moduko batera helduko gara, eta handik ateratzen diren hiru adarretatik ezkerrekoa aukeratuko dugu, Amalurreko kota inguratuz. GR9aren bidetik erraz egingo dugu aurrera, eta, jaisten hasi orduko, berehala ikusiko dugu gure mendean Pagozelaiko gasolina zerbitzugunea. Autobidearen beste aldera pasatu gabe, honen paraleloan jarraituko dugu Gorriti aldera, eta erraz iritsiko gara abiapuntura. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 4yzz49mheiki1wek3b35cm5gyoo1nuq 0 4464 20611 19748 2020-06-25T21:13:56Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 814-Arabako Ibilbidea Narbaxako erripak.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = Arbaxa, Llateko lepoa, Bokario, Narbaxako erripak, Arriolateko ataka, Arriola |distantzia = 10,5 km. 2 ordu ta 45 mn. |ingurunea = Narbaxako bizkarra korritzera abiatuko gara, Aratz-Aizkorriko natur parkearen eta Arabako lautadaren gaineko ikuspegi ederrez gozatzeko asmoz. |abiapuntua = Narbaxa |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=167083&fetxa=2016-05-31&orria=023&kont=001 }} '''Narbaxako bizkarra korritzera abiatuko gara, Aratz-Aizkorriko natur parkearen eta Arabako lautadaren gaineko ikuspegi ederrez gozatzeko asmoz. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=167083&fetxa=2016-05-31&orria=023&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Urte mordoa igaro da euskararen aldeko lehen jaialdia Arabako herrialdean antolatu zenetik. Euskararen egoera ez baitzen ona, indarrak batzeko beharra zegoen. Arabako zazpi kuadrillek bat egin zuten orduan, eta Araba Euskaraz-eko jaialdira batu zituzten euren ahaleginak. 1981ean ospatu zen elkarretaratze jendetsua. Bai egun handia arabarrontzat! Urteak joan, urteak etorri, euskaltzaleon bihotza eta ezpainak mugiarazten dituen jaialdiak ez du etenik izan. Zorionez. Hala, ospakizun berri batez gozatzeko aukera paregabea izango dugu datorren ekainaren 19an. Aguraingo Lautada ikastola gazteari egokitu zaio txanda orain. ''Geroari begira'' lelopean, milaka euskaltzale elkartuko dira igande horretan euskarak merezi duen estatusari irmoki heltzeko. Aguraingo udalerria lautadako ekialdean dago, Elgea-Urkilla eta Entzia mendigune ezagunek mugatzen duten zabalgune ederrean. Ingurumenari dagokionez, milaka altxor gordetzen ditu Aguraingo eskualdeak; ur-jauzi jauzkariak, baso misto galantak eta Europan garrantzi handiko hezeguneak, besteak beste. Urkilla mendilerroaren babesean, gainera, altuera xumeko muinoak luzatzen dira, mendebaldetik ekialdera. Muino ttipiak izanda ere, ikuspegi ederreko talaia naturalak dira. Bazterrok ezagutzearen kariaz, Narbaxa herrira hurreratuko gara lehen-lehenik. Gero, ibili-ibilian, Aizkorri-Aratzeko natur parkearen atarian gelditu egingo gara, zoko-moko horiek eskaintzen duten oparotasunaz bapo gozatzeko xedez. Araiatik etorrita, eskuinera hartuko dugu Nabaizako elizara heldu aurretik, eta Artasora biderantz gidatuko gaituen zidorrari jarraituko diogu. Goikomendi kalean aurrera egingo dugu, beraz. Laster, ''Atxazuri'' deritzon parajetik igaro ostean, Narbaxako lerroa janzten duten gain xumeei begira jarriko gara. Goratasuna hartzen hasiko gara, astiro-astiro. Berehala, pista asfaltatu bat utziko dugu eskuinaldean, eta Llateko lepora igoko gara ahalegin ttipia egin bezain pronto. GR 25 zidorrari jarraituko diogu hantxe, baina Galarreta aldera. Hala gauzak, ur biltegitik hurbil igarota, GR zidorrak bide nagusia albo batera uzteko gonbita egingo digu segituan. Bokarioko gainera iritsiko gara berehala. Tontor panoramikoa da Bokario, erpin geodesiko bat duena punturik gorenean. Aratz, Malkorra, Gaboñu eta Mugarriluzeko gainak begi bistan izango ditugu. Behealdean, berriz, ameztiak inguratuta, Narroskate —edo Beltran— baserri sonatua ikusteko parada izango dugu. ==Gordoako muinoak== Bizkar gainetik jarraituko dugu, betiere, ekialdera doan bideari eutsita. Bidexkak belardi bateraino lagunduko digu bizkor-bizkor. Orduan, ezkerretik inguratuko dugu zelai zabal hura, eta lerroaren gainetik doan xendari lotuko gatzaizkio. Narbaxako erripak izena hartzen duen tontorrera helduko gara paseo polita eginez. Erpin geodesikoa atzean utzi dugula, bizkarraren gidaritzapean jarraituko dugu. Minutu batzuen buruan, lepo xume batera iritsiko gara. Ur biltegi txiki bat ikusiko dugu. Han Arriolara jaisteko aukera izanagatik ere, lerroari erabat atxikita jarraituko dugu. Ondoan altxatzen den muinoari aurre egingo diogu, eta, segidan, Arriolateko lepora iritsiko gara, hots, Arriolatik datorren bide egokitura. Partzelaria zeharkatuko dugu han, eta Gordoako erripa zapalduko dugu. Ondoren, goratasuna galtzen hasiko gara, Kalero gainaren eta Oso muinoaren arteko lepoarekin bat egitearen kariaz. Malkorra tontorrera eta Galarretara doazen bideak bazter egingo ditugu bertoko lepoan, eta, bide sardan eskuinera joz, lautadara jaisteko bideari helduko diogu. Jaisten hasi eta metro gutxira, ordea, errekasto xume bat zeharkatuko dugu, haren paraleloan doan bidexkan behera jarraitu ahal izateko. Bide zahar baten moldean ibiliko gara, aspaldiko gurdiek zizelkaturiko arrastoei begi kendu ezinean. Gorpidarango iturri bitxia atzean utzi eta berehala, jarraitu dugun ibarretik atera, eta, langa metalikoa igarota, eskuinera hartuko dugu segidan. Arriola alderako urratsak egingo ditugu. Arriolako errepidera iritsita, eskuinetik segitu, eta eliza-gotorlekura igoko gara. Elizaren ondoko jauregian, eskuinera hartu, eta Narbaxara doan bideari jaramon egingo diogu. Zaltegiko parajeaz gozatuz, amaiera emango diogu ibilbideari. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] ebxc1cem0achs1d04m05k1ye7fex6bv 0 4465 20476 19548 2020-06-25T21:11:38Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 802-Gipuzkoako ibilbidea Ameikutzetik Arnora.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Mendaro}}, Sahatzu Goikoa, Arnoate, Ameikutz, Arno, Ormola |distantzia = 10 km. 3 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Kareharrizko mendi puska honen magalak Kantauri aldeko artez osatutako baso trinkoek betetzen dituzte. |abiapuntua = Sahatzu Goikoa ({{udalerria|Mendaro}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=166007&fetxa=2016-05-24&orria=028&kont=001 }} '''Kareharrizko mendi puska honen magalak Kantauri aldeko artez osatutako baso trinkoek betetzen dituzte. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=166007&fetxa=2016-05-24&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Arno mendigunea Gipuzkoako ipar-ekialdean dago, {{udalerria|Mendaro}} eta {{udalerria|Mutriku}} herrien artean. Mendigunea Bizkaiko lurretan sartu arren, tontorrak Gipuzkoako lurretan altxatzen dira. Kantauri aldeko artez osatutako baso trinkoek betetzen dituzte kareharrizko mendi puska horren magalak, eta Iberiar penintsulako mota horretako zuhaitzez osatutako baso masa handienetako bat da. Mendarotik autoz igoko garaSahatzu Behekoa eta Sahatzu Goikoa baserrien ondora, eta azken honen ondoan utziko dugu autoa. Baserria atzean lagata, PR-Gi 43ari dagozkion bide seinale zuri eta horiek erakutsiko digute hartu beharreko bidea. Ezkerraldetik jaisten den belarrezko pista zabaletik pixkanaka altuera galduz joango gara, pinudian murgilduz. Ataka pare bat gainditu ostean, beheko aldean {{udalerria|Idiazabal}} baserria ikusiko dugu. Porlanezko pistara atera, eta Potzueta baserri aldera igotzen hasiko gara, eta, aurrera segituz, erraz helduko gara Arnoate baserriaren ondora. Baserri eder horren ondoan, karobi bat eta latsarri bat ikusteko aukera izango dugu. Gipuzkoa eta Bizkaiaren arteko muga egiten duen toki horretan, zenbait bide elkartzen dira: GR 121 ?Gipuzkoako itzulia?, Donejakue bidea eta PR-Gi 43koak. Gure ibilbidearekin jarraitzeko, baserriari bizkarra eman, eta seinale zuri-gorri-horiek erakutsiko digute aukeratu beharreko bide zuzena. Lurrezko pistatik altuera irabaziz jarraituko dugu, eta kilometro bat pasatxo beharko dugu Ameikutzeko lepora igotzeko. Hainbat bide seinale erakusten dituen egurrezko hesolaren ondoan, Ameikutzeko estela harrigarria ikusiko dugu. Kareharrian landuak dituen gurutze bikoitzak eta erdian duen astro itxurako biribil batek esanahi misteriotsua ematen dio. Arno aldera doan pista zabaletik aurrera egingo dugu, eta, bidegurutze batera ailegatzean, harri batean marka zuri-gorriak eta Arno idatzita dagoen bidetik aurrera jarraituko dugu, artadian marrazten den xendan barrena. GR 121 eta Mutrikuko itzuliaren PR-Gi 22aren markek lagunduko digute Zazpileizeta leporaino iristen. Han, bide balizatua utzi, eta ezkerraldetik ateratzen den xendatik erraz iritsiko gara Arnoko gurutzearen ondora, euskal kostaldearen talaia paregabera. Gurutzea, buzoia, ikurrina eta ''independentzia'' jartzen duen estela gorria dira tontorraren osagaiak. Etorritako bidetik metro batzuk atzera egin, eta, berehala, gure ezkerretik jaisten den xenda nabarmenetik Elgoibarko Morkaiko mendi taldearen aterpera iritsiko gara. Galbaixogainetik datorren bidetik jaisten hasiko gara, eta, berrehunen bat metro jaitsi orduko, eskuinetik artadian sartzen den xenda zaharra bilatuko dugu. Bide zahar horrek Arnoren magala zeharkatzen du, eta harri eta zuhaitzen enborretan margotutako marra gorriz balizaturik dago. Artaditik ateratzean, porlanezko pista zabal batekin egingo dugu topo, eta, pista horri jarraituz, Ormolako putzuaren ondora igoko gara. Abiapuntura heltzeko, PR-Gi 43aren bide seinale zuri eta horiek erakutsiko diguten norabidean segituko dugu. Kanpanzar mendiaren magaletik, borda baten ondotik pasatuko gara, leize-zulo sakon bat eskuinera utziko dugu, eta, pinudian sartu orduko, bidea zabalduko zaigu. Sigi-sagan, azkeneko maldatxoa gainditu, eta berehala iritsiko gara Sahatzu Goikoa baserriaren ondora. Hantxe amaituko dugu ibilbidea. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] s1e8n3gqqsglqbpsxmgjqd1kihwqp18 0 4466 20572 19695 2020-06-25T21:13:16Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 781-Bizkaiko ibilbidea Ibaizabalen iturburuak.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Apatamonasterio, Arrazola, Errekaundi, Adasto, Txareta, Tellamendi |distantzia = 22km. 5 ordu. |ingurunea = Jakina da Ibaizabal ibaiak Bizkai osoa zeharkatzen duela ekialdetik mendebaldera, eta Bilboko itsasadarrean itsasoratzen, Nerbioi ibaiaren urak jaso odoren. Iturburua zehaztea, ordea, ez da horren erraza. |abiapuntua = Apatamonasterio |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=165542&fetxa=2016-05-17&orria=028&kont=001 }} '''Jakina da Ibaizabal ibaiak Bizkai osoa zeharkatzen duela ekialdetik mendebaldera, eta Bilboko itsadarrean itsasoratu, Nerbioi ibaiaren urak jaso ondoren. Iturburua zehaztea, ordea, ez da horren erraza. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=165542&fetxa=2016-05-17&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Ibaizabal da Bizkaiko ibai nagusia, Durangaldean sortu eta Bilboko itsasadarrean itsasoratzen dena. Nerbioi ibaiarekin batuta, Bizkaiko sistema hidrografikorik zabalena sortzen du. Ibaizabalen iturburua zein den zehaztea ez da erraza, ibaia sortzen hainbat errekak hartzen baitute parte: alde batetik, Udalatx eta Intxorta mendien arteko magalean sortzen diren Zomelegi, Kortazar, Intxorta, Larrate eta Aldabe erreken urak Elorrion bildu, eta Zumelegi erreka osatzen dute. Kilometro gutxi batzuk aurrerago, Zumelegi eta Arrazola errekek bat egiten dute Apatamonasterion, eta bien baturak Ibaizabal sortu. Arrazola ibaiak ere hiruzpalau iturburu ditu Tellamendi eta Andasto mendien magaletan. Iturburu horiek aurkitzea da ibilaldi honen proposamena. Ibilaldia Apatamonasterion has dezakegu (Bizkaibus A3923 eta A3913), Arrazola errekaren ondotik ibiliz, XX. mendearen hasieran jasotako burdinbidean zehar. 1903 eta 1905 bitartean, trenbidea luzatu zuten Arrazola eta Elorrioraino; besteak beste, Arrazolako meategietako burdina Bilboko itsasadarreko lantegi siderurgikoetara eraman ahal izateko. ''Aurrera'' izeneko lurrunezko tren makinak hamaika joan-etorri egin zituen Apatamonasterio eta Arrazola artean, 1930eko hamarkadan meategiek errentagarri izateari utzi zioten arte. Egun, bidegorri bihurturik, sekulako ibilbidea da baserri, zelai, baseliza txiki eta ur-jauzi artean, eta, jakina, Anboto erraldoiaren oinetan. ==Errrekaundi== Arrazola herritxora heltzear gaudela (Bizkaibus A3913), bidegorria utzi, eta errepidera jaitsi behar da zubiaren ondotik. Errepidea zeharkatu, eta, bidexka labur bati jarraikiz, Arrazolako Elizondo plazara heltzen da. Elizaren ondotik pasatu, eta baserri artean aurrenengo aldapari ekin behar zaio. Azkenengo baserriak pasatu ondoren, pasabide kanadarrean eskuinera okertu behar da, pinuan barrena jarraitzeko. PR-BI-85 balizajearen laguntzaz, galtzadaraino aise hel daiteke. Horren ondoan, Errekaundi erreka dator, salto txikiak eginez. Udaberriko belarraren berde biziaz gozatu behar da lehendabizi, eta pagadiaren koloreen nahasketaz geroago: zorua udazkeneko hosto zaharrez estalita, eta goialdea jaio berriak diren hosto berdez estaltze prozesuan. Bizpahirutan zeharkatu behar da errekatxoa, haren bazter batetik eta bestetik txandaka ibiliz. Azkenik, banatu egiten dira. Errekatxoak ekialdeko magal pikoan gora egiten du. Han nonbait dago Errekaundiren iturburua, batzuetan gorago, beste batzuetan beherago, urtaroaren eta euri kantitatearen arabera. Galtzadak mendebaldera jotzen du orain, Andastoren magal pikoan gora, sigi-sagaka pagadian gaindi. Basotik irtetean, gailurreriaren ezkerretara Andastoren haitza gailentzen da, eskuak lagun igo behar delarik hango txartel-ontzira heltzeko eta Anbotoren ekialdeko amildegi piramidala miresteko. Hantxe daude Ezkillar-begia, Mariurrika Kobea eta Artaungo Sakona. Hegoalderantz joz, gailurreriaren bukaeran, ezkerretara okertu behar da Ipiztekoarriagarantz, GR-123-aren marka zuri-gorriekin batera. Uren banalerroa da Tellamendirainoko tarte hori. Ezkerreko trokan erortzen den ura Kantauri itsasora doa; aldiz, eskuineko magalean erortzen dena, Ebrora. Amilondoko sakana eta tontorra utzi, eta Tellamendiren oinetan ezkerretik jarraitu behar da, pagadian barrena, gailurrera igo gabe. Txareta errekaren lehen ura zapaldu daiteke ia ohartu gabe. ==Txareta== Pinudian sartu eta iparraldeko norabidea hartzean, GR-123 utzi, eta ezkerrera okertu behar da, mendebalderantz jaisten den pistari jarraikiz. Bihurgunean pista utzi, eta norabide berari eutsi behar zaio, antzina utzitako bidean behera sigi-sagaka Txareta errekaraino. Horren iturburua aurkitu, eta, ur-jauziez ederretsi nahi bada, errekan gora ibil daiteke iparralderantz eginez, norberak nahi eta ahal duen beste. Osterantzean, eskuinerantz jo, eta errekaren ondotik ibiliz, Errotabarriko tren geltokira heltzen da. Ondoan daude meatzari herri baten eta kaltzinazio labe baten aztarnak. Errekaundi eta Amilondo errekekin bat egin, eta, bidegorrian barna, Arrazola errekaren ondotik Apatamonasteriora iristen da. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 4mq4xhge3wo4das3wqr07u34shmljz0 0 4467 20581 19705 2020-06-25T21:13:25Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 777-Iparraldeko ibilbidea Iparla Infernuko Zubitik (Bidarrai).svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Beherea}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = {{udalerria|Bidarrai}}, Infernuko Zubia, Latxoko lepoa, Atalatze, Larrateko hegia, Iparla |distantzia = 14 km. 3 ordu eta 45 mn. |ingurunea = Iparla zatitua dago {{udalerria|Baztan}} alderako mendi mazela lauaren eta {{udalerria|Baigorri}} gaineko ebakidura malkartsuaren artean. Infernuko Zubitik berehala iritsiko gara haraino. |abiapuntua = Infernuko Zubia ({{udalerria|Bidarrai}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=164198&fetxa=2016-05-10&orria=028&kont=001 }} '''Iparla zatitua dago {{udalerria|Baztan}} alderako mendi mazela lauaren eta {{udalerria|Baigorri}} gaineko ebakidura malkartsuaren artean. Infernuko Zubitik berehala iritsiko gara haraino. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=164198&fetxa=2016-05-10&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Infernuko Zubia ({{udalerria|Bidarrai}}) baino lehen, bada ordeka bat, eta handixe ekingo diogu, eta {{udalerria|Baztan}} ibaiaren ertzetik igoko gara, zeinaren emaria amildegi oihantsu bateko ubidetik barrena baitoa. Abiaburu hori ez dago oso urrun {{udalerria|Bidarrai}} herritik. Handik ere has gaitezke ibilian, GR10 ibilbideari bete-betean jarraikiz, baina aspergarriagoa da; beraz, aipatua dugun aparkaleku horrexetatik abiatuko gara, laburtze aldera. Errepide beretik zeharkatuko dugu Infernuko Zubia, eta gorantz egingo dugu metro batzuetan; aurrerago, mendi bide bat aurkituko dugu ezkerraldera, eta handik joko dugu; bide hori balizatua dago, GR 10 ibilbidearen zati batean gertatzen den bezala, eta {{udalerria|Bidarrai}} alderantz joko dugu. Baliza zuri-gorriz seinalaturiko mendi bide batetik ekingo diogu, eta goraka hasiko gara berehala. Lehen-lehenik, zerrenda oihantsu bat zeharkatuko dugu; Baztango amildegiaren beheko aldea estaltzen du, eta, hurrengo, aire zabaleko toki lauago batera irtengo gara, eta zelaian ibiliko. Hala, bat-batean, bihurgune makur bat egokituko zaigu bidean, eta zati horretantxe aldenduko gara GR 10 mendi bide transpiriniotarretik: Eskuinaldeko bide batetik joko dugu; idazkun batean dago seinalatua —Harriondo muinorantz markatzen du beste batek—, eta zerrenda horiz balizatua du ibilbide osoa. Pendiz handiko mendi mazela bat igaroko dugu, eta beste basabide bat aurkituko; eskuineko adarretik joko dugu, eta hegalez hegal ibiliko gara Harriondoko mendi bizkar berde soilduan. Harriondo atzean utzi ahala, Baztango amildegiaren ikuspegi zabala izango dugu, eta, haren gainetik, nabarmen agertuko zaigu Artzamendi. Bide horretatik, Iparlaren (1.049 metro) iparraldeko tolesturak iragango ditugu, eta, hurrengo, erreka bat zeharkatuko dugu, zeina malda ia bertikal batean behera jariatzen baita, eta ukuilu baten alderantz joko; handik, sekulakoa da {{udalerria|Baztan}} ibarraren ikusmira. =={{udalerria|Baigorri}} gaineko erlaitzetik == Han, bira egin, eta iratze landa bat aurkituko dugu; hura zeharkatzen duen bidean barrena, Latxo mendi leporaino iritsiko gara, eta baliza horiz seinalaturiko bidezidorra utziko dugu, eta zuzen-zuzen gorantz egingo, goialdeko belazeetatik zehar. Pixkanaka-pixkanaka, ezkerraldera egingo du, eta, azkenean, GR 10 ibilbidearekin bat egingo. Hala, Iparlaren ekialdeko fatxada itzeleko erlaitz izugarrira iritsiko gara: gutxi gorabehera, Atalatzeko ebakiduraren parera, eta gainez gain ibiliko gara Baigorriko ingurumari bilduan. GR 10 ibilbideari segitu besterik ez dugu, eta gailurreko mendi bidean barrena joango gara, eta gailurrerian sartuko zuzen-zuzen. Larrateko Hegia tontor txikian, lehenik, eta, gero, Iparlako lepotik jaitsiko gara, eta beste zelai batera igoko; hantxe dago Iparlako erpin geodesikoa. Hurrengo, mendi lepora egingo dugu atzera, baina oraingoan ezkerreko bidezidorretik, eta, hala, Larrateko hegi konkortsua saihestuko dugu; lasterbide horretatik, aurki bat egingo dugu igoerako ibilbidearekin. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] qn5c5q756si7ll91lj8gnw71vtu8uo3 0 4468 20745 20084 2020-06-26T08:36:48Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Arano}}, Aranomendi, Oraune, Arriurdigain, Errekaleku, Añone, Urgarata |distantzia = 9,6 km. 2 ordu eta 45 mn. |ingurunea = {{udalerria|Arano}} eta {{udalerria|Goizueta}} herrien lurretan makina bat megalito dago barreiaturik hango mendien magal eta lepoetan, horietatik batzuk ondo kontserbatuak. |abiapuntua = Arano |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=163061&fetxa=2016-05-03&orria=025&kont=001 }} '''{{udalerria|Arano}} eta {{udalerria|Goizueta}} herrien lurretan makina bat megalito dago barreiaturik hango mendien magal eta lepoetan, horietatik batzuk ondo kontserbatutakoak.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=163061&fetxa=2016-05-03&orria=025&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == Aranoko eta Goizuetako megalitoak Nafarroan bisita ditzakegun interesgarrienetakoak dira, eta hantxe topatuko ditugu mairu baratze edo harrespilarik gehien. Horietako batzuk ondo kontserbaturik daude, eta gure arbasoek mendi horietako magal eta muinoetan barreiaturik utzitako lekuko garrantzitsuak bihurtu dira. Gipuzkoako mugan dagoen Nafarroako Aranon emango diogu hasiera gure ibilaldiari. Herriko plazan, elizako atariaren gainetik ateratzen den porlanezko malda gogorrari ekingo diogu lehenik, eta, segidan, sigi-sagan gorantz joko dugu, Joan Donostia ermitaren hondakinen ondora iristeko. Teilaturik gabe, barruan aldarea izandakoa bereiz daiteke soilik. Gandorrean zehar zabaltzen den bidezidor estuari jarraitu, eta berehala helduko gara kalbarioko lehen gurutzea egon behar zuen lekura; Aranomendiko tontorrera, hain zuzen. Harri piloa bai, baina gurutzerik ez. Gure begien aurrean zabaltzen den ikuspegi zabal eta ederraz gozatzeko parada izango dugu: Añarbeko urtegia gertu, eta Artikutzako mendiak horren gainetik. Behean, gure eskuinera dagoen San Roke ermitaren gainetik Orauneko lepora jaitsiko gara, herritik datorren pistarekin bat egin arte. Pista albo batera laga, eta gorantz joko dugu berriro. Mairu baratze batzuen ondotik igaro, eta bigarren gurutzea egon ohi zen lekura igoko gara. Ontzorrozko gainera heltzean, bertan gurutzerik ez dagoela ohartuko gara. Aurrera joko dugu, eta Arriurdigain heltzean ere, urteetan bertan izan den jaiotza desagertu dela konturatuko gara. Belarrezko alfonbra zapalduz, Errekalekuko lepora jaitsiko gara, hogei mairu baratze baino gehiagoz osatutako ingurune megalitikora. Horietako batzuk nahiko osaturik daude, eta erraz nabarmentzen dira bidearen alboan. Aranora eta Errekarte leporantz doazen bideak gure eskuinera utzi, eta Goizuetako lurretan sartuko gara. Pista zabaletik, Mintegiko bordaren ondora iritsi, eta pista zabala utziko dugu gertu, eta nahiko ondo kontserbaturik dagoen Añoneko trikuharriaren ondora helduko gara. Horren ondotik ateratzen den xendatik Añoneko lepora igoko gara, eta bertan zenbait mairu baratze aurkituko ditugu, baina ikusgarriena eskuineko muinoan dago: Urgaratako Gaineko mairu baratzea da. Inguru horretan estazio megalitiko asko daude, eta Goizuetako Udalak bi ibilbide prestatu ditu herrian aurkitu diren horietako batzuk ezagutarazteko, eta, horrela, orain dela 5.000 urte inguru bertan gizakia bizi izan zela erakusten digute aztarna horiek bertatik bertara ikusi ahal izango ditugu. Aitasemegiko ibilbidean, 33 monumentu megalitiko bisita daitezke 7,7 kilometroko ibilbidean, eta Alkasoaldeakoan, berriz, 55 megalito 8,7 kilometroko ibilbidean. Ingurune aberatsa, beraz. Nahiz eta trikuharri eta tumulu gutxi batzuk izan, Goizuetako lurralde horietan ugariagoak dira mairu baratzeak edo harrespilak. Abiapuntura itzultzeko tenorean, lepora itzuli, eta Burningo Sorora doan pista zabal eta erosotik berriro Orauneko lepora bueltatuko gara, eta Aranotik datorren pistaren gainaldetik paraleloan zabaltzen den bidetik San Roke ermitaren ondora iritsiko gara. Metro batzuk aurrera egin, eta Aranoko elizaren ondora iritsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] s2rco7ezn0l637c38lil2t61bslxqqg 0 4469 19667 17247 2020-06-16T08:57:52Z Theklan 125 Robota: [[:Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak|Berriatik hartutako ibilbideak]] kategoria eransten wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |herrialdea = {{herrialdea|Burgos}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Madrid de Caderechas, Huespeda, Las Caderechas |distantzia = 6,5 km. 2 ord eta 45 mn. |ingurunea = Urtero-urtero, berdin gertatzen da Caderechasko ibarrean: gereziondoak zuriz jantzi, eta ikuskizun aparta eskaintzen diote hurreratzen den orori. |abiapuntua = Madrid de Caderechas (Burgos) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=161934&fetxa=2016-04-26&orria=028&kont=001 }} '''Urtero-urtero, berdin gertatzen da Caderechasko ibarrean: gereziondoak zuriz jantzi, eta ikuskizun aparta eskaintzen diote hurreratzen den orori. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=161934&fetxa=2016-04-26&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Merindadesko eskualdearekin bat egiten duen Caderechas ibarra oso ezaguna da. Ondare historikoaz eta arkitektonikoaz gainera, badirudi naturak aparteko begirunea izan duela Burebako bazter ezkutu horretan: paramoek eta galsoroek osaturiko paisaia bitxia kolore apartaz tindaturik agertu ohi da urte guztian. Jakina, bertoko pinuek eta erkametzek zeresan handia dute lan kromatiko horretan. Baina udaberria abian jartzeaz batera, handik eta hemendik etorritako bisitariz betetzen dira bazterrok —euskaldunez ere bai—. Izan ere, Caderechas ibarra ezaguna da oso frutaren kalitatearengatik. Sagarrak bereziki gozoak dira, baina gereziak izugarri estimatuak dira, gozotasun eta garraztasun orekatua baitute. Paradisu sonatua, beraz, Oñako San Salvador monasterioko dokumentu zaharrek erakusten dutenez. Neguan, gereziondoak lozorroan izan dira, baina, apirilaren hondarrean, arbolok sekulako janzkera erakusten dute: loreak apurka-apurka ireki, eta kolore zuri eta distiratsua nagusitzen da ibarrean. Kaolinezko artelanak izango balira bezala, gereziondo bakoitzak naturaren opari ederra dirudi. Eta, landareekin batera, bisitaririk ez da falta. Turistak, argazki kamera eskuan, trumilka iristen hasten dira, mosaiko zoragarriaz gozatzeko xedez. Pasarela baten moldean, milaka lagun agertzen dira, gereziondoen janzkeraz iritzia emateko prest. Makina bat bisitari, beraz, ''Gereziondoen Bidea'' ezagutzeko asmoz. Guk ere, naturaren oparotasunaz ohartzearen karietara, Caderechas ibar aldera egingo ditugu urratsak. Ibilbidearen abiapuntua ''Madrid de Caderechas'' izeneko (Burgos, Espainia) herri xumea dugu. Bertaratzea zaila ez bada ere, erreferentziak ondo hartzea komeni da. Horretarako, Burebako eskualdetik Oñara bidean garela, ezkerrera hartuko dugu Terminongo desbideratzea ikustean. Gero, Cantabranatik igaro, eta, azkenik, Quintanaopion hartuko dugu Madrideraino lagunduko digun errepide estua. Corrales kale zabalean gora egin, eta, berehala, Gereziondoen Bidea adierazten duen seinalea ikusiko dugu. Eliza aldera egin gabe, ezkerrera egingo dugu plazatxo horretan, eta herritik irtengo gara. Azken etxea atzean utzi bezain laster, ezkerretik abiatzen den lehen bidetik egingo dugu, maldan gora. Elizatik datorren bidearekin topo egitean, ezkerrera jo, eta mendebalderako bidea hartuko dugu. Bidearen alde bietan, lehen gereziondoen sailak agertuko dira. Ederrak denak! Zehar-zehar minutu batzuk eman ostean, Huespedera jaisten den bidea utzita, noranzkoari men egin, eta aurrera egingo dugu. Artadiak hartuko gaitu laster. Pinudi lirainak, gorago. ==Santa Marina baseliza== Gora aldera poliki-poliki joanda, goiko zabalguneko lepora helduko gara. Ekialdera —eskuinera— pitin bat eginez gero, Santa Marina baseliza eta gurutzea ikusteko aukera izango dugu. Bi-biak amildegitik hurbil daude, eta hango panoramika zabala da. Beraz, talaia horretatik erraz egingo zaigu inguruko paisaia identifikatzen. Caderechasko ibarra inguratzen duten tontorren artean, Tablones —antena duena—, Bujal eta Castillos ikusiko ditugu. Iparraldean, Valdivieso gainak, Miravacas eta Dobroko Peña Alta, besteak beste. Atseden hartu ondoren, baselizatik lepora hurbilduko gara berriz ere. Bide zabalak bazter eginda, amildegiaren ondoan ikusiko dugun bidexkari jaramon egingo diogu. Betiere, Caderechasko zirkua inguratze aldera, ehizarako postuen artetik doan bidexkari jarraituko diogu. Bestela esanda, zirkuari gortea egingo diogu une oro, ibarrera jaisteko gonbita emango diguten bideak bazter eginez. Hala, Santa Marinatik 40 minutura edo, trafiko seinale bat ikusiko dugu, baita Robledal mendia adierazten duen seinalea ere. Huespedera jaisteko unea izango da orduan. Goiko paramoa edo zabalgunea bertan lagata, pinuek jantzitako parajean barna murgilduko gara. Asko jaitsiko ez garenez, paseo gozoa egingo dugu Rucandiotik datorren bidearekin bat egin arte. Ezkerrera egingo dugu bidebanatze horretan, eta, Kaolina azaleratzen den toki magikoaren ondotik igaro ondoren, Huespedera iritsiko gara. Gereziondoen Bidea baliatuko dugu Madridera itzul gaitezen. Horretarako, herria zeharkatu eta sarrerako aparkalekuan asfaltoa utzita, ezkerretik abiatzen den bideari oratuko gatzaizkio. Lehen bihurgunera iristean, eskuineko bidea utzi, eta zuzen-zuzen jarraituko dugu, altituderik galdu gabe. Ehunka metro aurrerago, igoeran egindako bidea topatuko dugu berriz ere. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 5fnmxepamd22oeaq03juz4ogjml29fq 0 4470 20640 20209 2020-06-25T21:14:30Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68735-Montejurra-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Montejurra, Iratxe monasterioa |distantzia = 10 km. 3 ordu eta 10 mn. |ingurunea = 1976an, Montejurrako magalean izandako istilu larrietan, Franco diktadorearen aldeko eskuin<br />muturrekoek Karlos Hugo Borboikoaren aldeko bi kide hil zituzten. Ordutik, esangura berezia eduki du. |abiapuntua = Iratxe monasterioa ({{udalerria|Aiegi}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=161215&fetxa=2014-05-02&orria=036&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=161215&fetxa=2014-05-02&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Mendi honek balio estrategiko handia izan du betidanik, batik bat XIX. mendean izan ziren karlistadetan. Karlistentzat gotorleku garrantzitsua izan zen; urte batzuetan izandako garaipenek ezaguna bihurtu zuten mendia, 1876an azken karlistada galdu zuten arte. XX. mendeko 50eko hamarkadan karlistak Montejurrara (Nafarroa) erromeriak egiten hasi ziren, karlisten kondaira iraunaraziz. 1976an, berriz, Sixto Henrike Borboikoa buru zela, eskuin muturreko Franco diktadorearen jarraitzaileek Karlos Hugo Borboikoaren aldeko bi pertsona hil zituzten mendiaren magalean izandako istiluetan. Gerora, urtez urte omendu izan dituzte karlistek. ==Gurutze bidea== Itzuliaren bukaeran bisitatuko dugun Iratxeko monasterioa aukeratuko dugu abiatu ahal izateko. Mendi honek duen isurialderik ikusgarrienerantz joko dugu asfaltatutako bidetik; autobidearen azpitik pasa eta lehen bidegurutzera iristean, ezker aldetik ateratzen dena aukeratuko dugu; Gurutze bidea edo San Cipriano bidea esaten zaio, igoera hori erabiltzen baita gehien. Pista zabal horren lehen zatia autobidearen paraleloan beteko dugu, eta aurrez aurre Lizarrako (Nafarroa) ikuspegi ederra zabalduko zaigu. Bidegurutze nabarmen batean pista zabala utzi, eta mendi aldera igotzen hasiko gara. Aldapan sartuta, eskuin aldera hedatzen den bidea utzi, eta ezkerrekoari segituko diogu, altuera irabaziz. Gertu, karlistentzat espiritualki mendi honen esanahia erakusten duen plaka dago, bertan hil ziren karlisten alde otoitz egiteko eskatuz. Hor hasten da gailurreraino eramango gaituen ''Karlisten bide-gurutzea''. Bidea estutu egiten da, eta tarteka ikusiko ditugun gurutzeek erakutsiko digute jarraitu beharreko norabidea. Laster helduko gara talaia bikain batera, eta, gertu, karlisten gurutze bidearen mugarri garrantzitsuenaren ondora. Hiru gurutzez koroaturik, bertan 1936ko gerran hil ziren karlisten tertzioak zehazten dira. Gorantz segitu, eta berehala iritsiko gara San Cipriano ermitaren ondora, eta handik Lizarrako eta inguruko herrietako ikuspegi bikainaz gozatu ahal izango dugu. Ermitatik metro gutxira kapera ireki bat ikusiko dugu Kristo gurutzatu batekin. Karlistek hor ospatzen dute beren urteko ekintza erlijiosoa. ==Gailurrak== Hiru tontorrek osatzen dute Montejurrako gailurreria. Lehena, Kristo gurutzatuaren kaperaren gain aldean kokatzen da, eta haren ondotik ateratzen den xenda ikusgaitz batek eskuin aldetik tontorrera eramango gaitu bizpahiru minututan. Gurutzearen ondora igo, eta handik ikusiko ditugu segidan zapaldu nahi ditugun beste bi tontorrak. Etorritako bidetik atzera egin, eta bidezidor nabarmen batek oso denbora gutxian bigarren tontorrera gerturatuko gaitu. Tontor nagusia da, eta gutunontzia eta ezpata ditu. Handik Lizarrako merindadea, Lokizko harresi luze eta bikaina, Urbasako goi lautada, Kodesko mendiak, Deioko gazteluaren hondarrak eta beste hamaika leku esanguratsu identifika daitezke. Azken tontorra, berriz, zatarra da, antena erraldoi batek okupatzen baitu; eta, horren ondoan, erpin geodesikoa. Hiru tontorren artean dagoen altuera aldea apenas bi metrokoa da. Abiapuntura itzultzeko tenorean igotzen den porlanezko pistatik jaisten hasiko gara. Berehala, altuera galdu, eta pinudia zeharkatzen duen bidetik belaze zabal batera (Montejurrako Lautada) aterako gara. Laster, pista zabala utzi, eta ''cairn'' batek erakutsiko digu hartu beharreko norabidea. Xenda batek pista zabal batera jaitsiko gaitu, eta sigi-sagan autobidetik gertura jaitsiko gara. Bide zati hori aspergarri samarra da, eta tarteka zidor desberdinak aurkitu ahal izango ditugu jaitsiera laburtzeko. Behera iristean, ''Camino de la Corona'' idatzia duen egurrezko hesola batek erakutsiko digu jarraitu beharreko norabidea. Artadian murgildu, eta azkar helduko gara autobidearen tunelaren ondora. Kilometro bat eskas Iratxeko monasteriora ailegatzeko. {{udalerria|Aiegi}} udalerrian dagoen XI. mendeko monasterio bikain hori erromesentzat ospitale, unibertsitate, erlijiosoen ikastetxe eta beste izan zen. Donejakue bidearen ertzean eraiki zen; beraz, Santiagorantz zihoazen erromesentzat atsedenleku. Barruan sartu, eta, besteak beste, XII. mendeko eliza erromanikoa, klaustro platereskoa, dorre herrerianoa eta beste zenbait eraikuntza ezagutu ahal izango ditugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] kc716u8wjwgv13ak0e2tc227ixvk1y2 0 4471 20675 19853 2020-06-25T21:15:07Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 709-Gipuzkoako ibilbidea Saroberreka.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Idoia, Malbazar, Aldura, Idurieta, Sarobe, Kabiola, Pertxel, {{udalerria|Igantzi}}, Saroberreka |distantzia = 12,5 km. 3 odu eta 30 mn. |ingurunea = Aldura, Pertxel eta {{udalerria|Igantzi}} mendien magaletan marrazten den ibilbide honetan, naturak zizelkatutako Saroberrekaren bazterrak bisitatuko ditugu. |abiapuntua = Idoia ({{udalerria|Errenteria}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=160794&fetxa=2016-04-19&orria=028&kont=001 }} '''Aldura, Pertxel eta {{udalerria|Igantzi}} mendien magaletan marrazten den ibilbide honetan, naturak zizelkatutako Saroberrekaren bazterrak bisitatuko ditugu. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=160794&fetxa=2016-04-19&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Idoia jatetxearen ingurutik abiatu eta gero, Aldura, Pertxel eta {{udalerria|Igantzi}} mendiak inguratuko ditugu, mendi hauen magaletan naturak zizelkatu duen Saroberrekaren ertzetako bioaniztasunaz gozatu ahal izateko. Ibilbide osoa PR Gi 1004ari dagozkion seinaleekin balizatu berria dago, eta ez dago galtzeko arriskurik. Bidearen zati batean, GR 121aren (Gipuzkoako itzulia) marra zuri-gorriak ere bidelagun izango ditugu. Jatetxearen aparkalekuan ibilgailua utzi, eta honen ondotik ateratzen den pista zabalean igotzen hasiko gara, Malbazarreko ingurura heldu arte. Puntu horretan, Urdaburu aldera doan bidea utzi, eta gure ezkerretik ateratzen dena hartuko dugu. Berritutako lehen aterpe txikiaren ondotik pasatu, eskuin aldetik ikusiko ditugun saihesbideak laga, eta, Aldurara igotzeko bidea utzita, horren magalean marrazten den pista erosotik erraz egingo dugu aurrera. Bigarren aterpetxoaren ondotik pasatu, eta, bidea maldan behera jarri bezain fite, Pertxel mendiaren magaletik azkar galduko dugu altuera. Ezpalaurringo lepora ailegatzean, hirugarren aterpetxoa ikusiko dugu, atseden txiki bat hartzeko leku aproposa. Bide seinaleek erakusten diguten norabidean jaisten jarraituko dugu, eta berehala helduko gara Idurietako lepora; azken aterpetxoa ikusiko dugun lekura, hain zuzen ere. Puntu horretan, pista zabala utzi, eta marka zuri eta horiek ezkerretik jaistera gonbidatuko gaituzte, Saroberrekarantz. Haran estu horretan, errekaren murmurioa izango da aurkituko dugun hots bakarra. Gainera, inguruan biodibertsitate handia du, xenda estuaren alboetara baso mistoa altxatzen baita. ''Zibilizaziotik'' ez hain urrun, ingurune lasai, basati eta erakargarria. Bidezidorra errekaren paraleloan doa, eta hirutan gurutzatu beharko dugu. Orbelaren gainean beteko dugu ibilbidearen zati hau, eta, konturatu orduko, Sarobe baserrien ondoan izango gara, ''zibilizazioarekin'' topo eginez. Ihesaldi laburra! Saroberreka egurrezko zubi batetik igaro, eta baserrietaraino heltzen den ''autobidera'' aterako gara. Ardiak, zaldiak, baratzea eta baserri multzoa atzean utzita, kilometro pasatxo bete beharko dugu handik, errekaren bestaldean ikusiko dugun Kabiola baserriraino. Leku horretan, errepidetxoa utzi, eta, erreka gainditzen duen zubia igaro ostean, baserriaren ondotik pasatu, eta belardian zehar igotzen hasiko gara. Pixkanaka, ikuspegia zabaltzen joango da, Igantziko lepora iritsi arte. Han, kortarri bat ikusi ahal izango dugu. Harri hauek kortabasoak eta saroiak zehazteko erabiltzen ziren. Kortabasoak antzinako lur banaketak dira, abereentzako larre partikularrak. ''Haustarri'' eta ''Artamugarri'' izenez ere ezagunak dira. Hemendik, zuzenean Pertxel eta Aldurako tontorretara igo daiteke, baina, PRaren seinaleei jarraituz, bi mendi hauen beste magaletan murgilduko gara. Pagadian sartzen den lurrezko pista zabaletik eroso egingo dugu aurrera. Karobi baten ondotik pasatu, eta ''Aldura'' izeneko baserriaren ondora ailegatuko gara, eta, aurrerago segituz, izen bereko lepora. Inguru hauetan dugun ikuspegia oso zabala da, eta gertuko ikusiko dugu Aiako Harriko mendigunea. Balizajeari segituz, erraz itzuliko gara abiapuntura; Idoia jatetxera, hain zuzen ere. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] jwr6d5jjb6l9ctgkhzcl8usa1x5j28j 0 4472 20634 19781 2020-06-25T21:14:23Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 698-Bizkaiko ibilbidea Mello Muskiztik.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Muskiz}}, Rigada, Mello, La Corbera |distantzia = 11,5 km. 3 ordu. |ingurunea = Bizkaia eta Kantabria arteko itsasaldeko mugan dago Mello, sekulako ikuspegiak eskaintzen dituen mendi humanizatua. |abiapuntua = Las Acacias autobus geltokia ({{udalerria|Muskiz}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=159748&fetxa=2016-04-12&orria=025&kont=001 }} '''Bizkaia eta Kantabria arteko itsasaldeko mugan dago Mello, sekulako ikuspegiak eskaintzen dituen mendi humanizatua. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=159748&fetxa=2016-04-12&orria=025&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Itsasaldeko mendia da Mello (629 metro), eta Bizkaia eta Kantabria arteko mugan dago. Mendi enblematikoa da, gainera, Meatzaldeko {{udalerria|Muskiz}} herriko biztanleentzat. Euskal Herriko mendi nagusietan egin ohi den bezala, abenduaren 31n ehunka herritarrek erromes egin ohi dute haren gailurrera Urtezaharrari agur esatera. Azkenengo bost urteetan ere, Mello saria izeneko mendi lasterketan parte hartzen dute, bai herrikoek eta bai kanpokoek. Aurten, Euskal-Herriko Mendi Lasterketen Kopan puntuagarria izanik, apirilaren 24an egingo da, eta parte hartu nahi dutenek 23,6 kilometrotan zehar korrika ibili beharko dute ,eta 2.600 metroko desnibela gainditu. Herriko mendi taldeak ere izen bera du, Mello Mendi Taldea. Mello mendia igotzeko, hiru abiapuntu dira ezagunenak. {{udalerria|Galdames}} herriko Montellano auzoa, Las Muñecas mendatea eta {{udalerria|Muskiz}} herria. Ibilbiderik gogorrena Muskizkoa da. Mendia oso garaia izan ez arren, ia itsas mailatik abiatu behar denez, desnibela ez da txantxetakoa, batez ere zenbait gunetan. Mellok eskaintzen dituen ikuspegiak sekulakoak diren arren, metro karratu bat ere ez da geratu baso ustiaketatik libre. Ondorioz, mendiaren magalak pista-labirintoa dirudi. Eta ez galtzeko, Bizkaiko biraren GR- 123aren marka gorri eta zuriei jarraituko diegu ia gailurreraino. ==Gailurrerantz== Las Acacias eta Autonomia kaleen elkargunean dagoen autobus geltokian (Bizkaibus A3340 {{udalerria|Bilbo}}-{{udalerria|Muskiz}}) hasi behar dugu ibilaldia. La Caseria auzoan sartu, eta eskuinera joko dugu, Mello bidea ezkerrean utziz. Elkarri atxikiriko etxeen atzetik ibili ondoren, La Rabuda auzoan 6-7-8 zenbakietara igo behar da. Kale argiaren zutoinean aurkituko dugu GRaren lehen marka. Metro batzuk aurrerago, kalea utzi eta eskuinera okertu behar da, oilategi baten aldamenean eukalipto basoan sartzen den bidezidor pikoan gora. Ehun bat metro aurrerako bihurgune hertsian, eskuinerantz (iparraldera) okertu behar dugu, gainontzeko pistei jaramonik egin gabe. Pistak zuzen egiten du Posadero (355 metro) tontortxoaren iparraldeko magala osoa zeharkatuz. Aldapa sekulakoa da kilometro luzean zehar; mantsoago ibiltzea eta, aldi berean, pentsamenduak askatzea dira sufrimendua arintzeko neurri bakarrak. Tarteka, eukalipto zuhaitz artean, itsasalderako ikuspegiak ere laguntzen du. Magalarren bukaeran beste pista batekin bat egin eta hegoaldera aldatu behar da. Bihurgunean GR marka dagoen arren, erreferentzia puntu nagusia argindarra garraiatzeko kable erraldoiak dira, gure norabide berean Mello gailurraren ondotik pasatzen baitira. Hurrengo kilometroan ia aldaparik ez dago, Poza tontorra ekialdetik inguratu bitartean. Aterpetxo baten ondotik ere pasatuko gara. Azkenik, bidegurutze zabal batean seinale zutoinak adieraziko digu Mellora doan GRaren bidea, hegoalderantz alegia. Pista bukaezina ematen du sigi-sagaka gainditzen baitu magala, oraingoan pinu artean. La Rigada gunean, hurrengo seinaleak bi aukera eskaintzen dizkigu. Oraingoan GR bidea utzi eta eskuinekoari ekingo diogu, berriz ere sigi-sagaka. Aldiz, bigarren bihurgunearen ondoren, bada aukera martxa mota hau eten eta zaldi-bidexka bati jarraikiz zuzenean tontorreraino heltzeko. Tontorreko ikuspegiak sekulakoak dira: Kantabriako itsasertza eta kostaldeko mendiak, Enkarterriak eta {{udalerria|Bilbo}} Handia. ==Muskizerantz== Jaitsiera hego-ekialderantz hasi behar da, eskuineko bideari jarraikiz aldats pikoan behera, Llangon (572 m) eta Mello arteko leporaino. Bidegurutzean ezkerrera okertu behar da GR 123aren markei jarraikiz La Rigadako bidegurutzeraino heldu arte. Igotako bidetik ez jaisteko, eskuinerantz okertuko dugu eta laster sigi-sagaka hasiko gara, baso-ustiaketarako kamioentzat moldatu den pistan behera. Zoriz, basoan zehar zuzen jaisteko aukerak izango ditugu. La Corberaren lepoan, pinu basoa eukalipto baso bihurtzen den bezala, hartxintxar bidea hormigoizko bide bihurtzen da. La Corberara (358 m) igo nahi ez badugu, 200 metro aurrerako hormigoizko bide hori utzi, eta ezkerrera egin behar dugu, Mello bidearen aldapa pikoan behera abiapuntuko autobus geltokiraino. Petronor findegiaren ikuspegiak sekulakoak dira. Ingurune industrializatu horretan, miresgarria da herritar asko oraindik ardigintzan aritzea fabrikaren ondoko mazela malkartsu hauetan. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 18kgz0r9b3zqu70glwk1rz7sisfk3lq 0 4473 20574 19697 2020-06-25T21:13:18Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 683-Lapurdiko ibilbidea Ihizelaia Azkaingo harrobitik.svg |herrialdea = {{herrialdea|Lapurdi}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Azkaine}}, Hiru Iturriak, Altxanga, Arrano Xola, Ihizelaia, Larrun |distantzia = 6,5 km. 2 ordu. |ingurunea = Larrun mendiaren iparraldeko magaleko gain nabarmen bat da Ihizelaia; hango zelaietatik, larrun mendi gailur ezagunera segitu ahal izango dugu, edo panorama ikusgarrietatik barrena itzuli, lasai-lasai. |abiapuntua = Azkaineko harrobia |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=158644&fetxa=2016-04-05&orria=034&kont=001 }} '''Larrun mendiaren iparraldeko magaleko gain nabarmen bat da Ihizelaia; hango zelaietatik, Larrun mendi gailur ezagunera segitu ahal izango dugu, edo panorama ikusgarrietatik barrena itzuli, lasai-lasai. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=158644&fetxa=2016-04-05&orria=034&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Azkaineko harrobiak baino lehenago dagoen aparkalekutik abiatuko gara, eta panel baten ondotik ateratzen den bidetik joko dugu; Lapurdiko alderdi horretako faunaren berri dakar panelak. Baso mistoko zati bat zeharkatuko dugu, eta, hura igarota, mazela handi baten beheko aldera iritsiko gara, ia erabat txilarrak harturiko batera. Mazela horretan gora eginda, bide zabal batetik laburtuko dugu ibilia, eta lauza handiko ibilbide harritsu batean gora joko. Gorago, bide are zabalago bat aurkituko dugu, eta ezkerreko aldetik joko, urkidi bat atzean utzi eta malda ezinago pendiztsu batean gora. Hala, berehala goraka joango gara mazelan, zeina baita Larrungo alderik behereena, eta lehen ikuspegi ederrak agertuko zaizkigu: Lapurdiko kostaldea eta kostaldetik bereizten gaituen landazabala ikusiko dugu bertan. Gero, ezkerrera egingo dugu, eta Hiru Iturriak amildegiaren gainean agertuko gara, non Renards ur-jauziaren burrunba adituko baitugu, ozen, nahiz eta ozta-ozta ikusten den, amildegiko landaredi hostotsuak estalia izaki. Korta zahar baten albotik igaroko gara; ezusteko ekaitzaldi batean aterpe hartzeko leku aproposa. Buruaren gainetik nabarmenduko zaigu Larrungo gailurra. Goraxeago, bidegurutze batera iritsiko gara, ''Madariondoen Bidegurutzea'' izenekora; eskuinaldeko bide adarra utzi ?gero, horretatik jaitsiko gara?, eta zuzen segituko dugu, aldapan gora eta Hiru Iturriak amildegiaren paraleloan; estuagoa eta harritsuagoa da hortik doan bidea. ==Larrun, gertu-gertu== Amildegiaren goiko aldera iritsiko gara, eta erreka bat zeharkatuko dugu; mazela berde bateko bidezidorretik igoko gara, eta, harkaizpe batera iritsitakoan, bidea bitan banatzen dela ikusiko dugu, eta eskuinaldetik joko. Ezkerraldetik joz gero, berriz, Hiru Iturriak iturburura eta Altxanga muinora iritsiko gara; beste jomuga bat izan daiteke, gure ibilbidearen osagarri. Beste erreka bat igaro, pendiz maldatsu bat gainditu, eta pinu eta haritzen baso anabasa batera iritsiko gara. Bidezidorrararen arrastoari jarraikiz zeharkatuko dugu basoa, eta, handik irtendakoan, eskuinera joko dugu, eta ibilian segituko metro batzuetan, eta, azkenean, ezkerrera egingo dugu berriro. Hala, paseo labur baten ostean, Hiru Iturriak mendi lepora iritsiko gara, eta eskuinaldera joko dugu, Arrano Xola txabolarantz, ingurumari hartan baitago; txabola ezkerrera utzi, eta aurrera egingo dugu 24 metro inguruan, eta, azkenean, Ihizelai gaineko otoizleku txikiaren parera iritsiko gara. Bidexkari segika, Lawson altzifre ilara baten ondotik pasatuko gara, eta Ihizelai gaineko eremuan sartuko, bete-betean; handik, noranahi begiratzen dugula ere, ikusmira zoragarriez gozatu ahal izango dugu, toki ezinago estrategikoan baitago. Hurrengo, eskuinera egiten du bidexkak, eta beherantz ekingo diogu, eta igoeran amildegiko bidegurutzean aurkitu dugun aterpe gisako kortaren paretik igaroko gara, eta begizta itxiko dugu; igarriko diogunez, joaneko bide ezagunetik itzuliko gara abiaburuko aparkalekura. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 3cxnavb7tc3qx02qg4fkuvueg18rana 0 4474 20465 19524 2020-06-25T21:11:26Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 655-Nafarroako ibilbidea Abartango begiratokia.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Ziga, Soate, Abartan, Aizkoa, Berroeta, Aniz ({{udalerria|Baztan}}) |distantzia = 13,2 km. 4 ordu. |ingurunea = Baztango mendirik ezagunenak ez ezik, horien magaletan barreiatzen diren herri eta baserri dotoreak ere ikusteko aukera izango dugu ibilbide honetan. |abiapuntua = Ziga |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=157564&fetxa=2016-03-29&orria=025&kont=001 }} '''Baztango mendirik ezagunenak ez ezik, horien magaletan barreiatzen diren herri eta baserri dotoreak ere ikusteko aukera izango dugu ibilbide honetan.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=157564&fetxa=2016-03-29&orria=025&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == Abartan mendiaren magalean marrazten den ibilbide honek {{udalerria|Baztan}} haranaren ikuspegi zabala eta ederra eskainiko digu. PR-NA 1 bide balizatuari jarraituz, zenbait monumentu megalitiko ikusi ahal izango ditugu: trikuharriak, harrespilak eta zutarri bat. Abiapuntura iritsi aurretik, Baztango Donejakue bidean dauden herri txiki eta lasaiak zeharkatuko ditugu. Zigan aparkatu, eta, herriaren beheko aldean ikusiko ditugun bide seinale zuri eta horiek erakutsiko diguten norabidean, galeria moduko bat duen etxe batetik pasatu, ikuztegia eskuinera utzi, eta aldapa piko bat igoko dugu errepidera iritsi arte. Hori gurutzatu, eta porlanezko pistatik gorantz egingo dugu. Ehunka urte dituzten haritzen artean segitu, eta eskuinetik ateratzen den lurrezko pista hartuko dugu. Gainaldera iristean, aldapa leundu, eta berehala iritsiko gara Sorotako bordaren ondora. Bidetik at, izen bereko trikuharria. Bide balizatuan pagadian sartu, eta malda pikoari ekin beharko diogu, basotik atera eta Soateko gaina zapaldu arte. Zigako gazte baten oroimenez jarritako oroitarriaren ondoan, izen bereko trikuharria. Xendari eroso segituz, bidetik 20 bat metrora dagoen Irlitzingo zutarria ikusiko dugu, eta, aurrera segituz, Elorregiko lepora helduko gara. PR-NA 1aren seinale zuri eta horiek Aizkoako leporantz joatera gonbidatzen dute, baina, aurrez aurre dugun Abartango tontorrera igotzeko, ezkerretik ateratzen den xenda nabarmena hartuko dugu. Berrehunen bat metro handik egin eta gero, eskuinaldera joko dugu, azken aldapa ahal den lekurik erosoenetik igoz. Azken metroak mendiaren gandorrean egingo ditugu, eta, tontorrera iristean, buzoia eta erpin geodesikoa ikusiko ditugu. Mendi honen gailurretik dagoen ikuspegia oso zabala da: Baztango mendi ezagunenak ez ezik, horien magaletan barreiatzen diren herri eta baserri dotoreak ikusiko ditugu. 360 graduko itzulia egin, eta begien ninietan postal zoragarria islatuko da. Begiratoki aparta horri bizkarra eman, eta zuzenean jaitsiko gara behean ikusiko dugun Aizkoako lepora. Gertu, aldapa txiki bat igo, eta harrespilak ikusiko ditugu. Urlegi mendixkaren azpitik jaisten hasiko gara, eta, pista zabal batera iristean, altuera azkar galduko dugu, jaitsiera oso pikoa baita. Pagadian marrazten den pista horretatik luze joko dugu, eta erne ibili beharko dugu, pista utzi eta bide seinaleek ezkerretik joatera gonbidatuko gaituzte eta. Borda baten ondotik pasatu, eta garo artean jaisten hasiko gara. Altuera erraz galdu, eta berriro pistara aterako gara. Metro batzuk beherago, iturri eder batek zintzurra freskatuko digu. Galtzeko arriskurik gabe, erraz jaitsiko gara Berroetako etxe artera. Herria zeharkatu, eta errepidea utziko dugu eskuinetik zabaltzen den pista hartuz. Herri horretatik Zigaraino, PRaren markekin batera, Baztango Donejakue bidearen gezi horia izango dugu lagun. Hilerria atzean utzi, eta errepidera aterako gara. Berrehun bat metro handik egin, eta berriz utziko dugu, lur bidea hartzeko. Aniz herritik gertu, berriro errepidea gurutzatu, eta antzinako bidetik aurrera joko dugu. Hirutasuneko ermitaren ondotik pasatu eta errepidera ateratzean, 800 metro eging ditugu handik, Zigako sarrerara iristeko. Maldan behera, herrian sartuko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 9ym0jdihgnxbc331u3mluewcmha86s6 0 4475 20824 20648 2020-06-26T08:38:09Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 668-Arabako Ibilbidea Navaridas inguratzen.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = {{udalerria|Navaridas}}, Lagunilla, {{udalerria|Eltziego}}, Coxera, {{udalerria|Guardia}}, Paganos, {{udalerria|Leza}} |distantzia = 22 km. 4 ordu eta 35 mn. |ingurunea = {{udalerria|Navaridas}}, {{udalerria|Eltziego}}, {{udalerria|Guardia}}, Paganos eta {{udalerria|Leza}} herriak lotu, eta ibilbide bakar batera ekarri ditugu orain, paisaia eta arkitektura oparoa ezagutzeko asmoz. |abiapuntua = Navaridas |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=156825&fetxa=2016-03-22&orria=028&kont=001 }} '''{{udalerria|Navaridas}}, {{udalerria|Eltziego}}, {{udalerria|Guardia}}, Paganos eta {{udalerria|Leza}} herriak lotu, eta ibilbide bakar batera ekarri ditugu orain, paisaia eta arkitektura oparoa ezagutarazteko asmoz. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=156825&fetxa=2016-03-22&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Ibilbide honen bitartez, {{udalerria|Navaridas}} inguratzen duten lau herri bisitatzeko aukera izango dugu. {{udalerria|Navaridas}}, {{udalerria|Eltziego}}, {{udalerria|Guardia}}, Paganos eta {{udalerria|Leza}} aukeratu ditugu oraingoan. Ibilbide luze samarra izanik ere, desnibel txikikoa da, eta atseden ederra hartzeko aukera nonahi izango dugu. Izan ere, bost herri hauek, enoturismoaz gozatzeko ez ezik, bertoko arkitektura eta paisaia apartaz blai eginda egoteko parada ezin hobea ere eskainiko digute. Errioxako eskualdean oraintsu diseinatutako ibilbideen artean Navaridasko zidorrak aukeratu ditugu orain. Ibilbideon nondik norakoen berri ematen duen argibide taularen ondoan utziko dugu autoa, hots, Guardiara doan errepidearen alboan. Ibili-ibilian hasiko gara, beraz, laranja koloreko trazadurari jaramon egiten. Lerrootan deskribatuko duguna guztiz balizaturik egon ez arren, H kodeko ibilbidea lagungarria egingo zaigu {{udalerria|Navaridas}} inguratzen duten lau udalerri bisitatzeko. Navaridasko Diputazio kalean aurrera egingo dugu, eta, Sodupetarren jauregi aurretik igarotzean, geldialditxo bat egingo dugu Castejon aztarnategi arkeologikoaren inguruko xehetasunak irakurtzeko. Kalean aurrera segituta, udaletxera heldu eta eskuinera joko dugu. Iturri Zaharra alde batera lagata, beherantz jarraitu, eta, errepide nagusira heldu gabe, ezkerreko bideari helduko diogu. Nekazari bideari helduta, eskuinera hartuko dugu, bidebanatzera iritsi bezain pronto. Errepidera iristean, asfaltoa gurutzatu, eta, zidorrak agintzen duen legez, Castejon aldera begira jarriko gara. Navaridastik datorren bidearekin topo egitean, ezkerrera jo, eta hego-mendebalderantz egingo ditugu urratsak. Arketa edo hidrante batera iritsita, eskuineko bidea hautatu eta Eltziegorako errepidera iritsiko gara. Errepidea gurutzatuko dugu han, eta Bartolome ibarrean gora egiten hasiko gara. Noranzkoa aldatu gabe, parez pare altxaturiko magala gainditze aldera, sigi-sagaka bideratuko gaitu bideak. Villabuenako barrutian sartu, eta Lagunilla deritzan tontor zabalean izango gara berehala. Punturik gorena bisitatu nahi izanez gero, eskuinaldetik jarraitu beharko genuke, gailurreko erpin geodesikoa ler gorrien artean ezkutatzen baita. ==Coxerako ataka== Talaiatik ezkerretik segituko dugu, paisaia itzelaz gozatuz. Hurrengo bidebanatzean, ezkerrera egin, eta Eltziegorako bideari oratuko gatzaizkio. Justiziarako egina zen pikota deigarriak harrera tinkoa egingo digu. Herriko elizan eskuinera egingo dugu, eta Lapuebla, {{udalerria|Navaridas}} eta {{udalerria|Guardia}} herrietara doazen errepideen korapilora jaitsiko gara. Valdelana museo eta upeltegiaren ezkerraldetik doan porlan bidea hartuko dugu San Roke baselizara igotzeko. Ermita aurretik igaro, eta ekialderantz aurrera egiten jarraituko dugu. Hari elektrikoaren azpitik iragan eta segituan, ezkerretik doan bidea baztertu eta gora egiten jarraituko dugu. Joar, Lapoblacion eta Toloño lerro luzea aurrez aurre ditugula, Guardiarantz hurreratzen hasiko gara. Almendrondo batzuen inguruan bidebanatze bat ikusiko dugu. Ezkerreko bidetik jarraituko dugu, eta, ibili-ibilian, lepo xume batera helduko gara. Han, erreferentzia gisa akaso, hidrante bat. Noranzkoari eutsirik, zuzen jarraituko dugu, eta Riosecoko sakanera jaitsiko gara. Eskuinetik segituko dugu behean, eta Coxera bideari heldu egingo diogu. Harri zapalak erakusten dituzten bi muinoren artean igaroaraziko gaitu bideak berehala. Coxerako atakatik igaro, eta Guardiako errepidera irtengo gara. ==Lonbila auzoa== Asfaltoa gurutzatu eta Solar {{udalerria|Samaniego}} upeltegia ondoan dela, eskuinera egin, eta, bide aldapatsuari jarraikirik, San Lazaro hilerrira iritsiko gara. Goratxoago, Navaridasera doan errepidera irtengo gara. Guardiako hiribildura sartu gabe, ordea, errepideaz bestaldean dagoen aparkalekuan sartuko gara. Paganosera doan errepide estua aparkalekuaren muturrean ikusiko dugu. Paganoseko Lagun Leku enparantzatik Diputazio enparantzara igaroko gara. Gero, {{udalerria|Gasteiz}} kaletik eginda, plaza moduko toki batera iritsiko gara. Ezkerretik hasita, bigarren bidea hartuko dugu han. Hala, paseoan, Rupialgas errekastoaren ondora iritsiko gara. Lezako udalerrian sartuko gara. Metro batzuk aurrerago, Lezatik datorren bide asfaltatutik segitu ordez, Lonbilako muinoa eskuinaldetik inguratzen duen bidea hartuko dugu. Ezkerrera hartuko dugu aurrerago, eta, Ru zubira iristeko 50 metro falta direla, ezkerretik doan bideari jaramon egingo diogu. Ibilbidea bankutxoz horniturik ikusiko dugu. Lonbila Beheko auzoa zeharkatuta, Casado upeltegira iritsiko gara. Jarraian, beheko bidetik segitu, eta ezkerrera egingo dugu Lonbila Goikoa auzoan. H kodepeko zidorraren atzetik jarraituta, Lonbila gaina inguratzen duen bidea utziko dugu. Hala, eskuineko bidetik aurrera eginez, hidrante batera heldu eta Navaridasko barrutian sartuko gara. Navaridasen amaitzeko, bide seinaleei jarraitzea besterik ez da. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] iadljpzcs8wccevs0d0goeh7k80yzzt 0 4476 20644 19798 2020-06-25T21:14:34Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 654-Gipuzkoako ibilbidea Murumendiko dama.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Garin, Mallutz, Murumendi, Agorta, Usurbe |distantzia = 10 km. 3 ordu. |ingurunea = Urola eta Oria arroen artean dagoen mendikatean Murumendi da gailur nagusia Usurbeko tontorrarekin batera. Gailur hori da ibilbide honetako protagonsta. |abiapuntua = Garin ({{udalerria|Beasain}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=156177&fetxa=2016-03-15&orria=028&kont=001 }} '''Urola eta Oria arroen artean dagoen mendikatean Murumendi da gailur nagusia Usurbeko tontorrarekin batera. Gailur hori da ibilbide honetako protagonista. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=156177&fetxa=2016-03-15&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Beasaingo (Gipuzkoa) Garin auzoan dagoen San Sebastian elizaren ondoan ibilgailua utzi eta gero, errepidearen bestaldean ateratzen den pista zabala hartuko dugu bide seinale zuri eta horiek erakutsiko diguten norabidean. Mallutzeko magalera heldu arte, aldapak apenas duen atsedenik. Basoa aterata dagoen lekura iristean, eguzkiaren fereka eskertuko dugu, eta metro batzuk gorago beste bidegurutze batekin egingo dugu topo. Markak segituz gero, Usurbe alderantz joko dugu, eta, gero, berriro iparralderantz igotzen hasiko gara (balizatua); baina bidea laburtu nahi badugu, parez pare dugun malda pikoari ekingo diogu. Bi kasuetan, Mallutzeko magalera igoko gara, eta haren hegaletik aurrera egingo dugu bide zabal eta erosoa segituz. Larraskanda aldera doan pista gure eskuinera utzi eta laster, Mandubiarantz doan transhumantziaren ibilbidearekin bat egingo dugu (GR-34). Langa bat igaro eta berehala helduko gara Arrapaitzeko iturriaren ondora, zintzurra freskatzeko une egokia. Izen bera duen mendiaren magalean zehar bide balizatua utzi, eta eskuinetik joko dugu gertu ikusiko dugun Murumendiko tontor aldera. Aldapa igotzen hasi, ataka txiki bat pasatu, eta, belarrezko tapiza zapalduz, erraz igoko gara tontorrera. Hantxe aurkituko ditugu erpin geodesikoa, kohete itxura duen gutunontzia, orientazio mahaia, gurutze txiki bat eta Luis Pedro Peña Santiago idazlearen omenez jarritako oroitarria. Talaia paregabe horretatik inguratzen gaituen paisaiari 360 graduko itzulia emanez, Euskal Herriko mendikate garrantzitsuenen silueta identifikatzen saia gaitezke: Aralar, Aizkorri, Andia, Anboto, Gorbeia, Ernio, Izarraitz eta urrutiago Pirinioak besteak beste. Leku egokia ere Murumendiko Damaren kontakizuna gogora ekartzeko: «Murumendiko Dama Beasaingo baserri batekoa zen. Hamar haur izan zituen, eta elizarako joerarik gabeko emakumea izan zen. Elizara joan behar zenean, gaixorik zegoen aitzakia jartzen zuen beti. Azkenengo semea izan zuenean, mezetara joatera behartuko zuela agindu zion senarrak. Horrela, karro gainean igo, eta indarrez garraiatu zuen. Elizara bidean, karrotik jaitsi, eta elizako atea igaro behar zuenean, bat-batean su eta ke artean desagertu zen. Ordutik, batzuetan mendi batetik bestera doala ikus dezakegu.» Ikuspegi paregabe horretaz gozatu ostean, etorritako bidetik atzera egin, eta Mallutzeko lepoaren ondora jaitsiko gara, eta, segidan, koniferoen artean marrazten den bide zabaletik Zorimendiko gaina inguratu, eta Agortako lepora jaitsiko gara. Usurbeko tontorrera igotzeko, bi aukera izango ditugu; lehena Beasaindik datorren porlanezko pistatik; eta bigarrena, berriz, pista igotzen hasi orduko ezkerraldetik ateratzen den zidorra hartuz. Biek ala biek hedagailu erraldoiaren ondoan dagoen gurutze eta erpin geodesikoaren ondora eramango gaituzte. Handik gertu, postontzi bat aurktiuko dugu. Murumendikoa baino mugatuagoa izan arren, handik dagoen panoramika ere bikaina da. Abiapuntura itzultzeko, Agortako lepora jaitsiko gara, ezkerretik ateratzen den lehen bidea utzi, eta hurrengoa hartuko dugu. Usurbe eta Pagobakar mendien artean dagoen Maleza Errekako sakana behean utzita, lehen bidegurutzean eskuinaldetik joko dugu, eta, aurrerago aurkituko dugun beste batean, berriro eskuinekoa aukeratuko dugu; bidea zertxobait estuagoa izango da. 200 bat metro aurrerago, bidegurutzean ezkerrekoa hartu, eta berehala hesi metaliko txiki bat igaroko dugu. Maldan behera segituz, 500 bat metro jaitsi, eta gure eskuinera ikusiko dugun pista zabaletik segituz errepideraino jaitsiko gara, eta bertatik kilometro erdi eskas bete beharko dugu Garin auzora ailegatzeko. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 01pxzfx670wdg0dg448hev4yjywsnag 0 4477 20778 20549 2020-06-26T08:37:22Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 643-Bizkaiko ibilbidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Ibarra}}, Egurrutu, Garaigorta |distantzia = 8,7 km. 3 ordu. |ingurunea = Irudiz, Garaigortako Atxak izaten dira Orozkoko sorginen batzarlekuak, eta ez landa edo larreak, beste hainbat lekutan bezala. |abiapuntua = Ibarra}} ({{udalerria|Orozko) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=155682&fetxa=2016-03-08&orria=036&kont=001 }} '''Irudiz, Garaigortako Atxak izaten dira Orozkoko sorginen batzarlekuak, eta ez landa edo larreak, beste hainbat lekutan bezala. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=155682&fetxa=2016-03-08&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Orozko}} oso oparoa izan da gure mitologiako kondaira eta elezaharretan. Mendiak garrantzi handia du Orozkoko mitologian. Hiru gailur nabari dira bereziki: Untzueta iparraldean, Santa Marina mendebaldean eta Itxinako Atxak hegoaldean. Infernu karstiko hori Mariren egoitza ere bada, koba ugari baitago eta haitz askok mamuen itxura baitute. Besteak beste, Orozkoko Garaigorta mendian sorginak biltzen zirela jaso zuen Barandiaranek 1922an, ''Euskal Folklore'' aldizkarian. Anuntxi Arana antropologoak ere Orozkora jo zuen doktorego tesia egitera: ''{{udalerria|Orozko}} haraneko kondaira mitikoak: bilduma eta azterketa (1998).'' Bertako zaharrekin mintzatuz makina bat elezahar jaso zituen. Juan Pikazak kontatu zion Garaigortan akelarreak egiten zirela eta apaizek zuzentzen zituztela. Agustin Zubikarai euskaltzainak ere horrelako abade baten berri eman zuen 1982an: «Aizpuru'ko abadea orozkotarrak almen andiko gizontzat euken. Sorgiñen eta lamiñen lagun, eta eskutuko espirituen bildurgarri. Ainbat esaera eta gertaera dagoz erriko zarren kontuetan berari buruz. Iñor ez ein zan ausartzen lengo denporetan Supelegor'eko kobara aurreratzen. Andra gazte edo umien oiñatsak sarri ikusi zituen artzaiñak bere artean, Anboto'ko damiak, {{udalerria|Orozko}}'n, antxe eukan bere etxea. Zaindariz beteta; saiak, erderazko itzez buitreak zaindari. Sai oneik urrundu egiten ei ziran abadea bertara joaten zanean. Edo ta berak agintzen eutsen bazterrean gelditu. Garaigorta'ko aitzaren azpian barikuetan batzen ziran sorgiñak be lotsaz begiratzen ei eutsen». Horiek irakurrita, mendiko botak jantzi, eta Orozkotik hamar kilometrora dagoen {{udalerria|Ibarra}} auzotik hasi dut ibilaldia Garaigortara, akelarreak burutik ezin kenduta. PR-BI-32 ibilbide markatutik igotzea da nire asmoa, baina ohiko margo zuri-horiak ibilbidearen hasieran baino ez ditut ikusi. Sorginek ezabatuko ote zituzten? Ibarrako plazatik irten naiz, Arratiako Arteagara doan errepiderantz. Bertan, zubi zaharra eta errepidea gurutzatuko ditut, aurrez aurre dauden eskaileretatik igotzeko. Eskailera horien atzean, errepide bat dago, eta, horri jarraikiz, San Bartolome Olartekoa Baselizaren ondotik pasatu naiz. Elizaren eskuinaldetik, betiere eskuineko adarrak hartuta, Egurrutu auzoraino igo naiz zelai zabalen artean. Ikuspegia sekulakoa da. Leku ederra sorginak bildu eta sorgin dantza ikusteko, akelarre asko larretan, landetan edo zelaietan egiten baitziren, izenak berak adierazten duen bezala: ''aker-larre''. Bidegurutzetan egiten zirela ere badiote. Altsasun esan ohi da bidegurutzetan ''Luzifer'' usaina badela. Orozkoko Sofik ere bidegurutzeak leku arriskutsuak zirela aitortu zion Aranari; abadeak aitagurea esaten omen zuen beti bidegurutzetatik pasatzerakoan. Egurrutuko auzoko hiruzpalau baserriak igaro ondoren, pinudian sartu naiz, ipar-ekialderantz bulldozerrak urratutako bideari jarraikiz. Lehendabiziko bidegurutzea lasterka pasatu dut, badaezpada ere sorgina agertzen zaidan! Gailurretik itzultzean, bertara etorri behar dut berriz, eta eskuineko mendi bidea hartu, Ibarrara jaisteko. Hurrengo bidegurutzean, ezkerretara jo dut, eta 300 bat metro jarraitu dut, basotik irten eta gailurra aurrez aurre izan dudan arte. Mendi mazelan hasten den bidexkatik igotzen hasi naiz, kare haitzek osaturiko paisaia karstikoan, eta horren pitzaduretatik hasten diren arte txikien bitartean. Ez dago bidezidorrik, ezta markarik ere. Zuzen ekin diot gorantz, eskuinerantz pixka bat alboratuz behinka. Noizetik noizera oinatzek ilundutako haitzak aurkitzen ditut; mendizaleenak izango ote dira? Ardienak akaso? Ala akelarrera datozen sorginenak? ==Haitzezko gandor luzea== Gailurra (662 m) haitzezko gandor luzea da, iparralderantz amildegi arriskutsuarekin. Buzoia aurkitu eta amildegitik urrundu naiz, badaezpada ere sorginen batek eraso egiten badit. Baina hemen ez dago inor, berrehun bat metrora dagoen artaldea izan ezik. Hori bai, guztiak niri begira. Ez dira, bada, sorginak izango, hurrengo akelarrerako txorimalo bila? Ez dut uste, hurrengo ostirala urruti dago eta. Hala ere, ikuspegia sekulakoa da: Zeberioko bailara osoa ikus dezaket, mendi hau —Mendigisa mendilerro osoa bezala— bi bailaren arteko muga delako. Eskuinera, Bikotzgane gainaldeko errepidea dago, eta, gainean, Itxina eta Gorbeia mendiak. Jaisteko, etorritako bidetik itzuli naiz bigarren bidegurutzeraino. Han mendi bidea aldatu dut; oraingoan ezkerretara eta aldapa pikoan behera BI-3513 errepideraino eta Ursalto errekara jaitsi naiz, sorginak eta akelarreak burutik ezin kendu, eta Agirre Asteasukoaren sermoia gogoan: «Bitartean ibilico dira becatutic becatura amilduaz; orain pentsamentu batean gueroseago itz loyak gozotoro aditzean: orain escuca, edo quenada batean, guero musu edo laztanetan: orain ipui ciquin ac contatzen; guero dantzan, edo dantza ondoan alberdanian». == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 8g2c54nsc7wwmy7dsg9e0n5d6745aam 0 4478 38151 20467 2022-05-20T11:07:02Z Gorkaazk 1486 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 620-Lapurdiko ibilbidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Beherea}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Akorraine, Mendimotxa, Adartza, Urdiakoharria, Ontzorone |distantzia = 11,5 km. 3 ordu. |ingurunea = Ibilbide zirkular erakargarri honetan, Adartza da gailur nagusia, eta beste hiru mendi puntarekin lotzen da. Ikuspegia ederra da denbora guztian. |abiapuntua = Akorraine ({{udalerria|Donibane Garazi}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=155145&fetxa=2016-03-01&orria=032&kont=001 }} '''Ibilbide zirkular erakargarri honetan, Adartza da gailur nagusia, eta beste hiru mendi puntarekin lotzen da. Ikuspegia ederra da denbora guztian. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=155145&fetxa=2016-03-01&orria=032&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == '''Akorraine'''tik abiatuko gara, atzean utzirik '''Ahismeaka muino''' arbolarik gabea; bide zabala baztertu, eta zuzen igoko gara, ezkerretara ukuilu batzuk utzita. '''Elurmeaka muino''' berdea zeharkatuko dugu, eta, borda batzuk pasatu eta gero, hartxintxar bidea bukatuko da halako batean; hor, belarditik segituko dugu, ezkerretatik, eta bat egingo dugu '''Mendimotxa'''ko magaletik doan bidearekin. '''Leherza sakana'''ren goiko aldetik joango gara; itxitura bat pasatu eta artegi bat ezkerretara utzita, {{udalerria|Luzaide}} ibar luzexkan agertuko gara. Aska bat dagoen gain batetik joango gara, eta bazter batean utziko dugu bidea, eskuineko magaleko belarditik; gora egingo dugu, bidexkarik gabe, '''Mendimotxa''' hegoaldeko ertzeraino. Bertan, itxituraren gainetik pasatu, eta gorantz joko dugu, 177. mugarriraino: hortxe dago '''Mendimotza'''ko gailurra. ==Adartza aldera== '''Garazi''' eta '''{{udalerria|Baigorri}}''' ibar berdeen ikuspegi ezin ederragoak ditugularik, '''Adartza''' aldera abiatuko gara: muino sabeldu bateraino jaitsiko gara magal leunetik, eta gero aldapari lotuko gatzaizkio, Adartza goraino. Gailurretik pasatuko gara Ontzorone ibarraren gainetik, eta dorre harritsu txiki bateraino jaitsi: goiko aldean belardi bat du, '''Arrolakoharria''', eta albo batetik igoko gara, eta bestetik segituko dugu iparraldera. Gailurrean, plaka bat dago, '''Arrolako guduaren oroigarri'''. Beheraxeago, '''Urdia muino'''ra iritsi aurretik, pista batetik aterako gara, eta ezkerretako larrera joko dugu; muinean bertan gaudela, bat egingo dugu berriz pistarekin. Metro batzuetan aurrera egin, eta ezkerreko magalera egingo dugu, '''Urdiakoharria''' izeneko irtenguneraino.''' {{udalerria|Banka}}''' aldea ikusteko leku ezin hobea. Azken menditik behera joango gara soka naturalari segika, '''Munhoa''' aldera. Pistatik atera, eta belardi bat zeharkatuko dugu; ukuilu handi batera heldu, eskuinetara jo, eta garoz beteriko magal batetik jaitsiko gara, belarra dagoen tokiak aprobetxatuta. ==Ontzoronen magaletatik== Asfaltozko bide batera atera, eta, hortik, bidegurutze hurbil batera jaitsiko gara; hor, eskuinetara joko dugu. Hartu dugun bide adarra artegi batean bukatzen da, eta han bidezidor batetik segituko dugu. Belardi txiki batera iritsiko gara: Ontzoroneko ur-jauzi txikiak ikusiko ditugu, Adartzako magaletik irristaka, eta ehun bat metro igo beharko dugu, Arrolako haitzetara joango bagina bezala; bidexka batera iritsiko gara, eta handik joanda gurutzatuko dugu Ontzoroneko ura tokirik egokienetik. Erreka bertikala pasatu eta gero, bidexka batzuetatik joko dugu, eta Mendimotxako magaletik abiatu ginen tokia iritsiko gara; handik, Elurmeaka pasatuko dugu berriz, eta Akorrainera itzuli. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 6fwlzao8r9fxo7dev5zren9vylh7wgx 0 4479 20570 19690 2020-06-25T21:13:14Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 609-Nafarroako ibilbidea Muniain.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Muniain, Santa Luzia baseliza, O-ko Ama Birjinaren baseliza, Santa Kruz baseliza, Etxauriko Haitzak, Itxesorde lepoa, Sarbil mendilerroa |distantzia = 8,3 km. 2 ordu eta 20 mn. |ingurunea = Antzinako bideetan barna, Sarbil mendilerroko magalean dauden hiru baseliza bisitatzeko parada eskaintzen du bide zirkular honek. |abiapuntua = Gesalatzeko Muniain |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=154680&fetxa=2016-02-23&orria=034&kont=001 }} '''Antzinako bideetan barna, Sarbil mendilerroko magalean dauden hiru baseliza bisitatzeko parada eskaintzen du bide zirkular honek.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=154680&fetxa=2016-02-23&orria=034&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == Balizatutako ibilbide honek, {{udalerria|Gesalatz|Gesalazko}} Muniain herritik abiatuta, Sarbil mendilerroaren magalean dauden hiru baseliza bisitatzeko aukera emango digu. Baseliza horietako bat Etxauriko haitzetan dago (Etxauriko buruhandia). Ibilbide osoa margo berdez eta zutikako egurrezko hesolen bidez balizatu berria dago, eta, goi partean, GR-220aren (Iruñerriko itzulia) marra zuri-gorriekin bat egiten du. Gesalatzeko Muniain ibarreko azken herria da, iparraldean kokatua, Iruñerria eta Gesalatzeko haranen artean. Antzina, errepidea eraiki baino lehen, garraiobide garrantzitsua izan zen. Izan ere, udalerri inguruan, hainbat leku izen aurki daitezke, Mandazaibidea —mandazainek erabiltzen zuten bidea— eta Herrikobidea adibidez, bertako menditik igarotzen diren antzinako bide eta bidexken izenak direnak. Sarbilen mendebaldeko hegalean dauden hiru baseliza hauek bisitatzeko, ibilgailua Muniaingo Santa Katalina eliza politaren aurrean utziko dugu, eta etorri garen errepidean oinez jaitsiko gara, ur baltsa bat dagoen lekuraino. Errepidea utzi, eta ezkerretik ateratzen den lurrezko pistari helduko diogu, herriko hilerri txikiaren ondora iritsi arte. Egurrezko hesolek zenbait norabide erakutsiko dizkigute, eta guk Santa Luzia baselizara doana aukeratuko dugu, beste bidea itzulerarako utziz. Pista eroso eta zabalean zehar, erraz helduko gara gaurko lehen baselizaren ondora, Santa Luziara. Puntu horretan, bidea bitan banatzen da; ezkerretik ateratzen dena utzi —hori gero hartuko dugu—, eta eskuinetik marrazten den xenda hartuko dugu O-ko Ama Birjinaren baselizara joateko. Ezpel eta haritzen artean zabaltzen den xenda erosoari segituz, erraz iritsiko gara baselizara, eta handik Iruñerriko ikuspegi zabalaz gozatzeko aukera izango dugu. Etorritako bidetik atzera egin, eta Santa Luziara bueltatuko gara, eta horren ondotik ateratzen den xendatik igotzen hasiko gara. Igoera ez da luzea, baina azken tartean asko bizitzen da, eta kontu handiz ibili behar da harriak bustita badaude. Goiko aldera igotzean, bidezidorra zabaldu eta pagadian murgilduko gara, orbel artean. Gure eskuinean Etxauriko haitzen pareta erraldoiak utzita, jaisten hasi eta berehala bidegurutze batean egurrezko bide seinaleek eskuinetik igotzen den bidezidorra hartzera gonbidatuko gaitu. Ezpel-hesi artean igoera samurra gertatuko zaigu, eta, konturatu orduko, Santa Kruz baselizaren ondoan izango gara. Tontorra zabala da, eta, bertan, ermitaz gain, gutunontzia, erpin geodesikoa eta gurutze handia ikusiko ditugu. Hamaiketakoa egiten dugun bitartean, talaia bikain horretatik inguruaz gozatzeko parada hartuko dugu. Etorritako bidetik bidegurutzera itzuliko gara, eta Itxesorde lepora jaitsiko gara, pago eta ezpel artean. Puntu honetan, O-ko baselizatik bidelagun izan ditugun GR-220aren (Iruñerriko itzulia) marra zurigorriak utzi, eta marra berdeen laguntzaz pista zabaletik jarraituko dugu. Antzinako mandazainen bide hauetatik haritz eta ezpel artean hilerriaren ondora itzuliko gara, hasierako bidegurutzera, hain zuen ere. Ur baltsa atzean laga eta herrira igoko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 64apmkm6jcqhp1tgqaypjf86hunwq29 0 4480 20491 19571 2020-06-25T21:11:53Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 595-Arabako Ibilbidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Birgaragoien, Atxoste aztarnategia, Azazeta, Arraialde, Askarro aterpetxea |distantzia = 11,5 km. 3 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Atxoste aztarnategia ezusteko ederrak ematen ari da azkenaldion. Arraialdeko tontorretik igaro ondoren, astiro-astiro abiatuko gara milaka urtean zehar okupazioa ezagutu duen aterpe emankor hori ezagutzeko asmoz. |abiapuntua = Birgaragoien |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=154075&fetxa=2016-02-16&orria=028&kont=002 }} '''Atxoste aztarnategia ezusteko ederrak ematen ari da azkenaldion. Arraialdeko tontorretik igaro ondoren, astiro-astiro abiatuko gara milaka urtean zehar okupazioa ezagutu duen aterpe emankor hori ezagutzeko asmoz. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=154075&fetxa=2016-02-16&orria=028&kont=002 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Azazeta mendatetik jaitsita, Birgaragoienen ikusiko dugun jatetxearen aurreko zabalgunean utziko dugu autoa. {{udalerria|Gasteiz}} aldera egingo dugu lehenik eta behin, asfaltoak ongi lagunduta. Lehen bihurgunean, errepidetik irten, eta ezkerraldean ikusiko dugun langa metaliko bat zeharkatuko dugu. Gero, eskuinera jo, eta gorantz abiatuko gara. Berehala, ezkerrera egitera behartuko gaitu bideak. Aldapa pikoari aurre eginda, hari elektrikoaren ondora iritsiko gara. Eskuinetik jarraituko dugu pitin batean, eta, aldatsa amaitzean, ezker-eskuin egin ostean, erkamezti trinkoan sartuko gara. Paseo gozoan, Acallo ibarra ikusteko aukera paregabea izango dugu. Bizkar lerrotik jarraituko dugu, tamaina lodiko enborrek ongi inguratuta. Soilgunean, ezti-ezti segituko dugu, noranzkoa aldatu gabe. Ordoki honetatik, San Kristobal tontorraren gaineko ikuspegi ederra izango dugu. Bidebanatzean, ezkerreko bidea bazter egin, eta baso alderantz eramango gaituen bidea hobetsiko dugu. Iparralderako norabideari eutsita, Askarro aterpetxera iritsiko gara. ==Arraialdeko tontorra== Etxolaren ondoko ur putzua inguratu, eta ezkerreko pistatik jarraituko dugu. Goratasuna hartzeko unea da orain, baita pagadira biltzekoa ere. Minutu batzuen buruan, Kapildui mendiaren gainean altxatutako radarra ikusiko dugu. Alanbre bat zeharkatuko dugu aurrerago, baita harresi xume bat ere. Pagadiaren babesean erreferentziarik gal ez dezagun, amildegiaren ondoko ertzetik jarraituko dugu, postontzira iritsi arte. Ekialdeko mazelan behera eginez, goratasuna galtzeari ekingo diogu. Belarrez jantzitako bidearekin bat egitean, ezkerrera okertu, eta Azazetarako bideari eutsiko diogu. Laster batean, eskuinetik segitu, eta, bide behinena abandonatu gabe, Azazetara iritsiko gara. ==Aztarnategiaren bila== Santiago kaletik behera eginda, errepidea gurutzatu, eta elizara joango gara. Tenplu aurrean, hegoaldera egin, langa metaliko bat zeharkatu, eta ezkerretik ekingo dugu. Ondoren, behera doan bideari muzin eginda, suabe doan bidetik jarraituko dugu. Bide harritsu batek lagunduko digu laster aldatsari aurre egiten. Gauzak horrela, aldapa amaitu ostean, pagadi txiki bat inguratu, eta gora joko dugu, beste behin. Hurrengo bidebanatzean, behera jo eta langa bat igaroko dugu. Birgaragoienerako bideari jaramon egingo diogu orain, bide-seinaleak dioenez. Bista ederrak ditugu orain Berron ibaiak ederki zizelkaturiko paisaiaren gainean. Atxoste aztarnategi arkeologikoa behealdean dago, ibarrak estugunea sorrarazi duen leku gordean. Hesi metaliko batek estalia da gaur egun. Bestelako irudia izan zuen, ordea, orain dela hogei urte. Garai hartan, Alfonso Aldai EHUko irakasleak zuzenduta, hainbat indusketa kanpaina abian jarri ziren. Izan ere, Atxostekoa ez da nolanahiko bizilekua izan. Aterpe egonkorra eta iraunkorra izan zen 10.000 urtetan. Unai Perales EHUko ikerlariak ezagutzera emandako datuen arabera, kokaleku errentagarria izan zen Atxostekoa, bai Mesolitoan, bai Neolitoan. Adibide moduan, eta harritzekoa bada ere, errota baten 20 kiloko harri bat agertu zen aztarnategian, nonbait, Elgea-Urkilla mendilerrotik ekarria. Bide nagusiari men eginda, adi ibiliko gara Birgaragoienera iristeko; izan ere, errekastoaren gainetik igaro baino 50 metro lehenago, ezkerretik doan zidor bati ekingo diogu. Errekastoa ondoan daramagula, Kanpanoste Beheko aztarnategiaren ondotik igaroko gara. Errepidera irtetean, herrian sartu, eta, santutxoan eskuinera eginda, gasolindegiaren aurreko aparkalekura iritsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] otrfvg1369gf871ljg0r0pczcz48w1z 0 4481 20481 19556 2020-06-25T21:11:43Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 565-Gipuzkoako ibilbidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Itziar, Andutz, Urreitzu, Saltsamendi, Exteixa, Esteixaundi, Saletxe, Txorobillar |distantzia = 10,5 km. 3 ordu eta 10 mn. |ingurunea = Talaia eder honetatik, euskal kostaldearen inguruko mendien ikuspegi zabala bezain ikusgarria dago. |abiapuntua = Itziar |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=153570&fetxa=2016-02-09&orria=028&kont=001 }} '''Talaia eder honetatik, euskal kostaldearen eta inguruko mendien ikuspegi zabala bezain ikusgarria dago. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=153570&fetxa=2016-02-09&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Izarraitzeko mendigunean egon arren, Andutzek, berez, mendigune txiki bat osatzen du, eta altuera txikikoa bada ere, itsasotik gertu egoteak haren silueta nabarmentzen du. 1926an lehenik eta 1965ean bigarrenez altxatutako gurutzea gailurretik gertu dago, eta handik euskal kostaldearen ikuspegi paregabeaz gozatzeko aukera eskaintzen du. Kostaldearena ez ezik, euskal mendien talaia bikaina ere bada: Larrun, Aiako Harria, Izarraitz, Durangaldeako mendiak, Gorbeia, {{udalerria|Oiz}} eta beste makina bat mendi identifika daitezke gandor garbi honetatik. Kareharrizko mendi dotore honetara igotzeko, Itziarko elizaren ondotik abiatuko gara, eta kale tartean ibili eta gero, industrialdera aterako gara. Berehala ikusiko ditugu PR GI-44ari dagozkion marka zuri eta horiak, baina horiek berehala utzi, eta eskuin aldetik ateratzen den porlanezko aldapa piko bati ekingo diogu. Bide zabalari jarraituz, erraz helduko gara Txorobillar eta Andutz artean dagoen lepora, eta, aurrera jarraituz, ezkerraldetik marrazten den zidorrean zehar gandorrean nabarmentzen den gurutzearen ondora iritsiko gara, abiatu eta ordubete inguru bete dugunean. Gurutzearen ondoan eseri, eta talaia paregabe honetatik itsas aldera zein mendi aldera dagoen panoramika zabal eta ederraz gozatzeko aukeraz baliatuko gara. Mendiaren gandorrean zehar aurrera egingo dugu, eta, ehunen bat metro ibili eta gero, Andutzeko tontorrera ailegatuko gara, erpin geodesiko eta gutunontziaren ondora. Panoramika ederraz inguraturik, Urreitzuko lepora jaisten hasiko gara belarrezko tapiza zapalduz. Ur putzua, lizardia eta borda dira paraje polit honen osagai nagusiak. Aurrez aurre dugun Saltsamendiko tontor aldera joko dugu gero, eta, 70 metroko desnibela gainditu ostean, Lastur eta Izarraitz aldera ikuspegi ederra erakusten duen mendi honen gailurra zapalduko dugu. Urreitzuko lepo aldera itzuliko gara berriro, eta Saltsamendiren magalean zehar jaisten hasiko gara hasiera batean ikusgaitz den xenda, eta, gero, pista zabalean zehar Esteixaundi baserriaren ondora jaitsiko gara. Hor, berriro PR GI-44aren bide seinale zuri eta horiekin bat egingo dugu, eta ez ditugu utziko abiapuntura heldu arte. Baserriraino doan porlanezko bide zabaletik Garabain baserriraino jaitsiko gara, eta handik jarraituko dugu lurrezko pistan zehar. Pinudian hainbat pista aurkituko ditugu, eta erne ibili beharra dago marka zuri eta horiek erakusten diguten norabidea ez galtzeko. Bidegurutze batean, pista zabala laga, eta ezker aldean ikusiko dugun ateka txiki batetik basoan murgilduko gara. Saltsamendi eta Andutz mendien hegal hori artadi kantauriar handi batek estaltzen du, eta bertako basoak sasi barietate handi batekin eta harkaitzetako flora berezi batekin janzten dira. Bertan dagoen faunan basurdea, lepazuria, azkonarra eta ipurtatsa aurki daitezke, eta, ingurune hezeetan, baso-igel gorria. Ingurune horretan aurrera egingo dugu, Saletxe baserriaren ondotik igaro, eta Txorobillar inguratuz Teleixa baserriraino. Metro batzuk aurrerago, gorako erabili dugun bidearekin bat egingo dugu, eta handik Itziarko elizaren ondora igoko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 0bosb8m0dfnacghnt2ijh2scfhea025 0 4482 20776 20547 2020-06-26T08:37:19Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 558-Bizkaiko ibilbidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = {{udalerria|Galdakao}}, Bekea, Meatzeta, Usansolo, Guturribai, Ordaina |distantzia = 15,5 km. 5 ordu. |ingurunea = 36ko gerran {{udalerria|Bilbo}} eta inguruko azpiegiturak babesteko eraikitako hesiaren aztarnak aurki daitezke oraindik gure mendietan. Haiek aurkitzea da ibilaldi honen aitzakia. |abiapuntua = Galdakao (Udaletxea) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=153060&fetxa=2016-02-02&orria=028&kont=001 }} '''36ko gerran {{udalerria|Bilbo}} eta inguruko azpiegiturak babesteko eraikitako hesiaren aztarnak aurki daitezke oraindik gure mendietan. Haiek aurkitzea da ibilaldi honen aitzakia. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=153060&fetxa=2016-02-02&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Donostia}} eta {{udalerria|Gasteiz}} frankisten esku zeudela, 1936ko urriaren 9an hasi ziren {{udalerria|Bilbo}} eta inguruko azpiegiturak babesteko hesia eraikitzen. Defentsa sistema hura lubakiz, alanbre hesiz, metrailadore habiaz, behaketa lekuz eta material horniketarako bide estrategikoz osatuta zegoen. 50 milioi pezetako aurrekontuarekin, 80 kilometroko perimetroa eraikitzen jardun zuten milaka langile eta boluntariok zazpi hilabetez. Ingeniaritza lan horren aztarnak aurki daitezke gaur egun oraindik gure mendi eta bazterretan, eta haiek aurkitzea da ibilaldi honen aitzakia. {{udalerria|Galdakao}} ingurua da metrailadore habia kopuru handienetakoa gordetzen duen gunea, eta haiek ezagutzeko bisita gidatuak antolatzen dituzte maiatzean urtero {{udalerria|Galdakao}} Gogora elkarteak eta udalak, 1937ko maiatzaren 19an jasandako bonbardaketa oroituz. Galdakaon Burdin Hesia Upo menditik sartzen zen, eta Lekubaso, Arteta, Basabal, Bekelarre, Bekea, Olabarri, Altamira, Azkarri, Erletxe eta Artola mendi hegaletan zehar jarraitzen zuen Larrabetzuraino. Ibilaldia Galdakaoko udaletxearen aurrean hasiko dugu, Juan Bautista Uriarte kale luzean behera, Plazakoetxe biribilguneraino. N-635 zeharkatu eta Ibaizabal ibaiaren zubitik aurrera eginez, txaletak igaro ondoren, Txomin Egileor kalean ezkerrera hartuko dugu. Bide horrek Torrezabal zubiraino eramango gaitu. Jarraian, beste 300 metro egin behar dira trenbidearen ezkerretik, berori zeharkatu gabe. Errekastoraino jaitsi, eta zubiaren azpitik trenbidearen beste aldera pasatuko gara. Bertan, Erdi Aroko Itzagako haizeolarekin topo egingo dugu. Aldapa pikoan gora igo, eta, lur betegarriaz jasotako hormaren ondotik jaisten hasi bezain azkar, hodi handi baten parean 36ko gerran bunker gisa erabili zen karobiaren aztarnak aurkituko ditugu ezker magalean. Tutuaren ondoko bidexkak Guturribai industrialderaino eramango gaitu. Mendebaldera jarraituko dugu, lantegi guztien ezkerretik bukaeraraino. Erdi erretako enbor baten ondoan, bidezidor batek errekatxoraino bideratuko gaitu, eta haren ezkerrera hartuz gero Maguregina baserritik pasatu eta 200 bat metrora lubakien gunea aurkituko dugu, bidearen alde batera eta bestera. Hiru metrailadore habien hormigoizko hormak ere ikus daitezke ezkerraldeko bidezidorrean. Aurrera eginez, Bekea auzoan sartuko gara, bidegurutzean ere mendebaldera joz. San Asentzio baselizaren aldamenetik igaro, eta Puentelatorreraino jaitsiko gara. Ibaiaren eskuineko magalean lau aztarna gune aurkituko ditugu. Lehendabizikoa, zubira heldu aurreko bihurgunean agertzen den bidezidorrari jarraikiz. Bigarrena, 500 metro aurrerago, ibaiaren bihurgunearen ondoan eta goi tentsioko kableen azpian iparralderantz egiten duen xendrari jarraikiz; hirugarrena, metro batzuk aurrerago ezkerreko pistari jarraikiz. Hemen haitzaren barruan babesgunea aurkituko dugu, eta haren gainean metrailadore habia. Laugarrena, Unkina ikastetxearen ondoan gora Meatzeta bideari jarraikiz. Hesi metaliko beltza gaindituz, ezkerraldean lubaki baten aztarnak daude; goraxeago, eskuinera eginez, obra txabola baten aurrean Meatzeta bunkerra dago; azkenik, porlanezko bidea bukatu aurretik eskuinera agertzen den bidezidorrean goraka, pinudiaren bukaeran zabortegiaren ezkerraldeko eukalipto sailean ostenduta dago Rosabal bunkerra. Unkina ikastetxera bueltatu, eta Usansolon sartuko gara, Arteta auzora joateko. Horretarako, futbol zelaitik behera Laminarrieta kaleari jarraikiz trenbiderantz joko dugu, haren gainetik beste aldera igaroz. Mesina lantegiaren eskuinetik, lehen baserriak atzean utzita, ur araztegitik 50 metro aurrerago ezkerreko pinudian sartuz gero, margo laranjak lagunduta aurkituko dugu Lekueko metrailadore habia eta lubakiak —ezkerraldera—. Arteta bidean goraka, abeletxetik 100 metro gorago, langa gorria gainditu eta eskuineko pinu sailean dago hurrengo bunkerra. Auzoan gora jarraituz, hurrengo baserriaren ezkerreko pistari jarraituz, hiru baserriren ondotik pasatuko gara. Bidezidorra beherantz hasten denean, basoan sartu ahala eskubiko magalean dauden urratsek Ordainako metrailadore habira bideratuko gaituzte. Galdakaora itzultzeko Arteta bidean gorantz jarraituko dugu, Ordainako bidegurutzeraino. Eskuineko baserriaren aurretik ipar-mendebalderantz —eskuinerantz— hartuta, basoan zehar Arteta errekaraino jaitsiko gara. Ur emariaren norabidean eta ezkerraldeko bide adarrak hartuta, Bekelarre auzora helduko gara. Goitik behera baserri artean Bekeako bidegurutzera iritsiko gara, eta, autobidearen azpitik pasatu ostean, aldameneko etxearen aurrez aurre ikusiko dugu Galdakaoko Burdin Hesiaren ibilaldi honetako azken aztarna. Ibaia eta N-634 zeharkatu, eta Abusu bidean zehar autobidearen azpitik aise helduko gara udaletxera. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] nqh2w24xebf2gzxpknzbrfzwemnzspq 0 4483 20694 19888 2020-06-25T21:15:27Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 533-Iparraldeko ibilbidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Beherea}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Behereobia, Iropile, Leize handia, Urkulu |distantzia = 14,5 km. 4 ordu et 15 mn. |ingurunea = Urkulurako igoera gorabeheratsua, Errobi ibaiaren iturburuko ingurumaritik. Ikuspegi ezinago ederra agertuko zaigu gailurraren pean, erromatarren garaiaren erakusgarri. |abiapuntua = Beherobi (Esterenzubi) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=152594&fetxa=2016-01-26&orria=028&kont=001 }} '''Urkulurako igoera gorabeheratsua, Errobi ibaiaren iturburuko ingurumaritik. Ikuspegi ezinago ederra agertuko zaigu gailurraren pean, erromatarren garaiaren erakusgarri. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=152594&fetxa=2016-01-26&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Beherobiko aparkalekutik abiatuko gara, Errobiren iturburuari dagokion lerrotik; baserri baterantz doan zubi batera iritsiko gara, eta hura gurutzatuko dugu, eta bidexka batetik joko, bazkalekuetatik barrena. Larre hori hesitzen duen itxituran bada igarobide bat, eta hura ireki eta maldan gora segituko dugu. Goraxeago, bide zidor bihurtuko da ibilbidea, eta hobetuz joango da, beste bide zabal harritsu batekin bat egin arte; handik joko dugu, gorantz betiere. Beste malda bat ere igoko dugu, eta Beherobiko amildegiaren gainera iritsiko gara; haren bestaldeko muturrean agertuko zaigu, zut-zut, Errozateko mendi tontorra. Handik, berriz, errepide batera irtengo gara, Beherobiren eta Organbide mendi lepoaren artekora. ==Are gorago oraindik== Errepidearen ezkerreko aldetik mendi bide edo pista bat doa, eta, hortik joz, Oriongo basoetan barneratuko gara, eta pagadi artean ibiliko. Pixkanaka-pixkanaka, aurrera egingo dugu, asko igo gabe, eta borda baten aurrez aurre iritsi arte; hantxe amaitzen da pista, eta beste bidexka batetik joko dugu, larre hesitu batzuk alde batera utzita. Itxituren artetik, berriz, beste bidexka bat doa, eta garo sail batera eramango gaitu; haien gainetik ageriko zaizkigu. Garo artean, ezkerrera egingo dugu, bide zidor batetik; landarediak itxia du haren lehen zatia. Eragozpen hori gainditutakoan, bide zidorraren goialdeko bihurguneetara igaroko gara, zeinak askoz ere toki zabalago eta ibiltzeko modukoago batean baitaude. Mazela piko batera iritsitakoan, errepidera irtengo gara berriro, eta haren ezkerreko aldetik ibiliko gara hogei bat metroan; hurrengo, zelai bat aurkituko dugu ezkerretara, eta hura alderik alde zeharkatuko dugu; azkenik, errepidera itzuliko gara berriro, Iropileko bidegurutzearen aurrez aurre. ==Borda eta harkaizti artean== Bidegurutzea zeharkatu, eta Iropileko zelaian ibiliko gara, eskuin aldetik, errepidearen azpitik eta Minasaro bordetarantz joango bagina bezala. Natural-natural, hirurehun bat metroan ibili eta gero, eskuinaldeko mazelatik igoko gara, eta Paoberri bordarantz doan pistarekin topo egingo dugu. Bordaren atzean, horma harkaiztsu bat aurkituko dugu; paretak badu pasabide bat zabalik, eta hura gurutzatu eta zelaian aurrera egingo dugu, mazela harkaiztsuak inguratuz, eta mendi lepo batera iritsiko gara. Han, ezkerretik joko dugu, eta zelai batean gora egin, Leize handia etxolaren ingurumariraino iritsi arte; belardian ibiliko gara, harri artean sigi-saga, eta pagadi batera iritsiko; bide zidor batek zeharkatzen du hura batetik bestera. Hainbat mugarrik zedarritzen dute bide zidorra, eta horiei segituko diegu pagadiaren zati batean, eta eskuinaldeko zelai batetik igoko gara; hortik, ezkerreko aldeko behe ibarraren erpin harkaiztsua inguratuko dugu, ur depositu baten aurrez aurre iritsi arte, zeinaren atzealdean mendi bizkar handi bat baitago. Haren ezkerreko hegaletik ekingo diogu, eta muino bateraino iritsiko gara; hantxe dago mugaldeko 206 mugarria. Handik ehun bat metrora, erromatarren dorre baten hondakinak aurkituko ditugu, Urkulu mendi tontorraren gain-gainean. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 5s6bpb51bmgl621878p675yc4ixiysp 0 4484 20589 20191 2020-06-25T21:13:33Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 531-Nafarroako ibilbidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Estebeneko borda, Veaux lepòa, Mehatze lepoa, Zelaiburu, Epaltza ur-jauzia, Itsusiko haitzak |distantzia = 9 km. 3 ordu eta 10 mn. |ingurunea = Amildegiak, bidezidorrak, putreen habiak, ezproiak, korridoreak, ur-jauziak... Aritzakungo haranak kontraste handiz beteriko parajeak biltzen ditu, ederrak guztiak. Ibilbide honek horietako asko biltzen ditu. |abiapuntua = Estebeneko borda ({{udalerria|Baztan}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=152082&fetxa=2016-01-19&orria=026&kont=001 }} '''Amildegiak, bidezidorrak, putreen habiak, ezproiak, korridoreak, ur-jauziak... Aritzakungo haranak kontraste handiz beteriko parajeak biltzen ditu, ederrak guztiak. Ibilbide honek horietako asko biltzen ditu. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=152082&fetxa=2016-01-19&orria=026&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Errobi eta Baztango haranen artean gailentzen diren mendi sakan eta mazeletan, gizakiaren bilakaeraren lekuko izan diren aztarna ugari daude. Ibilaldi honetan, Mehatze lepoan aurkituko ditugun monumentu megalitikoen ingurua ezagutzeaz gain, naturak bortizki zizelatutako Itsusiko haitzak bisitatuko ditugu. Hamaika sentsazio ezberdinez gozatzeko inguru paregabea. Estebeneko borda aterpearen ondotik abiatu, eta errepidean zehar Veaux mendatera jaitsiko gara. GR-10ari dagozkion bide seinale zurigorriek erakutsiko diguten bideari jarraituz, berehala hasiko gara maldan gora. Errepidera iristean, bertatik Mehatze leporantz igoko gara. Leku honetan Lapurdiko, Nafarroa Behereko eta Nafarroako lurraldeak elkartzen dira, eta inguruan Burdin Aroko zenbait harrespil daude. Metro batzuk beherago, garotan etzanda dagoen iruinarri ederra. Bidetik at, Artzamendi aldera metro batzuk igo eta harrespil osatuenetako bat aurkituko dugu, eta haren zazpi harri handiek osatzen duten zirkuluaren barruan «81» mugarria! Nonbait, XIX. mendean mugarriak jartzeari ekin ziotenean, ez zitzaien bururatu harrespilaren erdian jartzea baino leku hobeagorik. Bidera itzuliko gara, eta garo artean zabaltzen den bide zabalari jarraituko diogu. 82 eta 83 mugarrien ondotik pasatzean, ezkerrera pagadi trinkoa lagako dugu. Bat-batean, aurrez aurre panoramika ikusgarria zabalduko zaigu: Iparlako harresi luzea eta Alkaxuriko (Irubelakaskoa) piramide zorrotza. Aurrera segitu eta Zelaiburuko lepora iristean, gure mendean sakan zirraragarria amaitzen den lekuan Aritzakun eta Urritzateko haranak elkartzen diren Sumusakoborda ikusiko dugu. Atseden hartu ostean, bidezidorrari helduko diogu, eta oso pikoa den malda sigi-sagan jaisten hasiko gara Itsusiko lehen haitzera igotzeko garo artean zabaltzen den xendarekin bat egin arte. Puntu honetan, GR-10aren markak utziko ditugu. Beherantz jarraituz gero eta Aruxia baserrira heldu aurretik, Harpeko Sainduaren kobazuloa ezagutzeko aukera izango dugu. ==Fauna aberatsa== Garo artean marrazten den xendan zehar, Martikoenera iritsiko gara. Hemen, ikuspegia erabat aldatuko da: orain arteko zelai lau eta belartsuak Aritzakungo haraneraino 400 metroz amiltzen diren lehen pareta ikaragarriekin ordezkatuko dira. Borda zaharraren aztarnen ondotik pasatu, eta bidezidor estuari jarraituko diogu. Lepo txiki bat gainditu, eta Itsusiko ezproi nagusira igoko gara. Beherago, hirugarren haitza eta Epaltza punta, bost metroko haitz zorrotza. Iparralderantz zuzentzen den bidetik, Epaltzako erreka igaro eta laugarren haitzera helduko gara. Saroe abandonatuaren ondotik, laurogei metro dituen Epaltzako ur-jauzia ikusteko parada izango dugu. Baina bada paisaia honetan ohiko bihurtu den beste osagai bat: saiak edo putreak daude. Pirinioetako isurialde honetan dagoen koloniarik garrantzitsuenek babesa bilatu dute sakan malkartsu hauetako paretetan. Argazki makina on batekin argazki ederrak atera daitezke eremu horretan. Hala ere, argazkiak urrutitik egitea komeni da, eta harkaitzetako biztanleei ahal den gutxien traba egitea. Harrizko itxitura bat inguratu eta bosgarren haitza izan daitekeenaren ondora heldu aurretik, eskuinera ikusi dugun pistan barrena abiatuko gara jarraian. Laster, Iguzkizelaira helduko gara, bidegurutze baten ondora. Eskuinera, Iguzkimendi inguratuz, Mehatzeko lepora doana utzi eta ezkerrera Veaux leporantz zuzentzen dena hartuko dugu. Pista oso zabala da, eta lepora iritsi aurretik berriro bat egingo dugu GR-10aren bide seinaleekin. Errepidea gurutzatu, eta Estebeneko bordara igoko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 6mp49mqkogi02zlmr2xsdqvnqa0zgsi 0 4485 20552 19665 2020-06-25T21:12:56Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 529-Arabako Ibilbidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = Gesaltza {{udalerria|Añana}}, Aintzirako Ama Birjina, Arreo-Caicedoko aintzira |distantzia = 9 km. 2 ordu eta erdi. |ingurunea = Harrigarria da Gesaltzako larrainen artean paseatzea. Are harrigarriagoa Arreo-Caicedoko aintzira misteriotsurako bidea egitea. |abiapuntua = Gesaltza {{udalerria|Añana}} |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=151557&fetxa=2016-01-12&orria=025&kont=001 }} '''Harrigarria da Gesaltzako larrainen artean paseatzea. Are harrigarriagoa Arreo-Caicedoko aintzira misteriotsurako bidea egitea. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=151557&fetxa=2016-01-12&orria=025&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Gesaltza Añanako herrian hasiko dugu Arreo edo Caicedoko aintziraraino lagunduko digun ibilbidea. Villaconesko Santa Maria elizaren atzean igerilekuak daude, eta haren parean autoa uzteko leku zabala ikusiko dugu. Hantxe hasiko gara ibilian, beraz. Eskuinaldetik inguratuko dugu eliza, eta gatz apaletara jaitsiko gara bizkor-bizkor. Errekastoa gurutzatu gabe, ordea, ezkerrera egin, eta, metro batzuk egin ostean, gatzuna daraman Muera gainetik igaroko gara. Maldan gora jarraituko dugu, porlan bideari men eginez. Igo ahala, marmolezko hiriaren gaineko sekulako ikuspegiak izango ditugu. Gozamenerako unerik galdu gabe, beraz, goratasuna hartzen hasi eta, Arabako Ibilbide Berdeen sareari dagozkion bide-seinaleak lagun, Fontecha herri alderantz abiatuko gara. Gesaltzako diapiroa zeharkatzen ari garela diote bide-seinaleek. Harridura baino ezin diezaioke ekar parajeotako paisaia aurreneko aldiz bisitatzen duen edonori. Izan ere, litologiari dagokionez, material bigunak bistan dira Gesaltza inguruan: buztinak, igeltsuak eta karniolak, besteak beste; ofitak, hareak eta konglomeratuak, berriz, Arreoko aintziraren inguruan azaleratuko dira. ==Paisaia zaharberritzen== Aldatsa amaituta, bidea belarrez jantzi, eta, zorionez, nekea zertxobait arinarazten lagunduko digu zidorrak. Gatzaren sorreraz izan dezakegun jakin-mina asetze aldera, geldiune bat egingo dugu bide bazterrean jarritako taula baten aurrean. Gatzunean bizi den Artemia parthenogenetica krustazeo bitxiaren bizimodu apartaz jabetzeko ere aprobetxatuko dugu geldiunea. Nilo ibai emankorraren ondoan antzinako egiptoarrek eraiki zuten moduan, xadufa batzuek atentzioa emango digute larrainetan. Putzu sakonetik urre zuria ateratzeko erabiltzen dira egun. Gero, zurezko ubideen bitartez, ur-emaria gatz apaletaraino garraiatzen da bizi-bizi. Harrigarria, zinez, larrainei eusten dieten zurezko terraza-multzoa! Garai egokia aukeratuta, gainera, azken urteotako lanen emaitzaz gozatu ahal izango dugu. Izan ere, aurrez aurre dugun paisaia izugarri aldatu da azkenaldion. Esaterako, 1968an 5.500 larrainetik gora zeuden kalitate oneko gatza ekoizteko prest. Tamalez, hainbat hamarkadatan utzikeria pairatu zuten parajeok, eta larrain asko behera etorri ziren. Harik eta proiektu erakargarri bat aurkeztu zuen Añanako Gatza {{udalerria|Harana}} Fundazioak. Gaur egun, bistan denez, bestelako egoera dago: urtero-urtero milaka bisitarik hartzen ditu Gesaltzako herriak Europa osoan hagitz bitxia den paisaia zoragarriaz gozatzeko xedez. Aldapa laburra amaituta, eskuinera joko dugu desbideratzean, eta Caidedo-Arreoko aintzirara bideari eutsiko diogu. GR 1 Zidor Historikoaren eskutik jarraituko dugu. Trazadura oneko pista batera irtengo gara laster. Orduan, eskuinera egin eta paseo goxoan segituko dugu. Desbideratzerik hartu gabe, hortaz, hegoaldera joko dugu ler gorriak eta erkametzak lagun. Goi tentsioko hari elektrikoen azpitik igaro bezain pronto, bidebanatze batera helduko gara. Aintziratik hurbil gaude jada. Eskuin-ezker egin gabe, aurrez aurre dugun basabidetik jarraituko dugu erkametzen eta arteen artean. Bide zabala estutu egingo da Txirristaleku behatoki naturalera iritsitakoan. Aintzira eskuinetik inguratzen hasiko gara orduan. Arabako Diputazioak egokitutako zidorra baliatuko dugu jaitsiera erosotasunez egiteko. Ur-lamina guztiz inguratzen amaituta, Caicedo eta Viloria herriak lotzen dituen errepidera irtengo gara. Han, ezkerrera egin eta Aintzirako Ama Birjinaren tenplu txikira iritsiko gara. Baseliza eskuinean dugula, guk ezkerrera hartuko dugu Gesaltzarako itzulera egiteko asmoz. Maldan gora gabiltzala, atzean utziko ditugu kondaira ugari gorde ohi dituen laku misteriotsua. Joanean eginiko bidearekin bat egiten dugunean, eskuinetik agertuko zaizkigun zurezko eskailera batzuetatik aurrera joko dugu. Haritzak eta arte xumeak gogaide, galsoroak inguratzen jarraituko dugu. Galeria horretatik irtendakoan, karniolez beteriko zidorrari eutsiko diogu. Ondoren, jaitsiera xume batek zubi txiki baten ondoraino lagunduko digu. Hala, ibar ttipian aurrera eginda, Gatzaren ibarrarekin bat egingo dugu berriz. Aparkalekura iristeko asmoz, Acreko San Joan komentuaren ondotik igaroko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] m4usmi8aacjlvwpavhgqvfbnfb805xj 0 4486 20788 20571 2020-06-26T08:37:32Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 530-Gipuzkoako ibilbidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Zumaia}}, San Telmo, Algorri, Elorriaga, Pagoetagaña, Itzurun |distantzia = 8,8 km. 2 ordu eta erdi. |ingurunea = Gipuzkoan, {{udalerria|Zumaia}} eta {{udalerria|Deba}} herrien artean, itsasoraino amiltzen diren haitz malkartsuek ingurune ikusgarria irudikatzen dute. |abiapuntua = Zumaia (Gipuzkoa) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=151109&fetxa=2016-01-05&orria=028&kont=001 }} '''Gipuzkoan, {{udalerria|Zumaia}} eta {{udalerria|Deba}} herrien artean, itsasoraino amiltzen diren haitz malkartsuek ingurune ikusgarria irudikatzen dute. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=151109&fetxa=2016-01-05&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Gipuzkoako kostaldearen mendebaldean, {{udalerria|Deba}} eta {{udalerria|Zumaia}} herrien artean hedatzen den zortzi kilometroko kostaldea itsaslabarrez josita dago. Euskal Herriko naturaren gune eder eta garrantzitsu horretan, gure planetaren historia irakurtzeko eta ulertzeko piezak aurkitu dituzte munduko ikertzaile ospetsuenek. Hemen proposatzen dizuegun ibilaldi honetan irakurri ez, baina Zumaiako flyscha ezagutzeko eta babesturik dagoen biotopo berezi honetaz gozatzeko aukera izango dugu. Zumaiako sarreran dagoen Foronda jauregiaren ondotik emango diogu hasiera txango honi. Forondako markesak uda bertan igaro zezan, Eibarko arkitektoa izandako Juan Jose Gurrutxagak eraiki zuen jauregi hori, eta gaur egun Zumaiako kultur etxea da. Hareharrizko harlanduz egindako jauregi horren atzeko aldean xenda bilatu, eta Amezmendin barrena aurrera egingo dugu. Gure mendean, Urolako itsasadarra. Bidezidorra ez da oso argia; beraz, kontuz ibili behar da. Agerre baserriaren ondora iritsita, Kostako Donejakue bidearekin bat egingo dugu. Muino biribiletan eta horien magaletan barreiatutako baserrien artean marrazten den bide zabaletik azkar iritsiko gara Andika baserriaren ondora. Pikoterantz eskuinetik ateratzen den bidea utzi, eta aurrera segituko dugu, Elorriagako atsedengunera heldu arte. Gertu, izen bera duen auzoan, San Sebastian ermita polita ikusiko dugu, landa eremuko gotikoaren beste adibide eder bat. Abiapuntura itzultzeko, itsasorantz hurbiltzen den xenda hartuko dugu, eta Pagoetagañaren ondotik berriro atsedengunera itzuliko gara. Ezkerretik ateratzen den xenda nabarmena hartuko dugu, eta aurrerago berriro Donejakue bidera aterako gara. Lehen igotako bidean tarte bat egin eta gero, Andika baserria atzean utzi eta ezkerrera ikusiko dugun bide nabarmenetik beherantz egingo dugu. GR-121eko bide seinale zuri-gorriek lagunduko digute hartu beharreko bide zuzena aukeratzen, eta, bertatik, altuera erraz galduz, Algorriraino jaitsiko gara. Lehen, Pikote baserritik, itsaslabarren ertzetik marrazten den zidorretik jaits zitekeen, baina, egun, pasatzea debekaturik dago, eta ezin da bide horretatik ibilbidea burutu. GR-121eko markek San Telmo ermitaraino gidatuko gaituzte, baina, lehenago, Algorriko punta eta labarretara igoko gara itsasertzetik ekarri dugun bideari azken begirada emateko eta, bide batez, paraje ezin hobe hauetan milioika urteko historia geologikoaren altxorrari so geratzeko. Euskal kostaldeko talaia paregabe honetatik, haitzek osatzen dituzten egitura bereziak ikusiko ditugu, elkarren segidan edo itsatsita dauden geruzen irudi berezia. Geruza horiek duela milioika urte sedimentatu ziren itsasoaren hondoan, eta, arroka bihurtu ondoren, mugitu eta azaleratu egin ziren. Geologoentzat lantoki aparta, eta mendizaleentzat ikuskizun paregabea. Begiak ezin ase, beti gose etorritako bidetik atzera egin, eta gertu ikusiko dugun San Telmo ermitarantz zuzenduko ditugu urratsak. Baseliza txiki horren lehen aipamena 1540. urtekoa da, eta, XVII. mendean hobekuntzak egin, eta marinelen kofradia fundatu zuten. XX. mendearen hasieran, sute batean eraikina erre zen, eta berreraiki egin behar izan zuten. Ermitari bisita egin eta gero, Zumaiako kale artean sartu, eta berehala itzuliko gara abiapuntura. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] jlz7akxhg2wg9wzrefa7u5g7i1k3l9q 0 4487 20729 20480 2020-06-26T08:36:31Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 502-Mendiko ibilbidea Bizkaia.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = {{udalerria|Zornotza}}, San Bartolome auzoa, San Joan baseliza, San Migel baseliza, Etxano |distantzia = 23 km. 5 ordu. |ingurunea = Euskal alpinismoaren aitzindari izan zen mendizale eta abenturazaleari gorazarre egiten diote urtero jaioterrian, Zornotzan, haren izena daraman PR-BI-14 ibilbidean zehar. |abiapuntua = Zornotza |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=149870&fetxa=2015-12-15&orria=028&kont=001 }} '''Euskal alpinismoaren aitzindari izan zen mendizale eta abenturazaleari gorazarre egiten diote urtero jaioterrian, Zornotzan, haren izena daraman PR-BI-14 ibilbidean zehar. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=149870&fetxa=2015-12-15&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Andres Espinosa (1903-1985) Mont Blanc eta Cervino mendiak bakarka eskalatu zituen lehen gizona izan zen. 1929an, gomazko abarken gainean kranpoiak jantzita, ordura arte inork lortu gabeko helburua bete zuen. Handik urtebetera, 1930ean, Kilimanjarora (6.010 m) bakarrik iritsi zen lehen gizona ere bilakatu zen. Himalaiako mendilerrora joan zen lehen euskalduna ere izan zen, hona ere bakarrik, laguntza gabe, diru urrirekin... eta betiere abarka parearekin baino ez. Andres Espinosa aparteko gizakien taldekoa da, edukitzea edo izatea dileman, izatea aukeratu duten horietakoa baitzen. Horregatik izan zen gizartera moldatu gabekoa, naturan eta mendian egia eta isiltasuna topatu zituen iheslaria. Horrela deskribatzen du Luis Alejos mendizaleak ''El montañero y aventurero Andrés Espinosa'' liburuan. Zornotzan (Bizkaia) jaiotako bizkaitar hau gaztetatik lanean ibili zen familiako enpresan: oihalen salerosketan, alegia. Baina lanbide hori ez zuen asko atsegin eta naturan bilatu zuen babesa, Enrike Renteria lagun eta margolariarekin. Biak {{udalerria|Zornotza}} inguruko mendietan barrena ibili ohi ziren, ondoren Euskal Herriko tontorretan eta geroago penintsulako mendiak izan zituen lehen abentura bakarkakoak: Perdido, Mulhacen, Veleta, Urbion, Teide eta beste hainbat. Teidetik bueltan, 1928ko uztailaren 30ean, Europako mendietan txango bat egiten ari zela, Naranjo de Bulnesen hormara hurbildu zen Bulnes herriko ''Manolin'' ostalariak burua berotuta. Lehen metroak probatzen hasi zen, oinutsik eta sokarik gabe. Jaisteko biderik ikusi ez, eroso sentitu eta, bi aldiz pentsatu gabe, tontorreraino jarraitu zuen. Balentria horrek famatu bihurtu zuen Espinosa, estatuko mendizale onenak ere ez baitziren gai soka gabe igotzeko, eta, are gutxiago, bakarrik. Horrela, Alpeetan jarri zituen hurrengo helburua: Mont Blanc (4.810 m) eta Cervino-Matterhorn (4.478 m). Mendi horiek igotzeko, gidariak kontratatzea ezinbestekoa zen garai haietan, baina, Espinosaren moduko bizilagun arrunt batentzat garestiegiak zirela-eta, bakarrik igotzea erabaki zuen, 1929eko uztailean. Glaziarretan inoiz ibili gabea zen, eta hiru gau eman zituen elurretan Mont Blanc gainditzeko. Sei egun geroago, Matterhorn mendia eskalatu zuen. Balentria hura mugarria izan zen garai haietan, mendi gidarien monopolioa hautsi zuelako. ''Garaiago, zailago eta urrunago'' leloa aintzat hartuta, bere negozioa saldu zuen urrutiko mendiak igotzeko. Zorotzat jo bazuten ere, bere asmoari eutsi, eta Afrikara bidaiatu zuen, 1930ean: Alexandria, Kairo, Sinai, Egiptoko mendirik garaiena, basamortuak, Suez, Mombasa, oihanak eta azkenik ''Afrikako erraldoia''. Bederatzi eguneko ibilaldia bakardadean egin eta gero, Kilimanjaro gainditu zuen. 1931n, bidaia luzeagori ekin zion. Indiaraino joan zen, 22 egunez nabigatu ostean. Kalkutatik iragan, eta, trenez, Indiaren iparraldean dagoen Darjeeling hirira iritsi zen. Han alemaniar espedizio baten kide bilakatu nahi zuen, baina hiru egun beranduago iritsi zen, eta bakarrik mendian sartzeko baimenik ez zioten eman. Maroko ere zeharkatu zuen Toubkal (4.500 m) mendia igotzeko. Ondoren, gerra zibila etorri zen, eta, bidaiatzeko diru askorik ere ez zuenez, abentura handiak baztertu eta hiritar apal bihurtu zen. Andres Espinosaren omenez Zornotzako Udalak bultzatutako PR-Bi-74 ibilbideak Jauregibarria parkeko lehen kartelean du hasiera, zubiaren ondoan. Marka zuri horiei jarraikiz, parkea zeharkatu, eta, autobidearen azpitik iragan ondoren, ezkerretara okertu behar da Condor industrialdearen sarreran. Mendian gora igoz, Etxanora doan errepidearekin bat egin, eta Santa Maria elizaren arkupeetatik ikusmira panoramikoaz goza daiteke. Ondoren, Urritxe auzorantz eta San Juan baselizarantz jo behar da, baso artean batzuetan eta zementuzko pistan bestetan, Amorebietaraino jaisteraino. Karmen kalean eskuinera hartu, eta Luis Urrengoetxea hiribidean iparralderantz ibiliaz autobidearen azpitik pasatu, eta Larreako elizaraino jarraitu behar da. Aurrerago, Zornotzako Andra Mari o ikastolaren ondoan eskuinera hartu behar da, San Bartolome auzorantz. Zementuzko bidea den arren, basarte politak zeharkatzen ditu. Auzo Etxea elkartearen ondoren Ergoien auzorantz igo behar da, hango San Juan ermitarekin bat egin arte. Hortik gora, Bizkargiren goi magaletan murgiltzen da ibilbidea, poliki-poliki mendebalderantz okertuz, eta, azkenik, San Migel baselizarekin bat egiten du. Handik behera, lau kilometro daude Zornotzaraino. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] ajteg9x6b4sq1urrqkic104mnnu6znb 0 4488 20517 19610 2020-06-25T21:12:19Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 487-Zuberoako ibilbidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Zuberoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Bizkarze, Odeizügaña, Pellüsagaña, Iratiko etxolak, Mehatzeko lepoa, Arratzolate, Leherrako lepoa |distantzia = 14 km. 3 ordu eta erdi |ingurunea = Ibilaldi xume baina bizigarria egingo dugu terraza handi berde honetaraino, eta Orhi mendi tontorra, Iratiko oihan sarria eta Abodiko mendilerroko bizkarrak miretsi ahalko ditugu. Paisaia ikusgarri ugari dituen txango atsegina da. |abiapuntua = Iratiko etxolak ({{udalerria|Larraine}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=149386&fetxa=2015-12-08&orria=030&kont=001 }} '''Ibilaldi xume baina bizigarria egingo dugu terraza handi berde honetaraino, eta Orhi mendi tontorra, Iratiko oihan sarria eta Abodiko mendilerroko bizkarrak miretsi ahalko ditugu. Paisaia ikusgarri ugari dituen txango atsegina da. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=149386&fetxa=2015-12-08&orria=030&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Iratiko Txaleten aldeko aparkalekutik abiatuko gara; errepidea gurutzatuko dugu, eta etxola batzuk besteekin lotzen dituen bidetik joko. Baliza zuri-gorriei segituko diegu; hesola batean ageri denez, GRT 10 ibilbideari dagozkio, eta GR 12 ibilbiderantz doaz. Azken etxolaren behealdean, bihurgune bat agertuko zaigu, eta haren eskuinetara, desbideratze bikoitz bat; hura laga, eta beste idazkun bateko argibideei segika, bidezidor batetik joko dugu, erreiaren eta pistaren erditik, zeina GRT 10etik barrena baitoa Organbidexkako gailurreraino. Bidezidorrean gora, pagadi baten magal malkartsutik igoko gara, eta Organbidexkako gailurreriako adar berderaino iritsiko; behin han, oso atzera ikusiko dugu basoa, eta Orhi tontorraren irudia gailenduko zaigu erabat paisaian. Eskuinaldetik joko dugu Organbidexkako gailurrerian, antena multzo baten paretik igaroko gara, eta asfaltozko pistan behera egingo dugu, zeina baitute komunikabide eremu horretan sakabanaturik dauden bordek. Errepidearen gain-gainetik doan bidezidor bateko muino bazterretik joango gara, baina errepidera sartu gabe, eta hala iritsiko gara Mehatze mendi lepora. Mendi lepo horretan, GRT 10 lagako dugu, eta ezkerraldeko bidezidorretik joko, zeina edaska eta erreka baten aurrez aurre amaitzen baita. Errekaren gainaldeko mendi lepotik igoko gara, eta zelai batekin topo egingo dugu; zelai hori pista batek erdibitzen du, eta pista hori gurutzatuz, irtengune harkaiztsu bat ikusiko dugu aurrez aurre, eta harantz egingo. Irtengune horren ezkerraldeko ertzetik ibiliko gara, usategi ildo batetik barrena, eta pistaren beste adar batekin topo egingo dugu. Pistan behera joko dugu Arratzolate bordarantz, zeina Pellüsagañeko magal berdearen pean baitago; baina bordara iritsi baino lehen lagako dugu pista, bihurgune bat egiten duen zatian, eta eskuinetara ikusiko dugun bidezidor batetik joko. Bidezidor horretatik, zelai batera iritsiko gara, erreka bat gurutzatuko dugu, eta eskuinaldetik gorantz ibiliko gara metro batzuetan, gainaldeko bidezidorrera iritsi arte. Bidezidor horretatik magalez magal ibiliko gara Pellüsagañean eta Odeizügañan barrena, eta, magal horietako tolestura bat gurutzatu eta gero, harkaitz bat aurkituko dugu aurrez aurre, eta haren oinarrira joango gara. Behin harkaizpean gaudela, eskuinera bira egin, eta Millagate gailurreko igarobide bateraino igoko gara; haren aurrez aurre ikusiko dugu, zutunik, Bizkarze gailurra. Mendi magalaren eskuinaldetik segituko dugu, bidezidor lauso batetik, Leherra mendi lepoan amaitzen den errepidearen gainetik. Leherrako bidegurutzean, ezkerrera joko dugu, eta diagonal bat marraztuko bi mendi bizkar berdeen artean; zuzenean iritsiko gara horietako batera, eta haren atzean ikusiko dugu Bizkarze muinoa. Haren oinpeko panorama ikusgarriaz gozatu ahalko dugu, eta, gero, Leherrara egingo dugu atzera, errepidea gurutzatu, eta mendi mazela malkartsuan gora egingo dugu Odeizügaiñeraino iritsi arte. Behin bigarren mailako garaiera hori zeharkatuta, Sensibilie mendi lepo konkortsuan behera egingo dugu, eta antzeko muino batera igoko gara berriro, Pellüsagañera. Gailur biribilkara horren eskuinaldetik egingo dugu beherantz, usategien ildotik, Arratzolate bordarako pistaren eta GRT 10 ibilbideari dagokion pista asfaltuzkoaren arteko lotunerantz. Behin han, ezkerraldetik inguratuko dugu irtengunea, joanekoan ez bezala, asfaltuzko pistaren paraleloan, eta Mehatzeko mendi lepora itzuliko gara; handixe hasiko dugu behin betiko itzulbidea, nonahitik ageri zaigun Orhiren silueta beti miragarriaren pean. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] jjapnq98pdpi75w28xoccpce4kui9zu 0 4489 20767 20530 2020-06-26T08:37:11Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 481-Nafarroako ibilbidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = La Planilla, Raposos, Cerrorroyo, Agudillo, {{udalerria|Elizagorria}} |distantzia = 8,2 km. 2 ordu eta erdi. |ingurunea = Elizagorriko (Nafarroa) zereal lurren artean higadurak zizelkatu dituen erliebe bitxi, koloretsu eta dotoreak ezagutzeko ibilbide erakargarria da hemen proposatutako hau. |abiapuntua = Elizagorria |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=148859&fetxa=2015-12-01&orria=034&kont=001 }} '''Elizagorriko (Nafarroa Garaia) zereal lurren artean higadurak zizelkatu dituen erliebe bitxi, koloretsu eta dotoreak ezagutzeko ibilbide erakargarria da hemen proposatutako hau.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=148859&fetxa=2015-12-01&orria=034&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Elizagorria}} herriko nekazari lurretan higadurak erliebe bitxi eta harrigarriak zizelkatu ditu mendeetan. Lubaki, mendixka eta beste hamaika forma koloretsu zereal lurren artean altxatzen dira inguruari itxura berezia emanez. Sasoiaren arabera, erliebe hauek soineko dotorez janzten dira: udaberrian berde biziaz, eta udaran, berriz, hori distiratsuaz. Ibilbide zirkular hau eginez gero, ingurune bakarti eta bitxi honetaz gozatzeko parada izango dugu, eta, bide batez, gogora ekarri Ramoncitoren elezaharra. Elizagorrian autoa utzi eta gero, kale nagusitik beherantz egingo dugu, ekialderantz, hain zuzen ere. Odron ibaia gurutzatu eta bidegurutze batera heltzean, gure ezkerretik ateratzen den pista zabala hartuko dugu. ''Salado'' esaten zaion sakanean murgilduko gara, eta, lehen bidegurutzera iristean, ezkerretik igotzen den lurrezko beste pista bat hartuko dugu. Erraz iritsiko gara Raicilla eskortaren hondarren ondora. Horren ondotik, ikusgaitz den bideak gertu dugun lepora eramango gaitu, eta bertara iristean gertu ikusiko dugu Agudilloko tontorra. Motoek utzitako arrastotik azken aldapa motz eta pikoa igo, eta gainera helduko gara. Ez dago ez buzoirik, ez bestelako markarik. Bertatik, gertu ikusiko ditugu Cerrorroyo eta Raposos tontorrak. Lehenik, Cerrorroyo aldera joko dugu, eta, horretarako, tontorretik beste aldera jaisten hasiko gara, eta aurrerago mendiaren magala zeharkatzen duen xenda aurkituko dugu. Laster lur okreak zapalduko ditugu, eta pista zabalera ateratzean Cerrorroyo mendixka gorrira gerturatuko gara. Bidetik at, ipar aldetik igoera erraza du. Pistara itzuli, eta aurrera egingo dugu Raposos mendixkaren ondora gerturatuz. Sumendi txiki baten itxura duen mendi horretara igotzeko, ipar- ekialdetik ikusiko duzun xenda moduko bat hartuko dugu, eta, aldapa motz eta pikoa gainditu ondoren, gainalde zabal batean agertuko gara. ==Ramoncitoren elezaharra == La Planillako goi lautadatik bereizten den uharte horrek ez du erakarmen berezirik, baina bada elezahar bat gogora ekarriko duguna. Kondaira horren arabera, inguru hauetan ba omen zen Ramoncito izeneko lapur bat mendi honetan leize txiki batean bizi zena. Inguruko muinoetan txorimaloak jartzen zituen lapur askok lagundurik zegoela irudikatzeko, eta, estrategia hori baliatuz, oihuka jaisten zen, jendea ikaratu eta lapurreta egiteko. Igotako bidetik lepora itzuliko gara, eta hemen bi aukera izango ditugu: eskuin aldetik ateratzen den euri bidetik gorantz egin dezakegu, edo aurrez aurre ikusiko dugun pinudian murgildu eta maldan gora igoko gara, bide jakinik gabe. Goiko aldera ateratzean, La Planillako zereal lur zabalak ikusiko ditugu, eta pinudiaren paraleloan aurrera egingo dugu, apenas altuerarik irabazi gabe. Pistak bidegurutze batera eramango gaitu, eta eskuinekoa aukeratuz erraz egingo dugu aurrera. Elizagorri aldera doan lurrezko pista zabal horretatik, beste bidegurutze batera iritsi, ezkerrekoa hartu eta Salado sakanaren hasierako puntura jaitsiko gara. Abiapuntura heltzeko denbora gutxi beharko dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] pexqvpn5ue5mfpdymauubsbjmzvnj38 0 4490 20471 19536 2020-06-25T21:11:33Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 469-Arabako ibilbidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = Marieta, Albiturri, Miritxa, Santa Marina ermita, Katazuloeta |distantzia = 7 km. 2 ordu. |ingurunea = Marietan abiatuta, Leintz Gatzagarako bidea hartu eta Albiturrirako bideari ekingo diogu. Santa Marina baseliza ikusiko dugu basoan, pago sendoek partekatutako lepo liluragarrian. |abiapuntua = Marieta ({{udalerria|Barrundia}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=148283&fetxa=2015-11-24&orria=023&kont=001 }} '''Marietan abiatuta, Leintz Gatzagarako bidea hartu eta Albiturrirako bideari ekingo diogu. Santa Marina baseliza ikusiko dugu basoan, pago sendoek partekatutako lepo liluragarrian. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=148283&fetxa=2015-11-24&orria=023&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Albiturriko tontorra Gipuzkoa eta Araba probintzien arteko mugan dago, Elgea mendilerroaren mendebaldeko bazter pribilegiatuan. Talaia baten moldean, gainera, Usako Atxa eta Mugarriluze tontor ezagunen artean altxaturik ikusiko dugu, Lautadako zabalguneari begia kendu ezinean. Bere ikuspegi eskergarriak direla eta, bazter horiei gortea egiteko prest ageri ohi dira naturazale ugari. Ez da harritzekoa. Zadorrako urtegietatik abiatzeko ohitura izaten dute gehienek: tontorrerako bidea atsegina da, eta haritzen eta pagoen artean osatzen da azken zatia. Ibilbide honek interesgune asko ditu, besteak beste, paisaia, bidea eta Santa Marina baseliza. Uztail inguruan erromesak gerturatzen dira Leintz Gatzagako bidean altxatutako ermita apartari bisita egiteko. Urtegia egin aurretik, Zuhatzu-Ganboakoak ere joaten omen ziren, denak animoso-animoso eskusoinua aldamenean zutela. Urtegia egin zenetik, ordea, Ganboakoek joateari utzi eta bertaratzeko ardura marietarren eskuetan laga zuten. Gaur egun, jai giroan ospatzen dute erromeria jendetsua, herri bazkaria egiten dutela baselizaren aurreko zelaian. ==Katazuloetako haitzuloa== Marieta herrian ({{udalerria|Barrundia}}, Araba) hasiko gara ibili-ibilian. Errepide ondoko tabernaren aurrean utziko dugu autoa. Kale nagusiari men eginez, eliza altxatzen den gunera bideratuko ditugu gure pausoak. Herriko iturriaren paretik igarota, Basondo izena duen kaletik jarraituko dugu. Arkitektura bitxidun baserri modernoak ikusteko aukera izango dugu kalean aurrera egin ahala. Begirada ipar-ekialdean zabaltzen den baso aldera joango zaigu. Bide seinaleak ikusiko ditugu han eta hemen. Izan ere, bazter hauek korritzen dituzten bide ezagunak Marietan bertan gurutzatzen dira. Zidor horien artean Lautada inguratzen duen GR 25 bidea dago, oraingo honetan bazter egingo duguna. Haren ordez, tinda zuri-berdeko zidorra lehenetsiko dugu. Aizkorri-Aratz natur parkeari dagokion ibilbide laburra da, eta, hari jarraikirik, Elgeko lepora igoko gara. Marieta atzean utzita, Iturraro zubi txikia ikusiko dugu bide ondoan. Izen bera duen errekastoaren gainetik igaro ondoren, basoan barrena doan basabide nagusiari jarraituko diogu. Burdinazko igarobidea tentu handiz igarota, mendian gora hasiko gara, hariztiaren babesean. Pinudiarekin bat egingo dugu laster batean. Handik metro gutxira, ibilbide honetako lehen ezustekoa datorkigu: Katazuloetako haitzuloa. Marietako bizilagun Ramonen etxaldea izan zen aspaldi, eta, gaur egun, aho biko estalpe bitxia da. ==Albiturriko talaia== Basabideak gora egiten lagunduko digu, eta ameztian sartzeko gonbita eskainiko digu. Ibilian hainbat minutu eman ostean, iturri baten albotik igaro eta pagadiak harrera polita egingo digu: Santa Marina baselizaren inguralde harrigarrian gaude, non pagadiak inguruko paisaia ederkiro hartzen duen. Baselizan ezkerrera jo eta, goranzko aldatsetik segiturik, bistan izango dugu Iturraro errekak sortzen duen sakonune ederra. Ibarraz bestaldean, Albiturri tontor xumea ikusiko dugu, hareazko eta konglomeratuzko harritzarrak nabarmendurik tontorrean. Basabideak iparralderantz bideratuko gaitu. Behin Elgeko lepoan, zidor laburra utzi eta bista aurrean dugun magalean gaindi jarraituko dugu. Tontorrean ikuspegi panoramikaz gozatzeko aukera izango dugu, hots, Zadorra sistemako urtegi artifizialak eskaintzen duen irudiaz gozatzeko tenorea. Gailurretik hegoalderanzko bidea hartu eta, hegiz hegi ibilita, Utxitigaranako lekuan bat egingo dugu Urkitzako iturritik datorren bidearekin. Noranzkoa aldatu gabe, pagadia inguratuko dugu beherago. Hurrengo bidebanatzean, eskuineko bidea laga eta pinudi baterantz joko dugu. Bertan sartu gabe, pistarik behinenari jaramon egin eta bide sarde batera helduko gara. GR 25 zidorra topatuko dugu han, ur biltegi zahar baten inguruan. Basabidea utzita, eskuinetik doan bidezidorrari jarraituta, ur biltegi handira helduko gara. Haren eskuinetik segituta, Marietara iritsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] mx7jetidcd6ug77y6ak89fafqawk6o3 0 4491 20469 19530 2020-06-25T21:11:31Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 459-Gipuzkoako ibilbidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Aiako Harria, Sorondo, Zaria, Kausoro, Oieleku, Basate, Zaldin, Pilotasoro, Arritxurietako Gaña, Zorrola |distantzia = 14,5 km. 4 ordu. |ingurunea = Sorondoko parajeetatik abiatu, Oianlekuko ingurune megalitikotik pasatu, eta Zorrolako zubi zaharretik itzuliko gara ibilbide honetan. |abiapuntua = Sorondo ({{udalerria|Oiartzun}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=147801&fetxa=2015-11-17&orria=028&kont=001 }} '''Sorondoko parajeetatik abiatu, Oianlekuko ingurune megalitikotik pasatu, eta Zorrolako zubi zaharretik itzuliko gara ibilbide honetan. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=147801&fetxa=2015-11-17&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Ibilbide zirkular hau Sorondoko parajeetan hasiko dugu, eta Zariako tontorrera igoko gara, Oianlekuko mairuen baratzeei bisita egingo diegu, Arritxurietako Gañatik pasatuko gara, eta Zorrolako zubira jaitsiko abiapuntura itzultzeko. Lepo, tontor, monumentu megalitiko, erreka eta basoak zeharkatuz, ekosistema desberdinak ezagutzeko parada izango dugu. Ibilbide osoan zehar, PR-Gi 1006 bide balizatuaren marka zuri eta horiak izango ditugu lagun. Sorondo baserriaren ondoan utziko dugu ibilgailua, eta haren ondotik ateratzen den pista zabala hartuko dugu. Erraz egingo dugu aurrera, eta, aldapa zertxobait leuntzen den puntuan, pista utzi, eta ezkerraldetik ateratzen den zidorrari helduko diogu. Bide seinaleek erakusten duten norabidean izeidian marrazten den bidezidor erosoari jarraitu diogu Zariako aterpearen ondora iristeko. Aurrez aurre ikusiko dugun aldapari eutsiko diogu segidan, eta konturatu orduko gertu ikusiko dugu Zariako tontorra. Mugarri bitxi batzuen ondotik pasatu, azken aldatsa gainditu, eta tontorrean dauden erpin geodesiko eta buzoiaren ondora helduko gara. Gertu, ingurua desitxuratzen duen antena erraldoia. Ikuspegi zabalaz gozatu eta gero, gertu dago Uzpuruko lepoa, eta hara jaitsiko gara belarrezko alfonbra zapalduz. Malda txiki bat igo eta gero, Kausoroko lepo eta aparkalekura jaitsiko gara. Errepidea gurutzatu, eta pinudian murgilduko gara berehala. Zenbait errekasto igaro, eta erraz ailegatuko gara Oianlekuko paraje ezagunetara. Pagadian aterpea eta iturria gertu. Pagaditik atera eta Oianlekuko iparraldeko mairuen baratzeak gertu ikusiko ditugu orduan. Oianlekuko parajeetan Eneolitoko Burdin Aroko bi harrespil multzo aurkituko ditugu. Aurkikuntza horien guztien arduraduna Arantzadi Zientzia Elkartea izan da. Zientzialari horiek diotenez, hor aurkitutako harrespil hauek giza-hezur zati kiskaliak lurperatzeko erabili ohi zituzten; ondorioz, errausketa ez zen han egin. Hala ere, bazitekeen lehenago ehorzketa egitea eta ondoren gorpuzkien inguruan harrespila eraikitzea edo monumentua altxatu eta ondoren gorpuzkiak lurperatzea. Estazio megalitiko interesgarri hori bisitatu eta gero, bidera itzuli eta gertu dauden Basateko mairuen baratzeak bisitatzeko aukera izango dugu. Bide balizatuak izeidian murgildu, eta berehala jaitsiko gara Zaldineko parajeetara. Gertu dagoen Pilotasoro aldera joko dugu, eta garai batean Artikutzako trenaren ibilbide zenarekin bat egin. Aiako Harriaren silueta paregabea lagun, belardian marrazten den bidean barna Arritxurietako Gañara igoko gara, izen bera duen mairuen baratzearen ondora. Leku aproposa hamaiketakoa egin eta inguruak eskaintzen duen postal ederraz gozatzeko. Bide seinaleek erakutsiko diguten noranzkoa galdu gabe, altuera galtzen hasiko gara, Karrikako erreka gainditzen lagunduko digun Zorrolako zubiaren ondora iritsi arte. Errekaren bestaldera igaro, eta paraleloan doan xendak abiapuntura gerturatuko gaitu. Basoan zehar igotzen hasi, ubide zahar baten ondotik segi, eta ur presa txiki batera heltzean porlanezko pista zabala hartuko dugu. Aldapa pikoa da, eta errepidearen ondora iristean, gurutzatu eta azken malda txikia igoko dugu Sorondo baserrira iristeko. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] jspjy32ashyurvuxsd43z82v48c88mw 0 4492 20493 19574 2020-06-25T21:11:55Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 447-Bizkaiako ibilbidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = Elexalde, Artzubi, Montolan, Zarra auzoa, {{udalerria|Arratzu}} |distantzia = 4 km. Ordu eta erdi. |ingurunea = Mendi gailurrak utzi eta basoan ibiltzeko garaia da udazkena. Arratzuko hariztiak Erdi Aroko basoak nolakoak ziren erakutsiko digu, tamaina eta altuera handiko zuhaitzekin, eta oihanpe desberdin eta ugarirekin. Bizkai osoan harizti gutxi topa daitezke |abiapuntua = Elexalde ({{udalerria|Arratzu}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=147152&fetxa=2015-11-10&orria=034&kont=001 }} '''Mendi gailurrak utzi eta basoan ibiltzeko garaia da udazkena. Arratzuko hariztiak Erdi Aroko basoak nolakoak ziren erakutsiko digu, tamaina eta altuera handiko zuhaitzekin, eta oihanpe desberdin eta ugarirekin. Bizkai osoan harizti gutxi topa daitezke halako kontserbazio egoera onean. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=147152&fetxa=2015-11-10&orria=034&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Udazkena heldu da. Egunak hotzagoak eta laburragoak dira. Hosto erorkorra duten zuhaitzak negurako prestatzen hasi dira. Argi gutxiago jasotzen dute, eta izerdia motelago darabilte barrenean. Ondorioz, klorofila berdea degradatzen ari da, eta haren ordez beste pigmentu batzuk nagusitzen: karotinak (laranja, horia, gorria), taninoak (marroiak), antozianinak (ubelak, gorrimina, urdina)... Basoa kolorez jantzi da. Horregatik, askorentzat urtarorik magikoena da udazkena. Mendi gailurrak alde batera utzi eta baso artean ibiltzeko garaia da. Bizkaiko lurraldearen erdia baino gehiago basoz estalita dagoen arren, udazkeneko edertasun hori apaldu egiten dute urte osoan beren berde ilunari eusten dioten pinuek eta bestelako koniferoek; hain baitira ugari. Hortaz, magia hori sentitzeko aukerak gutxi dira. Adibidez, Arratzuko hariztian. Urdaibai Biosfera Erreserbak leku xarmagarri asko dituen arren, bere izarrak hondartzak, hegaztien behaketa eta Mundakako surfa izanik, Arratzuko hariztia oso gutxik ezagutzen dute. Gernikatik sei kilometrora baino ez dago, Golako errekaren sakan estu, heze eta itzaltsuan kokatuta. Harizti berezia da, gizakiak eskurik hartu ez duen baso eremua delako. Antza, XIX. mende bukaerako baso ustiapenaren politikan du jatorria: ontzigintzarako eta etxegintzarako egurra ustiatzen zen bertan, eta, horregatik, zuhaitzak luze hazten ziren; ez ziren mozkintzen, eta selektiboki ebakitzen ziren. Ondoren bertan behera uzteak hariztiaren bilakaera naturala ahalbidetu du. Gaur egun, baso eremu txiki honek, Erdi Aroko basoek bezala, zuhaitz luzeak ditu, eta oihanpe desberdin eta ugariak. Bizkai osoan harizti gutxi topa daitezke halako kontserbazio egoera onean. Arratzuko etxe eta baserriak hainbat auzotan sakabanatuta daude: Gorozika, Barrutia, Uarka, Barroeta, Belendiz, Zubiate, Loiola eta Elexalde. Loiola auzoa igaro ondoren, errepidea zuzen doa bihurgune itxi bateraino. Ezkerraldean hilerria dago, eta eskuinaldean aparkatzeko eremuan (Bizkaibus A3523) hasten da ibilaldia. Elexalde auzoko etxeak ikusten dira, eta aurrerago 1530ean jasotako San Tomas eliza dago. Elizara heldu baino lehenago, Artzubi eta Zarra adieratzen duen zurezko seinale bati (PR-BI-167) jarraituko diogu, ezkerretara, Golakoren ibaiertzera jaisteko. Hasiera honek benetako lorategi botaniko batera garamatza. Hainbat zuhaixka mota ikus daitezke: intsusa, ereinotza, basoko erramua, zuhandorra, eta baita zuhaitzen batzuk ere: lizarra eta aihen zuria. Eta, noski, gerizpeko goroldio eta huntza. Ibaiertzeraino hurbildu eta XVI. mendeko zubi zahar eta bitxi honi so geratzea eta inguruko bizia jasotzea merezi du: errekatxoaren borbor leuna, txorien txorrotxio bizia eta basoaren gerizpea. Zorte apur batekin ur-zozoa eta martin arrantzalea hegalaldi bizian ikus daitezke. Zubia zeharkatu gabe, berori eskuinetara utzi eta Golako ibaiaren ertzetik joanez gero haltzadia ikus daiteke, eta ibaiaren ezkerraldeko magalean Quercus robur espeziearen harizti mesofitikoa. Aldiz, zubia zeharkatuz gero, Ziortzako Andre Mariren Kolegiata Gernikarekin lotzen zuen Donejakueren kontrako bidean ibiliko gara. Pinu batzuen azpitik igaro ondoren, eta altuera azkar irabazitakoan, sakanaren magaleko harizti azidofolioaren gainetik goaz. Gaztainondoa ere bada hemen, eta, gainera, garai honetan haren fruitua jasotzeko aukera izango dugu; eta lurrera begira gaztaina bila gabiltzala galtzada zahar baten arrastoak ere ikus ditzakegu. Ia konturatu gabe lehen bidegurutzera helduko gara. Ezkerrekoari eutsiko diogu Montolan dorretxeraino igo eta inguruko ikuspegiaz gozatzeko. XVI. mendean eraikitako oinplano pentagonala duen dorre sendoa ikusi ondoren, Donejakueren bidera bueltatuko gara, Zarra auzoko baserrietara. Errepidera heldu aurretik gezi gurutze batek Artzubira itzultzeko bidea markatzen du. Hasieran asfaltoa da, baina bidezidor estu eta polit bihurtzen da gero. Donejakue bidearekin bat egin aurretik, antzinako galtzadaren ebaki elkarzutak agerian jartzen du beronen benetako egitura. Artzubira jaitsi, Golako zeharkatu eta Elexaldera itzuliko gara etorritako bidetik. Ibilaldia luzatu nahi bada, San Tomas elizaren aurrean PR-BI-167 ibilbideari jarraituz Olazarra burdinolara jaits gaitezke. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] jcm8xu29u9ewevorj5sc91we3u0urzo 0 4493 20568 19686 2020-06-25T21:13:12Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 394-Lapurdiko ibilbidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Lapurdi}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = Herburu, Mokoa, Oneaga, Arrola, Arrolako presa |distantzia = 8,3 km. 2 ordu. |ingurunea = Xoldoko gainaren magaletatiko ibilaldi lasaia da hemen proposatutakoa, hainbat basartetatik barrena,<br />eta landak eta Lapurdiko kostaldea bistaratzen dituzten terraza panoramikoez gozatuz. |abiapuntua = Herburu ({{udalerria|Urruña}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=146618&fetxa=2015-11-03&orria=028&kont=001 }} '''Xoldoko gainaren magaletatiko ibilaldi lasaia da hemen proposatutakoa, hainbat basartetatik barrena, eta landak eta Lapurdiko kostaldea bistaratzen dituzten terraza panoramikoez gozatuz. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=146618&fetxa=2015-11-03&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Herburutik Berarantz doan irteeran, Ibardin mendatean barrena, kanpin bat dago errepidearen ezkerraldera, eta, haren aurrez aurre, bada aparkaleku bat, harizti baten erdi-erdian. Bada, handik ekingo diogu ibilaldiari, hariztian barrena, eta oholesi bateko atakatik igaroko gara, eta, baliza horiz seinalaturiko eskuineko bidezidorretik joko dugu Ibardin mendi leporantz. Gorantz egiten du bideak hasieratik, eta Mokoa errekaren gainetik eta hango amildegi basartekotik doa, besteak beste, urritzek, haritz tantaiek eta hainbat gorosti eta lizarrek osaturikotik. Malkarrean goraka goazela, zati lau batzuk ere igaroko ditugu, eta beste norabait doan bidezidor bat utziko dugu ezkerrera. Goranzko bidea gero eta estuago eta harritsuago bihurtuko zaigu, eta aurrekoak baino pendiz luzeagokoa, harik eta hurritz batzuen korridorera iristean leuntzen den arte. Gero, beste malda bati ekingo diogu, haritz artean, eta gainalde txiki batera iritsiko gara; ezkerrera, harresi baten hondakinak ikusiko ditugu. Bide lauan ibiliko gara berrogeita hamarren bat metroan, eta berriro ere goraka hasiko. Belarrezko bidezidor batetik, haritz eta gaztainondoen artetik joko dugu, beste basabide bateraino. Handixe ibiliko gara hogei bat metroan, eta eskuinetik joko dugu berriro, Ibardin gainetik datorren pistarekin bat egin arte. Eskuinaldetik ekingo diogu pistari, eta egurats zabalean ibiliko gara; baina, betiere, zuhaiztian barrena, eta zeruertzean kukuka ageri zaigun Xoldoko gaineko bizkar handi biribilerantz. Ezkerrera lurrezko bide bat utziko dugu, eta aintzirarantz jaitsiko gara; Oneaga muinoaren azpian, desbideratze bat aurkituko dugu, eta, han, ezkerrerantz egingo dugu, aintziraren ertzeraino iritsi arte. Halaxe ekingo diogu aintzirako itzulinguruari; lehen pausoak eman ostean, aintzira ertzaren maila baino goragoko zati bat egingo dugu, baina gerora berriro ere haren arrasean joango gara. Ezkerraldean fortunatzen zaizkigun desbideratze guztiak saihestuko ditugu, aintzira ertzetik ahalik eta gertuena doan bidetik joatearren. Pare bat erreka pasatu ostean, eskuineko bidezidorretik segituko dugu, eta beste erreka batekin topo egingo —hirugarrena—, basarte erabateko eremuan sartuz. Hortik irtendakoan, adi erreparatu beharko diogu eskuinaldeko desbideratze bati, hortixe jo ahal izango baitugu presaraino, eta hura zeharkatu. Ibilbide biribilean apenas gozatu dugun aintzira ertzaz, eragotzi egiten baitzigun hango zuhaitz hesiak. Beraz, presa pasatu ostean, eskuinera egingo dugu, eta, handik hamarren bat metrora, ezkerrera, eta eremu berdeko hariztian barneratuko gara, zeina aintzira ertzaren albo-alboan baitago. Atseden hartzeko eta lasaitzeko toki ezin hobea da, zalantzarik gabe. Atzera presarantz itzuliko gara, eta arestian ezkerrera utzi dugun bidetik igoko gara, eta, bihurgune batera iritsitakoan, eskuineko bide adarretik joko dugu; hala, iturri baten albotik igaroko gara berehala, eta aintzira ertzetiko itzulingurua hasi dugun tokira itzuliko. Oraingo honetan, ezkerretik doan lurrezko bide batetik joko dugu, harizti batean barrena, eta Oneagako mendi lepora iritsiko gara eskuinaldeko basabidetik. Basabide horretatik jaitsiko gara, itzelezko paisaia dugularik ikusmenean: hasi Larhundik eta kostaldeko hondartzetaraino, Lapurdiko landa alde berdean barrena. Malkartsuagoa izango da jaitsiera, kanpin batera jausiko garela emateraino, baina ezkerrerantz jotzen duen bihurgune baten eskuinaldean ageri den bidezidorretik joango gara; behean, beste bide handiago batekin topo egingo dugu, eta handik segituko dugu eskuinerantz. Gero, zuhaizti eta gaztainondo arteko bide batekin topo egingo dugu, eta eskuinaldetik gorantz joko; hango ataka igaro, eta Herburu eta Ibardin arteko errepidera iritsiko gara. Eskuineko bidezidorretik segituz gero, aparkalekura itzuliko gara berriro. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] rkzgcusjpxesx91b18z5gqpapmd4mbh 0 4494 20770 20532 2020-06-26T08:37:13Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 415-Nafarroako ibilbidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Oteitza}}, Arrate, Eltxumendi, Agua |distantzia = 4,6 km. Ordu 1 eta 45 mn. |ingurunea = {{udalerria|Txulapain}} ibarrean kokatuta dagoen mendi honetatik Iruñerriko arroaren ikuspegi zabalaz gozatzeko aukera paregabea dago. |abiapuntua = Oteitza |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=146145&fetxa=2015-10-27&orria=034&kont=001 }} '''{{udalerria|Txulapain}} ibarrean kokatuta dagoen mendi honetatik Iruñerriko arroaren ikuspegi zabalaz gozatzeko aukera paregabea dago.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=146145&fetxa=2015-10-27&orria=034&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == Ibilbide motz eta erraz hau eginez gero, Iruñerriko arroaren ikuspegi zabalaz gozatu ahal izango dugu, eta, bide batez, XIII. mendean estilo gotikoan altxatu zuten San Joan Bataiatzailearen eliza birgaitu ederra bisitatu. Horretarako, herrian dagoen aparkaleku txiki batean autoa utziko dugu, eta porlanezko bidetik herriaren goi aldera abiatuko gara, GR220aren (Iruñeko Arroko Bira) marka zuri-gorriek erakusten duten noranzkoan. Pista zabaletik segitu eta berehala, ponpaketa kaseta baten ondotik pasatu eta bidegurutze batera iritsiko gara. Gertuko soro batera iristen da bidea, baina zedarri batzuek bide zabala utzi eta zidor bat hartzera gonbidatuko gaituzte. Alanbrezko hesi bat igaro eta bide balizatuari jarraituz altuera irabazten hasiko gara. Hortik Eltxumendiko tontorrera iritsi arte marka zuri-gorriak izango ditugu lagun. ''Arrateko iturrien bidea'' izenez ere ezagutzen da bide hori, eta herria menderatzen duten bi mendien artean dago; berehala, artadi batean murgiltzen den xendatik erraz egingo dugu aurrera. Bidea estutuz doa, eta laster errekastoaren ondora iritsiko gara. Ezkerraldera pasatuta, estolderia kaseta bat ikusiko dugu, eta, berehala, erreka zabaldu eta zuhaitzik gabeko ibar txiki batera igoko gara. Ezkerretik xenda bat ateratzen da, baina hori utzi —gero jaisteko erabiliko dugu— eta eskuinetik marrazten denari jarraituko diogu. Larre zabal eta garbia zeharkatu eta pinudi aldera doan aldapa igoko dugu. Bidea zabaldu egiten da, eta, markei segituz, alanbre-hesiaren paraleloan aldapa gogorrenari ekingo diogu. ==Ikusmira ederra== Tontorrera ailegatu aurretik, herrien arteko mugak markatzen duen hesia gurutzatu eta azkar zapalduko dugu Eltxumendiko tontorra. Erpin geodesikoa eta buzoi pare bat. Iruñerriko arroaren ikuspegia zoragarria da, eta mendi hau igotzea erabakitzen dugun garaiaren arabera, zereal lur zabalen koloreek arro osoa jantzi dotorez blaitzen dute, batzuetan berde bizia eta bestetan hori distiratsua. Kontraste horiez gozatu ostean, jaisteko beste aukera bat baliatuko dugu. Alanbre-hesira itzuliko gara, baina igotzeko erabili dugun bidetik itzuli beharrean, oraingoan hegoalderantz jaisten hasiko gara, gure aurrean ikusiko dugun Agua izeneko mendiarekin Eltxumendik partekatzen duen lepora jaitsiz. Hor ere, marka zuri-gorri batzuk ikusi ahal izango ditugu —Sarasatik datorrena—. Alanbre-hesiaren paraleloan azkar galduko dugu altuera, eta aurrez aurre ikusiko dugun Aguako tontorrera igotzen hasiko gara bide nabarmenik segitu gabe —aukeran—. Ez dugu buzoirik ez bestelako seinalerik ikusiko. Abiapuntura itzultzeko, berriro lepora itzuli eta gorakoan igaro dugun ibartxora jaitsiko gara xenda nabarmen batetik. Errekaren ondora ailegatzean, Oteitzatik ekarri dugun gorako bidea hartuko dugu, eta konturatu orduko herriaren sarreran izango gara. Gaurko ibilaldi erraza osatzeko, gertu dagoen San Joan Bataiatzailearen eliza gotikoa bisitatzera joango gara. Porlanezko bidetik herria utzi eta azkar iritsiko gara XIII. mendean eraiki zuten eliza eder horren ondora. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] r6t14r8bs0yn99dh4ahiqcovx5ee7by 0 4495 19880 17461 2020-06-16T09:01:37Z Theklan 125 Robota: [[:Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak|Berriatik hartutako ibilbideak]] kategoria eransten wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |herrialdea = {{herrialdea|Burgos}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Oron, Valverde, Budego, Ameyugo, Obarenes |distantzia = 20 km. 4 ordu et 10 mn. |ingurunea = Ebro ibaitik Obarenes mendilerrorako bidaia egiten primeran lagunduko digu GR 291 zidor berriak. Haren eskutik, Obarenesko artadi eta harizti trinkoak ez ezik, inguruko ondare oparoko bazterrak ere ezagutuko ditugu. |abiapuntua = Oron (Burgos) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=145536&fetxa=2015-10-20&orria=025&kont=001 }} '''Ebro ibaitik Obarenes mendilerrorako bidaia egiten primeran lagunduko digu GR 291 zidor berriak. Haren eskutik, Obarenesko artadi eta harizti trinkoak ez ezik, inguruko ondare oparoko bazterrak ere ezagutuko ditugu. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=145536&fetxa=2015-10-20&orria=025&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == GR 291 kodepeko zidorra abaian jarri dute Mirandako eskualdean. Obarenes mendien inguruko ura eta harria uztartzea du xede xenda horrek. Mirandako ordokia erabat inguratzen du zidorrak, eta, bide seinaleak erruz ikusten direnez, galbiderik ez dago. Ebro ibaia zeharkatuta, Mirandakoan barrena ibiliko gara gaur, Arabako muga-mugan. Hiru etapa gertatu direlarik ere, horietako zati bat baino ez dugu proposatzen segidan. Hirugarren etapa aukeratu dugu GR 291 zidorra ezagutarazteko. Oron herrian (Burgos, Espainia) emango diogu hasiera ibilbideari. Oronek, herri txikia izanagatik ere, iragan historiko oparoa ezkutatzen du bere kaleetan. Hara joateko, hobe da Mirandako hiria inguratzea N-1 errepideari jarraituta. Ebro ibaia gurutzatuko dugu Mirandan, eta, Orongo ospitalea ikusi bezain pronto, ezkerrera jo eta herriko XIX. mendeko etxetzarraren parean lagako dugu autoa. Valverdera doan errepidearen erreferentzia hartuta, herrigunean sartu eta San Esteban elizaren aurreko plazara iritsiko gara. Han, ezkerrera eginez, Oroncillo ibaia zeharkatu eta hegoalderantz bideratuko ditugu gure pausuak. Ibilian hasteaz batera, Obarenes mendilerroko artadi eta harizti trinkoek atentzioa emango digute. Makalak dauden tokira iristen garenean, ezkerrera okertu, eta, Mirandako ubidearen gainetik igarota, trenbidearen paraleloan jarraituko dugu. Paseo gozoan ibili ostean, Valverdeko iturriko urez, diagonalean eraikitako zubi ederraz eta makal ikusgarriaz gozatzeko aukera izango dugu. ==Valverdeko zubi bitxia== Herriko zubi bitxia gurutzatuko dugu, betiere haren egitura bitxiari erreparatuta: zubi perpendikularra izan gabe, diagonalean eraikia zela ohartuko gara berehala. Ezkerrera joko dugu zubia igarotakoan eta, Eras kaleari muzin eginda, Concentracion bideari eutsiko diogu. Aurreragoko bidegurutzean, ezkerreko bidea hartuko dugu Oroncillo ibaia zeharkatzeko xedez. Almendrondoak gogaide, Bugedora iritsiko gara. Elizaren dorreko Erdi Aroko eguzki erlojua atzean utzi eta, errepideko 6. mugarriaren parean gaudela, ezkerretik abiatzen den zidorrari ekingo diogu. Santa Maria monasterioa begi bistan izango dugu uste baino arinago. Ondare artistiko eta historiko oparokoa du monasterioak. Besteak beste, klaustroa, jatorri erromanikodun eliza eta dorrea dira elementurik deigarrienak. Mendebaldera doan bide zabalari eutsi eta galsoroak bidaide, Ameyugora hurbiltzen hasiko gara. Trenbidea eskuinaldean eramango dugu une oro. Une batez, ordea, burdinbidearen gainetik igaro, eta, partzelariari jaramon eginez, autopista zeharkatzera joko dugu. Baionako Bidea izeneko zidorrarekin bat egingo dugu zubian. Adituen esanetan, Santiagora iristeko bide nagusiaren aldaera bat izan zen hura, hots, Akitania eta Astorga lotzen zituen bide sonatua. Askoz seguruagoa, akaso, Kostaldeko bidean eta Errioxaldean erasoaldiak zeudeneko garaian. Ameyugoko dorrea eta eliza bisitatu ondoren, Baionako Bidera itzuli eta autopista paretik jarraituko dugu, ekialderantz. Aurrerago, Oroncillo ibaia parez pare dugula, eskuinera egin, haritegi elektrikoaren azpitik igaro, eta ekialderantz jarraituko dugu, Bugedo aurrean ikusten ari garela. Bide sarda batean, zuzen jarraituko dugu, eta Bugedorako errepidera iritsiko gara. Ezkerrera okertuko dugu han, eta tentu handiz errepide bazterretik segituko dugu. Errepide nagusira iristeko 200 metro inguru falta direla, eskuinera egin eta San Adrian muinoa inguratuta, Oronera iritsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] dcgk12zbaps00cll8bzl6hjcoab6cdo 0 4496 20794 20582 2020-06-26T08:37:38Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 396-Gipuzkoako ibilbidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Berastegi}}, San Sebastian ermita, Ipuliño, Gorosmendi, Larre |distantzia = 10,8 km. 3 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Ipuliño, Larre, Urdelar, Laarte-Erroizpe eta Uli mendiek inguratzen duten Berastegiko harana; Gipuzkoan geratzen diren ikuspegi ederrenetako bat osatzen du. |abiapuntua = Berastegi |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=145064&fetxa=2015-10-13&orria=028&kont=001 }} '''Ipuliño, Larre, Urdelar, Laarte-Erroizpe eta Uli mendiek inguratzen duten Berastegiko harana; Gipuzkoan geratzen diren ikuspegi ederrenetako bat osatzen du. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=145064&fetxa=2015-10-13&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Berastegik baditu hiru baseliza ezagun: Larreko tontorrean dagoen San Lorentzo, San Sebastian eta San Anton. Gaurko ibilaldi honetan, San Laurendi bisitatuko dugu, eta beste bien ondotik pasatuko gara. Horretarako, herriko plazan ibilgailua utzi, eta Berastegiko eskolaren ondora jaitsiko gara. PR-Gi 111 ibilbidearen seinale zuri eta horiak segituz, Zuikin baserriaren ondora iritsiko gara. Bide balizatua segituz, basotik barrena igoko gara gaztainondoak nagusi diren eta baso mistoan marrazten den pistatik. Behin aldapa amaituta, bidegurutzera iritsi, eta Uli aldera doan bide balizatua utzi egingo dugu,eta ezkerretik ateratzen dena aukeratuko. San Sebastian santuaren baseliza inguratzen duen pistatik errepidera jaitsiko gara, eta, hori gurutzatu ostean, paretik ateratzen den xenda hartuko dugu. Poliki poliki igotzen hasi, San Anton baselizaren goiko aldetik pasatu, eta A-15 autobidera gerturatuko gara. Eskuinera ikusiko dugun aldapa igo, autobidearen azpitik pasatu (tunela), eta malda motz eta piko batek pista zabalera eramango gaitu. Gorosmendiko leporantz doan bideari bizkarra eman, eta pista zabala segituko dugu, ezkerraldetik ateratzen den porlanezko pista batekin topo egin arte. ''Ipuliñoko txaletak'' deritzon urbanizazio txiki honetan amaitzen da porlana, eta, aurrera jarraituz, lurrezkoa aurkituko dugu. Aintzergako lurrak gure mendean, basoan zehar altuera irabazten hasiko gara. Lehen bidegurutzean, ezkerretik ateratzen den bidea hartu, eta maldan gora abiatuko gara Ipuliñoko tontor aldera. Pinudia atzean utzi, eta pagadi eder batean murgilduko gara orbelean zehar aurrera eginez. Aldapan gora, pagaditik atera, alanbrezko hesi bat gainditu, eta, tontorrera heldu aurretik, azken malda gogorrari ekingo diogu. Gurutze txiki bat, buzoia eta egurrezko eserleku eroso bat, inguruko panoramikaz gozatzeko. Zintzurra freskatu, eta mendiaren gandorretik ipar-mendebalderantz jaisten hasiko gara. Pagadian zehar, altuera azkar galduko dugu, eta lepora iristean harri bietan zizelkatuta San Laurendi eta Ipuliño irakurri ahal izango ditugu. Guk aurrera segituko dugu, aurrez aurre ikusiko dugun Larreko tontor aldera. Lehendabizi, Gorosmendiko lepora jaitsiko gara, eta, pista zabaletik igotzen hasi orduko, eskuinaldetik pinudian sartzen den zidorra hartu, eta malda gogorra igoko dugu Larreko San Laurendi baselizaren ondora iritsi aurretik (pista jarraituz ere igo daiteke). Han dagoen mahaiaren inguruan hamaiketako ederra egiteko aukera aprobetxatu eta gero, metro batzuk aurrerago dagoen tontorrera abiatuko gara, antenen ondoan baitago buzoiaren funtzioa betetzen duen espaziontziaren ondora, hain zuzen ere. Tontorretik bertatik ateratzen den harrizko pista zabaletik hasiko gara jaisten, baina bide erdian eskuinaldera joko dugu, «{{udalerria|Berastegi}}» idatzia duen txartel batek erakusten duen noranzkoan. Jaitsiera azkarra da, eta, pista zabal bat gurutzatu ondoren, sigi-sagan Goiko Bordara jaitsiko gara. Bide zaharretatik herriaren goiko aldera heldu, eta herriko udaletxearen plazan amaituko dugu ibilbide zirkular hau. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 0uqlfagofdvhrtlnajlxx5n9kmxi2zg 0 4497 20670 19841 2020-06-25T21:15:02Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 377-Bizkaiko ibilbidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = Pozalaguako haitzuloa, Pico del Carlista, El Miron, Raneroko haitzak |distantzia = 3,2 km. Ordubete eta erdi. |ingurunea = Raneroko haitzak Bizkaiaren mendebaldeko muturrean ageri dira, Kantabriarekin muga eginez. Mendigune karstikoa paregabea osatzen dute, Euskal Herrian bakana, mendiaren barrua hutsa delako. Europako barrunbe handiena ere bada. |abiapuntua = Pozalaguako haitzuloa |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=144540&fetxa=2015-10-06&orria=027&kont=001 }} '''Raneroko haitzak Bizkaiaren mendebaldeko muturrean ageri dira, Kantabriarekin muga eginez. Mendigune karstikoa paregabea osatzen dute, Euskal Herrian bakana, mendiaren barrua hutsa delako. Europako barrunbe handiena ere bada. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=144540&fetxa=2015-10-06&orria=027&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Karrantza}} {{udalerria|Harana}} Bizkaiaren mendebaldeko muturrean dago, Enkarterriko eskualdean, hain zuzen ere. Bazter bakarti honetara etortzea bide bihurria da, komunikazio bideak ez baitira batere onak. Ondorioz, gaur egun oraindik antzinako bizimodua da nagusi eskualdean, abeltzaintza batik bat; horrek paisaia ia ukigabe mantentzen lagundu du. Horregatik da gaur egun parke naturala {{udalerria|Karrantza}} Haranaren iparraldean Jorrios, Aramañon eta Pico del Carlista mendi tontorrek osatzen duten mendilerroa. Raneroko haitzak parke naturalaren mendebaldeko muturrean ageri dira, Kantabriarekin muga eginez. Mendigune karstikoa paregabea osatzen dute, Euskal Herriko beste horrenbestek bezala. Ranero, ordea, bakana da, mendiaren barrua hutsa delako. Espeleologoen lehen mailako paradisua da, Karlistaren Troka Europako barrunberik handiena baita; alegia, hiru futbol zelai bezain handia. Pozalaguako kobak ere mendiaren beste hutsune bat osatzen du; aurrekoaren ondoan txikia, ordea. ==Pico del Carlista (721 metro)== Pozalaguako haitzuloaren sarbidean hasiko dugu ibilaldia, eraikinaren ertzean bidezidor estu eta pikoan gora, GR123 Bizkaiko bira ibilbidearen marka zuri eta gorriei jarraikiz. Harrobiko hormaren gainetik amen batean helduko gara Valsecako lepora belar eta harri artean, 200 metroko desnibela gaindituz. Gezi gurutzeak Pico del Carlistara joateko norabidea aldatu behar dela adierazten digu. Oraingoan, marka zuri horiei jarraikiz, hegoaldera okertu behar da, erliebe karstikoan barrena, gandor zorrotz, sakonune eta zulo irregularren artean hanka bat eta bestea non jarri ondo kalkulatuz. Markak ez dira oso agerikoak, baina arreta mantenduz gero ez da zaila bidea asmatzea. Bai, ordea, behe lainoa dagoen egunetan. Horregatik, behe lainopean ibilbidea ez egitea gomendatzen da. Hirurehun bat metroren buruan mendebalderantz dolinek osaturiko harantxo belartsuagoa agertzen zaigu. Hemendik aurrera marka zuri hori berriztuak ageri dira mendebalderantz, Kantabriako Gibaja herrirantz gidari. Guk, berriz, iparralderantz biratu behar dugu tontorra inguratuz. Urrutitik ikus daitekeen cairn batek gidatuko gaitu mendiaren gailurreraino. Ikuspegia sekulakoa da: hegoaldean, {{udalerria|Karrantza}} {{udalerria|Harana}}; haren atzean, Ordunte mendilerroa. Kantauri itsasoa atzeko aldean, baita Santoñako herria. Mendebalderantz, Kantabriako Sierra de Hornijo osoa, eta, haren atzean, Lunada mendateko gailurrak, egitura esferikoa duen eraikin militarragatik nabarmenduta. Ekialderantz, Gorbeia eta Anboto ere ikusta daitezke. ==Karlistaren Troka== Mendiaren barrunberako sarbidea gailurretik ehun bat metrora baino ez dago iparralderantz mugituz. Paisaia karstikoan hiru metroko arraildurak 350 metroko jauzia du Karlistaren Troka leizean barrena. Horregatik, espeleologo adituak baino ezin dira bertan sartu. Kondairaren arabera, karlista batek bere burua bertara bota zuen, liberalengandik ihesi. Ondoren, tarte batean egindako bidea desegingo dugu aurrez aipaturiko dolinek osaturiko harantxoraino, eta hego-hegomendebalde norabideari eutsiko diogu aurrean ageri zaigun tontorrerantz, harik eta El Miron begiratokira heldu arte. Ikuspegia zirraragarria da: aurrez aurre Karrantzako ibaiak Raneroko eta Mazoko haitzen artean zabaldutako haitzebaki bertikala. ==Pozalaguako haitzuloa== Bide beretik, Valsecako lepora itzuliko gara, eta handik ibilaldiaren abiapuntura, ibilaldia mendiaren barruan bukatzeko, alegia, Pozalaguako haitzuloaren barruan. Asteburu, zubi eta jaiegunetan, 45 minutuan gidaturiko bisitaldia eskaintzen dute hainbat aldiz egunean. Estalaktita-estalagmita multzo desberdinak ikus daitezke, eta baita oso bitxiak diren milaka estalaktita eszentriko txiki ere, grabitate indarraren eraginari ihes eginez, beherantz izan ezik edozein norabidetan hasiak. Zorte handikoak izanez gero, desagertzear dagoen ferra-saguzar txikia ere ikus dezakegu, urtean zenbait aldiz etortzen baita Enkarterriko mendigune karstikoetako haitzuloetara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 8ym8nrrr6wo11npwv4iztwban6yv6hh 0 4498 20656 20213 2020-06-25T21:14:47Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 361-Nafarroako ibilbidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Ollo, Senosiain, Arteta, Artazulgo zintzurra, Ultzurrun, Saldise, Egillor, Beasoain, Iltzarbe |distantzia = 20 km. 5 ordu. |ingurunea = Txurregi, Txargain eta Mortxe mendien magaletan barreiatzen den haran honetako bederatzi herri lotuko ditugu ibilbide honetan. |abiapuntua = Ollo |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=144039&fetxa=2015-09-29&orria=034&kont=001 }} '''Txurregi, Txargain eta Mortxe mendien magaletan barreiatzen den haran honetako bederatzi herri lotuko ditugu ibilbide honetan. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=144039&fetxa=2015-09-29&orria=034&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Guztiz balizatuta dagoen (PR-Na 170) ibilbide zirkular honek Olloko haranean dauden bederatzi herri lotzen ditu. Iruñetik gertu, Andia, Satrustegi eta Mortxeko mendilerroen artean babestuta dagoen haran honetan, leku eta zoko ikusgarriak aurkituko ditugu, sasoiaren arabera bere lurretan izaten diren koloreen sinfoniak eskainiko digun kontraste paregabeaz gozatzeko. Zelai, baso, erreka, zintzur, zereal lur, hormatzar, ur-jauzi, gatzagak, iturburu, herrixkak eta beste hamaika paisaia eskura. Ibilbidea zirkularra denez, bertako edozein herritatik abia gaitezke, baina guk haranari izena ematen dion Ollo herria aukeratuko dugu abiapuntu gisa. Herriko plazatik aterako gara, eta gertu ikusiko dugu Senosiain herria; harantz joko dugu. Bide seinale zuri eta horiei jarraikiz erreka aldera jaitsi eta xendatik segituz errepidera, herriaren beheko aldera iritsiko gara. Herrian sartu aurretik, egurrezko hesola batek Artetara daraman bidea erakutsiko digu. Zereal lurren artean zabaltzen den pista eroso eta zabaletik, herrira iritsiko gara, eta, handik, Artetako iturburu aldera joko dugu. Lehen bidegurutzean, gatzagetara doan bidea aukeratuko dugu, eta eskuinekoa utzi (gero elkartuko dira biak). Altuera zertxobait galdu, eta erraz iritsiko gara gaur egun nahiko abandonaturik dauden gatzagen ondora. Gatzagak zeharkatu, aldapa txiki bat igo, eta berehala bat egingo dugu bide balizatuarekin. Zubi bat gurutzatu, Udarbe erreka gainditu, eta xenda segituz Artetako iturburuaren ondoan dagoen aparkalekura iritsiko gara. Puntu honetan, bide balizatua utzi eta Artazulgo zintzurrean murgilduko gara. Udarbe errekako urek zizelkatutako kareharrizko haitzarte honetan kilometro erdiko ibilbidea burutuko dugu zintzurraren hondoraino heltzeko, ur-jauzi ederraren azpira hain zuzen ere. Paraje ederra bezain ikusgarria. Etorritako bidetik atzera egingo dugu aparkalekuraino, eta, han, bide seinale zuri eta horiek erakutsiko digute hartu beharreko norabidea. Metro gutxi batzuk igo, eta bide lau eta erosoa segituko dugu lurpean doan ubidearen ondotik Ultzurrun herrira iristeko, aurrez ''El Pontarrón'' esaten dioten zubi estutik pasako dugularik. Herriaren gunera jaitsi gabe, errepidean zehar beteko dugu hurrengo tartea, bidea berriro basoan sartzen dela ikusi arte. Mortxe mendilerroaren magalean marrazten den zidor horretatik, izen bera duen herrira iritsiko gara, eta, hori atzean utzi ostean, baso mistoan murgilduko gara lurreko pista zabala segituz. Maroñoko gazteluaren hondakinen mendean dagoen lepora iristean, basoa atzean laga, eta Egillorrera jaitsiko gara. Herria zeharkatu eta gertu, koltza lurren artean ikusiko dugun Beasoain herriraino abiatuko gara. {{udalerria|Arakil}} ibaiaren ondora jaitsi, eta horren paraleloan doan bide ederretik Anotzeko zubira ailegatuko gara. Errepidea gurutzatu, eta egurrezko hesolak seinalatuko digun norabidean aurrera egingo dugu. Hor aurkituko dugu ibilbidean dagoen aldaparik gogorrena, artadian murgildu eta 200 metroko desnibela gaindituko dugu xenda estua segituz. Basotik ateratzen Iltzarbe herria gure mendean ikusiko dugu, eta, haraino jaitsi gabe, pista zabalari segituko dugu gorako bidean. Egurrezko hesola batek pista utzi, eta basoan murgiltzen den xenda bat hartzera gonbidatuko gaitu. Satrustegi mendilerroaren magalean marrazten den xenda eder horri segituz Ollora iritsiko gara, abiapuntura hain zuzen ere. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 8ro2t92ibumcfx0uh7xddcghjvy5l6f 0 4499 20512 19603 2020-06-25T21:12:14Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 335-Lapurdiko ibilbidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Zuberoa}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Lojibarre, Etxelu, Urdespari, Saiberri, Belozkarre |distantzia = 17,5 km. 4 ordu eta 10 mn. |ingurunea = Larraineko haranaren inguruko gailur berdeez, inguruko ibarrez eta Orhi mendiak eskaintzen dituen paisaia ikusgarriez gozatzeko aukera paregabea eskaintzen du ibilbide honek. |abiapuntua = Lojibarre ({{udalerria|Santa Grazi}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=143475&fetxa=2015-09-22&orria=030&kont=001 }} '''Larraineko haranaren inguruko gailur berdeez, inguruko ibarrez eta Orhi mendiak eskaintzen dituen paisaia ikusgarriez gozatzeko aukera paregabea eskaintzen du ibilbide honek. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=143475&fetxa=2015-09-22&orria=030&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Larraineko harana biltzen duen gailur lerro berdera igoko gara iparraldetik, atsegin hartuz ibarrak eta, haren beste aldean, Orhik eskaintzen diguten paisaia bikainarekin. Ibilbide honek aldapa gogorra du hasieran; gero, Urdespari (1.006 m) eta Salteburua (1.031 m) tontor apalagoak pasaturik, Belozkarren amaituko dugu (1.173 m), desnibelik apenas duen bide makotu batean, ikuspegi eder-ederrak inguruan. ==Gailur lerroan gora== Lojibarreko aterpearen parean, errepidearen beste aldean, bide bat igotzen da Ekibegitxipia auzorantz, eta hortik bertatik igarotzen da, halaber, GR10 ibilbidea, Iratiko Begargi mendaterantz. Bada, asfaltozko bidetik igoko gara bigarren bihurgunera iritsi arte, eta, hor, eskuinean dagoen bidexka balizatua hartuko dugu, hesi baten pasagunea gurutzatuta. Bide oihantsu batetik, borda batzuen parera irtengo gara, eta beste hesi baten pasagunera. Hura gurutzatu, eta auzo-bidetik ekingo diogu berriz; 20 metroan hari eskuinaldetik jarraitu, eta GR10 ibilbide balizatura joko dugu, ezkerretik. Orduan, berriz ere baso barrura sartuko gara, eta mendi hegalean gora egingo dugu lurbidetik. Aurrerago, basotik irtetean, mazelaren erdibidean agertuko gara, Larraineko haranaren gainean. {{udalerria|Ibarra}} begi bistan dugula, Urdespariren ekialdeko hegal zinez aldapatsuan gora joango gara. ==Etxeluko gailur lerroa== Etxeluko gailur lerroari ekinda, izen bereko basoa beste aldean dugula, larre bat eta borda bat inguratzen dituen hesi baten ondotik joango gara. Bigarren atakatik pasatzean, GR10 utzi, eta eskuinaldetik igoko gara, eremu zuhaiztsu baten aurrean ageri den puntatxora. Hala, Urdespariko tontor txikira iritsiko gara. Segidan, gailurraren gorenean barna egingo dugu aurrera, haranaren hegoaldean ageri diren ikuspegi izugarriekin gozatuz, eta, metro batzuk GR10etik eginda, bide hori berriz ere utzi, eta ondoko tontorrera igoko gara: Salteburukora. Gailur horren beste aldetik, Etxeluko pagadiaren ertzeraino jaitsiko gara, eta, berriro GR10 bidera sartuta, hor hurbil dagoen mendi lepo batera iritsiko gara; Orhiren ipar-hegalaren irudi bikaina ikusten da handik. Segidan, GR10eko balizei jarraikiz, hurrengo gainera igoko gara, Bagozabalagara, zeina pagadi batek estalia baitago. Gu, ordea, ez gara goraino igoko; aitzitik, inguratu egingo dugu, pista asfaltatura iritsi arte. Asfaltozko bidea gurutzatu, eta ezkerrean utziko dugu GR10 bidea. Eskuinetik, pago lerro bat, beste mazela bat eta hura estaltzen duen txilardia zeharkatu, eta Belozkarreko larreak baino lehen dagoen muinoaren gainetik egingo dugu aurrera. Belaze horietan dagoen aska batera iritsita helduko gara Belozkarreko gainera. Gero, handik, ibilbide beretik itzuliko gara, baina GR10 bidetik Salteburu eta Urdesparira desbideratu gabe oraingoan. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] cvebxpy50l4oq9ckqa4843vcrsv5miw 0 4500 20703 19902 2020-06-25T21:15:38Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 334-Arabako ibilbidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Navaridas}}, Castejon, Lagunilla, Cayalobos, {{udalerria|Eltziego}} |distantzia = 12 km. 3 ordu eta 10 mn. |ingurunea = Igandean mahats bilketaren jaia ospatuko da Eltziegon. Navaridastik oinez joanda, Castejongo aztarnategia ezagutzeko aukera izango dugu. |abiapuntua = NavaridasNAvaaridas |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=142904&fetxa=2015-09-15&orria=028&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=142904&fetxa=2015-09-15&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Eltziego}} herriak (Arabako Errioxa) XXII. mahats bilketaren jaia ospatuko du igandean. Ekitaldi jendetsua izaten da berez, Euskal Herrian ardogintzaren kultura erabat sustraitua dago eta. Oinez joango gara Eltziegora, eta, horregatik, autoa {{udalerria|Navaridas}} herrian utziko dugu. Ibilbidean zehar, besteak beste, Navaridasko ondare arkitektonikoa —XV. mendeko Iturri Zaharra eta XVIII. mendeko Sodupetarren jauregia, esaterako— eta Castejon gaineko aztarnategi oparoa ezagutzeko parada izango dugu. Eltziegok bigarrenez hartuko du aurten eskualdeko nekazaritzaren garapenerako produktu nagusia ezagutarazteko lekukoa. 1999ko ekitaldiko antolatzaileek Juanito Oiarzabal mendizalea aukeratu zuten pregoilari lana egin zezan. Ardoa eta musika uztartzeko xedez, Kepa Junkera musikaria aukeratu dute aurten. Baina enologiaz blaitzeko ez ezik, herriotako historian murgiltzeko ere baliatuko dugu gure ibilbidea. Izan ere, Brontze garaiaren amaierako Castejon herrixka bisitatuko dugu ibilian hastearekin batera. Aztarnategia Navaridastik hurbil dago, eta, bide seinaleei jaramon eginda, tontor panoramikoa erraz zapalduko dugu. Zelten bizileku estrategikoa izan zen hura, eta defentsarako sistema eta hirigintza apartak zituen, adituek ezagutzera eman dutenez. Denboran atzera eta aurrera ibiliko gara, beraz, eta zelten talaiatik Bako jainkoaren erreinura bidaia zirraragarria egingo dugu. ==Navaridasko xarma bideak== Navaridasen hasiko da ibilbidea. Eskualdean oraintsu diseinatutako ibilbide bat hautatuko dugu San Juan Ortega baseliza ttipiaren ondoan jarritako mapa handian. Aukera guztietatik ''H'' kodea daraman zidorra baliatuko dugu {{udalerria|Mañueta}} eta Eskuernaga herriekiko mugetara iristeko. Guardiara doan errepidea bazter eginda, beraz, Diputazio kalean aurrera egingo dugu Navaridasen. Sodupetarren jauregiaren parean, Castejon gainari buruzko xehetasunak irakurtzeko parada izango dugu. Udaletxera iristean, eskuinera jo eta kalean behera egingo dugu. Bihurgunean XV. mendeko Iturri Zaharra ikusiko dugu. Ttipia delarik ere, iturri monumentala da. Aurrerago, Mayor erreka gurutzatu eta, errepide nagusira irten gabe, ezkerretik abiatzen den partzelariatik jarraituko dugu. Baratze emankorrak bidaide, hegoalderantz bideratuko ditugu gure pausoak. Aurrez aurre, Castejongo gaina gailentzen da. Tontorra bisitatzeko asmoz, bidetik irtengo gara hormigoizko etxola karratu baten ondora iristean. Joan-etorriko bidea egingo dugu gailurreraino, bertaratzeko aski dela zutoin txikiei jaramon egitea. Bide nagusira berriz itzulita, hegoalderantz jarraituko dugu. Urrutian Demanda mendilerroari dagokion San Lorenzo tontor nagusia ikusiko dugu. Hurrengo bidegurutzean, eskuinera hartu eta errepidera irtengo gara. Asfaltoa gurutzatu eta nekazari bidetik jarraituko dugu. ''E'' eta ''H'' zidorrek agindu bezala, eskuin aldera arku zabala egiten hasiko gara. Castejon muinora begira jarriko gara laster, baita Toloño mendilerro malkartsura ere. Herritik datorren bidearekin topo egingo dugu aurrerago. Orduan, ezkerrera okertu eta hego-mendebalderantz abiatuko gara. {{udalerria|Eltziego}} herria begi bistan dugu orain, hurbil samar. Gezi beltz bat marrazturik duen ureztatzeko arketa edo hidrantea ikustean, eskuineko bidea hartu —ezkerrekotik itzuliko gara— eta, ''H'' zidorrari men eginez, Eltziegoko errepidera iritsiko gara. Asfaltoa gurutzatuko dugu han, eta partzelariatik jarraituko. Bartolome ibarrean aurrera egitearen karietara, mahastiek hartutako erliebe leuneko paisaian murgilduko gara. Ibartxoa mugatzen duen ezpondara bideratuko gaituzte bide seinaleek. Sigi-sagaka maldan gora, beraz, Eskuernagako lur eremuan sartu eta Lagunilla tontorra zapalduko dugu. Gainaldetik Toloño eta Kodes aldera bista ederrak daude. Baita {{udalerria|Samaniego}}, {{udalerria|Navaridas}}, {{udalerria|Guardia}} eta {{udalerria|Eltziego}} hiribilduen aldera ere. Erpin geodesikoa iparraldean altxatzen da, bost minutura. Tontorreko pistan ezkerrera jo eta Mañuetatik datorren bidearekin bat egingo dugu berehala. Ezkerrera hartuta bidegurutzean, Eltziegora iritsiko gara. ==Cayalobos bidea== Mahats bilketaren jaiaz ongi gozatu ostean, Navaridasera bueltatzeko unea da. ''Cayalobos'' bidea baliatuko dugu. Eltziegoko plazan abiatuta, Iparreko kaletik aurrera egin eta, turismo bulegotik igaro eta berehala, {{udalerria|Samaniego}}, {{udalerria|Mañueta}} eta Eskuernagara doan errepidea jarraituko dugu. ''Antion'' upategiaren aurrean, ordea, asfaltoa utziko dugu eskuinetik doan bideari ekiteko xedez —ez dago bide seinalerik—. Castejon gainak eta Toloño mendilerroak gidatuta, bidebanatze batera helduko gara berehalakoan. Argindar habe txiki baten ondotik igaroko gara, burdinazko dorre garaia bazter eginik. Goxo-goxo jarraituko dugu, mahastiak gogaide. Cayalobos bideari men eginez, lehen ikusitako arketara iritsiko gara. Gero, Castejon gaina igo gabe, muinoa ezkerraldetik inguratu eta Navaridasera iritsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] euqkvy4duhbqrtbcjf6y9vro6u1c9u4 0 4501 20596 19725 2020-06-25T21:13:41Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 294-Gipuzkoako ibilbidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Aittolako gurutzea, Zorrozpe, {{udalerria|Gaztelu}}, Aizpeltzeko Gaña, Kakueta, Xoxote, Xoxoteko aterpea, Azketako elurzuloa, Erlo, Eskorta, Izarraitz |distantzia = 12,3 km. 4 ordu eta 45 mn. |ingurunea = Urola bailararen bihotz-bihotzean dago Izarraizko mendikate ederra. Ibilbideak bertako zortzi tontor lotzen ditu modu ikusgarri bezain erakargarrian. |abiapuntua = Zorrozpeko aparkalekua |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=142316&fetxa=2015-09-08&orria=026&kont=001 }} '''Urola bailararen bihotz-bihotzean dago Izarraizko mendikate ederra. Ibilbideak bertako zortzi tontor lotzen ditu modu ikusgarri bezain erakargarrian. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=142316&fetxa=2015-09-08&orria=026&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Ibilbide honetan, Gipuzkoako mendigune ezagunenetako eta bisitatuenetako batera joango gara. Izarraizko lurretan goititzen diren zortzi tontor igoko ditugu, ibilbide ikusgarri bezain erakargarri bati jarraituz. Lehen zatia erosoa bada ere, bigarrena zailagoa eta nekosoagoa da, karstikoa eta deserosoa baita Kakuetatik Gazteluraino doan mendilerroa. Zorrozpeko aparkalekuan utziko dugu ibilgailua, eta bertatik ateratzen den bidetik gora egingo dugu, pista zabalarekin bat egin arte. Basoan zehar, altuera irabazten hasiko gara poliki, eta erraz iritsiko gara Izkiturrira. Basoa atzean utzita, Zamaleku lepora heldu, eta gorantz jarraituko dugu, harrizko pista zabaletik. Tarteka, pista hori utzi, eta bide laburrak hartuko ditugu. Eskortako antenak daude bukaeran, eta gertu, gailur desitxuratua. Atzera egingo dugu, eta haitz artean dagoen Erloko gailurrera igoko gara. Gurutzea eta ikuspegi zabala izango ditugu. Tontorretik hego-mendebalderantz doan gandor karstikotik aurre egin, eta orain gutxi arte gurutze handi bat zegoen tontorrera helduko gara. Erlo jartzen duen buzoi bat ikusiko dugu. Tontorretik, beherantz egingo dugu gertu ikusiko dugun Xoxoteko gailurrerantz. Izen bera duen aterpearen gaineko tontor xume horretan jaiotza eta Azpeitiko Lagun Onak Mendi Taldeak jarritako buzoia aurkituko ditugu. Zuzenean, altuera galduko dugu behean ikusiko dugun putzu baten aldera, eta, gero, gertu dagoen Azketako elur zulo ikusgarriaren ondora jaitsiko gara. ''Azketako neberie'' izenez da ezaguna, eta Gipuzkoan hobekien kontserbatzen direnetako bat da. Horren ondotik ateratzen den xendatik aldapa igo, eta gertu dagoen Inazio santuaren estatua erraldoiaren ondora ailegatuko gara. Bertatik, Iraurgiko ibarraren ikuspegi ederraz gozatuko dugu. Xoxoteko aterpea hamaiketakoa egiteko leku aproposa izango dugu. ==Azkoitiko ikuspegi zabala== Xenda nabarmen segituz, Zamaleku lepora itzuliko gara, eta, horren ezkerretik, Kakueta aldera doan bidea hartuko dugu. Altuera hartzen hasi eta berehala, cairn edo harri pila batek tontorrera igotzeko bidea erakutsiko digu. Azkar igoko gara gurutze erraldoiaren ondora, eta, bertatik, Azkoitiko ikuspegi zabala izango dugu. Hortik aurrera, ibilbidea trakestu egingo da; oso ingurune karstikoa da, eta, bide jakinik gabe, gandorretik jarraituko dugu, haitz eta pago artean. Lepo nabarmen batera jaitsi arte, bidea deserosoa da, eta kontu handiz ibili beharko dugu. Cairn batek erakutsiko digu hartu beharreko bidea, eta aldapa bat igoko dugu bidetik metro batzuetara dagoen Putreaitzeko Gañara heltzeko. Bertan, izen okerra duen buzoi bat aurkituko dugu. Xendara itzuli, eta, gandorretik segituz, Aitzpeltzeko Gañara igoko gara. Pagadi trinko batean murgilduko gaituen bide nabarmenari segituz, azkar galduko dugu altuera. Hasieran, mendebalderantz egingo dugu, baina une batean xenda utzi, eta iparralderantz joko dugu, Aitzondo eta {{udalerria|Gaztelu}} gailurren bila. Lehenak ez du interesik, baina, bigarrenean, erpin geodesikoa, gurutzea eta buzoi zaharrak aurkituko ditugu, harlauza zorrotza gainditu eta gero. Lepora itzuli, eta maldan behera egingo dugu, Zorrozpeko pista nagusiarekin bat egin arte. Aparkalekutik, bost minutu beharko ditugu aurrez aurre ikusiko dugun Aittolako gurutzera igotzeko. Bertatik, ibilbidearen ikuspegi ia osoa edukiko dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 2yeyfd2usb7ebr9jza24g4fwz5ueqxi 0 4502 20477 19549 2020-06-25T21:11:39Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 185-Bizkaiko ibilbidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Arrazola ({{udalerria|Atxondo}}), Larrano lepoa, Kurutzeta, Elgoin, Saitzen punta, Anboto, MAriurrika koba, Frailerare ertza |distantzia = 10,7 km. 4 ordu. |ingurunea = Beti noka hitz egin behar zaio Mariri, ez eseri inoiz haren aurrean, ez eta bizkarrik eman. Arau horiek bete behar dira Anbotoko Mariren egoitzan, Mariurrika koban sartzeko. |abiapuntua = Arrazola |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=141799&fetxa=2015-09-01&orria=026&kont=001 }} '''Beti hika hitz egin behar zaio Mariri, ez da inoiz eseri behar haren aurrean, eta ez zaio inoiz bizkarra eman behar. Arau horiek bete behar dira Anbotoko Mariren egoitzan, Mariurrika Koban, sartzeko. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=141799&fetxa=2015-09-01&orria=026&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Anboto mendi misteriotsua izan da betidanik. Kare haitzezko mendi malkartsu eta arriskutsu honen inguruan euskal mitologiaren elezahar asko sortu izan dira, seguruenik haren magaleko leizeak ezkutaleku eta babesleku izan direlako, bai historiaurrean, bai inkisizio garaian. Mari da, dudarik gabe, Anbotorekin lotzen den izaki garrantzitsuena. Mendietako jeinua leize batetik bestera ibiltzen omen da euskal ortzia zeharkatuz. Hainbat menditan bizi den arren, Anbotoko kobazuloa du gustukoen: Mariurrika Koba, baita Mariye Kobie izenaz ezaguna ere. Mendiaren ekialdeko pareta bertikalean dagoen ezkutuko lekua da benetan, eta hara heltzea sorgindutakoen esku dago bakarrik. Hala bada, gaurko proposamena hara igotzea da, Anbotoren ipar-aurpegian ibilbide zirkularra eginez eta Anbotoren gailurreria zeharkatuz, Mariren akerra bagina bezala. ==Larrano leporaino== Arrazolako ({{udalerria|Atxondo}}) eliza aurrean hasi eta bukatzen da ibilaldia. Aparkalekua dago han, baina autobusez ere hel daiteke Durangotik. Lehen urratsak etorritako errepidetik egin behar dira, azken bihurgunearen beste aldeko Anditxe baserrietaraino. Ezkerretara pista bat hasten da hilerrirantz doana. Hura gainditu eta lehen bidegurutzean eskuin aldera hartu behar da, zuhaitz artean aldapa gora. Sigi-saga bat egin ondoren, hedagailu baten azpitik igaro eta traktore-bideari eutsi behar zaio hego-mendebaldeko norabidean harkaitz hormara hurbildu arte. Anbotoren ipar aurpegi osoa gertuago ikus daitezke. Ezkerrera, Anboto Sakona kanalean zehar (PR-BI-202.1) tontorrera igo daiteke, 1.000 metroko desnibela ia lau kilometroan eginez. Baina oraingoan eskuineko bidezidorrari jarraitu behar zaio (PR-BI-202), harkaitz horma gaindituz Larrano leporaino heltzeko. Aldapa gutxiko larrean hego-mendebalderantz margo zuri-horiei jarraitu behar zaie Alluitzen gailur-lerroa begira-puntuan jarrita. Anboto eta Alluitz batzen dituen gandor luze eta zorrotzaren erdian dagoen larre gune zabala da Larrano lepoa (957 metro). Aterpea eta Santa Barbara baseliza daude bertan, eta iturria ere bai. Anbotoko gailurreriaren aurreneko tontorrera igotzeko ekialderantz jo behar da orain; hasieran, belardian zehar; ondoren, langa zeharkatu eta pago artean; eta, azkenik, kareharrizko tximinian gora. Ikuspegia ikaragarria da: Kurutzeta (1.214 metro), Elgoin (1.243 metro), Saintze (1.247 metro) eta Anboto (1.331 metro) lotzen dituen haitz-ertz zorrotza, Anbotoko Sakonera amiltzen diren horma ikusgarrien gainean. Orain bidea norberak egin behar du, marka gutxi baitaude. Zatirik zailena Elgoin eta Saintze artean dago, bi aldeetara amildegia oin azpian ikus daitekeelako. Beldurra sentituz gero, eskuineko magalean katuka jaits daiteke apur bat. Agindi Lepoan (1.240 metro) Anbotorako ohiko bidearekin bat egin eta mendizaleen oinatzek ilundu eta leundutako haitzari adi, ohartzerako heltzen da tontorrera. ==Mariurrika Kobea== Mariren egoitzara joateko iparraldeko ertzetik, hots Frailiaren ertzetik, jaitsi behar da. Laurehun bat metroko distantzia egin ondoren, ertzaren hozkadaren inguruan marka urdinak dira gidari Gerriko Kobaraino; ekialdeko ertzeraino, alegia. Benetako zailtasunak hortik aurrera datoz. Botoi-zulo itxurako koba hori zeharkatuz, Eskillar zokogunearen amildegira sartzen da eta beronen gainetik ibili behar da ehun eta hogeita hamar metroan Mariurrika Kobara heltzeko. Hasierako berrogeita hamar metroak dira arriskutsuenak, harkaitzezko ezproia gainditu behar baita (bigarren mailako zailtasuna). Gainontzekoa belarra da, baina arriskutsua. Segurtasuna bermatzeko, derrigorrezkoa da soka luzea erabiltzea , zeharkaldi osoan katigaleku trinkoak baitaude. Koba ez da oso handia, baldin eta barrualdeko galerietan sartzen ez bada, baina horrek espeleologiako jakintza eta materiala eskatzen du. Galerietarako atarian harkaitzak duen itxura da ikusgarriena, irudimena areagotuz Mari sorginaren aurpegia ikus daitekeelako. Beti hika hitz egin behar zaio Mariri, ez da inoiz eseri behar haren aurrean, eta ez zaio inoiz bizkarra eman behar. ==Anboto sakona== Iparraldeko Frailia ertzera itzuli behar da Mariren egoitza ikusi ondoren. Oraingoan ertzaren mendebaldeko Anboto Sakona kanalean behera jaitsi behar da Arrazolaraino. Belar askokoa eta aldapatsua da, baina lehorra egonez gero, ez da oso arriskutsua. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 8zix2nla9gljh7ifbro90iuppay1y7w 0 4503 20607 19738 2020-06-25T21:13:52Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 269-Historiadun txokoak-Korres.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Antoñana, Korresko gaztelua, Korres, Izki |distantzia = 9 km. 2 ordu eta erdi. |ingurunea = Historia interesgarria gordetzen du Korresko gaztelu zaharrak. Nafarroako eta Gaztelako erresumek begia jota zioten. Herri ekimenak abian daude, biltzen duen ondarearen gainean argia emateko xedez. |abiapuntua = Antoñana |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=139347&fetxa=2015-07-26&orria=036&kont=001 }} '''  '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=139347&fetxa=2015-07-26&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Korres herria (Araba) Izkiko natur parkearen barruan dago, Soila eta Muela mendi ezagunek inguratuta. Gaur egun, hiribildura iristeak zirrara berezia ematen badu, zer esanik ez iraganean. Baina orduko eta gaur egungo helburuak bestelakoak dira, jakina. Orduan, Nafarroako eta Gaztelako erresumek begia bota zioten leku estrategiko horri, eta norgehiagoka ibili ziren haren kontrola eramateko. Historiagileek jakinarazia dutenez, hiribildua sortu aurretik gaztelu bat bazegoen Portiella izeneko parajean, hots, amildegiz inguratutako labana zorrotz baten gainaldean. Gerora, gaztelua gotortu, eta Erdi Aroan berebiziko garrantzia hartu zuen Gaztelako Alfontso VIII.ak Nafarroako erregeekin izandako gerrateetan. Egun, ordea, egoera paradoxikoa gertatzen da Korresen: gazteluak izandako garrantzia gutxietsita, utzikeria galanta ageri du orain. Hori dela eta, krisi ekonomikoari buelta eman nahi izan diote hainbat lagunek Korresen, eta herri-ekimen batzuk abian jarri dituzte. ''Gazteluak Airean'' lelo hartuta, indusketa arkeologikoak ez ezik, mendi garbiketak, lan topografikoak eta finantzaketa kanpainak ere hasi nahi izan dituzte. Nahi bai, baina ezin. Gazteluaren hondakin historikoek lozorroan segitu beharko dute, instituzioetatik ezezko biribila jaso baitute proiektuok. ==Agin bideari ekinez== Antoñanan emango diogu hasiera Korresko gazteluraino eramango gaituen ibilbideari. Hiribilduan sartu gabe, harresi zaharrari bizkarra eman, eta Soila mendi aparta altxatzen den aldera begira jarriko gara. Oraingoz, gaztelua ez dugu ikusiko, Soilako malkarraren atzetik gailentzen da eta. Errepide azpiko pasabidetik igaroko gara, eta Euskal Trenaren Interpretazio Gunera iritsiko. Joan den mendearen 60ko hamarkadaren amaierara arte Euskal Herria zeharkatzen zuen ''trenico'' bitxiaren inguruko xehetasunak irakurtzeko parada izango dugu, propio atondutako argibide gunean. Soilara doan bide egokia hartzen saiatuko gara han; izan ere, bide seinale ugari ikusiko ditugu bertoko bidegurutzean. Besteak beste, honako zidor hauek guztiak: Artzaintza naturbidea, Inaziotar bidea, Zidor historikoa, Mendialdeko ibilbide zirkularra, Vasco-Navarro trenbidea, BTT eta Nordic Walking zirkuituak. Bujanda herrira doan errepidea zeharkatuko dugu. Mendira bideari jarraituko diogu, oraingoz GR 1 ibilbide luzeari jaramon eginda. Lehen bidebanatzean, ordea, GR zidorra utzi, eta eskuinera egingo dugu. Parkeko seinale horiak lagun, ezkerrera joko dugu aurrerago, eta hasierako noranzkoari eutsiko diogu. Atauri ingurutik datorren ubidea zeharkatu ondoren, erkameztian sartuko gara. Izki natur parkeko seinalea ikusiko dugu bide ondoan. Haren eskuinetik doan bidetik metro batzuk baino ez ditugu egingo. Izan ere, gorantz abiatuko den bidexka bati segika hasiko gara berehala. Pistara irtetean, gora egiteari eutsiko diogu, betiere landaretza oparoaz ederki gozatuta. Basabideak ezkerrera egiten duen unean, gaztainondo sendo batek atentzioa emango digu. Agin bidea hasiko da han, hots, zuhaitz berezira eta Soilako tontorrera doan bide sonatua. Guk, ordea, tontorrera bidea alde batera utzita, Antoñana eta Korres herriak lotzen dituen bidea lehenetsiko dugu. Hala, gorantz hartuta, bide nagusiari men egingo diogu, desbideratzerik hartu gabe. Bide zabala amaituta, hesia zeharkatu eta, xendak gogaide, hariztian barneratuko gara. Soila mendiaren eta Korresko gazteluaren arteko atakara hurbiltzen ari garela, lehen labana zorrotzak ikusiko ditugu mazela hurbilean. Aurrerago, Bujanda inguratzen duen panorama ederraz gozatzeko aukera ederra dugu, propio egokitutako talaia edo balkoi batetik. ==Portiella eskalatzen== Lepora iritsita, bidexkak Korres aldera bideratuko gaitu. Artean, ezpeldiak osaturiko galerian gaindi segituko dugu suabe-suabe. Jaisten hasita, adi egon beharko dugu gaztelurako bidea ondo hartzeko: Nafarroako Erresumako irudi bat ikusiko dugu ezkerraldean, harri txiki batean margotuta. Jaisteari utzita, maldan gora abiatuko gara, xenda irristakorrari segituta. Sigi-sagaka, beraz, harrizko murailara iritsiko gara. Hura eskalatu gabe, haren ezkerretik jarraituko dugu, gaztelua altxatzen den muinoaren oinaldera iristeko. Soka luze bat ikusiko dugu harriari lotuta. Eskalada erraza egingo dugu haitzean, betiere heldulekuei ondo oratuta. Harkaitza gaindituta, gazteluko harresiraino lagunduko digu zidorrak. Eskalatzeko bigarren zatia izango dugu hor. Zailtasunik gabe, baina, egurrezko eskala batetik gora egingo dugu, eta tontorrera helduko gara. Soila mendiaz gain, Kanpezuko lurrak ere bistaratuko ditugu tontorretik. Leku bera erabilita jaitsiko gara gaztelutik, tentu handiz. Behin atakan, ezkerrera hartu, eta Korresera iritsiko gara. Kale Nagusiari men eginda, natur parkeko interpretazio etxera iritsiko gara. Erakusketaz gain, Izki inguruko xehetasunak emango dizkigute informazio zentroan sartuz gero. ==Ubidean barrena== Antoñanara itzultzeko asmoz, Aranbaltza deritzan sakanetik egitea proposatzen dugu. Horretarako, natur parkeko zentroaren parean garela, herrigunean sartu, eta Bekoiturriko plazara iritsiko gara laster. Gero, ezkerrera egin, eta hiribildutik irtengo gara porlan bideari men eginez. Lehen metroak egin ostean, zuzen segituko dugu, Bujanda aldera. Aurrerago Aranbaltzeko presa ikusteko aukera emango digu bideak. Orduan, bide-seinaleari kasu eginda, ur-jauzi ondora iritsiko gara. Presa gainetik ibili gabe, ezkerreko ertzetik jaitsi eta kanalaren ondoan jarriko gara. Ubidearen eskuinaldetik hasiko gara orduan, astiro-astiro, erorikoak saihestuz. Pistarekin bat egitean, ubidea utzi eta ezkerretik doan Antoñanara bideari oratuko gatzaizkio. Aranbaltzeko ataka atzean utzita, bide nagusiak igoeran egindako bidearekin topo egitera eramango gaitu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 0cwtimljkwrkre9rxjd3gtzxmia22n6 0 4504 21801 21797 2020-07-06T16:10:48Z Xabier Cañas 1211 /* Larrun zeharkatuz */ wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = Olheta - Larrun 07.jpg |mapa = 268-Historiadun txokoak-Oleta.svg |herrialdea = {{herrialdea|Lapurdi}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Oleta, Arlepoa, Jasolako benta, Deskargahandi lepoa, Intzolako benta |distantzia = 12 km. 3 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Oleta eta {{udalerria|Bera}} lotzen dituen galtzada zaharrari jarraituta, Intzolako bentan atseden hartuko dugu. Gero, Larrungo mazelak alderik alde zeharkatuta, zirkuitu ederra osatuko dugu. |abiapuntua = Oleta |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=139268&fetxa=2015-07-25&orria=030&kont=001 }} '''  '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=139268&fetxa=2015-07-25&orria=030&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Oleta eta {{udalerria|Bera}} lotzen dituen galtzada zaharrari jarraituta, Intzolako bentan atseden hartuko dugu. Gero, Larrungo mazelak alderik alde zeharkatuta, zirkuitu ederra osatuko dugu. Oleta (Lapurdi) eta {{udalerria|Bera}} (Nafarroa) herrien arteko harbidearen arrastoak ikusi egiten dira oraindik. Beratik abiatuta, hondakin xumeak ikusiko ditugu basoaren babesean. Ezustekoa, aldiz, Oleta inguruko bidea egitean etorriko zaigu: bidea zabaldu eta harriztatuko da tupustean, harri zapalak eta ederki zizelkatuak begi bistan direla. Napoleonen Bidea omen da, mugaren alde bietako bizilagunek gogora ekartzen dutenez. Nonbait, haren tropak bide horri berorri heldu zion 1813ko ekainean, Gasteizko bataila atzean utzita. Hala ere, bidearen garrantzia lehenagotik dator. Erromatarrek egindako bide historikoa da, {{udalerria|Urruña}} eta {{udalerria|Bera}} herriak lotzen zituen ''errepide'' sonatua. Historian aurrera eginda ikusten dugu, gainera, Intzolako ibarra zeharkatzen zuen bide historikoak ongi lagundu zuela beste jarduera ekonomiko batzuk altxatzen. Intzolako bentan honelaxe irakurri genuen: «Erdi Aroan garrantzia hartu zuten Intzolako bazterrek, Nafarroako Erregearena zen burdinola bat existitu baitzen ibarrean bertan». ==Intzolako benta== Gaur egun ez da burdinola horren arrastorik erreka ondoan. Orain, bidaztiak eta naturazaleak ibiltzen dira bazterrotan. Asmoa? Oletatik Intzolara edota Larrunera doazen bidexkei jarraitzea. Izan ere, Intzolako benta txikia pausaleku atsegina izan ohi da ibiltarientzat. Egun kudeatzen dutenen aitona-amonek sortu zuten Intzolako benta, XX. mendeko lehen hamarkadaren amaieran: «François Pizziok eta Angeles Martinek erreka ondoko alkohol biltegia egokitu zuten orduan; gero, gogor lan eginda, benta txiki bat aurrera ateratzea lortu zuten». Produktuei dagokienez, asko izango zituzten bentatxoan, garai haiek oso zailak baitziren. Nafarroak bereziki gorriak ikusi zituen bizimodua ateratzeko orduan, 1936ko gerraren ondorio latzak ekarri baitzizkien bizilagunei: nekazarien produktuen beherakada ez ezik, industria eta komertzioaren desoreka ere ekarri zituen errepresio gaiztoak. Estraperloa eta ''gaulanak'' beharrezko bilakatu ziren oinarrizko gaiak eskuratu ahal izateko. Estatuak, nola ez, debekua jarri zion merkantzia askori, eta produktu asko ilegaltzat jo zituzten: botikak, tabakoa, pospoloak, gurina, ur minerala, alkohola... Bestelako garaiak dira egungoak, eta familiak bapo asmatu du negozioa egokitzen; aldaketa gutxi eginez, gainera. «Gure asmoa izan da betiko benta egiturari eustea, nahiz eta orain kontserben ordez freskagarri eta bazkari goxoak eskaintzen ditugun». ==Oletan, tipi-tapa== Oletako elizaren ondoko aparkalekuan utziko dugu autoa. Elizaren ertzetik hasten den bide zabalari ekingo diogu. Ibilbidearen nondik norakoak dakartzan argibide taula txiki bat ikusiko dugu bide ertzean. Hego-mendebaldera eginez, haritzek eta hurritzek osaturiko galerian gaindi jarraituko dugu, goxo-goxo. Intzolako erreka jauzkariaren harrabotsa gertu-gertu entzungo dugu. Laster, bidea harri ederrez jantziko da, eta agerian utziko dituzte behialako galtzadaren arrastoak. Bideari men eginez, errekan gora joan besterik ez dugu egingo. Minutu batzuk lasai eman ostean, GR 10 kodea daraman ibili luzeko zidorrarekin bat egingo dugu. Bide seinaleak dioenari jarraituta, Erleen Lepora heltzea posiblea da. Gu, ordea, ondoan dugun errekastoa gurutzatu, eta harbideari lotuko gatzaizkio. Intzola erreka gogaide, 18. mugarrira helduko gara laster. Estugune polita igarota, Intzolako benta bistan izango dugu. Taberna barruko irudiek eta testuek eraikin bitxiaren iragana argitzen lagunduko digute. ==Larrun zeharkatuz== [[Fitxategi:Olheta - Larrun 06.jpg|thumb|Larrundik beherako bidea GR10etik]] Benta pareko zubia igarota, maldan gora hasiko gara. Deskargahandiko lepora bidean gaude. Haritzek, Hurritzek eta gorostiek hartzen dute lekukoa orain. Sigi-saga eginda basoan, {{udalerria|Ziburu}} mendiaren hegoaldean zabaltzen den lepora iritsiko gara. Oletara doan bidearen ondoan, trikuharri bat ikusiko dugu. Lepoan, eskuinera egin, eta harlauzez hornituriko bidean gora jarraituko dugu. Esfortzu txiki bat egin ostean, ''Jasola'' izena duen bentara iritsiko gara. Gaur egungo jabeek kontatu digutenez, 1945ekoa da etxola baten moduan altxatutako bentatxo hori. Estraperloaren garaiak atzean utzita, atseden hartzeko talaia ederra: {{udalerria|Ziburu}} mendia, Xoldokogaina, Aiako Harria, Ibardingo bentak eta Iparraldeko mendebaldeko kostalde ederrak. Bentaren ezkerraldetik igarota, Larrun aldera igotzen den aldapa pikoari aurre egingo diogu. Alertzadi baten ondotik ibiliko gara hasieran. Gero, lepo txiki batera helduko gara. Larrun Txiki tontorra inguratzen jarraituko dugu gero. Bidexkak mazela burutik buru zeharkatzen lagunduko digu, gandorretik ibili gabe. Maurice Labeberriren omenezko artelan multzoaz gozatzeko aukera izango dugu Zizkuitzeko pagadi ederrean sartu aurretik. Pagadian gora egiten hasita, eta lepora heldu gabe, ezkerraldetik irteten den bidexka bati helduko diogu, Larraungo mazela berdea zeharkatzeko asmoz. Garo artean ibilita, ondo markatuta dagoen bidexkak altzifreak altxatzen diren tokira zuzen-zuzen eramango gaitu. Arlepora helduta —pudinga batzuk ikusiko ditugu han—, behera egiten hasiko gara, Hiruiturritik datorren bidearekin bat egiteko. Orduan, Larrunerako bideari lotu gabe, ezkerrera jo eta {{udalerria|Ziburu}} mendira begira jarriko gara. Beheragoko lepoan bide harritsuari heldu, eta, GR zidorra lagun, aparkaleku zabal batera helduko gara. Erreka gurutzatu eta asfaltoan ezkerrera eginda, Manttu Baita etxaldearen aurretik igaroko gara. Errepide nagusian, ezkerrera egin eta bazterretik tentu handiz ibilita, Oletara iritsi eta zirkuitua bukatuko dugu horrekin. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 8xz8yu7dc26x7es4s46noymra2gbi6h 0 4505 20807 20609 2020-06-26T08:37:51Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 267-Historiadun txokoak-Lantziego.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Lantziego}}, Binasperi, Castillejos ur baltsa, Teileria |distantzia = 11 km. 3 ordu. |ingurunea = Buztinezko adreiluak eta teilak ezinbestekoak ziren garaian, teilaginak –zamariek ondo lagunduta– hara eta hona ibiltzen ziren lehegaia fabrikara eramateko. |abiapuntua = Lantziego |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=139177&fetxa=2015-07-24&orria=038&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=139177&fetxa=2015-07-24&orria=038&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == XVIII. mendeko teila fabrika bat zaharberritu dute oraintsu Arabako Errioxako {{udalerria|Lantziego}} herriko hego-ekialdean. ''Terreros'' izena hartzen duen paraje gorabeheratsuan egin dute. Atontze lanak amaitu ostean, denon gozamenerako utzi dute eraikin ederra, hots, behiala berebiziko garrantzia izan zuen egitura aparta. Lantziegotik hurbil badago ere, inguruko bazterrak ongi baino hobeto ezagutu behar dira hara iristeko. Izan ere, teileria hori bezalako guztiak mendian altxatuak izaten ziren, ura eta lur mota egokia zeuden parajeetan. Teilen eta adreiluen beharra handia zeneko garaian, hiribildu bakoitzak bere fabrika propioa izateko ahaleginak egin behar izaten zituen. Batzuetan, hori posible ez zenez, hainbat hiribildu edota herrixkaren artean erabili behar izaten zuten lantegia. {{udalerria|Kripan}} ondoko ''San Jorge'' zeritzana, esaterako, {{udalerria|Lantziego}} eta Binasperi herriek erabili zuten denbora batez. ==Lantziegoko fabrika== Produkzioa egiteko modua sinplea zen: tokian tokiko kontseiluek produktu kopurua, prezioak eta erosleak kontrolatzen zituztenez, teilagin trebeak aukeratu ohi zituzten eskualdean, urrutira jo gabe. Hori posible ez zenean, eskualdetik at bilatzen zituzten; Nafarroan, Gipuzkoan eta Iparraldean, leku askoren artean. Tokian tokiko buztina hartuta, zamarien bidez biltegiraino garraiatu, eta, lehengaia larrainean garbitu ondoren, uretan sartzen zuten. Segidan, modelatzeko prozesua etortzen zen. Horretako, zurezko zein burdinazko moldeak erabiltzen zituzten. Azkenik, adreiluak eta teilak labean sartu, eta egoste prozesua hasten zuten, materialak apaletan ongi ordenatuta. Lantziegoko fabrikak ongi funtzionatu zuen 1788tik 1807ra arte, adituek ziurtatu dutenez. XIX. mendeak aurrera egin ahala, ordea, teileriaren ondoko etxola bestelako funtzio bat betetzen hasi zen. XX. mendea hasteaz batera, produkziorik ez zen jaso Terreroskoan, eta fabrika abandonatu egin zuten. ==Binasperira bidean== Terrerosko teileria ezagutzeko, Lantziegoko eskolaren aurrean hasiko gara. Haren eskuinetik gora egingo dugu, Larrineta kaletik. Aldatsa amaituta, Lapoblacion mendi aldera begira jarriko gaitu bideak. Errepidera iristean, ezkerrera egin, eta asfaltoaren alboan 50 metro inguru egin ostean, eskuinaldean ikusiko dugun nekazari bidean aurrera egingo dugu. Legarrez osaturiko bideari jarraituko diogu, eta, noranzkoari muzin egin gabe, Binasperira doan errepidera irtengo gara. Asfaltoan gora eginda, 79. mugarria igaro eta metro batzuk aurrerago, ezkerrera jo eta Toloño mendilerroari begira jarriko gara. Maldan gora hasi eta berehala, bideak bihurgune bat egiten duenean, 180 graduko bira eginda, Binasperira joko dugu. Herriko latsarria ikusiko dugu Bao errekastoaren alboan, harriz egina eta sastrakek erabat janda. Herriaren atarian, 80. mugarriaren aurrean, eskuineko kaletik jarraitu eta ''Lugar'' deritzan iturri zaharra bisitatuko dugu. Arabako lurraldean ez ezik, Euskal Autonomia Erkidegoan zaharrenetakoa da, Labraza eta Ekorako iturriekin batera. Lau platanondok babesten dute ninfa iturria, eta atseden hartzeko leku aproposa da. ==Terrerosko eraikinak== Iturria eta herria atzean utzita, aurrera jarraituko dugu arbolak, arrosak, intxaurrondoak, makalak eta almendrondoak gogaide. ''Robles'' izena daraman iturrira iritsiko gara laster. Gero, Vallarmen erreka gurutzatu, eta, aldamenean baratzeak, intxaurrondoak eta arte xumeak ditugula, Lantziegoko errotaren ondotik igaroko gara. Bidebanatze baten aurrean izango gara segituan. Goraxeago doan asfaltoa utzita, pitin bat beherago doan nekazari bidetik jarraituko dugu. Errekastoaren paraleloan gabiltza orain, hego-mendebalderantz. Zehar-zehar minutu batzuk emango ditugu, gorabeherarik gabe. Harea ateratzeko toki batera helduta, sestra-kurbari men egiten dion bideari jarraituko diogu. Lasaitasun handiz jarraituko dugu, harik eta bide zabala amaitzen den arte. Orduan, Castillejos urmaeletik jaisten den ur emaria bistan dela, ubidearen albotik jaisten hasiko gara; 100 metro inguru, besterik ez. Gero, ezkerraldera igaro eta Lantziegoko teileriara iritsiko gara, hurbil dago eta. Teileria eta biltegia ikusiko ditugu han. Teileriak bi arku puntadun ditu. Arkuok bidea ematen diete adreiluz egindako ganga galeria bitxi batzuei. Arku lerrokada horren gainean, egosteko lekua dago, eta gainaldean atondutako balkoitik ondo ikusiko dugu. Eraikin bitxiak bisitatu ondoren, bidean aurrera egingo dugu. Horretarako, eraikinak eskuinean utzi eta bide nagusitik jarraituko dugu, zehar-zehar, asfaltozko bide batera irten arte. Eskuinera okertu, eta ibarrean behera egingo dugu orduan. Valdelahijako zubia igaro ostean, maldan gora abiatu eta errepidera irtengo gara. Tentu handiz errepidea gurutzatuta, eta minutu batzuk gozo-gozo eman ostean, ''Cuevas'' izeneko ibarrarekin bat egingo dugu. Ibarreko zubia gurutzatuta, azken ahalegina egingo dugu herrira iristeko. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 0d0hxcayqtdgj213ygn4phvmn0qsosh 0 4506 20370 19973 2020-06-25T20:42:05Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Barakaldoko karga gunea.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Barakaldo}} |distantzia = 4 km. Ordubete. |ingurunea = Mea erazuteko sukarra pil-pilean zela, Franco-Belga enpresak lehengaia kargatzeko leku batzuk eraiki zituen itsasadarraren ertzean. Gaur egun, begiratoki deigarri bilakatu da egitura zahar horietako bat. |abiapuntua = Barakaldoko BEC |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=139107&fetxa=2015-07-23&orria=030&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=139107&fetxa=2015-07-23&orria=030&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Barakaldo}} (Bizkaia) {{udalerria|Bilbo}} Handiko eskualdean dago, Ibaizabal ibaiaren ezkerraldean. Aurreneko aldiz bertaratzean, eraikin handiek emango digute atentzioa; baita etxebizitzen metaketak ere. Makina bat bizilagunek topalekua aurkitu zuten hor aspaldi, industrializazioak berebiziko indarra hartu zuen garaian. Itsasadarraren altzoan goititzen da {{udalerria|Barakaldo}}, paraje bitxi eta gorabeheratsuan. Etxe multzoa, ordea, ez zuten galtzagorriek gau batean eraiki, ezta Bargotako aztiak ere, Okako mendietara zalu eta bizkor abiatzen zela. Bazter horrek historia aberats bezain interesgarria metatzen du. Izan ere, Donemiliagako kartularioan, 1051koa da {{udalerria|Barakaldo}} herriaren gaineko lehen aipamena. ==Ekonomia aldaketa== Foruen amaierak inguruko mendietako mineral erauzketaren liberalizazioa ekarri zuen, eta, harekin batera, kapital pribatuen etorrera. Pribilegioa amaituta, beraz, atzerriko enpresek meatzaritza esparru onak eskuratu zituzten bizkor. Azken karlistaldia amaituta, hortaz, Bizkaiko meatzaritzaren urrezko garaiak izan ziren. Trianoko mendiak eta Errekatxo ingurukoak ezin emankorragoak gertatu ziren. Lehengai preziatua bagoietan garraiatzen zuten; gero, itsasadarreko kargalekuetatik itsasontzietan sartzeari ekiten zioten. Teknika berria eta lan irizpide kapitalista ezartzeak Europako siderurgiaren eskaerari aurre egiteko bidea eman zien enpresei. Lehengo biztanle gunerik garrantzitsuena Galindo ibaiaren bokalean egon zen hasieran; baina Barakaldok lekukoa hartu zuen berehala. Ekonomia areago sustatzeko, Bizkaiko Labe Garaiak izeneko enpresa handia sortu zuten hainbat enpresaburuk XIX. mende amaieran. Barakaldoko hazkunde demografikoa lar handitu zen orduan, eta berebiziko hauspoa hartu zuten bazterrok. XX. mendeko lehenengo hamarkadetan, baina, meategiek gainbehera ezagutu zuten. Ateak ixten hasi ziren, burdina ez baitzen kalitatezkoa. Mendi magaletan irekitako zuloak husten hasi ziren, beraz, baita haien ondoan altxaturiko auzo jendetsuak ere. 1990eko hamarkadan, bere garaia iritsi zitzaion ordura arte erreferentzia izandako enpresari: Labe Garaiak izenekoari. Edonola ere, Barakaldok ez zuen industriagabetze horrekin amaitu bere garapena. Gaur egun, Barakaldoko ekonomia zerbitzuen sektorean oinarritzen da. Hala, turismoak eta saltokiek indar handia dute. Bizkaiko industrializazioaren nondik norakoak ulertzeko ezinbestekoa da, hortaz, {{udalerria|Barakaldo}} bisitatzea. Ondorengo erreferentziei jarraituta, besteak beste, eraikin historikoak, trenbideak eta burdina meak zamatzeko lekuak bisitatuko ditugu. ==BECetik trenbidera== Barakaldoko Bilbao Exhibition Center (BEC) erakustazokaren aurrean hasiko gara ibilian. Metalezko sare erdi garden batez inguratutako sei pabiloik osatzen dute eraikin moderno eta deigarria, eta hamar urte bete zuen apirilean. Ate nagusiaren aurreko Azkue ingurabidea zeharkatu, eta Aragon kalean aurrera egingo dugu, hots, botikatik gertu dagoen bidetik. Arteagabeitia eskolaren paretik igarota, Leon kalera helduko gara, bizkor-bizkor. Eskuinera egin, eta zubiaren ondoko eskailerak igota, goratasuna hartuko dugu. Justizia jauregiaren aurrean dagoen Bide Onera plazatxoan garela, ezkerrera hartu, eta Askatasunaren etorbidetik segituko dugu. Botikara helduta, eskuinera jo, eta Juan de Garai kaleari men egingo diogu. 1985era arte izandako udal hiltegia ikusiko dugu han. Gaur egun, Hizkuntza Eskola Ofiziala dago. Zaballa kaletik segituko dugu gero, hots, oinezkoentzat gertatuta dagoen lekutik. Jose Ramon Gomez Nazabal artistak egindako ''Postaria'' izeneko eskultura bitxia ikusteko parada izango dugu kale erdian. Biltzar Nagusiak gurutzatuta, San Joan kalean gora egingo dugu. Arana kalearekin bat egitean, ezkerrera jo, eta maldan behera abiatuko gara. Trueba parkearen ertzetik igaroko gara, palmondoak eta arbustu japoniarrak bistan ditugula. Parkearen behealdean, Dolores Ibarruri oinezkoen pasealekua ikusiko dugu. Bidegorri baten moldean prestatuta dago. Beste garai batean, ordea, Franco-Belga meatzaritza enpresak baliatutako trenbidea izan zen. ==Kargatzeko leku berria== Bidegorria gurutzatu, eta Arana kaletik segituko dugu. Murrieta kalearekin topo egitean, alondegi zaharra bistan izango dugu aurrean. Autobus geralekuaren atzean duen eraikina da. Eskuinera hartu, eta hainbat metro egin ostean, Portu kaletik segitu eta Ramon y Cajal kalean ezkerrera egingo dugu. Larrea herri ikastetxea ikusiko dugu laster. Ezkerretik segi, eta egitura metalikoz apainduta dagoen pasealekura jaitsiko gara. Bizkaiko Labe Garaietako egoitza nagusiaren aurrean gaude: Carmen eraikina. Portuko Dartsena plazan haur eskola ikusiko dugu. Aurrerago, Desertu plaza zeharkatu, eta garai batean Bizkaiko Labe Garaietako azpiestazio elektrikoa izandakoa bistaratuko dugu berehala. Adreilu gorriz eraikita dago, eta erraz egingo zaigu topatzea. {{udalerria|Sestao}} eta Santurtzira doan zubiaren ondoan, eskuinera egin, eta platanondoz osatutako ilarari jarraituko diogu. Gaur egun Kargatzeko Lekuen pasealekua izena hartu duen bideari jarraituta, 2002an zaharberritutako egitura bitxia ikusiko dugu: Franco-Belga enpresak 1886an inauguratu zuen kargalekua. Ibaiaren gaineko begiratoki ederra da gaur egun. Aurrerago, Orconerako meatokiarekin lotura zuen kargatzeko leku zaharra ikusteko aukera izango dugu. Porlan bideari jarraituta, Lutxanako trenbidearen gainetik igaroko gara. Segidan, Luchanamining kaletik aurrera eginda, Serralta zumarditik segi, eta eskuinera hartuko dugu bidebanatzean. Tunela igarota, BECen amaituko dugu Barakaldon barrena egindako zirkuitua. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 1l3zdsw8q8iloutgyd10icfrsfflpa3 0 4507 20817 20631 2020-06-26T08:38:02Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 265-Historiadun txokoak-Banka.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Beherea}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Banka}}, Latsarrako erreka, Ilarragorriko kaskoa |distantzia = 8 km. 2 ordu |ingurunea = Aldudeko ibarrean dago {{udalerria|Banka}}. Hango kobre meategien lehendabiziko arrastoak antziarokoak dira, zehazki K.a. 2500. urtekoak. Erromatarrak jo eta su ibili ziren bertan, lurrari etekin handiena atera nahian. |abiapuntua = Banka |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=139034&fetxa=2015-07-22&orria=034&kont=001 }} '''  '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=139034&fetxa=2015-07-22&orria=034&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Aldudeko ibarrean dago {{udalerria|Banka}}. Hango kobre meategien lehendabiziko arrastoak antzinarokoak dira, zehazki K.a. 2500. urtekoak. Erromatarrak jo eta su ibili ziren bertan, lurrari etekin handiena atera nahian. {{udalerria|Banka}} herria Aldudeko ibarrean dago, Nafarroa Behereko bazter gordean. Landaretza oparoak inguratzen ditu parajeok, eta nekez irudika daitezke kobre meategiak abian jarri zituzteneko garaiak. Gaur egun, ordea, sasien arteko pareta hondakinek iragana salatzen dute. Hala, Bankara heldu bezain laster, harrizko eraikin batzuek atentzioa emango digute. Jakin dugunez, {{udalerria|Banka}} herria eta inguruko zenbait herri industria gune garrantzitsuak izan ziren aspaldi. Izan ere, {{udalerria|Banka}} herria XVIII. mendean sortu zen, kobre meategietan zinezko ustiapena gertatu zeneko garai berean. Baina meatzarien lana ez omen da hain «modernoa», Bankako kobre meategien lehendabiziko arrastoak antzinarokoak dira eta; zehazki K.a. 2500. urtekoak. Erromatarrak jo eta su ibili ziren Aldudekoan lurrari etekin gehiena atera nahian. Ikerlariek aurkitutako materialek argi erakusten dute hori. Kobreaz gainera, urrea eta urre-zilarrarekin nahasirik topatu ohi zituzten lur azpiko harpe sainduetan. Erromatarren ustiapenaren ondoren, kobre meategiak itxi, eta isiltasuna itzuli zen Bankara. Horrelaxe igaro omen ziren hamabost mende, isilean, lur azpiko erraietako ahoa berriz zabaldu zuten arte. ==400 laborari jo eta su== XVIII. mendean, ate-joka etorri ziren Aldudekora, beraz. Laurent Beugniere suitzarrak galdategi bat eraikiarazi zuen orduan; tamainari begiratuta, batimendu hagitz handia izan zen. Kanoi eta balen beharra omen zegoen Frantzian, eta lehengaiak eskuratzea premia handikoa zen. Erromatarrek egindako lanari jarraipena ematearen kariaz, aitzindariek topatutako arazo teknikoak gainditu behar izan zituzten. Gero, galeria luzeak bezain sakonak harilkatzea lortu zuten laborari sutsuek. Materialen bereizketa egin eta gero, gurditxoak betetzen zituzten, apurka-apurka; izan ere, eskuko lana izaten zen gehiena, lan gogorra. Hala ere, 120 tona inguru kobre ateratzea lortzen zuten bazter guztietatik gerturatutako langileek. Batez beste, 400 laborari ibili ziren ibarreko bazterrok hondeatzen. Estonagarria, zinez! Mea erretzeko ikatza beharrezkoa baitzen, lur azpiko lana ez ezik, basoko lana ere egiten zuten. Kobre olak gain behera etorri ziren XVIII. mendearen bukaeran, eta burdinak lortu zuen arrakasta handiagoa. Gauzak hala, eraitsitako kobre olaren gainean burdinola eraikiarazi zuen Jean Baptiste Ricqbour olagizonak. Labe garaia jarri zuen abian, inguruko basoen emankortasuna ikusita. Pozak, ordea, 40 urtez baino ez zuen iraun, laster iritsi baitziren ekoizpenari irteera emateko arazoak. Baita labea egurrez hornitzekoak ere. Bankako historiaren garrantziaz oharturik, espeleologoak, historialariak eta arkeologoak batera aritu ziren XX. mendearen bukaeran. Artxibo eta arrasto arkeologikoak arakatu ondorengo fruitua Olhaberri izena hartu duen interpretazio zentroan ikus dezakegu. ==Gatuliko bazterrak== Herrian sartu gabe, errepide bazterrean utziko dugu autoa. Ibili-ibilian, metro batzuk egingo ditugu Baigorrirantz. Tupustean, burdinazko ate herdoildu baten artetik irtendako haize hotzak atentzioa emango digu: Bankako iraganaren lekukoetako bat, dudarik gabe. Aurrerago, asfaltoa utzi, eta Auza mendi aldera doan bideari ekingo diogu. Gatuli izeneko bidea erreferentziatzat hartuko dugu. Tinda horiko arrastoak gogaide, bidebanatze batera helduko gara. Ezkerreko bidea alboratuta, aurrera joko dugu noranzkoa aldatu gabe. Txalet batera heldutakoan, haren gainetik doan pistari lotu, eta gorantz hartuko dugu. Bidexkak hariztian sartzen lagunduko digu fite. Gero, xendak bat egingo du suabe-suabe doan bide zabal batekin. Eskuinetik jarraituko dugu orduan, eta, desnibelik galdu gabe, bidexka bati oratuko gatzaizkio. Zidorra estua delarik ere, bapo-bapo gidatuko gaitu basoan barrena. Mandabideak Latsarrako errekaren ondoraino lagunduko digu. Segituan, ibarrean gora egiten hasi, eta pago bikainak paisaia ederragotzeko lehian ikusiko ditugu. Alanbre bat igarota, tapiz berdeko bidea lehenetsiko dugu. Baso sorgindutik irtendakoan, Ilarragorriko kaskora igotzeko aukera izango dugu. Horretarako, ezkerraldera abiatzen den basabideari jaramon eginez, tontorrera iritsiko gara. Baigorriko bazterrez bapo aseta, aurreko desbideratzera itzuli, eta mendebalderantz jarraituko dugu gero, gozo-gozo. Gatuli Behereko baserria Latsarrako errekaren altzoan ikusiko dugu; baita garoz eta otadiz jantzitako Gatuli muino biribila ere. Baserrira jaisten den bidea bazter eginda, lerroari atxikita jarraituko dugu. Minutu batzuen buruan, Gatuli eta Antxola mendien arteko lepora iritsiko gara. Goraxeago, borda bat antzemango dugu. Hara iritsi gabe, ordea, Bankara itzultzeko bidea hartuko dugu. Beraz, sestra kurbari men egiten dion bide asfaltatuari jarraitu, eta berehalakoan Iturrialde Garaia baserriaren ondotik igaroko gara. Bideak behera egingo du han. Gero, bide sarda batean, noranzkoa aldatu gabe jarraitu eta lau bideko elkargune baten aurrean izango gara. Iturrialde Behereko baserrira doan bideari muzin eginda, hurbil-hurbil ikusiko dugun etxola batera hurreratuko gara. Basabide garbienetik ibili ordez, pitin bat beherago doan xendatik asmatuko dugu. Hala, galtzada zaharrari jarraituta, Marieihera baserrira helduko gara. Eskuinetik segituta, Bankaraino doan pistara irtengo gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] rbcu96s89ywhms5xftzezl0r81oxg3h 0 4508 20513 19604 2020-06-25T21:12:15Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 264-Historiadun txokoak-Bertiz.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Oronoz Mugairi ({{udalerria|Baztan}}), Bertiz ({{udalerria|Bertizarana}}), Plazazelai lepoa, Aizkolegi |distantzia = 22 km |ingurunea = Bertiz. Orgen karrankek tartea utzi diote hostoen harrabotsari. Besteak beste, haritzak eta gaztainondoak ikusiko ditugu erreinu liluragarrian. |abiapuntua = Oronoz Mugairi |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=138950&fetxa=2015-07-21&orria=038&kont=001 }} '''Orgen karrankek tartea utzi diote hostoen harrabotsari. Besteak beste, pagoak, haritzak eta gaztainondoak ikusiko ditugu erreinu liluragarrian.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=138950&fetxa=2015-07-21&orria=038&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == Jakinekoa da basoek berebiziko protagonismoa hartzen dutela Nafarroa Garaiko iparraldean. Guztiak ederrak direlarik ere, Bertiz izeneko zuhaiztia berezia da oso. Paradoxikoa izan arren, 2.000 hektarea inguru dituen paradisu hori pribatua izan da ia-ia betidanik. Gaur egun, bisitatuenetako bat da. Nola uler daiteke aldaketa hori? Bada, hainbat mende egin behar dugu atzera denboran haren historia ulertzeko. Izan ere, finkaren inguruko lehen aipamenak Erdi Arokoak dira, eta, ordudanik, basoa dotoretzen duten zuhaitz sendoek iragan aparta gorde dute. 1984an, pribatua izateari utzi zion, Nafarroako Gobernuak natur parke izendatzearekin batera. Harrezkero, milaka bisitari hartzen ditu basoak, natura oparoak erakarrita, dudarik gabe. ==Paradisuaren zaindariak== Jaurerriaren lehen berriak izateko, historian hainbat mende egin behar dugu atzera derrigor. Adituek jakitera eman dutenez, XIV. mendekoak dira guregana heldutako Bertizen inguruko lehen aipamenak. Orduan, Nafarroako Erregeak Bertizko Pedro Migel jauna izendatu zuen paradisuaren zaindari. Iparraldeko eta Gipuzkoako mugak zaintzearen aitzakian, opari ikusgarria utzi zion bere gozamenerako. Edonola ere, finkaren nondik norakoek ez dute hortxe amaiera punturik; Jaurerriaren gertakizunek aurrera jarraitu zuten, eta belaunaldiz belaunaldi. Natur ondarea oinordekotzan pasatu zen ia-ia XIX. mendearen amaierara arte. Azkenik, Pedro Ziga eta Dorotea Fernandez senar-emazteek eremu osoa erosi zuten, finkaren ondarea bere esanetara jarriz. Jauregia zaharberritzeko agindua eman zuen Ziga jaunak, baita lorategia dotoreziaz janztekoa ere. Horretarako, hainbat hobekuntza eginarazi zituen, eta, besteak beste, iturriak, urmaelak, pergolak eta estalpe erromantikoak egokitu zituen. Ziga munduan barrena ibilia baitzen, handik eta hemendik ekarritako zuhaitzak eta landareak metatzen hasi zen jauregiaren ondoan. Haren obra naturala ikusgai dago oraindik ere leku berean, aparkalekuaren ondoko aparteko lorategian. 1949an, Pedro Zigak testamentu bidez Foru Aldundiari utzi zion finka osoa, baina baldintza batekin: jaurerria bere hartan mantendu behar zuela. ==Plazazelaira bidean== Bertiz natur parkeko sarrerara heltzean (Oronoz-Mugairi, Nafarroa) atentzioa emango digun lehen elementua zedro ikaragarri bat da. Aparkalekuaren ondoan dago, belardi zabalaren erdi-erdian. Ibilian hasi aurretik hari erreparatzea ezinbestekoa da: 31 metro luze ditu, eta haren perimetroa bost metro ingurukoa da. Bertiz natur parkeko harrera egiteko etxolan hasiko gara ibili-ibilian. Aizkolegiko tontorrera doan bide zabala hartuko dugu. Parkearen muturrean ikusiko dugun informazio gunetik igarotzea komeni da: mapa-gida bat eskuratzeaz gain, ibilbideen inguruko xehetasunak emango dizkigute bertan. Proposatzen dugun ibilbideak Plazazelairaino lagunduko digu. Hara iritsiko gara 9,5 km osatu ostean. Gero, lasto bideari segika, Parkeko kaskora iritsiko gara; hots, Aizkolegi mendira. Pedro Zigak eraikiarazi zuen hartxintxarrezko errepidetik egingo dugu buelta. Bertizkoan sartzeaz batera, basoa janzten duten espeziei erreparatzea saihetsezina da: lizarrez gainera, astigarrak, Amerikako haritzak eta platanondo erraldoiak ikusiko ditugu basabidearen ondoan, primeran lerratuta. Ibilian hasi eta minutu gutxira, karobi edo gisu-labea ikusteko parada izango dugu. Eskuinaldean da egitura bitxia, behar bezala atonduta funtzioa ondo ulertarazteko. Ezkerraldean, haatik, txondor bat ikusiko dugu. Bertantxe jarritako oharrak lagungarriak izango zaizkigu Nafarroako basoetan garatutako lanbide zaharra bikain interpretatzeko. Aizkolegiko bideari eutsirik, basabidean aurrera jarraituko dugu; oraingoz, desnibel handirik gabe. Suspiroko errekaren gainetik igaro bezain pronto, bidebanatze bat ikusiko dugu. Plazazelai deritzan parajera bideratuko ditugu gure pausuak, bertaratzeko sei kilometro inguru direla. Beraz, eskuinera jo, eta, Aizkolegirako bideari muzin eginda, mendi bizikletaz egiteko aproposa den bidea hautatuko dugu. Goraka hartzen hasiko gara laster batean. Hasieran, astiro-astiro; kilometroak egin ahala, ordea, gogo biziz. Aldamenean daramagun Aiantsoro erreka jauzkaria lizarrek inguratuta ikusiko dugu. Uraren freskotasunetik aldendu ahala, baina, landaredia aldatzen dela nabarmenduko dugu. Lizarrek altuerari eta hezetasunari ongi eusten dieten espezieei utziko diete tartea. Besteak beste, pago sendoei. Hala ere, pagadia ez da ikusiko dugun lekuko bakarra. Altuera txikiko eta enbor lodiko gaztainondoak ere ikusiko ditugu magaletan barreiaturik. Aparkalekutik zortzi kilometro eginak ditugula, lepo batera helduko gara: Plazazelai eta Aizkolegi parajeak banantzen dituen lekuan gaude. Momentuz, eskuinera egin, eta Bertizko eremua ixten duen hesira iritsiko gara berehala. Parkearen inguruko informazioa duen argibide taula bat ikusiko dugu han. Merezitako deskantsua egin ostean, aurreko bidebanatzera itzuliko gara, Aizkolegirako bidea hartzeko asmoz. ==Lasto bidetik tontorrera== Mazelan gora egingo dugu lasto bidean aurrera egin ahala. Nonbait, Ziga senar-emazteek baimena eman zuten lastoz beteriko orgak beren finkatik igarotzeko. Bideak oso txarrak baitziren garai horretan, finka zeharkatzen zuen bideak baserritarrei Orabidea auzora joateko bermea ematen zien. Plazazelaitik 1,5 km egin ditugula, pinudiarekin bat egingo dugu. Orduan, eskuinera jo, eta Aizkolegiko tontorrera igoko gara. Aurreko mendean Zigak berak altxarazi zuen jauregi moderno bat ikusiko dugu tontorrean. Naturaren edertasunak erakarrita, zentzumenen gozamenerako eraikitzeko agindua eman zuen. Denbora luzea igaro da ordutik, eta erortzeko arriskuan dago gaur egun. Hori dela eta, etxearen inguruan amaituko dugu igoera. Aparkalekura jaisteko, harrizko bide zabala baliatuko dugu. Ez dago galbiderik. Izan ere, 11 kilometroko jaitsiera luzea dugu, eta bidea ongi balizatuta dago. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] qo2ds86tlkfvs7eufu60ms3en6nw5jg 0 4509 20673 20223 2020-06-25T21:15:05Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 163-Nafarroako ibilbidea San Kosme eta San Damian.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Galdio, Muneta mendatea, San Kosme, Galdio mendatea, Ibarluin, Artabia |distantzia = 12,2 km. 3 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Allingo haranaren gainetik hedatzen den pagadian aurkituko dugu, ezkutaturik, San Kosme eta San Damian ermita, Galdio eta Muneta mendateen artean. |abiapuntua = Galdio |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=137011&fetxa=2015-06-23&orria=030&kont=001 }} '''Allingo haranaren gainetik hedatzen den pagadian aurkituko dugu, ezkutaturik, San Kosme eta San Damian ermita, Galdio eta Muneta mendateen artean. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=137011&fetxa=2015-06-23&orria=030&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Lokizko mendilerroak edo Cordillera de Valdellin deitutakoak Lizarrako arroa menderatzen du, erabat, mendebaldetik. Hamar kilometroko hedadura du kare-haitzezko harresi bikain horrek Urederra eta Erga ibaien haranak banatzen ditu. Hainbat pasabidetatik, mendilerro ikusgarria hau puntatik puntara zeharka daiteke, harrizko pareta garaien gainetik. Txango honetan, mendilerroaren hego-mendebaldeko muturrean ibiliko gara, Allingo haranaren gainetik, mendilerro eder honek eskaintzen duen naturaren oparotasunaz gozatuz. Allingo kontzejukoa den Galdio herrian emango diogu hasiera ibilaldi honi. XVI. mendeko San Pedro elizaren ondoan kotxea utzi, eta bertatik ateratzen den porlanezko pista zabalean beteko ditugu lehen metroak. San Migel ermitaren ondotik pasa, aska bat ezkerraldean utzi, ur biltegi baten ondora iritsi eta metalezko langa gainditu ostean, eskuin aldetik jaitsiko gara. Ibilbidea PR-NA 185ari dagozkion seinalez balizaturik dago, batzuetan margo zuri eta horiez eta besteetan egurrezko hesolez. Harrizko pista zabalean zehar aurrera egingo dugu, pixkanaka altuera irabaziz. Bi errebuelta nabarmen eta gero, Artabiako bidegurutzera helduko gara. Hirurehun bat metro aurrerago (733 metro), Galdioko mendaterantz diagonalean zuzentzen den goranzko bideari eutsi, Muneta mendatera zuzentzen den bidea ezkerrera utzi eta, ''Las Caleras'' izenez ezagutzen diren monolito erraldoien erreferentzia hartuta, eskuineko bidea aukeratuko dugu. Ibarluingo parajeetan zutitzen diren monolito erraldoien ondora iristean, aldapa gogortu egiten da. Monolitoen artean, Illusiakoa nabarmentzen da, baina, zoritxarrez, ez du aukerarik eskaintzen eskaladarako, kalitate txarrekoa baita. Hartxintxarrezko bidexka haitza inguratu, pagadian barrena sartu-irten bat egin, eta Galdioko mendatera igoko gara. ==Muneta mendatea== Ikuspegi zabalaz gozatu eta gero, bide seinaleek erakusten diguten norabidea jarraitu, eta Muneta mendaterantz abiatuko gara. Pagoz jantzitako konoa inguratuz, erraz iritsiko gara lepora, eta, bertan, ermitara igotzeko egurrezko hesolak erakutsiko digu hartu beharreko bidea. Pagadian murgildu eta bizpahiru minuturen buruan, ermitaren ondoan izango gara. Egoera kaskarrean dagoen ermitatik gertu, metro batzuk igo, eta panoramikarik ez duen tontorra aurkituko dugu. ''Lokiz'' idatzita duten bi gutunontzi aurkituko ditugu; hala ere, gailur hau San Kosme izenez da ezagunagoa, egokiagoa baita Lokiz toponimoa mendilerroa izendatzeko. Altuerari dagokionez, berriz, ez dirudi inguru horretako garaiera handiena denik: hego-mendebalderantz jarraituz gero, bada kota altuagorik, Lisa toponimoz ezagututakoa (1.116 metro) hain zuzen ere. Gertu ere, Ibirin (1.082 metro) eta Sartzaletako (1.110 metro) gailurrak ditugu. Muneta mendatera itzuli, eta bueltako bidea hartuko dugu. Lepoan, ekarri dugun bideari bizkarra eman, eta hegoalderantz hasiko gara jaisten. Maldan behera, pagadia desagertu, eta baso mediterraneoa agertzen da. Betiko bide zabaletik mendiaren magala diagonalean zeharkatu, 180 graduko errebuelta batera jaitsi, eta, segidan, ''El Chaparral'' izenez ezagutzen den ingurua zeharkatuko dugu, beste diagonal luze batean. Azkar galduko dugu altuera, eta goranzkoan erabili dugun bidearekin egingo dugu bat. PRaren seinaleak jarraituz, Artabia herrira jaitsiko gara. Urederra ibaiaren paraleloan herrian sartu, kale Nagusia zeharkatu, eta eliza aldera zuzenduko ditugu gure urratsak. Galdiora iristeko kilometro pare bat geratuko zaizkigu, baina, abiapuntura heldu aurretik, harizti trinko batean murgildu, eta bidea gogortu egiten da. Norabide aldaketa batzuk egin eta gero, bidea leundu egiten da Galdiora iritsi aurretik. ''El Ginebral''-eko zelaiak atzean utzi, eta herrian sartuko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] m9ls6k34kn7nm3lj7lzuoao67i88hs2 0 4510 20494 19575 2020-06-25T21:11:56Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 162-Gipuzkoako ibilbidea Arribirilletako iruinarria.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Santutxuko ermita, Elosumendi, Leiopago, Kaixeta, Irukurutzeta, Arribirilleta, Kurutzebakarra, Aizkonako haitzak |distantzia = 12,8 km. 3 ordu eta 50 mn. |ingurunea = {{udalerria|Bergara}}, {{udalerria|Elgoibar}} eta Soraluzeko lurrek bat egiten dute antzina izan zuen funtzio bera berreskuratu duen zutarrian. |abiapuntua = Santutxuko ermita |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=136515&fetxa=2015-06-16&orria=028&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=136515&fetxa=2015-06-16&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Deba}} haranaren arkeologia aztertzeko orduan, ez dago zalantzarik Karakatetik Agerrebururaino hedatzen den mendilerroko estazio megalitikoak garrantzi handia duela. {{udalerria|Soraluze}}, {{udalerria|Bergara}}, {{udalerria|Antzuola}} eta {{udalerria|Azkoitia}} udalerrietan sakabanaturik dauden 16 megalitoek (10 tumulu, 5 trikuharri eta iruinarri bat) osatutako ondareak erakusten digu gure arbasoek inguru hori aukeratu zutela Neolitoan eta Brontze Aroan beren hildakoak ehorzteko eta lurraldea beraiena zela adierazteko. Bentosteko lepoan dagoen Santutxuko ermitan eta atsedenlekuan emango diogu hasiera ibilaldi honi. Egurrezko argibide taulak Elosu-Soraluzeko estazio megalitikoaren informazioa emango digu. Baseliza eskuin aldera utzita, asfaltatutako pistatik aurrera egingo dugu PR-Gi 94 ibilbide balizatuaren seinale zuri eta horiek adierazitako norabidean. Labeaga baserriaren ondotik pasa, eta berehala helduko gara Etxeburutxuko bidegurutzera. Ezkerrekoa utzi (hortik itzuliko gara), eta eskuinetik egingo dugu gorantz, Agerreburu/Sorusaitzako hedagailuetara igotzeko erabiltzen den asfaltatutako bide zabaletik. Bi kilometro pasatxo igo eta Atxobasoko lepora iristean, bide nagusia utzi eta basoan murgilduko gara PRaren markak segituz. Elosumendira igo nahi izanez gero, bide balizatua utzi eta erraz igoko gara apenas ikuspegirik duen gailurrera; hor dago Pol-Pol Mendi Elkarteak jarritako buzoia. Iparralderantz segituz, bide balizatuarekin berriro bat egin eta izen bereko tumulua ikusiko dugu Maurketako lepoan. Borda baten ondotik pasa, eta Keixetako lepora jaitsiko gara gure eskuinera izen bereko trikuharriak utzita. Lepoan, egurrezko argibide taulak erakutsiko digu berriro zein tokitan gauden. Zuhaitzen enborrean dauden seinale zuri eta horiek erakusten diguten bidetik egingo dugu gorantz. ==Hiru tona eta erdiko pisua== Konturatu orduko, ikuspegia zabaldu eta Irukurutzetako tontorraren ondora igoko gara. Erpin geodesikoa dago hor, eta, gertu, buzoia. Tontorretik gertu dagoen trikuharriaren ondotik pasa, eta berehala iritsiko gara Arribirilletako iruinarriaren ondora; hain zuzen ere, {{udalerria|Bergara}}, {{udalerria|Elgoibar}} eta Soraluzeko herriek bat egiten duten lekura. Hiru tona eta erdiko pisua duen menhir hori hondeatzeko makinez jarri zuten zutik orain gutxi; horrela, duela 4.000 urte zituen kokapena eta funtzioa berreskuratu ditu. Aranzadi Zientzia Elkartekoek trikuharria zela uste zuten, eta harri zabal horrek ganbara funtzioa betetzen zuela; baina, azken urteetan egindako indusketen ondorioz, zuloa baino ez zuten aurkitu, ez bestelako zatirik. Beraz, trikuharria izan zitekeena Brontze Aroko iruinarria edo menhirra da. Gure arbasoek altxatu zuten zutarri ederrari bizkarra eman, eta Kurutzebakarra izeneko gainera joko dugu. Atxolin eta Karakatera hedatzen den mendilerroa gure eskuinera utzita, ezker aldetik jaisten den balizatutako bidetik altuera galtzen hasiko gara, PR-Gi 94aren bariantetik. Kurutzebakarreko tumulua atzean lagata, Aitzpuruko zabala trikuharriaren ondotik pasa, eta Pol-Polerantz joko dugu. Lehen zatia maldan behera egingo dugu, baina, gero, bidearen zatirik luzeena basoaren itzalean eta ibilbide ia lautik egingo dugu, Agirre baserriaren ondora iritsi arte. Metro batzuk aurrerago emango diogu amaiera ibilbide zirkularrari, gertu izango baititugu hasierako bidegurutzea eta Santutxuko ermita eta atsedenlekua. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] byigsmnjgcsojk9y6be1m0ef6ralfdb 0 4511 20651 19810 2020-06-25T21:14:42Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 155-Arabako Ibilbidea Okariz eta Munaingo baso zaharra.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = Muniain, Okariz |distantzia = 6 km. Ordu eta erdi. |ingurunea = XVI. mendean, Larreako Dorreko Lazarraga jaunak bere eskuizkribu sonatua idatzi zuen garaian, hariztirik ederrena ernaltzen hasia zen Arabako Lautadan. |abiapuntua = Munain |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=135997&fetxa=2015-06-09&orria=026&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=135997&fetxa=2015-06-09&orria=026&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Munain eta Okariz herrietatik hurbil, Donemiliagako udalerrian, 400 hektarea dituen baso berezi bat dago. Hain da deigarria, ezen orain dela zazpi urte Euskal Herriko hainbat ikerlarik eta zientzialarik lanari ekin zioten buru-belarri bertoko landaretza eta fauna aztertzeko asmoz. Talde horrek Entzia mendilerroaren ipar-isurialdeko zoko-moko guztiak miatu zituen, tentu handiz. Emaitzak, zinez, harrigarriak izan ziren: guztira, 600 haritz inguru katalogatu zituzten, 485 zentimetroko enborra dutenak, gehienak orain dela bost mende jaioak. Banaka batzuek, gainera, 1.500 urte dituztela ondorioztatu zuten adituek. ==Baso zaharra== Ikerlarion lana, ordea, ez zen hariztira soilik mugatu. Faunak ere interes handia piztu zuen. Horrela, azkonarrak, katajinetak, azeriak, basurdeak eta orkatzak bistaratzeaz gainera, euren irteeretan 103 kakalardo desberdin katalogatu zituzten, den-denak haritz potoloekin lotuta. Hori nahikoa ez eta ikerlariok 225 onddo mota diferente ere jaso zituzten Okariz-Munaingo basoan. Munain herrian (Araba) emango diogu hasiera ibilbideari. Autoa elizaren ondoan utzita, hegoaldera begira hasiko gara ibilian. Zadorra kaleari men eginez, Entzia mendilerroko basoan barrena galduko zaigu soa. Herria atzean utzi dugula, eskuin-ezker egingo dugu bidebanatzean, eta, PR bide-seinaleak lagun, burdinazko barrera batera iritsiko gara. Langa ondo itxita —behorrak izan baitira ondoko belazean—, Baso Zaharrerako bideari ekingo diogu, maldan gora. Bidea ondo prestatuta dagoenez, arin-arin hurbilduko gara basora. Anartean, ipuruak eta elorri zuriak ikusiko ditugu bide ertzean, txori ugariren bizilekuak direla. Basabide behinenetik atera gabe, egurrezko langa bat zeharkatuko dugu laster: Munaingo baso zaharrean sartu gara jada; hots, haritz sendoek lozorroan dirauten errainuan. Langatik metro gutxira, gezi batek lagunduko digu noranzko zuzena hartzen. Bidean aurrera egin eta, sigi-saga egin ondoren, bisitarientzat egokitutako parke batera iritsiko gara. ==Okarizerako bidea== Baranda batzuk dituen igarobide batek belardi polit bateraino lagunduko digu. Hamaiketakoa egiteko leku egokia ez ezik, lehen haritz sendoak miresteko lekua ere bada. Atsedenaren ostean, bide nagusira irten eta, bertako bidebanatzean, Zadorraren Iturrien zidorra bazter eginda, jaitsiera xumea egiteko gonbita ematen digun bideari jarraituko diogu. Okarizera doan bidea hartuko dugu, beraz. Bideak errekasto bateraino lagunduko digu. Zubia gurutzatu, eta bidexkan gora egingo dugu. Bidexkak zailtasunik ez badu ere, aise labainkorra izaten da, batez ere zorua bustita dagoenean. Behin garaiera hartuta, beherako bideari ekingo diogu. Gero, hesia igaro ostean, Okarizko eremuan sartu eta jaitsiera polita egingo dugu. Inguruko haritz sendoez gozatzeko paraje ezin hobean gaude orain. Beste zubi batek lagunduko digu aurrerago errekasto baten ur-emari apurra saihesten. Zubitik hurbil, basabide zabala hartuko dugu, eta, huraxe abandonatu gabe, sigi-saga egingo dugu basoan barrena. Langa gurutzatuta, ezkerretik segitu eta Okarizen sartuko gara, Karobioste kaleari men eginez. Elizaren aurretik igaro eta berehala, eskuinera joko dugu bidebanatzean, eta, nekazari-bideari oratuta, Munainera iritsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] b4m8bb8ziwzkn112bjz9w3g8b4rrmi9 0 4512 20620 20205 2020-06-25T21:14:05Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 146-Nafarroako ibilaldia Longarko hipogeoa.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Longarko hipogeoa, Valverde, Ezpelen gaina |distantzia = 8,4 km. 2 ordu eta 20 mn. |ingurunea = Lurpeko hilobi hau monumentu bitxia eta bakarra da, ez soilik Euskal Herrian, Kantabriako erlaitz osoko hipogeo bakarra baita. |abiapuntua = Valverderen eskorta |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=135472&fetxa=2015-06-02&orria=028&kont=001 }} '''Lurpeko hilobi hau monumentu bitxia eta bakarra da, ez soilik Euskal Herrian, Kantabriako erlaitz osoko hipogeo bakarra baita. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=135472&fetxa=2015-06-02&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Mahats eta almendrondoen artean ibiliz, ez soilik Euskal Herrian baizik Kantabriako erlaitz osoan dagoen mota honetako hilobi bakarra bisitatzeko aukera izango dugu. Bide batez, egun haize errotek okupatzen duten Ezpelen Gainera igoko gara, eta itzuleran Pisanako ermitari egingo diogu bisita. {{udalerria|Viana}} eta {{udalerria|Aras}} herriak lotzen dituen errepidean, 4,150. kilometrora heltzean, Longarko hipogeora joateko erakusten duen bide-seinale bat ikusiko dugu. Ezkerretik ateratzen den pista hartuko dugu, eta kilometro bat aurrerago, Valverderen eskortaren ondora iristean, ibilgailua aparkatuko dugu. Iparralderantz zuzentzen den pista zabaletik aurrera egingo dugu, eta ez dugu galtzeko batere arriskurik izango, bidegurutze bakoitzean egurrezko hesola batzuek lagunduko baitigute bide zuzena aukeratzen —Longarko hipogeora iristeko falta den distantzia adierazten dute horiek—. Severiano eta Domicianoren eskorten ondotik igaro ondoren, San Pedro eta Longarko haran estuak bat egiten duten lekura iritsiko gara, eta, bertan, Pisanako ermitara igotzeko bidea izango dugu eskuin aldean. Aurrerago, gaztelania hutsez azalpenak ematen dituen egurrezko informazio taula. Aurrez aurre ikusiko dugun porlanezko aldapa pikoari aurre egingo diogu, berriro zereal lurretan marrazten den lurrezko bide zabalera igotzeko. Hilobira iristeko kilometro erdia falta dela adierazten duen seinalea atzean utzi eta erraz ailegatuko gara hilobi bitxiaren ondora. Ezpelen Gainaren magalean kokaturik dagoen hipogeoa K.a. 2850 eta 2500 urteen artean datatuta dago. Forma luzeko ganbera da. Burua zirkuluerdian, eta lauzazko horma dauzka, eta hareharrizko bi lauza handirekin estalita dago. Hegoaldean kokatutako sarrerako lauzan egindako zuloa da. Buztin hutsean landutako lurpeko ganbara luze horren barrura sartzeko, harlauzaz osatutako sarbidea pasatu eta obalatu itxura duen harria zeharkatu behar da. ==Lehen berriak, 1989koak== Megalito honen lehen berriak 1989koak dira, eta hiru urte geroago hasi ziren indusketa lanak. 1994an hipogeoaren zaharberritze lanak amaitu ziren, garai haietan inguruak zuen itxura ere berreskuratuz. Lurpeko ganbara ehunen bat urtez erabili zen talde bereko kideen gorpuak bertan uzteko. Hilobi hori berrerabili egin zen: taldeko norbait hiltzen zen bakoitzean panteoi moduan erabiltzen zen. Gorpuak tolestuta, fetu jarreran lurperatzen ziren, eta, horretarako, kidea hil eta berehala gorputz adarrak lotzen zizkioten. Longarko hipogeoaren ezaugarri bitxienetako bat apaintzeko objektuen falta da; zeramikazko ontziak ere ez dira ageri, eta soilik edalontzi txiki bat aurkitu zuten sarreraren ondoan. Longarko biztanleek ez zuten metala ezagutzen, eta aurkitutako tresnak eta armak silexekoak ziren. Aizto eta harri zabal batzuk izan ezik, hostokara itxurako 30 gezi punta izan ziren nagusi aurkikuntza horretan. Hipogeoa bisitatu eta gero, Ezpelen Gainera zuzentzen den bidetik gorantz egin dezakegu. Haize erroten artean ibili ostean, etorritako bidetik atzera egin eta bi haran estuak elkartzen diren lekuraino jaitsiko gara; bertatik Pisanako ermitara igotzeko aldapa pikoari ekingo diogu (aukeran). Abiapuntura itzultzeko, etorritako bidetik atzera egin eta Valverderen eskortara itzuliko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 4i3l65bvgil341dgkq6tp7jzkvs7o92 0 4513 20565 19683 2020-06-25T21:13:09Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 129-ZUberoako ibilbidea Hauzeko pagadia.svg |herrialdea = {{herrialdea|Biarno|Zuberoa}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Lephelce, Bitole, Lissiaguzere, Losko, Urdaburu |distantzia = 18 km. 4 ordu eta 20 mn. |ingurunea = Izarbe mendiaren ipar magalak dituzte hazitoki Hauzeko pagadiek. Horietatik barrena ibiliko gara, eta luzea izango da Losko begiratokirainoko ibilaldia; litekeena da BTT bidez ere egitea. |abiapuntua = Lephelce (Biarno) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=134907&fetxa=2015-05-26&orria=022&kont=001 }} '''Izarbe mendiaren ipar magalak dituzte hazitoki Hauzeko pagadiek. Horietatik barrena ibiliko gara, eta luzea izango da Losko begiratokirainoko ibilaldia; litekeena da BTT bidez ere egitea. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=134907&fetxa=2015-05-26&orria=022&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Izarbe estazio nordikoaren eta {{udalerria|Montori}} herriaren artean, bada toki horiek biak lotzen dituen errepide bat, eta, errepide horretako tarte ezinago bihurgunetsu batean, desbideratze bat dago, Lephelceko eremu inguruan; handixe abiatuko gara Loskorantz. Hogeita lau metroan-edo ibili eta gero, basoan barreneratuko gara, Izarbe gailurraren pean gutxi gorabehera. Behin basoan sartuta, emeki-emeki egingo dugu behera desbideratze bateraino, eta handik igaroko ditugu Bitoleko sakaneko ur-lasterrak. Hori egin orduko, sakanaren bestaldetik igotzen hasiko gara, aldapa batean gora, eta langa kanadar batzuetaraino iritsiko gara; hurrengo, pista bateko bihurguneari segika, Baretosko Itzuliko bidegurutzea aurkituko dugu, Montoriko larreen pean. Horraino eraman gaituen pistatik segituko dugu zuzenean, betiere mendebalderantz joz, eta, behin pagadiaren erdi-erdira iritsitakoan, panel iragarle batekin topo egingo dugu, eta Urdaburuko mendi lepoko basabidetik barrena ibiliko gara: hasieran, tarte zelai batean; hurrengo, beheraino eginda, bitan banatuko zaigu bidea, eta eskuinera utziko dugu Argastellyra doan basabidea, eta berriro ere beheraka hasiko gara Iguntzeko sakaneko ur emaria igarota. Ondoren, beherantz joko dugu berriro ere, hurrengo bidebanatzeraino. Han, panel iragarle batek adieraziko digu ezkerretik jo behar dugula Chuste goi ordokiko basabiderantz, baina ez diogu jaramonik egingo, eta eskuinetik segituko dugu Urdabururantz. Hala, lehengo eskema bera berrituko dugu, baina oraingoan Lissiaguzere sakanean. Alde bakarra zera izango da: basotik irtengo gara tarte batean, eta mazela zuhaitzik gabeko batean bermatuko, eta, goraka segitu beharrean, ziztu bizian jaitsiko gara Urdaburuko lepora. ==Loskoko begiratokia== Behin mendi lepoan, ezkerreko bidetik joko dugu, zeinak horra arteko ibilbide guztiko eskema bera baitarabil, baina Anthole sakanaren gainean; hala, bidegurutze bat aurkituko dugu ezkerretara, Loskorantz seinalatzen digun bide erakuslea alde batera utzita. Horra artekoak baino pendiz malkartsuagoa igaroko dugu, eta Loskoko gailurraren eremura iritsiko gara. Handik, beste mendi lepo batera irtengo gara, eta Teintureko bordarantz daraman bidea seinalatzen digun idazkun bat ikusiko dugu. Hilague gailurraren mazelatik barrena segituko dugu; beste maldaxka bat ere topatuko dugu, eta handik joko bidebanatze bateraino, eta, han, ezkerreko bidexkatik abiatuko gara. Lehengo pista guztiak baino estuagoa, belartsuagoa eta malkartsuagoa da bide hori, baina aise egingo dugu handik beherako tartea. Hala, belardi bateraino iritsiko gara, eskuinera utziko dugu Lacurde gailurrerainoko bide pendiztsua, eta Lissiaguzere sakanera jaitsiko gara. Handik, pista bidez itzuliko gara Lephelcera. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] j0uu2dideqgaq15ama1duyshxarr87c 0 4514 21925 20801 2020-07-15T17:24:44Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 113-Gipuzkoak ibilaldia Iturrigorri eta Bellotzako parajeak.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Arantzazu}}, Iturrigorri, Arrionako kortarria, Belostegiko kortarria, Haizpitartea |distantzia = 7 km. 2 ordu eta erdi. |ingurunea = Iturrigorri eta Bellotzako baso eta zelaiguneek eskaintzen dituzten aberastasunen artean, kortarri edo haustarriak daude. |abiapuntua = Arantzazu |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=134294&fetxa=2015-05-19&orria=027&kont=001 }} '''Iturrigorri eta Bellotzako baso eta zelaiguneek eskaintzen dituzten aberastasunen artean, kortarri edo haustarriak daude. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=134294&fetxa=2015-05-19&orria=027&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Arantzazuko Santutegiaren aurrean dagoen plazatik abiatu, eta, gure ezkerrera dagoen Goiko Benta atzean utzi eta gero, Sindika ostatuaren ondora helduko gara. Urbiara igotzeko, ohiko bidetik egingo dugu aurrera PR GI-3005ari dagozkion bide-seinale zuri-horiek erakusten diguten norabidean. Metalezko langa baten ondora iristean, Urbiara doan bidea utzi, eta basoan zehar zabaltzen den pistatik jaisten hasiko gara. Gure eskuinean, {{udalerria|Arantzazu}} erreka — behean— eta Gazteluaitz tontor bikaina — goian— ikusiko ditugu. Pagadi trinkoek eskaintzen diguten itzalpean erraz egingo dugu bidea, eta, porlanezko zubitxo bat gainditu ondoren, futbol zelai bat ikusiko dugu, eta segidan beste batzuk. Iturrigorriko lurretan, Arantzazuko frantziskotarren apaizgaitegiko ikasleek lursail hauek futbolerako eta beste kirol batzuk egiteko moldatu zituzten XX. mendearen lehen hamarkadetan. Gaur egun, isiltasuna da nagusi paraje hauetan, eta herdoildutako ateak bakarrik geratzen dira garai haietako lekuko gisa. Azken zelaiaren ondoan, iturria aurkituko dugu. Aurrera jarraitu, eta, bi zubi igaro ondoren, bidegurutze batera iritsiko gara. Guk eskuineko bidea aukeratuko dugu, balizatuta dagoena. Malda pikoari eutsi, pagadia atzean utzi, eta berehala pinudi batean sartuko gara. Arrionako lepora iristean, bidegurutze batekin egingo dugu topo. Eskuinera doan bidea hartuko dugu; baina, lehenago, pinu artean dagoen pago bakar baten ondoko Arrionako kortarria ikusteko aukera izango dugu. Harri hauek kortabasoak eta saroiak zehazteko erabiltzen ziren. Kortabasoak antzinako lur banaketak dira, abereentzako larre partikularrak. ''Haustarri'' eta ''artamugarri'' izenez ere ezagunak dira. Pinudian zehar, behera egiten hasiko gara, eta, pinudia amaitzean, pagadi bikain batean murgilduko gara. Bidezidorrak basoa zeharkatzen du, eta, behera heldu aurretik, berriro pinudi batean sartuko gara. Errekasto pare bat gainditu, eta, bat-batean, ikuspegia erabat zabalduko zaigu. Mendi artean oasi berde bat aurkituko dugu, eta, inguruan, kareharrizko haitz erraldoiak eta baso trinkoak. Pista zabal batek bitan zatitzen ditu lurrak, eta bertatik jarraituko dugu alanbrezko hesiaren paraleloan. Bide erdian gutxi gorabehera, gure ezkerrera eta egurrezko ataka gainditutakoan, Bellotzako kortarri berezia aurkituko dugu, bi zelai banatzen dituen alanbrezko beste hesi baten ondoan. Pistaren beste aldean, Erbizaskun mendiaren magalean kokaturik, Bellotza baserria ikusiko dugu. Bitoriano Gandiaga frantziskotar eta poeta ezagunak kontatuta, inguru hauek Santa Kruz apaizaren gordelekua izan omen ziren. Laster utziko dugu atzean paraje eder hori, eta, porlanezko pistara jaistean, haizpitarte bat zeharkatuko dugu zubi baten ondora iristeko. Puntu honetan eskuinera, maldan gora ateratzen den zidorretik, Arantzazuko aparkalekuraino igoko gara. Desnibela handi samarra da, baina bidea ondo zainduta dago; sigi-sagan, erraz lortuko dugu abiapuntura iristea. Bide batez, euskal arte garaikidearen ikur nagusienetakoa den santutegia eta bere altxorrak bisitatzeko aukera baliatuko dugu. Aipatzekoak dira Jorge Oteizaren eskultura harrigarriak, {{udalerria|Xabier}} Alvarez de Eulateren beirate modernoak, Nestor Basterretxearen margoak eta Lucio Muñozek egindako erretaula. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] rbrivjq9dbwjebznhs4veg1za09nm3w 0 4515 20612 19751 2020-06-25T21:13:57Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 96-Lea iturburutik itsasora.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Oso zaila |lekuak = Zengoitia ({{udalerria|Mallabia}}), {{udalerria|Oiz}}, Munitibar, {{udalerria|Aulesti}}, {{udalerria|Gizaburuaga}}, {{udalerria|Lekeitio}} |distantzia = 35 km. 8 ordu. |ingurunea = Ibaiak motzak dira Bizkaiko Kantauri isurialdean. Lea ibaia ere horrelakoa da: {{udalerria|Oiz}} mendian jaio eta Lekeition itsasoratzen da 24 kilometroko ibilbidea egin ondoren. |abiapuntua = Zengoitia ({{udalerria|Mallabia}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=133708&fetxa=2015-05-12&orria=033&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=133708&fetxa=2015-05-12&orria=033&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Nork ez du atsegin ibai edo erreka batek osaturiko paisaia? Nork ez du zoriona sentitu erreka baten uraren isuria entzutean? Zergatik ote? Errekak biziaren iturri direlako, lainoetako ur tantak jaso eta, mendietatik behera, arro eta bailaretan zehar bizia daramatelako, hasieran lasterka eta gero astiro, meandro batetik bestera, lurra, landareak, animaliak, arrainak eta gizakiak elikatuz. Batzuek milaka kilometroko bidea egiten dute itsasoarekin bat egin arte; beste batzuek, berriz, 24 baino ez, Bizkaiko Lea ibaiak, adibidez. {{udalerria|Oiz}} mendian jaio eta Lekeition itsasoratzen da. Edertasun handiko eta populazio txikiko lurrak bustitzen ditu: Munitibar, {{udalerria|Aulesti}}, {{udalerria|Gizaburuaga}} {{udalerria|Amoroto}}, {{udalerria|Mendexa}} eta {{udalerria|Lekeitio}}. Bizkaiko ibairik garbienetakoa da, gainera. Learen edertasunaz gozatzea da gaurko proposamena. Lea ibaiari laguntzeko, aurrez gailurrera igo behar dugu. {{udalerria|Oiz}} mendira igotzeko bide asko dauden arren, Mallabiko Zengoitia auzotik hasten dena da estrategikoena, {{udalerria|Bilbo}} eta {{udalerria|Lekeitio}} artean orduro dabilen autobusak geltokia baitu auzo honen ondoan —alegia, Trabakuako mendatetik {{udalerria|Durango}} eta {{udalerria|Markina-Xemein}} lotzen dituen BI-633 errepidearen 37 eta 38. kilometroen artean, Osma eta Mallabiko bidegurutzearen ondoan—. Autoarekin joanez gero, autobusez bidaia daiteke Lekeitiotik Zengoititara ibilaldia hasi baino lehen edo bukatu ondoren. Zengoititako auzoaren goialdean, GR-229 Mikeldi ibilbidearen bidegurutzea ezkerrean utzi, eta porlanezko pistari eutsi behar zaio, metro batzuk eskuinetara egin ostean iturri-garbitegiaren ondotik gorantz hasten dena. Bidegurutze asko daude bidean, mendigunea oso gizatiartua baitago. Lehen bidegurutzean ezkerrera jo; bigarrenean, eskuinetik hasita bigarren aukerari jarraitu behar zaio. Malda gogorra da, kilometro gutxitan 500 metroko desnibela gainditu behar delako. Hego-ekialdeko gandorrera hurbiltzean, aerosorgailuak ikus daitezke. Haiei jarraikiz, gailurreraino heltzen da. 1026 metroko garaiera duenez eta Bizkaiaren erdigunean dagoenez —beraz, Bizkaia osoa ikusteko lekurik onena izanik—, deiadar mendi izan zen {{udalerria|Oiz}} Erdi Arotik aurrera: Bizkaiko Batzar Nagusietara joateko deiadarra egiten zuten tontorrean sua piztuz edo soinu seinaleak eginez. Itsasoari begira jarri, eta zuzenean malda pikoan behera jaitsi. Ez, biderik ez dago; norberak egin behar du bidea, goitik behera datorren hesiaren eskubi aldetik. Astiro eta kontuz ibili. {{udalerria|Oiz}} errekaren sorburua handik metro gutxi batzuetara ikus daiteke. Hasieran, lur hezea baino ez da, baina aida batean ur jario ñimiñoa antzeman dakioke. Lehen ur-jauzia ere bertan da. Azpitik pasatu behar da errekaren ezkerraldera heltzeko; gero, aurreneko zuhaitzen artean behera jaitsi behar da, saltoka datorren errekatxoarekin batera. Bidexka batek ur fluxutik urruntzera behartzen du ezkerrerantz okertuz. Metro batzuk ibili, eta berriz maldan behera jo, porlanezko pistarekin bat egin arte. Ezkerrerantz jarraitu bostehun bat metroan; gero, langa baten atzean eskuinetara ateratzen den baso bidean sartu. {{udalerria|Oiz}} erreka eta ondoko erreka baten artean egin aurrera Munitibarreraino doan bide bakarti eta bihotz-zabal honetan; ur-jauzi polit bat izango dugu opari bi erreken elkargunean. Munitibar udalerria goitik behera zeharkatuz, Oizen magala atzean utzi, eta Lea ibarrean sartzen da erreka. Baina ez du behin betiko izena hartuko Aulestiaraino heldu arte eta beste erreka batzuen urak jaso arte. Ibilgua nabari zabalagoa du orain itsasoraino duen bide luzeari ekiteko, ibilkaria lagun hartuta, noski. Horrek badu nondik ibili: Antzinako Errege Abelbidean, egun GR-38 Ardoaren eta Arrainaren Ibilibidea izenaz ezagunagoa. Zailtasunik gabeko 23 kilometroak bidezidor hutsa baino gehiago dira. Izan ere, ibaiaren ondare naturalaren eta historikoaren erakusketa ere badira, antzinako burdinolak, errotak, presak, kanalak, zubiak, ontziak, dorretxeak, ermitak... baitira ikusgai ibaiaren ur-laster eta ur mantsoen artean, aparraren zuria eta likidoaren urdin-turkesa artean, belardi eta baso sail artean. Altzairuzko totem batzuek interes guneak adierazten dituzte. Lea ibaiaren bokalea, eta beraz ibilaldearen amaiera, bereziki dira politak, padura ederra sortzen baitu San Nikolas uhartearen eta Lekeitioko Isuntza eta Mendexako Karraspio hondartzen artean itsasoratu baino lehen. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] pjlxgcr13xy5982fk2nnmzuvd61j18f 0 4516 20723 20357 2020-06-26T08:36:25Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Aldudetik Hargibelera.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Beherea}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Aldude}}, Berdaizko lepoa, Elhokadi, Zarkindegi, Eiharzeko lepoa, Hargibel, Albako Harria |distantzia = 11 km. 3 ordu. |ingurunea = Ibilbide zelaia eta polita da {{udalerria|Aldude}} eta {{udalerria|Baztan}} artean dagoen muinoraino doan hauxe. Behin Hargiblera iritsirik, Albako gailurrera joko dugu, hurbil baitago. |abiapuntua = Aldude |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=133045&fetxa=2015-05-05&orria=028&kont=001 }} '''Ibilbide zelaia eta polita da {{udalerria|Aldude}} eta {{udalerria|Baztan}} artean dagoen muinoraino doan hauxe. Behin Hargibelera iritsirik, Albako gailurrera joko dugu, hurbil baitago. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=133045&fetxa=2015-05-05&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Aldude}} ibaiaren gaineko zubia gurutzatuko dugu, eta eskuinaldeko lehenengo kaletik joko; baliza horiz seinalaturik dago. Hala, herritik irtengo gara, eta larre eta baso artean ibiliko, ibaiaren ibilbidearen paraleloan. Lats bat igaroko dugu zubi batetik, eta atzean utziko ditugu azkeneko bi baserriak. Bidexka batean gora egingo dugu, eta, lehen bidegurutzera iritsirik, eskuinaldetik segituko dugu. Bidezidor horretatik igoko gara, baso artean, baina hango zuhaiztitik irten egingo gara tarte batean, Txiloenea baserriaren beheko aldetik igarotzean. Gero, lats bat igaroko dugu, eta, bidezidorra banatu egiten delarik, eskuinaldeko bidetik joko dugu; hari segika, beste bide batekin topo egingo dugu ezkerretara, eta handik joko. Behin basotik irtendakoan, bide nagusi bati lotuko gatzaizkio, eta, hari segika, beste bidebanatze bat aurkituko dugu ezkerretara, eta, han, eskuinaldeko bidetik hartuko dugu, eta halaxe iritsiko gara Berdaritz mendi leporaino. Hantxe aurkituko dugu 117. mugarria, eta haren ezkerraldetik joko dugu, eta baliza horiko bide batekin topo egingo eskuinetara. Maldan gora egingo dugu pagadiraino; han, ezkerraldeko bidezidorretik joko dugu, 120. mugarriraino, zeina {{udalerria|Aldude}} ibarraren gaineko mendilerroan bertan baitago. Eta ezkerraldeko bidetik jo beharrean, Hargibele eta Belaun alderantz egingo dugu, zutoin batean adierazia dagoen noranzkoari jarraikiz. Mendi mazelatik igotzen hasiko gara, eta, erdibidean, ezkerraldeko bidezidorretik segituko dugu, eta Zarkindegiko bigarren mailako gailurrera joango gara. Mendilerroan barrena ibiliko gara, paisaia ikusgarriak ditugula bi aldeetara: {{udalerria|Aldude}} ezkerretara eta {{udalerria|Baztan}} eskuinetara. Gero, ezkerraldeko hegiko bidezidorretik segituko dugu, pagadian barreneratzeraino, eta, handik aurrera, maldan beherari ekingo diogu Belaun mendi lepora iritsi artean. Hurrengo, ezkerralderantz joko dugu bide batetik, basoan gora, eta ezkerralderantz biratuko dugu, hartxintxarrezko bide batekin topo egin arte; hari eskuinaldetik segika, Eihartza mendi lepoaren gainera iritsiko gara. Mendi lepoaren ezkerraldera, bide baten arrastoa igarriko dugu, hainbat koloretako baliza batzuek aditzera emango digutenez, eta horiexek izango ditugu gidari Harrikulunka harrizko monumentu mitologikorainoko bidean gora; behin hura igaroz gero, Hargibele orrazi harkaiztsuaren pean izango gara, eta aise igo ahalko gara hara. Handik, berriz, Albaraino igo gaitezke nahi izanez gero; esku-eskura izango dugu Baztango gailur ospetsua. Nolanahi ere, Aldudera itzultzeko, Belaun mendilerrora jaitsi beharko dugu, eta, han, eskuinaldeko bidexka batetik egin beharko dugu beherantz. Baliza horiak bide seinaletzat harturik, asfaltozko auzo bide batera iritsiko gara azkenean. Hurrengo, bidegurutze batera iritsiko gara, eta eskuinaldetik joko dugu balizak alde batera utzita. Ibilian ibiliko gara metro batzuetan, eta ezkerraldeko bidexkatik biratuko dugu, antenen alderantz joko bagenu bezala; baina haietaraino iritsi aurretik, ezkerralderantz egingo dugu, basoan behera, harik eta bidexka bat aurkitu arte, eta, gero, handik segituko dugu eskuinalderantz; hala, bada, ibilbide balizatuarekin bat egingo dugu berriro ere, Aldudeko gainera eta hango etxetzar zurien ingurumarira iritsi aurretixe. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] bsxe52qms6seycw2rulzlklx3dy0r1m 0 4517 19643 19253 2020-06-16T08:57:27Z Theklan 125 Robota: [[:Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak|Berriatik hartutako ibilbideak]] kategoria eransten wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Zarikiegi, Erreniega |distantzia = 9,3 km. 2 ordu eta erdi. |ingurunea = Donejakue bidearen zati esanguratsu honetan haize sorgailuek mendiaren bizkar luzea hartzen dute ia gailurreraino iritsi arte. Berrogei daude guztira. |abiapuntua = Zarikiegi |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=132599&fetxa=2015-04-28&orria=026&kont=001 }} '''Donejakue bidearen zati esanguratsu honetan haize sorgailuek mendiaren bizkar luzea hartzen dute ia gailurreraino iritsi arte. Berrogei daude guztira.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=132599&fetxa=2015-04-28&orria=026&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == Euskal Herriko Mendien Katalogoko oharretan agertzen den moduan, mendi honen izenak lehen ''Perdon'' oharra zeraman parentesi artean argigarri gisa. Izen hark, hala ere, gailurretik hurbil dagoen Barkamenaren Andre Mariaren ermitako adbokazioari egiten dio erreferentzia, eta ez da toponimiarekin nahasi behar. 1994an Nafarroako lehen haize zentrala bertan ezarri zelako da ezaguna mendia, eta, gaur egun, berrogei haize sorgailu daude bertan. Zarikiegi herrian ibilgailua utzi eta berehala ikusiko ditugu Donejakue bidea erakusten duten gezi horiak. Ohikoa da herriko ostatu edo tabernetan erromesak atseden hartzen ikustea, eta horietako batzuekin ibilbide zirkular honen zati bat betetzea ere bai. Atzean utziko ditugu herriko azken etxeak, eta pista zabalean zehar erraz egingo dugu aurrera. Lehen aldapa igotzen hasi eta berehala ohartuko gara zati batzuk konpondu behar izan dituztela, xenda zaharra higaduraren ondorioz erorita dago eta. Gambellacosen iturriaren —''Reniega'' izenez ere ezaguna— ondotik pasatu, eta erromesen omenez jarrita dagoen monumentu ikusgarriaren ondora igoko gara. Vicente Galbete artista nafarrak eginiko eskultura honetan burdinazko silueta duten erromesak irudikatzen dira. Egileak dioen bezala, eskultura multzo horrek bidearen bilakaera iradokitzen du historian zehar. «Lehenik, laguntzarik gabeko pertsonaia dago, airea usainduz, bidea bilatuz. Segidan, erabakiak argiago dituen beste bat, eta gero merkatari talde bat, zaldunak... beste talde bat tamainaz eta neurriz handituz. Erdi Aroko Donejakue bidearen une gorena irudikatzen dute horiek. Geroztik, irudiak bakanduz doaz, XVIII. mendeko gainbeheratik gaur egungo une gorenera heldu arte gogoratuz». Lepo honetan, Santiagora bidean doazen erromesak agurtu eta Erreniegako tontor aldera joko dugu. Haize sorgailuen ondotik doan zidor edo pistatik ibiliko gara, eta 25en ondotik igaro eta gero, gain aldera aterako gara, antena erraldoi eta kasetak banaturik dauden ingurura. Lepotik paraleloan ekarri dugun errepidera metro batzuk jaitsi, eta berriro xenda hartuko dugu aurrez aurre ikusiko dugun pinudian murgilduz. Pinu artean ibili ondoren, zelaigune batera atera eta oso gertu ikusiko dugu gailurra. Zuhaitzik gabeko gain horretan, erpin geodesikoa eta buzoiaren funtzioa betetzen duen enborra eta aizkora. Ibilbidearen edozein lekutatik ikusten dira Iruñeko arroaren bista oso onak, baita Nafarroako Pirinioetako mendiak ere, baina gailurra ez da talaiarik onena ikuspegiaz gozatzeko. Etorritako bidetik atzera egingo dugu, eta, pinudia atzean laga ostean, eskuin aldetik marrazten den zidorretik jaisten hasiko gara. Bidegurutzeetan harri piloek (cairn) erakusten diguten bidetik pista zabala bitan zeharkatu, eta hirugarrenera ailegatzean ezkerraldera joko dugu. Aurrera egin ahala, eskuinetik jaisten den xenda bat utzi eta gure gainean haize sorgailuak berriro gertu ikusiko ditugu. 90 graduko bihurgunean bide zabala utzi eta Zarikiegi aldera zuzentzen den bide zabaletik jaisten hasiko gara. Behean, jenderik bizi ez den Gendulaingo eremua ikusiko dugu, eta urrutiago {{udalerria|Zizur}} Nagusi eta {{udalerria|Zizur}} Txikiko herriguneak. Azkar galduko dugu altuera, eta konturatu orduko San Andres elizaren ondoan izango gara, abiapuntuan hain zuzen ere. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] t84bxgwc33uhtf418hq0bkyuceydn7g 0 4518 20710 19901 2020-06-26T08:31:48Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Zarpiako ur-jauzia |distantzia = 7 km. Ordu eta 45 mn. |ingurunea = Kontrastako zentrala elikatzen duen ur-jauzi ederra bisitatuko dugu ibilbide honetan, bertatik abiatzen den ubideak primeran lagunduta. |abiapuntua = Kontrasta |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=131960&fetxa=2015-04-21&orria=028&kont=001 }} Argindar modernoak lehentasuna hartu zuen Araban XIX. mendearen amaieran. Ordura arte, hiri nagusietako kaleak gas bidez argiztatzen ziren, baina mende berriak argindarra ekoizteko proiektu hidroelektrikoak ekarri zituen apurka-apurka; baita enpresa horiek kudeatzeko lehia bizia ere. Anartean, bestelakoa zen erritmo energetikoa herri txikietan. Lehen hamarkadan saiakera xumeak egin zituzten termodinamikak lagundutako proiektuekin. Tokian tokiko egoerari erantzun beharrak, ordea, berebiziko aldaketa ekarri zuen bat-batean. '''Garai horretako egitasmoetako bat Aguraingo Elektra izenekoa dugu. Kontrastatik hurbil egokitutako 73 metroko jauzia baliatu zuen enpresa horrek 1913tik aurrera.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=131960&fetxa=2015-04-21&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == XX. mendearen lehen hamarkadan Kontrastako bazterretan eginiko obrok ezagutarazteko asmoz, {{udalerria|Harana}} ibarrera gerturatuko gara oraingoan. Izan ere, mende bat bete duten ubidea, jauzia, hoditeria eta zentrala abian jarri dituzte oraintsu, 2008an. Iturrialde, Gorrueta eta Tobera errekastoek isuritako urre gardena Kontrastako zentral berrira iristen da orain, gutxika-gutxika. Tamalez, aurtengo denboraleak triskantza handia sortu du ubidean, eta luizi batek harlauza batzuk aurretik eraman ditu. ==Zarpiarako bidea == Kontrastako iturri monumentalean (Araba) jarriko gara abian. Hiribilduaren barnera egingo dugu ate zaharretik. Pilotaleku estaliaren eretzetik igarotakoan, San Salvador kaletik jarraitu, eta hilerri parean ikusiko dugun ''Haraneko Bidea'' zidorra bazter egingo dugu. Iparraldera egiten duen bidea lehenetsiko dugu han. Ur biltegirako bideari muzin eginda, asfaltoari jarraituko diogu guk, apenas igo gabe. Burdinazko ate bat igaro ostean, hesiari lotuta doan bideari ekingo diogu. Harrizko puska eder batzuen ondotik igaroaraziko gaitu bideak, eta hurritzek osaturiko galerian gaindi jarraituko dugu. Hesia bukatzean, zentral berria ikusiko dugu, beherago. Jaitsi gabe, baina, basoan sartu eta, bidebanatzean, behetik datorren pista gurutzatu eta zuzen jarraituko dugu, pagoen artean. Beherantz abiatuko gara laster, eta pagaditik irtengo gara. {{udalerria|Berriz}} ere hesiaren konpainian jarrita, aterpe txiki bat ikusiko dugu ibaiaren ondoan. Haren atzealdetik jarraituko dugu lasai-lasai. Larrondoa ibaia zeharkatuko dugu zubiak lagunduta. Ondoren, ezkerrera egin eta, ibaia gogaide, Zarpiako iturburura iritsiko gara. ==Harlauzaz harlauza== Zarpiako emaria jasotzen duen etxola bat ikusiko dugu ur-jauziaren ondoan. Hormaren oinaldean, berriz, porlanezko ubidea. Ikusten dugun ur-emaria, argindarra ekoizteko ez ezik, {{udalerria|Harana}} eta Ameskoa ibarretako herriak urez hornitzeko ere baliatzen dute. Kanalari jarraituta osatuko dugu itzulera. Haitzulotik ur gehiegi jausten ez bada, bederen, ur-jauzia saihestu eta, porlanezko harlauzak gogaide, Kontrastarako bideari helduko diogu. Hogeita bost minutu inguru emango ditugu 1.800 metro luze dituen kanalaren gainetik. Ur biltegia eta aspaldiko kuboa ikusiko ditugu amaieran. Zentraletara doan hoditeriaren ondoko bidetik jarraituko dugu, maldan behera. Herriraino lagunduko digun bidearekin elkartuko gara zentraleraino iritsi aurretik. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] oh1t3dk2jmav4o5al5yn26c7v95rxii 0 4519 20793 20395 2020-06-26T08:37:37Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Intzartzuko Haitzak.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = {{udalerria|Ataun}} Elbarren, Aizkoate, Intzartzu, Arastortz |distantzia = 9,7 km. 4 ordu et 30 mn. |ingurunea = Talaia zirraragarria dira Intzartzuko Haitzetako pareta bertikalak, Aitzarte edo Ataungo domo aldera amiltzen baitira. |abiapuntua = Ataun Elbarren |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=131437&fetxa=2015-04-14&orria=026&kont=001 }} '''Talaia zirraragarria dira Intzartzuko Haitzetako pareta bertikalak, Aitzarte edo Ataungo domo aldera amiltzen baitira. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=131437&fetxa=2015-04-14&orria=026&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Aitzarte edo Ataungo domoa, Aizkoate, Intzartzu edo Aizkorrandi, Arastortz, Jentilbaratza, Agautz, Asundi, Leizadi, Ikaranbieta eta Loibideko mailoetako gailurrek osatzen duten eraztun itxurako mendialdea da. Tokikoek bertakoek, Aitzarteko Zeharra esaten diote Aitzarteko lur malkartsu horri. Ibilaldi honetan, hiru tontorrek osatzen duten gailurreria ziragarria bezain zorabiagarria zeharkatuko dugu, Arastortzeko gainera igo eta gero, Intzartzuko Haitzetara doan gandor estu eta hautsitik aurrera eginez gailurretik pasatu eta segidan, Aizkoatekora jaitsiko gara. Ataungo Elbarren auzoko elizatik abiatu bezain pronto, errepidean metro batzuk egin, eta berehala ikusiko dugu iturri bat, eta haren ondotik pasatuko gara. Bidegurutzean, eskuineko bidea hartu eta laster ezkerretik ateratzen den bidetik aurrera egingo dugu. Bide seinale zuri, hori eta gorriek (PR-Gi 2002) erakusten duten noranzkoan, Aran Errekarte errekaren paraleloan segituko dugu poliki igotzen. Pistara iristean, ezkerretik gorantz egingo dugu, balizei segika, eta, aurrerago, pista utzi eta eskuinetik ateratzen den baso pista hartuko dugu. Pistan berriro eskuinera egingo dugun, eta, laster, 180º-ko errebuelta eman eta gero, zuzen segituko dugu. Aldapa gogortzen hasten denerako, lehen pagoak eta haitzak ikusiko ditugu. Pagadian murgildurik, ezkerraldetik zabaltzen den xenda hartzeko aukera emango digute zedarri batek (cairn) eta gorriz margotutako marra batek. Basoan marrazten den xenda nabarmenetik erraz egingo dugu aurrera, eta, laster, pagoak atzean utzi, eta tontorreraino hedatzen den belarditik igotzen hasiko gara. Aratortzeko gainera heltzean, piramide itxura duen buzoiaren ondotik, Aitzarte edo Ataungo domoaren ikuspegi osoa edukiko dugu. Gailurrari bizkarra eman, eta martxan jarriko gara, aurrez aurre dugun mendi gandor ziragarria zeharkatzeko. ==Ikuspegi zoragarria== Atakabiko koba beheraxeago utzita, pagadian murgilduko gara. Ikuspegia zoragarria bezain zorabiagarria da, eta zaila egiten da aurrera egitea, haitzen artean zaila suertatzen baita bide erosorik aurkitzea. Tarteka, gandorretik metro batzuk beheraxeago ikusgaitz den xendatik segituko dugu, baina gandorretik osorik egitea erabakiz gero, tentu handiz ibili beharra dago Aitzarte aldera amiltzen diren paretatzar horiek oso bertikalak eta altuak dira eta. Beraz, eskarmentua behar da. Nekeza suertatuko zaigu bidea, batik bat udan belarra altua dagoenean, baina, hala ere, merezi du Aizkorrandi edo Intzartzuko tontorrera igotzea. Paretarik handienak dituen mendi hau Aralarko mendirik malkartsu eta pikoena dela diote. Ikuspegi paregabeaz gozatu eta gero, azken tontorraren bila abiatuko gara, Aizkoatera, hain zuzen ere. Tontor horretara iristea errazagoa gertatuko zaigu, eta, handik, Ataungo ikuspegi zabala edukiko dugu. Abiapuntura itzultzeko, tontorretik bertatik pagadian murgildu, eta bide jakinik gabe altuera galduz jaitsiko gara. Malda bizia da, eta oso poliki egingo dugu aurrera. Artadi bat igaro, eta Aizkoatera doan bide batekin egingo dugu topo, eta, hortik, Aitzondo baserrira berehala ailegatuko gara. Errepidetik behera egingo dugu, eta, eskuinean dagoen baserri-ukuilura jaistean, horren azpian erdi ezkutaturik dagoen bide zaharretik, Ataunera. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] ta1akd2lqxj51qknwtoawgacvg5znqt 0 4520 20789 20393 2020-06-26T08:37:33Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Historiaurreko altxorrak.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Sopela}}, Munarrikolanda, Saierri |distantzia = 8,5 km. 2 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Uribe Kostako Munarrikolanda mendilerroan Neolito garaian arbasoek eraikitako zazpi trikuharriak ezagutzea da ibilaldi honen proposamena. |abiapuntua = Sopela (kiroldegia) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=130856&fetxa=2015-04-07&orria=028&kont=001 }} '''Uribe Kostako Munarrikolanda mendilerroan Neolito garaian arbasoek eraikitako zazpi trikuharriak ezagutzea da ibilaldi honen proposamena. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=130856&fetxa=2015-04-07&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Bizkaian Uribe Kosta da aztarnategi arkeologiko gehien duen eskualdea. Ibaizabal-Nerbioi eta Butroi ibaien artean zabaltzen zen lurraldean, Behe Paleolito (400.000-115.000 urte K.a.) garaitik aurrera giza jarduera nabarmena zela dakite arkeologoek. Uribe Kostako itsaslabarraren Flysch egitura geologiko bereziari esker, garai haietako gizonek erraz aurkitzen omen zituzten berebiziko kalitatea zuten silex edo sukarri noduluak, haiekin hainbat tresna egiteko gai zirelarik: aiztoak, aizkorak eta gezi eta lantza puntak, eta abar; baita sua egiteko txinpartak ere. Joxemiel Barandiaranek hasita XX. mendearen 50eko hamarkadan, harrezkero hamaika indusketa lan egin dira eskualdean, nahiz eta neurri gabeko hirigintzaren ondorioz ondarearen zati handi bat galdu izan. Lanik garrantzitsuenetakoa 1964an P. M. Gorrotxategik eta J. Saratxagak Munarrikolanda mendilerroan aurkitutako trikuharri eremua izan zen. Guztira zazpi monumentu megalitiko daude Unbe Gainetik itsasertzeko Azkorri Puntarainoko gailur lerroan. {{udalerria|Sopela}}, {{udalerria|Berango}} eta Urdulizko udalerrien artean kokaturik, Euskal Herriko mendien katalogoan garaiera txikiena duen mendia da Munarrikolanda (255 metro). Oraingoan, beraz, ibilaldiaren proposamena duela milaka urte arbasoek utzitako ondarea ezagutzea da. Ibilaldia Sopelako Urko kiroldegiaren aparkalekuan has daiteke. Mendi magalaren bila kiroldegia inguratu bezain pronto, lehen bidegurutzearekin topo egingo dugu. Ezkerrera, GR-280 ibilbidea adierazten du; guk, berriz, eskuinekoa hartuko dugu, Munarrikolanda ibilbidea. Bigarren bidegurutzean berriz ere eskuinera joko dugu, 500 metroko ibilbidea osatuz ikurrin handi baten azpiraino, bidean 36ko gudan Bilboko Burdin Hesian hormigoiz jasotako metrailadore habien aztarnak ikusi ahal izateko. Azalpen kartelek informazio zehatza eskaintzen die mendizale eta historiazaleei. Aurreko bidegurutzera itzuli, eta Munarrikolanda ibilbideri jarraituko diogu hego-mendebalderantz. Hasieran porlanezko pista, baina laster bidezidor. 400 metro aurrerago GR-280 ibilbidearekin bat egin eta marka zuri-gorrien atzetik ibiliko gara, eukalipto, ote eta garo artean, ikuspegiak {{udalerria|Berango}} eta {{udalerria|Sopela}} aldera txandaka agertzen zaizkigularik. Saierri gaina (192 metro) gainditu eta gutxira, lehen tumulua aurkituko dugu: Saierriko tumulua. Gainontzeko eraikuntza megalitikoak hurrengo kilometroan zehar agertuko zaizkigu: Saierriko muinoa, Saierrikolanda I trikuharria, Saierrikolanda II tumulua, Munarrikolanda I trikuharria eta Munarrikolanda II tumulua. ==Hildako komunitatearen ikur== Bi egitura megalitiko desberdin hauek hilobiratze kolektiboetarako erabili ohi ziren Neolito garaiaren (duela 5.300-5.000 urte, kalibratu gabeko data izanik) eta Brontze Aroaren (duela 3.500 urte) artean. Burgosko giza eboluzioaren ikerketa zentroko Joseba Rios Garaizar arkeologo bizkaitarraren esanetan, megalitoak bere barnean hobia badu trikuharri gisa katalogatzen da. Trikuharri barruko kaxa edo gela bertikalki jarritako harlauza handiz osatzen zen, eta beste haitz batekin estaltzen zen. Behin hori eginda, egitura harriaz eta lurraz estaltzen zen, eta, hala, tumulua osatu. Ageriko lekuetan kokatzen ziren, urrunetik erraz ikus zitezen, hildako komunitatearen ikur gisa, eta ziurrenik bertan bizi zirenen menpe zegoen lurraldearen adierazle gisa, eraikin horiek lehen nekazari eta abeltzainek eraiki baitzituzten. Horregatik, paisaiaren itxuraldaketa hasi berria zen. Garai haietan haritza, pagoa eta artadia ziren nagusi. Eusko Jaurlaritzak monumentu izendatu dituen arren, babesik gabe aurkituko ditugu indusketa arkeologiko baten zain. Hori da Joseba Rios Garaizar eta haren taldearen etorkizun hurbileko proiektuetako bat. Munarrikolanda tontorraren altxorra 36ko gudako bunker erraldoia da. Hura arakatu eta etorritako bidetik (mendebaldea) bueltatu nahi ez badugu, ekialderantz sortzen den bidezidorrari jarraituko diogu. Laster, eskuinerantz bihurgunea egin, eta BI-3124 errepideraino jaitsiko gara eukalipto basoan behera. Ezkerrera errepidez jaitsiko gara hilerriraino, horren ondoan sortzen den aldapa pikoan gora Santa Marineko Atxetara igo ahal izateko. Isurialdez aldatzen denean, gandorrari eutsi behar zaio ipar-mendebalderantz, nahiz eta hasierako metroetan otadiak xendra estali. Errepidean GR-280arekin bat egingo dugu, eta horri jarraikiz abiapuntura iritsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] c8x1u2256fadpex9j498x8p92tybcb2 0 4521 20445 20056 2020-06-25T20:43:31Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Sardekagaina Lojibarretik.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Zuberoa}} |zailtasuna = Zaila |lekuak = Lojibar, Holtzarteko zubia, Olhadubiko zubia, Pic de Pista, Pistako ur-jauzia, Sardekagaña, Belai |distantzia = 23 km. 7 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Igoera bizi eta luzea da Sardekagaina edo Barazea gailurrerainokoa. Pare bat aldiz zeharkatuko dugu Holtzarteko igarobidea, eta erpinez erpin jauzika ibiliko gara Sardekagaina, Pic de Pista eta Belai artean. |abiapuntua = Lojibarreko aterpetxea ({{udalerria|Larraine}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=130458&fetxa=2015-03-31&orria=025&kont=001 }} '''Igoera bizi eta luzea da Sardekagaina edo Barazea gailurrerainokoa. Pare bat aldiz zeharkatuko dugu Holtzarteko igarobidea, eta erpinez erpin jauzika ibiliko gara Sardekagaina, Pic de Pista eta Belai artean. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=130458&fetxa=2015-03-31&orria=025&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Lojibarreko aterpetxeko aparkalekutik abiatuko gara, eta Holtzarteko pasabideraino doan bidexkatik joko dugu. Lats baten paraleloan goazelarik, baso batean barrena egingo dugu, gorantz; hurrengo, basotik irten, eta goraka segituko dugu Holtzarteko basoetatik, Olhadoko mendi zintzurra aurrez aurre dugula. Bidexkak goraka egiteari utzitakoan, Olhadubiko arroilan barrenduko gara, eta handixe zintzilik ikusiko dugu Holtzarteko igarobidea. Hortik igaro, eta bidexka oihantsuan gora egingo dugu, harik eta bide zabalago bat aurkitu arte; hainbat idazkun ikusiko ditugu, eta ezkerralderantz seinalatzen duenetik joko dugu, Olhadubiko zubirantz. Basarte horretatik ibili ostean, zubia aurkituko dugu aurrez aurre, baina ez dugu gurutzatuko; aitzitik, pagadian barrena doan bidexkari segituko diogu. Eremu nahasgarri batean sartuko gara, nora jo adierazten duen seinalerik gabeko batean; beraz, aurrera egingo dugu, zuzen-zuzen, berrehun bat metroan. Hurrengo, eskuinerantz biratuko dugu, eta mendi magalean gora egingo, bizkar oihantsuaren gainalderaino. Hara iritsitakoan, bidexka lokaztu batekin bat egingo dugu, eta handik joko dugu, ezkerrerantz; halaxe, basotik irtengo gara, eta belardi batetik igoko, bide ertzeko cairn edo harrizko piramideei segika. Goraxeago, beste bidexka batekin bat egingo dugu, ezkerretara, eta handik joko dugu, belardi eta basogune bateraino; lats bat ere aurkituko dugu, eta haren eskuineko aldetik ikusiko ditugu nabarmen Borotxu Beltzaren paretatzar harkaiztsuak; erdi-erdian, Pic de Pista, eta, buruenik, hegoaldeko gailurra, Sardekagaina. Hurrengo, bada pagadia kanpoaldetik inguratzen duen bidexka bat, eta handik joko dugu eskuinaldeko belardian barrena, harik eta borda batekin topo egin arte, Gaineko Olhan. Iturri baten parera iritsitakoan, eskuinera egingo dugu, belardiaren gain-gainera iristearren, eta gero ezkerrerantz; hortik zehar, zuzenean igoko gara Burutxietako kortaraino. Han, bada pista bat ere, eta hura gurutzatuko dugu jarraian; gero, bidexka batetik segituko dugu, Pic de Pistaren oinarri harkaiztsuraino, Burutxieta gainean ageri baita. Behin muinoaren gailurrean, oinarri harkaiztsu hori inguratuko dugu, mendi mazelan barrena; ezkerraldean utziko dugu hegal harkaiztsua. Horma horren azpitik egingo dugu gorantz, gibelean uzteraino; Pic de Pistaren gailurrean amaituko da igoera. Borotxu Beltza izeneko mendi lepora jaitsiko gara, eta mazela etzanean aurrera egingo dugu; ezkerraldeko pendizari pega-pega eginda ibiliko gara, harik eta Sardekagainaren gailurrera iritsi arte; airetiko zubi estu bat dago han, harkaitz eta belar arteko nahas-mahasean; handik joko dugu azkeneko gailurrerantz. Behin erpina gainditu dugularik, belarretan gora egingo dugu apur batean, eta Sardekagainako tontorreraino iritsiko gara. ==Belai leporaino== Txotako mendi lepora jaitsi, eta Belai tontorra aurkituko dugu aurrez aurre; Kartxela gailurreranzko mutur bat baino ez da. Tontorreraino igo, gailurrean barrena segituko dugu, Belai leporaino. Hango bidexkan, eskuinetik joko dugu, GR 12ko balizei segika, Sardekagainako mazelaz mazela, Utururdinetako mendi leporaino. Mendi lepoa utzi, GR 12ko balizak ere baztertu, eta eskuinaldeko bidezidorretik jaitsiko gara, Behilogiako belardietaraino; hango pistan, eskuinerantz egingo dugu, Pista Gainekoan dagoen bordaraino. Handik gertu, aire zabaleko aterpetxe bat dago, eta beherantz doan bidexkatik joko dugu, baso alderantz; GRT 11ko baliza gorri eta zuriak izango ditugu bide seinale. Ibili beharreko tartea laburtuko dugu pista batetik, eta bidexka batetik jaitsiko gara behe-behean dagoen bide zabal bateraino; han, eskuinetik joko dugu, basoan barrena, bidegurutze batera iritsi arte; Holtzarteko igarobidea baino lehen dago, eta hainbat idazkun aurkituko ditugu, nondik jo erabakitzeko. Igarobidea gurutzatuko dugu berriro, eta Lojibarrerako bideari ekingo diogu atzera. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] jtm9dizo5s988w98odqaktejx70leyi 0 4522 20472 19541 2020-06-25T21:11:34Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68994-Alkaxuri-bid.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Zaila |lekuak = Sumutsuko benta, Asfodeloen zirkua, Alkaxuri, Ezkieta |distantzia = 8 km. 4 ordu eta 20 mn. |ingurunea = Aritzakun aldera Alkaxuriko iparraldeko ertz ikusgarri bezain zailetik amiltzen den zirkuaren erraietan murgilduko gara |abiapuntua = Sumutsuko benta ({{udalerria|Bidarrai}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=129948&fetxa=2015-03-24&orria=031&kont=001 }} '''Aritzakun aldera Alkaxuriko iparraldeko ertz ikusgarri bezain zailetik amiltzen den zirkuaren erraietan murgilduko gara '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=129948&fetxa=2015-03-24&orria=031&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Iparla, Alkaxuri eta Gorramendiko mendiek gordetzen dituzten Urritzate eta Aritzakungo haran ezkutuak urtetan ohiko mendi ibilbideetatik at egon dira, baina egun haraino autoz gertura daiteke, eta bisitari asko jasotzen dituzte. Ordura arte zuten xarma galdu dutela esan daiteke, baina, zorionez, ez dute betidanik erakutsi duen edertasun basatia galdu. Bi haran horien artean, Alkaxuriko piramide perfektua harro altxatzen da, eta, hara igota ikusiko dugu nola marrazten den Asfodeloen zirkua; bide basati batetik jaitsiko gara haraino, eta, berriro, Sumutsuko bentara itzuliko. Autoa utzi dugun aparkaleku txikitik beherantz egingo dugu bide asfaltatu batetik, eta Sumutsuko bentaraino jaitsiko gara; Alkaxurira igotzeko erreferentzia da. Garai batean, kontrabandista, ikazkin, artzain eta baserritarren biltokia zen benta hori; handik, bide asfaltatuan metro batzuk bete eta gero, ezkerraldetik ateratzen den pista hartuko dugu, eta, berehala, hura utzi eta ezkerretik joko dugu gorantz. Itsusiko Haitzek ageri duten postal bikainari bizkarra emanez, ia atsedenik ez duen aldapari ekingo diogu; oso gogorra da igoera. Garo eta belar artean hedatzen den malda bizia gainditzeak ahalegin handia eskatzen du. Igoera ia osorik iparraldeko ertzetik doa, eta, Ezkietako harkaitzen azpiko aldean dagoen lepora iristean, atseden hartuko dugu azkenekoz. Bidezidorra basoan barrena igoko da, sigi-saga. Handik oko dugu, aldapa geroz eta pikoagoa, kostata, eta tontorrera igotzeko azken ertz luzearen hasierara iritsiko gara. Hortik gailurrera doan bide hautsiari aurre egin, eta azken metroak beteko ditugu Alkaxuriko tontorreraino. Ikuspegi paregabea: Iparlako harresia, Gorramakil eta Gorramendi mendi multzoa, Itsusiko Haitzak, Iguzkimendi eta Artzamendi… eta horien mendean Urritzate eta Aritzakungo haran ezkutuak. Abiapuntura itzultzeko Asfodeloen zirkura jaitsiko gara gailurretik gertu ateratzen den mendiaren iparraldeko ertzetik beherantz eginez. Margo urdinez balizatutako xendatik jaisten hasiko gara, hasieran txilarrak tarteka xenda ikusgaitz bihurtzen duelarik. Ezproi eder hau tentuz hartu behar da. Altuera berehala galdu eta Jesus Mari Alkezar mendizale ezagunak ondo dioen moduan, Orinoko-Amazoniako oihanean aurkitu daitekeen antzeko agertoki batean murgilduko gara. Garo asko dagoen sasoian ez da komeni hortik jaistea, bidea zaildu eta ezkutatu egiten baita; beraz, udaberria da garairik egokiena. Laster iritsiko gara Asfodeloen zirkuaren paretatzar gorrien ondora. Inguru honetan dauden izen bereko loreek ematen baitiote izena lekuari. Pago txiki eta garo artean marrazten den zidor ahul eta ikusgaitzetik, altuera galduz segituko dugu Aritzakungo errekaren ertzera heldu arte. Han bainu bat hartzeko tentaziori eutsi, zubia igaro, eta, gertu, pista zabal batera aterako gara. Berekoetxea baserriaren ondotik pasatu eta erraz iritsiko gara Sumutsuko bentaren ondora. Azken malda autoa aparkatu dugun lekura igotzeko. Atzera begiratu, eta Euskal Herrian dagoen mendi ederrenetako bati begira geratuko gatzaizkio. Desafiatzaile ageri zaigu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] ptc9v6iyitocd1j9hwtksurztckqepx 0 4523 20766 20528 2020-06-26T08:37:10Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68977-Amurrio-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Amurrio}}, Elexazar, Kortina, Aspaltza, Aldama, Goikomendi, Kuskumendi |distantzia = 11,8 km. 3 ordu. |ingurunea = Amurrioko Elexazarko aztarnategi arkeologikoa ez ezik, Urrutiako kortina eta txondorzuloa ere bisitatuko ditugu. |abiapuntua = Amurrio (San Roke auzoa) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=129442&fetxa=2015-03-17&orria=034&kont=001 }} '''Amurrioko Elexazarko aztarnategi arkeologikoa ez ezik, Urrutiako kortina eta txondorzuloa ere bisitatuko ditugu. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=129442&fetxa=2015-03-17&orria=034&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Amurrioko udalerriari dagokion Elexazarko aztarnategi arkeologikoa ez ezik, Urrutiako txondorzuloa eta kortina ere bisitatuko ditugu ibilbide honetan. Amurrioko udalerria iparraldetik mugatzen duen bazter ezkutuan, Elexazar izeneko tokia dago. Larrinbeko auzokide Andoni Aldamak tumulu bat topatu zuen hantxe goian, orain dela bost urte. Aztarnategiaren altitudeak (550 m), kokalekuak eta toponimia deigarriak eginarazi zizkioten Juango Hidalgo adituari arkeologia kanpaina batzuk 2009an eta 2011n. Txanponak, ferrak eta, besteak beste, burdinazko eta berunezko hainbat objektu azalera ekarri zituen arkeologo taldeak. Taurobolio bat ere topatu zuten aztarnategian, hots, izate sakratuak gurtzeko balio zuen kareharrizko elementu sinboliko bat. Materialon egiaztatzeko lanen ostean, Erromatar Inperioko aztarnategia dela ondorioztatu zuten adituek. ==Elexazarrerako bidean == Elexazar inguruko bazterrak ezagutzearen kariaz, Amurrioko (Araba) elizaren ondoko aparkalekuan ekingo diogu ibilbideari. Oraingoz autoa utzi gabe, {{udalerria|Bilbo}} aldera joko dugu, eta, Amurriotik irtendakoan, Ruperto jatetxera doan errepideari jarraituko diogu. Jatetxe parean oinez hasiko gara. Laster batean, goi tentsioko argi habe batera helduko gara. Orduan, autoentzat debekua adierazten duen seinalearen atzealdetik joko dugu. Basabideari segituta, aurre egingo diogu aldats piko bati. Igo ahala, Amurrioko zabalgunea inguratzen duten bazter liluragarriez gozatzeko parada izango dugu. Porlan bidea amaitzean, erdiko bide harritsua hautatu eta aldapan gora egiteari eutsiko diogu. Sosegua hartzeko betarik gabe, maldari metroak eta metroak jaten arituko gara. Bidea leundu eta etzaten denean, urkiek hartutako muino txiki bat ikusiko dugu ezkerraldean. Bazter polit hori inguratuta, Elexazarko atakara iritsiko gara. Gero, zehar-zehar zuzenduko gaituen basabidetik jarraituko dugu, zailtasunik gabe. Hala, minutu gutxiren buruan, lepo txiki batera helduko gara. Porlanari jaramon eginda han, magalari gortea egiten jarraitu eta ''Elexazar'' izena hartzen duen aztarnategi arkeologikora iritsiko gara. Bideaz eskuinaldean dago, hesi luze batek ongi babestua. ==Amurrioko kortina== Ekarri dugun bideari jarraitu eta Goikomendi-Kuskumendi natur parke aldera egingo dugu. Goxo-goxo ibilita, Amurrioko Naturbidea seinalatzen duen zutabe bat ikusiko dugu bide bazterrean. Eta hesiaz bestaldean, Urrutiako txondorzuloa eta behiala gaztainak gordetzeko erabilia zen kortina. Urrutiatik Erroiatx edo Aspaltzako tontorrera igotzeko aukera polita dago. Horretarako kortinaren atzetik doan bidexka hartu eta hariztian barrena ibilaldi ederra osatzen hasiko gara. Gora egiteaz batera, bidexkak astiro-astiro eskuinalderantz eramango gaitu. Esfortzu txiki bat eginda, tontorra aise zapalduko dugu. Gailurretik kortinaren ondoko pistara jaitsiko gara berriz ere. Hala ere, gailurrean beste aukera bat dago pistara jaisteko: hego-ekialdera egiten duen gandorretik jarraitzea baino ez da. Gero, pistari jarraituko diogu, eta, Bakuna eta Bidabe tontortxoak inguratuta, Goikomendi ondoko aparkalekura iritsiko gara. Lepo horretan, eskuinera joko dugu, eta Aldama auzora doan bidea hartuko. San Joan eta San Juda baselizaren ondotik igarota, bideak une oro gidatuko gaitu pinudian barrena. Jaitsiera luzea egin ondoren, basabideak errepide estu batera aterako gaitu. Ezkerretik jarraituko dugu pitin bat eta, laster batean egingo dugu bat Rituerto jatetxera doan errepidearekin. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] k84wukpo9owje61ywfzdy5yad8dv5yg 0 4524 20618 19761 2020-06-25T21:14:03Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68963-Loatzo-Uzturre-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Amasa, Kamizargain, Oindo borda, Arrizurieta, Belabieta, Uzturre, Loatzo |distantzia = 16 km. 4 ordu eta erdi. |ingurunea = Hiru mendi hauek lotzen dituen ibilbide zirkular hau talaia paregabea da Tolosaldeko herri eta mendiak ikusteko. |abiapuntua = Amasa |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=128898&fetxa=2015-03-10&orria=025&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=128898&fetxa=2015-03-10&orria=025&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Tolosaldeko herri eta mendiak ikusteko, aukera ederra da hiru mendi horiek lotzen dituen ibilbidea. Hiru tontorretatik Uzturre da ezagunena, ikusgarriena eta gehien bisitatua; hala ere, beste bietatik dauden panoramikak aurrekoarenak bezain ederrak dira. Amasako elizaren ondoan dagoen aparkalekuan utziko dugu ibilgailua, eta errepidean zehar beherantz egingo dugu berrehun bat metro. Ezker aldetik ateratzen den errepidetik errekaren ondora jaitsiko gara, eta hor, Alustiza baserrira igotzen den bide asfaltatua bilatu. Artzelus baserriraino bertatik igoko gara, eta, hori pasatu ondoren, ezkerretik ateratzen den pista hartuko dugu. Errepidea zeharkatu, eta bideak gorantz egiten du, bide zabala xenda bihurtuz. Alustiza baserria ezker aldean utzi, eta belazean zehar marrazten den zidorretik Loatzoko tontor aldera zuzentzen den aldapa pikoari ekingo diogu. Harrizko hesi baten ondotik pasatu, eta berehala iritsiko gara erpin geodesikoaren ondora; aurrera segituz, tontor borobilean dauden egurrezko taula mahai panoramikoa, gurutzea eta aterpea ikusiko ditugu. Atseden txiki baten ostean eta bertatik dagoen panoramikaz gozatu eta gero, bide nabarmenak basoan murgilduko gaitu. Izeidian marrazten den pista zabaletik bidegurutze batera iritsiko gara. Bertan ikusiko ditugun egurrezko bide seinaleek erakutsiko digute hartu beharreko bidea, Uzturrera doana hain zuzen ere. Basoan hedatzen den pista zabaletik maldan behera hasten den lekuan (harri piloa lurrean) bide nagusia utzi eta ezkerretik ateratzen den zidorra hartuko dugu. Pago artean sartuko gara berehala, eta denbora gutxi beharko dugu aldapa pikoari aurre egin eta Uzturreko gurutze erraldoiaren goiko zatia ikusteko. Paso estu batetik igaro, eta {{udalerria|Tolosa}} aldera amiltzen den mendi honetatik dagoen ikuspegiaz gozatu ahal izango dugu. Punturik gorenera heltzeko, ekialdera joko dugu, eta lehen atakan ezkerretik ateratzen den xendatik gorantz egingo dugu, Uzturreko tontor erdi ezkutura igotzeko. Ekialdera hedatzen den gandor gorabeheratsu baina erosoari segituz erraz iritsiko gara Belabietako tontorrera igotzeko dagoen magalera. Lepora heldu baino lehen, gandorraren amaieran pistak beherantz egiten du, eta erne ibili behar da lehen bihurgunera ailegatzean eskuinetik ateratzen den xenda hartzeko. Lepotik gailurrera igotzeko malda txiki bati ekin eta berehala igoko gara erpin geodesikoaren ondora. Gailur garbia denez, bertatik dagoen panoramika oso zabala eta ederra da. Abiapuntura itzultzeko tenorean, ipar-mendebalderantz joko dugu belarrezko tapiza zapalduz. Gasbidearen ondotik ibiliz Arrizurietara iritsiko gara, eta bertan buzoi txiki bat ikusiko dugu. Aurrerago malda piko batek gurutze erraldoi bat kokatuta dagoen lepora eramango gaitu. Meakako inguruak atzean utzi eta Itsupeakako tumuluaren ondora jaitsiko gara. Pista zabalak aurrera egiten du, eta, bihurgune pare baten ostean, Kanaletako Ibilbidearekin bat egingo dugu (PR GI 118). Hortik abiapuntura ailegatzeko, ibilbide honen bide seinale zuri eta horiak izango ditugu gidari. Aurretik Oindoko bordaren ondotik pasatu eta gero, Oindobearaino jaitsiko gara. Markari segituz, Leitzarango autobidearen azpitik pasatu, Komizar atsedenlekua atzean utzi, eta Villabonara doan errepidetik jaitsiko gara, herrira heldu aurretik ezker aldetik Amasara zuzentzen den saihesbidea hartuko dugularik. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] p1jdw0qpowvhu2su30udsdg3hsv93ku 0 4525 20840 20442 2020-06-26T08:38:26Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Saibi mendi odoltsua.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = {{udalerria|Mañaria}},Oilomendi, Ezkumin, Akalarrako lepoa, Iturriotz, Saibigain |distantzia = 15,4 km. 4 ordu eta 45 mn. |ingurunea = 1937ko apirileko borrokaldietan Saibiren gailurrari erasotzeko euskal eta asturiar gudariek egindako pausoei jarraitzea da ibilaldi honen proposamena. |abiapuntua = Mañaria (autobus geltokia) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=128379&fetxa=2015-03-03&orria=025&kont=001 }} '''1937ko apirileko borrokaldietan Saibiren gailurrari erasotzeko euskal eta asturiar gudariek egindako pausoei jarraitzea da ibilaldi honen proposamena '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=128379&fetxa=2015-03-03&orria=025&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == M''endi odoltsua'' deitura garratzarekin bataiatu zuten Saibi mendia, 1937ko apirileko borrokaldietan bizia galdu zuten gudarien kopuru handiagatik. Martxoaren bukaeran frankisten aldeko Nafarroako Brigadek gogor eta azkar astindu zuten eusko gudarostearen frontea. Apirilaren 6aren arratsaldean, Saibi (954 m) mendiari eraso egin, eta ihesean jarri zituzten errepublika aldeko euskaldunak. Une horretan, koordinazio akats baten ondorioz, hegazkin alemanek gailurra gogor bonbardatu zuten, bando bereko nafarren konpainia erabat desegin arte. Sarraski hori hurrengo egunetako hilketa eta hondamendiaren hasiera baino ez zen izan, gailurraren konkista eskutik eskura aldatu baitzen laino, euri eta elur artean. Han gertatutakoaren testigantzak bildu dituzte G. Tabernillak eta J. Lezamizek ''Saibigain: El monte de la sangre'' liburuan. Hain zuzen ere, lekukoen oroitzapenak bidaide, Saibi gailurrari erasotzeko euskal eta asturiar gudariek egindako pausoei jarraitzea da ibilaldi honen proposamena. {{udalerria|Otxandio}} (Bizkaia) eta Urkiolako posizioak galdu ondoren eusko gudarostearen agintaritza Mañarira jaitsi zen. Handik abiatzen ziren gudariak Artzateko haitzetaraino, Saibi mendira azken erasoari ekin aurretik. Gailurrean nazionalek jarritako metrailadore eta morteroetatik babesteko, Eskuagatx mendilerroa inguratu ohi zuten, hiruzpalau orduko ibilaldian, arma, munizio eta janari hornidurak garraiatuz. Mañariaren gainean gailentzen den karehaitzezko hormatzar erraldoia da Eskuagatx. Haren iparraldeko Ezkillar gandorra da batez ere ikusgarria. Hara igo gabe, ipar-ekialdetik (eskuinaldetik) inguratuz hel daiteke Saibiren oinetara. Horretarako, Mañariko autobus geltokiaren ondoan iparraldera hartu behar da Andra Mari kaleraino. Bidegurutzean, ezkerreko bideari jarraitu behar zaio, telebistako anteraraino, lehendabizi, eta Olarreta leporaino, ondoren, PR-BI-84 bidezidorraren marka zuri-horiei jarraikiz. 500 metro aurrerago dagoen bidegurutzean (Oilomendi, 672 m) PR-BI-83 bidera aldatu behar da (ezkerrera). Haitzak ezkerraldean, sigi-saga baten ondoren, Errialtabaso (1.011 m) eta Ezkumin (915 m) arteko lepora heltzen da. Baliza batek Errialtabasori (1.011) sarbidea ematen dion hozkada adierazten du. Ezkoaga sakonunea ezkerrean utzi eta hego mendebaldera jo behar da Gorostibakar (924 m) eta Txumulutxueta (918 m) arteko leporaino. Pinudian sartu aurretik, zuri-hori marka batek hegoaldera okertzeko agintzen du, ezkerrera, alegia. Lepoa gainditu ondoren hego-ekialderantz jo behar da, Artzateko sakonunea eta Akalarrako lepoa ikusgai diren arte. Saibirantz jo aurretik, gogoratuko ditugu sakonune honetan babestu ohi ziren euskal eta asturiar gudariak batere aterperik gabe, apirilaren egun hotz eta euritsu haietan. Akalarrako lepoko artzain txabola bakarra erizaindegi gisa erabili ohi zuten, erasotik bueltan zaurituriko gudariak hartzeko. Erasoaz babesteko, sakonunearen ezkerraldeko Deabru Atxaren (778) gailur lerroan paratu zituzten hainbat metrailadore eta mortero. ==Borrokaldi latza == 1937ko apirilaren 10ean, asturiar batailoi batek erasoari ekin zion, gauez; baina bidean galdu egin zen. Apirilaren 12ko arrasti euritsuan berriz ekin zioten, eta iluntze arte etsaiaren tiroketa latzari eutsi zioten, gorputzez gorputz ere borrokatuz, gailurra menderatu arte. Berreskuratutako posizioa defendatzeko zeharo lokaztuta eta blai eginda, lubakietan sartu ziren, 01:00 arte iraun zuen zaparradaren azpian. Tamalez, egunsentian, Otxandioko kanoi alemanen bonbardaketa bortitza jasan zuten. Orduan Saibi eta inguruak zuhaitz gabeko lursail gorri ziren. Hildakoak asko izan ziren. Ondorioz, asturiarrek gailurretik ihes egitea baino beste irtenbiderik ez zuten izan. Amore eman gabe, apirilaren 14ko arratsaldean beste eraso bat izan zen: orain, eusko gudarien eskutik. Lainopean ezkutaturik, asturiar gorpuen artean, gailurrera asko hurbildu ziren, lainoa jaso eta agerian geratu ziren arte. Esku bakoitzean granada bana eta gerrikoan pistola zutela, borroka odoltsua hasi zuten. Iluntzean, etsaiak menderatu, eta Saibiren jabe egin ziren, elur eta haize ekaitza bortitz bat hasi zen unean. Gudari gehienek, zauriturik, ezin izan zituzten baldintza horiek jasan, eta ihes egin ez zutenak bertan hil ziren, hotzez. Ihesaldia kaotikoa izan zen. Hainbat Akalarrako lepotik ekialdera, Saibi eta Deabru Atxaren arteko sakan pikoan behera, Urkuleta auzoraino jaitsi ziren. Gu ere, haien memoria lepoan hartuta, haien bide beretik itzuliko gara Mañarira. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 5pekecug5qqs17ey7tfeizbrt7yha6w 0 4526 20855 20698 2020-06-26T08:38:42Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68944-Ezpeleta-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Lapurdi}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Ezpeleta}}, Halzabaltzako zubia, Ingelesen Gurutzea, Uztaritzeko oihana |distantzia = 12 km. 4 ordu. |ingurunea = Paseo samurra izango da, {{udalerria|Ezpeleta}} herritik Uztaritzeko baso txikietarainokoa. Kiribilean ibiliko gara baso horietatik barrena, lasai ederrean, Lapurdiko landa zabaleko eremuan, zuhaiztiz zuhaizti eta latsez lats. |abiapuntua = Ezpeleta |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=127824&fetxa=2015-02-24&orria=028&kont=001 }} '''Paseo samurra izango da, {{udalerria|Ezpeleta}} herritik Uztaritzeko baso txikietarainokoa. Kiribilean ibiliko gara baso horietatik barrena, lasai ederrean, Lapurdiko landa zabaleko eremuan, zuhaiztiz zuhaizti eta latsez lats. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=127824&fetxa=2015-02-24&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Ezpeleta}} erdialdetik irtengo gara, Irazabaleko Bidea kaletik, eta estadioraino jaitsiko; kale horretatixe segituko dugu Latsa ibai gaineko zubiraino. Hura gurutzatu, eta mendi bide bat aurkituko dugu ezkerretara; hortixe doa Itzulia Ttikia izeneko ibilbide balizatua. Zerrenda hori-koloreei segika, galdu gabe ibiliko gara Ezpeletako ingurumarietan, etxe, zuhaizti, bidezidor eta auzo bideetan barrena. Behin bigarren latsa alderik alde igarota, bidegurutze batera iritsiko gara. Alde batera utziko dugu ibilbide balizatua, zeinak atzera Ezpeletarantz eramango baikintuzke ezkerreko aldetik; hala, bada, eskuinaldetik ageri den mendi bidetik joko dugu, Mandobideko errekatxoaren gainean dagoen muinorantz. Berdegune uhinduetan barrena, garaiera apur bat hartuko dugu landa zabaleko paisaia horretan, zeinaren hegal hegoaldekoan goratzen baita mendilerro piriniotarra —Larrunen (901 m) soslaia ageri da nabarmen—. Eta hala iritsiko gara D-88 errepidera; hura gurutzatu, eta bestaldeko ibaiertzetik segituko dugu, antzera atondutako bide batetik; hasieran asfaltatua egonen da lurzorua. Mendi bizkar txikietan zehar ibiliko gara, larrez eta laborez mukuru daudenetan barrena, eta Uztaritzeko oihanak estaliak dituen muinoetarantz joko dugu. Aldapan behera egin ahala, bidezidor batean barneratuko gara, eta, ibilian Donejakue bideko bidegurutze batera iritsiko gara; haren eskuinetara dago Halzabaltza ibaiaren gaineko zubia: oihanerako sarbidea. Zubia gurutzatu, eta ezkerreko bidetik segituko dugu; handik metro batzuetara, banatu egiten da bidea berriro, eskuinetarantz, eta handik joko dugu, haritz eta gorosti multzo batean barrena, eta hortixe egingo dugu gora. Hurrengo, mendi bide bat aurkituko dugu, eta eskuinetik inguratuko dugu, eta Hardoia basoaren eremutik aurrera egin. Bide horretatik, D-250 errepidera iritsiko gara; hori gurutzatu, eta ezkerretik jota bat egingo dugu bidezidorrarekin. Errepide ertzetik segituko dugu, zuhaitz handien artean ibiliz, eta Ingelesen Gurutzea aurrez aurre izan arte, zeina errepidearen beste muturrean baitago. Gurutzerantz zeharkatuko dugu bidea, eta eskuinerantz okertuko gara, betiere errepidearen ertzetik eta asfaltoan ezkerretara zabalduko zaigun bide bateraino. Bide hori Ameztihandia eremuan barrena doa, Otxolarrea esparrua bazter utzita eta oihanaren sakonera itzulita, zeinetan barrena baitabiltza Halzabaltzako urak. Ibilgu txiki horren albotik, oihanera iristeko gurutzatu genuen zubitik joko dugu, eta handik itzuliko gara Ezpeletara; Itzulia Ttikiarekin bat egingo dugu, hasieran alde batera utzitako tokian. {{udalerria|Ezpeleta}} erdialdera egingo dugu zubixka erromatarretik zehar. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 6gmtbp405wdrya451t6xisxq083bd14 0 4527 20482 19558 2020-06-25T21:11:44Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68934-Baraibar-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Baraibar, Iribas, Aitzarretako iturburua, Burnigurutzeko lepoa, Atako ibarra, San Migel santutegia, Artxueta |distantzia = 20 km. 5 ordu. |ingurunea = {{udalerria|Larraun}} udalerrian, Aralarko basoek gune natural berezi bat osatzen dute, bertan bizi izan baitira urte askoan natura eta gizakia elkarrekin, espazioak partekatuz. |abiapuntua = Baraibar |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=127340&fetxa=2015-02-17&orria=025&kont=001 }} '''Aralarko basoek gune natural berezi bat osatzen dute, bertan bizi izan baitira urte askoan natura eta gizakia elkarrekin, espazioak partekatuz.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=127340&fetxa=2015-02-17&orria=025&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == Ibilbide zirkular honetan Iribas herritik Atako haranera igoko gara Burnigurutzeko lepoa gainditu eta gero. San Migel santutegira heldu aurretik, belardi eta pago artean ibiliko gara antzinako bide zaharretan barna. PR-NA 82 ibilbidearen bide seinale zuri-horiek lagunduko digute bide egokia eta zuzena aukeratzen, eta soilik santutegia bisitatzeko aterako gara markatutako ibilbidetik. Baraibartik abiatuko gara, eta kontzentrazio pista batetik erraz helduko gara Iribas herrira. Eliza ezkerrera utziz, herria gurutzatu eta pistari helduko diogu, Aiztondoko haranean sartuz. Aitzarretako iturburura doan bidegurutzean, eskuineko bidea hartuko dugu, eta berehala sartuko gara pagadian. Txoritxoberriko trikuharriaren ondotik pasatu, eta igotzen jarraituko dugu, Burnigurutzeko lepora iristeko azken aldapa pikoari aurre eginez. Aldapan behera metro batzuk bete ostean, alanbrezko hesia pasatu, eta Atako haranean agertuko gara. Hemen ikuspegia zabaldu egiten da: Artxuetako tontorra agertuko zaigu parez pare. Haranaren bukaeran beste hesi bat igaro, pista utzi eta erreka gaindituko dugu, pagadian sartzen den bidezidorrari jarraitzeko. Bide seinale zuri eta horiak bidelagun, maldan gora jarri, eta orbelean marrazten den xendak Apezaren Malkorreraino eramango gaitu. Metro batzuk gora egin, eta San Migel santutegia agertuko zaigu begien aurrean. Puntu horretatik aurrera bidea leundu egiten da, eta denbora gutxi beharko dugu errepidera ateratzeko. Santutegia bisitatzean, gogora ekarriko dugu Teodosio Goñikoaren elezaharra. Antzinako denboretan, Goñerriko Teodosio ''Buruzagia'' izeneko jauna musulmanen aurka borrokatzera joan zen. Urte batzuen buruan etxera itzultzean, Basajaunez mozorroturiko deabruak —edo ermitau batek— esan zion bere emaztea morroi batekin zebilela. Sumindurik, Teodosio sartu zen logelan, eta han zeudenak erail zituen, emaztea eta ustezko amorantea zirela pentsatuz. Laster, ordea, konturatu zen dena engainu bat izan zela, eta gurasoak hil zituela. Damutu eta abaildurik, Erromaraino joan zen erromes, eta barkamena eskatu zion aita santuari. Horrek horrenbeste egin zuen, zigor hau ezarrita: gorputza kate astun batzuek estuturik, Aralarko mendatean ibiliko zen, kateok erori arte. Penitentzia betetzen ari zela, halako batean, herensuge ikaragarri batek eraso egin zion. Teodosiok Done Mikelen babesa erregutu zuen. Orduan goiaingerua agertu zitzaion, eta, «Nor Jainkoa adina!» esanda, piztia akabatu zuen. Une horretantxe, Teodosioren kateak lurrera erori ziren, eta Teodosiok, esker ona adierazteko, aingerua adoratzeko eliza —Done Mikel in Excelsis tenplua— eraiki eta bertan gelditu zen. Bisita eta hamaiketakoa bukatu ondoren, santutegiari bizkarra eman eta Lekunberriko errepidetik jaitsiko gara hamabosgarren kilometroraino; hor, ondo seinalatutako xenda bat hartuko dugu, errepidea utziz. Berehala pagadi bikain batean sartuko gara. Bertatik marrazten den zidorrak berriz ere Lekunberrira doan errepideraino eramango gaitu. Seinaleak ez dira oso nabarmenak, eta, beraz, tentu handiz ibili beharra dago. Errepidea zeharkatu, eta beste aldetik jarraituko dugu, Baraibar gainaren aldera iritsi arte. Porlanezko pista batek abiapuntura eramango gaitu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] b6a94bz4tezlxnrh381fsrmagtk4gdn 0 4528 20566 19684 2020-06-25T21:13:10Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68930-Askartza-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Askartza ({{udalerria|Trebiñu}}), Askartzako mendatea, Hayalta, Bocarones haitzuloa, Doroñuko mendatea, Doroñu, {{udalerria|Arrieta}} |distantzia = 17,2 km. 3 ordu. |ingurunea = Askartza herrian ibilian hasi eta, behialako bidexketan zehar, {{udalerria|Arrieta}} mendirako paseo ederra osatuko dugu. Trebiñuko parajean Hayalta izenez ezaguna da {{udalerria|Arrieta}}. |abiapuntua = Askartza ({{udalerria|Trebiñu}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=126791&fetxa=2015-02-10&orria=030&kont=001 }} '''Askartza herrian ibilian hasi eta, behialako bidexketan zehar, {{udalerria|Arrieta}} mendirako paseo ederra osatuko dugu. Trebiñuko parajean Hayalta izenez ezaguna da {{udalerria|Arrieta}}. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=126791&fetxa=2015-02-10&orria=030&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Sagardo eta sagardotegietako garaiak ezti-ezti hartu berri gaituela, Askartzako sotoak ere txotx egiteko parada ederra ematen digu. Bisita biribiltzeko asmoz, Euskal Herriko Federazioko mendi katalogotik {{udalerria|Arrieta}} mendia ekarri dugu orriotara. Trebiñuko parajean Hayalta esaten baitzaio, jatorrizko izena gogora ekarri nahi izan dugu oraingoan. {{udalerria|Trebiñu}} herrian Askartzara doan errepide estua hartu, eta azken urteotan sagardoaren tenplu bilakatu den herri txikira helduko gara. Askartzan, eskuinetik doan kaleari jarraitu, eta sagardotegiaren paretik igaroko gara. Iturri txiki bat ikusiko dugu hurbil-hurbil. Haren paretik igarota, errekasto bat zeharkatzera abiatuko gara. Haren konpainian metro batzuk egingo ditugu, hurritzak inguruan. Aldats gora hasi eta berehala, bidebanatze bat ikusiko dugu. Ipar-ekialderantz jarraituko dugu, noranzkoa aldatu gabe eta arte xumeek bapo-bapo lagunduta, burdinazko langa batera heldu arte. Orduan, huraxe zeharkatu, eta ezkerrera joko dugu. Goratasuna galtzen hasiko gara, eta suebaki baten antzera bideratuko gaitu bideak. {{udalerria|Arrieta}} eta {{udalerria|Gasteiz}} herriak lotzen zituen behialako bidea topatuko dugu laster. Eskuinera hartuko dugu han, eta, xenda historikoa lagun, errekasto baten ertzera iritsiko gara. Arte trinkoek hartua duten labirinto batean barna, ezkerretik segitu, eta errekastoan gora jarraituko dugu. Bidea txukundu eta zabaldu egingo da goratasuna hartu ahala. Korridore ekologiko baten moldean eramango gaitu bideak, zorionez. ==Toloño mendilerroa == Talaia batera heldutakoan, inguruko paisaiaz gozatzeko parada bikaina izango dugu: Toloño mendilerroa bete-betean begiztatuko dugu, baita Dordoniz gaineko Cerro sonatua ere. Hurbilago, berriz, Rosteta tontorra ikusiko dugu, lerroaren ekialdean otzan-otzan gailenduta. Eta handik oso urrun ez, Askartzako ataka bistaratuko dugu, Gasteizerako bide historikoan. Harantz zuzenduta, Gasteizko ordokira jaisteko aukera ematen duen lepora helduko gara. Ezkerretik doan hesia gurutzatu beharko dugu lepora iritsi baino metro batzuk lehenago. Rostetako muinoraino lagunduko digun xenda bazter utzita, beraz, hesia gurutzatu, eta Hayalta tontorrerako bideari ekingo diogu. ==Bocarones haitzuloa== Harrobi zahar batera iritsiko gara laster batean, eta, gorago, pagadiak harrera bikaina egingo digu. Gailurrera iritsita, bizkarretik jarraitu, eta, mendebaldeko noranzkoari eutsita, Doroñu edo Reventon mendaterako bidea hartuko dugu. Gasteizko udalerriko 452 zenbakiko mugarritik hurbil, Bocarones izeneko haitzuloa ikusteko aukera izango dugu. Aterpe txiki baten moduko haitzulo xumea da, harkaitzaren iparraldean gordetzen dena. {{udalerria|Berriz}} gandorrera itzuliko gara, eta, berriz ere goratasuna galduz, GR zidorrarekin bat egingo dugu beheragoko pagadian. Seinale zuri-gorriei segika, Doroñuko lepora iritsiko gara. Antena txiki bat ikusiko dugu lepoan. Hegoaldera jotzeko unea izango da, hots, Trebiñurako bideari jarraitzekoa. Kable elektrikoen lehen habera iristean, eskuinera egin, eta Doroñu herrira iritsiko gara, jaitsiera dotorea eginda. Herria zeharkatu, eta ezkerrera hartuko dugu herriko tabernan. Gero, kable elektrikoen azpitik igaro, eta, eskuineko bidetik eginda, Arrietarako bideari ekingo diogu. Arrietan sartu gabe, ezkerrera egin, eta San Rokeren aurretik igaroko gara. Gero, ur biltegi batera iristean, ezkerreko bidea hartuko dugu, beherago doana. Autoak pasatzeko debekua adierazten duen seinale bat ikusiko dugu segituan, eta basabide behinenaren eskuinetik doan belarrezko bideari ekingo diogu, Garaia mendiko iparraldeko lepora igotzeko. Askartzaraino eramango gaituen nekazari bidea lepoan bertan hartuko dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 6dtlza5ty9nn79hih6v79b8qqhi0ek4 0 4529 20364 19999 2020-06-25T20:41:57Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Arditurriko meategien itzulia.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Oiartzun}}, Arditurri, Arditurriko meategiak, Unaileku, Sorotxo, Olaetxe |distantzia = 7,7 km. 2 ordu eta 10 min. |ingurunea = Mendeetan gizakiek utzitako aztarnek eta naturak zizelkatutako ondareak estuki elkar besarkatzen dute Aiako Harriaren inguru hauetan. |abiapuntua = Arditurriko aparkalekua ({{udalerria|Oiartzun}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=126302&fetxa=2015-02-03&orria=025&kont=001 }} '''Mendeetan gizakiek utzitako aztarnek eta naturak zizelkatutako ondareak estuki elkar besarkatzen dute Aiako Harriaren inguru hauetan. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=126302&fetxa=2015-02-03&orria=025&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Aiako Harriaren inguruan ugari dira gizakiak historian zehar utzitako aztarnak, eta ibilaldi honetan horietako batzuk ezagutzeko aukera izango dugu. Orain sei urte ireki zuten Arditurriko interpretazio zentroa abiapuntu gisa hartuta eta errekaren bideari segituz, Aiako Harriko magaletara igoko gara. Mendeetan gizakiek utzitako aztarnek eta naturak zizelkatutako ondareak estuki elkar besarkatzen duten inguru hauetan meatzeen aztarnak eta trenbide zaharraren berri izango dugu. Arditurriko interpretazio zentrotik gertu dagoen aparkalekuan ibilgailua utzi, eta, bide zabala jarraituz, garai batean meatze laborategiaren eraikin zaharra izan zenaren ondora helduko gara. Eraikin hori birgaitu egin zuten, eta Aiako Harria Parke naturaleko ondarearen, kulturaren eta naturaren aberastasuna modu didaktikoan ezagutarazten dute informazio euskarri modernoen bitartez. Egun, oraindik hainbat garaitako arrastoak ikus daitezke inguruan, hala nola meatze sarrerak, eraikin zaharrak, plano inklinatuak, esterilen zabortegiak, harrobiak, Pasaiako portura minerala eramateko eraiki zen trenbide zaharraren bidea... Lurpean, berriz, kilometro askotako galeria sare handia. Erromatarrak izan ziren lehenak Aiako Harriko erraiak zulatu eta ustiatzen. Granitozko hiru tontorretatik gertu, Arditurriko meatzeak zulatu eta fruiturik onenak (burdina, zinka, beruna eta kobrea) atera zuten. Hurrengo mendeetan, inguru horietan ustiapen askotarikoak izan ziren, baina, egun, jarduera horien arrasto batzuk geratu dira soilik. PR-GI 1009 ibilbidearen seinale zuri eta horiei jarraituz, Arditurriko gune nagusia atzean utziko dugu, eta, errekaren ondora heltzean, hori gurutzatu, eta gure aurrean ikusiko dugun plano inklinatu batean ikusgaitz diren meazuloak bilatuko ditugu, eta meazulo horietatik garai batean ateratako hondakin pilatuetan marrazten den xendari jarraituko diogu. Iparraldetik hegoaldera hedatzen diren eta elkarrekin komunikatzen diren zulo handi batzuk ikusiko ditugu, ikusgarriak bezain arriskutsuak, eta kontu handiz ibili beharra dago bertan sartu nahi izanez gero. Iraganeko lekuko biziak diren meatze horiei bisita egin ostean, etorritako bidera itzuliko gara, eta gertu dagoen basoan murgilduko. Unaileku bordaren ingurura ailegatzean, metro batzuk lehenago aurkituko dugun egurrezko hesolak bide zuzena aukeratzen lagunduko digu. Aiako Harriko magaletan marrazten den bide horretatik astiro egingo dugu gorantz, eta, konturatu orduko, goi tentsioko kable batzuek iragarriko digute gertu dagoela Aritxulegiko tunelera doan errepidea. Sorotxo esaten zaion toki horretan, erraz egingo dugu aurrera errepidearen paraleloan zabaltzen den pistatik. Berehala, gure eskuinera, Arditurri aldera begiratuta, Imanol Marrodan euskal artistaren ''Erabatekoa eta ezdeusa: sorburua'' izeneko eskultura ikusi ahal izango dugu. Orain arte ekarritako bidetik beherantz egingo dugu, eta, laster, bide zabala xenda bihurtuko da. Basoan sartu eta berehala hasiko gara beheraka. Errepidearekin berriro topo egingo dugu, eta, aurrerago, utzi egingo dugu, eta trenbide zaharraren bidea bilatuko. Gaur egun Arditurriko bide berdea esaten zaion horretatik kilometro bat pasatxo bete beharko dugu atzera abiapuntura itzultzeko. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] pjah3n4e2201rzypvz8sn0stkcwzceu 0 4530 20522 19619 2020-06-25T21:12:25Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68909-Cobaron-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Muskiz}}, La Arena, Mc Lennan kargalekua, Cobaron, Pobeña |distantzia = 6,5 km. Ordu eta 45 mn. |ingurunea = Burdin meatzaritzaren aztarna franko aurki daitezke Euskal Herrian. Adibidez, euskal itsasertzaren mendebaldeko {{udalerria|Muskiz}} herriko Cobaron eta Pobeña auzoen artean. |abiapuntua = La Arena ({{udalerria|Muskiz}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=125772&fetxa=2015-01-27&orria=025&kont=001 }} '''Burdin meatzaritzaren aztarna franko aurki daitezke Euskal Herrian. Adibidez, euskal itsasertzaren mendebaldeko {{udalerria|Muskiz}} herriko Cobaron eta Pobeña auzoen artean. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=125772&fetxa=2015-01-27&orria=025&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Ibaizabalen ezkerraldeko ibaiertzeko lurraldeak, ''Somorrostro'' izenaz ere ezagunak, Bizkaiko ekonomiaren eragile izan ziren XIX eta XX. mendean, burdin meatzaritzari esker. Burdin minerala fosforo gabea zen, altzairuaren ekoizpenerako Bessemer metodo berritzailean erabiltzeko aproposa. Gainera, erraz ustiatzen zen, eta itsasaldetik hurbil zegoen; hiru faktore horiek atzerriko kapitala erakarri zuten. Gaur egun, garai hartako burdin meatzaritzaren aztarna franko aurki daiteke. Adibidez, euskal itsasertzaren mendebaldeko {{udalerria|Muskiz}} herriko Cobaron eta Pobeña auzoen artean. Cobaronen burdin mea ateratzen zen, eta Pobeñan itsasoratzen zen, eta batetik bestera eramateko ia 3 kilometroko ibilbidea zuen trenbidea egin zen. Gaur egun, burdinbidea pasealeku lasaia bihurtu da, itsas brisaz eta usainaz gozatuaz meatzaritza lan bizi haren arrasto arkeologikoak ikusi eta gure historia ez ahazteko. Ibilaldia hasteko leku aproposa da Arena hondartzako aparkalekua. Kolorea gorrixka eta osaera burdintsua duen harea zapalduaz mendebalderantz jo behar da, Barbadun errekaren gaineko zubi erraldoia zeharkatuz. Bertan itsasoratzen da aspalditik gaixo etorri izan den erreka. Gaur egun, aldiz, haren osasun onaren adierazle dira metro batzuk aurrera leheneratzen ari diren padurak eta, noski, hartara urtero datozen lertxun eta ubarroiak, nahiz eta Iberiar penintsulako petrolio findegirik handiena ondoan egon. Zubia zeharkatu eta ezkerretara dauden eskailera luze eta aldapatsuetatik igo behar da kostako ezpondara, landaredia hostotsuak osatutako tunel fresko eta hezeak babesturik. Goiko ikuspegiak merezi du eginiko ahalegina eta arnasestua: Arena hondartzaren badia osoa aurrez aurre, bi lurmuturren artean gatibu. Alde batean, ibiltariak oin azpian duena; bestean, itsasotik altxatzen den Luzuero tontorra; bien artean, hondartzara erortzen diren olatuekin dantzan dabiltzan surflariak. Berehala burdin mearen kargalekura heltzen da. Argibide taula batek honen historia eta garaiko argazkiak erakusten ditu. 1870eko hamarkadan eraiki zen McLennan mea konpainiaren aginduz, Cobaronen ustiatzen zituen Amalia, San Julian eta San Francisco meatzetatik ateratako mea itsasontzietan sartu eta Ingalaterrara garraiatzeko. Ibaizabal itsasadarreko kargatokiak ez bezala, itsaso zabalean eraikitako bakarra zen. Kairik ez zegoenez eta olatuen mendean egin beharreko lana zenez, eguraldi ona egiten zuen hilabeteetan bakarrik erabil zitekeen, hots, apiriletik urrira. Metalezko hegal luze batean zehar jaurti zen mea itsasontzien sotoetara, 1963an meatzak itxi ziren arte. Tamalez, 2008an olatu erraldoi batek eraman zuen egitura hura. Eskailera pikoan gora, mearen biltegia inguratuz, ibilbidera igo daiteke. Hurrengo bi kilometroak amildegi eta zelai artean mea garraiatzeko trenbideak osatzen ditu. Hori ere McLennan konpainiak eraikia. Gaur egun edozein adinetako ibiltarientzat egokitua, itsasertzaren eta itsas zabalaren ikusmiraz gozatzeko. Zeruertzean itsasontzi erraldoiak ikus daitezke Bilboko itsasadarrera sartzeko ilaran. Donejakuera doazen erromesak ere bidaide dira. Pasealekuaren erdibidean itsasoarekin lotutako beste jarduera beste baten arrastoa ikus daiteke: algak igotzeko garabi txiki bat. Amaieran aisiarako eremuko aparkalekura iristen da. Ibilaldia luzatu nahi duenak itsasertzeko pasealekuan aurrera jarraitu dezake Kantabriako Onton herriraino, bertan beste mea kargatoki bat ikusi ahal izateko. Bide honi eutsi behar zaio ezkerretara bihurgunea pasatu eta bigarren aparkalekuraino. Han Cobaronerantz jo, eskuinera egiten duen bihurgunea utzi, ezkerretara bidezidorrean sartu, eta gora egin behar da. Bi kaltzinazio laberen ondotik pasatu eta ondoko bidegurutzean ere ezkerretara hartu behar da, Pobeñara itzultzeko, oraingoan zelaien gainera eta baserri artean. Ibilaldiaren gorenean, McLennanen kargalekuaren parean, Orconera Iron Oree konpainiaren mineral garbitegi zaharraren eraikinetara heltzen da. Zugaztigietan (8 kilometrora) ateratako minerala aireko tranbian garraiatzen zen hara, itsasoko urarekin garbitzeko. 1910ean eraikitako ingeniaritza obra horrek ez zuen parekorik Europan eta itsasoko ura Zugaztigietara eramatea baino errazagoa zen. Mea garbia bitarteko estaziora (4,3 kilometro) eramaten zen berriz, eta handik Gallartara. Ibilaldia bukatzeko, eki-hegoalderantz jarraituaz Pobeñako eskaileretara hel daiteke. Otea asko handitu eta, beraz, zeharkaezina bada, zelaiak zeharkatuz McLennanen kargatokira jaitsi eta etorritako bidetik itzuli. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] eahkpj80l9s2l4m9jhu7znmbl4xyf9d 0 4531 20700 19897 2020-06-25T21:15:35Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68897-Salbatore-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Beherea}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Iratiko Etxola, Surzai, Saroberri, Peredikahegi, Xalbador ermita |distantzia = 10 km. 3 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Ibilbide zelaia da, eta ingurumariaren ikuspegi ederra eskainiko digu, hala nola Okabeko mendiak, Iraututurru eta Mendibeltz, eta Errobiko arroaren inguruan pilatutako haranak. |abiapuntua = Iratiko Etxola |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=125265&fetxa=2015-01-20&orria=021&kont=001 }} '''Ibilbide zelaia da, eta ingurumariaren ikuspegi ederra eskainiko digu, hala nola Okabeko mendiak, Iraututurru eta Mendibeltz, eta Errobiko arroaren inguruan pilatutako haranak. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=125265&fetxa=2015-01-20&orria=021&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Iratiko Etxolako aparkalekutik abiaturik, errepidea gurutzatu, eta hurbileko borda batzuetarantz doan asfaltozko bidetik joko dugu; zutoin batean aurkituko dugun idazkunak seinalatzen du Surzai alderantz. Bordak inguratu, atzeko alderaino, eta handik aurrera doan bidexkari lotuko gatzaizkio. Bidexka horretatik, ibaiaren ezkerreko bazterretik ibiliko gara, ur emariaren kontrako alderantz. Surzaiko sakana zeharkatuko dugu, eta ibaiak ureztaturiko pagadi zoragarri batean barneratuko gara; han, bitan banatuko da bidexka, eta eskuinaldetik joko dugu, uraren bidetik urrunduz eta gidari ditugun baliza horiei jarraikiz. Behin basotik kanpo, bizkar-hegal bat zeharkatuko dugu, harik eta Surzai errekaren goreneraino iritsi arte; handik begiztatzen dira izen bereko mendi lepoa eta etxola. Aurrera segituz gero, bidezidor batekin topo egingo dugu; ez diogu jaramonik egingo balizek erakutsitako noranzkoari, eta gorantz jiratuko dugu, eta Beirako belardirantz igoko gara, zeina Saroberri gailurraren azpian baitago. Goranzko ibili horretan, behin biderik gabe geratzen garelarik, gorantz egingo dugu, beste bidexka bateraino; handik ezkerrerantz segika, zohikaztegi bat igaroko dugu. Hurrena, erreka baten ubidea zeharkatu eta eskuinerantz joko dugu, gorantz, Surzaitik datorren eta Burdinkurutzetako mendi leporantz doan bidearekin bat egiteraino. Hala, Saroberriko ezkerreko aldearen ertzetik joko dugu, gailurraren gain-gaineraino iritsi beharrean; beste ahalegintxo bat eginez gero, ordea, eskuinaldeko mazelatik igo liteke hara. Saroberri azpiko terraza batera iritsiko gara, ur depositu eta guztizko batera, eta haren hurrengo dagoen igarobide harkaiztsua zeharkatuko dugu, eta ezkerralderantz jiratuko; ez dugu zertan jaitsi Burdinkurutzetaraino, Peredikahegiko hegirantz joango baikara. Garaiera handieneko bidezidorretik joko dugu, gehien nabarmentzen diren tontor harkaiztsu biren artetik, eta ezkerrerantz jiratuko, mendi tontor berdeetan behera ekiteko; ibilbide gorabeheratsua da, desberdina, goragune harkaiztsuz zipriztindurikoa, eta, handik behealdera begiraturik, Gasnategi sakanaren ikuspegi ederra izango dugu. Iparraldeko magalean lasai gabiltzala, pagadi baten ondotik igaroko gara, eta, bidexka zabal batetiko belardian barrena, eremu bateraino jaitsiko; gero, eraikin baten geldikinen albotik pasatu, eta eskuinaldetik jaitsiko gara errepidera. Hura gurutzatu, eta pistatik segituko dugu Xalbador ermita ederreraino; ezkerrean, borda bat ikusiko dugu, bere artegi eta guzti, eta eskuinaldeko erlaitzetik igoko gara muino txiki batera; noranahi begiratuta, ikusmira erakargarria izango dugu aurrez aurre. Ibilbide beretik itzuliko gara gero, jakinik Peredikahegiko hegi latzean gora egin beharko dugula atzera, zeinak joanekoan baino desnibel handiagoa baitu Xalbador aldetik ekinez gero. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] m9bw594v0gnnuwam0bl43wcwjrd2jbf 0 4532 20688 20227 2020-06-25T21:15:20Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68889-Uitziko Gainak-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Uitzi, Santa Krutz ermita, Mergelu, Epele, Atume, Irumugaeta |distantzia = 7,4 km. 2 ordu et 15 mn. |ingurunea = Mergelu, Epele, Atume eta Irumugaetako tontorrak lotzen dituen mendien gandorrak Malloetako ikuspegi paregabea eskaintzen du. |abiapuntua = Uitzi |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=124770&fetxa=2015-01-13&orria=028&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=124770&fetxa=2015-01-13&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Kareharrizko mendi hauek, Kantauri-Mediterraneo isurialdeen banalerroan daude, Uitzi eta Azpirotz artean. Gertu dauden mendiek osatzen duten gandorrean zehar, {{udalerria|Araitz}} haranera amiltzen diren magalen gain aldetik, Malloek osatzen duten zirku zirraragarriaren ikuspegi paregabea izango dugu. Uitziko etxeak bi gunetan banatuta daude: elizaren inguruan eta herriaren beheko aldean, errepidearen bestaldean. XVIII. mendeko etxetzarren artean, garai bereko San Migel eliza aurkituko dugu, eta berantiarragoak diren jauregi itxurako beste eraikin batzuk ere bai. Bazter hauek bisitatuta, elizaren eta frontoiaren inguruan dagoen aparkalekuan utziko dugu ibilgailua. Gorritirantz doan errepidean barna (NA-4011) hirurehun bat metro eginda, ezker aldetik ateratzen den porlanezko pista hartuko dugu. Maldan gora, kanposantura igoko gara. Orain arteko pista lurrezkoa bihurtuko da, eta gurutze bideak Santa Kruz ermitaraino eramango gaitu. Laburbideak utzita, gain aldera iristean bide nagusiak ermitara gerturatuko gaitu. Ukuilu handi baten parean dagoen baseliza oso egoera txarrean dago, eta ez da antzematen baseliza denik. Hesia pasatuta, berehala ohartuko gara eraikin erlijioso hau ukuilu gisa erabiltzen dutela, lur pribatuetan baitago. Etorritako bidetik atzera egingo dugu, eta ezkerrera utzitako porlanezko bidea jarraituko dugu. Kilometro erdi eskas eginda, lurrezko bide zabal nabarmen batek eskuin aldera bidaliko gaitu, Mergelu mendiaren magalera. Pagadian murgildu eta xenda nabarmenari jarraituz, oso denbora laburrean iritsiko gara alanbrezko hesi batez mugaturik dagoen gailurrera. Beste aldera pasatu, eta bertan buzoia ikusiko dugu. Leku honetatik, lehen aldiz ikusi ahal izango dugu gure mendean Azpirotz herria eta {{udalerria|Araitz}} harana oso-osorik. Gailur honetatik besteetara ailegatzeko gandorrari besterik ez diogu jarraitu behar, eta horretarako, alanbrezko hesiaren ondotik hego-ekialderantz joko dugu. Berehala, harri multzo batez seinalaturik dagoen Epeleko tontorrean izango gara, leku aproposa atseden hartu eta panoramikaz gozatzeko. Gorabeheratsua den bidean barna, bidezidorretik segituz hirugarren gailurrera helduko gara: Atumera. Azken tontorrera igotzeko, lehenik behean ikusiko dugun lepora jaitsiko gara aldapa piko batetik, 100 metroko desnibela baino gehiago eta xenda nabarmenik gabe. Lepora iristean berriro maldan gora hasiko gara pagadian marrazten den zidorrari jarraituz. Tontorrera heltzean zedarri handi bat ikusiko dugu pagoekin muga eginez. Abiapuntura itzultzeko, xenda utzi, pagadian murgildu, eta bide jakinik gabe iparralderantz jaisten hasiko gara beheko lepo batera helduz. Pinudi baten paraleloan aurrera eginda, bidegurutze batean ezkerrekoa aukeratuko dugu, Uitzi aldera doana. ==Amaiera, erreka ondoan== Pistaren hasieran teila zatiak ikusiko ditugu lurrean. Borda baten ondotik pasatu eta berehala jaitsiko gara porlanezko pistara. Ezker aldera hartuko dugu, eta handik berrehun bat metro egin eta gero, pista utzi eta eskuinetik ateratzen den lurrezko bidea hartuko dugu. {{udalerria|Lekunberri}} eta Uitzi herriak lotzen dituen errepidera ateratzean, errekaren ondotik bete beharko dugu herriko beheko aldeko etxeen ondora iristeko. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] aux8o1lcg2fqhkmiu34u576v9ywh9fb 0 4533 20420 19957 2020-06-25T20:43:03Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Micaela Portillaren omenez.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Albaita ({{udalerria|Trebiñu}}), Goba, Pericon gaina, Santorkaria, Lañu, Aidu |distantzia = 16 km. 4 ordu eta 10 mn. |ingurunea = Historialari handiaren izena duen bidea hartuta, Albaita, Lañu eta Faidu herri ederrak ez ezik, ondare arkeologiko eta artistikoa ezagutzeko aukera dago. |abiapuntua = Albaita |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=124206&fetxa=2015-01-06&orria=028&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=124206&fetxa=2015-01-06&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Micaela Portilla historialaria handia zen. Araban, zinez, oso maitatua. Batik bat bere ezagutza partekatzeko zuen joerarengatik zen ezaguna. Besteak beste, historia, arte eta arkitektura arloetan zen aditua. Izan ere, Araba dela eta, makina bat maisulan argitaratu zuen urte askoren poderioz. Trebiñuko herrialdeko ondare artistiko-arkitektonikoa babesteko eginiko ahaleginak eskertzearen kariaz, Micaela Portilla izena edo kodea daraman ibilbide bat atondu zuten orain dela urte batzuk Trebiñuko herrialdean. Haren berri emango dugu ondorengo lerrootan. Albaitako ({{udalerria|Trebiñu}}, Araba) Elizaren kalean hasiko gara ibili-ibilian. Hegoaldera egin eta berehala, herriko arkitekturaz gozatzeko parada dugu. Harlandu ederreko horma sendoek inguratuta, hiribildua atzean utziko dugu. Nekazarien bideari segika, bidegurutze batera helduko gara laster. Bide seinaleak dioenez, ezkerrera egin eta Lañuko haitzulo multzora bideari ekingo diogu, betiere GR 38 eta Micaela Portillaren omenezko PR zidorrak gogaide. Hurrengo bidebanatzean, zuzen jarraituko dugu. Lañutik datorren Bolundia errekari begia kendu gabe, Santorkaria eta Goba deritzen haitzulo artifizialen multzoen arteko estugunetik igaroko gara. Igoera xumea egin ostean, Dotora izena daraman lehen haitzuloa ikusiko dugu; aurrerago, berriz, Lañuko ibaiaren ezkerraldean multzorik interesgarriena izango dugu. Segituan bidexkak behera jotzeko gonbita egingo digu. Hari segika, errepidera irtengo gara bizkor-bizkor. Lañura joan gabe, ezkerrera egin eta, asfaltoari men eginez, hamar minutu emango ditugu paseo gozoan. Bihurgunera iritsita, errepidea utzi eta, zidorrari jaramon eginez, Santorkariako multzo estrategikoa ezagutzera abiatuko gara. Hurritzen artean ibiliko gara hasieran; harkaitzaren azpiko bidexkan barrena, ondoren. Hilobiak dituzten haitzulo artifizial ederrak ikusiko ditugu haitz porotsuan eder-eder landuta. Haitzuloak atzean utzita, erkameztian barrena mugituko gara, harik eta suebaki batekin topatu arte. Orduan, ezkerrera jo eta lepora igoko gara. Pericon gaina ezkerraldean altxatzen baita, harantz bideratuko ditugu gure pausoak; izan ere, tontorrean bertan argibide taula bat ikusiko dugu. Jakingarriei erreparatuta, Micaela Portilla ikerlariaren eta paisaiaren inguruan hamaika datu bilduko ditugu erraz-erraz. {{udalerria|Berriz}} lepora itzulita, gainez gain jarraitu eta Bernedora doan errepidera jaitsiko gara. Asfaltoa zapaldu gabe, baina, eskuinera egin eta {{udalerria|Busturia}} izeneko mendigunean barneratuko gara. Metro batzuk behera egin ostean, suebaki bat zeharkatu eta hego-mendebalderantz jarraituko dugu. Aldapa igo bezain pronto, jaisten hasiko gara pagadi ederra zeharkatuz. Basotik irtendakoan, ezkerrera hartu eta Lañun sartuko gara. Lañuko elizaren aurrean, kale nagusian jarraitu eta Albaitara doan errepidea hartuko dugu. Herria atzean utzita, ezkerraldean ikusiko dugun lehen bidetik jarraituko dugu. GR 38 zidorra bazter eginez, tinda horiko arrastoei jarraituko diegu orain. Bideak ameztian sarraraziko gaitu berehala. Pista nagusiari jarraituta, Montico Charratu mazelan irekitako harrobi bitxira begira jarriko gara. Kolore okrea, zuria eta gorrixka nabarmenduko ditugu magal lazgarrian. Ezkerretik doan pistari jarraituta, behialako harrobiko fabrikara jaitsiko gara. Zutik dirauen etxearen parera iristean, ezkerrera jo eta, dekantazio baltsaren eretzetik igarota, ondoko harrobira hurbilduko gara. Harea afineko alorrean barneratu gabe, ezkerretik hartu eta gora joko dugu. Harrobiaren muturrean, egurrez eginiko eskailera mailak igo eta lepora iritsiko gara. Lepoaren ezkerraldeko muinoan bigarren argibide taula dago, erabat egokia dena inguruok zeharkatzen dituzten hegaztiak ezagutuko baditugu. ==Andre Mariaren baselizara== Bide seinaleei men eginez, tontortxoaren ertzetik doan bideari jarraitu eta Haitzaren Andre Mariaren baselizara iritsiko gara. Begi aurrean daukaguna da inguruko multzorik garrantzitsuena, zalantzarik gabe: baselizaren barrualdean eta kanpoaldean haitzulo gehiago daude, eta batzu-batzuk basilika motakoak dira. Bisita egin ostean, bide egokituari jarraituko diogu Faiduraino. Errepidea zapalduta irtengo gara Faidutik. Hilerriaren paretik igaro eta metro gutxira, eskuinera jo eta nekazari bideari jarraituko diogu. Pistari esker gora egingo dugu. Lepoan gaudela, Granado herri hustuaren bila abiatuko gara. Albaitara bidean baitago, bideak behera egiten lagunduko digu. Arabako herri hustuen inguruko hausnarketa egiteko bidea emango digu tenpluaren aurreko argibide taulak. Ekarri gaituen bidearen ezkerraldetik jarraituta, Albaitara iritsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] j1lglr9b1v0mpu7wryw3ejbomznwunj 0 4534 20461 20018 2020-06-25T20:43:48Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Usoko erreka inguratuz.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Latse, Alkatxurain, Akolako lepoa, Igoringo lepoa, Igorin, Malmazar, Urdaburu, Agina, Azerilepo |distantzia = 12 kn. 3 ordu eta 20 mn. |ingurunea = Pagadiak, estazio megalitikoak, urmaelak, ola zaharrak, Txirritaren oroigarria eta beste hainbat leku ezagutuko ditugu Usoko errekari bira emanez. |abiapuntua = Latse ({{udalerria|Hernani}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=123096&fetxa=2014-12-16&orria=028&kont=001 }} '''Pagadiak, estazio megalitikoak, urmaelak, ola zaharrak, Txirritaren oroigarria eta beste hainbat leku ezagutuko ditugu Usoko errekari bira emanez. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=123096&fetxa=2014-12-16&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Ibilbide honek aukera emango digu, Aginagamendi, Urdaburu eta Igorin mendien magaletan ibili eta bertako ikuspegiaz gozatzeko ez ezik, pagadi zahar, estazio megalitikoak eta Txirrita bertsolaria zenaren jaiolekua bertatik ikusteko ere. Usoko erreka hau Txirrita bertsolari hernaniarraren jaioleku izandako baserriaren alboan dago, eta bertan garai bateko ola zaharra aurkituko dugu, alkohola —erretzekoa eta masajea emateko—, ozpina, mundruna eta egur ikatza egiten ziren gunea. Ibilbidea ez dago markatua, beraz bidea adierazten duen balizarik ez dugu aurkituko. ''Puig-Latxe'' etxearen paretik abiatu eta {{udalerria|Goizueta}} aldera doan errepidetik ehun bat metro bete eta gero, Abillats baserriaren ondora helduko gara. Errepidea utzi eta porlanezko pista igotzen hasiko gara Txabolategi baserriaren ondora iritsi arte. Puntu honetan pista utzi eta eskuinera ateratzen den lurrezkoa hartuko dugu, langa metalikoa pasatu eta gorantz egingo dugu lehen bidegurutzearekin topo egin arte. Berriro eskuinetik ateratzen den pista zabala aukeratu eta ez dugu utziko Azerilepora igo arte, pista amaitzen den lekura hain zuzen ere. Aginamendi gure ezkerrera lagata, alanbrezko hesiak angelu zuzena egiten duen lekuan, ezker aldetik pinudian marrazten den zidorra bilatuko dugu eta bertatik jaitsiko gara bidezidor nabarmenago batekin topo egin arte. Eskuinerantz jo eta berehala ailegatuko gara Elorrietako lepora pista zabal batekin bat eginez. Aldapan gora pagadia zeharkatu eta berriro jaisten hasiko gara aurrez aurre Urdaburu dugularik. Mendiaren magalera heltzean, egurrezko hesolek erakutsiko digute aukeratu beharreko bidea, Malmazarrera zuzentzen dena hain zuzen ere. Sigi-sagan gorantz egingo dugu eta Urdaburu inguratzen duen pista zabalak Pagosardeko atsedenlekuan utziko gaitu. Hemendik aurrera, Zuarkazu mendiaren ezker aldetik segituz pista utzi eta ezkerretik ateratzen den xenda jarraituz Malmazarreko hezegune edo putzura ailegatuko gara. Putzuaren ezker aldetik ikusgaitz den xenda bilatu eta pagaditik jaitsiko gara segidan Bentatxuri baserriraino doan bide zabalago bat jarraituz. Asfaltatutako bidea gurutzatu eta Igorin mendiaren magalean zabaltzen den bideak Igoringo lepora gerturatuko gaitu. Pista utzi eta ezker aldetik, Igoringo estazio megalitikoa dagoen aldera zuzenduko ditugu gure urratsak. Igoera motz baina trakets batek mendi gaina zeharkatu eta Akolako lepora jaitsiko gara. {{udalerria|Hernani}}, {{udalerria|Astigarraga}} eta Donostiako lurretan zehar zabaltzen den Igorin-Akola estazio megalitikoak Multzo Monumentalaren kategoria du, Kalifikaturiko Kultur Ondasun izendatua. Estazio megalitikoa atzean utzita, Akolatxarako gainera igoko gara aldats motz baina piko batetik eta segidan, Sagastietako lepora jaitsiko gara izen bera duen trikuharriaren ondora. Nahiko ondo kontserbaturik dagoen trikuharriaren ondorik pista hartu eta Akolako atsedenlekuraino jaitsiko gara. PRaren markak utzi eta ezkerretik ateratzen den pistatik erraz jaitsiko gara Alkatxurain etxalde ederrera. Baserria atzean utzi bezain fite, ezkerreko porlanezko pista hartu eta zalditegi txiki baten ondotik pasatzean, dozena pare bat metro aurrerago berriz ere pista utziko dugu pinudian marrazten den bidezidorra hartuz. Denbora gutxi beharko dugu Txirrita bertsolariaren oroigarria dagoen lekura iristeko eta Usoko errekaren ondotik ola zaharraren hondakinen albotik pasatu eta abiapuntura bueltatuko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] ayncorhb3kif7jkccbt7o4cic7q1woo 0 4535 20835 20436 2020-06-26T08:38:21Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Pena del Mororen edertasuna.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Lanestosa}}, Kobenkoba, Peña del Moro, 'Coto Txomin' meatze gunea |distantzia = 9,5 km. 2 ordu eta 45 mn. |ingurunea = Ubal mendilerroaren iparraldean kare haitzezko mendi tontor malkartsuak gailentzen dira. ‘Peña del Moro’ izenekoa da haien artean ikusgarriena. |abiapuntua = Lanestosa |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=122617&fetxa=2014-12-09&orria=029&kont=001 }} '''Ubal mendilerroaren iparraldean kare haitzezko mendi tontor malkartsuak gailentzen dira. 'Peña del Moro' izenekoa da haien artean ikusgarriena. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=122617&fetxa=2014-12-09&orria=029&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Bizkaiaren eta Euskal Herriaren mendebalde muturrean dagoen Ubal mendilerroa ezezaguna da Euskal Herriko biztanle askorentzat. {{udalerria|Karrantza}} eta Ason (Kantabria) ibaien artean mugatua, mendilerro txikia da: hegoaldean, nekazaritzarako belardien mendiguneak erliebe leuna erakusten du, baina, iparraldean, kare haitzezko mendi tontor malkartsuak gailentzen dira, Bizkai eta Kantabriako muga lerroan. Peña del Moro da ikusgarriena (818 metro). Ibilaldiaren abiapuntua Euskal Herriaren mendebaldeko muturrean dagoen {{udalerria|Lanestosa}} herria da; Kantabriako muga metro batzuetara baino ez dago. Probintziako herririk txikienetakoa ere bada, 1,2 kilometro karratuko hedadura baino ez baitu. Haran estuan kokaturik, Kalera ibaiak herriaren erdigunetik zeharkatzen du. Antzinako herria ere bada. 1287ko ekainaren 6an Bizkaiko lehenengoetariko hiribildu titulua jaso zuen. Bizkaiko jaunaren asmoa zen Gaztelatik itsasorako merkataritzako bidean herria sortu eta sendotzea. Erdi Aroko hirigunea garai batean zen modukoa mantentzea lortu du gaur egungo Lanestosak. Bost kale baino ez ditu, denak estuak eta harrizkoak. Kaleotan, XVII. eta XVIII. mendeko hainbat jauregi eta eraikin daude. Lanestosako erdigunean hasi, eta lehen pausoak Kalera ibairantz eman behar dira. Zubia zeharkatu, eta BI-3622 errepidean metro batzuk baino ez dira ibili behar Karrantzarantz, Kobenkobarako kartela aurkitu aurretik. Ezkerreko bideari jarraikiz, zementuzko bidezidorra harrizko eskailera bihurtzen da, Juduen Kobaren lautadatxoraino igo ahal izateko. Koba hori meategia izan zen erromatarren garaitik XX. mendera arte, eta, haren barruan, ''Kobenkoba'' izeneko Paleolitoko labar artearen Europako lehenengo interpretazio zentroa ikuskatu daiteke. Ehun edo berrehun metro gorago, bidegurutzean, ezkerrerantz egingo behar da, bide berari jarraikiz. Bide horrek beherantz egiten du sarritan, eta igotako metro asko jaitsi behar dira. Ez urduritu. Pago basoan sartu eta berehala, bidegurutzean, kairn batek eskuinerantz bideratzen du mendizalea, aldapan gora. Mendian sufritzea gustuko dutenek hortxe gozatuko dute, pago basoaren barreneko aldapa pikoan gora. Zuriz margotutako geziak dira gidari bidegurutzeetan. Dezente igo ondoren, ikusmen panoramikoak sekulako gozaldia dakarkio ibiltariari, Kantabria aldera zabaltzen den bailara eta kare haitz paisaiari so, eta baita izua ere, Mororen amilburuak gainean dituelako. Haietara jo behar da, kare haitzeko korridore zorabiagarrian sartzeko. Baina lasai: egurrezko barandari esker, arriskurik ez dago. Azkenik, kanal estu bateko eskaileretatik goi lautadara heltzen da: zinka eta beruna ustiatzeko Coto Txomin meatze gunera. Moro bizkarrean izanik jarraitu behar da, baina berehala bide zabala utzi eta ezkerrera (ekialdera) egin behar da muinoan gora, Sustapen Ministerioaren estazio sismikoraino. Antzinako meatze bidea hasten da han, ingurune karstiko horretako harriekin eraikia. Moro gailurraren oinetaraino. Bizkaiko biraren GR-123arekin bat egiten duenez, marka zuri eta gorriek bihurguneak adierazten dituzte. Maldan gora bihurka doa. Kartel batek bidea noiz utzi adierazten du. Azken malda gainditzea baino ez da geratzen, belartsua baina aski aldapatsua, Mororen (818 metro) bi gailurren arteko leporaino. Ezkerraldekoa omen da benetakoa. Bizkai eta Kantabria arteko muga lerroan, ikuspegia egundokoa da: Rozas eta Hornijo mendikateak, Ordunte, Castro Valnera eta Santoña. Meatze bidean atzera egin behar da goi lautada gainditu den lekurantz. Bada beste aukera bat: meatze bidearen ezkerrera (ekialdera) dagoen sakonunearen ekialdetik jaistea, baserri baten belardiraino. Jarraian, hego-mendebalderantz joan behar da aurretik aipatutako pistaraino heltzeko. Gero hego-ekialderantz egin behar da, eta pista hori porlanezko bihurtuko da laster. Beherago, eukalipto batzuen ondoan, porlanezko bidea utzi eta ezkerrera agertzen den belarrezko senda hartu behar da. Erlauntza kaxa batzuen ondotik pasatu ondoren, eukalipto basoa pinu basora aldatzen den lekuan, ezkerretik azaltzen den pistara okertu behar da, ekialderantz alegia. Hurrengo bidegurutzean porlanezko pista utzi eta eskuinera okertu behar da, gaztainondo arteko xendan barrena. Xenda hori edateko uren araztegiraino heltzen da. Ondotik pasatu eta bost bat minutura, Lanestosan bukatzen da mendebaldeko ibilaldi hau. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] i67bfk7jh7rxy7ihbi8udopbmgbv7ri 0 4536 20401 20195 2020-06-25T20:42:40Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Inarbegiko auzoa.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Erratzu, Gorostapolo, Iñarbegi, Xorroxin |distantzia = 15 km. 3 ordu eta 45 mn. |ingurunea = Iñarbegiko erreka inguratuz Baztanen dauden paraje hauetan kontrastez betetako paisaia ikusgarriak bezain liluragarriak aurkituko ditugu. |abiapuntua = Erratzu |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=121649&fetxa=2014-11-25&orria=028&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=121649&fetxa=2014-11-25&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Ibilaldi honetan, Baztango hainbat zoko eta bazter bisitatuko ditugu: Gorostapalo eta Iñarbegiko nekazari giroko auzoak eta errekak ibarrean zehar egiten duen ibilguneak sortutako ur-jauzirik eder eta ikusgarrienetakoa da Xorroxingoa. Igoera, Auza mendiaren magalean beteko dugu, errekaren alderik ospel eta hezeenetik, eta itzulera, berriz, panoramika zabalak eskaintzen dituen bide zabal eta erosotik. Tartean, monumentu megalitikorik ez da faltako. Ibilbidea bide seinale zuriz eta horiz balizaturik dago (PR-NA 7), eta, soilik, Xorroxingo ur-jauzira desbideratzeko SL-NA 12aren marka zuri eta berdeak jarraituko ditugu. Erratzuko herriko plazan ibilgailua utzi, eta handik ekingo diogu ibilaldi lasai eta eder honi. Kilometro eta erdi bete ostean, Gorostapalo auzoan sartuko gara, eta Nahigabeetako edo Doloretako Ama Birjinaren ermita ikusi ahal izango dugu. Gertu, auzoan sartu gabe, harrizko galtzadatik jaisten hasiko gara, eta behera egingo dugu azkar. Iñarbegiko errekaren ondora iristean, harrizko zubitik gurutzatu, eta berehala helduko gara bide balizatuak bereizten diren bidegurutzera. Eskuinaldetik zabaltzen den bide laua aukeratu, eta lehen ur-jauzi txikia atzean utzita, ur-jauzi nagusiaren ur-hotsak lagunduko digu bide zuzena aukeratzen. Metro batzuk aurrerago, bide balizatuak aurrera jarraitzen du, zubi bat igaro eta gero, baina guk ezkerraldetik hartuko dugu, eta Xorroxingo ur-jauzi ikusgarriaren ondoraino helduko gara, Xorroxingo Purrustara, hain zuzen ere. Elezaharrak dioenez, ingurune bakarti eta xarmagarri horretan lamiak ibiltzen omen ziren beren urrezko orraziekin ilea orraztu eta apaindu. Zuhaitz mota askoren (haltzak, lizarrak, pagoak, haritzak, gaztainondoak…) babesean bere urak ozenki isurtzen dituen ur-jauzia atzean utzi, eta berriro bidegurutzera itzuliko gara. Iñarbilera doan bide balizatu berde eta zuria utzi, eta Iñarbegira doan bide zaharra aukeratuko dugu. Auza mendiaren magalean zabaltzen den bide ospel eta hezean zehar, errekastoak gurutzatu, eta hainbat borda eta belardien ondotik pasatuko gara berriro bide asfaltatura atera aurretik. Bide horretatik aurrera egin, eta kilometro bat bete baino lehen, ezkerraldetik Lepiñerreko borda eta Sorginetxoa trikuharriaren ondora igoko gara. Leku horretatik dagoen Iñarbegiko ibarraren ikuspegi zabalaz eta ederraz gozatu eta gero, auzoko baserri sakabanatuen aldera jaitsiko gara. Abiapuntura iristeko tenorean, bidegurutzean porlanezko bidea utzi, eta ezkerreko aldetik ateratzen den bide zabaletik igoko gara, ur-biltegi baten ondotik pasatuz. Bidetik at geratzen den Aznabazterra trikuharrira doan bidegurutzean, eskuinaldetik jaitsiko gara. Bide balizatuak erraz erakutsiko digu aukeratu beharreko bide zuzena. Axerixuloetako zubitik pasatu, eta poliki igoko gara belardi eta borden artean. Iñarreko borda eskuin aldean lagata, bide lau eta erosoan zehar, Auza mendiaren ikuspegi bikaina izango dugu. Zubipunta baserriaren parean ikusiko dugun bidegurutzean Gorostapalora eskuinetik ateratzen den bidea utzi eta ezkerrekoa aukeratuko dugu. Mariskonea bordaren ondotik pasatu eta gero, eskuinetik Gorostapalora jaisten diren bideak saihestuz Etxeberriko bordaren ondotik pasatuko gara, eta denbora gutxi beharko dugu ibilbidearen hasieran auzora igotzeko hartu dugun errepidera ateratzeko. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] gt28qjyc68e13z5imz0nlj979ltb951 0 4537 20377 19946 2020-06-25T20:42:14Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Ehun urte geroago.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Laudio}}, San Antonio ermita, Aretxiger lepoa, Kastillozar, Kurutziagako lepoa, Arrabatxu, Ganekogorta, Biderdi |distantzia = 13 km. 3 ordu eta 50 mn. |ingurunea = Mende bat igaro da Bilbotik abiatuta hainbat lagunek Ganekogorta gauez zapaldu zutela. Ibilbide honek historiarekin bat egiten du. |abiapuntua = San Antonio ermita ({{udalerria|Laudio}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=121132&fetxa=2014-11-18&orria=025&kont=001 }} '''Mende bat igaro da Bilbotik abiatuta hainbat lagunek Ganekogorta gauez zapaldu zutela. Ibilbide honek historiarekin bat egiten du. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=121132&fetxa=2014-11-18&orria=025&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Bilboko hiriak 28.000 biztanle inguru zituen XIX. mende amaieran. Apurka-apurka industrializazioaren garatze prozesua bere bidea egiten ari zen. Hori nahikoa ez, eta, garai bertsuan, mendiak kili-kiliak eragiten hasi ziren hainbat eta hainbat lagunengan. Mendiaz gozatzeko grina barru-barruan sartu baitzitzaien, inguruko bazterrak ezagutzeko desira agudo agertu zuten. Urte batzuk geroago, Bilboko Club Deportivo taldearen joan-etorria ezaguna egin zen; Bilbon ez ezik, Euskal Herri osoan ere. Jardueretan ezagunena, akaso, 1914ko irailaren 30eko gauerdian gauzatu zutena. Bilboko hiria iluntasunak hartuta, 42 mendizale bildu ziren Ganekogorta tontor erraldoia konkistatzeko gogoz. Antxon Bandres mendizale adituak taldea gidatzeko ardura hartu zuen. Tipi-tapa, Arabako mugaranzko bideari ekin zioten. Gerora Euskal Herriko lehen mendi lehiaketa ezaguna izango zenari hasiera bitxia eman zioten mendizale grinatsu haiek. Gertaera haren ehungarren urteurrena ospatu berri da Ganekogortako tontorrean. Bilboko Club Deportivok antolatu; hamaika lagun bildu ziren urriaren 26an, betiere XX. mendeko mendizaleak omentzeko xedez. Eguraldiak lagun, bazkide eta bisitari askok bapo-bapo gozatu zuten tontorrean. Garai hartako mendizaleen antzera abian jarriko gara gu ere, baina Laudiotik (Araba). Aukera galanta, hortaz, historiarekin bat egiteko! ==Kamarakako elur zuloa== Ganekogortako tontorrera eramango gaituen ibilbidea Ermuko Andre Mariaren eraikinetik hurbil hasiko dugu; San Antonio santutxoan, hain justu. Tenplu ezagun horiek Laudioko udalerrian altxatzen dira, Kamaraka mendiaren babesean. Edertasun apartako terraza horretara oinez hurbildu izan ohi dira laudiotarrak. Beti izaten da-eta bertaratzeko aitzakiarik! Erromeria egunean, esaterako, ehunka lagunek hartzen dute parte, eta Isusi auzora doan errepidean gora hasten dira. Nork bere erritmoari eutsiz. Guk ere aukera hori dugu, baina, ibilbidea umilagoa egin nahi izanez gero, autoz gerturatuko gara. Isusi auzoa igaro eta metro gutxira, San Antonio ermitara helduko gara. Haren eskuinetik doan porlan bidea hartu, eta Ganekogortara bideari oratuko gatzaizkio. Bide seinaleek ordu eta erdiko bidea osatuko dugula diote. Lehen urratsak egin orduko, aspaldiko elur zulo bat ikusiko dugu bide ertzean. Laudioko ibarrean, gutxienez, mota horretako elur zulo bi zeuden datu historikoen arabera. Bata Pagolarreko mazelan; bestea, Kamarakako mendebaldeko hegalekoa. Sakon horiek eraiki izanaren arrazoiak argi daude: behiala sendagai gisa eta limonadak (bidoiko limonadak, hain justu) prestatzeko ezinbesteko osagai zen elur izoztua. Aski preziatua, harik eta hotz artifiziala orokortu zen arte. ==Burdin hesitik== Maldan gora jarraituta, ''Burdin Hesia'' gogora ekarriko digun argibide taula baten aurrean izango gara. Torrontegietan gaude. Pinudian aurrera egingo dugu han, paseoaz gozatuz. Metro batzuk aurrerago, ordea, 1936ko gerra zibileko arrastoak ikusiko ditugu. ''Euzkadi'' etsaiengandik defendatzeko eta arerioari sarbideak oztopatzeko ''Burdin Hesia'' deituriko lerro estrategikoa eraikitzen hasi ziren {{udalerria|Bilbo}} inguruko mendietan. Horren isla, akaso, bide bazterrean ikusiko dugun metrailadore habia. Aretxiger leporaino lagunduko digu basabideak. Kamaraka tontorra atzean utzi dugun arren, aukera ezin hobea dugu gailurrerainoko joan-etorria egiteko. Gero, mendi-bizkarrari ongi atxikita, iparraldera egingo ditugu pausuak, hots, Ganekogorta tontor aparta altxatzen den parajera. Kastillozar muinoa inguratuta, gainditu ezinezko mazelaren aurrean jarriko gara. Bide lasaia amaiturik, sigi-saga aldats gora ekingo dugu. Atseden hartu gabe. Behin goiko lepora helduta, eskuinera jo eta erpin geodesikora iritsiko gara. Igoera laburra izan delarik ere, komeni da patxadaz eta soseguz hartzea. Bista ikusgarriak izango ditugu gainaldetik. Tontorreko orientazio mahaiak inguruko parajeak asmatzen ederki lagunduko digu. Mendi-bizkarrari ongi oratuta, desnibela galtzen hasiko gara, astiro-astiro, Ekialderantz. Bigarren argindar-habera iritsita, Pagasarriko bidea utzi eta, eskuinera egingo dugu bidebanatzean Zollora bidetik jarraitzeko. Bi minutu igaro direla, eskuinetik doan bidexka hartu eta zehar-zehar eginda igoeran egindako ibilbidearekin bat egingo dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] hemd910jf7uf1nbo8ekxi57s0edsgbm 0 4538 23340 23339 2021-04-01T18:23:35Z Xabier Cañas 1211 /* Ibilbidea */ wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = Lagarteko buelta 07.jpg |mapa = Lagarteko gotorlekua.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Leaburu}}, Erroizpe, Legarte-Almixuri, Gazteluaitz, Arburu, {{udalerria|Gaztelu}} |distantzia = 12,6 km. 3 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Burdin Aroko harresi baten aztarnak izan litezkeenak aurkitu berri dituzte Arkeolan fundazioko kideek Gazteluko gainetan. |abiapuntua = Leaburu |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=120612&fetxa=2014-11-11&orria=036&kont=001 }} '''Burdin Aroko harresi baten aztarnak izan litezkeenak aurkitu berri dituzte Arkeolan fundazioko kideek Gazteluko gainetan. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=120612&fetxa=2014-11-11&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Leaburuko parrokia eliza eta udaletxearen ondoan dagoen aparkalekuan autoa utzi, eta Belauntzako errepidera aterako gara. Lehen bihurgunera iritsi orduko, errepide nagusia utzi, eta eskuinetik ateratzen den bideari eutsiko diogu. Berehala ikusiko ditugu PR-Gi 12 ibilbideari dagozkion seinale zuri eta horiak. Bide balizatuari jarraituz, pista zabalean barrena maldan gora jarri, eta berehala igoko gara Mugertzako mendi-bizkarrera, eta, segidan, Leamendiko muinoko magal berdeak zeharkatuko ditugu. Gertu ikusiko dugu Erroizpeko gailurra, baina hara igotzeko harlanduz eraikitako Gabirondoko txabola aldera zuzentzen den xenda utzi, eta ezkerraldetik marrazten den bide-zidorretik gorantz joko dugu bide seinale zuri eta horiak utziz. Bide nabarmenak berehala eramango gaitu Erroizpeko tontor harritsura. Hantxe dago erpin geodesikoa, eta, haren ondoan, Euskaraz Bizi-ren Argitxo iratxoa eta gutunontzia. Tolosaldearen ikuspegi ederra. Gertu ikusiko dugu Lagarteko gaina, eta harantz zuzenduko ditugu gure urratsak, elorri zuri eta intsusa batzuen artean Berrotako gañe lepora jaitsiz. Erroizpe baino metro batzuk garaiagoa izan arren, ez dugu han ez gurutzerik, ez erpin geodesikorik, ez eta tontorrean gaudela erakusten duen gutunontzirik ere, Arkeolan fundazioko kideek egin dituzten indusketa batzuen aztarnak soilik. Antzina, Lagarte edo Erroizpeko tontorrean gaztelu bat izan zelako ustea zegoen Gazteluko herritarren artean, herriaren armarrian halaxe jasotzen baita. Usteak uste, susmo horiek egia bihurtu dira orain dela hilabete gutxi egin diren indusketen ondorioz, hainbat arkeologo eta adituk frogatu ahal izan baitute Burdin Aroko gotorleku bat altxatzen zela han. 2012. urtean gotorlekuaren arrastoak izan zitezkeen lagin batzuk aurkitu zituzten, baina ez zuten datatzerik izan 2013ra arte; urte horretan, auzolanean zundaketak egin zituzten, eta jatorri antropikoa zuten sedimentuak aurkitu zituzten (ikatza, zeramika eta hezur zatiak, besteak beste). Lagarten aurkitutako ikatza duela 2.476 urtekoa zela jakin zuten; beraz, datu horrek baieztatu zuen inguru horretan bazela Burdin Aroko gotorleku bat. Gazteluko herritarren historiaren lekuko diren lur horiek atzean utzi, eta Uli aldera dagoen den mendilerrorantz joko dugu. Egurrezko ataka gainditu, harresiaren ondora jaitsi, hori igaro, eta belardian barrena egingo dugu aurrera harresiaren paraleloan. Pagadira jaitsi, han murgildu, eta orbelak ezkutatzen duen xendan barrena egingo ditugu hurrengo urratsak. Gazteluaitzeko tontor karstikoa albo batera utzita, pinu eta pago artean ibiliko gara. 1747ko data jarrita duen mugarri bat atzean utzi eta {{udalerria|Berastegi}} aldera amiltzen den Arburuko gain harritsura helduko gara. Metro batzuk beherago gurutze bat. [[Fitxategi:Lagarteko buelta 04.jpg|thumb|alt=Mugarria|Mugarria]] [[Fitxategi:Lagarteko buelta 02.jpg|thumb|alt=eliza|Gazteluko eliza]] Bidera itzuli, eta Uli aldera doan bidearekin bat egingo dugu. Bidegurutze horretan, GR-9aren bide seinale zuri-gorriak ikusiko ditugu; Probintzietako Errege Abelbidearen markak, hain zuzen ere. ''Zezenen Abelbidea'' ere esaten zioten bide horri; Nafarroatik Urola aldera zezenak ekartzeko XVI. mendean egiten zuten bidea ekartzen du gogora. Ibilbidearen azkeneko zatiak, berriz, {{udalerria|Gaztelu}} eta {{udalerria|Leaburu}} lotzen ditu, PR-Gi 12aren seinale zurz eta horiz lagundurik. Bide asfaltatuak Gabirondo baserriraino eramango gaitu, eta, segidan, lurrezko bidetik Bazterrekako erreka gurutzatu, eta pinudian barrena {{udalerria|Leaburu}} gertu ikusiko dugu. Belauntzara doan errepidera atera, eta etxe artean igoko gara elizaren ondoan dagoen plazara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] sgah6xkkbq668it0ym587nilaqgt6ol 0 4539 20768 20378 2020-06-26T08:37:12Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Elorrioko burdin hesian zehar.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = {{udalerria|Elorrio}}, Memaia, Gongeta, Kanpazar, Intxorta |distantzia = 21 km. 5 ordu. |ingurunea = 36ko gerran borroka zitalen lekuko izan zen mendilerroa da ibilbide honetako protagonista. Dena, Martiartu Batailoiko komandante Pablo Beldarrainen oroimena bidaide izanda. |abiapuntua = Elorrio |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=120062&fetxa=2014-11-04&orria=028&kont=001 }} '''36ko gerran borroka zitalen lekuko izan zen mendilerroa da ibilbide honetako protagonista. Dena, Martiartu Batailoiko komandante Pablo Beldarrainen oroimena bidaide izanda. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=120062&fetxa=2014-11-04&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Txekoslovakiako 16.000 fusil eta ehun bat metrailadore heldu ziren Bilbora 1936ko irailaren 23an. Gudarien artean banatu, eta, 24an, Bizkai eta Gipuzkoa arteko frontera jo zuten: Lekeitiotik hasita, Markina eta {{udalerria|Eibar}} arteko Maax/Kalamua eta Akodia mendietan barrena, hegoalderago {{udalerria|Elorrio}} eta {{udalerria|Elgeta}} arteko Intxorta mendietan barrena, Legutioraino eta handik Urduñarantz. Kargamentu horren 400.000 kartutxo erabili ziren urriaren lehen egunetan frankisten erasoei buru egiten Intxorta mendietako frontean. Gudarako baliabideak hobeak izan arren, armada erasotzaileak hildako asko izan zituen. Errepublikazaleen kuartel nagusia Elorrion ezarri zen, herria inguratzen zuten mendietako defentsa zuzentzeko. Memaia, Udalaitz, Kanpazar eta Intxorta mendietan barrena fronte zeharkaezina osatu zuten alderdi politikoetako eta langile erakundeetako miliziek, 1937eko apirilean menderatuak izan ziren arte. Han gertatutakoa kontatzen du Martiartu Batailoiko komandantea zen Pablo Beldarrainek, ''Intxorta Mendiko burrukaldiak'' liburuan. Gudari honen oroimenak bidaide, gizon eta emakume haiek zorrotz defendatu zuten mendilerroan zehar ibiltzea da ibilaldi honen proposamena. Elorrioko Udaletxearen aitzinean hasi, eta San Pio kalean zehar ibili behar da, gasolindegiaren parean dagoen San Fausto Ermitaren ezkerretara Memaia kalean sartu arte. Ondoren, {{udalerria|Arrieta}} kalean hegoalderantz jo behar da goraka, N-636 errepidearen azpitik pasatu arte. Mendi gunean barrena jarraitu, bigarren argindar zutoinaren ezkerrera buldozerrak urratutako bidearekin bat egin arte. Lurzoruak landaretza-estalki bi ditu: behean garoa eta goian pinu-adaburuak. Azkar igotzen da malda pikoan gora, hego-hego-mendebaldera hasieran eta ekialdera mendiaren gandorrera hurbiltzean. Pinuaren enborrean zuri koloreko marka batek erakusten du Memaiara (675 metro) heltzeko azken metroetako desbideratzea. Udalaitz eta Memaia mendien jagotza CNTaren batailoien esku zegoen. 1937ko apirilaren 20an frankistek bonbardaketa bortitzari ekin zioten euskal frontearen gainean, artilleria eta hegazkinak erabiliz. Ondorioz, bi egun geroago CNTkoak postua utzi eta Memaia eta Udalatz babesik gabe geratu ziren. Pablo Beldarrainenen ustetan, hutsegitea izan zen jada abail eginda eta kemenbako gudariekin postuak berreskuratzen saiatzea. Etsaien sarrera ekiditeko, Elorrioko kanoiek ere bi mendien arteko lepora tiro egiten zuten. Baina alferrik. Memaia mendiaren gandorrari jarraikiz, hego-mendebalderantz esandako lepora jaisten da. Pistan, noranzko berari eutsi behar zaio 700 bat metrotan, ezkerretik datorren GR-123 Bizkaiko Bira ibilbidearekin bat egin arte. Bidegurutze nahaspilatsua da hori, Udalaitzera doan PR-GI-96 ibilbidearekin bat egiten duelako. Enborrean zuri-hori gurutzea duen bideari jarraikiz, hots, ezkerrera edo iparraldera. Marka zuri-gorriak gidari, Intxorta mendietaraino heltzen da; 1937ko apirilaren 23an frankoren soldaduek jarraitu zuten bide bera da. Baina bide erdian, Kanpazar mendateko ostatuan arrautza frijituak jateko atseden hartuko dugu. Añabarreta tontorraren azpian, GI-2639 errepidea eskuinean utzi, eta Sagasta baserrira doan bidezidorra (GR-123) ezkerrerantz hartu beharko da, Intxorta mendien mendebaldeko magalean sartzeko. Aurrerago ''Intxortako atea'' irakurtzen den desbideratzea hartu behar da, eskuinetara Gaztelumendi (718 m) eta Intxorta txiki (715 m) arteko lepora heltzeko. Faxistek ere magal horretatik tontor horiek gainditu eta errepublikanoak bizkarretik inguratu eta menderatu zituzten. Zortzi hilabetez zorrotz eutsi zioten errepublikanoek Asensiomenditik jasotzen zuten frankisten erasoei, {{udalerria|Elgeta}} eta Kanpazar arteko Partaitxi bidean, Intxorta mendien ekialdeko magalean, gogoz jasotako lubaki luzeari esker. Pablo Beldarrainen esanetan, etsaiek errepublikanoen motibazioa eta antolakuntza gutxietsi zuten beti, eta, horrexegatik, Asensiomenditik jotako erasoetan galtzaile izan ziren behin eta berriz, hildako askorekin gainera. Apirilaren 20 eta 23 artean, Alemaniarren hegazkinek gogor bonbardatu zuten lubakia, infanteriaren erasoei ekin aurretik. Baina, alferrik. Gaur, pinudiak direla eta, Gaztelumendi tontorretik bakarrik begiets daiteke borroka gunea. Intxorta handi (743 m) lepotik ipar mendebaldera aldats pikoaren bukaeran dago. Historiaren pasarte latz hau gogoan, mendebalderantz jaitsi behar da gas naturalaren zutoin horien noranzko berean eta GR-123ari jarraitu gabe. Hurrengo bidegurutzean ezkerrera hartu, eta Manun baserriaren hondarren ondotik pasatu, telebista antenara heldu arte. Gazeta auzoa ber-bertan dago, eta amen batean, {{udalerria|Elorrio}}. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] smotcgdar3r4fzfzkf7s1von7aux28k 0 4540 20845 20446 2020-06-26T08:38:31Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Sentatik Lakhurara.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Zuberoa}} |zailtasuna = Zaila |lekuak = {{udalerria|Santa Grazi}}, Ehujarreko arroila, Molerseko koba, Erraitzeko ordeka, Lakhura |distantzia = 18 km. 5 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Santa Grazin hasi eta Lakhurako terraza panoramikoan amaitzen den ibilbideak Ehüjarreko arroila ederra ikusteko aukera eskaintzen du. |abiapuntua = Santa Grazi |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=119522&fetxa=2014-10-28&orria=028&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=119522&fetxa=2014-10-28&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Ehüjarreko arroilak osatzen duen labar natural zoragarria aprobetxatuz, Lakhurako terraza panoramikoan barneratuko gara. {{udalerria|Santa Grazi}} eta Belagua artean altxatzen den mendilerroaren iparraldeko hegaletan zabaltzen da labar hori. Senta auzoko elizatik abiatuko gara —{{udalerria|Santa Grazi}} komunan dago—. Errepidetik jaitsiko gara ibai gaineko zubiraino eta hurrengo bidegurutzeraino, eta, Ehüjarrerako bidea erakusten duen seinalea ikustean, eskuinera joko dugu. Pista horretatik, galtzeko arriskurik gabe joango gara Ehüjarreko arroilaren ahoraino bertaraino; han, bidea utziko dugu ezkerretik, eta basarte trinkora sartuko gara bidezidor batetik. ==Ehujarreko arroilan zehar== Bidezidorra ibiliko dugu, eta pare bat tokitan arroila zeharkatzen duen ibaiaren beste ertzera igaroko gara. Aurrera egingo dugu baso trinkoaren artetik ageri diren mutur harkaiztsu eta pareta handietan zehar, pixkanaka igoz, goranzko bide gogor bati heltzen diogun arte. Baso barneko bukaerako aldean azalduko da, eta, gero, zuhaiztia atzean utzitakoan, bide harritsu zabal batetik hedatuko da, aire zabalean. Gorako ibilbidean, zeinetatik arroila gaindituko dugun, Molerseko haitzulo aurretik igaroko gara; hura atzean lagata, Erraitzeko belazeetatik datorren errekara ailegatuko gara. Hura gurutzatu, eta errekaren beste bazterreko goranzko bidexkari ekingo diogu; ez diogu kasurik egingo kartel batek Ehüjarreko tour gisa erakusten duen bideari. Zertxobait gorago joan, eta arroilan zeharreko ibilbidea burutuko dugu. Erraitzeko belazeetan agertuko gara, errekari eusten dion presa baten aldamenean. ==Erraitzetik Lakhurara== Handik hogei bat metro aurrera jo, eta eskuinera biratuko dugu, Sargateko muinoko hegal belartsuan gora, zeinak Mendi Beltzako gaina ezkerraldean uzten baitu. Sargatetik, Ihizkundizeko muinoaren parean jarriko gara; ibar batek bereizten gaitu handik; Lakhurako gainera doan mendi sokaren pean egongo gara, eta garbi-garbi ikusiko dugu Lakhurako gaina. Ezkerreko bidetik segituko dugu, eta lepo biak batzen dituen magalean zehar ibiltzen hasiko gara, zirkuluerdi formako ibilbide bat osatuz Ihizkundizeko muinoraino. Han, ikuspegi aparta izango dugu Txardekagaina inguruan biltzen diren tontorretara, eta Kakuetako haitzartearen ebakidura sakona ere ikusi ahal izango dugu. Ihizkundizeko muinoan, ezkerrera egingo dugu, eta Lakhuraren iparraldeko hegi makurra hartuko. Bidezidor estu batetik zeharkatuko dugu hango sasiarte trinkoa, eta bide horrek Lakhurako gailurrera eramango gaitu, non baserri formako postontzi bat dagoen. Lakhuraren kokaleku estrategiko horrek eskaintzen duen ikuspegi ederra parean dugula, hegoaldeko hegitik egingo dugu behera, igo garen kontrako aldetik, Belaguako ibar aldera ematen duen bidezidor batetik, harri hesi batera iritsi arte. Aireko ibilbidea luzatuko dugu ekialderantz zabaltzen den mendilerro batetik; Erraitzeko muinorantz joko dugu handik, Auñamendi aldera ematen duten ikuspegi zabalen artean. Erraitzeko muinoa zeharkatzen duen errepidera heldu aurretik, ezkerrera hartuko dugu, eta, beherantz, Erraitzeko belazeetara doan bideari batuko gatzaizkio; zelaietara bueltatuko gara, handik Ehüjarreko goranzko ibilbideari berriro ekin eta Sentara itzultzeko. Han amaituko da ibilbide eder hau. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 6twb71j6xt39p9mx8vkputu8w3221x7 0 4541 20744 20343 2020-06-26T08:36:47Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Arakil|Arakilgo}} Etxeberri, Axita, Axitako gaztelua |distantzia = 5,2 km. Ordu 1 eta 50 mn. |ingurunea = Agiri zaharretan, Nafarroaren eta Gaztelaren arteko mugan zegoen gaztelu hau Aixita, Axieta, Ayceta, Aiceta, Aycita, Aicita izenez ere idatzia ageri da. |abiapuntua = Arakil|Arakilgo Etxeberri |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=119015&fetxa=2014-10-21&orria=036&kont=001 }} '''Axitako gaztelua'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=119015&fetxa=2014-10-21&orria=036&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == Axitako gazteluak Larraungo iraganbide estrategikoa kontrolatzeko eraiki zuten, eta, bide batez, gertu zeuden Orarregi eta Garañoko gazteluekin komunikazioa izateko. Biaizpeko Harratea izenez ezagutu aurretik, tokikoek bertakoek Axitako malkorrak edo Axitarte izenez izendatzen zuten paraje hori. Hemen deskribatuko dugun ibilbide zirkularra guztiz balizaturik dago (SL-NA 131), eta itzuli osoa egiteko bide-seinale zuri eta berdeei jarraitu besterik ez dugu. Gotorlekua zegoen muinora doan bidea balizatu gabe dagoenez, arrisku guneak daude. {{udalerria|Arakil}}go Etxeberri herrixkan hasiko dugu ibilbidea. Herriaren goialdean eskuinetik ateratzen den porlanezko pistatik, kanposantu txikiraino igoko gara. Porlanezko pista amaitzean, langa pasatu, eta bide zaharrari helduko gatzaizkio haritz gaztez osatutako basoan sartuz. Abiapuntura itzultzeko erabiliko dugun xenda eskuinera utzi, eta, sigi-saga, goraka egingo dugu. Toki laua igaro, eta mendilerroaren bizkarrera ailegatzean, bide seinaleak utzi, eta eskuinetik ateratzen den bidezidorra hartuko dugu. Ehiza postu batzuen ondotik hedatzen den zidorrak harizti txikia zeharkatuko du; ondoren, basotik atera, eta malda gogortu egiten da. Bide seinalerik gabe, haitz artean marrazten den xenda ikusgaitzetik lehen balkoira iritsiko gara, eta gure mendean Larraun ibaiak zeharkatzen duen ibar estua ikusiko dugu. Aire-ikuspegi zoragarria bezain zorabiagarria. Hortik, txikia da tontorreraino dagoen distantzia; teknikoki, ez da zaila, baina leku airetikoetara ohituta dagoen jendearentzat da soilik gomendagarria; are gehiago, bustita badago. Tarte batzuetan, eskuez baliatuz lortuko dugu kaskora igotzea, Axitako gazteluaren hondakinen ondora alegia. Indusketen arrastoen ondoan, Nafarroa Bizirik ekimenaren oroitarria. Gaztelu horren izena 1210. urtean agertu zen lehen aldiz, Antso VII.a ''Azkarra-''k «Castelum de Aycita» aipatzen zuen, inguruko hainbat herritako foruetan. Juan de Eraso ezkutariak esanda, gatazka zibiletan beaumontarrek 1462an konkistatu zuten gaztelua, eta, mendi erdi geroago, 1512an suntsiturik zegoela ageri da dokumentuetan, Nafarroako konkista gertatu eta aste gutxira. Gazteluak hiru maila zituen, eta oraindik hantxe ikus daitezke gazteluaren eta dorrearen hondakinak. Harriz eta zurez eraiki zuten gaztelua, eta sarrera leku helezinean dago, amildegiaren ondoan. Balizatutako ibilbidera itzultzeko, etorritako bidetik atzera egingo dugu, eta, lepora ailegatzean, GR 20aren seinale zuri-gorriak bazter utzi, eta eskuinetik beherantz joko dugu egurrezko hesolak erakusten digun norabidean. Bide zabala, Haitz Nagusiaren iparraldeko malkarrean hedatzen den pagadian murgildu, Arrantzaleen ibilbidea gure ezkerrera utzi, eta Larraun ibaiaren ondora eramango gaitu. Behatoki moduko batera ailegatzean, Axitarteko pareta bertikalen ikuspegi bikaina izango dugu, eta baliteke eskalatzaileren bat edo beste hantxe izatea. Bidezidorra, ibaiaren paraleloan eta pareta bertikalen azpitik doa, eta, jarri berri dituzten baranden laguntzaz, kontrako ibaiertzera doan egurrezko zubiaren ondora iritsiko gara. Geureari eutsi, eta seinaleei jarraikiz, berehala pinudi batera heldu, aldapa pikoa igo, azerien iturriaren ondotik pasatu eta kanposantutik gertu ikusitako bidegurutzera igoko gara, herritik gertu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] rii65ansdidutqeuy3g35axmyo3d5n1 0 4542 20453 19965 2020-06-25T20:43:39Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Txorrotxioka Trebinuko basoan.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = Obekuri, Obekuriko presa, Teileria gaina, Baxauri, Ramuzako baltsa, Errotanako pagadia |distantzia = 10,3 km. 2 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Obekuriko eta Baxauriko basoetan barna ibiliko gara, zidor ornitologikoak ederki lagunduta. |abiapuntua = Obekuri |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=118466&fetxa=2014-10-14&orria=028&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=118466&fetxa=2014-10-14&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Barrualdeko turismoa eta ornitologia bultzatze aldera, ekinbide berezi bat jarri dute abian oraintsu Trebiñuko eskualdean: Obekuri eta Baxauri herrien artean zabaltzen diren pagadia eta hariztia aukeratu dituzte haietatik barrena ibilbide ornitologiko bat egokitzeko. Trebiñuko parajean bakarrik ez, Euskal Herriaz haratago doan natur ekinbidea da eta, datuen arabera, jada 500 kilometro inguru daude balizatuta han eta hemen. Programa horri esker, behatokiak, informazio guneak eta hamaika azpiegitura jarrita daude hegazti faunari egoki-egoki erreparatzeko. Ornitologiaren munduan lehen urratsak egiteko pentsatuta dago, eta egitasmoari tokian tokiko landetxeak atxiki zaizkio. Trebiñuko basoan diseinatutako zidorrak hamar bat kilometro luze ditu, eta Obekurin du abiapuntua. Ibilbidea osatzen dugun bitartean, orkatzak, basurdeak eta azeriak ikusteko parada izango dugu. Baita okil handiak, zapelatz liztorjaleak, aztore arruntak eta gabiraiak ikusi eta entzuteko ere. Zorte on! ==Obekuritik Baxaurira== Obekuri herrira iritsita ({{udalerria|Trebiñu}}, Araba), autoa errepide ondoan utziko dugu. Herrian barneratu gabe, errepidea gurutzatu eta lehen urratsak egiten hasiko gara errege bidetik. Argibide taula bat ikusiko dugu asfaltoaren ondoan. Ibilbideari buruzko xehetasunak eskuratzeko aproposa da oso. Teileria bideari jarraituko diogu, hartxintxarrezko bideari ongi helduta. Bidebanatzeei muzin eginez, Obekuri presaren ondora iritsiko gara laster batean. Horma eta 250 hektarea dituen ur putzua ikusten ez ditugun arren, afixa batek emango digu urtegitxoaren berri. Ezkerrera egingo dugu bide sardan, eta maldan gora abiatuko gara. Aldatsa amaitzean, eskuinera okertu, eta pinudira joko dugu. Obekuriko presa begien aurrean izango dugu orduan. Presaraino lagundu digun bidea utziko dugu bertan, eta mendebaldera egiten duen bidea hartuko dugu. Behin tontorrera iritsita, bizkar gainetik jarraituko dugu, otadi gogaikarriari begirik kendu gabe. Bideak alanbre bateraino lagunduko digu. Hesia zeharkatu eta ezkerrera joko dugu. Ameztia (''Quercus pyrenaica'') nagusi izaki, plazer handia izaten da basoaren dinamikaz gozatzea. Metro batzuk behera egin ostean, eskuinera hartu eta mendebaldera joko dugu. Pagadiak laster ordezkatuko du amezti iletsua. Orkatzak, basurdeak, usoak, okilak eta arabar zozoak ikusiko ditugu, zinez, isilean ibiliz gero. Tortijonako mendigunearen inguruan, Valdebelarko sakana parez pare, basotik irten eta galsoroen bidetik jarraituko dugu. Cerro muinoa aurrez aurre izango dugu; Toloño malkartsua, haren atzean. ==Villafriarako bide zaharra== Teileria gaineko errepidera irtengo gara paseoa amaituta. Orduan, ezkerrera egin eta, asfaltoaren ondotik hainbat metro egin ostean, Baxauriko plazara iritsiko gara. Atsedena hartu ondoren, {{udalerria|Lagran}} herrira doan errepide estuarekin bat egingo dugu. Eskuinera egingo dugu han eta, ondoko bihurgunean, Baxauritik irtetear, ezkerrera joko dugu Ramuzako urmaelerako bideari heltzeko. Herriko landa etxearen paretik igarota, ur baltsara iritsiko gara berehalakoan. Orain arte jarraitu ditugun balizak eta tinda horiko arrastoak ur baltsan bertan utziko ditugu, nahiz eta bide-seinaleok errepidera irteteko gonbitea eskainiko diguten. Haren ordez, baltsaren eskuinetik doan bideari jarraituko diogu. Behiala Baxauritik Villafriara zihoan errege bidea da, Herrera mendatea eraiki aurretik oso erabilia. Ramuzako pagadiak bete-betean hartuko gaitu bizkor. Ezkerraldean daramagun errekastoa ez dugu oraingoz zeharkatuko. Meandrotik hurbil-hurbil jarraituko dugu, basoaz bapo-bapo gozatuta. Estugunera heltzean, ur ertzari begia kendu gabe jarraituko dugu. Harrizko zubi bat ikusiko dugu arin-arin. Zubiaren gainetik igaroko gara orduan eta, ur-lasterretik aldenduta, ekialderantz abiatuko gara. Errotaranako ibarrean gora hasiko gara, beraz. Zurrutarrana iturri ezkutuaren parean, Ramuzako baltsan utzitako pintura arrastoak bidera etorriko zaizkigu berriz ere. Bide seinaleok lagunduta, Obekurirako bidea hartu, eta ibilbide ornitologikoa amaituko dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 5lx0ht23wmv8ofp5lianmq384i0wp3m 0 4543 20902 20404 2020-06-29T16:43:54Z Ksarasola 1603 Esteka argazkia wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Labetxuko koloreak.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Labetxu, Jaizkibel, Altzei, Gaztarrotz, Artzain, Lekueta |distantzia = 7,5 km. 2 ordu eta 40 mn. |ingurunea = Jaizkibelgo magalean itsaroratntz amiltzen den haran txiki honetako kolore nabarrek ikuskizun paregabea eskaintzen dute |abiapuntua = GI-3440. 9. Km. (Jaizkibel) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=117957&fetxa=2014-10-07&orria=030&kont=001 }} '''Jaizkibelgo magalean itsasorantz amiltzen den haran txiki honetako kolore nabarrek ikuskizun paregabea eskaintzen dute. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=117957&fetxa=2014-10-07&orria=030&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Pasaia}} Donibanen hasi eta Higerreko lurmuturrean bukatzen den ibilbide paregabe honetan, askotariko itsaslabarrak, hareharrizko formazio ikusgarriak, kala txiki erakargarriak eta naturak zizelkatu dituen beste makina bat bitxi aurkituko ditugu. Ibilaldi honetan, itsasbazter honetako bitxirik ederrena kontsideratzen den ingurunea bisitatuko dugu: koloreen sinfonia bere baitan musikatzen duen Labetxuko haran eskegia, hain zuzen ere. '''''Koloreen harana''''' ere esaten zaie Labetxuko parajeei, eta hango labirintoetan galtzera gonbidatuko gaitu, argiak sortzen dituen kolore anitzen jokoetan murgilduz. Hamaika aukera eskaintzen dituen leku ikusgarri honek formazio geologiko askotarikoak xehetasunez janzten ditu. Naturak gurekin jolasten du argiaren magiaz baliatuz. [[Fitxategi:Jaizkibel_Remigio_Mendibururen_eskultura.jpeg|thumb|ezkerrera|Ibilbidearen abiapuntuan [[w:eu:Remigio Mendiburu|Remigio Mendiburu]]ren "Herrien elkartasuna" eskultura (1963)]] Jaizkibelgo errepideko (GI-3440) 9. kilometroaren ondoan dagoen aparkalekuan ibilgailua utzi, eta ehunen bat metro bertatik bete eta gero, hau laga, eskuinean ikusiko dugun ataka gainditu eta aurrez aurre ikusiko dugun Atzeingo muinorantz doan xendatik aurrera egingo dugu. Remigio Mendibururen [[w:eu:Herrien elkartasuna (Jaizkibeleko eskultura)|Herrien Batasuna]] eskulturaren ondora iristean, gure mendean itsasertzeraino amiltzen diren Jaizkibelgo magal berdeak. Harresiaren paraleloan marrazten den xenda ikusgaitza bilatu eta erraz galduko dugu altuera. Pista zabala gurutzatu, eta batere arazorik gabe Gaztarrotz baserriaren aurrien ondora helduko gara. Harresi handira gerturatu, eta, hantxe, bigarren bidean ikusiko dugu gainditzeko pasoa (''Marpasa'' hitza eta lauburu bat harrian zizelkaturik). Gainaldera atera, eta zuzen-zuzenean kosta alderantz jaisten hasiko gara. Putrekabi haranaren hasieran kokatuta, Labetxuko arroa osatzen duen mendebaldeko ezproitik jarraitu behar da jaisten. Baso txikian murgiltzen den xendari segituz, {{udalerria|Pasaia}} Donibanetik datorren bidezidor nagusiarekin bat egin eta harkaitz nagusiaren gainera iritsiko gara. Sakonunera jaisteko dagoen bide bakarra kontu handiz hartuko dugu, tarte batean soka baten laguntza izango dugularik. Sakonunera ailegatzean, Jaizkibelgo itsasertzeko bitxirik preziatuenarekin egingo dugu topo, ezkutuan gordetzen den altxor ikusgarriarekin. Hamaika bidezidorrek ingurune horretako bazterrak zeharkatzen dituzte, eta, bide batez, beren hormetan aurkituko ditugun kolore eta irudiez gozatzera gonbidatu. Gazta betan itxura duten harkaitzetan kolore anitzak aurkituko ditugu: gorriztak, horiztek, zuriak, grisak, okreak, nabarrak… koloreen sinfonia paregabea! Mendeetan zehar, hareharri hauetan euriak eta errekak iragaziz, karbonatozko zementua disolbatu eta hondar-aleak askatu dituzte zuloak han-hemenka sortuz. Gaur egun, zulo horiek era askotako formak hartzen dituzte (hostopilak, abaraskak…) eta duten burdinagatik, oxidatu eta kolore bereziak agertzen dituzte. Hareharrizko formazio hauek oso hauskorrak dira, beraz tentu handiz ibili behar da gure bisitaren arrastorik utzi nahi ez badugu. Abiapuntura itzultzeko orduan, errekaren beste aldera pasatu eta garo artean zabaltzen den xendan barrena pista zabal batera igo eta Lekueta izenez ezaguna den ingurura igoko gara. Bide hori zeharkatzen duten pistak albo batera utzi, eta aurrez aurre ikusiko dugun Artzaingo muinorantz zuzenduko ditugu urratsak. Aldapa pikoa gainditu, muinora igo eta gertu dagoen errepidera aterako gara, ibilgailua aparkatuta utzi dugun laurehun bat metro lehenago. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 84pg2i8a7j21w9z2mcg6r1412mv5d3j 0 4544 20415 19985 2020-06-25T20:42:56Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Maax mendia eta 36ko gerrako lubakiak.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Barinaga, {{udalerria|Markina-Xemein}}, Ubegiburu, Kalamua, Maax, Diruzulo |distantzia = 9,5 km. 2 ordu eta 30 mn. |ingurunea = 770 metroko mendi dotorea da, ‘Kalamua’ ere baderitzona. Gailur honetan gertatu ziren 36ko gerrako borroka gogorrenak. |abiapuntua = Barinaga ({{udalerria|Markina-Xemein}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=117358&fetxa=2014-09-30&orria=031&kont=001 }} '''770 metroko mendi dotorea da, 'Kalamua' ere baderitzona. Gailur honetan gertatu ziren 36ko gerrako borroka gogorrenak. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=117358&fetxa=2014-09-30&orria=031&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Maaxa mendiak, Lea Artibai eskualdearen ipar-ekialdean kokaturik, Ego Ibarrarekin muga egiten du. Ibar horretako eibartar eta elgoibartarrek ''Kalamua'' izenaz ezagutu ohi dute. Markina-Xemeindik ikusgai, ibarraren gainean altxatzen den 770 metroko mendi dotorea da. Duela 78 urte gailur honetan gertatu ziren 36ko gerrako borroka gogorrenak. 1936ko irailaren amaieran, Francoren altxamendua eta hiru hilabete geroago, matxinatuek Gipuzkoa osoa erraz konkistatu zuten, {{udalerria|Eibar}} eta {{udalerria|Elgeta}} izan ezik. Irailaren 20an {{udalerria|Elgoibar}} erori zen, eta handik bi egunetara Maax mendia okupatzea lortu zuten, borroka gogorren ondoren. Baina errepublikazaleak ez ziren kikildu eta Maax mendiaren inguruan hainbat lubaki eta babesleku jaso zituzten matxinatuen aurreratzea geldiarazteko. Markinako kanoiek ere Maax mendiaren tontorrera tiro egiten zuten, baina arrakasta handirik gabe. Hurrengo zazpi hilabeteetan errepublikaren aldeko hamaika batailoik zorrotz eutsi zituzten frankistak Maax eta Intxorta mendietan, Bizkaiko lurraldea haiengatik babestuz. Mola jeneralak berak aitortu omen zuen fronte haietako erresistentzia gogorregia zela eta hobe zela Bizkaiaren konkista atzeratze. Gaur egun, oraindik, Maax mendiaren gailurrean badira han gertatutakoaren aztarnak. Haiek ezagutzea da ibilaldi honen proposamena, PR-BI-23 bidezidorrari jarraikiz. Bidezidorra Markinatik datorren arren, Markinatik Ixua mendatera doan errepide (BI-3950) ondoko Barianaga auzoan has daiteke ibilaldia. Frontoiaren ondoan aparkalekua dago. Lehen pausoak Urko errekaren ondotik egin behar dira BI-3950 errepidean zehar Etxeberri auzorantz. 200 bat metro ibili ondoren PR-BI-23 bidezidorrarekin bat egiten da, errepidea utzi eta eskuinera Urko errekaren gainetik pasatuaz. Eskuinera doan porlanezko aldapa pikoan gora igo behar da Ibarguen baserriraino. Hori inguratu eta basabideari jarraitu mazelan gora ezkerretara agertzen den bidexkan, {{udalerria|Oiz}} eta Urko mendiak bizkarrean. Pinudian barrenean sartu eta berehala, Etxeberritik datorren xendarekin (PR-BI-149) bat egin, eta gorako bideari jarraitu behar zaio. Laster, galtzadaren itxura duen bidezidorrarekin bat egiten da. Garoaz erabat inguraturik, oraingoan ere pausoak aldapan gora bideratu behar dira pinuen orratz itxurako hosto zaharrez osatutako tapiz bigungarria atseginez zapalduz. Barinagako frontoitik datorren porlanezko bidearekin bidegurutzeak zapuztuko du magia hori. Goraxeago, eskuin aldean utzi behar da porlanezko bidea, langa batean margoturiko marka zuriei jarraikiz. Altzifre multzo baten azpian, horma zahar baten aztarnak aurkitu daitezke, seguruenik aurreraxeago kokaturik zegoen lubakien hornileku eta babesleku izan zitekeen txabola batenak, hain zuzen. Ubegiburu izena du ingurune horrek. Aldapa motz baina pikoa gainditu ondoren belardi zabalera heltzen da, gailurra ikusgai delarik. Kokaleku horretan anarkisten A posizioa izeneko lubaki zegoen, Jesus Gutierrezek ''La Guerra Civil en {{udalerria|Eibar}} y {{udalerria|Elgeta}}'' liburuan adierazitakoaren arabera. Indalezio Ojangurenen bertan egindako argazki batean lubakitik gailurrerako ikuspegi bera ikusten da. Jesus Gutierrezen esanetan, lubaki hori nahiko sakona zen, parapeto gisa erabiltzeko. Bi metrailadore zituen, eta Kalamuako B posiziora eta San Andres lubakira bide babestua. Zazpi hilabeteko guda honetan mugimendu erasotzaile gutxi gertatu ziren, lubaki batetik bestera frankotiratzaile eta artilleroen arteko tiroketetan oinarritu zelako. Bando baten eta bestearen lubakien artean 60 metroren tartea baino ez zegoen. Gailurrean erpin geodesikoa gailentzen da arbelaren azaleratze baten gainean, baita hiruzpalau buzoi ere. Ikuspegiak zoragarriak diren arren, arreta jarriko dugu arbelaren azaleratzearen ondoan hego-mendebalderantz dagoen zoruaren ondoratze luzean, frankisten lubakian bertan zegoela adierazten baitu. Babeserako eraikuntza baten aztarnek ere han diraute. M. Banderen ''La Guerra del Norte'' liburuak dioenaren arabera, errepublikazaleak behin baino gehiagotan saiatu ziren posizio hori menderatzen, baina arrakastarik gabe: irailaren 29an eta 30ean eta urriaren 2an eta 8an. Gero, 1937ko apirilaren 19an eta 21ean. Hego-mendebalderantz Kalamuako leporantz jaitsiz gero, hara heldu aurretik eskuinera doan bidexka hartu, eta alertze artean ''Diruzulo'' izeneko tumulura heltzen da. KAko 2000 eta 1500 urteetako hilobi horretan, frankistek beste lubaki bat jaso zuten. Hartutako bidearen iparraldeko bideari jarraikiz, eta lehendabiziko bidegurutzean eskuineko xendari jarraikiz, A posiziora heltzen da berriz, eta, igoerako PR-BI-23 bidezidorrean emandako pausoak alderantziz jarraituaz, Barrinagara jaisten da. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 4zup24xrgsfq1ae5wqwhnw0e71g7zfl 0 4545 20628 19773 2020-06-25T21:14:16Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 69388-Maule Madalena-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Zuberoa}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Maule, Matalon, Matxela, Zera, Madalenako ermita |distantzia = 21 km. 6 ordu. |ingurunea = Gailur txiki eta ederren artean, behin Mauletik abiatuta luzea baina oso erakargarria da ibilbidea. Ederra da Madalenako ermita, harri eta zurezkoa, eta aparteko kokalekua du. |abiapuntua = Maule |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=116748&fetxa=2014-09-23&orria=026&kont=002 }} '''Gailur txiki eta ederren artean, behin Mauletik abiatuta luzea baina oso erakargarria da ibilbidea. Ederra da Madalenako ermita, harri eta zurezkoa, eta aparteko kokalekua du. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=116748&fetxa=2014-09-23&orria=026&kont=002 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Paisaiaz gozatzeko ibilbide luze eta lasaia da hau. Bidean zehar, bat egiten dute Maule inguruko belazeetatik Madalenako ermitaraino bata bestearen atzetik altxatzen diren gailur txiki eta biribilek. Ermita hori, gainera, Pirinioetako mendilerro eta haranen gaineko begiraleku ezin hobea da. Hegoalderantz ekingo diogu ibilbideari, Pirinioetako mendikaterantz. Mauleko Merkatu plazaren beheko aldetik abiatuko gara —frantsesez, Place du Marché deitua—, eta handik Moulin kalera jaitsiko; kale hori hartu, eta hiriburutik aldameneko mendietara joko dugu. Etxebizitza bloke bat utziko dugu ezkerrean, eta zuzen igoko gara aldapa makurretik; bi txaleten aurretik igaroko gara, eta eskuinaldean dagoen hurrengo bidexka hartuko dugu. ==Matalongo muinotik Matxela mendira== Asfalto bide horretatik, hiriburu txikitik aldenduko gara. Aurrerago, baso pista bat ibilita, bidegurutze batera helduko gara, eta eskuineko adarretik joko dugu. Gero, beste bidebanatze batera iritsiko gara, eta han eskuinerako bidea hartuko dugu berriro, «Boucle de Matalon» (Matalongo bihurgunea) dioen seinaleari kasu eginez. Auzo errepide hondatu batek bidea ixten duen lekuan ezkerrera egingo dugu, beherantz, eta bide bihurriari segituko diogu, Idaoulako muinotik jo beharrean. Aurrerago, beste auzo bide txiki batekin topo egingo dugu ezkerrean, eta hari ekingo diogu, goraka, eskuinaldean bide horretatik banantzen den bidezidor bat azaltzen den arte. Bidezidor hori marra hori batekin balizatuta dago, eta Arhantsigarako bidea erakusten duen errotulu bat ageri da. Bide hori mendi txiki honen mailarik garaienaren ertzean dago, eta hortik hasiko gara inguruan ageri zaigun paisaia zabalaz gozatzen, hala Auñamendi eta Orhi artean hedaturiko Pirinioetako mendikateaz nola Atharratze eta haren inguruko auzoak hartzen dituen ibarreko zelai eta hegalez. Arhantsigan zehar ibili ostean, auzo bide bat azalduko zaigu eskuinaldean; hura hartu, eta Bolondo baserriaren aurretik igaroko gara. Aurrera egin eta, beste baserri batera heldu aurretik, eskuineko bidetik joko dugu, zeinak ur andela bateraino eramango gaituen. ==Zera eta Madalenako ermita== Ur andelaren atzetik, Matxela mendia inguratzen duen bide bat abiatzen da, baina zuzenean zeharka dezakegu haren tontor txikia eta atzera kontrako aldeko mendi magaleko bidea hartu. Handik, berehalaxe Zerako muinora irtengo gara; errepide ñimiño batek zeharkatzen du, eta hantxe dago Saxagua baserria. Asfalto bidea pasatu, eta magalean hedatzen den harrizko bide zabal eta makurretik egingo dugu gora, zeinak Zerako gailurreraino bizkor eramango gaituen. Leku horretatik ikuspegi bikaina izango dugu, baina oraindik ere beste koska txiki bat faltako zaigu ikuspegia zabalagoa izan dadin. Horretarako, Zeraren kontrako aldetik jaitsiko gara handik gertu dagoen Letxegita lepora, eta, segidan, behera egingo dugu Madalenako kaperarantz (Madeleine frantsesez). Ermitak barnealde ederra du, harri eta zurezkoa, eta kanpoaldeko balkoi luzea Zeratik 50 bat metrora goratzen da; inguratzen duten haranekiko aparteko kokalekua du. Ibilbide beretik itzuliko gara Maulera, baina igotako kota batzuetako hegaletan zehar ibiliz, berriro haien gailurrera igo ordez. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] kknhmhl4uvdnwpayynflo8o8qautvpx 0 4546 20731 20484 2020-06-26T08:36:33Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 69386-Etxarri Hirumugarrieta-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Etxarri Aranatz}}, San Adrian baseliza, Hirumugarrieta, Txaradigorri, Maltzegur, Mintegitxuta, Bentatxar, Jentitzulo, Beitzeta |distantzia = 15 km. 4 ordu eta 10 mn. |ingurunea = {{udalerria|Etxarri Aranatz|Etxarri Aranazko}} arbasoek utzitako trikuharrien arrastoei jarraikiz, pagadian murgilduko gara denboran eta espazioan bidaiatzeko asmoz. |abiapuntua = Etxarri Aranatz|Etxarri Aranazko kanpina. |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=116114&fetxa=2014-09-16&orria=032&kont=001 }} '''{{udalerria|Etxarri Aranatz|Etxarri Aranazko}} arbasoek utzitako trikuharrien arrastoei jarraikiz, pagadian murgilduko gara denboran eta espazioan bidaiatzeko asmoz.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=116114&fetxa=2014-09-16&orria=032&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == Sakanako (Nafarroa Garaia) herri hau inguratzen duten basoetan murgilduko gara, eta duela milaka urte bertan bizi izan ziren euskal herritarrek utzitako trikuharrien arrasto nabarmenak bilatu. Paisaia eder honek ibilbide eder eta ikusgarriak ezkutatzen ditu, eta bere magal eta lepoetan ibiliz aurkituko ditugun monumentu megalitikoak izango ditugu bidelagun. Iragana eta natura uztartzeko aukera ederra bezain paregabea. Bi dira Etxarri Aranazko kanpinetik abiatu eta egiteko ditugun ibilbide atzerapendun eta zirkularrak: luzea (PR NA-133) eta motza (PR NA-134). ==Hirumugarrieta== Autoa kanpinaren kanpoaldean dagoen aparkalekuan utzi eta gero, horren gainetik ateratzen den pista zabala hartuko dugu. Bide seinale zuri eta horiek erakutsiko digute nora jo behar dugun gure ibilbidean. Kanpinaren paraleloan doan bide erosotik Iraigoirri errekara heldu, egurrezko zubi batetik beste aldera igaro, eta erraz egingo dugu aurrera. Hiru kilometro eskas bete dugunerako, San Adriango baselizaren ondora iritsiko gara, eta, berrehun bat metro aurrerago, atsedenleku bikaina aurkituko dugu. Pagoz eta haritzez inguraturik dagoen ermita horretan, ekainaren 16an ospatzen dute santuaren omenezko egun handia, eta jende asko biltzen da hango zelaietan egin ohi den erromeriaz gozatzeko. Orain arte ekarritako bide leuna amaitu, lehen maldak igotzen hasi, eta berehala ikusiko dugu Beitzetako trikuharriaren kokapena adierazten duen egurrezko hesola. Bidetik kanpo 50 metrora dago, eta, monumentu megalitikoaren ondora heltzean, basurdeari buruzko azalpenak ematen dituen egurrezko panela ikusiko dugu. Pistara itzuli eta azkar helduko gara hurrengo bi trikuharrien ondora: lehenik Iruiturrietakoa lehenik eta berrehun bat metro aurrerago Jentitzulokoa. Beitzetakoan bezala, horietan ere onddo eta txondorrei buruzko azalpenak daude. Goiz abiatuz gero, maiz pago artean hedatzen den lainoak itxura misteriotsua ematen dio inguruari. Pago artean gora segituko dugu, eta, Bakaikuko mugatik gertu, Bentatxareko trikuharriari eta mugei buruzko azalpen idatzia aurkituko dugu. Bi herriak banatzen dituen mugarrien ondotik egingo dugu gorantz eta hiru alderdietan mugakide diren hiru herrien izenak ({{udalerria|Etxarri Aranatz}}, Burunda eta {{udalerria|Ataun}}) grabaturik dituen mugarri berezia: Hirumugarrieta (Irumugeta). ==Kanpina== GR-121 eta GR-12en bide seinale zuri-gorriak izango ditugu bidelagun Gipuzkoa eta Nafarroa banatzen dituen mendilerroan. Hirumugarrietako gailurretik zertxobait jaitsi, eta berehala iritsiko gara Zelatamuno izeneko trikuharri eta enbor bikaina duen pago baten ondora. Garo eta zuhaixken arteko bidezidorretik segituz, Mintegitxutakora ailegatuko gara, eta, aurrekoetan egin lez, hor ere panelean ageri den haritzei buruzko azalpenak irakurriko ditugu. Kilometro erdi pasatxo mugatik segi, eta bide-seinale zuri eta horiek erakusten diguten bidetik joko dugu Txaradigorrian gora. Tontorrean, nahiko ongi dagoen trikuharria eta hari buruzko datuak. Ingurune eder hori atzean utzi, eta oso nabarmena ez den bidetik jaisten hasiko gara pago artean. Bidegurutzera iristean, ezkerrekoa hartu, eta azkar jaitsiko gara Olanoko lepora, berritutako aterpe bikain baten ondora. Abiapuntura iristeko dauden bi aukeren artean Fagamendira igotzeko aukera ematen duena hartuko dugu. Atzerapenei segituz, pagadian berriro murgildu eta aldapa piko bat gainditu eta gero, trikuharriaren hondakinen ondora igoko gara. Pagoei buruzkoak irakurri, hesiaren paraleloan jarraitu eta Maitzegurreko trikuharriarekin egingo dugu topo, gaurko azkena. Jaitsiera nabarmenetik sigi-sagan beherantz joko dugu egurra ateratzeko erabiltzen diren bideetatik. Makineria handia erabili ohi dute lan horretarako, eta, aurreko egunetan egindako euriteen ondorioz, bideak guztiz lokaztuta eta irristakorrak egon ohi dira. Azkenean, bidetik at azken bi kilometroak bete eta gero, enborrak metatuta dauden gunera jaitsiko gara. Errepidearen ondotik, erraz iritsiko gara kanpinaren ondoko aparkalekura, ibilbidearen abiapuntu eta helmugara hain zuzen ere. Horrela amaituko dugu 1950eko hamarkadan Aita Barandiaranek katalogatu zituen hamar trikuharri horiei egindako bisita. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] fieogrt57dej221nb58snfpua6hymr7 0 4547 20842 20674 2020-06-26T08:38:28Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 69374-San Leon-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba|Errioxa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Samaniego}}, Kristo baseliza, Herrera mendatea, San Leon, Peña del Medio, Larrosa ermita, San Felices |distantzia = 14 km. 3 ordu eta 40 mn. |ingurunea = San Leon tontorretik egundoko ikuspegia ageri da Errioxa eta mendi aldera. Xarma darion ibilbidea da. |abiapuntua = Samaniego |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=115547&fetxa=2014-09-09&orria=028&kont=002 }} '''San Leon tontorretik egundoko ikuspegia ageri da Errioxa eta mendi aldera. Xarma darion ibilbidea da. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=115547&fetxa=2014-09-09&orria=028&kont=002 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Errioxa aldeko paisaia berezia nabarmentzearen kariaz, xarma berezia darien hainbat ibilbide paratu berri dituzte {{udalerria|Samaniego}} herrian (Araba). Zailtasun mailaren arabera antolaturik daude, eta oinez edota bizikletaz gozatzeko aukera eskaintzen dute. Ibiltzeko gogoa pizten zaionarentzat, beraz, opari galanta. Zer gozatua bada-eta Toloño mendilerroko zokoetan! Toloño mendilerrora eramango gaituen xarma bide egokituari jarraituko diogu Samaniegon bertan. Hasierako zatiari baino ez diogu men egingo, halere. Izan ere, nahiko gora igo ondoren, Pipaon herrixkaraino lagunduko ligukeen bidea bazter egingo dugu. Haren ordez, baina, San Leon tontorra, Larrosako ermita ikusgarria eta San Felicesko multzoa bisitatzeko gonbita egiten digun bidea hautatu dugu. Ez gara-eta damutuko! Samaniegoko jauregiaren aurrean hasiko gara ibilian. Mendebaldera eginda han, errepide nagusira irten eta eskuinetik jarraituko diogu pitin bat, Guardiarantz. Herria abandonatu gabe, berdegunera jotzen duen asfaltozko bidea hartuko dugu. Ia ohartu gabe, Kristo baselizaren aurrean izango gara. Tenpluaren osteko jolas eremu paretik jarraituko dugu; tipi-tapa mendebalderantz. Ermitatik aldendu eta berehala, dantzan jarriko gaitu basabideak: gorantz bideratuko gaitu pistak, atseden eman gabe. Ondoko bidegurutzean, ezkerretik doan bideari jarraitu eta, noranzkoa aldatu gabe, goraka segiko dugu. Sosegua hartzeko, ordoki zabalean lagatako {{udalerria|Samaniego}} herriari eta hango mahastiei erreparatzeko parada aprobetxatuko dugu. Itsaso berde zabala bista aurrean dugu, hilaren 14an Bastidan ospatzekoa den mahats bilketaren eginkizunaren atariko ikuskizun ezin hobea dela. Mañuetako Naiara de Miguel artistak diseinaturiko afixaren inguruan zion legez, «Toloño gainetik hegan eginez» gozamenerako eta festarako aukera dago. Lehen malda pikoa amaituta, Herrera mendatea apaintzen duen antena sarea aurrez aurre izango dugu. Baita San Leon tontor gainekoa ere. Goraxeago eskuinetik pista bat batzen zaigun arren, iparraldera jotzeari eutsiko diogu, eskuin-ezker egin gabe. Herrera mendatera iristeko gutxi falta delarik, bidea belarrez janzten da, eta pagadian barrena segitzen du. Su-ebaki zabal horretatik irtendakoan, errepidetik datorren bidea topatuko dugu. Asfaltoa saihestearren, ezkerreko bidea hartuko dugu. Laster batean iritsiko gara Herrera mendatera. Han, ezkerrera egitea baino ez da San Leonera igotzeko. Han goian, antena handiak eklipsaturik, harrian landutako plaka esanguratsua ikusiko dugu. Manuel Iradier Txangolari elkartekide Jose Luis Vitoriak inauguratu zuen 1999an, Gasteizko elkarte historikoaren 50. urteurrenaren kariaz. ==San Felicesko ondarea== Gailurretik mendatera jaitsiko gara berriz ere. Errepidea ukitu gabe, ezkerrera jo eta pagadiaren fereka nabarmentzen hasiko gara berehala. PR A-78 bidezidorrean jarritako geziak eta zutoinak bidelagun, osteratxo lasaia egingo dugu. Astiro-astiro, goxo-goxo. Basoa atzean utzi bezain laster, Toloñoko ipar-magala alderik alde korritzen duen basabidea utzi eta, ezkerrera harturik, hegoaldera joko dugu, hots, Errioxa aldera. Bidea estua da hasieran, xenda hurritz jostalariek estaliko dute eta. Behera egin ahala, ordea, bidea zabaldu eta Larrosako elurzuloraino lagunduko digu. Ermita ikusgarriraino, segidan. Elizaren fabrika bera erabat eroria den arren, XVIII. mendeko fatxada interesgarria ageri du oraindik ere Abalosko tenplu zaharrak. Bidexka nagusiari men eginez, basotik irten eta nekazariek erabiltzen duten bidea topatuko dugu. Puelles upategia igaro eta metro gutxira, El Molino etxe ondoan, ezkerrera joko dugu San Felices magalera zuzentzeko. Gertuko bidebanatzean eskuineko bideari men eginda eta Hundidos dolarea bide bazterrean lagata, San Felicesko tontorrera igoko gara. Talaia horretan, ermita erromanikoa ez ezik, hainbat hilobi ere topatuko ditugu. Ermitaren ertzetik igaro eta lepoan eskuinera hartuta, Samaniegora bideari ekingo diogu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 9n2ab6a9arx3trsuxj83h8af2i1t9xi 0 4548 20537 19639 2020-06-25T21:12:41Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 69362-Erentzin-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Jazikibel, Aierdi, Erentzin, Bioznar |distantzia = 8,8 km. 3 ordu. |ingurunea = Jaizkibelgo magalean erromatarrek erabili ohi zuten Erentzingo portutik gertu, ‘paramoudrak’ izeneko egitura bitxiak ikus daitezke. |abiapuntua = Jaizkibelgo errepideko 11,7. km. |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=114924&fetxa=2014-09-02&orria=029&kont=001 }} '''Jaizkibelgo magalean erromatarrek erabili ohi zuten Erentzingo portutik gertu, 'paramoudrak' izeneko egitura bitxiak ikus daitezke. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=114924&fetxa=2014-09-02&orria=029&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Gipuzkoan dugun Jaizkibelgo itsasertza naturaren altxorrik preziatuenetako bat da, itsasoaren eta mendiaren kolore berde eta urdinek bat egiten duten leku basati eta erakargarria. Club Vasco de Camping (CVC) elkarteak urtetan egin duen lan eskergari esker, etxe ondoan dugun naturgune bikain honetan dauden hondartza, labar, kolore, portu, belardi eta abarrez gozatzeko aukera paregabea dugu. Pasai Donibanetik Higer itsasargiraino hedatzen den Jaizkibelgo itsasertzean hamaika bazter eta zoko harrigarri ikus daitezke, mendeetan naturaren indarrek zizelkatu dituzten forma eta irudi harrigarri bezain ikusgarriak. lbilaldi horretan, Jaizkibelgo hareharrian ''paramoudra'' izeneko egitura bereziak ikusiko ditugu, munduan hobekien kontserbaturik dauden kontzentrazio ugari eta handiena. Ohiko ibilbideetatik aparte, ezkutuan gordetzen diren geoforma berezi hauek ikusi ahal izateko, harrizko hondartza bilatu eta zapaldu ostean, gure imajinazioa dantzan jarriko dugu. ==Erentzingo portua== {{udalerria|Lezo}} eta {{udalerria|Hondarribia}} lotzen dituen Jaizkibelgo errepideko 11. eta 12. kilometroen artean dagoen lurrezko aparkalekuan ibilgailua utzi, eta eskuinetik ateratzen den pista zabala hartuko dugu. Berehala iritsiko gara Aierdiko parajeetara, Talaia bidearekin bat eginez. Han dagoen ''Camino Forestal a Gastarroz'' izena duen errotarriaren ondotik jaisten den lurrezko pista zabaletik azkar jaitsiko gara karabineroen etxea izan zen Erentzingo kuartelaren ondora. Bide erosoak kostara gerturatuko gaitu, eta buelta luze bat eman ostean, Erentzingo portura helduko gara. Jaizkibelgo itsasertzean dagoen badia eta hondartza polit hau garai batean erromatarrek erabili zuten, eta gaur egun urpekarientzat paradisua bilakatu da. Alga biltzaileek erabili ohi zituzten hainbat eraikin ere antzeman daitezke inguruotan. Ingurune liluragarri honetaz gozatu eta gero, Club Vasco de Campingek bi marra zuriz balizatu zuen xenda bilatuko dugu, eta handik Erentzingo Zabalera iritsiko gara. ==Erentzingo Zabala== Bat-batean, gure mendean ''paramoudra'' izeneko egitura bitxien munduko kontzentraziorik handiena ikusiko dugu. Oso-osorik ikusi ahal izateko, marea behean egotea komeni da. Xenda utzi, eta hara jaitsiko gara. Esferiko eta biribildu itxura hartzen duten geoformak bitxi hauek gure imajinazioa dantzan jarri eta hainbat forma irudikatuko ditugu: dortokak, arrautzak, anforak, esponjak... Silize-konkrezioak diren paramoudrak tamaina handikoak dira, eta organismo baten gordelekuaren fosil-aztarna baten inguruan antolaturik agertzen dira (icnofosilak). Egitura horiek guztiek 5 mm inguru duten hodixka bat izaten dute barrenean, eta haren barruan ''espikula'' izeneko beste egitura txikiago bat. Hareharriaren hondar aleak batzen dituen kaltzio karbonatoak disolbagarritasun handia duenez, euri urak eta itsasoko brisa hezeak erraz disolbatzen dute, eta ondorioz, hareharria hondar ale txikitan barreiatzen da. Geoforma izenez ezagutzen diren silize kontzentrazio hauek bikainak eta kasik perfektuak dira. Jaizkibelgo itsasertzeko ingurune harrigarri bezain liluragarri honi hamaika argazki atera ondoren, zabalgune arrokatsutik aurrera segitu eta itsasertzeko kobazulo harrigarrienaren irekidura ikusi dugu. Mari Aiako Harritik honaino zetorrela dio elezaharrak. lbilbide zirkularra ixteko xenda balizatura itzuliko gara, eta Bioznar lurmuturrerantz joko dugu, Kantauri itsasoan gehien barneratzen den lurmuturrera hain zuzen ere. Labar txiki baina bertikalen gainetik marrazten den xendak Talai bidearekin bat egiten duen lekuan, Bioznar ezkerrera utzi eta maldan gora abiatuko gara itsasotik urrunduz. Pista zabalak Aierdira eramango gaitu, baina lehenago aldapa piko eta belartsu batek gure ibilaldia laburtu egingo du hasieran, jaisteko erabili dugun lurrezko pista zabalera igoz. Apenas kilometro bat eta abiapuntura itzuliko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] s6ccr6sm629oiy7ltvj8dg892lmzmpz 0 4549 20629 19774 2020-06-25T21:14:17Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 69342-Labraza bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Labraza, Llanas elurzuloa, Dueñas pinudia, Mauru iturria |distantzia = 11 k. 3 ordu. |ingurunea = Labraza. Uraren bidea osatuko dugu Arabako Labraza herri pintoreskoan (Oiongo udalerria). Behinolako ninfa iturrian hasita, ura izotz bilakatzen duen elurzuloa bertatik bertara ezagutzera abiatuko gara. |abiapuntua = Labraza |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=113135&fetxa=2014-08-03&orria=038&kont=001 }} '''  '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=113135&fetxa=2014-08-03&orria=038&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Uraren bidea osatuko dugu Arabako Labraza herri pintoreskoan (Oiongo udalerria). Behinolako ninfa iturrian hasita, ura izotz bilakatzen duen elurzuloa bertatik bertara ezagutzera abiatuko gara. Ura izaki bizidun ororen bizitza da. Garapenerako funtsezko osagaia. Norbere beharrei erantzuteko ez ezik, kanpoko beharrak asetzeko ere ezinbestekoa. Arabako Errioxa ura eskasagoa izanagatik ere, iturriak han eta hemen sakabanatzen dira. Tantaz tanta likido preziatua ongi gordetzeko tradizioa baitago. Baina Errioxako iturriak ez dira nolanahikoak. Horietako asko eta asko monumentalak dira, arkitektura bitxia erakusten dutela. Euskal Autonomia Erkidegoko iturri zaharrenak Arabako hegoaldeko eskualdean ditugu. Aipatzekoak, Ekorakoa, Binasperikoa eta Labrazakoa. Hamaika kondaira lotzen zaizkie iturrioi. Izan ere, ninfen bizilekutzat jo izan dira. Gainera, diote onura terapeutikoak dituztela barru-barrutik jariatzen diren Binasperiko iturriko urak. Ez dago-eta ur horiek bezalakorik! Labrazan, aldiz, Mauru izena du iturriak. Segur aski aspaldiko jatorria duela adierazteko. Iturriko arkuaren gainaldean zulo bat agertu zen XX. mendearen bukaeran eginiko zaharberritze lanetan, eta zer pentsatua eman zuen herrian. Adineko jendeak dioenez, zirrikitu hura ez zen zulo arrunta; izan ere, galeria bat luzatzen da atzetik eta, behiala, harresiaren barnealderaino iristea posible omen zen, hots, gaztelua zegoen tokiraino. Dena dela, Labrazako iturrian emango diogu hasiera ibilbideari. Hala, hegaldi magikoa egingo dugu Llanas mendiko elurzuloraino. Ibilbidea guztiz ederra da, han goian arkitektura bitxiko elurzulo paregabe bat aurkituko dugu eta. Elurzuloaren funtzionamendua ulertzeko, denboran mende batzuk atzera egin beharra dago. Ura ezinbestekoa bada, zer esanik ez XVII. mendean. Garai hartan, berebiziko garrantzia hartu zuen izotz bihurtutako urak. Elektrizitaterik ezak, ordea, ez zuen kikildu garai hartako gizartea. Hasieran, hornidurarako elurzuloak eraikitzen hasi ziren herrixka zein hiribilduetan. Geroago, biltegi elurzuloak herrixketatik aldenduta zeudeneko paraje garaietan. Arabako Errioxan hamabost elurzulo daude katalogatuta. Baina historialariek diotenez, litekeena da askoz gehiago egotea. Erabilera asko zituen izotzak. Helburu terapeutikoekin erabiltzen zuten; besteak beste, sukarra jaisteko, hanturak arintzeko eta, izotz ura olio tantekin nahastuta, erredura zauriak baretzeko. Sukaldean ere aski erabilia zen jakiak kontserbatzeko, edariak freskatzeko eta izozki gozoak fabrikatzeko. Llanas parajean ikusiko dugun elurzuloa biltegi itxurakoa da. Nafarroako muga-mugan dago, 910 metrotan. Eginiko ikerketaren arabera, 1654. eta 1663. urteen artean eraiki zuten mendian. Zertarako baina? Duda gabe, Labrazako hiribilduan existitzen zen bigarren elurzuloa hornitzeko. Berritzeko lanen ondorioz, mendikoari bisita egiteko primeran egokitu dute. ==Bustagora bidea == Labrazako (Arabako Errioxa, Araba) hiribilduan ikusiko dugun aparkaleku zabalean utziko dugu autoa, herrigune historikoaren atarian. Hiribildua mendebaldetik inguratzen duen bidetik metro batzuk eginda, Mauru iturrira iritsiko gara. Monumentuari bisita egin ostean, aparkalekura itzuli eta Campiña kaletik, iparraldera egingo dugu. Pietate Ama Birjinaren ermita paretik igaro eta, Oionera doan errepideari metro batzuk jarraituta, ezkerreko bidetik ekingo diogu. Goratasuna hartuz ari garela, paisaiari erreparatzeko aukera izango dugu: almendrondoak eta zereal sailak magal eta ibarretan zehar sakabanatzen direla ikusiko dugu, baita Dueñas pinudiak ekialdeko muinoa berdatzen duela ere. Asfaltoa amaitzean, nekazari bidetik jarraituko dugu. Lehen malda luzea amaitzeaz batera, hari elektrikoaren azpitik igaro eta Bustagora bideari ekingo diogu. Bustagoko gaina ezkerraldean utzita, Matarredo alderako urratsak egiten jarraituko dugu. Bide sarda bat ikusiko dugu artadiaren inguruan. {{udalerria|Cabanillas}} etxolaren arrastoek bide ondoan nekez diraute zutik. Han, noranzkoa aldatu gabe, sestra kurbari men egiten dion bideari jarraituko diogu. Harbide baten moldean, aurrera joko dugu, Mediterraneo aldeko landaretza oparoa gogaide. Pinganilla mendiko pinudia begi bistan dugula, alanbre baten ondotik gora egiten duen bidea baztertu eta zehar-zehar jarraituko dugu, langa bateraino. Hura gurutzatu eta maldari aurre egingo diogu. Lepoan ordoki moduko zabalgune bat ikusiko dugu. Metro batzuk aurrera eginda, zentral eolikora iritsi gabe, eskuinera jo eta elurzulora iritsiko gara. ==Dueñasko pinudi berezia== Elurzuloan bisita egin ostean, bide nagusira irtengo gara berriz. Gora jo gabe, eskuinetik zehar-zehar doan bidea hartuko dugu. Segituan, ordea, desnibela galtzen hasiko gara eta inguruko mazelak burutik buru zeharkatzen dituen basabidera jaitsiko. Ezkerrera okertu eta pista nagusitik segituko dugu. Tejo mendi azpitik igaro eta berehala, zentral eolikotik datorren bidearekin topo egingo dugu. Eskuinetik jarraituko dugu orduan, eta Dueñas pinudira joko. Jarraitzen ari garen bidea Labrazako udalerrian 1974an existituriko abelbide bat da. Berez, Aguilar Kodestik zetorren bidea eta, Cabredoko bidearekin elkartu ondoren, Vianaraino jarraitzen zuen. Guk ere, hari ondo oratuta jarraituko dugu. Santimia muinoa ekialdetik inguratuko dugu segituan. Gero, kable elektrikoek gurutzatzen duten bide-sardan, bizkarrari atxikita jarraituko dugu, ibarrera jaitsi gabe. Ronillas muinoa inguratutakoan, Dueñasko pinudiarekin topatuko gara. Eskuinera jo, eta paseo polita osatuko dugu pinudian barrena, goratasuna apenas galdu gabe. Aurrerago, maldan behera egin, eta etxola handi batetik igarota, Valdesanjoan errekastoa gurutzatuko dugu. Segidan, Labrazara begira jarriko gaituen lepora igoko gara. Behin errepidean, asfaltoaren gainetik minutu bat eman eta Bonba bidean gora egingo dugu. Etxola eta baratze batzuen artean ekinda, Labrazako aparkalekura igoko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 8nbnctty7pgrlr9ryceqo7mu697cyns 0 4550 20746 20505 2020-06-26T08:36:49Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 69347-Eretzungo eskorta bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Viana}}, Erramuko San Joan eliza, {{udalerria|Lerin}} eskorta, Erentzungo eskorta |distantzia = 11,5 km. 3 ordu. |ingurunea = {{udalerria|Viana}}. Bargotako Joanes aztiari lotuta dauden eraikin batzuk bisitatuko ditugu, Vianako ingurunean. Sonatuenak, San Joan eliza eta Erentzungo eskorta dira. Joanesen sorginkeriak bolo-bolo zabaldu ziren eremu guztian. |abiapuntua = Viana |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=113005&fetxa=2014-08-02&orria=030&kont=001 }} '''Bargotako Joanes aztiari lotuta dauden eraikin batzuk bisitatuko ditugu, Vianako ingurunean.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=113005&fetxa=2014-08-02&orria=030&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == Bargotako Joanes aztiarekin lotuta dauden eraikin batzuk bisitatuko ditugu Vianako ingurunean. Sonatuenak, San Joan eliza eta Erentzungo eskorta dira. Joanesen sorginkeriak bolo-bolo zabaldu ziren eremu guztian. Udan gaude eta elur konturik ez. Eskerrak! Inguratzen gaituzten mendiak garaiak direlarik ere, ez dute beztidura zuririk ageri. Norbait kapan eta kapelan metaturiko elur malutak astintzen norbait ikusiko bagenu, dudarik gabe zer pentsatua emango luke. Zer esanik ez, Okako mendietatik arin eta zalu iritsi berria bada. Harridura handiagoa, guretzat, paraje hartarainoko joan-etorria gau bakar batez egina badu. Bada, halaxe gertatu omen zen Nafarroan orain duela mende batzuk. Elizgizon baten sorginkeria bizilagunen esames bidea baitzen. Aski sonatuak dira XVI. mendean existitu zen Joanes aztiaren pasadizoak. Bargotako, Vianako edota Kanpezuko haranetan guztiz ezagunak. Akaso, are ospetsuagoak kapa ikusezinaren eta deabrukeriaren inguruko gorabeherak. Loak hartzeko, burua gorputzetik atera, eta gau mahaian uzteko ohitura xelebrea zuen, kontatzen denez. Antza, lo sakona lortzen omen zuen horrela. Gazte zelarik, Salamancara (Espainia) joan zen ikasketak egitera, baina, mihi gaiztoek ziotenez, nekromantzia eskolak hartzeko ere aprobetxatu zuen. Gero, elizgizon zela, jaioterrira itzuli zen, eta haren sorginkeriak bolo-bolo zabaldu ziren han-hemen. Ibilbide horri jarraituta, Vianako paisaian zutik dirauten hainbat eraikinen aurretik igaroko gara, betiere aztiaren behinolako pasadizoak gogora ekartzeko asmoz. Erramuko San Joan elizaren eta Erentzungo eskortaren aurretik, kasurako. Lehenari buruz, kontatu ohi da aztiak mandazain batekin egin zuela topo elizaren ondoan. Itxuraz, solasa bat-batean ozpindu, eta gaztigu ederra eman zion Bargotakoak: mandoari eta gurdiari hegan eginarazita, zintzilik utzi omen zituen Santa Maria elizako kanpandorre nagusian. Valcardera ibarrean dagoen eskorta baten hondarrak lotuta daude Joanes Bargotakoarekin. Gu ere arrasto horien bila abiatuko gara, baina Leringo eskorta zaharra bisitatzetik bueltan. Erentzungo eskorta (hala deitzen diote Vianan), bere etxea bezalaxe, gau bakar batez eraiki zuen aztiak. Nonbait, galsoroetan jasotako uzta gordetzeko eskorta handi baten premian zegoen gizona. Zokondo batean altxatu zuen bere lana. Egun, arku solte batzuk baino ez ditugu ikusiko, almendrondo txiki batzuen ondoan. ==Hondarren bila == {{udalerria|Viana}} herrian dugu abiapuntua. Herriko plaza nagusian hasiko gara: Foru enparantzan. Elizaren nahiz ezkerraldean ikusiko dugun antzinako atetik igaro, eta Hoyo kaletik abiatuko gara, iparralderantz. {{udalerria|Berriz}} gora egitean, eskuinera jo eta Nafarroako hiribidetik jarraituko dugu, biribilguneraino. Orduan, ezkerrera okertu eta, kaleari men eginez, goratasuna hartzeari eutsiko diogu. Magalak pinuz (''Pinus Halepensis'') josita daude. Tontortxoaren gain-gainean ur biltegia ikusiko dugu. Haren ondoko atsedenlekua eskuinean utzi, eta ipar-ekialdera egiten duen nekazari bideari helduko diogu. Hegiz hegi jarraituko dugu, ezkerraldean Valdearas harana dugula. Eskuinaldean herriko igerilekuak ikusiko ditugu, baita Donejakue bidea ere. Vianatik datorren Kalbario bidearekin bat egitean, asfaltoari jaramon eginda, bidean aurrera egingo dugu. Joar eta Kodes mendiak aurrez aurre ditugu. Etxolak, mahastiak, olibondoak eta almendrondoak gogaide, etxola batera iritsiko gara. Aurrerago, baina, beste batera. Asfaltoa hantxe amaitzen denez, hartxintxarrezko bidetik ekingo dugu gero. Goratasuna hartzen ari garela, bide nagusia utzi gabe, etxola eta eskorta baten hondarretara iritsiko gara. Kalbario izeneko bidea bitan bananduko da han. Ezkerreko bidea lehenetsiko dugu. Ondoko lepora iritsita, {{udalerria|Aras}} herria begietsiko dugu urrutian. Lepotik behera egingo dugu orduan. Hala, ibarrera heldutakoan, ezkerrera jo eta gorantz abiatuko gara. Bide bazterrak elorri beltzez, arte xumez eta izpilikuz horniturik ikusiko ditugu. Ibarreren sakonunetik irtendakoan, iparraldera egin eta Erramuko San Joan elizara iritsiko gara. Elizaren barrualdea ikusteko, hobe eskuinetik doan pistari jarraitzea. Esploratzaileen antzera desafio itzela erakusten duten hormen artean txango bitxia osatuko dugu. Mendeak igaro arren, han irauten dute hondarrok, grabitatearen aurkako erronka ausartean. ==Erentzungo eskorta== Barrualdetik irten eta ondoko bidegurutzera itzulita, ezkerreko bidea hartuko dugu. Kalbarioko bidetik jarraituta, maldan gora jarraituko dugu Partelaguardia muineko lepora igotze aldera. Zuzen jarraituko dugu lepoan, hartxintxarrezko bidea lagun. Olibondoak, mahastiak eta zereal sailak ikusiko ditugu inguruan. Horrela, jaitsiera xumea eginda, ibarra zeharkatu eta asfaltozko zati bati oratuta, Leringo eskortara iritsiko gara. Bide bazterrean ikusiko ditugu aspaldiko etxolaren hondarrak. Bidebanatzean, ezkerrera jo, eta Donejakue bideari men eginez, jaitsiera luzea egingo dugu, harik eta {{udalerria|Viana}} eta {{udalerria|Bargota}} lotzen dituen errepidera irten arte. Hala ere, asfaltoa ukitzeko metro gutxi falta direla, almendrondoak dituen terraza baten erditik egingo ditugu urratsak. Bidexka amaituta, errepideko bihurgunera irtengo gara. Donejakue bideari jaramon eginda, {{udalerria|Viana}} aldera egingo dugu. Errepideko 72. mugarrira iristean, eskuinera okertu, errepidea zeharkatu eta galsoroen artetik jarraituko dugu. Valcardera ibarrean gora eginda, bi arku txiki ikusiko ditugu (behiala, hiru zituen eskortak). Erentzungo eskortaren aurrean gaude. Gero, lepora igo, eta Vallonda ibarra korritzen duen bidetik jarraituko dugu, beherantz. Vianako igerilekuetako aparkalekura iritsiko gara laster batean. Vianako arkitektura ederra mira eginda, Foru enparantzara helduko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] edb9p0vyjwj6kiyhq1uo2fvf66mhco3 0 4551 20632 19779 2020-06-25T21:14:21Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 69341-Meazuri bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = Erlaitz, {{udalerria|Irun}}, Gorostardiko bidegurutzeta, Aozarreta, Meazuriko etxeak, Meagorriko meazuloa, Enbidoko basoa |distantzia = 5,5 km. 2 ordu. |ingurunea = Aiako Harria. Meazuriko ibarrean XIX. mendeko meategia bisitatuko dugu, eta, zorte onarekin, intxixuen kantuek gidatuko gaituzte hariztian barrena. Jeinu txiki, iletsu, eta indartsuak dira intxixuak. Baina jentilak baino lotsatiagoak. |abiapuntua = Errlaitz ({{udalerria|Irun}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=113000&fetxa=2014-08-01&orria=030&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=113000&fetxa=2014-08-01&orria=030&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Meazuriko ibarrean XIX. mendeko meategia bisitatuko dugu, eta, zorte onarekin, intxixuen kantuek gidatuko gaituzte hariztian barrena. Jeinu txiki, iletsu, eta indartsuak dira intxixuak. Baina jentilak baino lotsatiagoak. Aiako Harria Gipuzkoako ipar-ekialdean altxatzen den granitozko mendigune harrigarria da. Hiru koroaren antzera, zerurantz gailendurik dago mendigune bitxia, Urumea eta Bidasoa ibaiek bereizten duten parajean. Larrun eta Jaizkibel mendiekin batera, edertasun handiko hirukia hezurmamitzen dute Txingudiko badiaren erliebean. Lur azaletik ibilita ere, urrats geldoak egingo ditugu oraingoan, lur azpiko misterioak azalera ekartzeko gogoz. Izan ere, Erlaitzeko gainaldean jarriko gara ibilian, eta, mantsoki, Meazuriko parajean gaindi, osteratxo polita egitera abiatuko gara. Meatzarien lantokia izan zen aspaldi, nahiz eta gaur egungo parajea baso ederrek janzten duten. Isilean eta tentu handiz ibilita, Arditurriko meazuloetatik bisitan etorritako jeinu txiki, iletsu, argal eta indartsuak ikusiko ditugu. Intxixuak dira! Jentilen parekoak izanagatik ere, lotsatiak omen dira, eta bere ondasunak harkaitz zuloetan ondo baino hobeto ezkutatzen omen dituzte. Euren kantu finek salatuko dituztelakoan, abian jarriko gara. Fortuna on! ==Meazuriko meategia== Behobiara bidea hartuko dugu Irunen (Gipuzkoa), eta Meaka auzora joko dugu. Ehunka metro eginda, Arantzateko olaren (sagardotegia) paretik igaro, eta maldan gora jarraituko dugu errepidea lagun. Asfaltoan sigi-saga egingo dugu, Erlaitzeko goiko aparkalekuraino. Aiako Harria Natur Parkearen inguruko xehetasunak irakurtzeko parada izango dugu aparkalekuko argibide taulan. Autoa hantxe lagata, mendebaldera joko dugu, astiro-astiro, pauso gozoan. Informazio gunetik 30 metrora dagoen basabidea hartu, eta Elurretxeko lepora bideari men egingo diogu. ''Hiru Koroetako Burdinbide'' zaharra da, eta Aiako Harria mendi sonatuaz gozatzeko aukera ederra emango digu. Lapurriturritik igaro ondoren, pagadiak hartutako atsedenleku batera iritsiko gara. Mahaiak eta sua egiteko leku egokiak daude han. Parkea alderik alde zeharkatu, eta, noranzkoa aldatu gabe, Gorostardiko aparkalekura iritsiko gara. Aiako Harriaren inguruko xehetasunak biltzen dituen bi mapa ikusiko ditugu errepide bazterrean. Zidor guztien artean, PR GI 1012 kodea daramana lehenetsiko dugu Meazuriko bazterrak ezagutzeko. Maparen atzealdetik doan bidea hartu, eta, sestra-kurbari men eginez, paseo samurra egiten jarraituko dugu pinuak, gaztainondoak eta alertzeak gogaide. Altitudea galtzen hasi orduko, bidegurutze batera helduko gara. Enbidoko iturrira doana maldan behera abiatuko da, noranzkoa aldatu gabe. Bide horretatik jarraitu beharrean, ezkerretik irtengo zaigun bidea aukeratuko dugu. Hala, alertzeei bizkarra eman, eta pasiera gozoan jarraituko dugu. Segituan, ordea, 180 graduko bira egingo du bideak. Bide nagusiari men eginez, bihurgunea egin eta mazelari atxikita doan bidetik ekingo dugu. Berehala, behera doan bide harritsua utzi, eta altitudeari eutsi egingo diogu. Askaingaineko tontorrera igo gabe, bide nagusiak ezkerrera egingo du gero, eta Meazuriko ibarrera jaitsarazten lagunduko digu. Errekarekin topatzeko gutxi falta dela, ur emaria gurutzatu ordez, ur-lasterraren konpainian ehunka metro batzuk egingo ditugu. Eta, zubiak lagunduta, Meazuriko etxolara helduko gara. Paraje bitxian gaude, eta, paisaia hobeto interpreta dezagun, ezinbestekoa da XIX. mendera atzera egitea. Izan ere, Bidasoa ibaiaren arroan mea mota asko eta ugari zeudelako ezagunak egin ziren Irungo bazterrak. Gauden parajean ''Mines de Bidassoa'' frantses konpainia aritu zen jo eta su, betiere burdin mea ustiatze aldera. Aspaldiko meatze lanetako aztarnek hantxe diraute: gure zain, guri so. ==Tunelik tunel Enbidokoan== Etxola bi ikusiko ditugu Meazurin, bi-biak egoera txarrean. Distantzia laburrera, Meagorri izeneko meatze-zaineko leize artifiziala dago, eta gomendagarria da hara joatea; batez ere, burdin karbonatoaren ustiapena bertatik bertara ezagutzeko. Horretarako, etxolaren ezkerraldetik jarraituko dugu, errekastoaren paretik. Minutu gutxiren buruan, Meagorrira iritsiko gara. Amildegi galanta denez, tentu handiz ibiliko gara ez erortzeko. Errekaren ur emaria meazuloaren gainetik igarotzen dela ikusiko dugun han. Ikusgarria, benetan! Bisita amaitu ostean, Meazuriko etxolara itzuli, eta basabidean behera jarraituko dugu. Errekarekin topo egitean, ertzaz aldatu eta ezkerreko bidetik joko dugu. Uraren paraleloan, Meazuriko mea ustiapenean eraikitako trenbidean gaude. Haren arrastoak bistan dira: meazuloak ikusten dira bidetik gertu, eta bidea guztiz laua da. Bost tunel zeharkatuko ditugu berehala, bostak Enbidoko hariztira bidean. Lehen tunelera arin-arin iritsiko gara. Zulotik irtendakoan, argazkiak ateratzeko aprobetxatuko dugu: Txingudiko badia bete-betean hartuko dugu talaiatik. Bigarren zulotik irten bezain laster, Aitzondo edo Irustako ur-jauziaz gozatzeko parada izango dugu. Terraza interesgarria, zinez, ur-biziek zuriz tindaturiko bideaz gozatzeko. Azken zuloa atzean utzi ondoren, Enbidoko hariztia inguratzen hasiko gara. Une batez, Irugurutzetako kiskaltzeko labeetara jaisteko aukera eskainiko digu bide seinale batek. Arantzateko olatik (sagardotegia) hurbil daudenez labeak, bisita egitea interesgarria da oso. Meatzaritza lana are emankorragoa izatearen karietara, XIX. mendean burdinbideak eraikitzeaz gainera, plano makurtuak, aireko tranbiak eta, besteak beste, kiskaltze lanerako labe handiak eraiki zituzten Irugurutzetan. Bide sarda horretan, beraz, trenbidea utzi eta eskuinera eginda, Enbidoko basoan barrena jarraituko dugu. Erlaitz aldera egiten hasi eta metro gutxira, bidebanatze batera helduko gara. Gutxien igotzen den bidea hartuko dugu. Hala, Enbidoko erreka gurutzatu eta gero, gora eta gora egingo du bideak, eta ''Hiru Koroetako trenbide'' zaharra aurkituk dugu berriz ere aurrez aurre. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 3vbw605ojo2wrj6u3sy7jjzmo3c2r4x 0 4552 21800 21799 2020-07-06T08:08:00Z Theklan 125 /* Miarritzen ibili-ibilian */ wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia =Angelu, zaldunen hondartza 03.jpg |mapa = 69340-Maitaleen bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Lapurdi}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Angelu}}, Angeluko hondartzak, San Martin itsasargia, Maitaleen Haitzuloa, Aturriren bokalea |distantzia = 11,5 km. 2 ordu eta 45 mn. |ingurunea = Miarritze-{{udalerria|Angelu}}. Bi gaztek, amultsuki, maitasunaren kariaz, haitzulo bat hautatu zuten Angeluko barrutian. Harpea bisitatuko dugu. Gero, hondartzarik hondartza, Aturri ibairaino jarraituko dugu. |abiapuntua = {{udalerria|Biarritz}} |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=112932&fetxa=2014-07-31&orria=038&kont=001 }} '''Bi gaztek, amultsuki, maitasunaren kariaz, haitzulo bat hautatu zuten Angeluko barrutian. Harpea bisitatuko dugu. Gero, hondartzarik hondartza, Aturri ibairaino jarraituko dugu.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=112932&fetxa=2014-07-31&orria=038&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Biarritz herria (Lapurdi) ez da ikusten dugun bezalakoa izan beti. Itsas herri xumea zen behinola. Portu txiki bat zegoen han, eta, Euskal Herrian ohikoa zenez, baleak arrantzatzera abiatzen ziren arrantzaleak. Denbora motel-motel igarotzen zen, eta olatuak saldoka iristen ziren bazterretara. Batzuetan, haserre; beste batzuetan, bare-bare. Horiek garaiak horiek! Angeluko (Lapurdi) paisaia antzekoa zen; akaso, bakartuagoa. Halere, txoko eta bazter guztien artean, San Martin lurmuturraren oinaldeko haitzuloa begiko zuten angeluarrek. Bertakoek ez ezik, baita Bordeleko (Frantzia) justizia administratzaileak ere. Azken horrek sorginkeria kasuak kontrolpean izateko. Angeluko hondartzara hurbilduko gara ibili-ibilian, kostaldeko bideari men eginez. Eta, nola ez, ''Maitaleon'' haitzulora iritsiko gara. Oraingoan, haitzulo sonatura gerturatuko gara sorginkeriari muzin eginda. Eta ahoz aho zabaldutako kondaira baten berri izango dugu han. «XVI. mendeko erromantizismoaren joeratik aldendu gabe, Laorens eta Saubade gazteek elkar maitatzen zuten. Maitekiro. Baina ezinezko amodioa zen, euren gizarte mailek talka egiten baitzuten. Lehena umezurtza eta txiroa zen; bigarrena, aberats baten alaba. Zailtasunak zailtasun, haatik, sarri biltzen ziren Angeluko haitzulora. Bi-biak goxo-goxo elkar hartuta, itsasoari begira; bi-biak iluntasunean, ezti-ezti bakardadean. Zirt edo zart egin beharra zegoelarik, heriotzarainoko maitasuna gordetzeko engaiamendua hartu zuten bi amorosek. Egun batez, itsasoa zakar zebilen batean, ur maila bizkor-bizkor igo, eta barrunbearen ganbera erabat hartu zuten urek. Tupustean! Itsasoak aurretik eraman zituen bi lagunak. Bai eta betiko eraman ere!». ==Miramar hotela== Miarritzera erabateko aldaketa etorri zen mende batzuk geroago. Osagileek hala aholkatuta, Lapurdiko zokondoa bainu-hiri bihurtu zen denbora laburrean. Xede terapeutikoek berebiziko garrantzia hartu zuten XIX. mendean. Kostaldeko brisa epelak eta uraren propietate osasungarriek bazterrak ezagutarazten trebeki lagundu zuten. Gainera, goi mailako turismoak aparteko bultzada jaso zuen 1840tik aurrera, bereziki Eugenia de Montijo andaluziarrak Lapurdiko txokoa moda-modan jarri zuenetik. Dakigunez, Eugeniak konbentzitu zuen Napoleon III.a bakantzak Miarritzen igarotzeko. Baita ongi lortu ere! Keinu hori amu ezin hobea izan zen Europako aristokrazia Miarritzera erakartzeko. Denborak aurrera egiten zuen, eta Miarritze txalet ederrez hornitzen hasi zen. Batzu-batzuk dekorazio eta estilo ederrekoak. Orduan, finantzen handi-mandien, botere handiko enpresarien eta zinemagintzako izarren bisitaldiak areagotu ziren, batez ere XX. mendearen bigarren hamarkadatik aurrera. Muturreko luxuzko Miramar hotel entzutetsua garai horretakoa da. Haren ondora iritsiko gara ibilbide honetan, baina egungo apartamentuek ez dute zerikusirik 1977ra arte altxaturik egon zen eraikinarekin. Jatorrizko eraikina 1927an goititu zuten, Bernain hondartzaren parean. Pirinioetako txokorik pintoreskoena bilakatu zen aurki. Miramarrekoak hainbat koroadunen bisitak hartu zituelarik ere, Amerikatik etorritako artistek berek lortu zuten hotela kategoriaz igoarazten. Coco Chanel diseinatzaileak hondartza-pijama modernoa merkaturatu berria zuela, Miramarreko hondartza moda-modan jarri zen. Nork bere berritasunak erakusteko gune aparta zen eta. Parajeok deskubrituz joango gara ibilbidea osatzen dugun artean. Miarritzeko hondartza zabalean urrats geldoak egin ostean, Amodioaren haitzulora jauzi egingo dugu. Hori guztia nahikoa ez, eta goiza pasieran eman nahi dutenek Baionako Barrako hondartzaraino jarraitzeko okasioa izanen dute. ==Miarritzen ibili-ibilian== Miarritzeko (Lapurdi) Kasinoaren aurreko Hondartza Handian emango diogu hasiera ibilbideari. Hondartzatik zein itsas hesitik hasiko gara ibilian, astiro-astiro, paisaiak eskaintzen duen soseguaz bapo-bapo aseta. Ekialdera egingo dugu. Itsasoa ezkerrean utzita, hondar fineko hondartza korritzen hasiko gara. Aro ona lagun, turistak hondartzaraino trumilka hurbilduko direla nabarmenduko dugu. Akaso, aurtengo neguko denboraleak utzitako arrastoak ahaztu nahirik edo. ''Hôtel du Palais'' eraikin apartaren aurrean, hondartzaren paretik doan pasealekua hartuko dugu. Hala, mantsoki jarraituko dugu, itsasontzi baten moldean kulunkatzen ikusiko dugun ''Rôche Ronde'' haitzari begia kendu gabe. [[Fitxategi:Angelu,_Barrako_semaforoa_01.jpg|left|thumb|Angeluko Barrako semaforoa, bidearen amaiera eta Euskal Herriaren iparraldeko muga.]] Une batez, kosta paretik jarraitzea ezinezkoa da. Orduan, Miramarreko eskaileretatik gora eginda, kirola eta historia uztartzen dituen ibilbidearekin bat eginez. Itsasargirako bideari ekingo diogu. Enperatrizaren hiribidea topatzean, ezkerrera jo, eta Herrera txalet dotorearen aurretik igarota, tamarindoz jantzitako galerian barrena jarraituko dugu. Minutu gutxiren buruan izango gara itsasargian. Kuriosoak faro gaineko talaiara igoko dira, 248 eskailera-maila zapaldu ostean. Besteok Frans Hals ontziaren helize ondoko begiratokitik luzatuko dugu gure soa. Hain da paisaia liluragarria! Deskantsua hartuta, itsasargiaren eskuinaldetik jarraituko dugu. Goratasuna hartuta han, terraza moduko batera igo, eta, kostaldea inguraturik, errepidean izango gara berriz. Ezkerrera joko dugu orduan, eta Angeluko udalerrian sartuko gara. Angelutik Baionarainoko tarte zabala izango dugu aurrez aurre. Bista ederrak merezitako sosegua ekarriko digu, zinez. Paul Prieto bideari jarraituta, Amodio Ganbera edo Maitaleen haitzuloa izeneko barrunbera jaisten hasiko gara. Izan ere, aterpe horren gain-gainean gaude, eta, bertaratzeko, behealdean ikusten dugun ordokira jaitsi beharra dago. Behin hondartzako pasealekuan, bidegorria ezkerretik hainbat metro jarraitu eta haitzuloa adierazten duen seinalea ikusiko dugu. Kobazulo horretan amai dezakegu ibilbidea. Ibiltzeko gogoa izanez gero, Angeluko hondartza zabalen paretik doan oinezkoentzako bidea har daiteke. Hainbat hondartza zapaltzeko parada izango dugu: Haremunen hondartza, Kortsarioak, Madraga, Ozeanoko hondartza, Zaldunen hondartza, Marinella... == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 9wntaut9mpenfpqmoi27kiqj3yb2vyd 0 4553 20595 19724 2020-06-25T21:13:40Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 69339-Itzina bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Orozko}}, Urigoiti, Itzina, Atxulo, Aslegor, Supelegor, Egilezaburuko iturria |distantzia = 10,5 km. 3 ordu eta 45 mn. |ingurunea = Itzina. Mari jainkosak Itzinako mendigunean duen bizilekua ezagutzeko kariaz, ibilbide interesgarria osatuko dugu paisaia karstikoan barna. Egun ez bezala, joan den mendean artzainak baino ez ziren sartzen Mariren bizilekura. |abiapuntua = Urigoiti ({{udalerria|Orozko}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=112845&fetxa=2014-07-30&orria=030&kont=001 }} '''  '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=112845&fetxa=2014-07-30&orria=030&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Mari jainkosak Itzinako mendigunean duen bizilekua ezagutzeko kariaz, ibilbide interesgarria osatuko dugu paisaia karstikoan barna. Egun ez bezala, joan den mendean artzainak baino ez ziren sartzen Mariren bizilekura. Supelegor eta Aslegor haitzulo bitxiak dira Euskal Herrian. Biak Itzinako mendigune karstikoan daude, eta harpeok Gorbeiako natur parkearen barruan ikusiko ditugu. Itzinakoa paisaia berezia izaki, biotopo babestua izendatu zuten 1995ean. Izan ere, erliebea gorabeheratsua ez ezik, lur azpiko galeria erreinua ere babestu beharra zegoen. Zuberoaren eta Nafarroa Beherearen artean gailentzen den Arbaila mendian legez, Itzinakoan kareharrizko paisaia nabarmentzen da. ''Latsunarria'', jaun eta jabe. Sosegurako tenorerik ez da labirintoan: trokak, laban zorrotzak, zuloak, haitzuloak… Gaur egun ez bezala, joan den mendera arte artzainak baino ez ziren ausartzen Mari jainkosaren bizilekuan sartzen. Artzainek zuhurtziaz eta begirunez jokatzen zekitenez, hamaika pasadizo eta kontakizun entzuten zituzten. Akaso beharrak exijiturik, ehunka ardi buruk lagunduta, Supelegor haitzuloaren atarira gaua igarotzeko prestu biltzen ziren orduko artzainak. Barandiaran ikerlariari kontatutakoaren arabera, behiala, ume koxkorren oinatzak agertu ziren lurzoruan marraztuta, eta, arrastook desagerrarazteko ahaleginak eginda ere, lurrean agertzen ziren behin eta berriz. Laminak kexu omen zeuden! Jakina, Itzinako gandor eta bizkar malkartsuetan ez baita batere zaila imajinatzen sorginek, laminek eta jeinuek irudikatutako mundu fantastikoa. Lerrootan deskribatuko dugun ibilbideak Supelegor ahotzarreraino lagunduko digu. Ondoren, Aslaor trokara igaroko gara, arku bitxia bisitatzeko. ==Atxoagure eta Askorrigan== Orozkoko udalerrian ( Bizkaia) dagoen Urigoiti auzoan hasiko dugu ibilbidea. Urigoitiko San Lorentzo elizaren ertzetik igaro eta berehala utziko dugu autoa, Elexosten, Karobiondo izena hartu duen aparkalekuan. Gorago beste aparkaleku bat dago, akaso egokiagoa dena Aldabideko iturburura hurbiltzeko. Aldabideko ur-jauzi sonatua bisitatu ordez, Egilezaburuko magaletik gora abiatuko gara gu, eta Atxuloko begi naturaleraino jarraituko dugu. Oinez jada, porlan bideari muzin egin, eta ezkerraldetik abiarazten den basabidean gora egingo dugu. Pinudiaren babesean ibiliko gara hasieran. Basotik irten eta lehen malda luzea igaro bezain pronto, 90 graduko bira eskuinera egingo du bideak. Zorionez, Itzina mendiguneko atx zorrotzei begira jarriko gaitu bideak. Atxoagure eta Askorrigan mendi puntek anfiteatro ederra osatzen baitute; aho bete hortz geratuko gara harrizko labanek gauzatzen duten mosaikoa ikustean. Gorbeia natur parkera ongietorria emango digun seinalera iritsiko gara berehala. ==Egilezaburutik Atxulora== Aldabideko iturburutik igotzen den zidorrarekin bat egingo dugu tupustean. Arrieskilletaganara iritsi gara: magala belazez jantzita agertuko zaigu, eta elorri zuri apartak han eta hemen ikusiko ditugu. Itzinako harresia eskuinaldean altxatua delarik, Egilezaburuko Ordekoiturrira iritsiko gara. Hori guztia, apenas ahaleginik egin gabe. Basoan gora jarraituta, Pagomakurretik datorren bidea topatuko dugu. Atxulaurko eremu zabaletik Itzinara sartzen utziko digun arku naturalera igoko gara. Begi deigarria gandorretik hurbil ikusiko dugu. Atxulo arku naturala da, Itzinara sarbidea emango digun ate misteriotsua. Harainoko igoera egiteko, igarobide zabaletik egin ordez, baso barrenetik doan galtzada karstikoa lehenetsiko dugu. Hala, igoera patxadatsuaz gozatu ez ezik, Atxulora indarberrituta iristeko aukera bikaina ere emango digu harbideak. Atxulotik igaro, eta, magia kontua balitz bezala, Euskal Herriko paisaiarik liluragarrienetako baten aurrean izango gara. Mitologia oparoz eta pasadizo bitxiez beteriko erreinu sonatuaren aurrean. Biotopo babestua izendatu zenetik, ordea, bisitak areagotu dira, eta garai bateko misterio kutsua galdu dela irudituko zaigu. Agian. Benetan paisaiaz gozatzeko, hortaz, egun egokia aukeratu behar da, betiere meteorologia ona iragarrita. Itzinan barrena zeharkaldi asko egin badaitezke ere, Aslegor eta Supelegor haitzuloetara doan ibilbidea ederrenetakoa da. Mari jainkosaren bizilekura iristeko, kareharrizko lurzorua zapalduko dugu, baita sakonune edo trokak eta magal zorrotzak inguratu ere. Tentu handiz, parajeotako Ahalguztidunaren erreinura bidaia isila egingo dugu. Atxulo atzeko sakonunera joko dugu. Supelegor haitzulora eta Arrabako larreetara doazen bideak banantzen diren tokira iritsiko gara laster. Eskuinera hartu, eta behera egiten hasiko gara. Une batez, bideak banantzen direla ikusiko dugu. Atxuloko troka inguratu gabe, daramagun bidexka utzi eta eskuinera hartuko dugu mendebaldera egiteko xedez. Bideak suabe-suabe jarraituko du, bidarri batzuk lagun. Troka xumea inguratuta, estugune batetik igaroaraztera eramango gaitu bideak. Arroila ttipitik irtendakoan, Pagobakar izena daukan etxolaren arrastoak ikusiko ditugu. Udako aterpetxe bat izan omen zen aspaldi, Urigoitiko Basilio Olivares artzainarena. Noranzkoa aldatu gabe, Itxulegor gainean jarriko gara, hots, Aslegor Arkura eta Supelegor haitzulora doazen xenden korapiloan. Bidebanatzean, eskuinera hartu eta Itxulegor haitzuloaren aurretik igarota, Askorriganeko harritzara begira jarriko gara. Behera egingo dugu, astiro-astiro, eta Supelegor haitzuloaren aho karratua aurrez aurre izango dugu laster batean. Supelegor sakonunearen hegoaldean, Itxulegorretik hurbil-hurbil Aslegor Arkua dago. Haitz hustua da, eta erdi-erdian harrizko arku ederra erakusten du. Nonbait ganaduak erabili izan du babesa topatzeko. Hara joan nahi izanez gero, Itxulegor haitzulo aurretik igaroko gara berriz, eta, xendak banantzean, Atxulora doana utzi, zuzen segitu eta ondoko trokean harpe ederra ikusiko dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] n5cb4v10lueao7qwbk7rw1x8ugoy5h5 0 4554 20416 19955 2020-06-25T20:42:57Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Marizulopeko leihatilak Askartzara bidean.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Berroztegieta, Marizuopea, Zaldiaran mendatea, Doroñuko mendatea, Doroñu, {{udalerria|Arrieta}}, Askartza, San Quiles |distantzia = 13,5 km. 3 ordu. |ingurunea = Trebiñura bidea. Euskal Herriko mitologiaren ikurretako bat da Mari entzutetsua, Zaldiaran mendian bizi omen dena. Haren begiradapean, Berroztegietatik zalu abiatuko gara, Askartzako sagarrondoen erreinua bisitatzera. |abiapuntua = Berroztegieta |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=112775&fetxa=2014-07-29&orria=030&kont=001 }} '''  '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=112775&fetxa=2014-07-29&orria=030&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Euskal Herriko mitologiaren ikurretako bat da Mari entzutetsua, Zaldiaran mendian bizi omen dena. Haren begiradapean, Berroztegietatik zalu abiatuko gara, Askartzako sagarrondoen erreinua bisitatzera. Gezurra, lapurreta eta, besteak beste, harrokeria gogor zigortzen dituen numen baten bizilekua omen da Zaldiaran mendia. Nonbait, parajeok baimenik gabe igarotzen dituenari hondamendia etorriko zaio arin eta zalu. Behiala, esaterako, Zaldiarango jeinuaren bizitokiaren atarian utzitako urrezko orrazia lapurtzeko adorea izan zuen artzain-neska batek. Hura ausardia hura! Altxorra itzultzeko desioari muzin eginda, artaldea zaintzera fite abiatu zen. Jeinuak, ordea, etsi ez, eta neskari atzetik jarraitu zion, ondasun preziatua itzuli zuen arte. Nor ote zen numena? Itsaslamina bat, ala gizakiaz gaineko izaki Mari? Batek daki! Kondairak dioenez, Mari jainkosak berak eraiki zuen Zaldiarango mendi tontorrean existituriko gaztelu gotortua, indar eta ahalmen handiko jeinua delako. Jeinuetan jeinuena. Dakigunez, lur azaleko ondareari ez ezik, lur azpiko hartzulo sareari ere forma emateko boterea du Marik. Ogabe mendiko lana, kasurako. Berez, bi haitzulo artifizial dira, eta hareharrian irekitzen dira, bi begiren moldean. Marizulopea izena hartzen dute XVII. mendeko toponimia historikoan jasota dagoenez. Ibilbide honetan bisita egingo diegu, nola ez. Erne ibili, begi biak ikusiko ditugulako San Quilesetik Doroñu mendate historikora bideari jarraituta. ==Askartzako sagastia== Edonola ere, Mari jainkosaren eragina ez da sumatzen soil-soilik Zaldiaran mendian. Hegoaldera jauzi eginda, Trebiñuko zerua zeharkatu eta Hayalta parajean atseden hartzea gustukoa omen du. Handik oso urruti ez, Askartzatik hurbil-hurbil, sagardoa ekoizten du Koldo Markinezek. Mari entzutetsua aurrez aurre inoiz izan ote duen egiaztatze aldera, sagardotegira hurbilduko gara ibilbidearen amaieran. Hogei urte luze joan dira markineztarrek lehen muztio gozoa ekoitzi zutenetik, eta, azkenaldion, Julen semea sagardotegiko sukaldaritza lanean emana dela, buru-belarri ekiten dio Markinezek lanari produkzioari errenta handiena ateratzeko xedez. «Sagardotegia abian jarri genuen sagardoaren xarma ahotik ahora eraman nahi genuelako. Trebiñun barrena, hasieran. Orain oso ezagunak gara, eta Euskal Herriko txoko eta bazter guztietatik bisitak hartzen ditugu. Poz-pozik, beraz, harrera ona duelako gure lan umilak». Markinezek ez du eragozpenik sagarrondoetatik ekoitzitako litroen kopurua aitortzeko. Izan ere, Askartzako sagardogileak jakin badaki Mari jainkosa zeruan barrena doala eta despentsa sorgindua betetzeko irrikan dagoela. «2.500 sagarrondo baino gehiago ditugu mendian, eta aurtengo uzta 9.000 litro ingurukoa izan da», aitor du Markinezek. Kondaira baten arabera, Ikaztegietako (Gipuzkoa) sagardogileak ez zion Mari jainkosari egia aitortu, eta uztaren zati bat galdu zuen betiko. «Ezari emana, ezak eraman», dio atsotitz zaharrak. ==Ogabeko haitzuloak == Berroztegietako elizaren aurreko plazatxoan hasiko gara ibilian. Hegoaldera doan kale nagusitik egingo ditugu lehen urratsak. Artetxo eta Iturriaga kaleak bazter eginda, herrigune osoa zeharkatuko dugu bizkarretik. Burutik buru. Azkenik, Santa Eulalia bideari oratuta, jolas eremura helduko gara. Santa Eulalia kalea uzteko unea da orduan, baita ezkerretik jarraitzekoa ere. Minutu bat baino ez dugu egingo basabide horretatik; izan ere, GR 25 zidorrak egingo duen legez, kable elektrikoen azpitik igaro, eta eskuineko bidea hautatuko dugu guk. Bide zabala laster utzita, ezkerretik maldan gora abiarazten den bidexkari jarraituko diogu. Hasieran, erkameztian barrena; eta, gero, ler gorrien artean. Basabide zabal batekin topo egitean, eskuinetik segitu eta berehala maldan gora abiatuko gara. Xenda batera iritsitakoan, ezkerrera egin, eta, ahalegin txikiaren ondotik, San Quiles tontorra zapalduko dugu. Besteak beste, Gorbeia, Anboto eta Aizkorri handiak harrapatuko ditugu gailurretik, hots, 1753. urtera arte ermita bat ezagutu duen talaia eder horretatik. Erkametzak, elorri zuriak eta ipuruak gogaide, Quemadas izeneko muinora iritsiko gara (Urgatzi eta Errogana diote postontziek). Zaldiaran mendira begira jarraituta, lepo batera jaitsiko gara. Segidan, Isaspurumendi edo Larraitz tontortxoan jarriko gaitu malda pikoak. Ibilbidea samurtzen delarik, Ogabe mendi luzea korritzeko aukera dugu. Bizkarra amaituta, azken lepora iritsi eta Zaldiaranera bidea bertan utziko dugu. Bidebanatze horretan, uso postuak adierazten dituen seinale txiki bat erreferentziatzat hartuko dugu. Plakara heldu aurretik, ezkerrera egin eta maldan behera abiatuko gara. Errepidera irten arte. Bihurgunean Marizulopeko haitzulo artifizialetara hurbiltzeko parada izango dugu. Horretarako, errepidea mugatzen duen harresi txikia zeharkatu eta basoan gora metro batzuk eginda, eskuinerantz abiatzen den basabidea hartuko dugu. Aspaldiko harrobi batera helduko gara laster. Haitzulo bi begietsiko ditugu horma liso eta zabalaren eskuinaldeko ertzean. ==Doroñu, {{udalerria|Arrieta}} eta Askartza== Mari jainkosaren leihatiletara bisita egin ostean, errepidera itzuliko gara berriz. Tentu handiz, Zaldiaran mendateraino jarraituko dugu, asfaltotik. Mendatera iristean, ezkerretik doan Artzaintza naturbideko zutoinei jarraituko diegu. Hala, Doroñu edo ''Reventon'' mendatera iritsi arte. Antena txiki bat dago han. Okinara doan bidea bazter utzita, hegoaldera jo eta, maldan behera, Trebiñurako bideari jarraituko diogu. Kable elektrikoen lehen habera iristean, eskuinera egin, eta paseo gozoan Doroñura iritsiko gara. Herria zeharkatu, eta ezkerrera hartuko dugu Sorgin tabernatik metro gutxira. Harritxintxarrezko bideak kable elektrikoraino lagunduko digu. Azpitik igaro ondoren, eskuineko bidetik egingo dugu, mantso-mantso, zereal sailak eta erkamezti xumeak gogaide. Une batez, bideak 90 graduko bira egingo du eskuinera, eta Arrietaraino bideratuko gaitu. Arrietan ikusiko dugun lehen eraikina San Roke ermita da. Herrian sartu gabe, ezkerrera egin, San Rokeren aurretik igaro eta, ur biltegi txiki baten ondoan, ezkerreko —eta beherago doan— bidea hartuko dugu. Autoentzat debekua adierazten duen seinale bat ikusiko dugu aurrerago, bide sarda batean. Basabide nagusiaren eskuinetik doan belarrezko bideari ekingo diogu han. Hala, bideari begia kendu gabe, goratasuna hartzen hasiko gara. Cabrial mendira iritsiko gara berehala. Garaia mendiko iparraldeko lepoan gaude, hots, Askartzaraino lagunduko digun nekazari bidean. Jaitsiera xumea egingo dugu Askartzaraino. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 0g5av5hu3eve3geefjxkro0topd2g85 0 4555 20534 19636 2020-06-25T21:12:38Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 69328-Enaren bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia|Biarno}} |zailtasuna = Zaila |lekuak = Txamantxoia, Hiru Erregeen Mahaia, Auñamendi, Arlas, Asolaze, Linza, Labeouat, La Pierre Saint Martin |distantzia = 4 eguneko bira |ingurunea = Mendiak Bizirik elkarteak berreskuratu egin du XIX. mendearen bukaera eta XX.aren hasiera artean Nafarroako eta Aragoiko emakumeek Mauleko espartin lantegietara joateko egiten zuten bidea, baita haien historia piztu ere. |abiapuntua = Asolaze ({{udalerria|Izaba}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=112326&fetxa=2014-07-22&orria=030&kont=001 }} '''Mendiak Bizirik elkarteak berreskuratu egin du XIX. mendearen bukaera eta XX.aren hasiera artean Nafarroako eta Aragoiko emakumeek Mauleko espartin lantegietara joateko egiten zuten bidea, baita haien historia piztu ere.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=112326&fetxa=2014-07-22&orria=030&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == Maulera bizipoza zekartelako, udazkenean joan eta udaberrian itzultzen zirelako edota beltzez jantzita joan ohi zirelako, alai eta arin. Arrazoi horiengatik guztiengatik eta akaso bertze hamaikagatik deitzen zituzten e''narak''. Espartin fabriketara lanera zihoazen emigranteak ziren, ordea. Nafarroako Zaraitzu, {{udalerria|Erronkari}} eta Aragoiko (Espainia) Echo eta Anso bailaretatik mendian barrena abiatu, eta urtearen zati handiena pasatzen zuten Oloroen (Biarno, Frantzia) eta Maulen, lanean. Mendiak Bizirik elkarteak enaren ibilbidea berreskuratzen pasatu ditu hainbat urte, eta, gaur, mendizale andanarentzat eskuragai dago bidearen inguruko informazio guzia. Bidea bera irekitzeaz gain, handik pasatutako emakumeen oroimena ere berreskuratu nahi izan du taldeak. Lau eta zortzi ordu arteko lau etapa ditu enaren ibilbideak, eta etapa bakoitzeko, aterpe bana. Mendiak Bizirik elkarteko Patricia Biskarretek azaldu duenez, «ibilbide polita zela ikusita, itxi egin dugu zirkularra izateko moduan». Hortaz, nahi den babeslekutik has daiteke bidea ibiltzen: Asolaze (Belagua, Nafarroa), Linza (Aragoi), Laberouat (Laskun, Biarno, Frantzia) edo Jeandeleko (Ereta, Biarno, Frantzia) aterpeetatik, hain zuzen. Bestalde, etapa bakoitzeko, bi ibilbide egin daitezke: bata lauagoa, magaletatik igarotzen dena, eta bestea, berriz, malkartsuagoa, gailurretan barrena. Bertzeak bertze, Txamantxoia, Petretxema, Hiru Erregeen Mahaia, Auñamendi, Lakora eta San Martin Harria dira ibilbideko mendiak. Biskarreten arabera, «ibilbideak ez dauka zailtasun tekniko handiko zatirik. Hala ere, mendia da, eta ibiltzera ohituta egotea komeni da». Mapa, iparrorratz eta GPSarekin joatea gomendatzen da, dena den. Halakorik ez zeukaten, ordea, garai batean bidea egiten zutenek. Jose Antonio Perales Nafarroako Unibertsitate Publikoko (NUP) irakasle eta antropologoak azaldu duenez, enarek izaten zuten arazoren bat edo bertze bidean, bereziki eguraldiari lotutakoak. Eta hori, hain zuzen, gaur egungo tresnarik ez zeukatelako garai hartako emakumeek. ''Les Hirondelles'' dokumentala (Enarak) egin du Peralesek, eta, horretarako, aukera izan zuen enara izandako Burgiko (Nafarroa) Felipa Ezkerrekin hitz egiteko. Gogoratu duenez, «bidea gogorra izaten zen. Eguraldiaren iragarpenik gabe, mendia heriotzarako bide bihur zitekeen. Behin baino gehiago gertatu izan da elurteak mendatean harrapatzea hainbat neska». Behe lainoa ere arriskutsua izan daitekeela gaineratu du, galtzeko edota zulo batean behera erortzeko arriskua dagoelako. Gaur egun, eguraldia oztopo suerta litekeen arren, aurrez kalkulatzeko modua dago, behintzat. Jantziak ere asko hobetu dira. ==Ilegalak, baina onartuak== Ohikoa da halako istorioak ukitu erromantikoz oroitzea. Hala ere, mendian barrena ibilbidea egiten zuten emakumeentzat ez zen edonolako bidaia. XIX. mendean, beharrak bultzatuta hartu zuten lehendabiziko enarek Pirinioen beste alderako bidea, eta hala jarraitu zuten, 1930. urte inguruan azkenekoak joan ziren arte. Peralesen iritziz, «mugaz gaindiko migrazio historiko» hori ulertzeko, enaren jatorriko zein helmugako lurraldeetako egoera ulertu beharra dago. «XIX. mendean muga modernoa ezarri zen, eta berez kultura, historia eta ohitura berak zituen lurralde bateko alde batek eta besteak garapen ezberdina jasan zuten». Hala, Peralesek azaldu duenez, Zuberoako aldean industrializazioa sartzen hasi zen pixkanaka, eta Nafarroa eta Aragoiko (Espainia) Pirinioetako eskualdeetan lehengo gizarte eredua mantendu zen —lurrari eta abeltzaintzari lotua—. Alde bateko miseriak eta besteko lan eskuaren beharrak migrazioa ekarri zuen. Joan-etorria modu ilegalean egiten zen gehienean, baina, era berean, «onartua» zen, Peralesen hitzetan. Hori dela eta, maiz mugako poliziak ez omen zien jartzen arazo handirik bidaiariei, «beste aldeko ekonomiaren garapenari interesatzen zitzaiolako». Ildo berean, Peralesek azaldu du mugaren zeregina ezberdina zela guk buruan daukagun horren aldean: «Muga ez zen harresi gisara erabiltzen, erregulatzaile moduan baizik, trukerako leku moduan». Maulen bertan ere ongi ikusitako immigranteak zirela dio Peralesek: «Testuinguru kultural berdintsua izateak ahalbidetzen zuen hori, eta baita bi herrien artean horrenbesteko distantziarik ez egoteak ere; gutxi gorabehera, 100 kilometro». Batzuetan, euskara bera zen bi aldeetako biztanleen arteko zubi. Hala eta guztiz ere, Peralesen ustez, «ez da ahantzi behar immigranteek leku batean edo bestean izan ohi dituzten baldintza txarrak pairatu behar izan zituztela enarek ere: esaterako, Maulen, etxeetan pilatuta bizi behar izaten zuten». ==Zirrikitu bat tradizioan== Garai hartako gizartearen egiturak azaltzen du zergatik joaten ziren bereziki emakumeak Mauleko espartin fabriketara. «Zaraitzu eta Erronkariko bailaretan, gizonak ardiekin joaten ziren Bardeara [Nafarroa] eta Monegrosera [Aragoi], transhumantziako bidean. Emakumeek, berriz, etxeko eta baratzeko lanak egiten zituzten; ez zeukaten beste irtenbiderik». Peralesek gogoratu du kantu eta jotak ere egin izan direla gai horren inguruan: «Neskak Frantziara doaz, mutilak Erriberara / hurrengo udaberrira arte bakarrik egonen gara». Maule eta Oloroeko espartin fabriketara joatea arnasgunea izan zitekeen, beraz, emakume gazteentzat. Ez da guzia dirudien bezain sinplea, alta. Izan ere, Peralesek dio «urtaroko migrazio bat» zenez —udazkenean joan eta udaberrian itzultzen ziren— emakume gehienak itzuli egiten zirela uda jaioterrian pasatzeko. Bestalde, espartin fabriketako lana ez zuten hartzen «bizitzako lantzat», eta askotan, urte batzuk pasatuta, lana utzi egiten zuten, ezkontzeko. Gainera, lanean irabazten zuten dirua oihalak, arropak eta ezkonsaria osatzeko beste hainbat objektu erosteko xahutzen zuten askok. Erran daiteke tradizioari ihes egiteko zirrikitua zela enaren bizitza, baina ez osoki ihesbidea. Mendiak Bizirik elkarteko kideek enaren historia horri garrantzia eman nahi izan diote bidea berreskuratzeko orduan. Patricia Biskarreten hitzetan, «almadiaz eta transhumantziaz asko hitz egiten da, baina ez hainbeste enarez. Guk historia hori berreskuratu nahi izan dugu, bailaren memoriaren parte baita hori ere». Ibilbidean ezin izan dute jarri informazio taula askorik, Larra eremua erreserba naturala baita —seinalerik ere ezin izan dute jarri, hortaz—, baina aterpe zein bideko giden bidez historia oroitzen saiatzen dira. «Ibilbidearen berri emateko osatutako ''www.rutadelasgolondrinas.com'' webgunean ere badago informazio pixka bat», gehitu du Biskarretek. Han ikus daitezke ibilbidearen nondik norakoak eta aterpe zein giden prezioak ere. Bai Biskarretek bai Peralesek aukera izan zuten zenbait enararekin hitz egiteko, bidea eta historia berreskuratzeko. Orain, haietako gutxi daude bizirik, eta bizirik daudenak oso zaharrak dira. Ibilbideak gorde du historia. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] ktwh9cj3ht6qlm505sj9vzstc238moz 0 4556 20699 19896 2020-06-25T21:15:34Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 69307-Valderejo-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba|Burgos}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Herran, San Felices eta San Roke, Purongo arroila, Popilo, Puron ibaia |distantzia = 8 km. 3 ordu eta 20 mn. |ingurunea = Egundoko arroila induskatu du Puron ibaiak Valderejoko lurretan. Ur-jauziaz eta ondare arkeologiko oparoaz gozatzeko aukera paregabea dago ibilbide honetan. |abiapuntua = Herran (Burgos) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=110813&fetxa=2014-07-01&orria=028&kont=002 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=110813&fetxa=2014-07-01&orria=028&kont=002 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Herran herri dotorean hasiko dugu ibilbidea (Tobalina harana, Burgos). Puron ibaiak sortu ohi duen ur-jauziraino iritsiko gara xehetasunoi jarraituta. Herrira heldu aurretik utziko dugu autoa, hots, argibide taula batzuk dauden zabalgunean. Ibilian hasi baino lehen, informazio guneari begiradatxo bat botako diogu; izan ere, taula horretan Tobalinako herrietako ondare kulturalaz eta naturalaz gozatzeko bazter ugari erakusten dira. Soseguz sartu behar dugu Herranen. Izan ere, urteotako hobekuntza lanek bistan utzi dituzte arkitektura dotoreko etxe eta jauregiak. Arcenako dorrera doan kalea bazter utzita, zuzen jarraitu eta ezkerraldeko muinean eliza utziko dugu. Gero, ostatuaren paretik igarota, bat egingo dugu ibilbidean protagonismoa hartuko duen bidaia lagunarekin: Puron ibaiarekin. Valderejoko zirkuan jaiotzen da, eta, eskuarki ur emari xumea daramalarik ere, egundoko arroila hondeatu du kareharrian, denboraren poderioz. Amu bikaina ibiltariak bere magalera erakartzeko! Valderejo natur parkeari ofizialtasuna eman ziotenean —hogei urte luze joan dira jada!—, abenturazaleei zirrara berezia sorrarazten zien Lalastratik arroila sonatura hurbiltzeak. Orduan, milaka eta milaka oinezko —75.000 bisitari urtean—, den-denak erromesen antzera, Riberarako bidea hartu eta erritmoari eutsita, Santa Ana mendiaren zaintzapeko harbide magikora iristen ziren. Hura poza hura! Ibilbide honek, ordea, Valderejo natur parkeko atzealdeko atetik sartzeko gonbita egingo digu. Hain ezaguna ez den arren, laster batean iritsiko gara haizpitarte ezagunera, baita haren atarian apurka-apurka amiltzen den ur-jauzi ttipira ere. ==Ondare arkitektonikoa== San Roke eta San Felices baselizara joateko agintzen duten seinaleei men egingo diegu Herrango bidegurutzean. Puron ibaia gertu sumatzen dugu. Bidea oztopatzen duten harrizko hormatzarrak igarota, iparraldera egin eta bigarren estugunerantz bideratuko ditugu pausoak. Valderejoko natur parketik hurbil gaude, baina, oraingoz, Burgosko Administraritzari dagokion Obarenes-San Zadornil natur parkean barrena gabiltza. Haizpitartea igaro bezain pronto, San Felices eta San Roke santuen izenak daramatzan ermita ikusiko dugu, dotore-dotore, kareharrizko hormatzarraren babesean. Dokumentazioari jaramon eginez, San Felices tenplu txikia izan zen behiala. Tenplua IX. mendekoa delarik ere, litekeena da lehenagotik ezaguna izatea. Baina San Felices tenplua handitu egin zuten gero, denborak aurrera egitean. Estilo gotikoan altxatu zuten, eta aurreko eraikina zabalagoa egin. San Roke kultu jardueretarako erabilia izan zen XIX. mendera arte. Ibaia zeharkatu eta Mediterraneo aldeko landaretza lagun, Burgosko natur parketik irtengo gara. Aurrerago, ordea, Valderejora sartzen garen seinalea ikusiko dugu. Bidea estutu, eta maldan gora eramango gaitu mantso-mantso. Zutoinak eta geziak metatzen dira han. Noranzkoak, aukera-maukeran: Purongo haizpitartea, Santa Ana bidea, Artzaintza naturbidea, Riberako bazterrak, Revillallanos… Guk arroilara zuzen-zuzen doan bidexkari eutsiko diogu. Hala, ur-jauzi zaratatsuak atentzioa emango digu berehalakoan: ur emari apalekoa izanagatik ere, ederra bezain umila da. Bidexkatik ikusiko dugu ur-saltoa, baita inguruan nagusitzen den tobarrizko paisaia ere. ==Revillallanos== Arroilako baranda egokitura iristen garenean, itzulera egingo dugu. San Felices ermitaren aurreko atsedenlekuraino itzuliko gara berriro. Ondoren, Puron gaineko zubia gurutzatu barik, ezkerrera egin, eta maldan gora abiatuko gara. Revillallanos mendiko hegoaldeko mazela korritzen ari garela, gorantz egingo dugu. Noranzkoa aldatu gabe, bigarren leporaino jarraituko dugu. Malda amaitu delarik, behera egitea besterik ez da Tobalino haranera jaisteko. Lepotik 30 minutura, basabidea utzi eta, geziek dioten moduan, mendebaldera hartuko dugu. Zehar-zehar hasieran eta, aurrerago, hegoaldera joz, Villanueva del Grillotik datorren errepidera irtengo gara. Ezkerretik segituta, Herranera bidea hartuko dugu. Ibilbidea amaitu aurretik, Popiloko multzo arkeologikoa bisitatzeko aukera dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] miluvwtkho7g10zhr16iwexemm1r2fi 0 4557 20800 20590 2020-06-26T08:37:44Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 69299-Iturgoien-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Lezaun}}, Ubaguako arroila, Oskandia, Malkaxko, Iturgoiengo hirutasuna, Mugaga |distantzia = 13 km. 3 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Andimendiko ermita eta Ubaguako arroila lotzen dituen ibilbide zirkular honetan kontrastez beteriko parajeak topatuko ditugu. |abiapuntua = Lezaun |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=110262&fetxa=2014-06-24&orria=022&kont=001 }} '''Andimendiko ermita eta Ubaguako arroila lotzen dituen ibilbide zirkular honetan kontrastez beteriko parajeak topatuko ditugu. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=110262&fetxa=2014-06-24&orria=022&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Iturgoiengo Hirutasunaren ermitara igotzeko, hainbat leku eta herritatik abiatu gaitezke: Zunbeltzeko Benta, Lizarragako mendate, eta {{udalerria|Lezaun}} edo Iturgoein herrietatik. Ibilbidea balizaturik dago, eta, zenbait lekutan markak eskasak diren arren, edonork egiteko moduko txango ederra da. ==Iturgoiengo Hirutasuna== {{udalerria|Lezaun}} herriko elizaren ondoan utziko dugu autoa, eta berehala jarriko gara martxan. Herritik ateratzean, hango pagadi ezagunean murgiltzen den pista zabalari jarraituko diogu Arbaiozeko sakana gure eskuinera utziz. Tarte txikia beteko dugu hortik, eta, lehen maldak igo eta gero, gure ezkerrera ateratzen den bide nabarmena hartuko dugu. Hasierako aldapa gogorra leundu egin da, eta belarrezko tapizean ibiliz jarraituko dugu mendiaren gainaldea bilatuz. Modu progresibo eta erosoan igoko gara hainbat mendi muino zeharkatuz. Ikusgaitz eta seinalatu gabe dauden Illarralgo hiru tumuluen ondotik pasatu, eta Oskandiako gainera iritsiko gara. Gertu, jomuga ditugunak ikusiko ditugu: ermita ezagunaren silueta eta Malkaxko eta Mugagako tontorrak . Jaitsiera txiki baten ostean, harresi luze bat gainditu, eta Malkaxkora doan azken maldari ekingo diogu. Metalezko gutunontziaren ondotik dugun Beriango ikuspegi paregabeaz gozatu eta gero, ermita aldera joko dugu. Jaitsiera txiki baten ostean, azken maldari ekingo diogu Iturgoiengo Hirutasunaren ermitara heldu aurretik. Erromaniko jatorria duen ermita hau 1.233 metroan dagoen, zelaigune baten gainean. Bi luzera zatiz osaturik dago, eta horietako bat ermitaren buru den zirkuluerdi batean amaitzen da. Zuriz margotutako zati honetan puntu erdiko arku bat altxatzen da, baita puntu erdiko behe bao bat ere. Beste zatian, hori ere zuriz margoturik, puntu erdiko harrizko hiru arku zabaltzen dira, eta alboan beste bi. Bi isuri duten zatien teilatuak lauzaz estalirik daude. ==Ubaguako arroila== Ibilbide zirkular horren lehen zatia bete ondoren, Mugagako gailurraren bila abiatuko gara. Ermitaren atzeko aldean dagoen lepora jaitsi, eta aurrez aurre dugun mendi muinora igoko gara belardian zehar. Gaina zapalduko orduko, cairn eta bide seinale zuri eta horiek pago artean marrazten den bidea erakutsiko digute gailurreraino heldu arte. Harrizko plaka luzez estalirik dagoen lurzorua bitxia. Pagaditik atera eta berehala gerturatuko gara, erpin geodesiko eta metalezko gutunontziaren ondora. {{udalerria|Deierri}} eta {{udalerria|Lizarra}} aldeko lurrak gure mende eta gertu Allozeko urtegia. Mendi-gandorrean zehar zabaltzen diren seinaleak (cairn eta marka zuri-horiak) jarraituz, altuera galdu eta lurrezko pista baten errebueltara jaitsiko gara. Horren azpitik Ubaguako arroila aldera pagadian zehar jaisten den lurrezko beste pista bat hartuko dugu, gerora xenda erosoa bihurtuz. Harri eta margo seinaleek erakutsitako bideak ezpeldian murgilduko gaitu. Ubaguako arroila gure mendean dugularik erraz galduko dugu altuera. Pareta bertikalen artean marrazten den bide hau Iturgoien herriraino hedatzen da, baina lehenago eskuinetik ateratzen den beste xenda nabarmen batekin eginko dugu topo. 180 graduko itzulia egin eta arroilaren gain aldetik egingo ditugu hurrengo urratsak. Riezu eta {{udalerria|Lezaun}} herri artean zabaltzen den Ubaguako arroila ezpel, arte eta haritzez beterik dauzka magalak. Ibaia Andimendiko erraietan sortzen da, eta bederatzi kilometro beherago dagoen Allozeko urtegian isurtzen ditu bere urak. Paisaia ederraz gain, arroilak ingurumen balio handia dauka; hantxe urkitu dute babesa eta bizilekua basurde, katagorri, katajinet, azkonar eta beste zenbait animaliak. Herritarrek ere oso ondo ezagutzen dituzte paraje horiek, ganadua goiko larreetara eramateko edota beste herrietako jendearekin harremanetan jartzeko makina bat aldiz zeharkatu behar izaten baitzuten arroila. Abiapuntura itzultzeko tenorean, Praileen haitzaren ondotik pasa eta Arbaiozeko sakanaren bila abiatuko gara. Arroilaren hondotik datorren lurrezko pistarekin bat egin, eta berehala iritsiko gara {{udalerria|Lezaun}} herrira igotzeko azken maldaren hasierara. Etxe artean beteko dugu azken zatia. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] bwggtt0jp10wyera9qkls79fcb4nrqq 0 4558 20380 19977 2020-06-25T20:42:17Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Erenozartik Atxarrera.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Gautegiz-{{udalerria|Arteaga}}, Santimamiñe, Ereñozar, Atxarre, Laida, Kanalaburu, Iruzkieta, Gametxo |distantzia = 18,5 km. 5 ordu. |ingurunea = Urdaibaiko padurak eskaintzen duen paisaiaz gozatzea eta hara iritsi aurretik artadian ibiltzea; horiek dira ibilbide honen amuak. |abiapuntua = Gautegiz-{{udalerria|Arteaga}} |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=109680&fetxa=2014-06-17&orria=028&kont=001 }} '''Urdaibaiko padurak eskaintzen duen paisaiaz gozatzea eta hara iritsi aurretik artadian ibiltzea; horiek dira ibilbide honen amuak. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=109680&fetxa=2014-06-17&orria=028&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Urdaibaiko estuarioaren eskuinaldea mugatzen duten mendilerroetan (Ereñozar eta Burretxagana), Euskal Herriko kantauriar artadiaren baso zatirik handiena hedatzen da. Zuhaitz mantuak erabat estaltzen ditu mendiak, gailurretik itsasoraino. Gainera, haren kontserbazio egoeragatik, baso bizia oparoa da. Haren barrenean ibiltzean sentitutakoa landaretza ugaria duten tropikoetako oihanak zeharkatzearen modukoa da. Uda gainean dagoela, ibilbide honetarako bi proposamen daude: alde batetik, artadia mugatzen duten gailurrik adierazgarrienetara igotzea, Ereñozarrera eta Atxarrera, eta Urdaibaiko padurak eskaintzen duen paisaiaz gozatzea; bestetik, bi gailurren arteko artadian murgiltzea, basoaren itzalaz eta isiltasun naturalaz gozatzeko, jakinda inguruko hondartzak jendez gainezka daudela. Espresuki haientzat 30 minutuko maiztasuna duen autobus zerbitzuaz baliatuko gara zeharkaldia egiteko. ==Ereñozar (447 m)== Gautegiz-Arteagako herriko enparantzaren ondoan, Ibarrekozubi bidean, PR-BI-163aren margo zuri-horiei jarraikiz hasten da ibilaldia, Ereñozar mendia aurrez aurre. Artadiaz estalitako piramide koniko horrek imanaren gisan erakartzen du. Baserriak atzean utzi eta soro artetik pasatu bezain azkar, 180 graduko bihurgunean asfaltoa utzi eta basoan sartu behar da. Berehalako bidegurutzean eskuinera okertu behar da, eta PRaren markak beste aldean utzi. Lasterbide hori Santimamiñe kobazulora doa zuzenean. Kobazuloaren ezkerraldean, gorriz markatutako basabidea abiatzen da magal pikoan gora. Igoera motza baina gogorra da; azkarra eta dinamikoa, baina deserosoa: artearen adarrek deabruek bezala oratzen diote mendizaleari, eta kareharri irregularrean oinkadak oztopatu. Tontorrean, ikuspegia bikaina da: Urdaibai itsasadar osora hedatzen da. Iparraldera, Atxarre mendira joateko zeharkatu behar den artadiaren dimentsioak ere neur daitezke. Baita gogoeta egin ere gailur honek Urdaibaiko gizon eta emakumeentzat historian izan duen garrantziaz: duela 14.000 urte mendian, Santimamiñe kobazuloan bizi zirenentzat, Erdi Aroan gaztelua eta nekropolia eraiki zutenentzat eta XVI. mendetik aurrera baselizara igo direnentzat. Horiek gogoan, iparraldera doan auto errepidean behera jaitsi behar da, Elexalde-Zieta auzorantz. Errepidearen beherenean etxartera igotzen hasi aurretik, errepidea utzi eta ezker hesia gainditu behar da, ipar-mendebaldera doan bidexka hartzeko. Aurki mendebaldera egiten du, eta basoan beheraka sartzen da. Hurrengo bidegurutzean eskuinera hartu behar da, ipar-mendebalderantz berriz, BI-3228 eta BI-3223 errepideak elkartzen diren biribilguneraino. ==Atxarre (312 m)== BI-3228 errepidean zehar 1,8 kilometro ibili behar da, gatz biltegia duen 180 graduko bihurgunean errepidea utzi eta mendebaldera jotzen duen basabidean sartu arte. Norabide horri eutsi behar zaio erdi ezkutuko bidean, pinu erraldoi eta garo artean, Arteagatik datorren PR-BI-163 bidezidorrarekin bateratu arte. Hor, iparralderantz hartu behar da Artadi mardulean barrena, marka zuri-horien atzetik hurrengo 4,5 kilometroetan. Kanalaburuko lepoaren bidegurutzean, iparraldeari eutsi behar zaio hasieran, nahiz eta geroago mendebalderantz okertzen den, mendi lerro osoa zeharkatuz, oihanaren ilunean bezala. Artadia klima mediterraneoko ohiko basoa den arren, hor ere antzeko baldintzak suertatu dira: alegia, itsasotik gertuko aldapetako kareharri trinkoa duten lurzoru lehorrak. Iruzkietako baserriaren ondoan bukatzen da basabidea. Zementuzko bideari jarraiki behar zaio ipar-mendebalderantz, Garteiz auzoraino. Zeharkatu berri den artadiaren ikusmira miresgarria da. Garteizko etxe urrien artean, kartel batek Atxarre mendirako bidea adierazten du. Behin gailurrean, ikusmira sekulakoa da; Urdaibaiko ederrenetakoa, zalantzarik gabe. Atsedena hartu eta gero, igotako bide beretik jaitsi behar da Dantzaleku bidegurutzeraino. Akelarreak egiten omen ziren leku horretan, eskuineko bideari jarraikiz, Kanalara jaits daiteke artadian barrena; ezkerrekoari jarraikiz, berriz, Akordako hilerrira, betiere ipar-mendebaldeari eutsiz eta Matxibarren sakona norbere eskuinean izanik. Asfaltoan, berriz, ipar-mendebaldera jo behar da Gametxo auzoraino, eta gero Laidako hondartzaraino, itsas brisa aurpegian eta Izaro uhartea eta olatu uhinak begi sarean. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] awsjxqzp0r9nodu0p4eqqux7m6rttmy 0 4559 20808 20610 2020-06-26T08:37:52Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 69278-Eltziego-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Eltziego}}, Ortuñoko ordokia, Mesamayor, Pobedako parkea, Lapuebla de Labarca |distantzia = 15,5 km. 3 ordu eta 45 mn. |ingurunea = Euskaltzaleok Araba Euskaraz bestarekin bat egiteko aitzakia ederra dugu igandean: Ebro ibaiaren ur biziak lagun, Eltziegotik Lapueblarainoko tartea osatuko dugu. |abiapuntua = Eltziego |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=109079&fetxa=2014-06-10&orria=024&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=109079&fetxa=2014-06-10&orria=024&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Bi ekitaldi nahiko ez, eta, beste behin, Lapuebla de Labarcako Assa ikastolari egokitu zaio Araba Euskaraz besta antolatzea. Igande honetan izango da. Egiteko horietan eskarmentu handikoak dira antolatzaileak, eta, ziur aski, besta horrek ez ditu ezustean harrapatu: Assako arduradunek fidagarritasun sendoa agertu ohi dute sarri, eta maisutasunez asmatu dute euskal kulturan oinarritutako hezkuntza ederki hauspotzen. ''Non eta muga!'' zioen 1994ko bestaren leloak. Erronka bertsua izango du euskarak aurtengo ekitaldian ere, eta, gure hizkuntza muga inguruan eta mugaz haratago zabal dadin, euskaltasuna goxo-goxo kulunkatuko da Ebro ibai emaritsuan barrena. ==Ebro ondoko ezponda== Lapuebla de Labarcara joateko, {{udalerria|Eltziego}} herrian (Araba) jarriko gara abian. Eltziegoko alde zaharrean barneratu gabe, Valdelana upategiaren erreferentzia hartuko dugu; izan ere, haren eskuinetik abiatzen den Barrihuelo kaletik hasiko gara ibilian. Lapuebla de Labarcara doan errepidera iritsiko gara laster. Ezkerrera egin eta goraka jarraituko dugu. Riscal markesaren hotel ikusgarria atzean dugula, herriaren gaineko panoramika ederraz gozatzeko aprobetxatuko dugu. Atentzioa emango digu, akaso, Jean Pineau enologo frantziarraren omenez egokitutako pasealeku dotoreak. Etorbide berria errepidearen ondoan dago, eta harrizko arkutxo bat erakusten du, hain justu ere, enologoak luzaroan garatutako lan profesionala goraipatzeko asmoz. GR 99 kodea daraman Ebro bidearekin bat egingo dugu bihurgunean. Errepidetik irteteko eta eskuinetik jarraitzen duen bideari ekiteko unea da. Ibar xumeak bete-betean hartuko gaitu han. Ibar ttipia atzean utzi bezain laster, ezkerrera egin eta meandro itxurako eremu berezira gerturatuko gara. Larrez estalitako muinoak ikusiko ditugu Ebro inguruan, baita sastraka xerofiloak eta enbor bihurrituko mahasti dotoreak ere. Denean deigarriena, akaso, iparraldean gailendutako ezponda malkartsua: Nafarroako Bardeako paisaian bezala, desertuaren itxura hartuko diogu mazelari; izan ere, denboraren poderioz ibaiak zizelkatutako lur lehorrok ezegonkortasuna ekarri diote magalari. Hareharri karedunak, limonitak eta buztinak gogaide, haitzartetik irten, eta ur emariaren noranzkoari jarraituko diogu, goxo-goxo. ==Pobedako naturgunea== Ezponda ezkerraldean agertzen zaigula, berriz, ibaiaren ertzeko bidea utzi eta gora egiten duen bideari jarraituko diogu. Erreferentzia gisa, GR 99 zidorreko bi zutoin txiki ikusiko ditugu desbideratze horretan. Beraz, ipar-ekialdera begira jarrita, ezpondari metroak eta metroak urratzen hasiko gara. Behin goiko ordokian, Ortuñokoan, hain zuzen ere, ezkerrera jo, eta, ertzari ongi lotuta, Lapuebla de Labarcara doan errepidera irtengo gara. Herrira jaitsi gintezke orain, baina udalerriko sabaia den Mesamayor tontortxoa zapaltzea proposatzen dugu. Hori dela eta, errepidea gurutzatu eta gora egiten duen bidetik jarraituko dugu. Gailurreko urtegia eskuinaldetik inguratu, eta, ondoko lepora iristean, ezkerreko bidea hartu, eta beherago ikusiko dugun pinudira iritsiko gara. Basoa inguratzen duen pista hartuko dugu han, betiere jaitsiera samurragoa gerta dakigun. Pinuditik irtendakoan, eskuinera egin, eta Lapueblara iritsiko gara. Araba Euskaraz bestarako programa mamitsuaz bapo gozatuta, Eltziegora eramango gaituen bideari oratzeko unea izango da. Horretarako, herriko plaza nagusitik mendebaldera egiten duen Diputazio kalea hartuko dugu, biribilguneraino. Gero, Fuenmayorrera doan bideari muzin eginda, Pobedako parkera joko dugu. GR 99 zidorra baliatuko dugu, beste behin, Ebro ibaiaren ondoko naturgune preziatu horretara iristeko. Eltziegora itzultzeko, ibaian gora jarraitu baino ez da egin behar. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] e3t984dgek520te3ch4kau7o5036wlf 0 4560 20815 20626 2020-06-26T08:38:00Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 69263-Mandoegi-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Goizueta}}, Añona, Errekalko lepoa, Mandoegi, Abadekurutz, Ahuntz Bizkar, Biosoro lepoa |distantzia = 17,2 km. 4 ordu. |ingurunea = Gipuzkoa eta Nafarroako herrialdeen artean kokatzen den mendi honek Urumea eta Leitzaran ibaien banalerroa eratzen du. |abiapuntua = Goizueta |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=108487&fetxa=2014-06-03&orria=028&kont=002 }} '''Gipuzkoa eta Nafarroako herrialdeen artean kokatzen den mendi honek Urumea eta Leitzaran ibaien banalerroa eratzen du. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=108487&fetxa=2014-06-03&orria=028&kont=002 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Goizueta}} herritik abiatuz, Mandoegiko zirkuaren magaletan ibilbide desberdinak egin daitezke. Itzuli zirkular honetan tontorrera iparraldetik igo eta gero, Errekalkoko bide klasikoa hautatu dugu abiapuntura itzultzeko. Asemegi eta Alkasoaldeako estazio megalitikoak bisitatzeko parada izan dugu, Goizuetako herritarren arbasoek utzitako megalito multzo eder eta interesgarria. ==Mandoegi== Goizuetako enparantzan utzi dugu autoa, udaletxearen eta elizaren ondoan. Ikuzleku berrituaren ondotik pasatu eta berehala, zubi ederra zeharkatu dugu Urumea ibaia gainditzeko. Ezkerraldera biratu eta porlanezko pistatik aurrera egin dugu supermerkatua ezkerrera utziz. Metro batzuk igotzen hasi eta pistak bira handia ematen duen lekuan, hau utzi eta eskuinaldetik ateratzen den beste pistatik metro batzuk egin dugu. Berehala berriro eskuinerantz jo eta errekaren ondotik hedatzen den lurrezko bidetik igotzen hasi gara alanbrezko hesiaren paraleloan. Metro gutxi bete eta bidea utzi, egurrezko ataka gainditu eta goian ikusi dugun baserrira igo gara belardian zehar. Ibilaldiaren lehen zati hau nahasi samarra gertatzen da eta erne ibili beharra dago. Goizuetako etxeak gure mendean, lurrezko pista zabal eta erosoa hartu eta erraza suertatu zaigu metroak irabaztea. Soilgune batera heltzean, jaitsierako ibilbidea ikusteko aukera izan dugu. Aldapa pikoa igo eta bide nabarmenak kaseta baten ondora eraman gaitu. Biosoroko lepora igo, pista amaitu eta aldats belartsuari aurre egin diogu. Atzean Mandoegi ikusi dugu. Belarretan marrazten den bidezidor nabarmenetik Ahuntz Bizkarrera gerturatu gara. Gandorretik aurrera egitea ezinezkoa gertatu zaigu eta ipar partetik zabaltzen den magaletik saihestu dugu. Xenda kontu handiz jarraitu behar izan dugu, txilarrak dena inbaditzen du eta. Gandorrera itzuli eta ez dugu xenda utzi gailurrera iritsi arte. Igoeraren zatirik ederrena. Haizeak gogor astintzen du eta mendiaren beste isurialdean bilatu behar izan dugu babesa. Talai bikain honetatik dagoen ikuspegi paregabeaz gozatu ostean, gandorrari eutsi eta Abadekurutzekin konpartitzen duen lepora jaitsi gara. Azken pendiza gainditu eta geldialditxo bat egin dugu tontorrean gara. Gertu 1779an Tomas Arrillaga presbitero leitzarra hil zutenaren oroimenez jarritako gurutzea. Leitzar honen hilketaren inguruan bertsio desberdinak zabaldu ziren: pilota apustuak, karta jokoak, Aranako neska gazte bat haurdun utzi… auskalo! ==Añona== Tontorra eta istorio hauek atzean laga eta bide seinale zuri-gorriek erakusten diguten norabidean Errekarteko lepora jaitsi gara. Pista utzi eta Leunetaren magala zeharkatzen duen xenda nabarmenetik Errekalkoko lepora iritsi gara, hogei mairu baratze baino gehiagoz osatutako ingurune megalitikora. Hauetako batzuk nahikoa osaturik daude eta erraz nabarmentzen dira bidearen alboan. Aranora eta Arriurdiñetara doazen bideak ezkerrera utzi eta {{udalerria|Goizueta}} aldera zuzentzen den pista zabaletik egin dugu aurrera. Denbora gutxi behar izan dugu profanatuta egon arren ondo kontserbaturik dagoen Añonako trikuharriaren ondora heltzeko. Inguru honetan estazio megalitiko asko daude eta Goizuetako Udalak bi ibilbide prestatu ditu herrian aurkitu diren estazio megalitiko batzuk ezagutarazteko, duela 5.000 urte inguru bertan gizakia bizi zela erakusten digute aztarna horiek bertatik bertara ikusi ahal izateko. Aitasemegiko ibilbidean 33 monumentu megalitiko bisita daitezke, eta Alkasoaldeakoan, berriz, 55. Ingurune aberatsa, beraz. Nahiz eta trikuharri eta tumulu gutxi batzuk izan, Goizuetako lurralde hauetan ugariagoak dira mairu baratzeak. Etorri garen bidetik jarraituz, gune megalitiko hauek bisitatzeko aukera izan dugu. Asfaltatuko bidera iristean, ezkerraldetik atera eta gertu ikusi dugu herria. Kanposantuaren ondotik pasatu eta berehala iritsi gara zubira. Herrian sartzean, XVI-XVIII. mendeen arteko eraikuntza bikain batzuk ikusi ditugu, garai hartako burdinolek herriari ekarritako garapen ekonomikoaren ondorio. Horien ondoan, gotiko errenazentista erako Santa Maria eliza herriaren erdi aldean. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] b3qyqb4qzu0fdgub11jzuw9t21v65p5 0 4561 20498 19583 2020-06-25T21:12:00Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68790-Arxueta-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Lapurdi}} |zailtasuna = |lekuak = {{udalerria|Sara}}, Hiruetako atsedenlekua, Arxuri, Sarako usotegiak, Saiberri, Loretxoako etxola |distantzia = 13 km 4 ordu. |ingurunea = Arxuriko gain ezagunera iristeko (759 m), pasaleku bertikal txiki batetik sartuko gara; bidean Saiberri (506 m) pasatuko dugu, eta Xaretako oihanaz gozatuko. |abiapuntua = Hiruetako atsedenlekua ({{udalerria|Sara}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=108240&fetxa=2014-05-30&orria=032&kont=001 }} '''Arxuriko gain ezagunera iristeko (759 m), pasaleku bertikal txiki batetik sartuko gara; bidean Saiberri (506 m) pasatuko dugu, eta Xaretako oihanaz gozatuko. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=108240&fetxa=2014-05-30&orria=032&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Piruetako piknik-gunetik abiatuko gara Arxuriara bidean, {{udalerria|Sara}} eta Lizarietako mendatearen (Lapurdi) arteko errepidearen ondotik, ibaian gora, eta hurbil den itxitura batera iritsiko gara; haren ezkerreko bazterretik joango gara, ibaia gurutzatzeko tokirik egokiena aurkitu arte, eta aldapa gora segituko dugu eskuineko bidetik, pagadian barrena. Muino oihantsu batera iritsiko gara, bidea ere erdizka desagertzen den tokian, eta aurrea egingo dugu zuzen, lurrezko bide handiago bat aurkitu arte; bide horri segituko diogu, eskuinetik, sakan estu baten aldamenetik aldapa gora, gogor. Bide batzuk gurutzatzen diren lekura iristean, seinale horiei segitu, eta ehiztari etxola batera iritsiko gara, eta gero, Sarako usategietara. Oihanetik ateratzean ezkerretara joko dugu, eta ekialdera Arxuria ikusiko dugu, harako bidezidorra hartzean. Bidexka horretatik beste pagadi batean sartuko gara: aldapa txiki batzuk igo eta jaitsi ibiliko gara, bi erreka gurutzatu, eta Saiberriko magal belartsutik aterako gara. Muinoa pasatu, eta ezkerretara utziko dugu usotegi zaharraren aztarna harrizko bat: aurrera eginez, iratzea duen zelai batera iritsiko gara, eta gailur txiki bat izango dugu ezkerretara. Ikuspegia ederra denez, Saiberrira igo eta jaitsi egingo gara; bide batez, modua izango dugu Arxuriko gailurrera nondik sartuko garen ikusteko. ==Arxurira pasalekutik== Bidezidor balizadunari segituko diogu, ezkerretara dagoen mugarri hurbil bateraino; han, beherako bide batetik abiatuko gara, Urioko sakan aldera, Saiberri eta Arxuria artean. Iratzelekua pasatuta dagoen bidezidor batean sartzean, eskuinetara joko dugu, eta metro batzuk aurrerago ezkerretara; ibai aldera jaitsi, eta beste aldera pasatuko gara ondoren. Baliza horiek markaturiko bideetatik igo, eta Akokako lepoa eta Loretxoa borda agertuko zaizkigu mendi hegalaren atzean. Han, eskuinetara egingo dugu korridore txikitik igo nahi badugu; bestela, hobe ezkerretara jotzea. Eskuinetara jota, gorago dagoen beste borda batera joango gara; hura pasatu eta gero, aldapa gora segituko dugu, malda pixka batean zelaitu arte; han, erreka arrasto bat ikusiko dugu ezkerretara, eta seinale hori bat. Bidetik atera, eta pagadian sartuko gara; lehen zuhaitz lerroaren pasatutakoan, eskuinetara joko dugu. Gora goazela, ezkerreko horma harrizkoa desagertuz joango da, eta agerian azalduko zaizkigu Arxuriaren ertzeko horma eroriak. Axuri aldera joko dugu zuzen; pagaditik aterako gara, eta gora egin belar eta arroka tartean, irekidura bertikal baterantz: harrizko maila batzuk ditu, zenbait belartsuak, eta sasi batzuk. Oso aise igotzen da, ondo helduz gero zailtasun handirik gabe. Mendebaldeko ertzaren erdialdean agertuko gara, gailurrerantz. Eskuinetara jo, eta gora segituko dugu, gailur lerro harritsuaren aldamenetik, Arxuriko gainaren atariraino: bi tumulu handik iragarriko digute bertan dela. Jaisteko, gora egiteko alde berera joko dugu, baina Sarako leizeetarako jarririko seinale horien bidezidorretik joango gara. Bide handiago batera iristean (410 m), ezkerretara jiratu, bide zabaletik mazela bat igo, eta Loretxoa bordara iritsiko gara berriz, eta Akokako lepora. Handik, Piruetara itzuliko gara, joandako bide beretik. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 99mwjo0ng1pxhjzobcw0h784l01thc0 0 4562 20649 19806 2020-06-25T21:14:40Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68776-Oberan-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Ugaldetxo, Apparrain, Lizarregiko lepoa, Urdaburu, Untzegi, Gorostegi, Notixixtar, Saratze, Oberango basoa |distantzia = 10,5 km. 3 ordu eta 20 mn. |ingurunea = {{udalerria|Hernani}}, {{udalerria|Donostia}} eta Errenteriako udalerrien mugetan barreiatzen den baso ederra Baso Erreserba Eremua izendatzeko zain dago. |abiapuntua = Ugaldetxo ({{udalerria|Hernani}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=107697&fetxa=2014-05-23&orria=036&kont=001 }} '''{{udalerria|Hernani}}, {{udalerria|Donostia}} eta Errenteriako udalerrien mugetan barreiatzen den baso ederra Baso Erreserba Eremua izendatzeko zain dago. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=107697&fetxa=2014-05-23&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Añarbeko urtegitik gertu, Urumea ibaiaren ertzeraino jaisten den baso bikain honen lurrak {{udalerria|Donostia}}, {{udalerria|Errenteria}} eta Hernaniko (Gipuzkoa) mugetan zabaltzen dira. Ingurune berde honen bihotzean sartu gara, bere erraiak zeharkatu ditugu eta oraindik oso egoera onean kontserbatzen den pagadi bikaina aurkitu dugu, garai batean Hernaniko lurretan izan ziren pagadien lekuko isil eta bakarra. Donostiak Aiako Harriko Parke Naturalaren barruan, balio handiko elementu asko dituzten Oberan eta Errekabeltz lursailak ditu eta Errenteriako udalarekin batera, Baso Erreserba Eremua izendatzeko eskaera egin diote Eusko Jaurlaritzari, bere balio ekologikoengatik babes altuago behar dutela uste baita. Urumearen ertzean dagoen aisialdi gune horretan uda partean jende asko biltzen duen Ugaldetxoko taberna-jatetxean eman diogu hasiera ibilaldiari. Bidea oso ondo balizaturik dago (PR-Gi 1001) eta erraza gertatzen da bide zuzena aukeratzen. Jatetxearen ondotik ateratzen den pista zabalean zehar egin behar dira lehen urratsak, eta azkar iritsi gara egurrezko informazio-taula baten ondora. Ezker aldetik datorren pista utzi eta gorabehera handirik gabe erraz egin dugu aurrera. Menditik jaisten diren errekastoek pista zeharkatu eta ibai zabalean isurtzen dituzten ur garbi eta gardenek inguruari itxura heze eta bustia ematen diote. Haize bortitzak eraitsi dituen bi haritzen adar artean sartu eta bidera itzuli gara. Urumea ibaiaren bestaldean dagoen Irakurri ''penintsula'' inguratuz bailara txiki baten ondora heldu gara eta aurrerago baserri batekin egin dugu topo. Horra iritsi baino lehen, bide-seinale zuri eta horiek norabidea aldatu eta aldapan gora jarri gaituzte. Hemendik aurrera aldats gogor bati ekin behar izan diogu zuzen, pistatik hasieran eta bidezidorretik beranduago eta mugarriak beti lagun. Lehen izerdi tantak kopetatik irristatzen hasi orduko, haritz, gaztainondo eta pago artean hedatzen den aldapa piko honen azken metroak koniferoen landaketa batean bete ditugu eta bere garaiera handienera igotzean Saratzeko tontorrean dagoen erpin geodesikoa aurkitu dugu haitz, pago eta garo artean. ==Lizarregiko zabala== Gailur horretatik aurrera, gainez gain joan gara Oberango pagadiaren babespean. Bide osoan zehar, seinale zuri eta horiez gain, mugarriak izango ditugu bide erakusle. Orbela zapalduz, Saratzeko tontorretik jaisten hasi gara eta berehala beste aldapa txiki bati ekin diogu Notixitxar izeneko gainera heltzeko. Basoaren dentsitateak ez digu utzi Añarbe aldera dagoen paisaiaz gozatzen. Pagadiak bere biluztasunean jantzirik ederrenak erakutsi dizkigu. Galdutako hostoek estaltzen duten lur orbeltsu, zeruari so luzatzen diren adar gihartsu eta enborren azal zimurtuekosatzen duten postal ederra, Oberango baso horren balio naturalaren erakusgarri da. Ingurune paregabe horretan, aldapa txiki bat jaitsi eta mugarriek erakusten diguten norabidean, Gorostegiko gainera igo gara, gaurko hirugarrenera hain zuzen ere. Bidezidor erosoak azken muinoaren oinera gerturatu ostean, azken malda motz baina pikoari ekin diogu. Untzegiko gainera heltzean, bidea leundu egin zaigu eta Urdaburuko tontorra gertu, Pagosarde eta Listorretara doan bidea utzi eta Lizarregiko zabalerantz zuzentzen dena jarraitu dugu. Atzean laga dugun pagadiaren azken arrastoak galdu eta pinudi batean sartu ondoren, erraz heldu gara Lizarregiko zabalera. Oberango baso trinkoa desagertu eta mendiaren biluztasuna zabaldu zaigu begien aurrean. Pagoen erreinua eta ezerezaren erbestea. Eroritako baserri baten ondotik pasa eta sigi-sagan jaisten den pista zabaletik berehala jaitsi gara egurrezko mahai, txabola txiki eta iturri batez osatutako Aparraingo atsedenlekura. Langaren ondora jaitsi eta hau pasa ondoren, berriro bat egin dugu pista nagusiarekin. Hemendik, bidea ezaguna gertatu zaigu eta minutu gutxi batzuk behar izan ditugu abiapuntura iristeko. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 1bkruj8vpmjju3ayy12fmgnyi6wb4ak 0 4563 20556 19671 2020-06-25T21:13:00Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68767-Goroste-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Oso zaila |lekuak = Pagomakurre, Atxulaor begia, Atxuloko trokea, Kargaleku, Gorosteta, Aldabe, Artalarra, Gatzarrieta, Lekanda, Itxina |distantzia = 11,7 km. 4 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Itxinako mendigune karstikoan ibilbidea egingo dugu, leize eta zuloz beterik dagoen eremuan. Paisaia<br />labirintikoa da, eta, beraz, zaila da ondo orientatzea. Arreta handiarekin egiteko ibilbidea da. |abiapuntua = Pagomakurre ({{udalerria|Areatza}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=107129&fetxa=2014-05-16&orria=036&kont=001 }} '''Itxinako mendigune karstikoan ibilbidea egingo dugu, leize eta zuloz beterik dagoen eremuan. Paisaia labirintikoa da, eta, beraz, zaila da ondo orientatzea. Arreta handiarekin egiteko ibilbidea da. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=107129&fetxa=2014-05-16&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Gorbeia mendiaren ipar-mendebaldean eta haren ondoan, Itxinako mendigune karstikoa dago. Batez besteko altuera 1.110 metro izanik, mendigunea inguratzen duten paretak erraldoi eta bertikalak dira. Zerutik begiratuta, karratu irregular baten itxura du, horren erpinetan kotarik garaienez babestua: Lekanda (1.309 m), Axkorrigan (1.099 m), Altipitatx (1.171 m) eta Gorosteta (1.259 m). Barnekoa paisaia karstikoa da, irregularra, zulo sakonez eta leizez beterikoa, eta baita aiztoa bezain zorrotzak diren harkaitzez inguratua ere. Haitz artetik pagoak sortzen dira han eta hemen, lekurik harrigarrienetan ere. Ondorioz, paisaia labirintikoa da, oso antzerakoa, orientatzea zaila suertatzen delarik. Bidexka nagusiak ondo markatuta dauden arren, bai margoekin, bai ''cairn''-ekin eta bai mendizaleen joan-etorriek eragindako higadurarekin, hurrengo lerroetako ibilaldia behe lainopean edota elurretan ez egitea gomendatzen da, aditua izan ezean. Mendiko botekin egitea gomendatzen da, harri eta zirrikitu artean labaindu eta hanka sartzeko arriskua baitago. Infernu karstiko honetan ez da bakarrik ibili behar, ezta lagunarekin solasean ere; bideari adi ibili behar da, begirada hogei bat metro aurrerago kokatua, bidearen arrastoak arakatzen, behin eta berriz, atsedenik gabe. Adi ez doana aise sorginduko dute bertako lamiek edota Marik, eta bidea edonon dagoela uste izango du, edozein bihurgunetan bidearen arrastoa galduz. Paisaia basatien zaleentzat, aldiz, abentura gune aparta da Itxina. ==Atxulaur begia== Ibilaldia Pagomakurre (883 m) atsedenlekuan hasi behar da, Areatzatik datorren porlanezko pistaren bukaeran, alegia. Ekialdera hasten den bide lokaztua konifera basoan barrena doa, kareharrizko harresiaren oinetan dagoen pentzera irten arte. Hegoalderantz igoz, begien bistan dago Atxulaur begia (1.086 m), Itxinarako sarbidea. Joxemiel Barandiaranek jasotakoaren arabera, garai batean Zezengorri agertzen omen zitzaien, ahotik sua zeriola, hildako lapur batek han ostendua zuen urrearen bila joaten zirenei. Lapurraren hezurrak ekarri zituztenean, zezenak agertzeari utzi zion, eta urre guztia aurkitu omen zuten. Ate natural hori zeharkatu ondoren, xenda Atxuloko trokea izeneko zokogunera jaisten da, eta bitan banatzen da. Supelegor kobazulora joateko, hego-mendebaldera hartu behar da. Bidea sigi-sagan doa, hego- eta ipar-mendebaldera norabideak tartekatuz. Laster, Itxulegor kobazuloaren ondotik pasatu behar da, eta aurki Mariren Supelegor koba erraldoia agertuko da, Axlaor sakounearen gainean. Atxuloko bidegurutzera bueltatu behar da berriz, eta hego-ekialdera, Kargaleku aldera doan bidea hartu. Aurrerago, ''cairn'' baten erreferentzia hartuta hegoaldera (eskuinera) okertu behar da (adi!). Basotik atera eta zelaira heltzean, hego-ekialdera (ezkerrera) hartu behar da berriz, aldapan gora (erne!). Aldaparen gorenean, eskuinera begiratuz Lexardi arditegia ikus daiteke, Itxinako azken artzainaren txabolaren ondoan. Kargalekura joateko, hegoalderantz jo behar da orain, belardi irekian markak non dauden arakatuz. Poliki-poliki ekialdera okertu behar da basoarekin topo egin arte. Basoan zehar jaitsi, eta Lekandara (iparraldera) doan bidegurutzearekin bat egiten da. Segi hego-ekialdera aldapan gora eta basoan barrena. Azkenik, Kargaleku lepoko (1.117 m) balizara heltzen da. Neberabarrirako markei jarraikiz, hego-ekialdera ibili behar da orain. Zokogune sakon baten aurretik, ezkerrera (ekialdera) aldatu behar da aldapa pikoan gora, basoan barrena. Adi desbideratze horretan! Karstaren gainean goroldioa nagusitzen da, eta markak desagertzen dira. Norberak aurkitu behar du bidea Uresartutendan Atxara (1.185 m), Kargalekuko amildegiaren gainera heltzeko. Gorosteta tontorrera joateko, hegoalderantz egin behar da kareharriaren eta zuhaitzen artean. Aldaparen hasieran orbelak berak bidea egiten du sigi-sagan, basotik atera arte. Hortik aurrera ''cairn''-ak lapiaz artean gidari izango dira gailurreraino (1.259 m). Gailurraren gandorrari hegoalderantz jarraikiz, Ipergorta lepo belartsura jaitsi bezain azkar, ekialdera okertu, GR marka gorri eta zurien atzetik. Mendiaren ondoan mantendu basoan sartu arte. Beherako zidorra Arrabara doan arren, bide erdian, eskuinera desbideratu behar da, Arrabaltxa mendilerroko tontorrak zapaltzeko: Aldabe (1.176 m), Artalarra (1.163 m) eta Gatzarrieta (1.183 m). Zer hoberik ibilaldia bukatzeko Arrabako aterpean arrautza frijituak eta txorizo platerkada baino. Sabela ondo beteta Pagomakurrera aise jaisten da, iparralderantz doan pistari jarraikiz. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] kl40hcnmv10o2qtweo99jc2vaz9oubu 0 4564 20544 19652 2020-06-25T21:12:48Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68752-Etxekortea-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Zuberoa|Nafarroa Beherea}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Arla, Biduzeko sorburua, Elzarreko bidea, Elzarre, Etxekortea, Olhazarre |distantzia = 16 km. 4 ordu. |ingurunea = Arbailako basoetatik, Olhazarreko amildegian barrena, Biduze<br />ibaiaren sorburua (haitzuloa) eta Etxekorteako zelaiak lotuko ditugu; ikuspegi panoramiko ederra da hangoxea. |abiapuntua = Arla (Donaixti) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=106582&fetxa=2014-05-09&orria=036&kont=001 }} '''Arbailako basoetatik, Olhazarreko amildegian barrena, Biduze ibaiaren sorburua (haitzuloa) eta Etxekorteako zelaiak lotuko ditugu; ikuspegi panoramiko ederra da hangoxea. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=106582&fetxa=2014-05-09&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Arlako askaltegiko aparkalekuan (Donaixti, Nafarroa Beherea), hainbat errotulu aurkituko ditugu zutoin batean, bi bide harritsuren adierazgarri; eskuinekotik joz gero Biduzeren sorburura iritsiko garenez, hortik ekingo diogu gure ibilbideari. Ibilbidearen lehenengo zatian, Olhazarreko amildegi oihantsuan barneratuko gara pixkanaka; amildegiaren hondoan, ezkerraldera, Biduzeren joaira ikusiko dugu. Hainbat aldapatxo igo beharko ditugu gure ibilian. Bidea samurrago egingo zaigu han-hemenka aurkituko ditugun panel ilustratuei esker; Iparraldeko ingurune horretako mitologia oparoari buruzko xehetasunak emango dizkigute. Bide zabaletik egindako ibilaldiaren amaieran, Biduze ibai gainetiko oinzubi bat aurkituko dugu; aurreraxeago, berriz, zelai bat, askaltegi eta guzti. Oinzubia gurutzatu, eta gorantz egingo dugu bidezidor batetik, ibaiertzetik gero eta gehiago urrunduz; handik zenbat eta urrunago, hura are eta beherago ikusiko dugu. Pixka bat aurrerago, ibaiaren alboz albo fortunatuko gara atzera, haren arrasean, eta hainbat ur-jauzi eta putzuren parez pare ibiliko, baso berdeko goroldioz inguraturik. Hurrengo, zidorreko lehen bidebanatzera iritsiko gara, eta alde batera utziko dugu ezkerretik gorantz egiten duen bidea, harkaitz batean irudikaturiko X itxurako baliza batek itxia. Berriro ere gorantz egingo dugu bidezidorrean, aurrekoa baino zati harkaiztsuago batetik, eta beste bidebanatze bat aurkituko dugu ezkerretara; hori bazterrera utzi, eta eskuinaldetik joko dugu, ibaiaren ubiderantz, harik eta harpe batera iritsi arte; horixe du sorburu Biduzeren emariak. ==Etxekorteako bidea== Handik, lehenengo bidezidorretik joko dugu berriro, X itxurako irudi bat duen harkaitzak itxitako hartatik. Hara iritsi ahala, eskuinaldera egingo dugu, eta mendi mazelan gora igoko gara, pagadian sigi-saga, Elzarreko zelaietatik datorren bidearekin bat egin arte. Goranzko bide horretan, bazterrera utziko dugu eskuinaldeko bidezidorra; garai batean, eskailera bide bat zihoan handixe, Biduzeko haitzuloaren erlaitz gainean gauzkan harkaitzean gora, Elzarrerantz aurrera eginez. Behin bide horretaraz gero, bada, ezkerretik segituko dugu, eta Elzarre mendi tontorreko mazela oihantsuan ibiliko gara, hegalez hegal; zoragarria da Olhazarre amildegiaren gainetiko ikuspegi hori. Hala, ezari-ezarian igoko gara, eta pendiz batera iritsiko, zati batean iratze sail batek estalia dueneraino. Bidean gora segituko dugu, eta iratze saila zeharkatuko; pagadiko gainerako zatian, berriz, kanpoaldeko ertzetik ibiliko gara, Etxekorteako zelaiko etxolaraino, izen bereko gailur harkaiztsuaren magalean baitago. Zelaia zeharkatu, eta Etxekortea (1.206 m) eta Elzarre arteko mendi leporantz egingo dugu; handik aurrera, mazela berde bat ikusiko dugu luze-zabal, harkaitzez zipriztindua. Lehenengo zatian, ikusteko moduko bidezidor bat dago; hurrengoan, ez dago bidezidorrik, baina halakorik gabe ere iritsiko gara bizkargunera; gero, ezkerretara egin, eta beste bidezidor batetik joko dugu goragune bateraino, iparraldeko mazela gainean izateraino. Han gaudela, eskuinera egin berriro dozena bat metroan, hegoalderantz, eta gailurreraino iritsiko gara azkenean (1.206 m, 2 h 15 min), hango tumuluak aditzera emango digunez. Gure ibilian atzera joko dugu, gailurreko sarbideraino; iparraldeko erlaitzean izango gara bete-betean, eta handixe hasiko gara beheraka, Etxekorteako etxola erreferentziatzat hartuta. Etxekorteako zelaiaren alde horretan gaudela, iratze sail batetik topo egingo dugu, eta hari segika iritsiko gara Arlara, hain zuzen, etorritako bide beretik. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] jtzj4yv227hp00xmvof30rvye1haqh3 0 4565 20355 19538 2020-06-25T20:41:48Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Aldaiara,_posta-bidea_gogaide.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Audikana, Heredia, Atxarteko hezegunea, Berein, Zuhatzola, Santakruz, Altorredondo, Aldaia |distantzia = 17 km. 3 ordu eta 50 mn. |ingurunea = Postaren Errege-bidea lagun, Berein eta Aldaiako talaia ezagutzera abiatuko gara Audikana herrian abian<br />jarrita. Gaur egun Arabako ibilbide laburren sareari atxikita dagoen bidea da, eta erabat balizatuta dago. |abiapuntua = Audikana |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=105476&fetxa=2014-04-25&orria=036&kont=001 }} '''Postaren Errege-bidea lagun, Berein eta Aldaiako talaia ezagutzera abiatuko gara Audikana herrian abian jarrita. Gaur egun Arabako ibilbide laburren sareari atxikita dagoen bidea da, eta erabat balizatuta dago.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=105476&fetxa=2014-04-25&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Postaren Errege-bidea XV. mendean erabiltzen hasi zen Gasteizera heltzeko, baita Aguraingo hiribildutik zetorren Donejakue bidea ordezkatzeko ere. Gaur egun, ordea, Arabako ibilbide laburreko sareari atxikita dago, eta erabat balizatuta. Bide seinaleoi segika, gainera, San Adriango haitzuloraino iristea posiblea litzateke. Oraingo honetan, ordea, Audikanatik Udalako leporainoko tartea besterik ez dugu egingo, itzuliaren bigarren zatia ez baitagokio Postarenari. ==Bereingo gaina== Audikana herrian (Barrundiko udalerria, Araba) hasiko gara ibilian. Elizaren azpialdeko zabalgunean utziko dugu autoa, Posta Errege-bideari dagozkion bide seinaleak bertan daude eta. Heredia herrirantz abiatuko gara. Txarreka kaleari segika, Zubi Zaharra eta ibaia zeharkatu eta Eturara doan errepidera helduko gara. Asfaltoa gurutzatu eta nekazari bidetik metro batzuk egin ostean, eskuinera joko dugu. Madalenaldeko muinoa inguratzeko asmoz, ezkerrera okertuko dugu, laster batean. Gozo-gozo ibilita, Iturbietako parajera iritsiko gara ziztu bizian. Burdinazko barrera bat ikusiko dugu han. Burdina igaro eta aurrera jarraituko dugu, betiere Herediako gainek ederki zainduta. Bide nagusi horrek lepo bateraino lagunduko gaitu. Lepoan, eskuinera egin eta, Andozketako gainari gortea eginda, Postaren bideari eutsiko diogu. Herediako elizaren inguruan, ezkerrera hartu eta Zuhatzola herrira doan errepidera irtengo gara. Errepidea gurutzatu eta zuzen jarraituko dugu. Hartxintxarrezko bideari begia kendu gabe, Atxarteko hezegunera helduko gara. Abeltzaintzarako eraikia izan zen orain urte batzuk; gaur egun, ordea, hainbat ornodunen bizileku paregabe bilakatu da. Luzuriagarako bidea jarraitu beharko dugu Atxarten, egurrezko geziak adierazi legez. Lizarren artean igarota, basabidean aurrera egin eta, galeriatik irtendakoan, bide nagusiaren eskuinaldetik doan xendatik jarraituko dugu. Goratasuna hartzen hasiko gara horrela, astiro-astiro. Bide zabalak lagunduta, Udalako lepora igoko gara. Ezkerrera hartuko dugu lepoan. Postaren bideak Luzuriagara joko baitu laster. Erne ibiliko gara inguru horretan. Izan ere, pintura arrastoei muzin egingo diegu han, eta hariztipean jarraituko dugu. Lerroari ongi atxikita, bestela esanda. Basotik irtendakoan, alanbrearen azpitik igaro eta Bereingo ekialdeko magalean barrena ibiliko gara. Goratasuna galdu gabe, beraz, Narbaxa, Arriola eta Gordoa herriek eskaintzen diguten paisaiaz gozatzeko parada izango dugu. Goi tentsioko habera iristean, Bereingo gailurra zapaltzeko aukera izango dugu. Tontorreraino joan-etorria egingo dugu. Barrundiko ibarra eta Arabako ekialdeko ordokia bete-betean harrapatuko ditugu Bereingo tontortxotik. ==Bereindik Aldaiara== Bereindik jaitsi eta ezkerrera hartuta basabidean, Elgea-Urkilla mendilerrora begira jarriko gara. Jaitsiera xumea egin ostean, Errikopozuko lepora helduko gara. Noranzkoa aldatzeko unea da: mendebaldera egingo dugu (ezkerrera) orain, eta, belarrez jantzitako bideak lagunduta, zehar-zehar jarraituko dugu, barrera bateraino. Langa zeharkatu eta ezkerrera eginez, maldan behera egiteko aukera eskainiko digu magalak. Beherago, Zuhatzolatik hurbil, Zabaletako soroak bistan izango ditugu. Soroetara heltzean, ezkerretik inguratu eta, metalezko barrera bat ikustean, burdina gurutzatu eta Zuhatzolaraino jarraituko diogu. Errepidea gurutzatuko dugu Zuhatzolan. Gero, nekazari bideari ekinda, maldan gora hasiko gara. Gora eta gora, etengabe. Gainaldean jada, Santacruz deritzan muinoko gurutzea bisitatuko dugu. Gurutze txikia da, eta han egon zen ermitatxoa gogora ekarriko digu. Aldaiako mendi gaineko antenara begira jarrita, Bustarratera helduko gara. Axpuru herrira jaisteko aukera dugu han. Guk, ordea, zuzen doan pistari men egingo diogu, gure asmoa baita Aldaia tontorra igotzea. Goratasuna galtzen hasten garenean, bidea utzi eta gora doan bideari jaramon egingo diogu. Altorredondo tontortxoa inguratuta, Larreako lepora helduko gara. Ezkerrera egingo dugu han, eta, amildegia lagun, Aldaiako gailurra zapalduko dugu. Antena zerbitzurako bidetik jaisten hasiko gara. Gebarako gaztelu zaharra, Zadorra ibaiko urtegia eta Gasteizko hiria bistan ditugula, gozo-gozo ibiliko gara artadi trinkoan barrena. Minutu gutxiren buruan, pista nagusitik irten eta ezkerretik irteten den basabidetik jarraituko dugu. Bi bide agertuko zaizkigu Dundo muinoaren inguruan. Bide biak alde batera utzita, magalari gortea egiteari eutsi eta metalezko barrera batera helduko gara. Barrera igaro eta berehala, ibarrean behera hasiko gara. San Donato sakanaren arrastoa galdu gabe, Audikanara iritsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] d8ue19nedhcnw6yw3g6p7xvam4rhwpc 0 4566 20359 19998 2020-06-25T20:41:52Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Alonako gailurrak.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Urteagain, Belauko, Gorgomendi, Aloña, Botreaitz, Arkaitz, Iriti-aitz, Kurtzezar |distantzia = 11,8 km. 3 ordu eta 50 mn. |ingurunea = Aizkorriren senide txikia da Aloñako mendilerroko gailur multzoa, Oñatiko Urteagain auzoan hasi eta Biozkorniako leporaino hedatzen da. Bost tontorrek osatzen dute. |abiapuntua = Urteagain jatetxea ({{udalerria|Oñati}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=105037&fetxa=2014-04-18&orria=036&kont=001 }} '''Aizkorriren senide txikia da Aloñako mendilerroko gailur multzoa, Oñatiko Urteagain auzoan hasi eta Biozkorniako leporaino hedatzen da. Bost tontorrek osatzen dute. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=105037&fetxa=2014-04-18&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Aloña-Aizkorri-Aratz gailur multzoak Euskal Herrian dagoen paisaiarik ederrenetakoa marrazten du, bai Gipuzkoatik bai Arabatik begiratuta. Kareharrizko gailur malkartsuz osaturik dago, eta horien magaletan larrez betetako lautadak daude. Aloñako gailurrak ez dira 1.500 metrora iristen, eta Aizkorri auzokidearenak baino ezezagunagoak izan arren, mendilerro eder hori osatzen duten bost tontorrek beren ikuspegirik ederrena eskaintzen dute {{udalerria|Oñati}} aldera amiltzen diren mila metroko hormetan. Aloña, Aloñamendi edo Gorgomendi da ezagunena, baina gertu aurkituko ditugu Arkaitz, Botreaitz, Kurtzezar eta Belaukoko tontor harkaiztsuak eta erakargarriak. Horiek guztiak lotzen dituen ibilbideak lagunduko digu ingurune hori aurkitzen eta handik ikus daitekeen inguruaz gozatzen. ==Gorgomendi== Oñatiko (Gipuzkoa) Urteagain jatetxearen aurreko aldean dagoen aparkalekuko ezkerraldetik ateratzen den porlanezko pista utzita, harrizkoari helduko diogu aldats gogorrari ekinez. Pinudian murgildu eta gero, bidegurutze batean eskuinaldera joko dugu, eta pista bateraino igoko gara. Txabolak gure ezkerrean lagata, basotik atera eta ekarritako bidea utziko dugu, eta ezkerretik ateratzen den xenda segituko. Aldapa pikoak lehen izerdi tantak sortuko dizkigu, eta aurrez aurre dugun Belauko tontor aldera zuzenduko gara urratsez urrats. Gailurraren inguruan hainbat borda eta aterpe pribatu daude. Metro batzuk gehiago igo beharko ditugu aurrerago ikusiko dugun antenaren ondora iristeko. Amildegitik babesten gaituen harresia lagun, eskuinera Arantzazurantz doan pista zabala utzi —itzulera bertatik egingo dugu— eta aurrez aurre dugun Gorgomendi gailurrera iristeko dugun 300 metroko desnibelari aurre egingo diogu. Belarrezko tapiz gozoak ibilera leundu eta erraztu egiten du, eta, ohartu orduko, burdinazko gurutze erraldoiaren ondoan izango gara. Leon XIII.a aita santuak, mende berriaren sarrera ospatzeko mendien gailurretan gurutzeak jartzea gomendatu zuen, eta, horrela, Aloñako gurutze hori 1901eko urriaren 13an inauguratu zuten, hesi batez inguraturik. Gurutzearekin batera, antena txiki batek eta gutunontziak osatzen dute belarrezko tontorraren postala. Ibilbidearekin segi aurretik, merezi du talaia eder horretatik dagoen ikuspegiaz gozatzea, gertu eta urruti marrazten diren mendi ezagunen profila identifikatzen eta horien magaletan barreiatzen diren herri eta baserriak seinalatzen. Hortik aurrera, soroa desagertuko da, eta harkaitza nagusituko. Inguru horietako informazio zehatza eta aberatsa Aloñako lagunen blogean aurkituko dugu —gurutzearen historia, konponketak, ospakizunak, Aloña literaturan, mitologia, gizakiaren aztarnak eta abar—. ==Arkaitz== Amildegia ezkerraldean dugula, denbora gutxi beharko dugu Kurtzezarreko tontorrera igotzeko, eta, segidan, harkaitz artean marrazten den zidorretik lepo txiki batera jaits,i eta berriro metro batzuk igo; Botraitzeko gailurra zapalduko dugu orduan. Aloñako mendien artean altuena da, eta, izenak adierazten duen moduan, Putreen haitza litzateke; Araozko hormetan bizi diren putre askok inguru horietan aurkitzen omen dute janaria. Gailurra atzean utzi, eta Haitzarretako lepo aldera jaisten hasiko gara. Jaitsiera kontu handiz egin behar da bidea hautsia da eta. Lepora jaitsi orduko, Arkaitzeko tontorrera igotzen hasiko gara ipar-ekialdeko aurpegitik, han aurkituko dugu igoerarik samurrena. Berehala izango gara Aloña mendilerroko azken mendiaren gailurrean. Aizkorriko mendiak beste baterako utzita, abiapuntura itzultzeko Haitzarretako lepora jaitsiko gara berriro. Duruko zelaiak eta bordak dauden ingurura jaisten hasi, eta erraz iritsiko gara Belauko aldera doan pista zabalera. Bide erosotik joz, Gomiztegiko artzain eskolara jaisten den pista ezkerrera utzi, eta Iriti-Aitz borden ondora ailegatuko gara. Bide leunak Gorgomendira igotzeko azken aldaparen ondora eramango gaitu, eta Belaukora igotzeko erabili dugun bidearekin bat egingo dugu. Azken zatia, berriz, gorakoan erabilitako bidean barna beteko dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] hbolqvoh3d0usol9knztrn1epc5wj7v 0 4567 20854 20693 2020-06-26T08:38:41Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68699-Ermua Urko-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = {{udalerria|Ermua}}, Elorreta, Urko, Mundio, Asuntza |distantzia = 10 km.2 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Lea-Artibai eta Ego ibarrak banatzen ditu Kalamua-Urko mendilerroak, eta Bizkaiko eta Gipuzkoako foru lurraldeen muga naturala da. Urkoren gailurretik ikusmira ederra dago bi aldeetara. |abiapuntua = Ermua |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=104446&fetxa=2014-04-11&orria=036&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=104446&fetxa=2014-04-11&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Urko mendia (795 m) Kalamua-Urko mendilerroaren gorengo gailurra da, hego-mendebaldeko muturrean, Bizkaiko {{udalerria|Ermua}} eta Gipuzkoako {{udalerria|Eibar}} herrien mugan kokaturik. Lerro zuzeneko gandor ia bertikalak euskarri, Ego ibarreko biztanleentzat mendi enblematikoa da Urko. Horregatik, mendizale askoren ihesbide eta topaleku bihurtzen da astebururo Urko mendia. Ermuaren hirigune historikoan hasi behar da ibilaldia, oinezkoentzako Zubiaurre kalean, hain zuzen. Orbe Kardinalaren plaza zeharkatu behar da, Goienkalera igotzeko eta ondoren Santa Ana goreneko auzora. Anbulategiaren ondotik pasatu, eta asfaltuzko pistari jarraitu behar zaio malda pikoan gora. Minutu gutxitan, {{udalerria|Ermua}} herria gure azpian geratuko da. Bideak hego mendebalderantz jotzen du hasieran, aldatzari atsedena emanez. Laster bihurgune hertsi batek iparralderantz bideratuko gaitu, baita aldaparen sufrimendura ere. Urko mendia oso garaia ez den arren, gainditu behar diren aldapak ez dira txantxetakoak: desnibela %25-30 da igoeraren gune askotan, eta zenbait gunetan hori ere gainditzen da. Hortaz, igoera luzea ez den arren, lasai hartzekoa da; «bistari bistari» nepaldarrek agintzen duten moduan, altueraren gaitza ekiditeko. ==Elorreta == Pistari jarraituz Elorreta baserrira heltzen da, Eibarko Amaña auzotik datorren pistarekin bat egin eta berehala. Igoeraren zati horrek Bizkaia eta Gipuzkoa banatzen dituen gandorrarekin bat egiten du, eta horrexegatik mugaren adierazle gisa mugarriak aurkituko ditugu behin eta berriz. Bizkaiko biraren GR-123arekin ere bat egin du, beraz marka gorri eta zuriek gailurreraino lagun izango ditugu. Elorreta goikoa baserrian asfaltuzko pista bukatzen da eta baso-bidea hasten da. Bitxikeria gisa, atentzioa jar ezazue bidexkaren erdi-erdian kokaturik dagoen mugarrian: horren ezkerretik doazenak Bizkaia zapaltzen ari dira; eskuinetik doazenak, berriz, Gipuzkoako lurraldea. Sigi-saga baten ondoren, mugarri baten alboan, bide nagusia utzi, eta ezkerraldeko bidexka hartu pinu basoan barrena. Hortik aurrera eta gailurrera bitartean, aldapak %40ko desnibela hartzen du. Orduan bai, erritmoa moteldu beharko dugu, izterretako mina eta arnasestua arintzeko. Gailurraren pozak aurreko zailtasunak ahantzarazten ditu. Horrelakoak dira gure garunak sartzen dizkigun ziriak. Baina saria ukaezina da. Ikusmira bi isurialdetara hedatzen da: hegoaldera {{udalerria|Eibar}} eta {{udalerria|Ermua}}, herri moltsotuak, eta iparraldera Artibai ibarreko pasaia naturala eta lasaia. Asago, Arno (IIE), Andutz (IE), Erlo (E), Hernio (EHE), Aralar (HE), Aizkorri (HHE), Udalatx (H), Anboto (HHM), Mugara (HM), {{udalerria|Oiz}} (M), Sollube (IM), eta abar. Mendebaldeko bidea finkatu behar da gora, gailurreriari eta muga-lerroari jarraituz. Zenbait zatitan, iparraldeko mazela horren da bertikala, zeharkaldia zarradagarri bihurtzen du. Laster Urko eta Mundio edo Hirumugarre (723 m) tontorren arteko lepora heltzen da. Bigarren gailur horretan, hitzak adierazten duenez, hiru herrien mugek topo egiten duten tokia finkatzen du, Mallabikoa, Eibarkoa eta Ermukoa. Gailurra saihesten duen saihesbidea ere bada, hegoaldeko isurialdean. Gailurrerian, beheraka hasi eta gutxira, bidegurutzeko zedarri baten esanari jarraituz, jira egin behar da ezkerrera, aldapa pikoan behera, beste bidegurutze batera heldu arte. Gero, eskuinera okertu behar da Asuntzako txabolen pistara iritsi arte. ==Berano== Hortik, Ermura arteko jaitsiera bide erraza da, baserriko pista asfaltatuari jarraitu behar zaio. Mallabiko Berano nekazaritza auzoan barrena pasatu eta Berano errekaraino jaitsi behar da. Ibilaldiaren bukaeran ezusteko galanta hartuko du ibiltariak Berano-Errekalde aisiagunean bainua hartzeko presa ikustean. Baina ez pentsa edonolakoa denik: aldagelak, dutxak, eskailerak... behar bezalako igerileku gisa egokitua dago. Ibilaldiagatik berotasuna freskatzeko eta ondoren ogitartekoa bapo jateko leku aproposa da. Beraz, ez ahaztu bainujantzia motxilan sartzea. Ibilaldia bukatzeko, errekatxo ezezagun horrek badu oraindik sorpresatxoa ibiltariarentzat Ermuko hirigunean sartu aurretik. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] b09q0jtu49v8lz2ghmy731m5icnq2je 0 4568 38152 20751 2022-05-20T12:05:42Z Gorkaazk 1486 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68691-Behorlegi-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Beherea}} |zailtasuna = Zaila |lekuak = {{udalerria|Behorlegi}}, Hauskoa, Behorlegituturru |distantzia = 18 km. 5 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Garazi eskualdeko Arbaila mendigune berdeko bi gailur lotuko ditugu, Behorlegituturruko mailarik behekoenetik igotzen hasita; gogotik ahalegindu beharko dugu, bada, itzulia egiteko. |abiapuntua = Behorlegi |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=103895&fetxa=2014-04-04&orria=036&kont=001 }} '''Garazi eskualdeko Arbaila mendigune berdeko bi gailur lotuko ditugu, Behorlegituturruko mailarik behekoenetik igotzen hasita; gogotik ahalegindu beharko dugu, bada, itzulia egiteko. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=103895&fetxa=2014-04-04&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == '''{{udalerria|Behorlegi}}'''ko (Nafarroa Beherea) elizpean bada bidegurutze bat, eta handik abiatuko gara. Kale nagusian barrena joango gara, eta, herria atzean utzi ahala, '''Behorlegituturru''' tontorrerantz joko dugu, modu erabat nabarmenean ageri baita haren gainetik. Errepidetik jaitsiko gara Behorlegiko errekaren ubideraino, eta bi zubi gurutzatuko ditugu bata bestearen atzetik, eta, gero, ezkerrerantz egingo dugu. Pista batetik, ukuilu handi batzuen aurrez aurre izango gara aurki; bihurgune batera iritsitakoan, eskuineko bidetik aldenduko gara. '''Olhazarreko amildegi'''ko uren albotik igoko gara; lehen bidebanatzean, gatozen ur ertzetik segituko dugu, eta bigarrenean, eskuinaldekora aldatuko gara. Igo ahala aurkituko dugu '''Behorlegiko gailur''' harkaiztsua, eta, larredi bateko atakara iritsiko gara; hura ezkerraldera utzi, eta basoan barreneraino doan bidezidor mugarriz jositako batetik segituko dugu. Mugarriz mugarri, hainbat zidor eta bidetatik ibiliko gara, baliza berde-hori batzuetaraino iritsi arte. Basoan barrena egingo dugu amildegian gora, aire zabaleko garo sail bateraino, eta, hango hesolei segika, basoaren muinera itzuliko gara. Pare bat lats gurutzatuko digu, eta gailurreko harkaitz multzoen azpitik egingo dugu gora, eta bidegurutzeetan, mugarrien lerrotik joko. Amildegiaren parez pare igotzeari utziko diogu, eta eskuinalderantz joko dugu, eta amildegitik aldenduko gara bide handiago batekin topo egitean; handik segituko dugu ezkerrerantz, eta, hurrengo, bidezidor estu bat agertuko zaigu, eta gorantz egingo dugu; bide hori landarediak hartua du hainbat metrotako zatian, borda eta guztiko larredi batera iritsi aurretixe. Behin basoaren goialdean gaudela, eta '''Egurzeko mendi lepoa'''ren behealdean, bidezidorrean aurrera egingo dugu hesiaren ondotik. Hortixe segituko dugu, baina tentu handiz, eta lats bateraino iritsi artean bakarrik; basotik irtendakoan, belardi batean gora egingo dugu, eta berehala iritsiko gara '''Egurzeko mendi lepo'''ra. Han, ezkerrera joko dugu pistatik, hainbat mugarrik zedarrituriko bidezidor batekin topo egin arte; '''Harritxarteko mendi lepo'''rantz jotzen du. '''Behorlegituturru'''ko hegal harkaiztsuko ertz ebaki batean dago Harritxarte. Ibilbide sigi-sagatsu baina samur batetik igoko gara haraino; behin han, eskuinetik joko dugu zuzenean gailurreraino. Harkaitz handi bat aurkituko dugu aurrez aurre; hura saihesteko, ezkerreko bidezidorretik hartuko dugu; behin gainaldeko lepora iritsitakoan, Behorlegituturruko gailurrerantz eramango gaitu zuzenean. Gailurreko tontorretik izugarrizko ikuspegia izango dugu, belardi makurrek eta mendi mazela oihantsuek osaturiko ingurunearen gainetikoa; gailurretik hogeita hamarren bat metro harago segituko dugu aurrerantz, gailurretik gero eta gehiago urrutiratuz eta ibilbide ia zuzenean eginez beheraka, Landerreko mendi lepoko bidegurutzeetaraino. Han, errepidea gurutzatu, eta pistan gora segituko dugu, eta ur-andel batera iritsiko gara; handik aurrera, beste bidezidor bati ekingo diogu mendi mazelatik barrena, '''Hauskoako belardi''' zabaleraino. Belardiaren iparraldeko mugarria da gailurra, eta hegoalderantz egingo dugu alderik alde, '''Behorlegituturru''' iparrorratz gisa hartuta; gero, atzealdeko mazelatik jaitsiko gara belardira, bestelako bidezidorren batetik jo beharrik gabe. Errepidera gerturatu ahala, ingurumariko harkaitz multzo baterantz egingo dugu, handik igarota iritsi ahalko baikara errepidera, inongo hesolatatik jauzi egin beharrik gabe. Errepidea gurutzatu, eta belardian behera segituko dugu, Landerreko bordetarantz doan pistarekin bat egin arte. Borda pare horren parera iritsi aurretik, lurrezko bide bat aurkituko dugu, gorantz egiten duena, eta handik itzuliko gara atzera Harritxarteko mendi leporaino; hara iritsitakoan, igotzeko erabili dugun bide beretik jaitsiko gara ostera {{udalerria|Behorlegi}} herrira. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 10qfpqv2j3otiz7xo2n8i4b1dt435ta 0 4569 20615 20202 2020-06-25T21:14:00Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68676-Leitzalarrea-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Plazaola, Alttzadi, Urepel, Koxkaingo iturria, Ixkibar, Leitzalarrea |distantzia = 14,2 km. 4 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Mendiz inguraturik dagoen Leitzalarreko basoko egurra antzina hainbat gauzatarako erabiltzen zuten: etxeak eraiki eta berotzeko, burdinolak hornitzeko. |abiapuntua = Plazaolako geltokia (Leitzaran) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=103306&fetxa=2014-03-28&orria=036&kont=001 }} '''Mendiz inguraturik dagoen Leitzalarreko basoko egurra antzina hainbat gauzatarako erabiltzen zuten: etxeak eraiki eta berotzeko, burdinolak hornitzeko... '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=103306&fetxa=2014-03-28&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Ibilbide zirkular honen bidez, Plazaolako geltoki zaharra, Urepeleko gailurra, Izaieta zuhaitz erraldoien basoa eta, oro har, Leitzalarreko eremu aberats eta paregabea ezagutu ahal izango dugu. Leitzako herria (Nafarroa) mendiz guztiz inguraturik dago, eta bere basoetatik atera ohi zuen etxeak eraikitzeko eta berotzeko behar zuen egurra, baita han eraiki ziren burdinolak hornitzeko ere. Gaur egun, herritik zazpi bat kilometrora dagoen naturaren paradisu txiki horrek mota askotako bisitariak jasotzen ditu bere altzoan: ehiztariak, perretxiko biltzaileak, mendizaleak… ==Urepel== Leitzalarreko lurrak oso-osorik behatzeko asmoz, Urepeleko gailurrera joko dugu lehenbizi. Plazaolako trenaren geltoki zaharraren hondarrak dauden lekuan utziko dugu ibilgailua, eta GR 121aren (Gipuzkoako bira) bide seinale zuri-gorriek erakusten diguten bidean ibiltzen hasiko gara. Basoan sartzen den pistan zehar, laster helduko gara Arraingo bordaren ondora. Berehala hori utzi, eta, ezkerretik ateratzen den bidetik, Plazaolako zentral hidroelektrikoa hornitzen zuen kanalaren gainetik igaroko gara. Basotik ateratzean, bideak Olaso bordaren ondora eramango gaitu. Ikusgaitz den xendatik, gora egiten hasiko gara, Altzadi mendiaren magala zeharkatzen duen bidezidor nabarmen batekin topo egin arte. Pagadi txiki batzuk zeharkatu, eta garo artean hedatzen den bide eroso horrek Kondizaratzeko lepora eramango gaitu, Altzadi eta Urepel mendiak lotzen dituen lepora, hain zuzen ere. {{udalerria|Berastegi}} eta Leitzako lurrak bereizten dituen alanbrezko hesiaren paraleloan, aldats pikoa igotzen hasiko gara, 1691. urteko grabatu bat duen mugarri baten ondora iritsi arte. Leku horretan, GR 121 langaren beste aldera pasatu eta Mandoegi aldera zuzentzen da bidea, baina guk bide hori utzi, eta Urepeleko tontorrera igotzeko aurrez aurre dugun azken malda pikoari ekingo diogu. CD Fortunak eta Guratz MEk jarritako bi gutunontzi eta erpin geodesikoaren ondoan trasteak utzi, eta merezi du handik dagoen ikuspegiaz gozatzea. Gertu Mandoegi eta Abadekurutz, atzean Altzadi utzi dugu, eta gure mendean Leitzalarreko eremu ikusgarria. Begiak ezin ase; beti gose. ==Leitzalarrea== Hamaiketakoa egin, eta Leitzalarrea aldera jaisten hasiko gara. Urepeleko tontorra eta Barrengo Muñoa lotzen duen mendilerro aldera abiatuko gara, pinudian zehar zabaltzen den xendari jarraituz. Tarte batean bidea ez da oso nabarmena, baina, ehiztarien ''habien'' ondora heltzean, berehala ikusiko dugu hartu beharreko bidea. Hamaika ehiza postu, hamaika ehiztari habia eta, horien inguruan, kolore anitzez jantzitako lurra: urdin, gorri, berde… Lurrean sakabanaturik hamaika kartutxo zorro, hamaika plastiko koloredun. Kartutxo zorroak nonahi, paisaiaren osagai bihurturik. Postal ederra erretratu penagarri bihurtuta. Habia bat, habia bi… Ilaran ehiztarien hamaika habia, eta lurrean zabarkeria eta utzikeriaren ehunka lekuko. Mendilerrotik ateratzean, Barrengo Muñoa zeharkatzen duen xendari jarraitu, eta berehala Leitzalarrea aldera jaisten den pistarekin bat egingo dugu. Mendibilgo gaina gure ezkerrera utziz, pistak Koskaingo iturriaren ondora eramango gaitu azkar batean. Zintzurra freskatu, eta, PRaren marka zuri eta horiei segituz, Izaietako basora helduko gara. Horra iristean, merezi du han murgildu eta zuhaitz erraldoiei bisita egitea. Leku horretan izei zuri izugarriak aurkituko ditugu, baina, horiez gain, bertako zuhaitz mota gehienak ere aurkituko ditugu. Izaietako lorategi botanikoaren sarreran dagoen panelean ikusi eta irakurri ahal izango dugu zein zuhaitz mota dauden kilometro bateko ibilbidea eginez gero. Guztira, 41, eta horietatik zazpi koniferoak dira. Izei batzuk lau metroko buelta dute, eta 40 metro baino gehiagoko altuera; ''erraldoiak'', zalantzarik gabe. Merezi du gure ibilbidean geldialdi bat egin eta bisita egitea. Babestutako monumentu natural hori atzean utzi, eta Ixkibarrera jaitsiko gara, aparkalekura, hain zuzen ere. Leku horretatik abiatuta, hainbat ibilbide egin daitezke (Izaieta, Aritzaundi…). {{udalerria|Leitza}} aldera doan errepidea utzi eta aisialdi gunearen ondotik pasatuta, Urtoko borda aldera zuzentzen den pistari jarraituko diogu. Borden ondora iritsi eta metro batzuk aurrerago, bat egingo dugu Urepelera igotzeko erabili dugun bidearekin. Hortik, hasieran hartutako bidetik itzuliko gara abiapuntura. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] ev1tmyw51kykf5viz7qce1hh5p5xiwc 0 4570 20449 19963 2020-06-25T20:43:35Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Tolonoko ondasun hotza.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Araba|Errioxa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Ribas de Tereso, Toloñoko santutxoa, Toloñoko santutegia, Toloño, |distantzia = 12,5 km. |ingurunea = Itzuli ederra prestatu dugu, Toloñoko santutegia —behiala eragin handia izan zuena— eta haren ondoko elur zulo biak ezagutzeko. |abiapuntua = Ribas de Tereso |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=102663&fetxa=2014-03-21&orria=036&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=102663&fetxa=2014-03-21&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Toloñoko murrutzarra {{udalerria|Bastida}}, Buradon Gatzaga eta {{udalerria|Urizaharra}} (Araba) hiribilduen artean goititzen da. Egun, mendizaleek aski ezaguna eta maitatua den moduan, interes askoren bilgunea izan zen behiala. Mendigunearen kokapen estrategikoak ez ezik, parajearen oparotasunak ere begirada ugari erakarri zituen aspaldi. Esaterako, gaztelu sonatu bat izan zen Errioxa gaineko talaia horretan; baita kilometro askoko ingurumarian eragin handia izan zuen monasterioa ere. Han goian, mila metrotik gora, fraide jeronimotarrak ibili ziren XIV. mendean. Gero, Estrellako Andre Mariaren santutegiak bere gain hartu zuen gune erlijiosoa. Azkenik, Calahorrako (Errioxa, Espainia) apezpikuak utzi zuen Toloñoko kudeaketa osoa Dibisako Ermandadearen esku, eta erromeriak eta hamaika ospakizun gertatu ziren orduan. Baina tenpluari azken ordua iritsi zitzaion behin mendiko parajeok abandonatu zituztenean. Hala ere, santutegiko arrastoek gainaldean diraute, arrosa koloreko kareharrian ederki eginak. Bitxia bada ere, bi elur zulo emankor egin zituzten santutegitik hurbil. Egin zituzten, hotzaren merkataritzak behar ekonomikoak asetzeko. Gerardo Lopez de Gereñu ikerlariak jasota duenez, elur erauntsi ederrak izan ziren XVII. mendean. Horrek, seguru asko, zer pentsatua emango zien Toloñora bildutakoei. Hori zela eta, bi elur zulo egin zituzten ostatuaren eta elizaren ondoan. Toki askotara eraman zuten lehen elur zuloan metaturiko elur zapaldua. Honako hiribildu hauetara, bestak beste: San Vicente, Briñas, Haro, Nafarruri, Gesaltza, Miranda de Ebro eta {{udalerria|Guardia}}. Baita Herrera, San Miguel del Monte eta Estrellako komentuetara ere. ==Ardoaren Bidea lagun== Toloñoko bazterrok ezagutzen lagunduko digun ibilbideak Ribas de Tereso (Errioxa) herrian izango du abiapuntua. Oskiak oraindik jantzi gabe, {{udalerria|Urizaharra}} (Araba) aldera segituko dugu pitin bat, eta, bi kilometro pasatxo egin ostean, asfaltoaren ondoko zabalgune xumean utziko dugu autoa. Erreferentzia gisa, akaso, basabideko seinaleak. Ibilbidea zidorrei dagozkien tinta horiko markez hornituta dagoenez gero, erraz egingo zaigu Toloñoko magaletan murgiltzea. Hori gutxi izango balitz bezala, zidorraren beraren gainetik Ardoaren Bidea egokitu baitzuten orain urte batzuk, hainbat gezi eta argibide ikusiko ditugu basoan; den-denak lagungarri, Toloñoko santutegi zaharrera iristeko. Aparkalekutik metro gutxira, ezkerrera hartuko dugu. Pagoetako mendatera ({{udalerria|Urizaharra}} dio seinaleak) doan bidea bazterrean utzi, eta artadian murgilduko gara bat-batean. Goxo-goxo ibilita, bigarren bidegurutzera helduko gara. Ezkerretik abiarazten den basabide behinenari ekingo diogu orduan, eta Ardoa Bideari eutsiko diogu. Ardogintzara makurrarazitako ordoki zabala begien aurrean izango dugu une batez, baita hegoaldeko muga airoski ixten duen Demanda mendilerro zuria ere. Harbide baten moldean, goraka segituko dugu. Merezitako saria berehala etorriko zaigu: Arabako herrialdea seinalatzen duen ordoki zabalera iritsitakoan. Bastidatik datorren xendarekin bat egingo dugu Toloñoko santutxoan. Hondakinen atzetik segitzen baitu bideak, gora eta gora egingo dugu guk ere. Minutu batzuen buruan, Toloñoko santutegi handiaren aurrean izango gara. Haren hondakinetara iritsi aurretik, lehen elur zuloa ikusiko dugu ezkerraldean, xendatik hurbil-hurbil. Ikaragarria! ==Pagoetako mendatea== Santutegitik erraza da Toloñoko gailurrera igotzea. Horretarako, bigarren elur zuloa inguratu, eta, larrea burutik buru zeharkatuta, aurrez aurre dagoen harresi handirantz bideratuko ditugu gure pausoak. Mendilerroan erpin geodesikoa deigarria izanagatik ere, tontor nagusia hurbilago dago. Bisita amaitu ostean, bigarren elur zuloa inguratu, eta ondoko larrera jaitsiko gara, eta eskumara egingo dugu. Belar leuna zapaltzen hamar minutu eman ondoren, bideak eskuinera joko du, eta pagadia zeharkatzeko gonbita egingo digu. Ortadako larrera iritsiko gara basotik irtendakoan. Eskuinera egingo dugu belardian, eta ekialdera joko. Bonbalatxi mendia inguratzen ari garela, PR-A 79 zidorreko seinaleak ikusiko ditugu. Urizaharrara bideari muzin eginda, basabide nagusitik segitu, eta Pagoetako mendatera iritsiko gara. Burdinazko ate bat ikusiko dugu han, baita seinale batzuk ere. Ribas de Teresora joko dugu eskuinetik hegoaldera egiten duen zidor bati jaramon eginez. Lehen urratsak pinudiaren babesean egingo ditugu. Ibarrean behera eginda, aparkalekuan itxiko dugu Toloño inguruko zirkuitua. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] lemzvs2ych97n6nvd6padet2flkh9v0 0 4571 23025 22605 2020-12-31T06:49:31Z LamBoet 1983 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:ZYGAENA FILIPENDULAE Ulia AV.jpg]] → [[File:ZYGAENA sp. Ulia AV.jpg]] incorrect species wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68655-Donostia-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Platako itsasargia, Ulia, Ilurgita senaia, Mendiola |distantzia = 15 km. 4 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Historiaz betetako bideetan barna, itsasoa, zerua eta lurra batzen dira itsaslabar bertikal eta zirraragarrietara gerturatzean. |abiapuntua = Okendo kultur etxea ({{udalerria|Donostia}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=102172&fetxa=2014-03-14&orria=036&kont=001 }} '''Historiaz betetako bideetan barna, itsasoa, zerua eta lurra batzen dira itsaslabar bertikal eta zirraragarrietara gerturatzean. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=102172&fetxa=2014-03-14&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Donostiak duen [[eu:w:Uliako parkea|Uliako parke]] natural txiki honetan, lurraren eta uraren arteko borrokak zizelatutako itsasertz ederraz gozatzeko parada izango dugu. Itsaslabarretara gerturatzean, kalak, bailara txiki zintzilikatuak, pareta bertikalak eta hegaka dabiltzan ehunka antxetaren karrakak inguruko isiltasuna apurtzen ikusiko ditugu. Hamaika bide aurkituko ditugu Uliako magaletan, eta guk horietako batzuk lotu ditugu ibilbide eder eta interesgarri honetan. ==Itsaslabarrak eta La Platako itsasargia== Groseko [[eu:w:Okendo etxea|Okendo kultur etxea]]ren ondotik abiatuko gara GR 121aren (Gipuzkoa bira) seinale zuri-gorriek markatutako bide aldapatsutik. Tranbia zaharraren ibilbidera ateratzean, Iradi edo Arbola baserriaren azpi aldetik pasako gara. ''Belle époque''-ko gizarte dotorearen garaian jarri zen martxan tranbia elektriko zahar hori. 1902ko ekainaren 8an inauguratu zuten, Elosegi ingeniariak egindako proiektuaren arabera. Plaza Zaharretik (egun Bulebarra) abiatu eta ordu erdian hiru kilometroko ibilbidea betetzen zuen Biribilgunera iritsi arte. Bost urte geroago, turistak Kasinotik (Biribilgunetik gertu) Ulia tontorreraino igotzeko funikular bat eraiki zuten. Torres Quevedo ingeniari ezagunak asmatutako teleferiko horrek Biribilgunetik gailurrera zeuden 280 metroko desnibela gainditzen zuen. Batik bat, funtzio turistikoa betetzen zuen, baina bertako baserritarrentzat komunikabide bikaina izan zen 1918. urtean erregulartasunez funtzionatzeari utzi zion arte. Bide seinaleei jarraitu, eta berehala Monpas gaineko ikuspegi zoragarria zabalduko zaigu begien aurrean. Oso nabarmena den xenda batek Kutralla iturri eta ikuztegira eramango gaitu. Harearrizko harlanduz egina dagoen iturri honetako urek ospe handia izan zuten, gaur egunean iturria ez dago zainduta eta urak ez da edangarri. Ikuztegi gisa erabilia izan zen, eta sendagarri ezaugarriak omen zituen. <gallery> Ulia trail 0001.jpg|Josetxo bidea Uliako xendak 02.jpg|Bidexka basoan barrena Uliako xendak 04.jpg|Bistak Uliako xendak 06.jpg|Kutraiako iturria Uliako xendak 08.jpg|Markak Uliako xendak 09.jpg|Itsasoaren gainetik Uliako xendak 10.jpg|Josetxoren lana Uliako xendak 15.jpg|Basoa artean </gallery> Harlanduz eginiko bidetik labarretara gerturatu gara ([[eu:w:Josetxo Mayor|Josetxo Mayor]] filantropoak deskubritu eta txukundu zuen aspaldiko bide hau), eta Animetako muturraren gainetik doan xendan barrena aurrera egingo dugu. Vasco de Camping klubak balizatutako (marka horiak) ibilbidearen ondora heltzean, bide nagusia utzi eta labarretara gerturatuko gara. Aurrera segituz, Donostiako ur zikinak arazi ondoren itsasoratzen duen urpeko hustubidearen etxolarekin egingo dugu topo. Ilurgitako senaiaren ondora iritsi, eta tarte batez ohiko bidearekin bat egingo dugu, baina Mendiolara igotzen hasi orduko hori berriro utzi eta 200 metroko luzera duen tunel bateraino jaitsiko gara, (ura Bidebieta auzora bideratzeko erabili zen aspaldian). Alboan, ezkerraldean, dagoen 10 metroko tuneltxo bat zeharkatu eta belar gaineko xendari jarraituz, itsas labar ziragarrien gainetik igaro eta azken maldari ekingo diogu La Platako itsasargiaren ondora igotzeko. ==Ingeles iturria== {{udalerria|Pasaia}} aldera zuzentzen den errepidea utzi, eta kostaldeko Donejakue bideak eta Talaia bideak bat egiten duten lekuan xenda nabarmen batek [[eu:w:Ingeles iturria|Ingeles iturriaren]] ondora iristen lagunduko digu. <gallery mode=packed heights=140> File:Platako itsasargia 0001.JPG|200px||ezkerrera|[[Platako itsasargia]] itsaslabarretan File:Ingelesen iturria Ulia3 20170318 130120.jpg|thumb|Ingelesen iturria. File:Ingelesen iturria Ulian 1.jpg|thumb|Iturria, atzean ubidea. File:Akuedukto Ulian.jpg|Ura [[eu:w:Uliako Mintegietako Parkea|Uliako Mintegietaraino]] eramateko akueduktutxo bat </gallery> Jende asko paseoan edo lasterka ibiltzen den bide erosoari jarraituz, Mendiolaraino igoko gara, eta bertan Donejakue bidearen seinaleak utziko ditugu; Talaiarenei (GR 121) jarraituko diegu, eta Ilurgitako senaiaren gain aldetik pasatuko gara. Porlanezko pista bat zeharkatu, eta primeran markatutako bide eroso batetik SL-Gi 33aren panelarekin eta bide seinale zuri eta berdeekin egingo dugu topo. Puntu horretan, Talaia bidea utzi eta gorantz joko dugu basoan barrena. Erregearen harkaitz ondotik pasatuz, Ulia parke gainera iritsiko gara. ==Ulia gaina== Uliako gainean, eguna eta orduaren arabera Uliako Interpretazio Zentroa bisitatu ahal izango dugu une batez. Parkeko erakusketa iraunkorra ikus daiteke bertan: fauna eta flora, itsas-ekosistemak, historia, ondarea eta paisaiaren eraldaketa kulturala.<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Uliako Interpretazio Zentroa. Informazio praktikoa|argitaletxea=Cristina Enea Fundazioa|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|url=http://www.cristinaenea.eus/eu/mnu/ulia-interpretazio-zentroa-informazio-praktikoa|aldizkaria=www.cristinaenea.eus|sartze-data=2020-06-28}}</ref> Uliako gain horretan aspaldian zegoen plater-tiraketako Basollua eraikinaren ondotik bide nabarmen bat ateratzen da, eta bertatik jarraituko dugu Baleazalearen talaiaren ondora heldu arte.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ezagutu Ulia zure etxetik - Cristina Enea Fundazioa|url=http://www.cristinaenea.eus/eu/noticias/ezagutu-ulia-zure-etxetik-xjctnc|aldizkaria=www.cristinaenea.eus|sartze-data=2020-06-28}}</ref> Erdi Aroan, Donostiako arrantzaleek baleak eta bakailaoak arrantzatzen zituzten, eta zetazeoen gantza eta bizarrak erabiltzen zituzten hainbat tresna egiteko. XVII. mende arte iraun zuen jarduera horrek, eta 1625ean Isasti idazleak honela zioen: «Lehorretik ikus zitezkeen baleak harrapatzeko, soldatapeko gizon bat daukate Ulia izeneko mendian, talai batean kokaturik». Talaiari horrek, balea ikustean, baleazaleen artean ezaguna zen esaldi bat oihukatzen zuen: «Hortxe balea hotsa». Talaia horren kokapena ez da kasualitate hutsa; Uliako gailurretik gertu dago, eta bertatik Gipuzkoako kostako eta {{udalerria|Donostia}} eta {{udalerria|Pasaia}}ko portuetako ikuspegi bikaina zegoen. Zenbait autorek kondairatzat daukate, baina ''belle époque''-aren garaian, leku hori asko bisitatzen zen, eta talaiara igotzeko eskailera batzuk eta baranda bat jarri ziren. Egun, jatorrizko talaiak betetzen zuen funtzioaren aipamena egiten da, euskaraz, gazteleraz, ingelesez eta frantsesez idatzita dagoen inskripzio batean. Aurrera jarraituz, errota itxura duen eraikin baten ondotik pasatu eta bide balizatuari jarraituz abiapuntura itzuliko gara. == Irudiak == <gallery mode="packed" heights="140"> Fitxategi:Ulia coast Donosti San Sebastian.jpg|Ulia mendiko mendebaldeko ikuspegia Donostiako Paseo Berritik]]. Fitxategi:Monpas donostia 001.jpg|[[Monpas lurmuturra]]. Fitxategi:Ulia talaia 009.JPG|Uliako itsaslabarrak. Fitxategi:Etor-donostia.jpg|Ulia mendiko ekialdea airetik ikusita. </gallery> <gallery mode="packed" caption="Zomorrotxoak [[Uliako parkea|Uliako parkean]]"> Fitxategi:Lacerta bilineata Ulia AV.jpg Fitxategi:Anax imperator H. Ulia AV.jpg|Burruntzia (Anax imperator) Fitxategi:Pelophylax perezi Ulia.jpg|Ur-igela arrunta Fitxategi:Macho depressa.jpg|[[Burruntzi|Txixtiburduntzia]] Fitxategi:Mantis religiosa Ulia.jpg|[[Marisorgin|Marisorgina (Mantis religiosa)]] Fitxategi:Melolontha melolontha Ulia.jpg|[[Kotxorro|Kotxorroa]] (Melolontha) Fitxategi:Mimas tiliae Ulia.jpg|Mimas tiliae Fitxategi:Microlepidoptero.jpg|[[Lepidoptera|Microlepidoptero]] Fitxategi:Phyllobius sp Ulia.jpg|[[Gurgurio|Gurgurioa]] Fitxategi:Panorpa communis H.jpg|Panorpa Fitxategi:Propylea 14-punctata.jpg|Marigorringoa (14koa) Fitxategi:Psyllobora 22-punctata.jpg|Marigorringo (22koa) Fitxategi:Vanesa cardui.jpg|Vanesa tximeleta Fitxategi:Vespa velutina Ulian.jpg|Listorra Fitxategi:Misumena vatia Ulia.jpg|[[Misumena vatia]] armiarma Fitxategi:Mosca de la fruta.jpg|Euli berezia Fitxategi:Heterocera. 1.jpg|[[Sits|Heterocera]] Fitxategi:ZYGAENA sp. Ulia AV.jpg|[[Sei orbaneko gaitun-tximeleta|Gaitun-tximeleta]] Fitxategi:Timarcha tenebricosa.jpg|Kakalardoa, Timarcha tenebricosa Fitxategi:Saltamontes-puesta.jpg|[[Matxinsalto|Matxinsaltoa]] erruketan </gallery> == Itsaslabarrak, Europako naturagune babestua == Flora eta fauna aldetik duen balioarengatik Europako naturagune babestua da ([[eu:w:Batasunaren Garrantzizko Leku|BGL]]), 1992ko maiatzean [[eu:w:Europako Kontseilua|Europako Kontseilua]]k 92/43 zuzentarau onartu zuen habitat natural, flora eta faunaren kontserbazioaren ingurukoa. 1997ko abenduan, beraien habitat, fauna eta flora ikusita, [[eu:w:Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritza]]k Uliako Itsaslabarrak [[eu:w:Batasunaren Garrantzizko Leku|Batasunaren Garrantzizko Leku]]a (BGL) izendatzea proposatu zuen, [[eu:w:Brusela|Brusela]]ra horren fitxa bidaliz (Kodea: ES2120014; azalera: 43 ha). 2004ko abenduan eremu honen BGL izendapen ofiziala egin zen Europako naturgune babestua bihurtuz, [[eu:w:Natura 2000|Natura 2000]] sarean sartuta.<ref>[http://www.ingurumena.ejgv.euskadi.net/r49-u95/es/contenidos/informacion/natura_2000/es_10989/adjuntos/mapa_zonificacion_Ulia_pread.pdf Uliako mapa natura2000-n]</ref><ref>[http://ulia.blogariak.net/files/2014/12/ACANTILADOS-ULIA.pdf Uliako itsaslabarrak] Marko Sierra-ren hitzaldia. (Uliako Auzo-Elkartea, Okendo Kultur-Etxea, 2014-12-09)</ref> == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == * «[http://www.cristinaenea.eus/eu/noticias/ezagutu-ulia-zure-etxetik-xjctnc Ezagutu Ulia zure etxetik] - Cristina Enea Fundazioa» ''www.cristinaenea.eus''. <small>Noiz kontsultatua: 2020-06-28</small>. [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 0i0l5cvkirz9wotenmu35z7f98uoyvt 0 4572 20635 19782 2020-06-25T21:14:24Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68642-Bedartzandi-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Bedartzandi, Urregarai, Santa Eufemiako Zelaixe |distantzia = 3,7 km. Ordu 1 eta 30 mn. |ingurunea = Bizkaiko Bedartzandi eta Urregarai mendiak misterioz beteta daude. Diotenez, pasaia horretan Tartalo eta jentilak bizi izan ziren, eta baita Mari bera ere. Itzuli polita egin daiteke Santa Eufemiako zelaitik abiatuta. |abiapuntua = Santa Eufemiako Zelaixe ({{udalerria|Markina-Xemein}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=101419&fetxa=2014-03-07&orria=036&kont=001 }} '''Bizkaiko Bedartzandi eta Urregarai mendiak misterioz beteta daude. Diotenez, pasaia horretan Tartalo eta jentilak bizi izan ziren, eta baita Mari bera ere. Itzuli polita egin daiteke Santa Eufemiako zelaitik abiatuta. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=101419&fetxa=2014-03-07&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Aulesti}} eta {{udalerria|Markina-Xemein}} artean (Bizkaia), kare haitzezko mendigune malkartsua altxatzen da. Mendigune horrek Lea eta Artibai ibaien arroak bata bestetik bereizten ditu, lehendabizikoa Lekeitiora bideratuz, eta bigarrena Ondarroara. Gailurrik garaienak Urregarai edo Igotz (704 m) eta Bedartzandi (701 m) dira. Mendigune horrek badu, gainera, misterio giroa, Urregarai tontorrean eraikitako Santa Eufemiako baseliza Euskal Herriko erromesgune garrantzitsuenetakoa baita. Baina hori baino lehenago, paisaia patartsu horretan Tartalo eta jentilak bizi izan ziren, eta Mari bera ere handik ibilitakoa da. ==Urregarai (704 m)== ''Santa Eufemiako zelaia'' (560 m) deitzen dioten bi tontorren arteko lepoan hasiko dugu ibilaldia. Hara auto errepidea heltzen da, Markina eta {{udalerria|Aulesti}} arteko Lekoitz gainetik abiatuta. Atxagarai aterpetxearen atzealdetik hasten den bidea, pinu artean lehendabizi eta altzifre artean geroago, esemeseka doa zelai zabal bateraino. Bihurgune horietako batean, aurrez aurre ikusiko dugu tontorraren hormatzar bertikala, larritzeko modukoa. Baina, lasai, igoera hori baino aise errazagoa da. Zelaitik bertatik, gailurra eta Santa Eufemiako baseliza ikus ditzakegu, eta baita haraino eramango gaituzten 223 eskailera mailak ere. Horietan gora egin izan dute urte eta mendeetan milaka erromesek irailaren 16an, batzuetan euritan eta besteetan eguzki-galda beroaren azpian, gerrian argizaria lotuta, horrela gerriko eta mokorreko minak arinduko zitzaizkien fedearekin. Beste asko, ordea, jai girora etorri izan dira, baita tratuak ixtera ere. Ezkongaialdi asko hementxe uztartu izan dira. Antzinako jentilek ere ikusmira pribilegiatua zuten talaia horretatik. Joxemiel Barandiaranek jasotakoaren arabera, jentilek mendi horretako harrobi bat ustiatzen omen zuten. Anton Erkoreka historialariak jasotako kondairak dio jentilek tontorretik harriak habailaz jaurtiki zituztela Xemeingo eliza eraikitzeko. Potxilluan jolasteko ere egundoko harritzarrak jaurtitzen omen zituzten Beñepena mendiko ''Jentillen Potxillue'' izeneko leizera. Baina jentilak ez ziren mendi horietan bizi ziren gizon handi bakarrak. Honela dio Willian Rollo eskoziarrak 1925ean Markinako euskararen inguruko ikerketan jasotako ipuin batek: «Marrkineko lurraldien bisi san gison bat, gison-jallie, Alarabie esatejakona. Anka-bakarra ta begi-bakarra san, eurixe sanien bere onas estaltxen san. Arrtsane ta arrtaldi aundixan jabe san. Kobau baten bisi san eta kobauan atetsat arri aundi bat euken». Markinako jaietan'','' gaur egun oraindik ohitura dago ''Alarabiaren'' irudi bat urtero erretzeko''.'' ==Bedartzandi (701 m)== Santa Eufemiako zelaiaren bueltan, aisiarako gune osoa zeharkatu behar da ekialderantz, Bedartzandi mendirantz abiatzeko. Lepoa zeharkatu, eta bidea Markinarantz jaisten hasten den unean, etxe baten azpian ezkerrera hartu behar da, Bedartzandi mendiaren gandorreraino heltzeko. Behera doan bidean, Larrus baserria ikus daiteke. Haren ikusgai da oraindik antzinako elur zuloa. Gailur lerroari jarraikiz mendebaldeko norabidean, zeharkaldia egin behar da tontorreraino, itsasaldeko ikusmira alde batera eta barnealdeko mendien ikuspegia beste aldera behin eta berriz dastatuaz. Zeharkaldi entretenigarria da, gandorraren ikuspegiagatik eta bidea norberak egin behar duelako, betiere gailur lerroa utzi gabe, ez alde batera, ez bestera. Gandorraren eskuinaldera (iparraldera), ''Gabaro'' izeneko goi ordoki karstikoa ikus daiteke, artadiz estalita. Barrunbe interesgarri bat ere bada bertan, Anbotoko Mariren ezkutu lekua ere badena. Elezahar batek dioenez, neska artzain gaztea kobazulora hurbildu, eta Marik bahitu egin zuen. Urteak eman zituen neska gajoak Marirentzat joste lanetan, eta ez zen sekula kanpora irten. Behin, ihes egiteko aukera eman zion, baina neskak ez zuen nahi izan. Marik ikatz zatia eman, eta atera egin zuen neskatoa. Esku artean zuena urregorri bihurtu zitzaion orduan. Tontorrera heldu aurretik, lepo txiki batetik pasatuko gara. Hor, gailur lerroaren bideak bat egiten du aisiarako gunetik zuzenean datorren bidearekin. Bide hori margo horiz markatuta dago, jaitsierako bidean ez galtzeko. Gailurrera heltzeko, hamar bat minutu baino ez dira geratzen. Handik ondo bereiz daitezke Urregarai tontorraren kare haitzeko gandor ia bertikala eta, irudimen pixka batekin, jentilak dantzan. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] a1a6u0b2ekrc4her78rb6h4qvag0tv7 0 4573 20650 19809 2020-06-25T21:14:41Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68634-Irati-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Beherea}} |zailtasuna = Zaila |lekuak = Iratiko Etxola, Gorostia, Okabe, Saroberri, Mendibel, Xardeka, Arthanolatze, Eskalerak, Harsüdürra, Iratzabaleta |distantzia = 25 km. 7 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Ibilbide bihurgunetsua eta luzea da Iratiko zerrendarik iparraldekoeneko gailurrez gailur doana; sei gailurretara igoko gara, paisaia erakargarrietatik barrena. |abiapuntua = Iratiko Etxola (Zuberoa) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=100740&fetxa=2014-02-28&orria=036&kont=001 }} '''Ibilbide bihurgunetsua eta luzea da Iratiko zerrendarik iparraldekoeneko gailurrez gailur doana; sei gailurretara igoko gara, paisaia erakargarrietatik barrena. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=100740&fetxa=2014-02-28&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Iratiko Etxola (Zuberoa) karabanen aparkalekutik abiatuko gara; errepidea zeharkatu, eta Ezterenzubiranzko errepidearen parez pare igoko gara, hango bi esparruren arteko pagadiraino. Hala, bidezidor batekin topo egingo dugu, baliza horiz eta urdinez seinaleztatua, eta hortik joko dugu ezkerralderantz. Pagadian barneratuko gara, eta hainbat bira egingo ditugu Surzaiko amildegiaren gainetik eta zeharkatu dugun errepidetik, zeina adar artetik begiztatuko baitugu noizbehinka. Mazelan gora egin ahala, gero eta maldatsuagoa egingo zaigu bidea. Lats baten aurretik pasatuko gara, eta eskuinaldera utziko ditugu bi saihesbide, Larrelutxeko mendi hegalean barrena goazela. Hala, ezkerraldera dagoen bidezidor bateraino iritsiko gara, eta hortik igoko gara, bide balizatua utzita; bidezidor horretatik joko dugu, eta basabidea laburtuko, eta, goraxeago, bide balizatuarekin bat egingo dugu berriro ere. Hor, ezkerretik joko dugu, Akherharria eta Okabe ageri dituen bide seinale bati segika. Beste igoaldi baten ostean, bidegurutze batera iritsiko gara, eta bi errotulu aurkituko ditugu: eskuinekoak Okaberantz seinalatzen duenez, ezkerrekotik segituko dugu Gorostiarantz. Beste lats bat igaro aldez alde, eta Gorostiako bizkar oihantsuan gora igoko gara, eta bira antzeko bat egingo dugu, bide zabal harritsu batekin bat egiteraino; hortxe dago GR-10. Eskuinetik joko dugu. Behin Okabeko belartzan, GR-10 utzi, eta ezkerralderantz egingo dugu, gailurreko gain harkaiztsurantz. Belartza zeharkatu, eta GR-10era itzuliko gara, eta handik Okabe harrespilaraino iritsiko. Gero, ezkerretara utziko dugu, baita GR-10 ere. Eskuinaldean, mazela oihantsuan dagoen terraza berdera joko dugu. Mugarri batzuei segika, bidexka batetik jaitsiko gara Astakeitako zuhaiztian behera, Surzaiko muinoraino. Muinoko errepidea zeharkatu, eta borda bat utziko dugu ezkerretara, eta zuzen segituko dugu gorantz hurrengo mazelaraino, eta, lehenengo gainera iritsitakoan, eskuinetik hasiko gara igotzen Saroberrirantz. Ezkerretara ur-andel bat aurkituko dugu, eta haren beste aldetik jaitsiko gara; bidezidorretik segituko dugu Burdinkurutzeta muinoraino, handik hurbil baitago. Hurrena, errepidea zeharkatu, eta eskuinera egingo dugu ehun bat metroan, eta ezkerretik ekingo diogu Mendibeltz baino lehenagoko bihurgunean dagoen mazelari; azkenik, bidexka ñabar batetik iritsiko gara gailurrera. Behin gain-gainean gaudela, hogei bat metro jaitsiko gara eskuinalderantz, iraganbide harkaiztsu bateraino, eta han bat egingo dugu mendikatearen azpialdeko bidexkarekin; horretara behartuko gaitu gailurreko ebakidurak, baldin eta aurrerantz segitu nahi badugu. Hala, Ataramatzeko haitzen beheko aldetik pasatuko gara, eta izen bereko muinora iritsiko; gero, mazelan gora egingo dugu, Xardeka gailurreraino, eta, handik, Burkidoi muinora aurki. Hango bihurgunearen ostean, hurrengo mazelan gora segituko dugu; horretarako egokitutako lekutik zeharkatuko dugu esparruko langa, eta Arthanolatzeko gailurreraino iritsiko gara. Mendibeltzeko harkaiztien gainetiko ikuspegiari so, Txipia muinora iritsiko gara, atariko moduko bat baita azkeneko gailurrerantz: Harsüdürra. Gailur horretatik, berriz, Txipia muinoraino itzul gaitezke atzera, edo, bidezidorretik jo zuzenean, belartzan behera, GR-10arekin bat egin arte, eta, gero, hortik joango gara Iratzabaleta muinoraino. Han, GR-10etik irten, eta, bidezidorretatik barrena, Iratiko Txaletetarantz, eta eskuineko bidexka zabal batetik joko dugu. Horretatik, Iratzabaletako amildegiko pagadian sartuko gara bete-betean, eta, baliza horiei segika, Iratzabaletako zotal ikaztegietatik pasatuko gara, eta, azkenean, errepidera iritsiko. Behin asfaltozko bidean, eskuinetik joz gero, berriro ere abiapuntura iritsiko gara azkar askorik. Edo, bestela, arinxeago egitearren eta ibilgailuen zirkulaziotik urruntzearren, ezkerretik jo, eta, ehun bat metro egin ondoren, Iratiko aintzira parera iristean, GR-10etik jo eskuinetik, basarte batetik barrena toki bereraino iritsi arte. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] q38cvn8uj74t81j5qh8llny7xihc3q0 0 4574 20795 20583 2020-06-26T08:37:39Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 66989-Etxebarre-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Zuberoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Etxebarre}}, Zunharre, Muntarei |distantzia = 6 km. 2 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Neguko egunaldi laburrei egokitutako ibilbide labur eta erraza Zuberoako {{udalerria|Etxebarre}} herri txikiaren lurretan. |abiapuntua = Etxebarre (Zuberoa) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=98599&fetxa=2011-12-30&orria=036&kont=001 }} '''Neguko egunaldi laburrei egokitutako ibilbide labur eta erraz bat egiteko aukera ematen digu Zuberoako {{udalerria|Etxebarre}} herri txikiaren izena daraman mendiaren buelta egiteak. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=98599&fetxa=2011-12-30&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Oinez ibiltzen hasteko gunea {{udalerria|Atharratze-Sorholüze}} Basabürü herri nagusitik 6 kilometro hegoalderantz dagoen {{udalerria|Etxebarre}} herri txikiko karrika izango da —elizaren inguruko etxe multzoa—. {{udalerria|Etxebarre}} da, gaur egun, Ipar Euskal Herriko herririk txikiena, biztanle kopuruari dagokionez; hirurogei bat pertsona bizi dira. Lexantzü herria pasatu eta gero, Etxebarreko karrikara joateko, {{udalerria|Ligi-Atherei}} herrietara eta Bosmendieta alderat, zein ere Ezpeldoia etxe zahar entzutetsurako bidea ezkerraldera utzi behar da, eta 300 bat metrora eihera (errota) zahar baten aurreko bide sardan, eskuin eta gorantz hartu. Beste hirurehun metroren buruan Etxebarreko karrika iristen da; hango leku eskasean ibilgailua aparkatzeko modua aurkitu beharko da. Ibiltzen hasiko gara herria besarkatzen duen mendi luzeari buruz joanda; iparralderat, beraz. Alde horretara, herriko azken etxea denak —eskuinaldetik, gurutze batez hornituta dagoen pareta azpian du— osperik ekarri dio Etxebarreri. Urte askotan, etxe xume horretara oporrak igarotzera etorri dira Frantziako lehen ministro François Fillon eta haren guraso eta senideak. Hori horrela gertatu da, frantses gobernuburuaren ama zuberotar jatorrikoa delako; Ligin eta Barkoxen ditu sustraiak. Fillon sendiaren etxe ohia —geroztik saldua izan da — pasatu eta berehala, bide harriztatu batean ibiliko gara. {{udalerria|Etxebarre}} herriaren argazki polit bat ateratzeko aukera izango dugu, Lexantzümendi eta Erretzü mendixka atzean dituela. Hasiera horretatik bertatik ere, ekialdera eta hegoaldera beste gailur andana miresteko aukerarik badugu : {{udalerria|Liginaga-Astüe}} eta {{udalerria|Hauze}} herrien arteko Ahargo zabala, Biarnoko Südu zorrotza, {{udalerria|Ligi-Atherei}} eta {{udalerria|Hauze}} zaintzen dituen Intxuristeko piramida. Bide harriztatuan aurrera, laster ikusiko ditugu Etxebarreko ondare diren bi hiri edo gazteluak: Muntarei, lehenik, ekialdean oso hurbil, eta, bigarrenik, Altabeko gaineko borda, hegoaldean, Bedatxieta baserriaren goialdean. Bi gotorgune horiek begirunez gogoan izanda, aurrera joango gara, lurbide bilakatu egin den ibilbidean. Etxebesteko bordan, lurbide hori bidezidor bilakatuko da, eta leheneko denboretako jendeen ibilbide batean egongo gara. Haiek bezala, Aizegerreko gaineko borda eraikin xumearen albo-albotik pasatuko gara, atzean, sakanaren bestaldetik, zaindari duelarik Erbexe mendi piramide itxurakoa. Laster batean helduko gara Etxebarreko lurretan kokatua den baina Arhane herrixkarekin mugan den Ibarrenborda baserri ohira (400 m). Pare-parean ikusiko dugun herria Lakarri da, eta ipar-mendebaldera hurbil-hurbilean ezagutuko dugu, aldiz, Arbailla mendialdea. Ibarrenborda etxea pasatu eta berehala, hasieratik jarraitzen genuen Etxebarreko üngürua izeneko eta horiz seinalatutako ibilbidea utziko dugu; hori, bide txiki batera iritsita, ezkerraldera eta gorantz doa. Guk, aldiz, bidexka horretan eskuin eta apurtxo bat beherantz hartuko dugu. Mendebaldera, Arbaillaren altzoan, ibar eskuineko herriak lerro-lerro ikusteko aukera emango digun bidexka horretan kilometrotxo bat egin ondoan utziko diogu, eskuin alderat xenda bat hartuta. Arretaz ibili behar da, xenda hori seinalatzen duen tinda gorria telefono habe batean jarrita ikusteko. Xenda sarrera horri huts eginez gero, haatik, ez da makur handia, bidexkan jarraituz eta sarda batekin topo eginda, eskuin eta gorantz hartzea nahikoa baita. ==Iraganaz asko dakien herria == Astoekiko ibilbide batentzat baliatzen zen xenda hau ez da beti garbia, laparrak jaun eta jabe jartzeko asmotan baitaude, baina aurrera jarraitzeko modukoa da beti. Mantxotina izen bitxiko baserriaren goialdetik pasatu eta gero, xenda seinaledun horrek topo egiten du Arhane eta Zunharre herrixken arteko bidexkarekin. Horretan eskuin alderat —iparralderantz— hartu, eta 500 metrora topatuko dugun bide sardan aurrera joko dugu, Arrola norabideari bizkarra emanda. Bi kilometro inguru egingo dugu bide txiki eta polit horretan, Zunharreko naba izena emana dioten parajean. Hain zuzen ere, bide gozagari horrek Zunharre herrixka guztiz politera lagunduko gaitu (350 m). Zinez balio du Lexantzürekin uztartua den herrixka horren bisitatzea, iraganeko kontuez asko baitaki. Horren lekuko argiena da elizatxo erromaniko zahar bat. Barrualdeari begiratu nahi badiogu, irekitzeko eskatu behar zaie alboan aurkitzen den Olalaintia baserrikoei. Gogotik irekiko dizuete eta. Eliza erromaniko horretatik pasatzen zen Donejakuerako erromesaldien bide zahar bat, {{udalerria|Urdiñarbe}}, Ozaze, Aloze-Ziboze, Zunharre, {{udalerria|Etxebarre}}, {{udalerria|Ligi-Atherei}} eta {{udalerria|Larraine}} lotzen zituena. Erromesen urratsei apur bat jarraituko diegu, ibilbidearen amaiera partean. Lexantzü alderako irteeran, Obiaga baserriaren albo-alboan, bihurgune baten parean, orgabide zahar bat hartuko dugu. Horren sarrera markatzen duen hesia pasatu eta gero, Etxebarreko bidea edo Eiherabidea izeneko orgabidean egongo gara. Hori ere oso polita da, pare-parean daukagun Etxebarremendiren beste aldera pasarazten gaituelarik. Arrola eta Aranea baserrien inguruetatik pasatuko gara, Etxebarremendi eta Lexantzümendi gailurren arteko sakanara eraistearren. Orgabideak lagunduko gaitu baserrietara deraman bidexkara, eta, horrekin topo eginda, ezker eta beherantz jo, eta borda batera berehala iritsirik zuzen jarraituko dugu. Lexantzütik Etxebarrerako bidearen topagunean agurtuko ditugu Zunharreko eiherako (errotako) hondamenak. Bide horretan zuzen jarraitu, eta, 200 metrora, eskuin hartuko dugu, Elgebarnalteko zurezko zubi zahar eta polita igarota (280 m). Hortxe dauden bi bordatara joateko, ordea, zuzen eta zut joko dugu, Etxebarremendiko lehen maldetan, bide sardatxo batean berehalaxe ezkerraldera jota. Etxebarrerako bide zaharrean gaude. Barnetxeborda igaro, eta kilometro baten buruan karrikara iritsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] k5wiqizzec1yei7a27zps6gxwqniv6t 0 4575 20841 20222 2020-06-26T08:38:27Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = {{udalerria|Irurtzun}}, Trinitateko baseliza, Erga, Saien behatokia, Orazulo |distantzia = 10,2 km. 3 ordu eta 10 mn. |ingurunea = {{udalerria|Irurtzun}} herria inguratzen duen natura eta paisaiaren parte dira Erga media, Trinitate baseliza, Axitarteko harratea, Plazaolako tren zaharra eta Saien behatokia. |abiapuntua = Irurtzun |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=98135&fetxa=2011-12-23&orria=036&kont=001 }} '''Etxarriko mendatetik Sakana aldera doan galtzadaren gaindi nabarmentzen da Hiruaitzetako ezproi zulatua, mendeetan mendi hauek zeharkatu dituztenen lekuko. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=98135&fetxa=2011-12-23&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Altsasu}} eta {{udalerria|Irurtzun}} herrien artean zabaltzen den Sakanako autobidea hartu, eta {{udalerria|Iturmendi}}-Bakaikuko irteera hartuta iritsiko gara Bakaikura (Nafarroa). Horixe izango da ibilaldiaren abiapuntua. Bakaikuko San Juan elizaren ondoan dagoen plazatxoan ibilgailua utzi eta errepidea gurutzatu ostean, Iturmendira doan pistan barna bete ditugu lehen minutuak. Herrian sartu, parez pare dugun Urbasako goi lautadarantz zuzentzen den porlanezko pistari heldu, eta lehen bidegurutzera iristean eskuinerantz jo dugu. Bide zabalari segituz pagadian murgildu, eta erraz egin dugu aurrera. Bide seinale zuri eta horiek norabide zuzena aukeratzen lagundu digute, eta etenik ez duen aldapan gora San Benito baselizatik datorren bidearekin bat egin dugu. ==Santa Marinako baseliza== Mendatera iristean Santa Marinako baseliza muino baten gainean ikusi dugu. Ataka atzean utzi, eta belarrezko tapiza zapalduz gora heldu gara. Baselizaren parean aterpea dago (''andretxea'' jartzen du), eta metro batzuk aurrerago tontorra. ''Euskaraz Bizi'' leloa duen Argitxoren gutunontzia haitzetan txertaturik aurkitu dugu. Ipar aldera begira jarri, eta gure mendean Sakanako haran luzea dugu, eta, hegoa aldera, berriz, Urbasako ordeka amaigabea. Baselizaren ondora itzuli gara, eta aterpean gaua igaro duten gazte batzuk lehen nagiak astintzeko kanpora atera dira. ==Hiruaitzetako Begia== Etorritako bidetik lepora jaitsi gara, eta, hesia gurutzatu ostean, horren paraleloan Pilotajoko aldera igotzen hasi gara. Berehala ikusi dugu ezkerrera Hiruaitzetako Begia, eta mendi mazelaren erdi aldera iristean Bakaikura doan xenda nabarmenari jarraitu diogu. Pagadira iristean, hori utzi, eta ikusgaitz den beste xenda bat aurkitu dugu pago zaharren artean murgilduz. Denbora gutxi behar izan dugu haitz zulatuaren ondora iristeko. Naturak zizelatutako gutizi karstiko hau ingurune malkartsua da, eta kontu handiz ibili behar da. Poliki egin dugu aurrera. ''Begia'' gurutzatu eta bestaldera pasatzean, beste bi haitzak ikusi ditugu, baina horiek ederrak izan arren ez dute lehenak duen erakargarritasuna. Hala ere, harritzan zehar tarteka marrazten den xendatik gora egin dugu, eta hirugarrenera igotzean atseden txiki bat hartzea erabaki dugu. Zintzurra freskatu, argazki pare bat atera, eta ikuspegiaz gozatu eta gero, gandorraren gain aldera atera gara. ==Baiza eta San Adrian== Gandorrean zehar Baizako tontorraren bila abiatu gara. Gure eskuinean ur putzu handia laga, eta txilar eta ipuruen artean malda eroso bati ekin diogu alanbrezko hesiaren ondotik. Tumulu itxura duen gailur honetan, erpin geodesikoa eta 1967an Club Deportivo Udaberrikok jarritako gutunontzi herdoildua aurkitu ditugu. Etxarriko mendate aldera jo dugu segidan, eta, Iruelorritara iristean, ''Mayo'' izenez ezaguna den pago enborra lurrean etzanda ikusi dugu. Errito zaharrari jarraiki eta labore lurrak babesteko asmoz, maiatzaren lehen egunetik aurrera herritarrak mendira igotzen dira, eta 15 metro inguruko pago bat aukeratu, moztu eta azala kentzen diote. Egun batzuk geroago zulo batean sartzen dute, puntan egurrezko oilar bat labore lurrei begira jarriz. Horrela, uzta ona izango dutela uste dute. Ohitura polita. Etxarriko mendatera heldu aurretik, ''{{udalerria|Etxarri}}-Potugañako trikuharriak'' izenez ezagunak diren Brontze Aroko bi trikuharrien aztarnak aurkitu ditugu. Horietako baten ganbera zortzi harlauzaz osaturik dago, eta tumuluak hamar metro baino gehiagoko diametroa du. Metalezko langa gure ezkerrera utzi, eta San Adriango baselizara igotzen hasi gara. Lizarraga herriaren gainean, talaia paregabea da pareta bertikaletatik zintzilik dagoen baseliza, Beriaingo malkarrak eta San Donato ikusteko. Etxarriko mendatera itzuli, metalezko ataka pasa, eta galtzadan barrena beherantz egin dugu. Pagadian murgiltzen den bidea zabala eta bikaina da, baina bidegurutzera iristean Etxarrira doana utzi eta ezkerrekoa hartu dugu, {{udalerria|Bakaiku}} herriraino zuzenean jaisteko. Herrira iritsi aurretik, goian ikusi dugu Hiruaitzetako Begia, Sakanako lekuko isila. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] ouh856nvb1anq1khq5qize9ps13b044 0 4576 20385 19978 2020-06-25T20:42:22Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Fraidearen begiradapean.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = {{udalerria|Urduña}}, Fraileko ataka, Txarlazo, Goldetxo iturria |distantzia = 11 km. 2 ordu eta 50 km. |ingurunea = {{udalerria|Urduña}} abiapuntu eta helmuga hartuta, Gorobel mendilerroko hormakizango ditugu bidelagun, Fraileburu harkaitz berezia tartean. |abiapuntua = Urdu�a |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=97549&fetxa=2011-12-16&orria=036&kont=001 }} '''{{udalerria|Urduña}} abiapuntu eta helmuga hartuta, Gorobel mendilerroa osatzen duten hormak izango ditugu bidelagun, Fraileburu harkaitz berezia tartean. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=97549&fetxa=2011-12-16&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Urduña}} Arabako eta Burgosko udalerriek inguraturiko Bizkaiko lurraldea da. Haran zabal batean dago, basoz inguratuta eta Nerbioi ibaiaren korridorean, Gorobel mendilerroko hormek osatzen duten harresi naturalaren babesean. Kokaleku estrategiko paregabe horri esker, Urduñak mendeetan zehar etengabe gora egin duen maila ekonomikoari eutsi ahal izan dio. Bertako hirigune historikoan, armarriz hornitutako eraikin eta monumentu erlijioso eta zibil askotan mirets dezakegu gaur egun bikaintasun hori. Biztanleria herrialdeko hiri bakarra izateaz harrotzen da, gainerakoak —{{udalerria|Bilbo}} barne— hiribilduak baitira. Jatorrizko eremuaren fundazioa 1229. urtean burutu zen, On Lope Diaz Haroko II.aren eskutik. Geroago, 1256. urtean, Gaztelako Alfontso X.ak errege forua eman zion. Gaur dakarkizuegun ibilaldiak Arrastaria haraneko Tertangako zirkua nahiz Fraileburuko hormak bisitatzea eskainiko digu. Tontor harrigarri hori 1924an Angel Sopeñak eskalatua izan zen lehenengoz, eta Euskal Herrian eskaladari hasiera eman ziola esan genezake. Guk ez dugu horrelakorik egingo; lar arriskutsua da, eta inguratzearekin konformatuko gara. Helburu hori buruan, Urduñako tren geltokian abiatuko gara. Errepidean bide seinaleak zuzenduko gaitu Antiguako santutegiraino, non ikus ditzakegun, besteak beste, Himalayako zedroa eta itzelezko sekuoiak. Gaur egungo santutegia 1782an inauguratu zuten, eta, kondairak dioenez, bertoko masustondo baten gainean agertu zitzaion Andre Maria artzain bati. Iturrian ur freskoa hartu ostean, gorantz jarraituko dugu, betiere zuzen. Errepidea zeharkatu, eta zementuzko bideari ekingo diogu; hamar minuturen buruan pasabidera iritsiko gara. Atea iragandakoan, basabide nagusia lagun ibiliko gara hamar bat minutuz. Bihurgune itxia pasatu eta berehala ezkerrera sartuko gara (HE), pista nagusia alboratzeaz batera. Bide leunean bost bat minutu egin ostean eta bigarren zuhaiztia igarotakoan, eskuinera joango gara (harripiloa). Zidortxoa bidaide Txarlazo mendia inguratuz joango gara, Fraileburu muturraren azpira heltzen garen arte. Hesia zeharkatu eta aldapa pikoan gora segitu, txiri-txiri, labaingarri egon ohi baita. Bustita egonez gero, adi ibiltzea nahikoa zaigu, baina elurtuta edo izoztuta badago, hobe ez jarraitzea. Goialdean, pasabidea igarota, eskuinera joko dugu (M), legar pista hurkoaren bila, belardian jarraitzeko arazorik ez badago ere. Hori bai, kontuan hartu, batetik, behe lainoak jota egokiena errepidetxoari men egitea dela, eta, bestetik, hemendik eta Txarlazoraino ipar-ekialderantz jo behar dugula. Hogei bat minutu beharko dugu Antiguako Amaren eta antenatzarren ondoan izateko. Txarlazo (938 metro, buzoi bi), haizeak uzten badigu, leku aparta da umeekin jolasteko eta mokadu bat hartzeko. Gorobel mendilerroko tontor horretatik bista paregabeaz gozatzeko parada izango dugu, gure oinetan Arrastaria harana eta {{udalerria|Urduña}} izango baititugu. Antiguako Ama Birjinaren oroitarria dago han, 1904an egina, hiriaren zaindariari omen egiten diona. Gailurretik Txolope mendirantz, mendebalderantz, jaitsiko gara, bi mendion arteko leporaino, marka zuri-horiekin bat. Eskuineko Goldetxo ate bitxitik zehar segituko dugu (IE). Harkaitz arteko pasabide estua bukatuta, sigi-sagan beheratuko gara, eta bost minutu betetzeke Goldetxo iturrira iritsiko gara. Hemendik eta herrira bitartean, bide nagusitik berehala jaitsiko gara, ezkerrera garamatzaten bideei jaramon egin barik, Lendoñora iritsiko ginateke eta. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] f8w969d938w3gjf9xhyu36qve3zdowf 0 4577 20503 19592 2020-06-25T21:12:05Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 66953-Bardeak Aguaras-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = {{udalerria|Arguedas}}, Bardea Zuria, Castill de Tierra, Peñaflor gaztelua, Vedado de Eguaras, Punta de la Estroza, Barranco Grande |distantzia = 23 km. 5 ordu eta 50 mn. |ingurunea = Kontrastez beteriko ibilaldia proposatzen du Vedado de Eguarasek, Nafarroako Bardea Zuriaren bihotzean. Oasi berdea da Euskal Herriko basamortutzat jotzen den parajean. |abiapuntua = Castill de Tierra ({{udalerria|Arguedas}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=96953&fetxa=2011-12-09&orria=037&kont=001 }} '''Kontrastez beteriko ibilaldia proposatzen du Vedado de Eguarasek, Nafarroako Bardea Zuriaren bihotzean. Oasi berdea da Euskal Herriko basamortutzat jotzen den parajean.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=96953&fetxa=2011-12-09&orria=037&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == Bardea Euskal Herriko basamortua dela esan ohi da. Bardea Zuriaren bihotzean dagoen Vedado de Eguarasko oasi berdean, ohiko lekuetatik ihesi, mendizaleak paraje horietako bakardadean murgiltzeko aukera paregabea izango du. ==Castil de Tierra== Bardeako monumentu natural ezagunena da Castil de Tierra, eta haren ondoan dagoen aparkalekuan hasiko dugu ibilaldia. Higaduraren eraginez, tximinia itxura duen mendixkaren ondoan Bardeako Artzainaren omenez egindako monumentua ikusiko dugu. Tiro poligonoa inguratzen duen pistan barna egingo ditugu lehen urratsak, eta Cabaña de Agirreren inguruan Cortinas eta Grande sakanak zeharkatu eta lurrezko pistari helduko diogu. Urruti, Peñaflorko gaztelu ezagunaren irudia marrazten da. Lau kilometro bete ostean, ipar aldera zuzentzen den bide nagusia utzi, eta Corral de la Blancaren ondotik Vedado de Eguarasko naturgune babestuan sartuko gara. ==Vedado de Eguaras== Bat-batean paisaia erabat aldatuko da, orain arteko erliebe lau eta lehorra atzean utzi, eta aleppo pinu, erromero, abaritz eta ipuruz betetako basoa aurkituko dugu. Kontraste handia. Xenda nabarmenari jarraituz, Peñaflorko gaztelua kokatua dagoen muinoaren ondora helduko gara. Malda pikoa igo, azken zatiak duen zailtasuna gainditzeko motxilak lurrean utzi, eta harriei helduz lortuko dugu dorrearen ondora heltzea. Elezaharrak dioenez, gaztelu hori Nafarroako erregearena izan zen. Erregeak bere alaba Zuria Aragoiko printzearekin ezkontzera behartu nahi izan zuen, hark uko egin zion, eta aitak zigortu egin zuen gazteluaren dorrean giltzapetuz. Gauez, Valtierrako artzain batek gazta eta esnea eramaten zizkion Zuriari. Askatasuna berreskuratzean, gaztelua inguratzen zituen lurrak artzainari oparitu omen zizkion. Horregatik, Zuria Nafarroakoaren gaztelua ere esaten zaio. Kondairak halaxe dio, baina egia bestelakoa da. Gaztelua Nafarroa eta Aragoi arteko muga zaintzeko altxatu zuten 1254. urtean, eta, bide batez, inguru haietan zebiltzan bidelapurren ekintzak zapaltzen zituzten. Ikuspegi zabalaz gozatu ostean, igotako bidetik behera egingo dugu. Guardaren etxea atzean utzi, eta bide zabal eta nabarmen bati jarraituz, Eguarasko basoetan murgilduko gara. Txitxarrek bizitoki aproposa aurkitu dute parajeotan, eta zarata oso nabarmena ateratzen dute. Bide erdia beteta dugunean, Eguaras inguratzen duen pista utzi, eta eskuinera ateratzen den bideari helduko diogu, naturgunea erditik zeharkatuz. Segidan, Valdeochoako lepora igo gara. Labore lur eta amildegien artean ikusgaitz den xendari jarraituz, pareta bertikalen gainetik ''Oreinaren igarobidea'' izeneko lepora iritsiko gara. Behean, oasi berdea; goian, berriz, labore lurrek kolore horiz estaltzen dituzten lur sail neurrigabeak. Berriro ere kontrasteekin topo. ==Barranco Grande== Larre eta labore lurrak zeharkatuz, Punta de la Estrozara helduko gara, Bardea Zuriaren talaia bikaina. Planoa eskuetan hartu, eta begi aurrean dakusagun guztia identifikatzen ahaleginduko gara: Rallon, Piskerra, Ralla...; eta behean, Barranco Grandek lurrean irekitako zauri luzea ere erraz antzeman dugu. Mendi ertzari heldu, eta berehala jaitsiko gara sakanera. Barranco Grande mugatzen duten paretak txikiak irudituko zaizkigu; baina, aurrera egin ahala, gaindiezinak. Bost kilometro luze den jaitsieran oso ur gutxi aurkitu dugu, baina merezi du puntatik puntara oinez edota bizikletaz zeharkatzea. Higaduraren eraginez, eskultura natural asko aurkituko ditugu, hango pareta eta lurretan erakusketa bikaina osatzeraino. Tarteka, aurkitu ditugun ur putzu eskasetan lepoa eta besoak busti beharko ditugu, eguzkiak gogor jotzen baitu. Castil de Tierraren txapela pareta gainetik nabarmentzean abiapuntutik gertu gaudela ohartuko gara; sakana utzi, eta hango igarobide erraz batetik kanpora aterako. Metro gutxi batzuk aurrerago, Barranco de Cortinas zeharkatu eta ibilaldia bukatutzat eman dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] k321bsq7yv2htk97mo5ah6piupd1z9z 0 4578 20697 19894 2020-06-25T21:15:32Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 66935-Uzkuiti-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Ertaina-Zaila |lekuak = Larraitz, Muitze saroia, Etzitegi saroia, Uzkuiti, Egurral lepoa, |distantzia = 13 km. 4 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Arritzagako haran aldera eskegita dagoen mendi gandorra talaia paregabea da Aralarko gailur, larre, magal eta basoen ikuspegiaz gozatzeko. |abiapuntua = Larraitz ({{udalerria|Abaltzisketa}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=96399&fetxa=2011-12-02&orria=045&kont=001 }} '''Arritzagako haran aldera eskegita dagoen mendi gandorra talaia paregabea da Aralarko gailur, larre, magal eta basoen ikuspegiaz gozatzeko. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=96399&fetxa=2011-12-02&orria=045&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Jaiegunetan jende andana biltzen da Larraizko inguruetan. Gehienek Txindokiko gailurrera iritsi nahi dute, eta gutxi batzuk Aralarko erraietan murgiltzen dira, Alotzako larreetan barrena. Bi gauzak egiteko, baina, bide bera erabiltzen dute normalean, eta horrek sekulako jende ilarak sortzen ditu. Guk ezezagun samarra den Uzkuiti mendia aukeratu dugu: Muitzeko haran eder eta basatitik igoko gara, eta, jaitsi ere, bide beretik. ==Muitze== Oso goiz, egunsentiaren lehen argia profitatuz jarri gara martxan; aparkalekua hutsik dago oraindik. Haren amaieran dagoen metalezko langa pasatu bezain fite, alanbrezko hesi bat gainditu, eta Urtzabalgo zelaietatik igo gara goiko pistara. Bide zuzena hartu dugu, baina, lasaiago egin nahi duenak, langa pasatu, eta hartxintxarrezko pista zabalari jarraitu behar dio; uraska baten ondotik pasatu, eta egurrez egindako bidezidor baten hasiera ikusiko du; han, egurrezko hesola bat dago ——Txindoki jartzen du ——, eta bide horretan abiatu beharko du. Txindokira igotzeko ohiko bidea da, baina laster hori utzi eta ezkerrera ateratzen den bide zabal eta lauari heldu behar zaio antenaren txabolara heldu arte. Puntu honetan igoerako bidea bakarra da. Muitzetik gorantz doan bideak xarma berezia dauka, Txindokiko alderik basatiena baita: izen bera duen errekak zizelkatu duen haran eder eta paregabea da. Aldapa oso pikoa da, eta horrek erritmoa moteldu eta egokitzera behartu gaitu. Inguru bakartia da; mendizale gutxi ikusten da hemen; nonbait, bidearen gogortasunak jendea uxatzen du. Amezketako gazte baten oroimenez jarritako gurutzetxoa aurkitu dugu. Muitzeko ur-jauziaren ondotik pasatu, eta, sigi-saga, erraz egin dugu gora. Berehala iritsi gara Muitzeko saroira, eta haren ondotik jarraitu diogu errekaren paralelo doan bidezidorrari, eskuinetara utzita Egurraleko lepora doana. Hirurehun bat metro egin, eta, bide jakinik gabe, errekaren beste aldeko belardian gora jo dugu. Aldapa motz baina gogorrak Etzitegiko saroira eraman gaitu. Leku polita da. ==Uzkuiti== Izerdi tantak lehortzeko, atseden txiki bat egitea erabaki dugu; bidea ez dago agerian, eta, bordaren ondoan hamaiketakoa egiten dugun bitartean, nondik igo erabakitzen geratu gara. Lehenengo aldia da mendi honetara igotzen garena, eta, indarrak alferrik galdu aurretik, hobe ingurua aztertzea. Aurrean dugun muinora zuzen igotzea pentsatu dugu. Poliki-poliki lortu dugu gainera iristea, eta bidea leundu egin zaigu ehun metroko desnibela gainditu ostean. Gandorrari jarraituz, erraz iritsi gara Uzkuitiko tontorrera. Balkoi baten modura, Arritzagako haranera begira dago eskegita, eta, handik, ederki ikusi ditugu Balerdi, Artubi, Astunaldeko lepoa eta Oako Harria. Beste aldetik, Aralarko larre zabalak hedatzen dira Ganbo mendiaren magaleraino. Tontor horrek, Aoki mendiarekin batera, Muitzeko zirkua mugatzen du, baina oso alde desberdinak ditu: iparraldean eta ekialdean malda belartsu eta pikoak ditu; hego eta mendebaldean, aldiz, oso altuera txikia du, eta tarte belartsu eta lauak nagusitzen dira. Aoki mendia inguratu, eta Egurral lepo aldera abiatu gara, magal belartsuetan marrazten diren bidexka nabarmenei segituz. Txindokira igotzeko azken aldapa hasten den lekura iristean, jende mordoa ikusi dugu belarretan etzanda, atseden hartzen. Hasieran, Txindokira igotzea pentsatu dugu, baina, hango panorama ikusita, bertan behera utzi dugu asmoa. Larraitzera lehenbailehen itzultzea erabaki dugu, baina, ohiko bidetik jaitsi beharrean, berriro abiatu gara Muitze aldetik. Igotako bide beretik jaisten hasi gara; Muitzeko erreka ondora iristean, belarretan etzan, eta Txindokiri so geratu gatzaizkio. Atsedenak sortutako nagiak astindu, eta beherantz jo dugu, Larraitzera iristeko. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] ok1sxolmidomiuemmh8lgjwvjupkwoo 0 4579 20627 19771 2020-06-25T21:14:14Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 66920-Mareazulo-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Okondo}}, Ugalde, La Rueda, Mareazulo, Aretxarro |distantzia = 4,5 km. 2 ordu. |ingurunea = Okondok leiho bat omendu du itsasaldera begira, baina non? Arabako Mareazulo sakanean gaindi ibiliko gara aspaldiko elezaharra eta historiaurrea gogogaide. |abiapuntua = La Rueda (Ugalde, {{udalerria|Okondo}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=95810&fetxa=2011-11-25&orria=037&kont=001 }} '''Okondok leiho bat omen du itsasaldera begira, baina non? Arabako Mareazulo sakanean gaindi ibiliko gara aspaldiko elezaharra eta historiaurrea gogaide. Ugalde auzotik abiatuko dugu txangoa. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=95810&fetxa=2011-11-25&orria=037&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Tokian tokiko punturik gorena zein den jakiteak jakin-mina piztu ohi du beti. Orain duela mende batzuk, ikusmena edota zentzu komuna baliatzen zuten bidaiariek paisaiako desnibelen tamaina irudikatzeko. Nork ez ditu gogoan San Adrian haitzulotik XVI-XVII. mendeetan igarotako bidaiarien esanak? Aizkorriko paisaia hainbeste miresten zuten, non bi alemanen idatzietan San Adrian haitza Pirinioetako mendirik garaiena zela irakur daitekeen. Okondoko (Araba) ibarrean desnibel handiko talaiak badaude ere, behealdera so egingo dugu orain, Maiorgako burdinolaren inguruan Arabako punturik baxuenetakoa baita. Agian, {{udalerria|Okondo}} ibarrak itsas mailarekin duen hurbiltasunarengatik-edo, sinesmen eta kondaira apartak sortu dira. Esaterako, Ugalde auzoan dagoen Mareazuloko sakanako haitzuloak direla eta, pasadizo zirraragarriak kontatzen dira. Landaretzak aski babestua, Mareazulo haitzuloa izen bera daraman errekastoaren ondoan dago, eta itsasgorekin hertsiki lotu du elezahar batek. Euri jasak gertatu eta egun batzuk geroago, miraria ikusgarria gertatzen da, tupustean: barru-barruko biltegi labirintikotik borborka milaka eta milaka litro ur kanporatzen dira. Ugaldeko errekaren maila dezente igoarazten du erauntsiak. Ordu gutxiko gertakizuna izaten omen da, eta noiz gertatuko den zaila da jakiten. Nola ez die uraren burrunbak bizilagunei harridurarik ekarriko amildutakoa gazia bada? Bizkaiko itsasotik Okondoko ibarreraino bideratutako ur-lasterra ote da hura? Bigarren ezustekoa Aretxarro haitzuloan da. Sakan berean ehunka metro gora eginez ikusiko dugu harpe misteriotsua, aski gorderik. Aho beltz horrek ez du, ordea, ur-lasterrekin zerikusirik, Aretxarroko sakana estutzen duen kareharrizko muturrean irekitzen baita. Haitzuloa Barandiaran antropologoak esploratu zuen 1930ean, eta hezurrak eta burezur bat aurkitu zituen bertan. Haren hitzetan, Neolito garaiaren amaierako hilobiratze bati zegokion. Felix Murga eta bere Okondoko talde sonatua 40 urte geroago abian jarri ziren haitzulo galduaren bila. Asko kostata, Mareazulo sakanean gora egin zuten eta, akaso, gu bezala, mira-mira eginda geratu ziren irekidura ttipiak bistan zituztela. ==Mareazuloko hustubidea== Mareazuloko sakana ezagutarazteko xedez, Okondogoieneko Ugalde auzoan abian jarriko gara. Auzora iristeko, Okondotik Soduperako errepidea jarraitu, eta eskuinera egingo dugu Garateko mendatetik Laudiora doan errepidea ikustean. Bihurgune itxian, Ugalde erreka paraleloan doan asfaltoa jarraituko dugu. Zurikaldai jauregiaren eta haren kapera-elizaren ondotik igarota, eskuinera egin, Ugalde erreka zeharkatu eta La Rueda baserri ondoan lagako dugu autoa. Victorino Palacios adituaren ustetan, gaur egungo La Rueda baserri abandonatuak errota funtzioak bete zituen behiala. Hiru basabide ikusiko ditugu La Ruedatik hurbil den Askuti inguruan, hots, enborrak pilatzen dituzten lekuan. Lehenik eta behin, barrualdeko urak presio handiz astintzen dituen Mareazulo haitzulorantz egingo ditugu urratsak. Eskuineko basabideari ekingo diogu Askutin, eta metalezko langa zeharkatuta, Mareazulo errekastora iritsiko gara. Ur emaria zeharkatuta, goratasuna irabazten hasiko gara. Elorri zuriak, pinuak, eukaliptoak eta haritzak gogaide, Okondogoieneko bazterren gainean panoramika zabala dago. Basabidean eskuin-ezker egin ostean, pinudi baten ondoraino lagunduko digu bideak. Aldatsa amaiturik, igoera hartzeari utzi, eta ezkerretik doan xendari ekingo diogu. Aspaldiko basabidea bada ere, hein handi batean landaretza gogaikarriak hartua du. Beraz, irekitako pasilloa baliatuta, sestra kurbari men eginez jarraituko dugu. Une batez, desbideratze bat ikusiko dugu ezkerrean. Basabidetik irtengo gara orduan eta, maldan behera joz, errekastora jaitsiko gara. Haitzuloa arrakala oker baten moduan dago irekita, eta errekastora iritsi baino metro batzuk lehenago ikusiko dugu, eskuinean, hurritzen babesean. ==Aretxarro haitzuloa== Mareazulo harpea bisitatu ondoren, Askutira itzuli eta, bidegurutzean eskuinera eginez, maldan gora abiarazten den basabideari ekingo diogu. Saigorta eta Poto lekuak igaro eta berehala, Sarsakon ibar xumetik boteka doan errekastoa ikusiko dugu. Aretxarroko gune karstikoa hurbil dugu, pistaren eskuinaldean. Basabidea makurtzen denean, metro batzuk aurrera segitu eta, ezkerrera jotzen duenean, ibarrera jaisten den bideari ekingo diogu. Errekaraino iritsi gabe, ordea, pistan barrena sigi-sagaka ibilita, Aretxarro haitzulora iritsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] qe2fzok7feeqdrtcuez6dox6ci1l81t 0 4580 20495 19578 2020-06-25T21:11:57Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 66894-Santa Grazi-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Zuberoa}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = {{udalerria|Santa Grazi}}, Senta auzoa, Mürrütxegaine, Ülünagerre punta, Ñabarriñegañe |distantzia = 12 km. 4 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Santa Graziko Senta auzotik abiatuta, pare-parean dauden Ehüjarre eta Arpideako arroila ederrak miresteko aukera emango digu. |abiapuntua = Senta auzoa ({{udalerria|Santa Grazi}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=95092&fetxa=2011-11-18&orria=037&kont=001 }} '''Santa Graziko Senta auzotik abiatuta egingo dugun txangoak pare-parean dauden Ehüjarre eta Arpideako arroila ederrak miresteko aukera emango digu. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=95092&fetxa=2011-11-18&orria=037&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Sentako auzoa da Santa Garaziren ohoretan eraiki zuten eliza erromaniko guztiz ederra aurkitzen den etxe multzoa, Santa Graziko ibar luzearen ekialdeko puntan, San Martirako bidean (Zuberoa). Hain zuzen, Senta auzoaren sarrerako eta Izarbe zein San Martirako bidegurutze inguruan utziko dugu ibilgailua (650m). San Martirako bidean, pilota plaza politaren gainaldetik ehun bat metro pasa ibili ondoren, ezkerralderat abiatzen den bidexka bat hartuko dugu. Laborantzarako eraikinak pasatu eta gero, bizilagunez aspaldidanik hustutako Elixagaraia etxeari saminezko agur bat eginen diogu. Saihetsak hurritzondoz eta gaztainondoz beztituak dauzkan bidexka horrek Aizesagardoiko borda politera lagunduko gaitu berehalaxe. Hortik aski laster bide sarda batera iritsiko gara, eta zuzen joko dugu, horiz tindatutako ibilbide seinaledunak markatzen duen bezala. Otelarre baten gora seko garamatza lurrezkoa bilatu egin den bidexkak. Alabaina, arnasa hartzeko denboran, baita ibiltzean bera ere sekulako ikusmen ederrik gozatzeko parada badugu ibilbide hasiera honetatik bertatik. Ehüjarreko arroila alimalearen behealdeko ahoa hortxe daukagu hegoalde hurbilean, ezkerrean Ütziako oihanaz eta eskuinaldean Ganagerreko basoaz inguratua. Mendebaldean dugu, berriz, {{udalerria|Santa Grazi}} eta {{udalerria|Larraine}} herrietako lur eremuak mugatzen dituen mendi lerroa, hegoaldeko muturretik iparraldeko puntara ezagutuko ditugularik, Eskantola, Izeitto Saimendi eta Santa Graziko Otsogorriko gailurrak. Mendi lerro horren atzean, hego-mendebaldera, Sardekagaineko tontor bikoitza ere begi bistan izango dugu. Ote eta iratze, baita gaztainondo zati oso eder baten artean aurrera doala, lurrezko bidexka xenda bilakatu da, gorantz egiteak eta atseden pixka bat hartzeko zati ordokiagoak tartekatzen dituelarik. Une batean, ur-begi batean laborariak plastikako ontzi handi batekin eginiko aska berezi baten albotik igaroko gara. Belardi aldapatsu baten goian, berriz, halan dabiltzan behiak atsedena hartzen duten ordoki txiki batekin egingo dugu topo. Leku horiei behilogiak —behiek lo egiten duten tokiak, alegia— esaten zaie Zuberoan. Ordoki horretatik iparralderat gorantz jarraikiz xendak hurbiltzen gaitu Arbutiko oihanaren hegoaldeko mugatik. Zuhainpean sartuta gaudelarik doi-doi, kolore horiko seinaleek eskuinaldera bihurtarazten digute, harkaitz artean. Arretaz ibili behar da zati horretan zein lehenago edo gerorago ere, seinaleak ez baitira beti ongi ageri. ==Mürrütxegainetik aukera bi== Oihanaren bazterretik hurbil garelarik, une batean gailur txiki eta xume batera iritsiko gara (1.035 m). Horrek Mürrütxegaine du izena, eta bista zabal eta miresgarriaz oparituko gaitu gure indarrez egiteez. Hegoaldera pare-parean dugularik, Ehüjarreko arroilaren handitasunaz ohartzeko parada badugu. Bisan-bisean dugu, halaber, Santa Graziko Ürrütia auzoaldea eta bere etxalde sakabanatuak. Ehüjarreko beheko ahotik mendebalde hurbilean ageri den beste arroila, berriz, Arpidea da. Horren saihets batean aurkitzen da guztiz ospetsua den eta orain dela gutxi bisitetarako antolatu duten La Verna lur azpiko barrunbe ikaragarria. Hego-mendebaldera are gehiago bihurtuz begirada, Biarnoko lurretan jada kokatuak diren Sum de Leche eta Arlatze (Arlas) mendiak ezagutuko ditugu. Aurrera joatearren, belardi baten behera eta hasieran Arbutiko oihan ertzetik hurbil behera joko dugu, eta, ondoren, belardi baten behera jaitsiko gara. Azkorrigako erreka txikitxora iritsirik, bi aukera ditugu. Hasieratik jarraitzen diogun ibilbide seinalatuari eutsi diezaiokegu, baina, egia esatearren, traza nahiko txarrean dago, tindak sarritan ezabatuak eta leku batzuetan jarritako zutoinak lurreratuak ere. Hobe, beraz, mapa baten irakurtzen jakitea Ülünagerre puntaraino igotzeko (1.084m), ondoren Espildoiko oihan bidea denbora aski luze batean jarraitzeko, Ñabarriñegaineko belardiaren behera jaisteko (1.035 m) eta, azkenean, Inkazbürüko errekarako xenda politetik Berrietxea jatetxe ingurura jaisteko . Galtzeko arriskuak saihesteko, haatik, askoz ere hobe da Azkorrigako erreka zeharkatu baino lehen (950 m), hego-ekialderat abiatzen den xenda bat hartzea eta Arpiñako borda guztiz politera (885m) jaistea. Gaineko eta peko borden arteko belardian behera egin ondoren, bertara daraman lurbidea topatuko dugu, eta horrek lagunduko gaitu gora egitean agurtu dugun Aizesagardoiko bordaren inguruetara. Bertaraturik, zatitxo bat joan-etorrian egitea baino ez zaigu geratuko. Aukera horrek ibilaldiaren luzera bi orduz laburtuko digu ere. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 7fc9ft6d38lcyuy7oyjxolstq1wx4kp 0 4581 20847 20447 2020-06-26T08:38:34Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Talaia balea begiztatzeko.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Elantxobe}}, Ogoño |distantzia = 5,2 km. 2 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Itsasoari estuki lotutako herria da {{udalerria|Elantxobe}}, eta berau bisitatzeko onena, Ogoñoko begiralekuetara igotzea da. |abiapuntua = Elantxobe |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=94437&fetxa=2011-11-11&orria=037&kont=001 }} '''Itsasoari estuki lotuta dago {{udalerria|Elantxobe}} herria, eta berau bistaratzeko, onena Ogoñoko begiralekuetara igotzea da. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=94437&fetxa=2011-11-11&orria=037&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Kareharrizko Ogoño izeneko mutur ikaragarriaz babesturik, Elantxobeko (Bizkaia) arrantza portua berezi ageri da bisitarien aurrean. 1524. urtean zegoen arrantzale kopuru txiki bat izan zen Elantxoberen jatorria, eta, denboraren poderioz, inguruko herrietako lagunekin handituz joan zen kopurua. Elantxoko nekazaritza gunearen beheko aldean {{udalerria|Elantxobe}} sortu zenetik ({{udalerria|Elantxobe}}: Elantxo behea), arrantzale herria itsasoak emandako baliabideetatik bizi izan da. Mendeetan, balea-arrantzaleen komunitate bat bizi izan zen. Talaiariak abisua eman ostean, gizon gutxi batzuk txalupetan irteten ziren balearen atzetik. Ondora heldutakoan, arpoia sartu eta txalupari gogor eusten zioten, baleak ziztu bizian alde egin ohi baitzuen. Arrantzaleek ia zati guztiak aprobetxatzen zituzten: haragia, jateko; bizarrak, kortseen armazoiak egiteko; eta hezurrak, bitxiak eta hesiak egiteko. Koipea elkartean banatzen zuten. Herriaren xarma berezia guztiz gozatzeko, proposamenik onena, herri gaineko behaketa lekuetara joatea da. Horretarako, autobus geltokitik abiatuko gara, aldatsean gora, zelan ez. Ehun bat metroan ''Ogoño'' adierazten duen kartel bikoitza ikusiko dugu. Eskuinetik jarraituko dugu (IM), marka zuri-gorriekin bat, ezkerrekoa itzultzeko erabiliko baitugu. Berehala eskuinera joko dugu, hormigoiari bizkarra emanez. Bista ederra izango dugu ezkerrean utzitako etxeko behatokitik. Gorantz minutu batzuk egin ostean, burdin hesi artera sartu eta beherantz segituko dugu bide belartsuan. Txiri-txiri ekingo diogu jaitsierari, laprast ez egitearren. Hortik aurrera, gurbitzak eta arteak nagusituko zaizkigu. Tarteka eremu nahasgarria izan badaiteke ere, marka zuri-gorrien laguntzaz ez dugu aparteko zailtasunik izango bide onari eusteko. Hasi eta 45 bat minutura aldats serio bati egingo diogu aurre. Izerdia ederto botata helduko gara zabalgune batera, non paisaiak aho zabalik utziko gaituen. Arreta handiz beheratuko gara, berriro artadian sartuta. Basotik irten eta ikurrina pintatuta daukan haitz panoramikoa zapalduko dugu. Tontorra aurrez aurre, leku egokia daukagu mokadu bat eta atsedenaldia hartzeko. Hortik aurrera, marka zuri-horiei jarraituko diegu. Talaia utzi eta ordu laurden batera, harriak bide eroso bihurtuta, seinalerik gabeko zutoin batera iritsiko gara (harri piloak). Ezkerreko zidorretik tontorreraino bertaraino igotzen badugu (Ogoño, 305 metro), hamar minutuan erpin geodesikoa eta buzoi biak ikusi ahalko ditugu. Bide beretik jaitsiko gara eta, behin elkargunean, ezkerretik jarraituko dugu. Ehun bat metro aurrerago, eskuinera jo, eta minutu bian legar pistarekin bat egingo dugu. Pauso batzuk emandakoan, bide zabala albora utziko dugu, ezkerrera sartzeaz bat. Kilometro erdian errepidera irtengo gara, eskuinera eginez. Porlanean behera, bista ederrak izango ditugu hilerriraino. Ezkerrera eta behera joko dugu hor, eta hamar minutu igaro aurretik, berriro autobus geltokian izango gara. Minutu batzuk igaro ditzakegu ondoko San Nikolas Barikoa bisitatzen. Elantxoben dagoen zabalgune bakarraren gainean dago, arrantzaleen etxez inguraturik. 1803. urtean eraiki zuten, itsasgizonen kofradiari esker, eta urtero, abenduaren 6an, erromeria eta umeen jokoak izaten dira. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] ilw9bfxrxz99vxbqia5sqdgz7oq4vuj 0 4582 20792 20580 2020-06-26T08:37:36Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 66868-Elgeta-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Elgeta}}, Intxorta |distantzia = 8,5 km. 2 ordu eta 30 mn. |ingurunea = 1936ko gerran izandako gertaerak gogora ekarri eta gure oroimenean gordetzeko aukera dugu Intxortako magaletan dagoen ibilbide tematikoa bisitatuz. |abiapuntua = Elgeta |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=93729&fetxa=2011-11-04&orria=037&kont=001 }} '''1936ko gerran izandako gertaerak gogora ekarri eta gure oroimenean gordetzeko aukera izango dugu Intxortako magaletan dagoen ibilbide tematikoa bisitatuz. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=93729&fetxa=2011-11-04&orria=037&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Intxortako parajeetan 1936ko urriaren 4an egindako defentsari esker, zazpi hilabete igaro ziren {{udalerria|Elgeta}} indar faxisten esku erori aurretik. 1937ko apirilaren 24 arte luzatu zen borrokaldian, izugarria izan zen errepublikano eta nazionalistek erakutsi zuten adorea, erresistentzia bizia erakutsi baitzuten. Ibilaldi honek paraje haietan murgildu gaitu, lubaki eta babeslekuen artean, imajinazioari eragin eta gertaera haiek irudikatu nahian. ==Intxorta== Euskal mendizaletasunaren historian esanahia eta leku berezia duen Elgetako herriko plazatik abiatu gara. Arrasaterantz doan errepide aldera igo, hori gurutzatu eta aurrez aurre dugun porlanezko pistan barna aurrera egin dugu, PR-Gi 95ari dagozkion bide-seinale zuri eta horiek erakutsi diguten norabideari jarraituz. Berehala, bide nagusia tarte batez utzi eta Xalbador ermitara igo gara, bertan dagoen gerran eraildako zibilen monumentua bisitatzeko. Haren atzetik, SLaren markei jarraituz, Intxortako Ateraino joan daiteke. Atzera egin dugu, PR-ra itzuli eta, bide hori segituz, Antzuategi Bazterrekoa baserriaren ondotik pasatu gara. 1936an baserri hori hirugarren babesleku pasibo gisa erabili zuten. Ur-biltokira iristean porlanezko pista amaitu eta lurrezkoa hartu dugu. Pagadi, izeidi eta pinudi artean egin ditugu hurrengo urratsak Intxorta mendiko ipar magala zeharkatuz. Bide nagusia zeharkatzen duen xenda nabarmen batek erakutsi digu Intxortako tontorrera igotzeko xenda. PRa utzi eta ezker aldetik maldan gora egin dugu tontorrera heldu arte. Gutunontzi zaharra, aterpe hondatua... ez da oso erakargarria. Atzera egin dugu etorritako bidetik eta berriro murgildu gara bide nagusian. ==Intxortako Atea== Gipuzkoako (GR-121) eta Bizkaiko (GR-123) biren marka zuri-gorriekin bat egin eta, Intxorta eta Gaztelugatxeko magalak zeharkatuz, aurrera egin dugu lurrezko pista zabalean. Pinua nagusi den paraje hauetan ez dugu inguratzen gaituen paisaiaz gozatzerik izan. Bidegurutzera iristean hainbat seinale ikusi ditugu: aurrera segituz gero, GI-2639 errepideraino joango ginateke eta hortik {{udalerria|Elgeta}} aldera jo beharko genuke Intxortako Atearen ondora heltzeko, baina ezker aldetik Intxortako lepora igo eta zuzenean jaitsiko ginateke errepidean zehar ibili gabe. Azken hori aukeratu eta malda bat igo ostean, beherantz egin dugu. Errepidera heldu aurretik 1936ko gerran Euzko Gudarosteen defentsa lerroen zenbait elementu berregin dituzte, eta horien inguruan ibilbide tematiko bat antolatu. Bertan ikusi ahal izan ditugunen artean, lubaki lerroak, parapetoa, babesleku pasiboak eta Belgikarren (''La Belga'') metrailetaren kokagunea dira aipagarrienak. Kokagune bakoitzean dauden paneletan agertzen diren irudi eta hitzei esker, hobeto ezagutu dugu paraje haietan gertatutakoa. Errepidea zeharkatuz, Intxortako Atea ezagunaren ondora iritsi gara. 1936ko gerran Elgetako frontean izandako gertaerak gogora ekartzeko, Juan Jose Aranguneren eskultura hau 2007ko apirilaren 19an inauguratu zuten. Aurrera segi eta berehala iritsi gara Asentzio ermitaren ondora, faxisten lubakien ingurura. Garai batean oso ezaguna zen bertan egiten zen erromeria, eta gaur egun atsedenleku eta aintzira txiki bat daude. =={{udalerria|Elgeta}}== Aintziraren ondotik beherantz jo dugu marka zuri eta horiei jarraituz. Udaixa, Miravalles eta Olatza baserrien ondotik pasatu, eta Elgetara iritsi gara, abiapuntura. Baina ez da hemen bukatu gure ibilbidea, herrian bertan dagoen Espaloia Kafe Antzokira jo dugu 1936ko gerran Elgetako frontean izandako gertaeren inguruan prestatuta daukaten erakusketa bisitatzeko asmoz. Bertan denetarik ikus daiteke: uniformeak, erabilitako armak, kartelak... eta horiekin batera eskalan egindako maketa bat non ikus daitezkeen Intxortako batailako eraso eta defentsa guneak oso modu adierazgarrian. Ibilbide honek memoria historikoa gogoratu eta gertatutakoa hobeto ulertzen lagundu digu, interesgarria oso. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] tow800shwjynzvxvn899qs3lgf9k9nj 0 4583 20816 20417 2020-06-26T08:38:01Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Manuetako ilunpeak.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Mañueta}}, Navaridasko artadia, Navaridasko aintzira, {{udalerria|Villabuena}} |distantzia = 10,7 km. 2 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Galeria bitxia matazatu du Mañuetako herriak lur azpian, denboraren poderioz. Gainazalera etorrita, Navaridasko ondare naturalari bisita egingo diogu. |abiapuntua = Mañueta |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=93137&fetxa=2011-10-28&orria=041&kont=001 }} '''Galeria bitxia matazatu du Mañuetako herriak lur azpian, denboraren poderioz. Gainazalera etorrita, Navaridasko ondare naturalari bisita egingo diogu. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=93137&fetxa=2011-10-28&orria=041&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Meson errekak bitan banantzen du {{udalerria|Mañueta}} herria (Arabako Errioxa). Uharkaren eskuinaldean altxatutako auzoari modernotasuna darion legez, distira eta xarma berezia dario ''Bodegas'' deritzanari zaharberritze lan batzuen ondorioz. Herriak ilunpean hainbat eta hainbat hamarkadatan arretaz gordetako altxorrari argitara emateko parada zegoela deliberatu zuten Mañuetako bizilagunek joan den udan, uztailaren 24an. Izan ere, ardo goxoa aldaketarik gabeko tenperaturan edukitzeko helburuarekin, behiala ehunka metro galeria induskatzearen ondorioz, sare korapilotsua eratu zuten ama lurraren sabelean. Ardo biltegiren bat edo beste kenduta, haatik, instalazio abangoardistak betiko ordezkatzen ari dira etnografiarako lagatako korridore ilunak. Bizilagun bakoitzak bere ardandegia ezkutua du, eta, ardogile orok aski ongi dakienez, obra sinpleak eta labirintikoak harilkatzen dira lur azpian, arbasoek sator lan sutsuari ekin baitzioten. «''Behiala, meatzarien antzera, galeriak bizkor-bizkor hondeatu zituzten eta, barrunbeak elkarrekin gurutzatzekotan, burdinazko atea altxarazi eta, ibilbidea gradu batzuk aldaturik, magala karraskatzeari eusten zioten pozaren pozez''». Beraz, ehunka urte ditu Mañuetako lur azpiko zilbor hesteak. Antzinatasunaren adierazle, akaso, estolderia berritzeko lanetan aurkitutako aizkora baten inskripzioa eta barrunbe labirintikoan agertutako idazkun bitxia. ==Navaridasko artadirantz== Harpe artifizialetatik hasita, ibilian jarriko gara lurrazalean gaindi {{udalerria|Navaridas}} eta {{udalerria|Villabuena}} herrien artean dauden natur altxorrak aurkitzeko asmoz: artadi trinkoa eta aintzira naturala. Elizaren aurrean hasiko dugu ibilbidea. Errepide nagusian ikusitako turismoko argibide taulen ondoan, kalean gora jo, eta berehala udaletxeko plazara iritsiko gara. Plazako gaztainondoaren eskuinetik jarraituta, San Kristobal kaleari ekingo diogu laster batean, izen bereko baselizara iristeko xedez. Tenpluaren ezkerraldetik igaro, eta, Berzal Muñoz upategian eskuinera eginez, Altun upategira iritsiko gara. Gero, errepide nagusira jaitsi gabe, ezkerraldetik doan pistatik segituko dugu. Lehen aldapa amaitzean, mahastien artean igaro, eta, ondorengo bide sardan noranzkoari eutsita, goratasuna hartzen segituko dugu. Erromeroa, elorri triska, abaritza, izpilikua eta ezkaia bidelagun izango ditugu. Errepide nagusian, ezkerrera egin, eta 59. bidarria igaro bezain pronto, eskuinera okertuko dugu gora egiteko. Aldatsa amaituta, eskuinetik jarraituko dugu, ezponda baten ondotik. Kable elektrikoen azpitik igaro eta gero, muinoren gainalderaino lagunduko digu bide zabalak. Begiz begi {{udalerria|Villabuena}} herria izango dugu. Eskuinera okertuko dugu bide nagusiak egiten duen legez. Etxola baten ondoko bidebanatzean ezkerrera egingo dugu, goratasuna hartzeari eusteko. Pozales inguruan altxatutako haize neurgailua erakusten duen tontorrera joko dugu zuzen-zuzen. Gailurrera igo gabe, ordea, muinoaren ezkerraldeko lepoan bertan kokatzen lagunduko digu bideak. Navaridasko artadira joko dugu lepotik behera egiten hasi eta berehala. Betiere ekialdera eginez, Navaridasko artadira joko dugu. Artadiaren atarian jarraitu beharreko bidea bistan da: eskuin-ezker egin gabe, pinudiak (''Pinus halepensis'') eta artadiak (''Quercus ilex'') irekitako pasilloan gaindi jarraituko dugu. ==Aintzira endorreikoa== Pinudia atzean utzi, eta ezkerrerantz joko dugu lau bideko elkargunera iristean. Navaridasko herriaren gaineko ikuspegi zabala dugu orain. Almendrondoak hazten diren bide sardara iritsita, Toloño mendilerrora begira segituko dugu. Ondoren agertuko zaigun bidebanatzean, erne! Navaridasko aintzira hurbil dago eta. Eskuinetik datorren pista zeharkatu ondoren, aurrera egingo dugu gorantz abiatzen den hartxintxarrezko bidetik. Aintzira lezkadi trinkoak hartua du. Kubeta endorreikoa inguratzen hasiko gara, eta, Navaridasera jo gabe, ezkerrera egingo dugu bidegurutzean. Hala, ur-laminaraino lagunduko digu bideak. Harrizko gandor xume bateraino, ondoren. Talaiatik gertu dagoen bide sardan ezkerrera hartu eta mendebalderako noranzkoari irmoki eutsita, Villabuenara iritsiko gara. Elizako plazatik igaroko gara. Viura hotel abangoardistaren aurreko pasealekuan ibilita, frontoiaren ertzetik pasatu eta ezkerrera eginez, Berrueco upategira iritsiko gara. Kalean gora egingo dugu han, eta errepidera aterako gara. Asfaltoa gurutzatu, ezkerrerantz jo, eta Villabuenatik irtengo gara. Erortzera kondenatua den San Roke baselizaren harri hondarrak ikusiko ditugu pabiloi baten ondoan. Goi tentsioko kable elektrikoen ondora iristean, ezkerreko bidea hartu, eta, hegiz hegi, Mañuetara bideari helduko diogu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 867c5wvtpqagdqhu6f9hkn17id1jjf4 0 4584 20646 20210 2020-06-25T21:14:36Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 66834-Amaiur-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Arizkun, Azpilkueta, Urrasun, Amaiur, Urtsiua, Bozate, Amaiurko gaztelua |distantzia = 13 km. 3 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Amaiurko gaztelua zegoen tokian inskripzio hau irakur daiteke: 'Napar askatasunaren alde Amayurko echarrian borroka egin zuten gizonai. Betiko argia.1522'. |abiapuntua = Arizkun |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=92521&fetxa=2011-10-21&orria=045&kont=001 }} '''Amaiurko gaztelua zegoen tokian inskripzio hau irakur daiteke: 'Napar askatasunaren alde Amayurko echarrian borroka egin zuten gizonai. Betiko argia. 1522'. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=92521&fetxa=2011-10-21&orria=045&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Bost mende igaro dira Amaiurko gazteluaren harresiak agerian uzteko. Eta hori UEUk eta Arantzadi Zientzia Elkarteak orain urte gutxi hasitako indusketa arkeologikoei esker izan da. Bost mende beteko dira Nafarroako erreinuak independentzia galdu zuenetik, Fernando Katolikoaren gudaroste gaztelarrek Nafarroari eraso eta anexionatu zutenetik. Amaiurko gaztelua izan zen guda horren azken lekukoa, eta gaurko ibilaldia lurralde berezi horretan egingo dugu, Arizkun herria abiapuntu eta helmuga hartuta. ==Azpilkueta== Arizkungo herriko plazatik abiatu gara, PR-NA 4aren bide seinale zuri eta horiei jarraituz. Hara iristeko, Elizondotik Otsondo mendatera doan errepidea hartu behar da. Elbete igaro eta kilometro pare bat aurrerago errepidea utzi eta Arizkunera doan bidea hartu. NA-2061 errepidetik irtengo gara oinez. Elizondorako norabidean herritik atera gara, eta tarte bat Donejakue bidean barna bete dugu. Laster errepidea utzi, eta eskuinerantz jo dugu, kanposantuko bide asfaltatutik. Ezkerraldetik jaitsi, eta basoa eta belardia mugatzen duen bidetik berriro errepidera atera gara. Hura zeharkatu eta zuzen segitu dugu, {{udalerria|Baztan}} erreka harrizko zubi eder batetik gaindituz. Porlanezko bidetik ehunen bat metro aurrerago zerrategi bat eskuinean utzi, eta Elizantzenea landetxera iritsi gara. Mugertza muinoa inguratuz, zelaigune eder batean dagoen auzora batera heldu gara, Apaioa auzora. Herri arkitekturaren adierazgarri diren etxe bikainak ikusi eta San Frantzisko ermita eta iturria atzean utziz, eskuinera jo eta harlauzazko bidexka batetik magalez magal eta erreka zokoetan barna Azpilkuetara heldu gara berehala. Jaso familiaren Jauregia (San Frantzisko Xabierkoarena). ==Amaiur== San Andres eliza eta frontoia atzean utzi, eta ezkerretik jaitsi gara. Aurrera segi eta, harrizko zubia eta errota eroria albo batera utzita, zuzen segitu dugu bide zabalean zehar. Arribiltoa auzora doan bidea eskuinean utzi eta porlanezko bidetik segitu dugu. Harizti, borda eta Baztangoizako ikuspegi ederraz gozatuz, ondo balizatutako bideak Zuaztoi auzora eraman gaitu. Porlanezko bide zelaitik kilometro eskas bat behar izan dugu Urrasun auzoan dagoen Santiagoko ermitaren ondora ailegatzeko. Hona iristean, Amaiur arte bidelagun izango ditugun Donejakue bideko gezi horiak PRaren marka zuri eta horiekin tartekatuko dira. Dagoeneko begi bistan ditugu Amaiur herrigunea eta haren gainean nabarmentzen diren gazteluaren hondarrak. Lasai ekin diogu hurrengo bide tarteari, itzal eta eguzki izpien artean. Galtzada zaharraren arrastoek erakusten digute inguru honek izan zuen garrantzia, {{udalerria|Iruñea}} eta {{udalerria|Baiona}} elkartzen zituen bide nagusia baitzen, XIX. mendea arte {{udalerria|Baiona}} Nafarroako portua izan zen eta. N-121 B errepidera atera gara, Amaiurko sarreran. Herriko beheko aldean eliza, errota, iturria eta gurutzea ikusi ditugu. Han, Otsondotik datorren Donejakue bidea banatzen da: Urrasunera, orain arteko bidetik, eta San Migel-Bozatera, gero itzultzeko erabiliko duguna. ==Amaiurko gaztelua== Karrika nagusian murgildu gara, ezker-eskuin dauden etxe ederrei so. Herriaren goialdera iristean ermitaren ezkerraldetik Amaiurko gaztelurantz doan bide zabala igo dugu. Gora iristean, ikuspegi ederraz gozatu eta gaztelu esanguratsu honen historia gogora ekarri dugu. Hementxe bertan gertatu zen Nafarroako erreinuaren gertaera garrantzitsu bat. 1522an, Noaingo bataila galdu eta Nafarroako noble eta zaldun batzuk gaztelu honetan gotortu ziren, Nafarroako independentziaren alde borrokan jarraitzeko. Gaztelauen armadak gaztelua setiatu eta kanoien indarrez txikitu eta gero, nafar gudariak errenditzera behartu zituzten. Mende batzuk geroago, Lauaxeta poetak, ''Amaiur gaztelu baltza'' olerkian, euskaldunen pasadizo garrantzitsu honen inguruan idatzi zuen. Hona hemen hasierakoa: ''«Amayur gaztelu baltz ori'' ''—berreun gudari oso sumin—'' ''Zaintzen zaituben zaldun onak'' ''Naparra-aldez egin dabe zin».'' ==Arizkun== Gure historiaren pasarte garrantzitsu horri errepaso laburra egin ondoren, Arizkunerantz abiatu gara. Gaztelua atzean utzi, herria zeharkatu, eta sarreran ezkerrerantz hartu dugu, bide seinaleak erakusten diguten bidean barrena. Kisuko bordaren ondotik pasa, eta bide nabarmenetik San Migel ermitaren ondora iritsi gara. Bozate auzora doan bidea utzi, eta berehala iritsi gara Erdi Aroko Urtsuako Jauregi-dorre sendoaren eta Santa Ana ermitaren ondora. Aurrerago Lamiarrita jauregiaren ondotik pasa, {{udalerria|Baztan}} erreka zeharkatu eta Arizkun herrian goialdetik sartu gara. Karrika nagusia zeharkatu dugu eta San Joan eliza eta Klarisen komentua ikusi ditugu Arizkungo Herriko Plazara edo abiapuntura iritsi aurretik. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 6874cv93fwic7jamzjxgbt35cfbjvux 0 4585 20507 19597 2020-06-25T21:12:09Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 66814-Atharratze-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Zuberoa}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Atharratze, Erretzü, Züztarriko lepoa, Maidalena, Etxebestea |distantzia = 14 km. 5 ordu eta 20 mn. |ingurunea = Basabürüko Maidalena eta Erretzü banaka ezagutzeko aukerarik izan baduzue lehen, biak batera gozatzeko parada emango dizue txangoak. |abiapuntua = Atharratze |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=91882&fetxa=2011-10-14&orria=037&kont=001 }} '''Basabürüko Maidalena eta Erretzü banaka ezagutzeko aukerarik izan baduzue lehen, biak batera gozatzeko parada emango dizuen txangorako bidea har dezagun orain. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=91882&fetxa=2011-10-14&orria=037&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Ibilbidearen abiapuntua aurkitzea oso erraza izango da: Atharratzeko (Zuberoa) erdiko edo arkupetako plaza. Han bertan edo Postaetxe ondotik igarota, alboko aparkalekuan ibilgailua uzteko aukera dugu. Aski hurbilean kokatuak diren Maidalena eta Erretzü mendixketara joateko txangoa Erretzüra igota hasiko dugu. Harako bidea hartzeko, kiroldegi estaliaren norabidera jo beharko dugu. Seinale elebidunei jarraituz erraza da aurkitzea, baina, badaezpada, jakin behar da Hotel de la Poste edo Baratzegienea ostatu-jatetxearen, Kürütxaga tresna saltegiaren, Daguerre jauregiaren eta Pierre jauregi kolegioaren albotik igaro behar dela. Kiroldegi estalia pasatu eta gero, bide txiki batek Etxeberriko errekari jarraitzen dio Erretzü mendixkaren hegoaldeko maldaren azpitik. Une batez, Iragoineborda etxalderako —mapan, Irigoinegarai oker emana da— abiapuntua ezkerraldean utzi eta berehalaxe, lurbide baten gora hasiko gara ibiltzen. Zuhaizpetatik aski laster atera eta gero, iraztorra (garoleku) baten gora garamatza ''Xiberoko xendak'' ibilbideetako bidezidor kolore horiz seinalatutakoak. Azken batean, txango honetan seinale horiek izango ditugu ia burutik buru bidelagun, Erretzü eta Maidalena gailurren arteko zatian izan ezik. Iraztorraren gora seko igo beharko zaigu une batez, baina, arnasa hartzean, egundoko bista ederra gozatzeko aukera izango dugu. Mendebaldera, Arbaillak mendialde zoragarria eta haren altzoan Ibar-esküina haranako herriak lerro-lerro ikusiko ditugu. ==Hegi ederretik beherantz== Erretzü gailurrera gorantz egitean, ipar-mendebalera, Maidalena mendixka ere hortxe izango dugu. Oso-oso lasai ibilita, ordu bat eta erdi edo bi orduren buru, Erretzü gailurra (700m) zapatuko dugu. Egia erran, ibilbidearen alde horrek Erretzüren mendebaldeko hegi bazterrera garamatza, eta Maidalenara buruz joan aurretik, balio du zinez gailurra emana den tokira jotzea, ekialderantz dozena gutxi metro eginda. Jadanik erran izan dugun bezala, Erretzüko bizkar zorrotza, mendi hegien artean, politenarik bat da. Joan-etorri labur bat egin ondoren, Maidalenara buruz abiatuko gara, hasiera batean ibilbide seinalatuari jarraituz. Haatik, kontu handiz jokatu beharko da, Erretzüko ipar-mendebalderako bizkar hariaren behera jaistean une batez ezkerraldera jotzen duen ibilbide seinaledun hori utzi egin beharko baitugu. Guk bizkar hariaren beherantz jarraituko dugu Oillegietako hegitik, guztiz mendebaldera. Hemendik ere bidezidorra badago, eta uso ehizarako eraikin itsusi batzuk pasatu eta gero, Züztarriko lepora (444 m) jaitsiaraziko gaitu xendak. Jaitsiera nahiko sekoa dela ohartzen ahal da, beraz. Atharratze, {{udalerria|Montori}} eta Barkoxerako bideen topaleku den gurutzu horretan, erabat iparralderat joko dugu, autoentzako bidea berehalaxe utziz eta ezkerraldean dagoen organbide bat hartuz. Horrek, goxo-goxo, gorantz eramanen gaitu, pago eta hurritzen itzalpean. Une batez topatuko dugun sardan zuzen jo ondoren, Maidalenako kaperara deraman bidearekin topo egingo dugu, eta ezkerralderat, gorantz bidean, hartuko dugu. ==Sineste zaharren jakile== Zenbait ehun metroz bide honetatik ibiltzeaz beste aukerarik ez dugu izango, baina, bihurgune batean, Maidelanaren hegoaldeko maldaren gora jo ahal izango dugu, otelarre batean. Laster gara Maria Maidalena santuari eskainitako baseliza edo kaperan (795 m). Erlijio kristauak gure arbasoen sineste zaharren kokaleku bat du gisa horretara bereganatu. Gailur hori Maida jainko emakumeari eskainitakoa zen. Sineste edo ez sineste kontuetan… bakoitzak berea! Maidalenaren ia 800 metroek sekulako bista zabala eta miresgarriaz oparitzen digute: Biarno eta Bigorrako bortu gainetatik Lapurdiko mendietaraino ematen du begi bistara, bien tartean daudenak gainerat. Ez da harritzekoa, beraz, kasko horretan jarri izan badute telebista edo beste baliabidetarako hedagailuak jasotzen dituen habe alimale bat. Gailurraren hegoaldeko maldan, kaperatik zenbait dozena metro apalago urratu duten bide harriztatura jaitsiko gara, eta eskuin aldera hartuko. Bidexka horretan, 300 metro inguru ibili ondoan, erabat hegoalderantz seko jaisten den bidezidor baten abiapuntuari ez diogu huts egin behar. Arretaz ibili behar da, xenda abiapuntu hori ez baita oso ongi ageri. Dena den, kapera ingurutik bertatik seinale horiak berriro ere bidelagun izango ditugu. Maidalenaren hegoaldeko maldako bidezidor eta lurbide horiek seko behera bidean eramanen gaituzte. Paraje ederrez gozatzeko aukera ematen digu, haritzondo, gaztainondo eta hurritzondoen artean dabilen ibilbideak. Azken batean, gailurra utzi dugunetik ordu bat eta ordu bat eta erdi inguru ibili ondoren, Sorholüze auzoko Etxebestea etxaldera helduko gara (290 m). Bide txiki batek Begi Ütürriko kalbariora lagunduko gaitu. Gurutzea pasatu eta berehalaxe, bide handiagora iritsi gabe, ezkerraldera apur bat gorantz abiatzen den karrika txikia hartuko dugu, San Antonio ospitale eta zahar etxeraino. Handik aurrera bide handiagoan jarraituko dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 4mbgd266v3dekilk9fyqq9swoyufaeg 0 4586 20588 19927 2020-06-25T21:13:32Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 66800-Itziar-Sakoneta-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Itziar, Txartudi, Sakoneta, Mendata, Aitzuri, Santa Katalina |distantzia = 10,5 km. 3 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Zumaiatik Mendatako puntaraino hedatzen den kosta zatian flysch egiturak azaltzen dira, Erdi eta Goi Kretazeoko kareharriz, tuparriz eta, neurri txikiagoan, buztinez osatua. |abiapuntua = Itziar |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=91290&fetxa=2011-10-07&orria=041&kont=001 }} '''Zumaiatik Mendatako puntaraino hedatzen den kosta zati honetan flysch egiturak azaltzen dira, Erdi eta Goi Kretazeoko kareharriz, tuparriz eta, neurri txikiagoan, buztinez osatuak. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=91290&fetxa=2011-10-07&orria=041&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == [[w:Itziar|Itziar]] herri txikia da, baina auzoetan handia eta zabala: Lastur, Egia, Itxaspe, Mardari eta Elorriaga. Gipuzkoan dauden herrietan zaharrenetakoa da, 1027an Iruñeko gotzaitegiko artxiboko agirietan aipatua. Andutz mendiaren altzoan eta Kantauri itsasoaren gainean dago, eta oso ezaguna da, hark gordetzen baitu Itziarko Amabirjina, adituen iritzian euskal ikonografian irudi zoragarrienetakoa dena. Baina ondare erlijiosoaz gain, ezaguna da baita ere haren lurrek itsasoarekin bat egiten duten lekuan aurkituko ditugun itsaslabar bertikal eta urradura plataforma zabalengatik. {{udalerria|Zumaia}} eta {{udalerria|Deba}} lotzen dituen errepidetik (N-634) iritsi gara Itziarrera. ==Sakoneta== Elizaren ondoan dagoen aparkalekuan utzi dugu ibilgailua, eta herriko karriketan zehar Itziarko gainera jaitsi gara. Salbatoreko ermitara doan Done Jakue bidea eskuinera utziz, A-8 autobidearen gain aldetik igaro eta Txartudi baserrira iritsi gara. Goiz da, baina dagoeneko ukuiluko argiak pizturik daude, eta bertako nagusia lanean ikusi dugu. Itxaspera doan bide zabala utzi, eta eskuinekoari heldu diogu. Akapamendi inguratuz, porlanezko pistak beherantz egiten du. Mendatako punta eta izen bera duen baserria behean ikusi ditugu, baina bideak Uzkanga baserrietarantz eraman gaitu. Heldu aurretik, ezkerretik ateratzen den lurrezko beste pista hartu dugu, eta berehala, trenbidea zeharkatuz, Sakonetako baserriaren ondora ailegatu gara. Aurrerago segi, eta Errotaberriko erreka gainditu ostean, bat egin dugu Zumaiatik datorren xendarekin (bide seinale zuri-gorriak). Artasoro eta baratzeen ondotik Sakonetako hondartzara iritsi gara, eta bertan Guardia Zibilarena izandako kuartelaren aurriak ikusi ditugu. Aspaldi, hemen, zentral nuklearra eraikitzeko asmoa izan zuten. Francoren gobernuaren azken urteetan Debako zentral nuklearraren proiektua Ea-Ispaster, Lemoiz eta Tuterakoekin batera garatu nahi izan zuten, baina zorionez horiek guztiak ez ziren gauzatu, besteak beste, energia nuklearraren aurkako mugimendu indartsuaren eraginagatik. ''Ez, ez, ez! Nuklearrik ez!'' leloa oso ezaguna egin baitzen garai haietan, eta lehen itsasgarriak ere ikusi ahal izan genituen. Hondartzaraino jaitsi gara, eta urradura plataforma zabalak gertutik ikusteko aukera izan dugu. Marea behean egonez gero, bertatik joan daiteke Mendataraino, baina gaur ez dugu horretarako aukerarik izan. <gallery mode="packed"> Flyscha Sakonetan 01.jpg Flyscha Sakonetan 02.jpg Flyscha Sakonetan 03.jpg Flyscha Sakonetan 04.jpg Flyscha Sakonetan 05.jpg Flyscha Sakonetan 06.jpg Flyscha Sakonetan 07.jpg Flyscha Sakonetan 08.jpg Flyscha Sakonetan 09.jpg Flyscha Sakonetan 10.jpg Flyscha Sakonetan 11.jpg Flyscha Sakonetan 12.jpg </gallery> == Mendata == Bide seinale zuri-gorriei segitu diegu hasieran, baina horiek berehala utzi, eta labarretara gerturatu gara. Sakonetako puntara igo, eta alanbrezko hesiaren ondotik gorantz egin dugu. Itsaslabarren mendean, Sakonetako hondartza basati bezain ederra. Tarte batzuetan ikusgaitz den xendari jarraituz, berehala iritsi gara Mendatako kala txikira. Metro batzuk lehenago, bidezidor batek hondartzara jaisten laguntzen duen sokaren ondora eraman gaitu. Trenbide aldera jo dugu segidan, eta egun erabiltzen ez den burdinbide zatiari heldu diogu. Bizpahiru tunel igaro, eta gure eskuinera Aitzuriko hondartza utziz, ur araztegi baten ondora iritsi gara. ==Santa Katalina== Puntu honetan utzi dugu kostaldea, eta ur araztegia inguratzen duen xendatik gora, {{udalerria|Deba}} eta Itziar lotzen dituen errepidera iritsi gara. Metro batzuk goraxeago errepidea gurutzatu, eta, bidezidor nabarmenari jarraituz, Santa Katalina ermitaren ondora igo gara. Egia auzoan dagoen ermita hau euskal kostaldearen talaia bikaina da, eta kostaldeko Done Jakue bidean erreferentzia puntua. Itziarrera itzultzeko, PR-Gi 44aren bide seinale zuri eta horiei jarraitu diegu. Olloki, Donibane eta Antsorregi baserrien ondotik igaro, eta herrira heldu gara, Santutegiaren ondora. Marinelek, arrantzaleek eta Santiagora zihoazen erromesek eman zioten gaur egun Itziarko Amabirjinak duen izen handia. Bere Santutegian dago, aldare nagusian, bere erretaula bikainaren gainean. Gaur ikusten den eliza lehengo zaharraren gainean jasoa dago. Oraingoa XVI. mendekoa da, barne bakarrekoa, oso zabala eta harrigarria. Itziarko Amaren irudiaz gain, Itziarko elizak duen bitxi bikainena bere erretaula da. Gipuzkoan ederrenetakoa, nahiz eta historian hondamendi gehiegitxo jaso. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 50gufqmh6oxvt062zt2591a2x1o91pm 0 4587 20645 19800 2020-06-25T21:14:35Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 66789-Arrigorriaga-Arriaga-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Bilbo}}, Arriaga antzokia, Gaztelu, Malmasin, San Martin baseliza, {{udalerria|Arrigorriaga}} |distantzia = 9,2 km. 2 ordu eta 10 mn. |ingurunea = Bilboko Malmasin mendian daude inguruan aurkitutako aztarnarik zaharrenak. Aztarnok bisitatzeko aitzakiarekin, Bilboko hirigunetik abiatuko gara Nafarroako Erresumako gaztelua zena bisitatzera. |abiapuntua = Arriaga antzokia ({{udalerria|Bilbo}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=90694&fetxa=2011-09-30&orria=037&kont=001 }} '''Bilboko Malmasin mendian daude inguruan aurkitutako aztarnarik zaharrenak. Aztarnok bisitatzeko aitzakiarekin, Bilboko hirigunetik abiatuko gara Nafarroako Erresumako gaztelua zena bisitatzera. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=90694&fetxa=2011-09-30&orria=037&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Bilboko lurretan aurkitu diren aztarnarik zaharrenak —lan batzuen arabera, orain dela 2.000 urte ingurukoak, hain zuzen—<-> Malmasin mendian daude. Beste lan batek dio Malmasingo kastroaren eta Basauriko (Bizkaia) Finaga auzoan aurkitutako nekropoliaren artean lotura zuzena dagoela. Azpimarratu beharreko datua zera da, hango hamahiru hilotzak K. a. IV. mendetik, K. o. XIII. mendera doazela. Tomas Urzainkiren arabera: «Nafarroako Malvecin gaztelua, egungo Bilboren gainean, Malmasin izeneko muinoan dago, Gaztelua izeneko gunean aztarnak aurkitzen diren lekuan. Gaztelu horrek Ibaizabal ibaiaren ezkerraldea babesten zuen. Portuaren gunea, Bilboko Portua izenekoa, geroago on Diego V.a Lopez Harokoak, Bizkaiko hamaikagarren jaunak, 1300.ean hiribildua sortu zuen lekua da». XII. mendean, Gaztelako Alfontso VIII.ak indarrez hartu zuen Nafarroako Erresumak Bizkaiko lurraldean zeukan gotorleku hura. ==Arriaga abiapuntu== Bilboko Arriaga antzokia abiapuntutzat hartuko dugu, garraioetatik hurbil dagoenez leku egokia baita gaurko txangoari hasiera emateko. Itsasadarra lagun, Erriberako merkatua, San Anton zubia zein Eusko Treneko geltokia eskuman utzirik, Kañu pasealekuan zehar ibiliko gara. Lehenengo zubira heltzean, zeharkatu eta ezkerrera joko dugu. Abusuko parkean barrena egingo dugu, ibaia bidaide. Futbito zelaia ezkerrean, parkeari bizkarra emango diogu, hego-ekialderantz. Errotonda igarota, noranzkoari eutsiko diogu, espaloian gora. Trenbidearen azpian iragandakoan, ezkerrera joango gara, Eraikuntza instituturantz, dagoeneko Malmasin mendia begi bistan. Etxeen parera heltzeaz batera, eskuinera joko dugu (HE). Aipaturiko institutua atzean utzi eta, Montefuerte-Ollargan atsedenlekuan izango gara. Hego-ekialderantz jarraitu, legar pistan gora, eta hamar bat minuturen buruan belar bihurtuko zaigu. Belardian mendebalari emango diogu, bidexka nabarmenean eta zuhaiztian barneratuz, gora. Bost minutu betetzeke, {{udalerria|Basauri}} adierazten duen bide seinaleari men egingo diogu, segituan eskumatik sartuz. Goiko hondakinetan eskuinera jo, eta minutu bian argindar-dorrearen azpiko tontorrera helduko gara. Gaztelun (250 metro, gutunontzia) Malmasin, Pastorekorta, Ganekogorta, Pagasarri nahiz Ganeta nagusituko zaizkigu, zuhaitzek mugatutako ikuspegian. Pagasarri aurrez aurre, ezkerreko zidortxoan jaitsiko gara (HE), harri-txirri bidea zeharkatu eta zuzen, iratze artean. Betiere bide nagusian, eskumako legar pistari muzin egin, eta hamabost bat minuturen buruan hurrengo gailurra zapalduko dugu. Malmasin (362 metro, xafla, gutunontzia eta erpin geodesikoa) mendiak {{udalerria|Bilbo}}, {{udalerria|Basauri}} eta Arrigorriagarekin egiten du muga, eta behatoki paregabea da. Gainetik begiztatuko ditugu, besteak beste, Durangaldea, Gorbeialdea, Serantes, Jata, Ganguren, {{udalerria|Oiz}}, Ganekogorta zein Legarmendiko mendiguneak. Itxaron egingo dugu San Martin baselizaraino iritsi arte mokadua hartzeko, leku hobea baita. Zuzen jarraituko dugu (HE), bide ezerosoan, eta bost bat minutuan, haritz txiki bakarrean kontu handiz ibiliko gara, eskumara joan behar baitugu. Ondoko ur biltegia ezkerrean utziko dugu, eta atoan Brisketa auzoan izango gara. Hori igarotakoan, errepidea lagun beheratuko gara, eta zortzi bat minuturen buruan Finagako San Martin baselizara helduko. Mahaietan nahiz belardian ederto ibiliko gara, eguraldiak laguntzen badu behintzat. Errepidea lagun jarraituko dugu, eta hurrengo elkargunean Luzarre auzorantz joko dugu. Behin poligonoan, eskuinera, eta gero ezkerrera hartu, poligono ondoko errepidean behera 400 bat metro joz. Eskumatik segituko dugu, etxetxoak errepide itsusiarekin ordezkatuz. Salud e Higiene auzoko ({{udalerria|Arrigorriaga}}) bide seinalean jaitsiz, errepide nagusira iritsiko gara. Beheko tunela zeharkatu, eta han izango dugu tren geltokia. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] qniw9n1x3f51ltmdir6ff91alvdtbxi 0 4588 20384 20339 2020-06-25T20:42:21Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Fortunako putzua eta otsozuloa.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Abezia, Ganbaza, Hoyo Grande, Fortuna ur putzua, Gibijoko otso zuloa, Labazar |distantzia = 11,5 km. 2 ordu eta 5 mn. |ingurunea = Gibijoko otso zuloa eta Fortuna putzua {{udalerria|Kuartango}}n daude, baina {{udalerria|Urkabustaiz}}ko lurretan izango ditugu bai abiapuntua, bai ibilbidearen zati handiena. |abiapuntua = Abezia ({{udalerria|Urkabustaiz}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=90063&fetxa=2011-09-23&orria=045&kont=001 }} '''Gibijoko otso zuloa —Gurtazar otso zuloa izenez ere ezaguna— eta Fortuna putzua bisitatuko ditugu. Kuartangon daude biak; hala ere, Urkabustaizko lurretan izango ditugu bai abiapuntua, bai ibilbide gehien-gehiena.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=90063&fetxa=2011-09-23&orria=045&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Datu jakingarriak == Gibijo mendilerroa Arabako mendebaldean dago. Erliebe leunekoa da, gainalde zabala hariztiz eta pagoz estalia duela. Mendigune ezin hobea, beraz, ibilbide labirintikoak proposatzeko. Honako hau, ordea, ez da inolaz ere horietakoa, ibilbidean zehar erreferentzi argiak izango baititugu. Hainbat bazter liluragarri ikusiko ditugu, baina bi azpimarratuko ditugu: Fortuna putzua eta Gibijoko otso zuloa. Fortuna putzua, izatez, Gibijoko ganaduarentzako urmaelak dira;<ref>[https://www.izenpe.eus/s15-12020/eu/u95aWar/lugaresJSP/U95aSubmitLugar.do?pk=700&bloque=004&u95aMigasPan=E,2,8208,100%3BEN,6,15,5,300%3BE,2,8010,100%3BEN,6,15,5,300%3BE,2,8411,100%3BEN,6,15,5,300%3BE,2,13842,100%3BEN,6,16,5,300%3BE,2,8048,110%3BEN,4,21,3,300%3BE,2,15912,100%3BEN,6,19,5,300%3BE,2,11569,016%3BRO,1,81,034,1,001,1,7%3BE,2,10213,016%3BL,2,645,002%3BEN,1,6,1,300%3BL,2,640,018%3BH,2,1265,016%3BL,2,700,002%3B «Gibijoko ganaduarentzako urmaelak (Fortuna putzua) - III. Multzoa»], ''Izenpe.eus''.</ref> han, inskripzio bat duen harlauza bat ikusiko dugu. Ondonako auzoan ({{udalerria|Urkabustaiz}}, Araba) bizi den lagunarekin solasean aritu ondoren izan genuen bertako harri bateko mezuaren berri. Gibijoko otso zuloa —Gurtazar otso zuloa izenez ere ezaguna—<ref>[http://leioamt.com/?attachment_id=532 «Lobera de Gibijo (Gurtazar)»], Leioa Mendi Taldearen webgunea.</ref><ref>[http://leioamt.com/itinerarios/arangatxa-920m-travesiadelika-arangatxa-andagoia/ «Arangatxa (920m) Travesía: Delika-Arangatxa-Andagoia»], Leioa Mendi Taldearen webgunea.</ref> aspaldiko eraikuntza da, inguruetako herritar askoren artean otsoak harrapatu eta hiltzeko tranpa handi bat. Felix Murga ikerlariak eman zuen ezagutzera, Arabako mendebaldean (Burgos probintziarekiko mugan) dauden Gorobel, Arkamo eta Gibijo mendikateetako otso zuloak edo otsoentzako tranpak katalogatzen eta aztertzen dituen artikulu mamitsuan<ref>[http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/murga-felix/ar-148580/ «Murga, Felix»], ''Auñamendi Eusko Entziklopedia''.</ref> («La caza del lobo en Álava; la lobera de Barrón y Ordenanza de corridas de lobos en Archua», ''Kobie'' aldizkaria, Bizkaiko Espeleologi Taldeak argitaratua, 1998). Gibijoko otso zuloa da Araba osoko handiena.<ref>{{erreferentzia | url = https://alea.eus/araba/1571312500675-otso-zuloak-milurteko-borroka-lekuko | izena = Estitxu | abizena = Ugarte Lz. de Arkaute | izenburua = Otso-zuloak, milurteko borrokaren lekukoak | aldizkaria = Alea.eus | argitaratze-data = 2019-10-20 | sartze-data = 2020-06-25}}</ref> == Ibilbidea == === Abeziatik Fortunaraino === Abezia herrian hasiko dugu Fortuna putzura eta otso zulora eramango gaituen ibilbidea. Abezia {{udalerria|Urkabustaiz}}ko udalerrian dago, Izarratik gertu. Desbideratzea ikusiko dugu Zuhatzu Kuartangora bidean. Herriko edanlekuan abian jarrita, Munialdeko landa etxearen aurreko bideari ekin, eta mendebaldera joko dugu. Bidebanatzean, ezkerrera hartu eta San Bartolome ermitaren albotik igaroko gara. Gain-gainean, Ganbaza tontorra dago, hedagailua eta egurrezko gurutze bat dituela. Asfaltoa amaituta, hartxintxarrezko bidea edukiko dugu. Goratasuna hartzen hasita, mira-mira eginda geratuko gara bide ertzeko arteekin. A zer nolako tamaina! Bide nagusiari helduta, Ganbazako tontorrera iritsiko gara. Abezia eta Izarra herriak begiztatuko ditugu talaiatik, baita Gorbeiako mendigunea ere. Gailurretik atzera egingo dugu pitin batean, soil-soilik bihurguneraino. Hor, eskuinera jotzen duten basabideetatik, erdikoa hartuko dugu Gibijo mendilerroan barneratzeko. Ganbaza eta Txobita muinoak lotzen dituen gandorra aldamenean dugu, bizkar gainetik ibili gabe. Belarrez jantzita dago bidea eta, tipi-tapa, urrats samurrak egingo ditugu paraje ederra zeharkatuz. Iurdinara iritsita, soilgunea alderik alde banantzen duen alanbrea ikusiko dugu. Eta haren atzean, Munitegi muinoa. Alanbrea igaro eta eskuinera eginez, haren ondo-ondoan jarraituko dugu. Aurrez aurre, Labazar (Arangatxa ere esaten diote) tontor labirintikoa ikusiko dugu; harantz bideratuko ditugu gure pausoak. Hoyo Grande sakonunearen ondora iritsiko gara laster, {{udalerria|Kuartango}} ibarretik igotzen den lur zoru oneko basabidea ikusi bezain pronto. Zuloaren hondoan, besteak beste, ipuruak, gorostiak, pinuak eta erkametzak ikusiko ditugu. Kuartangorako bidea hartu gabe, bide nagusiari ekin eta Fortuna ur putzura iritsiko gara. Ertzean daukan harlauzan irakur dezakegunez, Fran Ruiz lagunak eraiki zuen putzua, 1878. urtean. === Gibijoko otso zulorantz === Ibilian berriz ere, mendebaldera irmoki segituko dugu, bat-batean basabide batek noranzkoa moztu arte. Abeziara itzultzeko eskuinetik egingo dugu otso zuloa bisitatu eta gero. Bidebanatzean, beraz, ezkerrera egin eta hiru minutu igarota, ur putzu txiki bat ikusiko dugu pista ondoan. Metro batzuk aurrerago, ezkerrera 90 graduko bira egingo dugu, eta otso zuloko hormarekin topatuko gara. Eskuinera okertu eta harresiari jarraituz, zulora iritsiko gara. Harresiei erreparatuta, erraza da egiaztatzen Felix Murgak 1978an emandako neurketa: bi harresiak, guztira, 323 metro luze dira, eta zulotik alboko hormaraino ia bost metroko desnibela dago. === Abeziara itzultzea === Bisita egin ondoren, lehenago iritsi gareneko bidebanatzeraino egingo dugu. Gero, zuzen eginez, ipar-ekialderantz egingo dugu. Lejazar eta Alterla tontorren artetik igarota, pistari helduko diogu, harik eta eskuinean burdinazko ate bat agertu arte.Untzaga herriraino eramango gintuzkeen basabidetik irteteko unea da, eta Abeziarantz jotzekoa. Atea zeharkatu eta ibar xumean behera eramango gaitu basabideak. Goxo-goxo ibilian, Abeziara iritsiko gara, atzera. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 8dyfios2etg0hrgqnu4v7de1l360w2r 0 4589 20561 19679 2020-06-25T21:13:05Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 66545-Zaramillo-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Zaramillo, Saratxo, Ganeroitz Apuko |distantzia = 8,4 km. 2 ordu eta 10 mn. |ingurunea = Altuera apaleko mendia izanagatik, Apuko edo Ganeroitz tontorretik Grumerango eta Bilboaldeko tontor eta bazterrak begiztatzeko modua dago. |abiapuntua = Zaramilloko tren geltokia |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=81408&fetxa=2011-06-10&orria=037&kont=001 }} '''Altuera apaleko mendia izanagatik, Apuko edo Ganeroitz tontorretik Grumerango eta Bilboaldeko tontor eta bazterrak begiztatzeko modua izango dugu, ibilaldi erraz batean. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=81408&fetxa=2011-06-10&orria=037&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Ezezaguna dugu Enkarterriko Zaramillo (Bizkaia). Gueñesko auzo horri ''Errusia Txikia'' deitu izan zaio, bertan bizi ziren komunista nahiz meatzariengatik. Saratxo auzuneko meategietan lanean zebiltzan langileak gutxitan herriratzen zirenez, egiten zuten bakoitzean ''San Keremos'' jaiak ospatzen zituzten, eta izenari gaurdaino eutsi diote, udalak Magdalenak izena —herriko patroia— nahiago badu ere. Autoz, trenez edo autobusez gerturaturik, plazan abiatuko gara. Eretza kalean gora egingo dugu, berehala alboratu eta Basetxetatik jarraituko badugu ere. Harrobiko errepidea zeharkatu, eta 400 bat metrora ezkerrari emango diogu, ur biltegira heltzeaz bat. Gaztainondoak nahiz pinu zaharrak nagusituko zaizkigu bidean gora, errepide aldapatsuan. Ezkerretik tentatzen gaituzten bideei jaramon egin barik, arazorik gabe iritsiko gara Saratxo auzo lasaira. Eskumatik sartuko gara, eta atoan San Sebastian baseliza ikusiko dugu. Bertako landatxoa leku egokia dugu atsedena hartu zein umeekin jolasteko. Zuzen jarraituko dugu tarte honetan, GR marka zuri-gorriak bidaide. Meategi abandonatu baten gaineko zubia igarotzean, merezi du alde bietako zuloari erreparatzea. Zuhaiztia bukatu eta hormigoizko pista ezkerrera beheratzeaz bat, noranzkoari eutsiko diogu. Ehun bat metro aurrerago, hartxintxar pista baztertuko dugu eta eskuinetik sartuko gara, argindar dorrerantz. Behin belardira heldurik, aurrez aurre azalduko zaigu azken aldatsa, txiri-txiri igo beharrekoa. Motorrek lurrean eragindako orbainek lagunduko digute ia tontorreraino. ==Gezi laranjak bidelagun== Apuko edo Ganeroitz puntatik (561 metro, hiru buzoi eta erpin geodesikoa) ikuspegia sekulakoa da, Grumerango nahiz Bilboaldeko tontorrak nagusi, Ganekogorta, Gallarraga eta Eretza batez ere. Gailur zabalean argazkiak egin ostean, atzera joango gara, eta burdin hesiarekin bat jaitsiko gara (I). Legar pistara ailegatutakoan, ezkerrari emango diogu (I), hamar minutuz beheratuz. Lehengo belardi parera heltzearekin batera, pista utzi eta zuzen jarraituko dugu, 50 bat metrora dauden goiko pinuetarantz. Adi ibili behar dugu orain, ez baitago argi zidorra non hasten den. Gezi laranjek lagunduko digute horretan. Urtero-urtero herrian burutzen den mendi lasterketa baten erruz daude gezi horiek guztiak. Itsusia bai, baina, zoritxarrez, praktikoa gure kasuan. Pinuak eukalipto bihurturik, bost minutuan eskumara joango gara (M), eta 200 metroan ezkerretik segituko dugu, beherantz (HM). Bide nabarmenari men une oro, bizpahiru minutuan ezkerrera egingo dugu, geziarekin bat (E). Gorabehera handirik ez bada, zazpi bat minutuan helduko gara nahiko zuzena den tarteunera. Bihurgunean eskuinera jo, eta, 200 metro pasatzeke, pista alboratuko dugu, ezkerreko bidezidortxoari emanda (H, harripiloak). Gerizpean eramango gaitu bidexka gozoak, errekastoraino. Hesia zeharkatu ondoren, hamar minuturekin soberan izango dugu plaza berriro zapaltzeko. Herrira iritsita eliza bisitatu daiteke. Luis Gabiña Aizpuru abadeak ({{udalerria|Bilbo}}, 1921-1996) 30 urtetik gora eman zuen apaiz Quadran. Zaramillon elizarik ez zegoela ikusita, eliztarrekin batera eraikitzeari ekin zion, eta 1968an inauguratu zuten. 1988an omenaldia egin zioten Aizpururi, eta haren izenean monolito bat jarri. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] oe1phs06wrxquc0pm9l9syuco2z9yfb 0 4590 20787 20569 2020-06-26T08:37:31Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 66568-Ernio-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Ertaina-Zaila |lekuak = {{udalerria|Alkiza}}, Belako harkaitza, Lizarbakarra, Urbeltz, Hernio, Zelatun, Hirumugarrieta, |distantzia = 22 km. 5 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Apenas jasotzen duten bisitarik Belako Harkaitzek. Handik, Hernio mendiguneko gailurretara joko dugu, {{udalerria|Alkiza}} herria abiapuntu eta helmuga hartuta. |abiapuntua = Alkiza |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=80576&fetxa=2011-06-17&orria=037&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=80576&fetxa=2011-06-17&orria=037&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Hernio mendigunearen iparraldeko isurialdeak Oriako haranaren gainera zabaltzen ditu hango kare haitzezko kontrahormak, eta pareta bikaina osatzen du, etenduraz betetakoa. {{udalerria|Alkiza}} herria eta haren ingurua mendiko jantzi ederrez apaintzen duen postal horretan daude Belako Harkaitzak, apenas bisitaririk jasotzen duen inguru isil eta erakargarria. Tolosaldeko herri horretako plazan hasi dugu gaurko itzulia —hara iristeko, N-I errepidean, {{udalerria|Anoeta}}-{{udalerria|Irura}} irteeran atera behar da, eta Alkizara doan bidea hartu, GI-3630 errepidea—. San Martin elizak gure arreta bereganatuko du. Hari bizkarra eman, Anoetarantz doan errepidea hartu, eta berehala utzi dugu, eskuinera ateratzen den bidetik jarraituz. Bidegurutzera iristean, Zelatunera doan porlanezko bidea utzi, eta ezkerrekoari heldu diogu, bide seinale zuri eta berdeek erakusten diguten norabidean (SL-GI 9). Berandoain baserrira iritsi, eta haren atzetik ageri den bidezidorrean zehar bete ditugu hurrengo metroak, Belako Harkaitzen horma bertikalak geroz eta gertuago ditugularik. Lehen errekastoaren ondora iritsi aurretik, SLa utzi eta eskuinetik maldan gora ateratzen den xenda hartu dugu. Errekaren paraleloan goraka goazen heinean, bidea zabaldu egiten da eta eskuinetik datorren beste bide batekin elkartzen da. Pagadian murgildurik, bide nagusi hori utzi eta ezkerraldera doan beste bat hartu dugu. Errekaren ondotik jarraitu dugu, baina geroz eta zailagoa zaigu bidea nondik doan; naturak pixkanaka bere lekua berreskuratu du eta bide zaharra kasik desagerturik dago sasien eta zuhaitz enbor erorien artean. Oztopo naturalak gainditu eta Zopiteko lepora heldu gara. Segidan, Belako Harkaitzen gailurrera abiatu gara, lapiaz eta sasi artean. Bat-batean, gure mendean Maldabeko sakana eta {{udalerria|Alkiza}} ditugu. Bi punta nagusien artean dagoen korridore batetik Zopiteko kobazuloetara irits gaitezke; baina, sarrera zaila eta arriskutsua denez, hobe ez saiatzea. Ikuspegiaz gozatu ostean, atzera egin eta pista zabalera itzuli gara. Hernioko gailur-lerroaren paraleloan zabaltzen den bide zabal horri jarraituz, basoak eskaintzen digun itzal gozoan egin dugu aurrera, Hernialdetik datorren bidearekin bat egin arte (PR-GI 80). ==Hernioko gailurrak== Atamire mendiaren bizkarrean zabaltzen den bide zaharrari heldu diogu maldan gora. Zenbat eta aurrerago egin, bidea orduan eta estuago eta pikoagoa. Berehala ikusi dugu Txotaren borda, Lizarbakarra deritzon lepoan. Zintzurra freskatu, eta eskuinaldetik igotzen den xendan barrena abiatu gara, Herniozabaleko tontorrerantz. Hernioko gailur-lerroa osatzen duten lau tontorretatik lehena da. Gurutzea, gutunontzia, Argitxo… eta sekulako panoramika! Begiak gose, ezin ase! Ubeltz mendia ikusi dugu gertu, eta hango tontorrerantz jo dugu segidan. Malda txiki bat jaitsi, eta berehala jarri gara berriro aldapan gora. Denbora gutxi behar izan dugu tontorrean dagoen kohete baten irudia duen buzoiaren ondora iristeko. Tontor horretan atseden txiki bat hartu, eta hirugarrenaren bila abiatu gara; Aizpeleko tontorraren bila, hain zuzen ere. Mendikatea zeharkatzen goazen neurrian, bi isurialdeetako magaletan barreiatzen diren herri txiki eta baserriak han-hemenka ikusten ditugu, paisaiarekin harmonian. Aizpelera igotzeko bidea utzi eta eskuinalderantz jo dugu belardian zehar. Tontorra zatartzen du etxola batek, eta haren ondoan antena bat dago. Bidera itzuli eta Herniorantz jo dugu. Gertu dago. Azken malda igo aurretik, Erniozaleak aterpearen ondoan hainbat uztai metaliko dituen gurutzea ikusi dugu. Uztai horiek, gorputzean zehar pasaz gero, erreuma sendatzeko ahalmena omen daukate. Aldapa txiki batek tontorrera joateko bidea erakutsi digu. Tontorretik ikusten den gurutzearen ondoan hildakoen omenez jarritako plaka eta gurutze ugari dago. Horretaz gain, orientazio mahai bat eta bi postontzi. ==Zelatungo zelaiak== Alkizara itzultzeko ordua da. Horretarako, Zelatun aldera jo dugu, aurrez aurre Gazume kareharrizko zeharkako estratuak dituen mendiaren ikuspegia berezia dugularik. Lepora heltzean, irailean ospatzen diren erromerien soinu eta dantzak imajinatu ditugu. Gipuzkoako herri tradiziorik errotuenetako eta koloretsuenetakoa den erromeri festa honetan, sekulako jendetza bildu ohi da Herniora igo eta gero, eguna Zelatunen igarotzeko. Atzean laga ditugu bordak, eta PR-GI 78ari dagozkion bide seinale zuri eta horiei jarraituz, beheraka hasi gara. Basoan murgildu eta berehala iritsi gara Irumugarrieta izeneko zabaldira. {{udalerria|Albiztur}}, {{udalerria|Alkiza}}, {{udalerria|Larraul}} eta Errezilgo herriek muga egiten dute leku hartan. Han eskuinetik doan bideari lotu gatzaizkio. Unillo Saila mendixkaren ondora heltzean, Larraulera doan bidea (PR-GI 77) ezkerrera utzi eta aurrera segitu dugu. Sarobe Saila izeneko parajeak zeharkatu eta Itxuraingo lepora jaitsi gara. Gertu izen bereko tumulu bat dago. Otsozulotik Lakapidera segituz azkar heldu gara Alkizara eramango gaituen pista zabalera. Areta baserriaren ondotik pasa, eta herrian gara. Itzuli bikaina! == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] mdkjn5f433eijcp4mjg3hv8f1gpgrk8 0 4591 20771 20533 2020-06-26T08:37:14Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 66504-Eltziego-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Eltziego}}, San Roke, San Vicente, Valdefrailes |distantzia = 7,5 km. 2 ordu eta 25 mn. |ingurunea = {{udalerria|Eltziego}} herrian begiratokiz begiratoki ibiliko gara, besteak beste, Xavier Arizaga lorategia eta Valdefrailes dorrearen hondakinak ezagutzeko xedez. |abiapuntua = Eltziego |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=80463&fetxa=2011-06-03&orria=041&kont=001 }} '''{{udalerria|Eltziego}} herrian begiratokiz begiratoki ibiliko gara, besteak beste, Xavier Arizaga lorategia eta Valdefrailes dorrearen hondakinak ezagutzeko xedez. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=80463&fetxa=2011-06-03&orria=041&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Eltziegoko (Arabako Errioxa) bazterrak atontzen ari dira azkenaldion ibiltarien gozamenerako. Guztira, zazpi paseo egokitu dituzte, udalerriko txokorik preziatuenak ezagutarazteko. Hala, kulturaz gozatzeko xedez trumilka iritsitako turistek aitzakia ezin hobea izango dute, aurrerantzean, Eltziegoko balio naturalaz ere ohartzeko. Edonola ere, pozgarria da bisitari saldoak harat-honaka ibili-ibilian ikustea: San Roke inguruko behatoki berrira joko dute batzuek, ermitaren ondoko talaiatik herriaren gaineko sekulako panorama baitago. Landare mediterranearrak begiko dituztenek, berriz, San Bizente aldera egingo dituzte urratsak, han goian hiru behatoki ikusgarri egokitu dituzte eta. Paseotxo horietako batzuk ibilbide bakar batera ekarri ditugu ondorengo lerroetan, San Rokeko, San Bizenteko eta Valdefrailes dorrearen ondoko behatokiak bertatik bertara ezagutzeko. ==San Bizente baseliza== San Roke begiratokira joko dugu lehenik eta behin. Ebro aldera jo gabe, ordea, magalean egokitutako behatoki luzea ezagutzera abiatuko gara. Behatokiko egurrezko egitura plazatik ikusiko dugu, azpiegitura okrea Alepo pinuen iluntasunaren aurrean ederki nabarmentzen baita. Lapuebla de Labarcarako desbideratzearen aurreko plazan hasiko gara tipi-tapa. Valdelana upategiaren ezkerraldetik doan kale aldapatsuan gora egingo dugu, porlanezko bideari men eginez. Aldatsa amaitu gabe, harlauzez jantzitako bidexka segituz, ermitara igoko gara. San Roke tenplu xumea dago gainaldean, baita atsedenlekutik hurren erpin geodesikoa ere. Antena baten ondotik igaroko gara segituan, eta, lasai-lasai, beheko begiratokira jaitsiko gara. San Andres baselisaz eta Eltziegoko gune historikoaz gainera, udalerriaren gaineko panorama zabalaz gozatzeko parada dugu han. Baina soa hainbeste urrundu gabe, ziurrenik geldialditxo bat egingo dugu Frank O. Gerhyren eraikin abangoardistan. Hain da arkitektura ikusgarria! Panoramikaz bapo aseta, behera egingo dugu berriz, eta Cenicerorako errepideari jarraituko diogu. Urkiz atondutako pasealekua baliatuko dugu orain San Bizenteko lorategi mediterranearrera bideari oratzearen karietara. Pasealekuko hormetan margolan erraldoiak bezain ederrak ikusiko ditugu. Den-denek ardoari aipamen zuzena egiten baitiote, gustu oneko artelan itzela da, zinez! Hilerri parera iristean, ezkerrera egin, eta Herederos de Riscal hotelaren sarrerantz joko dugu. Barrura sartu gabe, eskuinera egin, eta, Mayor erreka lagun, urratsak egingo ditugu San Bizenterantz. Upategiko horma amaitzean, Mayor errekaren konpainia utzi eta ezkerreko bideari ekingo diogu. Hala, urratsez urrats ermitaren ondoko lepotxora igoko gara. Eskuinera okertu, eta begiratoki bat aurrean izango dugu. Ikuspegiak, zabal-zabalak: San Andres parrokia monumentaleko arkitektura desberdineko dorre biak, herriko sona handiko hotelak, San Roke muineko begiratoki berria... ==Valdefrailes gaztelu zaharra == Begiratokiko zaldaina utzita, ermitaraino igoko gara, hantxe goian beste begiratoki bat dago eta. Gero, beheko begiratokira bueltatu, eta, oinzubitik aurrera eginez, hilobi baten albotik pasatu eta goratasuna galtzen hasiko gara. Klima mediterranearrari lotutako hamaika landare aurkituko ditugu bide bazterretan. Eskualdeko landaredia aztertu duen Xavier Arizaga ikerlariaren izena hartu berri du lorategi natural horrek. Mayor erreka ondoko bide zabalera iritsita, ezkerrera egin eta, ibarrari jarraituz, herriko uren araztegiko bidegurutzeraino segituko dugu. Asfaltoa bertan utzirik, zuzen segitu, eta, mahastiak eta zumarrak gogaide, zubi batera iritsiko gara. Erreka zeharkatu gabe, ordea, Dehesillako mahastietan barrena jarraitzea hobetsiko dugu, harik eta etxe batzuetako hondakinetara iritsi arte. Orduan, etxe aurretik igaro eta, Ebrora gehiegi hurbildu gabe, eskuinera joko dugu, mahastien eta makalen artetik jarraitzeko. Mayor errekarekin bat egingo dugu laster batean, mahastien ondoko bideak eskuinera egiten duen unean, hain justu. Bidexka batek lagunduko digu errekara jaisten —zubia instalatu arte holaxe egingo dugu—. Harri batzuek lagunduta, Mayor erreka zeharkatu eta Ebro ibai nagusiaren ondoko pasealekutik segituko dugu, goxo-goxo. Eltziegoko zubi handiaren azpitik igaroko gara aurrerago, eta errepidetik datorren pistarekin bat egingo dugu laster. Eskuinera egingo dugu han, eta, errepidea zapaldu gabe, ezkerretik hasiko gara goratasuna hartzen. Valdefrailesko dorrera eta behatoki monumentalera doan bidexka egokitua segituan ikusiko dugu. Pinudian barreneko igoera bihurgunetsua egingo dugu gaztelu zaharreko hondakin aurrean izan arte. Dorre ondoko begiratoki monumentaletik beheko bidegurutzera jaitsi eta Valdefrailes ibarrean gora segituko dugu, mahastiak gogaide ditugula. Behin aldapa amaituta, iparrera okertuko da nekazari bidea, eta Eltziegoko errepideraino lagunduko digu. Handik aurrera, asfalto gainean ibiliz egingo ditugu herriratzeko falta zaizkigun azken metroak. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 9zfiyi5umkselr2mh4ebjvy2yv6190e 0 4592 20448 20225 2020-06-25T20:43:34Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Teodosio Gonikoaren kondaira.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Madotz, Erroldan harria, Ata, Atako harana, San Migel santutegia, Zamartzeko monasterioa |distantzia = 22 km. 5 ordu eta 20 mn. |ingurunea = Antzinako erromes bide batean gorderik dagoen Atako haranean, interpretazio anitzetarako eman duen Errolanen Harri ezaguna aurkituko dugu. |abiapuntua = Madotz |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=80023&fetxa=2011-05-27&orria=037&kont=001 }} '''  '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=80023&fetxa=2011-05-27&orria=037&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Antzinako denboretan, Goñerriko Teodosio ''Buruzagia'' izeneko jauna musulmanen aurka borrokatzera joan zen. Urte batzuen buruan etxera itzultzean, Basajaun mozorroturiko deabruak (edo ermitau batek) esan zion haren emaztea morroi batekin zebilela. Sumindurik, Teodosio logelan sartu zen, eta han zeudenak erail zituen, emaztea eta ustezko amorantea zirela pentsatuz. Laster, ordea, konturatu zen dena engainu bat izan zela eta bere gurasoak hil zituela. Damutu eta abaildurik, Erromaraino joan zen erromes, eta barkamena eskatu zion aita santuari. Horrek horrenbeste egin zuen, zigor hau ezarrita: gorputza kate astun batzuek estutua, Aralarko mendatean ibiliko zen, kateok erori arte. Penitentzia betetzen ari zela, halako batean, herensuge ikaragarri batek eraso zion. Teodosiok San Migelen babesa erregutu zuen. Orduan, goiaingerua agertu zitzaion, eta, «Nor Jainkoa adina!» esanda, piztia akabatu zuen. Orduantxe, Teodosioren kateak lurrera erori ziren, eta horrek, esker ona adierazteko, aingerua adoratzeko eliza —Done Mikel in Excelsis tenplua— eraiki eta han gelditu zen. Horren guztiaren lekuko, erdiko kaperaren sarreran zintzilik dauden kateak —penitentzia seinale, alde batetik; eta, bestetik, Jesukristok gizakiarentzat dakarren askapenaren zeinua, hark hautsi baititu bekatuaren eta heriotzaren kateak— eta paretan dagoen zuloa, non, fededunek, burua sartuta, kredoa errezatzen baitute deabruaren eta indar txarren kontrako exorzismo gisa. ==(wikipediatik hartua)== == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] nnm7ylr02cjdwm30lurr9lb1k9p4vq6 0 4593 20400 20035 2020-06-25T20:42:38Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Iturritik ur-begira.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Beherea}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Ahüzki, Lexarregibel, Elzarreko ordokia, Istaurdiko txabola, Inharpuko lepoa |distantzia = 11 km. 3 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Ah�zkiko iturri ospetsu eta freskagarritik abiatuz, Arbailako alhagia eta baso artean, goazen Elzarreko lautada eder eta misteriotsura. |abiapuntua = Ahüzkiko ostatua |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=79261&fetxa=2011-05-20&orria=037&kont=001 }} '''  '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=79261&fetxa=2011-05-20&orria=037&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Ibilaldiaren bi muturretan guztiz aipagarriak diren bi leku daude. Bata da abiagunetik oso hurbil den Ahüzkiko iturri entzutetsua, han topatuko dituzularik ''hur honak osoki''. Bestea da Erreitia —Zuberoa aldetik hala deitzen zaio— edo Lapitzotza —baxenabartarrez— errekaren ur-begiak, horiek ere ''Sources de la Bidouze'' izenarekin ospetsuak direlarik. Elzarreko ordoki puntatik lurrezko bidetik basoaren barrena jota, une batean iristen gara hesi alanbredun batera. Horretan ataka bat pasatuz, xenda batek malda oso aldapatsuaren behera eramaiten gaitu bi zurubiraino —batzuetan bat kendua da—. Horien behera jaitsita, Erreitiako ur-begi edo, hobeto esan, uraren agergune diren bi kobazuloetara laister heltzen da. Baina, kasu! Pasabide hori ibiltzaileei normalean debekatua da, eta bazterrak busti izatean, xenda aski arrikutsua da. Hesi saihetsetik joanda, beste xenda batek itzulian eramaten du ur-begi horietara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] a9og4pfebottdavtlxcd6bregdh2pei 0 4594 20738 20367 2020-06-26T08:36:41Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Arrigorriaga jatorria kondairetan ezkutatzen duen herria.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = {{udalerria|Arrigorriaga}}, San Asentzio baseliza, Upo, San Segismundo baseliza, Artanda |distantzia = 15,2 km. 4 ordu eta 10 mn. |ingurunea = {{udalerria|Arrigorriaga}} inguratzen duten mendiek ibilbide klasikoa osatzen dute, eta Upo nahiz Artanda izenak mendizaleen artean ezagunak dira. Oraingoan, ordea, hain ohikoak ez diren bideak zeharkatuko ditugu. |abiapuntua = Arrigorriaga |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=78566&fetxa=2011-05-13&orria=037&kont=001 }} '''  '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=78566&fetxa=2011-05-13&orria=037&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Arrigorriaga}} herriaren jatorria kondaira eta mitoetan ezkutatzen da. Herriaren izena bera ere bitxi samarra dela esan behar da (harri gorriak dauden lekua). Legenda horren mamia ezagutu nahiko bagenu, 888. urtera jo beharko genuke, gutxi gorabehera. ''Padura'' izeneko lekuan —gaur egun {{udalerria|Arrigorriaga}} dagoen tokian—, Bizkaiko Jaunaren soldaduek —lehenengo Jaunarenak dio kondairak— leondarrak suntsitu egin omen zituzten borroka odoltsu batean. {{udalerria|Arrigorriaga}} izena inguru hartan isuritako odolak gorrizturiko harrien oroigarri ipini ei zitzaion leku hari; beste batzuen esanetan, Ollargan mendian aurki zitezkeen burdinazko zainengatik ezarri zitzaion. Kontuak kontu, {{udalerria|Arrigorriaga}} aipatzen duten lehen berri historikoak XII. mendekoak dira. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] q1ak465rih0jl5lrzwokmz07ktz92nk 0 4595 20536 19638 2020-06-25T21:12:40Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 66422-Lizarrusti-Igaratza-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Lizarrusti, Lareo, Enirio, Igaratza, Putterri, Aralar |distantzia = 19 km. 4 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Enirio-Aralar Mankomunitateak gure arbasoek utzi ziguten ondarea gordetzen jakin du, iragana ezagutu eta etorkizunerako erreferentzia bilakatuz. |abiapuntua = Lizarrusti |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=77855&fetxa=2011-05-06&orria=045&kont=001 }} '''Enirio-Aralar Mankomunitateak gure arbasoek utzi ziguten ondarea gordetzen jakin du, iragana ezagutu eta etorkizunerako erreferentzia bilakatuz. Txangoa osatzeko inguru ederra ere bada. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=77855&fetxa=2011-05-06&orria=045&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Ataun}} eta {{udalerria|Etxarri}} Aranatz lotzen dituen errepidean barna, Lizarrustiko mendatera igo eta bertan dagoen aparkalekuan utziko dugu ibilgailua. Gipuzkoa eta Nafarroa arteko muga zaintzeko 1882an eraiki zuten Mikeleteen Etxearen ondoan dago. Gaur egun, Lizarrustiko Parketxeak okupatzen du lekua, eta Aralarko interpretazio zentroa, aterpetxea eta taberna daude hor. Parketxearen eskuin aldetik, ipar-mendebalderako norabidean abiatzen den bidea hartuko dugu. Garai batean, inguruko basoetatik ateratako egur ikatzaren garraioa errazteko trenbidea izan zenaren xenda ederretik egingo dugu aurrera, bide seinale zuri-gorri (GR 20.1 eta GR 35) eta zuri eta horiak (PR GI 6) lagundurik. Aldapa gutxiko bide horrek harkaitzean zulatutako Akerretako tunelera eramango gaitu; hori zeharkatu, eta berehala helduko gara Maizegi erreka gainditzen lagunduko digun zubiaren ondora. Segidan, urtegia eraikitzeko beharrezko materiala ateratzeko harrobira helduko gara. Markak jarraituz gorantz egingo dugu, urtegia inguratzen duen pistarekin bat egin arte. Bat-batean, pagadiz eta alertzetegiz inguraturik Lareo euste-horma ondora igoko gara. Sarastarri, Malkorburu, Arkaitz eta Alleko mendien artean txertaturik dagoen urtegi hori elementu naturalez eraikitako lehena izan zen 1989. urtean. ==Lareotik Igaratzara== Urtegia inguratzen duen pista zabaletik egingo dugu aurrera. Sarastarrira eta Agautzera zuzentzen den bidezidorra gure ezkerrera utzi, eta Baiarrateko igarobide garrantzitsuaren bila abiatuko gara. Sarastarri eta Arkaitz Txiki mendien artean marrazten den igarobide horretatik Enirio aldera joko dugu. GR 35ari dagozkion marka zuri-gorriak jarraituz bidegurutze batera iritsiko gara; ezkerrekoa utzi, eta, egurrezko informazio hesola batek lagundurik, Eniriorantz zuzentzen den zidorrari helduko diogu. Aralarko ingurune paregabe horrek historia luze eta interesgarria du. Euskal Herriko mankomunitaterik zaharrena dela esan daiteke, dagoeneko 600 urteko historia luzea baitu. Mankomunitate horren helburua Enirio-Aralarko mendien kudeaketaz arduratzea da, mendiguneen ustiapen kolektiborako moduaren azken lekukoenetako bat dugu. Luze joko genuke 600 urteko historia kontatzen, beraz, interesa duenak hona hemen informazio hori jasotzeko webguneetako bat: ''http://mendia-natura.gipuzkoa.net/contenidos/es/paisajes_culturales/.'' Eniriotik Igaratza aldera joko dugu, egurrezko bide seinaleek erakusten diguten norabidean. Orain gutxi berritu den bidezidor erosoan zehar erraz iritsiko gara Olasoro saroaren ondora. Maldako puntara zuzenean igotzen den bidetik ekingo diogu segidan, eta gainaldera iristean gertu ikusiko ditugu Doniturrieta azpiko bordak eta, aurrerago jarraituz, Doniturrieta garaikoak. Ingurune ederra! Bidezidor landua amaitu, eta aurrez aurre dugun belarrezko malda pikoari ekingo diogu. Laster ailegatuko gara Igaratzaraino zabaltzen den pistara. Aralarko Adiskideen etxolaren ondoan dagoen iturri ondora iristean, zintzurra freskatuko dugu. Mokadu bat hartzen dugun bitartean, parez pare dugun postal bikainaz gozatuko dugu. ==Igaratzatik Lizarrustira== Enirio-Aralarko lurrak gure mende, abian jarriko gara. Lehen metroak bete, eta ermitaren ondoan geldialdi bat egingo dugu. Mendizaleak eta inguruko artzainak igandero mezatara joateko eraiki zuen ermita hori Aralarko Adiskideak elkarteak. Lehen meza 1946ko irailaren 15ean eman zuen Lazkaoko beneditarra zen Alberto Begiristain aitak. Aralarko Done Mikel Goiangeruaren irudi santua urtero, Pazko Egunean, santutegitik atera eta hiru hilabete ematen ditu Nafarroan zehar 250 herri baino gehiago bisitatuz. Herri horietan, aingeruaren bisitak erritual jakin bati jarraitzen dio. Gipuzkoara ere joaten da abuztuaren bigarren igandean, Igaratzako erromeriarekin bat eginez. Atzean utziko dugu paraje berezi hori, eta, Gipuzkoako itzuliari (GR-121) dagozkion seinale zuri-gorriak jarraituz, Lizarrusti aldera joko dugu. Irupagoetara iristean, Puterrira doan bidea ezkerrera utzi, pagadian murgildu eta maldan behera abiatuko gara. Nafarroa eta Gipuzkoa arteko muga seinalatzen duen mugarrien arteko lerro ikusezinaren paraleloan erraz galduko dugu altuera. Alleko gaina inguratu ondoren, pagadian marrazten den bidetik abiapuntura iritsiko gara; Lizarrustiko aterpetxearen ondora, hain zuzen. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] czjsllsqz47zr1kki10wlgbdxugy9f1 0 4596 20427 19959 2020-06-25T20:43:10Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Naturaz blai Mirandako mendietan.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Laguna, Alpargata, Peñalrayo, Avellano, Obarenes |distantzia = 9,5 km |ingurunea = Obarenes mendiguneko ekialdeko bazterrak ezagutzeko xedez, Laguna parketik abiatuko gara, eta, bide batez, Peñalrayo eta Avellano gailurrak bisitatuko ditugu. |abiapuntua = Laguna (Miranda Ebro) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=77208&fetxa=2011-04-29&orria=037&kont=001 }} '''Obarenes mendiguneko ekialdeko bazterrak ezagutzeko xedez, Laguna parketik abiatuko gara, eta, bide batez, Peñalrayo eta Avellano gailurrak bisitatuko ditugu. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=77208&fetxa=2011-04-29&orria=037&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Obarenes mendilerroko ekialdeko bazterrak ezagutarazte aldera, Laguna izeneko parajetik abiatuko gara, Miranda Ebrotik kilometro gutxira. Hara iristeak konplikazio handirik ez badakar ere, litekeena da bira-biraka ibiltzea noranzko egokia ez baita topatzen. Bertakoentzat, ordea, aski ezaguna da mendigunea, urtero-urtero San Joan del Monte haitzuloaren inguruan erromeria jendetsua egiten delako. Hala ere, hamarkada batzuk atzera jo beharra dago tradizio horren nondik norakoa ulertzeko. Izan ere, San Joanen omenezko erromeria berreskuratzen hasi ziren XX. mendea hasita zegoela. Horren ondorioz, egun-pasa atsegina pasatzearen kariaz, harrietan eginiko zuloak aprobetxatuta, eraikin xumeak eta sotoak eraiki zituzten mirandarrek. Eta, 1965. urteaz geroztik, bertoko kofradia eratzearekin batera, gaur egun ikusten ditugun etxolak eta bazkalekuak altxatu zituzten. Bistan denez, 50 urte joan dira jada, eta, harrigarria bada ere, ibiltariek, erromesek eta mendizaleek —baita intentzio susmagarriekin joandako ehiztari saldoek ere— topaleku bilakatu dute. Pertsona ugari, beraz, naturaz aseta geratzeko gogo biziz. Lagunako labirintoan gal ez gaitezen, hona hemen xehetasun batzuk. Mirandako herrigunean sartu, eta Ebro ibaiaz bestaldean dagoen alde zaharrera igaroko gara. Gero, Ircio herri aldera egingo dugu, eta, Bardaurira doan errepidea bazter eginez, aurrera segituko dugu hurrengo errotondara iritsi arte. Bertan, eskuinera hartu, eta San Joan del Monteko parkera abiaraziko gara bide asfaltatuari men eginez. Esanda dagoen moduan, paisaia txosnez eta bazkalekuez josita ikusiko dugu artadira iristearekin batera. Autoa goraxeago utziko dugu, San Joan del Monte atsedenlekua adierazten duen seinale ondoko aparkalekuan. Hortxe emango diogu hasiera Peñalrayoko ibilbideari, errepidetxoak gorantz ekiten duelarik ere. ==Alpargatako behatokia== Atsedenlekuko platanoen artetik igarota, Hijos de la Antonia bazkalekuaren ondoko argibide taula xumean irakurriko ditugu ibilbidearen xehetasunak. Zidorrak artadian barrena eramango gaitu ziztu bizian, gurbitz eta ezpel alor trinkoak gogaide. Aldatsa amaituta, basabide zabalera irten, eta goratasuna hartzen jarraituko dugu, lepora iristeko xedez. Leun-leun ibiliko gara orduan, noranzkoari eutsita. Alpargata tontorreko behatokirako bidea ikusiko dugu bide sarda batean. Eskuinaldetik irteten den zidor zabalari jarraituta, ikuspegi zabaleko tontor apartara igoko gara. Behin gainaldean, Mirandako ordokia eta hura inguratzen duten mendilerro ugari ikusiko ditugu. Obarenes, Arcena, Toloño eta Gorbeia, besteak beste. Gero, behatokitik aurreko bidebanatzera jaitsi, eta, hego-mendebaldera eginda, Alpargatako zelaira iritsiko gara. Belardiak hartutako sakonune zabal bat dago han. Eskuinera egingo dugu paraje horretan, eta, bide nagusiak egingo duen legez, hego-ekialderantz bideratuko ditugu gure pausoak. Mendi magalek osaturiko estugunetik irtendakoan, jorratu gabeko soro baten eretzetik segituko dugu. Holaxe, goxo-goxo, San Blas atakara iritsi arte. Lepoan metro batzuk egingo ditugu, hegoaldera (Errioxa aldera). Hala ere, ezkerrera joko dugu segituan, eta Peñalrayoko leporainoko azken metroak egingo. Obarenes mendilerroari atxikita, Avellano tontorreko hormatzar bertikalak ikusteko aukera paregabea utziko digu lepoak. Eta gain-gainean, lerro nagusitik pitin bat aldenduta ere, Peñalrayo tontor ezaguna. ==Avellano mendi ezkutua== Peñalrayotik jaistean, ezkerrera egingo dugu lepoan, eta sakonunerantz abiatuko gara. Jaitsiera arinean bost minutu daramatzagula, bidexka batekin topo egingo dugu. Erreferentzia gisa, ametz ale batzuk (''Quercus Pyrenaica'') ikusiko ditugu xenda bazterrean. Avellano mendia igotzeko edota Lagunako atsedenlekura bueltatzeko aukera dugu bide sarda horretan. Ibilbide egokiena aukeratu beharra dago hor, betiere indarraren eta gogoaren arabera. Obarenes mendilerroaz gehiago gozatze aldera, eskuinera egingo dugu guk. Lehen ezustekoa berehalakoan izango dugu; izan ere, mendate zahar eta malkartsu bateraino lagunduko digun xenda batera irtengo gara laster. Eskuinera egitekotan, mendatea bertatik bertara ezagutuko dugu. Bestela, ezkerrera jo, eta Avellano aldera bidaia egiteari eutsiko diogu. Hala ere, tontorrera heltzeko 30 minutu emango ditugu paseo goxoan. Xendari oratuta, baso trinkoak doan eskainitako natura oparoaz gozatzen segituko dugu. Gauzak hala, ler gorri, gorosti, erkametz eta arte xumeak gogaide, zehar-zehar jarraituko dugu, sakonune zabala ezkerraldean utzita. Avellanoko harresiaren azpi-azpitik igaro ondoren, atzerantz eta gorantz abiarazten den bidexka bat ikusiko dugu. Avellano tontorrera igotzeko unea iritsi zaigu. Bidexkan aurrera egin eta metro gutxira, Jembres haitz bikiak bistaratuko ditugu Errioxako ordoki zabalaren atari liluragarrian. Avellanoko igoera erraza bada ere, tentu handiz ibiliko gara gainaldean. Tontorra bisitatu ondoren, mendate zaharraren ondoko bidexken bidebanatzeraino itzuli eta eskuineko zidorra hartuko dugu. Zeharka-meharka ibiliko gara hasieran, eta behera egiten hasiko gara uste baino lehenago. Pista zabal batera ateratzean, ezkerrera egin, eta, Caleroko behatokiko bidea bazter eginda, zidor balizatu nagusiari men egingo diogu Laguna atsedenlekuraino. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] eqfr7vvf9qd7szuzz5clc2xuk8rva0u 0 4597 20413 20054 2020-06-25T20:42:54Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Lehengo laborantzaren jakile galbidean dagoen Zuberoako ondarea.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Zuberoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Ozaze, Zühara, Beterbidea, |distantzia = 8 km. 2 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Ozaze eta Zühara herrien artean, larre, soro, alor eta oihantxoak bidelagun izango ditugula. Arbaila mendialdearen altzoetara eramanen gaitu ibilbide honek. |abiapuntua = Ozaze |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=76671&fetxa=2011-04-22&orria=041&kont=001 }} '''  '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=76671&fetxa=2011-04-22&orria=041&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Ibilbide honetan zurezko kihilla (langak hola deitzen dira, Zuberoan) eta txakoste ugari ikusteko parada izango dugu. Soro, alor edo larre batetik bestera alanbre hesi baten gainetik pasatzeko eginak dauden zurubixkak dira txakosteak. Euskal Herrian zehar, ia Zuberoan bakarrik ikus daitezke horrelakoak… iduriz eta lur eremu batetik bestera igarotzeko eskubide hori zuberotar jendarteari den gehien egokitua. Anartean, laborantza lur eremuen berrantolatzeek eta era berrietako hesien jartzeak galbidean jarri ditu txakosteak. Oraindik ikus daitezke, haatik, Basabürüko eta Arbailletako hainbat herritako xendetan ibilita. Noiz arte ? Hori da galdera… == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 6o3wcr814sy6qippau04rzh0z2gx6jn 0 4598 20775 20543 2020-06-26T08:37:18Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 66367-Etxauri-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = {{udalerria|Etxauri}}, Zirizako eskailerak, Santa Luzia baseliza |distantzia = 6,5 km. 2 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Mila bidetik gora ditu, eta Nafarroa Garaiko eskalada eskolarik garrantzitsuena du {{udalerria|Etxauri}} mendiak. |abiapuntua = Etxauri, N-7000 Lizarrako norabidean (16. km) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=76191&fetxa=2011-04-15&orria=037&kont=001 }} '''Mila bidetik gora ditu, eta Nafarroa Garaiko eskalada eskolarik garrantzitsuena du {{udalerria|Etxauri}} mendiak.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=76191&fetxa=2011-04-15&orria=037&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == Txangoaren abiapuntura iristeko, Nafarroako Etxauriko mendatera doan errepidea hartuko dugu, eta 16. kilometroa baino lehenago dagoen aparkalekuan utziko dugu ibilgailua. Handik, tarte bat oinez bete dugu hamazazpigarrenaren bidean. Laster, gure eskuinean, gorriz margotutako seinalea ikusi; errepidea utzi, eta Zirizako harmailetarantz jo dugu ezpel artean. Hemen hasten dira ''Zirizako Eskailerak''. Kareharri haitzean egindako eskailerek paretan gora 150 metroko garaiera gainditzen dute. Hiru hegi arrokatsuz osatuta daude Zirizako eskailerak; hegi horiek mailakatuta daude, Ziriza izen bereko herritik mendialdean dauden bordetara joateko bidean. Xenda mendiaren magalean zehar eskuin aldera luzatzen da; lehenbizi, hartxingaditik pasatzen da, eta, harkaitz artetik gero, amilburura iristen. Harkaitzetan zizelatutako bide hori dotorea bezain ziragarria da, eta zenbait tartetan garai samarra. Irtengune arrokatsu batera iristean, lehen harmaila aurkitu dugu, segidan bigarrena eta norabide berean hirugarrena. Harmailak gainditu ditugu, eta ezkerraldera doan xenda hartu dugu, aurrez aurre ateratzen dena utzita. Parez pare ikusi dugu Etxauriko gainean marrazten den Santa Krutz ermita. ==Haita edo Buruhandia == Goi ordokira iristean, xenda batek {{udalerria|Etxauri}} tontorrera igotzeko azken malda luzearen aurrera eraman gaitu. Eguraldi ederra lagun, azken ahaleginak ermitaren ondoan utzi gaitu. Tontorra zabala da, eta, hortxe, ermitaz gain, gutunontzia, erpin geodesikoa eta gurutze handia ikusi ditugu. Hamaiketakoa egin bitartean, talaia bikain horretatik inguruaz gozatzeko parada hartu dugu. Gustura gaude, baina aurrera segitu dugu. Mendiaren gandorretik Muniain herrira abiatu gara, hego mendebalderantz. Eskuz lagundurik horma txiki bat jaitsi ondoren, bide nabarmenetik aurrera egin dugu basoan zehar. Berehala iritsi gara San Luzia ermita dagoen zelaira. Eskuineko bidea utzi —Larreaundiko ermitatik pasatu eta Etxauriko mendatera darama—, eta ezkerrekoa hartu dugu; errepideraino jaitsi gara, garai batean bidezainen etxea egon zen lekuraino. Errepidea gurutzatu aparkaleku aldera, eta bukaeran den beste xenda batek berriro errepideraino eraman gaitu, eta, segidan, abiapuntura. Eguraldi ona aprobetxatuta, Etxauriko eskalada eskolan ibiltzen dituzten hormatzarrak bisitatzera joan gara. ''El Kiriako'', ''El Cantero'', ''La Rueca'', ''El Uso''-ko horma bertikalen azpitik pasatzean, eskalatzaile batzuk toki ziragarri horretan beren dohain eta trebetasunak erakusten ikusi ditugu. Orain kasik hirurehun urte eskalatu zuten ''El Cantero''-ren ondora iristean bertako misterioa gogora ekarri dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] qtfnwot9r0ahjazhatxcm72hmzza3ym 0 4599 20529 19630 2020-06-25T21:12:33Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 66342-Aballarri-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Besabi, Eteneta, Onddo, Adarra, Aballarri, Onddi |distantzia = 14 km. 3 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Sansonek harria harbailan jarri eta Aranoko herriko plazan dantzan ari zen jendetzari jaurti egin zion. Jaurtitzerakoan irrist egin, eta, Aranon erori beharrean, egun dagoen lekuan geratu da: Aballarriko Haitza. |abiapuntua = Besabi ({{udalerria|Urnieta}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=75340&fetxa=2011-04-08&orria=037&kont=001 }} '''Sansonek harria habailan jarri eta Aranoko herriko plazan dantzan ari zen jendetzari jaurti egin zion. Jaurtitzerakoan irrist egin, eta, Aranon erori beharrean, egun dagoen lekuan geratu da: Aballarriko Haitza. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=75340&fetxa=2011-04-08&orria=037&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Adarra mendia, Gipuzkoako Aizkorri, Hernio, Txindoki, Aiako Harria eta Izarraitz mendiak bezala, urtean zehar bisitari franko izaten dituen klasiko bat da. Bere magalean eta ohiko bidetik gertu egon arren, mendizale gutxi batzuk baizik ez dute erabakitzen harresi itxura duen Aballarriko haitzera igotzea. Besabitik zuzenean igota, oso denbora gutxi beharko genuke tontorrera heltzeko. Beraz, ibilaldia osatzearren, Mandoegi-Adarra mendigunearen zati bat aukeratu dugu: Onddotik Oindira doan mendilerroa, hain zuzen ere. ==Besabi== Adarrara igotzeko ohiko bidetik abiatu gara, baserri-jatetxearen aurrean dagoen plazatxoari bizkarra eman eta Aldapeta baserrira doan porlanezko pista hartu dugu. Lehen izerdi tantak irristatzen hasten direneko pista utzi eta eskuinera langa bat zeharkatu dugu, pagoz eta haritzez osatutako baso txiki batean murgilduz. Maldan gora, pinudiak eta pagadiak zeharkatuz, Belabietako errekaren ondora heldu gara, bidea bitan banatuz. Erreka zeharkatu, eta eskuin aldetik oso nabarmena den xenda jarraitu dugu zelai batera heldu arte. Hemendik aurrera, Adarrako ekialdeko hegala zeharkatzen duen bide nabarmena jarraitu dugu, Etenetako leporaino. ==Eteneta-Onddo== Lepora iritsi eta bertan ikusi ditugun Burdin Aroko mairu-baratza desberdinen aztarnen artean, Eteneta I-ekoa da nabarmentzen dena: erdian zutik, bi metro eta erdi pasatxo dituen iruinarri bikaina. Onddo gertu dago, eta oso denbora gutxi behar izan dugu tontor borobila zapaltzeko. Erpin geodesikoa, gutunontziak eta XIX. mendeko karlistadetan egindako lubakien aztarnen ondoan atsedena hartzeko une egokia. Lehen nekeak uxatu ostean, Etenetako lepora itzuli gara, urratsak Agerreko Zabalaren zelaietara zuzenduz. Adarrako tontorrera iristeko aldapa belartsu eta piko bat igo dugu. ==Adarra-Aballarri== Balkoi bikaina da Adarrako tontorra, eta bertatik dagoen ikuspegia, paregabea: Aizkorri eta Aralar mendikateak, Hernio tontorra, Aiako Harria, Mendizorrotz, Jaizkibel eta makina bat herri mendi magaletan barreiaturik. Panoramika horretaz gozatu ondoren, malda belartsuan barrena Mantaleko lepora jaitsi gara —Elurzulo izenez ere ezaguna—. Horra heldu aurretik, bi elur zuloen artean, 11 metroko diametroa duen Elurzuloko mairu-baratza aurkitu dugu, alanbrezko hesi baten ondoan. Izenak dioen bezala, elur zuloak elurra metatzeko erabili ziren zuloak dira. Neguan elurra bildu egiten zuten, eta, ondo estutu ondoren, garoz estali. Udan, bero handia egiten zuenean, zulotik atera, gurdietan kargatu eta saltzera eramaten zuten. Ikusgarriena Mantaleko lepoan dagoena da. Lepoa utzi eta hesia gurutzatu ondoren, parean dugun Aballarriko haitzerantz abiatu gara. Berehala heldu gara mendiaren oinera, baina kosta egin zaigu harresi itxura duen paretan tontorrera iristeko bidea aurkitzea. Lehen paretak inguratu, eta berehala ikusi dugun bretxa batetik kontu handiz igotzen hasi gara. Tontorrera heltzean, suziri itxura duen gutunontzia eta plaka bat ikusi ditugu. Atsedena hartzeko leku gutxi dago; hala ere, merezi du tartetxo bat hartzea eta mendi honen izenaren jatorriari buruz elezaharrak diona gogoratzea. Aita Jose Migel Barandiaranen ''Mitologia del Pueblo Vasco'' liburuan aurkitu dugu nahi genuena, eta halaxe dio: «Bada {{udalerria|Urnieta}} inguruan mendi bat Aballarri izena duena (Habailako harria). Aranoko herriko plazan jendetza handia dantzan ari zela, Sansonek denak hiltzea erabaki zuela esaten da. Horretarako sahatsaren azalarekin habaila bat egin eta Buruntza menditik harritzar bat botatzea pentsatu zuen. Jaurtitzeko unean, bekorotz batekin irristatu eta indar gutxi eragin zion habailari, eta ondorioz {{udalerria|Arano}} herrian erori beharrean egun dagoen lekuan geratu zen: Aballarriko Haitza edo Sansonarria». Oindira joateko, igo garen bidetik jaitsi, pareten azpitik doan xenda jarraitu eta Sansonarri izeneko harri ospetsuaren ondora heldu gara. Hori igaro bezain laster, ordeka txiki batean, eskuinaldean eta borda batetik hurbil Aballarriko trikuharria dugu begi bistan. Bidera itzuli eta Arleorko igarobide nabarmenera iristean, lau mairu-baratzen arrastoak ikusi ahal izan ditugu. Horietatik bi bereiz daitezke, eta bata benetan ikusgarria da, itxura, tamaina eta harrien neurriagatik —5,70 metroko diametroa—; beste biak ia ezabaturik daude. ==Oindi== Mendia parean dugula, maldan behera abiatu eta Zuluetako lepora jaitsi gara. Pista jarraitu dugu, Bisisarobeko lepora heldu, metalezko langa igaro eta Posontarri Lepoko trikuharriaren ondora iritsi gara. Oindi mendira igotzeko, desnibel nahiko gogorra duen mendi bizkarrean zehar ikusiko dugun xendatik gora abiatu gara, eta azken metroak haitzen artean bete ditugu. Abiapuntura itzultzeko, ordea, Zuluetako lepora jaitsi gara eta bertan aurkituko dugun pista zabala jarraitu dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] d6zml7jdjkrlsbbysl2yx9kt2xakkoq 0 4600 20578 19701 2020-06-25T21:13:22Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 66332-Alluitz-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Atxarte, Artola lepoa, Alluitz, Sagasta auzoa, |distantzia = 9 km. 3 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Eskalada eskolak egin du ezagun Atxarte. Alluitz mendiko tontorrera igo eta Infernuko Zubia deritzona zeharkatzeko bidea egin dugu. |abiapuntua = Atxarte ({{udalerria|Abadiño}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=74681&fetxa=2011-04-01&orria=037&kont=001 }} '''Eskalada eskolak egin du ezagun Atxarte. Alluitz mendiko tontorreko ikuspegi bikainak eta Infernuko Zubia deritzona zeharkatzeko proposamena egiten du aste honetako ibilbideak. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=74681&fetxa=2011-04-01&orria=037&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Atxarte ({{udalerria|Abadiño}}, Bizkaia) oso leku ospetsua da eskalatzaileen nahiz mendizaleen artean, bertako eskalada eskolari esker. Alderdiak egun daukan lasaitasuna 1990eko hamarkadako harrobien kontrako borrokak ekarri zuen. Leherketak geldiarazteko, 200 egun baino gehiago igaro zuten zintzilik zenbait eskalatzailek ''Labargorri'' izeneko horman, tarte ezberdinetan. Zorionez, 1990eko urteetan egin zituzten protestaldien ondorioz, ustiategia ixtea erabaki zen, hondakin higuingarriak opari gisa utzita ere. Abadiñora joateko, autoa nahiz autobusa erabil dezakegu. Autobus geltokitik 400 bat metrora, Elorrioko noranzkoan, eskumara joango gara, Mendiolarantz. Lau kilometro inguru behar da Atxartera iristeko. Aipaturiko harrobi horretan utziko dugu autoa, horrela etorriz gero. Hego-mendebalderantz hasiko gara, gorantz; zubia iragaterakoan, Gure Kristo Atxartekoa-Kristoandako baselizatxoa ikusiko dugu. Berehalako bidegurutzean ezkerretik segituko dugu, zementuan, eta aurreragoko aparkaleku txikira heltzean, ezkerrera egingo dugu (IE), errepidea baztertuz. Hesia zeharkaturik, bidexkari emango diogu, harik eta hamabost bat minutuan alboratzen dugun arte. Horra heldu bitartean zidor leun batek pagadi eder batean barrena eramango gaitu. Harri piloak zuzenduko gaitu ezkerreko bidexkara (E), bide nagusia baztertzeaz bat. Burdin hesia iragandakoan, Artola lepoa gainean daukagu; bost bat minutuan helduko gara. Erdiko bide seinalean garenean, eskuinera joko dugu, marka horiak bidaide. 100 bat metro gorago, xendari jarraituko diogu, harritzan izan arte. Hainbat erosoen egingo dugu gora, betiere bai markei bai zidortxoari men. Ertzera iristear, pago isolatuaren ondotik igaroko gara, erreferente bikaina izanik. Alluitz (1040 metro, erpin geodesikoa). Tontorreko ikuspegia zabala da zeharo, Durangaldeko mendiak nabarmentzen zaizkigula, Anboto, Urkiolagirre, Untzillatx eta Mugarra batez ere. Gertuko Atxurkulu, Kokuzkulu edo Infernuko Zubia deritzonari erreparatuko diogu. Euskal Herri osoan famatua den eta hemen hasi eta Anboton bukatzen den ertzera hurbil gaitezke, kontuan harturik eskarmentu handiko jendearentzat edota zorabiorik gabekoentzat besterik ez dela, hildako larregi eragin duela dagoeneko. Oraingo honetan, argazkiak egindakoan, ekarritako noranzkoan hasiko gara jaisten, arreta handiz, batez ere goialdean. Behin lepoan-eta egindakoari labur baderitzogu, Astxikira joan gaitezke —30 minutuko joan-etorria—. Bestela, eskumara joko dugu, PRko marka zuri-horiekin bat. Hamabost bat minutu beharko dugu pista zabalean izateko. Eskumatik segitu (HE), eta bost minutu pasatzeke ezkerrera egingo dugu 150 metroz (IE). Ezkerrari ekingo diogu (M), harri-txirri pistari bizkarra emanez. 40 metro aurrerago eskuinera, eta beste horrenbeste metroan ezkerrera. Hamar minuturen buruan, noranzkoari eutsi elkargunean, beherantz, eta bizpahiru minutu geroago Santa Barbara baselizarekin topo egingo dugu. Sagasta auzoan, iturritik 60 metrora ezkerreko errepidean beheratuko gara (M), marka zuri-gorriak lagun. Hogei bat minutuan ezkerrera egingo dugu, errepidea alboratuaz batera, Atxartera joango bagara. Bestela, errepideari jarraituko diogu herrira iritsi arte. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] lihe6707mwd0ypahp4cvnpdyxlnpirz 0 4601 20576 19699 2020-06-25T21:13:20Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 66316-Montoria-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Montoria, Alezia iturria, Herrerako basabidea, Ataungo mendatea, Oslunako mendatea, Artxabal, Toloño |distantzia = 11,5 km. 2 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Montoriak badu bazter ezkutua Ikatzi muinoan, eta hara egingo ditugu urratsak, Meategiko errekastoari segika. Artxabalgo leizea ere bisitatuko dugu. |abiapuntua = Montoria (Araba) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=74043&fetxa=2011-03-25&orria=037&kont=001 }} '''Montoriak badu bazter ezkutua Ikatzi muinoan, eta hara egingo ditugu urratsak, Meategiko errekastoari segika. Ondoren, Artxabalgo leizeari bisita egingo diogu. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=74043&fetxa=2011-03-25&orria=037&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Montoria herria (Araba) Toloño eta Artxabal mendiek sorrarazten duten sakonunean dago. Autoz joateko, Urizaharratik bi kilometro egingo ditugu hegoalderantz, eta San Miguel eliza parean aparkatuko dugu. Real kaleari jarraituz, herria zeharkatuko dugu, betiere Toloño mendilerroko basorantz eginez. Pista nagusiak eskuinera egitean, Artxabalera eta Oslunako mendatera doan bidea bazterrean utzita, zuzen egingo dugu. Meategiko errekastoaren paraleloan gabiltzala, pagadiaren eremuan sartuko gara laster batean. Harrizko basabidea zapalduta, errekastoak banatzen diren tokira iritsiko gara. Gora egingo dugu orduan, eta, pinudian (''Pinus sylvestris''), ezker aldera joko. Hala, errekastoa zeharkatu bezain pronto, haren ondora bueltatuko gara, eta ekialdera egingo ditugu urratsak. Aldatsak izerdia isuraraztea lortuko du, zinez. ==Herrerako bazterrak== Alezia iturria pagoen babesean ikusi ahal izango dugu. Ahalegin txikia eginda, goiko lepora iritsiko gara. Herrera mendateko errepidetik datorren basabidean gaude orain. Eskuinera hartuta, pagadi dotorearen barrenean zeharkaldi polita egingo dugu. Betiere hego-mendebalderantz eginez, Ikatzi muinoa inguratzen hasiko gara. Arabako Toponimia Koadernoetan Gonzalez de Salazar ikerlariak jasota duenez, Montoriakoek eta Pipaongoek Ikatziko bazterrotara egur-ikatza ekoiztera jo ohi zuten garai batean. Basozainen ezkutuan, gainera. Hara bildutako egurra ebatsia zuten-eta. Horiek bai garaiak horiek! Ikatzi muinoko mendebaldeko magala gorostiek hartzen dutela ikusiko dugu. Basabidea apaltzen den unean, ibarrarekin bat egingo dugu. Ezkerreko zidorrari heldu, eta maldan gora jarraitzeko unea dugu. Ikatzi eta Arranuri muinoen arteko lepora igoko gara ziztu bizian. Hego-ekialdera hartuko dugu lepoan; noranzkoa apenas aldatu gabe. Sakan eder batek lagunduko digu Herrera mendatera hurbiltzen. Bide seinaleei kasu egitea komeni da zati horretan, bat-batean jaisten hasiko garelako. Herrerako errepidera heldu gabe, ordea, zutoin batek adierazten duen legez, eskuinera joko dugu. Jarraitu beharreko bidea ezpelen artean irekita dago, eta igoera samurra egingo dugu hego-mendebalderantz. Gainaldera iristeko gutxi falta dela, ezkerrera okertu eta pagaditik irtengo gara. Talaia ederrean gaude Toloño mendilerroko Vallehermosa, Cuervo eta San Leon tontorrak bete-betean harrapatzeko. Landaretza nabarmen aldatuko da lepoan: ezpel eta erkametz xumeek pagadi trinkoa ordezkatuko dute han. Bidexkari men egingo diogu orduan, eta, sigi-sagaka, pagadiaren atarian kokatuko gara. Hego-mendebaldeko noranzkoa utzi gabe, aldats gora ekin eta ekin, beste talai batera igoko gara. Zehar-zehar segituko dugu ondoren, eta Herrerako mendatetik datorren basabidera irtengo gara. ==Artxabalgo leizearen bila== Balizatutako zidorrak San Leon mendialdera egiten badu ere, eskuinetik segituko dugu, basabide ondoko ler gorriak, pagoak eta urkiak lagun. Zerraluntza tontorra aurrez aurre ikusiko dugu, gainaldeko kareharrizko txapela agerian dela. Hara bideratuko ditugu gure pausoak. PR zidorra batuko zaigu pagadian murgiltzeaz batera. Noranzkoa aldatu gabe, pagadian barrena paseo polita egiten hasiko gara. Zerraluntza tontorra igotzeko tenorea laster iritsiko zaigu; izan ere, pago baten enborrean margotutako gezi batek tontorrerainoko bidea erakusten du. Pistari men eginez, Larrosako mendatera iritsiko gara. Polje edo sakonune zabala eskuinean eta koniferoak ezkerrean izango ditugu pistaren alde banatan. Larrosa monasterio zaharra eta elur zulo sakona ikusteko aukera emango digu ezkerraldetik abiarazten den zidor historikoak. Zehar-zehar jarraituko dugu guk Ataungo mendateraino. Etxola zahar bat ikusiko dugu mendatean. Mendatetik aldendu baino lehen, pagadian sartu-irtena egingo dugu, Ataungo leizea ikusteko. Basabidean berriz ere, Artxabalgo magalak zeharkatzeari ekin eta Osluna mendatera iritsiko gara. Ribas de Teresoko mendatetik datorren basabidearekin bat egingo dugu Osluna inguruan. Araba eta Errioxa lotzen dituen errepiderantz abiatu beharrean, 180 graduko bira egingo dugu eskuinaldera. Minutu batez leun-leun ibili ostean, ezkerretik doan pistari jarraituta, Montoriara iritsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 1pfl5xivodubkutxtidrknq94szhuxg 0 4602 20560 19678 2020-06-25T21:13:04Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 66303-Izura-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Beherea}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Izura, Hurkamendia, Oihamusia, Haranbeltz, |distantzia = 11 km. 3 ordu eta 45 mn. |ingurunea = Izura herritik abiatuz, Haranbeltz auzunera joan-etorria egingo dugu, iraganeko bidaiarien gomutaz, Donejakuerako beilarien aspaldiko urratsetan. |abiapuntua = Izura |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=73439&fetxa=2011-03-18&orria=037&kont=001 }} '''Izura herritik abiatuz, Haranbeltz auzunera joan-etorria egingo dugu, iraganeko bidaiarien gomutaz, Donejakuerako beilarien aspaldiko urratsetan. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=73439&fetxa=2011-03-18&orria=037&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Izurako herri oso dotorea izango dugu abiapuntu, zehazki bertako frontoi eta eliza inguruak (145 m). Biei bisabisean, Izurako Ospitalea zen eta gaur egun herriko etxea eta Haize Berri kultur etxea, besteak beste, aterpetzen dituen eraikin oso ederra miresteko denborarik hartuko dugu. Eraikin dotore horren alboan igaro eta berehala, eskultura moderno bati begiradatxo bat eman ostean, ezker alderat bide txiki bat hartuko dugu. Hasiera horretan bertan ez badira oso ondo ageri ere, ibilbide hau burutik buru seinalatzen duten kolore horiko tindak badaude. Bide honetan aurrera joango gara, Izurako herriari bizkarra emanda. Aldapa txiki baten goialdera ia-ia helduak garela, ezker alderat joko dugu, xenda batean gora. Hori, baina, berehala amaitzen da, beste bide txiki batekin topo egiten baitu. Bide horretan ezkerrerantz joko dugu, Hurkamendia etxalderaino iristeko gisan (185 m). Baserri horretan zuzen joko dugu soroan sartzen den bidexka batean. Beste soro batean jarraitzen du, lurbide bat topatzen duen arte. Hori zeharkatu besterik ez dugu eginen, zuzen joko baitugu. Gauza bera egingo dugu beste lurbide bat topatzean. Aski laster, burdinazko langa batera helduko gara; horrek, Baxenabarren traukera izena ematen zaion hesidun eskailera bat ere badaukalarik alboan. Oihamusia izena duen leku horretan gara ibilbideko altuera gorenean izango (241 m). Hortxe daukagun lurbidean behera egiten hasiko gara, baina laster batean, ezkerralderat eramanen gaituzte ibilbidearen seinaleek. Haranbeltzeko oihanean sartu aitzin, inguruei begiratzeko tarterik hartuko dugu, nahiz eta altuera txikia izan, urrunerat ematen baitu begi bistak. Tinda horiei jarraikiz betiere, lurbide batean behera joanen gara, eta beste batekin topatzean, eskuin hartuko dugu bide harriztatu batera heldu arte. Hortxe, ibilbide laburtxo batekin nahikoa dutenek Izurako herrira bueltatzeko aukerarik izango dute, eskuin alderat jota. Txango luzeago baterako, berriz, bide harriztatu horretara helduta, ezkerralderat hartuko da, Haranbeltz auzunerako bidean. Oihan horren barrena oren bat pasa ibilita, gogoan hartuko dugu Erdi Aroko Donejakuerako beilariak urduri izango zirela zuhaizpe horietan zeharkaldi hori egin behar izateaz… Gu, aldiz, lasaiago ibiliko gara. Une batean, oihanetik ia irteteko unean garela, ezkerralderat joko dugu, betiere zuhaizpean egoteko gisan, okilak, beleak, zozoak, eskinosoak eta beste hainbat txori, bai haien kantuak, bidelagun izango ditugularik. ==Auzolagunen baseliza== Oihanetik irten aurretik, haren ertzean gabiltzala, Haranbeltz auzunea osatzen duten lau etxeen ikusteko parada izango dugu, zuhaitzen artetik. Auzune hori Haranbeltzeko basoaren soilgune batean eratu zenez gero, oihanaren izen bera eman diote. Ez da hori, haatik, leku xarmagarri horren berezitasun bakarra. Etxe multzo horren bazterrean dagoen San Nikolas baselizagatik ere da ospetsua Haranbeltz auzunea. XII-XIII. mendeetakoa den kapera oso polit hori, Donejakuerako beilarientzako ospitale batetik geratzen den aztarna bakarra da (155 m). Horren garrantziaz ohartzearren, jakin behar da Compostelarako bide ezberdinak Izuran zutela elkar topatzen, Pirinioen beste alderat iragan aurretik. San Nikolasi eskainia zaion baseliza hori auzoko lau etxeetako bizilagunen jabetza partekatua da Frantziako Iraultzaren ostetik. Ezen, iraultza horrek, ospitale hori kudeatzen zuten Donat apaiz laikoen anaidia desegin zuen, eta Frantziako lehen Errepublika kaperaz jabetu egin zen, Elizaren beste ondasun askoz bezala. Haatik, Errepublika diru beharretan baitzen, kapera salgai jarri zuen, eta Haranbeltzeko lau etxeetako jabeek erosi egin zuten, garaiko 5.000 liberarako (750 euro inguru). Auzotar jabe horiek nekeak izango zituzten kapera horren zaharberritzeak eta entretenimenduak diru aldetik segurtatzeko, eta baselizak merezi baitu, Monumentu Historiko gisa sailkatua da 2001. urteaz geroztik. 2008an hasi ziren zaharberritze lanak eta 2010ean amaitu; 420.000 euro inguru kosta izan da. Hori baino lehen animaziorik egon bada ere, baseliza zaharberrituaren estreina larunbatean izan zen. Zinez balio du, sinesle izan ala ez izan, baseliza horren mirestera joatea. Barnea ikuskatu nahi izanez gero, auzolagun bati eskatu behar zaio. ==Bi harresien artean== Iraganaren lekuko hunkigarri horri noizbait agur eman beharrean izanda, atzean utziko dugu, eta, hemendik aurrera, bide seinalatuan GR 65 delakoaren tinda zuri-gorriak ere izango ditugu bide erakusle. Galtzeko arrisku izpirik ere ez dago, tinda horiek soberaxe ere baitaude: zuri-gorriak, horiak, laranja kolorekoak —zaldiz egiteko moduan diren zatientzako—, urdinak… Oihanean, ibilbide zatitxo bat egin ondoren, bidexka batera helduko gara. Ezker eta beharra sarturik, ehiztarien bilgune bateko eraikin itsusien alboan pasako gara (124 m). Hurrengo bide sardan zuzen eta gorantz joko dugu, eta laborari etxe multzo baten artean iraganen gara. Beste bide sarda batean ere zuzen jarraiturik (173 m), abiatzetik berehalaxe izan genuen aldapa gainera helduko gara. Leku horretan dugu bide txiki hori utziko. Izura izena zizelkatua duen eskultura baten albotik pasaturik, ezker eta beherantza sartuko gara, xenda zahar, estu eta miresgarri batean. Horrek, bi harresi zaharren artean, Izpurako beheko partera eramanen gaitu. Etxe oso zaharrak miresteko denbora hartuz, eta malda nahiko aldapatsu bat gailenduz, ospitale, eliza eta arrabote ingurura helduko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] t6koch99c2qy6ro8qqsado6v32rzr7p 0 4603 20619 20204 2020-06-25T21:14:04Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 66294-Lokiz-Ganuza-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Ganuza, La Chopera, Santiago baseliza, Berria harratea, Lokiz |distantzia = 8 km. 2 ordu eta 20 mn. |ingurunea = Hamar kilometroko hedadura duen karaitzezko harresi bikain honek Urederra eta Erga ibaien haranak banatzen ditu. |abiapuntua = Ganuza |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=72788&fetxa=2011-03-11&orria=037&kont=001 }} '''Hamar kilometroko hedadura duen karaitzezko harresi bikain honek Urederra eta Erga ibaien haranak banatzen ditu. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=72788&fetxa=2011-03-11&orria=037&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Lokizko mendilerroak edo Cordillera de Valdellin deitutakoak Lizarrako arroa erabat menderatzen du mendebaldetik. Hamar kilometroko hedadura du karaitzezko harresi bikain honek, eta Urederra eta Erga ibaien haranak banatzen ditu. Hainbat pasabidez baliatuz, harrizko pareta garaien gainetik puntatik puntara zeharka daiteke mendilerro ikusgarria. {{udalerria|Lizarra}} Urbasarekin lotzen duen errepidean barna, Larrion herrira iristean errepide nagusia utzi, eta, Aramendia herria igaro ostean, Gauzara helduko gara. Herrian autoa laga ostean, Santa Eulalia baselizaren ondotik ateratzen den pistari heldu diogu. Bide seinale zuriak eta horiak jarraitu, eta, La Chopera esaten dioten lekura iristean, pista utzi, eta makalen artean marrazten den zidorra jarraitu dugu. Bi lerrotan kokaturik dauden makalditik barrena abiatu gara. Bidea oso nabarmena da, eta, pareta bertikaletara gerturatu ahala, aldatsa gogortzen hasi da. Lehen izerdi tantak irristatzen hasten direneko, oharkabean horma handiaren azpira iritsi gara. Atzera begira jarri, eta Gauza, Ollobarren eta Ollogoien herriak ikusi ditugu. Metro gutxiren buruan altuera nabarmena hartzen baita. Ezpel eta ipuru artean igoz, gaindiezin dirudien hormaren oinera heldu gara, baina bide seinaleak jarraituz, harkaitzen artean zabaltzen den leize txiki batean murgildu gara. Aurrera egin dugu, eta, dozena bat metro ilunpean bete ostean, argia ikusi dugu beste aldean. Zelako sorpresa! Harri eta zur geratu gara. Sinesgaitza! Aurrera jarraitu, eta berehala iritsi gara horma bertikalen gain aldera, ezpelez eta artez betetako sapaldara. Lizarrako arroa eta Montejurra aurrez aurre, eta, zertxobait harantzago, Monjardingo gazteluaren hondarrak, Monjardin herriaren gainean. Bidea oso nabarmena da, eta bidegurutzearekin bat egitean, eskuinera jo dugu gorantz. Bat-batean, parez pare Lokizko Santiago baselizarekin egin dugu topo. Badira baseliza horren inguruan zenbait kondaira. Lokizko Santiago da Ameskoa, {{udalerria|Allin}} eta Lanaibar bitartean dagoen baselizarik ospetsuena. Tomas Lopez Selle, nafar etnologo ezagunak, tenplu honek gerratetik ihesi etorritako jendeei babesa eskaini ziela esaten digu. Perez Ollok idatzi zuenez, baseliza hori hasieran San Kukufateren izenean sortu omen zen, eta dagoeneko 1357an aipatzen da haren izena. San Kukufat martirizatutako santu kataluniar bat zen. Itxura denez, XVII. mendean aldatu omen zen Santiagorena bihurtuz. Eta apostolu horren egunean biltzen baitira mendilerroaren magaletan dauden herri guztietako ordezkariak —25 herri, guztira—. Dena dela, 700 urteko historia duen baselizaren inguruan bada kontakizun zahar bat esaten duena Santiago apostoluak mendi bakarti hauek zeharkatu zituela Galiziako bidean. Baselizaren inguruan dauden mahai eta aulkietan leku aproposa dago hamaiketakoa egiteko. Ez baitugu presarik, belarretan etzan, eta atsedena hartzeko aukera izan dugu. Atsedena hartu ostean, baselizari bizkarra eman, eta Puerto Nuevo edo Berria harraterantz jaisten hasi gara pistaren eskuin aldetik ateratzen den zidorrari helduz. Lokizko pareta bertikaletan dauden pasabide gutxienetako bat aurkitu dugu hemen, eta Gauza herrira jaisteko bertatik egin dugu beherantz. Harkaitzek pixkanaka igarobidea estutzen dute, eta ordu erdi eskas behar izan dugu ezpel eta harizti artean abiapuntura iristeko. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] qwcoovjzmuah5xl7fevch5mpfwfgbgc 0 4604 20487 19566 2020-06-25T21:11:49Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 66282-Arkaitz-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Brinkola, Aloña, Barrendiolako urtegia, Jandoaingo txabolak, Arkaitz, Biozkorniako lepoa, Urrabiatza, Altzolako lepoa, Arriurdingo txabolak |distantzia = 15 km. 4 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Aloña mendikateko bigarren tontor altuenetik, han-hemen barreiaturik ikus daitezke Aginagako zelaigunea eta Duruko sakonunean dauden artzainen bordak. |abiapuntua = Barrendiolako urtegia (Brinkola) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=72181&fetxa=2011-03-04&orria=037&kont=001 }} '''Aloña mendikateko bigarren tontor altuenetik, Aginagako zelaigunea eta Duruko sakonunean dauden artzainen bordak han hemen barreiaturik ikus daitezke. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=72181&fetxa=2011-03-04&orria=037&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Aloña Gipuzkoako hego-mendebaldean dagoen mendilerroa da, {{udalerria|Oñati}} udalerriaren hego-ekialdean hain zuzen ere. Aizkorriren jarraipena da eta agian horrek ezezagunagoa egiten du. Mila eta berrehun metrotik gorako mendi ederrez osatutako lerro honetara igotzeko abiapuntua Brinkola auzotik gertu dagoen Barrendiolako urtegia dugu. Legazpitik Oñatirako bidean, Udana mendatera iritsi aurretik errepidea utzi eta Brinkolara doana hartuko dugu horretarako, eta hau pasa eta berehala iritsiko gara Barrendiolako urtegira. Orain dela 30 urte martxan jarri zuten urtegi honen beste aldera pasa gara eta ibilbide osoan lagun izango ditugun PR-GI 66 ibilbide balizatuaren marka zuri eta horiak jarraitu ditugu. Urtegiaren ondotik doan bide zabala hartu dugu eta kilometro bat eskas bete dugunean, pista utzi eta gure eskuinetik maldan gora ateratzen den bidea segitu dugu. Lehen izerdi tantak kopetatik irristatzen hasi orduko Arratolako lepora iritsi gara Udanatik datorren bidearekin bat eginez. Aurrez aurre dugun pista jarraitu eta berehala ohartu gara aldapa geroz eta pikoagoa dela. Jandoaingo txaboletara heldu aurretik, sigi-sagan zabaltzen den bide maldatsuari ekin diogu. Iturrian zintzurra freskatu eta aurrera. Goraka, Kataberako maldetara doan bidea ezkerrera utzi eta txabolen azpiko aldetik marrazten xenda batek pista zabal batera eraman gaitu. Aurrerago, bidegurutzera ailegatzean, eskuinekoa, Oñatira zuzentzen dena utzi eta ezkerrekoari heldu diogu. Bide nabarmen honek Aginagako txabolen ondora eraman gaitu. Txaboletan dauden bi gizon sua piztu eta geroago etorriko diren beste lagun batzuekin batera hamaiketakoa prestatzen ari dira. Guk ere gonbita jaso dugu. Beste batean beharko du. Lagunak agurtu eta geroz eta gertuago ditugun Aloñako mendien tontorren aldera jo dugu. Bide-seinaleek ederki erakutsi digute jarraitu beharreko bidea, bide zaharra, bertako artzainek artaldea goiko larreetara eramateko erabiltzen zutena. Zelaigune zabal batera igo gara eta hau diagonalean gurutzatuz harresiaren beheko aldean jarri gara. Urrutitik kontrakoa dirudien arren, tarte hau ere zailtasun handirik gabe gainditu dugu. Gainera iristean, ondo markatu eta taxuturiko xenda jarraitu dugu Aitzezarteko lepora iritsi arte. Lepo honetatik eskuin aldera hartuz gero Butreaitzera igoko ginateke, baina guk ezker aldera jo dugu Arkaitzeko tontorrera igotzeko azken malda pikoari ekinez. Haitz artean kontu handiz ibiliz heldu gara punturik gorenera. Motxilak lurrean utzi, trago bat ur eta inguruaz gozatzen hasteko denbora apur bat hartu dugu. Gustura gaude baina abiatzeko tenorea iritsi da. Kontu handiz egin dugu behera eta gertu dagoen Urrabiatzako gainetik pasa ostean, haitz artetik atera eta zelai berdean zehar bete ditugu hurrengo minutuak, beti ere bide-seinale zuri eta horiek erakusten diguten norabidean. Biozkorniako magala zeharkatzen duen xendan barrena izen bera zuen lepo ezagunera jaitsi gara, zelaiaren erdian dagoen burdinazko bide-seinaleen ondora. Gertu ditugu hain ezagunak izan ziren Kataberako meategien aztarnak, garai batean meategietatik ateratako mineralen hondarrak. ''Real Compañía Asturiana de Minas''-ek ustiatzen zituen meategi hauek eta bertatik zinka eta beruna ateratzen zituzten. ==Altzolako lepora== {{udalerria|Zegama}} aldera jo dugu segidan eta metro gutxi batzuk bete orduko ''Amabirjinaren sillea''-ren ondora iritsi gara. Kareharrizko arroka honek aulki baten forma dauka eta iparralderantz zuzenduta dago. Elezaharrak dioenez, Arantzazuko Ama Birjina hona igotzen omen zen Gipuzkoa osoa ikusi ahal izateko. Bidera itzuli eta gure eskuinera Artzanburu mendia utzita laster iritsi gara Arriurdingo txabola ezagunetara. Bertan dagoen Iturri Beltzeko ura edateko baliatuko dugu, jaisten jarraitu aurretik. Pagadi eder batean murgildu gara eta orbelak estaltzen duen bidezidorra segituz berehala iritsi gara pinudi batera. Pistatik beherantz egin eta ezkerrera Altzolako leporaino eraman gaituen beste pista zabal bat hartu dugu. Orain gutxi konpondu duten Tubobide izeneko zidorretik txabola zuri baten ondoraino joan gara. Puntu honetan eskuin aldera hartu dugu pista zabal batekin topo egin eta luze jarraitu dugu, Barrendiolako urtegiaren ondora jaitsi aurretik, azken metroak honen paraleloan doan bidetik bete ditugularik. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] pa735yqap907elc26mwn6x0x7d2q6we 0 4605 20450 19964 2020-06-25T20:43:36Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Trebinuko hiru herri hustu.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Billa Tobera (Villanueva), Santurde, Caricedo, Moskator, Sanmartinzar |distantzia = 16 km. 4 ordu eta 35 mn. |ingurunea = Santurde eta Sanmartizar herrien artean hiru herri izan ziren aspaldi. Egun, lekuko gisa, arkitektura ederreko hiru baseliza, besterik ez. Cerro mendi inguruan ibiliko gara, hiru tenpluok ezagutzeko. |abiapuntua = Billa Tobera (Villanueva Tobera) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=70956&fetxa=2011-02-18&orria=037&kont=001 }} '''Santurde eta Sanmartinzar herrien artean hiru herri izan ziren aspaldi. Gaur egun, lekuko gisa, arkitektura ederreko hiru baseliza, besterik ez. Cerro mendi inguruan ibiliko gara, hiru tenpluok ezagutzeko xedez. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=70956&fetxa=2011-02-18&orria=037&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Trebiñuko herrialdera (Araba) joko dugu, beste behin, eskualdeko hainbat herri hustu eta paraje galdu ezagutarazteko. Billa Tobera herrian jarri dugu abiapuntua. Bertaratzeko modurik errazena, N-1 errepide nagusitik {{udalerria|Guardia}} aldera (Arabako Errioxa) jarraitzea da. Gero, Zanbranara iritsi baino lehenago, {{udalerria|Berantevilla}} aldera jo eta, Santurde igaro ondoren, Billa Toberara iritsiko gara. ==Toberatik Caricedora== Eliza ondoko plazatxoan hasiko gara, tenplua ezkerraldean utzita. Rojo errekara jaitsiko gara eta, zubitxo bati esker, ur emaria igaroko dugu. Pista nagusia alboratuta, hilerri atzetik gorantz doan zidorrari ekingo diogu. Herriko errotara doan kanal baten ondoan jarriko gara laster. {{udalerria|Ubide}} horrek pistarekin bat egitean, eskuinera jo eta behera egingo dugu; holaxe, beste bidegurutze bateraino. Errepidera doana bazter utziko dugu han, eta Tobera herrirantz egingo ditugu urratsak. Herriko iturri paretik igarota, asfaltoari men egin ondoren, Santurdera iritsiko gara. Santurde bisitatzeko gonbita egingo digu arku polit batek. Plazaraino joan-etorria egingo dugu arkitekturari erreparatzeko asmoz. Errepide nagusian berriz, Billa Tobera aldera (ekialdera) joko dugu. Asfalto gainean hiru minutu eman ostean, ezkerraldean goititutako Santa Maria baselizara doan nekazari bidea ikusiko dugu. Tenpluaren atzealdeko bide sardan, eskuinera egin eta Arabako landa-erromanikoaren monumentu interesgarrienetako bat bertatik bertara ezagutzeko aukera paregabea izango dugu. Gerardo Lopez de Gereñu ikerlariak ''Mortuorios'' izeneko maisulanean islatu zuenez, paraje hori joan den mendearen erdialdean hustu egin zen, azken bizilagunak lurrak abandonatu zituenean. Tenplutik pista nagusira irtengo gara berriro, eta eskuinera egingo dugu, ekialderako noranzkoari eusteko. Ibili-ibilian minutu batzuk eman ondoren, bidebanatze batera iritsiko gara. Ezkerrera joko dugu orduan, eta Cerro mendilerrora begira jarriko gara. Cerroko magalak ipuruek, ezpelek eta erkametzek hartzen bazituzten ere, azken urteotako suteek mendilerroa biluzarazi dute guztiz; orain, haizea neurtzeko antena susmagarri bat dago bistan. Pistak ezkerrera egiten duenean, eskuinera hartuko dugu; eta ezkerrera metro batzuk aurrerago. Cerroko magal azpira joko dugu segidan, eta Caricedo herri hustura iritsiko gara. Hainbat eraikinek zutik irauten dute bertan. Gereñuk dioenez, XIII. mendean Trebiñuko artzapez barrutian aipatzen da Caycedo lekua, eta joan den mendean paraje hau betiko desagerraraztea nahi izan zuen zoriak. ==Dosoko San Andres baseliza== Caricedoko herri hustutik behera egingo dugu eta, lehen bidebanatzean, ezkerrera hartuko. Muino batera igotzen hasiko gara orduan, eta, tipi-tapa pistan barrena, eskuineko pistari ekingo diogu aurreragoko bidebanatzean. Rojo ibarrerantz abiatuko gara gero, baina, errepideraino iritsi beharrean, ezkerrera egingo dugu stop seinale batera iristean. Hari elektrikoa lagun, San Andres baselizarako bideari ekingo diogu. Ondorengo bidegurutzean, Taraverora doan pista utzirik, ezkerrera joko dugu, aurrez aurre Cerroko tontorra altxatzen dela. Pistak punturik gorena hartuko du laster. Eskuinera egingo dugu orduan; ondoren, zehar-zehar jarraituko dugu. Pista nagusiak eskuinera 90 graduko bira egin baino ehun metro lehenago, ordea, ezkerraldean agertuko zaigu San Andres ermitara doan lokatzezko bidea. Galsoro artean hasieran, eta erkametzen artean gero, goratasuna gogoz hartzeari ekingo diogu, eta ermita ondoko lepora igoko gara. XIII. mendean Trebiñuko herrietan Doso izenekoa aipatzen zen, Dordoniz eta Sanmartinzar herrien artean zela. Gaur egun, inguruko herriek partekatzen dute behialako herri horri zegokion San Andres baselizaren kultua. ==Zabakoaranetik Billa-Toberara== San Andres ermitatik jaisten hasita, zuzen egingo dugu lau bideko sardan. Gainez gain, Moskator herrira doan bidea hartuko dugu laster. Doso errekastoa gurutzatu bezain pronto, Moskatorren sartu gabe, eskuinera egin eta hegoaldera jarraituko dugu, errekastoren paraleloan. Hamar minutu geroago, ezkerrera okertu eta Arana herrirantz egingo ditugu urratsak. Aranako elizaraino iritsi gabe, ordea, eskuinera hartuko dugu 12 zenbakidun etxe ondoan. Porlan bideari segituta, hegoaldera egiteari eutsiko diogu bihurgunean, eta basoa eta soroak gogaide, ehun bat metro egingo ditugu. Gero, eskuinetik irteten den belarrezko xendari men eginda, San Martineko errepidera iritsiko gara. Eskuinera joko dugu han eta, asfaltoa lagun, Sanmartinzarren sartuko gara. Behialako iturria eta arropa garbitzeko lekua ikusiko ditugu errepide bazterrean, oso-osorik lehengoratuak. Ondoko etxean, ezkerrera joko dugu, eta, hegoaldera eginez, artadira joko dugu zuzen-zuzen. Basora iristean, eskuinetik irteten den xenda bati ekingo diogu, eta hasierako noranzkoari eutsiz, lepo batera igoko gara. Lepoan jada, aurrez aurreko pistatik behera egingo dugu, eta Zabakoaran ibar ezkutura jaitsiko gara. Eskuinera egingo dugu behera iristean, eta mendebaldera joko dugu, trafiko seinale batera heldu arte. Errekastoa gurutzatu eta koniferoen birlandaketa batetik igoko gara. Moraza eta Billa Tobera lotzen dituen basabidean, eskuinera egin eta, pista nagusitik, Billa Toberara iritsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] iup93anzxe36gt3syq3mjosrsudn58u 0 4606 20647 20211 2020-06-25T21:14:37Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 66237-Rincon del Bu-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Bardea Zuria, Rincon del Bu, Corral del Belcho, Pilatos Balkoia |distantzia = 14 km. ordu eta 15 mn. |ingurunea = Sakan eta haitz ebakiz beterik dago Bardeako Rincon del Bu erreserba naturala; hontz handiari zor dio izena. |abiapuntua = Corral del Belcho ({{udalerria|Arguedas}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=70337&fetxa=2011-02-11&orria=037&kont=001 }} '''Sakan eta haitz ebakiz beterik dago Bardeako Rincon del Bu erreserba naturala; hontz handiari zor dio izena. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=70337&fetxa=2011-02-11&orria=037&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Erribera kontrastez betetako lurraldea da. Batetik, Ebro ondoko lur emankorren barazki ederren lur sail handiak ikus daitezke, eta, bestetik, Nafarroa eta Aragoi artean zabaltzen den Bardeako basamortuan haizeak higatutako bide, zulo, aldapa eta mendi muinoek osatzen duten paisaia harrigarria bezain liluragarria. Estepa itxura duen Bardeako paisaia eder hau bitan banatu ohi da: Zuria eta Beltza. Bardea Zuria lautada idorra da, pitzatua, gatz eta buztin argien, haizearen eta uraren higiduraren ondorioz erliebe bitxia duena, kasik landaretzarik gabea. Bardea Beltzean, berriz, lurra ilunagoa da, eta pinu mediterranear baso ugari ikus daitezke. Landaretza ere ugariagoa da. 1999an Parke Natural izendapena lortu zuen, eta UNESCOk Biosferaren Erreserba izendatu. Parkearen %5a okupatzen duen tiro eremua da Bardean aurkituko dugun arazo ekologikorik larriena. Militarrek, 1951. urtean 25 urterako sinatu zuten hitzarmenean, 2.200 hektareako tiro eremu bat Bardea Zuriaren bihotzean ezartzea erabaki zuten. NATOko eta Espainiako hegazkin militarrek maniobrak egiten dituzten lur eremuan sartzea debekaturik dago. Bardean hiru erreserba natural daude. Eguarasko Barrutia parkearen iparraldean kokatutako oasia da, eta bertan Peñaflor Gazteluaren aurriak ikus daitezke. Beste erreserba natural bat Rincon del Bu izeneko parajea da. Bardea Zurian kokatuta dago, 460 hektarea ditu eta bere haitz ebakietan hontz handia hazten da. Azkenik, Bardea Beltzean, Caidas de la Negra Erreserba Naturala dago: 1.926 hektarea ditu eta 270 metroko desnibelak ere. Tiro eremutik gertu dagoen Rincon del Bu aldera jo dugu autoan. Argedasetik Bardea Zurira doan errepidean barna 8,3 kilometro bete ondoren, eta militarren tiro eremura heldu aurretik, Cabezo Mesolabarrerantz hartu, aintzira artifiziala pasa eta Belcho sakanera jaitsiko gara, izen bera duen txabolen ondora. Belcho kortaren ondotik abiatu eta izen bera duen sakana zeharkatu ostean, aurrera egin dugu. Hegoalderantz zuzentzen den pista zabaletik Tauste eta Andiamendi lotzen dituen altxonbidearekin bat egin dugu. Hau gurutzatu, eta labore lurren artean marrazten den bidetik Pilatosen Balkoia eta inguruko mendixkek osatzen duten zirkuaren oinera iritsi gara. Zirkuaren barruraino sartu eta xenda jarraituz gora egitea samurragoa den arren, eskuin aldera jo dugu. Erromero landareak zapaltzean, sortutako usain ederrak dastatu ditugu, aurrez aurre dugun muinora igotzen hasi aurretik. Aldapa pikoan gorantz goazen heinean, xenda desagertuz doa. Muinoaren goi aldera iristean, Bardeako ikuspegi ederra zabaldu zaigu begien aurrean. Bide jakinik gabe, gertu dagoen lepora jaitsi gara zirkutik datorren bidearekin bat eginez. Aldapan marrazten den zidorretik gorantz egin dugu, Pilatosen Balkoira erraz iritsi garelarik. Zintzurra freskatu, mokadu bat jan eta harrapariak behatzeko behatoki aparta den leku horretaz gozatu ondoren, Rincon del Bu erreserba naturalaren bila hego-ekialderantz jo dugu. Hartxingaditik behera erreserba naturala osatzen duten sakanetako baten ondora jaitsi gara. 460 hektarea dituen Rincon del Bu erreserba naturalak interes geomorfologiko handia du, bertan aurkitu baitaitezke Bardea Zuriaren erliebe higatuaren forma garrantzitsu batzuk. Horren adibidetako bat dugu Cabezo de la Cruz del Peloterorena. Altuera galdu orduko, Valfondoko sakanaren bila abiatu gara. Isiltasuna nagusi den ingurune eder honetan, bat-batean azerikume bat gerturatu zaigu, gosez. Sakanean murgildu orduko, paretetan naturak zizelkatutako hamaika irudi, eskultura natural, leize, zulo eta bestelako formez osatutako erakustoki bereziaz liluraturik geratu gara. Amaiezin dirudien Valfondoko sakana iparralderantz jarraitu dugu, bost bat kilometrotan Belchoko sakanarekin bat egin arte. Laster heldu gara abiapuntura. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] d2k8hyx1wougetc92pkr9mtuv6660ok 0 4607 20351 20051 2020-06-25T20:41:44Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Ainharbeko zelataguneak.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Zuberoa}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Ezpeize, Lapitzaga, Agerria, {{udalerria|Ainharbe}} |distantzia = 9 km. 3 ordu eta erdi. |ingurunea = {{udalerria|Ainharbe}} herritik ikusmen ederra dago Pirinioetako gailur gorenetara zein Nafarroa Beherea, Lapurdi eta Zuberoako bazterretara. |abiapuntua = Ezpeizeko bide harriztatua |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=69700&fetxa=2011-02-04&orria=037&kont=001 }} '''{{udalerria|Ainharbe}} herritik ikusmen ederra dago Pirinioetako gailur gorenetara zein Baxenabarre, Lapurdi eta Zuberoako mendi, mendixka eta bazterretara. Bista zabal horiek oparituko dizkigute Lapitzaga eta Agerria tontorrek. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=69700&fetxa=2011-02-04&orria=037&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Oinez ibiltzen hasiko garen tokira heltzeko, Ezpeizeko (Zuberoa) herri erditik igaroko gara. Eliza politaren parean, Ainharberako biderat joko dugu, eta, bide seinaleetan arreta jarrita, Ezpeizeko azken bi etxeak eta horien ondotik dagoen laborantza eraikin aski itsusi bat doi-doia pasatu eta berehalaxe, ezkerraldean bide harriztatu bat ikusiko dugu. Hortxe gure ibilgailua utzita, ibiltzen hasiko gara bide harriztatu horretan, eta hasieratik bertatik aldapatxo bat topatuko dugu. Aldapa goialdean, ezkerralderat joko dugu, eta bide harriztatua lurbide bilakatuko da. Horretan, pentzeen artean, aurrera joango gara. Sarda batean (207 m), eskuin zein ezkerralderat jo dezakegu, baina hortik berehalaxe, ezkerralderat hartuko dugu; berrehun metroren buru, aldiz, eskuin alderat, jarraian bidexka batera heltzeko gisan, eta hortxe eskuin eta gorantz joko dugu. Bidexka hori, Onizepea herritik dator, eta bukatzen da ''haritz zaharrean''. Tamalez, baina, ez bilatu haritz zaharra, edo hobeto erranda, haren enborra baino ez dugu topatuko, 2010eko otsaila amaieran gertatu zen ''Xynthia'' ekaitzak akabatu baitzion ehun urte askotako bizia. Haritz zaharraren itzalean jendea bazkaltzen edo atsedena hartzen laket zelako seinale, hortxe daude beti zurezko mahai eta jarlekuak. Haritz zahar galduari agur eta ohore eginik, zuzen joko dugu, eta bidexka lurbide bihurtuko da. Aski laster, borda batera iritsiko gara, eta han topatuko dugu, akaso, Ilharramuno jauna, Onizepeko laboraria. Horrekin bi hitz trukatzeak balio du, munduan zehar ibilitako euskaldun horietarik baita. Behi esnedun hazle hori ikusirik ala ez, aurrera jarraituko dugu, une batean lurbidea bitan zatituko zaigun arte (283 m). Lapitzaga gainetik pasatu nahi izanez gero, ezkerraldera joko dugu, eta malda aski aldapatsu batek eramango gaitu 406 metro tontorrera. Horrek eskainiko digun bista zabal paregabea izango da gure izerditzearen opari. Gailurretik jaitsi beharrean, ipar mendebaldera egingo dugu behera; pare-parean daukagun Agerriako muino bikira igo baino lehen, lepo txiki batetik igaro beharko dugula (384 m). Ezker hartzeari huts egin badiogu —ez da abiagunea oso ondo ageri— , eskuinaldetik ere aurrera joateak balio du. Borda baten albotik pasatu ondoren, Ainharbeko Estekaxuria etxaldea bistaratuko zaigu. Hara joan baino lehen, haatik, burdin harizko hesi bat topatuko dugu, eta horri jarraituz gorantz joango gara, borda zahar bati buruz. Hori pasa eta gero lurbide bat topatuko badugu ere, maldaren gora zuzen igoko gara Agerria tontorreraino (421 m), eta hortxe aurkituko dugu ur biltegi bat. Lapitzagaren bikia erraten dioten gailurrak ikusmira paregabe berdina eskainiko digu. Ur biltegira daraman bide harriztatuaren behera jaitsita, Ainharbeko herri politera iritsiko gara, bide handiagoan eskuin alderat hartuz gero. ==Errota galduaren Eiherabidea== Ainharbeko eliza eta udaletxea eraikin berean aurkitzen direla ikusi eta gero, Ezpeize alderako bidea hartuz irtengo gara herritik. Bospasei ehun metro egin ondoren, bide gurutze batera iritsiko gara, eta hortxe eskuinalderat joko dugu, pankarta batek ''Eiherabidea'' seinalatzen digula. Egia erranda, eiherarik non izango zen hor ez da oso argi, bide horrek etxe baztertu batera soilik baitarama. Etxe horren saihesteko gisan, bidegurutzetik 300 metrora, bihurgune batean bertan, zuzen joko dugu, oihanean ezkutatuta dagoen bide zahar bat topatzeko gisan. Etxerat daraman bidea ezkerreko goialdean dugularik, gaztainondo eta pinuen artean behera joango gara, nahikoa seko. Une batean, oihanaren ertza eskuinean izango dugularik eta alor bat ezker partean, zuzen joko dugu belarrez beztitutako lurbide batean. Erreka oso txiki bat pasatu eta gero, eta, basoan gaudelarik berriro, bide sardan ezker ala eskuin jo dezakegu. Ezkerraldetik politagoa da, baina gogorragoa baita ere. Dena den, alde bat zein bestea hautatuz gero, oihanetik nahitaez irten behar da, burdi hariz edo alanbrez egina den hesi eta Zuberoan ''txakosteak'' deitzen ditugun pasaleku bakar-bakarretik. Horrek, pentze batera pasaraziko gaitu eta horren behealdean ikusiko dugun langara joko dugu. Hori pasa eta gero, lurbide bati jarraituko diogu, Arankoa etxaldearen behealdetik ibilita. Une batean, lurbidea bide harriztatu bilakatuko den tokian, ezkerralderat hartuko dugu, eta laster batean Ezpeize eta {{udalerria|Ainharbe}} arteko bidea topatuko. Bertaratu ondoren, eskuinalderat joko dugu, hamar minutu ordu laurden baten buru gure abiapuntura helduko garen arte. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] eswsdl5kqo9pko31chfilulxayfs7m4 0 4608 22036 22029 2020-07-26T12:06:50Z Ksarasola 1603 /* Kurtzebarri */ wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 66216-kurtzebarri-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Ertaina-Zaila |lekuak = {{udalerria|Eskoriatza}}, Agiriano, Aitzorrotz, Pagobedeinkatuko lepoa, Arlutz, Kurtzebarri, Mendiola |distantzia = 17,5 km. 5 ordu eta 20 mn. |ingurunea = 1928. urtean Kurtzebarrin jasotako gurutze metalikoan ondorengo inskripzioa irakurri daiteke: 'Kurutze berri, kurutze ona / zabaldu izu gure errian pakea eta zoriona'. |abiapuntua = Eskoriatza |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=69045&fetxa=2011-01-28&orria=037&kont=001 }} '''1928. urtean Kurtzebarrin jasotako gurutze metalikoan ondorengo inskripzioa irakurri ahal izango dugu: «Kurutze berri, kurutze ona / zabaldu izu gure errian pakea eta zoriona». '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=69045&fetxa=2011-01-28&orria=037&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Maltzaga eta {{udalerria|Gasteiz}} lotzen dituen ordainpeko autobidean barna (AP1) {{udalerria|Aretxabaleta}}/{{udalerria|Eskoriatza}} irteera hartu, eta berehala iritsiko gara Eskoriatzara. Bolibar aldera doan zubia igaro bezain azkar, eskuinaldetik ateratzen den porlanezko pista hartu dugu oinez. Metro batzuk bete, eta bide seinale zuri eta horiek (PR-GI 99) erakusten diguten norabideari jarraituz, pista utzi, eskailerak igo eta hariztian dagoen ur-biltegi zaharrera iritsi gara. Zertxobait aurreraxeago, lehen utzitako porlanezko pistara itzuli gara. Agiriano baserri aldera maldan gora segituz, bidegurutze batera heldu gara. Ezker eta eskuineko bideak utzita, ataka gainditu, eta aurrez aurre dugun lurrezko pistan barna abiatu gara. Bidexka ugari dituen pinudi batean murgildu, eta bakarrik gorantz egiten duena aukeratuz, Aitzorrotzeko harkaitzen ondora ateratzea lortu dugu. Lainoak ez digu utzi bertatik dagoen ikuspegiaz gozatzen, baina harkaitz nagusiaren gainaldean dagoen Gurutze Santura igo, eta gogora ekarri ditugu bertako historiaren pasarte batzuk. Ermita baino lehen, Arabako {{udalerria|Arratzu}}-Ubarrundiaren eta Gipuzkoako Debagoienaren arteko pasagunea kontrolatzen zuen Nafarroako Erresumaren gaztelu bat omen zegoen bertan. Lekua, estrategikoa izanik, gudu eta borrokaldi askoren lekukoa izan zen era berean: bandoen arteko gudak, karlistadak eta 1936ko gerrakoak. Maiatzaren 3aren ondorengo igandean erromeria egiten da haitzaren inguruko zelaietan, eta mezaren ostean, ''Lignum Crucis''-en erlikiei musu ematen zaie, soro-zelaiak bedeinkatu eta ekaitzak aldentzeko kanpaia joz. ==Kurtzebarri== Ermitatik jaitsi, Elgea aldera doan pista zabala hartu eta berehala iritsi gara bidegurutze batera. {{udalerria|Leintz Gatzaga}} eta {{udalerria|Eskoriatza}} aldera doazen bideak utzi, eta aurrez aurre dugun pista zabaletik aurrera egin dugu. Lainopetik ateratzean, ehiztariak bide bazterrean asperturik agurtu ditugu. Makatzgain ondotik pasa eta GR 121arekin (Gipuzkoako itzulia) bat egitean, gertu ikusi ditugu Elgeako ''erraldoiak'', haize erroten erreinu luze eta zatarra. Pagobedeinkatuko lepora jaistean, bide nagusia utzi eta ezkerretik ateratzen den pistara jo dugu. Baina, hari jarraitu beharrean, nahiago izan dugu Bizkarlatzara igo eta gandorrari jarraituz Kurtzebarri aldera hartu. Araba eta Debagoienako herriak itsaso zuriaren mendean daude; guk, berriz, zeru urdina dugu lagun. Bi tumuluren ondotik pasa, eta Degurixatik datorren bidearekin bat egin dugu. Kurtzebarriko gurutzea gertuago dugu, baina lehenago Arlutz eta {{udalerria|Aranguren}} mendien magalak zeharkatu ditugu, Kargaleku lepora jaitsiz. Toki horretatik Elorretako Haitzera igotzeko tentazioa izan dugu, baina azkenean ezkerraldetik inguratzea erabaki dugu. Ganadu bideei jarraituz, Kurtzebarriren ondora iritsi gara. Haitz artean ibiliz, gurutze handiaren ondora igo gara. Leintz haraneko talaia paregabea. 1742ko eta 1840ko gurutze zaharragoak ordezkatzen dituen gurutze berria 1928an inauguratu zuten, eta bertan inskripzio hau irakurri dugu: ''Kurutze berri, kurutze ona'' / ''zabaldu izu gure errian pakea eta zoriona''. Laino itsaso zurian, uharteak balira bezala, soilik Anboto, Gorbeia eta Aizkorriko gailurreria ikusi ahal izan ditugu. Hamaiketakoa egin, eta Eskoriatzara jaisteko bidera itzuli gara. Gurutzea dagoen haitzaren azpiko larreetan zehar beheraka egin dugu, eta lehen pagadian murgiltzean, eguzkiari lainoa nagusitu zaio. Xenda amaitu, eta pistara atera gara. Aldapan behera bideak Eleizabarriko zelaigunera eraman gaitu. Han dagoen aterpetik gertu iturria eta San Joan Txiki ermita ikusi ditugu. Azkar egin dugu beheraka, eta porlanezko pistan barna Mendiola auzoko bidegurutzera iritsi gara (harrizko monumentua, Ama Birjina eta gurutze batekin). Aretxabaletara eta Mendiolara doazen errepideak utzi, eta ezkerretik ateratzen dena hartu dugu. Turismoko baserri baten ondotik pasa, eta asfaltatutako bidetik aurrera egin dugu. Lete auzora iristean, Santa Lutzia ermitara doan bidea utzi eta eskuinetik ateratzen denari jarraituz, Eskoriatzara jaitsi gara. == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:Eskoriatza||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 6nrbasbsrpbzn4eir2o98b02gomo8ok 0 4609 20426 19987 2020-06-25T20:43:09Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Natura gizakiaren gainetik.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = {{udalerria|Bilbo}}, Abando, Arraiz, Gangoiti, San Roke, |distantzia = 15,6 km. 3 ordu eta 50 mn. |ingurunea = {{udalerria|Bilbo}} inguratzen duten bideetan ibiliko gara, Arraiz eta Pagasarri parkeak bisitatu eta Gangoiti mendia igotzeko. |abiapuntua = Abandoko tren geltokia ({{udalerria|Bilbo}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=68540&fetxa=2011-01-21&orria=035&kont=001 }} '''{{udalerria|Bilbo}} inguratzen duten bideetan ibiliko gara oraingoan ere, Arraiz eta Pagasarri parkeak bisitatu eta Gangoiti mendia igota. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=68540&fetxa=2011-01-21&orria=035&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Orain gutxi Bilboko Udalak diseinatu duen ibilbide luzeak (GR) hirigunea inguratzen du. Artxanda, Iturritxualde, Arnotegi, Pagasarri eta Arraizko basoetan eta parkeetan zehar doa ibilbidea. Seinaleak daude ibilbide eta leku interesgarrien berri emateko. Guztira, 71 kilometro dira bidezidor, bide eta kaleetan barrena, eta aukera ona izan daiteke Bilbotik hastea, jende askoren zalantzak uxatzeko. Aipatutako parkeen artean, bi bisitatuko ditugu gaur: Arraizkoa eta Pagasarrikoa. Oraingo honetan ez gara, ostera, Bolintxutik joan gineneko hartan bezalaxe, Pagasarrira hurbilduko, aldameneko Gangoiti mendira baizik. Bilboko Errekalde auzoa jomuga, hara iristeko, Abandoko tren geltokitik irtengo gara. Hurtado Ametzaga kalean gora, Zabalburu plazaraino joko dugu; bertan, eskumara hartu, eta Autonomia kale zabalari ekingo diogu. 31. zenbakia iragandakoan, ezkerrera sartu, Gordoniz kalean, eta bukatu arte jarraituko dugu. Errekalde auzoa zeharkatuko dugu, eta Kukutza gaztetxe ondoko biribilgunean noranzkoari eutsiko diogu (H). 300 metro ibilitakoan, eskumara egingo dugu (M). Gora, eta, hurrengo bietan, ezkerrera egingo dugu. Errepide pikoak Arraizko jatetxeetara eramango gintuzke —ibilbidearen lehenengo zatia kenduz—, baina, interesatzen ez zaigunez, 300 metro betetzeke, eskumatik sartuko gara, bide seinaleari men eginez. Ordu laurdenera, eta zuhaiztian sartzearekin batera, harri-txirri pistari bizkarra emango diogu bihurgune nabari batera ailegatzean. Eskumara eta ageriko biderik gabe joanez (I), hogeita hamar metrora daukagun pista zabalaren bila abiatuko gara. Eskumara eta behera joango gara (IE); bost minutu igarotzeke, ezkerrean gora egingo dugu (IM). Burdin hesia eskuman jarraituko dugu, pistak goian utzi arte. Arraiz mendiaren tontorretik bikaina da ikuspegia (345 metro, erpin geodesikoa): kostaldeko mendiak, Grumeran, Sasiburu eta Ganekogortako mendiguneak ageri dira garbi asko. Tontorraren inguruan, karlistaden garaiko gotorleku baten hondarrak daude. Arraiz mendiak pairatzen dituenak ere ez dira nolanahikoak. Artigako zabortegiaz gain, 2004an, Zabalgarbi errauste planta jarri zuten martxan. Ekologistek uste dute azidoak zulogunearen hormigoia jaten ari direla apurka-apurka. Hango lurrek irazkortasun handia dutela gogorarazten dute. Gainera, sakoneran hogei metro eginda, {{udalerria|Bilbo}} urez hornitzen duen Ordunteko kanala igarotzen da. Eremu horretan, ura ez doa hodien barrutik, babesik gabeko bide batetik baizik. Hortaz, balizko iragazteak errazago helduko lirateke uretara. ==Pagasarri aukeran== Pista zabalari eutsiz hasiko gara jaisten, eta kilometro erdian, eskumako pistatik sartuko gara, Pagasarrirantz. Sagardotegira iristeaz bat, eskuman segi, aurreragoko lur eta legar bidea alboratu barik. Ordu laurden bat eman gabe, argindar dorrearen pareko elkargunean gora egingo dugu, Artigako zabortegiko aldaiari bizkarra emanez. Ondoko pasabidea zeharkatu, eta bide nagusian betiere, hogei bat minutuan eskumako aldatsari ekingo diogu, gorantz. Goian, ezkerraldean eta etxolaren ondoan abiaturik, Gangoiti gaina daukagu, igoko badugu —496 metro, 10 minutuko joan-etorria—. Ibilbidea norbaiti labur geratuz gero, hemendixe Pagasarriko buzoirainoko bideak ez dauka inolako zailtasunik —4 kilometro, joan-etorrian—. Erabakitzen duguna erabakitzen dugula, pista nagusiarekin bat egitean, ezkerretik jarraituko dugu, eta, hamar bat minuturen buruan, San Rokeko pasabidera helduko gara. Eskumara jo han, baselizak bisita egitea merezi baitu. Hamabost bat minutuan bueltan izango gara, eta, errepidetxoari men uneoro, autobidearen gaineko zubia iraganda, San Adrian auzora ailegatuko gara, eta zuzenean, Zabalburura. Berehala gara tren geltokian. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] e3n9v5n79fq7bvsflfle9g0lymteh2l 0 4610 20686 19871 2020-06-25T21:15:18Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 66190-Txibiarte-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = {{udalerria|Lezama}}, Bideko auzoa, Gurbizta auzoa, Txibiarte, Uzkiano, Beratza, Olamendi auzoa |distantzia = 9,3 km. 3 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Urkabustaiztik Lezamara jaisteko bi aukera zeuden garai batean: Lardozako mendatea eta Beratzakoa. Mandabideen arrasto bila ibiliko gara mendate horietan barrena. |abiapuntua = Bideko auzoa ({{udalerria|Lezama}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=67880&fetxa=2011-01-14&orria=037&kont=001 }} '''Urkabustaiztik Lezamara jaisteko bi aukera zeuden garai batean: Lardozako mendatea eta Beratzakoa. Itzuli polita osatzeaz gainera, mandabideen arrasto bila ibiliko gara mendate horietan barrena. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=67880&fetxa=2011-01-14&orria=037&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Txibiarteko tontorreraino lagunduko digun basabideak Bideko auzoko baserrian du abiapuntua. Arkitektura ederreko eraikin sendoa da hura, baita ospe oneko jatetxe aparta ere. Jakina, pausatzeko eta indarberritzeko leku estrategikoa izan zen aitzinean, gurdiak batera eta bestera ibiltzen ziren garaian. Bideko auzoan hasiko gara ibili-ibilian, bizkar zorroa soinari ongi oratuta. Bideko baserriaren eskuinaldetik doan asfaltoari segika hasiko gara, hegoalderantz. Errepidetxoak eskuinera okertzen duenean, zuzen-zuzen hartuko dugu guk, eta, noranzkoa aldatu gabe, gorantz egingo ditugu urratsak. Hala gauzak, Gurbiztako auzora iritsiko gara berehala. Goratasuna hartzeari eutsita, gure soa Txibiarte eta San Pedroko mendilerroek irudikatzen duten zirku ederrean barrena luzatuko dugu. XIX. mende amaieran tren zirkulazioari bide eman zion burdinbide bitxitik hurbil gaudela, bidebanatze bat ikusiko dugu. Hartxintxarrezko bideak ezkerraldera joko du, eta, burdinbidearen paraleloan segituz, gure ibilbidetik aldendu egingo da. Txibiartera edota Lardozako mendateraino igotzen dena, haatik, zuzen jarraitzen du, eta laster batean trenbide gainetik igaroaraziko gaitu. Lardoza mendatera iritsi aurretik, pagadian barrena sartu-irten polita egingo dugu. Urkabustaizko bazterretara igotzeko behiala erabilitako bidexkaren arrastoak ikusiko ditugu bide ondoan, orbel ohantze leunak estalia. Jakina, Urkabustaizko eta {{udalerria|Aiara}} eskualdeko bazterrak lotzen zituen galtzada hura ikusteak poz handia sorrarazten du. ==Txibiartetik Beratzara== Txibiarteko lepoan ezkerrera egingo dugu, eta tontorrera igoko gara. Gorbeialdera eta Aiarako mendietara begira dagoen balkoi ederra da Txibiarte, nahiz eta gailurreko antenak paisaia desitxuratzen duen. Merezitako deskantsua hartu ondoren, ordea, lepora jaitsi eta lerroz lerro segituko dugu Gurbitzagoitiko tontor umila zapaltzeko xedez. Lardozako mendatera bueltatuko gara segidan, eta, lepoan eskuinera eginda (ezkerraldera Txibiartetik etorriz gero), jaitsiera xumea egiten hasiko gara. Basabidetik irten gabe, Uzkianoko herrixkari dagozkion baserri batzuetara iritsiko gara. Pneumatiko baten tamainak eta kokapenak atentzioa emango digute bidegurutzean. Eskuinera hartuko dugu han, eta, bigarren baserrira iristean zuzen hartuta, mendebaldera egingo dugu. Baserritik metro gutxira, ordea, eskuinera egingo dugu. Paseo goxoa eginez, Bigandiko ur-putzura iritsiko gara. Urduñako, Amurrioko eta Urkabustaizko udalbarrutiek bat egiten dute bertan. Ur-putzuaren ezkerraldetik doan pistari segituko diogu, ipar-mendebalderantz. Pinudiaren paraleloan, Beratzako mendatera iritsiko gara. San Pedro edo Beratzako tontorreko gurutzea ezkerraldean ikusiko dugu, bere ondora igo gaitezen keinuka ariko balitzaigu bezala. ==Historia handiko bidea== Bide garrantzitsua izan zen San Pedro mendatekoa. Micaela Portilla historialariak dioenez, XVIII. mendera arte erabilia izan zen, Errioxako Bide sonatua bertatik igarotzen zelako. Aiarako ibarrera jaisteko ezinbesteko igarobidea izan zen aspaldi. Nonbait, Urduñako hiriarekin istilu gunea ere. Izan ere, Arabako Lardoza eta Beratzako mendateak estimu handikoak ziren ibiltarien eta mandazainen artean. Alde batetik, Kantauriko portuetara abiatzeko bide seguruak (Beratza inguruan San Pedro baseliza zegoen) eta erosoak zirelako; bestetik, Urduñako (Bizkaia) zergei muzin egiteko aitzakia paregabea zelako. Mendateok korritzeko motibo ugari, beraz, ibilaldiak erritmo pausatuan egiten ziren garai batean. San Pedroko lepoko langa metalikoa gurutzatu ondoren, Arrastaria ibarrerako bideari men egingo diogu. Zeharka-meharka, goratasuna galtzen hasiko gara. Laster batean erkameztian izango gara, eta, han, bidebanatze bat ikusiko dugu. Urduñako ibarrera jaitsiera dotorea egingo genuke bidegurutze horretan ezkerrera eginez gero. {{udalerria|Lezama}} herria lerroaz bestaldean dagoenez, eskuinera hartuko dugu bidebanatzean eta, pagadi xumea inguratuta, {{udalerria|Bilbo}}-{{udalerria|Tutera}} trenbide gaineko zubiraino jaitsiko gara. Hartxintxarrezko bidetik segituko dugu segidan, eta, Olamendi eta Basabe auzoetan aurrera egin ostean, Lezamara helduko gara. San Martin eliza aurrean, arte dotore bat ikusiko dugu. Eskuinera egin eta Santa Maria baselizaren kokapena gogora ekartzen duen harrizko gurutzea atzean utzita, eskuinetik irteten den bideari ekingo diogu. Errepide nagusian laster batean izango gara. Errepidean eskuinera egin eta Bideko auzoan amaituko dugu ibilbidea. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] q8chr5eo8awxbxnrz864ewq1dul456f 0 4611 20730 20483 2020-06-26T08:36:32Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 66183-Arano-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = {{udalerria|Arano}}, Larratxuriko zubia, Garagartza, Leuneta, Errekaleku, Aranomendi, Ontzorrozko gaina |distantzia = 13,5. 4 ordu. |ingurunea = Gainez gain, mugaz muga Aranoko udalerriari itzulia emango diogu, eta bidean, nahi beste mugarri, gurutze nahiz mairu baratze ezagutuko ditugu. |abiapuntua = Arano |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=67266&fetxa=2011-01-07&orria=037&kont=001 }} '''Gainez gain, mugaz muga Aranoko udalerriari itzulia emango diogu, eta bidean, nahi beste mugarri, gurutze nahiz mairu baratze ezagutuko ditugu. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=67266&fetxa=2011-01-07&orria=037&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Aranoerreka edo Latxerrekak mende luzetan irekitako sakan bihurgunetsu bateko bi hegiek osatzen dituzte, nagusiki, {{udalerria|Arano}} udalerriko lurrak: sartaldera begira bata, sortaldera bestea. Lehenean daude bi auzo nagusiak, eta horietatik behera erreka zuloraino jaitsi eta pareko isurialdean gora egingo dugu, bigarren zatian gailur lerroetan barrena mugalerroa jarraituz itzulia osatzeko. Ikuspegi zabala duen bigarren zati horretan, historiaz beteriko parajeak zeharkatuko dituzue, gurutzeak, mugarriak eta mairu baratzeak etenik gabe aterako zaizkizue bidera, baita, ziur asko, behor, artalde eta deslai dabiltzan ardiak ere. Aranoko herrigunea duzue itzuliari ekiteko lekurik egokiena, Goiko Herria, beherago baitago, noski, Beheko Herria deritzona. Urumea ibaiaren ibilguaren paretik igotzen den errepide bihurrian herrigunera iritsita, Kale Nagusi maldatsuan gora segi, eta Tourseko San Martin elizaren aurreko plazan utz dezakezue autoa (450m). Ohikoa izan ez arren, beherantz egingo dituzue lehen urratsak, Beheko Herrira lehenik eta Latxerrekara ondoren, bide zaharretatik jasiten hasten baita ibilbidea. Bi bide izango dituzue aukeran, biak ala biak errazak eta zein baino zein politagoak. Lehen aukera Kontzeju etxearen ezkerretik behera abiatzea da, porlanezko bidetik beheren dauden Mikelenea eta eraberritutako Almandozenearaino, eta diagonalean behera, harresiz mugatutako bide zaharretik, Beheko Herritik zehar-zehar datorren pistarekin bat egin arte. Hor, eskuinera jo, pistari eutsi eta metro batzuk egin auzora iritsi baino lehen ezkerrera jotzen duen zidorretik behera jarraitzeko. Bigarren aukera goiko auzoaren sarreratik zuzenean beheko auzora daraman bide politari eustea da. Behin Beheko Herriko sarreran, auzoa zeharkatu, aurrera jarraitzen duen pista jarraitu, eta azken etxea ehunen bat metro igarota, beste aukerarekin bat egin ondoren, eskuinetik abiatzen den zidorretik behera jo. Pinudiaren alboko atakako atetxoa itxita, bihurgune parea hartu eta Larratxuri baserriraino iritsiko zarete (280m). Porlanezko bidetik behera jarraitu bihurguneraino, berau utzi eta ezkerrera jaisten den baso pistatik jo, hondoraino, erreka gurutzatzeko Larratxuriko zubiraino (210m). Beherako bidea amaituta, behetik gora luzea duzue jarraian. Zubia gurutzatu eta bihurguneak emanez igoko da baso pista, eta zuek ere bai, alboko bideei kasurik egin gabe, harik eta bidegurutze garrantzitsu batera iritsi arte (335m). Aranoko etxerik gehienak, tartean bi auzoak, jaitsi berri duzuen hegian badaude ere, igotzen ari zareten horretan ere, behiala baziren bizilagunak zituzten hainbat baserri: Ipiñabar, Enazti eta Deskarga, esaterako. Azken horren hondarrak besterik ez dira geratzen, Ipiñabar eskuinetik aurrera duzue eta zuen goialdean begi bistan Enazti, hori ere aspaldian hutsik. Horra iristen zaretenean, noranzkoz erabat aldatu eta hegoaldera egiten duen baso pistan aurrera egin. Zehar-zehar erreka zoko bat gurutzatu, eta hurrengo bizkarrean hainbat bihurgune itxi tarteko nabarmen egingo du gora bideak Etzaleko borda hesitu eta berritura iritsi arte (460m). Horko bidebanatzean ezkerreko bidetik jo, estutu eta emeki-emeki altuera irabaziz doa gero eta inguru ederragoan barrena. Gain batera irtendakoan (530m), eskuinera biratu eta Garagartzako mugarriraino (672m) eramango zaituzten zidorrari eutsi, bizkarrean gora, zuhaiztia behean utzita, azken metroak inguru soilduan. {{udalerria|Hernani}} eta Aranoren arteko mugarria duzue hor, baita eguneko lehen zutoin adierazlea ere. Garagartzako muino belartsua hartu baino metro batzuk lehenago, garai bateko Aranoko gurutze bidearen zurezko gurutzea ikusiko duzue eskuinean, alanbre hesiari esker zutik (625m). Mugetatik gainez gain egiten zen erlijio kutsuko ibilbidea zen, urteekin galdu egin dena. Gurutzeetako batzuek hor diraute, baina asko galdu edo desagertu dira. Pazkoan hamargarrenez, edozein zela ere eguraldia, urtero egiten zen herri inguruko gain nagusiak lotzen zituen gurutze bidea, eta segizioan, gutxienez, etxe bakoitzeko gizaseme batek hartzen zuen parte. Gurutze bideak gure ibilbide bera zuen, lehen zati horretan, Intziarriko gurutzetik pasatuta zertxobait luzeagoa izan arren. ==Mugalerroan barrena== GR 121aren arrasto gorri-zuriak izango dituzue Leunetako tontor ingururaino bidelagun. Bizkar ia lau belartsuetan aurrera egiten du bideak, mugalerroari segika, San Migel soroa igaro eta izen bereko mairu baratzeraino Aranoko aldetik eta, bidegurutze horretatik gora, Hernaniko lurretatik. Unameneko mairu baratzeak dira mendiok aspaldi humanizatutakoak izan zirelako hurrengo lekuko (770m). Hala ere, ez ditugu kontuan hartzen, eta askoz berriagoak diren mugalerroak harrapatzen baditu, alanbre hesiak erdiz erdi zeharkatzen ditu, hor bezala. Bigarren bidegurutze horretan, noranahiko ibilgailuen erreinu diren pistak utzi eta Leunetara azken igoerari ekin, malda zut harritsu eta deserosoan gora. Unamuno inguruan (850m) Hernaniko lurrak atzean utzi eta Elduaingoetatik barrena, pinu eroriren bat edo beste saihestuta, Leunetako tontorraren parean izango zarete (883m). Aranoko punturik garaiena izateaz gain, hor egiten dute bat Aranok eta Goizuetak, Nafarroatik, eta Elduainek, Gipuzkoatik. Elduainen Leitzarango konifero sail latzek hegoalderako ikuspegia mugatu arren, iparrera ikusmira zabala dago, besteak beste Aranoko sakan guztia eta ibilbidearen azken zatia dituzue begien aurrean. Gandorrean behera Biamako lepora gerturatu (855m) eta ezkerrera biratuz, hegi belartsuan behera doan bidea hartu behar duzue, Goizuetako lurretan, Errekalekura jaisteko (660m). Paraje horietan pilatzen da Euskal Herriko historiaurreko ondarearen zati garrantzitsu bat. Pista eta bestelako bideei kasurik ez eta Ontzorrozko gain belartsura (710m) igo jarraian, gandorrean aurrera, beste hainbat megalito atzean utzi eta Orauneko lepora jaisteko (510m). Goiko Herrian amaitu baino lehen, Aranomendiko (575m) gurutzebidearen lehen gurutzea eta Jaun Donosti ermita eraberritua ezagutzeko aukera duzue. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] gl43hlg55grl1cazul7rkc9wznrytrt 0 4612 20861 20701 2020-06-26T08:43:35Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67496-Sarako leizeak.svg |herrialdea = {{herrialdea|Lapurdi}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Sara}}, Sarako leizeak, Axko leizea, Zugarramurdiko haitzuloak, {{udalerria|Zugarramurdi}}, Ikaburuko haitzuloak, {{udalerria|Urdazubi}} |distantzia = 6 km. Ordu 1 eta 35 mn. |ingurunea = Naturak paisaia bereziak modelatu ditu lur azpian. Xareta eskualdean, Sarako, Zugarramurdiko eta Urdazubiko leizeak sona handikoak dira, eta makina bat bisitari sorgintzen dituzte. |abiapuntua = Sara |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=64101&fetxa=2012-07-22&orria=038&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=64101&fetxa=2012-07-22&orria=038&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Euskal kostaldetik distantzia txikira, Xareta eskualdea dago, eta lau herri biltzen ditu bere barnean: {{udalerria|Sara}}, {{udalerria|Ainhoa}}, {{udalerria|Urdazubi}} eta {{udalerria|Zugarramurdi}}. Lehen biak Lapurdin daude; beste biak, Nafarroan. Muga politikoak, ordea, bazter egitekoak dira hartu-emana sekula eten ez duen eskualde aparta horretan. Itsasoa eta mendia uztartzen dira paraje gorabeheratsu horretan, barrualdeko hosto erorkorreko basoekin Kantauritik etorritako kresalak bat egin nahi izan balu bezala. Ibiltariok bazter magikoez gozatzeko asmoz, herri xume horietako bakoitzak gorde ohi duen onena jaso dute ''Gauaz Lanaren Bidexka'' izeneko ibilbidearen harira. Tipi-tapa, natur ondarea ez ezik, historiaurretik hasita gaur egun arte dirauen harremana bertatik bertara ezagutzeko tresna ezin aberasgarriagoa da. Haren zati bat baino ez dakargu orriotara, akaso ikusgarriena. Harlauza bertikalak zein horizontalak ikusiko ditugu ibilbidean barrena, baita ikurtzat hartu den pottoka urdin txikia, hots, ibilbidea ez galtzeko alboan eramango dugun marrazki sinpatikoa. ==Saratik Zugarramurdira== Sarako leizean (Lapurdi) emango diogu hasiera ibilbideari, eta, lur azpiko tunel erraldoi baten antzera, haitzuloz haitzulo ibiliko gara, Urdazubira (Nafarroa) iritsi arte. {{udalerria|Sara}} herrian ikusiko ditugun seinaleei jarraituta, harpe aurreko aparkalekura iritsiko gara. Sarako kobazuloa primeran dago prestatuta bisitaldiak hartzeko. Punta-puntako teknologia darabilen sistema bat dela eta, argi eta soinu ederreko ikuskizunaren lekukoa izango da bisitaria. Izan ere, lur azpian sortutako atmosfera apartari esker, bisitariak bapo gozatuko du Dama Lezearen eskutik geologiari, mitologiari eta euskal kulturaren sorrerari buruzko aipamenekin. «Dama Lezea dut izena, eta 90 milioi urte baino gehiago ditut. Haitzulo honetan elezaharrak eta kontakizunak uztartzen dira historian zehar». Baina Sarako leizeetan emeki-emeki barneratzeak Barandiaran antropologo ataundarra ezagutzea dakar; derrigor. Izan ere, On Jose Migel 36ko gerraren garaian Sarara erbesteratu zen, eta, han, hamahiru urtez jarraitu zituen buru-belarri historiaurre eta etnografia lanak. Euskal herritarren oroimenaren alde egindako lan eskerga dela eta, leizean eginiko bisita hari eskainia da. Sarrera nagusi aurreko errepidean gora jarraituko dugu, harrobia ezkerraldetik inguratuz. Kamioiak geratzen diren lekuan abiatuko gara xendan barrena. Halty jatetxera doan bidean gaude, seinaleak dioen bezala. Bidea harriztatu egiten da, eta, galtzada baten gisan, Amerikako haritzen eta haltzen artean ibiliko gara. Errepidera irtetean, Anttonen Bentara metro batzuk egin ostean, harlauzetan marraztutako pottokari jarraituko diogu. Errekasto bat gurutzatu eta metro gutxira, geldialditxo bat egiteko abagunea izango dugu; izan ere, basoak arkume errearen usaina hartuko du bat-batean. Ondoko kareharrizko leizeetan mahaiak eta jesarleku ugari ikusiko ditugu. Arrazoia? Bertan zikiro-jate bikainak prestatzen dituzte Halty jatetxekoek. Jai-giro apartan, oturuntza espeleologikoak balira bezala, ehun lagun inguru elkartu ohi dira kandelen epeltasunera. Ulertzekoa, beraz, arkumeei darien tantek sorrarazten duten atmosfera tentagarria. Lawson nekosta eta izeiak gogaide, hartxintxarrezko bideari jarraitu eta haitzuloa inguratuko dugu. Goratasuna hartuz, kareharriaren ezaugarri geologikoak eta landare ugariren xehetasunak irakurtzeko aukera emango digute xenda bazterreko seinaleek. Pista batera irtetean, ezkerretik jarraituko dugu paseoa. Hala, bihurgunera iristean, asfaltoa utzi, eta, bide seinalatuari jaramon eginez, behera egiten hasiko gara berriz ere. Axko leize txikia agertuko zaigu tupustean, inguru karstiko batean irekia. Zugarramurdiko haitzuloak zeharkatzen dituen Infernuko errekaren ondora helduko gara laster. Erreka gurutzatu eta ezkerrera eginez, berehala utziko dugu uraren konpainia. Izan ere, larrean gora hasiko gara laster. Lepora iristean, eskuinera hartu eta Zugarramurdira bidea hartuko dugu. Herriko plazara heldu aurretik, haitzuloak bisitatzeko aukera dago. Haizpearen handitasunak bultzatuak eta, ziurrenik, XVII. mendean sorginkeria egotzita auzipetuak izan ziren 300 lagunen afera historikoak erakarriak, itzuli ederra osatuko dugu Zugarramurdiko tunel magikoan. ==Zugarramurditik Urdazubira== Hirugarren interesgunea Urdazubitik hurbil dauden Ikaburuko haitzuloak dira. Zugarramurdiko eliza aurreko plazatxoan Dantxarinearako bidea bazter egin, eta Herriko Etxea jatetxearen ezkerretik jarraituko dugu. Eskuinera egingo dugu segituan, ibilbide laburrak dioen moduan. Graxiana aterpe sorginduaren ondotik igaro, eta, porlan bideari jarraituta, behera egingo dugu. Errepidera irten gabe, Haritz-Pea baserriaren kantutik segituko dugu. Porlana amaituta, haritzen eta hurritzen eremua hasiko da. Errekasto bateraino lagunduko digu bidexkak; auzo bateraino, segidan. Martikorena (1794) baserri parean, eskuinera hartu, eta Donezteberen kaperara iritsiko gara. Errepidea gurutzatu, eta «Etxelekua ardi gasna» dioen seinaleari men egingo diogu. Dastatze eta erosteko lekuan, ezkerrera egin, eta porlan bidean jarraituko dugu. Aurrerago, behitegia inguratu ondoren, belarrezko xendari ekin, eta basora zuzenduko gara. Bidexkak banantzen direnean, Urdazubira doan zidorra muzin egin, eta besteari egingo diogu jaramon. Behera egin eta berehala, gora egiten hasiko gara. Bideak sigi-saga egiten baitu, muino karstikoari aurre egiten lagunduko digu. Gainaldetik behera egingo dugu berriz, eta errepidera irtengo gara. «Ikaburua» seinaleari men eginez, ibarrean behera egingo dugu; lehen bihurguneraino. Izan ere, pottoka urdinak xendara bilduta, Leorlas auzoraino gidatuko gaitu poliki-poliki. Haitzuloetaraino, gero. Urtxuma errekasto biziak moldeatutako multzo geologiko ikaragarri hori 1808. urtean aurkitu zuten. Lur azpiko natur parkea, tantaka modelatua. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 0k44adtosfsmex7jbmijo3lyxb8db2k 0 4613 20872 20821 2020-06-26T15:41:55Z Xabier Armendaritz 440 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67571-Moreda-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Oion}}, {{udalerria|Moreda Araba|Moreda}}, Santa Eufemia ur-jauzia |distantzia = 11,5 km. 3 odu. |ingurunea = {{udalerria|Moreda Araba|Moreda}}n olibondoak nagusitu ziren aspaldi, eta, nonbait, bizilagunen bihotza bahitu zuten betiko. Bazterrak miatuko ditugu orain olibadiaren errainua bertatik bertara ezagutzeko asmoz. |abiapuntua = Oion |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=64024&fetxa=2012-07-21&orria=047&kont=001 }} '''Moredako olibadia.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=64024&fetxa=2012-07-21&orria=047&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Datu jakingariak == Joan den martxoan, {{udalerria|Moreda Araba|Moreda}} herriak (Arabako Errioxa) ondo baino hobeto ospatu zuen oliba olioaren lehen jaia. Era horretako jardueretan legez, bisitariek ekintza oparoez gozatzeko abagunea izan zuten: oliba eiheraren bisitak, uzta berriaren aurkezpena eta olibadia ezagutzeko irteera gidatuak, besteak beste. Osagai egokiak, beraz, kalea jendez mukuru betetzeko. Antolatzaileek ez dute honezkero zalantza izpirik: «Datorren urtean bigarren jaia ospatuko dugu produktuaren garapen egokia aldarrikatzeko». Izan ere, behinola Errioxako erliebe gorabeheratsuan olibadia jaun eta jabe izan zen, herri bakoitzak berezko errota zuela. Olibondoen gainbehera, ordea, 1950eko hamarkadan etorri zen, hots, nekazariek laboreei lehentasuna eman ziotenean. Lursailetatik 50.000 olibondo inguru atera eta ordezkatu zituzten orduan. Eta hori guztia gutxi izan balitz bezala, mahastiari emandako bultzadak kaltea besterik ez zion ekarri labore historikoari. Prestatu dugun ibilbideari jarraituz, esaterako, hiru laboreon (zereala, mahastia eta olibadia) lehia isila ezagutzeko parada izango dugu. Olibadiaren berreskuratzea mende honetan hasi zen, gogo biziz bederen. Olibondoak erbestetik itzuli ondoren, Arabako Errioxan gelditzekoak direla dirudi. Gaur egun, Moredan ez ezik, Ekoran, Oionen eta Lantziegon ere oliba eiherak daude, eta horietako batzuk bisita daitezke. Moredan, gainera, azken urteotako lanaren eginahala ez da edonolakoa: uztaren kalitateari dagokionez, adituen harridura ekarri du. Ez da harritzekoa, bizilagunek olibaren kosmosarekiko lotura hertsia erakutsi baitute betidanik. == Ibilbidea == ===Oiondik Moredara=== Moredako olibondoak ezagutzeko asmoz, Oiongo Plaza Nagusian hasiko gara ibili-ibilian. Elizari bizkarra emanez, ekialderako urratsak egiten hasi ondoren, ezkerrera joko dugu bidegurutzean. Segidan, Vianako etorbideari jarraiki, Moredarako noranzkoari jaramon egingo diogu. Bihurguneraino besterik ez. Errepidetik aterako gara orduan, eta, gasbidea baliatuta, Vianako hiribildurantz zuzenduko gara. Aurrez aurre dugun lepora iritsi baino lehen, lau bideko elkargunera iritsiko gara. Vianarako bidea uzteko unea da, baita ezkerrera egin eta harbidean gora egitekoa ere. Almendrondoak eta olibondoak gogaide, lepotxora helduko gara. Bertan den etxolaren eskuinetik hartu, eta terrazan gaindi Moredaraino segituko dugu. Moredako plazan Labrazarako errepideari ekingo diogu. Aldapari aurre eginez eta ezkerretik doan Santa Eufemia kaleari ekinez, baratzeetatik hurbil-hurbil jarraituko dugu, Santa Eufemiako ur-jauzira iritsi arte. Ureztatzeko sistema bitxia osatzen du ur-emariak. Ur-jauzia euria goian-behean egiten duenean ikusiko dugu. Ondoren, bidean gora jarraituko dugu, eta, malda amaitu gabe, eskuineko bidea lehenetsiko dugu Santa Eufemiako ibarrean sartzeko asmoz. Mahatsondoak, galsoroak, olibondoak eta arbendolak han eta hemen barreiatuta ikusiko ditugu. Ezkerreko mazela arbendolek hartua dela ikustean, ezkerrera jo eta Gorrebustoko errepidera irtengo gara. Errepidea gurutzatu, eta behera egiten duen basabideari ekingo diogu. Errekasto gainetik igaro bezain pronto, ehun urte baino gehiago dituzten olibondoak ikusteko parada ezin hobea dugu. ===Moreda eta Oion arteko mugan barna=== Bide nagusiari jaramon eginda, mendi bizkarrera igo eta Oiongo mugarekin topo egingo dugu. Ezkerrera jo ondoren, hegiz hegi jarraituko dugu. Bide ondoan etxola koniko batek atentzioa emango digu, baita Oiongo mahastiek duten ureztatze sistema automatikoak ere. Laster batean, bidebanatze batera iritsiko gara. Noranzkoari men egite aldera, bizkarrari ongi atxikita jarraituko dugu. Harik eta talaiatik goratasuna galtzen hasi arte. Orduan, Oiongo eliza dotorea begiztatuko dugu aurrean. Kale Laburretik igaro eta Plaza Nagusira iritsita, ibilbide honi amaiera jarriko diogu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] hve4b6rh8b1unvqjghc182lredz9st9 0 4614 20602 19732 2020-06-25T21:13:47Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67565-Karrantza-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = {{udalerria|Lanestosa}}, Ubal gaina, Moroko harbidea, Moro, Mazo, {{udalerria|Karrantza}} |distantzia = 7 km. 3 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Peña del Moro eta El Mazo tontorrak lotu ditugu ibilbide bakar batean. Karrantzako paisaia zoragarri horrek<br />bidea emango digu meategietan eta multzo karstikoan barrena esplorazio txangoa egiteko. |abiapuntua = Ubal gaina ({{udalerria|Lanestosa}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=63909&fetxa=2012-07-20&orria=038&kont=001 }} '''Peña del Moro eta El Mazo tontorrak lotu ditugu ibilbide bakar batean. Karrantzako paisaia zoragarri horrek bidea emango digu meategietan eta multzo karstikoan barrena esplorazio txangoa egiteko. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=63909&fetxa=2012-07-20&orria=038&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Bizkaiko herrialdeak hamaika txoko eder ditu bere erliebe gorabeheratsuan. Kostaldea eta mendia uztartzen baitu, paisaia urdinak eta berdeak nagusitzen dira nonahi. Baita tinta zurikoak ere, multzo karstikoei begira jarriz gero. Kareharriak sorrarazten dituen forma bitxiak bertatik bertara ezagutzearen kariaz, Karrantzako ibarreraino hurbilduko gara oraingoan. Enkarterriko paisaiaren duintasunak gogoan ekarraraztea alferrikakoa da; izan ere, irudikapen bat edo beste egina izango dugu honezkero. Aski da, esaterako, Pozalagua, Ordunte eta Jorrios natur txokoak aipatzea zertaz ari garen uler dezagun. Karrantzako ibarrak Kantabria eta Burgosko probintziekiko mugan dago. Geologiaren misterioak direla medio, sakonune bitxia eta perfektua osatzen du. Zirkunferentziaren erdian Concha auzoa dago, zerbitzu gehienak hartzen dituena. Concha herriari gortea egiten, gainerako auzo guztiak daude, zirkulu magikoan ederki sakabanatuta. Gaur egun auzo guztietara porlana edo asfaltoa iristen denez, garai bateko bakartzerik ez dago. Dena den, badirudi auzo guztiekin gogoratzea ez dela erraza, Biañezen aitortu digutenez: «Ibar honetan hogeita hamar urte bete ditudan arren, auzo batzuk kokatzeko arazoak ditut. Hau buru hau!». ==Kareharrizko konplexua== Peña del Moro eta El Mazo haitzak Karrantzako ipar-mendebaldean goititzen dira, bi-biak Kantabriako mugan. Mendigune horrek eremu karstiko galanta osatzen duenez, hara bideratuko ditugu gure pausoak txango zirkular bati forma emateko xedez. Hasieran, tipi-tapa bide nagusiari jaramon eginez; ondoren, belardiak eta paraje lauak atzean utzirik, Peña delMoro eta El Mazo mendiguneko zoko-moko karstikoan barrena. Karrantzako konplexu karstikoari buruz jarduteak, ezinbestean, muga politiko-administratiboak alde batera uztea dakar. Izan ere, lur azpian unitate hidrogeologiko ikaragarri ederki harilkatuta dago, espeleologoek argitaratu dutenez. Multzo ekologiko bat aspalditik ustiatua, litxarreria baten moduan. Izan ere, kareharriaren berezko hausturek arrailduren mineralizazioa ahalbidetu dute denboraren poderioz, blenda, galena eta fluorita meak sorraraziz. Mineralokiko interesa zela eta, Karrantzako zenbait eremutan meategiak ireki zituzten. Aspaldiko lanbide horren oroitzapenetan geratu dira soldatapeko emakumeak jo eta su minerala garbitzen eta sailkatzen. Oroitzapenerako ere, kareharrian egokitutako harbide ederrak. Gaur egun, meategi guztiak abandonatuak daudelarik ere, Angela meategia (Concha auzoan) eta Koben Koba (Lanestosan) bisita daitezke. Aspaldiko mea ustiatzeak Karrantzako paisaian eragin zuzena izan zuen: Peña del Moro haitzerako bidean, besteak beste, meatze sarbideak, arrakala sakonak eta hondakindegiak ikusiko ditugu. ==Peña del Moro haitza== Ubal gainean edo mendatean emango diogu hasiera ibilbideari. Lanestosako eta Karrantzako (Bizkaia) muga markatzen duen bidarrian gaude, 641 metrotan. Conchatik igota, Peña del Moro eta El Mazo adierazten duen seinalea ikusiko dugu errepide bazterrean. Egurrezko zutoina eta geziak GR-123 Bizkaiko Bira izeneko zidorrari dagozkio. Errepidea utzi eta asfaltatutako pistari jaramon egingo diogu. Oraingoz, El Mazoko tontor gaineko antenetarantz bideratuko ditugu gure pausoak. Minutu batzuk lasai eman ondoren, porlan bidea banandu egiten da. Pista ondoan etxalde eta berotegi baten itxura duen behitegi bat daude. El Mazora bideak eskuinetik jarraitzen du, eta huraxe baliatuko dugu itzulera egiteko. Ezkerreko pistatik ekingo dugu, beraz, ipar-mendebaldera joz. Noranzkoa aldatu gabe, etxola baten ondora iritsiko gara laster. Etxolaren kantutik igarota, Peña del Moroko kareharrizko mendigunera joko dugu. Basabideak belardi zabal bateraino lagunduko digu. Erdi-erdian, etxola bat. Etxola bera ezkerraldetik inguratuta, belarrez jantzitako gandorrari eutsi, eta multzo karstikora joko dugu. Belardia amaitzean, bi troka inguratuko ditugu. Meategi baten pitzadura sakona ikusiko dugu berehala. Haren ondotik jarraitu eta maldan gora hasteko unea da. Aldatsa amaitu gabe, ordea, harbide batekin egingo dugu topo. Hari segika, zeharka-meharka jarraituko dugu. Peña del Moroko tontorrera doan bidexka, harbidean aurrera egin, eta minutu gutxira ikusiko dugu. Gezi batek adieraziko digu desbideratzea non hartu. Hala, ezkerraldetik doan zidorrari men eginez, meatze sarbide batzuen ondotik igaroz, tontorrera iritsiko gara. ==El Mazo haitzetik Ubal gainera== Gainaldeko paisaiaz bapo aseta, beherago utzitako harbidera jaitsiko gara, hots, egurrezko seinalea ikusi dugun tokira. Beherago ikusten dugun troka handirantz jaisten hasiko gara, tinta gorriko arrastoei segika. Tupustean, ordea, bidexkak ezkerrera jo eta, zehar-zehar, zuzenduko gaitu aspaldiko meatze bateraino. Bidexkari oratuta, alanbre batera iritsiko gara aurrerago. Alanbrea gurutzatu eta maldan behera egin gabe, zeharka jarraituko dugu, GR zidorra lagun. Ipar-ekialdera egingo dugu Peña del Moroko multzo karstikoa inguratzeko xedez. Laster batean, El Mazo izeneko troka edo sakonune zabala ikusteko aukera izango dugu. Peña del Moro haitzeko ekialdeko magala erabat zeharkatuta, eskuinera egingo dugu bidebanatzean eta lepora jaitsiko gara. Eskuinetik segituta, sakonunetik irtengo gara ezkerraldetik abiarazten den GR zidorrari jarraituz. Igoera ederra egiten hasiko gara orain. Hasieran bidea garbia da. Gora egin ahala, ordea, harriak (latsunarria) eta hurritzak nagusitzen dira. Ibarrean gora egingo dugu labirinto karstikoan barrena, ezkerreko magalari begia kendu gabe. Izerdia ederki bota ondoren, lepora iritsiko gara. El Mazoko antena handia hurbil dago. Alanbre bat zeharkatu eta gero, gainaldeko antena eta erpin geodesikoa ikusiko ditugu gandorrean. Antena erreferentzia gisa hartuta, gora jarraituko dugu. Bidexkak, azkenik, antenaren eta erpin geodesikoaren artean utziko gaitu. Bost minutu nahikoak dira tontorrera igotzeko. Gero, zidor bera baliatuta, antenetara doan zerbitzuko pistara irtengo gara. Ubal mendatetik igotzen den antenetako zerbitzurako pista baliatuko dugu autora bueltatzeko. Pistan behera, beraz, metalezko atera iritsiko gara. Eskuinera egin eta bide nagusiari jarraituz, Ubal mendatera iritsiko gara. ==Relux leihoa== El Mazoko erpin geodesikotik iparraldera egin dugu. Gainez gain, bide erosoena hartuko dugu. Eskuinaldeko sakonuneak erabat inguratuta, jaisteko unea da. Hala, eskuinera egin eta tontortxo batera zuzen egingo dugu. Tontorrera igo gabe, lepoan ikusiko dugun ataka naturala baliatuko dugu ezkerraldeko ordokira jaisteko. Meatzeetako arrastoak daude zelaian. Belardi horien gainean, Relux Haitza (705 m) goititzen da. Kantabriaren eta Bizkaiaren arteko muga edo alanbrea gertu dago. Alanbrea gurutzatu eta, Relux tontorrera igo gabe, haren eskuinean dagoen amildegira urreratuko gara. Gandorreko ataka handia igaro eta metro gutxira Relux leiho naturala ikusiko dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] naquwgl1f4k9ucl9j37mcwwxh41ex3h 0 4615 20616 20203 2020-06-25T21:14:01Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67573-Leurtza-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Leurtzako urtegia, {{udalerria|Urrotz}}, Pittotzar trikuharria, Zumardenako lepoa, Uztakortako lepoa, Bonozorrotz, Leurtzako menhirra |distantzia = 9,5 km. 2 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Oasi bat dago {{udalerria|Urrotz}} eta Beintza-{{udalerria|Labaien}} udalerrietako basoetan. Bi urtegi dira eta, ezustekoan, paisaiaren aldaketa ekarri zuten XX. mende hasieran. Gaur egun milaka bisitari hartzen dituzte, kolore biziek erakarrita. |abiapuntua = Leurtzako urtegia ({{udalerria|Urrotz}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=63813&fetxa=2012-07-19&orria=038&kont=001 }} '''Oasi bat dago {{udalerria|Urrotz}} eta Beintza-{{udalerria|Labaien}} udalerrietako basoetan. Bi urtegi dira eta, ezustekoan, paisaiaren aldaketa ekarri zuten XX. mende hasieran. Gaur egun milaka bisitari hartzen dituzte, kolore biziek erakarrita. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=63813&fetxa=2012-07-19&orria=038&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Garai batean txondorren ke laino zurixkak biltzen zuen Leurtzako ibarra. Izan ere, bizilagunen ohiko lanak egur ikatza ekoitzi eta basoa ustiatzean zeutzan. Harik eta XX. mendeak paisaiaren aldaketa itzela ekarri zuen arte: Leurtzako erreka xumearen ur emaria bi urtegiz osatutako sistema batera biltzeko lanak hasi zituzten 1920an. Bi sakonuneez gainera, zentral hidroelektriko bat eraiki zuten {{udalerria|Urrotz}} herrian, Doneztebeko eskualdean. Urtegiekin batera, akabo ibarra korritzen zuen ur-jauzkarien harrabotsa. Basoko hondeatze lanek, ordea, paisaia asmatua eragin zuten. Leurtzako egitasmo hidrauliko-energetikoa ez zen, baina, lan bakan batera mugatu; izan ere, zentralak eta urtegi berriak egiteko baimenak arin eman zituzten Nafarroa osoan. Joan den mendeko 20ko hamarkadan, 350 azpiegitura abiatuta zeuden, historialariek diotenez. Energiaren sukarra, ezbairik gabe. Urtegien funtzionamenduari begiratuta, basabide zabalak eraiki zituzten basogintzari onura handiagoa ateratzeko aitzakiarekin. Baita turismo arloari bultzadatxo bat emateko ere. Batzuk urtegiotara hurbiltzen hasi ziren ikuspegi urdin eta berdeak erakarriak; beste batzuk, inguraldeari zerion lasaitasunak bultzatuak. Edonola ere, gaur egun erromesen antzera milaka eta milaka pertsona (35.000 bisitari urteko) biltzen dira urtegira; gehienak toalla eskuan, ur ertzetan orduak lasai emateko prest. Jendetza uholde horrek Nafarroako Gobernua mugiarazi zuen Leurtzako natur ingurua babes zezan. Hala jazo zen 1996an. Natur ondarea eta paisaiaren goreneko kalitatearengatik, komunitateko intereserako lekua izendatu zuten berehala. Gaur egun Leurtzako bazterrak ez du xarmarik galdu; oraindik ere gipuzkoarren eta nafarren begiko lekua da. Zer hobe, beraz, paisaia idiliko hura oinez ezagutzea baino? ==Ibili-ibilian Leurtzakoan== Leurtzako urtegietara bide seinalea {{udalerria|Doneztebe}} (Nafarroa) herrian sartu bezain pronto ikusiko dugu. Urrotzetik pasatutakoan, 5,5 kilometroko pistari jaramon egin, eta laster iritsiko gara. Oinez jada, atsedenleku bat ikusiko dugu aparkalekuaren ondoan. Haren albotik igaro eta aurrera joko dugu hartxintxarrezko basabideari oratuz. Bidebanatzean, ezkerrera jo eta Zumardenako leporantz egingo dugu. Lizarrak, elorri zuriak eta gorostiak bidelagun, goiko urtegiko uharkara iritsiko gara. Hormatik igaro ondoren, eskuinera jo eta Errekabeltz errekasto jauzkariaren ondora iritsiko gara. Zubitxoa gurutzatuta, urtegiko birari eusten jarraituko dugu. Aldatsa amaiturik, {{udalerria|Urrotz}} eta {{udalerria|Labaien}} herrien arteko muga seinalatzen duen harria ikusiko dugu. Ezkerrera joko dugu bidebanatzean, eta goratasuna hartzeari helduko diogu serio demonio. Erne, txoko horretan, Leurtzako menhirrak baso azpian isil eta umil dirau eta! Eskuinetik datorren bidearekin bat egitean, gora eta zuzen jarraituko dugu. Berdin jokatuko dugu minutu bat geroago. Noizbehinka, pagadiak Leurtzako ibarra mendebaldetik ixten duten gailurrak ikusiko ditugu: Soratxipi eta Bonozorrotz, besteak beste. Ibiltariak ezusteko galanta hartuko du segidan, Eltzaburuko harbideak kontserbatzen dituen 120 metro harrigarriak ikusi bezain pronto. Galtzadak Zumardenako lepoan utziko gaitu, {{udalerria|Urrotz}}, Beintza-{{udalerria|Labaien}} eta Ultzamako ibarra elkartzen dituen lekuan, hain justu ere. Halaxe baieztatzen digu 1781. urteko inskripzioa dakarren mugarri zaharrak. Ibiltzeko gogoa izanez gero, Erlaingo gurutzea eta Pittortzar izeneko trikuharria ezagutzeko aukera dago orain —joan-etorria egingo dugu—. Horretarako, ezkerrera hartu eta behera eginez, Erlaingo gurutzea harri koxkor baten gainean ikusiko dugu. Elezahar batek gurutzearen zergatia {{udalerria|Lantz}} herriko gaizkile batzuekin lotzen badu ere, badirudi hura jarri zutela elur ekaitz batek harrapatua izan zen artzain baten oroimenez. ==Ikazkinen bideetatik== Brontze Aroko hilobia ikusteko PR eta GR zidorren arrastoei jarraitu beharko diegu. Gurutzearen ezkerraldetik doan basabidetik ekingo dugu eta, bide seinaleei jarraituta, basoaren altzoan aurkituko dugu gaineko harria kontserbatzen duen trikuharri aparta. Bisita egin ondoren, atzera egingo dugu Eltzaburuko galtzadaraino. Uztakorta aldera joko dugu jarraian, bide seinaleek adierazi bezala. Ehiztarientzako etxola baten ondotik igaroko gara Uztakortako lepora iritsi baino lehen. GR-12 zidor sonatua baztertzeko unea dela, Bonozorrotz edo Munazorrotz aldera ekingo dugu. Hasieran, zehar-zehar jarraituko dugu, aldatsak alde batera utzirik. Jaitsiera leuna egiten ari garela, ordea, Exkelarreko lepora igotzen lagunduko digun PR zidorra ikusiko dugu. Handik abiatuko gara; maldan gora hasieran eta, samur-samur, gero. Ikazkinen bideari helduta, lepora iritsiko gara. Noranzkoa aldatu gabe, lerro gainetik jarraituko dugu, gure begirada Bonozorrotz tontorrari iltzatuta. Gailurrera igo aurretik, urtegi ondoko aparkalekura bideratuko gaituen bidexka ikusiko dugu. Hala ere, tontorreraino jarraitzea merezi du, osatu dugun zirkuitu osoa bete-betean harrapatuko dugulako gainaldetik. Lepora jaitsiko gara berriz, eta urtegietara bideari helduko diogu. Basora zuzen jo gabe, baina, garo artean egingo ditugu lehen metroak. Magala alderik alde zeharkatuko dugu, astiro-astiro. Alertze batzuen aurrean, eskuinera jo eta pagadiaren konpainiarekin gozatuko gara. Iñateko bordan, ezkerrera jotzeko behartuko gaitu basabideak. Berraburuko borda eta ur biltegi ondotik igaro ondoren, Leurtzako urtegiko birari amaiera emango diogu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] tinizg0v1nbmpim381tepogno4muyhj 0 4616 20702 19900 2020-06-25T21:15:37Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67561-Xoldokogaina.svg |herrialdea = {{herrialdea|Lapurdi}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Ibardin, Mandale, Osinkozelaia, Xoldoko Gaina, Xoldoko Gainako aintzira |distantzia = 6,3 km. 2 ordu. |ingurunea = Paradisu galdua topatuko dugu Ibardingo lepotik hurbil. Baso trinkoz inguraturik, Xoldoko Gainako aintzirari dotoretasuna dario. Karpa maitagarrien erreinura bilduko gara itzuli ederra osatuta. |abiapuntua = Ibardin ({{udalerria|Urruña}}, {{udalerria|Bera}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=63617&fetxa=2012-07-17&orria=038&kont=001 }} '''Paradisu galdua topatuko dugu Ibardingo lepotik hurbil. Baso trinkoz inguraturik, Xoldoko Gainako aintzirari dotoretasuna dario. Karpa maitagarrien erreinura bilduko gara itzuli ederra osatuta. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=63617&fetxa=2012-07-17&orria=038&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Bidasoa ibaiaz bestaldean, mendi eta tontor ugari gailentzen dira. Tontortxo gehienek hamaika bisitari hartu ohi dituzte, mila motibo baitira ondare naturalarekin nahiz historikoarekin bat egiteko. Txoko horietako bat Xoldoko Gaina da. Bidasoa ibaiaren gain-gainean altxatzen da, ibar bera korritzen duen bidegorriaren parean. Mendizaleak Biriatutik abian jarri ohi dira tontor zapalaz eta ohorezko ikuspegiaz gozatzeko. Lerrootako proposamenak, aldiz, mendiaren ekialdera bideratuko gaitu; Ibardingo lepora, hain justu ere. {{udalerria|Bera}} eta {{udalerria|Urruña}} lotzen dituen mendate bitxia da Ibardin, zinez. Aurrenekoz hurbilduta, ezusteko galanta jasoko du bisitariak benta kopurua ikustean. Aduanen sareak XX. mende bukaera arte hertsiki iraun bazuen ere, Ibardingoak ez omen zuen lortu herrien arteko hartu-emana etetea. Bistan da. Lehen benta 1956an altxatu zuten; egun, ordea, bata bestearen ondoan makina bat daude, den-denak hiri xume baten antzera jarrita. Familiak goizetik iristen dira erosketak egiteko. Eguerdian, inguruko bazterrak ezagutzera abiatzen dira euren maskotek lagunduta. Asko eta asko joango dira 1992az geroztik monumentu historikoa izendatua den Erbesteratuen Gotorlekura; abenturak gustuko dutenak, Herbururako mandabide bila. Baina arreta handiena erakartzen duen bazterra Xoldoko Gainako aintzira da. ==Aintzira dela eta== Xoldoko Gainako gailurra zapaldu gabe, guk ere aintzirarako bidea hartuko dugu, baina itzuli bikaina harilkatuz. Arrola izeneko ibarrean eraikita dago aintzira eta, hezegune paregabea izanagatik ere, haren jatorria ulertzeko XX. menderaino eraman beharra dago gure begirada. Urruñako herrigunea urez hornitzeko proiektua gauzatu zuten XX. mende hasieran. Izan ere, turismoak eragindako egoerari erantzuteko beharra zegoen. Egoera konprenitzeko, ezinbestekoa da, besteak beste, Pierre Laborde adituak ''Histoire de Tourisme sur la côte basque 1830-1930'' liburuan euskal kostaldeari buruzko ekarpena: «XIX. mende erdian Atturritik Bidasoarainoko kostalde tarteak benetako iraultza ezagutu zuen. Kontuan izan mende bakar batean turismoa indartzeak eraldaketa ekonomikoak eta sozialak ekarri zituela». Xoldoko Gainako lanak 1928an hasi zituzten Munoa eta Oneaga tontortxoen arteko zabalgunean. Lanak Chabal eta Cie izeneko enpresak bideratu zituen eta, orotara, 360.000 metro kubiko ur bildu zituzten ordoki azidora. Urruñako Turismo Bulegoko arduradunaren esanetan, «urtegiak 1955era arte bederen, Urruñako, Hendaiako eta Donibane Lohizuneko herriguneak elikatu zituen. Baina, urte hartako lehortea izan zela eta, uren aprobetxamendua murriztu behar izan zen». XX. mende hasierako urtegia txiki geratu zen ''58 paseo eta ibilaldi. Errobitik itsas hegiraino'' ibilbide gidan azaltzen dutenez: «Arazoak tarteko, 1991n handitzeko lanak abiatu zituzten eta urte bat geroago 32 metroko altuerako presa bukatu zuten». Ur kalitatea bermatzeko eta ingurumena zaintzeko ahaleginak egiten ari dira aspalditik. Hori dela eta, hesi batek inguratzen du aintzira osoa. Uretan sartzea, piraguismoa egitea eta, oro har, uren kalitatea arriskuan jarri ditzaketen ur-kirol ekintzak debekatuta daude. ==Aintzirako bira== Ibardingo lepoan jarriko gara ibilian (Nafarroa). Benta Gorrian goiko bentetara doan errepidetxoari segituta, aparkaleku egokituan utziko dugu autoa. Maldan gora jarraitu eta, Gora benta aurrean delarik, eskuinetik joko dugu. Ibardingo ibilbideen xehetasunak irakurtzeko aukera emango digu basabide ondoko argibide taulak. Aurrerago, behera jotzen duen bideari muzin eginda, ezkerrera jo eta goratasuna hartuko dugu. Bentetatik datorren GR-10 zidorreko marka zuri-gorriak batuko zaizkigu laster. Pinudirantz bideratuko ditugu gure pausoak. Ahaleginak arintze aldera, kostaldera luzatuko dugu soa; izan ere, Urruñatik Landetarainoko tarteaz gozatzeak merezitako sosegua helaraziko digu. Pinudia erabat inguratuta, lepo estrategiko batera iritsiko gara. Erne ibili behar dugu han bide okerra ez hartzeko. Tinda horiko seinaleek maldan behera egiteko gonbita egingo digute. Aintzirara iristeko bide lasterra bada ere, aldapa pikoa bazter egin eta zuzen jarraituko dugu. Mandaleko magalak burutik buru zeharkatu ostean, bidexkak eskuinera egiten lagunduko digu. Zidorrari segika, Bizkartzuko lepora iritsiko gara. Pagoz osatutako txapela ederra duen tontortxo bat ikusiko dugu gain-gainean. GR-10 bera jarraituz, Osinkozelai azpiko lepora iritsiko gara. Bat egin dugu mendi bizikletaz egiteko hainbat bide seinalerekin. GR zidorra uzteko unea da. Eskuinetik doan bide zabala hartuko dugu, betiere aintzirara hurbiltzearen karietara. Leun-leun hiru minutu aritu ostean, basabidea utzi eta ezkerraldetik irteten den zidorrari men egingo diogu. Bertako landaretzaz gozatzeko aukera dugu jaitsieran: gorostiak, haltzak, elorri zuriak, haritzak… Uste baino arinago aintzira inguratzen duen basabidera iritsiko gara. Ezkerretik jarraituta, etxola baten ondotik igaro eta presara iritsiko gara. Hormatik igarotzean, erne, aintzirako jabeak begira-begira izango dira eta. Karpez beterik dago urtegia eta aho zabalik geratuko dira gure presentzia nabaritzean. Ezpain haragitsuak bistan, musuka agurtuko gaituzte arrain jostariek. Presa zeharkatu eta eskuinera egingo dugu hartxintxarrezko basabidean, eta bide nagusiari men eginez, Ibardingo lepora iritsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 1acu9bimhv9l1emskwtdzhakwnzbqpm 0 4617 20519 19613 2020-06-25T21:12:22Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67442-Alen (Sopuerta)-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Alen auzoa, {{udalerria|Sopuerta}}, Betaio, Alen |distantzia = 12,7 km. 3 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Sopuertako Alen auzoa abiapuntu hartu, eta izen bereko mendira igoko gara. Bizkaiko Enkarterrin zeuden meategietatik ateratako burdina Castro Urdialesera eramaten zuten iragan mendearen hasieran. |abiapuntua = Alen auzoa ({{udalerria|Sopuerta}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=61439&fetxa=2012-06-22&orria=044&kont=001 }} '''Sopuertako Alen auzoa abiapuntu hartu, eta izen bereko mendira igoko gara. Bizkaiko Enkarterrin zeuden meategietatik ateratako burdina Castro Urdialesera eramaten zuten iragan mendearen hasieran. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=61439&fetxa=2012-06-22&orria=044&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == XIX. mendearen bukaeran, Artzentalesko eta Sopuertako (Bizkaia) meategietako burdina Castro Urdialeseraino (Espainia) garraiatu ahal izateko, kontzesioa eman zitzaion Luis Otxaran enpresariari, Castro-Alen trenbidea eraiki zezan. Hala, 1895. urtean inauguratu zuten trena, ''Sorpresa'', ''Cecilia'', ''Federica'', ''Amalia-Juliana'' eta ''Alen'' meategietatik ateratzen zuten urre gorria itsasoratzekotan. 1936ko gerraren ostean hain ziren handiak trenbidean pairatutako kalteak, non konpainiak erabaki baitzuen ustiapena bukatutzat eta dena bertan behera uztea. Trenak ''Amalia-Juliana'' meategian zeukan abiapuntua, eta horra hurbiltzeko autoa beharko dugu, ez baitago garraio publikorik. Alen ({{udalerria|Sopuerta}}, Bizkaia) auzora iristeko, Olabarrietan hartu beharko dugu errepidea. Auzora heldu eta ezkerrera sartuko gara, autoa pilotalekuaren ondoan utziko dugula. Noranzkoari eutsiko diogu (M), trenbidean, zuhaitzek osaturiko etorbidean. Zuhaiztitik irten eta meategietako hondakinak ikusgai izango ditugu, gorantz hasi aurretik. Aldats laburra nahiz hesia bukatu eta gutxira eskumatik jarraituko dugu (IM). Beheratu egingo gara jarraian, betiere basabide nagusian. Posible izango zaigu ibilbidea laburtzea, ibiltzen hasi eta ordu erdi luzera eskuinera eta gora joanez. Eguraldia lagun, zuzen jarraitzea gomendatzen dizuegu, pistan izango dugun paisaiak merezi duelakoan, pinu eta eukaliptus larregi egonda ere. Hamar bat minutuan, beste lasterbide bat azalduko zaigu, El Somo tontortxoa ezkerrean utziko badugu. Gora jo beharrean, jaisten hasiko gara, 200 bat metroan eskumara eta gora sartuko garela, legar bidea alboratzeaz bat. Ordunte mendilerroa, Kantabriako zein Burgosko gainak, Jorrios eta Armañon, besteak beste, nagusituko zaizkigu une oro. Ordu erdia betetzeke lasterbide biekin batuko garen elkargunera iritsiko gara, non ezkerrari emango diogun (IE), Alen eta Betaio mendien arteko leporantz. Behin helduta, eskuinera egingo dugu, segituan beheko basabidean barrena jarraituko dugula. Bost minuturen buruan, goian, eskumara joango gara (HE), bide nabarmenari bizkarra emanda. Belarrak atoan eramango gaitu Biroleo mendia inguratzen duen pistara. Hamar minutu igaro barik, basabidea baztertuko dugu, hainbat ondoen igoko garela zuzen tontorrerantz.(1693) Alen mendiko gailurretik (803 metro, buzoi bi, oroitarria, xafla eta erpin geodesikoa) ikuspegia paregabea da: itsasoa ikusteaz gain, besteak beste, Gorbeialdea, Legarmendi, Grumeran, Gorobel zein Ordunteko gainak eta Kantabriako nahiz Burgosko hainbat mendi begiztatuko ditugu. Atsedena hartutakoan, atzera egingo dugu 200 bat metroz. Biroleoko lepoan eskuineko pistari emango diogu (HE), lehenengo bihurgunean ezkerrera joango garela. Bide nagusiak elkargune handira eramango gaitu 30 bat minutuan, pinuak nahiz izeiak lagun. Hemendik aurrera beherantz egingo dugu elkargune guztietan, harik eta hamar bat minuturen buruan trenbidearekin topo egiten dugun arte. Eskumatik segituko dugu, berehala tuneletara iritsiko garela. Umeak bidaide, eskuargiak pizteko garaia helduko zaigu. Hala izan ezean, arazorik gabe zeharka daitezke biak, batez ere lehenengoa, baina kontuan hartu bigarrena urez gainezka egon daitekeela. Horrez gain, jakin behiek erabiltzen dituztela egun sargoritsuetan freskatzeko. Hortaz, umeekin edota lagun beldurtiekin arretaz ibiltzea ez dugu soberan izango. Irten ostean, bide gozoak inolako zailtasunik gabe abiapunturaino eramango gaitu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 5pfekm21oulb0cxwchw4whp07s734oa 0 4618 20681 19863 2020-06-25T21:15:13Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67427-Bastida ibilaldia.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Bastida}}, Buradon Gatzaga, Estrechura estugunea, Tabuerniga |distantzia = 8 km. 2 ordu. |ingurunea = Euskarari behar duen arnasa emango diogu arabarrok iganden. Autoa bazter eginda, Gatzaga Buradonen hasi eta Bastidarainoko tartea oinez egiteko proposamena bildu dugu lerrootara. |abiapuntua = Buradon Gatzaga |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=60777&fetxa=2012-06-15&orria=038&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=60777&fetxa=2012-06-15&orria=038&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Araba Euskaraz euskararen aldeko festa 1981ean egin zen lehen aldiz. Gasteizko Olarizuko zelaiguneari egokitu zitzaion euskaltzaleen lekukoari eustea. Izan ere, euskara loalditik atera beharra zegoen, eta makina bat jende lanean aritu zen helburu hori erdiesteko. Bastidako herriak zortzi urte geroago hartu zuen jaia antolatzeko ardura. Herriko ikastola xume-xumea zen —hamar urte bete zituen—, eta euskarari bultza egiteko premia, oso handia. Nonbait, esperientzia ausart hura nahikoa ez, eta beste bi ekitaldi antolatu zituzten bastidarrek: 2004an eta 2008an. Hortaz, euskaldunak dantzan jartzen eskarmentu handikoak dira Arabako Errioxako lagunak. Igandean laugarren aldiz euskaltzalez beteko da mahastien erreinua. Auto pilaketak izaten direla-eta, zer hobe Bastidara oinez joatea baino? Buradon Gatzaga herrian jarriko dugu abiapuntua. Esfortzu txikia eginez, bi orduko bidaia polita osatuko dugu. Buradon hiribildurako errepidetxoa Harora iritsi gabe ikusiko dugu, Ebro ibaiaren estugunetik gertu. Errepideari segituta, erraz egingo zaigu Buradongo harresi ondora iristea. Autoa garbitegiaren ondoan lagako dugu. Balizaturik ez dagoen bidetik hasiko gara ibilian, hots, Donejakue bidea eta Ebro Bidea (GR 99) bazter eginez. Garbitegiaren parean, Pilagar errekastoak irekitako ibarrari jaramon egiten hasiko gara. Otzan-otzan, presarik gabe. Intxaurrondoak, akaziak, astigarrak eta hurritzak gogaide, Calabrozako arroilaraino lagunduko digu nekazari bideak. Haizpitartean barrena urratsak egin aurretik, ordea, atseden hartzeko gonbitea egingo digu belardi eder batek. Ibilbidea haurrek lagunduta eginez gero, aukera ona dugu bertan landatuak diren espezieak ezagutzeko: hurritzak, lertxunak eta lizarrak, beste askoren artean. Arroilan sartu bezain agudo, landaredia bestelakoa da: ekosistema mediterranearra nagusitzen da, eta usain belarrak zoko-moko guztietan daude: ipurua, ezkaia, izpilikua, erromeroa... Sigi-sagaka haitzartean, ur biltegitxo baten ondora iritsiko gara berehalakoan. {{udalerria|Ibarra}} zabaltzen da orain, eta bidea dezente estutu. Ezkerrera joz eta xenda nagusiari jaramon eginez, zereal sail batzuk ikusiko ditugu. Lur landuak ezkerraldetik inguratuta, bidegurutze batera iritsiko gara. Ezkerrera hartu, eta Buradondik datorren pistara irtengo gara. ==Tabuernigako etxea== Eskuinetik jarraituko dugu, ekialdera eginez. Konglomeratuzko zutarri batzuen moldean altxaturik, ''Estrechura'' deritzan ate naturalera iritsiko gara. Ibarrean aurrera egingo dugu errekastoak denboraren poderioz irekitako igarobide horri esker. Egunotan basoko lanak egiten ari dira, eta, tamalez, basabideak xarma pixka bat galdu du. Hala ere, lanok ibarrean barrena segitzea utziko digute. Bide sarda batean, eskuinera egin eta, pinuak gogaide, Bastidako bazterrei begira jarriko gara berehala. Lepo batera heldu bezain pronto, San Cristobal tontorrera doan bidea eskuinetik abiatzen da lepoan. Aurrez aurre, Pikatxoak ederki altxatzen dira —Toloñoko magalean barreiatutako monolitoak— eta, beherago, Tabuernigako etxearen harri-hondarrak. Eskuin-ezker egin ordez, behera egingo dugu, Erdi Aroan Tabuernigako hiribildua osatzen zuen labore etxe bakartuaren arrastoei begia kendu gabe. Etxe ondotik igaro eta noranzkoa aldatu gabe jarraituko dugu. Minutu batzuk lasa-lasai eman ostean, eskuinera hartuko dugu bidebanatzean. Errioxako ordokia aurrean dugula, San Gines parkeko bidearekin bat egingo dugu. Larrazuria arku azpitik igarota, Bastidan sartuko gara. Buradonera autobusez itzul daiteke; ordutegiak Jatorrena jatetxearen aurreko geltokian daude. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] mi7nm8ttj9a8pb4bpj6nv77llfjcrs1 0 4619 20720 20470 2020-06-26T08:36:22Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67409-Aitzorrotz-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Leintz Gatzaga}}, Dorletako santutegia, Olaun, Aitzorrotz |distantzia = 11 km. 3 ordu. |ingurunea = {{udalerria|Leintz Gatzaga}} herriko sekretuak deskubritu, Gatz Museoa eta Dorletako santutegia bisitatu, eta Debagoieneko talaia paregabea den Aitzorrotzera igo gara, inguruaz gozatuz. |abiapuntua = Leintz Gatzaga |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=60151&fetxa=2012-06-08&orria=044&kont=001 }} '''{{udalerria|Leintz Gatzaga}} herriko sekretuak deskubritu, Gatz Museoa eta Dorletako santutegia bisitatu, eta Debagoieneko talaia paregabe den Aitzorrotzera igo gara, inguruaz gozatuz. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=60151&fetxa=2012-06-08&orria=044&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Gipuzkoako hego-mendebaldeko muturrean, Araba eta Gipuzkoa arteko mugan dago {{udalerria|Leintz Gatzaga}}. Herri txiki horretan eman diogu hasiera gaurko ibilaldiari, eta hara, Maltzaga eta Gasteiz}lotzen dituen AP-1 autobidean Eskoriatzako irteera hartu eta herria inguratu ondoren, Leintz Gatzagara doan errepidea hartuz iritsi gara. [[Fitxategi:AitzorotzAretxabaletaLeintz 03.jpg|250px|thumb|Leintz Gatzaga herria Dorletatik|ezkerrera]] {{udalerria|Leintz Gatzaga}} Erdi Aroko herria da, 1331n lortu baitzuen hiri gutuna Alfontso XI.a Gaztelako erregearen eskutik. 1374tik aurrera, eta 120 urte luzez, Oñatiko Gebara kondearen mende egon zen, 1496an Gipuzkoako Batzar Nagusietan eserlekua berreskuratu zuen arte. Hirigunearen edertasunak garai bateko ospea eta bizimodua irudikatzen ditu. Erdi Aroko hirigunearen ezaugarriak ditu Leintz Gatzagak, eta herrian sartzeko zeuden zazpi ateetatik gaur egun bost ikus daitezke, harresiarekin batera. Hirigunean ilaratan antolatutako etxeen artean, San Millan eliza eta ''as de copas'' deritzon hamabi tutuko iturria daude. Bere izenak garbi erakusten duen bezala, {{udalerria|Leintz Gatzaga}} jarduera ekonomiko jakin baten inguruan sortu zen: gatzaren industriaren inguruan, alegia. Mende askotan, bizitzaz gain, aberastasuna ere ekarri zion jarduera horrek, eta horrexek ekarri zuen hiribilduaren sorrera. Herritik gertu, Dorletako santutegia dago. Garai batean herriaren eta gatzaren produkzioaren babesteko erromatarrek eraikitako gaztelua, Donejakue bideko erromesen ostatu bihurtu zen ondoren. PR-Gi 36ari dagozkion bide seinale zuri eta horiei jarraituz, lehen metroak aldapan behera bete ditugu, eta, eskailera batzuk jaitsi ondoren, puntu erdiko zubiaren gainetik Deba ibaia gainditu dugu Bengoerreka atsedengunera heldu aurretik. Lurrezko bideari jarraituz Santa Columba ermitaren ondora iritsi gara. Gertu dago [[:w:eu:gatzaren museoa|gatzaren museoa]]. ==Gatz museoa== [[Fitxategi:Salinas de Léniz (Leintz-Gatzaga) - Museo de la sal 3.JPG|250px|thumb|Leintz Gatzagako Gatzaren Museoa|ezkerrera]] Mende askotan, gatza izan da Leintz Gatzagako bizigarria. ''Urre zuria'' deitu izan zaio, herria sortzeaz gain izena ere eman baitzion. Gatz iturria herritik 250 metrora dago, garai batean herria eta gatz produkzioa zaintzeko erromatarrek eraiki zuten Dorletaren ondoan —egun santutegia da—. Leintz Gatzagak duen klima hotz eta hezeagatik, ezinezkoa egiten zitzaion gatza lortzeko beste zenbait lekutan erabiltzen zuten lurrinketa sistema erabiltzea, eta bakarrik suaren bidez ur gazia berotu, likidoa lurrindu eta gatza ateratzen zuten. Gaur egun, herriak bere iragana gogoratu eta museo monografiko bat zabalik du. Museoak gatzaren ustiapenaren bilakaera erakusten du, eta mineral horrek izan duen garrantzia ulertzen laguntzen du, Burdin Aroan hasi eta 1972ra arte, itsasoko gatzaren lehiak ixtera bultzatu zuen arte. Museoak lau garaitan banatzen du gatzaren ustiapenaren historia: Burdin Aroa, XVI. mendeko dorlak, XVIII. mendeko putzupada gurpila eta XX. mendeko industria aroa. Hor, ibilbideak PR-Gi 37arekin bat egiten du Dorletaraino. Aldapa labur eta pikoak berehala utzi gaitu santutegiaren ondoan. Bertako Ama Birjina txirrindularien zaindaria da. ==Aitzorrotz== Santutegia atzean utzi, eta ibilbidea bitan banatzen da: eskuin aldetik Deba ibaiaren sorburura joango ginateke (PR-Gi 37), eta ezker aldetik Aitzorrotzera. Azken horri heldu eta lehen maldak gainditu ostean, Olaun Beheko baserriaren azpi aldetik igaro gara. Gi-627 errepidearen azpitik pasa, eta porlanezko pistatik Olaun Erdiko eta Goikora heldu gara. Gaztainondo eta haritzen artean bete ditugu hurrengo metroak. Artabila baserria ezker aldera utzita, bide seinaleek erakusten diguten norabidean aurrera jo dugu. Bide zabala eta erosoak bidegurutze baten aurrean utzi gaitu eta bertan norabide desberdinak erakusten dituzten metalezko seinaleak. Gertu dugu helmuga. Lurrezko pistatik berehala gara Leintz bailara menderatzen duen tontorraren oinean. Ondo zaindutako bidetik XVI. mendeko Santa Kurtz ermitara igo gara, eta aztarnategi baten arrastoak ikusi ditugu. Erdi Aroko materiala aurkitu dute bertan, eta Nafarroako Erresumaren gaztelua izan zenaren lekuan ermita dago orain, bertatik igarotzen baitzen defentsa lerroetako bat. 1200. urtean Gipuzkoa Gaztelara pasa zenean, gipuzkoarrek gaztelua Alfontso VII.ari eman zioten. Maiatzeko lehen igandean erromeria izaten da. Abiapuntura bide beretik itzuli gara. <gallery mode="packed-hover"> Aitzorrotz Eskoriatza 05.jpg|Kartela Aitzorrotz 01.jpg|[[Aitzorrotzeko Gurutze Santuaren ermita]]. Aitzorrotz 02.jpg|Nafarroako bandera ermitan. Aitzorrotz 04.jpg|Kutxa. AitzorotzAretxabaletaLeintz 08.jpg|Gazteluaren azalpena AitzorotzAretxabaletaLeintz 11.jpg|Uraskaren azalpena AitzorotzAretxabaletaLeintz 12.jpg|Gazteluko Uraska Aitzorrotz Eskoriatza 07.jpg|Urkulluko uharka, ipar-ekialdea AitzorotzAretxabaletaLeintz 09.jpg|ikuspegia tontorretik, ekialdea AitzorotzAretxabaletaLeintz 10.jpg|ikuspegia tontorretik,hegoaldea Aitzorrotz Eskoriatza 08.jpg|Tontorreko ermita gaztelua Aitzorrotz Eskoriatza 03.jpg|Gorbeialdea mendebaldean AitzorotzAretxabaletaLeintz 15.jpg|ikuspegia tontorretik, ipar-mendebaldea Aitzorrotz Eskoriatza 09.jpg|Anboto mendia Aitzorrotz menditik, ipar-mendebaldea Aitzorrotz Eskoriatza 02.jpg|Mendebaldeko ikuspegia AitzorotzAretxabaletaLeintz 07.jpg|Aitzorrotz, Nafarroako gaztelua </gallery> == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 924dnn39nfn66ozw2auzmle0rik0dqk 0 4620 20597 19727 2020-06-25T21:13:42Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67396-Txurrukopunta-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Otzaurte, {{udalerria|Ultzama}}, Beunda, Garagartzako haitzak, Txurruko Punta |distantzia = 8,5 km. 2 ordu eta 20 mn. |ingurunea = Basoak eta larreak bat egiten duten Txurruko Puntaren magalean, jentilen bizileku izan ziren Garagartzako kareharrizko haitzak goititzen dira. Inguru bukoliko honetan artzaintzaren arrastoak nonahi aurkituko ditugu. |abiapuntua = Otzaurte ({{udalerria|Zegama}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=59547&fetxa=2012-06-01&orria=040&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=59547&fetxa=2012-06-01&orria=040&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Gaurko ibilaldia burutzeko Aizkorrira eta Aratzera igotzeko erabili ohi den lekua hartu dugu abiapuntutzat. Egun, pista zabalari jarraituz, ibilgailuan Sandrati haitzuloaren magaleraino irits daiteke, eta horrek inguruko mendi garaietara igoera erraztu. Pistak bide zaharraren zatirik handienak ezabatu ditu, nahiz eta oraindik tarteka haren arrastoak aurkitzeko beta dugun. Otzaurteko bentara iristeko, Zegamatik Otzaurtera doan errepidea hartu behar da, edo Altsasutik Etxegaraterantz doan errepidean barrena, Zegamarako norabidea hartuta. ==Beunda== Kantauri eta Mediterraneoko uren mugan dagoen Otzaurteko Benta (''Otzaurteko bentea'' deitzen diote bertakoek) ondoan aparkatu dugu, Andra Mariaren baselizaren parean. Aizkorriko magalean dagoen mendate hau igarobide estrategikoa izan zen, XIX. mendean Nafarroa eta Gipuzkoaren arteko pasabide nagusia baitzen. Gaur egun mendizale eta turistaz beterik daude inguru hauek. Garai batean bertatik ibiltzen ziren ikazkin, artzain eta abarrentzat Urbiako borda eta zelaietara hurbiltzeko geldialdia egiteko leku garrantzitsua zen Otzaurte. Gerora ere, makina bat aldiz trenez Otzaurteko geltokiraino joan eta bentara igo ostean, Aizkorrirantz abiatu ohi zen jendea. Andikoetxea baserriaren ondotik igaro eta Sandratiren magaleraino iristen den pista zabalari heldu diogu metalezko ate bat igaro ostean. Erreka ezkerrera dugula sigi-sagan gorantz jo dugu, aldapa Beundara iristean leundu delarik. Atsedenleku horretan pista utzi, eta txabolaren ondotik ateratzen den bidea jarraitu dugu. Metro batzuk aurrerago bideak bi aukera eskaini dizkigu: bata, larrean zehar Unamendiko muinora igotzeko; bigarrena, berriz, aldapa txikia saihestu eta eskuin aldetik ateratzen den bide zabala jarraitzera gonbidatu gaitu. Edozein aukeratuta ere Ultzamako lepora helduko gara. Ultzamako lepoa ehiztariz beterik aurkitu dugu. ''Kirolarien'' 4x4 ibilgailuak bazter guztietan barreiaturik. Odola irakiten jarri aurretik aurrera egitea erabaki dugu, eta parez pare dugun Txurruko Puntara igotzeko malda motz eta pikoari ekin diogu. Belarrezko alfonbra zapalduz poliki hasi gara igotzen, eta tontorrera iritsitakoan atseden txiki bat hartzea erabaki dugu. Ez gaude nekaturik, baina leku honek Aizkorri eta Altzaniako ikuspegi paregabea eskaintzen du, eta inguratzen gaituen paisaiaz gozatzeko aukera egin dugu. Aizkorriko gailurreria harro azaltzen da pagadi trinkoen artetik, eguzkiaren izpiak dotore islatzen dira harkaitzetan distira berezia emanez. Sandratiko haitzuloak ederki markatzen du Aratzera hedatzen den pagadia, eta haren gainetik, gaztelu garaiezin bat balitz bezala goititzen da bere gailurra zabala. Bistarik kendu gabe, Altzaniako mendiei so geratu gatzaizkie, denak lerrokaturik. Urrutiago, Entzia, Urbasa eta Andiako mendilerroak. Gure mendean, berriz, larreak eta Urdalurko urtegia. Merezi du arreta jartzea. ==Garagartza== Txurruko Punta atzean laga eta iparralderantz jo dugu pago batzuen ondotik jaisten hasi garelarik. Belardian zehar, mendiaren ipar bizkarretik jaitsiz ez dugu denbora asko behar izan Garagartzako haitzen ondora ailegatzeko. Haitzen ondoan, txabola eta iturria, Naparraitz eta Zabalaitzen artean. Aurrez aurre {{udalerria|Gazteluberri}} haitza ikusten da, eta bertan gaztelutxo baten arrastoak. Lurralde hauetan dauden mendi gehienak hareharrizkoak badira ere, Garagartzakoak kareharrizkoak dira. Bikunaitzeko tontorrera erraz igo gara, baina Naparraitzera igotzeko zailtasun gehiago eduki ditugu, azken metroak gainditzeko eskuez baliatu behar izan dugu. Abiapuntura itzultzeko bi aukera ditugu; lehena, Zabalaitz aldera jo, eta, haren ondoan dagoen Neolitiko garaiko trikuharria atzean utzita, pagadian murgildu, eta ikusgaitz den bidezidorra jarraitu eta aldapa pikoa jaitsiz altuera azkar galtzen da. Trenbidearen tunelaren ahoaren ingurura atera eta gero, erreka pasabide estu batetik gainditu eta belardian zehar baserri baten ondora heltzean aurrera segi eta Otzaurteko Bentara itzuli. Bigarren aukera, berriz, errazagoa eta nabarmenagoa da. Garagartzako txabolen ondotik ateratzen den pista zabala hartu eta Ultzamako lepora itzuliz, Beundara doana utzi eta eskuinetik basoan murgilduz ateratzen den beste bidetik beherantz egin Ailleta muinora atera arte. Hemendik aurrera ondo marrazturiko xendan zehar berehala helduko gara Otzaurtera. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] g3zwe5ci8h8dnoheg5310g76e9z3kn9 0 4621 19857 17438 2020-06-16T09:01:10Z Theklan 125 Robota: [[:Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak|Berriatik hartutako ibilbideak]] kategoria eransten wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |herrialdea = {{herrialdea|Errioxa(espainia)}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = San Vicente de la Sonsierra, San Andres nekropolia, Cascaja trikuharria, Peciña, Gobateko haitzuloak, Ribas, San martin nekropolia |distantzia = 15 km. 5 ordu. |ingurunea = Abiapuntua San Vicenten jarri dugu, ibilbide interesgarri bat osatzeko asmoz. Dolareak, nekropoliak, haitzuloak eta eraikin bitxiak bisitatuko ditugu Sonsierrako eskualdean. |abiapuntua = San Vicente de la Sonsierra |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=58957&fetxa=2012-05-25&orria=044&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=58957&fetxa=2012-05-25&orria=044&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Errioxaz jardutean, Toloño mendilerroaren eta Ebro ibaiaren artean zabaltzen den Sonsierrako eskualdea zokoratzeko joera dago. Duen erliebe ondulatua, haatik, ez da erraz ahazten: Bastidatik Guardiarako errepide nagusiak alderik alde zeharkatzen du, San Vicenteko hiribilduak turisten jakin-mina suspertzen duela. Sonsierrako eskualdea Errioxako Autonomia Erkidegoari dagokio eta, bere baitan San Vicenteko udalerriaz gainera, Abalos eta Briñaskoak daude. Ribas eta Peciña herri xumeak ahantzi gabe. Herri denak Ebro ibaiaren altzoan daude. Herri denak Arabako lurrek mugatuak. Arkeologiari begiratuta, zinez eskualde aberatsa da. Paisaian barreiaturiko elementu txikiekin —zubiak, etxolak, dolareak, iturriak eta nekropoliak— katalogo mamitsu bat aise elikatuko genuke. Horren haritik, Errioxako Kutxako Fundazioaren ekimenez eskualdeko ondasunak ezagutarazteko egitasmoa abian jarri zuten orain dela urte batzuk. Carlos Fuentes Ochoa adituak hartu zuen ondarearen berri emateko ardura, eta, lana ganoraz egin ostean, mendi gida osatu bati itxura eman zion. Hemen deskribatuko dugun ibilbideak ez die eskualdeko PR zidorrei zehatz-mehatz jarraitzen. Berezko diseinua du, nahiz eta hainbatetan kolore horiko arrastoei segituko diegun. ==Ibilbide arkeologikoa == San Vicente de la Sonsierran sartu gabe, Ribas herrira doan errepidearen aurreko errotondan utziko dugu autoa. ''Antigua Usanza upategia'' dioen seinale ondoan, alegia. Errepide zaharra lagun, upategiaren aurretik igaroko gara. Gorantz abiatzen den ''Rueda de Toloño'' PR zidorra bazter eginda, ezkerretik umil-umil doan nekazari bideari jarraituko diogu. Aurreragoko bidebanatzean, eskuineko bide harritsua hartu eta Atxabal eta San Leon tontorretara begira jarriko gara. Hala, mahastiak lagun ditugula, bidea alderik alde zeharkatzen duen harkaiztegi batera iritsiko gara. Eskuinaldekoan dolare handi bat ikusiko dugu. Ezkerraldean, olibondoen gaineko haitz luzean, gainera, San Andresko nekropolia, dolarea eta ermitaren arrastoak. Hilobiz hilobi, beraz, paisaia ezohikoan gaindi arituko bagina bezala. Pista nagusira jaitsiko gara multzo arkeologikoa bukatzean eta, hegoaldera joz, harresi baten ondoan jarriko gara. Abaloserako errepidera iritsitakoan, ezkerrera egin eta Hornillosko lursaila erabat inguratuta, Caloca ibarrean gora egingo dugu. Errekaren gaineko zubian izango gara laster batean. Zubia zeharkatu eta eskuineko pistari ekingo diogu. Peciñako errepidera iritsitakoan, ezkerretik jarraitu eta Piscinako Andre Mariaren baselizara iritsiko gara. Nekropoliaz gainera, Erdi Aroko herrixka baten eta hainbat gotorlekuren arrastoak ikusiko ditugu ermita erromanikoaren inguruan. ==Gobateko multzoa== Bisita amaituta, iparrera egingo dugu, Peciñarako bideari ekiteko xedez. Herrira iritsi aurretik, Cascaja trikuharria ikusiko dugu errekastoaz bestaldean; 1953an aurkitu zuten trikuharri hori. Segidan, herrirantz bideratuko ditugu gure pausoak. Elizaren ezkerraldetik igaroz, Ribasera doan bidea hartuko dugu. Erreferentzia, akaso, trafiko seinale zahar bat. Minutu batzuk zehar-zehar egin ostean, bihurgunera iritsiko gara. Eskuinera joko dugu han eta, bizkarrari ongi atxikita, goratasuna hartuko dugu. Betiere bide nagusia utzi gabe, mazelak korritzen hasiko gara. Ribas herrira hurbiltzen ari garelarik, belarrez jantzitako bide bat ikusiko dugu ezkerraldetik. Handik joko dugu, Orzalesko San Bartolome baselizara jaisteko. Tenpluaren arrastoak talaia batean daudenez, haren ondora hurreratzea erraza egingo zaigu. Ermita aurretik igaro eta galsoroa inguratzen duen terrazatik segituta, Peciña eta Ribas lotzen dituen nekazari bidera irtengo gara. Zidor labur batek lagunduko digu Gobateko multzo arkeologikoraino. Aurkikuntza ederra benetan. Bide nagusira irtengo gara berriz, eta Ribas herriraino jarraituko dugu. Eliza aurreko plaza zeharkatuta, ospe oneko Jose Mari erretegira iritsiko gara. Aurrez aurre dugun porlanezko bideari segituko diogu eta, berriz errepidera irtendakoan, eskuinetik joko dugu. Bigarren bihurgunean, ezkerretik doan Ribasko ibilbide arkeologikoarekin bat egingo dugu. Behiala garrantzi handia izan omen zuen Pangua etxearen ondotik igaroko gara berehala. Hegoalderako noranzkoan segituko dugu. Laster, ordea, 90 gradu eskuinera egingo du bideak. Mahastiaren ertzetik segitu dugu, bide nagusian. Une batez ur biltegi txiki bat ikusiko dugu pistaren ondoan, hots, San Martin inguruan. Pistatik irtengo gara orduan, eta gain-gainean altxatzen den muinora igoko gara. Besteak beste, San Martingo nekropolia ikusiko dugu (21 hilobi) hareharrizko bloke luzean. Gero, bideak Panguako etxola bereziaren ondoraino lagunduko digu. Errepide gainetik ekin gabe, asfaltoaren albotik doan bidexkari jarraituta, aparkalekura iritsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 719z042y358egbmzll8q76jcgbl92ry 0 4622 19689 17269 2020-06-16T08:58:14Z Theklan 125 Robota: [[:Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak|Berriatik hartutako ibilbideak]] kategoria eransten wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Urduña}}, Beratza, Untzaga, Artomaña |distantzia = 17,2 km. 4 ordu. |ingurunea = Arabako eta Burgosko udalerriek inguraturiko Bizkaiko lurraldea da {{udalerria|Urduña}}. Gure urratsak Beratza mendira bideratuko ditugu oraingoan, Gorobel mendilerroa bistan dugula. |abiapuntua = Urduñako tren geltokia |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=58340&fetxa=2012-05-18&orria=036&kont=001 }} '''Arabako eta Burgosko udalerriek inguraturiko Bizkaiko lurraldea da {{udalerria|Urduña}}. Gure urratsak Beratza mendira bideratuko ditugu oraingoan, Gorobel mendilerroa bistan dugula. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=58340&fetxa=2012-05-18&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Zalantza barik, Bizkaiko jairik ospetsuenak eta arrakastatsuenak Bilboko Aste Nagusikoak ditugu. Horrela izanda ere, Urduñako (Bizkaia) otxomaioak, Otxomaio jaiak, tradizio handiagokoak dira, egiaztatuta baitago 1600. urtean ospatzen zirela. Hainbat ekintzaz disfrutatzeko aukera egoten da urtero-urtero Urduñan, tokiko abere azokaz eta Txaroles arrazako abere txapelketaz, besteak beste. Aurreko batean egin genuen legez, Urduñako tren geltokia hartuko dugu abiapuntu. Oraingoan, ordea, Txarlazo alderantz joan beharrean ezkerretik joko dugu. Plaza zeharkatutakoan, Artekale kaletik barrena abiatuko gara, eta, osasun etxea ezkerrean dugula, beherantz jarraituko dugu. Errepidearen azpiko pasabidea iragan ondoren, ezkerrera egingo dugu, berrehun bat metroan Nerbioi ibaiaren gaineko zubia igaroko dugula. Ibazurra auzoko txakolindegia atzean, zuzen joango gara, goiko elkargunera heldu arte, non eskumari emango diogun. Ezkerretik segituko dugu hurrengoan, eta ehun bat metro aurrerago zuzen joko dugu, legarra bidaide. Hamar bat minutu beharko dugu trenbidearen azpitik pasatzeko. Belarra zapaldu berri, hesia zeharkatu, eta ezkerrera joango gara bihurgunean. Basabide nagusiari men ibiliko gara hemendik aurrera, fresko, pagoak zein haritzak nagusi. Baso-soilgunean noranzkoari eutsi (I), eta hamar bat minutuan eskuinera egingo dugu (HE), zuzen eta beherantz doanari muzin eginda. Hurrengoan, eskumatik jarraituko dugu, eta hamar minuturen buruan ate ondoan egongo gara. Iragan gabe, eskuineko zidortxoak tontorreraino eramango gaitu. Beratza mendiko tontorra (708 metro, erpin geodesikoa, jaiotza, xafla eta buzoia) leku paregabea da atsedena eta mokadua hartzeko. Gorobel mendilerroko tontorrak nagusituko zaizkigu handik, Txarlazo, Bedarbide eta Iturrigorri harrigarria batez ere. Burdin hesiaren beste aldera pasatuko gara eta, bigarrena zeharkatzeke, eskuinetik segituko dugu. Belar zidortxoa aurki bihurtuko zaigu basabide, eta basoko hezegune hesitura iristeaz batera, zuhaitzetatik irten eta ezkerrari ekingo diogu, pista zabalean. Hesia iragan ostean, eskumara joango gara, eta segituan zuzen joko dugu, belarrarekin bat (H). Untzaga berehala izango dugu bistan, aurrean, ezkerrean Gorbeia nahiz Arnoko mendiak begiztatzen ditugun bitartean. Gasteizko errepidea iragandakoan, zuhaizti gozoak hurreratuko gaitu Untzagara. Ez sartzea erabakitzen badugu, eskuinetik jarraituko dugu (HM), eta, hamar minutu baino lehen eskumara sartuko gara, bigarren belarditxoan. Herrian sartuko gara, ura hartu, eta, bide batez, San Fausto eliza erromanikoa ikusiko dugu. Hego-mendebalerantz irtengo gara, Nerbioi kaletik zehar. Azken etxea iragan ondoren, eskuineko pistatik joko dugu (IM). Minutu bira, belarditxo bat ikusiko dugu ezkerrera; han sartu, hesia zeharkatu, noranzkoari euts,i eta argindar-dorre berdeetarantz egingo dugu, betiere goiko aldean, alboetara jo gabe. Gogor jaisten hasi, eta lehenengoan ezkerretik segitu; elkargune guztietan zuzen joango gara. Pagoek eta haritzek freskaturiko bideak errekatxora eramango gaitu. Behin hara helduta, eskumara joango gara (M), urarekin bat. 500 bat metroan belarra desagertuko zaigu, ate berdera iristeaz batera. Eskuinera, legar pistan, hamar bat minutuan trenbidea igaroko dugu, bai Txarlazo bai Iturrigorri deigarria parean. 300 bat metro ibili beharko dugu, eta Artomañako dorretxean izango gara,eta segituan elizara azalduko. Ezkerretik jota irtengo gara herritik, erreka zeharkatu barik. Arabako txakolina ekoizteko mahasti artean ibiliko gara, zuzen, eskumatik sartzen garen arte. Hurrengo bidegurutzean ezkerrera joango gara (M), bide txukuna alboratuta, kilometro bat baino gehiago zuzen beteko dugula. Ezkerreko bideei jaramonik ez, Santa Klara monasterioko harresiak lagunduko digu eskuman. Zuhaitzek markaturiko Gasteizko errepidera heldu, eta, hortixe, lehengo bidearekin bat egingo dugu abiapunturaino. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] epg7e3cd554d14ddbrzunlu2zpwgtbg 0 4623 19881 17462 2020-06-16T09:01:38Z Theklan 125 Robota: [[:Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak|Berriatik hartutako ibilbideak]] kategoria eransten wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Listorreta-Barrengoloia, Aizpitarte haitzuloak, Malmazarko lepoa, Pagosarde, Urdaburu, Idoia, Pagopurraketa |distantzia = 10 km. 2 ordu eta 45 mn. |ingurunea = Historiaurreko aztarnategi garrantzitsuak izan ziren Aitzbitarteko haitzuloak. Horien erraietatik Urdaburuko gailurrera egingo dugun ibilaldian kontraste handiak topatuko ditugu. |abiapuntua = Listorreta-Barrengoloia atsedengunea ({{udalerria|Errenteria}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=57770&fetxa=2012-05-11&orria=044&kont=001 }} '''Historiaurreko aztarnategi garrantzitsuak izan ziren Aitzbitarteko haitzuloak. Horien erraietatik Urdaburuko gailurrera egingo dugun ibilaldi honetan, kontraste handiak topatuko ditugu. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=57770&fetxa=2012-05-11&orria=044&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Astigarragatik Oiartzunera (Gipuzkoa) doan errepidean barna, Bentak edo Perurena baserrira iristean, Landarbaso inguruetaraino doan asfaltaturiko bidea hartuko dugu. Listorretako atsedengunea igaro eta Barregoloiako atsedengunera iristean, hango aparkalekuan utziko dugu ibilgailua. ==Aitzbitarteko haitzuloak== Atzean utzi ditugu Listorreta eta Barregoloiako atsedenguneak, eta, beherantz, Landarbaso erreka alderantz doan porlanezko pista hartu dugu. Berehala heldu gara haitzuloetara eramango gaituen bide ondora, eta, hortxe, utzi egin dugu pista zabala. SL-Gi 1003 ibilbideari dagozkion bide seinale zuri eta berdeak lagun izango ditugu lehen zati honetan, eta ederki erakutsiko digute jarraitu beharreko bidea. Errekaren paraleloan metro batzuk egin, eta Aitzbitarte mendiaren magalean dauden bost haitzuloetatik lehenak ikusi ditugu. Egurrezko zubi handi batek errekaren beste aldean utzi gaitu, eta, aldapa txiki bat igo ostean, kobazulo nagusiaren sarrerara heldu gara. Goi Paleolito garaiko garrantzi handiko aztarnategia dugu. Gainera, hori izan zen Euskal Herrian lehendabizi aurkitutako lehen gizakien aztarnategia. Landarbaso errekatik hasi, eta laugarrena da, erreka zulotik hogei bat metrora. Hango okupazioa orain dela 23.000 urte hasi zen, eta boladaka beste 3.000 urte luzatu. Erabilpen garairik bortitzena 13.500 eta 10.000 urteen bitartean izan zen. Topatutako aztarnak suharriz eta hezurrez landutako lanabesak dira, baita ehiza eta arrantzarako tresnak ere, ehizatzen zituzten animalien hondakinekin batera: bisonteak, elur oreinak eta abar. Lehen lanak 1892an hasi ziren, eta M. del Valle Lersundiko kondeak egin zituen. XX. mendearen hasieran ere, beste lan batzuk egin ziren. Azkenik, Aranzadi Zientzia Elkarteak eratu eta ordaindu zuen beste ikerketa sakon bat, 1960tik 1964raino iraun zuena. Linternak edota frontalak erabiliz, barrura sartu eta haitzuloaren zati handi bat bisita daiteke, betiere kontu handiz, leku batzuetan zuloak baitaude. Hala ere, komeni da ingurua ezagutzen duen norbaiten laguntza izatea. ==Urdaburu== Bidera itzuli, eta xendan barrena aurrera egin dugu, errekaren paraleloan. Pinudian zehar, pixkanaka goraka hasi eta, sigi-saga baten ondoren, bidegurutze batera iritsi gara, Pagopurraketara hain zuzen ere. Hor, SLa utzi, eta erabaki dugu PR-Gi 1003 eta 1004 ibilbideekin lotura egitea. Ezkerretik apenas kilometro erdia bete, eta Idoiatik datorren pista zabalera atera gara. Inguru horretan jende gehiago dabil; mendizaleez gain, txirrindulari ugari. Seinale zuri, hori eta gorriek erakusten diguten bidean, erraz egin dugu aurrera. Berriro bidegurutze batera heltzean, Untzegiko edo Lizarregiko lepoetara doazenen artean bat aukeratu behar izan dugu. Eskuin aldetik ateratzen den bide zabala hartu dugu, bestea itzulerarako utzita. Eukalipto landaketa berrien artean, Pagosardeko atsedenlekura iritsi gara. Bide seinaleei kasurik egin gabe, Urdaburu Txiki aldera igotzen hasi gara, egurrezko hesola batean ikusi dugun Urdaburura igotzeko xendatik. Aldapa geroz eta pikoagoa da. Lehen haitzak inguratu, eta pagadian sartu gara. Lepoan, atseden txiki bat hartu dugu arnasa berritzeko, eta, tontorrera heldu aurretik, azken malda gogorrari ekin diogu, haitz artean, tentu handiz. Gutunontzi bat, erpin geodesiko bat, gurutze bat eta amnistiaren aldeko ikur handi bat. Hamaiketakoa egiten dugun bitartean, gailurretik dagoen ikuspegi bikainaz gozatu dugu: Añarbeko urtegia, Adarra, Jaizkibel, Aiako Harria... Etorri garen bidetik, Pagosardera jaitsi gara, baina, oraingoan, eskuinetik sartu gara pagadian, seinale zuri eta horiei segituz. Alanbrezko hesiaren paraleloan eta mugarriak lagun, Malmazarreko gainera itzuli gara. Gorantz doan jende andana artean, pistatik behera azkar egin dugu; metalezko langa gainditu, eta Idoia jatetxerantz abiatu gara. Salda bero bat hartzeko tentazioari ezin eutsi, eta erabaki dugu atseden txiki bat hartzea. Abiapuntura heldu aurretik, errepidean barna abiatu gara, eta tarteka hori utzi eta xenda zaharrari jarraituz, erraz jaitsi gara aparkalekura. Gertu dugu Listorretako atsedengunea, eta han ere makina bat jende dago, egun pasa. Egun eder baten ostean, gu etxera itzuli gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] hyo40e5jtcgoxv96ilurattgykxufuv 0 4624 20642 19795 2020-06-25T21:14:32Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67327-Laudio Mostatxa-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = {{udalerria|Laudio}}, Gardea auzoa, Beldui, Pagolar, Mostatxa, Larrazabal, San Joan Astobitzako |distantzia = 12,5 km. 3 ordu eta 15 mn. |ingurunea = {{udalerria|Laudio}} ibarrak aspaldiko elurzulo bat gordetzen du Pagolarreko hegaletan. Huraxa ezagutzera abiatuko gara Gardea auzotik. |abiapuntua = Gardea auzoa ({{udalerria|Laudio}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=57148&fetxa=2012-05-04&orria=036&kont=001 }} '''{{udalerria|Laudio}} ibarrak aspaldiko elurzulo bat gordetzen du Pagolarreko hegaletan. Sakonunea berriki egokitua izan baita, huraxe ezagutzeko asmoz abiatuko gara Gardea auzotik. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=57148&fetxa=2012-05-04&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Elurzuloak han eta hemen barreiaturik daude Euskal Herrian. Batzuk herrietan egokitutako etxola sinpleak izaten ziren, menditik ekarritako elur preziatua bertantxe metatzeko egokituak. Hala nola Gasteizko harresiaren ondoan oraintsu aurkitua izan dena eta Arabako Errioxan existitu direnak. Beste batzuk, ordea, mendian zeuden eta sakonunetan nahiz arrakaletan modu naturalean pilatzen zuten urre zuria. Laudioko ibarrean, gutxienez, mota horretako elurzulo bi zeuden: bata San Antonio baselizatik gertu, Kamarakako mendebaldeko hegalean; Pagolarreko mazelan, bestea. Behiala, sendagai gisa eta limonadak (upel-limonadak, hain justu) prestatzeko ezinbesteko osagai zuten elur izoztua. Aski preziatua zen, hortaz, harik eta hotz artifiziala nagusitu zen arte. Gardea auzoaren gainean Mostatxako elurzuloa ezaguna da. Oraintsu egokitu dute ibiltarien jakin-mina eta interesa elikatzeko xedez. ==Elurzuloaren bila== Mostatxako elurzulorako ibilbidea Gardea auzoko ({{udalerria|Laudio}}, Araba) elizaren aurrean hasiko dugu. Lehen metroak {{udalerria|Laudio}} aldera egingo ditugu. Bi minutu igaro ondoren, Beldui eta Zumeltza bidea ezkerraldean ikusiko dugu. Basabide asfaltatua da, eta hari segituko diogu Mostatxako hegaletan sartzeko asmoz. Garai inguruan, bidea porlanez jantzi, eta pinudian barrena segituko dugu. Aldats pikoei aurre eginda, Beldui baserrira iritsiko gara azkenik. Ez da huraxe nolanahiko baserria, txakolinaren produkzio eta kalitatean aski ezaguna baita Laudioko ibarrean. Nagusiari baimena eskatuz, baserri parean ezkerrera egingo dugu. Pabiloiaren eretzetik igarota, pinudiaren atarian dagoen burdinazko ate herdoildu baterantz urratsak egingo ditugu. Eskuinera egingo dugu langa zaharrean. Goraxeago, haatik, ezkerrera hartu, eta pinudiaren konpainian jarraituko dugu. Koniferoen errainuan hamar minutu eman ondoren, lau bideko elkargunera iritsiko gara. Eskuinera joko dugu bertan, hots, mazelan atzera eta goraka jarraituko dugu. Segidan etxola zahar baten ondoraino lagunduko digu basabide harritsuak. Berehalakoan pinuak atzean utziko ditugu. Koniferoen ordez, urkiak, haritz amerikarrak eta izeiak ditugu. Bidea makurtzean, Mostatxako elurzuloa aurrez aurre dugu. Zuloa egurrezko zutoinez inguraturik dago, eta propio jarritako argibide taula batean elurzuloei buruzko xehetasunak irakur ditzakegu. Elurzuloaren ondoko basabidean ezkerrera egingo dugu. Pista egokitu berria da, eta Mostatxako bizkarreraino eramango gaitu. Bihurgunea itxian, basabidea utzi eta eskuinetik doan bidetik gora eta gora egingo dugu, harik eta Mostatxako gurutzera iritsi arte. Ikuspegiak, zinez, itzelak: Laudioko ibarra eta haren inguruan altxatzen diren mendiguneak bistan ditugu. Ganekogorta eta Larragorri ingurukoak, akaso, nabarmenak. Ikuspegiaz bapo aseta, urratsak mendebaldera egiteari eutsiko diogu. Beraz, gandorrean barrena doan bidexkari jarraituko diogu. Oliobidea zeharkatuta, hegiz hegi segitu eta, Bizkarra izeneko tontorretik pasatu ondoren, Pagonabarra tontorrera iritsiko gara. Mendiko postontzia eta erpin geodesikoa gailurra zapaltzen duen hedagailuaren atzealdeko gandortxoan daude. ==Larrazabal auzoa== Porlanez jantzita ageri da anteraino doan zerbitzurako bidea. Hura baliatuko dugu ibarrera jaisteko. Horiek horrela, Atxiriturri edanleku ondotik igaroko gara behera egiten hasi eta berehala. Larrazabalgo baserrietara iritsiko gara uste baino arinago: Goiasko, Bekoetxe eta Rebis baserriak atzean utzita, hariztiak ongi babestua duen Basozabal baserri zaharrera iritsiko gara. Beherago, San Joan Astobitzako baseliza eta atseden lekua ikusiko ditugu Mastutxu errekastoaren altzoan. Errepidea bazter egin gabe, Landaluze auzoan aurrera egingo dugu. Zumalakarregiko etorbidearekin bat egitean, eskuinera jo eta merkataritza gunearen aurreko biribilgunea igarota, Gardeara iritsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] f2wq3xd118lyhqnitsc3f51rrg6acfl 0 4625 20488 19567 2020-06-25T21:11:50Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67311-Ttutturre-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Ertaina-zaila |lekuak = Albi, Albiko trikuharria, Bustintzako borda, Ttutturre, Beloki, Arkuek, Mendiaundi, Unagako putzua |distantzia = 13 km. 3 ordu eta 40 mn. |ingurunea = Aralarko Malloetako tolesturetan daude 'arkuak' izeneko eraikin bitxiak. Horien erabilerari buruz hainbat interpretazio egin dira, eta oraindik ez da argitu haien jatorriaren sekretua. |abiapuntua = Albiko aparkalekua (Baraibar) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=56567&fetxa=2012-04-27&orria=038&kont=001 }} '''Aralarko Malloetako tolesturetan daude 'arkuak' izeneko eraikin bitxiak. Horien erabilerari buruz hainbat interpretazio egin izan dira, eta oraindik ez da argitu haien jatorriaren sekretua. Eraikin horien bila abiatuko gara Albiko aparkalekutik.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=56567&fetxa=2012-04-27&orria=038&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == Egun Aralarren ikus daitezkeen eraikinen artean (borda, trikuharri, harrespil, txabola…), badira artzainek antzina erabili ohi zituzten egitura berezi batzuk: arkuak. Elezaharrak dioenez, bertan jentilak bizi omen ziren, edo agian historiaurrean bizileku gisa erabiltzen zituzten. Beste batzuen ustez, garai batean artzainek babesleku gisa erabiltzen omen zituzten, batik bat inguru hauetan otsoak nagusi zirenean, bertan ardiak eta arkumeak gordetzeko. ==Ttutturre== Albiko inguruetan dagoen aparkalekuan utziko dugu ibilgailua. Hara iristeko, Lekunberritik Done Mikel Aralarkoaren santutegira doan errepidea hartuko dugu, eta 11. kilometroa pasa eta gero aparkalekura helduko gara. Malloetako tolesturetan ezkutaturik dauden txabola kupuladun horien bila abiatu gara. Metalezko langa atzean utzi, eta pagadian zehar hedatzen den pista zabalean aurrera egin dugu, gure eskuinera txabola bat utzita. Tarteka ikusi dugun marka gorri batek erakutsi digu jarraitu beharreko norabidea. Argiune batera heltzean, ezker aldera doan bidetik igotzen hasi gara, eta izeidi batera iritsi. Hori igaro eta haitzarte estu bat igaro ostean, Bustintzako bordaren ondora ailegatu gara. Errekastoaren ondotik metro batzuk bete, eta aurrez aurre dugun lepora doan xenda utzi dugu eskuin aldetik Belokirantz doan maldari helduz. Bide jakinik gabe, aldapa pikoari ekin, borda bat gure eskuinera utzi, eta ardibideek lagundu digute tontor zabalera iristen. Bat-batean, Aralarko soilgune zabala gure mendean eta aurrez aurre Malloetako lehen mendi multzoa: Ttutturre, Ttutturregi, Sollazbizkargaña… Ikuspegi ederraz gozatu eta aurrean dugun Ttutturre aldera jaisten hasi gara. Igaratzatik datorren pista (GR-12) gurutzatu, eta, beti zuzen segituz, mendiaren magalera gerturatu gara. Tontorrera igotzeko apenas ikusten den xenda batetik gorantz egin dugu aldapa pikoan zehar, azken metroak haitz artean. Leku hori ere talaia paregabea da Malloen ikuspegi osoa ikusteko, bertan hasi eta Balerdiko ezproian bukatuz. Horien magalean, berriz, {{udalerria|Araitz}} ibar ederra, herri eta baserriak han hemen barreiaturik. Ur tragoxka egin, eta arkuen bila abiatu gara. Igotako bidea atzean utzi, eta beste aldetik jaitsi gara aldapa zabalean zehar. Lepora iristean arakatze lanetan hasi gara, eraikin berezi horien bila. Bidezidorra utzi, eskuin aldera jo, eta pagadian murgildu gara sakonune batean dauden harrizko hiru eraikin kupuladun bereziekin topo egin arte. Kostatu zaigu, ez baitago bertara joateko seinalerik; beraz, pazientziaz hartu behar. Hiru arkuak loturik daude, eta batek sabaia erorita dauka. Kontuz ibili behar. ==Mendiaundi== Pozik gaude, bizpahirutan saiatu eta gero, azkenean aurkitu ditugu eta! Atzera egin gabe aurrez aurre dugun aldapa txikia igo, eta goi aldera atera gara. Ttutturregi gure eskuinera laga eta maldan behera jaitsi eta gero eskuin aldera jo dugu Atallaurreren magalean marrazten den xendan zehar. Ingurune nahasi honetan kostatu zaigu arkuak aurkitzea, Argañetaren oinean osatuenak ikusi ditugularik. Ttutturren hasi eta Artubiko gailur ingurura arte zabaldurik dauden harrizko txabola horiek neurri desberdinetakoak dira; gehienak ohiko mendi ibilaldietatik aparte daude, eta horregatik da zaila babeslekuon kokapena aurkitzea. Argañetara igo eta segidan Mendiaundira hamaiketakoa egiteko. Aralarko zelaietara jaitsi gara zuzenean Unagako putzura. Lehen abereentzako putzu lohitsu bat zena orain hezegune dotore eta txukuna da. Garai batean, inguru honetako abere guztiak biltzen ziren putzu honetara, baina gaur egun putzu artifizialak eta porlanezko arraskak ezarri dira nonahi. Albira itzultzeko Unagako putzutik gorantz egin dugu; Txameni eskuin aldetik inguratu, eta Intzazelai aldera jo dugu. Lepora iristean, Pagomaritik datorren bidearekin bat egin, eta maldan behera egin dugu pagadiaren itzalean. Bide nabarmen eta eroso horrek igotzeko erabili dugun bidearekin bat egin eta berehala heldu gara Albira. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] n5xjoy7i7ny97tteb7n21x9w4wgfvk2 0 4626 20414 19954 2020-06-25T20:42:55Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Lezeagako sorginak eta laminak.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Laudio}}, Lezeaga bidea, Iñarrondora bidea, Errekabietako behatokia, Mintegietako labeak, Ermuko santutegia |distantzia = 8,5 km. 2 ordu eta 45 mn. |ingurunea = Sorginek eta laminek natura babesten dutela, Laudioko bazterrak astintzera goaz. I�arrondoko ur gardenei jarraituz, zelatan egongo gara, izakiok ezkutalekutik noiz aterako. |abiapuntua = Laudioko herriko plaza |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=55980&fetxa=2012-04-20&orria=044&kont=001 }} '''Sorginek eta laminek natura babesten dutela, Laudioko bazterrak astintzera etorriko gara orain. Iñarrondoko ur gardenei jarraituz, zelatan egongo gara, izakiok ezkutalekutik noiz aterako. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=55980&fetxa=2012-04-20&orria=044&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Laudio}} herrian jarriko gara ibili-ibilian (Aiarako kuadrilla, Araba); herriko plazan, hain justu ere. Plaza aurrean Lamuza parkea dago, lorategi botaniko baten antzera antolatua. Parkean barrena abiatu ordez, haren eskuinetik Okondora doan errepideari jarraituko diogu. Ugarte auzoko elizara iritsi aurretik, Lezeagako bideari ekingo diogu, Santa Luzia eta Ermuko Andre Mariaren santutegi aldera seinalatzen duten bide seinaleei kasu eginda: errepide estua da, eta, berehala, Iñarrondo errekastoaren ondoan jarriko gaitu bideak. Errekastoa zeharkatu bezain pronto, eskuinera egin, eta, asfaltoari segika, Gorostitzako bidebanatzera iritsiko gara. Eskuineko basabidea hartuko dugu, han Santa Luziarako bideari heltzeko. Lehen aldatsa amaitu gabe, argibide taula batek parada emango digu atseden hartzeko. Kartografiak lagunduta, etnografiari, laminei eta santutegiei buruzko datuak irakurriko ditugu lasai-lasai. Errepidea utziko dugu orduan —handik itzuliko baikara gero—, eta eskuinetik doan basabideari ekingo diogu. ==Atxorrotz haitzak== Iñarrondo ibarrean gora hasita, bidebanatze batera iritsiko gara. Errekasto nagusiaren konpainia bazter egingo dugu hor, eta ezkerretik abiatzen den basabideari helduko diogu. ''Ermuko santutegia'' eta ''Ganekogorta'' mendi izena irakurriko ditugu bide seinalean. Ezusteko baten moldean, goratasuna hartuko dugu, bat-batean. Gero, jaitsiera xume bat eginda, errekasto jauzkari baten ertzeraino umil eta otzan etorriko gara. ''Errekabieta'' eta ''Lezeaga'' deritzen lekuek bat egiten dute paradisu ezkutu horretan. Holaxe egiaztatuko digute, bederen, Laudioko elezaharren aipu bat dakarren argibide taulako irudi iradokitzaileek. Behiala, ''Atxorrotz'' izeneko haitzetan bizi omen ziren laminak eta sorginak. Nonbait, bazterrotara hurreratu ohi ziren isil-isil, orrazteko xedez, eskuan urrezko orraziak zituztela. Jakina, mendiari ur emari gardena zerioneko garaia gogora ekarri nahi dute aspaldiko kondairok, baita eliza erregurik gabeko aroa ere. Laminen bizilekua atzean utzita, dibertitzeko tartea hasiko da: Isusiko auzorainoko igoera gogorrean, egurrezko eskailera maila, zubi eta zaldainak ikusiko ditugu, han eta hemen mendi magalari atxikita. Era berean, kontuan izango dugu gero trumilka etorriko zaizkigun aldapa pikoak ez direla nolanahikoak izango. Litekeena da, gainera, ibiltaria arnasestuka geratzea eginahalaren ondorioz. Hurritzak, gaztainondoak eta haritzak bidaide, lehen oztopoak gaindituko ditugu. Laster, ordea, behatoki batek aitzakia emango digu sosegua berreskuratzeko. Ikuspegia ez da zabala, baina aurrez aurre izango dugu laminen ezkutalekua, landaredia eta kareharria nahas-mahas ageri diren eremu ilune batean. ==Mintegietako karobiak== Indarberrituta, maldari aurre egin ostean, basabide batera irtengo gara. Ezkerraldetik segituko dugu orduan. Aurrerago, ezkerrera egingo dugu berriro. Errekastoa zeharkatu, eta, pistan barrena metro batzuk egin ostean, bidexkari oratzeko parada izango dugu: basabidean jarritako sokak eta egurrezko zutoinak ezinbesteko erreferentziak izango dira. Ibarrean gora egin ahala, aspertzeko betarik ez dugu izango: zubitxoak eta eskailerak lagun, eremu karstiko eta kaotiko bat zeharkatuko dugu. Gorago, meategi baten arrastoak harritu egingo gaitu, eta, akaso, harridura handiagoa sortuko digu han abiatzen den harbidearen trazadurak berak. Hari zehar-zehar jarraituz, pagadiak eta haritzak uztartzen diren leku batera iritsiko gara; lubaki baten moduan gora jotzen duen bidexkatik jarraituko dugu. Isusiko auzora doan aspaldiko bidea da. Berehalako batean, Mintegietako karobi zuloetara iritsiko gara. Bi daude bide ondoan, bi-biak prest 1950. urtera arte zegozkien ardurei egokiro erantzuteko. Labeok frantses tankerakoak direla irakurriko dugu argibide taulan. Isusi auzora jo gabe, karobian gora doan bidexkari heldu, eta, labeotako gainaldera iritsita, Ermuko Andre Mariaren santutegirako errepidera irtengo gara. Laudioko herriko plazara bueltatzeko, errepidean atzean egin, eta, Isusi auzotik igarota, ibarreraino jarraituko dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] lupihlnpzhkftdfynrkm350liw3uzg7 0 4627 20515 20183 2020-06-25T21:12:17Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67273-Beruete-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Beruete, Ernaitzu, Ireber, Launtze, Otsola, |distantzia = 12,5 km. ordu eta 45 mn. |ingurunea = Ireber mendiaren inguruetatik pagadi, larre eta tontor harritsuek paisaia ederra osatzen dute. Azken urteetan haize errotek eraldatu dute, zoritxarrez, paisaia hori. |abiapuntua = Beruete ({{udalerria|Basaburua}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=55371&fetxa=2012-04-13&orria=036&kont=001 }} '''Ireber mendiaren inguruetako pagadi, larre eta tontor harritsuek paisaia ederra osatzen dute, baina, zoritxarrez, azken urteetan paisaia hori erabat aldatu duen osagai berri bat ikus dezakegu makina bat gandor eta hegitan: haize errotak.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=55371&fetxa=2012-04-13&orria=036&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == Beruete herria (Nafarroa) izango dugu gaurko abiapuntua. Hara iristeko, A-68 autobidean Arruitzeko irteera hartuko dugu, eta zuzenean Aldatz herriraino joango gara (NA 4018). Herria zeharkatu, eta Beruetera doan errepidea hartuko dugu. ==Ernaitzu== Gure eskuinera utzi dugu Berueteko eliza, eta herriaren goialdera doan bide asfaltatutik egin dugu aurrera. Gaztainondo zahar baten ondora heltzean, gure eskuinera laga dugu gero itzulerako erabiliko dugun porlanezko pista. Pixkanaka gorantz egiten duen errepidean, modu berezian kokatuta dauden bi asken ondotik igaro, eta, lehen bihurgune handia gainditu eta berehala, eskuinaldetik marrazten den bidexka hartu dugu. Bi kilometro pasatxo bete dugu errepidean. Pagadian murgildu gara, eta orbelak ezkutatzen duen xendatik gorantz egin dugu, zuzen, bizpahiru txondor plazen ondotik pasata. Laster atera gara pista zabal batera, eta handik segitu dugu eskuinaldera. Ehun metro pasatxo bete, norabidea aldatu, eta ezkerretik datorren beste bidea hartu dugu. Eguzki izpiek pagadi trinkoa zulatu dute, eta inguruak beste distira bat hartu du. Berehala iritsi gara alanbrezko hesi baten ondora, eta, horren ondotik ibiliz, eroritako borda baten ondora ailegatu gara. Pistatik segituz, gertu ikusi dugu beste borda bat; baina bidegurutze horretan, borda aldera joan beharrean, eskuinaldetik hartu dugu bidea. Basotik atera, eta gure mendean agertu da ibarraren ikuspegi zabala. Alanbrezko hesiari begiratuz, berehala ohartu gara hori gainditzeko eskailera moduko ataka sinple bat dagoela. Toki horretan, pista zabala utzi, hesia gainditu, eta maila desberdinetan aurkitu ditugun haitz multzoak perpendikularki igotzen hasi gara, bide jakinik gabe pagadia zeharkatuz. Topo egin dugun bigarren hesia pasatu, eta azken metroak bete ditugu, Ernaitzuko gailur zabalera atera aurretik. Ikuspegi paregabea eskaintzen du mendi horrek, eta, handik ikusten dena deskribatzea luzea litzatekeenez, hara joatea eta gozatzea hobe. Erpin geodesikoaz gain, bi gutunontzi daude: bata zilindro horizontala da; eta besteak Sanferminetako entzierroa gogora ekartzen du, bitxia oso. ==Trikuharriko altxorra== Parez pare dugu Ireber, eta hara aldera jaisten hasi gara belardian zehar. Berehala iritsi gara Sobresateko lepora, eta, han, GR-12aren bide seinale zurigorriak ikusi ditugu. Metro batzuk aurrerago, pagadian sartu, eta tontor bat dugu gertu; hura igotzen hasi gara. Pagaditik ateratzean xenda batek lagundu digu kare haitzezko tontor gainera heltzen. Hamaiketakoa egiteko leku aproposa. 360º-ko itzulia eginez, Andia eta Aralarko mendilerroak, Iruñerri, Baztan, Bidasoa, Urumea, Leitzaran eta Tolosaldeko mendiak; eta urrutiago, Pirinioak. Ikusgarria! Atsedena hartu ostean, gertu dagoen lepora jaitsi, muinoa inguratu, eta basotik ateratzean Bi Ahizpen Sepultura izena duen Brontze Aroko trikuharriaren ondora atera gara. Elezaharraren arabera, leku horretan, bi ahizpa elur ekaitzak harrapatuta hil omen ziren Beruetetik Leitza aldera zihoazela. Hala ere, bada beste kontakizun bat, otsoek janda hil zirela dioena. Trikuharri horretan urrezko txanponez betetako altxor bat zegoela ere esan ohi da. Launtzeko mendi gailurrera erraz igo gara, eta gertu ikusi dugu Kornietako parke eolikoa, Aritz mendian hasi, eta Zuparrobiren gandorrean zehar hedatuz. A ze demasia! ==Otsola== Launtzetik ekialdera zuzen jaisten den bidetik, erraz egin dugu behera, ur putzu txiki baten ondora iristeraino. Han, GR-12aren marka zuri-gorriak ikusi ditugu berriz, eta horiek markatzen diguten norabidean hesia gainditu, eta pagadi bikain batean ondo marrazten den bidetik Otsolako zelaietara jaitsi gara. Metalezko langa pasatu, eta iturri bitxiaren ondora iritsi gara; aurrerago, egurrezko hesola batek hainbat bide erakutsi dizkigu. Guk, seinaleak utzi, eta Arrarats aldera jaisten den pistarantz jo dugu. Toki horretan, bi aukera ditugu: bata, porlanezko pistatik Arrarats herrira jaiste; eta bestea, berriz, horren eskuinetik ateratzen den xendan barrena Beruetera jotzea zuzenean. Guk hori aukeratu dugu, bi arrazoirengatik: laburragoa eta atseginagoa izateagatik. Hangoek Otsolabidea deitzen diote. Alkardur mendiaren magalean zehar hedatzen den bide horretatik, erraz egin dugu aurrera, eta tarteka ikusi ditugun ur erregistro batzuek erakutsi digute handik barrena ur kanalizazio dagoela. Bide erosoa da, eta, magalak zeharkatu eta pagaditik ateratzean, Arraratsetik datorren pistarekin bat egiten du. Toki horretatik Beruete herriraino jaisten diren bide bazterrak gaztainondo zaharren erakustoki aparta dira. Bat-batean, herria agertu zaigu, eta azken metroak etxe ederren artean bete ditugu. Itzuli bikaina! == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] arqzs1mqosoils9d0mwsvhxqrmgmv5x 0 4628 20759 20525 2020-06-26T08:37:03Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67261-Sasiburu-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Alonsotegi}}, Agate Deuna baseliza, Arroletza, Sasiburu |distantzia = 10 km. 2 ord eta 30 mn. |ingurunea = Agate Deunaren baseliza, Arroletza eta Sasiburu mendiak, Erdi Aroko galtzada... zer ikusi asko dute {{udalerria|Alonsotegi}} inguruek. |abiapuntua = Alonsotegi |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=54923&fetxa=2012-04-06&orria=036&kont=001 }} '''Agate Deunaren baseliza, Arroletza eta Sasiburu mendiak, Erdi Aroko galtzada... zer ikusi eta zerekin gozatu asko dute {{udalerria|Alonsotegi}} inguruek. Abiapuntu eta helmuga Irauregi dugula hasiko gara oinez. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=54923&fetxa=2012-04-06&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Urtero-urtero, Agate Deunaren egunean, otsailaren 5ean, milaka barakaldar joan ohi dira baselizaren aurrean egiten den erromeriara. Ezkerraldean ez ezik, herrialde osoan ere ezaguna den ermita bisitatzeaz gain, gailur pare bat zapalduko dugu, paisaia ederra disfrutatzeaz batera. Santutegira joateko, honako hauek dira ibilbide nagusiak: Gurutzetatik doana —ezagunena—eta Kastrexanakoa. Lehenengoa baztertuko dugu, bigarrena interesgarriagoa izango zaigulakoan. Hori bai, Irauregin ({{udalerria|Alonsotegi}}, Bizkaia) abiatuko gara, zirkular erosoa egitekotan, Kastrexanako Deabruaren Zubitik (isurialde honetako ohiko abiapuntua) irten beharrean. Tren geltokia atzean utzitakoan, behera egingo dugu, San Antolin eliza eta Kadagua ibairantz. Zubia zeharkatu barik, aldameneko errepidean barrena jarraituko dugu, ezkerretik, Urgozo auzorantz, eta 25 bat minutuan helduko gara. Trenbidea igaro eta, Agate Deuna baselizara garamatzan bide seinaleari kasu, ezkerrera eta gora joango gara. Bost minuturen buruan, ezkerrera sartuko gara, Inguraldek berreskuratutako Erdi Aroko galtzadatik barrena. Larrazabal basoko haritz eta gaztainondo artean ibili ostean, errepidearekin elkartuko gara berriro, eta bost bat minutuan Agate Deuna baselizan izango. Eskumatik segituko dugu (I), errepidean behera; bost bat minutuan ezkerreko pistari ekingo diogu, gora, eta Donejakue bidea alboratzearekin batera. Hogei minutu luze igaro ondoren, jada zementua lur bilakaturik, ezkerreko bide irekiari emango diogu, gasbide zabalean gora atoan. Hamar minutu nahikoa izango zaigu Arroletzako tontorrera iristeko (454 metro, xafla eta buzoia). Gailurreko eukaliptoek zein akaziek bista oztopatzen badigute ere, Argalario, Serantes, Jata, Sollube, Ganguren eta {{udalerria|Oiz}} begizta ditzakegu, besteak beste. Sasiburu hurkoak panoramika hobea eskaintzeaz gain, leku egokiagoa da mokadua hartu edota umeak olgetan ibiltzeko. Goiko aldean jarraituz, ordu laurden bat beharko dugu aipaturiko tontorrean izateko. Sasiburutik (459 metro, buzoia eta orientazio mahaia) Ganekogorta, Gallarraga, Eretza, Ganeroitz eta Argalario mendiak nagusituko zaizkigu bertatik. Atsedena nahiz mokadua hartu ostean, belardian beheratuko gara (M), argindar dorreetarantz. Lur pista zapaldu gabe, ezkerrera jo, dorreekin batera (HE). Bost minutuz jaitsi ondoren, errekastoa zeharkatuko dugu; urik balego, jakina. Bizpahiru minuturen buruan, argindar dorrearen ondoko zuhaitza ezkerrean utzi, eta eskuineko pistan behera egingo dugu (H). Berehala iritsiko gara etxaldera, atea ondo itxitakoan. Porlana lagun beheratuko gara, eta bost bat minutuan ezkerrera joango, marka zuri-gorriekin bat. Zamundi auzoa atzean, Torregoikorantz daraman eskumako bideari jaramonik ez, zuzen joko dugu. Sasia auzoaren ondoko harizti ederra zeharkatu ondoren, eskuinera joko dugu lehenengoan (H), eta minutu pare batean abiapuntura ailegatuko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] hfbk5nffbdpeizqqfha0wfi4h3i3c2v 0 4629 20684 19867 2020-06-25T21:15:16Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67247-Antigua-Kizkitza-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = {{udalerria|Zumarraga}}, Izazpi, Antiguako baseliza, Elorriaga lepoa, Atxurtza, Beotegi, Kizkitza baseliza |distantzia = 13 km. 3 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Behe eta goi lurren artean larreko azienden migrazioa errazteko ireki zuten Donostiatik Arantzazuko Santutegiraino doan bidea, XI. mendean. Antiotik Kizkitzara ibiliko gara. |abiapuntua = Antiguako baseliza ({{udalerria|Zumarraga}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=54304&fetxa=2012-03-30&orria=044&kont=001 }} '''Behe eta goi lurren artean larreko azienden migrazioa errazteko ireki zuten Donostiatik Arantzazuko Santutegiraino doan bidea, XI. mendean. Antiotik Kizkitzara ibiliko gara. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=54304&fetxa=2012-03-30&orria=044&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Antio (Antigua) edo Santa Isabel ermita Zumarragako parrokia zaharra da. Ustez, XIII. mendean eraiki zuten, eta trantsizioko erromanikokoa edota gotikoaren hasierakoa da. Monumentu izendatua dute. Bertan, Andre Mariaren taila gotiko bat eta pietate garrantzitsu bat daude. Elezaharrak dioenez, jentilek jaurtikitako harriekin eraikia da. Hara iristeko, Beasaindik Zumarragara doan errepidea hartuko dugu, eta herrira heldu bezain laster, eskuinera jaitsiko gara eta berehala ikusiko dugu Antiguarantz doan errepidea. Hiru kilometro beteko ditugu ermitaren ondoan dagoen aparkalekuan ibilgailua utzi aurre-tik. Izazpira egingo dugun igoera izan ezik, ibilbidearen zatirik handiena XI. mendean Donostiatik Arantzazuko Santutegiraino eta alderantziz, behe eta goi lurren artean azienden migrazioa errazteko erabili ohi zuten transumantziaren bidetik beteko dugu. Bidean nonahi ikusiko ditugu bide seinale zuri-gorriak. Baselizaren ezkerretik ipar-ekialderantz hegaletik gora doan bidetik abiatu gara. Porlanezko pista berehala utzi, eta bide seinale zuri-gorriek jarraitu beharreko norabidea erakutsi digute. Pista zabal batetik berehala heldu gara Izazpiko oinean dago lepo batera, Elorriagako lepora. Pagotxetara doan bidea ezkerraldera utzi (GR 120), eskuinera transumantzia bidea laga (GR-34.1), eta bien artean nabarmena den xenda batetik gorantz egin dugu, aurrez dagoen pinudirantz. ==Izazpi== Bide zuzena aurkitu aurretik, hemengo basoak ustiatzeko irekitako makina bat pistare- kin egin dugu topo, eta tentuz ibili behar dugu. Ezker-eskuin ateratzen diren bideak utzi, eta zuzenean gorantz jo dugu, gorago ikusten den pinudi- ra daraman xendatik. Aldapa pikoa da, eta pinudira iristean leundu egiten da. Handik atera eta izeidi eder bat zeharkatzen duen xenda bati jarraituz, Izazpiko tontorrera heldu gara. Erpin geodesikoa, aizkoraren eta enborraren irudia duen gutunontzi bat, eta ''Pakea eta Maitasuna'' hitzak irakur daitezkeen gurutze handi bat, ikurrin eder bat duela. Ikuspegi ederra: Izarraitz, Hernio, Murumendi, Txindoki, Aizkorri... Gailurraren ondotik, gurutzearen aurretik ateratzen den zidorra hartu dugu, maldan behera. Sigi-sagan jaitsiz, Atxurtzako atsedenlekutik gertu dagoen leporaino iritsi gara, eta lehen utzi dugun bide balizatuarekin bat egin dugu. Pistan barrena berehala heldu gara atsedenlekura. Ezkiotik datorren bidearen ondoan, iturri ederra dugu. Handik aurrera bide seinale berriak izango ditugu bidelagun; PR-Gi 163ari dagozkion marka zuri eta horiak, hain zuzen ere. Bideak gorantz egiten du Beotegi izeneko kotaraino. Ehiztarien ''habia'' mordoa bide bazterrean laga, eta pinu artean gorabehera txikiak dituen bide batetik jarraitu dugu, Mandubia eta Kizkitzako bidegurutzera heldu arte. Aurrean ikusi dugun egurrezko langa igaro eta azken aldapa igo dugu Kizkitzako ermitara iristeko. ==Kizkitza== Goierrin ospe handikoa da irailaren 8an Kizkitzako Ama Birjinaren ermitaren inguruan egin ohi den erromeria. Gaur egun han dagoen imajina ez da jatorrizkoa. Ustez, erromanikoa zen hura, eta bigarren karlistaldian desagertu bide zen, baina hori oraindik frogatzeke dago. Haren ordez beste imajina bat jarri zuten, baina konpontzera eraman eta hori ere galdu egin omen zen. Egurrezko egitura baten gainean burua eta eskuak soilik zituen imajina bat jarri zuten, baina berehala kendu zuten, eta gaur egun dagoen Ama Birjinaren irudia jarri. Erromeria bezperan, gauez, itsasotik ikus daitekeen farola handi bat pizten dute. Itsasotik urruti egon arren, marinelek debozio handia zioten Kizkitzako Ama Birjinari. Horrek harridura handia sortzen du, eta hainbat interpretazio eragiten (autore batzuek diote bertako pagadietako egurra itsasontziak eta arraunak egiteko erabili ohi zutela). Abiapuntura itzuli nahi badugu, etorri garen bidetik abiatu beharko dugu berriro, baina Atxurtzako lepora iristean, Izazpira igo beharrean, aurrera jarraitu dugu, transumantzia-ren bide seinaleek erakusten diguten bidetik. Pixkanaka bide zabala estutzen hasi eta xenda bihurtzen da. Metro batzuk aurrera segi, eta Udako iturriaren ondora iritsi gara, Izazpira igotzeko lehen hartu dugun bidearekin bat egin aurretik. Leku honetatik Antiguako ermitara joateko, hasieran egin dugun ibilbideari jarraitu besterik ez dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 5e8j4ljczbffrqcz08qcud7a9hc1y5b 0 4630 20608 19742 2020-06-25T21:13:53Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67236-Labraza-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Labraza, Sonbrio, Valdevaron |distantzia = 6,5 km. 2 ordu. |ingurunea = Labraza hiribildua ikusgarria da. Bere harresien ezaugarriak direla eta, sari bat eskuratu zuen orain lau urte. Labrazako gotolekutik Dueñasko pinudia bisitatuko dugu. |abiapuntua = Labraza |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=53788&fetxa=2012-03-23&orria=036&kont=001 }} '''Labraza hiribildu ikusgarria da. Bere harresien ezaugarriak direla eta, sari bat eskuratu zuen orain lau urte. Labrazako gotorlekutik Dueñasko pinudia bisitatzera abiatuko gara. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=53788&fetxa=2012-03-23&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Euskal Herriko hiribildu-gotorlekurik txikiena da Labraza (Arabako Errioxa). Edozein bisitarik laster ulertuko du haren kokapen estrategikoak historian zehar bete duen funtzioa, tontortxo baten gainean baitago herria. XII. mendearen azken hamarkadan, forua eskuratu bezain laster, harresi gaindiezina eraikitzeari ekin zioten, sarbidea hegoaldean baino ez zela. Gaur egun, berriz, bisitari gehienak iparraldeko gunetik sartzen dira. Herri historikoa egituratzen duten hiru kaleei txukuntasuna darie. Arkitektura aparta erraz da ulertzen: orain lau urte, Europako beste hiribildu batzuekin lehiatu ondoren, ''World Walled Town'' saria bereganatu zuen Labrazak, eta notizia pozarren hartu zuten bizilagunek. Urbano Requibatiz arduratzen da herri kudeaketaz, eta hiribildua bisitatzen duen orori ongietorria gustura egiten dio. «Herriko ondarea itzela da: eliza, harresiak, kaleak, plazak… Gure harresiak bizirik egoteagatik etorri zaigu saria; izan ere, hormek bi metro eta erdiko zabalera dutelarik ere, leihoak eta etxebizitzak harresiari ongi egokituta daude». Urbanok herri kudeaketaren ardura hartzeaz gainera, olerki ugari bildu ditu azken hamarkadotan, eta turistek, bera gidari dutela, beraren sormenaz gozatzeko aukera izaten dute. ==Ibilian Sonbrioraino== Labrazan hasiko dugu ibilbidea. Harresi zaharrek hertsiki babesten duten gune historikora iri- tsi aurretik baskula ikusiko dugu; errepidearen bihurgunean, hain justu ere. Autoa bertan dagoen zabalgunean utziko dugu. Aparkalekutik irten eta, herrira igo gabe, Moreda aldera egingo dugu. Ezkerraldean asfaltoa agertutakoan, errepidea utzi eta maldan gora abiatuko gara. Segituan iritsiko gara lepo batera. Dueñasko pinudia bete-betean harrapatu dugu orain, eta, izpirik gabe, mira eginda geratzeko aitzakia dugu: hareharri karedunez, buztinez eta limoz osaturiko paisaia okre mailakatuan pinu xumeek (''Pinus halepensis'') berebiziko uharte ekologikoa margotu dute Valdevaron ibarraren parean. Lepotik behera egingo dugu, lurrezko bideari jarraituz. Ibarrean gaudela, Valdevaron errekastoa zeharkatu eta igotzen hasiko gara. Bidetik ekingo diogu, harik eta eskuinera egiten duen arte. Orduan, bide nagusiaren ezkerraldetik gora egingo dugu. Ipuru, erromero, izpiliku, ezkai eta makina bat landare mediterranearren artean ibiliko gara aldatsari aurre egiten diogun bitartean. Lehen aldapa amaitutakoan xendak banantzen direnez, zuzen ekingo diogu eremu soilean barna. Bigarren aldapa amaituta, basabide zabal batera irten eta leporaino segituko dugu. Alepo pinuak inguratuta gaude lepoan. Paisaiaz gozatzeko asmoz, ezkerrean irteten den bidexka bat hartuko dugu, eta Sonbrio izeneko tontortxora igoko gara. Kodes eta Toloño mendilerroen gaineko ikuspegi zabalak eskainiko dizkigu tontor zabal horrek. ==Dueñasko pinudia== Ikuspegiz bapo aseta, lepora itzuli eta, lehengoko noranzkoari eutsiz, bide nagusitik ekingo diogu. Hurrengo lepoan eskuinera hartu eta harlauza handi batzuei segika, Mojon Alto tontortxotik hurbil den lepora iritsiko gara. Eskuinera joko dugu bertan, eta, asfaltoari jarraituz, Dueñasko sakanera gerturatuko gara. Gero, mendian gora egin gabe, ezkerrera jo eta hegoalderantz abiatuko gara. Pinudia inguratu dugula, hartxintxarrezko bidea banantzen delarik, eskuinera egiteko unea izango da, baita magalari gortea egitekoa ere. Labraza aldera berriro jo dugula, irudi polita utziko digu hiribildu zaharrak. Valdevarongo ibarra zeharkatu ondoren, ibilbide hasierako leporantz joko dugu. Hara iritsi baino lehen, ordea, harrizko bide zabal bat agertuko zaigu bidean. Harbideari men eginez, bizkarreraino igo eta Labrazako ondare historikoa seinalatzen duen seinalearen ondora jaitsiko gara. Ondoren, asfaltotik, Labrazako harresietara igoko gara. Ibilbidea atsegina egitearren, belardian gora egiten duen bidexkari ekingo diogu. Kale Meharrean gora egin ostean, Pilotalekuko plaza inguratu, eta Labrazan sartuko gara, ate arkudunetik. Sorkunde kaleari jarraiki, Plaza Nagusira iritsiko gara. Hiribildutik irten aurretik Mairuaren ninfo-iturria bisitatuko dugu: harresiaz bestaldean dago eta arkitektura bitxia du. Erruki ermitaren ondoko kalea hartu, eta autora jaitsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 18s5i6iwi3v8svl1oj8e81z6wg99ngk 0 4631 20593 20194 2020-06-25T21:13:37Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67370-Itzaga.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Itzaga, Zuhatzu, San Migel baseliza, |distantzia = 10,5 km. 3 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Pirinioetan egon gabe, zereal lurren gainetik zazpiehun metrotik gora zutitzen da Izagako haitza. Done Mikelen baselizak egiten du berezi. |abiapuntua = Zuhatzu |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=53175&fetxa=2012-03-16&orria=036&kont=001 }} '''Pirinioetan egon gabe, zereal lurren gainetik zazpiehun metrotik gora zutitzen da Itzagako haitz dotorea. Oso mendi ezaguna da Nafarroan, eta Done Mikelen baselizak egiten du berezi bisitariaren begietara. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=53175&fetxa=2012-03-16&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Nafarroa Garaian dago Itzagaondo ibarra, eta Ardanatz, Erreta, Gergetiain, Idoate, Indurain, Iriso, Lizarraga, Turrillas, Urbikain eta Zuhatzu herriek osatzen dute. Lurralde horretako laborantza lurrak (zerealak, zuhainak) eta basoak (pinua, artea, haritza) Itzagako haitzaren hegi luzearen magalean barreiatzen dira, eremu zabala hartuz. Mendebaldean, Done Mikelen baseliza erromaniko zaharrak ongietorria egiten die mendizaleei, eta ekialdean, berriz, euren artean apenas gorabeherarik duten bi tontor nabarmentzen dira: Sanbelles eta Santagata haitza. Ipar-ekialdeko isurialdetik gaindiezina dirudien harrizko harresi batez osatutako amildegi luze batek inguratzen du. ==Zuhatzu== Itzagarako igoerarik arruntena Ardanatz herritik ateratzen da. Guk Zuhatzu herri txikitik abiatzea erabaki dugu, eta ibilaldi zirkularra eginez bertara itzultzea. Hara iristeko, Iruñean Pirinioetako autobidea (A-21) hartu eta 16. irteeran utzi dugu, Urrotzera doan errepidea (NA-234) hartuz. Artaitzeko bidegurutzean eskuinetik ateratzen den bideari (NA-2400) jarraitu, eta berehala heldu gara Zuhatzu herrira. Herriko bazter batean ibilgailua utzi, eta herriaren sarreran ikusi dugun lurrezko pistan barrena abiatu gara, aurrez aurre dakusagun Itzagako haitz aldera zuzenduz. Berehala heldu gara lehen bidegurutzera, eta, bertan, erdi erreta dagoen egurrezko hesola batek jarraitu beharreko bidea erakutsi digu (''Izaga'' jartzen du). Ezkerreko bidea hartu, eta jaitsiera txiki baten ostean eta berriro igotzen hasi orduko, pista nagusia utzi (jaitsiera hortik egingo dugu) eta gure ezker aldetik ateratzen den xenda txikiari heldu diogu (''cahir'' bat hasieran). Modu progresiboan altuera irabaziz, Erretatik datorren bidearekin bat egin dugu, eta konturatu orduko basoan sartu eta harrizko harresiaren azpira gerturatzen hasi gara. Haritz, ezpel eta pagoen artean marrazten den bide nabarmena geroz eta pikoagoa da, eta tarte batzuetan erritmoa moteldu behar izan dugu. Orbelaz estalitako xenda ederretik aurrera egin, eta, Ardanatzetik datorrenarekin bat egindakoan, herritik begiratuta gaindiezina zirudien harresian zehar zabaltzen den malda pikoari ekin diogu haitz eta zuhaitzen artean. Laster, 2009ko udan izan zen sute baten ondorioz erretako ezpeldira atera gara, eta gertu ikusi dugu baseliza. Atzera begiratu, eta behean ikusi ditugu zereal lurretan txertaturik Zuhatzu eta Erreta herrixkak. ==Done Mikelen baseliza== Baselizara iritsitakoan atseden labur bat egitea erabaki dugu. Ingurune paregabe honek asko edertzen du eraikina, naturaren eta artearen konbinazio bikaina irudikatuz. Ateak itxita daude, eta ezin izan gara barrura sartu, baina jakin badakigu gaur egungoa XII. mendearen amaierakoa bada ere lehen aipamenak XI. mendekoak direla. Gogor jotzen du hego haizeak, eta jertsea jartzera gonbidatu gaitu. Mokadutxoa egin, zintzurra freskatu, eta aurrez aurre dugun tontor aldera abiatu gara, tarteka baseliza aldera burua jiratu eta ikuspegi ederraz gozatuz. Xenda nabarmen batek lagundu digu ehun metroko desnibela gainditzen, eta azken metroak gandor belartsuan bete ditugu, erpin geodesikoa eta gutunontzia dauden lekura hurbilduz. Inguru horretan dagoen mendirik garaiena izanik, bertatik ikusten den ikuspegia oso zabala da. Denbora apur bat edukiz gero, ekialderantz jaits daiteke eta azkar hel daiteke Sanbelles izena duen gailurrera eta, aurreraxeago, Santagata (Santa Agata) haitzera. Gu etorritako bidetik baselizara itzuli gara, baina igotzeko erabili dugun basoko bidezidorretik beherantz egin beharrean Zuhatzu herriraino doan pista zabala aukeratu dugu patxadaz eta inguruaz gozatzeko. Sigi-saga luzeak eginez, baso artean irekitzen den pistan barrena erraz galdu dugu altuera, eta, konturatu orduko, igotzeko erabili dugun bidegurutzearen ondora iritsi gara. Herrira heldu aurretik, atzera begiratu dugu, eta han ikusi dugu Done Mikelen baseliza harresiaren gainaldean, harro, dotore. Apenas hemezortzi biztanle dituen herri txiki horretako elizatxoa bisitatu eta gero, hiru kilometrora, Artaitz herrian, San Martin eliza erromaniko bikaina bisitatzera joan gara; eskultura multzo aparta du, eta merezi du ikustea. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 4xylgw1kiwpvo6cp6pvc4j6gio88uxy 0 4632 20535 19637 2020-06-25T21:12:39Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67195-Endara-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Ertaina-Zaila |lekuak = Aritxulegi, Bianditz, Domiko, Aita {{udalerria|Donostia}}, Agiña, Kopako Harria, San Anton, Endara urtegia |distantzia = 20 km. 5 ordu eta 45 mn. |ingurunea = Kontrabandoa gauez eta oinez egiten zuten Aiako Harriaren inguruetan. Mendiaren harresia gainditu ahal izateko, hainbat bide erabiltzen zituzten kontrabandistek. |abiapuntua = Aritxulegi ({{udalerria|Oiartzun}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=52540&fetxa=2012-03-09&orria=036&kont=001 }} '''Kontrabandoa gauez eta oinez egiten zuten Aiako Harriaren inguruetan. Mendiaren 'harresia' gainditu ahal izateko, hainbat bide erabiltzen zituzten kontrabandistek. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=52540&fetxa=2012-03-09&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Endarako harana inguratzen duten mendiak, mende honen hasieratik 1936ko gerrara bitarte eta guda ostean 1950. urtera arte, inguru hauetan egin ohi zen kontrabandoaren lekukoak izan dira. Iparraldetik hegoalderantz eta konkretuki Nafarroatik Gipuzkoarantz era guztietako generoak garraiatzen zituzten kontrabandistek. Karabineroen zaintza zorrotza saihestu ahal izateko, oso ondo ezagutzen zituzten hemengo xenda, aldats, ubide, borda, baso eta abar. ==Errenaga eta Bianditz== Oiartzundik Lesakara doan errepidea hartu, eta Aritxulegi ondoan dagoen Arritxulo aterpean utzi dugu ibilgailua. Tunelaren gainaldean dagoen atseden lekura igo, eta GR-121aren seinale zuri eta gorriei jarraituz, Bianditz aldera igotzen hasi gara. Bide nagusia utzi, eta alanbrezko hesiaren paraleloan malda pikoari aurre eginez, berehala iritsi gara Errenagako tontorrera eta gertu dagoen izen bereko mairu baratze multzoaren ondora. Azken maldak Hirumugarrieta izenez ezaguna den inguruan utzi gaitu. Hamar mairu baratze eta bi tumulu dituen multzoa aurkituko dugu, {{udalerria|Oiartzun}}, {{udalerria|Goizueta}} eta Lesakako udal barrutiek bat egiten duten tokian. Bertan, oso berezia den mugarri bat: Orreagako aitzinako mugarria, hain zuzen, makulua eta gurutzea landuak dituena. Egun, inguru hauetan hainbat lekutan aurki daitezke; garai batean lur hauen jabegoa noren eskuetan zegoen adierazle dira. Monumentu megalitikoak eta mugarria atzean utzita, Nafarroako eta Gipuzkoako lurrak mugatzen dituen hesia igaro, eta laster heldu gara Bianditzeko gailurrera. Gailurretik ikus daitekeen ikuspegiaz gozatu, eta aurrera egin dugu alanbrezko hesiaren paraleloan. Gatzarrietako haitzetara igo gabe, ezker aldetik maldan behera ateratzen den zidor batek Domiko aldera bideratu gaitu. Lehen zatia nahiko pikoa eta deserosoa gertatu zaigu, baina erraz galdu dugu altuera, eta, konturatu orduko, Domiko urtegia inguratzen duen pistara jaitsi gara. Urtegia ezker aldera utzi, eta pistari jarraituz, gorantz egin dugu. Gandor belartsuan zehar Luis Vallet arkitektoak Aita Donostiaren omenez eraikitako kaperatxoaren ondora iritsi gara; gertu, Jorge Oteiza eskultoreak landutako estela ikusi dugu, eta bien ondoan, ikusgaitz den ''Agiña III'' Burdin Aroko mairu baratzea. ==Agiña eta Kopako Harria== Belarrezko tapiza zapalduz, Agiñako mendatera iritsi gara, eta bertan dira ''Agiña I eta II'' mairu baratzeen aztarnak. Errepidea gurutzatu, eta izen bereko tontorrerantz abiatu gara. Gerra garaiko lubaki, bunker eta abarrak, sufrimenduaren leku isilak. Izeidian murgildu, eta {{udalerria|Lesaka}} aldera jaisten hasi gara, baina, berehala, ezkerretik beste bide batek bat egin du Telleri lepotik datorren bide nagusiarekin (GR 11), eta izen bereko baserrira eraman gaitu. Horren ondoan, frontoi itxura duen eraikin bat dago; garai batean eskola izan zena egun ukuilu gisa erabiltzen dute. Telleri lepora igo gara segidan: garai batean, {{udalerria|Oiartzun}} eta {{udalerria|Lesaka}} herriak lotzen zuen bidearen igarobide bakarra zen, eta egun ere Lesakara oinez heldu nahi duenarentzat puntu estrategikoa da. Pista zabala utzi, eta eskuinera ateratzen den xendari heldu diogu. Igoera maldatsua, gogorra da, baina oso denbora gutxi behar izan dugu Kopako Harriko tontor zabalera iristeko. Buzoia kokaturik dagoen lekutik iparralderantz metro batzuk egin, eta Endara aldera zintzilikatzen diren ezproietan kontrabandistek egin ohi zituzten ibilbideak imajinazioan marrazten saiatu gara. Inguru hauetan, kontrabandoa gauez eta oinez egiten zen, eta Aiako Harriko ''harresia'' gainditu ahal izateko, kontrabandistek hainbat bide erabiltzen zituzten. Larrun eta Ibardingo gainetatik zetorren merkantzia Berako Zalain zuloan jasotzen zuten, eta Eskolamendi barna, Gardeli auzoa atzean utzi, eta Telleri lepora igotzen ziren. Telleri lepora itzuli, eta porlanezko pistan barna Endarako urtegiaren ondoan dagoen San Anton baselizaren ondora jaitsi gara. Errepidez urtegiaren beste aldera pasa, eta eskuinetik ateratzen den bidetik (GR 121) errekaren ondora jaitsi gara, aurkitzea zaila den arren, Endarako errotaren bila, kontrabandoaren lekuko isilaren bila. Errekaren ertzean, pagoen itzalpean errota izan zenaren eta beste eraikinen baten aurriak bisitatu, eta berriro urtegi aldera itzuli gara. Errepidean zehar metro batzuk bete eta gero, eskuinetik PR-Na 21aren bide seinale zuri eta horiei jarraituz, maldan gora igotzen hasi, eta berehala iritsi gara Alai Alde jatetxearen ondora. Markei segituz, Aritxulegiko tunelaren gainetik igaro, eta aterpera jaitsi gara, abiapuntura. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] e3wm1302kf3pe56bgdkdtly64r2wt37 0 4633 20826 20658 2020-06-26T08:38:11Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67189-Balmaseda-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Garbea, {{udalerria|Balmaseda}}, Pandozales, Pico del Mojon, Porkeriza, Garbea |distantzia = 14 km. 3 ordu eta 40 mn. |ingurunea = {{udalerria|Balmaseda}} abiapuntu eta helmuga dugula, Garbea mendira igoko gara. Kolitzaren itzalpean dago, eta jende gutxi doa hara. |abiapuntua = Balmaseda |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=51895&fetxa=2012-03-02&orria=036&kont=001 }} '''{{udalerria|Balmaseda}} abiapuntu eta helmuga dugula, Garbea mendira igoko gara. Kolitzaren itzalpean dago, eta jende gutxi doa hara. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=51895&fetxa=2012-03-02&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Aurreko batean bertan ibiliak garen arren, alderdi honetara itzultzea merezi du. Hori bai, Kolitza, Ordunteko gailur jendetsuena, alboratu egingo dugu oraingoan, eta gehienei ezezaguna zaien mendi batean barneratuko gara. Balmasedako (Bizkaia) tren geltokia abiapuntu hartuko dugu, eta Cadagua ibaiaren gaineko zubia zeharkatu barik, ezkerrera joango gara, kilometro erdian Zubi Zaharrera iritsiko garela. Muzako zubia Bizkaiko eraikin zibilik dibulgatuenetarikoa da. Garai batean zubi hau izan zen kostaldearen eta Gaztelaren arteko loturagune bakarra inguru horretan. Oraindino bertan ibiltzeko aukera ematen digu, ibilgailuei izan ezik. Pasabideak Cadaguaren bi ibaiertzak lotzen ditu, eta, zalantzarik gabe, Balmasedako ikurra da. Noizkoa den zehazki ez badakigu ere, oinarrietako batean dauden markak ikusirik, badirudi hiria sortu zen garaikoa dela, 1200. urte ingurukoa, hain zuzen. Dorrea XV. mendean erantsitakoa da. Balmasedako hiri zubia daukagu, beste zubi asko bezala. Horrenbestez, eginkizun estrategikoez gain, eginkizun fiskalak ere bazituen: zubi saria kobratzea, hiri eta norbanako askok bidaztiei Erdi Aroan ezartzen zien zerga. Zubia igarotakoan, ezkerrera jo, eta berehala Graziako Andra Mari kalean gora jarraituko dugu. Errepide honi hamabost minutuz jarraituko diogu, eskumara bigarrenean joango garela, etxerantz (IM). Pandozales auzoa atzean uzteaz batera, marka zuri-gorriei segituko diegu, eskuineko zidorrean gora sartu arte (IM). Pinudian jarraituko dugu, pista zabalarekin bat egin arte. Eskumara joko dugu (E). Bide nagusiari bizkarra eman barik, eta elkarguneetan eskuinera hartuz, 40 minuturen bueltan Porkeriza atsedenlekura iritsiko gara. Hura zeharkatutakoan, noranzkoari eutsiko diogu (I), lur bide gogorrean gora eta Lawson altzifresak bidaide. PRko nahiz GRko markekin bat ordu erdiz ibili ondoren, ezkerretik igoko gara, ikuspegiak merezi duelakoan. Goitik zein pistatik, hamabost minutuan tontorreko antenetara helduko gara. ==Tontorretik, bista zabala== Garbeatik (717 metro, erpin geodesikoa eta buzoia), antenak egonda ere, panoramika ederra da: Burgosko mendiak nahiz Ordunte, Gorobel eta Santxosolo mendiguneak nagusitzen zaizkigu. Metro batzuk jaitsiko gara, etxolaraino, eta hirugarren zutoinean ezkerrera egingo dugu (H), 150 metro beheragoko pistaraino. Eskuinari eman, eta beste horrenbeste metro beharko dugu lehenengoan ezkerretik jarraitzeko. Eskuma-ezkerra hartu ondoren, bost bat minuturen buruan zuzen joko dugu (HE). Hamar minutu emandakoan, bigarrenean sartuko gara, eskuineko lur bidean (HM). Minutu bian ezkerretik beheratuko gara (HE), hainbat erosoen basarik balego. Pinuak bukatu eta eukaliptusak azaltzearekin bat, eskumara hartu (HM), harik eta lurra eta legarra porlan bihurtzen zaizkigun arte. Minutu batzuen buruan etxeetara heldu eta aldats handian behera joango gara (H). Tren geltokira itzuli aurretik, ez ahaztu San Seberino plaza nahiz eliza bisitatzeaz. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 8y4osec5yye8czfgkzalda80ohz4tbb 0 4634 20591 19719 2020-06-25T21:13:35Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67161-Iturrieta-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Erroeta, Atxuri, Peñarredonda, San Joan mendatea, Adaleku trikuharria, Soil, Santa Elena, Sarributxi |distantzia = 11 km. 2 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Atxuritik Santa Elenara doan gandor gunea Iturrietako Partzuergoan dago, {{udalerria|Gasteiz}} eta {{udalerria|Agurain}} hiribilduen gaineko balkoi naturala dena. |abiapuntua = Erroeta |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=51251&fetxa=2012-02-24&orria=036&kont=001 }} '''Atxuritik Santa Elenara doan gandor gunea Iturrietako Partzuergoan dago, {{udalerria|Agurain}} eta {{udalerria|Gasteiz}} hiribilduen gaineko balkoi naturala dena. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=51251&fetxa=2012-02-24&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Entzia-Iturrieta naturgunea Arabako ekialdean dago. Urbasako mendigune sonatuak Nafarroako mugan uzten dio lekukoa, eta, erliebe gorabeheratsurik gabe, Gasteizko Mendiekin bat egin arte eder-eder kateatzen da. Ibilbide honen esana betez, Iturrietako Partzuergoko gainei bisita egingo diegu. Atxuriko tontorrean hasi, eta Luzkando edo Txatxan mendaterainoko tartea aurkituko dugu jarraian. Erroeta herria 962 metrotan gailentzen da Mendialdeko eskualdean. Huraxe dugu abiapuntua. Ibilbidean zehar tinda zuri-horiak ikusiko ditugunez, Iturrietako bazterretan ibiltzea erraza zaigu. Asmo horrekin, bederen, Erroetako eliza aurreko plazan abian jarriko gara. San Joan kalean behera eginda, 1922an eraikitako iturri-ikuztegiko multzoa ezkerraldean utziko dugu. Erroitegirako errepidea bazter eginez, zuzen joko dugu errepidearen eta hilerriaren arteko bidetik. Bidebanatze batera iritsita, eskuineko bideari muzin egin eta, bide nagusiari helduta, ekialdeko noranzkori irmoki eutsiko diogu. Hiru minutu igaro ondoren, berdin jokatuko dugu. Igoera txiki bat egin, eta bidea asfaltatua aurkituko dugu. Aldapa samurtu bezain laster, ezkerretik doan basabideari ekin, eta Atxurirako bidetik segituko dugu. Egurrezko seinaleak 1,8 km daudela dio. ==Atxuri eta Peña Redonda == Basoan barrena paseo goxoaz gozarazteko helburuarekin, maldan gora abiaraziko gaitu bideak. Lehen malda amaiturik, gandor txiki baten eretzetik igaroko gara. Harrizko txapel hura atzean utzita, kareharrizko lurzorua agerian uzten duen soilgune batera iritsiko gara. Iturrietako gainak hurbil ikusiagatik ere, harrizko plaza burutik buru zeharkatuko dugu, oraingoz ekialdeko noranzkoari men eginez. Pago batzuen aldamenean arrakala kurios bat dago. Haren ondotik igarotakoan, elorrien eta pago xumeen artean sigi-saga joaten lagunduko digu zidorrak. Tontorrera igotzeko unea laster da. Bide nagusiak ezkerrera egin, eta maldan gora abiaraziko gaitu tupustean. Atxuriko erpin geodesikorainoko azken metroak alanbre baten paraleloan egingo ditugu. 80ko hamarkadan jarritako postontziak Larredez leku izena dakarren arren, Atxuriko gailurrean gaude. Larredez mendebalderago gailentzen den kareharriko talaia da, nonbait. Atxuritik irekitzen zaigun panorama zabala da: Lautadaren erdian, Aguraingo hiribildua dago, eta, mendilerrotik distantzia eskasera, Egileor eta Alangua herri xumeak. Arabako Lautada eskuinaldean daramagula, gandorrari oratu, eta mendebaldera jarraituko dugu. Larredezko talaiara igoko gara ziztuan. Paisaia bikaina aurkitzeaz batera, Peña Redonda gainalde bitxirantz bideratuko ditugu pausoak. Itxura biribila hartuko du Egileor parean altxatutako tontor apartak. Elorri zuriak lagun, San Joan mendatearen gaineko gailurreria zapalean gaindi jarraitu, eta mendatea seinaleztatzen duen harrizko gurutzera iritsiko gara. ==San Joan eta Santa Elena== Jesus Apraiz ikertzaileak 1895ean San Joan mendatera eginiko bisitan jaso zuenez, portuko harri landua menhir edo zutarri bat izan zitekeen. Ezbairik gabe harri galanta da, Egileorretik sigi-sagaka datorren harbidearen alboan eder-eder ezarria. San Joan mendatearen garrantzia aditu ugarik ekarri dute hizpidera. Hala gauzak, Micaela Portilla historialariak dioenari jarraituz, San Joan, Erroeta edo Iturrietako mendateko bidea Arraiatik zein Laminoriatik Lautadara iristeko xenda ezkutu bat izan zen behiala. Zutarriaren ondoan tumulua ikus daiteke, eta, gandorrerantz metro batzuk eginez, garai batean San Joan baseliza goititua zen lekuan, Aguraingo Manu Yanke mendi taldeko Saenz de Asteazu presidentearen omenezko burdinazko gurutzea. 1895eko irailaren 8an Julian Apraizek aurkitutako trikuharria ikusiko dugu laster, ibilbideari oratu eta metro gutxira. Pagadiak hartuko gaitu berehala, eta, seinaleak dioenez, Erroetara itzultzeko aukera izango dugu. Aldaera hura bazter eginda, pagaditik irten eta Soil izeneko tontorrera igoko gara. Aguraindik Gasteizerako ordoki zabala bistaratuko dugu gainaldetik. Gandorreko haustura gunea inguratu ondoren, malkarraren albora itzuli, eta, pagadia gogaide, Santa Elena gailurrera iritsiko gara. XVIII. mende amaieran bertan existitu zen ermita baten gomutan gurutze bat ikusiko dugu. Basotik irten bezain agudo, Luzkando mendatean dauden galsoroetara jaitsi gabe, ezkerrera egin, eta elorri beltzek osaturiko igarobidean aurrera eginda, pagadiak bete-betean hartuko gaitu. Goratasuna galtzen hasita, parapentean ibiltzea gogoko dutenentzako argibide taula batera iritsiko gara. Alanbrea zeharkatuta, behera egiteari eutsi, eta, Sarributxiko baltsa ezkerrean utzirik, Luzkando mendatetik datorren bidera irtengo gara. Ezkerretik jarraituko dugu, eta, Maraviletako hedagailura doan basabidean ezkerrera eginez, Erroetara iritsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] bh94dzdx5yhlsbjinlij4qk0gohlk58 0 4635 20837 20342 2020-06-26T08:38:23Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Zaila |lekuak = {{udalerria|Irurtzun}} |distantzia = 15,5 km. 4 ordu eta 30 mn. |ingurunea = |abiapuntua = Irurtzun |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=50371&fetxa=2012-01-20&orria=036&kont=001 }} '''{{udalerria|Irurtzun}} herria inguratzen duen natura eta paisaiaren parte dira Erga mendia, Trinitateko baseliza, Axitarteko harratea, Plazaolako tren zaharra eta Saien behatokia, besteak beste. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=50371&fetxa=2012-01-20&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Arakil}}, Gulia eta Imotzeko haranen artean altxatzen da Erga mendia, eta haren magalean daude barreiaturik Aizkorbe, {{udalerria|Irurtzun}}, Aginaga, Gulia, Latasa eta Eraso herriak. Ipar-ekialdeko isurialdeko basoetan pagoa da nagusi; hegoaldekoan, berriz, landare gutxiago dago, eta karezko haitzak dira nagusi. Erga mendiaren tontorra talaia paregabea da herri horiek inguratzen dituzten lursail guztiak behatzeko. Plazaolako tren zaharraren geltokia zegoen lekuan hasi dugu ibilbidea. Ur biltegiraino igotzen den pista zabaletik gorantz abiatu gara. Burdinazko langa igaro, eta berehala topo egin dugun bidegurutzean Saien behatokira doan bidea utzi (SL-NA 138), eta Trinitatea jartzen duen bide zabaletik aurrera egin dugu. Aurrerago egurrezko bide seinale zaharrak ikusi ditugu, eta hor ere bitan banatzen da bidea. Seinale zurigorriei jarraituko diegu (GR 21), Ignazio Bideari dagozkionak, hain zuzen ere, 1512ko Nafarroako konkista garaian, Ignazio Loiolakoa Iruñeko batailan zauritu, eta jaiotetxera eramateko egin zuten ibilbidearen zati bat egingo dugu. Aldapa gogortzen hasi da, eta laster heldu gara Aizkorbe herritik datorren pista zabalarekin bat egiten den lekura. Tarteka basoan sartzen da pista zabal bat, eta piko horrek erraz lagundu digu gora egiten; hala ere, esan behar da orain urte gutxi zabaldu zuten pista horrek ez duela zentzurik, lehengo xenda ederra erabat desitxuratu egin baitu. Pista amaitu, eta zidor zaharrak sigi-sagan ermitaren ondora eraman gaitu. Alanbrezko hesian dagoen ataka gainditu, eta eskuin alderantz jo dugu Trinitateko baselizaren bila. Burdinazko atetik pasatu, eta baselizaren eskaileretan eseri gara atseden hartzeko asmoz. Atea itxita dago, eta ezin izan dugu bistatu, baina horren ondoan dagoen aterpe eder eta txukunean sartu, eta hamaiketakoa egitea erabaki dugu. Tenplu horri zor dioten debozioa oso aspalditik dator. Antzina, gaur egun Aginagako parrokian dagoen Hirutasun Santuaren irudia ermita horretara igotzeko ohitura zegoen. Zehazki, Hirutasun Santuaren igandean idi gurdi batean eramaten zuten. 40ko hamarkadan irudiaren kopia bat egin, eta Ergan betiko utzi zuten. Urte askotan baseliza abandonatuta egon da, 1971n bizilagunek eraikinaren zaharberritze lanen ardura hartu zuten arte. Etorritako bidetik atzera egin dugu, lehen gainditu dugun ataka arte, baina beherantz egin beharrean aurrera jarraitu dugu, Erga tontorraren bila. Pago artean zabaltzen den bide nabarmenetik azkar igo gara gailurrera, eta, hor daued, karlistaldiko lubaki batzuen arrastoaz gain, ohiko erpin geodesikoa eta gutunontzi bikain bat. Ikuspegi ederra dago tontor zabal eta ordoki belartsu horretatik: Axitarte, {{udalerria|Arakil}} eta Sakana haranak, baita Atez, {{udalerria|Imotz}}, {{udalerria|Basaburua}} eta {{udalerria|Ultzama}} ere. ==Saien behatokia== Gozatu ostean, atakara itzuli gara, eta igotako bide beretik beherantz egin dugu, gorakoan ikusi dugun egurrezko hesola zaharraren bila. Toki horretan, Irurtzunera doan bidea utzi, eta eskuinetik gorantz egin dugu Saien behatokiaren bila. Berehala egin dugu bat bide seinale zuri eta berdeekin (SL NA 138), orain urte gutxi berritu baitira. Haitz artean zabaltzen den bidetik goialdera erraz heldu gara, eta egurrezko hesola batek hainbat norabide erakutsi dizkigu: «Orazuloko gunea, 0,9 km» eta «Saien behatokia, 0,6 km». Saien behatokia aukeratu dugu, eta kilometro erdi pasatu eta gero primeran eraikitako harrizko behatokira iritsi gara. Handik, primeran ikus daitezke Axitarteko haitzen inguruan dabiltzan saien hegaldiak. Bidea hor amaitu da, eta berriro lehengo bidegurutzera itzuli behar izan dugu Orazuloko gunera doan basoan murgilduz. Pistan barna errepide zaharrera jaitsi gara, Plazaolako tren zaharraren bidera. Asfaltozko bidetik lehen tunela igaro dugu, baina bigarrenera iristean egoera txarrean dagoenez, eskuinetik jo dugu marka zuri eta berdeak segituz. Igoera txiki bat eta gero, berriro jaitsi gara bide zabalera eta berehala iritsi gara abiapuntura, Plazaolako trenaren geltokia zegoen lekura. Plazaolako trena Lasartetik Leitzaran bailararen barrena Iruñeraino iristen zen, eta 86 kilometroko ibilbidean 13 geltoki zituen. 1914an jaio zen, baina 50eko hamarkadan, autoaren garapenarekin krisian sartu, eta bertan behera utzi behar izan zuten ordura arte egiten zuten ibilbidea, 1959an. Haren arrastoa, baina, ez da desagertu, eta balio historiko eta kultural handiko bidea da. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] jiukkgoxi4mcay53fkkotak8zcny58l 0 4636 22603 20725 2020-09-26T11:39:23Z 83.45.39.78 /* Otsabio */ wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67106-Otsabio-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = {{udalerria|Altzo}}, Arteotako lepoa, LAparmendi, Otsabio |distantzia = 13,5. 3 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Laparmendi eta Otsabio mendiak lotzen dituen gandorrean zehar ibilbide zirkular bat egiteko aukera ederra dugu txangoa. Migel Joakin Eleizegi 'Altzoko erraldoiaren' jaioterriaren lurretan ibiliko gara. |abiapuntua = Altzo |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=50356&fetxa=2012-01-13&orria=036&kont=001 }} '''Laparmendi eta Otsabio mendiak lotzen dituen gandorrean zehar ibilbide zirkular bat egiteko aukera ederra dugu txango hau. Migel Joakin Eleizegi 'Altzoko erraldoiaren' jaioterriaren lurretan ibiliko gara '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=50356&fetxa=2012-01-13&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Otsabio mendiaren magalean dagoen herrian jaio zen, Altzon, Migel Joakin Eleizegi, ''Altzoko erraldoia'' deritzona. {{udalerria|Altzo}} Beheko Ipintza-zaharra baserrian sortu zen, joan den mendean. Europako gizonik altuena izan zen, eta bere neurri apartak erakutsiz ibili zen Europa osoan zehar. Diotenez, 2,40 metro luze eta 184 kiloko gizon mardula izatera iritsi zen. Haren neurriak nolakoak ziren jakiteko, elizaren horman dagoen marka edo jaio zen baserria bisitatu besterik ez dugu. Erraldoi euskaldun izenez aurkezturik, Europako hainbat hiritan ibili zen, eta gurean nahiz kanpoan egin zen ezaguna. 43 urterekin hil zen, {{udalerria|Altzo}} Azpiko Ipintza baserrian, biriketako tuberkulosiak jota. =={{udalerria|Altzo}} muinoa== Altzora iristeko, Alegiatik abiatuz gero, bi aukera ditugu. Lehena {{udalerria|Altzo}} Behekoa igaro eta {{udalerria|Altzo}} Goikora zuzenean igotzea da; bigarrena, berriz, Alegiatik Amezketara doan bidea hartu eta herritik ateratzean {{udalerria|Altzo}} Goikora doan errepidea hartzea. Herriko plazatik atera, Lizarribar eta Elordi etxeen artean dagoen asfaltozko bidea hartu eta, segidan, Aizpe baserriaren ondoan dagoen iturrian aurkitu ditugu lehen bide seinale zuri-gorri-horiak. Marka horiek, PR-Gi 113koek (Altzomendiko ibilbidea) eta GR-21ekoek (Xabier-Loiola ibilbidea) lagundu digute ibilbidearen lehen zatia betetzen. Haiei jarraituz eta asfaltatutako bidean barna gorantz eginez, ezkerraldera ateratzen den bidea aukeratu dugu, eta Goikoetxea baserriaren ondora atera gara. Legasako errekak osatzen duen bailararen ikuspegiaz gozatuz, berehala gas-estazioaren ondora heldu gara, eta han, automobilak bazterrean aparkaturik. Lurrezko pistak gorantz egiten du eta lehen aldatsa igo ostean, bidegurutzean, ezkerretik Otsabiora zuzenean ateratzen den bidea (zuhaitzean, txartel txiki bat iltzaturik) itzulerarako utzi dugu, eta bide seinaleek erakusten duten bidean barna egin dugu aurrera. ==Laparmendi== Ezker-eskuin ateratzen diren bide eta zidorrei jaramonik egin gabe, bide nagusian zehar segitu dugu Azkarateraino doan bide erosotik. Pinudi eta pagadiak zeharkatuz, Arterrekako harrobiaren gainaldetik igaro gara, eta zertxobait aurreraxeago, PR-Gi 113a bitan banatzen den lekuan, ezkerraldetik ateratzen den bidea hartu dugu, egurrezko hesolak erakusten duen norabidean. Arteotako lepora igo, eta segidan beherantz egin dugu tarte batez. Orain arteko zidorra pista zabala bihurtu da. Berehala, bidea hirutan banatzen den leku batera iritsi gara. PR-Gi 113aren marka zuri eta horiek eskuinalderantz egiten dute; GR-21aren zuri eta gorriek, berriz, erdiko bidea erakusten digute, eta, azkenik, ezkerretik markarik gabeko beste bide batek gorantz egiten du. Azken hori aukeratu, eta aurrera egin dugu, sigi-saga luzeak eginez. Txondor-plaza batera heltzean, ezkerraldetik ikusgaitz xenda batek altuera irabazi eta mendi-bizkarreraino eraman gaitu. Pagoz estalitako gandor luze bat agertu zaigu gure begien aurrean, eta ipar-mendebalderantz doan bide nabarmenari jarraituz, azkar iritsi gara Pagoaundiko tumuluaren ondora. Orain arteko bide erosoa trakets bihurtu zaigu, belar eta orbelez estalitakoa haitzezkoa bilakatu zaigu eta horrek gure ibilera moteldu du. Tarteka deserosoa gertatzen bada ere, ikuspegi paregabea eskaintzen du. Gertu, Leizetxikikogaineko tontortxoa dugu, eta aurrerago, beti gandorrean zehar ibiliz, Laparmendira igo gara. Mendikate honen lekurik garaiena da. ==Otsabio== Gandor luzean zehar orain goraka orain beheraka eginez eta aldamioetan kokaturiko ehiztari habia ugarien artean Otsabioko tontorrera iritsi gara. Han, erpin geodesikoa, gutunontzia eta pare bat gurutze. Leku horretatik ez daukagu ikuspegiaz gozatzeko aukerarik, zuhaitzek inguratzen baitute. Zintzurra freskatzeko beta hartu, eta marka gorriei jarraituz, ipar-mendebalderantz jaisten hasi gara, oso bidezidor nabarmenetik. Itxitura baten ondora heltzean, ezkerrera egin dugu xenda batetik, eta, ondoren, biderik nabarmenena aukeratuz, hasieran utzi dugun bidegurutzera jaitsi gara. Igo garen bidetik iritsiko gara Altzora. </gallery><gallery mode="packed"> Fitxategi:Altzo Otsabio 05.jpg|Altzo Otsabiotik Fitxategi:Altzo Otsabio 01.jpg Fitxategi:Altzo Otsabio 06.jpg Fitxategi:Altzo Otsabio 03.jpg Fitxategi:Altzo Otsabio 13.jpg|Otsabioko tontorreko pagadia Fitxategi:Altzo Otsabio 11.jpg|Tontorreko inskripzioa Fitxategi:Altzo Otsabio 12.jpg|Otsabioko tontorra </gallery> == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 2d92pnrmnrht6qsfgtofhfvho3a5uqn 0 4637 20727 20478 2020-06-26T08:36:29Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67088-Andaberde-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Bastida}}, San Andres de Muga komentua, Andaberde, Solaguen |distantzia = 11,5 km. 2 ordu eta 30 mn. |ingurunea = San Andres komentuaren aztarnategi arkeologikoa bisitatu, eta Ebroko basoa eta Andaberdeko bazterra ezagutzera abiatuko gara. |abiapuntua = Bastida |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=50339&fetxa=2012-01-07&orria=036&kont=001 }} '''San Andres komentuaren aztarnategi arkeologikoa bisitatu ondoren, Ebroko basoa eta Andaberdeko bazterra ezagutzera abiatuko gara, {{udalerria|Bastida}} abiapuntu eta helmuga dugula. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=50339&fetxa=2012-01-07&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Arabako Errioxan {{udalerria|Bastida}} dago eta bertan emango diogu hasiera ibilbideari. Jatorrena jatetxearen aurreko aparkaleku zabalean utziko dugu autoa. Oinez jada, Diputazioa etorbideari eutsi, eta Guardiarantz hiruzpalau minutu egingo ditugu. Bastidatik irten aurretik, ordea, Zaldivar upelategiak dioen seinale ondora iritsitakoan, eskuinetik abiarazten den Manuel Quintano kalean aurrera egingo dugu. Vircio bidean gaude. Vista Alegre eraikuntza eremuaren albotik igaroko gara laster. Ondoren, betiere Calzada hiribideari men eginez, Bastidatik datorren pistarekin topatuko gara. Noranzkoa aldatu gabe, baita Soto Bidearekin bat egiteko xedez ere, hegoaldera egingo dugu. Gertuko bidebanatzean, eskuinera hartu eta, parketxo baten ertzetik igarota, San Andres de Muga aztarnategi arkeologikora iritsiko gara. Azken hilabeteotako lanen ondorioz azaleratutako hondakinak XV. mendean monje frantziskotarren esku jarritako komentuarenak dira. Inguruko tenplurik hoberenetarikoa izan omen zen hura, harik eta karlistaldietako liskarrek eraikinaren hondamendia ekarri zuten arte. ==Andaberdeko zabalgunea== Errepide estuari jarraituta, goratasuna galtzen hasi, eta Bastidako ibar basora iritsiko gara. Ebro ibaiaren ondoko makaldira iritsi baino lehen, hiru bide ikusiko ditugu: Ajoste errekastoa gurutzatuta, Larra bidea dago eta eskuinetik aldats gora abiarazten da; Bastidako ibar basora eta aspaldiko zentral elektrikora doanak ezkerretik jarraitzen du, aukera interesgarria dela Ebro gogoko duten hegaztiak bistaratzeko; azkenik, aurrez aurre, Andaberdeko bazterra helburu duen bidea ikusiko dugu. Azken horri jarraituko diogu, GR 99 Ebro Bideko tinda zuri-gorriak gogaide. Ibaia ezkerrean daramagula, ikusmenari opari otzana emateaz batera, paseo goxoan jarraituko dugu. GR 99 zidorrak eskuinera egiten duen bidebanatzera iritsiko gara segituan. Bertan ibilbide luzeko trazadurari jarraitzea posiblea bada ere, Andaberdeko parajera hurbiltzeko asmoz ibai ondoko zidorrari tinko helduko diogu. Abandonatuta dauden legar hobietara iritsiko gara berehalakoan. Zabalgune handirantz soa luzatuz, behialako paisaia imajinatzea erraza zaigu; izan ere, Ebro ibaiak egiten duen meandro legartsuan gaude eta bazterrotan metatutako errekarriak beste eginkizun batzuen mesedetan jarri zituzten aspaldi. Ondorioak bistan dira: paisaia desordenatua eta, zuloak eta bihurguneak aprobetxatuz, zaborra eta hamaika hondakin. Andaberdeko eremu harritsuak, haatik, natur ondare oparoa maskaratzen du Eusko Jaurlaritzaren ekimenez 2002an abiarazitako ikerketa baten arabera. Negu partean, batez ere euri-jasa handien ondorioz Ebro ibaiak gainezka egiten duelarik, urmaelei tartea ematen zaie zabalgune horretan. Uretako landare eta faunarentzat paradisu bilakatzen da orduan; ibiltari gutxi hartzen ditueneko naturgune bitxia dela, beste hitzetan. ''Mauremys leprosa'' apoarmatu korrontezalea edo ur gezetako dortoka ohiko bisitaria dugu Andaberdekoan. Haren presentziak pozik egoteko arrazoiak ematen baditu ere, kezkatzeko gogoeta ere dakarkigu: apoarmatu inbaditzaileen ugalketa biziak bertako populazioari (europarra eta korrontezalea) atzera bueltarik gabeko ordezkatzea dakarkio apurka-apurka (Eusko Jaurlaritza, 2009). ==Ajosteko sakana== Andaberdetik irteteko bi aukera ditugu: lehena, GR 99 zidorra dagoen tokiraino itzuli eta, Ebro bidea lagun, Solaguen deritzan parajera atera; bigarrena, ibaiaren eta mahastien arteko pasilloan aurrera egin, zabalgunea burutik buru zeharkatu eta, hegoaldea inguratzen duen pistara iritsita, Solaguengo bideari ekin. Nolanahi ere, Mendigurinako muinoak sorrarazten duen estuguneraino bideratuko gaitu bideak. Harrizko borda baten ondotik igaro eta metro gutxira, eskuinera hartu eta asfaltozko bideari ekinez, Larrara bideari ekingo diogu. Ezkerrera egingo dugu lepoan eta, Solaguen bidea gogaide, Bastidarantz jarraituko dugu goratasunik galdu gabe. 1965 inskripzioa duen etxola atzean utzi eta ondoko bidebanatzean, ezkerrera jo eta, Solaguen bideari eutsiz, Ajosteko sakanerantz zuzenduko ditugu pausuak. Errekasto gainetik igaro eta igoera xumea egin ostean, Harora doan errepidera irtengo gara. Espaloitik jarraituta, zirkuitu honi amaiera jartzeko {{udalerria|Bastida}} herri xarmantera iritsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] mamyxogs2luqahqx87aflt7i33gwd88 0 4638 20531 19633 2020-06-25T21:12:35Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67640-Zegama-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Murgi Zelai, {{udalerria|Zegama}}, Ormakio, Elortxiki, Osoko zelaia, Arranoaitz |distantzia = 9,3 km. 3 ordu eta 10 mn. |ingurunea = Aizkorriko erraldoien mendean, {{udalerria|Legazpi}} eta {{udalerria|Zegama}} artean dagoen mendikate luze honetan mendi apal batzuk lerrokatzen dira. |abiapuntua = Murgi Zelai ({{udalerria|Zegama}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=49985&fetxa=2012-09-28&orria=044&kont=001 }} '''Aizkorriko erraldoien mendean, {{udalerria|Legazpi}} eta {{udalerria|Zegama}} artean dagoen mendikate luze honetan mendi apal batzuk lerrokatzen dira. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=49985&fetxa=2012-09-28&orria=044&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Zegama}} inguruko bide zaharretan zehar bete dugu gaurko ibilaldia. Antzina Donostiatik Arantzazura artzainek egin ohi zuten transhumantziaren bidearekin batera, gaur egun lasterkariek azken urteetan arrakasta handiz egiten duten {{udalerria|Zegama}}-Aizkorriko mendi lasterketa ospetsuaren bideetan barna ibili gara. Bisita egin diegu iragana eta gaurkotasuna uztartzen diren bide eta zidorretan Aizkorriren magalean dauden bi mendi apalei. Zegamatik kilometro batera eman diogu hasiera gaurko ibilaldiari, Murgi Zelai atsedenlekuan. PR-GI 136 bide balizatuaren seinale zuri eta horiak izango ditugu lagun itzuli osoan, baina, horiekin batera, tarteka PR-GI 70, PR-GI 136, GR-34 eta {{udalerria|Zegama}}-Aizkorri mendi lasterketaren borobil horiak ere azalduko dira. Egurrezko hesola batek erakutsi digu abiatu eta bide zuzena aukeratzen. Ezkerretik ateratzen den bide asfaltatuan bete ditugu lehen minutuak. Baserri batzuen ondotik igaro eta gero, asfaltoa utzi eta basoan murgiltzen den lurrezko bidetik hasi gara igotzen. Bide bazterrean, inguruaren zenbait ezaugarri natural erakusten dituzten egurrezko panel informatiboak ikusi ditugu. Mendi maratoiaren seinaleak ezker aldera utzita, PRaren marka zuri eta horiek erakusten diguten norabidean pista zabal eta eroso batek Ormakioko lepora eraman gaitu. Bidegurutze horretan, eskuinetik igotzen den bideari heldu, eta Elortxira heldu gara. Ormakio eta Osokoz zelaiaren artean den tontor hori nahastezina da; garai batean antena bat zegoen eraikina egun aterpe polita eta txukuna bihurtu dute, eta inguruan, hamaiketakoa egiteko oso aproposa gertatu zaigun egurrezko mahai pare bat. Metro batzuk gorago, erpin geodesikoa eta gutunontziaren funtzioa betetzen duen kohetea. Aizkorriko erraldoien mendean, {{udalerria|Legazpi}} eta {{udalerria|Zegama}} artean dagoen mendikate luze honetan mendi apal batzuk lerrokatzen dira. Elortxikiz gain, badira beste hainbat gain altuera bertsukoak direnak: Arranoaitz, Arripillata, Oamendi, Ollargain eta Otaño. Azken hori zertxobait bereizita dagoen arren, besteen artean dauden distantziak txikiak dira oso, eta erraz lot daitezke ibilaldi berean. Hala ere, asmo hori beste baterako utzi, eta aurreikusita dugun ibilbideari ekin diogu. ==Gipuzkoako paisaia== Tontorretik gertu dagoen Osoko zelaira (Usoko, Ohoso, Ogoso…) jaitsi gara. Lepoan dauden bi bordaren ondotik igaro, eta Arranoaitzera igotzeko aurrez aurre dugun aldapa motz baina pikoari ekin diogu. Alanbrezko hesia gainditu, eta tontor zabal eta garbia zapaldu dugu. Aizkorriko mendietatik amiltzen diren paretatzarrak, Aralar, Udalatx… eta Gipuzkoako paisaia osatzen duten beste hamaika mendi, herri eta ingurune gure begien gozamenerako. Abiapuntura itzultzeko, berriro jaitsi gara lepora, eta ezker aldetik ateratzen den xendan altuera galtzen hasi gara. Lepo honetan, gure bide seinaleekin batera GR-34ari dagozkion zurigorriak ere aurkitu ditugu, eta ibilbidearen zati bat antzina artzainek beren ganaduarekin batera ibilitako bide honetatik beteko dugu. GR-34a Donostiatik Arantzazura artzainek egin ohi zuten bidea da. Ibilbide horren lehen aipamenak XI. mendekoak dira; beraz, antzina artzainek ganadua neguko larreetatik udaberri eta udako larreetara eramateko erabili ohi zuten. Basoa ateratzeko egin dituzten pista zabalek ibilbide zahar honen tarte batzuk hondatu egin dituzte; hala ere, zatirik handiena basoan marrazten den xenda erosoak osatzen du. Bidegurutze nabarmen batera heldu eta bi bideak bereizten diren lekuan, ezker aldera doan transhumantzia bidea utzi eta eskuinera zuzentzen den pistari heldu diogu, bide seinale zuri eta horiei jarraituz. Balizatzearekin erne ibili behar izan dugu, zenbait lekutan ikusgaitz gertatu zaigu eta. Mendiaren magalean bideak egiten dituen sartu-irtenak osatu eta maldan behera azkar galdu dugu altuera. Konpontzen ari diren baserri baten ondotik pasa, eta pistatik erraz egin dugu aurrera Murgi Zelai atsedenlekura iritsi aurretik bide bazterreko masustak jan eta basaranak bildu ditugun bitartean. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 48qf7hhhkytvr14amw38lkebi7cz6bf 0 4639 20664 19830 2020-06-25T21:14:56Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67617-Pagozarreta-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Sarria, Gorbeiako parketxea, Aldarroko saroia, Burbona, Burbonako lepoa, Nafakorta, Pagozarretako zutarria, Arlobiko zubia, Gorbeia |distantzia = 19 km. 4 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Oderiaga mendia harresi baten moldean gailentzen da Gorbeiako natur parkean. Haren mazelara iritsiko gara, Pagozarretako zutarria bisitatu eta hango paisaiez gozatzeko. |abiapuntua = Gorbeiako parketxea (Sarria) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=49430&fetxa=2012-09-21&orria=036&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=49430&fetxa=2012-09-21&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Oderiaga aipatu dugularik ere, ez gara igoko gailurreraino, Pagozarretako hareharrizko monolitoa oraintsu zutitu baitute eta hari bisita egiteko asmoa baitugu. Arabako muga-mugan denbora luzez etzanda egon ostean, loalditik irteteko abagunea iritsi zaiola dirudi. Luis Millan lagunak eman zuen haren berri, 1984an. {{udalerria|Orozko}} eta {{udalerria|Zuia}} eskualdeen arteko elkargunean zetzan harri isila, umil eta apal, txilardiak eta otadiak hagitz inguratuta. Monumentu megalitikoa ote den argitu nahi izanak adituei lanak eman zizkien orain urte gutxi. Izan ere, blokearen morfologiari eta neurriei erreparatuta (3,9 m), eremu hurbilean altxaturiko beste iruinarri batzuen antza zuen. Eta, harriari begiratuta, oso litekeena zen beste nonbaitetik hara eramana izatea. Zer ikertua, beraz, bazegoen. Edonola ere, harriaren historiaurreko izaera baztertzeko arrazoi batzuk ere bazeuden. Horregatik, zundaketa eta indusketa arkeologikoa abiarazi zi-tuen Pedro Jose Lobo adituak 2005ean. Hark kanpainaren memorian argitu zuenez, monolitoaren oinarrian ia bi metroko zundaketa egin zuten arren, ez zuten maila arkeologikorik aurkitu. ==Sarriko harrera etxea == Barandiaranek, haatik, trikuharri bat aurkitu zuen ehunka metro ekialderago. Hilobi-kamera osatzen zuten lau harlauzak bertatik bertara aztertu zituen 1922an, baita haren estalki biribila ere. Enrike Ibabe etnologoak ''Geure Gorbeiari'' lan mardulean idatzi duen legez, Pagozarretako trikuharria estaltzen zuen harlauza guztiz aldatuta dago gaur egun. Oso litekeena da errotarri baten itxura emateko xedez landu izana. Ez harritu, hala bada. Izan ere, Oderiagako magalek hareharrizko lehengai oparoa eman dute aspalditik. Sarriko (Araba) natur parkeko harrera etxean hasiko dugu ibilbidea (parketxean). Murgiatik Altuberako irteeran ikusiko dugu desbideratzea. Baia ibaiari segika doan errepide estuak lagunduko digu aparkalekuraino. Gorbeiako mendigunean barneratuko gara tximista bezain azkar, betiere parketxe aurreko basabideari jarraituta. Artzaintza izeneko zidorraren arrasto zuri-gorrien laguntzarekin (GR 282), Zalbibartxoko ur-putzua atzean utziko dugu berehala. Ondoren, Igatz zubirantz egingo dugu. Aldatsa amaitzean, Berretin tontorrerako basabidea ikusiko dugu eskuinaldean. Proposatutako ibilbide honek, ordea, Baia ibaiaren ibilguari men egingo dio, tinko, eta Aldarro txabolara eramango gaitu. Aldarroko kortaren atzealdean bi pago sendo daude, zein baino zein ederragoak. Baiako ibarra eta GRa uzteko unea da orain, baita bi pago horien artean abiatzekoa ere. Izerdiari kopetatik behera labaintzeko aukerarik eman gabe, eskuinera joko dugu lehen bidebanatzean. Hala, zeharka-meharka hasiko gara basoan gaindi. Minutu batzuk emango ditugu atsedenik hartu gabe, harik eta basabideak goratasun gehiena hartzeko plantak egiten dituen arte. Izeiak eta koniferoak atzean utziko ditugu orduan, eta pagadiaren aurrean jarriko gara. Burbonako tontorrera igo gabe —eskuinean dago—, bizkar gainetik segituko dugu, iparraldera urratsak eginez. Igoera xumea egiten hasi eta berehala, bidebanatze batera eramango gaitu basabideak. Aurrera joko dugu han, lerroari ongi atxikita eta GR 282 zidorraren markei errepararatuta. Pagadi xume baten ondora iritsitakoan, Arlobira jaisteko aukera ikusiko dugu. Desbideratze horri muzin eginez, Katxabaso aldera hartuko dugu, bide seinaleek dioten legean. Erne ibiliko gara hurrengo pagadira iristean; izan ere, GR zidorra ezkerrera okertu eta Garrastatxuko baselizarantz doa. Beheraka egin gabe jarraituko dugu guk, bizkarrari hertsiki oratuta, Nafakorta tontortxoaren ondoan izan arte. Natur parkeko bide seinaleak agertuko zaizkigu Nafakortako lepoan. ==Arraldeko arroila== Aurrera egin gabe, eskuinera jo eta Arraldeko ibarrera jaitsiko gara. Errekastoa zeharkatu ondoren, koniferoak eta urkiak babesten dituen itxitura baten aldamenean segituko dugu. Alanbrea amaitzean, zehar-zehar jarraituko dugu. Aurrera begiratuz, Pagozarretako zutarria ikusiko dugu, hari bakartia muino zabalaren gainaldean; atzean, gainera, Gorbeia tontor erraldoia bistaratuko dugu. Pistatik irten gabe, harlauza labainkorrak baliatuko ditugu errekasto jauzkaria gurutzatzeko. Ondoren, birlandaketa bat eskuinean dugula, basabidetik irten eta ezkerrera eginez, zutarria dagoen tontortxora igoko gara. Trikuharria ikusteko gogoz izanez gero, {{udalerria|Zuia}} eta {{udalerria|Orozko}} udalerrien arteko muga hurbila igaro behar dugu. Gero, lepoan gora pitin bat eginda, eskuinera jo eta laster iritsiko gara. Monumentuz bapo aseta, pistara itzuli eta mazelak zeharkatzen jarraituko dugu. Arraldeko ibarrean behera egingo dugu uste baino arinago. Arroila antzeko batean ibiliko gara. Parajea, zinez harrigarria! Ur-emariari jarraitu eta paseo galantaz gozatuta, Arlobiko zubira iritsiko gara. Azkenik, bide zabalak erakutsiko digu Aldarrorainoko bidea. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 6v83r3fzjvirtxlmggg1zm3oau5pj1j 0 4640 20524 19622 2020-06-25T21:12:27Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67718-Monjardin-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Labeaga, Deioko gaztelua, Monjardin |distantzia = 12 km. 3 ordu eta 10 mn. |ingurunea = Labeagako herritik abiatzen den ibilbideak Deioko gazteluaren historian murgilduko gaitu. Hainbat jaun eta familiaren gotorleku izan da arroken gainean eraikitako gaztelua. |abiapuntua = Labeaga |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=47434&fetxa=2012-10-26&orria=036&kont=001 }} '''Labeagako herritik abiatzen den ibilbideak Deioko gazteluaren historian murgilduko gaitu. Hainbat jaun eta familiaren gotorleku izan da arroken gainean eraikitako gaztelua.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=47434&fetxa=2012-10-26&orria=036&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == Harkaitzen gainean dagoen gaztelu hau historian {{udalerria|Doneztebe}} eta Deio izenez ezaguna izan arren, egun Monjardin izenez ezagunagoa da. Mendi baten tontorrean, harkaitzen gainean dagoen gaztelua leku askotatik ikusten da. Iparraldean, Ega ibaiaren arroa eta mendiak ikusten dira (Lokitz, Urbasa eta Andia) eta mendebaldean, Joar mendiak eta Berrueza harana ditu. Ekialdean, berriz, Jurramendi eta Ega ibaiaren arroa Ebrorako bidean, eta hegoaldean, muinoz betetako paisaia zabalak. ==Labeaga== Herrian autoa aparkatu eta aurrez aurre dugun mendi aldera egin ditugu lehen urratsak. Porlanezko bidean barna abiatu bezain pronto, gure eskuinera eliza utzi eta bide seinale zuri eta, horiei segituz (PR-NA 186), albo batera utzi ditugu gure ezkerrera ateratzen diren beste bide batzuk. Atlantiar landaretza nagusi den paraje hauetan, erraz egin dugu aurrera, eta, konturatu orduko, San Salvador iturri bereziaren ondora heldu gara. Ur tragoxka egin, eta pista zabaletik gorantz jarraitu dugu. Tarteka, zenbait bidegurutzetan jarritako egurrezko hesoletako seinaleak oso lagungarri gertatu zaizkigu, batik bat basoan sartzen diren bideen artean norabide zuzena aukeratzeko orduan. Erraz irabazi dugu altuera, eta, Villamayor de Monjardin herrira doan bidea gure ezkerrera utziz, azken aldapa pikoari heldu diogu. Oraindik ez dugu gaztelua osorik ikusi, baina gertu dagoen irudipena dugu. Pista zabal batera atera, eta ezkerretik igotzen den azken aldapa txikian egin ditugu azken urratsak gazteluaren hormaren ondora iristeko. ==Deioko gaztelua== Gazteluari bira eman, eta eskaileretan gora egin dugu sarreraraino. Zoritxarrez, atea itxita dago, eta ez dugu bisitatzeko aukerarik izan. Ate ondoan, horman txertaturik, txartel ontzia aurkitu dugu. Eskaileretatik jaitsi, eta gazteluaren horma inguratzen duen xendatik egurrezko panel informatiboa dagoen lekura itzuli gara, eta bertan irakurri ahal izan dugu gaztelu berezi horren historia laburra. Hona hemen bertan idatzita dagoena: «Esaten denez, haitzaren gainean eraikitako gaztelu hau —894 metroko altueran egina— erromatarrek egin zuten, mairuek gotorleku bihurtu, eta kristauek konkistatu zuten». Nolanahi ere, egia da IX. mendean Banu Qasi familiak menderatutako lurraldearen gotorleku garrantzitsuenetako bat izan zela. Antso I. Gartzez erregeak 908. urte aldera konkistatu ondoren, Nafarroako Koroaren gaztelu nagusietako bat izaten jarraitu zuen Erdi Aroan, San Esteban de Deyo izena zuela. Nafarroa 1512an konkistatua izan eta gero, gaztelua Leringo kondearen esku gelditu zen —erresumako kondestablea zen, gaztelarren aldekoa—; horregatik libratu zen 1521. urtera arte egindako eraisteetatik. Guda ugari izan ziren bertan, XIX. mendeko karlistaldiak izan arte. Norbaitek esan zuen, modu poetikoan, hodeietan geratutako harrizko ontzi bat dirudiela. Lauki formako oinplanoa duen dorre sendo bat gorde du, baita honako elementu hauek guztiak ere: barrutia eratzen duten hormetako zati handi bat —saieterak daude bertan—, edukiera handiko ur tanga gangadun bat eta sartzeko eskailera. Barnealdean, Santa Cruz ermita dago, lehenago San Estebani eskainia zena. Tradizioaren arabera, paretaren horma hobian Antso I. Gartzez erregearen hilobia egon zen. Gazteluko kaperan, mirarizko gurutze bat beneratzen zuten, honako inskripzio hau zuena: «Sekula ez zuten garaitu Antso erregea, ezta gatibu hartu ere, gurutze santu hau gainean zeramala, eta beti ere garaile suertatu zen». Benetan harrigarria da mendeetan zehar zenbat jende eta zenbat gertakizun izan diren gaztelu horren eta bere mendean zegoen lurraldean. Euskal Herrian ez omen da ohikoa, baina gaztelu horren mende bat baino gehiagoko historia ezagutzen dugu, bere itzal guztiekin, noski. Gure historiaren zati honi bizkarra eman, eta etorritako bidetik atzera egin dugu tarte batez. Pista zabalari segitu diogu, baina bihurgune pare baten bueltan, bide zaharraren aztarnei segitu diegu, eta, beheko aldera heltzean, Monjardin herritik datorren bidearekin bat egin dugu. Seinaleak ez dira oso nabarmenak, eta kontuz ibili behar izan dugu. Itzuli handia ematen duen bide zabaletik igotzeko aukeratu dugun azken maldaren hasierara bueltatu gara —bertan, egurrezko hesolak daude—. Abiapuntura itzultzeko, bide beretik egin dugu: San Salvador iturrira jaitsi, eta, segidan, Labeaga herriraino. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] rqk6833iswt7mimhtygkyyj3unvq1wh 0 4641 20584 19708 2020-06-25T21:13:28Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67691-Irimo-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Urretxu}}, Santa Barbara, Lizarriturri, Irimo, Meaka, Trekutz |distantzia = 6,5 km. 2 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Urola Kostako eskualdeko bazter guztietatik ikusten den Irimoko gurutzetik, Zazpi Puntak izeneko ibilaldi erraz eta ederra egin daiteke. |abiapuntua = Santa Barbara ({{udalerria|Urretxu}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=46895&fetxa=2012-10-19&orria=044&kont=001 }} '''Urola Kostako eskualdeko bazter guztietatik ikusten den Irimoko gurutzetik, Zazpi Puntak izeneko ibilaldi erraz eta ederra egin daiteke. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=46895&fetxa=2012-10-19&orria=044&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Urola Kostan oso ezaguna den Irimo mendiaren tontorretik oso gertu dauden aterpera eta gurutze erraldoira igo, eta bere gailurrerian egin daitekeen zeharkaldi labur baina erakargarria egin nahi izan dugu. Zazpi Puntak izeneko ibilaldi txiki honek, eskualdeko herri eta mendien ikuspegi aparta eskaintzeaz gain, Euskal Herriko beste zenbait mendikateren bista ezin hobea du. ==Santa Barbara== Santa Barbarako aterpetxe eta baselizaren aurrean autoa utzi orduko, Ipiñarrieta jauregi eta baserriak erakarri du gure arreta, aparkalekutik gertu dagoen baselizaz gain. Ipiñarrieta jauregia eta baserria XVI. eta XVII. mendeetan hainbat gortesauren egoitza izan zen, eta bidaiari entzutetsuen ostatu —haien artean, Velazquez margolaria eta Felipe IV.a erregea—. Hainbat erregeren idazkari pribatu izan ziren zenbait jaun ospetsuren jaiotetxea ere bada. Haren ingurutik errege bidea igarotzen zen, Gipuzkoako bide nagusia XVI. eta XVII. mendeetan, {{udalerria|Irun}} eta Madril lotzen zituena. Inguru horretatik askotariko ibilaldiak egin daitezke, baina guk bertako herritarrek eta beste hainbat mendizalek oso estimatua duten Zazpi Puntak ibilaldia aukeratu dugu. Ohiko bidea oso nabarmena da, baina bidegurutzetan jarrita dauden seinaleek bide zuzena aukeratzen lagundu digute. Azkar igo gara 1936an Urretxuko Mendigoizaleek egin zuten Lizar iturriaren ondora, berrogeita hamar urte geroago berritu zutena. Inguruan aterpe txiki bat eta egurrezko mahaiak daude. Ur tragoxka egin, eta maldan gora jarraitu dugu. Laburbide batzuk baztertu, eta gurutzera doan aldapa bizian Trekutzera doan bidea utzi, eta behatoki paregabea den gurutze handiaren ondora iritsi gara. Aterpearen gainera igo, eta atseden hartzen dugun bitartean, gure mendean dugun ikuspegi zabalaz gozatu dugu: Izarraitz, Aralar, Aizkorri eta Hernioko mendiak ez ezik, Urola Kostako eskualdeko herriak eta mendi magaletan barreiatutako baserriak ere. Gustura gaude, baina oraindik bidearen zatirik ederrenetakoa ezagutzeko irrikaz, altxatu, gurutzeari bizkarra eman eta Zazpi Puntak egitera abiatu gara. ==Irimoko Zazpi Puntak== Gurutzetik gailurrera 50 metroko garaiera gainditu dugu, eta bertatik Udalaitz eta Durangaldeko mendiak agertu zaizkigu. Erpin geodesikoaren ondotik pasatu, eta metro batzuk aurrerago atzean utzi dugun aterpe eta gurutzearen irudia duen buzoia. Mendiaren ipar-ekialdeko gailurreria zeharkatzen duen xenda nabarmen eta erosoa jarraituz, erraz osatu dugu zazpi tontorrek osatzen duten lerroa. Irimotik hasita hauek dira zazpi tontorren izenak: Arbeleta, Buzoi, Losakate, Arrizuri, Trintxuleku, Mugarri eta Meaka. Azken horretara iritsitakoan, maldan behera Trekutzeko zabaldi eta atsedenlekura jaitsi gara. Iturria, egoera kaxkarrean dagoen txabola eta mahai artean pasatu, eta ezkerretik ateratzen den bide asfaltatuan zehar egin dugu aurrera. Aparkalekuaren ondotik igaro, kilometro eta erdi aurrerago Deskargara doana utzi, eta ezkerretik ateratzen den lurrezko pista hartu dugu. Begibakar baserriko zelaien gain aldetik Agerre baserriaren ondora iritsi gara, eta bide asfaltatuak Santa Barbara baselizaren ondoan utzi gaitu. Urretxuko hiribildua sortu aurretik, herritarrak Santa Barbara inguruan bizi ziren barreiaturik, eta bertan bildutako komunitateak baseliza horren inguruan betetzen zuen bere bizitza erlijiosoa. Laukizuzen itxurako baseliza, XV. mendekoa, egurrez eta porlanez egina dago, eta 1983. urtean berritu zuten. Bertan dagoen aterpearen terrazan eseri, eta San Joan egunean egin ohi den erromeria imajinatu nahi izan dugu. Baselizari atxikita orain hiru bat urte berritu zuten aterpe honetan era guztietako zerbitzuak eskaintzen dira: jantokia, logelak, ekintzak... == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 81p2yz8s2qqlbar3e5iv27s09xfwfbh 0 4642 20663 19829 2020-06-25T21:14:55Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67678-Moraza-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Pagoeta, Payueta, Somo mendatea, Moraza, Los Payos |distantzia = 5,5 km. 2 ordu. |ingurunea = Morazako mendian zidor ezkutu batek argia ikusi du oraintsu. Xendari jarraituko diogu basoa janzten duen artadi-erkameztia ezagutzeko asmoz. |abiapuntua = Pagoeta (Payueta) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=46056&fetxa=2012-10-12&orria=044&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=46056&fetxa=2012-10-12&orria=044&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Arabako hegoaldeko mugan, Los Payos izena duen tontor bitxi bat goititzen da. Inguru horrek Moraza izen-lekua ere hartua du, Euskal Federazioak argitaratutako mendi katalogoan irakur daitekeenez. Altitudeari begiratuta, mila metroak doi-doi gainditzen ditu, baina, hala ere, Trebiñuko eskualdea mugatzen duten mendien artean garaiena da. Abantaila handia, hortaz, talaiatik ikuspegiez gozatzeko. Soa hegoalderantz zuzenduta, Errioxako erliebe gorabeheratsuaren atarian, Toloño mendilerro sonatua ikusiko dugu. Ezusteko galanta, zinez, parajeotara lehen aldiz urreratzen direnentzat. Erraldoiaren hurbiltasunaren eraginez, Morazakoak ezer gutxi aldarrika dezake mendizaleen bisita areagotzeko. Egoera aldatu beharra zegoen Morazako balore ekologikoak ezagutarazteko. Mendialdea eskualdeko arduradunen ekimenez, Arabako Mendizale Federazioko Senderismo Batzordeko adituek lanari buru-belarri ekin zioten. Orain bizpahiru urte PR-A 75 kodedun ibilbide laburreko zidorrak argia ikusi zuen eskualdean. Xenda berriari jarraituta, Morazako tontorraz gainera Inglares ibaian sorrarazitako ur-jauzi biziaz gozatzeko aukera dute ibiltariek. Opari umila, zinez, begirada lasaientzat. ==Somotik tontorrera== Abiapuntua Pagoeta (Payueta) herrian jarri dugu. Pagoeta herri xumea da, eta Morazako talaiaren oinaldean dago, Urizaharratik distantzia laburrera. Pagoetara iristean, autoa errepide ondoan utziko dugu, herrigunean sartu gabe. Erreferentzia, akaso, plaza txiki bateko iturria. Lehen pausoak errepidetik egingo ditugu, Urizaharrarantz (ekialdea). Ibilbidean zehar pintura arrastoak (zuriak eta horiak) eta hainbat seinale ikusiko ditugu. Ibilian hasi eta metro gutxira, asfaltoa utzi eta ezkerrera joz, nekazari bideari men egingo diogu. Galsoroen artean Somoko mendatera iritsiko gara. Urizaharrara doan A-2124 errepidetik gertu gaude. Bertako bidebanatzean, ezkerrera egin eta erkameztian barrena jarraituko dugu. Laster batean Cerro eta Moraza adierazten duten seinaleak ikusiko ditugu. Morazako tontorra igotzeko asmoa baitugu, eskuineko bideari jaramon egingo diogu. Hala gauzak, erkametzak eta ezpel alorrak lagun, bide harritsuan gora hasiko gara. Gora eta gora, atsedenik hartu gabe. Malda pikoa bukatuta, bidea apaldu egiten da (gaitz erdi!). Orduan, lerrotik jarraitu ordez, {{udalerria|Lizarra}} ikastolako lagunek eraikitako postontzi artistikoa —oilar bat da— bisitatuko dugu. Pistaren ezkerraldean dago, landaretzak ongi babestua. ==Zidor ezkutua== Merezitako sosegua hartu eta gero, basabidean aurrera egingo dugu, bizkar edo gandor zabaletik. Bi minutu baino ez. Cerro seinalatzen duen zutoina ikusi bezain pronto, pistatik irten, eta hurbil dauden zumarren ondora joko dugu. Gero, pagadia zeharkatu, eta maldan behera hasiko gara. Landaretza tupustean aldatzen da. Jakina, hegoaldeko isurialdean gaude, eta tenperatura epelak espezie mediterranearren agerpena bultzatzen duela bistan da. Zuhaitzei dagokienez, erkametz eta arte trinkoak ikusiko ditugu. Zidor balizatuari eta harri koskorrez osatutako seinaleei muzin egin gabe, kareharrizko gandor xumetik jarraituko dugu une oro. Behin malda amaituta, Cerroko basabidera irtengo gara. Eskuinetik jarraitu nahi izatekotan, Inglares ibaiak sorrarazten duen ur-jauzi dotorea bisitatzeko aukera izango dugu. Baita Herrerias izeneko zokoan funtzionamenduan dirauen ubide emaritsua ere. Pagoetara itzultzeko, eskuinera joko dugu aurreko bidebanatzean. Pinudia ondoan daramagula, eskuinera hartuko dugu hurrengo bidebanatzean. San Cristobal muineko antenaren azpitik igarota, herrian sartuko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 1nwqcv7gxanhb2u4ctj5nx55lgjxy72 0 4643 20473 19542 2020-06-25T21:11:35Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67659-Alkurruntz-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Lizarmeaka, Alkurruntz, Zureta, Betarte, Amaiur, Etsaingo tumulua, Aizkotz |distantzia = 8 km. 3ordu. |ingurunea = Otsondo mendatearen gainetik nabarmentzen den mendi harritsu eta zorrotza Baztango haranaren behatoki aparta da. Amaiurko bataila historikoa bertako magaletan izan zen. |abiapuntua = Lizarmeakako lepoa ({{udalerria|Baztan}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=45419&fetxa=2012-10-05&orria=044&kont=001 }} '''Otsondo mendatearen gainetik nabarmentzen den mendi harritsu eta zorrotza Baztango haranaren behatoki aparta da. Amaiurko bataila historikoa bertako magaletan izan zen. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=45419&fetxa=2012-10-05&orria=044&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Piramide itxura duen mendi hau leku estrategikoa izan da historian. Hamaika gertaeraren lekuko izan da, hamaika bataila eta borrokarena. Baina, ziurrenik, Amaiurko bataila izango da bere magaletan izan den gertaera historikorik garrantzitsuena, Nafarroako erreinuak independentzia galdu zuenekoa, nafar gudarien azken hatsen gordelekua bihurtu zenekoa. Atsedengunearen ondoan dagoen aparkalekuan hasi dugu txangoa. Orabiderantz doan errepidean barna bete dugu lehen zatia, eta aurrez aurre dugun Alkurruntzeko magaletara gerturatu gara. Izeidia igaro, eta berehala utzi dugu errepidea, gure ezkerretik ateratzen den xenda nabarmen batetik gorantz eginez. Bide-seinale zuri eta berdeei segituz, aldapa pikoari aurre egin diogu. Lehen izerdi tantak kopetatik irristatzen hasi orduko, lepo txiki batera igo gara, eta bertan, bi harritzar zutik, Artzubietako zutarri bikainak. Zuretako leporantz doan bidezidor nabarmena utzi, eta parez pare dugun Jaimeneko harrien ezker aldetik igarobide naturala bilatu dugu. Kostata, baina, azkenean, ikusgaitz den xenda aurkitu eta maldan gora abiatu gara. Diagonal luzea trazatu dugu harri artean, eta, azkenean, iparralderantz biratuta, sigi-sagan bunker baten ondotik pasatu, eta tontorrera iritsi gara. Bide hori ''cahir''-ekin balizatuta dago, eta zenbait tartetan lagungarri gertatu zaigu. ==Betarteko kaskoa== Tontorrean zintzurra freskatzen dugun bitartean, begiratoki aparta horretatik Baztango lur ederrak gure mendean, Amaiurko gazteluaren aurriak ikusi ditugu, eta, horren gainean, Gorramendi eta Gorramakil. Urrutiago, Saioa gailentzen da, harro, eta Iparralderantz, berriz, Xaretako lurrak eta Etxalarko gainak. Amaiurko gazteluaren aurriei begira, gogora ekarri nahi izan dugu orain bost mende Nafarroako erreinuak independentzia galdu zuela lur hauetan izandako azken batailaren ondoren, Fernando Katolikoaren gudaroste gaztelauek Nafarroari eraso eta anexionatu egin zutenean, hain zuzen ere. Lur hauetan, Alkurruntzeko begiradapean gertatu zen Nafarroako erreinuaren gertaera garrantzitsu hori. 1522an, Noaingo bataila galdu, eta Nafarroako noble eta zaldun batzuk gaztelu horretan gotortu ziren, Nafarroako independentziaren alde borrokan jarraitzeko asmoz. Gaztelauen armadak gaztelua setiatu eta kanoien indarrez txikitu eta gero, nafar gudariak errenditzera behartu zituzten. Ezin ase, irudimena beti gose. Irudimenari itzulia eman eta gero, atseden hartu eta gure itzuliarekin jarraitu dugu. Zuretako leporantz zuzendu gara, eta bide bazterrean eraikin zahar eta bitxi batzuk ikusi ditugu: Alkurruntzeko sismografia estazioa eta hainbat bunkerretara iristeko mendiaren erraietan zulatutako antzinako gotorlekuaren sarrera. Lepora jaitsi eta, bidetik kanpo, aurrean dugun malda belartsutik igotzen hasi gara, Salaberriko bordaren oinarriaren aurrien aldera. Bertan, Brontze Arokoa den Etsaingo tumulua ikusi dugu. Gaina hartu, eta Betarteko kasko aldera jaisten hasi gara, Zuetako lepoan dagoen etxolara jaitsita. Sartzea debekatuta dagoela jartzen duen arren, pottokaz beteta dagoen zelai hori gurutzatu eta tontorreraino hedatzen den malda motz baina pikoari ekin diogu. Erraz iritsi gara gainera, eta, bertan, mugarri bat. Atzera begiratu, eta egin dugun ibilbidea ikusi ahal izan dugu. Abiapuntura itzultzeko, berriro jaitsi gara Zuetako lepora, eta hemen ditugun bi aukeren artean, eskuinetik doan pista utzi —aspergarria da oso— eta aurrez aurre dugun Zuretako leporantz itzultzea erabaki dugu. Horretarako, SL-NAren marka zuri eta berdeei jarraitu diegu, eta ez ditugu utzi aparkalekura heldu arte. Zuretako lepora itzuli gara, eta eskuinetara Alkurruntzera doan bidea utzita, magalean marrazten den bidezidor erosotik berriro itzuli gara Artzubietako zutarrien ondora. Hemendik, atsedenlekura igotako bide beretik egin dugu, maldan behera errepidera, eta listo. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 51hyfprmviv5vo7xt1kx4xiw02c77az 0 4644 20692 20228 2020-06-25T21:15:25Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68623-Gorriti-Urkieta-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Gorriti, Santa Barbara, Artegieta, Pagota, Urkieta, Museo |distantzia = 11 km. 3 ordu eta 10 mn. |ingurunea = Gorriti herritik abiatu, eta ibilaldia egin daiteke {{udalerria|Larraun}} eta {{udalerria|Araitz}} haranak bereizten dituen mendi bizkarrean; gailurretatik Malloetako ikuspegi paregabeaz gozatuko du bisitariak. |abiapuntua = Gorriti |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=44790&fetxa=2014-02-21&orria=036&kont=001 }} '''Gorriti herritik abiatu, eta ibilaldia egin daiteke {{udalerria|Larraun}} eta {{udalerria|Araitz}} haranak bereizten dituen mendi bizkarrean; gailurretatik Malloetako ikuspegi paregabeaz gozatuko du bisitariak. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=44790&fetxa=2014-02-21&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Ibilaldi samur honetan, aukera ederra izango dugu Nafarroako {{udalerria|Larraun}} eta {{udalerria|Araitz}} haranak bereizten dituen mendi gandorrean zehar ibiltzeko. Txango erraza izanik ere, oso mendizale gutxi ibiltzen da paraje hauetan. Urkietako gailurra talaia paregabea da Aralarko Malloetako ikuspegiaz gozatzeko, eta Museokoa, berriz, pagadian galdurik dagoen mendi tontor bitxia da. Biak lotuko ditugu ibilbide zirkularra eginez, eta abiapuntura heldu aurretik, Santa Barbarako baselizara igoko gara, Nafarroako Erresumaren gazteluaren aurrien ondora, hain zuzen ere. Gorritiko plazan ibilgailua utzi, herria zeharkatu, eta A-15 autobidea gaindituko dugu errepidepeko pasabide batetik. Berehala, bidegurutze batera heltzean, erdikoa aukeratu eta maldan gora abiatuko gara porlanezko bidetik. Denbora gutxi beharko dugu Artegietako Langaren ondora heltzeko. Eskuinerantz zuzentzen den bidea utzi, eta langaren beste aldera pasako gara. PR-NA 306ren seinale zuri eta horiak izango ditugu lagun tarte batez. Hasieran zelai belartsuetan eta gero basoan barneratzen den bidea oso erosoa da. Basoan sartu aurretik, ezkerrera ateratzen den bide balizatua utzi eta egurrezko seinale batek Urkietako norabidean jarriko gaitu. Lepora heldu orduko, aurrez aurre ikusiko dugun aldapa pikoari ekingo diogu Nafarroako Biraren seinale zurigorri zaharrei segituz —bide hori ez dago homologatuta—. Xenda estuak pagadian murgilduko gaitu, eta ezkerretik Pagotako tontorrera igotzeko azken aldapa utziz —ez du interesik—, horren magaletik marrazten den zidorretik Urkietako azken aldapa laburraren oinera iritsiko gara. Gailurrera heldu aurretik, gandorreko haitz artean emango ditugu hurrengo urratsak, tentu handiz. Merezi du bertan eseri eta aurrez dugun panoramikaz gozatua hartzea, postal ederra osatzen baitu Malloetako zirku ikusgarriaren magal bertikalak {{udalerria|Araitz}} haranean amilduz. ==Gorritiko gaztelua== Martxan jarri, etorritako bidetik azken leporaino jaitsi, eta aurrez aurre izango dugun maldan gora jarriko gara. Metalezko ataka gainditu, pagadian murgildu eta pista belartsutik erraz igoko gara Museoko tontorrera. Bertan hontz baten irudia duen gutunontzi bitxia aurkituko dugu. Xendatik segi eta antzinako GR 9arekin egingo dugu topo (CRP edo Cañada Real de las Provincias). Eskuin aldetik datorren bideari eutsi, eta azkar iritsiko gara Artegietako Langaren ondora. Ibilaldiari amaiera on bat emateko, Santa Barbarako baselizara igoko gara Artegietako Langaren ondotik ateratzen den zidor ikusgaitz batetik, gero bide nagusiarekin bat eginez. Aldapa labur eta pikoa gainditu eta gero, baselizaren inguruan Gorritiko gazteluaren hondar xume batzuk ikusi ahal izango ditugu. Nafarroako Erresumaren gaztelu hau 824 metroko Santa Barbara mendiaren gailurrean egon zen kokaturik. Izena gotorlekuaren gainean eraikitako baseliza xumeak eman dio. Ekialdetik Gorriti herria bera eta {{udalerria|Larraun}} haran alderako igarobidea menderatzen zen, eta mendebaldetik malkar izugarri batean, Araxes harana. Gaztelua Beotibarko guduaren lekuko izan zen 1321ean, eta gipuzkoarrek epe labur batez hartu zuten. Diotenez, 1450ean hamar gizonek zaintzen zuten gotorlekua, eta uste da hiru dorre zeuzkala: handia, Sugar Torre izeneko txikiagoa —beharbada Balerdi mendiari begira zegoelako eta bertan, tradizioari jarraiki, Sugar (tximistaren jainkoa) herensuge mitologikoa bizi baitzen—, eta hirugarren dorrea, segur aski sarrerako ataria izanen zen. Gure historiaren pasarte txiki hori gogora ekarri eta Gorriti aldera jaisten hasiko gara bide nagusitik. Aldaparen erdialdean dagoen Ezurmendiko hilarriari bisita egin, porlanezko pistatik autobidea gainditu, eta azken malda igoko dugu herrira iristeko. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] hapukfusj7biqqgosn6evshxp267ylj 0 4645 20545 19653 2020-06-25T21:12:49Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67156-Ahurti-Bartak-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Lapurdi}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Ahurti}}, Etxepetteko hezeguneak, Ardanabia erreka |distantzia = 7 km. 2 ordu. |ingurunea = Aturri ibaiak eta Ardanabia errekak sortutako hezeguneen artean ibilaldi erraz eta gozagarria egingo dugu. Leku berezi horietako aberedi eta landaredi bereziak izango ditugu bidelagun. |abiapuntua = Ahurtiko portua |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=44574&fetxa=2012-02-10&orria=036&kont=001 }} '''Aturri ibaiak eta Ardanabia errekak sortutako hezeguneen artean ibilaldi erraz eta gozagarria egingo dugu. Leku berezi horietako aberedi eta landaredi bereziak izango ditugu bidelagun. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=44574&fetxa=2012-02-10&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Ahurti}} hiriko (Lapurdi) ibai portutik abiatuko gara; zehazki, La galupe jatetxe ohiaren parean eta ibaiaren bazterrean dagoen aparkalekutik. Aturri ibai eder, zabal eta barearen bazterrean eginiko zirga bidexkan mendebaldera hasiko gara ibiltzen. Hasieran bertan, Ahurtiko portu xumeak iragan oparo baten oroitzapenak ekarriko dizkigu gogora; Aturri ibaia merkantziak Baionako portura eta itsasora eramateko garraiobide garrantzitsua zen garaiena, alegia. Gaur egun, bizpahiu barku baino ez ditugu ikusiko ontzi zubiari itsatsiak. Garai oparo haien lekuko dira, haatik, Aturri bazterrean diren etxe dotore edo jauregitxoak. Hain zuzen, Ahurtiko ibai portutik abiatu orduko ibaiaren beste ertzean (Landetan) dugun etxe handi miresgarriak ''Monpellierko jauregia'' du izena. Zirga bidexkan aurrera goazela, galdutako garaien beste jakile bat ikusiko dugu: burdinazko gurpil handi bat, ingurua zurez emana duena. Tramankulu horren euskarazko izena ''gindela'' edo ''gindatxa'' da, eta ibaiaren zabalean jarritako arrantzarako sarearen ertzeratzeko betekizuna zuen. Aitzinago arrantza mota horretaz datuak zehatz ematen ditu ginbela dagoen leku horretan bertan jarritako pankartak... erdara hutsean, tamalez. Aturriren lasaitasunak gogobeteko gaitu; ibaiaren ur gaineko antxetek, ubarroiek, basahateek, baita zisne batzuek ere. Zirga bidexka honetan ibiltariak edo korrikalariak gurutzatzea ere maiz gertatuko zaigu, inguru horietako bizilagunen ohiko pasealekua baita. Erdaraz ''Le Sablot'' izena duen Aturriren gaineko uhartetxoaren puntaren parean, ibaira sartzen den zubixka baten bisean-bisean, zirga bidexka utziko dugu, arto alor baten barrena sartzen den xenda bat hartzearren. Hasieratik bertatik, ''Etxepetteko hezeguneak'' izendatutako ibilbide hau kolore horiko tinduekin seinalatuta dago, eta hasiera honetan GR8 ibilbidearekin bat egiten du. Orain bai, Aturriren urez gainezka jartzeek sortutako hezeguneetan gaude. Izan ere, tarteka gertatutako uholde handienetan, Aturriren urak bere ertzetatik hiru kilometroraino sartu dira lurren barrena. Hezegune hauetan hazi ohi ziren zuhaitz eta zuhaindi mota berezietatik —haltz, sahats, kanabera, arrasondo... —, tamalez, oso gutxi geratzen da gaur egun, artoak edo kiwi landatzeek leku guzia hartu baitute eta lurrak narbarmen higatu. Laster batean, {{udalerria|Ahurti}} eta {{udalerria|Baiona}} arteko errepideraino iritsiko gara. Arreta handiz zeharkatuko dugu, ibilgailuak ziztu gaitzean dabiltzalako! Errepidearen beste aldean, bidexka batean jarraituko dugu, ubidetxo bat daukagularik eskuinaldetik. Hementxe, berriz, tokian tokiko zuhaindiarekin lehian jarriak, albo zuhaitzak izanen ditugu bidelagun. Bide bazterretik aldenduz gero, haatik, hezegune bateko ohiko zuhaindi eta landarediak nagusitzen dira, eta haien babesean bizi eta hazten dira hainbat eta hainbat abere: lertxunak, urtxori gorriak, ur dortoka gorriak, bisoiak, suge zuriak... ==Ardanabiako urmaelak == Etxe bat igaro eta gero beste batera helduko garelarik, Ardanabia errekarekin eginen dugu topo. Hazparneko larretan sortzen da erreka xume hori, eta {{udalerria|Urketa}} herriko lurretan sartzen da Aturrin, ia 26 kilometroko bidea egin ondoan. Etxepetteko hezeguneak zeharkatzen dituen leku honetan oso barea dirudi, ur-lasterrik gabekoa. Ez zaio fidatu behar, segurraz ere urez gainezka jartzeak gertatzen zaizkiolako! Ardanabiako ertzari xenda polit batean jarraitzen diogularik, burdinazko zubi baten azpitik pasatuko gara. Hau da {{udalerria|Baiona}} eta {{udalerria|Tolosa}} (Okzitaniakoa) arteko trenbidearen eraikuntza ugarietatik bata, eta gertatzen ahal zaigu tren bat bertatik igarotzen ikustea edo entzutea. Burdinazko trenbide zubi horretatik apurtxo bat urrunago zurezko zubixka bat topatuko dugu eta bidean ezkerralderat jarraituko. Eskuinaldetik datorren bidexka {{udalerria|Ahurti}} eta {{udalerria|Urketa}} herriko lurren artean paratutako korrika eta kirol egiteko eremu baten parte da. Hemendik aurrera sarritan topa genitzake korrikalariak. Zurezko zaldain edo zubixka horretatik berehalaxe, ezkerralderat, urmael bat agertuko zaigu. Hezeguneen bazter batean sortutako ur geldi horretan, hainbat basahate mota ikusteko aukerarik bagenuke, geldi-geldian eta isilik egonez gero. Bakanago ikusiko dugu, ordea, uhoiloa, inguru hauetan egon ohi bada ere. Haren karranka berezia, aldiz, entzuteko paradarik balegoke. Urmael horretatik berehalakoan, GR8 seinale gorri-zuridunari eta honen zati bat baliatzen duen korrika eta kirol guneari agur eginen diegu, ezkerrerat zuhaitz eta zuhaixka artean sartzen den xenda hartzeko. Bi pankarta badaude hortxe, Etxepetteko hezeguneetan sartzen garela azaltzen digutenak. Hezegune batean garenez gero, xenda hori nahikoa bustia edota lokaztua ere gerta daiteke. Zapata egokiak edukitzea komeni da, beraz. Xenda horretan sartu orduko, ezkerraldetik betiere, beste urmael bat ikusiko dugu. Hori ez daiteke basahateentzat babesgune bezala eman, pankarta batek azaltzen baitu hegazti horien ehizatzeko gune bezala antolatua dela. Xenda edo lurbide hau bidexka bilakatuko zaigu laster batean, eta hemendik gutxira, Ahurtiko lehen etxeetara iritsiko gara. Errepidera heltzean, abiaguneko aparkalekua pare-parean izanen dugu, trenbide pasagunearen beste aldean. Ibilbide hau bi ordukoa da gehienez, baina bada luzatzeko eta {{udalerria|Ahurti}} herria ikuskatzeko aukera. Horretarako, Aturri ibaiaren ekialderantz, ertzari jarraitzen hasiko gatzaizkio, Euskal Herriaren eta Landen arteko zubiaren azpitik pasatuko gara, errepidea eta trenbidea zeharkatuko ditugu, eta Sabartze auzunearen barrena daraman bide txikia hartuko dugu, burdinbidearen eskuinaldeko saihets-saihetsean. Berehalaxe, ''Chemin de Pigon'' ibilbidea seinalatzen duen pankarta ikusiko dugu, eta eskuinalderat maldan gora daramaten harrizko eskaileretan gora igoko gara, Aturriri bizkarra emanda. Etxe baten eskuinaldeko saihetsetik pasatu eta gero, eskailera hauek {{udalerria|Ahurti}} erdialdeko plazatxo batera eramanen gaituzte. Hiriaren erdialdea bisitatzeko denbora hartu eta gero, buelta emanen dugu eta, Turismo Bulego aurretik pasatu eta gero, errebote aldera joko dugu. Frontoi horretatik berehala, bide sardan eskuinaldeko karrika txikia ibiltzen hasiko gara, baina segidan utziko dugu, ''Iturriaren xenda'' ibilbideari jarraituz, parke antzeko baten maldatik jaisteko eta azken batean Aturri ertzarekin topo egiteko. Txango txiki honek ibilaldia ordu erdiz luzatuko digu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 397a048qhgy7lwwgkecaticvgj5q5sj 0 4646 20466 19525 2020-06-25T21:11:28Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67127-Ganekogorta-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Zaila |lekuak = {{udalerria|Alonsotegi}}, Azordoiaga, Landetxea, Muñagane landa, Biderdi, Ganekogorta, Gongedako lepoa, Oro atsedenlekua |distantzia = 21 km. 4 ordu eta 45 mn. |ingurunea = Bizkaiko Jaurerriko batzarkideei adarra joz eta sua eginez dei egiten zitzaien Erdi Aroan, besteak beste, Ganekogortatik. |abiapuntua = Alonsotegiko tren geltokia |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=43274&fetxa=2012-01-27&orria=036&kont=001 }} '''Bizkaiko Jaurerriko batzarkideei adarra joz eta sua eginez dei egiten zitzaien Erdi Aroan, besteak beste, Ganekogortatik. Jarri asmo duten parke eolikoak kolokan jarriko du bertako lasaitasuna. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=43274&fetxa=2012-01-27&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Ganekogortak, Gorbeia, {{udalerria|Oiz}}, Sollube eta Kolitzarekin batera, deiadar mendien boskotea osatzen zuen Erdi Aroan. Gailur horietatik Bizkaiko Jaurerriko batzarkideei dei egiten zitzaien, sua eginez eta adarra joz. Garai haietako komunikazio bitxi hura ezagutarazteko hasi ziren 2004. urtean Deiadar-Mendien Eguna antolatzen. Horrela, udaberrian, mendizaleak nahiz ohitura zaharren maitaleak bost mendi horietara igotzen dira, adarra jotzera. Egun, zoritxarrez, mendeetako bakea eta lasaitasuna kolokan daude, Ganekogorta mendigunean ezarri nahi duten parke eolikoa dela eta. 2011ko urriaren 27an {{udalerria|Bilbo}}, {{udalerria|Gueñes}}, {{udalerria|Alonsotegi}}, {{udalerria|Arrankudiaga}} eta Arrigorriagako udalek (Bizkaia), Okondokoarekin (Araba) batera, Eolicas de Euskadi enpresan egindako proiektua —12 haize errota, horrek dakarren guztiarekin— bertan behera uzteko eskatu zuten. Halaber, Bizkaiko Foru Aldundiak berak ere alegazioak aurkeztu zituen, babestu beharreko alderdi naturalean parkeak ekarriko lukeen suntsipenarengatik. Ea etorkizuneko belaunaldiek bortxatu gabeko Ganekogorta ezagutzeko aukera duten. Mendi lerden honi egingo diogu bisita oraingoan, eta horretarako Irauregiko ({{udalerria|Alonsotegi}}, Bizkaia) tren geltokitik abiatuko gara. Bertako plazatxoan San Antolin eliza dugu. Cadagua ibaiaren gaineko zubia zeharkatu ostean, zuzen joko dugu, errepideraino. Igarotakoan, behera eta eskumara joango gara, Errota kalean barrena. Behin Azordoiaga auzoan, ezkerretik jarraituko dugu, aurrez aurreko aldats pikoa bueltan erabiliko baitugu. Zementuak eroso eramango gaitu gorantz, leun hasieran eta tarteka gogorrago, betiere ezkerrean mantenduz. ==Biderditik Ganekogortara== Hasi eta ordubetera, gutxi gorabehera, landetxera heltzeaz bat, eskuinetik segituko dugu, apur bat jaitsiz. Bide nagusiarekin bat une oro, ordu erdian bizpahiru minutuz beheratuko gara, leun, lehenengoan ezkerrera sartuko garela, elurzuloak adierazten dituen bide seinalearekin bat. Hamabost bat minutu beharko dugu Pagasarritik, Pastorekortatik eta Ganekotik datozen bideekin elkartzeko. Eskumari emango diogu (HM), harik eta Muñagane landan garen arte. Argindar dorrean, zuzen igoko gara, eskuineko pista leunagoa bada ere. Gora heltzeaz bat, hurrengo argindar dorreraino segituko dugu, Ganekogortarantz garamatzan bide nabariari muzin eginda. Hego-mendebalderantz igoko gara, eta hogei minutu betetzeke, Biderdin izango gara (872 m, buzoia). Ikuspegi ederra bertakoa, batez ere zain daukagun Ganekogorta hurkoa. Txiri-txiri ibiliko gara falta zaigun tartean, aldatsak eskatuko baitigu. Ganekogorta —998 metro, informazio mahaia, erpina eta buzoia, erpinean bertan— mendiko gailurretik begiztatuko ditugu, besteak beste, Gorobel mendilerroa, Ordunteko gainak, Durangaldea, Gorbeialdea eta kostaldeko mendiak. Merezi dugun mokadua hartutakoan, goiko aldeari eutsiko diogu hamar bat minutuz. Antenaren osteko lepotxoan eskumara joko dugu (IM), mendibide nabarmenean behera, Gongedako leporaino. Eskuinetik jarraituko dugu orduantxe, beherantz (IE). Legar pistarekin elkartzean, ezkerrera egingo dugu (M), apur bat igoz. Ordu laurden baten bueltan, bide nagusia alboratuko dugu, eskuinera eta behera sartuz (I). Tartea bukatutakoan, eskumara joango gara (E), hurrengo elkargune bietan ezkerrera egingo dugula. Hemendik eta Oro atsedenlekuraino ez zaigu zalantzarik agertuko, kartelak baitaude. Hogei bat minutu gehiago nahikoa izango zaigu abiapuntura iristeko. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] i3mlp640i63cl5c68smwjh92yktvl3c 0 4647 20362 19943 2020-06-25T20:41:55Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Arabako paisaia gotortua.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Ozio, Bergantzu, Larrasako ordokia, Canales ataka, Zabaletako gaztelua, Zabalateko mendilerroa |distantzia = 14,5 km. 3 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Ozioko eta Zabalateko gaztelu dotoreei bisita egitearen karietara, ibilbide dotorea egokitu berri dute Arabako Añanako eskualdean. GR 1 zidor historikoari jarraituz eta argibide taulen informazioarekin osa daiteke bidea. |abiapuntua = |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=40762&fetxa=2014-02-14&orria=036&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=40762&fetxa=2014-02-14&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Etsaien aurkako defentsa eraikitzea oinarrizko kontzeptua da. Behinola, taldearen defentsa bermatzearren, Euskal Herriko ikuspegi zabaleko talaiak aukeratzen ziren eraikin apartak zutitzeko. Aski da bazterrik bazter ibiltzea, harri trinkoan egindako gaztelu eta talaia bitxiak nabarmentzeko. Batzuk erorita dauden arren, euren arrastoek tokian bertan diraute, paisaiarekin galanki uztartuta. Arkitektura gotortuari dagokionez, Arabako herrialdea ez zen atzean geratu: hango ezaugarri naturalak direla eta, hainbat dorre eta gaztelu egin zituzten lurraldean barrena, eraikin denak estrategikoki ongi pentsatuta. Eraikin horietako asko Erdi Aroan eraiki zituzten, betiere mugak eta bideak zaintzapean izateko helburuz. Ozio eta Zabalate herrietakoak, besteak beste. Nafarroatik Ebrora bidera zihoazen zidorrak irmoki babestu beharra zegoen eta. Lanos eta Zabalateko gazteluak Ozio eta Zabalate (Araba) herrien artean daude. Ibilian-ibilian, Ozion jarraituko diogu GR 1 zidor historikoari. Bergantzura helduta, San Baules ibarrean gora egin, eta Larrasako ordokira helduko gara. Segidan, paseotxo batek eramango gaitu Zabalateko gaztelu zaharreraino. Muinoa berriz gaindituta, gotorlekuz gotorleku ekarri gaituen itzulia Ozion bertan amaitu dute. ==Oziotik Bergantzura== Ozio herriko jolas eremuan hasiko gara, Jugalez ibaiaren ondoan (Araba). Gazteluen Bidearen nondik norakoak argibide taula batean irakurriko ditugu. Ibaia gurutzatu eta ezkerrera eginez, Bergantzurako bideari ekingo diogu. Lehen metroak eginda, ordea, Lanos gaztelura igotzeko aukera izango dugu. Joan-etorriko bidea egingo dugu tontorreraino. Gainaldean, eraikin gotortu sendo baten arrastoak ikusiko ditugu. Baita orain urte batzuk abiarazitako zaharberritze eta sendotze lanenak ere. Talaia bisitatu ostean, behera jaitsi eta, Santa Marina kaleari men eginez, Toloño erraldoiari begira jarriko gara. Galsoroak bidaide, Bergantzura hurbiltzeko patxada hartuko dugu. Tipi-tapa, herrira heldu eta ibaia gurutzatuta, ezkerrera egingo dugu kalearen bidebanatzean. Gero, errepidea gurutzatu, eta, eguzki xaflak dituen eremuaren ertzetik igarota, San Baules ibarrak bete-betean hartuko gaitu. Mediterraneo aldeko landaretza bidaide, desnibela hartzen hasiko gara. Ezkerraldean burdinazko ate bat ikustean, aurrera segituko dugu, ezkerreko bideari muzin eginda. Aurreragoko bidebanatzean, haatik, ezkerrera joko dugu. Bergantzu herriaren eta San Baules ibarraren gaineko panoramika ederra utziko digu igoera xumeak. Toloño handia harresi baten antzera agertuko zaigu atzerago. Igoera samur-samur egiteko aitzakia ederra; zinez! ==Zabalateko herrixka== Basabidetik irten gabe, Larrasako ordokira helduko gara. Artadi trinkoa eta pinudi lerrokatua bereizten direneko eremuan gaude. Bide nagusiari men eginda, Canalesko atakara iritsiko gara, basabideak hartzen duen punturik gorenera. Ibarretik behera egin gabe, eskuinera egin eta Zabalatera doan bidexkari ekingo diogu. Tasuguerasko lepora heldu bezain pronto, mendebaldera egitera behartuko gaitu bideak. {{udalerria|Berantevilla}} aldera begira jarriko gara segidan, Trebiñuko lurrak begi bistan direla. Laster batean, Zabalateko gaztelu liraina ikusiko dugu harrizko laban zorrotzetan gailenduta. Haren azpialdera eramango gaitu bideak, gazteluko harresi artifizialak eta naturalak bat egiten duten eremura. Zabalate herrira iritsi gabe, harresi zabala zeharkatu, eta, sigi-saga maldan gora egin ondoren, lepora helduko gara. Bide ondoan Erdi Aroko garaiko ermita baten arrastoak ikusiko ditugu. Herrixkako mendebaldeko harresia zeharkatuta, ezkerrera egingo dugu Txulato azpiko Vallejuelo ibar xumera jaisteko asmoz. Oziorako bideari men egingo diogu ondoren, harik eta ibarrak hegoaldera egiten duen arte. Orduan, ezkerraldetik segitzen duen bidexkari segituta (GR 1) errepidera irtengo gara. Abiapuntura itzultzeko errepide bazterretik egin dezakegu, baita errepideaz bestaldetik segitzen duen nekazari bideari men eginda ere. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] mrehuuts5w029m849tmvarl2lx08zk5 0 4648 22366 22365 2020-08-21T13:23:29Z Xabier Cañas 1211 /* {{udalerria|Astigarraga}} */ wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = Sagardoaren bidea 10.jpg |mapa = 68591-Santiomendi-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = |lekuak = {{udalerria|Astigarraga}}, Santiagomendi |distantzia = 6,5 km. 2 ordu. |ingurunea = Sagardoaren kultura, tradizioa eta bizimodua erakusten duen ibilbide tematiko original bezain adierazgarria egin daiteke Astigarragako Santiagomendi inguruetan. |abiapuntua = Astigarraga |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=40212&fetxa=2014-02-07&orria=036&kont=001 }} '''Sagardoaren kultura, tradizioa eta bizimodua erakusten duen ibilbide tematiko original bezain adierazgarria egin daiteke Astigarragako Santiagomendi inguruetan. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=40212&fetxa=2014-02-07&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Sagardoaren kulturaren bidez, Santiagomendiko baserrien eta Astigarragako (Gipuzkoa) historia ezagutzeko parada izango dugu. Bertako biztanleen bizimoduaz gain, Donejakue bideak izan zuen eragina erakutsiko digu. Bide batez, ibilbidearen abiapuntuan dagoen Sagardoetxea bisitatzeko aukera izango dugu. ==Santiagomendi== Sagardoetxearen ondoan hasiko dugu gaurko ibilaldi tematiko hau. Herriaren gainaldetik zuzentzen den bide zabalak berehala eramango gaitu Astigarragako udaletxearen aurrean dagoen plazara eta frontoiaren ondora. Horiek atzean utzi, eta Rezola sagardotegirantz doan aldapari ekingo diogu. Eskuinetik datorren bidea utzi —hori itzultzeko erabiliko dugu—, eta, ezker aldetik zabaltzen den errepide pikotik, gorantz egingo dugu. Tarteka, ibilbidearen norabidea erakusten duten egurrezko seinaleak ikusiko ditugu. Plazaetxea auzora iristean, lehen geldialdia egiteko tenorea izango dugu, eta han panel bat ikusiko dugu, non XIII. eta XIV. mendeetan Astigarragan zeuden bi botere eremuen azalpenak agertzen diren: Santiagomendikoak eta Murgiakoak. Plazaetxea zen bi gune horien arteko lotunea. Astigarragako lehen udaletxearen egoitza bertan egon zen. Murgiako jaurerria Murgiako jaunen seme-alabek izan zuten boterearen ikurra da. Hasieran, gotorlekua izan zen, eta, gero, ahaide nagusiek Gipuzkoan izan zuten dorretxeetako bat. Bide asfaltatutik gorantz egingo dugu, eta berehala iritsiko gara Goikoetxea baserriaren ondora, ibilaldi honen bigarren geldialdira. Astigarragako historian baserriek sagardoaren ekoizpen eta merkaturatzean izan zuten garrantziaren aipamenak egiteaz gain, aurreko mendeetan sagardoaren elaborazioan erabili zituzten sistemen azalpenak ematen dira. Gertu dago Argindegi baserria, Santiagomendiko baserririk zaharrenetakoa. XVI. mendean, sagasti zabalak zituen, eta sagardoa merkaturatzen zuen. Garai berekoa zen Latsaga baserria ere. Oso egoera onean dagoen karobia gure eskuinera utzi, eta aurrera segituko dugu. Hirugarren geldialdia pasatuta, ''Sagardoa eta itsasoa'' izenekoa, gertu ikusiko dugu Santiagomendiko muinoa. Erraz igoko gara baselizaren ondora, eta, hango begiratoki naturaletik, kostaldeko ikuspegi zabalaz gozatu ahal izango dugu. Garai batean ''Hermana'' edo ''Ermañamendi'' izenez ezaguna zen mendi muino honetan, Donejakue bidean dagoen baseliza ezaguna ikusiko dugu, eta, horren alboan, 30-35 lagunentzako aterpetxe bat. Eraikin horien inguruan, berriz, baserrietan lanerako erabili ohi diren hainbat tresnaren erakusketa bat. Gure lurraldera iristen ziren erromesek kostaldeko edo barrualdeko bideen artean aukeratu behar izaten zuten Santiago aldera jarraitzeko. Santiagomendikoa barrualdeko bidean dago; Oiartzundik zetozen erromesak handik pasatzen ziren {{udalerria|Hernani}} aldera jaisteko. =={{udalerria|Astigarraga}}== Bide erdia bete gabe, bide zabal eta balizatuak Ermaña aldera eramango gaitu. Segidan, Buenavista aldera joko dugu seigarren geldialdia egiteko. Ergobia eta Hernaniko lurrak gure ezkerraldera lagata, mendiaren magalean zehar Artola baserriaren ondora iritsiko gara, eta, aurrera segituz, upel handi pare bat ikusiko dugu. Orain arteko bide asfaltatua utzi, eta lurrezko bide zaharretik jaitsiko gara Rezola sagardotegiaren ondora. Hemendik abiapuntura joateko, hasieran bete dugun bidea egingo dugu. Sagardoetxera iristean, berehala ohartuko gara hiru gune dituela: lehena museo gunea da, eta hainbat panel interaktibo, azalpen panel, argazki eta jokoren bidez, sagardoaren iragana, oraina eta etorkizuna erakusten dira; bigarren gunea sagastia da, eta, modu pedagogikoan, sagarraren kulturaz goza daiteke aire zabalean; eta, azkenik, hirugarren gunea ''Dastatzea'' izenekoa da, eta, txotxeko errituari jarraikiz, sagardoa dastatzeko aukera ematen du. Sagardoaren kulturaz gozatzeko leku ederra, naturarekin harremanetan ikasteko leku aproposa, ikusiz, ukituz eta dastatuz. == Iruditegia == <gallery> Sagardoaren bidea 01 Sagardo etxea.jpg|Sagardoetxea. Sagardoaren bidea 02.jpg|Santiagomendi auzoa. Sagardoaren bidea 04.jpg|Goikotetxea baserria. Sagardoaren bidea 05.jpg|Karobia. Sagardoaren bidea 08.jpg|Ikuspegia. Sagardoaren bidea 12.jpg|Santiago ermita. Sagardoaren bidea 14.jpg|Ermaña. Sagardoaren bidea 15.jpg|Upela. Sagardoaren bidea 17.jpg|Astigarragara jaisten. Sagardoaren bidea 18.jpg|Astigarragako udaletxea. </gallery> == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 2vwkiz5w6e0m1m4d2eeramm1b9sskqi 0 4649 20672 19847 2020-06-25T21:15:04Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68581-Saldropo-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = Saldropo, Uguna ur-jauzia, Otzarreta pagadia, Gorbeia |distantzia = 6,6 km. 2 ordu. |ingurunea = Gorbeiako parke naturalean ibilbide politak egin daitezke, Otzarretako pagadia eta Uguna ur-jauzia bisitatuz, esaterako. |abiapuntua = Saldropoko aisia gunea ({{udalerria|Zeanuri}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=39662&fetxa=2014-01-31&orria=036&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=39662&fetxa=2014-01-31&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Gorbeiako parke naturalak hainbat altxor gordetzen ditu barruan. Horietariko batzuk parkearen hegoaldean aurki daitezke ibilaldi lasai eta erraz batean, etxeko gaztetxoekin batera. Naturako argazkizale franko erakartzen duten Otzarreta pagadia eta Uguna ur-jauzia dira ibilaldiaren helburu, Saldropoko hezegunearen inguruan. Saldropoko aisiarako gunean hasten da ibilaldia, Barazar mendatean (N-240 errepidearen 38. kilometroan), hostalaren ondoan hasten den zementuzko pistari segituz (3 kilometro). ==Saldropoko hezegunea== Gorbeia mendi tontorraren hegoaldeko ingurune honetan, ingurunea zingiratsua izan da betidanik, lurzorua horizontala eta iragazkaitza delako. Esfango familiako goroldioen ugaltzeak hezetasun hori iraunkor bihurtu zuen milaka urtetan. Airearen oxigenoagatik babestuta egoteak mendez mende metatutako landare hondakinak hartzitu, eta zohikaztegia eratzea ekarri zuen, eta zohikatz geruzaren lodiera hiru metro handitu zen. XX. mendearen lehen harmarkadetan, erregai fosil horren ustiaketan jardun zuten, gerra zibila hasi arte. 80ko hamarkadan ekin zioten berriz ustiaketari, lorezaintzarako lur gisa orduan, zohikatz erreserba osoa ia amaitu arte. Ondoren, eremurako suspertze plan bat egin da, hezegunea berreskuratzeko eta landareen eta animalien bizitzarako baldintzak jartzeko, hain zuzen. Bitxikeria gisa, hainbat landare haragijale hazi dira bertan. ==Uguna ur-jauzia== Saldropoko aparkalekutik mendebalderantz, Zeanurira doan PR-BI-4 bidezidorrari jarraikiz hasten da ibilaldia. Zortziehun metro egin ondoren, zementuzko pistak eskuin aldera bihurgunea egiten duenean, ezkerraldera bidexka bat hasten da, beherantz. Berehala, beste bihurgune batek ezkerretara egiten du lupetz artean. Hirurehun bat metrora, bidexkak eskuinera egiten du, eta, segidan, ezkerrera berriz. Orduan, ur-jauziaren soinua entzuten da. Bidexka utzi, eta eskuinerantz maldan behera jo behar da ur-jauziaren bila. Inguru zoragarri honetan, euri garaia da egokiena ura 35 metroko jauzian ikusteko; udan, berriz, ia erabat lehortu ohi da. Bidexka utzi dugun lekura itzuli, eta horri jarraitu behar zaio, Uguna erreka ur-jauziaren gainetik zeharkatu arte. Mendebaldera jo behar da aldapan gora, Gorbeiarantz doan GR-12 Euskal Herriko xendarekin bat egin arte (isurialdeen banalerroa). Aldapan behera, iparralderantz jaitsi behar da Saldropoko Interpretazio Zentroraino. Han informazioa aurkituko dugu ekosistema horren garrantzia ulertu ahal izateko. ==Otzarreta pagadia== Karobi zahar baten ondotik, zingirari bira ematen dion PR-BI-4.1 bidea hasten da. Hego-mendebalderantz egiten du hasieran. Aurrerago, hiru basetxeren ondoan ipar aldera jotzen du, bidegurutze batekin topo egin arte. Eskuinera jo behar da, beste basetxe batekin topo egin arte. Gero, horren eskuinaldean dagoen langa kanadarra hartu, eta hesiaren ondoan jarraitu; hala, errekatxoa zeharkatu, eta, hego-mendebalderantz, pinu basoan sartu. Metro batzuetara, bidexendrak ezkerrera egiten du, ipar-mendebalderantz. Pinu gazteen artean galdu den itxura badu ere, eutsi norabideari; eskuinera egin aurrez aurreko magalean gora, eta beste bidexka batekin bat egin gaina egin arte. Itzalpeko hegal hezean behera eginez, Otzarreta pagadira heltzen da. Zubizabala errekasto bihurriaren alde batean eta bestean, enbor zabaleko ehun bat pago motz sakabanatzen dira, adarrak zerurantz luzatzen zaizkiela. Zuhaitz horiek ikatza ekoizteko erabili izan ziren mendeetan. Errekastoaren soinua belarrietan, lasaitasunez miresteko paisaia da; urte osoan oso aldakorra, gainera. Saldropora itzultzeko, Barazarrera doan zementuzko pistan (iparraldera), hogei bat metrora ezkerraldeko zelaian sartu, eta mendebaldera joko dugu, aurretik aurkitutako basetxearekin bat egin arte. Mendebaldera zuzen jarraitu behar da, zingira ezker aldean dugula, baina kontu!, hezeguneetan ibili ohi diren laminek liluratu ez zaitzaten. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] sgeew85yow6mus4w75vqxzfkhm3kqgd 0 4650 20827 20659 2020-06-26T08:38:12Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68573-Orhi-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Zuberoa}} |zailtasuna = Zaila |lekuak = {{udalerria|Larraine}}, San Josepeko oihana, Erroimendi, Atxurreria, Orhi |distantzia = 14,5 km 6 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Euskal Herriko mendirik ezagunenetako batera igoko gara; Pirinio Atlantikoetako lehenengo maila da, bi mila metro baino garaiagoa, baita Iparraldeko gailurren aldare nagusia ere. |abiapuntua = Larraine |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=39120&fetxa=2014-01-24&orria=036&kont=001 }} '''Euskal Herriko mendirik ezagunenetako batera igoko gara; Pirinio Atlantikoetako lehenengo maila da, bi mila metro baino garaiagoa, baita Iparraldeko gailurren aldare nagusia ere. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=39120&fetxa=2014-01-24&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Ibilbide zail bat aukeratu dugu, baina ezinago interesgarria: Larrainetik igoko gara Orhira, San Josepe baso zarratutik eta Behastoiko hegi berdetik barrena. Zuberoako udalerri horretan, Larrainen, bada plaza bat elizaren parean, eta iturri bat plazaren erdi-erdian. Iturri horretatik jo eta goiko kaletik eginda, errotulu bat aurkituko dugu; hor adieraziko zaigu nondik jo Erroimendirantz, eta seinale horri kasu egingo diogu, baliza horiei segika doan bidetik. Lehenik, gorantz biratuko, eta ezkerraldeko mendi adarretik segituko dugu; gero, harrizko bide batetik igoko gara zelai baten aurretik, non aziendarentzat ukuilu batzuk baitaude. Maldan gora egin ahala, pare bat bidebanatze aurkituko ditugu elkarren segidan, baina ez diegu jaramonik egingo horien ezkerraldera ageri diren itxituretako mendi adarrei, eta gorantz segituko dugu malda oker harritsu batetik, errekasto baten alboz albo doanetik. Goraxeago, bidezidor baten lurzoruan ibiltzen hasiko gara, eta bidegurutze bateraino iritsiko. Han, hesola batean iltzatutako gezi hori bat aurkituko dugu, eta, hark adierazitako bidetik eginez, basoan sartuko gara bete-betean, San Josepeko pagadi zoragarrian. Baso zarratua zeharkatzen duen bidezidorretik, berriz, betiere baliza horiei segika, gorantz egingo dugu pixkanaka-pixkanaka, Erraitzegainaren iparraldeko hegaletik. Bide beretik segituko dugu, eta, bidegurutze batera iritsitakoan, ezkerretik joko dugu; handik metro batzuk gorago, bihurgune batean eskuinerantz egingo dugu. Hortaz, gentozen bidea utzi, eta baso zarratuaren barreneraino doan bidetik joko dugu; ibilbide osoko lurzorua goroldio berdeko hainbat geruzaz josita dago. Hainbat errekaz hornitutako amildegi baten ertzetik joango gara, pista batekin bat egin arte; pista horretatik, ehunka metro egingo ditugu eskuinerantz, eta, hurrengo, ezkerrerantz agertuko zaigun bidexka batera aldatu, eta maldan gora igoko gara. Hala, San Josepeko goialdeko zerrendan sartuko gara, sigi-sagatsu doan bidexka batetik ibiliz. Tarteren batzuetan, baliteke asunez josita egotea bazter guztiak, baina ez digute galaraziko aurrera egitea. Aldapa bat igo, eta San Josepeko ermitara iritsiko gara, eta, handik, Larraineko ibarraren eta haren hegoaldeko arkuko mendien ikuspegi ederra izango dugu. Goraxeago, beste bidezidor bat aurkituko dugu; tarte harritsu batean ibili eta gero, behin betiko atzean geratuko zaigu basoa, eta Orhipera eta haren Behastoiko mazela bihurgunetsura iritsiko gara. Hango zelaietatik gabiltzala, Erroimendiko lepoan dagoen gurutzearen ondotik pasatuko gara; ondoren, pista batera iritsiko gara, eta berriro ere eskuinaldeko mendi adarretik joko dugu, Erroimendiko mendateraino. Errepidea zeharkatu, eta maldan gora abiatuko gara, usategien lerroari segika eta biak batzen dituen bidezidor malkartsutik. Hainbat usategi igaro eta gero, mugarri batzuk aurkituko ditugu, bide erakusle, nahiz eta galtzeko aukera handirik ez egon. Gainjarrita igo beharko dugu Behastoiko gailurreko eskuineko erlaitzera, eta, hala, lehen gailurraren aurreko mailaraino iritsiko gara: Atxurterriko bigarren mailako gailurrera. Behin goranzko zatirik latzena eginda, beste lerro zuzen bat marraztu behar dugu mendi mazelan, txirrista handi baten antzera egiten baitu beherantz. Behin gailurreko lerroaren pean jarrita, goialdeko zerrenda harkaiztsuko ibilbide egokienetik joko dugu. Hesola laranja-kolore batek emango digu horren berri, eta gorantz egingo dugu, eskuinaldera makurtzen den bidexka sigi-sagatsutik. Igarobide harkaiztsua gaindituta, ezkerrerantz egingo dugu, eta hango erlaitz samurretik ibiliko gara: lehenik, Orhiko erpin geodesikoraino, eta, hurrengo, Belaguako ibarrean erdi ageri den buzoiraino, handik dozenaka metrora baitago. Igo garen tokitik jaitsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] ns9rpzde5zflsl5w2wbnrxktbs8a5lp 0 4651 20829 20661 2020-06-26T08:38:14Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68562-Orreaga-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Orreaga}}, Ibañeta, Donsimon, Lepoeder |distantzia = 8 km. 2 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Orreagako lurrak zeharkatu ditugu; 778ko abuztuaren 15ean, baskoiek frankoen errege Karlomagno garaitu zuten han. |abiapuntua = Orreaga |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=38357&fetxa=2014-01-17&orria=036&kont=001 }} '''Orreagako lurrak zeharkatu ditugu; 778ko abuztuaren 15ean, baskoiek frankoen errege Karlomagno garaitu zuten han.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=38357&fetxa=2014-01-17&orria=036&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Orreaga}}ko (Nafarroa Garaia) ostatuaren atzetik atera eta gertu dagoen aparkalekura iritsi aurretik, eskuinetik erreka aldera jaisten hasi gara. Erreka pasatu, gure ezkerrera baso-igel gorriaren putzua utzi eta metalezko langa igaro ostean, pista zabalari jarraitu diogu. Ibilbidean GR 65ari (Donejakue bidea) dagozkion marka zuri-gorriak ikusi ditugu. Berehala bidegurutze batean eskuinera doan pista utzi (seinale zuri eta berdeak), eta ezkerretik igotzen den pistari heldu diogu. Pagadi bikaina gurutzatzen dugun bitartean, aldapa gogortzen hasi da, eta horrek abiada moteltzera behartu gaitu. Ohikoa da bide honetatik Santiagora doazen erromesak Orreaga aldera jaisten ikustea, baina guk kontrako bidean jarraitu dugu. Izerditan hasi orduko, aldapa amaitu, eta ''Donsimon'' esaten zaion ingurura iritsi gara. Indarrak eta arnasa errekuperatu orduko, malda txiki bat jaitsi, eta berriro pagadian zehar igotzen jarraitu dugu. Goraka jarraitu, eta Lepoederrera igotzeko azken malda piko eta gogorrari ekin diogu. Errepidera iristean, hura gurutzatu, eta, metro batzuk gorago, lepoan gara. 1.429 metrora dagoen puntu hau Donibane Garazitik datozen erromesen derrigorrezko igarobidea da. Ikuspegi zabalaz nahikoa gozatu ondoren, bertan dagoen zurezko hesola batek lagundu digu Orreagara itzultzeko bidea aukeratzen. ==Ibañeta== Lepotik errepide aldera doan xendari jarraitu, eta berehala asfaltoa zapaldu dugu. Tarte bat bertatik bete izan behar dugu, gure ezkerrera zabaltzen den haran osoaren ikuspegi ederraz gozatzen dugun bitartean. Ondo markatutako bideak bizpahirutan zeharkatzen du hedagailura igotzen den bidea. Gezi horiek eta GRaren seinaleek ondo lagundu digute bide eroso eta atseginena aukeratzen. Azken zatia errepidez bete daiteke, baina metro batzuk lehenago ataka txiki bat ikusi dugu, eta, hori igaro ondoren, pagadian sartu gara, Ibañetako lepora inguratuz. Xenda nabarmen batek Errolanen omenez jasotako monumentuaren ondora eraman gaitu. Metro batzuk beherago, mendatean bertan San Salbatore ermita dago, eta, horren ondoan, erromesek zur adarrez egindako hamaika gurutze pilaturik. 778ko abuztuaren 15ean, baskoiek frankoen errege zen Karlomagno garaitu zuten Orreagako lurretan. Garai haietan, ia penintsula osoa zegoen musulmanen eskuetan, baina iparraldeko buruzagi batzuek ez zuten onartzen Kordobako aginpidea, eta penintsulako iparraldea bereganatu nahi zuten. Suleiman ibn al-Arabi Zaragozako gobernadoreak, bere helburua betetzeko, Karlomagno errege frankoari laguntza eskatu zion, eta ordainez lurrak eman. Karlomagnok musulmanen eskaintza onartu zuen, eta Orreagatik barrena Iruñetik igaro, eta Zaragozara iritsi zen, baina ez zioten sartzen utzi, hiria beste gobernadore baten esku baitzegoen. Erregeak bueltatzea erabaki zuen, eta, Iruñetik igarotzean, harresiak suntsitu, eta hirian sartu zen. Frankoen lurretara itzultzean, mugan zain zituen baskoiak; Eneko Aritza buru zutela, laurehun bat artzainek suntsiezina zirudien Frantziako Armada garaitu zuten. =={{udalerria|Orreaga}}== Ibañetatik Orreagara jaisten hasi gara, eta, horretarako, gure ezkerrera Hegaztien Migraziorako Interpretazio Zentroa utzi, eta ondo markatutako bidean zehar abiatu gara. Berriro pagadian sartu, eta, beheraka hasi orduko, pista zabal batera atera gara. Kilometro erdi eskas geratu zaigu Orreagako ospitale eta gazteen aterpera iristeko. {{udalerria|Orreaga}} Pirinioetako igarobide naturala izan da antzinatik, eta erromesek han aurkitu dute beti laguntza eta atsedena hartzeko lekua. Gaur egun aurkituko ditugun eraikin nagusiak hiru espaziotan banaturik daude: lehenengo zatian, sarrerako zabalgunean, ostatua, Izpiritu Santuaren kapera, Done Jakueren kapera eta guduaren monumentua daude. Ondoren, eraikin modernoagoak diren Priore etxea, Liburutegia eta Museoa; Itzandegia aparte geratzen da. Bigarren zatian, Kolegiata (Andre Mariaren eliza, klaustroa, kanpandorrea eta San Agustin kapera) eta Benefiziodunen etxebizitzak. Hirugarren zatian, berriz, ospitalea eta gazteen aterpea. Eraikin multzo hori ostatu txiki batekin eta garai batean errota izandako informazio bulegoarekin osatzen da. Auritz aldera errepidetik jaitsiz, Erromesen gurutzea dago. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] c49elo8c3gaxpn3b8p0cugludtzm8e8 0 4652 19611 19483 2020-06-16T08:56:54Z Theklan 125 Robota: [[:Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak|Berriatik hartutako ibilbideak]] kategoria eransten wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |herrialdea = {{herrialdea|Burgos}} |zailtasuna = |lekuak = Bozoo, Obarenes, Recuenco |distantzia = 8 km. 2 rdu. |ingurunea = Kondaira ugariko basoa dago Bozoon, Arabako mugan. Azken artelatzak hazten dira, eta behialako klima epelaren lekuko dira. |abiapuntua = Bozoo |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=37747&fetxa=2014-01-10&orria=036&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=37747&fetxa=2014-01-10&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Artelatza (''Quercus suber'') oso zuhaitz mota interesgarria da. Begiratu batean artea (''Quercus ilex'') dirudien arren, nekez desberdinduko genituzke espezie biak urrutitik ikusiz gero. Mediterraneoko eskualdeko espeziea da artelatza, eta, horregatik, izugarri maite ditu tenperatura epeleko bazterrak. Itsasoak leundutako tokiak ere begiko ditu. Euskal Herrian ez da espezie arrotza, aspaldi-aspaldi landatu zen eta. Aski da Muskizetik Kobaron aldera doan kostaldeko ibilbidea egiten hastea, artelatzak han eta hemen ikusteko. Mendebaldeko aleak tamaina txikikoak izanagatik ere, neurria handitzen dela ikusiko dugu gure bidaia ekialderantz egin ahala. Artelatzek Euskal Herrian basorik osatzen ez badute ere, itxura oneko ale ederrak ikusiko ditugu Getaria-Zarauzko tartean, baita Aturri ibaiko badiaren inguruan ere. Araban, haatik, nekez aurkituko dugu artelatza, herrialde horretan beste espezie batzuek aurrea hartzen baitiote azal zimurtsua duenari: arteak, erkametzak, ametzak, abaritzak eta haritz kandudunak, besteak beste. Ebroz bestaldean, ordea, azken artelatzak bizirik daude. Obarenes natur parkeko iparraldean hedatzen dira, batez ere Recuenco mendi magalean zehar. Neurri txikikoak direlarik ere, aski preziatuak dira Burgosko probintzian, baso bakarra delako. Kortxo ustiapenaren arrasto gutxi nabarmenduko ditugu Bozooko paseoan, artelatzen azal preziatua ez baita komertzializatzen, Potesko (Kantabria, Espainia) eta Fornillos de Fermoselleko (Zamora, Espainia) baso ederretan gertatzen den moduan. Bozooko aleak askoz apalagoak dira. Erabat babestuta daude, eta Obarenes natur parkearen esparruan hazten dira. ==Artelatzen bidea== Bozoo herrian hasiko dugu ibilbidea. Lehenik eta behin, Miranda de Ebrora iritsiko gara autoz. Gero, Larrazubi aldera doan errepideari segituta, Ebro ibaia gurutzatu, eta Santa Gadea del Cideraino jarraituko dugu. Bozoorako bidea Erdi Aroko harresiaren aurrean ikusiko dugu. Plazara iristeaz batera, GR 291 ''Ura eta haitza, Ebrotik Obarenesera'' izeneko ibilbide luzeari dagozkion seinaleak ikusiko ditugu, baita Bozooko bidexka laburrari dagozkionak ere. Seinale zuri-gorriak alde batera utzita, ordea, SL BU 92 zidorrari jaramon egiten hasiko gara. Herriko plazan ezkerrera jo, eta mendebaldera egingo dugu. Herritik irtengo gara, Barrancal kaleari men eginez. Azken etxearen parez pare, eskuineko bidea hautatu, eta garaiera hartzen hasiko gara, tindu berdeko arrastoek adierazten dutenez. Aldatsa samurtzen denean, ur biltegi txiki baten ondotik igaroko gara. {{udalerria|Ibarra}} korritzen duen basabide nagusiari eutsiko diogu, betiere ibarra bera ureztatzen duen ur emaritik gertu-gertu ibilita. Anartean, gora eta gora jarraituko dugu, intxaurrondoak, pikondoak, makalak eta arteak gogaide. Behi azienda atzean utzita, Bozooko artelatzak ezagutzen lagunduko digun bidezidorrera iritsiko gara. Basabide nagusia bertan utziko dugu, eta, eskuinera eginez, bidexkan gora egingo dugu. Baso isileko lehen artelatzak tupustean agertuko zaizkigu. Ler gorrien artean kamuflatuta dauden arren, haien azal gogorrak eta zimurtsuak erraz salatuko ditu. Faunarentzat babesleku preziatua da enborraren azal biguna, nahiz eta Bozookoan baso xumea baino ez den osatuko. Zuhaitzon estaldura bereziari esker, udako tenperaturari aurre egitea errazago gertatuko zaie. Bestela esanda, suteetatik babes eraginkorra lortzen dute artelatzek. Lepora iristean, burdinazko pasabidea igaro, eta eskuinetik jarraituko dugu. Paseo gozoan behera egiten hasita, ur putzu batera helduko gara. Lehen utzitako zidorrarekin bat egingo dugu bidegurutzean. Eskuinera hartuko dugu, Bozooraino geratzen zaizkigun 4,4 kilometroak egiteko asmoz. Los Campos atakatik igaro ostean, garaiera galtzen hasi, eta, ia ohartu gabe, Castroko ur putzuaren aurrean izango gara; Tobalinako ibarrera doan bide zabala uzteko unea da. Ezkerrera egingo dugu Castroko putzuan, eta, hezegunea inguratuta, Bozoorako bidexkari ekingo diogu. Hasieran, ibarretik behera eramango gaitu bidexkak; laster batean, ordea, zehar-zehar, aspaldiko galtzada batean gaindi ibiliko bagina bezala. Basoa atzean utzi bezain pronto, Cerroko lepo zabalera irtengo gara. Basabide berri bati lotuko gatzaizkio han. Gero, bidegurutze batera heldutakoan, ezkerraldeko bidea alde batera utzi, eta hegiz hegi doanari jaramon egingo diogu. Jaitsiera aparta borobilduko dugu Bozoora iristeko. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 6fmkocvuqxrdwaxf9lb7prai0hdyxl9 0 4653 20717 20468 2020-06-26T08:36:19Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68530-Pagoeta-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Aia}}, Agorregi, Iturraran |distantzia = 6 km. 2 ordu. |ingurunea = Pagoetako parkearen bihotzean, kultura ondare aberatsa aurkituko dugu: dorretxea, burdinolak, errotak, karobiak, elurzuloak, elizak, baserriak eta abar. |abiapuntua = Aia |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=37121&fetxa=2014-01-03&orria=036&kont=001 }} '''Pagoetako parkearen bihotzean, kultura ondare aberatsa aurkituko dugu: dorretxea, burdinolak, errotak, karobiak, elurzuloak, elizak, baserriak eta abar. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=37121&fetxa=2014-01-03&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Pagoeta mendiaren magalean dagoen Aiako (Gipuzkoa) frontoi estaliaren ondotik abiatu gara, PR GI-35ari dagozkion bide seinale zuri eta horiei jarraituz. Asfaltatutako bidetik maldan behera jarraitu dugu, eta, kilometro eskas bat betetzean, armarri bikaina duen Gorostiola baserriaren ondoan gara. Horren ezkerretik ateratzen den pistatik, berehala pinudian murgildu gara, eta, egurrezko ataka gainditu ostean, bat egin dugu Giltzarriturriko errekan dagoen ur biltegi nagusiarekin. Bidea leundu egiten da hemen, eta, zubi txiki bat igaro eta gero, Agorregiko burdinolara iritsi gara. Euskal Herrian oso garrantzitsua izan zen energia hidraulikoaren erabilera Erdi Aroan, eta garai horretakoak dira Agorria burdinolaren lehen erreferentzia historikoak. 1530. urtearen inguruan, Errenazimentuak ekarri zituen zenbait aurrerapenekin lehiatu ezinak burdinolaren itxiera ekarri zuen. Gaur egungo instalazio hidraulikoa 1754an hasi zen eraikitzen, eta haren jabea Joaquin Lardizabal Laurgaineko Jauna izan zen. Francisco Ibero arkitekto azpeitiarrak sistema iraultzaile bat diseinatu zuen, ibai arroaren ur baliabide urriak ahalik eta gehien aprobetxatzeko. Bi kilometro inguruko luzera zuen ubide sare bat antolatu zuen, eta Giltzarriturritik eta Mendierrekatik bildutako ura antapara bikoitzera heltzen zen, maila desberdinetako ubideen bitartez. 1985ean hasi eta 1991n bukatu ziren zaharberritze lanak, eta martxan jartzea lortu zen, XVIII. mendearen erdialdera eraiki zeneko diseinuari jarraituz. ==Iturraran== Giltzarriturri eta Mendierrekatik urak biltzen dituen burdinola eta errota bisitatu, eta beherantz egin dugu eskuinetik ateratzen den errepidetik. Berehala heldu gara Arginberriko errotaren ondora, eta, aurrerago, Elordikoa ikusi dugu. Agorregiko sarrera nagusia gurutzatu, eta gure ezkerrera utzi ditugu Manterola baserria eta burdinolaren hondarrak. Metro batzuk aurrerago, aparkalekura iritsi baino lehen, ezkerrera ateratzen den pista zabal bat hartu dugu, baina, berehala, ''Lukun'' jartzen duen egurrezko seinale batek eskuinera desbideratzera gonbidatu gaitu. Presatxo errekaren paraleloan doan bideak gorantz egiten du, baso trinkoa zeharkatuz. Itzala nagusi den inguru honetan altuera irabazi dugu pixkanaka, eta, metalezko hesi handi bat ikustean, bidea utzi eta beste aldera pasatu gara. Berehala ohartu gara ingurune desberdin eta berezi batean sartu garela: zuhaitz, zuhaixka eta mota askotako landareak modu ordenatuan sailkaturik eta bakoitza bere txarteltxoarekin han-hemen kokaturik. Iturrarango lorategi botanikoan gaude. Hainbat zidor aurkitu ditugu, baina, nagusiari jarraituta, Iturraran baserrira erraz iritsi gara. Paisaia ederra eta liluragarria da, eta merezi du denbora hartzea bertan dauden erlategi eta lorategiko zortzi gune desberdinak bisitatzeko. Informazio zuzena baserrian bertan jaso daiteke. Iturrarango lorategi botanikoa Aiako udal barrutian dago; Gipuzkoako Foru Aldundiarena da. Itxura bikaina duen baserri honetan, bisitariak informazio zabala aurkituko du ikus-entzunezkoen eta erakusketa euskarri desberdinen bidez. Baserriaren inguruan, hamar hektareako lorategi botanikoan zehar, hiru kilometro baino gehiagoko bide sare bat antolatu dute landare, zuhaitz eta zuhaixkak ikusi ahal izateko. Bakoitzak bere etiketa du, eta datu hauek agertzen dira: familia, izen botanikoa eta jatorria. Lorategiko lehen landaketak 1986an egin ziren, eta urtero landaketa berriak egiten dira. Hango klimari esker, mundu osoko landareak alda daitezke, helburu nagusia baita ahalik eta bildumarik zabalena osatzea. Baserritik gertu,erlategi bat aurkituko dugu erlauntzen egitura eta antolaketa ikusi ahal izateko. Inguruaz gozatu ostean, berriro PR GI-35ari dagozkion bide seinaleak ikusi ditugu, eta, horiei jarraituz, Agorregira jaisten hasi gara. Bidezidorrean zehar, norabide zuzena aukeratzen lagundu digute egurrezko seinale batzuek. Lorategi botanikoa atzean utzi, eta berriro burdinolaren ondoan gara. Abiapuntura itzultzeko Gorostiola baserrira igo, eta azken ahalegina egin dugu herriraino falta dena betetzeko. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] r1t2kp28fshjkk8cn278p4vco7jpjvr 0 4654 20755 20372 2020-06-26T08:36:58Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Billano lurmuturra, itsasertzeko kanoien bidea.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = |lekuak = Armintza, {{udalerria|Ermua}}, Billano, Azkorriaga, {{udalerria|Plentzia}} |distantzia = 10,2 km. 2 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Elementu historikoak ez ezik, bestelako altxor naturalak eta paisajistikoak ere eskaintzen ditu {{udalerria|Gorliz}} eta Armintza artean, Bizkaian, dagoen Billano lurmuturreraino iristeko bideak. |abiapuntua = Plentzia |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=36495&fetxa=2013-12-27&orria=036&kont=001 }} '''Elementu historikoak ez ezik, bestelako altxor naturalak eta paisajistikoak ere eskaintzen ditu {{udalerria|Gorliz}} eta Armintza artean, Bizkaian, dagoen Billano lurmuturreraino iristeko bideak. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=36495&fetxa=2013-12-27&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Kostaldean duen kokapen estrategikoagatik, {{udalerria|Gorliz}} eta Armintza (Bizkaia) artean dagoen Billano lurmuturrak erabilera militarra izan du zenbait garaitan. Bidean aurkitu daitezkeen eraikuntzen aztarnek adierazten dute hori. Elementu historiko horiez gain, ibilaldiak bestelako altxor naturalak eta paisajistikoak eskaintzen ditu: Astondoko dunak Gorlizen, Kantauri aldeko artadiaren berezko arboladia {{udalerria|Ermua}} mendian, itsaslabar garaiak eta bertikalak, kala helezinak eta sekulako ikusmira Kantauri aldeko kostaldean zehar. =={{udalerria|Plentzia}} eta {{udalerria|Gorliz}}== Plentziako metro geltokian hasiko da ibilaldia. Zubia zeharkatu, eta {{udalerria|Plentzia}} Butroe ibaiaren lasaitasun horren truke, errekako urak itsasoarekin elkartzen diren hondartzaraino joan behar da. Ontzigintzan eta balea ehizatzen jardundako herri horretan, azkar antzematen da turismoa dela gaur egungo jarduera nagusia. Badia zabalean, hondartzak lotzen ditu {{udalerria|Gorliz}} eta {{udalerria|Plentzia}} herriak. Batetik bestera noiz pasatu garen ia ohartu ere ez gara egingo. Hondartzako pasealeku osoa zeharkatu behar da, Euskal Herriko Unibertsitatearen Itsas-Estazioaren eta Gorlizko Ospitalearen ondotik. Pasealekuaren bukaeran, ''El Maritimo'' txosnaren ondoan, Astondoko duna sistemak milaka urteetan osatu duen fenomeno bitxia dago. Kantauri itsasoaren indarraren eta iparraldeko haizearen eraginez, hareak, hondartza gunea utzi, eta alboko zelaietan gora egin zuen. Duela 6.000 urte hareazko tontor horiek harri bihurtu zirenez, aurrean dauden tontorrak duna fosilak dira. Dunen alboan, eskaileraz osatutako bidea pinu artean sartzen da, Antikera mendirantz. Aldapan gora, lau behatoki panoramikoek badiaren airetiko ikusmiraz gozatzeko aukera eskainiko dute. Igoeran badira zenbait bidexka amildegira eraman dezaketenak. Adi ibili, eta horietan ez sartu. Beti eskumako aukera hartu behar da, bidearen hasierako bihurgunean salbu. ==Kanoien bila== Antikera mendiaren bestaldetik behera joanda, Azkorriaga gotorlekuaren aztarnak ikus daitezke, Ustrikoetxe muturrean. XVI. eta XVIII-XIX. mendeetan zehar itsasotik etor zitezkeen etsaiengandik defendatzeko Bizkaiko Jaurerriak itsasbazterrean jaso zuen defentsa sistemaren azken aztarnak dira. Itsasertzeko hegalean gora jarraituz, Billano itsasargia izango da ikusgai. Hara bideratu behar dira urratsak, Gorliztik datorren asfaltozko bidearekin bat eginez. Bidea labar bertikalaren hegaletik doa, ehun bat metrotara, itsasoaren gainetik. Itsasargira heldu baino ehun bat metro lehenago, ezkerretara agertzen den bidexka hartu behar da, 1936ko gerraren ostean Francoren aginduz preso errepublikanoek eraikitako kanoi eta bunker sarean sartzeko. II. Mundu Gerrako aliatuek eraso egin, eta lurreratuko ote ziren beldur zen Franco garai haietan. Linterna aldean eramanez gero, labarraren azpiko tunel sarean barrena sartzeko aukera dago, bunker batetik bestera joateko. Horietako batean kanoi herdoildu batek zutik jarraitzen du gaur egun oraindik. 1990ean, 21 metroko garaiera duen argizko kanoi indartsu batek Francorenak ordezkatu zituen. Diseinu abangoardistako Billano itsasargi erraldoiak 47 kilometrotaraino bidaltzen du bere lanparen argia, itsasgizonak itsasertzetik babesteko. =={{udalerria|Ermua}} mendia== Itsasargitik abiatuta, xendra maldan gora doa, ote zuri artean lehendabizi, garo artean gero eta artadi kantauriarraren arboladian barrena azkenik. {{udalerria|Ermua}} mendiaren gailurreraino (289 metro) iristen da. Bidezidorraren ezkerrean gordeta dago, artadi artean. Adi ibili, beraz. Ikusmira zabala begi aurrean, haizea aurpegian eta uraren joan-etorria belarrietan, itsasontzi erraldoi baten karelean egotearen sentipena izaten da. Anbotoko mendietatik hasi, eta Bizkaia osoko mendi gehienak daude ikusgai. Neguko elurrari esker, Burgosko (Espainia) Castro Valnera eta aldameneko mendiak ere antzeman daitezke zailtasunik gabe. Kantabriako (Espainia) Candina eta Buciero mendiak ere aise ikus daitezke itsasertzean. Azpian dagoen irlak ''Herensugea'' du ezizena, ur azpitik azalera datorren piztia erraldoiaren itxura omen daukalako. Itsas hegazti batzuek ugaltzeko duten leku aparta da. Amaitzeko, ekialderantz jo behar da, aldapan behera, Armintza herriraino. Gaztelugatxe eta Aketxe uhartea ikus daitezke eukalipto basoan sartu aurretik. Armintzako herriaren xarmaz gozatu ostean, Armintza eta Areeta lotzen dituen autobusa hartu behar da, Plentziako metro geltokira itzultzeko. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] e2lyfjn9m49hvnvzjtoihx5d4vlei41 0 4655 20382 20031 2020-06-25T20:42:19Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Errozaterako igoera Beherobitik.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Beherea}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = {{udalerria|Ezterenzubi}}, Beherobi, Erlaitza, Errozate |distantzia = 11 km. 3 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Errozate mendiaren altitudeari eta kokaguneari esker, ikusmira zabala izango dugu bai Garaziko landetarantz eta bai Iratiko basorantz. Ezterenzubitik abiatuko dugu mendirako igoaldia. |abiapuntua = Beherobi ({{udalerria|Ezterenzubi}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=35916&fetxa=2013-12-20&orria=036&kont=001 }} '''Errozate mendiaren altitudeari eta kokaguneari esker, ikusmira zabala izango dugu bai Garaziko landetarantz eta bai Iratiko basorantz. Ezterenzubitik abiatuko dugu mendirako igoaldia. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=35916&fetxa=2013-12-20&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Baserri auzotxo bat da Beherobi, {{udalerria|Ezterenzubi}} udalerrian dagoena (Nafarroa Beherea), izen bereko amildegiaren barren-barrenean, Pirinioetako mendilerroko hainbat gailur ezagunen artean kokatua, doi-doi; Urkulu eta Errozate artean, besteak beste. Errozate gailurrera, berriz, Ezterenzubiko amildegitik igoko gara; amildegi horretan daude, esaterako, Harpea haitzulo ezkutua eta Errobi ibaiaren iturburuak. Gure asmoa da ipar-mendebaldeko erlaitzetik igotzea Errozate gailurrera, horixe baita biderik zuzenena eta erakargarriena. Asmo horrekin abiatuko gara gorantz, bada, Beherobiko ostalaritza gunea baino lehenago dagoen aparkalekutik; asfaltozko bide estu eta kartel batez seinaleztatu batetik joko dugu Errobiren iturbururantz. Maldan gora egingo dugu lehenik, eta maldan behera gero; Errobi ibaiaren bestaldean, baserri baten ondotik pasatuko gara, eta pista batetik segituko dugu ibilian, etxebizitza batzuk inguratuko ditugu, eta Errobiren ibaiadar bat igaroko dugu, zeinetako urak ezkerraldeko zuhaizti batetik baitatoz. Errekaren osteko maldan gora egingo dugu, harrizko mugarri bateraino; ezkerretara dagoen bidexka bat seinalatzen du mugarriak, eta, handik jota, pagadi batean sartuko gara. Basarteko bidexka horretatik igoko gara, iturburu batetik igaro, eta Beherobi amildegiaren gainean ageriko zaigun mazela etzanean ezarriko gara. Hurrengo, bihurgune bat egingo du bidexkak mazelean, eta amildegian sartuko gara bete-betean, Errozate gailurra buru gainean izateraino. Mazelean gora egiteko bidea erakutsiko digu mugarri batek, haraino eraman gaituen bidexkatik beretik jarraituta; handik gertu, utzi egingo dio gora egiteari, eta marra zuzen bat marraztuko du. Behin toki horretara iritsiz gero, bidexka utzi eta ezkerretara joko dugu, belar handiko zelai batean barrena. Ehunka metro egin ostean, eskuinetik jo, eta aurki hasiko gara inguruko erlaitz harkaiztsuan gora. Hala, gailurretik datorren ertzaren goreneraino igoko gara, eta, handik, zuzenean egingo dugu gailurrerantz, aurrez aurre ageriko baitzaigu. Lehenik, harkaitzaren hegitik ibiliko gara; hurrengo, belarrez estalitako zati batetik, eta, haren hurrengo, asunez jositako eremu batetik barrena; orduan, beste bidexka bat agertuko zaigu, eta, handik, bestaldera joko dugu gailur ertzetiko ibilbide horretan, Agerreko baso gaineko hegaleraino. Bidexka baliatuz, erlaitz malkartsuan gora egingo dugu, xafla harkaiztsu baten azpiraino, eta, hura bazterrera utzita, haren eskuinaldeko zelaigune lau batetik joko dugu. Zelaiaren goiko aldetik jo, eta gailurreko harkaitz tontorretarantz egingo dugu, haietatik bereizten gaituen hesia igaro, eta Errozate gailurraren goreneraino iritsiko gara; ingurumariko lursailen gainetiko ikusmira zoragarria izango du zain hantxe opari. Gailurretik beherantz, baina, bestaldeko muturretik jaitsiko gara, alegia, hegoaldeko mazelatik; asfaltuzko pista sigi-sagatsu bat aurkituko dugu, eta hainbat artzain borda ibaiertzean. Behin errepide horretara iritsita, ezkerretarantz utzi, eta maldan behera segituko dugu hesi bateraino. Haren paraleloan kokatu, eta beherantz egingo dugu Errozateko leporaino, eta, han, hesia zeharkatuko dugu horretarako egokitutako tokitik. Mendi lepo horretatik, dozena bat metro egingo ditugu beherantz, eta beste bidexka bat aurkituko dugu eskuinaldean, Beherobi amildegiaren hondoraino jaisten den malda belarreztatu batean behera. Aurreraxeago, bitan banatuko da bidexka: urtaroko uren ildoaren ondotik doan bide beheranzkoa utzi, eta amildegian aurrera egingo dugu mazelaz mazela igoerako bide beretik, eta, behin hor, hegalerantz desbideratuko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 0fsp0rfrjx42f9ct0ug5z4qagguy9x3 0 4656 20431 20216 2020-06-25T20:43:15Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Orgiko hariztia.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = Orgi, Lizaso, Gelbentzu, Gorrontz-Olano |distantzia = 10,4 km. 2 ordu eta 45 mn. |ingurunea = Mendeetan zehar intentsiboki ustiatu eta gero, Orgiko hariztia da Nafarroako Ultzamako haranean geratzen den lekuko ederrenetako bat. |abiapuntua = Orgiko aparkalekua |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=35332&fetxa=2013-12-13&orria=036&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=35332&fetxa=2013-12-13&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Orgiko hariztia 77 hektareako hedadura duen baso naturala da. Ultzamako haranean kokaturik, Lizasoko kontzejuaren herri-oihana da Orgi. Mendeetan zehar, Lizasoko biztanleek basoa ustiatu ez ezik, landu ere egiten zuten, eta bertatik hartzen zuten bizitzeko beharrezkoa zuten ia guztia: egurra, orbela, fruituak, ezkurrak… eta bertan ehizatzen zuten ere bai. Gaur egun, berriz, ustiapen mota hori bazter utzita, Ingurune Babestua da. Hariztiaren erraiei bisita azken unerako utzi, eta basoa inguratzen duen xendetan barrena egin ditugu lehen urratsak. Orgiko hariztian dagoen aparkalekuan autoa aparkatu, eta etorritako bidetik errepidera aterako gara. Zalditegia gure eskuinera laga, eta aurrez aurre dugun Lizaso herrirantz joko dugu bide-seinale zuri eta berdeek (SL-NA 304) erakusten diguten norabidean. Hesi eta larreen artean ibiliz, herriaren alderdirik altuenean dagoen San Simon eta Judas santuen eliza nabarmen ikusiko dugu. Aldapa txikia igo eta herrigunera iristean, Amati aldera zuzentzen den bidea utzi —oso egoera kaxkarrean dago— eta ezkerraldetik jarraituko dugu errepidea berriro gurutzatuz. Golf zelai txiki baten ondotik pasatu, hasieran mendebalderantz eta gero hegoaldeko norabidean hedatzen den pista zabal batek Gorrontz-Olano herriraino eramango gaitu. Elizaren ondotik pasatu, eta gorako bidea hartuko dugu. Herritik ateratzean, pista zabal eta piko bati ekingo diogu. Bide erosoa jarraituz, pagadian murgildu, eta, ospela den inguru hau gurutzatu ostean, erraz igoko dugu Gelbentzu herriraino zuzentzen den mendi bizkar erosoa. Basotik ateratzean, errepidera atera eta herrira iritsiko gara. Eliza aldera biratu, hilerria gure eskuinera utzi, eta aldapan behera abiatuko gara. Arkil errekaren ondora iristean, honen paraleloan Orgi aldera joko dugu. Abeltegi pare bat atzean utzi, eta errepidera iritsiko gara. Hirurehun bat metro bertatik egin eta gero, eskuinaldetik zabaltzen den bidea hartu eta erraz helduko gara aparkalekura, ibilbidearen abiapuntura, hain zuzen ere. Ibilbide osoa seinale zuri eta berdez balizaturik dago, beraz, ez dago galtzeko arriskurik. Basoa inguratzen duen ibilbide samur horrek Orgiko hariztiaren ikuspegi zabala emango digu, baina hariztiaren erraietan murgildu eta dituen altxor naturalak ezagutzeko aukeraz baliatuko gara. Ia aldaparik ez duen ingurune horretan naturaz eta paisaiaz gozatzeko abagunea probetxuzkoa gertatuko zaigu. Lasai, presarik gabe egiteko merezi duen naturaren ondare bikaina! ==Hiru zona== Bisitarien eta naturaren balioen kontserbazioa bateragarri egiteko, basoa edo hariztia hiru zonatan banatu da. Arigartzetako harrera gunea da lehena, eta bertan, sarrera, aparkalekua, informazioa emateko etxola, askaldegiak, zaborrontziak eta komunak. Tomaszelaieta paseatzeko gunea dugu bigarrena, eta basoan dagoen eremurik handiena da. Muñagorriko kontserbazio gunea dugu azken zona, baina eremu hori debekatuta dago bisitarientzat, basa-abereentzako babesleku lasaia baita. Bigarren ingurunean, hots, Tomaszelaietan, hiru eratako ibilbide daude, denak erraz egiteko modukoak. Lehenak Labirintoa du izena, 300 metroko bidaia laburraren bidez, bertze oihan bat aurkituko dugu oihan handiaren itzalean (oihanpekoa). Bide hori itsuentzat egokiturik dago. Bigarrenean, Bidea izenekoan, 1.400 metroko ibilbidean zehar hariztiaren alde askotarikoak ikusiko ditugu, eta ehun urtetik gorako haritzekin gozatu. Eta, azkenik, Senda izena duena, 700 metroko bidea, bestea baino estuagoa da, eta bertan ibiliz, hariztiaren alderdirik hezeena, itxiena eta basatiena ikusi ahal izango dugu. Ordubete beharko dugu hariztian murgildu eta bere xendetatik ibiliz naturak eman digun opari honetaz gozatzeko, guztira kilometro pare bat. Ume txikiekin ibiltzeko oso aproposa. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] itm2e38a3gw8or63e1x0w0zp8i2joxq 0 4657 20551 19664 2020-06-25T21:12:55Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68456-Gazteiz-Gernika-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Abetxuku, Mendiguren, Gernikagana, Gernika, Mendarozketa, {{udalerria|Etxebarri}}, Foronda, Arangiz |distantzia = 18,5 km. 4 ordu. |ingurunea = {{udalerria|Zigoitia}}, gasteiz eta Ubarrundia udalerrien artean Gernika herria altxatu zen behiala, Araban. Toponimia lagun, haren arrastoen bila abiatuko gara Gasteizko Abetxuku auzotik. |abiapuntua = Abetxuku |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=34668&fetxa=2013-12-06&orria=036&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=34668&fetxa=2013-12-06&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Gernika herriari erreferentzia ugari egingo dizkiogu ibilbide honetan. Urdaibaiko bokaleko herria aski ezaguna denez, ibilbidearen abioa Gasteizen jartzeak irakurle bat baino gehiago harrituta utziko du. Bizkaiko herriak aurkezpenik ez du behar, baina Arabako herrialdean existitu zenak, ordea, azalpen eta xehetasunak eskatzen ditu. Gernika izena XI. mendean aipatzen da lehen aldiz Errioxako San Millango monasterioari zergak ordaintzen zituzten herrien artean. Hainbat mende geroago, ordea, desagertutzat jotzen da, Pascual Madoz ikerlariaren lan entziklopedikoan irakur daitekeenez. Gernika herria XIII. mendetik aurrera hustu zen, ikerlarien ustez, agian izurrite baten ondorioz. Batek daki! Tamalez, XXI. mende hasieran eraikitako {{udalerria|Eibar}}-{{udalerria|Gasteiz}} autobideko lanek bitan banatu zituzten Gernikako lursailak: iparraldean herri hustua utzi zuten; hegoaldean, berriz, Gernikagana tontor xumea bakartu zuten, Arakako mendiekin batera. Gasteizko Abetxuku auzoan hasita, Lakua-Arriaga auzoari bizkarra eman, eta ipar-mendebaldera egiten duen errepidean hasiko gara. Autobia eraiki aurretik Bilbora joateko sarri erabilia zen bidetik jarraituko dugu. A-1 autobiaren gainetik igaroko gara laster. Ondoren, zuzen jo eta Arangizko bidegurutzeraino jarraituko dugu. Errepidea zeharkatu gabe, ordea, Mendigunera bideari ekingo diogu, trafiko seinaleak agintzen duenez. Herrigunea ezkerraldean utzita, eskuinera egiten duen nekazari bidean aurrera egingo dugu. Autoentzat noranzko debekatua adierazten duen seinalea ikusiko dugu ibilian hasi eta berehala. Astiro-astiro bizpahiru minutu eman ostean, muzin egingo diogu eskuinetik doan basabideari. Bideak goratasuna hartzen lagunduko digu berehala. Gorbeia, Arrato eta Badaia mendiguneei soa luzatzeko aukeraz profitatuko dugu eta, apenas ohartu gabe, lepo xume batera helduko gara. Miñaoko teknologia parkea aurrez aurre dugu. Lepoan basabidea utzi, eta ezkerretik doan bidexkari ekingo diogu. Muinoz muino ibilita Gernikaganara hurbiltzeko asmoa dugu orain. Zapalduko dugun lehen gainaldea zabala baita, tontorra ezkerraldetik (Gorbeia aldera begira dagoen aldetik) inguratzen duen bidea hartuko dugu. Gero, jaitsiera xumea egiteko gonbita egingo digu bideak. Bigarren muinoa eskuinaldetik inguratuko dugu, eta, arin-arin, hirugarren tontortxoaren ondoan izango gara. Tontorrera igoko gara, eta, segidan, noranzkoa aldatu gabe, goratasuna galduta, lepora jaitsiko gara. Lepoa galsoro batek hartua duela ohartuko gara: Gernikagana galsoro horren gainean goititzen den muino txikia dugu. Bi aldiz pentsatu gabe, galsoroa zeharkatu eta Gernikaganako muinora igoko gara. Autobidearen gain-gainean gaude jada. Ezkerraldean ikusiko dugun hartxintxarrezko bide zabalera jaitsiko gara gero, eta, atzera eginez, zubiraino jarraituko dugu. Orduan, autobidea zeharkatu eta eskuinera egingo dugu. Kable batzuen azpitik igarota, eskuineko bidea hartu eta ''Gernikako Mortuorioa'' deritzan muinoari gortea egiten hasiko gara. Muinoa atzean utzi eta berehala, harrizko mugarri bat ikusiko dugu bidetik metro batzuetara: Gasteizko udalerriko muga adierazten du (163 zenbakiduna). Gernikako Zuhaitz Gizena haren inguruan omen zegoen. ==Apodakako errota== Zirao eta Miñaoko bazterrak bisitatu ondoren, bidean atzera egingo dugu berriz, eta zubira iritsi arte jarraituko dugu. Autobidea zeharkatu gabe, bide zabalari jarraitu eta Mendarozketara iritsiko gara. Bidebanatzean, ezkerrera jo eta, errepidea lagun, {{udalerria|Etxebarri}}-Ibiñarantz abiatuko gara. Lehen bihurgunean, ordea, asfaltoa utzi eta ezkerretik doan nekazari bidetik joko dugu. Etxabarriko elizaren aurrean gaudela, Gorbeiako merkataritza gunerantz jaitsiko gara. Biribilgunera iritsi aurretik, eskuinetik irteten den landabideari jarraituko diogu. Hala, zehar-zehar, merkataritza gunea ezkerraldean dugularik, Bilbora doan autobiaren gaineko zubi berrira helduko gara. Zubia zeharkatu bezain pronto, ezkerrera egin eta {{udalerria|Ugao}} putzuko ur biziak baliatzen dituen errotaren ondotik igaroko gara. Bide nagusiari men eginez, Forondako biribilgunera iritsiko gara. ''Ozaeta Anaiak'' izeneko etxaldera adierazten duen bidea hartuko dugu han. Gero, aireportuko segurtasun eremua inguratuta, Larrinoa auto ataltze tokira iritsiko gara. Enpresa hori mugatzen duen hesiari jarraituta, Arangiz herrira iritsiko gara. Eliza aurreko errepideari ekinda, autobia zeharkatu eta Abetxukukora zuzenduko gaituen bidearekin bat egingo dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 2g90zg86g2tn2qpzt990rjki09qal94 0 4658 20598 19728 2020-06-25T21:13:43Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68445-Olakosaroi-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Olakosaroi, {{udalerria|Zaldibia}}, Ausagaztelu, Errekonta, Enurio, Jentillarri |distantzia = 10,5 km. 3 odu. |ingurunea = Ausagaztelu mendian dagoen gotorlekua jentilen bizilekua izan omen zen, eta, horregatik, bertan dagoen zuloa ‘Jentilen Labea’izenez da ezaguna. |abiapuntua = Olakosaroi ({{udalerria|Zaldibia}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=33955&fetxa=2013-11-29&orria=036&kont=001 }} '''Ausagaztelu mendian dagoen gotorlekua jentilen bizilekua izan omen zen, eta, horregatik, bertan dagoen zuloa 'Jentilen Labea' izenez da ezaguna. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=33955&fetxa=2013-11-29&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Elezaharrek diotenez, Ausagaztelu jentilen bizilekua izan omen zen, baina gaur egun ezagunagoa da Nafarroako erresuma defendatu zuen gotorleku gisa. Antzina artzainen bizilekua izan zela baiezta genezake, Oria ibaiaren ibarretatik {{udalerria|Ataun}} aldeko mendietarainoko ibilbidea egin ohi zuten artzainek ederki ezagutzen baitzuten igarobide natural hori. Aralarko udako larre tokiak eta kostaldeko neguko larreak lotzen zituen (GR 35) transhumantzia bide honek, eta Enirioko galtzada ezaguna zeharkatzen du. ==Ausagaztelu== Zaldibiatik Olakosaroi atsedenlekura (Akapulko izenez ere ezaguna) igo gara, eta bertan dagoen aparkalekuan autoa utzi eta gero, ur biltegietara doan errepidean barrena bete ditugu lehen metroak. Asfaltatutako bidea amaitzean, GR 35ari dagozkion bide seinale zuri-gorriek erakutsi digute hartu beharreko bide zuzena, eta, horrela, lauza handiz osatutako antzinako Enirioko galtzadan abiatu gara. Gaintzolako iturria atzean utzi, eta Aitzarteko pasora heltzean marka zuri-gorriak utzi eta PR GI-61arenei (zuri eta horiak) jarraitu diegu. Malda gogortzen hasi denerako Almitzetako borden ondora iritsi gara. Errekontako lepora zuzentzen den xenda utzi, eta larre berdeak zeharkatuz, ezker aldetik Ausokoegiko bordetara heldu gara. Gertu ikusi dugu gailurra, eta inguratzen gaituen paisaiaz gozatuz erraz lortu dugu Ausagaztelura igotzea, 900 metroko garaierara. Artzain eta ganaduzaleentzat bide nagusia zen Enirioko galtzada, eta gaztelu batek babesten zuen; hortik datorkio izena mendiari. Galtzada horrek Goierri eskualdea eta {{udalerria|Irurtzun}} herria lotzen zituen, eta gaur egun oraindik gaztelua izandakoaren aurriak ikus daitezke. Gazteluaren goiko aldean eta dorre nagusian 1999az geroztik indusketa lanak egin dira, eta, dirudienez, harresiak eta dorre nagusi batek osatzen zuten egitura nagusia. Gailurretik gertu, zulo bat dago, eta, elezaharrak dioenez, Ausagaztelu jentilen bizilekua izan omen zen; horregatik, ''Jentil Zulo'' edo ''Jentilen Labea'' izenez ere bada ezaguna. Talaia paregabe honetatik dagoen ikuspegiaz gozatu eta gero, Errekonta aldera zuzentzen den xendatik jaisten hasi gara, eta lepoan Larraiztik datorren bidearekin bat egin dugu. Ataburu aldera doan malda igotzen hasi orduko, eskuin aldetik ikusgaitz den xenda bat aurkitu dugu. Soilik, bertako artzainek eta mendizale beteranoek ezagutzen duten bide honetatik alanbrezko hesiaren ondoraino igo eta gurutzatu egin dugu. Ezker aldetik datorren bide nabarmenarekin bat egin, eta belarrezko tapiza zapalduz Enirioko lurretara jaitsi gara. ==Jentilarri eta Enirioko galtzada== Enirioko lurretan, hasieran utzi dugun transhumantziaren bidearekin (GR-35) egin dugu topo berriro. Aralarko ingurune paregabe honek historia luze eta interesgarria du. Euskal Herriko mankomunitaterik zaharrena dela esan daiteke, 600 urteko historia luzea baitu. Mankomunitate horren helburua Enirio-Aralarko mendien kudeaketaz arduratzea da; mendiguneen ustiapen kolektiborako moduaren azken lekukoetako bat da. Abiapuntura itzuli aurretik, kilometro eskas batera dagoen Jentilarriko trikuharri ezaguna bisitatzea erabaki dugu. Trikuharria albo banatan lerrokatutako harriez osatuta dago, eta, gainean, sabai modura du harri handiena. Trikuharri honen inguruan ere bada beste elezahar bat: Kixmi bezala ezagutzen zuten Jesusen jaiotzaren berri izatean, geratzen ziren jentil asko trikuharri honen azpian gorde omen ziren, euren garaiaren amaiera iritsia zela jakinik. Nonbait hau izan zen jentilen heriotza lekua. Jentilen Labea eta Harria atzean utzi ditugu, eta orain Jentilen Galtzada izan zenaren bila abiatu gara. Etorritako bidetik atzera egin dugu, eta bide seinale zurigorriek erakutsi diguten norabidean galtzada zaharraren arrastoen bila jaisten hasi gara. Galtzadaren parterik handiena nahikoa hondatuta badago ere, pagadi batean txertaturik dauden zenbait tartetan ageri diren harlauza handiek erakutsi digute haren jatorrizko itxura. Jentil indartsuek eramandako harriekin egina omen den galtzada batek abiapunturaino eraman gaitu. Atzean utzi ditugu jentilen kondairak, euskal mitologiako izaki erraldoi eta indartsuak Aralarko paraje hauetan bizi izan zireneko elezaharrak. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] c64q5lra9zd8mi81h27hp7x369ojq7f 0 4659 20798 20586 2020-06-26T08:37:42Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68430-Irulegi-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Beherea}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Irulegi}}, Menta baserria, Germieta |distantzia = 4,5 km. Ordu 1 eta 15 mn. |ingurunea = Irulegiko mahastien arteko ibilbidea egingo dugu, ardantze lana zertan den bertatik bertara ezagutzeko. Garai batean gain behera egin eta gero, gaur egun 250 hektarea daude mahatsez beteak, Irulegiko arnoa egiteko. |abiapuntua = Irulegi |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=32526&fetxa=2013-11-15&orria=036&kont=001 }} '''Irulegiko mahastien arteko ibilbidea egingo dugu, ardantze lana zertan den bertatik bertara ezagutzeko. Garai batean gain behera egin eta gero, gaur egun, 250 hektarea daude mahatsez beteak, Irulegiko arnoa egiteko. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=32526&fetxa=2013-11-15&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Mahastizaintzaren lana aspaldikoa da Nafarroa Beherean. Labore horren jatorria jakinarazteko erromatarren garaira jo beharra dagoela diote adituek. Hainbat mendetan isil-gordeka jardun ondoren, mahastiari bakoitzak muztio propioa ekoizteko abagunea ederkiro aprobetxatu zuen: lanabesak eskuan, lurra lantzeko eremu egokien bila hasi ziren {{udalerria|Irulegi}} inguruko mazeletan (Nafarroa Beherea). Nonbait hori guztia aski ez, eta Baionako portuak berebiziko garrantzia hartu zuen hainbat mende geroago, XVIII. mendean. Betiere produkzio xumeari irtenbidea emate aldera, esportazioak ospea ekarri zion mahastizaintza berriari. XIX. mendean, haatik, beherakada nabarmena ezagutu zuen ardantze lanak. Hamarkada batzuk etsipenean eman ostean, 1953an lanean ahalegin bizian aritzeko konpromisoa hartu zuten hainbat mahastizainek. Garai bateko tradizioa berpiztu beharra zegoen. Eta miraria gertatu zen: gogotik aritzeak jatorrizko izena edo sormarka ekarri zuen. Hori guztia, 70eko hamarkadan. Gaur egun, 250 hektarea inguru daude mahats aleei muztio zukutsua xurgarazteko. Irulegiko sormakaren besta irailaren lehen asteburuan antolatzen da. Bosgarren edizioa ospatu da aurten. Ekoizleak eta mahastizainak topatzeko abagunea da. Aurtengo ospakizunetan bisitari ugari ikusi ditugu. ==Tipi-tapa Irulegitik== Irulegiko elizaren aurrean jarriko gara abian. Jara eta Menta ibilbideak hasteko abiapuntuan gaude, plazan dagoen gezi batek adierazten duenez. Jara mendi zabalari bizkarra emanda, lehen urratsak hegoaldera egiten hasiko gara. Pauso batzuk eman baino ez da egin behar herrigunetik irteteko. {{udalerria|Irulegi}} herria saihesten duen errepidera iristean, tentu handiz asfaltoa gurutzatu eta autobus geralekuaren ondoko bidea hartuta, mendian gora ekingo diogu. Lehen metroak aldapatsuak dira. Gorantz abiatzen den hartxintxarrezko bideari jaramon egingo diogu laster batean, eta Menta baserri aurreko pistara helduko gara. Mahastiak hasiera-hasieratik ikusi ditugun arren, gertuko mazelak mahastiz jantzita ikusiko ditugu orain. Ibilbidea larrazkenean eginez gero, eskuzabal itxurako hosto jostalari koloretsuek mosaiko paregabea sarraraziko dutela ikusiko dugu. Mentako bidean jada, ezkerrera egin eta lehen bidegurutzean eskuinera hartuta, hegoalderako noranzkoari eutsiko diogu. Jaitsiera xumearen ostean, Munhoa eta Oilarandoi mendien artean sortzen den ibarra aurrez aurre izango dugu. A zer-nolako oparia egunsentiko lehen izpiak mendion artetik isil-gordeka sartzen direnean! Paisaiak eskainiko digun abagunea profitatuz, inguruko baserriak identifikatzen hasiko gara: Etxartea, Napalea, Haroztegia, Errekaldea… Errepidetxotik minutu batzuk egin ostean, Germietako frontoira helduko gara. Harrizko ikuztegia bisitatzeko aukera dugu ondoko bidegurutzean ezkerrera eginez gero. Bestela, bidebanatzean eskuinera jo, Germietako errekastoa gurutzatu eta hurritzetara hurbilduko gara. Zuhaixken ondoan ikusiko dugu Irulegira itzularaziko gaituen bide bitxia. Bidea harriz osatzen da, eta bitan banatzen da. Eskuineko bideari men egingo diogu, eta aldatsean gora hasiko gara berriz. Izerdia botatzeko astirik izan gabe, ordea, mahastien ondoan jarriko gara. Mahatsondorako sarbidea emango ligukeen langa zeharkatu gabe, eskuinean ikusiko dugun alanbrea igaro eta hurritzek osaturiko galerian barrena jarraituko dugu. Harbidea amaitzean, mahatsondoaren ondotik jarraitu eta, goxo-goxo, metro batzuk ostuko dizkiogu mazela aldapatsuari. Gainaldean garelarik, eskuinera egin, eta, hari elektrikora iritsi gabe, eremu pribatutik irtengo gara. Gero, asfaltoari segika, Mentako parajean atsedentxo bat egingo dugu. Izan ere, orientazio mahai bat dago han, eta, zinez, ezin egokiagoa dugu bazterrak ezagutzeko. Baserri aurretik igaro eta Irulegiko plazara doan bidearekin bat egingo dugu laster. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] t2z0xn8by6i58no008a5zsujrqzdmex 0 4660 20657 20214 2020-06-25T21:14:48Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68413-Gaztelu bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Iltzarbe, Gaztelu, Txurregi, Ollo |distantzia = 11,8 km. 3 ordu. |ingurunea = Ollo haranetik abiatu eta Gazteluko Gaztelu tontorrera iristean, kokagune estrategikoa izan zen Nafarroako Erresumaren gazteluaren hondarrak aurkituko ditugu. |abiapuntua = Iltzarbe |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=31839&fetxa=2013-11-08&orria=036&kont=001 }} '''Ollo haranetik abiatu eta Gazteluko tontorrera iristean, kokagune estrategikoa izan zen Nafarroako Erresumaren gazteluaren hondarrak aurkituko ditugu. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=31839&fetxa=2013-11-08&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Nafarroako Erresuma defendatu zuten hamaika gaztelu daude Euskal Herriko lurretan zehar sakabanaturik. Nafarroa Bizirik egitasmoaren bidez, gure historiaren pasarte garrantzitsuenetako batzuk berreskuratu dituzte. Oroimen gune diren gaztelu horietan lapurtutako historia berreraiki eta ezagutzeko parada izango dugu ibilaldi honetan. {{udalerria|Arakil}} eta {{udalerria|Larraun}} ibaiek bustitzen duten lur eremuen zelatari izan zen Orarregiko gaztelua bisitatuko dugu, eta, ibilaldia osatzeko, gertu dagoen Txurregira igoko gara. Bi tontorrek zezen baten adarrak dirudite Iruñerritik begiratuta. ==Orarregiko gaztelua== Ollo haranean dago Iltzarbe herria, eta hor hasiko dugu gaurko ibilaldia. Herriaren goiko aldetik ateratzen den pista zabalean zehar abiatuko gara, PR-NA 170 ibilbideari —Ollarango itzulia— dagozkion bide seinale zuri eta horiek erakusten diguten norabidean. Lehen partean, porlana, baina berehala legarrezko lurzorua zapalduz egingo dugu aurrera. Gure ezkerrera Iltzarbeko kanposantua utzi, eta {{udalerria|Ollaran}} ibarraren ikuspegi zabalaz gozatuz, baso mediterraneoan murgilduko gara. Ollo herrirantz zuzentzen den PR-NA 170 gure ezkerrera utzi, eta pista zabalak berehala gerturatuko gaitu Txurregiko piramidearen behealdera. Haren magalean zehar hedatzen den bidetik erraz igoko dugu Gaztelu alderako aldapa. Bideak ekialderantz biratu, eta ezkerrera ateratzen den bidea utzita, diagonalean jarraituko dugu tontorretik gertu dagoen zabaldi txiki batera iristeko. Xenda nabarmen batek tontorrera igotzen lagunduko digu. Gailurrean harlanduz egindako eremu zirkular bat aurkituko dugu, antzinako gotorlekuaren omenaldi-dorretzarraren oinarria. Nafarroako Erresumaren hiriburua defendatzeko kokagune estrategikoa baitzen gailur hori, {{udalerria|Arakil}} eta {{udalerria|Larraun}} ibaiek bat egin eta gero, hango urek Oskia haitzartea ireki eta moldatu zutenekoa. Gaztelua XIII. mendearen amaierakoa da. Orarregi, Olloriegi edo Ollaregi izenez da aipatua. Txurregi eta Gaztelu mendiek partekatzen duten lepo zabalaren izenean dute jatorria. Pasabide hori Napoleonen tropek erabili ohi zuten, Oskiako haitzartean gerta zitezkeen segadak saihesteko. Gaztelua izateaz gain, talai eder horretatik izango dugun ikuspegi zabala izugarria da: Iruñerria, Aralar, Andiamendi, Euskal Pirinioak eta abar, eta abar. Ezin ase begiak beti gose. ==Ollo== Aurrez aurre dugun Txurregiko gandorrera begira jarriko gara, eta bi mendiak lotzen dituen lepo aldera jaisten hasiko gara oso nabarmena den bidetik. Berehala, baltsa baten ondora iritsiko gara, eta, hori atzean utzita, denbora gutxi beharko dugu bi mugarriek adierazten duten Ollariegiko lepoa zapaltzeko. Alanbrezko hesiaren parean, belarrezko alfonbra zapalduz, Txurregi aldera igotzen hasiko gara. Hasieran izango dugun malda berehala gogortuko da, eta pareta bertikala itxura duen azken zatiak arnasa berotu eta izerdi tantak aterako dizkigu. Gandorrera iristean, eskuinaldera jo, eta 50 bat metro ibiliz gailurra aurkituko dugu. Mendi tontor horretatik Ollarana ibarreko ikuspegi zabala izango dugu. Labore lur artean herri txikiak han eta hemen sakabanaturik, eta Andiamendiren barnean dagoen ur geruzaren irteera naturala den Artetako iturburua ere. Abiapuntura itzultzeko tenorean, tontorretik berriro atzera egin, eta beste isurialdetik Ollo aldera jaisten hasiko gara. Hasieran, diagonalean hedatzen den xenda ez da batere nabarmena, eta zinta zuri batzuek lagunduko digute bide zuzena aukeratzen. Ezpel artean sartzean, bidea erosoagoa gertatuko zaigu, eta, basotik ateratzean, gertu ikusiko dugun baltsa aldera jaitsiko gara. 180 graduko bira egin, eta baltsaren ezkerraldetik hasieran ikusgaitz den zidorra hartu eta gero, bidea zabaldu egingo da. Txurregiren magalean zehar zabaltzen den bide horretatik erraz galduko dugu altuera, eta, Ollo herriaren parera iristean, pista zabala hartu, eta jaisten hasiko gara. Herrira iritsi aurretik, ikusiko ditugun PR-NA 170aren marka zuri eta horiek Iltzarbe aldera eramango gaituzte. Ollo herriraino jaistea erabakiz gero, bi herriak lotzen dituen pista zabaletik hel gaitezke abiapuntura. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] fmyq1wjreti6izehoodhfu9eenzw2o4 0 4661 20601 19731 2020-06-25T21:13:46Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68404-Apinaiz bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Apinaiz, Señoritas haitzuloa, Balzarra, San Justi, San Kristobal, Atxartea |distantzia = 10 km. 3 ordu eta 5 mn. |ingurunea = Arabako izkiko natur parkean dauden Balzarreko arkua eta San Kristobal gaina ezagutzera abiatuko gara Apinaiztik. Ibilbidean, paraje ederraz gozatzeko aukera izango dute ibiltariek. |abiapuntua = Apinaiz |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=31183&fetxa=2013-11-01&orria=036&kont=001 }} '''Arabako Izkiko natur parkean dauden Balzarreko arkua eta San Kristobal gaina ezagutzera abiatuko gara Apinaiztik. Ibilbidean, paraje ederraz gozatzeko aukera izango dute ibiltariek. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=31183&fetxa=2013-11-01&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Azazeta mendatea jaitsi eta, Birgara herrira iristean, Apinaizera (Araba) doan errepidea hartuko dugu. Herri pintoresko horretan emango diogu hasiera ibilbideari. Gerardo Lopez de Guereñuren omenezko plazan abian jarriko gara. Kalean gora eginda, Elespara auzoan barneratuko gara. Mandazainak eta Larrabila Izkiko natur parkeko bideak alde batera utzita, eskuinetik abiarazten den bideari ekingo diogu. Hala, Txarabitana eta Postaria bideak erreferentziatzat jota, Karrantan sakaneranzko urratsak egiten hasiko gara. Hasieran porlan bide batek lagunduko digu gora egiten. Sigi-saga egin ostean, Postaria bidera irten, eta bidexkari jarraituko diogu gora egiteari utz diezaiogun. Tamaina ederreko gaztainondo batzuk ikusiko ditugu bide ondoan. Segidan, langa batera helduta, atea zeharkatu eta, xenda utzi gabe, Karrantango sakanean gora ekingo dugu. Burdinazko hoditeria herdoildu batek emango digu aitzakia haren sorlekuraino iristeko. Izan ere, ibarretik zehar isuritako ur patxadatsuak aspaldi bildu zituzten ur-putzu batean. Putzuaren hormara iristean, ezkerraldetik igaro eta errekastoaren ondoan jarraituko dugu. Basabide batekin topo egitean, noranzkoari eutsi eta Karrantango paraje ederraz bapo gozatzen hasiko gara: pago, belaze eta harrizko gandor bitxiak izango dira gure inguruan. ==Vitoriaren azken bidaia== Ur biltegi bat ikusiko dugu errekastotik gertu. Eta haren ondoan, Agirre, Salazar, Grajales eta Jose Luis Vitoria mendizaleek pasio handiz eraikitako iturri txiki baten arrastoak ikusiko ditugu. Iturri aurrean oharkabean igaroko gara gaur egun. Joan den mendeko 50eko hamarkadan, haatik, eginkizun etnografiko bilakatzen zen guztia, baita iturri xume bat atontzea ere. Karrantango sakan ezkutu honetan holako zerbait gertatu zen 1959ko urriaren 18an, Gasteizko Manuel Iradier Txangolari Elkartearen (SEMI) hamargarren urteurrena ospatzen zen egunean. «Mendietan den-dena egiteko zegoen garai horretan, guztia zen berezia guretzat», Jose Luis Vitoria mendizale ezagunak sarritan gogoratzen zuenez. Tamalez, Jose Luis Vitoriak begiak itxi zituen betiko irailaren 27an eta, seguru asko, haren azken bidaiak umezurtz utzi duela SEMI elkartea, berak beste inork baino hobeto ezagutu baitzuen elkartearen sorrera, 1949an. Ibarrean gora jarraituta, lepora iritsiko gara. Han goian, ezker-eskuin egin gabe, mendebaldera egiteri eutsi eta txilarrez eta ipuruez jantzita den ordokitik jarraituko dugu. Laster batean, Los Arrancaos izen bitxia daraman parajearen atarian kokatuko gaitu bideak. Talaia ederra da, ezin egokia Izkiko basoa bete-betean harrapatuko badugu. Ordokian bideak banatzen baitira, San Kristobalgo tontorrera doan Postaria bidea itzulerako utzi eta magala alderik alde zeharkatzen duen bideari ekingo diogu. Ibilian-ibilian, bi haitzulo gordetzen dituen harritzarra ikusiko dugu ezkerraldean. Haitzuloak babeslekuak baino ez dira. Baina badira kontakizun baten protagonistak. Sinesmenari jarraituta, haitzulootara bizitzera bi ahizpa etorri omen ziren aspaldi. Izurriteak jota izateagatik, urrun egotera kondenatuak izan omen ziren. Kondairak kondaira, haitzuloak guri so ikusiko ditugu, ezinbestean: haitzuloak bi begi handien moldean zabaltzen baitira horma karstikoan. ==Balzarra, arku ederra== Langa bat igarota, Balzarreko lepora igoko gara. Arluzea herrirako bidean gaude. Ezkerrera eginez gero, harrizko arku natural bat ikusteko aukera izango dugu: Balzarreko arkua da eta bertaratzeko Izkiko natur parkeko seinale horiei jarraitzea baino ez da. Lepotik 15 minutu dira. Gero, lepora berriz bueltatuta, eskuinera egin, eta mendi bizkarrera igoko gara. Gainaldean mendebaldera metro batzuk egin ostean, San Justi tontorra zapalduko dugu. Tontorra bisitatu ondoren, atzera egin eta, bizkarrari oratuta, ekialdera joko dugu. Bizkarra abandonatu gabe, Arboroko parajean gaindik jarraitu eta Karrantango sakanetik igotzen den Postariaren bidearekin bat egingo dugu. Joan-etorria egingo dugu San Kristobal tontorrera, gainaldeko paisaia ederrak merezi du eta. 60ko hamarkadan Goiena mendi taldeari atxikita zegoen Danok Bat elkartearen ekinbidez altxatua izan zen gurutze txikia ikusiko dugu tontorrean. Paisaiaz bapo gozatuta, bide beretik jaitsi eta, Karrantango bideari muzin eginda, eskuinera egin eta pagadian murgilduko gara. Basotik irtendakoan, ordea, erne ibiliko gara Atxarteko paradisua topatzeko: eskuinaldean irekitako pasealeku sorgindua da, eskalatzaileen artelan miresgarria. Haitz artetik igarota, Apinaizera bideari ekingo diogu. Pagadian barrena zehar-zehar jarraitu eta basabide batera iritsita, eskuinetik segituko dugu. Postariaren bideari men eginez, Apinaizen sartuko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] jtiskvejnrf9zciq3dlahdpejzrm4z6 0 4662 20514 19605 2020-06-25T21:12:16Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68391-Beltxin bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Leitzaran, Otieta, Bertxingo zentrala, Mandabieta, Goiburu auzoa, Unanibia zubia |distantzia = 7,4 km. 2 ordu eta 10 mn. |ingurunea = Zentralera ura ekartzen duen hoditzarraren ondotik, 500 eskailera maila estuez baliatuko gara goiko kanaletara igotzeko. |abiapuntua = Otieta ({{udalerria|Andoain}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=30595&fetxa=2013-10-25&orria=036&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=30595&fetxa=2013-10-25&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Nafarroa eta Gipuzkoa arteko lurrek bat egiten duten inguruan, urte luzeetan gizakiak hango urak baliatu ditu hala edo nola bizi ahal izateko. Gaur egun, aldiz, jarduera horien arrastoak nonahi agertzen dira, eta garai batean gizakiak eraldatu zuen inguru hori natura eta kirolzaleen gozamenerako gune bilakatu da. Leitzarango Uraren Interpretazioa gunean dagoen Bisitarien Etxetik abiatuta, zenbait ibilbide egin daitezke Leitzaran haranean zehar, oinez zein bizikletaz. Proposatzen dituztenen artean Jauzi Handia izeneko ibilbide ikusgarria bezain ziragarria aukeratu dugu. ==Bertxingo eskailera== Otietako Leitzaran Ibaiko bisitarien zentroaren goialdean dagoen aparkalekutik abiatuko gara Plazaolako Tren-txikiaren arrastoan. XX. mendean martxan jarri zuten trenbide hori, hasieran mineralak garraiatzeko erabili bazuten ere, gerora bidaiariak garraiatzeri ekin zion. 1953. urtean gertatu ziren uholdeen ondorioz, tunelak, zubiak eta abar suntsitu ondoren, trenaren azkena izan zen. Ibiltari eta txirrindularien artean, bide asfaltatutik aurrera egingo dugu. Berehala, gure eskuinera amuarrain haztegi baten aztarnak ikusiko ditugu, erabat utzita. Bide seinaleek erakutsiko digute non dagoen kokatuta Olaberriko zentrala eta presa. Antzinatik ustiatu izan da Leitzaran ibaiaren ura, eta hantxe eraiki izan dira errotak, burdinolak eta zentral txiki elektrikoak. Gaur egun, Leitzaranen zortzi zentral txiki eta 11 presa daude, baina horietako presarik handiena, Inturiako presa hain zuzen ere, joan den abuztuan eraitsi zuten, hango arrainen igarotzea errazteko. Presa horien alboetan ikus daitezke arrainen ibiltzea ahalbidetzen duten eskalak. Plazaolako bidea utzi eta eskuinaldetik ateratzen den pistatik jaitsi gara Bertxin eta Leitzarango zentral txikien ondora. 500 Eskailera Mailen Zentrala esaten diote lehena; eta 1.000 eskailera-mailen zentrala, bigarrena. Eta ez da zaila izen horien jatorria asmatzea. Bi zentraletara ura daramaten bi hodien parean hedatzen diren eskailera amaigabeak ikus daitezke. Luzeena baztertu, eta Bertxingoa aukeratuko dugu gure ibilaldiari segida emateko, erakargarriagoa baita. 95 metroko jauziarekin kanaleko ura zentralaren turbinara eramaten duen hodiaren parean jarri, eta emeki-emeki ekingo diogu igoerari. Lehen izerdi tantak irristatzen hasi orduko, bide erdia beteta izango dugu, eta zatirik pikoenari aurre egiteko barandari heldu, eta aurrera. Gora heltzean ohartuko gara igoera honen ikusgarritasunaz. ==Unanibiako zubia== Atseden txikia hartu, arnasa berreskuratu, eta kanalaren ondotik egingo ditugu hurrengo urratsak. Pista zabal batek behin eta birritan pasatuko da 1.000 eskailera mailen gainetik, eta gertu dagoen gainezkabidetik jaisten den ur emariaren ondotik. Uraren indarrak sortzen duen hotsak inguru guztia blaitzen du. Erraz lortuko dugu goiko kanal zabalera igotzea, eta horren paretik ibiliz, ura askatzeko eraikuntza bitxi bat ikusiko dugu; oso berezia da, esku ahurraren itxura baitu. Eraikuntza berezi hori eta kanala atzean utziko ditugu, eta, xenda nabarmena jarraituz, erraz helduko gara Mandabietako bidegurutzera, Villabonatik datorren PR-GI 120 bide balizatuarekin bat eginez. Tarte batez, Leitzarango harana atzean utzi, eta {{udalerria|Andoain}} aldera zabaltzen den Goiburu auzora jaitsiko gara hesi eta soro artean. Gure ezkerrera, beheko aldean golf zelaia utzita, Txertota jatetxe eta landetxe dotorearen ondora helduko gara. Toki horretan, bide nagusia utzi, eta, eskuinetik beherantz eginez, azkar jaitsiko gara Leitzaran ibaira, Unanibiako zubiaren ondora hain zuzen ere. XIX. mendean eraiki zuten Sorginen zubia deritzon inguruko harkaitz batek duen formagatik. Zubia atzean utzi, eta Otietako Leitzaran Ibaiko bisitarien zentroaren ondora iritsiko gara. Han dagoen Uraren Interpretazio Gunea bisitatu, eta azken aldapari ekingo diogu aparkalekura heldu aurretik. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 5q4q5xw9d9h70ddmqvzt2y5bsthf56t 0 4663 20496 19579 2020-06-25T21:11:58Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68382-Arrola-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Zubiaur, Mendiolaberri, Telleriko lepoa, Arrola, Izartzagan, Jesuri |distantzia = 10,5 km. 3ordu. |ingurunea = Arrola eta Jesuri mendiak {{udalerria|Orozko}} ibarreko mendebaldean altxatzen dira. Aiarako tontorrak ez ezik, Gorbeia eta Salbada natur parkekoak ere begiztatuko ditugu gailurretik. |abiapuntua = Zubiaur ({{udalerria|Orozko}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=29843&fetxa=2013-10-18&orria=036&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=29843&fetxa=2013-10-18&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Orozkoko bizilagunak batzarrera deitu zituzten orain dela gutxi Arrolako Santa Marina baseliza konpontzeko asmoz, 80ko hamarkadan gertatu zen moldean. Teilatua itoginez josita baitzegoen, zirt edo zart egin beharra zegoen. Azkenik, krisi ekonomikoari muzin eginda eta haren mamua erabat uxaturik, auzokideek jo eta su lanean aritzea deliberatu zuten. Beraz, auzolana herritarrek abiarazi dute, eta, euren esfortzuari esker, teilatua ez ezik tontorreko aterpea ere berritzeari ekin nahi diote. Lanon arrastoak bistan dira gailurrean. ==Abiapuntua, Zubiaur auzoa == Zubiaur auzoan ({{udalerria|Orozko}}, Bizkaia) hasiko dugu Arrola eta Jesuri tontorretara doan ibilbidea. Zirkulazioari itxita dagoen herriko plazan jarriko gara abian. Altube ibaiaren gaineko zubia gurutzatu ondoren, eskuinera egin eta, zirkulazio seinaleak dioenez, Donibane auzoranzko urratsak egiten hasiko gara. Zubiaur bera inguratzen duen saihesbidearen azpitik igaro bezain agudo, ezkerreko bidea hartu eta Mendiolabeiti baserrira joko dugu. GR 123 ibilbide luzeko zidorrarekin bat egingo dugu. Errepidearen paraleloan, Mendiolako baserri multzora helduko gara. Lehen baserriaren paretik igarota, bidegurutze bateraino jarraituko dugu. Bide nagusiak behera egingo baitu, ezkerreko bideari heldu eta goratasuna hartuko dugu. Mendiolagoiti baserriraino ez gara iritsiko. Horregatik, bide sarda batera heldutakoan, eskuineko bidetik jarraituta, gorantz abiatuko gara. Aldatsa dela eta, izerdi patsetan egoteko eremuan gaude. Arbela eta kareharria nahas-mahas ikusiko ditugu basabidean, harrioi burdin oxidoa dariela. Eukalipto sailak pinudiari tartea utziko dio gorago. Ondoren, alanbre bat zeharkatuta, basoa atzean utzi eta magalean gora jarraituko dugu. Eskuinera okertuko dugu laster, eta Santa Marina baselizara begira jarriko gara. Magala zeharkatuta, alanbre batek eukaliptoen artean berriz ibiltzeko abagunea emango digu. Tupustean, pagadi eder batek hartuko gaitu bere altzoan. Orain arte Orozkoko ibarraz gozatzeko aukera izan badugu, une honetan basoaz gozatzeko okasioa izango dugu. ==Arrola eta Jesuri tontorrak == Basoa alderik alde zeharkatuko dugu eta, aldapari aurre eginda, Telleriko lepora iritsiko gara. Lepoko basabide zabalean ezkerrera joko bagenu, Izartza baserrira iritsiko ginateke. Baselizarako bidea erraz zaigu asmatzen baserritik. Pista alde batera utzita, haatik, malda piko handi bati aurre egiteko apustua egingo dugu guk: Santa Marina baseliza gertu dago eta minutu batzuen kontua baino ez da tenpluari atxikita den parkera iristeko. Lizarrak, platanondoak, haritzak eta urkiak sakabanatuta ikusiko ditugu gainaldean. Egurrezko mahaiak eta atsedena hartzeko puntuak ikusiko ditugu tontorrean. Agian, bisitari ugari ikusiko ditugu firin-faran, soa lau haizeetara luzatuz. Ez da harritzekoa, baselizaren ondoko aterpean gaua igarotzeko ohitura izan baitute mendizaleek. Untzueta tontor piramidala {{udalerria|Orozko}} iparraldean goititurik ikusiko dugu. Ametsezko paseo gozoan bezala, gure begirada Bikotz Ganeko parajetik Itzinako mendigune aldera bideratuko dugu. Hala ere, Arrolak eskaintzen digun panoramika ez da soil-soilik Gorbeiara mugatuko; izan ere, Euskal herriko tontor mordoa deskubrituko dugu 360 graduko bira emanez gero. Zubiaur auzora jaitsi gabe, mendebaldean gailentzen den Jesuri tontorrari bisita egingo diogu. Hala, baselizaren eta aterpearen artetik igarota, hartxintxarrezko bide zabala hartu eta lepo xume batera helduko gara laster. Ezkerrera egingo dugu bertan, eta, Izartzagan tontorra zapaldu ondoren, Jesuriko erpin geodesikora iritsiko gara. Eskuinera jo, eta goratasuna galtzen hasiko gara, tontorreko belardia leun-leun zapalduz. Ipar-mendebaldera eginez, soa Kukutza (Elorritxugana) mendian guztiz iltzatuta, Jesuriko leporantz abiatuko gara. Santa Marinako parketik datorren bidea agertuko zaigu laster. Bide nagusiari men eginda, Zubiaur aldera egingo dugu. Oditzaga, Sagarminaga, Meatza eta Donibane auzoetatik igarota, Zubiaurreko plazan itxiko dugu Arrolako zirkuitua. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] h47goo49piqqzl87rszhx0xr0xy0h9f 0 4664 20667 19836 2020-06-25T21:14:58Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68374-Holtzarte Pista bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Zuberoa}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Logibar, Ardakotxiko ur-jauzia, Holtzarteko harroila, Holtzarteko zaldaina, Pista ur-jauzia, Amubiko zubia, Uztarbea, {{udalerria|Larraine}} |distantzia = 21,5 km. 5 ordu eta 25 mn. |ingurunea = Larrazkenean sartu berritan, ur-jauziez gozatzeko garaia da. Zuberoakoen artean, Pista izenekoari xarma berezia dario. |abiapuntua = Logibar ({{udalerria|Larraine}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=29333&fetxa=2013-10-11&orria=036&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=29333&fetxa=2013-10-11&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Ez da harritzekoa, Pista ur-jauziaren azpian orduak eta orduak patxadaz ematea bezalako sentsaziorik ez dago eta. Mendizaleentzat sari galanta da, bertaratzeko desnibel majoari aurre egin behar baitzaio. Orotara, bi orduko zeharkaldia egin behar da haren ondora iristeko. ==Holzarteko zaldaina== Logibar aterpetxean ({{udalerria|Larraine}}, Zuberoa) emango diogu hasiera Pista ur-jauziraino lagunduko digun ibilbideari. {{udalerria|Larraine}} aldera metro batzuk eginda, zubia gurutzatu, eta GDF-SUEZ enpresa franko-belgikarraren zentralera iritsiko gara. {{udalerria|Santa Grazi}} aldera doan GR 10 ibilbide luzeko zidorra bazter eginda, eskuinera egin, eta errekaren paraleloan doan zidorrari oratuko diogu. Haltzak, pagoak, lizarrak eta hurritzak gogaide, Ardakotxiko errekastoak sorrarazi ohi duen ur-jauzira iritsiko gara. Hamabost metroko jauzi bikaina egiten du errekastoak. Zidorrak zehar-zehar bideratzen bagaitu ere, arbelezko bidexka labainkorrak gora egiten lagunduko digu. Propio jarritako heldulekuak, eskailerak eta beste elementu batzuk ikusiko ditugu bidean, ibiltarien segurtasuna bermatzearen kariaz. Izan ere, turistak saldoka iristen dira Zuberoako bazterrotako edertasun paregabeak erakarrita. Oinezkoen joan-etorri etengabea izaten dela eta, tentu handiz ibiliko gara leku horretan. Basoak iraztor alorrari tartea utziko dio, eta, lehen malda amaituta, pagadian barrena paseo goxoa egingo dugu. Basoaren babesetik atera bezain laster, Holzarte eta Oladubi arroilak bistaratuko ditugu. Bost minutu nahikoak dira Holzarte arroilaren gaineko zaldain berrira iristeko. Orain urte batzuk Xhintya deituriko haizete bortitzak eragindako triskantza izan zela eta, zubiaren egitura osoa berritua ikusiko dugu. ==Ur-jauzi dotorea== Zaldaina zeharkatu eta ezkerrera eginda, goratasuna hartzeari ekingo diogu berriz ere. Bidexkak sigi-saga egingo du pagadian barrena, eta igoera majoa egitera behartuko gaitu. Basabidera irtetean, eskuinera doan bideari men eginda, Pista-Amubi aldera joko dugu. Basoko lehengaiei irteera emateko xedez irekitako basabideaz hainbat minutuz gozatuta, trabesez eraikitako zubi batera iritsiko gara. Pista errekastoaren gainean gaude jada. Errekastoan gora egitearen arriskuez ohartaraziko digu seinale batek: urak bat-batean handitzen ahal dira eguraldi ederra izanagatik ere! Zubia igaro eta 25 metrora, basabidetik irten eta maldan gora abiatuko gara. Lehen metroak labainkorrak izan ohi dira, batik bat lurzorua bustia dagoenean. Igotzen hasi eta berehala, langa bat ikusiko dugu. Hesiaz bestaldean lehen ur-jauziaz gozatzeko aukera izango dugu. Bide nagusiak, ordea, langa zeharkatu gabe gora egin dezagun gonbita egingo digu. Hala, esfortzu txikia egin ostean, Amubiko zubitik datorren basabidera irtengo gara. Bidea zeharkatuko dugu han, izeien eta pagoen paradisuan murgilduko garela. Beste langa bat igaroko dugu laster. Sigi-saga jarraituko dugu orduan, maldari metroak eta metroak urratuz. Pagadi xumea atzean utzita, iratze alor zabala zeharkatuko dugu. Noranzkoa aldatu gabe, Pista ur-jauzi dotorea agertuko zaigu bat-batean. Buztan zuria da, eta harri gorrixkaren gainetik amultsuki irristatzen da. Xenden bidebanatzean, ganaduak irekitako xendari jarraitu eta Bortukariak mendizale elkartearen Pistapeko aterpetxera helduko gara. Etxolatik ur-jauzirainoko bidea asmatzen erraza da. ==Uztarbetik Logibarrera== Pista ur-jauziaren ikuskizunez bapo aseta, Larrainera bueltatuko gara. Igoeran egindako bide beretik hasiko dugu jaitsiera. Lehen basabidera iristean, ezkerretik segitu eta Amubi aldera joko dugu. Ardane erreka gainetik igaroko gara aurretik. Gero, Holzartetik datorren basabidera iritsi eta ezkerreko bide zabala hartuta, Amubiko zubira helduko gara. Erreka igaroko dugu han, eta, Amubiko ''harrizko katedralen'' azpitik igarota, Amubiko ur-jauzi isila entzuteko aukera izango dugu. Bide ondoan jariatzen du emaria, eta, eskuarki, zaratarik atera gabe zeharkatzen du magala, koloreez osaturiko mosaiko ederra sorraraziz. Uztarbea izeneko etxaltera helduta, Jauregiberriko lepotik gora doan bidexka jarraitu genezake. Beste aukera bat, erosoena akaso, pistan barrena segitzea baino ez da. Hala, Oronitzeko ibarra gurutzatuta, Ixtila kanpinera iritsiko gara. {{udalerria|Larraine}} herrian barneratu gabe, eskuinera jo, eta, asfaltoa lagun, Logibar aterpetxera iritsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] lturu804lh9sml97awsgyawtk86bpkt 0 4665 20805 20606 2020-06-26T08:37:49Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68360-Kornieta bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Leitza}}, Zirate, Askate, Kornieta, Mukarrain, Santa Kruz |distantzia = 10,5 km. 3 odu. |ingurunea = Gaur egun, haize errotei zerbitzu teknikoa emateko zabaldu diren pistez josita dago Kornieta-Zuparrori mendiguneko parke eolikoa. Ibilbide polita egin daiteke inguruan. |abiapuntua = Leitza |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=28667&fetxa=2013-10-04&orria=036&kont=001 }} '''Gaur egun, haize errotei zerbitzu teknikoa emateko zabaldu diren pistez josita dago Kornieta-Zuparrori mendiguneko parke eolikoa. Ibilbide polita egin daiteke inguruan. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=28667&fetxa=2013-10-04&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Kornietak, gertu dauden Zuperrori eta Aritz mendiekin batera, Malerrekako (Nafarroa) goi ibarraren eskuin- ertzean mendigune txiki bat osatzen du. Mendigune karstiko hori dolinek banatutako mendi muino itxura duten zenbait kota harritsuz osaturik dago. Gertutik ezagutzeko asmoz, Leitzatik tontorrera igo, eta ibilbide zirkular bat eginez, Santa Krutz baselizatik jaitsiko gara. Horretarako, PR NA-121 ibilbide balizatua aukeratu dugu, zuriz eta horiz markatutako bidea. =={{udalerria|Leitza}}== Gasolina zerbitzuguneko biribilgunetik atera, eta {{udalerria|Doneztebe}} aldera doan errepidean barna, lehen bihurgunean eskuinaldera jo, eta berehala ikusi ditugu etxe artean bide seinale zuri eta horiak. Lehen zati horretan, igoera oso leuna da, eta gaztainondo bikainen artean erraz heldu gara Zirate izeneko ingurura. Eskuineko bideari heldu, eta, beste kilometro erdi bat bete ostean, zementuzko pistarekin egin dugu topo. Ehunen bat metro beherantz egin eta eskuinetik ateratzen den lurrezko pistatik jaitsi gara. Bide zabaletik aldapa igo eta etxe baten ondoan dagoen bidegurutzera iristean eskuinaldera biratu dugu bide seinaleek erakutsi diguten norabidean. Albitxuriko parajeetara iristean, erraldoiak gertuago ikusi ditugu. Pagadian sartu gara, eta aldapari aurre eginez ehiztarientzat aterpe edo bestelako funtziorik bete dezakeen eraikin batekin egin dugu topo. Gertu hamaiketakoa egiteko egurrezko mahai eta aulki bikainak. Asketako parrila izenez ezaguna den inguru honetatik gorantz jo eta porlanezko bidea igaro dugu Iamezko zelaietarantz. Pagaditik ateratzean, aurrez aurre dugun alanbrezko hesi aldera jo dugu eta honen paraleloan igotzen den xendatik azken aldapa pikoari heldu diogu Kornietako gailurrera heldu aurretik. ==Kornieta== ''Erraldoi'' multzo batek okupatzen du tontorraren zatirik handiena, eta, hortik igarotzen den pista zabalak goi ordokia ikusgarria erdibitu egiten du ''zauri'' sendaezin bat balitz bezala. Zerumuga hautsi horretan gertu ikusi ditugu Mailloek osatzen duten zirku perfektua, eta, urrutiago, Pirinioetako mendien gailur eta magalak zuriz jantzita. Zintzurra freskatu nahi eta alanbrezko hesiaren ondotik jaitsi gara behean ikusi dugun iturrira. Ekialdera joz gero, berrehun bat metrora Agorrizko trikuharria bisita daiteke. Belardi gozoa zapalduz, haize errotek betetzen dituzten inguruko mendi muinoen artean itzulerako bidea hartu dugu marka zuri eta horiei jarraituz. Laster, Kornietatik datorren pistarekin bat egin dugu, baina, hortik jarraitu beharrean (bide seinaleek erakutsi bezala), horren paraleloan eta oso nabarmena den xendatik jarraitu dugu. {{udalerria|Leitza}}, Euskal Herriko leku asko bezala, kondaira eta elezahar askoren kokalekua da. Errolan ere nonbait handik pasa eta harritzarra jaurti omen zuen Aralarko San Migel suntsitzeko asmoz, baina harria Aritz aldean erori omen zen, egun Errolan Harria ezaguna den inguruan. Zelai berdeak gurutzatu, eta pistatik ehunen bat metrora dagoen Errolanen Harria aparte utzita, mendi muino pare bat gainditu, eta maldan behera Mukarraingo atakara jaitsi gara. Hor, berriro pistarekin bat egin dugu, eta ''erraldoiek'' sortzen duten argindarra biltzen den eraikinaren ondotik pasatu ostean, berriro bide nagusia utzi, eta ezkerraldeko xendan barrena jo dugu. Lizar ilarak eta basoak han-hemen barreiaturik ikusi ditugu, eta, horiek atzean utzi eta gero, aldapa piko batek Santa Krutz baselizatik gertu utzi gaitu, gurutze-bidearen amaieran. Pagadian dagoen baselizari bisita laburra egin, eta bidera itzuli gara. Baserri baten ondotik igaro, eta maldan behera abiatu gara. Berehala heldu gara kanposantuaren ondora, eta, hori atzean utziz, alde zaharreko San Migel elizaren ondora iritsi gara; herriko edozein txokotatik ikusten da. Leitzako alde zaharra gurutzatu, eta erraz iritsi gara abiapuntura. Denbora apur bat edukiz gero, herriko txoko batzuk bisitatzea merezi du. {{udalerria|Leitza}} hiru auzo nagusitan banaturik dago: Elbarren, Elgoien eta San Migel. San Migel elizaz gain, nabarmena da haren dorre ikusgarria eta arkupe neoklasikoa. Kaleetan barna ibiliz, bi isurialdeko teilatuak dituzten etxe handiak ikus daitezke, udaletxea bere armarri itzelarekin eta bestelako eraikin zibil eta erlijiosoak. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] scd9lxcp1diu977pzax513id88ujzrx 0 4666 20749 20508 2020-06-26T08:36:52Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68354-Bastida bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Bastida}}, Almendrondoen behatokia, San Gines baseliza |distantzia = 4,3 km. Ordu 1 eta 30 mn. |ingurunea = Toloño aldera begira dagoen bizkar bitxia korrituko dugu, natura oparoaz, artelanez eta aspaldiko eraikuntzez gozatzeko xedez. |abiapuntua = Bastida |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=28077&fetxa=2013-09-27&orria=044&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=28077&fetxa=2013-09-27&orria=044&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Bastidan (Araba) dagoen Jatorrena jatetxearen aurreko aparkalekuan jarriko gara abian, hots, {{udalerria|Gasteiz}}, Haro eta {{udalerria|Guardia}} lotzen dituen errepidean. Florida kaleari jarraituz, erdigunera joko dugu, eta, Kale Nagusiarekin bat egitean, eskuinera okertu, Bakearen plazara iritsi arte. Eliza monumentalaren behealdean gaudenez, haren handitasunak arreta osoa erakarriko digu, zinez. Tenpluaren aurreko eskaileretatik gora egingo dugu, betiere Zumarrerazko Igoera kalea erreferentziatzat hartuta. Behin aldatsa amaiturik, harresian irekitako Toloñoko Arkua ikusiko dugu. Hiribildura sartzeko aspaldiko atea zen, harlandu onez eraikia. Erditik igarota, garaiera hartzen hasiko gara. Porlan bideak {{udalerria|Bastida}} inguruko landaretza ezagutzen lagunduko digu. Propio jarritako seinale txikiei jaramon eginda, Mediterraneoko klimak eragindako hainbat eta hainbat espezieren berri izango dugu. Esfortzu txikia eginda, ibilbideko lehen talaiara iritsiko gara. Sonsierrako lurralde aldera ikuspegi itzelak izango ditugu behatoki natural horretatik, baita Toloñotik hasi eta Herrera mendaterainoko tarte malkartsuaren gainekoak ere. ==Bastidako gaztelua== [[Fitxategi:Bastidako ikuspegi panoramikoa.jpg|thumb|Bastidako ikuspegi panoramikoa]] Bizkarrean eskuinera jo, eta Gazteluko talaiara igoko gara. Bisitaria zur eta lur geratuko da behatokira iristean; izan ere, tontorretik panoramika zabala izanagatik ere, are bitxiagoa gertatuko zaio ibiltari kuriosoari planisferio bat bertan ikustea. Zeruko konstelazioak ezagutzeko balia dezakegu tresna bitxia, betiere ibilbidea gauez eginez gero. Zeruertzaren misterioak erakarrita dagoenak, gainera, Bastidako herriak forua jaso zueneko gauaren itxura bertatik bertara ezagutzeko aukera izango du. Zabalgune honetan, gotorleku bat existitu zen, historialariek diotenez. Bastidako gaztelu zaharraren berri izan dugu aipamen bat agertzen delako 1370. urteko dokumentu batean. Hari esker ezaguna da Bastidako hiribildua eta bere gaztelua Gesaltzako kondeak eskuratu zituela, Erdi Aroan. Dena den, baliteke eraikina askoz ere zaharragoa izatea, talaiaren oinaldean Bastidak izan zuen lehen parrokia altxatzen dela kontuan hartuta. Edozelan ere, Erdi Aroko gaztelua ibilbidean bisitatzen ari garen tontortxoan gailendu zen. Gaur egun gailurra hareaz estalita ikusi arren, bestelako itxura erakutsi du tokiak uda honetan: EHUko ikerlariek indusketa lanak egin dituzte arrasto historikoak azalera ekartzeko asmoz. Gotorlekua Ebro ibarraren gainean nagusitzen baitzen, eta haren funtzioa eta garrantzia egiaztatu nahi izan dute arkeologo adituek. ==Oinezkoen bidea== Gaztelutik jaitsi eta bizkarrari helduta, iparraldera egingo ditugu urratsak. Aurrez aurre Toloño mendigune handia ikusiko dugu, ikuspegia kareharrizko horma sendoek irmoki ixten dutela. Izeiak eta pinuak gogaide, xendari jarraituko diogu. Mendebaldera begira egoteko aukera bikaina baliatuz, Buradon eta {{udalerria|Bastida}} herrien artean altxatutako San Kristobalgo gaina ikusiko dugu. Abaritza, ezkaia, izpilikua eta, besteak beste, ipuru landareek bazterrak hartuko dituztela nabarmenduko dugu bidean aurrera egin ahala. Landareon konpainian, paseo goxoa egingo dugu. Zehar-zehar, une oro sestra kurbari men eginez. Lehen eskulturak begi bistan izango ditugu laster. Bide ertzean kokatuta daude, bisitaria haiei noiz erreparatuko zain. Batzuk sinboloak dira; beste batzuk, irudi harrigarriak. Pedro Pablo {{udalerria|Amurrio}} artistak eginak dira denak. Aire zabaleko museo baten moldean, San Gines parkerantz abiatuko gara artelanez gozatuz. Almendrondoak dituen bigarren talaiara iritsiko gara berehala. Akueduktu eta ubide baten inguruko xehetasunak dakartzan argibide taula bati erreparatuko diogu han. Izan ere, Bastidako hiribildua urez hornitzeko xedez, lan hidrauliko ederra gauzatu zuten aspaldi. Gaur egun ikusten ditugun arrastoak, ordea, modernoagoak dira. Gandorra korritzen duen bidea amaitzean, ezkerrera egingo dugu bidebanatzean eta San Gines parkera iritsiko gara. Sartu-irtena egingo dugu atsedenlekua edertzen duen basotik zehar. Lizarrak, gaztainondoak, pinuak, izeiak eta makalak ikusiko ditugu han, paradisu ederra osatzen dutela. Parke erdian San Gines baseliza ikusiko dugu, eta, tenpluari atxikita, taberna bat. Eraikinaren aurretik igaro eta aparkalekura irtengo gara. Bertan, ezkerrera egin, eta Bastidara joateko bideari ekingo diogu. Errepidea saihestuta, parkearen ondotik doan partzelaria hobetsiko dugu. Harrizko etxalde zahar batera iritsitakoan, ezkerreko bidetik segitu, eta Bastidako aparkalekuan amaiera emango diogu ibilbideari. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] anl2puvg0pvyau7cipl0blrov55zb4d 0 4667 20747 20506 2020-06-26T08:36:50Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68344-Basabe bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = {{udalerria|Lizartza}}, Axurdario, Amaitzarreta, Elorrigain, Urkieta, Pagota, Museo, Ulizar, {{udalerria|Orexa}} |distantzia = 22 km. 6 ordu. |ingurunea = Erreka txiki hau inguratzen duten mendiek Larraun eta Araitz haranetako ikuspegi zabala eskaintzen dute; {{udalerria|Lizartza}} herritik abiatuko da ibilaldia, eta hantxe amaituko da. |abiapuntua = Lizartza |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=27349&fetxa=2013-09-20&orria=036&kont=001 }} '''Erreka txiki hau inguratzen duten mendiek Larraun eta Araitz haranetako ikuspegi zabala eskaintzen dute; {{udalerria|Lizartza}} herritik abiatuko da ibilaldia, eta hantxe amaituko da. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=27349&fetxa=2013-09-20&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Araxes ibaiak Lizartzan bere urak isurtzen ditu Basabe errekak, eta Gipuzkoa eta Nafarroa arteko mugetan dauden mendien magaletatik jaisten da. Erreka inguratzen duten mendien magalek osatzen dute ibar txiki eta ezezaguna, eta, hori inguratuz, Aralarko Mailloen ikuspegi zabala bezain ederra izango dugu. Itzulia amaitzeko, Orixe idazle ezagunaren jaioterria den Orexatik pasatu, eta Lizartzara jaitsiko gara. {{udalerria|Lizartza}} herrian (Gipuzkoa) ibilgailua utzi, eta errepidetik {{udalerria|Orexa}} aldera joko dugu. Berehala ikusiko ditugu PR-Gi 10aren bide-seinale zuri-horiak, eta horiek erakutsiko digute nondik jarraitu behar dugun. Aldapan gora jarri bezain pronto, errepidea utziko dugu, eta gure eskuinera ikusiko dugun zubia igaroko. Tarte horretan, seinaleak ez dira oso nabarmenak, eta tentuz ibili beharra dago. Basabe errekaren beste aldean, eskuinetik ateratzen den bidezidorrak Axurdarioko magala zeharkatzen du, eta progresiboki goraka doa, Amaitzarretako gainera heldu arte. Toki horretan, eta gure ibilbidetik kanpo, Axurdarioko trikuharria non dagoen adierazten duen egurrezko hesolarekin egingo dugu topo. Narbaitzuko gandorrean zehar eroso egingo dugu aurrera, eta, bat-batean, Mailloetako lehen ikuspegi zabala ikusi ahal izango dugu, aurrez aurre ikusiko dugun Urkitako tontor aldera jarraitzen dugun bitartean. Bidegurutze batera jaitsiko gara segidan, Elorrigaineko lepora, hain zuzen ere, eta, han, GR 121ari —Gipuzkoako itzulia— dagozkion bide seinale zuri-gorriak ikusiko ditugu. Horiek jarraituz gero, erreka hondora jaitsiko ginateke; beraz, aurrean dugun bide zabaletik igotzen hasiko gara. Pista zabalari jarraituz, ezkerraldetik joko dugu borda baten ondora iritsi arte, eta, aurrerago, Nafarroako Biraren seinale zuri-gorri zaharrak aurkituko ditugu. Balizatutako bide hori baliatuko dugu Urkitako mendi tontorrera igotzeko. Bide zabala utzi, eta ezkerraldetik ateratzen den xendatik erraz igoko gara mendiaren oinera. Hortik tontorrera ailegatzeko, pagadian marrazten den bidezidorrean zehar egingo dugu. Malda pikoa gainditu, eta basotik ateratzean gertu ikusiko dugu Urkitako gailurra. Merezi du han eseri, eta aurrez dugun panoramikaz gozatua hartzea, Mailloetako zirku ikusgarriaren magal bertikalak Araitz haranean amilduz osatzen duten postal ederra. ==Orexatik Lizartzara== Abian jarri, eta gandorreko haitz artean egingo ditugu hurrengo urratsak tentu handiz. Pagadian murgildu, eta berehala jaitsiko gara lepo zabal batera. Aurrez aurre izango dugun maldan gora jarri, metalezko ataka gainditu, pagadian murgildu, eta pista belartsutik erraz igoko gara museoko tontorrera. Han, hontz baten irudia duen gutunontzi bitxia aurkituko dugu. Xendatik segi, eta antzinako GR 9arekin egingo dugu topo —CRP edo Cañada Real de las Provincias—. Leku horretan, ezkerraldera hartu, eta azkar hasiko gara beheraka, Merkuesaten dioten leporaino. Bide zabaletik gora egingo dugu laranja koloreko seinaleek erakutsiko diguten norabidean. Ulizar ingurura iristean, bide nagusitik atera, eta gailurrera igoko gara, eta handik dagoen panoramikaz gozatuko dugu. Atseden txikiaren ostean, pistara itzuli, eta lepora jaitsiko gara. {{udalerria|Areso}} aldera doan bidea gure eskuinera utzi, eta ezkerraldetik ateratzen den zidorra hartuko dugu, eta Uliko atseden eremura jaitsiko. Pista zabalak bidegurutze batera eramango gaitu, eta ezkerraldetik {{udalerria|Orexa}} herrira jaisten den bidea aukeratuko dugu. Erraz egingo dugu beherantz, eta, herrira iristean, Orixe idazle euskaldun ezagunaren eskultura ikusiko dugu. Herrian bertan, PR-Gi 10aren bide seinale zuri-horiak errekuperatuko ditugu, eta, San Markos baseliza gure eskuinera utzi eta gero, pista luze eta aspergarri batek Iraola bordaren ondora eramango gaitu. {{udalerria|Gaztelu}} herrira doan bidea utzi, eta zelaian zehar jaisten hasiko gara {{udalerria|Lizartza}} aldera. Muñoako gaina inguratu, Zelarain edo Zalain baserriaren ondotik pasatu, eta herrigunean sartuko gara, eta akabo ibilaldia. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] dqq38i9kf4egp8xyciqzxqh73pr7n3o 0 4668 20546 19655 2020-06-25T21:12:50Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67799-Euskal Herriko erdigunea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Goñi, Trekua, Euskal Herriko erdigune geografikoa, Andimendi, Olibesario |distantzia = 14 km. 3 ordu eta 50 mn. |ingurunea = Leku xume eta geografiko hau, Olibesarioko saroia, Nafarroa Garaiko Andimendiko mendilerroan dago, Lezitza mendiaren magalean. |abiapuntua = Goñi ({{udalerria|Goñerri}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=23802&fetxa=2012-11-30&orria=044&kont=001 }} '''Leku xume eta geografiko hau, Olibesarioko saroia, Nafarroa Garaiko Andimendiko mendilerroan dago, Lezitza mendiaren magalean.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=23802&fetxa=2012-11-30&orria=044&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == Goñi eta Olloko haranak ez dira oso ezagunak, baina, haien lurretan, Andimendiko goi lautadetan, jende andana ibiltzen da, oinez zein mendiko bizikletaz. Batik bat San Donato baseliza izan da horien guztien jomuga —Beriaingo gainean dago—, baina azken urte hauetan hortik gertu Olibesarioko saroia Euskal Herriko erdigune geografikotzat hartu dutela eta, inguru honek interes berezia piztu du, eta mendizale askoren erreferentzia geografiko eta sinboliko bihurtu da. ==Trekua== Goiz da, eta Goñiko herriko kaleetan ez da inor. San Esteban elizaren ondoan hasi dugu ibilaldia, herriaren goialdean dagoen pista zabalean. Ipar-ekialderantz zuzentzen den pistatik segitu beharrean, alanbrezko hesi baten ondoan laburbide bat bilatu dugu. Metro batzuk gora egin, eta antzinako bide zahar baten aztarnak aurkitu ditugu. Hondatu samar badago ere, oso erraz jarraitu dugu, eta altuera hartu dugu. Herritik datorren pistarekin bat egin, eta San Migel ermitaren ondora iritsi gara. Asfaltatutako bidea hor amaitu da, eta aurrean ditugun lurrezko bi pisten artean eskuinekoa aukeratu, eta basoan sartu gara. Hamar minutu eskas behar izan ditugu metalezko langa baten ondora iritsi, gainditu, eta eskuinetik ateratzen den bidezidor nabarmenari heltzeko. Pagadian sartzen den xenda eroso horretatik laster heldu gara elorriz betetako ingurunera. Haitz artean metro batzuk irabazi, eta, bide zabal batetik jarraituta, behiak belardi zabal batean bazkatzen ikusi ditugu. Askaren ondotik pasa, eta mendilerroaren lepora igo gara. Leku horretan, bidea utzi, eta gandorrean zehar Trekua tontorraren bila abiatu gara. Goñi aldera pagadiak daude, eta Andiamendirantz, berriz, larre zabal eta belartsuak. Tontorrera heldu aurretik, Bordas Viejas izeneko ingurunearen gainetik pasa gara. Iraganean, Trekua izenez baino gehiago, Goñiburu edo Alto de las Bordas Viejas izenez ezagutzen zen. Erpin geodesikoarekin batera, bi buzoi: enbor bat eta aizkora dituena bata eta Euskaraz Bizi irudikatzen duen Argitxorena bestea. Ikuspegi ederraz gozatu dugu bertatik: Sarbil, Beriain, Satrustegi, Urbasa eta abar. ==Euskal Herriko erdigune geografikoa== Langa zeharkatu, eta ipar-mendebalderantz maldan behera jaisten hasi gara, gure mendean Lizarragako tuneletik datorren bidearekin bat egin arte. Tarte batean berri samarra den pista zabal horretatik jarraituta, Beriaingo San Donato baselizaren ondora helduko ginateke, baina gu, bide beretik aurrera egin arren, Lezitza mendiaren magalean eta bide nagusitik ehun bat metro jaitsita dagoen erdiguneraino joan gara. Ez da batere erraza kokalekua aurkitzea, bide nagusitik ez baita ikusten, eta erne ibili behar da Olibesariko saroira iristean zutarri baten inguruan jarrita dauden hiruzpalau zirkulu zentrokidez osaturik dagoen erdigunea topatzeko. Paisaia aldagaitza, harriz eta belarrez osatutako izaera soila. Goi lautadan, altzoa dirudien sakonunea, isiltasuna nagusitzen den leku berezia. Abiapuntura itzultzeko tenorean, etorritako bidetik atzera egin dugu, baina Trekuara berriro igo beharrean, mendi horren eta Peña Blancaren magalen artean hedatzen den bide belartsutik aurrera egin dugu. Lizarragako tuneleraino doan bidea eskuinera utzi, eta gandor aldera jo dugu, lepoaren bila. Azken begirada eman diogu paisaia dotoreari, eta dagoeneko ezaguna dugun bide beretik San Migel ermitara itzuli gara berriro. Goñira ailegatzeko pistari segitu, laburbidea hartu, eta herrian gara. Herriko iturrian, zintzurra freskatzen dugun bitartean, herri txiki honetakoa «omen» zen Teodosioren elezaharra gogora ekarri nahi izan dugu. Nahaste baten ondorioz bere gurasoak hil zituela konturatu zenean, Iruñeko apezpikuarengana jo zuen, bere bekatua aitortzeko. Teodosiok Aralarko mendietan kateaturik bizitzeko kondena jaso zuen, eta behin, leizezulo baten inguruan zebilela, herensuge baten garrasiak entzun, eta San Migeli oihuka hasi zitzaion laguntza eske. Zerutik jaitsi, eta herensugearekin borrokan jardun eta gero, hil egin zuen, eta, horrekin batera, Teodosioren katea eten. Laguntza hori eskertzeko, Teodosiok eta haren emazte Konstantzak San Migel in Excelsis santutegia eraikitzeko agindua eman omen zuten. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 814gy9x0ye25748fvc7a4qpivb7oy9z 0 4669 20781 20558 2020-06-26T08:37:25Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67765-Guardia-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Guardia}}, {{udalerria|Navaridas}}, Navaridasko aintzira, {{udalerria|Leza}}, Sotillos trikuharria,San Martin trikuharria |distantzia = 15 km. 3 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Guardiako iragan megalitikoa ezagutzeko asmoz, Sotillo eta San Martin trikuharriak bisitatuko ditugu ibilbide honetan. |abiapuntua = Guardia |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=23470&fetxa=2012-11-16&orria=036&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=23470&fetxa=2012-11-16&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Sotillo eta San Martin trikuharriak Guardiako udalerrian daude (Arabako Errioxa). Biak ezagutarazteko xedez, Guardiako herrian ibilian jarriko gara. Ibilbide polita osatuko dugu, beraz, {{udalerria|Navaridas}} herria, aintzira eta {{udalerria|Leza}} herria bisitatuta. Sotilloko trikuharriaren berri Medrano adituak eman zigun, 1955ean. Indusketa lana, ordea, zortzi urte geroago egin zuen Barandiaran, Medrano eta Apellaniz lagunek osaturiko ikertzaile taldeak. San Martin trikuharria eta etxola Guardiatik oso hurbil daude. Barandiaranek eta Medranok aurkitu zuten, 1956an, eta indusketa lanak biek eraman zituzten aurrera. ==Guardiatik Navaridasera== Guardiako Puerta Nueva edo ''Carnicerias'' izeneko ate historikoaren aurreko iturri emaritsuan hasiko dugu ibilbideari, hots, hiribilduaren hegoaldean dagoen pilotalekuan. Kale sare korapilatsuan barneratu gabe, hiribildu estrategikoa inguratzen hasiko gara, Barbacana kalean behera. San Joan elizaren albotik igaroko gara laster, behera egin eta berehala. Errepideak ezkerrera egiten duen bihurgunean, hilerriaren eta kiroldegiaren artetik doan kaletik jarraituko dugu. Pauso batzuk nahikoak izango dira Eltziegorako errepidearekin bat egiteko. Eskuinetik jarraituko dugu, asfaltoa ez baitugu utziko 66. bidarrira iritsi arte. Sampedro errekastotik hurbil-hurbil, eskuin-ezker egingo dugu nekazaritza bidean, eta hego-mendebaldera egiten hasiko gara. Igoera xumearen ostean, lepo batera iritsiko gara. Eskuinetik doan bidea bazter egingo dugu han goian, eta behera doanari men egingo diogu. Bide nagusitik jarraituta, beste lepo batera iritsiko gara. Hala ere, lepo hori ez da azkena izango, beste bat ikusiko baitugu aurrerago. {{udalerria|Navaridas}} herria deskubrituko dugu, orduan, azken talaia horretatik: herria uste baino hurbilago dagoelarik, pauso arinez hara bideratuko gara. Herrira iritsi aurretik, Rubialgas errekastoa gurutzatu beharko dugu. Ondoren, atentzioa emango digu kalbarioko gurutze bakartiak: harrizkoa da, eta bide sarda batean dago. Ezkerretik jarraituko dugu han, eta, hilerriko baselizaren ertzetik igarota, Navaridasen sartuko gara. Eliza ondoko plazatxora igoko gara, besteak beste talaia bikaina baita Castejongo gaina ikusteko. Soa hegoaldera luzatuta, ordea, bete-betean harrapatuko dugu aurkikuntza arkeologikoa gordetzen duen Castejongo muinoa. Baita Toloño mendilerro luzea ere, iparraldean gailenduta. ==Navaridasko aintzira== Elizaren atari barrokoaren ezkerraldetik abiatzen diren eskailerak hartuko ditugu ''Cerrillo-''tik jaisteko. Kale Nagusiari helduko diogu, eta, behealdeko bidebanatzean, ezkerrera egingo dugu errepidera irteteko xedez. Eskuinera joko dugu orduan, eta San Joan de Ortega baselizaren ondotik igaroko gara. {{udalerria|Eltziego}} eta {{udalerria|Leza}} errepidean, asfaltoari jarraitzeari utzi eta bestaldean jarraitzen duen nekazaritza bideari helduko diogu. Bidebanatze bat ikusiko dugu berehalakoan. Eskuineko bideari ekinda, goratasuna hartuko dugu. ''Laguna'' izeneko zingiraren sakonunea begi aurrean izango dugu. Depresioan ur laminarik ikusi ez arren, kubeta endorreiko baten aurrean gaude, euri urez elikatzen den zingira bitxi baten parean. Hezegunea eskuinetik inguratzen duen bideari jarraituko diogu, eta, lau bideko elkargunean, eskuinera egingo dugu Lezarako bideari ekiteko xedez. Metro gutxira, ezkerreko bideari men eginez, Lezaraino jarraituko dugu. ==Sotillo eta San Martin== San Martin elizak egingo digu harrera ederra. Gero, iturri neoklasikoaren kalea hartuta, bihurguneraino jarraituko dugu. Ipar kaleari heltzeko abagunea baita, olibondo bat apaingarri gisa duen plazatxo batera iritsiko gara. Alderik alde zeharkatuko dugu plazatxoa. Gero, ezkerrera eginez, Ru ibaiaren gaineko zubirainoko jaitsiera xumea hasiko dugu. Zubia igaro, eta ezkerrera eginez, aldats gora abiatuko gara. Nekazaritza bideak Sotillo muinoraino lagunduko digu. Han, ahanzturan eroritako errepide zaharraren ondoan, Sotilloko trikuharria dago, arte galant batzuek ederki babestua. Monumentu megalitikotik irten, eta ezkerretik —ekialdetik— jaitsiko gara errepide nagusira. Hara iristean, ezkerrera jo eta Sotillo trikuharria dagoen toki aldera egingo dugu berriz; izan ere, monumentuaren parera iritsitakoan, eskuinera —iparrera— egingo dugu Sotillorako bideari jarraitzeko asmoz. Toloño mendilerroari begira jarriko gara orain, soa Recilla eta Cervera aldera luzatuta. Erliebe ondulatua alderik alde zeharkatzen duen bide zabal batera iritsiko gara berehala. Eskuinera egingo dugu orduan, eta Guardirako bideari ekingo diogu. Noranzkoa aldatu gabe jarraituko dugu, leun-leun, Loa upategira iritsi arte. Upategi modernoaren aurrean, eskuinera jo eta hegoaldera egiteko aukera izango dugu. Arkitektura ederreko Ysios upategira iritsiko gara segidan. Santiago Calatrava arkitektoaren lana ezkerrean utzita, Guardiara segituko dugu pitin bat. Lau bideko elkargunean, eskuinera egin eta Errotarien Bidexkari men eginez, errepide nagusira irtengo gara. Ezkerrera egingo dugu orduan, eta San Martin trikuharrira iritsiko gara. Guardiarainoko azken metroak errepide parean egingo ditugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] geglhquhy4zcykjl9t8glsbz85if3i3 0 4670 20633 19780 2020-06-25T21:14:22Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67783-Meazuri-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Erlaitz, Pagogaina, Sorotxiki, Meazuri, Aitzondo, Aiako Harria |distantzia = 11 km. 3 rdu eta erdi. |ingurunea = Mendeetan gizakiak utzitako aztarnek eta naturak zizelkatutako ondareak estuki besarkatzen dute elkar inguru hauetan. |abiapuntua = Erlaitz ({{udalerria|Irun}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=23416&fetxa=2012-11-23&orria=036&kont=001 }} '''Mendeetan gizakiak utzitako aztarnek eta naturak zizelkatutako ondareak estuki besarkatzen dute elkar inguru hauetan. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=23416&fetxa=2012-11-23&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Aiako Harriaren inguruan ugari dira gizakiak historian utzitako aztarnak, eta ibilaldi honetan horietako batzuk bisitatuko ditugu. Alde batetik, Erlaitz eta Pagogainako eraikinen hondarretan bilatuko ditugu beren historiaren atalik garrantzitsuenak, eta, bestetik, Meazuriko meatzetan gizakiak utzitako arrastoak irakurri ahal izango ditugu. Bide batez, Aiztondoko ur-jauzi ederraren ikuspegi bikaina izango dugu, zeina natura-ondarea den. ==Pagogaina== Erlaizko informazio gunetik abiatu gara aurrez aurre dugun maldari helduz. Belarrezko bide zabaletik berehala igo gara Pagogainako gotorlekuaren hondakinak dauden mendiaren muinora. Erlaizko eta Endarlatsako dorreekin batera eraiki zuten, hirugarren karlistaldia amaitu eta muga beste matxinadetatik babesteko. 36ko gerran kalte handiak izan eta gero, abandonatu egin zuten, baina, ondoren, II. Mundu Gerran, inguru hauek lagun askoren igarobide bihurtu ziren. Comete sareko kideek lurrera botatako hegazkinetako pilotu aliatuei laguntzen zieten muga pasatzen. Haiei esker, ehunka iheslari salbatzea lortu zuten. Atzean laga ditugu geratzen diren aurriak, eta ondo markatutako bidetik (PR-Gi 1012) margo zuri eta horiek erakutsi digute jarraitu beharreko bidea. Ibilbide osoa primeran balizaturik dago, eta ez dago galtzeko arriskurik. Endarlatsara doan bidea ezkerrera utzi (GR-T2), eta geureari heldu diogu. Hasieran, baserri pare baten ondotik pasa, eta baso desberdinetan (pinudi, pagadi, harizti…) murgiltzen den bide zabalean zehar bete ditugu hurrengo bizpahiru kilometroak, aurrez aurre dugun Aiako Harriko ikuspegi ezezagunenari so. Maldan gora erraz iritsi gara Soro Txikiko lepora. GR-121 eta GR-11 albo batera utzi, eta errepidea gurutzatu dugu. ==Meazuri== Bide zabala pinudian sartu, eta azkar galdu dugu altuera. Aitzondo errekastoaren ondora heltzean, xenda batek Meazuriko meategi eta eraikinen aurrien ondora eraman gaitu. Erromatarrak izan ziren lehenak Aiako Harriko erraietan sartu eta bertako aberastasunak ateratzen; hala ere, XX. mendearen hasierako urteetan izan zen meatze-jarduerarik garrantzitsuena {{udalerria|Irun}} inguruko mendietan. Meazuri, Meagorri, Aitzondo eta Basakaizko inguruetan ateratzen zen burdin-karbonatoa Irugurutzetako labeetan kiskaltzen zuten, Aitzondoko mehargunean. Labeetaraino bagonetaz edota kableen bidez garraiatzen zuten minerala. Bagoneta horiek egiten zuten bidean barna eman ditugu hurrengo pausoak. Berehala heldu gara Aitzondoko ur-jauziaren gainaldera. Aurrera segi eta lauzpabost tunel igaro ondoren, ur-jauzia bere osotasunean ikusi ahal izan dugu. Laurogei metroko salto ederra! Ikuspegi bikain horretaz gozatu, eta gure ibilbidearekin jarraitu dugu. Bidegurutzean, Irugurutzetako labeetara jaisten den bidea ezkerrera utzi, eta maldan gora abiatu gara. ==Erlaitz== Basoaren itzalean erraz bete ditugu hurrengo bi kilometroak, eta, errepidera atera aurretik, Erlaitzera igotzen den xendatik gotorlekuaren hondakinen ondora igo gara. XIX. mendean frantziar inbasioei aurre egiteko zortzi gotorlekuz osatutako proiektu bat abian jarri zuten, baina, azkenean, hiru besterik ez zen eraiki: San Markos, Txoritokieta eta Guadalupe. 1891n hasi zituzten Erlaizko gotorlekua eraikitzeko lanak baina hurrengo urtean eten egin zituzten. Gerora, eta muga zaintzeko asmoz, diktadura frankistak bunker batzuk eraiki zituen. Langileen barrakoiak izandakoei bizkarra eman, eta Erlaizko tontorrera doan xenda bilatu dugu. Gutunontziaren ondoan eseri, eta aurrez aurre dugun Txingudiko badiaren ikuspegi ederraz gozatu dugu. Abiapuntura iristeko, maldan behera garo artean jaitsi gara, eta, aparkalekura heldu aurretik, mugarri baten ondotik pasa gara; ''Soroetako muga'' edo ''Iheslarien Harria'' izenez da ezaguna. Nonbait, XVIII. mendean muga zaintzen zuten soldaduei desertatzeak zekarren arriskuaz ohartarazteko egina. Serapio Mugikaren ustez, harri hori XVIII. mendekoa da, eta itxuraz ihesaldiak edo desertzioak ekiditeko jarri zen. Bertan, hauxe jartzen du: «Hemendik ihes egitea bizitzarekin ordainduko da». == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] dryti2ggvdp1wgnlz4np8knjwi1hwzt 0 4671 20687 19874 2020-06-25T21:15:19Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67755-Uguna-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = Saldropoko hezegunea, Ugunako ur-jauzia |distantzia = 3 km. Ordu 1 eta 30 mn. |ingurunea = Uguna errekak, amildu aurretik, Saldropoko hezeguneari gortea galanki egiten dio. Zoko ezkutu horretan, gozamenerako ikuskizunaren lekuko izango gara. |abiapuntua = Barazar mendatea ({{udalerria|Zeanuri}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=23291&fetxa=2012-11-09&orria=044&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=23291&fetxa=2012-11-09&orria=044&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Gorbeiako natur parkean zohikaztegi ugari daude, hots, sakonera txikiko ur geldi lohitsuak. Natur parkeko bazterrak ezagutzera abiatzea bezalakorik ez da huraxe egiaztatzeko. Zer esanik ez, txangoa azkenaldion gertatutako euri jasen ostean egiten bada. Zeru grisa nagusitu eta euri emari etengabea gertatzen denean, Saldropoko hezegunearen inguruko zirkuitua osa dezakegu. Zorionez, bertako zohikaztegia astiro-astiro ari da lehengoratzen; izan ere, lur bustiak denbora luzez ustiatu eta gero, Saldropokoak onena eman zuen, lur emankorrak agortzeraino. Itxura guztien kontra, inguru bustien garrantziaz oharturik, berezko paisaia berreskuratzeko plan bat egituratu zen XX. mendearen azken hamarkadan. Harrezkeroztik, ur geldiak ari dira euren betekizunari eusten; astiro-astiro, presarik gabe. Izan ere, gizakiok eragindako hondamendiak maskaratzeko denbora bestela neurtzen du gure natura jakintsuak. Beste ezusteko bat jasoko dugu Unguna errekari jarraituz gero. Hezegunetik minutu batzuetara, erreka xumea jauzika eta boteka ikusiko dugu. Errekak tupustean amiltzen du bere zama arina, eta ur-jauzi galanta sortzen du. Ikuskizuna, aparta; poza, neurrigabea. ==Saldropoko aparkalekua== Barazar mendatera ({{udalerria|Zeanuri}}, Bizkaia) joango gara ibilbideari hasiera emateko. Gasolindegiaren parez pare, Saldropoko hezegunerako bidea hartuko dugu, Bengoetxea tabernaren ondotik. Gogoaren arabera, autoz zein oinez abia gaitezke. Hasieran asfaltoa ikusi arren, porlan bidea gogaide izango dugu aparkalekuraino. Edonola ere, erne ibiliko gara bidegurutzeetan noranzko zuzena jarraitzeko. Saldropora doazen seinaleak ugari baitira, erraz zaigu, zidor horietako bati —GR 12 zidorra, GR 282 Artzaintza naturbidea edota parkeko zidorrak— helduz, atsedenlekuak eta informazio guneak dituen paradisu magikora iristea. Gorbeiako zohikaztegia argibide taulen atzealdeko eremuan dago. Anfibioen, narrastien, anatidoen eta hamaika espezieren topaleku bilakatu da lehengoratzeko lanak bukatu zirenetik. Balio ekologikoa eta biodibertsitatea bermatze aldera, urkiak, haltzak eta, besteak beste, elorriak landatu zituzten ur lamina finaren inguruan. Ibilbidea ezkerraldetik abiarazten den basabidetik hasiko dugu. Zingiraren nondik norakoa hobeto ulertzeko xedez, argibide gune bat ikusiko dugu, abian jarri eta berehala. Aurreragoko bidebanatzean, eskuinera jo, eta ''Lawson'' altzifreak eta pinuak hazten diren lekura joko dugu, zuzen-zuzen. Bide nagusiari men eginez, samur-samur basoaren babesean jarraituko dugu. Bidebanatzean Errekarteko karobia ikusgai izango dugu. Bisita egin eta gero, eskuinera jo eta, hezeguneko bira ixteko asmoz, gure pausoak aparkalekurantz bideratuko ditugu. Eskuinaldeko zelaian eraikin berezi bat dago: Saldropoko zohikaztegiaren inguruko informazio gune nagusia da. Bisita, beraz, ezinbestekoa. ==Ugunako ur-jauzia== Aparkalekura iristeko metro batzuk falta direla, ezkerrera jo, eta PR-BI 4 zidorrari jarraituko diogu, Zeanurira. Hartxintxarrezko bidea da, eta altzifreen artean emango ditugu lehen pausoak. Gorbeiako gaina, Aldamineko harresia eta Lekandako hormatzarrak bistan izango ditugu pistan aurrera egiten dugun bitartean. Altzifreak atzean utzi bezain pronto, pistaren alde bietan pinuek eta izeiek hartuko dute tokia. Lepo batera iritsiko gara berehala, pista nagusiak eskuinerako bihurgunea egiten duen unean, hain justu ere. Tenorea da orduan pistatik irteteko, baita ezkerraldetik doan belarrezko zidorretik jarraitzeko ere. Goratasuna galtzen hasiko gara leun-leun. Holaxe, ehunka metro egin ondoren eta bideak behera egiteari eutsita, harlauza moduko batzuk ikusiko ditugu bidearen erdian —harri labainkorrak, bustita egonez gero—. Ohartu gabe, pagadiarekin bat egingo dugu. Uraren harrabotsa nabarmenduko dugu dagoeneko. Pistak ezkerrera egiten duen momentuan, ordea, zuzen doan bidexkari jarraituko diogu. Xenda utzi gabe, errekaren ondora jaitsiko gara. Ikuskizunaren edertasunak aho bete hortz utziko gaitu. Benetan! Itzulera, bide beretik. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] fzg6k15bbhlz7jao93apkvtmfvpunhf 0 4672 20760 20526 2020-06-26T08:37:04Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67743-Donibane Lohizune.svg |herrialdea = {{herrialdea|Lapurdi}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Donibane Lohizune}}, Erromadiako hondartza, Zenitzeko hondartza |distantzia = 12 km. 3 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Herriko plazatik abiatuta, hondartzaz hondartza ibiliko gara Donibane Lohizuneko lurretan barna. Itzuli polita osatuko dugu, Zenitz natur eremura iritsi arte. |abiapuntua = Donibane Lohizune |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=23146&fetxa=2012-11-02&orria=036&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=23146&fetxa=2012-11-02&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Donibane Lohizuneko (Lapurdi) Louis XIV.aren plazan hasiko dugu ibilbidea. Musika kioskoa inguratzen duten platanondoak atzean utzita, kostaldera joko dugu. Ezinbestekoa, beraz, jatetxez jositako Errepublika kaleari jarraitzea. Zerbitzarien amuaren tentazioari aurre eginda —zaila izaten da, orduaren arabera—, badiaren aurreko pasealekuan izango gara. Jacques Thibaud musikariari eskainitako bideari eskuinetik jarraituko diogu, eta kostaldea ederkiro inguratzen hasiko gara. Zeruertza mugatu nahirik edota itsasoaren haserrealdia baretzeko asmoz, Sokoako, Artako eta Santa Barbarako dikeak ikusiko ditugu badiaren erdi-erdian. Ezkerreko bazterrean, Sokoako gotorlekua dago, Ziburuko lurretan altxaturik; Santa Barbarako lurmutur berdea, berriz, eskuineko zokoan ikusiko dugu. Minutu batzuk karriketan barna eman ostean, Pergolako galerietarako urratsak egingo ditugu. XIX. mende bukaerako tunel historiko horretan, turista saldoak ikusiko ditugu, harat-honat etengabe. Indarberritzeko pausalekua topatzeko desiran, akaso. Pasealekuko tarimak, ordea, eraikin bitxiaren altxorra agerian utziko digu, zaila izaten baita lur azpiko magmari darion lurrinari bizkarra ematea. Izan ere, usain hezeek galeria osoa hartzen dute, lurrin dantza exotiko baten antzera. Zer dela eta? Aspaldiko bainuetxe baten gainean gaude. Horra hor misterioa! Pergolakoa 1880ko uztailaren 1ean inauguratu zutela kontuan hartuta, instalazioari modernotasuna dario gaur egun. Turisten opor gosea baretzeko xedez egokitua da, zinez. Bidegorri bati ekingo diogu galeriatik irtendakoan. Paseorako galanki egokitua denez, Santa Barbarako talaiarantz abian jarriko dira ibiltariak. Nork bere erritmoari eutsiz, jakina. Gaur egun, oinez abiatuko dira, sosegu handiko paseoan; XX. mendeko bigarren hamarkadan, haatik, {{udalerria|Baiona}} eta {{udalerria|Hendaia}} lotzen zituen tranbia moderno batean. Ibili-ibilian, soa atzerantz luzatzeko aukera izango dugu. Xoldoko gaina, Aiako Harria eta Jaizkibelgo bizkar ezaguna ikusiko ditugu tupustean, hirurak Pergolako eraikinaren eta Sokoako gotorlekuaren artean altxaturik. Santa Barbarako tontortxora berehala igoko gara. Belarrez tapizatutako mazela urratzen duten eskailera mailei jarraituta, orientazio mahaiaren ondoan izango gara. Ikuspegi zabala harrapatuko dugu tontorretik, batik bat Larrun erraldoia, {{udalerria|Donibane Lohizune}} herriaren bizkartzain baten moldean. ==Zenitz eremu babesturantz== Itsaslabarraren paraleloan jarraituko dugu, ekialderantz. Aspaldiko trenbideari samur-samur lotuko gatzaizkio, landaretza hertsiak eta gerra garaiko bunkerrak aldamenean daramatzagula. Etorbidetik irtendakoan, Van Bree belgikarraren omenezko baselizatxoa eta kripta bitxia bisitatzeko aukera dugu. Noranzkoa aldatu gabe, ondoko aparkalekua zeharkatu eta errepidetxoaren paraleloan jarraituko dugu. Hurrengo bidebanatzean, Itsas Bazterreko Xendra —''Littoral'' izenekoa— ezkerrean lagata, Paul Jovet (1896-1991) baratze botanikora joko dugu. Lorategiko sarrerara iritsitakoan, Artxiloako gurutzea ikusteko aukera emango digu ezkerretik abiatzen den bide asfaltatuak. Gurutze ondoko behatokitik, Erromardiko hondartza eta Angeluko bazterrak erraz harrapatuko ditugu. Artxiloatik bide nagusira atera eta, seinaleei jarraituta, Erromardiko hondartza miragarriaren aurrean izango gara. La Guinguette tabernaren aurretik igaroko gara laster. Maldan gora abiatuta, Xibau Berriko bidearekin bat egitean, ezkerrera egingo dugu. Ehunka metro egingo ditugu lasai-lasai, asfaltoa gogaide eta noranzkoa aldatu gabe. Altzifre handi baten ondora iritsitakoan, ordea, errepidea utzi eta ezkerraldetik doan bidexkari helduko diogu. Kostaldeko bidexkari jarraituz, Lafiteniako hondartzara iritsiko gara. Itsaso ondora jaisteko aukera izango dugu orduan, xenda balizatuak eskaintzen digun moldean. Guk, berriz, ez dugu goratasunik galduko, eta Kokoteko karrikatik barna jarraituko dugu. Aurreragoko bidebanatzean, ezkerrera egin eta, kanpinen aurretik igarota, Maiarko hondartzara iritsiko gara. Aparkalekua ondoan utzirik, Hondartzetako Bideari ekingo diogu. Uste baino arinago, Zenitz eremu naturalera iritsiko gara. Getariako mugan baikaude, Donibane Lohitzunerako bideari ekingo diogu, Donibanera itzultzeko asmoz. Zenitzeko errekastoa gurutzatuta, maldan gora abiatuko gara, behialako tranbiarekin bat egin arte. Eskuinera egingo dugu orduan, eta Ahotzaren bidetik jarraituko dugu. Napoleon III.aren etorbideari men eginez, erraz egingo zaigu imajinatzea tranbiak egiten zuen bidea. Trazadura leunari men eginez, Erromardirako bidea topatuko dugu. Hondartzara iristean, bizikletentzat egokitua den bideari ekin eta kostaldeko bidea bazterrera utziko dugu. Edmond Rostand etorbidea hartuta, aldats gora abiatuko gara. Kaleak banatzean, eskuinera egin eta Pierre Loti idazlearen omenezko etorbidetik jarraituko dugu, harik eta Itsaso Handiko karrikarekin bat egiten dugun arte. Ezker-eskuin eginez, Bakearen Ama elizara joko dugu. Tenplu aurretik igarota, Artxiloako karrikari helduko diogu. Pilotalekuaren ertzetik igaro eta gero, hondartzetarako bidea hartuko dugu. Zirkuitu hau Donibane Lohizuneko plazan amaituko dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] o6botd0wreczhxhhlxvnypco5syqath 0 4673 20844 20676 2020-06-26T08:38:30Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67815-Senpere-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Lapurdi}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Senpere}}, Senpereko aintzira, Maxalenea, Olako auzoa |distantzia = 10 km. 2 ordu eta 35 mn. |ingurunea = Sona handiko aintzira artifiziala dago Senperen. Hegaztiak ez ezik, ibiltariak eta kirolari grinatsuak ere ibiltzen dira haren ondoan, sasoian egoteko helburuz. |abiapuntua = Senpere |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=22206&fetxa=2012-12-14&orria=036&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=22206&fetxa=2012-12-14&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Ibilbideari Senpereko herrian emango diogu hasiera. Hego Euskal Herritik Senperera joanez gero, hobe Donibane Lohizunetik abiarazten den errepidea hartzen badugu. Errepidea hobea baita, Azkaineko bihurguneak erraz saihestuko ditugu. Ibilbide honek ez du zerikusirik maiatz partean ospatu ohi den ikastolen aldeko Herri Urrats festarekin. Jakina denez, udaberriko elkarretaratze erraldoiak beste zeregin batzuk egiteko aukera paregabea ematen du: lagunartean solasean aritu, musikaz gozatu, mokadu ederrak dastatu… Hori guztia, euskaraz goxo-goxo eta paisaia ikaragarriak inguratuta. Jarraian osatuko dugun zirkuituak Senpereko bazterrak bertatik bertara ezagutzera bultzatuko gaitu. Abian jarri aurretik, Senperen barrena karrikaz karrika ibiltzeko gomendioa emango dugu; izan ere, herriko arkitektura interesgarria da, eta plazatik hurbil gaztelu zaharraren arrastoak ikusiko ditugu. ==Larrazkenaz gozatzeko== Oraingoan, haatik, Senpereko aintzira artifiziala eta inguruko talaiak bisitatuko ditugu. Autoa eliza inguruan utziko dugu, tenplutik metro gutxira ikusiko dugun pilotalekuaren atzealdean, hain zuzen ere. ''Gantxiki'' izena daraman trinketaren ertzetik doan bide asfaltatua erreferentzia hartuta, lehendabiziko urratsak herriko ikastolarantz egingo ditugu. Olaso bideak hilerriraino lagunduko digu. Gero, goratasuna hartzen hasita, Motxoko etxaldearen artetik igaro, eta bidebanatze batera iritsiko gara laster batean. Olaso bidea bazter egiteko unea da. Haren ordez, Ibarburua aldera egingo dugu, seinaleak dioen moduan. Bide bazterretan, piper landareak eta arto sailak tartekatzen direla ikusiko dugu. Ibar xumean aurrera egingo dugu, harik eta bihurgune batera iritsi arte. Han, asfaltoa utziko dugu, eta zuzen-zuzen jarraituko. Basoak harrera egingo digu tupustean: haritzak, gaztainondoak eta platanondoak gogaide, larrazken polit honetaz gozatzeko parada bikaina izango dugu. Goratasun pixka bat galtzen hasiko gara, betiere basabideari men eginez. Errekastoa atzean utzirik, maldan gora hasiko gara. Berehala, errepidetxo batekin topatuko gara. Eskuinera egingo dugu han goian, eta, tipi-tapa bizkar gainetik, Motxokobordako auzorako bideari ekingo diogu. Charles Cami karrikarekin bat egitean, eskuinera jo, eta aintzirara jaitsiko gara. ==Senpereko aintzira== Aintzira ospetsuak hamabi hektarea harrapatzen ditu, eta, hondartza baten moldean, harea fina du ur ertzean. Ikastolen aldeko jaialdian ez bezala, ubarroi handientzat berebiziko paradisua izaten da sasoi honetan, bagarik gabeko urtegi xumeak sosegurako eta jolaserako istant alaiak uzten baitizkie hegazti zaratatsuei. Ubarroiak ez ezik, basahateak eta antzarak ere hagitz eroso sentitzen dira aintzirako ur geldoetan, bake giroaz ederki gozatzen bapo ikasi dute eta. Urtegiko presa zeharkatu gabe, aintzira ezkerraldetik inguratzen hasiko gara. Soa atzera luzaturik, Larrun mendia ikusiko dugu. Estanpa ahantzezina, seguru. Bide atseginean barrena ari gara, erabat laua. Paseorako ez ezik, kirola egiteko ere zeharo aproposa. Gorputza sasoi onean mantentzeko, kirol zirkuitua egiteko parada ezin hobea dugu orain. Ibiltariok, ordea, astiro-astiro osatuko dugu zirkuitua, haltzak eta haritz sendoak bidelagun. Presa ondoko ur kirolen zentrora iritsita, ezkerretik jarraitzen duen hartxintxarrezko bidea hartuko dugu. Goratasuna hartzen hasiko gara berehala, bideak bihurgunea ezkerrera egin bezain pronto. Bidea estutu eta harriztatzen da orduan. Aldatsa amaitu aurretik eta gaztainondoak alboan direla, eskuinetik doan bidexkari oratuta, maldan behera abiatuko gara. Aldapa amaituta, RD-918 errepidea tentu handiz gurutzatuko dugu. Gero, Amezpetuko errekastoaren gainetik igaro ondoren, malda pikoari aurre egingo diogu. Behin gainaldera iritsita, eskuinera egin eta kirol gunera iritsiko gara —abiazio gunea da—. Xerrendako bidea bazter egingo dugu han. Haren ordez, Maxalenekoari ekingo diogu, noranzkoa aldatu gabe. Gaztelaenea gaztelu dotorearen eta Maxalenea baserriaren aurretik igaro eta metro gutxira, ezkerrera jo, eta Traxaeneko bideari oratuko gatzaizkio. Asfalto zaharra bezain polita den baserri batean amaitzen denez, haren ondotik igaro, eta, basabideari men eginda, Oletxeberria izeneko etxaldera iritsiko gara. Mendi Eder bideari segika, Olako auzora iritsiko gara. Murgienea baserri aurreko bidebanatzean, aurrera egin eta errepide nagusira aterako gara; {{udalerria|Senpere}} herritik urrun ez, Nestor Basterretxea eskultoreak altxaturiko artelana Senpereko gaztelu zaharraren aurreko plazan ikusiko dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] ozv2870t5n5gh0m2pcl9xaf9d0wnsxu 0 4674 20573 19696 2020-06-25T21:13:17Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67827-Allaitz-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Araia, Azpilleta, Gaztazapadoi, Iburukaitz, Allarte, Allaitz, Atabarrate, Umandia, Urrafieta |distantzia = 8 km. 3 ordu. |ingurunea = Iburukuaitzeko leiho naturala Imelekuko magalean dago, Aratz erraldoiaren begiradapean. Araian hasiko dugu ibilbidea, eta zirkuitu ederra osatuko dugu, tontorrik tontor eta lepoz lepo. |abiapuntua = Araia |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=22057&fetxa=2012-12-07&orria=036&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=22057&fetxa=2012-12-07&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Iburukuaitzeko leiho naturalera zuzenduko gaituen xendari Araian (Araba) emango diogu hasiera. Herrira iristean, kale nagusiari jaramon egin eta iparrera joko dugu, elizara doan kaleari muzin eginez. Sagastui, Intuxi eta Salsamendi kaleak gogaide, Ajuria-Urigoitia fabrika zaharreko aparkalekura iritsiko gara, ibili-ibilian bertan hasiko gara eta. Herrirantz metro batzuk egingo ditugu. Fakundo Enea etxearen parez pare, eskuinetik doan porlan bide aldapatsuari ekingo diogu. Egurrezko seinale batek ''PR 11 Allarte'' dio. Basozainaren etxe aurretik igarota, ezkerrera egingo dugu aurreragoko bidebanatzean. Asfaltoari jarraituko diogu han, harik eta haritz potolo batzuen ondora iristen garen arte. Haien artean igaroko gara —marka gorriak daude— behialako plano inklinatuan aurrera egiteko asmoz. Ajuriako fabrikak hamarkada luzeetan baliatu zuen begi aurreko trazadura bitxia. Izan ere, mineralez zamaturiko bagoi txikiek joan-etorri ugari egin behar izan zituzten fabrikako labeak elikatzeko. ==Arku naturala== Malda pikoa pista batek hainbat aldiz mozten duen arren, aldapari aurre egingo diogu serio demonio. Aldatsa amaitutakoan, alanbrea gurutzatu eta, basabidea laga gabe, sigi-sagaka, Azpilletako leporaino jarraituko dugu. Eskuinera egingo dugu orduan, Zalduondora doan GR 25 zidorra bazter eginez. Laster batean, eskuinera hartu eta Zirauntza ibaiak irekitako ibarraren gain-gainean jarriko gara. Gaztolepora iritsi garela esaten digu seinale batek. Bidebanatzean, aurrez aurre doan bidexkari eutsiko diogu, bizkarrari ongi oratuta. Gero, harlauza zabalen gainetik ibil gaitezen gonbita egingo digu bide zaharrak. Azkenik, hiru bideren elkargunera iritsiko gara. Aratz aldera doan bide nagusia alde batera utzita, Allarteko leporaino lagunduko digun bideari men egingo diogu. Gaztazapadoi txabolaren aurretik igaroko gara berehalakoan. Gero, pagadia zeharkatu bezain pronto, Iburukaitzeko zulo naturala ikusiko dugu, ezkerraldean, hormatzarrean. Bidexkatik irten gabe, haitzulo bitxiaren azpian izan arte jarriko dugu. Gogoa izanez gero, leihoraino igo gintezke. ==Atabarratetik Araiara== Aratz Txikiaren mazela karstikoa alderik alde zeharkatzen duen bidexkari eutsita, pagadi trinkora iritsiko gara. Basabidean, ezkerrera hartu eta ibarrean gora egingo dugu. Allarteko lepo inguruan, pago eder bat ikusiko dugu. Pistak eskuin-ezker egingo du orduan, eta Allarteko leporaino lagunduko digu. Aratz Txikiaren eta Allaitz tontorraren arteko lepora iritsi gara. Allaitz mendia igotzeko garaia da. Hego-ekialdera egingo dugu, maldan gora, PR zidor bati segika. Tontorretik Allaitzoste izeneko lepora jaitsiko gara. Ondoren, Allaitz Txikia inguratuta, txondor apal ugari ikusteko aukera izango dugu maldan behera egiten dugun bitartean. Azkenik, jaitsiera xumea egin ostean, harrizko galtzada batek Atabarrateko leporaino lagunduko digu. Lepoan bi pista ikusiko ditugu: eskuinekoak Umandia mendia inguratzen baitu, alboan utzi eta, haren ordez, mendebaldera egiten duena hartuko dugu. Lepotik bost minutura edo, eskuinerako bihurgunean, PR 11 seinale zaharraren arrastoa ikusiko dugu. Handik abiatuko gara. Betiere bizkar gainari helduta, hortzen moldean altxaturiko haitzetara joko dugu. Ezkerreko bi haitzen artetik doa bidexka. Muinoa koroatzen duten harrizko monolitoei begirada kendu gabe, beherantz jarraituko dugu, hegiz hegi. Urrafieta inguruan, pista zabal batekin topo egingo dugu. Eskuinetik jarraituta, Zirauntzako kanalera iritsiko gara. Araiara jaisteko, pistatik nahiz ibai jauzkariaren ondoko zidorretik joko dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 9paqfnu74muevnu5ve4gs9thxtw1b4x 0 4675 20542 19650 2020-06-25T21:12:46Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67840-Etxalar-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = {{udalerria|Etxalar}}, Antsolokueta, Elordi, Zentinela, Irumuga, Atxuria, Lakain, Nabarlatsa |distantzia = 16 km 4 ordu eta 20 mn. |ingurunea = Argarata-Basate errekaren arroilaren inguruan ibili gara, Atxuria eta Zentinela mendien ingurumaria bisitatu eta Etxalarko lurrek duten edertasunaz gozatzeko helburuarekin. |abiapuntua = Antsolokueta auzoa ({{udalerria|Etxalar}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=21723&fetxa=2012-12-28&orria=036&kont=001 }} '''Argarata-Basate errekaren arroilaren inguruan ibili gara, Atxuria eta Zentinela mendien ingurumaria bisitatu eta Etxalarko lurrek duten edertasunaz gozatzeko helburuarekin.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=21723&fetxa=2012-12-28&orria=036&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == Etxalarko lurretan, Argarata-Basate errekaren arroaren inguruan, bizkarrez bizkar ibili gara Atxuria eta Zentinela mendiei bisita eginez. Antsolokueta Etxalarko auzoan dagoen ikuztegiaren ondoko aparkaleku txikian autoa utzi, eta etxe ederren artean hasi gara ibiltzen. Berrogeita hamar metro aurrerago errepidea utzi, eta egurrezko hesola batek markatzen duen norabidean maldan gora jarri gara. ==Nabarlatsa== Nabarlatsako leporaino PR-NA 15aren bide seinale zuri eta horiek lagundu digute bide zuzena aukeratzen. Basoan murgiltzen den aldapa pikoak Perugorrieneko Borda baserri-landetxearen ondora eraman gaitu. Mendi bizkarretik jarraituz, Armeako Borda baserria gure eskuinean utzi eta berehala, Lakain-Apezborroko errepide asfaltatuarekin bat egin dugu. Ezker aldetik Usategietarako bidea eta eskuinetik, berriz, Orenbentako atsedenlekura doana. Ez bata eta ez bestea, guk aurrez aurre dugun hariztian sartzen den bidea aukeratu dugu. Aldapan gora doan bidetik basoan murgildu gara, eta ezkerretik ateratzen bidexka utzita, garo artean Lakaingainako lepora iritsi gara. Bertan, ibilbide desberdinak (SL-NA 2, GR-11, PR-NA 15) erakusten dituzten egurrezko seinaleak oso lagungarri gertatu zaizkigu bide zuzena aukeratzeko orduan. Basotik atera, eta ipar-ekialderantz zabaltzen den bidetik azkar heldu gara Lakaingo lepo belartsura, {{udalerria|Sara}} eta {{udalerria|Etxalar}} udalerrien arteko mugara. Lizaietatik datorren pista zabalarekin bat egin dugu. Hor ere egurrezko seinale berriak ikusi ditugu. Pistan barrena eta norabidea mantenduz, ehiztari borda bat eta iturria atzean utzi, eta Nabarlatsako lepo zabalera jaitsi gara, 50. mugarria dagoen lekura. Puntu horretara heltzean PR-NA 15a utzi egin dugu, eta Atxuriako tontorreraino joatea erabaki dugu. ==Atxuria== Pistatik gorantz egin dugu, eta ezker-eskuin ateratzen diren bideak utzita zuzen jo dugu. Iguzki Gaina mendiko tontorretik gertu pasa, eta harizti batean sartzean 54. mugarriaren ondora heldu gara. Puntu horretan bidea bitan banatzen da, eta guk ezker aldetik ateratzen dena aukeratu dugu, eskuinekoa Orenbentako lepora baitoa. Bide aldapatsuak Urioko erreka ondora eraman gaitu, eta, hori zeharkatu ostean, mendi larretan marrazten den aldapa pikoari ekin diogu. Berueteko bordaren ondotik igaro, Irumugako lepora doan pista eskuinera utzi, eta alanbrezko hesiaren paraleloan malda bizia igoz Sarako lezeetatik datorren bidearekin bat egin dugu. Hortik tontorrera iristeko marra horiz markatutako xenda erosoa jarraitu besterik ez dugu. Bide hori Atxuria hegoaldetik inguratu eta ekialdean dagoen lepo errazera igo eta gero, harri konglomeratuen ingurura iritsi gara. Horien artean zabaltzen den korridore batek erraztu digu gailurrerainoko ibilbidea. Hamaiketakoa egiten dugun bitartean, begien aitzinean ireki zaigun ikuspegi zabalaz gozatu dugu. ==Zentinela== Etorritako bidetik atzera egin dugu, baina Bizkailuzeko bizkarrera iristean ezker aldetik marrazten den xendatik maldan behera jaitsi gara Irumugara, {{udalerria|Etxalar}}, {{udalerria|Baztan}} eta Sarako lurrek muga egiten duten lekura. Bizkailuzeko mugarri ezagun horretatik ezker-eskuin ateratzen diren pistak utzi ,eta maldan gora doana aukeratu dugu. Berehala iritsi gara eskuin aldetik garo artean Zentinelarantz doan bidezidorraren ondora. Erraz ailegatu gara gain aldera, eta bertan era guztietako megalitoak ikusi ditugu (trikuharri, zutarri, tumulu eta harrespil). Ingurune aberats hori zeharkatu, eta Elordiko lepora jaitsi gara. Eskuinetik datorren pistatik (GR 11ren bide seinale zurigorriak) beherantz egin dugu. Pagadian zehar Orenbentako atsedenlekurantz zuzentzen den bidetik segitu dugu, baina berehala ezker aldetik Nabarlatsa lepoan utzi dugun PR-NA 15arekin bat egin dugu. Marka zuri eta horiek ezkerretik jaisten den pistara bideratu gaituzte, eta ez ditugu utzi Antsolokueta auzora iritsi arte. Auzoko etxe dotore artean ikuztegira iritsi gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] lad6ack698jzbo4mxwep993dxjqxfz4 0 4676 20818 20419 2020-06-26T08:38:03Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Mendikuteko gaztelua.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = {{udalerria|Albiztur}}, Atxisaeta, Larrarte, Mendikute, Olateaga, Urrutume |distantzia = 11 km. 3ordu eta erdi. |ingurunea = Hernioko mendilerroaren hegoaldean, Albizturko udalerrian dagoen Mendikuteko gotorlekua da Gipuzkoan ezaguna den Erdi Aroko lehenbizikoa. |abiapuntua = Albiztur |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=20045&fetxa=2012-12-21&orria=040&kont=001 }} '''Hernioko mendilerroaren hegoaldean, Albizturko udalerrian dagoen Mendikuteko gotorlekua da Gipuzkoan ezaguna den Erdi Aroko lehenbizikoa. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=20045&fetxa=2012-12-21&orria=040&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Haren historia hobeto ezagutzeko helburuz, Mendikuteko gazteluaren inguruan hainbat indusketa egin izan dira. Lehena 1911. urtean gidatu zuten Isaac Lopez Mendizabalek eta Emilio Rotondo ikertzaileek. Urte asko pasatu eta gero, 90eko hamarkadan hainbat garbiketa lan egin ziren, Miren Aierberen gidaritzapean lehenik eta Iñaki Padillarenean ondoren. Guztira, bi mila aztarna baino gehiago aurkitu izan dira gure historiaren lekuko izan den gaztelu horren inguruan, eta, gaztelu horren aztarnak gertuagotik ezagutzeko, hari bisita egitea erabaki dugu. ==Albistur== Koldo Mitxelenaren iritziz, Mendikute izena bera latinetik omen dator: ''Mons acutum'', mendi zorrotza. {{udalerria|Albiztur}} izenaren ''tur'' bukaera, ''tur-''etik omen dator (dorrea); beraz, {{udalerria|Albiztur}} Albiz dorrea ote? Utz ditzagun hitz-jokoak, eta abia gaitezen gaztelurantz. Elizaren parean dagoen plazatik gorantz doan bide asfaltatuan zehar abiatu gara. Ezkerretik datorren bidea utzi, eta eskuinetik jarraitu dugu Atxisaeta baserriraino. Ibilbidea PR-GI 81aren seinale zuriz eta horiz balizaturik dago, baina horiek ez dira beti oso nabarmenak; oso marka zaharrak dira, eta zenbait lekutan desagertu edota ikusgaitz gertatu zaizkigu. Beraz, erne! Baserrian amaitzen den bide asfaltatuak basoaren itzalean marrazten den lurrezko pista erosoari lekua egin, eta erraz egingo dugu gora. Txorrosti baserriaren ondora heltzean, gertuago ikusi dugu gaztelua. Larrarte baserrira igo, eta han dagoen iturrian bete dugu kantinplora; sargori dago, eta ur tantarik gabe geratu gara. Atseden txiki bat egin eta gero, Ortzalgo zelaietara igo, eta Gorostiko bordaraino jarraitu dugu. Pista zabaletik aurrera segituz, egurrezko ataka nabarmena gainditu, eta pinudian zehar gazteluaren aurrean dagoen zelaigune batera iritsi gara, lehen harresia izan omen zenaren arrastoen ondotik pasatu eta gero. Zuhaitz artean xenda bilatu, eta gazteluaren hondarren gainaldera igo gara. «Nafarroa Bizirik» jarritako burdinazko irudia, Nafarroako bandera eta buzoi bat. ==Mendikute== Paregabea da natura bere espazioa berreskuratzen hasi den gazteluaren hondarren gainetik dugun ikuspegia. Beraz, kokapena ez da kasualitatea; gertu, Aralartik zetorren abelbide bat pasatzen zen, eta galtzada zahar baten aztarnak ere badaude. Ez dugu ahaztu behar garai batean abeltzaintzak izan zuen garrantzia, aberastasun iturri nagusietako bat izan baitzen. Erromatarren garaian ere zilarrezko meategiak izan omen ziren, baina ez da horren frogarik. Hala ere, gaztelua hainbat garaitan erabili zutelako frogak badaude, baina ezinezkoa da noizkoa den zehatz jakitea. Ziurra da Erdi Aroan gotorleku modura erabili zutela, bertan egindako indusketetan txanpon ugari aurkitu baitituzte eta horiek XI-XIV. mendeen artean Gaztelako eta Frantziako erreinuetan erabiltzen baitziren. Horiekin batera, aurkitutako daga luze eta motzek, ezpatek, lantzek eta geziek baieztatzen dute Nafarroa, Gaztela eta Frantziarentzat garrantzi estrategikoa izan zuela. Nafarroako Erresumarena izan zen gaztelu hori gaztelarrek 1200. urtean konkistatu zuten, Gipuzkoako gainerako gazteluekin batera (Ausagaztelu, Jentilbaratza, Aitzorrotz, Beloaga, {{udalerria|Donostia}} eta {{udalerria|Hondarribia}}). Bertan gaztelu bat izan zela baieztatu digu arkeologiak, eta gotorleku modura zein mendetan erabili zuten jakiteko ere baliagarria suertatu da, baina ezin dugu jakin gaztelu horren historia osoa zein den. Azken datu gisa, esan daiteke 1936ko gerran hantxe jartzen zirela zelatariak Errepublikaren aurka matxinatu zirenen hegazkinen etorrera jakinarazteko. Abiapuntura itzultzeko, etorritako xendatik atzera egin dugu pistara iristeraino. Urkizu aldera doan saihesbidea ezkerrera utzi, eta eskuinetik jaisten den lurrezko bideak beste pista bateraino eraman gaitu. {{udalerria|Albiztur}} Urkizurekin lotzen duen bidea zeharkatu, eta Olateaga baserriraino jaitsi gara. Pinudian murgiltzen den bide zaharretik Urrutumera jaitsi ondoren, Albizturko kale nagusiraino iristen den errepide asfaltatura jaitsi gara laster batean. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] lrzydyc3drze2bsb772gs9ejdtkv9ws 0 4677 20369 20021 2020-06-25T20:42:03Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Baigurako kaskoa.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Lapurdi}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Baigura, Baigurako haitzuloa, Erregelu, Otsondegiko erreka |distantzia = 8 km. 2ordu eta 50 mn. |ingurunea = Harat-honat anitz lagun ikusiko ditugu Baigurako mendian, nork bere gustuko jarduerari eutsiz. Iparraldeko mazela zeharkatu eta hegiz hegi ibili ondoren, itzuli ederra osatuko dugu guk. |abiapuntua = Baigurako atsedengunea ({{udalerria|Luhuso}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=19122&fetxa=2013-01-25&orria=040&kont=001 }} '''Harat-honat anitz lagun ikusiko ditugu Baigurako mendian, nork bere gustuko jarduerari eutsiz. Iparraldeko mazela zeharkatu eta hegiz hegi ibili ondoren, itzuli ederra osatuko dugu guk. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=19122&fetxa=2013-01-25&orria=040&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Baigurako mendia itsasargi baten antzera goititzen da Lapurdin. Urtsumendiko tontorrarekin batera, ezinbesteko erreferentzia da, betiere soa Hazparnetik luzatuz gero. Egia esanda, eskualdeak ezkutatzen dituen beste tontor askoren atarikoa dugu. Mendian gora egitea baino ez da, haren kokapen estrategikoaz jabetzeko. Eginahalaren ostean, gainera, ongi merezitako saria eskuratuko du ibiltariak: gainaldetik 360 graduko ikuspegi zabala baitago, Pirinioetako tontor nagusiak (Vignemale, Balaitus, Midi d'Ossau…) ez ezik, Kantauri itsaso ondoko ordoki amaigabeak ere bistara ekarriko ditugu. {{udalerria|Luhuso}} eta {{udalerria|Heleta}} herriak lotzen dituen errepideko mendatea aukeratu dugu igoera egiteko. Autoz hurbiltzea erabakitzen badugu, aukerarik onena izaten da Donibane Lohizunetik Senperera nahiz Ezpeletara doan errepideari jarraitzea. Gero, Itsasutik nahiz Kanbora doan errepideari jarraituz gero, {{udalerria|Luhuso}} herrixkara iritsiko gara. Herrigune horretan, Baigurako atseden gunera doan bidea ikusiko ahal izango dugu. Trafiko seinaleei jaramon eginez, mendatean utziko dugu autoa, hots, trekkinga, parapentea, eskalada eta beste hamaika jarduera proposatzen dituen harrera etxearen aurrean. Autotik jaitsi bezain pronto, mendi apartak harrera ezin hobea egiten digula ikusiko dugu. Hegoaldean zutituta dago, isurialde erosoa eta atsegina ederkiro erakusten duela. Atzealde malkartsua, ordea, bisitari ausartenentzat utziko du. Behin tontorrean, Irisarrira zein Orzaizera begira jarrita, ibar estu eta mehea ikusiko dugu. Baita eskistozko eta kuartzitazko kanaletatik behera makina bat errekasto ere, isurketa denak jauzika eta boteka Lakako errekara biltzeko helburuz. Buztingorrikoborda izeneko etxola berrituan hasiko dugu ibilbidea. Bideak gora egin ordez, zehar-zehar egiten lagunduko digu hasieran, larreak, iratzeak eta otakak bidelagun ditugula. Urtsumendiari darion kolore okreak atentzioa emango digu abian hastearekin batera. Mendi horrek negu partean erakusten duen kolore amalgama, zinez, bitxia da. Bide leunak ez du luze joko: aldats piko eder baten azpian kokatuko gara berehalako batean. Indarrak batuz, gora eta gora hasiko gara oinez. Igoera samurragoa izateko xedez, heldulekuak eta eskailera mailak egokitu dituzte. Ikuspegiak gero eta zabalagoak dira. Ekialdean {{udalerria|Garralda}} muinoa ikusiko dugu, Izturitzeko eta Otsozelaiako harpeak dauden tokitik hurbil-hurbil altxatzen delarik. Aldapa amaituta, eskuinera egin eta basabide batera irtengo gara. Pista zeharkatu, eta tontorrera doan errepidea aurkituko dugu. Itzulera egiteko utziko dugu asfaltoa, eta Baigurako kaskora nahiz Aurkikuntza bidera seinaleztatzen duten zutoin txikiei jaramon egingo diegu. Otakek osatutako galerian gaindi jarraituta, larreek inguratuta duten etxolatxo batera helduko gara. Belardian gora jarraituko dugu handik, eta pagadiaren bila abiatuko gara. Lehen harkaiztegia inguratutakoan, bigarrenerantz bideratuko gaitu zidorrak. Haitzulo xume bat ikusiko dugu bertan. Hirugarren harkaiztegira helduko gara uste baino lehenago. Bidexkak galanki inguratuko du harri multzoa, eta, belardian gora eginez, Erregelu eta Baigura tontorren arteko lepora iritsiko gara. Bizkarrean eskuinera eginda, orientazio mahaietara joango gara. Ikuskizuna, zinez, paregabea: Orhi menditik hasi eta Vignemal erraldoirainoko tartea bistaratuko dugu kolpe batez. Gertuko panorama, gainera, ez da nolanahikoa: Mondarrain, Artzamendi, Irubelakaskoa, Gorramendi, Iparla… Finean, mendizale orok bisitatu beharreko tontor panoramikoa da Baigura. ==Aurkikuntzarako bidea == Tontorretik lepora jaitsi eta Erregelura igoko gara, hots, parapentea gustuko dutenek estimua dioten gailurrera. Ekialdeko ertza korritzen hasiko gara. Jaitsiera zoragarria osatuko dugu arin-arin. Minutu batzuk ederki emango ditugu bi isurialderen artean, harik eta lepo xume batera iristen garen arte. Orduan, bideak ezkerraldera pasatzeko aukera emango digu. Metro batzuk belarrezko pista batetik egin ostean, ezkerrera okertuko dugu Baigurako atsedengunera itzultzeko unea iritsi baitzaigu. Harkaitz baten babesean harrizko hesi bat ikusiko dugu segidan, baita hamaiketakoa lasai-lasai hartzeko mahai batzuk ere. Hesiaren paretik igaro eta, belardian behera metro batzuk egin ostean, ezkerrera joko dugu. Bidexkaren eskutik landaretzari, faunari eta geologiari buruzko hainbat eta hainbat xehetasunen berri izango dugu ibilian aritu bitartean. Otsondegiko errekastora iristen garenean, bide nagusiari men egin eta zeharka jarraituko dugu. Pagadia zeharkatu ondoren, igoeran egindako bidearekin bat egingo dugu. Aparkalekura jaisteko, igoeran egindako zidorretik nahiz asfaltatutako bidetik joko dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 62qiyrhfc43da2er8sxrpimo396ldel 0 4678 20653 19812 2020-06-25T21:14:44Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67885-Olatz-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = Olatz, Abeletxe, Ziñoa, Eguzkitza |distantzia = 6,5 km. 2 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Mutrikuko Olatz auzoa baserriz inguraturik dago, Arno mendiaren magalean; XX. mendearen erdialdean oso hedatuta zeuden karobiak ikus daitezke bertan. |abiapuntua = Olatz auzoa ({{udalerria|Mutriku}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=18521&fetxa=2013-01-18&orria=036&kont=001 }} '''Mutrikuko Olatz auzoa baserriz inguraturik dago, Arno mendiaren magalean; XX. mendearen erdialdean oso hedatuta zeuden karobiak ikus daitezke bertan. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=18521&fetxa=2013-01-18&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Baserriz inguraturik dago Mutrikuko Olatz auzoa (Gipuzkoa), Arno mendiaren magalen artean erdi ezkutaturik. Olatz auzoan eman diogu hasiera ibilaldiari, San Isidro ermitaren ondoan. Errepidearen albotik atera, eta PR GI-47ari dagozkion bide-seinale zuri-horiei jarraituz aurrera egin dugu. Berehala, errepidea utzi, eta Areitzaga Etxaberri baserrien zelaien ondotik doan bidera jaitsi gara. Alanbrezko hesiaren paraleloan jarraitu, langa bat igaro, eta porlanezko pistatik gora errepidera igo gara. Beste aldean, ataka txiki bat gurutzatu, eta bide eroso bati segituz aldapa bati ekin diogu bidegurutzera igotzeko. Inguruan, Aparainera eta Kalbaixora doan bidean zaharberritutako bi karobi ikusteko aukera izan dugu. Karobiak kareharria kiskalduz kare bizia egiteko erabiltzen ziren labe bereziak dira, eta Euskal Herrian oso hedaturik egon ziren XX. mendearen erdialdera arte. XVIII. mendean ezagutu ziren, eta baserriarentzat oinarrizko produktua izan da beti. Kareak erabilera asko izan ditu: ongarri gisa, paretak zuritzeko, eraikuntzarako eta janariak galdu gabe gordetzeko, besteak beste. Tipologia desberdinetako karobiak daude, ''Zakarrezkoak'' izenez ezagunak direnak eta ''Arragoa'' izena dutenak. Lehenengoak ezagutzen diren zaharrenak dira, eta sua jasaten zuten harrizko labeak ziren; kareharrizko bobeda batean kareharria pilatu, eta azpian pago eta haritzen egurra erretzen zen gau eta egun. Labearen azpi aldean, sua pizteko ahoa zegoen, eta beste zulo batek airearen sarrera erregulatzen zuen. Egosketa sei bat egunen buruan amaitzen zenean, sua itzali eta pare bat egunez hozten utzi ondoren, kare bizia ateratzen zen. Bigarren motako karobiak, berriz, etengabeko prozesua zuen. Harria eta erregaia geruzaka gainetik kargatzen ziren, eta karea azpi aldetik ateratzen zen metalezko sare baten bidez. Mutrikuko udalerrian karobi batzuk aurki daitezke, eta Abeletxe inguruan dauden bi karobien artean badago aldea; bata arkuduna, tradizionala da, eta bigarrena, berriz, Apainera bidean dagoena, «frantsesa». ==Abeletxe== Abeletxera bidean, 200 metro lehenago ezker aldean, Arrikrutzeko hilarria topatu dugu. Kareharrizko bloke formarik gabekoa da, eta gurutze bat eta jatorri ezezaguneko testu ulergaitz bat dauzka landuta. Egurrezko bide-seinaleen artean gezi hori bat ikusi dugu, kostatik pasatzen den Donejakue bidearen seinalea hain zuzen. Guk marka zuri-horiei segituz ezkerrera jo dugu, Korostola baserria gure eskuinera utziz. Pista zabala da, eta erraz heldu gara errepidera. Altuera galtzen jarraitu dugu, eta laster izan gara Ibiritxo eta Eskolaetxe baserrien ondoan. Ezkerrera Agerretxo baserriaren ondotik igotzen den porlanezko bidea utzi, eta hurrengo bidegurutzean, Eguzkitza eta San Blas dioten egurrezko seinaleen ondotik, errepidea utzi eta gorantz jo dugu. Lehen bidegurutzean eskuinera, beti bide-seinaleak galdu gabe. ==Eguzkitza eta Ziñoa baserriak== Berehala izan gara Eguzkitza baserri bikainaren atariaren ondoan, eta, aurrerago segituz, eskuinera San Blas ermita ikusi dugu. Antzina ermita izan zenak ez du gaur egun izaera erlijioso horren aztarnarik gordetzen. Bertatik {{udalerria|Mutriku}} eta Kantauri itsasoko ikuspegi bikainak daude. Porlanezko bidea utzi, eta belarrezkoa zapalduz pinudi batean sartu gara, ondoren zementuzko beste pista batekin topo egin arte. Ezkerrera jo dugu, eta puntu honetan zaharberritutako beste karobi bat ikusi dugu bide bazterrean. Aurrerago, Miruaitzeko harrobitik pasa gara, eta gorabehera handirik gabe pistan barna erraz ibili gara. Maldan behera hasi, eta Ziñoa baserria ikusi dugu. Orain hamarkada gutxi arte bakarturik egon da, eta, horren ondorioz, kanpoko laguntzarik gabe iraun du. Karobia, ogi-labea, dolarea eta aroztegia bertan aurkitu ditugu. Baserriaren ondora iritsi aurretik, bihurgune baten ondoan bide nagusia utzi, eta eskuinera ateratzen den bidetik gora egin dugu Jentiletxetako leizeak ikusteko. Mendigune honek egitura karstikoa du, eta bertan leize asko daude. ''Ziñoako kobak'' izenez ere ezagunak dira. Bisitaren ondoren, bide nagusira itzuli, eta Ziñoa baserriraino jaitsi gara bertan dagoen karobi ederra ikusteko. Aurrera segitu dugu, eta harrizko bide zabal eta ederrak bidegurutze bateraino eraman gaitu. Leteko kortarria ikusi nahi badugu, balizatutako bidea utzi, eta eskuinera ateratzen den pistan barna jarraitu behar dugu; bestela, ezkerrekoari heldu, eta maldan behera Belotiegi baserrira jaitsi behar da, eta hortik San Isidroren ermitara, ibilaldia hasi dugun lekura. Ermitaren atzealdean, Kobalde dago, Arno mendiaren barrunbeetatik Kobako erreka irensten duen leizea. Eta hortik hurbil, Amilgo jentilarria bloke mitologikoa. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] ryzcro6o21x0tjqy9fungo1378f79i4 0 4679 20621 19764 2020-06-25T21:14:06Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67874-Luiaondo-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = Luiaondo, Otazu, Oloste, Ola zaharra, Markixa, Salbio |distantzia = 8,5 km. 2 ordu. |ingurunea = Nerbioi ibaia ondoan, Luiaondoko ola zaharrera iritsiko gara. Gero, Salbioko geralekura, Amurriotik gertu. |abiapuntua = Otazuko auzoa (Luiando) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=17974&fetxa=2013-01-11&orria=036&kont=001 }} '''Nerbioi ibaia ondoan, Luiaondoko ola zaharrera iritsiko gara. Gero, Salbioko geralekura, Amurriotik gertu. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=17974&fetxa=2013-01-11&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Otazuko auzoan (Luiaondo, Araba) emango diogu hasiera ibilbide honi. Arku bakarreko zubi dotore bat ikusiko dugu Nerbioi ibaiaren gainean. Behialako bidaiarien antzera, harrizko zoladura tentu handiz zapalduta, bestaldera igaroko gara. Gero, eskuinera egin, eta ibaian gora jarraituko dugu. Bide egokituak egurrezko zutoinak ditu, naturaz era seguruan gozatzen laguntzeko. Gardea auzotik ({{udalerria|Laudio}}, Araba) dator bide txukuna, tren geldo baten moldean. Guk ibaian gora egingo dugu, tipi-tapa, urrats odolgabeak emanez; {{udalerria|Amurrio}} aldera, bestela esanda. Azkenaldion pairatzen dugun krisialdi krudelak proiektu ekologikoa zapuzten ez badu, bederen, Delikara hurbiltzea posible izanen da laster; izan ere, 33 kilometro dituen ibilbide berdeak {{udalerria|Arrankudiaga}} herrian du abiapuntua, Bizkaian, eta Nerbioiren ur-jauziaren sorlekutik hurbil amaiera ederra. Salbio auzoko ({{udalerria|Amurrio}}) geralekuraino egokitu dute oraintsu Arabako Diputazioak eta Eusko Jaurlaritzak. Hartarainoko tartea ezagutaraziko dugu jarraian. Administrazioek dirutza sartua dute ibilbidean, eta, 2010eko otsailaz geroztik, milaka lagun bilduak izan dira trazadura leuneko zidorrera. ==Elekobatxetik ola zaharrera== Lizarrak, haritzak eta haltzak nagusi direlarik ere, lehentasuna beste landare xume batzuek hartzen dute bide bazterrean. Urratsak egiten hastearekin batera, Elekobatxeko burdinazko zubira iritsiko gara. Ibaiaren bestaldeko pinu lerden baten gainean ubarroi handiek pausalekua hartu dutela ikusiko dugu. Harrigarria, benetan, euren hego beltzak adar mehetan zabal-zabal ikustea! Bistan da hegaztiek ere mila komeriak egin behar izaten dituztela naturan lekutxoa egiteko. Kinto errotaren ondotik igaroko gara. Uraren harrabotsa handia da. Baratzeak lagun, errotari itsatsita dagoen Zubibarri arku bikaina ikusiko dugu Nerbioi ibaian. Konkorra asimetrikoa du, eta harrizko egitura dotorea. Luiaondoko geltokira iritsi aurretik, eskuinera jo eta Olosteko auzora iritsiko gara. Auzoa igaro bezain pronto, hondar ugari ikusiko ditugu ibaiaren inguruan. Erdi-erdian ikusiko ditugun harrizko zutabeak ola zahar bat aprobetxatuz bertantxe egondako pentsu eta irin lantegi batenak dira. Ikusi baino ez da ibaiaz bestaldeko eraikin sendoa eta aparta. Faktoriako lehengaiak garraiatzeko asmoz, gainera, jabeak egitura metalikoa egokitu zuen ibaiaren erdian. Horra hor misterioa! Azken batez, sistema horrek trenbidea eta fabrikako biltegiak lotzeko bidea eman zion orduko jabeari. Antzinatasunari begira, ordea, interes handiagoa du hiru solairuko eraikinaren ondoan dagoen kareharrizko tunel hidraulikoak. Tuneltxoa irin fabrikak berrerabili bazuen ere, aspaldiko ola zaharrari dagokio. Bestela esanda, XVIII. mendean Araban barreiaturik makina bat ola zeuden eta ekonomiaren sustapenak sektorearen gorakada ekarri zuen. XIX. mende bukaera edota XX. mende hasierara arte. Garai horretan, ordea, ola zaharron eginahalak nekez erantzuten hasi ziren interes ekonomikoei. ==Markixatik Salbiora== Markixako bidegurutzera iristean, adreiluzko tximinia luzea ikusiko dugu errepidetik hurbil. Ibilbidea zaldain bitxiaz hornitzen da orain. Sigi-sagaka, baso xume batek harrera egingo digu. Aspaldiko mintegi bat da eta, bertan, espezie ugari ikusiko ditugu: akaziak, palmondoak, haltzak, haritzak, lizarrak eta hurritzak, besteak beste. Basotxoa atzean utzi bezain laster, trenbide azpitik igaroko gara. Labore sailetan, sagarrondoak ikusiko ditugu. Eskuinaldean, baratzeak eta belar eremuak. Arku zabal bat marraztuko du bideak, eta trenbidetik pitin bat aldenaraziko gaitu. Gero, burdinbidearekin bat eginda, haren ondo-ondoan jarraituko dugu industria guneraino. Ibaia gurutzatuko dugu orduan eta, errepide azpitik igarota, Salbioko geralekura iritsiko gara. Bide berari jarraituko diogu Luiaondora itzultzeko. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 97sulk13hqmj0j8yn4sv8j5pmogcib7 0 4680 20554 19669 2020-06-25T21:12:58Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67850-Getxo-Plentzia-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Getxo}}, Galea, Gorrondatxa, Barinatxe, {{udalerria|Barrika}}, {{udalerria|Plentzia}} |distantzia = 10 km. 3 odu. |ingurunea = Getxotik Sopelara doan pasealeku erosoa baliatuko dugu bertako paisaia ikusgarriaz gozatzeko. Gero, zidor ezkutu batek Plentziako herriraino lagunduko digu. |abiapuntua = Andra Mari auzoa ({{udalerria|Getxo}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=17410&fetxa=2013-01-04&orria=036&kont=001 }} '''Getxotik Sopelara doan pasealeku erosoa baliatuko dugu bertako paisaia ikusgarriaz gozatzeko. Gero, zidor ezkutu batek Plentziako herriraino lagunduko digu. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=17410&fetxa=2013-01-04&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Getxo}} herrian (Bizkaia) hasiko dugu ibilbidea, Andra Mari auzoko Bidezabal metroko geralekuaren aurreko plazan, hain justu. Lehenik eta behin, Galeako gotorlekurako bideari ekingo diogu, zirkulazio seinaleak agintzen duenez. Aixerrotarako noranzkoa ere baliatuko dugu Abrako itsaslabarra korritzen duen zidor egokituarekin bat egiteko. Hasieran, platanondoz osaturiko ilara batek ederki bideratuko gaitu behialako haize errotarantz. Kalea amaitu gabe, ordea, ezkerretik doan oinezkoentzako kaleari ekin, eta itsasadarrera begira jarriko gara. Bilboko merkataritzarako portua aurrez aurre dugu. Haren gainean, Serantes eta Luceroko lurmuturra, eta, atzerago, Grumeran mendilerro gorabeheratsua. Aixerrotaren albotik igarota, kostaldearen paraleloan jarraituko dugu, ibilbide egokitua galdu gabe. Galeako gotorleku zaharrera doan bidea hartuta, platanondoek lagunduko digute ibilaldi sosegatua osatzen. Zutik dirauen XVIII. mendeko eraikin militarrera iritsita, lehen eserlekuak eta barandak ikusiko ditugu. Dena txukun-txukun modu seguruan naturaz gozatzeko. Ulertzekoa da zidorraren gainean administrazioak hartutako ardura, zidor preziatu horretara igandero ehunka bizilagun biltzen baitira. Haizea indarrez dabilenetan, gainera, ikuskizun aparta baten lekukoak izango gara; izan ere, egun haizetsuetan itsasoari darion indarra paregabeko amu bilakatzen da. ==Altxorra, Gorrondatxakoan== Asfaltoa amaituta, bideak eskuinera egingo du, eta, Abrako bokalari bizkarra emanez, ekialderako urratsak egiten hasiko gara. Lehen aldapatxoari horzkada majoa eman ondoren, ikuspegi ederrak izango ditugu: Gorlizko itsasargirainoko tartea, begi bistan. Kostaldetik hurbil, berriz, Jata mendia nabarmenduko dugu, bere hedagailuari esker. Apenas ohartu gabe, bideak Gorrondatxako (edo Aizkorri) hondartzaraino lagundu digu. Geologiari dagokionez, aurkikuntza ederra egingo du ibiltariak Bizkaiko zoko polit horretan. Estratigrafiarako Nazioarteko Batzordeak (ICS) 2011n eginiko ikerlanaren arabera, Gorrondatxako bazterra Lurraren historiako Lutetiar atala ikusteko ezin hobea da eta. Nonbait, muga geologikoaz jabetzeko munduko arroka azaleramendurik onena da itsasotik metro gutxira tolestuta agertzen diren estratuek osatutakoa. Barinatxeko hondartza da hurrengo interesgunea. Hara bideratuko ditugu gure pausoak, astiro-astiro. Hondartzara doan bidearen aurrean gaudela, aparkalekua zeharkatu eta Arriatera-Atxabiribil hondartza zabalera jaitsiko gara. Inguruko tokirik ezagunena da, eta, uda partean, jende gehien erakartzen duen leku ederra. Itsasbeheran hondartzatik bertatik jarraitzeko aukera dago. Arrietarako bazterrak korrituz, Atxatoki harkaitzaren parez pareko Sopelmar urbanizaziora igoko gara. Gero, labarraren ondotik jarraituko dugu, betiere zidorrari men eginez. Minutu gutxiren buruan, Kukulumendi tontorrean izango gara. Jaitsiera xume batek Meñakotz hondartzaraino lagunduko digu. {{udalerria|Barrika}} eta {{udalerria|Sopela}} udalerrien arteko mugan gaude jada. Eskuinetik, Zabaletxe auzotik datorren bidea batzen zaigu. Labarra korritzen jarraituta, Kurtzioko gaina inguratu, eta {{udalerria|Barrika}} herrira jaitsiko gara. Errepide nagusiaren paraleloan doan kaletik eginda, Elordui fundaziora iritsiko gara. Han, eskuinera jo, eta Plentziara doan errepide ondoko espaloitik jarraituko dugu aurrera. Plentziako Geltokiko zubian jarriko diogu amaiera ibilbideari. Getxora itzultzeko, garraio publikoa (trena) baliatuko dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 4s4t1owk58nn6sy3vdo4r2r54smgn43 0 4681 20479 19552 2020-06-25T21:11:41Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68024-Andimendi-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Lizarragako mendatea, Saratsa putzuak, Peña Blanca, Pagomotxeta, Aitzorrotz, Saratsa, Andimendi |distantzia = 14,5 km. 3 ordu ta 30 mn. |ingurunea = Lizarragako tuneletik Peña Blancara igotzeko ibilbide klasikoa egin eta gero, itzulera Andimendiko gailurreriatik egingo dugu. Andimendi, Urbasa eta Entzia mendikateek osatzen dute gailurreriaren ikuspegia. |abiapuntua = Lizarragako mendatea |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=17049&fetxa=2013-03-29&orria=036&kont=001 }} '''Lizarragako tuneletik Peña Blancara igotzeko ibilbide klasikoa egin eta gero, itzulera Andimendiko gailurreriatik egingo dugu. Andiamendi, Urbasa eta Entzia mendikateek osatzen dute gailurreriaren ikuspegia.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=17049&fetxa=2013-03-29&orria=036&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == Ibilbide hau oso ezaguna da mendizaleen artean, eta ohikoa da Peña Blancako gailurrera igotzeko Lizarragako tunelaren ondoan dauden bentak abiapuntutzat hartzea. Azken urte hauetan, ''todouno'' pista zabal eta itsusi batek, gailurreriaren magal belartsuak hondatu ditu; hala ere, horren paraleloan marrazten diren xenda eta bide erosoetatik saihestu daiteke. Ibilbidearen lehen partea artzaintzaren ibilbide balizatuaren (GR-282) norabide berean egingo dugu. Lizarragako mendatean dagoen benta txiki baten ondotik pasa eta berehala, burdin langa bat ikusiko dugu. Hori igaro bezain pronto, eskuinaldera joko dugu, harresiaren ondotik lehen urratsak emanez. Apenas marrazten den xendatik maldan gora jarriko gara, eta oso denbora gutxi beharko dugu bentetatik datorren pista zabalarekin bat egiteko. Metro batzuk aurrerago dauden Balsa Txikiko bi putzuen ondotik pasa, eta pista utziko dugu eskuinaldetik belardian marrazten den bidetik. Pistaren paraleloan erraz beteko dugu Saratsa Gaineko putzu handien ondora iristeko dagoen tartea. Elorri zuri dezente dago inguruan, eta uda partean ohikoa da igel eta apoen korrokak entzutea, ardi eta behorrentzat bazkaleku ederrez inguraturik. Pista bitan zatitzen den lekuan, eskuinaldera doana hartuko dugu, eta belardian zehar Tontorraundiko lepo txikira igoko gara. Bidearen bazterretan, tarteka GR-282ari dagozkion egurrezko hesolak ikusiko ditugu. GR-282 ibilbideak Euskal Herria zeharkatzen du, eta guztira 485 kilometroko luzera du 19 etapetan banaturik. Ibilbide horrek artzaintzaren antzinako kultura ezagutzeko aukera aparta eskaintzen du. Bideak, borda eta txabolaz beterik, pago, haritz eta arte baso bikainak zeharkatzen ditu, baita goi lautadak eta haran sakonak ere. Dagoeneko lautadaren hondora heltzear gaudela, gure eskuinean Goñiko gainak ikusiko ditugu, eta ezkerraldean, berriz, Peña Blancako gailurra. Trekurantz doan aldaparen parean GR-282aren arrastoak utzi, eta ipar alderantz joko dugu, harkaitz artean tontorrera iristeko xenda imajinatuz. Izen bera duen tumulua atzean utzi, eta erraz helduko gara gora, azken zatia belarrezko tapiza zapalduz beteko dugularik. Lauki formako gutunontzi metalikoaren ondoan hartuko dugu atseden. Hamaiketakoa egiten dugun bitartean, inguruaz gozatzeko tarte txiki bat hartuko dugu. Beriango San Donato baseliza Sakana aldera amiltzen diren amildegietatik esekita dagoela dirudi, ertzarekin jolasean balego bezala, oreka mantendu nahian edo. Andiamendi, Urbasa eta Entzia mendikateek osatzen duten gailurreriaren ikuspegi osoa dugu aurrez aurre, eta gertu, Goñiko gainak. Gozatua hartu eta gero, mendebalderantz jaisten hasiko gara alanbrezko hesira gerturatuz, horren ondotik beteko baitugu itzuleraren zatirik handiena. Bide jakinik gabe, parez pare dugun Pagomotxeta aldera jaitsiko gara, eta hesiaren ondotik pagoz inguraturik dagoen gainera igo. Ez dugu tontorraren seinalerik aurkituko, eta beheranzko bidea hartuta Lurgorriko lepora jaitsiko gara. Eskalaborroko eta Aitzorrotzeko tontorrak ditugu hurrengoak, baina horietan kontu handiz ibili beharra dago, kareharrizko haitzek osatzen duten lapiazak ibilera zaildu egiten baitu, eta gertu dauden amildegiak ez dira nolanahikoak. Kareharrizko paretak hegoaldetik gaindituko ditugu, eta, konturatzerako, bidea leundu, eta erosoagoa egingo zaigu. Belarrak harriaren lekua bete, eta erabat erraztuko digu helmugaraino geratzen zaigun tartea. Alanbrezko hesiak bereizten dituen bi paisaiak lagun, aurrez aurre ditugun bi mendi tontorretara igotzeari ekingo diogu. Saratsa eta Tunelgaina atzean utziko ditugu, eta gure mendean ikusi dugun pista zabal aldera jaisten hasiko gara. Segidan, tunelaren ondoan dauden bentetara jaisteko aldapa pikoa eta laburretik jaitsi eta berehala ailegatuko gara abiapuntura. Bertatik, Urbasa aldera hedatzen den gailurreria osatzeko asmoa beste baterako utziko dugu, eta gaurkoak utzitako zapore bikainarekin etxeranzko bidea hartuko dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] tfbkwn13d2i3uzmexebin9qc6uamwxl 0 4682 20352 19996 2020-06-25T20:41:45Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.jpg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Aitzulo leize ikusgarria.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Orkatzategi, Ametzueta, Iruaitz |distantzia = 8 kilometro |ingurunea = Araozko lurretan, Orkatzategi mendiaren magalean dago Aitzulo, haizeak eta urak zizelkatutako leize ikusgarri bezain txundigarria. Naturaren opari aparta da. {{udalerria|Oñati}}. |abiapuntua = Araotz |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=16468&fetxa=2013-03-22&orria=036&kont=001 }} '''Araozko lurretan, Orkatzategi mendiaren magalean dago Aitzulo, haizeak eta urak zizelkatutako leize ikusgarri bezain txundigarria. Naturaren opari aparta da. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=16468&fetxa=2013-03-22&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Araotzera heldu aurretik ({{udalerria|Oñati}}, Gipuzkoa), Jaturabeko urtegiaren ondotik pasa eta nekazaritza giroko ingurune batean murgildu garela sumatzen da. Atzean Arrikrutzeko leizeak utzi, eta Sandailiko haitzuloa dagoen ingurutik pasa gara. Denbora apur bat izanez gero, merezi du Sandaili edo San Eliasko haitzuloa bisitatu eta elezaharrek eta antzinako sinesmenek zer dioten gogora ekartzea. Gertu dira eskalatzaile gazteak eta hasiberriak trebatzeko paretak. Berehala heldu gara Araotzera, aditu batzuen ustez, Lope Agirre esploratzaile eta konkistatzaile euskaldunaren jaioterrira, hain zuzen ere. Automobila aparkatu, eta Elizalde auzoan dagoen elizaren ondoan eman diogu hasiera gaurko ibilaldi samur honi. Errepidetik gorantz egin, eta berehala heldu gara Aizkorbe baserriaren ondoan dagoen ondo zaindutako ikuztegira. Bide asfaltatuak lurrezko pista bati lekua utzi, eta berehala iritsi gara lehen bidegurutzera. Ezker aldetik Andarto aldera zuzentzen dena baztertu, eta eskuinekoari heldu diogu. Basoa zeharkatzen duen pista zabalean zehar erraz irabazi dugu altuera, eta ordu erdi pasatxo bete dugunerako, bertako biztanleek Txirikillaleku izenez ezagutzen duten ingurura iritsi gara. Gertu ikusi dugu Ugastegiko Santa Krutzeko ermita, eta desnibel txiki bat gaindu ostean, bertara igo gara. Baseliza hori 1835ean eraiki zuten, eta, garai batean, maiatzaren 3an ospatzen den Santa Krutz egunean, etxeak eta aziendak ekaitzetatik babesteko konjurua egin ohi zen. Talaia bikain horretan denbora tartetxo bat hartu dugu gure mendean hedatzen den paisaiaz gozatzeko, mendiaren magalean barreiatzen diren baserri eta zelaiei so. Baseliza atzean utzi, lepora itzuli, eta Orkatzategi aldera jo dugu, bide nabarmenari jarraituz. Linatzako tumuluaren ondotik pasa, eta gas kanalizazioaren paraleloan marrazten den pistatik Urtapotoluetako trikuharri eroriaren ondora iritsi gara. Iruaitzeko gailurrera doan bidexka ezker aldera utzi dugu. Bide leuna pixkanaka gogortzen hasi da, eta gailurrera gerturatzen goazen heinean, abiadura moteldu behar izan dugu, azken aldapa motza baina bizia da eta. Arnasa estutu eta iritsi gara gailurrera. Merezi izan du ahaleginak, gaurko gure bigarren postala osatzeko hamaika osagarri aurkitu baitugu. Mendia hemen bukatzen dela dirudi, Urkulu aldera guztia amilduko balitz bezala, eta horren inguruan herriak, auzoak eta baserriak barreiaturik. Nolako gozamena! Motxilak lurrean laga, eta talaia paregabe honetatik gertuko zein urrutiko paraje eta mendiak identifikatzen igaro ditugu hurrengo minutuak. Abiapuntura itzultzeko ordua iritsi da, eta motxilak bizkarreratu eta maldan behera jarri gara. Berehala iritsi gara Aitzgaineko —Araozta ere esaten zaio— urtegi txikiaren ondora. Izen bera duen tumulua ere bertan ikusi dugu. Hemendik aurrera uraren ibilbidearen (PR-GI 102) bide seinale zuri eta horiei jarraitu diegu Aitzulora heltzeko. Xenda estu batek kobazuloaren atariraino eraman gaitu, eta harri eta zur geratu gara haizeak eta urak zizelkatu dituzten forma bereziak ikustean. Geologiaren kapritxoa den hori euskal geografian aurki daitekeen leku magiko eta berezienetako bat da. Kareharrizko arrokan irekitako arku desberdinen segidaren amaieran, arku handi batek haranaren amildegirantz gonbidatzen zaitu. Isilean eman ditugu hurrengo minutuak. Barruko bazterrak arakatu ostean, naturaren katedral horretatik atera, bidera itzuli, eta, markei jarraituz, borda baten ondotik igaro, pinudiaren ondotik jaitsi eta Zubia auzoraino heldu gara. Xenda eroso batek errepidean utzi eta Ugaran auzorantz jo dugu. Erreka bazterrean dagoen ikuztegiaren ondotik pasa, eta aldapa motz baina piko batek Araozko San Migel elizaren atarian utzi gaitu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] kw1k3mdt05x51iua420whualawxl7nl 0 4683 20785 20562 2020-06-26T08:37:29Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68001-Bidarrai-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Beherea}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Harriondi, Zelaiburu, Itsusiko harria |distantzia = 11,5 kilometro |ingurunea = Harpeko Saindua Itsusiko Harrian dago. Bidarraitarrek ez ezik, inguruko eskualdeetako bizilagunek ere estimu handia diote. {{udalerria|Bidarrai}}. {{udalerria|Baigorri}}. {{udalerria|Ortzaize}}. |abiapuntua = Bidarrai |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=15873&fetxa=2013-03-15&orria=044&kont=001 }} '''Harpeko Saindua Itsusiko Harrian dago. Bidarraitarrek ez ezik, inguruko eskualdeetako bizilagunek ere estimu handia diote. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=15873&fetxa=2013-03-15&orria=044&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Zelaiburuko hormatzarraren oinaldean haitzulo bat dago ({{udalerria|Bidarrai}}, Nafarroa Beherea). Harpeko Saindua du izena, eta eskualdean oso ezaguna da. Tradizioari jarraituz, santu bati kultua ematen zaio barrualdean, iluntasunaren babesean. Gizaki itxurako estalagmita bat da, eta barrunbearen bazter batean ikusiko dugu ura emeki-emeki dariola. Sinesmenaren arabera, harri bitxi horretatik isuritako xortek larruazalaren eritasuna osatzeko gaitasuna dute. Aipatutako tradizioa jaso zuten aspaldi Barandiaranek eta Peña Santiagok, beste etnologo askoren artean. Ikerlarion ustetan, joan den mendera arte lagun ugari biltzen ziren haitzuloaren bake girora. Oihalezko xingolak eskuan, kareharriaren azaletik jariotako ur finez eritasuna osatzeko xedez joaten ziren erromesak. Gaur egun, ordea, txanponak, kandelak eta uraren erritoan erabilitako xingolak desagertu dira, nahiz eta hainbat arrasto ikus daitezkeen. Harpeko Sainduaren haitzulora igotzeko, {{udalerria|Bidarrai}} herrian hasiko gara ibili-ibilian. Errobi ibaia zeharkatu, eta autoan maldan gora jarraituko dugu. Aldats pikoa gainditu beharko dugu pilotalekuaren ondoko aparkalekura iristeko. Autoa hantxe utziko dugu, Iparla aterpearen eta herriko etxearen aurrean. {{udalerria|Bidarrai}} bera talaia polit batean dago, eta, aroak lagunduta, ikuspegi zabal bat ikusiko dugu: inguruko baserri multzoa eta Iparlako mendilerro galanta, besteak beste. ==Bidarraitik Harpera== Herriko etxearen kantutik jarriko gara abian, frontoiari bizkarra emanez. Menditarrena aterpearen aurrean, ezkerretik doazen bide-seinaleak bazter egin, eta urratsak, oraingoz, {{udalerria|Ainhoa}} aldera egingo ditugu. Asfaltoak behera egiten lagunduko digu, leunkiro. Errepideak banatzean, ezkerretik jarraitu, eta, GR 10 zidorrari eutsiz, belardia korritzen hasiko gara. Urrizate izeneko landa etxera iritsiko gara arin-arin. Orduan, maldan gora abiatuko gara. Aldapa amaitu bezain pronto, Harriondora doan basabideari muzin egin, eta Aritzakun ibar zirraragarrirantz joango gara. Urkiak gogaide, zehar-zehar jarraituko dugu, errekara jaisteko zirkinik egin gabe. Zorionez, harbide batez jantziko da bidea. Galtzada zaharretik, haatik, ez dugu metro askorik egingo. Lehen bihurgunetik hurbil, harbidea utzi, eskuinera egin, eta behera egiten hasiko gara. {{udalerria|Baztan}} errekaren ondo-ondoan jarriko gara laster. Infernu zubia, hurbil. Zubia gurutzatu gabe, errekan gora hasi, eta Aritzakun ibarrera bidean segituko dugu. Infernu Zubiko borda errekaren altzoan ikusiko dugu. Basaburu inguruan, gasna-arditegirako bidea bazter eginez, GR 10 zidorreko arrasto zuri-gorriak jarraituko ditugu. Erreka zeharkatzeko aukera laster izango dugu. Ertzaz bestaldeko bideari men eginda, goratasuna hartu eta baserri batera iritsiko gara. Baserriaren atzealdetik doan basabideari jarraituko diogu haitzulotik jaitsitakoan. Oraingoz, gora eta gora egingo dugu, errepidetxoari begia kendu gabe. Sigi-sagaka, Arutxia baserriraino. Eskuinetik irteten den harrizko zidorrari jarraituko diogu han. Bidexka horrek Zarkanbideko lerroak osatzen duen harrizko zirkura hurbiltzen lagunduko digu. Hormatzarrera zuzen-zuzen joko dugu, xenda gogaide. Haitzuloa hormaren oinaldean ikusiko dugu, ur-jauzi xume bat sortu ohi den tokitik gertu. ==Aritzakungo ibarra== Haitzulotik irten, eta beheko baserrira jaitsiko gara berriz. Eremu pribatuan sartu —oinezkoek baimena dute—, eta baserriaren atzetik egingo dugu aurrera. Nafarroako mugara berehalako batean iritsiko gara. Jauzika amiltzen den erreka zeharkatuta, Itsusiko Harriaren Berezko Eremuan sartuko gara, parkeko seinale batek dion legez. Bide zabalak 180 graduko bihurgunea egitean, zuzen-zuzen segituko dugu, noranzkoa aldatu gabe. Aritzakungo bordak aurrean daude, eta harainoko tartea osatuko dugu. Aritzakun erreka igaro eta basabidean ezkerrera hartuta, Bidarraira joko dugu. Sumus bentaren ondoko zubitik igarota, ezkerrera egin, eta Basasagar baserrira iritsiko gara. Turxilenia baserri multzora iritsiko gara denbora luzea pasatu gabe. Han gasna erosteko aukera dago. Errepidetxoa sigi-sagaka hasten denean, ibilbidearen hasieran ikusitako harbide zaharra bistaratuko dugu. Gaztainondoak eta haritzak lagun, Bidarraira iritsi, eta zirkuitua herriko plazan itxiko dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 9vsghdyrejuur26vhar4hlbbsxissjl 0 4684 20682 19864 2020-06-25T21:15:14Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67981-Andoin-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Andoin, Toberiako iturburua |distantzia = 3,5 km. Ordu 1 eta 30 mn. |ingurunea = Andoingo mendatera bidean, Toberiako ur biziak amiltzen dira. Ikuskizun aparta gertatzen da euri jasen ostean. Uraren harrabotsak gidatuko gaitu helmugara. |abiapuntua = Andoin |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=15256&fetxa=2013-03-08&orria=040&kont=001 }} '''Andoingo mendatera bidean, Toberiako ur biziak amiltzen dira. Ikuskizun aparta gertatzen da euri jasen ostean. Uraren harrabotsak gidatuko gaitu helmugara. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=15256&fetxa=2013-03-08&orria=040&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Ur-jauziak ikusteko urtaro egokiak negua eta udaberria izan ohi dira. Arabako Lautadako ekialdeko muturrean, esaterako, Nafarroako muga-mugan, bi salto eder suertatzen dira. Horietako bat, aski ezaguna da: Lezeko haitzulo galantaren sarreran dago, Ilarduiako barrutian. Bestea, Toberia da. Askoz basatiagoa da, eta Entziako mendilerroko ipar magalean ikusiko dugu, Andoindik (Araba) gertu. Ibilbide horri jarraituz, bigarrenaz gozatzeko aukera dugu; izan ere, azkenaldiko euri jasek ikuskizun aparta laga digute Andoingo mendate zaharraren inguruan. Leku izenari dagokionez, ohikoa izan da Toberia hitza gaztelaniazko ''tubería'' izenarekin lotzea. Egia da, bestalde, Andoingo ur jarioak herriko kontsumoa bermatzeko hartu izan direla. Hori dela eta, ur-jauzi handira iritsi aurretik, hoditeria baten arrastoa ikusiko dugu. Eta, iturburutik hurbil, aspaldiko aprobetxamendu bateko arrasto susmagarria. Gerardo Lopez de Gereñu etnologoaren ikerlana ezinbestekoa da, beraz, misterioa argitzeko. Toberia (eta ez ''tuberia'') jasoa du (''Toberiako ur-jauziak'', hain justu), Entziako mendigunean. Agian toponimo horrek tobarriarekin du zerikusia, ur-jauzien ondoko substratuan tobarria azaleratzen baita. Andoingo herriko plazako errotondan, eskuinera bost bat metro egin, eta ezkerretik doan kaleari ekingo diogu. Toberia errekaren gainean igaroko gara. Baso aldera joko dugu, zuzen-zuzen. Hariztian, laga bat gurutzatu, eta ezkerrera hartuko dugu. Hesiaren ondoko bidea utzita, eskuinetik irteten den bideari men egingo diogu berehala. Gora egiten hasiko gara, poliki-poliki, bidea erraz lokazten baita euria goian behean egiten duenean. Hamar bat minutu emango ditugu gora egiten. Une batez, bi pago sendo ikusiko ditugu basabidearen ondoan. Eta, aurrerago, malda samurtzean, bidebanatze bat. Ezkerrera joko dugu han goian, bidarriak eta pintura seinaleak alde batera utzirik. Jaitsiera xume batek lagunduko digu Akarteko sakana korritzen duen errekastoaren ondoraino. Erreka horrek eskuarki ur kopuru txikia baitarama, bi salto egin, eta beste ertzera aldatuko gara. Langa bat zeharkatu, eta gora egingo dugu, Toberia errekaren ibilbidearekin bat egiteko xedez. Toberia ez da patxadaz jaisten diren horietako bat, jauzika eta boteka doan emari zukutsua baizik. Azaleko urak biltzen diren tokira iritsiko gara laster. Errekaren erdian, urak erregulatzeko den burdinazko uhate txiki bat dago. Huraxe baliatuko dugu erreka igarotzeko. Gero, aldats pikoa igota, Andoindik datorren bide batera irtengo gara (bide hori hartuko dugu herrira bueltatzeko). Bidegurutzean, beraz, eskuinera egin, eta hegoaldera egiteari eutsiko diogu. Ur biltegi zahar batera iristeko ehunen bat metro falta direla, lehen ur-jauziaz gozatzeko aukera izango dugu. Uraren harrabotsari jarraituz, lehen ikuskizuna begien aurrean izango dugu. Bide zabalera irtenda, ur biltegira bidea hartuko dugu. Eraikin xumearen atzealdetik jarraituko dugu gero, goma beltzari begia kendu gabe. Fraide iturri zaharrera iritsiko gara, gehiegi nekatu gabe. Harritzan gora egingo dugu orduan, hormatzarraren oinaldeari segika. Metro batzuk baino ez, eskuinera egin behar baitugu lehenago ikusitako ur-jauziaren gaineko terrazara iristeko. Panoramika ezin da lerrootan deskribatu, ikaragarria baita euri jasek Entziako barrunbeak asaldatzen dituztenean. Errekan gora eginez gero, gainera, iturburu nagusia ikusteko aukera paregabea dugu. Iturburutik, lehen aipatutako bidegurutzera jaitsiko gara. Uhate txikira doan basabidea baztertu, eta iparraldera joko dugu, erreka gurutzatu gabe. Bide zabala itxitakoan, zidorrari jarraitu, eta bidea berriz zabaltzean behera egin, eta herrira iritsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] c2w9672rfjdthe8tdltu6z0y8i6oic0 0 4685 20696 20229 2020-06-25T21:15:31Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67970-Urritzate-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Zaila |lekuak = Aizpitza gaina, Antseta, Arreta lepoa, Iparla, Sumusako benta, Alkaxuri, Gorramakil, Urritzate |distantzia = 24,5 km. 7 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Urritzateko haran ezkutua gordetzen duten mendietan, Euskal Herrian egin daitekeen ibilaldirik ederrenetakoa egiteko aukera paregabea du mendizaleak. |abiapuntua = Aizpitza gaina ({{udalerria|Baztan}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=14621&fetxa=2013-03-01&orria=036&kont=001 }} '''Urritzateko haran ezkutua gordetzen duten mendietan, Euskal Herrian egin daitekeen ibilaldirik ederrenetakoa egiteko aukera paregabea du mendizaleak. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=14621&fetxa=2013-03-01&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Iparla, Alkaxuri eta Gorramendiko mendiek gordetzen duten Urritzateko haran ezkutua ohiko mendi ibilbideetatik at egon da urteetan. Egun, bertaraino autoz gerturatu daiteke, eta ondoan dagoen Aritzakun haranarekin batera, bisitari asko jasotzen dituzte. Ordura arte zuten xarma galdu dutela esan daiteke, baina zorionez ez dute galdu betidanik erakutsi duen edertasun basatia. Mendizale gehienek Sumusako Bentako ingurua aukeratzen dute mendietara igo edota itzuli osoa egiteko. Guk, aldiz, Gorramendi eta Iparlako mendilerroak lotzen dituen mendikate apalago bat aukeratu dugu. Elizondotik (Nafarroa) Otsondoko mendatera igo (N 121B), eta eskuinetik, Gorramendi aldera ateratzen den errepide asfaltatutik, Aizpitza antenaren azpira helduko gara. Errepidearen bazterrean autoa utzi eta berehala, eskuinetik Iparla aldera ateratzen den bide zabala hartu dugu. Mendi muinoen magaletan zehar erraz egin dugu aurrera. Inzpideko eta Meaka lepoak pasatu, eta Lizarlepora iritsi gara. Inguru bakarti honetan dauden pagadiak eta zelai zabalak tartekatuz, Astate mendiaren magaletara gerturatu gara. Abiatu garenetik eta kasik ibilbide osoan zehar, lurrean eta zuhaitzen enborretan margotutako borobil arrosa txiki batzuek asko lagundu digute bide zuzena aukeratzen. Xenda on batek basoan murgildu, eta lepora heldu aurretik, ''Arrietako surtsa'' izena duen iturrian zintzurra freskatu eta kantinplorak betetzeko aukera izan dugu. Arrietako lepotik gertu, Izpegitik datorren bidearekin bat egin dugu, eta aurrez aipatutako bide seinaleekin batera, GR 10ari dagozkion marka zuri-gorriak izan ditugu lagun. Aurrez aurre dugun malda pikoari heldu, eta xenda estu batetik, harri eta garo artean Tutuliaren tontorra ezker aldetik inguratu, eta Gapelu lepora jaitsi gara, Iparlako tontorrera igotzeko azken aldapari ekinez. Erpin geodesikoa eta buzoi zaharra. Iparralderantz, lainoak dena estaltzen du, eta ezin izan dugu itsaso zuriaren mendean dagoen ikuspegiaz gozatu. Hegoalderantz, berriz, Alkaxuriko piramide zorrotza, Urritzate eta Aritzakungo haranak. Gertu, Itsusiko haitzak eta Lapurdiko mendirik garaiena ikusiko dugu: Artzamendi. ==Alkaxuri== Alkaxurira igotzeko abiapuntua den Sumusako benta aldera jaisteko, GR 10ak gailurreriaren paraleloan doan bidea erakutsi digu. Azkar jaitsi gara Iparlako lepora, eta metro batzuk aurrerago, markak utzi eta ipar-mendebalderantz jo dugu, belardian marrazten den xenda batetik. Horrela, Latxoko lepora heltzean, bidea zabaldu egin da eta malda bizian azkar galdu dugu altuera. Behean ikusi dugu Sumusako benta, eta hara iristeko, hasieran deseroso samarra den pista zabal batetik errepidera jaitsi gara. Luzea eta nekagarria gertatu zaigun jaitsieratik errekuperatzeko eta gure gainean dugun Alkaxuriko piramidearen tontorrera igotzeko, erreka bazterrean eseri eta hamaiketakoa egitea erabaki dugu. Zubia igaro eta bide asfaltatuan metro batzuk bete eta gero, ezker aldetik ateratzen den pista hartu, berehala utzi, eta ezkerretik gorantz egin dugu. Atsedenik apenas duen igoera oso gogorra da, eta malda biziak gainditzeak ahalegin handia eskatzen du. Igoera ia osorik ipar aldeko ertzetik egiten da, eta Ezkietako harkaitzen azpiko aldean dagoen lepora iristean, azken atsedena hartu dugu. Bidezidorra basoan barneratu, eta, sigi-saga, gorantz jo dugu. Aldapa gero eta pikoagoa da, eta kostata bada ere, tontorrera igotzeko azken ertz luzearen hasierara iritsi gara. Leku honetatik gailurrera doan bide hautsiari aurre egin, eta azken metroak bete ditugu Alkaxuriko tontorra zapaltzeko. Ikuspegi paregabea: Iparlako harresia, Gorramakil eta Gorramendi mendi multzoa, Itsusiko haitzak, Iguzkimendi eta Artzamendi… eta horien mendean, Urritzate eta Alkaxuriko haran ezkutuak. Abiapuntura heltzeko tenorean, gandor zirraragarrian zehar, kontu handiz jaitsi gara Gorostiko lepora. Aurrean dugun Bardako kaskoa ezkerretik saihestu dugu, eta xenda nabarmenari segituz gorantz jo dugu gandor belartsuan zehar, Gorramakil tontor aldera. Hona iristean, erabat aldatu da ikuspegia, perspektiba berri batekin egin dugu topo. Gorramakil, Otanarte eta Gorramendi tontorren gailurretan era guztietako arrastoak ikusi ditugu, antena erraldoiak, amerikarren base militarra izandako eraikuntzen hondakinak, asfaltatutako errepidea… inguru ederra ezabatu duten gizakiaren opariak. Eremu atsekabegarri honetatik Aizpitza antenaren ondoraino jaitsi gara, pista eta belazeak tartekatuz. Ezker aldetik saihestu, eta berehala heldu gara abiapuntura. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] op569zprwam983n70w8dby1j7xqif38 0 4686 20799 20587 2020-06-26T08:37:43Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67951-Getaria-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Zarautz}}, Santa Barbara, Getaria, San Anton |distantzia = 9,4 km. 2 ordu eta 45 mn. |ingurunea = {{udalerria|Zarautz}} eta Getaria herriak oinez lotzean, mahastien marea berdea eta itsasoaren urdina nahasten dira gure begi ninietan; ingurumaria paregabea da. |abiapuntua = Zarautz |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=14030&fetxa=2013-02-22&orria=037&kont=001 }} '''{{udalerria|Zarautz}} eta Getaria herriak oinez lotzean, mahastien marea berdea eta itsasoaren urdina nahasten dira gure begi ninietan; ingurumaria paregabea da. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=14030&fetxa=2013-02-22&orria=037&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Kostatik gertu dago bide hau, oso ezagunak diren txakolin mahastien artean zabaltzen delarik, eta mendizale, erromes eta ibiltari askorentzat, horrek bereziki erakargarria egiten du. Bide batez, {{udalerria|Zarautz}} eta Getaria herriek (Gipuzkoa) dituzten altxor arkitektonikoak ere merezi du bisitatzea. Zarauzko Andre Mariaren Zeruratzea parrokiaren ondoan eman diogu hasiera gaurko ibilaldiari. Azpeitirantz doan errepidean, zahar etxearen ondotik igotzen den bidea hartu dugu. Puntu horretan, hiru ibilbide elkartzen dira: GR 121 (Gipuzkoako itzulia), PR-GI 35 eta PR-GI 32. Galtzada bizi eta piko bati ekin diogu, lehen txakolin mahastien ondora iritsi arte. Lehen izerdi tantak kopetatik irristatzen hasi orduko, porlanezko bidearekin gurutzatu, eskuin aldetik Santa Barbara ermitara iritsi, eta bertan Zarauzko bista ederrez gozatu dugu. Bide nagusira itzuli, eta igotzen jarraitu dugu berriro galtzada zaharrarekin bat eginda. Asfaltoarekin bat egin, eta ezkerretik doan bidea utzita (GR 121 eta PR-GI 35), zuzen segitu dugu, parean ikusi ditugun mahastiak nagusi diren lurretara. Mahastien itsaso berdean dauden hainbat baserriren ondotik pasatu, eta berehala iritsi gara Txakolin Talaia begiratokira. Marea berdea da nagusi itsasoraino amiltzen diren lur hauetan ikusten dugun irudian. Gertu ditugu Getaria eta San Anton mendia —''Getariako Sagua'' izenez ezaguna—. Meagatik datorren errepidearekin bat egin, eta maldan behera abiatu gara ezker-eskuin hedatzen diren mahasti bikainen artean. Herrira gerturatzean, Balentziaga museoa gure eskuinera utzi, eta eskaileretatik herrira jaitsi gara. ==Getaria== Herriko kale zaharretatik jaistean, imajinatu nahi izan dugu lau urtean behin udan egin ohi den Juan Sebastian Elkano eta hamazazpi marinelen lehorreratzearen antzezpena —Sanlucar de Barramedan egindakoa—. Herri zaharra ezagutzeko modurik onena haren kaleetan murgiltzea da, eta aukera ezin hobea izango dugu historian atzera egiteko. Getarian hainbat garaitako arrasto ugari aurki daitezke: Salbatore parroki eliza, {{udalerria|Zarautz}}, Olasotarren eta Aldamar dorretxeak, San Roke kaleko etxe gotikoak, Katraponako pasabidea, Juan Sebastian Elkanoren estatuak eta monumentua... Gure ibilbidearekin jarraitu dugu, eta, horretarako, porturaino jaitsi gara, San Anton ezagutzeko asmoz. ''Getariako Sagua'' izenez ezaguna den San Anton mendira garai batean itsasoz bakarrik joan zitekeen; izan ere, XV. mendera arte, uhartea izan zen. Landarez inguraturiko uharte izateak askoren gotorleku bilakatu zuen; uharteak urtetan funtzio militarrak bete zituen. Ondoren, 1563. urtean, getariarren lanari esker, istmo baten bitartez herriarekin lotu zuten arratoia, eta bertarako bideak erraztu zituzten. Portutik abiatu, eta sagurantz igotzeko dagoen oinezkoen bidea hartu dugu. Goranzko bidean, hainbat irudi ikus daitezke, hormek hartzen dituzten forma bitxien eraginez, baina badira Portugaldik Getariara heldutako Manuel Fernandesek eginiko eskulturak ere. Hala, harri batean emakume baten irudia ikus daiteke, batetik, eta baita arrantzaleak sarea eramanez irudikatzen duen beste eskultura bat ere. Bideari segituz, itsasargiaren ondora heldu gara. Egun itsasargia dagoen lekuan, ermita bat zegoen lehen, eta, 1813an, ermita hartan itsasargia jartzea erabaki zuten; izan ere, itsasotik zetozen arrantzontzi askok gainontzeko mendiekin nahasten zuten San Anton, eta asko bertan urperatuta geratu omen ziren. Itsasargia utzi eta gorako bideari jarraituz, mendiko punturik altuenera iritsi gara, eta, hantxe, Katxapo izeneko eraikuntza txikia dago. Hortik, euskal kostaldearen ikuspegia zoragarria da. Zarautzera itzultzeko, portura jaitsi, eta hondartzaren gain aldetik, orain urte gutxi zabaldu duten {{udalerria|Zarautz}} eta Getaria arteko pasealekura igo gara. Erabat laua da pasealekua, eta errepidearen paraleloan doa; bertatik aukera ezin hobea izan dugu kostaldearen paisaiaz gozatzeko. Goian geratu da mahastien distira berdea, eta orain, itsasoaren urdina dugu lagun, abiapuntura heltzeko. Zarautzen ere badugu zer bisitatu: Narros jauregia, Musika plazan dagoen Makatza etxea, Dorre Luzea, Dotorekua eta Portu Etxeak, Andre Mariaren Zeruratzea parrokia, Frantziskotarren eliza eta komentua eta Santa Klara komentua, besteak beste. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] cizgwh9y3w3viz6rb58i3ohfd08tzkf 0 4687 20834 20665 2020-06-26T08:38:20Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67923-Agurain-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Agurain}}, Pedroko hezegunea, Arrizabalaga, Sorginetxe trikuharria, Sallurtegi |distantzia = 9 km. 2 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Pedroko hezegunea sosegurako leku bilakatu da hegaztientzat; gozamenerako habia ibiltarientzat: bertako bazter bustiek interes ekologikoa suspertu zuten adituen artean eta eremua itxuraldatu egin zuten. |abiapuntua = Agurain |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=12752&fetxa=2013-02-08&orria=036&kont=001 }} '''Pedroko hezegunea sosegurako leku bilakatu da hegaztientzat; gozamenerako habia ibiltarientzat: bertako bazter bustiek interes ekologikoa suspertu zuten adituen artean eta eremua itxuraldatu egin zuten. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=12752&fetxa=2013-02-08&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Uransolo deritzan parajetik urrun ez, Agurainen (Araba), Pedroko hezegunea zabaltzen da. Bazterrak arakatzeko zidorrak eta behatoki bat egokituak izan dira han, naturaz gozatzen laguntzeko. Pedroko urmaelaren sorrerari dagokionez, ulertu behar dugu garai batean euri-ura eta lur azpitik jariotako ura bertantxe pilatzen zirela. Tamalez, ur-laster emaritsuek uholdeak eragiten zituzten Aguraingo hiribilduan. Bestalde, Pedrokoko bazter bustiok interes ekologikoa suspertu zuten adituen artean, hegaztientzat pausaleku paregabea izan zitekeelakoan. Horiek horrela, eremua itxuraldatzeko proiektu bat hezurmamitzen hasi ziren. Lehen lanak aurrera eraman zituzten berehala. Paseorako azpiegiturak, geroago, bigarren fasean. Egun, Lautadako eskualdea zeharkatzen duten hegaztiek bazkaleku paregabea dute Pedrokoko ur-eremuan. Ibilbidea Aguraingo hiribilduan hasiko dugu. Ibili-ibilian jarriko gara San Joan elizaren ondoko aparkalekuan. Burdinazko uztai batzuk ikusiko ditugu plazatik metro gutxira: ''Eraldaketa'' izena daraman artelana da. Eskultura bitxia inguratuta, Zumalburu kaletik jarraitu eta, hegoaldera eginez, Entzia mendilerroari begira jarriko gara. Gero, Salgorri izeneko kaleari jarraituko diogu trenbidera iristeko. Burdinbidea babesten duen porlanezko hormara iritsitakoan, eskuinera egin eta haren paraleloan jarraituko dugu, harik eta trenbidearen azpitik igarotzeko aukera izan arte. Orduan, tunel txikia zeharkatu, eta, trafiko seinaleari jaramon eginez, Euroclor enpresako bulegorantz joko dugu. Enpresari gortea egiten dioten makal lirainak ikusiko ditugu han. Haien ondoan jarraituko dugu, ur-emari gutxiko errekastoari begia kendu gabe. A-1 errepide nagusiarekin bat egiteko gutxi falta dela, errekastoaren ondora jaitsi eta autobidearen azpitik igaroko gara. Tunel luzea da eta, eskuarki, euri-urek aho iluna zeharkatzen dute. Hala gertatuta ere, ez dugu paseoa txukun burutzeko eragozpenik izango, ezkerraldean harriz osatutako igarobidea dago eta.Tuneletik irtendakoan, ezkerrera okertu eta asfaltoaren gainean jarraituko dugu. Metro batzuk baino ez. Eskuinaldean landabide bat agertzean, errepidetik aldendu eta hartxintxarrezko bideari ekingo diogu. Aurrez aurre, Entzia-Iturrieta mendigunea dago; gertuago, Pedroko hezeguneko behatokia. Bideak talaia horretaraino lagunduko digunez, autoentzako aparkalekura iritsi arte jarraituko dugu. Hezegune zabalaren gaineko panoramika hartzearen kariaz, talaiaraino bertaraino igoko gara. Largabistek lagunduta, hezegunea bisitatu ohi duten hegaztiak bistaratzeko aukera paregabea dugu. Bisita amaiturik, tontortxotik jaitsi eta ezkerrera joko dugu. Hezegunea inguratzen duen bideari eutsiko diogu. Egoera kaskarrean dauden egurrezko zutoinei men egingo diegu, ezeren berri ematen ez duen argibide taula batera iritsi arte. Bide sardan, ezkerrera egin eta, Salgorri urmaela alboan utzita, Alangua herrira begira jarriko gara. Soa ezkerraldera luzatuta, Sorginetxe trikuharria ikusiko dugu. Lur-sailek inguratuta dago behialako tenplua, elorri zuriek ederki babestuta. Haren ondora iristekoak gara gu ere, baina lehenago Arrizabalaga herritik igaroko gara. Egileor eta Arrizabalaga herriak lotzen dituen errepidean, ezkerrera hartu eta, asfaltotik irten gabe, Arrizabalagako iturrira iritsiko gara. Orduan, ezkerrera ekin eta arkitektura ederreko monumentura iritsiko gara. Trikuharriari bisita egin ostean, Arrizabalagara bueltatuko gara. Iturrian ezkerrera egin eta, asfaltoa gogaide, Opakuarako bideari ekingo diogu. Murumendi inguruan, errepidea zeharkatzen duen landabide bat ikusi bezain pronto, ezkerrera jo eta Salkurtegiko baserrira bideari ekingo diogu. {{udalerria|Agurain}} aldera jarrita, Sallurtegiko baserria hartzen duen muinoa aurrez aurre izango dugu. Behiala herrixka bat izan omen zen bertan; gaur egungo baserria, hari zegokion eliza xumea. Gerardo Lopez de Gereñu etnologo arabarrak ''mortuorio'' hitza ezarri zuen aspaldi desagerturiko herrixkak izendatzeko. Sallurtegi herri hustuetako bat da adituaren aburuz. Egun, ordea, abeltzaintzari eusteko ahaleginean dabilen baserri bakartua. Ama -Birjinaren jatorrizko irudiaren erreplika ikusiko dugu kanpoko hormari lotuta. Kino Gamarra eta Fernando Garcia de Kortazar eskultoreek ederki landua da. Santa Marina iturriko bidea hartuko dugu eta Opakuako abelbidearekin bat egitean, Litutxipiko biribilgunea inguratu eta herrian sartuko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] ptey2bcv28g8hu3dvwsh76gmv5lqp8w 0 4688 20814 20623 2020-06-26T08:37:59Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 67908-Madalenaitz-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = {{udalerria|Irañeta}}, San Migel ermita, Urruntzureko iturburua, Madalenaitz,Ganbelatxo, Aralar |distantzia = 11,2 km. 3 ordu et 30 mn. |ingurunea = Ezpeldiak janzten dituen mendi luze honen magalak oso malkartsuak dira; txikia da, baina txundigarria. Izenaren jatorria bertan zegoen Santa Maria Magdalenaren omenezko ermita batean dago. |abiapuntua = Irañeta |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=12142&fetxa=2013-02-01&orria=036&kont=001 }} '''Ezpeldiak janzten dituen mendi luze honen magalak oso malkartsuak dira; txikia da, baina txundigarria. Izenaren jatorria bertan zegoen Santa Maria Magdalenaren omenezko ermita batean dago. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=12142&fetxa=2013-02-01&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Aralar mendilerroaren hegoaldean dagoen mendi honen izenaren jatorria, dirudienez, bertan zegoen Santa Maria Magdalenaren omenezko ermita batean dago. Mendi apala da, baina ipar aurpegiko pareta bertikalak edonoren arreta erakartzen du, eta eskalatzaileren gutizia da. Guk, berriz, basoan murgildu eta sokaz lagundurik Sakanako talaia berezi honetara igo nahi izan dugu, ezpela nagusi den ezohiko bidetik. Irañetako kale bazterrean autoa utzi eta gero, martxan jarri gara. {{udalerria|Arakil}} ibaia gurutzatzen duen zubitik Done Mikel ermitaren ondora heldu gara. Aralarko itzuliaren bide seinale zurigorriak (GR 20) ikusi ditugu ibilbidearen lehen zati honetan. Aurrez aurre dugun Madalenaitzeko pareta bertikaletara gerturatzeko asmoz, porlanezko pistatik barrena, Araitztarren landetxearen ondotik pasatu, eta berehala pista utzi eta eskuinean ikusi dugun harrizko zubi txiki eta polit batetik erreka igaro dugu. Ezker aldera ateratzen den bide zabaletik aurrera egin dugu, beste pista zabal batekin gurutzatu arte. Baso mistoan marrazten den pista horren alboetan, gaztainondo zahar asko ikusi ditugu, pinu eta pago artean sakabanaturik. Pista horren aldapa gogorrenak igo ditugu, gure gainean mendiaren pareta bertikalak gailentzen direlarik. Eskuin aldetik ateratzen diren bizpahiru bide utzi, eta dozena erdi gaztainondo zaharren ondotik pasatu bezain pronto, bide nagusia utzi eta eskuinetik ateratzen den beste bide zabaletik gorantz egin dugu. Hasieran jarrita dagoen ''cairn'' txiki batek erakutsi digu bide zuzena aukeratzen. Lehen malda pikoak igo eta beste ''cairn'' baten ondora iristean, xendatik metro batzuk gora egin dugu soka luze baten muturra aurkitu dugun arte. Aldapa oso pikoa da, eta sokari esker errazagoa gertatu zaigu tarte hori gainditzea. Abentura txiki bat, harrigarria benetan! Eguraldi txarrarekin, bide hori ez da egokia, eta hobe Olazabalgo lepotik doana aukeratzea. Mendiaren paretaren azpitik eta ezpel artean, mendiaren goialdera igo gara, eta mendia puntatik puntara zeharkatzen duen bidezidorrarekin bat egin. Eskuin aldera jo dugu ezpelek osatzen duten tunel itxurako bidetik, eta tarteka ikusgaitz den xendari jarraituz Madalenaitzeko tontorrera heldu gara. Estrategikoki jarrita dauden plastikozko tira zuri-gorri batzuek bide zuzena aurkitzen lagundu digute, ezpela oso trinkoa baita. Gailurretik dagoen ikuspegia ederra da. Gure mendean dago Sakana, eta haren alboetara Satrustegi eta Beriango mendilerroak eta Done Mikel Aralarkoa ditugu, Artxuetako antenak nabarmentzen direlarik. ==Urruntzureko iturburua== Abiapuntura itzultzeko, etorritako bidetik atzera egin dugu, baina igotako aldapa pikotik jaitsi beharrean, mendilerroa oso-osorik zeharkatzea erabaki dugu, hori baita tontorrera igotzeko biderik errazena eta erabiliena. Hasieran, ezpeldiak ez digu utzi inguruaz gozatzen, baina xenda nabarmen batek zabaldi garbi batera eraman gaitu. Apenas alturarik galdu eta irabazi gabe, goi lautada txiki honetan egin ditugu hurrengo urratsak. Tarteka, bidea amildegira gerturatu eta arroka artean hedatzen da. Mendilerroaren bukaerara iristean, bideak beherantz egin du, eta azkar jaitsi gara Olazabal lepora. Ezkerreko pista zabaletik, zuhaitzen itzalpean, azkar jaitsi gara errekaren ingurura. Errekaren urak ateratzen duen hotsa entzutean, bide nagusia utzi eta eskuin aldetik ateratzen den bidetik erreka igaro eta Urruntzureko iturburuaren ondora ailegatu gara. Uda lehor samarra gertatu denez, ez da ur emari oso handirik, baina normalean Aralarko erraietatik sortzen den iturburu honetatik ur emari handia izan ohi da urteko beste sasoietan. Iturburuari bizkarra eman, eta harrizko pistatik, berriro itzuli gara landetxearen ondora. Masustak eta basaranak bildu eta gero, hemendik abiapuntura joateko hasieran hartutako porlanezko bidetik egin dugu aurrera. Done Mikel ermitara heltzean, Madalenaitzeko pareta bertikalei azken begirada eman, zubia igaro, eta herriko frontoian hartu dugu atseden. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 3n6ixe24djs5fpmanevu920xjscypvx 0 4689 20756 20518 2020-06-26T08:36:59Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68078-Zerain-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Zerain}}, Aizpita, Larraondoko zerrategia, Sagastibil baserria |distantzia = 7,5 km. 2 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Burdin meategiei buruz ditugun lehen erreferentziak XII. mendekoak dira, burdinaren ustiapena haize olen bidez egiten zenekoa. Inguru berezi eta harrigarria da. |abiapuntua = Zerain |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=11558&fetxa=2013-04-26&orria=044&kont=001 }} '''Burdin meategiei buruz ditugun lehen erreferentziak XII. mendekoak dira, burdinaren ustiapena haize olen bidez egiten zenekoa. Inguru berezi eta harrigarria da. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=11558&fetxa=2013-04-26&orria=044&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Zeraingo (Gipuzkoa) plazatik abiatu eta maldan behera Seguratik Legazpira doan errepidera jaitsi gara. Lehen bihurgunera heltzean, errepidearen eskuinaldetik Arane baserri aldera doan galtzada zaharrari jarraitu diogu. {{udalerria|Segura}} eta {{udalerria|Legazpi}} herriak lotzen zituen antzinako errege bide hau segituz berehala gara Iñurrategi baserriaren aurrean. Zubia gurutzatu eta erdi ezkutaturik dagoen karobi bat gure eskuinera utziz Presagainera iritsi gara. Artegi etxetik errepidera atera gara. Kilometro eta erdi bete ondoren, bidegurutzean, Aizpea auzora doan bideari heldu diogu. Olako zubiaren gainetik pasa, eta berehala heldu gara Txontxikine baserrira. Beste 200 bat metro bete behar izan ditugu errepidea utzi eta ezkerrera ateratzen den pistan barna abiatzeko. Pista zabala da, eta lurrak burdin mineralaren kolorea du. Lehen aldapak igo, eta XIX. mendean ingeles enpresa batek altxatutako Aizpita etxearekin egin dugu topo. Metro batzuk lehenago, eskuinera, meategietako labeak ikusi ahal izan ditugu. Behealdean, minerala kargatzen zen lekutik pasa, beste puntan dauden eskailerak igo, eta labeen ondora gerturatu gara. Inguru berezia eta harrigarria da. Labeen goialdera igotzeko baserria baino lehenago dagoen aldapatxoa igo dugu, eta bertatik beste eskailera txiki batzuk gainditu ondoren, trenbide zaharra iristen zen lekua ikusi dugu. XIV. mendean, Urola eta Debagoieneko burdinoletan lantzeko burdina ateratzen zuten, eta 1515. urtean, Errege-Erregina Katolikoek Aretxabaletako otaloratarrei Zeraingo meategiak ustiatzeko baimena eman zieten. Horrela, urte horretatik 1826. urtera arte meategietako ustiapena familia horren esku egon zen. XIX. mendearen bukaeran eta XX. mendearen hasieran, The Cerain Iron Company Limited konpainia ingelesa izan zen meategiak ustiatu zituena, eta gaur egun ikus daitezkeen eraikin eta egitura asko haiek egin zituzten. 1932an, berriz, alemaniar enpresari baten esku geratu ziren, eta, azkenik, 1941ean, Legazpiko Patrizio Etxeberria lantegiak hartu zituen; hamar urte geroago itxi egin ziren. Mendian galeriak zulatzen zituzten burdin karbonatoa lehengaia aurkitzeko, eta, ondoren, lokomotora baten bidez, galeria horietatik ateratako minerala labeetaraino eramaten zuten su emateko. ==Larraondoko zerrategia == Aldapan gora egin dugu, eta bidegurutze batera iristean, Zerrategia jartzen duen seinale zahar eta hondatu bat ikusi dugu. Toki horretan ezkerrera jo dugu, eta pista zabal eta erosoak pinudi batean murgildu gaitu. Laster, beste seinale batek ezkerrera ateratzen den beste bide bat hartzera gonbidatu gaitu, eta hemendik maldan behera Larraondoko zerrategira heldu gara, egurrezko ataka bat gainditu eta gero. XIX. mendearen bukaera aldera eraiki zen zerrategia. Lasurtegi errekaren uraz baliatzen da turbina bat mugitu eta bertako arotz tresnak martxan jartzeko. Izen bera duen baserriko biztanleek burutzen zuten lan hori, negu-udaberri garaian batik bat, baserrian lan gutxi eta errekak ur jario handia zuenean. 1960an, zerrategia erabiltzeari utzi egin zioten, baina oraindik mekanismo zaharkituak martxan ikusteko aukera dago. Metro batzuk beherago, izen bera duen baserria dago, eta horren ondotik pasa ondoren, errepidera jaisten hasi gara. Laurehun bat metro bete eta Urkullutako bidegurutzera iristean, errepidea utzi eta eskuinera jo dugu. Egurrezko langa gainditu eta gure eskuinera mendian zulatutako karobi bat utzi ondoren, ezkerreko bideari heldu diogu. Hurrengo bidegurutzean berriro ezkerrekoari jarraitu, eta maldan gora zikin xamar dauden hirurehun bat metro bete ditugu GR 34ari (transhumantzia bidea) dagozkion bide seinale zuri-gorriekin bat egin arte. {{udalerria|Donostia}} eta {{udalerria|Arantzazu}} lotzen zituen bide horrek ez du gorabehera handirik, eta bakarrik ingurua lokazten duten errekasto batzuk gainditu behar izan ditugu. Zeraineraino bidelagun izan ditugun seinale horiei jarraitu diegu, eta Sagastibil baserri ondora iritsi gara. Zikirin baserrian errepidetxoa utzi, eta eskuinaldera jo dugu. Goenetxe baserriaren hondarren ondotik pasa, eta bidezidorra segituz laster iritsi gara herriko jauntxoen jauregiaren ondora. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] e5iq1plvqixgaovxfntreudlg4dmfzx 0 4690 20575 19698 2020-06-25T21:13:19Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68059-Armentia-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = Armentiako benta, Pedruzoko zentrala, Argote, Ihudako ubidea |distantzia = 8,5 km. 2 ordu eta 15 mn. |ingurunea = Arabako ubiderik zabalena Trebiñun dago. Kanala bertatik bertara ezagutuko dugu, Armentiako bentan bi ordu pasatxoko ibilbidea abian jarrita. |abiapuntua = Armentiako benta ({{udalerria|Trebiñu}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=10902&fetxa=2013-04-19&orria=036&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=10902&fetxa=2013-04-19&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Gasteiz}} hiria handitzen hasia zen XIX. mende bukaeran. Industriagintzak hala exijituta, gasaren beharra inoiz baino beharrezkoagoa egiten ari zen. Tamalez, energiaren hornikuntza eten egiten zen sarri, eta, jakina denez, ondorio latzak ekartzen zizkion produkzioari. Gasaren eraginkortasuna kolokan jarri zen orduan, eta energiaren eredua aldatu beharra ikertzen hasi zen. Gasteizko hiri modernora energia elektrikoa ekartzeko lehen saioak egin zituzten orduan. Lehen konpainiak jaio ziren tupustean, herrialdeko aukera hidroelektrikoak aztertzeko helburuarekin. Hala nola Jugalez ibaiaren indarra baliatuko zuen Electra-Hidraulica Alavesa izenekoa. Eta, handik gutxira, bera bezain lehiakorra izateko prestu agertu zen Sociedad Electrica Vitoriana. Horrek Pedruzo ({{udalerria|Trebiñu}}, Araba) herri inguruan kokatu zuen bere unitate hidroelektrikoa. Argoteko bentatik Ihuda ibaia desbideratu eta 19 metroko ur-saltoa egokitu zuen Armentia inguruan. Apalegia, akaso, garai hartako lehiakortasunari eusteko. Hala ere, ubide zabala eraiki zuen harrizko zubitik (Argote, Araba) Pedruzoko zentraleraino. Hori bai, gertaera ahaztezina izan zen trebiñuarrentzat, XX. mende hasierak lehen lanparatxoak ekarri zizkien eta. Pedruzoko zentrala eta ubidea ezagutzeko asmoz, Armentiako bentan hasiko gara ibilian. Obekuri edo {{udalerria|Bernedo}} aldera joz, zentralera iritsiko gara laster batean. Errepidea uzteko unea da, eta ezkerretik doan bideari tipi-tapa ekingo diogu. Etxola batera iritsita, eskuinera jo eta ur biltegira igoko gara. Kanala eskuinean dugula, haren ondoan segituko dugu pitin bat, harik eta landaretzak bidea oztopatzen duen arte. Maldan gora egingo dugu orduan, eta gandorrera igoko gara. Pedruzo herri txikia ikusteko parada ezin hobea dugu talaiatik. Gainaldeari begia kendu gabe, bizkarretik jarraituko dugu. Begirada aurrera botaz, makaldi batek atentzioa emango digu. Haraino bideratuko ditugu gure pausoak. Makalen eta ubidearen ondora iritsita, galsoroak inguratu eta lehen zubixkara iritsiko gara. Ertzaz aldatu gabe, ezker aldera egin eta goratasuna hartuko dugu. Arte xume batzuk bistaratuko ditugu gandorrean. Haien ondotik igaro eta berehala, ubidera jaitsiko gara. Bigarren zubia ikusiko dugu han, baita intxaurrondo sail dotore bat ere. ==Harrizko zubia== Gora egingo dugu berriz ere, belarrez jantzitako tapiza gogaide. Aurrera begiratuko dugu; izan ere, errepidera irteten den bide dotorea ikusiko dugu. Harekin bat egingo dugu uste baino arinago. Asfaltotik nahiz muinoen oinaldetik aurrera egingo dugu gero. Kanal bera errepidearen azpitik igarotzen dela ohartuko gara bihurgunera iritsitakoan. Ezkerretik jarraituta, ubidearen gainean burdinazko pasabide txiki bat ikusiko dugu. Huraxe baliatuko dugu, emariaren gainetik igarotzeko. Bidexkari men eginez, harrizko zubira iritsiko gara. Ihuda ibaia eta kanala bereizten diren lekura, hain justu ere. Zubitik igaro ostean, ondoko soroak inguratu eta Argote herriraino jarraituko dugu. Arbina kaleari jarraituta, begi bakarreko zubira iritsiko gara. Ihuda gurutzatuko dugu eta, segidan, eskuinera egingo. Errekasto bat atzean utzita, ezkerrera okertuko dugu bidebanatzean. Hiru minutu geroago, eskuinera jo eta Pedruzoko bideari ekingo diogu astiro-astiro. Pedruzoko zubiaren aurrean gaudela, ezkerrera okertu eta maldan gora abiatuta, herrira iritsiko gara. Eliza inguruan, eskuinera egin eta Armentiako urbanizaziora jaitsiko gara. Ihuda ibaia gurutzatzea besterik ez da ibilbidea amaitzeko. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] j7a8hdgeunyygwvxsc0sogsz79zon5y 0 4691 20705 20677 2020-06-25T21:36:56Z PrudenTonkov 1890 /* Ibilbidea */ wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68054-Serantes-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = Mamariga, Serantes, {{udalerria|Santurtzi}} |distantzia = 7 km. Ordu 1 eta 45 mn. |ingurunea = Itsas mailatik 446 metrora zutitzen da Serantes handioski, isil eta otzan. Iragana gure artera ekarri dute Serantes mendian, ibiltariok naturaz eta historiaz goza ahal izan dezagun. |abiapuntua = Mamariga ({{udalerria|Santurtzi}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=10301&fetxa=2013-04-12&orria=036&kont=001 }} '''Itsas mailatik 446 metrora zutitzen da Serantes handioski, isil eta otzan. Iragana gure artera ekarri dute Serantes mendian, ibiltariok naturaz eta historiaz goza ahal izan dezagun. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=10301&fetxa=2013-04-12&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Serantes mendia Euskal Herriko kostaldeko mendebaldean altxatzen da, Abrako badiaren gainean, Santurtzitik (Bizkaia) gertu. Talaia horrek aurkezpen luzearen beharrik ez badu ere, aski ezaguna da miresmena eragin duela betidanik. Itsas mailatik 446 metrora zutitzen da handioski, isil eta otzan. Arima higitzeko joera erakutsi ohi du denboralearen aurka, batik bat iparraldetik datozen haize zirimolei aurre egiteko. Izan ere, ezin gaindituzko harresi baten moldean gailentzen da, aho biko nortasuna erakutsi nahiko balu bezala. Horren haritik, Serantesek ez omen die meatzariei aukera handirik laga barrualdeko altxorrak azaleratzeko, inguruko tontorretan gertatu denaz bestera. Bistan da Serantes kareharrizko mendigune trinkoa dela, sumendi gartsuaren tankera dakarrelarik ere. Duen kokapen estrategikoarengatik, hortaz, eraikin ugari hartu izan ditu isurialde bietan. Horietako batzuk —bateriak eta babeslekuak, esaterako— mendi magalean eta tontor txikietan eraiki zituzten. Lehen-lehenak harrizko babeslekuak izan ziren. Abrako badia eta Bilboko porturako mugimenduak kontrolatzeko asmoz, XVIII. mende hasieran eraiki zituzten. Baina ezer sonatua bada Serantes mendian, gandorra koroatzen dion dorre handia da. Historian murgildu diren adituek diotenez, dorretzar horrek, Torreon izenekoak, garrantzi handia hartu zuen 1868an, zaintzarako eta defentsarako eraikin sendoa zelako. Bi solairu eta terraza bat izan zituen. Hedagailu modernoaren ondoan dago, gaur egun erortzeko arriskuan. Atentzioa ekartzen duen bigarren elementua El Fuerte izenekoa da. Bi urtez zaharberritzeko lanak ezagutu dituen gotorleku pentagonala da. Dakigunez, XIX. mende bukaeran goititu zuten 800 metro koadroko eremu zabalean. Gaur egun, gotorleku ospetsua poliki-poliki itxuraz aldatzen ari da, Santurtziko Udalak ingurumen zentro bat egokitu nahi duelako han. Lehen fasea berriki amaitu dute, eta agerian da eremu militarraren hezurdura sendoa. Proiektuak aurrera egiteko desira erakusten baitu, bisitarientzako harrera gela izango dena txukundu eta sendotzeko gertu azaldu dira arduradunak. Krisi ekonomikoak egitasmoa ez badu zapuzten, hemendik bizpahiru urtera eskualdeko erreferentzia izan nahi duen ingurumen zentroa jendearentzat irekita ikusiko dugu. Santurtziko Mamariga auzoan emango diogu hasiera ibilbideari. Eliza eta Itsaso Ama eskola publikoak dauden plazatxoan, Mamariga kalea hartuko dugu, hots, botika eta aurrezki kutxa daudeneko kalea. Aldats gora hasiko gara Serantes mendiaren inguruko argibide taula ikusi arte. Adreilu gorriz jantzitako kalean gora jarraituko dugu. Eskailera batzuek lagunduta, ur-biltegiaren ondotik igaro, eta, porlanezko bidexkari men eginez, gailurreraino doan porlan bide zabalera iritsiko gara. Eskuinetik jarraituko dugu, atze-atzean Getxo eta Galeako lurmuturra Abrako badiaz bestaldean ditugula. Deigarriena, akaso, magalaren oinaldean ikusten dugun portuaren industrializazio itzela. Bizkaiko tontor nagusiak ere bistan izango ditugu, gora egin ahala: Ganekogorta, Pagasarri, Argalario, Iluntzar, Oiz, Artxanda, Udala eta Urkiola inguruko hortz zorrotzak, besteak beste. Behiala El Mazo gailur biribilak munizioa eta armak biltzeko bolborategi bat hartu zuen. Tontorrera igo gabe, muinoa inguratuko dugu, Los Llanos iturriko lepora iristeko asmoz. Atsedena hartzeko leku aproposa dago han, baita urmaelen garrantzi ekologikoaz eta anfibioez xehetasunak irakurri eta ikastekoa ere. Lepotik irten gabe, mariorratzak eta txitxi burruntziak hizpide izango ditu beste argibide taula batek. Sosegua hartu ondoren, maldan gora egingo dugu, bidexkari men eginez eta porlanezko bideari bazter eginez. El Llano inguruan hegaztiak eta txoriak behatzeko toki bat ikusiko dugu. Urmael txiki bat egokitu dute, uretara fauna erakartzeko asmoz. Largabistek lagunduta, txori eta hegazti mota ugari ikusteko aukera emango digu bazter horrek, betiere pazientzia pixka bat edukiz gero. Etxolaren ezkerraldetik jarraituko dugu, eta Nueve Cruces izeneko lepora iritsiko gara. {{udalerria|Abanto}} eta {{udalerria|Santurtzi}} udalerrietako mugan gaude. Bidexkari oratuta, sona handiko gotorlekura iritsiko gara. Tontorrera bidea erraza da jadanik, igarobide aldapatsuak bideratuko baikaitu dorrea eta hedagailuak altxatzen direneko talaiara. <gallery mode="packed"> El Fuerte Seranteseko tontorretik (Santurtzi).jpg|El Fuerte gotorlekua Seranteseko tontorretik. Punta Luzero eta Kardeoko bailara Seranteseko tontorretik.jpg|Luzuero eta Kardeoko bailara Seranteseko tontorretik.</gallery> == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 44grjouyoxnaaazxtxkodc6a8ptr7yw 0 4692 20504 19593 2020-06-25T21:12:06Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68039-Bardoze-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Lapurdi}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Bardoze}}, Miremont ur-gaztelua, Urgorri erreka |distantzia = 4 km. Ordu 1 eta 5 mn. |ingurunea = Bardozeko paisaia ondulatuan ur-gaztelu bat dago. Dorretzarreko terrazatik Aturriko parta landatuak eta Pirinioak aurkituko ditugu. |abiapuntua = Miremont ur-gaztelua ({{udalerria|Bardoze}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=9748&fetxa=2013-04-05&orria=036&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=9748&fetxa=2013-04-05&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Bitxia izanagatik ere, ibilbidearen hasiera talaia batean kokatu dugu. {{udalerria|Bardoze}} (Lapurdi) herritik gertu goititzen den Miremonteko ur-gazteluan, hain zuzen. Paradoxikoa bada ere, tipi-tapa aldapan behera hasiko gara, hariztian barrena. Urgorri deritzan parajea ezagutzeko asmoa dugu. Ibilbidea ondo has dezagun, abiapuntua zehaztu beharrean gaude, herria topatzeak buru-nahasteak eragin ditzake eta. {{udalerria|Bardoze}} herri xumea da, eta Lapurdi ekialdean dago, Nafarroa Beherearekin muga-mugan. {{udalerria|Bardoze}} bera Aturri ibaiaren ezkerraldean dago, mendirik gabeko paisaia ondulatuan. Baionatik {{udalerria|Ahurti}} aldera eginda, {{udalerria|Bidaxune}} eta {{udalerria|Gixune}} herrien artean ikusiko dugu {{udalerria|Bardoze}} herria. Ur-gaztelura iristeko, Miremonteko talaiara gidatzen duten bide seinaleei jaramon egingo diegu Bardozen. Ur-gaztelua dorretzar baten moldean goititutako ur depositu erraldoia baino ez da. Altuerari begiratuta, ez da mendizale batek bizkar zorroan eramango lukeen tontorra. Izan ere, itsaso mailatik 188 metrora zutitzen da. Hala ere, 360 graduko ikuspegi galanta eskaintzen die ibiltariei: Gixuneko parta landatuak iparraldean ikusiko ditugu, Aturri ibaiaren altzoan; Pirinioetako kate malkartsua, ordea, hego-ekialdean. Miremonteko ur-gaztelua ''eskalatzen'' den eraikin kuriosoa da, eta 77 eskailera maila metaliko egokituta ditu haren inguruan. Igarobide sekretu baten antzera, misterioa argituko dugu, behin terrazara iritsita: inguruak interpretatzeko xedez, orientazio mahai koloretsuak kokatu dituzte barandari itsatsita. Bardozeko ur-gaztelua ez da gertuko geografian ikusiko dugun bakarra. Frantzia aldera joz gero, ur-gazteluek eratutako sare zabala dagoela nabarmenduko genuke. Dirudienez, XIX. mendearen erdialdean eraikitzen hasi ziren porlanezko dorretzar horiek, zertarako, eta iturriko ura bazter guztietara iritsarazteko. Izpirik gabe, mende berriak nekazaritza munduari ekarriko liokeen modernotasunaren adibide ikusgarria. ==Ibilian-ibilian== Autoa ur-biltegiaren ondoan utziko dugu. Urgorriraino lagunduko diguten bide seinaleak atsedenlekuaren ertzean daude. Parkea ezkerrean utzi, eta, pintura arrasto horiak gogaide, errepidean behera hasiko gara. Peru Bidea dioen seinalearen parean, eskuinera okertu, eta Gixuneko partetara begira jarriko gara. Partak edo ''bartak'' Aturri ibaiaren uholde ordoki zabalak dira, ur goraldietan urpean izaten direnak. Aurten, euri jasak izan direla-eta, bazterrok paisaia liluragarriz jantzita agertu dira. Hamar minutu igaro gabe, bidetik irten, eta eskuinetik doan zidorrari ekingo diogu. Hasieran, ameztia inguratzen arituko gara. Ondoren, Urgorri errekastora jaitsiko gara. Ura malda behera egiten utziko dugu han. Guk ur-emari urria zeharkatu eta ibarrean gora egingo dugu. Laster, ordea, errekastoa berriz zeharkatu eta haren ondoan ibiliko gara, gorostiak, ametzak eta haritzak bidaide. Belardi baten aurrean, gora dirauen bideari muzin egin, eta ezkerretik doan xendari ekingo diogu. Otadian barrena paseo laburra osatuko dugu orain, hariztiarekin bat egin arte. Basabidetik metro batzuk baino ez ditugu egingo; izan ere, errekastora jaisteko aukera bertantxe aprobetxatuko dugu. Behealdean, errekastoa gurutzatu eta goratasuna hartzen hasiko gara. Gero, hesiaz bestaldean ikusiko dugun bide zabaletik jarraituko dugu. Bidebanatzean, ezkerrera egin, eta bizkarra korritzen duen hartxintxarrezko bidera irtengo gara. Betiere aldats gora, ehiztarien etxolatik igaro, eta {{udalerria|Gixune}}-{{udalerria|Bardoze}} herriak lotzen dituen errepidera iritsiko gara. Eskuinetik segituta, ur-gaztelura doan errepidearekin bat egingo dugu laster batean. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 371xiov4xz91wgjjqjhei7tb2pneudt 0 4693 23344 23343 2021-04-04T21:03:21Z Xabier Cañas 1211 /* Aldaba */ wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Iruntxurreko herrixka.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Aldaba, Lopetegi baserria, Iruntxur, Pagadi baserria |distantzia = 11 km. 3 ord. |ingurunea = {{udalerria|Albiztur}} eta {{udalerria|Tolosa}} herrien arteko mugan, Iruntxur mendiaren gailurrean, izen bereko Burdin Aroko herrixka edo gaztelu zaharraren aurriak daude. |abiapuntua = Aldaba ({{udalerria|Tolosa}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=8901&fetxa=2013-05-31&orria=040&kont=001 }} '''{{udalerria|Albiztur}} eta {{udalerria|Tolosa}} herrien arteko mugan, Iruntxur mendiaren gailurrean, izen bereko Burdin Aroko herrixka edo gaztelu zaharraren aurriak daude. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=8901&fetxa=2013-05-31&orria=040&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == [[Fitxategi:Ibilbideko ikuspegia.jpg|thumb|Ibilbideko ikuspegia ]] Tolosaldean hamaika ibilaldi labur eta interesgarri egin daitezke, eta gaur horietako bat aukeratu dugu: Iruntxurreko gailurrean zegoen herrixkaren aurriak ezagutzeko, PR-GI 74 bideari dagozkion seinale zuri-horiak hartu ditugu bidelagun. Mendi xumea izan arren, Aranzadi Zientzia Elkarteko kideek egindako indusketen ondorioz, interes handiko aztarnak aurkitu zituzten bertan. Gure historiaren pasarte batzuen arrastoez gain, Aralar mendikatearen talaia paregabea da tontorra. Atzean utzi ditugu Aldabako frontoi, eliza eta etxaldea ({{udalerria|Tolosa}}, Gipuzkoa). Seinale zuri-horiek erakusten diguten norabidean, Lopetegi baserrira igo gara errepidean zehar kilometro pare bat bete ostean. Behitegi handi baten ondotik pasa, eta Iruntxurreko (bertakoentzat Intxur) magalean zehar zabaltzen den pista zabal eta erosoari jarraitu diogu. Bidea leundu egin da hemen, baina, aurrerago, bide balizatua utzi eta eskuinetik igotzen den beste bideari heldu diogu langa pasa eta gero. Ibilbide homologatua ez da gailurretik pasatzen; mendia inguratu egiten du, eta horregatik erabaki dugu hori tarte batez uztea. Alanbrezko hesiaren beste aldera pasa eta gero, horren paraleloan belardian zehar igotzen hasi gara. Aldapa motz eta piko bi gainditu, eta herrixka izandakoaren harresiaren lehen arrastoak ikusi ditugu. Aurrerago, gailurra, eta bertan, gutunontzia. ==Iruntxur== Zaila da imajinatzea K.a.-ko IV. mendean inguru honetan jendea bizi zenik. Indusketen arrastoak apenas ikusten diren, naturak bere lekua berreskuratu du eta. Hala ere, Aralar mendikateari begira gaudela gogora ekarri nahi izan ditugu lur hauetan izan ziren gure arbasoen zenbait datu. Buruntza, Basagain, Murugain, Munoandi, Murumendi eta Murukoarekin batera, Iruntxurrekoa da Bigarren Burdin Arokoa den gaztelu zahar edo herrixka. Esparru edo herrixka honen ezaugarririk nabarmenena harresia da, gunea inguratu eta mugatzen baitu. Herrixka defendatzeko, horma lodiak eraiki zituzten, eta, horien barruan, etxetxoen aztarnak aurkitu zituzten indusketetan; laukiluze itxurako oina zuten etxetxoenak, hain zuzen ere. Herria adoba eta egurra erabiliz eraiki zuten, eta eraikin bakoitzak bere sutondoa zuen, sutan erretako ikatz-hondakinak aurkitu baitzituzten bertan. Bederatzi urtean segidan egindako indusketek K.a. 800-1300 urte inguruko gizon-emakumeen eta haien bizimoduari buruzko aztarnak aurkitu zituzten. Gure asaben bizimoduaz datu ugari bezain interesgarriak. ''Iruntxurreko Esparru Arkeologikoa, Monumentu Multzoa''. Izendapen hori du, eta Kultura Ondasun gisa sailkatuta dago Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailaren erabakiz. ==Aldaba== [[Fitxategi:Aldabako pilotalekua.jpg|thumb|Aldabako pilotalekua ]] Iraganaren lekuko diren aurri horien ondoan, eta hamaiketakoa egin dugu, Aralarri so, zeina aurrez aurre dugun. Talai bikain honek Gipuzkoa aldeko mendikatearen ikuspegi ederra eskaintzen du, eta gozatu egin dugu. Inguru honetan aurkitutako hondakinek bertako baserritar eta artzainei iradokitzen zizkieten; bizkarra eman, eta abiapuntura itzultzea erabaki dugu. Hesiaren paraleloan jarraituz, ezker aldetik datorren ibilbide balizatuarekin egin dugu topo, eta ez dugu utziko Aldabara heldu arte. [[Fitxategi:Pagadi baserria.jpg|thumb|Pagadi baserria]] Erpin geodesikoaren ondotik pasa, eta bide eroso batean zehar Laberrekietako antenaren ondora iritsi gara. Lurrezko pista porlanezko bihurtu, eta altuera galtzen hasi gara. Azkar heldu gara PR-GI 74 eta GR 21 Inazio Bidea elkartzen diren lekura, eta metro batzuk beherago, biak banatu egiten diren puntura. Alegiarantz zuzentzen den bidea ezker aldean utzi, eta eskuinekoa hartu dugu Madariagako lepora jaisteko. Hortik geratzen den bidearen zatia aspergarriagoa denez, pinudietan eta basoa ateratzeko hondatutako zenbait pistatan zehar azkar galdu dugu altuera. Gure eskuinera Pagadi baserria utzi, eta herrigunera iristen ari garela ohartu gara. Elizaren ondora igo, eta bisitatu egin dugu. Aldare nagusiaren atzean, Aralar mendilerroa eta, batik bat, Txindoki mendia ikusteko aukera ematen duen kristalezko leiho handia. Naturaren erretaula paregabea! == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] ff3j94xe01i0tqlfw3ojt01bw568ze3 0 4694 20737 20492 2020-06-26T08:36:40Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68137-Delika-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Urduña}}, Artomaña, Berrakaran, Delika,Paul, Nerbioi ibaia, Arrastaria ibarra |distantzia = 11,5 km. 3 odu. |ingurunea = Urduñatik Arrastaria ibarreko bazterrak ezagutzera abiatuko gara. Ibilbidean zehar, besteak beste, Artomañako dorretxea eta Delikako ur-jauziak aurkituko ditugu. |abiapuntua = Urduña |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=8567&fetxa=2013-05-24&orria=036&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=8567&fetxa=2013-05-24&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Amurrioko (Araba) udalerriko mapa toponimikoa aurkeztu zuten jendaurrean otsailaren 14an. Mapa topografikoan 1.600 leku-izen inguru jaso dituzte egileek, betiere Federico Barrenengoa eta Jose Antonio Gonzalez de Salazar adituek aspaldi egindako lanetan oinarriturik. Euskaltzaindiko Onomastika Batzordeko Felix Mugurutza eta Mikel Gorrotxategi adituek berrikusi baitute lana, emaitza dotorea da. Gure arbasoek utzitako ondareaz jabetzeko ezinbesteko tresna bilakatu da argitara emandako mapa. Urduñako (Bizkaia) Foru plazatik irtengo gara. Udaletxeko arkupetik igarota, Burdin kalean behera jarraitu eta Andra Mari eliza gotortua inguratu ondoren, Urduñako saihesbidera iritsiko gara. Lur azpiko pasabidea baliatuko dugu asfaltoa gurutzatzeko. Tuneletik irtendakoan, eskuinera jo eta Santa Klara auzoan sartuko gara. Santa Klara monasteriora iristean, eskuinetik jarraitu, eta eraikin gotikoa erabat inguratuko dugu. Hego-ekialdera begira jarriko gara, Arabako herrialdean sartzearekin batera. Aurrez aurre, Arrastarian goititutako tontor xumeak daude: Espila eta Picorredondo, beste askoren artean. Santa Klaratik hurbil bidebanatze bat ikusiko dugu. Ezkerreko bidea hautatuko dugu orduan, Artomañara zuzen jotzeko. Gero, Artomaña erreka gurutzatuta, eliza ondoko plazara bideratuko ditugu gure pausoak. Egun herri xumea bada ere, behiala bidegurutze estrategikoan kokatu zen Artomaña. Errepide nagusia eraiki aurreko garaian, esaterako, berebiziko garrantzia hartu zuen, haren ondotik Urduñara bidea ez ezik Urkabustaizera bidea ere pasatzen baitzen. Horren erakusgarri, akaso, Nerbioiko ur-jauzira begira dagoen dorretxe sonatua izango da. Gaur egun, ordea, Artomañak bestelako egoera administratiboa erakusten du: Amurrioko udalerriari lotua dago 1976az geroztik —baita Delika, Tertanga eta Aloria ere—, eta bide zaharrak lozorroan daudela iruditzen du. ==Delikako ur-jauziak== Artomañako elizaren atari aurretik abiarazten den bideari ekinez, herrigunetik irtengo gara. Dorretxea igaro ondoren, ezkerrera jo eta trenbiderantz egingo gara. Burdinbidea zeharkatuko dugu, tentu handiz, barrerarik ez dago-eta. Eskuinetik jarraituko dugu gero. Urduñako ordokia eta Gorobel mendilerroko parajeez gozatzeko aukera dugu orain: Delika herria Nerbioiko haizpitartearen atarian ikusiko dugu, eta, haren gainean, Santa Ageda tontortxo ezaguna. Soa lau haizeetara luzatuta, zeharo txundituta utziko gaituzte Gorobelgo talaiek. Hain dira ederrak! Bidean aurrera eginda, baserri batzuek atentzioa emango digute, batez ere Berrakaran errekastoaren ondoan daudenek. Historialariek diotenez, Berrakaran izena zuen herri bat existitu zen errekasto jauzkari horren ondoan, eta XIX. mende hasieran desagertu zen. Erripatxu auzora iritsiko gara segituan. Bideak maldan behera egiteko gonbita egingo digu; bideak esandakoari men eginda, goratasuna galtzen hasi, eta, Odia baserriaren kantutik igarota, trenbidera iritsiko gara berriz ere. Burdinbidea eta Nerbioi ibaia gurutzatuta, ezkerrera joko dugu Delikako plazatxoan. Arkuetatik igaro eta bide egokituari eutsita, asfaltoa amaitzen den arte jarraituko dugu, paseo goxoan. Ur-bazterrean taberna bat ikusiko dugu. Atsedena hartzeko toki aproposa da. ''Infierno'' izenez ezagunagoa da, nahiz eta eraikin horrek deabrukeriatik ezer gutxi erakusten duen. Taberna ondoan bidexka bat ikusiko dugu. Errekan gora bizpahiru minutuz aritu ondoren, ''Zaldien putzuak'' izeneko ur-jauzietara iritsiko gara. Nerbioi ibaia terraza dotore batetik saltoka eta boteka amiltzen da ibaia. Aho bete hortz geratzeko moduko ikuskizuna, zinez! Delikara itzultzeko unea dela, ezkerrera hartuko dugu plazan, eta elizara igoko gara. Trenbidea zeharkatu eta Urrutiko auzoa atzean utzita, ezkerreko bidea hartuko dugu. Zamarro eta Paul auzoak bisitatu ondoren, Urduñako mendatera doan errepidera iritsiko gara. Errepide bazterretik jarraituko dugu gero, maldan behera, Bizkaiko mugaraino. Benta jatetxean, ezkerrera egin, eta Rondina industrialdean sartuko gara. Bigarren errotondara iritsi gabe, eskuinera okertu, eta Urduñako herrigune historikora bideari ekingo diogu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 38gy8wruery0y79s4ebzdjx0ufgt7yk 0 4695 20858 20704 2020-06-26T08:38:45Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Zierbenako lurmutur luzea.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = Lucero, El Pico, Quemada, Oceja |distantzia = 9,2 kilometro |ingurunea = Punta Luceroko lurmuturra Abrako badiaren eta Ibaizabal ibaiko bokalaren gainean goititzen da. |abiapuntua = Zierbena |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=8004&fetxa=2013-05-17&orria=044&kont=001 }} '''Punta Luceroko lurmuturra Abrako badiaren eta Ibaizabal ibaiko bokalaren gainean goititzen da, itsasargi baten eran'''. Gainaldean, ordea, ez dugu itsasontziei laguntzeko elementu adierazgarririk ikusiko. Izan ere, Zierbenako (Bizkaia) punta sonatu horrek argi-ilunak izan ditu historian barrena. Horretaz jabetzeko tontorrera igo besterik ez da egin behar.<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=8004&fetxa=2013-05-17&orria=044&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Mendeetan zehar gune estrategikoa izan da Punta Lucerokoa. Eremu preziatua eta gutiziatua askorentzat. Jakina, ipar-mendebaldeko ekaitzen babesean egoteak nolabaiteko lasaitua ematen zien Abrako badiatik sartzen ziren merkataritza ontziei. Jakin, bazekiten Zierbenako traineruak tximista bezain azkar itsasoratuko zirela laguntza ematera. Bilboko porturako bidea hareatsua eta hagitz arriskutsua zen garai horretan. Hori zela eta, bogalarion esperientzia ezinbestekoa zuten. Eremu gutiziatua kostaldeko defentsari dagokionez ere. Aspaldikoak omen dira bizkarrean dauden hondakinik zaharrenak. XIX. mende bukaeratik XX. mende erdialdera bitartekoak gehienak. Karlistaldiaren garaian, Punta Luceroko gainazala urratu eta lubaki sigi-sagatsuak eraiki zituzten eremu horretan. Horietako asko 1936ko gerran berrerabiliak izan ziren, batez ere Burdin Hesia osatzeko. Geroztikoak dira tontorraren azpiko kuartel handia, igarobideak, bateriak eta metrailadore guneak. Beldurraren eraginez eta balizko erasoei aurre egitearen karietara, Francoren gobernuak defentsak egokitu eta prestatzeko agindua eman zuen. Gaur egun, zorionez, ondare militarrak ez du berezko funtziorik betetzen. Mendizaleak ohiko bisitariak izaten dira mendigunean. Batzuk lur azpiko igarobide sekretuak aurkitzera abiatzen dira. Bizipen interesgarrien bila, akaso. Beste batzuk natura oparoaz gozatzeko helburuarekin bertaratzen dira Zierbenako portuan hasita. Izan ere, bertako klimatologiak eraginda, landaretza berezia hazten da Punta Luceroko hegaletan, Mediterraneo aldekoa nahiz Atlantiko aldekoa. <gallery mode="packed"> Arena Punta Luzerotik.jpg|Arena Luzuerotik Punta Luzeroko bunkerrak.jpg|Luzueroko bunkerrak Serantes Punta Luzerotik.jpg|Serantes Luzuerotik </gallery> ==Zierbenako kaia == Zierbenako portuan emango diogu hasiera ibilbideari. Itsasgizon eta emakumeen aldeko monumentuaren ondoan. Biribilgunean Aldapa auzorako bidea hartuko dugu. Gora doan errepidea bazter eginda, Arrondo jatetxearen atzetik doan kalean gora egingo dugu, ibilbide laburreko zidorrak agindu bezala. Frontoiaren ondoan, bidexkatik zuzen jarraitu eta porlanezko bideari lotu ondoren, ezkerrera egingo dugu. Magala astiro-astiro urratzen hasita, Zierbenako portuaren gaineko ikuspegiez gozatzeko aukera aprobetxatuko dugu. Berehala Villa Puri etxearen ondotik igarotzeko gonbita egingo digu bideak. Hari segika, errepideraino jarraituko dugu. Asfaltoa zapaldu gabe, eskuinetik abiarazten den porlan bideari men egingo diogu. Pikondoak, arteak, haltzak, lizarrak, hurritzak eta intxaurrondoak gogaide, Lourdes Etxaniz parkera iritsiko gara. Parkea inguratuta, pistarik behinenari jaramon egin eta Aldapa auzora igoko gara. Gizarte etxea aurrez aurre, eskuinetik jarraitu eta bidebanatzean eskuineko kalea hartuta, Calleja auzorako bideari ekingo diogu. Jolas parkean, ezkerreko kaletik segitu eta, porlan bideari begia kendu gabe, Punta Luceroko hegalerantz bideratuko ditugu gure pausoak. Gero, landaretzak hertsiki babestutako bidexkari oratuta, mendi-bizkarrera igoko gara. Garita edo etxola bat dago lepoan. Jaitsieran erabiliko dugun bide zabala lotuko zaigu han. Hegoaldeko hegala zeharkatzen duen pista leuna alde batera utzita (kuartelera doa eta), aldatsari aurre egin eta hegiz hegi jarraituko dugu. Metrailadore gune batera iritsiko gara ziztu bizian. Gandorrari lotuta, Punta Luceroko tontorra adierazten duen erpin geodesikora. Area hondartza, Muskizko hezeguneak eta Pobeñako labarrak mendebaldean ikusiko ditugu. Montaño muino iluna aurrez aurre altxaturik ikusiko dugu eta, atzerago, Grumeran mendi luzea. Ganekogorta, Gallarraga eta Gorbeia ezagunak, ordea, Argalario mendiaren atzetik agertuko dira. Laburbilduz, opari umila begientzat! ==Galerian gaindi== Itsaso aldera, iparrera metro batzuk eginda, kanoi bat ikusiko dugu. Eta bere ondoan, lurmuturrak gordetzen duen altxorra: porlanez egindako galeria estu bat. Tentu handiz barnera gintezke, ahantzi gabe aspaldiko zulaketa dela eta haren artetik paseatzeak arriskua dakarrela. Esplorazio txangoa amaituta, hegoaldeko magalera igaroko gara. Kuartela dagoen tokira, hain zuzen. Ekialdera eginez, garitan izango gara berriz ere. Igoeran hartutako bidexkari muzin eginda, pista zabala hautatuko dugu Aldapa auzora jaisteko. Gizarte etxean, behera jarraitu eta Lourdes Etxaniz parkera iristean, errepidera irten eta portura iritsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] jzwcrprrjhgfu291bm6ho1bksi5j7i0 0 4696 20774 20540 2020-06-26T08:37:17Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68100-Baiona-Uztaritze-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Lapurdi}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Baiona}}, Zaldain Zuria, Ansot hezegunea, Herauritze, {{udalerria|Uztaritze}}, Errobi ibaia |distantzia = 14 km. 3 ordu. |ingurunea = Baionan hasi eta Uztaritzeraino iritsiko gara, behiala merkataritzarako ardatz zen zirga bideari jarraituta. XX. mende hasierara arte, mareen esanetara zeuden merkatariak; nabigazioarako egoerak okerrera egitean, behorrez eta idiez baliatzen ziren |abiapuntua = Baiona |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=7395&fetxa=2013-05-10&orria=036&kont=001 }} '''Baionan hasi eta Uztaritzeraino iritsiko gara, behiala merkataritzarako ardatz zen zirga bideari jarraituta. XX. mende hasierara arte, mareen esanetara zeuden merkatariak; nabigazioarako egoerak okerrera egitean, behorrez eta idiez baliatzen ziren. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=7395&fetxa=2013-05-10&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Errobi ibaian barrena salgaiak garraiatzen ziren behiala. Ertzak egokituta zeuden, tamaina txikiko ontziak zamatzeko. Merkataritzarko bidea zen Errobi emaritsua, XX. mende hasierara arte. Mareen esanetara zeuden merkatariak. Nabigaziorako egoerak okerrera egitean, behorren, idien nahiz merkatarien beraien indarra baliatzen zuten lana bermatzeko. Zirga bidetik zirgatzen ziren ontziak, soka tiratuz. Egun, haatik, bestelakoa da irudia. Kai xumeetan txalupak ikusten direlarik ere, bisitari modernoak hartzen dituzte ibaiertzek. Kirolzaleak trumilka iristen dira Errobiko altzoraino. Baionatik Uztaritzerainoko tarteaz gozatzeko helburua izaten dute gehienek. Baionako Reduit plazan abian jarriko gara. Errobi eta Aturri ibaiek bat egiten duten lekuan gaude. Ondo-ondoan, Mayou zubia dago. Azpian, Errobi ibaiaren ur emari isila, apal-apal. Udaletxea eta antzokia hartzen dituen XIX. mendeko eraikin dotorea atzean utzi, eta Errobi ibaian gora hasiko gara. Aste osoan ez bezala, larunbatetan ezohiko argazkia izaten da {{udalerria|Baiona}} Ttipiaz bestaldean: kaia eta pasealekuak mukuru betetzen dira. Merkatu eguna izaten da orduan, eta saltoki anitz paratzen dira; betiere, baratzeko produktu onak eskaintzeko gogoz. ==Baionatik oinez== Amuari ihes egin ezinik, zubirik zubi jarraituko dugu, ibaia zeharkatu gabe. Genie zubira iritsitakoan, harresia eskuinaldean utzi, eta aitzina egingo dugu. Baionako Aviron kirol instalazioetan Donejakue bideko seinaleak ikusiko ditugu. Errobi zeharkatzen duen etorbidearen azpitik igaro eta laster, platanondo ilara eder batek beztituko du bidea. Bizikletariak eta lasterkariak abiadan igaroko dira ondotik, nork bere erritmoari eutsiz. Florida gimnasioko instalazioak bistan jada, Basusarriko udalerrian sartuko gara. Pont Blanc edo Zaldain Zuriak Ansot hezegunearen gertutasunaren berri emango digu. Baionako Ingurumen Zuzendaritzapean ehunka hektarea kudeatzen dira, nekazaritza eta ingurumena uztartzearen kariaz. Ibaiaren ondoko bideari eutsita, Zirga bidean izango gara. Zelaia etxera heldutakoan, Voulgre Sendagilea kalea bazter egin, eta autobide azpiko pasabidera joko dugu. Geroago, Basusarriko herrigunera igotzeko aukera emango digu Compagnet bideak. Bidebanatze horretan, ordea, Errobi ibaiaren paretik jarraituko dugu. Ordokiak nagusi dira ibaiaren ezkerraldean. Arto sailak eta makaldiak sakabanatzen dira bartetan zehar. Herrixkak, haatik, goi ordokietan gailen ageri dira, ibai emaritsutik ahalik eta urrunen. ==Portuberritik Uztaritzera== Artzamendi eta Mondarrain mendiek eskaintzen duten panorama ederrari begira, zalditegira iritsiko gara. Milafrangara igarotzeko zubixkaren aurrean izango gara, ohartu gabe. Portuberriko zaldaina da. Eraikitze proiektua XIX. mende amaierakoa delarik ere, orain hamar urte ikusi zuen argia. Portuberria izeneko etxaldea zubitik hurbil ikusiko dugu. Errobi ibaia merkataritzarako ardatz nagusia zelarik, produktuak garraiatzeko erabilia izan zen etxaldea omen da. Gaur egun, bisitari ugari hartzen ditu, baina gehienak eretzetik igaro eta Haitzeko presaraino jarraitzen dute arinka, etxaldean arrautza errun berriak erosteko aukera dela jakin arren. Elurretako Ama Birjinaren eraikin bitxira iritsiko gara berehala. Herauritzera igotzeko aukera emango digu bideak. Herriko bazterrak ezagutzea gomendagarria da oso: Ur-Begi elkartekoak iraganeko lekuak zaharberritzeko ahaleginetan aritu dira azkenaldion eta, lanoi esker, iturria, latsagia eta gisu-labea bisita daitezke. Barrakako bideari begia kendu gabe, Uztaritzera bideari eutsiko diogu. Haitzeko ogi eihera nabarmen altxatzen da ordokian, muinoaren oinaldean. Haltiako aparkalekuan, Uztaritzeko Zentro Teknikora jo, eta, Leihorrondoko bideari men eginez, errepidera irtengo gara. Hiribehere karrikarekin bat egitean, ezkerrera egin, eta Uztaritzera iritsiko gara. Pilota plazan, tren geltokira jo beharko dugu, Baionaraino eramango gaituen bagoi bakarreko trena hartuko badugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] tjldpxljhkgjhqaj0ipohzhzc8d9lpn 0 4697 20541 19649 2020-06-25T21:12:45Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68089-Irantzu-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Azantza, Etxabarriko haitzak, Larraitza, Azpala |distantzia = 14,5 kilometro |ingurunea = Halako talaia bikainak aukera ezin hobea eskaintzen du Lokizko harresi eta amildegiez, Ameskoako ibarraz eta Lizarrerriko ikuspegi paregabeaz gozatzeko. |abiapuntua = Irantzu |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=6750&fetxa=2013-05-03&orria=036&kont=001 }} '''Halako talaia bikainak aukera ezin hobea eskaintzen du Lokizko harresi eta amildegiez, Ameskoako ibarraz eta Lizarrerriko ikuspegi paregabeaz gozatzeko.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=6750&fetxa=2013-05-03&orria=036&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == Urbasako hegoaldeko ingurune atseginetako bat zeharkatzen du ibilbide honek. Irantzu gainean dagoen haran txiki batetik igo, Etxabarri eta Larraitzako gandorretan ibili eta Irantzu ibaiaren arroila ezagutzeko parada ezin hobea eskaintzen du. Ezpel, haritz, pago eta artez jantzitako sakon eta amildegi ikusgarriak bezain erakargarriak ikusiko ditugu. Monasteriora heldu aurretik dagoen aparkalekuan ibilgailua utzi, botak jantzi, motxila bizkarreratu eta martxan jarri gara. Gertu dagoen xenda batetik igotzen hasi beharrean —oso higatuta baitago—, Irantzu ibaiaren arroila aldera jo dugu han dagoen egurrezko hesola batek ageri duen norabidean (SL NA-180). Berrehun bat metro aurrerago, bide nagusia utzi, eta ezkerraldetik ateratzen den beste pista bat hartu dugu. Progresiboki igo gara, eta, lehen izerdi tantak irristatzen hasi orduko, bidea leundu egin zaigu. Artea nagusi den eremu horretan, haritz ilaundun batzuk tartekatzen dira. Metro batzuk hortik egin, eta aldapa txiki bat jaitsi dugu, Abartzuzatik datorren pistarekin bat egin arte. Ezkerraldetik, Eraul aldera doazen saihesbideak utzi, eta pista zabal eta erosoan barrena segitu dugu. Ipar-mendebalderantz doan bide nagusiaren alboetara zutitzen diren arte eta haritz ale bikainek, eguzkiaren izpien gozoa eragotzi digute. Burdinazko ate baten ondora heltzean, PR NA-181ari dagozkion egurrezko seinaleak bide bazterrean ikusi, eta, ezkerraldetik Erauletik datorren bidearekin bat eginez, harrizko pistatik gorantz jo dugu. Bide seinale zuri eta horiek erakusten diguten bidetik, bihurgune handi bat igaro, eta pagadia nagusitzen den eremura iritsi gara. Metro batzuk aurrera egin, eta eskuinaldean burdinazko ate bat ikusi dugu —handik itzuliko gara—. Ehun bat metro egin, eta bidegurutze berri batera iritsi gara. Bide balizatua utzi, eta ezkerretik jota, pinu eta pago artean hedatzen den bide zabaletik Lizarrako M.E.-ren aterpea aurkitu dugu. Norabidea aldatu gabe, aurrez aurre dagoen pinudian ikusi dugun xendan barrena segi, eta berehala atera gara ezpel, txilar eta ipuruz zipristindutako zelai batera. Zuzen igo, eta eskuinaldetik ateratzen den bidetik pagadi eder batean sartu gara. Basotik atera, eta ezpel eta garo gutxi batzuen artean ezkerraldera jo, iturri baten ondotik pasatu, eta berriro pagadian sartu gara. Eskuinaldean, egoera kaskarrean dagoen itxitura bat ikustean, bide nagusia utzi, eta basoa zeharkatuz gainaldera jo dugu xenda ikusgaitz batetik. Kostatu zaigu, baina, azkenean, parterik altueneko puntutik bospasei metro beheraxeago aurkitu ditugu {{udalerria|Lizarra}} M.E.-k eraikitako harrizko zilindroa, eta burdinazko txikiago bat, mendizale baten oroimenez jarritakoa. Ikuspegi paregabea! Talaia bikaina! Lizarrerria, Jurramendi, Deioko Villamayor de Monjardingo gaztelua, Sartzaleta eta San Kosme, Lokizko mendilerro dotorea, Ameskoa… Postal eder horretaz gozatu ostean, mendizale batzuek Peña Azanza esaten dioten gainaldera jo dugu. Hego-ekialdera jaitsi, eta bostehunen bat metro egin ostean, eskuinerantz jo, eta, kostata bada ere, Euskaraz Bizi Taldeak jarritako plaka batek lagundu digu lekua aurkitzen. Larraitzara joateko, etorritako bidetik atzera egin dugu, lehen ikusi dugun iturriaren ondora heldu arte. Jaitsiera erraza gertatu zaigu, eta beste horrenbeste, tontorreraino doan xenda. Gain borobil eta belartsu horretan, txikitu nahi izan duten metalezko gutunontziaren inguruan argazki pare bat atera, eta berriro jaitsi gara lepora. 90º-ko bira eman, eta iparralderantz doan bide nabarmenetik jaisten hasi gara. Berehala, Krezmenditik datorren pista zabalarekin bat egin dugu. Eskuinaldetik segitu dugu, eta, aska bat atzean utzi eta gero, {{udalerria|Lizarra}} M.E.-ren aterperantz doan bidearekin bat egin dugu. Aurrera segi, eta berehala iritsi gara gorakoan ikusi dugun burdinazko atearen ondora. Bide nagusia utzi, atea igaro, eta pagadi eder batean sartu gara, eta behera egiten hasi laster batean. Basotik ateratakoan, pista zabala utzi, eta erraz jaitsi gara harri multzo txikiek erakusten diguten xendan barrena, ezpel artean marrazten den bidetik. Irantzu ibaiaren arroilaren ondora jaistean, pista zabalak abiapuntura eraman gaitu. Andiamendiko magalean dagoen monasterio zistertarra bisitatzeko unea da. Jatorrizko tenplua erromanikoa bada ere, ederra da hango klaustro gotikoa. Erdi-puntako arku bikoitzak eta kapitel zistertar xumeak ditu, baita lore eta irudiz dekoraturik dauden kapitel berriagoak. Mendizabalen desamortizazioa dela-eta ia ehun urtez abandonatuta utzi eta gero, Vianako Printzearen Fundazioak ekin zion zaharberritzeari. Gaur egun, monje teatinoek kudeatzen dute. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] rus1h8a2le7e9ed4wldtpvinlrjmarf 0 4698 20490 19570 2020-06-25T21:11:52Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68210-Santa Grazi-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Zuberoa}} |zailtasuna = |lekuak = {{udalerria|Santa Grazi}}, Kalla auzoa, Arpideko arroila, Verna haitzuloa |distantzia = 6 km. 2 ordu eta 45 mn. |ingurunea = Santa Graziko Kalla auzotik abiatuta egingo dugun ibilbideak Zuberoako mugan dagoen Verna haitzuloraino eramango gaitu. Basoan zehar egindako joan-etorriak, gainera, Ehüjarre eta Arpideko arroilak miresteko aukera emango digu. |abiapuntua = Kalla ({{udalerria|Santa Grazi}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=4279&fetxa=2013-07-21&orria=038&kont=001 }} '''Santa Graziko Kalla auzotik abiatuta egingo dugun ibilbideak Zuberoako mugan dagoen Verna haitzuloraino eramango gaitu. Basoan zehar egindako joan-etorriak, gainera, Ehüjarre eta Arpideko arroilak miresteko aukera emango digu. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=4279&fetxa=2013-07-21&orria=038&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Zuberoako bazter liluragarrian, Verna haitzulo entzutetsua dago. Vernako barrunbeetara sartu ahal izateko, ez dugu, tamalez, naturak doan eskainitako paisaiarik zeharkatuko, aspaldian indarrez irekitako tunel eta galeria sorta baizik. Hala ere, Arpideko arroilako aho misteriotsua ezaguna egin da urteen poderioz. Merezitako ospea harkaitz barruko ganbera erraldoiari esker da: mundu osoan haitzulorik ezagunenetako bat da, adituen esanetan. Haren tamainaren berri ibiltari askorengan iritsi da aspaldidanik, eta oraintsu areagotu egin da: 2010eko udan ateak berriro zabaldu ditu. Pentsa daitekeenez, Pirinioetako bi aldeetatik etorritako bisitariak ugaritu dira. Ez da harritzekoa kobazuloko espazio hutsaren luze-laburrari begiratuz gero. Ikuskizuna, zinez, ikaragarria: erreferentziak iluntasunean galtzen dira, zaila da asmatzen haitzuloa igarotzen duen ur emariak behiala marrazten zuen bidea. Espeleologia eta historia ikasteko baliatuko dugu jarraian deskribatuko dugun ibilbidea. Baita arkeologia industrialaz jabetzeko ere. Izan ere, Vernakoak lotura hertsia izan du energia industriarekin. Historian atzera eginez, badakigu San Martin Harriko leizea 1950ean aurkitu zela. Ehunka metro bertikalean zintzilikatuta irudikatu beharko genituzke lehen bisitari horiek. Izan ere, esploratzaile ausartek ezohiko paisaia deskubritu zuten konplexu karstikoan. Ezusteko galanta! Uraren murmur etengabeak eta sakonunearen desnibel handiak nahasmena ekarriko zieten. Jakina, espeleologoek Verna argitara ekarri zuten garaian baliabide gutxi zituzten, material teknikoak urriak ziren eta, hala ere, bermerik gabeko txangoak egiteko prest agertzen ziren. Haiek garaiak! Mendizaleek ez ezik, EDF enpresa frantsesak ere ur-lasterrarekiko interesa agertu zuen berehala. Ur emariaren potentziala ikaragarria zen, haien ustez. Plano topografikoak eskuan hartuta, makina hondeatzaileak Arpideko sakaneraino iritsi ziren 1956an, eta tunel artifizial bati forma ematen hasi ziren. Arpidetik konplexu karstikoaren erdialdera iristeko asmoa agertu zuten industrialariek. Barru-barruko altxorrera iritsi beharra zegoen, kosta ahala kosta. Eta lanak errazteko xedez, aire konprimitua bideratu behar izan zuten haitzuloraino. Airea bai, baina nola? Garai hartan ez zegoen basabiderik arroilan barna lasai eta eroso ibiltzeko. Arazoak arazo, animalien laguntzaz ehunka metroko hoditeria astuna luzatu zuten ibarrean, betiere aire konprimitua ahoraino bideratzeko helburuarekin. Gaur egun, burdinaren arrasto ugari ikus daitezke basoan. Hondakinak pagaditik erretiratu gabe daude, eta, egun, industriagintzaren lekukotzat hartzen dira. Basoko hoditeria bitxi hori dela eta, Gallartako (Bizkaia) Meatzaritzaren Museoko arduradunarekin argitu genuen kezka. «Arpideko arroilako hoditeriaren presentzia hagitz normala da. Indarra beharko zen harpideko kareharria zulatzeko, meatzaritzan egiten den moduan. Aire konprimituko hoditeria batek lauzpabost kilometro har ditzake eta, Arpidekoan gora presioa igotzeko makina bat instalatzea ezinbestekoa izango zen». Presioa igoarazteko makina Santa Grazitik gertu kokatu zuen EDFk, Santa Graziko bizilagunek gogoratzen dutenez. Bitartean, Vernako ganbera nagusiarekin bat egiteko lanek aurrera jarraitu zuten. Baina, laster, zulatze lanak bertan utzi behar izan zituzten. Nonbait, orientazio akats batengatik edo, gradu batzuk desbideratuta ekin zioten lanari. {{udalerria|Berriz}} noranzko egokia hartuta, ganbera erraldoiraino iristea erdietsi zuten. Lurraren erraietan arakatze lanak areagotzea ekarri zuen tunel labirintiko berriak, baita espeleologia txangoak antolatzeko aukera ere. Energia ekoizpenaren beherakadaren ondorioz, hainbat urtez itxita ezagutu dugu kobazuloa, esplorazio txangoak egiteko aukera eskarmentu handiko espeleologoek baino ez zutela. Orain dela denbora gutxi, 2010eko udan, bisitarientzat ireki zuten, behin sarbidea egokitzeko plana ondo diseinatu ostean. Energiaren aitzakian, badirudi turismoa bultzatzeko gogoa berpiztu dela Santa Graziko basoetan. ==Ibilian-ibilian, Arpidean barna== Santa Graziko (Zuberoa) Kalla auzoan egokitu dute harrera kobazuloa ikusi nahi duenarentzat. Arrakotxepia izena hartu du faktura berrikoak. Aparkalekuan utziko dugu autoa. Turista ugari enpresa kudeatzaileak jarritako taxiak noiz abiatuko zain ikusiko ditugu. Euren harridurarako, oinez abiatuko gara gu, espeleologiako bisita sosak xahutu nahi dituenarentzat utzirik. Harpe ilun eta haizetsuraino eramango gaituen bidexka liluragarria da, eta paisaia estonagarria ezagutzeko aukera izango dugu. Gure pausoak Senta auzorantz bideratuko ditugu. Auzora heldu baino lehenago, asfaltoa utzi eta eskuinetik jarraituko dugu aurrera. Vernako ikurra daraman seinale txiki batek dioen bezala, harperaino 3,5 kilometro inguru daude. Oraingoz, Harrigilegia etxaldera bidea jarraituko dugu. Lepoan eskuinera egin eta, lurreko burdina igarota, ezkerrera hartuko dugu. Bide bazterrean gaztainondo sendoak ikusiko ditugu. Bidea harriztatzen da harbide baten moldean, eta ibarraz bestaldean Ehüjarreko arroila zirraragarria atzemango dugu. Behera egingo dugu poliki-poliki. Santa Graziko eliza erromanikotik datorren errepidera iristean, eskuinera jo eta San Martin Harriko leporaino igotzen den GR-10 zidorrari eutsiko diogu. Errekastoa gurutzatuta, etxolaren inguruan ezkerrera hartuko dugu. Harrizko xendari helduko diogu, lizarrak, hurritzak eta elorriak lagun ditugula. Sigi-saga eramango gaitu bideak. Soilgune batean, ezkerrera egin eta Arpideko arroilarantz joko dugu, zuzen-zuzen. Arroila lehor-lehor dator, ura kare-harritik behera iragazten da eta. Hoditeriaren lehen arrastoak atzemango ditugu laster. Burdinari jarraituz, GR-10 zidorraren eta Vernara doan bidexkaren bidebanatzera iritsiko gara. Tinda zuri-gorriak baztertzeko unea da, baita arroilan gora egitekoa ere. Harritzan barna, metro eta erdiko estugune batetik igaroko gara. Hoditeriaren gainetik igaro eta metro gutxira, bospasei metroko horma baten aurrean izango gara. Egurrezko bi eskailerari esker, oztopoa erraz gaindituko dugu. Estugunetik irten bezain pronto, zorionez, arroila zabaldu egiten da, eta magalak pagoz jantzita agertuko zaizkigu. Goratasuna hartzen hasita, Santa Grazitik igotzen den basabidera irtenaraziko gaitu bidexkak. Verna hurbil dago, 500 metrora. Bi minutu emango ditugu pistan; gero, basoaren babesean. Haitzuloaren aurreko plazatxoan izango gara arin-arin. Etxola handi bat ikusiko dugu han, haitzulora bisita egin nahi duenarentzat egokitua. ==Vernatik Santa Grazira== Haitzuloraino iristen den pistatik jaisten hasi eta bihurgune batzuk igarota, Arpideko arroilatik behera doan bidexkarekin bat egingo dugu. Bidexkari muzin eginda, pista zabalari jarraituko diogu, ibilbide seinalatuari. Aldatsa samurtzean, eskuinetik doan zidorrari jarraituko diogu. Estolderiako burdinazko estalki batzuk ikusiko ditugu basabidearen erdian (Telecom). Jaitsiera azkarra egingo dugu orain. Vernara doazen taxiek erabiltzen duten pista zaharberritura irtetean, bihurguneraino baino ez dugu jarraituko. Gero, noranzkoa aldatu gabe, pista harritsuan barrenari men eginda, etxalde batera helduko gara. Metro batzuk behera eginda, alanbrera iritsi, eskuinera jo eta, bidexka utzi gabe, hurritzek osaturiko galeriaren babesean jarraituko dugu. Aparkalekura bueltatzeko, hobe {{udalerria|Santa Grazi}} herritik igaro, ezin baikara Santa Grazitik aldendu eliza eta hilerria ikusi gabe. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] to12d8r6iemmuun4ctdwdg3whyfq1d9 0 4699 20750 20509 2020-06-26T08:36:53Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68218-Guardiako aintzirak-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Guardia}}, Prao de la Paul, Carralogroño hezegunea, Musco hezegunea, Carravalseca hezegunea |distantzia = 10 km. ordu. |ingurunea = Arabako Errioxako paisaia lehorrean uraren garrantzia da notizia: aintzira endorreikoei orain beste bat gehitu behar diegu, {{udalerria|Guardia}} hegoaldean duela 2.100 urte zeltiberiarrek eraikitako urmael ikaragarria. |abiapuntua = Guardia |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=4202&fetxa=2013-07-20&orria=038&kont=001 }} '''Arabako Errioxako paisaia lehorrean uraren garrantzia da notizia: aintzira endorreikoei orain beste bat gehitu behar diegu, {{udalerria|Guardia}} hegoaldean duela 2.100 urte zeltiberiarrek eraikitako urmael ikaragarria. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=4202&fetxa=2013-07-20&orria=038&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Guardiako (Arabako Errioxa) aintzirak ezagutzen ez dituenari interesgarria gertatuko zaio, ibilian hasi aurretik, harresiaren aurreko talaiatik soa luzatzea: paisaia errioxarraren gaineko ikuspegi galantez gozatzeko aukera izango du eta. Ekialdera begiratuta, makalez inguratutako lehen hezegunea harrapatuko du bisitariak, ahalegin handirik egin gabe. Guardiako paisaian dauden aintziretan handiena da. Soa hegoaldera luzatuta, ordea, Carralogroñoko sakonune endorreikoaren distira susmagarriak atentzioa emango dio. Zer dela-eta ageri da ura paisaia lehorrean? Bada, misterio hori argitzeko, Guardiako inguruan ibilbide interesgarri bat egin daiteke. Errioxak ardogintzarekiko lotura izan du mendeetan. Azken urteotan, gainera, upategi modernoak egin dituzte paisaian barrena, eta tokiko turismoa indarberrituta atera da. Baina ardogintzaren kulturari ez ezik, ondare artistiko-arkitektonikoari ere errenta ateratzen primeran asmatu du Guardiako hiribilduak. Baita natur ondareari ere. Inguruko aintzirak, esaterako, Biotopo babestu figuraren bidez aterpetuta daude aspalditik, eta Ramsar-eko Hitzarmenaren zerrenda sonatuan agertzen dira. Bestela esanda, urak egundoko garrantzia du Errioxako lurraldean. Hegaztiek bakarrik ez, orain milaka urteko gizakiek ere bapo asmatu zuten urre gardena ondo kudeatzen. Horren harira, Burdin Aroko Europako urmael eraikirik handiena inauguratu berri dute hegoaldeko talaian. Paradoxa bada ere, ardogintzaren hiribilduan lan hidraulikorik handiena aurkitu dute han. Egindako kalkuluen arabera, 300.000 litro ur baino gehiago biltzeko aukera emango zuen zorupeko haitz-geruzan eraikitako biltegi horrek. Hori guztia orain 2.100 urte! Indusketa arkeologikoek ondorioztatu dutenez, Guardiako muinoa bizilekutzat hartu zuten La Hoya herrixka abandonatu zutenek. Nonbait, urmael erraldoia herritar zeltiberiarrek eraiki zuten K.a. III-II. mendeetan. Ikusten dugunez, mendeetan zehar urak baldintzatu du Guardiako biztanleen bizimodua. ==Hiribildutik hezegunera== Guardiako Carnicerias izena hartu duen ate zaharraren aurrean hasiko dugu ibilbidea. Beherantz egingo dugu harresiaren aurreko estalpe berriaren azpitik. Kale estua eta aldapatsua da. {{udalerria|Guardia}}—Logroñoko errepidearekin bat egingo dugu berehala. Eskuinera egingo dugu han, eta, errepidea gurutzatuta, futbol zelaira doan kaletik joko dugu. Biotopo Babestura agintzen duten seinaleak gogaide, Prao de la Paul aintzira aurrean izango gara, ziztu bizian gainera. Guardiako hezegune handiaren ertzera iritsi gara. Argibide taula dotore bat ikusiko dugu han, aintziraren inguruko xehetasun guztiekin. Aurrez aurre dugun urmaela ez da hezegune bakarra Guardian. Lau aintzira dira guztira, eta laurak Biotopo Babestuaren parte dira. Prao de la Paul deritzanak ura izaten du urte osoan. Urmaelaren bazter batean hezegunea elikatzen duen iturburua ikusiko dugu. Ureztatzeko putzu bat izan zen hasieran, baina, lanak amaitu zituztenean, ezusteko polita etorri zen: ur hegazti askok pausalekutzat hartu zuten tupustean, akaso parajeotako lasaitasunak eta bizi-kalitateak erakarrita. Hortaz, ura bertan metatu denez geroztik, aniztasun handiko gune bilakatu da. ==Aintzira endorreikoak== Geologiari erreparatuta, interesa suspertu dute Biotopoa osatzen duten gainerako hirurek: Carralogroño, Musco eta Carravalseca deritzenek. Muscoko padura erabat lehortua ezagutu dugu. Baina aurtengo udaberria euritsua izan dela eta, ura metatzen hasi da sakonunean, poliki-poliki, eta, zorionez, hegaztien bisitak areagotu dira. Hiru hezeguneak endorreikoak dira, adituen esanetan. Garai batean ugari omen ziren Errioxako eskualdean, baina mahastiek eta olibondoek laster ordezkatu zituzten. Kostaldetik urrun samar egonda ere, aintziron ura erabat gazia da, hipergaziak hain justu, eta Carralogroñok eta Carravalsecak landaretza eta ezaugarri fisiko-kimiko bereziak dituzte. Europa osoan ez omen dago —hain iparraldean, bederen— horiek bezalakorik. Sakonune horietan euri ura baino ez da pilatzen, eta hezeguneak elikatzen dituen iturbururik ez da. Uda partean, beroaldiaren poderioz, ur guztia lurrundu egiten da, eta, magia kontua balitz bezala, gatz geruza zabal bat agertu ohi da. Zer dela eta, orduan, gazitasuna? Gatz horiek lurzoru buztintsutik datoz, eta uretan disolbatzen dira euria sakonunera itzultzen denean. Erloju orratzen norabideari eutsita, itzuli polita egingo dugu hezegunearen inguruan, makal eta lertxunen babesean. Hala, ondoko atsedenlekutik ibilian ibiliko gara oraindik ere. Berehalaxe lezkadira doan bidexka bat ikusiko dugu. Sartu-irtena egingo dugu Prao de la Pauleko putzua elikatzen duen iturburua ikusteko. Bide nagusira berriz irtenda, behatokira iritsiko gara. Etxola bat ikusiko dugu ur laminatik gertu. Largabistak eskuan, aintzira bisitatzen duen fauna aurkitzeko aukera izango dugu. Besteak beste, murgil handia, lertxun hauskara, ahate mokozabala, ahate gorrizta, murgilari arrunta, kopetazuri arrunta, ubarroi handia, basahatea eta uroilo arrunta. Aurrerago, harmaila batzuk ikusiko ditugu, lorategi botaniko baten antzera. GR-38 ardoaren eta arrainaren zidor historikoak egingo duen bezala, ezkerraldetik jo eta aintziraren ondoko bide zabala utziko dugu. Lehen metroak igota, eskuinetik segituko dugu zehar-zehar, mahastiak lagun. Bidebanatzean, eskuinera egin eta hartxintxarrezko bideari lotuko gatzaizkio. Hurrengoan, ezkerretik segi eta pikondo bat itsatsita duen etxola txiki baten ondora iristean, eskuinera egingo dugu. GR zidorrari men eginez, goratasuna galdu gabe jarraituta, Logroñorako errepidera irtengo gara. Eskuinera hainbat metro eginda, Carralogroñora bidera iritsiko gara. Hezegunea ezkerraldetik inguratzen duen goiko pistatik eginda, hegoaldeko muturrean jarriko gara. Aintzira bera bete-betean harrapatuko dugu handik, baita Guardiako talaia zein Toloño mendilerro malkartsua ere. Carralogroño aintzirari bizkarra emanda, ezkerrera hartuko dugu bide sardan, eta Muscoko hezegunea inguratzen hasiko gara. Hego-ekialderantz bideratuko ditugu gure pausoak, GR-38 bidelagun. Aintzira gunea atzean utzita, bideak goratasuna hartzeko gonbitea luzatuko digu. Aldatsaren amaieran, eskuinera hartu, eta arte batzuek babesten duten etxalde batera iritsiko gara. Eskuinera jo eta berehala, {{udalerria|Oion}} aldera doan GR zidorra utzi, eta Guardiara itzultzen hasiko gara. Carravalseca aintzirak protagonismoa hartuko du orain; izan ere, haren ondotik eramango gaitu bideak. Carravalseca atzean utzi eta berehala, ezkerrera eta behera egiten duen pistatik joko dugu. Paseo leunaren ostean, Lapuebla de Labarcarako errepidera irtengo gara, Guardiatik hurbil-hurbil. Gasolindegira jo ondoren, hiribilduraino lagunduko digun bidetik joko dugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] c5cmxaw5fa7ls48npg6d8odoog4clg2 0 4700 20497 19581 2020-06-25T21:11:59Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68229-04 Bolunzulo-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Kortezubi}}, Basondo, Lezika baserria, Baso Margotua, Omako ibarra, Goikolea errota, Oma, Bolunzuloko errotak eta ur-jauzia |distantzia = 7 km. ordu 1 eta 50 mn. |ingurunea = Euri urek eta artadi atlantikoei gortea egiten dieten ur-lasterrek paisaia ikaragarria harilkatu dute urteen poderioz Urdaibaiko erreserbaren azpialdean. |abiapuntua = Lezika baserria (Basondo, {{udalerria|Kortezubi}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=4105&fetxa=2013-07-19&orria=038&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=4105&fetxa=2013-07-19&orria=038&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Urdaibaiko Biosferako Erreserba (Bizkaia) hezegune erraldoia da. Ezaugarri ekologikoengatik toki garrantzitsu bilakatu da, eta hala iruditu zitzaion Unescori 1984an izendapen ofiziala bultzatu zuenean. Pisuzko arrazoirik ez da falta: batetik, kokapenari begiratuta, eskualdea zeharkatzen duten hegaztien migrazio ibilbidean dago; bestetik, itsasoaren hurbiltasunak giroa leundu du eta baldintza ekologikoak interes handikoak dira. Aniztasun handiko parajea da, ez dago zalantzarik, hezeguneak aparteko edertasuna ageri du eta. Neguan, esaterako, itsasadarraren bokalea Europatik datozen hegazti askok pausalekutzat hartu ohi dute. Orduan, largabistak eskuan, erreserba inguratzen duten zidorretatik barna abenturatu besterik ez da faunaren ugaritasunaz jabetzeko. Hegazti horietako askorentzat, gainera, ezinbesteko babesleku bilakatu da. Izan ere, hainbat espezieren gaineko presioa dela-eta desagertzeko zorian daude. Urdaibaiko erreserba aurreneko aldiz bisitatzen denean, itsasgorak eta itsasbeherak marraztutako paisaiarekin miraz geratuko da bisitaria. Uraren presentziak nolabaiteko oreka edo berdintasuna dakarkio paisaiari; ura erretiratzean, ordea, han sorturiko eremu zingiratsuak eta uharte tipiak hegazti zangoluzeentzat paradisu paregabea izaten da. ==Lur azpiko altxorra== Padurak eta mareak alde batera utzita, Urdaibaiko Erreserbara hurbilduko gara harkaitzaren azpian irekitako paisaia bitxia deskubritzeko asmoz. Santimamiñeko kobazulo ingurukoa, esaterako. Izan ere, Bizkaiko arkeologi aztarnategi garrantzitsua da eta erreserbaren barruan dago. Haitzuloa ibilbidearen abiapuntutzat hartuko dugu, eta, barrualdeko altxorra ikusteko gogoa izanez gero, aintzat hartu behar da bisitaldia 20 laguneko taldetan egiten dela, betiere hitzordua aldez aurretik eskatuta. Barrunbean 14.000 urte baino lehenagoko aztarnak daude. Paleolito garaiko labar-arte multzorik onenari eusten diote hormek. Natur ondare izugarria, beraz. Aranzadik, Egurenek eta Barandiaranek ikertu zuten 1918tik 1925era bitartean, eta Euskal Herrian ikertuetan lehen-lehena izan zen. Aztarnategiaren ondoko aparkalekutik abiatuta, euri urak milaka urtetan irekitako galerietatik barna bidaia liluragarria egiteko gonbita egin nahi dugu. Lasai egon daiteke bisitaria, kezkatzeko motiborik ez dago eta. Esplorazio txangoa lurrazaletik gauzatuko dugu. Horretarako, lehenik eta behin Omako sakonune karstikora hurbilduko gara. Gero, Agustin {{udalerria|Ibarrola}} euskal artistak konposaturiko artelanaren aurretik igaro eta bisitaldia amaituta, Oma ibar isila korritzen duen ur emariari jarraituko diogu. Hala, samur-samur, Bolunzuloko hustubidera iritsi arte. Hango eiheretatik igarotako ur bizia lurrak irentsiko du bat-batean. Eta misterio baten moldean, urteen poderioz disolbatutako harkaitza bustitzen jarraituko dute urek. Jauzika eta boteka! Beheko errotaren ondoan kokatuz gero, erraza egingo zaigu barrunberako bidaiaren gorabeherak seguru irudikatzea. ==Basondotik Bolunzulora== {{udalerria|Kortezubi}} (Bizkaia) inguruan Santimamiñera bidea hartu eta Terlegiz auzoa atzean utzita, Basondoko auzora igoko gara. Lezika jatetxearen aurreko aparkalekuan utziko dugu autoa. Omako auzora doan errepidea bazter utzita (handik itzuliko gara), Baso Margotua adierazten duen bide seinalea gidari izango dugu. Porlan bidea hartuta, goratasuna hartzen hasiko gara, pinudirantz. Aldatsa amaiturik, basoan barrena zehar-zehar jarraituko dugu. Kilometro pare bat eginak ditugula, ezkerrera hartuko dugu bidebanatzean. Hala, ezti-ezti minutu batzuk eman ostean, bide sarda batera iritsiko gara. Baso Margoturako sarbidean gaude, seinaleek adierazi legez. Basabidea bertan utzita, eskaileretatik behera egingo dugu, eukaliptoen artean. Ibarrolaren lehen artelana berehala ikusiko dugu: artistak koniferoen enborra aukeratu baitzituen bere obra mamitzeko. Kolore eta forma geometrikoen sinfonia perfektua alderik alde zeharkatuko dugu, noranzkoa aldatu gabe, eta muinoaren bizkarretik irten gabe ere. Margolanak atzean utzirik, Omako ibarrera jaisteko unea da. Pinuditik irtetean, eskuinera egin eta ibarra estaltzen duten belardien ondoan laster izango gara. Ibarreko errepidetxoan, eskuinera egin dezakegu Olakoerrota eta Goikoelea errotak ikusteko. Arkitektura hidrauliko interesgarria ageri baitute, bisitaldia merezi du. Ondoren, ibarrean gora jarraitu beharrean, Basondoko auzora itzuliko gara. Bolunzuloko errotak ezagutzeko unea da. Zierre baserri ederraren ondotik igaro eta berehala, Bizketxe izeneko landetxera iritsiko gara. Baserri galant horren parean, harrizko zubi txiki bat ikusiko dugu, bai eta geologiari buruzko xehetasunak dakartzan argibide mahaia ere. Erreka gurutzatuko dugu han eta, ur-lasterrari jarraituta, Bolunzuloko lehen errotara iritsiko gara. Bigarrena beherago dago, aho ilunaren atarian. Badirudi aspaldiko errotak direla, biak aipatzen baitira 1775eko auzi batean. Han azpimarratzen zen haren antzinatasuna. Zerbait nabarmentzekotan, erroton altxagarririk edo aldapa artifizialik eza. Izan ere, bi-biek errekaren desnibel naturala aprobetxatu zuten behar zuten indarra lortzeko. Bide nagusira irtengo gara berriz, eta Basondora bideari ekingo diogu. San Pedro baselizaren ondotik igaro ostean, bideak goratasuna hartzen lagunduko digu. Lepotik Basondoko sakonune karstikoa bistaratuko dugu. Bideak buruz buru zeharkatzera gonbita egingo digu. Asfaltoa utzi gabe, Lezika aurreko aparkalekuan izango gara berehala. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 72ayjpzgfcb48a9qrdje7n9sl1z4qge 0 4701 20786 20567 2020-06-26T08:37:30Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68224-Jaizkibel-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Hondarribia}}, Amute auzoa, JAitzubiako padura, Zubiberri, Telleriaurreko hezegunea |distantzia = 9,5 km. 2 ordu eta 45 mn. |ingurunea = Hondarribiko mugan Jaitzubiko padurak daude. Mareen dantzan dabiltza ezti-ezti. Ikuskizun aparta sorrarazten dute padurek ingurua lehengoratzeko plana abian jarri denez geroztik. |abiapuntua = Hondarribia |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=4014&fetxa=2013-07-18&orria=038&kont=001 }} '''Hondarribiko mugan Jaitzubiko padurak daude. Mareen dantzan dabiltza ezti-ezti. Ikuskizun aparta sorrarazten dute padurek ingurua lehengoratzeko plana abian jarri denez geroztik. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=4014&fetxa=2013-07-18&orria=038&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Txingudiko padurak Gipuzkoan daude, Hondarribiaren eta Irunen artean. Lapurdirekin muga-mugan daude, deskribatu ezinezko paradisu batean. Hezegune berezia eta balio handikoa osatzen dute padurok, eta bertan hegazti espezie askok babesa eta elikadura hartzen dute. Padura horiek migrazio-bidean daude, eta berebiziko garrantzia hartu dute azken urteotan. Jakina denez, migrazio ibilbideak mendebaldeko Europatik Afrikarantz hegazti andanak mugiarazten ditu. Hondarribiko eta Irungo bazterrak lehengoratzen hasi direnez geroztik, ehunka espezie ikus daitezke hara-hona: lertxunak, basateak, zango-luzeak, koartzak eta abar. {{udalerria|Hondarribia}} basoek inguratua dutelarik ere, populazioaren presioak eragin handia izan du paduraren kontserbazioan. Berezko izaera kolokan jartzeraino. Izan ere, urmaelok hiriaren ingurunean daude, eta beste interes batzuek atzera bueltarik gabeko kalteak ekarri dizkiete. Zirt edo zart egin beharra zegoen naturari berea itzultzeko. Txingudiko natur baliabideak babestu eta antolatzeko xedez, plan bat abiatu zuen administrazioak XX. mendearen bukaeran. Lan jardueren artean, Jaitzubiko padurak ez ezik, Irungo Plaiaundi eta Bidasoako irletako sektoreak ere aintzakotzat hartu zituzten. Jaitzubiko eremuari dagokionez, 70 hektarea inguru babesteko plana diseinatu zuten orain hamar urte. Babes Bereziko lurrei lehentasuna eman zieten orduan, naturari XVIII. mendetik ostuak zituen hainbat gune itzultzeko desira zegoen eta. Jaitzubiak bestelako aurpegia zuen 2003an: hamaika dike altxatuta zeuden ibai ertzetan, eta 25 hektarea inguru lehortuta zeuden nekazaritzaren mesederako. Baina iraultza isil-isilik etorri zen Txingudira: paisaiari gorazarre egitearen kariaz, kable elektrikoak lur azpian sartzeko asmoa agertu zuen administrazioak. Baita dikeak desagerraraztekoa ere. Lan horien ondorioz, paisaia bikaina osatuz joan da Jaizkibelgo magaletan, apurka-apurka. Paradoxikoa bada ere, Gipuzkoako lezkadi zabalenak bertan hazten dira, ibaitik itsasorainoko trantsiziorako leku garrantzitsu bilakatu dira. Masa dentsoa osatu dute gramineoek, beraz. Nork esango! Landareok gazitasun kopuru ertaina jasaten baitute, estuarioaren goiko aldean ikusiko ditugu, lirain; baita ur gezetako guneetan ere. Aspaldiko habitatak berreskuratzen ari dira Txingudiko badian, eta, imajina daitekeenez, eremu gazietara egokitutako landaretzak fauna propioa bere magalera erakarri du. Lezkadiaren kasuan, kopetazuriak eta uroilandak. Irungo Plaiaundiko hezegunea ere bisitatzea merezi badu ere, Jaitzubiko padura lehenetsi dugu orain. Ibilbidearen nondik norakoak zehazten saiatuko gara hezegunea bertatik bertara ezagutarazteko asmoz. Hondarribiarrek hezegunea primeran ezagutzen dute: batzuk korrika edo pasieran ibiliko dira; beste batzuk, Donejakue bidearen aitzakian, tipi-tapa Guadalupeko tenplurantz. ==Abiapuntua, Hondarribian== Hondarribiko Arma plazan hasiko dugu ibilbidea. Karlos V.aren gaztelu zaharrean, hain zuzen. Eskuinera egin, eta ekialdera jaisten hasiko gara, Kale Nagusitik. Zuloaga Etxearen eta Jasokunde eta Sagarrondoko Andre Mariaren elizaren paretik, alegia. Hiribildu historikotik Santa Maria deritzan ate zaharretik egingo dugu. Minasoroeta kalearekin bat egitean, ezkerrera hartu eta Alameda jatetxearen ertzetik igaroko gara. Santa Engrazia errekastoa gurutzatuko dugu han. Gero, hurbil ikusiko dugun tuneletik igarota, Erdiko Bideari ekingo diogu. Baratzeak alde bietan direla, astiro-astiro jarraituko dugu ordoki emankorrean gaindi. Bideak eskuineranzko bihurgunea egingo du bat-batean. Aurrez aurre, Kosta auzoko etxebizitzak eta baratzeak daude. Eraikin horietara heldu aurretik, ezkerretik doan bidexkari jaramon egingo diogu. Baratzeen artetik paseatzera gonbita egingo digu bidexkak. Amuteko auzora laster iritsiko gara. Kaputxinoen komentu aurretik igaro eta berehala, Capitan Tximista edota Goikoerrota naturgunera seinalatzen duen bide-seinaleari jarraituko diogu. Amuteko Kirol Gunera iritsiko gara ziztu bizian. Bideak Jaizkibelgo tontor aldera begira jarri gaitu. Bidebanatzean, {{udalerria|Hondarribia}} oinez deskubritzeko argibide-taula bat ikusiko dugu hainbat ibilbiderekin. E nahiz H izenekoak egokiak dira Jaitzubiko paduratik abiatuta Santiagotxo baseliza bitxia eta Guadalupeko eliza ezagutzeko. Guk ezkerrera hartuko dugu bidebanatzean eta, porlanezko bidea lagun, Danboliñeneko erreka zeharkatuko dugu. Jarraian, ezkerretik doan bideari kasu egin eta Jaitzubiko erreka parez pare, ibilaldi sosegatua egingo dugu zumarrak, zurzuriak, haltzak eta haritzak gogaide. Jaitzubiko sarbideko langa zeharkatuta, Mariandreseneko zubira iritsiko gara. Bekoerrotako errekaren gain-gainean gaude. Zumarrak, lizarrak, sahats ilunak eta zumeak agertuko zaizkigu bide bazterretan. Albisturreneazpiko eremuak zeharkatuz, Zubiberriraino lagunduko digun errepidera irtengo gara. Asfaltoan ezkerrera egin eta San Joakin aintzirarantz egingo ditugu urratsak. Zubiaren ondoan, ur gezaz elikatutako aintzira handia ikusiko dugu. Bertan, besteak beste, beltxargak, kopeta zuriak, ahate murgilariak eta basateak ikusiko ditugu. Zubiberritik izango dugun ikuskizuna, ordea, ur gaziz osaturikoa izango da. Jaitzubiko padura bete-betean harrapatzeko modu dotorea! Leku ederra benetan, paduraren dinamika ulertzeko. Zubia igaro bezain pronto, Mendelura doan bidea utzi ondoren, San Joakin aintzira inguratzen hasiko gara, eskuinaldetik. Jaitzubiaren ibaiaren eta aintziraren artean ibiliko gara. Lorategi botaniko baten antzera, tokiko altxorrak deskubritzen utziko digu bidexkak: haltzak, lizarrak, sahatsak, arrosak, pikondoak, elorri zuriak eta ekisetoak, beste landare askoren artean. Donostiara doan errepide nagusira iritsitakoan, Zubiberrira itzultzeko unea izango da. Bide bera baliatuta, Jaitzubiko ibilbide nagusira iritsiko gara. Padurak ezkerrean lagata, mendebaldera egiten jarraituko dugu. Ezponda txiki baten gainetik bideratuko gaitu orain zidorrak. Hezegunearen gainean, Gipuzkoako lezkadirik zabalena ikusteko aukera dugu: Zarautzeneazpiko lezkadia da, akaso, padurako altxorrik preziatuena. Tataneko zubira iritsiko gara bi pauso emanda. Behatoki txiki batera, ondoren. Zaldiferrako bazterrak ezagutuko ditugu talaiatik. Atze-atzean, Aiako mendigune gorabeheratsua bistaratuko dugu. Ibilbidearen amaierara iritsiko gara laster, Telleriaurreko hezegunera iritsi bezain pronto. Ibilbide beretik itzuliko gara Hondarribira. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] a73a7h53xffi3eaa72u3toemaa4zxtp 0 4702 20754 20516 2020-06-26T08:36:57Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68221-Biduze-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Beherea}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Bidaxune}}, Bidaxuneko portua, Gixuneko portua, Biduze ibaia |distantzia = 20 km. 4 ordu. |ingurunea = Zirga bidea baliatuta, Biduze ibaian mareek izaten duten eragina ezagut daiteke. Herbeheretarrek eraikitako<br />dikeak zapalduta, Bidaxunetik Gixunera dagoen ibilaldia erraz egin daiteke, eta naturaz gozatu. |abiapuntua = Bidaxune |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=3913&fetxa=2013-07-17&orria=038&kont=001 }} '''Zirga bidea baliatuta, Biduze ibaian mareek izaten duten eragina ezagut daiteke. Herbeheretarrek eraikitako dikeak zapalduta, Bidaxunetik Gixunera dagoen ibilaldia erraz egin daiteke, eta naturaz gozatu. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=3913&fetxa=2013-07-17&orria=038&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Biduze ibaia Arbailako mendigunean jaiotzen da, Zuberoako mugan. Misterioari gorazarrea egingo balio bezala, harpe ilun batetik amiltzen da ura, eta saltoka eta boteka jarraitzen du Nafarroa Behereko lurretan barna. Donapaleutik igaro ondoren, alegeraki eusten dio bere erronkari, eta bare-bare abiatzen da 82 kilometroko bidaia luzea egiteko prestu. {{udalerria|Gixune}} herrian, Aturri ibaia besarkatu eta harekin bat egingo du. Itsasoaren eragina nabari dela ikusten da Biduzeko ur emarian. Izan ere, ibaiak bakardadean egiten dituen kilometro luze horietatik banaka batzuek jasango dute ur gaziaren eragina. Hala, hamabost kilometro inguruko tartea ikusiko dugu mareak zer aginduko zain: Gixunetik Akamarreko porturainokoa, hain justu. Horregatik, ibaiaren emaria kulunkatze eztian arituko da, natur dantza gozoan ibiliko balitz bezala. Hori dela eta, korrontearen noranzkoa zein den nekez asmatuko da batzuetan, ibaiari begira-begira jarrita ere. Ibaiak itsasora doazela txikitan hamaika aldiz entzun arren, zer ikasia badugu Biduzeko bazterretan, ilusio optiko bihurri batek natura alderantzikatua ikusaraziko digulako. Denboran atzera eginez, bazterrotan herbeheretarrak ibili ziren buru-belarri lanean. Ibaiak hartutako lur emankor horiek nekazaritzaren mesedetan atontzen ekin eta ekin ibili ziren. Azken finean, eurek eraiki zituzten ibilbide honetan bisitatu daitezkeen dikeak. Eraikuntza bitxiei esker, eremu zabal landatuak (bartak) ikus daitezke ibaiaren alde bietan: artasoroak, kiwiondo sailak eta makaldi lirainak. Garai batean portuen inguruan antolatua zegoen merkataritza. Aturri ibai emaritsuak ez ezik, bere ibai adarrek ere baldintza onak zituzten nabigaziorako. Baionaren eta Akamarreren artean portu ugari eraiki ziren. Zazpi portu izan omen ditu {{udalerria|Gixune}} herriak! XIX. mende bukaeran ''L'Eclai''r baporeak protagonismoa hartu zuen Biduze ibaian. Bidaxuneren eta Baionaren tartea lotu zuen itsasontzi horrek, bidaiariei eta salgaiei irtenbidea emateko xedez. Itsasontziz aldatzea errazte aldera, harmailak eraiki zituzten portuetan. Ur mailaren arabera, gabarraren eta portuko mailaren artean taulatxo bat jarrita, salgaien ontziratzea errazagoa zitzaien. Garraiobide bitxia XX. mende hasierara arte ibili da ibaian gora nahiz ibaian behera. ==Bidaxunetik Gixunera oinez == Gaur egun Biduze eta Aturri ibaien gainean ez dugu trafikorik ikusiko. Akaso, ontzi modernoren bat edo beste, harat-honat aisiaz eta arrantzaz gozatzen. Egun, oinezkoak behialako zirga bideaz gozatzearen karietara, dikeak egokitu dira. Baina ez dugu idirik ikusiko sokatik tira eta tira itsasontziei laguntzen, garai batean bezala. Lan nekosoa ordezkatuta dator orain, eta, zorionez, ibiltariek ibai ertzetako zuhaitzez gozatzeko aukera paregabea izaten dute. Jarraian deskribatuko dugun ibilbidea {{udalerria|Bidaxune}} (Nafarroa Beherea) herrian hasten da. Autoa elizaren ondoko aparkalekuan utzita, agaramontarren gaztelu zaharrerantz abiatuko gara. Trafiko seinaleak dioenez, Peirahoradara bidea hartuko dugu. Hala, gazteluaren ertzetik igarota, Biduze ibai ertzera iritsiko gara laster batean. Zubia gurutzatu gabe, ezkerrera egin eta zirga bideari ekingo diogu. Asfaltatuta dagoen pistatik jarraituko dugu, dikearen gain-gainetik. Bidaxuneko portura berehalakoan iritsiko gara. Harmailak dituen portu zaharra ikusiko dugu han. Dikera bueltatuz, ibaian behera jarraituko dugu, korrontea lagun. Platanondo ilara eder batek babesa emango digu segidan. Bihurgune zabala deskribatuko du ibaiak. Une horretan artasoroak eta makaldia aurrez aurre izango ditugu, barta emankorretan ohiko landareak baitira. Lizarren artean ibili ondoren, errepidearekin bat egitera joko dugu zuzen-zuzen. Asfaltoa zapaldu gabe, ordea, hartxintxarrezko bideari heldu eta ibar basoa osatzen duten zuhaitzen babesaren bila joango gara. Bi zubitxo igarota, tinda horiko bide seinaleek zirga bidea uzteko gonbita egingo digute. Arrasto horiei jaramonik egin gabe, haatik, korrontearen ondoan jarraituko dugu. Cassousko portura iritsiko gara ia-ia ohartu gabe. Leku horretan ez dugu harmailarik ikusiko. Ohiko portu bat iruditu arren, bere betebeharra bazuen beste garai batean. Arrokesko harrobi sonatua, gaur egun aintzira bilakatua, hurbil-hurbil dago, eta, jakin dugunez, Biduzeko ertz honetaraino garraiatzen zuten harri preziatua. Desnibela gainditzeko, aire bidezko teleferikoa erabili omen zuten. Harri pilaketa gabarretan sartuta, Baionako porturaino garraiatzea lortzen zuten. Dikeak nahiz Baionako edo Akizeko monumentuak Bidaxuneko harriez eginda daude. ==Ibilbide pedagogikoa== Gixuneko ibilbide pedagogikoarekin bat egin dugu portu honetan. Gixuneraino 4,5 kilometro daude, eta ibilbidean zehar naturaren inguruko argibideak ikusiko ditugu. Ibili-ibilian hizpide izango ditugu gai franko, besteak beste, espezie inbaditzaileen eragina, Biduzeko urre zuria eta zikoinen joan-etorriak. Donibane auzoa ibaiaz bestaldean ikusiko dugu laster, ibilbidea amaitzen ari den seinale. Ibilbide pedagogikoa utzi gabe, Gixuneko portura iritsiko gara. Bertan geldialditxoa egin ostean, herria eta gaztelu zaharra ezagutzeko aukera emango digute bide seinale batzuek. Sosegua hartuta, ez da ideia makala izango Gixuneko bazterrak ezagutzera abiatzea. Ibilbide beretik egingo dugu Bidaxunerako itzulera. Dena den, ibiltzeko gogoa izanez gero, Akamarreraino luza dezakegu bidaia. Izan ere, marearen eragina herri horretan ere ikusiko dugu. Gainera, oso tentagarria egingo zaigu artisauen bizilekua gertutik ezagutzea. Hala egitea erabakiz gero, Bidaxuneko porturaino itzuliko gara berriz ere, eta, agaramontarren gaztelurako errepidera iritsita, Biduze gurutzatu eta ertzaz bestaldeko dikeari jarraitu ondoren, Akamarrera iritsiko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 5rcyfjrxf16b9ws7x1u3n3sgq97t26p 0 4703 20622 19765 2020-06-25T21:14:07Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68219-Gasteiz-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Armentia, Berroztegieta, Doroñu mendatea, {{udalerria|Arrieta}}, {{udalerria|Gasteiz}} mendatea, {{udalerria|Gaztelu}}, Lasarte, Armentia |distantzia = 18 km. 4 ordu eta 10 mn. |ingurunea = Gasteizko Mendi Garaietako barrunbeetan uraska erraldoi bat omen dago, hiri aldera hamaika xirripa irristatzen. XIX. mendeaz geroztik, makina bat buruhauste eragin dute. |abiapuntua = Armentia ({{udalerria|Gasteiz}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=3815&fetxa=2013-07-16&orria=039&kont=001 }} '''Gasteizko Mendi Garaietako barrunbeetan uraska erraldoi bat omen dago, hiri aldera hamaika xirripa irristatzen. XIX. mendeaz geroztik, makina bat buruhauste eragin dute. '''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=3815&fetxa=2013-07-16&orria=039&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Armentiako ({{udalerria|Gasteiz}}) basilikaren aurrean abian jarriko gara, Gasteizko ur arrasto eta errekei jarraituz berriro ere ibilbidea Armentiako basilikan bukatzeko. Jolas eremuraino jaitsita, Iturbide kaleari jarraituko diogu. Eskuinera egingo du kale horrek, eta iturriaren ondotik igaroaraziko gaitu. Eraztun Berdeko Olarizu-Armentia zidorrarekin bat egin dugu. Bide seinaleari jarraituta, eta basoan sartzeko gonbiteari muzin eginda, Gasteizko Mendi Garaietan iltzatuko dugu geure begirada. Urrutian, zeruertza modelatu nahirik edo, Doroñuko mendatea dago, {{udalerria|Arrieta}} eta Karasta tontorren artean. Hasieran Sarburu bidea hartuta, gero Malizeko bazterrak korrituz, Berroztegietara helduko gara laster batean. Ondoren, Trebiñubide etorbideari jarraituko diogu. Errepide nagusitik nahiz herriaren barrualdetik egin dezakegu aurrera. Asfaltoa lagun, antena batzuk dauden lekura iritsiko gara. Etxalbideko Zidorrari jarraitzeko unea da, baita Abendaño errekara jaistekoa ere. Segituan, langa metalikoa gurutzatu eta eskuineko bidetik aurrera eginda, eraikin batzuk ikusiko ditugu errekaz bestaldean, denak eremu pribatuan. ==Arbidinatik Zapardiel ibaira== Abendaño erreka lagun, bidebanatze batera iritsiko gara. Culebra sakana ezkerrean utzita (pribatua da), eskuinetik jarraituko dugu. Ur biltegi txiki baten ondoan, erreka gainetik igaro, eta Aguantios izeneko lekura iritsiko gara. Aldapa samurtzen da han. Eskuinetik doan basabideari men egingo diogu, eta, kable elektrikoaren azpira iristean, gora egiteari eutsiko diogu, hurritzak eta haltzak gogaide. Aldapa amaitutakoan, pagadia topatuko dugu. Basabidea uzteko unea da, baita eskuinetik doan bidexkan barna segitzekoa ere. Laguntzeko xedez, harri pilaketa batzuk ikusiko ditugu bide bazterrean. Sepultura edo Arbidina mugarrirako bidea bazter eginda, eskuinera egin eta pagadian sartuko gara. Doroñuko mendaterako bide zaharrean gaude. Zaldiarango mendatetik datorren basabidearekin bat egitean, ezkerrera egin, eta lepora iritsiko gara. Antena txiki bat ikusiko dugu talaia horretan. Ezkerretik jarraitu eta Gortzetako mendigunea inguratuta, Arrietako tontorrera igoko gara. Gero, malkarraren ondotik jarraituta, Askartzako mendatera jaitsiko gara. Rostetako gaina ezkerretik inguratuta, Gasteizko mendaterako bideari ekingo diogu. Ezkerretik segituko dugu han, eta mendate berrira helduko gara berehala. Aurreko barrera gurutzatu eta GR 282 zidorreko pintura arrastoak lagun, zehar-zehar jarraituko dugu. Laster, baina, ibilbide balizatua utzi eta ezkerretik irekitzen den Barranquillo ibarretik jarraituko dugu. Lendiz eta Eskibeloste tontorren arteko lepora igoko gara. Basabidetik irten gabe, {{udalerria|Gaztelu}} herrira iritsi, eta, elizaren atzealdetik igarota, Gardelegiko errepidera jaitsiko gara. Gardelegira iristeko metro gutxi falta direla, gas biltegia igaro eta berehala, ezkerreko bidetik jarraituko dugu. Ezkerrera berriro eginda, Zapardiel errekara iritsiko gara. Jauzi polit batez agurtuko gaitu errekastoak. Haren gainetik igaro, eta Lasartera bideari ekingo diogu. Herriko elizan, eskuinera egin, eta, Abendaño erreka zeharkatuta, Olabide ikastolaren ertzetik igaroko gara. Berroztegietara doan errepidean laster izango gara. Hura gurutzatu, eta, Malizaeza kaleari men eginez, Armentiako basilikan emango diogu amaiera ibilbide honi. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] f09e863nzo5jwpns49lf9kszbvqs8hy 0 4704 19654 19257 2020-06-16T08:57:38Z Theklan 125 Robota: [[:Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak|Berriatik hartutako ibilbideak]] kategoria eransten wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = {{udalerria|Obanos}}, Eunate, Arnotegi, Erlauntzak |distantzia = 9 km. 2 ordu eta erdi. |ingurunea = Izarbeibarko {{udalerria|Muruzabal}} udalerriaren lurretan kokaturik dago erromaniko berantiarraren estilokoa den ermita berezia; Donejakue bidea igarotzen da bertatik. |abiapuntua = Eunate ({{udalerria|Muruzabal}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1762&fetxa=2013-06-07&orria=036&kont=001 }} '''Izarbeibarko {{udalerria|Muruzabal}} udalerriaren lurretan kokaturik dago erromaniko berantiarraren estilokoa den ermita berezia; Donejakue bidea igarotzen da bertatik.'''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=1762&fetxa=2013-06-07&orria=036&kont=001 ''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == Somportetik datorren Donejakue bidea Izarbeibarko {{udalerria|Muruzabal}} (Nafarroa) udalerritik pasatzen da, eta oraindik ez dago garbi zein den bertan dagoen ermita bereziaren jatorria. Hipotesi zaharrenek tenplu hori tenplarioekin lotu izan dute, baina gaur egungo ikertzaile gehienek teoria hori baztertu egiten dute. Beste hipotesi batek dio Jerusalemgo San Joan ordenaren ospitale baten hilobi kapera izan zela. Bada beste hipotesi bat, erregina batek altxarazi zuela esaten duena, eta azken teoria batek dio eraikin horrek bertatik pasatzen ziren erromesentzat kanposantu funtzioa zuela. Ikerketa asko egin ostean, jakin izan da Eunateko elizak ez zuela hilobi kaperaren funtzioa, kofradia baten menpe egondako eliza bat izan zela baizik. Aparkalekuan ibilgailua utzi eta elizari bizkarra eman ondoren, Donejakue bidea erakusten duten bide seinaleei jarraitu diegu. Gure ezkerrera atsedenlekua utzi dugu, eta, berehala, xenda lurrezko pista bihurtu da. Gorabeherarik gabe, gure eskuinean {{udalerria|Muruzabal}} herria ikusi dugu, baina guk aurrez aurre dugun {{udalerria|Obanos}} aldera jo dugu. Errepidera iristean, gurutzatu eta mahastien artean zabaltzen den pistan barna, kanposantuaren ondotik pasa eta Muruzabaldik datorren beste errepide batekin egin dugu topo. Herrian sartu aurretik aldapa bati ekin diogu. =={{udalerria|Obanos}}== Herri horretako kaleetan zehar ibiliz, eraikin ederrak ikusteko parada izan dugu. Laster gara ''Obanosko misterioa'' antzezten den Erdi Aroko itxura duen plaza nagusian. Donejakue bideko erromesek kondaira asko entzun edota irakurri ahal izan dituzte, baina Nafarroako {{udalerria|Obanos}} herrian bada ''Obanosko misterioa'' izenez ezagutzen den kondaira berezi eta ederra. Santos Begiristain apaizak idatzi zuen obra hori, eta 1965ean herriko plazan antzeztu zuten lehen aldiz. ''Del martirio de Santa Felicia y la penitencia de San Guillén'' edo ''Obanosko misterioa'' obrak XIV. mendeko Akitaniako dukeen seme-alaben inguruko kondaira bati forma ematen dio. Donejakue bidea egin ondoren, Felizia printzesari erlijio zirrara sartzen zaio, eta, ondorioz, gortea uztea erabakitzen du, bere leinua Amokaineko jaurerrian —Egues ibarra— ezkutatuz. Han, bere anaia Gilenek aurkitu, eta bere leinuarekiko zituen loturei uko egiteagatik, hil egin zuen. Anaia damututa, Santiago de Compostelara joan zen, eta itzultzean, egindako krimenagatik herritik gertu dagoen Arnotegiko ermitan pasa zuen bizitza osoa erromes eta behartsuei laguntzen. ==Arnotegiko ermita== Plaza nagusian {{udalerria|Gares}} aldera doan Donejakue bidea utzi egin dugu, Arnotegiko ermitara joateko. Horretarako, hegoaldera jaisten den bidea bilatu dugu, eta Eunatetik datorren errepidearekin bat egitean, hori gurutzatu eta aurrez aurre Mendigorriara doan bidetik aurrera jo dugu. Goian Arnotegiko ermita ikusi dugu. Gure ezkerrera baratzeak utzi eta zubi bat igaro dugu. Bide nagusian metro batzuk egin eta eskuinera ateratzen den bideari heldu diogu. Aldapa pikoa da, eta ur biltegiaren ondora iristerako izerditan gara. Biltegia ezker aldetik inguratu, eta lehengo bide zaharrarekin bat egin dugu. Pinudian sartu eta bidea leundu egiten da ermitatik oso gertu atera aurretik. Aldapa motz eta piko batek ermitaren atari nagusian utzi gaitu, hori gurutzatu eta inguratzen duen harresitik Izarbeibarko ikuspegi zabalaz gozatzeko aukera bikaina izan dugu: Donejakue bidea zeharkatzen dituen {{udalerria|Uterga}}, {{udalerria|Muruzabal}}, {{udalerria|Obanos}} eta {{udalerria|Gares}} herriak, zereal lurrak, mahastiak, baratzeak eta abar. Atseden txikia hartu, eta xenda txikiak zeharkatuz, harrizko pista zabalera jaitsi gara. Bide eroso horrek berehala eraman gaitu {{udalerria|Obanos}} eta {{udalerria|Mendigorria}} herriak lotzen dituen errepidera. Hori gurutzatu eta aurrez dugun porlanezko pistatik aurrera egin dugu. Berriro lurrezkoa den pistaren ezker aldean borda bat ikusi, eta mahastien artean marrazten den bidetik altuerarik irabazi eta galdu gabe bete dugu hurrengo tartea. Ezker-eskuin pista desberdinak ikusi ditugu, baina nagusia altuera mantentzen duena da. Bihurgune batera iristean, bide hori utzi —metro batzuk aurrerago amaitzen da— eta ezkerrera igotzen den lurrezko pista hartuz pinudi batean sartu gara. Pinuditik ateratzean, erlauntzak ezkerrera utzi, eta, berehala, beste pista zabal batera irten gara. Eunateko eliza gertu ikusi dugu, eta, jaitsieraren ostean, aparkalekuan gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 0tlqximgvyp17nngkymu13kcamd76wn 0 4705 20804 20604 2020-06-26T08:37:48Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68163-Kukutza-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Laudio}}, San Bartolome, Kukutza, Goikolandeta, Kurtze, Olarte auzoa |distantzia = 16 km 3 ordu eta 50 mn. |ingurunea = Igande honetan Araba Euskaraz ospatuko dugu Amurrion. Laudiotik Amurriorainoko tartea ezagutzeko helburuarekin, Kukutzako tontorrerantz abiatuko gara. |abiapuntua = Laudio |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=998&fetxa=2013-06-14&orria=036&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=998&fetxa=2013-06-14&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Alavatik Arabara etorrarazteko asmoz, Araba Euskaraz antolatzeari ekin zion Ikastolen Elkarteak orain urte batzuk. ''Araba Euskaraz'' ekitaldiko lehen ospakizuna 1981ean izan zen. {{udalerria|Amurrio}} herriari egokitu zaio aurten, eta herrigunearen inguruan ibilbide batez gozatzeko aukera izango dute hara bildutakoek. Ibilbide laburraren osagarri izateko, Kukutzako tontorreraino eramango gaituen ibilbidea prestatu dugu ondorengo lerroetan. Laudioko (Aiaraldea, Araba) Herriko Plazan hasiko dugu ibilbidea. Elizaren eskuinaldetik igaro ondoren, Krutziaga zubira joko dugu. Segidan, Nerbioi ibaia gurutzatu eta gure pausoak tren geltokiaren ondoko tunelera bideratuko ditugu. Pasabide iluna baliatuko dugu, hain justu ere, Latiorro auzora iristeko. Eskailera mekanikoetatik irten bezain pronto, ezkerrera hartu, eta trenbidearen paraleloari jarraituko diogu. Kalea amaitzean, ordea, eskuinera egin, eta futbol zelaiaren ondotik igaroko gara; hilerriaren paretik, gero. Errepide zabala uzteko unea helduko zaigu laster. Orduan ezkerraldetik doan oinezkoentzako bideari jaramon eginda, Larrea auzorantz abiatuko gara. {{udalerria|Etxebarri}} baserrian eskuinera hartu, saihesbidearen azpitik igaro eta San Bartolome ermitaraino segituko dugu, poliki-poliki, urratsez urrats. San Bartolome baseliza Larreako auzoan dago. Tenpluaren atari dotoreaz bapo aseta, bidean aurrera joko dugu. Pinudi trinkoan sartu-irtena eginda, gozo-gozo arituko gara Etxezaharre baserriraino. Anartean, inguruko panoramikaz gozatzeko bidea emango digu lekuak: Untzuetako tontor piramidala nabarmenduko dugu ibarraz bestaldean, ederkiro gailenduta. Soa eskuinaldera luzatuta, Mostatxa eta Pagolar gailur sonatuak ikusiko ditugu. ==Baserriz baserri== Berrio baserria atzean utziko dugu, ibili-ibilian segituta. Gero, eskuinetik hartuta, bidebanatzean, Berriomendiko tontor biribila inguratzen hasiko gara. Igoera xumea egin ostean, bideak behera egiteko gonbita egingo digu. Gurpide baserriraino lagunduko digu orduan zidorrak; eta Asudui baserriraino, segituan. Aranguti baserriranzko bidea bazter eginez, pinudira doanari jarraituko diogu. Laudiora jaisteko aukera izango dugu bat-batean; noiz, eta eskuinaldetik Erkitza baserrira doan bidea ikusten dugun momentuan. Guk, aukera horri muzin eginda, gora eta gora segituko dugu, bizkarrari ondo oratuta. Laster batean, bidarritxo bat ikusiko dugu bide ertzean —batzuetan plastiko zatiak ere ikusiko ditugu—. Maldan gora egiteari uzteko unea da, baita ezkerreko xendatik jarraitzekoa ere. Hasieran zehar-zehar zuzenduko gaitu bidexkak; animoso eta gogo biziz, gero. Udunetako tontorraren magalean basabide bat ikusiko dugu. Basabidea zeharkatutakoan, bidexkari heldu, eta gora joko dugu. Pagatzaurtuonduko auzotik ({{udalerria|Orozko}}, Bizkaia) datorren basabidearekin bat egingo dugu azkar-azkar. Gora egiteari utzi gabe, bide nagusiari jaramon egin, eta Udunetako —Udaneta— tontorra inguratzen hasiko gara. Eskuin-ezker egin gabe, ordea, Kukutzako pagadira zuzenduko gaitu bide zabalak. Bidebanatzean eskuinera egin, eta pagadiaren atarira iritsiko gara. Baso galanta topatuko dugu han. Aldapari aurre eginez, bizkarrera igo eta Kukutzako tontor panoramikoan izango gara laster batean. Ikuspegi zabala bezain dotorea eskaintzen du Kukutzak: Iparraldean Orozkoko udalerria babesten duen Untzuetako gaztelu zaharra bistaratuko dugu; Ekialdean, Itzinako haitz zorrotzak gailenduko zaizkigu eta, gertuago, Arrolako tontor gaineko Santa Marina tenplu xumea begiztatuko dugu. ==Kukutzatik bueltan== Tontorreko postontzian eskuinera egin, eta mendebaldera bideari ekingo diogu. Laudioko ibarrera jaisten hasiko gara. Pagolar mendiaren eta Luiaondo herriren artean finkatuko dugu begirada. Goikolandetako tontorra inguratuko dugu berehalakoan. Belardiak eta pagadi-pinudia bereizten dituen basabidean behera jarraituko dugu, noranzkoa aldatu gabe. Bidea harriztatzen da eta, bat-batean, desnibel handia galtzen hasiko gara. Kurtzeko tontortxoaren inguruan bidea porlanez jantziko dela ikusiko dugu. Porlan bide zurrunak Olarteko auzoraino lagunduko digu. Gero, asfaltoari jarraituta, Nerbioi ondoan jarriko gara. Nerbioiko bazterrak aurkitzeko gonbita egingo digun ''Ibilbide Linealera'' iritsi gara, beraz. Ibaian behera eginez gero, Laudiora bueltatzea erraza egingo zaigu. Ur-lasterrari aurpegia emanez, haatik, Luiandoko tren geltokirainoko tartea osa genezake. Edozelan ere, Amurrion ospatzekoa den ''Araba Euskaraz'' ikastolen festara hurbiltzeko bidea erraztuko digute aukera biek. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 8t4h195djqc31yqbtn3tdyymuoe0az4 0 4706 20538 19642 2020-06-25T21:12:42Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-irudia \= (.*\.svg) +irudia =\n|mapa = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = 68167-Zanpori-bidea.svg |herrialdea = {{herrialdea|Zuberoa}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = Errüso, Mendi Beltza, Erraizeko turrusta, Ferial aterpetxea |distantzia = 3,7 kilometro. Ordu 1 eta 30 mn. |ingurunea = Ur-jauziez gozatzeko aukera ugari daude Euskal Herrian. Aurtengo giroa euritsua denez, Lakorako hegaletan zehar bidaia egiteko proposamena egiten dugu segidan. |abiapuntua = Erronkariko Ferial aterpetxea |nondik hartua = https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=396&fetxa=2013-06-21&orria=036&kont=001 }} ''''''<ref>[https://www.berria.eus/kanalak/mendia/ibilbideak_fitxa.php?klabea=396&fetxa=2013-06-21&orria=036&kont=001 Berriatik hartua]</ref> == Ibilbidea == Nork ez ditu Zuberoako ur-jauzi jauzkariak ezagutzen? Nork ez du inoiz Kakuetako arroilako sekretuaren berri izan? Eta nork ez {{udalerria|Larraine}} inguruko Pista ur-jauziarena? Ibiltarion asea apaltze aldera, Zuberoako bazterrek sorrarazten duten mirespenari gorazarre egingo diogu ibilbide honetan. Euskal Herriko ipar-ekialdeko ur-jauziak zerrendatuko bagenitu, ziur aski ez genuke aipatuko Erraizeko turrusta. Agian, herrialde txikiaren sekretu ezkutua delako. Entitate txikiko ur emaria izanagatik ere, ur-jauzia inguratzen duen paisaiak bisitaria mira eginda uzteko gaitasuna du: Erraizekoak Lakora mendiguneko hegal berdetsuan du sorlekua, eta, ezustean, borborka azaleratzen da Mendi Beltzaren begiradapean. Iturburua ederra bada, zer esanik ez errekasto berak Ehüjarreko arroilatik barna egiten duen esplorazio txangoa. Turrustaren jariotze lekuraino lagunduko digu ibilbide honek, ur aratzen sorlekua dagoen lekuraino. Horiek horrela, ur-jauziaz ez ezik, Erraizeko ordokiaz ere gozatzeko aukera paregabea izango dugu. Mendi hegaletan ardi azienda ederra begiztatuko dugu bazkatzen, harat-honat ibilian belardia ferekatzen. ==Ur-jauzira bidea== Ferial-Zanpori Erronkariko aterpetxean jarriko dugu abiapuntua. Bertaratzeko, San Martingo Harria leizera doan errepidea jarraitu behar dugu {{udalerria|Izaba}} (Nafarroa) herrian. Autoa zubiaren ondoan utzi eta ezkerraldera eginez, ibarrean behera hasiko gara. Jaisten hasteaz batera, Ferial-Ligoletako etxolak deritzan ibilbideko tinda zuri-urdinak ikusiko ditugu. Markek ibartxoaren erditik eramango gaituztenez, magalari itsatsita doazen pintura horiko trazak lehenetsiko ditugu. Hala, goratasuna apurka-apurka galduz joango gara. Xendak banatzean, ordea, bolatxo urdinei segituko diegu. Anartean, gure soa Erraizeko zirkuan barrena galduko zaigu: aurrez aurre Lakorako gandorra ederkiro gailenduta dago; hurbilago, Mendi Beltza eta Errüsoko tontor apala. Erraizeko txabola aurretik igaroko gara berehala. Tapiz berde zabala eskuinetik inguratu eta beste txabola batera iritsiko gara. Errepidetik datorren hartxintxarrezko pista zabalarekin bat egingo dugu laster. Bidea zeharkatu eta belardia zapaltzen jarraituko dugu. Betiere noranzkoari muzin egin gabe, Beltza errekaren eta Erraizeko turrustaren emariek bat egiten duten lekura iritsiko gara. Erraizeko ur emaria magala samurtzen ikusiko dugu. Paradisu horretara aurreneko aldiz iristen den ibiltariak ezusteko galanta hartuko du tupustean: turrusta maldan behera abiatuko da, eta, ondoren, bi aldiz pentsatu gabe, Ehüjarreko arroilan murgilduko da. Bidaia ederra bete genezake guk ere aho zirraragarritik abenturatuko bagina. Behialako bidaztien antzera ibiliko ginateke, tipi-tapa kareharrizko hormatzarren artean. Bidaiaren bukaera, gainera, ezin ederragoa da: Zuberoako Santa Graziko eliza erromanikoaren paradisu gorabeheratsua. Santa Graziranzko bidaiaren ametsa bazter eginez, haatik, ur korrontearen ondotik jarraituko dugu, baina maldan gora. Erraizeko turrustak Lakora azpiko magalean isurtzen diren urak bildu ondoren, jauzi politak sortuko ditu. Euren lekukoak izango gara gu ere. Ur turrustaren errainutik irtenda, itzulera egiten hasiko gara. Lehenago ikusitako hartxintxarrezko pistarantz bideratuko ditugu gure pausoak. Basabide hura dela medio, zabalgunetik irtengo gara, eta, igoera xumearen ostean, errepidera aterako. Ezkerretik segituko dugu, betiere asfaltoa bidaide. Kilometro bat egindakoan, Ferialgo aparkalekuan izango gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] amvoss8c5nlonjkt8v0652jwiuo46wx 0 4707 16411 2020-06-12T15:06:41Z Theklan 125 Theklan wikilariak «[[Euskal Herriko bidaia-gida/Ibilbideak/'Bi ahizpen sepultura]]» orria «[[Euskal Herriko bidaia-gida/Ibilbideak/Bi ahizpen sepultura]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Euskal Herriko bidaia-gida/Ibilbideak/Bi ahizpen sepultura]] axh7de1hpkmuua6sf3hwu6077u8dprt 14 4708 18423 17487 2020-06-12T17:55:35Z Theklan 125 Moving from [[Category:Ibilbideak]] to [[Category:Ibilbideak herrialdearen arabera]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Ibilbideak herrialdearen arabera]] galzyjin21fpchtb0ex1flszilgg06y 14 4709 17491 2020-06-12T17:18:26Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Ibilbideak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Ibilbideak]] l9ify6czt3lhnjiphz7pk3vkhukpbeo 10 4710 20862 20769 2020-06-26T08:45:47Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|}} |zailtasuna = <!-- oso erraza, erraza, ertaina, zaila, oso zaila --> |lekuak = <!-- ibilbideak zeharkatzen dituen lekuak --> |distantzia = <!-- saiatu jartzen distantzia metrikoa eta denbora --> |ingurunea = <!-- ikus ditzakegun beste gauza batzuk, zein ingurune natural den... azalpen txiki bat, finean. --> |abiapuntua = <!-- udalerria jarri --> |nondik hartua = <!-- iturri libre batetik kopiatu bada, jatorrizko helbidea --> }} <!--IDATZI HEMEN SARRERA BAT--> == Ibilbidea == <!--IDATZI HEMEN IBILBIDEAREN DATUAK--> == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] byqsligz75e3k90ea0tctimthai8292 10 4711 19928 17501 2020-06-16T18:24:16Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki <inputbox> type=create width=70 buttonlabel=Ibilbide bat sortu default= prefix=Euskal Herriko bidaia-gida/Ibilbideak/ preload=Txantiloi:Ibilbidea-preload editintro=Txantiloi:Ibilbidea-preload/Sarrera placeholder=Idatzi hemen ibilbideari jarri nahi diozun izena break=no </inputbox> 11a5gharlhluk6dds7na387zd0p10vr 0 4712 20728 19554 2020-06-26T08:36:30Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = |distantzia = Ordu eta hiru laurden |ingurunea = Getxoko ingurune naturala ezagutzeko aukera. |abiapuntua = Getxo |nondik hartua = }} '''Ibilbide honek alde lasaia zeharkatzen du''', landa eta basoetan barrena (ordubete eta hiru laurden behar dira, gutxi gorabehera). == Ibilbidea == Getxoko Andra Mari (edo Elexalde Getxo) auzoan sortu zen Getxoko lehen bizigunea (XII. mendean), Andra Mari elizaren inguruan. Leku horrek landa-eremuen xarma gorderik dauka oraindik ere. Andra Mari eliza (Maidagan. Andra Mari). Barrio Loza irakaslearen arabera, elizaren jatorria XII. mendekoa ei da. Alabaina, antzinako eliza erromanikoaren hondar bakan batzuek ez besterik iraun dute. Gaurdaino iritsi zaigun eraikina, batik bat, XVIII. mendearen erdialdekoa da, mende horretako Bizkaiko eraikuntza barrokoen moldekoa. Bi elizpe ditu, biak ere egurrezkoak. Barrualdean, birjinaren irudia dauka, jesarrita eta haurra altzoan duela. Flandesko eragina du eta gotiko-errenazimentuko aldien artekoa da. Getxo-Martiartu etxea irudikatzen duten -hainbat aldaeratan- armarri bik apaintzen dute eliza. Etxaurrean, udalerriko baserri guztien izenak ageri dira. Jendearentzako ordutegia: lanegunetan, 19:00etan; larunbat, igande eta jaiegunetan, 9:00, 11:00, 12:00 eta 13.00etan. Eliza zahar horren aurrean, Andra Mari kiroldegi modernoa dugu. Irakurtzeko eta ikasteko gelak, pilotalekua eta probalekua daude kiroldegian. Hala, hainbat herri-kirol erakutsi ohi dira bertan, eta euskal pilotako txapelketak jokatu. Zuhaitz artean doan ibiltokitik jaitsi, Aingeru Guardakoaren baselizara (Maidagan. Andra Mari) iritsiko gara. Benta etxearen atzean dago. Bi irudi dauzka: Aingeru Guardakoarena eta Arrosarioko Ama Birjinarena. Halaber, idazkun bat ageri da aldareko mahaian: Pedro Aldai abadearen izena eta 1649 urtea idatzita daude. Ibilbideari jarraiki, Intxorta kaletik abiatuta, Aixerrotara (Galeako kaminoa. Andra Mari) helduko gara. Aixerrota deritzon errota antzina Getxon izan ziren haize-errota guztietan zutik dirauen bakarra da. 1726 eta 1727 artean eraiki zen. Aldi horretan, Bizkaian dokumentatu diren antzeko errota batzuk eraiki ziren; Getxokoaz gain, Artxandakoak eta Ipazterrekoak ere badiraute zutik. Eraikuntza horiek guztiak jaso ziren XVIII. mendearen hasieran Bizkaiko jaurerrian gertatu zen lehorte izugarri baten eraginez. Hala ere, 1787 urtean, erroten ohitura galduta zegoen, eta etxebizitza gisa erabili zituzten mende horren amaieran eta hurrengoan. Aixerrotaren lehen jabea Edmundo Shee, elizatean bizi zeneko irlandar jatorriko merkatari bat, izan zen. Errota oraintsu zaharberritu da, eta arte galeria bat nahiz jatetxe ospetsu bat kokatu dituzte bertan. Jendearentzako ordutegia: egunero, asteazkenetan izan ezik, 13:15etik 21:30era. Aixerrotaren ondotik abiatzen da Galeako itsaslabarren ondoko pasealekua. Abrako ikuspegi onena dago pasealekutik. Galea berba "gale" frantses hitzetik dator, eta itsaslabar esan gura du. Eremu horrek Frantziako Normandian dauden gres zuriko itsaslabarren eta Ingalaterrako Dover herrian dauden itsaslabarren antz izugarria dauka. Aisialdiko gune bilakatu da Getxoko eta gure udalerriz kanpoko biztanle askorentzat. Gune horrek landa berde-berdeak eta pinudiak ditu, eta bada, beraz, izadiaz gozatzeko leku aukerakoa. Galeako leku bikain batean, ondokoa aurkituko dugu: Printzearen gaztelua edo Galeako gotorlekua. XVIII. mendeko gotorleku ikusgarria da. Gaurdaino iritsi den mende horretako eraikuntza militar bakarra da Bizkaian. Gotorlekua eraiki zen Bilborantz zihoan itsas merkataritza zaintzeko. Jaime Sycre ingeniariak diseinatu zuen, eta obrak 1742an hasi ziren. Ibilbidea itsaslabarren ingurutik doa, oinezkoentzako bide batetik Azkorriraino, hots, ibilaldi honetako heldueraraino. Osteratxo lasai horretan, Galeako itsasargia eta Galeako golf zelaia -Neguriko Golf Elkartearen egoitza- aurkituko ditugu. Behatoki natural horretatik zehar oinez gabiltzala, Galea lurmuturrean dauden kalak ikus daitezke, eta apur bat aurrerago, Gorrondatxe (edo Aizkorri) hondartza. Kalitate handiko urak izateaz gain, ingurune ezin hobean dago; hori dela eta, Europako Erkidegoaren bandera urdina dauka merezimendu osoz. Horraino helduta, oinez jarraitzen badugu, Barinatxe (Salvaje) hondartzaraino helduko gara, edo, bestela itzultzeko autobusa har dezakegu Aizkorriko geralekuan. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] htlwuaungc5ho4fjcgg8jq0ya4xqetx 0 4713 19609 19517 2020-06-16T08:56:52Z Theklan 125 Robota: [[:Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak|Berriatik hartutako ibilbideak]] kategoria eransten wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |herrialdea = {{herrialdea|Bizkaia}} |zailtasuna = Oso erraza |lekuak = Areetako kosta, Algortako Portu Zaharra |distantzia = Ordubeteko paseoa |ingurunea = Eraikin babestuz beteriko ibilbidea, jauregi ugarirekin |abiapuntua = Bizkaia Zubia, {{udalerria|Getxo}} |nondik hartua = }} '''Abraren ondotik doan ibilaldi ederra dugu hau (gutxi gorabehera, ordubetekoa).''' == Ibilbidea == Bizkaia Zubiko (esteka kanpoko orri batera, orri berria irekiko da zure nabigatzailean), edo zubi eskegia lagunartean, burdinazko egitura da (Eiffel dorrearen antza izugarria dauka), eta Getxo nahiz Portugalete lotzen ditu, Nerbioi ibaiaren itsasadarraren gainetik. Alberto Palaciok diseinatu zuen zubia, eta 1893ko uztailean amaitu zuten. Beraz, ehun urte baino gehiago dauzka. 2006ko uztailean “Bizkaia Zubia” Gizadiaren Ondare izendatu zuen UNESCOk. Euskadin Gizadiaren Ondare izendatu den lehen gauza eta Espainiako Estatuan Industri Ondare izendatu den lehen gauza da. Bizkaia zubitik berrehun bat metrora, parke txiki eta txukuna aurkituko dugu. Bertan, Evaristo Txurruka ingeniariari eskainitako eskultura-multzoa dago. Txurrukak Abrara sartzeko bidea erraztu zuen. Izan ere, XX. mendearen hasiera arte, oso arriskutsua zen itsasadarrera sartzea, hondarpe batek oztopatzen baitzuen sarrera. M.G. Salazarrek egin zuen monumentua 1939an, eta horren bitartez, gizakiaren eta itsasoaren arteko borroka irudikatu zuen. Areetako kaitik zehar joanda, ontziratzeko tokia eta Abrako Itsas Elkartearen instalazioak ikus daitezke. Leku horretan, Getxoko Jose Luis Ugarte itsasgizonaren omenezko bela eskola dago. Jose Luis Ugarte nazioarteko estropada entzutetsu batzuetan hartu du parte, hala nola, "Boc Challenge" eta "Vendeé Globe" izenekoetan. Eraikin eder-ederrak ikus daitezke kai osoan, besteak beste: * Itxas-Begi (Zugatzarte, 27): 1927an taxuturiko eraikina. Rafael Garamendik diseinaturiko eraikin hori euskal jauregi-arkitektura eta ingeles kutsuko arkitektura uztartzen ditu. * Kai-Alde jauregia eta Luis Allende jauregia (Zugatzarte, 51 eta 55): Irlandako jatorria zuen Manuel Mª Smith bilbotar arkitektoak diseinatu zituen biak, 1925ean. Harlanduz egindako eraikin bikainak dira. * Cisco etxea (Zugatzarte, 61): Eskandinaviar moldeko jauregitxoa da, hori ere Manuel Mª Smith arkitektoak diseinatua (1909-1911). Gero, zaharberritu zuten, aparteko molde barrokoaren arabera. Halaber, Ana erreginaren arkitektura moldearen xehetasun batzuk erantsi zizkioten. Cisco etxea igarota, ezkerrera egingo dugu, Arriluzeko itsasargirantz. Hala, "Urrezko miliara" iritsiko gara. Hantxe, itsasoaren aurrean eta lorategiz beterik dagoen pasealeku batean, jauregitxo eta etxe bikain ugari ikus daitezke. Jauregitxo eta berealdiko etxe horien artean, honako hauek dira nabarmenenak: * Lezama Leguizamón (Atxekolandeta, 1, Algorta): J. M. Basterrak eginiko jatorrizko proiektua (1902) kontuan harturik, moldaketa eta berrikuntza gehien izan dituen etxea izango da. Manuel Mª Smith arkitektoak egin zuen proiektuaren azken moldaketa, 1921 aldean. Jauretxe dotore hori handia-handia da; Salamancako Monterrey jauregian oinarriturik dagoen erdiko dorrea gailentzen da. * Mudela jauregia (Atxekolandeta, 3, Algorta). 1910eko eraikina da, Manuel Mª Smith arkitektoak diseinatua. Lau angeluko oinplanoa dauka, eta harri-horma entokatuz eta harlanduz eginda dago. Ampuero jauregia (Atxekolandeta, 9. Algorta). Manuel Mª Smith-ek diseinatu zuen 1928an. Batez ere, harlanduz eginda dago. Bestalde, neomenditar moldekoa da, garai hartako beste eraikin asko eta askoren modukoa. * Aizgoyen baserria (Atxekolandeta, 13. Algorta). Manuel Mª Smth Ibarraren obra zahar eta esanguratsuenetako bat dugu. Hain zuzen ere, 1910ekoa da, eta euskal baserrietan oinarrituriko erregionalismo-lan bikaina da. Harriz eginda dago. * Arriluze jauregia (Atxekolandeta, 15. Algorta) José Luis de Oriol-ek diseinaturiko eraikin hori 1913an amaitu zuten. Egitura eta apaindura atalak nagusi dira eraikin horretan. Horrela, jauregiak Erdi Aroko itxura du, eta Britainia Handiko Ana erreginaren eta Victoriar moldeetako kutsua du. * Atxekolandetako galeria edo Begoña lurmuturra (Algorta). Kostaldeko eitearen arabera egokituriko galeria handia da, zutabeduna eta balaustredun zabaltza batek estalia. Arriluzeko magala bermatzeko asmoz egin zen, Horacio Etxebarrietaren etxearen barruan (gaur egun ez da ia ezer geratzen). Rafael Bastidak diseinatu zuen galeria, 1918an. * Naufragoen etxea (Arriluze kaia, z/g. Algorta) 1920an dokumentaturiko etxe hori Ignacio Smith arkitektoak diseinatu zuen. Bi solairuko baserri handi baten eredura eginda dago. Izkina batean, irudi batez itsasotik ur gaineratzen diren arku zabal batzuen gainean, zirkulu-formako ebakidura duen itsasargi-dorrea dago. Leku horretaraino iritsita, ibilbidetik aldendu eta Kirol portu berriko itsas eta aisialdi gunera joan ahal gara. Bertan, jatetxeak, tabernak, dantzalekuak, zinemak, dendak eta abar aurkituko ditugu. Arriluze kaitik oinez segituz gero, itsasargia dago mutur batean, gaztelutxo almenadun bat bailitzan. Arrantza zaleak horraino joan ohi dira. Ereaga hondartzako pasealekutik ibilita, Algortako arrantza-porturaino -portu zaharra izenez ezaguna- helduko gara. Ibilbide honetan, Turismo bulegoa eta egoitza-eraikin dotoreak aurkituko ditugu. Eraikin horietara joatea dago hondartzatik bertatik, lorategi zainduen artean abiatzen diren bidexka eta zidorretatik. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] 2sekc1e0qpbugrpqxeb6avpvmlid5fb 14 4714 18114 18100 2020-06-12T17:46:30Z Theklan 125 removed [[Category:Wikiliburuak]]; added [[Category:Wikiliburuen laguntza]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki __HIDDENCAT__ [[Kategoria:Wikiliburuen laguntza]] bv4lu7fgbr32idja860jgb9g5lhzwyk 14 4715 18133 2020-06-12T17:46:56Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Wikiliburuen laguntza]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Wikiliburuen laguntza]] bwy6f1jn3qwdjvdoxtae26s12zqa2o3 14 4716 20278 20273 2020-06-25T09:20:58Z Xabier Armendaritz 440 wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Ibilbideak zailtasunaren arabera|3]] 1uioerpyjrwzlzlzmqus6oxm3dw7hf5 14 4717 19565 18398 2020-06-16T08:56:05Z Theklan 125 new key for [[Category:Ibilbideak]]: "*" using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Ibilbideak|*]] oamppox8b7r8w5azs78f1ivu3gnol3z 14 4718 19553 18415 2020-06-16T08:55:54Z Theklan 125 new key for [[Category:Ibilbideak]]: "*" using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Ibilbideak|*]] oamppox8b7r8w5azs78f1ivu3gnol3z 14 4719 18437 2020-06-12T17:55:52Z Theklan 125 added [[Category:Ibilbideak herrialdearen arabera]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Ibilbideak herrialdearen arabera]] galzyjin21fpchtb0ex1flszilgg06y 14 4720 18443 2020-06-12T17:56:02Z Theklan 125 added [[Category:Ibilbideak herrialdearen arabera]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Ibilbideak herrialdearen arabera]] galzyjin21fpchtb0ex1flszilgg06y 14 4721 18586 18450 2020-06-12T17:59:00Z Theklan 125 removed [[Category:Ibilbideak]]; added [[Category:Ibilbideak herrialdearen arabera]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Ibilbideak herrialdearen arabera]] galzyjin21fpchtb0ex1flszilgg06y 14 4722 19221 18462 2020-06-14T22:17:22Z Xabier Armendaritz 440 Xabier Armendaritz wikilariak «[[Kategoria:Ibilbideak:Nafarroa]]» orria «[[Kategoria:Ibilbideak:Nafarroa Garaia]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Ibilbideak herrialdearen arabera]] galzyjin21fpchtb0ex1flszilgg06y 14 4723 18471 2020-06-12T17:56:36Z Theklan 125 added [[Category:Ibilbideak herrialdearen arabera]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Ibilbideak herrialdearen arabera]] galzyjin21fpchtb0ex1flszilgg06y 14 4724 20281 18487 2020-06-25T09:23:20Z Xabier Armendaritz 440 new key for [[Category:Ibilbideak zailtasunaren arabera]]: "1" using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Ibilbideak zailtasunaren arabera|1]] 0yu3ool5lweu8mjrp8mdeoyrnlbg5go 14 4725 20280 18499 2020-06-25T09:23:07Z Xabier Armendaritz 440 new key for [[Category:Ibilbideak zailtasunaren arabera]]: "2" using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Ibilbideak zailtasunaren arabera|2]] hym7h3oll79dbq4a27pf41k5vf34mv0 14 4726 20282 18561 2020-06-25T09:23:38Z Xabier Armendaritz 440 new key for [[Category:Ibilbideak zailtasunaren arabera]]: "4" using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Ibilbideak zailtasunaren arabera|4]] nroz7i6kprr5h7rw66m7op04kbitr7a 14 4727 20283 18575 2020-06-25T09:23:44Z Xabier Armendaritz 440 new key for [[Category:Ibilbideak zailtasunaren arabera]]: "5" using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Ibilbideak zailtasunaren arabera|5]] lmh0rloo9lccc985te6gci7r9ed9w0e 0 4728 19124 2020-06-13T14:44:10Z Lainobeltz 1286 Lainobeltz wikilariak «[[Euskal Herriko bidaia-gida/Ibilbideak/Okabetik Harsñdñrrera]]» orria «[[Euskal Herriko bidaia-gida/Ibilbideak/Okabetik Harsüdürrera]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Euskal Herriko bidaia-gida/Ibilbideak/Okabetik Harsüdürrera]] ouoqfmubnxdjwr9egqsuyq5fmvgnmk9 0 4729 19190 2020-06-13T16:12:21Z Lainobeltz 1286 Lainobeltz wikilariak «[[Euskal Herriko bidaia-gida/Ibilbideak/Basabñrñko talaiak]]» orria «[[Euskal Herriko bidaia-gida/Ibilbideak/Basabürüko talaiak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Euskal Herriko bidaia-gida/Ibilbideak/Basabürüko talaiak]] lzjoorc95iorbnjdo7xvgttjo4zxntw 0 4730 19192 2020-06-13T16:13:19Z Lainobeltz 1286 Lainobeltz wikilariak «[[Euskal Herriko bidaia-gida/Ibilbideak/Belhigaña Ahñzkitik]]» orria «[[Euskal Herriko bidaia-gida/Ibilbideak/Belhigaña Ahüzkitik]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Euskal Herriko bidaia-gida/Ibilbideak/Belhigaña Ahüzkitik]] fyiuldlf4fgyon62ili1e64bdt5qsw8 0 4731 19205 2020-06-13T20:41:27Z Theklan 125 Theklan wikilariak «[[Euskal Herriko bidaia-gida/Ibilbideak/Kodesko 'Penitenteak]]» orria «[[Euskal Herriko bidaia-gida/Ibilbideak/Kodesko "Penitenteak"]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Euskal Herriko bidaia-gida/Ibilbideak/Kodesko "Penitenteak"]] nn02iioznul6kvnt8w63ungloig0y9u 14 4732 19222 2020-06-14T22:17:22Z Xabier Armendaritz 440 Xabier Armendaritz wikilariak «[[Kategoria:Ibilbideak:Nafarroa]]» orria «[[Kategoria:Ibilbideak:Nafarroa Garaia]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[:Kategoria:Ibilbideak:Nafarroa Garaia]] c66mtqn4n5p1xqg86jyctvmg6e7f349 14 4734 20130 19278 2020-06-22T11:22:24Z Theklan 125 removed [[Category:Ibilbideak]]; added [[Category:Ibilbideak jatorriaren arabera]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Ibilbideak jatorriaren arabera]] jlkf1fafs1y9d398qhphp21agkrifdm 828 4735 19917 2020-06-16T09:23:03Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: -- This module implements {{clickable button 2}}. local yesno = require('Module:Yesno') local p = {} function p.main(frame) local args = require('Module:Arguments').ge... Scribunto text/plain -- This module implements {{clickable button 2}}. local yesno = require('Module:Yesno') local p = {} function p.main(frame) local args = require('Module:Arguments').getArgs(frame, { wrappers = 'Template:Clickable button 2' }) return p.luaMain(args) end function p.luaMain(args) if not args[1] and not args.url then return '' end local data = p.makeLinkData(args) local link = p.renderLink(data) local trackingCategories = p.renderTrackingCategories(args) return link .. trackingCategories end function p.makeLinkData(args) local data = {} -- Get the link and display values, and find whether we are outputting a -- wikilink or a URL. if args.url then data.isUrl = true data.link = args.url if args[1] then data.display = args[1] else data.display = args.url end else data.isUrl = false data.link = args[1] if args[2] then data.display = args[2] else data.display = args[1] end end -- Classes local class = args.class and args.class:lower() data.classes = {} if class == 'ui-button-green' or class == 'ui-button-blue' or class == 'ui-button-red' then table.insert( data.classes, 'submit ui-button ui-widget ui-state-default ui-corner-all' .. ' ui-button-text-only ui-button-text' ) else table.insert(data.classes, 'mw-ui-button') end if class then table.insert(data.classes, class) end -- Styles do --[[ -- Check whether we are on the same page as we have specified in -- args[1], but not if we are using a URL link, as then args[1] is only -- a display value. If we are currently on the page specified in -- args[1] make the button colour darker so that it stands out from -- other buttons on the page. --]] local success, linkTitle, currentTitle if not data.isUrl then currentTitle = mw.title.getCurrentTitle() success, linkTitle = pcall(mw.title.new, args[1]) end if success and linkTitle and mw.title.equals(currentTitle, linkTitle) then if class == 'ui-button-blue' or class == 'mw-ui-progressive' or class == 'mw-ui-constructive' then data.backgroundColor = '#2962CB' elseif class == 'ui-button-green' then data.backgroundColor = '#008B6D' elseif class == 'ui-button-red' or class == 'mw-ui-destructive' then data.backgroundColor = '#A6170F' else data.backgroundColor = '#CCC' data.color = '#666' end end -- Add user-specified styles. data.style = args.style end return data end function p.renderLink(data) -- Render the display span tag. local display do local displaySpan = mw.html.create('span') for i, class in ipairs(data.classes or {}) do displaySpan:addClass(class) end displaySpan :attr('role', 'button') :attr('aria-disabled', 'false') :css{ ['background-color'] = data.backgroundColor, color = data.color } if data.style then displaySpan:cssText(data.style) end displaySpan:wikitext(data.display) display = tostring(displaySpan) end -- Render the link local link if data.isUrl then link = string.format('[%s %s]', data.link, display) else link = string.format('[[%s|%s]]', data.link, display) end return string.format('<span class="plainlinks">%s</span>', link) end function p.renderTrackingCategories(args) if yesno(args.category) == false then return '' end local class = args.class and args.class:lower() if class == 'ui-button-green' or class == 'ui-button-blue' or class == 'ui-button-red' then return '[[Category:Pages using old style ui-button-color]]' else return '' end end return p 4jf890hehln2dvn1g1k7565muytvnxo 828 4736 19919 19918 2020-06-16T09:25:44Z Theklan 125 Scribunto text/plain -- Function allowing for consistent treatment of boolean-like wikitext input. -- It works similarly to the template {{yesno}}. return function (val, default) -- If your wiki uses non-ascii characters for any of "yes", "no", etc., you -- should replace "val:lower()" with "mw.ustring.lower(val)" in the -- following line. val = type(val) == 'string' and val:lower() or val if val == nil then return nil elseif val == true or val == 'yes' or val == 'y' or val == 'true' or val == 't' or val == 'on' or val == 'bai' or tonumber(val) == 1 then return true elseif val == false or val == 'no' or val == 'n' or val == 'false' or val == 'f' or val == 'off' or val == 'ez' or tonumber(val) == 0 then return false else return default end end mak8oe23cxx58clktm7liudujnthkxu 10 4737 19937 19936 2020-06-16T18:31:02Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki <div style="border: 2px solid red; width: 100%; padding: 10px;"> [[Fitxategi:Circle-icons-bolt.svg|40px]]&nbsp;&nbsp;<big><big>'''Nola sortu ibilbide berri bat'''</big></big><br clear="all"/> [[Fitxategi:Circle-icons-compose.svg|40px|left]] Bete azpian dituzun eremuak. Saiatu betetzen txantiloia ('''<nowiki>{{artean dagoen guztia}}</nowiki>''') ahalik eta zehatzen. Kontatu ibilbidea nola egin, nondik abiatu, zer ikus daitekeen bertan. Atal gehiago behar badituzu, erabili '''<nowiki>== Berdintza ikurrak ==</nowiki>''' izenburua egiteko.<br clear="all"/> [[Fitxategi:Circle-icons-windy.svg|40px]] Saiatu adiarazten zein udalerritik igarotzen den ibilbidea. Horretarako '''<nowiki>{{udalerria|ZURE UDALERRIA}}</nowiki>''' erabili kodean. </div> 36sd7sf8c9dzzetddhhlvznl3v0hb4f 0 4738 20848 20081 2020-06-26T08:38:34Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia =Tontxortxiki I barrualdea iparreko aldetik.jpg |mapa interaktiboa = Tontortxikiko tumuluak.map |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = oso erraza |lekuak = Tontortxikiko lau tumuluak, Igeldo, Usurbil eta Orioko mugen artean |distantzia = 400 metro, 15 minutu joan etorria. |ingurunea = Orioko merenderotik abiatuta, umeekin egiteko txango lasai bat. |abiapuntua = Orio |nondik hartua = }} '''Igeldoko Estazio Megalitikoaren parte dira Tontortxikiko tumuluak'''. Lau tumulu, ikusgarriak eta bata bestearengandik oso gertu, ume txikiekin ere egin daitekeen paseo batean. {{udalerria|Donostia}}tik ere abiatu zaitezke, Igeldora igota. == Testuingurua == [[w:Igeldoko Estazi Megalitikoa|Igeldoko Estazi Megalitikoa]] 4 trikuharrik (horietako bat 1989an suntsitua), 4 tumuluk eta 3 jentilbaratzek osatzen dute, eta izen bereko mendiguneko gandorrean barrena kokatzen dira, Donostia, Orio eta Usurbil udalerrietan. Megalitoen multzo hori, Gipuzkoako lurraldean kokatutako beste 28 bezala, Euskal Jaurlaritzak Sailkatutako Kultura Ondasun izendatua du, Monumentu Multzo kategorian. == Ibilbidea == Ibilbidea Orio-Igeldoko merenderoan hasiko dugu, bertan merendatzeko zein aparkatzeko leku zabala dago, Kukuarri eta Mendizorrotz mendien artean. Seinale batek eta panel batek argitzen dute zein den bidea. Ikusiko dugun lehen tumulua Tontortxiki II da, bidearen ezkerreko aldean. [[File:Tontxortxiki II.jpg|center|400px]] Metro batzuk aurrerago Tontortxiki III eta IV tumuluak daude, elkarrekin, aldapa txiki eta oso suabe batean. <gallery mode="packed" heights="140px"> Tontxortxiki III eta Tontortxiki IV.jpg Tontxortxiki III.jpg Tontxortxiki IV.jpg </gallery> Gorago Tontortxiki I tumulua ikusiko dugu, tontorrean bertan eta {{udalerria|Usurbil}} eta Orioren arteko mugarri baten ostean. <gallery mode="packed" heights="140px"> Tontxortxiki I.jpg Tontxortxiki I barrualdea.jpg Usurbil eta Orioren arteko mugarria, Orio aldetik - Tontortxiki I atzean.jpg Usurbil eta Orioren arteko mugarria, Usurbil aldetik.jpg </gallery> Itzala duen bide erraz bat da, inongo zailtasunik gabekoa. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] 76s6pos7to2a0di8z10dhaqt8k2eqsb 10 4739 20113 20111 2020-06-18T22:23:17Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#invoke:map2 | tag | type=mapframe | zoom={{{zoom|auto}}} | align = {{{align|right}}} | show={{{show | {{maplayers}} }}} | latitude={{{1|}}} | longitude={{{2|}}} | text = {{#switch: {{{zoom|}}} | 17 | 16 | 15 | 14 |13 | 12 | 11 | 10 | 9 | 8 | 7 | 6 | 5 | 4 | 3 | 2 | 1 | 0 = <div class="magnify" title="Enlarge map">{{maplink|{{{1|0}}}|{{{2|0}}}|zoom={{#expr: {{{zoom|}}} + 1 }} |class=no-icon}}</div> }}{{{name|Map of {{SUBPAGENAME}}}}}<!-- -->{{#ifexist: Template:GPX/{{PAGENAME}} | <small id="GPX-track"> [[Template:GPX/{{PAGENAME}}|(Edit GPX)]]</small>{{GPX indicator}} }}<!-- -->{{#if: {{{staticmap|}}} | <div class="wv-staticMap">[[File:{{{staticmap|}}}|{{#expr: {{{width|400}}} - 2 }}px|border|{{{name|Map of {{SUBPAGENAME}}}}}]]</div> }} }}{{#ifeq: {{NAMESPACE}} | {{ns:0}} | [[Category:Has mapframe]]<!-- -->{{#if: {{{staticmap|}}} | [[Category:Maps with static images]] }}<!-- -->{{#if: {{{align|}}} | [[Category:Maps with non-default alignment]] }}<!-- -->{{#if: {{{height|}}}{{{width|}}} | [[Category:Maps with non-default size]] }}<!-- -->{{#ifexist: Template:GPX/{{PAGENAME}} | [[Category:Maps with GPX indicator]] }} }}</includeonly><noinclude>{{dokumentazioa}}</noinclude> qrcbwrtm33dqs6lyuafwwbd7wouetyy 828 4741 20095 2020-06-18T17:29:08Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: local getArgs = require('Module:Arguments').getArgs local p = {} function dbg(v, msg) mw.log((msg or '') .. mw.text.jsonEncode(v)) end local function has_value (tab,... Scribunto text/plain local getArgs = require('Module:Arguments').getArgs local p = {} function dbg(v, msg) mw.log((msg or '') .. mw.text.jsonEncode(v)) end local function has_value (tab, val) for index, value in ipairs(tab) do if value == val then return true end end return false end -- Parse all unnamed string parameters in a form of "latitude, longitude" into the real number pairs function getSequence(args) local coords = {} for ind, val in pairs( args ) do if type(ind) == "number" then local valid = false local val2 = mw.text.split( val, ',', true ) -- allow for elevation if #val2 >= 2 and #val2 <= 3 then local lat = tonumber(val2[1]) local lon = tonumber(val2[2]) if lat ~= nil and lon ~= nil then table.insert(coords, { lon, lat } ) valid = true end end if not valid then error('Unnamed parameter #' .. ind .. ' "' .. val .. '" is not recognized as a valid "latitude,longitude" value') end end end return coords end -- See http://geojson.org/geojson-spec.html -- Convert a comma and semicolon separated numbers into geojson coordinate arrays -- Each geotype expects a certain array depth: -- Point - [ lon, lat ] All other types use point as the basic type -- MultiPoint - array of points: [ point, ... ] -- LineString - array of 2 or more points: [ point, point, ... ] -- MultiLineString - array of LineStrings: [ [ point, point, ... ], ... ] -- Polygon - [ [ point, point, point, point, ... ], ... ] -- each LinearRing is an array of 4 or more points, where first and last must be the same -- first LinearRing is the exterior ring, subsequent rings are holes in it -- MultiPolygon - array of Polygons: [ [ [ point, point, point, point, ... ], ... ], ... ] -- -- For example, for the LineString, data "p1;p2;p3" would be converted to [p1,p2,p3] (each "p" is a [lon,lat] value) -- LineString has the depth of "1" -- array of points (each point being a two value array) -- For Polygon, the same sequence "p1;p2;p3" would be converted to [[p1,p2,p3]] -- Which is an array of array of points. But sometimes we need to specify two subarrays of points: -- [[p1,p2],[p3]] (last point is in a separate array), and we do it with "p1;p2;;p3" -- Similarly, for MultiPolygon, "p1;p2;;;p3" would generate [[[p1,p2]],[[p3]]] -- function p.parseGeoSequence(args) local result = p._parseGeoSequence(args) if type(result) == 'string' then error(result) end return result end function p._parseGeoSequence(args) local allTypes = { -- how many nested array levels until we get to the Point, -- second is the minimum number of values each Points array must have Point = { 1, 1 }, MultiPoint = { 1, 0 }, LineString = { 1, 2 }, MultiLineString = { 2, 2 }, Polygon = { 2, 4 }, MultiPolygon = { 3, 4 }, } if not allTypes[args.geotype] then return ('Unknown geotype ' .. args.geotype) end local levels, min = unpack(allTypes[args.geotype]) local result result = {} for i = 1, levels do result[i] = {} end local gap = 0 -- Example for levels==3, converting "p1 ; p2 ; ; ; p3 ; ; p4" => [[[p1, p2]], [[p3],[p4]]] -- This function will be called after each gap, and all values are done, so the above will call: -- before p3: gap=2, [],[],[p1,p2] => [[[p1,p2]]],[],[] -- before p4: gap=1, [[[p1,p2]]],[],[p3] => [[[p1,p2]]],[[p3]]],[] -- the end, gap=2, [[[p1,p2]]],[[p3]]],[p4] => [[[p1,p2]],[[p3],[p4]]],[],[] -- Here, convert at "p1 ; ; " from [[],[p1]] local closeArrays = function (gap) if #result[levels] < min then error('Each points array must be at least ' .. min .. ' values') elseif min == 1 and #result[levels] ~= 1 then -- Point error('Point must have exactly one data point') end -- attach arrays in reverse order to the higher order ones for i = levels, levels-gap+1, -1 do table.insert(result[i-1], result[i]) result[i] = {} end return 0 end local usedSequence = false for val in mw.text.gsplit(args.data, ';', true) do local val2 = mw.text.split(val, ',', true) -- allow for elevation if #val2 >= 2 and #val2 <= 3 and not usedSequence then if gap > 0 then gap = closeArrays(gap) end local lat = tonumber(val2[1]) local lon = tonumber(val2[2]) if lat == nil or lon == nil then return ('Bad data value "' .. val .. '"') end table.insert(result[levels], { lon, lat } ) else val = mw.text.trim(val) if val == '' then usedSequence = false gap = gap + 1 if (gap >= levels) then return ('Data must not skip more than ' .. levels-1 .. ' values') end elseif usedSequence then return ('Coordinates may not be added right after the named sequence') else if gap > 0 then gap = closeArrays(gap) elseif #result[levels] > 0 then return ('Named sequence "' .. val .. '" cannot be used in the middle of the sequence') end -- Parse value as a sequence name. Eventually we can load data from external data sources if val == 'values' then val = getSequence(args) elseif min == 4 and val == 'world' then val = {{36000,-180}, {36000,180}, {-36000,180}, {-36000,-180}, {36000,-180}} elseif tonumber(val) ~= nil then return ('Not a valid coordinate or a sequence name: ' .. val) else return ('Sequence "' .. val .. '" is not known. Try "values" or "world" (for Polygons), or specify values as lat,lon;lat,lon;... pairs') end result[levels] = val usedSequence = true end end end -- allow one empty last value (some might close the list with an extra semicolon) if (gap > 1) then return ('Data values must not have blanks at the end') end closeArrays(levels-1) return args.geotype == 'Point' and result[1][1] or result[1] end -- Run this function to check that the above works ok function p.parseGeoSequenceTest() local testSeq = function(data, expected) local result = getSequence(data) if type(result) == 'table' then local actual = mw.text.jsonEncode(result) result = actual ~= expected and 'data="' .. mw.text.jsonEncode(data) .. '", actual="' .. actual .. '", expected="' .. expected .. '"<br>\n' or '' else result = result .. '<br>\n' end return result end local test = function(geotype, data, expected, values) values = values or {} values.geotype = geotype; values.data = data; local result = p._parseGeoSequence(values) if type(result) == 'table' then local actual = mw.text.jsonEncode(result) result = actual ~= expected and 'geotype="' .. geotype .. '", data="' .. data .. '", actual="' .. actual .. '", expected="' .. expected .. '"<br>\n' or '' else result = 'geotype="' .. geotype .. '", data="' .. data .. '", error="' .. result .. '<br>\n' end return result end local values = {' 9 , 8 ','7,6'} local result = '' .. testSeq({}, '[]') .. testSeq({'\t\n 1 \r,-10'}, '[[-10,1]]') .. testSeq(values, '[[8,9],[6,7]]') .. test('Point', '1,2', '[2,1]') .. test('MultiPoint', '1,2;3,4;5,6', '[[2,1],[4,3],[6,5]]') .. test('LineString', '1,2;3,4', '[[2,1],[4,3]]') .. test('MultiLineString', '1,2;3,4', '[[[2,1],[4,3]]]') .. test('MultiLineString', '1,2;3,4;;5,6;7,8', '[[[2,1],[4,3]],[[6,5],[8,7]]]') .. test('Polygon', '1,2;3,4;5,6;1,2', '[[[2,1],[4,3],[6,5],[2,1]]]') .. test('MultiPolygon', '1,2;3,4;5,6;1,2', '[[[[2,1],[4,3],[6,5],[2,1]]]]') .. test('MultiPolygon', '1,2;3,4;5,6;1,2;;11,12;13,14;15,16;11,12', '[[[[2,1],[4,3],[6,5],[2,1]],[[12,11],[14,13],[16,15],[12,11]]]]') .. test('MultiPolygon', '1,2;3,4;5,6;1,2;;;11,12;13,14;15,16;11,12', '[[[[2,1],[4,3],[6,5],[2,1]]],[[[12,11],[14,13],[16,15],[12,11]]]]') .. test('MultiPolygon', '1,2;3,4;5,6;1,2;;;11,12;13,14;15,16;11,12;;21,22;23,24;25,26;21,22', '[[[[2,1],[4,3],[6,5],[2,1]]],[[[12,11],[14,13],[16,15],[12,11]],[[22,21],[24,23],[26,25],[22,21]]]]') .. test('MultiLineString', 'values;;1,2;3,4', '[[[8,9],[6,7]],[[2,1],[4,3]]]', values) .. test('Polygon', 'world;;world', '[[[36000,-180],[36000,180],[-36000,180],[-36000,-180],[36000,-180]],[[36000,-180],[36000,180],[-36000,180],[-36000,-180],[36000,-180]]]') .. '' return result ~= '' and result or 'Tests passed' end function p._tag(args) local tagname = args.type or 'maplink' if tagname ~= 'maplink' and tagname ~= 'mapframe' then error('unknown type "' .. tagname .. '"') end local geojson local tagArgs = { text = args.text, zoom = tonumber(args.zoom), latitude = tonumber(args.latitude), longitude = tonumber(args.longitude), group = args.group, show = args.show, class = args.class, url = args.url, image = args.image, } if (args.wikidata ~= nil) then local e = mw.wikibase.getEntity(args.wikidata) if e.claims ~= nil then if (not tagArgs.latitude or not tagArgs.longitude) then if e.claims.P625 ~= nil then tagArgs.latitude = e.claims.P625[1].mainsnak.datavalue.value.latitude tagArgs.longitude = e.claims.P625[1].mainsnak.datavalue.value.longitude end end if e.labels.en ~= nil then -- always try to fetch title, to get a reference in 'Wikidata entities used in this page' title = e.labels.en.value end if not args.title then args.title = title end --if not tagArgs.url then -- if e.claims.P856 ~= nil then -- tagArgs.url = e.claims.P856[1].mainsnak.datavalue.value -- end --end if not tagArgs.image then if e.claims.P18 ~= nil then tagArgs.image = e.claims.P18[1].mainsnak.datavalue.value end end end end if not args.title then args.title = '' end if not tagArgs.url then tagArgs.url = '' end if not tagArgs.image then tagArgs.image = '' end tagArgs.title = args.title if args.ismarker and (args.latitude == 'NA' or args.longitude == 'NA' or not tagArgs.latitude or not tagArgs.longitude) then return 'nowiki', '', tagArgs end if tagname == 'mapframe' then tagArgs.width = args.width == nil and 420 or args.width tagArgs.height = args.height == nil and 420 or args.height tagArgs.align = args.align == nil and 'right' or args.align elseif not args.class and (args.text == '' or args.text == '""') then -- Hide pushpin icon in front of an empty text link tagArgs.class = 'no-icon' end if args.data == '' then args.data = nil end if (not args.geotype) ~= (not args.data) then -- one is given, but not the other if args.data then error('Parameter "data" is given, but "geotype" is not set. Use one of these: Point, MultiPoint, LineString, MultiLineString, Polygon, MultiPolygon') elseif args.geotype == "Point" and tagArgs.latitude ~= nil and tagArgs.longitude ~= nil then -- For Point geotype, it is enough to set latitude and logitude, and data will be set up automatically args.data = tagArgs.latitude .. ',' .. tagArgs.longitude else error('Parameter data must be set. Use "values" to use all unnamed parameters as coordinates (lat,lon|lat,lon|...), "world" for the whole world, a combination to make a mask, e.g. "world;;values", or direct values "lat,lon;lat,lon..." with ";" as value separator') end end -- Kartographer can now automatically calculate needed zoom & lat/long based on the data provided -- Current version ignores mapmasks, but that will also be fixed soon. Leaving this for now, but can be removed if all is good. -- tagArgs.zoom = tagArgs.zoom == nil and 14 or tagArgs.zoom -- tagArgs.latitude = tagArgs.latitude == nil and 51.47766 or tagArgs.latitude -- tagArgs.longitude = tagArgs.longitude == nil and -0.00115 or tagArgs.longitude if tagArgs.image ~= '' then args.description = (args.description or '') .. '[[file:' .. tagArgs.image .. '|300px]]' end if args.geotype then geojson = { type = "Feature", properties = { title = args.title, description = args.description, ['marker-size'] = args['marker-size'], ['marker-symbol'] = args['marker-symbol'], ['marker-color'] = args['marker-color'], stroke = args.stroke, ['stroke-opacity'] = tonumber(args['stroke-opacity']), ['stroke-width'] = tonumber(args['stroke-width']), fill = args.fill, ['fill-opacity'] = tonumber(args['fill-opacity']), }, geometry = { type = args.geotype, coordinates = p.parseGeoSequence(args) } } end if args.debug ~= nil then local html = mw.html.create(tagname, not geojson and {selfClosing=true} or nil) :attr(tagArgs) if geojson then html:wikitext( mw.text.jsonEncode(geojson, mw.text.JSON_PRETTY) ) end return 'syntaxhighlight', tostring(html) .. mw.text.jsonEncode(args, mw.text.JSON_PRETTY), { lang = 'json', latitude=0, longitude=0, title='', url='' } end return tagname, geojson and mw.text.jsonEncode(geojson) or '', tagArgs end function p.tag(frame) out = {} local args = getArgs(frame) local tag, geojson, tagArgs = p._tag(args) local listingTypes = {'see', 'eat', 'buy', 'drink', 'sleep'} if args.ismarker == 'yes' then if mw.title.getCurrentTitle().namespace == 0 and has_value({'do', unpack(listingTypes)}, string.lower(args.group)) -- prepend to copy of listingTypes, then out[#out + 1] = "[[Category:Has "..string.lower(args.group).." listing]]" end if geojson ~= '' then coordargs = {tagArgs.latitude, tagArgs.longitude, ['title'] = tagArgs.title} out[#out + 1] = '<span class="noprint listing-coordinates" style="display:none">' out[#out + 1] = '<span class="geo">' out[#out + 1] = '<abbr class="latitude">' .. tagArgs.latitude ..'</abbr>' out[#out + 1] = '<abbr class="longitude">' .. tagArgs.longitude ..'</abbr>' out[#out + 1] = '</span></span>' out[#out + 1] = '<span title="Map for this \''.. args.group ..'\' marker">' -- TODO out[#out + 1] = frame:extensionTag(tag, geojson, tagArgs) out[#out + 1] = '&#32;</span>' if mw.title.getCurrentTitle().namespace == 0 then out[#out + 1] = "[[Category:Has map markers]]" end else if mw.title.getCurrentTitle().namespace == 0 and has_value(listingTypes, string.lower(args.group)) and (args.latitude ~= 'NA' and args.longitude ~= 'NA') then out[#out + 1] = "[[Category:"..string.lower(args.group).." listing with no coordinates]]" end end if mw.title.getCurrentTitle().namespace == 0 and has_value({'city', 'vicinity'}, string.lower(args.group)) and (args.wikidata == nil or args.wikidata == '') and (args.image == nil or args.image == '') then out[#out + 1] = "[[Category:Region markers without wikidata]]" end if tagArgs.title ~= '' then title = '<span id="'.. mw.uri.anchorEncode(tagArgs.title) ..'" class="fn org listing-name">\'\'\''.. tagArgs.title ..'\'\'\'</span>' else title = '' end if tagArgs.url ~= '' then out[#out + 1] = '['.. tagArgs.url ..' '..title..']' else out[#out + 1] = title end return table.concat(out, "") else return frame:extensionTag(tag, geojson, tagArgs) end end return p gu743hns5k8mxnmwfmrws2zbzsth0dm 10 4742 20098 20097 2020-06-18T17:32:51Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki <includeonly><bdi class="vcard"><!-- This is a microformat container class. Anchor -->{{#if:{{{wikidata|}}} | {{anchor|{{{wikidata|}}}}} }}<!-- Marker -->{{Marker |counter={{{counter|{{{type|listing}}}}}} |type={{{type|listing}}} |name={{{name|}}} |lat={{{lat|}}} |long={{{long|}}} |image={{{image|}}} |url={{{url|}}} |islisting=yes |wikidata={{{wikidata|}}} }}<!-- Alt -->{{#if:{{{alt|}}} | &#32;({{#ifeq:{{#invoke:IsLatin|IsLatin|{{{alt|}}}}}|yes | <bdi class="nickname listing-alt" style="font-style: italic;">{{{alt|}}}</bdi> | <bdi class="nickname listing-alt">{{{alt|}}}</bdi>}}) }}<!-- Address -->{{#if:{{{address|}}} | {{#if:{{{name|}}}{{{url|}}} | ,&#32; }}<bdi class="adr listing-address street-address">{{{address|}}}</bdi> }}<!-- Directions -->{{#if:{{{directions|}}} | &#32;(<bdi class="listing-directions" style="font-style: italic;">{{{directions|}}}</bdi>) }}<!-- Phone -->{{#if:{{{phone|}}} | {{#if:{{{name|}}}{{{url|}}}{{{address|}}}{{{directions|}}} | ,&#32; }}{{phone|{{{phone|}}}}} }}<!-- Tollfree -->{{#if:{{{tollfree|}}} | {{#if:{{{name|}}}{{{url|}}}{{{address|}}}{{{directions|}}}{{{phone|}}} | ,&#32; }}toll-free: <bdi class="tel listing-tollfree">{{#invoke:LinkPhone|LinkPhone|{{{tollfree|}}}|tollfree=yes}}</bdi> }}<!-- Fax -->{{#if:{{{fax|}}} | {{#if:{{{name|}}}{{{url|}}}{{{address|}}}{{{directions|}}}{{{phone|}}}{{{tollfree|}}} | ,&#32; }}<span class="tel"><span class="type">fax</span>: <bdi class="value listing-fax">{{#invoke:LinkPhone|LinkPhone|{{{fax|}}}|fax=true}}</bdi></span> }}<!-- E-mail -->{{#if:{{{email|}}} | {{#if:{{{name|}}}{{{url|}}}{{{address|}}}{{{directions|}}}{{{phone|}}}{{{tollfree|}}}{{{fax|}}} | ,&#32; }}{{email|{{{email|}}}}} }}{{#if:{{{inline|}}}||.}}<!-- Hours -->{{#if:{{{hours|}}} | &#32;<bdi class="note listing-hours">{{{hours|}}}</bdi>. }}<!-- Checkin and checkout -->{{#if:{{{checkin|}}} | &#32;<span class="note">Check-in: <bdi class="listing-checkin">{{{checkin|}}}</bdi><!-- -->{{#if:{{{checkout|}}} | , check-out: <bdi class="listing-checkout">{{{checkout|}}}</bdi> }}</span>. | {{#if:{{{checkout|}}} | &#32;<span class="note">Check-out: <bdi class="listing-checkout">{{{checkout|}}}</bdi></span>. }}}}<!-- General listing content -->{{#if:{{{content|{{{1|}}}}}} | &#32;<bdi class="note listing-content">{{{content|{{{1|}}}}}}</bdi> }}<!-- Price -->{{#if:{{{price|}}} | &#32;<bdi class="note listing-price">{{{price|}}}</bdi>. }}<!-- Sister project icons -->{{#if:{{{wikipedia|}}}{{{wikidata|}}} | <span class="listing-sister-icons">{{#if:{{{wikidata|}}} | &#32;[[File:Wikidata-logo.svg|16px|class=listing-sister|link=d:{{{wikidata|}}}|{{#invoke:Wikibase|label|{{{wikidata|}}}}} ({{{wikidata|}}}) on Wikidata]] }}{{#ifeq:{{{wikipedia}}}|NA||{{#if:{{{wikipedia|}}}{{#invoke:WikidataIB|getSiteLink|wiki=enwiki|qid={{{wikidata|}}}}} | &#32;[[File:Antu wikipedia.svg|16px|class=listing-sister|link=w:{{#if:{{{wikipedia|}}}|{{{wikipedia|}}}|{{#invoke:WikidataIB|getSiteLink|wiki=enwiki|qid={{{wikidata|}}}}}}}|<bdi>{{#if:{{{wikipedia|}}}|{{{wikipedia|}}}|{{#invoke:WikidataIB|getSiteLink|wiki=enwiki|qid={{{wikidata|}}}}}}}</bdi> on Wikipedia]] }}}}</span> }}<!-- Metadata - last edit date, "edit" link, etc. Note: an additional edit link will be inserted by Javacript at end of this required "listing-metadata-items" span. --><span class="listing-metadata"><!-- -->{{#if:{{{lastedit|}}}|&#32;(}}<!-- --><span class="listing-metadata-items"><!-- -->{{#if:{{{lastedit|}}} | <bdi class="listing-lastedit">updated {{#time: M Y|{{{lastedit|}}}}}</bdi> | &nbsp;<!-- "listing-metadata-items" must NOT be empty, otherwise the "edit" link (not generated but inserted by javascript) will be missing --> }}<!-- --></span><!-- -->{{#if:{{{lastedit|}}}|)}}<!-- --></span><!-- -->{{#invoke:HiddenUnicode|HiddenUnicode|{{{name}}}{{{lat|}}}{{{long|}}}{{{url|}}}{{{alt|}}}{{{address|}}}{{{directions|}}}{{{phone|}}}{{{tollfree|}}}{{{fax|}}}{{{email|}}}{{{hours|}}}{{{checkin|}}}{{{checkout|}}}{{{price|}}}{{{content|{{{1|}}}}}}}}<!-- --></bdi>{{#if:{{{wikipedia|}}}| {{#if:{{{wikidata|}}}| | {{#ifeq:{{#invoke:String|find|{{{wikipedia|}}}|#}}|0|[[Category:Listing with Wikipedia link but not Wikidata link]]|}} }} |}}</includeonly><noinclude>{{Dokumentazioa}}</noinclude> svibk9s0kh83dkfkd8tou1cy38n0sar 10 4743 20099 2020-06-18T17:33:29Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: {{#ifeq:{{{islisting|}}}|yes||<span class="vcard">}}<!-- Item type and number holder -->{{#invoke:map | tag | type=maplink | geotype=Point | ismarker=yes | title={{{name... wikitext text/x-wiki {{#ifeq:{{{islisting|}}}|yes||<span class="vcard">}}<!-- Item type and number holder -->{{#invoke:map | tag | type=maplink | geotype=Point | ismarker=yes | title={{{name|}}} | url={{{url|}}} | marker-symbol=-number-{{{counter|{{{type|listing}}}}}} | marker-color={{#invoke:TypeToColor|convert|{{{type|listing}}}}} | latitude={{{lat|}}} | longitude={{{long|}}} | zoom={{{zoom|17}}} | group={{{group|{{{type|listing}}}}}} | show = {{maplayers}} | image={{{image|}}} | wikidata={{{wikidata|}}} | debug={{{debug|}}} }}<!-- -->{{#ifeq:{{{islisting|}}}|yes||<!-- ---->{{#if:{{#invoke:WikidataIB|getSiteLink|wiki=enwikivoyage|qid={{{wikidata|}}}}}|{{#ifeq:{{#invoke:String|find|{{{name}}}|]]|plain=true}}|0|[[Category:Marker with Wikivoyage article but no wikilink]]|}}| <!---->{{#if:{{#invoke:WikidataIB|getSiteLink|wiki=enwiki|qid={{{wikidata|}}}}}|<span class="listing-sister-icons">&#32;[[File:Antu wikipedia.svg|16px|class=listing-sister|link=w:{{#invoke:WikidataIB|getSiteLink|wiki=enwiki|qid={{{wikidata|}}}}}|<bdi>{{#invoke:WikidataIB|getSiteLink|wiki=enwiki|qid={{{wikidata|}}}}}</bdi> on Wikipedia]]</span><!-- ------>|}}<!-- ---->}}<!-- --></span>}}<noinclude> {{dokumentazioa}} </noinclude> 3ehffvk0sm4nv2e8p23stqkedasxq1m 10 4744 20100 2020-06-18T17:33:59Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: <abbr title="phone" style="text-decoration:none">☏</abbr> <bdi class="tel listing-phone">{{#invoke:LinkPhone|LinkPhone|{{{1|}}}}}</bdi><noinclude> {{Dokumentazioa}} </no... wikitext text/x-wiki <abbr title="phone" style="text-decoration:none">☏</abbr> <bdi class="tel listing-phone">{{#invoke:LinkPhone|LinkPhone|{{{1|}}}}}</bdi><noinclude> {{Dokumentazioa}} </noinclude> nzlqdn4gg67cxhfl9mfyq9efxctmm9k 828 4745 20101 2020-06-18T17:34:21Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: local p = {} function p.convert( frame ) return p.convertImpl(frame.args[1]) end function p.convertImpl(type) type = type:lower() local types = { ['do'] = '808080',... Scribunto text/plain local p = {} function p.convert( frame ) return p.convertImpl(frame.args[1]) end function p.convertImpl(type) type = type:lower() local types = { ['do'] = '808080', around = '800080', buy = '008080', city = '0000FF', drink = '000000', eat = 'D2691E', go = 'A52A2A', listing = '228B22', other = '228B22', see = '4682B4', sleep = '000080', vicinity = '800000', view = '4169E1', launchsite = 'FF8C00', } local result = types[type] if result then return result end -- Deprecated usage - trace it types = { black = '000000', blue = '0000FF', brown = 'A52A2A', chocolate = 'D2691E', forestgreen = '228B22', gold = 'FFD700', gray = '808080', grey = '808080', lime = 'BFFF00', magenta = 'FF00FF', maroon = '800000', mediumaquamarine = '66CDAA', navy = '000080', orange = 'FFA500', plum = 'DDA0DD', purple = '800080', red = 'FF0000', royalblue = '4169E1', silver = 'C0C0C0', steelblue = '4682B4', teal = '008080', } local result = types[type] if result then return result -- .. '[[category:Fixme TypeToColor]]' end return 'C0C0C0' -- .. '[[category:Fixme TypeToColor Unknown]]' end return p b63p2he2qr7w1wf6l7hrap831poflbs 828 4746 20102 2020-06-18T17:34:49Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: local i = {} function i.HiddenUnicode(frame) local txt = frame.args[1] or ''; local catUnicodeIssue = ''; -- Note the quote ("") below is not empty and actua... Scribunto text/plain local i = {} function i.HiddenUnicode(frame) local txt = frame.args[1] or ''; local catUnicodeIssue = ''; -- Note the quote ("") below is not empty and actually contains a hidden unicode character. if mw.ustring.match(txt,"‎") ~= nil then catUnicodeIssue = '[[' .. 'Category:Listing with hidden unicode character]]' end return catUnicodeIssue; end return i; ph1egej57ftbzdcm7vgu90nqpf22448 828 4747 20103 2020-06-18T17:35:14Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: local i = {} function i.LinkOnePhone(txt, demo, fax, tollfree) local link = txt; local othertxt = ""; local catprefix = ''; local catMissingCountryCode =... Scribunto text/plain local i = {} function i.LinkOnePhone(txt, demo, fax, tollfree) local link = txt; local othertxt = ""; local catprefix = ''; local catMissingCountryCode = ''; local catFormatIssue = ''; local output; if demo == 'true' then catprefix = ':'; end -- any other text in brackets at the end is stored separately and ignored for the dialing number if mw.ustring.gsub(txt, "(.*)( %(.*%))$", "%2") ~= txt then othertxt = mw.ustring.gsub(txt, "(.*)( %(.*%))$", "%2"); txt = mw.ustring.gsub(txt, "(.*)( %(.*%))$", "%1"); end -- Don't include "ext NNNN" in the link link = mw.ustring.gsub(txt, " +[Ee][Xx][Tt] +%d+$", ""); -- Don't include " xNNNN" in the link link = mw.ustring.gsub(link, " +x%d+$", ""); link = mw.ustring.gsub(link, " ", ""); link = mw.ustring.gsub(link, "'", ""); if link == "" then return ""; end if mw.ustring.sub(link, 1, 1) ~= '+' and mw.ustring.len(link) > 4 then catMissingCountryCode = '[[' .. catprefix .. 'Category:Listing with phone missing country code]]<span class="phoneinfo" style="display:none;" title="Phone number does not have country code">NOCC</span>'; if tollfree == 'yes' and mw.ustring.sub(link, 1, 3) == '800' then catMissingCountryCode = ''; end if tollfree == 'yes' and mw.ustring.sub(link, 1, 4) == '0508' then catMissingCountryCode = ''; end if tollfree == 'yes' and mw.ustring.sub(link, 1, 4) == '0800' then catMissingCountryCode = ''; end if tollfree == 'yes' and mw.ustring.sub(link, 1, 4) == '1300' then catMissingCountryCode = ''; end if tollfree == 'yes' and mw.ustring.sub(link, 1, 4) == '1800' then catMissingCountryCode = ''; end if tollfree == 'yes' and mw.ustring.sub(link, 1, 5) == '01800' then catMissingCountryCode = ''; end if mw.ustring.match(mw.ustring.lower(othertxt),"high cost") ~= nil then catMissingCountryCode = ''; end if mw.ustring.match(mw.ustring.lower(othertxt),"extra charge") ~= nil then catMissingCountryCode = ''; end if mw.ustring.match(mw.ustring.lower(othertxt),"premium") ~= nil then catMissingCountryCode = ''; end if mw.ustring.match(mw.ustring.lower(othertxt),"local rate") ~= nil then catMissingCountryCode = ''; end if mw.ustring.match(mw.ustring.lower(othertxt),"in country only") ~= nil then catMissingCountryCode = ''; end if mw.ustring.match(mw.ustring.lower(othertxt),"domestic") ~= nil then catMissingCountryCode = ''; end if mw.ustring.match(mw.ustring.lower(othertxt),"emergency") ~= nil then catMissingCountryCode = ''; end if mw.ustring.match(mw.ustring.lower(othertxt),"non%-emergency") ~= nil then catMissingCountryCode = ''; end if mw.ustring.match(mw.ustring.lower(othertxt),"non%-geographic number") ~= nil then catMissingCountryCode = ''; end end if mw.ustring.match(link,"^%+[%d-() ]+$") ~= nil then output = '<span class="plainlinks nourlexpansion">'; if fax == 'true' then output = output .. txt .. '</span>' .. othertxt; else output = output .. '[tel:' .. link .. ' ' .. txt .. ']</span>' .. othertxt; end elseif mw.ustring.match(link,"^%+[%d%u- ]+$") ~= nil then local extra = mw.ustring.match(link, "%u[%d%u- ]+") link = mw.ustring.gsub(link, "[A-C]", "2"); link = mw.ustring.gsub(link, "[D-F]", "3"); link = mw.ustring.gsub(link, "[G-I]", "4"); link = mw.ustring.gsub(link, "[J-L]", "5"); link = mw.ustring.gsub(link, "[M-O]", "6"); link = mw.ustring.gsub(link, "[P-S]", "7"); link = mw.ustring.gsub(link, "[T-V]", "8"); link = mw.ustring.gsub(link, "[W-Z]", "9"); extra = mw.ustring.gsub(extra, "[A-C]", "2"); extra = mw.ustring.gsub(extra, "[D-F]", "3"); extra = mw.ustring.gsub(extra, "[G-I]", "4"); extra = mw.ustring.gsub(extra, "[J-L]", "5"); extra = mw.ustring.gsub(extra, "[M-O]", "6"); extra = mw.ustring.gsub(extra, "[P-S]", "7"); extra = mw.ustring.gsub(extra, "[T-V]", "8"); extra = mw.ustring.gsub(extra, "[W-Z]", "9"); output = '<span class="plainlinks nourlexpansion">'; if fax == 'true' then output = output .. txt .. ' (' .. extra .. ')' .. '</span>' .. othertxt; else output = output .. '[tel:' .. link .. ' ' .. txt .. ' (' .. extra .. ')' .. ']</span>' .. othertxt; end else output = txt .. othertxt; if mw.ustring.match('+' .. link,"^%+[%d-() ]+$") == nil then catFormatIssue = '[[' .. catprefix .. 'Category:Listing with phone format issue]]<span class="phoneinfo" style="display:none;" title="Phone number has formatting issue">FORMAT</span>'; end end if mw.ustring.match(link,"%(0%)") ~= nil then catFormatIssue = '[[' .. catprefix .. 'Category:Listing with phone format issue]]<span class="phoneinfo" style="display:none;" title="Phone number has formatting issue">FORMAT</span>'; end if mw.title.getCurrentTitle().namespace == 0 or demo == 'true' then output = output .. catFormatIssue .. catMissingCountryCode; end return output; end function i.LinkPhone(frame) local demo = frame.args["demo"] or ''; local fax = frame.args["fax"] or ''; local txtall = frame.args[1] or '' .. ','; local tollfree = frame.args["tollfree"] or ''; local txt = ""; local result = ""; -- replace or / and with comma txtall = mw.ustring.gsub(txtall, " or %+", ", +"); txtall = mw.ustring.gsub(txtall, " and %+", ", +"); for txt in mw.ustring.gmatch(txtall, "([^,]+)") do result = result .. ", " .. i.LinkOnePhone(txt, demo, fax, tollfree) end result = mw.ustring.sub(result, 3, mw.ustring.len(result) ); return result; end function i.LinkOneEmail(txt, demo) local othertxt = ""; local catprefix = ''; local catFormatIssue = ''; local output; if demo == 'true' then catprefix = ':'; end -- any other text in brackets at the end is stored separately and ignored for the dialing number if mw.ustring.gsub(txt, "(.*)( %(.*%))$", "%2") ~= txt then othertxt = mw.ustring.gsub(txt, "(.*)( %(.*%))$", "%2"); txt = mw.ustring.gsub(txt, "(.*)( %(.*%))$", "%1"); end txt = mw.ustring.gsub(txt, " ", ""); output = '[mailto:' .. txt .. ' ' .. txt .. ']' .. othertxt; if mw.ustring.match(txt,"@.+@") ~= nil then catFormatIssue = '[[' .. catprefix .. 'Category:Listing with email format issue]]<span class="phoneinfo" style="display:none;" title="Email has formatting issue">FORMAT</span>'; end if mw.ustring.match(txt,"@[^.]+%.%.") ~= nil then catFormatIssue = '[[' .. catprefix .. 'Category:Listing with email format issue]]<span class="phoneinfo" style="display:none;" title="Email has formatting issue">FORMAT</span>'; end if mw.ustring.match(txt,"@") == nil then catFormatIssue = '[[' .. catprefix .. 'Category:Listing with email format issue]]<span class="phoneinfo" style="display:none;" title="Email has formatting issue">FORMAT</span>'; end if mw.ustring.match(txt,"@[^.]+%.[^.]+") == nil then catFormatIssue = '[[' .. catprefix .. 'Category:Listing with email format issue]]<span class="phoneinfo" style="display:none;" title="Email has formatting issue">FORMAT</span>'; end if mw.title.getCurrentTitle().namespace == 0 or demo == 'true' then output = output .. catFormatIssue; end return output; end function i.LinkEmail(frame) local demo = frame.args["demo"] or ''; local txtall = frame.args[1] or '' .. ','; local txt = ""; local result = ""; -- replace semicolon with comma txtall = mw.ustring.gsub(txtall, "; ", ", "); for txt in mw.ustring.gmatch(txtall, "([^,]+)") do result = result .. ", " .. i.LinkOneEmail(txt, demo) end result = mw.ustring.sub(result, 3, mw.ustring.len(result) ); return result; end return i; jatbis4nfgjaqbdk2r8s7ingjjudoj7 10 4748 20104 2020-06-18T17:35:49Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: <includeonly>mask,around,buy,city,do,drink,eat,go,listing,other,see,sleep,vicinity,view,black,blue,brown,chocolate,forestgreen,gold,gray,grey,lime,magenta,maroon,mediumaqu... wikitext text/x-wiki <includeonly>mask,around,buy,city,do,drink,eat,go,listing,other,see,sleep,vicinity,view,black,blue,brown,chocolate,forestgreen,gold,gray,grey,lime,magenta,maroon,mediumaquamarine,navy,red,royalblue,silver,steelblue,teal,fuchsia</includeonly><noinclude> This template exists solely to allow a single place to store all map layers, allowing map templates to stay in sync if new layers are added. Current value: {{maplayers}} [[Category:Dynamic map templates]] </noinclude> 5um4908agjx5n1ldro8wrlv1afsn29w 14 4749 20120 2020-06-21T21:24:47Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Ibilbideak:Nafarroa Garaia]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Ibilbideak:Nafarroa Garaia]] 2uw3y5041a2t5djhdy26ebmng6cx7mk 14 4750 20121 2020-06-21T21:26:28Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Ibilbideak:Nafarroa Garaia]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Ibilbideak:Nafarroa Garaia]] 2uw3y5041a2t5djhdy26ebmng6cx7mk 0 4751 20859 20133 2020-06-26T08:38:46Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = |mapa interaktiboa = |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = ertaina |lekuak = Lizarra ingurutik igarotzen da |distantzia = 12,2 kilometro, 3 ordu eta erdi |ingurunea = Donejakue bidearekin konbinatu daiteke. Puyko Andre Maria basilikatik igarotzen da. |abiapuntua = Lizarra |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/8427/Sendero- }} '''Zumakeren bidea Lizarratik abiatzen da, zehazkigartzelaren zubitik, "puente picudo" izenaz ezagutzen den horretatik.''' == Ibilbidea == Ibilbidea zirkularra da eta aukera emanen digu hiriaren inguruak ezagutzeko: San Lorentzo ermitaren aztarnak, San Millan (670 m), Peñagudako gurutzea (570 m), Puyko Andre Maria basilika, Santa Barbara (565 m), Gazteluen Gurutzea (466 m.) ; toki horietatik guztietatik igaro ondoren, Gartzelaren zubira itzuliko gara, han baitago ibilbidearen abiaburua eta helmuga. Ibilbidean zehar zumakea ikusiko dugu ezker-eskuin; udazkenean hartzen duen gorrixka kolorea da landare horren bereizgarria, paisaia erabat antzaldatzen duena. Aipatzekoa da ibilbidea Valmayortik ere egin daitekeela: handik hartuz gero, zumake-zelaietan barrena joanen gara bide osoan. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] en2pmeygheb03765ixxz1a99tik5t8m 14 4752 20129 2020-06-22T11:21:55Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Ibilbideak jatorriaren arabera]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Ibilbideak jatorriaren arabera]] jlkf1fafs1y9d398qhphp21agkrifdm 14 4753 20131 2020-06-22T11:22:35Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Ibilbideak|*]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Ibilbideak|*]] oamppox8b7r8w5azs78f1ivu3gnol3z 0 4754 21622 21620 2020-07-01T11:02:17Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = Mina de Farangortea 4.jpg |mapa = |mapa interaktiboa = |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = erraza |lekuak = Artaxoa inguruko megalitoak ikusteko aukera |distantzia = 1,6 km |ingurunea = Artaxoa ikusteko aukera eta Garestik gertu |abiapuntua = Artaxoa |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/3115/Dolmenes-del-Portillo-de-Eneriz-y-Mina-de-Farangortea.htm?idRC=8100 }} '''Artaxoitik hurbil, 4 kilometrora {{udalerria|Añorbe}} udalerriarekin mugan, , Brontze Aroko herrixka bat zegoen tontor txiki baten gainean "Portillo de Eneriz" eta "Farangortea" trikuharriak daude. ''' Zalantzarik gabe, kultura megalitikoaren adibiderik nabarmenetakoa dira Nafarroan eta historiaurrera bidaiatzeko aukera ematen digute. == Ibilbidea == Biak harri handiz eraikitako hilobiak dira eta horrek erakusten du Artaxoa aldean jendea bizi izan dela duela milaka urtetik hona. Seinale egokiak daude eta aise iritsiko zara haietaraino Artaxoako kanposantuaren atzealdetik abiatzen den bidea hartuta. Baina, autoz ere badago joaterik "Portillo de Eneriz" izena duen trikuharriraino, eta horretatik 800 metrora bestea dago, "Farangortea". Kultura megalitikoak Nafarroan utzitako adibide berezia dira Artaxoako trikuharriak. Izan ere, Nafarroako Mendialdean asko daude eta gehienak txikiak dira. Baina ez da Artaxoakoak baino hegoalderago dagoen trikuharririk. Muino baten gainean daude eta, han, herrixka bat egon zen Brontze Aroan. Handiak dira eta antzekotasun asko dituzte Errioxan, Araban eta Meseta iparraldean aurkitu direnekin. Korridore motako trikuharriak dira, tamaina handiko harriz eraikitakoak (megalitoak). 50eko hamarkadan aurkitu eta indusketak egin ziren. Bereizketarako harlauza dute eta ganbera bikoitza. Diametroan 20 metro eta altueran 2,5 metro dituzten tumuluen gainean daude. Zehazki, "Portillo de Eneriz" izenekoan bi atal daude: batetik, hileta ganbera, hau da, hildakoak ehorzteko tokia, eta 9 harlauza handi ditu zutik paratuak; bestetik, korridorea, 6 harlauza txikiagoz osatua. "Farangortea" trikuharriak egitura berbera du, baina txikiagoa da. Atzealdean, erdiko harlauza zulatua dago, barnera sartzeko. Ez zeuden estaliak eta adarrak eta lurrak erabiltzen zituzten, estaltzeko. Trikuharri hauen inguruan, lepoko aleak, gezi puntak, kobrezko puntzoiak, botoiak, zeramika eta aizkorak agertu ziren. Denak Nafarroako Museoan daude ikusgai. <gallery mode="packed"> Artaxoa_Mina_de_Farangorteatik_03.jpg|Artaxoa Mina de Farangorteatik Mina de Farangortea 2.jpg|Mina de Farangortea trikuharria Mina de Farangortea 6.jpg|Mina de Farangortea trikuharria </gallery> Trikuharrietaraino iristeko, Artaxoako kanposantuaren atzealdean dagoen bidea hartu beharko duzu -herriaren iparraldean-, baina Tafallara doan errepidetik ere iritsiko zara. Seinale batek dio Artaxoako trikuharriak 3,6 kilometrora daudela eta badago autoz joaterik. Informazio-panelak eta zurezko bankuak dauden tokian aparkatu, eta 40 metrora "Portillo de Eneriz" trikuharria aurkituko duzu. "Farangortea", ordea, 850 metrora dago eta erraz iritsiko zara haraino, bidea ongi seinaleztaturik dagoelako. Sarrera librea da eta komeni da ura eramatea, inguruan iturririk ez dagoelako. Pixka bat iparraldera, sarbide gaitzeko Gazteluzar deitzen dioten gain batean, Burdin Aroko aztarnategi baten arrastoak daude, "El Dorre" izenekoa. Badirudi jatorri indoeuroparreko jende talde aurreratu batek eraiki zuela herrixka hori, etxeetako horma-egiturari erreparatuta. Sarbide zaila du. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] hdfmp5npvz3keggd6h8aycc8lxgjfdt 0 4755 20719 20136 2020-06-26T08:36:21Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = Castillo de Javier - Navarra.jpg |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = ertaina |lekuak = Xabierko gaztelua, eta Erronkariarren Errege Abelbidearekin paralelo doan bidea |distantzia = 13 kilometro. |ingurunea = Inguruan Esa edo Leire ere badaude |abiapuntua = Xabier |nondik hartua =https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/7200/Sendero-Paseo-del-Papa--Pe%C3%B1a-de-Adios.htm }} '''Zailtasun ertaineko mendi-ibili honek Agur Harriraino eramango gaitu'''. Lekua enblematikoa da, Frantzisko Xabierkoak bertan agurtu baitzituen senideak misiolari-abenturari ekin aurretik. == Ibilbidea == Ibilbidea Xabierko gaztelu historikoko zelaigunean bertan hasiko dugu. Baso-pistak, bideak eta Nafarroako behe-mendietako paisaiak zeharkatuko ditugu: Leireko mendilerroa, Aragoi ibaia, Agur Harria eta abar. Esako errepidea zeharkatu ondoren, ezkerrera egingo dugu, Erronkariarren Errege Abelbidearekin paralelo. Bidegurutze batera iritsiko gara, eta eskuinera egingo dugu Aita Santuaren bidetik. Pista batera iritsiko gara, eta geroago lurrezko bide bat hartuko dugu Bide Zaharrera iritsi arte. Jaitsieran, soro landu bat zeharkatu ondoren, Agur Harrira eramaten duen bidea ikusiko dugu. Abelbidetik tontorrera iritsiko gara, eta gurutze bat eta azalpen-panel bat ikusiko ditugu bertan. Hasierako bidegurutze balizaturaino jaitsiko gara, eta, handik, gazteluraino. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] 62d870ki26qkrknknf4dgnkb4honicj 0 4756 20735 20142 2020-06-26T08:36:37Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = erraza |lekuak = Aribetik gertu, Irati ibaia zeharkatzen duten zubi esekiak eta bainuetxe zaharra |distantzia = 3,5 kilometro |ingurunea = <!-- ikus ditzakegun beste gauza batzuk, zein ingurune natural den... azalpen txiki bat, finean. --> |abiapuntua = Aribe |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/8423/Sendero-Puente-colgante-de-Aribe.htm }} '''Bidexka hau Irati ibaiaren bazterretik doa Aezkoan barrena.'''<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/8423/Sendero-Puente-colgante-de-Aribe.htm</ref> == Ibilbidea == Hasieran zementuzko pista bat hartu behar da, bainuetxe zaharrerantz eramanen gaituena. Pista hori N-140 errepidean (Garaioara bidean) dagoen zubiaren azpitik igarotzen da; metro gutxira, lurrezko-xendra bihurtzen da eta natura betean barneratuko gaitu. Ibilbide osoan Irati ibaia izanen dugu lagun eta zubi esekirainoeramanen gaitu. Bidexkan barrena goazela larreak ikusiko ditugu: aziendak negua igarotzeko beharko duen bazka hazten da haietan. Irati ibai bazterreko zuhaitzen azpian itzalpean joanen gara bide osoan zehar eta, tarte batzuetan ibai ertzeko landaredia eskasa denez, uretara hurbiltzen ahalko gara tokiaren ederraz gozatzeko eta argazkiren bat egiteko. Pistan barrena segituko dugu harik eta ezkerraldean etxe partikular bat ikusi arte: eskuinean, ibaiaren parean, '''Aribeko bainuetxe zaharra''' agertuko zaigu. Etxe partikularretik ateratzen den bidexka hartuko dugu gero eta eskuinaldera joko dugu bainuetxea atzealdetik inguratuz eta, horrela, bidexkan aurrera eginez, basoan barneratuko gara, zutoin batera iritsi arte. Inklusaldeko norabidea hartuko dugu gero eta zubi esekira iritsiko gara. Zubia 2014an birmoldatu zen eta hura gurutzatuz gero Ariztokiko edo Arrigorriko begiratokiraino igotzen ahalko gara hango ikuspegiez gozatzeko; ibilbide zirkularra osorik egiteko, ordea, zutoineraino itzuliko gara Aribera, meatzetara eta milaka urteko haritzera bidean. 100 bat metrora, bidegurutzera iritsiko gara eta handik Larrabeitira (burdina-meatzeen lekura) eta Aribera (1,1 km, 20 minutu) joko dugu. Bidexkan gora joanen gara beste orientazio-zutoin bat aurkitu arte. Oraingoan ezkerretara jiratuko dugu, Ariberantz (km bat). Pistan behera joanen gara eta, 60 bat metrora, azken bidegurutzera helduko gara: herrira joateko hartu beharreko bidea ikusiko dugu bertan eta handik 15 bat minutu beharko ditugu herrira iristeko, ibilbideari buruzko panelera, hain zuzen, hasierako pistatik metro gutxira. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] pkmzuq05us5pq9q9jiya49y2mld8um1 0 4757 20740 20145 2020-06-26T08:36:43Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = ertaina |lekuak = Belabarzeko ur-jauziraino doan baso-bidea |distantzia = 5,6 kilometro, 2 ordu inguru |ingurunea = Isaban egin daitekeen gauzetako bat. Pirinioetara beste bide batzuk ere egin daitezke |abiapuntua = Izaba |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/7527/Sendero- }} Oso ibilbide zirkular ederra da, eta hiru geldiune interesgarri eskaintzen dizkio paseatzaileari: '''Ibongo leizea, Belabarzeko ur-jauzia eta estilo erromanikoko zenbait zubi.'''<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/7527/Sendero-</ref> == Ibilbidea == Bidea Izabatik bi kilometro ingurura dagoen leku batean hasiko dugu, Nafarroa eta Frantzia lotzen dituen errepidean. Hainbat informazio-panelek Otsindunduko zubira eta Ibongo leizera eramango gaituzte. Leizeak mendigunean iragazten den uraren zati handi bat biltzen du. Belagua ibaiarekin paralelo doan bide batetik jarraituko dugu bidegurutze bateraino, eta bertatik hasiko gara Belabarzeko ingurura igotzen. Igo ondoren, belardi txiki batetik eramango gaituzten seinale batzuei jarraituko diegu Belabarzeko ur-jauziraino doan basoko bide bat hartu arte. Ingurua idilikoa da, harriz inguratua eta kolore berde biziko osin batekin. Pista batetik metro batzuk egin ondoren, beste bide bat hartu eta zuhaitz artean ibiliko gara, lepo txiki batera iritsi arte. Bueltako bidean, hainbat zubi erromaniko ikusiko ditugu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] ghleob83f70jo7rlmxwdojs666htjnv 0 4758 20748 20148 2020-06-26T08:36:51Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = oso erraza |lekuak = Donejakue Bidearen zati bat, Sorginkeriaren ibilbidean |distantzia = 3,9 |ingurunea = Orreaga eta bere inguruak ederrak dira bisitatzeko |abiapuntua = Orreaga |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/7525/Sendero- }} '''Oso ibilaldi erraza da, zuhaitz eta belardien artean sigi-saga egiten duena eta Donejakue Bideko tarte batetik itzultzen dena. Izenaren jatorria euskal mitologiako Basajauna da.'''<ref>[https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/7525/Sendero- Ibilbidearen inguruko argibideak]</ref> == Ibilbidea == Mendi-ibili hau Kolegiataren atzealdeko aparkalekutik abiatzen da, eta, lehen zatian, baso-pista batek pagoz eta haritz bitxiz (El Lancero izenekoa, adibidez) osatutako baso batean zehar eramango gaitu. Belardien ondotik jarraituko dugu Nafarroako Gobernuaren finka esperimentaleraino, eta baliteke abereak bazkatzen ikustea. Bertan, zolatutako pista bat hasten da, eta errepideraino eramango gaitu. Errepidea zeharkatu, eta Donejakue bidea hartuko dugu kontrako noranzkoan, Orreagarantz. Bidean, pagoak, haritzak, konifero batzuk eta gorostiak ikusiko ditugu. Diotenez, inguru hauetan akelarreak egiten ziren. Horregatik, Nafarroako Sorginkeriaren Ibilbidean sartuta dago ibilbidea. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] 0yrjtlb1yk3zx06upemcmsrexqsyrlo 0 4759 20150 20149 2020-06-22T11:57:23Z Theklan 125 added [[Category:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = Burgiko zubia, Burgi, 2017-8-11.jpg |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = erraza |lekuak = Burgiko Erdi Aroko zubia eta arroila, Lanbideen Ibilbidea eta Basariko izeidia. |distantzia = 8,86 km |ingurunea = <!-- ikus ditzakegun beste gauza batzuk, zein ingurune natural den... azalpen txiki bat, finean. --> |abiapuntua = <!-- saiatu {{udalerria|Obaba}} moduko zerbait sartzen. --> |nondik hartua = <!-- iturri libre batetik kopiatu bada, jatorrizko helbidea --> }} '''Bidexka honek erraketa forma du eta Ezka ibaiaren ezker ertzetik doa, Erronkaribarren.''' Ibilbidean leku hauek ezagutuko ditugu: Burgiko Erdi Aroko zubia eta arroila, Lanbideen Ibilbidea eta Basariko izeidia. Pirinioetako paisaian barneratzen denez harkaitz labarretan bizi diren hegaztietako batzuk ikusteko aukera dago hemen, arrano beltz ikusgarriak, besteak beste.<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/5120/Sendero-de-Basari-y-Foz-de-Burgui.htm</ref> == Ibilbidea == Lehen tartea 2,5 kilometrokoa da, tarte zuzenaren erdian abiatzen da eta azken muturreraino doa; azkenean, joandako bidetik itzuli beharra dago. Burgiko Erdi Aroko zubian hasi eta Lanbideen Ibilbidean barna joaten da gero: han parada izanen duzu zoragarri berreraiki diren elementu etnografikoez gozatzeko informazio-panelen laguntzaz, hala nola almadia batez (egurrezko baltsa tradizionalak), txondor batez, egur-labe batez, elurtegi batez eta karobi batez. Ibilbidean almadiek maiatz hasierako ospakizunean gainditu beharreko presa handia ikusiko duzu. Tarte horren amaieran hegaztien begiratoki bat dago. Floran garrigak eta erkametzak dira nagusi eta faunan, berriz, nabarmentzekoak dira hegazki harkaiztarrak, arrano beltza, belatz handia eta sai zuria. Bigarren zatian bada tarte zuzen bat, joateko erabiltzen dena, beste bat biribila eta, azkenik, tarte zuzena dago berriz. Ibilbideak 6 kilometro pasatxo ditu eta aukera ematen du Basariko izeidian barneratzeko, baita, agian, basurde, orkatz eta urtxintxekin topo egiteko ere. Burgira itzultzean Errege Bide zaharra hartuko dugu, Erronkaribarko 7 herriak lotzen dituen bidea. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] h0cthz96pvphgrvdx16hs6qgpsjbdsv 0 4760 20753 20155 2020-06-26T08:36:56Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = erraza |lekuak = Bidasoako trenbidearen ibilbidea |distantzia = 35 kilometro, bizikletan egiteko aproposa |ingurunea = Bidasoa ibaiaren inguruak ezagutzeko aukera |abiapuntua = Lesaka |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/5362/Via-Verde-del-Bidasoa.htm?idRC=5689 }} '''Bidasoako trenbidea 1898an sortu zen, meatzaritzako tren gisa; Irun eta Endarlatsako meatzeak lotzen zituen. Bidea, orain erabili gabea, bide berde bilakatu da. '''<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/5362/Via-Verde-del-Bidasoa.htm?idRC=5689</ref> == Ibilbidea == Guztira 35 kilometro dira Oieregitik Endarlatsara, Bidasoa ibaia bidelagun dela. Ibilbidean zehar paisaia ikusgarriak ikusiko ditugu: han-hemenka baserriak dituzten zelai berdeak, tunel pintoreskoak, herri tipikoak eta, baita ere, atzendutako bunker bat edo beste. Oinez edo bizikletaz, beti izanen da bide erraza eta atsegina, profil kasik lau-laua duena. ''Tren Txikito'' esaten zitzaion bere trenbidearen zabalerarengatik (0,92 m), eta 1950eko hamarkadan ingelesek bere meategi-zentroa lehen aldiz antolatu zuten baserrien auzoraino egin zuen bere azken bidaia. Gaur egun, Bidasoa ibaiari jarraitzen dion paseo luzea da. Bidea Oieregi herrian, hasten da bere lehenengo tartean etxetzarrez inguratuta dagoen Legasako plaza ederreraino iristeko ({{udalerria|Bertizarana}}). Bidea Legasako plaza ederrean hasten da, etxetzarrez inguratua. Gero bat egiten du Bidasoa ibaiarekin, zuhaizti sarri bat ondoan duela, Donezteberaino. Tarte horretan ibilgailu motordunak eta ganadua ibiltzen dira askotan; beraz, kontuz ibili hor. {{udalerria|Sunbilla}}ra iritsi baino lehen, baso sarriak inguratutako 3 tunel zeharkatzen ditu bideak. Bera herrirako norabidean, eta N-121-A errepidearen paraleloan, {{udalerria|Igantzi}}ko eta Lesakako tren-geltokietan zehar igarotzen da, arrastorik gelditzen ez bada ere. Eremu horretan gerra zibilaren bunker bat dago. {{udalerria|Bera}}ko alde zahar ederra da nabarmentzekoa, trenbideari bidea zabaltzen diona ibaiaren eta Pirinioetako hegal malkartsuen artean, Endarlatsaraino. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Bide berdeak]] ivcsrmx9k2b2yyx6kfv48bc4x1e4dqr 14 4761 20156 2020-06-22T12:08:14Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Ibilbideak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Ibilbideak]] l9ify6czt3lhnjiphz7pk3vkhukpbeo 0 4762 20758 20162 2020-06-26T08:37:02Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = Esculturas naturales de Bardenas Reales en Navarra.jpg |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = oso erraza |lekuak = Bardeako muina den eremua, bereziki Castildetierra ikusteko aukera |distantzia = 1 km. |ingurunea = <!-- ikus ditzakegun beste gauza batzuk, zein ingurune natural den... azalpen txiki bat, finean. --> |abiapuntua = Arguedas |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/7531/Sendero- }} '''Desnibelik gabeko mendi-ibili erosoa da, eta Errege Bardeak eta bertako basamortu-paisaia zeharkatzen dituzten arroil berezietako baten barnealdetik eramango gaitu.'''<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/7531/Sendero-</ref> == Ibilbidea == Aguilaresko informaziogunetik, 4 kilometro egingo ditugu autoz, Bardea Zuriko Castildetierra monumenturaino. Tontor ikaragarri hori Nafarroan argazki gehien egiten zaizkien monumentu naturaletako bat da, higadurak eremu horretan dituen ondorioen adibide argia. Informazio-kartel batek azalduko digu nola sortu den paisaia berezi hau poliki-poliki. Mendebalderantz abiatzen den bide bat hartu eta Cortinas Amildegiraino jaitsiko gara. Ahal den pasabiderik onena bilatu beharko dugu tamariz ugarien artean. Antzinako presa batera iristean, ezkerrera doan bide batek arroilatik aterako gaitu, eta abiapuntura iritsiko gara arroila inguratuta. Bidean zehar, inguru horretan bizi diren hegazti batzuen hegaldiaz gozatuko dugu beharbada (zingira-mirotzak, sai zuriak eta abar), eta estepa-landaredi bereizgarria ikusiko dugu (erromeroa, ezkaia, salsola eta abar). == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] t56pnvdeumtooxcmjmj88yz4qj3xkzz 0 4763 20761 20160 2020-06-26T08:37:05Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = |mapa interaktiboa = |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = oso erraza |lekuak = Belaguako haraneko birika den Mata de Haya |distantzia = 5 km. |ingurunea = Izaba eta Belaguako inguruak |abiapuntua = Izaba |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/7526/Sendero- }} '''Belaguako haraneko birika da Mata de Haya. Mendi-ibili honek aukera emango digu inguru idiliko hauek ezagutzeko eta, Arrako trikuharriaren bitartez, gure iraganik urrunenera hurbiltzeko.'''<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/7526/Sendero-</ref> == Ibilbidea == Ibilbide zirkular luzea bada ere, erraz eta familiarekin egiteko modukoa da. Aparkalekutik abiatuta, baso batean sartu eta gora egiten hasiko gara. Mendi-hegalaren erdialdetik ia ordubete egin ondoren, errepidera iritsiko gara, eta hamar minutuan gehienez, Arrako trikuharria ikusiko dugu. Nafarroako monumentu megalitikorik garrantzitsuenetako bat da. Ondoren, atzera egingo dugu ordu-erdian, eta Drondako pista ederretik doan ibilbidearen amaiera adieraziko digun informazio-zutoin batera iritsiko gara. Ibaiaren ondotik behera eginez itzuliko gara abiapuntura. Neguan, ibilbidearen zati bat iraupen-eskia egiteko bide bihurtzen da, eta elur-erraketekin ere ibil daiteke. Elur-denboraldian eta udako asteburuetan, taberna dago. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] 0e8cp7810bgz35aj781r3mzmfzpg34g 0 4764 21994 21986 2020-07-22T09:09:12Z Amaiaizda 1907 /* Ibilbidea */ wikitext text/x-wiki == Irantzu ibaiaren arroila == Irantzu ibaia Zunbeltz failan sortzen da, Urbasa eta Andia Mendilerroen artean. Irantzuko arroila higadura erregresiboaren bidez sortu da, hau da, urak behetik gora higatu du harria. Ibilbideko leku gehienetan mendien paretak guztiz bertikalak dira; baina bai arroilaren goikaldean, baita monasterioaren inguruan ere, harana zabalagoa da. Arroilaren beheko lautadan kokatzen da Irantzuko monasterioa. Irantzu ibaiak 19 km-ko luzera dauka, eta Ega ibaian isurtzen ditu urak, Lizarratik gertu. Abartzuza, Deierri eta Villatuertako udalerriak zeharkatzen ditu. == Dulantz == Dulantz mendia Urbasa Mendilerroko gailurrik altuena da; 1243m garai da. == Habitata, Landaredia eta Fauna == Irantzu ibaiko arroilan zehar hiru habitat nagusi hauteman ditzakegu: basoa, harri-amildegia eta Irantzu ibaia bera. Erdialdeko Nafarroa trantsizio-eremua da, izan ere, eremu mediterraneoa eta eremu eurosiberiarra nahasten baitira. Trantsizio-eremu horren adibide da Irantzu ibaiaren arroila. === Basoa === Arroilaren hegoaldean karraskadiak eta erkametzak nagusitzen dira, zeinak eremu mediterraneoan ohikoak baitira. Horrez gain ihar frantsesak eta astigar arruntak ere aurki ditzakegu inguru horretan. Arroilaren iparraldean, aldiz, hariztiak eta pagadiak daude, eremu eurosiberiarrekoak. Pagoak mendi-hegaletan dira bereziki ohikoak. Ametzak ere ikus ditzakegu arroilan gora igo ahala. Faunari dagokionez, basoko habitatean hegaztiak, ugaztun txikiak eta harrapakari txikiak bizi dira; hala nola, zozoa, txepetxariak, azkonarrak, basakatuak eta azeriak. === Harri-amildegiak === Harri-amildegietan arteak eta pagoak dira ugarien. Nahiz eta kareharrizko lurzorua lehorra egon ohi den, pagoek eurien eta lainoen hezetasuna baliatzen dute beste espezieen aldean abantailarekin hazteko. Harri-amildegiko faunari dagokionez hegaztiak dira nagusi, izan ere, habiak egiteko edota harrapakinak behatzeko leku aproposa baita. Saiak, beleak, haitz-enarak, hontz handiak eta belatz handiak dira, besteak beste, harri-amildegietan ikus ditzakegun hegaztiak. === Ibai-ertza === Ibai-ertzean zumeak, ahuntz-sahatsak eta astigarrak daude, baita makal eta zumar baten bat ere. Irantzu ibaia anfibio guztien habitata da, bertan jartzen baitituzte arrautzak. Bereziki baso-igel gorriak eta txantxikuak aurkituko ditugu ibaian. {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = oso erraza |lekuak = Irantzuko monasterioa eta arroila |distantzia = 4,4 km. |ingurunea = Nafarroako Erdialdeko gune ezkutua, Irantzuko monasteriotik haratago |abiapuntua = Abartzuza |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/4083/Sendero-del-ca%C3%B1on-del-rio-Irantzu.htm }} == Ibilbidea == Ibilbidea Irantzuko monasterioan hasten da. Bideak goiti egiten du zertxobait, Irantzu ibaiaren paretik, errekak harkaitzetan zizelkatu dituen forma bitxiak, putzuak eta ur gardenak inguratuz. 0,8 km-an, basoa pagadi bihurtzen da eta, bide zolan, tarte batzuetan hormigoia dago eta beste batzuetan harriak. Ibaiaren beste aldera igaroko gara. Poliki-poliki haritzen itzaletara iritsiko gara eta Urbasako lehen pagoak agertuko dira. Zuzen segituko dugu, bigarren bidegurutzeraino eta bertan ehunka urteko haritzaren ondotik igarota, Esquina de Elke deituriko parajean amaituko dugu bidea.<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/organice-viaje/recurso.aspx?o=4083&</ref> Dulantz mendia igo nahi izanez gero, Irantzuko arroilako ibilbidea egingo dugu ia osorik. Azken horren amaierara iritsi aurretik bidegurutze bat aurkituko dugu, Portandia izenekoa. Eskuineko bidea hartuko dugu Dulantz mendia igotzeko, eta bertatik Urbasa eta Andiako mendien ikuspegi ederra aurkituko dugu. Egindako bidetik itzuliko gara basora iritsi arte, eta Lizarrateko bidea hartuko dugu Gallaturreraino. Bertatik Larraiza eta Legarobiko bista politak daude. Osotara, eta Irantzuko arroileko ibilbidea kontuan hartuta, 18’6 km-ko ibilbidea da, eta 546 metro igo behar dira. <ref>http://www.tierrasdeiranzu.com/p/es/ocio-y-turismo/rutas-de-senderismo/canon-del-rio-irantzu.php</ref> == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] 4bz2kwimed2444s5yu66qp93cpgfzkq 0 4765 20765 20166 2020-06-26T08:37:09Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = |mapa interaktiboa = |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = ertaina |lekuak = Bardea Beltzeko basamortuaren zati bat ikusteko aukera |distantzia = 4,6 |ingurunea = Bardeetako beste inguru batzuekin batera egin daiteke. |abiapuntua = Buñuel}}etik {{udalerria|Taustera doan errepidea |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/7532/Sendero- }} '''El Fraile tontorrera igotzen den ibilbidea da, Bardea Beltzeko basamortuan. Erdi Aroko gotorleku baten aztarnak ikusteko eta panoramika liluragarriekin gozatzeko aukera izango dugu.'''<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/7532/Sendero-</ref> == Ibilbidea == Ibilbidea balizatuta dago eta Corral de Bea izenekotik abiatzen da. Autoz joan gaitezke bertaraino, eta informazio-panel bat ikusiko dugu. Zelaigunetik, mendebalderantz egingo dugu, zelaiak inguratuta. El Fraile tontorraren irudi bereizgarria begien bistan izango dugu une oro. Abereen bidexketatik jarraituko dugu, eta muinoak eta sakanak zeharkatuko ditugu antzinako laborantza-lur batzuetaraino igotzen den eta higadurak narriatu duen pista zahar batera iritsi arte. Handik, azken igoera nabarmena da. Tontorrean, Errege Bardeetako Erdi Aroko haitz gaineko gaztelurik enblematikoenetako baten aztarnak ikusiko ditugu. Oraindik ere aztarna batzuk eta harrizko hesia inguratzen zuten harlanduen errenkada batzuk ikus daitezke. Halaber, harrian induskatutako uharkaren ahoa ikusiko dugu. Elezaharrak dioenez, mendia zulatuta egindako galeria eta korridore batzuk abiatzen dira bertatik, kanpora irteteko. 360º-ko panoramikak txundituta utziko gaitu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] bav8k21da1kpbie0lc4yeyypvem28p2 0 4766 20772 20170 2020-06-26T08:37:15Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} eta {{herrialdea|Zuberoa}} |zailtasuna = erraza |lekuak = |distantzia = 9,8 km. 2 ordu eta erdi inguru. |ingurunea = Iratiko Basoan egiten den ibilbidea da, eta egurraren ustiaketa nola egiten zen ikasi |abiapuntua = Otsagabia |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/6016/Sendero-de-Errekaidorra.htm }} '''Mugaz gaindiko mendi-ibili liluragarri hau lau lurraldetan sartzen da: Zaraitzu, Aezkoa, Zuberoa eta Garazi. Iratiko baso-baliabideak nola erabiltzen jakiteko aukera izango dugu.'''<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/6016/Sendero-de-Errekaidorra.htm</ref> == Ibilbidea == Ibilbide zirkular interesgarri honetan zehar, gune natural honetako flora, fauna, geologia eta abarri buruzko sei museo-puntu prestatu dira aire zabalean, informazio-panelekin batera. Ibilbidea Iratiko etxeetan hasten da, eta, lehenik eta behin, El Cubo izeneko ur-jauziraino eramango gaitu basoan zehar. Oso inguru ederra da, eta merezi du bertan atseden hartzea. Hurrengo sei geldialdiak oso erakargarriak dira didaktikoki. Honako ordena honetan ikusiko ditugu: Arraunak, Masta, Esklusa, Errautsak, Kableak eta Trenbideak. Baso hauetako pagoak eta izeiak galeoiak egiteko zergatik ziren hain estimatuak, enborrak eramateko zer sistema erabiltzen zituzten eta enborrak distantzia luzeetan garraiatzeko ibaiaren emaria nola gobernatzen zuten ikasiko dugu. Azken tarteak ibaiari jarraitzen dio, hasierako puntura itzultzen den beste mendi-ibili zirkular bat baliatuta. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] 6wq7cx7nql68dntx5a4eoh3e59d5lom 0 4767 20173 20172 2020-06-22T14:28:57Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = Eugiko_presa_-_Presa_de_Eugui.JPG |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = oso erraza |lekuak = <!-- ibilbideak zeharkatzen dituen lekuak --> |distantzia = <!-- saiatu jartzen distantzia metrikoa eta denbora --> |ingurunea = Nafarroako Paisaien Bidea. "Ura Eta Behatokiak" saileko bideetako bat da. |abiapuntua = Eugi, {{udalerria|Esteribar}} |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/5872/Sendero-del-Embalse-de-Eugi.htm }} '''Eugi inguruan egiteko ibilbide erraza bat.'''<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/5872/Sendero-del-Embalse-de-Eugi.htm</ref> == Ibilbidea == Bidexka lineal hau Eugiko herrigunearen eta izen bereko urtegiaren arteko ibilbidea da. Kiroldegiko pisten ondoan hasten da, herriko sarreran. Bidea urtegiaren bazterretik doa eta badira zenbait panel urtegiaren historia eta Iruñerriko ur-hornidura azaltzeko. Gero, xendra bat hartu beharra dago, partez asfaltozkoa eta partez hartxintxarrezkoa, gure abiapuntura iritsi arte. Ibilbidean barna inguruko baso ikusgarria ederresten ahal da. Bidexka hau oso egokia da adin guztietako haurrendako. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] 1vpwunp1oc4s2ljwf44pguj9gahuzlz 0 4768 20742 20175 2020-06-26T08:36:45Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = ertaina |lekuak = Erromatar Galtzada baten 26 km lehengoratu dira, Donejakue Bidearen albo bide gisa |distantzia = 23,2 |ingurunea = Nafarroako Pirinioetako bidea, Aurizberrri eta Orreaga inguruan |abiapuntua = Erroibar}} edo {{udalerria|Artzibar |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/8236/Calzada-romana.htm }} '''Bidexka horrek Zaragoza-Bordele bide erromatarraren zati bat hartzen du eta Irati ibaiari jarraikiz doa Artzibarren barrena''', {{udalerria|Orreaga}}raino eta, handik, Donibane Garaziraino. Dagoeneko bide zahar horren 26 km lehengoratu dira. == Ibilbidea == K.a. I. mendean eraiki zen, 6 eta 8 metro arteko zabalera du, eta oso desnibel txikia. Handik armadak, posta-zerbitzuak, salgaien gurdiak eta gisakoak ibili ziren Erromatar Inperioaren erorialdira arte. Bidea mandabide gisa baliatu zen harik eta XIX. mendearen bukaeran eta XX.aren hasieran errepide berriak agertu ziren arte. Aurkitutako 6 miliario funtsezkoak izan dira ibilbidea nondik zihoan berresteko. Miliario horiek Aurizko Kontzejuan ikusgai daude orain. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] 9192aq9fui5hxq0zrc6ydczuqk0u5nx 0 4769 22126 20177 2020-08-10T16:26:08Z Ondatz 1864 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = zaila |lekuak = Itzaltzu, Uztarroz eta Elkorreta |distantzia = 11,3 km. |ingurunea = <!-- ikus ditzakegun beste gauza batzuk, zein ingurune natural den... azalpen txiki bat, finean. --> |abiapuntua ={{udalerria|Itzaltzu}} |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/5820/Sendero-de-Gartxot.htm }} '''Ibilbide zirkular hau gogorxeagoa da eta Pirinioetako tontorren eta Zaraitzuren ikuspegi zoragarriak eskaintzen ditu.''' Izena Gartxot bardoaren elezaharrak ematen dio bideari.<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/5820/Sendero-de-Gartxot.htm</ref> [[File:Itzaltzuko Gartxoten ibilbidearen hasiera.jpg|thumb|Itzaltzuko Gartxoten ibilbidearen hasiera]] == Ibilbidea == Mendi-ibilia Itzaltzutik abiatzen da, eta Uztarrozera doan errepidean kilometro bat ibili ondoren, bidexka bat hartu behar da haritz-baso batean. Lehen zatian, Pirinioetara ematen duen begiratoki paregabe bat dago, eta aurrerago, berriz, Nafarroako hegoaldeko tontorrak ikus daitezke, Moncayoraino. Pagoz eta haritzez osatutako baso itxiak, belardiak eta abeltzaintza-borden eremuak zeharkatzen ditu bideak eta, tarteko bi lekutan, bi ur-jauziren freskotasuna sentituko dugu. Ondoren, bide txiki bat hartu behar da Elkorreta edo Gartxoten leizeraino. Erdi Aroko elezahar baten arabera, bertan ezkutatu zen Gartxot bardoa semea erail ondoren (Orreagako fraideek eraman ez zezaten erail zuen). Bide batetik abelbide batera eta pista batera iritsiko gara, eta belardi batzuen ingurutik behera egin ondoren, beste pista batek harizti eta ezpeldi batean sartu eta Itzaltzuraino eramango gaitu. Mendiko botak eramatea komeni da. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] bx8wivjcvny1af6fobt76g7btxtx222 0 4770 20780 20180 2020-06-26T08:37:24Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = oso erraza |lekuak = <!-- ibilbideak zeharkatzen dituen lekuak --> |distantzia = 500 metro |ingurunea = <!-- ikus ditzakegun beste gauza batzuk, zein ingurune natural den... azalpen txiki bat, finean. --> |abiapuntua = Betelu |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/5870/Sendero-de-Goikola.htm }} '''Goikolako bidexka''' Araxes ibaiaren paretik igarotzen da.<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/5870/Sendero-de-Goikola.htm</ref> == Ibilbidea == Bidexka lineala da eta ura botilatzeko Beteluko fabrikatik abiatzen da. Ibilbideak goiti egiten du Araxes ibaiaren parean eta amaieran Goikola burdinolaren hondakinak daude, kobrea urtzeko ola zaharra baitzegoen han. Bidean barna azalpen-panelak daude paisaiari, hango osagaiei eta bertako historia aberatsari buruzko jakingarriekin eta amaieran bada begiratoki bat inguruko bazterrei behatzeko. Udan bainatzeko toki natural bat egokitzen da errekan, bidearen ondoan. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] 7opxt4kcs3a5b6fzem0qwwloq2m1qz1 0 4771 20784 20182 2020-06-26T08:37:28Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = oso erraza |lekuak = Basaburuako Jauntsarats herritik ibilbidea da |distantzia = 1,9 km. |ingurunea = Basaburuako haritz handienetako batzuk ikusteko aukera, baita Nafarroako haritzik handiena ere. |abiapuntua = Basaburua |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/5520/Sendero-Robles-Monumentales-de-Jauntsarats.htm }} '''Baso arteko mendi-ibili hau bereziki egokia da haurrekin egiteko. Bertan, beren interesagatik eta bitxitasunagatik "Nafarroako Zuhaitz Monumental" deklaratu zituzten bi haritz kandudun zahar ikusteko aukera izango dugu.'''<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/5520/Sendero-Robles-Monumentales-de-Jauntsarats.htm</ref> == Ibilbidea == Ibilbidea Jauntsarasko eskolan hasiko dugu, herriaren irteeran, Ultzamarantz. Informazio-panelaren ondoan, Kisulabe izeneko ehun urtetik gorako lehen haritzera doan bidea ikusiko dugu. Garai batean zegoen karobiak (hots, kareharria kiskaltzeko labeak) eman dio izena. 10 metrotik gorako diametroa dauka, eta Nafarroako zabalena da. Aurrerago, Baragon erreka zeharkatuko dugu zurezko zubi zahar batetik, eta tokiko errepidea zeharkatu ondoren, belardi batzuen ondoko bide batetik jarraituko dugu. Ondoren, Beheitikolandako hariztian sartuko gara, eta ehun urtetik gorako beste haritz batekin egingo dugu topo. Bideak Beheitiko Zelaiko hariztian zehar jarraitzen du, Basaburua ibaitik hurbil. Erreka zeharkatu, eta harekin paralelo jarraituko dugu haritz aparten artean, mendi-ibiliaren hasierara eramango gaituen errepidera iritsi arte. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] 015c8vog0hkcp1510xg6gu81r158031 0 4772 20791 20185 2020-06-26T08:37:35Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = erraza |lekuak = Baztago Lekarozen dagoen errota ezagutzeko aukera |distantzia = 5,1 km. |ingurunea = <!-- ikus ditzakegun beste gauza batzuk, zein ingurune natural den... azalpen txiki bat, finean. --> |abiapuntua = Baztan |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/5869/Sendero-Infernuko-Erreka.htm }} '''Ibilbide etnografikoa, ibai baten jaiolekura.'''<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/5869/Sendero-Infernuko-Erreka.htm</ref> == Ibilbidea == Bidexka lineala da eta Lekarozko Orabidea auzoko errepidean abiatzen da, 15. kilometroan dagoen bidegurutzean, Irigoiengo Borda baserriaren ondoan. Ibilbideak maldan beheiti egiten du etengabe Etxebertzeko Borda jatetxeraino eta, gero, Infernuko Errekaren parean doa, larre, baserri, haritz eta gaztainondo artean. Bidean egurrezko zenbait zubi igaro ondoren, bidegurutze batera iritsiko gara. Han, Etxarlako bidea eskuinera utzi eta zuzen segitu beharra dago Infernuko errotaraino. Eraikina guztiz zaharberrituta dago eta jendearendako zabalik, aukera paregabea baita garai batean eskualdean hain ugaria zen azpiegitura molde hori ezagutzeko. Herriko bizilagunak horra joaten ziren arto-irina lortzeko. Toki sorgindua da, errota ia-ia zintzilik dago-eta ur-jauzi polit baten abaroan. Errotatik atzera egin behar da bide beretik itzultzeko. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] ivpbizjydbxvhlfi39x15sp3hxwy29h 0 4773 21878 21683 2020-07-13T01:41:13Z CommonsDelinker 28 Removing [[:c:File:Iturrietako_ibilbidearen_mapa_(OpenStreetMap).png|Iturrietako_ibilbidearen_mapa_(OpenStreetMap).png]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:JuTa|JuTa]] because: No [[:c:COM:L|license]] since 30 June 2020. wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = Urbasa 1.JPG |mapa = |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = erraza |lekuak = <!-- ibilbideak zeharkatzen dituen lekuak --> |distantzia = 4,5 km, 1,5 ordu |ingurunea = <!-- ikus ditzakegun beste gauza batzuk, zein ingurune natural den... azalpen txiki bat, finean. --> |abiapuntua = Urbasa |nondik hartua = http://www.sakana.eus/eu/itinerario-de-las-fuentes-2-2/ }} Ibilbide zirkularra Urbasa mendiaren inguruan. == Ibilbidea == Trazaketa zirkularreko natur azalpen ibilbidea, Urbasako lur karstikoan uraren dinamika eta iturrietako isur puntuak erakusten dituena. Mendi larre, pagadi eta ipuruetan barna, dolinak eta ubalak zehar katuz, hainbat azalpen puntu bidean zehar. Ikuspegi zabalak.<ref>http://www.sakana.eus/eu/itinerario-de-las-fuentes-2-2/</ref> Urbasa-Andia Parke Naturala, NA-718 errepidea, p.k.25,5. Borda de Severino Azalpen Gunea (C-7) Debekatua bizikletaz edo zaldiz ibiltzea. == Erreferentziak == [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Sakanako ibilbideak]] j4mo7im76m5yfsjje0kpizq3ut9ihj0 14 4774 20241 2020-06-24T09:16:16Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Ibilbideak jatorriaren arabera]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Ibilbideak jatorriaren arabera]] jlkf1fafs1y9d398qhphp21agkrifdm 0 4775 20266 20257 2020-06-25T08:54:59Z Xabier Armendaritz 440 Birbideraketaren helburua «[[Euskal Herriko bidaia-gida/Ibilbideak/Fortunako putzua eta otso zuloa]]» orritik «[[Euskal Herriko bidaia-gida/Ibilbideak/Fortuna putzua eta Gibijoko otso zuloa]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Euskal Herriko bidaia-gida/Ibilbideak/Fortuna putzua eta Gibijoko otso zuloa]] gmvye47br0wmu314rpn6ugw4jrreswf 0 4776 20269 20268 2020-06-25T09:00:42Z Xabier Armendaritz 440 [[Special:Contributions/Xabier Armendaritz|Xabier Armendaritz]] ([[User talk:Xabier Armendaritz|eztabaida]]) wikilariaren 20268 berrikuspena desegin da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Euskal Herriko bidaia-gida/Ibilbideak/Fortuna putzua eta Gibijoko otso zuloa]] gmvye47br0wmu314rpn6ugw4jrreswf 0 4777 20265 2020-06-25T08:52:19Z Xabier Armendaritz 440 Xabier Armendaritz wikilariak «[[Euskal Herriko bidaia-gida/Ibilbideak/Fortuna putzua eta otso zuloa]]» orria «[[Euskal Herriko bidaia-gida/Ibilbideak/Fortuna putzua eta Gibijoko otso zuloa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Euskal Herriko bidaia-gida/Ibilbideak/Fortuna putzua eta Gibijoko otso zuloa]] gmvye47br0wmu314rpn6ugw4jrreswf 14 4778 20274 2020-06-25T09:08:47Z Xabier Armendaritz 440 Xabier Armendaritz wikilariak «[[Kategoria:Ibilbide ertainak]]» orria «[[Kategoria:Zailtasun ertaineko ibilbideak]]» izenera aldatu du: zehaztu ezean, uler liteke beste zerbait dela ertaina (adibidez, ibilbidearen luzera) wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[:Kategoria:Zailtasun ertaineko ibilbideak]] ma6l9n5kek4udqz25otsaak4q2bdtsr 14 4779 20279 2020-06-25T09:21:08Z Xabier Armendaritz 440 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Ibilbideak zailtasunaren arabera|?]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Ibilbideak zailtasunaren arabera|?]] dlg19e7q44ouor2pugxz63rb974o79m 0 4780 20796 20287 2020-06-26T08:37:40Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = erraza |lekuak = Agoitz ingurua bisitatzen da, San Roman baselizaraino |distantzia = 7 km. |ingurunea = Nafarroako Pirinioen sarrera, Itoiztik gertu. |abiapuntua = Agoitz |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/7528/Sendero- }} '''Irati ibaiaren ertzeko ibilbide eder honek San Roman ermitaraino eramango gaitu. Ermita horretan, beaumontarrek eta agramontarrek bake-hitzarmena sinatu zuten 1479. urtean.'''<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/7528/Sendero-</ref> == Ibilbidea == Ibilbidea Irati ibaiko bidearen lehen fasea da, eta Agoitzen du abiapuntua, Erdi Aroan egindako Auzolako zubian, hain zuzen ere. Zubia Nafarroako ederrenetako bat da. Bideak San Roman ermitaraino eramango gaitu. Ermita sinplea da, baina balio historiko handikoa. Ondoren, pinu-baso batean sartuko gara Agoizko elurzuloarekin topo egin arte. Bertan, inguruko mendietako elurra metatu eta trinkotu egiten zuten neguan, izotz bihurtzeko eta bertan elikagaiak kontserbatzeko. Ondoren, Irati ibaiaren gaineko begiratokira joango gara, eta antzinako Ekaiko zerrategia ikusi ahal izango dugu bertatik. XX. mendearen hasierako industria-eraikinen multzo bat da. Atzera egingo dugu berriz bide beretik, eta Erdi Aroko zubira iritsi baino 400 metro lehenago, ibaiaren gaineko pasabidea zeharkatu eta errotaraino joango gara. Garai batean, ehotzeaz gain, argi elektrikoz hornitzen zuen hiribildua. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] j81jfrfofdipluzeqk8qc936tuclhns 10 4782 20289 2020-06-25T10:07:37Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: {{#if:{{{1|<noinclude>$</noinclude>}}} |@[[:{{#ifeq:{{NAMESPACE:{{{1}}} }}|User||User:}}{{{1|Exemple}}}|{{PAGENAME:{{{1|Adibidea}}}}}]]{{#if:{{{2|}}} |, :{{#ifeq:{{NAM... wikitext text/x-wiki {{#if:{{{1|<noinclude>$</noinclude>}}} |@[[:{{#ifeq:{{NAMESPACE:{{{1}}} }}|User||User:}}{{{1|Exemple}}}|{{PAGENAME:{{{1|Adibidea}}}}}]]{{#if:{{{2|}}} |, [[:{{#ifeq:{{NAMESPACE:{{{2}}} }}|User||User:}}{{{2}}}|{{PAGENAME:{{{2}}}}}]]{{#if:{{{3|}}} |, [[:{{#ifeq:{{NAMESPACE:{{{3}}} }}|User||User:}}{{{3}}}|{{PAGENAME:{{{3}}}}}]]{{#if:{{{4|}}} |, [[:{{#ifeq:{{NAMESPACE:{{{4}}} }}|User||User:}}{{{4}}}|{{PAGENAME:{{{4}}}}}]]{{#if:{{{5|}}} |, [[:{{#ifeq:{{NAMESPACE:{{{5}}} }}|User||User:}}{{{5}}}|{{PAGENAME:{{{5}}}}}]] }} }} }} }}: |{{error|Akatsa egon da erantzun txantiloian: ez duzu jarri nori ematen diozun.}} }} 1xwazqhdr1l3rpgk0xaii15j3rk0nxf 0 4783 20797 20293 2020-06-26T08:37:41Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = Foz_de_Lumbier.JPG |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = erraza |lekuak = [[w:Irunberriko arroila]] bisitatzen da |distantzia = 6,38 km |ingurunea = Pirinioen sarreran dagoen bidea. |abiapuntua = Irunberri |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/4061/Via-Verde-del-Irati.htm }} Ikaratzeko moduko paretak dituzten kare-sakanak, ibaiaren xuxurla, sai arreen hegalek ebakitako airea eta tren xahar baten triki-traka itzaliaren oihartzuna. '''"Irati" izeneko trena da, Natur Erreserba den Irunberriko Arroilan barrena'''.<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/4061/Via-Verde-del-Irati.htm</ref> == Ibilbidea == Hau izan zen bidaiariak eramaten zituen Espainiako lehen tren elektrikoa. Ezaugarri horrek garai hartako egunkari zein entziklopedia askotan agertzea ahalbidetu zion. 1911 eta 1955 bitartean, Irati trenaren bagoiek elektrifikatutako bidean barna 58 kilometro egiten zituzten Iruña-Agoitz-Zangoza elkarri lotzeko. Gaur egun, ibilbidearen 6 kilometro natur bide izateko egokitu dira, eta bisitaria patxadaz ibil daiteke handik. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] [[Kategoria:Bide berdeak]] 7cjy93q996ftw3zbo73iq5piwljunwx 0 4784 20296 20295 2020-06-25T10:26:22Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = erraza |lekuak = Larraun ibaiaren inguruak |distantzia = 5 km. |ingurunea = Aralar mendilerroaren magalean, Leitzaran edo Basaburuatik gertu |abiapuntua = Iribas, {{udalerria|Larraun}} |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/4074/Sendero-del-nacedero-del-LarraunIribas.htm }} '''Ibilbide zirkular honetan Iribasko iturburuak bisitatzen dira: Aitzarreta, Ertzilla ibaiaren sorburua, eta Basakaitz, Larraun ibaia sortzen den lekua.'''<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/4074/Sendero-del-nacedero-del-LarraunIribas.htm</ref> == Ibilbidea == Aparkalekua herrigunean dago eta handik elizarantz joanen gara eta, herria atzean utzirik, hegoalderantz joko dugu ur-biltegiaren ondotik doan pista laua hartzeko. 800 metrora, lehen bidegurutzean, eskuinean goiti doan pista hartu behar da eta, hurrengo bidegurutzean, ezkerreko bidea, Arotzenea bordara jaisten dena. Handik, hego-ekialdera hartuta, bada pista bat Aitzarretako iturbegiraino doana: hango behealdean sortzen dira ibaia eta ur-jauzia. Itzulera: 200 bat metro atzera egin eta eskuinaldera joko dugu, Aiztondoko zelaietan barna, Ertzilla ibaiaren ondotik. Ibaibideak bira egiten du aitzinago, ezkerretara. Ibaiaren hondoan adarrak pilatzen direla ohartuko gara: Ertzillaren sarbegia da, ibaiak kilometro eskas bat egiten baitu eta hantxe desagertzen baita. Ibilgu idorra zeharkatuko dugu, sarbegiak gainezka egitean Ertzillako urak sortua. Aldapa labur baten ondoren, pista bat hartuko dugu Lezegaldeko leizeraino: Ertzillako urak han murgiltzen dira uhaldi handiko egunetan gainezka egiten dutenean. Hortik, ibilgu idorrari segituko diogu Uhantxoko ibarretik Basakaitzeraino, han dago-eta Larraun ibaiaren iturburua, ibai berriaren uren sorlekua. Gero, Iribaseraino joanen gara malda handiko bide batean goiti. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] qka2lxw6uiwdxrvihzsr778tojl5a6t 0 4785 20297 2020-06-25T10:29:27Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herri... wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = erraza |lekuak = Bertizarana barnean mendi ibilbide erraza |distantzia = 6,5 km. |ingurunea = Bertizko natura ikusteko aukera dago. Okilak entzun (eta agian ikusteko) aukera ederra dago ere. |abiapuntua = Oieregi, {{udalerria|Bertizarana}} |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/4068/Sendero-IturburuaBertiz.htm }} '''Oso mendi-ibili erraza da, Bertizko Parke Naturaleko basoaren eta faunaren aberastasuna ezagutzeko aproposa. Ibaiertzeko baso tarte interesgarria eskaintzen du Suspiro ur-jauziaren inguruan.'''<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/4068/Sendero-IturburuaBertiz.htm</ref> == Ibilbidea == Ibilbide hau, haren interpretazio-izaera dela eta, oso egokia da haurrentzat. Parkeko pista nagusian hasten da, txondorraren inguruan. Platanoez eta haritz gorriez osatutako eremu batetik doa hasieran. Ibilbideko aldapa bakarra igo ondoren, pagadi batean murgilduko gara, hain altitude txikietan ohikoak ez badira ere. Ondoren, Suspiro izeneko ur-jauzi txikira iristen da bidea. Mendi-hegaletik jaitsi eta erreka zeharkatu ondoren, pista eroso batek pasealekuaren hasierara eramango gaitu. Bidean zehar, azalpen-panelen bidez adierazita dauden basoko usadio tradizional batzuen arrastoak ikusi ahal izango ditugu (ikazkintza, artzaintza, gaztainak biltegiratzeko eraikuntzak eta abar). Iberiar penintsulan bizi diren zazpi okil-espezieak biltzen dituen leku bakarra da. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] 9q6aib2c6ir1ck74qug66z52m7w7l1c 0 4786 20802 20299 2020-06-26T08:37:46Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = ertaina |lekuak = Orbaibar inguruko paisaiak ezagutzeko aukera |distantzia = 10,15 km |ingurunea = <!-- ikus ditzakegun beste gauza batzuk, zein ingurune natural den... azalpen txiki bat, finean. --> |abiapuntua = Orbaibar |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/7530/Sendero- }} '''Mendi-ibili interesgarri honek Orbaibarko paisaia berezia ezagutzeko aukera emango digu. Paisaiari eta landa-ondareari dagokienez interes handia duten bost leku bisitatuko ditugu.'''<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/7530/Sendero-</ref> == Ibilbidea == Ibilbide zirkularra da, eta Iratxeta du abiapuntu. Altuera hartu ahala, Orbaibarko askotariko paisaiak agertuko dizkigu: partzela irregularrez osatutako nekazaritza-lurren eremuak (bocage), erkameztiak, pinudiak eta mendiko larreak. Ibilbidean zehar, bost interesgune daude panelen bidez seinaleztatuta. Lehena Behien Borda da. Bertan, lurraldeko iraganeko lanak eta aprobetxamenduak ezagutuko ditugu. Ondoren, izen bereko gainara joango gara. Panoramika ederra izango dugu zain. Hirugarren geldialdia Teilaren Iturrian egingo dugu (ura tratatu gabe dago). Atsedenerako eta naturan oinarritutako arteaz gozatzeko leku egokia da. Ondoren, Marianoren Borda bisitatuko dugu. Herri-arkitekturaren adibide bitxia da, urriak baitira horrelakoak. Azkenik, Irumugara iritsiko gara (1.010 m); harana mende hartzen duen eta sentsazioz beteko gaituen balkoia da. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] t9wwti4ryqkmqkf3i8fdip6jm57egzp 0 4787 20813 20300 2020-06-26T08:37:58Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = erraza |lekuak = Barillas eta Ablitasko guneak |distantzia = 5,2 km. |ingurunea = <!-- ikus ditzakegun beste gauza batzuk, zein ingurune natural den... azalpen txiki bat, finean. --> |abiapuntua = Barillas |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/4108/Laguna-de-Lor.htm }} '''Barillas da Lorreko aintzirara iristen den bidezidor zirkular honen abiapuntua. Bertan, uretako hegaztien populazio askotarikoa ikus daiteke.'''<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/4108/Laguna-de-Lor.htm</ref> == Ibilbidea == Aintzira inguratu ondoren, bidezidorra nekazal bideetatik itzultzen da, landatutako zelaien eta ehun urteko olibondoen artean. Bidezidorraren hasiera, mahasti eta olibondoen nekazaritza pista batetik doa, 'La Plana' n. Cascantetik Ablitasera doan errepidea zeharkatzean, aintziraren ertzera iritsiko gara. Une horretatik aurrera, pista garai batean zehar egindako ibilbideak baltsa hau inguratzen du, non, urtaroaren arabera, zenbait espezie ikus daitezkeen, hala nola, foka, lozorro labankoa, lertxuna, ahate koloretsua, porroi europarra, etab. Komeni da isilik egotea eta bidetik ez irtetea hegazti horiek ez uxatzeko. Aintzirako uraren irteera erregulatzen duen eraikuntzara iristean, Queiles haranaren ikuspegi bikaina ikus dezakegu: Ablitas herria, bere gaztelu eta eliza goikaldean dituena, eta Barillas. Ibilbideak uretako landareen gune batetik jarraitzen du. Uretara begira, ezkerretara {{udalerria|Ablitas}} herria ikusten da, goialdean gaztelua eta eliza dituela; parean Barillas dago, eta eskuinaldean Erromeroaren basilika. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] gdc639wbv4q99vr2h4cnmkgarvvk3wk 0 4788 20809 20302 2020-06-26T08:37:53Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = erraza |lekuak = Fitero inguruko gune geologikoak ikus daitezke |distantzia = 8,2 km. |ingurunea = Zirkuitua Fiterotik Cascante eta Valverderaino doazen errepideen inguruan pasatzen da. |abiapuntua = Fitero |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/7533/Sendero- }} '''Ibilbide hau Alhama ibaiaren ibarraren eta forma bitxiak osatzen dituzten konglomeratuez osatutako Las Roscas mendigune bereziaren inguruan egingo dugu.'''<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/7533/Sendero-</ref> == Ibilbidea == Zirkuitua Fiterotik Cascante eta Valverderaino doazen errepideen bidegurutzetik abiatzen da. Valverdera doana hartuko dugu, eta Alhama ibaiaren ibarrean barneratzen den nekazaritza-bide batetik jarraituko dugu berehala. Bécquerren elezahar baten lekua den "mairuaren kobazuloaren" eta Nafarroan egoerarik onenean dauden elurzuloetako baten ondotik igaroko gara. Gora egin ahala, Tudejen gaztelu arabiarraren aztarnak gordetzen dituen muino bat ikusiko dugu ezkerrean. Bideak lepo bateraino jarraitzen du. Bertatik, konglomeratuen formazio harkaiztsu berezi batzuk ikusiko ditugu, Las Roscas izenekoak. Ibilbideko elementurik erakargarrienak dira. Harkaitzen hormetan sarguneak eta irtenguneak utzi dituen higadurak ikuskizun geomorfologiko paregabe bat oparituko digu. Azkenik, Blancaresko sakanetik errepidera itzuliko gara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] pbwwf1wvmh69e9lcabi7476delzvw0f 0 4789 20913 20812 2020-06-30T14:56:46Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = erraza |lekuak = Urrotz eta Beintza-Labaien arteko Leurtzako urtegia |distantzia = 9,7 km |ingurunea = <!-- ikus ditzakegun beste gauza batzuk, zein ingurune natural den... azalpen txiki bat, finean. --> |abiapuntua = {{udalerria|Urrotz}} eta {{udalerria|Labaien}} |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/4069/Sendero-Leurtzako-Basoa-Bosque-de-Leurtza.htm }} '''Urrotz eta Beintza-Labaiengo udalerrien artean, ezusteko atsegin bat dago gordeta: Leurtzako urtegiak'''. Aisiako Natura Eremu deklaratu dituzte, eta oso balio ekologiko handia dute. Gainera, lasaitasuna eta ametsezko paisaiak dituzte ezaugarri bereizgarri.<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/4069/Sendero-Leurtzako-Basoa-Bosque-de-Leurtza.htm</ref> == Ibilbidea == Mendi-ibili zirkular eder hau informaziogunean hasiko dugu, Urroztik 5 km-ra. Ibilbideak Leurtza errekaren arroa inguratzen du, eta uraren eta pagadien arteko kontrasteaz gozatzeko aukera emango digu. Habitat aproposa da baso-igel gorriarentzat. Goiko urtegiko dikea zeharkatu ondoren, antzinako Eltzaburuko galtzadaren tarte batzuk ikusteko aukera emango digun bide bat hartu beharko dugu. Ondoren, Zumardenako lepora iritsiko gara, Erlaingo gurutzetik hurbil. GR12 bidetik Belaterantz jarraitzen badugu, Pittortzar trikuharria ikusi ahal izango dugu. Zumardenara itzuli ondoren, tarte lau batetik jarraituko dugu Uztakortako leporaino, eta usategi batzuk ikusi ahal izango ditugu. GR12 bidea utzi, eta Soratxipi mendian ekialdera ematen duen hegalean zehar, Ezkalarreko lepora iritsiko gara. Bertatik, ibilbideak behera egiten du abiapuntura itzuli arte. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] g7yldty9g2iyc6l4izjepam2xp5px7v 0 4790 20311 20310 2020-06-25T14:51:01Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = ertaina |lekuak = Lokizko mendilerroa, Ollobarrengo Zuloa, Lokizko Santiago basilika |distantzia = 7,4 |ingurunea = Lokizko mendilerroa |abiapuntua = Ollobarren, {{udalerria|Metauten}} |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/7529/Sendero-a-la-basilica-de-Santiago-de-Lokiz.htm }} '''Ibilbide honek ikuspegi paregabeak eskaintzen ditu Lokizko mendilerrotik, eta badu beste elementu erakargarri bat ere: 30 metro inguruko koba/igarobidea.'''<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/7529/Sendero-a-la-basilica-de-Santiago-de-Lokiz.htm</ref> == Ibilbidea == Ibilbidea Ollobarrengo elizaren ondoan hasiko dugu. Depositu baten ondotik igarotzen den pista zabal bat hartu, eta bidegurutze batera iritsiko gara. Zuzen jarraituko dugu Lokizko mendilerrorantz. Handik gutxira, iturri txiki batekin eta piknikgune batekin egingo dugu topo. Landaredian murgilduko gara horma harkaiztsuen azpitik, eta 200 metro baino gehixeago igoko ditugu marka zuri eta horiei jarraituta, Ollobarrengo Zuloarekin topo egin arte. 30 metroko koba/igarobide bat da, eta ilun eta kurbatuta badago ere, ez da linternarik behar. Lur harritsu eta labainkor samar batetik gora egin (komeni da mendiko botak eramatea), eta mendilerroaren goialdera iritsiko gara. Landareek estutzen duten bide lau batetik jarraituko dugu, eta soilgune batera irtengo gara. Bertan dago basilika. Ganuzako mendatetik jaitsiko gara (ikuspegiak paregabeak dira), eta Santa Eulalia ermitatik igaroko gara Ollobarrenerantz. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] o1a0vs1lgii7m22xvm907hpi9sfshsn 0 4791 20313 20312 2020-06-25T14:57:00Z Theklan 125 added [[Category:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = erraza |lekuak = Orgiko hariztia, Gorrontz eta Olano |distantzia = 8,4 km |ingurunea = Ultzaman, Aralarren magalean |abiapuntua = Lizaso, {{udalerria|Ultzama}} |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/4070/Sendero-de-Orgi.htm }} '''Ibilbide erraza da, BTT eta zaldiz egiteko aproposa. Ultzama eta Odietako zenbait herri zeharkatzen ditu: Lizaso, Gorrontz, Olano eta Gelbentzu. Gainera, balio ekologiko handia duen Orgiko hariztiaren ikuspegi bikainak izango ditugu.'''<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/4070/Sendero-de-Orgi.htm</ref> == Ibilbidea == Orgiko Aisiako Natura Eremutik abiatuta, belardien artetik doan bide batetik joango gara Lizasoraino. Herria utzi, errepidea eta Arkil ibaia gurutzatu, eta gora egingo dugu, Gorrontz eta Olanorantz. Nafarroako harizti hezeen lekuko bakar bihurtu den eta milaka urte dituen 80 hektareako basoaren bistak zoragarriak dira bertatik. Baso eder batekin paralelo doan bide batetik jarraituko dugu, eta urtaroko bi erreka zeharkatuko ditugu Gelbentzura iritsi baino lehen. Bertan izango ditugu haranaren ikuspegirik onenak. Beherako bidean, alanbratutako belardi bat inguratu eta Arkil ibaiaren ondoko tarte batetik doan bide batera aterako gara. Bi abeletxeren ondotik igaro ondoren, errepidera iritsiko gara. Handik 300 metrora, hasierako aparkalekura eramango gaituen bide bat hartuko dugu. Merezi du Orgiko interpretazio-ibilbide txikietako batean galtzea. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] 4y2mco0yjfy53t11dl8l51wqt6grxlz 0 4792 20828 20315 2020-06-26T08:38:13Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = Orhi.jpg |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = zaila |lekuak = Orhi mendira igoera |distantzia = 4,8 |ingurunea = Pirinioetan 2.000 metro dituen lehen mendia |abiapuntua = Otsagi |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/3059/Pico-de-Ori.htm?idRC=7622 }} '''Orhi mendiak bi mila metro ditu eta ez da mendebalderago altuera horretako kaskorik Pirinioetan. Ikusgarria da, lerden-lerdena, Zaraitzuko iparraldean.'''<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/3059/Pico-de-Ori.htm?idRC=7622</ref> == Ibilbidea == Gailurra doi-doi ordubetera dago oinez Larrauko gainean dagoen aparkalekutik eta, kasko hartatik, arrunt ikuspegi zoragarriak daude Iratiko oihanerantz eta inguruko gailurretarantz. Are gehiago, zerua oskarbi badago, Moncayo mendia eta Kantauri itsasoa ere ikusiko dituzu. Zailagoa izanen da euskal mitologiaren pertsonaia batzuk ikustea. Izan ere, Mari naturako jainkosaren aterpea da Ori, bai eta Basajaunaren bizitokia ere. Orhi mendia (2.017 metro) ikusgarri eta bikain dago zut Nafarroako ipar-ekialdean, Frantziako mugaren ondo-ondoan. Aise iritsiko gara kaskoraino eta gozamen ederra izanen da begietarako, sekulako ikuspegiak dituelako. Horrela, Iratiko oihanaren koloretako tapizarekin batera, gailur hurbilak izanen ditugu begipean: Auñamendi, Hiru Erregeen Mahaia edo Atxerito. Hodeirik gabeko egun argietan, gainera, Midi d´Ossau, Moncayo, Paue (Frantzia) eta Kantauri itsasoa ere ikusiko ditugu. Euskal mitologiaren arabera, mendi hau Mariren bizitokia da, naturako jenioen jainkosaren bizitokia, alegia. Halaber, Basajauna bizi da. Basajaunak oihana du bizileku eta bere izaera onbera agertzen du. Zenbaitetan, aldiz, bere alderik makurrena. Otsagabitik hamar kilometro iparraldera, Lazako mendatea igotzen hasi baino lehentxeago, ezkerrera doan errepideak Larrau gaineko aparkalekuraino eramanen zaitu. Hortik aisa iritsiko zara oinez ordu batean kaskoraino. Ez du galbiderik. Igoera arina da belardi gainean, mendiaren hego-ekialdeko ertzari jarraiki. Azken aldean, igoera laztu egiten da pixka bat gailurrera iritsi arte. Kaskoa leuna eta luzea da. Nafarroako isurialdea belartsua da. Frantzia aldekoan, aldiz, sekulako amildegia dago. Alde hartan erraz ikusiko dugu saien eta sai zurien hegaldi ederra. == Ibilbide luzeagoa egiteko aukera == Txango luzeagoa egin nahi baduzu, segi Zazpigaina harritsuraino. Horretarako, Alupiñako haitzebakiraino jo behar duzu (1h.10´). Kasko horretako alderik garaienera iristeko igoera laburra da. Larraura itzultzeko, mendi-hegala zeharkatzen duen bidexka hartuko dugu. Aska batzuen ondotik pasatzen da, eta hainbat erreka zulotan barneratzen da. Bestela, Orittipia kaskoraino joan zaitezke (2h.10´). Alde honetako igoera errazena da. Jaitsiera laburraren ondotik, Larrauko aparkalekura iritsiko gara (2h.25´). == Zaraitzu, Erronkari eta Aezkoa === Ez galdu Zaraitzu ibarra bisitatzeko aukera: ibili karrikaz karrika xarma handiko herriotan: Espartzan, Ezkarozen eta Otsagabian. Zoaz ikustera Muskildako Ama Birjinaren santutegi erromanikoa edo barneratu zaitez Iratiko oihanean, Nafarroako naturak eskaintzen duen altxorrik handienetakoa baita. Iraupen eskia maite baduzu, Larrauko gainera iritsi baino kilometro batzuk lehenago, Abodi-Zaraitzuko pistak hasten dira, Pikatuako aduana zaharrean, zehazki. Halaber, aukeran duzu Erronkari eta Aezkoa ibarrak ezagutzea. Bertako bizilagunek eutsi egin diete arbasoen bizimodu eta usadioei. Frantziako aldean Kakueta eta Holtzarte arroilak daude, biak eder-ederrak eta aise iristeko modukoak. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] 8mf2ma6nyfqrsweeaw58hju88x1v7c2 0 4793 20833 20318 2020-06-26T08:38:19Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = erraza |lekuak = Irabiako urtegiaren ingurua |distantzia = 4,6 km |ingurunea = Irati ibaiaren urak biltzen dituen urtegia, Iratiko basoan |abiapuntua = Orbaitzeta |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/4054/Sendero-Los-Paraisos--Erlan.htm }} '''Mendi-ibili honen ingurunea -Iratiko oihana- ezin hobea da. Ia bide osoa pagadi/izeidi bikain honen babesean egiten da, baso-pistak eta egurgileen bidexkak tartekatuta.'''<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/4054/Sendero-Los-Paraisos--Erlan.htm</ref> == Ibilbidea == Ibilbidea oso erosoa da, familiarekin egiteko aproposa, eta Orbaizetatik 13 km-ra dagoen Irabiako urtegiaren goialdeko aparkalekutik abiatzen da. Urtegia pago lirainen artean inguratzen duen pista zabal bat hartu, eta jolas-eremu txiki batera iritsiko gara (Bigarren Paradisura). Bertan, okilei buruzko informazio-panel bat dago. Ondoren, pista utzi eta Mozolotxiki mendiaren hegaletik poliki-poliki igotzen den bidexka basotsu bat hartuko dugu. Basoko soilgune batek Irati ibaiaren urak biltzen dituen urtegiaren ikuspegi panoramikorik ederrenetako bat eskainiko digu. Ermuñoako lepora (940 m) iritsi ondoren, beheranzko bidea hartuko dugu aparkalekura eramango gaituen pistara iritsi arte. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] p8myjcbj5fpiz0woet9e5u7109yeaf8 0 4794 20321 20320 2020-06-25T15:10:45Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = Arzeko_Santa_Maria_baseliza_Xehetasuna-1.jpg |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = erraza |lekuak = Nagoreko utegiaren ingurua, Artzibarko hainbat eraikin eta erromatar kaltzadarekin |distantzia = 6 km. |ingurunea = <!-- ikus ditzakegun beste gauza batzuk, zein ingurune natural den... azalpen txiki bat, finean. --> |abiapuntua = Nagore, {{udalerria|Artzibar}} |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/8873/Paseo-del-Embalse-de-Nagore.htm }} '''Nagoreko urtegia inguratzen duen bidezidor biribila ez zaizu gehiago gorrituko. Jende guztiarentzat pentsatua dago, bere 6 kilometroek ez baitute ia desnibelik, eta silletekin, gurpildun aulkiekin eta bizikletekin sar daiteke.'''<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/8873/Paseo-del-Embalse-de-Nagore.htm</ref> == Ibilbidea == Bere ibilbidean zehar, derrigorrezko geltoki batzuk aurkituko dituzu, hala nola Artziko Santa Maria ermita, XII. mende amaierako erromanikoko bitxi bat, Artzi jauregia, XVII. mendekoa, edo San Juliango erretaula, 1500. urte inguruko hispaniar flandestar estilokoa, Nafarroan estilo honetako hoberenetakoa dena. Urtegiko presa ere zeharkatuko duzu eta Zaragoza eta Bordele herriak lotzen zituen galtzada erromatar zahar bat ezagutuko duzu. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] 58xz1p5a5jhk85eilh2sbxy21og8139 0 4795 21962 21961 2020-07-20T18:48:50Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = Zugarramurdi_-_Leizea.jpg |mapa = Pottokaren ibilbidea - Saratik leizeetara 07.jpg |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} eta {{herrialdea|Lapurdi}} |zailtasuna = erraza |lekuak = Sara, Zugarramurdi, Urdazubi eta Ainhoa arteko ibilbidea, bere kobazulo, baso eta errekekin. |distantzia = 35 km |ingurunea = Pottokaren bidea Pirinioen iparraldeko isurian dago, Larrun mendiaren eta Urdazubiren artean. Hainbat kobazulo bisita daitezke. |abiapuntua = {{udalerria|Sara}} {{udalerria|Zugarramurdi}}, {{udalerria|Urdazubi}}, {{udalerria|Ainhoa}} |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/7522/Sendero- }} '''Belardi, baso eta baserrien artetik doan mendi-ibili idiliko hau Urdazubi, Zugarramurdi, Sara eta Ainhoa herriek osatzen duten Xareta izeneko mugaz gaindiko eskualdean zehar''' ia 35 km egiten dituen ibilbide zirkular baten parte da. Harrien gainean margotutako zaldi urdin txiki baten bidez seinaleztatuta dago.<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/7522/Sendero-</ref> Osatu daiteke [[Euskal Herriko bidaia-gida/Ibilbideak/Xaretako haitzuloak|Xaretako haitzuloak]] ibilbidearekin. == Ibilbidea == Pottokaren bideak (kontrabandisten bide ere esaten zaio) lau herriak eta bertako hiru kobak lotzen ditu, eta interes handia ematen dio horrek. Ibilbide osoa egiteko hamabi ordu baino gehiago behar direnez gero, Zugarramurdiko Sorginen Leizea eta Urdazubiko herria lotzen dituen 12 km-ko tarte hau iradokitzen dugu. Desnibel txikia du eta egokia da familientzat. Erdi Aroan akelarre ospetsuak egiten ziren leizea utzi ondoren, San Esteban ermitaren inguruetan (Urdazubiko mugartean dagoen Alkerdi auzoan) baserri sakabanatuez osatuta dagoen eremu batera iritsiko gara larre eta abereen artean. Bideak Berroberriako harkaitz karstikoa eta gaztainondoez eta haritzez osatutako baso bat ere zeharkatzen ditu, eta inolako zailtasunik gabe iritsiko gara gure jomugara. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] oyz1opzmj9fe38nvf70kt7394agbkxl 0 4796 20856 20325 2020-06-26T08:38:43Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = erraza |lekuak = Valtierrako ibilbide geologikoa, Bardean barrena |distantzia = 2,83 |ingurunea = Bardeak ikus daitezke inguruan |abiapuntua = Valtierra |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/8910/Ruta-de-las-Salinas.htm }} '''Valtierrako herri interesgarria, Errege Bardeako ateetan kokatua eta bere kobazuloengatik ezaguna, gaur egun, herriaren mugakide diren amildegien barnealdeko bidezidor bat ere eskaintzen digu.'''<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/8910/Ruta-de-las-Salinas.htm</ref> == Ibilbidea == Zailtasun txikiko bide horri esker, sakanen barrualdea ikus dezakegu. Ikusiko dugu harkaitzak igeltsu eta buztin geruza finetan daudela, lurraren iraganari buruzko informazioa ematen digun liburu baten orriak balira bezala. Igeltsuzko geruzek forma eta testura askotarikoak dituzte, ura igarotzean moldeatuak. Mendi hauen barnealdean, Valtierrako biztanleek ustiatutako baliabiderik baliotsuenetako bat dago, gatza. Gatza ateratzen zen meategietako batzuk ikusi ahal izango ditugu, baina gehienak itxita daude. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] a8h01u9kjkpvol6ltpcgykrnpjswh8i 0 4797 20743 20329 2020-06-26T08:36:46Z Theklan 125 Robota: Testu aldaketa automatikoa (-abiapuntua \= \{\{udalerria\|(.*)\}\} +abiapuntua = \1) wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = NidoDeAmetralladorasBurguete.JPG |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = ertaina |lekuak = Hiru etapatan banatuta, hiru ibilbide Ibañeta inguruan |distantzia = 40 kilometro |ingurunea = <!-- ikus ditzakegun beste gauza batzuk, zein ingurune natural den... azalpen txiki bat, finean. --> |abiapuntua = Auritz |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/8760/Ruta-de-los-Bunkeres-de-AuritzBurguete--Ruta-de-Iba%C3%B1eta.htm }} '''Hiru ibilbide batzen dituen ibilbide handiagoa da hau. Horietako bakoitza indibidualki egin daiteke''' Aurizko Bunkerren Ibilbideak XX. mendean kokatzen gaitu. Pirinioetako gailurrak mugatzen dituen muga lerroari jarraituz, Espainiako Gerra Zibiletik bertatik planeatua izan zen lerro gotortuaren eraikuntza eta garapenaren aztarnak aurkituko ditugu. P linea deitua, Mediterraneo itsasotik Kantauri itsasora zihoan hesi defentsibo bat zen, non milaka bunker Francoren agindupean eraikiak izan ziren. Nafarroako Pirinioetan, zehazki Auritz, P linea osatzen duten 3 ibilbide seinaleztatu dira, 35 bunker zeuden eta horietatik 5 berreskuratu dira. == Ibilbidea == === Ibañetako ibilbidea === Mugatik igarotzen den ibilbide zirkularra da. Hemendik, bunkerren eraikuntzaren garrantzi estrategikoa ulertuko dugu. Posizio horretatik eta kilometro gutxi batzuk gora eginda, errepidean zeharreko defentsa-puntuen sarea ikusiko dugu<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/8760/Ruta-de-los-Bunkeres-de-AuritzBurguete--Ruta-de-Iba%C3%B1eta.htm</ref>. Ibilbideari jarraituz, Lepoeder babeslekutik, Roldanen monumentutik eta erromesen mugatik igaroko gara. === Lindus-Menditxuri ibilbidea === Muinoetan zehar, gorabehera historikoen azalpena aurkituko dugu, baita natura- eta mendi-ibilien esparru paregabean murgilduta dauden defentsa-planen antolaketa eta garapena ere. Muga-lerroa zeharkatuko dugu pasealeku biribil batean, mugari jarraituz, bidezidorrak zainduko ditugu<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/8759/Ruta-de-los-Bunkeres-de-AuritzBurguete--Ruta-de-Lindus--Menditxuri.htm</ref>. Bidean zehar benetako bunkerrak aurkituko ditugu eta Linduseko hegaztien behatokitik igaroko gara. === Hiru pagoen ibilbidea === Hiru Pagoen ibilbideak pagadiaren itzalpean eramango gaituen ibilbide zirkularra da, Auritzen historiaren zati batetik, mugatik eta inguruko herrietatik. Bunkerrak eraikitzeak gizartean izan zuen eragina ikusiko dugu, bai banaka, bai taldean. Penak, mina, errazionamendua, botere militar baten menpe egotea; azken batean, erregimen totalitario baten jaiotzaren lekuko izango gara<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/8758/Ruta-de-los-Bunkeres-de-AuritzBurguete--Ruta-de-Tres-Hayas.htm</ref>. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] 297j7rsuocccgxso1stuyuhzrb98ef0 14 4798 20864 2020-06-26T08:50:34Z Theklan 125 added [[Category:Ibilbideak]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Ibilbideak]] l9ify6czt3lhnjiphz7pk3vkhukpbeo 0 4801 20901 20895 2020-06-28T19:38:59Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = Urkizuko igoera.png |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = oso erraza |lekuak = <!-- ibilbideak zeharkatzen dituen lekuak --> |distantzia = Ordu bat eta 45 minutu |ingurunea = Montezkueko baserriak, gaztelu zaharra, basoa eta ikuspegiak. |abiapuntua = Tolosa |nondik hartua = <!-- iturri libre batetik kopiatu bada, jatorrizko helbidea --> }} {{udalerria|Tolosa}}tik Urkizurako joan-etorriko bide arrunta, Tolosako Alde Zaharretik abiatuta. Ibilbide erraza da, nahiz eta hasiera nahiko maldatsua izan. Urkizura igotzen ordubete tardatzen da eta beherakoa aldiz 45 minutuan egiten da. Tolosarrek maizago jotzen dute Uzturre aldera, eta bide honetan beraz, jende gutxiago topatuko dugu. Bidea ondo markatuta dago eta GR 285eko marka zuri-gorriak jarraituko ditugu. == Ibilbidea == Ibilbidea San Frantzisko elizaren aldameneko Soldadu kaletik hasiko dugu. Oraindik herrian geratzen diren galtzada-harri honetatik, trenbideen gaineko zubitik pasako gara Montezkue auzora iristeko. Hortik aurrera, marka zuri-gorriak jarraituko ditugu bide osoan zehar. Asfaltozko pista batetik, gero porlanezkoa bihurtzen dena, gora jarraitu eta segituan Elosegi Parkeko sarrera nagusira iritsiko gara. Hemen eskuinetik ateratzen den bidetik jarraituko dugu eta berehala Tolosako Alde Zaharreko teilatuen gaineko bista ederra ikusiko dugu. Marka zuri-gorriak beti jarraituta, alboan utziko ditugu Floreaga, Martin Txiki, Elorri eta Malaka baserriak. Bidea ehiza postu batzuen ondotik pasatzen da eta ondoren ezkerrera joko dugu ondo markatu dagoen bide batetik. Hemendik aurrera ez dago bidegurutzerik. Bidea leunduz doa gutxinaka eta paseo atsegin batean bihurtzen da. Igoeraren erdian dorre zahar bat topatuko dugu eta ondoren Zirio iturrira iritsiko gara. Hortik 20 minutura Urkizuko auzora iritsiko gara. Urkizu itsas-mailatik 522 metrora dagoen Tolosako landa auzo bat da. Tamalez bertako taberna itxi egin zuten. Eliza eta frontoia ikusi ditzakegu. Tolosaren eta eskualdearen talaia zoragarria eskaintzen du. Badira bertan bazkaltzeko mahaiak eta haurrentzako parke bat ere. Buelta bide beretik egingo dugu, nahiz eta aukeran, San Esteban auzora jaisteko aukera izango dugun eta bide horretatik, Lizardiren omenezko monumentua bisitatu. <gallery> Soldadu kalea.jpg|Soldadu kalea, San Frantzisko elizaren ondotik Montezkue.jpg|Montezkue auzoa. Ezkerreko malda hartuko dugu Tolosako ikuspegia.jpg|Tolosako ikuspegia Markak Malakan.jpg|Geziak Zaldia bidean.jpg|Zaldiak eta beste hainbat animali ikusiko ditugu bidean. Gaztelua Urkizu.jpg|Dorre zaharraren aztarnak Iturria Urkizu.jpg|Iturria Urkizu markak.jpg|Urkizura iristen Urkizura iristen.jpg|Urkizura iristeko azken metroak </gallery> == Oharrak == *Martin Txiki baserrian gazta egiten dute eta bertan erosteko aukera dago. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] 7d341jq42k1vx8ptoe12x57uhvld3sw 14 4802 20898 2020-06-28T19:28:05Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Ibilbideak:Gipuzkoa]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Ibilbideak:Gipuzkoa]] 30ic8zz409xn7defsbw2pra9bc6uoh3 0 4803 20912 20911 2020-06-30T14:54:20Z Theklan 125 added [[Category:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = ertaina |lekuak = Valtierratik abiatuta, Bardea bisitatu daiteke |distantzia = 6,88 km. |ingurunea = Bardeako amildegiak eta bertan dagoen fauna eta flora ikus daitekeen bidea da hau |abiapuntua = Valtierra |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/8761/Ruta-del-Silencio.htm }} '''Valtierratik abiatzen den bidezidor honek, Yugoko Andre Mariaren baselizak eskaintzen dituen Errege Bardeetako paisaia idor eta ederrez gozatzera garamatza'''.<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/8761/Ruta-del-Silencio.htm</ref> == Ibilbidea == Ibilbideak erromatarren garaiko bitxikeriak erakutsiko dizkigu, besteak beste, antzinako bideak, igarobideak eta galtzada erromatarrak, gaur egun nekazarientzako zereal zelaietarako sarbideak direnak. Inguruko mendien altuerak eratutako haitzarte handiak ikusiko ditugu, herriko fauna eta flora bereizgarriarekin batera. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] 370na29cdp2frnvjbk43x3d1hyq0bpl 0 4804 20915 20914 2020-06-30T14:59:25Z Theklan 125 added [[Category:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = oso erraza |lekuak = <!-- ibilbideak zeharkatzen dituen lekuak --> |distantzia = 2,1 km |ingurunea = Burgi eta Bidankotze artean, Erronkariko bide erraza. Eskaladako guneak badira ere. |abiapuntua = Burgi |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/8763/Sendero-Cueva-de-Azanzorea.htm }} == Ibilbidea == Bide-zidorra Burgitik Bidankozera doan errepidearen eskuinaldetik abiatzen da, eta bertan autoa aparkatzeko leku txiki bat dago. Familientzako ibilaldi aproposa da, behin bidezidorrean, ordu erdi baino gutxiagoan kobazulora iristen garelako<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/8763/Sendero-Cueva-de-Azanzorea.htm</ref>. Haitzuloa, edertasun handiko amildegi baten burualdean dago. Haitzuloaren tontorretik ur-jauzi txiki bat sortzen da euriteen garaian, paisaia edertzen duena. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] 16enc9pihwmamn5c50zhqrrcupzpubc 0 4805 20917 20916 2020-06-30T15:03:00Z Theklan 125 added [[Category:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = erraza |lekuak = <!-- ibilbideak zeharkatzen dituen lekuak --> |distantzia = 5,5 km. |ingurunea = Belaguako inguruaz gozatzeko aukera, baita trikuharriak, basoa eta ur-jauzi bat. |abiapuntua = Izaba |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/8925/Sendero-de-La-vuelta-de-Arrako.htm }} '''Arrakoko itzulia Belaguako haranaren onena erakusten duen ibilbide biribila da.'''<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/8925/Sendero-de-La-vuelta-de-Arrako.htm</ref> == Ibilbidea == Ibilbidea ezin hobea da bailararen esentzia ezagutzeko. Bidezidorrean sartu ahala, ehun urtetik gorako pagadiak, gurutzatu behar diren amildegi emariak eta Arrako ur-jauzia ikusteko desbideraketa ezagutzeko aukera izango dugu, bidezidorrari izena ematen dion lekua, hain zuzen ere. Ibilbidea orduko noranzkoan egitea gomendatzen da, desnibela eramangarriagoa delako. Punturik altuenean Juan Pitoren benta dago. Une aproposa da gelditzeko, zerbait pikatzeko eta indarra hartzeko, ibilbideaz gozatzen jarraitzeko. Jaitsieran, Arrako Andre Mariaren ermitatik igaroko gara, eta uztailean erromeria egingo dugu Izabatik. Neguan, bidezidorrerako sarbidea zaildu egiten da elurragatik eta egon daitezkeen izozteengatik. Udaberrian, izotza urtzean, amildegien emaria bat-batean alda daiteke; beraz, kontu handiz ibiltzea gomendatzen da, eta inguruko turismo-bulegoekin kontsultatzea, ibilbidearen egoera zein den jakiteko. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] tkz5bctv7zadfodhzho9t38mpap6yt5 0 4806 20919 20918 2020-06-30T15:10:53Z Theklan 125 added [[Category:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = erraza |lekuak = Zabaleta ibaiaren altzotik, Iratiko ohianean |distantzia = 8,2 |ingurunea = Iratiko ohiana eta Irabiako urtegia |abiapuntua = Otsagabia |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/8762/Sendero-del-Bosque-de-Zabaleta.htm }} <!--IDATZI HEMEN SARRERA BAT--> == Ibilbidea == Ibilbidea Iratiko etxeen harrera-gunean hasten da, eta bertatik zenbait bidezidor abiatzen dira, Iratiko Ohianeko kokagune ikusgarria ezagutzeko. Pagoen artean doan bidezidor bat, Zabaleta errekaren ondoan.<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/8762/Sendero-del-Bosque-de-Zabaleta.htm</ref> Hasteko, Irabiako urtegira doan baso-pista hartuko dugu, eta berehala sakanguneei dagokien bidezidor bat desbideratuko dugu. Bidezidor horrek Zabaleta mendiaren hegoaldeko isurialdetik magalaren erdira eramango gaitu, Erroiarriako haitzen gainetik igaroz. Eremu hori garbi dago, eta Irati ibaiaren haran estua ikus dezakegu. Berriro pistara iristen garenean, oinez jarraituko dugu Baso Etxearekin topo egin arte. Gaur egun ez da erabiltzen eta urtegiaren ilaran dago. Puntu horretatik, ibilbidea eta Irabiako urtegiaren itzulera lotu daitezke. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] npd20mrj0qwctfbll8thse5o0pjbus9 0 4807 20921 20920 2020-06-30T15:19:10Z Theklan 125 added [[Category:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = ertaina |lekuak = Xabierko gaztelua, Adios mendia eta Castellar herri hustua |distantzia = 8,3 km |ingurunea = Ibaien eta iturburuen ibilbideetako bat da |abiapuntua = Xabier |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/7202/Sendero-Pe%C3%B1a-de-Adios,-Castellar.htm }} '''Ibilbidea Xabierko gaztelu historikoaren zabalgunean hasten da, Aita Santuaren bidera bidean, basilikaren ezkerraldean.'''<ref>https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/7202/Sendero-Pe%C3%B1a-de-Adios,-Castellar.htm</ref> == Ibilbidea == Yesako errepidea zeharkatu ondoren, ezkerretara hartzen da, honen paraleloan Erronkariarren Errege Kañadatik. Bidegurutze batera iritsi eta ezkerretara jarraitu. Handik gutxira, Adios haitzera iristen da, gurutze batez eta azalpen panel batez hornitua. Orain, aldatu isurialdea, eta jaitsi kanadatik gertuko pista batera. Han, ezkerrera egingo dugu Xabier-Zangoza errepidea zeharkatu arte. Mendatearen goialdean, eskuinetara dagoen pista batetik jarraitu, Castellarrera igotzen den bidea markatzen duen harrizko mugarri batera iritsi arte, antzinako kokaleku erromatar bat. Pistara itzuli eta eskuinetik jarraitu Undueseko pistara irten arte. Ezkerretara hartu Xabier herrira eta Gaztelura irteteko. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] tuzcerrc90d1kugtrd55fjn1skxgumz 0 4808 21627 21626 2020-07-01T11:30:58Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Araba}} |zailtasuna = <!-- oso erraza, erraza, ertaina, zaila, oso zaila --> |lekuak = <!-- ibilbideak zeharkatzen dituen lekuak --> |distantzia = <!-- saiatu jartzen distantzia metrikoa eta denbora --> |ingurunea = <!-- ikus ditzakegun beste gauza batzuk, zein ingurune natural den... azalpen txiki bat, finean. --> |abiapuntua = <!-- udalerria jarri --> |nondik hartua = <!-- iturri libre batetik kopiatu bada, jatorrizko helbidea --> }} '''{{udalerria|Gaubea}}, beste edozein haran bat baino zerbait gehiago da''', natura ezarri egiten da bertan eta urteko edozein momentutan harritzen gaitu, kolore intentsuez jantzita, tonalitate ezberdinekin jolastuz. == Ibilbidea == <!--IDATZI HEMEN IBILBIDEAREN DATUAK--> == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] 51vmu28hsao48far5rbv3r4e6yi7zvf 10 4810 22590 21852 2020-09-14T11:23:50Z Lainobeltz 1286 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{Zerrendatzea |type=lo |counter={{{counter|lo}}} | eu-maila={{{eu-maila|}}} |izena={{{izena|}}} |alt={{{alt|}}} |helbidea={{{helbidea|}}} |norabideak={{{norabideak|}}} |telefonoa={{{telefonoa|}}} |tollfree={{{tollfree|}}} |emaila={{{emaila|}}} |faxa={{{faxa|}}} |url={{{url|}}} |ordutegia={{{ordutegia|}}} |checkin={{{checkin|}}} |checkout={{{checkout|}}} |prezioa={{{prezioa|}}} |lat={{{lat|}}} |long={{{long|}}} |azkenedizioa={{{azkenedizioa|}}} |edukia={{{edukia|{{{1|}}}}}} |irudia={{{irudia|}}} |wikipedia={{{wikipedia|}}} |wikidata={{{wikidata|}}} |inline={{{inline|}}} |euskaraz={{{euskaraz}}} }}</includeonly><noinclude>{{Dokumentazioa}}</noinclude> k8tfgflf95rsr63o2uqy42e6tsofj6k 10 4811 22593 22592 2020-09-14T11:32:44Z Lainobeltz 1286 /* Parametroak */ wikitext text/x-wiki {{Txantiloi dokumentazio azpiorrialdea}} === Erabilpena === __NOTOC__ <pre>{{Lo | eu-maila = | izena = | alt = | url = | emaila = | helbidea = | lat = | long = | norabideak = | telefonoa = | tollfree = | fax = | checkin = | checkout = | prezioak = | azkenedizioa= | edukia = }}</pre> === Parametroak === * '''eu-maila''': balioa '''berdea''' bada [[File:Symbole-eu BERDEA.png|30px]] irudia agertuko da, '''laranja''' bada [[File:Symbole-eu LARANJA.png|30px]], eta '''gorria''' bada [[File:Symbole-eu GORRIA.png|30px]] * '''izena''': the name of the hotel or accommodation. ''Recommended''. Make sure there is no whitespace between the = sign and the name, or the entry will show up as "NoName" on the map. * '''alt''': an alternative name, either in the local language or just an alternative. ''Optional''. * '''helbidea''': a street address for finding the hotel, for places where this is meaningful. ''Recommended''. * '''norabideak''': additional brief directions besides the street address, such as cross streets, nearby subway or bus stations. ''Optional'' * '''telefonoa''': a phone number for making reservations or getting more information. ''Recommended''. * '''tollfree''': a toll-free phone number, if available. ''Optional''. * '''emaila''': an email address for making reservations or getting more information. ''Optional''. * '''faxa''': a fax number. ''Optional''. * '''url''': the URL for the official Web site for this hotel (see [[Project:external links|external links]] for more guidelines). ''Recommended''. * '''ordutegia''': opening hours of the hotel, when applicable. ''Recommended''. * '''checkin''': checkin time. ''Optional''. * '''checkout''': checkout time ''Optional''. * '''prezioa''': price of a room. ''Recommended''. * '''lat''': Decimal latitude (GPS coordinates) for map output. ''Optional''. * '''long''': Decimal longitude (GPS coordinates) for map output. ''Optional'' **Note: '''lat''' and '''long''' should have the same number of decimal places (using trailing zeroes if applicable). If one is present, so should the other be. * '''azkenedizioa''': Field indicating when the listing was last updated, or when the information in the listing was last verified. Format must be "2015-01-15" (yyyy-mm-dd). ''Optional'' === Adibidea === <pre style="white-space:pre-wrap;"> * {{Lo | izena=Claridge's | alt= | url=http://www.claridges.co.uk/ | emaila= | helbidea=49 Brook St | lat= | long= | norabideak= | telefonoa=+44 20 7629 8860 | tollfree= | fax= | checkin= | checkout= | prezioa= | azkenedizioa=2015-01-15 | edukia=A London institution for those in the know. On the corner of Brook street and Davies street. Famous for serving traditional afternoon tea and hosts Gordon Ramsay's restaurant. (Not for much longer though) }} </pre> * {{Lo | izena=Claridge's | alt= | url=http://www.claridges.co.uk/ | emaila= | helbidea=49 Brook St | lat= | long= | norabideak= | telefonoa=+44 20 7629 8860 | tollfree= | fax= | checkin= | checkout= | price= | azkenedizioa=2015-01-15 | edukia=A London institution for those in the know. On the corner of Brook street and Davies street. Famous for serving traditional afternoon tea and hosts Gordon Ramsay's restaurant. (Not for much longer though) }} === Ikus, gainera === * [[Wikivoyage:Listings]] * {{tx|Listing}} ** {{tx|Erosi}} ** {{tx|Zer egin}} ** {{tx|Jan}} ** {{tx|Edan}} ** {{tx|Ikusi}} ===TemplateData=== <templatedata> { "params": { "name": { "suggested": true, "label": "Izena", "description": "Name of the hotel or accommodation", "example": "Claridge's" }, "alt": { "label": "Alternative name", "description": "An alternative name, e.g., in the local language or a former name", "example": "formerly Mivart's Hotel", "suggested": true }, "address": { "suggested": true, "label": "Address", "description": "A street address for finding the hotel, for places where this is meaningful", "example": "49 Brook St", "suggested": true }, "directions": { "label": "Directions", "description": "Additional brief directions besides the street address, such as cross streets, nearby subway or bus stations.", "example": "corner of Brook Street and Davies Street in Mayfair", "suggested": true }, "phone": { "suggested": true, "label": "Telephone", "description": "For making reservations or getting information", "example": "+44 20 7629 8860", "suggested": true }, "tollfree": { "label": "Toll-free telephone number", "example": "+1 800 555-1234", "suggested": true }, "email": { "label": "Email", "description": "an email address for making reservations or getting more information", "example": "hotel@example.com", "suggested": true }, "fax": { "label": "Fax number", "example": "+44 (0)20 7499 2210", "suggested": true }, "url": { "suggested": true, "label": "URL", "description": "URL for the official Web site for this hotel", "example": "http://www.claridges.co.uk/", "suggested": true }, "checkin": { "label": "Check-in time", "description": "The normal earliest time for checking in. Use either 24-hour format (15:00) or 12-hour (3PM)", "example": "3PM", "suggested": true }, "checkout": { "label": "Check-out time", "description": "The normal time for leaving the hotel", "example": "noon", "suggested": true }, "price": { "suggested": true, "example": "£400 per night for a single room, and up", "suggested": true }, "lat": { "label": "Latitude", "description": "Decimal latitude (GPS coordinates) for map output", "example": "51.5125", "suggested": true }, "long": { "label": "Longitude", "description": "Decimal longitude (GPS coordinates) for map output", "example": "-0.1476", "suggested": true }, "lastedit": { "label": "Last update", "description": "The date when the listing was last updated, or when the information in the listing was last verified.", "example": "2016-06-30", "suggested": true, "autovalue": "{{subst:#time:Y-m-d}}" }, "content": { "label": "Description", "description": "A description of the hotel", "example": "A London institution for those in the know. On the corner of Brook street and Davies street. Famous for serving traditional afternoon tea and hosts Gordon Ramsay's restaurant. (Not for much longer though)", "suggested": true } }, "description": "Listing template for places to sleep", "paramOrder": [ "name", "alt", "url", "email", "address", "lat", "long", "directions", "phone", "tollfree", "fax", "checkin", "checkout", "price", "lastedit", "content" ] } </templatedata> <includeonly><!-- Put categories and interwiki links here --> [[Category:Listings templates]] </includeonly> tfl00dny4j66xlpwk0h28wxmk53sd2r 0 4812 21881 21682 2020-07-13T07:25:19Z CommonsDelinker 28 Removing [[:c:File:Unanue-Beriain_mendia_mapa.png|Unanue-Beriain_mendia_mapa.png]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:JuTa|JuTa]] because: No [[:c:COM:L|license]] since 1 July 2020. wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = [[File:Beriain, Unanu eta Dorrao.jpg|thumb|Beriain, Unanu eta Dorrao]] |mapa = |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = zaila |lekuak = Unanue, Unanuko mendatea, Beriain |distantzia = 9,3 km |ingurunea = |abiapuntua = Etxarri |nondik hartua = http://www.sakana.eus/eu/beriain-san-donato-1494-m-4/ }} Mendi-txangoa Beriain mendira == Ibilbidea == Beirain Nafarroako mendirik ikusgarrienetarikoa da, Sakana bailarako altuena (1.494m) eta ikuspegi paregabeak eskeintzen dituena. Bertan dagoen San Donato ermita Nafarroako altuena da. Unanu (F-5) Oso igoera gogorra, balizatu gabe, mendizale trebatuentzat bakarrik. Istripu arriskua dela eta, ez da aholkatzen elurte, euri jasak eta/edo haizeteekin ibiltzea. 850 metroko desnibelta, 1494 metroko altuera == Erreferentziak == http://www.sakana.eus/eu/beriain-san-donato-1494-m-4/ [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Sakanako ibilbideak]] 1wgna8058tlj1b0n6034cjuy8q2pad7 10 4813 21636 2020-07-01T15:50:22Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: <includeonly>{{#ifeq: {{lc:{{SUBPAGENAME}}}} | dok | <!-- Dokumentazio orria --> </includeonly>{{Ohar metatxantiloia | mota = oharra | irudia = Fitxategi:Edit-copy gre... wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#ifeq: {{lc:{{SUBPAGENAME}}}} | dok | <!-- Dokumentazio orria --> </includeonly>{{Ohar metatxantiloia | mota = oharra | irudia = [[Fitxategi:Edit-copy green.svg|42px]] | testua = Hau {{{1|[[{{SUBJECTSPACE}}:{{BASEPAGENAME}}]]}}} txantiloiaren dokumentazio azpiorrialdea da. <br/>Hemen jasota daude txantiloi horren erabilera argibideak, kategoriak, [[Wikidata]]ko hizkuntza arteko loturak eta beste eduki batzuk, txantiloiaren beraren zati ez direnak.}} {{DEFAULTSORT:{{PAGENAME}}}} <includeonly> | <!-- Ez badago /dok azpiorrialde batean, ez egin ezer --> }}</includeonly><noinclude>{{txantiloi dokumentazioa}}</noinclude> <noinclude> [[Kategoria:Txantiloien dokumentazioa]] </noinclude> 1npwjaipdj72dk6vh3glsam345695u9 10 4814 22594 22586 2020-09-14T11:33:43Z Lainobeltz 1286 wikitext text/x-wiki <includeonly><bdi class="vcard"><!-- This is a microformat container class. Aingura -->{{#if:{{{wikidata|}}} | {{Aingura|{{{wikidata|}}}}} }}<!-- <nowiki> {{Markatzailea |counter={{{counter|{{{type|zerrendatzea}}}}}} |type={{{type|zerrendatzea}}} |izena={{{izena|}}} |lat={{{lat|}}} |long={{{long|}}} |irudia={{{irudia|}}} |url={{{url|}}} |iszerrendatzea=yes |wikidata={{{wikidata|}}} }}</nowiki><!-- eu-maila -->{{#if:{{{eu-maila|}}} | &#32;<bdi class="note Zerrendatzea-edukia">{{#ifeq: {{{eu-maila|}}} | berdea | [[File:Symbole-eu BERDEA.png|30px]] | }}{{#ifeq: {{{eu-maila|}}} | laranja | [[File:Symbole-eu LARANJA.png|30px]] | }}{{#ifeq: {{{eu-maila|}}} | gorria | [[File:Symbole-eu GORRIA.png|30px]] | }}</bdi></bdi> }}<!-- Izena -->{{#if:{{{izena|}}} | {{#if:{{{izena|}}}{{{url|}}} | &#32; }}<bdi class="adr Zerrendatzea-izena " style="font-weight: bold;">{{{izena|}}}</bdi>. }}<!-- Alt -->{{#if:{{{alt|}}} | &#32;({{#ifeq:{{#invoke:IsLatin|IsLatin|{{{alt|}}}}}|yes | <bdi class="nickname Zerrendatzea-alt" style="font-style: italic;">{{{alt|}}}</bdi> | <bdi class="nickname Zerrendatzea-alt">{{{alt|}}}</bdi>}}) }}<!-- Helbidea -->{{#if:{{{helbidea|}}} | {{#if:{{{izena|}}}{{{url|}}} | ,&#32; }}<bdi class="adr Zerrendatzea-helbidea street-helbidea">{{{helbidea|}}}</bdi> }}<!-- Norabideak -->{{#if:{{{norabideak|}}} | &#32;(<bdi class="Zerrendatzea-norabideak" style="font-style: italic;">{{{norabideak|}}}</bdi>) }}<!-- Telefonoa -->{{#if:{{{telefonoa|}}} | {{#if:{{{izena|}}}{{{url|}}}{{{helbidea|}}}{{{norabideak|}}} | ,&#32; }}{{telefonoa|{{{telefonoa|}}}}} }}<!-- Tollfree -->{{#if:{{{tollfree|}}} | {{#if:{{{izena|}}}{{{url|}}}{{{helbidea|}}}{{{norabideak|}}}{{{telefonoa|}}} | ,&#32; }}toll-free: <bdi class="tel Zerrendatzea-tollfree">{{#invoke:LinkPhone|LinkPhone|{{{tollfree|}}}|tollfree=yes}}</bdi> }}<!-- Fax -->{{#if:{{{faxa|}}} | {{#if:{{{izena|}}}{{{url|}}}{{{helbidea|}}}{{{norabideak|}}}{{{telefonoa|}}}{{{tollfree|}}} | ,&#32; }}<span class="tel"><span class="type">faxa</span>: <bdi class="value Zerrendatzea-faxa">{{#invoke:LinkPhone|LinkPhone|{{{faxa|}}}|faxa=true}}</bdi></span> }}<!-- E-mail -->{{#if:{{{emaila|}}} | {{#if:{{{izena|}}}{{{url|}}}{{{helbidea|}}}{{{norabideak|}}}{{{telefonoa|}}}{{{tollfree|}}}{{{faxa|}}} | ,&#32; }}{{emaila|{{{emaila|}}}}} }}{{#if:{{{inline|}}}||.}}<!-- Euskaraz -->{{#if:{{{euskaraz|}}} | {{#if:{{{izena|}}}{{{url|}}}{{{helbidea|}}}{{{norabideak|}}}{{{telefonoa|}}}{{{tollfree|}}}{{{faxa|}}}{{{euskaraz|}}} | ,&#32; }}{{euskaraz|{{{euskaraz|}}}}} }}{{#if:{{{inline|}}}||.}}<!-- Ordutegia -->{{#if:{{{ordutegia|}}} | &#32;<bdi class="note Zerrendatzea-ordutegia">{{{ordutegia|}}}</bdi>. }}<!-- Checkin and checkout -->{{#if:{{{checkin|}}} | &#32;<span class="note">Check-in: <bdi class="Zerrendatzea-checkin">{{{checkin|}}}</bdi><!-- -->{{#if:{{{checkout|}}} | , check-out: <bdi class="Zerrendatzea-checkout">{{{checkout|}}}</bdi> }}</span>. | {{#if:{{{checkout|}}} | &#32;<span class="note">Check-out: <bdi class="Zerrendatzea-checkout">{{{checkout|}}}</bdi></span>. }}}}<!-- General Zerrendatzea edukia -->{{#if:{{{edukia|{{{1|}}}}}} | &#32;<bdi class="note Zerrendatzea-edukia">{{{edukia|{{{1|}}}}}}</bdi> }}<!-- Price -->{{#if:{{{prezioa|}}} | &#32;<bdi class="note Zerrendatzea-prezioa">{{{prezioa|}}}</bdi>. }}<!-- Url -->{{#if:{{{url|}}} | {{#if:{{{izena|}}}{{{url|}}} | &#32; }}<bdi class="adr Zerrendatzea-izena ">{{{url|}}}</bdi> }}<!-- Sister project icons -->{{#if:{{{wikipedia|}}}{{{wikidata|}}} | <span class="Zerrendatzea-sister-icons">{{#if:{{{wikidata|}}} | &#32;[[File:Wikidata-logo.svg|16px|class=Zerrendatzea-sister|link=d:{{{wikidata|}}}|{{#invoke:Wikibase|label|{{{wikidata|}}}}} ({{{wikidata|}}}) on Wikidata]] }}{{#ifeq:{{{wikipedia}}}|NA||{{#if:{{{wikipedia|}}}{{#invoke:WikidataIB|getSiteLink|wiki=enwiki|qid={{{wikidata|}}}}} | &#32;[[File:Antu wikipedia.svg|16px|class=Zerrendatzea-sister|link=w:{{#if:{{{wikipedia|}}}|{{{wikipedia|}}}|{{#invoke:WikidataIB|getSiteLink|wiki=enwiki|qid={{{wikidata|}}}}}}}|<bdi>{{#if:{{{wikipedia|}}}|{{{wikipedia|}}}|{{#invoke:WikidataIB|getSiteLink|wiki=enwiki|qid={{{wikidata|}}}}}}}</bdi> on Wikipedia]] }}}}</span> }}<!-- Metadata - last edit date, "edit" link, etc. Note: an additional edit link will be inserted by Javacript at end of this required "Zerrendatzea-metadata-items" span. --><span class="Zerrendatzea-metadata"><!-- -->{{#if:{{{azkenedizioa|}}}|&#32;(}}<!-- --><span class="Zerrendatzea-metadata-items"><!-- -->{{#if:{{{azkenedizioa|}}} | <bdi class="Zerrendatzea-azkenedizioa">Noiz gaurkotua: {{#time: Y M |{{{azkenedizioa|}}}}}</bdi> | &nbsp;<!-- "Zerrendatzea-metadata-items" must NOT be empty, otherwise the "edit" link (not generated but inserted by javascript) will be missing --> }}<!-- --></span><!-- -->{{#if:{{{azkenedizioa|}}}|)}}<!-- --></span><!-- -->{{#invoke:HiddenUnicode|HiddenUnicode|{{{izena}}}{{{lat|}}}{{{long|}}}{{{url|}}}{{{alt|}}}{{{helbidea|}}}{{{norabideak|}}}{{{telefonoa|}}}{{{tollfree|}}}{{{faxa|}}}{{{emaila|}}}{{{ordutegia|}}}{{{checkin|}}}{{{checkout|}}}{{{prezioa|}}}{{{edukia|{{{1|}}}}}}}}<!-- --></bdi>{{#if:{{{wikipedia|}}}| {{#if:{{{wikidata|}}}| | {{#ifeq:{{#invoke:String|find|{{{wikipedia|}}}|#}}|0|[[Category:Zerrendatzea with Wikipedia link but not Wikidata link]]|}} }} |}}</includeonly><noinclude>{{Dokumentazioa}}</noinclude> dtaj4x6b0kzrpv83o9q74tav4sqxddl 0 4815 21879 21687 2020-07-13T07:23:16Z CommonsDelinker 28 Removing [[:c:File:Arrantzaleen_ibilbidea-_mapa.png|Arrantzaleen_ibilbidea-_mapa.png]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:JuTa|JuTa]] because: No [[:c:COM:L|license]] since 1 July 2020. wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = [[File:Irurtzun eta Aixitarte-Biaizpe.jpg|thumb|Irurtzun eta Aixitarte-Biaizpe]] |mapa = |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = erraza |lekuak = Irurtzun eta Arrantzaleen Balkoia |distantzia = 3,3 km. Ordu bat eta laurden |ingurunea = Larraun ibaiaren ondoan, Plazaola Bide Berderaino ailegatzeko aukera |abiapuntua = Irurtzun Etxeberri |nondik hartua = http://www.sakana.eus/eu/senda-de-los-pescadores-sl-na-140-5/ }} < Ibilbidea erraza, errepideak hasita. Ordu eta laurdeneko ibilaldia, 46 metroko desnibelarekin == Ibilbidea == Joan-etorriko ibilbidea, Larraun ibaiaren bazterretik eta Biaizpeko haitz nagusiaren azpitik, Plazaolako Bide Berderaino ailegatuz. “Saien Balkoia” (1) eta “Aixitako Bidea” (2) ibilbideekin lotzeko aukera. Irurtzun (K-4), kanposantuko aparkalekutik “Saien Balkoia” SL-NA-138 ibilbidetik (1,3 km) edo NA-1300 errepidetik (2,000 km), Orazuloko aparkalekuraino (p.k. 1), eta Larrun ibaiako pasarelara zeharkatu. Etxeberritik (J-4), Aixitako Bidetik 1,300 km Larrun ibaiaren pasarelaraino Distantzia eta denbora Larraun ibaiaren pasarelatik. Balizko harri lubiziak. Plazaolako Bide Berdetik sarrera murriztuta dago == Erreferentziak == http://www.sakana.eus/eu/senda-de-los-pescadores-sl-na-140-5/ [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Sakanako ibilbideak]] amfv5pefxxmjnkyuedudz3jl6fgucfm 10 4816 21651 2020-07-01T16:21:48Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: {{#if:{{{1|}}}|<span id="{{{1|}}}"></span>}}<!-- -->{{#if:{{{2|}}}|<span id="{{{2|}}}"></span>}}<!-- -->{{#if:{{{3|}}}|<span id="{{{3|}}}"></span>}}<!-- -->{{#if:{{{4|}}}|... wikitext text/x-wiki {{#if:{{{1|}}}|<span id="{{{1|}}}"></span>}}<!-- -->{{#if:{{{2|}}}|<span id="{{{2|}}}"></span>}}<!-- -->{{#if:{{{3|}}}|<span id="{{{3|}}}"></span>}}<!-- -->{{#if:{{{4|}}}|<span id="{{{4|}}}"></span>}}<!-- -->{{#if:{{{5|}}}|<span id="{{{5|}}}"></span>}}<!-- -->{{#if:{{{6|}}}|<span id="{{{6|}}}"></span>}}<!-- -->{{#if:{{{7|}}}|<span id="{{{7|}}}"></span>}}<!-- -->{{#if:{{{8|}}}|<span id="{{{8|}}}"></span>}}<!-- -->{{#if:{{{9|}}}|<span id="{{{9|}}}"></span>}}<!-- -->{{#if:{{{10|}}}|<span id="{{{10|}}}"></span>}}<!-- -->{{#if:{{{11|}}}|<span class="error">[[Txantiloi:Aingura]] (or Anchors): too many anchors, maximum is 10.</span>}}<noinclude> {{Dokumentazioa}} <!-- PLEASE ADD CATEGORIES AND INTERWIKIS TO THE /doc SUBPAGE, THANKS --> </noinclude> 9chlcj2dqbwnzwi34mgglgltf2unxoz 10 4817 21654 2020-07-01T16:26:02Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: <abbr title="telefonoa" style="text-decoration:none">☏</abbr> <bdi class="tel zerrendatzea-telefonoa">{{#invoke:LinkPhone|LinkPhone|{{{1|}}}}}</bdi><noinclude> {{Dokumen... wikitext text/x-wiki <abbr title="telefonoa" style="text-decoration:none">☏</abbr> <bdi class="tel zerrendatzea-telefonoa">{{#invoke:LinkPhone|LinkPhone|{{{1|}}}}}</bdi><noinclude> {{Dokumentazioa}} </noinclude> 6lzk6qqw97n01u6robrdottxqf70bt4 0 4818 21880 21684 2020-07-13T07:24:33Z CommonsDelinker 28 Removing [[:c:File:Mendizaleen_ibilbidea.png|Mendizaleen_ibilbidea.png]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:JuTa|JuTa]] because: No [[:c:COM:L|license]] since 1 July 2020. wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = [[File:Vista al valle desde el Parque Urbasa.jpg|thumb|Vista al valle desde el Parque Urbasa]] |mapa = |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = erraza |lekuak = <!-- ibilbideak zeharkatzen dituen lekuak --> |distantzia = 3 ordu, 7,60 km |ingurunea = Sakanako beste ibilbide batzuekin elkartzen da, hala nola, Artzainen ibilbidea eta Iturrietako ibilbidearekin |abiapuntua = Urbasa-Andiako Parke Naturala, Azalpen zentroa |nondik hartua = http://www.sakana.eus/eu/eskualdea-ezagutu/ibilbideak/ }} Ikuspegi zabala, ibilbide lineala eta balizatua == Ibilbidea == Ibilbide lineala, joan-etorrikoa, pagadi eder eta eremu karstikoan (kareharri pitzatua) barna Urbasako Mendilerroko iparraldeko ertzera igotzen dena; Sakana eta Aralar eta Aitzkorri Mendilerroetako ikuspegi zabalak. Azalpen puntuak. Urbasa-Andiako Parke Naturala, Azalpen Zentroa, NA-718 errepidea, p.k.31,5. Aparkalekua (B-6) Zola bustiarekin, jeitsiera irristakorra. Debekatua bizikletaz edo zaldiz ibiltzea. Lehenengo tartean “Artzainen Ibilbidea”rekin bat egiten du (gorriz balizatua), bertatik “Iturrietako Ibilbidea”rekin (15) bat egiten duena, Severinoren Bordaraino ailegatuz (7,5 km / 55 m desnibela == Erreferentziak == http://www.sakana.eus/eu/itinerario-de-los-montaneros-2-5/ [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Sakanako ibilbideak]] 884cn69232r906pawjgiyy7mcwwhycj 10 4819 21775 21769 2020-07-04T00:54:14Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki {{#ifeq:{{{iszerrendatzea|}}}|yes||<span class="vcard">}}<!-- Item type and number holder -->{{#invoke:map | tag | type=maplink | geotype=Point | ismarkatzailea=yes | title={{{izena|}}} | url={{{url|}}} | marker-symbol=-number-{{{counter|{{{type|zerrendatzea}}}}}} | marker-color={{#invoke:TypeToColor|convert|{{{type|zerrendatzea}}}}} | latitude={{{lat|}}} | longitude={{{long|}}} | zoom={{{zoom|17}}} | group={{{group|{{{type|zerrendatzea}}}}}} | show = {{maplayers}} | irudia={{{irudia|}}} | wikidata={{{wikidata|}}} | debug={{{debug|}}} }}<!-- -->{{#ifeq:{{{iszerrendatzea}}}|yes||<!-- ---->{{#if:{{#invoke:WikidataIB|getSiteLink|wiki=euwikibooks|qid={{{wikidata|}}}}}|{{#ifeq:{{#invoke:String|find|{{{izena}}}|]]|plain=true}}|0|[[Category:Marker with Wikivoyage article but no wikilink]]|}}| <!---->{{#if:{{#invoke:WikidataIB|getSiteLink|wiki=euwiki|qid={{{wikidata|}}}}}|<span class="listing-sister-icons">&#32;[[File:Antu wikipedia.svg|16px|class=listing-sister|link=w:{{#invoke:WikidataIB|getSiteLink|wiki=euwiki|qid={{{wikidata|}}}}}|<bdi>{{#invoke:WikidataIB|getSiteLink|wiki=euwiki|qid={{{wikidata|}}}}}</bdi> on Wikipedia]]</span><!-- ------>|}}<!-- ---->}}<!-- --></span>}}<noinclude> {{dokumentazioa}} </noinclude> 708okcuecb885f34vrmwwru0coahodl 10 4820 21662 21661 2020-07-01T16:42:50Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki <abbr title="email" style="text-decoration:none">✉</abbr> <span class="email zerrendatzea-emaila">{{#invoke:LinkPhone|LinkEmail|{{{1|}}}}}</span>{{#invoke:EmailTracking|EmailTracking|emaila={{{1|}}}}}<noinclude> {{Dokumentazioa}} </noinclude> 8x9fsaekhksmthgannzo3wk02e7lzbv 828 4821 21664 21663 2020-07-01T16:50:19Z Xabier Cañas 1211 Scribunto text/plain local i = {} function i.EmailTracking(frame) local output = ''; local email = frame.args["email"] or ''; if mw.ustring.match(email,'@.*@') ~= nil then output = '[[' .. 'Category:Listing with multiple email addresses]]<span class="phoneinfo" style="display:none;">MULTIPLE-EMAIL</span>'; end if mw.title.getCurrentTitle().namespace ~= 0 then output = ''; end return output; end return i; pgbj2x85kwku3bb2aec2js8agz87rqe 0 4823 21679 2020-07-02T10:41:37Z 79.158.212.210 Orria sortu da. Edukia: {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herri... wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|}} |zailtasuna = <!-- oso erraza, erraza, ertaina, zaila, oso zaila --> |lekuak = <!-- ibilbideak zeharkatzen dituen lekuak --> |distantzia = <!-- saiatu jartzen distantzia metrikoa eta denbora --> |ingurunea = <!-- ikus ditzakegun beste gauza batzuk, zein ingurune natural den... azalpen txiki bat, finean. --> |abiapuntua = <!-- udalerria jarri --> |nondik hartua = <!-- iturri libre batetik kopiatu bada, jatorrizko helbidea --> }} <!--IDATZI HEMEN SARRERA BAT--> == Ibilbidea == <!--IDATZI HEMEN IBILBIDEAREN DATUAK--> == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] byqsligz75e3k90ea0tctimthai8292 14 4824 21681 2020-07-02T11:03:17Z A. P. Azpirotz 1844 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Ibilbideak jatorriaren arabera]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Ibilbideak jatorriaren arabera]] jlkf1fafs1y9d398qhphp21agkrifdm 0 4825 21686 21685 2020-07-02T11:32:19Z A. P. Azpirotz 1844 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = [[File:Urbasa 1.JPG|thumb|Urbasa 1]] |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = erraza |lekuak = <!-- ibilbideak zeharkatzen dituen lekuak --> |distantzia = 850 m |ingurunea = Pagadiak, tumulo megalitikoak |abiapuntua = Urbasa |nondik hartua = http://www.sakana.eus/eu/sendero-de-morterutxo-3/ }} Umeekin egiteko mendi-ibilbide zirkular erraza == Ibilbidea == Ibilbide zirkularra, pagadia eta mendilarreak, tumulu megalitikoak eta kareharrizko formazio bitxiak erakusten dituena. Azalpen puntuak eta atsedenerako guneak (bankuak). Urbasa-Andia Parkeko Informazio Gunetik 400 mtara, NA-718 errepidea, p.k.31. Aparkalekua (B-6) Haurrentzako karrutxoekin egiteko bidea. Gehienezko malda %8. Debekatua bizikletaz ibiltzea Mugikortasun urriko ibilbide interpretatibo == Erreferentziak == http://www.sakana.eus/eu/sendero-de-morterutxo-3/ [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria: Sakanako ibilbideak]] m3x091utnamr6f8qtxeyy4mhumzxpyl 0 4826 21882 21688 2020-07-13T14:05:24Z CommonsDelinker 28 Removing [[:c:File:Damero_bidea_-mapa.png|Damero_bidea_-mapa.png]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:JuTa|JuTa]] because: No [[:c:COM:L|license]] since 2 July 2020. wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = [[File:San Pedro (Altsasu) panoramika.jpg|thumb|San Pedro (Altsasu) panoramika]] |mapa = |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = erraza |lekuak = <!-- ibilbideak zeharkatzen dituen lekuak --> |distantzia = 2,8 km eta 45 minutu |ingurunea = Altsasu, San Pedro Ermita, Gartzia Ximenez erregea koroatu zuten tokia |abiapuntua = Altsasu Dantzaleku |nondik hartua = http://www.sakana.eus/eu/paseo-san-pedro-ermita-4/ }} Ibilbide tematiko eta zirkularra Altsasutik gertu == Ibilbidea == Ibilbide tematikoa eta zirkularra, informazio panelez eta haritz zaharren formak erakusten dituzten siluetaz hornitua, San Juan itxasontzia bezelakoa (XVI. mendeko baleontzia) egiteko behar ziren zurezko piezak lortzeko erabiltzen zirenak. Altsasu/Alsasua. Dantzaleku Kiroldegia (C-5)Haurrentzako karrutxoekin egiteko bidea. Damero (13) ibilbidearekin lotzen ahal dIbilbide zirkularra, zerutik ikusita damero taularen forma hartzen duen basoan barna (zuhaitz espezie ezberdinen landaketak). San Pedro ermita zelai eder baten erdian aurkitzen da, eta bertan Nafarroako lehenengo erregea Gartzia Ximenez hemen koronatu izan zela adierazten duen inskripzioa aurkitzen da. Altsasu, Dantzaleku Kiroldegia (C-5) “Sakana, haritzen lurra” ibilbidearekin (12) lotzen ahal da. San Pedro ermitaraino haurrentzako karru- txoekin egiten ahal da, baina hurrengo 400 mtan jeitsiera pikua dago == Erreferentziak == http://www.sakana.eus/eu/paseo-san-pedro-ermita-4/ [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria: Sakanako ibilbideak]] gq0dp0ce6q55qn91lw6ocpjq5r8kaj8 0 4827 21883 21691 2020-07-13T14:15:22Z CommonsDelinker 28 Removing [[:c:File:Sakana,_Haritzen_lurra-_mapa.png|Sakana,_Haritzen_lurra-_mapa.png]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:JuTa|JuTa]] because: No [[:c:COM:L|license]] since 2 July 2020. wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = [[File:Hojas de roble - panoramio.jpg|thumb|Hojas de roble - panoramio]] |mapa = |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = erraza |lekuak = <!-- ibilbideak zeharkatzen dituen lekuak --> |distantzia = 1,1 km. 40 minutuu |ingurunea = <!-- ikus ditzakegun beste gauza batzuk, zein ingurune natural den... azalpen txiki bat, finean. --> |abiapuntua = Altsasu |nondik hartua = http://www.sakana.eus/eu/sakana-tierra-de-robles-4/ }} <!--IDATZI HEMEN SARRERA BAT--> == Ibilbidea == Ibilbide tematikoa eta zirkularra, informazio panelez eta haritz zaharren formak erakusten dituzten siluetaz hornitua, San Juan itxasontzia bezelakoa (XVI. mendeko baleontzia) egiteko behar ziren zurezko piezak lortzeko erabiltzen zirenak. Altsasu/Alsasua. Dantzaleku Kiroldegia (C-5) Haurrentzako karrutxoekin egiteko bidea. Damero (13) ibilbidearekin lotzen ahal d == Erreferentziak == http://www.sakana.eus/eu/sakana-tierra-de-robles-4/ [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria: Sakanako ibilbideak]] 6p3welsc56jxnjomz4vfe2vzj6dm7gt 0 4828 21720 21719 2020-07-02T17:24:10Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = Zamartze aiztondo.jpg |mapa = Aralarko San Miguel igoera- Mapa.png |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = ertaina |lekuak = Uharte Arakil, Zamartze, Aralarko San Miguel Santutegia |distantzia = 11,4 km. 4 ordu |ingurunea = Aurrehistoriko trikuharriak, Zamartzeko hondakin erromatarrak eta Erromaniko Garaiko bi eraikin, Sakanan barnako Done Jakueko Bide primitiboan eraikiak. Bide tradizionala, ikuspegi zorragarriak |abiapuntua = Uharte Arakil, Ibaiaren gaineko zubitik |nondik hartua = http://www.sakana.eus/eu/subida-al-santuario-5/ }} 762 metroko desnibela duen ibilbide lineala. Mendi igoera, zailtasun ertaina. == Ibilbidea == Ibilbide lineala, joan-etorrian, eskualdeko hainbat aro historiko ezagutzeko aukera ematen duena: aurrehistoriko trikuharriak, Zamartzeko hondakin erromatarrak eta Erromaniko Garaiko bi eraikin, Sakanan barnako Done Jakueko Bide primitiboan eraikiak. Bide tradizionala, ikuspegi zorragarriak. Uharte-Arakil (G-4), ibaiaren gaineko zubitik GR-282 Artzantzaren Bidearekin bat egiten du eta GR20 Aralarko Itzuliarekin lotzen da. Zola bustiarekin, jeitsiera irristakorra == Erreferentziak == http://www.sakana.eus/eu/subida-al-santuario-5/ [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria: Sakanako ibilbideak]] j8fllieoj75pja65icg343vxile2twa 0 4829 21695 2020-07-02T12:28:11Z A. P. Azpirotz 1844 Orria sortu da. Edukia: {{ibilbidea |irudia = [[File:Haritza 1.jpg|thumb|Haritza 1]] |mapa = [[File:Haritz monumentalak- mapa.png|thumb|Haritz monumentalak ibibildearen mapa]] |mapa interaktiboa... wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = [[File:Haritza 1.jpg|thumb|Haritza 1]] |mapa = [[File:Haritz monumentalak- mapa.png|thumb|Haritz monumentalak ibibildearen mapa]] |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = erraza |lekuak = <!-- ibilbideak zeharkatzen dituen lekuak --> |distantzia = 7,1 km. 2 ordu eta 20 minutu |ingurunea = Hariztia, azalpen-panelez hornitua |abiapuntua = Irañeta |nondik hartua = http://www.sakana.eus/eu/robles-monumentales-sl-na-136-5/ 170 metroko desnibela duen herri bidea. Pista irregularra}} == Ibilbidea == Irañetako hariztian barnako ibilbidea, hasieran joan-etorrian eta gero zirkularra. Azalpen panelez hornitua. Haritz ederrak ikusgai, bere tamaina eta natur balioengatik babestuak. Irañeta (H-4), BUS geltokia (7,100 km – 2h 20min) / Zabalgoiena (3,300 km – 1h 10min) Irañetatik Zabalgoienako sarrera kotxez, 1,9kmko pista irregularra da == Erreferentziak == http://www.sakana.eus/eu/robles-monumentales-sl-na-136-5/ [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Sakanako ibilbideak]] tn58tpibmglbr5pgalks4xfvxzqv002 4 4830 21696 2020-07-02T12:28:30Z 117.20.115.159 Orria sortu da. Edukia: X ,hMzon wikitext text/x-wiki X ,hMzon fqa0wigb401hp4v9dpke6genxyt9xk1 0 4832 21884 21698 2020-07-13T14:15:34Z CommonsDelinker 28 Removing [[:c:File:Urruntzureko_iturburua-_mapa.png|Urruntzureko_iturburua-_mapa.png]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:JuTa|JuTa]] because: No [[:c:COM:L|license]] since 2 July 2020. wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = erraza |lekuak = Irañeta |distantzia = 4 km, ordu bat |ingurunea = Urruntzureko Iturburua, Iturria Madalenaitz mendiko pareta |abiapuntua = Irañeta |nondik hartua = <!-- iturri libre batetik kopiatu bada, jatorrizko helbidea --> }} Haurrentzako karrotxoekin egiteko bidea, 30 metroko desnibela. == Ibilbidea == Ibilbide lineala, joan-etorrikoa, GR-20 Aralarko Itzuliaren tarte bat segituz, Urruntzureko Iturbururaino. Iturria Madalenaitz mendiko pareta bertikalek ingururatutako leku eder batean kokatzen da. Irañeta (H-4), Arakil ibaiaren bazterreko bideruntz Haurrentzako karrutxoekin egiteko bidea == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria: Sakanako ibilbideak]] btsi2knxqkfu0ji7e50terrfdxawpat 0 4833 21726 21725 2020-07-02T19:19:13Z A. P. Azpirotz 1844 wikitext text/x-wiki [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Burgi|Burgin]] dagoen museoa, almadien inguruko informazio anitzekin. Besteak beste, argazkiak, argitalpenak, agiriak eta filmak gorde dira museoan eta almadiazainak dira protagonistak guztietan. Gainera, garaiko jantziak eta tresnak ikus daitezke museoan.<ref>https://almadiasdenavarra.com/eu/almadiaren-museoa/lugar-y-horarios/</ref> [[File:Almadiak burgin.jpg|thumb|Almadiak burgin]] =Museoa <ref>https://almadiasdenavarra.com/eu/almadiaren-museoa/zer-da/</ref>= Museo-sala almadiazain eta zurginen ekintza guztiak biltzen dituen prozesuaren erakusketa moduan aurkeztua dago: zuhaitzak saldu edo enkantetan jartzen zirenetik, errekan barna Katalunia, Aragoi edo Nafarroako Erriberan saltzen zituzten enbor landuak lortu bitartera. Pinudian eginbeharreko lanak azaltzen dituzten testu, argazki eta tresnak ditugu, beranduago zaldien laguntzaz enborren herrestaketa agertzen delarik. Museo txiki honek, Nafarroako Almadiazainen Elkarte Kulturalaren ilusioz sortua dena eta Burgi herriko laguntza jaso duena, almadiazain eta almadia berauen oroitzapena irautea nahi du gaurko belaunaldiek, baita etorriko diren horiek ere, bere arbasoen lan eta bizimodu gogorra miretsi eta balora dezaten. =Sorrera<ref>https://almadiasdenavarra.com/eu/almadiaren-museoa/sorrera/</ref>= Orain dela urte eskas arte, gure bailaretako biztanleak bereziki ekoizpeneko hiru sektoreetan ziharduten; nekazaritza, abeltzantza eta egur arloak hain zuzen ere. Gure herrietan egurra lantzen zuten talde ugari bazen, gehiengoa soldata baten truke aritzen zelarik. Hauek zurgin zein almadiazainak ziren, zeinak familia aurrera atera ahal izateko zelai edota baratzak ereiten eta animalien zainketan ere ibiltzen ziren. Gaur, Burgin, Almadia Museo xume bati esker, Erronkari, Zaraitzu eta Aezkoa bailaretako almadiazain guztiak omendu nahi ditugu zintzotasun, kemen eta erantzukizunaren adierazle izan baitira. Aipatu erakusketa iraunkorrak gure zaharrengan arrotasun sanoa piztu nahi du, hauek izan eta egin zutenagatik eta gazteengan, aldiz, iraganeko eginbeharrekiko interesa, non beraien arbasoak benetako jakitun gisa aritu ziren. =Erreferentziak= 3xcriv4nnve29gc4m8g4qrfgl87uzrd 10 4835 21734 2020-07-03T07:17:37Z Xabi22 1530 Orria sortu da. Edukia: [[Irudi:Pictogram voting support.svg|15px]]&nbsp;'''Alde'''<noinclude> [[Kategoria:Bozketa txantiloiak|Alde]]</noinclude> wikitext text/x-wiki [[Irudi:Pictogram voting support.svg|15px]]&nbsp;'''Alde'''<noinclude> [[Kategoria:Bozketa txantiloiak|Alde]]</noinclude> 8416maat8nvxtj4opjyv6xkdba0cprz 10 4836 21736 2020-07-03T07:19:54Z Xabi22 1530 Orria sortu da. Edukia: [[Irudi:Pictogram voting oppose.svg|15px]]&nbsp;'''Aurka'''<noinclude> [[Kategoria:Bozketa txantiloiak]] </noinclude> wikitext text/x-wiki [[Irudi:Pictogram voting oppose.svg|15px]]&nbsp;'''Aurka'''<noinclude> [[Kategoria:Bozketa txantiloiak]] </noinclude> 9ta5nc24iylad0o2adpguhsm8p1zszv 10 4837 21737 2020-07-03T07:20:51Z Xabi22 1530 Orria sortu da. Edukia: [[Irudi:Pictogram voting neutral.svg|15px]]&nbsp;'''Neutrala'''<noinclude> [[Kategoria:Bozketa txantiloiak]]</noinclude> wikitext text/x-wiki [[Irudi:Pictogram voting neutral.svg|15px]]&nbsp;'''Neutrala'''<noinclude> [[Kategoria:Bozketa txantiloiak]]</noinclude> 7oglsd6mlja7himpj46fpnzv58grosg 0 4838 21898 21745 2020-07-13T21:25:55Z CommonsDelinker 28 Removing [[:c:File:Urbasako_portu_zaharra-_mapa.png|Urbasako_portu_zaharra-_mapa.png]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:JuTa|JuTa]] because: No [[:c:COM:L|license]] since 3 July 2020. wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = [[File:Urbasa-Andia Nature Park in Navarre 01.jpg|thumb|Urbasa-Andia Nature Park in Navarre 01]] |mapa = |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = erraza |lekuak = Olazti, San Miguel Eliza, Urbasako portu zaharra |distantzia = 6,8 km. 2 ordu eta 15 minutu |ingurunea = Pagadiak, "Salto de agu Aguas" ur jauxia, Urbasako Natura Parkea |abiapuntua = Olazti, San Migel eliza |nondik hartua = http://www.sakana.eus/eu/subida-a-urbasa-puerto-viejo-5/ }} <!--IDATZI HEMEN SARRERA BAT--> Herri-bidea, 6.8 kilometroko ibilbidea eta 350 metroko desnibela du == Ibilbidea == Ibilbide lineala, joan-etorrikoa, Olaztitik San Sebastian ermitan barna Urbasako Mendilarrora. Egibelgo harrobia inguratu ondoren, pagaditik eta “Salto de Aguas” urjauzian barna Portu Zaharrera igotzen da (Urbasako Natur Parkeko Informazio Gunea). Olazti/Olazagutia (B-6), San Migel eliza Urbasako errepidea hainbat aldiz zeharkatu behar da. Zola bustiarekin jeitsiera irristakorra == Erreferentziak == http://www.sakana.eus/eu/subida-a-urbasa-puerto-viejo-5/ [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Sakanako ibilbideak]] 9glt6j0ckdg4igj6m7e8sa16a3q329q 0 4839 21897 21746 2020-07-13T21:25:45Z CommonsDelinker 28 Removing [[:c:File:Santa_Marina_ermita_(Iturmendi)-_mapa.png|Santa_Marina_ermita_(Iturmendi)-_mapa.png]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:JuTa|JuTa]] because: No [[:c:COM:L|license]] since 3 July 2020. wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = [[File:Santa Marina (Urbasa) - Panoramika.jpg|thumb|Santa Marina (Urbasa) - Panoramika]] |mapa = |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = ertaina |lekuak = <!-- ibilbideak zeharkatzen dituen lekuak --> |distantzia = 8,4 km. 2 ordu eta erdi |ingurunea = <!-- ikus ditzakegun beste gauza batzuk, zein ingurune natural den... azalpen txiki bat, finean. --> |abiapuntua = Iturmendi |nondik hartua = http://www.sakana.eus/eu/santa-marina-ermita-urbasa-pr-na-130-3/ }} <!--IDATZI HEMEN SARRERA BAT--> Ibilbide Laburra (PR), 520 metroko desnibela == Ibilbidea == Ibilbide lineala, joan-etorrikoa, Iturmendiko herritik Urbasa Mendilerroko ipar ertzean kokatua dagoen Santa Marina ermitara igotzen den bide zaharra. Pagadia hasieran, goiko aldean ikuspegi apartak. Zola bustia edo lokatzakin, jeitsiera irristakorra. == Erreferentziak == http://www.sakana.eus/eu/santa-marina-ermita-urbasa-pr-na-130-3/ [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Sakanako ibilbideak]] k5k5adketglx8vey4op3h82ziy8ypnl 0 4840 21895 21747 2020-07-13T21:23:03Z CommonsDelinker 28 Removing [[:c:File:Haritz_zaharren_ibilbidea_(Etxarri-Aranatz)-_mapa.png|Haritz_zaharren_ibilbidea_(Etxarri-Aranatz)-_mapa.png]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:JuTa|JuTa]] because: No [[:c:COM:L|license]] since 3 July 2020. wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = [[File:Haritza 1.jpg|thumb|Haritza 1]] |mapa = |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = erraza |lekuak = <!-- ibilbideak zeharkatzen dituen lekuak --> |distantzia = 4,9 km. Ordu bat eta laurden |ingurunea = Aralarko Naturaren Kontserbazioa Bereziko Gunea |abiapuntua = Etxarri Aranatzeko kanpina |nondik hartua = http://www.sakana.eus/eu/robles-milenalios-sl-na-137-4/ }} <!--IDATZI HEMEN SARRERA BAT--> 4,9 kilometroko herri bidea, 110 metroko desnibelarekin. == Ibilbidea == <!--IDATZI HEMEN IBILBIDEAREN DATUAK--> Aralarko Naturaren Konserbazio Bereziko Gunearen (KBG/ZEC) barnako ibilbide zirkularra, tamaina handia eta forma ikusgarriak dituzten haritz zaharren artean. Zenbait tartetan Bide Botanikoarekin bat egiten du, hainbat zuhaitz eta zuhaixka bereizteko informazio panelez hornitua. Etxarri Aranatzko kanpina (E-5) == Erreferentziak == http://www.sakana.eus/eu/robles-milenalios-sl-na-137-4/ [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria: Sakanako ibilbideak]] cg9a9yjl18szodsqcizotbhphbd16jf 0 4841 21893 21748 2020-07-13T21:14:33Z CommonsDelinker 28 Removing [[:c:File:Aixita_gaztelua-_mapa.png|Aixita_gaztelua-_mapa.png]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:JuTa|JuTa]] because: No [[:c:COM:L|license]] since 3 July 2020. wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = <!-- ibilbideak zeharkatzen dituen lekuak --> |distantzia = 3,8 km. Ordu bat eta 22 minutu |ingurunea = Biaizpe, Aixita gazteluaren arrastoa |abiapuntua = Etxeberri |nondik hartua = http://www.sakana.eus/eu/sendero-de-aixita-sl-na-131-3/ }} Herri Bidea- Sl motako ibilbidea. 3,8 kilometro eta 203 metroko desnibela. == Ibilbidea == Ibilbide zirkularra, Biaizpeko (Dos Hermanas) ateko haitz handiaren inguruan, Nafarroako Erresumako gotorlekua izan zen Aixitako Gazteluko arrastoetara igotzeko aukerarekin. Etxeberri (Arakil) (J-4), herriko gaineko aldeko plazan Aixitako joan-etorriko igoera kontabilizatu gabe. Mendi ertzetik progresioa, erne zola bustia, haize handia edo bertigo kasuetan interesako datuak == Erreferentziak == http://www.sakana.eus/eu/sendero-de-aixita-sl-na-131-3/ [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria: Sakanako ibilbideak]] c71lujbmcd72skv904f7mccdwjz7n5x 0 4842 21749 2020-07-03T10:33:45Z A. P. Azpirotz 1844 Orria sortu da. Edukia: {{ibilbidea |irudia = [[File:Arbizu - Monte Beriain, Sierra de San Donato, Sierra de Andia 1.jpg|thumb|Arbizu - Monte Beriain, Sierra de San Donato, Sierra de Andia 1]] |m... wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = [[File:Arbizu - Monte Beriain, Sierra de San Donato, Sierra de Andia 1.jpg|thumb|Arbizu - Monte Beriain, Sierra de San Donato, Sierra de Andia 1]] |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Zaila |lekuak = <!-- ibilbideak zeharkatzen dituen lekuak --> |distantzia = 9,5 km. 5 ordu eta 40 minutu |ingurunea = Uharte-Arakil, Beriain mendia. |abiapuntua = Uharte-Arakil, herriko igerilekuak. |nondik hartua =http://www.sakana.eus/eu/ascenso-pr-na-201/ }} <!--IDATZI HEMEN SARRERA BAT--> Ibilbide laburra -PR, zaila, 1050 metroko desnibelarekin. == Ibilbidea == goera gogorra, “Kilometro Bertikala” izenarekin ezaguna, Beriain mendiko tontorretik gertu dagoen San Donato ermitaraino. Hasierako igoera harizti eta pagadietan barna; gaineko aldean, zola harritsua eta mendi larreak. Seguritatearengatik, hobe jeitsiera mendi lepotik egitea. Uharte- Arakil, herriko igerilekuak (G-5) Mendizale trebatuentzako igoera. Istripu arriskua dela eta, ez da aholkatzen elurrarekin, euri jasak eta edo haizetekin egitea == Erreferentziak == http://www.sakana.eus/eu/ascenso-pr-na-201/ [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Sakanako ibilbideak]] gdo4tzx0jxigloq9jmp8ixaymdr0kwc 0 4843 22136 22135 2020-08-11T17:13:22Z Ondatz 1864 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = Arbizu, Sandindegi, Mezeriain, Artabakar eta Herriaren borda |distantzia =19,150 km, 7 ordu |ingurunea = Bordak eta pagadiak Aralarko mendian. |abiapuntua =Arbizu |nondik hartua = http://www.sakana.eus/eu/sendero-de-las-bordas-5/ }} <!--IDATZI HEMEN SARRERA BAT--> == Ibilbidea == Arbizuko herriak Aralar mendian azienda babesteko eraiki zituen borda komunaletan barnako ibilbidea (Sandindegi, Mezeriain, Artabakar eta Herriaren borda). Harizti eta pagadietan barna doa, ia 500 metroko altueratik 1.000 metrora igotzen da; goiko aldean eremu karstikoa (kareharria) zeharkatzen da. Ibilbidearen goiko aldean, beste bide batek Mezeriaingo larreraino eramaten du, Aralarko Elkartearen eta Arbizuren arteko mugaraino. Handik gertu dago Intzezelaia eta Igaratzara joateko bidea, baina ez dago seinalizaturik. Eguraldi txarrarekin, goiko aldeko eremu karstikoa arriskutsua izan daiteke, arrakalak eta lezeak ugari baitira. Horrelakoetan, Mezeriaingo bordaraino iritsi eta buelta hartzea komeni da. Borda honen alde bat aterpea hartzeko prestaturik dago, beheko suaz, mahaiaz eta literez hornituta. [[Fitxategi:Mezeriaingo borda berritua.jpg|thumb|Mezeriaingo borda]] Bidearen abiapuntua autobusaren markesinaren ondoan dagoen panel batek adierazten du. Handik lau bat kilometrora, Sandindegiko zelaian, beste panel bat dago, mapa eta guzti. Bidean iturriak, trikuharri bat eta kobazuloren bat ikusteko aukera dago. Borden Ibilbidearen zati batek bat egiten du Aralarko Itzuliaren GR-20 bidearekin. [[Fitxategi:Fagatxabalgo trikuharria.jpg|thumb|Fagatxabalgo trikuharria]] == Erreferentziak == http://www.sakana.eus/eu/sendero-de-las-bordas-5/ http://arbizu.eus/wp-content/uploads/2016/05/borden-ibilbidea.pdf [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria: Sakanako ibilbideak]] c88e15rwla08qq3rceps50evkm8714y 0 4844 21896 21751 2020-07-13T21:23:16Z CommonsDelinker 28 Removing [[:c:File:Saien_Balkoia_(Irurtzun)-_Mapa.png|Saien_Balkoia_(Irurtzun)-_Mapa.png]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:JuTa|JuTa]] because: No [[:c:COM:L|license]] since 3 July 2020. wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = ertaina |lekuak = Irurtzun eta Plazaola Bide Berdeko zati bat |distantzia = 4,890 km. Ordu bat eta 45 minutu |ingurunea = harizti eta mendi larreetan barna, behatoki batera igoaz; bertatik Biaizpeko Aitzak, Sakana, Larraun eta Iruñerriko ikuspegi zabala |abiapuntua = Irurtzun, hilerriko aparkalekua |nondik hartua = http://www.sakana.eus/eu/el-balcon-de-los-buitres-sl-na-138-4/ }} <!--IDATZI HEMEN SARRERA BAT--> Herri Bidea, 325 metroko desnibelarekin. == Ibilbidea == Ibilbide zirkularra, harizti eta mendi larreetan barna, behatoki batera igoaz; bertatik Biaizpeko Aitzak, Sakana, Larraun eta Iruñerriko ikuspegi zabalak. Plazaolako Bide Berdera jeitsi eta handik Irurtzunera itzuli. Irurtzun (K-4), kanposantuko aparkalekua Zola bustiarekin, jeitsiera irristakorra == Erreferentziak == http://www.sakana.eus/eu/el-balcon-de-los-buitres-sl-na-138-4/ [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Sakanako ibilbideak]] dlsw8iu2hahpvgbgih1t6vxnesaurel 0 4845 23326 21752 2021-02-21T11:53:53Z Gauwiki 2000 wikitext text/x-wiki [[File:TurkishRoadSign-WelcomeToEurope_Modified.jpg|thumb|Errepideko kartela.]] '''Turkierazko oinarrizko hiztegia''' jarraian agertzen da multzoka, gaiaren arabera. ==Agurrak, galderak eta oinarrizko hitzak== [[File:Flag_of_the_Good_Party.svg|thumb|''Yyi Parti'', Alderdi Ona.]] * ''Mehraba'': Kaixo. * ''Güle güle'': Agur. * ''Günaydın'': Egun on. * ''İyi akşamlar'': Arratsalde on. * ''İyi geceler'': Gabon. * ''Teşekkürler (Teşekkür Ederim)'': Eskerrik asko. * ''Nasılsın?'': Zer moduz? Zelan? * ''Çok iyi'': Oso ona, oso ondo. * ''Memnum oldum'': Pozten naiz zu ezagutzeaz. * ''İsminiz ne?'': Nola duzu izena? * ''Ben'': Ni. * ''Sen'': Zu. * ''Arkadaş'': Lagun, adiskide * ''Evet'': Bai. * ''Hayır'': Ez. * ''Tamam'': Ederki, OK. * ''Ne?'': Zer? * ''Nerede?'': Non? * ''Neden (Niçin)?'': Zergatik? * ''Kim?'': Nor? * ''Kaç para?'': Zenbat? * ''Kaç kilometre?'': Zenbat kilometro? * ''Daha'': Gehiago. * ''Iyi'': On. * ''Kötü'': Txar. * ''Ve'': Eta. * ''Veya'': Edo. * ''Nerelisiniz?'': Nongoa zara? * ''Kaç yaşındasınız?'': Zenbat urte duzu? * ''Hoş geldin'': Ongi etorri. ==Denbora== [[File:2012_calendar_Turkish.svg|thumb|300px|Turkierazko egutegia.]] * ''Bügün'': Gaur. * ''Yarın'': Bihar. * ''Dün'': Atzo. * ''Şimdi'': Orain. * ''Sonra'': Geroago. * ''Pazartesi'': Astelehen. * ''Salı'': Astearte. * ''Çarşamba'': Asteazken. * ''Perşembe'': Ostegun. * ''Cuma'': Ostiral. * ''Cumartesi'': Larunbat. * ''Pazar'': Igande. * ''Ocak'': Urtarril. * ''Şubat'': Otsail. * ''Mart'': Martxo. * ''Nisan'': Apiril. * ''Mayıs'': Maiatz. * ''Haziran'': Ekain. * ''Temmuz'': Uztail. * ''Ağustos'': Abuztu. * ''Eylül'': Irail. * ''Ekim'': Urri. * ''Kasım'': Azaro. * ''Aralık'': Abendu. == Aditzak == * ''Gitmek'': Joan. * ''Gelmek'': Etorri. * ''Yemek'': Jan. * ''Uyumak'': Lo egin. * ''Uçmak'': Hegan egin. * ''Satın almak'': Erosi. * ''Düşünmek'': Pentsatu. * ''Söylemek'': Esan. * ''Konuşmak'': Hitz egin, solastu, mintzatu. * ''Yürümek'': Ibili. * ''Istemek'': Nahi izan. * ''Beğenmek'': Gustatu. * ''Bilmek'': Jakin. * ''Kazanmak'': Irabazi. * ''Görmek'': Ikusi. * ''Öğrenmek'': Ikasi. * ''Öğretmek'': Irakatsi. == Koloreak == * ''Kara'': Beltz. * ''Beyaz'': Zuri. * ''Mavi'': Urdin. * ''Kırmızı'': Gorri. * ''Yeşil'': Berde, orlegi. * ''Sarı'': Hori. ==Janariak eta edariak== * ''Ekmek'': Ogi. * ''Meyve'': Fruta. * ''Sebze'': Barazki. * ''Pirinç'': Arroz. * ''Balık'': Arrain. * ''Köfte'': Haragi, okela. * ''Tavuk'': Oilasko. * ''Yumurta'': Arrautza. * ''Çorba'': Zopa. * ''Yoğurt'': Jogurt. * ''Acı'': (Janari) mina. * ''Mutfak'': Sukalde. * ''Su'': Ur. * ''Çay'': Te. * ''Bira'': Garagardo, zerbeza. ==Hirian== [[File:Turkey_road_sign_TT-2.svg|thumb|Stop seinalea, turkieraz.]] * ''Şehir'': Hiri. * ''Şehir merkez'': Hiri erdialde. * ''Köy(ü)'': Herri. * ''Sokak'' (Sokağı): Kale. * ''Ev(i)'': Etxe. * ''Kapı(sı)'': Ate. * ''Eczane'': Farmazia. * ''Belediye'': Udaletxea. * ''Cami'': Moske, meskita. * ''Kilise'': Eliza. * ''Okul'': Eskola. * ''Saray'': Jauregi. * ''Kale(si)'': Gaztelu, gotorleku. * ''Müze'': Museo. * ''Açık'': Zabalik, irekita. * ''Kapalı'': Itxita. * ''Yol(u)'': Bide. * ''Cadde(si)'': Errepide. * ''Köprü(sü)'': Zubi. * ''Araba'': Kotxe. * ''Dur'': Stop. * ''Uzun'': Luze. * ''Kısa'': Labur. * ''Hıslı'': Azkar. * ''Yavaş'': Motel, geldo, poliki. ==Naturan== [[File:Black_Sea_map-tr.png|thumb|300px|''Denizler'', itsasoak.]] * ''Dağ(ı)'': Mendi. * ''Kaya'': Arroka, harri. * ''Vadi'': Haran, ibar. * ''Ağaç'': Zuhaitz. * ''Çiçek'': Lore. * ''Mağara'': Koba. * ''Ova'': Lautada. * ''Göl'': Laku. * ''Gök'': Zeru. * ''Deniz'': Itsaso. * ''Kar'': Elur. * ''Buz'': Izotz. * ''Yağmur (Yağmak)'': Euri. * ''Hava'': Haize. * ''Ay'': Ilargi. * ''Güneş'': Eguzki. * ''Ateş'': Su. * ''Sıcak'': Bero. * ''Soğuk'': Hotz. * ''At'': Zaldi. * ''Eşek'': Asto. * ''Domuz'': Txerri. * ''Koyun'': Ardi. * ''Keçi'': Ahuntz. * ''Köpek'': Txakur. * ''Kedi'': Katu. * ''Kuş'': Txori. * ''Horoz'': Oilar. ==Lanbideak== * ''Çoban'': Artzain. * ''Hemşire'': Erizain. * ''Doktor'': Sendagile, mediku. * ''Öğretmen'': Irakasle. * ''Veteriner'': Albaitari. * ''Müzisyen'': Musikagile, musikari. * ''Garson'': Zerbitzari, tabernari. * ''Berber'': Ileapaintzaile, bizargile. * ''Asker'': Soldadu. * ''Mühendis'': Ingeniari. * ''Ev kadını'': Etxekoandre. ==Beste batzuk== * ''Bay'': Gizon. * ''Bayan'': Emakume. * ''Çocuk'': Ume, haur. * ''Genç'': Gazte. * ''Eski'': Zahar. * ''Ad'': Izen. * ''Yeni'': Berri. * ''Büyük'': Handi. * ''Küçuk'': Txiki. * ''Temiz'': Garbi. * ''Ucuz'': Merke. * ''Pahalı'': Garesti. * ''Pis'': Zikin. * ''Defter'': Koaderno, kaier. * ''İngilizce'': Ingelesa. * ''Fransızca'': Frantsesa. * ''İspanyolca'': Espainiera. * ''Türkce'': Turkiera. * ''Baskça'': Euskara. == Kanpo estekak == *{{en}}[https://en.wiktionary.org/wiki/Appendix:Turkish_Swadesh_list "Swadesh list of Turkish basic vocabulary words".] [[Kategoria:Hiztegiak]] robfxi64jswhzy4fbk1cgwmuyaspurz 0 4846 38159 22777 2022-05-26T12:02:03Z Gorkaazk 1486 /* Erreferentziak */ wikitext text/x-wiki Wikiliburu Konek Zaraitzuko euskararen apunteak partekatzea du helburua. Ipuinak, apunteak, ariketak, audioak eta berze kainbat baliabide erabiliren dugu euskalki kau ikasteko eta pixkanaka xardokitzeko. == Aurkezpena == *[[Zaraitzuko euskararen apunteak/Gramatika|Gramatika]] *[[Zaraitzuko euskararen apunteak/Len hitzak|Len hitzak]] ==Gramatika== *[[Zaraitzuko euskararen apunteak/Egon aditza|Egon aditza]] *[[Zaraitzuko euskararen apunteak/Nor-nori-nork (orainaldia)|Nor-nori-nork (orainaldia)]] *[[Zaraitzuko euskararen apunteak/Nor-nori-nork (lehenaldia)|Nor-nori-nork (lehenaldia)]] *[[Zaraitzuko euskararen apunteak/Nor-nori-nork (ariketa)|Nor-nori-nork (ariketa)]] *[[Zaraitzuko euskararen apunteak/Nor-nork (orainaldia)|Nor-nork (orainaldia)]] *[[Zaraitzuko euskararen apunteak/Nor-nork (lehenaldia)|Nor-nork (lehenaldia)]] *[[Zaraitzuko euskararen apunteak/Nor-nork (ariketa)|Nor-nork (ariketa)]] *[[Zaraitzuko euskararen apunteak/Xuketa|Xuketa]] == Ipuinak == *[[Zaraitzuko euskararen apunteak/Atexko itsusia|Atexko itsusia]] *[[Zaraitzuko euskararen apunteak/Irur txerri txikinak|Irur txerri txikinak]] *[[Zaraitzuko euskararen apunteak/Katxutxagorri|Katxutxagorri]] == Hiztegia eta ariketak== *[[Zaraitzuko euskararen apunteak/Animaliak|Animaliak]] *[[Zaraitzuko euskararen apunteak/Animaliak (ariketak)|Animaliak (ariketak)]] *[[Zaraitzuko euskararen apunteak/Arropa|Arropa]] *[[Zaraitzuko euskararen apunteak/Gorputz atalak|Gorputz atalak]] *[[Zaraitzuko euskararen apunteak/Hegaztiak|Hegaztiak]] *[[Zaraitzuko euskararen apunteak/Hegaztiak (ariketak)|Hegaztiak (ariketak)]] *[[Zaraitzuko euskararen apunteak/Janaria|Janaria]] *[[Zaraitzuko euskararen apunteak/Janaria (ariketak)|Janaria (ariketak)]] ==Audioak: elkarrizketak eta kantak== *[[Zaraitzuko euskararen apunteak/Elkarrizketa (I)|Elkarrizketa (I)]] *[[Zaraitzuko euskararen apunteak/Kantak (letrak)|Kantak (letrak)]] ==Gauza gehiago== *[[Zaraitzuko euskararen apunteak/Atsotitzak|Atsotitzak]] *[[Zaraitzuko euskararen apunteak/Herrien goitizenak|Herrien goitizenak]] *[[Zaraitzuko euskararen apunteak/Herri ipuinak|Herri ipuinak]] *[[Zaraitzuko euskararen apunteak/Pipitakiak|Pipitakiak]] *[[Zaraitzuko euskararen apunteak/Pipitakiak (erantzunak)|Pipitakiak (erantzunak)]] ==Erreferentziak== *Arana Luzuriaga, Aitor; Zaraitzuko hiztegia : zaraitzuera - euskara batua, euskara batua - zaraitzuera, Alegia (Gipuzkoa) : Hiria ; [Iruñea], Nafarroako Gobernua, Hezkuntza eta Kultura Departamentua, 2001 *Arana Luzuriaga, Aitor; Zaraitzuko euskara, Hiria, Nafarroako Gobernua, Hezkuntza eta Kultura Departamentua, 2001. *Artola, Koldo, "Zaraitzuera aztertzeko ekarpen berriak", ''Fontes Linguae Vasconum'', artikulu seriea,2004-2006. *Estornes Lasa, Bernardo, “Zoilo’ren uzta. La cosecha de Zoilo”, ''Fontes Linguae Vasconum", 45, 1985 *Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegia (https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_oehberria&task=bilaketa&Itemid=413&lang=eu-ES) *Garralda Domezain, E.; Pulido Azpirotz, A. eta Auzmendi Migelena, I., ''Euskal pizkundea Zaraitzuko ibarrean. Federiko Garralda Argontz eta haren ingurua (1881-1929)'', Lamiñarra, 2019. == Kanpo estekak == * [[w:Zaraitzuera|Zaraitzuera]] Wikipedian 066nkx9whun8e8mkr32o3kpyea0qxzo 0 4847 22073 21760 2020-08-03T16:10:28Z A. P. Azpirotz 1844 wikitext text/x-wiki <gallery> </gallery> == '''Atexko itsusia''' == [[File:Mute swans (Cygnus olor) and cygnets.jpg|thumb|Mute swans (Cygnus olor) and cygnets]] <big><big> <div class="text"> <small>Errota zar batean, ate emea arroltzeak txitatzen ari zen. Bere ate umeak zoin ederrak izanen zren pentsatzen zuen. "Izanen dra pollitak, izanen dra ederrak, nire umeak izanen dra txut eta pollitak”,erraten zuen suspiroz. Atexkoek kainbat egun bear izan zien arroltzerik elkitzeko. Azkenean, amak banaka elkitzen ikusi ztien. Anitz fite asi zitzaion biotza taupaz, botzaren botzez. Amarekin batean ureala sartu, eta igerika asi zren, guziak batean, txio- txioka. Anitz ederrak zren guziak. Baia, azkena, arroltze xuritik elki zena, berezi-berezi zen, ez zen berzeen gisakoa … anitz itsusi zen. Ate umeak, polliki- polliki, azi zren. Gero eta eder eta azkarragoak egin zren. Azkena, ordea, gero eta bereziagoa zen: anitz luzea zuen lepoa eta andixko zen … Ate ama arranguraz zegon, eta triste eseri zen atexko itsusiari mirigiten zakon bakotxean. “ Atexko Itsusia” erraten zakoien guziek. Anaiek ere desprezioz mirigiten zien, ez baitzen kurak bezalakoa. Ate gaizoa anitz triste zegon, guziek barra egiten zakoien, eta itsusia zela erraten zien. Gau batez “ Ate Itsusiak” errota zarretik eskapatzea pentsatu zuen. Akaitrik zegon, guziek barra egiten baitzakoien, eta guziak lo zaudelarik, iges egin zuen. Lo egiteko leku bila ebli zen, eta goizaldean, etse bat erden zuen, ugalde bazterrean. Neskato bat olloer xatra ematen ari zen. Kantxe baratu zen Atexkoa. Baia kan ere itsusia zela erraten zakoien, bein eta berriz, abe zoin xabeek. Gañala, ollarraren gaiztakeria xasan bear zuen: korleko abre guziak beldurtu naian ebiltzen zen. Ate itsusi kori sobra gizendu da!- aditu zakon bein nausien alabari. Bai –errespondatu zakon aitak-, irur ollok beño geiago xaten du. Erre egin bear izanen dugu … “ Ate itsusia erreren dugu, eta ate lodia xanen dugu” erran zuen barraz. [[File:Sign for the Duck Inn - geograph.org.uk - 1054182.jpg|thumb|Sign for the Duck Inn - geograph.org.uk - 1054182]] Egun kartan bertan, ugaldean apal igesi fan zen. Bartale bateala eldu zen, eta kan altxatu zen, kaña artean. Kantxe igare zuen negua, negu luze eta iluna. Baia eldu zen bedatsea, eta dena loretan eseri zen … Artsalde iguzkizu batez, zisne saldo bat eldu zen lakuala. Atexkoak ez zakien zer egin, baia azkenean, kaiengana fan zen. Sekulako ustekabea artu zuen, zisneek anitz ongi artu baitzien. Zarrenak kala erran zakon: Ioiz ikusi dudan zisne ederrena zra. Tzauri gurekin, gure erregea izanen zra … “ Zisne ederra, parerik gabea, izanen da lakuko erregea”, erran zien guziek batean. Negu luze kartan “ Atexko Itsusia” zisne eder itzuli zen, eta geroztik, kontent bizi izan zen. </small> </div> kpacgom1xrgckuun72m4tn2nqafq8g4 0 4848 22425 21761 2020-08-25T14:27:38Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki [[File:El cerdito (8153472475).jpg|thumb|El cerdito (8153472475)]] Oianaren erdiaren erdian aurride zren irur txerri txikin bizi zren. Otsoa beti faten zen txerrien gibletik aien xateko asmoz eta, otso kontarik eskapatzeko, irur txerri txikinek etse bana egitea pentsatu zien. Kala, txerri gazteenak agotzezko etse bat egin zuen fite bukatzeko eta dostatzra fateko. Txerri erdikoak egurrezko etse bat egin zuen, ikusi baitzuen gazteenak berea bukatu zuela eta arekin dostatzra fateko laster egin zuen. Txerri nausia, ordea, arrizko etse baten egiteko lanean ari zen. “Otsoak zien txabolekin zer eginen duen ikusiren duzie” - akar egin zaben bere aurrideer, dostatzen ari zrelarik. Otsoa txerri gazteenaren gibletik elki zen eta txerria bere agotzezko etseala lasterka fan zen, baia otsoak butz eta butz egin zuen eta agotzezko etsea erori zen. [[File:Three little pigs 1904 straw house.jpg|thumb|Three little pigs 1904 straw house]] Txerria bere anaie erdikoaren etseala fan zen lagun bila, eta otsoa gibletik. Baia butz eta butz egin zuen eta egurrezko etsea erori zen. Bi txerriak kandik lasterka elki zren. Atsaaka otsoa aien gibletik faten zelarik, txerri nausiaren etseala eldu zren. Irur txerriak barneala sartu zren eta atari guziak eta lego guziak ongi ertsi zitien. Otsoa etsearen inguru bueltak ematen asi zen barneala sartzeko leku baten bila. Eskalera luze batez etsegainala artio igan zen txaminatik sartzeko, baia txerri nausiak txaminan ura irakiten eseri zuen. Otsoa txaminatik sauntsi zen baia irakiten ari zen urean erori eta erre zen. [[File:Three little pigs, Img013.jpg|thumb|Three little pigs, Img013]] Kandik oian guzian barna aitzen zren oiuak eginez iesi egin zuen otsoak eta erran oi da, kandik altzina berriz txerriak xan nai ez zitiela izan. j8teoqjgj2nbnc01hq5egyj2vyri8vh 10 4849 21764 2020-07-04T00:24:07Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: <includeonly>{{#if:{{{1|}}}<!-- -->|<indicator name="i3-geo"><!-- --><span style="display:none"><!-- --><span class="geo"><!-- geo microformat -->... wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#if:{{{1|}}}<!-- -->|<indicator name="i3-geo"><!-- --><span style="display:none"><!-- --><span class="geo"><!-- geo microformat --><abbr class="latitude">{{{1|}}}</abbr><!-- --><abbr class="longitude">{{{2|}}}</abbr><!-- --></span><!-- --></span><!-- --><span title="Click for a full screen dynamic map..."><!-- -->[[File:Map mag.png|25px|link={{PoiMap2|{{{1|}}}|{{{2|}}}|{{{zoom|13}}}|{{{layer|O}}}}}|alt=Full screen dynamic map]]<!-- --></span><!-- --></indicator><!-- -->{{#if:{{NAMESPACE}}|{{ns:0}}|[[Category:Has Geo parameter]]}}<!-- -->{{#coordinates:primary|{{{1|}}}|{{{2|}}}}}<!-- -->{{#if:{{#property:P625}}|{{#ifexpr:{{formatnum:{{Great circle distance|lat1={{{1|}}}|long1={{{2|}}}|lat2={{Geo/wikidata|lat}}|long2={{Geo/wikidata|long}}|units=km|precision=1}}|R}} > 100 | [[Category:Articles Geo different to Wikidata]]<!-- --><div class="geocomparison" style="display:none;float:right;"><u>'''Article Geo different to Wikidata'''</u><br><!-- -->{{geo/link|name=Wikivoyage|lat={{{1|}}}|long={{{2|}}}|zoom={{{zoom|}}}}}<br><!-- -->{{geo/link|name=Wikidata|lat={{Geo/wikidata|lat}}|long={{Geo/wikidata|long}}|zoom={{{zoom|}}}}}<br><!-- -->'''Difference''': {{Great circle distance|lat1={{{1|}}}|long1={{{2|}}}|lat2={{Geo/wikidata|lat}}|long2={{Geo/wikidata|long}}|units=km|precision=1}}km<!-- --></div><!-- -->}}| [[Category:Articles with no Wikidata coords]]}}<!-- -->|{{#ifeq:{{NAMESPACE}}|{{NS:0}}|{{#ifeq:{{NAMESPACE}}|{{NS:0}}|[[Category:Articles needing Geo parameter]]}}}}<!-- -->}}<!-- -->{{#if:{{{zoom|}}}||{{#ifexist:Category:{{PAGENAME}}|[[Category:Articles needing the Geo zoom defined]]}}}}<!-- --></includeonly><noinclude> <!--link to documentation for this template--> {{dokumentazioa}} </noinclude> cpzzq1j9xiho2wmocu5p16j5daj0jqz 10 4850 21766 21765 2020-07-04T00:26:21Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki <includeonly><!-- mapframe to contain all of the areas -->{{mapframe |{{{lat}}} |{{{long}}} |zoom={{{zoom|auto}}} |name={{{name|}}} |show={{{group| {{maplayers}} }}} |width={{{width|400}}} |height={{{height|400}}} }}<!-- mapshape for the secondary areas -->{{mapshape |wikidata={{{group-wikidata}}} |group={{{group|mask}}} }}<!-- mapshape for the main area -->{{#if: {{{highlight-wikidata|}}} | {{mapshape |wikidata={{{highlight-wikidata}}} |group={{{group|mask}}} |type=geoshape |fill=#66bb77 }} }}</includeonly><noinclude>{{dokumentazioa}}</noinclude> e07qtncv2k14uxpqz9sq2537r7ybxe7 10 4851 22580 22561 2020-09-14T11:11:41Z Lainobeltz 1286 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{zerrendatzea | type=jan | counter={{{counter|jan}}} | eu-maila={{{eu-maila|}}} | izena={{{izena|}}} | alt={{{alt|}}} | helbidea={{{helbidea|}}} | norabideak={{{norabideak|}}} | telefonoa={{{telefonoa|}}} | tollfree={{{tollfree|}}} | emaila={{{emaila|}}} | faxa={{{faxa|}}} | url={{{url|}}} | ordutegia={{{ordutegia|}}} | prezioa={{{prezioa|}}} | lat={{{lat|}}} | long={{{long|}}} | azkenedizioa={{{azkenedizioa|}}} | edukia={{{edukia|}}} | irudia={{{irudia|}}} | wikipedia={{{wikipedia|}}} | wikidata={{{wikidata|}}} | inline={{{inline|}}} | {{{1|}}}}}</includeonly><noinclude> {{dokumentazioa}} </noinclude> a3iuvatpzs49myo08pb6rxnqjb3yq30 0 4852 21817 21815 2020-07-08T10:48:15Z A. P. Azpirotz 1844 wikitext text/x-wiki Abaurregainean dagoen museoa. Herriko hilerri zaharra aztarnategi arkeologikoa garrantzitsua zen eta hortik hogeita hamar estela inguru berreskuratu dira, denak Erdi Arokoak. Estela horiek museo batean sartu dira, non bizitzaren eta heriotzaren zikloa irudikatzen baita. Eliza ondoan dago, estelak apainduta daude lorez eta landarez. Hilarri batzuk oso landuta daude eta beste batzuk, gainera, familiaren izena ere badute. Ilargiak, izarrak, gurutzeak, makilak, maskorrak eta hegaztiak, besteak beste, agertzen dira esteletan. Irudi hauek guztiek Erdi Aroan zuten giza-existentziaren kontzepzioa islatzen du. Alegia, mundu honetara sufritzera etorriak ginela eta benetako bizitza hil ondoren hasten zela. Horregatik, berpizkunde eta hil-ondoko bizitza ere erakusten zuten hilarriko irudien bidez. . kszwuisi9afod45wlrsz28n39ll3b0f 0 4853 21823 2020-07-08T13:09:52Z A. P. Azpirotz 1844 Orria sortu da. Edukia: [[File:Nystöm Little Red Riding Hood.jpg|thumb|Nystöm Little Red Riding Hood]] ==Katxutxagorri== Bazen bein Katxutxagorri izeneko neska pollit bat. Egun batez bere ama... wikitext text/x-wiki [[File:Nystöm Little Red Riding Hood.jpg|thumb|Nystöm Little Red Riding Hood]] ==Katxutxagorri== Bazen bein Katxutxagorri izeneko neska pollit bat. Egun batez bere amak amorzearen etseala fateko erran zakon pastelen ermateko, amorzea eri baitzagon. Amak oianean kasu egiteko erran zakon, otsoa baitzagon. Katxutxagorri oianetik fan zen polliki-polliki baia ustekaberik otsoa agertu zen. Otsoa Katxutxagorriri nora faten zen galdegin zakon eta bere amorzearen etseala zablela errespondatu zakon. Otsoak, anitz gezurti baitzen, Katxutxagorriri bide llabur batetik fateko erran zakon, llaburrena zelakoan, baia luzeena zen egiazki. Otsoa, nauskiro, bide llaburretik fan zen eta amorzearen etseala eldu zen len. Eldu eta gero, otsoak atean xo zuen, baia Katxutxagorriren boza eseriz. Amorzeak atea idikirik zagola erran zakon eta otsoa sartu zen. Amorzeak, otsoa zela xakinta, oiuz laster egin zuen etsearen leku batetik berzeala. Katxutxagorri oraino ez zen amorzearen etseala eldu, bidean barna lore pollit batzuk artu baitzien. Katxutxagorrik amorzearen etsea ikusten zuen bidetik eta otsoak, Katxutxagorri urran zagola xakinik, amorzearen beztidra eseri, ogatzeala sartu eta pixka bat esperatu zuen Katxutxagorrik atean xo artio. Katxutxagorri azkenik eldu zen, atean xo zuen, etsean sartu eta ogatzean eseri zen. Amorzea pixka bat desberdin ikusi zuen, eta erran zakon: -Amorzea, amorzea, zer sudur andia duzun. Eta otsoak errespondatu zakon: -Zuri obeki keru egiteko. Eta Katxutxagorrik berriz: -Amorzea, amorzea zer ago andia duzun. Eta otsoak berriz: -Zu obeki xateko! Katxutxagorri, anitz beldurtrik, lasterka asi zen oiuz: -Lagundu! Lagundu! Otsoak arrepatu nai nu, lagundu! Kandik zagon eizlari batek aditu zuen eta bereala fan zen amorzearen etseala.Eizlaria eldu zen eta otsoari bere eskopetarekin bi tiro eman zazkon bularrean eta otsoa il zen.Katxutxagorri eta eizlaria amorzea etsetik bilatzen ari zren eta……… Armairuan erden zien! Katxutxagorri baraxturik eta boz-bozik baratu zen amorzearekin. Eizlariari eskerrak eman zazkon eta gizona fan zen otsoa bizkarrean ermanik. Eta yago xakin nahi duenak, ez deila fan Salamankara, fan deila Zaraitzura. 9014s657nvub2j3eqwm9z996167b4wk 0 4854 23095 22361 2021-01-11T17:30:15Z A. P. Azpirotz 1844 wikitext text/x-wiki ==Kasuak== Kasu adlatiboan, izen arrunt singularrekin, -ra atzizkia -ala bihurtzen da. Adibidez, etxera --> etseala. Artikuluak a itsatsiarekin -ara forma hartzen du. Adibidez, karda -->kardara. Euskara batuaren datibo pluralaren forma -ei, -er bihurtzen da. Adibidez, haurrei -->aurrer. Akusatiboa: genitibo singularrean konjugatzen ahal da akusatiboa. Adibidez, behiak begira --> beien begira. ==Aditzak== Sinkopak oso maiz agertzen dira. Zehazki aditz hauekin: "gara", "dira", "ziren". Horien ordez, "gra", "dra" eta "zren" esaten da; gainera, "-turik" "-trik" bihurtzen da. Adibidez, lotsaturik -->lotsatrik. Beste adibide bat: "harroturen" (harrotuko) --> harrotren. Gauza bera gertatzen da beste hitz batzuekin ere bai: abere --> abre, edo eriden (aurkitu) --> erden. Eta beste adibide bat gehiago: "kantatzera" --> kantatzra. Ukan aditzaren forma pluralek -te forma ordez -ie erabiltzen dute. Adibidez, "dute" eta "zuten" ordez, 2die" eta "zien" erraten da. "Al" partikula modala erabili ordez, -a gehitzen zaio aditzari. Esaterako, "Ba al dakizu" --> "Badakizua"? ==Modu alokutiboa== Hiketa: batzuetan, hiketaren formetan "y-" erabiltzen da "h-" ordez. Adibide bat aipatzearren, "hago" --> yago. Xuketa: oso ohikoa zen xuketaren erabilera Zaraitzun, Behe Nafarroan bezala. Aldaketa nabarmena hauxe da, "xu" (duxu) formak "da" esan nahi du, hiketako "duk/dun" formaren pare. ==Erreferentziak== Garralda Domezain, E.; Pulido Azpirotz, A. eta Auzmendi Migelena, I., Euskal pizkundea Zaraitzuko ibarrean. Federiko Garralda Argontz eta haren ingurua (1881-1929), Lamiñarra, 2019, 83. orr. 6shd8btrb28a2af4m7dhrzibb3j82l5 0 4855 22310 22307 2020-08-19T12:47:43Z A. P. Azpirotz 1844 wikitext text/x-wiki ==Hitzen zerrenda== [[File:Ascain - Oveja -BT- 01.jpg|thumb|Ascain - Oveja -BT- 01]] Aguña/ahuña: antxume Ainuria: ulu, intziri Basatxerri: basurde Boke: akerra Burtxinta: urtxintxa Gidail: gidail, abereen atzeko hanka Itondo: abelgorriaren kopeta Lursagu: basasagu Oildra: animaliak izutu, animaliak beldurrak egon. Primala: bildotsa Segail: urte bateko ahuntza Toporro/Ttoporro: abere deformatua Tzurrinka: kurrinka Zapo: apo ==Erreferentziak== Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegia (https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_oehberria&task=bilaketa&Itemid=413&lang=eu-ES) Arana Luzuriaga, Aitor; Zaraitzuko hiztegia : zaraitzuera - euskara batua, euskara batua - zaraitzuera, Alegia (Guipuzkoa) : Hiria ; [Pamplona], Nafarroako Gobernua, Hezkuntza eta Kultura Departamentua, 2001. m2bszemp0bsquzl1kvukczbmzaroks0 0 4856 35816 35815 2021-11-16T12:54:01Z 176.12.81.211 wikitext text/x-wiki Zaraitzuerak antza du Pirinioetako gainerako euskalkiekin, batez ere hiztegi aldetik. Esaterako, emazte (emakume) eta zilo )zulo) erabitlzen dira Zaraitzuko euskaraz. Hala ere, hainbat hitz berezi agertzen dira eta ezberdintasunak egon badaude, bai ekialdeko euskalkiekin, bai euskara batuarekin. Hona hemen zaraitzueraz maiz erabil daitekeen hitz zerrenda labur bat: [[File:Zaraitzu armarria.svg|thumb|Zaraitzu armarria]] ==Hitz zerrenda== Abendu: abendualdia Abenduak: udazkena Akarrian: ahakarrean, haserre Apal: behe Arren: bada Berere: bederen, behintzat Bigarren abendu: abendu (hilabetea) Elki: ilki, jalgi, atera Egun: gaur Eraugi: ekarri Ezik: ezen, baino Gaur: gaur gauean Lenabendu: azaroa Ortzi: ehortzi, lurperatu Sauntsi: jaitsi Xardoki: iharduki, hitz egin Guapo: Amets Negatibo: Itziar ==Erreferentziak== Garralda Domezain, E.; Pulido Azpirotz, A. eta Auzmendi Migelena, I., Euskal pizkundea Zaraitzuko ibarrean. Federiko Garralda Argontz eta haren ingurua (1881-1929), Lamiñarra, 2019, 84. eta 85. orr. 0zy8jl7g0c3omhoe7a7x95gumo3j542 10 4857 21850 21849 2020-07-09T18:50:24Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki {{#switch:{{{1}}} |bai=<u>Zerbitzu eta lan euskaraz</u> }} 6sppkf851tvpbqpzumnqsfpnu6mqgl5 10 4860 21866 2020-07-11T09:44:50Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: <includeonly>{{#invoke:map | tag | type=mapframe | zoom={{{zoom|auto}}} | align = {{{align|right}}} | show={{{show | {{maplayers}} }}} | latitude={{{1|}}} | longitude={{{2... wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#invoke:map | tag | type=mapframe | zoom={{{zoom|auto}}} | align = {{{align|right}}} | show={{{show | {{maplayers}} }}} | latitude={{{1|}}} | longitude={{{2|}}} | text = {{#switch: {{{zoom|}}} | 17 | 16 | 15 | 14 |13 | 12 | 11 | 10 | 9 | 8 | 7 | 6 | 5 | 4 | 3 | 2 | 1 | 0 = <div class="magnify" title="Enlarge map">{{maplink|{{{1|0}}}|{{{2|0}}}|zoom={{#expr: {{{zoom|}}} + 1 }} |class=no-icon}}</div> }}{{{name|Map of {{SUBPAGENAME}}}}}<!-- -->{{#ifexist: Template:GPX/{{PAGENAME}} | <small id="GPX-track"> [[Template:GPX/{{PAGENAME}}|(Edit GPX)]]</small>{{GPX indicator}} }}<!-- -->{{#if: {{{staticmap|}}} | <div class="wv-staticMap">[[File:{{{staticmap|}}}|{{#expr: {{{width|400}}} - 2 }}px|border|{{{name|Map of {{SUBPAGENAME}}}}}]]</div> }} }}{{#ifeq: {{NAMESPACE}} | {{ns:0}} | [[Category:Has mapframe]]<!-- -->{{#if: {{{staticmap|}}} | [[Category:Maps with static images]] }}<!-- -->{{#if: {{{align|}}} | [[Category:Maps with non-default alignment]] }}<!-- -->{{#if: {{{height|}}}{{{width|}}} | [[Category:Maps with non-default size]] }}<!-- -->{{#ifexist: Template:GPX/{{PAGENAME}} | [[Category:Maps with GPX indicator]] }} }}</includeonly><noinclude>{{dokumentazioa}}</noinclude> 1amfroocwxc2xz402xu1ij0pbpl4ypf 10 4861 21868 21867 2020-07-11T09:46:50Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki {{Txantiloi dokumentazio azpiorrialdea}} __NOTOC__ __NOEDITSECTION__ <!-- PLEASE ADD CATEGORIES AND INTERWIKIS AT THE BOTTOM OF THIS PAGE --> ===Function=== This template acts as a frame for an external map. Javascript is used to replace "mapdiv" with an iframe. See [[Wikivoyage:How to use dynamic maps]] and [[Wikivoyage:Dynamic maps Expedition]] for more information. ===Usage=== : <code><nowiki>{{Mapframe|1|2|zoom=|height=|width=|layer=|staticmap=|align=|name=}}</nowiki></code> ====Required parameters==== : <code> |1 </code> latitude of the map's centre, valid range: -90.0 to 90.0 : <code> |2 </code> longitude of the map's centre, valid range: -180.0 to 180.0 ====Optional parameters==== : <code> |zoom= </code> zoom level, default=14, valid range: 0 to 18 or auto (0=Earth, 18=city block, auto=showing all markers) : <code> |height= </code> height of map frame, default is 420px - should be at least 370 to provide enough space for the layers menu to expand : <code> |width= </code> width of map frame, default is 420px : <code> |staticmap= </code> static map image, a normal png or svg file : <code> |align= </code> alignment of map frame, default is right (other values are "left" and "center") : <code> |name= </code> name of the location as you want it to appear in the caption - default display is the article title with parent page and disambiguation removed. For an example of this parameter's usage, see [[Amsterdam/Binnenstad]]. : <code> |layer= </code> see [[Wikivoyage:How to use dynamic maps#Mapframe]] ===Examples=== <pre style="white-space: pre-wrap;"> {{Mapframe|51.47766|0.00115}}</pre> <pre style="white-space: pre-wrap;"> {{Mapframe|zoom=auto}} (lat/long is not required)</pre> <pre style="white-space: pre-wrap;"> {{Mapframe|51.47766|0.00115|zoom=14|height=400|width=400}}</pre> <pre style="white-space: pre-wrap;"> {{Mapframe|51.47766|0.00115|zoom=14|height=400|width=400 |layer=W|staticmap=map.png}}</pre> <pre style="white-space: pre-wrap;"> {{Mapframe|51.47766|0.00115|zoom=14|height=400|width=400 |layer=MLSCG|align=center|name=the Binnenstad}}</pre> ===Associated template=== * {{tl|mapshape}} - Used to create a mask, shape or line using data from the OpenStreetMap database; useful for city or region borders, or for showing routes. * {{tl|mapmask}} - Used to create a mask using manually entered latitude/longitude pairs; useful for drawing city or region borders that aren't available from OpenStreetMap. ===Code=== * [[Module:Map]] used to create &lt;mapframe> tag with all of the parameters <templatedata> { "params": { "1": { "label": "Latitude", "description": "Latitude of the map's centre, -90 to 90", "type": "number", "example": "51.47766", "suggested": true }, "2": { "label": "Longitude", "description": "Longitude of the map's centre, -180 to 180", "example": "0.00115", "type": "number", "suggested": true }, "zoom": { "label": "Zoom level", "description": "Zoom level from 0-18 (0=Earth, 18=city block, auto=fit all markers)", "example": "14", "type": "number", "suggested": true }, "align": { "label": "Alignment", "description": "Alignment of the map frame, left/right/center", "example": "center", "type": "string", "default": "right" }, "name": { "label": "Name", "description": "Name of the location as you want it to appear in the caption", "default": "Article title", "example": "the Binnenstad" }, "staticmap": { "label": "Static map image", "description": "A PNG or SVG file to serve as the static map image", "example": "map.png", "type": "wiki-file-name" }, "width": { "label": "Width", "description": "Width of map frame", "example": "400", "type": "number", "default": "420" }, "height": { "label": "Height", "description": "Height of map frame", "example": "400", "type": "number", "default": "420" }, "layer": { "label": "Layer", "description": "List of layers to show, see [[Wikivoyage:How to use dynamic maps#Mapframe]]", "example": "MLSCG", "type": "string" } }, "paramOrder": [ "1", "2", "zoom", "width", "height", "name", "align", "layer", "staticmap" ], "description": "This template acts as a frame for an external map. Javascript is used to replace \"mapdiv\" with an iframe. See [[Wikivoyage:How to use dynamic maps]] and [[Wikivoyage:Dynamic maps Expedition]] for more information.", "format": "inline" } </templatedata> <includeonly> <!-- CATEGORIES AND INTERWIKIS HERE, THANKS --> [[Category:Dynamic map templates]] </includeonly> 9u3b6fo62npyp9q9kxc7h1x0saov29w 0 4863 22362 22066 2020-08-21T12:37:06Z A. P. Azpirotz 1844 /* kari (3. pertsonari) */ wikitext text/x-wiki == Nor-nori-nork taula == {| class="wikitable" |+ Caption text |- ! - !! eni !! iri!! kari !! guri !! zuri !! zier !! kaier |- | nik || | ||dabat, daunat; daunat, dauzkinat|| dakot, dazkot || || dauzut, dauzkizut || dauziet, dauzkiziet|| dabet, dauziet |- | ik || dadak, daztak || || dakok, dakon; dazkok, dazkon || daukuk, daukun; dauzkuk, dauzkun|| || || dabek, daben; dauztek, dauzten |- | karek || dada, dazta|| dauk, daun; dauzkik, dauzkin|| dako, dazko || dauku, dauzku || dauzu, dauzkizu || dauzie, dauzkizie || dabe, dauzte |- | guk || || dabagu (k), daunagu (n)M dauzkiagu (k), dauzkinagu (n) || dakogu, dazkogu || || dauzugu, dauzkizugu || dauziegu, dauzkiziegu || dabegu, daztegu |- | zuk || dadazu, daztazu|| || dakozu, dazkozu|| daukuzu, dauzkuzu || || || dabezu, dauztezu |- | ziek || dadazie, daztazie || || dakozie, dazkozie || daukuzie, dauzkuzie || |||| dabezie, dauztezie |- | kaiek || dadae, daztae || dauiek, dauine; dazkiek, dauzkine|| dakoe, dazkoe || daukue, dauzkue || dauzue, dauzkizue (?) || dauzie, dauzkizie || dabe, dauzte |} == kari (3. pertsonari) == Nik diot: nik dakot Nik dizkiot: nik dazkot Hik diok/n: ik dakok/n Hik dizkiok/n: ik dazkok/n Hark dio: karek dako Hark dizkio: karek dazko Guk diogu: guk dakogu Guk dizkiogu: guk dazkogu Zuk diozu: zuk dakozu Zuk dizkiozu: zuk dazkozu Zuek diozue: zuek dakozie Zuek dizkiozu: zuek dazkozie Haiek die: kaiek dakoe Haiek dizkie: kaiek dazkoe ==Erreferentziak== Arana Luzuriaga, Aitor; Zaraitzuko euskara, Hiria, Nafarroako Gobernua, Hezkuntza eta Kultura Departamentua, 2001, 61. orr. auzeb3ctqhm3algf66aipc5yrpbq1we 0 4864 21930 21929 2020-07-18T15:49:16Z Aioramu 1865 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Urdallueko_harana_mapa.jpg |mapa interaktiboa = |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = Artikutza, Pista, Udallue, Lapurzulo |distantzia = 6,5 km. 2 ordu eta 30 mn. |ingurunea = Artikutza inguratzen duten baso trinkoetan zehar ibilbidea, Enobietako urtegia eta Urdallueko burdinola. |abiapuntua = Artikutza ({{udalerria|Goizueta}}) |nondik hartua = https://www.berria.eus/paperekoa/2575/049/001/2009-03-27/mendia_ibilbidea_urdallueko_harana.htm }} Artikutza inguratzen duten mendien magaletan dauden baso trinko eta sakonetan ezkutatzen dira iraganaren lekuko isilak -Goizuetan dago Artikutza (Nafarroa), baina Donostiako Udalarena da-. Haran estuen bihotzean murgiltzen bagara, egun naturaren altzoan lokarturik dauden historiaren pasarteak irakurri ahal izango ditugu, eta errekastoen urek zizelatu dituzten paraje hauek ezagutuz gero, ohartuko gara mendeetan izan duten garrantzia. Garai bateko jardueren aztarnak aurkituko ditugu bazter guztietan, baita misterioz betetako inguruak ere. Bertako baliabide naturalen ustiapen ugarien eta bizimoduen lekuko izan diren lur hauetan iraganak loak hartu du.<ref>[https://www.berria.eus/paperekoa/2575/049/001/2009-03-27/mendia_ibilbidea_urdallueko_harana.htm''Berria''tik hartua]</ref> == Ibilbidea == '''Artikutza''' Frontoiaren ondotik doan bidea hartu, eta ezkerretik ateratzen den pistatik, Enobietako urtegirako norabidea hartu dugu. Aurrera jarraitu eta bihurgune nabarmen batera heltzean, langa igaro eta eskuinera jo dugu, errekaren ondoan dagoen zubitxora iristeko. Hura pasa eta ezkerrera hartu behar da, eta errekaren ondotik metro batzuk bete. Bide zaharra Otarango pagadian murgiltzen da, sigi-sagan, goraka. '''Otaran''' Artikutzan, hainbat ekosistema aurki daitezke, baina pagadiak dira urtegiaren inguruko lurrak estaltzen dituzten komunitate handienak. Haien azpian eta haien estaldura dentsoa izaki, lurra biluzik dagoela esan daiteke. Orbela eta goroldioa dira han ugari eta nabarmenenak. Zenbait onddo ere aurki daitezke ingurune hauetan. Baina, agian, beren tamainagatik eta hazteko lekuarengatik (pago enborretan), ardagaiak suertatzen dira ikusgarrienak, enbor zaharren apaingarri gisa. Baina pagadiek mundu oso bat ezkutatzen dute, ekosistema honen oreka mantentzen duten biztanleak ugariak izanik. Enbor luzeko pago gazte askok osaturiko pagadi ikusgarri bezain eder honetan murgildurik, orbelak lurra erabat estaltzen du eta tarteka bidea ikusgaitza da. Pagaditik ateratzean, Goizarindik Beltzuntzera doan pista batekin egin dugu topo. Metro batzuk aurrerago, berriz, ezkerrera hartu eta Urdallueko pagadian barneratzen den beste xenda bati jarraitu diogu. Pago enborrean marka gorria. '''Urdallue''' Pagadia zeharkatzen duen bidezidorrari segituz, laster sakanaren hondora iritsi gara. Enborrez eratutako zubitxo bat zeharkatu dugu beste aldera pasatzeko. Urdallueko burdinolarekin eta baserri multzo zaharraren aztarnekin aurrez aurre egin dugu topo. Denboraren poderioz, natura pixkanaka eraikin hauek guztiak estaliz joan da eta egun zail samarra gertatzen da eraikin horien egitura osoa nabarmentzea. Artikutzan lau dira ezagutzen diren burdinola hidraulikoak: Urdallue, Elama, Goizarin eta Artikutzako parajeetan kokatutakoa. Burdinola hidrauliko baten egituran hiru zati dira bereizgarrienak: uharka, arragoa (mineralen kiskaltze labea) eta lantegia. Azken honek oso egitura konplexua zuen; albo batean gurpil hidraulikoak egoten ziren, ardatzak mugiarazteko, eta gurpil horiek gabia eta hauspoa martxan jartzen zituzten. Haiekin batera, besteak beste, langileen bizitokiak, kiskalitako mineral eta egur-ikatzarentzako biltegiak eta Olaetxea edo burdinolaren arrendatariaren bizilekua eraikitzen zituzten. Industria metalurgikoarekin guztiz loturik zegoen ikazkintza izan da paisaia eraldatu duten beste jardueretako bat, eta horren lekuko, pagadietan dauden txondor-plaza (txondorrak eraikitzeko plataformak) ugariak. Ekonomia guztia egurraren inguruan oinarrituta zegoenez, jarduera industrial horrek eragin nabarmena izan zuen Artikutzako basoetan. Gaur egun, paraje hauek isiltasunean murgildurik daude, eta naturak galdutako espazioa berreskuratu du. '''Ubidea''' Baserri multzoa utzi eta sakanaren ezkerraldeko mendialdetik doan bide zabalari jarraitu diogu. Berehala, Lapurzulo esaten zaion meatzaritza ingurura iritsi gara, eta aurrerago, garai batean Ollagarate errekatik Lizarurdiñetako deposituraino ura eramaten zuen ubide bat aurkitu dugu, honek herritik gertu zegoen zentral bat elikatzen baitzuen. Bidea ubidearen ondotik doa depositura iritsi arte. Segidan Lizarurdiñetatik jaisten den pistari segitu diogu eta, seinale zuri eta horiei jarraituz, urtegia inguratzen duen pistara heldu gara. Handik herrira, urtegiaren hormaren ondotik pasatzen den zidorretik jaitsi gara, egurrezko hesolak erakusten duen norabidean. == Jakingarriak == '''Nola iritsi''' Altzibar eta Karrika Oiartzungo auzoak atzean utzi ondoren, Artikutzara igotzen den errepide luzea (13 km) hartuko dugu (GI 3631). Eskaseko atezaindegira iristean, aparkalekua ikusiko dugu, eta langa igaro eta beste zazpi kilometro beteko ditugu auzora heldu aurretik (autoz sartzeko, baimena behar da). '''Baimenak''' Oinezkoentzat sarrera librea da, baina autoz sartzeko, baimena eskatu behar da Donostiako udaletxean. Baimena lortzeko informazioa nahi izanez gero, 943-48 10 30 telefonora deitu behar da. Bizikletaz sar daiteke, baina soilik pistak edota errepideak erabili behar dira. == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Berriatik hartutako ibilbideak]] qyesga4l6vbsymftwk34yuxqshz4c3h 0 4865 35747 35746 2021-11-08T07:36:15Z Ksarasola 1603 /* Otalazelaiko hariztia */ wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa =Eleizgarai bidea Aretxabaleta.png |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Aretxabaleta}}, Aretxabaletako Kanposantu atari erromanikoa, Elesgarai baserria, Oro auzoa, Iturralde baserria, Larrino elizatea, San Kristobal eliza, Urkulu urtegia, Intsusiaga baserria, Aozaratza elizatea, Torrena, Matikua eta Iregikoa baserriak, San Joan Bataiatzailearen eliza, Otalora dorretxea, Otalorazelaiko hariztia |distantzia = 7,0 km. 2,5 ordu |ingurunea = Urkulu urtegia |abiapuntua = Aretxabaleta |nondik hartua = [https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/turismoa/topogida/TOPOGIDAeus.pdf|Aretxabaletako Topogida ] }} {{udalerria|Aretxabaleta}} herriaren inguruan dauden 6 ibilbide nagusietako bat da hau, Urkulu urtegira ipar-aldetik, Oro eta Larrino auzoetatik, hurbiltzen dena. Gero urtegia utzita beste bide batetik jaisten da herrira hiru puntu ikusgarri erakusten: Aozaratza elizatea, Otalora dorretxea, eta Otalorazelaiko hariztia. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Topogida — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/turismoa/topogida?set_language=eu|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-07-19}}</ref> == Ibilbidea == <gallery mode="packed" heights="160px"> Aretxabaletako hilerria.jpg|Aretxabaletako hilerria Aretxabaletako Eleizgarai bideko baserria.jpg|Eleizgarai bideko baserria (Elesgarai) Aretxabaletako Oro auzoa.jpg|Oro auzoa. Iregikoa baserriko garbilekua Aretxabaleta, Larrino elizatea.jpg|Larrino elizatea </gallery> ===Aretxabaletako Kanposantua=== Kurtzebarri eskola atzetik doan bidegorritik abiatuko gara Arrasateko norabidean. Bidegurutzean eskuinerantz hartuz aldapan gora aurrez aurre aurkituko dugu hilerria. 1810. urtera arte Bedarretako San Migel eliza erromanikoa egon zen bertan. Egun, kontserbatzen den zati bakarra da hori, kanposantuan jarritako atari erromanikoa da. Ibilbide guztian zehar marra zuri eta horiek gidatuko gaituzte. ===Elesgarai baserria=== Kanposantu ezkerreko bidea hartu eta 400 metrora aurkituko dugu. Baserri hori, garai batean Oron egondako San Joan Bataiatzailea eta San Martingo ermiten, egun baserriak, arrasto toponimiko bakarrenetarikoa da. ===Oro auzoa=== Gorantz eta eskuinerantz doan pinudi arteko pista jarraituta Oro auzoko Iregikoa baserrira iritsiko gara. Aipatzekoak dira, baserri horren pareko harrizko garbilekua eta Iturralde baserriak duen auzoko armarria. Garbilekuko iturritik eskuinerantz doan errepidea jarraitu 100 metrora lurrezko pista hartzeko. Bertan panoramika ederrak daude. ===Larrino elizatea=== Lurrezko pistatik aurrera jarraituz, bidegurutze batekin egingo dugu topo; hemen, zuzen jarraitu pinudian zehar, Larrinoko errepidera heldu arte. Mendi bidearen azken zatian, erromesbidearekin elkartuko gara. Errepidea ezkerrerantz jarraituz, elizateko San Kristobal elizara helduko gara. Horrek, hiru aldare ditu, erdian San Kristobalena. Elizateko hainbat lekutatik, Urkuluk eskaintzen dituen ikuspegi ederrez goza daiteke. <gallery mode="packed" heights="160px"> Aretxabaletako Urkulu urtegia.jpg|Urkulu urtegia Aretxabaletako Aozaratza elizatea.jpg|Aozaratza elizatea Katu bihurria.jpg|thumb|Otalorazelaiko katu bihurria Otalora dorretxea Aretxabaletan.jpg|Otalora dorretxea Otalorazelaiko hariztia.jpg|Otalorazelaiko hariztia </gallery> ===Urkulu=== Larrinoko errepidea jarraitu bidegurutzearekin topo egin arte; hemen eskuinaldera doan bidea hartu, Intsusiaga baserriaren ondotik igaro eta zuzen jarraituz, Urkulura iritsiko gara. ===Aozaratza elizatea=== Erromesbidea ezker aldean utziz, urtegia inguratzen duen bidea jarraituko dugu. 450 metrora eskuinerantz doan bidexkatik joko dugu, Aozaratza elizateko Torrena baserrira heltzeko. Errepidea gurutzatuz, Matikua (egun jatetxea) eta Iregikoa baserriak daude. Ondoan, San Joan Bataiatzailearen eliza. ===Otalora dorretxea=== Bidegorria jarraitu eta 500 metrora Monumentu Historiko Artistikoa den jauregi horretara helduko gara. <gallery mode="packed" heights="150px"> Aretxabaleta Otalora aldea 10 25 48 680000.jpeg|Dorretxea. Atzean Aloña Mendi, Orkatzategi, Ametzueta eta Kurtzeberri mendiak </gallery> ===Otalazelaiko hariztia=== Bidegorria utzi eta bidea zuzen jarraituz, [[w:Otala_Zelai|Otalazelai]] (edo ''Otalora Zelai'') atsedengune paregabe horretara iritsiko gara. ===Ibilbidearen amaiera=== Agerre baserritik beherantz, Aretxabaletako herria inguratzen duen saihesbidearen gainetik eta 200 metrora, ibilbidearen hasierako puntura helduko gara <gallery mode="packed" heights="150px"> Aretxabaleta Otalora aldea 10 25 15 029000.jpeg|Otaloratik hegoalderako ikuspegia </gallery> == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:Aretxabaleta||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Kanpo estekak == * [https://www.flickr.com/photos/38892589@N02/albums/72157715171608246 Eleizgarai bidea] 300 argazkitan (Flickr, lkontratua90) [[Kategoria:Ibilbideak]] 60300b6kxhmlty791ytmx8itrf0ayg5 0 4866 22417 22416 2020-08-25T12:17:17Z A. P. Azpirotz 1844 /* Berrus (Kristo sortzen duzu gaur) */ wikitext text/x-wiki <big>'''Zaraitzu Kantuz taldeari esker igo dira abesti hauen letrak eta historia Wikipediara.'''</big> == Atharratze xauregian == [[File:Tardets - Place centrale - 1.jpg|thumb|Tardets - Place centrale - 1]] '''Abestiaren historia:''' Zuberoan kokatzen den erromantze zahar eta ospetsua, Behe Nafarroan eta Lapurdin ere kantatua, baita Nafarroa Garaian ere. Abestiaren bertsio hau Angel Irigaraik bildu zuen Otsagiko Ramona Landarengandik. '''Letra''' Atharratze xauregian zitroina da loratzen Dongarayeko primiak batño du galdetzen repostia izan emen du eztirela ondu ontzen direnean batño izanen du. Aitak, zuk saldu nuzu idi bat bezala baia abandonatu ez izanik bezala. ama bizi uken banu aita, zu bezala, eninduzu, ez juanen Espainian barna baño bai ezkonduren Atharratze Salala. Aizpa, xantzi dezan xantzi xarpa berdea nik ere xantziren diñat mosolin xuria engoitik una duken gure jaun gaia. Abil eta erran izozu eri nizala zazpi urte untan oyean nizala. Nik erranagatik eri zinala bera xinen duzu, bai, zu ziren lekura. Jinko onak dagizula egun on. nere Klara maitea Bai eta zuri ere Dongarayeko primia. Bidean enzun dizut eri zirela eri izateko sobera eder zira. Aita, goazen, goazen alegerarik etxera jinen zira begiak bustirirk begiak bustirik eta ni tonban sarturik. Atharretzeko ezkilak bere doñez sonatzen eta andere Klara erritik partitzen ango txipi-aundiak beltzez dira bestitzen. Aizpa, goazen goazen goyen goyen salala andik so eginen yagun den iparra ala egoa iparra baldin bada Salari goraintzi ta hegoa baldin bada Dongarayeko primiari. ==Axuri beltza == '''Abestiaren historia:''' Resurreccion Maria Azkuek Jaurrietako Gregoria Zabalaren bidez bildua. Unaien dantza bezala gogoratzen zuen Benigna Sariok. J.A. Urbeltz eta Marian Arregik koreografia diseinatu zuten eta 1968an estreinatu. [[File:Axuri beltza (6518266125).jpg|Axuri beltza (6518266125)]] '''Letra''': Axuri beltza ona duk baina xuria berriz hobea dantzan ikasi nahi duen horrek nere oinetara begira. Zertan ari haiz bakar dantzatzen agertzen gorputz erdia? Su ilun horrek argitzen badik agiriko haiz guzia Axuri beltza ona duk baina… Axuri beltza ona duk baina… Zertan ari haiz bakar dantzatzen agertzen gorputz erdia? Su ilun horrek argitzen badik agiriko haiz guzia. Axuri beltza ona duk baina xuria berriz hobea dantzan ikasi nahi duen horrek nere oinetara begira == Berrus (Kristo sortzen duzu gaur) == [[File:Madonna and Child with Two Angels, by Francesco Granacci, 1495, tempera on wood - Portland Art Museum - Portland, Oregon - DSC09030.jpg|thumb|Madonna and Child with Two Angels, by Francesco Granacci, 1495, tempera on wood - Portland Art Museum - Portland, Oregon - DSC09030]] '''Abestiaren historia''': Otsagabiko Gabon kanta. Berrus hitzarekin hasten, Berrus du izena eta izen hau Verbum hitz latinetik dator. Zaraitzuko euskararen ikerlariek aldaera dezente bildu dute, hitz batzuk aldatuta edo estrofen zenbakia aldatuta. Bertsio hau aldaera horiek guztiak biltzen saiatu da eta, besteak beste, lagun hauei esker iritsi zaigu kanta: Ramona Landa, Engracia Adot, Irene Goiena Intxusta, Salvador Napal, Martín Ochoa, Josefa eta Iñaki Zoko, Isidora Paskualena, Patxi Viscarret, Julio Gúrpide. '''Letra:''' Ai, Marian! Kriston sortzen duzu gaur alegra giten guziok gaur Kriston sortzen duzu gaur dantza giten guziok gaur. Natibitate gabean ollarrak kantatu zuenean Ama seme maiterik zauden bi abere sanduen artean. Verbum caro factum est Maria beti birjiñe Verbum caro factum est Maria birjiñanganik. Kristo xin da mundura gure reskatatzera disponi giten kristioak Jesuskristoren adoratzera. Verbum caro… Joxe txatarrak berotzen Maria tximuak edatzen ordu kartan ari men ziren seme on baten troxatzen seme on baten troxatzen eta Jesukristoren bestitzen. Verbum caro…. Beleneko portalea Portale famatua Non baitago sortrik Gure salbatzalea Gure salbatzalea eta Munduko Redentorea. Verbum caro… Irur arzaya fan ziren Beleneko portalera Ama Birjina ikusi zuten bere seme bularrean. Verbum caro… Orienteko erregeak izarrak giaturik adoratu zuten Jesus Jaungoiko eta gizon eginik. Verbum caro… Bigarren bisitara irur erregek in zuten mirra, inzienso eta urrea guziok ofrezitu zuten. Verbum caro… Konsideratu bear dugu biotz guziarekin zer otza igare zuten Jesus bere amarekin. Verbum caro… Etxe kontan bai ardo guk etxakin zomana dugun dugun txorta bana xakiteko zomana. Verbum caro… Natibitate gabean zeruek idiki zuten etxe kontako etxekoandrea kan sar baledi. Amen. ==Gaur iote== '''Abestiaren historia''': erronda abestia, inauteriko puska biltza. Hasierako esaldi Ezkarozen erabiltzen da erronda hasteko. Lehen bi estrofak Espartzan dagoen Balisa etxeko Gabriel Arozena Biscarretek eman zituen, 1983. urtean, 67 urte zituela. Geroago, hirrugarren estrofa gehitu zen Zaraitzuko inauteriaren pertsonaien izekein. eta Otsagin ohikoa den “Tia, txula” esaldiarekin. Musika: César Arméndariz. '''Letra:''' Emakunde eguna dela, txula bat emateko! Gaur iote, gaur iote Zinkuentañan arroltze, abaldu eta ez ase biaramonean kain gose. Babalili, babalili, babalili emakunde egunda dela txula, txula. Babalili, babalili, babalili, babalili tia, tia, txula, txula. Txantxo eta zarratrako puska biltzan bagatoz toriko, moro, mumuzarko mozorratrik guziok. Babalili, babalili, babalili emakunde eguna dela txula, txula. Babalili, babalili, babalili, babalili, tia, tia, txula, txula. == Santibatek andere == '''Abestiaren historia''': erronda-kanta, etxez etxe eta askari eske ibiltzen inauterietan edota matatxerrian kantatzen dena. Lehen bi estrofak R. M. Azkuek Salvadora Zabalarengandik hartu zuen. Gainerako estrofak Beorlgikoak dira (Behe Nafarroa). '''Letra:''' Santibatek andere aurten bezala gero ere Santibatek egortzen gaitu txingarketa gu ere. Eztugu nahi urdea ez eta ere erdia kostumako legeatik liberako zatia liberako zatia eta gerrenaren betea. Kaderan zaude yarririk koloreñoak gorririk eni xingarraren emaitera yeiki bazinte hortik. Eman duzu nobleki konpaiñiak ere badaki Parabisuan sar zaitela zure familiarekin. Xoria dago pinpirinetan etxe huntako leioetan zazpi zezen ilen tuzte primu horren eztaietan zortzigarrena toleaturen konpaiñiaren ohoretan. Goazin goazin hebentik hemen eztiagu xingarrik etxe huntako gazitegian saguak umeak azten tik. ==Tukutun arina (koplak)== '''Abestiaren historia''': umerozko hiru kopla. Lehen kopla R.M. Azkuek Igariko Juana Maria Iriarterengandik jaso zuen. Bigarren kopla Ezkarozeko Martina Sanperrek kantatu zion Azkueri eta, bertsio honetan, Ezkarozeko esaera bat gehitu zaio: “Emazte dantzari, gizonak xokari…"”. Hia da. César Armendariz-ek egin zuen musika-moldaketa. '''Letra:''' 1) Auntzak eder txintxekin krabestua murluekin oraiko mutil zarrak tabernala kartekin. 2) Tukutun tukutun tukutun arina zomana saltzen duzu dozena sardina amalauna marabedi prezio jakina orretan nai ezpadu zer fanztexu altzina. Tukutun tukutun tukutun arina emaztek dantzari, gizonak xokari gizonak dantzari, emaztek xokari Zaraitzun tukutun ta tukutun arina! 3) Ni faten faten niz, faten alorriala txula pixka bateki, txula pixkateki eta ene emazteak etxe barnean zer xaten duen eztakit, eztakit eztakit. Tukutun tukutun tukutun arina emaztek dantzari, gizonak xokari gizonak dantzari, emaztek xokari Zaraitzun tukutun ta tukutun arina! == Uberri == [[File:Vitoria - Belén navideño del Parque de la Florida 55.jpg|thumb|Vitoria - Belén navideño del Parque de la Florida 55]] '''Abestiaren historia''': erronda gabon-kanta, oso zabaldua Zaraitzuko ibarrean aldaera txikiekin. Egun, Espartzan kantatzen da. Honako lagun hauek eman zuten abestiaren letra: 1930. urtea baino lehen, Eaurtako (Jaurrietako) Niceto Remondeguik eta Ezkarozeko Paulo Mikeleizek R.M. Azkueri (1930); J.M. Satrustegi jaso zuen Espartzan 1967an, herri berberean, Koldo Artolak Brigida Beumonti (1988) ea Nikolas Elarre Senberoizi (1992); Aitor Aranak Ezkarozeko Antonia Garciari 2000. urtean. Honetz gain, Koldo Artlak Orontzeko Sebero Azkoitiri (1993) eta Ino Andueza Iriarteri (2003); Eaurtan Javiera Urralburu Mikeleizi (1998). '''Letra:''' Eguberri, Eguberri, gaur dela Eguberria, guzien Jauna sortu dela dugunaren berria. Oriontzetik oriontziala izarraren argia, izarra da señalea erdi dela Maria Erdi dala Maria? Mariak sortu du semea, aren semea txikin asi da mundu guziaren betea. Maria tximien edatzen eta Joxe txatarren berotzen aur eder baten troxatzen eta Jesukristoren beztitzen. Irur erregek eman zuten gure Jaunari presente, batek urre, bertziak mirra, irurgarrenak inzienso. Guazen guziok Belenera adoratzera Jesusen, erdenen dugu, erdenen, guzien, Jauna Belenen Beleneko idia, idi guzien zaldia, gaur sorturik kemen dago guzien salbatzalea Baratze kontan laur ardi laurek zortzi begarri, egundaño ez dut izan orai bezain egarri. Etxe kontan bai ardo guk etzakin zomana, edaukixu koxu bana xakiteko zomana. Ematekoz eman zazu, kemen zertan gauzkizu? bortuan elur ari diozu zangoak ozten ziauzkizu. Baratze kontan belar on, gabak eman laur oron, etxe kontako nagusi eta andrier Jaunak eman zala gaba on. Kukubitate! Natibitate! gaberdian ollarra kantarl artzaia belarri, neskatxa dantzari... Argi, argi, mundu guziari! ==Urteak zomat egun tu== '''Abestiaren historia''': erromantze/eresi honek Ezkarozeko hainbat mutilen arteko liskarra kontatzen du. Resurrección María Azkuek Javiera Gorriri bildua, Udrazpe Etxean, Ezkarozen. [[File:Ezkaroze.JPG|thumb|Ezkaroze]] '''Letra''': Urteak zomat egun tu? Sorrak kainbat zinta tu erdiak ditu Probidoreanak beste erdiak Urttik emanak. Ama edazu atorra, benturaz sekulakoa bizi denak orti- izanen du Bazkoak oilaritea. Pedro Karlos Mendi aur gazte ogei eta bi urte, irurgarrena bete gabe Iruñara preso daramate. Iruñako kartzela Nafarroan den handiena Ezkarozeko irur mutil gaztek ongi gozatu dutena. Gozatu bai gozatu seira ilabete pasatu seira ilabeta pasatu eta berrogeira otxin pagatu. Bornas eta Algarra Atxiri eta Xandua kaiek laurek dirabilaie Ezkarozeko herria. Orraxea ezpelez Ortzak ditik exurrez Frandontzeneko nausi makurrak irakitzen du gezurrez. ==Xinkoak dizula egun on== '''Abestiaren historia''': hainbat urte erregearen zerbitzupean egon ondoren, etxeratzen den zaldunaren erromantzea dugu hau. Otsagabiko Simona Ibañezengandik bildu zuen R.M. Azkuek. '''Letra''': Gizona (g) Xinkoak dizula egunon andere aurena Andrea (a) Bai eta zuri ere galaia zalduna. g) Bokata latsan ari zira andere aurena? a) Ekusi badukezu galaia zalduna. g) Eskuak gorri gorri tuzu andere aurena a) Uran barnean inik galaia zalduna. g) Orai non tuzu senarra andere aurena? a) Erregeren serbitzuan galai a zalduna g) Zomat denbora fan zela? andere aurena a) Orai zortzi urte galaia zalduna g) Eztuzie familiarik andere aurena? a) Bi alabatto tit galaia zalduna. g) Aurrak non tuzu goizean andere aurena? a) Eskolan tit biak galaia zalduna. g) Senarrari fan zenean zer-eman zinakon? a) Seta mokanes bat nik eman niozun. g) So egizu ea kau denez andere aurena a) Iduria dukezu kura bera dela. Kura ta bera tuzu kau, o Margarita La, la, la……….. t4hzti3kw9aldfvj81xq2dwcjkp5q66 0 4867 23334 22032 2021-03-08T09:30:10Z CommonsDelinker 28 Removing [[:c:File:Aretxabaleta_UretsenBidea_Mapa.png|Aretxabaleta_UretsenBidea_Mapa.png]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Túrelio|Túrelio]] because: [[:c:COM:L|Copyright violation]]: Based on a ©GoogleEarth aerial image from December 2009. wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Aretxabaleta}}, Mendiola, Altziniturri, Areantza, Urkulu, Bolinaga |distantzia = 10,5 km. 3 ordu |ingurunea = Urkulu urtegia |abiapuntua = Aretxabaleta |nondik hartua = https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/turismoa/topogida?set_language=eu | Aretxabaletako Topogida }} {{udalerria|Aretxabaleta}} eta {{udalerria|Eskoriatza}} herrien inguruan dauden ibilbide nagusietako bat da hau, Urkulu urtegira hegoaldetik, Mendiola eta Areantza auzoetatik, hurbiltzen dena. Gero urtegia utzita beste bide batetik jaisten da herrira Areantzako abeletxetik eta Bolinaga auzotik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Topogida — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/turismoa/topogida?set_language=eu|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-07-19}}</ref> == Ibilbidea == ===Otalora bainuetxeko uretsa=== Aretxabaletako anbulategi ondotik igarota aurkituko dugu bainuetxeko uretsa, Deba ibaiaren ondoan. Uretsa esaten zaio sufre kontzentrazio altuko iturriari. Hori, bainuetxetik geratzen den arrasto bakarrenetarikoa da. Egun ez du ur jariorik. Ibilbide guztian zehar marra berde eta zuriek gidatuko gaituzte. ===Ibarrako uretsa=== Herriko plaza zeharkatu eta Eskoriatzarantz doan bidegorria jarraituko dugu Urkuluko oinezko sarbidera iritsi arte. Alboan, sufrezko iturria dago garai bateko Bainu Zaharren oroigarri gisa. Ur hauek gaitz batzuen kontra erabili ziren eta oraindik ere oso ur estimatuak ditugu. ===Bainuetxeko Garbilekua=== Gorantz lantegi artetik doan errepidea jarraitu eta eskuinerantz doan pistatik gora egingo dugu. Pistatik 20 metrora eta eskuinera, lizar bakan batzuek harrera egiten diote Bainuetxetik geratzen den arrasto bakarrenetako horri. ===Iturriondo parkea=== Hareazko pistatik gorantz eginez parke horri harrera egiten dion panela aurkituko dugu. Zuhaitz eta zuhaixka espezie ezberdinez osaturiko parkean zehar murgilduko gara. Hemendik irtetean, aurrez aurre Kurtzebarri, eta ezkerrean Orkatzategi, Amezkueta eta Iruatxeta mendiak bistan ditugu. Berehala, harrizko uhaska batekin egingo dugu topo. <gallery mode="packed" heights="160px"> Idezidorra Bolinagan. Aretxabaleta, Eskoriatza.jpg|Mendiolara igotzeko bidezidorra. Iturria Mendiolan 08.jpg|Iturria Mendiolan Mendiola 09.jpg|Mendiola </gallery> ===Mendiolako elizatea=== Hareazko pista bukatzean, Arientzako Bolinaga auzorantz doan errepidea hartuko dugu eta 400 metrora, Arantzasarrri baserria ezkerrean utzita, eskuinerantz doan herribidetik gora egingo dugu, ziburua gaindituz. Bertan, Udalaitz, Muru, Anboto, Orixol, Apotza, Untzila, Kurtzebarri eta Atxorrotzeko ikuspegi ederra. Ibilbidea jarraituz, Mendiola elizateko Olabena baserriaren ondora iritsiko gara. ===Mendiolako iturria=== Elizbidea jarraituz San Joan Bataiatzailearen elizara iritsiko gara. Elixakoa baserriaren parean mineral ugariko2iturri hori aurkituko dugu. Eskuin aldean, elizateko kanposantua. <gallery mode="packed" heights="160px"> Mendiola, San Joan Bataiatzailea, Eskoriatza.jpg|Mendiola, San Joan Bataiatzailea Eliza Arrano Mendiolatik 03.jpg|Arranoa Anboto, Mendiola, Aretxabaleta, eta Udalaitz.jpg|[[Anboto]], [[Mendiola (Eskoriatza)|Mendiola]], [[Aretxabaleta]], eta [[Udalatx|Udalaitz]]. </gallery> ===Bertako basoa=== Errepidea utziz eta burdinazko langa gaindituz goranzko larreen arteko bidezidorretatik zehar, mandobidera iritsiko gara. Ezkerrerantz jarraituz, bertako zuhaitzez osaturiko basoan sartuko gara. ===Altziniturri=== 400 metro egin ondoren mandobidea utzi eta beheranzko basopista jarraituko dugu. Kilometro erdira beste bidegurutze batean zuzen jarraitu egurrezko hesia ikusi arte. Hesia pasatu eta gaztainondoetatik gertu, errekastoaren beste aldean, Arientza elizateko Altziniturri uretsa aurkituko dugu. Analizatu gabeko urak dira baina bere usain eta zaporean erraz antzematen da bere nortasun sufretsua. <gallery mode="packed" heights="160px"> Pinua Mendiolatik 06.jpg|Pinudia Mendiolan Areantza Urkulu 14.jpg|Areantza auzoa eta Urkulu uharka Kurtzebarri eta Areantza auzoa.jpg|Areantza auzoa eta Kurtzebarri mendia Udalaitz Mendiolatik 12.jpg|[[Udalatx|Udalaitz]] eta [[Aozaratza]] auzoa [[Areantza|Areantzatik]] </gallery> ===Areantzako bide zaharra=== Altziniturritikirten eta beherantz, Intxaurbe baserri albotik igaroko gara. Ezker aldean, Iturrikoroma iturria eta eskuinerantz joanda, Areantzako Natibitate eliza eta Kanpai eskola. 150 metrora, eskuinean dagoen bide zaharretik, Matxiniturrira ailegatuko gara. <gallery mode="packed" heights="160px"> Altziniturri Mendiolatik 04.jpg|Areantzako Altziniturri uretsako kartela Areantzako Altziniturri.jpg|thumb|Areantzako Altziniturri uretsa. Aitzorrotz Mendiolatik 13.jpg|[[Areantza|Areantzako]] elizako aldaba Aitzorrotz Mendiolatik 05.jpg </gallery> ===Areantzako abeletxea=== Bainuetxeko bidetik jaitsi eta 400 metrora, hareazko bidezidorra hartu eta Arientzako errepidera helduko gara. Inguru honetan esne behien jarduera garrantzitsua dago. Nekazari horiei esker Urkuluko paisaia eder mantentzen da. ===Bolinaga auzoa=== Areantzako nekazal etxe eta baserri arteko errepidea beherantz jarraituz helduko gara. Aipatzekoa da bertan dagoen Bolinagako errota baserria. Oraindik ere ubidea ikusten da baserriaren beheko aldean. Ondoan harrizko uhaska bere iturriarekin. Puntu honetatik aurrera bide bera jarraituz, ibilbide hasierara helduko gara. <gallery mode="packed" heights="160px"> Mendiola 10.jpg Katu Bolinaga 11.jpg|Katua Bolinagan Karduak Mendiola.jpg|Karduak Areantzan Leihoa Bollinagan.jpg|Leihoa Bolinagan Baserri eta ardiak Eskoriatzako Mendiolan.jpg||Bolinagako baserria </gallery> <gallery mode="packed" heights="150px"> Aretxabaleta Otalora aldea 10 25 15 029000.jpeg|Otaloratik hegoalderako ikuspegia </gallery> == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:Aretxabaleta||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:Eskoriatza||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> [[Kategoria:Ibilbideak]] 42gfm13qal8j4eeta0tdmf9wt3hnnhp 0 4868 21960 2020-07-20T18:26:25Z Theklan 125 Theklan wikilariak «[[Euskal Herriko bidaia-gida/Ibilbideak/Pottokaren hegoaldeko bidea]]» orria «[[Euskal Herriko bidaia-gida/Ibilbideak/Pottokaren bidea]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Euskal Herriko bidaia-gida/Ibilbideak/Pottokaren bidea]] k8wlwj1l4iy95z4yhwaleavtl7qwzgl 10 4869 22591 22533 2020-09-14T11:31:01Z Lainobeltz 1286 /* Erabilpena */ wikitext text/x-wiki {{Txantiloi dokumentazio azpiorrialdea}} === Erabilpena === __NOTOC__ <pre>{{Jan | eu-maila = | irudia = | izena = | alt = | url = | emaila = | helbidea = | lat = | long = | norabideak = | telefonoa = | tollfree = | fax = | checkin = | checkout = | prezioak = | azkenedizioa= | edukia = }}</pre> '''eu-maila''' balioa '''berdea''' bada [[File:Symbole-eu BERDEA.png|30px]] irudia agertuko da, '''laranja''' bada [[File:Symbole-eu LARANJA.png|30px]], eta '''gorria''' bada [[File:Symbole-eu GORRIA.png|30px]] 566y5jc9kx7qte1h41u4eg6rsbkr9p5 0 4870 22033 22030 2020-07-26T08:48:00Z Ksarasola 1603 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = |mapa = Urkuluko itzulia Aretxabaleta.png |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Aretxabaleta}}, bainueteko bidegorria, presa, hegaztien behatokiak, Goroeta Areantza eta Bolinaga auzoak etaIturriondo parkea |distantzia = 12,4 km. 3 ordu |ingurunea = Urkulu urtegia |abiapuntua = Aretxabaleta |nondik hartua = [https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/turismoa/topogida/TOPOGIDAeus.pdf|Aretxabaletako Topogida ] }} {{udalerria|Aretxabaleta}} herriaren inguruan dauden 6 ibilbide nagusietako bat da hau. Aretxabaletatik uharkara hurbildu bide gorriari jarraituz, eta Urkulu urtegiari itzulinguru bat egiten zaio beti ere ur ertzetik gertu. Aretxabaletatik irten gabe, aukera dago Matxiniturriko parkinetik abiatu eta bukatzeko, baina horrela bidegorriko ingurune natural aberatsa ikusi barik geratuko da. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Topogida — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/turismoa/topogida?set_language=eu|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-07-19}}</ref> == Ibilbidea == Urtegiaren perimetro osoak 7 kilometro ditu, "Urkuluko itzulia" izena duena. Urtegitik ateratzen dira beste bide batzuk ere, inguruko auzo hauetara doazenak: [[w:eu:Mendiola (Eskoriatza)|Mendiola (Eskoriatza)]] , [[w:eu:Bedoña|Bedoña]] ([[w:eu:Arrasate|Arrasate]]) eta [[w:eu:Arantzazuko santutegia|Arantzazu]] ([[w:eu:Oñati|Oñati]]).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Topogida — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/turismoa/topogida?set_language=eu|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-07-19}}</ref> <gallery mode="packed" heights="160px"> Fitxategi:Urkulu Aretxabaleta 01.jpg|Mapa Fitxategi:Urkulu Aretxabaleta 03.jpg|[[w:eu:Otalora dorretxea|Otalora Dorretxea]] Fitxategi:Urkuluko uharka 04.JPG </gallery> ===Bainuetxeko bidegorria=== Urkulu urtegira daraman bidegorriaren hasieran dago. Hemendik abiatu eta 2 kilometrora urtegira iritsiko gara; eskuinean Matxiniturri iturria. Lehenago bide erdian edo [[w:eu:Otalora dorretxea|Otalora dorretxea]] ikusi dugu eskuinaldean goian, eta urrerago [[w:eu:Aozaratza|Aozaratzako]] Eliza. ===Urkulu urtegia=== Urkulura heltzean bera inguratzen duen bidegorri eta errepidearekin egingo dugu topo. 1980. urtean eraikitako urtegi horrek, [[w:eu:Debagoiena|Debagoieneko]] udalerri guztiak eta Eibar herria, urez hornitzeaz gain, atxabaltar eta inguruko herritar askori aisialdiaz gozatzeko aukera ematen die. Ezkerretara, Iraeban baserria, egun, monumentu izendatua. <gallery mode="packed" heights="160px"> Fitxategi:Urkuluko uharka 05.JPG|Behatokitik [[w:eu:Udalatx|Udalaitz]] Untzilaitz Urkulutik.jpg|Larrinotik [[w:eu:Udalatx|Udalaitz]] Fitxategi:Urkuluko uharka 02.JPG|[[w:eu:Aboto|Anboto]] bukaeran </gallery> ===Egokitutako Bidegorria=== [[w:eu:Areantza|Areantza]] elizatera doan errepidea eskuinean utzita, aurrez aurre dugun bidegorritik hasiko gara Urkuluko itzulia egiten. Goroetako elizaurrera heltzen den bidegorri zati hori, urritasunak dituzten pertsonentzat egokituta dago. ===Baserrien artelana=== Urkulu urtegia eraikitzean, ur azpian desagertutako baserrien omenez egin zen. Bertan, umeentzako jolasak daude. Metro gutxi batzuk lehenago [[w:eu:Goroeta|Goroeta]] elizatea ezagutzeko aukera dugu. Bertan Santiago eliza da aipatzekoa, XVI.mendean [[w:eu:Perez de Sardaneta|Perez de Sardaneta]] atxabaltarrak eginiko erretaula polikromatuagatik. Mundu osoan ez da ezagutzen Santiago apostoluari espresuki eskainiriko erretaularik. Bestalde, ezin da ahaztu, elizate honetako Mendiaretx baserri ondoan dago inguruko Ametz multzo garrantzitsuena. <gallery mode="packed" heights="160px"> Fitxategi:Urkulu Aretxabaleta 06.jpg|[[w:eu:Goroeta|Goroetako]] baserriak Fitxategi:Urkulu Aretxabaleta 02.jpg|Belar bolak Fitxategi:Urkulu Aretxabaleta 04.jpg|[[w:eu:Goroeta|Goroetako]] baserriak </gallery> ===Urkulu erreka=== Urkulu urtegiko ur emari garrantzitsuenak Bolibartik eta erreka horretatik datoz. ===Urtegiko behatokia=== Bertatik ikusten den panoramika ikusgarria da. Parean Urkuluko irla, oso garrantzitsua gordetzen duen biodibertsitateagatik. <gallery mode="packed" heights="160px"> Fitxategi:Urkulu Aretxabaleta 13.jpg|Goroeta pasata Fitxategi:Urkulu Aretxabaleta 09.jpg|Behatokitik Fitxategi:Urkulu Aretxabaleta 07.jpg|Presa eta [[w:eu:Kurtzebarri|Kurtzebarri]] Fitxategi:Urkuluko uharka 03.JPG|Uharkako irla </gallery> ===Presa=== Urtegiaren uren erregulaziorako eraikia. Beherantz joanda, urtegiko araztegia dago. Inguruko pistetatik, [[w:eu:Oñati|Oñatiko]] Zubillaga auzora edota [[w:eu:Arrasate|Arrasateko]] Bedoña elizatera joan daiteke. ===Hegaztien behatokiak=== Lehenengoa presatik 350 metrora dago, bigarrena berriz, [[w:eu:Aozaratza|Aozaratza]] elizatean. Hortik bidegorria jarraitu urtegiko perimetro osoa egin arte. ===San Bixente ermita=== Matxiniturri iturriaren atzeko eskuineko bidea jarraituz, [[w:eu:Areantza|Areantzako]] elizatera helduko gara. Bertan Kanpaijole eskola dago. Aurrera eginez, 600 metrora, eskuineko pistatik gora joan eta muino batean aurkituko dugu ermita eder hau. ===Bolinaga auzoa=== Arientzako Mitarte Garai nekazal etxe albotik doan bidea beherantz jarraituz helduko gara. Aipatzekoa da bertan dagoen [[w:eu:Bolinaga|Bolinaga]] Errota baserria. Errepidetik beherantz jarraitu eta bidegurutzean, eskuinera doan hareazko pistatik gora joan. ===Iturriondo parkea=== Berehala Iturriondo parkean sartuko gara. Bertan, zuhaitz eta zuhaixka espezie asko daude. Beherantz jarraituta, hasierako puntura iritsiko gara. <gallery mode="packed" heights="160px" caption="Urkulu uharkako landare eta fauna txikiko ale batzuk">> Fitxategi:Urkulu Aretxabaleta 12.jpg|[[w:eu:Atxapar|Atxapar]] loreak Fitxategi:Urkulu Aretxabaleta 05.jpg|Barraskiloak Fitxategi:Urkulu Aretxabaleta 11.jpg|[[w:eu:Tximeleta|Tximeleta eta [[w:eu:Masusta|mazusta]] loreak Fitxategi:Urkulu Aretxabaleta 08.jpg|Loreak Fitxategi:Urkulu Aretxabaleta 14.jpg|kardu loreak eta intsektua </gallery> == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:Aretxabaleta||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Kanpo estekak == * [https://www.flickr.com/photos/38892589@N02/albums/72157715223939752 Aretxabaleta Urkulu Uharka] 70 argazkitan (Flickr, lkontratua90) * [https://www.flickr.com/photos/38892589@N02/albums/72157715171608246 Eleizgarai bidea] 300 argazkitan (Flickr, lkontratua90) [[Kategoria:Ibilbideak]] rspbazwdarha70dld7o3ebig23e0mtj 0 4871 23345 22043 2021-04-05T09:44:55Z Gartxoak 1523 /* Irudiak */ wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = Gatz Bidie gezia.jpg |mapa = |mapa interaktiboa = |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Erraza |lekuak = {{udalerria|Leintz Gatzaga}}, {{udalerria|Eskoriatza}} |distantzia = 5,11 km. Ordu bat. |ingurunea = {{udalerria|Leintz Gatzaga}} ezagutu, Gatz Museoa eta Dorletako santutegia ere bai. Ibilbide polita itzaletan {{udalerria|Eskoriatza}} herrira iritsi arte. |abiapuntua = Gatz Museoa ({{udalerria|Leintz Gatzaga}}) |nondik hartua = https://eu.wikiloc.com/ibilbide-senderismo/gatz-bidie-gatzaga-eskoriatza-30835955 }} '''{{udalerria|Leintz Gatzaga}} ezagutu, Gatz Museoa eta Dorletako santutegia ere bai. Ibilbide polita itzaletan {{udalerria|Eskoriatza}}ra iritsi arte.'''<ref>[https://eu.wikiloc.com/ibilbide-senderismo/gatz-bidie-gatzaga-eskoriatza-30835955 Wikiloc-etik hartua]</ref> == Historia == 2018 urtean ''Gatz bidie, Leintz batuz'' proiektuaren baitan auzolanean txukundu zen Gatzaren bide zaharra. Helburua {{udalerria|Leintz Gatzaga}}, {{udalerria|Eskoriatza}} eta {{udalerria|Aretxabaleta}} oinez elkartzea izan zen.<ref>[https://gatzmuseoa.tumblr.com/post/176093921737/eus-gatz-bidie-leintz-gatzagako-iragana-eta ‘Gatz Bidie’, Leintz Gatzagako iragana eta etorkizuna lotuz. ]</ref> == Ibilbidea == {{udalerria|Leintz Gatzaga}}ko Gatz Museoa herritik 250 metro hegoaldera kokaturik dago, Dorletako santutegiaren azpian. Bertatik abiatzen da ibilbidea. Hasieran aldapa gora ibili behar da 55 metroko desnibela gaindituz 510 metrotako altuerara iritsi arte. Ibilbideko punturik altuena da. Puntu horretan iturri bat aurkitzen da, ibilbide guztian dagoen bakarra. Gatz Bidie-ren eskultura bat ere badago. Zati batean zelaietan ibiliko gara baina berehala basoan sartuko da bidea. Ondoren kilometro batetan zehar ibilbideak beherantz jotzen du nabarmen, haranaren barrenera. GI-3310 errepidea gurutzatzeko Anglo-Vasco-Navarro trenbideak Gaztainadi auzoan duen zubi zaharra erabiliko dugu eta haranaren mendebaldeko aurpegira pasako gara. Gaztainadi auzotik Kuatruena auzora eta azkenik {{udalerria|Eskoriatza}}ra iritsiko gara. Ibilbidea luzatu nahi bada {{udalerria|Eskoriatza}} ekialdetik doan bidegorrian zehar herria gurutzatuko dugu eta tunel luze bat pasata herritik aterako gara. Ondoren "trenbidetik" (garai batean Anglo-Vasco-Navarro trenbidea zegoen bidetik) {{udalerria|Aretxabaleta}} herrira iritsiko gara. Bost kilometroko luzera duen ibilbide gehigarria da, laua, paseorako egokia. == Irudiak == <gallery mode="packed-hover"> Salinas de Léniz (Leintz-Gatzaga) - Museo de la sal 3.JPG|Leintz Gatzagako Gatz Museoa. DorletakoSantutegia.jpg|Dorletako santutegia. Gatz Bidie - Leintz Gatzaga.jpg|{{udalerria|Leintz Gatzaga}} Gatz Bidetik ikusita. Gatz Bidie 01.jpg|Eskultura. Gatz Bidie 02.jpg|Anglo-Vasco-Navarro trenbidearen zubi zaharra. Gatz Bidie 03.jpg|Basoko bidea. Tren geltokia Eskoriatza.jpg|Eskoriatzako tren geltokia izan zena. Escoriaza 14.jpg|{{udalerria|Eskoriatza}}. </gallery> == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] 4qo0ww6ttrxd1li4y4m49r11wxh30hm 0 4872 22045 22044 2020-07-29T17:51:30Z Gartxoak 1523 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = Arantzazuko santutegiko ikuspegia.jpg |mapa = |mapa interaktiboa = |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Zaila |lekuak = {{udalerria|Arrasate}}, {{udalerria|Aretxabaleta}}, {{udalerria|Oñati}} |distantzia = 16,7 km. 6 ordu. |ingurunea = Bedoña auzoa, Larrino auzoa, Urkulu uharka, Urrexola Garai mendatea, Arrikrutz auzoa, Arantzazuko santutegia |abiapuntua = San Andres auzoa ({{udalerria|Arrasate}}) |nondik hartua = https://www.gipuzkoanatura.eus/eu/sarea/-/ibilbide/PR-Gi_106 }} '''{{udalerria|Arrasate}}tik Arantzazuko santutegirako erromes bide zaharra ezagutu, bidean dauden auzoak igaroz eta Urkuluko uharkaren ikuspegiaz gozatuz'''<ref>[https://www.gipuzkoanatura.eus/eu/sarea/-/ibilbide/PR-Gi_106 Gipuzkoa Natura]</ref> == Ibilbidea == '''PR-GI 106''' ibilbidea da. {{udalerria|Arrasate}}ko San Andres auzoan abiatzen da ibilbidea. Zerrajera kalean aurrera joanez Bedoñako bide zaharrarekin egingo dugu topo eta ezkerretara hartuta aldapan gora egingo dugu Bedoñara iritsi arte. Iturriaga baserriaren albotik {{udalerria|Aretxabaleta}}ko Larrino auzorako bidea hartuko dugu<ref>[http://www.baserrisarea.com/lege-oharra/6668707611311412626/595-pr-gi-106-san-andres-bedona-larrino-goroeta-urrexola-araotz-arantzazu Baserri sarea]</ref>. Larrinoko San Kristobal eliza Urkuluko uharkaren gainean dago eta aurrean dagoen zelaitik uharkaren ikuspegi itzela dago, bai eta berau inguratzen duten mendiena ere; ezkerretik eskumara, Orkatzategi, Ametzueta, Iruatx eta Kurtzebarri. Bidean aurrera jarraituz Urkulura jeisten den bidea aurkituko dugu eta aldapan behera uharkaren itzuliraino jeitsiko gara. Ezkerrera jo behar da, urtegiaren presa pasa eta bihurgune pare batetara gorantz egiten duen bidea aurkitzen da. Arantzazurako bidea dela seinaleztaturik dago. Bidean gora eginez Urruxola Garai mendatera iritsiko gara. Bidean Urkuluko uharkaren ikuspegi desberdin bat izango dugu, atzean Anboto, Murugain eta Udalaitz mendiak ikusten direla, besteak beste. Urruxola Garai mendatean leintztarren eta oñatiarren arteko gudua gertatu zen Ahaide Nagusien arteko borroketan kokatzen dena<ref>[https://www.diariovasco.com/alto-deba/onati/urrexola-escenario-cruenta-20170817000902-ntvo.html El Diario Vasco]</ref>. Gaur egun oraindik {{udalerria|Aretxabaleta}} eta {{udalerria|Oñati}} udalerrien arteko muga bertan kokaturik dago. Mendatea pasa ondoren Urruxola auzora ikusiko dugu aurrean. Andre Mariaren parrokiara iritsi eta prolanezko bidexka bat hartuko dugu Barrenetxe parean Jaturabera doan kanalari jarraituko diogu Araotzerako errepidera iritsi arte. Ondoren Arrikrutzeko benta zaharreko bideari ekin eta Arantzazurako galtzada hartuko dugu. Galtzadari Zelaizabal jatetxeraino jarraituko diogu santutegira doan errepidearekin bat egin arte. Errepidea gurutzatu eta bestaldetik gora jarraituko dugu Santo Kristoren ermitaraino. Handik Arantzazuko santutegia ikusten da eta berehala iritsiko gara amaierara.<ref>[http://www.baserrisarea.com/lege-oharra/6668707611311412626/595-pr-gi-106-san-andres-bedona-larrino-goroeta-urrexola-araotz-arantzazu Baserri sarea]</ref> == Irudiak == <gallery mode="packed-hover"> BedonaArrasate.JPG|Bedoña auzoa ({{udalerria|Arrasate}}). Larrinoko san kristobal.jpg|Larrinoko eliza ({{udalerria|Aretxabaleta}}). Urkulu larrinotik.jpg|Urkuluko uharka Larrinotik ikusita. Urkuluko uharka Anboto eta Udalatx.jpg|Urkuluko uharka Urrexola Garaiko mendaterako bidetik ikusita. Arantzazu dorrea 2005 04 24.JPG|Arantzazuko santutegia. </gallery> == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] 27a4na4gtj91rdfi5zw00fxcka1p7d3 0 4873 22602 22054 2020-09-20T21:13:59Z 83.45.39.78 /* Kargaleku */ wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia =San Joan Txiki eta Kurutzbarri.jpeg |mapa =Kurtzebarriko itzulia.png |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Ertaina |lekuak = {{udalerria|Aretxabaleta}}, |distantzia = 18,6 km. 6 ordu |ingurunea = Urkulu urtegia, Kurtzebarri mendia |abiapuntua = Aretxabaleta |nondik hartua = [https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/turismoa/topogida/TOPOGIDAeus.pdf|Aretxabaletako Topogida ] }} {{udalerria|Aretxabaleta}} herriaren inguruan dauden 6 ibilbide nagusietako bat da hau, Kurutzbarriko mendiari itzulia egiten diona. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Topogida — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/turismoa/topogida?set_language=eu|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-07-19}}</ref> '''Kurtzebarri''' ([[bizkaiera|mendebaldeko euskaraz]]) edo Kurutzeberri [[w:eu:Gipuzkoa1Gipuzkoako]] hego-mendebaldean dagoen [[w:eu:mendi|mendia]] da, [[w:eu:Zaraiako mendilerroa|Zaraiako mendilerroaren]] barruan eta [[w:eu:Aretxabaleta|Aretxabaleta]] eta [[w:eu:Eskoriatza|Eskoriatzako]] udalerrien artean. [[w:eu:Urkuluko uharka|Urkuluko uharkaren]] hegoaldean zutik agertzen da. Tontorrak 1.133 metroko altuera dauka. Goialdean, [[1928]]an jasotako gurutze metalikoa dago, inskripzio honekin: ''"Kurutze berri, kurutze ona | zabaldu izu gure errian pakea eta zoriona"''. Ondoan dauka beste tontor bat, [[Elorretako Haitza]] edo Atxa (1.146 m), bera baino altuagoa dena. == Ibilbidea == Ibilbide hau Aizkorri-Aratz parke naturaleko ibilbide sareko PR bidea da. {{udalerria|Aretxabaleta}} eta {{udalerria|Eskoriatza}} herrietako lurretatik doa. Bi aldakuntza egon daitezke ibilbidean, lehenengoa Aretxabaletatik abiatu ordez, Urkulu uharkako Matxiniturri iturriko aparkalekutik abiatzea; eta bigarrena, Kargalekutik (ibilbideko puntu garaiena) tontorreko gurutzeraino joatea, arroka karstikoaren beheko aldean doan bide errazetik, eta gero berriro Kargalekura itzultzea. ===Parkeko sarbidea=== Aretxabaletatik Urkulu urtegira daraman Bainuetxeko bidegorriaren hasieran dago. Hemendik abiatu eta 2 kilometrora urtegira iritsiko gara; eskuinean Matxiniturri iturria. ===Matxiniturri iturria=== Horren atzetik irteten den ezkerreko herribidetik gora egin eta kilometro eskasera Aretxu txabolara iritsiko gara. Nahi izanez gero, hemendik has gaitezke ibilbidea, iturritik gertu dagoen aparkatekutik abiatuta, ===Aretxu txabola=== Beheranzko gurdibidea jarraitu. Lehenengo bidegurutzean beherantz jo eta 100 metro eskasera ezkerretara dagoen baso pista jarraituko dugu. Pixkanaka bertako zuhaitzez osaturiko basoan sartuko gara eta kilometro eta erdi egin ondoren, Mendiolako bidea utzita, ezkerrerantz doan Arabako mandobidea jarraituko dugu. Kilometro erdira Uriaga baserriarekin egingo dugu topo. ===Uriaga baserria=== Tankera tradizionaleko baserri hori Eskoriatzako Mendiola elizatean dago. Baserria ezkerrean utzita eskuineko bidea hartu eta mendiaren ipar aldetik gora egingo dugu. Kilometro bat egin ondoren San Joan Txiki ermitako bidegurutzera ailegatuko gara; ermita bisitatzeko eskuineko bidea jarraitu 300 metroz eta aurrez aurre izango dugu. San Joan Txiki ermitak jatorriz San Joan Ante Portam Latinam izena zuen (814 m). Kondairak dioenez, antzina, Kurtzebarriko harkaitz handi bat askatu eta amildegitik bera zihoala egun ermita ezagutzen dugun leku honetan gelditu zen; bailarara iritsi gabe eta ezbeharrik sortu gabe <gallery mode="packed" heights="160px"> Fitxategi:Kurtzebarri mendia Eskoriatza 04.jpg|Sanjoantxiki Fitxategi:Kurtzebarri mendia Eskoriatza 03.jpg|Tontorra SanJoantxikitik Fitxategi:Kurtzebarri mendia Eskoriatza 07.jpg|Udalatzeko [[w:eu:Saroi|saroia]] Fitxategi:Kurtzebarri mendia Eskoriatza 12.jpg|Bidetik [[w:eu:Udalatx|Udalaitz]] </gallery> ===Ermitako bidegurutzea=== Bidegurutzean zuzen jarraituz, Asuntzetako paisaia zeharkatu eta Udalatzako saroira iritsiko gara. Segidan ibilbideak ezkerreko norabidea hartuko du, poliki poliki Kargalekurantz igotzeko. ===Kargaleku=== Kargaleku edo Apotza, Kurtzebarriko ipar lepoan dago. Ingurukoek diotenez, garai batean, Ikatza kargatzeko erabiltzen zen leku hori. Elorretako haitza eta Arangoiti mendien artean gaude, Kurtzebarriko lepoan, hain zuzen. Bertan, inguruko paisaiaren edertasunez gozatuko dugu. <gallery mode="packed" heights="160px"> Fitxategi:Kurtzebarri mendia Eskoriatza 08.jpg Fitxategi:Kurtzebarri mendia Eskoriatza 16.jpg|Kargaleku Fitxategi:Kurtzebarri mendia Eskoriatza 18.jpg|Putreak Fitxategi:Kurtzebarri mendia Eskoriatza 20.jpg|Tontor aldea (ibilbidetik kanpo) Fitxategi:Ugastegi aldea Kurtzebarritik.jpg|thumb|Ugastegi aldea Kurtzebarriko artzain-txaboletatik (ibilbidetik kanpo) </gallery> ===Degurixa=== Kargalekutik eskuinerantz abiatuta, Basobaltzeko pagadi sakonetan zehar sartuko gara Atxulo izeneko arkura, kareharrizko begi zulora, iritsi arte. Hori zeharkatu eta malda gogor bat jaitsiz Degurixako depresiora iritsiko gara.Babesturik dagoen artzain gune hori 901 metroko karst sakonunea da. Sakonunearen erdian Maruatx mendia dago, ekialdean berriz, Andarto. Eskuineranzko norabidea hartu txabola aurretik eta 250 metrora berriz eskuinera jo. Pista jarraituz, 1200 metrora, Ugastegira helduko gara. ===Ugastegiko abeletxea=== Abeletxe hori Bekoetxe, Penpelin, Erdikoetxe eta Goikoetxe baserriez osatzen da; azken hori izanik Gipuzkoako baserririk garaiena (760 m). Baserriak eskuinean utzita, zuzen jarraitu Arbeko amildegia jaitsiz. Pista jaisten hasi eta 600 metrora ezkerreko bidezidorra hartuko dugu Arbeko txabolara iritsi arte. ===Urkulu erreka=== Erreka hori inguruko mendietan sortzen da eta Urkuluko urtegian isurtzen ditu urak. ===Goroeta elizatea=== Urtegia inguratzen duen errepidera heldu eta ezkerreko norabidea hartuko dugu. 1200 metrora ezkerreko pistatik gora egin eta Goroeta elizatera ailegatuko gara. Bertako Etxebarri, Mendikurtzaga, Mendiaretx eta beste baserri batzuen artetik elizateko Santiago elizara* iritsiko gara. Aipatzekoa da elizate horretako Mendiaretx baserri ondoan dagoen Amezti Quercus Pyrenaica garrantzitsua. ===Egokitutako bidegorria=== Eliza atzean utzita, berriz bidegorriarekin egingo dugu topo. Hori jarraitu eta 500 metrora, Areantza elizateko sarbide ondotik doan bidea segituz hasierako puntura iritsiko gara.*Goroetako Santiago eliza: Aldare nagusian dagoen erretaula polikromatu erromanikoa da. XVI.mendean Perez de Sardaneta atxabaltarrak egin zuen. Mundu osoan ez da ezagutzen Santiago apostoluari espresuki eskainiriko erretaularik. <gallery mode="packed" heights="150px"> Aretxabaleta Otalora aldea 10 25 15 029000.jpeg|Otaloratik hegoalderako ikuspegia </gallery> == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:Aretxabaleta||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Kanpo estekak == * [https://www.flickr.com/photos/38892589@N02/albums/72157715171608246 Eleizgarai bidea] 300 argazkitan (Flickr, lkontratua90) [[Kategoria:Ibilbideak]] r1crng8zs38gy2p58t7mtrdjv9pinla 0 4875 22359 22068 2020-08-21T12:19:35Z A. P. Azpirotz 1844 wikitext text/x-wiki == Nor-nori-nork taula == {| class="wikitable sortable" |+ Caption text |- !-!! eni !! iri!! kari !! guri!! zuri !! zier!! kaier |- | nik || || naukan, naunan; nauzkikan, nauzkinan || nakon, nazkon|| || nauzun, nauzkizun || nauzien, nauzkizien || naben, nauzten |- | ik || yadan, yaztan || ||yakon, yazkon|| yagun, yazkun || || || yaben, yauzten |- | karek || zadan, zaztan || zaukan, zaunan; zauzkikan, zauzkinan || zakon, zazkon || zaukun, zauzkun || zauzun, zauzkizun || zauzien, zauzkizien || zaben, zauzten |- | guk || || ginaukan, ginaunan; ginauzkikan, ginauzkinan || ginakon, ginazkon || || ginauzun, ginauzkizun || ginauzien, ginauzkizien || ginaben, ginauzten |- | zuk || zinadan, zinaztan || ||zinakon, zinazkon|| zinaukun, zinauzkun || || ||zinaben, zinauzten |- | ziek || zinadaen, zinaztaen || || zinakoen, zinazkoen || zinaukuen, zinauzkuen || || || zinaben, zinauzten |- | kaiek || zadaen, zaztaen || zauyekan, zauyenan; zauzkiekan, zauzkienan|| zakoen, zazkoen || zaguen, zazkuen || zauzien (?), zauzkizien (?)|| zauzien, zauzkizien || zaben, zauzten |} == kari (3. pertsonari) == Nik nion: nik nakon Nik nizkion: nik nazkon Hik nioan: ik yakon Hik nizkioan: ik yazkon Hark zion: karek zakon Hark zizkion: karek zazkon Guk genion: guk ginakon Guk genizkion: guk ginazkon Zuk zenion: zuk zinakon Zuk zenizkion: zuk zinazkon Zuek zenioten: ziek zinakoen Zuek zenizkioten: ziek zinazkoen Haiek zien: kaiek zaguen Haiek zizkien: kaiek zazkuen == Erreferentzia == Arana Luzuriaga, Aitor; Zaraitzuko euskara, Hiria, Nafarroako Gobernua, Hezkuntza eta Kultura Departamentua, 2001, 61. orr. fjhbmtn4zilh5f39rmm30ronq3s0pkg 0 4876 22104 22103 2020-08-06T15:20:09Z Iñaki LL 1443 Birbideraketaren helburua «[[Donostia]]» orritik «[[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Donostia]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Donostia]] r2fjvvboykhrx3qvvd8rab7jnbjber1 0 4877 22105 2020-08-06T15:21:39Z Iñaki LL 1443 birz wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Lasarte-Oria]] dbpvudpnycsh47i4j51jb0o1liaia8t 0 4878 22125 2020-08-10T11:25:45Z 65.18.125.10 Mobile wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|}} |zailtasuna = <!-- oso erraza, erraza, ertaina, zaila, oso zaila --> |lekuak = <!-- ibilbideak zeharkatzen dituen lekuak --> |distantzia = <!-- saiatu jartzen distantzia metrikoa eta denbora --> |ingurunea = <!-- ikus ditzakegun beste gauza batzuk, zein ingurune natural den... azalpen txiki bat, finean. --> |abiapuntua = <!-- udalerria jarri --> |nondik hartua = <!-- iturri libre batetik kopiatu bada, jatorrizko helbidea --> }} <!--IDATZI HEMEN SARRERA BAT--> == Ibilbidea == <!--IDATZI HEMEN IBILBIDEAREN DATUAK--> == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] byqsligz75e3k90ea0tctimthai8292 0 4879 22426 22247 2020-08-26T11:31:40Z 79.146.21.238 wikitext text/x-wiki '''Eaurta (Jaurrieta)''': zapoak '''Espartza''': moddorro '''Ezkaroze''': karakolak '''Gortza''': harroak '''Igari''': axariak '''Itzalle''': orinales '''Itzaltzu''': salamankarrak '''Orontz''': putzuki '''Otsagi''': barangak '''Uskartze''': abarkazaharrak '''Oharrak''': 1) zaraitzuarrak ez direnei, pardix esaten zaie. Zuberoako "manex"-en antzekoa da. 2) Halere, salbuespen batzuk badaude, adibidez, erronkariarrei "kallesak" esaten zaie normalean. s67f78qkufmhn412ep2t2twb1ueokhi 0 4880 22308 22254 2020-08-19T12:39:05Z A. P. Azpirotz 1844 wikitext text/x-wiki Aiñari: enara Magal: hegal, hegoa Olloxale: belatza (oiloak jaten ditu eta) Sorgintxori: saguzaharra Tordantxa: arabazozo Txorizale: gabirai [[File:Erithacus rubecula with cocked head.jpg|thumb|Erithacus rubecula with cocked head]] hyyc100ii2k8uotxcssj2o1dufva5j2 0 4881 22372 22371 2020-08-22T10:39:13Z Ksarasola 1603 argazkiak wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = ertaina |lekuak = Zubieta,Pagazelaietako borda, Martinengo borda, Gartziako bordak, Olazar zubia, Itziarreko bidegurutzea, Pentako borda, Martindeneko borda, Bertuesa |distantzia = 6,38 km |ingurunea = Mendresa auzoa, baso ikaragarri aberatsean gora eta behera errekaren ibilbideari jarraituz. |abiapuntua = Zubietako labaderoa |nondik hartua = Zubietako udala. https://es.wikiloc.com/rutas-a-pie/mendrasako-itzulia-18202090 }} Nafarroako {{udalerria|Zubieta}} herriko itzuli zirkular honetako markak txuri-urdinak dira. Mendrasa auzoa Txitxiluko errekaren bailara "bertikalaren" gainean dago, eguteran. Behin Itziarrera helduta, igoera Txitxiluko bailarako hegoaldeko ospeletik egiten da, [[w:eu:pago|pago]] eta [[w:eu:haritz|haritzezko]] baso aberatsetik egiten da, Olazar zubitik errekaren beste aldera pasatzen da, eta oraindik igotzen kisulabe dotorea duen Ilarregiko bordaraino heltzen da. Hortik behera jaisten da gero, eguteratik, hainbat borda baserri ikusiz. == Ibilbidea == Herriko zubian hasten da mendi-itzuli zirkular hau. Zubia zeharkatu labaderoa ikusi eta errotako bidea hartuko duzue. Errotatik Mendrasara doan porlanazko pista hartu arte errepidetik joan beharko duzue, 100 metro. Pista hartu, goitik segi eta Pagazelaietako borda, Martinengo borda eta Gartziako bordak ikusiko dituzue. Gartziako bordatik goiti, porlanzko bidea akituko da eta mendiko pista ezkerrera hartu beharko duzue. Pista horri jarraituz, [[w:eu:kisulabe|kisulabe]] bat ikusiko duzue, segi behiti eta ezker hartuko duzue herrira abiatzeko. Basoaren erdi erdian zaudete eta isiltasuna nagusitzen da. Pista utzi gabe segi aurrera. Harrizko zubia zeharkatuko duzue errakaren gainean, “Olazar”. Bidea utzi gabe Itziarreko bidegurutzera ailegatuko zarete. Hortik dena behiti Zubietaraino. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mendrasako itzulia|hizkuntza=es|url=https://es.wikiloc.com/rutas-a-pie/mendrasako-itzulia-18202090|aldizkaria=Wikiloc {{!}} Rutas del Mundo|sartze-data=2020-08-17}}</ref> <gallery widths="200" heights="140" perrow="4" mode="packed" caption="Zubieta-Mendrasa-Zubieta ibilaldia"> Zubieta Nafarroa ibilbideak 02.jpg|Mapako ibilbide horia da, markak zuri urdinak dira Zubieta Mendrasa 04.jpg|Mapako ibilbide horia da, markak zuri urdinak dira Zubieta errota ekomuseo - 2.jpg|[[w:eu:Zubietako errota ekomuseoa|Zubieta errota ekomuseoa]] abiapuntua Zubieta Mendrasa 18.jpg|Zubietatik igotzen Zubietako Aurkidira ibilbidea 02.jpg|[[w:eu:Leitza|Leitzara]] joateko errepidea baso barruan Zubieta Mendrasa ibilaldiko markak.jpg|Ibilbideko markak zuri urdinak dira Zubietako Aurkidira ibilbidea 27.jpg|Basoan zehar Zubietako Aurkidira ibilbidea 12.jpg|[[w:eu:Oltzorrotz|Oltzorrotz]] eta [[w:eu:Mendaur|Mendaur]] Zubieta Mendrasa 17.jpg|Basoan zehar Zubieta Mendrasa 14.jpg|Basoko [[w:eu:Haritz|haritza]] Zubieta Mendrasa 15.jpg|Basoko [[Pago|pagoa]] Zubieta Mendrasa 13.jpg|Basoa Zubietako Aurkidira ibilbidea 31.jpg|Mendrasako azken borda (Ilarregi?) Aurkidiko bidetik Zubieta Mendrasa 12.jpg|Mendrako baso bukaera Zubietako Aurkidira ibilbidea 04.jpg|Mendrasako illarregi Aurkidiko bidetik Zubieta Mendrasa 02 Kisulabea.jpg|[[w:eu:Karobi|Kisulabea]] Mendrasa auzoa.jpg|Pentako borda Zubieta Mendrasa 03.jpg|Mendrasako bordak Mendrasa ardiak.jpg|Ardiak Zubieta Mendrasa 01.jpg|Artzaina, txakurrak eta [[w:eu:Lizar|Lizarra]] Zubieta Mendrasa 07.jpg|Borda Zubieta Mendrasa 09.jpg|[[w:eu:Pirinioak|Pirineoak]] Zubieta Mendrasa 11.jpg|[[w:eu:Pago|Pago]] Zubieta Mendrasa 16.jpg|[[w:eu:Oltzorrotz|Oltzorrotz]] mendiko borda bat Zubieta Mendrasa 10.jpg|Basoan zehar Zubieta Mendrasa 06.jpg|Bertuesa borda, azkena Zubieta Mendrasa 05.jpg </gallery> == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] ckbm7m1exyukpmus5cmswd05t2nofv6 0 4882 38160 22786 2022-05-26T12:41:08Z Gorkaazk 1486 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = erraza |lekuak = Zubieta, Ituren, Elgorriaga eta Doneztebe |distantzia = 6,92 km |ingurunea = Ezkurra ibaiarekin bat pixkanaka jaistea |abiapuntua = Zubietako plaza frontoia |nondik hartua = https://es.wikiloc.com/rutas-mountain-bike/uraren-bidea-18986798 }} Itzuli zirkular honetako markak eta kartelak urdin argitsuak dira. == Ibilbidea == [[Fitxategi:Zubietako Aurkidira ibilbidea 10.jpg|thumb|Ezkurra ibaia Zubietako latsagian, Uraren Bideko abiapuntua. Zubietako errotatik oso hurbil.]] [[w:eu:Ezkurra (ibaia)|Ezkurra]] errekaren bazterretik doan ibilbidea, Malerrekako zonalde hau ezagutzeko aukera ematen duena. {{udalerria|Doneztebe}}, {{udalerria|Elgorriaga}}, {{udalerria|Ituren}} eta {{udalerria|Zubieta}} herrietatik pasatzen da bertako bizimodu eta paisaiaz gozatzeko parada emanen diguna. ibilbide guztia bizikletarekin ere egiteko moldatuta dago. Ibilbide erraza eta polita, familia lagun, bikoteka edo bakarka egiteko aproposa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Uraren bidea|hizkuntza=eu|url=https://es.wikiloc.com/rutas-mountain-bike/uraren-bidea-18986798|aldizkaria=Wikiloc {{!}} Rutas del Mundo|sartze-data=2020-08-17}}</ref> == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] pf6lukthiy6msun761mv78b0e382quc 0 4883 22268 2020-08-17T23:01:16Z Ksarasola 1603 Ksarasola wikilariak «[[Euskal Herriko bidaia-gida/Ibilbideak/Uraren bidea (Zubieta-Artitz-Ituren Elgorriaga)]]» orria «[[Euskal Herriko bidaia-gida/Ibilbideak/Uraren bidea (Zubieta-Artitz-Ituren-Elgorriaga-Doneztebe)]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Euskal Herriko bidaia-gida/Ibilbideak/Uraren bidea (Zubieta-Artitz-Ituren-Elgorriaga-Doneztebe)]] 42farg95awlwz0q39wqus3uapcsco9p 0 4884 22273 22272 2020-08-17T23:24:28Z Ksarasola 1603 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = erraza |lekuak = Zubieta,Pagazelaietako borda, Martinengo borda, Gartziako bordak, Olazar zubia, Itziarreko bidegurutzea, Pentako borda, Martindeneko borda, Bertuesa |distantzia = 4,94 km |ingurunea = Mendresa auzoa, baso ikaragarri aberatsean gora eta behera errekaren ibilbideari jarraituz. |abiapuntua = Zubieta |nondik hartua = https://es.wikiloc.com/rutas-a-pie/ameztiko-itzulia-18202161 }} Itzuli zirkular honetako markak txuri-laranjak dira. == Ibilbidea == Ibilbide zirkularra eta erreza da hau, familian egiteko egokia. {{udalerria|Zubieta}} herriko plazan hasten da eta Ameztiko auzoko zenbait baserri eta borda ikusteko aukera emanen dizue. Plazatik abiatu, herriaren barna ibili eta Aingeru iturrira ailegatuko zarete, leku egokia ur freskoa hartzeko. Segituan maldan goiti hasi eta lehenbiziko baserriak eta bordak ikusten hasiko zarete. Ibilbidean zehar herria ikusten joanen zarete eta [[w:eu:okil|okila]] eta [[w:eu:katagorri|katagorriak]] ere ikusi eta entzun ahal izanen dituzue. <gallery> RO B Carol Park green woodpecker crop.jpg|okila Eastern Grey Squirrel in St James's Park, London - Nov 2006 edit.jpg|katagorria </gallery> == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] e0rr5cb7e0s4qcui0an6maodblh4u7f 0 4885 22375 22331 2020-08-22T11:23:08Z Ksarasola 1603 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = <!-- ibilbideko irudi esanguratsu bat --> |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = ertaina |lekuak = Zubieta, Luisengo borda, Leoleko borda, Usatagieta, Sorginzelaieta, Irotzabal, Sarekoa auzoa, Goikoetxeko borda |distantzia = 9,8 km |ingurunea = Mendresa auzoa, baso ikaragarri aberatsean gora eta behera errekaren ibilbideari jarraituz. |abiapuntua = Zubieta |nondik hartua = https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/aurkidiko-itzulia-18876236 }} Itzuli zirkular honetako markak zuri eta moreak dira. == Ibilbidea == {{udalerria|Zubieta}} herriko labaderoan hasi eta errotarako bidea hartu behar da. 1736. urtean eraikitako errota, gaur egun ekomuseoa, bisitatzeko aukera izanen duzue. Karretera hartu, eta segituan ezkerrera Aurkidiko auzora doan porlanezko pista ikusiko duzue. Bideak gora eginen du eta Aurkidiko auzoko bordak eta baserriak ikusten joanen zarete. Porlanezko pista utzi gabe, Luisengo borda paratzen duen kartela ikusiko duzue. Hor pista utzi eta senda hartuko duzue. Pagadi eta harizti ederrekin gozatzeko aukera paregabea izan ez ezik, Ekaitza, Mendaur eta Makilipurdi mendiak ikusteko eta gozatzeko aukera ere izanen duzue. Luisengo borda eta Leoleko borda pasa eta gero Lizartzeta gailuarren oinarrian dagoen Usatagietara ailegatuko zarete. Hor ezker hartu, pista zabala izanen duzue. Segi aurrera Sorginzelaietara ailegatu arte; hor ezker eta dena behiti. Leku berezi batera ailegatuko zarete, Irotzabalera. Hortik behiti bidea segi eta Sarekoa auzoko baserriak ikusiko dituzue (Goikoetxeko borda). Poliki poliki herrira hurbiltzen joanen zarete. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aurkidiko itzulia.|hizkuntza=es|url=https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/aurkidiko-itzulia-18876236|aldizkaria=Wikiloc {{!}} Rutas del Mundo|sartze-data=2020-08-17}}</ref> <gallery mode="packed" heights="140"> RO B Carol Park green woodpecker crop.jpg|okila Irotzabal basogunea.jpeg|Irotzabal basogunea Eastern Grey Squirrel in St James's Park, London - Nov 2006 edit.jpg|katagorria </gallery> <gallery widths="200" heights="140" perrow="4" mode="packed"> Zubieta errota ekomuseo - 2.jpg|Errotako ubidea Zubietako Aurkidira ibilbidea 08.jpg|Ibilibideko marka zuri-moreak Zubietako Aurkidira ibilbidea 09.jpg|Zubietako azken bista Zubietako Aurkidira ibilbidea 12.jpg|Oltzorrotz eta [[Mendaur]] Zubietako Aurkidira ibilbidea 05.jpg|Pinaburua Zubietako Aurkidira ibilbidea 32.jpg|Aurkidi auzotik Mendrasa auzoko azken borda (kisulabea duena, Ilarregi?) Zubietako Aurkidira ibilbidea 06.jpg|Ekaitza mendia (1.046m) Zubietako Aurkidira ibilbidea 30.jpg|Luisengoko borda Zubietako Aurkidira ibilbidea 29.jpg|Oltzorrotz eta borda Zubietako Aurkidira ibilbidea 07.jpg|Pago zaharra Zubietako Aurkidira ibilbidea 28.jpg|Pagadia Zubietako Aurkidira ibilbidea 26.jpg|Pago amama ikusgarriak Zubietako Aurkidira ibilbidea 24.jpg|Usatagietara ailegatzen azken borda pasata Zubietako Aurkidira ibilbidea 25.jpg|Iratze-metak Zubietako Aurkidira ibilbidea 23.jpg|Usatagietara heltzen pagadian Zubietako Aurkidira ibilbidea 21.jpg|Usatagieta Zubietako Aurkidira ibilbidea 22.jpg|Usatagieta Zubietako Sarekoa auzoa 36.jpg|Perretxikoa Zubietako Aurkidira ibilbidea 03.jpg|Usatagietan ezkerraldera eta beherantz Zubietako Aurkidira ibilbidea 20.jpg|Sorginzelaiko iratzeak eta alertzeak (laritzak) Zubietako Sarekoa auzoa 31.jpg|Alertze-orriak Zubietako Sarekoa auzoa 35.jpg|Alertzeak Sorgin Zelaian Zubietako Aurkidira ibilbidea 15.jpg|Irotzabal Zubietako Aurkidira ibilbidea 16.jpg|Irotzabaletik behera iratzean zehar. Zubietako Aurkidira ibilbidea 34.jpg|Mendaurreko tontorra ez hain urruti (1.131 m) Zubietako Sarekoa auzoa 32.jpg|Irotzabal gunetik jaisten Zubietako Aurkidira ibilbidea 13.jpg|Sarekoa auzoko borda Zubietako Sarekoa auzoa 34.jpg|[[Mendaur]], Zubieta eta [[Pirinioak|pirineoak]] </gallery> == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] d07m9qcyvbt2l0qlndtxxije8bayw1e 0 4886 22309 2020-08-19T12:44:32Z A. P. Azpirotz 1844 Orria sortu da. Edukia: Beztidra: beztidura, soineko Korpux: Zaraitzuko neskatoen gerrontze berezia, mahuka gabekoa (jantzi tipikoa) Kotta: gona Orraztun: eraztuna Txamarta: jaka (artzainena,... wikitext text/x-wiki Beztidra: beztidura, soineko Korpux: Zaraitzuko neskatoen gerrontze berezia, mahuka gabekoa (jantzi tipikoa) Kotta: gona Orraztun: eraztuna Txamarta: jaka (artzainena, etab.) am2apr610joftz63lrlrtwikj5rx7qp 0 4887 22323 2020-08-20T16:38:40Z Iñaki LL 1443 b wikitext text/x-wiki Orri honetan, Euskal Herriko bidaia gidan eta bereziki Herriz herriko bidaietan euskaldunek aurkituko duten hizkuntza zerbitzuari buruzko irizpideak zehaztuko dira. 8loq6nhevh57fkrxsehuyigpvm1ojez 0 4889 22578 22507 2020-09-14T07:27:17Z A. P. Azpirotz 1844 wikitext text/x-wiki Bete hutsuneak erantzun egokiarekin == Orainaldia eta geroa == 1. Jonek ez daki zer oron den eta galdetu ______ gizon korri. 2. Mikel xinen da abariala? Ezin _________ (nik zuri) erran, gero erantzunen ________ (hark guri). 3. Lasai, ama, telefonoz deitren __________ ailegatzen nizenean. 4. Gauza anitz erosi _______ (nik zuei). Gero eraugiren (ekarriko)_________ opariak (nik zuei). 5. Libru pollit bat ekarri ________ aitaborzek mutikoari. Gero aitaborzek mutikoa eta karen anaier leitren _________. == Lehenaldia == 6. Jonek ez zekien zer oron zen eta galdetu ______________ gizon korri. 7. Mikel ez zen abarira xin. Atzo erran ___________ (hark guri). 8. Iruñera ailegatu nintzenean deitu ___________ amari (nik hari). 9. Gauza anitz erosi ___________ (zuek guri)xin den Natibitatean. 10. Libru pollit bat ekarri ___________ aitaborzek mutikoari. Gero, artsalde kortan, aitaborzek mutikoa eta karen anaier leitu __________. sadrzesqsyhbu2r1gejss8p64ziqtyu 0 4895 22422 22420 2020-08-25T12:44:15Z A. P. Azpirotz 1844 wikitext text/x-wiki == Nor-nork taula== {| class="wikitable sortable" |+ Caption text |- !-!! ni !! i!! kura !! gu!! zu !! ziek!! kurak |- | nik || || yut || dut|| || ztut || ztiet || tut |- | ik || nuk,nun || || duk, dun || gituk, gitun || || || tuk, tun |- | karek || nu || yu || du || gitu || ztu || ztie || tu |- | guk || || yugu || dugu || || ztugu || ztiegu || tugu |- | zuk || nuzu || ||duzu|| gitzu|| || ||tuzu |- | ziek || nuzie || || duzie || gitzie || || || tzie |- | kaiek || nue || yue|| die || gitie || ztie|| ztie || tie |} == 3. pertsona (kura, kurak) == Nik dut: nik dut Nik ditut: nik tut Hik duk, dun: ik duk, dun Hik dituk, ditun: ik tuk, tun Hark du: karek dut Hark ditu: karek tu Guk dugu: guk dugu Guk ditugu: guk tugu Zuk duzu: zuk dugu Zuk dituzu: zuk tuzu Zuek duzue: ziek duzie Zuek dituzue: ziek tzie Haiek dute: kaiek die Haiek dituzte: kaiek tie == Erreferentzia == Arana Luzuriaga, Aitor; Zaraitzuko euskara, Hiria, Nafarroako Gobernua, Hezkuntza eta Kultura Departamentua, 2001, 70. orr. ne79xid0nqhqf3pxw2lbl1so7x61s31 0 4896 22423 22421 2020-08-25T12:45:47Z A. P. Azpirotz 1844 wikitext text/x-wiki {| class="wikitable sortable" |+ Caption text |- !-!! ni !! i!! kura !! gu!! zu !! ziek!! kurak |- | nik || || yintzatan || nuen|| || zintzatan || zintzaetan || nituen |- | ik || nintzakan, nintzanan || || yuen || gintzakan, gintzanan || || || yituen |- | karek || nintzan || yintzan || |zuen|| gintzan || zintzan || zintzaen || ztuen |- | guk || || yintzagun || ginuen || || zintzagun || zintzaegun || gintzan |- | zuk || nintzazun || ||zinuen|| gintzazun|| || ||zintzan |- | ziek || nintzazien || || zinien || gintzazien|| || ||zintzaien |- | kaiek || nintzaen || yintzaen|| zien || gintzaen || zintzaen|| zintzaen || ztien |} == 3. pertsona (kura, kurak) == Nik nuen: nik nuen Nik nituen: nik nituen Hik huen: ik yuen Hik hituen: ik yituen Hark zuen: karek zuen Hark zituen: karek ztuen Guk dugu: guk ginuen Guk ditugu: guk gintzan Zuk zenuen: zuk zinuen Zuk zenituen: zuk zintzan Zuek zenuten: ziek zinien Zuek zenituzten: ziek zintzaien Haiek zuten: kaiek zien Haiek zituzten: kaiek ztien == Erreferentzia == Arana Luzuriaga, Aitor; Zaraitzuko euskara, Hiria, Nafarroako Gobernua, Hezkuntza eta Kultura Departamentua, 2001, 70. orr. iijsh196dn7i8t4silwizbdjwfr3r9w 0 4897 22466 2020-09-01T14:57:53Z A. P. Azpirotz 1844 Orria sortu da. Edukia: {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lekunberri''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/b... wikitext text/x-wiki {{banner}} {{hiri infotaula}} '''Lekunberri''' [[Euskal Herriko bidaia-gida|Euskal Herriko]] udalerri bat da, [[w:Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherean]]. {{datu praktikoak/biztanleria}} 187 biztanle ditu. == Ezagutu == == Zer ikusi == == Zer egin? == == Ibilbideak == {{Ibilbidea-sortu}} <DynamicPageList> category = Ibilbideak:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}} ordermethod = sortkey order = ascending </DynamicPageList> == Non jan == ==Lo egin == ==Zer ikusi ondoren == ==Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko bidaia-gida]] ==Kanpo estekak == * [[w:Lekunberri (Nafarroa Beherea)|Lekunberri]] Wikipedian [[Kategoria:Udalerriak]] 4sut3230o0bz8bm89xap7y3quh6407a 0 4898 22470 22469 2020-09-01T15:33:09Z A. P. Azpirotz 1844 /* Sarasaitzuko euskarazko pipitakiak (Federiko Garraldak bilduak) */ wikitext text/x-wiki == Sarasaitzuko euskarazko pipitakiak (Federiko Garraldak bilduak) == Honela hasten dira pipitakiak esaten nafar euskalki anitzetan: "Pipitaki, papataki... nik baitakit gauza bat". === Pipitakiak === Borz aizpa, laisterka bata berzian atzian, eta sekula ez arrepatzen batak berziari. Zer da? Sortzen, batiatzen, iltzen eta ez ortzen. Zer da? Xuringo eta gorrixko da, pentsatzeko gaxtosko da. Zer da? Egun eta berregun dira, guziak uzki zuri dira. Zer da? Jende pobriak egozten diena jende abratsek biltzen die. Zer da? Amiña txar bat txostaka batekin ipurdian. Zer da? Bi aizpa beti akarrian eta sekula ez odolik egiten. Zer da? Aita beltza, ama latz eta umia zuri. Zer da? Atsua buru urdin, milla deabruak ermandin. Zer da? == Hiztegi oharrak == Txar: xar (xahar, zahar) Akarrian: haserrean == Erreferentzia == Garralda Domezain, E.; Pulido Azpirotz, A. eta Auzmendi Migelena, I., Euskal pizkundea Zaraitzuko ibarrean. Federiko Garralda Argontz eta haren ingurua (1881-1929), Lamiñarra, 2019, 90. eta 92. orrialdeak. doceniy7d7v8plyro64qkiwur3z6t04 0 4899 22472 22471 2020-09-01T15:36:53Z A. P. Azpirotz 1844 wikitext text/x-wiki Allikaria: harilkaria, harilkatzeko makina Zirio paskuala Arroltzea: arrautza Chunkoa: ihia Mukia Mats zarra Orraxea: orrazia Gaztañara: gaztaina Arrosadara: arrosada, ihintza == Erreferentzia == Garralda Domezain, E.; Pulido Azpirotz, A. eta Auzmendi Migelena, I., Euskal pizkundea Zaraitzuko ibarrean. Federiko Garralda Argontz eta haren ingurua (1881-1929), Lamiñarra, 2019, 94. orr. mb71nz6yz65udfyczgvakrgqo8bimox 0 4900 22473 2020-09-01T15:46:22Z A. P. Azpirotz 1844 Orria sortu da. Edukia: Zaraitzuko ibaian erregistro arrunta, hika baino formalagoa eta zuka baino kolokialagoa. Honatx forma batzuk. ==Egon aditza== nioxu: nago dioxu: dago == Nor (orainaldi... wikitext text/x-wiki Zaraitzuko ibaian erregistro arrunta, hika baino formalagoa eta zuka baino kolokialagoa. Honatx forma batzuk. ==Egon aditza== nioxu: nago dioxu: dago == Nor (orainaldia) == nixu: naiz txu: dira == Nor (lehenaldia) == xintxan: zinen == Nor-nork (orainaldia) == xut, txut: dut, ditut tzie: dituzue xie: dute == Nor-nork (lehenaldia) == nixun, nitxun: nuen, nituen. gintzaxun: genituen xinuen, xintxan: zenuen, zenituen. zintzaen: zenituzten. zixun, zitxuen: zuen, zituen zixien/zixen eta zitxien/zitxen: zuten eta zituzten == Erreferentzia == *[https://dialnet.unirioja.es/buscar/documentos?querysDismax.DOCUMENTAL_TODO=koldo+artola+zaraitzuera/ "Zaraitzuera aztertzeko ekarpen berriak" artikulu seriea, ''Fontes Linguae Vasconum'' aldizkarian argitaratuta.] 8xj1y1t7f3dcxxjtm2xdbo0vfmv314u 0 4901 22522 22521 2020-09-10T02:28:19Z CommonsDelinker 28 Removing [[:c:File:Santxotenaren_eskultura_(Unamunoren_burua).jpg|Santxotenaren_eskultura_(Unamunoren_burua).jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:AntiCompositeNumber|AntiCompositeNumber]] because: No [[:c:COM:L|license]] since 2 September wikitext text/x-wiki Xabier Santxotena eskultorearen museoa dugu hau, [[w:Arizkun|Arizkunen]] kokatua. Museo honek ez du soilik egile baten eskulturak erakusten, baizik eta bi ezaugarri esanguratsu ditu. Alde batetik, natura eta artea uztartzen du eta, beste aldetik, agoteen memoria omendu nahi du. [[File:Santxotena Arizkun.JPG|thumb|Santxotena Arizkun]] == Egilea == [[w:Xabier Santxotena|Xabier Santxotena]] zuraren eskulangintzarekin aspalditik lotuta egon den familia baten semea da, eta gazte-gaztetatik eskulturak erakarrita sentitu da. 1970ean, [[w:Jorge Oteiza|Jorge Oteiza]] ezagutu zuen, eta harrezkero beraren dizipulu esanguratsua izan da. Geroago, Vitoria-Gasteizko Arte eta Lanbide Eskolan ikasi zuen, alderdi primitiboaren eta kultuaren artean, alderdi naturalaren eta leunduaren artean. Bere lehenengo sorkuntza-lanetatik, obren serie edo familien formulari heldu dio. Poeten eta pilotaren omenaldiak, menhirrak, Gernika, Planetariuma, Basoak, Irrintzia. Pieza singular ugari egin ditu, hala nola iturriak, ur-jauziak, kanpoalderako eskulturak, altzairuz, zementuz edo brontzez eginak, instituzio edo museoentzat. Gaur egun, Artziniegan (Araba) duen tailerrean, eskulturan eta poesian soilik dihardu<ref>https://santxotena.org/eu/el-escultor/</ref>. == Tailer-museoa == Tailer Museoa ikuslearen eta artistaren arteko lotura da, obraren genesirainoko bidaia didaktikoa. Hau, artista bere obrak pentsatzen, prestatzen eta egiten dituen tokia. Bere edukiek era audiobisual ezinbesteko baten bitartez eskainiko digute arte-espazioa sentitzeko eta ulertzeko aukera. Tailerra [[w:Artziniega|Artziniegan]] (Araba) dago. == Parkea == Eskulturak kokatuta daude hesirik gabeko leku batean, oso irisgarritasun handikoa. Obrak berak gidatutako ibilaldian bisitariak eskuz ukitu ahal izango du eskulturek erakusten duten sentsualitatea. == Kanpo loturak == * [https://santxotena.org/eu/ Santxotena museoaren weborria] * [https://santxotena.org/eu/blog/ Santxotena museoaren bloga] hc63qdfy1kexqopj9460rnqzqj9ycgo 0 4902 22497 22495 2020-09-04T11:34:19Z Ksarasola 1603 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = Idoiako baseliza.jpg |mapa = <!-- ibilbidearen mapa --> |mapa interaktiboa = <!-- .map fitxategia Commonsera igo bada --> |herrialdea = {{herrialdea|Nafarroa Garaia}} |zailtasuna = zaila (luzea) |lekuak = {{udalerria|Burgi}} - {{udalerria|Izaba}} - [[Belaguako aterpea]] |distantzia = 22,5 km (7 h 39 min) + 18,5 km (7 h 04 min) |ingurunea = Burgi eta Belagoako aterpearen artean, Erronkariko bide erraza. Eskaladako guneak badira ere. |abiapuntua = Burgi |nondik hartua = https://www.turismo.navarra.es/eus/que-ver-hacer/recurso/Senderosyrutasbici/8763/Sendero-Cueva-de-Azanzorea.htm }} '''GR 321''' edota '''Erronkariko Errege Bidea''' [[Nafarroa|Nafarroako]] [[Erronkari]] bailaratan barna doan ibilbidea da, {{udalerria|Burgi}}n eta {{udalerria|Izaba}}n == Ibilbidea == Erronkariko Errege Bidea antzinako erromatar bide bat da, eta ibarreko herrien arteko lotura-bidea izan zen mendeetan. Burgiko arroilan zehar sartzen zen Aragoiko lurretatik, eta ibarrean gora egiten zuen Ezka ibaiaren ondotik, Frantziako muga igaro arte Arrakogoitiko lepotik. Ibilbide historiko hau GR gisa berreskuratu eta homologatu da, ibiltarientzat. Bide nagusian, bi etapa daude (Burgi-Izaba eta Izaba-Arrakogoiti), eta ibarreko beste herrietara doazen hiru bide-adar: Bidankoze, Garde eta Uztarrozera., Landa Garapen eta Turismo Sailak sustatutako eta [[Gipuzkoako Mendizale Federazioa|Gipuzkoako Mendizale Federazioak]] homologatutako ibilbidea da. <ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Nafarroako Gobernua|urtea=2020|izenburua=GR 321 Errege Bidea 1. etapa: Burgi-Izaba|argitaletxea=Nafarroako Gobernua|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|hizkuntza1=es|url=https://vallederoncal.es/paneles/Panel1-GR321-Burgui-Etapa1.pdf}}</ref> == Etapak == Ibilbideak honako bi etapa hauek osatzen dute: * 1. etapa: [[Burgi]] - [[Izaba]] ** 1. bide-adarra: Burgi-Bidankoze ** 2. bide-adarra: Erronkari-Garde ** 3. bide-adarra:: Izaba-Uztarroze * 2. etapa: [[Izaba]] - [[Belaguako aterpea]] (ibarrean – Belagua ibaiaren uhaldi bakoitzeko).<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2020|izenburua=GR321 rrege Bidea - 2. etapa. Kontrabandisteen Bidea: Isaba - - Belaguako aterpea|argitaletxea=Nafarroako Gobernua|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|hizkuntza1=es|url=https://vallederoncal.es/paneles/Panel2b-Isaba-Belagua-GR321.1-GR321-CaminoReal-Contrabandistas.pdf}}</ref> ** Aldaera: Kontrabandisteen Bidea == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Ibilbideak]] [[Kategoria:Nafarroako Gobernutik hartutako ibilbideak]] qd2hisow3k1sl279f9jtm7383uqmm4s 0 4903 22508 2020-09-07T14:18:44Z A. P. Azpirotz 1844 Orria sortu da. Edukia: Bete hutsuneak erantzun egokiarekin == Orainaldia eta gero == 1. Ba dakizua zenbat plater eseri _________ kaiek mahai gainean? 2. Xende anitz aipatzea atze dugu, espero... wikitext text/x-wiki Bete hutsuneak erantzun egokiarekin == Orainaldia eta gero == 1. Ba dakizua zenbat plater eseri _________ kaiek mahai gainean? 2. Xende anitz aipatzea atze dugu, espero dut barkatren ________ 3. Kontuz, Katxutxagorri, kain emeki eblitzen bazra, otsoak xanen _________ 4. Ez kezkatu, lagunok, gero eraugiren (ekarriko)_________ etxeala(nik zuek). 5. Gurasoek anitz maite _________ seme-alabak == Lehenaldia == 6. Ba dakizua zenbat opari erosi _________ kaiek Natibitatean? 7. Mikel ez _______ laguna barkatu, traizio handia izan zen eta. 8. Amak kalean ikusi ___________ zu atzo. 9. Peioak eta maitek eraugi ___________ etxeala (kaiek zuek) 10. Gizon gaizto korrek ez ___________ inoiz maitatu. dj2zylhobe7xr9gx1g79xvm3cd69wnv 0 4905 22653 22652 2020-10-04T22:03:15Z Ksarasola 1603 wikitext text/x-wiki {{ibilbidea |irudia = Altzoko Haundiaren ibilbidea 19.jpg |mapa = Altzoko haundiaren ibilbidea.jpg |herrialdea = {{herrialdea|Gipuzkoa}} |zailtasuna = Txikia |lekuak = {{udalerria|Altzo}} |distantzia = 4 km. Ordubete eta 30 mimutu. |ingurunea = Migel Joakin Eleizegi 'Altzoko erraldoiaren' jaioterriko plaza, erraldoiaren estatua, Altzoko errota, Altzo Azpiko eliza, Ipintza Haundi baserria |abiapuntua = Altzoko plaza |nondik hartua = http://www.altzo.eus/eu/altzoko-haundia }} Munduan ''Eleizegi Erraldoia'', Euskal Herrian ''Altzoko Handia'', eta [[Altzo|Altzon]] ''Gure Haundie'' deitu zaio. [[w:eu:Migel Joakin Eleizegi|Migel Joakin Eleizegi Ateaga]] Altzo Azpiko Ipintza Haundi baserrian jaio zen 1818an. 1830-32 aldera [[w:eu:akromegalia|akromegalia]] eritasuna garatzen hasi zen, hipofisiak hormona gehiegi sortzen ziolako. Kontratuak sinatu eta munduan barrena ibili zuten. Bere garaiko paper eta egunkarietan aipatua izan zen eta erretratuak egin zizkioten.<ref>[http://www.altzo.eus/eu/altzoko-haundia Altzoko udaletik hartua]</ref> * Antzokietan harridura sortzen zuen eta ikara ematen. * Erregina batek mutil ederra zela esan zion. * [w:eu:London|Londonen]] Regent Street-en gora eta behera ibili zen jeneral moduan dotore jantzita, atzetik soldadu multzo batzuela, danbor hots batean! * [w:eu:Paris|Parisen]], Susse etxean, igeltsuan sartuta eduki zituen eskuak, moldea egin eta brontzez kopiatzeko. Migel Joakin Eleizegi 'Altzoko erraldoiaren' jaioterrian ibiliko gara, "Gure Handie" ibilbide zirkular bat egiteko aukera ederra dugu txango hau. Lau informazio panel jarri zituen udalak urtebeteko lanaren ondoren, 2017ko maiatzaren bukaeran ipini ziren panelak. Ibilbidea plazan hasten da, bigarren puntua Eleizegiren jaiotetxea izan zen Ipintza baserria da, hirugarrena Altzo Azpiko eliza, eta frontoiaren parean bukatzen da. Panelen diseinua [[w:eu:Juanba Berasategi|Juanba Berasategirena]] da, eta testuak [[w:eu:Koldo Izagirre|Koldo Izagirrerenak]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Altzoko Handia, gertuago - Altzo|hizkuntza=eu|url=https://ataria.eus/altzo/1498215206004-altzoko-handia-gertuago|aldizkaria=Tolosaldeko ataria|sartze-data=2020-10-04}}</ref> <gallery mode="packed"> File:Zaloa Etxaniz - 41970865111.jpg| File:Zaloa Etxaniz - 28099560748.jpg|Handiaren erakusketa File:Zaloa Etxaniz - 41970864601.jpg| File:Handia sagardoi berria2.jpg|Zinemako [[w:eu:Handia|Handia]] </gallery> [[Fitxategi:Altzoko Gure Handie ibilbideko planoa.png|400px|thumb|erdian]] == Ibilbidea == Altzoko herrian zehar ibilbide zirkular txiki bat egiteko aukera ederra dugu txangoa. Migel Joakin Eleizegi 'Altzoko erraldoiaren' jaioterriko plazatik Altzo Azpiko elizara jaitsi eta itzuli plazara. Haundia bizi izan zen Ipintza haundi baserritik pasatuko da. Frontoian dagoen erraldoiaren estatua, eta Altzoko errota ere ikusiko ditugu bidetik. ===Altzoko plaza=== Altzora iristeko, {{udalerria|Alegia}}tik abiatuz gero, bi aukera ditugu. Lehena {{udalerria|Altzo}} Behekoa igaro eta {{udalerria|Altzo}} Goikora zuzenean igotzea da; bigarrena, berriz, Alegiatik Amezketara doan bidea hartu eta herritik ateratzean {{udalerria|Altzo}} Goikora doan errepidea hartzea. Herriko plazatik abiatzen da ibilbidea, Batzarremuñon, bertan dagoen Interpretazio Zentroan Handiarekin zerikusia duten elementuak eta Tolosako Topic-ek utzitako bi txotxongilo ikusgai daude. Txapela, aulkia, eskularruak eta oinetako orkoia erreplikak dira; jatorrizkoak, Gipuzkoako Foru Aldiaren jabetzakoak izanik, [[w:eu:San Telmo Museoa|San Telmo Museoan]] daude. <gallery mode="packed"> File:Altzoko Haundiaren ibilbidea 23.jpg|Altzo File:Altzoko Haundiaren ibilbidea 01.jpg| File:Altzoko Haundiaren ibilbidea 19.jpg|Abiapuntua File:Altzoko Haundiaren ibilbidea 00.jpg|Plaza </gallery> ===Santa Barbara ermita eta estatua=== Plazatik frontoiraino joago gara. Santa Barbarako ermita dago aurreratxoago. Han ikus daitezke tamaina errealeko estatua estatua eta silueta bat frontoi barruan eskalatzeko heldulekuak dituen horma batean. Tamaina errealekoak izanda han egiaztatu daiteke zein handia zen Migel Joakin Eleizegi. Frontoira heltzean ezkerraldeko bidea hartu behar da baserri batzuen artean Altzo Azpiko elizara jaisteko. <gallery mode="packed"> File:Altzoko Handiaren ibilibidea 60.jpg|Santa Barbara File:Altzoko Handiaren ibilibidea 62.jpg|Tamaina erreala File:Altzoko Handiaren ibilibidea 63.jpg|Zuhaitz jantzia File:Altzoko Handiaren ibilibidea 65.jpg| File:Altzoko Handiaren ibilibidea 66.jpg|Altzo Azpirantz File:Altzoko Handiaren ibilibidea 67.jpg|Astoak </gallery> ===Altzo azpiko eliza === Bidaietatik etortzen zenean, Migel Joakin Eleizegi "Handia" Salbatore elizaren (Altzo Azpi) aurrealdean besoak luzatuz neurtu egiten zuen erretoreak, horman marrak zizelkatuz. Berdin egiten zuen behetik gora ere. Oraindik hortxe daude markak harrian. Bi testamentu egin zituen, eta 1861ean zendu zen. Altzo Azpiko hilerrian lurperatu zuten. Gauza franko esan eta idatzi izan da bere hezurrei buruz, baina inork ez zekien non zeuden, 2020an bertako hilerrian aurkitu ziren arte. <gallery mode="packed"> Fitxategi:Altzoko Handaren ibilbidea 40.jpg|Altzo Azpia File:Altzoko Haundiaren ibilbidea 71.jpg| File:Altzo Azpia. Elizako sartzeko ura.jpg| Fitxategi:Altzoko Handaren ibilbidea 41.jpg|Elizan Haundiaren tamainaren markak Fitxategi:Altzoko Handaren ibilbidea 42.jpg|Haundiaren erreferentzia File:Altzoko Haundiaren ibilbidea 72.jpg|Katua Fitxategi:Altzoko Handaren ibilbidea 44.jpg|Elizatik ateratzen </gallery> ===Altzoko errota=== Salbatore elizatik salto bat egin daiteke errotaraino eta itzuli gero elizara. ===Ipintza Haundi baserria=== elizako ataritik gora doan bidetik igoko gara eta minutu batzuetan berriro aterako gara errepidera. Errepide zeharkatu eta baserri bat inguratuz laster helduko gara Haundia bizi izan zen Ipintza Haundi baserriraino.Baserria ikus daiteke kanpotik, baita tamaina errealeko beste eskultura bat eta panel informatibo bat ere bai.uhaitzen. Eskultura [[w:eu:Juanito Lope|Juanito Lopek]] egin zuen 1968an. Hori ikusita goranszo bidea hartuko dugu zhuhaitzen arteko tunel moduko bate pasako eta laster berriro frontoirano helduko gara eta hasierako herriko plazara. <gallery mode="packed"> Fitxategi:Altzoko Haundiaren ibilbidea 12.jpg|Ipintza Haundi baserria Fitxategi:Altzoko Haundiaren ibilbidea 10.jpg|Ipintza Haundiko kartela eta estatua Fitxategi:Altzoko Haundiaren ibilbidea 13.jpg|Ibilbideko marka Fitxategi:Altzoko Haundiaren ibilbidea 14.jpg|Ipintza Haundi baserria </gallery> ===Altzoko plazaraino berriro=== <gallery mode="packed"> File:Etxeberri Altzo orain.jpg|Etxeberri File:Altzoko Haundiaren ibilbidea 20.jpg| File:Altzoko Haundiaren ibilbideko mahatsa.jpg| File:Altzoko Haundiaren ibilbidea 21.jpg| </gallery> == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Ibilbideak]] dnzm4hbx9hivi4etpe4xnvlx6ho802r 0 4906 22608 2020-09-26T23:43:56Z Ksarasola 1603 Ksarasola wikilariak «[[Euskal Herriko Gbidaia-gida/Ibilbideak/Altzoko Haundiaren ibilbidea]]» orria «[[Euskal Herriko bidaia-gida/Ibilbideak/Altzoko Haundiaren ibilbidea]]» izenera aldatu du: errore ortografikoa wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Euskal Herriko bidaia-gida/Ibilbideak/Altzoko Haundiaren ibilbidea]] 21e77che0ni0i3cjixfk6c2gzr7gwlf 0 4907 22639 2020-09-29T07:15:15Z A. P. Azpirotz 1844 Orria sortu da. Edukia: == Orainaldia == Ni nago I yago kura dago Gu gaude Zu zaude Ziek zaudie Kurak daude == Lehenaldia == Ni nengon I yengon Kura zegon Gu ginauden Zu zinaunden Zie... wikitext text/x-wiki == Orainaldia == Ni nago I yago kura dago Gu gaude Zu zaude Ziek zaudie Kurak daude == Lehenaldia == Ni nengon I yengon Kura zegon Gu ginauden Zu zinaunden Ziek zinaundien Kurak zeuden == Erreferentzia == Arana Luzuriaga, Aitor; Zaraitzuko euskara, Hiria, Nafarroako Gobernua, Hezkuntza eta Kultura Departamentua, 2001, 33. orr. 8z4q9951qk5rn7d8mgrc679y94ti1c9 0 4908 30846 30762 2021-09-15T14:54:04Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Gaileta-tarta eta txokolate zurizko kremarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gaileta-tarta eta txokolate zurizko kremarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Errezeta-liburua]]ren parte. == Osagaiak == - 150 gr. txokolate zuria - 250 gr. esne tarta txokolate zuriduna edo erdigaingabetua - 250 gr. esne gain likidoa - 100 gr. gazta krematsu (Philadelphia mota) - 1 gainean muntatzeko ( % 35 m.g.) - Nocilla edo Nutella gaileta apaintzeko: karameluzko edo txokolatezko siropea. == Pausoak == Esnea berotu eta txokolatea zatitxotan sartuko diogu, urtu dadin, sutatik aldendu eta esne-gaina, gazta eta mamizko gutun-azala gehitzen zaizkio, eta irabiatu egiten da krema homogeneo bat lortu arte, su leunean dugun bitartean. Apur bat epeltzen uzten dugu gailetak prestatzen ditugun bitartean: Nocillarekin edo Nutellarekin (alde bat bakarrik). Gailetak moldearen oinarrian jarriko ditugu (nozillarik gabeko zatia oinarriaren gainean), txokolate zurizko kremaren erdia kontu handiz botako dugu. Beste gaileta geruza bat jarriko dugu krema honen gainean (Nocilla goian duen zatia) eta kremaren gainerakoa oso poliki isuriko dugu. Amaitzeko, gaileten azken geruza jarriko dugu, Nocilla gabe. Hozten utziko dugu eta hozkailuan sartuko dugu erabat mamitu dadin (gutxienez lau ordu). Karameluzko edo txokolatezko siropearekin apaintzen dugu. Marrubi edo mugurdi batzuekin ere lagun diezaiokegu [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txokolatea]] [[Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Postreak]] efeqm5tjj6gl6fk7150ydv0u6phacvb 0 4909 22664 2020-10-22T10:52:29Z 176.12.83.185 Orria sortu da. Edukia: errezeta-liburuaren parte. Azpizuna roquefort saltsarekin == osagaiak == 4 pertsonentzako osagaiak * Saltsa roqueforterako * 300 ml esne gaingabetua. * 100 gr r... wikitext text/x-wiki errezeta-liburuaren parte. Azpizuna roquefort saltsarekin == osagaiak == 4 pertsonentzako osagaiak * Saltsa roqueforterako * 300 ml esne gaingabetua. * 100 gr roquefort gazta * Tipula 1 * Olioa, gatza eta piperbeltz ehoa * 2 txerri azpizun * 8 patata ertain * 2 tipula * Olioa, gatza, piperbeltz ehoa eta belarrak: oreganoa, ezkaia, erromeroa == Pausuak == 1- Roquefort saltsa prestatu: 1.1- Tipula zuritu eta oso fin moztu. Zartagin edo burruntzi batean, olio pixka batekin eta su ertainarekin, erantsi gatz pixka batekin, eta utzi 10 minutuz potxatzen, garden gera dadin, urreztatu gabe. Roquefort-a txikitu eta gehitu tipulari prest dagoenean, eragin isurtzeko. 1.2- Edalontzi batean, nahastu esnearen zati bat arto-irinarekin, eta bota koilaratxo baten laguntzaz. 1.3- Roquefort-a urtu denean, gehitu esnea arto-irinarekin, eragin pixka bat, eta ikusi esnearen gainerakoa sartzen, eragiteari utzi gabe. Gehitu piperbeltz eho bat eta gatz. 1.4- Utzi su motelean eta, mugituz, utzi egiten 5-10 minutuz, harik eta pixka bat loditzen ari dela ikusten duzun arte. Gehiegi loditu bada, gehitu esne pixka bat eta sutaik kendu. Likidoegia badago zure gusturako, diluitu irin pixka bat esnetan eta gehitu. Kendu sutatik loditzen hasten denean, eta utzi atseden hartzen. 2- Orain patata eta tipulekin goaz: 2.1- Patatk zuritu, eta zati txikietan moztu. Sar itzazu mikrouhin-laberako egokia den ontzi batean, eta gehitu gatz pixka bat, olioa, piperbeltz ehoa eta nahiago dituzun belarrak: oreganoa, ezkaia, erromeroa, itxi ontzia eta astindu ondo patata guztiak nahastearekin busti daitezen. 2.2- Utzi ontzia erdi itxita, sartu mikrouhin-labean 10 minutuz potentzia handienarekin, eta egiaztatu pataten puntua: sardexka batekin erraz klikatu badaitezke, prest daude. 2.3- Zartagin batean eta su ertain-gogor batean, salteatu 5 minutuz. 2.4- Bota tipulak eta moztu xerra finituetan, eta zartagin horretan bertan salto egin olio. Gatz pixka batekin minutu batzuetan, pixka bat urtu arte. 3- Txerri-azpizunak 3.1- Moztu azpizunak zentimetro eta erdiko lodiera duten xerratan, gutxi gorabehera. Jarri zartagina su bizian olio pixka batekin, eta orain egin azpizuna nahi duzun puntuan: 3.1.1- Gutxi eginda: 2 minutu alde bakoitzetik. 3.1.2- Eginda (puntuan): 3 minutu alde bakoitzean. Seinale egokia da azpizunaren alboan haragia egiteari uzten dionean, hau da, ertza zigilatuta dagoenean. Oso mamitsua egongo dela esan nahi du, baina ez du odolik botako. 3.1.3- Nahiko egina: 4 minutu alde bakoitzean, zanpatuz, barruko likido guztia isuri eta barrutik erabat egina egon dadin. 3.2- Bota gatz pixka bat azpizuna egindakoan, eta atera berehala. e9vqxgfdv2sy82crszjkl1xepdwgix4 0 4910 38162 37202 2022-05-27T04:59:05Z Gaztarrotz 1953 /* Teknika mistxoak */ wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} Kozinatzeko tekniken artean, lehen mailakoak eta bigarren mailakoak bereizten dira. Lehen mailako teknikak, jakiaren eraldaketa nagusia burutzeko eta bigarren mailakoak berriz, aurre lanetarako erabiltzen dira. Atal honen helburua, sukaldaritza profesionalean teknika bakoitza aplikatzerakoan kontuan izaten diren irizpide eta prozedura nagusiak, azaltzea izango da. Maillard erreakzioa eta osmosiaren efektua ''Maillard'' eta osmosi erreakzio edo efektua, osagaik kozinatzean gertatzen diren bi aldaketa fisiko dira. Hauek, prestaketaren zaporeak eralda ditzakete. '''Maillard erreakzioa''' Egosketa eta erreketaren arteko desberdintasuna honetan datza: egosketan, osagaia ez da gorritzen eta erreketan berriz, bai. Erreketaren kasuan, osagaiak kolore gorrixka hartzen duenez, zapore, kolore eta lurrin handiagoa izango du, aldiz, gorrixkatik beltz kolorera pasatuko balitz, zapore txarra hartzeaz gain, minbizia sor dezaketen sustantziak azal daitezke. Maillard errakzioa edo kolore hartzea, 130ºC-tik gora gertatzen da, karbohidrato eta proteinen arteko erreakzio batek sortzen du. Erretze, salteatze, frijitze eta denbora luzean sueztituz ematen da. '''Osmosia''' Uretan sartzen dugun edozein osagai eta urak, berak dituen gatz mineralen artean berdintzea gertatzen den efektuari esaten zaio. Beraz, salda zaporetsua burutu nahi denean, gatza beti amaieran gehituko da. Honela, salda egiteko erabili diren osagaien gatz mineralak, uretan errazago disolbatuko dira, ondorioz, salda zaporetsuagoa izango da. Aldiz, osagaia egostea bada helburu, zaporea ahalik eta gutxien galduz, gatza hasieratik botako da. Haragia erre aurretik, gatza gehituz gero, gatz mineralak eta zukuak kanpora ditzake, haragia lehortuz. Lodia den kasuan aldiz, barruko zukuak mugitzeko gatza lehenago botatzea komeni izaten da. Gatz eta azukre kantitate handiek, osagaiaren hezetasun guztia kanporatzea ekar dezake, elikagaia kontserbatuz; marmeladak, urdai gazia, zezina, bakailaoa....adibide. Kozinatze teknikak, elikagai bat jangarriagoa, dijerigarriagoa eta gozoagoa bihurtzeko aplikatzen diogun metodo gisa defini genitzake. Teknika gehienek, beroaren bitartez osasun arrisku ugari saihestea ere helburu dute. == Egosketa teknika == Elikagaia likido barruan edo likidoak sortutako berotasunaren edo lurrinaren ondorioz kozinatze bezala defini daiteke. Egosketak berezko izena duten teknika desberdinetan bereiziko ditugu. #Ohiko egoste teknika. (Egosi) ##Ur hotzetatik abiatutakoa. ##Ur irakinetik abiatutakoa. ##Ingeles-erara eginikoa. #Lurrunetan egoste teknika. (Lurrunetan egosi) #Maria bainuan egoste teknika. (Maria bainuan egosi). #Hutsean ontziratu ondorengo egoste teknika. (Hutsean egosi). #Zuritze teknika. (Zuritu). #Galdarraztatze teknika. (Galdarraztatu). #Salda laburrean egoste teknika. (Laburrean egosi). #Salda zurian egosteko teknika. (Zurian egosi). #Papillote teknika. (Papillote erara). ===Ohiko egoste teknika (Egosi) === Ur, salda, esne edo likido baten irakinaldiari esker osagaia egostea. Gure etxeetan, hau da gehien erabili den egosketa mota . Ohiko egoste teknikak, hiru ataletan banatzen dira. Likido hotzetik nahiz likido irakinetik abiatutakoak eta Ingeles erara eginikoa. ==== Likido hotzetik abiatutako egoste teknika (Egosi) ==== [[File:Salda egosten.jpg|thumb| 250px| Ur hotzetik egosi]] Ur, salda, esne edo likido hotzetik abiatuta eta irakinaldi bati esker, osagaia egostea. {|border="1" !Ur edo salda + egosteko osagai nagusia+ lagungarri zaporetsuak. |} ERABILPENA *Egosiko dugun osagaien zaporea, saldan amaitzea nahi denean. ::Saldak, kontsomeak, eltzekariak, garbantzuak izan ezik. ::Amaieran gatzatu. *Osagaia edo honen zati bat, egostean desegiterik, puskatzerik edo zatitzerik nahi ez denean. ::Odolkia, mondejua, txorizoa, arrautza, abakandoa, txangurroa, buia, patata... ::Aldez aurretik gatzatu. *Eragin fisikoetatik osagaia egostean fekula hobeto askatzea nahi denean. ::Patatak. ::Hasieran gazitu. *Egostean usain gogorreko haragien lurrina leundu nahi denean. ::Txerri hankak, txahal muturrak, tripakiak, mingaina..... ::Hasieran gazitu. HAINBAT AHOLKU *Likido edo salda kantitatea ondo neurtu, gehiegi izan ez dezan. Likido gutxi jarriz gero, errazago konpon edo zuzen baitaiteke. *Irakina beti su baxuan egin. *Denborak ez dira finkoak izango eta osagaia momenturo aztertu, egina dagoen edo ez jakiteko. ONTZITERIA EDO TRESNAK *Marmita, marmita ertaina edo kazola. ==== Likidido irakinetik abiatutako egoste teknika (Egosi) ==== [[Fitxategi:Pasta egosten.jpg|250px|thumb|Ur irakinetik egosi]] Irakiten dagoen uretik abiatu eta irakinaldi baten ondoren, osagaia egosi. {|border="1" !Irakiten dagoen likidoa + gatza+ osagaiak nagusia+ lagungarriak aukeran. |} ERABILPENA *Osagai nagusiaren zaporea gorde edo hobetzea nahi denean. ::Arraiak eta haragiak orokorrean. ::Legatza, oilaskoa. *Egosketa denborak ongi kontrolatu eta gehiegi egiterik nahi ez denean. ::Arroza, pasta, barazkiak. *Eragin fisikoengatik ur berotatik abiatuta hobeto egosten denean. ::Garbantzuak. HAINBAT AHOLKU *Zaporea osagaiak mantentzea nahi bada, likido kantitate txikia erabili. *Kasu batzuetan likido kantitatea zehatz neurtu behar da. Kasu, arrozak. * Denbora oso ondo neurtzea inportantea da. ONTZITERIA EDO TRESNAK *Marmita ertaina edo kazola. ==== Ingeles erara eginiko egoste teknika (Ingeles-erara egosi) ==== [[Fitxategi:Barazki panatxea2.jpg|200px|thumb|Ingeles-erara egosi]] Irakiten dagoen gatzatutako uretan, osagaia egostea, eta hau puntuan dagoenean, kolpetik ur hotzetan, egosketa moztea. {|border="1" !Irakiten ari den ura + gatza + osagai nagusia + freskatzea. |} ERABILPENA * Akats gutxi onartzen eta ezaugarri organoleptikoak azkar galtzen dituzten osagaientzako erabiltzen da. * Barazkiak bereziki eta hauetan gehien zaindu beharrekoak, kolore berdekoak. Lekak, azak, ziazerbak, eskarola, zerbak.... * Itsaskietan edo, entsaladetarako pasta edo arrozekin ere erabiltzen da. HAINBAT AHOLKU * Ur irakinari, litroko 15 g gatz gehitu. Nahi izatera azukre pittin bat ere gehitzerik dago. * Barazkia gehitzean, urak irakina gal ez dezan saiatu, horretarako barazkia poliki-poliki gehitu. * Barazkia, ur irakinetan sartutakoan, lehen minututan mugitu eta ziurtatu uretan ongi murgilduta dagoela. * Ez jarri taparik. ONTZITERIA EDO TRESNAK * Marmita, marmita ertaina edo kazola. === Lurrunetan egoste teknika (Lurrunetan egosi) === [[Fitxategi:Kuskusa lurrunetan egosia.jpg|300px|thumb|Lurrunetan egositako kuskusa]] Ur edo likido zaporetsu batek sortzen duen lurrinaren ondorioz osagai bat egostea. {|border="1" !Ur edo likido zaporetsu baten lurruna+ sareta baten bitartez bereizita osagai nagusia+ tapa |} ERABILPENA * Osagai baten ezaugarri organoleptikoak (kolorea, zaporea, forma...) eta mantenugaiak hobekien mantendu nahi denean. * Barazkiak, arraina, itsaski, arrautzak, arrozak, kuskusa. * Lurrunetan bereziki, bolumen txikiko osagaiak egosten dira. HAINBAT AHOLKU * Egosteko denborak ongi kalkulatu. ONTZITERIA EDO TRESNAK * Gaur egun, ontziteria edo makinaria desberdinak erabil daitezke, hauek aukera emango dute presiopean edo presiorik gabe egosteko. * Lurrunetan egosteko lapikoa, labe mistoa lurrunetarako jarria, lurrunetan egosteko labe berezitua, espres ontzia lurruneko saretarekin. === Maria bainuan egoste teknika (Maria bainuan egosi) === [[Fitxategi:Flana edo budina maria bainuan.jpg|250px|thumb|Maria bainuan egosi]] Ur berotan sartuta dagoen ontzian osagaia egostea. {|border="1" !Osagaiak ontzi batean+ Ur berotan sartu+ Labean edo sutan egosi |} ERABILPENA * Batez ere, prestaketa delikatuekin erabiltzen da teknika hau, gehienetan arrautza duten kasutan, eta poliki kozinatzea edo tenperatura ogi zaindu nahi denean. Budin gozo eta gaziak, natillak, terrinak, pateak… HAINBAT AHOLKU * Urak ez luke inoiz irakin beharko. * Osagai nagusia dagoen ontziari, labean kozinatu beharko bagenu, estalkia jartzea komeniko litzake. * Egina dagoen jakiteko, ziria sartu eta garbia atera beharko litzateke. ONTZITERIA EDO TRESNAK * Modu honetara kozinatzeko, labe, su edo maria bainu elektrikoak erabiltzen dira. Budinak egiteko, ontziak edo kazola txikiak ere erabil daitezke. === Hutsean ontziratu ondoren egosteko teknika (Hutsean egosi ) === [[Fitxategi:Ontziratutako egoste teknika.jpg|250px|thumb| Hutsean egosten]] Osagai nagusia, lagungarri eta ongailuekin, hutsean ontziratu ondoren, 60ºC-80ºC edo 100ºCtara, dagokion denboran egostea. Hainbat kasutan, ordu askotan. {|border="1" !Erre edo ez+ Osagaia, lagungarri eta ongailuekin ontziratu+ baporean edo marian sartu+ egosi+ erre edo ez |} ERABILPENA * Haragi gogorrak lehortu gabe eta guri-guriak lortu nahi denean. Txerrikumea, arkumea....... * Denbora luze behar duten prestaketak, aldez aurretik, prestatuta eduki nahi direnean. Zerbitzatzeko mementoan, azken kolpe bat ematea bakarrik faltako litzaieke. Arkumea, txerrikumea eta haragi gogorrak bereziki. * Osagai nagusiak, ongailuekin zaporea modu oso kontzentratuan biltzea nahi denean. Kasu honetan mementoan egiteko erabiltzen dira. Legatza, lupia, arrainak orokorrean, itsaskiak, barazkiak, haragi bigunak, fruituak. HAINBAT AHOLKU * Egosketa honek inguru heze bat behar du, beraz, egosi nahi ditugun osagaiak lehorrak balira, likidoa gehitu beharko da. * Nahi izanez gero, bereziki haragiarekin, ontziratu aurretik, txigor daitezke. Nahiz eta pieza gogorretan, hobe amaieran ontzitik kanpo txigortzea. * Osagaiak ontziratzean, bertan dauden ongailuen zapore handia hartzen dute, eta beraz, kontuz ibili gehiegi ez gatzatzearekin. * Kontuz erabiliko diren ongailu kopuruekin, gehiegi ez jarri, bestela oso usaintsua eta zapore gogorrekoa gelditzeko arriskua baitago. * Mementoan ez bada jango, hozte azkarra eta behar duen kontserbazioa burutzea, ezinbestekoa izango da. ONTZITERIA EDO TRESNAK * Labe mistoetan lurrineko erabilerarekin. === Zuritze teknika (Zuritu) === [[Fitxategi:Patata lagungarriak 2.jpg|200px|thumb| Patatak zuritzeko prest]] Ur hotzetatik abiatuta, segundo edo minutu gutxitan, irakiteari esaten zaio. {|border="1" !Ur hotza+murgildu osagai nagusia+irakin motza eman |} ERABILPENA * Osagaiari zapore txarra, odola, kendu eta garbitu nahi denean. Barrukiak, Tripakiak, txerri hankak, barraskiloak, mingaina, hezurrak..... * Osagai bati garraztasuna kentzeko: Laranja edo limoi azalak. * Osagaiaren fekula askatu nahi denean. Patata. * Osagaiak hobeto desegin edo xafletan banatzeko. Bakailaoa. ONTZITERIA EDO TRESNAK * Kazola edo marmita ertaina. === Galdarraztatze teknika (Galdarraztatu) === [[Fitxategi:Arrautza galdarraztatua.jpg|200px|thumb|Galdarraztatutako arrautza]] Ur irakinetatik edo epeletik abiatuta oso denbora laburreko egosi aldiari esaten zaio. {|border="1" !Irakiten ari den ura+ osagaia murgildu+ denbora gutxi egosi |} ERABILPENA * Denbora gutxi behar duten osagaiei aplikatzeko. Legatza, lanpernak, izkirak, arrautzak. * Barazkiei, izoztu aurretik entzima aktiboak kendu eta hobeto mantentzeko. Lekak, zerbak, azalorea.... * Tomate naturala zuritzeko. HAINBAT AHOLKU * Izoztutako barazkientzako ur ugari jarri eta hauek poliki-poliki bota ur irakinetara , honek irakina gal ez dezan. Modu honetan, kolorea hobeto mantenduko da. * Galdarraztatutako arrautza prestatzeko, urak ez du irakin behar. ONTZITERIA EDO TRESNAK * Kazola edo marmita ertaina. === Salda laburrean egoste teknika (Laburrean egosi) === [[Fitxategi:Salda azkarra.jpg|250px|thumb|Laburrean egosi]] Mementoan ur gutxirekin eta ongailuekin egiten den salda, osagai nagusia bertan egosteko. {|border="1" !Ur gutxi+ lagungarri eta ongailu+ gatza+egosi |} ERABILPENA * Arrai, haragi edo bestelako osagaiak egosteko. Likido zaporetsu bat behar eta eskura ez denean. * Osagai nagusiak izango dituen lagungarriak, egosteko modua ere bada. Julianan moztutako barazkiak, forma emandako patatak... HAINBAT AHOLKU * Zaindu osagai nagusiaren denbora eta lagungarriak . Hau egin ezean, bietako bat gaizki egostea gerta liteke. * Egosi beharreko lagungarria ondoren apaingarri gisa zerbitzatzekotan, kontu handiz prestatu. ONTZITERIA EDO TRESNAK * Kazola. === Salda zurian egosteko teknika (Zurian egosi) === [[Fitxategi:Salda zurian orburuak egosten.jpg|thumb|Orburuak zurian egosi]] Erraz oxidatzen den osagaia, azido eta irina duen uretan egosi. Perrexila ere erabil daiteke. {|border="1" !Ura, azidoa, irina, perrexila, gatza+irakin+murgildu erraz oxidatzen den osagaia |} ERABILPENA * Erraz oxidatzen diren barazkiekin. Orburua, kardua. HAINBAT AHOLKU * Azido zaporeak, barazkiaren berezko zaporea eraldatu egiten du, honegatik, teknika hau ez da oso gustukoa. * Perrexila erabiltzea ez da ezinbestekoa. ONTZITERIA EDO TRESNAK * Kazola, marmita ertaina. === Papillote teknika (Papillote eran kozinatu) === [[Fitxategi:Papillot teknika.jpg|250px|thumb|Papillote era]] Labeko edo aluminiozko paperean azkar egiten diren osagaiak, ongailuekin bildu eta ongi itxi ondoren, labean egosi. {|border="1" !Osagai nagusia+ lagungarri, ongailu+ elkarrekin bilgarria osatu+ labean egosi |} ERABILPENA * Osagai baten ezaugarri organoleptikoak (kolorea, zaporea, itxura...) eta mantenugaiak hobekien zaindu nahi denean. Barazkiak, arraina * Osagai nagusiak, ongailuen zaporea modu oso kontzentratuan jasotzea nahi denean. Legatza, antxuak, haragi bigunak, itsaskiak.... HAINBAT AHOLKU * Bilgarria ongi itxi behar da, baporerik atera ez dadin. * Bilgarria labe beroan jarri eta puzten denean egina dago. * Bezeroaren aurrean zabaltzen da, barruan dauden lurrin guziak bertan zabalduz. * Kazolan ere egiterik izango da, papera gainean jarriz. ONTZITERIA EDO TRESNAK * Labea, kazola, sautea. == Erretze teknika == Osagai bat olio gutxirekin kozinatzea, kanpoko geruza txigortua eta barrutik urtsu zein bigun geratzeko helburuz. Egosketarekin alderatuz, kolore gorri  horrek zapore biziagoa ematen dio prestaketari, nahiz eta,  lehortze arriskua izan. Teknika hau labe, plantxa, zartagin, parrilla, burruntzi eta baita grillaren bitartez  aplikatzen da. Plantxa, zartagin, parrilan eta grillean osagai bigun eta txikiekin, aldiz, labean eta burruntzian, osagai handiagoak erretzen dira. Teknika honekin, osagaiak bere zapore eta gelatina ugari galtzen du, hau salda moduan isuriz; erreketan, erretiluan geratuko da eta  zartagin batean berriz, bertan itsatsia. Beste erreketa motetan galdu egingo dugu. Zuku hau bere saltsa bihurtzeko errekupera daiteke. Horretarako lehenik, erretilutik  edo zartaginetik  ahalik eta koipe gehien kendu, ondoren, likidoa gehitu (ura, salda, ardoa...) erretilura, beroa aplikatu  eta  espatularekin arraskatu, itsatsitako zukua askatu eta likidoarekin bat egiteko, ondoren, iragazi. Saltsa bihurtu nahiko bagenu, uretan disolbatutako arto irin finduarekin loditu beharko litzateke. # Labean erretzeko teknika. Labean erre. # Plantxan erretzeko teknika. Plantxan erre. # Parrilan  erretzeko teknika. Parrilan erre. # Burruntzian erretzeko teknika. Burruntzian erre. # Grillean erretzeko teknika. Grillean erre.   === Labean erretzeko teknika (Labean erre) === [[Fitxategi:Oilasko izterrak labean erreak.jpg|250px|thumb|Labean erre]] Osagaia,  ongailuekin labe bero batean sartu,  kanpotik kurruskari  eta  barrutik samurra eta hezea lortzea du helburu. {|border="1" !Osagai nagusia+ gatza, koipe, likido eta  ongailua+labe beroa baxuan egosi+ amaieran txigortu+ berreskuratu eta saltsa egin |} ERABILPENA *Mota guztietako arrain, haragi, barazki, itsaski...... *Tamaina handiko haragiak zein arrainak,  burruntzian osorik edo zatikatuta erre daitezke. Arkumea, txerrikumea, Oilaskoak, indioilarra..... HAINBAT AHOLKU Erre behar dugun osagaia zenbat eta handiagoa izan, labeko tenperatura orduan eta apalagoa erabiliko dugu eta hezetasun edo salda gehiago.  Labe misto batek, hots, lurrina bota dezakeenak  zati handiak gutxiago lehortzen lagun dezake, beti ere, bukaeran su bizian ongi gorritzen badugu. Osagaiak zenbat eta mozketa edo zatiketa gutxiago izan, barruko zuku gutxiago galduko du; beraz, ahal izanez gero, ez da komeni mozketarik edo zatikatzerik. Erretzeko teknikan, osagaia gorritzeko 220ºC-240ºC gradu inguru behar izaten da. Haragi zati handien kasuan (arkumea, txerrikumea, oilaskoa...) ondo egiteko denbora luzea behar izaten da, tenperatura hori amaiaren gorritzeko  erabiliko dugu. Erretzearen lehen zatian, piezaren tamainaren arabera, tenperatura baxuagoetatik abiatuko da. Pieza handia bada, eta erreketa luzea behar badu, mementuro gainetik elementu hezeekin busti behar izaten da, lehortu ez dadin. Haragi pieza osoak edo handiak erretzean eta labetik ateratakoan, zatitu aurretik  epeltzen uztea komeni da. Modu honetara, mozteko garaian zuku gutxiago galduko du. Labetik atera orduko mozten badugu, zuku asko galdu eta lehorragoa geratuko da. Arkumea, txerrikumea, oilaskoa..... labean osorik edo zatitua, txitxarroa, berdela, urraburua, lupia.... osorik edo erditik zabalduta,  piper gorria, piper berdea, berenjena, tipula, osorik edo zatikatuta, erretzeko teknikarekin prestatzen diren osagaietako batzuk dira. Nahi izanez, osagaiak erre aurretik eta ondoren, ongailu desberdinen nahasketaz igurtz dezakegu, honen zapore berezia jaso dezan. ONTZITERIA ETA TRESNERIA * Ohiko labea,  mistoa edo egurrezkoa * Labeko erretilu. === Plantxan erretzeko teknika (Plantxan erre) === [[Fitxategi:Txerri solomoa plantxan.jpg|200px|thumb|Platxan erre]] Bero zuzena duen plantxa edo zartagin oso bero baten gainean, ondutako  osagaia  erretzea,  kanpotik txigortuta eta barrutik, xamur, heze eta bustia lortuz. {|border="1" !Plantxa edo zartagin beroan+  ondutako osagaia+ erre+ zartagina desglasatu edo zukua berreskuratu |} ERABILPENA * Mota guztietako osagai, txiki eta bigunetan. Arraina, haragia, barazkia, itsaskia..... * Zartaginean  erreko dugu, glasa berreskuratu eta  salda edo saltsa bat lortu nahi denean. HAINBAT AHOLKU * Erretze guztietan bezala, helburua kanpotik gorria eta barrutik hezea eta biguna lortzea da. * Teknika honetan,   labean erretzean baino zati  txikiagoak  erabiltzen dira. * Osagaiaren zukua berreskuratu nahi izanez gero, zartagin baten barruan  burutu. * Haragi bigunetan,  kozinatze puntua zaintzea komeni da, gutxi egina, puntuan edo ondo egina lortzeko. * Nahi izanez, erre ondoren edo aurretik, ongailu desberdinen nahasketa  batez igurtz daiteke, honen zapore berezia jaso dezan. * Kasu batzuetan, plantxan azala gorritu ondoren, labean kozinatzeaz amaitzen da. ONTZITERIA ETA TRESNERIA * Plantxa, zartagin edo sautea. === Parrilan erretzeko teknika (Parrilan erre) === [[Fitxategi:Txuleta parrilan.jpg|230px|thumb|Parrilan erre]] Ikatzaren berotasunean, eta honen ketan osagaia erretzea, kanpotik txigortu eta kurruskari, barrutik samur eta heze utziz. {|border="1" !Osagai nagusia+ gatza, koipearekin igurtzi + parrila beroan jarri + puntuan egin |} ERABILPENA * Teknika hau erabiltzeko osagaiak xamurrak eta ezin dute txikiegiak izan. * Haragi, arrain, itsaski  eta  barazkientzat bereziki,  nahiz eta,  gaur egun, gero eta osagai gehiago eta bereziagoak erretzen diren parrillan. Txuleta, bisigua, erreboiloa, untxia, oilasko izterrak, piper gorriak, tipulinak, perretxikoak, otarrainxkak .....  * Kasu honetan, ezingo dugu osagaiak galdutako zukua berreskuratu. HAINBAT AHOLKU * Gehiegizko txigortzea kaltegarria izan daiteke, bai zaporearentzat eta baita, osasunarentzat ere. * Ketu zapore, usaina eta  hagak uzten dizkion markak,  teknika honen berezitasun nagusia izango dira.  * Parrillaren kasuan, tenperatura neurtzea zaila denez, ikatza beroegia dagoenean,  altuerarekin jokatu behar da. * Parrillan erre beharreko osagaiak bereziki haragiak,  aldez aurretik, denbora bat epelean edukitzea komeni da, ondoren, parrillan denbora gutxiago behar izateko, eta, beraz, gutxiago lehortzeko. * Nahi izanez gero, erre aurretik edo ondoren,  ongailu desberdinen nahasketaz igurtz daiteke, honen zapore berezia jaso dezan. ONTZITERIA ETA TRESNERIA * Parrilla. === Burruntzian erretzeko teknika (Burruntzian erre) === Osagaiari haga erditik sartzen zaio,  ondoren,   gas, ikatz edo bero elektriko  batera gerturatu,  alde guzietatik, bueltaka edo mugimenduan edukiz. [[Fitxategi:Oiaskoa burruntzian.jpg|250px|thumb|Burruntzian erre]] {|border="1" !Osagaia, koipe eta gatzetan igurtzia + hagatxoan sartua + berora hurbildu+ bueltak eman |} ERABILPENA Teknika hau, pieza handiak erretzeko erabiltzen da,  eta urtsua lortzea ez da erraza izaten. Zikiroa, arkumea, txerrikumea, basurdea, oreina, untxia, oilaskoa, txahal osoak edo zati handiak erabiltzen dira. HAINBAT AHOLKU * Tarteka busti edo ongailu desberdinen nahasketaz  igurtz daiteke, zapore berezia jaso dezan eta gutxiago lehor dadin. * Kontuz, bero gehiegi izan ez dezan, bestela kanpotik gehiegi txigortu eta barrutik gordinik geratzeko arriskua baitu. ONTZITERIA ETA TRESNERIA * Burruntzia. === Grillean erretzeko teknika (Grillean erre) === [[Fitxategi:Ogi txigortua.jpg|230px|thumb|Grillean erre]] Gainetik oso bero 300ºC inguruan dagoen  grill edo labe ireki baten bitartez egiten den  erreketa azkarra da, kolore gorria emanez. {|border="1" !Osagai oso biguna- Grill tenperatu oso altua+ Denbora gutxi |} ERABILPENA * Errealdi laburra edo gutxi eginda jaten diren osagaiekin egiten da. Ostrak, bieirak, arrain eta haragi xerra oso finak, ogia txigortzeko ere .... HAINBAT AHOLKU * Gainetik saltsaren bat ere izan dezakete hau gorritzeko, holandarra, bexamela... ONTZITERIA ETA TRESNERIA * Grilla, erretilua.   == Teknika mistoak == '''Teknika mistoa''', kozinatze prozesuan bi teknika desberdin erabiltzen direlako esaten zaio . Lehenik, osagaiari gorrituko edo txigortu egingo duen teknika (erre, salteatu, frijitu) aplikatuko da eta ondoren, osagaia bigunduko duen egosketa teknika. Bi teknikak desberdin izendatzen dira, gisatze eta erregoste teknika, baina egia esan, bien arteko desberdintasuna oso txikia izan daiteke; beraz, biak izen berarekin izendatzea ere ohikoa da. '''Teknika mistoak''' # Gisatze teknika. (Gisatu). # Erregoste teknika. (Erregosi). === Gisatze teknika (Gisatu) === [[Fitxategi:Galeperrak saltsan3.jpg|250px|thumb|Gisatu]] Osagaia lehenik, salteatze, frijitze edo erretze teknika aplikatuz txigortu egiten da, ondoren, ongailu eta lagungarriekin  batera,  ohiko egosketa burutu, bigundu arte. Lagungarriekin saltsa ere, egin daiteke edo bere horretan utzi. {|border="1" !Salteatu edo frijitu+lagungarri eta ongailuak nahastu+egosi+saltsa pasa edo ez |} ERABILERA *Normalean, haragi gogorrei aplikatzen zaien teknika dugu, egoste denbora luzea eta likido ugari  behar dutenei, alegia.  *Koxkor edo biribilkiari, buztanari, behi masailari, zangar haragiari,  ehiza-haragiei , basurdeari, oreinari, usoari, .. HAINBAT AHOLKU *Zati handiagoak edo txikiagoak kozinatu daitezke teknika honekin, hori bai, egoste fasean osagaiak saldaz edo likidoz guztiz estalita egin behar da. *Osagai nagusiarekin batera, barazki eta bestelako ongailuak kozinatzen dira. Elikagai nagusia egiten denean, salda eta lagungarri horiek guztiak pasatuz eta zapore guztiak biltzen dituen saltsa burutzen da, eta ondoren, dena elkartu. *Saltsa pasatzea ez da ezinbestekoa, barazki zati osoak ere utzi daitezke. ONTZITERIA ETA TRESNERIA *Suak, labea, marmita, marmita ertaina edo kazola. === Erregoste teknika (Erregosi) === [[Fitxategi:Arkume tajina1.jpg|250px|thumb|Erregosi]] Osagaiari (batzuetan ez beti ) lehenik salteatu edo frijitze teknika eta ondoren, bere zukuarekin eta gehitutako ongailuarekin batera egosketa teknika aplikatzea zaio. {|border="1" !Osagaia+ salteatu+ bere saldan edo ongailu apur batekin denbora gutxi egosi. |} ERABILERA *Haragi bigunak, solomoa, azpizuna, oilaskoa, ganbak, itsas zapoa, txirlak, otarrainxkak eta mota guztietako barazkiak presta daitezke teknika honekin. HAINBAT AHOLKU *Denbora gutxiz kozinatu. *Momentuan egin eta jateko teknika da. *Erregostearen kasuan, gisatuarekin alderatuz, barazkiak pasatu gabe zerbitzatzen dira. ONTZITERIA ETA TRESNERIA: *Suak, labea, marmita, marmita ertaina edo kazola. == Koipetan kozinatu beharreko teknikak == Koipetan kozinatzeko tekniken ezaugarria, olioa edo gantza, kopuru txikia edo handiak erabiltzean datza. Koipetan kozinatu beharreko teknikak. # Frijitze teknika. Frijitu. # Sueztitze teknika. Sueztitu. # Salteatze teknika. Salteatu. # Konfitatze teknika-Konfitatu. === Frijitze teknika (Frijitu) === [[Fitxategi:Frijitu.jpg|130|thumb|Frijitu]] Oso beroa dagoen koipe ugaritan, osagaia bere horretan edo estalita ( irineztatuta edo birrineztatua...) bertan murgildu eta kozinatze motza eginez, kanpotik zarakar gorritua sortu, eta barrutik bigun eta heze mantentzean datza. {|border="1" !Osagaia estalkiarekin edo ez + koipe oso beroa+ kozinatze motza+ kurruskari kanpotik heze barrutik |} ERABILPENA *Osagai txikiak, zatituak eta bigunak. *Gisatu batzuetan, aurre lan gisa ere erabiltzen da. *Oilasko zatitua, legatz zatitua, itsas xapo zatitua, untxia, kroketa, antxoa, barbarin txiki, txitxarro txiki, paneka, txipiroia, txibia xerra, solomoa, ...... HAINBAT AHOLKU *Zarakarra egiteko osagaia, irineztatu, arrautzaztatu, birrindu daitezke edo orly eta tenpura oreetan estali, frijitu aurretik. Osagaiak lehorrak badira, estalkirik gabe ere frijitu daitezke. *Oliba edo ekilore olio garbia erabili. *Gurinarekin egin nahiko bagenu, honi gazura kenduz argitu egin beharko litzateke, frijitzeko garaian berriz, tenperatura zaindu koipe hau lehenago erretzen baita. *Beti azken momentuan frijitu eta azkar jan, bestela zarakarra bigundu eta karraska galduko du. *Frijitzeko olio kopuruak handia behar du izan eta oso beroa. Ez sartu inoiz osagai ugari batera. Honek olioaren tenperatura azkar jaistea ekarriko baitu eta osagaiak ez dira gorrituko, zenbaitetan baita puskatu ere. *Frijitzeko garaian, ez inoiz zulatu osagaia. *Frijitu ondoren, osagaiak xukatzeko metodoa erabili. Paper xurgatzailea, zerbitzatuko ez dugun beste plater edo ontzi bat. Teknika hau aplikatzen zaien prestaketak, oso zaporetsuak izaten dira, baita kaloria askokoak ere. ONTZITERIA EDO TRESNERIA *Frijigailua , zartagina. === Sueztitze teknika (Sueztitu) === [[Fitxategi:Tipula sueztitzen.jpg|200px|thumb| Sueztitu]] Koipe gutxirekin, zatitutako barazki edo bestelakoak su geldo edo eztian estalkiarekin edo gabe kozinatzean datza. {|border="1" !Osagai zatitua+ olioa eta gatza+ su eztia + estalkiarekin edo gabe+ denboran |} ERABILPENA *Gehienetan, plater baten aurre lana izaten da eta beraz, bigarren mailako teknika bezala edo eta, txigortu nahi ez dugun osagai bigun baten prestaketa moduan ere har daiteke. *Barazki desberdinak elkarrekin kozinatzeko erabiltzen da bereziki. HAINBAT AHOLKU *Salteatu teknika, su bizian eta denbora laburrez burutzen den bitartean, sueztitzea su baxu-ertainean eta denbora luzeagoan egiten den teknika da. *Gatza hasieratik pittin bat gehitzen zaio, izerdia bota dezan. Bukaeran, puntuan jarriko dugu. *Sutan denbora luze edukiz, barazkia goxatu egingo litzateke, kolore gorrixka hartuz. *Oinarri ona izango da saltsa edo gisatu askorentzat. *Xehatuta, dadotan edo karratuetan, juliana eran, edo forma bereziak emanda sueztitzen dira barazkiak. ONTZITERIA EDO TRESNERIA *Sautea , zartagina, kazola, marmita ertaina. === Salteatze teknika (Salteatu) === [[Fitxategi :Barazki salteatuak2.jpg|200px|thumb|Salteatu]] Koipe gutxirekin, su bizian eta denbora laburrean, osagaia gorrituz edo txigortuz kozinatzea da. {|border="1" !Osagaia bat edo ugari+ koipe gutxi eta gatza+ su bizian+ kolorea eman. |} ERABILPENA *Osagai txikiei eta zatitutako bigunei aplikatzen zaie. *Gehienetan, gutxi eginak edo puntuan amaitzen dira. *Haragi, arrai, itsaski, onddoak.... Muxilak, barazki mota guztiak, azpizuna, solomoa, otarrainxka, ganbak, txanpiñoiak..... HAINBAT AHOLKU *Gisatze edo erregoste teknika burutzeko, aurreko pausoa izan liteke salteatze teknika. *Osagai ugarirekin edo lagungarri desberdinak gehitu daitezke. *Osagaiak gorritzearekin zapore biziagoa lortuko dugu. *Gatza, osagaia gorritzen hasten den momentuan gehitu. ONTZIAK ETA TRESNERIA * Sautea, zartagina, kazola. === Konfitatze teknika (Konfitatu) === [[Fitxategi:Baratxuriak konfitatzen.jpg|200px|thumb|Konfitatu]] Osagaia, olio edo gantzetan murgildu eta su baxuan denbora luzez egosteari esaten zaio. Kontserbaziorako erabiltzen diren konfitatzeei gatz ugari gehitzen zaie. {|border="1" !Osagaia+ koipe ugari( askotan gatzatua)+ su oso baxuan+ koipeetan egosi |} ERABILPENA *Kontserbazio metodo bat izan zena, gaur egun kozinatze teknika bat bihurtu da. *Ahatea da gehien konfitatzen dena, kasu honetan bere gantzarekin eta gatzarekin burutzen da. *Txerrikiak edo untxiak ere konfitatzen dira. Hala ere, gaur egun edozein osagai koipetan sarturik eta su baxuan egiteari konfitatzea esaten zaio, nahiz eta batzuetan ez horren denbora luzean izan. Bakailaoa, baratxuria, tipula.... HAINBAT AHOLKU *Askotan jateko garaian, labean gorrituko dugu azal kurruskaria lortuz. *Prestatu behar dugun osagaia kontserbatzeko bada, koipearekin batera gatz ugari ere gehitzen zaio. *Behin konfitatuta dagoenean, gantza honen barruan hozten uzten da eta bertan kontserbatzen da. ONTZITERIA ETA TRESNERIA * Kazola, marmita ertaina, marmita. == Bestelako teknikak == === Gozogintzako eta okintzako labeko egoste teknika (Labekatu) === [[Fitxategi:Txutxoak labean.jpg|250px|thumb|Txutxoak labekatu]] Labean gozogintzako edo okintzako prestaketei aplikatzen zaien teknika bezala defini daiteke. Labean erretze teknikatik bereizten dena. Teknika honetan erreketarekin alderatuta, gehienetan tenperatura baxuagoak erabiltzen dira, osagaiak ez dira olioztatzen, zukuak ez dira berreskuratzen, beste osagai mota batzuk erabiltzen dira, labea ere gehienetan desberdina izaten da...... {|border="1" !Gozogintza orea, opil, pastel+ erretiluan labera+ egosi. |} ERABILPENA *Gozogintzako oreak. *Bizkotxo, hostore, ogi, opil, pastel, pizza, teila, tututxo, cakeak, merengeak.... ;ZENBAIT AHOLKU *Prestaketa gehienak, 180ºCtik 200ºC tartean burutzen dira. *Kasu berezi batzuetan Merenge Suitzarra 60ºC-90ºC-tan edo ogi oreekin egindakoak 220-250ºC-tara. *Gehienetan, egosketa lehorrak izaten dira. Kasu batzuetan, ogia egiterako garaian adibidez, hasieran hezetasuna komeni izaten da. *Labe barruan berotasuna ongi banatzea garrantzizkoa izaten da, horregatik, teknika hau modurik egokienean aplikatzeko labeak, bereziak izaten dira. ONTZITERIA ETA TRESNERIA * Gozogintzako labea, labeko erretiluak. === Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknikak === Bigarren mailako teknikak lehen mailakoak baina xumeagoak dira. Ez dute osagaiak erregosteko helbururik izaten. Normalean aurre lanetan edo errezeta bat burutzeko garaian tartean erabiltzen diren ohiko edo errepikatzen diren ekintzei deitzen zaie. {| class="wikitable" |- ! Teknika !! Azalpena |- |'''Argitu '''||Likido bat argitzeari deitzen zaio. Gurina, esaterako urtuz, azpiko gatz ura kenduz. Salda kontsome garden bat bihurtzeari ere esaten zaio. |- |'''Arrautzaztatu '''||Osagai bat irin eta arrautzetan pasatzea frijitu aurretik. |- |'''Atondu '''||Platera baten amaieran puntuan jartzea edo txukuntzea. |- |'''Bateratu '''||Osagai desberdinak ongi homogeneizatzea. |- |'''Bahetu '''||Irin bat galbahetik edo bahetik pasatzea edo iragaztea, zikinak edo pikorrak kentzeko. |- |'''Beratu '''||Osagai bat uretan murgildurik edukitzea, hidratatzeko. |- |'''Bere horretan utzi '''||Egiten ari garen prestaketa denbora batean, ezer egin gabe uztea. |- |'''Biribildu '''||Ore bati, alboetan biribil forma ematea. |- |'''Birrineztatu '''||Osagai bat arrautza eta ogi birrindutan pasatzea frijitu aurretik. |- |'''Birrindu '''||Osagai solido bat, txikitzea, puskatzea. |- |'''Bitsa kendu '''||Salda eta likido bati egostean gainean sortzen zaion bitsa erretiratzea. |- |'''Busti edo blaitu '''||Prestaketa bati likido bat gehitzea. |- |'''Edertu edo apaindu '''||Plater edo prestaketa baten amaieran txukuntzea eta ikusgarriago bihurtzea. |- |'''Estali '''||Molde edo elikagai bat osagai bigun batekin edo batzuekin estali edo igurtzi. |- |'''Ezkatak kendu '''||Arrain bati ezkatak kentzea. |- |'''Freskatu '''||Egositako osagai bat ur eta izotzetan edo ur hotzaren bitartez azkar hoztea. |- |'''Gainerre edo gratinatu '''||Labe batean azala edo gaina txigortzea. |- |'''Gantzutu '''||Koipe batekin erretilu edo molde bat igurtzi. |- |'''Garreztatu '''||Osagai bat su edo gar baten gainetik pasatzea. |- |'''Gatz-pipertu '''||Gatz eta piper hautsarekin osagai edo prestaketa bat ontzea. |- |'''Gazitu '''||Osagai bat gatzarekin ontzea. |- |'''Gurineztatu '''||Molde edo erretilu bat gurinez igurtzi. |- |'''Harrotu '''||Eskuz hagatxoaren bitartez eta aparatu batekin, zuringo, esne gain edo bestelako osagai likidoak astinduz, eraginez, dentsitate handiagoa ematea. |- |'''Hartzitu '''||Hartziduren eta legamien bitartez ore edo prestaketa bat hartzitzea. |- |'''Hautseztatu '''||Hauts edo xehaturiko espeziak, ongailuak, prestaketa bati gainetik botatzea. |- |'''Hezurgabetu '''||Osagai bati dituen hezurrak kentzea. |- |'''Igurtzi '''||Erretilu edo prestaketa baten azal edo gaina, elementu likido edo solido batekin zikintzea. |- |'''Iltzatu '''||Edozein osagaietan iltze espezia sartzea. |- |'''Irabiatu '''||Irabiatu Hagatxoaren edo sardexka baten laguntzaz osagai likido bati eragitea, harrotu edo nahasteko helburuarekin. |- |'''Irineztatu '''||Osagai bat irinetatik pasatzea. |- |'''Izerditu '''||Barazkiak sutan jarri eta lurrina botatzen hastea. |- |'''Iragazi '''||Osagai likido bat iragazkian pasatzea. |- |'''Izutzea '''||Irakiten dagoen ur edo salda bati ur hotzaren bitartez irakina moztea. |- |'''Karamelizatu '''||Molde, erretilu edo osagai bat karameluz estali. |- |'''Marinatu '''||Osagai bat marinada batean denbora bat edukitzea. |- |'''Labekatu '''||Gozogintzako edo bestelako prestaketa bat labean egin. |- |'''Larrutu '''||Animali bati larrua kentzea. |- |'''Loditu '''||Prestaketa likido bat elementu desberdin bat edo batzuk gehituz dentsitatea handitzea. |- |'''Lotu '''||Hegazti, haragi edo bestelako prestaketa bat, itxura mantendu dezan edo puskatu ez dadin, soka batekin lotzea. |- |'''Lumatu '''||Lumatzea Hegazti bati lumak kentzea. |- |'''Lurrindu '''||Prestaketa bati, usain handiko espezia, belar usaintsuak edo bestelako osagai usaintsu bat gehitzea. |- |'''Luzatu edo zabaldu '''||Arrabolarekin ore bat luzatzea. |- |'''Maneatu '''||Kontu handiarekin mugitu. Osagai edo saltsa desberdinekin entsalada desberdinak ondu. |- |'''Margotu '''||Pintzel edo eskuez, koipe, saltsa edo prestaketa likido baten geruza bat ematea. |- |'''Murriztu edo agortu '''||Likido bat sutan utzi, ura edo alkohola lurruntzeko. |- |'''Oinarritu '''||Plater baten azpialdean osagai batekin oinarri bat egitea. |- |'''Ondu '''||Puntuan jarri, gatza, piper hauts edo behar duen osagaia gehitzea. |- |'''Oratu '''||Eskuez edo makina mekaniko baten laguntzaz ore bat lantzea, osagaiak bateratuz. |- |'''Papurtu edo birrindu '''||Osagai bat puskatzea, zapaltzea xehatu arte. |- |'''Prestatu '''||Osagai bat kozinatzeko behar dituen aurre lanak burutu. |- |'''Puntuan jarri '''||Prestaketa baten amaieran, hau ontzea |- |'''Su mendia osatu '''||Normalean irinarekin egiten dugu. Su mendi baten forma eman, erdian osagaiak jarriz. |- |'''Sutu '''||Prestaketa bati alkohola duen edari bat gehitu eta sua eman. |- |'''Txigortu '''||Osagai edo prestaketa bati ohiko labean edo grill batean kolorea ematea. |- |'''Urdaiztatu '''||Osagai bat urdai xerrekin estaltzea. |- |'''Urritu edo murriztu '''||Likido bat denboran irakin, murriztu dadin eta loditu edo zaporea har dezan. |- |'''Urtu '''||Osagai solido bat likido bihurtu. |- |'''Xehatu '''||Osagai bat txitxi txiki moztea. |- |'''Xukatu '''||Osagai bati soberako likido edo koipea kentzea. |- |'''Xerratu '''||Xerratu Osagai bat xerra finetan moztea. |- |'''Zapaldu '''||Osagai bat finagoa bihurtzea, zapala edo laban batekin kolpatuz. |- |'''Zatikatu '''||Osagai bat zati txikiagoetan moztea. |- |'''Zukutu '''||Prestaketa bat bere zukuarekin bustitzea. |- |'''Zuritu '''||Ur hotzetatik abiatuta, irakinaldi labur bat ematea osagai bati. |} [[Kategoria:Sukaldaritza liburua]] omgbnz8rikjiqbuyw8v3mf5x98zyl9h 0 4911 35980 34750 2022-01-18T20:02:33Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak|Arrainak]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrautza|Arrautza]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arroza|Arroza]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea|Azukrea]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak (luze)|Barazkiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Belar usaintsuak|Belar usaintsuak]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Esnea eta esnekiak|Esnea eta esnekiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak|Espeziak]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruta freskoa|Fruta freskoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruitu lehorrak eta pasak|Fruitu lehorrak eta pasak]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gatza|Gatza]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gazta|Gazta]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gelatina|Gelatina]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hongailuak|Hongailuak]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Irinak|Irinak]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Itsas belarrak|Itsas belarrak]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Itsaskiak|Itsaskiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Koipeak|Koipeak]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Legamia|Legamia]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Lekaleak, eltzekariak edo egoskariak|Lekaleak, eltzekariak edo egoskariak]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Haragia:Ardikia eta Ahuntz azienda|Haragia:Ardikia eta Ahuntz azienda]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Haragia:Barraskiloa|Haragia:Barraskiloa]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Haragia:Behikia|Haragia:Behikia]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Haragia:Ehiza|Haragia:Ehiza]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Haragia:Hegaztiak|Haragia:Hegaztiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Haragia:Untxia|Haragia:Untxia]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Haragia:Txerrikia|Haragia:Txerrikia]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Perretxikoak eta onddoak|Perretxikoak eta onddoak]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Txokolatea|Txokolatea]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Ura|Ura]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Zerealak|Zerealak]] }} [[Kategoria:Sukaldaritza liburua]] m0rdnf1ilbl2vwxv491jgjh79vzl52f 0 4912 37481 37306 2022-04-04T07:04:37Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki __NOTOC__ __NOEDITSECTION__ <!--INTRODUCTION--> {{Liburu izenburua|Sukaldaritza liburua|Euskarazko sukaldaritza entziklopedia libre eta kolaboratiboa.}} <center> {| cellspacing="2" style="background:transparent;" |- valign="top" | style="width:50%; padding:1em; vertical-align:top;" | <!--THE LINE DIRECTLY BELOW RANDOMLY CHOOSES THE FEATURED RECIPE--> <div class="center">'''Asteko errezeta: [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ajoarriero Bakailaoa|Ajoarriero Bakailaoa]]''' <br><br>[[Fitxategi:Bakailaoa ajoarriero eran itsaski krema eta otarrainxkekin2.jpg|400px|thumb]]</div> | style="width:50%; padding:1em;" | <!--THE LINE DIRECTLY BELOW RANDOMLY CHOOSES THE FEATURED INGREDIENT--> <div class="center">'''Asteko osagaia: [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak (luze)|Barazkiak]]''' <br><br>[[Fitxategi:Barazki desberdinak.jpg|centre|400px|thumb|Hainbat barazki]]</div> |} </center> {| style="width:100%; border:2px solid #8db361; border-spacing:0px; text-align:center; background:#f5faff;" class="plainlinks" |- | colspan="3" style="background:#7ba24e; border-bottom:1px solid #8db361;" | [[File:Recipe-575434.svg|50px]] {{Sukaldaritza bilatzailea}} |- | width="35%" valign="top" | <!-- LEFT COLUMN --> ===[[Sukaldaritza liburua/Teknikak|Sukaldaritza teknikak]]=== <center> {{flatlist}} * [[Sukaldaritza liburua/Teknikak/Egosketa|Egosketa]] ([[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Ohiko_egoste_teknika_(Egosi)|Ohikoak]], [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Likido_hotzetik_abiatutako_egoste_teknika_(Egosi)|Hotzak]], [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Likidido_irakinetik_abiatutako_egoste_teknika_(Egosi)|Irakinetik]], [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Ingeles_erara_eginiko_egoste_teknika_(Ingeles-erara_egosi)|Ingelesa]], [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Lurrunetan_egoste_teknika_(Lurrunetan_egosi)|Lurrunetan]], [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Maria_bainuan_egoste_teknika_(Maria_bainuan_egosi)|Maria bainuan]], [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Hutsean_ontziratu_ondoren_egosteko_teknika_(Hutsean_egosi_)|Hutsean]], [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Zuritze_teknika_(Zuritu)|Zuritzea]], [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Galdarraztatze_teknika_(Galdarraztatu)|Galdarraztatzea]], [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Salda_laburrean_egoste_teknika_(Laburrean_egosi)|Laburrean]], [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Salda_zurian_egosteko_teknika_(Zurian_egosi)|Zurian]] eta [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Papillote_teknika_(Papillote_eran_kozinatu)|Papillotea]]) * [[Sukaldaritza liburua/Teknikak/Erretzea|Erretzea]] ([[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Labean_erretzeko_teknika_(Labean_erre)|Labean]], [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Plantxan_erretzeko_teknika_(Plantxan_erre)|Plantxan]], [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Parrilan_erretzeko_teknika_(Parrilan_erre)|Parrilan]], [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Burruntzian_erretzeko_teknika_(Burruntzian_erre)|Burruntzian]], [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Grillean_erretzeko_teknika_(Grillean_erre)|Grillean]]) * [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Teknika_mistxoak|Teknika mistoa]] ([[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Gisatze_teknika_(Gisatu)|Gisatzea]] eta [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Erregoste_teknika_(Erregosi)|Erregostea]])* [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Koipetan_kozinatu_beharreko_teknikak|Koipetan]],([[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Frijitze_teknika_(Frijitu)|Frijitzea]], [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Sueztitze_teknika_(Sueztitu)|Sueztitzea]], [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Salteatze_teknika_(Salteatu)|Salteatzea]] eta [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Konfitatze_teknika_(Konfitatu)|Konfitatzea]]) * [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Gozogintzako_eta_okintzako_labeko_egoste_teknika_(Labekatu)|Gozogintzarako labeko teknika]] * [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Bigarren_mailako_sukalde_eta_gozogintza_teknikak|Bigarren mailako teknikak]] {{endflatlist}} </center> | valign="top" style="border-left:1px solid #cee0f2;" | <!-- RIGHT (CENTER) COLUMN --> ===[[Sukaldaritza liburua/Errezetak|Errezetak]]=== {{flatlist}} * [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak#Barazki_eta_Entsalada_errezetak|Barazki eta entsaladak]] * [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak#Arrain_eta_Itsaski_errezetak|Arrain eta itsaskiak]] * [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak#Haragi_errezetak|Haragiak]] ** [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak#Haragi_errezetak|Ardikia, ahuntz azienda eta txerrikiak]] ** [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak#Haragi_errezetak|Behikiak]] ** [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak#Haragi_errezetak|Ehiza eta barraskiloak]] ** [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak#Haragi_errezetak|Hegaztiak eta untxia]] * [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak#Lapikoko,_Eltzeko,_Krema_eta_Pure_errezetak|Lapikokoak, eltzekoak eta kremak]] * [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak#Arroz,_Pasta_eta_Zereal_errezetak|Arroza eta zerealak]] * [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak#Ogi,_Pizza_eta_Ore_gazi_errezetak|Ogia, pizzak, gari tortillak eta ore gaziak]] * [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak#Arrautza_eta_Perretxiko_errezetak|Arrautzak eta perretxikoak]] * [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak#Pasta_errezetak|Pasta]] * [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak#Saltsa,_Zopa,_Salda_eta_Gelatina_errezetak|Saltsak]] * [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak#Saltsa,_Zopa,_Salda_eta_Gelatina_errezetak|Saldak, zopak eta gelatina]] * [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak#Hornigai_eta_Betegai_errezetak|Honigaiak eta betegaiak]] * [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak#Zizka-mizka_eta_budin_errezetak|Budinak eta zizka-mizkak]] * [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak#Gozogintza_errezetak|Gozogintza errezetak]] {{endflatlist}} | width="30%" valign="top" rowspan="5" align="center" style="border-left:1px solid #cee0f2;" | <!-- FAR RIGHT COLUMN--> ===[[:Kategoria:Errezetak|Errezetak kategorien arabera]]=== <small>Aukeratu [►] azpikategoriak ikusteko</small> <categorytree depth=2 align=left>Errezetak</categorytree> |- | valign="top" | <!-- LEFT COLUMN --> ===[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak|Osagaiak]]=== {{flatlist}} * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak|Arrainak.]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrautza|Arrautza.]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arroza|Arroza.]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea, koipea eta irina|Azukrea.]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Koipeak|Koipeak.]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Irinak|Irinak.]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak|Barazkiak.]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Esnea eta esnekiak|Esnea eta esnekiak.]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak, belar usaintsuak eta hongailuak|Espeziak]] * [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Belar usaintsuak|Belar usaintsuak.]] * [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Hongailuak|Hongailuak.]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruitu freskoa|Fruituak.]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruitu lehorrak eta pasak|Fruitu lehorrak eta pasak.]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gatza, gelatina, legamia eta ura|Gatza]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gelatina|Gelatina.]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Legamia|Legamia.]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Ura|Ura.]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gazta|Gazta.]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Haragia:Ardikia eta Ahuntz azienda| Ardikia eta Ahuntz azienda.]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Txerrikia|Txerrikia.]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Behikia|Behikia.]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Ehiza eta barraskiloa|Ehiza.]] *[[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Haragia:Barraskiloa|Barraskiloak.]] * [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Hegaztiak_eta_Untxia|Hegaztiak.]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Haragia:Untxia|Untxia.]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Itsas belarrak|Itsas belarrak.]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Itsaskiak|Itsaskiak.]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Lekaleak, eltzekariak edo egoskariak|Lekaleak, eltzekariak edo egoskariak.]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Perretxikoak eta onddoak|Perretxikoak eta onddoak.]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Txokolatea|Txokolatea.]] * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Zerealak|Zerealak.]] {{endflatlist}} | valign="top" style="border-left:1px solid #cee0f2;" | <!-- RIGHT (CENTER) COLUMN --> ===[[Sukaldaritza liburua/Gozogintza|Gozogintza]]=== {{flatlist}} * [[Sukaldaritza liburua/Gozogintza/Almibarra, marmeladak, konfiturak.....|Almibarra, marmeladak, konfiturak.....]] * [[Sukaldaritza liburua/Gozogintza/Bainuak eta estalkiak|Bainuak eta estalkiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Gozogintza/Bizkotxoak|Bizkotxoak]] * [[Sukaldaritza liburua/Gozogintza/Hostorea|Hostorea]] * [[Sukaldaritza liburua/Gozogintza/Kremak eta Saltsak|Kremak eta Saltsak]] * [[Sukaldaritza liburua/Gozogintza/Mousseak eta bavaroisak|Mousseak eta bavaroisak]] * [[Sukaldaritza liburua/Gozogintza/Oinarrizko azken burukoak|Oinarrizko azken burukoak]] * [[Sukaldaritza liburua/Gozogintza/Opil gozoak|Opil gozoak]] * [[Sukaldaritza liburua/Gozogintza/Pasta lehorrak|Pasta lehorrak]] * [[Sukaldaritza liburua/Gozogintza/Pastelak eta Tartak|Pastelak eta tartak]] * [[Sukaldaritza liburua/Gozogintza/Sorbete eta izozkiak|Sorbete eta izozkiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Gozogintza/Txuz orea|Txuz orea]] {{endflatlist}} |- | valign="top" | <!-- LEFT COLUMN --> ===[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak|Prestaketak]]=== {{flatlist}} * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Arrautza|Arrautz.]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Arraina|Arrain.]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Arroz eta zereal|Arroz.]] * [[Sukaldaritza_liburua/Prestaketak/Barraskiloak|Barraskilo.]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Barazkiak|Barazki.]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Betegaiak|Betegai]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Budinak|Budin.]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Entsaladak|Entsalada.]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Eskabetxeak|Eskabetxe.]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Gelatina|Gelatina.]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Haragiak:Ardiki eta Ahuntz azienda|Ardiki eta Ahuntz azienda.]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Haragia:Behikia|Behiki.]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Haragia:Ehiza|Ehiza.]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Barraskiloak|Barraskilo.]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Haragia:Hegaztiak|Hegazti.]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Haragia:Txerrikia|Txerriki.]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Haragia:Untxia|Untxi.]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Hornigaiak|Hornigai.]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Itsaskiak|Itsaski.]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Kremak|Krema.]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Lapikokoak eta Eltzekoak|Lapikoko eta eltzeko.]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Loditzeko elementuak|Loditzeko elementu.]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Marinatuak|Marinatu.]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Ogiak eta ore gaziak|Ogi eta ore gazi.]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Ontzutuak|Ontzutu.]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Pasta italiarra|Pasta italiar.]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Patata prestaketak|Patata.]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Perretxikoak|Perretxiko.]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Pureak|Pure.]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Saldak|Salda.]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Saltsak|Saltsa.]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Zerealak|Zereal.]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Zizka-mizkak|Zizka-mizka.]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Zopak|Zopa.]] {{endflatlist}} | valign="top" style="border-left:1px solid #cee0f2;" | <!-- RIGHT (CENTER) COLUMN --> ===[[Sukaldaritza liburua/Sukaldeko truko eta aholkuak|Truko eta aholkuak]]=== {{flatlist}} * [[Sukaldaritza liburua/Sukaldeko truko eta aholkuak#Arrainen prestaketetan truko eta aholkuak|Arrainak]] * [[Sukaldaritza liburua/Sukaldeko truko eta aholkuak#Arrautzaren prestaketetan truko eta aholkuak|Arrautzak]] * [[Sukaldaritza liburua/Sukaldeko truko eta aholkuak#Arroz eta zereal osoen prestaketak truko eta aholkuak|Arroz eta zereal osoak]] * [[Sukaldaritza liburua/Sukaldeko truko eta aholkuak#Barazki eta perretxikoen prestaketan truko eta aholkuak|Barazki eta perretxikoak]] * [[Sukaldaritza liburua/Sukaldeko truko eta aholkuak#Denetariko truko eta aholkuak|Denetariko truko eta aholkuak]] * [[Sukaldaritza liburua/Sukaldeko truko eta aholkuak#Eltzekariak prestatzeko truko eta aholkuak|Eltzekariak ]] * [[Sukaldaritza liburua/Sukaldeko truko eta aholkuak#Gozogintza prestatzeko truko eta aholkuak|Gozogintza]] * [[Sukaldaritza liburua/Sukaldeko truko eta aholkuak#Haragien prestaketak truko eta aholkuak|Haragiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Sukaldeko truko eta aholkuak#Itsaskiak prestatzeko truko eta aholkuak|Itsaskiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Sukaldeko truko eta aholkuak#Pasta eta ore gaziak prestatzeko truko eta aholkuak|Pasta eta ore gaziak]] * [[Sukaldaritza liburua/Sukaldeko truko eta aholkuak#Saltsak eta saldak prestatzeko truko eta aholkuak|Saltsak eta saldak]] {{endflatlist}} |- | valign="top" | <!-- LEFT COLUMN --> ===Tresneria=== * [[Sukaldaritza liburua/Tresneria|Sukaldeko eta gozogintzako tresneria]] | valign="top" style="border-left:1px solid #cee0f2;" | <!-- RIGHT (CENTER) COLUMN --> ===Laguntza!=== {{flatlist}} * [[Sukaldaritza_liburua/Errezetan neurrien baliokidetasunak|Neurriak eta ekibalentziak]] {{endflatlist}} {{flatlist}} * [[Sukaldaritza liburua/Glosarioa|Glosarioa]] {{endflatlist}} |} [[Kategoria:Sukaldaritza liburua]] g5s32cmnbrsr1y0iuim0lmkhgx4201i 0 4913 22776 22775 2020-11-25T08:54:54Z A. P. Azpirotz 1844 wikitext text/x-wiki Aetza bere tentuari Elurra melurra, banikan ire beldurra. Otsagiarra mandulero, zaldian gañan kaballero. Urrutx-urte, elur urte. (Hur urte, elur urte) Yaurek bil, yaurek xan. (Heuk bildu, heuk jan) == Erreferentzia == Estornes Lasa, Bernardo, “Zoilo’ren uzta. La cosecha de Zoilo”, ''Fontes Linguae Vasconum", 45, 1985, 64. orr. qm7ttyr2evrmgjpbnc71qdx0v5kcrra 10 4916 22933 22806 2020-12-27T18:19:27Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki <div style="clear: {{{clear|right}}}; margin-bottom: .5em; float: right; padding: .5em 0 .8em 1.4em; background: none; width: {{{width|{{{1|auto}}}}}};" {{#if:{{{limit|}}}|class="toclimit-{{{limit}}}"}}>__TOC__</div><noinclude> {{Dokumentazioa}} </noinclude> <noinclude> [[Kategoria:Txantiloiak]] </noinclude> t1sfy6geif0c108e7umybyeyquh70vv 0 4917 22919 22905 2020-12-27T11:20:53Z Xabier Cañas 1211 added [[Category:Sukaldaritza liburua]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} # [[Sukaldaritza liburua/Gozogintza/Almibarra, marmeladak, konfiturak.....|Almibarra, marmeladak, konfiturak.....]] # [[Sukaldaritza liburua/Gozogintza/Bainuak eta estalkiak|Bainuak eta estalkiak]] # [[Sukaldaritza liburua/Gozogintza/Bizkotxoak|Bizkotxoak]] # [[Sukaldaritza liburua/Gozogintza/Hostorea|Hostorea]] # [[Sukaldaritza liburua/Gozogintza/Kremak eta Saltsak|Kremak eta Saltsak]] # [[Sukaldaritza liburua/Gozogintza/Mousseak eta bavaroisak|Mousseak eta bavaroisak]] # [[Sukaldaritza liburua/Gozogintza/Oinarrizko azken burukoak|Oinarrizko azken burukoak]] # [[Sukaldaritza liburua/Gozogintza/Opil gozoak|Opil gozoak]] # [[Sukaldaritza liburua/Gozogintza/Pasta lehorrak|Pasta lehorrak]] # [[Sukaldaritza liburua/Gozogintza/Pastelak eta Tartak|Pastelak eta tartak]] # [[Sukaldaritza liburua/Gozogintza/Sorbete eta izozkiak|Sorbete eta izozkiak]] # [[Sukaldaritza liburua/Gozogintza/Txuz orea|Txuz orea]] [[Kategoria:Sukaldaritza liburua]] kvtdcgto5290gn0w3xkpvj7145np99w 0 4918 34821 34816 2021-10-12T07:03:06Z Gaztarrotz 1953 /* Jaleak */ wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} '''Almibar edo jarabea''', azukrea eta ura nahastu eta irakindakoan lortzen dugun elementu likidoari esaten zaio. Nahasketan erabiliko dugun azukre kopuruaren eta irakingo dugun denboraren arabera likido arinagoa edo dentsoagoa, edo likatsuagoa lortuko dugu. Gozogintzan almibarraren testura edo dentsitate hauek neurtu egiten dira, puntu bakoitzari izendapen bat emanez; jarraian, prestaketa baterako edo besterako erabiltzeko. Almibarraren puntu bakoitzak erabilera zehatz bat izango du, frutak kontserbatzeko, bizkotxoak bustitzeko, budin oinarrietarako, turroia, merengeak, fondanta, gorringo kremak.....egiteko. [[Fitxategi:Sagar gozo azkenburukoa.jpg|300px|centre|thumb|Sagar gozo]] === Almibarra egiteko zaindu beharreko kontuak === Ez da mugituko. Hasieran, bitsa egingo balitz, hori kendu. Tarteka, uretan bustitako brotxa batekin kazolaren alboak bustitzen joango gara, bertan karamelua egin ez dadin. Alderantzikatutako azukrea Karamelua gogortzerik ez badugu nahi, eta prestaketa likatsu bat lortu nahiko bagenu, glukosa edo limoi zukua gehituko genioke. Bigarren hau eginez gero alderantzikatutako azukrea esaten zaio, eta hau turroi batzuetan edo azukrea gogortzerik nahi ez dugun prestaketetan erabiliko da. Almibarraren puntuak nola neurtu. Almibarren puntua neurtzeko bi aukera ditugu. Baumé gradua neurtuta edo almibarraren tenperatura neurtuta. Zenbat eta likatsuagoa almibarra, orduan eta tenperatura altuagoa izango du. Dentsitatea neurtzeko Baumé gradua neurtzeko gailua erabiliko dugu, eta tenperatura neurtzeko berriz, gozogintzako termometroren bat. === Baumé gradua. === Baumé graduak elementu likido baten dentsitatea agertzen du. Almibarretan, azukre kopurua edo dentsitatea neurtzeko modu bat da. Hau egiteko Baumé gradua neurtzeko gailua dago. === Almibarraren puntuak === ==== Almibar arina edo ispilu-almibar arin puntua. ==== Bizkotxoak bustitzeko erabiltzen da. Ura azukrearekin eta zaporea emango dioten beste osagai ( limoi azala, kanela, laranja azala, likoreak, banilla....) batzuekin irakinaldi bat eman, eta hozten uzten da. Sorbeteak egiteko ere erabiltzen da. ==== Hari ahul puntua. ==== Hatz erakusle eta lodiaren artean almibar pittin bat jarri eta estutu egiten da, ondoren behatzak ireki eta itxi egingo dira azkar. Almibarra puntu horretan dagoela esateko puskatuko den hari fin bat sortu beharko du. Merengeak egiteko edo gurin kremak prestatzeko erabiltzen da. ==== Hari puntua ==== Hatz erakusle eta lodiaren artean almibar pittin bat jarri eta estutu egiten da, ondoren behatzak ireki eta itxi egingo dira azkar. Almibarra puntu horretan dagoela esateko puskatuko ez den hari fin bat sortu beharko du. ==== Bola ahul puntua edo globo puntua. ==== Almibar tanta bat utzi ur hotzetan erortzen, behatz erakusle eta lodiarekin hartu eta bola bat egiten saiatu. Bola bigun bat egin beharko da. Beste aukera bat bitsadera almibarrean busti eta bere zuloetatik putz egitea izango da. Globo txikiak egin beharko dira. ==== Bola puntua ==== Almibar tanta bat utzi ur hotzetan erortzen, behatz erakusle eta lodiarekin hartu eta bola bat egiten saiatu. Bola gogor bat egin beharko du. ==== Karamelua ==== Almibarra kolorea hartzen hasten denean, esaten zaio. Zenbait koloretakoa izan daiteke, gorri koloretik iluneraino. Pralineak burutzeko, budinen oinarriak egiteko, karamelu kremak prestatzeko..... == Almibarraren puntuak eta hauen erabilera gozogintzan == {| class="wikitable" |+ |- ! Eskuz hartutako puntua !! Baumé graduak !! Gradu zentigradoak !! Azukrea Kilogramoko !! Ura Kilogramoko !! Erabilera |- | Jarabe arina || 22-24 || 100 || 500 || 500 || Sorbeteak egiteko |- | Ispilu edo jarabea || 28-30 || 102 || 600 || 400 || Bizkotxoak busti, sabarinak, aingeru budina |- | Hari ahula || 32-34 || 104-105 || 700 || 300 || Gorringo krema, estalki zuria, gurin krema, karamelu harilkatua |- | Haria || 36-38 || 110-112 || 800 || 200 || Fondanta, merengeak, izozkiak, biskuita |- | Bola ahula || 39 || 115-118 || 840 || 180 || Fondanta, merengeak, marmeladak |- | Bola || || 122-124 || 920 || 80 || Mazapanak, turroiak |- | Karamelu gorria || ||128-135 || 940-950 || 50 || Karameluak, turroiak, pastelen bainuak, pralineak. |- | Karamelu iluna || || 140-155 || 960-975 || 40-25 || Flanak, saltsak, garrapiñatuak, pralineak |} == Almibarrarekin burutzen diren ohiko prestaketak == === Azukreztatutako frutak edo laranja azalak === Fruta jarabe batean egosi egiten da minutu batzuetan, ondoren iragazi eta hozten utzi. Pauso hau errepikatu egiten da egunean 4 aldiz eta 2 egunetan. Poliki-poliki fruta, hezetasuna galtzen joango da eta azukrea hezetasuna xurgatzen, azukreztatua geratu arte. Errege-opila, plum-cakea edertzeko edo zaporea emateko, baita txokolatea estaltzeko edo txokolateari zaporea emateko ere erabiltzen dira. === Marmeladak edo konfiturak === Marmelada, fruta osoa edo zatitua, azukre ugarirekin egosi ondoko prestaketari esaten zaio. Konfitura berriz, fruta hau pulpa moduan erabiltzen denean esaten zaio. Marmeladak kontserbagarri bihurtzeko, almibarrak pisatzeko gailuak 32-33 Baumé gradu edo bere almibarrak hari ahul puntua izan beharko luke. Gradu honen azpitik eginez gero, gozoa ez da behar den bezala kontserbatuko, gradu honetatik gora eginez gero, denbora pasa ahala kristalizatu egingo da. === Konpotak === Fruta bat edo desberdina osoa edo zatitua, azukrearekin egosiak. Marmelada baino azukre gutxiagorekin, hezetasun handiagoz eta denbora gutxiagoan egosiak izaten dira. Gabonetako konpota, sagar konpota..... === Jeleak edo jaleak === Fruitu zuku bat edo desberdinak elkartuta azukrearekin nahastu. Beroaren eraginez hezetasuna galdurika garatuko den likido lodiari esaten zaio. Prestaketa hauek pektina duten frutekin errazago egiten dira. Laranja jalea, sagar jalea... === Gelatinak === Hala esaten zaio fruitu zuku bat edo desberdinak azukrearekin nahastu eta dena edo zati bat berotu ondoren, gehitutako gelatinaren eraginez solido utziko dugun prestaketari. === Fruta almibarrean === Fruitu zuritua edo ez, osoak, erdibituak edo zatituak, almibar arin batean egositakoak eta bertan kontserbatzen direnak. === Fruta-mazedonia === Fruitu desberdinak zatiturik eta nahastuta, almibar edo zuku gozo batekin nahastuak. === Fruta-saltsa edo coulisea === Fruitu pure arinari esaten zaio; saltsa dentsitatea izaten du. Fruitua, azukre eta urarekin egosten da, ongi irabiatu eta iragazi ondoren lortzen da. === Almibar, konfiturak, mermelada eta fruta errezetak === {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Abrikot mermelada|Abrikot mermelada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Aingeru adatsa|Aingeru adatsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Almibar puntuak|Almibar puntuak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baso fruituen saltsa|Baso fruituen saltsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bizkotxoa bustitzeko jarabea|Bizkotxoa bustitzeko jarabea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fruta mazedonia|Fruta mazedonia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gabonetako konpota|Gabonetako konpota]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Irasagarra|Irasagarra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Laranja gelatina|Laranja gelatina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marrubi marmelada|Marrubi marmelada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mertxika edo melokotoi marmelada|Mertxika edo melokotoi marmelada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mertxika almibarretan|Mertxika almibarretan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mugurdi marmelada|Mugurdi marmelada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oinarrizko marmelada|Oinarrizko marmelada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagar gelatina|Sagar gelatina]]}} l12ycbcj6g2b3a0fbrooky6hkzg7l6z 10 4919 35482 34739 2021-10-21T16:20:23Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki {| width="97.5%" align="center" border="0" cellpadding="0" cellspacing="10" style="border: 1px solid #CCCC99; background-color: #f0f0cc" |width="10%" align="left" | [[Image:Lime spider02.jpg|100px]] |width="80%" align="center" | <div style="color: #868686; font-weight: normal; font-size:300%;"> Sukaldaritza Liburua </div> <div style="color: #868686; font-weight: normal; font-size:100%;"> [[Sukaldaritza liburua/Teknikak|Teknikak]] · [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak|Osagaiak]] · [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak|Prestaketak]] · [[Sukaldaritza liburua/Gozogintza|Gozogintza]] · [[Sukaldaritza liburua/Sukaldeko truko eta aholkuak|Truko eta Aholkuak]] · [[Sukaldaritza liburua/Tresneria|Tresneria]] ·[[Sukaldaritza liburua/Glosarioa|Glosarioa]] · [[Sukaldaritza liburua/Errezetak|Errezetak]] </div> |width="10%" align="right" | [[Image:Lime spider02.jpg|100px]] |} <noinclude> [[Kategoria:Txantiloiak]] </noinclude> qx5vh296nx20y4zgnqtpic7s1dx1som 0 4920 28937 28918 2021-09-07T08:15:26Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Arrautza|Arrautza]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Arraina|Arraina]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Arroz eta zereal|Arroz eta zereal]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Barazkiak|Barazkiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Barraskiloak|Barraskiloak]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Betegaiak|Betegaiak]] (erabilpen anitzekoa) * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Budinak|Budinak]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Entsaladak|Entsaladak]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Eskabetxeak|Eskabetxeak]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Gelatina|Gelatina]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Haragiak:Ardiki eta Ahuntz azienda|Haragiak:Ardiki eta Ahuntz azienda]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Haragia:Behikia|Haragia:Behikia]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Haragia:Ehiza|Haragia:Ehiza]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Haragia:Hegaztiak|Haragia:Hegaztiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Haragia:Txerrikia|Haragia:Txerrikia]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Haragia:Untxia|Haragia:Untxia]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Hornigaiak|Hornigaiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Itsaskiak|Itsaskiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Kremak|Kremak]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Lapikokoak eta Eltzekoak|Lapikokoak eta Eltzekoak]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Loditzeko elementuak|Loditzeko elementuak]] (erabilpen anitzekoa) * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Marinatuak|Marinatuak]] (erabilpen anitzekoa) * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Ogiak eta ore gaziak|Ogiak eta ore gaziak]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Ontzutuak|Ontzutuak]] (erabilpen anitzekoa) * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Pasta italiarra|Pasta italiarra]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Patata prestaketak|Patata prestaketak]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Perretxikoak|Perretxikoak]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Pureak|Pureak]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Saldak|Saldak]] (erabilpen anitzekoa) * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Saltsak|Saltsak]] (erabilpen anitzekoa) * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Zerealak|Zerealak]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Zizka-mizkak|Zizka-mizkak]] * [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Zopak|Zopak]] }} [[Kategoria:Sukaldaritza liburua]] tvqq88v9dwa6agpncghzdh69w6dsy6z 0 4921 38131 38078 2022-05-09T09:22:29Z Gaztarrotz 1953 /* Ogiak Pizzak eta Ore gazi errezetak */ wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} * [[Sukaldaritza liburua/Sukaldeko_truko_eta_aholkuak#Neurriak_eta_ekibalentziak|Neurriak eta ekibalentziak]] {{zutabeak|kopurua=3|}} == Barazki eta Entsalada errezetak == {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ahuakate entsalada|Ahuakate eta otarrainxka entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Alberjinia betea piper saltsarekin|Alberjinia betea piper saltsarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxoa marinatu entsalada|Antxoa marinatu entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ardi mihi entsalada|Ardi mihi entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz entsalada|Arroz entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ahuntz gazta entsalada|Ahuntz gazta entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Aza-lore krema|Aza lore krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki purea|Barazki purea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Alberjini betea|Alberjinia betea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azalore arrautzeztatua|Azalore arrautzaztatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azalorea bexamelaz|Azalorea bexamelaz]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azalore egosia |Azalore egosia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azalorea patata eta olio errearekin |Azalorea patata eta olio errearekin ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Aza egosia |Aza egosia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Aza olioak|Aza olioak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azenario egosia|Azenario egosia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Babak ilarrekin|Babak ilarrekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baba egosia|Baba egosia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Babak urdaiazpikoarekin |Babak urdaiazpikoarekin ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao entsalada|Bakailao entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki budina |Barazki budina ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki estrudela |Barazki estrudela ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki koka |Barazki koka ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki krema |Barazki krema ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki menestra |Barazki menestra ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki moussaka |Barazki moussaka ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki panatxea |Barazki panatxea ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki purea|Barazki purea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazkia tenpuran frijitua |Barazkia tenpuran frijitua ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki tortilla|Barazki tortilla]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Brokolia bexamelaz |Brokolia bexamelaz ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Brokoli egosia|Brokoli egosia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Brokolia patatekin|Brokolia patatekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Caprese entsalada|Caprese entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Cesar entsalada|Cesar entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gernikako piper frijituak |Gernikako piper frijituak ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Entsalada berdea|Entsalada berdea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Entsalada errusiarra|Entsalada errusiarra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Entsalada gorria|Entsalada gorria]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Entsalada mistoa|Entsalada mistoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ernatuen entsalada|Ernatuen entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Erremolatxa entsalada|Erremolatxa entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Erremolatxa egosia|Erremolatxa egosia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Eskalibada|Eskalibada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Eskarola entsalada|Eskarola entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fruitu lehor entsalada|Fruitu lehor entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hasselback patatak|Hasselback patatak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ibarrako piper frijituak |Ibarrako piper frijituak ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Intxaur eta gazta entsalada |Intxaur eta gazta entsalada ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ilar budina |Ilar budina ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ilar krema|Ilar krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ilar egosia |Ilar egosia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ilarrak urdaiazpikoarekin |Ilarrak urdaiazpikoarekin ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kardua saltsan|Kardua saltsan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia krema |Kuia krema ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia labean|Kuia labean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia edo kuiatxoa plantxan|Kuia edo kuiatxoa plantxan ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuiatxo betea |Kuiatxo betea ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailaoz beteriko kuiatxoa piper saltsarekin |Bakailaoz beteriko kuiatxoa piper saltsarekin ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuiatxo krema |Kuiatxo krema ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuiatxo xafla beteak eta arrautzeztatuak|Kuiatxo xafla beteak eta arrautzaztatuak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuiatxo xafla arrautzeztatua|Kuiatxo xafla arrautzaztatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Leka egosia |Leka egosia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Lekale entsalada|Lekale entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Lekak patata eta olio errearekin|Lekak patata eta olio errearekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Lekak urdaiazpikoarekin |Lekak urdaiazpikoarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marokoko entsalada|Marokoko entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mertxika entsalada|Mertxika entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mizuna entsalada berdea|Mizuna entsalada berdea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oilasko entsalada|Oilasko, sagar eta mango entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ondutako gazta entsalada|Ondutako gazta entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburu frijtuak|Orburu frijituak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburu egosia|Orburu egosia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburuak txirlekin |Orburuak txirlekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburuak urdaiazpikoarekin |Orburuak urdaiazpikoarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Parmantiere krema |Parmantiere krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pasta entsalada|Pasta entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata pastela|Patata pastela]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata purea |Patata purea ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patatak "inportantzia" erara|Patatak "inportantzia" erara]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pikilo piper erregosiak|Pikillo piper erregosiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Piper morroi erreak |Piper morroi erreak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pistoa|Pistoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Romanezkoa bexamelarekin |Romanezkoa bexamelarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Romanezko egosia|Romazko egosia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Romanezkoa patatekin|Romanezkoa patatekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tabbuleh entsalada|Tabbuleh entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate "Concassé"-a |Tomatea "Concassé"-a]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate entsalada|Tomate entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate eta gaztan bera entsalada|Tomate, gaztanbera eta fruitu lehor entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate entsalada hegaluzearekin|Tomate entsalada hegaluzearekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomatea labean errea |Tomatea labean errea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txitxardin entsalada|Txitxardin entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zainzuri beteak|Zainzuri beteak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zainzuri egosiak |Zainzuri egosiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zainzuriak plantxan |Zainzuriak plantxan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zerba beteak gazta saltsan |Zerba beteak gazta saltsan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zerba beteak urdaiazpiko egosi eta gaztarekin|Zerba beteak urdaiazpiko egosi eta gaztarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zerba egosia |Zerba egosia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zerba zurtoin arrautzeztatuak|Zerba zurtoin arrautzaztatuak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zerbak azenario eta patatekin |Zerbak azenario eta patatekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ziazerba bexamelarekin|Ziazerba bexamelarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ziazerba Egosia|Ziazerba Egosia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ziazerba tortilla|Ziazerba tortilla]] }} == Arrain eta Itsaski errezetak == {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Abakando errea|Abakando errea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ajoarriero Bakailaoa|Ajoarriero Bakailaoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxoa arrautzaztatua| Antxoa arrautzaztatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxoa baratxuritan frijitua| Antxoa baratxuritan frijitua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxoa betea| Antxoa betea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxoa ozpinetan| Antxoa ozpinetan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxoa papillote eran| Antxoa papillote eran]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrai zabala saltsa berdean| Arrai zabala saltsa berdean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Atungorri carpaccioa| Atungorri carpaccioa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Atungorri sashimia| Atungorri sashimia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao frijitua| Bakailao frijitua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao kokotxak saltsa berdean| Bakailao kokotxak saltsa berdean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao konfitatua piperrekin| Bakailao konfitatua piperrekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Begi handi marmitakoa|Begi handi marmitakoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Buia maionesarekin|Buia maionesarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailaoa bizkaitar erara| Bakailaoa bizkaitar erara]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailaoa piper saltsarekin| Bakailaoa piper saltsarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailaoa tomatearekin eta pikillo piperrekin| Bakailaoa tomatearekin eta pikillo piperrekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailaoa frijitua piper salts eta alioli gainerrea|Bakailaoa frijitua piper saltsa eta alioli gainerrea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailaoa pil-pil erara| Bakailaoa pil-pil erara]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao masailak saltsa berdean muxilekin| Bakailao masailak saltsa berdean muxilekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailaoa saltsa berdean patatekin| Bakailaoa saltsa berdean patatekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailaoaren brandada| Bakailaoaren brandada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao egosia |Bakailao egosia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barbarin frijituak| Barbarin frijituak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Berdela eskabetxean| Berdela edo txitxarroa eskabetxean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bisigua labean| Bisigua labean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Erreboiloa parrillan| Erreboiloa parrillan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Erreboiloa plantxan| Erreboiloa plantxan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ganbak baratxuritan|Ganbak baratxuritan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ganbak plantxan edo zartaginean|Ganbak plantxan edo zartaginean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ganbaz beteriko txipiroi frijitua|Ganbaz beteriko txipiroi frijitua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze edo hegalaburra konfitatua| Hegaluze edo hegalaburra ontziratua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze tartarra| Hegaluze tartarra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze edo hegalaburra tipularekin| Hegaluze edo hegalaburra tipularekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze edo hegalaburra tomatearekin| Hegaluze edo hegalaburra tomatearekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze egosia |Hegaluze egosia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegalaburra papillote eran |Hegalaburra papillote eran]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Itsaskiak sagardoarekin|Itsaskiak sagardoarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Itsas zapoa koxkera erara| Itsas zapoa koxkera erara]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Izkira egosiak|Izkira egosiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Izokin marinatua| Izokin marinatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Izokina plantxan tomate ozpin olioarekin|Izokina plantxan tomate ozpin olioarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Karrakela egosiak|Karrakela egosiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Krustazeo handi egosiak|Krustazeo handi egosiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Lanperna egosiak|Lanperna egosiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatz arrautzaztatua| Legatz arrautzaztatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatz betea| Legatz betea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatz kokotxak arrautzaztatuak| Legatz kokotxak arrautzaztatuak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatza kokotea| Legatza kokotea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Itsasoa eta sagardoa| Legatza itsaskiekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatza plantxan| Legatza plantxan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatza saltsa berdean txirla eta kokotxekin| Legatza saltsa berdean txirla eta kokotxekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Lupia labean|Lupia labean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Lupia, sagardo eta itsaski lurrinekin|Lupia, sagardo eta itsaski lurrinekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mendreska errea| Mendrezka errea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Meroa plantxan| Meroa plantxan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mihi arrain popietak ganbekin txakolin saltsan| Mihi-arrain popietak ganbekin txakolin saltsan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mihi arraina menier saltsan| Mihi-arraina menier saltsan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Muskuiluak baratxuria eta perrexilarekin|Muskuiluak baratxuria eta perrexilarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Muskuiluak lurrunetan|Muskuiluak lurrunetan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Muskuiluak tomatean|Muskuiluak tomatean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Nekora egosiak|Nekora egosiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Olagarro egosia|Olagarro egosia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Olagarro errea|Olagarro errea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Olagarro erregosia|Olagarro erregosia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Olagarro gisatua|Olagarro gisatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Olagarroa patatekin|Olagarroa patatekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Otarrainxka egosiak|Otarrainxka egosiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Otarrainxka plantxan edo zartaginean|Otarrainxka plantxan edo zartaginean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oilar frijitua| Oilar frijitua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Perloi egosia patatekin|Perloi egosia patatekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txangurroa donostiar eran|Txangurroa donostiar eran]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txibi frijituak|Txibi frijituak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txipiroi frijituak|Txipiroi frijituak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txipiroi begi handiak bere tintan|Txipiroi begi handiak bere tintan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txipiroiak bere tintan|Txipiroiak bere tintan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txipiroiak pelaio erara|Txipiroiak pelaio erara]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txipiroiak plantxan|Txipiroiak plantxan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txirlak marinel erara|Txirlak marinel erara]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txirlak zartagian|Txirlak zartagian]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txirla handiak plantxan|Txirla handiak plantxan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txirlak saltsa berdean|Txirlak saltsa berdean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txitxardinak betiko eran| Txitxardinak betiko eran]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txitxarroa eskabetxean| Txitxarroa eskabetxean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txitxarroa labean| Txitxarroa labean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Urraburua gatzetan| Urraburua gatzetan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Xapoa labean errera| Itsas zapoa labean errera]] }} == Haragi errezetak == {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ahatea, laranja lurrinetan|Ahatea, laranja lurrinetan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ahate konfita|Ahate konfita]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ahate magreta|Ahate magreta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ardiki gisatua barazkiekin| Ardiki gisatua barazkiekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arkume Tajina | Arkume Tajina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arkume edo antxume errea|Arkume edo antxume errea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arkume txuletak bexamelarekin|Arkume txuletak bexamelarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arkumea txilindron eran|Arkumea txilindron eran]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azpizuna plantxan|Azpizuna plantxan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azpizuna plantxan ahate gibelarekin|Azpizuna plantxan ahate gibelarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barraskilo salteatuak|Barraskilo salteatuak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barraskiloak bizkaitar erara|Barraskiloak bizkaitar erara]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barraskiloak parrillan|Barraskiloak parrillan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baserriko oilasko errea|Baserriko oilasko errea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Basurde gisatua|Basurde gisatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Behi buztana|Behi buztana]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Behi mingaina saltsan|Behi mingaina saltsan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Behi mingaina arrautzeztatua piper berdearekin|Behi mingaina hornigai eta saltsarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Behi muturra piper berdearekin|Behi muturra piper berdearekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Behi muturra saltsan|Behi muturra saltsan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Behi muturra betiko eran|Behi muturra betiko eran]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Behiki tajina| Behiki tajina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Biribilkia saltsan|Biribilkia saltsan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Eperrak txokolate saltsan|Eperrak txokolate saltsan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Foie gras micuita|Foie gras micuita]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Galeperra frijituak|Galeperra frijituak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Galeperrak eskabetxean|Galeperrak eskabetxean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Galeperrak saltsan|Galeperrak saltsan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hanburgesak|Hanburgesak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragi bolak barazki saltsan|Haragi bolak barazki saltsan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragi bolak tomate saltsan|Haragi bolak tomate saltsan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragi carpaccioa|Haragi carpaccioa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragi gisatua|Haragi gisatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragi ragouta|Haragi ragouta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragia tartar eran|Haragia tartar eran]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Indioilar izter errea | Indioilar izter errea hornigaiekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Lumagorri oilasko izterrak barazki eta mahatsarekin|Lumagorri oilasko izterrak barazki eta mahatsarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Odolki egosia|Odolki egosia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oilagor errea|Oilagor errea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oilasko gazi-gozoa|Oilasko gazi-gozoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oilasko gisatua|Oilasko gisatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oilasko izter betea|Oilasko izter betea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oilaskoa baratxuritan|Oilaskoa baratxuritan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orein erregosia|Orein erregosia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oreina plantxan|Oreina plantxan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Osso-buco gisatua|Osso-buco gisatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Rosbifa|Roastbeefa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Solomoa labean gisatua, sagarrarekin|Solomoa labean gisatua, sagarrarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tripakiak|Tripakiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerri hankak|Txerri hankak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerri masailak fruituzko brotxetarekin|Txerri masailak fruituzko brotxetarekin ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tripaki, behi mutur, edo txerri hanka egosiak|Tripaki, behi mutur, edo txerri hanka egosiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerri iberiarraren presa carpaccioa.jpg|Txerri iberiarraren presa carpaccioa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerri iberiar Sekretoa parrilan Gernikako piperrekin|Txerri iberiar Sekretoa parrilan Gernikako piperrekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerri saiheski errea|Txerri saiheski errea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerrikume errea|Txerrikume errea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerri masail erregosiak|Txerri masail erregosiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerri masailak labean erreak|Txerri masailak labean erreak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerri solomo betea|Txerri solomo betea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txorizo egosia|Txorizo egosia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Untxi fricasséa|Untxi fricasséa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Untxi Karlota|Untxi Karlota]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Untxia baratxuritan|Untxia baratxuritan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Untxia labean errea|Untxia labean errea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Untxia parrilan errea|Untxia parrilan errea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Untxia saltsan|Untxia saltsan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Usoa salmisean|Usoa salmisean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Usakume errea|Usakume errea]] }} == Lapikoko, Eltzeko, Krema eta Pure errezetak == {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Aza purea|Aza purea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azenario krema|Azenario krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azenario purea|Azenario purea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki krema|Barazki krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki purea|Barazki purea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Babarrun zuriak|Babarrun zuriak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barrengorri krema|Barrengorri krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bijiliako Txitxirioak|Bijiliako Txitxirioak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Brokoli krema|Brokoli krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Dilistak|Dilistak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Humusa edo txitxirio patea|Humusa edo txitxirio patea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ilar krema|Ilar krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Itsaski krema|Itsaski krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia krema|Kuia krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia purea|Kuia purea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuiatxo krema |Kuiatxo krema ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marmitakoa|Marmitakoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Muskuilu krema|Muskuilu krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddo krema|Onddo krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata purea|Patata purea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata txerri saiheskiarekin |Patata txerri saiheskiarekin ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Parmantiere edo patata krema|Parmantiere edo patata krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Parmantiere krema|Parmantiere krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patatak errioxar erara|Patatak errioxar erara]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Porru krema|Porru krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Porru patatak|Porru patatak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagar purea|Sagar purea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tolosako babarrunak|Tolosako babarrunak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txitxirioak|Txitxirioak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Udare purea|Udare purea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Vichyssoise krema|Vichyssoise krema]] }} == Arrozak, Pastak eta Zereal errezetak == {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz beltza|Arroz beltza]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz hindua|Arroz hindua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz osoa barazkiekin|Arroz osoa barazkiekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz osoa barazki salteatuekin|Arroz osoa barazki salteatuekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz zuria txirlekin| Arroz zuria txirlekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroza abakandoarekin| Arroza abakandoarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroza barazkiekin| Arroza barazkiekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroza oilaskoarekin| Arroza oilaskoarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroza Txipiroiekin| Arroza Txipiroiekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Artatxikia dilista gorriekin|Artatxikia dilista gorriekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Askotariko paella|Askotariko paella]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki lasagna|Barazki lasagna]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki kuskusa| Barazki kuskusa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki risottoa| Barazki risottoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Basa arroza, arroz zuriarekin| Basa arroza, arroz zuriarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Basa arroza barazkiekin|Basa arroza barazkiekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagardo lurrinez eta baserriko oilaskoarekin eginiko tagliateleak|Baserriko oilaskoa eta pistatxoz eginiko tagliateleak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barrengorri risottoa|Barrengorri risottoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fideua txibiekin|Fideua txibiekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fouti arroza|Fouti arroza]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gnocciak|Gnocciak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragi kaneloiak|Haragi kaneloiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragi kuskusa|Haragi kuskusa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragi lasagna|Haragi lasagna]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hiru gutiziko arroza| Hiru gutiziko arroza]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Itsaski paella| Itsaski paella]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kinoa barazkiekin|Kinoa barazkiekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Lurrunetan eginiko arroza| Lurrunetan eginiko arroza]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Maki sushia| Maki sushia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Nigiri sushia| Nigiri sushia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddo risottoa| Onddo risottoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Paella Valentziarra| Paella Valentziarra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pasta barazkiekin|Pasta barazkiekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pasta boloniar erara|Pasta boloniar erara]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pasta carbonara|Pasta karbonara eran]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pasta freskoa|Pasta freskoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pasta perretxikoekin|Pasta perretxikoekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pilaf arroza1|Pilaf arroza1]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pilaf arroza2|Pilaf arroza2]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sorrentino ravioliak karbonara salsan|Ravioliak karbonara saltsan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sorrentino ravioliak pestoarekin|Sorrentino ravioliak tomate saltsarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sushia egiteko arroza|Sushia egiteko arroza]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tipula, mahats-pasa eta kanela kuskusa|Tipula, mahats-pasa eta kanela kuskusa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txirla risottoa| Txirla risottoa]] }} == Ogiak Pizzak eta Ore gazi errezetak == {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arto irin tortillak|Arto irin tortillak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki estrudela |Barazki estrudela ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki koka |Barazki koka ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barrako ogia|Barrako ogia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Betiko ogi zaharra|Betiko ogi zaharra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bezperako ama orea|Bezperako ama orea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Denetariko pizza|Denetariko pizza 1]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Denetariko pizza2|Denetariko pizza 2]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Extremadurako ogi mamiak|Extremadurako ogi mamiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Frijitzeko pasta|Frijitzeko orea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gari irin tortillak|Gari irin tortillak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hanburgesa|Hanburgesa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragi enpanada|Haragi enpanada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragi enpanadilla|Haragi enpanadilla]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze enpanada|Hegaluze enpanada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze enpanadilla|Hegaluze enpanadilla]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hirugihar eta urdai pizza|Hirugihar eta urdai pizza]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mediterranear pizza|Mediterranear pizza]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Lorraineko quichea|Lorraineko quichea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ogi erraza|Ogi erraza]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ogi integrala edo osoa|Ogi integrala edo osoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orly ore gozoa eta gazia|Orly ore gozoa eta gazia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata gnocchiak|Patata gnocchiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pizza napolitarra|Pizza napolitarra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pizza orea|Pizza orea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Poolisha |Poolisha ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Taloa|Taloa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Natxoak|Totopoak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txapata ogia|Txapata ogia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Urdai egosi eta gazta krepeak|Urdai egosi eta gazta krepeak]] }} == Arrautza eta Perretxiko errezetak == {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautza frijitua| Arrautza frijitua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautza galdarraztatua| Arrautza galdarraztatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautza egosia| Arrautza egosia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautza habia| Arrautza habia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautza mollet eran| Arrautza mollet eran]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautza, uretan pasea| Arrautza, uretan pasea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao nahaskia| Bakailao nahaskia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao tortilla| Bakailao tortilla]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baratxuri berri eta ganba nahaskia| Baratxuri berri eta ganba nahaskia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki tortilla|Barazki tortilla]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barrengorri patea|Barrengorri patea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barrengorriak saltsan|Barrengorriak saltsan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barrengorri nahaskia|Barrengorri nahaskia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Belarri landu perretxiko nahaskia|Belarri landu perretxiko nahaskia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Flamenka eran eginiko arrautzak| Flamenka eran eginiko arrautzak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Florentina arrautzak 2| Florentina arrautzak 2]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Frorentina arrautzak| Frorentina arrautzak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Galeperra arrautza egosia |Galeperra arrautza egosia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddo erregosiak|Onddo erregosiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddo nahaskia|Onddo nahaskia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddoak plantxan|Onddoak plantxan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ontzian eginiko arrautza| Ontzian eginiko arrautza]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata tortilla edo Tortilla Espainola| Patata tortilla]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Perretxiko eta ganba nahaskia|Perretxiko eta ganba nahaskia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/“Periko” arrautzaren nahaskia| Tomate nahaskia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tortilla frantsesa| Tortilla frantsesa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Udaberri edo ziza hori nahaskia|Udaberri ziza edo ziza hori nahaskia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ziazerba tortilla|Ziazerba tortilla]] }} == Saltsa, Zopa, Salda eta Gelatina errezetak == {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Alioli azkarra|Alioli azkarra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Alioli tradizionala|Alioli tradizionala]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ardi salda|Ardi salda]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arraiarentzat tximitxurria |Arraiarentzat tximitxurria]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Albaka gelatina|Albaka gelatina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrain salda|Arrain salda]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrain zopa|Arrain zopa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz zopa|Arroz zopa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bizkaitar saltsa|Bizkaitar saltsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki salda|Barazki salda]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baratxuri zopa|Baratxuri zopa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baratxuri zuri zopa|Baratxuri zuri zopa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baratxuri saltsa zuria|Baratxuri saltsa zuria]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki saltsa|Barazki saltsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bexamel saltsa|Bexamel saltsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baztan zopa|Baztan zopa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Dilista gorrien zopa|Dilista gorrien zopa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ezkai gelatina|Ezkai eta Tomate gelatina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fideo txinatarren zopa|Fideo txinatarren zopa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fideo zopa|Fideo zopa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fruitu lehor eta granada ozpin olioa|Fruitu lehor eta granada ozpin olioa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gazpatxo zopa|Gazpatxo zopa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gazta saltsa|Gazta saltsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gaztelako zopa|Gaztelako zopa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Guakamolea|Guakamolea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragi saltsa|Haragi saltsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Holandar saltsa|Holandar saltsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze edo hegalabur salda|Hegaluze edo hegalabur salda]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Saltsa Amerikarra|Itsaski saltsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Juliana zopa|Juliana zopa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Karbonara saltsa|Karbonara saltsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kechup saltsa|Kechup saltsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kontsomea|Kontsomea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kontsome gelatina|Kontsome gelatina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Maionesa saltsa|Maionesa saltsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marrubi gelatina|Marrubi gelatina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Meloi zopa hotza mendafinarekin|Meloi zopa hotza mendafinarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Minestrone zopa|Minestrone zopa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Laranja maionesa|Laranja maionesa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Laranja gelatina|Laranja gelatina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oinarrizko ozpin-olio saltsa|Oinarrizko ozpin-olio saltsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Perrexil olio saltsa|Perrexil olio saltsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pesto saltsa|Pesto saltsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Piper saltsa|Piper saltsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagar gelatina|Sagar gelatina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Saltsa arrosa|Saltsa arrosa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Saltsa berdea|Saltsa berdea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Saltsa gazi gozoa|Saltsa gazi gozoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Saltsa suharra|Saltsa suharra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Salda gorria|Salda gorria]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Salda iluna|Salda iluna]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Salda zuria|Salda zuria]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Salmorejoa|Salmorejoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sushi egiteko ozpina|Sushi egiteko ozpina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tapaneda saltsa|Tapaneda saltsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tartara saltsa|Tartara saltsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txipiroi tinta saltsa|Txipiroi tinta saltsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate ozpin olioa|Tomate ozpin olioa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate saltsa|Tomate saltsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate zopa|Tomate zopa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tipula zopa|Tipula zopa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ttoro zopa|Ttoro zopa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zuku lodituaren saltsa|Zuku lodiaren saltsak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zurrukutuna zopa|Zurrukutuna zopa]] }} == Hornigai eta Betegai errezetak == {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautza galdarraztatua| Arrautza galdarraztatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautza egosia| Arrautza egosia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautza habia| Arrautza habia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautza mollet eran| Arrautza mollet eran]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautza, uretan pasea| Arrautza, uretan pasea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz zuria|Arroz zuri egosia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz hindua|Arroz hindua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Aza lore arrautzeztatua|Aza lore arrautzeztatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azenario purea|Azenario purea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao betegaia|Bakailao betegaia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barrengorri betegaia|Barrengorri betegaia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barrengorriak labean |Barrengorriak labean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barrengorri salteatuak|Barrengorri salteatuak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki betegaia|Barazki betegaia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki salteatua|Barazki salteatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazkiak dadotean sueztituak|Barazkiak dadotan sueztituak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Basa arroza, arroz zuriarekin| Basa arroza, arroz zuriarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bexamelaz eginiko haragi betegaia|Bexamelaz eginiko haragi betegaia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Entsalada berdea|Entsalada berdea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Eskalibada|Eskalibada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Frutazko brotxeta|Fruituen brotxeta plantxan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gernikako piper frijituak |Gernikako piper frijituak ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Guakamolea|Guakamolea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragi betegaia|Haragi betegaia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze edo arrain betegaia|Hegaluze edo arrain betegaia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ilar egosia |Ilar egosia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia labean|Kuia labean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia plantxan |Kuia plantxan ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuiatxo xafla arrautzeztatua|Kuiatxo xafla arrautzeztatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddo erregosia|Onddo erregosiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Panadera patata|Panadera patata]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata egosia|Patata egosia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata esne gainarekin|Patata esne gainarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata frijituak|Patata frijituak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata gorritua|Patata gorritua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata kreman|Patata kreman]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata purea |Patata purea ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patatak saltsa berdean| Patatak saltsa berdean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata sueztitua|Patata sueztitua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pikillo piper erregosia|Pikillo piper erregosia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pikilo piper erregosiak|Pikillo piper erregosiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pikillo piper konfitatua|Pikillo piper konfitatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pilaf arroza|Pilaf arroza]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pilaf arroza1|Pilaf arroza]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Piper morroi erreak |Piper morroi erreak ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Piperrada|Piperrada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tako eta burritoen betegai begetala|Tako eta burritoen betegai begetala]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Takoen betegai edo haragizko tinga|Takoen betegai edo haragizko tinga]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tipula eta piper berde sueztitua|Tipula eta piper berde sueztitua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tipula glasatua|Tipula glasatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tipula marmelada|Tipula marmelada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomatea labean errea |Tomatea labean errea ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagar purea|Sagar purea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Udare purea|Udare purea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Xirmendutan erretako pikillo piperra|Xirmendutan erretako pikillo piperra]] }} == Zizka-mizka eta budin errezetak == {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ahuakate eta belar lurrindu kanapea|Ahuakate eta belar lurrindu kanapea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ajoarriero bakailaoz beteriko tartaletak|Ajoarriero bakailaoz beteriko tartaletak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxoa kremaz beterikoa|Antxoa kremaz beterikoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arkume saiheskia bexamelan bildua|Arkume saiheskia bexamelan bildua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrain budina|Arrain budina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautza bete frijituak|Arrautza bete frijituak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao edo legatz kroketak|Bakailao edo legatz kroketak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailo piper beteak|Bakailao piper beteak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Galeper arrautza beteen pintxoa|Galeper arrautza beteen pintxoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Galeper arrautza pintxoa|Galeper arrautza pintxoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gazta eta urdai egosi frijituak|Gazta eta urdai egosi frijituak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gazta kroketak|Gazta kroketak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gazta urdin krema kanapea|Gazta urdin krema kanapea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gilda|Gilda]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragi kroketak|Haragi kroketak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragizko piper beteak|Haragizko piper beteak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze eta Ibarrako piper pintxoa|Hegaluze eta Ibarrako piper pintxoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hiru koloretako budina|Hiru koloretako budina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Humusa edo txitxirio patea|Humusa edo txitxirio patea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Izokin kanape edo pintxoa|Izokin kanape edo pintxoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Izokin kremaz beteriko tartaletak|Izokin kremaz beteriko tartaletak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mimosa arrautzaren pintxoa| Arrautza bete pintxoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Muskuilu beteak|Muskuilu beteak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oilasko eta arrautza kroketak|Oilasko eta arrautza kroketak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddo budina|Onddo budina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Otarrainxka eta galeper arrutz zizka-mizka|Otarrainxka eta galeper arrutz zizka-mizka]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata pastel betea|Patata pastel betea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Porru budina|Porru budina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txaka, arrautza eta izokin pintxoa|Txaka, arrautza eta izokin pintxoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txangurro pintxoa|Txangurro pintxoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txangurroz beteriko tartaletak|Txangurroz beteriko tartaletak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Urdaiazpiko kroketak|Urdaiazpiko kroketak]] }} == Gozogintza errezetak == {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Abrikot mermelada|Abrikot marmelada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Aingeru adatsa|Aingeru adatsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Aire kauserak edo buñueloak|Aire kauserak edo buñueloak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Aire kauserak , txutxoak edo profiterolak|Aire kauserak , txutxoak edo profiterolak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Anana bavaroisa|Anana bavaroisa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Almendra duen sableux pasta|Almendra duen sableux pasta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Almibar puntuak|Almibar puntuak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arbeletxeko edo abrikot tarta|Arbeletxeko edo abrikot tarta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Apar bizkotxoa|Apar bizkotxoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arbendola (Almendra) teilak|Arbendola (Almendra) teilak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautzarekin labean eginiko gazta tarta|Arrautzarekin labean eginiko gazta tarta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautza budina|Arrautza budina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz esnea|Arroz esnea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azukre estalkia|Azukre estalkia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azukre fondanta|Azukre fondanta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bainilazko izozkia|Bainilazko izozkia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bainilazko moussea|Bainilazko moussea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bainila suflea|Bainila suflea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baso fruituen saltsa|Baso fruituen saltsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Biskuit izozkia|Biskuit izozkia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bizkotxoa bustitzeko jarabea|Bizkotxoa bustitzeko jarabea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bizkotxo budina|Bizkotxo budina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bizkotxo arina|Bizkotxo arina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bizkotxo oinarrizko sagar tarta|Bizkotxo oinarrizko sagar tarta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bizkotxo oinarrizko sagar tarta|Bizkotxo oinarrizko sagar tarta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Brioche opila|Brioche opila]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Brownia|Brownia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Budin diplomatikoa|Budin diplomatikoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Chantilly krema|Chantilly krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Crumble pastak|Crumble pastak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ensaimada opila|Ensaimada opila]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Esne frijitua|Esne frijitua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Errege estalkia|Errege estalkia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Errusiar bizkotxoa|Errusiar bizkotxoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Euskal pastela|Euskal pastela]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Extremadurako arrautzatxoak|Extremadurako arrautzatxoak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Flora plasta|Flora plasta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Frantxipan bizkotxoa|Frantxipan bizkotxoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fruta entsalada gozoa|Fruta entsalada gozoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fruta gelatina bainua|Fruta gelatina bainua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fruta mazedonia|Fruta mazedonia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fruta moussea|Fruta moussea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gabonetako konpota|Gabonetako konpota]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gazta izozkia|Gazta izozkia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gazta krema|Gazta krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gazta tarta mugurdi mermeladarekin|Gazta tarta mugurdi marmeladarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gianduja krema|Gianduja krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gorringo tarta|Gorringo tarta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Goxua|Goxua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hostore esne opila|Hostore esne opila]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hostore azkarra|Hostore azkarra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hur biskuit izozkia|Hur biskuit izozkia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hur izozkia|Hur izozkia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hur eta txokolate pastela|Hur eta txokolate opila]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hur pralinea|Hur pralinea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ingalaterrako bainua|Ingalaterrako bainua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Inglaterrako krema|Inglaterrako krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Irasagarra|Irasagarra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Jogurtaren aparra|Jogurtaren aparra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Jogurt izozkia|Jogurt izozkia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Jokonde edo tarteko bizkotxoa|Jokonde edo tarteko bizkotxoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Katu mingaina|Katu mingaina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kafe budina|Kafe budina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kafe moussea|Kafe moussea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kafe krema|Kafe krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kokoaren budina|Kokoaren budina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Krema frijitua|Krema frijitua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Krema kataluniarra|Krema kataluniarra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Krepea|Krepea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mahuka pastak|Mahuka pastak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Madalenak|Madalenak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mandarina izozkia|Mandarina izozkia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mandarina sorbetea|Mandarina sorbetea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mandarina tarta|Mandarina tarta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mango izozkia|Mango izozkia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mango sorbetea|Mango sorbetea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marrubi|Marrubi bavaroisa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marrubi izozkia|Marrubi izozkia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marrubi marmelada|Marrubi marmelada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marrubi tarta|Marrubi tarta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mascarpone gaztaren aparra|Mascarpone gaztaren aparra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Merenge egosia|Merenge egosia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Merenge italiarra|Merenge italiarra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Merenge suizarra|Merenge suizarra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mertxika pastela|Mertxika pastela]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mertxika edo melokotoi marmelada|Mertxika edo melokotoi marmelada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mertxika almibarretan|Mertxika almibarretan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Magurdi aparra|Mugurdi aparra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mugurdi izozkia|Mugurdi izozkia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mugurdi marmelada|Mugurdi marmelada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Natilla finak|Natilla finak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Natillak|Natillak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Norvegiako edo Alaskako tarta|Norvegiako edo Alaskako tarta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Laranja gelatina|Laranja gelatina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Laranja izozkia|Laranja izozkia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Laranja sorbetea|Laranja sorbetea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Laranja krema|Laranja krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Limoi edari izoztua|Limoi edari izoztua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Limoi izozkia|Limoi izozkia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Limoi krema|Limoi krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Limoi moussea|Limoi moussea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Limoi tarta|Limoi tarta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Limoi sorbetea|Limoi sorbetea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oinarrizko esne opil orea|Oinarrizko esne opil orea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oinarrizko fruta konfitura|Oinarrizko fruta konfitura]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oinarrizko marmelada|Oinarrizko marmelada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ohiko hostorea|Ohiko hostorea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Olo gailetak|Olo gailetak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Opil gozoen budina|Opil gozoen budina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Panettone opila|Panettone opila]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pantxineta|Pantxineta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pastel krema|Pastel krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Platano pastela|Platano pastela]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Platano izozkia|Platano izozkia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Plum cake|Plum cake]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kafe biskuit izozkia|Kafe biskuit izozkia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sabarin opila|Sabarin opila]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sableux bretoia|Sableux bretoia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sableux orea edo te pastak|Sableux orea edo te pastak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sacher bainua|Sacher bainua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sacher bizkotxoa|Sacher bizkotxoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagar budina|Sagar budina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagar edo udare errea|Sagar edo udare errea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagar eta udare sorbetea|Sagar eta udare sorbetea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagar gelatina|Sagar gelatina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagar tarta|Sagar tarta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagarraren tatin tarta|Sagarraren tatin tarta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagardoz eginiko sagar tarta mugurdi izozkiarekin|Sagardoz eginiko sagar tarta mugurdi izozkiarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagardo eta laranja jelatina mendafinarekin|Sagardo eta laranja jelatina mendafinarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagardoz eginiko udareak bainilla izozkiarekin|Sagardoarekin eginiko udareak bainilla izozkiarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Santiago tarta|Santiago tarta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sobao pasiegoa|Sobao pasiegoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tartak egiteko oinarrizko gaileta|Tartak egiteko oinarrizko gaileta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Teilak|Teilak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tiramisu tarta|Tiramisu tarta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Torrija edo ogi galduak|Torrada edo ogi galduak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tulipak|Tulipak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tututxoak (Kanutiloak) kremaz beteak|Tututxoak (Kanutiloak) kremaz beteak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate bainua|Txokolate bainua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate biskuit izozkia|Txokolate biskuit izozkia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate cakea|Txokolate cakea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate coulanta|Txokolate coulanta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate ganatxea|Txokolate ganatxea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate izozkia|Txokolate izozkia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate moussea|Txokolate moussea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate krema|Txokolate krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate muselina|Txokolate muselina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate tarta|Txokolate tarta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate trufa bonboia|Txokolate trufa bonboia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate trufa|Txokolate trufa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate trufa krema|Txokolate trufa krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate zuriaren moussea|Txokolate zuriaren moussea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolatezko Euskal pastela|Txokolatezko Euskal pastela]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolatezko ijito besoa|Txokolatezko ijito besoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolatezko pastelak egiteko ohiko bizkotxo arina|Txokolatezko pastelak egiteko bizkotxo arina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txurroak|Txurroak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Udarea ardotan|Udarea ardotan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zitrikoen pastak|Zitrikoen pastak]] }} sz10zoshu5evd4g9sic3pc4g200k8v9 0 4922 22887 22825 2020-12-26T08:15:29Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Azala]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Azala]] i9hpm37s6bpiislbh8uyw1g6eo2ppei 0 4923 34798 34733 2021-10-12T06:21:06Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak#Arrautza|'''Arrautza''']] sukaldean osagai oso erabilia bada ere, kasu honetan arrautza oinarrizko osagai den prestaketaz arituko gara bereziki. Ezin ahaztu arrautza sukaldean aurki genitzakeen elikagaietan, proteina kopururik handienetako bat duena dela eta gorringoa 80ºC-tan eta zuringoa 83ºC-tan mamitzen dela. Horregatik, osagai likido ugari mamitzeko, gogortzek erabiltzen da. Budinak, tortillak, , betegaiak, bizkotxoak..... Lagungarri moduan ere asko erabiltzen da, pintxotan, entsaladetan, zopetan... Saltsak loditzeko eta osagai desberdinak bateratzeko ere. Natillak, kremak, haragi bolak, betegaiak... Irabiatuz gero, saltsak emultsionatzeko, maionesak, bizkotxoak.... egiteko. Osagai desberdinak arrautzaztatu edo birrineztatzeko. Arrautzaren oskolak salmonellaren bakterioa izateko arriskua du, eta horrek behartzen gaitu erabiltzeko orduan gauza batzuk kontuan izatera. Gaur egun bere erabilera sukaldaritzan oso zaindua da, adibidez, ezin da arrautza freskoekin eginiko maionesarik edo oso gutxi egindako nahaski edo tortilla prestaketarik zerbitzatu. Salmonella bakterioa 75ºC-tan hil egiten da, beraz ongi egosi edo berotutako prestaketetan lasai erabiltzea badago. == Oskolarekin kozinatutako arrautza == [[Fitxategi:Arrautza egosiak.jpg|300px|thumb|Arrautza egosi eta zuritua]] Arrautza kraskatu gabe kozinatuko ditugun prestaketak dira, normalean, ur irakinetan edo lurrunetan egosiko ditugunak. Arrautza oso freskoa izatea komeni da, gorringoa zentraturik egon dadin. Egosteko garaian ura beti ongi gazitu. Arrautza pitzaturik badugu, egosteko urari ozpina gehitu behar zaio zuringoa ez kanporatzeko. Arrautzak puskatuko zaizkigun beldurrez bagabiltza, bi muturretatik zabalena (hor dago aire ganbera) zulatu jostorratz batekin, eta ondoren kontu handiarekin ur irakinetara sartu. # Arrautza uretan pasea. # Mollet arrautza. # Arrautza gogortua. ===Uretan pasea=== Gazitutako ur epeletan arrautza sartu, eta 3 minutu eta 3 minutu eta erdi artean egosiko dugu. Zuringoa gutxi egina izango da, eta gorringoa likidoa. Gaur egun arrautza testura onarekin egin eta saldu nahiko bagenu, osasun arazoak (salmonella) saiheste aldera, 63ºC-tan 50 minutuz egosi beharko genuke. Ingelesek gosaltzeko jaten dute bereziki. Epelak, ogi txigortuarekin zerbitzatzen dira, azal eta guzti. ===Mollet eran=== Gazitutako ur epeletan sartuta, arrautza 6 minutuz egosi. Zuringoa gogortuta geratuko da eta gorringoa likidoa. Beste osagai batzuekin aurkez daiteke: ilarrak, barazkiak, ogi txigortua, bexamelaz estalia.... Arrautza, zuritu ondoren, erditik moztu, eta gorringoa beste osagaiekin nahasteko erabiltzen da. ===Arrautza egosia edo gogortua=== Ur epel gazituan arrautza 10, 12 minutuz egosiko dugu. Momentuan ongi hoztu eta zuritu. Betegai ugaritarako erabiltzen da: entsaladetan, pintxoetan, moztuta, kroketak egiteko eta abar. == Oskolik gabeko arrautza prestaketak == Mota honetako prestaketak hirutan banatuko ditugu. #Arrautza irabiatutako prestaketak. #Arrautza nahasitako prestaketak. #Arrautza irabiatu gabeko prestaketak. === Arrautza irabiatutako prestaketak === [[Fitxategi:Perretxiko nahaskia.jpg|300px|thumb|Perretxiko nahaskia]] ==== Tortillak ==== Prestaketa honetan zartagin batean, olio pitin batekin eta berotasunaren eraginez, arrautza irabiatua mamitzen da. Tortilla honek gehienetan bestelako osagai edo ongailuak ere eramaten ditu, eta ematen zaien formak ere berezitu egiten ditu. Lehen edo bigarren plater moduan edo aperitibo moduan erabil liteke. # '''Tortilla zapalak''': Forma borobila eta zapala izaten dute. Normalean lagungarriekin osatua dago. Patata tortilla, ….. # '''Tortilla bilduak''': Zartaginean mamitu ahala biltzen doan xerra baten antzera prestatzen da, ilargi-erdi forma emanez. Normalean hau ere beste osagai batzuekin lagundurik doa. Bakailao tortilla... === Arrautza nahasitako prestaketak. === ==== Nahaskiak ==== Nahaskiak gehienetan lagungarriekin prestatzen dira, baino gosaritarako ezer gabe ere asko burutzen dira. Nahaskiari arrautzak gehitu aurretik, oinarri bat prestatzen zaio, barazkia, arraina, haragia, perretxikoak, ongailuak sueztitu edo salteatuz. Oinarri hau oso beroa zartagin batean dugunean, kraskatuta baina irabiatu gabeko arrautzak erantsiko ditugu. Gorringoa eta zuringoa pittin bat mamitzen utzi ondoren, indartsu nahasi osagai guztiak, arrautza mamitzeko. Prestaketa honekin aurrez aurre topatzen dira osasun irizpideak (salmonella arriskua) eta gastronomia irizpideak. Osasun irizpideak dio arrautza guztiz eginda izan behar duela eta gastronomia irizpideak dio krematsu geratu behar duela. === Arrautza irabiatu gabeko prestaketak === [[Fitxategi:Arrautza frijitua1.jpg|300px|thumb|Arrautza frijitua]] ====Arrautza frijitua==== Arrautzak oso freskoa beharko du izan. Lehenik katilu batera kraskatu. Olio ugari eta beroa duen zartagin batean frijitu. Zuringoak mamitua eta izkinak txigortutako puntillekin, eta gorringoak berriz, likidoa geratu behar du. ====Arrautza plantxan==== Arrautzak oso freskoa beharko du izan. Arrautza, lehenik, katilu batera kraskatu. Plantxan edo zartagin batean eta olio oso gutxirekin, arrautza irabiatua bertaratu, zuringoa leuna eta mamitua, eta gorringoak berriz likido geratu behar du. ====Arrautza galdarraztatua==== Bereziki arrautzak oso freskoa beharko du izan. Arrautza, lehenik, katilu batera kraskatu. Zartagin edo kazola altu batean, ura, eta ozpin zurrusta bat jarriko dugu (gatzik ez, bestela zuringoa gehiago zabaltzen da). Ura berotzen jarri eta irakiteko zorian dugunean, bitsaderarekin edo koilararekin bueltak emanez zurrunbilo bat sortu. Arrautza kontu handiarekin erantsi eta 3 minutuz egosiko dugu. Urak irakite oso baxua eduki behar du. Bitsadera batekin arrautza erretiratu. ====Ontzian eginiko arrautza==== Kasu honetan ere arrautza freskoa izatea garrantzizkoa da. Lehenik, katilu batera kraskatu. Prestaketa mota honetarako, arrautza prestatuko dugun ontziak oinarri bat beharko du honako gai hauekin: ilarrak, urdaiazpikoa, tomate saltsa, haragi egosia, …. Elementu likidoren bat edukitzea komeni izaten da, saltsa edo salda….Arrautza oinarri horren gainean jarri, eta labean edo sutan tapa batekin 3 minutu inguru kozinatzen utziko dugu. == Arrautzarekin eginiko errezetak == {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/“Periko” arrautzaren nahaskia| “Periko” arrautzaren nahaskia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautza frijitua| Arrautza frijitua.]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautza galdarraztatua| Arrautza galdarraztatua.]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautza gogortua| Arrautza gogortua.]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautza habia| Arrautza habia.]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautza mollet eran| Arrautza mollet eran.]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautza, uretan pasea| Arrautza, uretan pasea.]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao nahaskia| Bakailao nahaskia.]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao tortilla| Bakailao tortilla.]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baratxuri berri eta ganba nahaskia| Baratxuri berri eta ganba nahaskia.]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Flamenka eran eginiko arrautzak| Flamenka eran eginiko arrautzak.]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Florentina arrautzak 2| Florentina arrautzak 2]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Frorentina arrautzak| Frorentina arrautzak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mimosa arrautzaren pintxoa| Mimosa arrautzaren pintxoa.]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ontzian eginiko arrautza| Ontzian eginiko arrautza.]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata tortilla edo Tortilla Espainola| Patata tortilla edo Tortilla Espainola.]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tortilla frantsesa| Tortilla frantsesa.]] }} 4rynwdtykn83j73b50y0lbn61ys9f57 0 4924 37939 37097 2022-04-13T08:32:07Z Gaztarrotz 1953 /* Sukaldaritzako eta gozogintzako glosarioa */ wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} == Sukaldaritzako eta gozogintzako glosarioa == {| class="wikitable" |+ |- ! Terminoa !! Definizioa |- | '''Abanikoa''' || Hostorearekin eginiko abaniko formako opiltxoa. |- | '''Aingeru ilea''' || Kuia eta azukrearekin egiten den gozogintzako betegaia. |- | '''Alanbrezko saskia''' || Frijigailuan jakiak sartzeko saskitxoa. |- | '''Almaiz edo motrailua''' || Osagaiak zanpatuz, xehatzeko, birrintzeko edo saltsa batzuk egiteko erabiltzen den tresna. |- | '''Almibar bainuak''' || Gozogintzako prestaketei argitasuna eman eta kontserbatzeko erabiltzen den estalkia. |- | '''Almibar puntua edo jarabe arina''' || Ura eta azukrea elkarrekin irakiten 100ºC, edo 22-24ºBé lortu arte. |- | '''Almibarra ispilutxo puntuan''' || Ura eta azukrea elkarrekin irakiten 102ºC, edo 28-30ºBé lortu arte. |- | '''Altxatu ''' || Irabiatzearen edo hartzitzearen poderioz, prestaketa bati barruan airea sartu bere bolumena handituz. Hostorea egosteko garaian, igotze horri ere esaten zaio. |- | '''Aluminio papera''' || Prestaketak estaltzeko erabiltzen den metalezko papera. |- | '''Ama orea''' || Lehenagotik hartzitutako okintzako orea, ogi berriak egiteko erabiltzen dena. |- | '''Aparrak''' || Zuku edo likido gozo bat edo batzuk nahastu eta sifoi ontzian sartzen dira, eta aire konprimitua gehituz, kanporatzen den aparra. Lagungarri edo edertzeko erabiltzen da. |- | '''Arbendol Sableux pasta''' || Pastelak, tarten oinarria edo pastak egiteko erabiltzen den ore gozoa. |- | '''Argitu''' || Likido bat argitzeari edo garbitzeari esaten zaio. Gurina, esaterako urtuz, azpiko gatz ura kenduz. Kontsome batean berriz garden bihurtzeari ere esaten zaio. |- | '''Armiarma''' || Jaki prestatuak, likido berotik ateratzeko tresna. |- | '''Arrabola''' || Ore desberdinak zabaltzeko edo luzatzeko tresna. |- | '''Arrain, aizto, labana edo ganibet ''' || Arrainak errazioetan mozteko labana. |- | '''Arraskatu edo karrakatu''' || Osagai bat tresna edo osagai batekin igurtzi. |- | '''Arraspagailu''' || Osagaiak arraspatzeko edo igurtziz birrintzeko edo txirbilak ateratzeko erabiltzen den tresna. |- | '''Arrautza harilduak egiteko iragazkia''' || Gozogintzako arrautza-hariak egiteko erabiltzen den tresna. |- | '''Arrautzaztatu''' || Osagai bat irin eta arrautzetan pasatzea frijitu aurretik. |- | '''Arroz esnea''' || Jeneralean, ale txikiko arroza, esnea, eta zaporea emango dioten elementuekin (kanela, limoi azala, erramua..) su baxuan egosiz eginiko azkenburukoa. |- | '''Azpia egin edo ohea egin''' || Plater baten azpialdean osagai batekin oinarri bat egitea. |- | '''Azukre alderantzikatua''' || Almibar bat elementu azido batekin nahastuta lortzen den karamelu likatsuari esaten zaio. Modu naturalean eztia izango genuke azukre alderantzikatua. Karamelua gogortzea komeni ez zaigun prestaketetan erabiltzen da, turroi biguna, fondanta.... |- | '''Azukre bainuak''' || Gozogintzako prestaketak estaltzeko bainua da. Merenge arin moduko bat da. |- | '''Azukre estalkia''' || Azukrea eta ura nahasiz opil batzuei gainetik jartzen zaien estalkia. |- | '''Azukre hautsa''' || Birrindu eta hauts bihurtutako azukrea, normalean gozogintzan prestaketa batzuk estaltzeko edo burutzeko erabiltzen dena. |- | '''Azukre Panela edo melaza''' || Findu gabeko azukrea dugu. Zapore handiagoa eta bereziagoa du. Gozatze ahalmen apalagoarekin. |- |'''Atondu'''||Platera baten amaieran puntuan jartzea edo txukuntzea. |- |-'''Azpialde'''||Barrengorri, orburu edo kuiatxo hustu ondoren gelditzen den oinarriari esaten zaio. |- | '''Bahe edo galbahea''' || Irinak iragazteko erabiltzen den tresna. Zikinak kentzeko eta irina sueltoago uzteko. |- | '''Bahetu''' || Irin bat galbahetik edo bahetik pasatzea, zikinak edo pikorrak kentzeko. |- | '''Balantzak''' || Osagaiak pisatzeko tresna. |- | '''Banda''' || Hostore oinarria duen pastel karratu luzea da. |- | '''Banilla-azukrea''' || Banilla-zapore handia duen azukrea. |- | '''Banilla''' || Lurrun gozoa duen leka lehor bat da, zapore ederrekoa, azkenburukoetan erabiltzen dena. |- | '''Baporean edo lurrunetan kozinatzea''' || Ur edo salda baten baporearekin, beste osagai bat kozinatzea. |- |- '''Baratxuri ale forma'''|| Normalean patata, azenarioa edo kuiatxoari puntazorrotzaren laguntzaz, baratxuri ale itxura emateari esaten zaio. |- | '''Bateratu''' || Osagai desberdinak ongi homogeneizatzea. |- | '''Baumé gradua''' || Likidoen dentsitatea neurria. Almibarretan azukre kopurua edo dentsitatea neurtzeko modu bat da. Hau egiteko Baumé gradua neurtzeko gailua dago. |- | '''Bavaroisak''' || Gelatinarekin mamitutako azkenburuko krematsuari esaten zaio. Askotan bizkotxo oinarri batekin zerbitzatzen da. |- | '''Beratu'''||Osagai bat uretan murgilduta edukitzea, hidratatzeko. |- | '''Bere horretan utzi''' || Egiten ari garen prestaketa denbora batean, ezer egin gabe uztea. |- | '''Berogailua, kalefakzio, estufa labea ''' || Oreen hartzitzea edo altxatzea errazteko tenperatura eta hezetasun egokiak dituzten armairuak dira. Ohiko labeen antz handia izaten dute. |- | '''Beurre-Maniè''' || Gurina eta irina hotzean nahastuz egiten den erabilera anitzeko nahasketa. Bereziki likidoak beroan loditzeko erabiltzen da. |- | '''Bi piezako moldeak''' || Gaileta edo hostorea duten pastel gazi-gozoak prestatzeko eta errazago ateratzeko erabiltzen den moldea. |- | '''Bihotz-erauzlea''' || Sagarrari bihotza erraz kentzeko tresna. |- | '''Biribildu''' ||Ore bati edo xerra bati biribil forma ematea. |- | '''Birrindu''' || Osagai solido bat txiki-txiki egitea. |- | '''Birrineztatu (ogi arrailetan pasatu)''' || Osagai bat arrautza eta ogi arrailetan pasatzea frijitu aurretik. |- | '''Birringailu elektrikoa''' || Prestaketa bat birrintzeko tresna; gehienetan, gero saltsa bihurtzeko. Robota edo kuterra ere esaten zaio. |- | '''Birringailu errefinagailua''' || Gozogintzan, askotariko aleak ( almendra, hurrak eta bestelako fruitu lehorrak) forma edo tamaina desberdinetan moztu edo birrintzeko erabiltzen den makina. |- | '''Birringailua''' || Eskuz, osagaiak birrintzeko tresna. |- | '''Biskuit izozkiak''' || Izozki makinarik gabe egiten den izozkia dugu. |- | '''Bitsa''' || Osagai ugari egosterakoan sortzen den aparra, normalean erretiratu behar dena. |- | '''Bitsadera''' || Osagaiak biltzeko, edo bitsa kentzeko erabiltzen den tresna luzea. |- | '''Bizkotxo arina''' || Pastel edo tarten oinarri bezala erabiltzen den bizkotxoari esaten zaio. |- | '''Bizkotxo pisutsuak''' || Bizkotxo trinkoagoari esaten zaio. Mota honi koipe edo bestelako osagaiak, txokolatea, arbendolak, limoi eta laranja azal birrindua, intxaurrak, fruitu lehorrak,..... gehitzen zaizkie. |- | '''Bizkotxo plaka edo xafla''' || Bizkotxo arin orea, labeko erretilu batean egosi ondoren lortzen dugun kapa fineko plaka edo xafla. Normalean, pastelak, ijito-besoa edo bavaroisak egiteko erabiltzen da. |- | '''Bizkotxo-moldea''' || Bizkotxoak laberatzeko molde itxia. |- | '''Bizkotxoa bustitzeko jarabea''' || Ura, azukrea eta zaporea emango dioten osagaiak elkarrekin irakinez lortzen den infusioa eta bizkotxoak bustitzeko erabiltzen dena. |- | '''Bizkotxoa''' || Iparraldean “bizkotxa” esaten zaiona. Arrautza, azukrea eta irina harrotu eta egositako prestaketa gozoak dira. Bestelako lagungarri zaporetsuak gehitzea ere badago, eta bere horretan jan edo tarta eta pastelen oinarri moduan erabil liteke. |- | '''Blini-zartagina''' || Bliniak (puztutako krepe moduko taloak), prestatzeko zartagina. |- | '''Boilurra (Trufa)''' || Lurrazpiko perretxikoa. Oso zapore eta lurrin berezikoa. |- | '''Bola puntu ahula''' || Ura eta azukrea elkarrekin irekiten 115-118ºc edo 39ºb lortu arte eduki. |- | '''Bola puntua''' || Ura eta azukrea elkarrekin irakinez egosi 122-124ºc lortu arte. |- |-'''Bolatxoak edo Noissete''' || Gailu berezi bat erabiliz patata edo kuiatxoekin eginiko bolatxoak. |- | '''Bonboi moldeak''' || Bonboiak prestatzeko moldeak. |- | '''Briotxe moldea''' || Briotxe ogia egiteko moldea. |- | '''Briotxea''' || Ogi opil gozoa, beste opil gozoek baino hidratazio gitxiagokoa. |- | '''Brotxa''' || Prestaketa desberdinak margotzeko tresna. |- | '''Brownie bizkotxoa''' || Txokolatezko eta intxaurrezko bizkotxo pisutsu eta likatsua. |- | '''Budin moldea''' || Budinak prestatzeko moldea. |- | '''Buelta bikoitza''' || Hostorea prestatzeko garaian, orea biltzeko modua. Ate bikoitzaren moduan tolestea, hau da, orearen erdi bakoitza bere baitan eta ondoren bi erdiak ere berdin. |- | '''Buelta sinplea''' || Hostorea prestatzeko garaian, orea biltzeko modua. Folio bat balitz bezala, hirutan, hau da, triptiko baten moduan tolestea. |- | '''Buñueloak, “Kauserak"''' || Ur, gatz, gurin, irin eta arrautzarekin eginiko orea, frijitu eta bete ondoren lortutako opiltxoa. |- | '''Burruntzaliak edo burruntzalitxoak''' || Likidoak, saldak eta saltsak biltzeko erabiltzen den tamaina desberdineko tresna. |- | '''Burruntzi mekanikoa''' || Oilaskoak haga batean sartu, eta mekanikoki buelta eman, eta era berean erretzen duen labea dugu. |- | '''Busti edo blaitu'''||Prestaketa bati likido bat gehitzea. |- | '''Cake''' || Ingelesezko hitza da eta pastela, bere adiera zabalean bezala, itzul dezakegu. |- | '''Chantilly krema''' || Tarta edo opil desberdinak betetzeko edo edertzeko erabiltzen den banilla zaporeko esne-gain krema harrotuari esaten zaio. |- | '''Coulisea''' || Saltsa bat da, gaur bereziki, fruitu mota desberdinekin egiten denari esaten zaio. |- | '''Crumble pastak''' || Pasta oso lehor bat da, bi behatzekin indar eginez desegiten dena. |- | '''Curry''' || Espezie ugariren nahasketa desberdinei esaten zaie currya. |- | '''Cydrayote kuia''' || Aingeru ilea prestatzeko erabiltzen den kuia mota. |- |-'''Dado handia edo Mirapoix'''|| Barazkia dado edo karratu handi eta baldarretan mozteari esaten zaio. Birrinduko diren barazkiei ematen zaie mozketa hau. |- |- '''Dado txikia edo Printanier'''|| Barazkia dadotan edo lauki txikietan mozteari esaten zaio. Dado hauek 0,5 eta 1cm inguruko karratuak izaten dira. |- | '''Dadoa edo Paisana''' || Barazkia dadotan edo laukitan mozteari esaten zaio. Dado hauek 1 eta 2 cm inguruko karratuak izaten dira. |- | '''Desmoldatu''' || Prestaketa bat moldetik ateratzea. |- | '''Ebakitzeko makina''' || Osagaiak xafla finetan mozteko tresna elektrikoa. |- | '''Edertu edo apaindu''' || Plater edo prestaketa baten amaieran txukuntzea eta ikusgarriago bihurtzea. |- | '''Egosi''' || Ur irakinetan edo honen lurrinaren ondorioz, osagai bat kozinatzea. |- | '''Egoste puntua begiratu''' || Kozinatzen ari garen osagai bat egina dagoen edo ez egiaztatzea. |- | '''Ehunezko iragazkia''' || Gauzarik finenak iragazteko erabiltzen den tresna. |- | '''Emultsioa''' || Elementu likido desberdinen homogeneizazioaren bitartez saltsa bat loditu edo mamitzea. |- | '''Ensaimada''' || Opil gozoaren ore moduko batekin, balear uharteetan jatorria duen opilari esaten zaio. Gosari eta askaritan jateko ezaguna egin da. Gurinaz gain, errezeta honek txerri gantza darama. |- | '''Errege-opila''' || Opil gozoaren orearekin eta fruitu azukredunak edo lehorrak erabiliz egiten den opila, Errege Egunean jaten dena. |- | '''Erregosi''' || Su eztian denbora luzez osagai bat bere zukuan kozinatzea, kasu askotan aldez aurretik frijitu edo salteatu ondoren. |- | '''Erretilua''' || Ontzi zapala, normalean osagaiak zabaltzeko erabiltzen dena. |- | '''Esne frijitua''' || Azkenburuko gozo bat da, esnea, fekula eta azukrearekin loditu, bexamelaren dentsitatea eman, eta frijitzen dena. |- | '''Esne pasteurizatua''' || Esne gordinarekin antzekotasun handiena duena da, eta kozinatzeko egokiena. Kontsumitzeko epea, gehienez, 72 ordukoa izango da. |- | '''Espatula''' || Jakiak hondoari ez itsasteko eta mugitzeko erabiltzen den tresna. |- | '''Estali''' || Molde edo elikagai bat osagai bigun batekin edo batzuekin estaltzea edo igurztea. |- | '''Estalkia''' || Prestaketa bat edo molde bat tapatzeko erabiltzen denari esaten zaio. |- | '''Estameta, estameña edo artilekia''' || Zapi zuri estua, likido desberdinak iragazteko erabiltzen dena. |- | '''Esterilizatu''' || Prestaketa bat ontziratu eta prozesu termiko eta mekanikoak erabiliz kontserbatzeko erabiltzen den metodoari esaten zaio. Pasteurizatuan baino tenperatua termiko handiagoak aplikatzen zaizkio. Hilabete batzuetan kontserba daiteke. |- | '''Ezkatak kendu'''||Arrain bati ezkatak kentzea. |- | '''Ezkatak kentzekoa''' || Arrainei ezkatak kentzeko erabiltzen den tresna. |- | '''Fartsa edo betegaia''' || Betetzeko erabiltzen ditugun osagaiei esaten zaie fartsa. |- | '''Fekuladun natillak''' || Kanela edo banillarekin esneari zaporea emandakoan, arrautza gorringoa, findutako arto irin pittin bat eta azukrearekin nahastu. |- |'''Freskatu'''||Egositako osagai bat ur izotzetan edo ur hotzaren bitartez azkar hoztea. |- | '''Film papera edo plastiko gardena''' || Plastikozko paper xafla fin eta gardena, prestaketa desberdinak estaltzeko erabiltzen dena. |- | '''Flana''' || Budin gozoen eta esnekien atalean sartzen dugun azkenburuko gozoa. |- | '''Flora pasta''' || Tarten oinarriak egiteko gaileta dugu. Espainian du oinarri eta gurina erabili beharrean txerri gantza erabiltzen da. Hala ere, gaur egun, gurina ere erabiltzen da errezeta hau egiteko. |- | '''Foie-Gras ''' || Ahate edo antzararen gibel koipetsua. |- | '''Fondanta''' || Gozogintzako estalki bat dugu. Ura eta azukre alderantzikatua erabiliz gozogintzan prestatzen dena. Fondanta Tarta, pastelak, pastak, betegaiak, karameluak egiteko erabil daitezke. |- | '''Frantxipan bizkotxoa''' || Bizkotxo honek mazapana ematen du; oso bizkotxo pisutsua dugu. |- | '''Frijigailua''' || Osagai desberdinak frijitzeko tresna. Gasarekin edo elektrizitatearekin funtziona dezake. |- | '''Frijitu''' || Oso bero dagoen koipe batean osagai bat kozinatzea. |- | '''Fruta azukreztatua''' || Jarabetan egositako fruta oso gozoak dira. |- | '''Fruta pulpa''' || Fruta pure iragazia. |- | '''Fruta saltsa edo coulisea''' || Fruta pure arinari esaten zaio; saltsa dentsitatea izaten du. Fruta, azukre eta urarekin egosten da, ongi irabiatu eta iragazi ondoren lortzen da. |- | '''Gainerre edo gratinatua''' || Labe batean azala edo gaina txigortzea edo gorritzea. |- | '''Galbahea''' || Irinak iragazteko tresna. |- | '''Galdarraztatu''' || Ur irakinetan egosaldi motz bat ematea. |- | '''Gantzutu''' || Koipe batekin erretilu edo molde bat igurtzi. |- |'''Garreztatu'''||Osagai bat su edo gar baten gainetik pasatzea. |- | '''Gastronorm''' || Sukaldeko makineria guztietarako prestatuta dauden ontzi eta erretilu desberdinak. Denak tamaina estandarrarekin, eta sukaldeko makinaria desberdinetan erabilgarriak izango direnak. |- | '''Gatz-pipertu''' || Gatz eta piper hautsarekin osagai edo prestaketa bat ontzea. |- |'''Gazitu'''|| Osagai edo prestaketa bat gatzarekin ontzea. |- | '''Gelatina bainuak''' || Frutazko gelatinak edo gelatina gozoak. Hotzean ematen diren bainuak dira; zaporea eman eta prestaketa kontserbatzeko erabiltzen dira. |- | '''Gelatina hautsa''' || Hauts moduan saltzen den gelatina. |- | '''Gelatina orriak''' || Orri garden moduan saltzen den gelatina. |- | '''Genoar bizkotxoa''' || Tartan oinarriak egiteko erabiltzen den bizkotxo pisutsua da. Bizkotxo honi gurin urtua gehitzen zaio, irina nahastu ondoren. |- | '''Gianduja krema''' || Bonboien betegaia dugu, txokolate estalduraren %60 eta pralinearen %40 nahastuz. |- | '''Glukosa edo destrosa''' || Gozogintzako prestaketa batzuetan gozatzeko erabiltzen den azukre osagaia da. Jarabe lodi moduan, edo hautsean saltzen da. |- | '''Gomazko espatula edo mihia''' || Kazola, pertz eta ontzietatik osagai guztiak biltzeko mingain formako tresna. |- | '''Gorringo bainuak''' || Gozogintzako prestaketak estaltzeko bainua. Opilei eman eta pittin bat egosi egin behar izaten dira. |- | '''Gorringo krema''' || Gorringo eta azukre ugarirekin egiten den krema dugu. San Markos pastela egiteko, ijito-besoa, edo gozogintzako prestaketa ugaritarako. |- | '''Gozogintzako esne gaina''' || Koipe kopurua %30 eta %50 tartean duena, normalean %33 izaten da. Kozinatzeko eta harrotzeko erabiltzen da. |- | '''Gozogintzako espatula''' || Altzairuzko espatula edo tresna luzea. Gozogintzan kremak banatzeko edo tartak mugitzeko erabiltzen da. |- | '''Gozogintzako pieza biko moldeak''' || Tartak erraz desmoldatzeko erabiltzen diren moldeak. |- | '''Grilla ''' || Aterik ez duen eta goitik bakarrik berotzen duen labea da. Gratinatzeko edo gainerretzeko erabiltzen da, jeneralean. |- | '''Guraizeak edo artaziak''' || Jakiak ebakitzeko tresna. |- | '''Gurin krema''' || Bereziki tartak estaltzeko eta mahukarekin edertzeko erabiltzen den krema edo estalkia. |- | '''Gurineztatu''' || Molde edo erretilu bat gurinez igurtzi. |- | '''Hagatxoak eta Hagaxkak''' || Arrautzak edo beste osagai desberdinak irabiatzeko erabiltzen den tresna. Altzairuzko haga, bertan osagai desberdinak iltzatzen direlarik, ondoren, labean, burruntzian, frijigailuan, plantxan edo parrilan kozinatzeko. |- | '''Hari ahul puntua''' || Ura eta azukrea elkarrekin irakin eta 110-112ºc edo 36-38ºb graduko almibar puntuari esaten zaio. |- | '''Hari puntua''' ||Ura eta azukrea elkarrekin irakiten 104-105ºC edo 32-34ºBé graduan lortutako almibar puntuari esaten zaio. |- | '''Harrotu''' || Eskuz hagatxoaren bitartez eta aparatu batekin, zuringo, esne gain edo bestelako osagai likidoak astinduz, eraginez, airea sartu eta dentsitate handiagoa ematea. |- | '''Harrotzeko pertza''' || Gozogintzako prestaketak harrotzeko ontzia. |- | '''Hartzitu'''||Hartziduren eta legamien bitartez ore edo prestaketa bat, hartzitzea edo altxatzea. |- | '''Hartzitze-armairuak''' || Gozogintzako eta okintzako oreak hartzitzeko armairua. |- | '''Hautseztatu''' || Hauts edo xehaturiko espeziak, ongailuak, prestaketa bati gainetik botatzea. |- | '''Hezur erauzlea''' || Olibei hezurrak kentzeko gailua. |- |'''Hezurgabetu''' ||Osagai bati dituen hezurrak kentzea. |- | '''Hezurgabetzeko, aiztoa, labana edo ganibet''' || Haragiari hezurrak kentzeko labana. |- | '''Hornigaiak edo lagungarriak''' || Plater batean osagai nagusiak alboan izaten dituen prestaketa txikiak. Platerari osotasun bat ematen diote. |- | '''Hostorea''' || Hostopilak,milorriak, pastelak eta opiltxo desberdinak egiteko erabiltzen den orea. |- | '''Hotz ganbera''' || Jakiak 1 eta 4ºC bitartean mantentzeko hozkailu armairu handia. |- | '''Hozkailua''' || Jakiak 1 eta 4ºC bitartean mantenduko dituen biltegia. |- | '''Hur edo arbendol pralinea''' || Karamelu alderantzikatu eta fruitu lehor pikortu eta pittin bat txigortuaz eginiko krema. Bestelako krema desberdinei gehitzeko, izozkiak burutzeko, bonboi betegaiak egiteko.....erabiltzen da. |- | '''Hustekoa edo bolak ateratzeko tresna''' || Patata, kuiatxoak, meloia… borobil formazko zatiak lortzeko aukera ematen digun tresna. |- | '''Hutsean ontziratzekoa''' || Jakiak kontserbatzeko hutsean ontziratuko dituen makina. |- | '''Igurtzi''' || Erretilu edo prestaketa baten azal edo gainean, elementu likido edo solido bat ematea. |- |'''Ilargi erditan'''||Porrua, azenarioa eta bestelako barazkiak, luzetara erditik moztu eta gero xerra finetan mozteari esaten zaio. |- |-'''Ilargi laurdenetan'''||Kuiatxoa, azenarioa eta bestelako barazkiak luzetara erditik moztu, hau era berean ere luzeran erditik moztu eta gero xerra finetan mozteari esaten zaio. |- | '''Ildaskatzailea''' || Limoien azala ildasken bidez apaintzeko tresna. |- | '''Iltzatu'''|| Edozein osagairi iltze espezia sartzea. |- | '''Inbutua''' || Likido bat mutur estuko ontzi batera pasatzeko tresna. |- | '''Indar irina''' || Proteina edo gluten proportzio handia duen irinari esaten zaio. |- | '''Infragorrizko fokuak''' || Zerbitzatzeko platera, denbora laburrez bero mantentzeko erabiltzen den bero-sortzailea. |- | '''Infusioa''' || Elementu zaporetsu bat edo batzuekin egositako eta iragazitako likido lurrintsua. |- | '''Intxaur muskatu''' || Ongailu moduan erabiltzen den hazi bat da. Zapore gozo antzekoa du eta lurrin handikoa da. |- | '''Irabiagailu elektrikoa''' || Osagai desberdinak harrotzeko erabiltzen den gailua; elektrizitateak darabilen haga handi baten bitartez. |- | '''Irabiatu''' || Hagatxoaren edo sardexka baten laguntzaz, osagai likido bati eragitea edo astintzea, harrotu edo nahasteko helburuarekin. |- | '''Iragazki fina''' || Saltsa edo saldak iragazteko erabiltzen den metalezko sare fina. |- | '''Irin ahula''' || Proteina edo gluten proportzio txikia duen irinari esaten zaio. |- | '''Irin findua''' || Prozesu baten ondorioz, zahi eta germen gutxi duen irina da. |- | '''Irineztatu'''|| Osagai bat irinetatik pasa edo irinarekin estaltzea. |- | '''Ispilutxo puntua''' || Ura eta azukrea elkarrekin irakiten 102ºC edo 28-30ºb lortu arte eduki. |- | '''Italiar merengea''' || Pastelen estalki gisa edo betegai moduan erabiltzen da. Zuringoa hari puntuan dagoen almibarrarekin harrotzen da. |- | '''Izerditu''' || Barazkiak sutan jarri eta lurrina botatzen hastea. |- | '''Izotz ganbera''' || Jakiak izozturik -18ºC tara mantentzeko plaka batzuekin eginiko armairu handia. |- | '''Izotz makina''' || Izotzak egiteko makina. |- | '''Izotz tartak''' || Bizkotxo eta izozkiekin eginiko tarta izoztuak. |- | '''Izotz bolak ateratzekoa''' || Izozkia bola formarekin ateratzeko tresna. |- | '''Izotz edaria''' || Sorbetearen antzeko prestaketak dira, baina ez dute sorbetearen dentsitatea izaten, baizik eta txikiagoa (8-10ºBé). Bestetik, ez dute inoiz, sorbetearen izozte mailarik ematen. |- | '''Izozkailua''' || Jakiak izozturik -18ºC tara mantentzeko gai den armairu txikia. |- | '''Izozki makina''' || Izozkiak egiteko erabiltzen den makina. |- |'''Izutzea''' ||Irakiten dagoen ur edo salda bati ur hotzaren bitartez irakina moztea. |- | ''' Jeleak edo Jaleak''' || Gelatinarekin trinkotutako edo mamitutako fruta zukua. |- | '''Jarabea''' || Ura, azukrea eta ongailuak elkarrekin egosita lortzen den infusioa. |- | '''Josteko orratzak''' || Hegaztiak lotzeko eta josteko erabiltzen diren orratz handiak. |- | '''Kafe disolbagarria''' || Kafe infusioa prestatu ondoren lehortutakoari esaten zaio. Elementu hezeetan disolbatu behar dena. |- | '''Kafe espresoa edo Italiarra''' || Presiopean prestatutako kafe kontzentratu moduan defini dezakegu. |- | '''Kafe koilarakada''' || Neurgailu solidoa 5g inguru izango duena, eta erdia, 2,5g inguru. |- | '''Kafe krema''' || Kafe zaporeko krema, pastel krema bati kafe kikara bat edo kafe-hauts disolbagarria gehituz prestatzen da. Tartak edo opilak betetzeko erabiltzen da. |- | '''Kakao hautsa''' || Gantzik gabeko kakao bahetu eta lehortua, hauts egina. Prestaketa ugaritan erabiltzen da, modu errazean txokolate zaporea emateko. Bizkotxoak, saltsak, infusioak.... |- | '''Kandi azukrea edo azukre beltza''' || Kristalizatutako azukre iluna. |- | '''Karamelizatu''' || Molde, erretilu edo osagai bat karameluz estali. |- | '''Karamelu ilun puntua''' || Ura eta azukrea elkarrekin irakiten 140-155ºc lortu arte edukiz. |- | '''Karamelu krema''' || Gozogintzako krema bat dugu. Pastel kremari karamelua gehitu beharko zaio, prestaketa desberdinen betegai moduan erabiltzeko. |- | '''Karamelu gorri puntua''' || Ura eta azukrea elkarrekin irakiten eduki; batera egosi 128-135ºc lortu arte. |- | '''Katilua''' || Pertza baina txikiagoa, kantitate txikiak nahastu edo irabiatzeko erabiltzen den ontzia. |- | '''Katu mingaina''' || Pasta lehorrak dira, normalean, gorringoa baino zuringo gehiago izaten dutelako. |- | '''Kazoa''' || Kantitate txikiak, berotu edo egosteko erabiltzen den metalezko ontzia. |- | '''Kazola edo eltzea''' || Kozinatzeko erabiltzen den tamaina desberdineko ontzia. Multzo txiki ertainentzako prestaketak burutzeko ontzia. |- | '''Kazola zabala''' || Arraina saltsan kozinatzeko, barazkiak erregosteko, sueztitzeko edo salteatzeko erabiltzen den ontzia. Talde txikientzat arroza prestatzeko ere egokia. |- | '''Koilarakada txikia''' || Azkenburuko koilara. Neurgailu moduan erabiliz gero, 10g inguruko balioa izango du eta mukuru bete ezkero 15g inguru. |- | '''Kolpe erdiko aizto, labana edo ganibet''' || Pieza handiak eta hezur bigunak ebakitzeko aiztoa. |- | '''Kolpeko aizto, labana edo ganibet''' || Haragia hezur eta guzti ebakitzeko aiztoa. |- | '''Konbekzio labea''' || Haizagailu batek aire beroa mugituz darabilen labea. |- | '''Konfitatu''' || Koipez estalirik edo jarabez, osagai bat su oso baxuan kozinatzea. |- | '''Kozinatzeko esne-gaina edo esne-gain arina ''' || Koipe kopurua %29 eta %12 tartean duena. |- |-'''Kraskatu'''|| Eltzekariak prestatzeko patata zatitzeko moduari esaten zaio. Puntazorrotza aiztoaren-ahoa patatan sartu eta indar eginez, puskatuz lortzen den zatiri deitzen zaio. |- | '''Krema frijitua''' || Gozogintzako azkenburukoa da. Pastelgintzako esne frijitu moduko bat da, desberdintasun bakarra da krema frijituaren oreak arrautza duela. |- | '''Krepeak egiteko zartagina''' || Oinarria lodiagoa eta alboak baxuagoak dituen zartagin berezia da. Krepeak egiteko erabiltzen da noski. |- | '''Krepeak''' || Jatorri frantsesa duen azkenburuko talo modukoa dugu. Galizian filloak deitzen direnak oso antzekoak dira. |- | '''Labeak''' || Beroaren ondorioz osagaiak erretzeko erabiltzen den armairua. Gasezkoa, elektrikoa, mistoa, haize berokoa , bero zuzenekoa....izan daiteke. |- | '''Labekatu'''||Gozogintzako edo bestelako prestaketa bat labean egin. |- | '''Labeko erretilua''' || Labera osagai eta prestaketa desberdinak sartzeko ontzia. |- | '''Labeko Gastronorm erretiluak''' || Altura desberdinetako labeko erretiluak. Gastronorm neurri estandarra dutenak. Labean erretzeko edo lurrunetan egosteko balio dutenak. |- | '''Labeko papera''' || Labean egositako prestaketak erretilura ez itsasteko erabiltzen den papera. |- | '''Lapiko elektrikoa''' || Gozogintzan krema desberdinak egiteko erabiltzen den ontzia dugu. |- | '''Laranja krema''' || Gozogintzako krema. Limoi kremaren oso antzekoa, baina laranja zukua erabiliz burutzen dena, fruta duten tartak edo tartaletak betetzeko erabiltzen da. |- | '''Larrutu'''|| Animali bati larrua kentzea. |- | '''Lata irekigailua''' || Metalezko ontziak zabaltzeko gailua. |- |-'''Lautan'''||Patata, orburu, barrengorriak..., labanarekin lau zatitan mozteari esaten zaio. |- | '''Lazoak''' || Hostore opiltxoak. Tira txirikordatu egosiak, lazo formarekin. Azukrearekin edo gabe. |- | '''Legamia freskoa''' || Okintzan hartzitzeko erabiltzen den osagaia. |- | '''Legamia hautsa edo legami kimikoa''' || Bereziki gozogintzan gasa sortzeko erabiltzen den hauts kimikoa. |- | '''Legamia lehorra''' || Okintzan hartzitzeko erabiltzen den legamia liofilizatua edo lehorra. |- | '''Lerro erdia edo Juliana erdia'''|| Barazki mozketa bat da. 2,5 zentimetro inguruko lerro edo tira finetan barazki bat mozteko moduari esaten zaio. |- | '''Lerro zabala edo Chiffonade'''|| Barazki mozketa bat da. Hostodun barazkiak lerro zabaletan mozteari esaten zaio. |- | '''Lerro edo Juliana'''|| Barazki mozketa bat da. 5 zentimetro inguruko lerro edo tira oso finetan barazkiak mozteko moduari esaten zaio. |- | '''Limoi krema''' || Gozogintzako krema bat da. Fruta duten tartak, opil eta tartaletak betetzeko erabiltzen da. |- | '''Listari edo sukaldeko haria'''|| Osagai desberdinak lotzeko sukaldean erabiltzen den ari gogorra. |- | '''Loditu''' || Prestaketa likido bati elementu desberdin bat edo batzuk gehituz dentsitatea handitzea. |- | '''Lotu''' ||Hegazti, haragi edo bestelako prestaketa batek, itxura mantendu dezan edo puskatu ez dadin, listari edo soka batekin lotzea. |- | '''Lumatxa''' || Hegaztiek izaten dituzten luma txiki eta finak. |- | '''Lumatzea'''|| Hegazti bati lumak kentzea. |- | '''Lurrezko kazola edo buztinezko kazola''' || Lurrez eginiko ontzia. Prestaketa zehatz batzuetarako erabiltzen da. |- | '''Lurrunetan egosteko kazola''' || Hermetikoki itxitako ontzia da. Barruan uraren lurruna presioz sartzen da; hartara, osagaia egosiz. |- | '''Lurrunetan egosteko labea''' || Lurrun beroa sortzen duen labea. Bertan osagai desberdinak egosteko aukera izango da. |- | '''Lurrunetarako Gastronorm erretiluak''' || Lurrunetan egostekoan erabiltzen diren erretilu zulatuak, Gastronorm tamaina estandarrekoak. |- | '''Luzatu edo zabaldu''' || Arrabolarekin ore bat luzatzea. |- | '''Lyongo krema''' || Gozogintzako krema bat da. Pasta krema gurin kremarekin nahastuta lortzen da. |- | '''Madalena bizkotxoa''' || Gosaritako gehien erabiltzen diren bizkotxoa. Bizkotxo pisutsua da. |- | '''Madalena moldea''' || Madalenak egiteko erabiltzen den paperezko moldea. |- | '''Mahai beroa''' || Baxera barruan bero mantentzeko edo zerbitzatutako plater, erretilu edo bestelako ontziak denbora batez bero mantentzeko armairua.. |- | '''Mahuka muturra''' || Mahukaren amaieran jartzen dugun punta txikia. Krema, esne-gain edo ore desberdinei forma emateko. |- | '''Mahuka pastak''' || Pasta lehorrak dira, mahukarekin zabaltzen direnak labeko erretiluan. |- | '''Mahuka''' || Krema desberdinak zabaltzeko erabiltzen den tela edo plastikozko konoa. Honen irteeran mahuka muturra jarriko da; krema hori guk nahi dugun forman bertatik ateratzeko. |- | '''Maldon gatza''' || Arrain ezkaten moduko gatza da eta platerak amaitzeko eta edertzeko erabiltzen da bereziki. Ingalaterrako estuarioetan du jatorria. |- | '''Mandolina''' || Barazkiak forma berezi edo zehatzetan mozteko eskuko gailua. |- | '''Maneatu''' || Kontu handiarekin mugitu. Osagai edo saltsa desberdinekin entsalada desberdinak ondu. |- | '''Margotu''' || Pintzel edo eskuez, koipe, saltsa edo prestaketa likido baten geruza bat ematea. |- | '''Maria bainu elektrikoa''' || Maria bainu funtzioa egiten duen mahaia dugu. Iturri baten bitartez urez betetzen da eta hustubidea du. Elektrizitate edo gas bitartez ura berotzen du. |- | '''Maria bainua''' || Ur berotan sartzen den ontzia, bere barruan duen elementua berotzeko edo bero mantentzeko. |- |'''Marinatu'''||Osagai bat marinada batean denbora bat edukitzea. |- | '''Markatu'''|| Plater baten prestaketa edo kozinatze faseetan aurrelan bat egitea betiere prestaketa amaitu gabe utziz. |- | '''Marmita ertaina''' || Haragi erregosi edo gisatuak talde ertainentzat prestatzeko ontzia. |- | '''Marmita finkoa''' || Mugitu ezin den lapiko handia, |- | '''Marmita''' || Kazola handia eta altua; kantitate handiak kozinatzeko erabiltzen den lapikoa. Normalean saldak edo egosketa handiak burutzeko. |- | '''Mascarpone gazta''' || Italian jatorria duen gazta krematsua. |- | '''Matxetea''' || Hezurrak ebakitzeko erabiltzen den labana handia. |- | '''Merengea''' || Zuringo eta azukrearekin egiten den gozogintzako krema edo estalkia. |- | '''Metalezko eskularru babeslea''' || Ebakitzeko makina elektriko edo labanarekin hezurgabetzeko garaian, eskuak babesteko eskularrua dugu. |- | '''Mikrouhin labea''' || Uhin elektromagnetikoen bitartez berotzen duen labea. |- | '''Milorri edo hostopila''' || Tradizionalki hostorearekin prestatu izan den pastela izan dugu. Hala ere, gaur egun, milorri geruza ugaritan egiten den prestaketa ugariri ere esaten zaio. |- | '''Mousseak, bavaroisak''' || Frantsesez "mousse"-k bitsa esan nahi du. Prestaketa gozo arinei esaten zaie. Bavaroisen kasuan normalean gelatina batekin egonkortzen direnak. |- | '''Mozkortu''' || Prestaketa bat likido zaporetsu batekin erruz busti. |- | '''Murriztu edo agortu''' || Likido bat sutan utzi, ura edo alkohola lurruntzeko. |- | '''Mutur kizkurra''' || Mahukaren muturrean jartzen den punta-kizkurra. |- | '''Mutur leuna''' || Mahukaren muturrean jartzen den punta-lisoa. |- | '''Muturtxoak''' || Mahukaren puntan, barruko krema edo orea guk nahi dugun tamaina edo forma ateratzeko erabiltzen dugun gailua. |- | '''Muturzorrotza edo puntazorrotza''' || Osagai desberdinak, zuritzeko, forma emateko eta mozteko erabiltzen dugun gabineta txiki eta puntaduna dugu. |- | '''Nahastura''' || Osagai desberdinen nahasketa. |- | '''Natilla finak''' || Natillak loditzeko gorringoa bakarrik (fekularik gabe) erabiltzen den prestaketa. |- | '''Neurgailuak''' || Osagai likidoak neurtzeko ontziak. |- | '''Ogi moldea''' || Ogi oreak laberatzeko moldea. |- | '''Ohe bat egin''' || Plater edo erretilu batean osagai desberdinekin oinarri bat egitea. |- | '''Ohola''' || Osagaik gainean jarri eta mozteko edo xehatzeko tresna. |- | '''Olo gailetak''' || Oloaren malutak erabiliz gero, oreari oso testura kurruskaria emango dio. |- | '''Olo malutak''' || Olo haziak dira egosi, lehortu eta prentsatuak. Hauetako asko gosaltzeko erabiltzen dira. |- | '''Ondu''' || Puntuan jartzea; gatza, piper-hautsa edo behar duen osagaia gehitzea. |- | '''Ongailua''' || Prestaketa bat puntuan jartzeko beharrezkoak diren osagaiak. |- | '''Ontzi elektrikoa''' || Gozogintzako prestaketa batzuk egiteko erabiltzen den ontzi elektrikoa. |- | '''Opil gozoa''' || Gozogintzako opilak dira. Gantz ugariko ogi-ore hartzitu eta gozo bezala definitu ditzakegu. |- | '''Oragailu elektrikoak''' || Beso baten laguntzaz, gozogintzako eta okintzako ore desberdinak landu eta oratzen dituen gailu elektrikoa. |- | '''Oratu''' || Eskuez edo makina mekaniko baten laguntzaz ore bat lantzea, osagaiak bateratuz. |- | '''Oratzea''' || Ore bat eskuekin lantzea. |- | '''Ore ebakigailua''' || Oreak forma zehatz batekin ebakitzeko tresna. |- | '''Ostra irekigailua''' || Ostrak zabaltzeko gailua. |- | '''Ozpin-olioa''' || Saltsa bat da, oinarrian ozpina eta olioa duena eta beste osagai ugarirekin nahas daitekeena. Entsaladak edo beste prestaketa ugari ontzeko edo maneatzeko erabiltzen da. |- | '''Paella-ontzia''' || Paellak egiteko erabiltzen den ontzi bereizgarria. |- | '''Palmera''' || Azukre eta hostorearekin eginiko palmera moduko opiltxoak. |- | '''Panettone opila''' ||Jatorri italiarra duen ogi gozo eta oso harrotua. Pasak, fruitu azukreztatuak edo likoreak izan ditzake nahastuta. |- | '''Papurtu edo birrindu''' || Osagai bat puskatzea, zapaltzea, xehatu arte. |- | '''Parrillak''' || Ikatzaren bero zuzenaren bitartez, jakiak erretzeko erabiltzen da. Gaur egun gasezkoak edo elektrikoak ere izaten dira. |- | '''Pasta egostekoa''' || Pasta italiarra egosteko lurrean trinko dagoen ontzi handia. Urez betea dagoena eta saski bat duena barruan. Pasta egosteko denborak finkatuak ditu. |- | '''Pasta gurpila''' || Pastak edo pizzak mozteko erabiltzen den tresna. |- | '''Pasta lehorrak''' || Ore lehorrak eta gorputz handikoak izaten dira; arrabolarekin luzatu eta moztu daitezke. |- | '''Pastel erdi hotzak''' || Bi aldetatik irekiak diren moldetan egiten diren prestaketak ditugu. |- | '''Pastel krema''' || Tarta, opil edo prestaketa desberdinak betetzeko esneki krema oso tradizionala dugu. |- | '''Pastela''' || Gozoak diren prestaketa ugariri esaten zaio |- | '''Tarta''' || Ez dago batere argi tarta eta pastelaren arteko desberdintasuna. Ondorio batzuk |- | '''Pastelgintzako labea''' || Pastelgintzarako erabiltzen diren labe bereziak. Baxuak dira eta beroa, denean, berdin banatzea dute bereizgarri. |- | '''Pastelgintzako mahuka''' || Ore edo kremak bertan sartu eta banatu, zabaldu edo forma emateko tresna. |- | '''Perretxikoa''' || Hainbat prestaketa iragazteko garaian bultzatzeko erabiltzen den perretxiko formako tresna. |- | '''Pertz edo bola''' || Metalezko katilu handia; osagaiak nahasteko edo irabiatzeko erabiltzen da. |- | '''Plantxa''' || Jakiak erretzeko erabiltzen den metalezko xafla lodia. Gasezkoa edo elektrikoa izan daiteke. |- | '''Plantxako espatula''' || Plantxan erabiltzen den tresna motz, zabal eta gogorra osagaiak plantxan mugitzeko. |- | '''Pomada puntua''' || Gurin bigun urtu gabeak duen dentsitateari esaten zaio. |- | '''Presio eltzea''' || Egosaldi luzeak eskatzen duten prestaketak egiteko erabiltzen den kazola. Denboraren laurdenean edo herenean egosten dira osagaiak. |- | '''Prestatu''' || Osagai bat kozinatzeko behar dituen aurre-lanak burutzea. |- | '''Profiterolak''' || Txuz edo Choux orearekin eginiko opiltxo luzeak. |- | '''Puntazorrotza''' || Sukaldeko labana txikia, barazki desberdinak zuritu eta ebaketa delikatuak burutzeko. |- | '''Puntuan jarri'''|| Prestaketa baten amaieran hau ontzea. |- | '''Puregailua''' || Barazkiak pure bihurtzeko tresna. |- | '''Sabarina''' || Arrautza kantitate handiagoa duen opil gozoa da. |- | '''Sable pasta''' || Sukaldaritzan pasta hau gazia erabil daiteke, bereziki tartaletak edo Quicheak egiteko; azken kasu horretan, gozogintzarako azukrearekin onduta erabiltzen da. |- | '''Sableaux bizkotxoa''' || Gurin eta almendra hautsarekin eginiko bizkotxo pisutsua. |- | '''Sacher bizkotxoa''' ||Txokolate estalkiarekin egiten den bizkotxo errezeta da. |- | '''Saint Honoré krema''' || Gozogintzako krema bat dugu. Pastel kremari, merenge suitzarra batuta lortzen da. |- |-'''Sailetan'''||Aza lore, brokoli edo romaneskoa, sorta edo sail txikietan banatzea. |- | '''Salteatu''' || Koipe pittin batekin su bizian osagai bat kozinatzea, kolorea emanez. |- | '''Sardea''' || Punta desberdinak dituen tresna; normalean, osagaiak mugitzeko eta xerratzeko erabiltzen dena. |- | '''Saretxoa''' || Gozogintzan prestaketak estaltzeko erabiltzen da. |- | '''Sautea''' || Prestaketak salteatzeko erabiltzen den altzairuzko kazola baxua. |- | '''Silikonazko azpikoa''' || Ore desberdinak itsatsi gabe laberatzeko, erretilu azpian jartzen dena. Labetik kanpo, karamelu batzuk zabaltzeko ere balio du. Pralinea egiteko adibidez. |- | '''Silikonazko moldeak''' || Silikonaz eginiko forma desberdineko moldeak. Oreak laberatzean, ez itsasteko, eta erraz soltatzeko balio dute. |- | '''Sobao bizkotxoa ''' ||Gurin ugariko opila da; bizkotxo txiki karratuak dira. Rona izan dezake. |- | '''Sorbete makina''' || Sorbeteak egiteko erabiltzen den makina. |- | '''Sorbetea''' || Almibar bat oinarri duen izozkia. Sorbetearen kasuan, oinarria almibar bat izango da, hau da ura eta azukre irakina. Kasu honetan, almibarra izozkiarena baino zerbait dentsoagoa erabiliko dugu. 18-22ºBé edo hari puntu ahulean. |- | '''Su baxua edo eztia ''' || Berotasun maila apala. |- | '''Su bizia''' || Berotasun maila gorena. |- | '''Su erdia''' || Berotasun maila ertaina. |- | '''Sumendia osatu''' || Sumendi baten forma eman honen erdian osagai desberdinak jarriz. Normalean irinarekin egiten dugu. |- | '''Sueztitu''' || Su baxu ertainean, osagaiak koipearekin kozinatzea kolorea eman gabe. |- | '''Suflea, coulanta, muselina''' || Momentuan egosi eta jan behar den postre arin klasikoak ditugu. |- | '''Suitzar merengea''' || Kasu honetan, zuringoa azukre zuriarekin harrotzen da. Milorriak edo bizkotxoak betetzeko erabiltzen da. |- | '''Sukaldeko robota''' || Osagaiak xehatzeko, birrintzeko eta ore bihurtzeko erabiltzen den tresna elektrikoa. |- | '''Sutondoak''' || Su eta berotasun zuzena ematen duten sukaldeko makinariak. |- | '''Sutu''' || Prestaketa bati alkohola duen edari bat gehitu eta sua ematea. |- | '''Tajina''' || Marokoarrek erregosi edo gisatu desberdinak prestatzeko erabiltzen duten lurrezko ontzia. |- | '''Taloa''' || Irin mota desberdinekin, gatz eta urarekin egiten diren opil zapal egosiak. Ore baten mozketa zirkularra. |- | '''Tarta eraztuna edo uztaia''' || Tarta egiteko erabiltzen den molde irekia. |- | '''Tartak egiteko oinarrizko gaileta''' || Tarten oinarriak egiteko gaileta-pasta lehorra izaten da. |- | '''Tartaleta moldeak''' || Opil eta pastel gazi-gozo txikiak egiteko moldeak. |- | '''Tatin tarta''' || Frantziako sagar tarta ezagun bat dugu. Oinarrian hostorea izaten du. |- | '''Teila moldea''' || Bata besteari itsatsitako hodi-erdi moduko molde metalikoa da. |- | '''Teilak''' || Gozogintzako pasta xafla fin eta hauskor ondulatua. Normalean, almendra oinarri duen orea da. |- | '''Tipula aiztoa, labana edo ganibeta''' || Tipula eta barazki mozketa gehienak egiteko erabiltzen den labana. |- |-'''Torneatu'''|| Normalean patata, azenarioa edo kuiatxoari puntazorrotzaren laguntzaz, obalatu itxura emateari esaten zaio. |- | '''Torradak edo ogi galdua''' || Jeneralean, bezperan sobratutako ogiak aprobetxatuz egiten den azkenburukoa. |- | '''Triangelua''' || Salda beroaz beteta dauden marmita handiak azkarrago hozteko azpialdean jartzen den triangelu formako oinarria. |- | '''Trufa gordin krema''' || Txokolatea eta esne-gaina oinarri dituen betegaia. Biak ongi batu eta hoztu ondoren, txokolate prestaketak betetzeko erabiltzen da.''' |- | '''Tulipak''' || Habia forma duten pastak; askotan, izozkiarekin betetzen dira. |- | '''Txaira edo zorrozgailua ''' || Labana zorrozteko tresna. |- | '''Txigortu''' ||Osagai edo prestaketa bati ohiko labean edo grill batean kolorea ematea. |- | '''Txinatar iragazkia''' || Saltsa, salda edo krema desberdinak iragazteko erabiltzen den altzairuzko kono formako tresna. |- | '''Txokolate bainuak''' ||Txokolatea oinarri duten bainu edo estalkiak dira, gurinarekin, ur eta azukrearekin.... Txokolate tartak, pastak, opilak, trufak..... estaltzeko erabiltzen dira. |- | '''Txokolate fideoa''' || Fideo txiki formako txokolatea, normalean edertzeko erabiltzen dena. |- | '''Txokolate ganatxea edo trufak egosita''' || Txokolatearekin eginiko krema, betegai edo estalki moduan tartak edo pastelak egiteko erabiltzen dena. |- | '''Txokolate hautsa'''|| Kakaoari gantz gehiena kendu, bahetu eta lehortu ondoren lortzen den hautsa dugu. Prestaketa ugaritan erraz nahastu eta txokolate ukitua eta zaporea emateko erabiltzen da bereziki. Bizkotxoak, saltsak, infusioak.. |- | '''Txokolate krema''' || Pastel krema bati 40g txokolate estalki gehituz lortuko dugu. Prestaketa mota desberdinak betetzeko. |- | '''Txokolate txirbila''' || Txokolate estalki txirbil formakoa, tarta, pastel edo opilak edertzeko erabiltzen dena. |- | '''Txutxoa''' || Edo ''petit choux'', Txuz orearekin eginiko opiltxo beteak. |- | '''Ukendu puntu edo pomada puntu''' || Gurina epeltasunaren ondorioz bigun egoteari esaten zaio. |- | '''Urdaiazpiko, aiztoa, labana edo ganibeta''' || Urdaiazpikoa xerratzeko labana luze eta malgua. |- | '''Urritu''' || Likido bat denboran irakin, murriztu dadin eta loditu edo zaporea har dezan. |- | '''Urtu''' || Osagai solido bat likido bihurtu. |- |-'''Uztaietan'''||Tipula xerretan uztai itxuran mozteari esaten zaio. |- | '''Vol-au-venta edo Bolobana''' || Osagai gozo eta gazi desberdinekin betetzeko hostore opiltxoa dugu. |- | '''Xaflak''' || Elikagai baten xerra finak. |- | '''Xarlota-moldea''' || Xarlota edo Charlotteak egiteko moldeak. |- | '''Xehatu'''||Edo "Brounoise" berau dugu izen klasikoa. Barazkia xehatzeari esaten zaio. Mozketarik txikiena dugu, normalean sueztitu edo erregosteko erabiltzen da. |- | '''Xerratu'''|| Osagai bat xerra finetan moztea. |- | '''Xerratzeko aiztoa, labana edo ganibet ''' || Osagai desberdinak xerratzeko erabiltzen den labana luze eta malgua. |- | '''Xukadera ''' || Barazkiak, pasta edo beste osagai batzuk garbitu edo egosi ondoren xukatzeko edo iragazteko erabiltzen den tresna. |- | '''Xukatu''' || Osagai bati soberako likido edo koipea kentzea. |- | '''Zapala''' || Arrain edo haragi xerrak kolpatuz zapaldu eta biguntzeko erabiltzen den tresna. Metal lodia eta pisutsua den pala zapala. |- | '''Zapaldu'''|| Osagai bat finagoa bihurtzea, zapala edo aizto batekin kolpatuz. |- | '''Zarakarra''' || Azal gogorra egitea prestaketa bati. |- | '''Zartagin baskulagarria''' || Kantitate handietan kozinatzeko eltzea dugu. Finkoa da eta baskularra. Gisatuak, arrozak edo kantitate handiak frijitzeko erabiltzen da. |- | '''Zartagina''' || Frijitzeko [[salteatzeko]], erregosteko edo [[sueztitzeko]] erabiltzen den ontzia. |- | '''Zatikatu'''|| Osagai bat zati txikiagotan moztea. |- | '''Ziape, mustarda edo mostaza''' || Haziekin prestatzen den pasta bat da. Haziak, besteak beste, ozpin eta gatzarekin nahastuta egiten da. Haragiekin jateko, ozpin olioak prestatzeko, beste osagaiekin nahastuz ongailu ugari prestatzeko erabiltzen da, eta ondoren osagaia igurtzi egiten da. |- | '''Zitriko pasta''' || Zitrikoen zukua erabiliz, pasta hauek oso zapore berezia hartzen dute. |- | '''Zizka-mizkak''' || Janaldi baten aurretik, edo prestaketa txiki desberdinak elkarrekin zerbitzatzeari esaten zaio. |- | '''Zopa koilara''' || Elikagai likidoak jateko erabiltzen dugun tresna. Neurgailu posible bat, koilara bakoitzak 20-25g ditu. |- | '''Zukua''' || Osagai baten barneko hezetasuna, gatzak… |- | '''Zurigailua''' || Patata edo barazki desberdinak zuritzeko erabiltzen den tresna. |- | '''Zuritu''' || Ur hotzetatik abiatuta, irakinaldi labur bat ematea osagai bati. |- | '''Zuritzeko makina''' || Patata asko batera zuritzeko erabiltzen den makina elektrikoa dugu. |- | '''Zurrusta motza''' || Likido baten zurrusta 25 mililitrokoa. |- | '''Zurrusta luzea''' || Likido baten zurrusta 50 mililitrokoa. |- | '''Zurrusta''' || Likido baten zurrusta 25ml eta 50ml artekoa. |} [[Kategoria:Sukaldaritza liburua]] 8z7dl6mp6h5iha1y92c70qy2gswoel7 0 4925 22853 22852 2020-12-22T22:31:57Z Xabier Cañas 1211 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Hiztegia]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Azala]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Azala]] i9hpm37s6bpiislbh8uyw1g6eo2ppei 0 4926 37308 37305 2022-03-31T07:15:31Z 62.99.54.253 /* Errezetan neurrien baliokidetasunak */ wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} == Arrainen prestaketetan truko eta aholkuak == {| class="wikitable" |+ Arrainen prestaketa |- ! Aholkuak !! Azalpena |- | '''Arrain fresko kantitatea mahaikideko''' || Hezurduna eta garbia ( erreboiloa, kokotea...) Mahaikide bakoitzeko 350 g.-450 g. inguru. |- | '''Arrain lodiak eta handixeagoak frijitzeko garaian''' || kontu handia eduki behar da ongi egiteko. Su bizian frijitzen badugu, posible da barrutik gutxi egina geratzea; kasu horretan, labean minutu batzuetan sartu beharko dugu. |- | '''Arrain xerra garbia, errazioak mahaikideko''' || 150 g.-200 g. kalkulatu. |- | '''Arraina prestatzeko bi urrezko baldintzak''' || Freskoa izatea, puntutik ez pasatzea. |- | '''Arraina plantxan erretzeko nola gazitu''' || Arrainaren azalean gatza botatzen badugu, gehiago itsatsiko zaigu. Azalean, amaieran bota. |- | '''Arrainak olio errearekin amaitzeko''' || Labetik gutxi egina atera eta olio erre beroa gainera botata amaitu behar da, gehiegi egin gabe. |- | '''Bakailao bizkaitar eran egiteko errezeta''' || Gaur egun oinarrizko osagaiez gain, gehigarri asko gehitzen zaizkio |- | '''Bakailao brandada''' || Ondo hozturik dugunean, ogi txigortuen gainean zabaldurik jango dugu. |- | '''Bakailao gezatu ondoren prestatzeko''' || Gatza gehitu aurretik beti probatu, askotan ez baitu gatzik behar izaten. |- | '''Bakailao gezatu ondoren prestatzeko''' || Kozinatu aurretik, ongi lehortu behar da beti; bestela, ur asko bota dezake prestaketan, urtsuegia utziz. |- | '''Bakailao saltsak''' || Irinik gabe loditutako bakailao saltsak ez du irakin behar; bestela, moztu egingo zaigu. |- | '''Bakailaoa gehiegi egosi eta lehortu ez dadin''' || irakinaldiak edo kozinatze denborak laburra izan behar du. |- | '''Bakailaoa pil-pilean kozinatzeko''' || Garai batean bakailaoak kazola barruan sarturik zeudela loditzen ziren, baina modu horretara bakailaoa asko puskatzen da eta denbora gehiago behar du. Gaur egun askotan bakailaoa erretiratu eta saltsa apartean loditzen da, modu honetara arraia osoagoa mantentzen da. |- | '''Bisigua edo txitxarroa parrilan''' || Sukaldari ugarik ez dio perrexila jartzen, hori norberaren gustuen arabera. |- | '''Hegaluzea edo hegalabur xerrak''' || Arrautzeztatu eta frijiturik bikaina geratzen da. |- | '''Hegaluzea edo hegalaburra kozinatzeko''' || Kontu handia eduki hegaluzea gehiegi egin ez dadin, asko lehortzen da eta. Gutxi egina jatea da gomendagarriena. |- | '''Hegaluzea edo hegalaburra ontziratzeko''' || Bi egunetan egosten da botulismoa saihesteko. |- | '''Pil-Pil saltsa arinegia ez geratzeko''' || Bakailaoa gezatu ondoren, beti ongi lehortu behar da, bestela oso urtsua gera daiteke. |- | '''Pil-Pil saltsa berotzean ez mozteko''' || Su baxuan berotu behar dugu, inoiz ez du irakin behar. |- | '''Legatzaren puntua''' || Oso azkar egiten eta lehortzen da; eta, beraz, kontuz. |- | '''Legatza saltsa berdean muxilekin egiteko bada''' || ura erabiltzea (salda gabe) nahikoa izango da. |- | '''Txitxardinak (angulak) ohiko eran prestatuak''' || Zerbitzatuko ditugun lurrezko kazolak bainu marian berotuko ditugu, bestela txitxardinak azkar hozteko arriskua dago. |- | '''Txitxardinak (angulak) ohiko eran''' || Kontuz ibili gehiegi egin edo koipe kantitatearekin pasa gabe. |} == Arrautzaren prestaketetan truko eta aholkuak == {| class="wikitable" |+ Arrautzaren prestaketa |- ! Aholkuak !! Azalpena |- | '''Arrautza edo gorringoa errazago harrotzeko''' || Maria bainuan pittin bat berotuta, hobeto eta azkarrago harrotzen da. |- | '''Arrautza freskoa den jakiteko''' || Gorringoak zentratuta egon behar du, uretan ez du flotatu behar, edo belarri ondoan astintzen badugu, ez genuke barruko mugimendurik sumatu behar. |- | '''Arrautza galdarraztatua''' || Plater desberdinen lagungarri moduan erabiltzen da. |- | '''Arrautza galdarraztatzeko''' ||Arrautza freskoa ez bada, zuringo guztia zabaldu egingo zaigu, eta itxura oso kaskarrarekin geratuko da. |- | '''Arrautza galdarraztatzeko''' ||Gogoratu arrautza galdarraztatua egiteko oso freskoa izan behar duela, bestela arrautzaren zuringoa desegin egiten da. |- | '''Arrautza gogortua ondo zuritzeko''' || Freskoa izan dadila, gatz ugarirekin egosi; egositakoan, azkar ur hotzetan jarri eta zuritu. |- | '''Arrautza gogortuak ongi zuritzeko''' || Gatz ugarirekin egosi, azkar hoztu eta zuritu. |- | '''Arrautza nahaskia egiteko''' || azken pausoa oso azkar egin behar da, gehiegi lehortu ez daitezen. |- | '''Uretan pasatutako arrautzak osasun arautegia betetzeko, 50 minutuz 63ºC-an egostea da aukera.''' || Gatza gehitu aurretik beti probatu, askotan ez baitu gatzik behar izaten. |- | '''Arrautzak egosteko''' || Gatza ongi gehitzeak, ondoren zuritzen laguntzen du. |- | '''Arrautzak egosteko''' || Arrautzak denbora gehiegi egosten badira, gorringoak kolore berdea hartzen du. |- | '''Arrautzak egosteko''' || Ozpina aukerakoa da. Arrautza zartatuko balitz, zuringoari eusten laguntzen du. |- | '''Arrautzan salmonella saihesteko''' || Ez da inoiz urarekin busti edo garbitu behar, bestela bakterioak oskola zeharkatu baitezake. |- | '''Arrautzaren tamainak''' || Kontuz ibili, arrautza batek pisa ditzake 50 g. edo 100 g.; beraz, beti erdi mailako arrautzak erabili edo arrautza pisatuz lan egin. |- | '''Nahaskiekin kontraesana''' || Osasunaren ikuspuntutik, arrautza ongi egitea eskatzen duen legea dago, baina sukaldari gehienek arrautza krematsua edo gutxi egina nahiago dute. |} == Arroz eta zereal osoen prestaketak truko eta aholkuak == {| class="wikitable" |+ Arroz eta zereal osoen prestaketa |- ! Aholkuak !! Azalpena |- | '''Arroz esne on bat egiteko''' || Zein esne aukeratzen dugun oso garrantzizkoa da, eguneko esne pasteurizatua litzateke egokiena. |- | '''Arroz esnea esne-gainarekin?''' || Sukaldari batzuek esnea eta esne-gaina nahasten dute krematsuagao izan dadin. Hala ere, aukera horrek, osasun aldetik koipe gehiegi emando dio eta arroz esnea lehenago txartzeko arriskua izango da. |- | '''Arroz esnea ez itsasteko''' || Egosterakoan, kazolaren azpian heltzeko aukera handiak ditu; beraz, plantxa batean su baxuan eta oso gainean egotea komeni da. |- | '''Arroz esnearen dentsitate egokia''' || Sutan dagoenean lodia badago, hoztutakoan lehorra egongo da. Tarteko dentsitatea lortu behar dugu. |- | '''Arroza egoki gazitzeko''' || Arrozari gatza gehitzeko modurik onena egosteko gehituko diogun saldarekin edo urarekin egitea izango da. |- | '''Arroza egosi aurretik''' || Ongi garbitu fekula eta zikinak kentzeko. |- | '''Arrozaren puntua kontrolatzeko''' || Arrozari beti ur irakina gehitu edo irakiten dagoen kazolan jarri egosten. Eta beti denborak kontrolatu. |- | '''Arroza suelto geratzeko''' || Arroza erabili aurretik, beti ur hotzetan garbitu: zikinak eta irina kentzeko. Labean amaitu. |- | '''Arroza sueltoago geratzeko''' || Arroza salteatzeak, limoia gehitzeak eta labean amaitzeak arroz sueltoagoa izaten laguntzen du. |- | '''Arrozari gehitu beharreko likido kantitatea''' || Paella bat egiteko, ur kantitatea arrozaren pisuaren 2 eta 2,5 artean gehitzen zaio, eta bustian, berriz, arrozaren hirukoitza. |- | '''Artatxikia''' || Mota desberdinak daude, batzuk handixeagoak dira eta beste batzuk txikiagoak; bigarren hauek gozoagoak dira. |- | '''Kuskusa egosteko garaian''' || Ur eta olioarekin askatu beharrean, esnea edo gurina ere erabiltzen dira. |- | '''Kuskusa zenbat denboran egosi?'''|| Semola guztiz gordina bada, denbora gehiago beharko du egosteko eta guztiz egosia erosten badugu, segituan egiten da; gaur egun azken hau da gehien erosten dena. || |- | '''Zer da Kuskusa''' || Gari semola da. Gaur egun kasu gehienetan erdi egosirik saltzen dira. Horrek egosteko beharko duen denbora baldintzatuko du. |- | '''Kuskusa''' || Plater bakar moduan zerbitzatzen da. |- | '''Paella noiz jatea komeni da''' || Behin eginda dagoenean, ahalik eta azkarren jan beharra dago, bestela gehiegi egiten da. |- | '''Pilaf arroza nola amaitu''' || Labean sartzearekin, arroz sueltoago bat lortzen dugu. |- | '''Semola edo irin lodia''' || Gari alea birrintzeko garaian, ez dute irin bihurtzen, hondar edo zati handiagoak izan daitezke. Kuskusari ere gari semola deitzen zaio. |- | '''Sushi arroza egiteko ozpina''' || Japoniarrek bi ozpin mota erabiltzen dituzte, arrozarena normala, eta beste bat gozoa. Guk horiek izan ezan, sagardo ozpin epelari azukrea gehituko diogu edo mugurdi ozpina erabiliko dugu. |- | '''Sushi makiak egiteko''' || Makiak egiteko kanabera egurrarekin egiten den estera bat erabiltzen da. Izango ez bagenu, paper gardena edo trapu garbiren bat erabil genezake. |- | '''Sushi makiak estaltzeko''' || Alga beharrean sesamo beltza erabil daiteke. |- | '''Sushi makiak mozteko''' || Labana bustitako zapiarekin garbitzen da errazago mozteko. |- | '''Zereal osoak egosteko''' || Gogoratu zerealak egosteko garaian, saiatu likidoarekin gazitzen. |} == Barazki eta perretxikoen prestaketan truko eta aholkuak == {| class="wikitable" |+ Barazki eta perretxikoen prestaketa |- ! Aholkuak !! Azalpena |- | '''Aza gorria''' || Kolorea mantentzeko 5 minutuan irakin eta bere uretan hozten utzi. |- | '''Azalorea egosi ondoren''' || Kazolatik erretiratzeko garaian, bitsadera erabili eta inoiz ez irauli. |- | '''Azalorea egosteko denborak''' || Kontu handia izan egosteko denborak pasa gabe, azalorea erraz desegiten baita. |- | '''Baratxuri kantitate handiak izanez gero zuritzeko,''' || Nahikoa izango da 5 minutuz ur epeletan edukitzea. |- | '''Baratxuria xehatua oliotan kozinatzeko''' || Su motelean egitea komeni da, bestela erretzeko aukera handiak izango dira. |- | '''Baratxuria''' || Ernatzen denean, bihotza kentzea komeni izaten da, zapore garratza izan ez dezan eta ahora berriz etor ez dadin. |- | '''Baratxuria''' || Propietate emultsionatzaileak ditu, alioli saltsa, kasu. |- | '''Barazki berdeak egosteko''' || Denbora gehiegi edukiz gero, usain eta koloreak asko aldatuko zaizkio. |- | '''Barazki berdeak egosteko''' || Poliki poliki gehitu, ur irakinetara, irakinaldia gal ez dezan; hartara, kolorea hobeto gordeko du. |- | '''Barazki berdeak kolorea mantentzeko''' || Bikarbonato pittin batekin egos daitezke. |- | '''Barazki Salda''' || Barazki gehienak egositakoan, haien salda jaso eta prestaketa desberdinak bustitzeko erabil ditzakegu. |- | '''Barazkia frijitzen dugun aldiro''' || Olioa zikinduz gero, iragazi egingo genuke. |- | '''Barazkiak egosteko azukrea''' || Gatza botatzen diogun moduan, errezeta zahar ugaritan azukre pittin bat ere gehitzen zitzaion, hark barazkiaren zaporea indar zezan. Gaur egun, esaterako, orburuak edo zainzuriak egosteko garaian, mantentzen da toki askotan. |- | '''Barazkiak mikrouhinean egosteko''' || Ontziaren azpian 100ml gazitu jarri eta azalorea 11 minutuz egosiko dugu. Azenarioa 8 minutu. |- | '''Barrengorriak eta perretxikoak garbitzeko''' || Zapi busti batekin kontu handiarekin garbitu. |- | '''Entsaladako hosto berdeak nola ondu''' || Katilu zabal batean letxugak edo hosto berdeak jarri eta nahastu, erabili nahi dugun saltsa edo ongailuekin. Eskuen mamiekin kontu handiz nahastu. Hosto berdeak ongi bustirik ditugun momentuan, bertatik erretiratu, saltsa soberakina katiluan utziz. |- | '''Eskalibada nola bukatu''' || Zerbitzatzeko garaian, baratxuri xehatua eta oliba olio birjina gehitu daiteke. |- | '''Eskalibada nola jan''' || Sarrerako plater gisa edo lagungarri moduan jar dezakegu. |- | '''Guakamolea''' || Ahuakatea belztu ez dadin hezurra barruan sartuko dugu. |- | '''Lekak edo bainak egostean, kolorea mantentzeko''' || Bikarbonato pittin bat botata urari. Kasu horretan, alde txarra izango litzateke bitamina batzuk galduko lituzkeela. |- | '''Orburuak nola egosi''' || Modu desberdinak daude, gure kasuan osoak eta 18 minutuz egosiko ditugu. Hoztu ondoren, zuritzeko. |- | '''Perretxiko zikinak nola garbitu?''' || Zapi edo paper busti batekin, kontuz arraskatuz garbituko ditugu. Ziza horiak oso zikinak baleude, iragazki batean gehienez ere ur zurrusta indartsu batetik pasatuko ditugu. Inoiz ez ditugu beratzen edukiko. |- | '''Piper beteak''' || Piperrak arrautzeztatuta saltsan sartuko bagenitu, azal hori galdu egingo luke. |- | '''Piper beteak''' || Piperrak frijitu ordez, bete ondoren labean olio tanta batekin egin ditzakegu. |- | '''Pipermorroak labean errea''' || Kontu eduki behar da labean dagoen bitartean piperra ez dadin gehiegi lehortu. Horretarako beti hidratazio puntu bat izan behar du. |- | '''Piperrak labean erre ondoren erraz zuritzeko''' || Labetik atera ondoren estali egingo ditugu eta minutu batzuetan horrela eduki. Horrela, piperrei errazago kenduko diegu azala. |- | '''Tipula nola biltegiratu''' || Inoiz ez gorde patatarekin, usteldu egingo baitira. |- | '''Tomate heldua zuritzeko''' || Labana batekin azalean gurutze mozketa bat egin ondoren. 5 segundoz galdarraztatu eta erraz zurituko dugu. |- | '''Tomate saltsa birrintzeko''' || Birringailu elektrikotik pasatzean kolorea galtzen dute. Kolore horretatik zerbait berreskuratu nahi badugu, ondoren beti irakin egin beharko dugu. |- | '''Tomate saltsa kantitate handiak egiteko''' || Tomate natural birrindua gehitzen badiogu, oso gainean egon behar da, oso erraz itsasten baita, horrelakoetan tomatea zati handietan gehitu daiteke. |- | '''Tomate saltsa osagaiak''' || Azenariorik gabe edo tipularekin bakarrik ere egiten da errezeta hau. |- | '''Ziazerbak egosteko''' || 5 minutuan gazitutako ur irakinetan. Segituan hoztu eta xukatu. |} == Denetariko truko eta aholkuak == {| class="wikitable" |+ Denetariko truko eta aholkuak |- ! Aholkuak !! Azalpena |- | '''Amaieran beti gatz puntua errepasatzea''' || Urrezko araua da. |- | '''Budina egosita dagoen jakiteko''' || Txotxa edo labana moldean sartu eta garbia aterako balitz, egina dagoela esan nahiko luke. |- | '''Budinak egosterakoan estali''' || Egosi aurretik aluminio-paperarekin estal daiteke zarakarrik ez egiteko. Baina zarakarra gustuko duen jendea ere badago. |- | '''Carpaccioa''' || Oso fin mozteko, aldez aurretik 10 minutuz haragi zatia izozkailuan sartu. |- | '''Eltze espresean egosteko denborak''' || Eltze espresean egosteko edo kozinatzeko denborak ohiko eltzean baino 4 eta 3 aldiz gutxiagoren artean izan ohi dira. Aldez aurretik, proba egitea komeni da guk nahi dugun puntua lortu arte. |- | '''Esnea egosterakoan gutxiago itsasteko''' || Egosteko kazolari azpian ur pittin bat jarri. |- | '''Espeziak eta belar usaina zein momentuan erabili''' || Lurrina hobeto mantentzeko azken momentuan erabiltzea komeni izaten da. |- | '''Espeziak eta belar usaintsuak noiz birrindu''' || Usaina freskoagoa izateko azken momentuan birrintzea komeni da. |- | '''Espeziak eta belar usaintsuak nola gorde''' || Komeni da toki ilun eta lehor batean edukitzea. Eta gordeko dugun ontzia itxita eta iluna izatea. |- | '''Espeziak eta belar usaintsuak non gorde''' || Ontzi ilun eta itxietan gordetzea komeni da. |- | '''Esterilizatzeko espres eltzea''' || Kontserba ontziak esterilizatzeko balio digu. 115ºC inguru. |- | '''Frijitu aurretik noiz irineztatu, arrautzeztatu behar den''' || Osagai nagusia hezea denean, modu honetan zarakar bat egin eta olioak zipriztinik ez egitea lortzen dugu. |- | '''Frijitzeko irinetan nola pasa''' || Lehenik ondo lehortu, irinetan pasa ondoren, irin soberakina kendu, irinetan pasa eta momentuan frijitu; frijiturik dugunean paper xurgatzailean jarri. |- | '''Frijitzeko modua''' || Olio bero ugaritan osagai bat murgiltzea, helburua izanik kanpotik txigortzea zarakarra eginez, eta barrutik hezea geratzea. |- | '''Frijitzeko nola zatitu osagaiak''' || Frijitzeko eta zuzenean jateko, osagaiek zati txikiak eta bigunak behar dute izan. |- | '''Gazta nola gorde''' || Ontziratua eta hozkailuko tokirik epelenean. Hozkailutik kanpo toki freskoa izanez gero. |- | '''Krema gaziak amaitzeko esne-gaina bai edo ez''' || Sukaldari askok amaieran esne-gain zurrusta bat gehitzen diote, baina jatorrizko zapore eta kolore asko kentzen dio. |- | '''Krema gaziak hoztu ondoren, kontu handiarekin berotu''' || Krema lodiak behin hoztuta, su oso baxuan eta gainean gaudela, Maria bainuan edo mikrouhin labean berotu. |- | '''Krema gaziak zein lagungarrirekin zerbitzatu''' || Ogi txigortu edo urdaiazpiko zati frijitu edo hauts egindakoarekin zerbitza dezakegu. |- | '''Kroketak biltzeko''' || Estalki fina lortu nahi badugu, irinik ez erabili, arrautza eta ogi birrindua bakarrik. |- | '''Kroketak irin zaporerik eduki ez dezan''' || Bexamela gutxienez 15 minutuz egosi behar da. |- | '''Kroketak nola frijitu''' || Beti olio bero ugarirekin eta inoiz ez bota kroketa ugari batera. Hori egingo bagenu, eta olioaren tenperatura asko jaitsiko balitz, puskatzeko arrisku handia izango lukete. |- | '''Lurrunetan egostea''' || Arrain, itsaski eta barazkien elikagaiak mantentzeko modurik onena da. |- | '''Marrubiak garbitzeko''' ||Txortena beti garbitu ondoren kendu, inoiz ez lehenago |- | '''Meloi ona nola aukeratu''' || Meloi emeak hobeak dira; itxuraz, luzeagoak. Meloi zartatuak eta pikordunak beti lisoak baino hobeak. Azpialdeak biguna izan behar du, gogorra badu heldu gabea egongo da. |- | '''Mikrouhineko ontziak''' || Saiatu kristala erabiltzen beti. |- | '''Olio beroak zipriztin gutxiago egin dezan''' || Gatz pittin bat gehitu. |- | '''Ongailu usaintsuak noiz gehitu''' || Ez beti, baina amaieran eta azken momentuan lortuko dugu usain eta lurrin handiena. |- | '''Ontzi azpian itsatsitako prestaketekin zer egin''' || Sua azkar itzali eta harraskatu gabe beste ontzi batera utzi erortzen. Erortzen ez dena zakarretara bota. Kasu batzuetan patata zati batzuk gehitzen dira erre zaporea kentzeko. |- | '''Osagaien kolore zuria mantentzeko''' || Azalorea edo legatza egosteko, esne pittin batekin egos dezakegu kolore zuria mantentzeko. |- | '''Osagaien kolore zuria mantentzeko''' || Legatza edo txibia esnetan beratu dezakegu frijitu aurretik. |- | '''Perrexila xehatua izoztu''' || Askotan gertatzen zaigu, perrexil ugari izaten dugula momentu batean. Perrexila zehatu eta kristalezko ontzi txikietan gorde eta izoztea izango da aukera |} == Eltzekariak prestatzeko truko eta aholkuak == {| class="wikitable" |+ Eltzekariak prestatzeko |- ! Aholkuak !! Azalpena |- | '''Dilista lehorrak pertsonako eta mahaikideko''' || 70 g. eta 80 g. bitarte kalkulatu. |- | '''Dilistak egosteko''' || Beratzen edukitzea aukera bat da. Baina beratu gabe ere ongi egosten dira. |- | '''Eltzekariak erre puntu bat dutenean, edo gaziegiak daudenean zer egin''' || Patata zati eder batzuk sartu, eta utzi denbora baten egosten barruan. |- | '''Garbantzuak egosteko denbora''' || Aldakorra da, txitxirio batzuk lehorragoak egoten dira eta halakoek denbora gehiago beharko dute. |- | '''Lekale errazioak pertsonako''' || Babarrunak eta garbantzuak, lehorrak, pertsonako eta mahaikideko 80 g. eta 100 g. bitarte kalkulatu. |- | '''Lekale eta eltzekoen hornigaiak nola zerbitzatu''' || Lekaleekin nahastuta edo aparte zerbitza daitezke. |- | '''Lekaleak egosteko ura''' || Mineral gutxiko uretan egosi behar dira. |- | '''Lekaleak errazago biguntzeko''' || Bikarbonato pitin batekin beratu. |- | '''Lekaleak gazitzeko''' || Lekaleak egosteko garaian, gatza beti amaieran gehitu behar da. |- | '''Lekaleak prestatzeko''' || Patata gehitu daiteke, saltsa gehiago eta azkarrago loditzeko. |- | '''Lekaleak ur hotzetatik edo berotatik abiatu egosteko''' || Garbantzuak edo txitxirioak izan ezik, beste eltzekari guztiak ur hotzetatik abiatu, egoste denboran ura gehitu beharko bagenio, beroa izan beharko luke. |- | '''Lekaleak, eltzekoak prestatzeko''' || Lagungarriak (txerri saiheskia, txorizoa, belarriak.....) lekaleekin batera edo aparte egos daitezke. |- | '''Patata duten eltzekarietan saltsa lodia gustuko badugu''' || Denbora gehiagoan egos genezake edo sardexka batekin patata batzuk birrindu. |- | '''Patata egosteko''' || Gogoratu patata ondo egosteko ur hotzetik abiatzea inportantea dela eta egositakoan, lehenbailehen jatea komeni dela. Hozten utziko bagenu, gogortu egingo litzaiguke. |- | '''Patata eta pasta prebiotiko moduan''' || Hozkailutik pasa eta almidoi hauek hoztu ondoren prebiotiko bikainak bihurtzen dira, hau da, gure hesteetan ditugun bakterioen janari bikaina. Gogoratu bakterio horiek inportanteak direla gure defentsak goian mantentzeko. |- | '''Patata tortilla lehorra edo guztiz mamitu gabea''' || Hemen ere osasuna zaintzeko legea eta arrautzak gutxi egina egon behar duela dioen sukaldarien legea elkarren artean kontraesanean daude. |- | '''Porru patatak edo porru salda bihurtzeko''' || Ur kantitate gehiago gehitu. |} == Gozogintza prestatzeko truko eta aholkuak == {| class="wikitable" |+ Gozogintza prestatzeko |- ! Aholkuak !! Azalpena |- | '''Almibarra egosteko garaian''' || Alboak brotxa busti batekin margotzea, bertako kristaltxoak disolbatuz, eta modu honetan karamelu ez bihurtzeko. |- | '''Azukre estalkia erabiltzeko''' || Epeldu egin beharko da. |- | '''Azukre estalkia gordetzeko''' || Hozkailuan plastiko gardenarekin estalita eduki daiteke. |- | '''Bavaroisea edo sufleak prestatzeko garaian''' || Esne-gaina nahasterakoan, kontu handiarekin egin behar da; inoiz ez irabiatu. |- | '''Bavaroiseak nola aurkeztu''' || Bustitako bizkotxo xaflen gainean aurkezten dira. |- | '''Biskuita ez jaisteko''' ||Garrantzitsua da osagai guztiak nahasteko garaian, kontuz egitea jaitsi ez daitezen. |- | '''Biskuita mozteko''' || Labana bero bat erabiliko dugu. |- | '''Bizkotxo arinak lortzeko''' || Arrautza ongi harrotzeko tresneria ondo garbiturik eta lehorturik izan. |- | '''Bizkotxo arinak noiz eta nola atera moldetik''' || Behin moldetik atera eta hozteko, moldean zegoen posizio berean utzi behar dugu, bestela mahaira itsatsi egingo zaigu. |- | '''Bizkotxo harrotuarekin eginiko pasteletan''' || Jarabearekin ongi busti behar dira. Horrek pastelari behar duen hezetasuna emango dio. |- | '''Bizkotxo plaka jarabearekin bustitzeko garaian''' || Ondoren ijito-besoa egiteko kiribildu beharko bagenu, kontuz ibili behar da. Gehiegi bustiko bagenu, biltzerakoan puska daiteke eta gutxi egiten badugu, lehor gelditu eta orduan ere zartatu daiteke. |- | '''Bizkotxoa egina dagoen jakiteko''' || Txotxa edo labana txiki bat sartu behar zaio; garbia aterako balitz, egina dagoela esan nahiko luke. |- | '''Bizkotxoa noiz atera moldetik''' || Bizkotxo pisutsuetan (gurina eta koipea dutenetan) hoztu ondoren, eta bizkotxo arinetan labetik atera orduko. |- | '''Bizkotxoak arinak egiteko''' || Arrautzari irina kontu handiarekin nahastu behar zaio. Pauso honetan, inoiz ez da irabiatu behar, helburua lehenago harrotutako hori mantentzea da. |- | '''Budin bat egina dagoen jakiteko''' || Txotxa edo labana txiki bat sartu behar zaio, garbia aterako balitz, egina dagoela esan nahiko luke. |- | '''Budinak moldetik ateratzeko''' || Beti hoztu ondoren egingo dugu, beroan edo epelean ateraz gero, puskatzeko aukera handia izango dute. |- | '''Coulanta zer da''' || Gutxi egindako txokolatezko bizkotxo arin gisa defini dezakegu. |- | '''Coulanta zerbitzatzeko garaian''' || Coulanta ontzitik kanpora atera nahiko bagenu, aukeratutako moldeak goitik eta behetik irekia beharko luke izan. Hori moldetik ateratzeko zailago izango da. Horrela balitz, moldearen barrutik labeko paper tira bat erantsi beharko genioke, gurinez lagundurik. |- | '''Coulanta''' || Arrautza osoa erabili beharrean, zuringoa bakarrik ere erabil liteke |- | '''Coulantari marakuia edo pasio fruitua oso ondo doakio''' || Fruitu tropikal hauek, gurean zuku izoztua edo tetrabrikean saltzen dira. Naturala ere gero eta errazago eros liteke; baldin eta izango ez bagenu, edozein fruitu gorri balia dezakegu. |- | '''Edari izoztuak''' || Sorbetearekin konparatuz bere dentsitatea 8-10 baumekoa izan beharko du. |- | '''Esne-gaina harrotzeko''' ||Tenperatura ez badugu errespetatzen, esne-gain harrotua jaitsi egingo zaigu. |- | '''Esne-gainak harrotzen denbora gehiegi ematen badugu''' || Kontuz, moztu daiteke eta gurina bihurtu. |- | '''Esnearekin prestatutako azkenburukoak mundialak izateko''' || Eguneko esnearekin edo pasteurizatuarekin prestatutako budinak, arroz esneak edo kremak beste zapore bat hartzen dute. Probatu. |- | '''Euskal Pastela edo opila''' || Orea egiteko garaian legamia pittin bat ere gehitu liteke, modu honetara, gaileta arinagoa izango da. |- | '''Fondanta erabiltzeko''' || Maria bainuan edo mikrouhinean epeldu daiteke bigundu eta erabili ahal izateko. |- | '''Fondantari kolorea eta zaporea emateko''' || Txokolatea, kafea, pistatxoa edo marrubia erabil daitezke, edo zuzenean, koloratzaileak gehitu daitezke. |- | '''Fruitu freskoarekin egindako tarta azkar jan''' || Fruitua azkar eraldatzen da eta oinarria bigundu, beraz egunean jateko pastela dugu. |- | '''Fruitu pastelak betetzeko''' || Pastel, laranja edo limoi kremak erabil litezke betetzeko. |- | '''Fruituak mikrouhinean egosteko denborak''' || 500 g, udarea, melokotoi edo sagar zatituak, limoi zuku eta ur pittin batekin, estalita 4 minutu inguru, 800W. |- | '''Fruta eta jogurta mikrouhinean epeltzeko denbora''' || 15 segundo. 800W. |- | '''Fruta hoberenak erosteko''' || Frutarik gozoenak, zartatuak daudenak izaten dira. Azukre kantitateak eragiten du zartadura; halakoak supermerkatu handietan baztertu egiten dira. Hori zozoek eta txoriek ondo dakite. |- | '''Gainetik distira eman eta kontserbatzeko''' || Gelatina mota desberdinak, almibarrak edo marmeladak erabil ditzakegu. |- | '''Gelatina urtzeko''' || 35ºC-tik gora hasten da urtzen. |- | '''Gelatina kopuruak''' || Lortu nahi den dentsitate edo gogortasunaren arabera alda daiteke. |- | '''Gelatina prestaketa urtzeko''' || Behin gogorturik, bainu marian berriro bigundu dezakegu. |- | '''Gelatina prestaketak nahiko gelatina duen azkar jakiteko''' || Gelatina prestaketa bero horren kantitate txiki bat ontzi txiki batean hozkailura sartu. Modu horretan ikusiko dugu ea ondo mamitzen den, eta era horretan, zuzentzeko aukera izango dugu. |- | '''Gelatina ur litro bakoitzeko''' || 30 g eta 40 g gelatina bitartean, nahi dugun gogortasunaren baitan. Oinarrizko likidoaren dentsitatea handiagoa den heinean, gelatina gutxiago erabiliko da. |- | '''Gorringoak eta arrautzak hobeto harrotzeko'''|| Maria bainuan errazago harrotzen dira. Baina kontuz, urak inoiz ez du irakin behar, bestela, gorringoa mamitu egingo da.''' || |- | '''Gurina mikrouhinean bigutzeko''' || 100 g gurin biguntzeko 20 segundo.800W |- | '''Hostore orea egiteko ur kantitatea''' || Proteina kopuruaren baitan, ore honek ur gehiago edo gutxiago beharko du. Irina zenbat eta indartsuago izan, orduan eta ur gehiago onartuko du. |- | '''Hostore orea egiteko ura ahalik eta hotzen erabili eta prestaketa gela ere hotz egotea komeni da, baita luzatuko dugun mahaia ere''' || Berotasunak, gurina biguntzen du eta luzatzea zaildu egiten du. |- | '''Hostorea egitean''' || Gurina kanpora ateratzen ikusiko bagenu, hurrengo buelta eman aurretik, hozkailuan ongi hoztu. |- | '''Hostorea egiteko garaian zenbat buelta eman''' || Zenbat eta buelta gehiago eman labean, orduan eta gehiago altxatuko da. Baina bueltetan pasatuko bagina, kapa desberdinak batu eta ez litzateke altxatuko. |- | '''Hostorea egiteko behin gurina orean sartuta ez da inoiz eskuekin oratu edo puskatu behar''' || Bildu beharko bagenu, beti kapak osatuz bezala egin beharko genuke. |- | '''Hostorea egiteko irin egokiena''' || Indar irin erdia edo 2/3 bat erabiltzea garrantzizkoa da hau da %9-tik %11-ra bitarteko proteina kopurua duten irinak. Irin ahula erabiltzeak, luzatzea asko erraztuko du baina ez da berdin altxatuko. |- | '''Hostorea egiteko koipea''' || Goxoena gurina erabiltzea bada ere, prestatzeko garaian zailtasunak ditu fusio tenperatura baxua duelako. Hori dela eta, gaur egun margarina bereziak saltzen dira fusio tenperatura altuagoekin hostoreak errazago egiteko. |- | '''Hostorea egosteko''' || Prestatu behar behar dugun hostore zatiaren tamainaren arabera, ohikoena 220ºC-200ºC gradutan egostea izaten da. |- | '''Hostorea luzatzeko gantza barruan ongi banatzen saiatu''' || Hori gainera, gantza gehiegi bigundu edo kanpora irten gabe egin behar da. |- | '''Irin oreak''' || Prestatzen ditugunean, komeni da pauso aldaketetan minutu batzuk pausatzen uztea. |- | '''Izozki eta sorbeteen dentsitatea''' || Zukua izozki edo sorbete makinan sartu aurretik, dentsitatea 18-20ºBé izatea komeni da. Horrela ez balitz, zuzentzeko aukera izango dugu, almibar edo zuku gehiago gehituz. |- | '''Izozki, sorbete edo biskuitak''' || Zerbitzatu baino minutu batzuk lehenago, izozkailutik ateratzea komeni da. |- | '''Izozkia edo sorbetea egiteko gailuak erosteko garaian''' || marka batzuek bi gailuak bereizi egiten dituzte; hala ere, oso antzekoak dira eta biek balio dute bata zein bestea egiteko. |- | '''Kanela makilak likidoekin erabiltzeko''' || Lehen aukera, guk lurrindu nahi dugun likidoan zati handiago bat egostea, ondoren kanela makil hau garbitu, lehortu, eta hurrengo erabilera batetarako gorde liteke. Bigarren aukera makil zati txikiago bat eskuekin likidora zatitu eta irakin ondoren iragaztea, kasu honetan kanela bota egingo genuke. |- | '''Karamelua mikrouhinean egiteko''' || 100 g., bi koilarakada ur eta 4 minutu. |- | '''Mahuka ore bigun horrekin betetzen dugunean''' || Puntan behatza jarriz edo muturra gorantz okertu beharko dugu, oreak ihes egin ez dezan. |- | '''Marmelada azukre gutxiagoarekin egina''' || Egin badaiteke ere kasu horretan ez da kontserbatuko denbora luzez. |- | '''Marmelada egosten den bitartean''' || Ur hotzetan bustitako brotxa bat pasa kazolako alboetan, hura garbi mantenduz, eta karamelurik egin gabe edukiz. |- | '''Marmelada epe luzerako gordetzeko bada''' || 15 minutuz esterilizatu. |- | '''Marmeladak egiteko fruituak''' || Helduekin egitea komeni da. |- | '''Marmeladak erabiltzean arintzeko''' || Pittin bat berotu edo ur beroa gehitu. |- | '''Marmeladari nahi izatera, gelatina orriren bat gehitu dakioke''' || Hobeto kontserbatzeko, argiago izateko eta gorputz gehiago izan dezan. |- | '''Natilla finak egiteko garaian, zaindu beharrekoa''' || Kontu izan tenperatura gehiegi ez igotzearekin, 83ºC-tik pasatuz gero, gorringoa mamitu egingo da eta pinporta modukoak sortuko zaizkio. |- | '''Natilla finak erabiltzeko''' || Azkenburukoen saltsa moduan edo bainilazko izozkiaren oinarri bezala erabil dezakegu. |- | '''Natilla finak ez mamitzeko''' ||Termometrorik izango ez bagenu, erreferentzia da, krema lurrintzen hasten denean edo pittin bat loditzen; hori ikusitakoan, atera pertza Maria bainutik. |- | '''Natilla finak izozkiak egiteko''' || Saltsa krematsuagoa nahi izanez gero, bereziki izozkientzat esnearen erdia esne-gainarekin ordezkatzen da. |- | '''Natillak arto irin finduarekin egiteko''' || Maria bainuan edo oso su baxuan egostea komeni da gorringoak ez daitezen mamitu eta itsatsi kazolan. |- | '''Opil gozoak''' || Bigarren hartzidura pasa ondoren, ahalik eta azkarren egosi behar dira ez lehortzeko. |- | '''Plum cakea''' || Jatorrizko errezetan, pasak gehitzen zaizkio. Hala ere fruitu konfitatu desberdinekin ere asko egiten da. Orearen erdiari kakaoa gehitu, eta horrek ematen duen koloreen eta zaporeen kontraste modua ere asko erabiltzen da. |- | '''Sagar tarta''' || Gurean Errezil sagarra lortzerik bagenu, bera izango litzateke onena. Hura lortzerik ez bagenu, sagar gogorrak komeni. |- | '''Sagar tarta''' || Zenbat eta sagar gehiago izan, orduan eta gozoagoak geratzen dira. |- | '''Suflea egosteko''' || Labean egosteko garaian, hau ez da ireki behar. |- | '''Suflea noiz jan''' || Labetik atera orduko jatea komeni da, erraz jaisten baita. |- | '''Tatin tarta moldetik ateratzeko''' || Pastelak epel egon behar du. Beroan ateratzen badugu, sagarra zabaldu egingo da eta hotzean, aldiz, azukrea moldera itsatsita izango da. |- | '''Tatin tartan, sagar kopurua''' || Moldea sagarrez ongi estali beharra dago, indar eginez azken sagar erdia sartzeko. |- | '''Teilak''' || Oso delikatuak dira eta hoztuta daudenean oso kontuz mugitu behar dira, oso erraz puskatzen baitira. |- | '''Torradak edo ogi galdua garrantzitsua da ogia ongi bustitzea''' || Askotan kanpotik bai baina barrutik lehorrak egoten dira. |- | '''Torradak edo ogi galduak egiteko ogi mota''' || Ogi mota desberdinekin egin daiteke, baita gurina dutenekin ere, betiere bezperatik lehortzen utziko bagenitu. |- | '''Torradak edo ogi galduak frijitzeko garaian''' || Suaren tenperaturarekin jokatu behar da kolore polita har dezan. |- | '''Torradak edo ogi galduak frijitzeko''' || Olioa bi frijitu aldiko iragaztea ere komeni da. |- | '''Torradak edo ogi galduak''' || Banillarekin edo esneari beste lurrin bat emango liokeen espeziarekin ere egin dezakegu. |- | '''Txokolate trufa harrotzeko''' || Betegaiak oso hotz egon beharko du. Tresna guztiek ere hotz eta garbiak egon beharko dute. |- | '''Txokolatea bainu marian urtzeko''' || Urak ez du inoiz irakin behar. |- | '''Txokolatea urtzeko bi aukera''' || Maria bainuan urak irakin gabe, edo mikrouhinean tenperatura baxuan. 100 g. zatituak. 90 segundo. |} == Haragien prestaketak truko eta aholkuak == {| class="wikitable" |+ Haragien prestaketa |- ! Aholkuak !! Azalpena |- | '''Behi muturrak ''' || Egosi ondoren arrautza eta irinetan pasa ordez, arrautza eta ogi birrinduan pasa ditzakegu. Piper berde frijitu batzuekin oso goxoak geratzen dira |- | '''Behi muturrak''' || Arrautzeztatuak saltsarekin egos ditzakegu, baina, arrautzeztatua altxatzeko aukera handiak daude, eta, beraz, momentuan jatea komeni da. |- | '''Behi muturrak''' || Egosteko denbora asko behar dute, eta espres eltzean asko aurreratuko dugu. |- | '''Behi muturrak frijitzeko''' || Kazolatik ateratakoan, salda ongi xukatu. Hori egin ezean, salda hori gelatina bihurtzen da eta ondoren frijitzeko garaian olio zipriztinak ikaragarriak izan daitezke. |- | '''Biribilkia egina dagoen jakiteko''' || Labana bat erdiraino sartu eta ea biguna dagoen ikusi. |- | '''Biribilkia prestatzeko kazola''' || Estua aukeratu, biribilkia estaltzeko ur kantitate handiegia behar ez izateko, eta bukaerako saltsa arinegia ez gelditzeko. |- | '''Behiki buztana egina dagoen jakiteko''' || Zati bakoitzak denbora desberdin bat behar du biguntzeko; beraz, banan-bana labanarekin egina dagoela egiaztatu behar da. |- | '''Behiki buztana egosteko''' || Behi zaharrarenak badira, denbora asko behar dute egosteko. Presio eltzea erabil genezake denbora aurrezteko. Hala ere, bukaeran, haragia egina dagoen edo ez jakiteko ohiko kazola bat erabili beharko dugu. |- | '''Behiki buztana erosteko garaian''' || Etxean kozinatzeko, buztana moztua erosi, etxean mozteko labana ona eta esperientzia behar baita. |- | '''Behiki buztanaren lagungarriak''' || Patata edo bestelako pureak izan daitezke lagungarri bikainak. |- | '''Haragi xerra fin bat plantxan edo parrilan egiteko noiz gazitu''' || Egin ondoren gazituko dugu, barruko zukuak gal ez ditzan eta ez dadin lehortu. |- | '''Haragi zati gogorrak nola kozinatu''' || Haragi hauentzat gisatze teknika erabili beharko dugu. |- | '''Haragia xerra lodia plantxan edo parrilan egiteko noiz gazitu''' || Aldez aurretik gazituko dugu, barruko zukuak mugitzeko. |- | '''Haragiak, bigun eta handiak nola kozinatu''' || Labeko erreketa bikain doakio. |- | '''Haragia, anoentzako pisu gomendagarria''' || Freskoa hezurduna ( Saiheskia, arkumea) parrilan, labean edo plantxan egiteko pertsonako 350g eta 450g bitarte kalkulatu. Haragia, anoentzako pisu gomendagarria |- | '''Haragi bolak edo hanburgesak egiteko haragia''' || Behiki eta txerriki haragia erdibana nahastuta gozoagoak geratuko dira. |- | '''Haragi zati txikiak eta bigunak zein teknikarekin kozinatu''' || Frijituta, salteatuta, plantxan edo parrilan. |- | '''Lumadun ehiza labean gutxi egina jateko''' || Animalia gaztea izatea komeni da. |- | '''Urdai gazia frijitu edo plantxan egiteko''' || Aldez aurretik uretan edo esnetan beratzen eduki genezake; hartara, ez da horren gazia egongo. |} == Itsaskiak prestatzeko truko eta aholkuak == {| class="wikitable" |+ Itsaskiak prestatzeko |- ! Aholkuak !! Azalpena |- | '''Itsaski biziak noiz egosi''' || Kontserbatzeko eta haztegirik ezean, onena ahalik eta azkarren egostea izango da. |- | '''Itsaski biziak nola egosi''' || Gehienak ur hotzetatik abiatuta egosten dira; Aginik gabeko eta hildako itsaskiak berriz ur irakinetatik. |- | '''Itsaski handi eta biziak egosteko''' || Ur hotzetatik abiatuta. 100 g. bakoitzeko minutu bat egosi, beraz, 1000 g.-ko otarraina 10 minutu. Itsasoko ur garbia edo 45-50 g. gatz litroko. Ipurdiz gora utzi hozten. Nekorak 3 minutu. Itsaskiari hankarik edo bestelakorik faltako balitzaio, estali zuloa ogi mamiarekin, egosi aurretik. |- | '''Itsaski saltsak egitekoan zaintzekoa''' || Ganbek eta krustazeoek hondar fin-fin moduko bat askatzen dute. Hori ondo kentzeko, oso iragazki finetik pasatu beharko dugu. |- | '''Itsaski txiki hilak, lanpernak eta karrakelak egosteko''' || Ur irakinetik abiatuta. Itsasoko ur garbia edo 45-50 g. gatz litroko. Otarrainxkak 2 minutu, ganbak minutu 1, lanpernak 30 segundo. Karrakelak berriro irakiten hasi bitarte. |- | '''Itsaski zomorroak (krustazeoak) egosi ondoren''' || Hozten buruz gora utzi, barruko likidoa oskolean gera dadin.''' || |- | '''Itsaskiak egosteko erramua''' || Erabiltzeko ohitura dago toki batzuetan. |- | '''Itsaskiak egosteko''' || Itsasoko ur garbia edo ur litroko 35-45 g. gatz. |- | '''Muskuilu, txirla edota ardo zuriarekin kozinatzen dugunean, kontuz gatzarekin''' || Normalean ardo zuria eta txirlak gehituta, ez du gatzik behar, baina bakoitzak balora dezala. |- | '''Txipiroi tinta naturala''' || Ezin da konparatu izoztutakoarekin, lehena askoz zaporetsuagoa da eta askoz gehiago belzten du. |- | '''Txipiroiak edo begi handiak''' || Freskoa bada eta azala garbia badu, ez dugu zertan kendu. Zapore berezia emango dio.''' || |- | '''Txipiroiak edo txibiak frijitzeko'''|| Hauek zenbat eta handiagoak izan, orduan eta uztai finagoak moztuko ditugu.''' || |- | '''Txipiroiak tintan''' || Esaten da plater hau hurrengo egunean goxoagoa dela. |- | '''Txirlak zabaltzeko''' || izan dezaketen hondarra saihestu nahi bada, aparteko kazola batean lurrunetan zabaldu ditzakegu, legatzari gehitu aurretik. |- | '''Txirlak ''' || Ireki arte bakarrik eduki behar dira sutan, denbora gehiago edukiz gero, lehortu eta txikle testura hartzen dute. |- | '''Txirlak''' || Erabilitakoan kontuz gatz kopuruarekin: gogoratu saltsa nahikoa gazituko dutela. |} == Pasta eta ore gaziak prestatzeko truko eta aholkuak == {| class="wikitable" |+ Pasta eta ore gaziak prestatzeko |- ! Aholkuak !! Azalpena |- | '''Enpanada edo opil gazien betegaiak''' || Ezin du inoiz oso bustia egon, bestela alboetatik atera daiteke. Hori ez gertatzeko osatzen dugu soka moduko hori izkinetan. |- | '''Enpanadillak''' || Frijitu beharrean, labean ere egin daitezke; horrela, olio gutxiago izango du. |- | '''Enpanadillak''' || Betegarri desberdin ugari erabil dezakegu. |- | '''Fideua egosteko denborak''' || Fideoaren tamaina zenbakia edo kopuruaren arabera, denbora gehiago edo gutxiago beharko du egosten. |- | '''Irin tortilla noiz jatea komeni da''' || Momentuan jatea komeni da; hori egin ezean, estalitako ontzi baten gordeko genuke ez lehortzeko. |- | '''Irin tortillak edo taloak egosteko garaian''' || Honek puztu egin behar du. Hori da egina dagoela adierazten digun puntua. |- | '''Irin tortillak edo taloak egiteko''' || Nahasten dugun ura epel beroa behar du izan. Almidoia solta dezan laguntzen du, modu horretan orea hobeto landu eta egosten da. |- | '''Ore gaziak egiteko ur kantitatea''' || Irin edo semola bakoitzak duen glutenaren arabera, ur gehiago edo gutxiago onar dezake; beraz, ura beti poliki poliki gehitzen joan. |- | '''Orly orea zein likidorekin busti''' || Uraren edo esnearen ordez, edari karbonikoren bat erabil daiteke( zerbeza, ura gasarekin, sagardoa); kasu horretan legamia ken genezake, baina hori azken momentuan egin beharko litzateke. Bigarren modu honetan zarakar gutxiago egingo dio. |- | '''Orlya prestaketa gazietarako''' || Azukrea kendu egingo genioke. |- | '''Orlya zer da''' || Frijitu aurretik, osagaiak estaltzeko erabiltzen den orea dugu, tenpuraren antzekoa. |- | '''Pasta freskoa egosteko''' || Ur irakinetara bota eta gora igotzen denean, minutu pare batean egina dagoela esan nahiko du. |- | '''Indar irina''' || Gluten kopuru handia duen irina da, pastak eta ogiak egiteko egokiena. Pasta freskoa: Indar gariarekin edo semolarekin egitea da egokiena. Horrela egingo bagenu ura eta gatzarekin bakarrik nahiko litzateke prestatzeko. |- | '''Pasta freskoa''' || Indar irinik edukiko ez bagenu, arrautza jar diezaiokegu ore trinkoa lortzeko. |- | '''Pasta italiarra kaneloi eta lasagna zein kazolatan egosi''' || Kazola zabalean egosi behar dira. |- | '''Pasta italiarra pesto saltsarekin''' || Beti sutatik kanpo nahastu behar da. |- | '''Pasta italiarra egosteko denborak''' || Desberdinak izaten dira; pasta zenbat eta lehorragoa, orduan eta denbora gehiago beharko du. Beraz, beti saltzaileak idatzitako denborak errespetatu edo minutu bat gutxiago egosi. Pasta freskoak 3 minutu behar izaten ditu. |- | '''Pizzarako orea egiteko''' || Irin egokiena indarduna eta semolazkoa da. |- | '''Talo orea prestatzerakoan ur beroa''' || Almidoia solta dezan laguntzen du, modu horretan orea hobeto lantzen eta egosten da. |- | '''Taloa egosteko ''' ||Egosteko garaian, puztu egin behar du. Hori da egina dagoela adierazten duen seinalea. |- | '''Tenpura nola egin''' || Jatorrizko errezetan bi gari irin erabiltzen dira: normala eta trisol irina, ur izoztua eta gatza. Trisol irina lortzeko arazoak direla medio, gorringoa gehituko diogu. Eta ura hotz mantentzea zaila denez, izotz zatiak edo legamia gehitu daiteke. |- | '''Pasta italiarra nola egosi''' ||Egostera botatzen ditugunean, ongi zabaldu eta minutu batez nahastu egingo ditugu, elkarri itsas ez daitezen. |- | '''Pasta lehorrak pertsonako eta mahaikideko errazioak''' || 80 eta 100g bitarte kalkulatu. |} == Saltsak eta saldak prestatzeko truko eta aholkuak == {| class="wikitable" |+ Saltsak eta saldak prestatzeko |- ! Aholkuak !! Azalpena |- | '''Bexamel saltsa desberdinen irin neurriak''' || Kroketak egiteko garaian litro esneko 120 g. eta 150 g. artean erabiliko dugu. Bexamela osagai bat gainetik estaltzeko bada 80g irin, eta saltsa arin bat egiteko bada, berriz, 50 g.-60 g. irin litro esneko. |- | '''Bexamel saltsa, estaltzeko''' || Ez utzi hozten, momentuan erabili beharra dago, bestela oso azkar loditzen da eta ez du balioko estaltzeko. |- | '''Gorringo ugariko saltsak''' || Ez dira irakin behar, gehienez ere berotu, gorringoa ez mamitzeko. |- | '''Jatorrizko Villeroy bexamela egiteko''' || Saltsa egina dugunean, eta sutatik kanpo, gazta birrinduarekin eta gorringoarekin loditzen da. Osagai desberdinak estaltzeko balio du. |- | '''Maionesa moztuarekin zer egin''' || Normalean, gorringo kopuruarekin alderatuz olio kopuruan pasa egin garen seinale da; beraz, beste gorringo bat gehitu beharko diogu eta, olio pittin bat gehiago. Baina kontuz, olioarekin berriz pasako bagina, berriz ere moztu egingo litzateke. |- | '''Maionesa olio kopurua''' || Olio kantitatez pasatuko bagina, moztu egingo litzateke. |- | '''Maionesan olio kopurua''' || Arrautzaren tamainaren arabera, olio gehiago edo gutxiago onartuko digu. |- | '''Ozpin-olio oinarrizkoari zer gehitu''' || Mota guztietako lagungarriak gehitzea dago. Tipulina, mostaza, arrautza gortua, piper berdea, fruitu lehorrak, pipermina, ….. |- | '''Ozpin-olioari zenbat ozpin gehitu''' || Gustuen arabera, ozpina gutxiago edo gehiago gehitu daiteke. |- | '''Salda gardena lortzeko''' || Osagaiak oso ondo garbitu, kontu handiarekin marmitan sartu, eta irakinaldiak su motelean egin. Iragazi ere poliki eta kontu handiz egin. |- | '''Salda gorria''' || Itsaski edo arroz prestaketak burutzeko erabiliko dugu. |- | '''Salda ilunak''' || Saltsa eta prestaketa ilunak kozinatzeko erabiltzen da. |- | '''Saldak noiz gazitu''' || Beti amaieran gehitu. |- | '''Saldak ur hotzetatik abiatu''' || Beti, eta gatza amaieran gehitu. |- | '''Saldei koipea kentzeko''' || Prestaketa hozten utzi eta koipea gainean pilatu eta kasu askotan solido bihurtuko da; momentu horixe izango da egokiena soberako koipea kentzeko. |- | '''Salteatzeko noiz gazitu''' || Aldez aurretik pittin bat gazituko genuke eta amaieran puntuan jarri. |- | '''Saltsa berdean''' || Garrantzizkoa da baratxuriak kolorea ez hartzea; beraz, oso gainean egon behar da. |- | '''Saltsa berderako ura edo salda,, eta zein salda''' || Saltsa zertarako erabiliko dugunaren baitan izango da. Osagarri oso zaportsuak erabiliko bagenitu, ura gehitzearekin nahiko, aldiz kontrakoa bada salda bat gehitzea litzake egokinea. Prestaketaren arabera salda bat edo beste erabiliko dugu. |- | '''Saltsa iluna lortzeko''' || Urarekin busti aurretik, marmitan tomate birrindua karameliza dezakegu edo tipula xerra txigortu batzuk gehitu. |- | '''Saltsen kolorea mantentzeko''' || Saltsa irabiagailutik pasako bagenu, kolorea asko galduko luke. Beraz, kolorea mantentzeko puregailutik pasatzea egokiagoa da. |} == Errezetan neurrien baliokidetasunak == === Osagai solidoak : Irina, azukrea, arroza, lekaleak, fruitu lehorrak === * Ondo betetako zopa koilarakada: 20-25 g. * Arrasean betetako zopa koilarakada: 10 g. * Ondo betetako azkenburuko koilarakada: 10 g. * Arrasean betetako azkenburuko koilarakada: 5 g. * Ondo betetako kafe koilarakada: 5 g. * Arrasean betetako kafe koilarakada koilarakada: 3 g. * Pitin bat: 3 g. * Kafesne katilua: 165 g. * Jogurt ontzia: 110 g. * Barrako ogian 3 Behatz: 30 g. * Gurin intxaur bat: 30 g. === Osagai likidoak: Ura, esnea, olioa === * Zopa koilarakada: 10 ml * Zurrusta motza: 25 ml. * Zurrusta luzea: 50 ml. * Sagardo edalontzi edo baso: 490-500 ml. * Kafesne katilua: 200 ml. * Jogurt ontzia: 125 ml. [[Kategoria:Sukaldaritza liburua]] r5bb44eafxo6l55uxertwdwehcoycfg 0 4927 32667 32666 2021-09-21T20:54:37Z 148.3.218.95 wikitext text/x-wiki Gozogintzako langintza desberdinak: tartak, opilak, pastak, .... bainatzeko edo amaierako estalkia edo geruza emateko prestaketak dira. Geruza edo bainu horiek zaporea emateko, edertzeko edo prestaketa kontserbatzeko erabiltzen dira. Bainu mota franko aurki dezakegu. [[Fitxategi:Nataz beteriko profiterola.jpg|300px|centre|thumb|Txutxoak cantilly kremaz beterik eta almibar estalkiarekin]] == Bainu motak == === Txokolate bainuak === Txokolatea oinarri duten bainu edo estalkiak dira, gurinarekin, ur eta azukrearekin.... Txokolate tartak, pastak, opilak, trufak..... estaltzeko erabiltzen dira. === Azukre bainuak === Errege bainua, merenge arin moduko bat da. Fondanta azukrea glukosarekin bola puntuan eta hotzean landutakoa dugu. === Almibar bainuak === Almibarra ispilutxo puntuan. Argitasuna eman eta kontserbatzeko erabiltzen dira. === Gorringo bainuak === Ingeles bainua, gorringo azukre pittin batekin nahastuari esaten zaio. Bainu hau opilei eman eta pittin bat egosi egin behar izaten dira. === Gelatina bainuak === Frutazko gelatinak edo gelatina gozoak. Hotzean ematen diren bainuak dira; zaporea eman eta prestaketa kontserbatzeko erabiltzen dira. === Gozogintzko bainu eta estalki errezetak === {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azukre estalkia|Azukre estalkia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azukre fondanta|Azukre fondanta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Errege estalkia|Errege estalkia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fruta gelatina bainua|Fruta gelatina bainua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ingalaterrako bainua|Ingalaterrako bainua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Merenge italiarra|Merenge italiarra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Merenge suizarra|Merenge suizarra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oinarrizko fruta konfitura|Oinarrizko fruta konfitura]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sacher bainua|Sacher bainua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagar gelatina|Sagar gelatina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate bainua|Txokolate bainua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate ganatxea|Txokolate ganatxea]] }} 3zd735gju4k5c0072p0qf3zsimanfui 0 4928 37294 37293 2022-03-31T06:36:58Z 62.99.54.253 /* Bizkotxo desberdinen errezetak */ wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} '''Bizkotxoak''' harrotutako prestaketa gozoak dira. Arrautza, azukrea eta irina dira osagai nagusiak, eta horiei koipe, legami edo bestelako lagungarri zaporetsuak gehitzea ere badago. Prestaketa gehienetan, lehenik, arrautza eta azukrea irabiatu egiten dira, ongi harrotu eta oreari barruan aire gelaxkak sortuz. Arrautzaren irabiatu hori Maria bainuan tenperatura beroan egingo bagenu, beti 70ºC-tik behera (hortik gora arrautza gogortu egingo da); hartara lortuko dugun harrotua iraunkorragoa izango da. Labera sartu aurretik, irina eta bestelako osagai zaporetsuak kontu handiz gehitu beharko ditugu. Pauso hau ongi egin ezean, gelaxkak desegin eta orea jaitsi egingo da. Orea labe beroan sartzean, gelaxkak gehiago handitzen dira eta beroarekin solido bihurtzen dira. Gaur egun bizkotxo prestaketa askori legamia kimiko edo gasifikatzailea gehitzen zaie. Legamia horrek elementu likidoekin nahastean erreakzio kimiko bat sortzen du, eta horren ondorioz, gasa sortzen da. Gas hori asko erabiltzen da bizkotxoak, eta gozogintzako bestelako prestaketak harrotzeko. Bizkotxoak prestatzeko, gehienetan, irin ahulak erabiltzen dira. Koipeak ere gehitzen zaizkie; hori egiten dugunean, ez da ore hain harrotua lortuko, baina, bai zaporetsuagoa eta pisutsuagoa. Kasu horietan legamia kimikoa ohikoagoa da. Komeni izaten da irinak nahastu aurretik, galbahean bahetzea. Irin zati baten ordez, arto irin findua erabil dezakegu. Plum cakea.jpg [[Fitxategi:Plum cakea.jpg|300px|centre|thumb|Plum cakea bizkotxo pisutsua]] == Bizkotxo oso arina == Bustitzeko bizkotxoak edo opil txikiak egiteko erabiltzen da bereziki. Irin zati baten ordez arto irin findua erabil dezakegu. Komeni izaten da irinak nahastu aurretik galbahetik behatzea. Bizkotxo arinaren aldean duen desberdintasuna da kasu honetan gorringoa eta zuringoa bananduta harrotzen direla. == Bizkotxo arina == Pastelak egiteko erabiltzen diren bizkotxo oinarriak dira. Ez dute koiperik, eta beraz, pisu gutxikoak izaten dira. Arrautza, azukrea eta irina dira osagai nagusiak. Bizkotxoetako moldeetan eta labeko plaketan egos dezakegu. Irin zati baten ordez, arto irin findua erabil dezakegu. == Bizkotxo pisutsuak == Bizkotxo mota honi koipe edo bestelako osagaiak, txokolatea, arbendolak, limoi eta laranja azal birrindua, intxaurrak, fruitu lehorrak,..... gehitzen zaizkie. Ez dira horrenbeste harrotzen; horregatik, legamia kimikoa ere gehitzen zaie. == Brownie bizkotxoa == Azkenburuetako prestaketa bezala asko erabiltzen da. Bere zapore eta urtsutasunagatik. Bere berezitasunak dira txokolate urtua, hautsa eta zatikatua, azukre beltza eta zuria eta intxaurrak. Bere horretan, tartaren baten oinarri gisa, izozkien gehigarri, erabil liteke. == Frantxipan bizkotxoa == Bikotxo honek mazapana ematen du; oso bizkotxo pisutsua dugu. == Genoar bizkotxoa == Bizkotxo honi gurin urtua gehitzen zaio, irina nahastu ondoren. Tartan oinarriak egiteko ere erabiltzen da. == Madalena bizkotxoa == Gosaritako gehien erabiltzen diren bizkotxoak. Bizkotxo pisutsuak baina orea meheagoa da. == Sobao bizkotxoa == Gurin ugariko pastela da; bizkotxo txiki karratuak dira. Rona izan dezake. == Sacher bizkotxoa == Txokolate estalkiarekin egiten den errezeta dugu. == Sableaux bizkotxoa: Gurin eta arbendol hautsarekin == Kasu honetan bizkotxoari gurina gehitzeaz gain, almendra hauts egina ere gehitzen zaio. Arbendola hauts bihurtu, irinarekin eta legamia kimikoarekin nahasturik, bahetu egiten da. Ondoren, arrautza eta azukre harrotuarekin nahasteko. Amaieran gurin urtua gehituko diogu. == Bizkotxo desberdinen errezetak == {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Apar bizkotxoa|Apar bizkotxoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bizkotxo arina|Bizkotxo arina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Brownia|Brownia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Frantxipan bizkotxoa|Frantxipan bizkotxoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Jokonde edo tarteko bizkotxoa|Jokonde edo tarteko bizkotxoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Madalenak|Madalenak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sabarin opila|Sabarin opila]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sacher bizkotxoa|Sacher bizkotxoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Santiago tarta|Santiago tarta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sobao pasiegoa|Sobao pasiegoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate cakea|Txokolate cakea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolatezko pastelak egiteko ohiko bizkotxo arina|Txokolatezko pastelak egiteko bizkotxo arina]] }} 6coaq1ughdgrzm3og2hoagk4c54qmve 0 4929 32628 32627 2021-09-21T15:24:55Z 62.99.54.253 /* Errezetak */ wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} Geruza fin ugariz osatuta dagoen ore koipetsu gisa defini dezakegu hostorea. Labean egositakoan, kurruskari testura hartzen du. Irina, ura, gatza eta gurina edo margarina ditu osagai nagusiak. Prestaketa zaila eta konplexua du; horregatik, gaur egun oso toki gutxitan prestatzen da eta industrialki egin eta izoztuta erosten da. [[Fitxategi:Hostore palmerak.jpg|300px|centre| thumb|Hostore palmerak]] == Hostorearen prestaketa pausoak laburrean == Irin, ura eta gatzarekin ogi ore bat prestatzen da. Ore hau zabaldu eta erdian gurina edo margarina jartzen da. Gurin hau orearekin ongi estali beharko da, alde guztietatik ogi ore geruza berdina lortzen saiatuz. Arrabolarekin luzatu egingo dugu, orea luzatzen dugun bakoitzean, bildu egingo dugu eta berriro luzatu. Beti mahai eta inguru hotzean burutzea komeni da, gurina gehiegi bigundu ez dadin eta oretik ihes egin ez dezan. == Hostorea egosteko tenperatura eta denbora == Hostorea 200ºC-210ºC-tan egosiko dugu, labean 18 minutu inguru. == Hostore orearekin egiten diren gozogintzako prestaketak. == '''Palmerak''': Hostorea luzatu eta azukreztatu egiten da. Jarraian, bi aldeetatik biltzen joaten da erdian elkartu arte. Estalki desberdinak jartzea badago. '''Abanikoak''': Hostore fin bilduari abaniko forma eman eta egosten da. Azukrea eman dezake eta estalkiak ere bai. '''Hostopilak''': Hostore xafla egosiak dira, eta tartean krema desberdinak jar daitezke. Tarta oinarri moduan. '''Tatin tarta:''' Frantziako sagar tarta ezagun bat dugu. Oinarrian hostorea izaten du. '''Bandak''': Hostore oinarria duen pastel karratu luzea da. '''Lazoak''': Hostoreari tirak txirikordatu ondoren, lazo forma ematen zaio. Azukrea eman dezake edo ez. '''Bolobanak edo "Vol-au-ventak"''': Betetzeko hostore opiltxoa dugu. Bi geruza hostore borobil moztu eta bigarrenari erdian pasta mozteko txikiagoarekin markatu egingo da. Jarri lehen geruza, labeko erretilu batean eta margotu alboak uraz edo arrautza irabiatuz. Jarri gainean bigarren borobila. '''Tututxoak''' edo kanutoak: Hostorea zabaldu arrabolarekin, nahiko fin. Pasta mozteko gurpilarekin 2x20 zentimetro inguruko tirak moztuko ditugu. Tira hauek kanuto moldean bilduko ditugu, hau estaliz. Labera sartu eta 15 inguruz egosi. Bertatik atera eta epelean kontu handiarekin moldea kendu. == Hostore errezetak == * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hostore azkarra|Hostore azkarra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ohiko hostorea|Ohiko hostorea]] logoghjhsqhaz2gnqdbyzo8s12ij4ny 0 4930 35999 35998 2022-01-23T20:28:35Z Xabier Cañas 1211 /* Esnea oinarri duten kremak */ wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} '''Gozogintzako kremak''' erabilpen ugari dituzten prestaketak dira. Betetzeko, estaltzeko edo beste prestaketa batzuen oinarri moduan erabiltzen dira. Saltsak aldiz, platerak edertzeko, hornigai moduan edo platera batzuen oinarri izan daitezke. [[Fitxategi:Sagar tarta2.jpg|300px|centre|thumb|Sagar tarta inglaterrako kremarekin]] == Esnea oinarri duten kremak == === Krema ingelesa === Gozogintzako oinarri ugaritarako erabil daitekeen krema bat dugu. Izozkiak egiteko, mousseak prestatzeko, saltsa moduan erabiltzeko... [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Krema ingelesa|Errezeta]]. === Pastel krema. === Tarta, opil edo prestaketa desberdinak betetzeko esneki krema oso tradizionala dugu. === Txokolate krema === Pastel krema bati 40g txokolate estalki gehituz lortuko dugu. Prestaketak mota desberdinak betetzeko. === Kafe krema === Pastel krema bati kafe kikara bat edo kafe hauts disolbagarri zorro bat edo bi gehituz lortuko dugu. Hau ere betegai moduan erabiltzeko. === Karamelu krema === Kasu honetan, pastel kremari karamelua gehitu beharko zaio, prestaketa desberdinen betegai moduan erabiltzeko. === Lyongo krema === Pastel krema gurin kremarekin nahastuta lortzen da. === Saint Honoré krema edo chiboust krema === Krema pastelerari merenge suitzarra batuta lortzen den krema da. Krema hau Choux orearekin egindako Sain Honoré pastela egiteko erabiltzen da. Saint Honoré pastela egiten da galleta-oinarri borobil baten alboetan, choux pasteltxoak bata bestearen ondoan, eta gainean jarriz. Karamelua erabiltzen da opiltxoak bata bestearekin itsasteko. Pastelari kono forma edo saski forma emanez. == Esne-gaina eta gurina oinarri dituzten kremak == === Chantilly krema === Tarta edo opil desberdinak betetzeko edo edertzeko erabiltzen den banilla zaporeko esne-gain krema dugu. === Trufa gordin krema. === Txokolatea eta esne-gaina oinarri dituen betegaia. Biak ongi batu eta hoztu ondoren txokolate prestaketak betetzeko erabiltzen da. === Txokolate ganatxea edo trufak egosia === Kasu honetan esne-gaina egosi egiten da lehenik, eta ondoren, txokolatea gehitu. Trufak egiteko, txokolate betegai moduan edo prestaketa desberdinak edertzeko balioko du. === Gorringo krema === Gorringo eta azukre ugarirekin egiten den krema dugu. Kontu handiz egin behar da, almibar bat egin ondoren gorringoarekin nahastu eta egosi egiten da, baina kontu handiarekin. San Markos pastela egiteko,ijito-besoa, edo gozogintzako prestaketa ugaritarako. Askotan amaieran, gainetik erre egiten da. Errezeta hau berau arto irin finduarekin ere prestatzen da; kasu horretan gorringo gutxiago erabiltzen da. === Gurin krema === Garai batean asko erabiltzen zen krema dugu, baina gaur egun askoz gutxiago erabiltzen da. Izenak dioen moduan, krema honek gurina du oinarri. Almibar bat eta gorringoak ere izango ditu lagungarri. Bereziki pastelak estaltzeko eta mahukarekin edertzeko erabiltzen da. Banillazkoa edo kafezkoa ere egiten da. Fruta oinarri duten kremak === Limoi krema === Limoi zukuak ez du esnekirik onartuko hau moztu egingo bailitzateke; beraz, gorringoarekin loditzen da. Fruta duten tartak edo tartaletak betetzeko erabiltzen da. === Laranja krema === Limoi kremaren oso antzekoa, baina laranja zukua erabiliz, fruta duten tartak edo tartaletak betetzeko erabiltzen da. == Zuringoa oinarri duten kremak == === Italiar merengea === Zuringoa hari puntuan dagoen almibarrarekin harrotzen da. Pastelen estalki gisa edo betegai moduan erabiltzen da. === Suitzar merengea === Kasu honetan zuringoa azukre zuriarekin harrotzen da. Mila-orriak edo bizkotxoak betetzeko erabiltzen da. == Fruitu lehorrak oinarri dituzken kremak == === Hur edo arbendol pralinea === Azukrea eta limoiarekin karamelu alderantzikatu bat burutuko dugu eta bertan fruitu lehor pikortua eta pittin bat txigortua egosiko dugu. Ondoren, ongi birrintzeko, pasta bat sortu arte. Krema desberdinei gehitzeko, izozkiak burutzeko, bonboi betegaiak egiteko..... === Gianduja krema === Bonboiak betetzeko, txokolate estaldura %60 eta pralinea %40 nahasten dira. === Krema, bainu eta estalki errezetak === {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kafe krema|Kafe krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gazta krema|Gazta krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Inglaterrako krema|Inglaterrako krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pastel krema|Pastel krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Limoi krema|Limoi krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate trufa krema|Txokolate trufa krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Chantilly krema|Chantilly krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Merenge italiarra|Merenge italiarra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Merenge suizarra|Merenge suizarra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate krema|Txokolate krema]] }} 2gp0xmloz84z53gzy59xqm0l8m3g4d0 0 4931 32632 32631 2021-09-21T15:31:27Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki Frantsesez "mousse"-k bitsa esan nahi du. Oinarrian, zuringo eta esne-gaina azukrearekin harrotua da. Horri zaporea emateko osagaiak eta gelatina gehitzen zaizkio. Forma hartuko duten moldetan edo katilutan jarri eta hoztean zerbitzatzen da. [[Fitxategi:Gazta eta basoko fruituen kopa2.jpg|300px|centre|thumb|Jogurt eta fruitu gorrien bavaroisa]] == Bavaroisak == Kasu honetan, prestaketa ez da horren harroa, normalean pisu gehiago izaten du. Oinarrian krema ingelesa bat izaten da edo zapore handiko pure gozo bat. Honi harrotutako esne-gaina gehitzen zaio eta gelatina ere bai. Hozten utzi, eta esandako mousse pisutsuago baten antza izango du. == Pastel erdi hotzak == Bi aldetatik irekiak diren moldetan egiten diren prestaketak ditugu. Bizkotxo bustiak eta mousseak edo bavaroisak tartekatzen dira. Zapore desberdinetako mousseak izan daitezke, baita bizkotxoak ere. Moldeak, borobilak edo karratuak, handiagoak edo txikiagoak izan daitezke. Moldean jarriko dira prestaketak, eta hoztutakoan, moldea kendu eta moztu egingo da. == Aparrak == Zuku edo likido gozo bat edo batzuk nahastu eta sifoi ontzian sartzen dira, eta aire konprimitua gehituz, barruko likidoa apar moduan kanporatuko da. Ez du zertan esne gainik edo zuringorik izan, izan badezake ere; hartara zapore naturalagoa izango du. Osagai guztiak hotzean nahastu beharko dira eta gelatina gehitzea egon liteke. Zerbitzatzeko momentu berean botatzen da, inoiz ez aurretik. 6 eta 12 g gelatina erabiltzen dira litro likido bakoitzeko. ==Mousse eta Bavarois errezetak== {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Anana bavaroisa|Anana bavaroisa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marrubi|Marrubi bavaroisa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bainilazko moussea|Bainilazko moussea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fruta moussea|Fruta moussea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Jogurtaren aparra|Jogurtaren aparra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kafe moussea|Kafe moussea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Limoi moussea|Limoi moussea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Magurdi aparra|Magurdi aparra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mascarpone gaztaren aparra|Mascarpone gaztaren aparra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate moussea|Txokolate moussea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate zuriaren moussea|Txokolate zuriaren moussea]] }} bvcpcvvch6u5b9jtlkljg2covwpvbit 0 4932 32636 32635 2021-09-21T15:35:39Z 62.99.54.253 /* Esneki eta oinarrizko azken buruko errezetak */ wikitext text/x-wiki Errezeta errazenak edo gure inguruan gehien prestatzen edo kontsumitzen direnak. [[Fitxategi:Letxe frita.jpg|400px|centre|thumb|Krema frijitua]] == Flana == Budin gozoen eta esnekien atalean sartzen dugun prestaketa da. Lehenik, karamelu beltza prestatzen da, moldearen azpian jartzeko. Ondoren zapore kanela edo banillarekin zaporea eman diogun esnea, arrautza eta azukre nahasketa batekin bete, eta Maria bainuan egosten da. Egositakoan, hozten utzi moldetik atera aurretik. Bere horretan Chantilly kremarekin edo banillazko izozkiarekin zerbitza daiteke. == Arroz esnea == Jeneralean, ale txikiko arrozarekin prestatzen da. Esnea, eta zaporea emango dioten elementuekin (kanela, limoi azala, erramua....) su baxuan eta ordu betez egosi. Jarraian, azukrea gehitu eta pittin bat loditzen utzi beste 15 minutuz. Katiluetara atera eta hozten utzi. Kanela hautsa gehitu. == Natilla finak == Kanela edo banillarekin esneari zaporea eman ondoren, arrautza gorringo ugari eta azukrearekin nahastu. Maria bainuan egosi hagatxoarekin nahasten dugun bitartean 82ºC arte, eta hozten utzi. Kanela hautsarekin edo gaileta batekin amaitu. == Fekula duten natillak == Kanela edo banillarekin esneari zaporea emandakoan, arrautza gorringoa, findutako arto irin pittin bat eta azukrearekin nahastu. Su baxuan, eta kontu handiz hagatxoarekin nahasten dugun bitartean, irakin. Katilutan jarri eta hoztutakoan, kanela hautsarekin edo gaileta bat jarri gainean. == Esne frijitua == Esne zaporetsu bat, fekula eta azukrearekin loditu, bexamelaren dentsitatea emanez. Ontzi zabal batean zabaldu, eta hozten utzi. Hoztutakoan, karratuetan moztu, irin eta arrautzetan pasa eta frijitu. Amaitzeko, azukre eta kanela hautsa gainetik bota. == Krema frijitua == Esne zaporetsua, fekula arrautza edo gorringoa eta azukrearekin loditu, bexamel dentsitatea emanez, eta hozten utzi. Hoztutakoan, karratuetan moztu, irin eta arrautzetan pasa eta frijitu. Amaitzeko, azukre eta kanela hautsa gainetik bota. == Torradak edo ogi galdua == Jeneralean, bezperan sobratutako ogiak aprobetxatzeko erabiltzen da. Bezperako ogia xerratan moztu. Esne zaporetsua, arrautza eta azukrea nahastu eta likido horretan sartu ogiak. Ogia ongi busti bi aldeetatik, soberan duen salda xukatu eta olio beroa duen zartagin batean, bi aldeetatik kolorea emanez frijitu. Kanela hautsa eta azukrea gainetik boteaz amaitu. == Sagar errea == Sagarrari bihotza kendu eta azalari bere zirkunferentzian mozketa bat egin. Labeko erretilu batean, kanela, limoi zukua, ura, azukre eta ardoarekin jarri. Sartu labera 180ºC-tan eta egosi edo erre sagarra bigundu arte. Labetik atera, eta epela edo hotza jan. == Gabonetako konpota == Piku lehorrak, aran-pasak, mahats-pasak, mertxika lehorrak, arbeletxeko lehorrak, errege-sagarrak eta udareak, batzuk osoak eta besteak zatituak. Elkarrekin egosi, ura ardoa, limoi zukua, azukre eta kanelarekin. Egosten, lehenik, fruitu lehorrenak jarriko dira eta azkenak sagarrak edo udareak. Hozten edo epeltzen utzi, eta jateko moduan izango dugu. == Udarea ardotan == Udare zuritua, osoa edo erdibitua, ura, ardoa, kanela eta azukrea duen likido batean egosten edukiko dugu. Udarea egosirik dugunean, erretiratu eta likidoa berriz, guk nahi dugun dentsitatea arte murrizten utziko dugu. Ondoren, saltsa horrekin udarea estali. == Krepeak == Jatorri frantsesa duen azkenburuko talo modukoa dugu. Galizian filloak deitzen direnak oso antzekoak dira. Arrautza, irina, gatza, esnea eta gurin urtua ditu osagai nagusiak, eta azukre pittin bat gehitzea badago. Osagai horiekin ore likido bat lortuko dugu. Koipez igurtzitako eta beroa dagoen zartagin batean, ore likido geruza fin bat zabaldu eta minutu batean bi aldeetatik taloen moduan egosiko dugu. Ondoren, zenbait elementu gozorekin bete daitezke: txokolatea, marmelada, konfitura, pureak, pastel krema, chantilly krema..... Saltsaren batekin estal daiteke. == Suflea, coulanta, muselina == Momentuan prestatu behar den postre klasikoak ditugu. Horregatik, postre hauek aldez aurretik eskatu behar dira. Delikatua dugun azkenburukoa da, erraz jaisten baita. Gutxi egindako bizkotxo zaporetsu gisa defini genezake. Osagaietan aldaerak izan baditzakete ere, oinarrian arrautza, azukrea, eta zaporea emango dion elementuak izango dira: esnea, txokolatea, banilla, likoreak...... == Esneki eta oinarrizko azken buruko errezetak== {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautza budina|Arrautza budina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz esnea|Arroz esnea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bainila suflea|Bainila suflea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bizkotxo budina|Bizkotxo budina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Budin diplomatikoa|Budin diplomatikoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Aire kauserak edo buñueloak|Aire kauserak edo buñueloak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Esne frijitua|Esne frijitua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kokoaren budina|Kokoaren budina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Krema frijitua|Krema frijitua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Krema kataluniarra|Krema kataluniarra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Krepea|Krepea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Natilla finak|Natilla finak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Natillak|Natillak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Norvegiako edo Alaskako tarta|Norvegiako edo Alaskako tarta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Opil gozoen budina|Opil gozoen budina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagar budina|Sagar budina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagar edo udare errea|Sagar edo udare errea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Torrija edo ogi galduak|Torrija edo ogi galduak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate coulanta|Txokolate coulanta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate muselina|Txokolate muselina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate trufa|Txokolate trufa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txurroak|Txurroak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Udarea ardotan|Udarea ardotan]] }} aple7qn6n9u71c1d5cdq0dkc0jc502w 0 4933 32650 32649 2021-09-21T16:03:57Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki Koipea duten opil edo ogi gozoak bezala defini genitzake. Koipeetan bereziki gurina erabiltzen da, baina txerri gantza ere erabiltzen da. Legamietan, freskoa erabiltzen da nahiz eta liofilizatua ere erabil daitekeen. Koipearen ondorioz hartzitu beharreko opil pisutsuak direnez, beti indar irina erabiltzen da; kasu batzuetan bakarrik nahasten zaio irin ahul pittin bat. Opil hauetako asko egosi ondoren, krema edo esne-gainarekin bete daitezke, baita estalkiren bat jarri ere. Indar irinarekin oratzen direnez, oratzeko garaian, irabiagailua abiadura azkarrean jarrita egingo dugu. Gogoratu gozogintzako ohiko opiletan hartzitzeko tenperatura 25º-27ºC bitartekoa izango dela eta, aldiz, hostorearekin nahasturikoetan 20º-22ºC. [[Fitxategi:Opil gozoa.jpg|300px|centre|thumb|Oinarrizko esne opil gozoa]] == Oinarrizko esne opil orea == Oinarrizko esne opil orea da, eta formaren arabera, hainbat opil desberdin prestatzeko erabiltzen da. Orea egindakoan, forma desberdinak eman eta egosiko dira. Esne opilak, bonbak, ondoren hostoretako esne opilak egiteko. Opil hauek ondoren, nahi izatera, esne-gainarekin edo kremarekin bete daitezke. == Hostorezko esne opil orea == === Gurinetan === Prestaketaren lehen zatia esne opil baten berbera da, baina hori bai beti tenperatura baxuetan, orea hartzitzen hasi gabe. Bigarren zatian, berriz, oreari gurina edo margarina txertatuko diogu hostoreari txertatzen zaion modu berean, eta luzatu ere modu berean egiten da. Ondoren forma desberdina emanez, eta hauek egosiz, opil ugari egin ditzakegu: croissantak, napolitanak, karakolak, edo trentzak egiteko erabiltzen da. Opil horiek ere, nahi izatera, betegaiekin eta estalkiarekin amaitu ditzakegu. === Ensaimada === Balear uharteetan jatorria duen errezeta eta prestaketa dugu. Gosari eta askaritan jateko ezaguna egin da. Gurinaz gain, errezeta honek txerri gantza darama. === Briochea === Beste oreek baino hidratazio txikiagoa dutenez, opil lehorragoak izaten dira. Hau bai ogi gozoa. === Sabarina === Oinarrizko osagaiak berdinak dira baina modu eta kantitate desberdinetan eta beste era batetara prestatua. Arrautza kantitate handiagoa du, eta honen zati handiena amaieran gehitzen zaio, banaka. === Errege-opila === Oinarrizko osagaiak berdinak dira, baina desberdin prestatzen da. Edertzeko eta zaporea emateko fruitu azukredunak edo lehorrak erabiltzen dira. Jatorrian errezeta honek betegairik ez badu ere, gaur egun esne-gain harrotuz eta kremaz betetzen dira asko. === Panettonea === Jatorri italiarra duen ogi gozo eta oso harrotu bezala defini dezakegu. Pasak, fruitu azukreztatuak edo likoreak izan ditzake nahastuta. ===Pastel eta opil gozo errezetak=== {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Brioche opila|Brioche opila]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ensaimada opila|Ensaimada opila]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hostore esne opila|Hostore esne opila]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oinarrizko esne opil orea|Oinarrizko esne opil orea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Panettone opila|Panettone opila]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sabarin opila|Sabarin opila]] }} lb61j1b2g9k4ie5z14omoypmxi73xuf 0 4934 35655 32662 2021-10-27T15:58:08Z Gaztarrotz 1953 /* Pasta lehorrak */ wikitext text/x-wiki '''Pastak''' pieza txiki gozoak eta lehorrak dira. Jeneralean, azkenburukoetan edo kafetan jaten dira. Pasta hauek egiteko orea, pastelen oinarriak egiteko ere erabil daiteke. Irina, arrautza, azukrea eta gurina edo esnekia dira pasten orea egiteko oinarrizko osagaiak. Oinarrizko osagai hauei pasta motaren arabera, beste osagai batzuk ere gehitzen zaizkie: fruitu lehorrak, fruitu azukreztatuak, txokolate estalkiak, koko birrindua, osagai lurrintsuak….. Pasta gozoek ez dute legamiarik eramaten. Pastak egiteko irina ahula edo erdi mailakoa izango da, inoiz ez irin indartsua. Gehiegi oratzen ez denez, azukrea, jeneralean, hauts eginda gehitzen zaio. Pastak egiteko koipe gisa gurina edo txerri gantza erabili izan da. Arrautza osoak edo gorringoak bakarrik erabiltzen dira. [[Fitxategi:Euskal pastela2.jpg|300px|centre|thumb|Euskal pastela, pasta orearekin]] == Pasta bigunak == Mahukarekin edo koilare batekin zabaltzen diren oreak dira. # Katu mingaina # Mahuka pastak # Teilak # Tulipak # Zitriko pastak === Katu mingaina === Pasta lehorrak dira, normalean, gorringo baino zuringo gehiago izaten dutelako. === Mahuka pastak === Mahukarekin zabaltzen den pasta dugu eta modu askotara erabili daitezke. === Teilak === Arbendola oinarri duen orea da. Hoztu ondoren, oso hauskorra, eta horregatik, hoztu aurretik forma eman beharrekoa. === Tulipak === Habia forma duen pasta fina dugu. Beste prestaketa batzuetan oinarria izan daiteke, izozkiarena adibidez. === Zitriko pasta === Zitrikoen zukua erabiliz, pasta hauek zapore oso berezia hartzen dute. == Pasta lehorrak == [[Fitxategi :Oinarrizko pasta orea.jpg|250px|thumb|Oinarrizko pasta orea]] Ore lehorrak eta gorputz handikoak izaten dira; arrabolarekin luzatu eta moztu daitezke. # Sabelux orea. # Arbendola duen sableux orea. # Sableux bretoi orea. # Flora orea. # Crumble pastak. # Olo gailetak. # Polboroiak # Mantekaduak === Sableux pasta === Sukaldaritzan pasta hau gazia erabil daiteke, bereziki tartaletak edo Quicheak egiteko, azken kasu horretan gozogintzarako azukrearekin onduta erabiltzen da. Testura trinkokoak eta hoztean gogorrak, arrabolarekin luzatzen dira. Te pastak edo pastelen oinarriak egiteko erabiltzen den gaileta ore lehorra. === Arbendola duen Sableux pasta === Testura trinkokoa eta hozterakoan gogorra geratzen da, arrabolarekin luzatu behar izaten da. Ohiko Sableux orearen berdina baina aldaketa bakarra arbendol hautsa gehitzen zaiola oreari. Erabilerak ere berdinak izango dira. === Flora pasta === Testura trinkokoa eta hoztean gogorra geratzen den orea, arrabolarekin luzatu behar dena. Pastak, edo pastel desberdinen oinarriak egiteko erabiltzen den gaileta ore lehorra. Espainian du oinarri eta gurina erabili beharrean txerri gantza erabiltzen da. Hala ere, gaur egun, gurina ere erabiltzen da errezeta hau egiteko. === Crumble pastak === Pasta oso lehor bat da bi behatzekin indar eginez gero erraz desegiten dena. Bere horretan te pasta moduan jaten da edo deseginda azkenburuko platerak edertzeko ere erabil daiteke. Errezeta honetan kontraste puntu bat emateko Maldon gatza ere erabiltzen da. === Olo gailetak === Oloaren malutak erabiliz gero, ore honi testura oso kurruskaria emango dio. ==Gozogintzako pasta errezetak== {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Almendra duen sableux pasta|Almendra duen sableux pasta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arbendola (Almendra) teilak|Arbendola (Almendra) teilak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Crumble pastak|Crumble pastak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Flora plasta|Flora plasta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Katu mingaina|Katu mingaina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mahuka pastak|Mahuka pastak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Olo gailetak|Olo gailetak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sableux bretoia|Sableux bretoia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sableux orea edo te pastak|Sableux orea edo te pastak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tartak egiteko oinarrizko gaileta|Tartak egiteko oinarrizko gaileta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Teilak|Teilak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tulipak|Tulipak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tututxoak (Kanutiloak) kremaz beteak|Tututxoak (Kanutiloak) kremaz beteak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zitrikoen pastak|Zitrikoen pastak]] }} 72n6uyfcmdzouyxoh65y907f5cauwgy 0 4935 35712 35711 2021-11-02T12:49:03Z Gaztarrotz 1953 /* Hostore pastelak */ wikitext text/x-wiki Tartak, gozogintzako prestaketa klasikoak dira. Ospakizun berezietarako gordetzen dira. Prestaketa desberdinen geruzekin osatzen da, eta jeneralean, kanpotik estalki bat edo edertzeko elementuak izaten ditu. Bizkotxoa, gaileta edo hostorea izan dezake oinarri, nahiz eta bizkotxoarena den klasikoena. [[Fitxategi:Gorringo eta txokolate tarta.jpg |300px|centre|thumb|Bizkotxoa, gorringo eta txokolate tarta]] == Bizkotxoko tartak == Ohikoena bizkotxo arin bat prestatzea izaten da. Bizkotxo hau jarabe edo almibar zaporetsu batekin busti beharra dago; bestela, lehorra geratuko da. Tartean krema, mousse edo betegai gozo bat jarriko da. Horrelakoak, geruza bat, bi, edo hiru egitea badago, betegai berdin edo desberdinekin. Kanpotik estalki batekin amaituta edo zuzenean kremarekin. Jeneralean, edertuta bukatzen da, mahukarekin irudiak eginez eta edertzeko elementuak erabiliz, txokolate hautsa, txokolate txirbila, fruitu lehor txigortuak, glas azukrea..... == Galleta oinarri duten pastelak == Kasu honetan, bi piezako moldetan lehenik galleta ore gozoa zabalduko da. Ondoren kremaz beteko dugu, pastel krema, limoi krema, laranja krema, mousseak.... Jeneralean, gainetik pastelari izena ematen dion osagai nagusia joaten da: sagarra, kiwia, frutak, udareak, gazta krema. '''Oharra''' Galleta orea batzuetan gordinik sartu behar da labera betegaiarekin, beste batzuetan aldiz, lehenik, egosi egin behar izaten da galleta, krema jarri aurretik; beste batzuetan, berriz, erdi egosi egiten da eta ondoren osagai nagusiarekin egosten da. === Sagar tarta. === [[Fitxategi:Sagar tarta3.jpg|250px|thumb| Sagar tarta]] Moldea galleta orearekin estaltzen da. Pastel kremarekin bete. Sagar erdi xerra finekin tartaren gaineko geruza estaltzen da Ondoren, egosi egiten da. Amaitzeko gelatina batekin estaltzen da. === Arrautza duen gazta tarta=== [[Fitxategi:Gazta tarta8.jpg |250px||thumb|Gazta tarta]] Moldea galleta orearekin estaltzen da. Labeko papera lehenik, eta garbantzuekin bete moldea. Egosi labean 5 minutuz; galleta bakarrik. Labetik atera eta arrautza duen gazta kremarekin bete. Labera sartu eta egosi krema eta galleta egin arte. Fruta gelatina batekin estal daiteke. === Kiwi edo marrubi tarta. === Moldea galleta orearekin estali. Labeko papera lehenik, eta garbantzuekin tapatu moldea, orea igo ez dadin. Egosi labean 15 minutuz, galleta bakarrik. Labetik atera eta galleta hoztutakoan, limoi krema jarri. Estali kiwi xerrarekin lehenik, eta gelatinarekin ondoren. Uzi hozten. == Hostore pastelak == [[Fitxategi:Krema eta natazko milorria.jpg|250px|thumb|Hostore milorria]] Hostorea oinarri hartuta egin daitezke gailleta moduan pastelak, berdin-berdin. Hala ere, hostorearekin egitekotan, pastela momentuan jan beharko da bestela azkar hezetu eta bigundu egingo da. Hostopila, Tatin tarta, sagar bandak, sagar tartak.... dira hostorearekin eginiko pastel ezagunenak. ==Pastel eta opil gozo errezetak== {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arbeletxeko edo abrikot tarta|Arbeletxeko edo abrikot tarta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautzarekin labean eginiko gazta tarta|Arrautzarekin labean eginiko gazta tarta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bizkotxo oinarrizko sagar tarta|Bizkotxo oinarrizko sagar tarta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Euskal pastela|Euskal pastela]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/ Txokolatezko Euskal pastela|Txokolatezko Euskal pastela]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gazta tarta mugurdi mermeladarekin|Gazta tarta mugurdi mermeladarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gorringo tarta|Gorringo tarta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Goxua|Goxua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Limoi tarta|Limoi tarta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mandarina tarta|Mandarina tarta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marrubi tarta|Marrubi tarta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mertxika pastela|Mertxika pastela]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Platano pastela|Platano pastela]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagar tarta|Sagar tarta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagarraren tatin tarta|Sagarraren tatin tarta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pantxineta|Pantxineta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Santiago tarta|Santiago tarta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tiramisu tarta|Tiramisu tarta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate tarta|Txokolate tarta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolatezko ijito besoa|Txokolatezko ijito besoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Brioche opila|Brioche opila]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ensaimada opila|Ensaimada opila]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hostore esne opila|Hostore esne opila]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oinarrizko esne opil orea|Oinarrizko esne opil orea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Panettone opila|Panettone opila]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sabarin opila|Sabarin opila]] }} sc17qpo6oc16hiownmhiy4136jjtkst 0 4936 32665 32664 2021-09-21T20:51:50Z 148.3.218.95 wikitext text/x-wiki '''Izozkiak''' eta '''sorbeteak''' azkenburuko prestaketa hotzak dira. Izozkia eta sorbetea bereizteko, esango dugu izozkiak esnekien ( esne-gaina edo natilla) oinarri batekin eginak izaten direla eta sorbeteak, aldiz, almibarrarekin. Oinarri hauei elementu zaporetsuak gehitzen zaizkie, eta izozkiak egiteko gailuan izozki bihurtzeko. Badago izozki mota bat berriz, gailurik behar ez duena: Biskuit izozkia. Terminoa Frantseseko “biscuit glacé” tik dator, hau da, bizkotxoa. Azkenburuko hau burutzeko ez da izozki-makinarik behar. [[Fitxategi:Mango izozkia2.jpg|300px|centre|thumb|Mango izozkia]] == Izozki-makina edo sorbete-makina == Izozkiak eta sorbeteak egiteko ezinbestekoa den tresna dugu. Izozki-makinak elementu likidoa beso batzuekin nahasten duen bitartean, hozten joaten da, elementu likido hori izoztu arte. Esaten da sorbete makinak desberdinak direla besoan palak estuagoak direlako. Hau makinen marken arabera izaten da. == Izozki motak == === Izozkiak === Lehenik esne-gaina, esnea eta arrautza bezalako osagai emultsionagarriak erabiliko ditugu. Oinarri horri, almibarra edo ziropea bezalako osagai gozoak gehituko dizkiogu eta zaporea emateko berriz, fruta pureak, fruitu lehor pureak, txokolatea, banilla…. bezalako osagai zaporetsuak. Esnekia+almibarra+elementu zaporetsua nahasturik, izotz-makinan sartzen dira, eta hark emultsionatu eta izoztu egingo ditu momentu berean. Aldiz, izozkia elementu azidoekin ( limoia, mandarina, laranja.. gordina) prestatu nahiko bagenu, eta haien zukua esnekiekin mozten denez, kasu hauetan oinarri bezala, sorbeteen moduan, almibar bat erabiliko dugu, eta zitrikoaren zukuekin nahastu ondoren izozki makinara sartu. Kasu honetan izozkia bihurtu baina pittin bat lehenago zuringo harrotua gehituko diogu, izozkiaren testura krematsua lortzeko. Izozkiak berariaz berak gordetzeko prestatuta dauden izozkailuetan gordeko ditugu. === Sorbetea === Sorbetearen kasuan oinarria almibar bat izango da, hau da ura eta azukre irakina. Kasu honetan almibarra izozkiarena baino zerbait dentsoagoa erabiliko dugu. 18-22º Baumé edo hari puntu ahulean. Beraz, hari puntu ahula duen almibar bati, fruta purea, zukua edo bestelako osagai zaporetsu bat gehituko diogu. Ongi nahastu ondoren, izozki-makinara edo sorbete-makinara sartuko dugu, bertan sorbetea egin dadin. Sorbeteak berariaz berak gordetzeko prestatuta dauden izozkailuetan gordeko ditugu.. === Biskuit izozkiak === Harrotutako osagaia desberdinak: esne-gaina, zuringoa, gorringoa, prestaketa zaporetsu desberdinekin ( fruta purea, fruitu lehor purea, txokolatea, pralinea, kafea...) nahastu eta izoztu ondoren lortzen dugun azkenburukoari esaten zaio. Prestaketa hau gozoa da, eta gozotasun hori osagai desberdinekin nahastuta txertatuko dugu. Ez da izozkia bezain krematsua gelditzen, baina izozki-makinarik izan ezean, aukera on bat da. Esne-gaina+zuringo+gorringo+ azukrearekin harrotuak+ prestaketa zaporetsu gozoak+bateratu+izozki-makinan sartu. === Izotz-edaria === Sorbetearen antzeko prestaketak dira, baina ez dute sorbetearen dentsitatea izaten, baizik eta txikiagoa (8-10 Baumé) eta, bestetik, ez dute inoiz, ez zaie inoiz sorbetearen izozte mailarik ematen. === Izotz tartak === Bizkotxo oinarri bat duela, izozki edo bizkotxo busti bat jartzen zaio oinarri moduan, hau sorbete, izozki eta biskuit batekin estaltzen da ondoren, bigarren bizkotxo busti batekin estaliz. Izozkailura sartu eta izoztu. Ondoren kanpora atera eta edertu egiten da esne gaina, gorringo gozoarekin, txokolatearekin. === Baumé gradua === Likidoen dentsitatea neurria. Almibarretan azukre kopurua edo dentsitatea neurtzeko modu bat da. Hau egiteko Baumé gradua neurtzeko gailua dago. ==Sorbete eta izozki errezetak== {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bainilazko izozkia|Bainilazko izozkia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Biskuit izozkia|Biskuit izozkia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gazta izozkia|Gazta izozkia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hur biskuit izozkia|Hur biskuit izozkia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Jogurt izozkia|Jogurt izozkia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kafe biskuit izozkia|Kafe biskuit izozkia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Laranja izozkia|Laranja izozkia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Laranja sorbetea|Laranja sorbetea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mandarina izozkia|Mandarina izozkia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mandarina sorbetea|Mandarina sorbetea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Limoi edari izoztua|Limoi edari izoztua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Limoi izozkia|Limoi izozkia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Limoi sorbetea|Limoi sorbetea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mango izozkia|Mango izozkia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mango sorbetea|Mango sorbetea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marrubi izozkia|Marrubi izozkia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Platano izozkia|Platano izozkia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagar eta udare sorbetea|Sagar eta udare sorbetea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate biskuit izozkia|Txokolate biskuit izozkia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate izozkia|Txokolate izozkia]] }} [[Kategoria:Sukaldaritza liburua]] gvqgexajiw7yg16kjq5st35ejl80mtq 0 4937 30402 30401 2021-09-15T03:36:39Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki Ore honek erabilera desberdinak ditu, bai gozogintzan baina baita sukaldaritzan ere. Choux oreak frantziar jatorria du, eta harekin pasteltxo oso arin batzuk egiten dira; ondoren, gozogintzako krema desberdinekin betetzeko. Normalean, labean egiten dira baina frijitu ere egin daitezke. Orearen oinarriak, ura edo esnea, gurina, irina, arrautzak eta gatza ditu osagai nagusiak. == Prestatzeko pausoak. == Kazola estu batean esnea edo ura gurinarekin eta gatzarekin urtzen da. Irakiten hasitakoan, irina gehitu eta ore hau minutu batzuetan su baxuan espatularekin oratuko da, lehortu arte. Sua itzali eta arrautzak banan-banan gehitzen joan. Oreari behar duen puntua emango diogu. Espatula ore pittin batekin altxa eta honek oso-oso poliki erori behar du. Ondoren, mahukarekin guk nahi dugun forma eman, eta labean egosiko ditugu. Frijitzeko aukera ere izango da. Frijitu edo labean egosita, bete egingo ditugu eta estalkia ezarri. '''Mokaduko txutxoak'''. Choux orearekin egiten diren bolatxo txikiak. Labean egosi ondoren, esne-gain harrotu edo bestelako kremaren batekin bete daitezke. '''Profiterolak edo txutxoak''': Choux opilaren bolatxoak egin, eta esne-gain harrotuarekin edo krema batekin bete. Estalkia ere izaten duten normalean. [[Fitxategi:Txutxoak labean.jpg|400px|thumb|Txutxoak labean]] '''Txutxo luzeak''': Choux orearekin tira luzetakoak osatu eta labean egosirik, krema desberdinekin bete eta estalki bat jarri. '''Kauserak''': Choux ore koilarakada txikiak frijitu egiten dira. Frijitu eta ongi zabalduta, krema batekin bete eta glas azukrearekin amaitzen dira. == Saint Honoré pastela == Mokaduko txutxoekin prestatutako opila dugu. == Errezetak == * Profiterolak kremaz beteak. * Kauserak esne-gainez beteak. clalhjfw4yhq6hog0as75amagnpin5v 14 4938 22914 2020-12-27T11:14:42Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Sukaldaritza]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Sukaldaritza]] mp4dblgpsurtaj0anmfgx3ab1qp83l7 14 4939 22915 2020-12-27T11:15:07Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Kategoriak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Kategoriak]] 9k6h71u168ex0z374bglhyapi5dh578 0 4940 37243 35833 2022-03-29T20:02:07Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} Japonia izango da munduan '''arraina''' hobekien tratatu eta jaten dakien herrialdea, bertan arrain asko gordinik jateraino. Gurean ez gara garapen horretara iritsi baina jakin badakigu, arraina gehiegi kozinatuz gero gastronomikoki balio nagusia galtzen duela. Beraz, arraina prestatzeko, honen puntua kontu handiz zaindu behar dugu. == Arraina prestaketak == # Arrain saldak # Arraina salda laburrean edo saltsa zaporetsu batean egosia. # Arraina lurrunetan egosia # Arraina plantxan # Arraina parrilan errea. # Arraina labean errea # Arrain frijitua # Arraina papillote eran # Arraina gatzetan prestatua ===Arrain salda edo fumetak === Ur hotzetan, arrain zatiak, barazki eta ongailu lurrintsuak elkarrekin egosiz, salda zaporetsu bat lortzeko. Normalean salda egiteko, arrain zurien, hezur, azal, buru eta gorputz zatiak erabiltzen dira. ====Arrain salda prestatzeko pauso nagusiak==== # Arrain zuriaren buru, hezur edo gorputz zatiak eta hornigaia ur hotzetan ongi garbitu. # Kontu handiarekin ur hotzetan sartu. Zaindu ur kantitatea gehiegizkoa izan gabe. # Irakiten jarri momenturo bitsa kenduz. # 20 minutuz, su baxuan irakin. # Salda iragazi eta gatzarekin puntuan jarri. === Arraina salda laburrean edo saltsa zaporetsu batean egosia === Salda laburra, momentuan ur gutxirekin eta ongailuekin egiten den saldari esaten zaio, arraina bertan edo saltsa zaporetsu batean ( itsaski saltsa, saltsa berdean..) murgildu eta egosi. Edozein arrain egos dezakegu. Hezurgabetua edo hezurrarekin, zati txiki edo handiagoetan, arrain xerra , trontzo, medailoi, xafla edo popietak. ==== Arraina salda laburrean egosteko pauso nagusiak ==== # Barazki usaintsu moztuak ur gazituan 10 minutuz irakin. Barazki hauek ondoren, lagungarri moduan erabili behar badira, juliana edo mozketa polit bat eman. # Salda laburra gazitu eta arrain zatiak edo xerrak bertan murgildu. # Arrainaren loditasunaren arabera, denbora gutxiagoan edo gehiagoan egosi. Beti ere gehiegi egin gabe. # Barazkiekin batera zerbitzatu. # Gainetik: olio gordina, maionesa, olio errea.....gehitu. === Arraina lurrunetan egosia === Ur edo likido zaporetsu batek sortzen duen lurrinaren ondorioz osagai bat egostea. Lurrunetan bereziki, arrain ez oso handiak, xerra , trontzo, medailoi, xafla edo popietak. ==== Arraina lurrunetan prestatzeko pauso nagusiak ==== # Arraina ondo garbitu, handiak direnak zatitu edo xerratu. # Lurrunetan egosteko lapikoan edo lurrunetako labe beroan jarri. # Gehiegi egin gabe, behar duen denbora egosi. # Gainetik: olio gordina, maionesa, olio errea.....gehitu. === Arraina plantxan === Bero zuzena duen plantxa edo zartagin oso bero baten gainean, ondutako arraina erretzea, kanpotik txigortuta eta barrutik, xamur, heze eta bustia lortuz. Normalean, arrain txikiak eta zapalak ( mihi-arraina, oilarra...) edo bestela handiagoak xafletan, medailoian, trontzotan, xerratan moztuta prestatzen dira. ==== Arraina plantxan erretzeko pauso nagusiak ==== # Arraina garbitu eta bere horretan txikiak edo handiagoak, xafletan, medailoian, trontzotan, xerratan,.... moztu. # Arrain zatiak gatz eta olioarekin ondu eta plantxa beroan jarri. Plantxa hotza edo epela egonez gero, arraina itsatsi egingo da. # Ez da denbora luzean erre behar izaten, eta kasu batzuetan, arraina handia bada, plantxan kanpoaldea txigortu ondoren, labean amaitzen dira. # Maionesarekin, beste edozein saltsarekin, ozpin eta olio errearekin.... lagunduta zerbitza daiteke. === Arraina parrilan errea === Ikatzaren berotasunean, eta honen ketan arraina erretzea, kanpotik txigortu eta kurruskari, barrutik samur eta heze utziz. Normalean 1,2,3, edo 4 errazioko arrain osoak edo handiagoak, zatituak erretzen dira. Bisigua, erreboiloa, txitxarroa, erla, muxarra, itsas zapoa, legatz isatsa, meroa, hegaluzea xerra lodietan, ...... ==== Arraina parrilan erretzeko pausoak ==== # Arraina erre aurretik, parrilean hagak ongi berotu eta paperarekin igurtziz garbitu, aurreko erreketetan itsatsita geratu diren zarakarrak ongi kenduz. # Plantxan erretzen dugun arrainarekin alderatuz, kasu honetan normalean arrain osoak erretzen dira. # Aldez aurretik gatza eta koipearekin ondu ondoren, parrilako hagatxoetan jarri. # Parrilako berotasuna ez da beti berdina izaten; batzuetan, ikatza goriago egon ohi da eta beste batzuetan, ahulago. Ikatza zenbat eta goriago egon, arraina gorago erre, eta zenbat eta ahulago, beherago. # Arraina bi aldeetatik gehiegi egin gabe, erditik zabaldu eta ozpin eta olio errearekin, olio gordinarekin edo saltsaren batekin lagundu. === Arraina labean errea === Ondutako arraina denbora batez labe bero batean sartuz, kanpotik kurruskari eta barrutik samurra eta hezea lortzea. Normalean 1,2,3, edo 4 errazioko arrainak, osoak edo zatituak erretzen dira. Bisigu, erreboiloa, txitxarro, erla, muxarra, itsas zapo, legatz isats, hegal luze xerra lodiak, ...... === Arraina labean erretzeko pauso nagusiak === # Labea aldez aurretik berotu. Parrilaren antzera ohikoena arraina osoa erretzea da. Parrilan egiten den arrainarekin alderatuz, labean ez da asko txigortuko eta ez du ikatzaren lurrinik izango. # Arraina ondo garbitu, osoan edo erditik zabalduta gatz eta koipearekin ondu. Jarraian, erretilu batean jarri eta labean sartu. Arraina zenbat eta handiagoa izan orduan eta tenperatura baxuagoak erabiliko ditugu. Normalean 200ºC eta 220ºC inguruan. # Puntuan dagoenean zabaldu, ozpin eta olio errea gehitu daiteke gainetik edo besterik gabe olio gordin edo saltsa batekin busti. ==== Arrain frijitua ==== Oso beroa dagoen koipe ugaritan, arrain zatiak bere horretan edo estalita ( irineztatua birrineztatua...) bertan murgilduz eta kozinatze motza eginez, kanpotik zarakar gorritua sortu, eta barrutik bigun eta heze mantentzean datza. Arrain txiki zatitu edo xerratuei aplikatzen zaie. Legatza, itsas zapoa, oilarra, mihi arraina, mero zatiak, hegaluze zatiak….. ==== Arraina frijitzeko pauso nagusiak ==== # Arrain txikia edo zatitua, gazitu eta normalean irineztatu edo arrautzeztatu. # Olio bero ugaritan murgildu. # Kanpotik zarakar gorritua egiten utzi eta barrutik puntuan utzi. # Erretilu batera atera. === Arraina papillote eran === Labeko edo aluminiozko paperean azkar egiten diren osagaiak, ongailuekin bildu eta ongi itxi ondoren, labean egosi. Antxuak edo arrain handiagoak xafletan, medailoian, trontzotan, xerratan,.... moztuak. ==== Arraina papillote eran prestatzeko pauso nagusiak ==== # Herdoil ezinezko paperean edo labeko paperean, arrain zatiak, lagungarri edo hornigai guztiekin jarri. # Bilgarri bat burutu ongi itxiz, baporerik atera ez dadin. # Bilgarria 180ºC labe beroan sartu. # Puztu bitartean bertan eduki. # Bezeroaren aurrean irekitzen da, barruan dauden lurrin guztiak bertan zabalduz. # Kazola baten ere egitea izango da, estalkia gainean jarrita. === Arraina gatzetan prestatua === [[Fitxategi:Urraburua gatzetan.jpg|200px|thumb|Urraburua gatzetan]] Arrain bat gatz lodiz guztiz estalirik labean erretzea, barruko hezetasuna mantenduz. Ezkata kendu gabe duten 800g eta 1600g bitarteko edozein arrain oso. ==== Arraina gatzetan prestatzeko pauso nagusiak ==== [[Fitxategi:Urraburua gatzetan2.jpg|left|200px|thumb|Urraburua gatzetan]] # Labea 180ºan piztu. # Itsasoko gatz lodia uretan busti eta ore moduko bat osatu. Gatzari belar usaintsuak gehitzea badago. # Labeko erretilu batean, gatz bustiarekin ohe bat egin. # Arraina gatz ohearen gainean jarri eta gainerako gatzarekin estali. # Labean erre. 1000g bakoitzeko 20 minutuz. # Labetik atera eta 5 minutu utzi bere horretan. # Gatza kontu handiarekin puskatu eta erretiratu. # Arrainaren azala kendu eta hezurgabetu. # Olio gordina, olio errea, maionesa edo bestelako saltsaren batekin zerbitzatu. [[File:Urraburua gatzetan3.jpg|200px|thumb|Urraburua gatzetan]] == Arrain errezetak == {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ajoarriero Bakailaoa| Ajoarriero bakailaoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxua arrautzeztatua| Antxua arrautzeztatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxua baratxuritan frijitua| Antxua baratxuritan frijitua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxua betea| Antxua betea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxua ozpinetan| Antxua ozpinetan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxua papillote eran| Antxua papillote eran]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrai zabala saltsa berdean| Arrai zabala saltsa berdean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao frijitua| Bakailao frijitua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao kokotxak saltsa berdean| Bakailao kokotxak saltsa berdean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao konfitatua piperrekin| Bakailao konfitatua piperrekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailaoa bizkaitar erara| Bakailaoa bizkaitar erara]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailaoa pil-pil erara| Bakailaoa pil-pil erara]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao masailak saltsa berdean muxilekin| Bakailao masailak saltsa berdean muxilekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailaoaren brandada| Bakailaoaren brandada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barbarin frijituak| Barbarin frijituak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bendreska labean errea| Bendreska labean errea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Berdela eskabetxean| Berdela eskabetxean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bisigua labean| Bisigua labean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Erreboiloa parrillan| Erreboiloa parrillan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Erreboiloa plantxan| Erreboiloa plantxan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze edo hegalaburra konfitatua| Hegaluze edo hegalaburra konfitatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze edo hegalaburra tipularekin| Hegaluze edo hegalaburra tipularekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze edo hegalaburra tomatearekin| Hegaluze edo hegalaburra tomatearekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze tartarra| Hegaluze tartarra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Atungorri carpaccioa| Atungorri carpaccioa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Izokin marinatua| Izokin marinatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatz arrautzeztatua| Legatz arrautzeztatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatz betea| Legatz betea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatz kokotea labean| Legatz kokotea labean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatz kokotxak arrautzeztatuak| Legatz kokotxak arrautzeztatuak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatza kokotea| Legatza kokotea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatza plantxan| Legatza plantxan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatza saltsa berdean txirla eta kokotxekin| Legatza saltsa berdean txirla eta kokotxekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Lupia labean| Lupia labean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Meroa plantxan| Meroa plantxan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mihi arrain popietak ganbekin txakolin saltsan| Mihi arrain popietak ganbekin txakolin saltsan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mihi arraina menier saltsan| Mihi arraina menier saltsan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oilar frijitua| Oilar frijitua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Perloi egosia patatekin| Perloi egosia patatekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ttoroa| Ttoroa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txitxardinak betiko eran| Txitxardinak betiko eran]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txitxarroa eskabetxean| Txitxarroa eskabetxean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txitxarroa labean| Txitxarroa labean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Urraburua gatzetan| Urraburua gatzetan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Xapoa labean errera| Xapoa labean errera]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Xapoa saltsa berdean muxilekin| Xapoa saltsa berdean muxilekin]] }} 4frnindvfdsyawwoycbc0rll6n4by61 0 4941 37244 36931 2022-03-29T20:03:56Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} Edozein '''arroz''' eta '''zereal''' mota oinarri gisa duten errezetak edo prestaketak ditugu. Plater bakar moduan edo lagungarri izan daitezke. Normalean egosi egiten dira, bai ur irakinetan edo bai lurrunetan. Labea ere erabiltzen da kasu batzuetan amaitzeko. == Arroza egosteko arau orokorrak == Arroza ura irakiten dugunean gehitu behar da edo aldez aurretik arroza saltatzen badugu ur irakina gehitu. Arroz zaporetsua bilatzen badugu, salda oso zaporetsu bat beharko dugu eta beti saldarekin gazitu. Egosteko denbora 17-20 minutukoa izango da gutxi gorabehera; risottoetan, berriz, 16 minutu. Arroz integralak 45 minutu beharko ditu, eta basa arrozak 35 eta 55 bitarte. Lagungarri moduan edo arroza suelto geratzea nahi dugunean, salteatu dezakegu egosi aurretik. Arroz lehorrentzat uraren pisuaren bikoitza eta pittin bat gehiago gehituko diogu. Hala ere, arroz mota zehatz batzuetan 3 edo 4 aldiz salda gehiago ere onar dezake. Arroz busti edo risottoetan berriz 3 aldiz gehiago. Arroz lehorretan, arroza jada banatua dagoenean, ez da komeni mugitzea; aldiz risottoetan bai. Risottoen kasuan, arroza egosten dagoen bitartean, mugituko dugu, almidoia aska dezan, eta amaieran gazta gehituko diogu krematsu gelditzeko. Risottoek momentuan jateko eta prestatzekoak izan behar dute. Jatetxeetan risottoa momentuan prestatu ahal izateko lehenago 7 minutuko egosaldi bat ematen diote, eta ondoren azkar hozten dute. Ondoren, zerbitzuan, falta zaizkion 10 minutuak egosten dituzte. Entsaladetako arroza egiteko, ur ugari erabiliko dugu: 4 edo 5 aldiz gehiago, eta behin egosita dugunean, ur hotzetan moztuko dugu egosketa. Arroz honek entsalada egiteko edo barazkiarekin salteatzeko balioko digu. Txinan arroza lurrunetan egosten dute. == Arroz prestaketa motak eta hauen ezaugarriak == # Arroz lehorrak # Arroz hezeak # Arroz melengak # Osoko arrozak edo integralak # Basa arroza. # Entsaladarako arroza. # Lagungarri modurako arroza. === Arroz lehorra === Arroz lehorren adibiderik garbiena Valentziako paella da, baina bestelako osagaiekin ere presta dezakegu. Arroz lehorra prestatzen dugunean lortu nahi duguna da guk gehitzen diogun saldaren eta osagaien zaporea arrozak xurga dezala, eta aldi berean, arroza osoa gera dadila zabaldu gabe. Arroz lehor on bat egiteko, garrantzizkoa izango da aldez aurretik salda zaporetsu bat egitea. Baita ere barazki, haragi, arrain, itsaski edo bestelako osagaiekin karamelizaturiko oinarri bat prestatzea. Arroza egosi aurretik salteatuko bagenu ez da tipula erabiliko. Arroza puntuan zerbitzatzea oso inportantea izango da. Horretarako, zein arroz aukeratzen dugun, zerikusi handia du. Valentzia aldean Bonba mota erabiltzen da gehien, salda ongi xurgatzen du, eta ez baita horren azkar zabaltzen. Senia Bahía mota berriz, paellarentzako egokienak direla esaten da, baina zaporea ongi xurgatzen badute ere, puntutik errazago pasatzen dira. Arroz lehorrak egiteko, ale ertain edo txikiak erabiliko ditugu. Arroza erabili aurretik ur hotzetan ongi garbitu behar da fekula eta hautsa kentzeko. Arroza beti salda irakinetara bota, eta ongi zabaldu, eta likidoarekin estali. Kasu eta toki batzuetan bakarrik ohitura dago arroza egosi aurretik salteatzekoa. Egosteko garaian paella alboko kirtenetik mugi daiteke baina arroza ahalik eta gutxien ukitu. Gogoratu arroz guztiak saldarekin edo urarekin gazitu behar direla. Arroz lehorrak prestatzeko, salda kantitatea arrozaren pisuaren bikoitza edo pittin bat gehiago izango da, nahiz eta kalitate oneko arroz batzuk ur gehiago xurgatzeko gaitasuna duten. Paellaren prestatze garaian garrantzizkoa da lehen 10 minutuan su bizian egostea eta ondoren beste 8 m su txikiagoan. Ondoren, 5 minutuz utziko dugu bere horretan tapaturik , zerbitzatu aurretik. === Arroz hezea === Kasu honetan arroza ez dugu lehorra geratzerik nahi, baizik eta hezeagoa, ligatuagoa. Horretarako arroz lehorraren antzera jokatuko dugu, baina ur kantitatea hirukoiztuz egingo dugu gutxienez. === Arroz melengak === Arroz melengeen adibiderik garbiena italiar risottoa da. Normalean Arborio eta carnarolli motak erabiltzen dira. Risottoak erregositako oinarri bat izaten du, perretxikoak, barazkia.... Arroza gehitu ondoren, salda poliki poliki gehitu behar zaio mugitzen dugun bitartean. Modu honetan bere irinarekin salda melenga geratuko da. Gazta, gurina, esne gaina, hezur muina edo olio gehiago gehitzen zaie. 16. minutuan, ondutako gazta gehitu eta itzali egingo dugu. 5 minutu bere horretan utzi eta zerbitzatu. === Osoko arrozak edo integralak. === Lagungarri moduan egosi eta tamari saltsarekin presta dezakegu edo barazkiarekin eta bestelako osagaiekin salteatuta. Bihi osoko arrozak egosteko ur irakinetik abiatuta 45 minutu beharko ditugu. Espres ontzian eginda berriz, 15 minutu. Kasu honetan ere, arroza ur hotzetan garbitu behar da. Oinarri batekin (barazki, haragi...) edo gabe egos dezakegu eta saldarekin edo urarekin busti. Egosteko gehituko diogun kantitatea arrozaren pisua bider 2,5 izango da. === Basa arroza === Ur irakinetatik abiatuta, 35 minutuz egosiko dugu. Ondoren bere horretan edo arroz txuri egosiarekin nahastuta, osagai salteatuekin nahas dezakegu, plater bakar moduan edo lagungarri moduan erabil genezake. === Entsaladarako arroz zuria === Edozein arroz mota erabil badaiteke ere, normalean luzea erabiltzen da. Ur hotzetan garbitu ondoren, irakiten dagoen ur gazituan 20 minutuz egosi. Ur kantitatea arrozaren pisua bider lau kalkulatuko dugu. Denbora hau pasatakoan, iragazi eta uretan hoztu Lagungarri diren bestelako osagaiekin ( letxuga, artoa, atuna, olibak....) nahastu eta ozpin olio edo saltsekin bustita entsalada egingo dugu. === Lagungarritako arroz zuria === Edozein arroz mota aukeratu badaiteke ere normalean luzea erabiltzen da. Lagungarri modurako den arroz zuri ezagunena Pilaw arroza dugu. Arroza baratxuri eta perrexilarekin edo bestelako barazkiekin salteatu ondoren salda beroa gehitu eta 13 minutuz egosten da. Ondoren 5 minutuak labean 180ºC sartzeko. Bukaeran estali eta bere horretan utziko da minutu batzuk jan aurretik. ===Lurrunetan egositako arroza === Txinan badago ohitura arroza lurrunetan egosteko. Galbahe moduko batean jartzen da arroza eta Wok-aren barruan sarturik egosten da. Bere horretan jateko edo beste osagai batzuei nahasteko. == Zereal prestaketak== ===Zereal egosiak=== Normalean, zerealak egosi egiten dira, ohiko egoste teknika aplikatuz, baina lurrunetan ere egosten dira. Kuskusa, arroza.... Kasu batzuetan zereala egosi aurretik, txigortu ere egiten da, zerealari zapore gehiago emateko. Zereal gehienak irin bihurtu eta ogia edo tortillak egiteko erabil daitezke. ==== Zerealak egosteko denborak==== '''Ale motxeko arroz osoa edo integrala''': 45-55 minutu. Espres eltzean 12-15 minutu. '''Ale luzeko arroz osoa edo integrala''': 35-40 minutu. Espres eltzean 12 minutu. '''Arroz zuria''': 15-20 minutu. '''Artobeltza''': 15 minutu. '''Artatxikia''': 20-25 minutu. '''Artoa''': 7 minutu. '''Basa arroza''': 50-60 minutu. Espres eltzean 18 minutu. '''Bulgurra''': 15 minutu. '''Findutako garagarra''' : 30 minutu. '''Garagarra''': 2 ordu. Espres eltzean 30 minutu. Beratzen edukita, 12 orduz edukita, 20 minutuz. '''Gari osoa''': 2 ordu. Espres eltzean 35 minutu. Beratzen edukita, 12 orduz edukita, 20 minutuz. '''Gari zatitua edo maluta''': 20-25 minutu. '''Kasha prestatzeko''': 20 minutu. '''Kinoa''': 15-20 minutu. '''Kuskus tradizionala lurrunetan''': 115 minutu. '''Kuskusa aurre egosia''': 5 minutu. '''Olo malutak''': 5-10 minutu. '''Olo osoa''': 30-40 minutu. '''Polenta''': 15-20 minutu. '''Zekale malutak''': 10-15 minutu. '''Zekale osoa''': 2 ordu. Espres eltzean, 35 minutu. Beratzen edukita, 12 orduz edukita, 20 minutuz. == Gari alearekin egindako prestaketa bereziak== ===Kuskusa=== Jatorrian gari oso birrinduari deitzen zitzaion, ondoren lurrinetan egosi egiten zen. Gaur egun findutako gari gogor birrinduari esaten zaio; kasu gehienetan, aurrez egosita saltzen da eta azkar prestatzekoa da. Normalean, lurrin ontzi batean prestatzen da, behean barazki, haragi edo lekaleak gisatzen dira eta gainean, gari aleak egosi. Zerbitzatzeko garaian, ontzi berean aurkezten dira guztiak. ===Bulgurra=== Jatorria Armenia edo Turkiako errezeta batean omen du. Ernamuindutako gari ale oso edo findua, saldu aurretik egosi, lehortu eta birrindua. Honexegatik kozinatzeko oso denbora gutxi beharko du. Entsaladan beste osagai batzuekin nahastua edo kus-kus moduan ere bai. == Arroz eta zereal errezetak == {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz beltza|Arroz beltza]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz esnea|Arroz esnea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz hindua|Arroz hindua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz osoa barazkiekin|Arroz osoa barazkiekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz osoa barazki salteatuekin|Arroz osoa barazki salteatuekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz zuria txirlekin| Arroz zuria txirlekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroza abakandoarekin| Arroza abakandoarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroza barazkiekin| Arroza barazkiekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroza oilaskoarekin| Arroza oilaskoarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroza Turkiar erara| Arroza Turkiar erara]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroza Txipiroiekin| Arroza Txipiroiekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Artatxikia dilista gorriekin|Artatxikia dilista gorriekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Askotariko paella|Askotariko paella]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki kuskusa| Barazki kuskusa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barrengorri risottoa|Barrengorri risottoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Basa arroza, arroz zuriarekin| Basa arroza, arroz zuriarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Basa arroza barazkiekin|Basa arroza barazkiekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragi kuskusa|Haragi kuskusa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tipula, mahats-pasa eta kanela kuskusa|Tipula, mahats-pasa eta kanela kuskusa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hiru gutiziko arroza| Hiru gutiziko arroza]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Itsaski paella| Itsaski paella]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kinoa barazkiekin|Kinoa barazkiekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Lurrunetan eginiko arroza| Lurrunetan eginiko arroza]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Maki sushia| Maki sushia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Nigiri sushia| Nigiri sushia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddo risottoa| Onddo risottoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Paella Valentziarra| Paella Valentziarra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pilaf arroza1| Pilaf arroza1]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pilaf arroza2| Pilaf arroza2]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sushia egiteko arroza| Sushia egiteko arroza]] }} p55zhflv3dm30o2rnhe13wwwlbfhd7r 0 4942 37245 35949 2022-03-29T20:05:04Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Barazkiak''' kozinatzeko teknika gehienak onartzen ditu, egosita, lurrunetan, erreta labean, plantxan edo parrilan, erregosia, sueztituak, frijitua…… Behiala ortuari gehienak gehiago kozinatzen baziren ere, gaur egun gero eta gutxiago kozinatzen dira, kolore eta zaporeak hobeto mantentze aldera. # Barazkiak Ingeles-erara egosiak. # Barazkia lurrunetan egosiak. # Barazkia labean erreak. # Barazkiak plantxan erreak. # Barazkia parrilan errea. # Barazki salteatuak. # Barazki frijituak. == Barazkiak Ingeles-erara egosiak == Irakiten dagoen gazitutako uretan, barazkia egostea, eta hau puntuan dagoenean, kolpetik ur hotzetan, egosketa moztea. Barazki berde guztiak bereziki lekak, aza, zerbak, ziazerbak, borraja, Bruselako azak, azenarioa, aza lorea, brokolia,....... Patata aldiz ur hotzetatik abiatzea komeni da. === Barazkiak egosteko pauso nagusiak === # Barazkiak ongi garbitu, moztu edo zatitu dagokion tamainan. # Ur gazitua irakiten jarri. Kasu batzuetan azukrea ere, zainzuriak... # Barazkiak ur irakin indartsu batera poliki-poliki sartu, urak irakinaldia gal ez dezan. Modu horretan kolore berdea hobeto mantenduko du. # Egosteko denborak errespetatu; pasatuko bagina, barazkiak kolorea, mantenugaiak eta zaporea galduko lituzke. # Barazkia egosirik dugunean, eta momentuan jan behar ez badugu, ur hotz eta izotzarekin hoztu. Hala ere badira barazki batzuk hoztu behar ez direnak, kolorea edo zapore asko gal dezaketelako. Aza gorria, karduak eta orburuak egositako ur berdinean utzi behar dira hozten, kolorea eta zaporea gal ez dezaten; hau egiteko barazkia guztiz egosten amaitu baino lehenago sua itzaliko dugu. Azenarioa berriz, ez dugu ur hotzetatik pasako. # Azkar zahartu eta herdoiltzen diren barazkiak ere baditugu, orburua edo kardua, kasu. Horiek salda zurian limoi zuku eta irinarekin egosteko aukera bat izango da. # Irakindako urari bikarbonatoa eta perrexila gehitzea beste modu bat da kolorea mantenarazteko. === Barazkiak egosteko denbora gomendatuak === {{zutabeak|kopurua=3| * Arbia: 15-20 minutu. * Aza gorria: 25 minutu. * Azalorea: 15-18 minutu. * Aza: 25 minutu. * Azenarioa: 15 minutu. * Babak: 10 minutu. * Borraja: 10 minutu. * Brokolia: 5-8 minutu. * Bruselako azak: 10 minutu. * Erremolatxa: 30-45 minutu. * Ilarrak: 12 minutu. * Kardua: 2 ordu. * Kuiatxoa: 5 minutu. * Lekak: 15 minutu. * Orburua: 10-18 minutu. * Patata: 15-25 minutu. * Zainzuria: 10-15 minutu. * Zerba hostoa: 5 minutu. * Zerba zurtoina: 15 minutu. * Ziazerba: 5 minutu. }} == Barazkia lurrunetan egosia== Ur edo likido zaporetsu batek sortzen duen lurrinaren ondorioz barazkia egostea. Zatiturik, lurrunetan edozein barazki egos daiteke. Lurrunetan egosteak ezaugarri organoleptiko eta nutrizionalak egokien mantentzeko teknika da. === Barazkiak lurrunetan egosteko pauso nagusiak === # Barazkiarekin aurre lanak ( garbitu, zuritu, moztu, zatitu) burutu. # Lurrunetan egosteko lapikoan edo lurrunetan egosteko labea ongi berotu eta barazkia bertara sartu. # Dagokion denboran egosi. Ohiko lurrun kazolan, honek 100ºC harrapatzen ez dituenez, ohiko egosketan baino %10 denbora gehiago erabiliko dugu. # Lurrunetan egositako barazkiak, oliba olio gordinarekin, olio errearekin edo bestelako saltsaren batekin aurkez daitezke. == Barazkia labean == [[Fitxategi:Alberjini betea.jpg |left|250px|thumb]] Barazkia, ongailuekin labe bero batean sartu, kanpotik kurruskari eta barrutik samurra eta hezea lortzea du helburu. Piper gorria, piper berdea, tipula, alberjinia, kuiatxoa, kuia, patata..... === Barazkiak labean erretzeko pauso nagusiak === # Barazkiari dagozkion aurre lanak ( garbitu, haziak kendu, zuritu,) egin. # Gatz eta olioarekin ondu eta labeko erretilu batean jarri. # Likido batekin ( ura, ardoa…) busti eta labe ez oso beroan erre. # Labetik ateratzean estali eta bere horretan utzi minutu batzuetan. # Azal fina duten barazkiak zuritu, moztu…. # Oliba olio eta bestelako ongailuekin amaitu. == Barazkiak plantxan== [[Fitxategi:Barazkiak plantxan.jpg|300px|thumb|Barazkiak plantxan]] Bero zuzena duen plantxa edo zartagin oso bero baten gainean, ondutako barazkia erretzea, kanpotik txigortuta eta barrutik, xamur, heze eta bustia lortuz. Xerra finetan edo zati txikietan moztu daitezke barazkiak. Era berean, txikiak direnak. Gogorregiak diren kasuetan, aldez aurretik galdarraztatu egiten dira: kuiatxoa, kuia, alberjinia, zainzuria, azenarioa, brokolia.... === Barazkiak plantxan prestatzeko pauso nagusiak === # Barazkia garbitu eta zatitu edo xerratu. # Zuzenean plantxan egiteko gogorregia balitz ( zainzuria, azenarioa, brokolia ) galdarraztatu denbora laburrean. Zatitu, edo xerratu. # Ondu gatz eta olioarekin. # Plantxa bero batean, bi aldeetatik kozinatu. # Olio gordinarekin edo saltsa bat jarri lagungarri moduan. == Barazkia parrilan errea == Ikatzaren berotasunean, eta honen ketan barazkia erretzea, kanpotik txigortu eta kurruskari, barrutik samur eta heze utziz. Barazki batzuk (piperrak) osoan erretzen dira. Beste batzuk, ordea, xerra finetan ( kuia, kuiatxoa, alberjinia…) edo zati txikietan moztuta; bigarren kasu honetan, parrilako hagak estuagoak izan beharko dute barazkia ikatzetara ez erortzeko. Gogorregiak diren barazkien kasuetan (zainzuriak, brokolia..) aldez aurretik minutu gutxi batzuetank galdarraztatu daitezke: kuiatxoa, kuia, alberjinia, zainzuria, azenarioa, brokolia. === Barazkiak parrilan erretzeko pauso nagusiak === # Barazkia ongi garbitu, haziak erretiratu, moztu edo xerratu. # Beharko balu, galdarraztatu minutu batzuetan. # Ondu gatz eta olioarekin. # Parrila bero batean bi aldeetatik kozinatu. # Olio gordina edo saltsa bat erabili lagungarri moduan == Barazki salteatuak == Koipe gutxirekin, su bizian eta denbora laburrean, osagaia gorrituz edo txigortuz kozinatzeari esaten zaio. Piperrak, kuiatxoa, alberjinia, azenarioa, tipula, basa zainzuriak, aza, brokolia, …..zati txikietan edo tira finetan moztuak. === Barazki salteatuak prestatzeko pauso nagusiak === # Barazkia ongi garbitu, haziak erretiratu eta zati karratuetan, tiretan edo beste forma batean moztu. # Zartagin edo saute oso bero jarri oliba olioarekin eta barazkiak gehitu. # Barazkiak denbora laburrean, kolorea hartu eta pittin bat egin arte eduki. Amaieran gazitu. # Salteatutako barazkia ez da oso biguna utzi behar. == Barazki frijituak== Oso beroa dagoen koipe ugaritan, barazki zatitua, estalita ( irineztatuta birrineztatuta, tempuran, orly orean....) bertan murgilduz eta kozinatze motza eginez, kanpotik zarakar gorritua sortu, eta barrutik bigun eta heze mantentzean datza. Piperrak, kuiatxoa, alberjinia, azenarioa, tipula, basa zainzuriak, aza, brokolia, …..zati txikietan edo tira finetan moztuak. === Barazki frijituak prestatzeko pauso nagusiak === # Barazkia ongi garbitu, haziak erretiratu eta xafletan, tiretan edo beste forma batean moztu. # Barazkia estalkian pasa. # Zartagin bat olio ugarirekin sutan jarri. # Olioa oso bero dagoenean, bertaratu barazkiak kontu handiarekin. # Denbora laburrean, kolorea hartu eta pittin bat egin arte eduki. # Paper xurgatzailea duen erretilu batera atera eta gazitu. == Barazki errezetak == {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Alberjini beteak|Alberjini beteak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Alberjini xafla frijituak|Alberjini xafla frijituak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Aza lore arrautzeztatua|Aza lore arrautzeztatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Aza lorea bexamelarekin |Aza lorea bexamelarekin ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Aza lorea patata eta olio errearekin |Aza lorea patata eta olio errearekin ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Aza olioak|Aza olioak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Babak ilarrekin|Babak ilarrekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Babak urdaiazpikoarekin |Babak urdaiazpikoarekin ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki budina |Barazki budina ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki estrudela |Barazki estrudela ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki koka |Barazki koka ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki krema |Barazki krema ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki menestra |Barazki menestra ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki moussaka |Barazki moussaka ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki panatxea |Barazki panatxea ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki salteatua|Barazki salteatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazkia tenpuran frijitua |Barazkia tenpuran frijitua ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazkiak teknika desberdinetan|Barazkiak teknika desberdinetan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Brokolia bexamelarekin |Brokolia bexamelarekin ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Brokolia patatekin|Brokolia patatekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gernikako piper frijituak |Gernikako piper frijituak ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragiz bete gratinatua|Haragiz bete gratinatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hasselback patatak|Hasselback patatak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ibarrako piper frijituak |Ibarrako piper frijituak ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ilar budina |Ilar budina ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ilar krema|Ilar krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ilarrak urdaiazpikoarekin |Ilarrak urdaiazpikoarekin ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kardua saltsan|Kardua saltsan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia krema |Kuia krema ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia labean|Kuia labean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia plantxan |Kuia plantxan ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuiatxo betea |Kuiatxo betea ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuiatxo krema |Kuiatxo krema ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuiatxo xafal beteak eta arrutzeztatuak|Kuiatxo xafal beteak eta arrutzeztatuak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuiatxo xafla arrautzeztatua|Kuiatxo xafla arrautzeztatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Lekak patata eta olio errearekin|Lekak patata eta olio errearekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Lekak urdaiazpikoarekin |Lekak urdaiazpikoarekin ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marmitakoa |Marmitakoa ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburu arrautzeztatuak|Orburu arrautzeztatuak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburuak muxilekin |Orburuak muxilekin ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburuak urdaiazpikoarekin |Orburuak urdaiazpikoarekin ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Parmantiere krema |Parmantiere krema ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata errioxar erara |Patata errioxar erara ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata pastela|Patata pastela]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata pastela|Patata pastela]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata purea |Patata purea ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata risolatuak |Patata risolatuak ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata txerri saiheskiarekin |Patata txerri saiheskiarekin ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patatak "inportantzia" erara|Patatak "inportantzia" erara]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pikilo piper erregosiak|Pikilo piper erregosiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Piper beteak|Piper beteak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Piper morroi erreak |Piper morroi erreak ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pistoa|Pistoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Porru pastela|Porru pastela]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Porru patata |Porru patata ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Romanezko arrautzeztatua |Romanezko arrautzeztatua ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Romanezkoa bexamelarekin |Romanezkoa bexamelarekin ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Romanezkoa patatekin|Romanezkoa patatekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate entsalada mozzarella gaztarekin|Tomate entsalada mozzarella gaztarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate saltsa |Tomate saltsa ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomatea labean errea |Tomatea labean errea ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zainzuri beteak|Zainzuri beteak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zainzuri egosiak |Zainzuri egosiak ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zerba beteak gazta saltsan |Zerba beteak gazta saltsan ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zerba beteak urdaiazpiko egosi eta gaztarekin|Zerba beteak urdaiazpiko egosi eta gaztarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zerba zurtoin arrautzeztatuak|Zerba zurtoin arrautzeztatuak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zerbak azenario eta patatekin |Zerbak azenario eta patatekin ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ziazerba bexamelarekin|Ziazerba bexamelarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ziazerba tortilla|Ziazerba tortilla]] }} m33pts9p8yyv63u473rfluo3p6riilw 0 4943 37246 31051 2022-03-29T20:05:41Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} == '''Barraskilo prestaketak''' == # Egosiak eta saltsan # Labean, parrillan edo plantxan === Egosita eta saltsan === Hau da gurean egiteko modurik zabalduena, barraskiloa ondo garbitu ondoren egosi. Jarraian saltsa zaporetsu bat egin, eta batera nahastu. Saltsak mila modutakoak izan daitezke, tomate, barazki, bizkaitar.... eta normalean haragi zati txikiekin lagundua egoten da, haragi birrindua, hirugiharra, urdaiazpikoa..... ==== Barraskiloa saltsan prestatzeko nola egosi ==== Garbitu ondoren 50ºC dagoen barazki salda batean sartu eta 20 minutuz irakingo dugu. Irakiten duen bitartean bitsa momentu oro kendu. Ondoren saldarekin dagoen bigarren kazola batean beste 40 minutuz egosi. === Labean, parrilan edo plantxan === Katalunian badago modu honetan jateko ohitura, gatz ohe baten gainean jartzen dira barraskiloak eta erre egiten dira. Amaitzeko saltsa, baratxuri eta perrexil saltsarekin, alioliarekin edo bestelako saltsaren batekin prestatzen dira. == Barraskiloa nola garbitu == Oskol gogorrekoak, hautsi gabeak eta bizirik dauden barraskiloak aukeratuko ditugu. 15 egunez barraskiloa sare batean edukiko dugu, purga dadin. Egun horiek pasatakoan, txotx baten laguntzaz kanpoko azal lehorra zartatuko dugu. Barraskiloa banan banan gatzarekin estali. Minutu batzuetan utzi barraskiloak barruko zikina kanpora atera dezaten. Ur ugaria erabiliz, ondo garbitu. == Errezetak == * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barraskilo salteatuak|Barraskilo salteatuak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barraskiloak bizkaitar erara|Barraskiloak bizkaitar erara]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barraskiloak parrillan|Barraskiloak parrillan]] 4zevmyefzcjrvd54ymz3ccfu5x36lpz 0 4944 37247 31054 2022-03-29T20:06:16Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Betegaia''' edo '''fartsa''' prestaketa bat betetzeko erabiltzen den osagai multzoa dira. Betegaiak behar dituzten prestaketak izan daitezke kaneloiak, lasagnak, enpanadak... == Bexamel edo veloute betegaiak == Osagai zaporetsu desberdinak, zatituak eta kozinatuak bexamel edo veloute lodi batekin nahasten dira eta denak ongi elkartuta osatuko da betegai hau. Piper beteak, kaneloiak, lasagnak..... betetzeko. == Haragi betegaiak == Haragi xehatu edo birrindu gordina, barazki eta ontzeko beste osagai gordin edo kozinatuekin ( perrexila, tipula edo barazkia sueztituta, baratxuria, ogi mamia esnetan bustia, pasak, fruitu lehorrak, aran lehorrak, ...) nahastu eta arrautzarekin batzen direnak. Hirugarren osagai bat betetzeko. Oilaskoa, indioilarra, haragi xerrak betetzeko edo bere horretan haragi bolak edo hanburgesak egiteko erabiltzen da. Askotan txerri eta behi haragiak nahastu egiten dira. == Barazki betegaiak edo Duxelleak == Tipulatxa, tipula, txanpiñoiak, urdaiazpiko eta bestelako barazki edo osagai xehatu desberdinak gurinarekin sueztitzen dira. Tartaletak, arrain edo haragi xerrak, txanpiñoi txapelak.... betetzeko. Kasu batzuetan arraina ere gehi daiteke. == Mousseak == Mousse hitz frantsesak aparra esan nahi du. Airea sartu diogun prestaketa harrotuei deitzen zaie horrela. Betegai gazi edo gozoak izan daitezke. == Mousse klasikoak == Mousseak prestatzeko harrotutako esne-gaina, zaporea duten osagai birrindu bat eta gelatina erabiltzen da, kasu batzuetan zuringo harrotua ere gehitzen zaio. Beti hotzak prestatu eta jaten dira. Jeneralean, bere horretan azkenburuko moduan edo pastelak eta tartak betetzeko edo edertzeko erabiltzen dira. Mousseak egiteko kontu handia izan osagai guztiak hotzak egon daitezen eta nahasketa burutzerakoan kontu handiarekin egin, osagaiak jaitsi ez daitezen. == Sifoiarekin eginiko aparrak edo bitsak == Likido zaporetsu, (zuku, salda, infusio) bat edo batzuk nahastu eta sifoi ontzian sartzen dira, eta aire konprimitua gehituz, barruko likidoa apar moduan kanporatuko da. Ez du zertan esne gainik edo zuringorik izan, izan badezake ere; hartara zapore naturalagoa izango du. Osagai guztiak hotzean nahastu beharko dira eta gelatina gehitzea egon liteke. Zerbitzatzeko momentu berean botatzen da, inoiz ez aurretik. 6 eta 12 g gelatina erabiltzen dira litro likido bakoitzeko. == Pateak == Koipetsuak diren haragiekin ( gibela, papua, hirugiharra) normalean txerrikiekin edo bestelako haragiei ehiza, untxia, behikiak.... koipea gehituta burutzen da. Haragi hau lehenik egosi egiten da. Ondoren zati txikietan edo mus fin bat eginez birrinduko dugu. Gatza espeziak edo bestelakoekin ondu eta bigarren egosaldi bat emango zaio hostore bat betez edo bere horretan ontzi batean Maria bainuan. == Errezetak == * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Takoen betegai edo haragizko tinga|Takoen betegai edo haragizko tinga]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tako eta burritoen betegai begetala|Tako eta burritoen betegai begetala]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki betegaia|Barazki betegaia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Enpanadarako haragi betegaia|Enpanadarako haragi betegaia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Enpanadarako hegaluze betegaia|Enpanadarako hegaluze betegaia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bexamelaz eginiko bakailao betegaia|Bexamelaz eginiko bakailao betegaia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bexamelaz eginiko haragi betegaia|Bexamelaz eginiko haragi betegaia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Rabioli eta kaneloi betegaia|Rabioli eta kaneloi betegaia]] 9fj8ww5h2573v0dbenboxkvt493qkcx 0 4945 23197 23083 2021-02-16T10:54:22Z Xabier Cañas 1211 /* Budin errezetak */ wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Budina edo pudingak''' Erresuma Batuko sukaldaritzan du jatorria. Ingelesaren "pudding"terminotik dator puding izena eta frantsesaren "boudin" netik, aldiz, “budin” euskal izena. Budina gozoa edo gazia izan daiteke. Gozoa azkenburuko moduan erabiltzen da; gazia, aldiz, lehen plater moduan zerbitzatzeko. Budina, lehen, prestaketa mota honi esaten zitzaion: oinarria fekula zuen osagai bat, esnekiren bat, arrautzak eta zaporea emango zion osagaiak nahastu eta egosirik lortutakoari. Gaur egun eta gure sukaldean, fekula duen elementua, kasu askotan, baztertu egiten da. Osagai guztiak nahastutakoan, Maria bainuan edo lurrunetan egosten dira. == Budinaren osagai nagusiak == # Fekula duten osagaiak: Ogia, bizkotxoa, arroza edo semolaren bat. # Zapore nagusia emango dioten osagaiak: Espeziak, fruta azukredunak, fruitu lehorrak, pasak, pureak, barazkia, arrainak, perretxikoak.....) # Budinari gehitzeko esnekiak: Esnea edo esne-gaina. # Arrautzak. Gaur egun, aldiz, gurean errezeta ugariri fekula duen osagaia kendu egin zaie. Kasu gehienetan, arrautza eta esnekiak erabiltzen dira oinarri moduan. == Budin errezetak == * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrain budina|Arrain budina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki budina|Barazki budina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bizkotxo budina|Bizkotxo budina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Budin diplomatikoa|Budin diplomatikoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hiru koloretako budina|Hiru koloretako budina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddo budina|Onddo budina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Porru budina|Porru budina]] 4rfwjl7svvd9xmkvd3y28vpe9c0cnsv 0 4946 36922 31060 2022-03-16T12:49:10Z Gaztarrotz 1953 /* Ozpin olioa eta eratorritakoak */ wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Entsaladak''', gehienetan, oinarri nagusia barazki gordinak edo kozinatuak dituzten prestaketak dira eta, ozpin, olio edo saltsa batekin bustiak; hala ere, barazkiez gain bestelako osagaiak ere izan ditzake ( fruituak, haragiak, arrainak, itsaskiak....). Entsaladak hotzak edo epelak izan daitezke. Gaur egun entsalada gure eguneroko dietan sartu dugu eta kanpotik ekarritako osagaiekin, entsalada motak asko ugaritu dira. Plater freskoak izaten dira, gatz mineral eta bitamina ugarikoak eta kaloria gutxikoak askotan. Entsaladak beste osagai nagusi baten lagungarri bezala zerbitza daitezke edo bera bakarrik sarrerako plater moduan. == Entsalada motak == === Entsalada Sinpleak === Entsalada, errezetak eta barazki gordin bat edo birekin osatuak. Entsalada berdea: letxuga eta tipula nahastua, eta ondutakoari esaten zaio. Gurean oso ohikoa da erretako haragi desberdinekin zerbitzatzea. === Entsalada konposatuak === Barazki mota ugari gordinak edo kozinatuak eta barazkiak ez diren bestelako osagai ugarirekin prestatuak izan daitezkeenak, arrautza, haragia, hegaluzea, surimia, frutak, fruitu lehorrak... # Barazki desberdinekin osatuta dauden entsaladak # Fruituak dituzten entsaladak # Barazki kozinatuak dituzten entsaladak. # Barazkiekin eta barazkiak ez diren osagaiekin eginiko entsalada # Lekaleekin eginiko entsalada hotzak # Entsalada hotz beroak ==== Barazki desberdinekin osatuta dauden entsaladak ==== Barazki gordin ugarirekin osatuak daudenak eta ontzeko saltsa batekin bustiak ==== Fruituak dituzten entsaladak ==== Osagaien artean fruitu mota desberdinak dituztenak: laranjak, sagarrak, melokotoiak, anana mangoa, eta fruituen zukua duten ozpin olioekin ondutakoak. Waldorf entsalada, Indiana entsalada, Alicia entsalada ==== Barazki kozinatuak dituzten entsaladak ==== Barazki denak edo ugari egosita edo erreta dituztenak. Errusiar entsalada, Eskalibada entsalada. ==== Barazkiekin eta barazkiak ez diren osagaiekin eginiko entsalada ==== Barazkiak eta barazkiak ez diren bestelako osagaiak, nahastuta eta onduta prestatzen den entsaladari esaten zaio. ==== Lekaleekin eginiko entsalada hotzak ==== Egositako lekaleen salda kendu, ozpin-olioa eta beste osagai batzuen laguntzaz prestatzen diren entsaladak. ==== Entsalada hotz beroak ==== Entsaladaren osagai batzuk, normalean gordinak, hotzak egoten dira eta beste osagairen bat epela. Gula salteatuak, Bakailao laminak patata panaderekin Maria bainuan epeldua, otarrainxka salteatuak..... == Barazkien desinfekzioa == Barazkiak gordinik eginiko entsaladetan komertzializatzeko edo saltzeko ezinbestean, desinfektatu egin beharko dira; etxean prestatuz gero ere hori egitea komeniko litzateke. === Barazkien desinfekziorako pausoak === # Barazkiak ur hotz ugaritan pasa, hondar edo zikin nagusiak kentzeko. # Harraska edo ontzi handi batean jarriko dugu barazki gordina eta jarri dugun ur kopuruari dagokion klora pastilla edo likidoa gehituko dugu. # Dagokion denbora utziko dugu, barazkiak desinfektatzeko. # Ur hotz ugarirekin barazkiak argituko ditugu. # Amaitzeko ongi xukatuko dugu, horretarako erabiltzen den xukadera batean. == Entsaladak ontzeko saltsak == Entsaladen barazki gordinak platerean jarri aurretik, ondu, gozatu, maneatu, gatzozpindu egin behar izaten dira. Honetarako saltsa desberdinak burutu ditzakegu. Olioa, ozpina, jogurta, esne gain garratzak, ziapea, gatza, piper beltza.... dira osagai nagusi batzuk # Ozpin olioa eta eratorritakoak # Maionesa eta eratorritakoak # Esne gain garratzak # Jogurt saltsa === Ozpin-olioa eta eratorritakoak === Oliba olioa, ozpina eta gatza oinarri duen saltsa dugu. Olio eta ozpinaren arteko proportzioa aldakorra izan diekete. Batzuek olioaren 3 parteko ozpin 1 botatzen dioten bezala, beste batzuek 5 olio parteko ozpin 1 erabiltzen dute. Tarte horretan, bakoitzak eman dezake nahi duen proportzioa. Hiru osagai horietatik aparte, piperrautsa, ziapea, tipulina, piper berdea eta gorria, ozpinetako piperrak, arrautza gogortua..... bestelako osagai xehatuak edo birrinduak gehitzea ere badugu. === Maionesa eta eratorritakoak === Maionesa oinarri duten saltsan direnak, horiei osagai desberdinak gehitu ondoren, bertatik eratorritako ugari daude: Tartara saltsa, Saltsa arrosa, Maltako saltsa, Andaluziar saltsa, Bagration saltsa, Remoulade saltsa..... === Esne gain garratzak === Esne gaina, gatza, piper hautsa eta limoiarekin azidotutako saltsa dugu. === Jogurt saltsa === Oinarria jogurt naturala ongi astindua edo esne gainarekin arindua. Indiar jatorriko saltsa dugu, min puntu bat duten barazki gordinei gehitzen zaiena. == Entsaladak ontzeko erabil daitezken beste osagaiak == # Ziapea. # Olioa. # Ozpina. # Soja saltsa. # Chutneys saltsak. == Entsaladetako barazkiak ontzeko modua == # Zerbitzatu aurreko azken momentuan burutu behar da lan hau. # Erretilu batean barazkiak jarriko ditugu. # Ontzeko saltsa nahikoa gehituko diogu, tamainan, pasatu gabe. # Esku garbiekin eta kontu handiz, barazki guztiak mugituko ditugu, saltsarekin bustitzeko. # Soberako saltsa erretilu azpian utziz, platerean jarriko dugu ondutako barazkia. == Entsaladetako barazki osagaiak == {{zutabeak|kopurua=3| * Artoa * Txikoria * Azenarioa * Berroa * Endibia * Errefautxoa * Erremolatxa * Eskarola * Haritz hostoa * Kanonigoa * Kukulua * Leka * Lolloa * Patata * Piperrak * Tipulina * Tomatea * Letxuga }} == Entsaladetako barazkiak ez diren osagaiak == {{zutabeak|kopurua=3| * Abakandoa * Antxoak ozpinetan. * Antxoa oliotan. * Arrautza egosia * Bakailaoa * Fruitu lehorrak. * Fruitu freskoak. * Ganbak * Gazta freskoak edo ondutakoak * Gulak * Hegaluzea eta hegalaburra * Izokin ketua. * Lekaleak * Ondutako gazta. * Otarraina * Otarrainxka * Surimia * Txangurro edo buia haragia * Txipiroia * Urdai egosia * Zerealak }} == Entsalada errezetak == {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ahuakate entsalada|Ahuakate entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxoa marinatu entsalada|Antxoa marinatu entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ardi mihi entsalada|Ardi mihi entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz entsalada|Arroz entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao entsalada|Bakailao entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Caprese entsalada|Caprese entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Cesar entsalada|Cesar entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Entsalada berdea|Entsalada berdea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Entsalada errusiarra|Entsalada errusiarra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Entsalada gorria|Entsalada gorria]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Entsalada mistoa|Entsalada mistoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ernatuen entsalada|Ernatuen entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Erremolatxa entsalada|Erremolatxa entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Eskalibada|Eskalibada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Eskarola entsalada|Eskarola entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fruitu lehor entsalada|Fruitu lehor entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Lekale entsalada|Lekale entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mertxika entsalada|Mertxika entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oilasko entsalada|Oilasko entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pasta entsalada|Pasta entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tabbuleh entsalada|Tabbuleh entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate entsalada|Tomate entsalada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate entsalada hegaluzearekin|Tomate entsalada hegaluzearekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txitxardin entsalada|Txitxardin entsalada]] }} 9chv3tpp77h28y1zvoauiv360foir4h 0 4947 31061 23907 2021-09-16T09:23:50Z Gaztarrotz 1953 /* Eskabetxe errezetak */ wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Eskabetxeak''', ozpin, olio, ardo zuri, gatz eta espezia ( erramua, piper beltza..) batzuen bitartez burutzen den kontserbazio eta kozinatze metodo bat da. Ozpinaren bitartez PHa jaitsi eta mikrobioak ugaritzeko egokia ez den ingurune bat sortzen da, osagaiak kontserbatuz. Gaur egun eskabetxea kontserbatzeko metodo bat baino kozinatzeko metodo bezala gehiago erabiltzen da eta honek olioaren erabilera ( antzinako errezetetan asko erabiltzen zen) asko gutxitzea edo zuzenean kentzea ekarri du. Eskabetxeari hornigai moduan zatitutako bestelako osagai batzuk ere gehitzea badago: tipula, piper gorria, berdea, azenarioa, baratxuria....Hala ere esan behar da hornigairik gabeko eskabetxeak denbora gehiago irauten dutela. == Eskabetxe motak == # Aparte kozinatu eta hotzean eskabetxean nahastutakoa. # Aparte kozinatu eta epelean nahastutako eskabetxea. # Elkarrekin kozinatu eta epelean nahastutako eskabetxea. === Aparte kozinatu eta hotzean eskabetxean nahastutakoa. === Osagai nagusia eta hornigaiak, aparte kozinatu eta hozten dira. Hori prestatutakoan, eskabetxe likidoarekin nahasten da. Hobekien kontserbatuko duen metodoa da, 15 bat egun. === Aparte kozinatu eta epelean nahastutako eskabetxea. === Kasu honetan osagai nagusiak eta hornigaiak aparte kozinatzen dira eta hoztu aurretik epelean eskabetxe likidoarekin nahasten dira. Zortzi bat egunetan gordetzea izango dugu. === Elkarrekin kozinatu eta epelean nahastutako eskabetxea. === Kasu honetan osagai nagusia, eskabetxearekin gutxienez, eta izanez gero, hornigaiekin ere nahasten da eta dena batera egosten da. Jeneralean, momentuan jateko prestaketa izaten da. == Esterilizatutako eskabetxea == Gaur egun eskabetxe asko eros dezakegu, kontserba ontzietan. Sartu eta esterilizatu egiten da, eta horrela, hilabete askotan eduki dezakegu. == Eskabetxean prestatzen diren osagai nagusi batzuk. == Oilaskoa, oiloa, indioilarra, eperra, galeperra, txerria, hegaluze eta hegalaburra, izokina, sardina, berdela, muskuiluak, begi handia, txanpiñoiak, zainzuriak, patata, alberjinia.... == Eskabetxea zerbitzatu aurretik. == Eskabetxea zerbitzatu aurretik, ordu batzuetan xukatzen uztea komeni izaten da, gehiegizko salda eta koipea kentzeko. == Eskabetxe errezetak == * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txitxarroa eskabetxean| Txitxarroa eskabetxean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Galeperrak eskabetxean|Galeperrak eskabetxean]] qalnepc4h012sn9jxgv7v3q6fz7c7wb 0 4948 31065 31064 2021-09-16T09:29:57Z Gaztarrotz 1953 /* Gelatina errezetak */ wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Gelatinak''' prestaketak gelatinizatzen diren elementu likido zaporetsuei esaten zaie. Fruitu zuku bat, kontsome bat edo lurrin bereziko bestelako salda desberdinei. Prestaketa hauek egiteko erabiltzen diren osagaiek duten gelatinarekin trinkotu daitezke edo guk gehitutakoarekin ere bai. == Gelatinaren erabilera == Gelatina erabili aurretik hidratatzea komeni izaten da, ondoren hobeto disolbatzeko. Gelatina orri bakoitzak 2g pisatzen ditu; bere pisuak baino 10 aldiz pisu gehiago duen ur kantitate hotzetan 5 minutuz hidratatzea komeni izaten da. Gelatina hautsa berriz, katilu batean jarri eta bere pisua baino 4 aldiz ur hotz gehiago poliki poliki gehitzen joango gara, hautsa hidratatu bitartean. Hidratatutako gelatina orria edo hautsa 40ºC-50ºC tara dagoen edozein likidotan urtuko da. Behin gelatina trinkotu nahi dugun likidotan urtu ondoren, poliki-poliki hozten utzi behar da. Azkar hoztu nahi ditugun prestaketek gelatina kopuru handiagoa beharko dute. Kontuan izan beharreko beste kontu bat da ezen gelatina likido kantitate txiki batean urtzen badugu, eta hau ondoren oso hotza dagoen eta proportzionalki kantitate handiko beste batekin nahasten badugu, guztia trinkotu aurretik, gelatina zati txikiak sortuko zaizkigula. Honek izango duen soluzio bakarra da prestaketa osoa maria bainuan epeltzea, gelatina guztia ongi disolbatzeko. Nahastu ondoren, hozten utzi beharko da. == Erabili beharreko gelatina kopurua. == Guk lortu nahi dugun trinkotasun mailak baldintzatuko du erabili beharreko gelatina kopurua. Gehiegizko gelatina gehitzeak prestaketa goma-antzeko eta jateko desatsegin bihurtu dezake. === Gel bigun bat lortzeko === Sifoian sartu eta aparrak egiteko. 3 edo 6 orri. 6 g eta 12 g bitartean. === Trinkotasun hauskor bat duen gela lortzeko === Kokteletako baso txikietan gelatina bigunak lortzeko. 6 eta 8 orri bitartean. 12 g eta 16 g bitartean. === Gel erdi gogor ba lortzeko === Litroko 15 eta 18 orri. Hautsa erabiliko bagenu, 30g eta 36g. === Gel gogor bat lortzeko === Litroko 18 orritik gora eta 36gtik gora. == Gelatina prestaketa motak == # Fruituen zukuarekin eginiko gelatinak # Kontsomearekin eginiko gelatinak # Infusioekin eginiko gelatinak # Likoreekin eginiko gelatinak # Gozogintzan trinkotzeko gelatinak === Fruituen zukuarekin eginiko gelatinak === Kasu honetan fruituaren zukuaren zati bat edo aparteko ur kantitate bat berotuko dugu, eta bertan urtuko dugu gelatina. Ondoren gelatina bihurtu nahi dugun gainerako zukuan nahasteko. Fruituekin eginiko gelatina hauek, jeneralean, gozogintzako prestaketei distira eman eta airetik babesteko erabiltzen dira. Kontu izan fruitu batzuk, kiwia, anana edo papayak adibidez, bromelina duten entzima batzuk dituztela. Entzima hauek ez dute proteina trinkotzen uzten, eta beraz, fruitu hauekin gelatina bat egin nahiko bagenu, aldez aurretik egosi egin beharko genituzke entzima honen eragina kentzeko. === Kontsomearekin eginiko gelatinak === Argitu edo garbitutako kontsome gelatinizatuak dira. Kontsomea epeldu ondoren, hidratatutako gelatina orriak gehituko dizkiogu, kontu handiarekin urtzen utzi, eta oso poliki nahastu gero. Bufetetan, moldeak eta prestaketa desberdinak estaltzeko erabiltzen dira. Prestaketa hotz batzuei gorputza edo trinkotasuna emateko ere erabiltzen dira. === Infusioekin eginiko gelatinak === Lurrina duen espezia edo belar usaintsuan egosi ura, esnea edo esne gaina. Bere horretan zaporea hartu dezan denbora batez utzi iragazi aurretik. Hoztu aurretik, hidratatutako orriak gehitu, eta kontu handiarekin urtzen utzi eta nahasteko. Aparrak eta ravioliak egiteko, bere horretan plateraren oinarria egiteko edo infusioak trinkotzeko eta gogortzeko. === Likoreekin eginiko gelatinak === Likore zati bat edo likido pittin bat epeldu eta bertan urtzen da gelatina; ondoren, beste likorearekin nahasteko. Gozogintzarako erabiltzen da bereziki. Gelatina likido kantitate txiki baten urtzen badugu, eta hau ondoren hotza dagoen beste osagai batzuekin nahasten badugu denean zabaldu aurretik, gelatina zatika gogortzeko arriskua izan dezakegu. === Gozogintzan trinkotzeko gelatinak === Bavaroise edo mousse batzuk trinkotzeko erabiltzen da gelatina. Kasu honetan, gelatina esne gain zati bat berotu eta bertan urtzen da, ondoren kontu handiarekin beste osagaiekin nahastuz. Gelatina likido kantitate txiki baten urtzen badugu eta hau ondoren hotza dagoen beste osagai batzuekin nahasten badugu denean zabaldu aurretik, gelatina zatika gogortzeko arriskua izan dezakegu. == Gelatina errezetak == * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Albaka gelatina|Albaka gelatina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kontsome gelatina|Kontsome gelatina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ezkai gelatina|Ezkai gelatina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Laranja gelatina|Laranja gelatina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marrubi gelatina|Marrubi gelatina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagar gelatina|Sagar gelatina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ezkai gelatina|Ezkai eta Tomate gelatina]] lclyud2n0wz731tb2r1fbex9amvyxg3 0 4949 31068 31067 2021-09-16T09:33:47Z Gaztarrotz 1953 /* Ardiki eta ahuntz azienda errezetak */ wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} == Arkume edo antxume haragia labean errea. == Arkumea edo antxumea, ongailuekin labe bero batean sartu, kanpotik kurruskari eta barrutik samurra eta hezea lortzea du helburu. Arkume eta Antxumeak, animali osoa, erdia, laurdena edo hauen edozein zatirentzat. Zati handietan egiteko teknikarik ohikoenetakoa da. === Arkumea edo antxumea labean erretzeko pauso nagusiak === # Arkume edo antxume haragia, zenbat eta zati handiagoak hobe! Erre aurretik ez da aizkorarekin kolpatu behar. # Haragi zatiak aurrez koipe eta gatzarekin ondu. # Labeko erretilu batean, elementu heze eta zaporetsuak ( ura, ardo zuria, ozpina..) jarri. Haragiak erreketa osoan ez du inoiz hezetasuna galdu behar. # Haragia labera sartu aurretik honek 140ºCtara egon behar luke. Labean ordubetetik gora erreko dugu, haragia guritu arte. Labeko tenperatura zenbat eta baxuagoa, erreketa orduan eta luzeagoa izango da. # Amaitzeko, labeko tenperatura 220ºCtara igo eta haragia bi aldetatik gorritu. # Labetik atera eta bere horretan utziko dugu minutu batzuetan, moztu aurretik. Oso beroan moztuz gero, zuku asko galduko luke. # Nahi izatera, labeko erretiluko likido batekin bustiz itsatsita dagoen glasa berreskuratu, iragazi eta lodituta saltsa bihurtu daiteke. == Arkume edo antxumea parrilan errea. == Ikatzaren berotasunean, eta honen ketan arkume edo antxume txuletak erretzea, kanpotik txigortu eta kurruskari, barrutik samur eta heze utziz. Parrilan, arkume eta antxume txuletak erretzen dira bereziki. Hala ere, ardi eta ahuntz osoa xerratuko bagenu, dena modu honetara egitea izango genuke. Zati handiagoak normalean burruntzian erretzen dira. === Arkume eta antxume haragia parrilan erretzeko pauso nagusiak === # Erre aurretik, parrilako hagak ongi berotu eta paperarekin igurtzi, itsatsita dituen zarakarrak ongi kenduz. Haragia berriz, lehenagotik hozkailutik ateratzea komeni izaten da giro tenperatura har dezan. # Nafarroan eta Araban ikatzaren ordez, kimatutako mahats adaxkak erabiltzea ohikoa da, ximenduetan erretzeko. # Olioarekin eta gatzarekin ondu ondoren, ikatza gori gori dagoenean jarri parrilan. # Saiheskiak azkar erretzen dira , ez dira gehiegi egin behar. == Arkume eta antxume plantxan errea == Bero zuzena duen plantxa edo zartagin oso bero baten gainean, ondutako txuletak erretzea, kanpotik txigortuta eta barrutik, xamur, heze eta bustia lortuz. Plantxan egiteko arkume eta antxume haragietan txuletak dira preziatuenak . Hala ere gaur egun xerra elektrikoekin arkume eta antxume osoa xerratzen da; horrela moztuko bagenu, animali osoa izango genuke plantxan prestatzea. === Arkume eta antxumea plantxan erretzeko pauso nagusiak === # Txuletak erre aurretik, hozkailutik ateratzea komeni izaten da giro tenperatura har dezan. # 0lioarekin eta gatzarekin ondu. # Plantxa oso bero batean jarri txuletak. # Bi aldetatik kolorea hartzen utzi. Gehiegi egin gabe erre saiheskiak. # Prestaketa honi saltsa bat ateratzeko, erreketa zartaginean burutu. Ondoren, likido batekin bustiz itsatsita dagoen glasa berreskuratu, iragazi eta arto irin finduarekin lodituz saltsa bihurtu daiteke. == Ardiki haragi gisatua == Ardiki haragiari lehenik, salteatze, frijitze edo erretze teknika aplikatuz txigortu egiten da, ondoren, ongailu eta lagungarriekin batera, ohiko egosketa burutu, bigundu arte. Lagungarriekin saltsa, nahi izanez gero, egin daiteke edo bere horretan utzi. Gisatzeko ardi animalia helduagoak erabiltzen dira normalean. Animalia gazteak erabili badaitezke ere, haiek laberako, plantxarako edo parrilan erretzeko gordetzen dira normalean. Zati txikietan burutzen da gisatzea. Animaliaren zati guztiak erabil litezke: izterra, saiheskia, hegala, lepoa, besoa..... === Ardiki gisatua prestaketa pauso nagusiak === # Ardiki haragia zati txikietan moztu. # Gatz eta olioarekin ondu ondoren, kazola batean salteatu edo frijitu kolorea emanez. Haragia gorde. # Hornigaiak sueztitu kazola berdinean olio gutxirekin. # Haragiak eta hornigaiak elkartu eta saldaz edo likidoz busti. # Haragia biguna dagoenean, hau atera eta saltsa birrindu eta iragazkitik pasa berriro dena elkartuz. Pauso hau ez da ezinbestekoa, barazki zatiak osorik ere utzi daitezke. Gurea oso tradizio handikoa da Nafarroako Erriberan barazki desberdinekin aurkeztea ardiki haragia. == Burruntzian erretako ardiki haragia== Ardikiari haga erditik sartzen zaio, ondoren, ikatz gori batera gerturatu. Alde guztietatik txigortu bueltak emanez. Normalean, modu honetara adin desberdineko animalia zati handiak. Erditik moztuak edo zabalduta osoak erretzen dira. Teknika honekin barrutik haragi hezea lortzea ez da erraza izaten. Zikiroa, arkumea, antxumea,ardia... === Ardiki haragia burruntzian erretzeko pauso nagusiak === # Haragia, gatz eta olioarekin ondu. # Hagatxoekin gurutzatu, eta berora hurbildu. Zenbat eta haragi zati txikiagoa izan, orduan eta gehiago hurbilduko dugu. # Tarteka, eskuz edo momenturo mekanikoki, haragia bueltatuko dugu. Zapore berezia jaso eta gutxiago lehortu dadin, erretzen den bitartean tarteka ongailu likido desberdinen nahasketaz busti edo margotu. # Kontu izan bero gehiegi izan ez dezan, bestela kanpotik gehiegi txigortu eta barrutik gordinik geratzeko arriskua baitu. # Haragiari eman beharreko berotasuna erretzen den haragi zatiaren tamainak baldintzatuko du. Zenbat eta zati handiagoa izan, orduan eta tenperatura baxuagoa erabiliko dugu. == Arkume edo antxume haragia hutsean prestatua == Osagai nagusia, lagungarri eta ongailuekin, hutsean ontziratu ondoren, 60ºC-80ºC edo 100ºCtara, dagokion denboran egostea. Hainbat kasutan, ordu askotan. Arkume eta antxume zatiak, saiheskia, izterra, besoa erabiltzen dira modu honetan egiteko. === Arkumea edo antxumea hutsean prestatzeko pauso nagusiak === # Arkume edo antxume haragia eta hornigaia ongi garbitu, eta hornigaiak moztu. # Arkume edo antxume zatia ondu eta hutsean ontziratu. # Ontziratutako poltsa Maria bainuan edo lurrinetan tenperatura baxuan denbora luzez egosi harik eta haragia guri geratu arte. # Hutsean ontziratutako poltsa zabaldu eta labean golpe oso bero bat eman, azala txigortuz. == Ardiki eta ahuntz azienda errezetak == * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ardiki gisatua barazkiekin|Ardiki gisatua barazkiekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arkume edo antxume txuleta erreak|Arkume edo antxume txuleta erreak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arkume txuletak bexamelarekin|Arkume txuletak bexamelarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arkumea txilindron eran|Arkumea txilindron eran]] 3d7m05n5t9j2lkwjy7tzhwrpfdqsfgn 0 4950 38128 38127 2022-05-04T11:14:37Z Gaztarrotz 1953 /* Gutxi eginiko haragiak */ wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} == '''Behiki''' haragia plantxan errea == Bero zuzena duen plantxa edo zartagin oso bero baten gainean, ondutako behiki haragia erretzea, kanpotik txigortuta eta barrutik, xamur, heze eta bustia egotea lortuz. Gehienetan barrutik gutxi eginak edo arrosak zerbitzatzen dira. Normalean plantxa edo parrilan egiteko haragi zati bigunenak aukeratzen dira, xerra fin edo lodiagoetan moztuak prestatzen dira. Plantxan, jeneralean, parrilan baino zati txikiagoak egiten dira. Azpizuna, isats ondokoa, mokorra , maskala, tapa txikia, kontra, atzealdeko solomoa..... === Behiki haragia plantxan erretzeko pauso nagusiak === # Haragiak erre aurretik hozkailutik atera, giro tenperatura har dezan. # Plantxa edo zartagina ondo berotu, haragia itsats ez dadin. Haragi zatia lodia bada, tenperatura pittin bat gutxitu erretze denbora luzatuz. # Haragia gatz eta olioarekin ondu. # Gatza noiz gehitu behar denaren gainean, ideia orokor bezala esan liteke gatza aldez aurretik gehitzen bada, haragiaren barruko zukuak kanpora mugiarazten dituela. Gutxi eginiko haragi finetan ez zaigu zuku hori kanporatzea komeni eta beraz, gatza amaieran gehituko diogu. # Aldiz, haragia lodia bada (txuletak...) barruko zuku hori mugitzea komeni da, eta kasu honetan gatza aldez aurretik gehitu. # Haragia markatu eta zerbitzatu aurretik denbora batez zain egon beharko balu, gatza beti azken momentuan gehitu. # Haragia plantxan beroan erre, gehiegi mugitu gabe, alde guzietatik ongi zigilatuz, nahi dugun puntua lortu arte. # Prestaketa hauei beren saltsa atera nahiko bagenie, plantxan erre ordez zartagin batean erreko genuke. Ondoren, likido baten laguntzaz, zartagin azpian itsatsita geratzen den glasa berreskuratu. Hori iragazi eta loditu ondoren, saltsa bihurtu. == Haragiaren puntuak plantxan edo parrilan erretzean == === Gutxi eginiko haragiak === Haragia plantxan edo parrilan jarri eta odola azalera azaldu baino lehenago buelta eman. Beste aldean berdina egin. Kanpoaldetik zarakar gorritua eta barrutik haragia guztiz gorria. Haragiaren erdian 53-54ºC tenperatura izan behar du. Haragia modu honetan jan nahi badugu, ezinbestekoa da aldez aurretik giro tenperaturan edukitzea. === Puntuan eginiko haragiak === 57-58ºC Haragia lodiagoa edo finagoa plantxa beroan jarriko dugu eta odola kanpora azaltzen hasi orduko, buelta emango diogu. Buelta emanda, denbora gutxiagoan egingo dugu. Haragia kanpotik zigilatuta geratuko da eta barrutik arrosa. === Ondo eginiko haragiak === Haragia plantxan edo parrilan jarri eta odola azalera ongi ateratzen denean buelta eman. Hemen berriro gauza bera egingo dugu. Haragiaren erdian 62-63ºC izan behar du. === Oso ondo eginiko haragiak === Haragia plantxan edo parrilan jarri eta odola azalera ongi ateratzen utzi, buelta eman. Hemen berriro ere odola ongi ateratzen utzi.. Haragiaren erdian 70ºC izan behar du. == Behi haragia ohiko eran egosia == Ur, salda, esne edo likido irakinaldiari esker behiki haragia egostea Aurreko eta atzealdeko behikiaren hegal zatiak, gogorrak eta lehorrak dira, saldak egiteko. Salda egin ondoren, birrindu eta kroketak edo bexamelarekin betegaia egiteko erabil daiteke. Baita ere, zangarra, isatsa, lepoaldea, mingaina edo masaila.... bezalako haragi zatiak oso egokiak dira. Hauek aldiz, gogorrak baina gelatina askokoak dira. Salda zaporetsuak presta daitezke, baina gelatina asko dutenez ez dira lehortzen eta ondoren piperrada, tomate edo barazki saltsarekin presta daitezke. === Behiki haragia ohiko eran egosteko pauso nagusiak === # Salda egiteko haragia eta hornigaiak oso ongi garbitu behar dira. Ur hotzetan kontu handiarekin sartu. # Ur kantitatea ondo neurtu, gehiegi izan ez dezan. Likido gutxi jarriz gero, ondoren errazago konpondu edo zuzendu baitaiteke. # Su baxuan denbora luzez egosi. # Momenturo bitsa kentzen ibili. # Denborak ez dira finkoak izango eta osagaia momenturo aztertu, egina dagoen edo ez jakiteko. == Behiki haragi gisatua == Behiki haragia lehenik, salteatze, frijitze edo labean erretzeko teknika aplikatuz txigortu egiten da, ondoren, ongailu eta lagungarriekin batera, ohiko egosketa burutu, bigundu arte. Lagungarriekin saltsa, nahi izanez gero egin daiteke edo bere horretan utzi. Jeneralean, haragi gogorrak eta gelatina dutenak erabiltzen dira; kozinatzeko denbora luzeak behar izaten dituztenak. Aurreko eta atzeko zangarra, masaila, isatsa, mingaina, lepoaldea, lepogaina, bularra, lepagaina, borobila edo koxkorra...dira aukera onenak. === Behiki haragia gisatzeko pauso nagusiak === # Behiki haragi zatiak edo osoak gazitu. # Ongi markatu, su bizian kolorea emanez. Salteatu, frijitu edo labean errez. # Hornigaiak ere sueztitu. # Hornigaiak eta haragiak elkartu, saldaz edo likidoz estalita. # Egosi haragia bigundu arte. Hornigaia birrindu eta salda birrindu, iragazi saltsa bat bihurtuz. Haragia eta saltsa elkartu. Azken pauso hau ez da ezinbestekoa, barazki zatiak osorik ere utzi daitezke. == Behiki haragi erregosia == Behiki haragi zatiak lehenik, salteatu teknika eta ondoren bere zukuarekin edo gehitutako ongailuarekin batera, egosketa teknika aplikatzea da, Behiki haragia erregosteko haragi zati bigunak erabiltzen dira. Normalean plantxan edo parrilan erretzeko gordetzen diren berberak. Erregosiak ez dira prestaketa oso luzeak izaten. Azpizuna, mokorra, isats ondokoa, maskala, tapa txikia…. === Behiki haragia erregosteko pauso nagusiak === # Haragia zati txikietan moztu eta gazitu. # Olio gutxirekin eta su bizian, haragia salteatu kolorea emanez. # Sua gutxitu, kasu batzuetan tapa jarri eta bere saldarekin edo gehitutako elementu lurrintsuekin denbora gutxian kozinatu. # Puntuan jarri eta momentuan jateko prestaketa da. # Erregostea, gisatuarekin duen aldea da barazkiak pasatu gabe zerbitzatzen direla. == Behiki haragi frijitua == Oso beroa dagoen koipe ugaritan, behiki haragia bere horretan edo estalita ( irineztatuta birrineztatuta...) bertan murgilduz kozinatzea, kanpotik zarakar gorritua sortu, eta barrutik bigun eta heze mantenduz. Behiki haragia frijitzeko, egokiena haragi zati bigunak aukeratzea da; hala ere, jeneralean, zati hauek plantxan edo parrilan prestatzeko gordetzen direnez, tarteko haragi bigunak erabiltzen dira: kontra, sorbaldako koxkorra, borobila, maskala, tapa, tapa txikia... === Behiki haragia frijitzeko pauso nagusiak === # Frijitu aurretik ere ohikoa izan daiteke xerrak zapalarekin kolpatzea, haragia pittin bat bigundu eta zabaltzeko. # Frijitu aurretik haragia irineztatzea edo birrineztatzea ohikoa da. # Haragia koipe ugaritan eta oso beroan frijitu, kanpotik zarakar gorritua sortuz, eta barrutik bigun eta heze mantenduz. # Koipe gehiegi ez edukitzeko, frijitu orduko, paper zuri xurgatzaile batera atera. == Behiki haragia labean errea == Behiki haragia ondu eta labe bero batean sartu. Kanpotik kurruskari eta barrutik samurra eta hezea lortzea da helburua. Ez da ohikoena behiki haragia labean erretzea. Teknika hau, haragi zati handienekin eta pittin bat gogorragoak direnekin erabiltzen da. Borobila, saiheskia... === Behiki haragia labean erretzeko pauso nagusiak === # Haragi zatia labera sartu aurretik hau berotu. # Haragi zatiak aurrez koipez eta gatzez ondu. # Haragi zatiak hezetasuna mantenduz ongi erre. # Haragi zatiak zenbat eta handiagoak izan, labeko tenperatura orduan eta baxuagoa, eta denbora luzeagoan hezetasun maila altuagoekin erre. Amaieran, tenperatura asko igotzen da, kanpotik gorrituz. Aldiz, haragi zatiak txikiagoak badira, tenperatura altuagoan, denbora laburragoa eta hezetasun gutxiago erabiliko dugu. == Behiki haragi errezetak == {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Behi buztan gisatua|Behi buztan gisatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Behi mingaina arrautzeztatua piper berdearekin|Behi mingaina arrautzeztatua piper berdearekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Behi mingaina barazki saltsan|Behi mingaina barazki saltsan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Behi muturra piper berdearekin|Behi muturra piper berdearekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Behi muturrak|Behi muturrak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Behiki ragouta|Behiki ragouta]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Borobil edo koxkorra saltsan|Borobil edo koxkorra saltsan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hanburgesak|Hanburgesak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragi bolak barazki saltsan|Haragi bolak barazki saltsan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragi bolak tomate saltsan|Haragi bolak tomate saltsan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragi egosia piperradarekin|Haragi egosia piperradarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragi carpaccioa|Haragi carpaccioa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Osso-bucoa|Osso-bucoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Rosbifa patata purearekin|Rosbifa patata purearekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tournedoa plantxan errea hornigaiekin|Tournedoa plantxan errea hornigaiekin]] }} qhkwp04mn19d3vl940oorae0x6q1e0d 0 4951 37251 37250 2022-03-29T20:16:03Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} Normalean, '''ehizeko''' animalien haragia ilunagoa, gogorragoa eta koipe gutxiagokoa izan ohi da, eta zapore eta usain indartsuagokoa ere bai. Horregatik, normalean, kozinatzeko nahiago izan ohi dira animalia gazteak. Haragi gazteak, bigunak edo zatiek aukera ematen dute plantxan, parrilan edo labean erretzeko. Hala ere, gisatua da ehiza haragia prestatzeko gehien erabiltzen den teknika. Pieza txiki batzuk, (birigarroa...) frijituta ere burutzen dira. Arroza edo beste prestaketa batzuei zaporea emateko ere erabili izan dira. == Ehiza haragi gisatua == Ehiza haragia normalean lehenik marinatu egiten da, zapore gogorrak lehuntzeko. Ondoren, salteatze, frijitze edo labean erretzeko teknika aplikatuz txigortu egiten da, jarraian, ongailu eta lagungarriekin batera, ohiko egosketa burutu, bigundu arte. Lagungarriekin saltsa, egin eta ehiza haragiarekin nahasten da. Jeneralean, kozinatzeko denbora luzeak behar izaten dituztenak. === Behiki haragia gisatzeko pauso nagusiak=== # Ehiza piezak edo haragi zatiak, marinatu bezperatik. # Ongi markatu, su bizian kolorea emanez. Salteatu, frijitu edo labean errez. # Hornigaiak ere sueztitu. # Hornigaiak eta haragiak elkartu, saldaz edo likidoz estalita. # Egosi haragia bigundu arte. Hornigaia birrindu eta salda birrindu, iragazi saltsa bat bihurtuz. Haragia eta saltsa elkartu. Azken pauso hau ez da ezinbestekoa, barazki zatiak osorik ere utzi daitezke. 7t1ihoyvgmzzmlubr5dbbq6luyncrym 0 4952 37257 31074 2022-03-29T20:25:46Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} == Oilaskoa edo '''hegaztia''' plantxan errea == Bero zuzena duen plantxa edo zartagin oso bero baten gainean, ondutako oilaskoa erretzea, kanpotik txigortuta eta barrutik, xamur, heze eta bustia lortuz. Plantxan egiteko haragia xerra finetan moztea da egokiena. Horretarako normalean oilasko edo hegazti bularrak erabiltzen dira, baina hegal zati txikiak ere plantxan egin daitezke. === Oilasko haragia plantxan erretzeko pauso nagusiak === # Plantxa edo zartagina oso beroa eduki. Oilasko xerra zenbat eta lodiagoa izan, orduan eta tenperatuta baxuago erabiliko dugu. # Oilasko bular xerrak ondu, olio eta gatzarekin. Nahi izatera, ontzutu ere egin daitezke. # Plantxan jarri eta kolorea hartzean utzi, buelta eman. Kolorea hartzeko ez da komeni gehiegi mugitzea. # Normalean, ondo egina jaten da baina puntua norberak jarriko dio. # Saltsa berreskuratu nahiko bagenu, zartagin batean kozinatuko genuke. == Oilasko labean erreak == Oilaskoa, ongailuekin labe bero batean sartu, kanpotik kurruskari eta barrutik samurra eta hezea lortzea da helburua. Hegazti osoak erretzea izaten da egokiena baina atzealdeko laurdena ere erretzeko ohitura dago. === Oilaskoa labean erretzeko pauso nagusiak === # Labea berotu. Gogoratu, zenbat eta pieza handiagoa izan, orduan eta tenperatura baxuagoa erabili. # Oilaskoa edo hegazti zatiak, ondu, nahi izatera ontzutu ere egin daitezke. Hezetasun nahikoa duen erretilu batean labera sartu. Zenbat eta zati handiagoa izan, orduan eta hezetasun gehiago beharko du. # Tarteka hegaztia gainetik likido zaporetsuekin busti. # 1,5kg inguruko baserriko oilasko bat eta hezetasun maila altu batekin, 45 minutu inguru beharko du erretzeko. Lehen 35 minutuak 160ºC tara eta azken 10 minutuak 220ºC-tara kolorea eman bi aldetatik. Aldiz, erre behar duguna atzealdeko laurdena bada, denbora gutxiagoan, 200-210ºCtara erreko dugu. == Oilaskoa parrilan errea == Ikatzaren berotasunean, eta honen ketan hegaztia erretzea, kanpotik txigortu eta kurruskari, barrutik samur eta heze utziz. Teknika hau aplikatzeko oilaskoa zatitu egin behar da, normalean erditik edo laurdenetan. === Oilasko haragia parrilan erretzeko pauso nagusiak === # Erre aurretik, parrilako hagak ongi berotu eta paperarekin igurtziz garbitu. # Hegazti zatiak hozkailutik ateratzea komeni izaten da giro tenperatura har dezan. # Olioarekin eta gatzarekin ondu eta, nahi izatera, beste osagai batzuekin ontzutu. Ikatza gori gori dagoenean, parrilan jarri. #Kontuz berotasunarekin, oilaskoa kanpotik erre eta barrutik gordina geratzeko arriskua baitago. Askotan, tenperatura baxuagoan erretzea komeni izaten da barrutik ongi egin dadin. # Parrilako berotasuna ez da beti berdina izaten, batzuetan ikatza goriago dago eta beste batzuetan ahulago. Horregatik haragia kokatuko dugun hagatxoen altuerarekin jokatzen da. Ikatza zenbat eta goriago eta beroago, hagak gorago, eta zenbat eta ahulago, beherago. == Oilasko haragi gisatua == Hegazti zatiak lehenik, salteatze, frijitze edo erretze teknika aplikatuz txigortu egiten dira, ondoren, ongailu eta lagungarriekin batera, ohiko egosketa burutu, bigundu arte. Lagungarriekin saltsa, nahi izanez gero, egin daiteke edo bere horretan utzi. Normalean, oilaskoa zatitua prestatuko dugu modu honetara, izterra, izter ondokoa edo oilasko osoa zati txikietan. Animalia helduagoak ere erabil daitezke gisatua egiteko. Oiloa. === Hegaztiak gisatzeko pauso nagusiak === # Hegazti haragi zatitua gatz eta olioarekin ondu. # Kazola batean haragi zatiak salteatu kolorea emanez, haragia erretiratu eta gorde # Kazola berdinean eta olio pittin batekin barazkia sueztitu. # Haragia eta hornigaia elkartu eta saldaz edo likidoz busti. # Egosi haragia biguna egon arte, jarraian haragi zatiak atera. # Saltsa birrindu eta iragazkitik pasa berriro dena elkarrekin egosteko. Azken pauso hau ez da ezinbestekoa, barazki zatiak osorik ere utzi daitezke. == Oilasko frijitua == Oso beroa dagoen koipe ugaritan, osagaia bere horretan edo estalita ( irineztatuta birrineztatuta...) bertan murgilduz eta kozinatze motza eginez, kanpotik zarakar gorritua sortu, eta barrutik bigun eta heze mantentzean datza. Zati txikietan oilasko osoa, izterra, izter ondokoa, hegalak, bularra (hiru hauek ere zatituta) eta estalkiarekin edo gabe frijituko ditugu. === Oilaskoa frijitzeko pauso nagusiak === # Oilaskoa zati txikietan egin. # Haragia ontzutu, gatza, olioa, eta bestelako espezia edo belar usaintsuren batekin nahi bada.... # Estali nahi izatera irinez, ogi birrinduez edo bestelako estalki batekin. # Olio oso berotan sartu. # Ongi gorritu eta barrutik egin. # Paper xurgatzaile bat duen erretilu batera atera. == Oilasko haragi salteatua == Koipe gutxirekin, su bizian eta denbora laburrean, osagaia gorrituz edo txigortuz kozinatzea da. Bularki oso txikiak behar dute izan, teknika hau aplikatu ahal izateko. === Oilaskoa salteatzeko pauso nagusiak === # Bularra hezurgabetu eta zati txikietan moztu. # Haragia ontzutu, gatza, olioa, eta bestelako espezia edo belar usaintsuren batekin nahi bada.... # Olio gutxi baina beroa duen zartagin edo saute batean salteatu, oilaskoa guk nahi dugun puntua lortu arte. == Hegazti haragi egosia == Ur, salda, esne edo likido irakinaldiari esker, osagaia egostea. Hegaztien ohiko egoste teknikak, likido hotzetik nahiz likido irakinetik abiatutakoak izan daitezke. Saldak egiteko karkasa edo hezurrak erabiltzen dira. Bestela aurreko edo atzeko laurdena. Bularra bere horretan ere egos daiteke. === Hegaztiekin salda zuriak prestaketa edo haragiak egosteko pauso nagusiak === # Salda egiteko haragia edo egosteko eta hornigaiak oso ongi garbitu behar dira eta ur hotzetan kontu handiarekin sartu. # Irakinaldia beti su baxuan egin behar da. # Gehituko diogun likido edo salda kantitatea ondo neurtu, gehiegi izan ez dezan. Likido gutxi jarriz gero, errazago konpondu edo zuzendu baitaiteke. # Momenturo bitsa kentzen joango gara. # Denborak ez dira finkoak izango eta osagaia momenturo aztertu, egina dagoen edo ez jakiteko. # Salda egiteko bada, gatza amaieran gehitu, aldiz haragia jateko bada helburua, gatza hasieratik jarriko dugu. # Normalean dietan dagoen jendearentzat edo birrinduta “burritoak” edo takoen betegaia egiteko barazki eta tomate saltsarekin nahastuta. Saldak egiteko oiloa erabiltzen da. == Oilasko prestaketa bereziak == === Balotina edo fardela === Oilasko edo hegazti samurrarekin egiten da. Lehenik hezurgabetu, besondoko hezurra izan ezik. Jarraian, barrua fartsa batekin betetzen da. Lotu ondoren labean erretzen da. === Galantina === Oilasko edo bestelako hegaztiak erabil daitezke. Hegazti osoa, lehenik hezurgabetu egiten da, ondoren betegai batekin bete. Forma zilindrikoa ematen zaio. Oihal batekin bildu ondoren eta lotu ondoren, barazki salda batean egosiko dugu. Prentsatu ondoren, hotzean moztu eta kontsumitzen da. == Etxekotutako hegaztien errezetak == * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ahate konfita|Ahate konfita]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ahatea, laranja lurrinetan|Ahatea, laranja lurrinetan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Foie gras micuita|Foie gras micuita]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Galeperra frijituak|Galeperra frijituak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Galeperrak eskabetxean|Galeperrak eskabetxean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Galeperrak saltsan|Galeperrak saltsan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oilasko gazi-gozoa|Oilasko gazi-gozoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oilasko gisatua|Oilasko gisatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oilasko izter betea|Oilasko izter betea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oilaskoa baratxuritan|Oilaskoa baratxuritan]] 7ocbhvyblgt3orm2ankvkydmk32ttmr 0 4953 37256 31078 2022-03-29T20:24:06Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} == '''Txerriki''' haragia plantxan == Bero zuzena duen plantxa edo zartagin oso bero baten gainean ondutako txerriki haragia erretzea, kanpotik txigortuta eta barrutik, xamur, heze eta bustia lortuz. Txerriki haragi zatiak plantxan egiteko parrilan egiteko baino txikiagoak moztu: azpizuna, solomoa, txuleta, presa, sekretua, luma, saiheskia, hirugiharra. === Txerriki haragia plantxan erretzeko pauso nagusiak === # Haragiak erre aurretik hau hozkailutik ateratzea komeni izaten da, giro tenperatura har dezan. # Plantxa edo zartagina ondo berotu; bestela, haragia itsatsi egingo da. Haragi zatia zenbat eta finagoa izan, plantxa beroago edukiko dugu. # Txerrikia gazitu eta olioz busti ondoren plantxan jarri. # Ez da askotan mugitu behar, alde guztietatik ongi zigilatuko dugu, nahi dugun puntua lortu arte. # Prestaketa hauei saltsa bat atera nahiko bagenie, zartagin baten erreko genuke; ondoren, likido baten laguntzaz, zartagin azpian itsatsita dagoen glasa berreskura eta iragazi ondoren, arto irin finduarekin lodituko genuke. == Txerriki haragia parrilan == Ikatzaren berotasunean, eta honen ketan txerriki haragia erretzea, kanpotik txigortu eta kurruskari, barrutik samur eta heze utziz. Normalean, haragi zati bigunak prestatzen dira parrilan, plantxan presta ditzakegun berdinak, baina kasu honetan xerra lodiagoak moztuz: azpizuna, solomoa, txuleta, presa, sekretua, luma, saiheskia, hirugiharra. === Txerrikia parrilan erretzeko pauso nagusiak === # Haragiak erre aurretik, hozkailutik atera giro tenperatura har dezan. Parrilako hagak ongi berotu eta paperarekin igurtziz garbitu, aurreko erreketetan itsatsita geratu diren zarakarrak kentzeko. # Parrilako hagak ondo berotu, haragia ez itsasteko. # Txerriki haragia gazitu eta olioz ondu. # Haragia zenbat eta lodiagoa izan, orduan eta denbora gehiago beharko du erretzen eta parrila gorago jarriko dugu. # Haragia plantxan dagoenean, ez da gehiegi mugitu behar. Alde guztietatik ongi zigilatuko dugu nahi dugun puntua lortu bitartean. # Parrilako berotasuna ez da beti berdina izaten, batzuetan ikatza goriago dago eta beste batzuetan ahulago. Horregatik, haragia kokatuko dugun hagatxoen altuerarekin jokatzen da. Ikatza zenbat eta goriago eta beroago egon, orduan eta hagak gorago, eta zenbat eta ahulago, orduan eta beherago. === Haragiaren plantxan edo parrilan erretzeko puntuak === ==== Gutxi eginiko haragiak ==== Haragia plantxan edo parrilan jarri eta odola azalera azaldu baino lehenago buelta eman. Beste aldean berdina egin. Kanpoaldetik zarakar gorritua eta barrutik haragia guztiz gorria . Haragiaren erdian, 53-54ºC tenperatura izan behar du. Haragia modu horretan jan nahi badugu, ezinbestekoa da aldez aurretik giro tenperaturan edukitzea. ==== Puntuan eginiko haragiak ==== 57-58ºC: haragia lodiagoa edo finagoa plantxa beroan jarriko dugu, eta odola kanpora azaltzen hasi orduko buelta emango diogu, eta beste aldea denbora laburragoan egingo dugu. Haragia kanpotik zigilatuta geratuko da, eta barrutik arrosa. ==== Ondo eginiko haragiak ==== Haragia plantxan edo parrilan jarri eta odola azalera ongi ateratzen denean, buelta eman. Hemen berriro gauza bera egingo dugu. Haragiaren erdian 62-63ºC izan behar du. ==== Oso ondo eginiko haragiak ==== Haragia plantxan edo parrilan jarri eta odola azalera ongi ateratzen utzi, eta buelta eman. Hemen berriro ere odola ongi ateratzen utzi.. Haragiaren erdian 70ºC izan behar du. == Txerriki haragia ohiko eran egosia == Ur, salda, esne edo likido irakinaldiari esker osagaia egostea. Txerrikietan gehien egosiko ditugun prestaketak: txorizoa, odolkia, muturrak, hankak, izterra, ukondoa, besoa edo mondejua izango dira. === Mondeju, odolki eta txorizo egosketa pauso nagusiak === # Mondejua, odolkia edo txorizoa garbitu eta ziztatu. Kazola zabal batean, gazitutako ur hotzetan kontu handiarekin murgildu. # Sua piztu eta su oso baxuan ura irakingo dugu. # Su baxuan egosi bakoitzari dagokion denbora. # Kazola estu bat aukeratzeak, ur irakinetara gehitzeak edo su bizian egosteak, odolkia, mondejua edo txorizoa puskatzea ekar dezake berekin. === Txerri hankak, muturrak, ukondoa, izterra eta besoa, egosteko pauso nagusiak === # Txerriki haragia ondo garbitu, hanka eta muturren kasuan, ileak, erre ondoren labana batekin arraspatu. Ondoren gazitutako ur hotzetan sartu, barazki eta bestelako hornigai usaintsuekin. # Su bizian irakin arte, eta ondoren, su baxuan denbora luzez irakingo dugu, ondo bigundu arte. # Egosiak ditugunean, txerri hankak eta muturrak beroan aterako ditugu saldatik; txerri izterra, besoa eta ukondoa berriz, bere uretan utziko dugu hozten, atera aurretik. == Txerriki haragi gisatua == Txerriki haragiari lehenik, salteatze, frijitze edo erretze teknika aplikatuz txigortu egiten da, ondoren, ongailu eta lagungarriekin batera, ohiko egosketa burutu, bigundu arte. Lagungarriekin saltsa, nahi izanez gero, egin daiteke edo bere horretan utzi. Txerrikien kasuan gisatua egiteko bere edozein haragi zati erabiltzea badago, baina ohikoena bigunenak plantxan edo parrilan egiteko gordetzea izaten da. Izterra, solomoa, besoa eta saiheskia. === Txerrikia gisatzeko pauso nagusiak === * Txerriki haragi zatiak gazitu. * Ongi markatu, su bizian kolorea emanez, salteatuz edo frijituz. * Hornigaiak ere sueztitu. * Hornigaiak eta haragiak elkartu, saldaz edo likidoz estalita. * Egosi haragia bigundu arte. Hornigaia birrindu eta salda birrindu, iragazi saltsa bat bihurtuz. Haragia eta saltsa elkartu. Azken pauso hau ez da ezinbestekoa, barazki zatiak osorik ere utzi daitezke. == Txerriki haragi erregosia == Osagaiari lehenik, salteatu teknika eta ondoren, bere zukuarekin edo gehitutako ongailuarekin batera egosketa teknika aplikatzea da, Bere xamurtasunagatik, azpizuna erabil daiteke teknika hau aplikatzeko. === Txerri haragia erregosteko pauso nagusiak === # Haragiak zati txikietan egin eta gazitu. # Olio gutxirekin eta su bizian, haragia salteatu kolore emanez. # Sua gutxitu eta hornigairen bat edo elementu lurrintsuekin gehituta edo gabe bere hezetasunarekin denbora gutxiz kozinatu. # Puntuan jarri eta momentuan jan. # Erregostearen kasuan, gisatuarekin alderatuz, barazkiak pasatu gabe zerbitzatzen dira. == Txerriki haragi frijitua == Oso beroa dagoen koipe ugaritan, txerriki haragia bere horretan edo estalita ( irineztatuta birrineztatuta...) bertan murgilduz eta kozinatze motza eginez, kanpotik zarakar gorritua sortu, eta barrutik bigun eta heze mantentzean datza. Txerrikien kasuan, edozein haragi zati erabiltzea izango dugu frijitzeko. Baina ohikoena bigunenak plantxan edo parrilan egiteko gordetzea izaten da. Izterra, giltzurrun aldeko txuletak, erdialdeko txuletak, besoa, lepoaldeko txuleta, solomoa, saiheskia... === Txerriki haragia frijitzeko pauso nagusiak === # Frijitu aurretik txerriki haragia, zatitu edo xerratu egingo dugu. Frijitzeko komeni izaten da zati oso handiak ez izatea. # Frijitu aurretik haragia gazitu nahi izatera, ontzutu ere egin daiteke. # Bere horretan, irineztatua edo birrineztatua, koipe bero ugaritan murgildu frijitzeko, kanpotik zarakar gorritua sortu, eta barrutik bigun eta heze mantenduz. # Soberan dagoen koipea kentzeko, paper xurgatzailea duen erretilu batera atera. == Txerriki haragia labean errea == Txerriki haragia ongailuekin labe bero batean sartu, kanpotik kurruskari eta barrutik samurra eta hezea lortzea du helburu. Txerrikume osoa edo zatitua , saiheskia, izterra eta besoa, ukondoa, solomoa. === Txerriki haragia labean erretzeko pauso nagusiak === # Labea berotu. # Haragia gatz eta olioarekin ondu, edo nahi izatera ontzutu. # Labean erre, osagai likido lurrintsuekin haragia ongi egin arte. # Haragi zatiak zenbat eta handiagoak izan, labeko tenperatura orduan eta baxuagoa izango da. Erretze denbora luzeagoa eta hezetasun maila altuagoa izatea komeni da. Amaieran, tenperatura asko igo, haragia kanpotik gorritzeko. # Aldiz, haragi zatia zenbat eta txikiagoa izan, orduan eta hezetasun maila eta denbora gutxiago, eta labeko tenperatura altuagoa erabili. == Txerriki haragi konfitatua == Osagaia, olio edo gantzetan murgildu eta su baxuan denbora luzez egosteari esaten zaio. Kontserbaziorako erabiltzen diren konfitatzeei gatz ugari gehitzen zaie. Azpizuna, solomoa, saiheskia, izterra; berez, edozein txerri zati konfitatzea izango dugu. === Txerriki haragia konfitatzeko pauso nagusiak === # Haragia ongi garbitu. Zati oso handiak badira ( izterra ) moztu zati txikiagoetan. # Kazola batean eta estu geratuko direlarik sartu haragi zati guztiak. # Txerri koipe urtuarekin eta gatzarekin estali. # Su oso baxuan egosi haragia, ongi bigundu arte. # Behin egosita, bere horretan gorde jan arte. # Jateko garaian, su bizian, labean gorrituko dugu azal kurruskaria lortuz == Txerriki haragia hutsean prestatzea == Osagai nagusia, lagungarri eta ongailuekin, hutsean ontziratu ondoren, 60ºC-80ºC edo 100ºCtara, dagokion denboran egostea. Hainbat kasutan, ordu askotan. Txerrikume zatiak bereziki, saiheskia, izterrak, besoak erabiltzen dira modu honetan egiteko. === Txerriki haragia hutsean prestatzeko pauso nagusiak === # Txerrikia eta hornigaia ongi garbitu eta hornigaiak moztu. # Osagai guztiak hutsean ontziratu. # Hutsean ontziratuko poltsa Maria bainuan edo lurrinetan tenperatura baxuan denbora luzez egosi, harik eta haragia guri geratu arte. # Hutsean ontziratutako poltsa zabaldu eta haragiari labe kolpe oso bero bat eman, azala txigortuz. == Txerriki errezetak == * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Solomoa labean gisatua, sagarrarekin|Solomoa labean gisatua, sagarrarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerri hankak|Txerri hankak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerri saiheski errea|Txerri saiheski errea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerrikume errea|Txerrikume errea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerri masailak labean erreak|Txerri masailak labean erreak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerri solomo betea|Txerri solomo betea]] d6qor4mgdf2yw5hv5lnip4s9m3x9qfa 0 4954 37258 31079 2022-03-29T20:26:10Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} == Untxia labean errea == '''Untxia''', ongailuekin labe bero batean sartu, kanpotik kurruskari eta barrutik samurra eta hezea lortzea da helburua. Untxi osoa edo erdia erretzea izaten da egokiena. === Untxia erretzeko pauso nagusiak === # Labea berotu 200ºC inguru. # Untxia, ondu, nahi izatera ontzutu ere egin daitezke. Hezetasun nahikoa duen erretilu batean labera sartu. Zenbat eta zati handiagoa izan, orduan eta hezetasun gehiago beharko du. # 15-20 minutu inguruan erre. == Untxia parrilan errea == Ikatzaren berotasunean, eta honen ketan untxia erretzea, kanpotik txigortu eta kurruskari, barrutik samur eta heze utziz. Teknika hau aplikatzeko untxia erditik zabalik, erditik moztua edo laurdenetan egin daiteke. === Oilasko haragia parrilan erretzeko pauso nagusiak === # Erre aurretik, parrilako hagak ongi berotu eta paperarekin igurtziz garbitu. # Untxia hozkailutik ateratzea komeni izaten da giro tenperatura har dezan. # Untxia oliarekin eta gatzarekin ondu, nahi izatera, beste osagai batzuekin ontzutu. Ikatza gori gori dagoenean, parrilan jarri. # Kontuz berotasunarekin, kanpotik erre eta barrutik gordina geratzeko arriskua baitago. Askotan, tenperatura baxuagoan erretzea komeni izaten da barrutik ongi egin dadin. # Parrilako berotasuna ez da beti berdina izaten, batzuetan ikatza goriago dago eta beste batzuetan ahulago. Horregatik haragia kokatuko dugun hagatxoen altuerarekin jokatzen da. Ikatza zenbat eta goriago eta beroago, hagak gorago, eta zenbat eta ahulago, beherago. == Untxi haragi gisatua == Untxia zatiak lehenik, salteatze, frijitze edo erretze teknika aplikatuz txigortu, ondoren, ongailu eta lagungarriekin batera, ohiko egosketa burutu, bigundu arte. Lagungarriekin saltsa, nahi izanez gero, egin daiteke edo bere horretan utzi. Normalean, untxi zatitua prestatuko dugu modu honetara. Hornigaiekin saltsa prestatu daiteke edo bero horretan haragiarekin batera aurkeztu. === Untxia gisatzeko pauso nagusiak === # Untxi haragi zatitua gatz eta olioarekin ondu. # Kazola batean haragi zatiak salteatu kolorea emanez, haragia erretiratu eta gorde # Kazola berdinean eta olio pittin batekin barazkia sueztitu. # Haragia eta hornigaia elkartu eta saldaz edo likidoz busti. # Egosi haragia biguna egon arte, jarraian haragi zatiak atera. # Saltsa birrindu eta iragazkitik pasa berriro dena elkarrekin egosteko. Azken pauso hau ez da ezinbestekoa, barazki zatiak osorik ere utzi daitezke. == Untxi frijitua == Oso beroa dagoen koipe ugaritan, untxi zati onduak eta irineztatuak bertan murgildu eta kozinatze motza egin. Kanpotik zarakar gorritua sortu, eta barrutik bigun eta heze mantentzean datza. Untxia frijitzeko zati txikiak egin behar dira. === Untxia frijitzeko pauso nagusiak === # Untxia zati txikietan egin. # Haragia ontzutu, gatza, olioa, eta bestelako espezia edo belar usaintsuren batekin nahi bada.... # Estali irinez edo ezer gabe. # Olio oso berotan sartu. # Ongi gorritu eta barrutik egin. # Paper xurgatzaile bat duen erretilu batera atera. == Untxi haragi salteatua == Koipe gutxirekin, su bizian eta denbora laburrean, untxia gorrituz edo txigortuz kozinatzea da. Untxia zati oso txikietan. === Untxia salteatzeko pauso nagusiak === # Zati txikietan moztu. # Haragia ontzutu, gatza, olioa, eta bestelako espezia edo belar usaintsuren batekin nahi bada.... # Irinetan pasa, nahi bada. # Olio gutxi baina beroa duen zartagin edo saute batean salteatu, oilaskoa guk nahi dugun puntua lortu arte. # Paper xurgatzailea duen erretilu batera atera. == Arrozetan == Pella valentziarraren osagai ezinbestekoa. == Betea == Gorena edo erdi aldea zabalduta beteko dugu, ondoren labean erretzeko. == Untxi errezetak == * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Untxi fricasséa|Untxi fricasséa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Untxi Karlota|Untxi Karlota]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Untxia baratxuritan|Untxia baratxuritan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Untxia labean errea|Untxia labean errea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Untxia parrilan errea|Untxia parrilan errea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Untxia saltsan|Untxia saltsan]] sli5af1d19m2u7p8fczrxr9z0ej1b8b 0 4955 31084 31083 2021-09-16T10:10:50Z Gaztarrotz 1953 /* Hornigai errezetak */ wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Hornigai''' edo '''goarnizioak''' jaki edo osagai nagusiaren lagungarri moduan erabiltzen diren prestaketei esaten zaie. Prestaketa hauek plateraren osagarriak izan behar dute, zapore, nutrizio eta estetika aldetik. Hornigai batzuk osagai nagusiarekin batera prestatzen dira; kasu gehienetan, aldiz, aparte kozinatu eta platera muntatzeko garaian gehitzen dira. == Hornigaiek bete beharreko baldintzak. == * Ez dute jaki nagusia baino garrantzi handiagoa izan behar. * Ez dute, osagai nagusiaren jaki taldekoak izan behar. * Platerean muntatzeko garaian osagai nagusitik desberdindu edo bereizi egin behar da. * Kantitate aldetik ez dute osagai nagusia baina gehiago izan behar. * Kolorean eta estetikan prestaketa nagusia edertzen lagundu beharko du. == Hornigai ohikoenak == Goian aipatutako baldintzak beteko balira, sukaldeko edozein prestaketa izan daiteke hornigaia; hala ere, badira ohikoagoak diren goarnizioak. === Patata hornigaiak === Hornigaietan ohikoenetako eta merkeenetako bat da, frijituta, egosita, labean, pure eginda, gorrituta....modu eta forma ugaritan presta daiteke. ==== Patata frijitua. ==== 150ºC-180ºC artean dagoen koipe ugaritan, patata zatitua edo moztua murgilduz kozinatzeari esaten zaio. Kanpotik zarakar gorritua sortu, eta barrutik bigun eta heze mantentzean datza. Patata zatia zenbat eta lodiagoa izan, orduan eta olioaren tenperatura baxuagoa erabiliko dugu. Normalean haragi plateretan erabiltzen da. Patatak platerari itxura hobeagoa emateko forma desberdinetan mozten dira. ===== Mozketak frijitzeko ===== '''Lasto itxurako patatak''': Karratu luze oso finak. Mandolina beharko genuke horrela mozteko. Olio oso beroan; normalean frijitualdi motzak izaten dira. Paper xurgatzaile batera atera eta gazitu. '''Pospolo-itxurako patatak''': Hauek ere mandolinarekin moztea komeni da, lastoa baino pittin bat lodiago; frijitualdi motza beharko du honek ere. Paper xurgatzaile batera atera eta gazitu. '''Makila-itxurako patatak''': Hau mandolina edo labanarekin moztu dezakegu, pospolo itxurakoa baina pittin bat lodiagoa oraindik. Paper xurgatzaile batera atera eta gazitu. '''Patatak espainiar erara''': Makila itxurakoa baino lodiagoa; jeneralean, mozketa klasikoa izaten da patatak frijitzeko. Tenperatura apalagoan frijituko ditugu hasieran, eta amaieran gorritu egingo ditugu. Paper xurgatzaile batera atera eta gazitu. '''Patatak karratu luze lodietan. “Puentenuevo”''': Patata karratu luze nahiko lodiak dira. Lehenik, olio ez horren berotan egosialdi bat emango diegu; eta amaieran txigortuko ditugu. Paper xurgatzaile batera atera eta gazitu. '''Patatak karratuetan''': Patatak karratu ez horren handietan moztu eta frijitualdi bat eman. Paper xurgatzailea duen erretilu batera atera eta gazitu. '''Patata xerratua''': Panadera moduan moztuta, olio berotan frijitu. Paper xurgatzailea duen erretilu batera atera eta gazitu. '''Patata xafletan'''. Soufflé eran prestatzeko. Urteko kalitateko patata mandolinarekin 3mm-ko xafletan mozten da. Lehenik, oliotan egoste baxu bat ematen zaio eta ondoren oso olio berotan sartzen da, patata puztea lortuz. Paper xurgatzailea duen erretilu batera atera eta gazitu. Mota guztietako haragientzat. '''Sareta itxurako patatak''': Mandolinarekin, patata jiratuz, xafla saretu baten forma emango diogu. Ondoren olio berotan frijitu, paper xurgatzailea duen erretilu batera atea eta gazitu. '''Patata juliana erdian''': Patata luzeran erditik moztu; hori berriro ere luzeran erditik moztu eta xafla finetan egin. Patata purea egiteko edo bere horretan frijitu eta lagungarri moduan erabil daiteke. ==== Patata erreak ==== Osoak eta azal eta guzti, metalezko paperean, gatzetan bildua edo zatitua, labean erretzen dira, ondoren oliba olio, gatz eta piper-hautsarekin lagunduta. Hustuta eta betegai batekin..... Jeneralean, parrilan erretako haragien osagarri izaten da. ==== Patata egosiak ==== Patata ur edo salda baten irakinaldiari esker egosteari esaten zaio, eta egokien egosteko ur hotzetatik abiatzea izaten da onena. Patata, osoan azal eta guzti, zuritua eta zatitua egos daiteke. Lurrunetan ere egostea badago patata. ==== Patata egosi eta sueztituak ==== Patatak forma desberdinetan ( bola, torneta, karratuan...) moztu ondoren ur hotzetan jarri eta egosi, ondoren oliotan, baratxuri, perrexila, tipula edo bestelako osagai batekin gorrituz. ===== Patata egosteko eta sueztitzeko mozketak ===== '''Patata osoa''': Garbitu eta zuritu gabe egosten dira; jeneralean, patata osoa jarri behar badugu lagungarri moduan txikiak aukeratuko ditugu. Zatituak, moztuak, edo beteak prestatu behar baditugu, handiagoak aukera ditzakegu. '''Patata, kraskatua''': Labaina sartu patari eta guztiz ebaki aurretik, hautsi egingo dugu indarrez. Modu honetan, patatak fekula gehiago ateratzen omen du eta zapore gehiago xurgatzen. Denbora luzez egosi behar diren prestaketetan, gisatu eta barazki ugariren lagungarriak izan ohi dira. '''Patata zatitua''': Normalean, kraskatuak baino txikiagoak izaten dira; denbora gutxiago behar duten prestaketetan erabiltzen da. Gisatu motzak, barazkiak.... '''Patata bola edo noissete''': Husteko gailuarekin patata bolak egingo ditugu, hauek gero egosi, salteatu.... Arrain, haragi eta barazkietan erabiltzen dira bereziki. '''Patata torneatua''': Muturzorrotzarekin patatari forma obalatua edo baratxuri alearena ematen zaio. Ondoren egosi, gorritu edo sueztitzeko. ==== Patata pureak ==== Patatak zurituak eta zatituak, ur hotzetatik abiatuta egosten dira. Egosita ditugunean, ura kendu eta puregailuarekin desegin. Gurina, oliba olioa, piper-hautsa, gatza edo bestelako ongailuekin nahastuta amaitzen da. =====Parmantiere purea ===== Patata egosia, gurina, esnea eta gatza ditu osagaiak. Pure mehe edo saltsa moduko bat izaten da. Haragi erreentzat erabiltzen da. ===== Dukesa patata ===== Patata egosia, gorringoa, gurina, gatza eta espeziekin nahasten da. Mahukarekin forma eman eta labean egosten da. Haragi mota desberdinen goarnizio moduan erabiltzen da normalean. ===== Delfin patatak ===== Patata purea choux orearekin nahastua. mahukarekin forma desberdinetan zabaldu eta frijitu egiten da. Haragi desberdinen edo arrainen lagungarri. Mahuka batekin iruditxoak bota labeko erretilu batean, arrautzarekin margotu ondoren labean edo grillean amaitu hornigaia. Haragi edo arrain desberdinekin aurkezteko erabiltzen da. ==== Patata gorrituak ==== Forma desberdinetan moztutako patatei zuritze teknika aplikatuko diegu lehenik, hau da, ur hotzetatik abiatuta egoste denbora labur bat emango diegu. Ondoren, gurinetan edo oliba oliotan sueztitu denbora batez, eta azkenik, labean gorritu bat emango diegu. === Arroz hornigaiak === ==== Arroz zuria ==== Ur irakin ugaritan egosten da arroza normalean arroz indikoa edo luzea. Egositakoan, ur hotzetan freskatu. Bere horretan olio eta gatzarekin edo beste osagai batzuekin nahastuta erabiltzen da goarnizio moduan. Haragi, arrain, itsaski edo barazkietarako balio dezakeen hornigaia da. ==== Pilaf arroza ==== Jeneralean, tipula, baratxuria eta perrexila gurin edo oliotan sueztitzen da; ondoren, arroz “indikoa” edo luzera ere. Jarraian, egosi egiten da. Prestaketa honetan arroza ez da freskatzen eta limoi zuku pittin bat bota ondoren, prestaketa labean amaitu daiteke. Haragi, arrain, itsaski edo barazkietarako balio dezakeen hornigaia da. === Barazki hornigaiak === ==== Gordinak ==== Entsalada mota desberdinak, osagai batekin edo ugarirekin, haragi eta arrainen lagungarri moduan. ==== Egosiak ==== Barazki bat edo barazki ugari egosi, eta bere horretan olio gordinarekin edo salteatua. Arrain eta haragien hornigai moduan. ==== Salteatuak ==== Jeneralean, fruitu barazkiak salteatzen dira, kuia, kuiatxoa, piperrak... olio gutxirekin su bizian salteatu ondoren, haragi eta arrainen hornigai moduan. ==== Frijitua ==== Kuiatxoa, alberjinia, tipula, azenarioa, azalorea, orburu batzuk lehenik egosita eta zati txikiagoetan moztuta. Normalean, estalki batekin ( tenpura, orly, arrautzeztatua ) bildu ondoren, frijituak. Haragi eta arrainen hornigaiak. ==== Erreak ==== Piperrak, alberjiniak, tipulak, kuiak, tomateak, kuiatxoak... ondo garbitu eta gazitu eta oliotan busti ondoren labean, plantxan edo parrilan erreko dira. Haragi mota desberdinen eta arrainen hornigai bikaina. === Pasta italiar hornigaiak === Pasta italiarra eta patata ñokiak ere sar ditzakegu talde honetan. Normalean, barazki edo ontzeko osagai salteatuekin eta saltsarik gabe. Haragi plateren lagungarri, zopa eta salda desberdinen goarnizio moduan. === Arrautza hornigaiak === Arrautza frijitua, plantxan, galdarraztatua edo labean kokote eran egina, asko erabiltzen dira hornigai moduan. Besteak beste, arroz, barazki, haragi edo arrainen lagungarria izan daiteke. == Mundu mailan izen propioa duten hornigaiak. == === Haragi prestaketak hornitzeko. === Afrikako eran. Alsaziako erara. Antzinako erara. Aranjuezko erara. Aljeriarako erara. Arlesiar erara. Berrichonne erara. Bohemiako erara. Bordeleko erara. Borgoinako erara. Bretainiako erara. Bruselako erara. Bourgoise erara. Katalan erara. Landaise erara. Cyrane erara. Gaztelako erara. Choiseul. Choron. Chipolata. Clamart. Dauphine erara. Demidoff.Dukesa. Dubarry.Henri IV.Favorite. Flamande. Florentziako erara. Fontainebleau. Forestier. Gran duc. Champenoise. Helder. Ingeles erara. Jardinera erara. Loreto. Mascotte.Massena. Niçoise. Nivernoise. Oriental. Paysanne. Okin edo panadera erara. Portugaldgo erara. Printanier. Printzesa. Rechelieu. Rossini. Saint Germain. Tiroleko erara. Vert préVichy erara. Wellinton. Ijito saltsa. === Arrain prestaketak hornitzeko === Almirante. Borgoinako erara. Cardinale. Chambord. Diplomatique. Doria. Duglere. Florentziako erara. Joinville Gran duc. Grenobleko erara. Marinel erara. Mirabeau. Murat. Niçoise. Normandiako erara. Opera. Printzesa erara. Sullivan. Walewska. === Salda prestaketak hornitzeko === Hegaztiena. Brunoise. Celestina. Madrilgo erara. Royal. Udaberrikoa. Colbert. Profiterolekin. Gélée. Vermicelle. Oportoko erara, edo jerez erara. === Hegazti prestaketak hornitzeko === Bonne femme. Ehiztari erara. Chipolata. Financiere. Loreto. Niçoise.. Amerikar parrilla.. Printanier.. Regence. == Hornigai eta betegai errezetak == {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz txuria|Arroz txuria]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz hindua|Arroz hindua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Aza lore arrautzeztatua|Aza lore arrautzeztatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azenario purea|Azenario purea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Basa arroza, arroz zuriarekin| Basa arroza, arroz zuriarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barrengorri salteatuak|Barrengorri salteatuak ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazkiak dadotean sueztituak|Barazkiak dadoetan sueztituak ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barrengorriak labean |Barrengorriak labean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Entsalada berdea|Entsalada berdea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Eskalibada|Eskalibada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gernikako piper frijituak |Gernikako piper frijituak ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Guakamolea|Guakamolea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ilar egosia |Ilar egosia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia labean|Kuia labean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia plantxan |Kuia plantxan ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuiatxo xafla arrautzeztatua|Kuiatxo xafla arrautzeztatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddo erregosia|Onddo erregosiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Panadera patata|Panadera patata]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata egosia|Patata egosia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata gorritua|Patata gorritua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata sueztitua|Patata sueztitua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata esne gainarekin|Patata esne gainarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata kreman|Patata kreman]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata purea |Patata purea ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata frijituak|Patata frijituak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki salteatua |Barazki salteatua ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata purea|Patata purea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagar purea|Sagar purea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Udare purea|Udare purea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pikillo piper erregosia|Pikillo piper erregosia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pikillo piper konfitatua|Pikillo piper konfitatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pilaf arroza|Pilaf arroza]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Piperrada|Piperrada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pilaf arroza1|Pilaf arroza]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tipula eta piper berde sueztitua|Tipula eta piper berde sueztitua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tipula glasatua|Tipula glasatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tipula marmelada|Tipula marmelada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomatea labean errea |Tomatea labean errea ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Xirmendutan erretako pikillo piperra|Xirmendutan erretako pikillo piperra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pikilo piper erregosiak|Pikilo piper erregosiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Piper morroi erreak |Piper morroi erreak ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki betegaia|Barazki betegaia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barrengorri betegaia|Barrengorri betegaia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao betegaia|Bakailao betegaia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bexamelaz eginiko haragi betegaia|Bexamelaz eginiko haragi betegaia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragi betegaia|Haragi betegaia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze edo arrain betegaia|Hegaluze edo arrain betegaia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tako eta burritoen betegai begetala|Tako eta burritoen betegai begetala]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Takoen betegai edo haragizko tinga|Takoen betegai edo haragizko tinga]] }} kgafxjhpx0ogxlazicvsilq2rzioax0 0 4956 37259 31089 2022-03-29T20:26:48Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} == '''Itsaskiak''' ohiko eran egosiak == Ur, salda, esne edo likido baten irakinaldiari esker itsaskia egostea. Ur hotzetik abiatutako egosketetarako: abakandoa, otarraina, txangurroa, buia. Ur irakinetik abiatutako egosketetarako: ganbak, otarrainxkak, lanpernak, izkiratzarrak, karrakelak.... === Itsaskien ohiko egoste teknikan prestatzeko pauso nagusiak === # Kazola batean itsasoko ur garbia edo kanilako ura, litroko 45g-50g arteko gatz kopuruarekin jarri. Sukaldari batzuek erramua ere gehitzen diote. # Ur hotzetatik abiatutako itsaskiak sutan jarri aurretik, uretan murgildu. Ur irakinetatik abiatutakoak berriz, ura irakiten hasi arte itxaron. # Itsaskia nahiko denbora irakin ondoren, (100gko minutu bat) ur izoztuarekin irakinaldia mozten da. # Oskol zabala duten ( txangurroa, buia, otarraina, misera, nekora..) krustazeoak tripaz gora utziko ditugu hozten; modu horretan barruan duen salda hozterakoan oskolaren barruan geratuko da. === Itsaskiak egosteko denborak === '''Txangurroa, buia, otarraina, misera...''':1000 gramoko, irakiten hasi ondoren 10- 12 minutuz egosiko dugu. Jarraian, ur hotzetan irakinaldia eten. Beraz, 1,5kg-ko txangurro batek 18 minutu inguru beharko luke. '''Nekorak''': 3 minutu. '''Otarrainxkak, zigalak, itsas mantisa, eta izkiratzarrak''': 2 minutuz egosiko ditugu. '''Izkira handiak eta karrakelak''': Ur irakinetara bota eta hau berriro irakiten hasitakoan, erretiratu egingo dugu. '''Lanperna eta ganbak''': 30 segundo ur irakinetik abiatuta. == Itsaskiak lurrunetan egosiak == Ur edo likido zaporetsu batek sortzen duen lurrinaren ondorioz itsaskia egostea. Krustazeo eta molusku gehienak. Gaur egun egosteko modurik garbi eta egokiena da, ondoren saltsetan, entsaladetan, salpikoietan..... prestatzeko. Lurruneko egosketa moluskuentzat bereziki oso egokia da, modu honetan barruan hondarra dutenak bereizi ditzakegu, saltsa batean, beste moluskuekin elkartu aurretik. === Itsaskiak lurrunetan egosteko pauso nagusiak === # Itsaskia uretan ongi garbitua eta oskol zati puskatua eta hondarrak erretiratuta. # Lurrunetan egosteko lapikoaren azpian likidoa duela edo lurrunetan egosteko labe beroan sartu. # Itsaskiak zabaldu arte egosi. Lurruneko egosketarako, ohiko egoste teknikan erabiltzen dugun denbora baina zertxobait gehiago erabiltzen da. Lurrun kazolako tenperatura 100ºC iristen ez denez, ohiko egosketan baino %10 denbora gehiago erabiliko dugu. # Krustazeoen kasuan egosi ondoren, buruz gora utziko ditugu hozten. == Itsaskiak labean erreak == Itsaskiak ongailuekin labe bero batean sartu, kanpotik kurruskari eta barrutik samurra eta hezea lortuz. Abakandoa, otarraina, zigalak. Krustazeo txikiak, ganbak, izkiratzarrak, zigala txikiak, otarrainxkak kantitate handiak batera erre behar ditugunean ere ohiko da labean prestatzea. Ez dute plantxan edo parrilan hartuko luketen kolore eta zaporea hartuko, baina kantitate handiak azkar egiteko modu bat da. Itsaskiak gatz eta olioarekin ondu ondoren, tenperatura altuan dagoen labea sartuko genuke. 220ºC-240ºC inguruan. === Itsaskiak labean erretzeko pauso nagusiak === # Abakandoa, otarraina edo zigala handiak erdibitu, gatz eta olioarekin ondu. Krustazeo txikiak berriz, erdibitu gabe, ondu. Labeko erretilu batean zuzenean jarri. # Zuzenean labean sartu. Krustazeo handiak plantxan kolorea eman ondoren ere sar daitezke labera. # Itsaskia puntuan dagoenean, atera eta bere horretan jan edo saltsaren bat gehituta. == Itsaskiak plantxan erreak == Bero zuzena duen plantxa edo zartagin oso bero baten gainean, ondutako itsaskiak erretzea, kanpotik txigortuta eta barrutik, xamur, heze eta bustia lortuz. Molusku txikien teknika nagusia dugu, ganbak, otarrainxkak, ganba handiak, izkiratzarrak, zigalak. Ohikoa da molusku batzuk plantxan edo zartagin batean zabaltzea. Muxilak, datilak, txipiroiak, berberetxoak..... === Itsaskiak plantxan erretzeko pauso nagusiak === # Krustazeo handiak handiak (abakandoa, otarraina, zigala....) erditik zabalduak eta txikiagoak osoak; bi kasuetan, gatz eta olioarekin ondu. # Plantxa oso bero batean jarri eta bi aldeetatik egin, baina gehiegi egin gabe. # Prestaketaren erdi aldera eta gustuko bada, limoi zuku pittin bat itsaskien artean bana daiteke. # Krustazeo hanien kasuan, plantxan kolorea eman ondoren, labean bukatzen da gehiegi ez lehortzeko. # Saltsaren batekin busti edo lagungarri moduan aurkez daiteke. == Itsaskiak parrilan erreak == Ikatzaren berotasunean, eta honen ketan itsaskia erretzea, kanpotik txigortu eta kurruskari, barrutik samur eta heze utziz. Abakandoa, otarraina, zigalak nagusiki bestelako krustazeo txikiak, ganbak, izkiratzarrak, zigala ere haga estuko parriletan ere egin daitezke. === Itsaskiak parrilan prestatzeko pauso nagusiak === # Itsaskia erre aurretik, parrilako hagak ongi berotu eta paperarekin garbituko ditugu, aurreko erreketetan itsatsita geratu diren zarakarrak ongi kenduz. # Krustazeo handiak ( abakandoa, otarraina, zigala...) erditik zabaldu, txikiagoak berriz bere horretan, gatz eta olioarekin ondu. # Parrilako ikatza gori dagoenean bertan jarri itsaskia eta erdi eginik daudenean buelta eman. Kontu eduki, gehiegi lehortu ez daitezen. # Saltsaren batekin busti edo hauek ondoan lagungarri moduan aurkez daitezke. # Parrilako berotasuna ez da beti berdina izaten, batzuetan ikatza goriago dago eta beste batzuetan ahulago. Horregatik itsaskia kokatuko dugun hagatxoen altuerarekin jokatzen da. Ikatza zenbat eta goriago eta beroago, hagak gorago; eta zenbat eta ahulago, beherago. # Parrilak itsaskiari zapore oso berezia emango dio, baina itsaski txikienetan gehiegi lehortzeko arriskua izan dezakegu. Hau ez gertatzeko errazioko parrila txikiak eduki beharko ditugu; hartara, itsaskia ez da hagatxo tartetatik ikatzetara eroriko eta bestetik parrilan buelta emateko edo bertatik ateratzeko denborak azkarragoak izango dira. # Moluskuak parrilan egiteko ohiturarik ez dago, parrilako hagatxoetatik ihes egiten dutelako. == Itsaski salteatuak == Koipe gutxirekin, su bizian eta denbora laburrean, itsaskia gorrituz edo txigortuz kozinatzeari esaten zaio. Espezie txiki zurituak, osoak edo handiagoak, zatituak: ganbak, otarrainxkak, izkiratzarrak, txipiroiak,..... === Itsaski salteatuak prestatzeko pauso nagusiak === # Itsaskia zuritu; handiak izanez gero: zatitu. # Gazitu, zartagin bat su bizian jarri olio pittin batekin. # Zartagina oso bero dagoenean, itsaskiak gehitu, eta denbora oso batez salteatu. Denbora gutxian egin behar dira. # Bere horretan edo saltsa batekin nahastuta jateko edo beste prestaketa bati nahasteko. == Itsaski erregosiak == Osagaiari lehenik, salteatu teknika eta ondoren, bere zukuarekin edo gehitutako ongailuarekin batera egosketa teknika aplikatzea da, Espezie txiki zurituak, osoak edo handiagoak zatituak, ganbak, otarrainxkak, izkiratzarrak, txipiroiak,..... === Itsaski salteatuak prestatzeko pauso nagusiak === # Krustazeo txikiak zurituta edo gabe, handiak zatitu. # Gazitu eta zartagin batean eta olio pittin batekin su bizian salteatu. # Lurrindun ongailu desberdinak gehitu: whiskia, brandia, limoia, ardoa, salda edo saltsa, espeziak, barazki usaintsuak. # Zuku horretan kozinatu denbora laburrez, itsaskia gehiegi egin gabe eta momentuan jan. == Itsaski gisatuak == Itsaskia lehenik, salteatze, frijitze edo erretze teknika aplikatuz txigortu egiten da, ondoren, ongailu eta lagungarriekin batera, ohiko egosketa burutu, bigundu arte. Lagungarriekin saltsa, nahi izanez gero, egin daiteke edo bere horretan utzi. Olagarroa, begi handia, itsaski desberdinak nahastuta... === Itsaski gisatua prestatzeko pauso nagusiak === # Olagarroa edo behi handia garbitu eta bestelako itsaskiak zatitu. # Olio pittin batekin olagarroa eta begi handia bakarrik edo hornigaiekin salteatu. # Salda zaporetsu eta patatak gehitu. # Elkarrekin egosi. # Osagai guztiak puntuan jarri. == Itsaski frijituak == Oso beroa dagoen koipe ugaritan, itsaskia bere horretan edo estalita ( irineztatuta birrineztatuta...) bertan murgilduz eta kozinatze motza eginez, kanpotik zarakar gorritua sortu, eta barrutik bigun eta heze mantentzean datza. Ganba zurituak, txipiroiak eta txokoak zatituak... irinetan, arrautzeztatua, tenpuran, edo orly orearekin, edo beste estalki batekin bildu ondoren, frijitua. === Itsaski frijituak prestatzeko pauso nagusiak === # Itsaskiak zuritu eta beharko balitz zatitu. # Gazitu eta hezetasuna gal ez dezan dagokion estalkian bildu. Irina, ogi birrindua, irina eta arrautza, tenpura, orly... # Olio ugari eta oso berotan denbora laburrez frijitu, kanpotik zarakarra eginez eta barrutik puntuan utziz. # Paper xurgatzailea duen erretilura atera. # Bere horretan jan edo apartean saltsaren bat jarri. == Arrain eta itsaski errezetak == {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ajoarriero Bakailaoa|Ajoarriero Bakailaoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxoa arrautzeztatua| Antxoa arrautzeztatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxoa baratxuritan frijitua| Antxoa baratxuritan frijitua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxoa betea| Antxoa betea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxoa ozpinetan| Antxoa ozpinetan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxoa papillote eran| Antxoa papillote eran]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrai zabala saltsa berdean| Arrai zabala saltsa berdean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Atungorri carpaccioa| Atungorri carpaccioa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao frijitua| Bakailao frijitua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao kokotxak saltsa berdean| Bakailao kokotxak saltsa berdean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao konfitatua piperrekin| Bakailao konfitatua piperrekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailaoa bizkaitar erara| Bakailaoa bizkaitar erara]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailaoa piper saltsarekin| Bakailaoa piper saltsarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailaoa frijitua piper salts eta alioli gainerrea|Bakailaoa frijitua piper salts eta alioli gainerrea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailaoa pil-pil erara| Bakailaoa pil-pil erara]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao masailak saltsa berdean muxilekin| Bakailao masailak saltsa berdean muxilekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailaoaren brandada| Bakailaoaren brandada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barbarin frijituak| Barbarin frijituak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mendreska errea| Mendreska errea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Berdela eskabetxean| Berdela eskabetxean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bisigua labean| Bisigua labean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Erreboiloa parrillan| Erreboiloa parrillan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Erreboiloa plantxan| Erreboiloa plantxan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze edo hegalaburra konfitatua| Hegaluze edo hegalaburra ontziratua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Abakando errea|Abakando errea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Begi handi marmitakoa|Begi handi marmitakoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Buia maionesarekin|Buia maionesarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ganbak baratxuritan|Ganbak baratxuritan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ganbak plantxan edo zartaginean|Ganbak plantxan edo zartaginean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ganbaz beteriko txipiroi frijitua|Ganbaz beteriko txipiroi frijitua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Izkira egosiak|Izkira egosiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Karrakela egosiak|Karrakela egosiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Krustazeo handi egosiak|Krustazeo handi egosiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Lanperna egosiak|Lanperna egosiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Muskuiluak baratxuria eta perrexilarekin|Muskuiluak baratxuria eta perrexilarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Muskuiluak lurrunetan|Muskuiluak lurrunetan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Muskuiluak tomatean|Muskuiluak tomatean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Nekora egosiak|Nekora egosiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Olagarro egosia|Olagarro egosia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Olagarro errea|Olagarro errea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Olagarro erregosia|Olagarro erregosia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Olagarro gisatua|Olagarro gisatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Olagarroa patatekin|Olagarroa patatekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Otarrainxka egosiak|Otarrainxka egosiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Otarrainxka plantxan edo zartaginean|Otarrainxka plantxan edo zartaginean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txangurroa donostiar eran|Txangurroa donostiar eran]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txibi edo txipiroi frijituak|Txibi edo txipiroi frijituak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txipiroi begi handiak bere tintan|Txipiroi begi handiak bere tintan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txipiroiak bere tintan|Txipiroiak bere tintan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txipiroiak pelaio erara|Txipiroiak pelaio erara]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txipiroiak plantxan|Txipiroiak plantxan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txirlak marinel erara|Txirlak marinel erara]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txirlak zartagian|Txirlak zartagian]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txirla handiak plantxan|Txirla handiak plantxan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txirlak saltsa berdean|Txirlak saltsa berdean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze edo hegalaburra tipularekin| Hegaluze edo hegalaburra tipularekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze edo hegalaburra tomatearekin| Hegaluze edo hegalaburra tomatearekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze tartarra| Hegaluze tartarra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Izokin marinatua| Izokin marinatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Izokina plantxan tomate ozpin olioarekin|Izokina plantxan tomate ozpin olioarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatz arrautzeztatua| Legatz arrautzeztatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatz betea| Legatz betea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatz kokotxak arrautzeztatuak| Legatz kokotxak arrautzeztatuak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatza kokotea| Legatza kokotea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatza plantxan| Legatza plantxan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatza saltsa berdean txirla eta kokotxekin| Legatza saltsa berdean txirla eta kokotxekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Lupia labean| Lupia labean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Meroa plantxan| Meroa plantxan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mihi arrain popietak ganbekin txakolin saltsan| Mihi arrain popietak ganbekin txakolin saltsan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mihi arraina menier saltsan| Mihi arraina menier saltsan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oilar frijitua| Oilar frijitua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Perloi egosia patatekin| Perloi egosia patatekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txitxardinak betiko eran| Txitxardinak betiko eran]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txitxarroa eskabetxean| Txitxarroa eskabetxean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txitxarroa labean| Txitxarroa labean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Urraburua gatzetan| Urraburua gatzetan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Xapoa labean errera| Itsas zapoa labean errera]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Itsas zapoa koxkera erara| Itsas zapoa koxkera erara]] }} btmu5s0k1oaobytdiiuf70lv43alnpr 0 4957 37260 31091 2022-03-29T20:29:07Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Krema prestaketak,''' irina edo beste osagai batekin loditutako likido zaporetsuei esaten zaie. Saltsa eta purearen arteko dentsitatea dute eta lehen plater moduan koilararekin jaten dira. Frantziako sukaldaritza tradizionaletik datorren ohitura da krema hauek esnekiekin edo gorringoarekin amaitzeko ohitura. Hori asko egiten bada ere, sukaldari guztiek ez dute gustuko. Krema hauek zerbitzatzeko garaian ohitura handia dago, elementu txigortuak ( ogia, urdaiazpikoa....) edo belar usaintsu xehatuak ( perrexila, tipulin, ....) gainetik gehituz amaitzea. Kremak sailkatzeko garaian, loditzeko erabili dugun elementuaren arabera egingo dugu. == Krema motak == === Lekaleen kremak === Krema prestatzeko garaian elementu nagusiak lekaleak ( dilistak, garbantzuak, babarrunak...) direnean. Lekale hauek prestatzeko garaian, barazkiak edo bestelako osagaiak erabil ditzakegu. Jeneralean, bezperan sobratutako lekaleak aprobetxatuz egiten dira. Lekale prestaketa hauek salda batekin bustita eta irabiagailutik lehenik eta txinotik ondoren pasatuta lortzen diren likido krematsuak izaten dira. Badago ohitura bat krema hauek esneki ( gurin, esne gain, esne, gazta krema) pittin batekin bukatzeko. Sukaldari guztiak ez daude frantziar sukaldaritza klasikotik datorren ohitura honen alde. Dilista krema, txitxirio krema, babarrun krema... === Barazki kremak === Irina duen barazki bat da ( patata, kuia, ilarra...) bestelako osagaiekin eta salda batekin nahastu eta egosita. Irabiatu eta iragazi egiten da. Amaieran esneki bat gehi dakioke krema dentsitate handiagoa emateko. Kremaren osagai batzuk egosi aurretik koipearekin sueztitu daitezke. Parmantiere krema, vichyssoise krema, Saint-Germain krema, kalabaza krema, ilar krema, patata krema..... === Irinekin loditutako kremak === Kremaren prestaketa hasieran roux bat egiten da irin eta gurinarekin. Roux hau egin aurretik gurinetan beste osagairen bat sueztitu daiteke: tipula, porrua. Roux honi ondoren zapore nagusia emango dioten osagaiak ( txanpiñoiak, muskuiluak ) gehituko dizkiogu, besteak beste. Salda zaporetsu batekin busti eta irakin ondoren, irabiatu eta iragazi egingo dugu krema dentsitatea lortu arte. Bigarren aukera bat ere badago krema mota hau egiteko. Prestaketa guztia berdin egingo genuke baina ez genioke irinik gehituko amaiera arte. Behin salda irabiatu eta iragazi ondoren, irakiten dugula arto irin birfindua ur hotzetan nahastua gehituko genioke, hagatxoarekin irabiatzen dugun bitartean. Esnekiren batekin edo arrautza gorringo batekin amaitu dezakegu, krema dentsitate gehiago emanez. Veloute krema ere esaten zaio. Muskuilu krema, txanpiñoi krema, itsaski krema, onddo krema..... === Arroz kremak === Jeneralean, barazkiekin egiten den krema izaten da, eta salda gehituta, arroz ale batzuekin egosten da. Arroz aleak izango dira irabiatu eta iragazirik, krema dentsitatea emango diotenak. Kasu honetan ere amaieran sukaldari batzuk esnekiak gehitzen dizkiete, krema dentsitate handiagoa emateko. Portugaldar krema, errekako karramarro krema, barazki krema... == Lapikoko edo eltzeko, krema eta pure errezetak == {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Babarrun zuriak|Babarrun zuriak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bijiliako Txitxirioak|Bijiliako Txitxirioak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Dilistak|Dilistak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Humusa edo txitxirio patea|Humusa edo txitxirio patea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marmitakoa|Marmitakoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata txerri saiheskiarekin |Patata txerri saiheskiarekin ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Parmantiere krema|Parmantiere krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patatak errioxar erara|Patatak errioxar erara]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Porru patatak|Porru patatak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tolosako babarrunak|Tolosako babarrunak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txitxirioak|Txitxirioak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azenario krema|Azenario krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki krema|Barazki krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Brokoli krema|Brokoli krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ilar krema|Ilar krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Itsaski krema|Itsaski krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia krema|Kuia krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuiatxo krema |Kuiatxo krema ]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Muskuilu krema|Muskuilu krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddo krema|Onddo krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Parmantiere edo patata krema|Parmantiere edo patata krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Porru krema|Porru krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barrengorri krema|Barrengorri krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Vichyssoise krema|Vichyssoise krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Aza purea|Aza purea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azenario purea|Azenario purea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki purea|Barazki purea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia purea|Kuia purea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata purea|Patata purea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagar purea|Sagar purea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Udare purea|Udare purea]] }} bp5cca4er3vmlt2zxnv94qykqania9s 0 4958 37262 37261 2022-03-29T20:30:42Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Eltze''' edo '''lapiko''' batean osagai desberdinak ( lekale, patata, barazki, txerriki eta haragi desberdinak, arrainak....) elkarrekin salda zaporetsu batean eta normalean denbora luzez egosten diren prestaketak ditugu. Normalean koilararekin jaten dira. Eltzekarien errezeta tradizionaletan osagai desberdinak elkarrekin egosi izan dira, hala ere gaur egun gero eta gehiago koipe asko dutenak apartean egosten diren. Eltzekariak sailkatu beharko bagenitu, osagai nagusiaren baitan ( babarruna,dilista, garbantzua, patata, arroza, artoa, garia....) egingo dugu. Eltzekarien prestaketak hornituko dituen barazki usaintsuak hauek izan daitezke, porrua, tipula, azenarioa, piper, gorria, berdea, ziazerbak, tomatea, zerba, aza lorea, kuia... Hauek normalean osagai nagusiarekin egosi edo olio erre moduan gehitzen dira. Tradizionalki eltzekariei gehitzen zaien haragiak txerrikiak dira baina behiki edo ardikiaren haragiak ere erabiltzen dira. Saiheskia, belarria, hanka, txorizoa, odolkia, hirugiharra, muturrak, zangarra, ardi edo arkume haragia..... Arraietan gure kostaldean oso tradizionalak dira, hegaluze edo laburra, txipiroia, txokoa, berdela...... Eltzekari askori gehitzen zaie olio erre bat, zaporea, usaina eta kolorea ematen dizkio normalean olio erre onek. Olioa, baratxuria, tipula, piperrautsa, fruitu lehorrak, olioa, kuminoa, piperbeltza olioa, soja saltsa........izan daitezke olio erre hau prestatzeko osagai nagusiak. == Eltzekari motak == === Patata duten eltzekariak === Oinarri nagusia patata (karbohidratoa) izanik, zaporea emateko bestelako osagaiak gehitzen zaizkio, barazkiak, haragiak, arrainak eta hornitzeko bestelako osagaiak. Osagai guziak elkarrekin egosteko salda zaporetsu bat gehitzea garrantzizkoa izango da. Egosteko denbora beste eltzekari batzuk baino laburragoa izango da. Sukaldari batzuk plateraren prestaketa amaieran patata zatiak osoak nahiago dituzte, saldari zopa dentsitatea izanez, beste batzuk aldiz, patata denbora luzean egosi eta puskatua egotea nahiago dute, saldari loditasun bat emanez. Patata errioxar erara, Marmitakoa, Patata txerri saiheskiarekin.... === Lekale eltzekariak === Lekale lehorrak izaten dira prestaketa hauen oinarri. Lehorrak egonik egosi aurretik uretan hidratatu behar izaten dira. Lekalea zenbat eta freskoago izan , orduan eta egoste denbora gutxiago beharko dute, freskoenek ez dute beratze denborarik behar. Lekale prestaketak hornigai moduan barazki usaintsuak ematen dituzte, baratxuria, tipula, porrua, piper gorria, piper berdea, tomatea. Lekale prestaketaren saldari zapore emateko haragi zatiak gehitzea ohikoa da. Txerri saiheskia, txorizoa, muturrak, hankak, belarriak, behi zangarra, behi saiheskia, ardikiak.... Lekale prestaketek bestelako ongailuak ere izaten dituzte, Olioa, pipermina, espeziak, belar usaintsuak, fruitu lehorrak..... Lekale prestaketan salda loditzeko aukeretako bat patata gehitzea ere izaten da. Eltzekariei gatza amaieran gehitu behar zaie, egositako ur minerala, zenbat eta mineral gutxiago izan hobeto egosten bai dira. Beratzeko garaian bikarbonato pittin bat gehitzea aukera bat da, lekalea hobeto egosteko. Udara baldin bada beratze denbora hozkailuan izango da bestela fermentatzeko arriskua izango bai du. Beratzeko nahiko ur kantitate jarriko diogu, lekaleak behar duen ur guzia xurga dezan. Beratze denborak 8-12 ordu bitartean izaten dira, denbora hau lekalearen lehortze mailak baldintzatuko du. Eltzekariak bildutako urtearen barruan jatea komeni izaten da. Gaur egun garbi badatoz ere lekale guziak ur korrontetan ondo garbitu behar izaten dira. Dilistak, garbantzuak, babarrun gorriak, babarrun zuriak, babarrun pintoak, baba txiki zuriak eta beltzak, Tolosako babarrunak, potxak, fabadak..... === Denetarik duten eltzekariak === Normalean, mendi eskualdeetan edo aintzinean tradizionalak prestatzen zireen eltzekariak ditugu. Aitzinean etxean zeuden osagai desberdinak elkarrekin egostea zen ohitura. Edozein haragi mota, barazkiak, lekaleak, patata, pastak, belar usaintsuak, espeziak,....erabiltzen dira. Eltze handi batean, osagaia gehitzen joaten da, egosteko behar duen denboraren arabera, amaieran osagai guziak puntuan egon daitezen lortzeko. Olio erre edo bestelako osagai usaintsu edo zaporetsu gehitu daiteke. Osagai bakoitzaren aurre lanak errespatu behar dira. Garbitzea, beratzeak... == Lapikoko edo eltzeko errezetak == {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Babarrun zuriak|Babarrun zuriak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bijiliako Txitxirioak|Bijiliako Txitxirioak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Dilistak|Dilistak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Humusa edo txitxirio patea|Humusa edo txitxirio patea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marmitakoa|Marmitakoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Olagarro gisatua|Olagarro gisatua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Olagarroa parrilan|Olagarroa parrilan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Olagarroa patatekin|Olagarroa patatekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Otarrainxkak plantxan|Otarrainxkak plantxan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Parmantiere krema|Parmantiere krema]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata pastel betea|Patata pastel betea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patatak errioxar erara|Patatak errioxar erara]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Porru patatak|Porru patatak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tolosako babarrunak|Tolosako babarrunak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txangurroa Donostiar eran|Txangurroa Donostiar eran]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txipiroi frijituak bere tintan|Txipiroi frijituak bere tintan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txipiroiak pelaio erara|Txipiroiak pelaio erara]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txipiroiak plantxan|Txipiroiak plantxan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txirlak marinel erara|Txirlak marinel erara]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txirlak plantxan|Txirlak plantxan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txirlak saltsa berdean|Txirlak saltsa berdean]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txitxirioak|Txitxirioak]] }} swusfqlgrt1dop24n1nfurb6u2lewm8 0 4959 37263 37133 2022-03-29T20:31:22Z Gaztarrotz 1953 /* Osagai bakarrekoak */ wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} == Osagai bakarrekoak '''loditzeko elementuak''' == === Arrautza, gorringoa, zuringoa === Arrautza, duen proteina kopuruagatik, osagai likidoak mamitzeko erabiltzen da: flanak, budin gazi-gozoak prestatzeko. Kontuan izan gorringoa 80ºC-tan mamitzen dela eta zuringoa 83ºC-tan. Arrautza saltsak loditzeko eta osagai desberdinak bateratzeko ere erabiltzen da. Natillak, kremak, haragi bolak, betegaiak... Arrautzak edo gorringoak koipeekin emultsionatuta, maionesa saltsa edo saltsa holandarra egiteko adibidez. Harrotuta, bizkotxoak trinkotzeko ere balio du. Zuringoa proteina gehien duen osagaietako bat dugu, eta 70ºC-tik gora hasten da trinkotzen. Mousseak, merengeak, sufleak, aparrak egonkortu eta trinkotzeko erabiltzen da. === Fekula finduak === Industrialki landutako osagaiak dira. Elementu likidoak loditzeko prestatuak. ====Arroz fekula==== Txinan erabiltzen da gehien. Hauts zuri bat bat. Arto irinaren antzeko, hotzean uretan disolbatu eta likido irakinari gehitzen joaten zaio mugitzen den bitartean. ==== Arto fekula ==== Hauts zuri bat da gurean “ maicena” bezala ezagutzen duguna, baina beste marka batzuk ere badira. Ur hotzean disolbatu eta irakiten dagoen elementuari gehitzen zaio hagatxoarekin mugitzen dugun bitartean. ==== Patata fekula ==== Irin moduan edo maluta moduan aurkez daiteke, lehena ur hotzetan disolbatu eta arto irin moduan eta bigarrena elementu beroari zuzenean gehituz, hagatxoarekin edo irabiagailuarekin nahasten dugun bitartean. === Odola === Odola, bere proteina kopuru altua dela medio, osagai likidoak koagulatu edo loditu ditzake. Odolkiak egiteko, txuri eta beltz Baztanen edo ehiza plater batzuen saltsa loditzeko erabiltzen da. === Ogia === Bai esnetan bustia edo txigortu (zopako ogia) eta xehatua, saltsa, zopa edo krema desberdinak loditzeko erabil daiteke. [[Fitxategi:Llega el frío y también el zopako.jpg|centre|200px|thumb|Zopako ogia]] === Patata eta arroza === Amaieran irabiatu behar diren prestaketa ugaritan patata zatitua edo arroz ale batzuk gehitzen dira. eta ongi egosten utzi. Amaieran irabiatutakoan gure prestaketa lodituko dute. === Gelatina hautsa edo orria === Elementu likido bero batekin nahastu ondoren, hotzean hau trinkotzeko edo loditzeko gaitasuna du. Osagai natural batzuk, haragia, arraina, fruta... berezko gelatina kantitateak dituzte eta trinkotzea ezer gehitu gabe egin dezakete. == Osagai anitzekoa == === Rouxa === Proportzio berdinean egiten den koipe eta irin ahulez nahasketa beroa. Bexamela eta velouteak loditzeko edo beroan beste saltsa batzuk loditzeko. Roux zuria, gorria eta iluna egin dezakegu. Hau irina koipearekin sutan zenbat denboran berotzen dugun, horren arabera lortuko dugu. Kolore honen baitan, saltsari kolore gehiago edo gutxiago ematea lortuko dugu. Bexamel zuria, haragi saltsa iluna. === Manié gurina === Hotzean gurin bigunaren eta irin ahularen artean egiten den nahasketari esaten zaio. Ondoren, irakiten ditugun saltsak lodituko ditugu zati txikiak gehitzen joanez. Jeneralean, saltsa bat loditzeko azken aukera izaten da. Frantsesek “Beurre Maniè” deitzen dute.. === Birrindutako osagai nahasketa === Motrailu edo almaiz batean osagai desberdinak birrinduz lortzen da. Osagai hauetako batzuk irin edo fekuladunak dira. Ogi txigortua, almendrak, pinaziak, espeziak, belar usaintsuak.....eta prestaketa burutzen ari garen momenturen baten gehitzen zaio. 83wdmdamacruyh104e5p2jettpr8jyb 0 4960 37264 31093 2022-03-29T20:32:53Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Marinatua''' adobo likidoago bat bezala defini dezakegu. Osagai gordin bat, prestaketa usaintsu likido batean ( ardoa, ozpina, limoia, barazkia, espeziak, olioak, azukrea...) denbora batez murgilduta edukitzeri esaten zaio. == Marinatuen helburuak == # Osagai nagusiaren zapore gogorrak leuntzea. # Osagai nagusiak lurrinak eta zaporeak hartzea. # Osagai nagusia biguntzea. # Osagai nagusiaren kontserbazioa luzatzea. == Marinatu daitezkeen osagaiak == Mota guztietako haragiak, baina bereziki ehizakoak, arrainak, barazkiak, itsaskiak ere marina daitezke. Basurdea, oreina, erbia, untxia, txerrikiak, behikiak, arkumea, hegalaburra, izokina.... == Marinatuak prestatzeko erabiltzen ditugun osagaiak == Olioa, ozpina edo limoia, barazki eta belar usaintsuak, espeziak, likoreak, ardoak.... == Marinatu motak == === Marinatu gordinak === Marinatua prestatzeko erabiltzen diren osagaiak, (barazkiak zatitu egiten dira) gordinik nahasten dira. Bertan murgiltzen da osagai nagusia eta nahi den denboran hozkailuan beratzen edukitzen da. Osagai nagusia erretiratu, lehortu ondoren kozinatzen da edo bere horretan nahiko gordinik jaten da. Nahi izanez gero, marinatua prestatzeko erabili ditugun osagaiak aprobetxa daitezke. === Marinatu erregosia === Marinatua prestatzeko erabiltzen diren barazkiak sueztitu egiten dira. Barazki hauek busti eta elkarrekin egosten dira. Bertan murgiltzen da osagai nagusia eta nahi den denboran hozkailuan beratzen edukitzen dira. Osagai nagusia erretiratu, lehortu eta ondoren kozinatzen da. Barazkiak, nahi izatera, aprobetxa daitezke saltsa prestatzeko. == Marinatuak non gorde == Kontuan izan marinatuak beti hozkailuan gorde behar direla eta erabiltzen diren ontziek gogorrak izan beharko dutela elementu azidoak jasateko. == Marinatzeko denborak == Oso gogorra den basurde bat edo biguna den arrain bat marina dezakegu. Denborak ez dira berdinak izango, Biguntzeko helburua dugun osagai gogorretan 48 ordu ere eduki dezakegu, aldiz, biguna den arrain edo barazkia denbora gutxiagoan edukiko dugu. == Errezetak == * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oreina plantxan|Oreina plantxan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Izokin marinatua|Izokin marinatua]] s87vyy0tc7thimg3k7xnzptax1jwlzc 0 4961 37265 31096 2022-03-29T20:34:33Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Ogia''', ura eta irinarekin eginiko ore altxatu edo hartzitutako eta egosiari esaten zaio. Ohiko ogietan edo koipeak izan ditzaketen oreetan indar irina erabiliko dugu ogia egiteko, moldeko hau da proteina edo gluten askokoa modu honetan, barruan sortzen diren aire poltsak eutsi ahal izango dio irinak, irin ahula erabiliko bagenu poltsa hauek puskatu egingo lirateke eta orea erari egingo litzateke. Aldiz moldeko ogi harroagoetan irin ahulagoa erabiltzerik izango dugu. == Oinarrizko ogi ore bat egiteko pausoak == # Elkartu, irina, gatza, legamia eta ura. Ore ama izan ezkero ere. # Oratu behar duen denbora, ore leun bat lortu arte. # Trapu busti batekin eta sartu oreak hartzitzeko berogailuan 25-30ºC , utzi orea altxatzen bere bolumena bikoiztu arte. # Landu orea berriro baina kasu honetan kontu handiagoarekin eta aire poltsa handiak jaitsi nahian bakarrik. # Eman guk nahi dugun ogiaren forma. # Sartu berriro berogailura eta egin bigarren hartzitzea eman bere bolumena bikoiztu arte. # Egosi labean 220ºC tara 10 minutuz, hezetasun pittin batekin, ondoren beste 10-20 minutu 200ºC tara ogia, barnehutsa dagoela iruditu arte. == Oinarrizko ogia == Normalean indar erdiko irinarekin egiten da. Ur kantitatea irinaren erdia baino zerbait gehiago izaten da. Ore hau da gehien erabiltzen dena eta berari gehitzerik daude, espeziak, bestelako irinak, haziak, koipeak.... ogi bereziak egiteko. === Gari zuri ogia === Ur pittin bat gutxiago izaten du eta berez ogi trinkoagoa da. Indar erdiko irinarekin egiten dena. === Txapata ogia === Hezetasun gehiago duen orearekin egiten da. Eskuz egitea sail denez eta irabiagailu elektrikoan egitea komeni da. Indar irinarekin egiten dena. === Baguette ogia === Frantzian jatorria duen ogia, oso mami bigunekoa, erdi mailako indarra duen irinarekin egiten dena eta ore hezearekin. == Ogi integrala == Zahia eta germena duen irin hau osasuntsuagoa da. Normalean ur gehiago eskatzen du eta irinak indar irin eta ahulak nahastu egiten dira. == Moldeko ogia == Moldean egiten den ogia dugu. Mami oso bigunekoa eta azal gutxikoa. Kasu honetan esnea, koipea eta azukrea ematen du. irin indartsua ematen du eta legami ugari. == Enpanadak == Ogi orea luzatu eta bete ondoren, beste ore zati batekin estaltzen da. Tradizionalki ogi ore hauek koipeak era eramaten dituzte. Gaur egun berriz, hostorea edo hartzitu gabeko oreekin ere burutzen dira. Pastel modukoak eta mokaduko txikiak presta daitezke. Labean egosteko edo frijitzeko ere. Hegaluze, haragia xehatua barazkiekin nahastua dugu betegai klasikoa, baina gaur betegai mota ugari erabiltzen dira. == Pizzak == Napolin jatorria duen ore prestaketa erreza dugu. Hartzitu gabeko ore geruza baten gainean osagai ugari jarri daitezke, tomatea, gazta, espeziak, urdaia, barazkia... Pizzaren orea prestatzeko onena, gari gogorreko semola fina izaten da, hau izan ezean indar irina erabiliko dugu. 5 minutuz labe bizian egosten da alboa txigortu arte eta gazta urtu arte. == Quicheak == Frantziako Lorena eskualdean du jatorria. Tarta gazi modukoak dira, baileta gazi edo hostorea oinarri dutela, budin moduko batekin bete eta labean egosten da orea txigortu eta betegaia trinkotu artea. Jatorrizko errezetak, esne-gain, arrautza , hirugiharra eta gazta ditu oinarri. Gaur egin betegaia ugari eta oso desberdinak erabiltzen dira, oinarrizko esne-gaina eta arrautzari, barazki erregosiak, oilasko haragi birrindu edo zatitua, urdaia, onddoak, perretxikoak..... gehitzen zaizkio. Bi piezako tarta moldeetan edo tartaleta txikietan prestatu daitezke Hotzean edo epelean jaten da aperitifa moduan. == Taloak == Arto irina, gatza eta ur epelarekin egiten den orea. Atseden hartu ondoren taloa plantxa edo zartagin batean egosten da eta ondo eginda dagoen jakiteko puztu egin behar du. Ondoren, txistorra, urdaia, gazta edo txokolatearekin zerbitzatzen da. == Arto eta gari irin tortilak == Ertamerika osoan, eta hego Amerikako herrialde ugaritan oinarrizko jakia da. Arto tortillak, irin nixtalizatuarekin egiten dira. Karearekin egositako artoa, ondoren irin bihurturi esaten zaio. Hala era gaur egun tortillak gari irinarekin bakarrik edo bi irinak nahastuta ere burutzen dira. Tortilla egiteko arto irina ur beroarekin eta gatzarekin nahasten da, ur beroak almidoia solta dezan laguntzen du, modu horretan orea hobeto lantzeko. Oreari atseden bat eman ondoren, talo forma ematen zaio eskuarekin edo prentsa batekin. Taloa plantxa edo zartagin batean egosten da eta eginda dagoen jakiteko puztu egin behar du. Momentuan jatea da egokiena, hori egin ezean, estalitako ontzi baten gordeko genuke ez lehortzeko. Ondoren barazki edo haragi betegaiekin zerbitzatzen dira. Tacoak, burritoak, entxiladak, kesadillak, txilakileak....prestatzeko erabiltzen dira. == Ogi, pizza, gari tortilla eta ore gazi errezetak == {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barrako ogia|Barrako ogia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Betiko ogi zaharra|Betiko ogi zaharra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ogi erraza|Ogi erraza]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ogi integrala edo osoa|Ogi integrala edo osoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txapata ogia|Txapata ogia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arto irin tortillak|Arto irin tortillak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gari irin tortillak|Gari irin tortillak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Natxoak|Natxoak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata gnocchiak|Patata gnocchiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Lorraineko quichea|Lorraineko quichea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Taloa|Taloa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Urdai egosi eta gazta krepeak|Urdai egosi eta gazta krepeak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Urdai egosi eta gazta krepeak|Urdai egosi eta gazta krepeak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze enpanada|Hegaluze enpanada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragi enpanada|Haragi enpanada]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragi enpanadilla|Haragi enpanadilla]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze enpanadilla|Hegaluze enpanadilla]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Denetariko pizza|Denetariko pizza 1]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Denetariko pizza2|Denetariko pizza 2]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hirugihar eta urdai pizza|Hirugihar eta urdai pizza]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mediterranear pizza|Mediterranear pizza]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pizza napolitarra|Pizza napolitarra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pizza orea|Pizza orea]] }} a6nliejh5y304s8159rgbr2zg3sh52y 0 4962 33564 31217 2021-09-28T07:16:03Z Gaztarrotz 1953 /* Ontzutua prestatzeko osagaiak */ wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Ontzutua''' edo '''adoboa''', espezia eta likido usaintsuekin prestatutako pasta edo orea dugu. Haragiak edo arrainak kozinatu aurretik ore likatsu honekin igurtzi eta denbora batez hozkailuan bere horretan edukitzen da. == Ontzutuen helburua == # Osagai nagusia hobeto kontserbatzeko. # Osagai nagusiari kolorea eta zaporea emateko. # Kasu batzuetan, osagai nagusia biguntzeko. == Ontzutua prestatzeko osagaiak == Olioa, piperrautsa, ziapea, gatza, limoi zukua, belar usaintsuak, pattarra... izango dira, besteak beste, ontzutuak prestatzeko osagaietako batzuk. == Ontzutuen erabilera == Bereziki, parrilan, labean edo frijituta prestatzeko haragi, eta arrain desberdinekin erabiltzen da. == Errezetak == * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ontzututako oilasko hegal frijituak|Ontzututako oilasko hegal frijituak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ontzututako txerri saiheskia labean errea|Ontzututako txerri saiheskia labean errea]] 6scxfrlhjxozywy1tremd1hh2omewdt 0 4963 31220 31219 2021-09-16T14:16:49Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Pasta italiarra''' irin gogorra (gluten edo proteina askokoa) semola (irina izatera iritsi gabekoa, zatitxoak) gatza eta ura (%35) oinarri duen orea dugu. Lehortu aurretik zabaldu eta forma desberdinak ematen zaizkio. Egin berritan pasta freskoa deitzen zaio. Pasta gehiena gure komertzioetan pasta lehor moduan saltzen da. [[Fitxategi:Koloretako pasta italiarra.jpg|left|300px|thumb|Koloretako pasta italiarra]] Pastak Asian du jatorria, eta arabiarren bitartez Europa aldera ekarria da. Gariak zenbat eta proteina gehiago izan, orduan eta kalitate hobeagokoa izango da pasta. Pastak bere horretan ez du zapore handirik. Beste osagai batzuekin nahasi beharko dugu zaporea har dezan. Pastaren orea prestatzeko garaian, batzuetan arrautza ere gehitzen zaio, modu honetan pastak zapore pittin bat gehiago hartuko du, eta testura egonkorragoa izango du. Batzuetan, kolorea emateko barazki pureak edo ongailuak erabiltzen dira, ziazerba, erremolatxa, azenarioa, kurkuma. [[Fitxategi:Pasta italiarra.jpg|300px|thumb|Pasta italiarra]] == Pastaren balore nutrizionalak. == Pasta bereziki gari semola zuriz edo osoaz osatuta dago; beraz, eta bere osagaietan mantenugai nagusia Karbohidratoak izango dira. Proteina kopuru handi bat ere izango du eta bestelako mikro mantenugaiak; bereziki pasta integrala janez gero. == Pastari aplikatzen zaizkion teknikak == Normalean, pasta kozinatzeko lehenik ohiko egosketa teknika aplikatu beharko zaio. Pasta momentuan bukatu eta jan behar badugu, ez dugu hoztuko; aldiz, beste momentu batean jateko bada, hoztu egingo dugu. === Pasta freskoa=== Pasta egin berriari deitzen zaio normalean horrela, eta 3 minutu nahikoak izaten ditu egosteko. Industrialki egiten da normalean; ondoren, lehortu egiten da eta horrela saltzen da gure dendetan. Pasta zenbat eta lehorragoa egon, orduan eta denbora gehiago beharko du egosteko. Pasta freskoa prestatzeko gari gogorra (gluten edo proteina askoko garia) izatea ezinbestekoa da. Horrela izanez gero, gatz eta urarekin nahastuta nahikoa izango genuke pasta egiteko. Pasta freskoari beste zapore edo kolore bat eman nahiko bagenio, edo irinak nahiko proteina izango ez balu, arrautza, esnekia, txipiroi tinta, espinaka, erremolatxa, tomatea edo kurkuma…..gehitzeko aukera izango dugu. Pasta freskoa gauzatu eta moztu ondoren, betetzeko, saltsan prestatzeko, zopetan lagungarri moduan, xafletan, betegarriekin, kaneloiak edo lasagnak egiteko edo pasta lehorra ( fideua) prestatzeko erabil dezakegu. == Pasta motarik ezagunenak == === Pasta motzak === [[Fitxategi:Fideua3.jpg|left|150px|thumb|Fideua, fideoak]] Saltsarekin prestatzeko, entsaladetan , zopetan lagungarri moduan edo pasta lehorra prestatzeko. * Makarroiak * Farfallea edo lazoak. * Fusillia Kiribilak edo espiralak. * Lumache edo Karakolak * Conchiglieak edo oskolak. * Routia edo gurpilxoak. * Fideoak === Tiretako pastak === Bereziki saltsa desberdinekin prestatzeko erabiltzen dira. Baina entsaladetan ere erabil litezke. * Tagliatellea * Tallarinak * Fettuccinea * Espagetiak === Betetzeko pastak === Pasta freskoa egindakoan, bete egiten dira, barazki, haragi, itsaski arrain edo esnekiekin prestatutako betegaiekin. Ravioliak, tortelliniak.. adibide. Esaten da betegaiak pisu osoaren %25 ez duela gainditu behar. * Ravioliak * Cappellettia * Pansotia * Tortellinia. === Xafletan moztutako pasta === Pasta freskoarekin egindako xaflak dira, motzagoak edo luzeagoak. Ondoren barazki, bexamel, haragi edo bestelako betegaiekin bildu edo mila orri moduan muntatuko dira. Kasu gehienetan bexamela edo tomate saltsarekin lagundurik aurkezten dira. * Lasagna. * Kaneloiak == Pasta nola luzatu == Lehenik eta behin pasta freskoa egiteko garaian komeni da kantitateak ongi neurtzea eta pasta ez egotea ez hezeegia eta ez lehorregia. Orea egin ondoren beti denbora bat atseden hartzen utziko dugu. Orea ongi egina egongo balitz, luzatzeko garaian irina ez gehitzea komeni izaten da. Pasta freskoa luzatzeko arrabola edo ijezkailua erabil ditzakegu. Lehenengo luzamenduarekin ez dugu ore liso bat lortuko; beraz, beharrezkoa da orea behin eta berriro luzatzea, loditasun handiagotik txikiagoetara joanez, eta pasada bakoitzean atseden hartzen edo pausatzen utziz. Behin eta berriz ore luzatze horretan ez dugu inoiz bola edo pilota bat bihurtuko, eta bai aldiz, bere baitan bilduko. Behin orea ongi luzatu eta liso dugunean, moztu egingo dugu, labana, pasta gurpilarekin edo formadun pasta moztaile batekin. Pasta moztu ondoren, eta adibidez, ravioli bat egin nahiko bagenu izkinak busti egingo genituzke, ondoren eskuekin estutuz alboak itsasteko. == Pasta nola egosi == Ur gazitu ugaritan egosi behar dira. Nire iritziz, olioa ez da beharrezkoa. Ur irakinetara bota ondoko lehenengo bi minutuetan ondo nahastu behar da, elkarren artean ez itsasteko. Kaneloiak edo lasagna egiteko xaflak egosi beharko bagenitu, kazola zabal bat erabiliko genuke eta xaflak uretara bota aurretik, bitsaderarekin zurrunbilo moduko bat sortuko genuke, xafla bakoitza banan banan gehituz uretara. Modu honetara gutxiago itsasten lagunduko dugu. Pasta lehorragoa edo hezeagoa izateak egoste denbora baldintzatzen du. Normalean, pasta saltzen diguten plastikoan bertan azaltzen da zenbat denboraz irakin behar dugun. Edozein kasutan, pastak gehiegi egosita asko galtzen du. Pasta freskoak 3 minutuz egosita nahikoa izaten du, hortik aurrera, lehorragoa badago, 8-15 minutu bitartean egosten da normalean. Pasta momentuan presatu eta jan behar badugu, egositakoan, momentuan behar den saltsarekin nahastu eta jan egingo dugu. Aldiz, pasta ez badugu momentuan jango, iragazi ondoren ur hotzetan freskatu eta olio tanta batekin nahastu ondoren, gorde egingo dugu erabili bitartean. Lasagna edo kaneloi pasta xaflak egosirik ditugunean, ondo hoztu eta zapi lehor batean zabalduko ditugu. == Bestelako pasta mota ezagunak == === Gnoquiak === Ore bat dugu patata pure, irina, esnea eta arrautza oinarri dituena. Biribilak edo zilindroak egin eta egosi ondoren, saltsarekin zerbitzatzeko. === Kuskusa === Gari gogorraren semola lurrinetan egosita prestatzen da. Kuskusa lurrin eltze bateko goialdean egosten da, eta azpian lagungarriak egosten dira. Egosialdian tarteka kuskusa, olio, esne edo gurinarekin nahastu eta eskuekin lantzen da. Zerbitzatzeko garaian elkarrekin zerbitzatzen dira. Gaur egun gari semola egosaldi desberdinekin saltzen da, eta beraz, nahi izanez gero, minutu gutxitan presta genezake. === Philo orriak === Turkian eta Grezian jatorria duen ore fin bat da, etxean egin badaiteke ere, gurean ez da ohikoa kozinatzea eta eginda erosten da. Pasta finaren orriak dira, koipearekin margotu eta nahi dugun forma eman edo bete ondoren labean erretzen dira, eta gorri kolorea eta testura kurruskaria hartzen dute. === Brick orriak === Marokon eta Tunisian du jatorria, eta philo orrien antzekoa da, eta hau ere gurean egina erosten da. Philo orriak duen erabileraren antzekoa du, azkar lehortu eta gogortzen da; beraz, kontuz ibili behar da eta hau ere koipearekin margotu behar dugu. === Wonton orriak === Etxean egin edo eros genezake, pasta freskoaren nahiko antzeko orea da, Txinako enpanadillak egiteko edo ravioliak egiteko ere erabil genezake. Frijitu ere egin daiteke. === Arroz fideoak === Fideo luzeak dira, egosi edo frijitu daitezke. Normalean zoparen batean lagungarri moduan erabiltzeko egosi egingo dugu. Aldiz, olio askorekin frijitu ere egin ditzakegu; kasu honetan fideoa puztu egiten da eta kurruskari gelditzen dira. === Tapioka === Mandioka edo jukatik lortzen dugun semola da, zopen lagungarri moduan erabiltzen da gehienbat. == Pasta errezetak== {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki lasagna|Barazki lasagna]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fideua txibiekin|Fideua txibiekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gnocciak|Gnocciak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragi kaneloiak|Haragi kaneloiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragi lasagna|Haragi lasagna]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pasta barazkiekin|Pasta barazkiekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pasta boloniar erara|Pasta boloniar erara]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pasta carbonara|Pasta carbonara]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pasta freskoa|Pasta freskoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pasta perretxikoekin|Pasta perretxikoekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sorrentino ravioliak pestoarekin|Sorrentino ravioliak pestoarekin]] }} 80pjonkc7jvy8mlytck4nf0jsbt4qaa 0 4964 37267 31237 2022-03-29T20:36:26Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Perretxiko''' eta '''onddoak''', modu askotara presta ditzakegu, gainera, bakarrik bere horretan, tortillan, nahaskian, plantxan, labean, erregosia, gisatua edo hornigai bezala erabiltzen dira. Betegai bikaina ere izan daiteke. == Onddo eta perretxikoak labean errea == Perretxiko txapela edo xaflak, ondu eta labe bero batean sartu, kanpotik kurruskari eta barrutik samurra eta hezea lortzea du helburu. Onddoak, barrengorriak, niskaloak, galanpernak, belarri landuak... === Ondo eta perretxikoak labean prestatze kopauso nagusiak === # Perretxiko eta onddoak garbitu, beharko balitz xaflak egin. # Gatz eta olioarekin ondu eta labeko erretilu batean jarri. # Labe beroan denbora laburrez erre. # Labetik atera eta gainetik perrexila eta baratxuri xehatua gehitu. # Beste labe golpe bat eman. Gustuko badugu limoi zukua ere gehitu. == Onddoak edo perretxikoak plantxan == Bero zuzena duen plantxa edo zartagin oso bero baten gainean, ondutako perretxikoak edo onddoak erretzea, kanpotik txigortuta eta barrutik, xamur, heze eta bustia lortuz. Xerra finetan moztu onddoak edo zuztarra kenduta perretxiko txapela. ===Perretxiko edo onddoak plantxan egiteko pauso nagusiak === # Perretxikoa garbitu eta zatitu edo xerratu. # Olioarekin eta gatzarekin ondu. Zuzenean plantxan bi aldetatik erre. # Plantxatik kanpo perrexila eta baratxuri xehatua gehitu. Laben golpe bat eman. # Nahi izatera limoi zuku pittin bat ere gehitu. ==Perretxikoak parrilan errea== Ikatzaren berotasunean, eta honen ketan perretxiko txapelak erretzea, kanpotik txigortu eta kurruskari, barrutik samur eta heze utziz. Normalean onddo edo perretxiko txapela ederrak egiten dira parrilan. === Perretxiko parrilan erretzeko pauso nagusiak === # Txapelak ongi garbitu. # Olio eta gatzarekin ondu. # Parrilla bero batean bi aldeetatik kozinatu. # Parrillatik kanpo perrexila eta baratxuri xehatua gehitu. # Nahi izatera limoi zuku pittin bat ere gehitu. == Perretxiko eta onddo salteatuak == Perretxiko ugari gordinik ere jan daitezke inolako arazorik gabe, barrengorria adibide, salteatuaren teknika bikaina da, perretxiko eta onddo horren lurrinak dastatzeko. Basa perretxiko batzuekin kontu izan behar da, hauek ondo eginak bakarrik jan bai daitezke. === Perretxiko eta onddo salteatuak prestatzeko pausoak === # Edozein perretxiko mota # Perretxikoak ondo garbitu, lehortu eta zatitu. # Koipe gutxirekin, su bizian eta denbora laburrean, gorrituz edo txigortu. == erretxiko edo onddo salteatuak prestatzeko pauso nagusiak == # Perretxiko edo onddoak ongi garbitu, eta zatitu. # Zartagin edo saute oso bero jarri oliba olioarekin eta barazkiak gehitu. # Denbora laburrean, kolorea hartu eta pittin bat egin arte eduki. Amaieran gazitu. == Perretxiko eta onddo erregosia == Lehenik, hornigai zatituak ( tipula, baratxuria...) olioarekin sueztitu eta ondoren Onddo edo perretxiko moztuak gehitu, jarraian bere zukuan eta su baxuan perretxikoak erregosi. Edozein perretxiko edo onddo zatitu. === Perretxiko edo onddo salteatuak prestatzeko pauso nagusiak === # Hornigai moztuak oliotan eta su eztian erregosi. # Perretxiko edo onddo garbituak eta zatituak gehitu. #Elkarrekin erregosi, perretxikoak eginda izan arte eta ondu. == Barrengorriak edo ziza horia (saltsa perretxikoa) saltsan == Perretxiko gisatuak bikainak geratzen dira baita edozein gisaturen hornigai moduan ere, beren lurrinak zapore berezia ematen die prestaketa hauei. === Perretxikoak saltsan prestatzeko pausoak === # Barazki edo bestelako saltsa bat prestatu. # Perretxikoak salteatu eta saltsan sartu. # Ondoren beste osagaiekin edo bakarrik bertan gisatu. # Bereziki barrengorriekin prestatzen da baina ziza horiak, onddoak edo beste edozein perretxikorekin ere egin liteke. == Perretxiko edo onddo Tortilla == Perretxiko edo onddoak, mendian bildutakoak edo hazitokikoak, guztiak bikainak dira tortillak egiteko, perretxiko bakarra erabiliz edo nahastuta. Beste osagai batzuekin elkartuta ere asko prestatzen da. === Tortilla prestatzeko pausoak=== # Perretxiko edo onddo mota bat edo nahastuak, salteatu edo erregosi. # Arrautza irabiaturekin nahastu. # Zartagin bero batean tortilla bat egin. == Perretxiko edo onddo nahaskia. == Perretxiko edo onddoak, mendian bildutakoak edo hazitokikoak, guztiak bikainak dira nahaskiak prestatzeko, perretxiko bakarra erabiliz edo nahastuta. Beste osagai batzuekin elkartuta ere egin daiteke. === Nahaskia prestatzeko pausoak === # Perretxiko edo ondo mota bat edo desberdinak, salteatu edo erregosi. # Ondoren irabiatu gabeko arrautzarekin nahastu. # Olioa duen zartagin bero batean nahaskia egin. == Errezetak == * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barrengorri patea|Barrengorri patea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barrengorriak saltsan|Barrengorriak saltsan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Belarri landu perretxiko nahaskia|Belarri landu perretxiko nahaskia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddo erregosiak|Onddo erregosiak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddo nahaskia|Onddo nahaskia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddoak plantxan|Onddoak plantxan]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Perretxiko eta ganba nahaskia|Perretxiko eta ganba nahaskia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ziza nahaskia|Ziza nahaskia]] edxgaapr7xnwj7pkw30bqkss9wjac05 0 4965 37268 31238 2022-03-29T20:38:13Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Purea''' osagai desbedinak egosi ondoren, salda gutxirekin utziko dugun barazki edo fruitu birrindua eta zaporetsuari esaten zaio. Krema oso lodi baten testura izango du. Purea bihurtuko dugun edo ditugun osagai edo osagaiak, lehenik, sutan, labean, lurrunetan edo mikrouhinean egosiko ditugu, ondoren birrintzeko. Purea lehen platera izan daiteke, aurre prestaketa baten parte edo beste osagai nagusi baten lagungarri edo hornigai. Pureak elementu edo osagai bakarrarekin ( sagar purea ) edo osagai desberdinen nahasketarekin ( barazki purea ) presta daitezke. == Barazki pureak == Barazki bakarra, edo ugari erabiliz presta dezakegu. Jeneralean, barazki bakarraren pureak beste prestaketen lagungarri moduan erabiltzen dira; aldiz, barazki askorekin burutzen ditugunak, lehen plater moduan koilararekin jateko. Normalean irina duten elementuak izaten dituzte osagai moduan: patata, kuia, lekalea... Osagai nagusia, egosi eta ur kopuru handiena murrizten utzi edo erretiratu egingo dugu, birrindu aurretik. Purearen prestaketan ohikoa da osagai batzuk aldez aurretik olio edo gurinarekin erregostea. Modu honetan pureari kolorea eta zaporea ematea lortuko dugu. Amaieran berriz, olioa edo gurina pittin bat gehitzea ere aukera bat da, modu honetan pureari krema testura eta zaporea emanez. Purea lehen plater moduan zerbitzatu beharko bagenu, ogi edo bestelako osagai txigortuak gehitzeko ohitura dago. Patata purea, barazki purea, azenario purea, kuia purea... == Fruitu pureak == Jeneralean, irina duen edo denbora luzez egosi ondoren ura kendu diogun fruituekin egiten dira: sagarra, gaztaina, udarea, mangoa, marrubia, arana.... Plater baten hornigai moduan edo beste baten osagai edo aurrelan moduan (izozki bat prestatzeko) erabiltzen dira. Prestatzeko osagai nagusia, ur kantitate gutxirekin egosten da guztiz lehortu arte, ondoren birrintzeko. Fruitu batzuen kasuan, limoia gehitzen zaio kolorea galdu ez dezan eta zaporea emateko. Fruitu batzuk sagarra, udarea.....labean ere erre daitezke azal eta guzti, su baxuan eta ur pittin batekin. Behin eginik eta lehortuta ditugunean birrintzeko. Sagar purea, udare purea.... == Lekale pureak == Normalean, bezperan lekaleekin prestatutako eltzekarien soberakinak irabiatuz burutzen da. Behin purea eginda, kontu handia eduki behar da non berotu, mikrouhin eta Maria Bainua erabili beharko dugu horretarako. Jeneralean, lehen plater moduan erabiltzen da eta txigortutako elementuak gehitu daitezke atontzeko eta zaporea emateko. Dilista purea, babarrun purea.... == Pure errezetak == * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Aza purea|Aza purea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azenario purea|Azenario purea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki purea|Barazki purea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia purea|Kuia purea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata purea|Patata purea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagar purea|Sagar purea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Udare purea|Udare purea]] atyd7f49k3jz7yy37qbmu8i11c1se26 0 4966 34806 34805 2021-10-12T06:31:14Z Gaztarrotz 1953 /* Barazki salda */ wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Saldak''', sukaldeko prestaketak bustitzeko erabiltzen diren likido zaporetsuak dira. Osagaiak uretan egosiz burutzen dira . Haragi saldak egoste denbora luzeak izaten dira, arrai eta barazki saldak aldiz motzagoak. Saldak prestatzeko osagai guziak beti oso ongi garbitu behar dira. Saldak beti ur hotzetatik abiatzen dira eta gatza beti amaieran gehitzen zaie. Garai batean, haragi saldak, haragi eta hezur mota desberdinak elkarrekin egosiz burutzen ziren, gaur egun goi mailako sukaldaritzan, prestaketa bakoitzerako salda berezituak egiten dira. == Salda zuria == Hezurrak, haragi puntak, barazki usaintsuak, belar usaintsuak, espeziak, ardo zuriak, erabiltzen dira salda hau prestatzeko. Ur hotzetatik abiatuta, hegazti saldak 1 eta 2 ordu bitarte irakin behar du, behiki saldak aldiz 2 eta 3 ordu inguru. Ondoren iragazi, koipea kendu eta gatza beti amaieran gehitu. Kolore zuriko prestaketak bustitzeko erabiliko dugu. Gisatuak, lapikokoak, kremak, saltsak.... == Salda iluna== Behiki edo hegazti, hezurrak, haragi puntak, barazki usaintsuak, belar usaintsuak, espeziak, ardo beltza, erabil salda hau prestatzeko. Salda txuriarekin alderatuz, salda ilunean osagaiak txigortu egiten dira, marmitan bertan edo labean. Ur hotzetatik abiatuta 2 eta 3 ordu inguru egosten dira osagai guziak marmita batean. Iragazi ondoren koipea kendu eta gatza beti amaieran gehituko zaio. Kolorea eta zapore indartsuagoa izatea nahi dugun prestaketak bustitzeko erabiliko dugu. Ehiza, haragi gorria.... == Barazki salda == Barazkiak ongi garbitu eta moztu ondoren ur hotzetan irakiten dira 30 mintutuz. Iragazi eta gatza gehitu. Edozein prestaketa mota bustitzeko balioko digu. Lapikokoak, saltsak, arrozak, haragiak...... == Arrai salda edo fumeta == Arrai zuriaren hezur, azal, haragi, itsaski oskol eta buruak, barazki mota desberdinak, belar usaintsuak eta ardo zuria. Osagai ongi garbitu eta moztu ondoren ur hotzetan irakiten dira 30 minutuz. Iragazi eta gatza gehitu. Itsaski edo arrainen edozein prestaketa mota bustitzeko balioko digu. Arrai zopak, itsaski kremak, paellak, arrozak..... == Salda errezetak == * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki salda|Barazki salda]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze edo hegalabur salda|Hegaluze edo hegalabur salda]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kontsomea|Kontsomea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Salda gorria|Salda gorria]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Salda iluna|Salda iluna]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Salda zuria|Salda zuria]] qwbksevspogej4dx8bjbvfrrvr2xv7u 0 4967 38120 36924 2022-05-02T11:01:04Z 62.99.54.253 /* Bexamel saltsatik eratorritako bestelako saltsak */ wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Saltsak''' plater bateko osagai nagusiaren zaporea hobetzeko edo indartzeko erabiltzen den likido lodi eta zaporetsua da- Osagai nagusiari ez dio protagonismorik kendu behar, aldiz hau edertzen lagundu dezake. Jeneralean, plater ugariren lagungarri ohikoena da. Osagai nagusiaren gainean edo ondoan jartzen da. Aparteko katilu edo saltsa ontzi batean ere zerbitza daiteke. == Sukaldaritza internazionaleko oinarrizko saltsak == ;1-Salda lodituak # Haragi saltsak. # Zuku lodituko saltsak # Veloute saltsa. # Bexamel saltsa. ;2-Saltsa emultsionatuak # Maionesa saltsa. # Holandesa saltsa. # Bearnesa saltsa # Ozpin-olio saltsa. # Beurre blanc saltsa. ;3-Fruta eta Barazkiekin loditutako saltsak # Saltsa Amerikarra. # Tomate saltsa. # Barazki saltsa. # Saltsa gazi gozoa. ;4-Euskal Sukaldaritzako saltsa nagusiak # Saltsa berdea. # Pil-pil saltsa. # Bizkaitar saltsa. # Txipiroi tinta saltsa. == Saltsa lodituak == === Haragi saltsak === Txigortutako hezur, haragi soberakin, barazki, ardo txuri edo beltz, irin eta tomate saltsarekin egindako salda murriztu eta lodituari deitzen zaio. {|border="1" !Txigortutako hezur eta barazkiak+ irina+ardoa+tomatea+denbora luzez irakinez murriztu eta iragazi |} ==== Haragi saltsa burutzeko aholkuak ==== * Kolore iluna emateko, irina txigortua edo tomate saltsa karamelizatua erabiliko dugu. * Jeneralean, haragi eta ehiza prestaketei laguntzeko edo zaporea indartzeko erabiltzen da eta hau oinarri hartuta, beste saltsa ugari sor ditzakegu. * Saltsa hau egiteak denbora eta lana eskatzen du; beraz prestatzen denean kantitate handiak egin ohi dira. Denboran kontserbatu ahal izateko errazio txikietan izoztu daiteke, gero poliki poliki erabili ahal izateko. ==== Haragi saltaren erabilerak ==== * Normalean haragi prestaketa desberdinei gehitzeko. * Beste haragi saltsa mota ugariren oinarria bezala erabiltzeko. ====Haragi saltsatik eratorritako beste saltsak ==== Bigarade saltsa, Bordalesa saltsa, Boloñesa saltsa, Txarkutera saltsa, Kazadora saltsa, Chaud-Froid Brune saltsa, Chevreuil saltsa, Colbert saltsa, Krema saltsa, Diabla saltsa, Diana saltsa, Duxelle saltsa, Italiar erarako saltsa, Liongo saltsa, Madeireko saltsa, Marchan de vin saltsa, Matelote saltsa, Moelle saltsa, Perigueux saltsa, Perigourdine saltsa, Poivrade saltsa, Oporto saltsa, Robert saltsa, Romaine saltsa, Salmis saltsa, Viennoise saltsa, Zingara saltsa..... === Zuku lodituak === Zartagin batean edo labeko erretilu batean itsatsita geratzen diren zukuak salda batekin berreskuratu eta saltsa dentsitatea emanik lortzen dugun likidoari esaten zaio. Oinarrizko osagaiaren zaporea kontzentraturik saltsa bihurtua dugu. {|border="1" !Zuku itsatsia+likidoarekin busti+iragazi+ irinarekin loditu |} ==== Zuku loditu saltsa burutzeko pausoak ==== # Kontu izan behar da azpian itsatsitako zuku hau ez erretzeko, honek zapore garratza eta kolore oso iluna emango bailioke. # Labeko erretiluari edo zartaginari olio edo koipea kendu. # Zartagin edo erretilu honi elementu likido bat gehitu ( salda, ura, ardoa...) eta pittin bar arraspatuz itsatsita dagoen zukua berreskuratu guk gehitutako elementu likidoarekin nahastuz. # Salda zaporetsu hau iragazi. # Arto irin birfinduz edo olioarekin nahastutako gari irina erabiliz salda hau loditu saltsa dentsitatea izan arte. ==== Zuku loditu saltsaren erabilerak ==== * Haragi, arrain eta barazki prestaketetan. === Veloute saltsa === Roux ( gurin eta gari irina minutu batzuetan egosia) zuri edo ilun bati salda zaporetsu bat gehituz lortzen den saltsa. {|border="1" !Gurin+ irin+ egosia+salda edo likido zaporetsua+ondu |} ==== Velute saltsa lortzeko pausoak ==== # Litro saldarako 40g gurin eta 40g irinarekin roux bat egin. # Roux hau sutan dagoelarik, arrain, itsaski, barazki, hegazti haragi salda beroa edo beste edozein likido lurrintsu gehitu hagatxoarekin irabiatzen dugun bitartean. # Irakiten hasitakoan zuzendu ==== Velute saltsaren erabilerak ==== Barazki, arrain edo haragi prestaketa desberdinen saltsa moduan erabiltzeko ==== Velute saltsatik eratorritako beste saltsak ==== Alemaniar saltsa, Txanpiñoi saltsa, Chaud-Froid saltsa zuria, Chivry saltsa, Ciboulette saltsa, Curry saltsa, Estragoi saltsa, Poulette saltsa, Suprema saltsa..... === Bexamel saltsa=== Roux zuri bat ( gurin eta irin nahastu eta egosia) esnearekin busti eta loditu ondoren sortzen den saltsa dugu. {|border="1" !Gurin+ irina+ egosia+esnea+ondu |} ==== Bexamel saltsa burutzeko pausoak ==== # Litro saldarako 40g gurin eta 40g irinarekin roux bat egin. # Roux hau sutan dagoelarik, esne beroa gehitu hagatxoarekin irabiatzen dugun bitartean. # Irakiten hasitakoan zuzendu. ==== Bexamel saltsa burutzeko aholkuak ==== * Irin gordina kentzeko rouxa lehenik su baxuan minutu batzuetan eta saltsa gehitu ondoren egostea garrantzizkoa da. * Bexamela askotan kroketen orearekin lotzen dugu; kontuan izan kasu honetan saltsa batez ari garela, beraz askoz arinagoa izango da kroketa ore bat baino. Jarraian, bexamel prestaketa desberdinak burutzeko erabil ditzakegun kantitateak. ==== Bexamel dentsitate desberdina lortzeko irin kopuruak ==== # Bexamela saltsa burutzeko: 40 g gurin x 40g irin. # Bexamela Fartsa bat ligatzeko: 60 g gurin x 60-80g irin. # Bexamela Villeroy bat egiteko: 110 g gurin x 110 g irin. # Bexamela kroketa batzuk egiteko: 120 g gurin x 120-150g irin. ==== Bexamel saltsaren Erabilera ==== * Pasta italiarrak burutzeko, barazkiak estaltzeko, betegaiak edo fartsak batzeko edo beste saltsa batzuk burutzeko. ==== Bexamel saltsatik eratorritako beste saltsak ==== Krema saltsa, Aurora saltsa, Nantua saltsa, Soubise saltsa, Mornay saltsa. == Saltsa emultsionatuak == Emultsio baten bitartez osagai kontrajarriak diren elementuak ( koipea eta ura) astinduz osagaiak batu, eta egoera solido edo egonkor bat lortzen denean. Emultsionatutako saltsak solido mantentzea ez da beti erraza izaten, oso ezegonkorrak izaten baitira. === Maionesa Saltsa === Saltsa hotz emultsionatua eta nahiko iraunkorra da. {|border="1" !Gorringoa edo arrautza+ Olioa + koipea + ozpina edo limoia + gatza + irabiatu |} ==== Maionesa saltsa burutzeko aholkuak ==== * Gaur egun maionesa komertzializatu nahi izanez gero, pasteurizatua edo arrautza-hautsa erabili beharko dugu. * Ozpina beti hasieratik gehitzea garrantzizkoa izango da, eta maionesa burutzen ari garen bitartean gehitzen badiogu, dentsitate gutxiagokoa lortuko dugu. * Epeltasunak beti emultsioa egiten lagunduko du, osagai oso hotzekin, berriz, zaildu liteke. * Arrautza freskoarekin egingo bagenu, salmonella izatearen arriskua izango luke eta beraz gauza batzuk zaindu beharko genituzke. Arrautza barruak ez du inoiz oskolik ukitu behar, arrautza apurtuak baztertu egingo ditugu azkar, egin orduko hozkailuan gorde eta ahalik eta azkarren kontsumitu beharko dugu. * Arrautzaren ordez esnearekin ere badago maionesa egitea. * Frantzian ohikoa da maionesak ziape koilarakada bat izatea. * Maionesa moztuko balitzaigu, ur bero pittin bat edo beste arrautza bat gehitzea izango litzateke berreskuratzeko modua. * Maionesa egiteko erabiltzen dugun oliba olioak garraztasun gutxi izan behar du: 0,4. Beste aukera bat izango da oliba eta ekilore olioa nahastea edo ekilore olioarekin bakarrik egitea. * Arrautza osoarekin egin daiteke edo gorringoarekin bakarrik. Arrautza osoarekin eginez gero, 500ml oliorentzat 2 arrautza erabiliko ditugu eta gorringoa erabiltzekotan 3 unitate. ==== Maionesa saltsaren erabilera ==== * Plater hotz edo beroen lagungarri. * Entsaladen saltsa moduan. * Saltsa deribatuak egiteko ==== Maionesa saltsatik eratorritako bestelako saltsak ==== Andaluziako saltsa, Ingeles saltsa, Bagration saltsa, Errusiar saltsa, Ramoulade saltsa, Tartara saltsa, Tyrolienne saltsa, Saltsa berdea, Saltsa arrosa. === Saltsa Holandarra=== Argitutako gurin, limoi zuku, gatz eta piper hautsa elkarrekin maria bainuan emultsionatutako saltsa dugu. {|border="1" !Argitutako gurina+limoi zukua+gatza+piper hautsa+ maria bainuan+irabiatu |} ====Saltsa Holandarra burutzeko aholkuak ==== * 500ml gurinetarako 6-8 gorringo erabiliko ditugu. * Gurina argitzeko dekantazio sistema erabiliko dugu, gurina urtu eta goitik hartuz. * Gurina hasieran tantaka botako dugu, eta emultsionatu ahala gehiago gehituko diogu. * Saltsa prestatuko dugun pertza Maria bainuan 40ºC-tan sartua izatea komeni da eta inoiz ez 70ºC pasa. * Probatu eta puntuan jartzen amaitu. * Kontsumitu bitartean beroan mantendu behar da eta egunekoa bakarrik erabil daiteke. * Moztuz gero, izotz koxkor bat gehitu eta irabiatuko dugu, edo beste katilu batean harrotutako gorringo batekin poliki poliki nahastuko dugu irabiatzen utzi gabe. * Errezeta honen beste bertsio baten, ozpinetan murriztutako tipulatxa gehitzen zaio. ==== Saltsa Holandarraren erabilera ==== * Azpiatalburuko testua * Arrain desberdinen saltsa. * Prestaketa desberdinak estali eta gainerretzeko * Beste saltsa batzuen deribatua. ==== Saltsa deribatuak ==== Saltsa muselina eta Saltsa Maltarra. === Bearnoko saltsa === Holandarren antzekoa da. Bearnon du jatorria. Collinet sukaldari burua izan omen zen saltsa hau sortu zuena. Tipulatxa+Estragoi ozpina+Argitutako gurin, gatz eta piper hautsa elkarrekin Maria bainuan emultsionatutako saltsa dugu. {|border="1" !Tipulatxa estragoi ozpinean murriztua+argitutako gurina+limoi zukua+gatza+piper hautsa+ maria bainuan+irabiatu. |} ==== Beharnoko saltsa burutzeko aholkuak ==== * 500ml gurinetarako 6-8 gorringo erabiliko ditugu. * Gurina argitzeko dekantazio sistema erabiliko dugu, gurina goitik hartuz. * Gurina hasieran tantaka botako dugu, eta emultsionatu ahala gehiago botako diogu. * Maria bainua 40ºC-tan izatea komeni da eta inoiz ez 70ºC pasa. * Amaieran probatu eta puntuan jartzen amaitu. * Kontsumitu bitartean, beroan mantendu behar da eta egunekoa bakarrik erabili. * Moztuz gero, izotz koxkor bat gehitu eta irabiatuko dugu, edo beste katilu batean harrotutako gorringo batekin poliki poliki nahastuko dugu irabiatzen utzi gabe. * Badira errezeta honi ardo zuria eta pipermina gehitzen diotenak. ==== Beharnoko saltsaren erabilerak==== * Arrain desberdinen saltsa. * Prestaketa desberdinak estali eta gainerretzeko. ==== Beharnoko saltsatik eratorritako beste saltsak ==== Choron saltsa, Foyot saltsa, Rachel saltsa. === Ozpin olioa === Hasiera batean oinarri gisa oliba olioa, ozpina eta gatza dituen saltsa nahastua. Ondoren, beste osagai askorekin ondu daiteke. {|border="1" !Olioa+ozpina+gatza+piper hautsa+lagungarriak nahi izatera |} ==== Ozpin olioa burutzeko aholkuak ==== * Neurtu ongi osagaiak, olio ozpin eta gatz kopuruak. * Olio eta ozpin proportzioa desberdina izan daiteke. 5 olio 1 ozpina edo 4-1 edo 3-1. Ozpin motak ere baldintza dezake. * Erabili behar dugun bakoitzean nahastu. * Ziapea gehituz gero, saltsa kontu handiarekin emultsionatzeko aukera izango dugu. * Oinarri horri xehatutako bestelako osagai ugari gehitzea badugu: tipulina, piperrak, arrautza gogortua.... ==== Ozpin olio saltsaren erabilerak ==== * Normalean entsaladak ontzeko erabiltzen dugu. * Beste saltsa batzuen deribatua ==== Ozpin olio saltsaren deribatuak ==== Norvegiar saltsa, Pecheur saltsa, Ravigote saltsa, Anchoaide saltsa === Beurre balnc edo Gurin zuria === Ozpin eta ardo zuri lurrina duen tipulatxa, gurin eta esne gainez ligatutako saltsa. Gure sukaldean oso ezaguna ez bada ere, Frantziako sukaldaritza klasikoan garrantzi handikoa izan da. {|border="1" !Tipulatxa+ozpina+ardo zuria+ dena murriztu+esne gaina+ murriztu+ gurin zati hotzak+gatza |} ==== Beurre balnc edo Gurin zuria burutzeko aholkuak ==== * Tipulatxa, ozpina eta ardo zuria batera murriztuko ditugu lehortu arte. * Esne gaina gehitu eta hau ere murrizten utziko dugu. * Gurin zati oso hotzak gehitzen joango gara saltsa krematsu bat lortu arte. * Saltsa honi amaieran mota guztietako espezia eta belar usaintsuak, barazki pureak, boilurra, arrain salda gehitzea badago, hartara saltsa desberdinak lortuz. ==== Beurre balnc edo Gurin zuria saltsaren erabilerak ==== Arrain eta barazkietan saltsa moduan erabiltzen da. ==== Beurre balnc edo Gurin zuria saltsatik eratorritako saltsak ==== Choron saltsa, Foyot saltsa. == Fruta eta barazkiekin loditutako saltsak == === Itsaski saltsa edo amerikarra === Salteatu eta garreztatutako krustazeo oskolak, barazki eta likidotan egosi ondoren, irabiatu eta iragazita lortzen dugun itsaski saltsa zaporetsua. {|border="1" !Krustazeo oskol salteatuak+brandya+barazki usaintsuak+ardo zuria+tomate saltsa+arrain salda+ irabiatu+iragazi |} ==== Itsaski saltsa edo amerikarra burutzeko aholkuak ==== * Krustazeoaren buruak dira zaporetsuenak, beraz lehenetsi buruak saltsa hau prestatzeko. * Ohikoa da arrozetarako ganba txikiak erabiltzea; zapore ikaragarria ematen diote. * Saltsa hau iragazki fin batetik pasa behar da, buruan duen harea moduko pinporta txiki guztiak kentzeko. * Porrua, azenarioa eta tipula izango dira, besteak beste, erabiliko ditugun barazki usaintsuak. * Iragazki finetik pasatzean saltsa oso arina geratzen bada, amaieran arto irin findu pittin batekin loditu behar da. ==== Itsaski saltsa edo amerikarraren erabilerak ==== Arrain eta itsaski plateretan eta arrain zopa indartzeko erabiltzen da. ==== Itsaski saltsatik edo amerikarretik eratorritako beste saltsak ==== New-burg saltsa, Nantua saltsa. === Tomate saltsa === Oinarrian tomate heldua, barazki usaintsuekin egosi eta irabiatutako saltsa dugu. {|border="1" !Tipula+azenarioa?+sueztitu+tomate heldua+elkarrekin egosi+irabiatu+iragazi |} ==== Tomate saltsa burutzeko aholkuak ==== * Barazki usaintsuak ongi sueztitzea eta tomatearekin konpotatzea garrantzizkoa izango da kalitatezko tomate saltsa bat burutzeko. * Kolore gorri biziko tomate bat nahiko bagenu, ez genuke irabiatuko, baizik eta purea egiteko gailutik pasako genuke. * Amaieran gatzarekin batera azukre pitin bat gehitzen da garratz puntua gehitzeko. ==== Tomate saltsaren erabilerak ==== Saltsa erabilienetakoa dugu, edozein prestaketa motetan ikus dezakegu: haragia, arraina, itsaskiak, barazkiak, saltsak.... ==== Tomate saltsatik eratorritako beste saltsak ==== Portugaleko saltsa, Saltsa Italiarra, Boloniako saltsa, Proventzako saltsa, Tomate coulis saltsa, Txipiroi tinta saltsa.... === Barazki usaintsuen saltsak === Edozein gisatu edo erregosi mota prestatu eta osagai nagusia erretiratu ondoren, salda, barazki eta bestelako ongailu guztiak irabiatu eta iragazi ondoren lortzen dena. {|border="1" !Osagai nagusia+barazki salda eta ontzeko elementuekin gisatu+ osagai nagusia erretiratu+ gainontzekoa irabiatu+iragazi |} ==== Barazki usaintsuen saltsak burutzeko aholkuak ==== * Salda koloretsua eta zaporetsua nahi badugu, osagai nagusiari eta barazkiei aldez aurretik kolorea emango diegu. Salteatuta edo frijituta. * Salda zuriagoa eta zapore arinagoa nahi badugu, osagai nagusiari eta barazkiei aldez aurretik ez diegu kolorea emango edo gutxiago emango diegu. * Saltsa oso fina nahi badugu, irabiatu ondoren iragazki oso fin batetik pasatuko dugu. Saltsa horren fina nahi ez badugu, iragazki txino batetik pasatuko dugu. ==== Barazki usaintsuen saltsaren erabilerak ==== Arrain, haragi, barazki edo perretxikoen lagungarri izan daiteke. ==== Barazki saltsatik eratorritako beste saltsak ==== Gisatu gehienetan lortzen ditugun saltsak talde honetan sar ditzakegu. === Saltsa gazi gozoa === Fruitu garratza edo karamelu eta ozpina oinarri dituzten saltsak ditugu. {|border="1" !Fruitu garratz-gozoa edo karamelu eta ozpina edo zuku garratzak+ saltsa kontzentratu bat+ontzeko elementuak |} ==== Saltsa gazi gozoa burutzeko aholkuak ==== * Karamelua erabiliz gero oinarri moduan, kontuz kolore gehiegi hartu gabe, bestela zapore txarra hartuko bailuke. * Basoko fruituak edo edozein marmelada garratzek balioko digu saltsa hauek prestatzeko. * Barazki saltsa, haragi saltsa, tomate saltsa edo edozein saltsa kontzentratu erabili ahal izango dugu, elementu garratz eta gozoarekin nahasteko. * Ontzeko garaian ere, ziapea, currya, jengibrea, limoi eta laranja azala, limoi edo laranja zukuak... ==== Saltsa gazi gozoen erabilerak ==== Jeneralean, erretako haragien lagungarri, barazkiekin edo entsaladak ontzeko erabili izan dira. ==== Saltsa gazi gozoetatik eratorritako beste saltsak ==== Curry saltsa, Chutney saltsak, Sagar saltsa, Cumberland saltsa, Cesar saltsa.. == Euskal Sukaldaritzako saltsa ezagunak == Gure sukaldaritzak saltsa ugari ditu baina zenbait azpimarratzen jarrita: saltsa berdea, pil-pil saltsa, bizkaitar eta txipiroi tintarekin eginiko saltsa azpimarratuko genituzke. === Saltsa berdea === Olio birjina, baratxuria, perrexila, irina eta elementu likido zaporetsu bat oinarri duen saltsa dugu. Euskal Herriko Veloutea saltsa nagusia dela esan dezakegu. {|border="1" !Olio oliba birjina+ baratxuri xehatua+ perrexil xehatua+ irina+likido zaporetsu bat |} ==== Saltsa berdea burutzeko aholkuak ==== * Baratxuria eta perrexila oso xehe egin behar dira. * Baratxuria zuri mantendu behar dugu; beraz, kontu handia eduki kolorea har ez dezan, olio hotzean jarri baratxuria. * Haragi salda, arrain salda, ardo zuria edo ura erabil dezakegu, saltsa hau prestatzeko. Osagai nagusia zein den eta honek ondoren saltsari emango dion zaporearen arabera aukeratuko dugu zein likido erabili. * Osagai nagusia gelatina askokoa ( bakailaoa, bakailao kokotxak, legatz kokotxak) bada, irina gehitu gabe ere egin genezake saltsa berdea. * Gelatina asko duten osagaiekin prestatuz gero errezeta, hau sutatik kanpo ( beroan baina ez irakiten) ligatu beharko dugu. ==== Saltsa berdearen erabilerak ==== Ohikoena arrain mota desberdinekin erabiltzea bada ere, barazkiekin, patatarekin perretxikoekin eta baita haragiekin ere erabil dezakegu. === Pil-pil saltsa === Bakailao, baratxuri eta pipermin zaporea duen olio birjin ligatua dela esan dezakegu. {|border="1" !Oliba olio birjina+baratxuria+pipermina+bakailaoa+konfitatu+epelean ligatu |} ==== Pil-pil saltsa burutzeko aholkuak==== * Olioa ligatzeko edo emultsionatzeko beti sutatik kanpo egin beharko da. * Kazola mugitzen dugunean, bakailaoa ez puskatzeko azala beti gorantz jarri. * Gutxiago puska dadin, kazolatik atera eta saltsa bere horretan metalezko iragazki lodi batekin bakarrik liga dezakegu. * Saltsak ligatzeko nahitaezkoa likido kopuru bat. Olioa ligatzen hasteko jarri kazola azpian ur tanta batzuk. ==== Pil-pil saltsaren erabilera ==== Normalean bakailaoarekin eta bakailao kokotxarekin atera dezakegu saltsa hau, baina oso zabalduta dago ondoren saltsa beste osagai batzuekin erabiltzea, gehienetan arrain edo ozpin olioa egiteko, baita barazkiekin ere. ==== Pil-pil saltsatik eratorritako beste saltsak ==== Pil-Pilarekin eginiko ozpin-olioa. === Bizkaitar saltsa === Tipula ugari eta piper txorizero ugariren mamia oliotan ongi goxatu eta salda zaporetsu batekin egosi eta birrindu ondoren lortzen dugun saltsa gorria. Ohiko galdera da ea tomatea behar duen, baina horretaz adostasunik ez dago. Geu zerbait jartzearen aldekoak gara. {|border="1" !Tipula+ txorizero mamia+gozatu+tomatea?+salda+ontzeko beste elementu batzuk+egosi+birrindu |} ==== Bizkaitar saltsa burutzeko aholkuak ==== * Gogoratu piper txorizeroak, haziak kenduta, bezperatik ur epeletan beratzen jarri behar direla. * Tipula sueztituko dugu lehenik, eta oliotan denbora luzean egitea komeni da. Beste osagaiekin ere beti ongi goxatzen utziko dugu pasa aurretik. * Tomatea gehitzea aukeran bada ere, saltsari zapore osoagoa ematen laguntzen du. * Saltsa hau birrintzeko garaian irabiagailuarekin eginez gero, kolore asko kenduko genioke; purea egiteko gailu batekin pasatzea komeni. * Tipula gorria erabiltzeak lurrin berezi bat eta kolore berezi bat ere ematen dio saltsa honi. * Saltsa loditzeko, ogia, gailetak....denetarik erabili izan da. * Zaporea indartzeko, salda txuri on bat edo txerriki gazitu zatiak erabili izan dira. ==== Bizkaitar saltsaren erabilerak ==== Bakailaoa Bizkaitar erara egiteko: tripakiak, txerri hankak, muturrak edo beste edozein haragi edo arrainekin prestatzeko erabiltzen da. Baita kolorea edo zaporea beste saltsa batzuei emateko ere. === Txipiroi tinta saltsa === Goxatutako barazki desberdinak eta ogi txigortuarekin eta txipiroi edo begi handiaren tinta freskoarekin nahastu eta belzten den saltsa dugu. {|border="1" !Tipula+piper berdea+gozatua+tomatea+ogia+txipiroi tinta freskoa+egosi+irabiatu |} ==== Txipiroi tinta saltsa burutzeko aholkuak ==== * Barazkiak ongi goxatzea izango da oinarri onena saltsa honentzat. * Txipiroi tintak freskoa izan behar du. Tinta izoztua erosiko bagenu, zapore eta kolore gutxiago emango lioke. * Errezeta tradizionalean, ogi txigortua erabili izan da saltsa loditzeko eta esaten da txipiroiak prestatu eta biharamunean gozoagoak izaten direla. ==== Txipiroi tinta saltsaren erabilerak ==== Bere erabilera txipiroi edo begi handiekin bada ere, gaur egun beste prestaketa ugarirekin ere erabiltzen da, lagungarri moduan edo kolorea emateko ere: arrozarekin, piper berdearekin, kroketekin.... == Saltsa errezetak == {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Alioli azkarra|Alioli azkarra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Alioli tradizionala|Alioli tradizionala]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baratxuri saltsa zuria|Baratxuri saltsa zuria]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki saltsa|Barazki saltsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bexamel saltsa|Bexamel saltsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gazta saltsa|Gazta saltsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Guakamolea|Guakamolea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Holandar saltsa|Holandar saltsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kechup saltsa|Kechup saltsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Maionesa saltsa|Maionesa saltsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oinarrizko ozpin-olio saltsa|Oinarrizko ozpin-olio saltsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Perrexil olio saltsa|Perrexil olio saltsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pesto saltsa|Pesto saltsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Piper saltsa|Piper saltsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Saltsa Amerikarra|Saltsa Amerikarra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bizkaitar saltsa|Bizkaitar saltsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Saltsa arrosa|Saltsa arrosa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Saltsa berdea|Saltsa berdea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Saltsa gazi gozoa|Saltsa gazi gozoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Saltsa suharra|Saltsa suharra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sushi egiteko ozpina|Sushi egiteko ozpina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tapaneda saltsa|Tapaneda saltsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tartara saltsa|Tartara saltsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txipiroi tinta saltsa|Txipiroi tinta saltsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate ozpin olioa|Tomate ozpin olioa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate saltsa|Tomate saltsa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zuku lodiaren saltsak|Zuku lodiaren saltsak]] }} 7slnw4tfgdzlk70mmi1fw8ya9wvr7gw 0 4968 37270 31285 2022-03-29T20:40:25Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} == '''Zereal''' egosiak == Normalean, zerealak egosi egiten dira, ohiko egoste teknika aplikatuz, baina lurrunetan ere egosten dira. Kuskusa, arroza.... Kasu batzuetan zereala egosi aurretik, txigortu ere egiten da, zerealari zapore gehiago emateko. Zereal gehienak irin bihurtu eta ogia edo tortillak egiteko erabil daitezke. === Zerealak egosteko denborak=== '''Ale motxeko arroz osoa edo integrala''': 45-55 minutu. Espres eltzean 12-15 minutu. '''Ale luzeko arroz osoa edo integrala''': 35-40 minutu. Espres eltzean 12 minutu. '''Arroz zuria''': 15-20 minutu. '''Artobeltza''': 15 minutu. '''Artatxikia''': 20-25 minutu. '''Artoa''': 7 minutu. '''Basa arroza''': 50-60 minutu. Espres eltzean 18 minutu. '''Bulgurra''': 15 minutu. '''Findutako garagarra''' : 30 minutu. '''Garagarra''': 2 ordu. Espres eltzean 30 minutu. Beratzen edukita, 12 orduz edukita, 20 minutuz. '''Gari osoa''': 2 ordu. Espres eltzean 35 minutu. Beratzen edukita, 12 orduz edukita, 20 minutuz. '''Gari zatitua edo maluta''': 20-25 minutu. '''Kasha prestatzeko''': 20 minutu. '''Kinoa''': 15-20 minutu. '''Kuskus tradizionala lurrunetan''': 115 minutu. '''Kuskusa aurre egosia''': 5 minutu. '''Olo malutak''': 5-10 minutu. '''Olo osoa''': 30-40 minutu. '''Polenta''': 15-20 minutu. '''Zekale malutak''': 10-15 minutu. '''Zekale osoa''': 2 ordu. Espres eltzean, 35 minutu. Beratzen edukita, 12 orduz edukita, 20 minutuz. == Arroz alea kozinatzeko moduak == === Arroz lehorra === Denok ulertzeko paella, arrozak; lehorra geratu behar du baina zaporetsua. === Arroz saldatsua === Likido gehiago gehituz arrozak bustiagoa gelditu beharko du. === Arroz krematsu edo melengak === Risottoez ari gara, arroza maiz mugituko dugu eta amaieran gazta gehituko diogu. == Gari alearekin egindako prestaketa bereziak== === Kuskusa === Jatorrian gari oso birrinduari deitzen zitzaion, ondoren lurrinetan egosi egiten zen. Gaur egun findutako gari gogor birrinduari esaten zaio; kasu gehienetan, aurrez egosita saltzen da eta azkar prestatzekoa da. Normalean, lurrin ontzi batean prestatzen da, behean barazki, haragi edo lekaleak gisatzen dira eta gainean, gari aleak egosi. Zerbitzatzeko garaian, ontzi berean aurkezten dira guztiak. [[Fitxategi:Kuskusa barazkiarekin.jpg|400px|thumb|Kuskusa barazkiarekin]] === Bulgurra === Jatorria Armenia edo Turkiako errezeta batean omen du. Ernamuindutako gari ale oso edo findua, saldu aurretik egosi, lehortu eta birrindua. Honexegatik kozinatzeko oso denbora gutxi beharko du. Entsaladan beste osagai batzuekin nahastua edo kus-kus moduan ere bai. == Errezetak == {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz beltza|Arroz beltza]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz esnea|Arroz esnea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz hindua|Arroz hindua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz osoa barazkiekin|Arroz osoa barazkiekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz osoa barazki salteatuekin|Arroz osoa barazki salteatuekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz zuria txirlekin| Arroz zuria txirlekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroza abakandoarekin| Arroza abakandoarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroza barazkiekin| Arroza barazkiekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroza oilaskoarekin| Arroza oilaskoarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroza Turkiar erara| Arroza Turkiar erara]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroza Txipiroiekin| Arroza Txipiroiekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Artatxikia dilista gorriekin|Artatxikia dilista gorriekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Askotariko paella|Askotariko paella]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki kuskusa| Barazki kuskusa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barrengorri risottoa|Barrengorri risottoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Basa arroza, arroz zuriarekin| Basa arroza, arroz zuriarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Basa arroza barazkiekin|Basa arroza barazkiekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragi kuskusa|Haragi kuskusa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tipula, mahats-pasa eta kanela kuskusa|Tipula, mahats-pasa eta kanela kuskusa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hiru gutiziko arroza| Hiru gutiziko arroza]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Itsaski paella| Itsaski paella]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kinoa barazkiekin|Kinoa barazkiekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Lurrunetan eginiko arroza| Lurrunetan eginiko arroza]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Maki sushia| Maki sushia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Nigiri sushia| Nigiri sushia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddo risottoa| Onddo risottoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Paella Valentziarra| Paella Valentziarra]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pilaf arroza1| Pilaf arroza1]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pilaf arroza2| Pilaf arroza2]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sushia egiteko arroza| Sushia egiteko arroza]] }} 5xbkrcm1f0fx8bbw8znpq60hmz6tchd 0 4969 33908 31292 2021-09-30T11:13:38Z Gaztarrotz 1953 /* Zizka-mizka motak */ wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Zizka-mizkak''', janariarekin lotuta dagoen edozein jardunetan, izan ekitaldi, bazkari edo barra batean, sarrera moduan mokadu edo ahamen gisa ematen diren prestaketei esaten zaie. Beraz, zizka-mizka mokadu txikiez osatutako prestaketa gisa defini dezakegu. Zizka-mizkak hotzak ( olibak, urdaiazpikoa, pintxo hotza, kanapea.....) eta beroak ( frijituak, txanpiñoiak saltsan, tartaleta beroak, ...) izan daitezke. Zizka-mizka platera, bazkari askotako sarrerakoa izaten da. Tamaina txikiko prestaketa hotz eta beroak batera nahastutako platerari esaten zaio. Hotzak: urdaiazpiko gazia edo geza, txerri solomo, saltxitxoia, ganba egosiak, budinak, entsalada errusiarra... eta beroak: frijituak, txanpiñoiak saltsan, broxetak ..... == Zizka-mizka motak == [[Fitxategi:Kanape desberdinak.jpg|300px|centre|thumb|Kanape desberdinak]] === Kanapeak === Ekitaldi baten hasiera eta amaieran, modu informal batean zerbitzatzen diren mokadu edo ahamen txiki eta hotzak. Jeneralean, oinarri gisa, moldeko ogia dute, eta honen gainean, barazki, haragi, arrain.....edo osagai desberdinen nahasketa bat jartzen da. Ogirik gabekoak ere izaten dira. Moldeko ogia txigortu edo bere horretan gurinarekin inpermeabilizatu ondoren osagaiarekin estali eta karratu edo triangelu txikietan labana elektriko batekin mozten dira. Amaitzeko, gelatinarekin edo belarren batekin apaindu ditzakegu. === Pintxoak === Euskal Herriko tabernetan, jeneralean, ogi xerra bat oinarri duten sukaldaritza-prestaketak, edariarekin batera jaten direnak. Ekitaldi hasieretan eta amaieretan, kanape moduan ere prestatzen dira. Hotzak eta beroak izan daitezke eta txotx batekin ziztatuak izaten dira askotan. === Tapak === Espainia aldean edariekin batera zerbitzatzen dituzten sukaldekoak eta jakiak. Tapak oso sinpleak izan daitezke, oliba, gazta, txorizoa xerratua, kakahuete batzuetatik hasita, txerri belarri, haragi bolak edo tripaki batzuk arte. Plater edo ontzi txikietan zerbitzatzen diren errazioak izaten dira. === Tartaletak === Hostore edo gaileta orearen oinarriarekin prestatzen den habia betea bezala defini daiteke. Gazi edo gozoa izan daiteke eta hotzak edo beroak. Hezetzeko arriskua dutenean, gelatina geruza bat ematen zaio bete aurretik. Edozein betegai onar dezake, bakailaoa ajoarriero eran, entsalada errusiarra, bakailao brandada..... === Bolobanak (''Vol au vent'') === Bi ostore xafla borobil bata bestearen gaiena jarrita, gainekoak xaflak erdian zulo bat duelarik. Labean egosi eta bete daitekeen ur putzu forma hartzen du. Osagai gazi edo gozoekin betetzerik izango da. Tamainu txikiago edo handiagokoak izan daitezke eta zizka edo kanapea bezala zerbitzatu daiteke. === Urdaitegikoak === Esan liteke sukaldean lan gutxien ematen duen prestaketa dela; jeneralean, moztea bakarrik izaten baita. Jatetxean bertan oso toki gutxitan egiten dira. Urdaiazpiko gazi edo egosia, saltxitxoia, txorizoa, solomoa, zezina..... === Budinak === Esne-gaina osagai zaporetsu batekin edo batzuekin nahastu ondoren, labean maria bainuan egosita, arrautzaren eraginez mamitzen den prestaketa. Kabrarroka budina, onddo budina, barazki budina. Hotzean zerbitzatzen den prestaketa dugu. === Quicheak === Hostore edo gaileta gazia oinarri dutela, mamitutako budin batekin beteta dagoen prestaketa bezala defini liteke. “Quiche lorrein” dugu errezeta ezagunena, baina betegai desberdinekin prestaketa ugari burutu ditzakegu. === Frijituak === [[Fitxategi:Kroketak eta birrineztatutako prestaketak.jpg |200px|thumb|Kroketa eta prestaketa birrineztatuak]] ====Kroketak ==== Zaporea emango dioten osagai desberdinak ( urdaiazpikoa, bakailaoa, gazta arrautza gogortuak, oiloa...), bexamel saltsa lodi batean nahastu, eta elkarrekin egosi ondoren, hotzean bildu, birrineztatu eta frijituko dugun mokadua bezala defini liteke. Frijitu berriak zerbitzatu behar dira, kurruskari daudela. ==== Bexameletan bildutako frijituak ==== Kasu honetan bexamel lodi batekin osagai bat edo batzuk biltzen dira, hoztutakoan, moztu errazio txikietan, birrineztatu eta frijitzeko. ==== Enpanadillak ==== Ogi ore gozo eta busti bat da, zenbait osagai xehaturekin betea( haragi, hegaluze, barazki, arrautza gortua , tomatea, perretxikoak.....) ilargi erdi txikiaren itxurakoa, eta frijitu edo labean erreta amaitzen da. ==== Broxetak ==== [[Fitxategi:Pintxo morunoa.jpg|left|180px|thumb|Ontzututako pintxo morunoa]] Zotz edo metalezko haga batean osagai desberdinak sartu eta tartekatuta azaltzen den prestaketari esaten zaio. Prestaketa hau hotza izan daiteke kasu batzuetan, eta zurezko zotz batean txertaturik joango lirateke edo, metalezko haga batean osagai desberdinak sartuta, ondoren frijituta, labean, edo parrilan erretzeko. Fruta, olibak, ozpinetako barazkiak, galeper arrautza egosiak...erabil ditzakegu broxeta hotzak egiteko. Txerriki, oilasko, piper gorri eta berde, langostino, ganba, arrain zatiak, ....erabil daitezke broxeta beroak egiteko. == Zizka-mizka errezetak == {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ahuakate eta belar lurrindu kanapea|Ahuakate eta belar lurrindu kanapea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ajoarriero bakailaoz beteriko tartaletak|Ajoarriero bakailaoz beteriko tartaletak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxoa kremaz beterikoa|Antxoa kremaz beterikoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arkume saiheskia bexamelan bildua|Arkume saiheskia bexamelan bildua]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautza bete frijituak|Arrautza bete frijituak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao edo legatz kroketak|Bakailao edo legatz kroketak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailo piper beteak|Bakailo piper beteak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki purea|Barazki purea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Galeper arrautza beteen pintxoa|Galeper arrautza beteen pintxoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Galeper arrautza pintxoa|Galeper arrautza pintxoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gazta eta urdai egosi frijituak|Gazta eta urdai egosi frijituak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gazta kroketak|Gazta kroketak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gazta urdin krema kanapea|Gazta urdin krema kanapea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragi kroketak|Haragi kroketak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragizko piper beteak|Haragizko piper beteak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze eta Ibarrako piper pintxoa|Hegaluze eta Ibarrako piper pintxoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Humusa edo txitxirio patea|Humusa edo txitxirio patea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txangurro pintxoa|Txangurro pintxoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Izokin kanape edo pintxoa|Izokin kanape edo pintxoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Izokin kremaz beteriko tartaletak|Izokin kremaz beteriko tartaletak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Muskuilu beteak|Muskuilu beteak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oilasko eta arrautza kroketak|Oilasko eta arrautza kroketak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orly ore gozoa eta gazia|Orly ore gozoa eta gazia]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata pastel betea|Patata pastel betea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txaka, arrautza eta izokin pintxoa|Txaka, arrautza eta izokin pintxoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txangurroz beteriko tartaletak|Txangurroz beteriko tartaletak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Urdaiazpiko kroketak|Urdaiazpiko kroketak]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrain budina|Arrain budina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hiru koloretako budina|Hiru koloretako budina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddo budina|Onddo budina]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Porru budina|Porru budina]] }} o2nwdj5cg0n9ie9rmn4lp4fr00r8t3j 0 4970 37271 31296 2022-03-29T20:41:15Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Zopak''' arrain, haragi, barazki edo bestelako osagaiekin eginiko salda zaporetsuak dira. Meheagoak edo lodiagoak izan daitezke, baita hornituak eta hornitu gabeak ere. Koilarearekin jaten diren prestaketak izan ohi dira, eta lehen plater moduan zerbitzatzen dira normalean. Gehienak beroak badira ere, zopa hotzak ere ugari daude. Zopak hornitzeko osagaiak zati txikietan edo birrindurik erabiltzen dira. Arrautza gogortua, arraina , itsaskia, ogi zatiak, arroz aleak, fideoak, haragi egosia zati txikietan, urdaiazpikoa... == Zopa motak == === Zopa argia edo Kontsomea === Kontu handiz eginiko saldak izaten dira, salda ahalik eta garbien geratzeko. Besteak beste, haragia, lurrina duten barazkiak, lekaleak, belar eta espezia usaintsuak erabiltzen dira salda hau prestatzeko. Gaur egun gutxiago erabiltzen bada ere, garai batean salda hauei garbitzeko edo argitzeko elementu desberdinak gehitzen zitzaizkien amaieran. Haragi gorri xehatua eta zuringoa bereziki..... Osagai hauek saldan garbitzaile lana egiten dute, saldaren partikula txiki guztiak bilduz eta hura garbituz. Kontsome edo zopa garbi hau bere horretan edo amaieran hornitzeko elementu desberdinak gehitzea badago: fideoa, izartxoak, barazkia, haragi egosia, arrautza egosia, tapioka, haragi egosi zatiak... Kontsometik eratorritako beste plater batzuk hauek dira: fideo zopa, izar zopa, tapioka zopa... === Hornitutako zopak === Oinarrizko salda zaporetsu baten osagai nagusiak, hots, barazkia, arrainak, itsaskiak, haragiak...egosten ditugunean, eta dena batera zerbitzatzen dugunean. Minestrone zopa, Ttoro arrain zopa, Bullabesa arrain zopa.... === Ogidun zopak === Zopako ogiarekin edo ogi txigortuarekin loditutako zopak dira. Ogia birrinduta edo bere horretan egosia utz daiteke. Koilara eta sardexkarekin jaten diren zopak ere esaten zaie. Baratxuri zopa, arrain zopa, zurrukutuna, tipula zopa... === Zopa hotzak-gazpatxoak === Entsalada bateko elementuak ( tomatea, pepinoa, olioa, ozpina, baratxuria, gatza...) birrindu eta likido moduan hotzean jaten den prestaketa dugu. Oinarrian “gazpatxo” hitzak xehatua esan nahi omen du, eta Cadiz inguruan omen du jatorria. Hala ere, gaur oso zabaldua dago eta Tokiaren arabera zopa hau desberdin prestatu eta izen desberdina har dezake. Gazpatxo zopa , Salmorejo zopa, baratxuri zuri zopa.... == Zopa errezetak == {{zutabeak|kopurua=3| * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrain zopa|Arrain zopa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz zopa|Arroz zopa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baratxuri zopa|Baratxuri zopa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baratxuri zuri zopa|Baratxuri zuri zopa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Dilista gorrien zopa|Dilista gorrien zopa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fideo txinatarren zopa|Fideo txinatarren zopa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fideo zopa|Fideo zopa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gazpatxo zopa|Gazpatxo zopa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gaztelako zopa|Gaztelako zopa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Juliana zopa|Juliana zopa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kontsomea|Kontsomea]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Meloi zopa hotza mendafinarekin|Meloi zopa hotza mendafinarekin]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Minestrone zopa|Minestrone zopa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Salmorejoa|Salmorejoa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ttoro zopa|Ttoro zopa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tipula zopa|Tipula zopa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate zopa|Tomate zopa]] * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zurrukutuna zopa|Zurrukutuna zopa]] }} qeaoj2zo32c9ao632ujt0nz0v1kupac 0 4971 37826 37825 2022-04-12T08:50:25Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Bakailaoa ajoarriero eran itsaski krema eta otarrainxkekin2.jpg|500px|thumb]] ;AJOARRIERO BAKAILAOA MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK== * [[Bakailao]] gezatua: 800 g. * [[Oliba olio birjina]]: 75 ml. * Baratxuria: 2 [[xerratu]]. * [[Tipula]]: 1 [[dadotan]]. * [[Piper berde italiarra]]: 1 [[dadotan]]. * [[Madari-tomate]] naturala: 2, zurituak, hazirik gabe eta [[dadotan]]. * [[Piper txorizeroa]]: 4, hidratatua eta haragia [[xehatu]]. * Bakailao salda: 100 ml. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA== * Bezperatik [[piper txorizeroa]] txorten eta hazirik gabe ur epeletan beratzen jarri edo momentuan 5 minutu egosi. [[Muturzorrotz]] labainarekin mamia arraskatuz kendu, xehatu eta gorde. * Bakailaoa kazola txiki batean, ur hotzetan jarri eta 2 minutuz irakin. Epeltzen denean, orrietan desegin, azala xehatu eta salda gorde. * Beste kazola batean olioa eta baratxuria sutan jarri, gorritzen hasitakoan, tipula eta piper berdea gehitu; erregosita daudenean, tomatea erantsi eta kozinatu dena su baxuan, 20 minutuz. * Tomatea gozaturik dugunean piper txorizeroa eta salda pitin bat gehitu ; amaitzeko bakailao orriak eta azala, ondoren, 2 minutuko irakinaldi azkar bat eman, eta [[ondu]]. == AHOLKUAK == * Bakailaoa gehiegi egosi eta lehortu ez dadin, irakinaldiak laburra izan behar du. * [[Otarrainxkak]], [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Saltsa Amerikarra|Itsaski saltsa]] edo [[Txangurro|txangurro]] haragi egosia egokiak dira hornigai moduan. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 58xcdejih5be8qq341z0qibbr9sfu1t 0 4972 37880 37878 2022-04-12T11:00:46Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki ;BAKAILAOA FRIJITUA PIPER BERDE ETA TIPULAREKIN [[Fitxategi:Bakailao frijitua2.jpg|600px|thumb|Bakailao frijitua]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Oliba olio birjina]]: 200 ml. * [[Baratxuria]]: 2 [[xerratu]]. * [[Tipula]]: 1 [[lerrotan]]. * [[Piper berde italiarra]]: 6 [[lerrotan]]. * [[Bakailao]] gezatua: 1 kg. 8 zatitan. * [[Irina]]: Bakailaoak estaltzeko. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == *[[Zartagin]] batean olioa eta baratxuriak su erdian jarriko ditugu; gorritzen hasitakoan, tipula eta piper berdea gehituko ditugu. *Horiek ere gorritzen direnean, erretiratu. *Bakailaoa zapi batekin ongi lehortu, irinetan pasa, eta su bizian, [[Zartaginean|zartaginean]] [[frijitu]] minutu inguru alde bakoitzetik. *Bakailaoa bertatik erretiratu eta plater batean jarri. *Bakailaoaren gainean, barazkia jarri eta gatzatu. == AHOLKUAK == *Gezatutako bakailaoa prestatu aurretik, ongi lehortu behar da beti. *Piper berdeari [[pipermorro gorria]] jar diezaiokegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] iw8a7dn70whg9c832qtau493m43wykp 0 4973 37883 37882 2022-04-12T11:35:16Z Gaztarrotz 1953 /* PRESTAKETA */ wikitext text/x-wiki ;BAKAILAO KOKOTXAK SALTSA BERDEAN [[Fitxategi:Bakailao kokotxak saltsa berdean.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK== * [[Oliba olio birjina]]: 150 ml. * [[Baratxuria]]: 2 [[xehatu]]. * [[Perrexila]]: Sorta txiki bat [[xehatu]]. * [[Pipermin lehorra]]: Xerra bat. * [[Bakailao]] kokotxak : 1 kg. gezatuak eta garbituak. * [[Arrain salda]]: 150 ml. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA== *[[Lurrezko kazola]] bat plantxan jarri olio, baratxuri, perrexil eta piperminarekin. *Baratxuriak dantzan hasitakoan, kokotxak erantsi eta minutu batzuk bertan eduki. Kazolari eragiteari utzi gabe. *Sutatik kazola atera eta denbora batez jarraitu eragiten. Behin kokotxaren saltsa loditzen denean arrain salda gehitzen joan guk nahi dugun dentsitatea lortu arte, eragiteari utzi gabe. Beharko balu gatzarekin [[ondu]]. *Kokotxak plantxan eta su baxuan berotu jan aurretik. == AHOLKUAK== *Pil-pil motatako saltsa hauetan, salda loditu dugunean, inoiz ez da berriro irakiten jarri behar, bestela saltsa mozteko arriskua izango dugu. *Gezatutako kokotxak ur gehiegi izan ez dezan kozinatu aurretik, oso ondo lehortu behar dira. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 84el6royd4ojzbp1wbqtjhlipjiltoe 0 4974 37887 34983 2022-04-12T11:43:28Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki ;BAKAILAO KONFITATUA PIPER BERDE ETA TIPULAREKIN [[Fitxategi:Bakailao konfitatua.jpg|600px|thumb|Bakailao konfitatua]] MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * [[Oliba olio birjina]]: 200 ml. * [[Baratxuria]]: 2 xerratu. * [[Tipula]]: 1 xerratu. * [[Piper berde italiarra:]] 6 lerrotan. * [[Bakailao]] gezatua: 1 kg, 8 zatietan. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * [[Zartagin]] batean olioa baratxuriekin su erdian jarriko dugu; gorritzen hasitakoan, tipula eta piper berdea gehitu. * Horiek ere gorritzen hastean, bakailao zatiak erantsi eta su oso baxuan bi aldetatik konfitatu. * [[Bakailaoa]] bertatik erretiratu eta plater batean jarri. * Bakailaoaren gainean, barazkia zabaldu eta gatzatu. == OHARRAK == * Bakailao gezatua kozinatu aurretik, beti ongi lehortu behar izaten da. * Plater honi pipermorro gorria ere gehitu daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] i9mmsx2fgdaoq5bz735aoj647wu4wso 0 4975 37898 37895 2022-04-12T12:01:52Z Gaztarrotz 1953 /* PRESTAKETA */ wikitext text/x-wiki ;BAKAILAOA BIZKAITAR ERARA [[Fitxategi:Bakailaoa bizkaitar erara2.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Oliba olio birjina]]: 100 ml. * [[Baratxuria]]: 2 xerratu. * [[Pipermin lehorra]]: Xerra 1. * [[Tipula gorria]]: 1 kg lerrotan. * [[Piper txorizeroa]]: 12 beratu eta mamia xehatu. * Tomatea naturala: Birrindua 100 ml. * [[Ogia|Ogi]] [[Txigortuak|txigortua]]: 2 xerra. * [[Bakailao]] gezatua: 1 kg. 4 zatitan. * [[Salda zuria]]: 200 ml. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * Bezperatik piper txorizeroa txorten eta hazirik gabe ur epeletan beratzen jarri edo 5 minutuz egosi. [[Muturzorrotza]] erabiliz mamia karrakatuz kendu, xehatu eta gorde. * Kazola zabal batean olioa baratxuri eta piperminarekin jarri su eztian. Baratxuria kolorea hartzen hasitakoan, pipermina kendu eta tipula gehitu, sua gutxitu eta kozinatu barazkia. * Tipula konfitaturik dugunean, piper txorizeroaren mamia, tomate birrindua, ogi txigortua eta salda gehitu eta 40 minutuz su baxuan kozinatzen eduki. * [[Puregailua]] xehenetik lehenik , eta [[txinatar iragazkitik]] pasa ondoren. * Saltsa sutan jarri eta bertan [[bakailao]] zatiak sartu. * Egosi su oso baxuan, 5 minutu inguru alde bakoitzetik. Beharko balu, gatzarekin ondu. == AHOLKUAK == *Saltsa [[irabiagailutik]] pasako bagenu, kolorea asko galduko luke. Beraz, kolorea mantentzeko [[puregailutik]] pasatzea egokiagoa da. *Bakailaoa gezatu ondoren beti ongi lehortu behar da, bestela oso urtsua gera daiteke. *Bakailao gezatuetan gatza gehitu aurretik beti probatu, askotan ez bai du gatzik behar izaten. *Gaur egun errezeta honi gehigarri edo ongailu desberdinak eransten zaizkio: hirugiharra, gailetak.. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 6elrs9f3o34pqm4emm943o1cfng48wv 0 4976 37909 37908 2022-04-12T12:17:01Z Gaztarrotz 1953 /* PRESTAKETA */ wikitext text/x-wiki '''BAKAILAOA PIL PIL ERARA''' [[Fitxategi:Bakailaoa pil-pilera.jpg|400px|thumb]] == OSAGAIAK == * [[Bakailaoa]]: 250 g-ko 4 zati, gezatu eta lehorra. * [[Oliba olio birjina]]: 300 ml. * [[Baratxuriak]]: 4 zuritu. * [[Pipermin lehorra]]: Xerra 1. == PRESTAKETA == *[[Lurrezko kazola]] batean olioa, pipermina eta baratxuria txapan su eztian jarriko ditugu. *Baratxuriak gorritzen direnean, piperminarekin batera erretiratu. *Olio horretan, bakailao zatiak azala gorantz dutela jarri eta alde bakoitzetik 4 minutuz [[Egosi|egosi]]. *Horren ondotik, bakailaoa plater batera erretiratu eta olioa beste ontzi batera. *Sutatik kanpo, lurrezko kazolan ur tanta batzuk ipini eta olioa gehitzen joango gara; hori egiten dugun bitartean, oso fina ez den metalezko [[iragazki]] batekin bueltak emango dizkiogu. *Saltsa loditzen doan heinean, olioa gehitzen joango gara, olio guztia gehitu arte. *Saltsa guztia loditurik dugunean, bakailao zatiak erantsi azala gorantz dutelarik, kazolari momentu batez eragin eta baratxuri ale gorrituak gainean jarri. == AHOLKUAK == *Garai batean bakailaoak kazola barruan sarturik zeudela loditzen ziren, baina modu horretara bakailaoa asko puskatzen da eta denbora gehiago behar du. * Bakailao gezatua kozinatu aurretik, beti ongi lehortu behar da. * Bakailaa pil-pil erara berotzeko su motelean egin behar da inoiz ez irakin, bestela moztu egingo da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 01vbzs7r44txzmfmw8xuj009evplw2e 0 4977 37922 36105 2022-04-12T12:37:08Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki ;BAKAILAOAREN BRANDADA == OSAGAIAK == * [[Bakailao]] gezatua: Kg 1, 8 zatitan banatua. * [[Oliba olio birjina]]: 250 ml. * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Esnea eta esnekiak|Esnea]]: 250 ml. * [[Limoi]] zukua: 1. * [[Gatza|Gatza.]] == PRESTATZEN == *Ura duen kazola baxu batean eta su eztian bakailaoari irakinaldi bat eman, sua itzali eta 10 minutuz bertan eduki. *Ura kendu eta bakailaoa xaflatu. *Bi kazola desberdinetan esnea eta oliba olioa sutan jarri, lehena irakin arte eta bigarrena berotu bitartean. *Ontzi batean bakailaoa jarri eta [[Irabiagailurekin|irabiagailuarekin]] xehatu egingo dugu. *[[Purea]] eginik eta irabiagailua indar gutxian. Olioa eta esnea gehitzen joango gara, [[maionesa]] baten moduan eginez. *Brandada ontzi batera bota eta limoi zukua gehitu, dena ondo nahasiz. Gatzarekin ondu, beharko balu. == AHOLKUAK == * Behin ondo hozturik dugunean, ogi [[txigortuen]] gainean zabaldurik jango dugu. * Gogoratu bakailaoa gezatu ondoren beti ongi lehortu behar dela kozinatu aurretik. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] dgec44q4o4xbv03nhtmcxepuv7gxrs1 0 4978 37931 36110 2022-04-12T12:52:15Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki BISIGUA LABEAN [[Fitxategi:Bixigua labean2.jpg|600px|thumb|Bixigua labean]] MAHAIKIDEAK: 2 == OSAGAIAK == * [[Bisigua]]: 800 g. ingurukoa, ezkatak, zakatzak, hegalak kenduta eta garbitua. * [[Gatza]]. * [[Oliba olio birjina]]: 75 ml. * Sagardo [[ozpina]]: [[Zurrusta motz|Zurrusta motza]] 1. * [[Baratxuria]]: 2 xerratu. * [[Pipermin lehorra]]: Xerra 1. * [[Perrexila]]: Eskukada txiki 1 [[xehatu]]. == PRESTAKETA == *Labea 210ºC-an piztuko dugu. *Ondo garbitutako bisigua kanpotik eta barrutik gatzatu lehenik. *Ondoren olioztatu eta labeko [[erretilu]] batean jarri. *Labera sartu eta 15 minutu inguru egin arte erre. *Labetik atera, erditik zabaldu eta hezur nagusiak kenduko dizkiogu. *Ozpin [[zurrusta]] eta perrexil xehatua zabalduko ditugu gainetik eta ondoren baratxuri eta piperminarekin egindako olio errea gehituko diogu. *Erretilu azpikoa salda berriro [[zartaginean]] elkartu, sutatik kanpo mugituz ongi bateratu saltsa eta berriro gainetik zabaldu. == OHARRAK == *Sukaldari ugarik ez dio perrexila jartzen, hori norberaren gustuen arabera. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] g9nl0v8iervmt4ilkm0iyu2p4ducbi4 0 4979 36712 36711 2022-02-10T13:56:42Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Txitarroa labean.jpg|500px|thumb]] '''TXITXARROA LABEAN''' MAHAIKIDEAK: 2 . == OSAGAIAK == * Txitxarroa: 1, 800 g. ingurukoa, garbitua. * Gatza. * Oliba olio birjina. 80 ml. * Ozpina: [[Zurrusta motz]] 1. * Baratxuria: 2 [[xerratu]]. * Pipermin lehorra: Xerra 1. * Perrexila: Sorta txiki 1 [[xehatu]]. == PRESTAKETA == * Lehenik, labea 210Cº tan jarri. * Txitxarroa gatzatu eta olio pittin batekin margotu. Erretilu batean labera sartu eta 15 bat minutuan erre. * Burua puskatzen hasia dela ikusten dugunean, labetik atera. Isatsetik hasita, labana baten laguntzaz erditik zabaldu. * Bizkar hezurra erretiratu. * Gainetik, lehenik, ozpina eta perrexila bota; ondoren, baratxuri eta piperminarekin eginiko olio errea zabaldu. * Erretiluaren azpialdean dugun salda berriro zartaginean bildu eta sutatik kanpo ongi bateratu, ondoren arrainaren gainetik zabaldu. == AHOLKUAK== * Perrexila botatzea aukerakoa izango da. Sukaldari ugarik ez dio botatzen. * [[Patata panadera]], [[patata egosia]] edo [[patata erregosia]] erabil dezakegu hornigai moduan. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] t8sswy6gl9uii4hhsgtdsdnj0do613w 0 4980 36149 35829 2022-02-01T17:26:17Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki ;TXITXARROA ESKABETXEAN [[Fitxategi:Txitxarroa eskabetxean.jpg|600px|thumb|Txitxarroa eskabetxean]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Txitxarroa: 1,5 kg. garbitu eta zatitu. * Gatza. * Irina: Irineztatzeko. * Ekilore olioa: Txitxarroa frijitzeko. * Oliba olio birjina: 80.ml. * Tipula: 2 lerrotan. * Baratxuria: 8 zuritu. * [[Erramu]] hostoa: 1. * Ezpeletako piperrautsa: 15.g. * Sagardo ozpina: 250 ml. * Ardo zuri ozpina: 250 ml. == PRESTAKETA == * Txitxarro zatiak gatzatu, irinetan pasa, eta ekilore oliotan frijitu. * Kazola batean oliba olioaren erdia sutan jarri, lehenik baratxuria gehitu eta hau gorritzen hasitakoan, tipula, su baxuan 15 minutuz kozinatu. * Erramu hostoa, ozpina, oliba olioa eta piper hautsa gehitu eta 5 minutuz su baxuan egin, arraina erantsi eta beste 5 minutuz egosi. * Sutatik erretiratu eta hozten utzi. * 12 ordu pasatu ondoren jan. == AHOLKUAK == * Arraina gehiegi lehortu ez dadin kontu izan. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] slwatevqwav4gw2u4d7e212kjv4b1uu 0 4981 35885 35884 2021-11-19T17:35:52Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki ;TXITXARDINAK BETIKO ERAN [[Fitxategi:Txitxardinak.jpg|600px|thumb|Txitxardinak betiko eran]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 60 ml. * Baratxuria: 3 xerratu. * Pipermin lehorra: 2 xerra. * Txitxardin egosia: 600 g. == PRESTAKETA == * Zartagin bat olioarekin sutan jarri. * Baratxuria eta pipermina erantsi. * Baratxuriak kolorea hartzen hasitakoan, txitxardinak gehitu eta bi sardexkarekin eta kontu handiarekin txitxardinei eragin. * Nahikoa berotutakoan, sua itzali. == AHOLKUAK == * Txitxardinak zerbitzatuko ditugun lurrezko kazolak bainu marian berotuko ditugu, bestela txitxardinak azkar hozteko arriskua dago. * Kontuz ibili gehiegi egin gabe. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] csb13tphp43g8b5flvzrta0dhx4hpyz 0 4982 38079 38072 2022-04-26T09:28:09Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mihi arrain popietak ganbekin txakolin saltsan]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mihi-arrain popietak ganbekin txakolin saltsan]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki ;MIHI ARRAIN [[POPIETAK]] GANBEKIN TXAKOLIN SALTSAN MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK== * [[Mihi-arraina]]: 4, bakoitzari 4 xerra aterata, 16 xerra. * [[Gatza]]. * [[Ganba]] edo [[Otarrainxkak|otarrainxka]]: 16 zuritu. * [[Gurina]]: 50 g. * [[Esne-gaina]]: 150 ml. * Txakolina: 150 ml. * [[Arrain salda]]: 150 ml. * [[Perrexila]]: Eskukada txiki 1 [[xehatu]]. == PRESTAKETA== * Mihi arrain xerrak [[erretilu]] batean zabaldu eta [[gatzatu]]. * Ganba zuritua isatsa gorantz dutela mihi arrai xerra gatzatuen erdian jarri, bildu egingo dugu [[Popietak|popietak]] osatuz. * Gurina, txakolina, salda eta esne-gaina duen zartagin batean elkarrekin murrizten jarri. * [[Popietak]] 5 minutuz saltsa honetan sartu. * [[Popietak]] erretiratu eta salda sutan murriztu, bukaeran perrexila gehituz. * Plater batean arraina jarri eta [[Saltsarekin|saltsarekin]] estali. == AHOLKUAK== * Kontu handia eduki arraina eta itsaskia ez dadin lehortu, oso azkar egiten da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] mklyperin7uk62aphkyaj7zfq3knujd 0 4983 38056 38055 2022-04-26T08:41:05Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki ;LEGATZA SALTSA BERDEAN TXIRLA ETA KOKOTXEKIN [[Fitxategi:Legatza saltsa berdean kokotxa eta txirlekin.jpg|600px|thumb]] == OSAGAIAK == * [[Oliba olio birjina]]: 100 ml. * [[Baratxuria]]: 2 [[xehatu]]. * Perrexila: Xorta txiki 1[[xehatu]]. * [[Irina]]: 25 g. * Legatza: 225 g inguruko 4 zati garbi. * Ardo zuria: [[Zurrusta motz]] 1. * [[Arrain salda]] edo ura: 275 ml. * [[Txirla handia]]: 300 g. * [[Legatz]] kokotxak: 8 . * [[Gatza]]: Kontuz, txirlen ondorioz agian ez du behar. == PRESTAKETA == * [[Kazola]] zabal batean olioa su baxuan jarri, baratxuri eta perrexil erdiarekin. * Baratxuriak dantzan hasitakoan, (ez utzi inoiz kolorea hartzen) irina gehitu, ongi nahasi eta lehenik ardo txuriarekin eta ondoren saldarekin [[busti]]. * Saltsa irakiten hasitakoan, legatz zati [[Gatzatuak|gatzatuak]] erantsi, azala gorantz dutela. * 3 minutu egosi eta buelta eman bezain pronto, txirlak eta kokotxak gehitu eta tapa bat jarriko dugu. * Txirlak irekitakoan, sutatik atera eta kanpoan kazolari eragingo diogu saltsa ongi loditzeko. Beharrezkoa balitz [[ondu]]. == AHOLKUAK == * Normalean ardo zuria eta muxilak gehituta, ez du gatzik behar, baina bakoitzak balora dezala. * Legatza oso azkar egiten da eta kontuz lehortu gabe. * Txirlek izan dezaketen hondarra saihesteko nahi bada aparteko kazola batean lurrunetan zabaldu ditzakegu, legatzari gehitu aurretik. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 1qqtcxks25k5qqjvj3ikpe2x9hzf8mw 0 4984 35834 28032 2021-11-17T06:30:35Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki ;LEGATZ KOKOTEA LABEAN [[Fitxategi:Legatz kokotea.jpg|600px|thumb|Legatz kokotea labean]] MAHAIKIDEAK: 2 == Osagaiak == * Legatz kokotea: 800 g ingurukoa garbiturik. * Gatza. * Oliba olio birjina: 75 ml. * Baratxuria: 3 xerratu. * Pipermin lehorra : Xerra 1. * Ozpina: zurrusta motz 1. * Perrexila: Sorta txiki 1 xehatua. == Prestaketa == *Labea 200Cºtara piztu. *Lehenik kokotea ondo garbitu, zakatzak, begiak, hortzak eta azal beltz guztia kenduta. *Gatzatu eta olioetan igurtzi ondoren laberako erretilu batean jarri eta 15 minutu inguru labean erre. *Labetik atera bezain pronto, bizkar-hezur nagusia kendu, ozpina eta perrexila gainetik zabaldu. *Olioa, baratxuria eta pipermin xerrarekin olio errea egin eta kokoteari gainetik bota. *Labeko erretiluaren azpialdeko salda zartaginean bildu sutatik kanpo ongi bateratu eta kokoteari berriro gainetik bota. == Aholkuak == * [[Patata sueztitua]] edo [[patata panadera]] izaten dira hornigai ohikoenak. * Arraina ez da gehiegi egin behar; labetik gutxi egina atera eta olio erre beroa gainera botata amaitu behar da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 9jac5notzq4bk9yaljse3jy45e9w18e 0 4985 38035 36126 2022-04-25T12:38:13Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki ;LEGATZ BETEA [[Fitxategi:Legatz betea5.jpg|600px|thumb|Legatz betea]] == OSAGAIAK== * [[Legatza]]: 800 g., 16 xerra finetan. * [[Gatza]]. * [[Ganbak baratxuritan]]: 120 g. * [[Irina]] eta [[Arrautza]]: [[Arrautzaztatzeko.|Arrautzeztatzeko]]. * [[Ekilore olioa]] edo [[oliba olioa]]: 200 ml. * [[Itsaski saltsa]] edo [[ilar saltsa]]: 300 ml. == PRESTAKETA== *Legatz xerrak gazitu ondoren [[erretilu]] batean zabaldu. *Koilara baten laguntzaz ganbak 8 legatz xerra erdiren gainean banatu eta soberan ditugun xerrekin estali. * Irin eta arrautzetan pasatu eta [[zartagin]] batean su ertainean [[frijitu]]. * Paper xurgatzailea duen [[erretilu]] batera atera. * [[Saltsa amerikarra]], [[saltsa berdea]] edo [[ilar saltsa]] ongi doakio [[hornigai]] moduan. == AHOLKUAK== *Arraina frijitzeko garaian kontu handia eduki behar da ongi egiteko. Su bizian frijitzen badugu, posible da barrutik gutxi egina geratzea; kasu horretan, labean minutu batzuetan sartu beharko dugu. *Plateraren azpialdean [[amerikar saltsa]], [[ilar saltsa]] edo [[saltsa berdea]] jar genezake. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] jvjbp1rxo42cd0mpjazjd6t1tmfeu1r 0 4986 37966 36117 2022-04-14T05:57:51Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''HEGALUZEA EDO HEGALABURRA TOMATEAREKIN''' [[Fitxategi:Hegaluzea tomatearekin.jpg|500px|thumb|Hegaluzea tomatearekin]] == OSAGAIAK == * [[Tipulina]]: 1 [[dadotan]]. * [[Oliba olio birjina]]: 50 ml. * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak|Tomate]] natural helduak: 6, zuritu, hazirik gabe eta [[dadotan]]. * [[Gatza]]. * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea|Azukrea]]: Pitin bat. * [[Hegaluze]] edo [[hegalaburra]]: Kg. 1, 125 g.-ko 8 zati. Hezurrik eta azalik gabe. == PRESTAKETA == * [[Kazola]] batean tipulina su baxuan olioa eta gatzarekin sutan jarri. * Ongi goxatuta dagoenean, tomatea gehitu eta 30 minutu inguruan kozinatu. * [[Irabiagailuan]] edo [[Puregailua|puregailuan]] pasa lehenik, eta ondoren [[txinatar iragazkitik]] ondoren. * Tomate saltsa hau berriro sutan jarri eta [[ondu]]. * Hegaluze zatiak gatzatu eta olioarekin [[zartagin]] batean kolorea eman bi aldeetatik. * Barrutik gutxi eginik dagoelarik oraindik, tomatea erantsi eta beste 2 minutuz irakin. [[Ondu]]. == AHOLKUAK== * Kostako herri batzuetan ohitura dago hegaluze zatia irin eta arrautzetan pasa eta [[frijitu]] ondoren tomatearen gainean jartzeko. Bikain geratzen da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] jr0xn129p106yvfw7yu2byr45g8gril 0 4987 37965 37961 2022-04-14T05:54:14Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''HEGALUZEA TIPULAZ''' [[Fitxategi:Hegaluzea tipularekin.jpg|500px|thumb|Hegaluzea tipularekin]] MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK== * [[Oliba olio birjina|Oliba olioa birjina]]: 80 ml. * [[Tipula]]: 3 [[lerrotan]]. * [[Piper berde italiarra]]: 2 [[lerrotan]]. * [[Pipermin lehorra]]: Xerra 1. * [[Hegaluzea]] edo [[hegalaburra]]: 1kg, 125 g.-ko 8 zatitan. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA== * [[Kazola]] zabal batean, barazki eta pipermina olioarekin sutan jarri. Gatzatu eta su baxuan denbora luzean [[Konfitatua|konfitatu]]. * Hegaluze zatiak [[Gatzatu|gatzatu]] eta [[zartagin]] batean su bizian kolorea eman, barrutik gutxi eginik utzirik. * Hegaluzea plater batera atera eta alboetan tipula jarri amaitzeko, gatzarekin [[ondu]]. == AHOLKUAK == * Kontu handia eduki hegaluzea gehiegi egin ez dadin, asko lehortzen da eta. Nik gutxi egina nahiago izaten dut. * Beste aukera bat da hegaluzea [[arrautzaztatu]] eta [[Frijituta|frijituta]] prestatzea da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 74khrcdlljnvbiwlibtj6m2djr046lr 0 4988 37949 35037 2022-04-14T05:33:13Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''HEGALUZE EDO HEGALABUR ONTZIRATUA''' [[Fitxategi:Hontziratzea.jpg|600px|thumb|Hegaluzea ontziratzen]] == OSAGAIAK == * [[Hegaluzea]] edo [[Hegalaburra|hegalaburra]]. * Ontzi berriak. * [[Oliba edo ekilore olioa]]: Azidotasun baxuko olioa. == PRESTAKETA == *Hegaluzeari burua, tripak eta odolbilduak kendu. Urarekin ondo garbitu.15 cm-ko xerretan moztu. *Ur eta gatzetan [[egosi]] denbora gutxian. *Azala, hezurrak eta odolbilduak ondo garbitu. *Ontzien azpialdean olioa jarri eta hegaluzea sartu. Ez da komeni gehiegi betetzea. 12 orduz bere horretan uztea komeni da, denbora hori igaro ondoren hegaluzeak xurgatutako olioa gehituko diogu. Ontziak itxi. *Sukaldeko trapuak azpian dituen kazola batean jarri ontziak eta urez estali 10 cm gainetik. 90 minutuz su baxuan egosi. *Hurrengo egunean modu berean beste 30 minutuz [[egosi]]. *Leku lehor eta freskoan gorde eta hilabete batzuk itxaron jateko. == OHARRAK == *Bi egunetan [[Egosten|egosten]] da botulismoa saihesteko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] j3qrj5d033yqtzyo7qcuquttd1qahgh 0 4989 36575 36574 2022-02-08T14:05:06Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Arrai budina.jpg|600px|thumb]] ;ARRAIN BUDINA MAHAIKIDEAK: 6 == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 50 ml. * Tipula: ½ [[lerrotan]]. * Porrua: 1/2 lerrotan. * Tomate birrindua: 100 ml. * Arrain zuria: 400 g. 5 minutu egosi, [[xukatu]] eta [[birrindua]]. * Esne-gaina: 250 ml. * Gatza. * [[Piperbeltz zuri]]. * Arrautza: 7. * Gurina eta irina moldea estaltzeko. == PRESTAKETA == * Tipula eta porrua olioarekin kazola batean su baxuan goxatzen jarri. * Barazkia ongi egina dugunean, tomatea gehitu eta 15 minutuz egiten utziko dugu, ongi lehortuz. * Arrain zuria eta esne-gaina bertaratu. Irakinaldi bat eman eta sutatik kendu. * Arrautzak irabiatu eta hau ere elkartu aurreko orearekin. * Gatza eta piperbeltz zuriarekin ondu. * Moldea gurina eta ogi birrinduarekin estali. * Labea 180ºC-tan piztu. * Moldeak bete eta maria bainuan labera sartu. * 30-40 minutu inguru egosi. Txotxa erdian sartu eta garbia ateratzen denean, labetik kendu eta hozten utzi. * Behin hoztutakoan moldetik atera. == AHOLKUAK == * Nahi izanez gero, moldea labera sartu aurretik, paper herdoilgaitzarekin estali, gainetik ez belzteko. * Arrautza beti sutatik kanpo gehitu, bestela mamitzeko arriskua izango dugu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 19npk3io9v1yzau942rqtmsl15ikx4b 828 4991 23091 2021-01-07T12:02:26Z Vriullop 1872 helper functions Scribunto text/plain -- Helper functions for debugging Wikidata data, do not use them on any article or template local p = {} -- Dump data tree structure -- From pl:Module:Wikidane, by User:Paweł Ziemian -- On any page associated with Wikidata, preview {{#invoke:Wikidata/debug|Dump}}. Do not save. function p.Dump(frame) local f = (frame.args[1] or frame.args.id) and frame or frame:getParent() local data = mw.wikibase.getEntityObject(f.args.id) if not data then return end local i = 1 while true do local index = f.args[i] if not index then return frame:extensionTag('syntaxhighlight', mw.dumpObject(data), {lang = 'json'}) end data = data[index] or data[tonumber(index)] if not data then return end i = i + 1 end end -- Look into entity object -- Add parameters as needed. Example: {{#invoke:Wikidata/debug|ViewSomething|claims|P17|1|mainsnak}} function p.ViewSomething(frame) local f = (frame.args[1] or frame.args.item) and frame or frame:getParent() local id = f.args.item if id and (#id == 0) then id = nil end local data = mw.wikibase.getEntity(id) if not data then return nil end local i = 1 while true do local index = f.args[i] if not index then if type(data) == "table" then return frame:extensionTag('syntaxhighlight', mw.text.jsonEncode(data, mw.text.JSON_PRETTY), {lang = 'json'}) else return tostring(data) end end data = data[index] or data[tonumber(index)] if not data then return end i = i + 1 end end -- Look into entity object -- From pl:Module:Wikidane, function V, by User:Paweł Ziemian function p.getEntityFromTree(frame) local data = mw.wikibase.getEntity() if not data then return nil end local f = frame.args[1] and frame or frame:getParent() local i = 1 while true do local index = f.args[i] if not index then return tostring(data) end data = data[index] or data[tonumber(index)] if not data then return end i = i + 1 end end -- helper function for debugging mw.wikibase.getAllStatements(id, P) -- on debug console use: =p.ViewAllStatements({'Qid', 'Pid'}) function p.ViewAllStatements(frame) local args = frame.args or frame -- from invoke or from debug console local qid, pid qid = mw.text.trim(args[1] or ""):upper() if qid:sub(1,1) ~= "Q" then pid = qid qid = mw.wikibase.getEntityIdForCurrentPage() else pid = mw.text.trim(args[2] or ""):upper() end if not qid then return "Ítem no trobat" end if pid:sub(1,1) ~= "P" then return "Cal una propietat" end local statements = mw.wikibase.getAllStatements(qid, pid) if args == frame then return mw.dumpObject(statements) else return frame:extensionTag('syntaxhighlight', mw.text.jsonEncode(statements, mw.text.JSON_PRETTY), {lang = 'json'}) end end -- utility for tracking how the module is used -- see documentation at [[wikt:en:Template:tracking]] -- see your tracking at Special:WhatLinksHere/Template:track/wikidata/<your label> function p.track(label) local frame = mw.getCurrentFrame() pcall(frame.expandTemplate, frame, {title = 'tracking/wikidata/' .. label}) end -- Return fall back language codes function p.getFallbacks(frame) local args = frame.args or frame -- from invoke or from debug console local lang = args[1] and mw.text.trim(args[1]) or mw.language.getContentLanguage().code return table.concat(mw.language.getFallbacksFor(lang), ', ') end return p 7h9gexw3ugk2k6l5lvrsacip69fmcb6 0 4992 36521 30220 2022-02-07T13:55:17Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''PORRU BUDINA''' Mahaikideak 4 == OSAGAIAK== * * Tipula: 1 [[lerrotan]]. * Porrua: 4 [[lerrotan]]. * Oliba olio birjina: 100 ml. * Gatza. * Esne-gaina 500 ml. * Arrautza: 5. * [[Piperbeltz zuria]]. * Gurina eta ogi birrindua moldea estaltzeko. == PRESTAKETA== * Jarri kazola zabal batean, barazkia, olioarekin eta gatzarekin su eztian. * Tapa bat jarri eta barazkia su baxuan goxatzen eduki; hori lortutakoan, esne-gaina gehitu eta minutu pare batean irakin. * Sua itzali eta sutatik kanpo irabiagailutik pasa. * Gehitu arrautza irabiatuak, ongi nahasi eta piper hautsa eta gatzarekin ondu. * Budin molde bat estali, gurin eta ogi birrinduarekin. * Piztu labea 160ºC-tan. * Bete budin moldea porruen krema honekin, estali aluminiozko paperarekin eta maria bainuan labera sartu. * Utzi egosten muturzorrotza garbia atera arte. * Hoztu ondoren, moldetik atera. == AHOLKUAK == * Budina aluminiozko paperarekin estaltzea ez da ezinbestekoa, baina hori egin ezean, gainetik geruza gogor bat sortuko zaio. * Budina egina dagoen jakiteko, moturzorrotza edo txotx bat sartu behar zaio, egina dagoen jakitako; haiek garbiak atera beharko dute. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Porrua]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 5zzu60y1t6vbp8cpghlla2fhsev4boa 0 4993 37369 37188 2022-03-31T09:04:17Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BARAZKI BUDINA''' MAHAIKIDEAK: 6 == OSAGAIAK == * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azenario egosia|Azenario egosia]]: 2, osoa egosi, hoztu eta karratu luzetan. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Leka egosia |Leka egosia ]]: 200 g. Puntak eta hariak kendu eta osoak egosi eta hoztuak. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Aza lore egosia |Aza lore egosia]] edo brokolia: 150 g. [[sail]] txikitan egosi eta hoztuak. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zerba egosia |Zerba egosia]]: 200 g. Zurtoin. * [[Esne-gain]]: 500 ml. * [[Arrautzak]]: 6 . * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gatza, gelatina, legamia eta ura|Gatza.]] * [[Piperbeltza]]. * Arrautza, ogi birrindua moldea estaltzeko. == PRESTAKETA == * Budinaren moldea gurinez eta ogi birrinduaz estali. * Labea 160Cº-tan piztuko dugu. * Ontzi batean arrautzak, [[esne-gain]] eta zerbaren hostoak ongi xukaturik jarri eta [[birringailu elektrikoarekin]] desegin. Gatz eta piperbeltzarekin ondu. * Likido horrekin moldearen bi zentimetro estali eta azenario geruza bat jarri aldez alde, ondoren berriro likidoa gehitu eta zerba zurtoinak, likidoa eta lekak, likidoa eta azalorea eta azkenik, likido berdinarekin estali. * Moldea beterik, paper herdoilezinarekin estali eta [[maria bainuan]] labera sartu. * 40-50 minutu inguruan egosi, txotxarekin edo [[muturzorrotzarekin]] egina dagoen ziurtatu. * Hozten utzi eta moldetik atera. == AHOLKUAK == * Txotxa edo [[puntazorrotza]] moldean sartu eta garbia ateratzen bada, egina dagoela esan nahiko du. * Errezeta hau edozein barazkirekin egin dezakegu. * Ozpin olio bat edo barazki saltsaren bat eraman dezake laguntzen. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 0b0u4spbmig8a01xox8gvp6xfum6h4i 0 4994 36518 27865 2022-02-07T13:52:32Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''3 KOLORETAKO BUDINA''' MAHAIKIDEAK: 4-6 == OSAGAIAK == * Azenarioa: 3. * Ziazerbak: 200 g. * Azalorea: 200 g sorta oso txikitan. * Esne gaina: 600 ml. * Arrautzak: 6 ale. * Gatza.. * Arrautza, ogi birrindua: Moldea estaltzeko. == PRESTAKETA == * Azenarioa zuritu eta ur gazituan egosi 20 minutu inguru, bigundu arte. Iragazi eta dadotan moztu. * Ziazerba garbitu ur hotzetan, handienei zuztar gogorrak kendu, eta egosi ur irakinetan 5 minutuz. Iragazi eta xukatu. * Azalorea berriz, ur gazituetan egosi 18 minutuz eta iragazi. * Ontzi estu batean azenarioa, 150ml esne gainarekin eta bi arrautzarekin jarri, irabiatu dena eta ondu. * Berdina egingo dugu bakoitza bere aldetik, ziazerbarekin eta azalorearekin. * Budinaren moldea gurinez eta ogi birrinduaz estali. * Labea 160Cº-tan piztuko dugu. * Jarri moldearen azpialdean azenario krema eta sartu labera maria bainuan 5 minutuz. * Atera labetik moldea, koilara baten laguntzaz eta kontu handiarekin azenario kremaren gainean jarri ziazerba krema, eta sartu berriro labera beste 5 minutuz. * Denbora hau pasatakoan, labetik atera eta gehitu hau ere kontu handiz azalore kremari. * Estali aluminio paperarekin eta sartu labera. * Egosten eduki bertan punta-zorrotza edo txotx garbia atera arte. * Hozten utzi moldetik atera aurretik. == AHOLKUAK == * Txotxa edo labana moldean sartu eta garbia ateratzen bada, egina dagoela esan nahiko du. * Errezeta hau edozein barazki motarekin egin dezakegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] d4fwoo35pzb387fkqm9lo7f460daoum 0 4995 37478 37477 2022-04-01T12:42:49Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ONDDO BUDINA''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Tipula]]: 1/2 [[lerrotan]]. * Porrua: 1/2 [[lerrotan]]. * [[Oliba olio birjina]]: 75 ml. * [[Gatza]]. * [[Onddoak]]: 800 g., xerretan. * [[Esne-gaina]]: 400 g. * [[Arrautzak]]: 6. * [[Piperbeltz zuria]]. == PRESTAKETAK == * Kazola zabal batean jarri, tipula, porrua, olioa eta gatza su eztian. * Pata bat jarri eta goxatu barazkia ongi bigundu arte. * Gehitu onddoak eta batera erregosi, onddoak duen ura lurrunetan bota arte. * Nahasi esne gaina eta kozinatu batera minutu batzuetan. * Sutatik kanpo gehitu arrautzak eta pasa dena irabiagailutik. * Ondu gatza eta piperbeltz zuriarekin. * Piztu labea 160ºC-tan. * Estali budin molde bat gurin eta ogi birrinduarekin. * Bete moldea, onddo kremarekin eta aluminio paperarekin estali. * Egosi labean maria bainuan punta-zorrotza garbia atera arte. * Utzi hozten moldetik atera baino lehen. == AHOLKUAK == * Onddoekin egin ordez, beste edozein perretxikorekin ere egin dezakegu, baina garrantzizkoa da kozinatzeko garaian lurrina galtzea; bestela, gerta liteke, budina behar den bezala ez mamitzea. * Budina aluminiozko paperarekin estaltzea ez da ezinbestekoa, baina hori egin ezean, gainetik geruza gogor bat sortuko zaio. * Budina egina dagoen jakiteko, punta-zorrotza edo txotx bat sartu behar zaio, egina dagoen jakitako; haiek garbiak atera beharko dute. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Onddoak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] mzhejfda4z4sa6wq7mhr8scl1630g7h 0 4996 36374 34919 2022-02-03T13:52:12Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TORTILLA FRANTSESA''' [[Fitxategi:Tortilla bildua.jpg|400px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Arrautzak: 8 * Gatza. * Piperbeltza. * Perrexila: Sorta txiki 1 [[xehatu]]. * Oliba olio birjina edo gurina: 25 g. == PRESTAKETA == * * Zartagin ertain bat erabili, 2 arrautzarekin eginiko tortillak egiteko. * Zartagin bat sutan jarri koipearekin. * Arrautzak binaka katilu batean irabiatu, gatza, piperbeltz eta perrexilarekin. * Zartagina bero dagoenean, arrautza irabiatu eta zabaldu. * Sua gutxitu eta sardexka baten laguntzaz, arrautza albo batetik eskatu eta kiribildu ilardi erdi baten forma emanez. * Kontu handia izan arrautza gehiegi egin gabe. == AHOLKUAK == *Tortilla egiteko zartagin egokia izatea garrantzizkoa da. * Bestalde, su bizian egitea ez da komeni, arrautzak ez baitu lehortu behar. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] m0cptc2lzu8ib6uu0epluqlunglmwsu 0 4997 36371 31899 2022-02-03T13:50:07Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ONTZIAN EGINDAKO ARRAUTZAK''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Ilar egosia]]: 400 g. * Oliba olioa birjina: 50 ml. * Baratxuria: 4 xehatu. * Urdaiazpiko xerra: 4, 100 g. bakoitzak. * [[Patata frijituak]] [[dadotan]]: 400 g. * [[Tomate saltsa]] lodia: 600 ml. == PRESTAKETA == * [[Tomate saltsa]] lodi bat prestatu, eta gorde. * Ilarrak 12 minutuz egosi, eta oliba olioarekin eta baratxuriarekin [[salteatu]]; gatzarekin ondu eta gorde. * Urdaiazpiko gazia, zartaginean bi aldeetatik pasa eta gorde. * Patatak [[dadotan]] moztuta frijitu, erretilu batera atea eta gazitu. * Anoa bateko lurrezko kazola batean zabaldu [[tomate saltsa]] eta alboetan urdaia, patatak eta ilarrak. Erdia libre utzi. * Arrautzen oskolak kraskatu eta binaka katilu txiki batean jarri. Zabaldu arrautza hauek lurrezko kazolaren erdian eta arrautzak gazitu. * Piztu labea 200ºC-tan eta bertan sartu kazola 4 minutu inguruan. == AHOLKUAK == * Kontu izan labean denbora gehiegi egon ez dadin, bestela gorringoa guztiz gogortuko baitzaigu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arrautza]] acx9gkugpd0g4ejhjzg8fpvbsewtfm0 0 4998 36367 34039 2022-02-03T13:39:28Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BARATXURI BERRIA, GARI ZAINZURI ETA GANBA NAHASKIA''' MAHAIKIDEAK: 4 Pertsona. == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 75 ml. * Baratxuri berria: 200 g., dadotan. * Gari zainzuria: 200 g., dadotan. * Gatza. * Ganba: 400 g. zuritu eta erdibitu. * Perrexila: Sorta txiki 1 xehatu. * Arrautzak: 8. == PRESTAKETA == * Zartagin batean jarri olioa sutan, eta bertaratu baratxuri berria eta gari zainzuriak. * Su ertainean utzi, kolore pitin bat hartzen. * Gehitu ganbak eta batera salteatu, ondu eta gorde. * Kraskatu arrautzak eta katilu batean elkartu. * Zartagin zabal batean jarri, zainzuri eta baratxuriak su bizian. * Barazkiak oso bero daudenean gehitu arrautzak, gatzarekin ondu eta utzi segundo batzuk bere horretan zuringoa egin arte. * Itzali sua eta espatula batekin ongi nahasi, arrautzaren gorringoa puskatuz eta zerbitzatu. * Gorringoa egin aurretik zerbitzatu behar da. == AHOLKUAK == * Azken pausoko prozesuak oso azkarra izan behar du eta inoiz ez utzi nahaskia lehortzen. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Baratxuria]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 3l0py4xkvauk3x5kvv66z8epxx99p16 0 4999 34033 27677 2021-10-01T11:11:28Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''ARRAUTZA FRIJITUA''' MAHAIKIDEAK: 4 lagun. == OSAGAIAK == * Arrautza oso freskoak: 8. * Oliba olioa birjina: Ugari baina zartaginaren arabera gutxiago edo gehiago. * Baratxuria: 4 erdibitu. * Gatza. == PRESTAKETA == * Zartagin bat sutan jarriko dugu olio eta baratxuriarekin. * Baratxuriak kolorea hartutakoan, erretiratu. * Arrautzen oskolak banan-banan kraskatu eta katilu batean jarri, puskatu gabe. * Zartagineko sua igo eta nahiko bero dagoenean, kontu handiarekin oliotan sartu. * Gazitu eta bitsaderarekin olioz arrautza busti momenturo. * Arrautzari alboak txigortzen hasitakoan, eta gorringoa gehiegi gogortu aurretik atera. == AHOLKUAK == * Kontu izan arrautzaren gorringoa gehiegi egin ez dadin; azkar burutu behar da, horregatik gainetik olio beroarekin bustitzea garrantzizkoa da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arrautza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] tno0b2bmnmhn6cg2yr6d4xr55i5e7a7 0 5000 36373 34548 2022-02-03T13:51:38Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''“TOMATE NAHASKIA ''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 50 ml. * Tipulina: 1 [[xehatu]]. * Baratxuria: 2 [[xehatu]]. * Tomate naturala: 2. Zuritua, hazirik gabea eta [[dadotan]]. * Gatza. * Arrautzak: 8. == PRESTAKETA == * Zartagin batean jarri olioa, tipularekin su baxuan. * Tipula erdi eginik dugunean, gehitu baratxuria eta utzi elkarrekin pitin bat gorritzen. * Gehitu tomatea eta 10 minutuz erregosi. * Amaitzeko su bizian jarri eta arrautzak bertara bota. * Gatza gehitu, utzi zuringoa pitin bat mamitzen, sua itzali eta espatula baten laguntzaz nahasi indartsu. * Ez utzi gorringoa mamitzen guztiz, eta hau gertatu aurretik zerbitzatu. == AHOLKUAK == * Nahaskiaren azken pausoa oso azkar egin behar da, gehiegi lehortu ez daitezen. * Gaur egun jatetxeentzat jarritako osasun legeak arrautza gehiago egin behar dela dio. Kasu honetan, osasuna zaintzeko legeak eta nahaskia gozoago prestatzekoak kontrajarriak daude elkarren artean. * Nahaski hau gosaltzeko ere prestatzen da. * Hego Amerikan du jatorria. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arrautza]] 15dubw7uwhr34l5rt7wqfnx2d3cylsu 0 5001 36372 34918 2022-02-03T13:50:59Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''PATATA TORTILLA''' [[Fitxategi:Patata tortilla3.jpg |600px|thumb|Patata tortilla]] MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * Patatak: 2 eder lerro erdian edo dado txikitan. * Tipula: 1 [[xehatu]]. * Piper berdea: 1 [[xehatu]]. * Oliba edo ekilore olioa: 300 ml. * Arrautzak: 6. * Gatza. == PRESTAKETA == * Zartagin altu batean patata, piper berdea eta tipula jarri. * Olioarekin estali eta su ertainean eduki patata bigundu bitartean. * Iragazi patata, olioa kenduz. * Pertz batean arrautzak irabiatu hagatxoarekin. * Gehitu patatak eta gatzatu. * Beste zartagin batean jarri olio pittin bat eta ongi berotu. * Bero bero dagoenean, gehitu pertzeko nahaskia eta bi aldetatik egin tortilla, horretarako plater baten laguntzaz buelta eman beharko zaio bi aldiz. == AHOLKUAK == * Hemen ere osasuna zaintzeko legeak dioena eta arrautzak gutxi egina egon behar duela esaten duten sukaldarien legea elkarren artean kontraesanean daude. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Patata]] [[Kategoria:Osagaia:Arrautza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] gx6zplit68357a6erx9z9c5w2edhj92 0 5002 36508 34003 2022-02-07T13:42:49Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ARRAUTZA BETE PINTXOA''' Mahaikideak: 8 == OSAGAIAK == * Arrautza: 4 * Gatza * Hegaluzea oliotan: 150 g. * Limoi zukua: Tanta batzuk. * Tipulina: 1/2 [[xehatu]]. * Maionesa: 50 g. * Ogi xerra txigortu: 8. * Olibak: 8 hezurrik gabe. * Pikillo piperra: 1 xerra finetan. == PRESTAKETA == * Kazola batean jarri ur hotza, gatza eta sartu bertan arrautzak. * Irakiten hasitakoan egosi 10-12 minutuz. Hoztu azkar eta zuritu. * Moztu luzeran eta banatu gorringoak. * Hegaluzea xukatu eta birrindu. * Gehitu maionesa, limoi zukua eta tipulina. * Koilara baten laguntzaz bateratu. Gatzatu. * Zuringoak bete eta jarri ogi txigortuaren gainean. * Edertu piper zerrendekin, olibekin eta gorringo birrinduarekin. * Nahi izanez gero, zotz bat sartu. == AHOLKUAK == * Pintxo hau prestatzeko arrautzak oso freskoa behar du izan, gorringoa zuringoaren erdian koka dadin. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] h13db2ymqqcmhi91nwjlskoindsfl80 0 5003 36366 34040 2022-02-03T13:38:28Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''FLORENTINA ARRAUTZA 2''' MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * Ziazerba: 750 g egosi eta [[xukatu]]. * Gatza. * Oliba olio birjina: 50 ml. * Baratxuria: 2 xehatu. * Arrautzak: 4. * Ozpina: [[Zurrusta motz]] 1. * Gurina: 25 g. * Irina: 25 g. * Esnea: 500 ml. * Gazta birrindua: 100 g. * Intxaur muskatu. == PRESTAKETA == * Egosi ziazerbak gatzatutako ur irakinetan 5 minutuz. Xukatu eta xehatu. * Zartagin batean jarri olioa baratxuriarekin sutan. * Kolorea hartzen hasitakoan gehitu ziazerba eta elkarrekin salteatu. Gatzatu. * Erretilu batean ziazerbarekin egin 4 habia moduko. * Ura duen kazola altu bat jarri irakiten gatz eta ozpinarekin. * Kraskatu arrautzak lehenik katilu batera eta galdarraztatu ondoren 3 minutuz 90ºCtara. * Jarri arrautza horiek habia horien erdian. * Gurina eta irinarekin egin roux bat lehenik eta esnea gehitu ondoren poliki poliki bexamela burutuz. * Bexamel hau egosi 10 minutuz eta gehitu gazta birrindua eta intxaur muskatua. Gatzatu. * Estali arrautzak bexamel honekin. * Aldez aurretik 180ºC-tan berotutako labera sartu 5 minutuz edo gratinatu. == AHOLKUAK == * Gogoratu arrautza galdarraztatua egiteko oso freskoa izan behar duela, bestela arrautzaren zuringoa desegin egiten da. [[Kategoria:Errezetak]] 1fm71rkwsk1j3re6xpqqcy1j5v89rh0 0 5004 36368 34042 2022-02-03T13:40:25Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''FLORENTINA ARRAUTZAK''' MAHAIKIDEAK:4. == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 50 ml. * Urdaiazpiko gazia: 100 g. karratuan. * [[Ziazerba:]] 750 g. egosi xukatu eta xehatua. * Arrautzak: 4. * Gurina: 25 g. * Gazta birrindua: 100 g. * [[Intxaur muskatu]]. * Gatza. == PRESTAKETA == * Piztu labea 180ºC-tan. * Zartagin batean jarri olio pittin bat sutan, gehitu urdaiazpikoa lehenik eta segundo gutxira ziazerba, salteatu elkarrekin. Ondu gatzarekin. * Labeko erretilu batean egin 4 habia itxurakoak ziazerbekin eta arrautza kraskatu ondoren jarri horien erdian. * Gehitu gainetik gazta birrindua, intxaur muskatua eta gurina. * Sartu labera 8 bat minutuan, zuringoa mamitu bitartean. == AHOLKUAK == * Ziazerbak egosi 5 minutuan gatzatutako ur irakinetan. Segituan hoztu eta xukatu. [[Kategoria:Errezetak]] gipc1bcgxv48trm0wv6qx3hrcrifvjm 0 5005 33992 33243 2021-10-01T05:02:54Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''FLAMENKA ERAN EGINIKO ARRAUTZAK''' MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * [[Tomate saltsa]]: 500 ml. * Txorizo freskoa: 8 zati lodi. * Urdai gazia: 4 xerra. * [[Ilar egosiak]]: 100 g. * [[Patata frijituak]]: 150 g. * Arrautzak: 4. == PRESTAKETA == * Anoa bateko lurrezko 4 kazola hartu. * Azpian tomate saltsa banatu. * Jarraian txorizo eta urdaia zartagin batean salteatu eta lurrezko kazolaren alboetan banatu. * Ilarrak beste aldean eta patatekin kazola estali. * Kraskatu arrautza erdian. * Su baxuan eta estalki batekin minutu batzuetan egin zuringoa mamitu bitartean. * Beste aukera labean egitea izango da. Beti ere zuringoa egin eta gorringoa mamitu gabe. == AHOLKUAK == * Ogi txigortuarekin aurkezten da. * Kazola barruan izan ditzakeen osagaiak, errezetaren arabera desberdinak izan daitezke, baina arrautza, tomatea eta ilarra beti azaltzen dira. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arrautza]] ryedyw4thw9v9t55p54wzqh4gq21idi 0 5006 34917 34220 2021-10-12T18:02:55Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BAKAILAO TORTILLA''' [[File:Bakailao tortilla.jpg|600px|thumb|Bakailao tortilla]] MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * Bakailao gezatua: 400 g. * Tipula: 1 xehatu. * Piper berde italiarra: 1 xehatu. * Pipermin lehorra: Xerra 1. Hau ez da ezinbestekoa. * Oliba olio birjina: 75 ml. * Perrexila: Sorta txiki bat xehatu. * Arrautzak: 8. * Gatza. == PRESTAKETA == * Bakailaoa ur hotzetan irakiten jarri. Minutu bat irakin ondoren sua itzali eta epeltzen utzi. 10 minutu pasa ondoren bakailaoa ongi lehortu eta xafletan banandu. * Tipula, pipermina eta piper berdea zartagin batean kozinatzen jarriko ditugu olioarekin su ertainean. * Barazkia gorriturik dugunean, bakailaoa eta perrexila gehitu. Dena elkarrekin denbora laburrez egin. * Katilu batean arrautzak irabiatu eta bakailaoa nahastu, gatz puntua jarri. * Aparteko zartagin batean olioa sutan jarri, ondo beroturik dugunean tortilla bertan egin. Kontu izan behar da gehiegi lehortu ez dadin. * Tortilla borobila edo forma bilduarekin egin dezakegu. == AHOLKUAK == * Bakailaoa gezatu eta zartaginean barazkiekin kozinatu ondoren, ongi lehortu behar da, bestela tortilla urtsua atera liteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arrautza]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] ito164iof6xicnm7qbvs2ipvmblvejo 0 5007 36896 35950 2022-02-25T18:47:01Z 87.125.134.10 wikitext text/x-wiki '''BAKAILAO NAHASKIA''' [[File:Bakailao nahaskia.jpg|600px|thumb|Bakailao nahaskia]] MAHAIKIDEAK: 2. == OSAGAIAK == * Bakailaoa: 250 g. gezatu. * Tipula: 1 [[dadotan]]. * Piper berdea: 1 [[dadotan]]. * Pipermorro gorria: 1/2 [[dadotan]]. * Oliba olio birjina: 25 ml. * Arrautzak: 4. * Perrexila: Sorta txiki bat [[xehatu]]. == PRESTAKETA == * Kazola txiki baten jarri bakailaoa, estali urarekin eta sutan jarri. Irakiten hasitakoan itzali eta bere horretan epeltzen utzi. * Epelduta dagoenean, xaflatan desegin. * Zartagin batean olioa, tipula, piper berdea eta piper gorria su ertainean erregosi. * Gehitu bakailaoa eta perrexila eta su bizian nahasi minutu batez. * Kraskatu arrautzak zartagin honetara eta utzi segundo batzuk zuringoak mamitzeko. * Momentu horretan eta espatula batekin nahastu indartsu beste segundo batzuetan. * Gorringoa egin aurretik itzali sua eta azkar zerbitzatu. == AHOLKUAK == * Nahaskiekin kontraesanean, osasun ikuspuntutik arrautza ongi egitea eskatzen duen legea, eta sukaldari gehienek nahi duten arrautza krematsua. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 3l003d2mcbu31g6xsc0pr6vu3l5vwrx 0 5008 36364 34037 2022-02-03T13:34:41Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ARRAUTZA URETAN PASEA''' MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * Ur hotza. * Gatza: 5 g. * Ozpina: [[Zurrusta motz]] 1. Arrautza zartatuko balitz zuringoari eusten laguntzen du. * Arrautzak: 4. == PRESTAKETA == * Kazola batean arrautzak ur hotza gatz ugari eta ozpin zurrusta batekin jarri. * 3 minutuz egosi. * Uretatik atera orduko, ur hotzetan hoztu. == AHOLKUAK == * Oskol eta guzti zerbitzatzen da. Zuringoa eta gorringoa gutxi egina geratzen da. * Ozpina aukerakoa da.Arrautza zartatuko balitz zuringoari eusten laguntzen du. * Ingelesen gosarian oso ohikoa da. * Prestaketa horrela eginda, ez luke jatetxeentzat egun dagoen osasun legedia beteko. Lege hori betetzeko 50 minutuz 63ºC-an egostea da aukera. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arrautza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] ag5ef5sqqavj9sry6652nt33i5glab2 0 5009 36445 36365 2022-02-04T16:25:30Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''ARRAUTZA MOLLET ERARA''' MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * Ur hotza. * Gatza: 5 g. * Ozpina: [[Zurrusta motz]] 1. * Arrautzak: 4. == PRESTAKETA == * Kazola batean ur hotza gatz ugari eta ozpin zurrusta batekin jarri. * 5-6 minutuz egosi. * Uretatik atera orduko, ur hotzetan hoztu eta zuritu. == AHOLKUAK == * Denborak errespetatu bestela gorringoa mamitu egingo da. * Ozpina aukerakoa da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arrautza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 7qyp8234r06hw48g99ft97a1hhemefk 0 5010 36359 34035 2022-02-03T13:23:35Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ARRAUTZA HABIA''' MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * Arrautzak: 8. * [[Bexamel saltsa]]: 500 ml. Irina eta gurina 50 g. litro erdi esnerako. * Arrautza eta ogi birrindua: Estaltzeko. * Patata: 2 [[lastotxo]] eran frijituak. == PRESTAKETA == * Arrautzak mollet eran (5-6 minutuz) egosi ,eta zuritu. Utzi epeltzen. * Bexamel saltsa burutu. * Bexamel honekin arrautzak estali. * Bildu ogi birrinduarekin eta frijitu. * Patatak ere frijitu. * Jarri patatak plateraren azpian eta erdian arrautzak. == AHOLKUAK == * Beste modu batean ere egiten da, kasu horretan arrautzak mollet eran egosiak patata purearen gainean jarri eta gratinatu egiten dira. * Gogoratu bexamela arrautza estali aurretik ezin dugula hozten utzi, bestela ez da leuna geratuko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arrautza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] kad0mbfog3ucukw3p8n2ckb201g1bsc 0 5011 37155 37154 2022-03-28T16:22:24Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Arrautza galdarraztatua.jpg|500px|thumb]] '''ARRAUTZA GALDARRAZTATUA''' == OSAGAIAK == * Arrautza oso freskoa: 4. * Ozpina: Zurrustada motz 1. * Gatza. * Ura. == PRESTAKETA == * Kazola ez handi baina altu batean ura eta gatza, ozpin zurrusta batekin sutan jarri. * Kraskatu oskola eta arrautza katilu batean jarri. * Bitsaderarekin eta urari bueltak emanez zurrunbilo bat sortu. * Sartu arrautza erdian kontu handiarekin 90ºC tara dagoen uretara. * Utzi bi minutu eta erdi, zuringoa gogortu bitartean. * Atera bitsaderarekin plater batera. == AHOLKUA == * Arrautza galdarraztatua plater desberdinen lagungarri moduan erabiltzen da. * Arrautza freskoa ez bada, zuringo guztia zabaldu egingo zaigu, eta itxura oso kaskarrarekin geratuko da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arrautza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] tczt0qanbolkq2mtrpdcl0m1bvmmxb1 0 5012 37656 36797 2022-04-07T09:57:20Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ARRAUTZA EGOSIA''' [[Fitxategi:Arrautza egosiak.jpg|400px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * Ura. * [[Gatza]]: 5 g. * [[Ozpina]]: [[zurrusta motz]] bat. * [[Arrautzak]]: 4. == PRESTAKETA == * Kazola batean ura eta gatza ozpin [[zurrusta]] batekin jarri. * Sartu bertan arrautza eta irakin hasi ondoren 10-12 minutuz egosi. * Uretatik atera orduko, ur hotzetan hoztu eta zuritu. == AHOLKUA == * Arrautzak denbora gehiegi egosten badira, gorringoak kolore berdea hartzen du. * Ozpina aukerakoa da. Arrautza zartatuko balitz, zuringoari eusten laguntzen du. * Gatza ugariak laguntzen du ondoren hobeto zuritzen. * Ez jarri ura gehiegi, arrautza estaltzea nahikoa izanga da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arrautza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] rlp3y68skjd60gc0c3x2yn61h4i5ld7 0 5013 37926 35830 2022-04-12T12:46:02Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki ''' TXITXARROA EDO BERDELA ESKABETXEAN''' [[Fitxategi:Txitxarroa eskabetxean2.jpg|600px|thumb|Txitxarroa eskabetxean]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Txitxarroa]] edo [[Berdela]]: 4 pieza 300 g. garbitua, bururik gabe eta zatitua. * [[Gatza]]. * [[Irina]]: Irineztatzeko. * [[Oliba olioa|Oliba olioa:]] Arraina frijitzeko. * [[Baratxuria]]: 2 xerratu. * [[Tipula]]: 1 lerrotan. * [[Pipermorro gorria]]: 1/2, lerrotan. * [[Piper berde italiarra|Piper berdea italiarra]]: 1 lerrotan. * Sagardo [[ozpina]]: Zurrusta motz 1. * Txakolina: [[Zurrusta motz]] 1. * [[Ezpeletako piperrauts|Ezpeletako piperrautsa]] : 10 g. * [[Erramua]]: Hosto 1. * Oliba olio birjina: 100 ml. == PRESTAKETA == * Arraia zatitua gatzatu eta bere horretan eduki 5 minutu. * Irinetan pasa eta olio berotan [[frijitu]]. * Bestetik kazola zabal batean jarri olioa, baratxuriarekin hau gorritzen hasitakoan gehitu tipula eta piperrak. Utzi goxatzen eta ondu. * Barazkia goxatutakoan bertaratu, txakolina, ozpina, erramu hostoa eta ezpeletako piperrautsa. * Kozinatu 5 minutu eta gehitu berdela, honi beste irakin bat eman, su baxuan eta mugitu gabe. * Sua itzali gehitu oliba olioa eta bere horretan utzi hozten eta [[Hozkailuan|hozkailuan]] gorde. * 12 ordu pasa ondoren jateko aukera izan dezakegu, baina ezingo da berotu. * Jateko [[erretilu]] batera atera denboraz eta epeldutakoan soberako likidoak kendu eta zerbitzatu. == AHOLKUAK == *Kontu izan arraina gehiegi kozinatu gabe, lehortu eta zatitzeko arriskua bai dauka. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] eds2gkgc6yt3ct07uvlc7ua8pamo5cc 0 5014 36609 36438 2022-02-09T12:44:27Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TTORO ZOPA''' [[Fitxategi:Ttoro zopa.jpg|600px|thumb|Ttoro zopa]] MAHAIKIDEAK: 6 == OSAGAIAK == '''Arrain saldarako''' * Ura: 3 l. * Tipula 1: Erdibitua. * Azenarioa: 2 , garbitua eta osoan. * Porrua: 1 garbitua eta osoan. * Perrexila: Sorta txiki bat. * Arraina zurien hezurra, burua, azala...( Legatza, kraba...): 600 g. * Iltzea: 4 ale. '''Arrain zoparako''' * Tipula: 1 [[dadotan]]. * Oliba olioa: 100 ml. * [[Tomate saltsa]] lodia: 50 ml. * Ardo zuria: [[Zurrusta motz]] 1. * [[Ezpeletako piperrautsa]] : Koilarakada 1. * [[Azafraia]]: 4 estigma. * [[Arrai salda]]: 2 l. '''Hornigaiak''' * [[Itsas aingira]]: 450 g., ongi garbitua eta zatitua. * [[Itsas zapoa:]] 450 g., ongi garbitua eta zatitua. * Irina. Irineztatzeko. * Oliba olioa birjina. * [[Txipiroia]]: 300 g. garbitu eta karratuetan moztua. * [[Muskuilua]]: 600 g. ondo garbituak. * [[Txirla handi]]a: 24. * [[Zigala]]: 6. * [[Ganba]]: 12. * Ogi xerra frijituak, baratxuriarekin igurtziak == PRESTAKETA == '''Arrain salda egiteko''' * Lehenik arrain salda bat egin, horretarako jarri kazola batean ur hotza eta sartu bertan arrain burua, tipula, iltzea eta soka batekin bildua sorta moduan, azenarioa, porrua eta perrexila. * Irakin 30 minutuz eta iragazi. '''Zoparen oinarria'' * Kazola batean, tipula, olioarekin su baxuan jarri. * Tipula goxatzean gehitu ardo zuria lehenik eta hau murriztutakoan tomate saltsa, Ezpeletako piperrautsa, azafraia eta arrain salda. Irakin 5 minutuz eta ondu. '''Platera amaitzeko''' * Arraina zatituak irinetan pasa, frijitu eta gorde. * Txipiroiak gatzatu, salteatu eta gorde. * Ogi xerrak frijitu eta baratxuriarekin igurtzi. * Amaitzeko jarri zopa sutan eta bertaratu, txirlak , zigalak, eta muskuiluak. * Irakin minutu bat, gehitu txipiroiak eta arraina. Itzali sua. * Hemendik aurrera kazola zerbitzatzeko bitsadera eta burruntzalia bakarrik sartuko ditugu. * Zerbitzatu ondoren jarri platera bakoitzaren gainean ogi xerra frijitu bat. == AHOLKUAK == * Arraiak eta itsaskiak ez lehortzeko eta ez puskatzeko azken momentuan gehitu eta kazola ez barrutik mugitu. * Txirlak eta muskuiluak lurrunetan eta apartean zabaldu daitezke izan dezaketen hondar eta oskol puskatu arriskua saihesteko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 05scq2hj2r0m2hmkjzljlp4zqoxcoy8 0 5015 37940 36695 2022-04-13T08:54:10Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ERREBOILOA PARRILLAN''' [[Fitxategi:Erreboilua parrillan.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Oliba olio birjina]]: 150 ml. * Sagardo [[ozpina]]: [[Zurrusta motz]] 1. * Txakolina: [[Zurrusta motz]] 1. * Itsasoko [[gatza]]. * [[Erreboiloa]]: 1,6 kg.-1,8 kg. ingurukoa eta garbitua. == PRESTAKETA == * Piztu egur ikatza, gori gori eduki arte. * Garbitu ongi [[Erreboiloa|erreboiloa]], tripak eta zakatzak kenduz. * Nahasi katilu batean olioa, ozpina eta txakolina. * Gatzatu arraina eta utzi bere horretan 5 minutu. * Igurtzi [[Erreboiloa|erreboiloa]] , aldez aurretik prestatu dugun saltsaren erdiarekin. * Erreboilotarako parrilan sartu eta jarri eta hau era berean, parrila nagusiko hagatxoen gainean. * Bi aldetatik egin burua erraz puskatzen den arte. * Parrilatik erretilu batera atera eta momentuan aldez aurretik prestatu dugun saltsarekin berriro igurtziko dugu jan aurretik. == AHOLKUAK == *Gogoratu arrain prestaketa guziekin bezala, freskoa izatea eta erretze puntutik ez pasatzea urrezko araua izango dela. *Parrilako hagak gehiegi garbitzea ez da komeni izaten, baina tarteka hagak ongi berotu eta paperarekin igurtziz zarakarra kentzea komeni izaten da. *Parrilako berotasuna ez da beti berdina izaten; batzuetan, ikatza goriago egon ohi da eta beste batzuetan, ahulago. Ikatza zenbat eta goriago egon, arraina gorago erre, eta zenbat eta ahulago, beherago. *Arrainak erretzeko, horretarako dauden parrila bereziak erabiltzeak asko lagunduko digu, modu honetan gutxiago puskatuko bai zaitu. [[Kategoria:Errezetak]] gyudlabojhcdxbhkoy4zqv3j7fawecw 0 5016 27441 27440 2021-08-31T16:45:27Z Gaztarrotz 1953 /* PRESTAKETA */ wikitext text/x-wiki '''ANTXUAK PAPILLOTE ERAN''' MAHAIKIDEAK: 2 == OSAGAIAK == * Antxoak: 500g antxua, buru, tripa eta bizkar hezurrik gabe. * Olio oliba birjina: 100ml. * Tipula: 2 lerrotan. * Piper berdea: 2 lerrotan. * Gatza. * Sagardo ozpina: Zurrustada motxa 1. * Ardo txuria: Zurrustada motxa 1. == PRESTAKETA == * Antxoei behatzekin burua, tripak eta bizkar hezurra kendu. * Uretan garbitu, ura ongi xukatu. * Gatzatu eta bere horretan 10 minutu eduki. * Kazola batean jarri oliba olioa tipula eta piper berdearekin su baxuan sutan. * Gatzatu eta utzi barazkia ongi goxatu arte. * Erretilu batean zabaldu labeko paper zati bat eta oinarrian jarri barazkien erdia luzeka. Hauen gainean antxoak zabaldu eta ondoren barazkien beste erdiekin estali. * Busti ozpin eta ardo zorrotada batekin. * Bildu dena paperarekin ahalik eta hermetikoen itxiz. * Sartu erretilua labera 180ºCtara. * Papera puzten denean, labetik atera eta zerbitzatzek erretiluaren gainean jarri. * Guraize baten laguntzaz moztu papera eta utzi antxoak agerian. * Bere horretan zerbitzatu. == AHOLKUAK == Platera hau kazola batean ere presta genezake, papera erabili gabe. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] frlf46nnzrch9hb7ogfpm2bpbay93ex 0 5017 38081 36131 2022-04-26T09:28:36Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mihi arraina menier saltsan]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mihi-arraina menier saltsan]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki '''MIHI ARRAINA MEUNIERE ERARA''' MAHAIKIDEAK: 2 == OSAGAIAK == * Mihi arraina: 350 g. inguruko 2 arrain garbitu. * Gatza. * Irina: Irineztatzeko. * Gurina: 200 g. * Oliba olio birjina: 50 ml. * Limoi zukua: 1. * Perrexila: Sorta txiki bat xehatu. == PRESTAKETA == * Garbitu mihi arraina, tripak, zakatzak eta azalak kenduz. * Gatzatu eta bere horretan 5 minutu eduki. * Irintzen pasa, soberakinak ongi erretiratuz. * Zartagin batean olioa eta gurinaren 150g sutan jarri. * Gurina bitsa sortzen hasitakoan sartu mihi arrainak. * Frijitu bi aldetatik kontu handiarekin, koipea erre gabe eta momenturo koilara batekin gainetik bustiz. * Arraina egina dagoenean erretiratu bertatik eta iragazi koipea. * Koipe honi gehitu limoi zukua eta perrexila. * Sutatik kanpo nahastu geratzen den gurina, hagatxoarekin nahasten dugun bitartean, saltsa bat eginez. * Berotu mihi arrainak pittin bat labean eta busti saltsarekin gainetik. == AHOLKUAK == * Gurina erraz erretzen da eta kontu handia izan tenperaturarekin. * [[Patata sueztitua]], [[patata egosia]] edo [[patata panadera]] izan daitezke lagungarri egokiak. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] th1ha23y398rh1wlvj55gdroh8pz3yt 0 5018 38109 36709 2022-04-29T12:27:16Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''PERLOI EGOSIA PATATEKIN''' [[Fitxategi:Perloi egosia patataekin.jpg|600px|thumb|Perloi egosia patataekin]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Patata]]: 600 g., zuritu eta zati ederretan kraskatu edo xerratua. * Tipula: 1 [[lerrotan]]. * Porrua: 1 [[Lerrotan|lerrotan]]. * [[Azenarioa]]: 1 [[lerrotan]]. * [[Perloia]]: 2 ale 600 g. ingurukoak edo 4, 300 g. inguruko. * [[Oliba olio birjina]]: 150 ml. * [[Baratxuria]]: 4 xehatu. * [[Pipermin lehorra]]: Xerra 1. * [[Ezpeletako piperrauts|Ezpeletako piperrautsa]]. == PRESTAKETA == * Jarri [[Kazola zabal|kazola zabal]] bat ura gatza eta patatekin sutan. * Ura irakiten hasitakoan gehitu, tipula, porrua eta azenarioa. * Hau berriro irakiten hasitakoan gutxitu sua eta 7 minutu inguru [[egosi]]. * Su oso baxuan dagoenean salda, sartu bertan perloiak eta egosi 7-10 minutu inguru, tamainaren arabera, gogoratu beti su oso baxuan. * Arraina eginik dugunean berezitu, [[erretilu]] batean, barazkia, patata eta arraina. * Piperrautsa lehenik zabaldu arrai eta patataren gainean eta ondoren olioa, pipermina eta baratxuriarekin egindako olio-errea. * Berreskuratu [[erretilu]] azpian dagoen salda eta koilara batekin berriro patatak eta arraina estali. * Barazkiak gatzatu. == AHOLKUAK == * Perloia handia bada egosi aurretik zatitu daiteke. * Kontu eduki perloiak egosteko garaian su baxuan egitea bestela erraz puskatuko bai da. * Perloia hezur ugari duen arraia dugu, beraz pazientzia izan edozein kasutan plater hau edozein arrai zurirekin prestatu dezakegu. [[Kraba]], [[legatza]].... [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] gn04ufw1my54irm1i0i5qh9fgh4bgei 0 5019 37858 37850 2022-04-12T10:32:24Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ATUNGORRI CARPACCIOA''' [[File:Hegalabur carpaccioa.jpg|600px|thumb|Atungorri carpaccioa]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Atungorri|Atungorria:]] 400 g Goreneko trontzoa. * [[Jengibre marinatua]]: 15 g xehatu. * [[Oliba olio birjina]]: 50 ml. * [[Tamaria|Tamari]] saltsa: 15 ml. * [[Limoia]] edo [[lima]] zukua: 1/2 iragazia. * [[Pasio fruta]] zukua: 25 ml. * [[Aneta]] : Sorta txiki bat [[xehatu]]. == PRESTAKETA == *[[Atungorri]] trontzoa izozkailuan sartuko dugu 45 minutuz. *Bertatik atera eta xerrak egiteko gailuarekin edo xerrak egiteko aizto zorrotzarekin xafla finetan ebaki. *Platera batean arrain xerrak zabal-zabal jarri. *Honen gainean lehenik [[jengibrea]] marinatua zabaldu. *Ondoren eta tantaka banatuz, oliba olioa, tamaria, limoia eta [[pasio fruitua]] zabalduko dugu arrainaren gainean. *Amaitzeko [[aneta]] pitin bat bota gainetik. == AHOLKUAK == *Ezin bestekoa da arraina oso freskoa izatea. *[[Atungorri|Atungorria]] izan gabe ere [[Hegaluzea|hegaluzea]] edo [[Hegalabur|hegalabur]] txikiagoekin ere egin daiteke. *[[Pasio fruituaren]] ordez beste fruta tropikal ugari erabil genitzake. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] c6xdah0c46i3nv56655t7s37afacztf 0 5020 38068 36133 2022-04-26T09:14:18Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''MEROA PLANTXAN''' [[Fitxategi:Meroa plantxan2.jpg|500px|thumb|Meroa plantxan]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Meroa]]: [[Gorenetik]] 150-180 g.-ko 4 zati. * [[Gatza]]. * [[Oliba olio birjina]]: 25 ml. * Txakolina: 100 ml. * [[Muskuiluak]]: 32 garbitu. * [[Tomate saltsa]]: 200 ml. * [[Tabaskoa]]: Tanta batzuk. * [[Tipulin hostoa]]: Ale batzuk xehatu. == PRESTAKETA == * [[Gatzatu]] mero zatiak eta bere horretan eduki 5 minutuz. * Piztu plantxa eta labea 200ºC-tara. * Plantxan oso bero dagoenean arraina oliotan pasa eta bi aldetatik kolorea eman denbora laburrean. * Ondoren [[labeko erretilu]] bat txakolinarekin busti eta honen gainean mero zatiak eta muskuiluak bananduta. Sartu labera 5 minutuz, muskuiluak ireki bitartean eta arraina egin arte. * Erretiratu labetik eta [[erretilu]] azpian dagoen salda [[iragazi]]. * Nahasi salda hau, tomate saltsarekin eta tabaskoarekin. Gatzarekin [[ondu]]. * Zerbitzatzeko garaian jarri platearen azpian [[itsaski saltsa]] eta gainean meroa, alboetan muskuiluak oskol eta guzi edo haragia bakarrik jarriko dugu. * Amaitzeko tipulin hosto xehatua gehituko diogu gainetik. == AHOLKUAK == * Nahi izatera muskuiluak labetik kanpo lurrunetan ireki daitezke ardo zuriarekin. * Kontu izan arraina gehiegi egin gabe. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Plantxan]] jl9wem3hml6oc35l1a6xynzxhkl7t9l 0 5021 36714 36713 2022-02-10T14:00:24Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''URRABURUA GATZETAN TOMATE OZPIN-OLIOAREKIN''' [[Fitxategi:Urraburua gatzetan3.jpg|600px|thumb|Urraburua gatzetan]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Urraburua: 1500-1600 g. arraina, tripak, ezkatak, zakatzak eta odol bilduak kenduta. * Itsasoko gatza: 2 kg. inguru. * Ezkaia: Sorta txiki baten hostoak. * Perrexila: Sorta txiki 1 [[xehatu]]. * Olio oliba birjina: 150 ml. * Tomate naturala: 2 pieza, zuritua, hazirik gabe eta [[dado txikitan]]. * Tipulina: 1 [[dado txikitan]]. * Jerez ozpina: Tanta batzuk. * Gatza. == PRESTAKETA == * Piztu labea 220ºCtara. * Pertz batean itsasoko gatza nahasi perrexila ezkaiarekin eta ur pitin batekin. * Labeko erretilu batean gatz ohe bat egin. * Honen gainean arraina etzanda jarri eta gainontzeko gatzarekin estali. * Sartu arraina labera eta erre 20 minutu inguru. * Labetik atera eta utzi bere horretan minutu batzuk. * Kolpe batzuk emanez, zartatu gatza eta erretiratu. * Espatula baten laguntzaz arrainaren xerra nagusiak kontu handiarekin bizkar hezurretik banandu eta aparteko erretilu batean jarri. * Beste alde batetik, katilu batean nahastu tomatea, tipulina, olioa, ozpina eta gatza. * Jarri ozpin-olio hau arrainaren gaineti edo alboan. == AHOLKUAK == * Arrainaren tamainak baldintzatuko du erretzeko denbora. Kg inguruko arraina 15 minutuz erreko dugu. * Beste edozein saltsa edo hornigai erabili dezakegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] ng0rf8tb9i122wjruxic2w7tg2hza08 0 5022 27505 27504 2021-08-31T17:21:58Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Xapoa saltsa berdean.jpg|400px|thumb]] ''' ITSAS ZAPOA SALTSA BERDEAN TXIRLEKIN''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * * Itsas zapoa: 800g medailoietan. * Txirla handiak: 24. * Oliba olio birjina: 100ml. * Baratxuria: 3 ale xehatua. * Perrexila: Sorta txiki bat xehatua. * Irina: 25 g. * Ardo txuria: 50ml. * [[Arrai salda]], ura edo zainzuri salda: 500ml. * [[Ilar egosiak]]: 150g. * [[Arrautza egosia]]: 2, 4tan edo 2tan zatitua. * Zainzuri punta lodiak: 8. == PRESTAKETA == * Itsas zapoa gatzatu eta bere horretan erretilu batean 10 minutuz utzi. * Txirlak ur gatzatuan garbitu eta bere horretan 30 minutuz eduki. * Kazola zabal bat sutan jarri olioa, baratxuria eta perrexilaren erdiarekin. * Baratxuriak dantzan hasitakoan, irina bertaratu, eta ongi nahasi. * Busti lehenik ardo zuriarekin eta ondoren saldarekin hagatxo batekin mugitzen dugun bitartean. * Saltsa berdea irakiten hasitakoan bertaratu lehenik xapo medailoiak eta egosi su baxuan 5 minutu. * Buelta eman arraiari, ilarrak, falta zaigun perrexila eta txirlak gehitu. Egosi txirlak ireki arte eta sutatik atera. * Sutatik kanpo banatu arrautza egosiak eta zainzuri puntan. * Sutatik kanpo mugitu kazola kontua handiarekin, osagaiak saltsarekin ongi estali arte. == AHOLKUAK == Arraina freskoa izatea eta gehiegi ez egitea funtsezko arauak dira. Txirlak hondarra izan dezaketen kezka badugu, apartean lurrunetan ireki eta ondoren arrainari gehitzerik dago. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] k4ud6tuj6vv3uc9k1qf5k26pu1tfsql 0 5023 38058 35007 2022-04-26T08:45:58Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''LUPIA LABEAN''' [[Fitxategi:Lupia labean.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Lupia]]: 1600 g. inguruko arraina. * [[Gatza]]. * [[Oliba olio birjina]]: 100 ml. * [[Tomatea]] naturala: 4 zuritua, hazirik gabea eta [[dadotan]]. * [[Tipulina]]: 2 [[dadotan]]. * Ardo zuria: 50 ml. * [[Limoi]] zukua: 1. * [[Baratxuria]]: 2 [[xerratu]]. * [[Perrexila]]: Sorta txiki bat [[xehatu]]. == PRESTAKETA == * Lupia ongi garbitu, tripak, ezkatak, tripa aldeko odol bilduak eta zakatzak kendu. * Uretan pasa eta ongi lehortu. * [[Gatzatu]] eta utzi [[erretilu]] bere horretan 10 minutu. * Piztu labea 180ºCtara. * [[Labeko erretilu]] batean ohe bat osatu tipulina eta tomatearekin. * Jarri gainean lupia eta [[busti]] ardo zuriarekin. Labean [[erre]] 17-20 minutu inguru. * Lupia puntuan dugunean labetik atera eta zabaldu, bizkar hezurra kenduz. * [[Busti]] limoi zukuarekin eta zabaldu perrexila gainetik. * Olio beroa duen [[zartagin]] batera gehitu baratxuriak eta kolorea hartutakoan zabaldu arraiaren gainetik. * [[Erretiluaren]] azpi aldean sortu den salda berriro [[Zartaginean|zartaginera]] pasa eta ongi nahasi. * Zerbitzatzeko jarri plater azpian edo alboan tomatea eta tipulina, gainean arraina eta busti [[erretilu]] azpiko saldarekin. == AHOLKUAK == * Arraiak guztiz freskoa izatea ezin bestekoa da eta kontu izan labeko puntua pasatu gabe. * [[Txirla]] batzuk eta [[Otarrainxkak|otarrainxka]] batzuk lupiarekin batera labean kozinatuak, [[hornigai]] bikainak izan daitezke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] llsrsuo4fxct8jh8yjkx6ks626c7x95 0 5024 38066 38062 2022-04-26T09:10:07Z Gaztarrotz 1953 /* AHOLKUAK */ wikitext text/x-wiki '''HEGALUZE MENDREZKA LABEAN''' MAHAIKIDEAK: 2 == OSAGAIAK == * [[Baratxuria]]: 2 [[xehatu]]. * [[Perrexila]]: Eskukada txiki bat [[xehatu]]. * [[Limoi]] zukua: Tanta batzuk. * [[Oliba olio birjina]]: 50 ml. * [[Mendrezka]]: 500 g. ingurukoa. * [[Gatza]]. * Txakolina edo ardo zuria: 50 ml. == PRESTAKETA == * [[Morteiru]] batean jarri baratxuria, perrexila, limoi zukua eta zanpatu, olioa poliki poliki gehituz. Bere horretan gorde. * Piztu labea 180ºC. * Mendrezka ongi garbitu, kanpoko azalak eta behazun marka ongi kenduz. Beharrezkoa balitz labain [[muturzorrotzarekin]] zati berdeak erretiratu. * Mendrezka gatzatu eta bere horretan eduki 5 minutuz. * Olio pitin batekin igurtzi, eta labeko erretilu batean jarri, gehitu txakolina gainetik. Sartu labera eta 5 minutuz erre. * Labetik atera eta zabaldu gainetik aldez aurretik prestatu dugun [[Saltsa|saltsa]]. * Sartu labera beste 3-5 minutuz. * Labetik atera eta [[erretiluan]] bildu den likidoa berriro mendrezkari gainetik busti eta zerbitzatu. == AHOLKUAK == *Kontu izan arraia gehiegi egin gabe. *Olio errearekin, perrexila eta ozpinarekin ere prestatu daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Erre]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] kt87yy5vmxukrj5js6nqgiqr6whr734 0 5025 37942 36112 2022-04-14T05:23:02Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ERREBOILO ERREA''' [[Fitxategi:Erreboilu errea 2.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 2 == OSAGAIAK == * [[Erreboiloa]]: 1000 g. inguruko eta garbitua. * [[Oliba olio birjina]]: 150 ml. * [[Gatza]]. * [[Ozpina]]: [[Zurrusta motz|Zurrusta motza]]. * [[Baratxuria]]: 2 xerratu. * [[Perrexila]]: Sorta txiki bat [[xehatu]]. == PRESTAKETA == * Erreboiloa, gatzatu eta bere horretan eduki minutu batzuk. Olioarekin igurtzi. * Plantxa ongi berotu eta labea 180ºCtara piztu. * Erreboiloari bi aldetatik kolorea eman plantxan eta labeko erretilu batean jarri. ( alde zuria beherantz, eta burua edo begiak gorantz dituela) * [[Erretilu]] hau labera sartu eta 12 minutu inguru. * Labetik atera eta [[Espatularekin|espatula]] eta [[Muturzorrotzarekin|muturzorrotzaren]] laguntzaz bizkar hezurretik alboetara ditugun bi xerrak libratu eta alboetara zabaldu. * Gainetik perrexila bota eta ozpin zurrusta batekin busti. * [[Zartagin]] batean olioa jarri eta beroa dugunean baratxuria gehitu, olio errea egin eta erreboiloaren gainetik zabalduz. * Kontu handiarekin bizkar hezurra burutik eta isatsetik libratu eta erretiratu. * Erretiluaren azpi aldean bildu diren likido guziak zartaginean elkartu, perrexila gehitu eta sutatik kanpo ongi nahasi. * Sortuko den saltsa honen erdiarekin erreboiloa gainetik [[busti]]. * Aldez aurretik zabaldutako xerrak bere lehengo posiziora bueltatu eta gorderik dugun saltsaren beste erdiarekin berriro busti. == AHOLKUAK == *Kontuz izan erreboiloa gehiegi egin ez dadin. *Plantxatik pasatu gabe erreboiloa labera sartuko bagenu minuturen batzuk gehiago beharko lituzke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Plantxan]] t6wa5gkzkvefkwlbrgw7xlqwibkkb1d 0 5026 38107 36140 2022-04-29T12:22:06Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ITSAS OILARRA FRIJITUA''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Oliba olioa]]: 300 ml. inguru, arraia [[frijitzeko]]. * [[Baratxuria]]: 2 zuritu eta zanpatu. * [[Itsas oilarra]]: 4-350 g. ingurukoa bakoitza. * [[Gatza]]. * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Irinak|Irina]]. == PRESTAKETA == * Itsas oilarra [[erretilu]] batean zabaldu eta gatzatu bi aldetatik eta bere horretan eduki 5 minutuz. * [[Zartagin]] bat olioarekin eta baratxuriarekin sutan jarri. * Baratxuriak kolorea hartutakoan erretiratu. * Oilarra irinetatik pasa eta bi aldetatik olio berotan [[Frijitu|frijitu]], kanpotik zarakar bat egin arte. * [[Bitsadera]] batekin [[erretilu]] batera atera. == AHOLKUAK == *Arraina freskoa izatea ezin bestekoa da. *Kontu eduki gehiegi [[frijitu]] gabe eta beti olio beroarekin. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 5zivtmh6kcos869n2ki8dthh4is9995 0 5027 36700 36699 2022-02-10T13:40:40Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''ITSAS ZAPOA LABEAN''' [[Fitxategi:Itsas zapoa labean.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 2 == OSAGAIAK == * Itsas zapoa: 1600 g. Garbitu ondoren 1200 g. masail eta guzi. * Oliba olio birjina: 100 ml. * Baratxuria: 3 xerratu. * Pipermin lehorra: Xerra bat. * Ozpina: [[Zurrusta motz]] 1. * Perrexila: Sorta txiki 1 [[xehatu]]. == PRESTAKETA == * Piztu labea 200ºC tara. * Garbitu ongi arraina, kanpoko azala, burua.... gatzatu eta utzi bere horretan 5 minutu. * Oliba olioarekin igurtzi eta tripa gorantz duela labeko erretilu batean jarri. * [[Puntazorrotza|Puntazorrotz]] labainarekin tripa aldean 2 ebakidura txiki egin hezurra eta haragia pittin bat bananduz. * Labean 12 minutu inguru erre. * Atera arraina labetik, busti ozpin zurrusta batekin eta zabaldu gainetik perrexila. * Zartagin batean jarri oliba olioa sutan, bero dagoenean gehitu baratxuria eta hauek gorritzen hasitakoan zapoaren gainetik bota. * Sutatik kanpo, bildu erretiluan dagoen salda guzia berriro zartaginean eta busti arraia berriro gainetik. == AHOLKUAK == * [[Patata panadera]], [[patata egosia]] edo otarrainxka batzuk egokiak izan daitezke hornigai moduan. * Arraina oso freskoa izatea eta gehiegi ez erretzea urrezko arauak dira. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] nxz96lmyzvuw5n7608c5h0ce7mghjdf 0 5028 38032 36125 2022-04-25T12:33:09Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''LEGATZ ARRAUTZAZTATU ETA FRIJITUA''' [[Fitxategi:Legatz aurrautzeztatua.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Oliba olioa]]: Frijitzeko. * [[Baratxuria]]: 4 zuritu eta zanpatu. * [[Legatza]]: 800 g., 8 zatietan. * [[Gatza]]. * [[Irina]]: Irineztatzeko.. * [[Arrautza]]: Arrautzaztatzeko. == PRESTAKETA == * [[Zartagin]] batean olioa baratxuriarekin su ertainean jarri. * Baratxuriak kolorea hartutakoan erretiratu. * Gatzatu legatz xerrak eta utzi bere horretan 5 minutu. * Pasa legatz xerrak irinetik lehenik eta arrautza [[Irabiatutatik|irabiatutatik]] ondoren. * [[Zartaginean]] su ertainean bi aldetatik [[frijitu]]. * Gehiegi egin gabe [[erretilu]] batera atera. == AHOLKUAK == * Kontuz ibili bai baratxuria eta bai arraina frijitzerakoan tenperaturarekin, baratxuriak kolore gehiegi hartzen badu, zapore txarra hartzen bai du eta arraina berriz azkar lehortzen bai da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] ddrdg2lb6770pqpgp2ta8zf0c47dcw0 0 5029 38040 36127 2022-04-25T12:44:41Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''LEGATZ KOKOTXA ARRAUTZAZTATU ETA FRIJITUAK''' [[Fitxategi:Legatz kokotxa arrautzeztatuak.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Oliba olioa]]: 200 ml., [[frijitzeko]]. * [[Baratxuria]]: 2 zuritu. * Legatz kokotxa: 800 g. ondo garbituak. * [[Gatza]]. * [[Irina]] eta [[Arrautza|arrautza]]: [[Arrautzaztatzeko.|Arrautzaztatzeko]]. == PRESTAKETA == * [[Zartagin]] batean olioa baratxuriarekin su ertainean jarri. * Baratxuriak kolorea hartutakoan erretiratu. * [[Gatzatu]] legatz kokotxak eta utzi bere horretan 5 minutu. * Pasa legatz kokotxak irinetik lehenik eta arrautza [[Irabiatutatik|irabiatutatik]] ondoren. * Zartaginean su ertainean bi aldetatik frijitu. * Gehiegi egin gabe erretilu batera atera == AHOLKUAK == * Kontuz ibili bai baratxuria eta bai arraina frijitzerakoan tenperaturarekin, baratxuriak kolore gehiegi hartzen badu, zapore txarra hartzen bai du eta arraina berriz azkar lehortzen bai da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] lwnj2kwgrb5td91jec1988zmvum0gzx 0 5030 38017 37991 2022-04-25T12:16:17Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''IZOKIN MARINATUA''' [[Fitxategi:Izokin marinatua.jpg|600px|thumb|Izokin marinatua]] MAHAIKIDEAK: 8 == OSAGAIAK == * [[Izokin|Izokina]]: 900 g.- ko 2 xerra. * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea|Azukrea]]: Pitin bat. * [[Aneta]]: Sorta txiki 1 xehatu. * Itsasoko [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gatza, [[gelatina]], [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Legamia|legamia]] eta ura|gatz]] lodia: [[Izokin|Izokina]] estaltzeko adina. == PRESTAKETA == * Lehenik izokin [[Trontzoari|trontzoari]] pintza batekin tartean dituen hezur txiki guziak kendu. * Ondoren izokina, azala beherantz duela [[erretilu]] batean zabaldu eta azukrea eta [[aneta]] [[Xehatuarekin|xehatua]] gainetik banatu. * Bere horretan eduki 10 minutuz. * Ontzi estu batean gatz geruza bat jarriko dugu, eta honen gainean lehen izokin xerra, azala beherantz duela, jarrian beste gatz geruza batekin estaliko dugu. Honen gainean berriz bigarren xerra ipini liburu moduan, azala gorantz duela. * Gatzarekin ongi tapatuta, pisu bat jarri gainean. * [[Hozkailuan]] 12 orduz bere horretan eduki. * 12 orduak pasa ondoren, [[izokin]] xerrak uretan ongi garbitu eta hobeto lehortu. * Xerra finak eginda, dadotan, bere horretan, [[entsaladan]] edo mila modutara jaterik izango dugu. == AHOLKUAK == * Izokinaren loditasunaren arabera, [[marinatua]] denbora gutxiagokoa eta gehiagokoa izan daiteke. *[[Ketutako izokinaren]] ordezko moduan, [[Olio-ozpinarekin|olio-ozpinarekin]], [[Entsaladan|entsaladan]], [[Moussea|moussea]] egiteko, modu ugarietan erabili dezakegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] pix8rq5849pf0pz872o5y33r5p3sf7s 0 5031 37960 37956 2022-04-14T05:48:45Z Gaztarrotz 1953 /* OSAGAIAK */ wikitext text/x-wiki '''HEGALABUR EDO HEGALUZE TARTARRA''' MAHAIKIDEAK: 4 [[Fitxategi :Hegaluza tartarra.jpg|600px|thumb|Hegaluza tartarra]] == OSAGAIAK == * [[Hegalaburra]]: 600 g., [[dado txikitan]]. * [[Tipulina]]: 1 [[xehatu]]. * [[Ahuakatea]]: 1 [[dado txikitan]]. * [[Tomate]] naturala: 1 zuritua, hazirik gabe eta [[dado txikitan]]. * [[Tipulin hostoa|Tipulin hosto]]: Pitin 1 [[xehatu]]. * [[Lima]] edo [[limoia]] zukua: 1/2. * [[Pasio fruitua|Pasio fruitu]] edo [[Marakuia|marakuia]]: Hazirik gabe, 40 ml. * [[Oliba olio birjina|Oliba olioa birjina]]: 50 ml. * [[Tamaria|Tamari]] saltsa: Tanta batzuk. * [[Gatza]]. * [[Piperbeltza]]. == PRESTAKETA == * [[Pertz]] batean hegalabur haragia jarri, eta gatz eta piperbeltzarekin [[Onduko|onduko]] dugu. * Ondoren beste osagaiak gehitzen joango gara, koilara batekin kontuz nahasten dugun bitartean. Amaieran berriz [[Ondu|ondu]] == AHOLKUAK == * Hegalabur tartarra egiteko ezin bestekoa izango da arraina oso freskoa izatea. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] emb5r6pn02px358mv8ur4j6wpxc69gh 0 5032 37934 36694 2022-04-13T08:22:39Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BARBARIN FRIJITUAK''' [[Fitxategi:Barbarin frijituak2.jpg|thumb|600px|Barbarin frijituak]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Barbarinak]]: 16-20 txiki garbitu eta ezkatarik gabe. * [[Gatza]]. * [[Oliba olio birjina]]: 300 ml. * [[Baratxuria]]: 2 zanpatu. * [[Irina]]: Arraina [[Irineztatzeko|irineztatzeko]]. == PRESTAKETA == * [[Barbarina]] [[erretilu]] batean zabaldu eta gatzatu ondoren bere horretan eduki 10 minutuz. * [[Zartagin]] bat olioarekin eta baratxuriarekin sutan jarri. * Baratxuriak kolorea hartutakoan erretiratu. * [[Barbarinak]] irinetatik pasa. * Olio berotan [[frijitu]] denbora laburrez arraia, kanpotik [[zarakar]] bat egin arte. * [[Bitsadera]] batekin erretilu batera atera. == AHOLKUAK == *Arraina freskoa izatea ezin bestekoa da. *Kontu eduki gehiegi [[frijitu]] gabe eta beti olio beroarekin. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] ravwobs6mblq2hxfo9v9jxnthtrzaqd 0 5033 37917 37916 2022-04-12T12:26:57Z Gaztarrotz 1953 /* PRESTAKETA */ wikitext text/x-wiki '''BAKAILAO MASAILAK SALTSA BERDEAN PATATEKIN''' [[Fitxategi:Bakailao masaila saltsa berdean.jpg|600px|thumb|Bakailao masaila saltsa berdean]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Oliba olio birjina]]: 100 ml. * [[Tipula]]: 1 xehatu. * [[Baratxuria]]: 4 xehatu. * [[Perrexila]]: Sorta txiki 1 xehatu. * [[Patata|Patatak]]: 4 txiki, zuritua eta xerra loditan. * Ardo zuria: 50 ml. * [[Arrai salda]] edo ura: 200 ml. * [[Irina]]: Arraia irineztatzeko. * [[Bakailao]] masaila gezatua: 1 kg. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * Oliba olioa kazola zabal batean su eztian jarri, tipularekin batera. * Tipula goxatzen hasitakoan baratxuria eta perrexilaren erdia gehituko diogu. * Minutu pare bat eduki ondoren, patata xerrak banatuko ditugu [[kazola]] azpian. * Ardo zuriarekin eta [[Arrai saldarekin|arrai saldarekin]] busti ondoren tapa batekin estali. Su oso baxuan 15 minutuz [[egosi]], mugitzeaz utzi gabe. * Denbora hau igarotakoan bakailao masailak irinetan pasa eta [[Kazola|kazolan]] sartu. Su baxuan beste 5 minutu egosi, kazola mugitzeaz utzi gabe. * Amaitzeko sutatik kanpo, perrexilaren beste erdia gehitu, saltsa [[ondu]], koilara batekin osagai guziak saltsarekin busti, eta kazola mugituz saltsa ongi bateratu zerbitzatu aurretik. == AHOLKUAK == *Egosteko garaian ere kontu handia eduki gehiegi lehortu ez dadin. *Plater hau [[Txirla|txirla]] batzuekin edo [[Muskuilu|muskuilu]] batzuekin laguntzerik dago. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 6olu3chwms4bog1eel7glc2f4v0g064 0 5034 37846 37842 2022-04-12T10:02:49Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ARRAI ZABALA SALTSA BERDEAN PATATEKIN''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Oliba olio birjina]]: 75 ml. * [[Tipula]]: 1/2 [[xehatu]]. * [[Baratxuria]]: 4 [[xehatu]]. * [[Perrexila]]: Sorta txiki bat [[xehatu]]. * [[Patata egosia]]: 2 , zuritua eta xerretan edo "panaderan". * [[Arrai zabala]]: 1 kg. azalik gabe garbitua. * [[Irina]]: Arraia estaltzeko. * Ardo zuria: 50 ml. * [[Arrai salda]] edo ura: 250 ml. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * Oliba olioa kazola zabal batean su baxuan tipularekin jarri. * Tipula erdi eginik dagoenean baratxuria eta perrexilaren erdia gehitu. * Pitin bat [[sueztitu]] ondoren, patata egosia, kazolaren azpialdean jarri eta irinetan pasatutako [[Arraia|arraia]] gainean jarri. * Ardo zuriarekin lehenik eta saldarekin ondoren busti. * Su baxuan 3-4 minutu egosi, kazola poliki-poliki mugituz. * Amaitzeko perrexilaren beste erdia jarri gainetik eta gatzarekin ondu. == AHOLKUAK == * Nahi izatera patatak gordin daudenean xerratu eta [[Saltsa berdea|saltsa berdean]] egosi daitezke [[Arraia|arraia]] gehitu aurretik. * Errezeta honi, txirlak, muskuilu ilarrak, zainzuri puntak, arrautza egosiak.... gehitzerik dago. * Kontu eduki [[Arrai zabalak|arrai zabalak]] oso freskoa izan behar duela, bestela amoniako edo txiza moduko lurrin bat eduki bai dezake. * Egosteko garaian ere kontu handia eduki gehiegi lehortu ez dadin. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] lzh2dqmihrib91dimymn5do8dv5lqnt 0 5035 25321 24838 2021-08-18T11:54:47Z Xabier Cañas 1211 Copying from [[Category:Errezetak]] to [[Category:Osagaia:Arraina]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki '''ANTXUA OZPINETAN''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Antxua: 1kg * Gatza: Pittin bat. * Ozpina: Antxuak estaltzeko adina. * Oliba olioa: Antxuak estaltzeko adina. * Baratxuria: 4 ale xehatua. * Perrexila: Xorta txiki bat xehatua. == PRESTAKETA == * Antxuei behatzekin burua bizkar hezurra eta tripak kendu, zabal zabal utziz. * Uretan garbitu, ura ongi xukatu eta erretilu batean zabaldu. * Gatzatu eta bere horretan 10 minutu utzi. * Ontzi estu batean antxuak geruza bat zabaldu eta ozpinarekin estali. * Aurrekoen gainean bigarren geruza bat egin eta berriro hau ere ozpinarekin estali. Antxua guziak egin arte. * Ordu betez eduki antxuak ozpinarekin estalita. Denbora hau pasatutakoan ozpina kendu. * Beste ontzi estu batean antxua geruza bat zabaldu eta baratxuria eta perrexila bota gainetik, eta oliba olioarekin estali. Horrela egingo dugu geruzaz geruza antxua guziak bukatu arte. == AHOLKUAK == Antxuak modu honetara prestatuko bagenitu ahalik eta azkarren jatea komeni izaten da, egun batzuetara antxua ozpinaren eraginez desegin egingo bai da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] rv8durcjwknudwoxxs89mhnh0ybevxe 0 5036 25304 24824 2021-08-18T11:54:47Z Xabier Cañas 1211 Copying from [[Category:Errezetak]] to [[Category:Osagaia:Arraina]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki '''ANTXUA FRIJITUA BARATXURIEKIN''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Baratxuria: 4 ale xerratua. * Pipermin lehorra: Xerra 1. * Antxua: 1kg * Gatza: Pittin bat. * Irina: 200g. * Ekilore edo oliba olioa: 300ml. == PRESTAKETA == * Antxuei behatzekin burua eta tripak kendu. * Uretan garbitu, ongi xukatu eta erretilu batean zabaldu. * Gatzatu eta bere horretan 10 minutu utzi. * Irinetan pasa. * Zartagin bat olioarekin sutan jarri, olioa bero dagoenean antxuak sartu eta segundo gutxi batzuetara baratxuriak eta pipermina. * Frijitu elkarrekin denbora laburrez antxuak egin arte. * Bitsadera batekin erretilu batera atera. == AHOLKUAK == Antxuak ez frijitu gehiegi bestela erraz lehortzen bai dira. Frijitzen amaitu aurretik perrexila xehatu gehitzen dionik ere bada. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] gwv1kjs9bnreum0wza9eeszwrnwtuor 0 5037 27434 25306 2021-08-31T16:39:09Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ANTXUA BETEAK''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Antxua: 1kg * Gatza: Pittin bat. * Pikillo piperrak: 20 erdibituak. * Irina: 200g. * Arrautza: 2-3. * Ekilore olioa: 400ml. == PRESTAKETA == * Antxuei behatzekin burua bizkar hezurra eta tripak kendu, zabal zabal utziz. * Uretan garbitu, ongi xukatu eta erretilu batean zabaldu. * Gatzatu eta bere horretan 10 minutu utzi. * Antxua erdien gainean pikillo piper erdi bat jarri eta beste antxua batekin estali. * Irinetan pasa eta ondoren arrautzetan. * Zartagin bat jarri ekilore olioarekin. * Antxuak frijitu bi aldetatik. * Paper xurgatzailea duen erretilu batera atera. == AHOLKUAK == Antxuak ez frijitu gehiegi bestela erraz lehortzen bai dira. Antxuak frijitzen ditugun heinean olioa zikina dagoela nabaritzen badugu iragazi. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 8nyobsug1hcler1a49pp2bh2aiwkipm 0 5038 34779 27512 2021-10-12T05:54:24Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ANTXOA ARRAUTZAZTATUA''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Antxoa: 1kg * Gatza: Pitin bat. * Irina: 200g. * Arrautza: 2. * Ekilore olioa: 400 ml. * Baratxuria 4. == PRESTAKETA == * Antxoei behatzekin burua bizkar hezurra eta tripak kendu, zabal zabal utziz. * Uretan garbitu, ongi xukatu eta erretilu batean zabaldu. * Gatzatu eta bere horretan 10 minutu utzi. * Lehenik irinetan pasa eta ondoren arrautzetan. * Zartagin bat jarri ekilore olioarekin eta baratxuri 4 alerekin. * Baratxuriak kolorea hartutakoan, erretiratu. * Antxoak frijitu bi aldetatik. * Paper xurgatzailea duen erretilu batera atera. == AHOLKUAK == Antxoak ez frijitu gehiegi bestela erraz lehortzen bai dira. Antxoak frijitzen ditugun heinean olioa zikina dagoela nabaritzen badugu iragazi. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 87gioq15hatlrc5nyijxxm1nwa4k953 0 5039 38042 38041 2022-04-25T12:49:39Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''LEGATZ KOKOTEA LABEAN''' [[Fitxategi:Legatz kokotea.jpg|600px|thumb|Legatz kokotea labean]] MAHAIKIDEAK: 2 == OSAGAIAK == * [[Legatz]] [[Kokotea|kokotea]]: 800 g. ingurukoa eta garbitua. * [[Gatza]]. * [[Oliba olio birjina]]: 100 ml. * [[Baratxuria]]: 3 xerratu. * [[Pipermin lehorra]] : Xerra 1. * [[Ozpina]]: [[Zurrusta motz]] 1. * [[Perrexila|Perrexil]]: Sorta txiki 1 [[xehatu]]. == PRESTAKETA == * Labea 220Cºtara piztu. * Lehenik kokotea ondo garbitu, zakatzak, begiak, hortzak eta azal beltz guztia kenduta. * [[Gatzatu]] eta olioetan igurtzi ondoren [[Laberako erretilu|laberako erretilu]] batean jarri eta 15 minutu inguru labean [[erre]]. * Labetik atera bezain pronto, bizkar-hezur nagusia kendu, ozpina eta perrexila gainetik bota. * Olioa, baratxuria eta pipermin xerrarekin olio errea egin eta kokoteari gainetik bota. * [[Labeko erretiluaren]] azpialdeko salda [[Zartaginean|zartaginean]] bildu sutatik kanpo ongi bateratu eta kokoteari berriro gainetik bota. == AHOLKUAK == * Normalean kokotea, [[Patata egosia|patata egosi]] edo [[Patata panaderekin|patata panaderekin]] zerbitzatzen da. * Arraina ez da gehiegi egin behar; labetik gutxi egina atera eta olio erre beroa gainera botata amaitu behar da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] tl7pkb6uvu6mfcgwxrcjbmk6vu3arcw 0 5040 36338 35916 2022-02-03T12:54:52Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''SUSHIA EGITEKO ARROZA''' [[Fitxategi:Sushirako arroza.jpg|400px|thumb|sushirako arroz egosia]] MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * Arroz ozpina edo sagardo ozpina edo mugurdi ozpina: 125 ml. * Azukrea: 60 g . * Gatz fina: 10 g. * Arroza: 450 g. japoniar motakoa. * Ura: 600 ml. == PRESTAKETA == * Lehenik kazola txiki batean ozpina, azukrea eta gatza epeldu eta ongi disolbatu. Ez dezala irakin. Erretiratu. * Arroza, pertz batean ur hotzarekin ongi garbitu, ura gardena gelditu arte. * Beste kazola batean ura eta arroza sutan jarriko ditugu eta 12 minutuz taparekin irakingo dugu. * Sutatik atera eta 10 minutuz taparekin pausatzen utzi. * Denbora hau pasatakoan, erretilu edo kazola zabal batera arroza atera, kontu handiarekin, puskatu ez dadin. Japoniarrek abaniko batekin hozten laguntzen diote. * Lehen gordetako ozpina gehitu eta kontu handiarekin nahasiko dugu. * Horrela arroza prest izango dugu sushiak edo makiak egiteko. == AHOLKUAK == * Sushia ez den beste prestaketan ez genuke ozpinik jarriko. *Japoniarrek bi ozpin mota erabiltzen dituzte, arrozarena normala, eta beste bat gozoa. Guk azukrearekin konponduko dugu hau. *Japoniar motako ale motzeko arrozak, gelatina gehiago, horregatik sushia ongi mantentzen da. *Arroz honekin egiten diren prestaketa desberdinei deitzen zaie sushia. Gurean ezagunenak, nigiria eta makiak dira. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] svmtb78j9kx17ohigzbplamvh9nztak 0 5041 35291 35107 2021-10-14T15:58:49Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''PILAF ARROZA ''' [[Fitxategi:Oilasko izterra pilaf arroza eta entsaladarekin.jpg|600px|thumb|Oilasko izterra pilaf arroza eta entsaladarekin]] MAHAIKIDEAK: 4 . == OSAGAIAK == * Basmati arroza: 400 g. * Oliba olio birjina: 70 ml. * Baratxuria: 4 xehatu. * Perrexila: Sorta txiki 1 xehatu. * [[Salda Zuria]], [[barazki salda]] edo ura: 1 l. * Limoi zukua: 1. == PRESTAKETA == * Piztu labea 200ºC-tan. * Garbitu arroza ura gardena bihurtu arte. * Kazola zabal batean jarri olioa, baratxuria eta perrexila. * Sutan eduki eta baratxuria dantzan hasitakoan, gehitu arroza. * Su ertainean eduki baratxuria kolore pittin bat hartzen duela ikusi arte. * Busti saldarekin eta limoi zukuarekin, sua bizitu eta irakiten hasitakoan, sartu labera 15 minutuz. * Labetik atera, estalki bat jarri eta utzi bere horretan beste 10 minutu, erabili aurretik. == AHOLKUAK == *Arrain edo haragi plater desberdinen lagungarri moduan erabiltzen da. *Bere horretan ere jan daiteke. *Limoia gehitzeak arroz sueltoagoa izaten laguntzen du. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] qm2t1pcgmmsfs2cbrk3om9rvwjfnzee 0 5042 36807 35911 2022-02-14T13:55:40Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''PILAF ARROZA''' [[Fitxategi:Oilasko izterra pilaf arroza eta entsaladarekin.jpg|600px|thumb|Pilaf arroza oilasko eta entsaladarekin]] == OSAGAIAK == * Tipula: 1 [[xehatu]]. * Apioa: 1 [[xehatu]]. * Oliba olio birjina: 75 ml. * Arroza: 400 g. * [[Ezkaia]] edo [[Estragoia|estragoia]]. * [[Salda zuria]], [[barazki salda]] edo ura: 800 ml == PRESTAKETA == * Ur gatzatua berotzen jarri. * Labea 200ºC tara piztu. * Arroza uretan garbitu. * Barazkia xehatu. * Barazkia olioarekin batera kazola batean sutan jarri. * Goxaturik dugunean arroza, lurrin belarrak eta salda gehitu. * 10 minutuz egosten eduki eta labera sartu beste 5 minutuz. * Ontzia labetik atera, tapa jarri eta bere horretan beste 5 minutu eduki jan aurretik. == AHOLKUAK == * Gurean normalean plater hau baratxuri eta perrexilarekin prestatzen da, tipula eta apioaren ordez. * Normalean pilaf arroza beste osagaien lagungarri moduan erabiltzen da. * Pilaf arroza labean sartzearekin, arroz sueltoago bat lortzen dugu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] qpl7sr15vnhe8dwumx0kuoplsod6ggm 0 5043 36330 33914 2022-02-03T12:31:12Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ONDDOZKO RISOTTOA''' MAHAIKIDEAK: 6 == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 100 ml. * Onddoa: 900 g. garbitu eta zatitu. * Tipulina: 2 xehatu. * Baratxuria: 2 xehatu. * Arroza: 500 g. garbitu. * Salda edo ur gatzatua. 1300 ml.-1500 ml. * Gazta birrindua: 30 g. * Esne-gaina: 50 ml. * Perrexil xehatu. == PRESTAKETA == * Kazola bat sutan jarri olioarekin eta onddo gatzatuak su bizian salteatu minutu batzuetan. Onddoak kazolatik atera. * Kazola horretan bertan tipula sueztitu lehenik eta erdi egina dagoenean baratxuria gehitu. Gorritutakoan, onddoak eta arroza nahasi. * Dena elkarrekin sutan, salda poliki poliki gehitu arrozak behar duen arabera. * 18 minutuz egosi. * Sutatik atera, gazta eta esne-gaina gehituko dizkiogu nahastuz. * Risottoa krematsu dugunean, perrexila gehituko diogu. == AHOLKUAK == * Risottoa prestatzen dugun eran, helburua arrozari fekula ateratzea da eta krematsua gelditzea. Horretarako tarteka eragin beharra dago eta salda poliki poliki gehitu behar diogu. * Onddoarekin bezala beste edozein osagairekin egin daiteke. * Risottoa ere egin berria jan beharra dago, hozten utziko bagenu, bloke baten moduan geratuko litzateke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Onddoak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] jad1qm6vt4i0xb74w96g8bksq0l8oag 0 5044 36329 34943 2022-02-03T12:30:42Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''NIGIRI SUSHIA''' [[Fitxategi:Nigiria sushia.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 30 Nigiri egiteko. == OSAGAIAK == * [[Sushia egiteko arroza]]: 300 g. * Wasabia: 30 g. * Izokin gordin edo ketua, zentimetro erdiko xerra txikiak: 6. * Berdel gordin edo bakailao ketua zentimetro erdiko xerra txiki: 6. * Ganba egosi, zuritu eta erditik zabaldua: 6 . * Antxoa ozpinetan, erditik zabaldua : 6 . * Arrautzopil biribildua: 1,5 cm.-ko xerretan moztua: 6 xerra. * Ozpinez ondutako jengibre xerra: Gustuen arabera. * Soja saltsa: Bustitzeko. == PRESTAKETA == * Eskuak urarekin busti lehenik. * Ozpinarekin nahastutako arroz koilarakada bat eskuan hartu, estutu eta bola obalatu bat sortuko dugu. * Bola honen erdian, behatzarekin wasabi pittin bat jarriko dugu eta honen gainean: izokina, berdela, bakailaoa, ganba….. nahi duguna. * Behatzarekin presioa egin ongi itsas daitezen eta plater batean jarri. * Ozpinetan ondutako jengibre eta soja saltsarekin zerbitzatzen dira. == AHOLKUAK == *Sushia fast-food edo janari azkar moduan sailka genezake. *Arroza nola egosi beste errezeta batean aipatzen da. *Arraina oso freskoa izatea ezinbestekoa da. [[Kategoria:Errezetak]] e7bo8d522l0a5qoawfq7f9haqxazpld 0 5045 36328 33883 2022-02-03T12:30:08Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''MAKI SUSHIA''' [[Fitxategi:Maki sushia.jpg|900px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 16 mokadu egiteko. == OSAGAIAK == * [[Sushia egiteko arroza]]: 400 g. * [[Nori alga]] lamina: 2 . * Izokin oso freskoa edo ketua: Xerretan 100 g. * Ahuakatea: 1 xerretan. * [[Luzokerra]]: 1/2, zuritu, hazirik gabe xerretan. * [[Errukula]] : Eskukada 1. * Arrautza opil biribildua: Zerrendetan. * [[Wasabia]]: 20 g. * [[Soja saltsa]]: Bustitzeko. * Ozpinetan ondutako Jengibrea: 40 g. == PRESTAKETA == * Kanaberazko esteraren gainean nori lamina jarriko dugu, alde liso eta distiratsua kanporantz jarriz. Ondoren, arroz geruza bat jarriko dugu algaren hiru laurdenak estaliz; noriaren alboetan ez dugu arroza jarriko. * Guregandik gertuen dagoen alboan, guk aukeratutako osagai bat edo bi zabalean, zerrenda bat jarri. * Esku batekin osagaiei helduz eta beste eskuarekin estera barrurantz altxatzen joango gara, barrurantz indarra egitearekin batera, osagaiak bilduz. Poliki poliki eta kontuz egingo dugu lan hau, zilindro bat osatuz. Amaieran ongi estutu makia. * Estera alde batetik poliki poliki askatzen joango gara barrurantz indarra eginez, libratu arte. * Makia ohol baten gainean jarri eta labana zorrotz batekin mozten joango gara. Uneoro zapi busti batekin labana garbituko dugu. * Behin moztuta wasabi , jengibre eta soja saltsarekin aurkeztuko dugu. == AHOLKUAK == * Makiak egiteko kanabera egurrarekin egiten den estera bat erabiltzen da. Izango ez bagenu, zelofana edo trapu garbiren bat erabil genezake. * Labana bustitako zapiarekin garbitzen da errazago mozteko. * Algaren ordez kanpotik sesamo beltza ere jar daiteke. Kasu honetan zilindroa algarik gabe egin ondoren sesamotan estaliko genuke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] m1x9xv0becwg72c1ynltz3dzh8ohxdw 0 5046 36627 36324 2022-02-09T13:13:26Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Itsaski paella.jpg |600px|thumb]] '''ITSASKI ARROZ LEHORRA''' MAHAIKIDEAK:4. == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 70 ml. * Baratxuria: 2 xerratu. * Pipermorro gorria: 1/2 [[dadotan]]. * Piper berdea: 1 [[dadotan]]. * Tomate birrindua edo [[saltsa amerikarra]]: 100 ml. * Itsaskiak ere dituen [[arrai salda]] : 800 ml.-1000 ml. bitartean. * Txipiroia edo txibiak 200 g. zatitu. * Ilarra: 100 g. * Arroza: 400 g. garbitu. * Muskuilua: 400 g. garbitu. * Otarrainxkak: 8. * Txirla: 200 g. == PRESTAKETA== * Paella-ontzi batean olioa baratxuriarekin jarriko dugu. * Baratxuria gehitu eta gorritzen hasitakoan, beste barazkiak gaineratu. * Hauek ere gorritzen hasitakoan, tomatea gehitu eta 10 minutuz kozinatu ongi lehortu arte. * Itsaski salda eta txibiak gehitu, irakiten hasitakoan, berriz, ilarrak eta arroza. * 5 minutura: muskuiluak; 10 minutura: otarrainxkak eta muxilak. * 16. minutura, sua itzali, estali eta bere horretan beste 5 minutu utzi jan aurretik. == AHOLKUAK== *Paella valentziarrari beste barazki batzuk gehitzen zaizkio. *Arroza erabili aurretik, ur hotzetan ongi garbitu behar da. *Saldarekin gatzatu behar da errezeta hau. *Arrozak prestatu bezain laster, jatea komeni da. *Arroz lehor, paella eta busti baten arteko desberdintasuna ur kantitatea da. Lehorrean, ur kantitatea arrozaren 2 eta 2,5 artean gehitzen zaio, eta bustian berriz arrozaren hirukoitza. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] fdpzmw7vvq7af3ax9ezekbb7og3snvc 0 5047 36624 34937 2022-02-09T13:07:12Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Basa arroza barazkiekin2.jpg|500px|thumb]] '''BASA ARROZA BARAZKIEKIN''' MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 75 ml. * Baratxuria: 2 [[xerratu]]. * Porruaren berdea: 2, xerra finetan. * Azenarioa 2 birrindu. * [[Basa arroza]]: 400 g. * [[Barazki salda]] edo ura: 600 ml. * [[Soja saltsa]] edo [[Tamaria|tamaria]]: 80 ml. == PRESTAKETA == * Garbitu arroza uretan. * Jarri presio-eltze batean olioaren 2/3 eta baratxuria. * Gorritzen hasitakoan gehitu porrua eta azenarioa eta erregosi dena batera minutu batzuetan. * Gaineratu arroza eta minutu batean salteatu. * Busti saldarekin eta tapa jarri. * Lurruna ateratzen hasitakoan, irakin 10 minutuz. * Utzi bere horretan lurrunik botatzen ez duen arte. * Ireki eta tamari saltsarekin eta olioaren 1/3 nahasi.. == AHOLKUAK == *Momentuan jan nahiko bagenu, 13 minutuz egosi eta ur hotzaren azpian hoztuko genuke presio-eltzea. *Ohiko kazola batean egosiko bagenu, 35-40 minutu beharko ditu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 6c350ezxulhm3p4ovrywbs0rlt8frmb 0 5048 36622 36313 2022-02-09T13:04:21Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ASKOTARIKO PAELLA''' [[Fitxategi:Oilasko paella.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4-6 == OSAGAIAK == * Arroza: 400 g. * Oliba olio birjina: 100 ml. * Oilaskoa: Erdia zatitua. * Untxia: Erdia zatitua. * Baratxuria: 3 [[xerratu]]. * Pipermorro gorria: 1/2 [[dadotan]]. * Piper berde italiarra: 1 [[dadotan]]. * [[Tomate saltsa]]: 100 ml. * [[Azafraia]]. 4 hari edo estigma. * [[Salda zuria]]: 800 ml. * Zigalak: 8 * Txirlak: 16. == PRESTAKETA == * Azafraia zartagin batean txigortu, eta gatz pittin batekin motrailu batean birrindu ondoren arrain saldari gehitu. * Gatzatu oilasko eta untxi zatiak. * Piztu labea 200ºC-tan. * Paella-ontzia olioarekin sutan jarri, salteatu oilasko eta untxi zatiak. * Erretiratu haragia eta gaineratu lehenik baratxuria eta hau gorritutakoan piper gorria eta berdea. * Utzi gorritzen eta tomate saltsa gehitu, hau bertan pitin bat karamelizatu. * Gehitu saltsa lehenik, eta arroza ondoren, gurutze bat osatuz. * Kazolari eraginez banatu arroza eta 8 minutu egosi. * Banandu arrozaren gainean muxilak eta zigalak. * Sartu labera beste 10 minutuan. * Labetik atera, estali paella-ontzia eta utzi bere horretan minutu batzuetan, jan aurretik. == AHOLKUAK == * Arroza saldarekin gatzatu behar da. * Arroza prestatu aurretik, uretan ongi garbitu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] kesw71ryxvupeyb0gxrsxk9fpye069b 0 5049 25835 25263 2021-08-18T13:43:18Z Xabier Cañas 1211 Copying from [[Category:Errezetak]] to [[Category:Osagaia:Itsaskia]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki '''ARROZA TXIPIROIEKIN''' MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * Tipula : Ale 1 xehatua. * Baratxuria: 2 ale xehatua. * Oliba olioa: 75ml * Txipiroia: 400 g garabia eta karratuean moztua. * Txipiroi tinta: Txipiroien tinta edo izoztua 2 sobre. * Arroza: 400 g * Arrain salda: 1000ml * Gatza == PRESTAKETA == * Arrain salda berotzen jarri. * Tipula eta baratxuria xehatu, arroza garbitu eta txipiroia karratuetan moztu. * Kazola batean tipula olioarekin sutan jarri, erdi eginik dugunean baratxuria gehitu eta segidan txipiroia. * Kozinatu ongi lehortu arte. * Arroza, txipiroi tinta eta ura edo salda gehitu. * 15 minutuz irakiten eduki, sua itzali, tapa bat jarri. * Bere horretan 10 minutu eduki jan aurretik. == AHOLKUAK == Txipiroi tinta naturalaren zaporea ezin da konparatu izoztutakoarekin, lehena askoz zaporetsuagoa da eta askoz gehiago beltzatzen du. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] gwv71rt1oifstsnzt03ur4tgtytjjip 0 5050 33851 33850 2021-09-29T14:45:20Z Gaztarrotz 1953 Orritik eduki guztia ezabatuta wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 0 5051 34931 33846 2021-10-12T18:24:11Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ARROZA OILASKOAREKIN''' [[File:Arroza oilaskoarekin.jpg|400px|thumb|Arroza oilaskoarekin]] MAHAIKIDEAK: 6 == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 75 ml. * Gatza. * Baserriko oilasko bat ondo garbitu eta zatitu. * Baratxuria: 2 xerratu. * Pipermorro gorri: 1/2 dadotan edo lerrotan. * Piper berdea: 1 dadotan edo lerrotan. * Azenarioa: 1 dadotan edo lerrotan. * Tomate birrindua: 100 ml. * Hegazti [[salda zuria]] edo ur gatzatu: 1250 ml. * Ilarrak: 100 g. * Arroza: 500 g. garbitu. == PRESTAKETA == * Arroza uretan ongi garbitu. * Paella-ontzi batean olio pitin batekin oilasko gatzatua salteatu. * Oilaskoa zatiak erretiratu, gehitu beste olio pitin bat eta baratxuria, hau gorritutakoan piper gorria, piper berdea eta azenarioa gaineratu eta salteatu erre gabe. * Nahastu tomate birrindua eta 10 minutuz eta su eztian kozinatu pitin bat karamelizatu bitarte eta salda gehitu. * Salda irakiten hasitakoan, arroza, ilarrak eta oilasko batu. * 16 minutuz egosi, sua itzali eta taparekin beste 4 minutu utzi jan aurretik. == AHOLKUAK == * Arroza behin eginda dagoenean, ahalik eta azkarren jan beharra dago, bestela gehiegi egiten da. Arroza saldarekin gatzatzen da. * Amaieran frijitutako barazki lerro batzuk gehitu daitezke, zapore bikaina emango diote. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Oilaskoa]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 90rxd9wumm4umlrk1azizjpp4t93c12 0 5052 36311 35705 2022-02-03T12:08:09Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ARROZA BARAZKIEKIN''' [[Fitxategi:Arroza barazkiekin.jpg|600px|thumb|Arroza barazkiekin]] MAHAIKIDEAK: 6 == OSAGAIAK == * Arroz zuria: 600 g. * Oliba olio birjina: 100 ml. * Baratxuria: 3 xerretan. * Tipula: 1 dadotan. * Azenarioa: 1 dadotan. * Pipermorro gorria: 1/2 dadotan. * Piper berdea: 1 dadotan. * Lekak: 100 g. ilerik gabe dadotan. * Gari zainzuria: 100 g. dadotan. * Kalabazina: 100 g. dadotan. * Kuia: 100 g. dadotan. * Ilar egosia: 100 g. * [[Barazki salda]] edo ur gatzatua: 1500 ml. * Gatza. == PRESTAKETA == * Garbitu arroza ur hotz ugaritan ura gardena bihurtu arte. * Zartagin edo kazola zabal bat sutan jarri olioa eta baratxuriarekin, gorritzen hasitakoan gehitu, tipula, azenarioa, piper gorria, piper berdea, lekak eta zainzuriak, eta minutu batzuk salteatu. Jarraian kuia eta kalabazina gehitu eta beste 3 minutuz salteatu. * Salda erantsi eta irakiten hasitakoan arroza eta ilarrak gehitu. * 15 minutuz egosi, sua itzali eta estalirik beste 5 minutu eduki jan aurretik. == OHARRAK == * Arroza beti gatzatu, saldarekin edo urarekin egin behar da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 7goxx8rvc8q75c8c451pci9pjyrtfcx 0 5053 36310 33398 2022-02-03T12:07:34Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ARROZA ABAKANDOAREKIN''' == Osagaiak == * Oliba olio birjina: 75 ml. * Baratxuria: 2 xerratu. * Tipula: 2 dado txikietan. * Arroz zuria: 600 g. * [[Tomate saltsa]]: 150 ml. * Itsaski eta [[arrai salda]]: 1800 ml. * Abakandoa: 700 g. zatitua. * Gatza. == Prestaketa == * Paella-ontzi batean olioa baratxuri xerratuarekin sutan jarri. * Baratxuria kolorea hartzen hasitakoan, tipulina gehitu eta ondo erregosi. * Ardo zuria gehitu eta murriztu, tomate saltsa gehitu eta hau ere lehortzen utzi. * Saldarekin busti eta irakiten hasitakoan, arroza gehitu. * 10 minutu egositakoan, abakando zatitua erantsi. * Beste 6 minutuz irakin, sua itzali, paella-ontzia estali eta beste 8 minutuz bere horretan utzi jan aurretik == Aholkuak == * Arroza saldarekin gatzatu behar da; beraz, hau zaindu. * Salda kantitate hau arroz busti edo heze bat egiteko da; arroza lehorragoa nahiko bagenu, ur kantitatea gutxituko gehituko genuke. * Arroza beti ur hotzetan ondo garbitu behar da, zikina eta irina kentzeko. * Barazki gehiago ere gehitu genitzake. * Gogoratu saldak zaporetsua izan behar duela arroz zaporetsua lortu nahi badugu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] cwxqhacmbm49ez6vmo0dfo4cpoau826 0 5054 36451 36450 2022-02-04T16:34:58Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz zuria]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz zuri egosia]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki '''ARROZ ZURI EGOSIA''' [[Fitxategi:Oilasko izterra arroz zuriarekin.jpg|600px|thumb|Ontziratuta egositako eta ondoren erretako oilasko izterra arroz zuriarekin]] MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * Arroza: 400 g. * Ura: 3 litro. * Gatza. == PRESTAKETA == * Arroza ur hotzetan ondo garbitu, ura gardena geratu bitartean. * Kazola batean ura gatzarekin sutan jarriko dugu. * Ura irakiten hasitakoan, arroza gehitu eta irakin arroza egin arte. 12-15-18-20 minutu. Arroz motaren arabera. * Arroza probatu eta egina dagoenean, bertatik atera eta ur hotzarekin moztu irakinaldia, iragazi. == AHOLKUAK == * Arroz entsaladak edo beste osagai batzuekin (barazki, haragi...) salteatzeko erabiltzen da. * Haragi eta barazki plateren lagungarri jar genezake. * Kubatar eran eginiko arrozarentzat balio digu. * Bere horretan oliba olio eta gatzarekin ere gozo geratzen da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 86zrt9u0kxshgwl0ku6i2l7yo52s5dj 0 5055 36621 36308 2022-02-09T13:02:51Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ARROZ OSOA BARAZKIEKIN''' [[Fitxategi:Arroz osoa barazkiekin1.jpg|600px|thumb|Arroz osoa barazkiekin]] MAHAIKIDEAK: 6 == OSAGAIAK == * Osoko arroza edo integrala ur hotzetan ongi garbitua: 320 g. * Azenarioa: 2 birrindua. * Porruaren berdea: 1 xerra finetan moztua. * Oliba olio birjina: 50 ml. * Ura: 480 ml. * Tamari saltsa: 6 koilarakada. * Oliba olio birjina: 50 ml. == PRESTAKETA == * Presio eltze bat sutan jarri, bertan olioa , azenario eta porruaren berdea jarri. * Barazkia gorritzen hasitakoan, arroza eta ura gehitu. Irakiten hasitakoan presio eltzearen tapa jarri eta su bizian presioa irten arte utzi. 12 minutuz su baxuan egosi. * Denbora pasatakoan, sua itzali eta presioa berak bakarrik gal dezan utziko dugu. * Presioa galdu duenean, tapa kendu eta Tamari saltsa eta oliba olioa gehitu, nahasten dugun bitartean. == AHOLKUAK == *Ohiko eltze batean prestatu beharko bagenu 40-45 minutuz egosiko genuke. *Arroza kazolaren barruan tapa kendu gabe utziko dugu, hozten, ondo egin dadin. *Denbora gutxi izanez gero, arroz hau barazkirik gabe oliba olio birjinarekin eta tamari edo soyu saltsarekin bikaina gelditzen da. Elikagai bakar gisa edo lagungarri moduan jar daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] foulgu1aebsk7e5wl1lzhwk9kjv3v8h 0 5056 36306 34927 2022-02-03T12:04:49Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Arroz beltza2.jpg|600px|thumb]] '''ARROZ BELTZA''' == OSAGAIAK == * Arroz zuria: 400 g., ur hotzetan garbitu. * Txipiroi tinta: 2 zorro. * Oliba olio birjina: 75 ml. * Baratxuria: 3 xerratu. * Tipula: 1 dadotan. * Tomate naturala: 1 zuritu, hazirik gabea eta dadotan. * [[Arrain salda]] edo ura: 1000 ml. * Piperrauts gozoa: Pitin bat. * Gatza. == PRESTAKETA == * Garbitu arroza eskuekin landuz, harik eta ura gardena ikusi arte. * Salda edo ur basokada batean disolbatu txipiroi tinta. * Paella-ontzi batean jarri olioa bat baratxuriarekin sutan. * Gorritzen hasitakoan nahastu tipula eta erregosi elkarrekin. * Tomatea erantsi eta utzi pitin bat karamelizatzen. * Piperrauts gozoa gehitu eta busti saldarekin eta tintarekin. * Salda irakiten hasitakoan, gehitu arroza eta utzi 15 minutuz irakiten. * Sutatik atera, estali eta bere horretan eduki 10 minutuan, jan aurretik. == AHOLKUAK == * Arroza ongi garbitu fekula eta zikinak kentzeko. * Arroz prestaketak saldarekin gatzatu behar dira. * Prestaketa hau hornigai moduan erabiliko da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 93ul3in6aqivkqnlcrr7ntclyuvvrva 0 5057 36323 35731 2022-02-03T12:23:07Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''3 GUTIZIAKO ARROZA (JAPONIAR ERAN)''' [[Fitxategi:Hiru gutiziko arroza.jpg|600px|thumb|Hiru gutiziko arroza]] MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * Arroza: 400 g. [[Japoniar eran egosia]]ozpinik gabe edo [[arroz zuria]]. * Arrautzak: 3. * Oliba olio birjina: 75 ml. * Ilarra : 150 g. * Tipulina: 1 lerro erdian. * Jengibrea: Birrindua. * [[Ganba egosia]]: 180 g. * Soja saltsa. 50-100 ml. gustuen arabera. * Piperbeltza. == PRESTAKETA == * Irabiatu arrautzak eta olio pitin batekin egin nahaski bat. * Katilu batera atera lehortu aurretik eta gorde. * Beste zartagin batean jarri beste olio pittin batez, eta salteatu 4 -5 minutuz ilarrak. * Gehitu tipulina eta jengibrea eta beste bi minutuz salteatu. * Sua gutxitu eta gehitu arroza, eta ganbak eta 2 minutuz kozinatu. * Sua itzali eta sutatik kanpo gehitu oliba olio pittin bat, soja saltsa, piper hautsa eta nahaskia zatitxoetan. * Kontu handiarekin nahastu. == AHOLKUAK == *[[Ilar egosia]] jar daitezke, kasu horretan ganbekin batera nahastu. *Sukaldari askok arrautzarekin nahaski bat egin beharrean, krepe moduko batzuk egin eta xerretan moztu ondoren gehitzen dute. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] tk95r5czfdqrczl0mljnp76o8i8s5eq 0 5058 37640 37639 2022-04-07T08:57:32Z Gaztarrotz 1953 /* PRESTAKETA */ wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Zerbak, azenario eta patatekin.jpg|500px|thumb]] '''ZERBAK AZENARIO ETA PATATEKIN''' == OSAGAIAK == * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak|Zerbak]]: Sorta 1. * [[Azenarioa]]: 3 [[dadotan]]. * [[Patata|Patata:]] 400 g. [[dadotan]]. * Oliba olio birjina: 100 ml. * [[Baratxuria]]: 4 xerratu. * Zerba salda: 50 ml. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * [[Zerbak]] ur hotzetan ongi garbitu. Zurtoinak eta hostoak banandu. Zurtoinei hariak kendu eta zabalean zerrenda finetan moztu. Hostoak berriz garbitu ondoren ere zabalean zerrendetan moztu. * Kazola bat ur ugarirekin sutan jarri, ura irakiten hasitakoan, zerbaren zurtoinak eta azenarioa gehitu eta 5 minutura patata.10 minutura zerbaren hostoak, 15 minutura berriz sua itzali eta iragazi, 100 ml. salda gorde. * Beste kazola batean baratxuriak xerraturik olioarekin sutan jarri eta gorritzen hasitakoan, barazkiak eta zerba salda gehitu, 5 minutuz elkarrekin egosi eta puntuan jarri. [[Zerbak]] == AHOLKUAK == * Kontuz denborekin eta bereziki patatarekin gehiegi egosiz gero, desegiteko arriskua baitago. * Patataren egosketa denbora hobeto kontrolatu nahiko bagenu, aparteko kazola batean egin dezakegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Zerba]] cmtq7i1jn9gpk1a5m1hsn42ola9aaak 0 5059 37631 37630 2022-04-07T08:47:50Z Gaztarrotz 1953 /* AHOLKUAK */ wikitext text/x-wiki '''ZERBA ZURTOIN BETEAK''' [[Fitxategi:Zerba zurtoin beteak gazta saltsan.jpg|500px|thumb|Zerba zurtoin beteak gazta saltsan]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Zerba]] zurtoinak: 8 zurtoin eder. * [[Gatza]]. * Urdai egosia edo gazia: 150 g. xerra finetan. * [[Ondutako gazta]]: 150 g. xerra finetan. * [[Irina]] eta [[arrautza]]: [[Arrautzaztatzeko.|Arrautzaztatzeko]]. * [[Ekilore olioa]] frijitzeko: 300 ml. == PRESTAKETA == * Zerben hostoa zurtoinetik banandu eta ongi garbitu. * Zurtoinari ileak kendu eta 5 zentimetroko luzera duten zatietan moztu. * Ur ugari gatzarekin irakiten jarri eta zurtoinak 15 minutuz egosi eta hoztu. * Zurtoinak erretilu batean zabaldu, eta horien gainean urdaia eta gazta zabaldu. * Beste zerba zati batekin estali, irin eta arrautzetan pasa ondoren frijitu. * Paper xurgatzailea duen erretilu batera atera. == AHOLKUAK == *[[Betegaia|Betegai]] moduan hostoekin egindako bexamel bat ere erabil daiteke. *Soberan ditugun hostoak 5 minutuz egosi, ongi xurgatu, bola batzuk egin eta arrautzaztatu ondoren [[frijitu]] ditzakegu. *Barazki edo [[Gazta saltsa|gazta saltsa]] bat erabili dezakegu [[hornigai]] moduan. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Zerba]] 3owlykda007rn8tl997tzehbuyrd9av 0 5060 37622 36081 2022-04-07T08:14:19Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ZERBA ZURTOIN BETEAK GAZTA SALTSAN''' MAHAIKIDEAK: 4. [[Fitxategi:Zerba zurtoinak urdaiazpiko eta gaztaz beteak.jpg|500px|thumb|Zerba zurtoinak urdaiazpiko eta gaztaz beteak]] == OSAGAIAK == * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak|Zerbak]]: 16 hosto zurtoin eta guzi. * Gatza. * Urdaiizpiko egosia: 100 g. * [[Barrako gazta]]: 100 g. * Arrautza eta irina: [[Arrautzaztatzeko.|Arrautzaztatzeko]]. * Ekilore edo oliba olioa frijitzeko: 300 ml. * [[Bexamel saltsa]] arina: 500 ml. * [[Gazta urdina]]: 50 g. birrindua. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * Zerba zurtoinak osorik garbitu, hariak kendu, iskin itsusiak moztu eta ur hotzetan pasatu. * Moztu zurtoinak 5 zentimetroko karratuetan. * Jarri gatzarekin eta ur ugarirekin irakiten eta egosi zurtoinak 15 minutuz. Uretatik atera orduko hoztu. * Zabaldu erretilu batean eta bete gazta eta urdai egosiarekin. * [[Arrautzaztatu]] eta [[frijitu]] [[zartagin]] batean. * Zabaldu frijitutako zurtoinak [[labeko erretilu]] batean. * Prestatu [[Bexamel saltsa|bexamel]] arin bat 40 g irin, 40 g gurin eta 500 ml esnerekin, amaieran gehitu gazta eta puntuan jarri ondoren zabaldu erretiluan zurtoinak estaliz. * Sartu labera eta [[Gainerre.|gainerre.]] == AHOLKUAK == *Zerbaren hostoak aprobetxatzeko 5 minutuz egosi eta xukatu ondoren, eskuarekin bolak egin. Horiek [[arrautzaztatu]] eta [[frijitu]] ondoren, bexamelarekin estal daitezke. *Nahi izatera zurtoinak osorik egos daitezke eta ondoren moztu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Zerba]] p08pmbw3yw9k2kqm2l6kz0zu81ezjmk 0 5061 37554 37552 2022-04-06T09:14:06Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ROMENESKUA PATATEKIN''' MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * [[Romaneskoa]]: 1 eta 1/2 [[sail]] txikietan zatitu eta garbitua. * [[Patata|Patatak]]: 2 [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak (luze)|kraskatu]]. * [[Gatza]]. * [[Oliba olio birjina]]: 100 ml. * [[Baratxuriak]]: 4 xerratu. == PRESTAKETA == * Moztu [[Romeneskoa|romeneskoa]] [[sail]] txikietan. Ur hotzetan garbitu. * Jarri kazola bat gatz eta ur ugarirekin, eta sartu bertara patatak. * Ura irakiten hasi eta 5-8 minutura gehitu barazkia eta egosi 10-12 minutuz. * Barazkia eta patatak eginak ditugunean, [[bitsadera]] baten laguntzaz, atera bertatik kontu handiz eta zabaldu erretilu batean. * [[Zartagin]] batean jarri olioa eta bero dagoenean gehitu baratxuria; kolorea hartutakoan zabaldu barazkiaren gainetik. * Jaso [[erretilu]] azpian geratutako salda eta gehitu berriz barazkietan gainetik. == AHOLKUAK == * Kontu handia izan egosketa denborak ez pasatzearekin, bestela barazkia desegin daiteke. * Inoiz ez irauli barazkia, bestela desegingo da. * Barazkia eta patatak bakoitza bere aldetik ere egosi daitezke, modu honetara bakoitzaren puntua hobeto zainduko dugu. * Ozpina gustuen arabera. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Romanezkoa]] mqbn3scv35iewfqsu564o0lvugrj1yb 0 5062 36065 33172 2022-01-31T16:52:48Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ROMANESKUA BEXAMELAZ''' MAHAIKIDEAK 4. == OSAGAIAK == * [[Romanesko egosia]]: 1 eta 1/2. * Gatza. * [[Bexamel saltsa]] fina: 750 ml. Irina eta gurina 60 g. eta 750 ml. esnerekin. == PRESTAKETA == * Moztu romaneskua antzeko sailetan, sortatxo txikiak eginez. * Gatzarekin eta ur ugarirekin jarri irakiten. * Egosi 10-12 minutuz. Bitsaderarekin atera orduko hoztu. * Zabaldu erretilu zabal batean barazkia. * Prestatu bexamel bat eta barazkia gainetik estali. * Labean sartu eta gainerre edo gratinatu. == AHOLKUAK == * Kontua eduki romaneskoa gehiegi ez egosten, erraz desegiten da eta. * Barazkia lurrinetan ere egosi genezake. * Barazki egosia kazolatik ateratzekoan kontua eduki, bitsadera erabili, inoiz ez irauli. * Bexamela beti azken momentuan prestatu, bestela asko lodituko da eta ezingo dugu egoki zabaldu. * Gogoratu bexamelari beti komeni zaiola gutxienez 15 minutu egostea irin zaporea kentzeko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Romanezkoa]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] pn1w1bh5tjx3lfzp1nkdh0yh0yck0g6 0 5063 37538 37518 2022-04-06T08:36:42Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''PISTOA ETA PISTO NAHASKIA''' [[Fitxategi:Pisto nahaskia 2.jpg|800px|thumb|Pisto nahaskia]] MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 60 ml. * Tipula: 1 [[dadotan]]. * [[Pipermorro berdea]]: 1 [[dadotan]]. * [[Pipermorro gorria]]: 1 [[dadotan]] . * [[Kuiatxoa]]: 1, zuritu edo zuritu gabe [[dadotan]]. * [[Madari-tomate]]: 2 zuritu, hazirik gabe eta [[dadotan]]. * [[Gatza]]. * [[Arrautza]]: 8. == PRESTAKETA == * Kazola batean eta su ertainean olioa, tipula, piper gorria eta piper berdea [[sueztitu]]. * Gorritzen hasitakoan, [[kuiatxoa]] gehitu eta su ertainean eduki egin arte. * Tomatea gehitu, sua moteldu eta 20 minutuz kozinatu eta gatzarekin [[ondu]]. * Nahaskia egiteko, 8 arrautzak kraskatu eta katilu batean jarri. * [[Zartagin]] zabal batean eta su bizian ongi berotu pistoa, oso bero dagoenean arrautzak gehitu [[irabiatu]] gabe. * Segundo batzuk utzi, sua itzali eta [[Espatularekin|espatularekin]] dena nahasiko dugu. Kontu izan nahaskia gehiegi lehortu gabe. * Erretilu batera atera. == AHOLKUAK == * Pistoa normalean nahaski moduan edo beste plater batzuen [[Hornigaiak|hornigaia]] izan daiteke. * Errezeta zaharrek ez dute piper gorririk ematen; horren ordez, piper berde gehiago gehituko genioke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 4p0edeluxd211q3x0gjzcbm12hzz151 0 5064 37534 37533 2022-04-06T08:30:26Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Pipermorro erreak.jpg|500px|thumb| Naxerano Pipermorro erreak]] '''NAXERANO PIPERMORRO ERREAK''' MAHAIKIDEAK: 2. == OSAGAIAK == * [[Naxerano pipermorro gorria]]: 2. * [[Oliba olioa]]: 100 ml. * [[Gatz lorea]]. * Ardo zuria: 50 ml. * Ura: 100 ml. * [[Baratxuria]]: 2 [[xehatu]]. == PRESTAKETA == * Piztu labea 160ºC-tan. * [[Labeko erretilu]] batean jarri piperrak oliotan bustiak eta gatzatuak. * Erretilu azpira bota ura eta ardo zuria. * Sartu piperrak labera eta egosi 30 minutuz. Alde bakoitzetik 15. * Erretilua labetik atera eta estalki bat jarri piperrak epeldu bitartean. * Txortena kendu, haziak kendu eta zuritu piperrak. * [[Lerrotan|Lerroetan]] moztu eta [[gatza]], oliba olioa eta baratxuri [[Xehatuarekin|xehatuarekin]] [[ondu]]. == AHOLKUAK == * Kontu eduki behar da labean dagoen bitartean piperra ez dadin gehiegi lehortu. Horretarako beti hidratazio puntu bat izan behar du. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Erre]] [[Kategoria:Osagaia:Piperra]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] o8imkhgasmmcvyw13tkbqfhbz5ccchm 0 5065 37503 37502 2022-04-05T12:40:15Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ORBURUAK TXIRLEKIN''' [[Fitxategi:Orburuak txirlekin.jpg|600px|thumb|Orburuak txirlekin]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburu egosia|Orburu egosia]]: 16. * [[Oliba olio birjina]]: 100 ml. * [[Baratxuria]]: 3 [[xehatu]]. * [[Perrexila]]: Sorta txiki bat [[xehatu]]. * [[Irina]]: 20 g. * [[Salda zuria]] edo [[barazki salda]]: 250 ml. * [[Txirla handia]]: 400 g. == PRESTAKETA == * Orburuak dagokion moduan egosi, ondo zuritu eta erditik moztu. * Beste kazola batean olioa, baratxuri eta perrexila jarri. * [[Baratxuriak]] dantzan hasitakoan, irina gehitu, ongi nahasi eta saldarekin busti. * Saltsa berdea irakiten hasitakoan, orburuak gehitu, 2 minutuz irakin eta txirlak erantsi, estalki bat jarri eta itsaskiak ireki bitartean sutan eduki. Gatza eman beharko balu ondu. * Sutatik kanpo kazolari eragin, saltsa loditu eta orburuak busti daitezen. == AHOLKUAK == *Kontuz gatz kopuruarekin: gogoratu txirla handiak saltsa nahikoa gazituko dutela. *Saltsa berdean garrantzizkoa da baratxuriak kolorea ez hartzea. *Txirlak ireki arte bakarrik eduki behar dira sutan, denbora gehiago edukiko bagenitu, lehortu eta txikle testura hartzen dute. *Orburuak egosteko modu desberdinak daude, gure kasuan osoak eta 18 minutuz egosiko ditugu. Hoztu ondoren zuritzeko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Orburuak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 54e42wv7hdj5jtu1w8mhwnx4fnx1smd 0 5066 37509 37507 2022-04-05T12:46:05Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ORBURUAK URDAIAZPIKOAEKIN''' [[Fitxategi:Orburuak urdaiazpikoarekin.jpg|600px|thumb|Orburuak udaiazpikoarekin]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Orburua]]: 20. * Tipula: 1 . * Baratxuria: 3 [[Xehatu|xehatu.]] * [[Oliba olioa]]: 100 ml. * Urdaiazpiko gazia: 80 g. karratuetan. * [[Irina]]: 20+25 g. * [[Salda txuria ]] edo [[barazki salda]]: 250 ml. == PRESTAKETA == * Kazola handi batean gatzdun ur ugarirekin eta urak irakina ahalik eta gutxien galduz, egosi orburuak 18 minutuz. Hoztu. * [[Muturzorrotzarekin|Muturzorrotzaren]] laguntzaz orburuak zuritu bihotza eta zurtoin zati bat utziz eta erdibitu. * Saltsa egiteko, tipula kazola batean olioarekin sutan jarri, erdi eginik dugunean baratxuria gehitu eta pitin bat gorritzen utzi. * Urdaia eta irina gehitu, nahasi minutu erdiz kozinatu eta saldarekin busti. * Saltsa irakiten dugunean, orburuak elkartu eta 5 minutuz egosi. Gatza eman. == OHARRAK == * Orburuak egosteko modu desberdinak daude, modu honek kazola handia edukitzea eskatzen du. * [[Orburuak|Orburua]] egosi aurretik zurituko bagenu, segituan belztuko litzateke. Kasu horretan, lehenik, limoiz igurtzi eta ondoren limoi zukua eta irina erabili beharko genituzke egosteko. * Klorofila duten barazkietan, garrantzitsua da ur irakin ugarietara poliki poliki sartzea eta irakina ahalik eta denbora gutxien galtzea. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Orburuak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] lx4b60x3tu8lgbfvk7mgjy28jkfcrd2 0 5067 37492 37491 2022-04-05T12:23:40Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ORBURU FRIJITUAK ''' [[File:Menestra orburu frijituekin.jpg|500px|thumb|Menestra orburu frijituekin]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Irina]]: 150 g. * Ura: 250 g. * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea|Azukrea]]: pitin bat. * Ogia egiteko legamia freskoa: 15 g. * [[Gatza]]. * [[Orburuak]]: 12. * [[Oliba olio birjina|Oliba olio]]: Orburua frijitzeko. == PRESTAKETA == * Irina, gatza, azukrea eta [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gatza, gelatina, legamia eta ura|legamia]] katilu batean, eskuekin ondo xehatu. * 30Cº-tan dagoen ura poliki poliki gehitzen joan. * [[Hagatxoa|Hagatxo]] baten laguntzaz orea ongi nahasi. Pinportarik gabe utzi. * Trapu batekin estali eta ordubetez hartzitzen utziko dugu toki epel batean. * Orburuak ondo zurituko ditugu, bihotzarekin gaudenean xerratu eta tenpura moduko horretan pasatu ondoren olio ugaritan frijitu. * Paper xurgatzailea duen ontzira atera eta gatzatu. == AHOLKUAK == * Barazkia frijitzen dugun aldiro, olioa zikinduko bagenu, iragazi egingo genuke. * Orburuaren ordez beste barazki batzuk erabil daitezke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Orburuak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] r7ettsqwzv1z8salvvu2qc1g28j7sp7 0 5068 37661 34868 2022-04-07T10:10:32Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Lekak urdaizpikoarekin.jpg|500px|thumb]] '''LEKAK URDAIAZPIKOAREKIN''' ERRAZIOAK: 4. == OSAGAIAK == * [[Gatza]]. * [[Lekak]]: 800 g haria kenduta, eta [[lerro zabaletan]]. * [[Oliba olio birjina|Oliba olio birjina:]] 100 ml. * Baratxuria: 6 [[xerratu]]. * Urdai gazia: 100 g karratutan. * Leka salda: 50 ml. == PRESTAKETA == * Lekak ondo garbitu, hariak kendu eta [[lerrotan]] moztu. * Gatz-ur ugaritan irakiten jarriko dugu. * Lekak poliki poliki gehitu eta 15-20 minutuz egosi. Puntuan daudenean freskatu. Salda gorde. * Baratxuriak olioarekin kazola zabal batean sutan jarri, gorritzen hasitakoan urdaiazpikoa gehitu lehenik eta lekak ondoren. * Pitin bat elkarrekin salteatu, salda gehitu eta gatzarekin ondu. == AHOLKUAK == * Lekak modu askotan moztu daitezke, kasu honetan lerrotan, leka bakoitzetik 6 zati eginez. * Lekaren kolorea mantentzeko bikarbonato pitin bat botatzea badago urari. Kasu horretan alde txarra izango litzateke bitamina batzuk galduko lituzkela. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 61gh637hao5kqf65nvhbu4gkw7kmd5p 0 5069 23314 2021-02-17T19:10:16Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburu frijtuak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburu frijituak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburu frijituak]] b0m97pinoiprjwaum3g8sxz8s4izt1g 0 5070 37676 36048 2022-04-07T10:33:23Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''KUIATXO BETEAK''' [[Fitxategi:Kuiatxo betea.jpg|500px|thumb|Kuiatxo betea]] MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * [[Kuiatxoa]]: 2 xerra finetan. * [[Gatza]]. * Urdai egosia: 200 g. xerratu. * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gazta|Gazta]] barra: 200 g. xerratu. * [[Arrautza]] eta [[irina]]: [[Arrautzaztatzeko.|Arrautzaztatzeko]]. * [[Ekilore edo oliba olioa]]: Kuiak frijitzeko. == PRESTAKETA == * Kuiatxoa lehenik xerra finenean moztu. [[Erretilu]] batean zabaldu. * Xerra hauek urdaia eta gaztarekin jarri eta beste kalabazin xerra batekin estali. * Irin eta arrautzetan pasatu eta frijitu olio ugaritan. Paper xurgatzailea duen ontzi batera atera. == AHOLKUAK == * Kuiatxoa xerra finetan mozteko labana zorrotza edo horretarako erabiltzen den gailu bat beharko genuke. * [[Betegaia]] alda daiteke edo betegarri gabe [[frijitu]]. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Kuiatxoa]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 509jjrmko5p686nayj3jh9k2orsr1r0 0 5071 37674 37673 2022-04-07T10:29:40Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''KUIATXO ARRAUTZAZTATUA''' [[Fitxategi:Kuiatxo betea.jpg|400px|thumb|Kuiatxo betea]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Kuiatxoa]]: 2. * [[Arrautza]] eta [[irina]]: Arrautzaztatzeko. * [[Oliba olio birjina|Olioa]]: 400 ml. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * Kuiatxoa nahi bada zuritu, baina ez da ezinbestekoa . * Moztu zentimetro 1-2-ko xerra finetan. * Zabaldu erretilu batean eta gatza emanda pasa irinetatik lehenik, eta arrautza [[Irabiatutik|irabiatutik]] ondoren. * [[Frijitu]] olio bero ugaritan, eta paper xurgatzailea duen [[erretilu]] batera atera. == AHOLKUAK == * [[Hornigai]] moduan erabili dezakegu eta [[tomate saltsa]], [[piper saltsa]] edo [[gazta saltsa]] lagunduta aurkeztu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Kuiatxoa]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 7343dqmysu5wjbbrhm7szdyk7s87qjn 0 5072 37818 37711 2022-04-12T08:28:23Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''ILAR BUDINA''' [[Fitxategi:Ilar budina.jpg|600px|thumb|ilar budina]] MAHAIKIDEAK:5-6 == OSAGAIAK == * [[Ilar egosia]]: 500 g. * Ogi birrindua eta [[gurina]]: Moldea estaltzeko. * [[Porrua]]: 2 garbitu eta [[ilargi erdian]]. * [[Tipula]]: 2 garbitu eta [[Lerro erditan|lerro erditan.]] * [[Oliba olio birjina]]: 100 ml. * [[Esne-gaina]]: 400 ml. * [[Arrautza]]: 6. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * Ilarrak 12-15 minutuz ur irakinetan egosi, [[irabiagailutik]] eta [[txinatar iragazkitik]] pasa [[Pure|pure]] lodi bat lortuz. * Labea 180Cº-tan piztu, budina egiteko ontzia gurina eta ogi xehatuarekin estali. * Porrua eta tipula moztu eta olioarekin sutan jarri. * Barazkia bigundu eta gorritzen hasten denean, esne gaina gehituko diogu. * 5 minutuz elkarrekin irakin eta [[txinatar iragazkitik]] pasa. * Beste ontzi batean arrautzak irabiatu, eta [[esne-gaina]] barazkiekin gehitu. * Ilar [[Purea|purea]] gehitu ongi nahasi. * Gatzatu eta [[Budinaren|budinaren]] ontzia bete. * [[Aluminio paperarekin]] estali eta [[maria bainuan]] labera sartu. * Ordubete inguruan bertan egosi [[muturzorrotza]] garbia atera arte. * Labetik atera eta hozten utzi, moldetik atera aurretik. == AHOLKUAK == * Eginda dagoen jakiteko muturzorrotza edo txotxa sartu eta garbia atera beharko du. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Lekaleak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] hps19k2z28kxu1j9c9nv4jkx8lxuwae 0 5073 37769 34862 2022-04-11T10:06:28Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BROKOLIA OLIO ERRE ETA PATATEKIN''' [[File:Brokolia patatekin.jpg|600px|thumb|Brokolia patatekin]] MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * [[Brokolia]]: 1 eta 1/2, garbitu eta [[sailetan]]. * [[Patata|Patatak]]: 2 [[kraskatu]]. * [[Gatza]]. * [[Oliba olio birjina]]: 100 ml. * [[Baratxuria]]: 4 [[xerratu]]. == PRESTAKETA == * Moztu brokolia [[sail]] txikietan eta hotzetan garbitu. * Jarri kazola bat gatz-ur ugarirekin, eta sartu bertara patatak. * Ura irakiten hasi eta 5 minutura gehitu brokolia eta egosi 8-10 minutuz. * [[Bitsadera]] baten laguntzaz, atera bertatik kontu handiz eta zabaldu erretilu batean. * [[Zartagin]] batean jarri olioa eta bero dagoenean gehitu baratxuria, kolorea hartutakoan zabaldu barazkiaren gainetik. * Jaso erretilu azpian geratutako salda eta gehitu berriz barazkien gainetik. == OHARRAK == * Kontu handia izan gehiegi ez egostearekin, bestela barazkia desegin daiteke. * Inoiz ez irauli barazkia, bestela desegingo da. * [[Maionesa]] saltsarekin ere oso gozoa geratzen da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Brokolia]] [[Kategoria:Osagaia:Patata]] 52kpnrg5qfmdym0i8d61me4os4r6sc4 0 5074 37772 37771 2022-04-11T10:08:59Z Gaztarrotz 1953 /* OSAGAIAK */ wikitext text/x-wiki '''BROKOLIA BEXAMELAZ''' [[File:Brokolia bexamelaz.jpg|600px|thumb|Brokolia bexamelaz]] MAHAIKIDEAK 4. == OSAGAIAK == * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Brokoli egosia|Brokoli egosia]]: 1 eta 1/2 garbitu eta [[sailetan]]. * [[Gatza]]. * [[Bexamel saltsa]] fina: 750 ml. [[Irina|Irin]] eta [[gurina]] 40 g. eta 750 ml. esnerekin. == PRESTAKETA == * Moztu [[Brokolia|brokolia]] antzeko zatietan, [[sail]] txikiak eginez. * Garbitu ur hotz hotzetan. * Gatz-uretan, ur ugarirekin jarri irakiten. * Egosi 7-10 minutuz. [[Bitsadera]] baten laguntzaz atera eta hoztu. * Zabaldu barazkia [[erretilu]] batean. * Prestatu [[bexamel saltsa]] eta barazkia gainetik estali. * Nahi izatera [[grilla]] edo labea erabiliz [[gainerre]]. == AHOLKUAK == * Kontu [[brokolia]] gehiegi egos ez dadin, erraz desegiten da eta. * Barazki egosia kazolatik ateratzekoan kontua eduki, [[bitsadera]] erabili, inoiz ez irauli. * [[Bexamel saltsa]] beti azken momentuan prestatu, bestela asko loditu eta ezin izango dugu egoki zabaldu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Brokolia]] fkjydazw77cxnutat8bs5107n105m1d 4 5075 36025 35947 2022-01-27T07:00:57Z MABot 1448 Bot: [[Wikibooks:Txokoa]]-(e)ko 1 eztabaida artxibatzen wikitext text/x-wiki {{artxibo}} == Moving Wikimania 2021 to a Virtual Event == <div class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Wikimania_logo_with_text_2.svg|right|alt=Wikimania's logo.|75px]] ''{{int:Hello}}. Apologies if you are not reading this message in your native language. {{Int:Please-translate}}. {{Int:Feedback-thanks-title}}'' [[:m:Wikimania 2021|Wikimania will be a virtual event this year]], and hosted by a wide group of community members. Whenever the next in-person large gathering is possible again, [[:m:ESEAP Hub|the ESEAP Core Organizing Team]] will be in charge of it. Stay tuned for more information about how ''you'' can get involved in the planning process and other aspects of the event. [https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikimedia-l/2021-January/096141.html Please read the longer version of this announcement on wikimedia-l]. ''ESEAP Core Organizing Team, Wikimania Steering Committee, Wikimedia Foundation Events Team'', 15:15, 27 urtarrila 2021 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Elitre_(WMF)/Wikimania21&oldid=21014617 --> == Project Grant Open Call == This is the announcement for the [[m:Grants:Project|Project Grants program]] open call that started on January 11, with the submission deadline of February 10, 2021.<br> This first open call will be focussed on Community Organizing proposals. A second open call focused on research and software proposals is scheduled from February 15 with a submission deadline of March 16, 2021.<br> For the Round 1 open call, we invite you to propose grant applications that fall under community development and organizing (offline and online) categories. Project Grant funds are available to support individuals, groups, and organizations to implement new experiments and proven ideas, from organizing a better process on your wiki, coordinating a campaign or editathon series to providing other support for community building. We offer the following resources to help you plan your project and complete a grant proposal:<br> * Weekly proposals clinics via Zoom during the Open Call. Join us for [[m:Grants:Project|#Upcoming_Proposal_Clinics|real-time discussions]] with Program Officers and select thematic experts and get live feedback about your Project Grants proposal. We’ll answer questions and help you make your proposal better. We also offer these support pages to help you build your proposal: * [[m:Grants:Project/Tutorial|Video tutorials]] for writing a strong application<br> * General [[m:Grants:Project/Plan|planning page]] for Project Grants <br> * [[m:Grants:Project/Learn|Program guidelines and criteria]]<br> Program officers are also available to offer individualized proposal support upon request. Contact us if you would like feedback or more information.<br> We are excited to see your grant ideas that will support our community and make an impact on the future of Wikimedia projects. Put your idea into motion, and [[m:Grants:Project/Apply|submit your proposal]] by February 10, 2021!<br> Please feel free to get in touch with questions about getting started with your grant application, or about serving on the Project Grants Committee. Contact us at projectgrants{{at}}wikimedia.org. Please help us translate this message to your local language. [[Lankide:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Lankide eztabaida:MediaWiki message delivery|eztabaida]]) 08:00, 28 urtarrila 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:RSharma (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=20808431 --> == Wiki Loves Folklore 2021 is back! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:please-translate}} [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]] You are humbly invited to participate in the '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2021|Wiki Loves Folklore 2021]]''' an international photography contest organized on Wikimedia Commons to document folklore and intangible cultural heritage from different regions, including, folk creative activities and many more. It is held every year from the 1st till the 28th of February. You can help in enriching the folklore documentation on Commons from your region by taking photos, audios, videos, and [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&campaign=wlf_2021 submitting] them in this commons contest. Please support us in translating the [[:c:Commons: Wiki Loves Folklore 2021|project page]] and a [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:Translate?group=Centralnotice-tgroup-wikiloveslove2020&language=en&filter=%21translated&action=translate|one-line banner message] to help us spread the word in your native language. '''Kind regards,''' '''Wiki loves Folklore International Team''' [[Lankide:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Lankide eztabaida:MediaWiki message delivery|eztabaida]]) 13:25, 6 otsaila 2021 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wll&oldid=21073884 --> == Proposal: Set two-letter project shortcuts as alias to project namespace globally == <div lang="en" dir="ltr"> {{int:please-translate}} Hello everyone, I apologize for posting in English. I would like to inform everyone that I created a new global request for comment (GRFC) at Meta Wiki, which may affect your project: [[:m:Requests for comment/Set short project namespace aliases by default globally]]. In this GRFC, I propose that two-project shortcuts for project names will become a default alias for the project namespace. For instance, on all Wikipedias, WP will be an alias to the Wikipedia: namespace (and similar for other projects). Full list is available in the GRFC. This is already the case for Wikivoyages, and many individual projects asked for this alias to be implemented. I believe this makes it easier to access the materials in the project namespace, as well as creating shortcuts like <tt>WP:NPOV</tt>, as well as helps new projects to use this feature, without having to figure out how to request site configuration changes first. As far as I can see, {{SITENAME}} currently does not have such an alias set. This means that such an alias will be set for you, if the GRFC is accepted by the global community. I would like to ask all community members to participate in the request for comment at Meta-Wiki, see [[:m:Requests for comment/Set short project namespace aliases by default globally]]. Please feel free to [[:m:User talk:Martin Urbanec|ask me]] if you have any questions about this proposal. Best regards,<br /> --[[:m:User:Martin Urbanec|Martin Urbanec]] ([[:m:User talk:Martin Urbanec|talk]]) 14:12, 18 otsaila 2021 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Martin Urbanec@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Martin_Urbanec/MassMessage&oldid=21125035 --> == Wikifunctions logo contest == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="eu" dir="ltr"> {{Int:Hello}}. Lagundu Wikifunctions wiki berriaren logotipoaren diseinu kontzeptua aukeratzen. Bozketak gaur hasiko dira eta 2 astez egongo dira zabalik. Parte hartu nahi baduzu, orduan '''[[$ vote|gehiago ikasi eta bozkatu orain]]''' Meta-Wikian. {{Int:Feedback-thanks-title}} --[[m:User:Quiddity (WMF)|Quiddity (WMF)]]</div> 01:45, 2 martxoa 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=21087740 --> == Universal Code of Conduct – 2021 consultations == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> === Universal Code of Conduct Phase 2 === {{int:please-translate}} The [[:wmf:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|'''Universal Code of Conduct (UCoC)''']] provides a universal baseline of acceptable behavior for the entire Wikimedia movement and all its projects. The project is currently in Phase 2, outlining clear enforcement pathways. You can read more about the whole project on its [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|'''project page''']]. ==== Drafting Committee: Call for applications ==== The Wikimedia Foundation is recruiting volunteers to join a committee to draft how to make the code enforceable. Volunteers on the committee will commit between 2 and 6 hours per week from late April through July and again in October and November. It is important that the committee be diverse and inclusive, and have a range of experiences, including both experienced users and newcomers, and those who have received or responded to, as well as those who have been falsely accused of harassment. To apply and learn more about the process, see [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|Universal Code of Conduct/Drafting committee]]. ==== 2021 community consultations: Notice and call for volunteers / translators ==== From 5 April – 5 May 2021 there will be conversations on many Wikimedia projects about how to enforce the UCoC. We are looking for volunteers to translate key material, as well as to help host consultations on their own languages or projects using suggested [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/2021 consultations/Discussion|key questions]]. If you are interested in volunteering for either of these roles, please [[:m:Talk:Universal Code of Conduct/2021 consultations|contact us]] in whatever language you are most comfortable. To learn more about this work and other conversations taking place, see [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/2021 consultations|Universal Code of Conduct/2021 consultations]]. -- [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] ([[User talk:Xeno (WMF)|talk]]) 21:40, 5 apirila 2021 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:MNadzikiewicz_(WMF)/Without_Russian,_Polish_and_translated/0.5&oldid=21302383 --> == Global bot policy changes == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> {{int:hello}}! I apologize for sending a message in English. {{int:please-translate}}. According to [[:m:Bot_policy/Implementation#Where_it_is_policy|the list]], your wiki project is currently opted in to the [[:m:Bot_policy#Global_bots|global bot policy]]. As such, I want to let you know about some changes that were made after the [[:m:Requests for comment/Refine global bot policy|global RfC]] was closed. *Global bots are now subject to a 2 week discussion, and it'll be publicized via a MassMessage list, available at [[:m:Bot policy/New global bot discussion|Bot policy/New global bot discussion]] on Meta. Please subscribe yourself or your wiki if you are interested in new global bots proposals. *For a bot to be considered for approval, it must demonstrate it is welcomed in multiple projects, and a good way to do that is to have the bot flag on at least 5 wikis for a single task. *The bot operator should make sure to adhere to the wiki's preference as related to the use of the bot flag (i.e., if a wiki doesn't want a bot to use the flag as it edits, that should be followed). Thank you for your time. Best regards,<br /> —'''''<span style="font-family:Candara">[[User:Tks4Fish|<span style="color:black">Thanks for the fish!</span>]] ^{[[User Talk:Tks4Fish|<span style="color:blue">talk</span>]]•[[Special:Contribs/Tks4Fish|contribs]]}</span>''''' 18:48, 6 apirila 2021 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Tks4Fish@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tks4Fish/temp&oldid=21306363 --> == Line numbering coming soon to all wikis == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Technical_Wishes_–_Line_numbering_-_2010_wikitext_editor.png|thumb|Example]] From April 15, you can enable line numbering in some wikitext editors - for now in the template namespace, coming to more namespaces soon. This will make it easier to detect line breaks and to refer to a particular line in discussions. These numbers will be shown if you enable the syntax highlighting feature ([[mw:Special:MyLanguage/Extension:CodeMirror|CodeMirror extension]]), which is supported in the [[mw:Special:MyLanguage/Extension:WikiEditor|2010]] and [[mw:Special:MyLanguage/2017 wikitext editor|2017]] wikitext editors. More information can be found on [[m:WMDE Technical Wishes/Line Numbering|this project page]]. Everyone is invited to test the feature, and to give feedback [[m:talk:WMDE Technical Wishes/Line Numbering|on this talk page]]. </div> -- [[m:User:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]] 15:08, 12 apirila 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:Johanna Strodt (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&oldid=21329014 --> == Suggested Values == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> From April 29, it will be possible to suggest values for parameters in templates. Suggested values can be added to [[mw:Special:MyLanguage/Help:TemplateData|TemplateData]] and will then be shown as a drop-down list in [[mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide|VisualEditor]]. This allows template users to quickly select an appropriate value. This way, it prevents potential errors and reduces the effort needed to fill the template with values. It will still be possible to fill in values other than the suggested ones. More information, including the supported parameter types and how to create suggested values: [[mw:Help:TemplateData#suggestedvalues|[1]]] [[m:WMDE_Technical_Wishes/Suggested_values_for_template_parameters|[2]]]. Everyone is invited to test the feature, and to give feedback [[m:Talk:WMDE Technical Wishes/Suggested values for template parameters|on this talk page]]. </div> [[m:User:Timur Vorkul (WMDE)|Timur Vorkul (WMDE)]] 14:08, 22 apirila 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:Timur Vorkul (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&oldid=21361904 --> == Universal Code of Conduct News – Issue 1 == <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size:200%;">'''Universal Code of Conduct News'''</span><br> <span style="font-size:120%; color:#404040;">'''Issue 1, June 2021'''</span><span style="font-size:120%; float:right;">[[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1|Read the full newsletter]]</span> ---- Welcome to the first issue of [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct News]]! This newsletter will help Wikimedians stay involved with the development of the new code, and will distribute relevant news, research, and upcoming events related to the UCoC. Please note, this is the first issue of UCoC Newsletter which is delivered to all subscribers and projects as an announcement of the initiative. If you want the future issues delivered to your talk page, village pumps, or any specific pages you find appropriate, you need to [[m:Global message delivery/Targets/UCoC Newsletter Subscription|subscribe here]]. You can help us by translating the newsletter issues in your languages to spread the news and create awareness of the new conduct to keep our beloved community safe for all of us. Please [[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/Participate|add your name here]] if you want to be informed of the draft issue to translate beforehand. Your participation is valued and appreciated. </div><div style="margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;"> * '''Affiliate consultations''' – Wikimedia affiliates of all sizes and types were invited to participate in the UCoC affiliate consultation throughout March and April 2021. ([[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1#sec1|continue reading]]) * '''2021 key consultations''' – The Wikimedia Foundation held enforcement key questions consultations in April and May 2021 to request input about UCoC enforcement from the broader Wikimedia community. ([[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1#sec2|continue reading]]) * '''Roundtable discussions''' – The UCoC facilitation team hosted two 90-minute-long public roundtable discussions in May 2021 to discuss UCoC key enforcement questions. More conversations are scheduled. ([[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1#sec3|continue reading]]) * '''Phase 2 drafting committee''' – The drafting committee for the phase 2 of the UCoC started their work on 12 May 2021. Read more about their work. ([[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1#sec4|continue reading]]) * '''Diff blogs''' – The UCoC facilitators wrote several blog posts based on interesting findings and insights from each community during local project consultation that took place in the 1st quarter of 2021. ([[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1#sec5|continue reading]])</div> --[[Lankide:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Lankide eztabaida:MediaWiki message delivery|eztabaida]]) 23:05, 11 ekaina 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:SOyeyele (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SOyeyele_(WMF)/Announcements/Other_languages&oldid=21578291 --> == Wikimania 2021: Individual Program Submissions == [[File:Wikimania logo with text 2.svg|right|200px]] Dear all, Wikimania 2021 will be [[:wikimania:2021:Save the date and the Core Organizing Team|hosted virtually]] for the first time in the event's 15-year history. Since there is no in-person host, the event is being organized by a diverse group of Wikimedia volunteers that form the [[:wikimania:2021:Organizers|Core Organizing Team]] (COT) for Wikimania 2021. '''Event Program''' - Individuals or a group of individuals can submit their session proposals to be a part of the program. There will be translation support for sessions provided in a number of languages. See more information [[:wikimania:2021:Submissions/Guidelines#Language Accessibility|here]]. Below are some links to guide you through; * [[:wikimania:2021:Submissions|Program Submissions]] * [[:wikimania:2021:Submissions/Guidelines|Session Submission Guidelines]] * [[:wikimania:2021:FAQ|FAQ]] Please note that the deadline for submission is 18th June 2021. '''Announcements'''- To keep up to date with the developments around Wikimania, the COT sends out weekly updates. You can view them in the Announcement section [[:wikimania:2021:Announcements|here]]. '''Office Hour''' - If you are left with questions, the COT will be hosting some office hours (in multiple languages), in multiple time-zones, to answer any programming questions that you might have. Details can be found [[:wikimania:2021:Organizers#Office hours schedule|here.]] Best regards, [[Lankide:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Lankide eztabaida:MediaWiki message delivery|eztabaida]]) 04:18, 16 ekaina 2021 (UTC) On behalf of Wikimania 2021 Core Organizing Team <!-- Message sent by User:Bodhisattwa@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&oldid=21597568 --> == Editing news 2021 #2 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> <em>[[m:Special:MyLanguage/VisualEditor/Newsletter/2021/June|Read this in another language]] • [[m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]</em> [[File:Reply Tool A-B test comment completion.png|alt=Junior contributors comment completion rate across all participating Wikipedias|thumb|296x296px|When newcomers had the Reply tool and tried to post on a talk page, they were more successful at posting a comment. ([https://wikimedia-research.github.io/Reply-tools-analysis-2021/ Source])]] Earlier this year, the Editing team ran a large study of [[mw:Talk pages project/Replying|the Reply Tool]]. The main goal was to find out whether the Reply Tool helped [[mw:Talk pages project/Glossary|newer editors]] communicate on wiki. The second goal was to see whether the comments that newer editors made using the tool needed to be reverted more frequently than comments newer editors made with the existing wikitext page editor. The key results were: * Newer editors who had automatic ("default on") access to the Reply tool were [https://wikimedia-research.github.io/Reply-tools-analysis-2021/ more likely] to post a comment on a talk page. * The comments that newer editors made with the Reply Tool were also [https://wikimedia-research.github.io/Reply-tools-analysis-2021/ less likely] to be reverted than the comments that newer editors made with page editing. These results give the Editing team confidence that the tool is helpful. <strong>Looking ahead</strong> The team is planning to make the Reply tool available to everyone as an opt-out preference in the coming months. This has already happened at the Arabic, Czech, and Hungarian Wikipedias. The next step is to [[phab:T280599|resolve a technical challenge]]. Then, they will deploy the Reply tool first to the [[phab:T267379|Wikipedias that participated in the study]]. After that, they will deploy it, in stages, to the other Wikipedias and all WMF-hosted wikis. You can turn on "{{int:discussiontools-preference-label}}" [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|in Beta Features]] now. After you get the Reply tool, you can change your preferences at any time in [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion]]. –[[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] ([[User talk:Whatamidoing (WMF)|talk]]) </div> 14:14, 24 ekaina 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&oldid=21624491 --> == Server switch == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> [[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch 2020|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch+2020&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}] The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] tests the switch between its first and secondary data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to do a planned test. This test will show if they can reliably switch from one data centre to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems. <!-- They will switch all traffic back to the primary data center on '''Tuesday, October 27 2020'''. --> Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. '''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.''' *You will not be able to edit for up to an hour on Tuesday, 29 June 2021. The test will start at [https://zonestamp.toolforge.org/1624975200 14:00 UTC] (07:00 PDT, 10:00 EDT, 15:00 WEST/BST, 16:00 CEST, 19:30 IST, 23:00 JST, and in New Zealand at 02:00 NZST on Wednesday 30 June). *If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case. ''Other effects'': *Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped. *There will be code freezes for the week of June 28. Non-essential code deployments will not happen. This project may be postponed if necessary. You can [[wikitech:Switch_Datacenter#Schedule_for_2021_switch|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule. There will be more notifications about this. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. '''Please share this information with your community.'''</div></div> [[user:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] 01:19, 27 ekaina 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=21463754 --> == Call for Candidates for the Movement Charter Drafting Committee == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Movement Strategy announces [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee|the Call for Candidates for the Movement Charter Drafting Committee]]. The Call opens August 2, 2021 and closes September 1, 2021. The Committee is expected to represent [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Diversity_and_Expertise_Matrices|diversity in the Movement]]. Diversity includes gender, language, geography, and experience. This comprises participation in projects, affiliates, and the Wikimedia Foundation. English fluency is not required to become a member. If needed, translation and interpretation support is provided. Members will receive an allowance to offset participation costs. It is US$100 every two months. We are looking for people who have some of the following [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee#Role_Requirements|skills]]: * Know how to write collaboratively. (demonstrated experience is a plus) * Are ready to find compromises. * Focus on inclusion and diversity. * Have knowledge of community consultations. * Have intercultural communication experience. * Have governance or organization experience in non-profits or communities. * Have experience negotiating with different parties. The Committee is expected to start with 15 people. If there are 20 or more candidates, a mixed election and selection process will happen. If there are 19 or fewer candidates, then the process of selection without election takes place. Will you help move Wikimedia forward in this important role? Submit your candidacy [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee#Candidate_Statements|here]]. Please contact strategy2030[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org with questions. </div> [[Lankide:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] ([[Lankide eztabaida:Xeno (WMF)|eztabaida]]) 00:12, 3 abuztua 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Xeno_(WMF)/Delivery/Wikibooks&oldid=21828257 --> == Universal Code of Conduct - Enforcement draft guidelines review == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="content"/>The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee#Phase_2|Universal Code of Conduct Phase 2 drafting committee]] would like comments about the '''[[:m:Universal Code of Conduct/Enforcement draft guidelines review|enforcement draft guidelines]]''' for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC). This review period is planned for 17 August 2021 through 17 October 2021. These guidelines are not final but you can help move the progress forward. The committee will revise the guidelines based upon community input. Comments can be shared in any language on the [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Enforcement draft guidelines review|draft review talk page]] and [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Discussions|multiple other venues]]. Community members are encouraged to organize conversations in their communities. There are planned live discussions about the UCoC enforcement draft guidelines: :[[wmania:2021:Submissions/Universal_Code_of_Conduct_Roundtable|Wikimania 2021 session]] (recorded 16 August) :[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/2021_consultations/Roundtable_discussions#Conversation hours|Conversation hours]] - 7 September @ 03:00 UTC & 14:00 UTC :[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/2021_consultations/Roundtable_discussions|Roundtable calls]] - 18 September @ 03:00 UTC & 15:00 UTC Summaries of discussions will be posted every two weeks [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee/Digests|here]]. Please let me know if you have any questions.<section end="content"/> </div> --[[Lankide:Mervat (WMF)|Mervat (WMF)]] ([[Lankide eztabaida:Mervat (WMF)|eztabaida]]) 07:27, 5 iraila 2021 (UTC) == The 2022 Community Wishlist Survey will happen in January == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Hello everyone, We hope all of you are as well and safe as possible during these trying times! We wanted to share some news about a change to the Community Wishlist Survey 2022. We would like to hear your opinions as well. Summary: <div style="font-style:italic;"> We will be running the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey|Community Wishlist Survey]] 2022 in January 2022. We need more time to work on the 2021 wishes. We also need time to prepare some changes to the Wishlist 2022. In the meantime, you can use a [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Sandbox|dedicated sandbox to leave early ideas for the 2022 wishes]]. </div> === Proposing and wish-fulfillment will happen during the same year === In the past, the [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Community Tech]] team has run the Community Wishlist Survey for the following year in November of the prior year. For example, we ran the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021|Wishlist for 2021]] in November 2020. That worked well a few years ago. At that time, we used to start working on the Wishlist soon after the results of the voting were published. However, in 2021, there was a delay between the voting and the time when we could start working on the new wishes. Until July 2021, we were working on wishes from the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2020|Wishlist for 2020]]. We hope having the Wishlist 2022 in January 2022 will be more intuitive. This will also give us time to fulfill more wishes from the 2021 Wishlist. === Encouraging wider participation from historically excluded communities === We are thinking how to make the Wishlist easier to participate in. We want to support more translations, and encourage under-resourced communities to be more active. We would like to have some time to make these changes. === A new space to talk to us about priorities and wishes not granted yet === We will have gone 365 days without a Wishlist. We encourage you to approach us. We hope to hear from you in the [[m:Special:MyLanguage/Talk:Community Wishlist Survey|talk page]], but we also hope to see you at our bi-monthly Talk to Us meetings! These will be hosted at two different times friendly to time zones around the globe. We will begin our first meeting '''September 15th at 23:00 UTC'''. More details about the agenda and format coming soon! === Brainstorm and draft proposals before the proposal phase === If you have early ideas for wishes, you can use the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Sandbox|new Community Wishlist Survey sandbox]]. This way, you will not forget about these before January 2022. You will be able to come back and refine your ideas. Remember, edits in the sandbox don't count as wishes! === Feedback === * What should we do to improve the Wishlist pages? * How would you like to use our new [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Sandbox|sandbox?]] * What, if any, risks do you foresee in our decision to change the date of the Wishlist 2022? * What will help more people participate in the Wishlist 2022? Answer on the [[m:Special:MyLanguage/Talk:Community Wishlist Survey|talk page]] (in any language you prefer) or at our Talk to Us meetings. </div> [[user:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[user talk:SGrabarczuk (WMF)|talk]]) 00:23, 7 iraila 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=21980442 --> == Server switch == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> [[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}] The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] tests the switch between its first and secondary data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to do a planned test. This test will show if they can reliably switch from one data centre to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems. They will switch all traffic back to the primary data center on '''Tuesday, 14 September 2021'''. Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. '''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.''' *You will not be able to edit for up to an hour on Tuesday, 14 September 2021. The test will start at [https://zonestamp.toolforge.org/1631628049 14:00 UTC] (07:00 PDT, 10:00 EDT, 15:00 WEST/BST, 16:00 CEST, 19:30 IST, 23:00 JST, and in New Zealand at 02:00 NZST on Wednesday, 15 September). *If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case. ''Other effects'': *Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped. * We expect the code deployments to happen as any other week. However, some case-by-case code freezes could punctually happen if the operation require them afterwards. This project may be postponed if necessary. You can [[wikitech:Switch_Datacenter|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule. There will be more notifications about this. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. '''Please share this information with your community.'''</div></div> [[user:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[user talk:SGrabarczuk (WMF)|<span class="signature-talk">{{int:Talkpagelinktext}}</span>]]) 00:45, 11 iraila 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=21980442 --> == Talk to the Community Tech == [[File:Magic Wand Icon 229981 Color Flipped.svg|{{dir|{{pagelang}}|left|right}}|frameless|50px]] [[:m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Updates/2021-09 Talk to Us|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Community_Wishlist_Survey/Updates/2021-09_Talk_to_Us&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}] Hello! As we have [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Updates|recently announced]], we, the team working on the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey|Community Wishlist Survey]], would like to invite you to an online meeting with us. It will take place on [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20210915T2300 '''September 15th, 23:00 UTC'''] on Zoom, and will last an hour. [https://wikimedia.zoom.us/j/89828615390 '''Click here to join''']. '''Agenda''' * [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/Status report 1#Prioritization Process|How we prioritize the wishes to be granted]] * [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Updates|Why we decided to change the date]] from November 2021 to January 2022 * Update on the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/Warn when linking to disambiguation pages|disambiguation]] and the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/Real Time Preview for Wikitext|real-time preview]] wishes * Questions and answers '''Format''' The meeting will not be recorded or streamed. Notes without attribution will be taken and published on Meta-Wiki. The presentation (first three points in the agenda) will be given in English. We can answer questions asked in English, French, Polish, and Spanish. If you would like to ask questions in advance, add them [[m:Talk:Community Wishlist Survey|on the Community Wishlist Survey talk page]] or send to sgrabarczuk@wikimedia.org. [[m:Special:MyLanguage/User:NRodriguez (WMF)|Natalia Rodriguez]] (the [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Community Tech]] manager) will be hosting this meeting. '''Invitation link''' * [https://wikimedia.zoom.us/j/89828615390 Join online] * Meeting ID: 898 2861 5390 * One tap mobile ** +16465588656,,89828615390# US (New York) ** +16699006833,,89828615390# US (San Jose) * [https://wikimedia.zoom.us/u/kctR45AI8o Dial by your location] See you! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|<span class="signature-talk">{{int:Talkpagelinktext}}</span>]]) 03:03, 11 iraila 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=21980442 --> == Hablemos sobre el proyecto de mejoras para el escritorio == [[File:Annotated Wikipedia Vector interface (logged-out).png|thumb]] ¡Hola! ¿Has notado que algunas wikis tienen una [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements| interfaz de escritorio diferente]]? ¿Tienes curiosidad sobre los próximos pasos? ¿Quizás te sobran las preguntas o ideas sobre el diseño? ¿Deseas tener más información sobre cuestiones técnicas? ¡Únete a una reunión en línea con el equipo que trabaja en el proyecto de mejoras para el escritorio! Esta reunión tendrá lugar el [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20211012T1600 12 de octubre, 16:00 UTC] en la plataforma Zoom y tendrá una duración de una hora. '''[https://wikimedia.zoom.us/j/82936701376 Haga clic aquí para unirse]'''. '''Agenda''' * Actualización sobre los desarrollos recientes * [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Features/Sticky Header|Encabezado fijo]]: presentación de la versión de demostración * Preguntas y respuestas, discusión '''Consideraciones sobre la reunión''' La reunión no se grabará ni se transmitirá. Las notas se editarán en un [https://docs.google.com/document/d/1G4tfss-JBVxyZMxGlOj5MCBhOO-0sLekquFoa2XiQb8/edit# archivo de Google Docs]. Los dos primeros puntos de la agenda serán impartidos en inglés. El equipo detrás del proyecto puede responder preguntas en inglés, francés, polaco y español. Si deseas hacer preguntas con anticipación, por favor, agréguelas en la [[mw:Talk:Reading/Web/Desktop Improvements | página de discusión]] o envíalas a sgrabarczuk@wikimedia.org. [[user:OVasileva (WMF)|Olga Vasileva]] (la team manager - Directora del equipo) será la anfitriona para esta reunión. '''Enlace de invitación''' * [https://wikimedia.zoom.us/j/89828615390 Únete en línea] * Identificador de la reunión: 829 3670 1376 * [https://wikimedia.zoom.us/u/kB5WUc7yZ Números de discado por defecto internacional para Zoom] ¡Esperamos verte! [[user:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] 14:00, 4 urria 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Es_fallback&oldid=20690003 --> == Voting for the election for the members for the Movement Charter drafting committee is now open == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content"/> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/MCDC Voter Email short 12-10-2021|{{int:otherlanguages}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/MCDC Voter Email short 12-10-2021}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]''</div> Voting for the election for the members for the Movement Charter drafting committee is now open. In total, 70 Wikimedians from around the world are running for 7 seats in these elections. '''Voting is open from October 12 to October 24, 2021.''' The committee will consist of 15 members in total: The online communities vote for 7 members, 6 members will be selected by the Wikimedia affiliates through a parallel process, and 2 members will be appointed by the Wikimedia Foundation. The plan is to assemble the committee by November 1, 2021. Learn about each candidate to inform your vote in the language that you prefer: <https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates> Learn about the Drafting Committee: <https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee> We are piloting a voting advice application for this election. Click yourself through the tool and you will see which candidate is closest to you! Check at <https://mcdc-election-compass.toolforge.org/> Read the full announcement: <https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Elections> '''Go vote at SecurePoll on:''' <https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Elections> Best, Movement Strategy & Governance Team, Wikimedia Foundation <section end="announcement-content"/> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 16:35, 13 urria 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Xeno_(WMF)/Delivery/Wikibooks&oldid=22184228 --> == Meet the new Movement Charter Drafting Committee members == <section begin="announcement-content"/> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Elections/Results/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/Elections/Results/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' The Movement Charter Drafting Committee election and selection processes are complete. * The [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Elections/Results|election results have been published]]. 1018 participants voted to elect seven members to the committee: '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Richard_Knipel_(Pharos)|Richard Knipel (Pharos)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Anne_Clin_(Risker)|Anne Clin (Risker)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Alice_Wiegand_(lyzzy)|Alice Wiegand (Lyzzy)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Micha%C5%82_Buczy%C5%84ski_(Aegis_Maelstrom)|Michał Buczyński (Aegis Maelstrom)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Richard_(Nosebagbear)|Richard (Nosebagbear)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Ravan_J_Al-Taie_(Ravan)|Ravan J Al-Taie (Ravan)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Ciell_(Ciell)|Ciell (Ciell)]]'''. * The [[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Affiliate-chosen_members|affiliate process]] has selected six members: '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Anass_Sedrati_(Anass_Sedrati)|Anass Sedrati (Anass Sedrati)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#%C3%89rica_Azzellini_(EricaAzzellini)|Érica Azzellini (EricaAzzellini)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Jamie_Li-Yun_Lin_(Li-Yun_Lin)|Jamie Li-Yun Lin (Li-Yun Lin)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Georges_Fodouop_(Geugeor)|Georges Fodouop (Geugeor)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Manavpreet_Kaur_(Manavpreet_Kaur)|Manavpreet Kaur (Manavpreet Kaur)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Pepe_Flores_(Padaguan)|Pepe Flores (Padaguan)]]'''. * The Wikimedia Foundation has [[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Wikimedia_Foundation-chosen_members|appointed]] two members: '''[[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Runa_Bhattacharjee_(Runab_WMF)|Runa Bhattacharjee (Runab WMF)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Jorge_Vargas_(JVargas_(WMF))|Jorge Vargas (JVargas (WMF))]]'''. The committee will convene soon to start its work. The committee can appoint up to three more members to bridge diversity and expertise gaps. If you are interested in engaging with [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|Movement Charter]] drafting process, follow the updates [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee|on Meta]] and join the [https://t.me/joinchat/U-4hhWtndBjhzmSf Telegram group]. With thanks from the Movement Strategy and Governance team<section end="announcement-content"/> 15:53, 5 azaroa 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:MNadzikiewicz_(WMF)/Delivery&oldid=22300322 --> == Upcoming Call for Feedback about the Board of Trustees elections == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content /> :''You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback:2022 Board of Trustees election/Upcoming Call for Feedback about the Board of Trustees elections|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback:2022 Board of Trustees election/Upcoming Call for Feedback about the Board of Trustees elections}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' The Board of Trustees is preparing a call for feedback about the upcoming Board Elections, from January 7 - February 10, 2022. While details will be finalized the week before the call, we have confirmed at least two questions that will be asked during this call for feedback: * What is the best way to ensure fair representation of emerging communities among the Board? * What involvement should candidates have during the election? While additional questions may be added, the Movement Strategy and Governance team wants to provide time for community members and affiliates to consider and prepare ideas on the confirmed questions before the call opens. We apologize for not having a complete list of questions at this time. The list of questions should only grow by one or two questions. The intention is to not overwhelm the community with requests, but provide notice and welcome feedback on these important questions. '''Do you want to help organize local conversation during this Call?''' Contact the [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance|Movement Strategy and Governance team]] on Meta, on [https://t.me/wmboardgovernancechat Telegram], or via email at msg[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org. Reach out if you have any questions or concerns. The Movement Strategy and Governance team will be minimally staffed until January 3. Please excuse any delayed response during this time. We also recognize some community members and affiliates are offline during the December holidays. We apologize if our message has reached you while you are on holiday. Best, Movement Strategy and Governance<section end="announcement-content" /> </div> {{int:thank-you}} [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 17:41, 27 abendua 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/Wikibooks&oldid=22502672 --> n30hyuhk84fty7kzqgko5dvjs8m1bw8 4 5076 23354 2021-04-20T10:18:14Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: {{gordetako_liburua | setting-papersize = a4 | setting-toc = auto | setting-columns = 2 }} == Sukaldaritza Liburua == === v === ;Teknikak :Sukaldaritza liburua/Tekni... wikitext text/x-wiki {{gordetako_liburua | setting-papersize = a4 | setting-toc = auto | setting-columns = 2 }} == Sukaldaritza Liburua == === v === ;Teknikak :[[Sukaldaritza liburua/Teknikak]] :[[Sukaldaritza liburua/Hiztegia]] :[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ajoarriero Bakailaoa]] [[Kategoria:Liburuak|Peñacal]] dd1c49scf4f3s3o5hqg54b1d3rvsi74 0 5078 37809 37808 2022-04-11T11:12:48Z Gaztarrotz 1953 /* OSAGAIAK */ wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Aza lorea bexalmeza gainerrea.jpg|500px|thumb]] '''AZALOREA BEXAMELAZ''' MAHAIKIDEAK 4. == OSAGAIAK == * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Aza lore egosia |Aza lore egosia]]: 1. * [[Gatza]]. * [[Bexamel saltsa]]: 750 ml. Irina eta gurina 60 g. eta 750 ml. esnerekin. == PRESTAKETA == * [[Puntazorrotza]] erabiliz garbitu azalorea kanpoaldetik, ondoren moztu sail txikitan. * Garbitu ur hotzean. * Jarri kazola bat sutan gatzarekin. * Egosi azalorea 16-16 minutu inguru. * Labana batekin ziztatu eta egina dagoen jakiteko. * Bertatik [[bitsadera]] baten laguntzaz eta kontu handiz atera eta ur hotzetan pasa. * Jarri [[erretilu]] baten gainean. * Prestatu [[bexamel saltsa]] bat eta barazkia gainetik estali. * Labea edo [[grilla]] erabiliz azalorea [[gainerre]] . == AHOLKUAK == * Kontu eduki azalorea gehiegi ez egosten, erraz desegiten da eta. * Barazki egosia kazolatik ateratzekoan, [[bitsadera]] erabili eta inoiz ez irauli. * [[Bexamel saltsa]] beti azken momentuan prestatu, bestela gehiegi lodituko da eta ezingo dugu egoki zabaldu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Aza lore]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] rabzof2gv2m39dw2paxsp51z1ymd4fm 0 5079 37807 32748 2022-04-11T11:11:36Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Aza lorea olio errearekin.jpg|500px|thumb]] '''AZALOREA OLIO ERRE ETA PATATEKIN''' MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK== * [[Azalorea]]: 1. * [[Patata|Patatak]]: 2 zuritu eta [[kraskatu]]. * Gatza. * Oliba olio birjina: 100 ml. * [[Baratxuria]]: 4 [[xerratu]]. * [[Ozpina]]: [[zurrusta motz]] bat, hau aukeran. == PRESTAKETA== * [[Muturzorrotz]] gabinetarekin errepasatu azalorea kanpoaldetik eta moztu [[sailetan]] . * Ur hotzetan ondo garbitu. * Jarri kazola bat ur gatz ugarirekin; sartu bertara patatak. * Ura irakiten hasitakoan, gehitu azalorea eta egosi 16-18 minutuz. * Labana batekin ziztatu eta egina dagoen jakiteko. * [[Bitsadera]] baten laguntzaz atera bertatik kontu handiz eta zabaldu [[erretilu]] batean. * Gustuko badugu, bota gainetik ozpin [[zurrusta motz]] bat. * [[Zartagin]] batean jarri olioa eta bero dagoenean gehitu baratxuria; kolorea hartutakoan, zabaldu barazkiaren gainetik. * Jaso erretilu azpian geratutako salda eta gehitu berriz barazkietan gainetik. == AHOLKUAK == *Kontu handia izan gehiegi ez egostearekin, bestela barazkia edo patata desegin daiteke. *Ozpina gustuen arabera gehitu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Aza lore]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] eew1l5os1nklcmbnc3sy1lwux6xvuor 0 5080 37802 34855 2022-04-11T11:05:04Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''AZA OLIOAK''' [[Fitxategi:Aza olioak3.jpg|600px|thumb|Aza olioak]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK== * [[Aza]]: 1, garbitu, bihotza kendu eta [[lerrotan]]. * [[Oliba olioa]]: 150 ml. * [[Baratxuria]]: 5 [[xerratu]]. * Aza salda: 100 ml. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * Azaren kanpo aldeko hosto zahar eta itsusiak kendu eta egoki daudenak uretan garbitu. * [[Tipula ganibeta]] erabiliz, azaren burua lau zatitan moztu eta zurtoin gogorra kendu. * Zati bakoitza berriro uretan garbitu eta [[lerro zabaletan]] edo chiffonade eran moztu. * [[Marmita erdi]] batean ur gatzatu ugari irakiten jarri. * Ur irakin honetara aza poliki poliki gehitu eta 18 minutuz egosi eta iragazi salda pitin bat gorde. * Kazola zabal batean baratxuria olioarekin sutan jarri. * Baratxuriak gorritzen hasitakoan, aza egosia gehitu. * Su baxuan 10 minutuz salda pittin batekin goxatzen eduki eta amaieran gatzatu. == AHOLKUAK == * Aza egosterakoan, poliki poliki gehitu, urak irakinaldia gal ez dezan, modu honetan kolorea hobeto gordeko du. * Egosteko denbora luzatzen badugu, usain eta koloreak asko aldatuko zaizkio. * Euskal Herrian Gabonetan jateko ohitura izan da aza olioa. * Babarrunen [[hornigai]] moduan ere erabiltzen da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Aza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 7u6hrmdi6qiq6z5oao41r4drzuh72ec 0 5081 37176 37174 2022-03-29T11:52:15Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''AZALORE ARRAUTZAZTATUA''' [[Fitxategi:Aza lore arrautzeztatua.jpg|600px|thumb|Aza lore arrautzeztatua]] HORNIGAIA == OSAGAIAK== * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Aza lore egosia |Aza lore egosia]]: 1 [[sailetan]]. * Gatza. * Irina eta arrautza: [[Arrautzaztatu]] ahal izateko adina. * Ekilore olioa edo oliba olioa: 400 ml. == PRESTAKETA== * [[Muturzorrotza]] erabiliz garbitu azalorea kanpoaldetik, ondoren moztu [[sail]] txikietan. * Garbitu ur hotzean. * Ura irakiten hasitakoan, gehitu azalorea eta 16-18 minutuz egosi. * [[Puntazorrotza]] ziztatuz biguna dagoenean ikusi, horrela dagoenean (kontuan hartu gero [[frijitu]] egingo dugula) bertatik atera [[bitsadera]] baten laguntzaz. * Ur hotzetan barazkiaren irakinaldia moztu. * Irinarekin lehenik eta arrautza irabiatuarekin ondoren estali azal orea eta olio berotan [[frijitu]]. * Paper xurgatzailea duen [[erretilu]] batera atera. [[maionesarekin]] == AHOLKUAK== *Kontu handia izan gehiegi egosi gabe, azalorea erraz desegiten baita. *Kazolatik erretiratzeko garaian, [[bitsadera]] erabili eta inoiz ez irauli. *[[Alioli saltsa|Alioli]] edo [[maionesarekin]] zerbitza daiteke. *Beste barazki plateren [[hornigai]] moduan erabil daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Aza lore]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] jbu6kibfexy74p097j88ujp93irr1sb 0 5082 37795 37793 2022-04-11T10:57:15Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Babak ilarrekin1.jpg|500px|thumb]] '''BABAK ILARREKIN''' MAHAIKIDEAK:4 == OSAGAIAK == * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baba egosia|Baba egosia]]: 500 g. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ilar egosia |Ilar egosia]]: 500 g. * [[Oliba olio birjina|Oliba olioa birjina]]: 70 ml. * [[Tipula]]: 1/2 [[xehatu]]. * [[Baratxuria]]: 3 [[xehatu]]. * Urdai gazia: 100 g [[dadotan]]. * [[Irina]]: 25 g. * Ilar salda: 250 ml. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * * Babak eta ilarrak bakoitza bere aldetik puntuan egosi. * Ilarren salda gorde eta babak egosi ondoren zuritu. * [[Kazola]] batean olioarekin tipula [[sueztitzen]] jarri. * Tipula goxatzen hasitakoan, baratxuria gehitu eta elkarrekin su baxuan [[sueztitu]] gorritu bitartean. * Barazkia ongi eginik dugunean, urdaiazpikoa eta irina gehitu. * Minutu batez elkarrekin kozinatu [[hagatxoarekin]] edo [[espatularekin]] mugitzen dugun bitartean eta saldarekin busti. * Jarraitu [[hagatxoarekin]] mugitzen, pinportarik ez ateratzeko. * Irakiten hasitakoan, barazkiak gehitu eta minutu bat egosi. * Gatzarekin ondu. == AHOLKUAK == * Ohikoa da arrautza [[galdarraztatu]] bat [[hornigai]] moduan jartzea. * Babak zuritzea ez da derrigorrezkoa baina jateko plater finagoa geratzen da; Edozein kasutan zurituko bagenu [[Mantenugaiak|mantenugaiak]] galduko genituzke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Lekaleak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] jlg6hbzv0cpl4bprzast6v7rudjap73 0 5084 38169 38064 2022-05-31T16:22:56Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Arrainak''' animalia ornodunak dira, gehienean poikilotermoak("odol hotzekoak"), uretan bizi direnak. Hegatsak izaten dituzte. Gehienek gorputz ezkatadunak eta itsas hegal batean amaituak. Arnasketa zakatzen bidezkoa izaten dute. Arrainak ikertzen dituen zientzia iktiologia da. Ur gaziko eta gezako arrainak badira ere, ur gazikoari ematen diogu garrantzi handiagoa. Antzina, arraina kosta inguruko herrietan jan izan da bakarrik; gaur egun berriz, arraina kontserbatzeko eta garraiatzeko ditugun aukerekin mundu guzian azkar zabal daiteke. Hala ere zabaltze honek berarekin ekarri du itsasoen gain esplotazio bat, eta arrain kantitatearen murrizketa nabaria, Euskal Kostaldean espezie batzuk ia desagerraraziz. Japoniar sukaldaritzan arraina jateko kultura oso garatua dute, arrain asko gordinik jateraino. Euskal Herrian ez gara horrenbestera iritsi, baina arrain asko jaten da eta esan genezake arrainaren kozinatzean gure sukaldea goi mailan dagoela. Hala ere arraina prestatzeko garaian, bi kontu bereziki zaindu behar dira. Ezinbestean kalitatezko arrain bat jan nahi badugu, arraina zenbat eta freskoagoa hobeto. Arrainak azkar galtzen ditu bere ezaugarri organoleptikoak; beraz, ahalik eta freskoen eta ahalik eta gutxien manipulatzea komeni da. Arrainak prestatzeko teknika guztiak aplika ditzakegu: labean, plantxan eta parrilan errea, frijitua, egosia, saltsan erregosia, konfitatua, gatzetan, gisatua..... == Arrain haragiaren ezaugarriak== Arrainak eta itsaskiak dituzten lurrin eta zaporeak, itsasoari oso lotuak daude, freskoak diren bitartean. Arrainen haragia biguna izaten da eta gehienek kolore zuria izaten dute nahiz eta arrosa eta kasu batzuetan gorria (hegalabur gorria) izatea ere balitekeen. Ezinbestean lurrin eta zapore hauek arrain oso freskoari lotutakoak dira, arrainak freskotasuna erraz galtzen du, eta horren ondorio da ezaugarri organoleptikoak azkar aldatzea. == Arrainaren nutrizio ezaugarriak == Arraina elikagai osoa da, mantenugai bikainak ditu eta osasuntsuak. Proteina ugari eta onak ditu. %20-%22 inguru. Mineral desberdinetan aberatsa da arraina. Fosforo, magnesio, potasio, sodio, kaltzio, eta burdina izango dira nagusiak. Arrainen koipe kopurua aldakorra izan daiteke, arrain motaren eta arrainak harrapatzen diren urtaroaren arabera. %2 inguruko koipe kopurutik %28raino irits daiteke. Arrainaren koipea omega3 motakoa izaten da, osasunarentzat ona den koipea alegia. A,B,C eta D bitaminetan ere aberatsa da arrain haragia. == Arrainen sailkapena jatorriaren arabera== '''Ur gaziko arrainak''':Itsasoko arrainak dira eta arrain moten gehiengoa da. Ur gezetako arraina baina zaporetsuagoa izaten da. Gehienak modu basatian harrapatuak badira ere, gaur egun, gero eta itsasoko arrain haztegi gehiago aurki ditzakegu. Haztegi horietan: lupia, urraburua, erreboiloa, mihi arraina... hazten dira bereziki. '''Ur gezako arrainak''': Erreka, ibai eta lakuetan bizi eta harrapatzen diren arrainak. Amuarraina, karpa, lutxoa, barboa, tenka.... Ur gezetakoak bereziki amuarrainarenak izaten dira. '''Ur gazi eta gezetako arrainak''': Badira arrain batzuk bizitzaren zati bat ur gazitan eta beste bat ur gezatan ematen dutenak: itsas amuarraina, izokina, gaizkata, aingira edo angulak... ==Arrainen sailkapena koipe kopuruaren arabera== '''Arrain zuria''': %5eko koipe kopurua baino gutxiago duten arrainak. Gelatina handiko arrainak, zapore finekoak eta digestiorako egokiak. Mihi arraina, legatza, erreboiloa... '''Erdi koipetsua''': %5 eta %10 arteko koipe kopurua duten arrainak. Zapore bikainekoak, digestiorako arrain zuria baino pittin bat zailagoak: urraburua, meroa, ezpata-arraina, barbarina... '''Arrain urdina''': %10eko koipe kopurutik gora duten arrainei esaten zaie. Zapore handikoak eta digestiorako pisutsuagoak dira. Koipe gehiago badute ere, osasunerako koipe onak izaten dira: Txitxarroa, antxua, hegaluzea, hegalaburra, sardina, berdela... ==Arrainen sailkapena harrapatzeko tekniken arabera== '''Amuko harrapaketa''':Banaka eta amuarekin harrapatzen dira; jeneralean, eguneko arraina izaten da eta kalitate onenekoa. '''Sareko harrapaketa''':Itsasontziaren eta sarearen tamainak zerikusi handia badu ere, normalean arrastean edo pilatuta biltzen dira arrainak. Izan daitezke baxurako (sare txikiagoak eta bildu bakarrik egiten duena) edo alturako itsasontziak ( sare handiagoak eta arrastean harrapatzen duena). Kasu hauetan arraina kolpatuago egon daiteke baina bereziki alturako itsasontzietan. '''Almadrabako harrapaketa''':Arrain sardak, hegaluze, hegalabur, atun gorria, melba...itsasarteak aprobetxatuz irteerarik ez duten tokietaraino bideratzen dira, eta han banaka harrapatzen dute. Kalitate handiko arraina lortzen da, nahiz eta sistema hau gero eta gutxiago erabili. ==Arrain freskoa == Arrandegietan arrain freskoa ikusten dugunean, geure buruari galde diezaiokegu zenbat egun dituen arrain horrek, eta seguruenik, gehienetan, guk uste baino gehiago izango ditu. Euskal Herrian, Forondako aireportua dugu porturik handiena, handik sartzen baitira mundu guztitik datozen arrain gehienak, ondoren bertatik eta kamioiz banatzeko. Gure portuak ere baditugu bertako itsasontziekin: Baiona, Donibane Lohizune, Hondarribia, Pasaia, Donostia, Orio, Getaria, Ondarroa, Lekeitio, Bermeo, Armintza, Plentzia, Bilbo, Santurtzi eta Zierbena. Horietan itsasontzi txikiak, baxurakoak eta alturako itsasontziak ditugu. Batzuek arraina lehenago porturatzen dute. Kontu izan beharko genuke ere, arrandegietan erabiltzen diren tranpa txikiekin, hala nola, argi kantitatea, momenturo arraina bustia izatea eta gela desberdinak, arraina ahalik eta distiratsuen ikus dezagun. Tranpa txiki horiek kenduta, arrainak beste itxura bat izaten du. Edozein kasutan, arrandegian freskotasunaren bila bagabiltza, ezaugarri batzuk kontuan hartu beharko ditugu. === Arrain freskoaren ezaugarriak === * '''Itxura orokorra''': Arrainak osoa egon behar du, kanpoaldetik likatsua, kolore biziekin eta ezkata distiratsuak. * '''Usaina''': Itsaso eta arrain usain garbia. * '''Zakatzak''': Garbiak, mukirik gabekoak eta gorri burdeos kolore batekoa. * '''Begiak''': Esferikoak, puztuak, kanporatuak, gardenak, distiratsuak, koloretsuak. * '''Haragia''': Ukitu eta gogor mantentzen dena, eskuetan hartzerakoan behatzek ez liokete markarik utzi behar. Kolore zurikoa eta odolik balu, hau oso gorria. * '''Tripa aldea''': Ukitu eta gogor sentitu behar dugu. * '''Tripak''': Osoak, bananduta, bustiak eta berezko usainarekin. == Arraina, merkatuan aurkitzeko moduak == '''Freskoa''':Gure arrandegietan aurkitzen dugun arraina. Gaur egun gehienak tripak, zakatzak eta ezkatak kenduta saltzen dira. Arrandegi gehienetan zatitu ere egiten dute. 1 eta 2 ºC eta izotzarekin mantentzen dira. '''Izoztua''': Alturako itsasontzi ugarik arraina harrapatu eta garbitu orduko izoztu egiten dute. Beraz, oso kalitate oneko arrain izoztua topa dezakegu merkatuan. '''Gazitua''' Gatza arraina kontserbatzeko erabili izan da, bakailaoa eta bere familiakoak bereziki, abadira eta berruenda gazituta saltzen dira. Kozinatu aurretik gezatu egin behar izaten dira, gatz guztia ondo kenduz. Arrainaren loditasunaren arabera, 12 ordutik 48 ordu bitartean izan daiteke gezatzea, betiere ura 6 orduz behin aldatuz. Prozesu hau hozkailu barruan burutu behar da. Antxuak ere gazitzen dira eta ondoren oliotan jarri. '''Ketua''':Ketzea kontserbatzeko tratamendu bat izan da. Gaur egun arrainari ematen zaion beste tratamendu bat da, egur, espezia eta belar usaintsu desberdinak erabiltzen dira zapore bereziak emateko. '''Kontserban''':Ontziraturik kontserba tratamendu bat eman ondoren saltzen den arraina. Hegaluzea oliotan, eskabetxean, saltsetan, ozpinetan... '''Arrainetatik eratorritako produktuak''':Bereziki surimia eta onen aldaera guztiak. Freskoan saltzeko balio ez duten arrain txikiak xehatu eta ongi garbitu ondoren pasta bat egiten da. Bestelako ongailuekin nahastuta, surimia prestatzen da. Hemendik eratorriko dira gulak, surimi makilatxoak, otarrainxka ordezkoak..... ==Arrain motak formaren arabera== * '''Arrain zapalak''': Mihi arraina, erreboiloa, oilarra, platuxa, fletana... Txikiagoak edo handiagoak, arrain estuak egokiak, plantxan, parrilan edo labean egiteko. Hala ere xerra txikiak atera eta kozina daitezke. Arraina handia denean berriz, medailoitan ere moztu dezakegu. * '''Arrain luzeak''': Legatza, itsas aingira, aingira, gelba, katu arraina....Hauek ere txikiagoak eta handiagoak ditugu, normalean xerratuta, xaflatan edo medailoietan zatituak ondoren, saltsan, erreta , frijituta edo egosita jaten dira. * '''Arrain obalatuak''': Bisigua, Muxarra, Urraburua, Erla, ....Arrain ez horren handiak 2 eta 4 errazioko tamainakoak gutxi gora behera. Forma obalatuagoak izaten dituzte eta asko arroketakoak. Normalean, osoan eta erditik irekita, parrilan edo labean erreta jaten dira. * '''Arrain txikiak''': Antxua, sardina, dontzeila, txitxarro txikia, barbarina, ....Tamaina txikiko arrainak, irineztatuta, edo birrineztatuta su bizian frijitzen direnak. Handixeagoak parrilan plantxan edo labean erreta ere jan ditzakegu. * '''Arrain handiak''': Hegaluzea, hegalaburra, ezpata arraina, mero handia, bakailaoa, Itsas xapo handia. Normalean zatiturik, hezurrarekin edo hezurrik gabe prestatzen den arraina. Xafletan, xerretan, medailoietan. Erreta, saltsan edo frijituta jaten dira gehienetan. == Arrain desberdinen aurre lanak == Japoniarrak dira arraina hobekien tratatzen eta maneatzen dutenak. Eta beraien lehen legea jarraituz arraina ahalik eta gutxien maneatuko dugu. Hala ere, ezinbestean arraina jan nahi badugu, aurre lan batzuk burutu beharko ditugu. Arraina, kasu batzuetan, begietatik; beste batzuetan, isatsetik, eta handiak badira, isats eta buru azpitik hartuko ditugu. === Arraina garbitzeko pausoak === # '''Tripak kendu''': Uzkiko zulotik, guraize batzuk sartuko ditugu eta bururaino moztuz zabalduko dugu. Jarraian, eskuaz, tripak kendu. Esku puntekin edo zapi batekin hezurren inguruan eduki ditzakeen odolbilduak eta azal ilunak erretiratuko dizkiogu. # '''Zakatzak kendu''': Guraize baten laguntzaz, zakatzak burukotik banandu egingo dugu, ondoren trapu batekin hartu eta tira egingo dugu. # '''Ezkatak edo azala kendu''': Ezkatak kentzeko tresnarekin, isatsetik lepo aldera pasako dugu. Beti ezkaten noranzkoaren kontra eginez. # Behar izanez garo, '''zatikatu'''. === Arrain zatiak eta mozketak === * '''Kokotea''': Normalean legatzarena aprobetxatzen da, 2 errazio egiteko, burua amaitzen den lekutik 900g- inguru osatu bitartean, lepo ondoa utzi eta mozten da. Arrandegian egiteko eska dezakegu. Labean edo parrilan egiteko erabiltzen da. * '''Xaflak''': Arraina zabalean hezur eta azal eta guzti mozten da. Errazio baterako bada, 350g inguru beharko ditugu eta bi erraziokoa bada, 700 inguru. Errazio bakoitzak izan ditzake xerra bat edo bi. Arrandegian egiteko eska dezakegu. Plantxan, parrilan, labean edo saltsan egiteko erabiltzen dira. * '''Medailoi''': Arraina hezurgabetu ondoren, xerra lodietan moztuko dugu. Errazio bakoitzeko 200-250g erabiliko ditugu, anoa bakoitzeko medailoi 1 edo 2 erabiliz. Arrandegian egiteko ere eskatzea badugu. Normalean plantxan, saltsan edo frijituta egiteko. * '''Trontzo''': Arrainaren bizkar gain osoa hezurgabetua. Arrandegian egiteko ere eska dezakegu. Plantxan, parrilan, labean edo saltsan egiteko normalean. * '''Goreneko''': Arrainaren bizkar gaineko trontzo hezurgabetuaren zatirik onena. Arrandegian egiteko eskatzea badugu. Plantxan, parrilan, labean edo saltsan egiteko. Erditik moztuz gero, frijitzeko ere bai. * '''Xerrak''': Arrain txikien edo handien xerra finak. Errazio bakoitzeko lauzpabost beharko ditugu. Arrandegian egiteko eska dezakegu. Normalean, frijitzeko edo saltsan egiteko. * '''Popietak''': Arrain zapalei ( oilar eta mihi arrainari) ateratzen zaizkion xerra finak. Ondoren, normalean, plantxan edo beteta saltsan prestatzen direnak. * '''Zatiak''': Arrain handiak edo ez horren handiak, hezurgabeturik edo hezurrarekin zati txikietan moztea. Arrain bakoitzak duen formaren arabera modu batean edo bestean burutuko dugu. Arrandegian egitea eska dezakegu. Jeneralean, frijitzeko edo erregosteko, edo paellei gehitzeko. * '''Hezurgabetze''': Arrain bakoitzak edo multzoka ( zapalak, obalatuak, txikiak....) hezur osaketa desberdinak dituzte eta bakoitza hezurgabetzeko teknika desberdin bat erabili beharko dugu; lan honetan japoniarrak maisuak dira. Labana zorrotz, malgu, gogor, luze edo motzak beharko ditugu arrain motaren arabera. Kontu handiarekin burutu beharreko lana da, urteekin ikasten dena. * '''Arrain zabaldua''': Normalean, arrain obalatuak plantxan, parrilan edo labean azkarrago egiteko edo bizkarretik edo tripa aldetik zabal daitezke, betiere bi zatiak elkarrekin mantenduz. * '''Arrain erdibitua''': Aurrekoa bezala baina kasu honetan arraina 2 erraziotan bananduko dugu, bai arrain obalatuak, baita kokotea ere. * '''Mendrezka''': Hegaluze edo hegalaburraren buru eta triparen artean dagoen zati preziatuari deitzen zaio. Koipe infiltratua ugari duenez beste zatiak baina zukutsuagoa da. ==Arraina kozinatzeko puntua== Lehen aipatu moduan, Japonia izango da munduan arraina hobekien tratatu eta jaten dakien herrialdea, bertan arrain asko gordinik jateraino. Gurean ez gara garapen horretara iritsi baina jakin badakigu, arraina gehiegi kozinatuz gero gastronomikoki balio nagusia galtzen duela. Beraz, arraina prestatzeko, honen puntua kontu handiz zaindu behar dugu. ==Arrain motak eta hauen ezaugarriak== ==Angula, txardieta edo txitxardina Anguilla anguilla== Arrantza daitekeen arrainkume bakarra. Saltzen dutenean, gramo bateko pisua, 8 zentimetroko luzera eta bizpahiru urte izaten ditu. Egosiak saltzen dira, bizirik daudenean gardenak dira. Aingirak erruteko bidaia luzea egiten du Europan hasita, eta Karibe Itsasoan dagoen Sargazoen itsasoraino. Azken 140 milioi urtean bezala, angulak Europaraino itzultzen dira, bizpahiru urte dirauen 5.000 Kilometroko bidea eginez. Ibilbidean ez dute elikagairik behar; izan ere, bola batean bilduta, itsas korronteek ekartzen dituzte. Ondoren ibaietan gora abiatzen dira. Azalaren bitartez arnasteko gai dira, eta presa txikiak gainditzeko ere bai, arrastaka gora igoaz. Euskal sukaldaritzan zuen ospeagatik, inguruko herrialdeetara zabaldu zen angulak jatea. Errezeta nagusia angulak Bilboko eran da, baratxuri eta piperminarekin. Normalean aurrez prestatutakoak erosten dira, non kolore erdi beltza duten. Kolorea ibaian emandako denboraren arabera aldatzen denez, beltzak garestiagoak izan ohi dira. Bizirik erosten badira, hiltzeko uretan disolbatutako tabakoa erabiltzen da. Gero garbitu eta gatzunetan egosten dira kolore zuria izateko Jateko modu nagusia, egosi ondoren baratxuri, pipermin eta olioarekin sueztituta bada ere, entsaladan ere jaten da. Angulak Azoketan oso garestiak direlako eta geroz eta gutxiago daudelako Gipuzkoako enpresa batek gulak sortu zituen, hots, surimizko suzedaneo merkea saltzeari ekin zioten. Surimia egiteko Alaskako abadira erabiltzen dute. Ordezkoa saltzeko lehendabiziko enpresak "gula" izen komertziala erabili zuenez, izen horretaz ere ezaguna da. Kilo bat surimia prestatzeko bost kilo arrain dira beharrezkoak. Pixkanaka-pixkanaka suzedaneoa jatorrizko angularen itxura hartzen ari da. Gulak txitxardinen modu berean prestatzen dira. == Aingira, Anguilla anguilla. == ''Anguillidae'' familiako arraina da, Iparraldeko Ozeano Atlantikoan eta Europa inguratzen duten itsasoetan bizi dena. Euskal Herrian aingira populazio ugari dago, bereziki kantauriar isurialdean. Bere hegaletan ez du hezurrik eta eta berde-marroi koloreko gorputz luzanga du, aurrealdean biribila eta atzealdean zapala dena. Aldeko hegalak luzeak ditu oso, ipurditik ia gorputzaren erdira doazenak. Espezie preziatua da oso, batez ere jaio eta arrainkume direnean, ibaietan gora egiten dutenean. Orduan angula edo txitxardina izena ematen zaie. Arrain-haztegietan ere ekoizten dira. Freskoak frijituak edo saltsan kozina ditzakegu, baina gaur egun modan dagoena ketua da. == Abadira, abadejoa, abalaioa edo abarioa, Pollachius pollachius. == [[Fitxategi:Abadira edo abadejoa.jpg|200px|thumb|Abadira edo abadejoa]] Gadiformeen ordenako espezie bat da. Ohiko arraina da Bizkaiko golkoan, Ozeano Atlantikoan eta Mediterraneoan. Sabelaldea grisa du eta bizkarraldea arre berdekara. Baraila irten xamarra du. Hiru bizkar-hegal bakandu ditu, bi uzki-hegal (lehenengoa zabala), sabel-hegal txikiak eta isats-hegal nahiko garatua. Espezie hau 1200 cm luze izatera irits daiteke. Arrain txikiz, zefalopodoz eta izkiraz elikatzen da. Gantz gutxiko arraina da (%1 inguru). 10 urtez bizi daiteke, ur hotzetan, batez ere ingurune harritsuetan. Abadiraren haragia bakailaoaren antzekoa da, zapore finagoa badu ere. Bakailaoaren modu berdinean saltzen da, askotan bakailao izenez ere saltzen da. Abadira gazitua beratu ondoren, saltsan, frijitua, errea, konfitatuta, entsaladetan presta dezakegu. == Amuarraina , Salmo trutta. == Oncorhynchus Salmo eta Salvelinus generoko ur gezako arrainak dira, Salmonidae familiako Salmoninae azpifamiliakoak. Ibai eta aintziretan (Europan, Ipar Amerikan, Asian eta Ipar Afrikan) bizi dira. Gorputz luzea, mutur zorrotza eta aho zabala dituzte. Kolore askotakoak dira, eta hainbat espezie daude: amuarrain arrunta, ortzadar amuarraina, ibai amuarraina, aintzira amuarraina, itsas amuarraina, amuarrain artikoa, izokin amuarraina... Ur garbiak, hotzak eta ondo oxigenatuak behar dituzte. Gaur egun gure arrandegietan saltzen den amuarrain haztegietan du jatorria. Kozinatzeko normalean nafar eran urdaiazpiko edo txingarrez bete eta frijitua jaten da, baina erreak edo papilot erara ere presta ditzakegu. == Antxoa, bokarta edo antxoba Engraulis encrasicolus. == [[Fitxategi:Antxoa.jpg|left|300px|thumb|Antxoak]] Ur gazian bizi den arrain urdin mota bat da. Sardinaren itxurako arraina da, baina hura baino txikiagoa, itsasoan sarda handitan bizi dena. Txile eta Peruko itsasoetan, Europako Atlantiko aldean eta Mediterraneoan bizi da. Gurean baxurako arrantzaren urrezko perletako bat da. Udaberrian harrapatzen da, normalean frijitua, saltsan, beteta, gazitua edo ozpinetan prestatzen da. Gure etxeetan gaur egun preziatua den arraina dugu eta lehen antxua noiz jango jende asko zain egoten zen. Gazituak berriz delicatessen moduan trata dezakegu eta gourmetentzako goi mailako produktu moduan tratatua. == Arraia edo arrai zabala, Raia clavata. == [[Fitxategi:Arrai zabala4.jpg|150px|thumb|Hegalaburra]] [[Fitxategi:Arrain zabala.jpg|150px|left|thumb|Arrain zabala]] Arrain kartilaginosoa 500 espeziek eta 13 familiek osatua. Marrazoekin lotura estua badu ere, bere ezaugarri nagusia bere gorputz laua da. Gurean, arrain txikien hegalak azalik gabe jaten dira. Oso freskoak jan behar izaten dira, bestela lixiba zapore bat hartzen baitute. Saltsa berdean edo beste edozein saltsarekin, bikain geratzen da, frijituta edo erreta ere jan dezakegu. == Bakailaoa, Gadus morhua. == [[Fitxategi:Bakailao gazitua.jpg|300px|thumb|Bakailao gazitua]] Gadidae familiako ur gaziko arraina da, Ozeano Atlantikoaren iparraldean Islandia, Groenlandia, Eskozia, Kanadako San Lorenzo eta Ternuatik gorako inguretan bizi dena. 4,5-11,3 kilogramo ingurukoa da normalean. Euskal Arrantzaren ekonomian garrantzi handia izan du bakailao arrantzak, eta gauza bera Europan eta Ameriketan ere. XI. mendean euskaldunak baleak harrapatzen zituzten iparraldeko uretan, eta XVI. mendean ekin zioten bakailaoa harrapatzeko Ternuako bideari. XVI. eta XVII. mendeetan aberastasun iturri handia izan zen bakailaoa gurean. 1713. urtean, Ternuako kalak galdu zituzten euskaldunek eta baxurako arrantzari ekin behar izan zioten, halabeharrez. 1950-1985 urte tartean Pasaian PYSBE konpainiaren lehortegiari esker, bakailaoaren merkataritzak aparteko garrantzia hartu zuen. XX. mende amaieran, bakailaoa urritzearekin batera krisi bat etorri zen, eta oraindik krisian gaude. [[Fitxategi:Bakailao freskoa.jpg|200px|left|thumb|Bakailao freskoa]] Izena nederlanderaren bakeljauw hitzetik dator, kabeljauw hitzaren aldaera. Bizkaian makallo, makallao, makallu eta makillao izenak ematen zaizkio. Gadidae familia ugariko kidea da, beste hauek bezalaxe: Groenlandiako bakailaoa (Gadus ogac) eta Pazifikoko bakailaoa (Gadus macrocephalus). Aho zabala, eta begi handi biziak, azal marroi-berde leunekoa da. Bizkarrean hiru hegats ditu eta itsasaldean bi; beheko baraila goikoa baino txikiagoa du, eta zakatzen azpian sabel-hegatsak izaten ditu. 160 zentimetroko luzera eta 40 kilogramoko pisua har dezake. Euskal Herrian bakailaoarekin plater ezagunak prestatzen dira, besteak beste, bakailaoa pil-pilean, bakailao ajoarrieroa, bakailaoa bizkaitar erara, bakailao tortilla, parrilan egina, zurrukutun zopa, bakailao frijitua piper berdearekin, errea.... Euskal Herritik kanpo, Portugalen ere oso gustukoa dute eta bakailaoarekin prestatutako plater ezagun ugari dituzte. Bakailaoa asko gutxitu da itsasoan, horren eragina da gero eta txikiagoak harrapatzen dituztela. Merkatuan normalean gazitua saltzen da, hau da preziatuena, baina freskoa ere aurki dezakegu, kasu honetan arrautzeztatu eta frijitua edo erreta jaten da normalean. Bada beste mota bat izoztua saltzen dena. Kasu honetan bakailaoari ur gazia infiltratu ondoren, izozten dute. Bakailao infiltratu hau, gezatuaren modu berdinean presta badaiteke ere, ez dute zerikusirik. == Barbarina Mullus barbatus == [[Fitxategi:Barbarina2.jpg|300px|thumb|Berdelak]] Mullidae familiako eta Mullus generoko itsas arrain osteiktieen izen arrunta da. Genero honetako espezieak sukaldaritzan oso preziatuak dira. Ur gaziko arraina dugu, arrautzak jartzeko garaian pilatzen duen gatza dela medio, arrain urdina bihurtzen da, baina bestelakoan, arrain erdi-koipetsua dugu. Zapore bikainekoa. Eper begia dutenak (begi ingurua horixka) dira preziatuenak. Tamainaren arabera, irineztatu eta frijitua, xerratuta plantxan edo handiagoak direnean labean erreta jan ditzakegu. Zapore bikaina izaten du. Barbarinak bizar luze bat du itsas azpiko hondarrak mugitu eta janaria bilatzeko. Non bizi izan den jakiteak garrantzi berezia du, alegia itsas azpi horiek garbiak dauden edo ez, haitzetan bizi den edo lokatzetan, horren arabera zapore desberdina izango du. Barbarin txikiak frijitu ondoren olioak hartzen duen kolorea eta zaporea bikainak dira; are beste gauza batzuk frijitzeko ere. == Barboa, Luciobarbus bocagei, Luciobarbus microceplalus... == Ur gezako arraina da, Cyprinidae familiakoa. Iberiar penintsulako ibai ugaritan bizi diren espezie desberdinak daude. Atlantiar aldean endemikoa den arraina dugu. Bere sailkapena zalantzazkoa da, batzuk Luciobarbus generoan eta besteek Barbus generoan sailkatzen dutelako. Frijitua, saltsan, erreta, eskabetxean edo adobatua jaten da. == Berdela, Scomber scombrus. == [[Fitxategi:Berdela2.jpg|200px|thumb|Berdela]] Scombridae familiako ur gaziko arraina da, iparraldeko Ozeano Atlantikoan eta Mediterraneo itsasoan bizi dena. Itsasoko arrain hau arrain urdina da. Gure baxurako ontziek urteko lehen arrantza egiten dute udaberri bitarte. Oso freskoa jan dezakegu eta gaur egun aurkituko dugun arrainik merkeenetakoa da. Txikienak osorik, handienak zatiturik, irineztatu eta frijituta, xerratuak plantxan edo saltsan, eskabetxean.... jan ditzakegu. == Boga, Boops boops. == Sparidae familiako ur gaziko arraina da, ekialdeko Ozeano Atlantikoan, Mediterraneo eta Itsaso Beltzean bizi dena. Bisigu arruntaren familiako arrain hau itsasertzeko haitzetan bizi da. Txikiak irineztatu eta frijituak, handiagoak parrilan, edo labean prestatzen dira. Bere haragiarekin, arrain salda edo fumeta presta liteke. Gisatua ere jan dezakegu. == Burbina edo arrano-berrugeta Argyrosomus regius. == [[Fitxategi:Berrugeta harrizalea.jpg|left|200px|thumb|Berrugeta harrizalea]] [[Fitxategi:Berrugeta edo korbina.jpg|200px|thumb|Berrugeta edo korbina]] Perziformeen familiako itsasoko arraina da. 50 cm inguru neurtzen du luzeran. Gaztaina kolorekoa da, bizkarraldean marratxo beltzak ditu eta sabelaldea urre kolorekoa. Arrain honen haragia oso aintzat hartua da. Mediterraneoan eta Atlantikoan bizi da. Arrain zuria da. Itsas kirol arrantzan, haren harrapaketa oso preziatua da. Arrain zuria. Gaur egun itsas haztegietan ekoizten dute. Sukaldeko teknika nagusiak onartzen ditu. Frijitua, errea, saltsan, erregosia baita gordinik ere. == Bisigu arrunta, arrosel arrunta edo umetan pantxoa Pagellus bogaraveo. == [[Fitxategi:Bisigua.jpg|300px|thumb|Bisigua]] Sparidae familiako ur gazikoa da, ekialdeko Ozeano atlantikoan eta mendebaldeko Mediterraneo itsasoan bizi dena. Goi nafarreraz arrosela esaten diote, bizkaiera-gipuzkeran besegu, bizkaieraz besigu, gipuzkera-lapurtarrean errosela, gipuzkeraz bisigu edo bixigu; eta gaztea denean, bizkaieraz pantxo edo txarrantxan. Haragi zuriko itsas arraina da, sukaldaritzen oso preziatua. Gorputz sendo zabala du, ezkata handiz estalia; burua txiki samarra du, eta begiak handiak oso. Ingalaterratik Mauritaniarainoko itsasoetan bizi da, baita Mediterraneoan ere. Txikia denean pantxoa deitzen zaio eta itsasertzetik hurbil bizi da. Udaberrian iparralderantz egiten du, eta udazkenean berriro itzultzen da. Bizkaiko golkoko bisigua otsailean ugaltzen da. Harrapaketarik handienak neguan eta udan egiten dira, bisigua itsasertzetara hurbiltzean, alegia; hortik dator arrain honek eguberrian duen eskea. Euskal Herrian neurriz gaineko arrantzaren ondorioz, arrain mota honen arrantza gainbehera joan da azken urteetan. Horregatik gurean gaur egun jaten den bisigu gehiena Mediterraneo Itsasoan harrapatua izaten da. Arrain garestia bihurtu da eta sukaldean parrilan erretakoa da errege. Labean ere erre dezakegu. Xerratuta jarriz gero, beste teknika batzuk, frijitua, plantxan, aplikatzea badugu. == Bisigu ahogorria edo Papardo gorria, Beryx decadactylus. == [[Fitxategi:Palometa gorria.jpg|150px|thumb|Bisigu ahogorri edo Parpado gorria]] [[Fitxategi:Bisigu ahogorri2.jpg|bixigu ahogorri|left|thumb|Bisigu ahogorri]] Berycidae familiako ur gazi eta sakoneko arraina da. 3Kg bitarte pisa ditzake. Erdi-koipetsua den arraina dugu. Gurean ez da asko harrapatzen eta prezio garestiak ditu, parrilan, labean osoa edo zabalduta kozinatzen da. Gaur egun japoniar sukaldaritzarekin lotuta gordina ere jaten da. == Bisigu ahobeltza edo Palometa, Beryx splendens. == [[Fitxategi:Palometa2.jpg|100px|thumb|Bixigu ahobeltza edo Palometa]] Bericydae familiako ur gaziko arraina da. Erdi-koipetsua. Itxuraz iluna, oso forma obalatu zapalekoa. Haragi gogorra du. Gure arrandegietan ohikoa da aurkitzea. Zaporez hegalaburraren antza du eta haren prestaketak onartzen ditu. Gehiegi eginez gero, erraz lehortzen da. Osoan erre daiteke, zatitu, irineztatu eta frijitua asko jan izan da, tomate saltsarekin nahastuta ere, eskabetxean ere bai. == Buztanbeltza, Oblada melanuraç. == Sparidae familiako ur gaziko arraina da, ekialdeko Ozeano Atlantikoan eta Mediterraneo itsasoan bizi dena. Bere generoan monotipikoa da. Bizkaian buztanbeltz edo kolanegra diote. Forma obalatua du, gris zilar kolorekoa eta isats aldean marra beltz moduko bat du. Gure inguruan talde handietan ikusten ditugu, eta handiak ikustea oso ohikoa ez bada ere, kg ingurura irits daiteke. Jeneralean, irineztatu eta frijituta jaten dira, baina handixeagoak direnak erre daitezke eta xerratuta ondoren frijituta, plantxan edo saltsan ere presta daitezke. == Dontzeila, Coris julis. == Labridae familiako ur gaziko arraina da, ekialdeko Ozeano Atlantikoan eta Mediterraneo Itsasoan bizi dena. Arrain teleosteo luzexka da, 20 cm ingurukoa, eite liraina, bizkarreko hegala zakatzen paretik isatserainokoa, eta hortz sendoak ditu. Alde bakoitzean, zerra irudiko zerrenda gorrixka bat izaten du. Ume guztiak emeak izaten dira jaiotzean, eta sexu banaketa gero egiten dute. Sukaldeko erabileraren inguruan, jeneralean, frijituta jaten dira, bestela, arrain saldak egiteko ere erabiltzen da, ondoren zopak edo kremak prestatzeko. Egosita patatekin ere presta genezake. == Erla, Lithognathus mormyrus. == Sparidae familiako ur gaziko arraina da, ekialdeko Ozeano Atlantikoan eta Mediterraneo Itsasoan bizi dena. Elantxoben amerikano eta Lekeition merikano diote. 50 zentimetro inguruko luzera izaten du eta gorputz obalatu luzexka du. Muxarraren antzera gorputzean marra batzuk erakusten ditu. Udaberrian gure ibaietan sartzen dira taldeka. Itsaskiak jaten ditu bereziki. Sukaldean, parrilan edo labean prestatzen da, osoa edo erditik irekita. Zatitu eta irineztatu ondoren, frijitu daiteke. Erregosia edo saltsan ere presta dezakegu. == Erloju-arraina, Hoplotethus atlanticus. == Trachichthyidae arrain beriziformeen familia bat da, Ozeano Atlantikoan, Indiako ozeanoan eta Ozeano barean 100 eta 1500 metro arteko sakoneran bizi direnak. Familia honetan mota ugari badira ere, batzuk desagertzeko zorian ditugu, 150 urte bizitzera ere irits daitezke. Gorputz obalatukoa, buru handiarekin, eta hezurrak ongi bereizten zaizkio. Prestatzeko garaian, erreta edo labean da prestatzeko modurik egokiena. Urte askoan bizi denez, aipatzen da merkurio pilaketa izan dezakeela, eta ez dela askotan jatekoa. == Erreboilo arrunta, Scophthalmus maximus. == [[Fitxategi:Erreboilua2.jpg|200px|thumb|Erreboiloa]] Scophtalmidae familiako arrain lau bat da. Bere gorputza, ia borobila da. 20 eta 70 metroko itsas sakoneran bizi da. Iparraldeko Ozeano Atlantikoan Mediterraneo Itsasoan, Itsaso Beltzean eta Itsaso Baltikoan bizi da. Beste arrain bentoniko batzuez elikatzen da. Giza kontsumorako izan behar duen gutxieneko neurria 30 zentimetrokoa da. Hareetan ezkutatuta egoten da. Hurbiltzen zaizkion oskoldunak, soinberak eta arrainak harrapatuz elikatzen da. Gaur egun itsas haztegietan produkzio handia du. Sukaldean bereziki, parrilan eta labean jaten da. Xerratu daiteke, arrain zapalei 4 xerra aterako diegu, modu honetan, plantxan edo saltsan presta daiteke. Erreboilo handiak, trontzotan zatikatu eta plantxan, parrilan, frijitua edo saltsan presta ditzakegu. == Ezpata-arraina, Xiphias gladius. == Ur gaziko espezie bat da, mundu osoko ur tropikal, azpitropikal eta epeletan bizi dena. Xiphiidae bere familian espezie bakarra da. Mundakan akula bidegarde, Bermeon akule bidegarde edo akule bidegardie, Ondarroan akula biregarde, akula biregardi edo esparroi, Elantxoben akula bideberde, Lekeition akula melebarda, Hondarribian ezpalarta eta Ziburun ezpalarte esaten diote edo esan izan diote. Arrain ezpata izena ere erabili izan da lapurteraz, txitxi-ezpata gipuzkeraz, esparloi bizkaieraz, eta esparroi bizkaieraz nahiz gipuzkeraz. Ezpata antzeko mutur gogorra, luzea eta zorrotza du. 5 m inguru luze da. Kolorez antxoaren antzekoa izaten da, erditik gora urdina eta erditik behera zilarkara. Igerian oso azkarra da. Kontu handiarekin ibiltzen dira arrantzaleak ezpata-arrainaren harrapaketan, arriskutsua izan daiteke eta. Munduko itsaso bero eta epel guztiak ditu bizileku. Itsasertzetara, ordea, arrautzak jartzera bakarrik hurbiltzen da, udaberri aldera. Zefalopodoak eta arrainak jaten ditu. Oso aintzat hartua da sukaldaritzan. Oso preziatua izan den arraina dugu eta bere harrapaketa handiak ekarri du gero eta pieza txikiagoak harrapatzea. Hegalaburraren antzeko haragia dauka, hura baino zuriagoa bada ere. Trontzotan moztu eta parrilan, plantxan edo labean erre daiteke. Zati txikiagotan frijituta edo saltsan prestatzen da. == Halibuta edo fletana, Hippoglossus hippoglossus. == Pleuronektidoen familiako arraina da, gorputz-zapala du, eta bi begiak gaineko aldean ditu. Lekuan lekuko kolorea hartzen du, itsas azpiko hondarrarena gehienetan, han ibiltzen baita. Ur hotzeko itsasoetan bizi da. Halibut arrainaren gibelak A eta D bitamina ugari du, horregatik bere gibelarekin olioak prestatzen dira. 3 metro eta 320kg izatera irits daiteke; hala ere, merkatuan 250g eta 400g arrain pieza edo xerretan saltzen da. Ozeano Atlantikoan aurkitzen da bereziki. Mihi arrainarekin nahasten da, iruzur kasu ugari ikus daitezke. 50 eta 200metroko sakoneran bizi da, eta gehiegizko arrantzak desagertzeko arriskuan du. Bizkaiko golkoan eta iparreko uretan aurki genezake. Itsaski desberdinez elikatzen da. Sukaldeko prestatzeko modu guziak onartzen ditu: erreta, labean, plantxan eta parrilan, frijitua, saltsan, egosia..... == Gaizkata arrunta, Acipenser sturio. == Europar gaizkata, gaizkata baltikoa edo, besterik gabe, gaizkata ere deitua, Acipenseridae familiako arraina da. Gaur egun arrisku larrian dago. Gorputz luzanga du, bost lerrotan antolatutako hezurrezko plakez estalia. Eskeleto kartilaginosoa, partzialki osifikatua. Isats hegala heterozerkoa (asimetrikoa) da. Bizkar marroi grisaxka, distira berdeekin. Sabel horixka, zilar-koloreko distirekin. Mutur zorrotza, moko itxurakoa, azpiko aldean 4 sentipen-bizkar dituena. Ahoa hodi protraktila da eta ez du hortzik. Handienek 3,5 metroko luzera eta 170 kiloko pisua izan dezakete. Arrain anadromoa da, bizitzaren zati handiena itsasoan ematen du, baina ibaira itzultzen da ugaltzera. Ohikoa zen Atlantikoko kostalde gehienetan, bereziki Baltikoko eta Ipar Itsasoko sakonera txikiko uretan. Mediterraneoan eta Itsaso Beltzean ere bizi zen. XX. Mendearen hasiera arte Europako 30 ibai arro baino gehiagotan ugaltzen zen. Gaizkataren arrautzekin kabiarra lortzen dugu, prezio ikaragarria hartzen duen elikagaia. Gaur egun kabiarrak suposatzen duen negozioa kontuan hartuta, gaizkata haztegietan handitzen da kabiarra eta bere haragia saltzeko. Kabiarra aperitibo moduan saltzen da normalean ogi txigortuarekin jateko. Itsas zapore bikainekoa da, eta izugarri garesti saltzen da. Haragia ere bikaina du, eta hau plantxan, parrilan, labean erretzeaz gain, saltsan, frijituta, ketuta, gordinik jan daiteke. == Gelba, Galeorhinus galeus. == Ur gaziko arrain kartilaginosoa da, Triakidae familiakoa. Itsaso subtropikaletan bizi den arraina da. Marrazoen antzeko itsas arrain hau 1,5-2 m luze eta 45 kg izaten da. Bizkarraldea eta alboko hegalez goitikoa gris urdinxka du, eta bular-sabelak ia zuriak. Oso hortz zorrotzak ditu, goikoak batez ere. Buruaren azpiko aldean du ahoa. Andaluzia aldean adobatu eta frijituta jaten da. Marrazoaren familiako arrain askok, ez badira oso freskoak jaten, lixiba edo txiza zapore bat hartzen dute. Saltsan, egosita edo plantxan ere presta daiteke baina gogoratu beti oso freskoa izan behar duela. == Hegalabur, atungorria edo zimarroia, Thunnus thynnus. == [[Fitxategi:Hegalaburra.jpg|left|300px|thumb|Hegalaburra]] Hegalaburra ere deitzen zaio, ur gazitan bizi den Sconbridae familiako arrain urdin mota bat da, sukaldaritzan oso aintzat hartzen dena. Ozeano Atlantikoan eta Mediterraneoan bizi da (Itsaso Beltzean izan ezik). Arriskuan dagoen espezie bat da, gehiegizko arrantza dela medio. Adinaren eta tamainaren arabera, haragiak arrosa eta gorriaren arteko kolorea du. Arrain heldu handiaren haragiak behi txuleta baten kolorea hartzen du. Uda hasieran, atungorri gazteek migrazio trofiko bat egiten dute Bizkaiko golkora eta udazkena arte janari bila ibili ohi dira, eta antxoa da haien presa nagusia. Sukaldaritza japoniarrean atungorria gordinik jaten da, eta esan liteke beraien sukaldaritzako osagai erreginetako bat dela. Diru asko ordaintzen da arrain honengatik. Horregatik dago, besteak beste, desagertzeko zorian. Atun mota asko daude, baina atun mota honek izugarrizko pisua har dezake. Hegaluzeak prestaketa mota ugari onartzen ditu: plantxan, parrilan, marmitakoan, arrautzeztatuta, marinatua, frijitua, saltsan,.... == Hegaluzea edo atunzuria, Thunnus alalunga. == [[Fitxategi:Hegaluzea.jpg|200|thumb|Hegaluzea]] Ur gazian bizi den Scombridae familiako arrain urdin mota bat da. Ez du haragia hegalaburrak (atungorriak) bezain gorria, hortik izena. Mundu guztiko itsaso epel eta beroetan bizi da eta oso preziatua da. Gure baxurako arrantzak biziraun dezan ezinbestekoa dugu. Sukaldean atungorria edo hegalaburraren erabilera berdina izan daiteke. Plantxan, parrilan, labean, arrautzeztatu eta frijitua, egosia eta oliotan, gordinik, saltsan, patatekin gisatua.... Hegaluzea garbitzeko garaian, tripan hiruki forma duen mendrezka zatia banandu egiten da. Zati koipetsuena eta preziatuena da. Mendrezka parrilan edo egosi eta oliotan jaten da jeneralean. == Itsas aingira, Conger conger. == Congriedae familiako arrain zuria da, ekialdeko Ozeano Atlantikoan, Mediterraneo itsasoan eta Itsaso Beltzean bizi dena. Itsas aingira 3 metro izatera irits daiteke eta 110 kiloko pisua har dezakete. Gorputzaren erdi aldetik isats aldera hezur ugari dituen arraina dugu; zati hau, jeneralean, zopak eta saldak prestatzeko erabiltzen da. Iparraldean prestatzen den Ttoro arrain zoparen osagai nagusietako bat da. Arrainaren erdi aldetik lepo ingurura haragi zuri gogorra du, saltsan, gisatua, plantxan, frijitua, egosita patatekin, mila modutan jan dezakegu. == Itsas Zapo, Zapo beltza Lophius budegassa. Zapo zuria Lophius piscatorius. == [[Fitxategi:Xapoa.jpg|180px|thumb|Zapo beltza]] Lophiidae familiakoa, ur gaziko arrain zuriaren izen arrunta da, Lophius generokoa osatzen dutenak. Gastronomian oso estimatua. Burua handia, zabala eta zapala izaten du, landare itxurako bi luzakin mehez eta arantzaz hornitua. Ahoa ere oso zabala izaten du, hortz kurbatuekin. Gorputzaren gainerako partea ere zapala du, baina buruarekin alderatzeko txikia eta estua. Oliba kolorekoa, marroi grisaxka edo marroi berdexka izan daiteke. Atlantikoan eta Mediterraneoan bizi da, itsas azpi hondartsuetan batez ere. Txibiak, oskoldunak, berdelak eta sardinak jaten ditu gehienbat. Oso aintzat hartua da haren haragia. Zapo mota ugari badira ere, gurean eta arrandegietan bi aurkituko ditugu bereziki. Zapo zuria da eta Zapo beltza. Lehenak haragi bigunagoa du eta ur gehiago botatzen du kozinatzeko garaian, normalean beltza baino merkeagoa izaten da. Beltzak berriz, tripa aldean azal fin ilun bat du, haragi gogorragoarekin, eta preziatuagoa da. Bere buruaren tamaina da nabarmentzekoa, normalean zopak eta saldak egiteko erabiltzen dena. Zapo txikiak 1000g eta 1800g artean pisatzen du normalean, osoak parrilan edo labean prestatzen dira. Zapo handiagoak berriz, hezurgabetu edo hezurgabetu gabe, medailoietan mozten dira; ondoren, plantxan, arrautzeztatuta, frijituta, saltsan edo gisatuta prestatzeko. Euskal Herrian oso preziatua den arraina dugu. == Izokin arrunta, Salmo salar. == [[Fitxategi:Izokina2.jpg|150px|thumb|Izokina]] Hainbat hizkuntzatan Atlantikoko izokina ere deitua. Salmonidae familiako arraina da, Ozeano Atlantikoan eta bertara isurtzen diren ibaietan bizi da. Migratzaile Anadromoa da, umeak marroi pikartak dira, eta, jaio ziren ibaian 1-3 urtez bizi ondoren, itsasora migratzen dute. Helduek bizkarraldea urdinkara eta sabelaldea zurixka dute, eta, itsasoan 1-3 (5) urtez elikatu eta gero, sortu ziren ibaira itzuli eta han ugaltzen dira. Gure arrandegietan aurki genezaken izokin gehiena haztegietatik ekarritakoa da. Izokin hazkuntza XIX. mendean hasi zen. Izokin handien ekoizpen komertziala berriz, Norvegian hasi zen, 60. Hamarkadan. Harrezkero, produkzioa ikaragarri handitu da toki askotan. Izokin basatia asko gutxitu da mundu guztian eta baita Euskal Herrian ere. Garaiko agiri eta testigantzen arabera, erdi aroan Kantauri itsasora isurtzen duten Euskal Herriko ibai guztietan izokinak bizi ziren. Gaur egun, ordea, Aturri, Errobi, Urdazuri, Bidasoan baino ez dira ugaltzera sartzen. Urumea eta Oria ibaiak izokinez birpopulatzeko ahaleginak egiten ari dira. "Lehenbizikoa" edo "Lehenbiziko izokina" Bidasoa ibaian arrantzatu ohi den urteko lehenbiziko izokinari esaten zaio. Izokina plantxan, parrilan, lurrunetan eta labean erreta presta dezakegu, saltsan, marinatua, ketua. Arrain urdina da; beraz, koipe ugarikoa, osasunarentzat koipe hau ona bada ere, urdailarentzat, gehigarri koipetsuekin janez gero, pisutsua gerta dakiguke. == Karpa arrunta edo zamo arrunta, Cyprinus carpio == Ur gezako zenbait arrain espezieren izen arrunta da; Cyprinidae familiakoak arrainetan espezierik ugariena da. Europan eta Asian bizi dira eta jateko onak dira. Gorpuzkera obalatua dute. Tamaina asko aldatzen da espezie batetik bestera. Ezkata zikloidal garatuak dituzte. Aho leuna dute, eta barailan ez dute hortzik. Espezie askok bizarra izaten dute. Faringeko hezurrak faltziformeak dira, eta hortz faringe deritzen egitura batzuk dituzte. Bizkar eta uzkian hegal bana dute, tamaina desberdinekoak. Karpak lur zapore moduko bat izan dezake; horregatik, asko prestatzen da saltsa zaporetsuekin, gazi-gozoak edo ongailu ugarirekin. Plantxan, parrilan edo frijitua ere presta daiteke. Bere arrautzak ere kabiarraren ordezko moduan erabiltzen dira. == Katuarraina edo lixa, Scyliorhinus canicula. == [[Fitxategi:Katuarraina edo Lixa (1).jpg|250px|thumb|Katuarraina edo Lixa]] Ur gaziko arrain kartilaginosoa da, Scyliorhinidae familiakoa. Ipar-ekialdeko Ozeano Atlantikoan eta Mediterraneo itsasoan bizi da. Gehienbat hondo hondartsu, legartsu edo lupetsutan ibiltzen da, metro gutxi batzuren eta 400 m arteko sakoneratan. Ipar ekialdeko Ozeano Atlantikoan eta Mediterraneo itsasoan katuarraina elasmobrankioen artean ugarienetariko bat da. Populazio gehienak egonkorrak dira toki gehienetan. Bizkaian itsuki, momats edo pitarrosa deitu izan dute. Buru motzeko marrazo lerden eta txikiak dira, 1 m luze eta 2 kg baino astunago izatera hel daitezkeenak. Bi bizkar-hegatsak isatsaren aldean dauzkate kokatuak gorputzean. Haien larruazalaren ukia latza da, lizpaperaren laztasunaren antzekoa. Sudurzuloak musuaren behealdean dituzte eta zirrikitu kakotuaz ahora lotua. Behealdea zuri-grisaxka argia dute eta goialdea marroi-grisaxka, ilunagoak diren orbanekin. Bizkarreko kolorea hondarrarenaren antzekoa da, orban txiki eta marroi edo ia beltz askorekin. Gurean katu arraina saltsa berdean patatekin asko prestatu izan da, baina beste edozein saltsarekin ere presta dezakegu. Zopetan ere gisatu moduan jar genezake. Andaluzian adobatu eta ondoren frijitu egiten dute. Marrazoen familiakoa izanik, oso freskoa jan behar dugu, bestela, lixiba edo txiza zapore moduko bat hartzen du. == Kolaka edo kodaka, Alosa alosa. == Clupeidae familiako arraina da. Antzina, arrunta zen Eskandinaviatik Mediterraneoko mendebalderaino baina egun ez da batere arrunta iparraldeko Europan, eta Europako ibai askotatik desagertu dela uste da. Sardinaren familiako arraina dugu eta akula espezie anodromoa da, hau da, itsasoan bizi den arren ibaietara doa ugaltzera. 50-70 cm inguruko arraina da eta gorputza dortsolateralki konprimatua du, ezkata handi eta finekin. Bizkarraldea urdin kolorekoa da, iluna, eta alboak grisak edo zilarkarak, eta operkuluaren atzean orban ilun bat du, edo batzuetan, bat baino gehiago (5-10) baina beti bat handiagoa. Iberiar penintsulako populaziorik garrantzitsuenak Ebro ibaian, eta espeziea Tortosako presaraino (Tarragona) iristen da; Miño ibaian Pontevedra inguruan; eta Guadalquivir ibaian, Huelvan. Euskal Herrian, soilik Bidasoa eta Aturri ibaian aurki daiteke eta bertako populazioak gainbeheran dago. Kodaka populazioei buruzko informazio gutxi dago baina gainbehera dagoela argi ikusi izan da. Bere mehatxu nagusia ibaietako presak dira, errute gune optimoetara iristea ekiditen dietenak. Horrez gain, ibaietako kutsadurak ere oso eragin negatiboa izan du espezie honetan. Osoan edo zabalduta, parrilan eta labean, barazki eta bestelako lagungarriekin jaten da. Zatiturik frijituta ere jaten da. == Korrokoi, Chelon labrosus. == Mugilidae familiako arrain osteiktieen izen arrunta da. Askotan Chelon labrosus espeziea izendatzeko bakarrik erabiltzen badute ere, familia guztiaren izena da. Izan ere, Euskal Herriko uretan bost espezie bizi dira: Dabeta korrokoia (Mugil auratus). Daplata (Mugil ramada). Hondoetako korrokoia (Chelon labrosus). Korrokoi begigorria (Mugil saliens).Korrokoi bizkarbeltza (Mugil cephalus). Ibai eta itsaso tropikal eta epeletan bizi dira. Jateko kontuan, gure etxean beti entzun izan dugu kostatik gertu harrapatutako korrokoiak ez duela kozinatzeko balio, zabor asko jaten duelako, aldiz, itsaso irekian harrapatutakoak baietz, ur garbietakoak direlako. Txikitan ezagutu izan dut Pasaia Donibanen haurrek kanaberarekin harrapatutako korrokoiak nola saltzen zizkieten Iparraldetik etorritakoei 100 pezetaren truke. Familian probatu izan dugu korrokoi garbia bazkaritan, lupia zelakoan. Bai gustura jan ere, lupia ez zela jakinagatik. Labean edo parrilan jan izan da gurean. Baina zatitu, irineztatu eta frijituta bere horretan edo saltsan ere jaten da. == Krabarroka gorria edo krabarroka arrunta, Scorpaena scrofa. == [[Fitxategi:Krabarroka.jpg|400px|thumb|Krabarrokak]] Scorpaenidae familiako arraina da. Itsas kabra gorria (edo soilik itsas kabra) ere esaten zaio. Gorri kolorekoa eta hezurrez beteta, arraroa da 1,5-2 kg baino gehiago izatea, nahiz eta 3 kilokoak ere badauden. Jeneralean, 10 eta 500m arteko sakoneran bizi da. Krabarroka edo itsas kabra artean gurean 5 espezie aurki ditzakegu. Krabarroka gorria edo arrunta (Scorpaena scrofa), gehienetan Krabarroka izen soilarekin izendatua, Krabarroka beltza (Scorpaena porcus), Krabarroka txikia (Scorpaena notata), Krabarroka arantzaluzea (Taurulus bubalis) eta Krabarroka arantzalaburra (Myoxocephalus scorpius). Oso arrain estimatua da sukaldaritzan. Labean, egosita edo arrain gisatuak egiteko. Euskal Herrian, eta hedaduraz Kantauri ertzeko eskualdeetan ezaguna da krabarroka budina. Katalunian, patatekin suquet de peix prestatzen dute, eta Frantziaren hegoaldean antzekoa den bouillabaisse arrain-zopa. Krabarroka beltza, Scorpaena porcus. Scorpaenidae familiako ur gaziko arraina da, ipar-ekialdeko Ozeano Atlantikoan, Mediterraneo itsasoan eta Itsaso beltzean bizi dena. Kolorez ez da arruntaren modukoa ilunagoa baizik baina erabilera berdinak ditu. == Kraba arrunta edo kabra arrunta, Serranus cabrilla. == [[Fitxategi:Kraba 3.jpg|left|130px|thumb|Kraba]] Serranidae familiako ur gaziko arraina da, eta ekialdeko Ozeano Atlantikoan, Mediterraneo itsasoan eta Itsaso beltzean bizi da. Kolore laranja gorrixkakoa eta gorputz luzea duen arraina. Izenagatik jende askok krabarrokarekin nahasten du baina ez du zerikusirik. Gure kostaldean arrain txikitan ibiltzen direnek asko harrapatzen dute, eta, beraz, oso freskoa jan dezakegu. Jeneralean, frijituta, labean erreta edo egosita patatekin jaten da. Arrain saldak eta zopak prestatzeko arrain ezin hobea da. == Lamotea edo breka Pagellus erythrinus. == Esparidoen familiako arrain hezurduna da, bisigu arruntaren antzekoa baina pittin bat luzeagoa, begi eta burua txikiagoa du. 50 cm inguru luze. 12 arantza gogorreko bizkar-hegala eta 11 bat arantzako uzki-hegala izaten ditu. Arrain zuria da. Kolorez gorrixka eta oso haragi onekoa. Ozeano Atlantikoko iparraldean eta Mediterraneo itsasoan bizi da, kostaldetik gertu eta baita ur sakonetan ere. Parrilan bisiguaren moduan osoa eta zabalduta, labean barazkiekin, saltsan, zatitu eta frijitua presta daiteke. == Lanpoa edo atun txikia Euthynnus alletteratus, Sarda sarda, Katsuwonus pelamis. == Scombridae familiako eta Euthynnus, Katsuwonus eta Sarda generoetako itsas arrainen izen arrunta da. Atunen antz handia dute eta batzuk jangarriak dira. Euskal Herriko uretan hiru espezie bizi dira, Lanpo bularpikanta (Euthynnus alletteratus), Lanpo haginzorrotza (Sarda sarda), Lanpo sabelmarraduna (Katsuwonus pelamis). Atun txikien silueta beste tunidoena baino luzangagoa da, burua luzeagoa eta aho handiagoa, arrailduagoa edo irekiagoa. 70-80cm baino luzeagoak ez dira izaten, 3-4 kg ingurukoak, baina 10 kg izatera irits daitezke. Mediterraneokoek, Pazifikokoekin eta Atlantikokoekin alderaturik, hegatsak eta marren itxura desberdinak dituzte. Kozinatzeko garaian, hegaluzea edo atungorriaren erabilera berdina izango du. Zatituta, plantxan, parrilan edo labean. Gisatua, saltsan, arrautzeztatu eta frijitua... == Legatza, Merlucciidae. == [[Fitxategi:Legatza2.jpg|100px|thumb|Legatza]] Gadiforme ordenako familia bat da. Arrain hauek, ur gazitan, Atlantikoko ekialdean, Ozeano Barean eta Mediterraneoan bizi dira. Oso preziatuak dira sukaldaritzan (adibidez, legatz kokotsak). Legatz arruntak 80 zentimetrorainoko gorputz luzeka du, bizkarralde arre-grisaxka, albo eta sabel zilarreztatuak, eta aho handi eta beltza. Bizkaian lebatz deitzen dute. Berez, garai batean legatza 2ktik gora pisatzen zuten arrainei esaten zitzaien, gaur egun ordea gero eta arrain txikiagoak harrapatzen dira eta 1000g-tik gorakoei esaten zaie. 1000g inguruko arrainari “peskadilla” ere esaten zaio eta 500-800 g bitartekoei karioka edo merlenka. [[Fitxategi:Legatz kokotxak2.jpg|200px|left|thumb|Legatz kokotxak]] Merkatuan urte osoan aurki badezakegu, udaberria da garairik onena jateko. Legatzaren kokotea eta kokotxak garbitzerakoan banandu egiten dira eta bakoitzak baditu bere prestaketa berezituak. Osorik, kokoterik gabe, trontzotan, xerratuta, errazioetan moztuta, plantxan, parrilan edo labean erreta, frijitua, betea, saltsan, egosia, lurrunetan.... presta daiteke. Kokotea normalean labean erreta prestatzen da. Kokotxak berriz saltsa berdean edo arrautzeztatu eta frijituta jaten dira. == Lentoia edo aligota, Pagellus acarne. == [[File:Lentoi edo aligotea.jpg|150px|thumb|Lentoi edo aligotea]] Esparidoen familiako arrain hezurduna da, 36 cm inguru luze. Bisigu arruntaren antzeko arrain begi-handia, sukaldaritzan oso aintzat hartua da. Bisigu zuria ere esaten zaio, pittin bat txikiagoa, eta buru gaineko arrasto beltzik ez du. Arrosa kolorea du eta gehienez ere 35 zentimetro izaten du. Koipe ertaineko arraina dugu. Gure itsas azpietako harroketetan bizi da, 100 metrotik gorako uretan. Bisiguaren erabilera berdinak ditu sukaldean, normalean parrilan edo labean erreta patata batzuekin prestatzen da. == Liba, Merlangius merlangus. == [[Fitxategi:Liba arraina.jpg|left|150px|thumb|Libak]] Gadidae familiako arraina da, Ozeano Atlantikoan, Mediterraneo Itsasoan, mendebaldeko Itsaso Baltikoan eta Itsaso Beltzean bizi da. Itsas arrain hezurdun hau 70 cm inguru luze izatera irits daiteke. Kolorez gris berdexka izaten da; alboak, aldiz, zilar kolorekoak ditu eta sabelaldea zurixka. Muturra zorrotz samarra du. Hiru bizkar-hegal izaten ditu, aurre-zorrotzak hirurak. Bizitzaren parterik handiena kostaldean ematen du, uraren azal samarrean, baina martxoan itsas azpira sartzen da arrautzak errutera eta maiatzean gainera itzultzen da berriro. Sukaldean, jeneralean, irineztatu edo arrautzeztatu eta frijituta jaten da. Patatekin egosita eta labean erreta ere jan daiteke. Ez da arrain oso zaporetsua. == Lupia, Dicentrarchus labrax. == [[Fitxategi:Lupia2.jpg|150px|thumb|Lupia]] Moronidae familiako arraina da, Mediterraneo eta Iparraldeko Ozeano Atlantikoan bizi da. Gorputz luzangakoa, 10 eta 100 zentimetro artean, ezpain lodikoa. Kostaldeko arraina da, hondartzetan, ibai-ahoetan eta portuetan bizi da. Udan kostaldetik gertuago eta neguan urrunago egoten da. Gazteak sardetan bizi badira ere, zaharragoak bakartiagoak dira. 0 - 15 metro arteko sakonean bizi dira. Haragia preziatua du, zuri zaporetsua. Euskal sukaldaritzan ez ezik Europa osoan ere jaten da. Hain da eskatua non akuikulturako haztegietan ekoizten baitute. Labean, parrilan osoa edo erdibitua, bakarrik edo lagungarriekin. Zatitua frijitua edo saltsan. == Maruka Molva molva. == Gadidae familiako arraina da. Ozeano Atlantikoan aurki daiteke. Legatzaren familiakoa, arrain zuria eta ur gazikoa. Gorputza luzea eta burua zapaldua, hortz handikoa. 30-45 kilora irits daiteke. Ipar Atlantikoan oso zabaldua, Kanadan eta Groenlandian, Islandia eta Barentseko itsaso tartean eta baita Mediterraneoan Maroko arte. Ur sakonetan bizi da. Bizkaiko golkora eta britaniar irlen ingurura etortzen da arrautzak jartzera. Gurean askok maruka legatz txikiari esaten diote. Legatzaren prestaketa berdinak ditu, saltsan, frijitua, erreta, egosita... == Mero zuria, Epinephelus marginatus. == Epinephelus generoko animalia da. Arrainen Serranidae familian sailkatzen da. Jateko ona da eta Mediterraneoan eta Afrika Iparraldeko itsasertzean bizi da. 50 eta 100 cm ko luzera eta 3 eta 10 kg arteko pisua izan ditzake. Normalean, handiak direnez, zatituta, plantxan, parrilan edo labean erretzen dira. Saltsan eta frijitua ere oso ohikoa da. Zati txikiagoetan erregosita edo paellan ere erabiltzen da. == Mero beltza, Polyprion americanus. == [[Fitxategi:Meroa.jpg|200px|thumb|Meroa]] Arrain pertziformeen espezie bat da, ekialdeko eta mendebaldeko Ozeano Atlantikoan, mendebaldeko Indiako Ozeanoan eta hego-mendebaldeko Ozeano Barean bizi da. 40 eta 600 m. arteko sakoneran, jeneralean, leize eta hondoraturiko ontzietan bizi dira. Jateko onak dira. Normalean, handiak direnez, zatituta, plantxan parrilan edo labean erretzen dira. Saltsan eta frijitua ere oso ohikoa da. Zati txikiagoetan erregosita edo paellan ere erabiltzen da. == Mihi-arrain arrunta, Solea solea. == [[Fitxategi:Mihi arraina.jpg|left|130px|thumb|Mihi arraina]] [[File:Soldaditoak.jpg|130px|thumb|Soldaditoak]] Soleidae familiako arraina da, Mediterraneoko itsasoan eta Iparraldeko Ozeano Atlantikoan bizi da. Lenguadu izenaz ere ezagutzen da eta Bizkaian lenguado ere esaten diote. Begi txikikoa, gorputzaren eskuinaldean ditu begiak. Ezaugarri horri esker, harean erdi ehortzia ehizatzen du. Jaiotzean beste arrainek bezala dituzte begiak, baina zentimetro bat lortzean aldatzen dituzte. 70 zentimetro izatera irits daiteke. Ezkata mehez estalia dago. Gaineko aldea beltz tantaduna izaten du, eta azpikoa berriz zurixka. Azpi hareatsu edo harritsuetan dagoen tokitik asko mugitu gabe bizi da. Azpi harritsuetan bizi direnak preziatuagoak izaten dira. Hegalak astinduz hondarrarekin altxatzen dituen harrapakin txikiak jaten ditu. Bere haragia oso preziatua da sukaldaritzan. Horrek ospe handia eman zion munduan zehar. Azal latza kendu ondoren, plantxan, parrilan edo labean, zatituta frijiturik edo xerrak eginik saltsan presta dezakegu. == Muxar arrunta edo muxkar, Diplodus vulgaris. == [[File:Muxarra2.jpg|left|130px|thumb|Muxarra]] Sparidae familiako arrain-generoa da. 45 cm ko luzera har dezake. Muxar mota desberdinak ditugu, gurean ezagunenak muxar buztanbeltza, muxar ezpainlodia, akermuxarra, muxar handia eta muxar arrunta. Arrain obalatuak, batzuek marrak dituzte gorputzean, besteek isatsean, zilar eta urre kolorekoak, laranjak ere baditugu, marradunak. Kostaldeko arraina da, 0-50 metroko sakonean bizi da. Arrain belarjale hauek sardetan bizi ohi dira. Sparidae familiako beste arrainak bezala, hermafrodita da. Jeneralean, osoak edo zabalduta erreta plantxan, parrilan edo labean jaten dira. Txikiagoak irineztatu eta frijitu daitezke. == Muxumartina edo oilar, Zeus faber. == [[Fitxategi:Muxu martin.jpg|130px|thumb|Muxumartinak]] Zeidae familiako ur gaziko arraina da, mundu osoko ur epel eta tropikaletan bizi dena. 50 cm inguru luze izan daiteke. Estua eta garaia izaten du gorputza, grisaxka kolorez, baina albo bakoitzaren erdian orban ilun biribil bat du. Hegalak, berriz, beltzaranak ditu. Mediterraneo itsasoan eta Ozeano Atlantikoko ekialdean bizi da. Arrain txikiak jaten ditu. Sukaldaritzan oso aintzat hartua da. Normalean erreta, parrilan edo labean jaten da. == Oilar txiki eta handia, Lepidorhombus boscii, Lepidorhombus whiffiagonis. == [[Fitxategi:Oilarra.jpg||150px|thumb|Oilarrak]] [[Fitxategi:Oilar handia.jpg|left|150px|thumb|Oilar handia]] Pleuronektidoen familiako zenbait arrain osteiktieren izen arrunta da. Lepidorhombus izeneko generoa osatzen dute, espezie bik osatuta: Lepidorhombus boscii (Risso, 1810)  Oilar txikia. Lepidorhombus whiffiagonis (Walbaum, 1792) oilar handia. Normalean, plantxan edo osorik, zerratu edo zatitu ondoren irineztatu eta frijituta jaten da. == Paneka edo takart, Trisopterus. == [[Fitxategi:Faneka.jpg|150px|thumb|Paneka]] Gadidae familiako eta ur gaziko arraina da, ekialdeko Ozeano Atlantikoan eta Mediterraneo Itsasoan bizi dira. Bakailaoaren antzeko itsas arrain hauek jateko onak dira, nahiz eta zapore gutxikoak izan. Bizkaian palanka ere esaten diote. Hiru espeziek osatzen dute generoa: Trisopterus esmarkii (Nilsson, 1855) Norvegiar paneka Trisopterus luscus (Linnaeus, 1758) Paneka handia Trisopterus minutus (Linnaeus, 1758) eta Paneka txikia. Normalean, gurean, paneka irinetan pasa eta frijituta jaten da. Oso garrantzitsua da paneka oso freskoa izatea. == Perloi handi, Chelidonichthys lucerna. == [[Fitxategi:Perloia 4.jpg|left|150px|thumb|Perloia]] Zenbait arrain osteiktineen izen arrunta da, Triglidoen familia osatzen dutenak. Buruan hezurrezko hainbat plakaz osatutako koraza bat dute eta bular-hegatsetako hiru hezur askeak eta mugikorrak dira. 75 cm-raino hazten dira eta itsaso epel eta tropikaletako hondoetan bizi dira. Triglidoak 40-70 cm luze izaten dira. Gorputza azpi-zapala eta sabelalde estua dute, ezkataz nahiz hezurrezko xaflaz estalia. Buru-muturrak ere zapalak dituzte, eta mota batzuek buru gainean, begien parean, adar itxurako bi gingil dituzte. Kolorez grisaxkak edo gorrixkak izan daitezke. Hezur ugariko arraina da, txikiari gure etxean puttianoa deitu izan zaio. Egosita, patatekin edo saldak eta arrain zopak prestatzeko erabili izan da bereziki. == Platuxa Pleuronectes platessa. == [[Fitxategi:Platuxa.jpg|200px|thumb|Platuxak]] Pleuronektidoen familiako eta Pleuronectes eta Platichthys generoetako zenbait arrain osteiktieren izen arrunta da. Taldeak espezie asko ditu bere barnean, eta horietatik bi Euskal Herriko uretan bizi dira: leuna eta latza hain zuzen ere. Hitza latinezko platessa hitzetik dator, "arrain laua" esan nahi zuena. Era berean, latinezkoa grezierazko platys hitzetik zetorren, "zabala" esan nahi duena. Arrain zapal hau erreboiloaren era berean prestatuko dugu, erreta, parrilan edo labean, edo zatitua, frijitua eta saltsan. == Xabiroi, Trachinus draco. == [[Fitxategi:Xabiroi.jpg |120px|left|thumb|Xabiroi]] Trakinidoen familia osatzen duten bederatzi arrain osteiktieen izen arrunta da. Gorputz luzarana, eta beheko matelezurra gora itzulia. Bizkarrean bi hegal dituzte: aurrekoa, garai samarra eta arantza pozoidunekikoa; atzekoa, berriz, apala baina bular-paretik isatseraino luzatzen dena, eta sabelekoa ere oso luzea. Arrainak eta izkirak jaten dituzte batez ere. Ozeano Atlantikoko ekialdeko bazterretan eta Mediterraneoan hondo hareatsuetan bizi dira. Gastronomian preziatuak dira oso eta zenbait errezeten oinarri nagusia dira, adibidez bouillabaisserena. Xabiroiak saburdin izenaz ere ezagutzen dira. Bizkaian, gainera, salbario eta salbeu deitzen diote. Normalean, irineztatu eta frijiturik edo xerrak eginda eta frijitu edo plantxan jaten da. == Sardina, Sardina pilchardus. == [[Fitxategi:Sardiñak.jpg|300px|thumb|Sardina]] Arrain itsastarra da, itsas plataformaren gaineko uretan bizi dena. Sarda handietan biltzen dira. Ale bakoitza 25 zentimetro neurtzera hel daiteke eta 8 urte bizi. Sardina arrain txikia da, urdinxka, itsasertzetik gertu baltsetan bizi dena, Clupeidae familiakoa. Ezkata handiak ditu, 30 bat zakatzetatik isatsera. Bizkarraldea urdin berdexka eta albo-sabelak zilar kolorekoak ditu. Bizitzeko erari dagokionez, taldekoia da. Oskoldunak eta bestelako arrainen arrautzak jaten ditu. Ozeano Atlantikoan Ingalaterrako hegoaldetik Marokora bitartean, eta Mediterraneo osoan bizi da, itsasertzetik gertu gehienetan. Oso aintzat hartua da sukaldaritzan. Bizkaian, gazteak direnean, parrotxa esaten diete. Uztaila eta Abuztua izaten dira sardina jateko hilabeterik onenak; plantxan edo parrilan prestatzen dira normalean, txikienak frijitu ere egin ditzakegu. Handienak labean ere presta daitezke. Oliotan ontziratuak, marinatuak, eskabetxean edo tomatearekin ere presta ditzakegu. == Sardinzarrak Clupea spp. == Ur gazian bizi den arrain generoa da. Ozeano Atlantikoan, Ozeano Barean eta Itsaso Baltikoan bizi da. Batezbesteko pisua 0,5 — 0,7 kg ingurukoa da. 50 zentimetrorainokoa eta zilar-koloreko gorputz luzea eta obalatua du. Sarda handiak osatzen ditu. Arrain urdinak dira. Sardinzar arrunta edo arinka Clupea harengus. Ur gazitan bizi den arrain espeziea da. Ozeano Atlantikoaren bi aldeetan topa daiteke. == Tenka Tinca tinca. == Tinca generoko kide bakarra da. Arrainen barruko Actinopterygi klasean sailkatzen da, Cyprinidae familian. Ur gezatako arraina da, azala iluna eta likatsua du, jateko ona. == Tilapia Oreochromis niloticus. == Afrika aldeko arraina da. Gurean ez da ezaguna baina Hondarribiko Nerbreen arrain haztegian denbora daramate tilapia ekoizten. Ekoizpen ekuaponikoa egiten dute; akuakulturan arrainak hazten dira eta hidroponian barazkiak, eurek bi sistema hauek sistema berdinean elkartzen dituzte. Tilapiak ur gezan egiten du bizitza, berez Nilokoa da, bere inguruan lor ditzakeen larba, eltxo eta mikro algak jaten ditu, Nerbreen-en "formulazio berezi baten bidez, pentsu bat" sortzen dute arrain honek elikadura aproposa izan dezan. Prozesu guztian, euri ura erabiltzen dute soilik, eta arrainaren kalitatea uneoro aztertzen dute. Xede dute Euskal Herrian ekoiztutako tilapia izatea. == Toil, toilo edo tol Mustelus. == Triakidae familiako Marrazoen familiako kideen izen arrunta da, 159 cm ko luzera eta 13 kg ko pisua izatera irits daitezke. Mustela bere latinezko izen zientifikoak bisoi esan nahi du. Euskaraz toiloarenak jo deitzen diogu adar-jotzeari: toiloak azal gogorra duenez, hura biguntzeko karearen kontra kolpatzen zuten arrantzaleek. Hortik datoz toiloa jo edo toiloa eman esamoldeak jipoiaren zentzuan, eta, hedaduraz, zigor fisikotik dialektikora txango eginez. Katuarrainaren moduan, gurean, normalean, saltsa berdean prestatzen da. Adobatu eta frijitu ere egin daiteke; besterik gabe frijitu ere. Baina marrazoen familiako beste arrainen moduan, freskoa izan ezean lixiba edo txiza zaporea hartzen du eta oso freskoa jan behar da. == Txelba arrunta Pagrus pagrus== [[Fitxategi:Txelba.jpg|250px|thumb|Txelba]] Esparidoen familiako eta Pagrus, Sparus eta Dentex generoetako itsas arrain osteiktien izen arrunta da. Hona hemen izen hau duten hiru espezieak: Txelba arrunta, Pagrus generokoa; Txelba hortz handia, Dentex generokoa, eta Urraburua edo Txelba urraburua Sparus generokoa. Osorik edo zabalduta parrilan edo labean jatea da ohikoena. Handia izanez gero, zatitu eta irineztatu ondoren frijitu daiteke bere horretan jateko edo erregosita saltsarekin jateko. == Urraburua edo txelba urraburua Sparus aurata. == [[Fitxategi:Urraburua.jpg|200px|thumb|Urraburua]] Sparidae familiako ur gaziko arraina da, ekialdeko Ozeano Atlantikoan eta Mediterraneo itsasoan bizi dena. Itsaso bero edo epeletako arraina da urraburua. Begien ondoan urre koloreko orban edo marra bat du. Itxuraz, bisiguaren antzekoa da. Bizkarraldea gris urdinxka izaten du, sabelaldea, berriz, zilar kolorekoa. Soinberak eta oskoldunak jaten ditu. Beste txelben moduan osorik edo zabalduta parrilan edo labean jatea da ohikoena. Handia izanez gero, zatitu eta irineztatu ondoren, frijitu daiteke bere horretan edo erregosita saltarekin jateko. ==Txitxarroa Trachurus trachurus.== [[Fitxategi:Txitxarroa.jpg|left|150px|thumb|Txitxarroak]] Karangidoen familiako eta Trachurus generoko itsas arrain osteiktieen izen arrunta da. Euskal Herriko uretan hiru espezie bizi dira: arrunta, beltza eta mediterraneoa. Oso ohikoa den arrain urdina da gurean; eta txikiagoak edo handiagoak urte sasoiaren arabera, koipe gehiago edo gutxiagorekin harrapatuko ditugu. Arrain pelagikoa, migratzailea, sardatan bizi da. Ezkata handiak eta albo-lerroan plaka arantzatsu bat izateagatik bereizten da. Gutxi gorabehera 25 cm-koa izaten da 4 urte dituenean, 40 cm izateraino irits daiteke. Hemen apiriletik irailera bitartean harrapatzen da, eta negua Ipar Itsasoan pasatzen du, ur sakonagoetan eta jan gabe. Merkatuan freskoa, ketuta, izoztuta eta kontserban saltzen da. Batik bat frijituta, labean erreta eta plantxan edo parrilan prestatzen da. ==Arrain errezetak.== Ajoarriero bakailaoa. Antxua arrautzeztatua. Antxua baratxuritan frijitua. Antxua betea. Antxua ozpinetan. Antxua papillote eran. Arrai zabala saltsa berdean. Bakailao frijitua. Bakailao kokotxak saltsa berdean. Bakailao konfitatua piperrekin. Bakailaoa bizkaitar erara. Bakailaoa pil-pil erara. Bakailao masailak saltsa berdean muxilekin. Bakailaoaren brandada. Barbarin frijituak. Bendreska labean errea. Berdela eskabetxean. Bisigua labean. Erreboiloa parrillan. Erreboiloa plantxan. Hegaluze edo hegalaburra konfitatua. Hegaluze edo hegalaburra tipularekin. Hegaluze edo hegalaburra tomatearekin. Hegaluze tartarra. Hegalabur gorri carpaccioa. Izokin marinatua. Kabrarroka egosia. Legatz arrautzeztatua. Legatz betea. Legatz kokotea labean. Legatz kokotxak arrautzeztatuak. Legatza kokotea. Legatza plantxan. Legatza saltsa berdean txirla eta kokotxekin. Lupia labean. Meroa plantxan. Mihi arrain popietak ganbekin txakolin saltsan. Mihi arraina menier saltsan. Oilar frijitua. Perloi egosia patatekin. Ttoroa. Txitxardinak betiko eran. Txitxarroa eskabetxean. Txitxarroa labean. Urraburua gatzetan. Xapoa labean errera Xapoa saltsa berdean muxilekin. === Prestaketak === Ikus, ''[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Arraina]]'' b4bu1v6jyez74aa3wau7ehitl80iph0 0 5085 37206 34784 2022-03-29T19:02:50Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Arrautza''' elikagai bikaina da, eta historian zehar oinarrizko jaki moduan erabili izan da. Sukaldaritzan arrautzaren erabilera ohikoa da, bereziki oilo arrautzena, baina beste hegazti batzuen arrautzak ere erabiltzen dira, esate baterako: ahate, antzara, galeper eta ostrukarena....Arrainen arrautzak, berriz, kabiar edo arraba (arrautza multzo) moduan jaten dira. Hala ere komertzialki arrautza, beste zehaztasun gehiago gabe oiloek jarritakoei esaten zaie. Gainerakoetan, zehaztu egiten da “arrautza” hitz generikoa: galeper-arrautza, antzara-arrautza, eta abar. === Arrautza freskoa === Arrautza freskoa denean, zuringoak dentsitate handia izaten du eta gorringoa zuringoaren erdian aurkituko dugu. Egunak pasa ahala, zuringoak dentsitatea galduko du, urtsuago bihurtuz eta gorringoa alboetara mugituko da. Honekin batera arrautzaren aire ganbera handitu egingo da. Horregatik, arrautza uretan egosteko jarriko bagenu, ez luke inoiz flotatu beharko, eta kazolaren azpi aldera azkar joan beharko luke. Arrautzak ahalik eta freskoen kontsumitu beharra dago. Arrautzarik freskoenak, frijitzeko edo galdarraztatzeko erabiliko dira, eta egun batzuk dituztenak, berriz, irabiatu beharreko prestaketetan. [[Fitxategi:Arrautza.jpg|250px|thumb|Arrautzak]] === Arrautza elikagai moduan=== Jakien artean arrautzak kalitate oneneko proteinak ditu. Zuringoa arrautzaren %70 inguru da, eta proteina asko du; gorringoa, berriz, arrautzaren %30 da, eta proteina aldetik gutxiago du eta koipe gehiago, koipe kolesterolduna. Azpimarratzeko da B taldeko bitaminak daudela zuringoan eta A, D, E eta K gorringoan. Mineraletan, berriz, azpimarratzekoak: fosforoa, selenioa, burdina, iodoa eta zinka. === Arrautzaren tamaina=== Arrautzaren pisua eta tamaina ere aipatu beharra dago, bereziki errezeta gehienetan ematen den kantitatea unitatetan izaten delako. Gaur egun batzuk hasi dira arrautzaren pisua ematen errezeta batzuetan, unitatearen ordez. Arrautzen artean badira 55 gramokoak, 75 gramokoak eta 100 gramokoak ere. Pisuaren araberako sailkapen komertziala. S- Txikiak: 43-53g.<br> M- Ertainak: 53-63g.<br> L- handiak: 63-73g.<br> XL- Oso handiak : 73g tik gorakoak.<br> === Arrautzen kontserbazioa=== [[Fitxategi:Galeper arrautza egosiak.jpg|120px|thumb| Galeper arrautza ontziratua]] Arrautza ez dago hozkailuan eduki beharrik, nahiz eta gomendagarria den. Hozkailuak badu arrisku bat: asko ireki eta ixtearen ondorioz, kondentsazioak arrautzaren oskola busti eta kanpoan duen salmonella poroetatik barrura sartzekoa. Horregatik, arrautza ez da inoiz busti behar. Gaur egun aldiz industrialki eraldatu ondoren kontserbatzeko modu desberdinak erabiltzen dira, pasteurizatuak, ontziratuak.... === Arrautzaren erabilera sukaldean=== Arrautzaren gorringoa, zeina koipe eta proteinez osatua dagoen, saltsak loditzeko erabiltzen da; zuringoa, aldiz, albuminaz, (proteinez) osatua nagusiki, gozogintzan erabiltzen da, harrotuta. Arrautza osoa plater edo prestaketa ugariren osagai nagusi edo bakarra izan ohi da. Esaterako: tortilla egiteko, nahaskia, edo frijitua eta galdarraztatua.... Lagungarri moduan ere erabiltzen da, pintxoak egiteko, entsaladetan, zopetan... Arrautza, duen proteina kopuruari esker, osagai likidoak mamitzeko erabil daiteke, flanak, budinak... Kontuan izan gorringoa 80ºC-tan mamitzen dela eta zuringoa 83ºC-tan. Arrautza pitzaturik badago, egosteko garaian urari ozpina gehitu, zuringoak ihes egin ez dezan. Arrautza puskatzeko arriskua badago, bi muturretatik zabalena (hor dago aire ganbera) jostorratz batekin zulatu, eta ondoren kontu handiarekin ur irakinetara sartu. Arrautza saltsak loditzeko eta osagai desberdinak bateratzeko ere erabiltzen da. Natillak, kremak, haragi bolak, betegaiak... Irabiatuz saltsak emultsionatzeko, maionesak, adibidez, edo bizkotxoak egiteko. Frijitu aurretik osagai desberdinak arrautzaztatu, birrineztatu edo estaltzeko errezetetan asko erabiltzen da. ==== Salmonella eta arrautza==== [[Fitxategi:Arrautzak.jpg|200px|thumb| Arrautzak dendan]] Arrautzaren oskolak salmonellaren bakterioa izateko arriskua du, eta horrek behartzen gaitu erabiltzeko orduan gauza batzuk kontuan izatera. Gaur egun bere erabilera sukaldaritzan oso zaindua da, adibidez, ezin da arrautza freskoekin eginiko maionesarik edo oso gutxi egindako nahaski edo tortilla prestaketarik zerbitzatu. Salmonella bakterioa 75ºC-tan hil egiten da, beraz ongi egosi edo berotutako prestaketetan lasai erabiltzea badago. Arrautza erabiltzean zaindu beharreko arau batzuk. # Arrautzak urarekin ez garbitu, salmonella barrura iragazteko arriskua baitago. # Arrautza inoiz ez kraskatu irabiatuko dugun ontzian, salmonella ontzira erortzeko arriskua baitago. # Tortillak eta nahaskiak ongi kozinatu behar dira. Honek badu bere alde txarra, horrela eginez gero arrautza lehortu egingo zaigu, eta horrek prestaketaren zaporeari kalte egingo dio. === Arrautzarekin eginiko osagai industrialak=== * '''Arrautza pasteurizatua''': Pasteurizatu ondoren, era likidoan ontziratua saltzen da. Tortillak, nahaskiak, bizkotxoak... Erabili aurretik beti irabiatu egin behar izaten da. Izoztua ere sal daiteke. * '''Gorringo pasteurizatua''': Gazi eta gozoak, normalean pastelgintzako prestaketak burutzeko. * '''Zuringo pasteurizatuak''': Hau soilik pastelgintzarako saltzen da, merengeak, mousseak...burutzeko. * '''Arrautza gorringoaren hautsa''': Liofilizatuta saltzen da, eta bere onera ekartzeko %50 ur gehitu beharko diogu. Pastelgintzan erabiltzen da. * '''Arrautza zuringo hautsa''': Hau ere liofilizatua, pastelgintzarako erabiltzen da. 10 g arrautz liofilizatuko 90ml/g ur gehituko diogu. === Prestaketak === Ikus, ''[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Arrautza|arrautzaren prestaketak]]'' == Kanpo estekak == {{Wikipedia|Arrautza (janaria)}} 9qlx5t769awwvhl8y4s5wigfbqhoh63 0 5086 32264 32263 2021-09-20T07:18:36Z Gaztarrotz 1953 /* Arrozak jasandako eraldaketa industrial motak. */ wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} {{Taxotaula automatikoa}} '''Arroza''' edo '''irrisa''' poaceae familiako landare bat da, zekale mota bat hain zuzen ere. Gaur egun bi arroz mota jaten dira: ''Oryza sativa'' (arroz asiarra) eta ''Oryza glaberrina'' (arroz afrikarra). Arroza munduan jendarte oso handi baten elikaduraren oinarri nagusietako bat da, eta herrialde asiarretan esan dezakegu nagusiena dela. Hego Ameriketan ere egunerokoan oso kontsumitua den elikagaia dugu. Hori dela eta, munduan gehien ekoizten den hirugarren nekazari produktua da, azukre-kanabera eta artoaren ondoren. Baina nola aipatutako bi produktu horien ekoizpenaren zati handi bat animaliak elikatzeko erabiltzen den, giza kontsumorako zekale garrantzitsuentzat arroza jotzen da, gizateriak kontsumitzen dituen kaloria guztien bosten bat berak emanak baitira. Arrozak ez du glutenik, eta beraz, bere irinak ez du balio ogia egiteko. === Arroza elikagaia === Bere horretan, arroza oso elikagai konpletoa da. Osoa janda, proteina ugari, karbohidratoak, zuntza eta D taldeko bitaminak ematen ditu. Zurituz gero, bereziki zuntza, galdu egiten ditu proteina ugari eta bitaminak. === Arroza kozinatzeko garaian kontuan hartu beharrekoa. === Zenbat likido edo salda xurgatzeko gai den, eta likidoa xurgatu ondoren, hazia osorik mantentzeko gai den. Ezaugarri horien arabera, arroza erabiltzen da prestaketa baterako edo besterako. === Arroz ale desberdinen sailkapena=== '''Tamainaren araberako sailkapena:''' Ale txikia, ertaina eta luzea. '''Itxuraren araberakoak:''' Perla itxurakoak edo beira itxurakoak. '''Jatorriaren araberakoa:''' Indiakoa edo Japoniakoa. '''Arroz barietatearen araberakoa:''' Bomba, Bahia, Albufera, Carnaroli, Basmati, Arboria.... '''Egokien onartzen duen teknikaren araberakoa:''' Arroz lehorrak, melengak, edo saldatsuak. '''Arrozak jasandako eraldaketa industrialaren baitakoa:''' Azala duen arroza, osoko arroza edo integrala, zuria, lurrundua, azkar egostekoa. [[Fitxategi:Arroz motak 2.jpg|250px|centre|thumb| Arroz motak]] === Tamaina araberako arrozaren sailkapena === * '''Ale txikia eta borobila''': 5,2 mm baina txikiagoa luzeran, eta 2 mm baino txikiagoa zabalean. * '''Ale ertaina''': 5,2mm baino gehiagokoa eta zabalean 3mm baina txikiagoa * '''Ale luzea''': 6 mm baino luzeagokoa eta zabalera 2-3 mm edo gehiagokoa. === Itxuraren araberako arrozaren sailkapena === * '''Perla itxurakoak''': Muineko puntu zuria nabari zaion arrozari deitzen zaio. Arroz mota honek salda gehiago xurgatzen du. * '''Beira itxurakoa''': Kanpotik beira, hots, kolore distiratsua duten arrozei deitzen zaie. Gardenagoak dira, eta ez dute salda gutxiago xurgatzen. === Jatorriaren araberako arrozaren sailkapena === '''Indiakoa''' Ale luzeko arrozak dira, beira itxurakoak eta gogorragoak. Salda gutxiago onartzen dute eta sueltoagoak geratzen dira, ez dira horren erraz zabaltzen. Asian asko erabiltzen da eta gure sukaldean ere lagungarri moduan, entsaladetan edo salteatzeko. Basmati mota da gurean ezagunena. [[Fitxategi:Arroz txuria3.jpg| centre|200px|thumb|Arroz txuri indikoa ]] '''Japoniakoa''' Arroz ale txiki eta ertainak dira; perla itxurakoak normalean, eta borobilak. Salda ugari xurgatzeko gai dira eta motaren arabera hobeto edo okerrago onartzen dute egosketa luzea. Normalean, egosketak onartzen badituzte ere, ale Indiakoa baino lehenago zabaltzen da. Paellak, Suhiak, Risottoak edo arroz saldatsuak egiteko erabiltzen dira gehienbat. [[Fitxategi:Arroz txuria2.jpg|centre|200px|thumb| Arroz txuri japonikoa]] === Arroz barietatearen araberako sailkapena === * '''Senia, Bahía''' Bi barietate desberdin izan arren, oso antzekoak dira eta nahastuta sal daitezke. Senia Valentziako arroz izarra dugu. Jakintsuen iritzian, paellarako arrozik onena da; hori bai, kantitate txikietan egiteko, eta puntuan zerbitzatzeko; bestela, arroz alea zabaldu egiten da. * '''Bonba arroza''' Arroz lehorra da, eta paellarako gehien erabiltzen dena. Alea pittin bat gehiago egosita ere, hobekien mantentzen dena da. Hiruzpalau aldiz xurga dezake bere bolumena. Sushiak egiteko ere balekoa. * '''Albufera''' Senia eta bonba moten arteko batura; batek zaporeak ongi xurgatzen ditu, eta bestea osorik, ongi eta suelto mantentzen da, denbora gehiagoan. Valentziako Albuferako esklusiboa da. Hala era melenga geratzen den arroza dugu eta Paellaz gain, rissotorako ere egokia dugu. * '''Selenio''' Japonian jatorria duen arroza, txikia, borobila eta gluten ugarikoa. Zapore gozokoa, Sushia egiteko bikaina. * '''Balilla x Solana arroza''' Nahasketa da, japoniar motakoa, hau ere arroz lehorrak egiteko balekoa. * '''Puntal''' Ale luzeko arroza, Basmati edo indiar motakoa. Entsaladetan eta lagungarri moduan kontsumitzeko. Arroz lehorrak edo bustiak egiteko balio du, baina ez du horrenbeste zapore xurgatzen. * '''Thaibonnet''' Hau ere Indiar jatorriko arroza dugu. Egosi ondoren suelto geratzen da. Egokia entsalada, lagungarrietarako edo salteatzeko. * '''Arborio''' Japoniar jatorrikoa, ale ertainekoa, zaporeak ongi xurgatzen ditu eta nahiko ongi mantentzen da. * '''Carnaroli''' Ale borobilekoa eta japoniar motakoa. Gluten kopuru altuekin risottoak eta arroz melengak egiteko erabiltzen da. * '''Basmati''' Indiar jatorrikoa, arroz luze eta fina. Ez du likido asko xurgatzean, suelto gelditzen da. Entsaladan, curryetan, lagungarri moduan edo salteatua. * '''Jazmin edo Thai''' Thailandian jatorria duen arroz oso lurrintsua dugu. Basmatiak eduki ditzakeen erabilera berdinekin baina pittin bat bigunagoa da. * '''Venere''' Arroz integral beltza da, Txinan du jatorria. Oso lurrintsua da eta 45 minutu inguru behar ditu egosteko. * '''Euskal Herrian ekoizten den arroza. El Alcaraván.''' Nafarroako Errege Bardeako eremuan hazitako arroza, Biosfera Erreserba izendatua, nekazaritza ekologikokoa. Ale borobil egokiak ditu arroz lehorrak, saldatsuak, sushiak edo azkenburukoak egiteko, eta luzera ertainekoak salteatzeko, entsaladarako edo lagungarri moduan prestatzeko ekoizten dituzte. Bai zurian edo integralean. Nekazaritza Organikoaren zigiluak eta Reyno Gourmetek ziurtatuta dago. === Arroz barietate egokienak prestaketa desberdinetarako === * Arroz lehorrak eta saldatsuak prestatzeko barietate egokienak: Bomba, Senia, Bahia. * Risottoak eta arroz melengak kozinatzeko barietate egokienak: Carnaroli, Albufera. * Entsaladarako arrozak prestatzeko barietate egokienak: Basmati, Jazmin, Thaibonnet, Puntal. * Sushiak egiteko arroz barietate egokienak: Japoniarrak, Selenio, Arborio. * Azkenburuetarako arrozak prestatzeko barietate egokienak: arnaroli, Albufera, Bahia. === Arrozak jasandako eraldaketa industrial motak. === '''Azala duen arroza''': Ez da saltzen, lehen azal hori oso gogorra baita. Moztu eta alea banandu ondoren geratzen dena. '''Arroz ale integrala''':Azala eta bihotza mantentzen dituen arroza. Egosteko denbora gehiago behar du eta zaporetsuago da. Kazola normalean 45 minutu, eta espres eltzean 15 minutu beharko ditu egosteko. [[Fitxategi:Bihi osoko arroza edo integrala.jpg|centre|150px|thumb| Bihi osoko arroza edo arroz integrala]] '''Gluten askoko arroza''' Japoniar jatorrikoak shusia egiteko erabiltzen den arroza. Gluten askokoa eta egosi ondoren itsaskor eta likatsua geratzen da. '''Basa arroza''' Berez, ez da arrozaren barietate berdinekoa. Luzea eta fina da, eta normalean lagungarri moduan erabiltzen da arroz zuriarekin nahastua. 55 minutu inguru behar ditu egosteko. '''Lurruneztatutako arroza''' Aldez aurretik lurrun egosketa aplikatu zaion arroza dugu. Azkarrago prestatuko dugu, baina ez du horrenbeste likido xurgatuko eta zaporegabeagoa izango da. [[Fitxategi:Arroz motak 1.jpg|centre|250px|thumb| Arroz motak]] === Arroz barietate edo mota desberdinen sailkapena === Zein da mota egokiena nik prestatu nahi dudan arroz mota horrentzat? === Arroza egosteko arau orokorrak === Arroza ura irakiten dugunean gehitu behar da. Arroz zaporetsua bilatzen badugu, salda oso zaporetsu bat beharko dugu eta beti saldarekin gazitu. Egosteko denbora 20 minutukoa izango da gutxi gorabehera; risottoetan, berriz, 17 minutu emango ditugu. Bihi osoko arrozak edo integralak 45 minutu beharko ditu, eta basa arrozak 35 eta 55 minutu bitarte. Lagungarri moduan edo arroza suelto geratzea nahi dugunean, salteatu dezakegu egosi aurretik. Arroz lehorrentzat uraren pisuaren bikoitza eta pittin bat gehiago gehituko diogu. Hala ere, arroz mota zehatz batzuetan 3 edo 4 aldiz salda gehiago ere onar dezake. Arroz busti edo risottoetan berriz 3 aldiz gehiago. Arroz lehorretan, arroza jada banatua dagoenean, ez da komeni mugitzea; aldiz risottoetan bai. Risottoen kasuan, arroza egosten dagoen bitartean, maiz mugituko dugu, almidoia aska dezan, eta amaieran gazta gehituko diogu krematsu gelditzeko. Risottoek momentuan jateko eta prestatzekoak izan behar dute. Jatetxeetan risottoa momentuan prestatu ahal izateko lehenago 7 minutuko egosaldi bat ematen diote, eta ondoren azkar hozten dute. Ondoren, zerbitzuan, falta zaizkion 10 minutuak egosten dituzte. Entsaladetako arroza egiteko, ur ugari erabiliko dugu: 4 edo 5 aldiz gehiago, eta behin egosita dugunean, ur hotzetan moztuko dugu egosketa. Arroz honek entsalada egiteko edo barazkiarekin salteatzeko balioko digu. Txinan arroza lurrunetan egosten dute. === Prestaketak === Ikus, ''[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Arroza|arrozaren prestaketak]]'' == Kanpo estekak == {{Wikipedia|Arroz}} bobgoiygf8h467hd0j9qr961lntx81n 0 5087 34705 34704 2021-10-07T15:19:43Z Gaztarrotz 1953 /* Bainila-azukrea */ wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Azukrea''' osagai gehienek duten mantenugai bat da eta karbohidratoen multzoan sartzen dira. Azukre mota batzuk sinpleagoak izaten dira eta beste batzuk konplexuagoak. Gozogintzan eta sukaldaritzan azukrea gozatzeko erabiltzen den osagaia dugu.  Komertzialki azukrea, ohiko azukrea finduari esaten zaio. === Azukrea mantenugai moduan === Aipatu bezala azukrea karbohidrato mantenugaiaren taldean sartzen da, eta hauek sinpleagoak edo konplexuagoak izaten dira. Sinpleetatik konplexuagoetara, karbohidratoak monosakaridoetan, disakaridoetan edo polisakaridoetan bereizten dira. '''Monosakaridoak''' Karbohidrato eta azukreen artean sinpleenak dira, molekula bakarrekoak, eta gure gorputzak errazen edo azkarren horiexek asimilatzen ditu. Hauen artean bereiziko ditugu. * '''Fruktosa''': Naturalki fruituek eta eztiak dutena; findu ondoren hauts moduan lor dezakegu. [[Fitxategi:Eztia1.jpg|left|150px|thumb|Eztia]] * '''Destrosa edo glukosa''': Fruituek izan dezakete, baina bereziki zerealetako almidoia findu ondoren lortzen da. Jarabe lodi moduan edo hautsean saltzen da. * '''Galaktosa''': Laktosatik (esnearen azukretik) eratorritako azukrea dugu. Hauts moduan edo jarabe moduan saltzen da. '''Disakaridoak''' Bi monosakaridoen molekulen artean osatuak daude. * '''Sakarosa''': Ohiko azukre zuriaren izen propioa dugu. Fruktosa eta destrosa molekulez osatuta dago. * '''Laktosa''': Galaktosa eta glukosaren arteko molekulek osatzen dute. Esnearen azukrea dugu. Hauts moduan eros daiteke. '''Polisakaridoak''':Bi molekula baino gehiagoren artean osatuta dauden azukreak ditugu. '''Destrina''': Destrina almidoiaren edota glukogenoaren hidrolisian agertzen den oligosakaridoa da. Polisakaridoen formula berdina dute baina kate laburragoak dira. Jakien industrian loditzeko elementu bezala erabiltzen da. Zerealetatik lortzen da. '''Almidoia''': Landarearen erreserba energetikoa da, oso ugaria zerealetan (gari, arto, arroz..) eta baita tuberkuluetan ere (patata). Irin moduan erabiltzen da gehien gozogintzan edo loditzeko sukaldaritzan '''Zelulosa''': Glukosa molekulez osatua dago eta naturan oso ugaria da. Zurruna da, uretan eta disolbatzaile organikoetan disolbaezina. Landareetan dago batez ere. Disolbaezina denez, ez du gozogintzan ez sukaldaritzan erabilerarik. === Ohiko azukrea edo sakarosa === Azukre-kanaberatik lortzen da bereziki eta kantitate txikiagoan erremolatxatik. Azukre kanabera, birrindu eta prentsatu ondoren, honen zukua findu ondoren lortzen da. Findu aurretik azukreak kolore iluna izaten du eta amaieran berriz zuria. Erremolatxatik ur beroa erabiliz lortzen da. === Gozogintzan erabilitako azukreak === ==== Azukre zuria ==== [[Fitxategi:Azukre txuria.jpg|150px|thumb|Azukre zuria]] Azukre pikor zuriek osatzen dute eta uretan edo hezetasunean oso erraz disolbatzen da. Gozogintzan ohikoena den azukrea dugu. ==== Azukre beltza ==== [[Fitxategi:Azukre beltza.jpg|150px|left|thumb|Azukre beltza]] Azukre zuriaren berdina, baina lirdingatsuagoa, uretan ia guztiz disolbagarria, baina zuria baino ilunagoa. Kolore iluna findu ondoren ematen zaio. ==== Azukre melaza edo panela ==== [[Fitxategi:Azukre panela.jpg|150px|thumb|Melaza edo panela]] Findu gabeko azukrea da. Zapore handiagoa eta bereziagoa eta gozatze ahalmen apalagoa du. ==== Azukre hautsa ==== Azukre zuria birrindu eta lortzen den hautsari deritzo. ==== Bainila azukrea ==== Bainila zapore edo lurrina duen azukre hautsari esaten zaio. Chantillya edo gozogintzako prestaketa ugaritan, bainila zaporea emateko erabiltzen da. Bainila-azukrea egina eros liteke. Etxean egin nahiko bagenu, bainila leka zati bat muturzorrotzarekin zabaldu eta azukre hautsetan ordu batzuk murgilduta eduki beharko genuke. ==== Azukre inbertitua edo alderantzikatua ==== Azukre oso lirdingatsua da. Azidoen bitartez glukosa eta fruktosan deskonposatu den sakarosa bat dugu. Eremu naturalean eztia izango genuke. Bereziki izozkiak edo turroiak egiteko erabiltzen dira. ==== Glukosa edo glukosa jarabea ==== Hauts eginda edo kolore eta zaporerik gabeko likido gozo moduan saltzen da. Fruta eta eztitik eratorritakoa izan ohi da. Marmeladak, izozkiak edo irabiatuak prestatzeko erabiltzen da. === Azukrea kontserbagai moduan === Azukreak hezetasuna xurgatzeko gaitasuna du, eta horrela kopuru handietan lortzen dugu kontserbagai bihurtzea. Marmeladak eta fruitu azukreztatuak dira diogunaren adibiderik garbienak. Marmelada azukre kantitate egokiarekin prestatzen badugu, galdu gabe denbora luzez iraungo digu. ====Kanpo estekak==== {{Wikipedia|Azukre}} dd6pq4yhczsjlgu040c7iwtipd48jmq 0 5088 38125 38124 2022-05-03T14:24:01Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} Baratze edo ortuko landare mota fresko eta jangarriei deituko diegu. Kolore, forma, zapore eta itxura desberdinak dauzkate. Barazkia sukaldetan gehien erabiltzen den osagaietako bat dugu. [[Fitxategi:Barazki desberdinak.jpg|centre|250px|thumb|Hainbat barazki]] === Barazkien nutrizio ezaugarriak === Barazkietan osagai nagusia ura da. Baina beste mantenugai ugari ere badituzte. Nutrizio eta osasun arduradun gehienek, gure dietako elikagaien oinarri nagusia izan behar dutela diote. Kaloria gutxiko osagaia dugu, baina bitamina, mineral eta zuntzetan oso aberatsa. === Barazkien aurre lanak === Kozinatzeko garaian, barazkien aurre lana, garbiketa, desinfektatze, zuritze eta mozte prozesua ere beti kontuan eduki beharrekoak dira. Barazkiak beti ongi garbitu behar dira. Gordinik jango badira eta azala ere jaten denean, desinfektatzea ezinbestekoa da. ===Barazki mozketak=== ==== Xehatu ==== Edo "Brounoise" barau dugu izen klasikoa. Barazkia xehatzeari esaten zaio. Mozketarik txikiena dugu, normalean sueztitu edo erregosteko erabiltzen da. Xehatutako barazkiak inoiz ez dira su bizian kozinatzen. [[Fitxategi:Tipula xehatua.jpg|100px|left|thumb|Tipula Xehatu]] ====Dado txikitan==== Edo "Printanier" eran, barazkia dadotan edo lauki txikietan mozteari esaten zaio. Dado hauek 0,5cm inguruko karratuak izaten dira. Mozketa hau ematen zaien barazkiei, bere horretan aurkezteko helburua izaten dute. Dadoek ahalik eta berdinenak izatea komeni da. Tomatearen kasuan "concassé" hitza ere erabiltzen da mozketa hau adierazteko. Xehatutako barazkien moduan dado txikitan moztutako barazkiak tenperatura baxuan, sueztitu beharko ditugu.'''"Concassé" eran''' saldarik eta hazirik gabeko tomatea dado txikitan mozteari esaten zaio. [[Fitxategi:Tomatea konkase eran.jpg|100px|left|thumb|Tomatea "Concassé" edo Dado txikitan]] ====Dadotan==== Edo "Paisana" eran, barazkia dadotan edo laukitan mozteari esaten zaio. Dado hauek 1 eta 2cm inguruko karratuak izaten dira. Mozketa hau ematen zaien barazkiei, bere horretan aurkezteko helburua izaten dute. Dadoek ahalik eta berdinenak izatea komeni da. Xehatutako eta dado txikietan ebakitako barazkiekin alderatuz dadotan moztutakoak tenperatura altuagoan, sueztitu edo salteatu daitezke. [[Fitxategi:Piper gorria dadotan.jpg|100px|left|thumb|Piper gorria Dadotan edo "Paisana"]] ====Dado handitan==== Edo "Mirapoixe", barazkiak dado karratu handiagoetan eta baldarragoetan mozteari esaten zaio. Birrinduko diren barazkiei ematen zaie mozketa hau. Modu honetara mozten diren barazkiak tenperatura altuagoak onartzen ditu. [[Fitxategi:Dado handi edo " Mirapoixe" barazki mozketa.jpg|100px|left|thumb|Azenarioa Dado handi edo " Mirapoixe" eran.]] ==== Lerrotan ==== Edo "Juliana" eran, 5 zentimetro inguruko lerro edo tira oso finetan barazkiak mozteko moduari esaten zaio. [[Fitxategi:Barazkia Lerro eran ebakia.jpg|100px|left|thumb|Barazkiak Lerrotan edo "Julianan"]] ==== Lerro erditan ==== Edo "Juliana erdian", 2,5 zentimetro inguruko lerro edo tira oso finetan barazkiak mozteko moduari esaten zaio. [[Fitxategi:Lerro erdi mozketa.jpg|thumb|left||Barazkiak Lerro erditan]] ==== Lerro zabaletan ==== Edo "Chiffonnade" eran, hostodun barazkiak, Letxuga, aza, ziazerbak... 5-10 zentimetro inguruko lerro zabaletan mozteko moduari esaten zaio. [[Fitxategi:Lerro zabal edo " Chiffonade" mozketa.jpg|left||thumb|Letxuga Lerro zabaletan]] ==== Uztaietan==== Tipula xerretan uztai itxuran mozteari esaten zaio. [[Fitxategi:Tipula uztaietan.jpg|100px|left|thumb|Tipula Uztaietan.]] ==== Xerretan ==== Porrua, azenarioa, patata, barrengorriak... xerra fin edo zabalagoan mozteari esaten zaio. Patataren kasuan "Panadera" ere deitzen zaio. [[Fitxategi:Baratxuri xerra.jpg|100px|left|thumb|Baratxuri Xerratu]] ==== Sailetan ==== Aza lore, brokoli edo romanesko sorta edo sail txikietan banatzea. [[Fitxategi:Aza lorea sailetan.jpg|100px|left|thumb|Aza lorea Sailetan]] ====Ilargi erditan==== Porrua, azenarioa eta bestelako barazkiak, luzetara erditik moztu eta gero xerra finetan mozteari esaten zaio. [[Fitxategi:Ilargi erdi barazki mozketa.jpg|100px|left|thumb|ilargi erditan]] ====Ilargi laurdenetan==== Kuiatxoa, azenarioa eta bestelako barazkiak luzetara erditik moztu, hau era berean ere luzeran erditik moztu eta gero xerra finetan mozteari esaten zaio. [[Fitxategi:Kuiatxoa ilargi laurdenean.jpg|100px|left|thumb|Kuiatxoa ilargi laurdenean]] ====Lautan==== Patata, orburu, barrengorriak..., labanarekin lau zatitan mozteari esaten zaio. [[Fitxategi:Barrengorriak lautan.jpg|100px|left|thumb|Barrengorriak Lautan.]] ==== Kraskatua ==== Eltzekariak prestatzeko patata zatitzeko moduari esaten zaio. Puntazorrotza aiztoaren-ahoa patatean sartu eta indar eginez, puskatuz lortzen den zatiri deitzen zaio. [[Fitxategi:Patata kraskatua.jpg|100px|left|thumb| Patata Kraskatu]] ==== Torneatua eta Baratxuri ale forman==== Normalean patata, azenarioa edo kuiatxoari puntazorrotzaren laguntzaz, obalatu edo baratxuri ale itxura emateari esaten zaio. [[Fitxategi:Patata torneatua.jpg|100px|left|thumb|Torneatua.]] ====Bolatxotan==== Edo "Noissete" bolatxoak egiteko gailuarekin, patata edo kuiatxoei, hurraren itxura emateari esaten zaio. [[Fitxategi:Patata bolatxoak.jpg|thumb|left|Kuiatxoa ilargi laurdenean]] ====Azpialdea==== Barrengorri, orburu edo kuiatxo hustu ondoren gelditzen den oinarriari esaten zaio. [[Fitxategi:Barrengorri azpialdea.jpg|100px|left|thumb|barrengorri azpikaldea]] ==== Xehatu ==== Edo "Brounoise" barau dugu izen klasikoa. Barazkia xehatzeari esaten zaio. Mozketarik txikiena dugu, normalean sueztitu edo erregosteko erabiltzen da. Xehatutako barazkiak inoiz ez dira su bizian kozinatzen. [[Fitxategi:Tipula xehatua.jpg|100px|left|thumb|Tipula Xehatu]]thumb|barrengorri azpialdea]] ==== Karratu luzetan ==== [[Fitxategi:Kuiatxoa karratu luzean.jpg|100px|left|thumb|Kuiatxao karratu luzetan]] ==== Luzean erdibitu ==== Osagai bat, kuiatxoa, azenarioa, patata, luzean erdibitzen dugunean. [[Fitxategi:Kuiatxoa luzeran erdibitua.jpg |100px|left|thumb|Kuiatxoa luzean erdibitua]] ==== Zabalean erdibitu ==== Osagai bat, kuiatxoa, azenarioa, patata, zabalean erdibitzen dugunean. [[Fitxategi:Kiuatxoa zabalean erdibitua.jpg |100px|left|thumb|Kuiatxoa zabalean erdibitua]] ==== Barazki-sorta ==== Salda zaporetsuak burutzeko erabiltzen den barazki eta belar usaintsuen sortari esaten zaio. Ondo garbitutako barazkiak bildu eta listariarekin lortzen dira. Modu honetara, prestaketa amaitutakoan barazkiak bilduta izango ditugu eta beharrezkoa bagenu erraz erretiratu edo aprobetxatuko ditugu. [[Fitxategi:Belar usaintsuen xorta.jpg|100px|left|thumb|Barazki xorta]] ==== Entsaladako letxuga eta barazki hosto desberdinen nahasketa ==== Entsalada ugariren oinarria diren barazki hosto desberdinak nahasiz lortzen duguna. Uraza, errukula, eskarola, kukulua, berroa, haritz hostoa, ardi mihia, mizuna ... edo bestelako hostoak elkartuz lortu dezakegu. Gordinik jateko izaten direnez desinfektatzea komeni da. [[Fitxategi:Antxoa entsalada2.jpg|100px|left|thumb|Antxoa entsalada barazki hosto desberdinkin]] == Barazki motak == Barazkiak bereizteko edo sailkatzeko zati jangarria izango dugu kontuan: sustraia, zurtoina, lorea, fruitua….. === Bulbak === ==== Tipula ''Allium cepa'' ==== Gisatu, erregosi, salda... gehienen oinarri lurrintsua, gure sukaldaritzan gehien erabiltzen den elikagaia izango da. Gozo zaporea ematen die hainbat prestaketari. Nire uste apalean tipula ondo gozatzea eta gorritzea erre gabe giltzarri da erregosi, gisatu eta hainbat eltzekari prestatzeko garaian. <gallery mode="packed" widths="300" heights="150" perrow="6" caption="Tipulak"> Fitxategi:Tipula.jpg|left|120px|thumb|Tipulak Fitxategi:Tipula gorria.jpg|left|120px|thumb|Tipula gorria Fitxategi:Tipulin gorria.jpg|left|120px|thumb|Tipulin gorria Fitxategi:Tipulina.jpg|left|120px|thumb|Tipulina </gallery> ==== Tipula gorria ''Allium cepa''==== Saltsa bizkaitarraren oinarria nagusia da txorizeroekin batera, gozoa, lurrin berezikoa, gordinik, entsalada edo ozpin oliotan bikain beratzen dena. ==== Tipulina ''Allium cepa''==== Tipula freskoa bezala kontsidera dezakegu, zaporez eta usainez finagoa. Beste tipulak bezala erabil daiteke, baina normalean, gordinik jateko erabiltzen da. Katalunian, Calcots tipulinak erreta jaten dituzte. Tipulin hostoak ere edertzeko erabiltzen dira bai tiretan edo xehatuak. ==== Baratxuria edo berakatza ''Allium sativum''==== [[Fitxategi:Baratxuria.jpg|left|150px|thumb|Baratxuriak]] Gure sukaldaritzaren beste oinarrietako bat, lehortu eta urte osoan jan izan duguna. Baratxuriak ere zuriak eta gorriak ditugu. Euskal Herriko plater ezagunenetan beti azaltzen da. Pil-pila, ajoarrieroa, saltsa berdea, baratxuri zopa, zurrukutuna, olio erre desberdinak.... Usain eta zapore indartsua du. Nik, normalean, erregosi behar badut xerratuta beste barazkien aurretik gorritzen dut. Kontu handia eduki behar da ez erretzeko, orduan, zapore txarra hartzen baitu. Berakatza ernatzen denean, bihotza kentzea komeni izaten da. Propietate emultsionatzaileak ditu, alioli saltsa adibidez. Erraz zuritu nahi izanez gero, nahikoa izango litzateke 5 minutuz ur epeletan edukitzea. ====Baratxuri freskoa ''Allium sativum'' ==== [[Fitxategi:Baratxuri berria.jpg|120px|thumb|Baratxuri freskoa edo berria]] Baratxuriaren kimua, salteatuta, nahaski mota desberdinak (ganba edo itsaskiekin, perretxikoekin, gari zainzuriekin....) egiteko asko erabiltzen da; udaberriko elikagaia dugu. Potoko baratxuri freskoak gorrotatzen ditut, niretzat horiek ez dira baratxuri freskoak, beste zerbait dira, berdina gertatzen zait potoan saltzen diren barazki askorekin, zapore azidoak dena aldatzen baitu. ==== Tipulatxa ''Allium ascalonicum'' ==== [[Fitxategi:Tipulatxa.jpg|120px|left|thumb|Tipulatxa gorria]] Tipula baino txikiagoa da, tipula eta berakatzaren nahasketa moduko bat. Gorria edo zuria izan daiteke. Oso lurrintsua da, hegoaldean ez da asko erabiltzen, ipar aldean gehiago. Frantziako sukaldaritzan asko erabiltzen da. Lurrin fina eta berezia du. Tipularekin ordezka dezakegu baina kantitate txikiagoan. Bere bulba gurean oso gutxi erabiltzen bada ere, Frantzia, Alemanian, eta Europako beste herrialde batzuetan erabiltzen da. Bulbaren kasuan, gehiago pureak eta kremak egiteko edo barazkien oinarri moduan. === Fruituak === ====Tomatea ''Solanum lycopersicum''==== Udako barazkia da, nahiz eta gaur egun urte osoan aurki genezakeen, baina neguan edo udan jan, badago aldea, badagoenez. Tomate saltsa izango da munduan gehien prestatzen den saltsetako bat; tomate helduekin eta barazki usaintsuekin prestaturik, plater askoren oinarri gisa erabiltzen da. Udako tomatea, entsaladan, tipulin, mendrezka eta oliba olio birjin batekin, hobetzea zail den platera dugu. Prestatzeko erraza eta aspertu arte jan daitekeen horietakoa da. Tomate motak gero eta gehiago ezagutzen dira gure dendetan ( Daniela, Adarreko, Madari, Kanariar, Ranbo, Raf, Cherry); denak probatzen joatea gomendatzen dizuet. <gallery mode="packed" widths="300" heights="150" perrow="6" caption="Tomateak"> Fitxategi:Tomatea.jpg|150px|thumb|Tomateak Fitxategi:Madari-tomateak.jpg|150px|thumb|Madari-tomateak Fitxategi:Cherry tomateak.jpg|75px|thumb|Cherry-tomatea Fitxategi:Kumato tomatea.jpg|thumb|Kumato tomatea Fitxategi: Idi bihotza tomatea "Cuore di bue".jpg|Idi bihotza tomatea "Cuore di bue". </gallery> Tomatea entsaladan jateko edo saltsan prestatzeko zuritu nahiko bagenu, bi aukera ditugu. Lehena, patata zuritzailea erabiltzea. Horretarako tomateak gogorra behar luke egon. Bigarrena berriz, labanarekin puntan gurutze moduko ebaki bat egitea, eta segundo batzuetan galdarraztaturik, eskuarekin zuritzea. Tomatea labean, gazpatxo desberdinetan, erregosia, mila modutan ere jan dezakegu. ====Piperra ''Capsicum''==== [[File:Piperrak erretzen.jpg|thumb|centre|Piperrak erretzen]] Gorri eta berdea. Nafar erriberako pikillo piperrak, Ezpeletako piper hautsa, Ibarrako langostinoak edo Gernikakoak kalitate handiko 4 piper mota, gure herriak piperrarekin duen lotura handia erakusten digute. Erregosia, errea, frijitua, hautsean, konfitatua.....Euskaldunok elikagai honekin suerte handikoak gara. Piper berdea gure sagardotegietan bakailaoren lagungarri gisa. Bai pikillo piperra eta baita piper berdea ere betetzeko ere erabil ditzakegu. Merkatuan piper mota ugari aurki genitzake eta kolore eta forma desberdinekoak, italiarra, morroia... denak probatzen joatea ideia ona delakoan nago. <gallery mode="packed" widths="300" heights="150" perrow="6" caption="Piperrak"> Fitxategi:Ibarrako piperra.jpg|Ibarrako piperrak Fitxategi:Ezpeletako piperra.jpg|Ezpeletako piper lehortuak Fitxategi:Piper berde italiarra.jpg|Piper berde italiarrak Fitxategi:Piper berdea.jpg|Piper berdeak Fitxategi:Platano piperrak.jpg|Platano piperrak Fitxategi:Gernikako piperrak.jpg|Gernikako piperrak Fitxategi:Pipermorro gorria.jpg|Pipermorro gorria Fitxategi:Pipermorro horiak.jpg|Koloretako pipermorroak Fitxategi:Txilea.jpg|Txilea edo pipermina Fitxategi:Pipermin lehorra.jpg|Pipermin lehorra Fitxategi:Kaiena piper min lehorra.jpg|Kaiena pipermin lehorra Fitxategi:Kalpisa piperra (Berbinzana).jpg|Kalpisa piperra (Berbinzana) Fitxategi:Pikillo piperra( Mendabia).jpg|Pikillo piperra( Mendabia) Fitxategi:Piko piperra (Berbinzana).jpg|thumb|Piko piperra (Berbinzana) Fitxategi:Naxerano piperra ( Mendabia).jpg||Naxerano piperra ( Mendabia) </gallery> ====Kuia ''Cucurbita'' ==== Udazkenean biltzen dugun fruitua da, mota ugaritakoak ditugu, luzeak, borobilak, txikiak, handiagoak, gogorragoak, bigunagoak, ganaduarentzat erabiltzen direnak edo geuk jatekoak. <gallery mode="packed" centre widths="300" heights="150" perrow="6" caption="Kuiak"> Fitxategi:Kuia1.jpg|Kuiak Fitxategi:Kuia-Potimarroi.jpg|Kuia potimarroi Fitxategi:Aguakatea kuia.jpg|Kakauate kuia Fitxategi:Kuia_1.jpg|Kuia </gallery> Pureak eta kremak egiteko, beste barazkiekin salteatzeko, labean eta plantxan erretzeko, gozogintzarako aingeru adatsa edo bizkotxoa prestatzeko. Askotariko erabilerak ditu. Prestaketa bakoitzerako ondoen mota bakar bat etorriko da. ====Kuiatxoa edo kalabazina ''Cucurbita pepo subsp. pepo'' ==== [[Fitxategi:Kuiatxoa.jpg|left|150px|thumb|Kuiatxoak]] Oso balio aniztuna dugun barazkia da, frijituta, plantxan, erregosia, egosia, betea... gainera oso azkar prestatzen da, nik etxean komodin moduan, hozkailuan izaten dut. Sukalde askotan zuritzeko ohitura izan da, beste batzuetan erdia zuritu izan da, nik gaur egun gehienetan ez dut zuritzen, ondo garbitzearekin nahikoa. Normalean, handiegiak erostea ez da komeni izaten, hazi gehiago, kanpoko azala lodiagoa eta barruko haragia bigunagoa izaten dute. ====Alberjinia edo berenjena ''Solanum melongena''==== [[Fitxategi:Alberjinia1.jpg|150px|thumb|Alberjiniak]] Kuiatxoaren erabilera berdintsuak izan ditzake; azala lodiagoa badu ere, barru aldean harroagoa du. Erraz prestatzen da frijituta, plantxan, labean, erregosia, egosia, betea... ====Luzokerra edo pepinoa ''Cucumis sativus''==== [[Fitxategi:Pepinoa.jpg|left|120px|thumb|Kuia|Pepinoak]] Usain eta lurrin handikoa, entsaladan jaten da gehien eta esan gabe doa, gazpatxoaren osagai nagusietako bat da. ====Ahuakatea ''Persea americana''==== [[Fitxategi:Ahuakatea.jpg|120px|thumb|Ahuakateak]] Koipe kantitate handiko barazkia dugu eta, beraz, oso krematsua. Normalean, entsaladetan, edo beste osagaiekin nahastua jaten da. Gurean, guakamolea izan daiteke barazki honekin egiten den prestaketarik ezagunena. ==== Okra ''Abelmoschus esculentus'' ==== Okra Malvaceae familiako landare belarkara da, barazki mota. Klima tropikaletan eta azpitropikaletan landatzen da eta Etiopiar jatorria du. 2 m garai izatera irits daiteke. Okra, Asiako eta Afrikako sukaldaritzan erabiltzen da. Gelatina ugarikoa da eta prestaketak loditzeko ere erabiltzen da. Frijitua, egosia, barazkieki nahastuta eta gordina ere jan liteke. === Haziak === ==== Artoa ''Zea mays'' ==== [[Fitxategi:Artoa2.jpg|left|100px|thumb|Artoa]] Jeneralean, kontserban erosten dugu, eta entsalada desberdinetan erabiltzea da ohikoena. Hala ere, artoa geuk egosteko aukera ere badago. Hego Ameriketan, zopa ugariren parte dira baita erreta jateko ere. === Hostoak === ====Arbi-gara edo greloa ''Brassica rapa subsp. rapa''==== Arbiaren hostoak dira. Gazteagoak edo helduagoak erabiltzen dira. Galiziako sukaldaritzan erabiltzen dira. Egosi aurretik zuritu egiten dira, zapore garratzekoak baitira. ====Aza gorri ''Brassilia oleacea var. Capitata f. rubra''==== [[Fitxategi:Lonbarda1.jpg|left|100px|thumb|Aza gorria]] Gurean gutxi erabiltzen da, gordina jan dezakegu oso fin moztu eta limoiarekin beratuta. Egostean kolorea asko gal dezake. Nik kolore gutxiago gal dezan, denbora pittin bat gutxiago egosi eta bere uretan hozten uzten dut. Modu honetan, kolore berezi bat hartzen du. Ondoren, aza olioen moduan presta dezakegu edo beste barazki batzuekin nahasita. ====Aza ''Brassica oleracea var. capitata''==== [[File:Aza kizkurra.jpg|thumb|Aza]] Euskal Herriko baserrietako baratzetan negua ondoen irauten duen barazkietako bat dugu. Eguberrietan jan izan da. Egosi ondoren, berakatzarekin eta olioarekin gozatua. Aza gorriaren moduan oso fin moztuta eta limoiarekin beratuta gordinik jan dezakegu; kantitate txikietan entsaladan ere jan dezakegu. Alemaniarrek azarekin prestatzen duten chucruta ezaguna da, gatzarekin hartzitutako aza da, gure hesteetako bakterioen bizitza hobetzeko bikaina, defentsak indartzeko alegia, jateko, ordea, zapore indartsukoa. ====Berroa ''Nasturtium officianalis''==== Errekatxoen alboetan hazten den barazkia da, zapore freskokoa, ondo garbitu eta entsaladetan jaten dena bereziki. ====Bruselako aza edo Bruselaza ''Brassica oleracea var. gemmifera''==== [[Fitxategi:Bruselaza.jpg|130px|thumb|Bruselako azak]] Neguko barazkia, 10-12 minutuko egosketa behar du, erditik moztu eta salteatuta edo menestran beste barazkiekin nahasita edo panatxean egoki gelditzen dira. Fin xehatua entsaladan ere jan daitezke. ====Endibia ''Cichorium endivia''==== [[Fitxategi:Endibia.jpg|left|180px|thumb|Endibiak]] Txikoria mota bat da, horia edo gorria aurki genezake, ondo garbitu behar izaten da. Mingots xamarra da, normalean entsaladetan erabiltzen dugu, bete daitekeen ontzitxo baten moduan. Egosi ere egin daiteke. ==== Errukula(Eruca vesicaria, E. vesicaria subsp. sativa edo E. sativa) ==== [[Fitxategi:Errukula 2.jpg|left|180px|thumb|Errukula]] Errukula Brassicaceae familiako barazkia da, jatorriz Mediterraneo eskualdekoa. Sukaldaritzan estimatua da, hosto jangarriek piperbeltz zapore arina baitute. Batzuetan "errukula" Diplotaxis tenuifolia landareari ere esaten zaio, eta haren hostoak ere jaten dira Eruca sativa landarearen antzera. Batzuetan errukula edo arroketa (frantsesez roquette) ere esaten zaio[1]. Errukula barazki gisa kontsumitu izan da Mediterraneo inguruko eskualdeetan antzinako erromatarren garaitik, afrodisiakotzat jotzen zena. Tradizioz, ordea, era basatian bildu eta ez da eskala handian landu izan. 1990eko hamarkadara arte ere ez da ikerketa zientifikorik egin. Gaur egun, hainbat lekutan landatzen da, bereziki Veneton, eta munduko saltoki ezberdinetan eskuragarri dago. Errukula entsaladan erabiltzen da bereziki, baina barazki gisa ere kozinatzen da pasta edo zezina erabiliz. Italian ere ohikoa da pizzetan erabiltzea, soilik labearen ondoren gehituz. C bitaminan eta burdinan aberatsa da. Magrebeko errukula noizbehinkako ekaitzen ondoren etortzen da, eta zopan jaten. ====Eskarola ''Cichorium endivia''==== [[Fitxategi:Eskarola.jpg|140px|thumb|Eskarola]] Entsaladetan jateko, baratzean burua soka batekin lotzen da, eta horrela barrualdea horiagoa geratzen da. Ondo garbitu eta lehortu ondoren, entsaladan jan dezakegu. Aldiz, eskarola burua bildu gabe uzten badugu, berdeagoak geratuko dira hostoak, eta kasu horretan egosteko ere erabiltzen da. ====Haritz hostoa ''Chicorium Intybus''==== [[Fitxategi:Haritz hostoa.jpg|left|120px|thumb|Haritz hostoak]] Garbitu eta lehortu ondoren, entsaladan jan dezakegu. ==== Ardi-mihi edo Kanonigoa ''Valerianella locusta''==== Garbitu eta lehortu ondoren, entsaladan jan dezakegu. ====Kukulua ''Lactuca sativa''==== [[Fitxategi:Kukulua.jpg|150px|thumb|Kukulua]] Uretan garbitu, lehortu, eta lautan moztu ondoren, entsaladan jan dezakegu. ==== Mizuna(Brassica rapa var. nipposinica) ==== [[Fitxategi:Mizuna2.jpg|150px|left|thumb|Mizuna]] Mizuna (japonieraz: ミズナ（水菜）?) Brassica rapa espeziaren kultibar bat da, Brassicaceae familiakoa eta jatorriz Japoniakoa. Sukaldaritzan estimatua da, hosto jangarriek piperbeltz zapore arina baitute. Berde ilun koloreko hosto horzdunak ditu. Mizunaren zaporea honela deskribatu izan da: "Zapore mingotsa, pikante arina... apur bat mina, baina errukula baino gutxiago". Hostoak batez ere gordinak jaten dira, entsaladan. Baina wok, zopa eta nabemono japoniar eltzekarian ere erabiltzen da. Egosita ere erabil daitezke tomate-saltsak egiteko. ====Letxuga more kizkurra edo lolloa ''Lactuca Sativa Acephala''==== [[Fitxategi:Letxuga gorri kizkurra.jpg|left|150px|thumb|Letxuga more kizkurra]] Garbitu eta lehorturik, entsaladan jan dezakegu. ====Letxuga ''Lactuca sativa''==== [[Fitxategi:Letxuga.jpg|left|150px|thumb|Letxuga]] Garbitu eta lehorturik entsaladan jan dezakegu. ====Txikoria ''Cichorium intybus''==== [[Fitxategi:Txikoaria.jpg|100px|thumb|Txikoria]] Zapore oso mingotsekoa, normalean, hostoak ondo garbitu eta fin-fin moztu eta entsaladan jaten da. ====Uztaoa ''Rumex sp''==== Ziazerbaren antza duen barazkia dugu; hostoak aprobetxatzen dira, jeneralean, entsaladetan jateko baina egosi ere egin daiteke. Batzuk berdeagoak dira eta beste batzuk gorrixkagoak. Udan aurki genezake. ====Zerbak ''Beta vulgaris subsp. vulgaris''==== [[Fitxategi:Zerba.jpg|left|120px|thumb|Zerbak]] Gehiengo batek zerbaren zurtoina eta hostoa biak batera egosten ditu, baina gero eta gehiago bereizi eta bakoitzari tratamendu desberdina ematen zaio. Hostoek 5 minutuko egosaldi batekin nahikoa dute, eta ziazerbaren erabilera berbera eman diezaiekegu. Krema eta pureak egiteko, nahaski eta tortillak, bexamelak, eltzekarietan, betegaietan, salteatuta.... modu askotara erabil liteke. ====Ziazerba ''Spinacia oleracea''==== [[Fitxategi:Ziazerba.jpg|150px|thumb|Ziazerbak]] Neguko barazkia dugu. Hostoa bakarrik aprobetxatzen da, eta garbitzeko garaian zuztar eta zati gogorrak kentzen dira. Denbora gutxi behar izaten du egosten. Krema eta pureak egiteko, nahaski eta tortillak, bexamelak, eltzekarietan, betegaietan, salteatuta.... modu askotara erabil liteke. === Lekak === ====Ilarra ''Lepista nebularis''==== [[Fitxategi:Ilarrak.jpg|left|100px|thumb|Ilarrak]] Lekarekin estalitako hazi hau eltzekarien familiako barazkia dugu. Gurean freskoa udaberrian aurki genezake. Gaur egun gure baserrietako goi mailako produktu moduan dago kontsideratua. Ilar gazteak gordinik ere jaten dira eta leka eta guzti ere bai. Izoztua, urte osoan aurki dezakegu. Beloute batekin edo urdaiazpikoarekin salteatua, babekin nahastua edo krema eta saltsan ere presta dezakegu. Euskal Herrian udaberrian eta bereziki kostaldeko herrietan biltzen den barazkia dugu. ====Tirabekea ''Pisum sativum''==== Ilar mota goiztiar bat da, hau ere udaberrikoa, leka samur-samurrekin. Egin aurretik, puntak kentzen zaizkie. Leka eta guzti egosi eta jaten da. ====Baba ''Vicia faba''==== [[Fitxategi:Babak barazkia.jpg|left|100px|thumb|Babak]] Gure merkatuetan freskoa ilarren moduan udaberrian aurki dezakegu. Ilarren prestaketa berdintsua izango du, beloute saltsan edo salteatua urdaiazpikoarekin. Goi mailako jatetxeetan egosi ondoren, hazia bera ere zuritu egiten dute. Horrela, oraindik ere finagoa geldituko da, nahiz eta lana handia izan. ====Leka ''Phaseolus vulgaris''==== [[Fitxategi:Lekak 4.jpg|120px|thumb|Lekak]] Udako barazkia, leka eta guzti jaten ditugu. Mota ugari aurkitu ditzakegu: luzeak, motzagoak, zilindrikoak.... Uretan edo lurrunetan egosita, salteatuak, patatekin, krema moduan jan ditzakegu. Aurre lanetan, alboetan dituen ileak kendu edo ez erabaki behar dugu. Horretarako leka eskuekin erditik puskatuko dugu kontu handiz; jarraian, poliki-poliki albo batera tira egingo dugu, baldin eta haria luzea geratzen bazaio, 3 edo 4 cm, orduan leka guztiei alboko hari hori kendu egin beharko diegu. Gaur egun leka gehienak hari gutxiko motak dira; beraz, ez da beharrezkoa lan hori hartzea. === Loreak === ====Azalorea ''Brassica oleracea var. botrytis''==== [[Fitxategi:Aza lorea.jpg|left|200px|thumb|Azaloreak]] Azarekin batera negu gogorrenean, gure baratzean aurkitu izan dugun barazkia. Gabonetan gure etxeko mahaian askotan jan izan dugu. Hosto berdeetan bildua izaten da. Zurienak erostea komeni, sortatxo txikietan moztu eta labana batekin zikin guztiak garbitu ondoren lurrun edo uretan egosten da. Uretan egosiko bagenu, 15-18 minutuan egosiko genuke. Kontu handia izan egosi ondoren bitsadera batekin kontuz erretiratzen, puska ez dadin. Patatarekin, olio errearekin, bexamel saltsaz estalia, budinean, krema egiteko, arrautzeztatzeko edo frijitzeko erabil dezakegu. ====Brokolia ''Brassica oleracea var. italica''==== [[Fitxategi:Brokolia.jpg|150px|thumb|Brokoliak]] Kanpoko hostoak kendu eta sortatxo txikietan moztu ondoren, ur ugaritan garbituko dugu. Lurrunetan edo ur irakinetan 5-8 minutuz egosiko dugu. Olio errearekin bustita, bexamelaz estalirik, patatekin, krema moduan, salteatua edo arrautzaztatu eta frijitua. Nik etxean lurrunetan egosten dut espres eltzean 2 minutu eta erdian. Brokoliaren zurtoina zuritu eta barruko bihotz zuria aprobetxa daiteke. ====Romaneskoa ''Brassica oleracea''==== [[Fitxategi:Romaneskua.jpg|left|100px|thumb|Romaneskoa]] Brokolia baino pittin bat gogorragoa da, baina era berean pinporta moduan birrintzeko erraztasuna du. Kanpoko hostoak kendu eta sortatxo txikietan zatitu ondoren, ur ugaritan garbituko dugu. Lurrunetan edo ur irakinetan 5-8 minutuz egosi. Olio errearekin, bexamelaz, patatekin, krema moduan, salteatua edo tenpuran eta frijitua. Nik etxean lurrunean egosten dut espres eltzean 2 minutu eta erdian. Romaneskoaren zurtoinaren bihotza egosi, eta bikaina da jateko. ====Orburua ''Cynara scolymus''==== [[Fitxategi:Orburuak.jpg|left|150px|thumb|Baratxuriak]] Neguko gure baratzeko lore bikaina, zapore berezikoa eta ezinbestean, nire iritzirako, freskoa jan behar dena. Ontziratua erosiko bagenu, aukera bakarra emango nioke, ura eta gatza izatea gehigarri bakarrak. Galtzeko asko duen barazkia da. Batzuek egosi ondoren zuritzen dute; beste batzuek berriz, egosi aurretik. Nik egosi ondoren zuritzen dut, eta hartara, ez dut limoirik gehitu behar egosteko garaian. Hala ere, badu egosteko modu honek alde txar bat, izugarrizko kazola beharko dugula. Egosten 15-18 minutu eduki beharko dugu. Karduen moduan bada nafar erriberan egosteko modu berezia, hau da, denbora gutxiago egosi eta beraren ur berotan hozten uztea. Nik kantitate handietan sistema hau nahiago dut. 5 minutu inguruz egosi eta bertan hozten utzi. Hozturik dugunean, zuritu eta erditik moztu. Orburuekin bada beste ohitura bat, gustuko ez dudana eta da bere zurtoina botatzea. Orburuaren zurtoina egosi eta ongi zuritua bikaina da. Loratzen hasten denean, barruan hosto txiki more oso gogor batzuk sortzen zaizkio. Barazkia egosi eta erditik moztu ondoren, ile edo hosto hauek topatuko bagenizkio, labana batekin kendu egingo genizkioke. Egosi eta hosto bakoitza banan-banan zupatuz, entsaladan, frijitua, plantxan, saltsan, salteatua, muxilekin.... prestatzeko modu eta aukera handiak ditugu. Erdi Aroaz geroztik ezagutzen da Nafarroan, eta Mediterraneoko jatorria du. Nafarroan, 32 herritako laborariek dute kalitatezko izendapena, besteak beste, Cabanillas, Cortes, Fontellas, Fustiñana, Tutera.... === Sustraiak === ====Arbia ''Brassica rapa subsp. rapa''==== [[Fitxategi:Arbi txuria.jpg|left|150px|thumb|Arbi txuria]] Mota eta forma askotakoak ditugu, gurean gehiago ganaduaren elikagai moduan erabili izan da. Asiako sukaldaritzak, japoniarrek bereziki, beste dimentsio bat eman diote. Lurrunetan egosia beraien sukaldaritzako oinarri bat da, eta munduan zehar arbi mota desberdinak asko erabiltzen dira. Arbi hostoak, “greloak” edo arbi-garak, Galiziako sukaldaritzan oso ezagunak dira. ====Errefautxoa ''Raphanus sativus''==== [[Fitxategi:Errefautxo.jpg|150px|thumb|Errefautxoak]] Entsaladetan zatitua, pikante puntu bat ematen dio. Barazki gordinetan preziatua da makrobiotikoentzat. Edertzeko elementu bezala ere erabiltzen da. ====Azenarioa ''Daucus carota subsp. sativus''==== [[Fitxategi:Azenarioa.jpg|left|150px|thumb|Azenarioak]] Tipula eta porruarekin batera erregosi eta gisatu gehienen oinarria da. Gozo puntu bat ematen die prestaketa gehienei, 15 minutu inguru beharko ditu egosteko eta bere gogortasunagatik puskatzea zaila da. Guk zuritu egin behar dela ikasi badugu ere, nik gaur egun prestaketa gehienetarako uretan garbituta, ez dut zuritzen. Egosita, salteatua, gordina entsaladan, zukuan, purean, kreman, menestra eta panatxean jan dezakegu. ====Erremolatxa, beterraba ''Beta vulgaris subsp. vulgaris Conditiva Group ''==== [[Fitxategi:Erremolatxa.jpg|120px|thumb|Erremolatxak]] Gero eta gehiago jaten den barazkia dugu, gordina edo egosia, jeneralean, entsaladan.  Egosteko 35-45 minutu inguru erabiliko ditugu tamainaren arabera, eta ondoren zurituko dugu. Gordina jateko, zuritu eta arraspagailuarekin birrinduko dugu. Kontu eduki bere tintarekin inguruko osagai guziak tindatuko baititu. === Tuberkuluak === ====Batata edo boniatoa ''Ipomoea batatas''==== [[Fitxategi:Batatak.jpg|left|150px|thumb|Batata]] Batata tuberkulu luzekako bat da, laranja kolorea du eta gozo puntu bat. Batata erabil daiteke egosia, errea, purean egina. Gurean ez da jateko ohitura handirik. ====Juka edo mandioka ''Yucca''==== [[Fitxategi:Yuka edo mandioka.jpg|130px|thumb|Juka edo mandioka]] Jatorria Bolibian du baina gaur egun Afrikan ere oso zabaldua dago. Batata bera baino luzeagoa, gelatina ugarikoa, gurean Afrikatik eta Iparramerikatik etorritako kideek ezagutarazi digutena. Egosita lagungarri moduan, tapioka egiteko, irina eginda, labean erreta, oinarrizko jaki bat da inguru batzuetan. ====Patata ''Solanum tuberosum''==== Ameriketan jatorria duen barazki hau oinarrizko jakia da, eta izan da munduko txoko askotan. Esaterako, Irlandari lagundu zion bere gosete nagusitik irteten. Mota asko dauzkagu, gurean Arabakoak dira ezagunenak. Patata berria jaso berria da, eta udaberri amaieran edo uda hasieran topa dezakegu. Udan berriz, urte osoan gordetzeko patata helduagoa landatzen da. Egosia, labean, purean, frijitua, errea, entsaladetan, eltzekarietan, konfitatua,.... oso balioaniztuna eta erabilia den osagaia da. Merkatuan patata mota ugari aurki ditzakegu, eta horietako bakoitzak sukaldaritzako teknika desberdinei aplikatzeko balioko du. Patata beti ur hotzetik abiatuta egosten da, eta posible den neurrian, hoztu aurretik jatea komeni da. Behin hoztuta, almidoia gogortu egiten baita. Munduan patata mota asko dago, gaur egun gure merkatuetan patata moreak jarri dira modan. Patataren azala gordinik ez da inoiz jan behar, ez da osasungarria eta. === Patataren nutrizio ezaugarriak === Patata motaren arabera, eta noiz bildua izan denaren arabera ur kopurua %75-%80 bitartean eduki dezake. Patatak, bereziki almidoiak karbohidratoa du %16-%20 bitartean. Gatz mineralak eta proteina era baditu. ===== Patataren ezaugarriak ===== Patatak zapore neutroa du, eta zer egosten dugun, saldaren edo osagaien zaporea ondo hartzen du. Beraz, osagai ugarirekin nahastu daiteke. Bildu berria den patata urtsuagoa dugu; aldiz, urtean zeharrekoa ez da horren urtsua baina bai irin gehiagokoa. ===== Patataren kontserbazioa ===== Leku lehor, ilun eta freskoan edukitzea komeni da, hezetasunak kalterik ez egiteko eta ez ernatzeko. ===== Patata motak ===== * '''Patata oso berria''' : Azal zurikoa da eta oso mehea du azala. Egosteko ona da. * '''Patata berria''': Azal zuri eta hori fina, egosteko egokia. * '''Urteko patata''': Horiak edo gorriak izaten dira, azal lodikoak. Kalitate onenekoak dira eta prestaketa guztietarako balio dute. * '''Patata zaharra''': Urte amaierako patata, ernatzen hasteko arriskua dutenak. Zimurtzen hasiak direnak, jeneralean, gisatuak edo eltzekariak prestatzeko erabiltzen dira. <gallery mode="packed" centre widths="300" heights="150" perrow="6" caption="Patata"> Fitxategi:Patatak.jpg|left|100px|thumb|Patatak Fitxategi:Patata2.jpg|left|100px|thumb|Patata gorriak Fitxategi:Patata txikia.jpg|left|100px|thumb|Patata txikiak </gallery> ===== Euskal Herrian lantzen diren patata motak. ===== * Kenebec patata * Mona Lisa patata. * Agatha patata * Garratz patata * Zorba patata. * Nagore patata * Mahika patata ===== Patataren aurre prestaketa ===== Zuritu, eta izan ditzakeen begiak ongi errepasatu. Makinaz zurituko bagenitu, ondo errepasatu beharko lirateke. Ur hotzetan ongi garbitu, eta momentuan ez baditugu erabili behar, uretan gorde. Egin behar dugun prestaketaren arabera, moztu edo zatitu. Ikus [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Patata_Solanum_tuberosum|Patata atala]] === Zurtoinak === ====Apioa ''Apium graveolens''==== [[Fitxategi:Apioa.jpg|120px|thumb|Apioa]] [[Fitxategi:Apioa2.jpg|100px|left|thumb|Apioa2]] Zurtoin oso lurrintsu eta usaintsua da, entsaladak, kremak, sopak, eta barazkien oinarri ugari egiteko aurki dezakegu. Testura berezia du, gogor antzerkoa, gordinik koska egin eta kraskatzen dena. Gordinik koskaka asko jaten da. ====Borraja ''Borago officinalis''==== [[Fitxategi:Borraja2.jpg|left|100px|thumb|Borraja]] Barazki bikaina, zapore berezikoa. Eragozpen handiena ileak kentzeko zenbat lan hartu behar den. Oraindik ere ez dut asmatu ongi nola garbitu denbora gehiegi pasatu gabe. Modurik azkarrena espartzu batekin karrakatu edo harraskatuz da. Karduaren moduan saltsan, salteatuak edo entsaladan jan daitezke. ====Gari zainzuria ''Asparagus acutifolius''==== [[Fitxategi:Gari zainzuria.jpg|120px|thumb|Gari zainzuria]] Bi mota nagusi ditugu: merkatuan ikusten ditugun berdeak; horiek baratzetan landatuak izaten dira eta besteak mendian aurki ditzakegu. Lehenengoak lodiagoak dira, zurtoina zuritzea eskatzen dute. Plantxan, parrilan, salteatuak, nahaskietan, krema egiteko... erabil ditzakegu. Bigarrenak finagoak dira eta bere horretan zatitu eta hauek ere baratzekoak moduan erabil ditzakegu. ====Kardua ''Cynara cardunculus''==== [[File:Barazki ontziratuak 2.jpg|200px|thumb|Barazki ontziratuak]] Nafarroako Erribera toki aparta da landaketa honetarako, eta bertan ditugu landaketarik handienak: Azkoien eta Corellakoak dira ezagunenak. Landarearen orri mamitsuenak aukeratzen dira; garbitzen lana ematen du, eta 2 ordu inguruan egosi behar izaten da. Gabonetako platera dugu, saltsan edo salteatuak jaten dira; gure sukaldaritzako goi mailako barazkia da. Erraz herdoiltzen direnez, sukaldari askok “zurian” esaten zaion teknikarekin egosi ohi ditu, hau da, irin eta limoi zukuarekin eta ondoren bere uretan uzten dira hozten. Entsaladetan, saltsan txirla edo bexamelarekin, gordinik edo salteatuak jaten dira normalean. ====Zainzuria ''Asparagus officinalis''==== [[Fitxategi:Zainzuri freskoak.jpg |left|120px|thumb|Zainzuri freskoa]] Nafar Erribera da barazkien euskal baratza eta zainzuriarena ere bai. Apirilaren hasierakoak dira onenak. Landare baten kimua da. Zuriak lurrarekin estalita landatzen dira, eta eguna argitu aurretik biltzen dira, puntak eguzkia ikusi orduko kolorea aldatzen duelako. Nafarroako zainzuri gehiena hamarkada batzuetan ontziratua saldu izan bada ere, azken urteotan kanpoko kontserben prezioari aurre egin ezinik, berriro ere freskoa asko jaten ari gara. Egosi aurretik, zuritzailearekin azala kentzen zaie puntako azken zentimetroak izan ezik. Gaur egun tira finetan moztuta entsaladan gordina ere jaten da. Hala ere, ohikoena egosi eta epela edo beroa jatea da, ozpin olio edo maionesarekin. Egosi ondoren, betea edo betegabe, arrautzeztatu eta frijitua ere jan daiteke, baita plantxan ere. Berarekin kremak ere egin ditzakegu. ====Porrua ''Allium porrum''==== [[Fitxategi:Porrua.jpg|left|120px|thumb|Porruak]] Neguan, baratzeetan aurkitzen dugun barazki usaintsua, gure sukaldaritzaren oinarrietako bat izan da. Neguan jan izan dira porru patatak eta porru salda, zopa, salda, erregosi eta gisatu askoren oinarri. Porruaren erabileran bi kontu gogorarazi, bat porrua osorik aprobetxa daitekeela eta zatirik usaintsuena berdea duela. Ohitura handia dago zati berdea botatzeko; nik osoa aprobetxatzen dut, zati berdeak, zuntz gehiago badu ere ondo erregosita ez da nabaritu ere egiten, eta lurrun asko ematen du. Eta porruak erabili aurretik ondo garbitu behar dira, zati berdeari labanarekin gurutze bat egin eta ur azpian hondar eta lokatz arrastoak ondo kenduz. == Prestaketak == Ikus, ''[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Barazkiak|Barazkien prestaketak]]'' == Kanpo estekak == {{Wikipedia|Barazki|Barazkiak}} bu2t1p33kvaa304nyyqwngwnpkp7mu4 0 5089 28858 28856 2021-09-07T05:38:38Z Gaztarrotz 1953 Orritik eduki guztia ezabatuta wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 0 5090 37209 36022 2022-03-29T19:06:32Z Gaztarrotz 1953 /* Esnekiak */ wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Esnea''' ugaztunen ugatz-guruinen zelulek sortutako jariakin nutritibo bat da. Jendartean esne ugari kontsumitzen dira: behiarena, ardiarena, ahuntzarena, bufaloarena… Hala ere, munduan gehien kontsumitzen den esnea behiarena da. Komertzialki esnea irakurtzen dugunean, behi esneari egiten zaio aipamena. Aldiz, ardi edo ahuntz esneaz ariko bagina, ardi esne edo ahuntz esne bezala izendatuko genuke. Munduan zehar asko kontsumitzen den elikagaia dugu; hala ere, esnea kaltegarria izan daiteke laktosarekiko (esnearen azukrea) intolerantzia dutenentzat. Intolerantzia hori laktosa desegiteko entzima faltagatik gertatzen da. Gaixotasun hau genetikoa da gehienetan, eta Asian asko gertatzen da; horregatik, lurralde horietan ez duzu esnerik edo esnekirik aurkituko. Munduko gainerako lurraldeak kontuan, intolerantzia lautik batek omen du. Esne eta esnekien kontsumo handiena Europan dago eta pertsona helduen %96k digeri dezakete laktosa; Afrika, India, Erdialdeko Asia eta Europa Ekialdeko lagunen %50 eta %75 artean; eta Amerikako jatorrizko biztanleek eta gorago aipatu ez ditugun asiarrek ezin dute digeritu. XX. mendean esnekien kontsumoa ikaragarri hedatu da mundu osoan. Izan ere, animaliak jezteko metodo artifizialak hobetu dira, abereen elikadura ere bai eta garraio eta hozte prozesuetan aurrerakuntza teknologikoak gertatu dira. Horregatik, esnearen gehiegizko ekoizpena gertatu zen mendearen azkenean. Esnea likidoan edo hautsean sal daiteke. Osasun arazoak saiheste aldera prozesu termiko desberdinak pasatu beharko ditu. Prozesu horiek esnearen ezaugarri organoleptikoak aldatzen dituzte. === Esne osoaren nutrizio ezaugarria === Esnea oinarrizko elikagai bat dugu, proteina (%3-4artean), mineralak, (sodioa, potasioa, magnesioa, kaltzioa, burdina..), A, B taldeko C eta D bitaminak, karbohidratoak, (%5) koipeak (%1 inguru) aseak gehienak. === Esnea dendara iritsi aurreko pausoak. Tratamenduak === [[Fitxategi:Esnea.jpg|200px|thumb|Esne pasteurizatua dendan]] '''Behia jeztea''': Baserri eta ukuiluetan behar den osasun neurriekin behia jezten da eta osasun eta tenperatura egokiekin 4ºC-tan ontziratzen da. '''Esnea garraiatzea''': Zisterna berezietan garraiatzen da, 4ºC-tan eta osasun baldintzak kontrolatuz. Esnea hau tratatuko duten zentraletara eramango da. '''Esnea iragaztea''': Esne zentraletan lehenik esnea iragazi egingo da, izan ditzakeen zikin guziak erretiratuz. '''Esnea homogeneizatzea''': Mugimenduaren bitartez koipe partikulak desegin egiten dira, eta horrela esne zuriagoa eta krematsuagoa lortzen da. Esne motaren arabera eta dekantazioz eta iragaziz koipe kopuru bat ken daiteke. Esne gaingabetua edo erdi gaingabetua lortzeko. '''Esnea kontserbatzeko tratatu''':Esnea likidoan edo hautsean sal daiteke. Osasun arazoak saiheste aldera prozesu termiko desberdinak pasatu beharko ditu. Prozesu horiek esnearen ezaugarri organoleptikoak aldatzen dituzte. === Kontserbazio teknika desberdinak aplikatuz lortzen ditugun esneak. === ==== Esne pasteurizatua ==== Esne gordinarekin antzekotasun handiena duena da eta kozinatzeko egokiena. Osoa edo gaingabetua. Prozesu termiko eta mekanikoak aplikatuz osasun arazoak saihesten ditugu. Kontsumitzeko epea gehienez 72 ordukoa izango da. ==== Esne esterilizatua ==== Osoa edo gaingabetua aurki daiteke, eta prozesu termiko eta mekanikoak eragiten zaizkio. Pasteurizatuan baina tenperatua termiko handiagoak aplikatzen zaizkio. Hilabete batzuetan kontserba daiteke. Pasteurizatuaren aldean, ezaugarri organoleptikoak kaxkarragoak dira. ==== UHT esnea ==== Osoa edo gaingabetua, prozesu mekaniko eta termikoak aplikatzen zaizkio. Esterilizatuari ezartzen zaion baina tenperatura termikoa altuagoa denbora gutxiagoan jasaten du.  Ezaugarri organoleptikoak esterilizatuaren antzekoak dira. Esterilizazioa baino iraungitze epe motzagoa izaten du. ==== Esne hautsa ==== Esne pasteurizatua deshidratatuz esne hautsa lortzen da. Bere ezaugarri nagusia da biltegiratzeko duen erraztasuna eta luzaroan kontserba dezakegu. Biltegian hamar aldiz gutxiago okupatzen du eta beti toki lehor eta ongi estalitako ontzietan gorde behar da. Koipeduna eta koipe gabea izaten da. Eta berregiteko esne koilara bakoitzeko urarenak 10 gehitzen zaizkio. Pastelgintzan eta gosari bufetetan erabiltzen da bereziki. === Koipe kopuruaren araberako esneen sailkapena === '''Esne osoa''': %3,5 eta %5 artean izaten du koipe kopurua. '''Esne erdi gaingabetua''': Esneari koipe kopuru bat erretiratzen zaio. %1,5 eta 1,8 arteko koipe kopurua duten esneak. '''Esne gaingabetua''': Esneari koipe kopuru bat erretiratzen zaio. Koipea %0,5tik behera duten esneak. === Esnekien erabilera sukaldean eta gozogintzan === Esnea saldaren ordezko bezala bexamel mota guztiak (saltsa, estalkia, kroketak) egiteko erabiltzen da. Bestetik, osagai batzuei kolore zuria emateko ere erabiltzen da. Arrainak, txipiroiak, azalorea.... Gozogintzako mota desberdinetako kremak, budinak eta prestaketak burutzeko, krema pastelera, esne frijitua, krema frijitua, arroz esnea, budina, krema katalana.... Gozogintzako ore askotan uraren ordezko bezala ere erabiltzen da, txus orea, esne orea.... === Esnekiak === Esnekiak esnea osagai nagusitzat hartuz ekoizten diren osagai mota desberdinei deitzen zaie. ==== Esne-gain ==== Esnearen koipeari esaten zaio. Esnea homogeneizatu eta dekantatu ondoren lortzen den koipeari alegia. Saltzen den esne gain komertziala behiarena izaten da. Komertzialki esne gainak duen koipe kopuruaren arabera banatzen dira. Batzuk kozinatzeko besteak harrotzeko… ==== Esne gain motak ==== * '''Esne gain bikoitza''': %50 koipe edo gehiago duena. * '''Esne gaina''': Koipe kopurua %30 eta %50 tartean duena, normalean %33 izaten da. Kozinatzeko eta harrotzeko erabiltzen da. * '''Esne gain arina''': Koipe kopurua %29 eta %12 tartean duena. * '''Ordezko esne gaina''': Esne gaina landare koipeekin nahasturik lortzen da. Zapore eta testura desberdinekoa da. Bere ezaugarria da harrotu ondoren mantentzen duen trinkotasuna. *'''Esne gainetik eratorritako esnekiak''': Esne gaina industrialki trataturik eratortzen dira gurina eta esne gantzak. ===== Esne gainaren Merkatuko aurkezpena ===== Freskoa, pasteurizatua, pasteurizatu, izoztua, esterilizatua, UHT. ==== Esne gainaren erabilera sukaldean eta gozogintzan ==== Sukaldean bereziki kremak eta saltsak prestatzeko erabiltzen da; testura krematsua eransten die. Arrautzarekin nahastuta budinak egiteko ere erabiltzen da. Gozogintzan erabilera handia du, harrotuta bakarrik edo zapore desberdinak, pastelak betetzeko edo estaltzeko, mousseak, bavaroisak prestatzeko. === Gurina === [[Fitxategi:Gurina2.jpg|200px|thumb|Gurina dendan]] Esne gaina irabiatuta lortzen dugun osagaia da. Koipea eta gazura banandu ondoren geratzen den koipea dugu. Zapore bikainekoa eta elikagai ona, gordina. Sukaldean sueztitzeko, gozogintzan oreak prestatzeko eta osagai eta erretiluak margotzeko. ... erabiltzen da. Gurina toki hotz batean eta estalirik gorde beha da, azkar zahartzen baita. Sutan ez ditu tenperatura handiak onartzen eta kozinatzeko erabili aurretik argitu egin behar da, hau da, beroa aplikatu eta dekantazioz gelditzen zaion gazura kendu behar diogu, bestela berotzeko garaian azkar erreko zaigu. === Gaztak === [[Fitxategi:Gaztak dedan.jpg|left|150px|thumb|Gaztak dendan]] Esnea kontserbatzeko metodo bezala sortu zela uste da. Esneari gatzagia gehituz, moztu egiten dugu. Gazura kendu ondoren prentsatu, gatz uretan sartu ondoren, eta ontzen uzten da denbora batez. Prozesu horrek baldintzatuko ditu gaztaren zaporeak. Bere horretan bakarik jateko edo sukaldean birrinduta edo zatituta, entsalada, pizza, gratinatu…. Gazta industrialki egiten denean, bere ekoizpenetik beste bi osagai eratortzen dira: Kaseina eta Gazura. Ikus [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Gazta|Gazta atala]] === Jogurta === [[Fitxategi:Jogurta2.jpg|200px|thumb|Jogurta dendan]] Jogurta esnearen hartzidura bakteriarraren ondorioz ekoiztutako esneki bat da. Esneak daukan laktosa azukrearen hartziduraren ondorioz azido laktikoa sortzen da, eta hau esnearen proteinekin nahasten da, jogurtari bere zapore eta egitura berezia emanez. Jogurtak proteina, kaltzio, erriboflabina, B6 bitamina eta B12 bitamina asko dauka. Jogurta normalean bere horretan edo osagai gozo bat gehituz azkenburuko moduan jaten da. Fruta konfitura edo marmelada desberdinak lagungarri bikainak dira jogurtarekin jateko. Jogurta, entsalada edo barazki ugari ontzeko saltsak prestatzeko, oinarrizko osagai moduan ere erabiltzen da. Meloi zopa eta bestelako zopa hotz batzuk prestatzeko ere erabiltzen da. === Gaztanberak === [[Fitxategi:Gaztanbera2.jpg |left|250px|thumb|Gaztanbera]] Esnea berotu eta elementu azidoen bitartez hau moztu egiten da. Iragazi ondoren gazura kendu eta geratzen zaigun elementu solidoa dugu. Gehiago edo gutxiago prentsatua egon daiteke eta gatz uretan edukia edo ez. Azkenburuko bezala eztiarekin zerbitzatzea ohikoa da. Entsaladak hornitzeko eta pastak betetzeko ere erabiltzen da. === Mamia === [[Fitxategi:Mamia.jpg|left|250px|thumb|Mamia]] Ardi esne epelari gatzagia gehitu eta hau trinkotuta lortzen den esnekia. === Gazurak === Bai gaztak edo gurinak egiteko garaian, soberan geratzen den gazurak mantenugai ugari ditu eta gozogintzako industrialerako erabiltzen dira. === Esne kondentsatua === Esneari ur kopuru bat kenduta, eta sakarosa ugari gehituz lortzen den esne gozo eta lodia da. Denbora luzez kontserba daiteke. ombtc6wxeaqantsmaz4yp55ts6bhtye 0 5091 37121 37027 2022-03-27T16:56:21Z 77.228.33.248 /* Ezpeletako piperrauts Capsicum annuum: */ wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Ezpeziak''' ekialde urrunetik etorri ziren espezia gehienak Europara. Alexandriako portuan batu eta bertatik abiatzen ziren feniziarrak, Mediterraneoa gurutzatuz. Espezia hitza Europan XII. mendearen bukaera aldera azaldu zen. Latinezko jatorrizko species hitzak ezaugarri bereziko produktu asko izendatzen zituen, garia tarteko. Espezia eta aho gozagarriei besteetatik bereizteko "usaintsuak" izenlaguna gehitu zitzaien. Teknikoki, egun, espezia bezala hartzen dira hainbat landare usaintsuren hazi edo azala eta beraien sustrai, estigma, kimu, lore begi, fruitu, lekak edo baiak. Prestaketa bati zapore berezia ematen dioten osagaiak dira eta ongailu hitzaren barruan denak sar genitzake: espezia, belar usaintsuak eta bestelako ongailu motak: ziapea, ozpina, edari lurrintsuak, soja saltsa.... Garai batean osagaiak kontserbatzeko, zapore berezia emateko eta txarra tapatzeko erabiltzen zituzten. Ez beti baina gehienetan bukaeran gehitzen dira, kozinatze luzeek ongailuaren zaporea galtzea edo aldatzea ekartzen baitu. Erosteko garaian, komeni da osoak erostea eta azken momentuan xehatzea edo hauts bihurtzea. Toki ilunetan, hermetikoki itxirik eta lehorrean gordetzea komeni da. === Espezia motak === ====='''Anis''' ''Pimpinella anisum''===== Bereziki pastelgintzan erabiltzen da, eta likoreak egiteko ere bai. ====='''Azitrai''' ''Satureja montana''===== Pikante puntu batekin haragiak, marinatuak eta ehiza ontzeko. ====='''Txarpoil''' ''Carum carvi''===== Igitaiaren forma du eta anis zaporea pikante puntu batekin. Anisaren antzeko erabilerak ditu. ====='''Azafrai''' ''Crocus sativus''===== Azafrai lorearen hariak dira. Kolore horixka ematen dute eta zapore berezia. Paellak eta itsaski edo erregosi desberdinak egiteko. Erabiltzeko, pittin bat berotu eta motrailu batean birrinduko dugu urarekin nahasten dugun bitartean. ====='''Ipuru''' ''Juniperus communis''===== Baia borobilak dira, marinatu eta ehiza prestaketetan. Gina (ginebra) prestatzeko ere erabiltzen dira. <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption="Ezpeziak"> Fitxategi:Azafrai2.jpg|thumb|Azafrai Fitxategi:Gengibrea.jpg|thumb|Jengibrea Fitxategi:Anisa.jpg|500|thumb|Anisa </gallery> ====='''Kanela''' ''Cinnamomum verum''===== Zuhaitz azal biribildu eta lehortua da. Azkenburukoak lurrintzeko erabiltzen da bereziki. Erabili ondoren garbitu liteke, hurrengoan berriz erabiltzeko. Kanela erabiltzeko beste aukera bat, kanela zati txikietan egin eta likido bati lurrina ematea izango da. Kasu honetan likidoa iragazi ondoren kanela bota egiten da. ====='''Kardamomo''' ''Elettaria cardamomumum''===== 2 zentimetro inguruko leka bateko haziak dira. Asian du jatorria eta Currya egiteko erabiltzen da. Azafrai eta bainilaren ondoren espezia garestiena da. ====='''Martorri haziak''' ''Coriandrum sativum''===== Bere hostoen zaporearekin ez du zerikusirik. Currya egiteko erabiltzen da eta halaber kuskusa eta arkumea prestatzeko. ====='''Iltze''' ''Eugenia caryophyllus''===== Lore begi lehorra da. Saldak lurrintzeko tipuletan eta azenarioetan iltzatzen da. Zapore gogorra du eta kontuz ibili behar da gehiegi jarri gabe. Marinatuak, ehiza edo likoreak prestatzeko erabiltzen da. ====='''Kumino''' ''Cuminum cyminum''===== Zapore oso berezia eta ezaguna duena, curryaren parte, gurean oso erabilia ez bada ere munduko kultura askotan erabilia. <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption="Ezpeziak"> Fitxategi:Iltzea.jpg| Iltzea Fitxategi:Kanela hautsa.jpg|thumb|Kanela hautsa File:Kuminoa.jpg|thumb|Kuminoa Fitxategi:Kanela zotza.jpg|thumb|Kanela zotza </gallery> ===== '''Currya''' ===== Espezie desberdinen nahasketa da: kurkuma, piper zuri, iltza, martorri hazi, kanela, jengibre, baratxuri, erramu eta kuminoarena, besteak beste. Indian du jatorria eta nahasketa desberdinak prestatzen dira. Pikanteagoa, gozoagoa.... ===== '''Ras el hanout'''===== Hitzak dendean egindako nahasketa esan nahi du. Marokon kuskusa, tajina eta bestelako prestaketa ugari egiteko erabiltzen den espezia nahasketa dugu. Piperbeltza, Kuminoa, kardamomoa, intxaur muskatua, kanela, piper hautsa, jengibrea.... ====='''Pipermin''' edo '''Kaien''' ''Capsicum frutescens''===== Olio erreak prestatzeko eta arrain prestaketak. Xerretan edo hautsean. Pikante puntu bat nahi dugunean. ====='''Intxaur muskatua''' ''Myristica fragans''===== Hazi bat da, zapore gozo antzekoa du, eta azken momentuan birrintzea eskatzen du. Bexamel saltsarekin edo betegaiak prestatzeko. ====='''Jengibre''' ''Zingiber officinale''===== Sustraia da, zapore fresko, pikante lurrintsua du. Kolonia gogorazten du. Gurean gero eta gehiago erabiltzen da, azkenburukoetan, barazkiekin, zopetan. <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption="Ezpeziak"> Fitxategi:Ras el hanout petraaselinun Marokoko espezie nahasketa.jpg|thumb|Ras el hanout Marokoko espezie nahasketa Fitxategi:Pipermin lehorra.jpg|thumb|Pipermin lehorra Fitxategi:Gengibrea.jpg|thumb|Jengibrea Fitxategi: Intxaur muskatua.jpg|Intxaur muskatu </gallery> ====='''Piperrauts''' ''Capsicum annuum''===== Piper lehor hauts bihurtuari esaten zaio. ====='''Paprika'''===== Piper lehor hauts bihurtuak izaten dira. Hungariako piperrak izaten dira. ====='''Ezpeletako piperrauts''' ''Capsicum annuum''===== Gure paprika partikularra dugu. Zopa, eltzekari, marmitako, olagarro, txistor eta urdaitegi prestaketak burutzeko. ====='''Piperbeltz''' ''Piper nigrum''===== Baia bat da, izenak beltza dela adierazten badu ere zuria, beltza edo berdea lor ditzakegu heldutasunaren arabera. Mota guztietako prestaketetan erabiltzen da, gatzaren ondoren amaieran ontzeko nagusia izango da. Urdaitegiko prestaketan, erregosi eta gisatuetan.... ====='''Sesamo''' ''Sesamum indicum''===== Hazi txikia da. Lurrina duen olio bat egiten da berarekin. Bestetik gorrituta entsalada, ogi eta bestelako prestaketetan erabiltzen da. Tahini pastaren oinarria da. <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption="Ezpeziak"> Fitxategi:Ezpeletako piper hautsa.jpg|thumb|Ezpeletako piperrautsa Fitxategi:Piper hauts gozo eta mina.jpg|thumb|Piper hauts gazi eta gozoa Fitxategi:Sesamo beltza1.jpg|thumb|Sesamo beltza Fitxategi:Sesamoa2.jpg|thumb|Sesamoa Fitxategi:Piperbeltza.jpg|thumb|Piperbeltza Fitxategi:Piperbeltz alea.jpg|thumb|Piperbeltz alea Fitxategi:Piperbeltz txuria.jpg|thumb|Piperbeltz zuri </gallery> ====='''Bainila''' ''Vainilla sp''===== Leka lehor bat da. Zapore ederrekoa azkenburukoetan. Likidoak lurrintzeko erabiltzen da normalean. Lehorregia erostea ez da komeni. Erabiltzeko erditik zabalduko dugu eta labana baten laguntzaz, bertako hazitxoak zabalduko ditugu. Erabilitakoan, garbitu eta lehorturik bainila zaporea duen azukrea egiteko erabil dezakegu. ====='''Kurkuma''' ''Curcuma longa''===== Sustrai bat da eta lehortu ondoren hauts bihurtzen dute. Kolore horixka ematen die prestaketei eta zapore berezia. Bere horretan, Curryan eta espezia nahasketa desberdinetan erabiltzen da. ====='''Sunbara, sumbala edo Netetou'''===== Afrikan oso ohiko dugu ongailua da hau. Néré "Parkia Biglobosa" lekalean familiako zuhaitzaren haziekin lortzen da. Lekako hazia atera ondoren fermentatu eta lehortu egiten da, azala kendu eta zopa eta prestaketa desberdinetan erabiltzen da ongailu moduan. === Espezia desberdinen argazki galeria === <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption="Ezpeziak"> Fitxategi:Bainilla.jpg|thumb|Bainilla Fitxategi:Kurkuma_sustraia.jpg|thumb|Kurkuma sustrai File:Kurkuma hautsa5.jpg|thumb|Kurkuma hautsa </gallery> ds9ifwaa7hmhfq1dzdr7db7b5z73kul 0 5092 37210 35953 2022-03-29T19:08:38Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Fruituak''' polinizatua izan den loreak emandako ale hazidunak dira. Elikagai urtsua eta fruituaren arabera testura desberdinekoak izaten dira, batzuk, krematsuagoak, urtsuagoak, likatsuagoak.... txikiagoak, handiagoak, borobilagoak edo luzeagoak. Munduan zenbat fruitu mota dauden irudikatzea bera ere zaila da. Gaur egun denda handietan aurkitzen ditugun fruitu gehienek itxura ikaragarria izaten dute, denak tamaina berdinekoak, batzuek argizariak sortutako distira berezia dute, argazkitarako itxura bikaina, baina eskuetan hartu eta usaintzen baditugu, lurrin gutxikoak direla ikusiko dugu, etxera eraman eta egun gutxitan, gogor-gogorrak egotetik usteltzera pasatzen direla. Fruitu gehienak heldu gabe biltzen dituzte gure etxeetatik urruti, eta prozesu bat pasa ondoren, hegazkinean iristen dira Euskal Herrira. Ekologikoki hazitako fruta naturalak, berriz, gure etxeetatik gertuagokoak izaten dira, tamaina desberdinetakoak, normalean kolore mateago bat dute, lurrintsuak, zapore handiagokoak eta kasu gehienetan denbora gehiago irauten dute usteldu aurretik. Bigarren fruta honen bila ibiltzea izaten da gomendagarriena. === Fruituen aurkezpen komertziala === Fruitu freskoak: Haragidunak eta urtsuak momentuan jateko prest daudenak. Fruitu lehortuak: Eguzkiaren bitartez edo modu mekanikoen bitartez, lehortuak izan diren fruituak. Fruitu izoztuak: Ongi garbituak eta poltsetan saltzen diren fruituak, bai osorik edo pure eginak. Fruitu ontziratua: Normalean fruitu freskoa almibarretan egosi eta ontziratu ondoren esterilizatzen direnak. === Fruitu freskoen nutrizio ezaugarriak. === Fruitu motaren eta honen heldutasunaren arabera nutrizio ezaugarriak asko aldatzen badira ere, orokorrean, fruituak gehien duena ur kantitatea izaten da, bere pisuaren %80tik %93 (meloi eta angurria) bitarte. Karbohidrato eta azukreetan ere aberatsak izaten dira ( %5 eta 18 bitartean). Bitaminetan berriz C bitamina aipatuko genuke, baita A eta B taldekoak ere, udakoak eta kolore biziena dutenak aberatsenak. Gatz mineraletan potasioa eta magnesioa aukeratuko genuke. Mantenugaia ez izan arren, fruituetan ezin aipatu gabe utzi zuntza: %5 arte izatera irits daiteke eta gure hesteetarako bikaina. Zuntzean ere oso aberatsa dugu. === Fruituaren kontserbazioa === 10ºC inguruko tenperaturan kontserbatuko ditugu. Beti ontzi itxi batean sarturik. Jan aurretik, zuritu behar direnak garbitu egin beharko ditugu eta azala ere jaten den kasuetan desinfektatu egin beharko da. === Fruitu nagusien urtaroak === Udaberria: Sagarra, udarea, laranja, platanoa, marrubia, mugurdia, andere-mahatsa, gerezia. Udara: Platanoa, marrubia, mugurdia, andere-mahatsa, gerezia, mangoa, arana, meloia, sandia, muxika, abrikota, mahatsa. Udazkena: Mahatsa, pikua, irasagarra, masustak, klementinak, mandarinak, sagarrak, udareak. Negua: Mandarina, sagarra, udarea, laranja. === Erabilera gastronomikoa === ==== Gordinik bere horretan. ==== Garaikoa eta naturalki heldutakoa da fruta jateko modurik egokiena. Azala eta guzti gordinik jango den fruitua ondo garbitu behar dugu eta zerbitzatu beharko bagenu, arautegiak dio desinfektatu egin beharko genukeela. ==== Gordinik zukuak eginda. ==== Fruitu batekin edo ugarirekin, zuku bikainak presta daitezke, bere horretan jateko edo gozogintza eta saltsa desberdinak bustitzeko balioko duena. ==== Egosita pure eginda eta haragi plateren hornigai moduan. ==== Fruitu purea egiteko zatitu ondoren, sutan edo mikrouhinean egosi, azukrearekin edo gabe. Ongi egosita eta lehortuta daudenean, birrindu, eta pure bat lortu. Labean berriz sagarra osorik ur pittin batekin erre daiteke, behin egosirik, azala eta bihotza erretiratu eta sardexka batekin desegingo dugu, kasu honetan ere pure bat lortuz. Bereziki ehiza edo haragien lagungarri moduan erabiltzen da. Sagar purea, mertxika purea, aran purea.... ==== Saltsa desberdinen hornigai moduan. ==== Fruitu zatituak , ehiza, behiki eta txerriki haragi  gisatuen eta erregosien saltsan  hornigai moduan erabiltzen dira. Anana, mertxika, aranak, mahatsak, fruitu lehorrak. ==== Egosita azukre ugarirekin edo gabe gozogintzako prestaketetarako ==== Gozogintzan fruitua azukre ugarirekin egosten badugu, marmelada edo konfitura egingo dugu, bere horretan erabiltzeko edo beste prestaketa batzuen aurre lana izan daiteke, pastel batzuen estalkia ere, izozkiak eta sorbeteak... ==== Azukreztatutako fruituak gozogintzako prestaketa erabiltzeko. ==== Fruitu zatituak, almibarrean egosi eta lehorturik fruitu azukreztatuak lortuko ditugu, eta horiek ondoen gozogintzako prestaketa ugaritan erabil litezke. Esaterako, errege opilean gainetik jartzeko, cakeak egiteko.... === Fruitu freskoen motak eta haien ezaugarriak === ==== Rosaceae familia ==== =====Arbeletxekoa edo Abrikota ''Prunus armeniaca''===== [[Fitxategi:Arbeletxekoa edo Abrikota.jpg |130px|thumb|Arbeletxekoa edo Abrikota]] Euskaraz ere izen desberdinak hartzen ditu: muxurka, arbeletxeko, albertxiko edo abrikota da, hezur handi bakarrekoa , laranja, gorrixka kolorekoa eta tamaina erdikoa. Gordinik mahaian jateko, marmeladak egiteko, lehortuta, bereziki neguan konpotan jateko, labean erreak edo salteatuak era jan ditzakegu haragi plateren lagungarri. =====Arana ''Prunus domestica''===== Prunus terminoa latinetik dator, eta basaranaren izena da; domestica terminoak "etxekoa" esan nahi du. Fruitu gozoa dugu, azukre kantitate handikoa. Mota ugari ditugu: horiak, gorriak, berdeak, txikiagoak eta handiagoak. Horien artean klaudiak dira gurean preziatuenak. Marmelada egiteko, lehortuta, haragi plater, lagungarri eta azkenburuko ugaritan erabiltzen da. <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption="Sagarrak"> Fitxategi:Aran horiak.jpg|Aran horia Fitxategi:Klaudia arana.jpg |Klaudia arana Fitxategi:Aran gorria.jpg|Aran gorria Fitxategi:Arana3.jpg|Aran iluna </gallery> =====Gerezia ''Prunus avium'' edo ''Prunus cerasus''===== [[Fitxategi:Gerezia.jpg|200px|thumb|Gereziak]] Hau ere Prunus familiakoa da eta Asian du jatorria. Gereziondoak ematen duen fruitu txiki mardul eta hezurduna da, gehienetan azal gorri iluna duena. Ehunka gerezi-mota daude. Ekoizleek, beren zaporearen arabera, gozoetan eta garratzetan sailkatzen dituzte. Udaberri amaieran eta uda hasieran aurki ditzakegu. Gurean bere horretan jateko, marmeladek egiteko edo konfitatzeko erabili izan da. Jatorrian euskal pastelaren betegaia gerezi marmelada dela esaten da. Euskal Herri luze eta zabalean gereziondo asko ikus baditzakegu ere, Lapurdiko Itsasukoak dira ezagunenak. Bertakoak dira: Xapata, Peloak eta Beltxak barietateak. =====Irasagarra ''Cydonia oblonga''===== [[File:Irasagarra 2.jpg|200px|thumb|Irasagarra]] Orain dela 15.000 urte inguru Kaukaso aldean sortu zela uste da. Haren fruituarekin irasagar gozokia egiten da. Udare handi baten forma du eta haragi oso gogorrekoa da. =====Mertxika ''Prunus persica''===== [[Fitxategi:Muxika.jpg|left|130px|thumb|Mertxika]] Euskaraz izen asko hartzen ditu: mertxika, muxika, muxurka, tuaxa. Jatorria Txinan du eta mota ugari aurki ditzakegu. Uda hasieratik udazkena bitarte aurki dezakegu. Gurean, gaur egun, dendetan mertxika gorria urtsuagoa eta melokotoi horia mamitsuagoa aurki ditzakegu. Gordinak jateko, mazedonian, almibarrean, marmeladan, labean egiteko, fruitu bikaina da. Lehortuta ere jan daitezke, bereziki neguan, konpotan jaten dira. =====Nektarina/Brinoia ''Prunus persica var. Nucipersica''===== [[Fitxategi:Nektarina.jpg|130px|thumb|Nektarina]] Mertxika mota bat da, jeneralean, mertxika bera baino zapore gutxiagokoa eta urtsuagoa. Gaur egun udaberri amaieran azaltzen da gure dendetan, eta udan egoten da gozoen. Jeneralean, bere horretan gordinik jateko erabiltzen dugu, eta marmeladak egiteko ere erabil dezakegu. =====Paraguaioa/Mertxika zapala ''Prunus persica var. platycarpa''===== Hau ere mertxika mota bat da, zapalagoa; udaberri amaieran eta udan aurkituko dugu. Jeneralean, gordinik jateko erabiltzen dugu. [[Fitxategi:Paraguaioa.jpg|150px|thumb| Paraguaioa]] =====Mizpira ''Mespilus germanica''===== [[Fitxategi:Mizpira.jpg|left|200px|thumb|Mizpirak]] Jatorria Pertsian eta Balkanetan du. Ez da nahastu behar Japoniako mizpirondoarekin. Mizpira usteldua eta bustia jaten da lehen izotzen ondotik, eta famatua da medikuntzako bertuteengatik. Barneko minentzat baliatzen da. "mizpirak barnea sostengatzen duela" diote. Gurean baserritarren merkatuetan aurki dezakegu eta usteltzen utzi ondoren jaten da. =====Sagarra ''Malus sp.''===== Sagarra elikagai garrantzitsu bat izan da klima hotzetan batez ere, eta ziur aski munduko fruta arbolarik zaharrenetarikoa da. Sagarra, zitrikoekin batera, denbora luzez mantendu daitekeen fruitu bat da. Orain gutxi arte, Asian, Europan eta Estatu Batuetan, sagarra udazken amaiera partean biltzen zen eta negu osoan gordetzen zen ganbaran eta bestelako biltegietan, negu hotzean jakiak edukitzeko. Gaur egun, horrelako ohiturak aldatzen doaz, eta uneoro topa ditzakegu sagarrak, mota eta jatorri guztietakoak. 7.500 sagar-mota baino gehiago daude munduan. Espezie gehienak klima epel eta azpitropikaletan landatu behar dira, eta ezin dira egokitu klima tropikaletarako, hazteko hotza behar baitute sagarrondoek. Euskal Herrian erabiltzen diren sagar mota ezagunenak hauek dira: txalaka, errege sagarra, errezil sagarra, altza sagarra eta beste asko. <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption="Sagarrak"> Fitxategi:Errezil sagarra1.jpg|Errezil Fitxategi:Sagarra Astarbe.jpg|Astarbe Fitxategi:Sagarra Elstar.jpg|Elstar Fitxategi:Sagarra Reineten erregina.jpg|Erregina Fitxategi:Sagarra Story.jpg|Story Fitxategi:Sagarra Topaz.jpg|Topaz Fitxategi:Cardinale Sagarra.jpg|Cardinale Fitxategi:Sagarra bella angosto.jpg|Bella de agosto Fitxategi:Aliste sagarra.jpg|Aliste sagarra Fitxategi: Kindabis sagarra.jpg|Kindabis Fitxategi: Kanadako errege sagarra.jpg| Kanadiar errege sagarra Fitxategi:Iraded sagarra.jpg|Iraded sagarra Fitxategi:Crimsin sagarra.jpg|thumb|Crimsin sagarra Fitxategi:Konplize sagarra.jpg|thumb|Konplize sagarra </gallery> Sagar gozo, garratzak, gaziak, horrenbeste sagar mota izanda, denetarik topa dezakegu. Bere horretan jateko, purea eginda, labean erreta, budinean, azkenburukoetan pastela egiteko, zukuan, gelatina eginda. Euskal Herrian konpotaren osagai nagusia dugu. Sagardoa ere bere zukua hartzitu ondoren lortzen da. =====Udarea ''Pyrus communis''===== [[Fitxategi:Udarea.jpg|200px|thumb|Udareak]] Madaria, udarea, makatza edo txermena, horrela esaten baitzaio, madariondoak emandako fruitu pipitaduna da, mami zuria eta azal berde, horia, gorrixka daukana. Sagarra bezain zaharra kontsideratzen da. Mota ugari daude, gogorragoak eta bigunagoak. Bere horretan da jateko modurik egokiena baina konpotak, zukuak, ardotan, gelatinak, pureak, marmeladak... egiteko erabil dezakegu. Gure baserrietan sagarra bezala udare zukua ere hartzitu izan da edari alkoholduna lortzeko. ==== Zitrikoak ==== =====Laranja ''Citrus × sinensis''===== [[Fitxategi:Laranjak.jpg|left|150px|thumb|Laranjak]] [[Fitxategi:Laranja garratza.jpg|left|150px|thumb|Laranja garratza]] Jatorriz Asiako fruitu zitriko jangarria da. Izatez, azal gogor eta lodikoa da. Bere mamia zukuz betetako hainbat atalez osaturik dago. Aberatsa da C bitaminan bereziki. Munduan gehien kontsumitzen den frutetako bat da. Mota ugarikoak daude: gozoak, garratzak, laranjak, gorriak...Klima epel eta hezea duten eskualdeetan lantzen da. Negua eta udaberri hasiera izaten dira jateko urtarorik onenak. Bere horretan jateko, zuku moduan, konfitaturik azkenburuetarako lagungarri moduan edo bere azalarekin marmelada egiteko erabil daiteke. =====Lima ''Citrus × aurantiifolia''===== [[Fitxategi:Lima 4.jpg|130px|thumb|Lima]] Gurutzaden garaietan ekarria Europara, limoiaren mota desberdin bat da. Zapore azidoagoa eta garratzagoa. Gehien bat koktelak egiteko erabiltzen da. Bere azal eta zukua entsalada eta plater gordin ugari ontzeko ere erabiltzen dira. =====Limoia ''Citrus × limon''===== [[Fitxategi:Limoia.jpg|130px|left|thumb|Limoiak]] Zapore oso azidoa eta oso usaintsua duen fruta jangarria da, eta urdaileko arazo ugari konpontzeko erabili izan da. Asian du jatorria eta Txinan eta Indian aspalditik hazten da. Arabiarrak izan ziren, hain zuzen, limoia Europara ekarri zutenak. Bere zukua plater ugari ontzeko erabiltzen da. Azala berriz, lurrin edo usaina emateko likido ugariri edo karraskatuta erabiltzen da. Konfitatu ere egiten da. =====Klementina ''Citrus × clementina''===== [[Fitxategi:Klementina3.jpg|130px|thumb|Satsuma]] Ikerketa genetikoen arabera, klementinondoa mandarina eta laranja garratzaren hibridoa da.1902an izendatu zuten. Mandarina baino handiagoa da eta bere berezitasun nagusia da ez duela hazirik, mandarina baina pittin bat azidoagoa. Udazken eta neguan aurkituko dugun fruta dugu. Bere horretan zuritu eta jateko, zukuan, izozki eta sorbeteetan, pasteletan... erabiltzen da bereziki. =====Mandarina ''Citrus reticulata''===== [[Fitxategi:Mandarinak.jpg|left|200px|thumb|Mandarinak]] Laranja baino txikiagoa, zaporetsuagoa eta mandarina-azala kentzeko errazagoa da. Klementina baino ere txikiagoa, gozoagoa eta kasu honetan haziak baditu. Asian du jatorria, eta bere izena antzinako Txinako mandarin funtzionarioen jantzi koloretsuei zor diola uste da. Gaur egun munduko mandarina ekoizle handienak Txina, Espainia, Brasil, Japonia eta Maroko dira. Udazken-neguan aurkituko dugun fruta dugu. Bere horretan zuritu eta jateko, zukuan, izozki eta sorbeteetan, pasteletan... erabiltzen da bereziki. =====Panpelmusa ''Citrus maxima''===== Pomeloaren antz handia du. Zitrikoetan handiena da. Kolore berde, hori eta arroza kolorekoak aurki ditzakegu. Pomeloaren erabilera berdina du. 2 kg arte pisatzera irits daiteke eta azal oso lodikoa da. Asian du jatorria eta bertan kontsumitzen da gehien. Kosmetikoetan ere asko erabiltzen da. =====Uglia ''Citrus reticulata × Citrus paradisi''===== Mandarinaren, laranjaren eta pomeloaren arteko beste hibrido bat da. Esku mutur baten tamainakoa da eta azala kentzeko erraza. Bere berezitasuna da azal lodia, zuritzeko erreza eta txapel modukoa duela. Klementinaren oso antzeko erabilerak ditu. =====Pomeloa edo arabisagarra ''Citrus x paradis''===== [[Fitxategi:Pomeloa.jpg|150px|thumb|Pomeloak]] Fruitua horia edo laranja kolorekoa da, eta laranja ertain bat baino bi aldiz handiagoa. Jateko ona da; ur ugari izaten du, eta zaporez laranja baino garratzagoa. C bitamina asko du, laranjek eta limoiek bezala. Jamaikan sortua dela uste da, hibrido gisa, citrus máxima pomeloaren aldaera gisa. Jeneralean, zukuan edo mahaiko fruta bezala jaten da. =====Tangeloa ''C. × tangelo''===== Hau ere mandarinaren eta pomeloaren arteko hibrido bat da. Esku mutur baten tamainakoa da eta azala kentzeko erraza. Bere bereizgarrietako bat, duen txorten edo kirten luzea da. Klementinaren oso antzeko erabilerak ditu. ==== Azukre askokoak ==== ===== '''Mahatsa''', ''vitaceae''. ===== Beltzak edo berdeak mota ugari daude, fruitu gozoa, azukre ugarikoa. Gaur egun urte osoan aurki dezakegu. Gurean udazkenean topatuko ditugu. Zukuak, ozpina, mazedonia edo postreak egiteko erabiltzen da. Lehortuta, mahas-pasa moduan ere asko erabil daiteke. Bere zukuarekin ardoa egiten da. Euskal Herrian bi isurialdeetan ardoa egiteko mahatsondo zelai ugari dago. <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption="Mahatsak"> Fitxategi:Mahats beltza.jpg|thumb|Mahats beltza Fitxategi:Mahats zuria.jpg|thumb|Mahats zuria Fitxategi:Red glove mahatsa.jpg|thumb|Red glove mahatsa Fitxategi:Garnatxa mahatsa.jpg|thumb|Garnatxa mahatsa Fitxategi:Moskatel mahatsa.jpg|thumb|Moskatel mahatsa </gallery> '''Meloia''', ''Cucumis melo.'' [[Fitxategi:Meloiak.jpg|left|160px|thumb|Meloi]] Meloiaren jatorria iparraldeko Indian dagoela uste da. Fruitu gozoa da eta uda- udazkenean topatuko ditugu gozoenak. Ondo aukeratu nahi baditugu, zartatuenak, pisutsuenak eta alboetan bigun daudenak izaten dira gozoenak. Mota ugari dago merkatuan: borobilak, obalatuak, berdeak eta horiak, lisoak, zartatuak.... Jeneralean, bere horretan jaten dira udan, urdaiazpikoarekin jateko ohitura ere badago, eta halaber, likorearekin bustita ere. ===== '''Angurria''' edo '''sandia''', ''Citrullus lanatus''. ===== [[Fitxategi:Angurria.jpg|160px|thumb|Angurri]] 25 zm-ko diametroa izan dezakeen esfera formakoa da. Azala, berde ilun eta zuri kolorekoa eta zurruna da; mamia, berriz, gorri edo hori kolorekoa eta bigunagoa da. Azal zuriagokoa, hazirik gabeko motak dira. Angurria urez bitaminez eta mineralez hornituta dagoen jakia da. Hala ere, kaloria gutxiko elikagaia da. Mamia jan daiteke eta zapore gozoa du. Normalean gordinik kontsumitzen da eta zapore gozoa duen fruta da. Ohikoa da postre bezala edo entsaladetan ikustea. Zukua beste fruten zukuarekin nahas daiteke ardoa egiteko. Angurriaren erabilera ohikoa da “Sangria” espainiar edari alkoholikoan. Haziak jateko lehortu eta txigortu daitezke, edo irin bihurtu ere. Txinan, adibidez, angurriaren haziak jaten dituzte urte berri txinatarra ospatzeko. === Basa frutak edo fruitu gorriak. === [[Fitxategi:Fruitu gorriak.jpg |150px|thumb|Masusta, ahabi eta andere mahatsa ]] =====Mugurdi edo masusta gorriak ''Rubus idaeus''===== [[Fitxategi:Mugurdiak.jpg |left|150px|thumb|Mugurdiak]] Europan eta Iparraldeko Asian du jatorria. Mugurdia erraza da landatzen eta hedatzen. Fruituaren zaporea, garratza eta gozoa da, burdin asko du, eta C bitamina ere bai. Munduan, mugurdien %90aren produkzioa zukuak eta marmeladak egiteko erabiltzen da, berehala usteltzen direlako. Sukaldean azkenburukoak edertzeko ere asko erabiltzen dira. =====Andere mahatsa ''Ribes''===== Ribes generoko zenbait zuhaixka txikiren fruitua. Fruituak jangarriak dira, sukaldaritzan estimatuak dira, batez ere andere mahats gorria, zuria eta beltza. Gorria Europakoa eta beltza Asiakoa. Oso gutxi landatzen da eta landatzen den apurra: marmeladak, ziropak egiteko edo azkenburuko platerak edertzeko erabiltzen da. =====Garangorria ''ArbutusArbutus unedo''===== (ArbutusArbutus unedo) generoko zuhaitz motaren fruitua da. Mendebaldeko Europan, Mediterraneo eskualdean, Frantzian eta Irlandan hazten da. Garangorriak klima biguna behar du eta edozein lurzoru-motatan aurki daiteke. Horretxegatik, Euskal Herriko hainbat partetan hazten da, batez ere kostaldean. Fruitua, garangorri izenekoa, baia esferiko, mamitsu eta pikortsua da, 2-2,5 zentimetroko diametrokoa. Garangorriak jangarriak dira, baina kontuz ibili behar da asko jatearekin. Fruitua heldua egonez gero alkohol pixka bat izan lezake, eta ondorioz buruko mina eta mozkorraldia eragin. Hori dela-eta, leku batzuetan fruituarekin likorean egitea ohikoa da. =====Marrubi arrunt ''Fragaria vesca''===== [[Fitxategi:Marrubiak.jpg|150px|thumb|Marrubiak]] Zenbait landare-espezie herrestarien fruituak dira. Fragaria generokoak. Lurrin hitzarekin erlazionatuta (fraga latinez). Barietate komertzializatuenak hibridoak dira. Ohikoena Fragaria x ananassa da bere fruituaren handitasunaren ondorioz. Basokoak mailukiak ere deitzen dira euskaraz. Ohikoena, ondo garbitu eta bere horretan, limoi zukuarekin edo esne gain harrotuarekin jatea da. Marmelada eta ziropa desberdinak egiteko ere erabiltzen da. Ondoren marmelada edo ziropa hauek saltsak edo azkenburukoak prestatzeko erabil daitezke. Tartak egiteko. =====Masusta edo martxuka ''Morus'' eta ''Rubus'' ===== [[Fitxategi:Masusta.jpg|150px|thumb|Masusta]] [[Fitxategi:Masusta3.jpg|left|150px|thumb|Masusta]] Basa fruitu baten izena da, bi genero desberdinetako landareek ematen dutena: Morus masustondoak, eta Rubus, lahar edo sasiak. Bi generotako fruituek itxura eta zapore oso antzekoak dituzte. Rubus generoko espezie gehienek masustak ematen dituzte. Ohikoena sasi edo laharretan hazten den masusta da. Fruitua heldu baino lehen, lore zuri edo arrosakarak dituzte, 2-3 cm zabalekoak. Masustak, heldu baino lehen, gorriak dira eta heltzean beltz urdinkarak. Bitaminetan oso aberatsak dira. Nahiz eta antzeko hitzak izan, euskalkien arabera hitz ezberdina erabiltzen da masusta adieraztekoː Masusta, maxusta, maraxuxa, maazuza, masustra, masusa, masurta, ma(t)zusta, masosta, marzusta, marzuza, martutzak, marzuzi, marzoza, martzuza, matsutsa, matsuts, matxutx, matust, maxoxa, maxuxa, maxurta, mazurtza, mazuza, mazuzta, masurtak, matxutxe eta masuste. Masustondoak edo arbolen fruituak dira komertzializatzen direnak; haiek ematen dituzten masustak handiagoak eta ederragoak dira, hazi gutxiago dituzte eta morus generokoak dira. Ohikoena masusta beltza eta zuria dira. Sukaldean bereziko marmeladak, ziropak eta pureak egiteko erabiltzen dira, gero hauek, azkenburukotan edo saltsetan erabiltzeko. Fruitua bera eta horren ziropa azkenburukoak edertzeko ere erabiltzen dira. Arakatza, Ribes uva-crispa. =====Ahabia ''Vaccinium myrtillus'' ===== [[Fitxategi:Ahabi.jpg|150|left|thumb|Ahabiak]] Ericaceae familiako landare bat da. Baia jangarriak ematen ditu. Europako, Ipar Amerikako eta Asiako iparraldean hazten da, mendietako oihanpeetan, lurzoru azidoetan, zohikaztegietan eta konifero-basoetan.Fruitua jan daiteke, eta merkaturatzeko nahiz kontsumo pribaturako landatzen dira. Andere mahatsaren familiakoa da. Azkenburukoetan edertzeko, hornigai, marmelda konfitura eta saltsak prestatzeko erabiltzen da bereziki. === Fruta tropikal exotiko === =====Anana ''Ananas comosus''===== Ameriketako tropikokoa den landarea,  izen berdineko fruituagatik lantzen dena. Fruitua handia, pinaburuaren antzekoa, oso mamitsua eta gozoa, jateko oso aintzat hartua. Egokiena bere landarean eltzea denez gurean jaten dugun gehiena eldu aurretik bildutakoa izaten da. Bitamina C  eta zuntz ugari duena. Jateko bere horretan, almibarrarekin egosia, plantxan egina edo salteatua lagungarri moduan.  Azkenburukoetan ere, izozki, sorbete musak, bavaroisak, pastelak... [[Fitxategi:Anana.jpg|130px|left|thumb|Anana]] =====Datila ''Phoenix dactylifera ''===== Fruitu jangarria da, datil-palmondoak ematen duena. Fruitu mamitsua eta luzanga da, 4-6 zentimetro luze, barnean hezur luzaran bat daukana. Oso energetikoa da, azukre kantitate handia baitu (%70 inguru). Oinarrizko jakia da Ekialde Hurbilean  eta Magreben. Egipto, Iran, Aljeria eta Saudi Arabia dira munduko ekoizlerik handienak. 200 datil mota inguru daude: batzuk zuriak, handiak, oso azukretsuak eta jateko onak dira, eta beste batzuk txikiak, lehorrak eta azukre gutxikoak; azken horiek behin ehotuz gero irina ematen dute, ogiaren ordez erabiltzen dena. Zapaldu ondoren uretan hartzitzen jartzen badira, datil-ardoa izeneko edaria ematen dute. Sukaldean normalean bere horretan esnearekin edo azkenburukoak prestatzeko erabili daiteke, betegai moduan edo ogi eta bizkotxoekin nahasteko. Ardoa eta olioa egiteko ere erabiltzen da. Gurean ez da oso erabilia. =====Mingrana edo Granada ''Punica granatum''===== [[Fitxategi:Granadak.jpg|250px|thumb|Granadak]] Mingranondoa  Lythraceae familiako zuhaitzaren fruitua da mingrana, granada edo alesagarra. Zapore azidokoa. Udazkeneko fruta dugu. Haziak banatzea lan pittin bat badu ere,  lehenik zurtoin hasieran, xerra bat kendu lautan banatu eta zati hautatik haziak bananduko ditugu.  Haziak bere horretan eta   entsaladetan jan ditzakegu. Bere zukua koktelerian erabiltzen da gehien. =====Guaiaba ''Psidium''===== Guaiabondoaren fruitua da. Sagar biribil baten antza du. Oso ona da jateko. Mexikon, Erdialdeko Amerikan eta iparraldeko Hego Ameriketan dute jatorria. Gurean ez da batere ezaguna. Bitamina C ugari du. Normalean, udare formakoak izaten dira nahiz eta borobilak ere izan daitezkeen. Azal gogorrekoa, barrutik laranja kolorekoak izaten dira. Bere horretan jateko, mazedonian, zukua egiteko edo azkenburukoak prestatzeko erabiltzen da. Ameriketan zorrien kontrako tratamendu moduan ere erabiltzen dute. Indipiku, Indipikondo, Opuntia ficus-indica. Opuntia generoko kaktus loredunaren fruitua da. Ameriketan jatorria duen arren, mundu osora zabaldu da. Fruitu desberdinak ditugu: marrubiaren antzeko fruitu gorri leunak edo handiagoak eta berdeak, jateko onak baina dituen arantzengatik eta landarean bertan heldu behar duelako saltzeko eragozpen handiak ditu. Udaren erdialdetik udazken erdialdera jaten da. Kaktusean bertan utzi behar da heltzen. Jeneralean, zuritu eta bere horretan jaten da, baina erregosi daiteke eta almibarrean ontziratu ere. =====Kiwanoa ''Cucumis metuliferus''===== Meloi eta pepinoen familiako landarea dugu. Bere fruitu jangarria, adardun meloi obalatua, laranja txiki baten modukoa da. Pepino, platano eta limaren arteko zaporea du. Bere hazi berdeak, bere horretan, zukuak prestatzeko edo entsaladetan erabil litezke. Platerak edertzeko ere erabiltzen dira. =====Kiwia ''Actinidia deliciosa''===== [[Fitxategi:Kiwia.jpg|150px|left|thumb| Kiwiak]] Himalaian eta Txinako hegoaldean du jatorria, eta 1904an Zeelanda Berrira eraman zuten. Kiwi izena bertan eman zioten, hain zuzen maoriek. Laranjak baino C bitamina gehiago edukitzeaz gain, luteinan oso aberatsa da. Minbizi eta ikusmeneko arazoetarako ere ona da. Zuntz eta kobre anitz dauka, digestiorako onak direnak. Bere horretan, zuku, marmelada eta entsaladetan jan daiteke. =====Mangoa ''Mangifera indica''===== [[Fitxategi:Mangoa.jpg|150px|thumb|Mangoak]] Tropikoetako fruta bat da; mami haragitsua eta zapore gozoa du. Espezie gehienak naturan aurki daitezke, mango basati gisa. Mangoek Hegoaldeko Asian dute jatorria, baina Mangifere indica espeziea mundu osoan zehar zabaldu da, eta gaur egun tropikoko landarerik hedatuena da. Beste Mangifera espezie batzuk, maila lokalean landatzen dira. Mangoa India, Pakistan, Filipinak eta Bangladeshko zuhaitz nazionala da. Fruituak hezur handi bat du eta azala berdea, horia edo gorrixka izan daiteke, mota ugari baitaude. Barruko haragia, laranja kolorekoa da eta lurrin oso berezia du. C bitaminan oso aberatsa da. Negu erditik udazkena arte aurkitu dezakegu. Hezurra oso itsatsia edukitzen du eta mangoa biguna badago, ez da erreza izaten haragia ateratzea desegin gabe. Egokiena labana batekin haragi zati handienak moztu eta koilara batekin hustea izaten da. Naturala, lehorra eta kontserban ere saltzen da. Bere horretan jaten da gehien, baina saltsak prestatzeko eta azkenburuko izozkiak eta edariak eta marmelada egiteko ere erabiltzen dira. =====Marakuia edo pasio fruitua ''Passiflora edulis''===== [[File:Pasio fruitua.jpg|thumb|Pasio fruitua]] [[Fitxategi:Marakuia.jpg|left|250px|thumb|Marakuia]] Marakuia dendan.jpg Landare igokariaren fruitua da. Jatorriz Ameriketako eskualde beroetakoa (Paraguaiko lore nazionala da). Europarrek 1569an aurkitu zuten, Perun, orduan mediko espainol batek deskribatu baitzuen nola erabiltzen zuten landarearen fruitua indigenek. Gaur egun, munduko eskualde tropikal eta subtropikal gehienetan kultibatzen da (Hawaii, Australia, Ozeano Bareko uharteak, Hegoafrika, India...). Fruitua oso estimatua da, eta lorea ere, batzuetan, lore apaingarri gisa erabiltzen da. Sendabelar gisa ere erabiltzen da: hosto eta loreekin infusioak egiten dira. Hitza portugesaren bidetik hedatu zen. Berez, guaranieraren mburucuyá hitza da, eta "euli-haztegi" esan nahi du, dela haren nektarra gustagarria delako intsektuek arrautzak bertan uzteko, dela fruituen edukiak euli-multzo bat gogorarazten duelako. Kolore eta tamaina askotakoak aurki ditzakegu: horiak, marroiak, berdeagoak, oso pisu gutxikoak izaten dira eta barruan haziz josita egoten dira. Bere zukua ateratzea ez da gauza erreza, erditik moztu eta koilara batekin pulpa hustuko diegu. Bitamina C ugari du eta zapore oso berezia. Niretzat txokolatearekin duen kontrastea ezin hobea da. Zukuak, saltsak, izozkiak, zurrupakiak, edariak, azkenburukoetan, ozpin-olioak ontzeko... =====Japoniako mizpirondoa ''Eriobotrya japonica''===== Izena nahasgarria da, jatorria Txinako hego-ekialdean baitu eta ez Japonian, eta gainera, ez duelako mizpirondoekin (Mespilus generoarekin) inolako senidetasunik. Neguaren amaieran edo udaberrian sortzen dira Japoniako mizpirondoaren fruituak (Japoniako mizpirak). Mizpirak mamitsuak eta esferikoak dira, horiak edo laranja kolorekoak, eta jangarriak (zaporeak laranjarena gogorarazten du); mizpirek bi edo hiru hazi lodi, distiratsu eta koloretsu dituzte. Gure kosta inguruko zuhaitzetan jateko aukera badugu ere, jeneralean, dendetan saltzen direnak kanpotik ekarritakoak izan ohi dira. Zapore azido lurrintsua dute. Jeneralean, bere horretan jaten dira. =====Kakia ''Diospyros kaki''===== [[Fitxategi:Kakia1.jpg|200px|thumb|Kakiak]] Kakia udazkenetik negu hasiera bitarteko fruitua da, hori-gorrixka kolorekoa, sagar baten antzekoa eta neurrikoa, jateko oso ona. Haragi oso mamitsua du eta garrantzizkoa da ondo heldua egotea; bestela, oso lakarra suerta daiteke gure ahoarentzat. Erditik moztu eta pulpa kentzen zaio. Bere horretan, marmeladak, saltsak, budinak, pastelak presta ditzakegu. =====Papaia ''Carica papaya.''===== [[Fitxategi:Papaia.jpg|left|150px|thumb|Papaia]] Carica generoko landare-espeziearen fruitua da. Berez Ameriketako tropikoko fruitua. Tamainan handi xamarra, mota ugari badaude ere, kanpotik berde horixka koloretakoak izaten dira. Barrutik kolore laranja eta arrozaren artekoa du, hazi borobil beltzekin. Udaberri-udan aurki dezakegu. Oso haragi mamitsua eta gozoa du. Bere horretan, mazedonietan, entsaladetan. Jateko zuritu, erditik moztu eta koilara batekin haziak erretiratu. =====Pikua ''Ficus carica.''===== Morazeoen familiako zuhaitzaren fruitua. Uda amaieran heltzen dira. Aldaeraren arabera, berdekarak, horiak, marroi-gorrixkak edo moreak izan daitezke. Oso gozoa den fruitua dugu; horregatik, bere horretan jateaz gain lehortu ere egin dezakegu urte osoan jateko. Heldutasun maila egokiena zuhaitzean lortzen du; beraz, bertatik jatea da egokiena. Haragien lagungarri moduan, bere horretan edo lehorra egosita konpota modukoa eginez. Azkenburuetarako ere erabiltzen da, bizkotxo eta ore pisutsuetan nahastuta, konpotak egiteko.... <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption="Pikuak"> Fitxategi:Pikuak.jpg|left|150px|thumb|Pikuak Fitxategi:Piku moreak.jpg|left|150px|thumb|Pikuak </gallery> =====Banana edo platanoa   ''Musa paradisiaca'', Platanoa ''Musa balbisiana''===== Musa generoko landare-espezie batek ekoizten duen fruituari deitzen zaio. Bi mota dira ezagunenak, musa paradisiaca, edo platano gozoa. Jatorriz landare hau Asia Hego ekialdekoa eta Australiakoa da, baina egun tropiko osoan landatzen da. Bananondoa 107 herrialdetan lantzen da. Banana mota guztietatik, Hego Euskal Herrian Kanarietan landatzen den mota da ezagunena (gaztelaniaz, "plátano"), baina izatez fruitu bera da. Munduko beste leku batzuetan bi mota bereizten dituzte: banana azkenburuko gisa gordinik jaten den fruitu gozoa, eta platanoa zurrunagoa dena Musa balbisiana. Almidoi gehiago du eta gehienetan frijitua da. Banana gozoa jateko modurik egokiena bere horretan da, baina azkenburuko moduan ere modu askotara jan dezakegu, erreta, bizkotxoak egiteko, mazedonian, izozkiak, pastelak egiteko, flanbeatuta. Lehortuta ere jan genezake eta urte osoan aurkituko dugu. Banana zurruna berriz, zanpatu eta frijituta jaten da normalean, lagungarri bezala jateko. <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption="Platanoak edo bananak"> Fitxategi:Platanoa.jpg|160px|thumb|Bananak Fitxategi:Platano harra.jpg|left|160px|thumb|Platano arra </gallery> =====Zuhaitzeko tomatea edo tamarilloa ''Solanum betaceum'' .===== [[Fitxategi:Zuhaitzeko tomatea edo tamarilloa.jpg|200px|thumb|Zuhaitzeko tomatea edo tamarilloa]] Tamarillo izenarekin ere ezagutua. Perun eta Bolibian duela jatorria pentsatzen da. Gaur egun Peru, Bolibia, Kolonbia, Argentina eta Venezuelan landatzen da bereziki. Beno eta anekdota bezala guk haziak Kolonbiatik ekarri eta nire koinatuak landatu zuela eta gaur egun zuhaixka hori Zumaian bizi dela. Gure alabak urtero jaten ditu mordoxka bat gosaltzen. Oso fruta azidoa dugu. Jeneralean, gordina jaten bada ere, izozki, zurrupaki, edariak edo saltsak prestatzeko erabiltzen da. =====Tamarindoa ''Tamarindus indica''.===== Jatorria ekialdeko Afrikan du, baina orain, Asia tropikaleko toki askotan eta Latinoamerikan ere badago. Izena arabieratik datorkio: تمر هندي tamr hindi, "Indiako datila". Lekaleen familiako fruta dugu, normalean zuritu ondoren purea edo marmeladak egiteko erabiltzen da. Egositako mami hori, gero, gozagarri gisa erabiltzen da Asia eta Latinoamerikako sukaldaritzan. Saltsa ingelesen osagai garrantzitsuetako bat da, baita beste saltsa batzuena ere. Fruitu gaztearen mamia garratza da, eta hainbat platerentzat egokia. Fruitua helduta dagoenean, berriz, gozoa da, eta postreetarako oso egokia. Mamiak, hostoek eta azalak, erabilera medikoak dituzte. Adibidez, Filipina aldean, hostoak, tradizionalki, tean erabiltzen dira, malariak eragindako sukarra jaisteko. =====Txirimoia ''Annona cherimola''.===== [[Fitxategi:Txirimoia.jpg|150px|left|thumb|Txirimoia]] Tropikoko zuhaitzaren fruitua dugu. Jateko ona den fruitu mamitsua ematen du. Udazkenean aurki dezakegu merkatuan fruitu hau. Bere horretan jatea da ohikoena. Perun 1000 eta 2000m-ko mendietan duela jatorria pentsatzen da. Gaur egun guregandik gertuago Granada eta Malaga eta Mediterraneo klimetan, oro har, asko landatzen da. =====Karanbola ''Averrhoa carambola.''===== Tropikala dugu bere fruitua: karanbola da eta izar fruituaren izena ere hartzen du. Kolore aldetik horia eta laranja kolorekoa izaten da helduta dagoenean. 5 punta dituenez, Izar fruitua ere deitzen zaio. C bitaminan oso aberatsa da eta azidoa. Gordinik edo bere haragia saltsak prestatzeko erabili liteke. Edertzeko ere asko erabiltzen da. Dialisia egiten duten pertsonentzat arriskutsua izan daiteke fruitu hau jatea. =====Bestelako fruitu tropikalak===== Fruitu tropikalen zerrenda emango bagenu, zerrenda mugagabea bihurtuko litzakete. Gero eta gehiago ezagutzen baditugu ere, denak ezagutzea ezinezkoa zaigu. Hona hemen batzuk: Pitahaya, pomarrosa, badea, guanabana, zapotea, runbutana, granadilla, mamona, acaia, piñuela, feijoa, makadamia...... [[Fitxategi:Physalis fruitua.jpg|250px|thumb|Physalis fruitua]] 3r7vaxvtbhpjwg5zw6lea32k9gkrubf 0 5093 37213 37212 2022-03-29T19:11:33Z Gaztarrotz 1953 /* Fruta pasak */ wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Fruitu lehorrak''' perikarpo mamigabe, lehorra eta gogorra duten fruituei esaten zaie. Haien ur-kantitatea %50 baino txikiagoa da. Elikagai hauek koipe, proteina, mineral eta olio elementu asko izaten dituzte. Dieta mediterraneoaren osagai garrantzitsuak dira. Hainbat substantzia osasungarri dituzte, esaterako, fitoesterolak eta substantzia antioxidatzaileak, eta gaixotasun koronarioaren prebentzioan eragin babeslea dutela erakusten duten datu epidemiologikoak badira. Intxaurrek adibidez, azido alinoleniko kopuru bereziki handia dutenez, eragin antiaterogenikoa omen dute. [[Fitxategi:Fruitu lehorrak3.jpg|300px|centre|thumb|Fruitu lehorrak]] === Arbendol, ''Prunus dulcis'' === [[Fitxategi:Arbendol.jpg|120px|thumb|Arbendol]] Rosaceae familiako zuhaitzaren fruitua. Haren hazia arbendola da, fruitu lehor oso estimatua. Hego Euskal Herrian almendra esaten zaio. Ipar Euskal Herrian, berriz, amanda ere bai. Fruta-arbola hau eskualde beroetan hazten da; gurean, Nafarroan bereziki, ez baitu hotza ongi jasaten. Arbendolondo gehienak lur lehorretan landatzen dira, lurzoru aske eta hareatsuetan. Bereziki gozogintzarako erabiltzen dira, turroiak, mazapanak, teilak, pastelak, ..... Birrinduta edo irin eginda. Beste osagaiekin batera, arrain edo haragi plater desberdinetan ere ongailu moduan ere erabiltzen da. === Anakardo, ''Anacardium occidentale''. === Anacardiaceae familiako zuhaitzak ematen duen fruituaren kanpoaldean duen hazia zuritu eta lehortuari esaten zaio. Kosta Rica eta Brasil iparraldean du jatorria. Fruitu freskoak bihotz forma du, kanpoaldean berriz, hezurdun hazi biguna du. Hezurraren barruan itxura bereko hazi bat dago medikuntzan erabiltzen dena. Oso ugaria da Amerika tropikalean. Anakardoaren fruitua freskoa jan badaiteke eta erabiltzen bada ere, ez da oso preziatua, hazi lehorra bai ordea; gatzatua aperitibo moduan edo pure eginda, gozogintzako prestaketa desberdinak egiteko ere balioko digu. === Brasilgo edo Bolibiako intxaurra, ''Bertholletia excelsa'' === Bertholletia excelsa zuhaitzaren haziak lehorrak dira. Amazoniako fruitu bezala har dezakegu: Bolibia, Brasil, Kolonbia, Guaiana, Peru eta Venezuelan etortzen da. Kokoaren forma duen fruituaren barruan, 8 eta 24 bitarteko hazi kopurua du. 4-5 cm ko luzera eta ilargi erdi forma du. Zapore berezikoa, mineraletan, proteinetan, karbohidratoetan eta koipean bereziki aberatsa. Selenio kopuru altua dela medio, ez da gomendatzen gehiegi jatea. Intxaur honek dituen radio kopuru altuak hezurretan pilatzen dira. Horregatik, kontsumo moderatua bultzatzen da. Zizka-mizka moduan jaten da gehien === Ekilorea hazia, ''Helianthus annuus''  === [[Fitxategi:Ekilore hazi zuritua.jpg|150px|thumb|Ekilore hazi zuritu]] Asteraceae familiako landarearen haziak dira. Ornamentu gisa nahiz olioa egiteko edo gazitua aperitibo moduan erabiltzen dira. Amerikar jatorria du, Peru inguruan eta 1000 K.a. landatzen hasi zen. XVI. mendetik aurrera, espainiarrak Europara esportatzen hasi ziren. Ekilore fruitua %58 olio edukitzera irits daiteke, eta beraz, bereziki olioa egiteko erabiltzen da. Olio hau janaria prestatzeko erabiltzen da, nahiz eta oliba olioa bezain osasungarria ez izan. Biodiesela egiteko ere erabiltzen da. Ekilorearen haziak gosegarri edo zizka-mizka bezala saltzen dira, baita txori-jan bezala ere. Hala ere gaur egun gero eta gehiago, zuritu eta entsaladetan nahastua jaten dira. === Kalabaza hazi, ''Cucurbita maxima, C. moschata eta C. pepo'' === [[Fitxategi:Kalabaza hazi zuritua.jpg|130px|left|thumb|Kalabaza hazi zurituak]] Normalean erre, lehortu eta gatzatuta jaten dira. Oso ohikoak dira Mexikon eta Guatemalan. Haziak azal eta guzi edo zurituak aurki genitzake. Kanpoko azala kolore zuri argikoa du eta barrukoa berriz berdea. Kalabaza haziak gosegarri edo zizka-mizka bezala saltzen dira, hala ere gaur egun gero eta gehiago, zuritu eta entsaladetan nahastua jaten dira. === Gaztaina, ''Castanea'' === [[Fitxategi:Gaztaina.jpg|left|200px|thumb|Gaztainak]] Gaztainondoaren fruitua da. Fruitua arantzadun morkots baten barnean agertu ohi da, honek 5 eta 11 zentimetro arteko diametroa du eta 2tik 7ra gaztainez osatuta egon ohi da. Irailetik azarora bitartean erortzen da zuhaitzetik. Gaztaina erreak: Euskal Herrian urteetan dietaren osagai garrantzitsua izan ondoren, gaztaina erreak gaur egun zizka-mizka moduan jaten dira kalean, gaztaina-saltzaileei erosita. Prestatzeko, gaztainaren azal zati bat ebaki egin behar da erre aurretik, sutan leher ez daitezen eta ondoren erosoago zuritzeko. Erretzeko hainbat modu daude: Burdinazko danbolina su gainean ipini eta birarazita, zuloak eta estalkia dituen zartaginean, txapa, ekonomika gainean edo labean . Erretzean nahastu egin behar dira aldiro, alde guztietatik egiteko. Gaztaina egosiak: Ura eta gatzetan jarri, eta ura irakiten hasten denean, gaztainak botatzen dira, egosketa denbora 40 minutuz mantendu, baina adi eta arretaz egon hautsi ez daitezen. Gero azala kendu eta zerbitzatu egiten dira. Gaztaina konfitatuak: Gaztaina konfitatuak, frantsesezko marron glacé izenez ere ezagunak, almibarrean egosten diren gaztainak dira. Gaztaina pureak: Gaztaina egosi ondoren, birrinduta, ehiza platerekin erabiltzen da. === Intxaurra, ''Juglans'' === [[Fitxategi:Intxaurrak.jpg|200px|thumb|Intxaurrak]] Intxaurrondoaren fruitua, proteina, B bitamina, oligoelementu, olio, lektina eta omega 3 gantz azidoetan aberatsa da. Kolesterola gutxitzen du. Gurean, intxaur saltsa da dugun azkenburu zaharrenetako bat. Beste postre batzuk egiteko ere erabiltzen da, baita olioa egiteko ere, nahiz eta azkar zahartzen den. Neguan, baserri askotako oinarrizko jakia da, bere horretan, zurituta ogiarekin. Sagardotegietan gaztarekin batera azkenburuko nagusia dugu. Zatituta, entsalada edo azkenburuko askoren lagungarria. Gurean intxaur saltsa prestatzeko osagai nagusia da. === Kakahuetea, ''Arachis hypogaea'' === Lekadun familiako landarearen-espezie bat da. Jatorriz, Perukoa da. Bere euskal izena nahuatl hizkuntzako tlālcacahuatl hitzetik dator, alegia, "lurreko kakaoa" (tlalli, "lurra", eta cacahuatl, "kakao aleak"). Amerikako jatorrizko biztanleek Hego Amerikako eta Mexikoko beste eskualde batzuetara hedatu zuten bere laborantza. Europako kolonizatzaileek Europara eta Afrikara eraman zuten. Egun Txinan eta Indian ekoizten da eskala handian, bai eta Afrikan ere. Lur azpian hazten da. Gozogintzan, krema edo gurina moduan, kakahuete olioa ere asko erabiltzen da. Fruitu hau lehorturik, gazituta edo erreta, zizka-mizka moduan jaten da. Indiako eta Hego-ekialdeko Asiako sukaldaritzan oso erabilia da kakahuete-olioa. [[Fitxategi:Kakahuetea eta anakardoa.jpg|left|200px|thumb|Kakahuetea eta anakardoak]] === Macadamia, ''Macadamia integrifolia'' === Intxaurrak usain gozoko loreak dituzten zuhaitz altu batzuen fruituak dira. Jatorriz Australiako alde subtropikalekoak dira baina Hawaiin, Kalifornian eta Floridan hazten dira. Lur bero horietan euria maiz egiten du. %51 eta %73 artean olioz osatua dago, alegia, fruitu lehorraren gramo bakoitzak 5’6 eta 6’4 kilokaloria ditu. Macadamiaren fruituak forma esferikoa du, hurraren antzekoa, egitura bigun krematsua eta zapore oso gozoa. Haren diametroa bi zentimetro ingurukoa da, oskolak azal gogorra eta lisoa du, kolore berde distiratsukoa. Bitamina iturri onak dira, besteak beste, A1, B1 eta B2 bitaminak, kaltzioa, potasioa, zuntz dietetikoa eta sodio apur bat dituzte. Hurrekin gertatzen den moduan, macadamiek %40 azido oleikoa dute. Gantz mota hori oliba-olioaren antzekoa da eta kolesterol maila jaisten laguntzen du. Oso fruitu preziatua da, zapore arinki gozoa du eta almendrena oroitarazten du. Gordinik, txigortuta edo gazituta kontsumitu daitezke. Zapore delikatua duenez, asko eskatzen den aperitiboa da, gazta pastarekin edo patearekin konbinatuta. Baina kontuz ibili behar da, izan ere, gehiegi txigortzen badira, euren zapore mingotsa areagotzen da. === Pinazi, ''Pinus koraiensis'' eta ''Pinus gerardiana'' === [[Fitxategi:Pinazia2.jpg|150px|thumb|Pinazi]] Pinuen hazi jangarri zurituari esaten zaio. Hogei pinu espezieren pinu hazi jangarriak ekoizten dira. Proteina altuko ( %30 ingurura iritsi daiteke) fruitu lehorra dugu. Halaber, B taldeko bitamina eta olioetan ere aberatsa da. Gozogintzako prestaketak burutzeko, odolkiak egiteko eta birrinduta beste osagai batzuekin nahastuz ongailu moduan, saltsa eta zopetan. Pesto saltsa famatuaren oinarrizko osagaia dugu. Arroz eta alberjinia plater desberdinak egiteko ere erabiltzen dira. === Hurra, ''Corylus avellana'' === [[Fitxategi:Urra1.jpg|150px|thumb|Hurrak]] [[Fitxategi:Ur txuritua.jpg |left|150px|thumb|Hurra zuritu]] Hurritzaren fruitua da. Itxura esferiko-obala du, kanika baten antzekoa. Oskol leun batez estalia dago, barneko hazia inguratuz. Oskolaren kanpotik, berriz, zuntzez osatutako beste azal bigunago bat du, hurra ontzen den bitartean idortu egiten dena. Proteinetan aberatsa: %16a dute, eta koipe ez saturatuetan %62a. B eta E taldeko bitaminetan aberatsa da. Mineraletan kaltzio, fosforo eta potasio kopuru nabarmenak ditu. Hazia estaltzen duen mintz ilunak zapore mikatza du; horregatik, maiz kendu egin ohi da. Bestalde, hurrekin zapore sendoa duen olioa ekoizten da. Hurrak gozogintzan ere erabiltzen dira, azukre gorrituarekin edo txokolatearekin nahastuta. Nutela orearen eta Frangeiliko likorearen osagai nabarmena da. Romesko saltsa prestatzeko, bereziki zizka-mizka eta orea bihurtuta, azkenburuko ugarietan prestatzen da. Ore ezagunenari praline esaten zaio; azkenburukoetan, asko erabiltzen da, krema eta izozkiak ontzeko; bereziki, bonboien betegai moduan erabiltzen dira. === Kokoa, ''Cocos nucifera'' === [[Fitxategi:Kokoa.jpg |150px|thumb|Kokoa]] Kokondoa palmondo handi bat da, bere zurtoina 30 metro izatera irits daiteke. Haren fruitua kokoa deitzen da. Kopra koko lehorra da. Landare honen jatorria ez dago argi: Afrikaren hegoaldea edo Amerikaren hegoaldea. Gaur egun klima tropikaletan inguru zabal batean lantzen da Asian, Ameriketan, Afrikan eta Ozeanian. Kanpoko azala oso gogorra badu ere, barruko mamia zuria da. Kokoa mineraletan oso aberatsa da eta zuntz ugarikoa. Bere horretan jan daiteke, baina gehiena gozogintzan erabiltzen da birrindua eta lehortua. Kokoaren barruan daukan urarekin berriz, edariak eta izozkiak prestatzen dira. Kokotik ere olioa atera daiteke. === Pistatxoa, ''Corylus avellana'' === [[Fitxategi:Pistatxoa.jpg|left|150px|thumb|Piztatxo]] Pistatxondoa, zuhaitz txikiaren hazia da. Jatorriz, Iran eta Irakeko lurralde menditsuetakoa da, baina, gaur egun, Grezia, Siria, Iran, Kirgizistan, Turkmenistan, Turkia, Pakistan, Afganistan, Egipto eta Kalifornian ere landatzen da. Fruituak hazi luze bat du barruan: pistatxoa, jateko fruitua. Kanpoko oskola gogorra da, zuri-marroixka. Haziak malba koloreko azal fin bat du; mamia, berriz, berde argia da. Fruitua heltzen edo umotzen denean, oskolak kolore hori-gorrixka hartzen du, eta bat-batean hautsi eta irekitzen da, zati batean. Jateko fruitua da pistatxoa. Bere horretan edo txigortu eta gazituta jaten da. Izozkiak, gozokiak baklava, adibidez, hestebeteak egiteko ere erabiltzen da, besteak beste. === Txufa, ''Cyperus esculentus'' === Valentzian “Juncia avellandada” esaten zaion landarearen tuberkulua dugu. Egipton duela jatorria uste da, eta duela 4000 urteko erreferentziak daude. Penintsulara arabiarrek ekarri zuten. Valentziako Erkidegoan asko landatzen da, eta beren jatorrizko izendapena eman diote. Txufa eta hortxata prestatzeko erabiltzen dute. Hortxata edari bat da. Prestatzeko tuberkulua beratu ondoren, azukrea eta bestelako ongailuekin nahastu ondoren, birrindu eta likido bihurtzen da. === Pasak === Azukre kantitate handiko frutak; lehortzen dira urte osoan erabiliak izan daitezen. Gaur egun lehortzeko tresneria eta makinaria berriekin gero eta fruitu gehiago ikusten ditugu salgai. Gurean, hiru izan dira nagusiak: aranak, mertxika-abrikota eta mahatsa. Normalean gozogintzan erabiltzen dira konpotak, bizkotxoen gehigarri, haragiaren lagungarri....Azukre askoko fruituak dira. Kasu batzuetan erabili aurretik beratu egiten dira. ==== Pasen argazki galeria ==== <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption="Pasak"> Fitxategi:Mahats pasak.jpg|150px|thumb|Mahatspasak Fitxategi:Aran lehorrak.jpg|150px|thumb|Aranpasak Fitxategi:Ahabi pasak.jpg|150px|thumb|Ahabigorri pasak </gallery> 9slqt2x9voyux56k9gsry1mpwnnf832 0 5094 33129 33128 2021-09-24T05:58:04Z 148.3.218.95 /* Gatz desberdinen argazki galeria */ wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Gatz arrunta''', kloruro sodikoa edo mahaiko gatza, kristal itxurako osagaia da. Izadian asko izaten da. Itsasoko uraren mineral nagusia. Itsasoko edo gatz askoko iturburutako ura lehortu ondoren edo garai batean itsaso izan ziren eta gaur lehortuta dauden gatz meatzeetatik lortutakoa. Uretan disolbatzeko gaitasuna du eta sukaldaritzan bezala gozogintzan zaporea ematen die prestaketei. Kontserbatzaile moduan ere erabiltzen da, gatzak ura xurgatzeko duen gaitasunagatik. Gatzaren osagai nagusia sodioa da, gure gorputzeko zelulek ur kantitatea xurga dezaten ezinbesteko mantenugaia. Horren faltaren ondorio izaten dira: gihar arranpak, buruko minak, ahuleziak, .... Hala ere, gaur egun gure gorputzak behar duen gatz kopurua baino gehiago jaten da jendartean, eta horrek koipeak gure zainetan pilatzeko arriskua ekartzen du. Gatz gehiegi barneratzearen ondorioak dira tentsio altuak, uraren erretentzioa eta bihotzeko arazoak, besteak beste. Edozein kasutan, gatza da prestaketa gehienetan platerari bizitasuna ematen dion osagaia. === Gozogintzako oreetan gatzak duen eragina === # Glutena indartzen du, eta ore trinkoagoak lortzen dira. # Oreak ura gehiago xurgatzen laguntzen du ondorioz ogi mami hezeagoa lortzen da, denbora gehiagoan bigun mantenduz. # Oreen hartzitzea geldotzen dute, beraz, fermentazioak moteldu nahi ditugunean, gatza gehitzea aukera bat izango da. Fermentazioa kontrolatzen laguntzen du. # Oreetan antioxidatzaile funtzioa ere badute, lurrina eta zaporea ematearekin batera. # Oreei azal finagoa, kurruskariagoa eta koloretsuagoa ematen laguntzen du. === Sukaldaritzan gatzaren erabilera. === Hasieran esan bezala, gatzak bizitasuna ematen die gure prestaketei, beraz amaieran derrigorrezkoa da plater guztiak probatu eta puntuan jartzea; sukaldarien urrezko arau bat da. Baina prestaketa desberdinetan noiz gehitu beharko genuke gatza? '''Saldak prestatzeko''': Gatza beti amaieran gehitzen zaio, osagaiak duen zaporea uretan amaitzea nahi dugulako eta osmosi efektua gerta dadin. '''Lekaleak prestatzeko''': Lekaleak egosteko gatza beti amaieran gehitzea komeni izaten da, lekalea hobeto egosi eta hauek azala ez dezaten galdu. Ur gogorrak ( gatz mineral askokoak) ez dira onak izaten lekaleak egosteko. '''Arrainak gatzatzeko''': Normalean aldez aurretik gehitzen da gatza, baina plantxan egiten denean eta bereziki gatz lodiak erabiliz gero, amaieran gehitzea komeni. '''Arrautzak egosteko''': Gatz ugari botako diogu, ondoren ongi hoztu eta erraz zuritzeko. Barazkiak sueztitzeko edo salteatzeko. '''Labean erretzeko''': Normalean beti aldez aurretik gehitzen zaio gatza. '''Gisatu edo erregosteko''': Kasu hauetan gatza prozesuan zehar ( barazkia sueztitzean..) pixkanaka gehitzen joaten gara, baina oso poliki, eta amaieran beti puntuan jarriko dugu. Haragiak plantxan edo parrilan.. '''Sueztitu edo salteatzeko''': Hasieran gatz pittin bat gehitzen da eta amaieran beti puntuan jarri. '''Bestelako ohiko prestaketak egosteko''': Barazkiak, arrozak, pastak,...... zaporea osagaiak mantentzea nahi dugun kasuetan, gatza hasieratik bota beharko dugu. Estalkirik ez duten prestaketak frijitzeko: Frijitu ondoren komeni da gatza gehitzea. Estalkia duten ( irina, arrautza, ogi birrindua, tenpura) prestaketak frijitzeko: Frijitu aurretik komeni da gatza gehitzea. '''Haragia plantxan edo parrilan prestatzeko''': Hemen bertsio eta aukera desberdinak irakurriko ditugu. Beraz, bakoitzak har dezala nahi duena. Ideia orokor bezala: gatza aldez aurretik gehitzen badiogu, haragiaren barruko zukuak kanpora mugitzen ditu; beraz, haragi oso finetan ez zaigu zuku hori kanporatzea gehiegi komeni; aldiz, haragi lodietan, (txuletak...) barruko zuku hori mugitzea komeni zaigu; beraz, aldez aurretik gehitzea badugu. Betiere bi kasuetan haragian egin eta momentuan jan beharko balitz, haragiak denbora bat zain egon beharko balu prestaketa amaitzeko, beti azken momentuan gehitu beharko genioke gatza. === Gatz motak === '''Findutako mahaiko gatza''': Fintzeko ur beroa erabilirik, eta xehatzeko prozesu oso bat izan duen gatza dugu. Gatz mineral ugari galtzen dituenez prozesuan, jeneralean, amaieran iodoa gehitzen diote. Sukaldaritzan eta gozogintzan gehien erabiltzen dena. '''Itsasoko gatza edo gatz lodia''': Itsasoko ura lurrundu ondoren lortzen dugu; jeneralean, mineraletan oso aberatsa izaten da; erraz desegingo den prestaketetan erabiltzen da bereziki. '''Findu gabeko gatz fina''': Fintze prozesurik pasa ez duenez, jatorriko gatz mineralak eta lurrinak mantentzen ditu. '''Gatz lorea''': Gatz ura lurruntzen denean, gainean sortzen zaion gatz geruzatik lortzen da, heze edo lirdingatsuagoa, normalean plater sofistikatuenak edertzeko erabiltzen da. '''Kristaleko gatza''': Kasu honetan gatz lore tamainaz handiagoa egiten da, eguzki eta haizearen eraginez, kristal txikitxo batzuk sortuz. '''Txuzo gatzagatik''': Ubideetan zehar doan ur gazituak sortzen dituen tantak dira txuzoak, estalaktitak modukoak, eta adituen arabera horiek dira kalitate hoberenekoak. '''Gatz likidoa''': Ur geza, gatz meategietan zehar pasa eta bertatik sortzen den ur gazitu eta mineralizatuari esaten zaio. ==== Izen propioa duten gatzak ==== '''Añanako gatza''': Añanako Gatz Haraneko iturburu batetik lortzen den gatza. Gatzaga hau utzita egon ondoren azken urtetan berreskuratzeko lan handia egin da, eta bertan produzitzen den gatza komertzialki modu ugaritan saltzen da. Baina Añanako gatzagatik sortzen diren gatz mota guztien artean bat nabarmendu beharko bagenu, Txuzoa izango litzateke. Bakarra da munduan eta gutxi ekoizten dena, bildumagileen objektu da kasik. Ubideetan zehar doan ur gazituak sortzen dituen tantak dira txuzoak, estalaktitak modukoak, eta adituen arabera horiek dira kalitate onenekoak. '''Sal d´Oro flor, Jaitz gatz ekologikoa''': Nafarroan Jaitz herrian ekoiztutako gatz ekologikoa. Gatz ugari duen iturburutik datorren ura apalean jaso eta sodio kloruroa kristalizatzen hasi bezain pronto, uki leuneko lore gatzdun apartak jasotzen dituzte artisau nekaezinek, tentu handiz, arrantzan arituko balira bezala. '''Malton gatza''': Ingalaterrako estuarioetan du jatorria; hau arrain ezkaten modukoa da eta platerak amaitzeko eta edertzeko erabiltzen da bereziki. '''Himalaiako gatz arrosa''': Pakistaneko Kewhako meatzetan du jatorria, eta arrosa kolorekoa da. Hau ere edertzeko asko erabiltzen da. Kristal txiki batzuk bezalakoak dira eta batzuetan birrindu egin behar da erabili aurretik. '''Kala Namakeko gatz beltza''': Nepalen du jatorria eta hauek ere kristal txiki modukoak dira tratamendu desberdinak eman ondoren, azkena, ikatzaren ketan, edukiak zapore oso berezia hartzen du. '''Pertsiako gatz urdina''': Irango laku batean du jatorria; berezitasuna bertako mineralek ematen dioten kolore urdin ederra eta zapore berezia. '''Guerandeko gatz grisa''': Bretainiako itsasoko ur lehortua, bertako lur buztintsuek ematen dioten kolore eta mineral guztiekin. '''Hawaiko gatza''': Jatorri bolkanikoa du eta kolore desberdinekoak daude: arrosa da itsasotik ateratakoa eta iluna lur bolkanikoetatik lortua. Marmelada egiteko, lehortuta, haragi plater, lagungarri eta azkenburuko ugaritan erabiltzen da. === Gatz desberdinen argazki galeria === <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption="Gatz motak"> Fitxategi:Añanako gatza1.jpg|thumb|Añanako gatz larria Fitxategi:Maldom gatza.jpg|thumb|Maldon ezkata gatza Fitxategi:Nafarroako lore gatza.jpg|thumb|Jaitzeko gatz lorea Fitxategi:Himalaiko gatz arrosa.jpg|thumb|Himalaiko gema gatz arrosa Fitxategi:Himalayako gemma gatza.jpg|thumb|Himalaiako gemma gatz iluna </gallery> 1jo609knvhlx98qkox75h37ci0zrpr2 0 5095 35984 35417 2022-01-20T19:15:48Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Gazta''' elikagai solidoa da, esne gazituari, gazura kendu eta heldu ondoren lortzen dena. Gizakiak izan duen kontserbazio metodorik zaharrenetakoa da, soberan geratutako esnearena alegia. Euskal herriko txoko desberdinetan izen desberdinekin ezagutzen duguna: gazta, gasna, gaztaia... Gaztaren kontserbazio tenperatura egokiena 6ºC eta 10ºC bitartekoa da. Eta hezetasun maila %90 eta %95 bitartekoa. === Gaztaren nutrizio balorea === Gaztaren nutrizio balorea aztertzerakoan asko baldintzatuko du gazta ondua dagoen edo ez. Ondo ondutako gaztak ur gutxiago eta, beraz, proportzioan, mantenugai gehiago izango dituzte. Gazta elikagai moduan jaki osoa da; mantenugai garrantzizkoak ditu: proteina, koipeak eta mineralak nagusiki. Balore biologiko handiko proteina (%25) ugari ditu. Bitaminetan A,D, E eta B taldekoak. Mineraletan: kaltzioa, fosforoa, sodioa, magnesioa eta burdina. Koipe ugarikoa (%33 ondutakoa) eta gainera asea, kontu eduki behar dute kolesterol altua dutenek. Migraina dutenek ere ondutako gaztaren kontsumoa zaindu beharko lukete. [[Fitxategi:Gazta platera.jpg|left|200px|thumb|Gazta motak moztuak]] === Gazta mota desberdinak lortzeko faktoreak === Gazta mota ugari ikusiko ditugu merkatuan, bakoitza ezaugarri organoleptiko (kolore, usain, forma, zapore, testura) propioekin. Baina zein faktorek ematen dizkio gaztari ezaugarri horiek? '''Esne mota''' Munduan behi, ardi, ahuntz, bufalo, edo gameluaren esnea dira gazta egiteko erabilienak. Bakoitzak bere ezaugarri eta osagai propioak ditu, esaterako, koipea, zaporea, usaina, mineralak.... eta horiek gaztaren amaierako emaitza baldintzatuko dute. '''Esneari emandako bero tratamendua''' Esne gordina, pasteurizatua edo esterilizatua erabiltzeak esnean dauden mikroorganismo kopurua eta ezaugarri organoleptikoak aldatuko ditu eta beraz gaztaren bukaerako emaitzan ere eragina izango du. '''Esnea gazitzeko erabilitako osagaia''' Esnea koagulatzeko edo gatzatzeko erabilitako osagaiak, limoia, ozpina, gatzagi naturala, kimikoa, landare gatzagia,..bakoitzak zapore, azidotasun maila, testura, kolore, usain bat edo beste emango dio bukaerako emaitzari. '''Azala egiteko erabilitako osagaiak''' Behin esnea gatzatu eta gazura kendu ondoren lortzen dugun lehen gazta freskoari aplikatzen dizkiogun osagai eta tratamenduak, gatz ura, espezieak, belar usaintsuak, bestelako ongailuak, ketzen ditugun edo ez..... '''Ontzeko erabilitako denborak eta tokiak''' Gazta freskoa lortu eta azala egiteko emandako tratamendua eman ondoren, bakterio, lizun onuragarriak, esnea azidotzeaz arduratzen dira. Gazta gehienen bakterioak ehundura eta zaporea definitzerakoan ere zeregin garrantzitsua dute. Batzuek lizunak ere badituzte, bai kanpoko azalean, bai barrualdean. Ontzen emandako denborak eta tokiak prozesua baldintzatuko du. === Ontze denboraren arabera mota desberdinak === [[Fitxategi:Kataluniako pirineotako gazta.jpg|200px|elft|thumb|Kataluniako pirineotako gazta oso zaharra]] ==== Gazta berria ==== Ore biguneko gazta da, alegia, esne gazur kopuru handia eta ontze prozesurik ez duen gazta. Nagusiki denboraldi hasierako gazta izaten da. Guk askotan Burgozko gazta moduan ezagutzen dugu. Gazta mota honen ekoizpena sinplea da, esnea gatzatu eta mamitu ondoren, puskatu eta iragazi. Presioa eginez, soberan duen gazura kendu. Kontuz, presioak ez du gehiegizkoa izan behar eta gainera gazta berriak beti hezeak mantendu behar ditugu. (%-60-80ko urarekin), honek kontserbatzeko nahiz urrutira garraiatzeko oso zailak izatea dakar. Ez dira ontzen eta bere horretan jaten dira, fruituekin, azukre eta eztiarekin, entsaladetan.... ==== Gazta ondua ==== Ontzeko, gazta berria zahartzen utzi behar da. Prozesu horretan gazta lehortzen da eta kontserbatzeko teknikak eta osagaiak aplikatzen zaizkio, esate baterako, gatz ura edo ontzutzeko osagai desberdinak ematen zaizkio. Gazta bat ondua izan dadin denbora ez da beti bera izaten. Gazta ontzen den bitartean ohikoa da tarteka azala eskuilatu eta deformatu ez dadin buelta ematea. Prozesu hori dela eta, gaztaren testura gogortu eta lehortu egiten da eta zaporearen intentsitatea handitu. Pertsona batzuei zapore oso intentsuak gustatzen zaizkie eta beste batzuei leunagoak. Horregatik, erraza da gazta ondu beraren mota ezberdinak aurkitzea, adibidez, samurra, erdiondua, ondua eta zaharra. '''Gazta samurra''': 30 egun bitarteko ontze denbora dutenei esaten zaie. '''Gazta erdiondu''': 1 eta 3 hilabete tarteko ontze denbora dutenei esaten zaie '''Gazta ondua''': 3 eta 6 hilabete tarteko ontze denbora dutenei esaten zaie. '''Gazta zaharra''': 6 eta 9 hilabeteko tarteko ontze denbora dutenei. '''Gazta oso zaharra''': 9 hilabetetik gorako ontze denbora dutenei. ==== Gazta urdina ==== [[File:Euskal gazta urdina.jpg|200px|left|thumb|Euskal Herriko gazta urdina]] Behi, ardi eta ahuntz esneko gazta batzuek euren oreetan penicillium lizun haziak dituzte; batzuetan gehitu egiten zaizkie, eta horregatik, gaztari barrutik eta kanpotik urdin eta berde-grisaxka arteko lizun bereizgarriak sortzen zaizkio. Gazta urdinak erregulatutako tenperatura duten tokietan ontzen dira, soto edo leizeetan kasu. Batzuek jatorri izendapen babestua dute: Roquefort Stilton, Bleu des Causses, Valdeón, Gorgonzola......... gaztak kasu. Gazta talde honen ezaugarri orokorren artean, garratza, eta pixka bat gazia den zaporea izatea da. Usaina orokorrean oso bizia da, mina izateraino. Normalean ogi txigortuan zabalduta jaten da. Saltsak, entsaladak eta pizzak laguntzeko ere erabiltzen da. ==== Gazta-krema ==== [[Fitxategi:Gazta krema.jpg |150px|thumb|Gazta krema]] Gazta berriari esne gaina nahastuta lortzen den gazta mota bat da. Normalki, gosari, askari eta aperitiboetan jaten da gazta mota hau, ogi txigortuan zabalduta. Azkenburuko ugari prestatzeko ere erabiltzen da. Nagusiki bere jatorrizko aurkezpenaz jaten da, baina beste hainbat gazta-krema mota ere badaude, light ( kaloria murritzekoa) edota zaporea dutenak (baratxuria, tipula, xingarra, piper mina, gazta urdina, eta abar). ==== Gaztanbera ==== [[Fitxategi: Gaztanbera2.jpg|180px|left|thumb| Gaztanbera]] Esne industrian beste gaztak egiteko soberan geratzen diren gatz-urak ondo iragazi eta ateratzen den gaztanbera aprobetxatuz egiten da. Munduan zehar saltzen den gaztanbera edo ricota bezala saldua. Bigarren tratamendu batean, gatza gehitu eta lehortu, gazta fresko pikordun bihurtzen da. Gaztanbera ezagunak: Encella, Khoya, Mató, Requeijao, requeson de trapo, Ricotta. === Gazta motak esnearen arabera === [[Fitxategi:Gazta motak 1.jpg|centre|500px|thumb|Gazta motak]] ==== Behi gazta ==== Gehien produzitzen den esnea da eta, beraz, munduan gazta gehien esne mota honekin egiten da. Behi esneak beste esneen aldean koipe gutxiagoa du, gazta krematsuagoak eta leunagoak egiteko erabiltzen da. Esne honekin, jeneralean, gazta freskoak edo samurrak egiten dira. Gazta onduak egin badaitezke ere, horiek normalean beste esne batzuetarako uzten dira edo beste esne batzuekin nahastu ondoren burutzen dira. Euskal Herriaren geografian arruntena ardiaren esnea erabiltzea bada ere, saltzen ez den eta soberan geratzen den behi esneaz ere gero eta gazta gehiago ekoizten da. Antzera lantzen dira, freskoa izan ezik, eta urte osoan egin badaitezke ere, udakoak izan ohi dira onenak, orduko belardiak ugari eta aberatsak baitira. ==== Ardi esnearekin egindako gaztak ==== Ardi esneak behi gaztak baino koipe gehiago eta ur gutxiago du; beraz, bukaerako emaitza koipetsuagoa izaten da. Tenperatura epeletan, azalean ikusten den koipea ardi gaztaren bereizgarri bat da. Normalean, ardi gaztaren testura oso konpaktua izaten da. Gaztaren ontze denborak asko aldatzen du bere zapore eta usainean, zenbat eta zaharragoa, orduan eta zapore gogorragoak eta lurrin bereziagoak. Euskal Herrian, 7 lurraldeetan ardi gazta oso kalitate onekoa dugu; toki heze eta lehorretan ekoizten dugu. Gure herriko gaztarik garrantzitsuenak ardi esneaz egiten dira, baina jatorrizko izendapena dutenez gain, bestelakoak ere tradizio handikoak dira. Ezin dugu Lapurdiko Ahurti herrian dugun Belokeko Abadiako monjeek egiten duten gazta aipatu gabe utzi, oso ondua (sei hilabete), koipetsua (%60) eta tamaina handikoa (5 kg.), baina guztien gainetik bakarra bihurtzen duena azukre moduko zapore goxoa da. Zuberoakoa eta Behe Nafarroako edozein herritakoa, Idiazabalgoa, Gorbeiakoa, Urduñakoa, Karrantzakoa, Aralarkoa, Entziakoa, Lea-Artibaikoa, Erronkarikoa, Ultzamakoa, Urbasakoa, Andiakoa, Lantzekoa, Oiartzungoa, Baztangoa, Bardeakoa......Euskal Herrian ardi esnearekin egindako gazta dugu errege. Normalean, bere horretan ogiarekin bakarrik jaten da eta gustuko dutenek ardo beltz on batekin. Birrinduta, pizzetan, pastarekin, entsaladan edo gratinatuta bikaina da. ==== Ahuntzaren esnearekin egindako gaztak. ==== Behi eta ahuntzaren esneek koipe kopurua antzekoa dute, ahuntzarenak gehiago badu ere, eta zapore garratzagoko gaztak izaten dira. Ardi esnearekin konparatuz, ahuntz esneak koipe gutxiago du eta bere testura desberdina da. Gazta gazteetan testura krematsuagoa eta zaharragoetan berriz lehorragoa da. Ahuntz gaztak behi eta ardi gaztaren aldean, zapore azidoagoa du eta lurrin oso berezia. Ardi gaztak baino laktosa gutxiago duenez, urdailerako eta digeritzeko errazagoa da. Euskal Herrian gazta hauek ohikoagoak dira iparraldean hegoaldean baino gehiago, nahiz eta orotara bere ekoizpena txikia izan. Iparraldean motarik ezagunena “Crottin” delakoa da, ontze epealdi ezberdinetan jan daitekeen gaztetako bat. Freskoa lehenago eta krematsuagoa beranduago agertzen baita. Zenbat eta onduago, orduan eta zapore indartsuagoa du. Ahuntz gazta jateko modurik egokiena bere horretan da; bestela, pizzak, pastak, entsaladak, plantxan.... jan genezake. Gazta berotzean bigundu egiten da, baina ez behi gazta askoren antzera, horregatik plantxan edo labean asko erabiltzen da. ==== Bufaloaren esnearekin eginiko gazta. Mozzarella. ==== [[File:Mozzarela gazta.jpg|250px|thumb|Mozzarela gazta]] Mozzarella gazta produktu soila da, oinarrian hiru osagai baizik ez dituelako: bufalo-esnea, gatzagia eta gatza. Hala ere, gaur egun behi esnearekin egindakoa, Mozzarella izenarekin ere merkaturatzen da. Bufalo-esnearen ekoizpena urria denez, garestia gertatzen da, bufalo batek egunean bederatzi bat litro esne ematen ditu, behiaren herena, kasik. Mozzarella gazta onak hiru baldintza bete behar ditu: urtzea, luzatzea eta gainerretzean ongi erantzutea. Labean berotzean urtu egiten da, malgu bihurtzen da eta horri esker egin da preziatua gazta hau. Mozzarella gazta berria izaki, beti hotzean kontserbatu behar da. Mozzarella tradizionala ez industrializatua egiteko modua oso berezia da eta esku lana eskatzen du, gazta gatzagiarekin moztu ondoren, mamitutako zatiak moztu eta ur berotan sartzen dira, berotasun horrek, mami hau bildu eta pilota udare moduko bat sortuko du, oso tirantea, ondoren ur gazituetan sartzen da denbora batez. Era tradizionalean eta bufalo-esnez eginiko mozzarella gaztak behi-esnez eginikoak baino garestiagoak dira, gantz eta kaloria gehiago daukate. Gazta fresko moduan jaten da, entsalada (caprese entsalada), lasagna, kaneloi eta pizzen prestakuntzetan, ohiko osagai bilakatutakoan, aski kontsumo masiboko produktu bihurtu da. === Gaztaren erabilera sukaldaritzan eta gozogintzan. === '''Bere horretan jateko''': Gazta ehuneko altu batean bere horretan jaten da, ogiarekin, ogi txigortuarekin, marmelada, fruitu desberdinekin, fruitu lehorrekin edo mota guztietako gozoekin, lehen plater moduan edo azkenburuko moduan. Gurean ohikoa da sagardotegietan irasagarrarekin aurkeztea. '''Birrinduta''': Pizzetan, pastarekin edo bestelako prestaketan gainetik jarri eta labean egin edo gratinatzeko. '''Entsaladak hornitzeko''': Gaztanberak, freskoak, samurrak edo ondutakoak bereziki, birrinduak, xafletan edo karratuak. '''Pastak betetzeko''':Ravioli tortelliniak, pansotiak, Cappellettiak betetzeko gaztak, fresko, urdin edo ondutakoak aukera ona dira. '''Saltsa ugari prestatzeko''': Esne gaina edo haragi saltsa batekin nahastuta, gazta urdin edo ondutakoekin saltsa zaporetsu ugari presta daitezke. '''Fondue egiteko''': Alpeetako mendi aldean du jatorria, gazta caquelon kazolan urtu eta bertan haga baten laguntzaz ogia edo haragi zatiak sartuta eta jateko. '''Gozogintzan''': Berriz gazta freskoarekin edo kremazkoarekin, gazta tarta egiteko, sufleak, bavaroiseak edo mousseak egiteko erabil dezakegu gazta. === Izendapen desberdineko gaztak. === Ehunka gazta mota daude. Euren estilo eta zapore ezberdinak bakterio eta lizun espezie ezberdinen erabileraren emaitza dira, esne gain mailaren araberakoak, ontze denboran izandako aldakuntzen, jarraitutako tratamenduen eta erabilitako esnearen araberakoak. Esne mota, esne hori lortutako animalien elikadura, esnea pasteurizatuta egon edo ez, esnea gatzatzeko erabilitako osagaia. Esne mota nolakoa, gaztaren ezaugarriak halakoak! ==== Euskal Herrian ekoizten diren edo bertako esnea erabiliz ekoizten diren gazta ezagun batzuk ==== ===== Erronkariko gazta ===== Erronkariko gazta Nafarroako Pirinioetan egindakoa da, eta 1981etik aurrera jatorri izendapena du. Gaur egun ekoizle nagusiak Uztarroze, Izaba, Erronkari, Bidankoze, Garde eta Burgikoak dira. Latxa ardi arrazako esne gordinarekin egiten da (eta zerbait, Rasa arrazako ardi-esnearekin), neguan eta udaberrian, batez ere. Gutxienez, lau hilabetez eduki behar da ontzen. Zapore sendoa du, ondu ondoren zertxobait mina eta koipetsua, baina goxoa. Mozketa hauskorra du, eta zuria, marfil-kolorekoa, baina horira jotzen du. Begi txikiak ditu era desberdinean banaturik. Molde zilindriko trinkoan ateratzen da; azala nabar iluna du, eta alde guztiak leunak dira. Erronkariko gazta alearen pisua 1 eta 3,5 kilo artekoa izaten da. Etiketa komertzialaz landara, kontraetiketa bat ere eraman behar du bere zenbakiarekin, lakrezko zigilu bat balitz bezala, eta hauxe idatzirik: “Erronkari Jatorrizko Deitura”. Horrek erran nahi du gazta kontrolpean egon dela egin den bitartean, eta gazta, gainera, abendutik uztailera bitarte egin dela, biak barne. ===== Idiazabal gazta ===== [[Fitxategi:Ondutako idiazabal gazta2.jpg|250px|thumb|Ondutako Idiazabal gazta]] Jatorri Deitura 1987an sortu zen, Idiazabal gazten benetako egileentzat gordetako merkatua defendatzeko, eta kontsumitzaileei kalitatea bermatzeko. Nafarroan eta Euskal Autonomi Erkidegoan ekoizten dira. Izendapen deiturak esnearen jatorria eta gaztaren kalitatea kontrolatzen ditu, ikuspegi fisiko-kimikoaren eta osasunaren (esnearen purutasuna, nahasketarik ez izatea, koipea, bakterio patogenoak, etab.) zein gustuaren aldetik. Horretarako, dastatzaileez osatutako dastatze batzorde bat dago, eta haien esperientziak gazta honen ezaugarri tipikoak kontrolatzen ditu. Kontseilu Arautzaileak bermatzen du baldintza guztiak betetzen direla, eta produktua banda gorri batekin eta etiketaren zigiluarekin ziurtatzen du. Hauek dira Deituraren berme nagusiak: Esnea eta gazta Euskadin eta Nafarroan ekoizten dira, Erronkariko harana osatzen duten udalerrietan izan ezik. Ardi latxaren eta Karrantzako ardiaren esnea erabil daiteke soilik, nahasketarik gabe eta pasteurizatu gabe. IDIAZABAL gaztak bi hilabetez ondu behar dira gutxienez. % 45 koipe-edukia izan behar dute, estraktu lehorraren aldean. Gaztak osasun-azterketak eta proba organoleptikoak gainditu behar ditu. Deituraren baitako gaztek zenbaki bat daramate azalean. Gaztek baldintza horiek guztiak bete behar dituzte halabeharrez, Idiazabal markaren bereizgarria –banda eta armarria– etiketan eramateko. ===== Belokeko abadiako gazta ===== Belokeko abadia Ipar Euskal Herrian kokatuta dago, bertan ekoizten den ardi gasna bat da izenak dioen bezala. Fraide beneditarrek ekoizten dute. Esne egosiarekin egiten den gazta erdigogorra, da, zapaldutakoa eta azal naturalekoa. Gazta bakoitzak 25 zentimetroko diametroa, 11 zentimetrozko lodiera eta 5 kilogramoko pisua izaten ditu. Heltzen 6 hilabete egiten ditu. Ahogozo sendoa du. Ardi manex burugorri edo ardi manex burubeltz esnez egindakoa, gertuko Ossau-Irati ez bezala ez du jatorrizko izendapenik. ===== Amalur gazta. ===== Karrantzako artzain gazta da, produktu naturala eta eskuz egina. Bere aroma eta zaporea ardi gazta benetakoarenak dira, Karrantzako ardi mutur gorri eta beltzen arrazako esne gordinaz egina. ===== Ozaze- Irati gazta ===== Ozaze-Irati Ipar Euskal Herriko ( Ahurti, Donibane-Garazi, Atharratze...) eta Biarnoko ardi gasna bat da. Frantziar jatorri deitura kontrolatuan da 1980tik eta Europar Batasunaren jatorri deitura babestua du 2003tik. 1.700 ekoizle hartzen ditu bere gain. Ardi manex burugorri, ardi manex burubeltz eta euskal-bearnotar ardiek ematen duten irakin gabeko esnearekin egiten da gazta hau. Pasta prentsatua eta oso gurintsua, lisoa da, fruta zaporea du eta bere azala kolore laranja edo hori usaintsua du. Gazta txikiak 500 eta 2000g artekoak dira; ertainak 3,4 kilokoak eta handiak, berriz, 5, 6 edo 7 kilokoak. Ozaze-Irati kg bat egiteko 5-6 litro esne beharko dira. Gazta txiki edo ertain batentzat ontzeko denborak pisuaren arabera 80-120 egunekoa izango da, eta gazta handi batentzat 120-150egunekoa. Koipe kopurua %50 eta gehienez %58 tartean ibili behar du. Ontze denboran gaztak maiz bueltatu eta eskuilatzen dira. Lan honetarako ur gazitua eta ontzeko hartzigarriak erabil daitezke. Ardiek esnea, azarotik uztaila bitarte ematen dute eta beraz gaztarik onenak maiatzetik abendura bitartekoak izaten dira. ===== Guriezoko gazta ===== Kantabria eta Euskal Herri inguruan burutzen den gazta, zehatzago Guriezo osatzen duten herri txikietan eta Enkarterriak Karrantzako bailarako herrietan. Karrantza-gurienzana ardi arrazaren esne gordinarekin burutzen den gazta. Gazta samurra edo ondutakoa aurki genezake. Gazta zilindrikoa dugu, eta alboak borobilduak ditu. Azal gogor eta horixka du, lizunik gabea freskoetan eta lizun pittin batekin ondutakoetan. Ore konpaktua, begi oso txikietan eta kolore zurixka samurretan eta horixka ondutakoetan. Samurretan ore leunagoa, ondutakoak lehorragoak eta puskatzeko errazagoa. Ardi gazta zaporetsu eta usaintsua da, azido puntuarekin, normalean bere horretan jateko ==== Munduko gazta ezagun batzuk ==== ===== Afuega el pitu (Asturias) ===== Asturiaseko gaztarik zaharrenetako eta zabalduenetako bat da. Lau barietate edo mota saltzen dira: Atroncau blancu, Atroncau roxu, Trapu blancu eta Trapu roxu azken hau piper mina duena. Forma eta kolore desberdinekoak, trapu batean bilduta hartzen duen formakoa da bereziena. ===== Asiago (Italia) ===== Behi esnearekin eginiko gazta. Vicenza probintzian Benetoneko eskualde eta Asiago hiriaren inguruan burutzen den gazta dugu. Europako jatorri izendapena du. ===== Arzúa-Ulloa gazta. (Galizia) ===== Galiziako behi esnearekin ekoitzitako gazta bat da. Arzuako eskualdean eta Ulloako eskualdean ekoizten da eta jatorrizko izendapena du. Lugoko gazta, Chantadako gazta eta Curtisko gazta izendapenak ere badauzka. Gazta samurra edo ondua jaterik badago ere, lehena da gehien jaten dena. Krematsua, ongi urtzen da, normalean bere horretan gozoren batekin dastatzen da. ===== Banon gazta. (Frantzia) ===== Kali Banon Proventza garaiko Alpeak departamenduko antzinako errezetetan oinarrituta ekoizten den txikia da. Bere izendapena Lure eta Ventor udalerrien artean kokatzen den Albion ordekako herri txiki batetik dator. Behi esne gordinez eginiko gazta bat da, 6tik 7 zentimetrotako diametroa du eta ehunen bat gramoko pisua. ===== Bleu gazta. (Frantzia) ===== Okzitanieraz Blau d'Auvèrnhe) frantziar estatuan ekoizten den gazta urdina da, eta Auvernia eskualdean behi gordinarekin ekoizten da. Antzina, gazta bolak eskualdeko leize-zuloetan utzi ohi ziren, eta haietan pixkanaka pixkanaka ontzen ziren. Gaur egun prozesua findu egin da, lauren bat aste irauten ditu eta leize fresko eta hezeetan gauzatzen da. Zapore bizi eta aromatikoa duen gazta da, Auvergneko urdinak lur bolkanikoetan hazitako belarren zaporea du. Bere dastaketa garai onena uztailetik abuztura izaten da, baina apiriletik irailerako denboraldian ere zapore onekoa izaten da. Bere oreak nolabaiteko zapore mikatza du, dituen gatzak direla eta. ===== El Bel Paese (Italia) ===== Italian behi esnearekin egiten den gazta samurra dugu. ===== Brie gazta. (Frantzia) ===== Ore biguneko gatza da, behi esne gordinez egina. Frantziako Brie lurraldean du jatorria, egun Sena eta Marne departamenduan, eta hortik datorkio izena. Frantzian badu jatorria ere gaur egun mundu osoan zabalduta dago eta gehien ekoizten den gaztetako bat dugu. Esne gordinarekin egiten den gazta dugu, Estatu Batuak eta Australiako salbuespenarekin, horietan esne pasteurizatua erabili ohi da. Peniccillium candida lizunak osatu eta erabat jangarria den azal xamur batez estalita dago. Azala ontze denboran sortzen da, eta marfil edota hori kolorea du. Egitura krematsua eta zapore finekoa da; halere, ontzen doan heinean zaporeak bizitzera egiten du eta nolabaiteko amoniko usaina hartu. [[Fitxategi:Gazta motak 2.jpg|500px|centre|thumb|Gazta motak]] ===== Burgosko gazta (Gaztela) ===== Espainiar gazta bat da. Jatorrian ardi esnearekin egiten bazen ere, gaur egun gehiena behi esnearekin burutzen da eta batzuek ardi esnearekin nahastua ere egiten dute. Gazta berri, bigun eta fresko bat da. Gaztela eta Leon Autonomia Erkidegoko Burgoseko probintzian ekoizten da. Normalean, bere horretan fruituekin edo gozoekin edo entsaladetan ere jaten da. ===== Beaufort gazta (Frantzia) ===== Savoia inguruko bailaretan behi esne gordinarekin egiten den gazta dugu. 1968. urtean Europako jatorri izendapena lortu zuen. Gruyere familiako gazta mota bat da. ===== Cabraleseko gazta edo Cabrales gazta ( Asturias) ===== Asturieraz Quesu de Cabrales. Behi, ardi eta ahuntz esnearekin egiten den gazta urdin mota bat da. Zapore oso bizia eta usain indartsukoa da. Cabrales udalerriko eta Peñamerella udalerriko herri batzuetako bereizgarria da. Heltze prozesua Europako mendietan dauden leize naturaletan egiten da. Leize horietan, hezetasun erlatiboa %90ekoa da eta tenperatura 8 eta 12º bitartekoa. Baldintza horietan, gaztan Penicillium motako lizunak garatzen dira, gazta urdin guztien hain bereizgarriak diren zerro urdin-berdexkak ematen dizkiotenak. Prozesu horrek bi eta lau hilabete bitartean irauten du, eta horien buruan artisauak gazten posizioa aldatzen du aurpegietako bakoitza gazitzeko. Denbora horretan gaztak astigar hosto hezetuz estaltzen dira (higiene arrazoiengatik jada egiten ez dena). Azken produktuak bi eta bost kilo arteko pisua hartzen du. ===== Cambozola gazta (Alemania) ===== Krema hirukoitzeko gazta bat da, behi esnez egindakoa, leunki heldutako krema hirukoitzeko frantziar gaztaren eta gorgonzola italiarraren arteko uztarketa bat. Champignon izeneko enpresa alemaniarrak patentatu eta ekoitzi zuen mundu mailan 1970 hamarkadan. Gazta, (jatorrian Bavaria blu deitua), 1900 inguruan sortua izan zen, eta oraindik ere ekoizten du Bergader familiak Bavariako Chiemgau eskualdean. Gorgonzola, roqueford edo stilton gaztak egiteko erabiltzen den lizun bera erabiltzen da, pecillinium roquforti. Esneari esne gaina gehitzen zaio, cambozola gaztari trinkotasun gozo bat ematen diona. Gazta honen azala camenbert gaztarenaren antzekoa da. Oreak trinkotasun leun eta homogeneoa du, kolore hori arinekoa. Cambozolak, gorgonzolarena edo camembertarena baino leunagoa den zapore bereizgarri bat du. Gazta honen izena, dirudienez, camembert eta gorgonzolaren arteko akronimo bat da, bere zaporeak camembertaren krematsu gozo eta hezea gorgonzola urdinaren garraztasunarekin uztartzen baititu. Mahai gazta bezala edo kanapeetan jaten da. ===== Camembert gazta. (Frantzia) ===== Frantziar jatorriko gazta bigun, koipetsu eta leuna da. Gazta honentzako izendapen orokor bat da, eta gaur egun mundu osoan ekoizten da. Frantziak ez du Camenbert izendapen orokorrerako babesik eskatu, baina bai berezia den batentzat: Normandiakoa Jatorriz camembert gazta Frantziako Normandiako behe eskualdean dagoen Orne departamentukoa da, eta zehatzago, Camembert herrikoa. Camembert izen soilarekin ekoizpen industrialeko gazta izendatzen da. Camembert fermier bat, aldiz, espezifikoki Normandian ekoitzitako gazta bat da. Hala ere, Camembert izenarekin mota oso desberdin ugari ekoizten dira. Behi eta txuri koloreko lizun azalez estalitako gazta bat da. Ore zurixka, tinko eta malgua du. Zahartu edo ontzean zapore bizia bereganatzen du. Plater ugaritan erabil daiteke, baina ohikoena gordinik eta ogi xerra baten gainean zabaldurik jatea da, bere zapore eta egitura finak ez baitu berorik jasaten. ===== Cebreiroko gazta.( Galizia) ===== Galiziako behi esnez ekoitzitako gazta fresko bat da. Jatorriko izendapen babestua du eta Lugoko probintzian ekoizten da. Baralla, Becerrea, Folgoso do Courel, Cervantes, Navia de Suarna, As Nogais, Triacastela eta Pedrafita do Cebreiro udalerrietan. Jeneralean, bere horretan gozoren batekin edo entsaladako. ===== Cheddar gazta (Ingalaterra) ===== Ingalaterrako hego-mendebaldeko Somerset eskualdean ekoiztu ohi den gazta da, jatorria izen bereko Cheddar udalerrian du. Jatorrizko cheddar gazta konderrietako esnez ekoiztutakoa da (Somerset, Devon, Dorset edo Kornualles), eta jatorri izendapenak "West Country Farmhouse Cheddar" izena jasotzen du. Egitura nahiko gogorra eta kolore horixka ditu. Behi esnez egina da, gehienetan pasteurizatua. Cheddar gazta, munduko herrialde askotan ekoizten da, eta kontsumoa oso hedatuta dago mundu osoan. Sandwich eta hanburgesetan oso ohikoa den gazta da. Entsaladetan, pastarekin eta pizzarekin ere jan daiteke. ===== Cheshire gazta. (Ingalaterra) eta ( Gales). ===== Ingalaterrako Cheshire eta inguruko beste lau konderrietan eta 2 Galeskoak. Behi esnearekin egiten da eta cheshiere eta hilabete 1 eta bi artean ontzen da. Landare gatzagiarekin esnea moztu ondoren, irakin egiten da, modu honetan pinporta txikiagoak lortzen dituzte. Historia handiko gazta da eta oso aitzinakoa. 3 modutan saltzen da, zuria hau da gehien saltzen dena eta ezagunena , gorria anatona erabiliz koloratzen dutena eta urdina lizunak gehituz lortzen dena. ===== Cottage gazta. (Ingalaterra) ===== Gazta berri edo gaztanbera taldean sar dezakegu, behi esnea moztu ondoren gatz ura kendu, mamia garbitu ( gatzari zaporea kentzeko) eta prentsaturik ondu gabe jaten dena. Ingalaterran ekoizten da. Gaur egun koipe kopuru desberdinekin burutzen da merkaturatzeko. Gazta tartak egiteko, fruituekin, ogietan zabaltzeko entsaladetan, pastak betetzeko.... erabiltzen da. ===== Danablu gazta. (Danimarka) ===== Danablu Danimarkan egiten den gazta bat da eta jatorri izendapen babestua du. Gazta urdina da. Roquefort gazta imitatu nahian sortu zen baina hura baino leunagoa da danablu gazta. Behi esnez egina dago, forma zilindrikoa du eta gazta nahiko biguna da. Azala zurixkatik horixka bitartekoa da eta oreak begi txikikoak ditu. Ondu aurretik, barrak erabiltzen dira sortu den gatzatua zulatu eta hala lizuna penicillium roqueforti gazta osoan zehar uniformeki banatzeko. Zuloak oraindik ikus daitezke amaitutako produktuan mozten denean. Danablu gazta, gutxienez sei asteko heltzea izan arte ez jatea gomendatzen da, hala bere ezaugarri guztiak lor ditzan; hala ere, jeneralean, 8 eta 12 aste bitarte arte uzten da heltzen. Sarri txiki-txiki egina entsaladetan, frutarekin, ogi txigortuan zabaldurik, pizzetan, gazta saltsa egiteko..... erabiltzen da. ===== Edam gazta (Herbehereak ) ===== Behi gazta pasteurizatuarekin burutzen da. Nederlanderaz Edammer, Herbehereetako mota bat da, jatorriz Edam-Volendam eskualdekoa, Edam hiriaren izena darama. Edam gaztak usadioz forma esferikoa du, barnealde hori zurruna eta kanpoaldea parafina gorriz estalirik saldu ohi da. Horregatik, kontserbazio ezaugarri onak izateaz gain, bidaia luzeetan ongi mantentzen da. Gutxienez 5 eta 17 asteko ontze tartea izaten du. Bere horretan ogi txigortuarekin edo fruituekin batera zerbitzatzen da. 800 g-ko gaztetatik 2,5 kilogramotarainokoak aurki genitzake. [[Fitxategi:Gazta motak 5.jpg|centre|500px|thumb|Gazta motak]] ===== El Appenzeller o Appenzel ( Suitza) ===== Suitzako Appenzell eskualdean jatorria duen gazta bat da. Behi esnearekin egina. Appenzeller Switzerland markarekin saltzen da. 6 eta 8 kg arteko gaztak izaten dira. Gutxienez 3 hilabeteko ontzea du eta azala belar desberdinekin ontzen da. Gaur egun gazta marka honekin mota ugari egiten dituzte, ondutakoak, ekologikoak, ....Ore horikoa eta oso konpaktua da. Fondue egiteko erabiltzen da edo osagaiak gaztaz estali eta urtzeko ere bai. Bere horretan ere jan daiteke. ===== Emmental gazta( Suitza) ===== Suitzar jatorriko gazta bat da, Gruyere gaztaren antzekoa, behi esnez egina, oso bereizgarriak diren zuloekin. Gazta suitzar alpetar bat da, Emme haranean jatorria duena. Emmental izendapena, gazta mota hau izendatzen duen izendapen orokor bat da, ekoizpen tokia kontuan hartu gabe; horregatik, izen horrekin mundu guzian ekoizten da . Arrazoi horregatik Jatorrizko gazta Emmentaler AOC deitzen da, beste guztietatik ezberdintzeko. 2 eta 6 hilabete artean ontzen da. Bere formaren arabera pisua gutxienez 30kg eta 50kg da, baina 100kg tik gorako gaztak ikus ditzakegu. Bere ezaugarririk nabarmenena begi edo zulo biribilak dira, elaborazioan zehar harrapatuta geratu diren aire burbuilek sortuak; eta burbuila horiek karbono dioxido arrisku gabeak eraginak izan dira. Kopuru aldagarrian eta erregularki banatuak agertzen dira. Euren tamainari dagokionez, 1 eta 3 zentimetro bitarteko diametroa dute. Bere zaporea eta usaina leuna da, intxaurraren antzekoa. Heltzeak elaboratua izan denetik hirurogei egun eskatzen ditu gutxienez. Bere horretan, gratinatzeko, urtzeko fondue egiteko, entsaladetan jan dezakegu. ===== Garrotxako gazta. (Katalunia) ===== Katalanez formage Garrotxa o de pell florida. Kataluniako Pirinioetako Ahuntz gazta tradizionala da, ia desagertua izan zena eta berreskuratu dena. Normalean, 4 eta 8 astez koba zuloetan ontzen dena eta beraz lizuna duena. Azal gris eta urdin kolorekoa, eta gazta txikiak izaten dira normalean 750g ingurukoak. Fruta eta fruitu lehorrekin bere horretan jaten da, ogi txigortuarekin eta kopa bat ardorekin. ===== Gorgonzola gazta. (Italia) ===== Italiako gazta urdin mota bat da. Jatorriz, Lonbardiako Gorgonzola eskualdean burutzen da. Behi esne pasteurizatuaz egin ohi da. Maiz Italiako gastronomiako plater askotan osagai gisa erabiltzen da. Europako jatorri izendapena du. Gorgonzola, roqueford edo stilton gaztak egiteko erabiltzen den lizun bera erabiltzen da, pecillinium roqueforti. Gazta oso leuna eta krematsua da eta ogi txigortutan zabaltzeko bikaina. Bi mota aurki genitzake, minagoa, zapore gogorragokoa eta gozoagoa edo leunagoa. ===== Gouda gazta. (Herbehereak) ===== Nederalanderaz Goudse kaas, Goudako gazta. Jatorriz hego Holandako eskualdekoa, Gouda hiriaren izena darama. Jatorri izendapena badu "Gouda Holland" hala ere gouda izenarekin mundu osoko gazta zabalduenetako bat da. Behi esne pasteurizatuarekin burutzen da. Azal hori gogorrekoa, argizaria, parafina eta olio begetalarekin kolore gorrizka emanez askori. Oreak kolore horixka du, eta ontze denboraren arabera lurrin eta zapore handiagoa izan dezake. Bere horretan ogiarekin, entsaladetan, pizzetan birrindua.... ===== Gruyere gazta (Suitza) ===== Suitzako mota bat da. Jatorriz, Friburgo kantonamenduko Gruyere hiri eta barrutikoa da. Egositako behi esne osoz egindako gazta gogor bat da, eta ondorengo pasta prentsatu egiten da. Pisu handiko gurpil handi itxuraz aurkeztu ohi da, kanpoaldeko azal gogor batez. Gutxienez 2 hilabetez onduak. Bere ezaugarririk nabarmenena begi edo zulo biribilak dira, elaborazioan zehar harrapatuta geratu diren aire burbuilak sortuak; burbuila horiek karbono dioxido arrisku gabeak eraginak izaten dira. Bere zaporea eta usaina leuna da. Emmental gaztaren oso antzekoa da. Bere horretan, gratinatzeko, urtzeko fondue egiteko, entsaladetan jan dezakegu. ===== l'Alt Urgell y la Cerdanyako gazta. (Katalunia) ===== Behi esnearekin egiten den gazta eta jatorri izendapena duena. Esnea Lleida eta Gironako bi eskualde horietan du jatorria. Forma zilindrikoa ematen zaio eta ore leunekoa eta krematsuagoa da. Azal kolore zuri argikoa, gazta samurra dugu. Bere horretan jateko fruitu, gozo edo ogiarekin. Entsaladetan gehitzeko... ===== Langres gazta (Frantzia) ===== Xanpaina-Ardena eskualdeko Marne Garaia departamenduan dagoen Langreseko ordokiko gazta bat da. Jatorri izendapena du 1991tik, jatorri izendapen europar bezala babestuta dago. 5 aste ematen ditu gutxienez heltzen. Langres pasteurizatu gabeko behi esnez eginiko gazta bat da. Zilindro forma eta 180 gramo inguruko pisua du. Bere koipe materia %45ekoa da. Penicillium candidum espezieko lizun zuri bateko azal bat du. Erdiko orea leuna da, krematsua kolorean eta nahiko erraz birrintzen da. Usain sarkorra dario, bizia. Zaporea nahiko gogorra da, ahosabaia erretzen du, pixka bat gazia da, baina ez bere lehiakide lokala den époisses de Bourgogne bezain mina. Hobeto kontsumitzen da maiatza eta abuztua bitartean, bost aste heltzen utzi ondoren, baina bikaina da baita ere martxotik abendu arte. Gazta horri sekula ez zaio bueltarik ematen heltzen ari den bitartean, horregatik pixka bat hondoratzen da erdian "iturria" (fontaine, curvette) izeneko hutsune bat eratzen den arte, bere ezaugarririk bereizgarriena dena. ===== Mantxako gazta (Gaztela Mantxa) ===== Gaztelaniaz "Queso manchego" edo soilik "Manchego", Espainiako Gaztela Mantxako erkidegoan ardi esnez ekoizten den gazta bat da. 1996ko urtez geroztik jatorrizko Izendapena du. Mantxako ardi arrazaren esne pasteurizatuarekin burututako gazta, gutxienez 30 egunez ondutakoa gazta txikientzat eta 60 egunekoa handientzat. Gehienez, 2 urtez ondutakoa. Azal gogorrekoa da, ontze denborak baldintzatuko duena eta zig-zag irudi tipikoa duena. Ontze garaian garbitua izan bada, ez du lizunik izango; bestela, lizuna izan dezake. Orea ongi konpaktua eta kolore zurietatik horixketara izango du; hori ere ontze denboraren arabera. Begi zulo txikikoa edo batere izango ez duena. Usain eta zaporeak ontze denboraren arabera asko alda daitezke, gazta xamurretan usain fina, mintzen joango da ontzen joan ahala. Testura elastikoa gazteetan, eta zahartu ahala, errazago desegingo dena. Oliotan kontserbatzen diren Mantxako gaztak ere badira. Merkatuan jatorri izendapenetik kanpo, behi esnea gehitzen dieten gazta ugari ere aurkituko ditugu. ===== Mató gazta (Kataluina) ===== Behi , ardi edo ahutz esnearekin eginiko gazta freskoa edo gaztanbera bat da, Països Catalans osoan aurki dezakeguna. Mató gazta egiteko eta esnea koagulatzeko edo gatzatzeko, limoia, gatzagi naturala, kimikoa, landare gatzagia erabiltzen da. Azkenburuko moduan, bere horretan, azukre eta eztiarekin. Tarta egiteko edo entsaladan jan genezake. ===== Munster gazta (Alsazia) ===== Frantziako estatuko ekialdeko gazta bat da Alsazia eta Lorena inguruan ematen dena. 1969tik jatorri izendapena du. Behi esne pasteurizatuarekin egiten den gazta dugu. Tradizionalki jatorri izendapeneko gaztak bertako behi arrazarekin eta esnearekin egiten dira, ez da berdina gertatzen industrialki egiten den gaztearekin. Zilindro forma du, 500g tik hasita 1500g bitarte eduki ditzake. Azala hartzigarri gorrixka batekin garbitzen da, kolore hori, gorrixka emanez. Ontze denboraren eta gaztaren tamainaren arabera, gazta leunagoa edo zaporetsu eta usaintsuagoa aurki genezake. [[Fitxategi :Munduko gaztak.jpg|500px|centre|thumb|Munduko gaztak]] ===== Parmesano gazta. (Italia) ===== Italiako gazta ezagun bat da, gogorra eta lehorra, horrela, birrintzeko, hauts egiteko eta xehatzeko bikaina. Jatorri izendapen babestuarekin. Tradizionalki gazta hau Reggiana gorria behiaren esnearekin egiten da, gaur egun Frisoi arrazaren esnearekin burutzen da gehien. Gazta bakoitzak 30 eta 40kg tartean pisatu behar izaten du eta 1000g ateratzeko 14litro esne erabiltzen dituzte. Normalean, denbora askoan ontzen den gazta bat: 12 hilabetetik hasi eta 36 bitartean. Hala ere badira zaharragoak, 120 hilabete bitartean ontzen direnak. Gazta lehorra da eta usaintsua; horregatik, Italian bereziki, hauts eginda edo birrindua erabiltzen da. Pastak betetzeko, gratinatzeko , pizzetan, barazkiekin, entsaladan..... Hala ere, gazteak diren gaztak bere horretan ere jaten dira, ogia edo fruituekin. ===== Petit-suisse gazta krema. ===== Izen hori badu ere jatorria Normandian du; gazta fresko bat da, gatzik gabea eta oso leuna. Behi esnea eta esne gaina nahastuta eta zentrifugatuta egiten da. %40ko koipe kopurua izaten du. Errazio txikietan egiten da eta azukrearekin, marmelada edo eztiarekin jaten da. Lagungarri moduan ere erabiltzen da. ===== Picon gazta (Kantabria) ===== Gazta urdin bat da, Kantabriako Liebanako eskualdean egiten dena. Behi, ardi eta ahuntz esnearekin egiten da. Goizeko eta iluntzeko esnearekin. 1994tik jatorri izendapena du. Ontze fase bat Europako mendietako haitzuloetan ematen da, beste gazta urdin batzuen antzera. Izenak dioen moduan, Penicillium roqueforti lizunak zapore mina, eta usain sarkorra ematen dio. 700 g eta 2800g bitarteko gazta zilindrikoak izaten dira. Normalean, bere horretan ogi txigortuarekin jaten da Pido gazta ( Kantabria) Kantabrian burutzen da Liebanako eskualdean. Behi, ardi eta ahuntzaren gaztarekin egiten dute. Gazta samurra eta ondutakoak aurki genitzake merkatuetan. Lizun zuria bere ezaugarri bat da, baina ketuak ere saltzen dira. ===== Quark (Speisequark) edo Tvorog (Errusiarra) gazta berria. ===== Behiaren esnearekin egiten den gazta berri, krematsu eta garratzak dira, esnea mozteko produktu azidoak erabiltzen dira. Europa erdialdean asko erabiltzen da. Bere horretan ogi txigortuetan zabaltzeko, entsaladetan, azkenburukoak prestatzeko, saltsak prestatzeko....erabiltzen da. ===== Raclette gazta. ( Suitza) ===== Suitzako Valais kantonamenduan du jatorria. Behi esne gordinarekin egina dago eta normalean 6 kg-ko piezak izaten dira. Badira ere Frantzia aldean, antzekoak diren beste gazta batzuk; horregatik, raclette original gaztak sortu dituzte, ardo zuriarekin, ketuak, eta piper eta belar usaintsuekin eginak. 2003An, Europako Batzordeak eman zion jatorrizko izendapena; hala ere, izendapenetik kanpo antzeko gazta asko kanpoan geratu dira. Gazta honen izenarekin plater bat ezagutzen da “La racllette”. Plater honetan gazta hau patata egosi eta beste osagaien batzuen gainean jarri eta berotan urtu egiten da. 3 eta 6 hilabete inguru ontzen da eta jateko hilabeterik onenak azarotik otsaila bitartekoak izango da. ===== Ricotta gazta. (Italia) ===== Bigarren tratamendu bat ematen zaion gazta berria dugu, bigarren tratamendu honekin gazta berri hau gehiago lehortzen da. Italian, behi, ardi, ahuntz eta bufalo esnearekin egiten da. Pikordun testura bat izaten du, kolore zurikoa. Italian Ravioliak, tortelliniak, kaneloiak eta lasagnak betetzeko, azkenburuko ugari prestatzeko, bere horretan frutarekin edo gozoekin jateko erabiltzen dira. ===== Roquefort gazta. (Frantzia) ===== Frantziak Aveyron departamenduko Causses eskualdekoa den ardi esnez eginiko gazta urdina da. Bere Jatorrizko Izendapena 1925an lortu zuen, 1979an, AOC erakundeak onartu eta 1996an jatorri deitura babestua lortu zuen. Lacaune ardi arrazaren esnearekin egiten den gazta dugu, gazta honi Penicillium roqueforti eta gatza injektatzen zaio; eta ondotik, haitzulo eta bodegetan ontzen da. Gazta batez beste 2,5kg izaten da. 5 hilabetez ondu ondotik, jateko garairik onena apirila eta urria bitartean da, nahiz eta urte osoan jan daitekeen. Zapore gogorrekoa, gazi puntu batekin, lurrin eta usain oso berezikoa. Bere horretan gutxika ogi txigortuan jatea gomendatzen da. Mahatsa edo gozo puntu batekin jatea ere ederra da. Esne gainarekin saltsak prestatzeko, pizzak, entsaladetan lagungarri.... ===== Serrat gazta.( Katalunia) ===== Kataluniako Pirinioetako gazta adobatutakoa da. Ardi esne gordinarekin edo pasteurizatuarekin egiten da. Garai batean artisau moduan egiten zen eta gaur urte osoan merkaturatzen da. Gutxienez, 2 hilabetez ontzen da esne gordinarekin eginez ero, eta hilabete 1 esne pasteurizatuarekin egitera. Orea oso konpaktua eta biguna da. [[Fitxategi:Gazta motak 5.jpg|500px|centre|thumb|Gazta mota desbedinak]] ===== Stilton gazta. (Inglaterra) ===== Behi esnearekin eginiko Ingalaterrako gazta bat da. Bi mota daude, ezagunena den blue edo urdina eta hain ezaguna ez den white edo zuria. Ingalaterran "gazten erregea" (the king of cheese) deitua da. Bi motak Europar Batzordearen jatorri izendapenaren bidez babestuak daude. Soilik Derbyshire, Leicestershire eta Nottinghamshiren egiten den gazta (eta arauen arabera egina) dei daiteke "Stilton".Gazta urdinaren azala lizundua da. Heltze maila ezberdinetan hartzen da: xamurra, erdi-ondua eta ondua. Bere orea zuri edo laranja kolorekoa izan daiteke. Kaloriarik gehien duen gazta urdina da. ===== Torta del Casar gazta (Extremadura) ===== Extremadurako gazta ezagunenetakoa dugu eta jatorri izendapena du. Torta de Casar herriaren inguruko 36 herrietan ekoizten da. Ardi esne gordinarekin eta landare gatzagia erabiltzen da burutzeko. Bere ezaugarri nagusia da gaztaren erdian orea oso biguna mantentzen duela. 60 egunez ontzen da. Tamaina desberdinekoak aurki genitzake. Txikia 200-500g, ertaina 500-800g, eta handia 800-1100g. Azal horixka gogorrekoa, ore oso biguna, ogi txigortuan zabaltzeko modukoa. Landare gatzagiak zapore garratz bat ematen dio. Fruitu edo gozoekin jateko, gratinatzeko edo urtzeko bikaina. ===== Villalón gazta ( Valladolid) ===== Burgosko gaztaren antzera gazta fresko bat da, Valladolideko Villalon herriaren inguruan egiten dena. Ardi gaztarekin egin da tradizionalki, gaur egun behi esnearekin ere nahasten da edo zuzenean behiarenarekin bakarrik egiten da. Ez du azalik eta ahalik eta azkarren jan behar da. Fruituekin edo gozoekin edo entsaladetan jan dezakegu. === Munduko gazta ezagunak === {{Zutabeak|kopurua=4| # Afuega el pitu gazta (Asturias) # Arzúa-Ulloa gazta (Galizia) # Asiago gazta (Italia) # Banon gazta (Frantzia) # Beaufort gazta (Frantzia) # Bel paese gazta (Italia) # Beyosko gazta (Asturias) # Beyusco gazta (Asturias) # Bitto gazta (Italia) # Bleu gazta (Frantzia) # Brie gazta (Frantzia) # Burgosko gazta (Gaztela) # Burrini gazta (Italia) # Cabrales gazta (Asturias) # Caciocavallo gazta (Italia) # Cambozola gazta (Alemania) # Camembert gazta (Frantzia) # Camerano gazta ( Errioxa) # Cantal gazta (Frantzia) # Carré de l´est gazta (Frantziak) # Casín gazta ( Asturias) # Cebreiroko gazta (Galizia) # Cheddar gazta (Ingalaterra) # Cheshire gazta (Ingalaterra) # Comté gazta (Frantzia) # Cottage gazta (Ingalaterra) # Coulommiers gazta (Frantzia) # Crescenza gazta (Italia) # Danablu gazta (Danimarka) # Edam gazta (Herbehereak) # El Appenzeller o Appenzel gazta (Suitza) # Emmental gazta ( Suiza) # Esrom gazta (Herbehereak) # Esrom gazta (Danimarka) # Fontina gazta (Italia) # Gamonedo gazta ( Asturias) # Garrotxako gazta (Katalunia) # Gaztanbera # Gorgonzola gazta (Italia) # Gouda gazta (Herbehereak) # Grana gazta (Italia) # Gruyere gazta (Suitza) # Harvati gazta (Herbehereak) # Havarti (Daniarra) # Ibores gazta (Cáceres) # Ibores gazta (Cáceres) # Kantabriako natazko gazta (Kantabria) # l'Alt Urgell y la Cerdanyako gazta (Katalunia) # Langres gazta (Frantzia) # Livarot gazta (Frantzia) # Llenguat gazta (Katalunia) # Mahon gazta (Menorca) # Majorero gazta (Kanariar uharteak ) # Mantxako gazta (Gaztela Mantxa) # Maroilles gazta (Frantzia) # Mascarpone gazta (Italia) # Mató gazta (Katalunia) # Merella gazta (Castellon) # Munster gazta (Alsazia ) # Murtziako ardotan eginiko gazta (Murtzia) # Palmero gazta (La Palma) # Parmesano gazta (Italia) # Parmiagio gazta (Italia) # Pecorino gazta (Italia) # Petit-suisse gazta krema # Picon gazta (Kantabria) # Pido gazta (Kantabria) # Provatura (Italia) # Provolone (Italia) # Puerto Realeko gazta (Cadiz) # Quark (Speisequark) edo Tvorog (Errusiarra) gazta berria # Quesucos de Liébana gazta (Cantabria) # Raclette gazta (Suitza) # Reblochon gazta (Frantzia) # Ricotta gazta (Italia) # Robiola gazta (Italia) # Roquefort gazta (Frantzia) # Saingorlon gazta (Frantziak) # Saint-nectaire gazta (Frantzia) # Saint-Paulin gazta (Frantzia) # Samso gazta (Danimarka) # San Simon a Costa gazta (Galizia) # Sbrinz gazta (Suitza) # Serenako gazta (Badajoz) # Serrat gazta ( Katalunia) # Stilton gazta (Ingalaterra) # Taleggio gazta (Italia) # Titi gazta ( Galizia) # Tomini gazta (Italia) # Tomme gazta (Frantzia) # Torta del Casar gazta (Extremadura) # Tronchon (Aragoi) # Valdeón gazta (Leon) # Villalón gazta ( Valladolid) # Villamayor gazta ( Castilla) # Zamorano gazta (Gaztela eta Leon) }} 19rq7b5hiqtv9jokse8qabwie9fhpk5 0 5096 38103 28838 2022-04-29T12:15:35Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Irinak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Irinak]] n7h0vvhoe2k5ccwh9t3vxot9m1gr8n5 0 5097 37226 35767 2022-03-29T19:18:54Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Itsas belarrak''' hainbat alga makroskopiko eta zelulaniztunei ematen zaien izen generikoa da. Horien artean daude alga arre, gorri eta berdeak. Sukaldaritzan eta gurean asko erabili izan ez badira ere, gero eta gehiago ikus genitzake karta desberdinetan. Japoniako eta Asiako sukaldaritzatik jaso dugu itsas belar desberdinen ezagutza. Mineraletan oso aberatsak dira, normalean zapore lurrin oso bereziak izaten dituzte, itsasoko usainari oso lotuak. Iodoa oso mineral ona bada ere alga askok iodo kantitate handiak izaten dituzte, eta ez da gomendatzen astean 3 aldiz baino gehiagotan jatea. Arame edo Izikia bezalako itsas belarrak bitamina b12a dutela idatzita dago; hala ere, gorputzak bitamina horren erabilera egin dezakeen argitzeko dago. Gordinak, parrilan, erregosiak, salteatuak, egosiak jan daitezke, baita zopetan edo entsaladetan lagungarri moduan ere. Gaur egun itsasoko uretan landatu egiten dira. Gu itsas ondokoak izanik, gure uretan aurkitu genitzake asko. Galizia da herrialde bat itsas belarren ekoizpena asko handitu duena. === Itsas belar mota ezagunenak === '''Agarra edo agar-agarra''', ''Gelidium cartilagineum''. Alga gorrietatik erauzten den substantzia likatsua da, eta gurean komertzialki itsas belar garden bezala saltzen da. Berotu ondoren hozten utziz gero, gelatina egitura hartzen du. Gelifikatzeko eta loditzeko ahalmen horri esker, elikagaigintzan erabili ohi da agarra, elikagai batzuk egonkortzeko. Asiako sukaldaritza tradizionalean asko erabili izan da, Japonian, Malasian, Filipinetan eta Vietnamen esaterako, eta azken urteotan goi mailako sukaldaritzan ere bai. Postrerako eta gelatina prestatzeko erabiltzen da. Kontserbatzeko osagaia ere izan daiteke. '''Arame''', ''Eisenia bicyclis.'' Kelp mota bat da. Iodo asko duen alga dugu. Ozeano Barean bizi den itsas belar hau japoniar sukaldaritzan tipikoa da; barazki moduan erabiltzen dute. Entsaladetan edo lagungarri moduan gordinik jan daiteke. Ez da hizikia bezain gogorra zaporez. '''Hiziki''', Hizikia fusiforme. Hijiki japonieraz, alga filiformea da, marroi iluna, japoniar sukaldaritzan tipikoa, zapore bizia duena. Basati hazten da Japoniako, Koreako eta Txinako itsasertzetan. Zuntz eta mineraletan aberatsa da. Hijiki algak Japoniako dieta tradizionalaren zati izan dira mendeetan, eta normalean, soja saltsa kantitate handietan egosi ohi dira, oso gazia gertatuz. Herrialde horretako herriko folklorean esaten da osasunari mesede egiten diola eta ileari distira ematen diola. Hala eta guztiz ere, azken ikerketek erakusten dute artsenikoaren kantitate potentzialak ekar ditzakeela. Normalean gordina jaten da eta oso gazia eta itsas zapore oso gogorra izaten du. '''Konbu''', ''Saccgaruba japonica.'' Itsas belar jangarria da. %90 Japonian landatzen da nahiz eta gaur egun Galiziatik ere ekartzen den. Japoniako sukaldean oso ohikoa da eta beraien dashi zopan eta salda nagusien oinarrizko osagaia da. Normalean, lehorra saltzen da eta salda egiteko beratzen edukitzen da ur epeletan edo egosialdi bat ematen zaio. Itsas zaporea du, eta bereziki mineraletan aberatsa da. Iodo kopuru handia du. '''Nori''', ''Undaria pinnatifida.'' Zenbait sushi moten, makizushi eta temakien, bilgarri begetala da. Jateko alga mota bat da. Hasieran portuetatik atera eta eguzkitan lehortzen uzten ziren. Jan baino lehen txigortu egin behar da. Gaur egun produktu hau ekoitzi, prozesatu, txigortu eta paketatu modu industrialean egiten da. Kalitate oneko Alga Noriak lodia, leuna eta distiratsua izan behar du, eta ezin ditu tarteak izan laminen artean. Zenbat eta ilunagoa izan, orduan eta hobea izango da. Nutritiboki balio handikoa da, proteinei, mineralei eta bereziki iodoari esker. Horretaz gain, aberatsak dira bitamina A, B1, B2, B6...ean .Alga noriaren ordez tamagoa erabil daiteke. Hori japoniar tortilla bat da, fina eta kutsu gozo bat duena. '''Wakame itsas belarra''', ''Undaria pinnatifida''. Alga arre mota bat da. Ozeano Barean bizi den alga hau japoniar eta korear sukaldaritzan tipikoa da. Ezpeize inbaditzaile moduan sailkatuta dago munduko herrialde askotan. Hosto berde eta luzeak dira, lehortu edo birrinduta saltzen dira. Kozinatu aurretik, beratu egin behar dira. Egosita, salteatuta, gordinik entsaladetan, zopen lagungarri gisa, eta plater askotan itsas zapore ukitu bat emateko erabiltzen da. Mineral ugariko hau ere ez da komeni egunero jatea. Marmelada egiteko, lehortuta, haragi plater, lagungarri eta azkenburuko ugaritan erabiltzen da. <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption="Itsas belarrak"> Fitxategi:Agar_agar_itsas_belarra.jpg|thumb|Agar-agar itsas belarra Fitxategi:Hiziki itsas belarra.jpg|thumb|Hiziki itsas belarra Fitxategi:Nori itsas belarra.jpg|thumb|Nori itsas belarra Fitxategi:Wakame itsas belarra.jpg|thumb|Wakame itsas belarra Fitxategi:Itsas_belar_nahasketa.jpg|thumb|Itsas belarrak Konbu itsas belarra 2.jpg|thumb|Konbu itsas belarra </gallery> === Bestelako alga jangarri ohikoenak === {{zutabeak|kopurua=3| * Aonori (Monostroma alga berdearen zenbait espezie Monostroma)(Japonia) * Badderlocks, jap. Sarumen (Alaria esculenta) * Carola (Callophyllis variegata) (Hego Amerika) * Carrageen moss (Mastocarpus stellatus) * Chlorella * Cinturón de mar (Laminaria saccharina) * Cochayuyo o cochayugo (Durvillea antarctica) (Hego Amerika) * Dulse (Palmaria palmata) * Euchema cottonii (Indonesia) * Grapa de mar o caviar verde (Caulerpa lentillifera) * Gulaman, Gulaman-Dagat (Agardhiella tenera) (Filipinak, Indonesia) * Gutweed o aonori (Enteromorpha intestinalis) * Hondawara (Sargassum enerve) (Japonia) * Musgo de Irlanda (Chondrus crispus) * Laver o laverbread (Porphyra laciniata/Porphyra umbilicalis) (Irlanda) * Lechuga de mar, lechuga de samba (Ulva lactuca) (Txile) * Limu Kala (Sargassum echinocarpum) * Miru (Codium sp.) (Japonia) * Mozuku (Cladosiphon okamuranus) (Okinawako uhartea, Japonia) * Oarweed (Laminaria digitata) * Ogonori (Gracilaria alga gorriaren zenbait espezie Gracilaria) * Sargazo vesiculoso (Fucus vesiculosus) * Seatron (Nereocystis luetkeana) (Ipar Amerika) * Slack (Porphyra purpurea, syn. Porphyra laciniata) (Britainia Handia, Eskandinavia) * Spirulina (Arthrospira platensis y Arthrospira maxima) * Thongweed (Himanthalia elongata) * Tsunomato (Chondrus alga gorriaren zenbait espezie Chondrus) (Japonia) }} mces5ck9ek5n1i700hesefdnsmbhlxd 0 5098 37207 34718 2022-03-29T19:03:54Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''Koipeak''' jatorri organikoa duten osagaiak dira, koipe hitzak bere baitan olioak, gantzak eta gurinak barnebiltzen ditu. Bizitzeko ezinbestekoak ditugu, gure gorputzari energia ematen dioten mantenugaiak dira. === Animali jatorriko koipeak === Animalien gorputzean eta esnean dagoen gantzetik eratorritako osagaia da. Dentsitate desberdina izan dezakete eta tenperatura altuetara urtzen dira. '''Gurina''', '''txerri gantza''', '''ahatea''' eta '''antzara gantza'''. === Landare jatorriko koipeak === [[Fitxategi:Koko olioa.jpg|150px|thumb|Koko olioa]] '''Kokoaren''' haragitik edo '''palmaren''' hazitik lortutako koipeekin transformazio kimiko batzuen ondoren '''margarinak''' lortzen dira. === Landare eta animali jatorriko koipe mistoak === Halaber, landare jatorriko olioak eta animali jatorriko koipeak nahastu eta hidrogenatu ondoren, margarina mistoak lortzen dira. === Landare jatorriko olioak === Hauek giroko tenperaturan likidoak dira. eta landare jatorria izaten dute. '''Soja''', '''ekilore''', '''kakahuete''', '''koltza''', '''sesamo''', '''arto''', '''kotoi''', '''oliba''', '''intxaur''', '''koko eta txufaren hazi''', fruitu edo sustraietatik ateratzen dira. === Animali jatorriko olioak. === Oso gutxi badira ere, balea, itsas txakur edo bakailaoaren gibelean dute jatorria. ==== Landare jatorriko olioen erabilera ==== {| class="wikitable" |+ Landare jatorriko olioen erabilera |- ! Olio mota !! Azpiklasea !! Erabilera |- | '''Kakahuete olioa''' ||colspan=2|Frijitzeko eta ontzeko erabil genezake. Zapore oso neutroa. |- | '''Koltza olioa''' ||colspan=2| Frijitzeko ez da egokia tenperatura altuak ez dituelako onartzen, ontzeko bai. |- | '''Koko olioa''' ||colspan=2| Frijitzeko eta margarina bihurturik hostoreak egiteko. |- | '''Arto olioa''' ||colspan=2| Ontzeko erabiltzen da gehien, ez ditu frijitualdiak ondo onartzen, azkar zahartzen da. |- | '''Palma olioa''' ||colspan=2| Margarinak egiteko eta frijitzeko erabiltzen da. |- | '''Soja olioa''' ||colspan=2| Maneatzeko erabiltzen da, tenperatura ez du ondo onartzen eta azkar zahartzen da. |- | '''Ekilore olioa''' ||colspan=2| Frijitzeko erabiltzen da gehien, baita saltsa batzuk eta margarina batzuk prestatzeko ere. |- | '''Ekilore oleikoa''' ||colspan=2| Frijitzeko egindako olio berezi bat da, ekilore olioaren haziak azido oleiko askokoak izatea lortu dute. Olio honek tenperatura altuei hobeto eusten die. |- | '''Oliba olioa''' ||colspan=2| Gaur egun gurean erregea da frijitzeko, maneatzeko, gisatuak eta saltsak egiteko. Bere horretan ogi xerra baten gainean gatz edo tomateaz, ozpin olioak egiteko, barazki egosiei gordinik edo olio errea eginda gainetik botatzeko. Gurean pil-pila prestatzeko. Sukaldaritza mediterraneoaren ikurra, osasunaren eta nutrizioaren aldetik oso aberatsa. Oliba olioen artean oliba olio birjina, oliba olio findua edo patsa oliba olioa. Euskal Herrian, Ebroren ibaiertzak aproposak izan dira olibak landatzeko. Gaur egun erriberako olioa oso kalitate onekoa da. Lizarrerrian, urriaren amaieran biltzen hasten dira eta hegoalderago beranduxeago. |- | '''Oliba olio birjina''' || Oliba zapaltzetik lortutako olioa, eta tratamendu mekanikoak soilik aplikatzen zaizkiola. Inolako osagai kimikorik ez zaio gehitzen. |- | '''Oliba olio finduak''' || Zapore txarreko edo kalitate txarreko olio birjin bat lortzen denean, berotu eta produktu kimikoak gehituz zapore neutroagoko bat lortzen dute salmentarako. |- | '''Patsa olioa''' || Beste olio guztiak lortu ondoren, olibaren patsari produktu kimikoak gehituz, azken olio bat lortzen da. Kalitate eskasena duena eta kalitate txarrenekoa. |} ==== Oliba olioa egiteko erabiltzen diren oliba mota ezagunenak ==== [[Fitxategi:Oliba olio birjina.jpg|200px|thumb| Nafarroako Oliba olio birjina]] # Picual. # Picuda. # Hojiblanca. # Cornicabra.. # Manzanilla. # Arbequina. # Blanqueta. # Empeltre. * '''Picual''': Andaluziako oliba nagusia da, zaporetsua, fruta-gustukoa, lehorra, ez da gozoa, pikante eta mikatz puntu batekin. Entsalada eta frijituentzako egokiena. Frijitzeko denetan egokiena dela esan genezake. * '''Hojiblanca''': Hau ere Andaluzian etortzen da, arinagoa, zapore neutroagoa, entsaladak maneatzeko eta maionesak egiteko. Oliba berde jasoz gero mingotsagoa izango da. * '''Cornicabra''': Madrilen eta Gaztela-Mantxan du jatorria, picual olioarekin batera frijitzeko egonkorrena. Edozein prestaketarako balio du; mingots puntu bat du. * '''Manzanilla''': Katalunian eta Andaluzian etortzen da, oso lurrintsua, bikaina entsaladetarako eta edozer gauza maneatzeko. Frijitzeko ez da horren egokia. * '''Empeltre''': Aragoin, Nafarroan eta Valentzia inguruan, hur zaporekoa entsaladak maneatzeko. * '''Coupages''': Oliba olio nahasketak dira, nahi den zaporea lortzeko. === Gantz eta gurinak. === ==== Gurina ==== Esnearen gainetik lortutako koipea da. Gatz ura kendu ondoren lortuko dugu. Zapore bikainekoa eta elikagai ona, gordina. Kozinatzeko eta bereziki pastelgintzan erabiltzen da. Sutan ez ditu tenperatura altuak onartzen eta kozinatzeko erabili nahiko bagenu, lehenik garbitu egin beharko genuke. Ore ugari egiteko, erretiluak margotzeko, kolorea emateko, erabilera ugari ditu gurinak. [[Fitxategi:Gurina1.jpg|left|250px|thumb|Gurina]] ==== Margarinak ==== Koipe eta olioetatik olio jangarriei tratamendu kimiko batzuk eman ondoren lortzen den koipe solidoa da, pastelgintzan gurina ordezkatzen duena. ==== Kakao manteka ==== Kakaotik atetarako manteka da bonboi eta txokolateak lortzeko erabiltzen dena. ==== Txerri gantza ==== [[Fitxategi:Txerri gantza.jpg|200px|thumb|Txerri gantza]] Txerriaren gantzan du jatorria, garai batean askoz gehiago erabilia sukaldean eta azkenburukoak prestatzen. Gaur egun askoz gutxiago erabiltzen da. Txerrikia erretzeko edo azkenburuko tradizional batzuetan erabiltzen da. tpkkm8a24msv83cdeotw6yy0eaocq4y 0 5099 28817 23704 2021-09-07T04:49:22Z Gaztarrotz 1953 Orritik eduki guztia ezabatuta wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 0 5100 37227 33105 2022-03-29T19:19:58Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Lekaleak, eltzekariak edo egoskariak''', lekadun familiako haziak dira, lekatik bananduta kozinatzen direnak. Gurean ezagunenak: dilistak, garbantzuak, babarrunak, ilarrak, babak eta soja dira. Hala ere, ilar eta baba freskoak direnean, barazkien atalean sailkatzen dira. [[Fitxategi:Lekaleak.jpg |centre|400px|thumb|Lekale ontziratuak]] === Lekaleen nutrizio ezaugarriak === Lekaleak jaki osoak izaten dira, normalean gainera findu gabe daudenez, oinarrizko mantenugai guztiak mantentzen ditu. Karbohidratoak (350 kcal/100 g) , proteinak (19%-36%) eta mineralak izango ditu mantenugai nagusiak, mineraletan kaltzioa, magnesioa, potasioa, fosforoa, zinka eta burdinan aberatsa da. Bitaminetan B1, B2 eta B6 nagusiki. Koipea badute ere, kantitate txikian izango da. Zuntza ere ugari dute, beraz, gure hesteak garbitzeko ere bikainak izango dira. Alde txarra aipatu beharko bagenu, oligosakaridoak izango lirateke, haizeak sortzeko lagungarriak. ===Lekaleen ezaugarri organoleptikoak === Mota ugariko lekaleak daude, eta gehienak lehorrak erosten ditugu. Lekale bakoitzak egosi ondoren berezko zaporea izango du. Usaimenarekin berdina gertatuko zaigu, lehorrean dugunean, usainaz ez gara gehiegi jabetuko baina egosten jarritakoan, segituan nabarituko dugu usain berezia. Egosita testura krematsua izaten dute. Lekaleetan itxura eta kolore askotarikoak aurkituko ditugu. === Sukaldeko erabilera === Modu tradizionalean lekale lehorrak eltzekari moduan erabili izan ditugu, hau da, eltzean prestatu izan ditugu, lagungarri desberdinekin egosita. Gaur egun berriz, beste herrialde batzuetako kulturak eta jendea gertuago ditugularik, eltzekariei beste erabilera batzuk era ematen ari gara. Entsaladan, pate moduan edo lagungarri bezala. Lekalea antzina, lagungarriekin batera egostea ohikoa izan da. Gaur egun koipearen kantitatea murriztu nahian, gehigarri gehienak aparte egosteko ohitura hartu da, eta azken momentuan gehitu edo aparte aurkeztu. [[Fitxategi:Dilista gorriak.jpg|150px|thumb| Dilista gorriak]] === Lekaleen aurre lana === ==== Garbiketa ==== Gaur egun lekaleak gero eta garbiagoak badatoz ere, beti komeni da ur hotzetan garbitzea eta errepasatzea. Hauts, bestelako zikinak, harri koxkorrak, lekale lehorrak, kalitate txarrekoak, azalak.... horiek denak erretiratzeko. ==== Beratzea ==== Lekale guztiek ez dute beratzerik behar eta behar dutenak ez ditugu zertan denbora berdinean beratzen eduki. Lekalea hidratatzeak ondoren errazago egostea dakar. Esan liteke lekale bildu berriak ez duela beratzerik behar eta zenbat eta gehiago lehortu, orduan eta denbora gehiago behar duela. Gainera, kasu batzuetan dilistak adibidez, beratzerik gabe ere egoki egosten dira, nahiz eta minutu batzuetan beratzen edukitzea komeni. Hala ere, gaur egun lehortuta saltzen diren babarrun eta garbantzuek beharko dute beratzea. Jeneralean, 8 eta 12 ordu arteko beratze bat izaten da; babarrunen eta dilisten kasuan, ur hotzarekin, eta garbantzuen kasuan, ur epelarekin. Udan komeni izaten da beratzea kamera barruan egitea, bestela lekalea hartzitzeko arriskua izango da. [[Fitxategi:Potxak.jpg|left|150px|thumb|Potxak edo babarrun zuri berriak]] ==== Ura ==== Euri gutxi egiten duen ingurunetan edo geldi egoten den eremuetako urak kare askokoak izaten dira. Ur hori okerrena da lekaleak egosteko, egosketa zailtzeaz gain, azala altxatzen dio; beraz, lekaleak mineral baxuko uretan egosten saiatu beharko dugu. Gurean, Atlantikoko Isurialdean ez dugu arazo hori izango, Mediterraneoko isurialdeko gune lehorretan gehiago. Zer egin genezake mineralizatutako eremu batean biziz gero? Beratu ondoren egosteko ur berria jarri, eta gatza beti amaieran gehitu. Kasu batzuetan mineral gutxiko botilako ura ere erabilliteke. Lekalea gogorra geldituko zaigun arriskua edo beldurra badugu, beratzeko bikarbonato pittin bat gehituko diogu. === Lekalerik ohikoenak === ==== Babarrunak edo indabak Phaseosus Vulgaris ==== Ez omen dago argi babarrunen jatorria zein den. Egile batzuek Asian duela jatorria diote eta beste batzuek Ameriketan. Argi dagoena da gurera Ameriketatik etorri zela. Kaloria eta proteina ugarikoa da, mineraletan ere aberatsa. Gure inguruan, gaur egun Tolosako beltzak, Gernikako gorriak, eta Arabako mendi aldeko pikartak, labeldunak, eta Erriberako zuriak dira famatuenak. Garai batean gure baserri eta etxeetan, pintoak, gorriak eta zuriak izan dira egunerokoan gehien jan eta landatu izan direnak. Jatorrian Tolosako babarruna bertako merkatuan saltzen ziren babarrunei deitzen zitzaien. Gerora poliki poliki gaur ezagutzen dugun mota bereizten joan da eta indarra hartu du. Gaur egun genetikoki bereizi duten arte. <gallery mode="packed" widths="180" heights="100" perrow="6" caption="Babarrunak"> Fitxategi:Babarrun beltza.jpg|Beltza Fitxategi:Babarrun gorria.jpg|Gorria Fitxategi:Babarrun pintoa.jpg|Pintoa Fitxategi:Babarrun zurik.jpg|Txuria </gallery> Babarrunak bildu ahala, ez dute beratzerik behar eta lehortzen doazen heinean beratze denbora handitzen joango gara. Babarrunak prestatzeko aurre lanak: ongi garbitu, eta ur hotzetan beratuko dugu. Ondoren  , egosteko garaian, ur berdina erabiliko dugu. Ur gogorrak izango balira ( kare askokoak edo mineralizatuak) orduan bai ura aldatu egingo genuke, eta bikarbonato pittin bat botako genioke beratzeko garaian. Egosteko, irakin, bitsa kendu eta barazkiak eta lagungarriekin batera su baxuan egosiko dugu. Ez dugu inoiz utziko likidoa lehortzen, eta ur hotza gehituko bagenio. beti kantitate txikietan egingo genuke irakinaldia ez mozteko. Gogoratu gatza beti amaieran botako diogula. Babarrunen lagungarria normalean, barazki freskoak, barazki erregosiak eta haragi mota desberdinak ( saiheskia, txorizoa, odolkia, muturrak, belarriak....) izaten dira. ==== Garbantzuak edo txitxirioak ''Cicer arietinum'' ==== [[Fitxategi:Txitxirioa.jpg|left|150px|thumb|Txitxirioak]] Garai batean Nafarroan pixka bat ekoizten bazen ere, gaur egun, nik dakidala, esan liteke ez dagoela. Gurean, merkatuan, bereziki hiru mota ezagutzen dira: " Blanco lechoso", "Castellano" eta "Pedrosillano", azken hau txikiagoa. Ur epeletan beratu behar da, egosteko garaian ura aldatu egingo dugu eta ur irakinetara botako dugu. Bitsa kendu ondoren, barazki gordin, erregosi eta haragi lagungarriekin (saiheskia, txorizoa, odolkia, muturrak, belarriak....) egosten da. Gatza beti amaieran gehituko diogu, eta egosteko garaian, ura gehitu beharko bagenio, beti beroa izan beharko luke, ez dugu inoiz lehortzen utziko. Garbantzua errazago biguntzeko beratzeko garaian bikarbonato pittin bat gehitzea badago. Garbantzuak gaur egun beste kultura batzuetako ideiak jarraituz, entsaladak edo humusak egiteko asko erabiltzen dira. ==== Dilistak ''Lens culinaris'' ==== [[Fitxategi:Dilista motak.jpg|250px|thumb|Hainbat dilista klase]] Neolitiko garaitik erabiltzen den lekalea dugu. Egiptoarrek bereziki hauspotu zuten haien landaketa. Gure inguruan dendetan 3 mota nagusi aurki ditzakegu: Pardina, Verdina eta Castellana. Dilistek beste lekaleek baino garbiketa zorrotzagoa behar dute; askotan, harritxo txikiak aurkitu daitezke tartean. Dilista gehienak beratzerik gabe ere ongi egosten dira, baina 30 minutuko beratze bat gutxienez egitea ondo datorkio, hobeto egosiko dira. Beste lekaleen moduan, barazki gordin, erregosi eta haragi mota desberdinekin egosten dira. Normalean 30-45 minututan egosirik beharko luke. Dilista oso lehorra badago, agian pittin bat gehiago beharko du. ==== Baba txikia, beltza eta zuria ''vicia faba'' ==== Gure baserrietan antzina elikaduraren oinarri izan den eltzekari hau gero eta gutxiago landatu eta jaten da. Babarrunaren prestaketa berdina aplikatuko diogu, eta azala lodiagoa badu ere, zapore berezia du. Izatez, Ekialde Ertainekoa da baina gaur egun klima epeletan mundu guztian zabaldu da. Udaberrian biltzen dira, eta momentu horretan ilarrekin batera freskoak jan ditzakegu. Elikagai aldetik oso aberatsa dugu. Sojaren ondoren, proteina kopuru handiena duen lekalea dugu, baina lekale guztiak bezala, elikagai osoa dugu. mqoht66idl12m1p9658qqhelp9ebaow 0 5101 28907 23706 2021-09-07T07:28:24Z 62.99.54.253 Orritik eduki guztia ezabatuta wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 0 5102 28922 28914 2021-09-07T07:51:02Z Gaztarrotz 1953 Orritik eduki guztia ezabatuta wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 0 5103 37228 35982 2022-03-29T19:21:30Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Txokolateak''' ''Theobroma cacao'' zuhaitzeko fruituan du jatorria. Ameriketan, Asian eta Afrikan landatzen da. Cacao mota ugari daude baina 3 dira nagusiak Txokolatea kakao orearen, kakao gantzaren eta azukrearen arteko batura dugu. [[Fitxategi:Txokolatea.jpg|centre|300px|thumb|Txokolate prestatu desberdinak]] === Kakao motak === '''Sorterriko kakaoa, “cacao criollo o nativo”''': Kalitaterik oneneko kakaoa dugu, bereziki, Nikaraguan, Guatemalan, Venezuelan eta Kolonbian landatzen da. Bere kalitate onarengatik normalean beste mota batzuekin nahasten da. Mundu mailako produkzioaren %15 inguru osatzen du. '''Kanpoko kakaoa''': Gehien produzitzen den kakaoa dugu,%80 inguru, bereziki Afrikan eta Brasilen. Produkzio handiagoa du eta iraunkorragoa. Sorterriko kakaoa baino garratzagoa eta gogorragoa du. '''Kakao hirukoiztarra “cacao trinitario”''': Kakao moten arteko nahasketarekin osatutako espeziea dugu, mota bakoitzak dituen onenak lortu nahian. === Txokolatea izatera iristerainoko kakaoaren pausoak. === ==== Kakaoa bildu, hartzitu, lehortu eta biltegiratu. ==== ==== Kakaoaren hartzidura ==== Txokolatearen hazia bere zorrotik erretiratuta, egun batzuetan kakao haziak hartzitu egiten dira. Legamien ondorioz, lurrin eta zapore bereziak hartuko ditu eta bestelako aldaketa fisiko eta kimikoak izango ditu; beraz, hartzidura ongi kontrolatzea garrantzikoa izaten da. ==== Kakaoaren lehorketa ==== Kakao haziak hartzituta eta dena galtzera emango lukeen lizuna azaldu aurretik, eguzki eta beroaren bitartez lehortu egiten da. ==== Kakao haziak biltegiratu eta garraiatu. ==== Kakaoa hartzitu eta lehorturik biltegiratu eta garraiatu egin behar da prozesatze plantetara. Biltegiratze eta garraiatze fasea ongi egitea garrantzizkoa da txokolatea, bakterio eta lurrin hartzaile bikaina baita eta erraz gal baitezakegu. ==== Kakaoa txokolate bihurtzeko prozesua. ==== Kakao haziak txigortu, azala kendu, eta kasu batzuetan torrefaktatu. Kakaoa lantzen duten faktorietan lehenik txigortu egiten da, eta jarraian azala kentzen zaio. Maillard efektuaren ondorioz kakaoak beste lurrin batzuk hartuko ditu; beroaren ondorioz berriz, osasun arazoak saihesten dira. Kasu batzuetan torrefaktatu ere egiten da ondorengo nahasketetan zapore aukera gehiago izateko. ==== Kakaoa birrindu eta prentsatu ==== Kakaoa lehorturik dugunean, mota desberdinen nahasketak burutzen dira zanpatu aurretik. Zanpatu eta birrindu egiten da lehenik, eta ondoren prentsatu. Horrela, kakaoaren gantza eta orea bereiziko ditugu. ==== Osagai desberdinak gehitzea eta orea bahetzea ==== Txokolate orea eta gantza banatuta, oreari osagai desberdinak gehitzen zaizkio: azukrea, esne hautsa, lezitina, gatza.....eta bigarren ore hau berriro birrindu eta bahetu egiten da. Bigarren baheketa horretatik lortzen da lehen produktua. Bereziki gosaltzean esnearekin nahastuz erabiltzen da hautsak egiteko. ==== Txokolate orea irabiatze edo nahastea. ==== Txokolatearen zapore leunagoa lortzeko eta osagai guztiak ongi bateratzeko eta testura leunago bat lortzeko, bahetutako txokolateari azken irabiatu edo nahasketa mekaniko bat emango zaio. === Kakaoa prozesatzerakoan sortzen diren osagaiak === '''Kakao orea''': Txokolateak egiteko oinarria da. Txokolatearen koipe kopuruak, fintasunak, dentsitateak baldintzatuko du bere kalitatea. Mingotsa da eta normalean beste prestaketa batzuei zaporea emateko erabiltzen da. %55 inguruko koipe kopurua izaten du. '''Kakao gantza''': Kakaoaren berezko gantza dugu, kolore zuri horixkakoa. Beste prestaketa batzuk hornitzeko eta txokolate zuriaren oinarria izango da. '''Kakao hautsa''': Kakaoari gantz gehiena kendu, bahetu eta lehortu ondoren lortzen den hautsa dugu. Prestaketa ugaritan erraz nahastu eta txokolate ukitua eta zaporea emateko erabiltzen da bereziki. Bizkotxoak, saltsak, infusioak.... [[Fitxategi:Kakao hautsa2.jpg|left|180px|thumb|Kakao hautsa]] === Txokolatezko estalkiak edo koberturak === [[Fitxategi:Txokolate estalkia.jpg|150px|thumb|Txokolate estalkia]] Gozogintzan erabiltzen den txokolatea dugu, ohiko beste txokolateak baino koipe gehiago duena eta horrela urtzeko aukera ematen duena. Gaur egun, estalki beltza, esneduna, zuria, arrosa, laranja.. kolore mota guztietako estalkiak eros daitezke. ==== Txokolate estalki beltza ==== [[Fitxategi:Txokolate beltz estalki tantak.jpg|left|150px|thumb|Txokolate estalki beltz tantak]] Kakao ore lehor kopuruak ezin du %35 baino gutxiago izan. Gantz kopuruak ez luke %31 baino gutxiago izan beharko. Bestelako osagai lehorren estraktuak ere gehitzen zaizkio. ==== Txokolate estalkia esnearekin ==== [[Fitxategi:Txokolate estalkiak hurrekin.jpg|300px|thumb|Esneko txokolate estalkia eta beltza hurrekin]] Gantz kopuruak ez du %31tik jaitsi behar. Kakao ore lehor kopuruak ez du %25era jaitsi behar. Esneki lehorren estraktuak berriz, ezin du %14 baino gutxiago izan. Bestelako osagai estraktuak ere izan ditzake. ==== Txokolate estalki zuria ==== [[Fitxategi:Txokolate zuri estalki tantak.jpg|150px|thumb|Txokolate estalki txuria]] Gantz kopuruak ez du %20 tik gutxitu behar. Esneki lehorren estraktua berriz ezin du %14 baino gutxiago izan. ==== Koloretako estalkiak ==== Koloratzaileen bitartez lortzen dira kolore desberdineko estalkiak, laranja...Txokolate arrosak ez du gehigarririk eta ez koloragarririk, guztiz naturala da eta kakaor rubyaren hazitik lortzen da. Txokolate mota hau ez da oso ohikoa. === Txokolate estalkien erabilera gozogintzan === Pastelak eta prestaketa desberdinak estaltzeko, bere horretan edo gurina eta esne gainarekin nahastuta, ganatxeak, bizkotxoak, bonboiak, betegaiak..... egiteko. === Txokolate estalkiaren epeltze teknika === Txokolate estalkiarekin egingo ditugun prestaketa asko, bainu marian urtzearekin nahikoa izango da, baina prestaketa batzuetarako txokolate estalkiari epeltzeko teknika bat aplikatu beharko zaio. Teknika horrekin txokolateak distira handiagoa hartuko du eta errazago libratuko da erabiltzen dugun moldeetatik. Teknika horrekin txokolatearen gantza kristaltzea lortzen dugu. Teknika hau aplikatzeko txokolatea katilu baten bainu Marian eta urak inoiz irakin gabe urtuko dugu. 51ºC-tara igoko dugu lehenik, ondoren 2/3 mahai batean zabalduz eta espatula batekin eragiteari utzi gabe 28ºC-tara jaitsiko dugu ahalik eta azkarren. Amaitzeko, ontzian gorde dugun txokolate urtuarekin nahastuko dugu 31ºC tenperatura lortuz. gtmfx7j6tv9eet0sb55tk2m14m9zzpq 0 5104 31870 28061 2021-09-19T06:50:57Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Untxia''' (koneju: Heg.; lapin: Ipar.) ''Leporidae'' familiako zenbait espezieren izen arrunta da, mundu osoko zenbait eskualdetan bizi direnak. Ugaztun karraskari hauek erbiaren antzekoak dira, baina hura baino txikiagoak, asko ugaltzen direnak eta lurrean egiten dituzten zuloetan bizi direnak. Erraz etxekotzen dira. Euskal Herrian eta mendebaldeko Europa osoan, espezierik arruntena etxe untxia da. Etxe-untxia edo mendi-untxia ('' Oryctolagus cuniculus'') Europako untxia da, ''Oryctolagus'' genero monotipikoko espezie bakarra. Berez, Iberiar  penintsulan du jatorria. Antzinako Grezian ezezaguna zen. Gaur egun Afrikako Iparraldetik Errusiaraino dago hedatuta, eta beste leku askotan ehizarako sartu da, eta toki batzuetan izurritea sorrarazi du. [[Fitxategi:Untxi.jpg|150px|thumb|Untxia]] == Kunikultura == Landetxeko untxien hazkundeari deitzen zaio. Untxiaren haragia edo larrua ustiatzeko helburuarekin hazten da. Gurean kunikulturan arraza desberdinak hazten dira. Txikiagoak eta handiagoak eta nahasketak ere bai. Kaliforniako eta Zeelanda Berriko arrazak kunikulturan arrakastatsua dira, beste arraza asko bezala. Horiek tamainan ertainak izango dira. == Untxiaren haragia == Haragi zuria dugu, koipe gutxikoa eta duena poliinsaturatua, proteina eta mineraletan (selenioan bereziki) aberatsa. B taldeko bitamina ugari du. Ezaugarri organoleptikoetan, haragi zuria dugu, lurrin eta usain berezikoa. Haragi biguna dugu untxiarena, eta azkar kozinatzen da, nahiz pittin bat lehorra ere baden. == Sukaldeko erabilera == *'''Erreta labean:''' Ohikoena izango da, labean erreta olio eta gatzarekin edo patatekin. *'''Erreta, parrilan edo burruntzian:''' Txingarrak lurrin berezia emango dio. *'''Salteatua:''' Zati txikietan moztuta eta olio pittin batekin, azkar egiten den haragi bat dugu. *'''Frijitua:''' Irineztatuta edo gabe, baratxuriarekin edo bere horretan. *'''Gisatua:''' Barazki saltsan, tomatearekin..... *'''Arrozetan:''' Paella valentziarraren osagai ezinbestekoa. *'''Betea:''' Gorena edo erdi aldea zabalduta beteko dugu, ondoren labean erretzeko. === Untxia nola garbitu === Lehenik untxiari burua moztuko diogu. Ondoren, labana batekin bularretik zabalduko dugu eta bertan dituen bihotz, birika eta gibela kenduko dizkiogu. Uretan ondo garbitu, eta lehortu egingo dugu. == Untxia nola zatitu == *'''Erdibitua:''' Labanarekin edo aizkora txiki batekin eta bizkar hezurra erreferentzi hartuta, untxia erdibitu egingo dugu. *'''Besoa:''' Labanarekin bular eta saiheski tartetik moztutako zatiari deitzen zaio. *'''Izterra:''' Atzeko hanka edo izterra, bertan duen junturari deitzen zaio. *'''Bularra edo saiheskia:''' Besoa kendu ondoren, geratuko zaigun aurreko laurdenari deituko diogu. *'''Erdi aldea edo gorena:''' Untxiaren erdiko bi solomoak beren hegalarekin batera osatzen duten zatiari deitzen zaio. == Untxi zatiak nola prestatu == *'''Untxi Osoa:''' Bular aldea zabalduta, labean erreta, parrilan edo burruntzian. *'''Erdibitua:''' Labean edo parrilan. *'''Besoa:''' Erdibitua eta gisatua, frijitua edo arrozen lagungarri. *'''Izterra:''' Zati txikiagoetan moztua gisatua, frijitua edo arrozentzako lagungarri. *'''Bularra edo saiheskia:''' Zatitua, erregosteko, frijitzeko edo arrozen lagungarri. *'''Erdi aldea edo gorena:''' Zatituta, erregosteko, frijitzeko edo arrozen lagungarri. Hezurgabetu eta betetzeko aukera ere emango digu. j0mznvf0ll3hpvlvz01vgaag6d3jgm3 0 5105 32533 32526 2021-09-21T06:02:01Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Ura''' gai kimiko garden eta ia koloregabea da, lurreko ibai, aintzira eta ozeanoen elementu nagusia eta halaber, organismo bizidun gehienetako fluidoen osagai nagusia. H₂O formula kimikoa du, hau da, ur molekula bakoitzak oxigeno atomo bat eta hidrogeno atomo bi ditu, lotura kobalentez elkartuak. Lurrean osagai ugarienetakoa da. Eta bai sukaldaritzan zein gozogintzan asko erabiltzen da. === Ur motak === Ur purua destilatua bada ere, hori laborategietan bakarrik aurkituko dugu. Gurean izaten ditugun urak, mineral desberdindunak, zikinak edo ez-puruak izaten dira. Ur edangarri ugarik, mineral eta zikinak izan ditzakete, eta horrela sortzen dira ur mota desberdinak. Urak bereziki ur gogorrak eta ur bigunen artean sailkatuko ditugu. '''Ur gogorrak''': Ur alkalinoak izaten dira, mineral ugarikoak, alegia alkali ugarikoak. Uretan disolbatzen diren mineralak izaten dituzte eta urari zapore eta testura berezia ematen diote. Normalean ur geldoetan sortzen dira ur gogorrenak. PH altukoak izaten dira. '''Ur bigunak''': Ur garbiagoak izaten dira, mineral kantitate gutxiagorekin, zapore eta testura neutroagoekin. Euri asko egiten duen lekuetan eta ura asko mugitzen den lekuetan aurki dezakegu. === Uraren PH a === PHak uraren azidotasun maila neurtzen du. PHak hidrogeno ioien kontzentrazioa neurtzen du. === Uraren eragina gozogintzan eta sukaldaritzan === Uraren mineralizazioak eta PH kopuruak eragina dute oreak, lekaleak edo saldak egiteko garaian. Ur gogorrek edo PH altuak ez dute gozogintzako edo okintzako oreak behar den moduan igotzen uzten. Kasu hauetan oreei legamia gehiago gehitu beharko zaie. Aldiz, PH baxuko urak erabiltzen baditugu, irin ahularekin ozpina edo limoia gehitzea ondo etorriko zaie, PHa igo eta oreak trinkotasuna lor dezan. Aldiz, PH altuko urarekin egin beharko bagenu orea, eta honek gainera koipea emango balu ( erroskoa, briochea...) bikarbonatoa gehitzen da PH jaisteko. Lekaleen kasuan, ur gogorrekin egosteak, ongi ez biguntzea eta azala lehenago zabaltzea edo galtzea ekar lezake. Kasu horietan mineral gutxiko ur ontziratua erabiliko da. Eta lekaleak ongi ez biguntzeko beldur bagara, beratzeko garaian bikarbonatoa erabiliko da. siqt3gzaqc98m0tf57xo4856abknyc7 0 5106 37229 32585 2022-03-29T19:22:11Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Zerealak''' hazi edo fruitu jangarrien kariopsi (alea) deiturikoa da. Ale hau berriro kultibatzeko edo jateko erabiltzen da. Urteko zikloa duten landareak dira zerealak eta mundu osoko ekoizpena kontuan hartuz, beste edozein uzta baino gehiago ekoizten dira. Zerealak gainerako landare jangarri guztiek baino energia gehiago ematen dute. Garatze bidean dauden herrialdeetan dieta ia osoa osatzen dute. Herrialde garatuetan berriz, zerealen kontsumoa txikiagoa da, baina ez garrantzi gabekoa. Garia, arroza eta artoa hirurak batuta zereal guztien produkzioaren gehiengo handi bat osatzen dute, eta munduko oinarrizko elikagai nagusiak bihurtzen dira. Zereal haziak lehortu egiten dira, eta beraz, urte osoan kontserbatzeko bikainak dira. Baina kontu izan behar da, duten koipea dela medio, nahiko azkar zahartzen direla eta zaporea kaskartu egiten zaiela. Urtearen barruan jatea komeni da. Lan honetan azalduko diren zerealen artean, sasi-zerealak ere badira, hauek zerealak izan gabe, erabilera berdina dute. Zerealak beren azukre kopurua dela medio, jateko ez ezik alkohola duten edariak egiteko ere erabiltzen dira: garagardoa, sakea, whiskia, gina, vodka... [[Fitxategi:Zerealak4.jpg|centre|400px|thumb|Zereal mota desberdinak ontziratuak]] === Zereal alearen zati nagusiak. === * '''Endosperma''': Alearen zati handiena da. Hazi berriarentzako janaria. Karbohidratoa du mantenugai nagusia, nahiz eta bitamina eta proteina ere izan. Findutako irinak zerealaren parte honekin osatuta daude gehienbat. * '''Zahia''': Zereal alearen azala da, zelulosaz, koipeez eta bestelako mikro mantenugaiz osatua. Hesteak garbitzeko bikaina. * '''Hozia edo germena''': Haziaren ernamuina da, bertatik jaiotzen dira landare berriak, eta proteina, bitamina eta olio osasungarriekin dago osatua. === Nutrizio ezaugarriak === Findu gabeko zerealak energia iturri oso inportantea dira, karbohidrato mantenugaietan oso aberatsak. Karbohidratoez gain, proteina, mineral eta bitaminak ere baditu, horregatik, zereala, elikagai osoa da. Hori bai, zereal hauek fintze garaian mantenugai batzuk galtzen ditu. ===Zerealen ezaugarri organoleptikoak=== Zereal mota ugari daude eta bakoitzak bere ezaugarri organopetiko propioak ditu, baina orokorrean esan genezake ez direla zapore edo usain handikoak. Horregatik, askotan, lagungarri moduan eta beste osagai zaporetsu batzuekin nahastuta prestatzen dira. Lehen aipatu moduan, ahalik eta azkarren jatea komeni izaten da azkar zahartzen direlako. [[Fitxategi:Espelta pasta.jpg|left|200px|thumb|Espelta pasta]] === Zerealak kozinatzeko aurre lanak === Zerealak kozinatu aurretik ur hotzetan garbitu behar izaten dira, zikina eta fekula edo irina kentzeko. Zereal gehienak hidratatzen edo beratzen edukitzea komeni izaten da, modu honetan, hobeto egosten baitira. === Zerealak komertzializatzeko moduak. === '''Zereal ale osoa''': Endosperma, zahia eta hoziarekin saltzen den zereal alea edo hazia. Elikagaietan osoena eta mantenugai gehien dituena. Bere horretan komertzializatzeko edo beste tratamendu batzuk eman ondoren, xehatuta, puskatuta, zapalduta.... '''Zereal ale findua''': Zereal ale bati eta tratamendu mekaniko baten ondorioz, alearen zatiak direnetako bat edo bi, zahia, hozia edo endosperma kendu ondoren geratzen zaiguna. Bere horretan komertzializatzeko edo beste tratamendu batzuk eman ondoren , xehatuta, puskatuta zapalduta.... '''Zereal puztuak''': Ekoitzitako ale puztu mota bat da, arroza, artoa, garia... Erdigunea lurrin eta presio handitara berotuz ekoizten da, halere ekoizpen metodoak aldaera ugari ere baditu. Indian arroz puztuarekin eginiko plater herrikoia da. Euskal Herrian nagusiki haurren litxarreria izateaz gain, beste hainbat zerealen antzera, azukrea gehitu eta gosarietako jakia da batez ere. '''Zereal zatitua''': Normalean zereal findua edo osoa izan daiteke, bere horretan gordinik, zatituta edo egosketa batzuk egin ondoren komertzializatua. Kuskusa, bulgurra, semola, olo zatitua. '''Zereal semola''': Hazia birrindu eta irina bihurtzera iritsi gabe, milimetroko hondar ale edo handixkoagoari deitzen zaio. Pastak eta pizzak egiteko, gari semola dugu egokiena. Normalean gari gogorrarekin egiten da, proteina ugariko gariarekin. Artoarekin egiten dugunari, artahia edo polenta esaten zaio. Zereal irina: Zereal oso edo findu ehotuari esaten zaio. Sukaldean oso erabilia, oreak egiteko, jakiak estali eta frijitzeko, pastak egiteko..... [[Fitxategi:Bulgurra.jpg|200px|thumb|Bulgurra]] '''Zerealak malutak''': Arroz, gari, garagar, zekale arto eta olo malutak dira ezagunenak. Egosi, lehortu eta prentsatu egiten dira. Horrela, beratze edo egosketa motz batekin jateko aukera ematen du. Hauetako asko gosaltzeko jakietan erabiltzen dira. [[Fitxategi:Oloa 2.jpg|left|200px|thumb|Olo malutak]] '''Malta zereala''': Izenarekin, berez, maltatua izan den zereala ezagutzen da. Prozesu horretan zereal aleak uretan sartuta ernatu egiten dira; ondoren, aire beroa erabiliz azkar lehortzeko (txigortu). Malta hitza ingelesetik dator, "malt" hitzetik. Ale maltatuek entzimak sortzen dituzte almidoiak azukrez bihurtuz. Gariaren proteina kopuruaren arabera irin motak. '''Indar irina''': Gluten portzentaje handia du (%11,5-13,5 proteina 100 gramoko). Irin mota honek ur asko xurgatzen du, eta, ondorioz, ore tinko eta plastikoak sortzen dira. Ogia edo okintzarako ondutako oreak egiteko egokia da (adibidez, errege-opilak egiteko edo pizzak egiteko erabiltzen diren oreak…) Irin hau erraz bereizteko badago metodo bat, eskuan hartu eta hau indarrez itxiko dugu. Eskua ireki ondoren, indar irinak desegin edo zabaldu egin behar du. '''Irin ahula''': Gozogintzako irina ere esaten zaio. Gluten-proteina proportzio baxua du (gehienez %10eko proteina kopurua 100 gramoko). Produktu bigun eta leunak egosteko egokia da, adibidez, bizkotxoak, magdalenak, txurroak, kauserak, «petit choux»ak, ore hautsia, etab. Irin hau erraz bereizteko badago metodo bat, eskuan hartu eta hau indarrez itxiko dugu. Eskua ireki ondoren, irin ahula mantendu egingo da desegin gabe. === Zerealekin egindako irin nagusiak. === Zereal edo sasi zereal findu edo oso desberdinak baheturik lortzen den osagaiari deitzen zaio. '''Gari irin findua''': Gari alea baheturik, iragazi egiten da zahia eta hozia kentzeko. Ondoren 4 hilabete inguruan, atseden hartzen uzten da erabili aurretik. Bahetzea era tradizionalean egiten denean, harriekin alegia, irinak zahi eta hozi portzentajeak izango ditu, irin zaporetsuagoak lortuz, baina lehenago zahartuz. Irinak zenbat eta gluten edo proteina gehiago izan, ur gehiago onartuko du eta ore goma-antzekoa geratuko da. Irin hauek izaten dira ogia egiteko egokienak, bere barnean hartziduren oxigenoa gordetzeko gai direlako. Proteina gutxi dutenak, aldiz, bizkotxoak, gailetak....egiteko erabiliko dira. '''Gari irin osoa''': Gari alea bahetu ondoren, ez da iragazten eta modu honetara, zahia eta hozia bertan izango ditu. Irin zaporetsuagoa eta elikadurari begira hobea izango da. Hala ere, lehenago zahartuko da, zahiaren eta hoziaren koipea oxidatu egingo baita. '''Zekale irin findua''': Zekale ale bahetua eta iragazia, zahia eta hozia kentzeko. Ez du gariaren kalitate berdina; hala ere, ogia egiteko erabiltzen den bigarren irina dugu. Ogia egiteko normalean gari irinarekin nahasten da. [[Fitxategi:Zekale pasta.jpg |left|150px|thumb|Zekale pasta]] '''Zekale irin osoa''': Zekale ale oso bahetuari esaten zaio. Findutakoa baino zaporetsuagoa baina lehenago zahartzen dena. Ogia egiteko garaian, normalean, gari irinarekin nahasten da. '''Malta edo garagar txigortu irina''': Garagarra lehortu eta txigorturik, bahetu egiten da ondoren, eta gari irinarekin nahasten da, ogiei zapore berezia emateko. '''Mila zereal irinarekin''': Gari irin osoa, beste irin mota batzuekin nahastuz lortzen dena. Garagarra, zekalea, artatxikia.... eta bestelako hazi aleak ere eduki ditzake: ekilorea, sesamoa.... . Mila zereala ogi edo galletak egiteko erabiltzen da. '''Arto irina''': Gurean bahetuta bere horretan taloak egiteko. Hego Amerikan, arto alea egosi ondoren bahetzen dute, bertako tortillak egiteko. Arto irin findua, aldiz, sukaldean saltsak loditzeko erabiltzen dugu. Ogia edo mamia duen prestaketak burutzeko gari irin indartsuarekin nahastu beharko genuke. '''Arroz irina''': Arroz alea bahetuta eta iragazia, normalean, Txinan sakea edo ore eta pastak egiteko erabiltzen dena. '''Artobeltz irina''': Artobeltz aleak bahetuta eta iragazia, gurean ez da ohikoa baina Errusian asko erabiltzen da. [[Fitxategi:|left|150px|thumb|Sesamoa]] === Zereal motak eta bakoitzaren erabilerak. === ;Arroza Zereal nagusia eskualde tropikaletan. Gaur egun munduan arroza elikaduraren oinarri nagusietako bat da, eta herrialde asiarretan esan dezakegu nagusia dela. Arroz alea kozinatzeko garaian, kontuan hartuko ditugun bi gauza hauek izango dira: zenbat likido edo salda xurgatzeko gai den eta likidoa xurgatu ondoren hazia osorik mantentzeko gai den. Finduta, integrala, lurrundua, irinetan, malutetan, puztua... ditugu erosteko modurik ohikoenak. ;;Arroz ale desberdinen sailkapena [[Fitxategi:Arroz txuria3.jpg|left|200px|thumb|Arroz txuria]] :'''Ale ertaineko arroza''': Arborio mota edo bonba ere esaten zaie. Japoniko motakoak ere bai. 5 eta 6 mm-ko tamainarekin. Egosteko denbora pittin bat gehiago behar badute ere, likidoa ongi xurgatzen du, mota guztietako arrozak prestatzeko balio dezake. :'''Ale luzeko arroza''': Indiarren modukoak; basmati mota da ezagunena gure artean. Ez du horrenbeste salda xurgatzen baina suelto geratzen da. Lagungarri moduan, entsaladetan edo salteatzeko arroz bezala oso ondo geratzen da. :'''Ale borobil edo perla deritzana''': Arroz mota desberdinak prestatzeko polibalenteena dela esan dezakegu. Hauek dira Valentzian landatzen diren mota nagusiak eta paella egiteko erabilienak. Senia, Bahía, Bonba, Carnaroli eta Júcar. :'''Ale integrala''': Azala eta bihotza mantentzen dituen arroza. Egosteko denbora gehiago behar du eta zaporetsuago da. Kazola normalean 45 minutu eta espres eltzean 15 minutu beharko ditu egosteko. :'''Gluten askoko arroza''': Japoniar jatorrikoak, shusia egiteko erabiltzen den arroza da. Gluten askokoa eta egosi ondoren itsaskor eta likatsua geratzen da. :'''Basa arroza''': Berez, ez da arrozaren mota berekoa. Luzea eta fina da; normalean, lagungarri moduan erabiltzen da arroz zuriarekin nahastua. 55 minutu inguru behar ditu egosteko. '''Lurruneztatutako arroza:''' Aldez aurretik lurrin egosketa aplikatu zaion arroza dugu. Azkarrago prestatuko dugu, baina ez du horrenbeste likido xurgatuko eta zaporegabeagoa izango da. '''Artatxikia''' (''Panicum miliaceum'') Artatxikia, nekazaritzan erabiltzen diren hainbat zereal izendatzeko erabiltzen den terminoa da. Talde honetakoak aurki genitzake ekoizpenerako ingurune zailetan. Hazi txikitxoak eta belarrak dira, sasi zereal bezala ere izendatuak. Hala ere, gurean panicum miliaceum da ezagunena. Antzina herri askoren elikaduran garrantzia handikoa izan zen, baita Euskal Herrian ere. Gaur egun berriz, Asian eta Afrikan landatzen da gehien. Mota desberdinak izaten dira. Anekdota moduan, antzina artatxikiari Euskal Herrian artoa esaten zitzaion eta gaur egun ezagutzen dugun artoa Ameriketatik ekarritakoa da, eta artoa zena artatxiki izatera pasa zen. Normalean gurean, egosita edo eltzekari moduan jaten da, barazkiarekin edo beste osagai batzuekin (dilista gorriarekin ongi gelditzen da). 20 minutu inguru behar ditu egosteko. Gelatina duen zereala da, beraz hoztu aurretik jatea komeni da. '''Fonio zuria''' (''Digitaria exilis'') Artatxikien artean hazirik txikiena duena da. Afrikako ekialdean garrantzitsuak dira elikadurarako eta Indian ere espezie bat landatzen da. Oso hazi txikikoa da. Oinarrizko zerealetako bat da Sudan hegoaldean eta Etiopian. Fonioa azkarren hazten den zerealetako bat da, sei-zortzi aste soilik behar baititu heldutasunera iristeko. Lurzoru txiroetan eta eskualde erdiaridoetan haz daiteke. Artatxikiaren moduan egosita, lagungarriekin, eltzekari moduan jaten da. '''Artoa''' (''Zea mays'') Oinarrizko janaria Ipar eta Hego Amerikan eta Afrikan. Urteroko gramineoen familiako landare belarkara da, bai gizakiek bai animaliek jateko landatzen dena. Munduko zerealik landatuena da, garia eta arroza baino gehiago. Europara 1492. urtean iritsi zen. Erdialdeko Ameriketan landatu zen lehen aldiz. Glutenik ez duen zereal bat dugu. Berarekin egindako ziropa gaur egun prestaketa komertzial ugari gozatzeko erabiltzen da. Arto mota andana ikaragarria dago, batzuk palomitak egiteko, beste batzuk arto gozo moduan edo bere horretan egosi edo erreta jateko. Irina edo semola moduan, tortillak edo taloak egiteko edo saltsak eta prestaketa desberdinak loditzeko. Glutenik ez duenez ezingo genuke ogirik egin, hau egin nahi izanez gero, arto irinari, gari irina nahastu beharko genioke. Zerealetan koipe gehien duena da, hau aprobetxatuz arto olioa ere komertzializatzen da; hala ere, azkar zahartzen den olioa da eta tenperatura altuak ez ditu onartzen. '''Artobeltza, sarrazenoa''': (''Fagopyrum'') Sasi zereal bat da, baina zerealen elikagaiak eta erabilerak ditu. Eurasian hazten da, eta gaur egun Errusia da ekoizle nagusia. Ipar Ameriketan badago oso antzekoa den beste genero bat. Nekazaritzan erabiltzen den espeziea da: artobeltz arrunta. Bere izen arruntak kontrakoa adieraz lezakeen arren, espezie hauek ez dira belarrak, eta ez daukate artoarekin zerikusirik. Glutenik ez du eta beraz ogia egiteko ez du balio baina zeliakoen produktu asko egiteko bai. Arroz zuriaren moduan egosi eta lagungarriekin nahastuta jaten da normalean, berak bakarrik ez baitu zapore gehiegi. Betegai moduan ere erabiltzen da. Errusian, Errumanian eta ingurune horretan bertako plater tipiko ugaritan erabiltzen da artobeltza. Edari alkoholdun ugari prestatzeko ere erabiltzen da. '''Basartoa edo sorgoa''' (''Sorghum'') Belarren talde bateko hainbat espezie izendatzeko erabiltzen den izena da. Espezie horietako batzuk jateko aleak ekoizteko landatzen dira, eta beste batzuk azienden bazka gisa edo larreetako osagai gisa. Landare hauek klima beroetan hazten dira mundu osoan barrena. Genero honetako espezieak eskualde tropikal eta subtropikalekoak dira jatorriz, eta kontinente guztietan bizi dira, Ozeania barne. Garbantzu txiki baten antza du. Oinarrizko janari nagusia da Asian eta Afrikan, eta oso erabilia da mundu guztian azienda elikatzeko. Glutenik ez duenez, zeliakoentzat egokia da. Edari alkoholdun ugari egiteko ere erabiltzen da. 20- 25 minutu egosita, arroz txuri edo artobeltz moduan presta dezakegu. '''Espelta''' (''Triticum spelta'') Gariaren azpiespezie bat da. Espelta oinarrizko janaria izan zen Europako hainbat tokitan Brontze arotik erdi aroraino; gaur egun uzta erlikial gisa irauten du Erdialdeko Europan, Alemanian bereziki. Hala ere, azken urteetan merkatu berria aurkitu du janari osasuntsu gisa. Zenbait adituren iritziz, espeltak gari arruntak baina propietate gehiago ditu. Ogi luzeak, garagardoa, vodka, eltzekariak edo produktu beganoak prestatzeko asko erabiltzen da. Gariaren moduan glutena du, eta beraz, ez da egokia zeliakoentzat. [[Fitxategi:Espelta ogia2.jpg|180px|thumb|Espelta ogia]] '''Garagarra''' (''Hordeum vulgare'') Gramineoen familiako urteko landarea da. Munduan landatutako lehen zerealetako bat izan zen; Eurasian orain dela 10.000 urte. Animaliak eta gizakiak elikatzeko erabili da. Munduan zerealen ekoizpenean laugarren zereala da, zekalearekin batera, artoa, arroza eta gariaren ostean. Europako erdi aroan garagarra edo zekalearekin egindako ogia nekazarien janaria zen, gari ogia klase menderatzaileak zerabilen bitartean. XIX. mendean Europan gariak garagarrari garrantzia kendu zion. Gaur egun garagar eta gari irina nahastuta egiten dira ogi ugari. Egosita jateko garagar fina edo “perlada” deitzen duguna erabiltzen da; kasu honetan, zahia edo azala kentzen zaio oso gogorra baita. Garagarra normalki malta gisa erabiltzen da, hartzidura bidez garagardoa, whiskia eta gina egiteko zein bakarrik jateko erabiltzen da. Zopa eta erregosi askotan erabiltzen da, munduko ogi askoren oinarria da. Gosaltzeko malutetan ere erabiltzen da. '''Zekalea''' (''Secale cereale'') Urteroko landarea da, gramineoen familiakoa, eta bere aleagatik gizakion elikadurarako edo bazka landare bezala landatzen da. Gariaren familiako zereala da, eta garagarrari estuki lotua dago. Zekalearen alea irina egiteko erabiltzen da. Honek ere garagarren moduan zahia edo azala oso gogorra du. Zekalearen irina horia eta lurrintsua da, balio dietetiko handikoa eta zapore berezikoa, eta iraupen luzekoa da. Zekale irin hutsez eginiko ogia marroi iluna da, mingotsa, malgutasun urri eta uki latzekoa, eta luze irauten du. Gari irinaren ondoren ogia egiteko gehien erabiltzen den irina dugu. Gariak baino gluten gutxiago du. Zekale ogia ez da gaurko kontsumitzaile estandarraren gustukoa (“ogi beltza” esango lioke) eta horregatik gari irinarekin nahasi ohi da sarri, erabiltzekotan. Garagardoa egiteko baliatzen da zekalea, gordinik edo maltatuta, eta pattar eta whiski batzuk egiteko. Egosita ere jan daiteke edo malutetan gosaltzeko. '''Garia''' (''Triticum spp.'') Landare loredun graminea belarkara da. Ekialde hurbilean etxekotu zen duela milaka urte, eta mundu osoan hazten da egun. Artoarekin eta arrozarekin batera gehien ekoizten den zerealetako bat da. Haren aleak gizakiarentzat funtsezko elikagaiak dira, bereziki ogiaren osagai nagusi moduan, baina baita galletak, pastelak, pastak, fideoak, kuskusa eta antzekoak egiteko ere. Horretaz gainera, garia hartzituta, garagardoa, alkohola, vodka edariak, besteak beste, eta bioerregaiak ere egin daitezke. Garia aziendentzat janari gisa ere landatzen da, eta gari-landarearen lastoa abereak bazkatzeko nahiz eraikinen teilatuak egiteko erabil daiteke. Gariak proteina kopuru handia du, baina haren proteina batek, glutenak alegia, erantzun immunologiko desegokia eragiten du pertsona zenbaitengan. Gaixotasun horri zeliakia deritzo. Gari aleak egosita egindako prestaketak dira, Kuskusa eta bulgurra. [[Fitxategi:Pasta karakola.jpg|300px|thumb|Karakola pasta]] '''Kañiwa''' (''Chenopodium pallidicaule'') Kitxua hizkuntzan qañiwa. Chenopodium generoko espezie belarkara da. Kinoaren antzekoa da eta jatorriz hego Amerikakoa. Sasi zereala da. Urteroko landarea da, 20 eta 90 cm arteko altuera duena. Peru eta Bolibiako Andeen inguruan landatu izan da, 3600 eta 4500m altueretan. Oso itxura adarkatua du. Ale txigortuarekin eginiko irina erabiltzen da, edariak, galletak, azkenburuko desberdinak, baita zopa egiteko ere. Ale osoa berriz, bere horretan 20 minutuz egosi eta beste osagaiekin salteatuta, entsaladan edo zuzenean barazki edo lagungarriekin egosita jan daiteke. '''Kinoa''' (''Chenopodium'') Izenaren jatorria kitxua hizkuntzatik dator, kinwa, kinuwa. Gizakiak landatzen dituen urteroko hazi jangarriak dira. Sasi zerealen multzoan sartzen da, zerealen moduan erabiltzen delako. Kinoa Hego Amerikako Andeetako eskualdean sortu zen, eta 6.000 urtez funtsezko elikagaia izan da han. Egun, lehen ekoizlea Bolivia da, gero Peru eta Estatu Batuak. Itsas mailan hasi eta 4.000 metroko garaierarainoko lekuetan hazten da, eta arazorik gabe moldatzen da hezetasun eta tenperatura desberdinetara. Kinoa modan jarri da bereziki bere proteina asko eta aminoazido nagusiak oso orekatuak eta mineral oso interesgarri eta digerigarriak dituelako. Bestetik, glutenik ez duenez, digestio oneko zereala dugu. Peru eta Bolibia inguruan hazi hauek txigortu eta irin bat egiten dute. Irin horrekin ore eta galleta desberdinak, azkenburuko ugari prestatzen dituzte. Esnearekin nahastua, zopak egiteko... Gurean ohikoena barazkiekin edo lagungarriekin 20 minutuz egotea da. Beste aukera dugu lagungarrik gabe egosi eta ondoren gehitu edo hoztu ondoren, entsaladetan erabiltzea. Kinoaren landarearen hostoak barazki moduan jaten dira. '''Oloa''' (''Avena sativa'') Nekazaritzan hazten den zereal espezie bat da. Gizakia elikatzeko erabil daitekeen arren, munduko ekoizpenaren gehiena abereak hazteko erabiltzen da. Zaldien dietan erruz erabiltzen da eta ganaduarentzako janari gisa ere aprobetxatzen da. Txakurren eta katuen janari komertzialak prestatzeko ere erabiltzen da. Munduan 7. zereal landatuena da. Nekazaritzarako balioa duten Avena sativa eta haren ahizpa txiki Avena byzantina espezieen arbaso basatia, proba genetikoek erakutsi dutenez, Avena sterilis da, Ekialde Hurbilean hazten den espeziea. Etxeko oloa askoz geroago agertu zen, Ekialde Hurbiletik urruti, Brontze aroko Europan, zehatzago Eskozian. Oloa, zekalearekin batera, bigarren mailako laborea kontsideratu izan da beti, gariaren eta garagarren garrantziaren aldean. Gizakion dietan gehian gosaritako maluta moduan muesli eta porridge prestatzeko erabiltzen da, esnearekin nahastua edo egosia. Galletak eta azkenburuko desberdinak prestatzeko. Berarekin olo esnea ere prestatzen da. Gluten kantitate txiki bat badu, baina zeliako gehienei ez die kalterik egiten. Hala ere, gaur egun zalantzan jarrita dago zeliakoentzat ona den jaki orokor gisa gomendatzea ba ote dagoen. Edozein kasutan, zeliakoentzat olo purua erosi beharko litzateke, beste zerealen arrastoak izan baititzake. '''Tefa edo teffa''' (''Eragrostis tef'') [[Fitxategi:Hazidun ogia.jpg|left|180px|thumb|Hazidun ogia]] Afrikako ipar ekialdeko etiopiar mendigunean sortutako urteroko landare belarkara da. Nutrizioaren aldetik ezaugarri interesgarriak dauzka: zuntz dietetikoa eta burdina, proteina eta kaltzioz horniturik dago. Labore garrantzitsua da Etiopian eta Eritrean baina Indian eta Australian ere erabiltzen da. Hain hazi txikia izanik (milimetro bateko diametrokoa), aski dira eskukada batean kabitzen diren aleak soro oso bat ereiteko eta, beraz, bizimodu nomada edo erdi nomadarako egoki-egokia da. Glutenik ez du eta sasi zereala da. Artatxikia eta kinoa bezala egosten da, baina hazia txikiagoa da Etiopian Injera ( tefaren irinarekin eginiko krepe modukoa, honen gainean jartzen dira lagungarriak ) izeneko janariaren osagai nagusia da. Zopak eta gisatuak loditzeko, ogia, pastak eta bizkotxoak lortzeko. Gosaritarako, entsaladetan edo jogurtari gehitzeko malutetan. '''Tritikalea''' (''× Triticosecale'') Duela 150 urte laborategi batean artifizialki lortua, garia eta zekalearen nahaskia da. Proteinetan bere gurasoak baino aberatsagoa da, baina lehorteetan nahiko ahula. Landare luzea, gariaren eta zekalearen antzekoa, eta buru zintzilikariak ditu. Tritikalearen aleak eta ale-buruak jatorrizko bi landareak ekartzen dizkigu burura, bien ezaugarrien nahaste nabarmena baita. Animalien bazkarako erabiltzen da nagusiki, baina okintzarako gariarekin nahasita ere erabiltzen da. '''Txia''' (''Salvia hispanica'') [[Fitxategi:Chia hazia.jpg|200px|thumb|Txia]] Lamiaceae familiako espeziea da, eta erdialde eta hegoaldeko Mexikon, Guatemalan eta Nikaraguan du jatorria eta bertan non chia deitzen diote. Bere haziak jangarriak dira eta lihoarekin batera, omega-3 gehien duen landareetako bat da; horregatik, olioak ere egiten dira. Bere zuntza oso likatsua da eta digestioan ur kantitate handiak behar ditu; eta horren ondorioa da argaltze dieta askotan asebetetzeko erabiltzea. Proteina eta mineraletan ere oso aberatsa da. Mexikon eta Guatemalan freskagarriak prestatzeko erabiltzen da, entsaladetan, zopetan, mueslietan edo jogurtarekin. Gisatu desberdinei gehitzea badago. Bere irinarekin gozogintzako prestaketak ere egiten dira. Kimu gazteak barazki moduan ere jaten dira. [[Kategoria:Sukaldaritza liburua]] n9r9kdtw11pj9qjsnzbwn565755qwd5 0 5108 37214 36476 2022-03-29T19:12:37Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Gelatina''' likidoak trinkotu edo solido bihurtzeko erabiltzen den osagai bati deitzen zaio. Baina izen bera ematen zaie harekin egiten diren prestaketa ugariri ere. == Gelatina osagaia == Gelatina proteina konplexu bat da, animalien ehun konektiboko kolagenotik eskuratzen dena. Animalien hezurretan, azalean, haragian, nerbioetan ugari dago. Txerri hankak, tripakiak, isatsa, masailak, zangarra, erreboiloa, lupia.... gelatina ugari duten osagaiak dira. Fruitu batzuek ere azalean eta hazietan gelatina izaten dute: irasagarra, sagarra, udareak, arana..... Itsas belar ugarik ere gelatina kopuru handiak dituzte, agar-agar izeneko itsas belarrak ditugu ezagunenetako batzuk. Gelatina duten prestaketak berotan likidoak izaten dira eta hoztutakoan, solido bihurtzen dira. Lehen aipatu moduan, osagai desberdinek gelatina naturalki izan dezakete baina industrialki ere prestatu eta saltzen da, bereziki sukaldaritzan eta gozogintzan erabiltzeko. Horiek orri garden bat bezala edo hauts moduan saltzen dira. Elikagaien industrian ere asko erabiltzen den osagai bat dugu. [[Fitxategi:Gelatina.jpg|300px|thumb]] == Gelatina naturalak == Osagai ugarik dute gelatina: haragiak, arrainak, fruituak, itsas belarrak. * '''Haragiak''': Txerri hankak, muturrak, behi isatsa, zangarra, behikien hezurrak.... * '''Arrainak''': Erreboiloak, lupiak, oilarrak.... * '''Fruituak''': Irasagarrak, sagarra, udarea, arana.... * '''Itsas belarrak''': Agar-agar itsas belar gorriak, itsas belar arreak..... == Gelatina motak == === Animali jatorriko gelatina finduak=== Gaur egun gehien bat txerrien azaletatik lortzen den osagai findua dugu. Proteina izaten dute, eta beraz, emultsionatzeko eta aparrak egiteko balio duten bakarrak dira. ====Gelatina orriak==== Zapore eta kolorerik gabeko orri gardenak dira. Orri hauek 35ºC-tik gora likido bihurtzen dira eta tenperatura horretatik behera trinkotzen hasten dira. Litro bat likidori trinkotasuna eman ahal izateko 20g eta 30g gelatina beharko dira . Erabili aurretik ur hotzetan 5 minutuz hidratatzea komeni izaten da. ==== Gelatina hautsa ==== Hauts moduan saltzen den gelatina dugu. Orrien moduan hauek ere 35ºC-tik gora likido bihurtzen dira eta tenperatura horretatik behera trinkotzen hasten da. Litro bat likidori trinkotasuna eman ah|al izateko 20g eta 30g gelatina beharko dira . Erabili aurretik trinkotu beharreko likido hotzetan beratu ezkero ondoren likido berotan errazago desegingo zaigu. [[Fitxategi:Gelatina-hautsa.jpg|200px|centre|thumb|Gelatina-hautsa]] ====Egonkortzailea hautsa==== Apar edo esne-gain harrotuak hotzean egonkortzeko erabiltzen den hautsak ditugu === Gellan === Bakteria baten fermentazioarekin lortzen da. Hauts eginda saltzen da. === Kappa === Itsas belar gorrietatik eratorritako gelatina bat da. Hauts eginda saltzen da. Oso azkar trinkotzen du. === Lota === Hau ere itsas belar gorrietatik lortzen da. Hauts eginda saltzen da. === Sodio alginatoa eta kaltzio kloruroa === Itsas belar arreetatik lortutakoa. Surimi eta esferifikazioetan (esfera forma ematea) erabiltzen da. [[Kategoria:Osagaiak]] mf2dwkphhwmuwtyf604mccxsfboz1jz 0 5109 38168 37220 2022-05-31T15:45:42Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Behikia''' ''Bos taurus'' bobidoen familiako ugaztun belarjaleen haragiari esaten zaio. Adin eta sexuaren arabera, euskaraz txahala, aratze, txekor, urrixa, idisko, bigantxa, biga, zezenko, behi, idi edo zezena deiturak hartzen dituzte ugaztun belarjale horiek. Bestela esanda, aspaldi etxekotutakoaren haragi edo okelari esaten zaio. Behiki haragia, orduan, animalia horien gorputzaren zati mamitsuak dira. Behiaren espezieko animaliei abelgorria ere esaten zaie gurean. Beste animalien haragiekin konparatuz, behikia normalean zaporetsuagoa izaten da, zaharrarena denean bereziki, eta hau lotuta joaten da normalean animaliaren adinarekin. == Behiki haragiaren ezaugarri nutrizionalak == [[Fitxategi:Behiki haragia pistola eta aurreko laurdena zati handietan.jpg|150px|thumb|Behiki haragia]] Behiki haragiak proteina ugari eta kalitate biologiko onekoak ditu. B taldeko bitaminetan ere oso aberatsa da. A bitamina ere izan dezakete haragiaren zati batzuek. Mineraletan ere haragi aberatsa izan ohi da, esaterako, burdin eta fosforotan. Arrazen arabera, selenioa, zinka, potasioa edo magnesioa ere izan ditzake. Koipea ere badu behiki haragiak, zatiaren arabera gehiago edo gutxiago izango du. Kontuz ibili behar da bere koipearekin, saturatua baita eta kolesterol ugari baitu. == Kolorearen araberako haragi mota desberdinen sailkapena == * '''Haragi zuria'''. Esneko Txahalarena, arkumearena, untxiarena eta hegazti batzuena. * '''Haragi arrosa''': Txerrikiak, Urteko txahalarena. * '''Haragi gorria''': Zaldia, behia, idia, zezena, aharia, ardia, ahuntza, akerra… * '''Haragi iluna edo beltza''': Ehizako espezien haragiak izaten dira. Euskaraz ardikiei abere zuria deitzen zaie, abelgorria behikiei, eta abere beltza zaldikiei. == Haragiaren kalitatea erabakitzen duten faktoreak == * '''Adina''': Animalia gazteek haragi zuriagoa izaten dute, koipe gutxiago eta ur gehiago; beraz bigunagoak izaten dira. Helduek, berriz, haragi ilunagoa dute, koipe gehiago eta horiagoa. Ur gutxiagokoak izaten dira eta okela gogorragoa eta zaporetsuagoa. * '''Arraza''': Arraza mota bakoitzak bere berezitasunak ditu. Batzuk egokiagoak dira haragitarako, eta beste batzuk agian esnetarako. * '''Elikadura''': Animaliak bere bizitzan zehar izan duen elikadurak haren haragiaren zaporea baldintzatuko du. * '''Bizitza mota''': Zelaian libre ibili den edo ukuilutik atera ez den animaliaren haragiak ez du zapore berdina izango. * '''Hilketa''': Animaliaren hilketaren inguruko pasarte guztiek eragina izango dute haragi horren kalitatearen inguruan. Nola izan den bidaia, deskantsua, estresa, odola ongi kendu zaion. Hil ondorengo beste manipulazioek ere haragi horren kalitatea baldintzatuko dute. == Haragiaren osasun azterketa == Animalia bizirik dagoela, albaitero batek dagokion azterketak egin behar dizkio hiltzera bidali aurretik. Hil ondoren, haragiak dagokion seiluak jasoko ditu. == Heltze eta ontzea == Haragi guztiek hil ondoren heltzen eta ontzen denbora bat behar dute. Denbora horretan haragi hori lasaitu egingo da, PHa igo eta bigundu. Hil aurretik, normalean, animaliaren giharra uzkurtu egiten da. Ontze garaian gihar hori lasaitzen saiatu behar da, eta horretarako denbora behar du. Haragia, baldin eta hil orduko jaten bada, gogorragoa egongo da. Animalia guztiek hil ondoren, gutxienez 48 ordutan egon beharko dute hozkailuan. === Haragien kontserbazioa eta ontzea === Haragiaren kontserbazio moduan hiru mota bereiziko ditugu: haragi freskoa, haragi hoztua eta haragi izoztua. * '''Haragi freskoa''': Animalia hil ondoren, 2ºC tenperaturan eta %85 hezetasun mailan mantentzen da. Kasu horietan, askotan, haragia zuzenean hutsean ontziratzen da eta hilabete eduki arte jatea izango dugu. * '''Haragi hoztuak''': Haragia 6 Ct-tan mantentzen da eta 2 edo 3 hilabete izan arte jatea izango da. * '''Haragi izoztuak''': Okela -18ºC azpitik mantentzen da eta urtebete arte eduki daitezke. == Behi haragiaren klasifikazioa sexu eta adinaren arabera == * '''Esneko txahala''': Animalia ar edo emea, jaki nagusia amaren esnea izan duena elikatzeko eta 8 hilabetetik behera dituena. Haragia zuri eta arrosa argitsuaren artean du; koipe gutxi eta biguna izango du. * '''Urteko txahala''': Animalia ar edo emea, 8 eta 12 hilabete bitartean dituena. Haragi arrosa du, koipe zuri pittin batekin eta esnekoa baino zapore gehiagorekin. Oraindik haragi biguna izango da. * '''Bigantxa''': 3 eta 12 hilabete arteko animalia emea. Haragi arrosa du, koipe zuri pittin batekin eta esnekoa baino zapore gehiagorekin. Oraindik haragi biguna izango da. * '''Behiki gaztea''': 24 hilabete eta 4 urte bitartekoa. Kolore gorrikoa, zaporetsua baina gogorragoa. Koipe kopuru handiagoa du eta koipe hau oraindik zuria da. * '''Biga''': 12 hilabete eta 3 urte bitartean duen animalia emea. Kolore gorrikoa, zaporetsua baina gogorragoa. Koipe kopuru handiagoa du eta koipe hori oraindik zuria izaten da. [[Fitxategi:Behikiak.jpg|left|200px|thumb|Puzkazarreta baserriko behiki gaztea]] * '''Idiskoa''': 4 urtetik behera dituen zezen zikiratua dugu. Haragitarako elikatu da, eta aurrekoaren estilokoa baina animalia handiagoa izan ohi da. * '''Zezenkoa''': Zikiratu gabeko eta 4 urtetik behera izango dituen arra. Haragi gorria, koipetsua eta koipea horiagoa izango da. Oso zaporetsua baina gogorra ere atera daiteke. Gaur egun izen honekin saltzen badira ere haragi asko, gehienetan gezurra da, oso idi gutxi baitago. * '''Zezena''': 48 hilabetetik gora duen animalia arra. Haragi gorri iluna, zaporetsua eta lurrin berezikoa, koipe horixkarekin. Baliteke okela gogorra izatea. * '''Behia''': 48 hilabetetik gora duen animalia emea. Haragi gorri iluna, zaporetsua eta lurrin berezia duena, koipe horixkarekin. Baliteke okela gogorra ateratzea. * '''Idia''': 4 urtetik gora duen animalia ar zikiratua. Haragi gorri iluna, zaporetsua eta lurrin berezikoa, koipe horixkarekin. Okela gogorra ateratzeko aukera bada. Europar Batasunean sailkatze ofiziala behiki haragiaren sexu, pisu eta adinaren araberakoa da. * '''A Kategoria''': 2 Urtetik beherako ar zikiratu gabeen kanala. * '''B Kategoria''': Bestelako ar zikiratu gabeen kanala. * '''C Kategoria''': Zikiratutako ar animalien kanala. * '''D Kategoria''': Erditu duten behien kanala. * '''E Kategoria''': Bestelako emeen kanala. == Jatorri izendapeneko haragi batzuk == * Avilako haragiak * Galiziako txahala * Guadarramako haragiak * Nafarroako txahala * Pirinio Katalaneko txahala * Salamancako Morucha haragia == Kalitatezko marka duten haragiak == * “Angus Argentina certificada” * “Buey Valles del Esla” * “Carne de buey de Kobe” * “Carne de ternero mamón de montaña” == Haragi salmentan izen komertzialak == * '''Azokako animalia''': Azoketan saltzen den etxekotutako edozein animalia, haragia lortzeko erabilia. * '''Haragiak''': Azoketan haragitarako saltzen den etxekotutako edozein animaliaren zati jangarria. * '''Haragi hoztuak''': Jateko erabiltzen den edozein haragi zati, tratamendu bakarra hoztearena izan duena. * '''Kanala''': Animaliaren gorputz osoa, odolustuta, burua, hanka, tripa eta larrurik gabea. * '''Kanal erdia''': Bizkar hezurretik erdibitutako kanala. *''' Bizkarraldea''' [[Fitxategi:Behiki bizkarra, aurreko eta atzealdeko solomoa.jpg|150px|thumb|Solomoa]] * '''Aurrealdearen laurdena''': Animaliaren aurrealdeari deitzen zaio. Sorbalda eta panderoak zati nagusi bezala osatutakoa. Bi zati handi horietatik ondoren eratortzen dira: lepoaldea, lepoa, paletilla, bularra, saiheskia, hegala, zangarra, besokia, sorbalda... besteak beste. [[Fitxategi:Behiki haragi aurrekaldeko laurdena.jpg|left|thumb|150px|Aurrealdeko laurdena]] * '''Sorbalda “espaldilla”''': Humeroa estaltzen duen haragia da, bi zatitan bereizi daitekeena. Normalean xerrak egin eta plantxan edo eskalopeak egiteko erabiltzen da. Nerbio pittin bat duenez, bereziki eskalopeetarako. Laua den zatiari nerbioa kendu eta betetzeko edo erretzeko ere erabil daiteke. * '''Panderoa''': Aurreko laurdenari sorbalda kenduta geratzen zaion zatia da. Saiheskia, lepoaldea , bularra eta lepoak osatzen dute. * '''Atzealdearen laurdena''': Animaliaren atzealdeari deitzen zaio, hiru zati nagusitan banatzen dena. Bola edo hanka, solomoa eta hegala. Hauetatik berriz okela zati nagusi hauek eratortzen dira: solomoa, atzealdeko solomoa, azpizuna, tapa, maskala, mokorra, itsas ondokoa, sorbaldako koxkorra, zankarroia, isatsa, saiheskia, hegatsa. * '''Pistola''': Atzealdeko laurdenari hegala kenduta lortuko dugun zatiari deitzen zaio. [[Fitxategi:Pistola2.jpg|150px|thumb|Behi pistola]] * '''Hanka edo bola''': Atzeko hankari esaten zaio. * '''Solomoa''': Aurrealdekoa eta atzealdekoa; bertatik aterako dira txuletak eta azpizuna. * '''Hegala''': Saiheskiaren azpialdeari deitzen zaio. Bertan izango dira: saiheskia, hegal hasiera eta saldarako beste haragi batzuk, koipe ugarirekin batera. * '''Hondakinak''': Kanalekoak ez diren bestelako haragi freskoak: barrabilak, mingaina, masaila.... * '''Erraia''': Barrunbe torazikoan dauden beste haragi freskoak, trakea eta esofagoarekin batera. Bihotza, gibela, tripakiak... == Haragi zati desberdinen kategoria komertzialak == === Estra === * Azpizuna * Aurrealdeko solomoa * Atzealdeko solomoa === Lehen klasekoa A === * * Tapa * Tapila * Borobila, koskorra, biribilkia. * Maskala, “Babilla” * Kontra * Mokor, aldaka. === Lehen klasekoa B === * Ipurdi ondoko kontra * Isats ondoko * Lepoaldekoa * Besondokoa “pez” * Sorbalda === Bigarren klasekoa === * Zankarroi edo zangarra. * Hegal aurrealdea. * Lepogain * Paleta * Besoki === Hirugarren klasekoa === * Lepoa * Hegal atzealdea * Saiheski * Buztana * Bularra == Behikiaren haragi zatiak eta hauen ezaugarriak == Behikia gihar zati desberdinetan mozten da saltzeko. Zati hauetako bakoitzak ezaugarri desberdinak ditu. Gogorra edo biguna, likatsua edo lehorra; horren arabera okela zati bakoitzarekin kozinatzeko teknika bat edo beste erabiliko dugu. Bestetik txahal txiki bat izan edo behi heldu bat izan, gihar horien zatiketa ez da berdina izango. Txahalaren kasuan gihar txikiak izanik, askotan gihar desberdinak elkartu egiten dira zati bakarra osatzeko. === Behikiaren aurreko laurdena haragi zatiak === [[Fitxategi:Behiki sahieskia 2.jpg|left|150px|thumb|Behiki saiheskia]] Aurreko laurdenean normalean atzealdekoan baino haragi gogorragoak izaten dira. Lehorragoak eta fibrosoagoak. Gehien bat gisatuak, saldak haragi xehatuak egiteko erabiltzen diren haragiak. * '''Lepoaldeko “aguja”''': Aurrealdeko solomo eta lepoaren tartean dago. Zati bat gogorragoa eta beste bat bigunagoa du. Lepoaldeko txuletak bezala ere ezagutzen da. Xerra lodietan moztuta, hezurrik gabekoa, txuleta edo entrekot zabal baten itxura dute. Plantxan edo parrilan kozinatzen dira. Lepogaina itsatsita izan dezake edo kendua. * '''Lepogaina''': Lepoaldeari itsatsita joango ez balitz. Haragi xehea egiteko edo gisatzeko erabiltzen da. * '''Aurreko hegala “aleta”''': Tripa aldean saiheskiaren amaieran dagoen zatia dugu, haragi lehor eta zuntzduna. Zabaldu eta betetzeko erabil daiteke. Gisatzeko edo salda egiteko ere bai. * '''Saiheskia''': Tripa aldera txuleten hezurren amaiera da. Xerratan mozten da hezur eta guzti. Plantxan edo erreta egiteko, egosi eta tomate eta piperrekin, gisatuta, eltzekariekin ere presta daiteke. * '''Bularra''': Bularraren gainaldean dagoen haragia. Normalean gisatutarako, xehatuta edo saldak egiteko erabiltzen da. * '''Lepoa “pescuezo”''': Izenak dioen bezala, animaliaren lepoa dugu, zuntz handikoa eta likatsua. Normalean, egosteko edo gisatua egiteko erabiltzen da. * Sorbalda “espalda o espaldilla”: Behiaren aurrealdeko besoa da. Bertatik aterako dira aurrealdeko zangarra, besokia, paletila, besondokoa, sorbalda, sorbaldako koxkorra. [[Fitxategi:Txahal sorbalda 1.jpg|150px|left|thumb|Behi sorbalda]] * '''Zangarra” Morcillo edo zancarron”''': Haragi gogor likatsua, normalean, salda egiteko edo gisatzeko erabiltzen da. Hezurrarekin batera zilindroan moztuko bagenu, osso-bucoa egiteko. [[Fitxategi:Zangarra.jpg|150px|thumb|Zangarra]] * '''Besokia “Brazuelo”''': Humeroa estaltzen duten haragiak gogorrak dira, zangarraren antza du eta zangar faltsua ere esaten zaio. Hau ere saldak eta gisatuak egiteko erabiltzen da. * '''Paletila “Llana”''': Haragi laua da eskapularen atzealdean dagoena eta pala baten itxura du. Haragi biguna da eta xerretan eginda plantxan jan dezakegu. * '''Sorbaldako koxkorra “pez”''': Behi-aziendaren aurrealdeko laurdenean dagoen pieza, kono-itxura du eta sorbalda-atzearen ondoan dago, besoaren saihets batean. Pieza gogorra da. Xerratan eta zatituta ragoutak egiteko erabiltzen da. Txahalarena baldin bada, erabil daiteke xerratan, birrineztatu eta frijitzeko. Osorik hirugiharrarekin bildu eta labean erretzeko. Lehenengo B kategoriako pieza da. === Behikiaren atzeko laurden haragi zatiak === Behikiaren haragi zati onenak ditugu bertan, gehien aprobetxatzen direnak eta bigunenak ere bai. Hiru zati nagusitan banandu beharko bagenu, hanka, solomo eta hegala. * '''Solomoa''': Solomoa animaliaren bizkarraldeari esaten zaio. Hau luzeran erdibitzen da, eta bi solomo lortzen dira. Solomo bakoitza hiru zatitan banatzen da. Aurrealdeko solomoa, atzealdeko solomoa eta azpizuna. * '''Aurrealdeko solomoa''': Bizkarreko aurrealdean aurkitzen den zatia da. '''Txuleta'''rik handienak ateratzen dira bertatik. Parrilan edo plantxan egiteko egokiak. [[Fitxategi:Behikiaren aurrealdeko solomoa edo txuletak.jpg|200px|thumb|Aurrealdeko solomoa]] * '''Atzealdeko solomoa''': Mokorretik hurbilen dagoen bizkarraldeko solomo-puska da. Aurreko solomoa baino zapalagoa eta biribilagoa. Saihets hezurrarekin errazioko txuletak lortuko ditugu. Saihets-hezurra kendu eta xerra loditan moztuko bagenu, entrekota lortuko genuke. [[Fitxategi:Behe aldeko solomo txuleta.jpg|200px|Behe aldeko solomoa]] * '''Azpizuna''': Atzealdeko solomo saiheskiaren barrualdean hezurrera itsatsita dago. Estra kategoriako piezatzat jotzen da. Haragi zati luzea eta zilindrikoa da. Behikiaren okelarik bigunena da. Azpizuna modu batera edo bestera moztuta klasikoak bihurtu diren platerak prestatzeko erabiliko dugu: chateaubrianda, tournedoa eta filet mignona. [[Fitxategi:Txahal azpizuna.jpg|200px|left|thumb|Txahal azpizuna]] * '''Hanka edo bola''': Behikiaren atzeko hankari deitzen zaio. Bertan daude haragi gihar gehienak, koxkorra, mokorra, maskala, isats ondokoa, tapa, kontra, isatsa, zangarra.... * '''Mokorra “Cadera”''': Hankaren goialde eta kanpoaldean kokatua dago. Esan daiteke, bizkarraren amaierako zatia dela. Isats ondokoari lotuta dago. Mokorra pieza borobila da eta honi lotuta doan isats ondokoa berriz zati luzea da. Mokorra, hankaren haragirik samurrena da eta beraz plantxan eta parrilan egiteko erabiltzen da. Ohikoa da mokorra xerra lodietan moztea, txuleta eta entrekot moduan plantxan edo parrilan erretzea. Xerra lodi horiei “Rumpsteak” esaten zaie. * '''Itsas ondokoa “Rabillo de cadera”''': Mokorrari lotutako haragi luzea da eta batzuetan batera aurkezten da. Hau ere mokorra bezala oso biguna da eta xerratxoak eginez, plantxan edo parrilan erretzeko erabiltzen da gehien. [[Fitxategi:Isatsaldea.jpg|left|300px|thumb|Isats ondokoa]] * '''Maskala ”Babilla”''': Bolaren aurrealdean kokatuta dago femurra biltzen. Tendoi batekin lotua dago hezurrera. Ondo garbituta tapa bera baina bigunagoa da. Xerra finak edo lodiagoak eginda, plantxan edo zartaginean erretzeko bikaina da. Baita birrineztatu eta frijitzeko ere. [[Fitxategi:Behiki haragia 3.jpg|150px|thumb|Maskala]] * '''Tapa''': Bolako piezarik handi eta estimatuena da; barrualdean dago, koxkorraren eta maskalaren artean. “Plana“ ere esaten zaio. Samurra da, eta xerratan moztuta kozinatzen da, plantxan, erretzeko eta birrineztatu ondoren frijitzeko. Osorik eta lotuta, txingarrarekin edo gabe labean erretzeko. Beste hiru haragi zati txikiagoekin osatutakoari ere tapa esaten zaio. Tapa bera, tapa ezpaina, tapa hegala eta hargin tapa. Lehen klaseko A haragia da. [[Fitxategi:Behi tapa.jpg|150px|elft|thumb|Behi tapa]] * '''Tapila edo tapa txikia'''. Taparen amaieran dagoen triangelu formako haragia da. Kanpoaldetik nerbio azal bat du. Hori kenduta, xerrak egiteko erabiltzen da. Erretzeko edo birrineztatu eta frijitzeko egokia. [[Fitxategi:Kontra behiki haragia.jpg|150px|left|thumb|Kontra]] * '''Kontra''': Atzealdeko laurdeneko bolan dagoen pieza errektangular handia da. Piezaren mutur batean ebaketa garbia du, eta alboetako batean, berriz, nerbio lodi samar bat dauka. Normalean xerretan mozteko eta plantxan, birrineztatu ondoren frijitzeko edo gisatua egiteko erabiltzen da. Erretzeko haragi pittin bat lehorra da. Lehenengo B kategoriako pieza da. * '''Ipurtaldeko kontra''': Hankaren azpi aldean tendoi batekin lotua dagoen zati edo giharra dugu. Normalean, gisatzeko erabiltzen da. Izkin batetik erretzeko xerra batzuk atera badaitezke ere. [[Fitxategi:Behiki_haragia2.jpg|130px|thumb|Behi kontra]] [[Fitxategi:Txahal kontra1.jpg|elft|150px|thumb|Txahal kontra]] * '''Borobila edo koxkorra ”redondo”''': Behi-aziendaren kanaleko pieza. Txikia da, zilindrikoa eta taparen eta kontraren artean dago, bolan. Pieza uniformea da, nerbiorik gabea, baina lehor samarra. Txahalarena baldin bada, samurragoa da, horregatik, erabil daiteke xerratxoak egin eta plantxan edo birrineztatuta eta frijituak. Animalia gazteekin osorik txingarretan edo hirugiharrarekin bildu eta erre daiteke. Xerratan eta plantxan, birrineztatu eta frijituta edo zatitu eta ragoutak egiteko erabiltzen da. Lehenengo A kategoriako pieza da. [[Fitxategi:Behi borobila.jpg|150px|left|thumb|Borobil edo koxkorra]] * '''Atzealdeko Zangarra''': Haragi gogor likatsua, normalean, salda egiteko edo gisatzeko erabiltzen da. Hezurrarekin batera zilindroan mozturik, osso-bucoa egiteko erabiltzen da. [[Fitxategi:Gisatzeko haragia edo zangarra.jpg|elft|150px|thumb|Zangarra edo gisatzeko haragia]] * '''Behikiaren buztana'''. Erdian hezur lodi bat du, haragi likatsua bezain gogorra duena. Gisatzeko erabiltzen da. Egosketa denbora luzea du. Labanarekin artikulazioetatik moztu beharreko haragia dugu. Gaur egun, xerra elektrikoa erabiltzen dute, eta zati txikiagoak egin ohi dituzte. [[Fitxategi:Behiki isatsa.jpg |elft|150px|thumb|Behiki buztana]] * '''Atzealdeko hegala''': Atzealdeko laurdeneko pieza zabal eta oso zapala da. Animaliaren sabelaldeari dagokio. Zuntz ugariko haragia dugu, eta normalean gisatzeko edo salda egiteko erabiltzen da. === Bestelako behiki zatiak === ==== Behiki Hondakinak ==== Kanalekoak ez diren bestelako haragi freskoak. * '''Mingaina''': Normalean, egosi ondoren, arrautzeztatuta eta frijituta edo gabe, saltsan prestatzen da. [[Fitxategi:Behei mingaina.jpg|left|150px|thumb|Behi mingaina]] * '''Barrabilak''': Batez ere zekorrarenak aprobetxatzen dira. Hazitarako erabilitako animalien barrabilak inoiz ere ez dira ateratzen jateko. Merkatuan freskoak nahiz izoztuak saltzen dira. Freskoak direnean, egitura trinkoa eta zapore leuna izaten dute. Egosi eta birrineztaturik, frijitu egien dira. * '''Masaila''': Aurpegiko masaila gisatua prestatzen da. Haragi gogorra bezain likatsua du, bikaina gisatzeko. * '''Muturrak''': Hauek ere oso gogorrak eta likatsuak dira. Egosteko denbora ugari behar du. Egosirik, arrautzeztatu edo birrineztaturik, frijitzea ohikoa da. Saltsa batekin edo piper berde batzuekin bikainak dira. [[Fitxategi:Mutur eta tripakiak, behikia.jpg|150px|thumb|Behi mingaina]] * '''Hankak''': Egosi eta saltsan egitea da ohikoena. ==== Behiki erraiak ==== [[Fitxategi:Behiki gibela.jpg|200px|thumb|Behiki gibela]] Barrunbe torazikoan dauden beste haragi freskoak, trakea eta esofagoarekin batera. Birika, gibela, barea, bihotza, giltzurrunak, timoa, gibela, pankrea, garuna, errota, urdaila... * '''Gibela''': Normalean, xerratuta, plantxan edo frijituta, bere horretan edo tipularekin prestatzen da. * '''Urdaila''': Egosi ondoren, saltsa bat egiten da, eta txahal muturrak nahasteko ere ohitura badago. == Izen propioa duten behiki errazioak == '''“Billagodio” Txuletoia''' [[Fitxategi:Txuleta2.jpg|150px|thumb|Atzealdeko txuletoia edo "Billagodio"]] Aurrealdeko solomotik, moztutako hezurdun txuletari deitzen zaio. 1000 g edo gehiago izatera irits daiteke eta normalean 2 pertsonentzat edo gehiagorentzat izaten da. Parrilan egiten da normalean. Komeni da denboraz okela hozkailutik kanpo edukitzea. '''Entrekota''' [[Fitxategi:Txahal entrekota.jpg|left|150px|thumb|txahal entrekota]] Atzealdeko solomoa hezurgabetu ondoren aterako ditugun xerrak dira. 175 g tik 400 g bitartekoa izan daiteke. Plantxan edo parrilan prestatzen da. '''Xerra''' Haragi xerra finari deitzen zaio. Tapa, maskala, mokorra, tapilla, edo sorbaldatik aterako ditugu xerrak. 125 g inguru. Plantxan egiteko. '''Eskalopea''' Birrineztatu eta frijitzeko erabiltzen diren xerra finak. Kontra, tapa, tapilla, sorbalda, mokorra eta maskaletik aterako ditugu. 100 g ingurukoak dira. '''Xerratxoak''' Xerra fin txikiak dira. Kontra, ipurtaldeko kontra, koxkorra edo itsas ondokotik aterako ditugu. 50- 75 g ingurukoak izaten dira, plantxan edo pieza osoa gisatu eta ondoren mozteko. 2 edo 3 xerratxo aurkezten dira errazioko. '''Rumpsteak''' Maskala eta mokorretik mozten den xerra lodiari esaten zaio. 400 g ingurukoa da eta plantxan edo parrilan prestatzen da. '''Chauteaubriand''' Azpizuneko burutik mozten den zati lodia. 300 g ingurukoa eta 2 pertsonentzat prestatzen da. Plantxan edo parrilan egiten da. Gero eta gutxiago erabiltzen den modua dugu. '''Tournedo''' Azpizunaren erdi aldeko xerra lodiari esaten zaio. 175-200 g inguruko okela zatia. Garai batean kanpoaldetik hirugiharrarekin estaltzen zen, plantxan edo parrilan egin aurretik. '''Filet mignon''' Azpizuneko burutik ateratzen diren xerra finak. 75 g ingurukoak eta errazioan 2 jartzen dira. Plantxan edo parrilan kozinatzen dira. '''Osso-bucoa''' [[Fitxategi:Txahal osobukoa2.jpg|150px|thumb|txahal osobukoa]] Zangarra hezur eta guzti xerra lodietan moztutako zatiari esaten zaio. Zati hau gisatu ondorengo platerari ere berdin esaten zaio. '''Hanburgesa''' [[Fitxategi:Txahal hamburgesa.jpg|left|150px|thumb|txahal hanburgesa]] Behiki edo txerriki haragi garbiarekin eta beste osagai batzuekin, baratxuri, perrexila...egiten da, bitokeen antzekoa da, baina handiagoa (150 g - 200 g arteko pisua), eta orokorrean birrineztatu gabe eta saltsa gabe egiten da. '''Bitokea''' Behiki xehatuarekin eginiko 100 g inguruko xerra lodiari deitzen zaio. Ondu ondoren plantxan edo parrilan prestatzen da. Gisatu moduan saltsa eta lagungarriekin aurkezten da. '''Haragi bolak''' Behiki edo txerri haragi xehatuarekin eta beste osagai batzuekin nahastuta ( baratxuria, tipula, perrexila, ogi bustia... ) prestatzen diren 40g inguruko bolak, saltsa eta lagungarriekin batera. h3yzz3xghohpxsnoaqq07g44zxwne2g 0 5110 37222 35778 2022-03-29T19:17:49Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Haragia:Ehiza eta barraskiloa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Ehiza eta barraskiloa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Ehiza''', Ipar Euskal Herrian '''ihizia''', batzuetan zinegetika ere deitua, gizakiak animaliak atzeman eta gehienetan akabatzea helburu duen jarduera da. Ehizatzen den animaliari harrapakin, ehizaki edo ehiza ere esaten zaio. Gizakien artean, lehen, helburu nagusia elikadura lortzea bazen ere, egun entretenimendutzat hartzen da. Normalean, legeak antolatua izaten da. Bereziki ugaztun eta hegaztiak ehizatzen dira. Harrapakinaren tamainaren arabera, bi motatako ehizak bereiz daitezke: '''Ehiza larria''', hau da tamaina handiko animalien ehiza, eta '''ehiza xehea''', tamaina txikiko animaliena. Ehiza xehearen barruan, lumadun ehiza eta iledun ehiza bereiz ditzakegu. Gaur egun eta ehiza-haragia saltzeko araudiari jarraituz, era berean bi mota bereizten dira: landetxe edo baserriko ehiza edo ehiza basatia. Ehizak haragi salmentarako araudi estuak bete behar ditu, eta ehiza basatia eta etxalde edo baserriko ehiza desberdin arautzen dira. * '''Ehiza basatia''': Askatasunean, basati edo erdi askatasunean (lur eremu mugatuetan) bizi diren animali ugaztun edo hegaztiak. * '''Etxalde edo baserriko ehiza''': Etxekotuak kontsideratzen ez diren animalia ugaztun eta hegaztiak (basurde, antzara, ahate, uso….), baina etxalde edo baserri batean eta toki itxi batean bizi direnak. == Ehiza basatiaren osasun arautegia == Legeak eskatu moduan, epe eta leku jakin eta zehatzetan ehizatuak izan behar dute. Ehizatu eta hil ondoko azterketa egin beharko die albaitero ofizial batek. Basurdearen kasuan, azterketa horrek trikinaren azterketa ere kontuan izan beharko du. Ehiza larrian animalia hil orduko barrenkiak kendu beharko zaizkio errai torazikoak izan ezik; horiek albaiteroaren azterketarako erantsita utziko dira. 12 ordu aurretik eta hoztuta, haragiak tratamendu geletan egon beharko du, albaiteroak seilu sanitarioa jarriko die kanal edo zatitutako pieza desberdinei. Albaiteroak seilu sanitarioa jarritakoan, haragi horiek hoztuta edo izoztuta komertzializatuko dira. Gaur egun esan genezake ehiza basati gehiena merkatuan izoztua aurkitzen dela. == Etxaldeko edo baserriko ehiza == Albaiteroen azterketa hil aurrekoa da. Hiltzeko baldintzei dagokienez, etxekotutako animalia ugaztun eta hegaztiei aplikatzen zaien legedi bera. Komertzializatzeko moduari dagokionez, hoztua edo izoztua izango da. == Ehiza mota desberdinen sailkapena == === Ehiza larria === # Adarzabala # Altze (''Alces alces'') # Basahuntz piriniotar # Basurde # Elur-oreina edo karibu (''Rangifer tarandus'') # Mufloi # Orein # Orkatz # Sarrio === Iledun ehiza xehea === # Erbi # Untxi === Lumadun ehiza xehea === # Ahate # Altze # Birigarro # Elur orein # Eper # Faisai # Galeper # Istingor # Oilagor # Usapal # Uso ==== Lumadun ehizaren aurre lanak ==== Gaur egun lumadun ehiza triparik eta lumarik gabe saltzen da. Beraz, kuzinatzeko aurre lanak errazak dira. Eskuekin luma nagusiak errepasatu, eta balitu kendu. Su azpitik pasa lumatxak erretzeko. Ur hotzetan ondo garbitu barrutik eta kanpotik. Ongi lehortu. Listariarekin lotu txoria, ondoren kuzinatzeko garaian puskatu eta forma itsusia har ez dezan. == Ehiza espezieak == === Adarzabala (''Dama dama'') === [[Fitxategi:Fallow deer in field.jpg|200px|thumb|Adarzabala]] Cervidae familiako ugaztun artiodaktiloa da. Euskal Herriko zerbidorik handiena da. Dimorfismo sexual handiko animalia da eta gainerako taldekideetatik bereizten duen ezaugarri deigarria du. Izenak berak dioen bezala, adarrak zapal eta zabalak dira. Adarzabalen beste ezaugarri bereizgarria bizkarrean eta alboetan bi sexuetan agertzen diren orban zuriak dira. Arrek gurutzean 150cm ko altuera lor dezakete. Emeak, aldiz, normalean, txikiagoak izan ohi dira eta gutxitan izaten dira 130 cm baino altuagoak. Pisuari dagokionez ere aldakortasuna nabaria da: arrak 55 kg inguruan eta emeak 30 kiloren bueltan. Normalean, sukaldean erabiltzen den adarzabalaren haragia etxaldeetan handitutako animalienak izaten dira. Horien artean kozinatzeko gazteenak aukeratzen dira. Prestatzeko garaian, zatirik bigunenak eta gazteenak, plantxan, parrilan edo labean presta daitezke. Bestela gisatuak jaten dira. Adarzabala zaharra bada berriz, ezinbestean gisatua prestatu beharko dugu. === Piriniotar basahuntza (''Capra pyrenaica'') === [[Fitxategi:ESA02832-2.jpg|200px|left|thumb|Piriniotar basahuntza]] Iberiar penintsulan bizi den ahuntz basatia da gaur egun gehienbat dirua duten ehiztariek trofeotarako harrapatzen dutena, eta beraz, bere haragia ez dago komertzializatua. Normalean pieza zaharrak ehizatzen direnez, gisatua izango litzateke jateko modu bakarra. === Basurdea (''Sus scrofa'')=== [[Fitxategi:Jabalí.jpg| 200|thumb| Basurdea]] Mammalia klaseko eta suidae familiako ugaztuna da. 90 – 150 cm inguru neurtzera irits daiteke eta 80 kg inguruko pisua pisatzera. Ia mundu osoan zabalduta dagoen ugaztun honek txerriaren antz handia du. Leku batzuetan desagertuta dago, gizakiak akabatu duelako, adibidez, Britainiar Uharteetan. Beste batzuetan, aldiz, gizakiak berak eraman du: Amerikara eta Ozeaniara, esaterako. Gehienak Afrikako iparraldean, Europan eta Asian bizi dira. Ingurune guztietan bizi da baldin eta basoak badaude; horiek beharrezkoak ditu eguna gordeta pasatzeko. Euskal Herrian Nekazaritza-lurrak geroz eta utziagoak egonik, eta basurdeak gurean etsai naturalik ez duenez, asko ugaritu dira. Nekazaritza lurretan triskantzak egiten dituzte. Zientzialariek Iberiar penintsulan bi basurde klase bereizi dituzte eta Euskal Herrian dagoena sus scrofa castillanus espeziekoa da, nahiz eta oso argi ez egon azpi espezie horren eta Europan dagoenaren (sus scrofa scrofaren) arteko desberdintasuna. Gaur egun ehizaren bitartez kontrolatzen ari da gurean basurde kopurua, eta honek haragi ugari sortzen du kozinatu ahal izateko. Hemen ere animalia gazteak dira preziatuenak eta haien haragi bigunenak plantxan edo parrilan jan ditzakegu. Bestela, gisatua prestatuko dugu. Animali zaharrenak berriz, gisatuta prestatutako ditugu, betiere prestatu aurretik marinatuz, zapore eta usain gogorra gutxitzeko. Basurdearen okelarekin hestebeteak egitea ere ohikoa da. === Mufloia (''Ovis aries orientalis'') === [[Fitxategi:Ovis orientalis LC0267.jpg| 200px|thumb|Mufloia]] Ovis aries basatiaren azpiespeziea da. Egungo etxekoturiko ardiaren bi arbasoetako batentzat jotzen dute eta kanpotik ekarritakoa da. Nahiko animalia handia da eta 50 kilo ere izan ditzake. Gaur egun toki mugatu (ehiza-barrutia) eta itxietan (landetxeetan) hazten da. Ez da gastronomian ia erabiltzen, eta oso gutxi komertzializatzen da. Hori gorabehera, hemen ere animalia gazteak dira preziatuenak; bereziki gisaturik jateko. === Orein gorria (''Cervus elaphus'') === [[Fitxategi:Red deer (Cervus elaphus) hind.jpg|250px|left|thumb| Oreina]] Oreina ugaztun hausnarkarien taldekoa da, Cervidae familiakoa eta Artiodactyla ordenakoa eta adarrak ditu. Artiodaktilo basatien artean handienetarikoa da animalia hau; 100-200 kg-ko pisua izan dezake.. Mundu guztian bizi dira, Antartika eta Australian izan ezik. Euskal Herrian basa talderik handienak Araba eta Bizkaia artean bizi dira, Gorbeia mendi inguruan, eta Nafarroako mendietan, batez ere Iratiko oihanean. Gastronomian, basati ehizatutakoak eta etxalde edo gune mugatuetan hazitakoak erabiltzen dira. Kasu honetan ere animali gazteak gozoagoak direla esan genezake eta zenbat eta zaharragoak zapore indartsuagokoak. Zati bigunak, plantxan edo parrilan presta ditzakegu, eta zati gogorragoak berriz, gisatuak marinatu ondoren. Bere haragiarekin urdaitegiko prestaketak ere burutzen dira. === Orkatza (''Capreolus capreolus'') === [[Fitxategi:Capreolus (js)11.jpg|150px|thumb|Orkatz]] Tamaina txikiko ugaztun hausnarkaria da, ardi baten antzekoa. Europa eta Asiako cervidae familiako txikiena da. Helduek 76 zentimetroko altuera dute lepoaren hasieraraino, eta pisua 15-30 kilogramokoa izaten dute. Ilaje marroi-grisaxka du, oharkabean pasatzeko egokia. Iberiar penintsulan hiru azpiespezie deskribatu dituzte, beti ere mendi eta basoen barrena bizi direlarik. Duela 50 urte Irati inguruko basoetan baino geratzen ez zen arren, egoera hau zeharo aldatu da azken 20 urteotan. Duela urte dezente bere ehiza debekatzeak (gaur egun ez dago debekatuta, baina modu jasangarrian egiten da); otso, hartz eta katamotzen ia presiorik ezak, herri txiki askoren hustuketak eragin nabarmena izan dute gertaera honetan eta gaur egun Euskal Herri osoan zabalduta dagoela esan genezake. Ehiza larriaren artean orkatzaren haragia da preziatuenetako bat. Bere haragia ez da horren iluna eta gogorra. Haragi bigunetan, plantxan, parrilan edo labean erreta kozina daitezke, eta gogorragoak gisatuta. Kasu honetan ere animali gazteagoak preziatuagoak dira. === Sarrioa (''Rupicapra rupicapra'') === [[Fitxategi:Rupicapra rupicapra (51364398817).jpg|200px|left|thumb|Sarrioa]] Tamaina txikiko bobidoa da, kako moduko adarrekin. Europako eskualde menditsuetan bizi den ahuntz basatia da. 70 cm inguruko altuera eta 35-40kg pisua izatera irits daiteke. Gurean Pirinioetako mendi handietan aurkituko dugu eta bere ehiza oso kontrolatuta dago. Normalean, animalia zaharrak hiltzen dituzte, eta beraz, haragi gogor eta zaporetsuak izaten dira. Marinatu ondoren, gisaturik prestatzea da ohikoena. === Altzea (''Alces alces'') === [[Fitxategi:Elch Alces alces Tierpark Hellabrunn-14.jpg|200px|left|thumb|Altzea]] Europa, Asia eta Ipar Amerikako ipar basoetan bizi den ugaztuna da. Ipar Amerikan orignal esaten diote; frantsesez, euskarazko oreinak hitzetik eratorria. Bera haragia gurean ez da batere ohikoa. Kozinatzeko hemen ere gazteak dira egokienak. Gisatua eta haragi bigunenak erreta kozina daitezke. Bere haragiarekin zezina ere egiten da. === Elur-oreina edo karibua (''Rangifer tarandus'') === [[Fitxategi:Caribú (Rangifer tarandus), Parque nacional y reserva Denali, Alaska, Estados Unidos, 2017-08-30, DD 40.jpg| 200px|thumb|Elur-oreina]] Cervidae edo orein familiako ugaztuna da. Klima hotzetan bizi da: Kanadan, Alaskan, Eskandinavian eta Errusian zehazki. Hala ere, antzina hegoalderago bizi izan zeneko arrastoak aurkitu dituzte zientzialariek. Euskal Herrian zenbait leizetako labar margoetan, Altxerrin, esaterako, garai batean Euskal Herrian ere zabalduta zeuden elur oreinen margoak daude. Kiputz kobazuloan ere hainbat hezur aurkitu dira. Uste da azken glaziazioan Iberiar penintsulako iparralde osoan zehar hedatu zirela. Bere haragia oreinaren moduan prestatzen da. Laponian elur oreinak hazi eta jateko oinarri bat dira eta oso koipetsua den bere esnearekin gaztak ere egiten dituzte. == Iledun ehiza xehea == === Europar erbia (''Lepus europaeus'') === [[Fitxategi:Lepus europaeus (Causse Méjean, Lozère)-cropped.jpg|200px|thumb| Europar erbia]] Lagoformoen ordenako generoetako bat da. Oso azkarrak dira, belarri handiak dituzte. Untxien famili berean sailkatzen dira, baina haiek baino handiagoak dira. Hala ere erbia ez da etxekotu, untxia bai. Erbi espezie ugari daude munduan. Untxien moduan kozina daiteke, baina bereziki gisatua prestatzen da. Bere zapore eta lurrin indartsuak marinatzea eskatzen du. Ohiko da bere odola erabiltzea gisatuaren saltsa loditzeko. Labean erretzea ere badago. === Untxia, konejua edo lapina (''Oryctolagus cuniculus'') === Leporidae familiako zenbait espezieren izen arrunta da, eta mundu osoko zenbait eskualdetan bizi dira. Ugaztun karraskari hauek erbiaren antzekoak dira, baina hura baino txikiagoak. Asko ugaltzen dira eta lurrean egiten dituzten zuloetan bizi ohi dira. Euskal Herrian eta mendebaldeko Europa osoan, espezierik arruntena mendi untxia da. Erbiaren moduan ohikoena gisatua jatea izaten da, kasu honetan, marinatu gabe ere jan daiteke. Erreta ere bai, baina lehen modu hori dugu ohikoena. Arroz desberdinak prestatzeko ere erabil genezake. == Lumadun ehiza xehea == === Basahatea (''Anas platyrhynchos'') === Euskal Herrian bizi den ahate ez-etxekotu ezagunena da. Ipar hemisferioko lur gehienetan jartzen du habia, Australia eta Zeelanda Berrian ere aurkitzen da, baina gizakiak eraman dituelako. 50-60 cm luzera eta 81-95 cm hego-zabalera du. 0'72 eta 1'58 kilogramo arteko pisua du. Sexu diformismo handia duen espeziea da. Arrak buru eta lepoan irisazio berdeak agertzen ditu. Bularra marroi kolorekoa du eta lepoaren eta bularraren artean lepoko zuria du. Bizkarraldea arre kolorekoa da, sabelaldea grisa eta buztana beltza, luma zuri pare batekin. Buztaneko luma batzuk gorantz borobilduta ditu. Basahatearen mokoa horia da baina punta beltza du. Aipagarria da hegoetan daukan ispilutxo urdina, hegan doanean nabarmen ikusten dena. Emea arra baino zerbait txikiagoa da, eta ez da batere deigarria. Kolore arrea du eta nabarmentzen zaion elementu bakarra ispilutxo urdina da, arraren berdina daukana. Izaeraz migratzailea bada ere, ez du migrazio luzerik egiten eta Euskal Herrian sedentarioak dira gehienak. Neguan Europatik datozenek populazioa handitzen dute, harik eta apiril aldera iparraldera itzultzen diren arte. Normalean, erreta edo gisatuta prestatzen dira. Ahatea gaztea bada, bere bularra plantxan kozinatzea badago. === Birigarro arrunta (''Turdus philomelos'') === Turdidae familiako hegazti paseriformea da; Europa osoan eta mendebaldeko Asian bizi da, eta kantu konplexu eta finak egiteko gaitasunagatik da ezaguna. Euskal Herrian espezie nahiko arrunta izan arren, ez da bere generokide zozo arrunta (Turdus merula) bezain antropofiloa. Tamaina ertaineko hegaztia da, eta 20-24 cm luzera eta 33-36 cm hego-zabalera izan ohi du. 68 eta 85 g bitarteko pisua izan ohi dute, eta bi sexuen artean ez dago aldakortasun nabarmenik, ez tamainan ezta itxuran ere. Bizkarraldea eta hegoen goialdea marroiak dira, eta sabelaldea argiagoa, V itxurako orban ilunekin. Hegoen azpialdea ere argiagoa da, laranja kolorekoa. Burua ere marroia da eta begiaren inguruan kolore arre argiagoko eraztuna izan ohi du. Mokoa ere iluna du. Birigarroa sukaldean, gisatua, frijitua, parrilan, eta saltsarekin ere prestatzen da. Arrozei zaporea emateko ere erabiltzen da. === Eperra (''Perdicinae'') === [[File:Eperra.jpg|150px|thumb|Eperra]] Phasianidae familiako zenbait hegazti espezieren izena da, eta Europan, Asian, Afrikan eta Ekialde Ertainean bizi dira. Faisaiaren familiako hegaztia da, lepo-motza, gutxi hegaldatzen dena. Euskal Herrian hiru espezie bizi dira: eper grisa nagusiki, eper gorria eta eper zuria hain zuzen ere. Burua txikia eta gorputz lodikotea, isatsa motza eta moko sendoa, bularra grisa eta eztarria eta muturra gorrixka, horrelakoa da Araba eta Nafarroako hegoaldean ehiztariek gogoko duten eper grisa. Euskal Herriko ehiztariak Gaztela-Mantxara joaten dira eper gorria harrapatu nahian. Eperra normalean gisatuta, eskabetxean edo labean erreta jaten da. === Faisaia (''Phasianus colchicus'') === Phasianidae familiako hegaztia da. Jatorria Errusian duen hegazti hau mundu osora zabaldu da ehizarako. Faisai arrunta ere deitu ohi zaio. 80 cm inguru izaten da luze. Harrak buruko eta lepoko lumak berdeak ditu, distira urdinxkakoak; begi ingurua lumagabea eta kolore gorrikoa du; emeak, berriz, guztiz arreak izan ohi dira. Berez, Kaspiar Itsasoko inguruetako eta Asiako mendebaleko lurraldeetakoa da. Fasi izeneko ibaiaren ertzetan (gaurko Georgiako mendebalean), aurkitu zuten grekoek, eta handik Greziara eta Europara zabaldu zuten. Belar edo ihi luzea dagoen leku bakartietan egiten du habia, eta emea ez da arrautzen gainetik altxatzen oso hurbileko arriskurik ez bada. Sukaldaritzan txit aintzat hartua da, gaur egun oso gutxi ikusten badugu ere. Beteta edo bete gabe labean erreta eta gisatua dira jateko modurik klasikoenak. === Galeperra arrunta edo pospolina (''Coturnix coturnix'') === Phasianidae familiako hegaztia da. Europa, Asia eta Afrikako eskualde askotan bizi den hegazti honek azpiespezie batzuk ditu. Gastronomian preziatua da oso, bere jaki eta arrautzagatik .Galeperra laborantza-lurretan ederki kamuflatzen den hegaztia da. Espezie migratzailea da, eta neguan Afrikara joaten da. Hori dela eta, populazioek gorabehera handiak jasaten dituzte urtean zehar. Galliformeen artean txikiena da, 17,5 cm inguruko luzera izaten du eta 70-155 g pisa ditzake. Diseinu kriptikoa dauka: oro har kolorazio marroia daukan arren, lerro marroi ilunak, zuriak, beltzak eta krema kolorekoak ageri zaizkio. Bekain zuri nabaria dauka eta lepoa argia da, zuria emeen eta gazteen kasuan eta aingura ilun batekin arren kasuan. Sukaldean bereziki gisatua prestatzen da edo bestela, labean edo parrilan erre daitezke. Arrozak prestatzeko ere erabiltzen da. === Istingor arrunta edo mingorra (''Gallinago gallinago'') === Eskolopazidoen familiako hegazti zangaluzea da. Europa, Asia erdian eta iparraldean ematen du uda eta neguan Mediterraneo alderako eskualdeetara eta Afrikako eta Asiako ekialdera migratzen du. Tamaina txikiko hegaztia da, 25-27 cm arteko luzera eta 44-47 cm arteko hego zabalera ditu. 80-140 gramo artean pisatzen du. Buruaren gaina eta bizkarra gaztaina koloreko ilunak ditu, baina baditu burutik isatsera sei zerrenda zuri ere. Azpiko aldea berriz zurixka du. Hegaztiaren ezaugarri aipagarriena mokoa da, oso luzea. Zangaluzeen taldekoa izateko hanka laburrak ditu, gris-berde kolorekoa. Oilagorraren oso antzekoa nahiz eta txikiagoa izan. Sukaldean prestatzeko oilagorraren antzera prestatzen da, gisatua edo errea. === Oilagorra (''Scolopax rusticola'') === Tamaina ertaineko hegaztia da, 30 - 36 cm luzera du, 300 – 350g pisua eta lumaje nabarra. Hegazti zangaluzea da, haragi oso gozokoa, luma arre beltzuneak dituena. Europa eta Asiako basoetan bizi ohi da. Iragaitzaz dagoenean, artadietan eta larreetan bizi ohi da. Euskal Herrian ehiztarientzako erregina dela esan dezakegu. Oilagorra, ehiztarientzako erregina den moduan, sukaldean ere horrela tratatzen da. Normalean gisaturik edo erreta jaten da. === Usapala (''Streptopelia turtur'') === Columbidae familiako hegaztia da. Eurasiako eskualde epeletan eta iparraldeko Afrikan batzuetan, baita Eskandinavian eta Errusian ere, bizi den hegazti hau neguan hegoaldeko Afrikara migratzen da. Europar tortola deitzen zaion hau erdi tamainakoa da, 24 eta 29cm inguruko luzera eta 85g-170gko pisua izan dezake. Usapala, normalean, plantxan, parrilan, edo frijitua presta daiteke. Halarik ere, hau ere normalean gisatua prestatzen da. === Pagausoa (''Columba palumbus'') === Columbidae familiako hegaztia da. Europako uso espezie ohikoena eta handiena da. Buru txikikoa, lepoaldera alde bitan dituen orban zuri bik bereizten dute lumaje gris urdinxka eta berdexkarekin gainean. Europa epelean, Afrikako iparraldean eta Ekialde Ertainean zabaldurikoa dugu. 460-570 g pisatzera irits daiteke, hego-zabalera 75-80 cm eta luzera 40-42 cm izatera. Paseko hegaztia da eta bi migrazio ditu, udaberrian eta udazkenean. Euskal Herrian mendetako tradizio handia dago pagausoa sareekin harrapatzeko, Etxalarren, Saran, Zuberoan.... Berez, basoan bizi da, baina landa lurretara eta herrietara hedatu da. Hirien kolonizazioa berriagoa da haitz uso grisarena baino. Gurean normalean, gisatua prestatzen da; usakume gazteak, berriz, labean erretzea izango dugu, gutxi eginak jateko. == Ehiza errezetak == * Basurde gisatua. * Eperrak txokolate saltsan. * Galeperrak saltsan. * Oilagor errea. * Oraina gisatua. * Oreina plantxan. * Usakume errea * Usoa salmisean. 9mbv3246g9qcu3j14rjoeyla8citfg7 0 5111 37216 32505 2022-03-29T19:15:37Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Haragia:Ardikia eta Ahuntz azienda]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Ardikia eta Ahuntz azienda]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''ARDIA "Ovis arie"''' Ardia (emea) eta aharia (arra), ugaztun koadrupedo hausnarkari bat da, gizakiak ganadutzat hazia. Ardilatxa, arkaztea, zikiroa, betutsa (hiru urtez gorako ardia), arkumea, bildotsa, axuria dira ardiarekin lotutako beste izen batzuk. Etxekotu izanaren ondorioz, bere generoko espezie ugariena da. Euskal Herrian: latxa, eta Karrantza eta Ebro inguruan, “borroa” edo Karrantzako ardia dira gehien hazitakoak. Altuera eta pisua arrazaren arabera desberdina da. Emeek 45 eta 100 kg artean pisa dezakete eta arrak handiagoak izan ohi dira, 45 eta 160 kg artean hain zuzen ere. Ardiaren esnea eta haragia hasierako zibilizazioetan ere kontsumitzen ziren. XXI. mendearen hasiera honetan, ardi haragiaren kontsumitzaile handienak Persiar Golkoa inguratzen duten estatu arabiarrak, ozeaniarrak eta europarrak dira (Grezia, Erresuma batua eta Irlanda). Euskal Herrian artzaintza indar handiko jarduera izan da. Diogunaren lekuko dira gaur arte mantendu diren ardien arrazak. Arkumea, Bildotsa, Axuria: ardiaren umearen izenak dira. Euren erabilera ekonomikoagatik etxekotuak izan ziren eta bereziki haragitarako erabiltzen dira. Eusko Label, Gipuzkoa, Bizkaia eta Arabak osatzen duten erkidegoko kalitateko ardi haragiaren marka dugu, eta Latxa edo Karrantzako ardiaren espeziekoa izan behar du, 20 eta 30 egunen artean dituztela eta hil aurretik 10-12kg gizen. San Jose egunean jateko ohitura dago hegoaldean. Nafarroan berriz, latxaz gain Nafarroako arrazak ere erabiltzen dira haragitarako, eta kasu honetan, arkumeari pittin bat gehiago handitzen uzten diote. Iparraldean, aldiz, ez dute horren axuri txikirik jateko ohiturarik, handiagoak baizik. Ardiaren esnea herrialde batzuetan asko kontsumitzen bada ere, gaur egun ekoizpen handiena esnekietarako da, gazta batez ere, eta neurri txikiagoan jogurta. Euskal Herrian gazta mota ugari ditugu, ezagunena ardi latxaren esneaz egiten den Idiazabal gazta. Erronkariko gazta, Bellokeko gasna edo Ossau- Iratiko gasna. Ardiaren koipe eta odolekin odolkiak edo odolosteak egiten dira. Zaldibi inguruko mondejua edo Baztango zuri eta beltz, frikatza.... besteak beste. '''AHUNTZA "Capra aegagrus hircus"''' Ahuntza emea eta akerra arra, animalia ugaztun eta hausnarkari bat da, basahuntzaren azpiespezie etxekotua. Kumeei, berriz, antxume, auma (bizk.) edo ahuñe (zub.), akerko deritze. Azienda xehetzat hartuta dago, ardi eta txerriak bezala. Neolitiko garaian, Persiar Golkoaren inguran etxekotu zela uste da. Gizakiak ahuntzetatik esnea eta haragia lortu izan ditu elikagai moduan. Ahuntza eremu oso zail eta gogorretara moldatzen den animalia dugu, eta horrek bere haragiari zapore eta lurrin berezia ematen dio. Ahuntz helduen haragiak oso usaintsuak izan ohi dira eta lurrin desatseginak izan ohi dituzte; horregatik, sukaldean bereziki antxumeak edo animali gazteak erabiltzen dira. Arkume eta Ahuntzaren haragia kanalean oso antzekoak dira, ahuntza pittin bat gorriagoa eta koipe gutxiagokoa da eta gorputza estilizatuagoa du. Baina bereizketa nagusia da antxume kanalari isatsean bere larru eta ile zati txiki bat uzten zaiola. Ahuntzaren esnearekin ere kalitate oneneko gaztak lortzen dira. Euskal Herrian bertako bi ahuntz arraza daude. Ahuntz azpigorria eta Piriniotar ahuntza. Haiez gain, kanpoko beste arraza ugari aurkituko ditugu. ==== Arkumearen eta antxumearen ezaugarri nutrizionalak ==== Haragi guztien moduan, balorea biologiko handiko proteina ugari ditu: %20 inguru, arkume eta antxume haragiak. Horrekin batera mineralak ere, burdina, zinka, potasioa eta fosforoa nagusiki. B taldeko bitaminetan aberatsa dugu. Koipe saturatu ugari du, 225 kcal emanez 100g-ko. Azido urikoan eta kolesterolean ere oso aberatsa da; beraz, kontu izan beharko dugu zenbat jaten dugun. ====Ardikien sailkapen komertziala ==== * '''Esneko arkumea''': Gehienez hilabete eta erdikoak eta kanalean 8 kilotik behera dituztenak. * '''Arkumea edo bildotsa''': 4 hilabetetik beherako animalia eta gehienez kanalean 13kg dituena. * '''Arkume gaztea''': 4 hilabete eta urtebete bitarteko animalia. * '''Ardiki heldua''': Urtebetetik gorako animaliak. ==== Ahuntz aziendaren sailkapen komertziala ==== * '''Esneko antxumea''': Esnearekin bakarrik elikatu den animalia, hilabete eta hilabete eta erdi inguruko adina duena. Kanalean 5-6 kg ingurukoa. * '''Antxumea''': Bi hilabete inguruko animalia, esneaz gain belarra ere jan duena. Kanalean 8 kg ingurukoa. ==== Ardiki eta Ahuntz haragien ezaugarriak eta bere erabilera sukaldean. ==== Euskaraz ardi eta ahuntzei abere zuriak esaten zaie. Arkumearen eta Antxumearen haragia aberatsa da proteina eta koipeetan. Komertzialki, arkume edo antxumearen haragiak dira preziatuenak, haragi bigunagokoak, lurrin finekoak eta erabilera gastronomiko zabalekoak dira. Modu desberdinetan erretzea izaten da ohikoena. Xerratuta edo txuletak berriz, plantxan edo parrilan erretzen dira normalean. Animalia zahartu ahala, haragia ilundu egiten da eta usain gogorragoak hartuko ditu, bereziki ahuntz aziendetan. Ardikietan eta Ahuntz aziendako animalia helduen haragia komertzialki gutxi saltzen da. Animalia handitu ahala, gehiago jotzen da gisatuta prestatzera. Hala ere, ohikoa da gurean zikiroa edo ardi zaharra txingarretan edo burruntzian erretzea. ==== Arkume eta Antxume aziendako haragiaren zati komertzialak ==== * '''Gorena edo estra''': Txuletak. * '''Lehen mailakoa''': Hanka. * '''Bigarren mailakoa''': Besoa. * '''Hirugarren mailakoa''': Lepoa eta hegala. ==== Arkume eta antxumearen zatiak eta hauek prestatzeko moduak ==== * '''Osoa kanalean''': Triparik, bururik eta hankarik gabe, bizkar hezurretik zabaldu eta burruntzian edo parrilan su baxuan erretzeko aukera dago. * '''Erdibitua''': Normalean egurrezko edo labe mistoan erretzen dira, hezetasun ugarirekin eta su baxuan denbora luzez, amaieran su bizian kolorea emanez. Hona arkumea edo antxumea erdibitzeko sistema erraz bat: animalia zintzilik jarri buruz behera eta bizkar hezurretik sartu goitik behera metalezko hagaxka bat. Aizkorarekin ipurtaldetik hagaxka horren kontra kolpeak ematen joango gara. Modu honetan erditik moztuko dugu eta bizkar hezurra ez dugu inoiz gaindituko. * '''Aurreko edo atzeko laurdenak''': Batean izterra, saiheski zatia eta hegala, bestean besoa saiheski zatia, hegala eta lepoa. Ohikoena, labean edo burruntzian erretzea izango da. * '''Hankak''': Labean erreta, xerratua plantxan edo zatitua gisatu edo saltsan txilindron erara presta genezake. * '''Besoa''':Labean erreta, xerratua plantxan edo zatitua gisatu edo saltsan presta genezake. * '''Bizkarki edo carrea''' : Bizkar aurrealde edo txuleta-lekuari esaten zaio: errazioetan edo osoa, ohikoa da labean erretzea. * '''Txuletak''': Bizkarra xerra finetan moztuz, hezurdun txuletak eta hezur gabekoak lortuko ditugu. Parrilan edo plantxan dugu prestatzeko modurik ohikoenean. Nafarroan eta Araban oso ohiko da xirmendutan erretzea. Frijitu moduan, bexamelaz estalita prestatzea ere ohikoak dira. * '''Saiheski eta hegala''': Normalean zatirik merkeena izaten da eta gantz kopuru handiena duena. Erreta labean edo parrilan, gisatua edo zaporea emateko plater ugariren ( arroza, eltzekariak, menestra, txilindronera,..) lagungarri erabiltzen da. * '''Lepoa''': Erreta labean edo parrilan, gisatua edo zaporea emateko plater ugariren ( arroza, eltzekariak, menestra, txilindronera,..) erabiltzen da. * '''Barrukiak''': Erregosiak, plantxan, edo arroz mota desberdinen lagungarri moduan erabiltzen dira. * '''Burua''': Burua gurean ohikoa izanda, erditik moztu eta labean erretzea, horrela, mingaina, masailak, garuna jaten zaizkio. Marmelada egiteko, lehortuta, haragi plater, lagungarri eta azkenburuko ugaritan erabiltzen da. <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption="Ardiki haragia"> Fitxategi:Arkume erdia.jpg|thumb|Arkume Erdibitua Fitxategi:Arkume izterra.jpg|thumb|Arkume izterra Fitxategi:Arkume besoa.jpg|thumb|Arkume besoa Fitxategi:Izterreko txuletilak.jpg|thumb|Izterreko arkume txuletilak Fitxategi:Arkume hegala.jpg|thumb|Arkume hegala Fitxategi:Arkume lepoa2.jpg|thumb|Arkume lepoa </gallery> nzwhc7ig0nfy4j7krp7im5qj1pwohv4 0 5112 38163 37218 2022-05-28T08:20:49Z Gaztarrotz 1953 /* Txerri haragi zati nagusiak edo zatikatzea */ wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Txerria''' edo '''urdea''' ''Suidae'' familiako ugaztun bat da, ''sus scrofa'' basurdearen azpiespeziea. Txerri emeari urdanga ere deitzen zaio. Orain dela 5.000 urte etxekotu zen eta mundu guztian zabaldua dago. Txerrikia berriz, gizakiak jateko prestatzen dugun txerri haragiari edo zati mamitsu ( azpizuna, solomoa, hankak, hirugiharra, ....) edo zati horiekin egindako bestelako prestaketei (txorizoa, urdaiazpikoa, solomoa, odolkia, basurde burua...) esaten zaie. Txerria Euskal Herrira bizantziarren garaian atzerritik ekarri zuten, eta tokiko basurdeekin elkartu zen.1974. urtera arte Euskal Herrian hiru txerri-arraza autoktono zeuden eta garai horretakoak dira hain zuzen ere ezagutzen diren Baztango Txerriaren eta Gasteizko Muturmotz edo Txatoaren azken aleak. Bi arraza horiek desagertu ondoren, soilik Euskal Txerriaren arraza geratu da. Komertzialki berriz, txerri zuria eta Iberiar txerria dira ezagunenak. Elikadurarako Txerri zuria da munduan gehien hazten den txerria, eta honen haragia arrosa moduan sailka dezakegu. Aldiz, bai iberiar eta bai Euskal txerriak pittin bat gorrixkagoak dira. Koipetan berriz, txerri zuriak gihar barnean koipe gutxiago daukan bitartean, txerri iberiarrak bezala Euskal txerriak koipe gehiago dute, eta horrek zapore eta lurrin handiagoa ematen diete. == Ezaugarri nutrizionalak == Haragi guztien moduan, kalitate biologiko bikaineko proteinak dituzte: %18 inguru. B taldeko bitaminak ere nagusi. Mineraletan fosforoa, zinka, potasioa, burdina eta magnesioa bereziki. Koipeak ere badituenez kcal 225 inguru 100 g ko. Hala ere, txerri haragia neurrian jatea komeni da, bere gantzak kolesterol ugari baitu. == Txerri haragiaren kalitatea erabakitzen duten faktoreak == * '''Adina''': Txerriaren adinak kolorean, zaporean, gogortasunean eta bestelako faktore batzuetan eragingo du. * '''Arraza''': Arraza mota bakoitzak bere berezitasunak ditu. * '''Elikadura''': Animaliak bere bizitzan izan duen elikadurak haren haragiaren zaporea baldintzatuko du. * '''Bizitza mota''': Zelaian libre ibili denaren haragiak edo ukuilutik atera ez den animaliarenak ez dute zapore berdina izango. * '''Hilketa''': Animaliaren hilketaren inguruko pasarte guztiek eragina izango dute haragi horren kalitatean. Nola izan den bidaia, deskantsua, estresa, odola ongi kendu zaion. Hil ondorengo beste manipulazioek ere haragi horren kalitatea baldintzatuko dute. == Adina eta sexuaren araberako txerriaren kalifikazioa == * '''Esne-txerrikumea''': Jaio eta amaren bularra uzten duten bitartekoak. * '''Txerri gaztea''': Urtebete duten txerriak * '''Bargasta edo txerria''': Txerri gazte fina gizentzeko erabiliko dena. * '''Ordotsa''': Gizendutako txerri arra, zikiratua edo gabea. * '''Ahardia''': Gizendutako txerri eme zikiratua edo gabea. * '''Urdanga, Urdama, Txerrama''': Umeak izateko erabiltzen den txerri emea * '''Urde edo apote''': Umeak izateko erabiltzen den txerri arra. == Haragiaren osasun azterketa eta zigilatzea == Animalia bizirik dagoela, albaitero batek dagokion azterketak egin behar dizkio hiltzera bidali aurretik. Hil ondoren haragiak dagozkion seiluak jasoko ditu. Zigiluaren marka, bero dagoen bitartean eta ezabaezina den tintaren bitartez egiten da. Marka maila komertzialaren arabera burutzen da. * '''S1''': Haragi kalitate oneko animalia emeentzat. * '''S2''': Bestelako animalia emeentzat. * '''V''': Zikiratutako arrentzat. == Txerri haragiaren heltze eta ontzea == Haragi guztiek hil ondoren heltzen eta ontzen denbora bat behar dute. Denbora horretan haragi hori “lasaitu” egingo da, PH a igo eta bigundu. Hil aurretik normalean animaliaren giharra uzkurtu egiten da, ontze garaian gihar hori “lasaitzen” saiatu behar da, eta horretarako denbora behar du. Haragia hil orduko jaten bada, gogorragoa egongo da. Animalia guztiek hil ondoren, gutxienez 48 ordu egon beharko dute hozkailuan === Haragien kontserbazioa eta ontzea === Haragiaren kontserbazio moduan hiru mota bereiziko ditugu. Haragi freskoa, haragi hoztua eta haragi izoztua. * '''Haragi freskoa''': Animalia hil ondoren, 2ºC tenperaturan eta %85 hezetasun mailan mantentzen da. * '''Haragi hoztuak''': Haragia -6 C mantentzen da eta 2 edo 3 hilabete izan arte jatea izango da. * '''Haragi izoztuak''': Okela -18ºC azpitik mantentzen da eta urtebete arte eduki daitezke. == Gurean aurkitu genitzakeen txerri arraza nagusiak == === Euskal Txerria === Euskal Herriko txerri arraza bat da; batzuetan, txerri txuri eta beltza ere esaten zaio. 2016tik Europako jatorri deitura babestua du, “Kintoa” izenarekin, xingarra (urdaiazpikoa) eta haragia, bertan izan baitu garapen handia azkenaldian. Txerri hau bereziki Behe Nafarroan, Aldude inguruan hazten da. 12 hilabete eta 100kg inguru behar dute izan. Euskal txerriaren haragiak barneratutako koipe portzentaje handia ageri du eta horrek haragi xamurra, zaporetsua eta gozoa izatea dakar. Ezaugarri bereizgarriena belarriak dira, begien gainetik muturreraino erortzen diren belarri handiak baititu. Belarriak arrastaka eramaten ditu, gaztainak, hurrak edo pagoaren fruituak bilatzeko, muturka ibiltzen den bitartean, edo besterik gabe, bere lurralde zabalean hazten den belar freskoa jaterakoan. Belarri handi eta erori horiek izaera baketsua eta lasaia ematen diote. Aspalditik hazia eta ustiatua izan arren, 1920ko hamarkadan hartu zen ofizialki arrazatzat. Euskal Txerria Ipar Euskal Herrian, Biarnon eta Nafarroa Garaiko iparraldean zabaldutako arraza izan badugu ere, ia galtzeko zorian egon ondoren, bai ipar aldean eta azken urteetan Hego Euskal Herriko beste zenbait eskualdetan ere zabaldu da. Garai batean bere banaketa eremuak Pirinioetako ekialde osoa hartzen zuen bi isurialdetan. Euskal txerria dago hain ospetsua egin den Baionako xingarren jatorrian. Duela 500 urte dagoeneko Baionako portutik abiatzen ziren Frantzia osora bertako urdaiazpikoak. Baionako urdaiazpikoa iparralde osoan ontzen da. Zereal eta artoz elikatzen diren txerriak dira eta bederatzi hilabete betetzean akabatzen dira. Ontzeko Aturri ibaiko gatza eta Ezpeletako piperra erabiltzen dira. [[Fitxategi:Euskal txerria.jpg|thumb|centre|200px|Euskal txerria]] === Txerri zuria === Txerri zuriaren barnean arraza desberdinak aurki baditzakegu ere, Landrace, Pietrain... horien artean gehienek ezaugarri berdintsuak dituzte. Txerriaren haragia komertzializatzeko gehien hazten den txerri mota dugu eta gure harategietan nagusiki horixe aurkituko dugu. Haragi zuriagoa eta orokorrean koipe gutxiagoko haragia izaten da. Gihartsuak eta ipurdi handikoak. === Iberikoa === Salamancan, Caceresen, Badajozen, Ciudad Realen, Toledon, Sevillan, Kordoban, Huelvan, Cadizen eta Malagan umetzen diren txerriak ditugu. Txerri zuriak baino haragi ilunagoa du, giharretan tarteko koipe gehiagorekin. Normalean kalitatezko txerrikiak prestatzeko erabiltzen da bere haragia, urdaiazpikoa, solomoa, .... Iberiar txerriaren kalitatezko izendapenak onartu dituzte: Guijuelokoa, Dehesakoa, Huelvakoa eta Pedrochesekoa. Gaur egun Iberiar txerriaren produkzioa handitze aldera, arraza desberdin askorekin gurutzatzen da. Iberiar txerriarekin kalitatezko txerrikiak egiteaz gain, urdaiazpikoa, solomoa, txorizoa..... bere zati ugari, freskoak jateko ere oso preziatuak dira. Azpizuna, presa, sekretua eta luma dira ezagunenak. === Mallorcako beltza === Mallorcako uhartean jatorria duen txerri hau iberiar txerriaren arreba dela esan dezakegu. Bere haragiarekin Mallorcako platerik ezagunenak prestatzen dira, sobrasada ezagunena, jatorriko izendapen babestuarekin. Hala era, bere haragi freskoarekin beste plater ugari ere prestatzen dira. == Txerri haragiaren kategoria komertzialak == * '''Estra edo gorena''': Solomoa eta azpizuna. * '''Lehen mailakoa''': Izterra, giltzurrun aldeko txuletak, erdi aldeko txuletak. * '''Bigarren mailakoa''': Besoa, Lepoaldeko txuletak. * '''Hirugarren mailakoa''': Saiheskia, hirugiharra, urdai edo xingarra. == Txerri haragi zati nagusiak edo zatikatzea == * '''Azpizuna''': Atzealdeko solomo saiheskiaren barrualdean hezurrera itsatsita dago. Estra kategoriako piezatzat jotzen da. Haragi zati luzea eta zilindrikoa da. Normalean, xerratxo lodi eta finetan moztu eta plantxan prestatzen da. * '''Solomo''': Txerriaren bizkar osoa, hezurgabetuta. Normalean plantxan xerratuta edo labean osoa erreta prestatzen da. Baina gisatua edo salteatua ere presta daiteke. Urdaitegirako ere erabiltzen da. * '''Bizkarraldeko txuletak''': Txerriaren bizkar osoa, hezurrarekin. Lepo aldekoa, erdikoa eta itsas aldekoa izan daiteke. Erdi aldekoak dira preziatuenak, hezurra dutenak. Plantxan edo parrilan presta daitezke. * '''Txerri sahieskia''': Txerriaren txuleta hezurraren amaiera dugu. Plantxan, parrilan egosita hornigai moduan.... presta daiteke. * '''Urdaiazpiko''': Txerriaren izterra, normalean urdaitegirako erabiltzen dira, egosita, gazituta.....hala ere xerretan erreta plantxan, osorik labean edo gisatuta ere presta daiteke. * '''Ukondo''': Izterrekoa edo besokoa, normalean egosita edo erreta jaten da. * '''Hanka''': Txerri hanken haragia oso likatsua da, normalean, egosita saltsan, beteak edo urdaitegirako erabiltzen direnak. * '''Hirugihar''': Saiheskitik behera tripa aldean dagoen zatia. Gazituta, plantxan edo parrilan egiteko freskoa edo ketu ondoren plantxan edo parrilan egiteko. * '''Urdai edo xingar''': Tripako gantz kopuru handiko zatia. Gazituta edo freskoan, normalean, eltzeko edo lekale ugariri zaporea emateko erabiltzen da. Bertatik txerri gantza ere ateratzen da. Garai batean koipea kozinatzeko edo azkenburukoak prestatzeko asko erabiltzen zen. * '''Buru eta Lepape''': Dena aprobetxatzen da, muturra, belarria, mingaina, masaila, garuna, lepapea...Oso likatsua da eta masaila izan ezik, normalean, urdaitegirako erabiltzen da. Masaila berriz, erreta edo gisatuta prestatzen da. * '''Presa''': Lepoaren eta besoaren gainean aurkitzen da. 500 eta 700g bitarteko pisua duen zati koipetsua dugu. Xerretan moztu eta plantxan edo parrilan prestatzen da. * '''Sekretu''': 150 eta 200g bitartean pisatzen du, zati laua da, besoaren atzealdean aurki dezakegu, solomo eta urdaiaren artean. Hau ere xerratu eta plantxan edo parrilan egiteko erabiltzen da. * '''Luma''': Zati luzea da, bizkarreko saiheski eta gantzaren artean dagoena. 70g eta 100g artekoa da. Xerratu eta plantxan edo parrilan prestatzen da. <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption="Txerriki haragia"> Fitxategi:Txerri_azpizuna.jpg|thumb|Txerri azpizuna Fitxategi:Txerri txuleta.jpg|thumb|Txerri txuleta solomoa Fitxategi:Txerri saiheskia.jpg|thumb|Txerri saiheskia Fitxategi:Txerri izterra.jpg|150px|thumb|Txerri izterra Fitxategi:Xerrak egitako txerri haragia.jpg|thumb|Txerri xerra haragia Fitxategi:Txerri hirugiharra.jpg|thumb|Txerri hirugiharra Fitxategi:Txerri hankak2.jpg|thumb|Txerri hankak Fitxategi:Txerri saltsitxak.jpg |thumb|Txerri zuriaren saltsitxak Fitxategi:Txerrikumea.jpg|thumb|Txerri kume zuria ontziratua Fitxategi:Txerrikiak 2.jpg|thumb|Euskal txerri,saltxitxa, txorizo eta urdai ontziratua Fitxategi:Txerrikiak.jpg|thumb|Euskal txerri odolki eta ontzututako solomo ontziratua Fitxategi:Txerrikiak2.jpg|thumb|Txerri solomo ontziratua </gallery> qjb8i1sot8509y99ahn9nyrsw4b5es4 0 5113 35558 35557 2021-10-23T04:43:49Z Gaztarrotz 1953 /* Pleurotus eryngii. Kardu ziza */ wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Perretxikoa''' zenbait onddok esporen gordeleku gisa ekoizten duten fruitu-gorputza da. Klorofila gabekoak izaten dira eta toki hezeetan jaiotzen dira. Sukaldaritzan zenbait espezie oso preziatuak dira. Hala ere, kontuz ibili beharra dago toxikoak eta pozoitsuak diren perretxiko eta onddo ugari baitago. Sukaldean bi eratara sailkatuko ditugu == Hazitako perretxikoak == Merkatuan gero eta hazitako perretxiko gehiago badago ere, gurean ezagunenak belarri landua, barrengorri edo txanpinoia, kardu ziza eta shitakea dira. Edozein dendetan eros ditzakegu eta oso erraz prestatzen dira. == Basa perretxikoak == [[Fitxategi:Perretxikoak.jpg|300px|thumb|Basa perretxiku desberdinak]] Hazitakoak baina preziatuagoak dira, baina freskoak urte sasoi batzuetan bakarrik izan ditzakegu. Normalean udara amaiera-udazkenean. Basoan zehar hauen bila ibili behar denez, prezioak ere garestiagoak izaten dira. Ziza horiak, udaberriko zizak, gibelurdinak eta russula familiakoak, kuleto, zizahoria, onddo mota desberdinak, trufak, azpi lakarrak, esnegorria…. == Perretxikoak merkatuan aurkitzeko modua == === Freskoak === Modurik ohikoena izaten da eta jateko hoberena, baina basa perretxikoak edo onddoak ezin izango ditugu garaiz kanpo aurkitu. === Izoztuak === Urtean zehar basa onddoak aurkitzeko aukera ematen dute. Onddoa aldez aurretik zerbait kozinatu ez bada, kontu handia eduki behar da, bestela desizoztean ur asko galdu baitezake. Beraz, esan genezake perretxikoak eta onddoak izoztu nahi baditugu, egokiagoa dela aldez aurretik zerbait kozinatzea. === Deshidratatuak === Likido gehiena kendu zaien perretxikoak izaten dira. Kasu batzuetan, egora honetan kozina daitezke, moztuta edo hauts bihurtuta, beste batzuetan, beratzen jarri behar izaten dira erabili aurretik. Beratzeko erabili dugun ura aprobetxa genezake arrozak bustitzeko adibidez. === Kontserban === Konfitatuta, salteatuta edo erregosita, kristalezko ontzietan edo kontserba potoetan saltzen direnak. Urte osoan aurki genitzake baina ez perretxiko mota guztiak. == Perretxikoak prestatzeko erak == Erreta labean, plantxan edo parrilan, salteatuta, erregosita, tortillan, nahaskian, gisatu batean lagungarri moduan.... === Perretxikoen aurre lanak === Perretxikoak mendian biltzen ditugunean edo erosten ditugunean askotan zikinak izaten dira, hosto hondar eta bestelakoak itsatsita izaten dituzte. Perretxiko hauek kozinatu aurretik, ondo garbitzea garrantzizkoa izango da. Garbitzeko garaian berriz, esan genezake ahalegin guztiak egin behar ditugula uretan ez sartzeko. === Perretxikoak garbitu eta moztu === Mendian perretxikoa biltzeko garaian labanarekin eta brotxa txiki batekin lehen errepasoa egitea komeni izaten da, zikinetatik handiena kentzeko. Hori egin ezean, etxerako bidean perretxiko guztiak gehiago zikinduko baitira. Sukaldean gaudela, eta labana txiki batekin mendian garbitu gabe geratu dena errepasatuko dugu. Itsatsitako hosto zatiak, hondarrak, harraskatuz edo zuzenean moztuz. Jarraian, zapi edo paper busti batekin perretxikoak banaka garbituko ditugu. Ondoren, labanarekin edo eskuarekin perretxikoa zatitu edo xerratu egingo dugu. Oharra. Badira zizahorien kasuan edo barrengorri batzuen kasuan, zikina itsatsita dutenak; banan-bana garbitzea erraza ez denez, ur zurrusta indartsu bat eman diezaiekegu, baina ura iragaztearekin batera, inoiz ere uretan eduki gabe. == Hazitako perretxiko ezagunenak == * Agaricus bisporus, Barrengorri edota Urdintza, herri hizkeran txanpinoia. * Pleurotus ostreatus. Belarri landuak. * Pleurotus eryngii . Kardu ziza. * Lentinula edodes. Shitake perretxikoa. * Agrocybe aegerita. Makal-ziza. ===Agaricus bisporus, Barrengorri edota Urdintza , herri hizkeran txanpinoi=== [[File:Barrengorriak2.jpg|200px|thumb|Barrengorriak]] Agaricales familiako onddo basimiodizeto bat da. Haztegietatik iristen dira gure dendetara. Europa eta Amerikan hedatua, asko gastronomia erabilerarako ereiten dira. Sukaldaritzan jangarri erabiliena da. Ikusi izan da Agaricus bisporus ale “basatiek” eta kultibatutakoek kolore desberdinak gara ditzaketela. 1926an garatu eta komertzializatu zen mutazio baten eraginez. Plantxan, salteatua, saltsan, gisatuen lagungarri, tortillan, nahaskian, plantxan eta parrillan, mila modutara presta daitekeen perretxikoa dugu, eta gaur egun haztegietan sortzen den moduagatik, sukaldean gehien erabiltzen den perretxikoa izango da. [[Fitxategi:Agaricus brunnences.jpg|left|thumb|Agaricus brunnences]] ===Pleurotus ostreatus. Belarri landua=== [[Fitxategi:Belarri perretxiko.jpg|200px|thumb|Belarri perretxiko]] Bai latinezko izena bai izen arrunta fruitu-gorputzaren formatik sortu dira. Latinezko pleurotus ("saiheska") hitzak, hankak txapelarekiko duen zeharkako hazkuntza adierazten du. Euskaraz "belarri" hitzak perretxiko honen belarri itxura adierazten du. Perretxiko honen txapela 5 eta 15 zentimetro arteko diametrokoa da. Kolorez aldakorra da: gris argia, gris ilun urdinxkara edo gris arrexka izan daiteke. Oskol formakoa da, ertz mehe eta kiribilekoa. Azalera leun eta distiratsua dauka. Orri zurixkak dauzka, meheak eta estutuak, oso dekurrenteak. Hankak 1-3 cm dauzka luzeran eta 1-2 lodieran. Betea da, eszentrikoa edo albokoa. Batzuetan mizelio geruza zuria izaten du gainean. Haragi zurixka eta trinkoa dauka, usain eta zapore gozokoa. Etxean lantzen da gehien modu komertzialean, batez ere lasto gainean. Basati aurkitzeko zuhaitz zurean txertatua aurkituko dugu. Dendetan, kalitate eta prezio onekoak eros ditzakegu: beti perretxikorik lehorrenak aurkitzen saiatu behar dugu. Plantxan, labean, parrilan, salteatuta edo erregosita. Plater askoren lagungarri, arrozarena, pastarena, haragiarena, krema edo saltsak prestatzeko, nahaskian edo tortillan....Mila modutara erabili dezakegun perretxikoa da. ===Pleurotus eryngii. Kardu ziza=== [[Fitxategi :Kardo mini perretxikoa.jpg|250px|thumb|Kardo perretxikoa]] Pleurotus generoko onddo jangarri bat da. Arrunta da Mediterraneo inguruko eskualdeetan (Europako hegoaldean, Afrikako iparraldean eta Ekialde Hurbilean ), eta merkaturatzeko lantzen da gaur egun munduko toki askotan, batez ere Asian. Hanka zuri lodi eta haragitsua dauka, eta txapel txikia. Txapela 5 eta 10 zentimetro artekoa da ale helduetan. Ale gazteetan zurixkak dira, geroago gris edo krema kolorea ilunagoak izan arte. Gainazal leuna du, eta ertza kiribildu egiten zaio ale gazteetan. Hanka laburra eta potoloa da, kolore argikoa hasieran eta ilunagoa zahartzean. Orokorrean txapelaren albo batean hasten da, nahiz eta erdialdean ere izan daitekeen. Haragi trinko eta zurruna du, zuria. Usain leuna eta zapore gozoa ditu. ===Lentinula edodes. Shitake perretxikoa=== [[Fitxategi:Shitake perretxikoa.jpg|left|250px|thumb| Shitake perretxikoak]] Asian jatorria duen perretxikoa dugu. Marroi kolorekoa eta lurrin handikoa da. Txapela bakarrik jaten da, oina oso gogorra baitu, lehorra edo freskoa eros dezakegu. Japonian haritz enborretan hazten da eta Txinan beraiek sortutako enbor sintetiko moduko batzuetan. Txinan perretxiko honen hazkuntza oso antzinakoa da. Sukaldean ezagunena miso eta dashi zopa egiteko. Lehorra erosiko bagenu, erabili aurretik beratu egingo genuke eta ur hau ere aprobetxatzea izango genuke. Aproposa da frijituta jateko, eta arrozaren eta plater ugariren lagungarri gisa erabiltzeko. ===Agrocybe aegerita. Makal-ziza=== Txapel arre iluna, adinarekin argitzen dena. Azala uhindua du, xafla ilunak, buztin-kolorekoak. Oinean eraztun iraunkorra du. Haragi trinkoa, gustu handikoa, irin-usaina. Makalaldietan, sahastietan eta ibai-bazterreko beste zuhaitz batzuetan bizi da parasito gisa. Talde estuetan agertzen da. Ale helduak baztertu, egur-zaporea izaten baitute. Hazkundea zuhaitz enborretan edo lasto fardotan egiten da. Luzaroan gisatu beharreko haragiekin prestatzea gomendatzen da, gutxi gisatuz gero gogorra gertatzen baita. Erregosita, lagungarri moduan, tortillan, nahaskian, zopak, kremak..... Urte osoan lantzen eta merkaturatzen da. Freskoa jatea da egokiena baina lehorra, ozpinetan eta oliotan ere saltzen da. ==Basa Perretxiko jangarrietan ezagunenak== * Amanita caesarea. Kuleto, Gorringo edo Arrautza-perretxikoa. * Agarius campestris. Barrengorria, Azpibeltza, Urdintza, Txanpinoia. * Agaricus bisporus. Barrengorri, Urdintza, Txanpinoia. * Marasmius oreades. Marasmio jangarria edo hankaluzea. * Calocybe gambosa. Udaberriko zizazuria. * Russula cyanoxantha. Urritxa. * Russula virescens. Gibelurdina. * Lactarius deliciosus. Esnegorria. * Cantharellus cibarius, Zizahoria, Saltsa perretxikoa. * Boletus edulis. Udazkeneko onddozuria. * Udako onddo zuria. Boletus aestivalis. * Boletus aereus. Onddobeltza. * Boletus pinophilus. Onddo kaskabeltza edo onddo pinu. * Hydnum repandum, Tripaki argia, Negu ziza, Azpi lakarra, Idi mihia * Craterellus cornucopioides , Saltsa perretxiko beltza. * Tuber melanosporum . Boilur beltza edo Perigord deritzona da. * Tuber brumale. Neguko boilurra. * Tuber aestivum. Udako boilurra. * Tuber magnatum. Boilur zuria. === Amanita caesarea, kuletoa, gorringoa edo arrautza-perretxikoa === [[Fitxategi:Kuleto, Gorringo edo Arrautza-perretxikoa.jpg|left|200px|thumb|Kuleto edo gorringo perretxikoa]] Hasieran arrautza forma du, erabat zuria, perretxiko osoa bolba zabal elastiko batek estaltzen baitu. Gero, hazten denean, urratu egiten da goitik eta kolore gorri-laranjako txapela ikus daiteke. Txapela agerian duela, baina oraindik atera gabe dagoenean, arrautza gogorraren gorringoa oroitarazten digu. Azkenik, txapel osoa atera eta gero, bere neurri, forma eta kolorearengatik oso ederra den perretxikoa azaltzen da. Txapelak 20 zentimetrorainoko diametroa du. Hasieran ganbila da, baina gero lautua, eta kolore gorri-laranja du. Txapeleko azala leuna, distiratsua eta ertzean ildaskatua. Gainalde biluzia, garatxorik gabea, baina noizbehinka bolbak zati handi zuriren bat utz dezake. Orriak hertsiak dira eta urre-hori kolore polita dute. Hanka lodia, zilindrikoa eta oinaldean erraboila, goitik beheraino orrien kolorekoa. Goialdean kolore bereko eraztuna du eta oinaldean bolba zabal, zuri, lodi, mintzaire eta elastikoa. Mami trinko eta zuria, baina txapeleko azalaren eta hankako kanpo-geruzaren azpian horixka. Usain eta zapore atseginak. Espora zuri, ezamiloide eta eliptikoak. Leku lehorretan bizi da; ondo egurastutako lur hondartsuak ditu gogoko, batik bat hegoalderantz begira daudenak, batez ere harizti, pagadi eta gaztainondoen azpian sortu ohi da. Sasoi beroetan ernamuintzen da, hiruzpalau aleko taldetan belar artean, abuztu-erdialdetik urri-erdialdera gehienbat. Gero eta urriagoa da, gogokoen dituen habitatak nabarmen murriztu baitira. Jangarri bikaina da, baina kasu egin, ez nahas Amanita muscaria edo kuleto faltsu pozoitsuarekin. Azken honen hanka eta orriak krema zuriak dira, ez horiak, oso bolba hauskorra, ia gabekoa, honen kondarrak garatxo moduan txapelean utzi baititu, nahiz eta batzuetan euriarengatik desagertu, eta ateratzeko lekua desberdina du, urki eta koniferoen azpian ateratzen baita, ez hostozabalen azpian. Perretxiko hau erromatarren garaitik gaur egun arte preziatuena izan da Europako nazio ugaritan, hizkuntza desberdinetako izenen kopuruan ikus daitekeenez. Kuletoa modu askotara presta dezakegu, gaur egun modan dago xafla oso finetan moztu eta gordina carpachio moduan edo salteatu azkar bat eginik jatea. Erregosia ongailu gutxi batzuekin, salteatu eta bere horretan edo nahaskian. Krema eginda, bere lurrin berezia aprobetxatuz. === Agarius campestris. Barrengorria, azpibeltza, urdintza hau herri hizkeran ere txanpinoi=== [[Fitxategi:Barrengorria.jpg|300px|thumb|Barrengorria]] Basati hartuko dugun txanpinoi honen orriak kolore arrosa bizikoak dira gaztetatik zahartu arte. Txapelak 6-12 cm-ko diametroa du, hasieran esferikoa eta lodia baina gero laua. Txapeleko azala batzuetan leuna, zetakara eta zuria izaten da, noizbehinka hori samarra, eta besteetan ilunagoa eta leuna edo ezkatatsua, barietateen arabera. Orri libre eta hertsiak ditu, hasieran arrosak, gero lilak eta azkenik marroi ilunak, ia beltzak. Hanka motza, lodia, betea eta zurixka. Goialdean eraztun bakun, mehe, mintzaire eta hauskorra du, batzuetan desagertua. Mami trinko, lodi eta zurixka, baina ebakitzerakoan arrosa bihurtzen da. Zapore geza eta usain atsegina baina ez anisarena bezalakoa. Esporak marroi ilunak eta eliptikoak. Jangarri ona da, baina ez du merezi ale zaharrak eta ia orri beltzak dituztenak jateak. Euskal Herrian gehien ateratzen den perretxiko jangarrietakoa da. Udaberrian kontuz ibili behar da kolore zurikoa den Amanita verna espeziearekin ez nahasteko. Azken perretxiko hilgarri honek oinean bolba du eta bere orriak zuriak dira, ez arrosak, eta ez beltzaxkak. Agaricus generoko espezieak bereiztea nahiko zaila da. Horretarako ongi begiratu behar dira ezaugarriak: neurria, txapelaren kolorea, mamia ebakitzerakoan zein koloretara aldatzen den, erreakzio kimikoak, usaina, zein lekutan ateratzen den eta esporen neurria eta forma. Agaricus arvensis espeziearekin nahastu ohi da. Belardietako perretxikoa da. Basotik kanpo dago beti. Udaberrian ateratzen da, euririk egiten ez duen udan desagertzeko, baina gero eurialdia ailegatzen denean, berriro ateratzen hasten da, udazkena joan arte, abere larreetan batik bat. Taldeka ateratzen da, "sorginen korroak" izeneko talde handietan, batez ere abereen simaurra duten larreetan. Euskal Herrian Agaricus generoko espezierik deigarrienak, Agaricus campestris-ez gain, Agaricus xanthodermus, Agaricus Arvensiseta, Agaricus sylvaticus dira. Campestris eta sylvaticus onddo jangarriak dira eta mendian topa daitezke. A. campestris larreetan topa daiteke, AgaricusAgaricuss perretxiko toxikoa da eta ez da beraren kontsumoa gomendatzen. Nahiz eta Arvensis-ekin nahas daitekeen, identifikazioa nahiko erraza da: A. xanthodermus-ek kontaktu-guneetan kolore hori bat garatzen du, bereziki estipe aldean. Gainera, usain desatsegin bat izan ohi du. Genero honen barruan, Agaricus bisporus (barrengorri ere deitua) espeziea bereziki aipagarria da, komertzialki balio garrantzitsua hartu duelako. Bere jatorria Europako eta Ipar Amerikako larreetan dauka, baina gaur egun 70 herrialde baino gehiagotan dago kultibatuta eta komertzializatuta. Plantxan, salteatua, saltsan, gisatuen lagungarri, tortillan, nahaskian, plantxan eta parrilan, mila modutara presta daitekeen perretxikoa dugu, eta gaur egun haztegietan sortzen den moduagatik, sukaldean gehien erabiltzen den perretxikoa izango da. === Marasmius oreades, Marasmio jangarria edo hankaluzea === Agaricales ordenako onddo jangarri bat da. Perretxiko jangarri estimatua da, oso ondo kontserbatzen baita lehortuta. Marasmius oreades espeziea Ipar Amerikan eta Europan bizi da, eta udaberrian eta udan agertzen da batez ere, nahiz eta urte osoan aurki daitekeen, baldintza klimatikoak egokiak badira. Larre eta belardietako espeziea da, eta arrunta da abereak bazkatzen diren guneetan. Kostaldean dunetan ere ager daitezke zenbaitetan. Gurean, Baldorban bide bazterretan ere asko ateratzen direla diote. Maitagarrien eraztunak osatuz hazten dira askotan, erdiguneko puntu batetik hasita, alea handiagoa hazten den heinean. Eraztun horietan belarra trinkoagoa eta sendoago hazten da, baina agortu ere lehenago egiten da. Beste batzuetan, ilarak eratzen dituzte. Txapela 2-5 zentimetro artekoa da, kanpai formakoa, eliptikoa, erdian titi txiki bat duena. Hur edo krema kolorea du, kolore zurixka edo marroixka duten orri banatuak. Hanka estu, luze eta oso haritsua du, 3-6 zentimetro luze dena eta erraz okertzen dena apurtu gabe. Haragi gozoa du, hurren usainekoa. Ez denez erraz usteltzen, ongi lehortzen da. Espora gardenak ditu. Perretxiko jangarri bikaina da, bere zaporeagatik estimatua, baina haragi gutxikoa denez, perretxikoetan adituenak direnek soilik biltzen dute. Lehortu egin daiteke, kontserbaziorako. Horretarako, hanka kentzen zaio txapelari, eta zenbaitek txapelak hari batekin lotzen dituzte eta eseki egiten dituzte. Paper baten gainean eguzkitan ipintzea ere lehortzeko modu egokia da. Perretxiko honen zapore gozoaren erantzulea trehalosa izeneko azukrea da. Lehorrak erosiko bagenitu, 15-45 minutu inguru beratu beharko ditugu prestatu aurretik. Zopak egiteko, ozpin-olioaren lagungarri, nahaskietan, patata tortillari nahastua, gisatuen lagungarri edo bere horretan salteatu edo erregosita presta dezakegu. === Calocybe gambosa, udaberriko zizazuria === [[Fitxategi:Udaberriko zizak.jpg|left|300px|thumb|Udaberriko ziza]] Lyophyllaceae familiako perretxikoa da. Gambosa hitza latinetik dator, eta hanka puztua duela adierazten du. Txapelaren tamaina 5 eta 12 cm artekoa da. Haragitsua eta sendoa da, eta batzuetan ertz uhindua dauka. Kolore zuri-kremarena izan ohi du, eta ale gazteetan ertza barrurantz kiribildua egoten da. Azpian orri asko dauzka, argalak eta estuak, oso trinkoak, muxarratuak, zuriak edo kremak horiek ere. Hanka zurixka dauka, zilindrikoa edo oinarrian lodiagoa, mardula, laburra eta haritsua, batez ere ale zaharretan. Haragi zuria, sendoa eta konpaktua dauka. Espora zuria da. Udaberrian agertzen da gehienetan, baina eguraldi aproposa egiten badu udazkenean ere irten daiteke. Toki irekiak ditu gustuko: larreak, heskaiak, elordiak eta txilardiak. Oso estimatua da, batez ere Araba aldean. San Prudentzio jaiegunean, ohitura da Gasteizen perretxiko hau eta barraskiloak jatea. Europaren mendebaldeak kantitate handiak inportatzen ditu Errumaniatik. Lurrin oso berezi eta handiko perretxikoa da gordinik, salteatuta bere horretan, erregosia, tortillan edo nahaskian eginda jaten da gehien. === Russula cyanoxantha, Urritxa === Europan oso arrunta den perretxiko jangarria da. Russula generoko beste espezie batzuetatik bereizten duen ezaugarririk nabarmenena bere orrien zalutasuna da. Gipuzkoan urritxari ere gibelurdina deitzen dio jende askok. Perretxiko honen txapela 5 eta 11 zentimetro arteko diametrokoa da. Ez dauka kolore finkorik: more iluna edo more urdinxka da gehienetan, baina berde iluna, more grisaxka edo beste hainbat koloretakoa ere izan daiteke. Hala ere, ez da inoiz gorria. Hasieran biribila da, gero ganbila eta azkenean lautu egiten da eta erdialdea hondoratu egiten zaio. Orri zuri eta zaluak dauzka, ez dira hauskorrak. Orriak estutuak, urkilatuak eta hankari atxikiak ere badira. Hanka tinkoa, zilindrikoa eta, orriak ez bezala, hauskorra dauka. Klariona bezala hausten zaio hanka; Russula guztien ezaugarria da hau. Hanka solidoa da hasieran, baina ale helduetan hustu egiten da barrutik. Haragi gogorra, hauskorra eta zuria dauka, kutikula azpian more kolorekoa, zapore leunekoa. Esporak zuriak masan, ia biribilak. Udan eta udazkenaren hasieran agertzen dira, harizti, pagadi eta gaztainadietan, baina baita koniferoetan basoetan ere. Lurzoru azido samarrak baina elikagaietan aberatsak direnak behar ditu. Kontuz ibili behar da kolore berdexka duten aleak biltzen direnean, pozoitsua den Russula olivacea edo Amanita phalloides espeziearekin nahastu baitaiteke. Euskal Herrian espezie hau oso ezaguna eta estimatua da, asko bil daiteke, normalean bere horretan baratxuri, perrexila eta tipularekin, erregosita edo salteatuta nahaski edo tortillan moduan, hankarik gabe plantxan edo parrilan. Neuk zenbait perretxikorekin eginiko nahaskia dut gustukoen. Lurrin zapore nahasketa bikaina. === Russula virescens Gibelurdina === [[Fitxategi:Gibel urdin.jpg|200px|thumb]] Russulacea familiako perretxikoa eta urritxaren garai eta antzeko tokitan sortzen da. Kapelaren azala berde horixka edo berde urdinxka da. Laster pitzatu egiten da itxura ezkatatsua sortuz. Oin zuria dauka, oinarria ezkata arreekin. Bere orri erantsiak, zuri eta hauskorrak dira. Jateko hedatua, oso ona da. Latifolioekin mikorritzak sortzen ditu ipar-toki epeletan. Gurean russula familiakoen artean perretxikorik estimatuena dugu. Hala era Gipuzkoa aldean gibelurdina deitu izan zaie russula familiako mota desberdinei. Euskal Herrian espezie hau russulen artean estimatuena da, eta asko aurki daiteke, normalean bere horretan baratxuri, perrexila eta tipularekin, erregosita edo salteatuta nahaski edo tortilla moduan, hankarik gabe plantxan edo parrilan. Neuk zenbait perretxikorekin eginiko nahaskia dut gustukoen. Lurrin zapore nahasketa bikaina. === Lactarius deliciosus, Esnegorria, niskaloa === Russulaceae familiako onddo bat da. Lactarius generoko onddorik ezagunenetako bat da. Europan eta Ipar Amerikan zegoen jatorriz, baina beste eskualde batzuetan ere sartu da istripuz, koniferoen landaketen ondorioz. Txapelaren kolorea laranja da, azenarioaren parekoa. Txapelak 4tik 14 zentimetroko diametroa dauka, eta gaztetan laua da, baina heltzen denean inbutu forma hartzen du. Laranja kolore askotako orbanak ditu eta batzuetan zirkulu zentrokideak ere baditu. Heze dagoenean itsaskorra da, baina gehienetan lehor egoten da. Orri dekurrenteak ditu, elkarren ondoan estuki jarriak, eta sarritan barrutik hutsik egoten den hanka laranja dauka, 3-8 cm luze eta 1-2 cm lodi dena. Freskoa denean, haragia hautsiz gero esne laranja gorrixka ekoizten du, eta zahartzean berdetu egiten da. Pinudietako lurzoru azidoetan bizi da. Esnegorria perretxiko jangarria da. Aski estimatua da Euskal Herrian, eta perretxiko biltzaileek biltzen duten eta dendetan saltzen den perretxikoetako bat da. Katalunian estimazio handiagoa dauka eta bertan gehien jaten den perretxikoetako bat da. Katalunian asko jaten dute plantxan edo parrilan eginda, baina, salteatua, erregosita, gisatu lagungarri edo tortilla eta nahaskietan jan genezake, bakarrik edo beste perretxiko edo osagaiekin nahastuta. === Cantharellus cibarius, Zizahoria === [[Fitxategi:Zizahoria edo saltsa perretxikoa.jpg|left|200px|thumb| Zizahoria edo saltsa perretxikoa]] Cantharellales ordenako onddo bat da. Perretxiko honek tronpeta itxura dauka, eta txapelak hasieran ganbila, baina gero lautua eta erditik sartua. Himenidoa tolestura lodiek osatzen dute eta espora hori leun eliptikoak ditu. Euskal Herrian asko aurki genezake, udaberri amaieratik hasi eta udara eta udazkenean. Toki hezeak ditu gustuko. Askotan hondar askorekin biltzen dugunez, batzuetan ur zurusta indartsu bat erabili beharko dugu garbitzeko. Hau saihestea posible izango bagenu, egingo genuke. Ondoren zapi baten gainean lehortzea komeniko litzateke. Arrozak eta haragi gisatuak prestatzeko, saltsa desberdinetan, huts-hutsik tipula baratxuri eta perrexilarekin, nahaskian edo beste perretxikoekin tortillan.. Garai batean jostorratzaz eta hari batekin lotu eta lehortu egiten ziren, ondoren neguan jan ahal izateko. === Boletus edo herri hizkeran Onddoak === [[Fitxategi:Onddoa.jpg|200px|thumb|Onddoa]] Basidiomikotoen genero bat da zeinak 300 espezie barneratzen dituen.. Genero hau Boletaceae familian kokatzen da, Boletales ordenaren barruan eta Agaricomycetes klasean. Boletaceae familiako genero tipoa da. Ipar hemisferioan oso ohikoak dira Europan, Asian eta Ipar Amerikan. Aldiz, hego hemisferioan ez dira naturalki hazten, baina Afrika hegoaldean, Australian eta Zeelanda Berrian aurki daitezke; izan ere, bertako ekosistemetan sartu izan dira. Klima epeletan ohikoak dira eta klima Mediterraneoan ere azaltzen dira. Euskal Herrian perretxikotarako afizio handia dago eta Boletus generoko onddoak oso preziatuak izaten dira sukaldaritzan. Besteak beste, onddo beltza, Boletus aereus, onddo zuria Boletus edulis eta onddo kaskabeltza Boletus pinophilus dira jasotzen diren espezie ugarienetarikoak. Jangarriak diren Boletus espezieen artean kalitate handiko onddoak dira Boletus edulis, Boletus aestivalis, Boletus aereus eta Boletus pinophilus. adibidez. Espezie batzuk soilik jan daitezke kozinatu ostean, kasu Boletus erythropus. === Boletus edulis. Udazkeneko onddozuria === Boletaceae familiako onddoa da. Erretikulu zuria du oinaren goialdean. Kapela marroi iluna dauka eta kupelaren itxurako oina. Haragia zuria eta intxaur usainduna. Hostozabalekin eta koniferekin mikorritzak sortzen ditu goroldio ugariko tokietan. Ipar-toki epeletan. Bakarrik edo taldetan egon ohi dira, lur drainatuetan. Hostozabalez zein koniferez osaturiko basoetan agertzen da. Onddo zuriaren usaina oso atsegina da, eta zaporea hurrek dutenaren antzekoa. Txapelaren kolorea marroi kolorekoa izaten da, kutikula distiratsua dauka eta egun hezeetan likatsua bihurtzen da. Hodien eta poroen kolorea berdina da, hasieran zuriak eta gero gris-horixkak, eta ez dira urdintzen ukitzean. Estipearen oinarria gaztetan oso lodia izaten da, baina denborarekin zilindrikoa bihurtzen da. Zuria da eta orbain marroiak dauzka. Goiko aldean erretikulu ahula dauka. Gurean oso ohikoa da, txikiak direnean haragi gogorrekoak eta handitzen direnean haragia harroagoa edo bigunagoa bihurtzen zaie. Txapelaren azpi aldean berriz, esporek kolore berdea hartzen dute. Kozinatzeko garaian, gordinik, plantxan, parrilan edo labean erreta, salteatuta bere horretan edo baratxuri eta perrexilarekin, baita tipularekin ere, nahaskian, tortillan, kremak eta zopak burutzeko, haragi edo gisatu askoren lagungarri moduan ere erabiltzen da. === Udako onddo zuria Boletus aestivalis === [[Fitxategi:Onddo zuri.jpg|left|200px|thumb|Onddo zuria]] Boletus edulis-ekiko antzekotasun oso handia dauka, baina udako onddo zuriaren pileoa apur bat gorritzen da eta kutikula lehorra izaten da. Aldiz, Boletus edulis ez da gorritzen eta lirdingatsua da. Haragia zuria da eta ez zaio kolorea aldatzen. Hostozabalez osatutako basoetan agertzen da, nahiz eta noizbehinka konifero-basoetan ere azaltzen den. Himenoforoaren tutuak kolore horikoak dira eta poroak hasieran gorri-horixkak izaten dira eta gero odol-kolorekoak bilakatzen dira. Poroen tamaina nahiko txikia da eta ukitu bezain laster urdintzen dira. Estipeari dagokiola, laua eta erretikulurik gabekoa eta zilindrikoa da. Goiko parteak kolore hori bizia dauka eta beheko aldean erremolatxa-gorri kolore bereizgarria hartzen du. Euskal Herrian udako onddo zuria oso ohikoa da, txikiak direnean haragi gogorrekoak eta handitzen direnean haragia harroagoa edo bigunagoa bihurtzen zaie. Txapelaren azpi aldean berriz, esporek kolore berdea hartzen dute. Kozinatzeko garaian, gordinik, plantxan, parrilan edo labean erreta, salteatuta bere horretan edo baratxuri eta perrexilarekin, baita tipularekin ere, nahaskian, tortillan, kremak eta zopak burutzeko, haragi edo gisatu askoren lagungarri moduan ere erabiltzen da. === Boletus aereus. Onddobeltza === [[Fitxategi:Onddo beltz.jpg|200px|thumb|Onddo beltza]] Boletaceae familiako onddo handia da. Jateko preziatuenak dira, eta gaztainondo, arte eta haritza bezalako hostozabalek osaturiko basoetan agertzen da. Pileoa edo txapela kolore arre eta ilunekoa da, brontze ukituekin, eta ia beltza ere izan daiteke. Himenoforoak edo txapelaren azpialdeak kolore zuria izaten du gaztetan, eta heldu ahala horitu egiten da. Haragia aldiz, kolore zurikoa da eta moztean ez da urdintzen. Estipeari edo oinari dagokiola, lodia eta mardula da, kolore marroi argikoa edo pileoaren kolore berekoa eta erretikulu marroia du. Kozinatzeko garaian, gordinik, plantxan, parrilan edo labean erreta, salteatuta bere horretan edo baratxuri eta perrexilarekin, baita tipularekin ere, nahaskian, tortillan, kremak eta zopak burutzeko, haragi edo gisatu askoren lagungarri moduan ere erabiltzen da. === Boletus pinophilus. Onddo kaskabeltza edo onddo pinu === [[Fitxategi:Pinu onddo eta kaskabeltza.jpg|150px|thumb|Pinu onddo eta kaskabeltza]] Onddo hau hasieran Boletus edulis espeziearen barietatetzat jo zuten. Txapela gorri nabarreko edo ardo kolorea, kutikula zapalekoa eta hezetasunarekin likatsu samarra. Ale gazteak lauso zuri galkorraz estalita egoten dira. Hanka sendoa dute, batzuetan zaku handikoa, eta txapela baino kolore argiagokoa. Izenak berak adierazten duenez, pinudietan bizi ohi da, baina habitat horretatik kanpo ere ager daiteke, adibidez, pagadietan edota Douglas izeien azpian. Euri mardulen ostean ernamuindu ohi da uda eta udazkenean, batik bat, baina apiril-maiatzetan ere ager daiteke. Ez da oso ohikoa, hala ere azaltzen denean asko azaldu ohi da eta oso handia egiten den perretxikoa dugu. Oso preziatua da sukaldaritzan eta antzekotasun handia duen Boletus aereus-ekin nahastu daiteke. Kozinatzeko garaian, gordinik, plantxan, parrilan edo labean erreta, salteatuta bere horretan edo baratxuri eta perrexilarekin, baita tipularekin ere, nahaskian, tortillan, kremak eta zopak burutzeko, haragi edo gisatu askoren lagungarri moduan ere erabiltzen da. === Hydnum repandum, Tripaki argia, Negu ziza, Azpi lakarra, Idi-mihia === Cantharellus cibarius espeziearekin harreman handia duen espezie bat da. Tripaki argiaren txapela 6 eta 12 cm bitarteko diametrokoa da, haragitsua, trinkoa, hori argia edo laranja, lehorra eta matea, ilupaduna eta batzuetan zartatua. Hasieran biribila bada ere, gero zabaldu egiten da eta ertz gingildun irregularra dauka. Txapel azpian eztenak dauzka, oso hauskorrak eta erraz askatzen direnak, estutuak, dekurrenteak eta txapelaren kolore berekoak edo apur bat argiagoak. Hanka zurbila, lodia, irregularra eta gehienetan laburra da. Haragi zuria dauka, hauskorra, usaingabea eta zapore zertxobait mingotsekoa. Espora zuri-kremak dauzka, biribilak baina apur bat zorrotzak. Hostozabalen eta koniferoen baso itxietan agertzen da, taldeka edo sorgin korroetan. Gehien bat udazkenean eta neguan sortzen da. Jangarria da, baina mingostasun puntu bat dauka, batez ere ale helduek. Ez da denen gustukoa. Bakarrik baino beste zapore batzuekin nahasten da, bakailaotik hasi eta untxi edo erbi bateraino. Maionesa ere egin daiteke perretxiko hauekin. Zapore preziatua duen arren, kantitate txikitan jan behar da, digeritzeko astuna izan daiteke eta. Perretxikorik zaharrenak mikatz samarrak izan daitezke. Normalean bakarrik ez da prestatzen edo beste osagai batzuen lagungarri edo perretxiko nahaski bat prestatuko bagenu, beste espezie batzuekin nahastuta komeni izaten da. === Craterellus cornucopioides, saltsa perretxiko beltza === Mintz askoko fruitu-gorputza, inbutu formakoa. Barneko azala gris iluna eta belusaren antzekoa da, ezkatez betea. Kanpoko azala, lisoa eta kolorez gris urdinkara. Oso haragi gutxi, apur bat elastikoa, grisaxka. Usain atsegina, fruitu-usaina. Toki hezeetan hazten da, baso ilunetan: hariztietan, pagadietan eta gaztainadietan; goroldioaren eta hostoen artean ateratzen da, eta oso kolonia ugariak eratu ohi ditu. Bere itxura eta koloreagatik ere, perretxiko hau asko erabiltzen da gisatuei zaporea emateko, eta, hori dela-eta, “pobrearen boilurra” deitu izan zaio. Fresko dagoela egokia. Lehortuta ere saltzen da. Kasu honetan erabili aurretik 15-45 minutu tartean beratzen utzi beharko dugu. === Boilur edo trufa === [[Fitxategi:Boilurra.jpg|left|180px|thumb|Boilurra]] Ascomycota taldeko hainbat onddoren lurrazpiko gorputz bat da, batez ere Tuber generoko boilur beltzarena. Hala ere, Tuber generokoak ez diren beste trufa batzuk ere hala izendatzen dira. Boilurrak onddo ektomikorrizoak dira eta, beraz, zuhaitzen sustraietatik gertu aurki ohi dira. Esporen barreiatzea fungiboroek egiten dute, onddoak jaten dituzten animaliek, paper garrantzitsua dute ekologian, izan elikagaien zikloan edo lehorteen aurkako tolerantzian. Lurzoru basiko eta ondo drainatuetan bizi da, askotan artadien azpian, baina baita urritzetan, pagoetan eta zumarretan ere. Mahastiak edo olibondoak egon diren tokietan ere ager daiteke. 70 boilur mota daude munduan eta 32 Europan. Guztien artean preziatuena Perigordeko boilur beltza edo neguko trufa da. Boilur espezie batzuk oso preziatuak dira janari gisa. Sukaldeko diamanteak bezala izendatzeraino. Munduko herri askotan gastronomian boilurra erabili ohi da. Euskal herri mailan espezie hau izango da preziatuena. Arabako Valdegobia eta Kanpezu eta Nafarroan Baldorba inguruetan bildu eta ekoizten da. Gurean, 4 espezie desberdin biltzen dira: boilur beltza, udazken boilurra, negu boilurra eta udako boilurra. Lehen trufak jasotzeko zuhaitza esporekin landatu eta 5 eta 10 urte beharko dira. Espezie gehiago ere badira, baina ez dira sukaldean erabiltzen. Zakurrekin, txerriekin eta basurdearen usain finarekin aurkitzen dira. ==== Boilur mota ezagunenak ==== *Tuber melanosporum. Boilur beltza edo Perigord deritzona da. Onddorik garestienetakoa eta oso estimatua da. Euskal Herrian gehien baloratzen den boilurra da. Kolore beltza edo gris-morea du, eta forma irregularra; ikatz-zati bat gogorarazten du. Larruazala oso fina du eta garatxoak estaltzen ditu. Haragi trinkoa eta zurixka du larruazalaren inguruan, grisaxka erdialderantz, eta kolore marroi morea bukaeran. Usain sendo eta mina dute, eta zapore atsegina, baina mikatza. Arrautza baten tamainakoa baino handiagoa egitea zail da. Onddo sinbionte hau abenduan hasten da karpoforoa ekoizten, baina alerik onenak urtarriletik aurrera bil daitezke, eta martxora arte aurki daitezke. Nafarroako Erisoain herrian Tuber melanoporum boilurrarekin feria bat burutzen da urtero. * Tuber brumale. Neguko boilurra. Onddo askomizeto jangarria da. Iluna da, biribil antzekoa. Tuber melanosporum espeziaren antzekoa da, itxuraz oboideoa, gainazal iluna eta garauduna. Barnealdean, hondo iluna apur bat grisagoa da eta beta zuriak potoloagoak. Esporek ere antzeko egitura eta morfologia aurkezten dute. Ekologikoki, T. melanosporum-en habitat eta sasoi berean hazten dira, baina gune hezeagoak eta Corylus generoko zuhaitz espezieak hobetzen dituzte. Gizakiarentzat interes gutxiagokoa da zapore eta aroma gutxiago izaten duelako, baina preziatua ere bada. Beste espeziaren landaketetan agertzen direnean, kutsatzaile bezala hartzen da eta errefusatu egin ohi da. * Tuber aestivum. Udako boilurra Onddo askomizeto jangarria da. Iluna, biribil antzekoa. Neguko boilurraren antzekoa da, udara hasi eta udazken sarreraraino handitzen da. Kolorea beltza kanpotik eta marroixka barrutik, intxaurra gogoratzen duen lurrinarekin. Likore edo olioren batekin konfitatu eta urte osoan saltzen da. Hirugarren hau izango da gure inguruneetan arrunta izan daitekeen azken espezie interesgarria, udako trufa bezala izendatzen dena eta Italian "tartufo nero estivo" deitzen dena. Itxuraz kolore eta forma berdina dute, baina gainazalean aurkezten dituen garau apaindurek forma poligonal edo piramidala izaten dute, ez hain biribilduak. Gleba askoz argiagoa da besteekin konparatuta, eta beta zuriak izaten jarraitzen du. Esporak elipsoidalak izango dira, nahiko handiak eta apaindura tipikoarekin. Hazkuntza garaia udaberrian edo udan izaten da, urte hasieran izan beharrean, baina ingurunea beste bien antzekoa izango da. Sukaldaritza arloan ere erabiltzen da baina besteak baino askoz gutxiago. *Tuber magnatum. Boilur zuria. Italia eta Kroazia inguruan biltzen diren trufa zuriak dira. Denbora gutxian eta gutxi biltzen direnez, lehenak azaltzen direnean prezio izugarriak ordaintzen dira. Lurrin oso berezia du. Uda bukaeran eta negu hasiera bitartean biltzen da. Kasu honetan azal fina du eta kanpotik kolore zuri-krema horixka du. ==== Boilurra sukaldean ==== Ez da komeni beste zapore oso sendoekin nahastea, hala nola saltsekin, zaporea eta usain berezia deuseztatuz. Muturreko tenperaturek ere ez dute laguntzen. Ez da erabili behar hozkailutik atera berria, eta eutsi egin behar zaio ateari, intentsitate osoa har dezan. Ez da gehiegi berotu behar. Adituek diotenez, sentsazio-ahalmen guztia 57 ºC inguruko tenperaturan askatzen du. Itxura lurtsua eta lehorra izan arren, trufa beltza produktu galkorra da, eta fresko jan behar da uzta bildu eta hamar egun igaro baino lehen. 3 ºC inguruko tenperaturan biltegiratu behar da, buztinezko edo saskietako ontzi porotsuetan -inoiz ez plastikoan-, erabili aurretik eskuila eta ur hotza erabiliz garbitu eta lurrezko hondarrak ezabatu behar zaizkio. Potoetan ere eros daiteke, zukuan, oliotan edo brandan. Garestiak izan arren, ez da garestia, trufa-kantitate txiki bat gisatu guztiari zaporea eta usaina emateko nahikoa baita. Boilur freskoa erostea eta berehala jatea da trufako adituen aholkua. Hala ere, hori ez da beti posible. Xaflatan izoztea aukera ona da. Halaber, osorik izoztu daiteke, aluminiozko paperean hobeto babesteko. Urte osoan zehar gozatzeko modua da. Boilur beltzak edozein plater gozatzen du, errazenetik hasita, eta magia eransten die bere usain eta zapore bereziarekin ukitzen dituen produktuei. Dastatzaileek itsas-kresala, hestebeteak, haragiak eta era guztietako elikagaiak usaintzen dituzte. Sukalde profesionalaren parte da, baina baita etxekoa ere, eta arrautza frijitu batzuk edo tortilla bat jaki gozo bihurtzen ditu. Proba egiten bada, ez da inoiz ahaztuko bere usaina eta zaporea, eta berriro dastatzeko unea bilatuko da. Sukaldaritza-prestakinetan duen proportzioa dela eta, plateraren benetako protagonista da. Mota guztietako janarien ongailu gisa erabiltzen da, saltsak prestatzeko, entsaladetan, pastaren osagarri gisa edo beste elikagai batzuei, esaterako, arrautzei edo tortillei usaina emateko. == Basa perretxiko pozoitsuak edo toxikoak == * Amanita phalloides. * Amanita verna. * Amanita virosa. * Amanita pantherina * Ynocybe Patoullardi * Boletus Tubiporus o5hj3vj45vbrikwlfjefzgfo17orn7p 0 5114 37831 37830 2022-04-12T09:01:06Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ANTXOA ARRAUTZAZTATUA''' [[File:Antxoak pikillo piperraz beterik.jpg|400px|thumb]] Mahaikideak: 4 == OSAGAIAK == *[[Antxoa]]: 1 kg. *[[Gatza]]. *[[Irina]]: 200 g. *[[Arrautza]]: 2. *[[Ekilore olioa]]: 400 ml. *[[Baratxuria]]: 4 zuritu eta zanpatu. == PRESTAKETA== * [[Antxoei]] behatzekin burua, bizkar hezurra eta tripak kendu, zabal zabal utziz. * Uretan garbitu, ongi xukatu eta [[erretilu]] batean zabaldu. * Gatzatu eta bere horretan 10 minutu utzi. * Lehenik irinetan pasa eta ondoren arrautzetan. * [[Zartagin]] bat su erdian jarri [[ekilore olioa]] eta baratxuriarekin. * Hauek kolorea hartutakoan, erretiratu. * [[Antxoak]] [[frijitu]] bi aldetatik. * Paper xurgatzailea duen [[erretilu]] batera atera. == AHOLKUAK == * [[Antxoak]] ez frijitu gehiegi bestela erraz lehortzen bai dira. * Antxoak [[Frijitzeko|frijitzen]] ditugun heinean olioa zikina dagoela nabaritzen badugu [[Iragazi,|iragazi.]] * Lerrotan edo osorik [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pikillo piper erregosia|Pikillo piper erregosia]] [[hornigai]] bikaina izan daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] ikk6o304d38afonse5advd6fr0a05f7 0 5115 37838 37837 2022-04-12T09:38:39Z Gaztarrotz 1953 /* OSAGAIAK */ wikitext text/x-wiki '''ANTXOA FRIJITUA BARATXURIEKIN''' [[Fitxategi:Antxoa frijitua.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Antxoa]]: 1 kg. * [[Gatza]]. * [[Irina]]: 200 g. * [[Ekilore edo oliba olioa]]: 300 ml. * [[Baratxuria]]: 4 [[xerratu]]. * [[Pipermin lehorra]]: Xerra 1. == PRESTAKETA== * [[Antxoei]] behatzekin burua eta tripak kendu. * Uretan garbitu, ongi [[xukatu]] eta [[erretilu]] batean zabaldu. * Gatzatu eta bere horretan 10 minutu utzi. * Irinetan pasa. * [[Zartagin]] bat olioarekin sutan jarri, olioa bero dagoenean antxoak sartu eta segundo gutxi batzuetara baratxuriak eta pipermina. * [[Frijitu]] elkarrekin denbora laburrez antxoak egin arte. * [[Bitsadera]] batekin [[erretilu]] batera atera. == AHOLKUAK== * [[Antxoa|Antxoak]] ez [[frijitu]] gehiegi bestela erraz lehortzen da. * [[Frijitzeko|Frijitzen]] amaitu aurretik [[perrexila]] [[xehatu]] gehitzen dionik ere bada. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] hmuluzy5yd5q0dklpmg3p7rhv320vs9 0 5116 34978 34516 2021-10-13T04:50:03Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ANTXOA BETEAK''' [[File:Antxoak pikillo piperraz beterik.jpg|600px|thumb|Antxoak pikillo piperraz beterik]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Antxoa: 1 kg. * Gatza: Pitin bat. * Pikillo piperrak: 20 erdibitu. * Irina: 200 g. * Arrautza: 2-3. * Ekilore olioa edo oliba olioa: 300 ml. * Baratxuria: 2 zanpatu. == PRESTAKETA == * Antxoei behatzekin burua bizkar hezurra eta tripak kendu, zabal zabal utziz. * Uretan garbitu, ongi xukatu eta erretilu batean zabaldu. * Gatzatu eta bere horretan 10 minutu utzi. * Antxoa erdien gainean pikillo piper erdi bat jarri eta beste antxoa erdiekin estali. * Irinetan pasa eta ondoren arrautzetan. * Zartagin bat sutan jarri olioa eta baratxuriarekin. * Baratxuria gorritutakoan erretiratu. * Antxoak frijitu bi aldetatik. * Paper xurgatzailea duen erretilu batera atera. == AHOLKUAK == *Antxoak ez frijitu gehiegi bestela erraz lehortzen bai dira. *Antxoak frijitzen ditugun heinean olioa zikina dagoela nabaritzen badugu iragazi. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 1uym5cmclxt1m0t5mtcrbs1gehbtxrf 0 5117 37839 36685 2022-04-12T09:45:14Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ANTXOA OZPINETAN''' [[Fitxategi:Antxoa ozpinetan2.jpg|500px|thumb|Antxoa ozpinetan]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Antxoa]]: 1 kg. * [[Gatza]]. * [[Ozpina]]: Antxoa estaltzeko adina. * Ur oxigenatua: [[Zurrusta motz]] bat. Nahi izatera, antxoak txuriago gelditzeko. * [[Oliba olioa]]: Antxoa estaltzeko adina. * [[Baratxuria]]: 4 [[xehatu]]. * [[Perrexila]]: Xorta txiki bat [[xehatu]]. == PRESTAKETA == * Antxoei behatzekin burua bizkar hezurra eta tripak kendu, zabal zabal utziz. * Uretan garbitu, ura ongi [[xukatu]] eta [[erretilu]] batean zabaldu. * Gatzatu eta bere horretan 10 minutu utzi. * Ontzi estu batean antxoak geruza bat zabaldu eta ozpinarekin estali. * Aurrekoen gainean bigarren geruza bat egin eta berriro hau ere ozpinarekin estali. Antxoa guziak zabaldu arte. * Ordu betez eduki antxoak ozpinarekin estalita. Denbora hau pasatutakoan kontu handiarekin ozpina kendu. * Beste ontzi estu batean antxoa geruza bat zabaldu eta baratxuria eta perrexila bota gainetik, eta oliba olioarekin estali. Horrela egingo dugu geruzaz geruza antxoa guziak bukatu arte. == AHOLKUAK == * Antxoak modu honetara prestatuko bagenitu ahalik eta azkarren jatea komeni izaten da, egun batzuetara antxoa ozpinaren eraginez desegin egingo bai da. * Antxoak zuriagoa gelditzea nahiko bagenu, ozpinetan ur oxigenatua pitin bat nahasi ozpinari. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 7lu658aa3h9teqqr3zzx1v9zh20y25r 0 5118 37840 36096 2022-04-12T09:47:39Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ANTXOAK PAPILLOTE ERAN''' MAHAIKIDEAK: 2 == OSAGAIAK == * [[Antxoa|Antxoak]]: 500 g. * [[Oliba olio birjina]]: 50 ml. * [[Tipula]]: 2 [[lerrotan]]. * [[Piper berde italiarra]]: 2 [[lerrotan]]. * Gatza. * Sagardo [[ozpina]]: [[Zurrusta motz]] 1. * Ardo zuria: [[Zurrusta motz]] 1. == PRESTAKETA == * Antxoei behatzekin burua, tripak eta bizkar hezurra kendu. * Uretan garbitu, ura ongi [[xukatu]]. * Gatzatu eta bere horretan 10 minutu eduki. * Kazola batean jarri oliba olioa tipula eta piper berdearekin su baxuan. * Gatzatu eta utzi barazkia ongi goxatu arte. * [[Erretilu]] batean zabaldu labeko paper zati karratu bat eta oinarrian jarri barazkien erdia luzeka. Hauen gainean antxoak zabaldu eta ondoren barazkien beste erdiekin estali. * Busti ozpin eta ardo [[zurrusta motz]] batekin. * Bildu dena paperarekin ahalik eta hermetikoen itxiz. * Sartu [[Erretiluan|erretilua]] labera 180ºCtara. * Papera puzten denean, labetik atera eta zerbitzatzeko erretiluaren gainean jarri. * [[Guraize]] baten laguntzaz moztu papera eta utzi antxoak agerian. * Bere horretan zerbitzatu. == AHOLKUAK == * Platera hau [[kazola]] batean ere presta genezake, papera erabili gabe. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] in4ojk2e06nk7ccloqj8o473z6jdwy7 0 5119 37531 37530 2022-04-06T08:26:41Z Gaztarrotz 1953 /* PRESTAKETA */ wikitext text/x-wiki [[File:Patatak "Inportantzia" eran.jpg|500px|thumb|Patatak "Inportantzia" eran]] '''PATATAK “INPORTANTZIA” ERAN''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Patata]]: 600 g., zuritua eta zentimetroko xerretan moztua. * [[Irina]] eta [[Arrautzak|arrautza]]: Patatak arrautzaztatzeko. * Oliba olioa: 400 ml., patatak frijitzeko. * [[Tipulina]]: 1 [[xehatu]]. * [[Baratxuria]]: 2 [[xehatu]]. * [[Perrexila]]: Sorta txiki 1. * [[Azafraia]]: 4 hari. * Irina: 25 g. * Ardo zuria: 150 ml. * Ur edo [[salda zuria]]: 750 ml. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * Zuritu patatak eta moztu zentimetroko xerretan. * Estali lehenik irinarekin, eta ondoren arrautza irabiatuarekin. * [[Frijitu]] su ertainean, bi aldeetatik, urre kolore polita hartu arte. * Paper xurgatzailea duen [[erretilu]] batera atera eta gorde. * Kazola zabal batean, frijitzeko erabilitako 100 ml. oliotan jarri tipulina. * Su baxuan goxatzen jarri, erdi eginik dugunean, baratxuria, perrexila eta [[azafraia]] gehitu eta goxatzeaz amaitu. * Irin koilarakada bat bota eta ongi nahasi, ardo zuria gehitu aurretik. * [[Hagatxoarekin]] ongi nahasi eta ura edo salda zuria gehitu. * Bertaratu patatak, sua murriztu eta patatak ongi bigundu arte egosi. Saltsa [[ondu]]. == AHOLKUAK== *Momentuan jateko platera dugu, estalkia erraz kentzen baitzaio; beraz, ez zaio gehiegi eragin behar. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Patata]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] l3bazykwb7d7axve736aungc7ntel3u 0 5120 37727 37143 2022-04-11T08:32:07Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''HASSELBAK PATATAK''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Patata|Patatak]]: 4 mami horiko. * [[Baratxuria]]: 4 [[xerratu]]. * Gurina: 100 g. * [[Oreganoa]]. * [[Gatza]]. * [[Piperbeltza]]. * [[Oliba olio birjina]]: 50 ml. == PRESTAKETA == * Patatak ongi garbitu. * Piztu labea 160ºC-tan. * Patata luzetara erretilu batean etzan, eta azpialdearekin 2 cm. alde batetik bestera [[Hagatxoa|hagatxo]] edo txotx bat zeharkatu ondoren, [[muturzorrotz]] labainarekin, patatari zabaleran ebakiak egingo dizkiogu, ebaki bakoitzetik hurrengora 4mm.-ko tartea utziz. * Tarte horietan sartu baratxuri xerrak. * Katilu batean nahasi, gurina pomada puntuan, oliba olioa, gatza eta oreganoa. * Busti nahasketa horrekin patata gainetik, eta sartu labera 160ºC-tan, 45 minutuz. == AHOLKUAK == *[[Hornigai]] moduan erabiltzen da. *[[Gainerretzeko]] beste osagai batzuk ere erabil ditzakegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Patata]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] kiu4gcnyi4fojim2mxg24iwhwdh171s 0 5121 37641 36376 2022-04-07T09:00:02Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ZIAZERBA TORTILLA''' [[Fitxategi:Ziazerba tortilla.jpg|600px|thumb|Ziazerba tortilla]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Ziazerba]]: 400 g. * [[Gatza]]. * [[Oliba olio birjina]]: 100 ml. * [[Tipula]]: 1 [[xehatu]]. * [[Arrautza]]: 8. == PRESTAKETA == Zartagin * [[Ziazerba|Ziazerbak]] ur hotz ugaritan ondo garbitu, handienei kendu zuztarra. * Ondoren egosi 5 minutuz, gazitutako uretan. * [[Iragazi,]] [[xukatu]] eta labanarekin [[xehatu]] eta gorde. * [[Zartagin]] batean, tipula oliba olioarekin sutan jarri goxatzen. * Tipulak, karamelizatzen hasitakoan, gehitu ziazerba eta batera minutu pare batez su baxuan kozinatu. * [[Pertz]] batean irabiatu arrautzak, gehitu ziazerbak eta ondu, ongi nahasiz. * Beste [[zartagin]] bat olio pitin batekin sutan jarri, ondo beroturik dugunean, nahaskia gehitu eta bertan tortilla egin. Kontu izan gehiegi lehortu gabe. * Tortilla honi forma zapala edo bildua eman diezaiokegu. == AHOLKUAK == * Kontu izan ziazerbak denbora gehiegi egosi gabe, bestela kolorea asko galtzen du. * Tortillak ur gehiegi izan ez dezan, ziazerba ongi xukatu behar da egosi ondoren. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Ziazerba]] 3u953elkt622nc3iilf8jmegmh4bm10 0 5122 37599 36083 2022-04-06T10:40:59Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ZIAZERBA BEXAMELAREKIN''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Ziazerba]]: 500 g. * [[Gatza]]. * [[Oliba olio birjina]]: 40 ml. * [[Irina]]: 40 g. * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Esnea eta esnekiak|Esnea]]: 1 l. * [[Piperbeltz zuri.]] * [[Intxaur muskatu]]. == PRESTAKETA == * Ziazerbak ur hotz ugaritan ondo garbitu, handienak direnei kendu zuztarra. * Ondoren egosi 5 minutuz gazitutako uretan. * Iragazi, xukatu eta labanarekin xehatu eta gorde. * Eltze batean gurina eta irina nahasi [[roux]] bat burutuz. * Su baxuan egosi 5 minutuz [[roux]] hau. * Gehitu esne beroa poliki poliki hagatxoarekin nahasten dugun bitartean, [[bexamel saltsa]] bat eginez. * Nahasi saltsa horri ziazerba, eta batera su baxuan, beste 5 minutuz egosi. * [[Ondu]], gatz, piperbeltz zuria eta intxaur muskatuarekin. == AHOLKUAK == *[[Betegaia|Betegai]] edo pastaren saltsa moduan erabil dezakegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Ziazerba]] snxot29pecfj6o20hr3svlu8yru2bs7 0 5123 37637 37636 2022-04-07T08:54:13Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ZERBA ZURTOIN ARRAUTZAZTATUAK''' [[Fitxategi:Zerba zurtoin frijituak gazta saltsaz.jpg|500px|thumb|Zerba zurtoin frijituak gazta saltsaz]] MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * [[Zerbak]]: 8 zurtoin eder. * [[Gatza]]. * [[Arrautza]] eta irina: [[Arrautzaztatzeko.|Arrautzaztatzeko]]. * [[Ekilore olioa]]: 300 ml. == PRESTAKETA == * Zerba zurtoinak osorik garbitu, hariak kendu, izkina itsusiak moztu eta ur hotzetan pasatu. * Jarri gatzarekin eta ur ugarirekin irakiten, eta egosi 10 minutuz. * Uretatik atera orduko hoztu. * Moztu zurtoinak 5 cm. zatietan. * [[Arrautzaztatu]] eta [[frijitu]] [[zartagin]] batean. == AHOLKUAK == *Bere horretan barazki plater ugariren hornigai bezala erabiltzeko. *Zerbaren hostoak berriz, egosi, xukatu eta bolak egin ditzakegu, hauek ondoren irin eta arrautzetan pasatu eta frijitzeko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Zerba]] adhp15meu150nln084wooi7v5xfbcds 0 5124 37616 37587 2022-04-07T08:06:32Z Gaztarrotz 1953 /* PRESTAKETA */ wikitext text/x-wiki '''ZAINZURI BETE ETA FRIJITUAK''' MAHAIKIDEAK 4 == OSAGAIAK == * [[Zainzuri]] lodi freskoak: 16. * [[Ziazerba egosia]] ongi [[Xukatu|xukatua]]: 100 g. * [[Ganba]] zurituak: 18. * [[Irina]]: 200 g. * [[Arrautzak|Arrautza]]: 2. * [[Ekilore edo oliba olioa birjina.]] '''Saltsa''' * [[Aza]] [[lerrotan]] eta 15 minutu egosia : 100 g. * [[Maionesa]] :100 g. * [[Esne-gaina]]: 100 ml. == PRESTAKETA == * [[Zainzuriak]] ongi garbitu eta [[zurigailuarekin]] kanpoko azal gogorra kendu. * Jarraian labanaren laguntzaz, azpialdeko zuntz zati gogorra moztu. * Jarri kazola zabal bat sutan, gatz eta azukre pitin batekin. * Murgildu bertan zainzuriak eta egosi 10-12 minutuz, loditasunaren arabera. * [[Bitsadera]] batekin atera [[erretilu]] batera eta zabaldu. * Moztu zainzuriak erditik luzetara. * Hauen gainean eta luzetara jarri ondo [[Xukatutako|xukatutako]] [[ziazerba]] lerroak. * Ondoren zainzuri erdi bakoitzari, hiru ganba gurutzatuko dizkiogu, bat punta aldera, bestea erdi aldera eta azkena zuztar aldera. * Kontu eta pazientzia handiarekin eta bi eskuak baliatuz, irin eta arrautzetan pasatu. * [[Zartagin]] batean olio berotan, hau ere pazientzia eta kontu handiarekin [[frijitu]]. * Paper xurgatzailea duen erretilu batera atera. * Saltsa egiteko katilu batean nahasi, aza, [[maionesa]] eta esne-gaina, saltsa arin bat sortuz. Jarri hori zainzurien azpian. == AHOLKUAK == * Lan handia duen prestaketa da baina oso goxoa geratzen da. * Pazientzia handia eduki behar da, irin eta arrautzetan pasatzeko, ganbak eta ziazerbak erraz erortzen baitira. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Zainzuriak]] 075cmt5yihgbn9thbehssrc8naznc0h 0 5125 37578 37577 2022-04-06T10:01:54Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TOMATEA LABEAN''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak|Tomate]] handi heldua: 4. * [[Gatza]]. * [[Oliba olio birjina]]: 50 ml. * [[Baratxuria]]: 1 [[xehatu]]. * [[Perrexila]]: Sorta txiki bat [[xehatu]]. == PRESTAKETA == * Tomatea ongi garbitu eta erditik moztu. * Gatza gehitu eta buruz behera eduki erretilu batean ura botatzeko. * Buelta eman eta labeko erretilu batean jarri. * Sartu labera 160ºC-tan, 15 minutuz. * Baratxuria zabaldu gainetik eta oliba olioarekin busti. * Sartu labera 180ªC beste 15 minutu. == AHOLKUAK == *Tamaina desberdinetako tomateekin presta dezakegu; [[hornigai]] moduan erabiltzeko izaten dira. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Erre]] [[Kategoria:Osagaia:Tomatea]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 22eyiopsthtpmkx91cr1f7n91xa9c90 0 5126 37614 37612 2022-04-07T08:04:59Z Gaztarrotz 1953 /* PRESTAKETA */ wikitext text/x-wiki '''ZAINZURI EGOSIAK ''' [[Fitxategi:Zainzuri egosiak.jpg|600px|thumb|Zainzuri egosiak]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Zainzuriak]]: 24 lodi. * [[Gatza]]. * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea|Azukrea]]. * [[Oliba olio birjina]]: 100 ml. == PRESTAKETA == * Zainzuriak ongi garbitu eta [[zurigailuarekin]] kanpoko azal gogorra kendu. * Jarraian, labanaren laguntzaz, zainzurien azpialdeko zuntz zati gogorra moztu. * Seina zainzuriko 4 sorta osatu, eta listari batekin lotu. * Jarri kazola zabal bat sutan gatz eta azukre pitin batekin. * Murgildu bertan zainzuriak, eta egosi 10-12 minutuz, zainzuriaren loditasunaren arabera. * Bitsadera batekin atera zainzuriak erretilu batera, haria moztu eta zabaldu. * Epelak daudenean, olio hari bat gainetik zabaldu eta jan. == AHOLKUAK == * Zainzuriak, sortak osatu gabe ere, egos daitezke. * Oliba olio birjina, ozpin olioa, maionesa edo bestelako saltsak ere erabil litezke hornigai moduan. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Zainzuriak]] dbgj1ynitplpsegtt9q6ka9o43v2xhr 0 5127 37701 36652 2022-04-07T11:47:43Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''ILARRAK URDAIAZPIKOAREKIN''' [[Fitxategi:Ilarrak urdaiazpikoarekin saltsan2.jpg|400px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Tipulina]]: 1 [[xehatu]]. * [[Baratxuria]]: 2 [[xehatu]]. * [[Oliba olio birjina]]: 100 ml. * Urdaiazpikoa: 150 g. karratutan. * [[Irina]]: 15 g. * Ilar salda: 500 ml. inguru. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * Ilarrak egosi ur gazituan 10-12 minutuz, iragazi eta hoztu. Salda gorde. * Eltze batean tipulina su baxuan jarri oliba olioarekin; erdi eginik dagoenean, gehitu baratxuria eta utzi pittin bat goxatzen. * Gehitu urdaiazpikoa eta irina, elkarrekin ongi nahasiz. * Busti saldarekin eta irakiten hasitakoan, ilarrak bertaratu. * Irakinaldi labur bat eman eta ondu gatzarekin. == AHOLKUAK == *Kontu izan ilarrak ez daitezela gehiegi egosi. *[[Arrautza]] [[galdarraztatu]] batekin aurkez liteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Lekaleak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 67vzkwdqsch1zy12n345exalkskrews 0 5128 37788 37787 2022-04-11T10:46:22Z Gaztarrotz 1953 /* PRESTAKETA */ wikitext text/x-wiki '''BARAZKI ESTRUDELA''' MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == '''Orea egiteko''' * [[Irina]]: 300 g. * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gatza, gelatina, legamia eta ura|Gatza]]. * Ura: 150 g. * [[Oliba olio birjina|Oliba olioa:]] 40 g. * Gorringoa: 1. * [[Gurina]]: Margotzeko. '''Betegaia egiteko''' * [[Oliba olio birjina]]: 100 ml. * [[Tipula]]: 2 [[dado txikitan]]. * [[Azenarioa]]: 2 [[dado txikitan]]. * [[Porrua]]: 1 [[dado txikitan]]. * [[Alberjinia]]: 1/2. * [[Kuiatxoa]]: 1/2 [[dadotan]]. * [[Barrengorria]]: 4, [[xerretan]]. * [[Esne-gaina]]: 100 ml. * [[Arrautzak]]: 4. * [[Gatza]]. * [[Piperbeltza]]. * [[Izokin]] [[ketua]]: 8 xerra. == PRESTAKETA == '''Orearen prestaketa''' * Bota irina eta gatza pertz batean eta sumendi bat osatu. * Jarri erdian gorringoa, olioa, gatza. * Hasi gehitzen ura eta eskuekin nahasten joan, [[oratu]] pazientziarekin ore bigun eta leun bat burutu arte. * Estali zapi busti batekin eta utzi bere horretan ordubete. '''Betegaiaren prestaketa''' * Jarri [[zartagin]] bat olioa eta baratxuriarekin sutan. * Kolorea hartzen hasitakoan gehitu, tipula, porrua eta azenarioa, su bizian [[salteatu]]. * Kolore gorrizka hartzen hasitakoan gehitu, [[alberjinia]], [[kuiatxoa]] eta [[barrengorria]]. Utzi ongi salteatzen eta ondu. * Sutatik kanpo arrautzak [[irabiatu]] eta esne-gainarekin nahasi ondoren, barazkiekin elkartu. [[Ondu]]. '''Prestaketa amaitzeko''' * Estali [[erretilu]] bat [[Labeko paperarekin|labeko paperarekin]]. * [[Arrabolarekin]] zabaldu orea 20x20 cm-tako zatietan. * Margotu gurin urtuarekin eta minutu batzuetan utzi. * Orearen erdian jarri izokin xerrak, eta honen gainean barazkiak eta berriro izokina. * Paperaren laguntzaz bildu strudela zilindro bat osatuz. * Margotu gurinarekin eta labera sartu 170ºC-tan 20 minutu inguru. == AHOLKUAK == * [[Betegaia]] esne-gain eta arrautzarik gabe ere egin dezakegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] j1ulzvueeain4utrvayu5vt01ls84h4 0 5129 37786 37381 2022-04-11T10:44:11Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BARAZKI KOKA''' [[Fitxategi:Barazki koka.jpg|600px|thumb|Barazki koka]] == OSAGAIAK == '''Ore osagaiak''' * [[Irin ahula]]: 225 g. * [[Oliba olio birjina|Oliba olioa]]: 125 g. * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Esnea eta esnekiak|Esnea]]: 125 g. * [[Gatza]]: 5 g. '''Betegai osagaiak''' * [[Tipula]]: 1 [[lerrotan]]. * [[Alberjinia]]: 1 [[xerretan]]. * [[Pipermorro gorria|Pipermorro gorria:]] 1/2 [[lerrotan]]. * [[Piper berde italiarra]]: 1 [[lerrotan]]. * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak|Tomate]] naturala: 1 [[xerretan]]. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * [[Pertz]] zabal batean egin [[su mendia osatu]] eta jarri erdian orea egiteko osagai guztiak, esnea izan ezik. * Esnea gehitzen joango gara eskuekin orea nahasten dugun bitartean. * [[Oratu]] pertzaren alboetan itsasten ez dela ikusi arte, zapi busti batekin estali eta gorde 20 minutuz. * [[Arrabola]] erabiliz zabaldu orea aldez aurretik papera duen [[labeko erretilu]] batean. * Moztu lauki zuzen bat. * Eskuekin, alboetan buelta bat eman altuera pittin bat emanez ondoren osagaien salda erretilura eror ez dadin. * Ore honen gainean jarri, geruza bat tipula, beste bat alberjiniarena, piper gorria, piper berdea eta tomate naturala eta [[ondu]]. * Sartu labera 160ºC-tan ordu eta erdiz. * Denbora hori pasatakoan, jaterik izango da. == AHOLKUAK == * Barazki hauen ordez, beste batzuk ere aukeratu ditzakegu. * Barazkiak nahi izate pitin bat [[sueztitu]] daiteke, gainean jarri aurretik. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 70w0zk3qviqpdxglkqx5hfz94ycxe4m 0 5130 37705 37704 2022-04-08T11:47:38Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ILAR KREMA''' [[Fitxategi:Ilar krema3.jpg|600px|thumb|Ilar krema]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Tipula]]: 1 [[lerrotan]]. * [[Oliba olio birjina]]: 150 ml. * Barazki edo [[salda zuria]]: 2 l. inguru. * [[Ilarrak]]: 800 g. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * Eltze batean, tipula olioaren erdiarekin [[sueztitzen]] jarri. * Gatz pitin bat gehitu eta tipula karamelizatzen hasitakoan, gehitu salda. * Salda irakiten hasitakoan berriz, ilarrak bertaratu. * Egosi ilarrak 12-15 minutuz. * Sua itzali eta ontzi estu batean [[Irabiagailurekin|irabiagailu]] batekin ongi birrindu lehenik. * Ondoren [[txinatar iragazkitik]] pazientzia handiarekin pasa. * Irakinaldi labur bat eman eta oliba olio birjina eta gatzarekin ondu. * Nahi izatera [[zartagin]] batean eta olio beroarekin ogi mami edo urdaiazpiko zatiak frijitu. Horiek kremaren gainean jarri. == AHOLKUAK == * Ilarra denbora gehiagoan egosten badugu, iragazkitik errazago pasako zaigu, baina kolore berdea galduko du. * [[Gurina]] edo [[esne-gainarekin]] amaitu dezakegu, eta ogi txigortu edo urdaiazpiko txigortuarekin ere bai. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Osagaia:Lekaleak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] pxsxuhq3jbhgla6uyoe7woz3xuu5y9h 0 5131 37758 37447 2022-04-11T09:31:02Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Gernikako piper frijituak2.jpg|600px|thumb]] '''GERNIKAKO PIPER FRIJITUAK''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Gernikako piperra]]: 400 g. * [[Oliba edo ekilore olioa]]: 500 ml. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * Garbitu piperrak, ur hotzetan [[iragazi]], eta zapi batekin lehortu. * [[Zartagin]] batean jarri olio ugari sutan. * Olioa oso bero dagoenean, gehitu piperrak eta minutu inguru [[frijitu]], [[bitsadera]] batekin mugitzen ditugun bitartean. * Atera paper xurgatzailea duen [[erretilu]] batera eta lore edo ezkata [[gatza]] gehitu. * Txanda desberdinetan [[frijitu]], batera piper gehiegi egin gabe. * Hoztu aurretik jan beharko dira. == AHOLKUAK == *Piperrak garbitu ondoren, ondo lehortu, bestela zartaginean zipriztin arriskutsuak egin ditzake. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] jar5e9a46gpvsh57rsgfz6wpwq1nwo9 0 5132 37724 37142 2022-04-11T08:26:42Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''IBARRAKO PIPER FRIJITUAK''' [[Fitxategi:Gernikako piper frijituak.jpg|600px|thumb|Ibarrako piper frijituak]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Ibarrako piperra|Ibarrako piperra:]] 400 g. * [[Oliba edo ekilore olioa]]: 300 ml. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * Garbitu piperrak ur hotzetan, iragazi eta zapi batekin lehortu. * [[Zartagin]] batean jarri olio ugari sutan. * Olioa oso bero dagoenean, gehitu piperrak eta minutu erdi inguru [[frijitu]], atera paper xurgatzailea duen erretilu batera eta lore edo ezka gatzarekin ondu. * Txanda desberdinetan [[frijitu]], batera piper gehiegi egin gabe. * Hoztu aurretik jan behar dira. == AHOLKUAK == * Piperra garbitu ondoren, ondo lehortu behar da, bestela zartaginean zipriztin arriskutsuak egin ditzake eta. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Piperra]] k9tjhvwljnw4ld9hdt38xfxbvo96zym 0 5133 37780 37779 2022-04-11T10:33:16Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BARAZKI MOUSSAKA''' [[Fitxategi:Barazki moussaka7.jpg|600px|thumb|Barazki moussaka]] MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * [[Alberjinia]]: 2 luzeran xerra finetan. * [[Oliba olio birjina]]: 70 ml. * [[Baratxuria]]: 1 xerratu. * [[Barrengorria]]: 8 [[xerratu]]. * [[Azenarioa]]: 2 [[dadotan]]. * [[Tipula]]: 1 [[dadotan]].Fruta konpota * [[Pipermorro gorria]]: 1/2 [[dadotan]]. * [[Pipermorro berdea]]: 1/2 [[dadotan]]. * [[Kuiatxoa]]: 1/2 [[dadotan]]. * Ardo txuria: 50 ml. * [[Tomate saltsa]]: 300 ml. * [[Soja saltsa]]: 25 ml. * [[Perrexila]]: Sorta txiki bat xehatu. * [[Jengibre]]: Pitin bat birrindua. * [[Gatza]]. * [[Piperbeltza.]] * [[Arrautza]]: 3. * [[Gurina]]: Moldea estaltzeko. * [[Gazta birrindua]]: 100 g. estaltzeko. == PRESTAKETA == * [[Alberjinia]] labana zorrotz edo xerretan mozteko gailu batekin xafla luzeetan moztu. * [[Erretilu]] batean zabaldu eta gatza eman ondoren, minutu batzuetan utzi ura aska dezaten. * [[Zartagin]] batean, su erdian eta olio tanta batekin alberjinia xerrak kozinatu , minutu bat alde bakoitzetik . Gorde. * Beste kazola batean jarri baratxuriak sutan, gorritzen hasitakoan, gehitu barrengorriak. * Utzi minutu bat kolore pitin bat har dezaten eta gehitu, tipula, azenarioa, piper berdea, eta gorria. Su ertainean erregosi. * Erdi eginik ditugunean, kuiatxoa eta gelditu zaizkigun alberjinia puntak gehitu eta utzi [[sueztitzen]] gorritu bitarte; perrexila eta [[jengibre]] birrindua gehitu eta [[ondu]]. * Sutatik kanpo nahasi arrautza irabiatuarekin. Gorde. * [[Budinaren|Budina]] egiteko molde bat gurinez estali lehenik, eta ondoren berenjena xerrak moldearen erditik alboetara zabaldu molde osoa estali arte. * Koilara baten laguntzaz, barazkiak barruan zabaldu eta libre dauden berenjena puntekin tapatu. * Sartu labera 180ºC-tan 20 minutuz. Labetik atera ondoren utzi epeltzen. * Moldetik atera eta labana oso zorrotz baten laguntzaz anoetan moztu. * Moussaka errazioak, olioz margotutako erretilu batean gazta birrindu pitin batekin [[gainerre]]. * Beste aldetik, [[zartagin]] batean jarri tomate saltsa, soja saltsarekin, berotu ondoren plater azpian zabaldu, gainean labetik ateratako errazio zatia jarri, == AHOLKUAK == * Gurean moussaka ezagunena haragi xehatuarekin betea eta [[bexamelarekin]] estaltzen dena izaten da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] crn2guxu7v0zuiqf7js0hnpuevi6ifk 0 5134 36648 34858 2022-02-09T16:18:37Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BARAZKI MENESTRA''' [[Fitxategi:Barazki menestra.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Leka egosia]]: 300 g., [[lerro zabaletan]] zatituak, 15 minutuz ingeles-erara egosiak. * [[Azalore egosia]]: 1/2, [[sailetan]] 15 minutuz [[ingeles-erara]] egosiak. * [[Azenario egosia]]: 3, osoak eta zurituak [[ingeles-erara]] egosi ondoren [[dadotan]] moztuak. * [[Zerba egosia]], hostoak: Sorta 1, [[lerro zabaletan]] moztuak eta [[ingeles-erara]] egosiak. * [[Zerba egosia]], zurtoinak: Sorta erdia 5 cm-ko karratutan eta beste erdia [[lerro zabaletan]] 15 minutuz [[ingeles-eran]] egosiak. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburu egosiak|Orburu egosiak]] : 8 ale 18 minutuan [[ingeles-erara]] egosiak, eta erdibituak. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ilar egosia |Ilar egosia]]: 200 g. 12 minutuz ingeles eran egosiak. * Oliba olio birjina: 150 ml, * Baratxuria: 5 [[xerratu.]] * Urdai gazia: 80 g. karratutan. * Leka salda: 100 ml. * [[Arrautza egosia]] :4. * Irina eta arrautzak: [[Arrautzaztatzeko.]] * Ekilore olioa: Barazkiak frijitzeko. * Zainzuri puntak: 8 . == PRESTAKETA == * Barazki guztiak banan bana gatz-uretan puntuan egosi eta hoztu. * Orburuen erdiak eta zerben 5 cm.-ko zurtoin zatiak izan ezik, beste barazkiak, banatu kontu handiarekin kazola zabal batean. * Zartagin batean olioa baratxuri xerratuekin sutan jarri, baratxuriak kolorea hartzen hasitakoan, urdai gazia gehitu. Olio erre hau barazkien gainera bota. Lekaren salda ere gainetik gehitu. * Barazkiak berotzen eduki, kontu handiarekin eragin, barazkia puska ez dadin. Gatzarekin ondu. * Gorderik ditugun orburu eta zerba zurtoinak arrautzaztatu eta frijitu. * Arrautzak egosi 12 minutuz gatz-uretan, hoztu, zuritu eta 4 zatitan moztu. * Zainzuri puntak orburuak, zerbak eta arrautza egosiak beste barazkien gainean lagungarri moduan jarriko ditugu. == AHOLKUAK == *Menestra egiteko beste barazki mota ugari erabil genitzake. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] pc1r2j5dfiqjp406q7h9odpk1oqasuz 0 5135 37407 37402 2022-04-01T07:19:26Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BARAZKI PANATXEA''' [[Fitxategi:Barazki panatxea2.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Lekak: 300 g., zatituak, 15 minutuz [[ingeles-erara]] egosiak. * Azalorea: 1/2, [[sailetan]] 15 minutuz [[ingeles-erara]] egosiak. * Azenarioa: 200 g. zuritu eta osoak [[ingeles-erara]] egosiak eta [[dadotan]]. * Zerba hostoak: Sorta 1, [[lerrotan]] eta 5 minutuz [[ingeles-erara]] egosiak. * Zerba zurtoinak: [[Lerrotan]], 15 minutuz [[ingeles-erara]] egosiak. * [[Orburuak]]: 8 ale, 18 minutuz, [[ingeles-erara]] egosiak, zurituak eta erdibituak. * [[Ilar egosia]]: 200 g., 12 minutuz, [[ingeles-erara]] egosiak. * [[Oliba olio birjina]]: 150 ml. * Baratxuria: 4 [[xerratu]]. * Urdaiazpiko gazia: 80 g karratutan. * Leka salda:100 ml. * Gatza. == PRESTAKETA == * Barazki guztiak banan-banan gatz-uretan puntuan egosi [[ingeles-erara]], ongi hoztuz. * Banatu barazkiak multzokatuta 4 plateretan, plater bakoitzean denetarik jarri. * Gehitu gainetik [[ilar saltsa]], eta berotu denbora laburrez [[Lurrunetan|lurrunetan]] edo [[mikrouhinean]]. * [[Zartagin]] batean olioa baratxuri xerratuekin sutan jarri, baratxuriak kolorea hartzen hasitakoan, urdai gazia gehitu. Olio erre hori barazkien gainera bota. Gatz pitin batekin ondu. == AHOLKUAK == * Barazki panatxea]egiteko edozein barazki mota erabil dezakegu. * Errezeta tradizionalean barazkiak banan-banan gurinetan sueztitzen dira. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 5em6zx3jit8yo93wahcosaie1dafm9d 0 5136 37480 37479 2022-04-01T12:44:34Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''KARDUAK URDAIAZPIKOAREKIN''' [[Fitxategi:Karduak urdaiazpikoarekin saltsan.jpg|600px|thumb|Karduak urdaiazpikoarekin saltsan]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Kardua: 1kg., garbitu eta zatitu. * [[Gatza]]. * [[Oliba olio birjina]]: 75 ml. * [[Tipulina]]: 1 [[xehatu]]. * [[Baratxuria]]: 2 [[xehatu]]. * Urdaiazpikoa: 100 g. karratutan. * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Irina|Irina]]: 25 g. * Kardu salda: Litro 1. == PRESTAKETA == '''Kardua, garbitu eta egosteko''' * Kardua barazki handia da, gogorra eta zuntz askokoa; horregatik, bere bihotz edo zati zuria bakarrik aprobetxatzen da. * 10-14 cm. inguruko zurtoin zuriak moztu, puntazorrotz labainarekin; alde batetik, duen haria, eta bestetik, duen tela moduko azala kendu. * Presio eltze bat gatzarekin irakiten jarri. * Kardua 5 cm. zatietan ebaki eta zati bakoitzaren hariak eta tela modukoa berriz errepasatu. * Errepasatu ahala, ur irakinetara bota. * Kardu zati guztiak ur irakinetan daudenean, presio tapa jarri eta 35 minutuz irakin. * Sua itzali, eta bere horretan bakarrik hozten utzi, presioa galdu arte. * Iragazi salda gordez. '''Karduaren saltsa burutzeko''' * Kazola zabal batean, oliba olioa, tipulinarekin su baxuan goxatzen jarri. * Tipulina erdi eginik dagoenean, gehitu baratxuria eta utzi batera goxatzen. * Nahasi lehenik urdaiazpikoa, eta ondoren irina, ongi nahasiz. * Gehitu poliki-poliki kardu salda, saltsa arin bat egin arte. * Bertaratu kardua eta batera egosi, saltsa dentsitatea lortu arte eta ondu. == AHOLKUAK == *Ohiko eltze batean kozinatuz gero, 2 ordu inguru beharko ditu egosteko. *Karduak garbitu eta zuzenean banaka ur irakinetara gehitu behar dira, irakina galdu gabe. Beste aukera bat limoi zukua duen uretan edukitzea da, baina kasu honetan karduak azido zaporea hartuko du. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Kardua]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] scbp231lf8zzzzbyiko1ih0gtpaxq3x 0 5137 37525 36658 2022-04-06T08:16:37Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''PATATA PASTELA''' [[Fitxategi:Haragi pastela.jpg|600px|thumb|Haragi pastela]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Patata]] ertaina: 2 kg. * [[Gatza]]. * [[Piperbeltza]]. * [[Oliba olio birjina]]. * Tipula: 1 [[xehatu]]. * [[Piper berde italiarra|Piper berdea]]: 2 [[xehatu]]. * Baratxuria: 2 [[xehatu]]. * Haragi birrindu: 500 g. * [[Tomate saltsa]] lodia: 400 ml. * [[Gazta birrindua]]: 200 g. == PRESTAKETA == * Patatak azal eta guzti garbitu, ur gazitu hotzetan jarri, eta 25-30 minutuz su eztian egosi. * [[Muturzorrotzarekin]] patata egina dagoela ziurtatu, eta [[erretilu]] batera atera. * Zuritu patata eta [[Puregailu|puregailu]] batekin [[birrindu]]. * Oliba olioa, gatza eta piperbeltzarekin [[ondu]]. * Bestalde, jarri kazola zabal batean oliba olioa tipularekin eta piper berdearekin sutan. * Su eztian erregosi, eta erdi eginik dugunean, gehitu baratxuria. * Barazkia ongi gorritua dugunean, haragi xehatua gehitu, sardexka batekin ongi zanpatuz. * Barazkia eta haragi xehatua, nahasi eta busti tomate saltsarekin. * Goxatu 10 minutu inguruan tomatea eta haragia ongi bateratu arte. * Labeko erretilu batean jarri lehenik, patata purea, ondoren, hori haragi xehatuarekin estali eta hau berriro tapatu patata purearekin. * Gazta birrinduarekin estali eta labera sartu [[Gainerre|gainerrez.]] == AHOLKUAK == * Patataren mamia ahalik eta horiena duena aukeratzea inportantea da purea egin behar denerako. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Patata]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] fc341ii3scpkul19itf6zguz0sad3kj 0 5138 37681 37678 2022-04-07T10:42:16Z Gaztarrotz 1953 /* PRESTAKETA */ wikitext text/x-wiki '''KUIATXO KREMA''' [[Fitxategi: Kuiatxo krema.jpg|600px|thumb|Kuiatxo krema]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Tipula]]: 1 [[dadotan]]. * [[Porrua]]: 1 [[dadotan]]. * [[Oliba olio birjina]]: 150 ml. * Barazki edo [[salda zuria]]: 2 l. inguru. * [[Kuiatxoa]]: 600 g. [[dadotan]]. * [[Patata]]: 200 g. [[dadotan]]. * [[Hornigaiak|Hornigaia]]: Urdaiazpiko salteatu edo [[azalore frijitua]] * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * [[Eltze]] batean tipula eta porrua olioaren erdiarekin erregosten jarri. * Gatz pitin bat gehitu eta karamelizatzen hasitakoan, gehitu patata eta salda. * Irakiten hasten denean, bota kuiatxoa. * Egosi patata ongi bigundu arte. * Sua itzali eta irabiagailu batekin ongi birrindu lehenik. * Ondoren [[txinatar iragazkitik]] pasa. * Irakinaldi labur bat eman eta oliba olio birjina eta gatzarekin ondu. * Amaitzeko platerean dugunean, urdaiazpiko olio tanta batekin [[salteatu]] eta gainetik zabaldu. == AHOLKUAK == * [[Gurina]] edo [[Esne-gainarekin|esne-gainarekin]] amaitu dezakegu. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Aza lore arrautzeztatua|Aza lore arrautzeztatua]], ogi [[Txigortu|txigortu]] edo urdaiazpiko [[salteatu]] pitin batekin lagun dezakegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Osagaia:Kuiatxoa]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] kv79epjiv7s19vvpndr2jxhxfx63aej 0 5139 37690 37689 2022-04-07T10:50:55Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''KUIATXO BETEA''' [[Fitxategi:Kuiatxo beteak 2.jpg|500px|thumb|Urdaiazpikoz eta gaztaz beteriko kuiatxoa]] HORNIGAIA == OSAGAIAK == * [[Kuiatxoa]] : 2 xerra finetan. * [[Gatza]]. * Urdai egosia: 200 g. * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gazta|Gazta]] barra: 200 g. * [[Arrautza]] eta [[irina]]: [[Arrautzaztatzeko.|Arrautzaztatzeko.]] * [[Ekilore olioa]]: [[Frijitzeko|Frijitzeko]]. == PRESTAKETA == * Kuiatxoa lehenik erditik moztu eta ondoren luzeran ahalik eta xerra finenean moztu. Erretilu batean zabaldu ondoren, gatza eman * Erdian urdaia eta gazta zabaldu eta beste xerra batekin estali. * Irin eta arrautzetan pasatu eta [[frijitu]] olio ugaritan. Paper xurgatzailea duen ontzi batera atera. == AHOLKUAK == * Kuiatxoa xerra finetan mozteko labana zorrotza edo horretarako erabiltzen den gailu bat beharko genuke. * [[Betegaia]] alda daiteke edo betegarri gabe frijitu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Kuiatxoa]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] jggwift6agc8te06bpfywbmzgal0p5t 0 5140 37664 37663 2022-04-07T10:12:56Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''LEKAK PATATEKIN''' [[Fitxategi:Lekak patatekin2.jpg|600px|thumb|Lekak patatekin]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Patata|Patatak]]: 500 g., zuritu eta [[kraskatu]]. * [[Lekak]]: 1 kg., haririk gabe, [[lerro zabaletan]] eta 5 cm. [[lerrotan]]. * [[Gatza]]: [[Himalaiako gema gatz iluna]]. * [[Baratxuria]]: 4 [[xerratu]]. * [[Oliba olio birjina]]: 150 ml. == PRESTAKETA == * Kazola bat ur hotz ugari, gatza eta patatarekin sutan jarri. * Irakiten, hasitakoan gehitu lekak. * Egosi 15 minutuan, patatak eta lekak ongi egin arte. * Kontu handiarekin kendu ur gehiena, salda pitin bat utziz kazola azpian. * [[Zartagin]] batean, oliba olioa jarri sutan, baratxuria gehitu eta olio errea burutu. * Gehitu olio erre hori gainetik eta irakin minutu bat, amaitzeko ondu gatzarekin. == AHOLKUAK == * Kontuz ez egosi denbora gehiegi, patata erraz puskatzen bai da. * Gaur egun leka gehienek ez dute ia haririk izaten; horrela bada, ez du lan hau hartzea merezi. Lekak hari gogorra duen jakiteko, puskatu leka erditik eta poliki poliki tira alde batera, eta horrela jakingo dugu hariaren gogortasuna zein den. Zentimetro inguruko haria sortzen badu, ez du merezi kentzea. Luzeagoa bada, orduan bai. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 7hkh7i8k8uyxj9ampwegr8nbreppowu 0 5141 36331 33888 2022-02-03T12:32:05Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''PAELLA VALENTZIARRA''' MAHAIKIDEAK: 6 == OSAGAIAK == * Senia edo Bahía arroza: 600 g. * Barraskiloa "Baquetas": 24 oso ondo garbituak. * Babarrun zuri berria "Garrofo": 200 g. * Azafraia: Hari batzuk. * Oliba olio birjina: 75 ml. * Untxia: 750 g. zati txikitan. * Oilaskoa: 500 g. zati txikitan. * Gatza. * Lekak "Ferraura": 350 g. haririk gabe eta karratu luzeetan moztua. * Baratxuria: 2 xehatu. * Tomatea: 250 g. zuritu, hazirik gabe eta dadotan. * [[Salda gorria]] 1500 ml. ongi gazitua. == PRESTAKETA == * Garbitu arroza pertz batean ur hotz ugarirekin, gardena izan arte. * Barraskiloak egunetan purgatzen eduki ondoren, gatzetan bildu eta zikina botatzen eduki minutu batzuetan; jarraian, ur hotzetan garbitu. Ur epeletan sartu eta 20 minutuz egosi bitsa kentzen diegun bitartean. * Babarrun zuria lehorra bada, eduki 24 orduz beratzen edo egosi 30 minutuz. * Azafrai hariak, pittin bat txigortu ondoren almaiz batean zanpatuko ditugu ur pittin batekin. * Paella-ontzi batean jarri oliba olioa su beroan eta gehitu oilaskoa eta untxia; jarri su bizian, kolorea hartzen duela. * Gehitu lekak eta babarrun zuriak; erregosi dena, eta jarraian, baratxuria, pipermina eta ondoren tomatea. * Dena ongi erregositakoan, salda beroa eta azafraia gehitu. * Jarraian banandu arroza eta barraskiloak paella-ontzian. * Egosi lehen 10 minutuetan su bizian, eta ondoren 8 su baxuan. * Sutatik atera eta estalita utzi minutu batzuetan bere horretan, jan aurretik. == AHOLKUAK == *Herrialde katalanetan paella mota ugari prestatzen dira, badira osagaietan eta prestaketetan desberdintasunak, bakoitzak gustukoa duena aukeratzea duela. *Salda kantitatea aldakorra izan daiteke, kazola motaren arabera, suaren indarraren arabera, .....beraz paella ondo atera aurretik proba egitea komeni da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] daoceaohncjyd1tqhma4a4tisyspwni 0 5142 36803 36449 2022-02-14T13:19:25Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi: Basa arroza arroz zuriarekin.jpg |400px|thumb]] '''BASA ARROZA ARROZ ZURIAREKIN''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Basa arroz egosia]]: 200 g. * [[Arroz zuria]]: 200 g. * Oliba olio birjina: 100 ml. * Gatza. == PRESTAKETA == * Lehenik, basa arroza bere pisua baino 5 aldiz ur gatzatu gehiago duen kazola batean, 40 bat minutuz ( espres ontzian 12 mintutu )egosi. Urarekin hoztu, iragazi eta xukatu pitin bat. * Berdina egin arroz zuriarekin. Kasu honetan, 15-20 minutu inguru, arrozaren arabera. Urarekin hoztu, iragazi eta xukatu. * Pertz batean elkartu bi arrozak eta gehitu oliba olio birjina eta gatza. * Nahastu bi koilararekin kontu handiz. == AHOLKUAK == *Jeneralean, hornigai moduan erabiltzen den arroza dugu, baina beste osagai desberdinekin nahastuta ere erabiltzen da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 2s9egb4neg0n72nifauclw7zrdeh3qw 0 5143 38150 34117 2022-05-19T12:55:06Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BARAZKI SALTEATUAK''' [[Fitxategi:Lerro erditan eta lerroetan moztu eta salteatutako barazkia.jpg |600px|thumb|Barazki salteatuak lerro erditan eta lerrotan]] == OSAGAIAK == * [[Baratxuria]]: 3 [[xerratu]]. * [[Oliba olio birjina]]: 100 m. * [[Leka]]k: 100 g., [[lerrotan]] edo [[dadotan]]. * * [[Aza]]: 100 g., [[lerrotan]] edo [[dadotan]]. * [[Tipula]]:100 g., [[lerrotan]] edo [[dadotan]]. * [[Piper berde italiarra|Piper]] gorria: 100 g., [[lerrotan]] edo [[dadotan]]. * [[Piper berdea]]: 100 g., [[lerrotan]] edo [[dadotan]]. * [[Kuiatxoa]]: 100 g., [[lerrotan]] edo [[dadotan]]. * [[Gatza]]. * [[Piperbeltza]]. == PRESTAKETA == * [[Kazola]] batean jarri olioa baratxuriarekin sutan. * Kolorea hartzen hasitakoan gehitu lekak, aza, tipula, piper gorria eta piper berdea. * Salteatu su bizian. * Kolorea hartzen hasitakoan, gehitu kuiatxoa. * Eduki beste minutu batzuetan kolore denek kolore gorrixka hartu arte. * Ondu, gatz eta piperrautsarekin. == AHOLKUAK == * [[Hornigai]] moduan erabil dezakegu. * Pasta eta arroz egosiarekin salteatzeko ere egokia da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 8rs7o1l9p83x14hk0kgmbhmpe4k2qv2 0 5144 37145 36719 2022-03-28T05:55:05Z 77.228.33.248 wikitext text/x-wiki '''ARKUME EDO ANTXUME ERREA''' [[Fitxategi:Arkume errea, entsaladarekin.jpg|400px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Arkume edo antxume erdia: 2,5 kg. * Gatza. * Oliba olio birjina: 50 ml. * Ardo zuria: 200 ml. * Ura: 600-800 ml. * Ozpina: [[zurrusta motz]] 1. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Salda iluna|Salda iluna]] edo ura: 300 ml. * Arto irin findua: 15 g. == PRESTAKETAK == * Piztu labea 140ºC-tan. * Arkume zati osoa edo erdibitua, gatz eta olioarekin onduta, labeko erretilu batean jarro azala beherantz duela. * Busti ozpina, ardo txuri eta urarekin. * Sartu labera eta eduki 60 minutuz. * Denbora hori pasatakoan, atera arkumea labetik eta buelta eman. * Igo labeko tenperatura 200ºC-tara eta sartu berriro arkumea. * Eduki beste 45 minutu inguru, azal guztia kurruskari egon arte. * Gogoratu denbora guztian erretiluan hezetasuna egon behar duela, eta komeni dela haragia gainetik bustitzen joatea. * Arkumea labetik atera, eta epeltzen utzi moztu aurretik. * Labeko erretiluan geratzen zaiguna berriz berreskuratu, saltsa bat burutzeko. * Horretarako, erretilura salda iluna gehitu lehenik, modu honetara erretiluan itsatsita dagoen zukua berreskuratu eta iragazi. Kontu handiz salda ilun horri koipea kendu. Irakiten jarri eta ur hotzetan disolbatutako arto irin finduarekin saltsa dentsitatea eman. * Arkumea zatitu ondoren, busti saltsa honekin. == AHOLKUAK == * Arkume edo antxume errea laguntzeko ohikoena entsalada berde bat izaten da. Patata panadera edo frijituak ere ohikoak dira. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Erre]] [[Kategoria:Osagaia:Arkumea eta ahuntza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 6r818ganakc2ou3n7u32k4qg2ko5d2r 0 5145 36716 36715 2022-02-10T15:44:36Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''ARKUME GISATUA''' [[Fitxategi:Arkume gisatua.jpg|500px|thumb|Arkume gisatua]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Arkumea: Kg. 1.karratu handitan. * Gatza. * Oliba olio birjina: 50 ml. * Tipula: 1 [[dadotan]]. * Porrua: 1 [[dadotan]]. * Azenarioa : 1 [[dadotan]]. * Ardo zuria: 100 ml. * Patata: 300 g. [[Dado handitan|dado handitan]]. * [[Ilar egosia]]: 200 g. * [[Barrengorri salteatu]]: 200 g. == PRESTAKETA == * Arkumea gatzarekin ondu eta kazola batean olio gutxirekin su bizian kolorea eman. * Arkumea kazolatik erretiratu eta bertan barazkiak su eztian kozinatu, horiek ere kolorea hartu arte. * Soberan duen koipea kendu, arkumea eta ardo zuria gehitu: utzi murrizten. * Urarekin estali eta 20 minutuz egosi. * Arkume haragia erretiratu eta saltsa irabiagailutik eta txinotik pasa, ondoren arkumearekin elkartu eta irakiten jarri. * Gehitu patatak eta 25 minutuz egosten eduki, haragia eta patata ongi egin arte. * Arkume haragia bigundurik dugunean, ilar egosiak eta barrengorri salteatuak gehitu eta ondu. == AHOLKUAK == * Hornigai moduan barazki mota desberdinak erabili daitezke. * Saltsa irabiatu gabe ere egin daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arkumea eta ahuntza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] k2vupwss11k14t4rtitt4xjtoeua3k0 0 5146 36158 33767 2022-02-02T12:15:57Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ARKUME TXULETAK " VILLEROY" ERAN''' [[Fitxategi:Arkume txuletilla Villaroy eran.jpg|500px|thumb|Arkume txuletilla Villaroy eran]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Hezurdun arkume txuleta: 16. * Gatza. * Oliba olio birjina: 100 ml. * Gurina: 30 g. * Irina: 30 g. * Esnea: 500 ml. * [[Intxaur muskatua]]. * Piperbeltz zuria. * Arrautza: 2. * Ogi birrindua: 200 g. * Ekilore olioa: 400 ml. == PRESTAKETAK == * Arkume txuleta ondo garbitu, soberako gantza kenduz eta txuletaren makila trapu batekin tiraka zurituz. * Gatz eta piper hautsarekin ondu. * Zartagin batean, oliba olioarekin arkume txuletak buelta eta buelta emanez frijitu, erretilu batean gorde. * Beste alde batetik, kazola estu batean gurina eta irina sutan jarri. Egosi elkarrekin 5 minutuan su baxuan. * Gehitu esne beroa, poliki poliki, hagatxo batekin eragiten diogun bitartean. Egosi beste 5 minutuan. * Ondu bexamel hori piper hauts zuriarekin, intxaur muskatuarekin eta gatzarekin. * Arkume txuletak makilatik eskuarekin helduz, pasa haragia bexameletik eta koipearekin igurtzirik dagoen erretilu batean, utzi hozten. * Behin arkumeak ondo hozturik dugunean, birrineztatu, arrautza irabiatutik lehenik, eta ogi birrindutik pasatuz ondoren. * Amaitzeko, jan aurretik zartagin batean frijitu. == AHOLKUAK == * Arkume txuletak bexameletik pasatzeko hau oso beroa dagoela egin behar da, bestela dentsitate handia hartzen baitu segituan, eta horregatik ezingo dugu ondo estali. * Jatorrizko "Villeroy" saltsak, gazta birrindua eta oilasko zuringoa darama; nahi izatera, modu horretara egin liteke, baina lodiegia ez geratzeko kontu izan beharko da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arkumea eta ahuntza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] ldebu195dds295t6q7b56lm695j2o43 0 5147 36718 36717 2022-02-10T15:47:17Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''ARKUMEA TXILINDRON ERARA''' [[Fitxategi:Arkumea txilindron eran2.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * [[Piper txorizeroa]]: 5 aleren pulpa [[xehatua]]. * Arkumea: 1200 g. koipez garbitu eta karratuetan. * Gatza. * Oliba olio birjina: 70 ml. * Baratxuria: 5 [[xerratu]]. * Tipula: 1 [[xehatu]].. * Tomate naturala : 1 zuritu eta [[dadotan]]. * Ardo zuria: 100 ml. * Ura edo [[salda zuria]]: 1 l. == PRESTAKETA == * [[Piper txorizeroak]] bezperatik, hazirik gabe beratzen jarri ur epeletan. Beste aukera, azken momentuan egosaldi bat ematea. Mamia kendu eta [[xehatua]]. * Arkume haragia gatzatzu eta kazola batean 2 koilarakada oliorekin su bizian kolorea eman, eta bertatik erretiratu. * Kazola honetan su motelagoan eta olio gehiagorekin lehenik baratxuria gorritu eta ondoren tipula gehitu , poliki poliki kozinatu gorritu arte, jarraian tomatea nahastu eta utzi su motelean 10 minutuz, arkumea eta ardo zuria gehitu, hau murriztutakoan, piper txorizeroaren pulpa eta salda gehitu, 30 minutuz irakiten eduki haragia bigundu bitartean. Gatza eman. == AHOLKUAK == * Izen berarekin errezeta desberdin ugari aurki genitzake. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arkumea eta ahuntza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 3kdx4z3lib06brym5icpbzcxr0qhjar 0 5148 36488 36487 2022-02-07T12:33:10Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''AJOARRIERO TARTALETA EDO BOLOBANA''' MAHAIKIDEAK: Hozkada batez jateko 8 tartaleta. == OSAGAIAK == * [[Tartaleta]] edo [[bolobana]], hozkadakoak: 8. * Bakailaoa [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ajoarriero Bakailaoa|ajoarriero]] eran: 200 g. * Perrexila: Sorta txiki 1. Xehatua eta xehatu gabea edertzeko. == PRESTAKETA == * [[Erretilu]] batean zabaldu [[Tartaletak|tartaletak]] edo [[Bolobanak|bolobanak]]. * Koilara batekin bete tartaleta hauek ajoarriero beroarekin. * Amaitu perrexil [[Xehatu|xehatu]] eta hosto batekin. == AHOLKUAK == * Saiatu beti azken momentuan betetzen, orea ez dadin gehiegi bigundu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] t9cl3at354zl4ixcjsj2o7osms1dh0r 0 5149 36597 34913 2022-02-09T12:15:17Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ARRAIN ZOPA''' [[Fitxategi:Arra zopa.jpg|600px|thumb]] == OSAGAIAK == * Baratxuria: 2 xerratu. * Oliba Olio birjina: 50 ml. * Tipula: 1 dadotan. * Azenarioa: 1 dadotan. * Porrua: 1 dadotan. * Oliba Olio birjina: 50 ml. * Gatza. * [[Arrain salda]]: 4 l. * Zopako ogia: 100 g xerratua. * [[Tomate saltsa]]: 150 ml. * Brandya: 50 ml. * Ezpeletako piperrauts gozoa: 10 g. * Ganba zuritua eta salteatu: 200 g. * [[Muxila lurrunetan]]: 16 pieza. * Arrain birrindua: Salda egiteko erabili duguna. == PRESTAKETA == * Kazola batean su motelean oliba olioarekin baratxuria jarri. Gorritzen hasitakoan, beste barazkiak gehitu. * Barazkiak gorritutakoan, zopako ogia, tomate saltsa eta Ezpeletako piperrautsa nahasi, jarraian arrain salda gehitu eta 40 minutuz su eztian egosi. * Irabiagailuarekin birringu eta iragazki txinotik pasa. * Irakinaldi bat eman, gazitu, brandya eta hornigaiak gehitu. == AHOLKUAK == * Hornigaiak ( muxilak, ganbak...) jateko garaian gehitu behar zaizkio. * Garai batean zopa hau ez zen irabiatzen eta ogi zatiekin aurkezten zen. * Arrain salda zaporetxu bat egitea giltzarri da zopa honetan. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Zopak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] hfe1jzbp5de4eh6f0xphodx0zolfizy 0 5150 36754 36753 2022-02-11T15:44:57Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''ABRIKOT MARMELADA''' [[Fitxategi:Abrikot marmelada.jpg|500px|thumb|Abrikot marmelada]] MAHAIKIDEAK: == OSAGAIAK == * Abrikot helduak: 1 kg., garbitu, hezurgabetu eta birrindu edo zatitu. * Azukrea: 750 g. * Limoi zukua: 1. == PRESTAKETA == * Garbitu fruta guztia, hezurra kendu eta zatitu labanarekin edo birrindu puregailuarekin. * Jarri kazola batean azukrearekin eta limoiarekin batera eta utzi hozkailuan 12 orduz. * Denbora hau pasatutakoan eta su motelean, egosi fruitua momentuero mugituz, ura lurrundu arte. * Marmelada egina dagoela jakiteko, hatz erakusle eta lodiaren artean almibar pittin bat jarri eta estutu egiten da, ondoren behatzak ireki eta itxi egingo dira azkar. Almibarra puntuan dagoela esateko puskatuko ez den hari fin bat sortu beharko du. * Hori gertatutakoan, ontzietan jarri eta utzi hozten. == AHOLKUAK == * Marmelada erabiltzeko garaian, bigundu nahi izanez gero, pittin bat berotu. * Ur beroarekin ere arindu daiteke, estalki moduan erabiltzeko. * Fruitua heldua egotea komeni da. * Jarabea egosten den bitartean, ur hotzetan bustitako brotxa bat pasa kazolako alboetan hau garbi mantenduz eta karamelurik egin gabe edukiz. * Nahi izatera, gelatina orriren bat gehitu daiteke, hobeto kontserbatzeko, argiago izateko eta gorputz gehiago izan dezan. * Azukre gutxiagoarekin ere egin daiteke, baina kasu horretan lehenago jan beharko da. * Epe luzerako gordetzeko marmelada, ontzietan sartu eta bainu marian urarekin estali eta 15 minutuz esterilizatu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 1gf3u4jxt6e2ftzrr4wpj2afh0o57k4 0 5151 36836 35828 2022-02-14T17:19:17Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''BIZKOTXOA BUSTITZEKO JARABEA''' [[Fitxategi:Tartak bustitzeko jarabea2.jpg|600px||thumb|Tartak bustitzeko jarabea]] == OSAGAIAK== *Ura: litro 1. *Azukrea: 100 g. *Kanela: Zotza 1. *Limoi azala: 4 xerra zuria gabe. *Laranja azala: 4 xerra zuria gabe. *Rona: 100 ml. ==PRESTAKETA== *Kazola batean osagai guztiak jarri eta 20 minutuz irakiten eduki *Hozten utzi eta iragazi. ==AHOLKUAK== * Bizkotxoa oinarri duten tartak eta bestelakoak bustitzeko erabiltzen da. [[Kategoria:Errezetak]] m9sh6ohzssxbekkqbf6a833mbjn1i1i 0 5152 35876 35875 2021-11-19T17:25:30Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ALMIBAR PUNTUAK''' [[Fitxategi:Hari puntu ahula.jpg|thumb|200px|Hari puntu ahula]] [[Fitxategi:Hari puntua.jpg|200px|thumb|Hari puntua]] [[Fitxategi:Torrada karamelizatuak.jpg |200px|thumb|Torrada edo ogi galdu karameluz estalia]] =Jarabe arin puntua= == OSAGAIAK == * Azukrea: 500 g. * Ura: 100 ml. == PRESTAKETA == * Jarri horiek denak batera egosten 10 minutu inguruan, 100ºC edo 22-24ºBé gradu lortu arte. == AHOLKUAK == * Sorbeteak egiteko erabil dezakegu, baita bizkotxoak bustitzeko ere. * Jarabea egosten den bitartean, ur hotzetan bustitako brotxa bat pasa kazolako alboetan hau garbi mantenduz eta karamelurik egin gabe edukiz. =Ispilu edo jarabe puntua= == OSAGAIAK == * Azukrea: 600 g. * Ura: 400 ml. == PRESTAKETA == * Jarri batera irakiten minutu batzuetan 102ºC edo 28-30ºBé lortu arte. == AHOLKUAK == *Pastelak bustitzeko edo estaltzeko erabil dezakegu. *Jarabea egosten den bitartean, ur hotzetan bustitako brotxa bat pasa kazolako alboetan hau garbi mantenduz, eta karamelurik egin gabe edukiz. =Hari ahul puntua= == OSAGAIAK == * Azukrea: 700 g. * Ura: 300 ml. == PRESTAKETA == * Batera egosi 104-105ºC edo 32-34ºBé lortu arte. * Puntu honetan dagoela jakiteko beste modu bat. Hatz erakusle eta lodiaren artean almibar pittin bat jarri eta estutu, ondoren behatzak ireki eta itxi egingo dira azkar. Almibarra puntu horretan dagoela esateko puskatuko den hari fin bat sortu beharko du. == ERABILERA == * Gorringo krema, estalki zuria, gurin krema, karamelu harilkatua. * Almibarra egosten den bitartean, ur hotzetan bustitako brotxa bat pasa kazolako alboetan hau garbi mantenduz eta karamelurik egin gabe edukiz. =Hari puntua= == OSAGAIAK == * Azukrea: 800 g. * Ura: 200 ml. == PRESTAKETA == * Batera egosi 110-112 ºC edo 36-38 ºBé lortu arte. * Puntu honetan dagoela jakiteko, hatz erakusle eta lodiaren artean almibar pittin bat jarri eta estutu, ondoren behatzak ireki eta itxi egingo dira azkar. Almibarra puntu horretan dagoela esateko puskatuko ez den hari fin bat sortu beharko du. == ERABILERA == * Fondanta, merengeak, marmeladak * Almibarra egosten den bitartean, ur hotzetan bustitako brotxa bat pasa kazolako alboetan hau garbi mantenduz eta karamelurik egin gabe edukiz. =Bola ahul puntua= == OSAGAIAK == * Azukrea: 820 g. * Ura: 180 ml. == PRESTAKETA == *Batera egosi 115-118ºc edo 39ºBé lortu arte. *Puntu honetan dagoela jakiteko, almibar tanta bat utzi ur hotzetan erortzen, behatz erakusle eta lodiarekin hartu eta bola bat egiten saiatu. Bola bigun bat egin beharko da. Beste aukera bat bitsadera almibarrean busti, eta bere zuloetatik putz egitea izango da. Globo txikiak egin beharko dira. == ERABILERA == * Mazapanak eta turroiak egiteko. * Almibarra egosten den bitartean, ur hotzetan bustitako brotxa bat pasa kazolako alboetan hau garbi mantenduz eta karamelurik egin gabe edukiz. =Bola puntua= == OSAGAIAK == * Azukrea: 920 g. * Ura: 80 ml. == PRESTAKETA == *Batera egosi 122- 124 ºC lortu arte. *Puntu honetan dagoela jakiteko, almibar tanta bat utzi ur hotzetan erortzen, behatz erakusle eta lodiarekin hartu eta bola bat egiten saiatu. Bola gogor bat egin beharko du. == ERABILERA == *Mazapanak eta turroiak egiteko. *Almibarra egosten den bitartean, ur hotzetan bustitako brotxa bat pasa kazolako alboetan hau garbi mantenduz eta karamelurik egin gabe edukiz. =Karamelu puntua= == OSAGAIAK == * Azukrea: 950 g * Ura: 50 ml. == PRESTAKETA == * Batera egosi 128-135 ºC lortu arte. == ERABILERA == * Karameluak, turroiak, pastelen bainuak, pralineak... * Almibarra egosten den bitartean, ur hotzetan bustitako brotxa bat pasa kazolako alboetan hau garbi mantenduz eta karamelurik egin gabe edukiz. =Karamelu ilun puntua= == OSAGAIAK == * Azukrea: 960-975 g * Ura: 25-40 ml == PRESTAKETA == * Batera egosi 140-155ºC lortu arte. == ERABILERA == * Flanak, garrapiñatuak, saltsak, pralineak... * Almibarra egosten den bitartean, ur hotzetan bustitako brotxa bat pasa kazolako alboetan hau garbi mantenduz eta karamelurik egin gabe edukiz. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] rsp4ugcjm1fnpb609tj9x2f9lddzffj 0 5153 34682 34605 2021-10-07T12:30:32Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BASOKO FRUITUEN SALTSA EDO "CULISA"''' [[Fitxategi:Txokolate moussea.jpg|600px|thumb|Txokolate moussea baso fruituen saltsarekin]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Basoko fruitu gorriak: 500 g. * Azukrea: 250 g. * Limoia: 1 zukua. * Ura: 250 g. == PRESTAKETAK == * Kazola batean basoko fruitu gorriak, azukrea, limoi zukua eta ura elkartu. * Sutan jarri eta 15 minutuz, su ertainean egosi. * Denbora hori pasatutakoan, irabiagailutik pasatuz dena birrindu. * Ondoren iragazi, hazi eta azalak kenduz. * Utzi hozten. == AHOLKUAK == * Normalean fruitu saltsa moduan erabiltzen da. * Azkenburuko platerak edertzeko erabiltzen da bereziki. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Fruta]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] js52yrjwqmn3a3inenub718fl84h917 0 5154 36199 36198 2022-02-02T13:14:57Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''FRUTA MAZEDONIA''' [[Fitxategi :Fruitu mazedonia2.jpg|600px|thumb|Fruitu gorri mazedonia]] MAHAIKIDEAK: 6 == OSAGAIAK == * Sagarra: 1 zuritu, bihotza kendu eta dadotan. * Udarea: 1 zuritu, bihotza kendu eta dadotan. * Platanoa: 1 zuritu eta dadotan. * Anana: 150 g., zuritu eta bihotza kendu eta dadotan. * Meloia: 150 g., zuritu eta dadotan. * Marrubia: 150.g, garbitu eta txortena kendua. * Mugurdia: 150 g., garbitu eta txortena kendua. * Mahatsa: 150 g., erdibitua eta hazia kenduta. * Kiwia: 150 g., zuritu eta dadotan. * Laranja zukua: 2 iragazia. * Limoi zukua: 1 iragazia. == PRESTAKETA == * Garbitu eta prestatu fruta bakoitza dagokion moduan. * Jarri denak batera pertz batean, busti limoi eta laranja zukuarekin. * Sartu hozkailura freskatu bitarte eta jateko prest izango da. == AHOLKUAK == * Urteko garaiaren arabera, mazedonia osatzen duten frutak alda daitezke. * Nahi izatera, limoi eta laranja azal birrindu pittin bat gehitu liteke, bata pattarren bat ere. * Badago azukrea gehitzen duenik ere. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Fruta]] 91cuzkdurnagitsvkw82zuey4wa0zj8 0 5155 36758 36757 2022-02-11T15:54:05Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Irasagarra.jpg|500px|thumb]] '''IRASAGARRA''' == OSAGAIAK == * Irasagarra: 1 kg. * Limoia: 1 zukuan. * Azukrea: 500 g. * Ura: 200 ml. == PRESTAKETA == * Irasagarrari txortena kendu eta urez estalita ondoren egosten jarri. * Bigunak daudenean, iragazi eta lehortzen utzi. * Egosi eta lehorturik daudenean, zuritu eta bihotza kendu. * Irasagarraren mami hau puregailutik eta iragazkitik pasa edo zuzenean irabiagailutik. * Nahastu irasagar pulpa, limoi zukuarekin. * Jarri beste kazuela batean ura eta azukrearekin irakiten, almibarra bola puntu hartu arte .(115-118ºC edo 39 Bé) * Nahasi almibar honekin irasagar mamia, eta utzi su oso baxuan egosten eragiteari utzi gabe. * Pure honen tanta bat plater batera bota, eta solido geratzen dela ikustean itzali sua eta ontzietan jarri. == AHOLKUAK == * Kontu handia izan, erraz itsasten da kazolan eta oso gainean egon beharko dugu itsats ez dadin. * Irasagarra almibarrekin egosten den bitartean, ur hotzetan pasatako brotxa batekin garbitu kazolaren alboak, bertan karamelurik egin ez dadin. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] tjk8sszk6h2kvv4jv6smu90fgw9hzuz 0 5156 36201 35149 2022-02-02T13:16:08Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''MARRUBI MARMELADA''' [[Fitxategi:Marrubi marmelada.jpg |600px|thumb|Marrubi marmelada]] MAHAIKIDEAK: == OSAGAIAK == * Marrubia: : 500 g. garbitu eta zati txikietan moztua edo birrindua. * Azukrea: 500 g. * Limoi zukua: 1 iragazia. == PRESTAKETA == * Garbitu marrubiak eta lehortu. * Txortena kendu eta zatitu edo puregailuarekin birrindu. * Kazola batean nahastu marrubiak, azukre eta limoiarekin. * Su baxuan egosten jarri, ura ongi lurrundu arte. * Marmelada egina dagoela jakiteko tanta batzuk plater batera bota eta hoztu ongi estaltzen duela ziurtatu arte. == AHOLKUAK == * Erabiltzeko garaian pitin bat berotu. * Ur beroarekin ere arindu daiteke. * Fruitua heldua egotea komeni da. * Azukre gutxiagoarekin egin daiteke, kasu horretan ez da kontserbatuko denbora luzez. * Jarabea egosten den bitartean, ur hotzetan bustitako brotxa bat pasa kazolako alboetan hau garbi mantenduz eta karamelurik egin gabe edukiz. * Nahi izatera, gelatina orriren bat gehitu daiteke, hobeto kontserbatzeko, argiago izateko eta gorputz gehiago izan dezan. * Epe luzerako gordetzeko marmelada, ontzietan sartu eta bainu marian urarekin estali eta 15 minutuz esterilizatu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Fruta]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] hg3b1hpouos61gl6b52gsutogyp3l1i 0 5157 36759 36428 2022-02-11T15:57:02Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''LARANJA GELATINA''' [[Fitxategi:Txokolate mouss laranja gelatinarekin.jpg|600px|thumb|Txokolate moussa laranja gelatinarekin]] MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * [[Gelatina]] orria edo hautsa: 20-25 g. * Ura: 100 ml. * Azukrea: 100 g. * Laranja zukua: 500 ml. * Limoi zukua: 1 iragazia. == PRESTAKETAK == * Gelatina orria ur hotzetan beratu 5 minutuz. * 100ml ur azukrearekin berotu 40ºC inguru, hagatxoarekin nahasi eta sartu gelatina orriak bertan. Utzi disolbatzen hagatxoarekin mugitzen den bitartean. * Gehitu eta nahasi, laranja eta limoi zukua. * Nahastu hagatxoarekin eta aukeratutako ontzietan zerbitzatu eta hozten utzi. == AHOLKUAK == * Gelatina kopurua lortu nahi den dentsitate edo gogortasunaren arabera alda daiteke. * Azukre kopurua ere aukerakoa izango da; nahi izatera, azukrerik gabe ere egin daiteke [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 3obyz2uf34yd1mxivsa6pk7b86mtksv 0 5158 36202 34686 2022-02-02T13:16:50Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''MERTXIKA ETA MELOKOTOI MARMELADA''' == OSAGAIAK == * Mertxika: 500 g., zuritu eta zatitu edo birrindu. * Azukrea: 500 g. * Limoia: 1 zukua. == PRESTAKETA == * Garbitu fruta guztia, hezurra kendu eta zatitu; konfitura nahi izatera, birrindu puregailuarekin. * Jarri kazola batean azukrearekin eta limoiarekin nahastuta eta utzi hozkailuan 12 orduz. * Su baxuan eta eragiteari utzi gabe egosten jarri, ura lurrundu arte. * Marmelada egina dagoela jakiteko tanta batzuk plater batera bota eta hoztu ongi estaltzen duela ziurtatu arte eta hozteko ontzietara pasa. == AHOLKUAK == * Erabiltzeko garaian pittin bat berotu. * Ur beroarekin ere arindu daiteke. * Mertxika mota desberdinekin egin dezakegu. * Fruitua heldua egotea komeni da. * Azukre gutxiagoarekin egin daiteke, kasu horretan ez da kontserbatuko denbora luzez. * Epe luzerako gordetzeko marmelada, ontzietan sartu eta bainu marian urarekin estali eta 15 minutuz esterilizatu. * Marmelada egosten den bitartean, ur hotzetan bustitako brotxa bat pasa kazolako alboetan hau garbi mantenduz eta karamelurik egin gabe edukiz. * Nahi izatera, gelatina orriren bat gehitu daiteke, hobeto kontserbatzeko, argiago izateko eta gorputz gehiago izan dezan. [[Kategoria:Errezetak]] 8kbqk0zk1hlfjgo48zr4sutcuuhuz76 0 5159 36200 35763 2022-02-02T13:15:31Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''GABONETAKO KONPOTA''' [[Fitxategi:Gabonetako konpota.jpg|600px|thumb|Gabonetako konpota]] MAHAIKIDEAK: 6 == OSAGAIAK == * Ura: Litro 1. * Ardo beltza edo zuria: 500 ml. * Azukrea: 175 g. * Kanela zotza: 1/2 . * Mertxika lehorra: 150 g. zatikatu. * Aran lehorra: 150 g. * Piku lehorra: 150 g. * Errezil sagarra: 250 g zuritu, bihotza kenduta eta [[kraskatu]]. * Neguko udarea: 250 g zuritu eta [[kraskatu]]. * Limoi zukua: 1 iragazia. == PRESTAKETA == * Kazola bat sutan jarriko dugu ura, ardoa, azukrea, limoi zukua eta kanelarekin. * Mertxika eta pikuak gehitu bertara, 15 minutuz egosi, ondoren aranak, sagarrak eta udareak gehituko dizkiogu. * Beste 20 minutuz egosi, sutatik atera eta hozten utzi. == AHOLKUAK == * Euskal Herrian Gabonetan jan izan den postrea izan da. * Nahi izanez gero, mahats pasak ere gehitu daitezke. * Beste sagar edo udare mota batzuk ere erabil daitezke baina egosteko garaian desegiten ez direnak izan behar dute. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] og3u1x31hzuelm61mdprxku1yb8fdye 0 5160 37149 37148 2022-03-28T14:19:47Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''AINGERU ILEA. AINGERU-ADATS, ZIRIKILOTEA''' == OSAGAIAK == * Zirikilote izeneko [[Kuia|kuia]]: 1 kg. * Azukrea: 250 g. * Limoia zukua 1/2 iragazi. * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak|Kanela zotza]]: 1/4. == PRESTAKETA == * Kuia 6 zatitan moztu. * Egosi kuia mamia, ongi bigundu, ileak edo hariak erraz bereizten direla ikusi arte. * Erretilu batera atera eta hozten utzi. * Kendu hazi guztiak eta koilara baten laguntzaz, haragia azaletik bereizi. * Garbitu kuia haragia ur hotzetan ongi, eta iragazi ur guztia kenduz. Saiatu kuia ileak edo hariak ongi bereizi daitezen. * Kazola batean jarri kuia azukrearekin, eta limoi zukuarekin su baxuan. * 10 minutuz eduki su baxuan, mugitzeari utzi gabe, ondoren hozten utzi. * Hurrengo egunean beste 10 minutuz egosi, kuiaren haragiak trinko geratu arte, baina ez du guztiz lehortu behar, gehiegi lehortuko balitz ur tanta batzuk gehitu. Alderantziz, hezeegia balego, minutu batzuk gehiago egosiko genuke. * Ontzietan jarri, eta 15 minutuz bainu marian esterilizatu. == AHOLKUAK == * Beste modu bat, kg 1 azukre, 400 ml. urarekin irakiten jarri eta bola puntura eraman, horri kg. 1 kuia pulpa egosia eta ongi lehortua gehitu. * Kuia azukrearekin kozinatzen den bitartean, ur hotzetan bustitako brotxa bat pasa kazolako alboetan hau garbi mantenduz, eta karamelurik egin gabe edukiz. * Epe luzerako gordetzeko aingeru ilea nahi izatera, ontzietan sartu eta bainu marian urarekin estali eta 15 minutuz esterilizatu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] sxsg0lptqapp9o53kn25l64mzq34h3f 0 5161 34689 34399 2021-10-07T12:34:47Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''OINARRIZKO MARMELADA ERREZETA''' [[Fitxategi:Marrubi, magurdi eta bioleta marmelada.jpg|600px|thumb|Marrubi magurdi eta bioleta marmelada]] MAHAIKIDEAK: == OSAGAIAK == * Fruta pulpa: 500 g. * Azukrea: 500 g. * Limoia: 1 zukua. * Kanela zotza: 1/2. == PRESTAKETA == * Garbitu fruta guztia eta zatitu. * Jarri kazola batean azukrearekin batera, eta utzi hozkailuan 12 orduz. * Su baxuan egosten jarri, ura lurrundu arte. * Marmelada egina dagoela jakiteko tanta batzuk plater batera bota eta hoztutakoan ongi estaltzen duela ziurtatu. == AHOLKUAK == * Erabiltzeko garaian pitin bat berotu. * Ur beroarekin ere arindu daiteke. * Fruitu mota desberdinekin egin dezakegu. * Fruitua heldua egotea komeni da. * Azukre gutxiagoarekin egin daiteke, kasu horretan ez da kontserbatuko denbora luzez. *Epe luzerako gordetzeko marmelada, ontzietan sartu eta bainu marian urarekin estali eta 15 minutuz esterilizatu. * Marmelada egosten den bitartean, ur hotzetan bustitako brotxa bat pasa kazolako alboetan hau garbi mantenduz eta karamelurik egin gabe edukiz. * Nahi izatera, gelatina orriren bat gehitu daiteke, hobeto kontserbatzeko, argiago izateko eta gorputz gehiago izan dezan. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] 43hwstbtnv49w5pjfv7buuxojrqamvy 0 5162 36208 36001 2022-02-02T13:21:21Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''AZUKRE ESTALKIA''' == OSAGAIAK == * Glas azukrea edo azukre hautsa : 200 g. * Ura: 50 ml. == PRESTAKETA == * Pertz batean iragazitako azukre hautsa jarri. * Ura gehitzen joan hagatxoarekin nahasten den bitartean. * Ore zuri bigun bat bihurtuko da. * Erroskilla, pasteltxoak edo bestelako prestaketak estaltzeko erabiltzen da. == AHOLKUAK == * Guk nahi dugun dentsitatearen arabera, kantitateak desberdinak izan daitezke. * Hozkailuan plastiko gardenarekin estalita gorde daitezke. * Erabiltzeko garaian, epeldu egin beharko da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] 9st20m0c0ucslnbub2jc8nh0wvf99m7 0 5163 34711 34404 2021-10-07T15:32:19Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''AZUKRE FONDANTA''' == OSAGAIAK == * Azukrea: 1 kg. * Ura: 300 ml. * Limoi zukua edo glukosa: Zukua 6 tanta edo glukosa 100 g. == PRESTAKETA == * Kazola batean jarri ura eta azukrea eta nahastu hagatxoarekin. * Sutan jarri eta brotxa busti batekin kazolaren alboak margotu, azukre kristalak kenduz. * Gehitu limoi tantak edo glukosa eta utzi egosten 115-118ºC edo bola puntua harrapatu arte. * Sutatik atera eta ur tanta batzuk izango dituen marmoleko mahai baten gainera bota. * Utzi pittin bat hozten behatz puntekin ukitu eta itsasten ez den arte. * Momentu horretan, espatula batekin hasi azkar azukre oreari eragiten batera eta bestera sigi-saga, ese modukoak eginez, harik eta orea zuritzen eta gogortzen den arte. * Ondoren, film paperarekin estali. == AHOLKUAK == * Maria bainuan edo mikrouhinean epeldu daiteke, bigundu eta erabili ahal izateko. * Kolorea eta zaporea emateko, txokolate, kafea, pistatxoa, marrubia erabili daiteke edo zuzenean koloratzaileak gehitu daitezke. * Tarta, pastelak, pastak, betegaiak, karameluak..... egiteko erabil daitezke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 6piyj9zwj5pgw7px380626f7vetk4ip 0 5164 34712 30169 2021-10-07T15:32:46Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ERREGE ESTALKIA''' == OSAGAIAK == * Zuringoa: 1. * Azukre hautsa: 150 g. * Limoi zukua: 6 tanta. == PRESTAKETA == * Pertz batean, inolako gorringo arrastorik ez duen zuringoa hagatxoarekin irabiatzen hasi. * Zuringoa harrotu ahala, azukrea gehitzen joan, eta bainatzeko dentsitatea bilatu. * Amaieran, limoi zuku tantak gehitu. * Gorde plastiko gardeneko paperarekin estalita. == AHOLKUAK == * Azukre gehiagorekin lodituz gero, pastelak margotzeko erabil daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] ttbor10t0efa6r5npme2g85i8fgfohy 0 5165 36838 34713 2022-02-14T17:24:00Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''FRUTA GELATINA BAINUA''' [[Fitxategi:Sagar gelatina2.jpg|600px|thumb|Sagar gelatina]] == OSAGAIAK == * Fruta purea edo zukua : 1 kg. * Azukrea: 200 g. * Gelatina orri edo hautsa: 25 g ( edo gehiago zukuaren dentsitatearen arabera) == PRESTAKETA == * Maria bainuan jarri berotzen fruta purea azukrearekin. * Ongi berotutakoan, gehitu ur hotzetan berotutako gelatina orriak. * Hagatxoarekin nahastu, azukrea eta gelatina ongi disolbatu arte. * Ontzi batera atera eta jarraitu hagatxoarekin nahasten, epeldu eta estalki, bainu moduan erabili ahal izateko dentsitatea lortu arte. == AHOLKUAK == * Azukrea gehiago edo gutxiago erabil dezakegu, gure gustuen eta frutaren heldutasunaren arabera. * Purearen dentsitatearen arabera ere gelatina gehiago edo gutxiago jartzerik izango dugu * Gelatina, hautsa edo agar-agara motakoa erabil dezakegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Fruta]] 86qx5ho0vk1xvkj4qu9a9ju3rcpi1mp 0 5166 36210 34409 2022-02-02T13:25:19Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''INGALATERRAKO BAINUA''' == OSAGAIAK == * Gorringoa: 8. * Glas azukrea edo glukosa: 10 g. == PRESTAKETA == * Katilu batean brotxa batekin, gorringoa azukrearekin poliki poliki nahastu. * Glukosarekin eginez gero, hau aldez aurretik epeldu. == AHOLKUAK == * Brotxa honekin ondoren tartak eta pastak margotu ditzakegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] 8oxsnygn15zmxo49gcaf5e3wf3mhqpk 0 5167 35844 35230 2021-11-17T20:10:09Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''MERENGE ITALIARRA''' [[Fitxategi:Merengea2.jpg|600px|thumb|Merengea]] == OSAGAIAK == * Zuringoak: 500 ml. * Azukrea: 100 g. '''Jaraberako''' * Ura: 400 ml. * Azukrea: 1 kg. == PRESTAKETA == * Kazola batean edo kazola elektriko batean jarri ura eta azukrea sutan. * Brotxa busti batekin alboak margotzen joan, azukre kristaltxoak deseginez. * Bestalde, eta pertz batean irabiatu zuringoa eta azukrea, ongi harrotu arte. * Almibarrak hari puntua (110-112ºC) hartutakoan, zuringoaren gainera botatzen joango gara, hagatxoarekin irabiatzen jarraituz. * Irabiatutako almibar guztia gehitu, merengea hoztu arte. * Orea ondoen lehortu eta edertzeko erabili behar badugu, amaieran azukre-hauts pitin bat gehitu dezakegu gehiago lehortuz. == AHOLKUAK == * Gogoratu almibarrak egosteko garaian alboak brotxa batekin margotzeaz, bertako kristaltxoak disolbatuz, eta modu honetan karamelua ez bihurtzeko. * Irabiagailu elektrikoan egitea izaten da ohikoena gaur egun. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] r9i9qr1zfq5as1i74hj9xdm7te5t5yd 0 5168 35618 35229 2021-10-25T05:45:48Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''MERENGE SUIZARRA''' [[Fitxategi:Merengea.jpg|600px|thumb|Merengea]] == OSAGAIAK == * Zuringoa: 500 ml. * Azukrea: 500 g. == PRESTAKETA == * Pertz batean zuringoa jarri inolako gorringo arrastorik gabe. * Irabiatu zuringoak ongi harrotu arte. * Momentu horretan azukrea gehitzen hasi zuringoa irabiatzen utzi gabe. * Merengeak hagatxotik erortzen ez dela geratu beharko du. == AHOLKUAK == * Alaska pastela egiteko, bizkotxoak edertzeko, sufleak edo izozkiak egiteko....erabiltzen da. * Zuringoak bezperakoak izatea egokiagoa da. * Lehorragoa edo hezeagoa zer nahi den, azukre gehiago edo gutxiago erabili. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] h0wnie63kgl8mriv0u8y92787sa21u2 0 5169 34715 31558 2021-10-07T15:35:23Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''OINARRIZKO KONFITURA ERREZETA''' MAHAIKIDEAK: == OSAGAIAK == * Fruta pulpa: 500 g. * Azukrea: 500 g. * Limoi zukua: 1 . == PRESTAKETAK == * Garbitu fruta guztia eta zatitu. * Jarri kazola batean azukrearekin batera eta utzi hozkailuan 12 orduz. * Su baxuan egosten jarri, ura lurrundu arte. * Marmelada egina dagoela jakiteko tanta batzuk plater batera bota eta hoztutakoan ongi estaltzen duela ziurtatu. == AHOLKUAK == * Estalki moduan erabiltzeko garaian, pitin bat berotu edo ur beroarekin ere arindu daiteke. * Fruitu mota desberdinekin egin dezakegu. * Fruitua heldua egotea komeni da. * Azukre gutxiagoarekin egin badaiteke ere, kasu horretan ez da kontserbatuko denbora luzez. * Epe luzerako gordetzeko konfitura, ontzietan sartu eta bainu marian urarekin estali eta 15 minutuz esterilizatu. * Konfitura egosten den bitartean, ur hotzetan bustitako brotxa bat pasa kazolako alboetan hau garbi mantenduz eta karamelurik egin gabe edukiz. * Nahi izatera, gelatina orriren bat gehitu daiteke, hobeto kontserbatzeko, argiago izateko eta gorputz gehiago izan dezan. [[Kategoria:Errezetak]] jdkou31wei5yju6wyctrhjz6r7gj36z 0 5170 34669 30229 2021-10-07T12:15:29Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''SACHER BAINUA''' == OSAGAIAK == * Azukrea: 300 g. * Ura: 150 ml. * [[Txokolate estalki beltza]]: 200 g. == PRESTAKETA == * Ur eta azukrearekin jarabe bat prestatu. * Sutatik atera eta gehitu txokolate zatiak, nahasten dugun bitartean. * Dena ongi bateratu. == AHOLKUAK == * Bereziki Sacher pastela estaltzeko erabiltzen da, baina beste edozein pasteltxo estaltzeko ere erabil dezakegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] 6891w13hop2wt3ngzrc9pots0ri17ki 0 5171 30772 30230 2021-09-15T14:36:37Z Xabier Cañas 1211 Copying from [[Category:Errezetak]] to [[Category:Osagaia:Txokolatea]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Kremazko profiterolak.jpg|500px|thumb]] '''TXOKOLATE BAINUA''' MAHAIKIDEAK: 750ml. == OSAGAIAK == * [[Txokolate estalki beltza]]: 500 g. * Esne-gaina: 250 g. * Gurina: 25 g. == PRESTAKETA == * Pertz batean txokolatea gurinarekin maria bainuan urtu. * Gehitu esne gaina eta hagatxoarekin ongi nahasi eta bateratu. == AHOLKUAK == * Mantendu likido tartak, bonbak, eta mota askotako gozoak estaltzeko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txokolatea]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] cef8pt8csn60x5249q25f61aqpomjql 0 5172 34716 30783 2021-10-07T15:35:52Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TXOKOLATE GANATXEA''' == OSAGAIAK == * [[Txokolate estalki beltza]]: 250 g. * Esne gaina: 150 ml. * Eztia: 40 g. * Gurina: 65 g. * Rona, brandya, cointreau edo besteren bat: Zurrusta txiki 1. == PRESTAKETA == * Txokolatea maria bainuan urtu. * Esne gaina eztiarekin egosi. * Esne gaina eta txokolatea elkartu eta hagatxoarekin eragin 35ºC-40ºC hartu bitarte. * Gurina karratuetan gehitu eta nahasten jarraitu. * Azkenik elkartu likorea. * Dena ongi bateratua dugunean, erretilu zabal batera atera. * Epelean estalki moduan erabili izango dugu. == AHOLKUA == * Gogoratu maria bainuko urak ez duela inoiz irakin behar. * Hoztutakoan Trufa bonboiak egiteko edo beroan tarten estalki moduan balioko ditu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txokolatea]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] 03lo4aoov7selcp4jexs4nnf2ybevjs 0 5173 36780 36215 2022-02-11T17:37:26Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''“SOBAO” PASIEGOA''' [[Fitxategi:Sobaoak.jpg|600px|thumb|Sobaoak]] 15 opiltxo inguru egiteko == OSAGAIAK == * Arrautza: 4. * Azukrea: 150 g.-250 g * Gurina: 250 g. pomada puntuan. * Irina: 250 g. bahetua. * Limoi azal birrindua: 1 zati zuria gabe. * Legamia hautsa: 5 g. == PRESTAKETA == * Pasiegoen moldeak banatu labeko erretilu batean. * Labea 160 Cº-tan piztu. * Nahastu irina, legamia eta limoi azal birrindua. * Arrautza eta azukrea pertz batean harrotu, zuritu arte. * Lehenik, gurin urtua gehitu; jarraian, irina, legamia eta limoi azala, ondoren hagatxoarekin nahasi. * Pasiegoen moldeak gehienez, 3/4 bete eta labera sartu. * 30-35 minutu inguru beharko du egosteko. * Labetik atera eta hozten utzi, moldetik atera aurretik. == AHOLKUAK == * Errezeta hau arrautzak harrotu gabe ere egiten da. Kasu horretan gurina eta azukrea nahastu lehenik, ondoren arrautzak banan-banan gehitu eta azkenik irinak. Errazagoa da haurrekin eta etxean egiteko baina ez da berdin harrotzen. * Arrautzak harrotuta egingo bagenu, osagaiak nahasteko garaian inoiz ez da irabiatu behar, kontu handienarekin nahastu baizik. * Edozein bizkotxo ondo egina dagoen jakiteko, zotz edo labana txiki bat sartu erdian, eta hau garbia aterako balitz, egina dagoela esan nahiko luke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] c6awo5tuck8m2ccbbw7h60wc58zw3ho 0 5174 36835 35157 2022-02-14T17:17:46Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''APAR BIZKOTXOA''' [[Fitxategi:Oinarrizko bizkotxo arina.jpg |500px|thumb|]] == OSAGAIAK == ( 4 LAGUNENTZAT) * Arrautzak: 4. * Azukrea: 125 g. * Irina: 75 g bahetu. * Arto irina: 75 g. * Legamia-hautsa: 5 g. == PRESTAKETA == * Piztu labea 180º-tan. * Prestatu erretilu bat labeko paperarekin edo bizkotxo moldea gurin eta irinarekin estali. * Irina, arto irina eta legamia nahastu eta galbahetik bahetu. * Pertz batean gorringoak 50 g. azukrerekin harrotu lehenik. * Jarraian, beste pertz batean zuringoa harrotzen hasi eta erdia gutxi gora behera altxatuta dagoenean, gainerako azukrea (75g) gehitzen joan guztiz harrotu arte. * Kontu handiarekin zuringoa eta gorringoa nahasi, inoiz ez irabiatu. * Nahasiak daudenean, irinak eta legamia gehitzen joango gara kasu honetan era nahasiz inoiz ez irabiatuz. * Plantxa edo labeko erretiluan egin nahi izanez gero, mahukan sartu eta papera duen erretiluan zabaldu, bestela moldean sartu. * Egosi labean plantxa bada 10 minutu inguruan, eta pastelerako 15-18 minutu inguru. * Labetik atera orduko, moldetik atera egin behar da bizkotxoa eta alde lisoa beheratz duela hozten utzi. Plantxa balitz labeko paperetik askatu eta paper beraren gainean, buelta emanda, hozten utzi. == OHARRAK == * Arrautza ongi harrotzeko tresneria ondo garbiturik eta lehorturik izan. * Arrautzak ongi harrotzea ezinbestekoa da. * Harrotutako arrautzari irina kontu handiarekin nahastu behar zaio. Pauso honetan, inoiz ez da irabiatu behar, helburua lehenago harrotutako hori mantentzea da. * Behin moldetik atera eta hozteko, moldean zegoen posizio berean utzi behar dugu, bestela mahaira itsatsi egingo zaigu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] ktlgu9watstw79o5v0iwxgmwv1bzh6a 0 5175 36779 35160 2022-02-11T17:36:27Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Txokolate bizkotxoa.jpg|500px|thumb]] '''SACHER BIZKOTXOA''' MAHAIKIDEAK: 6 == OSAGAIAK == * Gorringoa: 6 * Gurina: 160 g. * [[Txokolatezko estalki beltza]]: 150 g. * Azukre hautsa: 75 g. * Zuringoak: 6 . * Azukrea: 50 g. * [[Irin ahula]]: 160 g. * Legamia-hautsa: Kafe koilarakada 1 edo 5 g. == PRESTAKETA == * Labea 180Cº-tan piztu. * Sacher pastela egiteko moldea gurinez eta irinez estali. * Irin ahula eta legamia-hautsa nahastu eta galbahetik pasa. * Jarri txokolatea eta gurina maria bainuan pertz batean, eta urak irakin gabe urtu. * Gehitu gorringoak eta sutatik kanpo irabiatu, orea apartu bat lortu arte. * Beste pertz batean hasi harrotzen zuringoak eta erdi harrotuak daudenean gehitu azukrea eta amaitu guztiz altxatzen. * Zuringo hau aurreko pertzean dagoen txokolatearekin nahastu ( inoiz ez irabiatu) eta gehitu kontu handiarekin irina eta legamia, hagatxoarekin nahastuz. * Bizkotxoa egiteko moldean sartu, eta 30 minutu inguruan egosi. Bizkotxo plantxa egin nahi izanez gero, berriz labeko erretilua duen paper batean, mahukarekin zabalduko genuke eta minutu batzuk gutxiago beharko lituzke egiteko. * Labetik atera eta hoztu aurretik, moldetik edo paperetik askatu, eta hozten posizio berdinean utzi, hau da tripa gorantza. == OHARRAK == * Txokolatezko Sacher pastela egiteko erabiltzen da. * Arrautza ongi harrotzeko tresneria ondo garbiturik eta lehorturik izan. * Arrautzak ongi harrotzea ezinbestekoa da. * Harrotutako arrautzari irina kontu handiarekin nahasi behar zaio. Pauso honetan, inoiz ez da irabiatu behar, helburua lehenago harrotutako hori mantentzea da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] 9pds6z21s04i729u5xhtbbghdmcff87 0 5176 36218 35164 2022-02-02T13:30:54Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TXOKOLATEZKO TARTAK EGITEKO BIZKOTXO ARINA''' [[Fitxategi:Txokolate tarta3.jpg|400px|thumb|Txokolatezko bizkotxoarekin eginiko tarta]] 8 pertsonentzako bizkotxoa egiteko. == OSAGAIAK == * Arrautzak: 7. * Azukrea: 210 g. * Irina: 200 g. [[bahetua.]] * Kakao hautsa: 10 g. * Arto irina: 30 g. * [[Legamia hautsa]]: 5 g. edo Kafe koilarakada. == PRESTAKETA == * Labea 19Cº-tan piztu. * Bizkotxoa egiteko ontzia gurinez eta irinez estali edo [[labeko erretilu]] batean (plantxak egiteko) papera jarri. * Irina, arto irina, [[kakao hautsa]] eta [[legami hautsa]] bateratu eta [[galbahetik]] bahetu. * Gozogintzako [[pertz]] batean arrautzak azukrearekin harrotu, zuritu arte. * Kontu handiarekin irina, arto irina eta [[legamia-hautsa]] nahastu. * Moldea bete eta [[labean egosi]] 20 minutu inguruan. [[Bizkotxoa plantxan]] egiteko nahi izanez gero, berriz labeko erretilua duen paper batean, [[mahukarekin]] zabaldu. * Labetik atera bezain laster, moldetik edo labeko paperetik askatu eta tripa gorantz dutela hozten utzi. == OHARRAK == * Arrautza ongi harrotzeko tresneria ondo garbiturik eta lehorturik izan. * Prestaketa honetan arrautzak ongi [[harrotu]] behar dira . * Harrotutako arrautzari irina kontu handiarekin nahastu behar zaio. Pauso honetan, inoiz ez da [[irabiatu]] behar, helburua lehenago harrotutako hori mantentzea da. * Behin moldetik atera eta hozteko, moldean zegoen posizio berean utzi behar dugu, bestela mahaira itsatsi egingo zaigu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txokolatea]] 83qjrkeid2k8n9u4gy3lk5ly7hiwsjz 0 5177 36769 35894 2022-02-11T17:19:45Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''BIZKOTXO OINARRIKO SAGAR TARTA''' [[Fitxategi:Bizkotxo oinarria duen sagar tarta2.jpg|600px|thumb|Bizkotxo oinarria duen sagar tarta]] MAHAIKIDEAK: 6 == OSAGAIAK == * Gurina eta irina moldea estaltzeko. * Gurina: 180 g. pomada puntuan. * Azukrea: 120 g.-180 g. Gozotasuna norberak aukeratu. * Arrautzak: 3 . * Irina: 180 g. [[bahetu]]. * Legamia: 7 g. Kafe koilarakada 1. * Limoi edo laranja azal birrindua: 1, azal zuria gabe. * Sagarra: 3-4 . Zuritu, erditu, bihotza kendu eta xerratua. * Mertxika, abrikot marmelada edo sagar gelatina: 150 ml. == PRESTAKETA == * Denboraz atera gurina hozkailutik, bigundu dadin. Moldea gurin eta irinarekin estali. * Labea 160Cº-tan piztu. * Pertz batean jarri gurina pomada puntuan eta gehitu azukrea. * Nahasi espatula batekin edo hagatxoarekin, bigarren honekin egiteko gurinak oso biguna egon behar du. * Jarraian, gehitu arrautzak banan-bana eta bakoitza ongi nahasi. * Gehitu irina eta eta legamia eta berriro nahasi. * Ore hau moldearen azpi aldean banatu. KOlpe batzuk eman moldeari orea azpialdean berdin dadin. * Sagarra zirkunferentzia osoan jartzen joango gara, lehenik kanpo aldetik . * Behin molde guztia sagarrez beterik gainetik azukre pitin bat zabaldu eta labera sartu. * 30 minutu inguru egosi. Txotxa garbia ateratzen denean, egina dago. * Labetik kanpo eta hoztu denean marmelada ur epel pitin batekin nahasi, saltsa dentsitatea hartu arte eta sagarren gainetik zabaldu. == AHOLKUAK == * Sagar tartak zenbat eta sagar gehiago izan, orduan eta gozoagoak geratzen dira. * Gurean Errezil sagarra lortzerik bagenu, bera izango litzateke onena. Hau lortzerik ez bagenu, sagar gogorrak lortzea komeni. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] srbuc2r24lwsfhlg2meghpd0hzznk06 0 5178 36211 34820 2022-02-02T13:26:10Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BROWNIE''' [[Fitxategi:Brownia.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 6 == OSAGAIAK == * [[Txokolate estalki beltza]]: 135 g. * Gurina: 80 g. * Azukrea: 165 g. * Arrautza: 2 . * Irin ahula: 130 g. [[bahetu]]. * [[Legami hautsa]] edo kimikoa: 5 g. * Intxaurra: 100 g. pitin bat zatiturik. == PRESTAKETA == * Moldea gurin eta irinarekin estali. Labea 180ºC-tan piztu. * Gozogintzako pertz batean eta bainu marian txokolatea gurinarekin urtu. * Azukrea gehitu hagatxoarekin nahastu eta arrautzak banan banan gehitzen joan nahasten dugun bitartean, eta azkenik, irina eta intxaurrak. * Dena moldean jarri eta labera sartu. * 30-35 minutu inguru beharko ditu egiteko. Egina dagoen jakiteko zotza sartu eta garbia atera beharko du. == AHOLKUAK == * Gogoratu txokolatea urtzeko garaian maria bainuko urak ez duela inoiz irakin behar. [[Kategoria:Errezetak]] 2lrfwqmct2l8o7kpwlxr9goynfuyj39 0 5179 36212 34416 2022-02-02T13:26:36Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ERRUSIAR BIZKOTXOA''' Mahaikideak: 4-6 == OSAGAIAK == * Azukrea: 200 g. * Almendra irina: 250 g. * Irin ahula: 80 g. [[bahetu]]. * Zuringoak: 6 edo 400ml. * Azukrea: 175 g. * Azukre hautsa: Gainetik gehitzeko. == PRESTAKETA == * Piztu labea 150ºC-tan. * Labeko erretilu batean ez itsasteko papera jarri. * Irina, arbendol hautsa eta azukrea nahastu. * Pertz batean hasi irabiatzen zuringoak eta erdi altxatuak daudenean, gehitu azukrea, eta amaitu guztiz harrotzen. * Gehitu zuringo horri kontu handiarekin irinak, eta bateratu poliki-poliki, nahastuz. * Mahukari muturtxo lisoa jarri, bete eta labeko erretiluan zabaldu, azukre hautsa zabaldu gainean. * Sartu labera eta egosi 30 minutu inguru. == AHOLKUAK == * Zuringoa bakarrik erabiltzen duen bizkotxoa dugu. Bizkotxo lehorrago eta hauskorrago bat lortuko dugu. Arbendola ematen du. Errusiar pastela egiteko erabiltzen da. * Bereziki Errusiar pastela prestatzeko erabiltzen da. [[Kategoria:Errezetak]] 4he2g7lde3hvs0sog4hbdsu8gjj2ee1 0 5180 35872 35871 2021-11-19T17:21:25Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''FRANTXIPAN BIZKOTXOA''' [[Fitxategi:Frantxipana.jpg|600px|thumb|Frantxipan bizkotxoa]] MAHAIKIDEAK: 10 == OSAGAIAK == * Mazapana: 500 g. * Arrautzak: 6. * Zuringoak: 12. * Azukrea: 300 g. * Irin ahula: 300g bahetu. * Arto irin findua: 200 g. * Azukre hautsa: 200 g. * Estaltzeko azukre hautsa. == PRESTAKETA == * Piztu labea 170ºC-tan. * Frantxipan bizkotxoa egiteko erabiliko dugun moldea gurinarekin eta irinarekin estali. * Mazapana pertz batean desegin eta arrautzak binaka elkartu nahasten dugun bitartean. * Aparteko pertz batean, zuringoak irabiatzen hasi eta erdi altxatuak daudenean gehitu azukrea eta bukatu guztiz harrotzen. * Elkartu aurreko orearekin kontu handiz. * Nahastu ore hau guztia irinarekin. * 170ºC-tan labean egosi 45 minutu inguru. * Desmoldatu eta hotzean glas azukrearekin estali. == AHOLKUAK == * Bizkotxo honek mazapana ematen du. * 0so bizkotxo pisutsua dugu. [[Kategoria:Errezetak]] knn4468652siwac8otnc5o6uruoi04b 0 5181 34719 34418 2021-10-07T15:50:58Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki * '''JOKONDE EDO TARTEKO BIZKOTXOA''' MAHAIKIDEAK: 10 == OSAGAIAK == * Arrautzak: 6 . * Azukrea: 225 g. * Gurina: 45 g * Zuringoak: 6 . * Azukrea: 45 g. * Irin ahula: 60 g [[bahetu]]. * Almendra irina: 225 g. == PRESTAKETA == * Piztu labea 200ºC-tan. * Labeko erretilu batean [[labeko papera]], [[silikonazko azpikoa]] oinarria edo moldeak gurin eta irinarekin estaliak jarri. * Elkartu eta galbahetik pasa gari irin ahula eta almendra irina. * Arrautzak 225g azukrerekin harrotu, bolumena hirukoiztu arte. * Gehitu gurin urtua hari bat eginez, eta kontu handiarekin bateratuz. * Beste pertz batean zuringoak harrotzen hasi, eta erdi eginik dagoenean, azukrea gehitu guztiz altxatu arte. * Nahastu bi prestaketak kontu handiz eta irabiatu gabe, ondoren gehitu irinak eta hauek ere kontu handiarekin nahastu. * [[Mahuka]] batean jarri eta labeko erretiluan jarritako paper, [[silikonazko azpikoan]] zabaldu. * Egosi labean 10 minutu inguru. == AHOLKUAK == * Bavaroisen eta moussen oinarri moduan, bizkotxoa bustitzeko edo pastelak forratzeko erabiltzen da. * Arrautza ongi harrotzeko tresneria ondo garbiturik eta lehorturik izan. * Harrotutako arrautzari irina kontu handiarekin nahastu behar zaio. Pauso honetan, inoiz ez da irabiatu behar, helburua lehenago harrotutako hori mantentzea da. * Behin moldetik atera eta hozteko, moldean zegoen posizio berean utzi behar dugu, bestela mahaira itsatsi egingo zaigu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] ixqquqdup6y9i9eofqo3o010ipm010q 0 5182 36774 36213 2022-02-11T17:29:35Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''MADALENAK''' [[File:Madalenak2.jpg|600px|thumb|Madalenak]] MAHAIKIDEAK: 20 madalena inguru. == OSAGAIAK == * Arrautzak: 6. * Azukrea: 250 g. * Ekilore olioa: 250 ml. * Irin ahula: 250 g. [[bahetu]]. * Legamia-hautsa: 5 g., kafe koilarakada 1. * Limoi azal birrindua. == PRESTAKETA == * Labea 200ºC-tan piztu. * Labeko erretilu batean, madalena papertxoak zabaldu. * Legamia-hautsa eta irina nahastu eta galbahetik pasa. * Pertz batean arrautzak eta azukrea hagatxoarekin harrotu, zuritu arte. * Kontu handienarekin, ekilore olioa gehitu lehenik, nahasten dugun bitartean. * Jarraian eta hau ere irabiatu gabe: irina, legamia eta limoi azal birrindua nahasi. * Mahuka baten laguntzaz edo koilare batekin, madalena papertxoak ¾ gehienez bete. * Nahi izatera azukre pitin bat gehitu daiteke gainetik. * Labean egosi txotxa garbia atera bitarte. 8-10 minutu inguru. == AHOLKUAK == * Oso garrantzitsua da osagai desberdinak elkartzeko garaian, ez irabiatzea; helburua, aurretik harrotu dugun hori ez jaistea izango da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] mgyq20wfg84xngpuhkwlx0ss6sl90sw 0 5183 35845 34720 2021-11-17T20:11:55Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''MERENGE EGOSIA''' [[Fitxategi:Merengea3.jpg|600px|thumb|Merenge egosia]] == OSAGAIAK == * Zuringoa: 500 ml. * Azukrea: 1 kg. * Limoi zukua: 6 tanta. == PRESTAKETA == * Pertz batean zuringoa jarri, inolako gorringo arrastorik gabe. * Gehitu azukrea eta limoia. * Jarri maria bainuan eta irabiatzen hasi. * Maria bainuko urak ez du inoiz 60ºC pasatu behar. * Irabiatu zuringoak, ongi harrotu arte. * Momentu horretan, pertza maria bainutik erretiratu eta jarraitu irabiatzen, ongi hoztu arte. == AHOLKUAK == * Tartak edertzeko edo hauek estaltzeko, ( kasu honetan ez dugu guztiz hozten utziko ) erabiltzen da. * Mahukarekin edertzeko garaian, amaieran azukre-hauts pittin bat gehitu daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] 950nacpdvwmg1tuk82i1n3bwmaopbur 0 5184 36778 36777 2022-02-11T17:33:09Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''PLUM CAKEA''' [[Fitxategi:Plum cakea4.jpg|500px|thumb|Plum cakea]] MAHAIKIDEAK:6. == OSAGAIAK == * Fruitu lehor edo konfitatua: 150 g.-250 g. * Gurina: 250 g. [[Pomada puntuan]]. * Azukrea: 150 g.-250 g. * Arrautzak: 4 . * Irin ahula: 250 g. [[bahetu]]. * [[Legamia-hautsa]]: 5 g. * Limoi azala: 1 birrindua zati zuria gabe. == PRESTAKETA == * Labea 180ºC-tan piztu. Plum cake moldea gurinez eta irinez estali. * Fruitu konfitatuak irinarekin nahasi, limoi azal birrindua eta legamia ere gehitu. * Pertz edo katilu zabal batean gurina azukrearekin indarrez nahastu, horretarako gurinak oso biguna egon behar du. * Jarraian arrautzak banan-banan gehitu, nahasten dugun bitartean. * Azkenik, irina eta fruitu lehorrak gehitu eta hau ere ongi nahasi. * Orea, moldearen erdian jarri eta mahaian kolpe batzuk eman, bere kabuz zabal dadin. Moldearen 3/4 baino gehiago ez bete. * Labera sartu eta moldearen tamainaren arabera, baina 40 minutu inguru beharko ditu. Egina dagoen jakiteko zotza edo labana bat sartu erdira; garbia aterako balitz, egina legoke. == AHOLKUAK == * Fruitu konfitatuak eta azukrearen kantitateak molda daitezke norberaren gustuen arabera. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] 7deo6u3jv907jzf50lp3x2lqvvb85o8 0 5185 36216 35162 2022-02-02T13:29:55Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''OINARRIZKO BIZKOTXO ARINA''' [[Fitxategi:Bizkotxo arina.jpg|600px|thumb]] 6-8 pertsonentzako pastela egiteko. == OSAGAIAK == * Arrautzak: 7. * Azukrea: 210 g. * Irina: 210 g [[bahetu.]] * Arto irina: 30 g. * Legami hautsa: Kafe koilarakada edo 5 g. == PRESTAKETA == * Labea 200ºC-tan piztu. * Bizkotxoa egiteko ontzia gurinez eta irinez estali. * Irina, arto irina, eta legamia elkartu. * Pertz batean arrautzak azukrearekin harrotu, zuritu arte. * Kontu handiarekin irina, arto irina eta legami hautsa nahasi. * Moldea bete eta labean egosi 20 minutu inguru. * Labetik atera bezain pronto, ontzitik atera eta hozten utziko dugu. == OHARRAK == * Arrautza ongi harrotzeko tresneria ondo garbiturik eta lehorturik izan. * Arrautzak ongi harrotzea ezinbestekoa da. * Harrotutako arrautzari irina kontu handiarekin nahastu behar zaio. Pauso honetan, inoiz ez da irabiatu behar, helburua lehenago harrotutako hori mantentzea da. * Behin moldetik atera eta hozteko, moldean zegoen posizio berean utzi behar dugu, bestela mahaira itsatsi egingo zaigu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] 4kjglkro5018qasgv87odbmkgy035a8 0 5186 36782 36217 2022-02-11T17:40:26Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''TXOKOLATE CAKEA''' [[Fitxategi:Txokolatea cakea.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 6. == OSAGAIAK == * Irina eta gurina moldea estaltzeko. * [[Txokolate estalki beltza]]: 200 g. * Gurina: 135 g. * Legamia: 5 g. * Irin ahula : 75 bahetu g. * Azukrea: 175 g. * Arrautzak: 5. == PRESTAKETA == * Labea 170ºC-tan piztu. Etxeko labean jarri, azpian ontzitxo bat ur pitin batekin. * Moldea gurinez eta irinez estali. * Txokolatea maria bainuan gurinarekin batera urtu. Kontuz urak ez dezala inoiz irakin. * Beste aldetik, eta pertz edo katilu batean arrautzak hagatxoarekin irabiatu ongi zuritu arte. * Irina eta legamia kontu handiz nahasiko ditugu, hagatxoarekin mugitzen dugun bitartean. Ez irabiatu. * Jarraian txokolate urtua modu berean gehituko dugu. * Moldean kontu handiarekin jarri, eta labera. * Moldearen arabera, 40-50 minutu inguru beharko ditu. Labetik atera aurretik, zotza sartu erdian. Egina balego, garbia aterako litzake. * Behin eginik dugunean, hozten utzi eta moldetik atera. == AHOLKUAK == * Gainetik txokolatearekin estal liteke. Horretarako txokolate eta esne gain kantitate berdina elkarrekin urtu beharko dugu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txokolatea]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] kc1vlpwbd5it5jxd3n3ppceifmdb8c0 0 5187 36839 36219 2022-02-14T17:28:30Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''HOSTORE AZKARRA''' [[Fitxategi:Marrubi eta krema mila orria.jpg|600px|thumb|Marrubi eta krema milorri]] == OSAGAIAK == * Indar irina: 250 g. [[bahetu]]. * Irin ahula: 250 g. [[bahetu]]. * Ura: Hotza 250 ml. * Gatza: 5 g. * Margarina edo gurina: 425 g. Karratutan. * Irina: Orea luzatzeko. == PRESTAKETA == * Irina galbahetik pasatu. * Gurina izozkailuan eduki eta 3cmx 3cmko dadotan moztu. * Hotz dagoen gela eta mahai batean ( garai batean marmoletako mahaietan egiten zen ) irinarekin sumendi bat osatu. Jarri erdian: gatza, gantza eta uraren erdia. * Behatz puntekin hasi poliki-poliki osagai guztiak bateratzen, eta lehortu ahala, ura gehiago gehitzen joan, ur gehiena gehitu arte. Oreak ez du ez gogorregia ez bigunegi geratu behar eta horretarako ur kantitatea zaindu egin beharko da. * Orea 15 minutu inguruan landu kontu handiarekin, gantza gehiegi biguntzen utzi gabe. * Lehen orea hau egina dugunean, pertz batean jarri zapi busti batekin edo plastiko gardenarekin estali, eta bere horretan izozkailuan 30 minutuan utzi. * Hemen hasten da hostorea prestatzeko garaian, bueltak ematea deitzen zaion fasea. Kasu honetan, oreari 3 buelta bikoitz emango dizkiogu. * Buelta bikoitzak: Ate bikoitzaren moduan tolestea, hau da, orearen erdi bakoitza bere baitan eta ondoren bi erdiak ere berdin. * Izozkailutik atera eta mahaiaren gainean, arrabolarekin bere luzera hirukoiztu egingo dugu. * Tolestura bikoitza eman, estali, eta hozkailuan 10 minutuan eduki. * Orea berriro arrabolarekin luzatu hirukoiztuz, bigarren kasu honetan ere tolestura bikoitza eman. Hozkailuan sartu, eta 10 minutu eduki. * Berriro luzatu eta hirugarren tolestura bikoitza eman, utzi 10 minutu hozkailuan. * Erabiltzeko garaian, zati bat hartu eta luzatu egingo dugu, zentimetro erdiko lodiera duten xaflak osatuz egosi aurretik. == AHOLKUAK == * Hostorea egiteko indar irin erdia edo 2/3 bat erabiltzea garrantzizkoa da, hau da, %9tik %11ra bitarteko proteina kopurua duten irinak. Irin ahula erabiltzeak luzatzea asko erraztuko du, baina ez da berdin altxatuko. * Proteina kopuruaren baitan, ore honek ur gehiago edo gutxiago beharko du. Irina zenbat eta indartsuago izan, orduan eta ur gehiago beharko du. * Koipea berriz, goxoena gurina erabiltzea bada ere, prestatzeko garaian zailtasunak ditu fusio tenperatura baxua duelako. Horregatik, gaur egun margarina bereziak saltsan izaten dira fusio tenperatura altuagoekin hostoreak errazago egiteko. * Orea egiteko ura ahalik eta hotzen erabili eta prestaketa gela ere hotza egotea komeni da, baita luzatzeko mahaia ere. Berotasunak gurina bigundu eta luzatzea zaildu egiten du. * Prestatu behar dugun hostore zatiaren tamainaren arabera, ohikoena 220ºC-200ºC-tan egostea izaten da. * Gurin kopurua handiagoa edo txikiagoa izan daiteke. * Gurina orean sartutakoan, ez da inoiz eskuekin oratu edo puskatu behar; bildu beharko bagenu, beti geruzak osatuz bezala egin beharko genuke. * Hostorea luzatzean, gantza barruan ongi banatzen saiatu. Hori gainera, gantza gehiegi bigundu edo kanpora irten gabe egin behar da. * Gurina kanpora ateratzen ikusiz gero, hurrengo buelta eman aurretik hozkailuan ongi hoztu. * Ore bakoitzari buelta kopuru desberdinak eman daitezke, zenbat eta buelta gehiago eman, orduan eta gehiago altxatuko da orea labean. Baina buelta gehiegi emanez gero, geruza desberdinak batu eta ez litzateke altxatuko. *Hostore orearekin, besteak beste, prestaketa hauek burutzen dira: Palmera, abanikoak, milorria, tatin tarta, bandak, wol-au-ventak.... * '''Palmera''': Hostorea luzatu eta azukreztatu egiten da. Jarraian, bi aldeetatik biltzen joaten da, erdian elkartu arte. Estalki desberdinak jartzea badago. * '''Abanikoa''': Hostore fin bilduari abaniko forma eman eta egosten da. Azukrea eraman dezake, eta estalkiak ere bai. *''' Milorri edo hostopila''': Hostore xafla egosiak dira, eta tartean krema desberdinak jar daitezke. * Tarta oinarri moduan. * '''Tatin tarta''': Frantziako sagar tarta ezagun bat dugu. Oinarrian hostorea izaten du. * '''Banda''': Hostore oinarria duen pastel karratu luzea da. * '''Lazoak''': Hostoreari tirak txirikordatu ondoren, lazo forma ematen zaio. Azukrea eraman dezake edo ez. * '''Vol-au-venta''': Betetzeko hostore opiltxoa dugu. Bi geruza hostore borobil moztu, eta bigarrenari, erdian, pasta mozteko txikiagoarekin markatu egingo da. Jarri lehen geruza, labeko erretilu batean eta margotu alboak uraz edo arrautza irabiatuz. Jarri gainean bigarren borobila. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] tq0n0k6awuiqxu9t7al9d5vgcir07o0 0 5188 36220 35619 2022-02-02T13:31:53Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''OHIKO HOSTOREA''' [[Fitxategi:Milorria.jpg|600px|thumb|Milorria]] 1, 250 kg ore inguru egiteko == OSAGAIAK == * Indar irina: 250 g. [[bahetua.]] * Irin ahula: 250 g. [[bahetua.]] * Ura: Hotza 250 ml.-300 ml. * Gatza: 7 g. * Limoia: Tanta batzuk. * Margarina edo gurina: 500 g. Forma karratuan. * Irina: Orea luzatzeko. == PRESTAKETA == * Irina galbahetik pasatu. * Gurinak edo margarinak forma karratua dutela ziurtatu eta izozkailuan eduki. * Hotz dagoen gela eta mahai batean ( garai batean marmoletako mahaietan egiten zen ) irinarekin su mendi bat osatu. Jarri erdian gatza eta uraren erdia. * Behatz puntekin hasi poliki-poliki osagai guztiak bateratzen, eta lehortu ahala, ur gehiago gehitzen joango gara, ur gehiena gehitu arte. Oreak ez du ez gogorregia ez bigunegi geratu behar, eta horretarako ur kantitatea zaindu egin beharko da. * Orea 15 minutu inguruan landu, arropa garbitzen arituko bagina bezala oratuz. Lisoa eta mahaian itsasten ez dela geratu behar du. * Behin lehen orea hau eginik, pertz batean jarri zapi busti batekin edo plastiko gardenarekin estali eta bere horretan izozkailuan 30 minutuan utzi. * Denbora hori pasatutakoan, mahai gainera atera eta labana batekin gurutze bat marraztu orearen gainean. * Jarraian, arrabolaren laguntzarekin, orearen 4 izkinak luzatzen hasi, hartara oreari 4 belarri moduko eginez. * 4 punta dituen ore honen erdian gurina edo margarina ezarri, eta alboetara geratu diren belarriekin, gantza estali. * Gantza estaltzeko garaian alde guztietan orearen loditasun antzekoa uzten saiatu. Hori garrantzizkoa da, ondoren luzatzeko garaian, gantza ez dadin kanpora atera. * Gantza estalita dagoenean, arrabolarekin eta irin pittin batekin luzatzen hasiko gara. * Hemen hasten da hostorea prestatzeko garaian, bueltak ematea deitzen zaion fasea. '''Hostorearen bueltak''' *'''Buelta sinplea''': Folio bat balitz bezala, hirutan, hau da, triptiko baten moduan tolestea. *'''Buelta bikoitzak''': Ate bikoitzaren moduan tolestea, hau da, orearen erdi bakoitza bere baitan eta ondoren bi erdiak ere berdin. * Beraz, gantza orearekin estalitakoan, arrabolarekin bere luzera hirukoiztu egingo dugu. * Lehen tolesdura edo buelta sinplea eman, estali eta hozkailuan 10 minutuan eduki. * Oreari 90º-ko bira eman eta berriro arrabolarekin hirukoiztuz; bigarren kasu honetan, tolestura eta buelta bikoitza eman. Hozkailuan sartu eta 10 minutuan eduki. * Berriro luzatu eta hirugarren tolestura bikoitza berriro utzi 10 minutuan, 90º biratu eta azken tolestura sinplea eman. * Orea ongi estali eta hozkailuan edo izozkailuan jaso. * Erabiltzeko garaian, zati bat hartu eta luzatu egingo dugu, zentimetro erdiko lodiera duten xaflak osatuz egosi aurretik. == AHOLKUAK == * Hostorea egiteko indar irin erdia edo 2/3 bat erabiltzea garrantzizkoa da, hau da, %9tik %11ra bitarteko proteina kopurua duten irinak. * Proteina kopuruaren baitan, ore honek ur gehiago edo gutxiago beharko du. Irina zenbat eta indartsuago izan, orduan eta ur gehiago beharko du. * Koipeari dagokionez, berriz, goxoena gurina erabiltzea bada ere, prestatzeko garaian zailtasunak ditu fusio tenperatura baxua duelako. Honen aurrean, gaur egun margarina bereziak saltzen dira fusio tenperatura altuagoekin hostoreak errazago egiteko. * Orea egiteko ura ahalik eta hotzen erabili eta prestaketa gela ere hotza egotea komeni da, baita luzatuko dugun mahaia ere. Berotasunak gurina biguntzea eta luzatzea zailtzen du. * Prestatu behar dugun hostore zatiaren tamainaren arabera, ohikoena 220ºC-200ºC egostea izaten da. * Gurin kopurua handiagoa edo txikiagoa izan daiteke. * Behin gurina orean sartuz gero, ez da inoiz eskuekin oratu edo puskatu behar; bildu beharko bagenu, beti geruzak osatuz bezala egin beharko genuke. * Hostorea luzatzean, gantza barruan ongi banatzen saiatu. Hau, gainera, gantza gehiegi bigundu edo kanpora irten gabe egin behar da. * Gurina kanpora ateratzen ikusiko bagenu, hurrengo buelta eman aurretik hozkailuan ongi hoztu. * Ore bakoitzari buelta kopuru desberdinak eman daitezke, zenbat eta buelta gehiago eman, orduan eta gehiago altxatuko da orea labean. Baina bueltetan pasatuko bagina, kapa desberdinak batu eta ez litzateke altxatuko. * Hostore orearekin, besteak beste, prestaketa hauek burutzen dira: * '''Palmera''': Hostorea luzatu eta azukreztatu egiten da. Jarraian, bi aldeetatik biltzen joaten da erdian elkartu arte. Estalki desberdinak jartzea badago. * '''Abanikoa''': Hostore fin bilduari abaniko forma eman eta egosten da. Azukrea eraman dezake eta estalkiak ere bai. * '''Milorri edo hostopila''': Hostore xafla egosiak dira, eta tartean krema desberdinak jar daitezke. * Tarta oinarri moduan. * Tatin tarta: Frantziako sagar tarta ezagun bat dugu. Oinarrian hostorea izaten du. * '''Banda''': Hostore oinarria duen pastel karratu luzea da. * '''Lazoak''': Hostoreari tirak txirikordatu ondoren, lazo forma ematen zaio. Azukrea eraman dezake edo ez. * '''Vol-au-venta''': Betetzeko hostore opiltxoa dugu. Bi geruza hostore borobil moztu eta bigarrenari erdian pasta mozteko txikiagoarekin markatu egingo da. Jarri lehen geruza, labeko erretilu batean eta margotu alboak uraz edo arrautza irabiatuz. Jarri gainean bigarren borobila. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] ld4s2zma2mj74ybij8v4f708it9hd73 0 5189 38148 38147 2022-05-13T12:41:37Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''GAZTA KREMA''' [[Fitxategi:Gazta eta mertxika pastela.jpg|500px|thumb|Gazta krema eta mertxika pastela]] MAHAIKIDEAK: 6-8 lagunentzako tarta baterako. == OSAGAIAK == * [[Gazta-krema]]: 300 g. * [[Esne-gaina]]: 500 ml. * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea|Azukrea]]: 50 g. * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gelatina|Gelatina]] hautsa edo orriak: 20 g. == PRESTAKETA == * [[Gelatina]] orriak balira, ur hotzetan 5 minutuz hidratatu. * Ontzi batean gazta freskoa, azukrea eta esne-gainaren 2/3 jarri eta [[hagatxoarekin]] edo [[Irabiagailurekin|irabiagailuarekin]] nahasi. * Gainerako esne-gaina [[kazola]] txiki batean epeldu 50ºC ingurura. * Gelatina gaineratu eta bertan urtu. * Gazta-krema eta gelatina duen likidoa batu eta ongi nahasi. * Epeltzen edo hozten utzi erabili ahal izateko. == AHOLKUAK == * Ea ore guztia gogortuko den aldez aurretik jakin nahiko bagenu, jar genezake koilarakada bat ontzi txiki batean, eta [[Hozkailuan|hozkailura]] sartu. * Modu horretan ikusiko dugu ea ondo mamitzen den, gehiago behar duen edo ez jakiteko. * Gazta tarta egiteko erabiltzen da. * Behin gogorturik, bainu marian berriro bigundu genezake. * Gelatina 35ºC-tik gora hasten da urtzen. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Osagaia:Esnekiak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] q5yzsiahv4u3myeihrnhv4i1xg06rzy 0 5190 36205 35659 2022-02-02T13:19:04Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''PASTEL KREMA''' [[Fitxategi:Krema pastelera.jpg|600px|thumb|Pastel krema]] Litro inguru ateratzeko. == OSAGAIAK == * Esnea: 1 l. * Kanela zotza: 1/2. * Limoi azala: 4 xerra zuririk gabe. * Arto irin findua: 100 g. * Arrautza: 4. * Gorringoa: 2. * Azukrea: 150 g. * Gurina: 10 g. gainetik margotzeko. == PRESTAKETA == * Esnearen hiru laurdenak kanela eta limoi azalarekin 5 minutuz irakin. Limoi azala eta kanela bereizi. * Soberan geratu zaigun esne hotzean arto irina disolbatu. * Pertz zabal batean arrautzak azukrearekin irabiatu eta arto irin disolbatua gehitu. * Kanela duen esnea sutan jarri, eta pertzeko nahasia poliki poliki gehitzen joango gara hagatxoarekin eragiten diogun bitartean. * Irakiten hasitakoan, erretilu batera atera eta gainetik gurinarekin margotu. == OHARRAK == * Esneki azkenburukoak prestatzeko egokiena esne pasteurizatua erabiltzea da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] qwgbeyj7fztmlm7zug78tollw6uf1p1 0 5191 30784 30378 2021-09-15T14:36:37Z Xabier Cañas 1211 Copying from [[Category:Errezetak]] to [[Category:Osagaia:Txokolatea]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Txokolate trufa krema.jpg|500px|thumb]] '''TXOKOLATEZKO TRUFA BETEGARRIA''' ERRAZIOAK: 8. == OSAGAIAK == * Esne-gaina: 650 ml. * [[Txokolate estalki beltza]] : 180 g. * Azukrea: 170 g. == PRESTAKETA == * Txokolatea pertz batean maria bainuan urtu. * Esne gaina eta azukrea gehitu. * Hagatxoaren laguntzaz eta pazientziarekin ongi nahasi eta elkartu. * Ordu batzuetan ondo hozten utzi hagatxoarekin irabiatu eta harrotu. == OHARRAK == * Tresneria guztia ondo garbiturik eta lehorturik egon behar da. * Oso ondo hozten utzi behar da, bestela ez da inoiz harrotuko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txokolatea]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] jaxot7ovr5hqeralnzo6vohx6iix71q 0 5192 36221 34431 2022-02-02T13:32:16Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ANANA BAVAROISA''' MAHAIKIDEAK: 6 == OSAGAIAK == * Anana: 500 g. zuritua, bihotzik gabe eta karratutan. * Limoi zukua: 1. * Limoi azala birrindua: 1 zuririk gabe. * Azukrea: 100-200 g. Aukeran. * Esne-gaina: 400 ml. * Gelatina hautsa: 20 g. == PRESTAKETA == * Anana garbitu, zatikatu, eta irabiagailuarekin pure bat egin. * Limoi azal birrindua eta zukua nahasi. * Bestetik esne-gaina 100 ml berotu eta bertan gelatina urtu. * Gainerako esne-gaina azukrearekin harrotu. * Lehenik anana purea gelatinarekin nahasi. * Nahasketa hau guztia 33ºC-tan dagoenean esne-gaina poliki poliki gehitu. * Amaitzeko moldeetara atera, eta utzi hozkailuan gogortu bitartean. == AHOLKUAK == * Esne-gaina nahasterakoan, kontu handiarekin egin behar da; inoiz ez irabiatu. * Tenperatura ez badugu errespetatzen, esne-gain harrotua jaitsi egingo zaigu. * Normalean bavaroiseak bustitako bizkotxo xaflen gainean aurkezten dira. * Ananarekin egin beharrean guk aukeratzen dugun beste zapore batekin presta daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] dhfadky9095j075omx48u9dzl7vpvpl 0 5193 36223 34433 2022-02-02T13:33:14Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BAINILAZKO MOUSSEA EDO BAVAROISEA''' MAHAIKIDEAK: 6-8 lagunentzat. == OSAGAIAK == * [[Ingalaterrako krema]]: 700 ml. * Gelatina: 15 g. * Esne-gaina: 500 g. erdi [[harrotu]]. == PRESTAKETA == * Gelatina orriak ur hotzetan beratu 5 minutuan. * Esne-gain eta esnearekin Ingalaterrako krema egin, eta 50ºC ditugunean, urtu bertan gelatina. * 30ºC inguru dugunean, berriz, joan gehitzen esne-gain erdi harrotua hagatxoarekin nahasten dugun bitartean. * Ontzietan jarri edo moldeetan zabaldu, eta hozten utzi. == AHOLKUAK == * Osagai desberdinak nahasteko garaian, inoiz ez irabiatu, kontu handiarekin nahastu bakarrik. * Esne-gaina nahasteko garaian, gainerako osagaiak ezin dira inoiz beroak egon; bestela, esne-gaina jaitsi egingo zaigu. * Gelatinari eman nahi diogun gogortasunaren arabera, gelatina gehiago edo gutxiago erabiliko dugu. * Gelatina horri beste estalki bat jarri nahi izanez gero, lehenengo izoztu egingo behar. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] irq4ohorsno58bj1mhyod3tcetx544k 0 5194 36756 36224 2022-02-11T15:48:47Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''FRUTA MOUSSEA''' [[Fitxategi:Anana moussea.jpg|600px|thumb|Anana moussea]] MAHAIKIDEAK: 4 lagunentzat. == OSAGAIAK == * Gelatina orria: 15 g. * Fruta purea: 450 g. * Azukrea: 50 g. * Limoi zukua: 1. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Merenge italiarra|Merenge Italiarra]]: 100 g. * Esne-gaina: 250 g. erdi harrotua. == PRESTAKETA == * Gelatina orriak ur hotzetan beratzen eduki 5 minutu. * Purea epeldu eta azukrea bertan disolbatu. * Gehitu limoi zukua eta dena ongi nahastu. * 30ºC-tara iritsitakoan, merengea nahastu lehenik, eta esne-gain erdi harrotua ondoren. * Ontzietan jarri edo moldeetan zabaldu eta hozten utzi. == AHOLKUAK == * Osagai desberdinak nahasteko garaian, inoiz ez irabiatu, kontu handiarekin nahastu bakarrik. * Esne-gaina nahasteko garaian, gainerako osagaiak ezin dira inoiz beroak egon; bestela, esne-gaina jaitsi egingo zaigu. * Gelatinari eman nahi diogun gogortasunaren arabera, gelatina gehiago edo gutxiago erabiliko dugu. * Gelatina horri beste estalki bat jarri nahi izanez gero, lehenengo hoztu egin behar. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Fruta]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 3ya3we9537bc4m4stpfuors1ui5bgd6 0 5195 36225 34434 2022-02-02T13:33:57Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''JOGURTAREN APARRA''' == OSAGAIAK == * Jogurt naturala: 750 g. * Esne-gaina: 175 g. * Azukrea: 125 g. == PRESTAKETA == * Esne-gaina azukrearekin berotu. * Behin hoztutakoan, jogurtarekin nahastu. * Sifoian sartu bi kargarekin. * Kasu horretan, trinkotasun gutxiko aparra izango da eta momentuan kontsumitu beharko da. == AHOLKUAK == * Azkenburuko platerak edertzeko, edo zapore puntu desberdin bat emateko erabiltzen dira. * Platerean azken momentuan jartzea komeni da, ez jaisteko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] 3q85wyvhdlhcl7fdwjhbpqafas87jen 0 5196 34435 30269 2021-10-04T06:33:55Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''KAFE MOUSSEA''' MAHAIKIDEAK: 6-8 lagunentzat. == OSAGAIAK == * Esne gaina: 500 ml. * Gorringoa: 6. * Zuringoa : 6 . * Glas azukrea: 200 g. * Kafe disolbagarria: 4 zorro. == PRESTAKETA == * Esne gaina azukre erdiarekin harrotu. * Gorringoak ere azukrearen erdiarekin harrotu. * Zuringoak ere harrotu. * Kafe disolbagarriaren zorroak gorringo irabiatuan zabaldu eta hagatxoaren laguntzaz, ongi disolbatu. Horrek denbora eskatzen du. * Behin ongi disolbaturik, esnegaina lehenik eta zuringoak ondoren nahastu. * Nahasketa hau poliki-poliki egin behar da ongi elkartu arte. * Ontzietan jarri eta hozkailuan gorde. * Zerbitzatzeko kafe ale xigortu batzuk erabil genitzake. == AHOLKUAK == * Kafe moussea momentuan edo ahalik eta azkarren jan beharreko azkenburukoa da; ez badugu momentuan jan behar, gelatina pittin bat gehitzea komeni da. * Osagai desberdinak nahasteko garaian, inoiz ez irabiatu, kontu handiarekin nahastu bakarrik. * Gorringoak maria bainuan errazago harrotzen dira, baina kontuz urak inoiz ez du irakin behar, bestela, gorringoa gogortu egingo da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] nl6avl6jvp4zab7x5qtr16ex36phykt 0 5197 36226 34437 2022-02-02T13:37:06Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''LIMOI MOUSSEA''' [[Fitxategi:Jogurt moussa2.jpg|600px|thumb| Limoi mousse fruitu gorrien saltsarekin]] MAHAIKIDEAK: 8 . == OSAGAIAK == * [[Limoi krema]]: 600 g. * Limoi zukua: 1 zuku iragazia. * Limoi azala: 1 birrindua zuria gabe. * Gelatina orria: 16 g. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Merenge italiarra|Merenge italiarra]]: 200g. * Esne-gaina: 500 g. erdi harrotu. == PRESTAKETA == * Gelatina orriak ur hotzetan beratzen eduki 5 minutu. * Gelatina nahastu limoi zukuarekin eta azal birrinduarekin. * Mikrouhin labean epeldu, gelatina urtu arte. * Nahastu limoia kontu handiarekin limoi kremarekin lehenik, merengea ondoren, eta esne-gaina azkenik. * Ontzietan jarri edo moldeetan zabaldu eta hozten utzi. == AHOLKUAK == * Osagai desberdinak nahasteko garaian, inoiz ez irabiatu, kontu handiarekin nahastu bakarrik. * Esne-gaina nahasteko garaian, gainerako osagaiak ezin dira inoiz beroak egon; bestela, esne-gaina jaitsi egingo zaigu. * Gelatinari eman nahi diogun gogortasunaren arabera, gelatina gehiago edo gutxiago erabiliko dugu. * Gelatina horri beste estalki bat jarri nahi izanez gero, lehenengo izoztu egin behar. * Fruitu zati edo saltsarekin aurkeztu dezakegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] mbbz4bcliur90qdcprz4ctpw15e4pe5 0 5198 35925 35910 2021-12-01T12:51:30Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Magurdi aparra]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mugurdi aparra]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki '''MUGURDI APARRA''' [[File:Espuma de framboise (Miro Lagueux).jpg|600px|thumb|Espuma de framboise (Miro Lagueux)]] == OSAGAIAK == * Mugurdi purea: 500 g * Gelatina: 15 g edo 3 orri. == PRESTAKETA == * Gelatina ur hotzetan beratu. * Mugurdi purearen zati bat epeldu eta bertan gelatina urtu. * Ongi nahastu purea eta sifoian sartu. * Gas kargak sartu eta utzi egun batetik bestera hozkailuan, erabili aurretik. == AHOLKUAK == * Azkenburuko platerak edertzeko, edo zapore puntu desberdin bat emateko erabiltzen dira. * Platerean azken momentuan jartzea komeni da, ez jaisteko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] jqls6us9e7lljlnss6lepcfilnvhoqs 0 5199 35897 35896 2021-11-24T05:08:29Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''MASCARPONE GAZTAREN APARRA''' [[Fitxategi:Mascarpone aparra.jpg|600px|thumb|Mascarpone aparra]] == OSAGAIAK == * [[Ingalaterrako krema]]: 800 ml. Esne-gainarekin egina. * Mascarpone gazta : 500 g. == PRESTAKETA == * Ingalaterrako krema nahastu mascarpone gaztarekin. * Utzi ongi hozten, eta sartu sifoian. * Bi karga sartu eta utzi bere horretan hozkailuan erabili arte. == AHOLKUAK == * Azkenburuko platerak edertzeko, edo zapore puntu desberdin bat emateko erabiltzen dira. * Platerean azken momentuan jartzea komeni da, ez jaisteko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 65lqe92jjh3m0dab14ksnuaacuignl7 0 5200 36568 36228 2022-02-08T13:13:21Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TXOKOLATE MOUSSEA''' [[Fitxategi:Txokolate mousa.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 6-8 == OSAGAIAK == * [[Txokolate estalki beltza]] : 200 g. * Gurina: 125 g. pomada-puntuan. * Glas azukrea: 150 g. * Gorringoa: 6. * Zuringoa: 6. * Kafe disolbagarria: zorro 1. == PRESTAKETA == * Txokolate estalkia katilu batean maria bainuan urtu. * Txokolate horri gurina poliki-poliki gehitu, hagatxoarekin nahasten dugun bitartean. * Kafea gehitu eta ongi nahasi. * Gorringoak azukrearekin harrotu edo zuritu. * Zuringoak hirugarren katilu batean azukrerik gabe harrotu. * Txokolatea 40ºC inguru dugunean, lehenik zuringoa nahastu, ondoren gorringoa. * Nahasi osagai guztiak kontu handiarekin eta ontzietara atera. == AHOLKUAK == * Gogoratu maria bainuko urak ez duela inoiz irakin behar. * Gorringoak harrotzeko txokolatea urtzeko erabili dugun maria bainua aprobetxa dezakegu. Gorringoak berotuta, hobeto eta azkarrago harrotzen dira [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txokolatea]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] m0rsyd9f0dv8uh68atuntibl3jch353 0 5201 35170 34385 2021-10-14T01:12:41Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TXOKOLATE ZURIAREN MOUSSEA''' [[Fitxategi:Txokolate txuri eta esneko moussa.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 6-8. == OSAGAIAK == * [[Txokolate estalki zuria]]: 300 g. * Arrautza: 2. * Gorringoa: 1. * Zuringoa: 1. * Esne gaina: 300 ml. * Glas azukrea: 10 g. == PRESTAKETA == * Txokolatea pertz batean maria bainuan urtu. * Katilu desberdinetan arrautzak, gorringoak eta zuringoak harrotu. * Esne gaina berriz azukrearekin harrotu. * Lehenik txokolatea zuringoarekin eta hagatxoaren laguntzaz elkartu ondoren gorringoarekin eta jarraian, azukrea, eta azkenik esne gainarekin. * Ontzietan banatu eta hozkailuan sartu. * Txokolate txirbila gainean jarriz, aurkez daitezke. == AHOLKUAK == * Gogoratu maria bainuko urak ez duela inoiz irakin behar. * Gorringoak eta zuringoak harrotzeko maria bainua erabil dezakegu. Ontziak bertan sartuta lehenago eta hobeto harrotzen da. * Osagai desberdinen nahasketa, poliki eta kontu handiarekin egin behar da, aurretik harrotutakoa jaits ez dadin. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txokolatea]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] pf7l3rjp4t1ngpby6nxfzkb6lq732q6 0 5202 36552 36551 2022-02-08T12:39:44Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''ARRAUTZA BUDINA''' [[Fitxategi:Arrautza budina.jpg|500px|thumb]] ERRAZIOAK: 6 pertsona == OSAGAIAK == * Esnea: 1 l. * Kanela zotza: 1/2. * Arrautzak: 4. * Gorringoak: 2. * Azukrea: 150 g. * Azukrea karamelua egiteko: 75 g. == PRESTAKETA == * Labea 160Cº-tan piztu. * Zartagin edo kazola zahar batean karamelua egiteko azukrea jarriko dugu, ur koilarakada bat gehitu eta su baxuan jarriko dugu karamelua egin arte. Karamelua nahi dugun kolorearekin dugunean, budinaren ontzien azpialdea zabalduko dugu. * Esnea kanelarekin irakiten jarriko dugu honen lurrina har dezan, 10 minutuz su baxuan egosi ondoren iragazi egingo dugu. * Pertz batean arrautzak, gorringoak eta azukrea irabiatu ondoren esnea erantsiko dugu. * Dena ondo nahasi eta budina egosteko ontzietara botako dugu. * Bainu marian 30 minutu inguru egosi. * Behin budina gogorturik, labetik atera eta hozten utzi behar dugu. == AHOLKUAK == * Kontu handia eduki behar da budina bere moldetik atera aurretik, ongi hozturik izan behar dugu bestela birrintzeko arriskua izango dugu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arrautza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] j0wksat883k7k7b0nedv41i5iv3gajn 0 5203 36554 36553 2022-02-08T12:43:26Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Arroz esnea5.jpg|600px|thumb|Arroz esnea]] '''ARROZ ESNEA''' MAHAIKIDEAK: 6 == OSAGAIAK == * Esnea: 2 l. * Arroza: 100 g. * Limoi azala: 4 xerra. * [[Kanela zotza]]: ½. * Azukrea: 200 g. * [[Kanela hautsa]]. == PRESTAKETA == * Kazola batean esnea, kanela zotza eta limoi azala ( ahalik eta zati zuri gutxienarekin ) irakiten jarri. * Irakiten hasitakoan, arroza gehitu eta ongi nahasi minutu pare batez ongi zabal dadin. * Su baxuan, ordu betez irakin, eragiteari utzi gabe. * Jarraian azukrea gehitu eta beste 15 minutuz egosten eduki. * Esneak guk nahik dugun dentsitatea duenean, ontzietara atera, eta behin hoztutakoan kanela hautsa gehitu. == AHOLKUAK == * Arroz esnea egosterakoan, heltzeko aukera handiak ditu, beraz plaka batean egitea eta oso gainean egotea komeni da. * Arroz esne on bat egiteko zein esne aukeratzen dugun garrantzizkoa da, eguneko esne pasteurizatua litzateke egokiena. * Sukaldari batzuek esnea eta esne-gaina nahasten dute. Hau egiteak arroz esneak denbora gutxiago irautea ekarriko luke eta mantenugaietan koipe gehiago. * Arroz esnearen dentsitatea aukeratzeko jakin beharrekoa: sutan dagoenean lodia badago, hoztutakoan lehorra egongo da. Tarteko dentsitatea lortu behar dugu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] fvym6e8mfzpbusfdr642ih8rzztaxd8 0 5204 36555 35809 2022-02-08T12:46:38Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''BAINILA SUFLEA''' [[Fitxategi:Souflea3.jpg|600px|thumb| Bainilla souflea]] MAHAIKIDEAK: 6 == OSAGAIAK == * Esnea: 300 ml. * Bainila: 1/2. * Azukrea: 50 g. * Irina: 25 g. * Gorringoak: 6. * Gurina: 50 g * Zuringoa: 8. * Azukrea: 75 g. * Gurina: Moldea estaltzeko. * Azukre hautsa: Moldeak eta suflea gainetik estaltzeko. == PRESTAKETA == * Piztu labea 200ºC-tan. * Moldeak gurin eta azukre hautsarekin estali. * Esnea bainilarekin egosi 5 minutu. * Bainila puntazorrotzarekin zabaldu eta barruko haziak berriro esnetara sartu; utzi bere horretan hozten. * Pertz batean irabiatu gorringoak, irina eta azukrea. * Gehitu horiei poliki-poliki esnea, nahasten dugun bitartean. * Jarri su baxuan, loditu arte. * Sutatik kanpo, gehitu lehenik gurina, eta ondoren, azukrearekin harrotutako zuringoak. * Bateratu dena, kontu handiarekin nahasiz. * Bete moldeak eta sartu labera 10-12 minutu inguru. * Labetik atera eta, nahi izatera, azukre hautsarekin estali. * Momentuan zerbitzatu eta jan behar da. == AHOLKUAK == * Suflea labean egosteko garaian, hau ez da ireki behar. * Labetik atera orduko jatea komeni da, erraz jaisten baita. '''Bestelako sufleak''' * '''Txokolatea''': Lehen natilla hori prestatzen dugunean, kakao koilarakada bat gehituz. * '''Bainila''': Esnea banillinarekin irakinez, eta bere haziak bertan zabalduz. * '''Laranja edo limoia''': Esnea limoi edo laranja azalarekin egosiz bere lurrina emanez eta azal birrindua gehituz. * '''Pattarrarenak''': Kremari likore bat gehituz eta azpialdean, bizkotxo zati bat jarriz likorearekin bustia. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] osvah96w66437lyih31ow8gadcao01n 0 5205 36233 34443 2022-02-02T13:42:41Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BUDIN DIPLOMATIKOA''' MAHAIKIDEAK: 6 == OSAGAIAK == * Esne pasteurizatua: 1 l. * Bainila: 1/2. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oinarrizko bizkotxo arina|Oinarrizko bizkotxo arina]] plaka: Budin moldearen forman 2 lerro. * Arrautzak: 8. * Azukrea: 100-200 g. * Azukrea eta gurina: Moldea estaltzeko * Fruta azukreztatua: 100 g. dadotan. * Mahats-pasak: 100 g. * Rona: 50 ml. * == PRESTAKETA == * Fruta guztiak ronetan beratzen jarri. * Irakin bainila esnearekin 5 minutu. * Puntazorrotz labanarekin ireki bainila erditik, arraskatu barruko haziak eta sartu dena esne berotan; irakin beste minutu baten, eta bere horretan utzi hozten. * Bizkotxo arin bat harrotu, labeko papera duen erretilu batean zabaldu eta 180ºC-tara egosi. Bizkotxo plaka labetik aterata eta hoztuta, budin moldearen forman 2 zati moztu. * Beste alde batetik, pertz batean arrautzak azukrearekin irabiatu ondoren, esne iragaziarekin nahastu. * Estali budin moldeak gurin eta azukrearekin. * Budin moldearen azpian jarri bizkotxo zati bat, gainean zabaldu beratutako fruituak eta horren gainean berriz beste bizkotxo plaka bat. * Busti arrautza eta esnearekin eginiko saldarekin, eta utzi bizkotxoak ongi xurgatu dezan. * Maria bainuan 170ºC-tara 45 minutuz egosi. Egina dagoen jakiteko puntazorrotza sartu eta garbia atera beharko du. * Labetik atera eta ongi hozten utzi, puntazorrotza alboetatik pasa eta desmoldatu. == AHOLKUAK == * Gainetik, Ingalaterrako kremarekin, chatillyarekin edo fruituekin edertu daiteke. * Esnea oinarri duten azkenburukoetan, pasteurizatuekin UHT edo esterilizatuekin baino zapore hobea izango du. * Budina egosi aurretik, aluminiozko paperarekin estal daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] arzycr4otcqem5fthz9ll78j5at87i1 0 5206 34442 30748 2021-10-04T06:41:30Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BIZKOTXO BUDINA''' MAHAIKIDEAK: 6 == OSAGAIAK == * Esne pasteurizatua: 1l. * Bainila edo kanela: 1/2. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Madalenak|Madalenak]] edo [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sobao pasiegoa|Sobao pasiegoa]]: 150g. * Arrautzak: 8. * Azukrea: 100-200g. * Azukrea eta gurina: Moldea estaltzeko. == PRESTAKETA == * Irakin bainila edo kanela esnearekin 5 minutuz. * Bainilarekin eginez gero, puntazorrotz labanarekin ireki bainila erditik, arraskatu barruko haziak eta sartu dena esne berotan; irakin beste minutu baten eta bere horretan utzi hozten. * Madalena edo "sobao" pasiego batzuk egin edo erosi. * Beste alde batetik, pertz batean arrautzak azukrearekin irabiatu ondoren, esne iragaziarekin nahastu. * Estali budin moldeak gurin eta azukrearekin. * Budin moldearen azpian jarri bizkotxoa. * Busti arrautza eta esnearekin eginiko saldarekin, eta utzi bizkotxoak ongi xurgatu dezan. * Maria bainuan 170ºC-tara 45 minutuz egosi. Labana egina dagoen jakiteko puntazorrotza sartu eta garbia atera beharko du. * Labetik atera eta ongi hozten utzi, puntazorrotza alboetatik pasa eta desmoldatu == AHOLKUAK == * Gainetik, Ingalaterrako kremarekin, chatillyarekin edo fruituekin edertu daiteke. * Esnea oinarri duten azkenburukoetan, pasteurizatuekin UHT edo esterilizatuekin baino zapore hobea izango du. * Budina egosi aurretik, aluminiozko paperarekin estal daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] nvnxr08hrj793tmtieuzdluxamiizmj 0 5207 36767 35175 2022-02-11T17:13:56Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''AIRE KAUSERAK EDO BUÑUELOAK''' [[Fitxategi:Txutxoak chantillyarekin.jpg|600px|thumb]] * 30 kausera inguru egiteko. == OSAGAIAK == * Ura: 275 ml. * Gurina: 80 g. * Azukrea: 25 g. * Irin ahula: 200 g bahetua. * Gatz fina: Pitin bat. * Arrautzak : 5 tamainaren arabera. * Betegaia: [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Chantilly krema|Chantilly krema]]. * Oliba edo ekilore olioa frijitzeko. * Azukre hautsa: Gainetik banatzeko. == Prestaketak == * Kazola estu batean esnea, gatza eta gurina su baxuan jarri. * Esnea irakiten hasitakoan, irina gehitu. Espatula batekin indartsu nahasi, orea ondo lehortuz. Hau normalean, oso azkar egiten da. Ez utzi itsasten inoiz. Kazola sutatik erretiratu eta jarraitu minutu pare batez mugitzen. * Sutatik kanpo arrautzak banan-banan gehitzen joan. Arrautza bakoitzarekin indartsu nahasi, eta lehortzen utzi. * 4. arrautzaren ondoren, arrautza irabiatu eta honen ¼-nak gehitzen joan. * Hemen dago errezeta honen parterik zailena: puntu egokia harrapatzea alegia. Nola jakin zein den puntua? Ba, koilaran, ore pittin bat hartu eta ore horrek oso, oso poliki, erori beharko du. Oso azkar erortzen bada, labean ez da mantenduko, eta ez bada erortzen, ez da zabalduko. * Oreak guk nahi dugun dentsitatea lortu duenean, oliotan bustitako bi koilararekin intxaur tamainako bolatxoak egin, eta olio ugaritan frijitu. * Paper xurgatzailea duen erretilura atera. * Guraize batekin zulo bat egin, eta chantilly esne gain harrotua duen mahukarekin bete. * Amaitzeko, azukre-hautsa zabal daiteke gainetik. == AHOLKUAK == * Buñuelo hauek mota guztietako kremaz edo esne-gainez bete daitezke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] 6jkox2ljcjyn309x0jwztniavhjk8tu 0 5208 36234 35176 2022-02-02T13:43:02Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ESNE FRIJITUA''' [[Fitxategi:Esna frijitua.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 20 zati inguru. == OSAGAIAK == * Ekilore olioa: 10 ml. * Esnea: litro 1. * Kanela zotza: 1. * Arto irin findua: 65 g. * Gari irina: 65 g [[bahetu]]. * Azukrea: 100 g. eta 200 g., gustuen arabera. * Gurina: 10 g. orea gainetik margotzeko. * Irina eta arrautza: Arrautzaztatzeko. * Ekilore olioa: Kremak frijitzeko. * Kanela hautsa: bakoitzaren gustura gainetik botatzeko. * Azukrea: bakoitzaren gustura gainetik botatzeko. == PRESTAKETA == * Kremaren orea aterako dugun erretilua olioz margotu. * 600 ml esne kanelarekin 5 minutuz irakin eta epeltzen utzi. * Beste ontzi batean, arto irin findua eta gari irina aparte dugun esne hotzetan disolbatu. * Kanela lurrina duen esnea egosten jarri eta irin disolbatua poliki poliki gehitzen joan, hagatxoarekin eragiten diogun bitartean. * Irakiten hasitakoan, 10 minutuz su baxuan egosiko dugu. * Aldez aurretik olioztatuko erretilura aterako dugu, 1,5 cm-ko loditasuna emanez. Gainetik gurinarekin margotu. * Ore hau ondo hozturik dugunean, karratuetan moztu, irin eta arrautzetan pasa eta frijitu. * Zartaginetik paper xurgatzailea duen erretilu batera atera, eta hoztu aurretik azukre eta kanela hautsa nahastua gainetik bota. == AHOLKUAK == * Esne frijitua eta krema frijitua bereizi egiten dira, desberdintasuna kremaren oreak arrautza duela da eta esneak ez. * Orea egosteko garaian hagatxoarekin oso gainean egon behar da, oso erraza baita itsastea. Plaka baten gainean egiteak ere asko lagunduko luke. * Esnezko azkenburuko guztietan bezala, esnearen kalitatea ezinbestekoa da. Nik eguneko esne pasteurizatu osoa gomendatzen dizuet. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Esnekiak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] d1ehp0zzjpj237m1xd611jopfgx7o0t 0 5209 36235 34446 2022-02-02T13:43:29Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''KOKOAREN BUDINA''' MAHAIKIDEAK: 6 == OSAGAIAK == * Esne pasteurizatua: 1.l. * Koko birrindua: 60.g. * Arrautzak: 8. * Azukrea: 100-200 g. artean aukeran. * Bezperako ogia : Barra 1/4, zati txikietan. * Azukrea eta gurina: Moldea estaltzeko. == PRESTAKETA == * Epeldu esnea eta gehitu koko birrindua: utzi bere horretan ordubetean. * Beste alde batetik, pertz batean arrautzak azukrearekin irabiatu ondoren gehitu kokoa duen esnea eta ogi birrindua, hau ere utzi bere horretan ogiak esne guztia ongi xurgatu arte. * Estali budin moldeak gurin eta azukrearekin edo karamelu gorri batekin. * Budin moldea bete esne, arrautza, azukre, koko eta ogiarekin egindako kremarekin. * Maria bainuan 170ºC-tara 45 minutuz egosi. Egina dagoen jakiteko puntazorrotza sartu eta garbia atera beharko du. * Labetik atera eta ongi hozten utzi, puntazorrotza alboetatik pasa eta desmoldatu. == AHOLKUAK == * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Inglaterrako krema|Inglaterrako krema]], [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Chantilly krema|Chantilly krema]] edo fruituak erabili daitezke edertzeko. * Esnea oinarri duten azkenburukoetan, pasteurizatuekin UHT edo esterilizatuekin baino zapore hobea izango du. * Budina egosi aurretik, aluminiozko paperarekin estal daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 6ethwzb5uu4aqd1x0b9882k0qpy372n 0 5210 36559 36558 2022-02-08T12:57:00Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''KREMA FRIJITUA''' [[Fitxategi:Esne frijitua.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 20 krema inguru. == OSAGAIAK == * Ekilore olioa: 10 ml. * Esnea: Litro 1. * Kanela: Zotza 1/2. * Arto irin findua: 125 g. * Gorringoa: 3. * Arrautza: 3. * Azukrea: 100 g. eta 200 g. artean gustuen arabera. * Gurina: 10 g erretilua margotzeko. * Irina eta arrautza: Arrautzaztatzeko. * Ekilore olioa: 300 ml., krema frijitzeko. * Kanela hautsa eta azukrea: Bakoitzaren gustura, kremei gainetik botatzeko. == PRESTAKETA == * Kremaren orea aterako dugun erretilua olioz margotuko dugu. * 8 ml. esne, kanelarekin 5 minutuz egosi bere lurrina har dezan eta epeltzen utzi ondoren iragazi. * Beste ontzi batean, arto irin findua, aparte dugun esne hotzetan disolbatu. * Pertz batean arrautzak gorringoak eta azukrea irabiatu eta honi, irin disolbatua gehitu. * Kanela lurrina duen esnea irakiten jarri eta arrautzarekin prestatu dugun orea poliki poliki gehitzen joango gara, hagatxoarekin nahasten dugun bitartean. * Krema irakiten hasitakoan eta eragiteari utzi gabe 5 minutuz egosiko dugu. Aldez aurretik margotu dugun erretilura aterako dugu, 1,5 cm-ko loditasuna emanez. Gainetik gurinarekin margotu. * Ore hau ondo hozturik dugunean, 5x5 cm.-tako karratuak moztu, irin eta arrautzetan pasa eta frijitu. * Zartaginetik paper xurgatzailea duen erretilu batera atera, eta hoztu aurretik azukre eta kanela hautsa nahasia gainetik botako diogu. == Aholkuak == * Normalean jende gehienak errezeta honi esne frijitua deitzen dio, esne frijitu eta krema frijituaren artean bereizi egin behar da, desberdintasuna da batean oreak arrautza duela, eta besteak ez. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] 9wx1ymf0e940sh20gj3c7q1bz3x3eqj 0 5211 36560 36237 2022-02-08T12:58:44Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''KREMA KATALUNIARRA''' [[File:Kataluniar krema.jpg| 600px| thumb|Krema kataluniarra]] MAHAIKIDEAK: 6 == OSAGAIAK == * Esne pasteurizatua : 1 l. * Limoi azala: 1 zuririk gabe. * Kanela zotza: 1/2. * Gorringoa: 8. * Azukrea: 150 g. * Arto irin findua: 30 g. * Azukrea: 100 g. gainetik erretzeko. == PRESTAKETA == * Irakin 5 minutuz, 900 ml. esne limoi azalarekin eta bainila edo kanelarekin. Utzi bere horretan hozten eta iragazi. * Gorde dugun 100 ml. esne hotzetan disolbatu arto irin findua. * Pertz batean irabiatu arrautzak azukrearekin, eta nahastu arto irinarekin prestatu dugun esnea. * Kanela eta limoarekin egindako esne infusioa irakiten jarri, eta gehitzen joan pertzean prestatutako nahasketa hagatxoarekin mugitzen dugun bitartean. * Irakiten hasi orduko, itzali sua eta segi mugitzen epeldu arte. * Ontzietara atera eta utzi hozten. * Hotza dagoenean, azukrea gainetik zabaldu eta pala bero batekin azukrea erre. == AHOLKUAK == * Su baxuan egostea komeni da gorringoak ez daitezen mamitu eta itsatsi kazolan. * Bestalde, dena gorringoa jarri ordez, gorringoa eta arrautza osoa nahastu daitezke, plater ekonomikoagoa ateratzeko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] facpa0e0ixgv95lnczk683otm1ghga4 0 5212 36564 36563 2022-02-08T13:03:19Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''KREPEA''' [[Fitxategi:Krepeak.jpg|600px|thumb]] https://eu.wikibooks.org/w/index.php?title=Berezi:SaioaHasi&returnto=Sukaldaritza_liburua%2FErrezetak%2FKrepea&returntoquery=action%3Dedit MAHAIKIDEAK: 15 krepe inguru burutzeko. == OSAGAIA == * Esnea: 250 ml. * Arrautza: 2. * [[Irin ahula]]: 95 g. [[behatua]]. * Gurina: 40 g. urtu. * Brandya: 10 ml., aukerakoa. * Gatz fina: Pitin bat. == PRESTAKETA == * Krepea prestatuko dugun ontzian edo zartaginean gurina urtu. * Katilu zabal batean arrautza gatzarekin jarri eta hagatxoarekin irabiatu. * Beste katilu batean esne hotza irinarekin ongi nahasi, pikorrik gabe gelditu arte. * Bi katiluak nahasi, hagatxoarekin irabiatu eta bertara gurin urtua eta brandya gehitu, dena ongi nahasiz. * Krepeak egiteko orea buruturik, zartagin edo krepe-ontzi gurineztatua ongi berotu eta burruntzali txiki batekin orea bertan ahalik eta gehien zabaldu. Alboetan kolorea ongi har dezan utziko dugu, eta jarraian espatula batekin, krepeari buelta emango diogu eta hemen beste segundo batzuetan edukiko dugu atera aurretik. == AHOLKUAK == * Azukrea: 50 g (nik ez dut erabiltzen, gehiago itsasten da eta postre moduan erabili beharko litzateke, gainera azkenburuko betegai gehienak gozoak izaten dira) * Gurinaren ordez beste koipe bat erabil daiteke. * Nahasketa thermomix-ean edo irabiagailu batekin egin daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] p5f8hrn50l9ranndypfqup8fya9q78g 0 5213 36840 36239 2022-02-14T17:32:02Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki ''' INGLATERRAKO KREMA EDO NATILLA FINAK''' [[Fitxategi:Bizkotxoa, inglaterrako krema.jpg|500px|thumb|Bizkotxo arina, inglaterrako kremarekin]] == OSAGAIAK == * Esnea: 1 l. ( kasu batzuetan esnea eta esne gaina erdibitu egiten da) * Bainila: 1/2. * Azukrea: 150 g. * Gorringoak: 10-12. == PRESTAKETA == * Irakin esnea 5 minutuz, su baxuan, bainilarekin eta utzi bere horretan hozten. * [[Puntazorrotza]] erabiliz ireki bainila erditik, eta barruko haziak arraskatu eta gehitu dena esnetara. * Pertz batean, gorringoak azukrearekin irabiatu. * Nahasi esnea gorringoarekin maria bainuan jarri, eta hagatxoarekin mugitu. * Kontu izan maria bainuko urak ez dezala inoiz irakin. * Horrela edukiko dugu 80ºC izan arte ( nahasketa lurrintzen hasi edo pittin bat loditzen) * Momentu horretan pertza maria bainutik atera, eta kanpoan nahasten jarraituko dugu epeldu arte. == AHOLKUAK == * Azkenburukoen saltsa moduan edo bainilazko izozkiaren oinarri bezala erabil dezakegu. * Saltsa krematsuagoa nahi izanez gero, bereziki izozkientzat, esnearen erdia esne-gainarekin ordezkatzen da. * Kontu izan tenperatura gehiegi ez igotzearekin, 83ºC-tik pasatuz gero, gorringoa mamitu egingo da eta pinporta modukoak sortuko zaizkio. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] cabmzes8dd2c3m34notcjpjulfaxf2l 0 5214 36565 35182 2022-02-08T13:07:01Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''NATILLAK''' [[Fitxategi:Natilla.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 6 == OSAGAIAK == * Esne pasteurizatua : 1 l. * Limoi azala: 1. * Kanela zotza: 1/2. * Gorringoa: 8. * Azukrea: 100-150 g. Nahi dugun gozotasunaren arabera. * Arto irin findua: 20 g. * Kanela-hautsa. == PRESTAKETAK == * Irakin 5 minutuz, 900 ml. esnea limoi azalarekin eta bainila edo kanelarekin. Utzi bere horretan hozten eta iragazi. * Gorde dugun 100 ml. esne hotzetan disolbatu arto irin findua. * Pertz batean irabiatu arrautzak azukrearekin, eta nahastu arto irinarekin prestatu dugun esnea. * Kanela eta limoiarekin infusioa egindako esnea irakiten jarri, eta gehitzen joan pertzean prestatutako nahasketa hagatxoarekin mugitzen dugun bitartean. * Irakiten hasi orduko, itzali sua eta segi mugitzen epeldu arte. * Ontzietara atera eta utzi hozten. * Kanela-hautsarekin, gailetarekin edo bizkotxo oso arin batekin zerbitza daiteke. == AHOLKUAK == * Su baxuan egostea komeni da gorringoak ez daitezen mamitu eta itsatsi kazolan. * Bestalde, dena gorringoa jarri ordez, gorringoa eta arrautza osoa nahastu daitezke, plater ekonomikoagoa ateratzeko. [[Kategoria:Errezetak]] emqs2f4ny9mnbu4pfw6gf1vz69vqs4e 0 5215 34452 30877 2021-10-04T06:52:42Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''NORVEGIAKO EDO ALASKAKO TARTA''' * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oinarrizko bizkotxo arina|Oinarrizko bizkotxo arina]]: Oinarri moduan erabiltzeko. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Biskuit izozkia|Biskuit izozkia]] edo [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bainilazko izozkia|Bainilazko izozkia]]: tarta betetzeko. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Merenge italiarra|Merenge Italiarra]]: tarta estaltzeko. * Azukrea: tartari egosi aurretik gainetik gehitzeko. == PRESTAKETA == * Bizkotxoa forma obalatu edo karratuan moztu. * Erretilu batean jarri, eta nahi den izozkia jarri gainean. * Mutur kizkurra duen mahuka bete merengearekin eta estali bizkotxoa eta izozkia. * Azukre pittin batekin estali gainetik, eta labean egosi merengea pittin bat gorritu arte. == AHOLKUAK == * Azken zatia azkar egitea eta izozkia oso hotza egotea komeni da, jan aurretik hau ez urtzeko. [[Kategoria:Errezetak]] chqqk2tky9vh4kc0qgg5evvqbp0xhuj 0 5216 36240 34453 2022-02-02T13:48:39Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''OPIL GOZOEN BUDINA''' MAHAIKIDEAK: 6 == OSAGAIAK == * Esne pasteurizatua: 1 l. * Bainila edo kanela zotza: 1/2. * Bezperako opil gozoak edo croissantak : 150 g. * Arrautzak: 8. * Azukrea: 100-200 g. * Azukrea eta gurina: Moldea estaltzeko. == PRESTAKETAK == * Irakin bainila edo kanela esnearekin 10 minutu su baxuan. * Bainilarekin egin ezkero, puntazorrotz labainarekin ireki erditik, arraskatu barruko haziak eta sartu dena esne berotan irakin beste minutu bat eta bere horretan utzi hozten. * Beste alde batetik pertz batean arrautzak azukrearekin irabiatu ondoren esne iragaziarekin nahastu. * Estali budin moldeak gurin eta azukrearekin. * Budin moldearen azpian jarri bezperako opilak erdibituak. * Busti arrautza eta esnearekin eginiko saldarekin eta utzi bizkotxoa ongi xurgatu dezan. * Maria bainuan 170ºCtara 45 minutuz egosi. Labaina egina dagoen jakiteko punta zorrotza sartu eta garbia atera beharko du. * Labetik atera eta ongi hozten utzi, puntazorrotza alboetatik pasa eta desmoldatu == AHOLKUAK == * Gainetik, [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Chantilly krema|Chantilly krema]] , [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Chantilly krema|Chantilly krema]] edo fruituekin edertu daiteke. * Esnea oinarri duten azkenburukoetan, pasteurizatuekin, UHT edo esterilizatuekin baina zapore hobea izango du. * Budina egosi aurretik aluminiozko paperarekin estali daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] t4x56rykl3rar9i42m7oz6n8hpnezas 0 5217 36566 36241 2022-02-08T13:09:07Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''SAGAR BUDINA''' [[Fitxategi:Sagar budina.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 6 == OSAGAIAK == * Esnea: Litro 1. * Azukrea: 150 g. * Arrautzak 8. * [[Kanela zotza]]: 1/2. * Limoi azala: 3 xerra, zati zuria baztertuz. * Sagarrak: 4 , zurituak, bihotza kendua eta karratuetan moztuak. * Gurina: 25 g. * Ardo zuria: 50 ml. * [[Kanela hautsa]]. * Azukrea: 100 g. == PRESTAKETA == * Esnea kanela eta limoi azalarekin. 5 minutu irakin, utzi epeltzen eta iragazi. * 50 g. azukre zartagin edo kazola zahar batean 2 koilarakada urarekin sutan jarri, karamelua egiten denean moldearen azpialdean banatu. * Pertz batean arrautzak 100 g. azukrerekin irabiatuko ditugu. Jarraian esnearekin nahastu. * Zartagin batean gurina urtu eta jarraian sagarra gehitu, su baxuan sagarra ia egin arte utzi, ardo zuria eta kanela hautsa gehitu. Utzi guztiz egiten eta likidoa murrizten. * Sagarra sardexka batekin xehatu eta gehitu aurretik prestatutako esne nahasketari. * Moldea bete eta bainu marian labera sartu, aluminio paperarekin tapatu. * 20 minutu inguruan egosi labean, txotxa garbia ateratzen denean labetik atera. * Ongi hozten utzi, moldetik atera aurretik. == AHOLKUAK == * Inoiz ez atera moldetik hoztu aurretik, bestela birrintzeko arriskua izango du. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 65dika1n2f55bg9kliih6yiafazk0wp 0 5218 36761 36242 2022-02-11T15:59:46Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''SAGAR EDO UDARE ERREA''' [[Fitxategi:Sagar errea.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Sagarrak edo udarea: 8. * Azukre beltza edo zuria: 100-150 g. * Ardo beltza ala zuria: 150 g. * Ura: 200 ml. * Kanela zotza: 1/2. == PRESTAKETA == * Garbitu ongi frutak eta horretarako gailuarekin bihotza kendu. * Puntazorrotzarekin eta erdi aldera zirkunferentzia osoan ebaki bat egin. * Aukeratu kazola edo erretilu egokia, baxua izan behar du eta frutek juntu geratu behar dute. * Zabaldu gainetik, azukrea, ardoa, ura eta kanela. * Sartu labera 160ºC-tara frutak ongi bigundu arte. == AHOLKUAK == * Aukeratutako fruta motaren arabera, labean denbora gehiago edo gutxiago egon beharko du. * Normalean mota gogorrak aukeratzen dira, Errezil sagarra edo neguko udarea. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Erre]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] iwl6u8jgc44cmx3tk41xsn1t79mopkq 0 5219 38013 36227 2022-04-16T08:54:12Z Joseba.makazaga 2140 wikitext text/x-wiki '''TORRADAK EDO OGI GALDUAK''' [[Fitxategi:Ogi galdua-Torradak.jpg|500px|thumb|Ogi galdua edo torradak]] MAHAIKIDEAK: 6. == OSAGAIAK == * Ogia: Bezperako ogi 1 xerratua. * Esnea: 500 ml. * Kanela zotza: 1/2. * Arrautzak: 6. * Azukrea: 100 g. * Kanela hautsa: 25 g. * Azukre zuria: 25 g. * Ekilore olioa: Frijitzeko == PRESTAKETA == * Lehenik esnea kanelarekin su baxuan 10 minutuz egosi, epeltzen utzi. Iragazi. * Pertz batean arrautzak azukrearekin irabiatu ondoren, esnearekin nahasi. * Ogia prestatutako likidoan bi aldetatik ongi busti. * Ekilore olioa duen zartagin batean su ertainean kolorea emanez frijitu. * Frijitu bezain pronto paper xurgatzailea duen erretilu batera atera eta epeldu aurretik kanela hautsa eta azukrea nahasita botako diogu gainetik. == PRESTAKETA (bigarren modua) == * Lehenik esnea kanelarekin eta azukrearekin su baxuan 10 minutuz egosi. * Arrautzak irabiatu plater batean, * Ontzi zabal batean ogi-xerrak jarri (elkarren gainean jarri gabe, baina elkar ukituz) eta bertara bota gozatutako esnea, ogi-xerrak estaliz. Ogi-xerrek esnea xurga dezatela eta beratu daitezela. * Eginkizun zailena dator orain: esnetan ondo bustitako ogi-xerrak arrautza irabiatuan busti bi aldeetatik eta oliotan frijitu. Kontuz ibili ogi-xerrak mugitzean, bera-bera eginda badaude puskatu egin daitezke-eta. * Ekilore oliotan edota oliba oliotan frijitu daitezke, baina su ertainean egitea komeni da. * Frijitu bezain pronto paper xurgatzailea duen erretilu batera atera eta epeldu aurretik kanela hautsa eta azukrea nahasita botako diogu gainetik. == AHOLKUAK == * Ogi mota desberdinekin egin daiteke, baita gurina dutenekin ere, betiere bezperatik lehortzen utziko bagenitu. * Oso garrantzitsua da ogia ongi bustitzea, askotan kanpotik bai baina barrutik lehorrak egoten dira. * Frijitzeko garaian ere suaren tenperaturarekin jokatu behar da kolore polita har dezan. * Olioa bi frijitu aldiko iragaztea ere komeni da. * Banillarekin edo esneari beste lurrin bat emango dion espeziarekin ere egin dezakegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] sv2nlkjgovgzuv5njx2hjkw3jyebu2c 0 5220 36569 35186 2022-02-08T13:14:44Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TXOKOLATE COULANTA''' [[Fitxategi:Txokolate souflea edo coulanta, maracuya eta basoko fruituekin.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Txokolate estalki beltza]]: 150 g. * Gurina: 50 g. * Arrautza: 3. * Azukrea: 80 g. * Irina: 20 g. * Maracuya saltsa naturala: 200 ml. * Gurina eta irina pittin bat: Moldeak estaltzeko. == PRESTAKETA == * Labea 200ºC-tan piztu. Coulantaren molde indibiduala gurinarekin eta irinekin estali. * Txokolatea eta gurina katilu batean urtu eta hagatxoarekin nahasi. * Beste katilu edo pertz zabal batean arrautzak eta azukrea batu eta hagatxoarekin harrotu edo zuritu bitarte. (Pazientzia izan, zeren hau eskuz egiteak denbora eskatzen du: 15 minutu inguru. Nahasketak bolumenean hirukoiztu. * Hemendik aurrerakoa oso kontuz egin behar dugu, lehenik arrautza harrotuarekin txokolatea eta gurina nahastuko ditugu; ondoren, irina. Saiatu behar dugu arrautzak bolumena gal ez dezan. * Dena ongi nahasirik, moldeak bete (inoiz ez bete 3/4 baino gehiago) eta labean 4 minutuz sartu. * Aukeratutako moldea irekian izan bada, espatula batekin zerbitzatu beharreko platera atera, eta moldea kontu handiz kenduko diogu, oso ohikoa izaten baita bizkotxoa erortzea. == AHOLKUAK == * Coulanta gutxi egindako txokolatezko bizkotxo arinaren moduan defini genezake. * Zerbitzatzeko garaian, Coulanta ontzitik kanpora atera nahiko bagenu, aukeratutako moldeak goitik eta behetik irekia behar luke. Hori moldetik ateratzeko zailago izango da. * Horrela balitz, moldearen barrutik labeko paper tira bat erantsi beharko genioke, gurinez lagundurik. * Txokolatea urtzeko bi aukera: maria bainuan urak irakin gabe, edo mikrouhinean tenperatura baxuan. * Maracuya edo pasio fruitua oso ondo dijoakio; fruitu tropikala dugu, gurean honen zukua izoztua edo tetrabrikean saltzen da. Naturala ere gero eta errazago eros liteke; baldin eta izango ez bagenu, edozein fruitu gorri balia dezakegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txokolatea]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] 32ae4qxvn2zjqza1f4zeqfe42c9ni7s 0 5221 36570 36244 2022-02-08T13:17:02Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Txokolate souflea.jpg|500px|thumb|Txokolate muselina]] '''TXOKOLATE MUSELINA''' MAHAIKIDEAK: 5 == OSAGAIAK == * [[Txokolate estalki beltza]]: 150 g. * Gurina: 20 g. * Arrautza: 3. * Azukrea: 50 g. * Zuringoa: 3. * Azukrea 10. * [[Hurra]]: 100 g. zati larrietan. * Gurina eta [[azukre hautsa]] uztaiak estaltzeko. == PRESTAKETA == * 8 zentimetroko uztai batzuk gurin eta azukre hautsarekin estali. * Gozogintzako [[pertz]] batean txokolatea eta gurina jarri, eta [[maria bainuan]] urtu. * Beste [[pertz]] baten, arrautzak eta azukrea irabiatu bere bolumena hirukoiztu arte. * Hirugarren [[pertz]] batean berriz, zuringoak eta azukrea irabiatu, guztiz altxatu arte. * Nahastu txokolatearekin lehenik arrautza harrotua, eta ondoren, zuringoa. * Kontu handiarekin eman pauso hau, inoiz ez irabiatu eta helburua harrotutako osagaiak ahalik eta gutxien jaistea izango da. * Bete uztaiak, jarri gainetik hurrak, eta sartu labera. * Egosi 15 minutu inguru, uztaia kendu eta beroa zerbitzatu. == AHOLKUAK == * Osagaiak bateratzeko garaian garrantzizkoa da inoiz ez irabiatzea baizik eta nahastea. * Ez da coulant bat, bizkotxo moduko hau hezea atera behar da, baina ez likidoa. * Txokolatearen ordez, bestelako zapore motak ematea izango dugu muselinari. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txokolatea]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] 4gfqe3i544tdvl7b4cim4mg2hn7oh3m 0 5222 24207 2021-08-03T17:34:22Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate musekina]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate muselina]]» izenera aldatu du: akatsa wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate muselina]] 7zrf812v64eadikp8cs8arzvxlc4n77 0 5223 30890 30782 2021-09-15T15:36:14Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TXOKOLATE TRUFAK''' MAHAIKIDEAK: 30 trufa inguru. == OSAGAIAK == * [[Txokolate estalki beltza]]: 250 g. * Esne gaina: 150 ml. * Eztia: 40 g. * Gurina: 65 g. * Rona, brandya, cointreau edo besteren bat: [[Zurrusta motz]] bat. * [[Kakao hautsa]]: Bukaeran estaltzeko. == PRESTAKETA == * Txokolatea maria bainuan urtu. * Esne gaina eztiarekin egosi. * Esne gaina eta txokolatea elkartu eta hagatxoarekin eragin 35ºC-40ºC hartu bitarte. * Gurina karratuetan gehitu eta nahasten jarraitu. * Azkenik elkartu likorea. * Dena ongi bateratua dugunean, erretilu zabal batera atera eta hozten utzi. * Koilara baten eta eskuen laguntzaz bola txikiak egin. * Amaitzeko, kakao hautsekin edo txokolate pinportekin estali. == AHOLKUA == * Gogoratu maria bainuko urak ez duela inoiz irakin behar. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txokolatea]] a1ujlpff027gsshd5zt59f2j3eu8bip 0 5224 36246 34455 2022-02-02T13:52:01Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TXURROAK''' == OSAGAIAK == * Esnea: 240 ml. * Ura: 240 ml. * Rona: 20 ml. * Gatza: 10 g. * Irina: 250 g. bahetu. * Legami-hautsa: 5 g. * Azukrea: Estaltzeko. * Ekilore olioa: Frijitzeko. == PRESTAKETA == * Kazola batean ura, esnea, rona eta gatza irakin. * Irina eta legamia dagoen pertz batera poliki poliki bota likido beroa indartsu nahasten dugun bitartean. Nahasketa denboran burutu pikortarik gabeko ore bat lortzeko. * Pastelerako mahuka batean orea sartu eta olio beroarekin dagoen zartaginetara txurroak bota. Guraize batekin moztu. * Txurroak frijitu eta paper xurgatzailea duen erretilu batera erretiratu. * Hoztu aurretik, azukreetatik pasa eta jan. == AHOLKUAK == * Rona ken dezakegu; horren ordez ura eta esnea bakoitzetik 10 ml gehiago gehituko ditugu. * Legamiarik gabe ere egin daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] 65fh59zfla1hsb67c4lc57ltx2kv3dp 0 5225 36765 36247 2022-02-11T16:08:24Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''UDAREA ARDOTAN''' [[Fitxategi:Udareak ardotan1.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Sagarrak edo udarea: 8. * [[Azukre beltza]] edo zuria: 100-150 g. * Ardo beltza edo zuria: 1 l. * Ura: 1 l. * Kanela zotza: 1/2. == PRESTAKETA == * Garbitu ongi frutak eta zuritu. * Sartu frutak kazola batean. * Zabaldu gainetik lehenik azukrea, ardoa, ura eta kanela. * Jarri sutan eta irakin udareak ongi bigundu arte. * Orduan, lortu nahi dugun saldaren dentsitatearen arabera, bere horretan utzi hozten edo udareak erretiratu eta salda irakiten eduki, guk nahi dugun dentsitatea eman arte. * Momentu horretan, sartu berriro udareak saltsan, eta utzi hozten. * Saltsa karamelizatzen uzten badugu, zuzenean zerbitzatu egingo dugu. == AHOLKUAK == * Aukeratutako fruta motaren arabera, egosten denbora gehiago edo gutxiago egon beharko dute. * Normalean, ardotan prestatzeko udare gogorrak aukeratzen dira, hots, negukoak. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Fruta]] 44zn9wvwz4viawxuyb05agei8gx4o40 0 5226 36768 36271 2022-02-11T17:14:45Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''BRIOCHE OPILA''' [[File:Oinarrizko opil gozoa.jpg|600px|thumb|Brioche opila]] == OSAGAIAK == * [[Indar irina]]: 1 kg. [[bahetu]]. * Gurina: 600 g. * Arrautzak: 375 g. edo 9. * Azukrea: 100 g. * Esne-gaina: 100 ml. * [[Legamia freskoa]]: 40 g. * Gatza: 20 g. == PRESTAKETA == * Legamia esne epeletan (22ºC) desegin. * Oratzeko besoak dituen irabiagailu elektriko batean jarri, gurina ez beste osagai guztiak elkartu eta martxan jarri. * Oreak gorputza hartu duela eta ontzian ez dela itsasten ikusten dugunean, gurina zatika gehitzen joango gara. * Orea ontziari itsastetik utzi arte, eta 24-26ºC-tara egon arte, landu behar da. * Jarraian, estali eta utzi bere horretan denbora bat edo sartu berogailuan 28-33ºC-tan, orea hartzitzeko. Bere bolumenak bikoiztu egin beharko du. * Hartzituta dagoenean, bigarren oratze azkar bat emango diogu, aire kapsula puskatuz, baina, orea desegin gabe. * Segidan, orea zatitu eta bolak egin, batzuk besteak baino pittin bat handiagoak. * Moldeak gurinez eta labeko paperez estali. * Estali moldearen azpialdea bola handiekin, eta hauen gainean txertatu bola txikiak elkartuz baina ez nahastuz. * Sartu berriro berogailuan, eta bolumena bikoizten utzi; tamainaren arabera, denbora gehiago edo gutxiago izan daiteke. * Margotu arrautza edo esnearekin. * Egosi labean, 200ºC-220ºC-tara. == AHOLKUAK == * Oratzea eskuz egin nahi izanez gero, irinarekin bi sumendi egin; batean, gurina ez beste osagaiak jarri, eta bestean, gurina bakarrik. Bi oreak landu ondoren elkartu. * Bigarren hartzitzea pasa ondoren, ahalik eta azkarren egosi behar dira ez lehortzeko. * Briocheak beste opil gozoak baino hidratazio txikiagoa duenez, opil lehorragoak izaten dira. [[Kategoria:Errezetak]] l5c04jr1uo41edwszsglmvided0xpaj 0 5227 36272 35823 2022-02-02T15:11:12Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ENSAIMADA OPILA''' [[Fitxategi:Ensaimada2.jpg|600px|thumb|Ensaimada]] MAHAIKIDEAK: 10-12 == OSAGAIAK == * [[Indar irina]]: 500 g. [[bahetu]]. * [[Legamia freskoa]]: 25 g. * Arrautzak: 2 txiki edo 85 g. * Azukrea: 75 g. * Ura: 250 ml. * Oliba olioa : 20 ml. * Txerri gantza edo gurina: 50 g. * Azukre-hautsa: Amaieran estaltzeko. == PRESTAKETA == * Oratzeko besoak dituen irabiagailu elektriko batean irina, arrautza, azukrea eta ura jarri. Martxa bizia eman eta minutu batera legamia nahastu. * Gorputza hartu duela eta ontzian gutxiago itsasten ikusten dugunean, oliba olioa gehitu. * Ontzian itsasteari utzi arte landu. * Irabiagailu elektrikotik mahai batera atera, eta olioztatutako eskuekin, orea, 10 minutuz landu. Bere baitan behin eta berriz bilduz. Oso elastikoa geratu behar du, luzatu eta ia gardena geratzen den arte, puskatu gabe. * Olioz igurtzitako pertz batean eta tapatuta 60 minutu inguru ( giro tenperaturaren arabera denbora hau gehiago izan daiteke) hartzitu, bere bolumena bikoiztu arte. Gozotegietan hartzitzeko berogailuan 28-33ºC-tan edukitzen dira. Edozein kasutan, bere bolumenak bikoiztu egin behar du. * Denbora hori igarotakoan, orea bitan banatu. * Ore zati bakoitza koipez margotutako mahai batean eta arrabolaren laguntzaz luzatu, fin geratu arte eta hiruki forma emanez. * Eskuen laguntzaz, orea gehiago luzatzen saiatuko gara, ia guztiz gardena utzi arte. * Orearen gainean zabaldu txerri gantzaren erdia, eta kontu handiarekin bildu zilindro moduko bat osatuz. * Berdin egin beste erdiarekin. * Bi zilindro moduko hauek, elkarren parean jarri eta trentza bat osatu, alde itsusia edo biribilketaren amaierakoa beherantz utziz. * Bi trentza hauek barraskilo moduan bildu, eta koipez edo labeko paperarekin estalitako plaka batean jarri. * Gozotegiko berogailuan edo kanpoan tapatuta utzi bigarren hartzitzea ematen, orea tamainaz bikoiztu arte. * Gainetik urarekin pittin bat busti, eta egosi 200-225ºC-tan, 12-15 minutu inguru. * Amaitzeko, gainetik azukre-hautsarekin estal daiteke. == AHOLKUAK == * Balear uharteetan jatorria duen errezeta eta prestaketa dugu. Gosari eta askaritan jateko ezaguna egin da. Txerri gantza erabili beharrean, gurina ere erabil daiteke. * Oratzea eskuz egitea ere badago, baina luzeago joko du. * Ensaimada handiagoa edo txikiagoa izan daiteke, eta normalean trentza egin gabe biltzen da. * Bigarren hartzitzea pasa ondoren, ahalik eta azkarren egosi behar dira, ez lehortzeko. [[Kategoria:Errezetak]] m48mxu6kp404pzys1vacikppmy63i45 0 5228 36773 36274 2022-02-11T17:29:07Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''HOSTORE ESNE OPILA''' [[Fitxategi:Croissanta.jpg|600px|thumb]] == OSAGAIAK == * [[Indar irina]]: 800 g. [[bahetu]]. * [[Irin ahula]]: 200 g. * Azukrea: 200 g. * Arrautzak: 4 . * [[Legamia freskoa]]: 20-50 g. artean. * Gurina: 200 g. * Esnea: 200 ml. * Gatza: 15 g. * Ura: 100 ml. * Gurina edo hostorea egiteko margarina 400 g., karratu forma emana eta hotza. == PRESTAKETA == * Legamia esne epeletan desegin. * Oratzeko besoak dituen irabiagailu elektriko batean jarri gurina ez beste osagai guztiak. * Oreak gorputza hartu duela eta ontzian ez dela itsasten ikusten dugunean, 200 g. gurina zatika gehitzen joan. Jarraitu irabiagailu elektrikoan oratzen, ontzian ez dela itsasten ikusi arte. Tapatuta denbora baten (15 minutu) bere horretan, hozkailuan eduki. * Denbora hori pasatutakoan, mahai gainera atera eta labana batekin gurutze bat marraztu orearen gainean. * Arrabolaren laguntzarekin, orearen 4 izkinak luzatzen hasi; hartara, oreari 4 belarri moduko eginez. * 4 punta dituen ore horren erdian gurina edo margarina jarri, eta alboetara geratu diren belarriekin gantza estali. * Margarina estaltzeko garaian, alde guztietan orearen loditasun antzekoa uzten saiatu. Hori garrantzizkoa da, ondoren luzatzeko garaian, gantza ez dadin kanpora atera. * Gantza estalita, arrabolarekin eta irin pitin batekin luzatzen hasiko gara. * Hemen hasten da hostorea prestatzeko garaian, bueltak ematea deitzen zaion fasea. * Luzatu ore hori 4 buelta emanez, buelta sinpleak. Buelta batetik bestera oreari minutu batzuetan atseden hartzen utziko diogu. * Buelta sinplea: Folio bat balitz hirutan, hau da, triptiko baten moduan tolestea * Hirugarren buelta emandakoan, tapatu eta hozkailura sartu, hurrengo eguna arte. * Hurrengo egunean, hozkailutik atera eta azken buelta emango diogu. * Orea moztu, forma eman: croissantak, napolitanak, karakolak, edo trentzak, eta 200ºC-tara egosiko ditugu. == AHOLKUAK == * Prestaketa esne opil baten berdina da, baina hori bai beti tenperatura baxuetan, orea hartzitzen hasi gabe. * Esnezko ore bat dugu, ondoren gurina biltzeko erabiltzen dena. Forma desberdina emanez, oinarrizko esnetako opil ugari, croissantak, napolitanak, karakolak, edo trentzak egiteko erabiltzen da. * Orea amaitutakoan, eta forma emanda edo eman gabe, lasai izoztu daiteke, behar denean erabiliz. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] qldq2ybhw0vqya2uw8ua1j77w77biih 0 5229 36275 35210 2022-02-02T15:14:16Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''OINARRIZKO ESNE OPIL OREA''' [[File:Oinarrizko opil gozoa2.jpg|600px|thumb|Oinarrizko opil gozoa]] == OSAGAIAK == * [[Indar irina]]: 800 g. * [[Irin ahula]]: 200 g. * [[Legamia freskoa]]: 20, 50 g. bitarte. * Ura: 100 ml. * Azukrea: 200 g. * Arrautzak: 4 . * Esnea: 200 ml. * Gatza: 15 g. * Gurina: 200 g. == PRESTAKETA == * Legamia esne epeletan (22ºC) desegin. * Oratzeko besoak dituen irabiagailu elektriko batean jarri gurina ez beste osagai guztiak, eta martxan jarri. * Gorputza hartu duela eta ontzian ez dela itsasten ikusten dugunean, gurina zatika gehitzen joango gara. * Orea ontziari itsastetik utzi arte, eta 24-26ºC-tara egon arte, landu behar da. * Jarraian, estali eta utzi bere horretan denbora bat edo sartu berogailuan, 28-33ºC-tan orea hartzitzeko. Bere bolumenak bikoiztu egin beharko du. * Moztu orea eta egin nahi dugun opilaren baitan forma desberdina eman ( borobila, trentza, obalatua…). * Gozogintzako erretilu edo plantxetan jarri opilak eta berogailuan edo kanpoan tapatuta utzi bigarren hartzitzea ematen, orea tamainaz bikoiztu arte. * Egosi 200-225ºC-tan. * Opilak kremaz eta esne-gain harrotuaz bete daitezke. == AHOLKUAK == * Forma desberdina emanez, oinarrizko esnetako opil ugari prestatzeko erabiltzen da. * Oratzea eskuz egin nahi izanez gero, irinarekin bi sumendi egin daitezke; batean, gurina ez beste osagai guztiak jarri; eta, bestean, gurina bakarrik. Bi oreak landu ondoren, elkartu. * Bigarren hartzitzea pasa ondoren, ahalik eta azkarren egosi behar dira, ez lehortzeko. [[Kategoria:Errezetak]] aajfx2zu9icpsj9p89xlpkv5g4h36m0 0 5230 36851 36775 2022-02-18T13:45:25Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''PANETTONE OPILA''' [[Fitxategi:Panettone opila.jpg|600px|thumb|Panettone opila]] == OSAGAIAK == * [[Indar irina]]: 500 g. [[bahetua]]. * Esnea: 150 ml. * Gatza: 5 g. * [[Ama orea]]: 100 g. * Azukrea: 140 g. * Eztia: 10 g. * Arrautza:2 edo 85 g. * Gurina: 125 g. * Laranja azal birrindua: Pitin bat. * Fruta azukreztatua: 10 g. * [[Mahaspasa]]: 10 g. * Rona: 10 ml. == PRESTAKETA == * Moztu fruta azukreztatua eta eduki pasak ronetan beratzen. * Irabiagailu elektriko batean eta oratze besoekin jarri pomada puntuan gurina, eta gehitu osagai guztiak, epelak, frutak eta rona izan ezik. * Ondo landu, ore fin eta elastiko bat lortu arte. 22-24ºC-tan egon behar du. * Estali eta utzi ordu betez 28-33ºC-tara hartzitzen. * Orea mahai batera atera, eta pitin bat bere baitan oratu, airea kapsula handienak kenduz, fruta azukreztatua eta pasak gehitzen dizkiogun bitartean. * Bete labeko paperarekin estalitako moldeak 1/3 bat, eta utzi bigarren hartzitzea ematen. Bigarren hartzitze horretan, oreak hirukoiztu egin beharko du. * Labean egosi 180ºC-tara 30-35 minutu. == AHOLKUAK == * Jatorri italiarra duen ogi gozoa bezala defini dezakegu. * Hartzitze denbora giroko tenperaturak eta legamia kopuruak baldintzatuko dute. * Hartzitzeak berogailuan gertatzen badira, askoz gehiago kontrola daiteke. * Oratzea eskuz egin nahi izanez gero, irinarekin bi sumendi egin; batean, gurina ez beste osagaiak jarri, eta bestean, gurina bakarrik. Bi oreak landu ondoren, elkartu. * Bigarren hartzitzea pasa ondoren, ahalik eta azkarren egosi behar dira, ez lehortzeko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] c4kgqnipkunm24xjjg6cdo8e3zafqbj 0 5231 36276 34493 2022-02-02T15:14:47Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''SABARIN OPILA''' == OSAGAIAK == * [[Indar irina]]: 1 kg. [[bahetua]]. * Azukrea: 100 g. * Arrautza: 750 g. edo 12. * Gurina: 350g. * Esnea: 100 ml. * Ura: 100 ml. * [[Legamia freskoa]]: 40 g. == PRESTAKETA == * Legamia esne epeletan desegin. * Oratzeko besoak dituen irabiagailu elektriko batean jarri osagai guztiak, gurina eta 12 arrautzak izan ezik. * Martxan jarri, oreak gorputza hartu duela eta ontzian itsasten ez dela ikustean, gurina zatika gehitu, berriro itsasten ez dela ikusitakoan, irabiagailua itzali, estali eta utzi hartzitzen bolumena bikoiztu arte. (egokiena 28-33ºC-tara) * Jarri berriro orea irabiagailu elektrikoan, lehenik hartzitzea jaitsiz, eta jarraian, arrautzak banan-banan gehitzen joango gara, ore elastiko eta leun bat lortu arte. * Oreak biguna geratu behar du, mahukarekin banatzeko moduan. * Estali eta bigarren hartzitzea egiten utziko diogu, bolumena bikoiztu arte. * Berriro ere hartzitzea jaitsi pastelgintzako mahuka mutur leunarekin bete eta gurin eta irinez estalitako moldeetan zabaldu erdiraino. Utzi hartzitzen, moldeko ertzeraino iritsi arte. * Egosi labean 180ºC-tan. * Egosita eta moldetik kanpo, jarabe batekin ongi busti, eta abrikot marmeladarekin margotzen da. * Fruta azukreztatu, pasa edo esne-gain harrotuarekin edertu daiteke. == AHOLKUAK == * 3 [[hartzitze]] dituenez, horiek ondo kontrolatu, gehiegi hartzitzea ere ez da ona izaten, orea indarrik gabe geratzen baita. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] 5znuxi3acprvlisryof7jb5ih8zkz8e 0 5232 35867 35866 2021-11-18T17:37:22Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ALMENDRA DUEN SABLEUX PASTA''' [[Fitxategi:Almendra duen sableux pasta.jpg|600px|thumb|Almendra duen sableux pasta]] == OSAGAIAK == * Irin ahula: 650g [[bahetu]]. * Gurina: 400g. * Azukrea: 150g. * [[Arbendol]] irina : 150g. * Arrautza: 1. == PRESTAKETA == * Bahetutako irin eta almendra-hautsarekin, sumendi bat osatu mahai baten gainean edo pertz baten barruan. * Erdian gurina pomada puntuan, azukrea, arrautza eta limoi azal birrindua jarri. * Erditik hasita, poliki-poliki lantzen hasi, osagai guztiak bilduz. * Elkartu osagai guztiak, gehiegi oratu gabe estali, eta sartu hozkailuan. * Orea hoztu eta gogortutakoan, arrabolarekin luzatu, pastelak egiteko moldea estaliz edo moztu te pastak egiteko forma desberdinean moztuz. * 170ºC-tara 15 minutu inguruan labean egosi. == AHOLKUAK == * Testura trinkokoa eta hozterakoan gogorra geratzen da, arrabolarekin luzatu behar izaten da. * Ohiko Sableux orearen berdina, baina aldaketa bakarra almendra-hautsa gehitzen zaiola oreari. * Erabilerak ere berdinak izango dira. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] biakz2j4hc0jh80ymqxdi55azen8220 0 5233 36786 36248 2022-02-14T12:44:59Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''ARBENDOL TEILAK''' [[Fitxategi:Teilak.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 20 Teila inguru egiteko. == OSAGAIAK == * [[Arbendol]] gordina, xerratua edo birrindua: 250 g. * Azukrea: 250 g. * Irina: 45 g. * Zuringo irabiatua ez harrotua: 150 g. * Gurina: 40 g. urtua. == PRESTAKETA == * Labeko erretilu batean labeko papera jarriko dugu. * Labea 160Cº-tan piztu. * Katilu batean arbendolak, azukrea eta irina elkartu eta nahasi. * Zuringo irabiatua elkartu lehenik, eta gurina jarraian, ongi nahasi. * Sardexka bat ur edalontzi batean busti. Sardexka hau erabiliko dugu erretiluan paperaren gainean pilatxo txikiak sakabanatzeko. Ondoren * Sardexka bustiarekin pila hauek ahalik eta gehien zabaldu. * Erretilua labera sartu. * Kolorea hartutakoan, labetik atera eta labeko paperetik banandu azkar, hoztu aurretik. * Teilaren moldean jarri ( komertzialki teilak tolestuta saltzen dira) edo arrabola baten gainean jarri, honek forma berdina emango lioke. Hoztuta daudenean, gogorrak gelditzen dira. == AHOLKUAK == * Teilak oso delikatuak dira eta hoztuta daudenean oso kontuz mugitu behar dira, oso erraz puskatzen baitira. * Orea zabaltzeko sardexka ura duen edalontzian sartuko dugu maiz, bestela itsatsi egiten da. * Teila ez da zertan tolestu behar. * Beti ontzi itxi batean gorde beharko dira teilak. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] i3wxuyiaovp9qcgd0kp19f73ea9c9mf 0 5234 36245 35794 2022-02-02T13:51:05Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''CRUMBLE PASTAK''' [[Fitxategi:Crumble pastak.jpg|600px|thumb|Crumble pastak]] == OSAGAIAK == * [[Arbendol]] irina: 250 g. * Irina: 250 g. [[bahetu]]. * Gurina: 250 g. * [[Melaza azukrea]]: 250 g. * [[Maldon gatza]]: 4 g. == PRESTAKETA == * Osagaietan zehaztutako bi irin motekin sumendi bat osatu mahai baten gainean edo pertz baten barruan. * Jarri gurina pomada puntuan, azukrea eta gatza. * Erditik hasita, poliki-poliki lantzen hasi, osagai guztiak bilduz. * Elkartu osagai guztiak, gehiegi oratu gabe estali, eta sartu hozkailuan. * Orea hoztu eta gogortutakoan, arrabolarekin luzatu 2 cm-ko lodiera emanez. * Moztu pastak mozteko uztai kizkur batekin. * Pastak egiteko arrautzarekin margotu eta azukrea bota gainetik. * 160ºC-tara 15-20 minutuz labean egosi. == AHOLKUAK == * Pasta oso lehor bat da, bi behatzekin indar eginez gero, erraz desegiten dena. * Bere horretan te pasta moduan jaten da edo deseginda; azkenburuko platerak edertzeko ere erabil daiteke. * Errezeta honetan kontraste puntu bat emateko Maldon gatza ere erabiltzen da. * Irina aldez aurretik galbahetik pasatzea komeni da. [[Kategoria:Errezetak]] k4px9qqeh7v3oxfkcjk60w51kkxby3h 0 5235 36787 36249 2022-02-14T12:47:12Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''FLORA PASTA''' [[Fitxategi:Flora pasta.jpg|600px|thumb|Te gailleta]] == OSAGAIAK == * [[Txerri gantza]] edo [[gurina]]: 250 g. * [[Melaza azukrea]]: 250 g. * [[Arbendol irina]]: 250 g. * Irina: 250 g. [[bahetu]]. * [[Maldon gatza]]: 4 g. == PRESTAKETA == * Irinarekin sumendi bat osatu mahai baten gainean edo pertz baten barruan. * Txerri gantza, gatza, azukrea, arrautza eta limoi azal birrindua jarri. * Erditik hasita, poliki-poliki lantzen hasi osagai guztiak bilduz. * Elkartu osagai guztiak, gehiegi oratu gabe, estali eta sartu hozkailuan. * Orea hoztu eta gogortutakoan, arrabolarekin eta irin pitin batekin luzatu, pastelak egiteko moldea estaliz edo moztu te pastak egiteko forma desberdinean. * Pastak egiteko, arrautzarekin margotu, eta azukrea bota gainetik. * 170ºC-tara 15 minutuz labean egosi. == AHOLKUAK == * Testura trinkokoa eta hozterakoan gogorra geratzen den orea, arrabolarekin luzatu behar dena. * Pastak, edo pastel desberdinen oinarriak egiteko erabiltzen den gaileta ore lehorra. * Espainian du oinarri eta gurina erabili beharrean txerri gantza erabiltzen da. Hala ere, gaur egun, gurina ere erabiltzen da errezeta hau egiteko. [[Kategoria:Errezetak]] h31n3yru68lttzvu8pmmkvkmjs272pw 0 5236 36788 35795 2022-02-14T12:48:50Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''KATU MINGAINA''' [[Fitxategi:Katu mingaina pastak.jpg|600px|thumb|Katu mingaina pastak]] == OSAGAIAK == * Gurina: 250 g. * Azukre hautsa: 125 g. * Bainila azukrea: 10 g. * Gatza: Pitin 1. * Arrautzak: 1. * Zuringoa: 130 g. edo 5 unitate. * Irin ahula: 350 g. [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Bigarren_mailako_sukalde_eta_gozogintzako_teknikak|bahetu]]. == PRESTAKETA == * Gurina aldez aurretik hozkailutik aterata, edo mikrouhinean desizozte posizioan, pomada moduan jarri. * Gozogintzako pertz batean jarri gurin hau eta gehitu azukrea, gatza eta bainila azukrea. * Gehitu lehenik arrautzak, ongi irabiatuz, eta ondoren zuringoa eta azkenik irina, dena ongi elkartuz eta nahasiz. * Muturra leuna duen mahuka bat bete. * Oinarri ez itsaskorra duen labeko erretilu batean, zabaldu orea katu mingain forma emanez. * Labean egosi 190ºC-tara, harik eta alboak gorritu arte. == AHOLKUAK == * Pasta lehorrak dira, normalean gorringoa baino zuringo gehiago ematen dutelako. * Mahuka ore bigun honekin betetzen dugunean, puntan behatza jarriz edo muturra gorantz okertu beharko dugu, oreak ihes egin ez dezan. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 8lf94v1m74q1cko725nobti36f4m373 0 5237 36789 35192 2022-02-14T12:49:53Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''MAHUKA PASTAK''' [[Fitxategi:Te pastak2.jpg|600px|thumb|Te pastak]] == OSAGAIAK == * Gurina: 400 g. * Azukre hautsa: 200 g. * Gatza: pitin bat. * Bainila azukrea: 10 g. * Arrautzak: 2.  * Esnea 125 ml. * [[Irin ahula]]: 550 g [[bahetu]]. == PRESTAKETA == * Gurina aldez aurretik hozkailutik aterata edo mikrouhinean desizozte posizioan jarriz pomada puntuan jarri. * Pertz batean jarri gurina eta gehitu azukrea, gatza eta bainila azukrea. * Gehitu lehenik arrautzak banan-bana, ongi nahastuz. * Jarraian elkartu bahetutako  irinarekin, dena ongi bateratuz eta nahasiz. * Sartu ore hau mutur kizkurtua duen mahuka batean.   * Oinarri ez itsaskorra duen labeko  erretilu batean zabaldu, forma desberdinak emanez.  Ferra, borobil, mingain... forma duten pasta txikiak osatuko ditugu. * Labean egosi 190ºC-tara alboak gorritu arte. == AHOLKUAK == * Mahukarekin zabaltzen den pasta dugu eta modu askotara erabil daitezke. * Oinarrizko oreari,  txokolatea, gingak, almendra, glas azukrea, marmelada.. gehitzea badago, pasta mota desberdinak eginez. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] kxjg8o8nto7ed3tn9x979gc9fe43sjv 0 5238 35796 35238 2021-11-11T17:38:21Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''OLO GAILETAK''' [[Fitxategi:Olo gailetak.jpg|600px|thumb|Olo gailetak]] == OSAGAIAK == * [[Olo maluta]]: 200 g. * Gurina: 125 g. * Arrautza: 1. * [[Azukre beltza]] 250 g. * [[Arbendol]] irina: 125 g. * [[Irin ahula]] : 40-50 g. * [[Legamia-hautsa]]: 4 g. == PRESTAKETA == * Gozogintzako pertz batean, edo oreak lantzeko irabiagailu batean, nahastu gurina pomada puntuan, arrautza eta azukrea. * Gehitu legamia kimikoa eta olo malutak eta nahastu espatula batekin. * Jarraian, irina poliki poliki gehitu  gailletak biltzeko adina loditasun izan arte. * Gailletak egiteko errazioko bola txikiak egin lehenik,  eta zapaldu ondoren. * Labeko erretilu batean, 170ºC-tara, 15 minutu inguruan egosi. == AHOLKUAK == * [[Oloaren malutak]] erabiltzeak ore oni testura oso kurruskaria emango dio. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] elnaj5grauawv1phg3hlapx3ow9609y 0 5239 36791 36790 2022-02-14T12:53:33Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''SABLEUX BRETOIA''' [[File:Sableux bretoiarekin eginiko pastak.jpg|600px|thumb|Sableux bretoiarekin eginiko pastak]] == OSAGAIAK == * [[Irin ahula]]: 640 g. * Gurina: 640 g [[bahetu]]. * Azukrea: 425 g. * Gorringoa: 1. * [[Arbendol irina]] : 150 g. * Arrautza: 4 edo 200 g. * Gatza: 15 g. * [[Legamia kimiko]]: 10 g. == PRESTAKETA == * Irinarekin sumendi bat osatu mahai baten gainean  edo pertz baten barruan. * Erdian legamia kimikoa, gurina pomada puntuan, azukrea, arrautza eta limoi azal birrindua jarri. * Erditik hasita, poliki-poliki lantzen hasi, osagai guztiak bilduz. * Elkartu osagai guztiak, gehiegi oratu gabe  estali, eta sartu hozkailuan. * Orea hoztu eta  gogortutakoan,  arrabolarekin eta irin pitin batekin luzatu, pastelak egiteko nahiko bagenu moldea estali. Beste aukera izango da te  pastak egitea kasu horretan forma desberdinean moztuko genuke. * 170ºC-tara 15 minutuz, labean egosi. == AHOLKUAK == * Oinarrizko  sableux orearekin alderatuz, honek osagaien artean legamia kimikoa darama, orea pitin bat igoz egosteko garaian. * Testura trinkokoa eta hozterakoan  gogorra geratzen da,  arrabolarekin luzatu behar da. * Te pastak edo pastel desberdinen oinarriak egiteko erabiltzen den gaileta ore lehorra. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] 078mutormxogjvqcwqaxvdke1l8l94r 0 5240 38154 38153 2022-05-21T08:32:56Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''SABLEUX OREA EDO TE PASTAK'''  [[Fitxategi:Te pastak3.jpg|600px|thumb|Te pastak]] == OSAGAIAK == * [[Irin ahula]]: 500 g. [[bahetu]] . * Gurina: 300 g. * Azukrea: 150 g. * Gorringoa: 6 unitate edo 100 g. * Limoia: 1 azal birrindua. == PRESTAKETA == * Bahetutako irinarekin sumendi bat osatu mahai baten gainean  edo pertz baten barruan. * Erdian gurina pomada puntuan, azukrea, arrautza eta limoi azal birrindua jarri. * Erditik hasita, poliki poliki lantzen hasi, osagai guztiak bilduz. * Elkartu osagai guztiak gehiegi oratu gabe, estali eta sartu hozkailuan. * Orea hoztu eta  gogortutakoan, arrabolarekin luzatu, pastelak egiteko moldea estaliz. * Te  pastak  egiteko berriz,  orea zentimetro erdiko lodieran luzatu ondoren, nahi dugun forma emanez moztuko ditugu.  * Kasu batzuetan, almendra eta azukrearekin, gorringoarekin, anisarekin edo bestelako formak emanez, mota guztietako pastak egitea izango dugu. * Erretilu batean zabaldu, eta 170ºC-tara 15 minutu inguruan, labean egosi. == AHOLKUAK == * Sukaldaritzan pasta hau gazia erabil daiteke, bereziki tartaletak edo Quicheak egiteko. * Te pastak edo pastel desberdinen oinarriak egiteko erabiltzen den gaileta ore lehorra da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] jdlfb4ef454l7yxg1gzf8n4q3mi8lmg 0 5241 36841 36251 2022-02-14T17:33:01Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''TARTAK EGITEKO OINARRIA: GAILLETA''' [[Fitxategi:Gazta tarta.jpg|600px|thumb| oinarriko gailetarekin eginiko gazta tarta]] MAHAIKIDEAK: 6-8 errazio tarta egiteko. == OSAGAIAK == * Irin ahula: 250 g. [[bahetu]]. * Gurina: 150 g. [[pomada puntua]]. * Azukrea: 50 g. * Arrautza: 1. * Gatz fina. == PRESTAKETA == * Pertz edo mahai gainean irinarekin sumendi bat egin,  erdian gurina, azukrea, gatza eta arrautza jarri.. * Eskuekin poliki poliki nahasi bola bat osatu arte. * Trapu heze batekin estali eta ordu erdiz gutxienez hozkailuan bere horretan eduki. == AHOLKUAK == * Kontuz ibili behar da; ore hau ez da gehiegi landu behar, osagaiak nahastearekin aski da. * Edozein tartaren oinarria egiteko erabili dezakegu, sagar, marrubi, kiwi.... [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] 12kej0jo0z477y7zpz0k61zkri3i74u 0 5242 34209 31245 2021-10-02T09:08:36Z 148.3.218.95 wikitext text/x-wiki '''TEILAK''' [[Fitxategi:Teilak.jpg|600px|thumb|Teilak]] == OSAGAIAK == * [[Arbendol]] pikorrak edo xerratua: 250g. * Azukrea: 250 g. * Gurina: 20g * [[Irin ahula]]: 20g. * Arrautza: 1 irabiatua, harrotu gabe. == PRESTAKETA == * Pertz batean azukrea eta arbendol pikor edo xerratuak nahastu. * Arrautza erdi irabiatua gehitu lehenik, eta gurin urtua ondoren. * Bateratu eta elkartu dena ondo koilara batekin. * Labeko erretilu batean, eta gozogintzako paperaren gainean, egin ore horrekin koilarakada bateko pilatxoak. * Eman erretiluari kolpe batzuk edo zabaldu pilatxoak sardexka busti batekin. * Egosi labean 170ºC-tan 7-8 minutuz. * Teilaren alboak gorrituta daudenean, labetik atera eta hoztu aurretik, moldean jarriko ditugu, teila forma emanez. == AHOLKUAK == * Arbendola edo almendra oinarri duen orea da.  * Hoztu ondoren, oso hauskorra eta horregatik, hoztu aurretik forma eman beharrekoa. * Nahi izatera, beroan beste forma batzuk ematea badago (habia, liso...); ondoren, hoztutakoan, forma hori aprobetxatuz erabili ahal izateko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] r2nvz98tugjjzyz04k12kxulkcms72m 0 5243 35797 35240 2021-11-11T17:39:42Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TULIPAK''' [[Fitxategi:Tulipak.jpg|600px|thumb|Tulipak]] == OSAGAIAK == * Gurina: 120 g. * Azukre hautsa: 120 g. * Zuringoa: 120 g. * Irin ahula: 120 g [[bahetu]]. == PRESTAKETA == * Pertz batean, hagatxoarekin zuringoa arinki irabiatu. * Gehitu azukre hautsa eta  eta irina poliki-poliki. * Gurin urtua ere gehitu. * Oinarri ez itsaskorra duen labeko  erretilu batean, eta koilara batekin,  zabaldu orea, menditxoak eginez. * Busti koilara uretan, eta zabaldu menditxo horiek ahalik eta gehien. * Egosi 170ºC-tara 10-11 minutu inguru. * Labetik atera eta hoztu aurretik, flanera baten gainean jarri, habia forma izan dezan eta utzi hozten. == AHOLKUAK == * Habia forma duen pasta fina dugu. * Hoztuta dagoela, ezingo diogu formarik eman. * Tulipen barruan, ohikoa da izozkiak zerbitzatzea. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] d331cqbzw4nrnj2ojbfd8csj58n6a2a 0 5244 36567 36520 2022-02-08T13:12:02Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TUTUTXOAK (KANUTILOAK) KREMAZ BETERIK''' [[Fitxategi:Tututxoak pastel eta chantilly kremaz beteak.jpg|600px|thumb|Tututxoak pastel eta chantilly kremaz beteak]] MAHAIKIDEAK: 20 tututxo inguru. == OSAGAIAK == * Oliba olioa: 200 ml. * Esnea: 200 ml. * Irin ahula: 370 g. [[bahetu]]. * Azukrea: 20 g. * Gatz fina: Pitin bat. * Ekilore olioa: Frijitzeko. * [[Pastel krema]]: 500 ml. * Azukre hautsa: 200 g. == PRESTAKETA == * Katilu batean olioa,  esnea, irina, gatza eta azukrea nahastu, bola bat osatuz. Bustitako trapu batekin estali eta 15 minutuz eduki. * Arrabola baten laguntzaz,  orea zabaldu, oso fin utzi arte. * Pasta mozteko gailuarekin lehenik 25x24 cm.-tako karratu bat egin. Ondoren 2x25 cm.-ko tirak moztu. * Tira hauekin metalezko moldeetan kanutoak osatu. Olioa oparo duen zartagin batean tututxoak  frijitu kolorea emanez. * Paper xurgatzailea duen erretilu batera atera eta hoztu ondoren kontu handiarekin metalezko moldeetatik banandu. * Kremaz beteriko mahuka baten laguntzaz tututxoak bete. * Amaitzeko glas azukrea zabalduko dugu gainetik. == AHOLKUAK == * Frijitu ordez labean ere egin daitezke. * Hostore pasta ere erabil daiteke tututxoak osatzeko. Kasu honetan labean eginez. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] 6votgv49k087dm42waq0rdaofq7ec39 0 5245 36794 36793 2022-02-14T12:57:06Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ZITRIKOEN PASTAK''' [[File:Zitrikoen gailletak.jpg|600px|thumb|Zitrikoen gailletak]] == OSAGAIAK == * Gurina: 200 g. * Azukre hautsa: 125 g. * Zuringoa: 2. * Laranja zukua: 15 ml. * Limoi zukua: 5 ml. * Limoi azal birrindua: 5 g zati zuria gabe. * Laranja azal birrindua: 5 g zati zuria gabe. * Bainila azukrea: 10 g. * Irin ahula: 175 g bahetu. * Arto irin findua: 40 g. == PRESTAKETA == * Zitrikoen zukua erabiliz, pasta hauek zapore oso berezia hartzen dute. * Gari irina eta arto irina galbahetik pasa. * Pomada puntuan jarri gurina pertz batean, eta nahastu azukre hautsarekin. * Gehitu zuringoa,  zukuak,  azal birrinduak eta bainila lurrina. * Gehitu irina eta nahastu dena kontu handiz. * Mutur kizkurtua duen mahuka bat bete. * Oinarri ez itsaskorra duen labeko  erretilu batean  zabaldu orea,  7 cm.  inguruko  uztaiak eginez. * Egosi labean 15 minutuz 175ºC-tara. == AHOLKUAK == * Mahuka ore bigun honekin betetzen dugunean, puntan behatza jarriz edo muturra gorantz okertu beharko dugu oreak ihes egin ez dezan. [[Kategoria:Errezetak]] 82rhf71ib90sxozyndtfsyqbm5lfrnb 0 5247 36252 31253 2022-02-02T13:55:04Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ABRIKOT TARTA''' MAHAIKIDEAK: 8 == OSAGAIAK == * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tartak egiteko oinarrizko gaileta|Tartak egiteko oinarrirako gaileta orea]]: 300 g. * L[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pastel krema|imoizko krema edo pastelgintzako krema]]: 500 ml. * Abrikota  almibarrean: 500 g. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Laranja gelatina|Laranja gelatina]]: 200 ml. == PRESTAKETA == * Labea 160Cº-tan piztu. Tarta moldea gurinez eta irinez estali. * Arrabolaren  laguntzaz, gaileta orea zabaldu eta tartaren moldea  estali. * Aluminio paperarekin estali eta gainean etxean eduki ditzakegun garbantzu edo babarrun zahar batzuk jarri, pastel osoa ongi estaliz. * Sartu labera eta egosi oinarria 15-20  minutuz. * Labetik atera eta kendu aluminio papera eta lekaleak. * Jarraian, krema  moldearen azpialdean zabaldu. * Abrikota erditik moztu  ondoren, kremaren gainean jarri,  bata bestearen segidan eta tarta osoa estaliz. * Hozturik dugunean,  estalkia  gainetik zabaldu eta hau ere hozten utzi. == AHOLKUAK == * Fruitua azkar eraldatzen da eta oinarria bigundu; beraz, egunean jateko pastela dugu. * Azukre kantitatea moldagarria da, bakoitzaren osasun eta beharren arabera. * Pastel, laranja edo limoi krema erabil liteke betetzeko. * Gainetik distira eman eta kontserbatzeko berriz, gelatina mota desberdinak, almibarrak edo marmeladak erabil ditzakegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] njrw5bo9wpnhmzgtjs4o7vdb72mgbbe 0 5248 36253 34471 2022-02-02T13:55:33Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ARRAUTZAREKIN LABEAN EGINIKO GAZTA TARTA''' [[Fitxategi:Arrautzarekin eginiko gazta tarta.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 8. == OSAGAIAK== '''Oinarrizko gaileta egiteko''' * Irin ahula: 250 g. [[bahetu]]. * Gurina: 150 g. [[pomada puntuan]]. * Azukrea: 50 g. * Arrautza: 1. * Gatz fina: Pitin bat. '''Tarta betegaia''' * Gazta krema: 500 g. * Azukrea: 150 g. * Esne gaina: 200 ml. * Arrautzak: 5 . * Laranja azal birrindua: 1/2. Kontuz zuria jarri gabe, oso axalekoa izan dadila. == PRESTAKETA == '''Oinarria egiteko''' * Irinarekin sumendi bat egin mahai batean edo katilu batean: erdian gurina, azukrea, gatza eta arrautza jarriko ditugu. * Poliki dena nahastuz joango gara, bola bat osatuz. * Katilu  batean jarri: trapu heze batekin estali eta ordu erdiz gutxienez  hozkailuan bere horretan eduki erabili bitartean. Erabili aurretik bi orduz gutxienez eduki behar da hozkailuan. '''Tartaren betegaia''' * Ontzi batean gazta, azukrea, esne gaina, arrautzak irabiagailuarekin nahastu. * Jarraian, laranja azala erantsi. '''Tarta amaitzeko''' * Labea 170ºC-tan piztu. * Moldea gurin eta irinarekin estali. * Jarraian, arrabola batekin gaileta orea zabaldu eta moldea tapatu. * Aurretik prestatuta daukagun gazta betegaiarekin bete. * Labera sartu 15 minuturen inguruan, txotxa garbia ateratzen denean erretiratu eta hozten utzi. == AHOLKUAK == * Gazta tarta hau azpiko gaileta gabe ere egin genezake. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arrautza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] ew89vzwgaoewz7e951yoxaa4d4vn550 0 5249 36770 36254 2022-02-11T17:22:13Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''EUSKAL PASTELA''' [[Fitxategi:Euskal pastela.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 6-8. == OSAGAIAK == * Irina: 300 g. [[bahetu]]. * Arrautza: 1. * Gorringoa: 2. * Azukrea: 200 g. * Gurina: 200 g. * Limoi azal birrindua: 1 zati zuria gabe. * Gurina eta irina moldea estaltzeko. * Gatz fina: Pitin bat. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pastel krema|Pastel krema]]: 800 ml. * Arrautza: 1 pastela margotzeko. == PRESTAKETA == * Irinarekin sumendi bat egin. Erdian irina, arrautzak, gorringoak, azukrea, gurina pomada puntuan eta limoi azala jarri. * Eskuekin landu bola bat osatu arte. * Tarta bukatzeko, Labea 180Cº-tan piztu. Moldea gurinez eta irinez estali. * Arrabolaren laguntzaz orearen erdiarekin gutxi gorabehera moldea estali, izkinak moztu soberan duen orea kenduz. * Pastel krema edo marmelada zabaldu moldean. * Arrautza irabiatuarekin orearen kanpoaldea margotu. * Orearen beste erdia arrabolarekin zabaldu eta  estali. Sardexka baten puntaren  laguntzaz bi oreak zapaldu. Pastela arrautza irabiatuarekin margotu. Sobratutako ore puntak,  zabaldu eta  lauburu bat egin, eta pastelaren gainean jarri. Hau ere arrautzaz margotu. * Labera sartu 170Cº-tan, 30 minutu inguru. Labetik atera eta hozten utzi. == AHOLKUAK == *Orea egiteko garaian legamia pitin bat ere gehitu liteke, modu honetara, gaileta arinagoa izango da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] rliply1rbk0p2o6udxrfvayqmefpvb0 0 5250 36771 36256 2022-02-11T17:23:09Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''GAZTA TARTA MUGURDI MARMELADAREKIN'''  [[Fitxategi:Gazta tarta2.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 8. == OSAGAIAK == '''Gaileta egiteko''' * Irin ahula: 250 g. [[bahetu]]. * Gurina: 150 g. [[pomada puntuan]]. * Azukrea: 50 g. * Arrautza: 1. * Gatz fina: Pitin bat. '''Tartaren betegaia''' * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gazta krema|Gazta krema]]: 400 g. * Esne gaina: 400 ml. * Azukrea: 100 g. * Gelatina: 15 g. '''Tarta amaitzeko''' * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mugurdi marmelada|Mugurdi marmelada]]: 200g. == PRESTAKETA == '''Gaileta egiteko''' * Irinarekin sumendi bat egin mahai batean edo katilu batean: erdian gurina, azukrea, gatza eta arrautza jarriko ditugu. * Poliki dena nahastuz joango gara, bola bat osatuz. * Katilu  batean jarri: trapu heze batekin estali eta bi orduz gutxienez eduki behar da hozkailuan erabili aurretik. ''' Tartaren betegaia''' * Pertz batean gazta krema, azukrea eta 2/3 esne gaina hagatxoarekin nahastu. * Gelatina orriak ur hotzetan beratzen jarri. * Erabili ez dugun esne gaina epeldu eta bertan urtu gelatina orriak. * Nahastu gazta krema eta esne gain epela. * Ongi irabiatu eta utzi epeltzen. * Krema hau ez da guztiz hozten utzi behar, bestela gogortu egingo da. '''Tarta amaitzeko''' * Labea 160Cº-tan piztu. Tarta moldea gurinez eta irinez estali. * Arrabolaren  laguntzaz, gaileta orea zabaldu eta tartaren moldea  estali. * Aluminio paperarekin estali eta gainean etxean eduki ditzakegun garbantzu edo babarrun zahar batzuk jarri, pastel osoa ongi estaliz. * Sartu labera eta egosi oinarria 15-20  minutuz. * Labetik atera eta kendu aluminio papera eta lekaleak. * Jarraian, krema  moldearen azpialdean zabaldu eta utzi ongi hozten. * Behin hoztuta, mugurdi marmelada zabaldu gainetik eta moldetik erretiratu. == AHOLKUAK == * Gazta krema ez da komeni oso likido jartzea gailetaren oinarrian, bestela hau azkar bigunduko da. * Edozein marmelada jar daiteke gainean; hori egin ezean, gazta krema azkar lehortuko da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Esnekiak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] fsvnlj27cl6xdrlswej658qwvt8qhm2 0 5251 36257 34473 2022-02-02T13:57:10Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''GORRINGO TARTA''' MAHAIKIDEAK: 8 == OSAGAIAK == * [[Oinarrizko bizkotxo arina]]: 8 lagunentzat. * [[Gorringo fin krema]] edo [[gorringo pastel krema]]: 800 g. * [[Bizkotxoa bustitzeko jarabea]]: 300 ml. * Azukrea: 50 g. * Almendra: 400 g pikorretan labean txigortua. == PRESTAKETAK == * Bizkotxo arina beroan  moldetik atera, eta burdin sarean hozten utzi. * Bizkotxoaren moldeari buelta emanez, jarri honen gainean bizkotxo hotza, alde leuna edo lisoa gorantz duelarik. * Zerrako labana erabiliz, bizkotxoari itzulia emanez eta kontu handiarekin  ( mozketa horrela egin behar dugu, bestela ez dugu zuzen moztuko) erdibitu egingo dugu. * Gorde alde leuna, tartaren txapela izateko eta jarri beste xafla moldearen gainean. * Koilara edo brotxa baten laguntzaz busti bizkotxoa jarabearekin. * Honen gainean zabaldu gorringoaren krema, eta gozogintzako espatularekin hobeto leundu eta zabaldu. * Busti bigarren xafla ere almibarrarekin eta txapel moduan estali tarta, alde leuna gorantz utzita eta ahalik eta zuzenen geratzeko, labeko erretilu batekin zapaldu. * Geratzen zaigun gorringoarekin eta gozogintzako espatularen laguntzaz, tarta kanpotik estali, kapa fin bat emanez eta tarta ongi estaliz.  * Amaitzeko, gainetik azukre pittin bat gehitu, eta xafla beroarekin  erre. * Almendra eskukadak tartaren alboen kontra eginez, gorringoan itsatsi, zirkunferentzia osoan almendraz estaliz. == AHOLKUAK == * Bizkotxoa jarabez ongi bustitzea funtsezkoa da tarta hau goxoa geratzeko, baina gehiegi bustiko bagenu, txapela jartzean bizkotxoa puskatzeko arriskua egon liteke. Beraz, txapela jartzeko bizkotxo xafla busti, erdia jarri aurretik, eta busti berriro gainetik pittin bat. * Tarta hauei eragiteko gozogintzako 2 espatula luzeak erabiltzea komeni da, paraleloan, tartaren azpian sartuta. * Edertzeko aukera eta modu desberdinak erabil litezke. Esne-gainarekin,  kokoarekin, txokolate fideo edo txirbilarekin.... [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] aukk4rxkhtgleze9tzo61zff1d404p3 0 5252 35197 34474 2021-10-14T01:55:35Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''GOXUA''' [[File:Goxua2.jpg|600px|thumb|Goxua]] MAHAIKIDEAK: 4  == OSAGAIAK == * [[Esne-gain harrotua]]: 400 ml. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tartak egiteko oinarrizko bizkotxo arina|Bizkotxo arinaren]] xaflak: 13 cm-ko diametroa eta 1,5 cm-ko lodiera duten 4 zati. * [[Bustitzeko jarabea]]: 200 ml. * [[Pastel krema]]: 400 ml. * [[Karamelu  ureztatua]]: 200 ml. == PRESTAKETA == * Ontziaren azpialdean esne gain harrotua mahuka batekin 2 cm  inguru estali. * Esne gain hau cm bateko lodiera duen bizkotxoarekin estali. * Bizkotxoa jarabearekin busti. * Mahukaren laguntzaz, bizkotxoaren gainean pastel-krema zabalduko dugu espiral bat eginez. * Krema hau  karamelu ureztatuarekin margotu, pintzel baten laguntzaz. * Gustukoa baduzu, whisky tanta batzuekin zerbitza daiteke. == AHOLKUAK == *Goxua prestatzeko 13 cm -ko diametroa izango duten lurrezko kazolak  erabiliko ditugu.  * Argazkiko prestaketan osagaien ordena aldatu egin dugu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] ewwgj142yb0o20npgbq8kt7gitgqfsh 0 5253 36258 34475 2022-02-02T13:57:49Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''LIMOI TARTA''' MAHAIKIDEAK: 8 == OSAGAIAK == * [[Tartak egiteko oinarrizko gaileta]]: 300 g. * [[Limoizko krema]] edo [[pastel krema]]: 500 ml * Zuringoa: 2 * Azukrea: 50 g. == PRESTAKETA == * Labea 160Cº-tan piztu. Tarta moldea gurinez eta irinez estali. * Arrabolaren laguntzaz, gaileta orea zabaldu eta tartaren moldea estali. * Aluminio paperarekin estali eta gainean etxean eduki ditzakegun garbantzu edo babarrun zahar batzuk jarri, pastel osoa ongi estaliz. * Sartu labera eta egosi oinarria 15-20 minutuz. * Labetik atera eta kendu aluminio papera eta lekaleak. * Jarraian, krema moldearen azpialdean zabaldu. * Pertz batean zuringoa azukrearekin harrotu. * Merenge horrekin mutur kizkurra duen mahuka bete, eta sare moduan zabalduko dugu tartaren gainean. * Ondoren labera sartuko dugu merengea gogortu eta gorritu arte. == AHOLKUAK == * Merengea merenge italiarrak ordezka dezake. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] gv1i2n67bchq917c4toa7479nonlcht 0 5254 36260 36259 2022-02-02T13:58:39Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''MANDARINA TARTA''' MAHAIKIDEAK: 8 == OSAGAIAK == * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tartak egiteko oinarrizko gaileta|Tartak egiteko oinarrizko gaileta]]: 300 g. * [[Limoi krema]] edo [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pastel krema|Pastel krema]]: 500 ml. * Mandarina: 500 g. ataletan. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Laranja gelatina|Laranja gelatina]] edo [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mertxika edo melokotoi marmelada|Mertxika edo melokotoi marmelada]]: 200 ml. == PRESTAKETA == * Labea 160Cº-tan piztu. Tarta moldea gurinez eta irinez estali. * Arrabolaren  laguntzaz, gaileta orea zabaldu eta tartaren moldea  estali. * Aluminio paperarekin estali eta gainean etxean eduki ditzakegun garbantzu edo babarrun zahar batzuk jarri, pastel osoa ongi estaliz. * Sartu labera eta egosi oinarria 15-20  minutuz. * Labetik atera eta kendu aluminio papera eta lekaleak. * Jarraian, krema  moldearen azpialdean zabaldu. * Mandarina ataletan banandu eta ondoren kremaren gainean jarri,  bata bestearen segidan eta tarta osoa estaliz. * Hozturik dugunean, estalkia  gainetik zabaldu eta hau ere hozten utzi. == AHOLKUAK == * Fruitua azkar eraldatzen da eta oinarria bigundu; beraz, egunean jateko pastela dugu. * Azukre kantitatea moldagarria da, bakoitzaren osasun eta beharren arabera. * Pastel, laranja edo limoi krema erabil liteke betetzeko. * Gainetik distira eman eta kontserbatzeko berriz, gelatina mota desberdinak, almibarrak edo marmeladak erabil ditzakegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] evgr61ulau3dd1hr8rsd03u2kuw0mco 0 5255 36264 36261 2022-02-02T15:05:51Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''MARRUBI TARTA''' MAHAIKIDEAK: 8 == OSAGAIAK == * [[Tartak egiteko oinarrizko gaileta]] : 300 g. * [[Limoi krema]] edo [[pastel krema]]: 500 ml. * Marrubiak: 500 g. * [[Laranja gelatina]] edo [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagar gelatina|Sagar gelatina]]: 200 ml. == PRESTAKETA == * Labea 160Cº-tan piztu. Tarta moldea gurinez eta irinez estali. * Arrabolaren  laguntzaz, gaileta orea zabaldu eta tartaren moldea  estali. * Sardexka baten laguntzaz gaileta orea ziztatu igo ez dadin. * Aluminio paperarekin estali eta gainean etxean eduki ditzakegun garbantzu edo babarrun zahar batzuk jarri, pastel osoa ongi estaliz. * Sartu labera eta egosi oinarria 15-20  minutuz. * Labetik atera eta kendu aluminio papera eta lekaleak. * Jarraian, krema  moldearen azpialdean zabaldu. * Marrubiak garbitu, lehortu eta erdibitu ondoren, kremaren gainean jarri, bata bestearen segidan eta tarta osoa estaliz. * Hozturik dugunean,  gelatina edo almibarra (likidoa baina  inoiz ez beroa) gainetik zabaldu eta hau ere hozten utzi. == AHOLKUAK == * Marrubiak azkar pasatzen dira eta oinarria bigundu; beraz, egunean jateko pastela dugu. * Azukre kantitatea moldagarria da, bakoitzaren osasun eta beharren arabera. * Pastel, laranja edo limoi krema erabil liteke betetzeko. * Gainetik distira eman eta kontserbatzeko berriz, gelatina mota desberdinak, almibarrak edo marmeladak erabil ditzakegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Fruta]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] ci1rr4gy5lbmx35wkwi6o2mzu1ywbz2 0 5256 36262 34477 2022-02-02T13:59:25Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''MERTXIKA PASTELA''' MAHAIKIDEAK: 8 == OSAGAIAK == * [[Tartak egiteko oinarrizko gaileta]]: 300 g. * [[Limoi krema]] edo [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pastel krema|Pastel krema]]: 500 ml. * [[Mertxikak almibarrean]]: 500 g. * [[Laranja gelatina]] edo mertxikarekin egindako [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oinarrizko fruta konfitura|Oinarrizko fruta konfitura]]: 200 ml. == PRESTAKETA == * Labea 160Cº-tan piztu. Tarta moldea gurinez eta irinez estali. * Arrabolaren  laguntzaz, gaileta orea zabaldu eta tartaren moldea  estali. * Aluminio paperarekin estali eta gainean etxean eduki ditzakegun garbantzu edo babarrun zahar batzuk jarri, pastel osoa ongi estaliz. * Sartu labera eta egosi oinarria 15-20  minutuz. * Labetik atera eta kendu aluminio papera eta lekaleak. * Jarraian, krema  moldearen azpialdean zabaldu. * Mertxika  erdiak xerratu ondoren, kremaren gainean jarri, sagar tarta baten moduan,  bata bestearen segidan eta tarta osoa estaliz. * Hozturik dugunean,  estalkia  gainetik zabaldu eta hau ere hozten utzi. == AHOLKUAK == * Fruitua azkar eraldatzen da eta oinarria bigundu; beraz, egunean jateko pastela dugu. * Azukre kantitatea moldagarria da, bakoitzaren osasun eta beharren arabera. * Pastel, laranja edo limoi krema erabil liteke betetzeko. * Gainetik distira eman eta kontserbatzeko berriz, gelatina mota desberdinak, almibarrak edo marmeladak erabil ditzakegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] fvup0fs3ru4739ywau2tyku3lm8jjpd 0 5257 36263 34479 2022-02-02T13:59:44Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''PLATANO PASTELA''' MAHAIKIDEAK: 6  == OSAGAIAK == * Platanoa: 3 xerra finetan. * Azukrea: 150 g. * Banilla likidoa edo azukrea: Pitin bat. * Gurina: 200 g. urtua. * Arrautza: 3. * [[Irin ahula:]] 200 g [[bahetua]]. * Gatz fina: Pitin 1. * [[Legamia-hautsa]]: 6 g. * Gurina eta irina moldea estaltzeko. == PRESTAKETA == * Tartako moldea gurin eta irinarekin estali. Labea 160 Cº-tan piztu. * Platanoa, azukrea, arrautzak eta banilla xehatu irabiagailuarekin eta katilu zabal batean jarri. * Gurin urtua, irina, gatza eta legamia hautsa gehitu, dena ondo nahasiz. * Moldera bota eta  labera sartu. * 30 minutu inguruz labean egosi. Txotxa garbia ateratzen den arte. == AHOLKUAK == * Pastelaren egosteko denborak molde mota asko baldintza dezake; beraz, jarraipena egin eta txotxa garbia atera arte pastela labean utzi. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] bgsym2apxzmr9obpbqjqv8iz3ar3g5x 0 5258 36265 34480 2022-02-02T15:06:40Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''SAGAR TARTA''' [[Fitxategi:Sagar tarta.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 6-8 == OSAGAIAK == * [[Tartak egiteko oinarrizko gaileta]] orea: 300 g. * [[Pastel krema]]: 700 ml. * Sagarrak: 4,  zurituak, erditik moztuak, bihotza kendua eta xerratuak. * Azukrea: 50 g. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagar gelatina|Sagar gelatina]]: 200 ml. == PRESTAKETA == * Labea 160Cº-tan piztu. Tarta moldea gurinez eta irinez estali. * Arrabolaren  laguntzaz, gaileta orea zabaldu eta tartaren moldea  estali. * [[Pastel krema]]  moldearen azpialdean zabaldu. * Sagar xerratuak kremaren gainean jarri, bata bestearen segidan eta tarta osoa estali. * Tartari gainetik azukrea bota eta labera sartu. * 25 minutu inguru edukiko dugu labean, sagarrak eta azpiko gaileta ondo egin bitartean. * Labetik atera eta hozten utzi. * Hozturik dugunean, sagar gelatina gainetik zabaldu eta hau ere hozten utzi. == AHOLKUAK == * Azukre kantitateak moldagarriak da, bakoitzaren osasun eta beharren arabera. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] 89jk1ff53u0wpiqer4xgrrv422mckjx 0 5259 35203 35202 2021-10-14T02:02:52Z Gaztarrotz 1953 /* OSAGAIAK */ wikitext text/x-wiki '''SAGARRAREN TATIN TARTA''' [[Fitxategi:Tatin tarta.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 8. == OSAGAIAK == * Gurina: 80 g. * Azukrea:160 g. * Banilla: 1. * Sagarra: 3 kg. * Limoi zukua: 1. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hostore azkarra|Hostore azkarra]]: 250 g. == PRESTAKETA == * Labea 140Cº-tan piztu * Pastela egiteko 8 lagunentzako molde batean azukrea, gurina, banilla eta limoi zukua jarri. Sartu labera 3 minutuz. * Sagarrak zuritu, bihotza kendu eta erdibanatu. Moldea sagar erdibanatuak  zutik jarriz estali. Labean ordubete eduki. * Labetik atera eta gainetik hostoreaz estali ondoren, labera sartu, kasu honetan  180C-tan. 30 minutuz egosi hostorea. * Labetik atera eta epela dagoenean baina  hoztu aurretik moldetik atera  kontu handiarekin. == AHOLKUAK == * Kontuan izan moldetik ateratzeko garaian pastelak epel  egon behar duela. Beroan ateratzen badugu, sagarrak zabaldu egingo dira. * Moldea sagarrez ongi estali beharra dago, indar eginez azken sagar erdia sartzeko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] q5su706qy80ye04rbmqtqmts7hv3k16 0 5260 36267 35206 2022-02-02T15:08:14Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''SANTIAGO TARTA''' [[Fitxategi:Santiago tarta.jpg|500px|thumb|Santiago tarta]] MAHAIKIDEAK: 8. == OSAGAIAK == '''Oinarria egiteko''' *[[Irin ahula]]: 250 g. bahetua. *Gurina: 150 g. pomada puntuan. *Azukrea: 50 g. *Arrautza: 1. Gatza: Fina. '''Betegaia egiteko''' * Gurina: 125 g. * Almendra-hautsa:250 g. * Azukrea: 250 g. * Ura: 100 ml. * Arrautza: 5. * [[Irin ahula]]: 100 g [[bahetua]]. * Limoia: 1 azal birrindua. == PRESTAKETA == '''Oinarria egiteko''' * Irinarekin sumendi bat egin mahai batean edo katilu batean: erdian gurina, azukrea, gatza eta arrautza jarriko ditugu. * Poliki dena nahastuz joango gara, bola bat osatuz. * Katilu  batean jarri: trapu heze batekin estali eta ordu erdiz gutxienez  hozkailuan bere horretan eduki erabili bitartean. Erabili aurretik, bi orduz gutxienez eduki behar da hozkailuan. '''Betegaia egiteko''' * Pertz batean gurina pomada puntuan jarri. * Espatula  betekin nahastuz, gehitu lehenik almendra,  azukreak eta ura; ondoren, banan-banan arrautzak gehitu eta nahastu. * Jarraian, gehitu behatutako irina eta limoi azal birrindua. '''Tarta amaitzeko''' * Labea 170ºC-tan piztu. * Moldea gurin eta irinarekin estali. * Jarraian, arrabola batekin gaileta orea zabaldu eta moldea estali. * Aurretik prestatuta daukagun betegaiarekin estali. * Sartu labera, 25 minutu inguruan eduki, eta txotxa garbia ateratzen denean, erretiratu eta hozten utzi. * Nahi izatera, hoztutakoan azukre hautsarekin estal dezakegu; nahi izatera, Santiagoko gurutzearen irudia eman. == AHOLKUAK == * Betegaia egiteko gurinaren pomada puntuak oso biguna izan behar du, osagai guztiak ongi nahastu ahal izateko. Horretarako hozkailutik garaiz atera gurina edo mikrouhinean desizozte moduan bigundu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] hvvf12wjhdeonw7hdxnmap9aoog9tfi 0 5261 36781 36268 2022-02-11T17:37:55Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''TIRAMISU TARTA''' [[Fitxategi:Tiramisu tarta.jpg|600px|thumb|Tiramisu tarta]] 6 pertsonentzat == OSAGAIAK == '''Bizkotxoa egiteko''' * Irina: 65 g.  * [[Legamia hautsa]]: 5. * Arrautzak: 4. * Azukrea:  65 g. '''Krema egiteko''' * Esne-gaina: 400 ml. * Azukrea: 100 g. * Gorringoak: 4. * Mascarpone gazta: 400 g. * Gelatina: 4 g. '''Estalkia egiteko''' * Ura: 200 g. * Azukrea: 150 g. * Almendra likorea: [[Zurrusta motz]] 1. * Kafe espreso bikoitza: 1. * Kakao hautsa: 50 g. == PRESTAKETAK == '''Bizkotxoa egiteko''' * Labea 180Cº-tan piztu, labeko erretilu batean labeko papera jarri. * Irina, eta legamia elkartu eta bahetu. * Pertz batean arrautzak azukrearekin  harrotu, zuritu arte. * Kontu handiarekin irina, eta legamia-hautsa nahasi. * Mahuka batean sartu eta  labeko erretilu batean zabaldu eta kolpe batzuk eman erretiluari mahai gainean. * Egosi  15 minutu inguruan. Labetik atera bezain pronto, ontzitik atera  eta hozten utziko dugu. '''Krema egiteko''' * Esne-gaina irakin. * Pertz batean gorringoak azukrearekin irabiatu eta gehitu esne-gain beroa. * Maria bainuan jarri, eta hagatxoarekin momenturo mugituz 83ºC-tara eraman. * Maria bainutik atera eta jarraitu nahasten. * Gelatina orria beratu eta sartu natilla honetan. * Jarraian, mascarpone gazta gehitu dena ongi nahastuz. * Bizkotxoaren gainean jarri, guztiz hoztu aurretik. '''Jarabea egiteko''' * Ura eta azukrea irakiten jarriko ditugu. * Ispilutxo puntua hartutakoan, sua itzali eta hozten utzi. * Hoztutakoan, likorea eta kafea gehituko dizkiogu. '''Tarta muntatzeko''' * Bizkotxo plaka guk aukeratutako moldearen forman ( karratua, budin modukoa, borobila...) moztu. * Moldearen azpian jarri, moztutako bizkotxoa. * Busti, mozkortu, jarabearekin eta horren gainean zabaldu gaztaren krema. * Sartu hozkailura eta utzi guztiz hozten. * Amaitzeko, zabaldu gainetik kakao hautsa. == AHOLKUAK == * Nahi izatera, eta haurrentzat bada, ken daiteke likorea. * Gelatina duenez, kremak erabili guztiz hoztu aurretik. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] app0rlcyn2gbl6clryaudgmn40vggcd 0 5262 36269 31585 2022-02-02T15:09:40Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TXOKOLATE TARTA''' MAHAIKIDEAK: 8 == OSAGAIAK == * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bizkotxo arina|Bizkotxo arina]]: 8 lagunentzat * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bizkotxoa bustitzeko jarabea|Bizkotxoa bustitzeko jarabea]]: 300 ml. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate trufa krema|Txokolate trufa krema]]: 500 g. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate bainua|Txokolate bainua]]: 300 g. * [[Txokolate fideoa]] edo txirbila: 200 g. == PRESTAKETAK == * Bizkotxo arina beroan  moldetik atera, eta burdin sarean utzi hozten. * Bizkotxoaren moldeari buelta emanez, jarri horren gainean bizkotxo hotza, alde leuna edo lisoa gorantz duelarik. * Zerrako labaina erabiliz, bizkotxoari itzulia emanez eta kontu handiarekin  ( mozketa horrela egin behar dugu, bestela ez dugu zuzen moztuko) erdibitu egingo dugu. * Gorde alde leuna, tartaren txapela izateko eta jarri beste xafla moldearen gainean. * Koilara edo brotxa baten laguntzaz busti bizkotxoa jarabearekin. * Horren gainean zabaldu trufa krema eta gozogintzako espatularekin hobeto leundu eta zabaldu. * Busti bigarren xafla ere almibarrarekin, eta txapel moduan estali tarta, alde leuna gorantz utzita eta ahalik eta zuzenen geratzeko, labeko erretilu batekin zapaldu. * Geratzen zaigun trufa kremarekin eta gozogintzako espatularen laguntzaz, tarta kanpotik estali, kapa fin bat emanez.  * Hozkailuan sartu eta ongi hoztu. * Behin hozkailutik aterata, tarta burdin sarearen gainean jarri eta gainetik txokolate bainu epela bota.  Sarea mugituz tarta gainetik ongi estaliko dugu, eta alboetara erortzen utzi. * Txokolate txirbila edo fideo eskukadak tartaren alboen kontra eginez, trufa kreman eta estalkian  itsatsita geratuko dira,  zirkunferentzia osoa estaliz. == AHOLKUAK == * Bizkotxoa jarabez ongi bustitzea funtsezkoa da tarta hau goxoa geratzeko, baina gehiegi bustiz gero, txapela jartzean bizkotxoa puskatzeko arriskua egon liteke. Beraz, txapela jartzeko bizkotxo xafla busti, erdia jarri aurretik eta busti berriro gainetik pittin bat. * Tarta hauek mugitzeko gozogintzako 2 espatula luzeak erabiltzea komeni da, paraleloan, tartaren azpian sartuta. * Edertzeko aukera eta modu desberdinak erabil litezke. Esne-gainarekin, txokolate estalkiarekin,  kokoarekin, txokolate fideo edo txirbilarekin.... [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txokolatea]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] emv9e2mipmqz5zicvdzc7fzqkary8d7 0 5263 36270 34485 2022-02-02T15:10:12Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TXOKOLATEZKO IJITO BESOA''' MAHAIKIDEAK: 6. == OSAGAIAK == * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bizkotxo arina|Bizkotxo arina]] xafla: 1,5 cm.-ko lodiera eta  30x25 cm.-ko karratua osatuko duena. * [[Bizkotxoa bustitzeko jarabea]]: 200 ml. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate trufa krema|Txokolate trufa krema]]: 800 ml. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate bainua|Txokolate bainua]]: 400 ml. * Txokolate txirbilak: Alboetan eta gainean jartzeko. == PRESTAKETA == * Bizkotxo xafla, labeko paperean egin, behin labetik aterata paperetik banandu eta berriro honen gainean jarri, hasierako posizioan. * Bizkotxoa jarabearekin busti. * Gure gorputzetik gertuen dagoen bizkotxoaren 3/4eko azalera  trufarekin tapatu.   * Paperaren alboei bi eskuekin heldu eta biltzen joan. Papera beti kanpotik eramanez,  zilindro bat osatu. Hozkailuan sartu. * Hotza dagoenean, papera kendu eta trufarekin geruza fin bat emango diogu kanpotik. * Ondo hozten utzi, eta epela dagoen burdin sare baten gainean jarri, eta txokolate bainua emango diogu gainetik. * Izkinak zuzen gera daitezen zerradun labana batekin moztu, eta trufarekin estali. * Bukatzeko, mahuka batekin eta txokolatezko txirbilekin edertu. == AHOLKUAK == * Bizkotxoa jarabearekin bustitzeko garaian, kontuz ibili behar da, zeren gehiegi hidratatzen badugu, biltzekoan puska daiteke eta berdin gutxi egiten badugu ere. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txokolatea]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] 1h62af19l17ib7ynzl35w525xdwemfx 0 5264 35221 35220 2021-10-14T02:27:31Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''MANGO SORBETEA''' [[Fitxategi:Mango helatua.jpg|500px|thumb]] == OSAGAIAK == * Ura: 150 ml. * Azukrea: 150 g. * Mango pulpa birrindua: 1 kg. * Zuringoak 3. == PRESTAKETAK == * Jarri ura, azukrearekin egosten 10 minutuz,  almibar bat egin eta utzi hozten. Begiratu [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Almibar puntuak|Almibar puntuak]]. * Mangoa zuritu, haragia kendu, moztu eta birrindu egingo dugu, iragazi aurretik. Beste aukera izango da pulpa egina erostea. * Nahastu almibarra eta mango pulpa. * Beharrezkoa balitz zuzendu baume gradua edo dentsitatea. * Sartu izozkia edo sorbetea egiteko gailuan eta martxan jarri martxan. * Erdi eginik dugunean gehitu zuringoa [[harrotua]]. * Behin nahi dugun dentsitatea lortutakoan, ontzi batera atera eta [[izotz makinan]] sartu. == AHOLKUAK == * Izozkiak edo sorbeteak egiteko gailuan sartu aurretik  18-20ºBé dentsitatea izatea komeni da, hau lortuko ez bagenu zuzendu daiteke, azukrea edo ura gehituz. * Izozkia edo sorbetea egiteko gailuak erosteko garaian, marka batzuk bi gailuak bereizi egiten dituzte, hala  ere oso antzekoak dira eta biak balio dute bai bat edo bestea egiteko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] 5dpucnke67v77182r9fpgi0c5kau3uj 0 5265 36829 36277 2022-02-14T16:50:04Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''BAINILAZKO IZOZKIA''' [[Fitxategi:Bainilla izozkia.jpg|500px|thumb]] == OSAGAIAK == * Esnea: 500 ml. * Gozogintzako [[esne-gaina]]: 500 ml. * Bainila: 1/2. * Azukrea: 150 g. * Gorringoa: 10-12. == PRESTAKETAK == * Irakin esnea 5 minutuz su baxuan bainilarekin. * [[Muturzorrotz|Puntazorrotz]] aiztoarekin ireki bainila erditik, eta barruko haziak arraskatu eta gehitu dena  esnetara; irakin beste 5 minutuan, eta utzi hozten. * Gozogintzako [[pertz]] batean gorringoak azukrearekin irabiatu. * Nahastu esnea gorringoarekin. * [[Maria bainuan]] jarri, eta [[hagatxoa]] lagun nahasi momentuero. * [[Maria bainuko]] urak ez du inoiz irakin behar. * Horrela edukiko dugu nahasketak 80ºC izan arte ( nahasketa lurrintzen hasi edo pitin bat loditzen) * Momentu horretan pertza maria bainutik atera, eta kanpoan  eragiten jarraituko dugu epeldu arte. * [[Ingalaterrako krema]] hau ongi hoztutakoan , izozkia egiteko gailuan sartu eta martxan jarriko dugu. * Izozkiak guk nahi dugun dentsitatea lortutakoan, ontzi batera atera eta izozkailuan mantendu.   == AHOLKUAK == * Kontu izan tenperatura gehiegi ez igotzearekin; 83ºC pasatuz gero, gorringoa mamitu egingo da eta pinporta modukoak sortuko zaizkio. * Termometrorik izango ez bagenu, erreferentzia da, krema lurrintzen hasten denean edo pittin bat loditzen; hori ikusitakoan, atera pertza Maria bainutik. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] l86nikshqg9b909niabrnmswl1p08fx 0 5266 34495 31883 2021-10-04T07:39:16Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BISKUIT IZOZKIA''' MAHAIKIDEAK: 8 == OSAGAIAK == * Gorringoa: 14. * [[Azukre-hautsa]]: 250g. * [[Bainila azukrea]]: 15g. * Gozogintzako [[esne-gaina]]: 1l. == PRESTAKETA == * Gorringoak azukrearen erdiarekin [[harrotu]]. * Esne-gaina gainerako azukrearekin, tartean bainila zaporekoarekin [[harrotu]]. * Bi osagaiak kontu handiarekin nahastu. * Bete silikonako moldea edo labeko paperarekin estalitako edozein molde eta izozkailuan sartu gutxienez 4 orduz. * Behar dugunean, moldetik atera eta papera kendu. == AHOLKUAK == * [[Biskuita]] moztu behar izanez gero, labana bero bat erabiliko dugu. * Garrantzitsua da osagai guztiak nahasteko garaian, kontuz egitea, jaitsi ez daitezen. * Biskuit honi zapore desberdinak (pralineak, txokolatea, intxaurrak, pasak....) gehitzea izango dugu, hartara biskuit desberdinak lortuz. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] i0gks1q8a7018mvs4kyd1fewvfrtm1k 0 5267 38144 38143 2022-05-13T12:27:42Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''GAZTA IZOZKIA''' [[Fitxategi:Jogurt griego izozkia.jpg|500px|thumb|Gazta izozkia]] == OSAGAIAK == * [[Gazta-krema]] 700 g. * [[Azukre-hautsa]]: 600 g. * Esnea: 750 ml. * Gozogintzako [[esne-gaina]]: 250 ml. == PRESTAKETA == * [[Pertz]] batean [[irabiatu]] [[gazta-krema]]. * Hagatxoarekin irabiatzen dugun bitartean, gehitu azukrea ongi disolbatuz. * Jarraian, esnea eta ondoren esne gaina gehitu, ongi nahasiz. * [[Izozki makina]] batean sartu eta izoztutakoan, ontzi batera atera eta izozkailuan gorde. == AHOLKUAK == * Zerbitzatu baino denbora bat lehenago izozkailutik ateratzea komeni da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Osagaia:Esnekiak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] dfjggv3xmihz59nfuw959x1b8pt46xr 0 5268 36279 36278 2022-02-02T15:29:34Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''HUR BISKUIT IZOZKIA''' MAHAIKIDEAK: 8 == OSAGAIAK == * Gorringoak: 14 edo 250 g. * [[Azukrea-hautsa]]: 150 g. * [[Bainila azukrea]]: 10 g. * [[Hur pralinea]]: 200 g. * Gozogintzako [[esne-gaina]]: 1 l. == PRESTAKETA == * [[Silikonako moldea]] erabiliko dugu, hau ezean, gurin eta labeko paperarekin molde bat estali beharko dugu. * Gorringoak azukrearen erdiarekin harrotu. * Esne-gaina gainerako azukrearekin, tartean bainila zaporekoarekin harrotu. * Nahastu lehenik [[pralinea]] kontu handiarekin gorringoarekin, eta ondoren, [[esne-gain]] harrotuarekin. * Nahastu poliki poliki jaitsi gabe. * Bete guk hasieran prestatutako moldeak eta izozkailuan sartu. * Behar dugunean, moldetik atera eta papera balu hau kendu. == AHOLKUAK == * [[Biskuita]] moztu behar izanez gero, aizto bero bat erabiliko dugu. * Garrantzitsua da osagai guztiak nahasteko garaian, kontuz egitea, jaitsi ez daitezen. * Biskuit honi zapore desberdinak (pralineak, txokolatea, intxaurrak, pasak....) gehitzea izango dugu, hartara biskuit desberdinak lortuz. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 327kmpfy96yd7rw69d9cbay71oygntq 0 5269 36831 36281 2022-02-14T16:51:40Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''JOGURT IZOZKIA''' [[Fitxategi:Jogurt izozkia 4.jpg|500px|thumb|Jogurt izozkia]] == OSAGAIAK == * Esnea: 200 ml. * [[Esne-gaina]]: 150 ml. * Azukrea: 200 g. * Gelatina : 5 g. * Eztia: 50 g. * Jogurt naturala: 500 g. == PRESTAKETA == * Esnea eta esne-gaina elkarrekin egosi. * Beroan azukre eta gelatinarekin nahasi, ongi disolbatuz. * Hotza dagoenean, eztia eta jogurta gehitu, eta hau ere ongi nahasi. * [[Izozki makinan]] sartu, eta izoztutakoan ontzi batera atera eta izozkailuan gorde. == AHOLKUAK == * Jogurta nahastu aurretik, esnea ongi hozten utzi. * Zerbitzatu baino denbora bat lehenago izozkailutik ateratzea komeni da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] 57gk8szttrbarahhodmul9hnou6bc89 0 5270 34702 34499 2021-10-07T15:14:15Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''KAFE BISKUIT IZOZKIA''' MAHAIKIDEAK: 8 == OSAGAIAK == * Gorringoak: 14 edo 250 g. * Azukrea: 250 g. * [[Bainila-azukrea]]: 10 g. * Kafe disolbagarria: 4 zorro edo 2 koilarakada. * Gozogintzako [[esne-gaina]]: 1 l. == PRESTAKETA == * Egokiena [[silikonako moldea]] erabiltzea da, hau izango ez bagenu, Ur pitin baten laguntzaz, labeko paperarekin moldeak estali. * Gorringoak azukrearen erdiarekin harrotu, gehitu kafea eta pazientzia handiarekin jarraitu nahasten eta irabiatzen ongi disolbatu arte. * [[Esne-gaina]] gainerako azukrearekin, tartean bainila zaporekoarekin [[harrotu]]. * Nahastu bi osagaiak poliki-poliki jaitsi gabe. * Bete moldeak eta izozkailuan sartu. * Behar dugunean, moldetik atera eta moldetik atera. == AHOLKUAK == * Biskuita moztu behar izanez gero, aizto pitin bat berotuta erabiliko dugu. * Garrantzitsua da osagai guztiak nahasteko garaian, kontuz egitea, jaitsi ez daitezen. * Biskuit honi zapore desberdinak (pralineak, txokolatea, intxaurrak, pasak....) gehitzea izango dugu, hartara biskuit desberdinak lortuz. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] 3tg0wbtaclkvmu4cobjfnrgom9sac7j 0 5271 36282 34500 2022-02-02T15:31:13Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''LARANJA IZOZKIA''' == OSAGAIAK == * Ura: 500 ml. * Azukrea: 450 g. * Laranja zukua: 1l. * Limoi zukua: 10 ml. * Laranja azala: 1 birrindua zati zuria gabe. * Zuringoa: 3. == PRESTAKETAK == * Jarri ura eta azukrea elkarrekin egosten, 10 minutu inguru 100ºC edo 22-24ºb graduk lortu arte. Begiratu [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Almibar puntuak|Almibar puntuak]]. Utzi hozten. * Gehitu laranja azal birrindua, laranja zukua eta limoi zukua. Nahastu dena ongi. * Sartu likido hau sorbetea edo izozkia egiteko gailuan, eta utzi izozten. * Izozkia gogortzen hasitakoan, nahastu zuringo [[harrotua]] eta utzi guztiz izozten. * Nahi dugun dentsitatea lortutakoan, ontzi batera atera eta izozkailuan gorde. == AHOLKUAK== * Laranja zukua gehitutakoan, agian azukre edo zuku gehiago gehitu behar zaio 18-20ºb dentsitatea zuzentzeko. * Izozkia edo sorbetea egiteko gailuak erosteko garaian, marka batzuek bi gailuak bereizi egiten dituzte; hala ere, oso antzekoak dira eta biek balio dute bata zein bestea egiteko. * Laranjarekin egin beharrean, mandarinarekin ere egitea izango dugu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] nd7fwyr7d356hh8vthdj0hefslxa5wl 0 5272 36865 36283 2022-02-18T14:07:21Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''LARANJA SORBETEA''' == OSAGAIAK == * Ura: 500 ml. * Azukrea: 350 g. * Laranja zukua: 1 l. iragazia. * Laranja azala: 1 birrindua eta zati zuririk gabe. * Limoi zukua : 1 iragazia. == PRESTAKETA == * Jarri ura eta azukrea elkarrekin egosten, 10 minutu inguru, 100ºC edo 22-24ºBé gradua lortu arte. Begiratu [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Almibar puntuak|Almibar puntuak]]. Utzi hozten. * Gehitu laranja azal birrindua, laranja zukua eta limoi zukua. Nahastu dena ongi. * Sartu likido hau sorbetea edo izozkia egiteko gailuan eta utzi izozten. * Nahi dugun dentsitatea lortutakoan, ontzi batera atera eta izozkailuan gorde. == AHOLKUAK == * Laranja zukua gehitutakoan, agian azukre edo zuku gehiago gehitu behar zaio 18-20ºBé dentsitatea zuzentzeko. * Izozkia edo sorbetea egiteko gailuak erosteko garaian, marka batzuek bi gailuak bereizi egiten dituzte; hala ere, oso antzekoak dira eta biek balio dute bata zein bestea egiteko. * Laranjarekin egin beharrean, mandarinarekin ere egitea izango dugu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] g71f30zj7cy0bpy9fwmirctpin98m7t 0 5273 36863 36286 2022-02-18T14:04:41Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''LIMOI EDARI IZOZTUA''' MAHAIKIDEAK: 5. == OSAGAIAK == * Limoi zukua: 3 iragazia. * Limoi azal birrindua: 1. * Ura: 1 l. * Azukrea: 150 g. == PRESTAKETA == * Limoi zukua egin eta iragazi. * Limoi azala birrindu. * [[Pertz]] batean, osagai guztiak nahastu ongi disolbatu arte. * Izozkailuan sartu, eta 5 minutura hagatxoarekin irabiatu. * 5 minutuero berdina egin, limoi edari izoztua egin arte. * Edaria izozki makinan ere egitea badugu, baina kasu honetan ez dugu guztiz gogortzen utziko. == AHOLKUAK == * Edari izoztuen kasuan, sorbetearekin konparatuz, bere dentsitateak 8-10ºBé izan beharko du. * Limoiaren ordez, bestelako zukuekin ere presta dezakegu: marrubia, mangoa, kafea, laranja.... [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] ptrc5uurux8bsfrvl4f8echa7ilar5p 0 5274 36862 35218 2022-02-18T14:04:11Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''LIMOI IZOZKIA''' [[Fitxategi:Limoizko izozkia 2.jpg|400px|thumb]] == OSAGAIAK == * Ura: 1 l. * Azukrea: 400 g. * Limoia zukua: 1 l. * Limoi azal birrindua: 1. * Zuringoa: 3. == PRESTAKETA == * Jarri ura eta azukrea elkarrekin egosten, 10 minutu inguru, 100ºC edo 22-24ºBé gradua lortu arte. Begiratu [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Almibar puntuak|Almibar puntuak]]. Utzi hozten. * Gehitu limoi azal birrindua, eta limoi zukua. Nahastu dena ongi. * Sartu likido hori sorbetea edo izozkia egiteko gailuan eta martxan jarri. * Izozkia gogortzen hasi ahala, gehitu zuringo harrotua. * Nahi dugun dentsitatea lortutakoan, ontzi batera atera eta izozkailuan gorde. == AHOLKUAK == * Limoi zukua gehitutakoan, agian azukre gehiago gehitu behar zaio 18-20ºb dentsitatea lor dezan. * Izozkia edo sorbetea egiteko gailuak erosteko garaian, marka batzuek bi gailuak bereizi egiten dituzte; hala ere, oso antzekoak dira eta biek balio dute bata zein bestea egiteko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] 8altrlmwapoez7wal57tq49iimms976 0 5275 35219 34507 2021-10-14T02:26:22Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''LIMOI SORBETEA''' [[Fitxategi:Limoi izozkia.jpg|500px|thumb|Limoi izozkia]] == OSAGAIAK == * Ura: 1 l * Azukrea: 350 g * Limoia zukua: 1 l * Limoia azal birrindua: 1 zati zuria gabe. == PRESTAKETA == * Jarri ura eta azukrea elkarrekin egosten, 10 minutu inguru, 100ºC-tan edo 22-24ºBé gradua lortu arte. Begiratu [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Almibar puntuak|Almibar puntuak]]. Utzi hozten. * Gehitu limoi azal birrindua eta limoi zukua. Nahastu dena ongi. * Sartu likido hau sorbetea edo izozkia egiteko gailuan, eta utzi izozten. * Nahi dugun dentsitatea lortutakoan, ontzi batera atera eta izozkailuan gorde. == AHOLKUAK == * Limoi zukua gehitutakoan, agian azukre gehiago gehitu behar zaio 18-20ºb dentsitatea lor dezan. * Izozkia edo sorbetea egiteko gailuak erosteko garaian, marka batzuek bi gailuak bereizi egiten dituzte; hala ere, oso antzekoak dira, eta biek balio dute bata zein bestea egiteko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] 00zryz7kb339of5q1c1uul4sd6t651y 0 5276 36832 35222 2022-02-14T16:52:17Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''MANGO SORBETEA''' [[Fitxategi:Mango izozkia 4.jpg|500px|thumb|Mango izozkia]] == OSAGAIAK == * Ura: 150 ml. * Azukrea: 150 g. * Mango pulpa birrindua: 1 kg. == PRESTAKETA == * Jarri ura, azukrearekin egosten 10 minutuz, almibar bat egin eta utzi hozten. Begiratu [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Almibar puntuak|Almibar puntuak]] * Mangoa zuritu, haragia kendu, moztu eta birrindu egingo dugu, iragazi aurretik. Beste aukera bat izango da pulpa egina erostea. * Nahasi almibarra eta mango pulpa. * Beharrezkoa balitz, zuzendu baume gradua edo dentsitatea. * Sartu izozkia edo sorbetea egiteko gailuan eta martxan jarri. * Nahi dugun dentsitatea lortutakoan, ontzi batera atera eta [[izotz makinan]] sartu. == AHOLKUAK == * Izozkiak edo sorbeteak egiteko gailuan sartu aurretik, 18-20ºBé dentsitatea izatea komeni da. Hori lortuko ez bagenu, zuzendu daiteke, azukrea edo ura gehituz. * Izozkia edo sorbetea egiteko gailuak erosteko garaian, marka batzuek bi gailuak bereizi egiten dituzte; hala ere, oso antzekoak dira eta biek balio dute bata zein bestea egiteko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] dr48z9ocvvuueiu0rir7zl8op6q10dn 0 5277 36833 35223 2022-02-14T16:52:39Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''MARRUBI IZOZKIA''' [[Fitxategi:Marrubi izozkia esne gain harrotuarekin.jpg|400px|thumb|Marrubi izozkia esne-gain harrotuarekin]] == OSAGAIAK == * [[Esne-gaina]]: 500 ml. * Esnea: 500 ml. * Azukrea: 500 g. * Marrubi [[fruta purea]]: 1 kg. == PRESTAKETA == * Osagai guztiak nahasi. * Kontu izan azukrea ongi disolbatzeko. * Izozkia egiteko gailuan sartu eta izozten utzi. * Ontzi batera atera eta izozkailuan gorde. == AHOLKUAK == * Izozkiak edo sorbeteak egiteko gailuan sartu aurretik, 18-20ºBé dentsitatea izatea komeni da; hori lortu ezean, zuzendu daiteke, azukrea edo ura gehituz. * Izozkia edo sorbetea egiteko gailuak erosteko garaian, marka batzuek bi gailuak bereizi egiten dituzte; hala ere, oso antzekoak dira, eta biek balio dute bata zein bestea egiteko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Fruta]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] sseybjftodcv7w7v793j4x3o0414swn 0 5278 36834 35225 2022-02-14T16:53:28Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''PLATANO IZOZKIA''' [[Fitxategi:Coulanta bainilazko izozkiarekin.jpg|500px|thumb|Baratxuriak|Coulanta platano izozkiarekin]] == OSAGAIAK == * Esnea: 750 ml. * Esne-gaina: 200 m. * Azukrea: 200 g. * Gorringoa: 6. * Platano pulpa: 400 g. == PRESTAKETA == * Irakin esnea esne-gainarekin. * Pertz batean gorringoak azukrearekin irabiatu eta gehitu esne beroa. * Maria bainuan jarri eta hagatxoarekin nahasteari ez utzi. * Maria bainuko urak ez du inoiz irakin behar. * Horrela edukiko dugu, 83ºC izan arte ( esnekia lurrintzen hasi edo pittin bat loditzen) * Momentu horretan pertza maria bainutik atera, eta kanpoan nahasten jarraituko dugu epeldu arte. * [[Ingalaterrako krema]] hau ongi hoztutakoan, * Platanoa birrindu eta iragazi pulpa garbi bat lortu arte. Prozesu hau azkar egin behar da platanoa belztu aurretik. * Nahastu platano pulpa, natillarekin eta izozki makinan sartu. * Izoztutakoan, ontzi batera atera eta izozkailuan gorde. == AHOLKUAK == * Kontu izan tenperatura gehiegi ez igotzearekin; 83ºC-tik pasatuz gero, gorringoa mamitu egingo da eta pinporta modukoak sortuko zaizkio. * Ingalaterrako krema egiterako garaian, termometrorik izan ezean, erreferentzia da, krema lurrintzen hasten denean edo pittin bat loditzen; ikusitakoan, atera pertza maria bainutik. * Kontu izan platanoarekin, azkar belzten baita. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] sxgh4zyyb6da5symd6b0n6veyx0vqhg 0 5279 36861 36287 2022-02-18T14:02:38Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''SAGAR ETA UDARE SORBETEA''' == OSAGAIAK == * Sagarra edo udarea: 1 kg. * Ura: 1 l. * Azukrea: 200 g. * Limoi zukua: 1. * Zuringoa: 3 . == PRESTAKETA == * Zuritu fruta, bihotza kendu eta zati txikietan moztu. * Jarri ura, azukrea eta limoi zukuarekin egosten. * Fruta ongi egosita dagoenean, almibar pittin batekin birrindu. * Nahastu ondoren likido guztiarekin eta hozten utzi. * Beharrezkoa balitz, zuzendu [[baume gradua]] edo dentsitatea. * Sartu izozkiak egiteko gailuan eta utzi izozten. Nahi dugun dentsitatea lortutakoan, ontzi batera atera eta izotz makinan sartu. == AHOLKUAK == * Izozkiak edo sorbeteak egiteko gailuan sartu aurretik 18-20ºBé dentsitatea izatea komeni da; hori lortuko ez bagenu, zuzendu daiteke, azukrea edo ura gehituz. * Izozkia edo sorbetea egiteko gailuak erosteko garaian, marka batzuk bi gailuak bereizi egiten dituzte; hala ere, oso antzekoak dira eta biek balio dute bata zein bestea egiteko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] 8udrmxw6wvljun2f3q1jcvx9qjhjz4y 0 5280 36288 34514 2022-02-02T15:34:35Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TXOKOLATE BISKUIT IZOZKIA''' MAHAIKIDEAK: 8 == OSAGAIAK == * Gorringoak: 14 edo 250 g. * Azukrea: 150 g. * [[Bainila-azukrea]]: 10 g. * [[Txokolate estalki beltza]]: 300 g. * [[Esne-gaina]]: 1 l. == PRESTAKETA == * [[Silikonako moldea]] erabiliko dugu, hau ezean, gurin eta labeko paperaren laguntzaz beste molde bat estali. * [[Maria bainuan]] eta [[pertz]] batean nahastu [[esne-gaina]], azukre erdia, [[bainila]], azukrea eta [[txokolate estalkia]]. * [[Hagatxoa]] erabiliz nahastuz eta ongi disolbatu. Hozkailuan sartu eta hozten utzi ordu batzuetan. * Gorringoak azukrearen erdiarekin harrotu. * Txokolatea duen [[esne-gaina]] harrotu eta nahastu gorringoarekin. * Nahasketa poliki-poliki egin jaitsi gabe. * Bete moldeak eta izozkailuan sartu. * Behar dugunean, moldetik atera. == AHOLKUAK == * Biskuita moztu behar izanez gero, labana bero bat erabiliko dugu. * Garrantzitsua da osagai guztiak nahasteko garaian, kontuz egitea, jaitsi ez daitezen. * Biskuit honi zapore desberdinak (pralineak, txokolatea, intxaurrak, pasak....) gehitzea izango dugu, hartara biskuit desberdinak lortuz. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txokolatea]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] ors9cqe2rqfrlmso193keomck003miv 0 5281 35226 32053 2021-10-14T02:36:55Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TXOKOLATE IZOZKIA''' [[Fitxategi:Txokolatezko izozkia.jpg|500px|thumb]] == OSAGAIAK == * Esnea: 1 l. * Azukrea: 150 g. * Gorringoak: 8. * [[Txokolate estalki beltza]]: 200 g. * [[Txokolate txirbila]]: 50 g. == PRESTAKETA == * Irakin esnea. * [[Pertz]] batean gorringoak azukrearekin irabiatu. * Nahastu esnea gorringoarekin. * [[Maria bainuan]] jarri eta [[hagatxoa]] erabiliz nahasteari ez utzi. * Horrela edukiko dugu nahasketak 83ºC izan arte ( esnekia lurrintzen hasi edo pitin bat loditzen ikusi arte). * Momentu horretan pertza Maria bainutik atera, eta kanpoan nahasten jarraitu [[txokolate estalkia]] gehitzen diogun bitartean. * Disolbatu ongi txokolatea natilla honetan, eta utzi hozten. * Hotza dagoenean, izozkia egiteko makinan sartu eta han gogortzen hasitakoan, [[txokolate txirbila]] gehitu. * Izozkiak guk lortu nahi dugun dentsitatea lortutakoan, ontzi batera atera eta izozkailuan mantendu. == AHOLKUAK == * Kontu izan tenperatura gehiegi ez igotzearekin, 83ºC-tik pasatuz gero, gorringoa mamitu egingo da eta pinporta modukoak sortuko zaizkio. * Termometrorik izan ezean, erreferentzia da, krema lurrintzen hasten denean edo pittin bat loditzen; hori ikusitakoan, atera pertza Maria bainutik. * [[Txokolate estalki]] mota desberdinekin prestatzea badago. * [[Maria bainu]]ko urak ez du inoiz irakin behar. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txokolatea]] 6xb2wyt8u0nauxexzwfbtedou4dklz7 0 5282 36766 35168 2022-02-11T16:11:59Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''AIRE KAUSERAK, TXUTXOAK EDO PROFITEROLAK''' [[Fitxategi:Kremazko profiterolak 4.jpg|600px|thumb]] 30 txutxo inguru egiteko. == OSAGAIAK == * Esnea edo ura: 250 ml. * Gurina: 80 g. * Irin ahula: 200 g bahetu. * Gatza fina: Pitin bat. * Arrautzak : 5 tamainaren arabera. * Betegaia: [[chantilly krema]] edo [[pastel krema]]. * [[Txokolate bainua]]: 200 ml. == PRESTAKETA == * Erretilu bat labeko paperarekin prestatuko dugu. Labea 180 Cº-tan piztu. * Kazola estu batean esnea, gatza eta gurina su baxuan jarri. * Esnea irakiten hasitakoan irina gehitu. Espatula batekin indartsu nahasi, orea ondo lehortuz. Hau normalean oso azkar izaten da. Ez utzi itsasten inoiz. Kazola sutatik erretiratu eta jarraitu minutu pare batez mugitzen. * Sutatik kanpo arrautzak banan-banan gehitzen joan. Arrautza bakoitzarekin indartsu nahasi eta lehortzen utzi. * 4. arrautzaren ondorengo arrautza irabiatu eta ¼-na gehitu. * Hemen dago errezeta honen parterik zailena: puntu egokia harrapatzea alegia. Nola jakin zein den puntua? Ba, koilaran, ore pitin bat hartu eta ore horrek oso, oso poliki, erori beharko du. Oso azkar erortzen bada, labean ez da mantenduko eta ez bada erortzen ez da zabalduko. * Behin oreak guk nahi dugun dentsitatea lortu duenean, koilara batekin edo pastelgintzako mahukarekin bolatxo txikiak edo konoak banandu erretiluan. * Labera sartu eta 20 minutu inguruan egosi. * Labetik atera, hozten utzi eta guraize batekin alboan zulo bat egin, ondoren pastelgintzako mahukarekin edo koilara batekin kremaz bete. Amaitzeko eskuekin hartu eta txokolate bainua ukituko dugu, txapel bat sortuz. Hozten utzi. == AHOLKUAK == * Opil hauek, mota guztietako kremaz edo esne-gainez bete daitezke. * Kanpotik ere txokolate edo fondant mota desberdinekin estal daitezke. * Forma ere alda daiteke, luzeka, zirkularra... * Ore hau frijitu ere egin daiteke; hala eginez gero, buñueloak deitzen zaie. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 50wtsatwpjokujd410fafb7qxt3npfw 0 5283 36414 34079 2022-02-04T13:18:31Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ALBAKA GELATINA''' == OSAGAIAK == * Ura: 500 ml. * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea|Azukrea:]] 100 g. * Limoi zukua: 1/2 iragazia. * Limoi azala: 1/2, zati zuririk gabe. * [[Gelatina]] 15-20 g. * [[Albaka]] freskoa. Eskukada 1. == PRESTAKETA == * Ebaki albaka lerro finetan. * Ontzi batean nahastu osagai guziak eta utzi 5 orduz ontzen. * Sutara eraman 50ºC ingurura, gelatina urtu bitarte. * Jarri kantitate txiki bat ontzi batean eta hozkailuan sartuta egiaztatu gauzatu edo mamitzen dela. * Iragazi eta guk aukeratutako ontzietan jarri eta hozkailuan gorde. == OHARRA == * Kasu honetan azukrearekin eta urarekin egin dugu. * Kontsome batekin eta gatzarekin ere egin genezake. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] syyyfpiicamo82qfx2587h7pg4d2u2u 0 5284 36749 36427 2022-02-11T12:41:52Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''KONTSOME GELATINA''' [[Fitxategi:Kontsome gelatina.jpg|600px|thumb|Kontsome gelatina]] == OSAGAIAK == * [[Gelatina orria]]: (arrain isatsa) 10-15 g. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kontsomea|Kontsomea]] edo edozein salda garden: 500 ml., oso gardena. == PRESTAKETA == * Gelatina orriak ur hotzetan beratu 5 minutu. * Jarri kontsomeko 100 ml. su baxuan; 50 ºC iritsitakoan murgildu bertan arrain isatsa eta hagatxo batekin kontu handiz eragin. * Gelatina urtzen denean gehitu gainerako kontsomea. * Hozten utzi guk nahi dugun katilu edo plateretan. == OHARRAK == *Jeneralean, gelatina hau edertzeko erabiltzen da, prestaketa ugariri kanpotik jartzeko ( terrinak..) edo bestela bere barruan bestelako osagaiak murgiltzeko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] byyqwovcpyf8ub28ohl37n4sx0k13m6 0 5285 36417 34086 2022-02-04T13:24:44Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''EZKAI  ETA TOMATE GELATINA''' == OSAGAIAK == * [[Ezkai]] lore: 50 g. * [[Gelatina]]: 10 g. * Tomate salda: 500 ml. == PRESTAKETA == * Jarri tomate salda ezkaiarekin sutan. * Murriztu erdia bihurtu arte. * Iragazi eta gehitu gelatina. * Mamitzen dela ziurtatu kantitate txiki bat hozkailuan sartuta. * Banandu guk erabakitako ontzi edo platerean. == OHARRAK == * Tomate saldarekin egin dugun moduan kontsome batekin ere egin genezake. * Mamitu aurretik  edertzeko ezkai lore batzuk gehitzea badago. [[Kategoria:Errezetak]] 0thwn0vszcwmrlobeknk60ick6hite8 0 5286 36429 34092 2022-02-04T13:39:05Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''MARRUBI GELATINA''' == OSAGAIAK == * [[Gelatina]], (arrain isatsa) : 20 g. * Marrubi zuku, purea: 800 ml, oso ongi iragazia. * Limoi zukua: 1 iragazia. * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea|Azukrea]]: 100 g. * Ura: 100 ml. == PRESTAKETA == * Marrubiak ongi garbitu, txortena kendu eta zatitu. * Purea egiteko gailutik pasa lehenik, eta iragazkitik ondoren. * Marrubi krema horri limoi zukua nahastu eta gorde. * Arrain isats gelatina, ur hotzetan beratu 5 minutuz. * Jarri ura kazola txiki batean, su baxuan azukrearekin, eta irakin. * Almibar hau pittin bat epeldutakoan, murgildu bertan arrain isatsa eta hagatxo batekin nahastu dena. * Gelatina urtzen denean, gehitu almibar honi marrubi krema eta hagatxoarekin nahastu. * Hozten utzi, guk nahi dugun katilu edo plateretan. == OHARRAK == * Gelatina horri barruan bestelako fruitu zatiak murgiltzea badago. * Gozoagoa gustuko baduzu, ur beroari azukre gehiago nahastu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Fruta]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] lbcw8p66pnr04zv39bsolo4nf8b60hg 0 5287 36762 36433 2022-02-11T16:01:55Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''SAGAR GELATINA''' [[Fitxategi:Sagara gelatina.jpg|600px|thumb|Sagar gelatina]] Litro inguru lortzeko. == OSAGAIAK == * Sagar azidoa: 2 edo 500 g. * Ura: 500 ml. * Limoi zukua: 1 iragazia. * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea|Azukrea]]: 150 g. * [[Gelatina]]: Litroko 20 g. == PRESTAKETA == * Sagarrak zuritu, bihotzak kendu eta zatitu. * Jarri ura, limoi zuku eta azukrea sutan, irakiten. * Sagarra egosirik dugunean, purea egiteko gailutik pasa lehenik, eta iragazkitik ondoren. * Gelatina orriak , ur hotzetan beratu 5 minutuz. * Sagar zukua hoztu aurretik, eta 50ºC-tik gora dagoela, murgildu bertan gelatina eta [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#H|hagatxo]] batekin nahasi. * Gelatina urtzen denean, hagatxoarekin ongi eragin eta hozten utzi. == OHARRAK == * Gelatina horri barruan bestelako fruitu zatiak murgiltzea badago. * Azukre kantitatea gure gustuen arabera erabili daiteke. * Sagar gelatina gozogintzako prestaketa ugari estaltzeko erabiltzen da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] ti4kr78nqv9q4w91u5fxsbw2v9a2ysa 0 5288 33831 28557 2021-09-29T14:07:55Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''AZA PUREA''' == OSAGAIAK == * Gatza. * Aza: 1 garbitua, bihotzik gabe eta lerrotan . * Patata: 2 zuritu eta dadotan. * Oliba olio birjina: 100 ml. * Baratxuria: 3 xerratu. == PRESTAKETA == * Azaren kanpoko hosto itsusiak kendu. * Moztu aza lau zatitan eta bihotz gogorrak kendu. * Ur hotzetan garbitu eta juliana finetan moztu. * Jarri kazola bat urarekin sutan, gehitu patatak eta irakiten hasitakoan aza. * Egosi 20 minutuz. Iragazi eta gorde salda. * Olio erre bat egin baratxuriarekin eta gehitu. * Pasa dena irabiagailutik eta ondu. * Gorde dugun  saldarekin nahi dugun dentsitatea bilatu. == AHOLKUAK == * Behin hoztu ondoren maria bainuan berotzea komeni da. * Ogi txigortu edo frijitu batzuk erabil litezke edertzeko eta hornigai moduan. * Barazki berdeak ura irakiten dagoenean gehitu behar ditugu beti; patata, berriz, ur hotzarekin hobeto. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Aza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] lgu364zurfdqo8yc8lxfpikezvmw0sv 0 5289 38053 36801 2022-04-26T08:34:46Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''AZENARIO PUREA''' [[Fitxategi:Azenario purea.jpg|thumb|600px|Azenario purea]] == OSAGAIAK == * [[Azenarioa]]: 8 [[dadotan]]. * [[Tipula]]: 1 [[dadotan]]. * [[Gurina]]: 70 g. * Ura, [[barazki salda]] edo [[salda zuria]]: 1 kg. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * [[Kazola]] estu batean jarri tipula gurinarekin sueztitzen. * Ongi gozaturik ditugunean azenarioa gehitu eta urarekin estali. * Utzi irakiten 30 minutuz ongi bigundu eta ura edo salda lehortu arte. * [[Purea]] egiteko gailutik edo robot batetik pasa eta [[ondu]]. == AHOLKUAK == * Gogoratu purea ez badugu momentuan jan behar, [[maria bainuan]] edo [[Mikrouhinean|mikrouhina]] labea erabili beharko dugula berotzeko. * Normalean [[Hornigaiak|hornigaia]] moduan erabiltzen da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 18g2c1elso0fquoxsgwmz06fciz5k9l 0 5290 33833 28563 2021-09-29T14:09:13Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''KUIA PUREA''' == OSAGAIAK == * Patata: 300g, zuritu eta dadotan. * Kuia: 600g zuritu eta dadotan. * Azenarioa: 4, zuritu eta dadotan. * Porruaren zuria: 1 dadotan. * Tipula: 1 dadotan. * Ura edo barazki salda. * Gatza. * Oliba olio birjina edo gurina: 100g == PRESTAKETA == * Kazola batean jarri ura irakiten, gatzarekin eta patatarekin. * Ura irakiten dugunean, gehitu kuia, azenarioa, porrua eta tipula. * Egosi 20 minutuz su ertainean; denbora hori pasatakoan, iragazkitik pasa eta erretiratu duen salda guztia. * Purea egiteko gailutik edo robot batetik pasa, gatzarekin eta olio gordin edo gurinarekin ontzen dugun bitartean. * Nahi izanez gero, salda pittin bat gehitu, purearen dentsitatea gure nahieran jarriz. == AHOLKUAK == * Gogoratu, purea ez badugu momentuan jan behar, maria bainuan edo mikrouhina labea erabili beharko dugula berotzeko. * Jeneralean, lagungarri moduan erabiltzen da. * Pure honi salda gehitzen badiogu, krema bihurtuko dugu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Kuia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] rjof6hasfcatejn7fw1eqee7feo5qlc 0 5291 37527 36298 2022-04-06T08:20:56Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''PATATA PUREA''' [[File:Patata eta azenario purea.jpg|thumb|600px|Patata eta azenario purea]] == OSAGAIAK == * [[Patata]]: 1 kg. zuritu eta kraskatu. * [[Oliba olio birjina]]: 100 ml. * [[Gurina]]: 50 g. * [[Piperbeltza]]. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * Ur hotzetan jarri patatak egosten. * Ondo egosirik ditugunean, kendu ur guzia eta [[Puregailutik|puregailutik]] pasa. * [[Pertz]] batean gehitu patatari, piperbeltza, oliba olioa eta gurina. * Nahasi dena ongi, gatzarekin ontzen dugun bitartean. == AHOLKUAK == *Haragi, gisatu eta ehiza prestaketen lagungarri izan ohi da. *Patata ongi egosirik badago, sardexka bat edo purea egiteko eskuko gailua erabil dezakegu birrintzeko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Patata]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] cxn1azrduoxcjsomppsj6qo2bwvz3az 0 5292 36809 35802 2022-02-14T13:59:02Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Sagar purea2.jpg|600px|thumb|Sagar purea]] '''SAGAR PUREA''' == OSAGAIAK == * Sagarra: 4. * Ura: 200 ml. * Limoi zukua: 1. == PRESTAKETA == * Sagarra zuritu, bihotza kendu eta dado txikietan moztu. * Kazola txiki batean, ura eta limoi zukuarekin egosten su motelean jarri. * 30 minutuz estalki batekin egosi, azken minututan tapa kendu, sagarra lehortzeko. * Irabiagailutik pasa. == AHOLKUAK == * Nahi izanez gero, mikrouhinean estalki batekin azkarrago egos dezakegu sagarra. * Pure hau haragi edo ehiza prestaketen lagungarri moduan erabiltzen da. * Sagar purea egiteko beste modu bat, sagarrak labean erre ondoren, azala eta bihotza kendu eta haragia sardexka batekin xehatuz lor dezakegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] foel3rv2dnn2uz502gnlme0e0tfpvf9 0 5293 33836 30224 2021-09-29T14:10:43Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''UDARE PUREA''' [[Fitxategi:Oilasko betea2.jpg|400px|thumb|Oilasko betea, azenario, udare eta patata purearekin]] == OSAGAIAK == * Udarea: 4. * Ura: 100 ml. * Limoi zukua: 1. == PRESTAKETA == * Udarea zuritu, bihotza kendu eta dado txikietan moztu. * Kazola txiki batean, ur eta limoi zukuarekin egosten su motelean jarri. * 30 minutuz estalki batekin egosi, azken minutuan tapa kendu, sagarra lehortzeko. * Irabiagailutik pasa. == AHOLKUAK == * Nahi izanez gero, mikrouhinean estalki batekin azkarrago egos dezakegu udarea. * Pure hau haragi edo ehiza prestaketen lagungarri moduan erabiltzen da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Fruta]] j3kx3ztv1sw279y2hbnb8cuza9l75c5 0 5294 34049 28540 2021-10-01T11:38:32Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BARRENGORRI PATEA''' == OSAGAIAK == * Ogi txigortua: 2 xerra. * Esnea: Ogia biguntzeko. * Oliba olio birjina: 100 ml. * Tipula: 2 dadotan. * Barrengorriak: 300 g, xerratu. * Tamaria: Tantak. * Idiazabal gazta: 50 g birrindu. * Piperbeltza. * Gatza. == PRESTAKETA == * Jarri ogi txigortua esnetan beratzen. * Olioaren erdiarekin su ertainean gorritu tipulak. * Olioaren beste erdiarekin salteatu barrengorriak. * Batu irabiagailu ontzian, ogi beratua, tipula, barrengorriak, tamaria, Idiazabal gazta, piperrautsa eta gatza. * Xehatu dena, pasta lodi bat lortuz. Probatu eta ontzen bukatu. * Kristalezko ontzi txikietan tapatuta jaso hozkailuan. == AHOLKUAK == * Ogi txigortuekin zerbitzatu. * Belar lurrinduak edo espezieak gustuen arabera gehitu daitezke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barrengorriak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] eyqp24esy2lghkdkphni3zqgtijx76h 0 5295 36577 34887 2022-02-08T17:38:42Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''BARRENGORRIAK SALTSAN''' [[Fitxategi:Barrengorriak saltsan.jpg|600px|thumb|Barrengorriak saltsan]] MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * Barrengorria: 600 g. * Oliba olio birjina: 50 ml. * Baratxuria: 2 xerratu. * Tipula : 1 dadotan. * Azenarioa: 1 [[dadotan]]. * Pipermin lehorra: Xerra 1. * Ardo zuria: 50 ml. * [[Salda zuria]] edo ura. 1 l. * Arto irin findua: 25 g. * Gatza. * Perrexila: Sorta txiki bat [[xehatu]]. == PRESTAKETA == * Barrengorriak garbitu ( hondarra kendu zapi heze batekin ) eta puntazorrotzarekin bakoitza 4 edo 6 zatitan moztu. Irudikoa bezala egin nahiko bagenu osoa utzi. * Kazola bat su ertainean olioa eta baratxuriarekin jarri, kolorea hartzen hasitakoan tipula, azenarioa eta pipermina gehitu. * Hauek ere, gorritzen hasitakoan ardo zuriarekin busti , hau murriztutakoan berriz saldarekin. * Utzi 15 minutuz irakiten. * Irabiagailutik eta iragazki txinotik pasa eta berriro irakiten jarri. * Ur hotzetan disolbatutako arto irin finduarekin saltsari dentsitate arin bat eman. * Barrengorriak olio pittin batekin, su bizian salteatu. * Aurrez prestatu dugun saltsa nahastu, perrexila gehitu eta elkarrekin 10 minutuz su motelean irakin ondu aurretik. == AHOLKUAK == * Labana batekin lehenik, eta zapi busti batekin ondoren, garbitzen dira barrengorriak. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barrengorriak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 32bs45cifsz9el6qfio7fw47ujx6itr 0 5296 36362 36361 2022-02-03T13:32:38Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BELARRI LANDU PERRETXIKO NAHASKIA''' [[Fitxategi:Perretxiku nahaskia.jpg|600px|thumb|Perretxiku nahaskia]] == OSAGAIAK == * Tipula: 1 [[xehatu]]. * Oliba olio birjina: 70 ml. * Baratxuria: 2 [[xehatu]]. * [[Belarri landua]]: 400g garbitu eta [[lerro erditan]] edo [[dadotan]]. * Perrexila sorta txikia: 1 [[xehatu]]. * Arrautza: 8. * Gatza. == PRESTAKETA == * Belarri landuak trapu busti batekin errepasatu, eta labanarekin moztu. * Zartagin batean olioa tipularekin su motelean jarri. * Tipula erdi eginik dugunean, baratxuria gehitu, eta pittin bat erregosi. * Jarraian, perretxikoak gehitu eta 5 minutuz kozinatu su ertainean; amaieran, perrexila nahasi eta ondu. * Arrautzak kraskatu eta katilu batean jarri gatzarekin. * Amaitzeko, jarri zartagin bat su bizian, eta gehitu perretxikoak; gorritzen hasitakoan, irabiatu gabeko arrautzak eta gatza bertaratu. * Utzi segundo batzuetan, zuringoa egin arte. * Itzali sua eta espatula batekin puskatu arrautzak, eta nahasi dena, lehortu aurretik. * Azken pauso hau azkar egin behar da, eta puntuan dugunean, erretilu edo plater batera ahalik eta azkarren atera. == AHOLKUAK == * Errezeta hau edozein perretxiko mota jangarrirekin egin dezakegu, eta haien nahasketekin ere bai. * Perretxikoak kontu handiarekin garbitu behar dira ur gehiegi xurga ez dezaten. * Kasu honetan nahaskia su altuan eta azkar egiten da; su baxuan eta denbora luzez egiten duenik ere bada. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 3xkz3gakuq221asi00we7x1dn3rnlk4 0 5297 36616 34923 2022-02-09T12:56:34Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ONDDO NAHASKIA''' [[Fitxategi:Onddo nahaskia.jpg|500px|thumb]] == OSAGAIAK == * Tipula: 1 [[xehatu]]. * Oliba olio birjina: 70 ml. * Baratxuria: 2 [[xehatu]]. * Onddoa: 400 g. garbitu eta [[Dado handitan|dado handitan]]. * Perrexila: Sorta txiki 1 [[xehatu]]. * Arrautzak. 8. * Gatza. == PRESTAKETA == * Onddoak trapu busti batekin eta [[Puntazorrotzarekin|puntazorrotzarekin]] garbitu eta labanarekin [[dadotan]] moztu. * Zartagin batean, olioa tipularekin su motelean jarri. * Tipula erdi eginik dugunean, baratxuria gehitu eta pittin bat erregosi. * Jarraian, onddoak gehitu eta 5 minutuz kozinatu su ertainean; amaieran, perrexila nahasi eta ondu. * Arrautzak kraskatu eta katilu batean jarri gatzarekin. * Amaitzeko, jarri zartagin bat su bizian eta gehitu onddoak; gorritzen hasitakoan, irabiatu gabeko arrautzak eta gatza bertaratu. * Utzi segundo batzuetan, zuringoa egin arte. * Itzali sua eta espatula batekin puskatu arrautzak eta nahastu dena lehortu aurretik. * Azken pauso hau azkar egin behar da, eta puntuan dugunean, erretilu edo plater batera ahalik eta azkarren atera. == AHOLKUAK == * Perretxikoak kontu handiarekin garbitu behar dira ur gehiegi xurga ez dezaten. * Kasu honetan nahaskia su altuan eta azkar egiten da; su baxuan eta denbora luzez egiten duenik ere bada. * Errezeta hau edozein perretxiko mota jangarrirekin egin dezakegu, eta haien nahasketekin ere bai. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Onddoak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] cqlotq1fd3wpfq0inxodcjf44nw36ci 0 5298 34890 34055 2021-10-12T17:12:50Z Gaztarrotz 1953 /* PRESTAKETA */ wikitext text/x-wiki '''PERRETXIKO, BARATXURI BERRI ETA GANBA NAHASKIA''' == OSAGAIAK == * Baratxuri berria: 100g, dadotan. * Oliba olio birjina: 70 ml. * Perretxikoa: 300g garbitua lerrotan edo dadotan. * Ganba: 200g: Zuritu eta hirutan zatituak. * Perrexila: Sorta txiki 1 xehatu. * Arrautzak: 8. * Gatza. == PRESTAKETA == * Perretxikoak trapu busti batekin eta punta-zorrotzarekin garbitu eta jarraian zatitu, bai labanarekin edo bai eskuarekin. * Kazola batean, olioa baratxuri berriarekin su ertainean jarri. * Baratxuria erdi eginik dugunean, zizak gehitu eta 5 minutuz kozinatu su ertainean, gehitu ganbak eta perrexila eta kozinatu beste minutu batean. Gatzarekin ondu. * Arrautzak kraskatu eta katilu batean jarri gatzarekin. * Amaitzeko, zartagin batean eta su bizian perretxiko, baratxuri eta ganbak jarri; pitin bat gorritzen hasitakoan, irabiatu gabeko arrautzak eta gatza gehitu. * Utzi segundo batzuetan, zuringoa mamitu arte. * Itzali sua eta espatula batekin puskatu arrautzak eta nahasi dena lehortu aurretik. * Oso azkar egin behar da azken pauso hau, nahaskia gehiegi egin aurretik. == AHOLKUAK == * Zizak kontu handiarekin garbitu behar dira, ur gehiegi xurga ez dezaten. * Kasu honetan nahaskia su altuan eta azkar egiten da, su baxuan eta denbora luzez egiten duenik ere bada. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Perretxikoak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] az8gkdc7sw96n2kmiwlfyh4t0l6je39 0 5299 36617 36375 2022-02-09T12:57:29Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''UDABERRIKOZIZA EDO ZIZA HORI NAHASKIA''' [[Fitxategi:Perretxiko nahaskia.jpg|600px|thumb|Ziza hori nahaskia]] == OSAGAIAK == * Tipula: 1 [[xehatu]]. * Oliba olio birjina: 70 ml. * Baratxuria: 2 [[xehatu]]. * Zizak: 400 g. garbitu eta eskuekin zatitu. * Perrexila: Sorta txiki 1 [[Xehatu|xehatu]]. * Arrautzak: 8. * Gatza. == PRESTAKETA == * Zizak trapu busti batekin garbitu eta eskuekin zatitu. * Kazola batean olioa tipularekin su motelean jarri. * Tipula erdi eginik dugunean, baratxuria gehitu elkarrekin pittin bat erregosi. * Jarraian zizak gehitu eta elkarrekin 5 minutu kozinatu su ertainean, amaieran perrexila nahasi eta ondu. * Amaitzeko, zartagin batean eta su bizian perretxikoak jarri, gorritzen hasitakoan irabiatu gabeko arrautzak eta gatza gehitu. * Utzi segundo batzuk zuringoa egin arte. * Itzali sua eta espatula batekin puskatu arrautzak eta nahasi dena lehortu aurretik. * Osoa azkar egin behar da azken pauso hau. == AHOLKUAK == * Zizak kontu handiarekin garbitu behar dira ur gehiegi xurga ez dezaten. * Kasu honetan nahaskia su altuan eta azkar burutzen da, su baxuan eta denbora luzez egiten duenik ere bada. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Perretxikoak]] [[Kategoria:Osagaia:Arrautza]] p8v5qnss5pjok1hn5tsmmb5yogz1lna 0 5300 33812 28351 2021-09-29T12:52:47Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''UNTXI FRICASSÉA''' MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * Untxia: 1 zati txikietan. * Piperbeltza. * Gatza. * Oliba olio birjina: 75 ml. * Baratxuria: 2 xerratu. * Tipula: 1 [[dadotan]]. * Haragi [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Salda iluna|salda iluna]] edo ura: 400 ml. * Limoi zukua: 1. * Gorringoa: 2. == PRESTAKETA == * Untxi zatiak ondu gatz eta piperrautsarekin. * Kazola batean olio erdiarekin salteatu su bizian denbora laburrez untxiak. Erretiratu eta gorde. * Kazola berean eta su eztian gehitu beste olio erdia baratxuriarekin. * Horiek ere kolorea hartzen hasitakoan, gehitu tipula eta elkarrekin erregosi. * Elkartu barazkia untxiarekin eta busti salda ilunarekin. * Utzi egosten haragia bigundu arte. * Momentu horretan atera untxia kazolatik eta sutatik kanpo gehitu gorringoak eta limoi zukua eta hagatxoarekin irabiatu saltsa bateratu arte. * Puntuan jarri eta elkartu untxiarekin. == AHOLKUAK == * Gorringoak beti sutatik kanpo gehitu, bestela mamitu egingo zaizkigu. * Berotzeko garaian ez irakin, bestela saltsa moztu daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Untxia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] t7zcjrrc7vhrsgrow9qiv47zjj4h7c0 0 5301 33813 28348 2021-09-29T12:54:47Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''UNTXI KARLOTA EDO CHARLOTA''' MAHIKIDEAK:4 == OSAGAIAK == * [[Untxia saltsan]] prestatutakoaren haragia: 1. * Kuiatxoa: 1 luzean xerra oso finetan. * Oliba olio birjina: 100 ml. * Baratxuria: 2 ale xerretan. * Tipula: 1 dadotan. * Azenarioa: 1 dadotan. * Pipermorro gorria: 1/2 dadotan. * [[Barrengorri salteatuak]]: 200 g. == PRESTAKETA == * Untxi erregosi, haragia eta hezurra banandu eta karratuetan moztu. * Moztu kuiatxoa labana zorrotz batekin edo horretarako gailuarekin, luzeran xerra finetan. Zabaldu erretilu batean, gazitu eta utzi minutu batzuetan bere horretan. * Pasa kuiatxo xerra horiek zartagin batetik olio pittin batekin minutu bat alde bakoitzetik, kuiatxoak bigundu arte. * Aparteko zartagin bat  jarri  sutan olioarekin eta erregosi barazkiak, gehitu untxiaren saltsa pittin bat eta ondu. * Hirugarren zartagin batean, salteatu barrengorriak. * Karlotak prestatzeko molde indibidualak margotu olioarekin eta estali kuiatxo xerrekin, bete ondoren estaltzeko aukera utziz. * Moldearen barruan tartekatu, barazkiak, untxi haragia eta txanpiñoiak. * Itxi moldea kuiatxoarekin eta utzi hozten. * Labean berotu dezakegu, momentuan moldetik atera eta azpian untxi saltsa jarri. == AHOLKUAK == * Barazkiei irin pittin bat gehitu dakieke betegarriak gorputz gehiago izateko. Molde indibidualean ez da beharrezkoa, betegarria ondo estutzen badugu.  * Aldiz, molde handiagoa balitz eta errazioetan moztu beharko bagenu, irina gehitu beharko genioke betegarriari. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Untxia]] 35e4ook40mlq5qmg9dbvqab1ukntstg 0 5302 36733 35725 2022-02-10T16:51:34Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''UNTXIA BARATXURITAN''' [[Fitxategi:Untxia baratxuritan2.jpg|600px|thumb|Untxia baratxuritan]] Untxia errea, patata pure eta haragi saltsarekin MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Untxia: 1, zati txikietan. * Gatza. * Piperbeltza. * Irina: Untxia estaltzeko. * Oliba olio birjina: 200 ml. * Baratxuria: 4 xehatu. * Perrexila: Sorta txiki bat xehatu. * Ardo zuria: 100 ml. * [[Salda zuria]] edo [[barazki salda] edo ura. == PRESTAKETAK == * Untxia ondo garbitu, eta zati txikietan moztu. * Gatz eta piperbeltzarekin ondu ondoren, irinetan pasa. * Zartagin batean jarri olioa, eta su bizian frijitu alde guztietatik untxia eta erretiratu erretilu batera. * Untxia frijitutako zartaginetik kendu olioaren zatirik handia pitin bat utziz. * Gehitu olio horri baratxuria  eta perrexila. Baratxuria kolorea hartzen hasi aurretik, untxia nahastu eta busti ardo zuriarekin; murriztutakoan, berriz saldarekin.  * Irakinaldi bat eman, ondu eta zerbitzatu. == AHOLKUAK == * Baratxuri xehatuarekin olio berotan lan egiten denean, beti oso gainean egon behar da erre ez dadin. * Untxia salda eta ardo zuria gehitu gabe ere amaitu dezakegu; hartara, untxiaren azala txigortuagoa geratuko da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Untxia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] fxvajgpnxygekyhpvrpj8nt297be3q4 0 5303 36734 36191 2022-02-10T16:52:17Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''UNTXIA LABEAN ERREA''' [[Fitxategi:Untxia labean2.jpg|600px|thumb|Untxia labean]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Untxia: 1. * Oliba olio birjina: 75 ml. * Gatza. * [[Piperbeltza]]. * Ardo zuria: 50 ml. * [[Barazki salda]], [[salda zuria]] edo ura. 100 ml. * Baratxuria: 2 [[xehatu]]. * Perrexila: Sorta txiki bat [[xehatu]]. == PRESTAKETAK == * Untxiari burua kendu, uretan pasa eta lehortu. * Labana baten laguntzaz, erditik ongi zabaldu. * Untxia oliotan igurtzi lehenik, eta gatz eta piperbeltzarekin ondu ondoren. * Piztu labea 200ºC-tan. * Baratxuria, perrexila eta olioa nahastu katilu batean. * Jarri untxia labeko erretilu batean, zabaldua, tripak gorantz dituela. * Busti ardo txuri eta saldarekin. * Sartu labera 12 minutuz. * Buelta eman eta perrexil eta baratxuriarekin estali haragia. * Erre beste bost bat minutuz; labetik atera, bere horretan utzi minutu batzuetan, moztu eta zerbitzatzeko. == AHOLKUAK == * [[Patata frijituak]], [[patata gorrituak]], edozein entsalada, edo barazki erabil liteke hornigai moduan. * Untxia gehiegi eginez gero, erraz lehortzen da, eta baratxuriak erretzeko arriskua dugu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Erre]] [[Kategoria:Osagaia:Untxia]] i4kn6pz096fyfwv5pdjy0082a4nla0p 0 5304 36736 36735 2022-02-10T16:55:56Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''UNTXIA PARRILAN ERREA''' [[Fitxategi:Untxia parrilan.jpg|600px|thumb|Untxia parrilan]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Untxia: 1. * Oliba olio birjina: 150 ml. * Gatza. * Baratxuria: 2 [[xehatu]]. * Perrexila: Sorta txiki bat [[xehatu]]. * [[Aliolia]]: Aukeran. == PRESTAKETAK == * Lehenik parrila piztu, hagak ongi berotu eta paperarekin igurtziz garbitu. * Untxiari burua kendu, uretan pasa eta lehortu. * Labana baten laguntzaz, erditik ongi zabaldu. * Untxia oliotan igurtzi lehenik, eta gatzarekin ondu ondoren. * Ikatza gori-gori dagoenean, eta tripa beherantz duela, jarri untxia parrilan. * Eduki minutu batzuetan, eta goiko aldea pittin bat zuritzen hasten denean, eman buelta. * Bitarte horretan katilu batean nahastu olioa, baratxuria eta perrexila. * Eduki alde horretatik ere minutu batzuetan, haragia egin eta kurruskari geratu arte. * Untxia parrilatik atera, ohol batera pasa eta 4 zatitan moztu. * Igurtzi baratxuri eta perrexila nahasketarekin, edo alioli pitin batekin lagunduz zerbitzatu. == AHOLKUAK == * [[Patata frijituak]], [[patata gorrituak]], [[patata panaderak]] entsaladak edo barazkiak erabil litezke hornigai moduan. * Untxia gehiegi eginez gero, erraz lehortzen da eta baratxuriak erretzeko arriskua dugu. * Aliolia erabiliz gero, baratxuri, perrexil eta olio nahasketaren ordez erabiliko genuke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Erre]] [[Kategoria:Osagaia:Untxia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] i0v3jmaf46lsowezw7cltwk5hmvbges 0 5305 36192 35080 2022-02-02T12:46:29Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''UNTXIA SALTSAN''' [[Fitxategi:Untxi gisatua2.jpg|600px|thumb|Untxi saltsan]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Untxia: 1, zati txikietan moztua. * Gatza. * Irina: Untxia estaltzeko. * Oliba olio birjina: 200 ml. * Baratxuria: 2 xerratu. * Tipula: 1, dadotan. * Azenarioa: 2, dadotan. * Porrua: 1/2 dadotan. * Ardo zuria: 100 ml. * [[Barazki salda]], [[salda zuria]] edo ura. 400 ml. * Patatak: : 400 g. dado handietan, gorrituak edo egosiak. * Barrengorri salteatu edo ziza hori salteatu: 100 g. * [[Ilar egosiak]]: 100 g. == PRESTAKETAK == * Moztu untxia zati txikietan, gazitu eta irinetan pasa. * Kazola zabal batean jarri olioa sutan, bero dagoenean frijitu untxia zati txikietan, erretiratu eta gorde. * Kendu kazola horri olioaren gehiena, eta jarri bertan barazkiak erregosten su motelean. * Barazkiak gorriturik daudenean, gehitu untxia. * Busti lehenik ardo zuriarekin, eta hau murriztutakoan, saldarekin. * Egosi untxia bigundu arte 20 bat minutuz. * Erretiratu kazolatik haragia, eta pasa barazkiak lehenik irabiagailu batetik, eta iragazkitik ondoren. * Elkartu saltsa untxiarekin, gehitu patatak, ilarrak eta perretxikoak eta batera minutu batzuetan irakin ondoren, ondu. == AHOLKUAK == * Kontu izan untxia gehiegi egin ez dadin, lehortu eta desegiteko arriskua baitu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Untxia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] fzupgnx9yhbt3fel1c0z1tqe1lhb3aw 0 5306 35054 27989 2021-10-13T07:24:16Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''LABEAN ERREGOSITAKO TXERRI SOLOMOA SAGARRAREKIN''' [[Fitxategi:Txerri solomoa sagar saltsan.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Txerri solomo trontzoa: 1 kg. * Gatza. * Piperbeltza. * Oliba olio birjina: 75 ml. * Sagardoa: 200 ml. * Tipula: 1 [[lerrotan]]. * Azenarioa: 2 [[lerrotan]]. * Porrua: 1 [[ilargi erdian]]. * Sagarra: 2 [[dadotan]]. * Haragi [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Salda iluna|salda iluna]] : 2 l. * [[ Barrengorri salteatuak]]: 200 g. * [[Ilar egosiak]]: 100 g. == PRESTAKETAK == * Txerri solomoa ongi garbitu, soberako gantza eta nerbioak kenduz. * Gatz eta piper hautsarekin ondu. * Labeko erretilu batean jarri, eta oliba olioarekin igurtzi. * Piztu labea 220ºC-tan. * Sartu haragia bertara eta egin 5 minutu alde bakoitzetik. * Jaitsi labeko tenperatura 200ºC-tan, eta sartu bertan barazkia, haragia inguratuz eta busti sagardoarekin * Eduki bertan beste 10 minutu. * Erretilua labetik atera, eta haragia erretiratu. * Barazkia kazola batean jarri, eta busti haragi saldarekin, egosi 10 minutuz, irabiatu eta iragazki txinotik pasa. Irakiten jarri eta ondu. * Haragia berriz, xerra finetan moztu eta saltsarekin nahastu eta irakinaldi azkar bat eman. * Amaitzeko, gehitu barrengorriak eta ilar egosiak. == AHOLKUAK == * Kasu honetan hornigaiak barrengorriak eta ilarrak erabiltzen badira ere, patatak edo azenario torneatuak, patata edo sagar pureak, onddoak....erabil litezke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] j3qmbwgdoppkbkhl2xu3wq7e58n66l2 0 5307 36727 35733 2022-02-10T16:22:42Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''TXERRI HANKAK SALTSAN''' [[Fitxategi:Txerri hanka.jpg|500px|thumb|Txerri hanka]] MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == '''Hankak egosteko''' * Porrua: 1 garbia. * Azenarioa: 1 garbia. * Tipula: 1 zuritu eta erdibitua. * Perrexila: Sorta txiki 1. * Txerri hanka: 8 erdibitu, ileak erreak eta garbiak. * Gatza. '''Saltsa prestatzeko''' * Tipula: 1 lerrotan. * Oliba olio birjina: 50 ml. * Egositako barazkiak: Dadotan perrexila izan ezik. * [[Tomate saltsa]]: 200 ml. * Txerri hanka salda : 400 ml. * Gatza. == PRESTAKETA == '''Txerri hanka egosteko''' * Tipula izan ezik beste barazkiak soka batekin lotu, barazki sorta bat osatuz. * Kazola batean ur hotzetan, txerri hankak, sokarekin bildutako barazki sorta, tipula eta gatza jarri sutan. Egosten eduki 2 ordu inguruz haragia bigundu bitarte Presio eltzean 40 minutu inguru. * Egosita daudenean, hankak erretilu batera atera eta barazkiak beste batera eta salda iragazi. '''Saltsa prestatzeko''' * Kazola batean tipula olioarekin sutan jarri, kolorea hartzen hasten denean, egosteko erabili dugun barazkia gehitu eta horri ere kolore pitin bat eman. Jarraian [[tomate saltsa]] eta salda gehitu. * 30 minutuz egosi. * Irabiagailutik eta txinotik pasa, beste irakinaldi eman eta ondu. * Amaitzeko, hankak eta saltsa elkartu eta elkarrekin egosi saltsa ongi bateratu bitarte eta ondu. == AHOLKUAK == * Txerri hankek denbora behar dute egosteko, presio eltze batean asko aurreratuko genuke. * Txerri hankak egosi ondoren arrautzaztatu ere egin ditzakegu eta saltsa alboan aurkeztu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txerrikia]] 87hyqyn25s8aad9of8kf6q5jcrrpkf5 0 5308 35414 35413 2021-10-15T16:01:18Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TXERRI MASAILA LABEAN''' [[Fitxategi:Txerri masailak labean.jpg|600px|thumb|Txerri masailak labean]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Txerri masaila: 8 . * Gatza. * Piperbeltza. * Oliba olio birjina: 75 ml. * Sagardoa: 200 ml. * Tipula: 1 dadotan. * Azenarioa: 1 dadotan. * Porrua: 1 dadotan. * Ardo beltza: 100 ml * Haragi [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Salda iluna|salda iluna]]: 300ml == PRESTAKETAK == * Txerri masaila ongi garbitu. * Gatz eta piperbeltzarekin ondu. * Labeko erretilu batean jarri, eta oliba olioarekin igurtzi. * Piztu labea 200ºC-tan. * Sartu haragia bertara, eta egin 30 minutuz * Atera labetik, buelta eman, busti likidoekin eta inguratu haragi zatiak barazkiarekin. * Sartu berriz labera, eta eduki bertan beste 30 minutu. * Erretilua labetik atera, eta haragia erretiratu. * Barazkia kazola batean jarri, eta busti haragi saldarekin, egosi 10 minutuz, irabiatu eta iragazki txinotik pasa. Irakiten jarri eta ondu. * Bateratu saltsa hau masailekin, irakin eta ondu. == AHOLKUAK == * [[Patata purea]], [[sagar purea]], [[barrengorri salteatuak]], [[onddo erregosiak]], onddoak, barazkiak... plantxan izan litezke hornigai bikainak. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Erre]] [[Kategoria:Osagaia:Txerrikia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 3lzgiucteoa7i6ws8ru237f1fpipyfg 0 5309 36731 33541 2022-02-10T16:48:12Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''TXERRI SAIHESKIA LABEAN ''' [[Fitxategi:Txerri saiheski errea patata eta sagar purearekin.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * Txerri saiheskia: 1,5 kg. * Oliba olio birjina: 20 ml. * Gatza. * Limoi zukua: 1. * Ardo zuria : 50 ml. * Ura: 100 ml. Labean dagoen bitartean gehiago beharko balu, gehitu. * Baratxuria: 2 [[xehatu]] eta oliba oliotan nahasiak. * Perrexila: Sorta txiki bat [[Xehatu|xehatua]]. * Ziapea: 20 g. * Ozpina: [[Zurrusta motz]] 1. == PRESTAKETA == * Labea 200ºC-tan piztu. * Saiheskia gazitu eta olioz margotu. * Labeko erretilu batean jarri eta gainetik limoi zukua, ardo zuria eta ura gehitu. Labean 20 minutuz eduki. Ez utzi lehortzen eta ura beharko balu, gehitu. * Buelta eman eta berriro labera sartu, beste 20 minutu inguru. Azken minutuetan gehitu baratxuri xehatua. * Labetik atera, posible bagenu, koipea kendu, ez salda. * Bukatzeko, zartagin batean txerri saiheskiaren salda jarri, horri mostaza, ozpina eta perrexil xehatua gehituko dizkiogu. Dena ondo bateratu ondoren, saiheskiak estali. == AHOLKUAK == * [[Patata purea]], [[sagar purea]], [[barrengorri salteatuak]], [[onddo erregosiak]], onddoak plantxan izan litezke lagungarri bikainak. * Kontu izan erretilua gehiegi lehortu ez dadin. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Erre]] [[Kategoria:Osagaia:Txerrikia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] eo88ks1ku9ayscso95rnxpw6etmoev8 0 5310 36732 36189 2022-02-10T16:50:34Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''TXERRI SOLOMO BETEA''' [[Fitxategi:Txerri solomo betea.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 75 ml. * Tipula: 1 [[lerro erditan]]. * Azenarioa: 1 [[lerro erditan]]. * Pipermorro gorria: 1/2 [[lerro erditan]]. * Piper berde italiarra: 1 [[lerro erditan]]. * [[Belarri landu perretxikoa]]: 100 g. [[lerro erditan]]. * Gatza. * Piperbeltza. * Txerri solomoa: 600 g.-ko 2 trontzo. * Hirugiharra: 200 g. xerra finetan. * Ardo zuria: 150 ml. * [[Salda iluna]]: 400 ml. * Arto irin findua: 15 g. == PRESTAKETAK == * Jarri zartagin zabal bat, erdian olioa duela, sutan. * Zartagina bero dagoenean, gehitu barazki eta perretxikoak. Erregosi 5 minutu inguru, barazkia ongi bigundu arte; amaieran gatzarekin ondu. * Solomo zatia [[puntazorrotzarekin]] garbitu ( soberako koipeak eta nerbioak ) pitin bat. Ondoren, aizto zorrotz bat erabiliz, xerra luze bat egin, haragia barrurantz moztuz, zentimetro 1 edo 2 cm.-ko lodiera duena. Ahalik eta xerra luzeena egin. Ondoren xerra luze hauetako bakoitza, zabalean, erditik moztu. * Horrela ba, 15 cm. zabalera eta 15 cm. ( xerraren loditasunaren baitan ) luzera inguru duten 4 xerra lortuko ditugu. Xerra hauek erretilu batean zabaldu. * Gatz eta piperbeltzarekin ondu ondoren, hirugihar geruza batekin estali txerri solomoa eta honen gainean, barazki eta perretxikoak zabaldu. * Kiribildu zilindro moduko bat osatuz. * Lotu [[listariarekin]]. * Gatz eta piperbeltzarekin ondu ondoren, labeko erretilu batean jarri. Olioarekin igurtzi eta ardo zuriarekin busti ondoren, 200ºC-tan labera sartu 15 minutuz. * Denbora hori pasatutakoan, erretilua labetik atera eta haragi zatia gorde. Haragi saldarekin berriz, erretilua busti eta itsatsita dagoen zukua berreskuratu. * Zuku hau iragazi eta berriro irakiten jarri, ondoren uretan disolbatutako arto irin finduarekin saltsa dentsitatea eman. * Amaitzeko, haragi zatiari hariak kendu, eta 2 edo 3 zentimetrotako xerretan moztuta edo bere horretan , saltsarekin gainetik busti. == AHOLKUAK == * Betegai moduan, arrautza gogortu osoa erabiltzea klasikoa da, polita geratzen bada ere oso lehorra nire iritziz. * [[Patata purea]], [[sagar purea]], [[barrengorri salteatuak]], [[onddo erregosiak]], onddoak plantxan izan litezke lagungarri bikainak. * Haragia moztu aurretik, epeltzen utzi. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txerrikia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] hdtulj1xk36p4qn0k20f9mcdd11gfj6 0 5311 36188 33433 2022-02-02T12:42:41Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TXERRIKUME ERREA''' MAHAIKIDEAK: 8. == OSAGAIAK == * Txerrikumea: 5 kg. erditik zabaldua baina erdibitu gabe. * Txerri gantza: 100 g. * Oliba olio birjina: 50 ml. * Gatza. * Ura: 500 ml. * Ardo zuria: 200ml. == PRESTAKETA == * Txerrikumea gazitu eta txerri gantzarekin estali. * Labeko erretilu batean ura eta ardoa ipiniko dugu, honen gainean lurrezko 2 kazola eta gainean txerrikumea, azala beherantz duelarik. * Labean sartuko dugu 160Cº-tan 30 minutuz. * Ordu erdia pasatutakoan, eta kontu handiarekin buelta emango diogu. * Ondoren berriro labera sartu eta beste 30 minutuz edukiko dugu. * Ordubetean erre ondoren, azpiko saldarekin eta oliba olioarekin busti txerrikumea. Labea 210Cº igo eta beste 30 minutuz erre. Txerrikumearen azala gorritu bitarte. * Bukaerako momentu batean, txerrikumearen zati batuk, belarriak, hankak eta isatsa, gehiegi egiten ari bada paper herdoilgaitzarekin estali. * Txerrikumea kontu handiarekin bertatik atera eta erretilua [[desglasatu]] egingo dugu saltsa bat lortuz. == AHOLKUAK == *Amaiera bitarte txerrikumeak heze egon behar du beraz, saiatu erretiluaren azpialdean beti likidoa egon dadin, beharko balu gehitu. * Uraren ordez, ardo zuria, garagardoa, sagardoa edo beste edari lurrintsuren bat erabiltzea badugu. * [[Patata purea]], [[sagar purea]], [[barrengorri salteatuak]], [[onddo erregosiak]], onddoak plantxan izan litezke lagungarri bikainak. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Erre]] [[Kategoria:Osagaia:Txerrikia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 5ckm6756ibwzccbahimfiuddvnzwacu 0 5312 33411 33387 2021-09-27T16:11:40Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Arroz txuria.jpg|thumb|600px|Arroz zuria]] '''ARROZ ZURIA''' MAHAIKIDEAK: 4 ANOA. == OSAGAIAK == * Arroza: 200 g. * Ura: 1 litro. * Gatza. == PRESTAKETA == * Arroza ur hotzetan ondo garbitu, ura gardena geratu bitartean. * Kazola batean ura gatzarekin sutan jarriko dugu. * Ura irakiten hasitakoan, arroza gehitu eta irakin arroza egin arte. 15-20 minutu artean. * Bertatik atera ur beroa kendu eta ur hotzarekin moztu egosketa, eta iragazi. == AHOLKUAK == * Arroz entsaladak edo beste osagai batzuekin salteatzeko erabiltzen da. * Haragi eta barazki plateren lagungarri erabil dezakegu. * Kubatar eran eginiko arrozarentzat balio digu. * Bere horretan oliba olioa eta gatzarekin ere gozo geratzen da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 0qurc2vo8d4tstwuvckaw5qz3xdj43s 0 5313 37473 37468 2022-04-01T09:09:40Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ESKALIBADA''' [[Fitxategi:Eskalibada.jpg|500px|thumb|Eskalibada]] MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * [[Pipermorro gorria]]: 2. * [[Alberjinia]]: 2. * [[Tipula]]: 2 zuritu. * [[Oliba olio birjina]]: 50 ml. * [[Gatza]]. * Ardo zuria: 50 ml. * Ura: 150 ml. * [[Baratxuria]]: 3 [[xehatu]]. == PRESTAKETA == * Piztu labea 160ºC-tan. * Barazkiak ondo garbitu, olioarekin busti eta gazitu ondoren zabaldu labeko erretilu batean. * [[Erretiluan]] jarri ura eta ardo zuria. * Sartu labera eta erre 30 minutuz. 15 minutu alde bakoitzetik. * Labetik atera orduko, estalki bat jarri eta utzi epeltzen. * Barazkia epelduta, piperrari kendu txortena, haziak eta zuritu, ondoren [[lerrotan]] moztu. * [[Alberjiniari]] kendu txortena eta zuritu ondoren hau ere [[lerrotan]] moztu. * Tipula [[lerrotan]] moztu. * Elkartu hiru osagaiak eta baratxuria, oliba olioa eta gatzarekin ondu. == AHOLKUAK == * Sarrerako plater gisa edo [[hornigai]] moduan jar genezake. [[Kategoria:Errezetak]] l7qa35zsf7o9y9a2zt7t8l9bcri6l4x 0 5314 33806 30294 2021-09-29T12:47:24Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''AHATE IZTERRAREN KONFIT ERREA''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Ahate izter konfitatuta: 4. == PRESTAKETAK == * Konfita, koipetan eta gatzetan denbora luzez eta oso tenperatura baxuan kozinatzen den haragia da, eta etxean egin badezakegu ere, ez da ohikoa. Beraz, plater hau prestatzeko ahate izter konfitatuak eta ontziratuak eransten dira. * Piztu labea 200ºC-tan. * Ahate izterrak ontzitik atera, eta gantz kopururik handiena kendu. Erretilu batean jarri eta labera sartu, harik eta azala txigortu eta urre kolorea hartu arte. == AHOLKUAK == * Ahate konfitarentzat haragi saltsa edo fruitu saltsa, saltsa gazi gozoa zerbitza daiteke. * [[Hornigaietan]] berriz, [[pureak] eta [[entsaladak]], [[konpota]], ... izaten dira ohikoenak. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Ahatea]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] ngedkdvgv4zfg5w4z7s5o8vm0u8dgxn 0 5315 33807 30295 2021-09-29T12:48:40Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''AHATE MAGRET ERREA''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Ahate [[magreta]]: 4. * Gatza. * Piperbeltza. == PRESTAKETAK == * Xerratzeko aiztoaren laguntzaz, [[magretaren]] kanpoko gantzari, zabalean ebaki batzuk egin. * Ondu gatz eta piper hautsarekin. * Zartagin bat su ertainean  jarri, eta bero dagoenean, gantza beherantz duela bertan jarri. * Ahate gantza urtzen joan ahala, koilara batekin bularra busti. * Gantzaren zati handi bat urtutakoan, buelta eman, eta segundo gutxi batzuetan eduki. * Erretilu batera atera eta utzi bere horretan 5 minutu. * Sartu labera 200ºC-tan minutu batean. * Labetik atera eta oholaren gainean,  xerra finetan moztu. == AHOLKUAK == * Magreta gutxi egina jatea izaten da ohikoena; beraz, kontu handia izan gehiegi egin gabe. * Ohikoa ditu haragi edo fruitu [[saltsak]], [[pureak]], edo [[barazkiak]] hornigai moduan. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Ahatea]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 27dmci7os9z002ksygzkqsrap25i5yb 0 5316 35839 35142 2021-11-17T20:06:30Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''AHATEA LARANJA LURRINETAN''' [[Fitxategi:Ahatea laranja eran.jpg|600px|thumb|Ahatea laranja eran]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Ahatea: 1 zatitua. * Gatza. * Piperbeltz. * Oliba olio birjina: 100 ml. * Laranja likorea: [[Zurrusta luze]] bat. * Laranja zukua: 2 iragazia. * Tipula: 1 lerrotan. * Azenarioa: 4 lerrotan. * Porrua: 1 ilargi erdian. * Hegazti [[Salda zuria]]: 400 ml. == PRESTAKETAK == * Ahate zatiak ondu gatz eta piper hautsarekin. * Kazola batean jarri olio tanta bat eta salteatu zatiak minutu pare batean, kolorea emanez. * Busti laranja likorearekin lehenik, eta zukuarekin ondoren, eta utzi bere horretan sutatik kanpo beratzen. * Ahatea, saldarekin beratzen dagoen bitartean, beste kazola batean jarri olio pittin bat barazkiekin erregosten. * Barazkiak ongi eginak ditugunean, elkartu ahatea, honen salda eta hegazti saldarekin. Egosi dena batera, harik eta haragia bigundu arte. * Erretiratu haragi zatiak, eta pasa barazkiak puregailutik lehenik, eta iragazki txinotik ondoren. * Elkartu haragia eta saltsa, eta batera irakin dentsitate puntua emanez eta onduz. == AHOLKUAK == * Ahatea etxekotua izan edo ehizatua izan, egoste denborak asko aldatuko dira. * Errezeta tradizionalean, ahatea lehenik labean erretzen da laranjarekin. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Ahatea]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] bp8397y1628h7kok9bcf0of2ypx2x5j 0 5317 36163 35087 2022-02-02T12:21:20Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BASERRIKO OILASKO ERREA''' Oilazko izter erreak.jpg [[Fitxategi:Oilazko izter erreak.jpg|500px|thumb|Baserriko oilasko errearen izterrak]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Baserriko oilaskoa: 1400 g. inguruko oilasko garbia. * Oliba olioa birjina: 50 ml. * Gatza. * Ardo zuria: 100 ml. * Limoia: 1 erdibitua. * Hegazti [[salda zuria]]. 400 ml. == PRESTAKETAK == * Oilaskoari luma handienak eskuekin kendu, eta lumatxak sutan erre. * Garbitu ur hotzetan eta lehortu. * Oliba olioarekin igurtzi eta gazitu kanpotik eta barrutik; sartu barruan limoi erdibitua. * Labeko erretilu batean, oilaskoa bularra beherantz duela jarri. Ardoarekin eta saldaren erdiarekin busti. * Piztu labea 180ºC-tan eta sartu bertara oilaskoa. * Erre  oilaskoa 20 minutuz, tarteka, erretilu azpiko saldarekin bustiz. * Momentu honetan, oilaskoari buelta eman, eta jarraitu momenturo bustitzen oilaskoa gainetik. * Oilaskoaren tamainaren arabera, 40-50 minutu inguru beharko ditu erretzeko. * Atera  labetik, eta  oilaskoa  beste erretilu batera pasa. * Labeko erretilu horri koipea kendu lehenik,  ondoren salda pittin bat  eta oilasko barruan dauden limoiaren zukua gehitu.  * Espatula batekin erretiluaren azpi aldea arraskatu. Sortutako salda hori iragazirik oilaskoa bustitzeko erabili. == AHOLKUAK == *Jeneralean, [[entsalada berdea]], [[patata frijituak]], [[patata gorrituak]]....  erabiltzen dira hornigai moduan. *Oilaskoa erretakoan, minutu batzuetan utzi behar da moztu aurretik. Oso bero dagoela moztuko bagenu, salda gehiago galduko luke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Erre]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 4oavfk2bgu6v1rfajok72sgd19ogr84 0 5318 36738 33810 2022-02-10T16:59:21Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Foie gras micuita.jpg|400px|thumb]] '''FOIE- GRAS MICUITA ARANEKIN''' ERRAZIOAK: 4 == OSAGAIAK == * Aranpasak: 10. * Brandya: 50 ml. * Ahate edo antzara gibela: 500 g. * Gatza: 7 g. * Piperbeltza: 5 g. * Azukrea: 2 g. == PRESTAKETA == * Bezperatik ontzi estu batean aranak beratzen jarri brandy eta urarekin estaliz. * Ahate gibela erretilu batean zabaldu. * Labana txiki eta behatz-mamien laguntzaz lobuluak erditik zabaldu eta tartean dauden zain eta odolbilduak kendu. * Zainak ondo garbitutakoan, piperrautsa, gatza eta azukrea banatu gainetik eta bere horretan 15 minutu eduki. * Zabaldu film papera mahai baten gainean eta forma karratuarekin. * Jarri honen gainean beste film paper zati bat tamaina berdinekoa. * Paperaren erdian zabaldu ahate gibela. * Gibelaren aurrean eta guregandik gertuen dagoen iskinean aranak zabalean alde batetik bestera jarri. * Heldu eskuekin film paperaren alboari eta kontu handiarekin biltzen joan, alboetatik eta gainetik estutzen dugun bitartean. * Film paperak beti kanpotik behar du joan. * Bildu gibela zilindro estu batean, txotx batekin egin zulotxo batzuk barruko airea atera dadin. * Eta berriro estutu, hari batzuekin alboetatik estu lotu. * Kazola batean ura berotzen jarri. * Urak irakiten hasi aurretik, 80ºC inguruan, sartu bertara gibela. * Bertan eduki 5 minutuz, kanpoaldetik koipea ikusten dugun arte. * Atera kazolatik eta hoztu ur hotzetan momentu batean. * Hozkailuan gorde. == AHOLKUAK == * Normalean errezeta hau aranik gabe egiten da. * Saltsa gozo eta marmelada desberdinekin zerbitzatzen da, baita ogi txigortuarekin ere. [[Kategoria:Errezetak]] 612qn97w0uxh01tentmcxxqvk1q8jwe 0 5319 33811 28362 2021-09-29T12:52:00Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''GALEPER FRIJITUAK''' MAHAIKIDEAK: 4 . == OSAGAIAK == * Galeperrak: 8 erdibitu. * Gatza. * Piperbeltza. * Irina: Galeperrak estaltzeko. * Baratxuria: 4 xerratu. * Oliba olio birjina: 400 ml. == PRESTAKETA == * Galeperrak ondo garbitu. Lumak handiak eskuekin kendu eta lumatxak sutan erre, uretan garbitu eta lehortu. * Gatz eta piperrautsarekin ondu eta irinetan pasa. * Zartagin batean oliba olioa jarri, baratxuriak gehitu eta su motelean baratxuriak gorritu, zaporea har dezan. * Sua bizitu, baratxuriak erretiratu eta galeperrak frijitzen joango gara kolorea hartzen utziaz. == AHOLKUAK == * Galeperrak ongi garbitzea garrantzizkoa da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Ehiza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] tn02kb7mcjhdwm5y0znc6ju06gicp76 0 5320 28364 26537 2021-09-04T11:43:42Z Xabier Cañas 1211 Moving from [[Category:Osagaia:Haragia]] to [[Category:Osagaia:Ehiza]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki '''GALEPER GISATUA''' MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * Galeperrak : 8 * Gatza. * Piperrauts beltza. * Oliba olio birjina: 50 ml. * Tipula: 1 dadotan. * Porrua: 1 dadotan. * Azenarioa: 2 ale dadotan. * Brandya: 50 ml. * Oportoa edo ardo gozoa: 100 ml. * [[Salda iluna]], hegazti [[salda zuria]] edo ura: Estaltzeko 2l inguru. == PRESTAKETA == * Garbitu galeperra, sutan lumak erre, urdaila kendu eta ur hotzetan pasa ondoren lehortu. * Lotu hariarekin, piperrauts eta gatzarekin ondu. * Kazola estu batean jarri olioa su bizian, sartu galeperrak eta eman kolorea. * Atera bertatik eta sartu barazkiak. Erregosi kolorea hartu bitarte. * Sartu berriro galeperrak eta brandyarekin garreztatu lehenik eta busti ardoarekin ondoren. * Utzi ardoa murrizten eta salda edo urarekin busti tapatu arte. * Irakin 20 minutuz galeperraren bularkia bigundu arte. * Galeperrak kazolatik atera eta kendu haria. * Saltsa irabiagailutik eta txino iragazkitik pasa. * Elkartu saltsa eta galeperrak eta eman beste irakinaldi bat saltsa ongi bateratu eta nahi den dentsitatea lortu arte. * Jarri puntuan. == AHOLKUAK == Ehizako galeperrak balira, egosteko denbora gehiago beharko lukete. Patata, sagar, azenario edo gaztaina purea oso ondo datorkio lagungarri moduan. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Ehiza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 8ecxm5u724702de27z33o6iddhwlhqp 0 5321 36926 36740 2022-03-16T12:52:25Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''GALEPERRAK ESKABETXEAN''' [[Fitxategi:Galeperra eskabetxean.jpg|600px|thumb|Galeperra eskabetxean]] MAHAIKIDEAK. 4. == OSAGAIAK == * Tipula: 1 [[lerrotan]]. * Porrua: 1 [[lerrotan]]. * Azenarioa: 1 [[lerrotan]]. * Erramua: Hosto 1. * Oliba olio birjina: 250 ml. * Ozpina: 250 ml. * Ardo zuria: 250 ml. * Galeperra: 8. * Gatza. * Piperbeltza. * Patata egosia: 2 zuritua eta xerretan. * Tipulina: 1 [[xehatu]]. * Ontziko pikillo piperra: 1 [[xehatu]]. * Ibarrako piperra: 2 [[xehatu]]. == PRESTAKETA == * Jarri kazola batean tipula, azenarioa, porrua, erramua, oliba olioa, ozpina eta ardo zuria. * Irakin elkarrekin 10 minutuz. * Garbitu galeperrak, lumak erre, urdaila kendu, ur hotzetan garbitu eta ongi lehortu. * Moztu galeperrak erditik eta sartu barazkien kazola berean estaliz eta su motelean 20 minutuz egosi. * 12 orduz bere horretan eduki. * Tipulina, pikillo piperra eta Ibarrako piperrarekin egin olio ozpin bat. * Patata xerrekin egin ohe bat, jarri gainean galeperraren bular eta izterrak. * Amaitu alboetan barazkia jarriz eta ozpin olio pitin bat jarrita gainetik. == AHOLKUAK == * Nahi badugu ozpin-olioa, eskabetxearen barazkiekin bakarrik egin dezakegu. * Eskabetxea egiteko galeperrak estali egin behar dira; beraz, osagaietatik kantitate gehiago beharko bagenu, proportzioan gehitu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Ehiza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] pv0qx6yyx5lctr9v257q0zis0nejmzn 0 5322 36178 35988 2022-02-02T12:35:08Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Oilasko gazi-gozoa2.jpg|600px|thumb|Oilasko gazi-gozoa]] '''OILASKO GAZI-GOZOA''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Oilaskoaren atzeko laurdena: 4 . * Gatza. * Piperbeltza. * Oliba olio birjina: 75 ml. * Baratxuria: 2 xerratua. * Tipula: 1 dadotan. * Pipermorro gorria: 1/2 dadotan. * Piper berde italiarra: 1 dadotan. * Ardo zuria: 50 ml. * [[Salda zuria]]: 200 ml. * Azukrea: 50 g. * Limoi edo ozpina: Zurrusta 1. * Arto irin findua: 15 g. * Mertxika almibarrean: 2 dadotan. == PRESTAKETAK == * Oilaskoa zati txikietan moztu eta ondu. Kazola zabal batean, olio pittin batekin eta su bizian, minutu pare batean salteatu, bertatik atera. * Kazola berean beste olio tanta bat bota eta baratxuriak jarri, gorritzen hasitakoan, gehitu tipula, piper gorria eta piper berdea. Batera erregosi. * Gehitu oilaskoa lehenik, jarraian ardo zuria eta hau murriztutakoan salda. * Oilaskoa su baxuan kozinatzen den bitartean, beste kazola batean azukrea sutan jarri ur tanta batzuekin. Karamelua egindakoan, gehitu limoi zukua edo ozpina lehenik, eta salda pittin bat ondoren. Pazientziarekin, itsatsita dagoen karamelua berreskuratu. Jarraian nahastu salda gazi-gozo hau oilaskoarekin. * Oilaskoa eginik dugunean, disolbatu arto irin findua ur hotzetan, disolbatu eta gehitu, saltsa pittin bat lodituz. * Amaitzeko, gehitu mertxika zatituak eta dena batera ondu. == AHOLKUAK == * Mertxika erabili ordez, anana edo bestelako fruituren bat erabil liteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Oilaskoa]] e7moxrwg8rsho1aimaibjopgwpt6m73 0 5323 36179 35089 2022-02-02T12:35:35Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''OILASKO GISATUA''' [[Fitxategi:Oilasko gisatua.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 5 == OSAGAIAK == * Oilaskoa:1 ongi garbitu eta zatitua. * Gatza. * Piperbeltza. * Oliba olio birjina: 60 ml. * Baratxuria: 2 xerratu. * Tipula: Tipula 1 dadotan. * Azenarioa: 1 dadotan . * Porrua: 1 dadotan. * Irina: 25 g. * Ardo zuria: 100 ml. * Ura edo [[salda zuria]]: Oilaskoa estaltzeko adina. * Patata: 2 zurituak eta dado handietan moztua. * Ilarra: 100 g. * [[Barrengorri salteatuak]]: 200 g. == PRESTAKETA == * Oilaskoa gatz eta piperrautsarekin ondu, olioaren erdia kazola batean jarri eta su bizian kolorea eman. Erretilu batera erretiratu. * Kazola berean eta beste olio zatiarekin lehenik baratxuria gorritu eta ondoren beste barazkia gehitu, kozinatu su ertainean, haiei ere kolorea emanez. * Irina gehituko diegu lehenik barazkiei, ongi nahasi ondoren ardo zuria, ura edo salda gehitu. 20 minutuz irakin. * Saltsa irabiagailutik eta txinotik pasatu, oilaskoa eta patatekin elkartu. * 10 minutu irakin ondoren, ilarrak gehitu. * Bitartean barrengorriak xerratu, salteatu eta hauek ere oilaskoari gehitu. * Elkarrekin irakin osagai guziak ongi egin arte eta gisatua ondu. == AHOLKUAK == * Beste edozein hornigai erabil genezake. * Barazkia pasatu gabe ere presta daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Oilaskoa]] 9pf74hrfe2pjq3r2lsq0p8jct49t76e 0 5324 36743 36742 2022-02-11T12:34:01Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''OILASKOA BARATXURITAN''' [[Fitxategi:Oilaskoa baratxuritan3.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Oilaskoa: 1 garbitu eta zati txikietan zatitua. * Gatza. * [[Piperbeltza]]. * Oliba olio birjina: 100 ml. * Baratxuria: 6 [[Xehatu|xehatua]]. * Brandya: [[Zurrusta motz]] bat. * Limoi zukua: 1 iragazia. * Perrexila: Sorta txiki bat xehatu. == PRESTAKETA == * Oilasko zatiak gatz eta piperrautsarekin ondu. * Kazola batean olio berotan sutan jarri. * Oilaskoak kolorea hartutakoan sua gutxitu eta olio gehiena kendu, ondoren baratxuria gehitu. * Baratxuriak kolorea hartzen hasten direnean, perrexila gehitu, brandyarekin [[Garreztatu|garreztatu]] eta limoi zukua bota. * Dena ongi bateratu su baxuan. == AHOLKUAK == * Oilasko zatiak ez dira handiak izan behar eta zati guztiak antzekoak tamainan moztuak egotea komeni da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Oilaskoa]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] rwg9q45b2sdsm7jzp3o8uvwe4pzshx2 0 5325 36870 36869 2022-02-19T13:40:30Z 31.221.138.208 wikitext text/x-wiki '''ONDDOZ BETERIKO OILASKO IZTERRA''' [[Fitxategi:Oilasko izter betea patata purearekin.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Oilaskoaren [[atzeko laurdena]] : 4. * Oliba olio birjina: 50 ml. * Tipulina: 1 xehatu. * Baratxuria: 2 xehatu. * Onddoa edo perretxiko: 200 g., garbitu eta eskuekin zatituak. * Perrexila: Sorta txiki 1 xehatu. * Gatza. * Piperbeltza. * Ardo zuria: 5 ml. * [[Salda zuria]]: 200 ml. * [[Arto irin findua]]. == PRESTAKETAK == * Oilaskoaren atzeko laurdenaren hezurdura jarraituz, eta [[puntazorrotza]] labana laguntzaz hezurgabetu. * Hezurgabetutakoan, labana handiago batekin haragiari barrutik ebaki txikiagoak egin nerbioetan, ahalik eta oilasko xerra zabalena eta karratuena lortzeko. * Bestalde, kazola zabal batean tipulina olioarekin su ertainean jarri, erdi eginik dagoenean baratxuria, perretxikoak eta perrexila gehitu eta batera goxatu. Gatzarekin ondu eta gorde. * Oilasko xerra ondu gatz eta piperbeltzarekin. * Koilara baten laguntzaz, zabaldu gainetik onddoak. * Bildu oilasko xerra zilindro moduko bat osatuz eta sukaldeko hariarekin lotu. * Piztu labea 200ºC-tan. * Labeko erretilu batean oilaskoak ardo zuriarekin busti eta ondu. * Erre labean 15-20 minutu inguru, oilaskoa barrutik ongi egin arte. * Behin erretilua labetik kanpo oilaskoa atera, epeltzen utzi eta haria kendu. * Labeko erretiluan itsatsita dagoena saltsa bihurtzeko berriz, lehenik, koipea kendu eta ondoren haragi saldarekin busti. * Espatula baten laguntzaz, erretiluan itsatsita dagoena arraskatu, saldarekin nahastuz. Iragazi salda hau kazola txiki batera. * Ur hotz apur batean disolbatu arto irin findua. * Hegazti salda irakiten jarri, eta arto irin disolbatua gehitu, hagatxoarekin mugitzen dugun bitartean, saltsa dentsitatea emanez. * Oilasko izterra bere horretan edo xerra lodietan aurkeztu dezakegu. * Saltsa horrekin oilasko izter beteak estali. == AHOLKUAK == * Plater hau beste edozein haragi motarekin presta dezakegu. * Sukaldeko hariarekin lotzen ez badakigu, txotx batzuk erabil ditzakegu. * Patata purea, sagar purea, patata panadera, frijitua, patata krema, entsalada, arroza.... izan ditzake hornigaiak [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Oilaskoa]] chtfn4fujjplid628ai7jaabwu3g46z 0 5326 36811 34057 2022-02-14T16:00:25Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''ALIOLI AZKARRA''' [[File:Alioli saltsa azkarra.jpg|600px|thumb|Alioli saltsa azkarra]] MAHAIKIDEAK: 400 ml. inguru lortzeko. == OSAGAIAK == * Baratxuria: 8 zuritu eta zatitu. * Arrautza gorringo: 2. * Limoi zukua: 1/2. * Oliba olio birjina: 300 ml. * Gatza. == PRESTAKETA == * Irabiagailuaren ontzi estuan jarri baratxuriak, 50 ml. olio eta xehatu ongi. * Jarraian gehitu gatza, gorringoak eta limoi zukua. * Piztu irabiagailua abiadura txikian, eta joan gehitzen oliba olio hari bat saltsa bateratu eta loditzen den bitartean. == AHOLKUAK == *Saltsa moztuko balitz, beste gorringo bat jarriko genuke ontzian eta moztutako saltsa poliki poliki gehitzen joango ginateke irabiatuz, harik eta saltsa ongi bateratu arte. * Mota guztietako arrain, haragi eta barazkiekin laguntzeko erabiltzen da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 7gczbsmfplt3up0tz6n8o5n5150ov6d 0 5327 36436 34015 2022-02-04T13:51:52Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''SALDA ZURIA''' [[File:Salda zuria 2.jpg|600px|thumb|Salda zuria]] 8L SALDA INGURU LORTZEKO == OSAGAIAK == * Behiki edo hegazti hezur eta puntak: 5 kg. * Tipula: 3 [[dadotan]]. * Azenarioa: 4 [[dadotan]]. * Porruaren berdea: 3 [[dadotan]]. * Perrexila: [[Sorta]] txiki bat [[listariarekin]] lotua. * [[Gatza]]. * Ura: 12 litro. == PRESTAKETA == * Hezurrak ur hotzetan ongi garbitu. * Marmita zabal batean ur hotza jarri. Kontu handiarekin sartu bertan hezurrak eta barazkia. * Jarri sutan irakiten 4 ordu inguru hegaztiarena bada 2 ordu. * Koipe soberakina kendu eta iragazi. * Gazitu. == AHOLKUAK == * Edozein prestaketaren zaporea indartzeko balioko digu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 16wyrpufwlx2kw5shl10n2yw9z4cskt 0 5328 36752 36435 2022-02-11T15:39:02Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''SALDA ILUNA''' [[Fitxategi:Salda iluna 2.jpg|600px| thumb|Salda iluna]] 8L SALDA INGURU LORTZEKO. == OSAGAIAK == * Behikiaren hezurrak: 6-8 kg. zatitu eta garbitu. * Tipula: 3 [[Dado handitan|dado handitan]]. * Porrua: 3 [[Dado handitan|dado handitan]]. * Azenarioa: 4 [[Dado handitan|dado handitan]]. * Perrexila: Sorta txiki 1 [[listariarekin]] lotua. * [[Gatza]]. * Ura: 14 litro. == PRESTAKETA == * Labea 220ºC-tan piztu. * Erretilu handi batean hezurrak eta barazkia, perrexila izan ezik, labera sartu eta kolorea eman. Kendu soberan duen koipea. * Marmita handi batean jarri, hezurrak, barazkiak eta perrexila, urarekin estali eta egosi su motelean 4-5 ordu. * Koipea kendu, iragazi, irakin eta gazitu. == AHOLKUAK == * Saltsa ilunagoa nahiko bagenu, urarekin busti aurretik marmitan tomate birrindua karamelizatu dezakegu. * Saltsa eta prestaketa ilunak kozinatzeko erabiltzen da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] iq8nc0vbp9umkgy0wzpjktpptv41k1j 0 5329 36751 36750 2022-02-11T15:38:10Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''SALDA GORRIA''' [[Fitxategi:Salda gorria.jpg|600px|thumb|Salda gorria]] 4 l inguru lortzeko == OSAGAIAK == * Baratxuria: 2 [[xerratu]]. * Oliba olio birjina: 50 ml. * Tipula: 1 [[dadotan]]. * Azenarioa: 1 [[dadotan]]. * Porruaren berdea: 1 [[dadotan]]. * Arrain zuriaren hezurrak : 1 kg. * Ardo zuria: 200 ml. * [[Piperrauts]] gozoa: 20 g. * Tomate birrindu naturala: 100 g. * Ura: 6 l. == PRESTAKETA == * Kazola batean olioa jarri baratxuriekin, gorritzen hasitakoan, gehitu barazkia. * Barazkiek ere kolorea hartutakoan, arrain hezurrak eta ardo zuria gehitu, murriztean piperrauts gozoa eta tomatea. * Urarekin busti eta irakin. Bitsa kendu, sua jaitsi eta 30 minutuz utzi egosten. * Iragazi txino batekin, irakin eta gazitu. == AHOLKUAK == * Itsaski paella edo arrozak bustitzeko salda moduan erabiltzeko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] mxf2lljxhcdb2qyj08zg9z6s5ft1k8x 0 5330 36748 36425 2022-02-11T12:41:09Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''KONTSOMEA''' [[Fitxategi:Kontsomea.jpg|600px|thumb|Kontsomea]] 4 LITRO SALDA INGURU LORTZEKO == OSAGAIAK == * Txitxiroak: 200 g. garbitu. * Ura: 8 l. * Behiki hezurra: 1 kg. garbitua. * [[Zangarra]], [[buztana]], salda haragi edo oilo : 1 kg. ondo garbitua. * Porruaren berdea: 1 garbitua. * Azenarioa: 2 garbitu. * Perrexila: Sorta txiki 1 garbitu. * Baratxuria: Buru oso 1, kanpoko hosto lehorrak kendu eta erdibitua. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * Bezperatik jarri garbantzuak beratzen. * Porrua, azenarioa eta perrexilarekin sorta bat osatu eta listari batekin lotu. * Marmita batean ur hotza jarri eta bertan, sare batean garbantzuak jarri, barazki sorta, tipula, baratxuria, hezurrak eta haragia. * Aurreko pauso hori kontu handiarekin egin behar da, barazki guztiak ondo garbiturik eta mugimendu bortitzik egin gabe. * Sua piztu eta 3 orduz irakingo dugu. * Salda kontu handierekin, iragazki fin batetik edo [[estameta]] batetik pasa. * Gatzatu. * Behin hoztutakoan koipe gehiegi balu, nahi duguna erraz kenduko genioke. == AHOLKUAK == * Fideo, tapioka zopak prestatzeko edo kontsome moduan zerbitzatzeko. * Kontsomearen gardentasuna asko baloratzen da, horregatik prestaketa guztian oso ondo garbituko ditugu osagai guziak eta ez dugu mugimendu bortitzik egingo. * Oilo haragia ere erabil genezake, behikiaren ordez. * Kontsomeak kolore ilunagoa edo gorriagoa izan dezan nahi badugu, tipula xerratu eta plantxan kolorea eman ondoren sartuko dugu marmitara. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] hz7j8mmkwau5xjxry50s2g3dnqgybcp 0 5331 36747 35912 2022-02-11T12:40:12Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''HEGALUZE EDO HEGALABUR SALDA''' [[Fitxategi:Salda zuria.jpg|500px|thumb| Hegaluze salda]] 2 LITRO SALDA LORTZEKO == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 50 ml. * Baratxuria: 2 xerratu. * Tipula: 1 dadotan. * Ardo zuria: 50 ml. * Hegalabur edo hegaluze azal eta hezur: 500 g. * Porruaren berdea: 1 dadotan. * Perrexila: Sorta txiki 1 zatitu. * Ura: 3 litro inguru. == PRESTAKETA == * Kazola batean olioa baratxuriarekin jarriko dugu, hau gorritutakoan gehitu tipula elkarrekin salteatu pittin bat gorritu arte. * Busti ardoarekin lehenik eta estali ondoren urarekin. * Gehitu, perrexila, porrua eta hegaluze azalak eta hezurrak. Egosi 20 minutuz. Iragazi eta ondu. == AHOLKUAK == * Marmitakoa bustitzeko erabiliko dugu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 59kox7gxztmuut93l2amhpj8gfdnpkk 0 5332 34081 34011 2021-10-01T12:10:16Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BARAZKI SALDA''' [[Fitxategi:Arrai salda.jpg|thumb|600px|Barazki salda]] 4 LITRO SALDA INGURU LORTZEKO. == OSAGAIAK == * Ura :6 litro. * Tipula: 1 dadotan. * Porruaren berdea: 2 dadotan. * Azenarioa: 2 dadotan. * Perrexila: Sorta bat zatitua. == PRESTAKETA == * Kazola batean ur hotza jarri eta bertan osagai guztiak sartuko ditugu. * 30 minutuz egosiko dugu. * Iragazi ondoren, gazitu. == AHOLKUAK == * Oso salda neutroa denez, edozein plater bustitzeko balio dezake. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 9mqhj6z6gr6fs99tyyiw2rmqnl5y9p6 0 5333 34012 33388 2021-10-01T06:22:16Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ARRAIN SALDA''' [[Fitxategi:Arrain salda.jpg|600px|thumb]] 2 LITRO SALDA INGURU LORTZEKO == OSAGAIAK == * Ura: 4 litro. * Arrain zuriaren hezurra eta burua: 1 kg. * Arrozetako ganba edo itsaski burua: 100 g. * Tipula: 1 zuritu eta erdibitu. * Porruaren berdea: 1. * Azenarioa: 1. * Perrexila: Sorta txiki bat. * Ardo zuria: 100 ml. * Gatza. == PRESTAKETA == * Marmita batean ura, ardo zuria, arrain hezurrak, buruak eta ganba zanpatuak sartu. * Porruaren berdea, azenarioa eta perrexilarekin sorta bat osatu, [[listariarekin]] lotu eta tipularekin batera marmitan sartu. * 30 minutuz egosi. Txino batetik iragazi eta puntuan jarri. == AHOLKUAK == * Salda gardena izateko, osagaiak marmitan kontu handiarekin sartu behar dira, eta irakinaldiak su motelean izan behar du. Iragazteko garaian ere kontu handia erabiliko dugu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] gk9iywwa4itmxizopw87vjqith9vohg 0 5334 24435 2021-08-13T09:14:50Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrai eta itsaski salda]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrain salda]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrain salda]] kkjvoioar86su43qiun6xy75gwu9cwt 0 5335 36413 35121 2022-02-04T13:12:31Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ZUKU LODITUAREN SALTSA''' [[Fitxategi:Azpizuna lagungarriekin.jpg|500px|thumb|Azpizuna zuku lodituaren saltsaz]] == OSAGAIAK == * Osagai bat erre ondoren, bere zukua itsatsita geratu den erretilua, zartagin edo kazola. * Likido zaporetsuak: Edozein salda mota, ardoak, likoreak..... * [[Arto irin findua]]: Salda zaporetsu litroko gutxienez 30 g. * Ur hotza: 100 ml. == PRESTAKETA == * Osagaiaren zukua lehortuta edo itsatsita geratu den erretilu, zartagin edo kazola horri, koipe sobera balu, kendu. * Elementu likido zaporetsu bat edo gehiago gehitu, eta su baxuan jarri. * Modu honetara, itsatsita geratu den zuku hori berreskuratu egingo da. Behar izanez gero, espatula batekin ontzien azpi aldea arraskatu. * Salda hau iragazki fin batetik pasa, eta kazola batean jarri. * Katilu batean arto irin findua ur hotzarekin disolbatu. * Salda irakiten eta hagatxoarekin eragiten diogun bitartean, arto finduarekin eginiko ura gehitzen joan. * Saltsari bilatzen den dentsitatea eman, horretarako arto irin kantitatea gutxiago edo gehiago erabiliz. * Amaieran beharko balu, ondu. == AHOLKUAK == * Batzuetan saltsa zaporez oso indartsua geratzeko arriskua dago; beraz, oinarriaren zaporea oso indartsua bada, gehituko dizkiogun likidoek ez dute oso indartsuak izan behar. [[:Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Errezetak]] r4l17tj8ioem9sj590ct85bh1v21s1i 0 5336 36828 36411 2022-02-14T16:40:45Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''TOMATE SALTSA''' [[Fitxategi:Tomate saltsa1.jpg|500px|thumb|Tomate saltsa]] MAHAIKIDEAK: 2 Litro prestatzeko. == OSAGAIAK == * * Oliba olio birjina: 70 ml. * Tipula: 2 [[dadotan]]. * Azenarioa: 1 [[dadotan]]. * Piper berde italiarra:1 [[dadotan]]. * Tomate naturala: 2 kg. birrindua edo dadotan. * [[Gatza]]. * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea|Azukrea]]. == PRESTAKETA == * Barazkiak, olioarekin kazola batean su erdian jarriko dugu. * Ongi gorriturik ditugunean, tomatea gehitu eta 30 minutuz su motelean kozinatuko dugu. * Irabiagailutik edo puregailutik lehenik, eta ondoren txinotik pasata iragazi. * Saltsa berriro irakin ondoren gatza eta azukrearekin ondu. == AHOLKUAK == * Tomate edo saltsa gorri guztiak irabiagailutik pasatzean kolorea galtzen dute. Kolore horretatik zerbait berreskuratu nahi badugu, ondoren beti irakin egin beharko dugu. * Azenariorik gabe edo tipularekin bakarrik ere egiten da errezeta hau. * Tomate natural birrindua gehitzen badiogu, oso gainean egon behar da, oso erraz itsasten baita. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Tomatea]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] nx1ucss0n64ytjkl9244kv0nqpg4nyb 0 5337 36917 36915 2022-03-16T12:46:34Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Tomate ozpin olioa.jpg|400px|thumb]] '''TOMATE OZPIN-OLIOA''' MAHAIKIDEAK: 250 ml. egiteko. == OSAGAIAK == * Tomate naturala: 1 [[dado txikitan]]. * Oliba olio birjina: 150 ml. * Tipulina: 1 [[xehatu]]. * [[Jerezko ozpina]]: [[Zurrusta motz]] bat. * Perrexila: Sorta txiki 1 xehatu. * [[Estragoia]]. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * Tomateak zuritu, haziak kendu eta dado txikitan moztu. * Jarri tomate hori katilu batean eta gehitu, tipulina, olioa, ozpina, estragoia, perrexila, eta gatza. * Nahasi kontu handiarekin eta jaso. == AHOLKUAK == * Bereziki arrainentzat erabiltzen den ozpin olioa dugu. * Gustuko badugu tipulinaren ordez baratxuria erabili liteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Tomatea]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] dq2kbp0kjfvcggzxqijdchlkbkbobe6 0 5338 36827 36408 2022-02-14T16:39:07Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''TARTARA SALTSA''' [[Fitxategi:Tartara saltsa.jpg|600px|thumb|Tartara saltsa]] MAHAIKIDEAK: 550ml burutzeko. == OSAGAIAK == * [[Maionesa]] : 500 ml. * [[Kaparra]] ozpinetan: 30 g. [[xehatu]]. * Luzokerra edo pepinoa ozpinetan: 3 [[xehatu]]. * Tipulina: 1 [[xehatu]]. == PRESTAKETA == * Katilu batean nahastu, maionesa, kaparrekin, ozpin pepinoekin eta tipulinarekin. == AHOLKUAK == * Arrain eta haragi prestaketak laguntzeko erabiltzen da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 7fif0hinfmjk22f6qum62jx7ckatk7n 0 5339 36407 36406 2022-02-04T13:01:50Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TAPANEDA SALTSA''' 400ml inguru egiteko. == OSAGAIAK == * Albaka: Hosto fresko edo lehor batzuk. * Baratxuria: 1 [[xehatu]]. * Oliba beltzak: 200 g. hezurrik gabe [[xehatu]]. * Antxoa gazituak: 3 [[xehatu]]. * Kaparrak: 25 g. [[xehatu]]. * Oliba olio birjina: 100 ml. == PRESTAKETA == * Ontzi estu batean olibak, baratxuria, albaka, kaparrak, antxoa eta olioaren erdiarekin jarri. * Irabiagailua abiadura erdian martxan jarri, gainerako olioa gehitzen dugun bitartean. * Ore lodi eta trinko bat lortuko dugu. == AHOLKUAK == * Entsaladan jan nahi badugu edo ozpin olio bihurtu, ozpina gehituko genioke. * Errezeta tradizionalean almaizean, eskuz xehatuta prestatzen da. * Berez, oliba pate bat bezala defini dezakegu. * Ogi gainean, pasta batzuk egiteko edo arrainari laguntzeko erabil daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] khyhlndj60ozwqlb24fu5u8fjkeox1h 0 5340 36404 36400 2022-02-04T13:00:09Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''SUSHI EGITEKO OZPINA''' 800 g arroz egosirentzat. == OSAGAIAK == * Arroz ozpina edo sagardo ozpina edo [[Mugurdi|mugurdi]] ozpina: 125 ml. * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea|Azukrea]]: 60 g. * [[Gatz fina]]: 10 g. * [[Arroz zuria|Arroz zuri]] egosia: 800 g. == PRESTAKETA == * Lehenik kazola txiki batean ozpina, azukrea eta gatza berotu eta ongi disolbatu. Ez dezala irakin. Erretiratu. * Arroz egosi berria eta guztiz hoztu aurretik ozpina gehitu eta kontu handiarekin nahasi. == AHOLKUAK == * Horrela arroza prest izango dugu sushi mota desberdinak egiteko, nigiriak, makiak.... [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 3724u1uwt53ertunmj9j6co841d16v4 0 5341 36403 35119 2022-02-04T12:59:17Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''SALTSA SUHARRA''' == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 100 ml. * Tipula: 2 [[xehatu]]. * Baratxuria: 2 [[xerratu]]. * Pipermin lehorra: 2 xerra. * Tomate heldua: 1 kg. zuritu, hazirik gabe eta [[dadotan]]. * Azukrea: 25 g. * [[Tabaskoa]]: Tanta batzuk. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * Kazola batean jarri oliba olioa tipula, baratxuria eta pipermina su ertainean goxatzen. * Barazkia ongi erregosia eta gorrituta dagoenean, gehitu tomatea eta azukrea. * Utzi dena kozinatzen su baxuan denbora luzez, hezetasun guztia galdu arte. * Puregailutik pasa lehenik, eta iragazki txinotik ondoren. * Jarri berriro su baxuan eta gatza eta tabaskoarekin zuzendu, saltsa lodi baina min bat lortuz. == AHOLKUAK == * Geuk erabakiko dugu zenbat pipermin edo tabasko erabili; saltsa zenbat eta minagoa nahi izan, orduan eta gehiago botako diogu. * Erretako haragi, arrain edo barazkiekin jateko erabiltzen da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] frswhur6aog5qx52kdrzpplaozl2a1l 0 5342 36402 35118 2022-02-04T12:57:24Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''SALTSA GAZI-GOZOA''' [[Fitxategi:Takoen saltsak.jpg |450px|thumb|Takoentzako saltsak tartean gazi-gozoa]] == OSAGAIAK == * [[Azukrea]]: 75 g. * [[Eztia]]: 25 g. * Sagar edo sagardo ozpina: 60 ml. * Oliba olio birjina:75 ml. * Tipulina: 1 dadotan. * Azenarioa: 2 dadotan. * Porrua: 1 dadotan. * Baratxuria: 2 xerratu. * Tomate birrindua: 200 ml. * Ardo zuria: 50 ml * [[Salda zuria]] edo [[salda iluna]]: 1 l. * [[Ziapea]]: 15 g. * [[Soja saltsa]]: Tanta batzuk. == PRESTAKETA == * Kazola batean azukrea eta eztia su motelean karamelizatzen jarri, kontu hartuz ez dadila erre. * Karamelu gorri bat egindakoan, ozpina erantsi eta karamelua ozpinarekin disolbatu dadin mugitu. * Gehitu jarraian, oliba olioa, tipula, azenarioa, porrua eta baratxuria. Jarri su motelean erregosten. * Barazki hau ere ongi eginik dagoenean, tomatea gehitu eta hau ere utzi denbora luzean eta su baxuan hezetasun guztia galdu arte. * Busti lehenik ardoarekin eta hau murriztutakoan saldarekin. Utzi egosten 30 minutu. * Puregailutik pasatu lehenik, eta iragazkitik ondoren. * Amaitzeko ondu ziape pitin batekin eta soja saltsarekin. == AHOLKUAK == * Irabiagailu elektrikotik pasatuz gero, bere kolore gorri nagusia galduko luke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] e3vdzhseqi1qtp8ttlruoz1xdlir28x 0 5343 36826 36401 2022-02-14T16:38:12Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''SALTSA BERDEA''' [[Fitxategi:Saltsa berdea2.jpg|500px|thumb]] 300 ml inguru egiteko. == OSAGAIAK == * Baratxuria: 2 [[xehatu]]. * Perrexila: Sorta txiki 1 [[xehatu]]. * Oliba olio birjina: 50 ml. * Irina: 25 g. * Ardo zuria: 25 ml. * [[Arrai salda]], [[salda zuria]] edo ura: 300 ml. * Gatza. == PRESTAKETA == * Perrexilaren erdia eta baratxuri olioarekin kazola batean su motelean jarri. * Baratxuriak dantzan hasten direnean, irina gehitu. * Nahasi ondoren, ardo zuria lehenik eta saldarekin ondoren busti, hagatxoarekin nahasten dugun bitartean. * Salda irakin, perrexilaren beste erdia gehitu eta gazitu. == AHOLKUAK == * Errezeta honek beti izan du tipula ematen duen edo ematen ez duenaren eztabaida, bakoitzak gustuko duen moduan presta dezala. * Ura edo salda eta zein salda? Saltsa zertarako erabiliko dugun. Legatza saltsa berdean muxilekin egiteko bada, ura erabilita nahiko; orburuak muxilekin egiteko bada, haragi edo barazki salda.... [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 2z0v9plw1f123yvg46cwp8imjpltol2 0 5344 36398 35631 2022-02-04T12:54:22Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''SALTSA ARROSA''' [[Fitxategi:Saltsa arrosa.jpg|600px|thumb|Saltsa arrosa]] MAHAIKIDEAK: 450 ml inguru lortzeko. == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 150 ml. garraztasun gutxikoa. * Ekilore olioa: 225 ml. * Arrautza gorringo: 2. * Sagardo ozpina: 20 ml. * Gatza. * Laranja: 1 zuku iragazia. * [[Ketchup]]: 25 g. * [[Ziapea]]: 25 g. * Tomate frijitua 50 ml. * [[Soja saltsa]]: Tanta batzuk. == PRESTAKETA == * Ontzi estu batean ozpina, gatza, mostaza eta soja saltsa jarriko ditugu. * Gorringoak gehitu eta irabiagailuarekin gora eta behera eginez mugitzen hasiko gara olioa gehitzen dugun bitartean. * Ondo loditzen utziko dugu. * Bukatzeko laranja zukua, ketchupa eta tomate saltsa gehituko ditugu eta puntuan jarriko dugu. Hozkailuan gorde beti. == AHOLKUAK == * Olioa eta gorringoarekin maionesa bat egin ordez, etxean maionesa hau baldin badugu, beste osagaiak gehitu eta nahastea nahikoa izango da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] qn6pmsjnvg0280mkrpj0wsa5olhtj0a 0 5345 36820 36397 2022-02-14T16:31:41Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''ITSASKI SALTSA EDO AMERIKARRA''' [[Fitxategi:Itsaski saltsa.jpg|600px|thumb|Itsaski saltsa edo saltsa amerikarra]] MAHAIKIDEAK: 2 litro saltsa ateratzeko. == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 70 ml. * Baratxuria: 2 [[xerratu]]. * Tipula: 2 [[dadotan]]. * Azenarioa: 2 [[dadotan]]. * Porrua: 1 [[Dadotan|dadotan]]. * Xehatzeko ganba: 400 g. almaizean birrindua. * Ardo zuria: 100 ml. * Brandya: [[Zurrusta motz]] 1. * [[Tomate saltsa]]: 200 ml. * [[Arrain salda]]: 3 l. * [[Arto irin findua]]: 20 g. == PRESTAKETA == * Kazola bat olio eta baratxuriekin sutan jarri. * Baratxuria gorritzen hasitakoan, tipula, porrua eta azenarioa gehitu. * Su ertainean eduki barazkiak gorritu arte, ganbak gehitu eta brandyarekin garreztatu. Ongi nahasi eta ganba buruak gorritzen utzi. * Jarraian, ardo zuria gehitu eta hau murriztutakoan tomate saltsa lehenik eta arrain salda ondoren. * 40 minutuz egosten utzi, ondoren irabiagailuan xehatu eta iragazki oso fin batetik pasatu. * Lortzen dugun saltsa berriro irakin. Uretan disolbatutako arto irin finduarekin dentsitatea zuzendu. Bukatzeko gazitu. == AHOLKUAK == * Ganba eta itsaskiek buruan hondar fin-fin moduko bat askatzen dute. Hori ondo kentzeko, pasa behar dugun iragazkiak oso fina izan beharko du. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] rb3u4skj0lu0kphpqvesrtjeoe9a6wp 0 5346 36825 33392 2022-02-14T16:36:41Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''PIPER SALTSA''' [[Fitxategi:Piper saltsa.jpg|500px|thumb]] 600 ml. inguru lortzeko. == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina. 50 ml. * Tipula: 2 dadotan. * Pikillo piperra: 10. * Tomate natural birrindu : 200 ml. * [[Salda zuria]] edo ura: 400 ml. * Gatza. * Azukrea. == PRESTAKETA == * Kazola batean jarri tipula olioarekin su ertainean. * Tipula gorritzen hasitakoan, gehitu piperra eta tomatea. * Eduki su motelean ongi lehortu arte, gehitu orduan salda. * Utzi egosten 20 minutuz. * Pasa irabiagailutik eta txinotik. * Irakin eta ondu, gatz eta azukrearekin. == AHOLKUAK == * Piper beteen saltsa bezala erabili dezakegu. * Tomate saltsa ordezka dezake plater gehienetan, eta emaitza hobetuko du askotan. * Pikillo piperren ordez txorizeroak erabilita, bizkaitar saltsa duin bat sortuko dugu. * Pikillo piperren ordez, pipermorroak erabil ditzakegu; ez da berdina baina hau ere oso gozoa gelditzen da. * Sukaldari batzuek amaieran esne gaina gehitzen diote; ni ez naiz horren aldekoa. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Piperra]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] i1pwc0s2xn7c35e4xufc24cd7oo73ob 0 5347 36391 35424 2022-02-04T12:48:13Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''PESTO SALTSA''' [[Fitxategi:Pesto saltsa.jpg|600px|thumb|Pesto saltsa]] MAHAIKIDEAK : 4 == OSAGAIAK == * Pinazi txigortua: 50 g. * Baratxuria: 1 [[xehatu]]. * Perrexila: Sorta txiki 1 [[xehatu]]. * Albaka: Eskukada 1 [[xehatu]]. * Oliba olio birjina: 200 ml. * Ura: 100 ml. * Gazta parmesanoa edo Idiazabal: 90 g. birrindu. == PRESTAKETA == * Motrailu batean birrindu baratxuria, pinazia, albaka eta perrexila, pasta bat lortu arte. * Gehitu poliki-poliki nahasten dugun bitartean oliba olioa, ura eta gazta birrindua. Nahasi saltsa ongi bateratu arte. == AHOLKUAK == *Edozein pasta motarekin nahastu behar badugu, sutatik kanpo egin beharko dugu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 5w2ucikxruyfs0ojfx5zamkq6h9gr7x 0 5348 36824 36390 2022-02-14T16:34:46Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''PERREXIL OLIO SALTSA''' [[Fitxategi:Perrexil olioa.jpg|600px|thumb|Perrexil olio saltsa]] MAHAIKIDEAK: 300 ml saltsa lortzeko. == OSAGAIAK == * Baratxuria: 5 zuritu eta [[Xehatu|xehatu.]] * Perrexila: Sorta txiki 1 [[xehatu]]. * Oliba olio birjina: 250 ml. * Gatza. == PRESTAKETA == * Osagai guztiak, birrintzeko ontzi batean edo robot batean sartu, martxan jarri eta ongi birrindu. * Tapa duen kristalezko ontzi txiki batean jaso. * Nahi izatera, erabiltzeko garaian, limoi zukua edo ozpina gehitu diezaiokegu. == AHOLKUAK == * Prestaketa ugari ( entsaladak, arrainak, haragiak, barazkiak...) ontzeko eta edertzeko erabiltzen da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 5qu1dvgjl1wzx1sp9ynnxkpchc7wdxb 0 5349 36823 36822 2022-02-14T16:33:23Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''OINARRIZKO OZPIN-OLIO SALTSA''' [[Fitxategi:Oinarrizko ozpin-olioa2.jpg|600px|thumb|Oinarrizko ozpin-olioa]] 250ml saltsa lortzeko. == OSAGAIAK == * Garraztasun apaleko oliba olio birjina: 200 ml. * Limoi zukua edo ozpina: 50 ml. * Piperbeltza. * Gatza. == PRESTAKETA == * Katilu batean osagai guztiak jarri eta hagatxoarekin ongi nahasi. == AHOLKUAK == *Oinarrizko ozpin-olio honi mota guztietako lagungarriak gehitzea badugu. Tipulina, [[ziapea]], [[arrautza egosia]], piper berdea, fruitu lehorrak, pipermina,... *Gustuen arabera, ozpina gutxiago edo gehiago gehitu daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] hny85otm2udcocfwkz1moype5634huw 0 5350 36388 35112 2022-02-04T12:45:58Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''MAIONESA SALTSA''' [[Fitxategi:Maionesa.jpg|400px|thumb]] 300ML INGURU SALTSA LORTZEKO. == OSAGAIAK == * Arrautza: 1. * Oliba olioa: 100 ml. garraztasun apalekoa. * Ekilore olioa: 150 ml. * Ozpina edo limoi zukua: 25 ml. Hau gustuen arabera. * Gatza. == PRESTAKETA == * Ontzi estu batean, arrautza, oliba olioa, ozpina edo limoia zukua eta gatza jarri. * Irabiagailua bertan sarturik, martxan jarri eta ekilore olioa gehitzen joango gara poliki-poliki. * Irabiagailuarekin egin beharreko mugimendua gora eta behera izango da eta segundo gutxitan maionesa eginik izango dugu. == AHOLKUAK == * Arrautzaren tamainaren arabera, olio gehiago edo gutxiago onartuko digu. * Olio kantitatez pasatuko bagina, moztu egingo litzateke. * Kasu horretan, beste arrautza bat gehitu lehenik, eta olioa ondoren gehituko genioke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] p92m2wc60rbhfv211h9b65yma48kexd 0 5351 36821 36387 2022-02-14T16:32:20Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''KETCHUP SALTSA''' [[Fitxategi:Kechupa 1.jpg|600px|thumb|Kechupa]] 200 ml. inguru lortzeko. == OSAGAIAK == * Azukrea: 75 g. * Eztia: 25 g. * Sagar edo sagardo ozpina: 50 ml. edo 75 ml. * Oliba olio birjina: 50 ml. * Tipulina: 2 [[xehatu]]. * Baratxuria: 2 [[xerratu]]. * Tomate heldua: 2 zuritu eta [[Dadotan|dadotan.]] * [[Ziapea:]] 15 g. * [[Soja saltsa]]: Tanta batzuk. == PRESTAKETA == * Kazola batean azukrea eta eztia su motelean karamelizatzen jarri, kontu hartuz ez dadila erre. * Karamelu gorri bat egindakoan, ozpina erantsi eta karamelua ozpinarekin disolbatu dadin mugitu. * Gehitu jarraian oliba olioa, tipula eta baratxuria, eta jarri su motelean erregosten. * Barazki hau ere ongi eginik dagoenean, tomatea gehitu eta hau ere utzi denbora luzean eta su baxuan hezetasun guztia galdu arte. * Puregailutik pasatu lehenik, eta iragazkitik ondoren. * Amaitzeko ondu ziape pittin batekin eta soja saltsarekin. == AHOLKUAK == * Irabiagailu elektrikotik pasatuz gero, bere kolore gorri nagusia galduko luke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 5hae6hafw8o4ybyty0k3c3cbqxoaem1 0 5352 35783 34064 2021-11-11T12:57:48Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''HOLANDAR SALTSA''' [[Fitxategi:Holandar saltsa.jpg|600px|thumb|Holandar saltsa]] Litro inguru saltsa lortzeko. == OSAGAIAK == * Gurin gardendua: 600 g. * Gatza. * Piperbeltza. * Limoia: 1/2. * Arrautza gorringo: 6. == PRESTAKETA == * Gurina gardentzeko maria bainuan urtu eta jaso goian dagoen koipea edo gantza eta azpiko esne-gazura bereiziz. * Pertz bat jarri maria bainuan eta bertan gorringoak, limoi zukua, gatza eta piperbeltza jarri. * Hagatxoarekin irabiatu zuritu arte. * Atera maria bainutik eta gehitu gurin gardendua poliki-poliki hagatxoarekin irabiatzen dugun bitartean. * Maionesa baten moduan osagai guztiak bateratuko eta saltsa lodituko da. == AHOLKUAK == *Saltsa hau prestatzeko garrantzitsua da gorringoak eta gurina antzeko tenperaturan egotea. *Saltsa moztuko balitz, moztutako saltsa pittin bat jarriko genuke pertz azpian, izotz kozkor bat gehitu eta gainerako saltsa moztua gehitzen joango ginateke, hagatxoarekin irabiatzen dugun bitartean. *Saltsa hau ezin da egun batetik bestera gorde. *Maria bainuan edukiko dugu erabili bitartean. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] n80mnk5v7xrvj5j3zqbfdpqh29az025 0 5353 37609 37608 2022-04-06T10:59:00Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BEXAMEL SALTSA''' [[Fitxategi:Bexamel saltsa.jpg|600px|thumb]] 500 ml. inguru lortzeko. == OSAGAIAK == * [[Gurina]]: 30 g. * [[Irina]]: 30 g. * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Esnea eta esnekiak|Esnea]]: 500 ml. * [[Gatza]]. * [[Piperbeltz|Piperbeltza]]. == PRESTAKETA == * Esnea berotu. * Kazola batean gurina eta irina sutan elkartu, [[Sukaldaritza_liburua/Prestaketak/Loditzeko_elementuak#Rouxa|roux]] bat eginez eta 5 minutuz egosi su motelean. * Esnea poliki-poliki gehitzen joan, [[Hagatxoarekin|hagatxoari]] eragiten diogun bitartean. * Esne guztia gehitu eta irakiten dagoenean 10 minutuz irakin, beti su motelean eduki. * [[Ondu]] gatza eta [[Piperbeltzarekin|piperbeltzarekin]]. == AHOLKUAK == * Esnea beti beroa eta poliki poliki gehitu behar zaio. * Saltsa hau ez badugu irakiten irin zapore gordina izango du. * Prestaketa ugari estaltzeko edo [[hornigai]] moduan. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 7sslni0ch1ofjwo1qxq2a3lbuutw18w 0 5354 36813 36812 2022-02-14T16:18:04Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''BARAZKI SALTSA''' [[File:Barazki saltsa.jpg|500px|thumb|Barazki saltsa]] MAHAIKIDEAK: 2000 ml. saltsa lortzeko == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 100 ml. * Tipula: 2 [[dadotan]]. * Azenarioa: 4 [[dadotan]]. * Porrua: 1 handia, 2 txikiagoa bada, [[dadotan]]. * Gatza. * Tomatea: 1 Zuritu, hazirik gabe eta [[dadotan]]. * Ardo zuria: 100 ml. * [[Salda zuria]], [[salda iluna]] edo [[barazki salda]]: 2000 ml. == PRESTAKETA == * Kazola batean jarri olioarekin tipula, azenarioa eta porrua. * Gazitu eta su eztian jarri tapa batekin, ongi izerditzen. * Barazkia gorritzen hasitakoan, gehitu tomatea eta utzi hau ere kozinatzen 10 minutu inguru. * Jarraian, gehitu ardo zuria eta hau murriztutakoan salda. * Egosi saltsa sutan 20 minutu inguru. * Irabiagailutik pasa lehenik, eta iragazkitik ( lodiagoa nahi badugu txinotik eta finagoa nahi badugu, iragazki finetik) ondoren. * Jarri berriro sutan eta zuzendu gatzarekin eta saldarekin. == AHOLKUAK == * Haragi plater ugariren saltsa bezala erabil daiteke, baita haragi mota ugari bertan egosi eta gisatuak egiteko ere. Bigarren kasu honetan, azkar egosten diren haragiak edo zati txikitan moztutakoak erabili behar dira. Oilaskoa, arkumea, haragi bolak, untxia, ..... [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] khnwr5ae80j6m7945x6ianq691c7iwm 0 5355 36379 33574 2022-02-04T12:36:06Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BARATXURI SALTSA ZURIA''' MAHAIKIDEAK: 400ml lortzeko. == OSAGAIAK == * Baratxuria: 4 zuritu eta zatitu. * Ur epel tanta batzuk. * Gatza. * Arrautza gorringo: 2. * Limoi zukua: 1/2 . * Oliba olio birjina: 150 ml. * Ekilore olioa: 150 ml. * Esne gaina: 150 ml. == PRESTAKETA == * Irabiagailuaren ontzi estuan jarri baratxuriak, ur tantak eta 50ml oliba olio eta birrindu. * Jarraian gehitu gatza, gorringoak eta limoi zukua. * Piztu irabiagailua abiadura txikian eta joan gehitzen olio hari bat saltsa bateratu eta loditzen den bitartean. * Amaieran gehitu esne gaina eta ondu gatzarekin. == AHOLKUAK == * Saltsa moztuko balitz, beste gorringo bat jarriko genuke ontzian eta moztutako saltsa poliki poliki gehitzen joango ginateke irabiatuz, saltsa ongi bateratu arte. * Mota guztietako arrain, haragi eta barazkiekin laguntzeko erabiltzen da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Baratxuria]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] ewb8x2ck3euvtg8bo70ei6jxme6pr0x 0 5356 34058 27053 2021-10-01T11:47:36Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ALIOLI TRADIZIONALA''' MAHAIKIDEAK: 200ml lortzeko. == OSAGAIAK == * Baratxuria: 4 zuritu eta zatitu. * Ur epela: Tanta batzuk. * Oliba olio birjina: 200 ml. * Limoi zukua: Tanta batzuk. * Gatza. == PRESTAKETA == * Motrailu batean jarri baratxuriak eta gatza. Zanpatu, krema bat egin arte. * Gehitu ur epel tantak eta ongi nahasi. * Oliba olio hari fin bat gehitu nahasten den bitartean, lehen pauso hau ongi egin saltsa loditzen dela ikusi arte. * Saltsa pittin bat loditzen dela ikusitakoan, gehitu gainerako olioa hari moduan nahasten den bitartean. * Olioa amaitutakoan eta saltsa lodituta dugunean, ondu limoi tanta batzuekin eta gatzarekin. == AHOLKUAK == * Eskuz egite hau tradizionala bada ere lan handia du. * Saltsa moztuko balitz, hasieratik hasiko ginateke poliki poliki lodituz berriro. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 4fub065vjp9hf0bfwnjonhqns1p0y42 0 5357 36636 36337 2022-02-09T13:24:23Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''RAVIOLIAK TOMATEAREKIN''' [[Fitxategi:Ravioliak.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Pasta freskoa]] xafletan: 400 g. * Gaztanbera ongi xukatua edo bestela [[gazta-krema]]: 50 g. * Urdaiazpiko egosia: 50 g. xehatu. * Intxaurrak: 50 g. birrindu. * [[Tomate saltsa]] edo [[Pesto salta|pesto salta]]: 500 ml. == PRESTAKETA == * Nahastu gazta, urdaia eta intxaurra pasta lehor bat osatuz. * [[Pasta freskoa]] egin ondoren, luzatu ore oso fin bat lortu arte. * Jarri pasta honen erdiaren gainean betegai koilarakadak menditxo txikiak burutuz. * Margotu izkinak urez. * Beste pasta erdiarekin estali betei guziak. * Estutu eskuekin bi oreak eta barruan daukaten airea kentzeko. * [[Pasta gurpilarekin]] edo molde batekin moztu ravioli forman. * Ur gazitua duen kazola batean egosi ravioliak 3 minutuz. * Beroan jarri azpian tomate saltsa eta gainean ravioliak. == AHOLKUAK == * Ohikoa [[pesto saltsarekin]] egitea da kasu horretan saltsa eta pasta beti sutatik kanpo nahastu behar da. * Beste edozein saltsarekin ere aurkeztu genezake. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 88jhj3moqczi5pmfclvqwjutrnhuwhu 0 5358 36334 33926 2022-02-03T12:51:21Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''PASTA PERRETXIKO ETA HIRUGIHARRAREKIN''' ERRAZIOAK: 4. == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 50 ml. * Baratxuria: 4 xerratu. * Tipula: 1 xehatu. * Erretiluko perretxikoak lerrotan: 200 g. * Hirugiharra: 200 g. dadotan. * Perrexila: Sorta txiki bat xehatu. * Esne gaina: 400 ml. * Piperbeltza. * Gatza. * Pasta: 400 g. * Gazta birrindua: 100 g. == PRESTAKETA == * Jarri kazola zabal batean olioa tipularekin su ertainean. * Erregosi tipula eta erdi eginik dugunean gehitu baratxuria, perretxikoak, perrexila eta hirugiharra. * Salteatu gorritzen hasi arte. * Gehitu esne gaina eta utzi murrizten. * Ondu gatza eta piperrautsarekin. * Beste kazola batean jarri ur ugari gatzarekin sutan. * Irakiten hasitakoan gehitu guk aukeratutako pasta eta eragin lehen minutuan elkarri ez itsasteko. * Egosi dagokion denbora eta iragazi. Momentuan jatekoak bagara ez hoztu, beranduago jateko balitz, hoztu. * Nahastu pasta saltsa beroarekin eta gehitu gazta birrindua. Ondu. == AHOLKUAK == * Gogoratu pasta bakoitzak egosteko bere denbora behar duela eta hauek errespetatzea komeni dela, hala ere egosten ari den bitartean beti probatzen joatea komeni da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Pasta]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] kzhkon68u41sj2fjpooxdi8f6q1iaae 0 5359 36632 34951 2022-02-09T13:20:56Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''PASTA FRESKOA EDO ARRAUTZEZKO FETUCCINIAK''' [[Fitxategi:Pasta freskoa.jpg|600px|thumb|Pasta freskoa]] MAHAIKIDEAK: 4 pertsona == OSAGAIAK == * Gari semola edo indar irina: 330 g * Erdi tamainako arrautzak: 3. * Gatza. == PRESTAKETA == * Irinarekin sumendi bat osatu. * Sumendiaren erdian arrautzak eta gatza jarri. * Eskuekin ongi nahasi eta 10 minutuz landu. * Ore hau katilu batean gorde eta trapu busti batekin estali ondoren, 15 minutuz pausatu. * Denbora hau igarota, arrabolarekin edo pasta egiteko erabiltzen den gailuarekin luzatu. * Pasta egiteko gailua erabiliko bagenu, bertan moztuko genuke. * Bestela 25 x 25 cm.-ko karratuak egin. * Biribildu zilindro bat osatuz. * Labaina batekin zentimetro bateko biribilkiak moztu. * Behatzekin fetucciniak askatu. * Gazitutako ur irakinetan 3 minutuz egosi. == OHARRAK == * Indar irina gluten kopuru handia duen irina da pastak eta ogiak egiteko egokiena. Indar gariarekin egingo bagenu, arrautzaren ordez ura erabil genezake. * Semola edo irin lodia: Gari alea birrintzeko garaian ez dute irin bihurtzen, kuskusa ere semola handiagoa dela esan genezake. * Pasta freskoarekin fetucciniak egin beharrean errazagoa izango da kaneloiak edo lasagna egitea. * Pasta ez badugu momentuan jan behar, hoztu egin beharko dugu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Pasta]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] qy7de8dpiddkry7ah2hzzh8w1lwff8g 0 5360 36631 34950 2022-02-09T13:17:56Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''PASTA CARBONARA''' [[Fitxategi:Pasta Karbonara erara.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Pasta: 400 g. * Gatza. * Hirugiharra: 400 g karratuan. * Esne gaina: 1/2 l. * Arrautza gorringoa: 2. * Gazta birrindua: 100 g. * Piperbeltza edo piperbeltz zuria. == PRESTAKETA == * Hirugiharra karratuetan moztu eta zartagin batean su bizian gorritu , segidan esne gaina gehitu eta elkarrekin irakiten eduki 5 minutuz su motelean. * Esne gaina gutxitu eta hirugihar zaporea hartutakoan, sua itzali eta sutatik kanpo gorringo irabiatua gehitu eta saltsa ondu. * Pasta ur gazituan dagokion denboran egosi * Saltsa pastarekin eta gaztarekin kontu handiarekin nahasi. == AHOLKUAK == * Pasta momentuan jan beharko ez bagenu, hoztu egin beharko genuke. * Bada jendea errezeta honi barrengorri salteatuak gehitzen diona. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Pasta]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] gh4a9erq2fb9m11woywnqbbusbpgll4 0 5361 36630 34949 2022-02-09T13:15:59Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Pasta boloniar erara2.jpg|600px|thumb]] '''PASTA BOLONIAR ERARA''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Espageti pasta: 360 g. * Gatza. * Oliba olio birjina: 70 ml. * Tipula: 1 [[xehatu]]. * Baratxuriak: 2 [[xehatu]]. * Haragi [[xehatu]]: 400 g. * [[Tomate saltsa]]: 500 ml. * Gazta birrindua: 200 g. == PRESTAKETA == * Ur gazitu irakinetik abiatuta, pasta dagokion denboran egosi, hoztu eta gorde. Gogoratu beti pasta ur irakinetara gehitutakoan, minutu batez ongi nahasteaz, elkarri ez itsasteko. * Kazola zabal batean olioa tipularekin sutan jarri, erdi eginik dugunean baratxuria gehitu, gorritzen hasitakoan, haragi xehatua nahasi. * Sardexka batekin zapaldu haragia, suelto gelditu arte. * Haragia eginik dugunean, tomate saltsa nahastu eta goxatzen utzi su motelean 20 minutuz. Ondu. * Saltsa puntuan jarri eta pastarekin kontu handiarekin nahasi. Ondu. * Gustukoa badugu, gazta birrindua gainetik bota. == AHOLKUAK == * Gogoratu pasta ur irakinetara gehitutakoan, minutu batez ongi nahasi behar dela elkarri ez itsasteko. * Pasta bakoitzak irakiteko denbora desberdina du, beraz kasu egin ematen diguten denborei. Edozein kasutan norberak egiaztatu behar du puntua. * Espagetiak momentuan jan beharko bagenitu, ez genituzke hoztu beharko. * Tomate saltsa prestaturik ez bagenu, tomate birrindu naturala erabili eta haragiarekin 25 minutu kozinatuko genuke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Pasta]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] lvsdhffhzrfdfdqtn853y0g8ppl1q8h 0 5362 36629 36333 2022-02-09T13:15:06Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''PASTA BARAZKIAREKIN''' [[Fitxategi:Pasta barazkiekin.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 70 ml. * Baratxuria: 6 [[xerratu]]. * Tipula: 1 [[dadotan]]. * Piper berde italiarra: 1 [[dadotan]]. * Pipermorro gorria: 1/2 [[dadotan]]. * Azenarioa: 1 [[dadotan]]. * Lekak: 100 g. 2 minutuko irakinaldi bat eman eta karratutan. * Barrengorriak: 200 g. [[xerratu]]. * Perrexila: Sorta txiki bat [[xehatu]]. * Piperbeltza. * Pasta: 320 g. * Gatza. == PRESTAKETA == * Kazola zabal batean olioa baratxuriarekin jarriko dugu, hau gorritzen hasitakoan, tipula, piper gorria, piper berdea eta azenarioa gehitu eta su bizian salteatu. Barazki hauek erdi eginak ditugunean lekak eta txanpiñoiak gehitu. * Salteatzen jarraitu eta amaieran perrexila gehitu eta puntuan jarri. * Pasta ur gazitu ugaritan egosi eta iragazi. * Pasta, barazkia dugun kazolara gehitu, kontu handiarekin biak nahasi eta ondu. == AHOLKUAK == * Pasta egosteko denborak oso desberdinak izan daitezke: pasta fresko bat minutu gutxitan egina egon daiteke, pasta oso lehor batek aldiz gehiago. * Normalean, pasta bakoitzak bere denborak idatzirik ekartzen ditu. * Pasta momentuan ez badugu jan behar, ongi hoztu behar dugu. * Barazki mota desberdinak erabil genitzake plater hau egiteko. * Bukaeran, gurin pittin bat ere gehitzerik badago. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Pasta]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 4ik6jw5fgwz0e6mx40pz0dcqbkjtgea 0 5363 36322 34947 2022-02-03T12:22:37Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''HARAGIZKO LASAGNA''' [[Fitxategi:Haragi lasagna.jpg|400px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * Lasagna pasta: 12 xafla. * Oliba olio birjina: 60 ml. * Tipula: 1,5 xehatu. * Baratxuria: 4 xehatu. * Haragi xehatua: 500 g. * Gatza. * Tomate saltsa: 200 ml. * [[Bexamel saltsa]]: 800 ml. Litroko 80 g. irinekin egina. * Gazta birrindua: 50 g. * [[Piperbeltz zuria]] == PRESTAKETA == * Pasta ur gazituan dagokion denboran egosi. Ondo hoztu eta zapi lehor baten gainean zabaldu. * Zartagin batean tipula, piper berdea eta olioa sutan jarri, erdi egina dagoenean baratxuria gehitu. * Barazkia gorritzen hasitakoan, haragi xehatua erantsi eta dena batera egin. Haragia sardexka batekin zapalduko dugu solte gera dadin. Gazitu. * Olioz estalitako labeko erretilu batean lehenik tomate saltsa zabaldu, ondoren 4 lasagna xafla, hauen gainean haragi birrindua jarri, eta beste 4 xafla, berriro haragia eta berriro pasta. * Bexamel saltsa arin batekin estali. * Bukatzeko, gazta birrindua gainetik bota eta labean gratinatu . == AHOLKUAK == * Kaneloi eta lasagna pastak kazola zabalean egosi behar dira. * Egostera pasta botatzen dugunean, ongi zabaldu eta minutu batez nahastu, elkarri itsas ez daitezen. * Pasta egosteko denborak desberdinak izaten dira, zenbat eta lehorragoa denbora gehiago beharko du. Beraz, beti saltzaileak idatzitako denborak errespetatu. Pasta freskoak 3 minutu behar izaten ditu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] mxb2tpu0owev7c81izabzs9psv7f7vw 0 5364 36321 34946 2022-02-03T12:21:46Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''HARAGIZKO KANELOIAK''' [[File:Haragi kaneloiak 4.jpg|600px|thumb|Haragi kaneloiak]] == OSAGAIAK == * Kaneloiak: 16-20 xafla karratu. * Oliba olio birjina: 60 ml. * Tipula: 1 xehatua. * Piper berdea: 1 xehatua. * Baratxuria: 3 xehatu. * Haragi xehatua: 300 g. * Gatza. * [[Tomate saltsa lodia:]] 200 ml. * [[Bexamel saltsa]]: Litro 1. 80 g. irinekin egina. * Gazta birrindua: 50 g. * Piperbeltz zuria. == PRESTAKETA == * Pasta ur gazituan dagokion denboran egosi. Ondo hoztu eta zapi lehor baten gainean zabaldu. * Zartagin batean olioa, tipula eta piper berdea sutan jarri, erdi egina dagoenean baratxuria gehitu. * Barazkia gorritzen hasitakoan, haragi xehatua erantsi eta elkarrekin erregosi. Gazitu. * Betegarri honekin kaneloiak bete biribilkiak osatuz. * Olioz estalitako labeko erretilu batean lehenik tomate saltsa zabaldu, ondoren kaneloiak bata bestearen ondoan jarri, eta bexamel saltsaz estali. * Amaitzeko, gazta birrindua gainetik bota eta labean gratinatu. == AHOLKUAK == * Kaneloi eta lasagna pastak kazola zabalean egosi behar dira. * Egostera botatzen ditugunean, ongi zabaldu eta minutu batez nahastu egingo ditugu, elkarri itsas ez daitezen. * Pasta egosteko denborak desberdinak izaten dira, pasta zenbat eta lehorragoa denbora gehiago beharko du. Beraz, beti saltzaileak idatzitako denborak errespetatu. Pasta freskoak 3 minutu behar izaten ditu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] ms8ift24p9v0g4y0zbwbroxgqhtm12u 0 5365 36320 33918 2022-02-03T12:20:25Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''GNOCCHIAK''' MAHAIKIDEAK: 6-8 == OSAGAIAK == * Patata: 1 kg. ondo garbituak. * Indar irina: 250-300 g. * Arrautza: 1. * Oliba olio birjina: 25 ml. * Gatza. * Intxaur muskatua. == PRESTAKETA == * Jarri altura duen kazola batean, ur hotza gatzarekin. * Sartu bertan patatak azal eta guzti. * Egosi patatak 30 minutuz. * Denbora-tarte hori pasatutakoan, atera patatak eta epelean, zuritu lehenik eta birrindu puregailuarekin ondoren. * Jarri patata purea pertz batean eta gehitu, arrautza, gatza, intxaur muskatua, olioa eta azkenik irina. * Oratu, pasta heze baina leun bat lortu arte. Irin kantitatea erabili, nahi den puntua lortzeko. * Orea zatiak bi eskuekin biribilduz zilindro luzeak osatu; ondoren, moztu gnocchi aleak proportzioetan. * Behatz baten edo sardexka baten laguntzaz, proportzio horiei, gnocchi forma eman. (lehenik zabaldu bezala egin, eta momentu berean bere baitan bilduko bagenu bezala, forma obalatua emanez ) * Gatzarekin ur ugari jarri sutan, ura irakiten dagoenean gehitu gnocchiak eta egosi, gainera igo arte. * Gainera igotakoan, erretiratu iragazki batera, ur guztia ongi kenduz. == AHOLKUAK == * Gnocchien formarekin ez obsesionatu, denborarekin ikasten da ondo egiten, eta gainera denak berdinak izateak ez du graziarik. * Kontu handia eduki gehiegi egos ez daitezen, gehiegi bigundu baitaitezke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 01msaj2u9pauevdn8s3yv4j6gtt0wam 0 5366 36625 34945 2022-02-09T13:09:13Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''FIDEUA BEGIHANDIAREKIN EDO TXIBIEKIN''' [[Fitxategi:Fideua txibiekin.jpg|500px|thumb]] == OSAGAIAK == * 2 zenbakiko fideoak: 400 g. * Ekilore olioa: Fideoei kolorea emateko. * Oliba olio birjina: 100 ml. * Baratxuria. 2 [[xerratu]]. * Tipula: 1 [[dadotan]]. * Pipermorro: 1/2 [[dadotan]]. * Txipiroi edo Txibia: 400 g. [[dadotan]] ondo lehortua. * [[Tomate saltsa]] edo frijitu lodia : 100 ml. * [[Salda gorria]]: Litro 1. * Hurra: 50 g. birrindu. * Perrexila: Sorta txiki 1 [[xehatu]]. * Baratxuria: 1 [[xehatu]]. * Brandya: [[Zurrusta motz ]]1. == PRESTAKETA == * Txigortu [[fideoa]] labean edo zartagin batean ekilore olioarekin. * Paella ontzi batean eta olioarekin batera, jarri baratxuria. * Gorritzen hasitakoan, gehitu lehenik tipula eta ondoren pipermorroa. * Hauek gorritzen hasitakoan gehitu [[begihandia]] eta eduki dena elkarrekin erregosten, ongi lehortu arte. * Momentu honetan elkartu tomatea. Utzi kozinatzen karamelizatzen hasi arte. * Busti saldarekin eta irakiten hasitakoan gehitu fideoak. * Utzi egosten su erdian 4 minutu. * Nahasi [[motrailuan]] xehatutako baratxuria, hurra eta perrexila brandyarekin. * Eta [[egosi]] beste 3 minutu. * Minutu pare bat bere horretan utzi eta zerbitzatu. == AHOLKUAK == * Fideoaren tamainaren arabera, denbora gehiago edo gutxiago beharko du egosten. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] i12rwh4befopwb3mloo42hxtautdfu7 0 5367 34944 33916 2021-10-12T19:34:41Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BARAZKI LASAGNA''' [[Fitxategi:Barazki lasaina.jpg |500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * Lasagna pasta: 12 xafla. * Oliba olio birjina: 100 ml * Baratxuria: 4 xerratu. * Tipula: 2 dadotan edo lerrotan. * Azenarioa: 2 dadotan edo lerrotan. * Piper berde italiarra: 2 dadotan edo lerrotan. * Pipermorro gorria : 1 dadotan edo lerrotan. * Belarri perretxikoa: 100 g dadotan edo lerrotan. * Gatza. * [[Tomate saltsa]]: 200 ml. * [[Bexamel saltsa]]: 800 ml. ( 50g irin eta 50g gurin eta 8ml esnerekin egina ) * Gazta birrindua: 50 g. * Piperbeltza. == PRESTAKETA == * Pasta ur gazituan dagokion denboran egosi (saltzaileak jarritakoa baina minutu bat gutxiago). Ondo hoztu eta zapi lehor baten gainean zabaldu. * Zartagin edo kazola zabal batean, olioa jarri baratxuriekin sutan. Gorritzen hasitakoan gehitu tipula, azenarioa, piper berdea eta pipermorroa, eta salteatu su bizian. * Barazkiak kolore pittin bat hartzen hasitakoan, gehitu perretxikoak eta amaitu dena batera salteatzen. Ondu gatz eta piperbeltzarekin. * Olioz estalitako labeko erretilu batean, lehenik tomate saltsa zabaldu, ondoren 4 lasagna xafla jarri, eta haien gainean barazkia banatu. * Beste 4 xaflarekin estali azpikoak eta jarri berriro barazkia, eta estali hirugarren geruzarekin. * Azkenik, bexamel saltsa arinarekin estali. * Bukatzeko, gazta birrindua gainetik bota eta labean gratinatu. == AHOLKUAK == * Kaneloi eta lasagna pastak kazola zabalean egosi behar dira. * Egostera pasta botatzen dugunean, ongi zabaldu eta minutu batez nahastu, elkarri itsas ez daitezen. * Pasta egosteko denborak desberdinak izaten dira; zenbat eta lehorragoa, orduan eta denbora gehiago beharko du. Beraz, beti saltzaileak idatzitako denbora baina minutu bat gutxiago egosi. Pasta freskoak 3 minutu behar izaten ditu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] c3qeyj7fffkpfagevgl9xz3zaknwuwt 0 5368 37555 36970 2022-04-06T09:17:22Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TABBULEH ENTSALADA''' [[Fitxategi:Tabbuleth entsalada5.jpg|600px|thumb|Tabbuleth entsalada]] MAHAIKIDEAK 4 == OSAGAIAK == * [[Bulgur]] egosia: 400 g. * [[Oliba olio birjina]]: 75 ml. * [[Limoi]]: 3-ren zukua eta 1-en azal hori birrindua. * [[Gatza]]. * [[Menda]]: Hosto batzuk [[lerrotan]]. * [[Perrexila]]: Sorta txiki bat [[xehatu]]. * [[Tipulin]] hostoa: Ale batzuk [[xehatu]]. * [[Letxuga mota desberdinak]]: 2 eskukada, garbitu, lehortu eta zatituak. == PRESTAKETAK == * [[Pertz]] batean [[Bulgurra|bulgurra]], oliba olioa, gatza, limoi zukua eta limoi azalarekin nahasiko dugu. Bere horretan 30 minutuz eduki. * Denbora hau pasatutakoan, menda, perrexila eta tipulin hostoa elkartu eta berriro ongi nahasi. * Platera muntatzeko, [[Uztaia|uztai]] bat jarri erdian eta koilara batekin [[Bulgurra|bulgurra]] zabaldu. * Uztaiaren inguruan letxugak zabaldu ondoren kendu. * [[Edertu]] [[Tipulin hostoarekin|tipulin hostoarekin]]. == AHOLKUAK == * [[Bulgurraren]] ordez [[Arroz oso|arroz oso]] egosia erabili dezakegu. * Gogoratu letxugak beti azken momentuan ondu behar direla. * Letxugak nahi izatera bulgurrarekin batera nahasi daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] cqvrh0wcg4xv492kyx49a6jfgq7njm3 0 5369 37755 37754 2022-04-11T09:27:41Z Gaztarrotz 1953 /* OSAGAIAK */ wikitext text/x-wiki '''ENTSALADA MISTOA''' [[Fitxategi:Entsalada mistoa.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Oliba olio birjina]]: 100 ml. * Ardo edo sagardo [[ozpina]]: 25 ml. * [[Gatza]]. * [[Patata egosia]]: 2 zuritu eta xerretan. * [[Entsaladetako barazki hosto desberdinak]]: 4 eskukada garbi. * [[Tipulina]]: 1 [[lerrotan]]. * [[Hegaluze egosia]] edo ontziratua: 200 g. * [[Arrautza egosia]]: 2 erdibitu. * [[Zainzuri]] puntak: 8. * [[Pikillo edo pipermorro gorri errea]]: 200 g. * Oliba berdeak: 12. * Oliba beltzak: 12. == PRESTAKETAK == * Katilu batean nahasi olioa, ozpina eta gatza. * Plater batean edo erretilu handi baten azpian jarri patatak eta busti [[ozpin-olio]] hari batzuekin. * [[Pertz]] batean, maneatu letxuga tipulinarekin eta ozpin-olioarekin. * Jarri patataren gainean. * Hauen inguruan edo gainean zabaldu entsalada [[Edertu|edertuz]], hegaluzea, arrautza egosia, zainzuriak, pikillo piperrak eta olibak. == AHOLKUAK == *Gordinik jan behar diren letxugak aldez aurretik ongi desinfektatu, garbitu eta lehortu behar izaten dira. Desinfektatzeko lixiba bereziak likidoan edo pastillan saltzen dira. Horretarako saltzaileak adierazitako ur kantitatean dagokion tantak edo pastillak bota ondoren, letxugak bertan murgiltzen dira. Dagokion denbora pasa ondoren, ur berritzen dira eta askenik lehortzeko. *Beste edozein osagai ere gehitu dezakegu. *Gogoratu azken momentuan [[ondu]] behar dela. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Entsalada]] giv2hcow57kxtfb0ngmx27nqrwtyv3a 0 5370 37763 37762 2022-04-11T09:37:39Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''CESAR ENTSALADA''' [[Fitxategi:Zesar entsalada.jpg|600px|thumb|cesar entsalada]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == === Saltsarako === * [[Maionesa saltsa]]: 75 ml. * [[Ziapea edo mustarda]] : 25 g. * [[Jogurt]] naturala: 50 ml. * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Esnea eta esnekiak|Esnea]]: 25 ml. * [[Soja saltsa]]: Tanta batzuk. === Entsalada muntatzeko === * [[Oliba olio birjina]]: 100 ml. * [[Ozpina]]: 25 ml. * [[Gatza]]. * Letxuga, uraza, mota desberdinak: 4 eskukada, ondo garbitu eta lehortu. * [[Cherry tomatea]]: 16, garbitu eta erdibitu. * Idiazabal gazta: 100 g. xafletan. * [[Antxoa]] gazia: 8 karratutan. * [[Ogia]]: 4 xerra [[dadotan]], frijitu edo txigortu. * [[Oilasko]] bularra: 200 g. lerroetan [[birrineztatu]] eta [[frijitu]]. == PRESTAKETAK == * Saltsa prestatzeko, kristalezko poto batean sartu osagai guztiak, tapa jarri eta indarrez nahasi, gorde amaierarako. * Katilu batean nahasi olioa, ozpina eta gatza. * [[Pertz|Pertza]] batean elkartu, letxugak eta tomatea busti eta blaitu [[ozpin-olioarekin]]. * Esku garbien laguntzaz ongi nahasi ondoren plater [[erretilu]] baten gainean jarri. * Zabaldu gainetik [[Idiazabal gazta]], antxoak, ogia eta oilasko bularra. * Amaitzeko saltsarekin hariak eginez gainetik zabaldu. == AHOLKUAK == * Errezeta tradizionala desberdina da, hau moldatua dago. * Gordinik jan behar diren letxugak aldez aurretik ongi desinfektatu, garbitu eta lehortu behar izaten dira. Desinfektatzeko lixiba bereziak likidoan edo pastillan saltzen dira. Horretarako saltzaileak adierazitako ur kantitatean dagokion tantak edo pastillak bota ondoren, letxugak bertan murgiltzen dira. Dagokion denbora pasa ondoren, ur berritzen dira eta azkenik lehortzeko. * Entsalada hauek ontzeko [[ozpin-olioa]], [[saltsa arrosa]], [[Jogurt saltsa|jogurt saltsa]], [[esne-gain]] garratza edo beste edozein saltsa erabil dezakegu. * Gogoratu azken momentuan ondu behar dela. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Entsalada]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] i8krkhaf1tuqw0gqs6f70se5cqbsl59 0 5371 37153 36817 2022-03-28T16:15:30Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''GUAKAMOLEA''' [[File:Guakamolea.jpg|600px|thumb|Guakamolea]] MAHAIKIDEAK: 4 ANOA. == Osagaiak == * [[Ahuakate]] heldua: 2. * Tipulina: 1 [[xehatu]]. * Txile freskoa xerra finetan: Gustuen arabera. * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruta freskoa|Lima]] edo limoia: 2. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * Ahuakateak erditik moztu, hezurra kendu eta pulpa atera eta zatitu. Hezurra ez bota. * Almaiz batean edo katilu batean ahuakatea, tipulina eta txilea jarri eta xehatu egingo dugu. * Amaitzeko lima zukuarekin eta gatzarekin puntuan jarriko dugu. * Hezurrak bertan jarriko ditugu eta ahalik eta azkarren jan, bestela belztu egiten dira. == AHOLKUAK == * Sardexkarekin egin ordez, irabiagailuarekin ere egin daiteke lan hau, osagaiak oso xehatuak nahi badituzu. * Limaren ordez limoia ere erabil daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Fruta]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] dzbohvzwvk5l1p8ifo0je5ekanpavcy 0 5372 37903 37532 2022-04-12T12:08:32Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Piko piper konfitatuak2.jpg |600px|thumb]] '''PIKILLO EDO PIKO PIPER ERREGOSIAK''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Oliba olio birjina]]: 150 ml. * [[Baratxuria]]: 4 xerratu. * [[Pikillo piperra]]: 32. * [[Salda zuria]] edo ura: 100 ml. * [[Gatza]] eta [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea|azukrea]]. == PRESTAKETAK == * [[Kazola]] zabal batean jarri oliba olioa baratxuriarekin sutan. * Baratxuria gorritzen hasi aurretik, zabaldu piperrak eta su baxuan jarri. * Eduki modu horretan 10 minutuan, buelta eman eta eduki beste 10 minutu. * Busti saldarekin kazola mugitzen dugun bitartean, saltsa pitin bat ligatu dadin. * Amaitzeko, jarri puntuan gatz eta azukre pitin batekin. == AHOLKUAK == *Kontu handiarekin eta sardexka sartu gabe eman behar zaio buelta puska ez dadin. *Azukrea azido zaporea leuntzeko izaten da, norberak erabaki dezake hori gustukoa duen. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Erregosi]] [[Kategoria:Osagaia:Piperra]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] gz3o1l84ccupbonnbcj97xdxz5rzw8k 0 5373 34111 28182 2021-10-01T14:58:13Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''PATATA GORRITUA''' [[Fitxategi:Patata gorrituak edo risolatuak.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 6 anoa. == OSAGAIAK == * Patata: 3 dadotan edo nahi dugun beste formetan (borobilak, torneatuak..). * Gurina edo oliba olio birjina: 100 g. * Gatza. == PRESTAKETA == * Labea piztu 200ºC-tan. * Kazola batean ur hotza gatzarekin jarri eta patatak bertan sartu. * Sutan jarri eta minutu pare batean egosi. * Patata iragazi eta zartagin batean koipearekin 5 minutuz salteatu. * Ondoren labera sartu 8-10 minutuz. * Labetik atera erretilua eta gazitu. == AHOLKUAK == * Normalean era guzietara prestatutako haragien lagungarri gisa zerbitzatzen da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Patata]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] gihzl2e9zdiqtqeegtlt6mynfs1n94t 0 5374 34109 29614 2021-10-01T14:56:48Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''PANADERA PATATA''' [[Fitxategi:Meroa plantxan.jpg|500px|thumb|Meroa plantxan panadera patatekin]] MAHAIKIDEAK: 6 ANOA. == OSAGAIAK == * Patata: 3, zurituta eta xerratuta. * Tipula: [[Lerro erditan]]. * Gatza. * Oliba olioa: Patatak estaltzeko. == PRESTAKETA == * Patatak eta tipula kazola zabal batean jarri eta gazitu egingo ditugu. * Ongi zabaldurik olioarekin estali. * Jarri plantxan edo su motelean eta egosi patata bigundu bitartean. == AHOLKUAK == * Normalean, arrainen lagungarri moduan erabiltzen da. * Platerean jarri aurretik, olioa ondo xukatu. * Olio asko erabiltzen da baina hau berriz erabil daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 4fbss1cxfeugdcw2mni6nn4o6mxhcu0 0 5375 34110 33466 2021-10-01T14:57:23Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Patata egosia.jpg|400px|thumb|Patata egosia]] Patata egosiak.jpg '''PATATA EGOSIA''' == OSAGAIAK == * Patata. * Gatza. * Ura. == PRESTAKETAK == * Patata, azalarekin, azalik gabe edo zatitua kazola batean jarri ur hotzarekin. * Gazitu ura eta sutan jarri. * Patataren tamaina, zati edo motaren arabera, denbora gehiagoan, 25-30 minutuan, edo gutxiagoan, 15 bat minutuan egosiko dugu. * Patata desegin aurretik, ur berotatik atera. == AHOLKUAK == * Prestaketaren arabera, zuritua edo zuritu gabe egos daitezke. * Baita zatitua, azalarekin edo azalik gabe eta forma desberdinekin moztuta ere, karratuak, borobilak, torneatuak, intxaur itxurakoak..... * Edozein patata mota egosteko gazitutako ur hotzetatik abiatuko da. * Irakinaldiak beti baxua izan beharko du, eta denborak kontrolatzeaz gain, labana txiki batekin patata egina dagoen egiaztatu. * Patata gehiegi egin ez dadin, ur berotatik atera, egina dagoela egiaztatutakoan. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Patata]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 0syqang07czulpsjgm2gv0hxbuhutrq 0 5376 35102 33573 2021-10-13T09:08:33Z Gaztarrotz 1953 /* OSAGAIAK */ wikitext text/x-wiki '''PATATA SUEZTITUA''' [[Fitxategi:Patatak baratxuri eta perrexilarekin sueztituak.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK == OSAGAIAK == * Patata: 2 , zuritu eta bolatxo, [[baratxuri ale]] edo [[torneatu]] forma emana. * Gatza. * Oliba olio birjina: 50 ml. * Baratxuria: 2 xehatu. * Perrexila: Sorta txiki bat xehatu. == PRESTAKETAK == * Kazola txiki batean ur hotza jarri, eta bertan sartu patatak. * Gazitu eta sutan jarri. * Irakin 8 minutu inguru, eta erretiratu bertatik. * Soute edo zartagin batean, olioa, baratxuria eta perrexila jarri, eta sartu bertan patatak. * Su ertainean salteatu baratxuri eta perrexila, zaporea hartu eta gorritzen diren bitartean. * Amaieran gatzarekin ondu. == AHOLKUAK == * Patatak gutxiago edo gehiago egos ditzakegu; eta horren arabera, ondoren zartagineko denbora ere desberdina izango da. * Kontu izan gehiegi egosi gabe, erraz puskatu baitaitezke eta egosi orduko ur berotatik azkar atera. * Jeneralean, arrain errezeten lagungarri izaten dira. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Patata]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Sueztitu]] 01jjvtxwc4on8cu97r1hu3mbafwezbt 0 5377 37156 34113 2022-03-28T16:24:16Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''PATATA KREMAN''' MAHAIKIDEAK: 6 ANOA. == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 25 ml. * Tipula: 1 [[lerrotan]]. * Urdai gazia eta hirugiharra: 200 g [[lerrotan]]. * Patata: 4 zurituak eta xerra finetan. * Esne-gaina: 500 ml. * Gatza. * Gazta birrindua: 150 g. == PRESTAKETA == * Piztu labea 180ºC-tan. * Zartagin batean jarri olioa eta tipula. [[Salteatu]] minutu pare bat eta bukaeran gehitu urdaia, hau ere segundo batzuetan salteatu. * Labeko erretilu batean nahasi patatarekin, gazitu eta estali esne-gainarekin. * Estalki bat jarri labera sartu patata egin bitartean. * Labetik atera eta gazta birrindua gainetik zabaldu ondoren gratinatu. == AHOLKUAK == * Patata ahalik eta xerra finenetan moztu. * Normalean haragien lagungarri moduan erabiltzen da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] b0pcsez6vie5ivs27l4v2dcla8ec75b 0 5378 35104 34121 2021-10-13T09:11:15Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''PIPERRADA''' [[Fitxategi:Piperrada1.jpg|600px|thumb|Piperrada]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Piper txorizeroa]]: 2. * Oliba olio birjina: 100 ml * Baratxuria: 2 xerretan. * Tipula: 1 lerrotan. * Pipermorro gorria: 1 lerrotan. * Piper berdea: 2 lerrotan. * [[Tomate saltsa]] edo tomate birrindua: 200 ml. * Gatza. * Azukrea. == PRESTAKETAK == * Kendu piper txorizeroari txortena eta haziak; ondoren jarri ur epeletan bezperatik hidratatzen. Beste aukera bat da, txortena eta haziak kenduta, 5 minutuan egosi eta bere horretan epeltzen uztea. * Piper txorizeroak hidrataturik daudenean, ohol baten gainean jarri eta punta-zorrotzarekin arraskatuz, banandu azala eta mamia. Azala bota, mamia xehatu eta gorde. * Kazola zabal batean jarri olioa baratxuriarekin su ertainean. * Gorritzen hasitakoan, gehitu tipula, pipermorroa eta piper berdea. * Gatz pittin batekin ondu eta erregosi, barazkiak gorritzen hasi arte. * Momentu horretan tomate saltsa eta piper txorizeroak gehitu eta utzi su baxuan ongi konfitatzen. * Amaieran probatu, eta gatzarekin eta azukrearekin ondu. == AHOLKUAK == * Piper eta tomateetan azukrea gehiegizko azido zaporea kentzeko erabiltzen da. * Osagai guztiak ongi erregosi eta konfitatzea garrantzizkoa da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Piperra]] f9m8nqiiy3tytvtrhf9xvxyrdzxt7nj 0 5379 35798 34122 2021-11-11T17:40:36Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TIPULA GLASATUA''' [[Fitxategi:Tipula glaseatua.jpg|600px|thumb|Tipula glaseatua]] MAHAIKIDEAK: 4 ANOA. == Osagaiak == * Tipula: 2 lerrotan. * Azukrea: 20 g. * Gurina edo margarina: 20 g. * Ura: 50 ml. == Prestaketa == * Jarri tipula kazola batean, ura, azukrea eta koipearekin. * Estali eta su motelean eduki tipula bigundu bitartean. * Kendu estalkia eta utzi ura agortzen eta tipula karamelizatzen. == Aholkuak == * Pazientzia handia behar da, komeni da plantxa batean egitea. * Haragi gorrien eta ehiza plateren lagungarri gisa erabil daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 0jtrzssdx2lqoab82ttzq3w7js74s86 0 5380 28037 26880 2021-09-03T07:52:09Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TIPULA MARMELADA GRANADINAREKIN''' MAHAIKIDEAK: 8 ANOA. == OSAGAIAK == * Tipula: 5 [[lerrotan]]. * Gurina: 10 g. * Azukrea: 20 g. * Oliba olio birjina: 50 ml. * Granadina: 40 ml. == PRESTAKETA == * Tipula azukrearekin su motelean kozinatzen jarri karamelizatu bitartean. * Segidan gurina gehitu, ongi nahasiz eta oliba olioa eta gatza gehituz. * 30 minutuz modu honetan eduki, erre ez dadin kontu eginez. * Ondoren sua moteldu eta beste 2 orduz konfitatu egingo dugu. * Ordu eta erdira granadina gehitu. * 2 ordu igarotakoan, puntuan jarri eta hozten utzi. == AHOLKUAK == * Haragi erreen lagungarri ona da, ehizakiena eta ahateena bezala. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] qpaa5de5c2ip7zxlb2irmyz47eoeozb 0 5381 36808 35290 2022-02-14T13:58:00Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''PILAF ARROZA''' [[Fitxategi:Oilasko izterra pilaf arroza eta entsaladarekin.jpg|600px|thumb|Oilasko izterra pilaf arroza eta entsaladarekin]] MAHAIKIDEAK: == OSAGAIAK == * [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arroza#Arroz_barietatearen_araberako_sailkapena|Basmati arroza]]: 200 g. * Oliba olio birjina: 40 ml. * Baratxuria: 2 [[xehatu]]. * Perrexila: Sorta txiki bat [[xehatu]]. * [[Salda zuria]], [[barazki salda]] edo ura: 500 ml. * Limoi zukua: 1. == PRESTAKETA == * Piztu labea 200ºC-tan. * Garbitu arroza ur gardena bihurtu arte. * Kazola zabal batean jarri olioa, baratxuria eta perrexila. * Sutan eduki eta baratxuria dantzan hasitakoan, gehitu arroza. * Su ertainean eduki baratxuria kolore pitin bat hartzen duela ikusi arte. * Busti saldarekin eta limoi zukuarekin, sua bizitu eta irakiten hasitakoan sartu labera 15 minutuz. * Labetik atera, estalki bat jarri eta utzi bere horretan beste 10 minutu erabili aurretik. == AHOLKUAK == * Arrain edo haragi plater desberdinen lagungarri moduan erabiltzen da. * Bere horretan mokadu moduan jateko ere bai. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] dm1i6xx7u13djil7ww0417ei6a3r3o6 0 5382 34126 28041 2021-10-01T15:11:03Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''XIRMENDUAN ERRETAKO PIKILLO PIPERRA''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Pikillo piper freskoa: 32 txorten eta guzti. * Oliba olio birjina: 100ml. * Baratxuri gordina: 2 xehatu. * Gatza lorea. == PRESTAKETAK == * Sutan jarri xirmendua, eta gori dagoenean, horren gainean parrila jarri pikillo piperrekin, azala alde batetik erretzen eta belzten utzi, buelta eman aurretik. Ondoren beste aldetik ere erre. * Ohol baten gainean jarri erretako piperra eta punta-zorrotzarekin arraskatuz erretako piperraren azala erretiratu. * Ondoren labanarekin txortena moztu eta hazi gehienak erretiratzen saiatu. * Esku bustiarekin garbitu piperra eta moztu lerroetan. * Katilu batean nahastu oliba olioa eta baratxuria xehatu. * Zabaldu piperrak plater batean, lehenik gatzarekin ondu eta ondoren baratxuri, oliba olioa gatza zabaldu gainetik. == AHOLKUAK == * Erretako pikillo piperra garbitzeko inoiz ez da busti behar, gehienez ere gure eskuak. * Piperrak erretzeko beste modua, sopletearekin edo danbolinarekin izaten da. [[Kategoria:Errezetak]] n8vtswocge0oqx97fjxln0s4qassgue 0 5383 34544 33882 2021-10-05T05:18:54Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''PIKILLO PIPER KONFITATUA''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 400ml. * Piko edo pikillo piper zuritu: 16 edo 32. * Gatz lorea. == PRESTAKETAK == * Kazola zabal batean jarri oliba olioa su baxuan. * Murgildu olio honetan piperrak eta eduki modu honetara 30 minutu. * Kontu handiarekin buelta eman eta beste 30 minutuz konfitatu. * Piperrak bertatik kontu handiarekin atera, erraz puskatzen baitira. * Platerean jarri eta gatzarekin ondu. == AHOLKUAK == * Nafarroakoak ditugu gure lurreko piperrik gozoenak, bertako Pikillo, Piko edo Naxerano motak erabil ditzakegu modu honetan prestatzeko. * Kontu handiarekin buelta eman, eta sardexkarekin zulatu gabe buelta eman, puska ez dadin. * Denbora gehiagoan ere konfita dezakegu, baina betiere oso su baxuan eginez gero. * Sobratutako olioak berriro piperrak egiteko edo beste prestaketa batzuetarako balioko digu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Piperra]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 0g7exrl80kqgju3qaw1ts0m3inuw50q 0 5384 35103 34546 2021-10-13T09:10:35Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''PIKO EDO PIKILLO PIPER ERREGOSIA''' [[Fitxategi:Piko piper konfitatuak.jpg|500px|thumb|Piko piper erregosia]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 150 ml. * Baratxuria: 4 xerratu. * Pikillo piperra: 32. * Salda zuria: 100 ml. * Gatza. * Azukrea. == PRESTAKETAK == * Kazola zabal batean jarri oliba olioa baratxuriarekin sutan. * Baratxuria gorritzen hasitakoan, zabaldu piperrak eta su baxuan jarri. * Eduki modu horretan 10 minutuan, buelta eman eta eduki beste 10 minutu. * Busti saldarekin kazola mugitzen dugun bitartean, saltsa pittin bat ligatu dadin. * Amaitzeko, jarri puntuan gatz eta azukre pitin batekin. == AHOLKUAK == * Kontu handiarekin buelta eman behar da, eta sardexka sartu gabe eman behar zaio buelta puska ez dadin. * Azukrea azido zaporea leuntzeko izaten da, norberak erabaki dezake hori gustukoa duen. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Erregosi]] [[Kategoria:Osagaia:Piperra]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 8crm6yvhl3ryixhw6fkocnq4ujo4coe 0 5385 34112 28181 2021-10-01T14:59:22Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''PATATA ESNE GAINAREKIN''' MAHAIKIDEAK: 8 ANOA. == OSAGAIAK == * Patata: 4 zuritu eta xerratu. * Esne gaina: 500 ml. * Gatza. * Piperbeltza. == PRESTAKETA == * Piztu labea 160ºC-tan. * Labeko erretilu batean, patata gatza eta piperrautsa ongi nahastu. * Gehitu esne gaina eta estali patatak. * Estali erretilua eta sartu labera patata egin bitarte. * Labetik atera eta utzi hozten. * Behin hozturik, nahi dugun forman moztu. == AHOLKUAK == * Normalean, haragien lagungarri moduan erabiltzen da. * Berotzeko, nahi dugun forman moztu ondoren, labea edo mikrouhina erabili. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Patata]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] tdp9db8yqd93kezy9kfcj06gstv0aol 0 5386 37761 37759 2022-04-11T09:34:23Z Gaztarrotz 1953 /* PRESTAKETAK */ wikitext text/x-wiki '''ENTSALADA GORRIA''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Erremolatxa egosia]] edo gordina: 300 g. zuritu eta [[birrindu]]. * [[Sesamo|Sesamoa]]: 50 g. txigortu. * [[Errefautxoa]]: 14 ilargi erdi xerra finetan. * [[Marrubia]]: 8 Garbitu eta xerra finetan. * Oliba olioa: 75 ml. * [[Gatza]]. * [[Laranja]]: 1/2 zuku iragazia. == PRESTAKETAK == * Katilu batean nahasi oliba olioa, gatza eta laranja zukua. * [[Pertz]] batean elkartu erremolatxa, sesamo haziak eta aurrez presatu dugun saltsa. * Jarri plateraren erdian erremolatxa eta inguratu, marrubi eta errefautxoekin. * Gehitu gainetik saltsa pitin bat. == AHOLKUAK == * [[Erremolatxa egosia]] ere erabili liteke. * [[Jogurt saltsa]] pitin batekin ere presta liteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Entsalada]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 6rhnljh87dpn5kxgwd7vwac1j6y4y1z 0 5387 36147 35679 2022-02-01T17:24:56Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TXIRLAK SALTSA BERDEAN''' [[Fitxategi:Txirlak saltsa berdean.jpg|600px|thumb|Txirlak saltsa berdean]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 100 ml. * Baratxuria: 2 xehatu. * Perrexila: Eskukada txiki bat xehatu. * Irina:15 g. * Ardo zuria: 50 ml. * [[Arrain salda]] edo ura: 200 ml. * Txirla handia: 1400 g. * Gatza. == PRESTAKETA == * Kazola zabal batean jarri olioa, baratxuri eta perrexilaren erdiarekin sutan. * Baratxuria dantzan hasitakoan, eta gorritu aurretik , gehitu irina eta nahastu. * Jarraian, ardo zuria lehenik, eta salda edo ura ondoren gehitu. * Saltsa irakiten hasitakoan gehitu txirlak. * Ondo eragin saldari txirlekin nahastu dadin, tapa bat jarri eta su bizian minutu batez egosi. * Sutatik atera, tapa kendu, eta erdi irekita dauden txirlak guztiz zabaldu. * Txirlaren bat zabalduko ez balitz, kazolatik erretiratu. * Gatz askorik behar ez badu ere, ondu. == AHOLKUAK == * Kontu izan txirlak gehiegi egosi gabe, azkar murriztu, lehortu eta zaildu egiten bai da. * Jeneralean, txirlek ura eta gatza gehituko diote saltsari; beraz, ur eta gatzarekin kontuz, tamainan erantsi. * Txirlak egin aurretik ur gatzatutan garbitu oskol eta hondar arrastoak kentzeko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] tk7rzjrkgjn2p09xq6xi4izr8moas55 0 5388 35677 35676 2021-10-27T16:29:30Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TXIRLAK MARINEL ERARA''' [[Fitxategi:Txirlak marinel erara.jpg|600px|thumb|Txirlak marinel erara]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 100 ml. * Tipula: ½ xehatu. * Baratxuria: 2 xehatu. * Perrexila: Sorta txiki 1 xehatu. * Irina: 15 g. * Ardo zuria: 50 ml. * [[Tomate saltsa]]: 50 ml * [[Arrain salda]] edo ura: 200 ml. * Txirla handia: 1200-1600 g. == PRESTAKETA == * Ur gatzatu hotzetan txirlak ondo garbitu, oskol eta hondar zatiak kenduz. * Kazola batean eta su baxuan tipula olioarekin goxatzen jarriko dugu, erdi eginik dugunean baratxuria gehitu. * Barazkia goxatuta dagoenean, perrexila eta irina lehenik eta ongi nahasi ondoren, ardo zuria gehitu, jarraian tomate saltsa eta arrain salda. * Saltsa irakiten dugunean, txirla handiak gehitu eta estalki bat jarriko diogu. * 2 minutuz sutan irekitzen utzi. * Koilara baten laguntzaz saltsarekin busti txirlak eta zerbitzatu. == AHOLKUAK == * Plater honi ez diogu gatzik jarriko, normalean txirlak botako dutena nahikoa izango delakoan. * Txirla oso gutxi kozinatu behar da, bestela lehortu eta gogortu egiten da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] r9brz9mhiw0pczwdafd22znb7ni5u53 0 5389 35017 33373 2021-10-13T06:23:58Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TXIRLAK ZARTAGIAN''' [[Fitxategi:Txirlak zartaginean.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Txirla handia: 1,6 kg * Oliba olio birjina: 100 ml. * Baratxuria: 2 xehatu. * Perrexila: Eskukada 1 xehatu. * Limoi zukua: 1/2. == PRESTAKETA == * Piztu zartagin bat su bizian, eta jarri bero bero. * Gehitu olio tanta batzuk eta txirlak, utzi su bizian, txirlak ireki arte. * Beste zartagin batean baratxuria eta perrexila, su baxuan jarri eta gorritzen hasitakoan gehitu txirlei. * Limoi tanta batzuk ere gehitu eta dena ongi nahastu ondoren zerbitzatu. == AHOLKUAK == * Txirlak oso gutxi egin behar dira bestela, zaildu egiten dira. * Olio errerik eta limorik gabe ere asko jaten da, ireki eta bere horretan. * Erabili aurretik txirlak un gatzatu hotzetan garbitu, oskol eta hondar arrastoak kentzeko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Plantxan]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] klzguhkx7ryjh4pd4k17mhddbiajow0 0 5390 36145 35693 2022-02-01T17:23:15Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TXIPIROIAK PELAIO ERARA''' [[Fitxategi:Txipiroiak pelaio erara.jpg|600px|thumb|Txipiroiak pelaio erara]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Tipula: 4 lerrotan. * Piper berdea: 2 lerrotan. * Oliba olio birjina: 100 ml. * Gatza. * Txipiroi txikia: Kg. 1 garbitu. * Brandya: [[Zurrusta txiki]] bat. * Txakolina edo ardo zuria: 150 ml. == PRESTAKETAK == * Jarri zartagin batean tipula, piper berdea, olioa eta gatzarekin su baxuan; nahi izatera, tapa jarri. * Luze erregosi, tipula ongi gorritu eta goxatu arte. * Beste aldetik, erretilu batean gazitu eta olioztatu txipiroiak. * Kazola zabal bat jarri sutan, su bizian; gori dugunean txipiroiak zabaldu eta kolorea eman. * Gartu lehenik brandyarekin, eta ondoren, busti txakolinarekin. * Txakolina guztiz murriztu aurretik, gehitu tipula eta piper berdea. * Kozinatu batera su baxuan 5 minutuz. == AHOLKUAK == * Pelaio erara egiteko txipiroiak txikia behar du izan. * Txipiroia garbitzeko garaian, azala, ondo badu, ez diogu zertan kendu kozinatzeko garaian, zapore berezia emango baitio. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 63mrzens8u9ex2or6g6exdg0traxatg 0 5391 36680 35013 2022-02-10T13:10:51Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''TXIPIROIAK BERE TINTAN''' [[Fitxategi:Txipiroiak bere tintan.jpg|600px|thumb|Txipiroiak bere tintan.]] MAHAIKIDEAK: 5 == OSAGAIAK == '''Txipiroiak betetzeko''' * Oliba olioa: 50 ml. * Tipula: 2 xehatu. * Piper berde italiarra: 1 xehatu. * Txipiroi txikia: 30 ale ondo garbituak gorputza, garroak eta tinta bananduta. * Gatza. '''Txipiroi saltsarako''' * Oliba olio birjina: 50 ml. * Baratxuria: 2 xerratu. * Tipula: 3 dadotan. * Piper berde italiarra: 1 dadotan. * Ardo txuria: 150 ml. * [[Tomate saltsa]] lodia: 300 ml. * Ogi txigortua: 8 xerra fin. * Ura edo [[arrain salda]]: 1 l. == PRESTAKETA == '''Txipiroi saltsa''' * Kazola bat olio eta baratxuriarekin sutan jarri; baratxuria kolorea hartzen hasitakoan, tipula eta piper berdea gehitu. * Goxatzen utzi eta kolore pitin bat hartzen hasitakoan, ardo zuria gehitu, hau murriztutakoan tomate saltsa, txipiroi tinta eta ogi txigortua ongi nahasi eta azkenik [[arrain salda]] gehitu. * 30 minutuz egosi, irabiagailutik eta txino iragazkitik pasa. * Irakin eta ondu. '''Txipiroiak amaitzeko''' * Txipiroiak ongi garbitu, gorputza, garroak, hegalak eta tinta banatuz, ongi lehortu. * Tipulak eta piper berdea kazola batean olioarekin su eztian jarri. * Gorritzen hasitakoan, txipiroi garroak eta hegalak gehitu eta 10 minutuz erregosi. Ondu. * Betegaia epel dagoenean txipiroiak bete eta txotx batekin itxi. * Txipiroiak gatzatu eta utzi bere horretan minutu batzuk. * Ondoren eta olio tanta batekin kazola zabal batean eta su bizian salteatu. * Saltsa gehitu eta 20-30 minutuz su baxuan irakin txipiroiak bigundu arte. == AHOLKUAK == * Plater hau hurrengo egunean gozoagoa dela esaten da. * Txipiroiak amukoak eta oso freskoak badira kanpoko azala ez da erretiratu behar. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] eh9i5ibgp9br84w5auvftim9c1uaen9 0 5392 36682 36143 2022-02-10T13:14:03Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''TXIPIROI BEGIHANDIA BERE TINTAN''' [[Fitxategi:Txipiroiak berezko saltsan.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Begihandi freskoa: 1200.g. Ongi garbitu, lehortu eta karratu handietan. * Gatza. * Oliba olio birjina: 60 ml. * Baratxuria: 3 [[xerratu]]. * Tipula: 2 lerrotan. * Piper berdea: 1 [[lerrotan]]. * [[Tomate saltsa]] lodia: 200 ml. * Ogi txigortua: 6 xerra. * [[Arrain salda]]: 100 ml. * Begihandiaren tinta freskoa. == PRESTAKETA == * Kazola batean olioa baratxuriarekin jarri, hau gorritzen hasitakoan tipula eta piper berdea gehitu eta elkarrekin erregosi. * Jarraian tomate purea, ogia , salda eta txipiroien tintak gehitu. * Irakiten eduki 30 minutuz. * Irabiagailutik eta iragazki txinotik pasa. * Saltsa irakiten jarri eta ondu. * Txipiroi zatiak erretilu batean gatzatu eta bere horretan eduki minutu batzuk. * Kazola zabal batean olio tanta batekin txipiroi zatiak laburrean salteatu. * Saltsa gehitu eta utzi irakiten su baxuan bigundu arte. *Begi handiaren tamainaren arabera denbora gehiago edo gutxiago beharko du. == AHOLKUAK == * Esaten da plater hau hurrengo egunean goxoagoa dela. * Begihandia amukoa, freskoa eta azala garbia badu, hau ez dugu zergatik kenduko. Zapore berezia emango bai dio. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] p5fagnffrginutwtztlla1cb8871v2a 0 5393 38116 36679 2022-04-29T12:41:03Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TXIPIROI EDO TXIBI FRIJITUAK''' [[Fitxategi:Txipiroi frijitua.jpg|500px|thumb|Txibi frijitua]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Txibiak]] edo [[txipiroia]]: Garbituak azala kendu gabe eta [[Uztaietan|uztaietan]]: 600 g. * Irina edo ogi birrindua: Txipiroiak estaltzeko. * [[Oliba edo ekilore olioa]]: Frijitzeko. * [[Baratxuria]]: 4 . == PRESTAKETA == * Txipiroiak gatzatu eta irinetan edo ogi birrinduan pasa. * Baratxuriak azal eta guzi eskuekin kolpatu eta [[zartagin]] zabal batean oliotan jarri. * Sua piztu eta utzi baratxuria su erdian bertan. * Olioa ondo berotutakoan atera baratxuriak, sua bizitu eta sartu txipiroiak. * [[Frijitu]] denbora laburrean kolorea hartu arte. * Paper xurgatzailea duen ontzi batera atera. == AHOLKUAK == * Txipiroiak edo txibiak zenbat eta handiagoak izan orduan eta uztai finagoak moztuko ditugu. * Txipiroiak [[Frijitzean|frijitzean]] ez dugu inoiz batera asko egingo olioaren tenperatura asko gutxitu ez dadin. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 8nx8bse47vn5u269dg4thtyh6ghr92w 0 5394 38115 38113 2022-04-29T12:39:12Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TXANGURROA DONOSTIAR ERAN''' [[Fitxategi:Txangurro betea.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 2 == OSAGAIAK == * [[Txangurro|Txangurroa]]: 1200 g.-ko zomorroa. * [[Gatza]]. * [[Tipula]]: 1 xehatu. * [[Porrua]]: 1/2 xehatu. * [[Oliba olio birjina]]: 50 ml. * [[Tomate]] birrindua: 50 ml. * [[Brandya]]: [[Zurrusta motz]] 1. * Perrexila: Sorta txiki bat xehatu. * [[Gurina]]: 20 g. * Ogi birrindua. == PRESTAKETAK == * [[Egosi]] ur hotzetatik abiatuta, itsasoko uretan ( bestela 40g gatz litro ureko ) txangurroa 12 minutuz ( irakinaldiaren denbora). Hozten utzi, tripaz gora. * Hankak eta pintzak erretiratu, ireki txangurroa, kontu eta pazientzia handiarekin banandu, oskola, brankiak eta haragia. Garrantzitsua da txangurro haragia ongi papurtzea eta errepasatzea, oskol zati guztiak erretiratu direla ziurtatu arte. * Txangurro buruaren oskola uretan garbitu, lehortu eta gorde. * Bestetik, kazola batean jarri tipula eta porrua olioarekin, su baxuan, kozinatzen. * Ongi goxaturik dagoenean, gehitu tomate saltsa eta batera minutu batzuetan kozinatuz. * Jarraian, gehitu lehenik brandya eta ondoren txangurro haragia, irakinaldi motz bat eman eta ondu. * Bete txangurro oskola betegai honekin, eta gainetik, zabaldu perrexila, ogi birrindua eta gurina zati oso txikietan. * Sartu labera, eta [[Gainerre|gainerre]] jan aurretik. == AHOLKUAK == * Kontu izan txangurro haragia ez dadila gehiegi egosi, azkar lehortzen baita. * Brandya aukerakoa da, beraz bere lurrina ez baduzu gustuko, ez gehitu. * Txangurroarekin bezala [[Buiarekin|buiarekin]] ere egin dezakegu errezeta hau. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] ol0ozlx0na46xrpz7rw0iy658n84x1c 0 5395 38106 35033 2022-04-29T12:20:04Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Ganboiak plantxan.jpg|600px|thumb]] '''OTARRAINXKAK PLANTXAN EDO ZARTAGINEAN.''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Otarrainxkak|Otarrainxka:]] 1 kg. * [[Gatza]]. * [[Oliba olio birjina]]: 50 ml. == PRESTAKETA == * Otarrainxkak ongi garbitu eta lehortu. * [[Erretilu]] batean jarri eta gazitu. * Piztu plantxa edo [[Zartagin|zartagina]]. * Oso bero dagoenean, jarri otarrainxkak bata bestearen atzetik ilaran. * Gehitu momentu horretan olio hari bat gainetik eta utzi minutu batean kolorea hartu arte. * Buelta eman eta beste beste minutu batean utzi, kolorea hartu arte. * Erretiratu eta jateko prest izango dira. == AHOLKUAK == * Kontu izan, azkar egiten dira, eta gehienetan, lehortu egiten ditugu. * Limoi, [[maionesa]] edo bestelako [[ozpin-olioekin]] zerbitza daitezke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Plantxan]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 7cmbcmjjz6ugi9ec0dnt780ms0camhc 0 5396 38105 36139 2022-04-29T12:18:25Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''OTARRAINXKA EGOSIAK''' [[Fitxategi:Otarrainxka egosiak.jpg|600px|thumb|Otarrainxka egosiak]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Otarrainxkak|Otarrainxka]]: 600-800 g. * Ura: 3 l. * [[Gatza]]: 120 g. == PRESTAKETA == * Jarri kazola batean, ura, itsasoko gatza gehitu eta ongi nahasi. * Jarri sutan eta ura irakiten hasitakoan, murgildu otarrainxkak. * Irakiten hasitakoan, minutu batean [[egosi]]. * Jarraian, gazituta eta izoztuta dagoen uretan murgildu segundo batzuetan, egosketa mozteko. == AHOLKUAK == * Ohikoa da [[Erramua|erramu]] hosto bat erabiltzea itsaskiak egosteko. * Itsaskiak egosteko litro bakoitzeko 35-40-45 g. gatz erabiltzen da. * Itsaskia egosita dagoenean, ur gazitu eta izoztuan segundo batzuetan murgiltzea ohikoa da egosketa mozteko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 96p26ym5r2e8wan0dm473oleyugopss 0 5397 38102 36675 2022-04-29T11:53:45Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''OLAGARROA PATATEKIN''' [[Fitxategi:Olagarroa patatekin.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * [[Gatza]]. * [[Olagarro]] garbitu: 1200 g. * [[Erramua]]: Hosto 1. * [[Patata]]: 4 patata zuritu. * [[Piperrauts]] mina: Pitin bat. * [[Piperrauts]] gozoa: Pitin bat. * [[Oliba olio birjina]]: 100 ml. == PRESTAKETA == * Olagarroa bezperatik izozkailutik aterako dugu hozkailu batera. * [[Kazola]] bat urez beterik eta gazitua sutan jarriko dugu. * Ura irakiten hasitakoan, olagarroa burutik helduta uretan sartu-atera egingo dugu hiru aldiz, azkenekoan uretan uzteko. * Su erdian olagarroa egosi 18 minutuz. * Olagarroak uretan bere horretan utzi epeltzen, ondoren erretilu batera atera. * Patatak salda horrekin 20 minutuz egosi. * Patatak xerra lodietan moztu. Horiek plateraren azpialdean jarriko ditugu, eta gainean berriz, olagarro xerratua jarri. * [[Ondu]] olagarroaren salda, gatza, piperrauts gozoa, piperrauts mina, eta oliba olio birjinarekin. == AHOLKUAK == * Olagarroa egosteko denborak asmatzea ez da erreza, baina zenbat eta gehiago egosi ez da bigunagoa gelditzen. * Olagarroaren pisuak baldintzatuko du egosteko denborak. 2 kg. ko olagarro minutu pare bat gehiago edukiko dugu. * Patatak olagarroarekin batera egosi daitezke baina kontu izan ez puskatzeko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Olagarroa]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Patata]] to7gnfdq2z6jz3uao15b0m46pfc4ttc 0 5398 38101 38099 2022-04-29T11:49:08Z Gaztarrotz 1953 /* OSAGAIAK */ wikitext text/x-wiki '''OLAGARRO GISATUA''' [[Fitxategi:Olagarro gisatua.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 8 == OSAGAIAK == * [[Oliba olio birjina]]: 150 ml. * [[Baratxuria]]: 2 xerratu. * [[Tipula]]: 2 xehatu. * [[Piper berdea]]: 2 xehatu. * [[Gatza]]. * [[Patata]]: 600 g. zuritu eta kraskatu. * [[Olagarroaren|Olagarroa]]: 1000 g., ondo garbitua eta zatitua. * [[Ezpeletako piperrauts|Ezpeletako piperrautsa]]. == PRESTAKETA == * Jarri kazola batean oliba olioa baratxuriarekin sutan. * Baratxuria gorritzen hasitakoan, gehitu tipula, piper berdea eta gatz pitin bat. Utzi batera ongi goxatzen. * Barazkia gorriturik dugunean, gehitu patata eta piperrautsa, busti urarekin eta sutan jarri. * Salda irakiten hasitakoan, gehitu olagarro zatiak. * Egosi batera olagarroa eta patatak ongi bigundu bitarte 18 minutu inguru, eta utzi bere horretan 10 minutu inguruan jan aurretik. * Amaitzeko puntuan jarri, gatz eta olio tanta batekin. == AHOLKUAK == * Kontu izan olagarroa gehiegi egosi gabe, hala eginez gero, haragia tenk jarri eta zaildu egingo da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Olagarroa]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] h0z3euoin4ob65odlfdcs2dofcq1i7g 0 5399 38121 38098 2022-05-02T15:40:44Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''OLAGARRO ERREGOSIA''' [[Fitxategi:Olagarro erregosia.jpg|600px|thumb|Olagarro erregosia]] MAHAIKIDEAK 4 == OSAGAIAK == * [[Oliba olioa]]: 100 ml. * [[Olagarroaren|Olagarroa]]: 1200 g. inguruko olagarro garbitu eta zatitua. * Gatza. * [[Tipulina]]: 3. * [[Baratxuria]]: 2 [[xehatu]]. == PRESTAKETA == * Tapa duen kazola bat su bizian jarri olioarekin. * Olagarro zatiak gazitu. * [[Kazola]] oso bero dagoenean, bota bertara olagarroa eta [[salteatu]] segundo batzuetan. * Jarraian, gehitu tipulina eta baratxuria, ongi nahasi dena eta tapa bat jarri. Tarteka mugitu. * Eduki bertan su ertainean [[erregosten]], 30-35 minutuz haragia bigundu arte. * Amaieran, gatzarekin ondu. == AHOLKUAK == * Kontu eduki olagarroa gehiegi egosi gabe, bestela haragia zaildu egingo da. * [[Patata purea]] bat oso ondo doakio [[hornigai]] moduan. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Erregosi]] [[Kategoria:Osagaia:Olagarroa]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] eimzg2ikd00iezwx8meiwvwxl4vrtte 0 5400 38097 35028 2022-04-29T11:44:09Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''OLAGARRO ERREA''' [[Fitxategi:Olagarroa plantxan.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Olagarro egosia]]: 800-1000 g. * [[Oliba olio birjina]]: 100 ml. * [[Gatza]]. * [[Ezpeletako piperrauts|Ezpeletako piperrautsa]]. == PRESTAKETA == * Erretilu batean, jarri olagarro besoak eta olioztatu. * Piztu parrila edota plantxa eta gori gori dagoenean, jarri bertan garroak eta kolorea eman alde guztietatik. * Plater batean jarri, eta gehitu gainetik gatza lehenik, piperrautsa ondoren, eta azkenik, oliba olioa. == AHOLKUAK == * Nahi izatera, garroak zatitu daitezke ondu aurretik eta piperrautsik gabe ere zerbitza dezakegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Olagarroa]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] ejbocomhlcc8kuwbvzzh806aq8jbv6p 0 5401 38094 35026 2022-04-29T11:40:05Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''NEKORA EGOSIAK''' [[Fitxategi: Nekorak.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Nekora]] biziak: 8. * Ura: 3 l. * [[Gatza]]: 120 g. == PRESTAKETAK == * Jarri kazola batean, ura, itsasoko gatza gehitu eta ongi nahasi. * Sartu bertan nekora biziak. * Jarri sutan eta ura irakiten hasitakoan, murgildu karramarroak. * Irakiten hasitakoan, 2 minutuan egosi, bertatik atera eta [[erretilu]] batean buruz gora hozten utzi jan aurretik. == AHOLKUAK == * Itsasoko ur garbia da itsaskiak egosteko urik onena. * Ohikoa da [[Erramua|erramu]] hosto bat erabiltzea itsaskiak egosteko. * Itsaskiak egosteko litro bakoitzeko 35-40-45 g. gatz erabiltzen da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] fsh7wdx96smaj3710fmfn5w7z0pxjla 0 5402 38093 35610 2022-04-29T11:38:39Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''MUSKUILUAK TOMATETAN''' [[Fitxategi: Muskuiluak tomatearekin.jpg|600px|thumb|Muskuiluak tomatearekin]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Muskuiluak]] : 2 kg. * Ardo zuria: 150 ml. * Ura: 150 ml. * [[Oliba olio birjina]]: 75 ml. * [[Tipulina]]: 1 [[xehatu]]. * [[Pipermin lehorra|Piperrin lehorra]]: Xerra 1. * [[Baratxuria]]: 3 [[xehatu]]. * Tomate birrindua: 400 ml. == PRESTAKETAK == * Labana baten laguntzaz garbitu muskuiluak, banan-banan, oskolean itsatsita daudenak arraskatuz eta ileak kenduz, uretan ongi pasa. * Kazola altu baten azpian, jarri ura eta ardo zuria. * Sartu bertan muskuiluak, tapa bat jarri eta sua piztu. * Ura irakiten hasitakoan, utzi minutu inguruan muskuilu guztiak ireki arte. * Bertatik atera eta bi oskoletatik kendu haragia ez duena; haragia dutenak, berriz, jarri erretilu baten gainean zabalduta. * Muskuilu salda iragazki fin batetik pasa eta gorde. * Bestetik, kazola batean olioa jarri tipulinarekin eta pipermin puntarekin [[erregosten]]; hau erdi eginik dagoenean, baratxuriak gehitu. * Barazkia gorritzen hasitakoan, tomate birrindua eta muskuilu salda gehitu eta batera su baxuan kozinatu 20 minutu inguruan. * [[Ondu]] saltsa eta muskuiluaren haragiaren gainetik gehitu. == AHOLKUAK == * Kontu eduki muskuiluak gehiegi egosi gabe, ze haragia azkar lehortzen, murrizten eta zailtzen da. [[Kategoria:Errezetak]] bm1hvcv660p9o7xbto385n2hxaz9odx 0 5403 38092 38091 2022-04-29T11:36:19Z Gaztarrotz 1953 /* AHOLKUAK */ wikitext text/x-wiki '''MUSKUILUAK LURRUNETAN''' [[Fitxategi:Muskuiluak lurrunetan.jpg|600px|thumb|Muskuiluak lurrunetan]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Muskuiluak]]: 1600 g. * Ardo zuria: 150 ml. * Ura: 150 ml. == PRESTAKETA == * Labana baten laguntzaz garbitu muskuiluak, banan banan, oskolean itsatsita daudenak arraskatuz eta ileak kenduz, garbitu uretan. * [[Kazola]] altu baten azpian, jarri ura eta ardo zuria. * Sartu bertan muskuiluak; tapa bat jarri eta sua piztu. * Ura irakiten hasitakoan, utzi minutu inguruan muskuilu guztiak ireki arte. * Bertatik atera eta jan. == AHOLKUAK == * Kontu eduki muskuiluak gehiegi egosi gabe, haragia azkar lehortzen eta zailtzen da eta. * [[Tomate saltsa]], [[piper saltsa]] edo [[saltsa berdea]] batekin lagundu daitezke. Saltsa hauek normalean [[piperrauts]] minarekin lagunduak prestatzen dira. [[Kategoria:Errezetak]] p6vefb3sl0vqpbp35mvlfo69o1wa4al 0 5404 38089 36130 2022-04-29T11:32:36Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''MUSKUILUAK BARATXURI ETA PERREXILAREKIN''' [[Fitxategi:Muskuiluak baratxuri eta perrexilarekin.jpg|600px|thumb|Muskuiluak baratxuri eta perrexilarekin]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Muskuiluak]]: 2 kg. * Ardo zuria: 150 ml. * Ura: 200 ml. * [[Oliba olio birjina]]: 150 ml. * [[Baratxuria]]: 4 xehatu. * [[Perrexila]]: Sorta txiki 1 xehatu. == PRESTAKETA == * Labana baten laguntzaz garbitu muskuiluak, banan-banan, oskolean itsatsita daudenak arraskatuz eta ileak kenduz, uretan ongi pasa. * [[Kazola]] altu baten azpian, jarri ura eta ardo zuria. * Sartu bertan muskuiluak, tapa bat jarri eta sua piztu. * Ura irakiten hasitakoan, utzi minutu inguruan muskuilu guztiak ireki arte. * Bertatik atera eta bi oskoletatik kendu haragia ez duena; haragia dutenak, berriz, jarri erretilu baten gainean zabalduta. * Muskuilu salda [[Iragazki fin|iragazki fin]] batetik pasa eta gorde. * [[Zartagin]] batean jarri olioa eta baratxuria eta perrexila eta su ertainean jarri. * Baratxuria kolore pitin bat hartzen hasitakoan, gehitu muskuiluen gainetik saldarekin batera. * [[Erretiluan]] bildutako saltsa katilu batean nahasi eta koilara batekin muskuiluen gainetik zabaldu jan aurretik. == AHOLKUAK == * Kontu eduki muskuiluak gehiegi egosi gabe, ze haragia azkar lehortzen, murrizten eta zailtzen da. [[Kategoria:Errezetak]] tg3e5g182reaw485swqnz9hvzdhplxb 0 5405 38008 34995 2022-04-14T06:59:49Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''LANPERNA EGOSIAK''' [[Fitxategi: Lanpernak.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Lanpernak]] : 1 kg. * Ura: 3 l. * [[Gatza]]: 120 g. == PRESTAKETA == * Jarri kazola batean, ura, itsasoko gatza gehitu eta ongi nahasi. * Jarri sutan eta ura irakiten hasitakoan, murgildu lanpernak. * Berriro irakiten hasitakoan, 30 segundoan egosi, sua itzali eta [[erretilu]] batean jarri hozteko. * Goxoena epelean hoztu aurretik jatea da. == AHOLKUAK == * Ohikoa da [[Erramua|erramu]] hosto bat erabiltzea itsaskiak [[Egosteko|egosteko]]. * [[Itsaskiak]] egosteko litro bakoitzeko 35-40-45 g, gatz erabiltzen da. * Lanpernak hoztu aurretik jatea komeni izaten da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] eb1man0ir2yix56k0jo27twgafg51ej 0 5406 38023 38007 2022-04-25T12:21:56Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''KRUSTAZEO HANDI EGOSIAK''' [[Fitxategi:Itsaski egosiak.jpg|500px|thumb|Itsaski egosiak]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Txangurro]], [[buia]], [[Abakandoa|abakando]] edo [[Otarrain|otarrain]]: 800 g-ko bi pieza biziak. * Ura: 5 litro * [[Gatza]]: 200-225 g. == PRESTAKETA == * Jarri [[marmita]] edo [[kazola]] batean, ura, itsasoko gatza gehitu eta ongi nahasi. * Jarri sutan eta murgildu bertan [[krustazeo]] biziak. * Irakiten hasitakoan, [[egosi]] 8 minutuz. * [[Kazolatik]] atera eta jarri [[erretilu]] batean, tripaz gora hozten. == AHOLKUAK == * Ohikoa da [[Erramua|erramu]] hosto bat erabiltzea itsaskiak egosteko. * [[Krustazeoak]] egosteko egokiena itsasoko ur garbia da, baina hau lortzea gero eta zailagoa da; beraz, iturriko ur garbiari litro bakoitzeko 40 g gatz gehitu. * [[Krustazeo]] handiak egosi ondoren, tripaz gora jarri, barruko salda gal ez dezan. * [[Krustazeo]] handien kasuan, 100 g.ko minutu batez egosi; beraz, 1000 g-ko [[Krustazeoa|krustazeoa]] 10 minutuz [[egosi]]. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] msv20jtbdrotohug8fncgs18vju4sqt 0 5407 38022 37998 2022-04-25T12:21:17Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''KARRAKELA EGOSIAK''' [[File:Karrakela egosiak.jpg|600px|thumb|Karrakela egosiak]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Karrakelak]]: 800 g. * [[Ura]]: 2 l. * [[Gatza]]: 80 g. == PRESTAKETAK == * Jarri [[kazola]] batean, ura, itsasoko gatza gehitu eta ongi nahasi. * Jarri sutan, eta ura irakiten hasitakoan, murgildu karrakelak. * Berriro Irakiten hasitakoan, itzali sua, karrakelak bertatik atera eta hozten utzi jan aurretik. == AHOLKUAK == * Ohikoa da [[Erramua|erramu]] hosto bat erabiltzea [[Itsaskiak|itsaskiak]] egosteko. * [[Itsaskiak]] egosteko litro bakoitzeko 35-40-45 g gatz erabili ohi da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 051ftlvttxjwce58bx6n9k7gclzc9vb 0 5408 37988 36122 2022-04-14T06:37:32Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''IZKIRA EGOSIAK''' [[Fitxategi:Kamaroia.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Izkirak]]: 600 g. * [[Ura]]: 3 l. * [[Gatza]]: 120 g. == PRESTAKETAK == * Jarri [[kazola]] batean ura, itsasoko gatza gehitu eta ongi nahasi. * Jarri sutan eta ura irakiten hasitakoan murgildu izkirak. * Ura berriro irakiten hasitakoan, sua itzali eta gazituta eta izoztuta dagoen uretan murgildu segundo batzuetan egosketa mozteko. == AHOLKUAK == *Ohikoa da erramu hosto bat erabiltzea itsaskiak egosteko. *Itsaskiak egosteko litro bakoitzeko 35-40-45 g gatz erabiltzen da. *Itsaskia egosita dagoenean, ur gazitu eta izoztuan segundo batzuetan murgiltzea ohikoa da egosketa mozteko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] rbahc45iv4h0qlow7xedlc8z7tuh0ir 0 5409 38083 36672 2022-04-26T09:31:25Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''GANBAZ BETERIKO TXIPIROI FRIJITUA''' [[Fitxategi:Ganbaz beteriko txipiroi frijituak.jpg|600px|thumb|Ganbaz beteriko txipiroi frijituak]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Oliba olio birjina]]: 50 ml. * [[Baratxuria]]: 2 [[xehatu]]. * [[Perrexila]]: Sorta txiki bat xehatu. * [[Gatza]]. * [[Txipiroia|Txipiroi]] gorputz garbitua: 1000 g. edo 24 inguru. * [[Irina]]: Irineztatzeko. * [[Oliba olio birjina|Oliba olioa birjina]]: 300 ml. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txipiroiak bere tintan|Txipiroi tinta saltsa]] : 8 ml. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tipula eta piper berde sueztitua|Tipula eta piper berde sueztitua]] : 200 g. == PRESTAKETA == * Jarri [[Zartagin|zartagin]] bat oliba olioa eta baratxuriarekin sutan. * Baratxuria kolorea hartzen hasi aurretik gehitu perrexila eta ganbak. * [[Salteatu]] dena batera, su bizian, minutu batean eta gazitu. * Epeldutakoan, ganba horiekin txipiroiak bete eta itxi txotx batekin. * [[Gatzatu]] eta irinetan pasa. * Jarri beste zartagin bat olioarekin sutan, oso bero dagoenean eta pixkanaka [[frijitu]] txipiroiak, ahalik eta kurruskarienak utziz. * [[Zartaginetik]] erretiratu plater batera. * Amaitzeko, platera erdian jarri [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tipula eta piper berde sueztitua|Tipula eta piper berde sueztitua]] , buelta osoan txipiroi tinta saltsa, eta zabalduta [[Frijitutako|frijitutako]] txipiroiak. == AHOLKUAK == * Modu honetara egiteko txipiroiak gehienez behatz baten adinakoa izan behar du. * Txipiroia garbitzeko garaian, azala, ondo balu, ( itsatsitako ezer gabe, hondarra, bestelakoak) ez diogu zertan kendu kozinatzeko garaian, zapore berezia emango baitio. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] kqwm49jwj411e5zw5wol0vtu2m0jqrr 0 5410 37946 36113 2022-04-14T05:29:11Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''GANBAK PLANTXAN EDO ZARTAGINEAN''' [[Fitxategi:Ganbak plantxan1.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Ganbak]]: 1 kg. * [[Gatza]]. * [[Oliba olio birjina]]: 50 ml. == PRESTAKETAK == * Ganbak ongi garbitu eta lehortu. * [[Erretilu]] batean jarri. * Piztu plantxa edo [[Zartagin|zartagina]]. * Hau oso bero dagoenean jarri ganbak bata bestearekin atzetik ilaran. * Gehitu momentu horretan gatza eta olio ari bat gainetik. Utzi minutu erdi bat kolorea hartu arte. * Buelta eman eta beste beste minutu erdi bat utzi kolorea hartu arte. * Erretiratu eta jateko prest izango dira. == AHOLKUAK == * Kontu izan ganbak azkar egiten dira eta gehienetan lehortu egiten bai ditugu. * Limoi, [[maionesa]] edo bestelako [[Ozpin-olioekin|ozpin-olioekin]] zerbitzatu daitezke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Plantxan]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 7srmn0yzuvmrcxngxsasuc3vwbkecht 0 5411 38038 37943 2022-04-25T12:41:42Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''GANBAK BARATXURITAN''' [[Fitxategi:Ganbak baratxuritan2.jpg|600px|thumb|Ganbak baratxuritan]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Oliba olio birjina]]: 100 ml. * [[Baratxuria]]: 6 xehatu. * [[Perrexila]]: Sorta txiki bat xehatu. * [[Ganba]] zuritu: 800 g. * [[Brandya]]: 20 ml. * [[Limoi]] zukua: 1. * [[Gatza]]. == PRESTAKETAK == * [[Zartagin]] batean su baxuan olioa sutan jarri baratxuri eta perrexilarekin batera. * Baratxuriak dantzan hasitakoan, ganba gazituak gehitu. * Su bizian [[salteatu]] ganbak minutu inguru. * [[Brandyarekin]] [[Garreztatu|garreztatu]] eta limoi zukua gehitu. == AHOLKUAK == * Denbora gutxian egin eta momentuan jan, bestela ganba asko lehortzen da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] o9f7zfa2awnl4x8pvpk8njefs25kfaq 0 5412 37892 36100 2022-04-12T11:52:17Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BUIA MAIONESAREKIN''' MAHAIKIDEAK: 2 == OSAGAIAK == * [[Buia]]: 1 kg. zomorroa. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Maionesa saltsa|Maionesa]]: 50 g.-75 g. * [[Tipula]]: 1 xehatu. * Ogi xerra [[txigortu]]: 8. == PRESTAKETAK == * Egosi buia ur hotzetatik abiatuta, itsasoko uretan ( bestela 45g gatz litro ureko ) 10 minutuz ( irakinaldiaren debora). Hozten utzi, tripaz gora. * Kendu buiari, hankak eta pintzak. Ireki tripa aldetik, kendu brankiak eta banandu mamia. Kontu eta pazientzia handiarekin banandu behar da baita hanka eta pintzako mamia ere. * Garrantzitsua da haragia ongi papurtzea eta errepasatzea, oskol zati guztiak erretiratu direla ziurtatu arte. * Buruaren oskola berriz, uretan garbitu, lehortu eta gorde. * Jarri haragi papurtua katilu batean, eta gehitu [[maionesa]] pitin bat, pasatu gabe. * Ur hotzetan edukitako tipulina xehatu, eta hori ere gehitu. * Nahasi dena eta gatzarekin ondu. * Ogi xerra [[Txigortuen|txigortuen]] gainean zabaldu. == AHOLKUAK == * Kontu izan maionesarekin, gehiegi gehitu gabe, itsaski zaporea jan egingo baitio. * Buiarekin bezala, txangurroarekin ere presta dezakegu errezeta hau. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] 6lxplnobrex0o4rfxw9f85eq2oezcj6 0 5413 37889 36099 2022-04-12T11:46:41Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BEGI HANDI MARMITAKOA''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Oliba olio birjina|Oliba olio birjina:]] 150 ml. * [[Baratxuria]]: 2 xerratu. * [[Tipula]]: 2 dadotan. * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak|Piper berdea]]: 2 dadotan. * Gatza. * [[Begi handia]]: 800 g., ondo garbitu eta karratutan. * [[Patatak]]: 800 g zuritu eta kraskatu. * [[Ezpeletako piperrauts]]: 15 g. == PRESTAKETA == * Jarri kazola batean, oliba olioa baratxuriarekin sutan. * Baratxuria gorritzen hasitakoan, gehitu tipula, piper berdea eta gatz pitin bat. Utzi batera su motelean ongi goxatzen. * Barazkia ongi gorriturik dugunean, gehitu [[Begi handia|begi handia]], patata, busti urarekin eta sutan jarri. * Egosi batera [[Begi handia|begi handia]] eta patatak, su baxuan, ongi bigundu bitarte 30-40 ( begi handiaren tamainaren arabera) minutu inguruan, eta utzi bere horretan 10 minutu inguruan jan aurretik. * Amaitzeko, ondu, [[Ezpeletako piperrauts|Ezpeletako piperrautsa,]] gatza eta olio tanta batekin. == AHOLKUAK == * Patata kontu izan zati ez oso txikietan egitea. Amaieran txikiegiak gera ez daitezen. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] rnutqc0l03dc5d78f61h5ddrqgr3xyl 0 5414 37819 36671 2022-04-12T08:39:04Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''ABAKANDO ERREA''' [[Fitxategi:Abakandoa plantxan.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Abakandoa]]: 350-400 g.-ko 4, edo 750 g. ingurukoak 2. * [[Gatza]]. * [[Oliba olio birjina]]: 100 ml. * [[Brandya]]: 50 ml. * [[Gurina]]: 100 g. == PRESTAKETA == * Jarri [[marmita erdi]] bat ur, gatz ugarirekin sutan. * Ura irakiten hasitakoan, murgildu abakandoa 10 segundoz, animalia hil arte. * [[Ohol]] baten gainean, eta kolpe erdiko labana batekin moztu [[Abakandoa|abakandoa]] erditik. * Itsaskiak buruan duen kartilago zatia erretiratu. * [[Abakandoaren]] pintzak moztu lehenik, eta zartatu ondoren, itsaskiak puskatzeko gailuarekin edo mailu batekin. * Gazitu eta olioztatu dena. * Plantxa oso bero batean jarri abakando gorputzak, haragia beherantz dutela, eta pintzak ere bai. * Minutu bat su bizian erre, haragiak kolorea hartu arte. * Erretiratu plantxatik eta jarri erretilu baten gainean, eta brandyarekin gainetik gartu. * Zabaldu gurin zatitxoak itsaskiaren gainetik. * Aldez aurretik, labea 200ºC-tan berotu. * Sartu bertan [[Abakandoak|abakandoak]] eta erretzen eduki 3 bat minutuz. == AHOLKUAK == * Kontu izan [[Abakandoa|abakandoa]] gehiegi egin gabe, azkar lehortzen baita. * Badira gainetik baratxuri olio errea eta [[perrexila]] gehitzen diotenak. * Limoi, [[maionesa]] edo bestelako [[Ozpin-olioekin|ozpin-olioekin]] zerbitza daitezke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Erre]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 5bnv9zlz7khnu3m8pmzapq2wpyw7csr 0 5415 29361 26884 2021-09-08T17:48:28Z Xabier Cañas 1211 Copying from [[Category:Errezetak]] to [[Category:Plantxan]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki '''GANBAK PLANTXAN EDO ZARTAGINEAN''' [[Fitxategi:Ganbak plantxan2.jpg|400px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Ganbak: 1kg. * Gatza. * Oliba olio birjina: 50ml. == PRESTAKETAK == * Ganbak ongi garbitu eta lehortu. * Erretilu batean jarri eta gatzatu. * Piztu plantxa edo zartagina. * Hau oso bero dagoenean jarri ganbak bata bestearekin atzetik ilaran. * Gehitu momentu horretan olio ari bat gainetik eta utzi minutu erdi bat kolorea hartu arte. * Buelta eman eta beste beste minutu erdi bat utzi kolorea hartu arte. * Erretiratu eta jateko prest izango dira. == AHOLKUAK == Kontu izan ganbak azkar egiten dira eta gehienetan lehortu egiten bai ditugu. Limoik maionesa edo bestelako ozpin olioekin zerbitzatu daitezke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Plantxan]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] fpysioaygpwwkushx2wawc44z8marp4 0 5416 36681 36146 2022-02-10T13:12:07Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''TXIPIROIAK PLANTXAN''' [[Fitxategi:Txipiroiak plantxan.jpg|600px|thumb|Txipiroiak plantxan]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Txipiroi txikia: 800 g. garbitu. * Gatza. * Oliba olio birjina: 100 ml. * Baratxuria: 4 xehatu. * Perrexila: Sorta txiki 1 xehatu. * Limoi zukua: 1/2. == PRESTAKETA == * Erretilu batean, gazitu eta olioztatu txipiroiak. * Piztu plantxa su bizian, eta jarri bero bero. * Txipiroiaren gorputza eta garroak plantxan erre alde bakoitzetik segundo batzuetan, kolorea har dezaten. * Zartagin batean olioa, baratxuria eta perrexila, su baxuan jarri. * Sartu txipiroiak baratxuria eta perrexila duen zartaginean, baratxuriak kolorea hartu aurretik. Kozinatu segundo batzuetan, eta limoia gehitu. == AHOLKUAK == * Txipiroiak gutxi egin behar da, bestela, zaildu egiten dira. * Plantxa izan ezean zartagin ere erre daiteke. * Limoia aukerakoa da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Plantxan]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 1fxesrifcfur8j1z4zrwcr5b6iq3qkh 0 5417 37586 37584 2022-04-06T10:14:51Z Gaztarrotz 1953 /* AHOLKUAK */ wikitext text/x-wiki '''TXITXARDIN ENTSALADA''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Oliba olio birjina]]: 100 ml. * [[Jerezko ozpina]]: 25 ml. * [[Gatza]]. * [[Eskarola]] horia: 2 eskukada, ondo garbitu eta lehortu eta zatitua. * [[Txitxardin]] egosia edo [[Gulak|gulak]]: 400 g. * [[Tipulin hostoa]]: Ale batzuk [[xehatu]]. == PRESTAKETAK == * Katilu batean nahasi oliba olioa, [[Jerezko ozpina]] eta [[gatza]]. * [[Pertz]] batean elkartu eskarola txitxardin edo gulekin. * Gehitu [[ozpin-olioa]] eta [[maneatu]] kontu handiarekin. * Entsalada muntatzeko, plateraren erdian uztai bat jarri eta entsaladarekin bete. * [[Uztaia]] erretiratu eta alboetan [[ozpin-olio]] hari bat eta [[Tipulin hostoa|tipulin hostoaz]] edertu. == AHOLKUAK == * Gordinik jan behar diren letxugak aldez aurretik ongi desinfektatu, garbitu eta lehortu behar izaten dira. Desinfektatzeko lixiba bereziak likidoan edo pastillan saltzen dira. Horretarako saltzaileak adierazitako ur kantitatean dagozkion tantak edo pastillak bota ondoren, letxugak bertan murgiltzen dira. Dagokion denbora pasa ondoren, urberritzen dira eta azkenik lehortu. * Entsalada hauek [[Ontzeko|ontzeko]] [[ozpin-olioa]], [[Saltsa arrosa|saltsa arrosa,]] jogurt saltsa, [[esne-gain]] garratza edo beste edozein saltsa erabil dezakegu. * Gogoratu azken momentuan [[ondu]] behar dela. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] do5o5d4spvp3ycsqv3nalim4lz0wc9g 0 5418 37576 36544 2022-04-06T09:59:41Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TOMATE ENTSALADA, HEGALUZEAREKIN''' [[Fitxategi:Tomate entsalada.jpg|600px|thumb|Tomate entsalada hegaluzearekin]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Oliba olio birjina]]: 75 ml. * Sagardo edo ardo [[ozpina]]: 20 ml. * [[Gatza]]. * Entsaladako [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak|tomate]] helduak: 4 edo 1 kg. * [[Tipulina]]: 2 [[lerrotan]]. * [[Hegaluze egosia]]: 300 g. == PRESTAKETAK == * Katilu batean nahasi oliba olioa eta [[Jerezko ozpina]]. * Tomateak kontu handiarekin zuritu, erditik moztu eta xerratu edo zati handiagoetan moztu. Gustuen arabera. * Zabaldu erretiluan tomatea eta gazitu. * Jarri gainetik hegaluzea, eta [[tipulina]] ondoren. * Koilara baten laguntzaz, busti [[ozpin-olioarekin]]. == AHOLKUAK == * Plater hau udan jatea komeni da, baratzeko tomateak garaian daudenean. * Tomatea zuritu gabe ere presta dezakegu, nahiz eta zurituta finago geratzen den. * Kontu izan [[ozpin-olioarekin]] gehiegi blaitu gabe. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Tomatea]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 3jdbq54skx29ch93hhclqvo841ojil7 0 5419 37567 36546 2022-04-06T09:33:26Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Tomate entsalada3.jpg|thumb|500px|]] '''TOMATE ETA BARATXURI ENTSALADA''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Oliba olio birjina]]: 75 ml. * Sagardo edo ardo ozpina: 20 ml. * [[Baratxuria]]: 2 [[xehatu]]. * [[Gatza]]. * Entsaladako [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak|tomate]] helduak: 4 edo 1 kg. == PRESTAKETAK == * Katilu batean nahasi oliba olioa, [[Jerezko ozpina]] eta baratxuria. * Tomateak kontu handiarekin zuritu, erditik moztu xerratu. * Zabaldu erretilu batean, jarri gainetik baratxuria eta [[ondu]] gatzarekin. * Koilara baten laguntzaz, [[Busti|busti]] [[ozpin-olioarekin]]. == AHOLKUAK == * Plater hau udan jatea komeni da, baratzeko tomateak garaian daudenean. * Tomatea zuritu gabe ere presta dezakegu, nahiz eta zurituta finago geratzen den. * Ez da zergaitik [[ozpin-olioa]] guzia erabili behar, ez dezagun gehiegi blaitu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Tomatea]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 7nfj9b8s1lwfef9y5o0hqtyi1zw7db7 0 5420 37522 37521 2022-04-06T08:07:51Z Gaztarrotz 1953 /* PRESTAKETAK */ wikitext text/x-wiki '''PASTA ENTSALADA''' [[Fitxategi:Pàsta entsalada.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Oliba olio birjina]].75 ml. * Jerez [[ozpina]], limoia edo sagardo ozpina: 15 ml. * [[Gatza]]. * [[Piperbeltza]]. * Koloretako pasta espiral egosia: 300 g. * [[Tomatea]]: 2 zuritu, hazirik gabe eta [[dadotan]]. * [[Pikillo piperra]]: 4 [[dadotan]]. * Arto egosia: 100 g. * [[Mahaspasa]]: 100 g. * [[Barrako gazta]]: 100 g. [[dadotan]]. * [[Hegaluze egosia]]: 100 g. * Urdaiazpiko egosia: 100 g. [[dadotan]]. * [[Letxuga mota desberdinak]]: Eskukada 1 garbitu, lehortu eta [[lerro erditan]]. == PRESTAKETAK == * Katilu batean nahasi, olioa, ozpina, gatza eta piperbeltza, [[irabiatu]]. * Bestetik, [[pertz]] batean pasta, tomatea, piperra, artoa, mahaspasak, ilarrak, hegaluzea, urdaiazpikoa eta letxuga nahasi. * Busti [[ozpin-olio]] pitin batekin, eta osagai guztiak [[maneatu]]. * Kontu handiarekin erretiratu [[Pertzetik|pertzetik]], soberako [[ozpin-olioa]] bertan utziz. * Plater batean aurkeztu. * [[Dadotan]] moztutako tomatea eta [[mahaspasa]] batzuk alboan zabalduz edertu dezakegu. == AHOLKUAK == * Entsalada honi bestelako osagai ugari gehitzea ere badago eta ozpin-olio desberdinak ere bai. * Gogoratu azken momentuan ondu behar dela. Ez blaitu letxuga gehiegi. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Entsalada]] [[Kategoria:Osagaia:Pasta]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] akkxgl8zbveo059ewz5q5pkzow8t9gv 0 5421 37483 36538 2022-04-05T11:24:42Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''OILASKO, SAGAR ETA MANGO ENTSALADA''' [[Fitxategi:Oilasko, mango eta sagar entsalada.jpg|600px|thumb|Oilasko mango eta sagar entsalada]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Oilasko bularra: 400 g., ur gazituan 5 minutuz egosia eta [[dadotan]]. * [[Mangoa]]: 1, zuritu eta [[dadotan]]. * Errezil edo azidoa den [[Sagarra|sagarra]]: 1 zuritua, bihotzik gabe eta [[dadotan]]. * [[Cherry tomatea]]: 16 erdibitu. * [[Oliba olio birjina]]: 75 ml. * [[Limoi]]: 1/2 zukuan. * [[Gatza]]. *[[Entsaladetarako letxuga eta hosto desberdinak]] : 2 eskukada, garbitu, lehortu eta eskuekin zatitu. * [[Saltsa arrosa]]: 100 g. * [[Tipulin hostoa]]: Ale batzuk [[xehatu]]. == PRESTAKETAK == * Katilu batean nahasi oliba olioa, [[Jerezko ozpina]] eta gatza. * [[Pertz]] batean oilasko bularra, mangoa, sagarra eta tomateak, [[ondu]] ozpin olioarekin. Maneatu kontu handiz. * Beste [[pertz]] batean jarri letxugak, hauek ere ondu eta maneatu. * Entsalada muntatzeko, plateraren erdian uztai bat jarri, eta osagai desberdik nahasita bete. * [[Uztaia]] kanpokaldetik letxugarekin inguratu. * [[Uztaia]] erretiratu eta gainetik [[saltsa arrosa]] koilarakada bat jarri eta tipulin hostoarekin edertu. == AHOLKUAK == *Gordinik jan behar diren letxugak aldez aurretik ongi desinfektatu, garbitu eta lehortu behar izaten dira. *Desinfektatzeko lixiba bereziak likidoan edo pastillan saltzen dira. Horretarako saltzaileak adierazitako ur kantitatean dagozkion tantak edo pastillak bota ondoren, letxugak bertan murgiltzen dira. Dagokion denbora pasa ondoren, urberritzen dira eta azkenik lehortu. *Entsalada hauek ontzeko [[Ozpin-olioa|ozpin-olioa]], saltsa arrosa, jogurt saltsa, esne-gain garratza edo beste edozein saltsa erabil dezakegu. *Gogoratu letxuga azken momentuan ondu behar dela eta kontu izan gehiegi blaitu gabe. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Entsalada]] [[Kategoria:Osagaia:Oilaskoa]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 12kjvd6pwy5ed1ugyodqby6qf80z8om 0 5422 37650 37645 2022-04-07T09:12:02Z Gaztarrotz 1953 /* AHOLKUAK */ wikitext text/x-wiki '''MERTXIKA ENTSALADA''' [[Fitxategi:Mertxika entsalada.jpg|600px|thumb|Mertxika entsalada]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Oliba olio birjina|Oliba olio birjina:]] 50 ml. * [[Ozpina]]: 15 ml. * Gatza. * [[Jogurt]] naturala: 50 ml. * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Esnea eta esnekiak|Esnea]]: 25 ml. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Maionesa saltsa|Maionesa]]: 25 ml. * [[Baratxuria]]: 1 xehatu. * [[Tipulin hostoa]]: Eskudada txiki 1 xehatu. * [[Letxuga eta entsaladako hostoak]]: 2 eskukada garbi, lehortu eta zatitu. * [[Mertxika]] horia: 4. == PRESTAKETAK == * Katilu batean nahasi oliba olioa, gatza eta ozpina. * Beste batean berriz , maionesa, jogurta, esnea, baratxuria eta tipulin hostoa. * Entsalada muntatzeko, pertz batean letxuga hostoak jarri eta busti ozpin-olioarekin, ongi blaitu ondoren, plateraren azpian jarri. * Mertxika erdibitu, [[Hezurgabetu|hezurgabetu]] eta xerra finetan moztu. * Zabaldu mertxika, letxugaren gainetik eta hari batzuk eginez, jogurt saltsarekin ondu. == AHOLKUAK == *Gordinik jan behar diren letxugak aldez aurretik ongi desinfektatu, garbitu eta lehortu behar izaten dira. Desinfektatzeko lixiba bereziak likidoan edo pastillan saltzen dira. Horretarako saltzaileak adierazitako ur kantitatean dagozkion tantak edo pastillak bota ondoren, letxugak bertan murgiltzen dira. Dagokion denbora pasa ondoren, urberritzen dira eta azkenik lehortu. *Entsalada hauek ontzeko [[ozpin-olioa]], [[saltsa arrosa]], jogurt saltsa, [[esne-gain]] garratza edo beste edozein saltsa erabil dezakegu. *Gogoratu azken momentuan ondu behar dela. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Entsalada]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] d621lquysrib90wr60i0clux2q78aox 0 5423 37667 36535 2022-04-07T10:18:44Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''LEKALE ENTSALADA''' [[Fitxategi:Leka entsalada.jpg|600px|thumb|Leka entsalada]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Letxuga eta hosto mota desberdinak]]: 2 eskukada, garbitu, lehortu eta zatitua. * [[Babarrun gorri]] egosi: 200 g. [[Xukatu|xukatu]]. * [[Garbantzu]] egosi: 200 g. [[Xukatu|xukatu]]. * [[Dilista]] egosi: 200 g. [[Xukatu|xukatu]] * [[Kuia]] hazi zuritu: 50 g. * [[Sesamo]] hazi txigortu: 50 g. * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak|Tomate]] naturala: 1, zuritu, hazirik gabe eta [[dadotan]]. * [[Martorria]]: Sorta txiki 1 [[xehatu]]. * [[Oliba olio birjina]]: 75 ml. * [[Jerezko ozpina]]: 20 ml. * [[Gatza]]. * [[Piperbeltza]]. == PRESTAKETAK == * Katilu batean nahastu olioa, ozpina, piperbeltza eta gatza. * [[Pertz]] batean letxugak jarri eta ozpin olio pittin bat gehitu. * Esku garbiekin mugituz, blaitu letxuga hostoak eta plater azpian jarri. * Koilara baten laguntzaz, letxuga hauen gainean banatu, lekaleak, kuia eta sesamo haziak, tomatea eta martorria * Ozpin-olioarekin hari bat eginez, gainetik zabaldu. == AHOLKUAK == *Gordinik jan behar diren letxugak aldez aurretik ongi desinfektatu, garbitu eta lehortu behar izaten dira. Desinfektatzeko lixiba bereziak likidoan edo pastillan saltzen dira. Horretarako saltzaileak adierazitako ur kantitatean dagozkion tantak edo pastillak bota ondoren, letxugak bertan murgiltzen dira. Dagokion denbora pasa ondoren, urberritzen dira eta azkenik lehortu. *Entsalada hauek ontzeko [[ozpin-olioa]], [[saltsa arrosa]], jogurt saltsa, [[esne-gain]] garratza edo beste edozein saltsa erabil dezakegu. *Gogoratu azken momentuan ondu behar dela. Eta kontu izan gehiegi blaitu gabe, ez da zergaitik ozpin-olio guzia erabili behar. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Entsalada]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] pyenzq7h8pso7j01z0acjtjg2gw2000 0 5424 37729 36039 2022-04-11T08:38:29Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''FRUITU LEHOR ETA AHUNTZ GAZTA ENTSALADA''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Oliba olio birjina]]: 75 ml. * Ardo [[ozpina]] edo sagardo ozpina: 15-20 ml. * [[Gatza]]. * [[Piperbeltza]]. * [[Eskarola]]: 4 eskukada, ondo garbitu, lehortu eta zatituak. * [[Intxaurra]]: 50 g. almaizean zanpatu eta ale larrietan. * Almendra edo [[arbendol]] txigortuak: 50 g., almaizean zanpatu ale larritan. * Piñoia: 50 g. txigortuak. * [[Mahaspasa]]: 50 g. 10 minutu beratuak. * [[Ahuntz gazta]]: 300 g. dadotan. * [[Tipulin hostoa]]: Xehatu. == PRESTAKETAK == * Katilu batean nahasi ozpin-oliorako osagaiak. * [[Pertz]] batean jarri eskarola, fruitu lehorrak, mahatsa. * Busti [[ozpin-olioarekin]] eta esku garbiekin nahasiz blaitu osagai guztiak. * Eskukada bat jarri eta zabaldu plateraren erdian. * Zabaldu gainetik [[Ahuntz gazta|ahuntz gazta]] dadotan. * [[Edertu]], albotik ozpin-olio tanta batzuk eta tipulin hostoa zabalduz. == AHOLKUAK == * Gordinik jan behar diren letxugak aldez aurretik ongi desinfektatu, garbitu eta lehortu behar izaten dira. Desinfektatzeko lixiba bereziak likidoan edo pastillan saltzen dira. Horretarako saltzaileak adierazitako ur kantitatean dagozkion tantak edo pastillak bota ondoren, letxugak bertan murgiltzen dira. Dagokion denbora pasa ondoren, urberritzen dira eta azkenik lehortu. * Entsalada hauek ontzeko ozpin-olioa, saltsa arrosa, jogurt saltsa, esne-gain garratza edo beste edozein saltsa erabil dezakegu. * Gogoratu azken momentuan ondu behar dela. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Entsalada]] 1t8aavevaj3yk90w89iq2okgkpoy6xd 0 5425 37732 37141 2022-04-11T08:45:31Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ESKAROLA, SAGAR ETA ERREFAUTXO ENTSALADA''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Eskarola]]: 3 eskukada, garbitu, desinfektatu lehortu eta zatitu. * [[Sagarra]]: 1, zuritu, bihotzik gabe erdibitua eta ilargi erdian. * [[Errefautxoa]]: 16 , ilargi erdi xerra finetan. * [[Oliba olio birjina]]: 75 g. * [[Laranja]] zukua: [[Zurrusta motz|Zurrusta motza]] 1. * [[Jerez ozpina]]: [[Zurrusta txiki|Zurrusta]] motz 1. * [[Gatza]]. * [[Sesamo]]: 50 g. [[Txigortu|txigortua]]. == PRESTAKETAK == * Katilu batean nahasi olioa, laranja zukua, ozpina eta gatza. * [[Pertz]] batean nahastu eskarola, sagarra eta errefautxoa [[ozpin-olioarekin]]. * Blaitu ongi eta plater batean jarri esku garbiekin, soberako ozpin-olioa bertan utziz. * Amaitu [[sesamo]] hazi [[Txigortuak|txigortuak]] gainetik banatuz. == AHOLKUAK == * Gordinik jan behar diren letxugak aldez aurretik ongi desinfektatu, garbitu eta lehortu behar izaten dira. Desinfektatzeko lixiba bereziak likidoan edo pastillan saltzen dira. Horretarako saltzaileak adierazitako ur kantitatean dagozkion tantak edo pastillak bota ondoren, letxugak bertan murgiltzen dira. Dagokion denbora pasa ondoren, urberritzen dira eta azkenik lehortu. * Entsalada hauek ontzeko [[ozpin-olioa]], [[Saltsa arrosa|saltsa arrosa,]] [[Jogurt saltsa|jogurt saltsa]], [[Esne-gain garratza|esne-gain garratza]] edo beste edozein saltsa erabil dezakegu. * Gogoratu azken momentuan [[ondu]] behar dela. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Entsalada]] pfmj8xvy4orz68i708qr1innumnfmsl 0 5426 37737 37735 2022-04-11T08:52:11Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ERREMOLATXA ENTSALADA''' [[Fitxategi:Erremolatxa entsalada2.jpg |600px|thumb|Erremolatxa entsalada]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Erremolatxa egosia]] edo gordina : 600 g. * [[Oliba olio birjina]]: 75 ml. * [[Sesamo]] hazi [[Txigortu|txigortua]]: 50 g. * [[Gatza]]. == PRESTAKETAK == * [[Egosi erremolatxa]] ur gatzatuan ordu bete inguru edo [[Espres ontzi|espres ontzi]] batean 25 minutuz egosi. * Zuritu eta [[Birringailuarekin|birringailuarekin]] lerro finetan moztu. * Jarri erremolatxa hori [[pertz]] batean eta gehitu, oliba olioa, sesamo haziak eta gatza. * [[Maneatu]] dena kontu handiarekin. == AHOLKUAK == * [[Erremolatxa egosia]] edo gordinik dugula prestatu daiteke. * Bere horretan edo [[hornigai]] moduan jateko erabil daiteke. * Ez da zergaitik [[ozpin-olio]] guzia erabili behar. Kontu izan gehiegi blaitu gabe. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Entsalada]] cx7ax8uv7llrg09v1pxh45ie5mjts4m 0 5427 37750 37744 2022-04-11T09:08:52Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ERNATUEN ENTSALADA''' [[Fitxategi:Ernetuen entsalada.jpg|600px|thumb|Ernatuen entsalada]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Oliba olio birjina]]: 75 ml. * [[Gatza]]. * Sagardo edo Jerez [[ozpina]]: [[zurrusta motz]] 1. * [[Jogurt]] naturala: 25 g. * [[Ziapea]]: 25 g. * [[Alpapa hazi ernatu]]: Eskukada 1. * [[Tipularen hazi ernatu]]: Eskukada 1. * [[Dilisten hazi ernatu]]: Eskukada 1. * [[Aza gorri hazi ernatu]]: Eskukada 1. * [[Tipulina]]: 1 dado txikitan. * [[Errefautxoa|Errefaua]]: 8 ilargi erdi finetan. * Oliba beltzak: Hezurrik gabe xerretan. * [[Ricotta gazta]] edo [[gaztanbera]]: 100 g. zati txikitan. == PRESTAKETAK == * Katilu batean nahasi oliba olio birjina, gatza, ozpina, jogurta eta ziapea, [[irabiatu]], dena ongi nahasi arte. * [[Pertz|Pertza]] batean [[Ernatuak|ernatuak]], tipulina, errefaua, oliba beltzak, [[Ricotta gazta|ricotta gazta]] nahastu. * Busti [[Olio-ozpinarekin|olio-ozpinarekin]], eta esku garbiarekin [[maneatu]] dena osagai guztiak ongi blaitu arte. * Entsalada platerean jarri, soberako [[Ozpin-olioa|ozpin-lioa]] [[pertzean]] utziz. == AHOLKUAK == * Normalean [[hornigai]] moduan erabiltzen da. * Gogoratu azken momentuan ondu behar dela. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Entsalada]] 9fe23s7p2qdw5w3eutvcgla1dbrouhu 0 5428 37467 37466 2022-04-01T09:02:23Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ENTSALADA ERRUSIARRA''' [[Fitxategi:Entsaladilla rusa.jpg|600px|thumb| Entsalada errusiarra]] MAHAIKIDEAK 4 == OSAGAIAK == * [[Patata]] 600 g. * [[Azenarioa]]: 200 g. * [[Ilar]] izoztua:150 g. * [[Arrautzak|Arrautza]]: 4. * [[Hegaluze egosia]] edo ontzikoa: 200 g. * [[Leka]]: 200 g. * [[Pikillo piperra]]: 4. * Oliba beltza eta berdea: 50 g. * [[Maionesa|Maionesa:]] 100 g. * [[Tipulina]]: 1 [[xehatu]], aukerakoa. * [[Ozpina]]:[[Zurrusta motz]] 1 (aukerakoa). == PRESTAKETAK == * Patata ur gazituan 30 minutuz egosi, zuritu eta [[dado txikitan]] moztu. * Azenarioa zuritu, ur gazituan 20 minutuz egosi eta [[dado txikitan]] ebaki. * Ilarrak 12 minutuz egosi ondoren ur hotzetan freskatu. * Arrautzak 12 minutuz ur gatzatuan egosi, zuritu eta karratuean zatitu. * Hegaluzea sardexka batekin desegin. * [[Lekak]] haria eta puntak kenduta, ur gazituan 15 minutuz egosi eta karratutan moztu. * [[Pikillo piperrak]] [[Dado txikitan|dado txikietan]] moztu. * Hezurrik gabeko oliba beltzak eta berdeak karratu txikietan moztu. * [[Maionesa]] egin. * [[Pertz]] batean jarri patata, azenarioa, ilarrak, arrautza, hegaluzea, lekak, pikillo piperrak, olibak maionesa, tipulina, ozpina eta gatza. * Nahasi kontu handiarekin, patata puskatu gabe. * Plater batean erdian uztai baten laguntzaz entsalada aurkeztu, edertzeko erabili [[Pikillo piperra|pikilo piper]] lerro batzuk, [[maionesa]] eta olibaren bat. == AHOLKUAK == * Ozpina eta tipulina aukerakoa da, horien ordez ozpinetako [[luzokerra]] edo [[Ibarrako piperra]] ozpinetan zatitua gehitu daiteke. * Edozein kasutan, [[tipulina]] botako bagenio beti jateko momentuan egingo genuke. * Arrosa kolorekoa geratzea nahi badugu, [[erremolatxa egosia]] ere gehitu daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Entsalada]] es0jy30ladclqnifc1kvnt7dhbijewl 0 5429 37756 37449 2022-04-11T09:29:12Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ENTSALADA BERDEA''' [[Fitxategi:Entsalada berdea.jpg|600px|thumb|Entsalada berdea]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Oliba olio birjina]]: 100 ml. * Ardo edo sagardo [[ozpina]]: 25 ml. * [[Gatza]]. * [[Letxuga edo uraza]] berdea: Garbitua lehortua eta zatitua 4 eskukada eder. * [[Tipulina]]: 1 lerrotan. == PRESTAKETAK == * Nahasi katilu batean olioa, ozpina eta gatza. * [[Pertz]] batean jarri letxuga eta tipulina. * Busti [[Ozpin-olioarekin|ozpin-olioarekin]] eta esku garbien laguntzaz, blaitu ongi. * Erretiratu zerbitzatuko dugun [[Erretilura|erretilura]], soberako [[ozpin-olioa]] [[Pertzean|pertzean]] utziz. == AHOLKUAK == * Gordinik jan behar diren letxugak aldez aurretik ongi desinfektatu, garbitu eta lehortu behar izaten dira. Desinfektatzeko lixiba bereziak likidoan edo pastillan saltzen dira. Horretarako saltzaileak adierazitako ur kantitatean dagozkion tantak edo pastillak bota ondoren, letxugak bertan murgiltzen dira. Dagokion denbora pasa ondoren, urberritzen dira eta azkenik lehortu. * Entsalada hauek ontzeko [[ozpin-olioa]], [[saltsa arrosa]], jogurt saltsa, [[esne-gain]] garratza edo beste edozein saltsa erabil dezakegu. * Gogoratu azken momentuan ondu behar dela. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Entsalada]] 2oojb5jjwzhdy6dkg82yewdysvdfld1 0 5430 37768 37767 2022-04-11T10:02:51Z Gaztarrotz 1953 /* PRESTAKETAK */ wikitext text/x-wiki '''CAPRESE ENTSALADA''' [[Fitxategi:Capresse_entsalada.jpg|600px|thumb|Capresse entsalada]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate saltsa|Tomate]] heldua: 500 g. * [[Mozzarela]] gazta freskoa: 400 g. * [[Albaka]] hosto freskoa: Eskukada txiki 1. * [[Oliba olio birjina]]: 100 ml. * [[Piperbeltz]]. * [[Gatza]]. * [[Tipulin hostoa]]: Hosto batzuk [[xehatu]]. == PRESTAKETAK == * Tomateak zuritu eta atal edo xerretan moztu. * [[Mozzarela]] cm. bateko xerretan moztu. * Zabaldu plateraren azpian tomatea, eta hauen gainean [[mozzarela]] lehenik, eta [[albaka]] hostoa ondoren. * Katilu batean olioa, gatza eta [[piperbeltza]] nahastuz, [[ozpin-olioa]] burutu. * Hari batzuk eginez, ondu entsalada gainetik. * [[Edertu]] [[tipulin hostoarekin]]. * Gogoratu azken momentuan [[ondu]] behar dela. == AHOLKUAK == * [[Mozzarela]] gazta eskura ez izanez gero, edozein [[gazta freskorekin]] ere bikain geratuko zaigu. * Ez da ezinbestekoa [[ozpin-olio]] guzia erabiltzea, kontu izan letxuga gehiegi blaitu gabe. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Entsalada]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] 4y0kccfv6sm6vhyn2779z6vwgudmynm 0 5431 37363 37177 2022-03-31T08:59:00Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BAKAILAO ENTSALADA HOTZ-BEROA''' [[Fitxategi :Bakailao entsalada.jpg|600px|thumb|Bakailao entsalada]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Bakailao gezatua: 300 g. * Patata: 2 txiki edo 250 g. garbitu. * Piper berdea: 1 [[lerro erditan]]. * Tipulina: 1 [[lerro erditan]]. * [[Oliba olio birjina]]: 100 ml. * Gatza. *[[Entsaladetako letxuga eta hosto desberdinak]] : 4 eskukada, garbitu, desinfektatu, lehortu eta zatitu. * Oliba olio birjina: 75 ml. * [[Jerezko ozpina]]: 15-25 ml. * Gatza. * [[Tipulin hostoa]]: 8 [[xehatu]]. == PRESTAKETAK == * Bakailaoa jarri kazola zabal batean ur pitin batekin. Estali taparekin eta irakin minutu pare batez; egosi lurrunetan. * Eskuekin xafletan desegin eta gorde. * Patata egosi ur gazituan 25 minutuz azal eta guzti, zuritu eta xerra edo xafla finetan moztu, gorde. * Tipulina eta piper berdea frijitu zartagin batean, olio eta gatz pittin batekin, eta gorde. * Anoako budin molde baten edo katilu txiki baten azpian jarri lehenik patata xerra bat edo bi, ondoren, piper eta tipula eta gero bakailaoa. Errepikatu osagaiak bi aldiz milorri moduko bat osatuz. * Katilu batean oliba olioa, ozpina eta gatza nahasi. * Entsalada muntatzeko, epeldu, maria bainuan edo [[Mikrouhinean|mikrouhinean]] molde bakoitza eta irauli plater baten erdian. * [[Pertz]] batean [[ozpin-olio]] erdiarekin blaitu letxugak; esku garbiak erabiliz inguratu budin moldea. * Amaitzeko, soberan geratu zaigun ozpin-olioa plateraren alboetan banatu, eta [[Tipulin hostoa|tipulin hosto]] xehatuak gainetik zabaldu edertzeko. == AHOLKUAK == *Gordinik jan behar diren letxugak aldez aurretik ongi desinfektatu, garbitu eta lehortu behar izaten dira. Desinfektatzeko lixiba bereziak likidoan edo pastillan saltzen dira. Horretarako saltzaileak adierazitako ur kantitatean dagozkion tantak edo pastillak bota ondoren, letxugak bertan murgiltzen dira. Dagokion denbora pasa ondoren, urberritzen dira eta azkenik lehortu. *Entsalada hauek ontzeko [[ozpin-olioa]], [[Saltsa arrosa|saltsa arrosa]], [[Jogurt saltsa|jogurt saltsa]], [[esne-gain]] garratza edo beste edozein saltsa erabil dezakegu. *Gogoratu azken momentuan ondu behar dela. * Ez da zergaitik [[Ozpin-olio|ozpin-olio]] guzia erabili behar. Kontu izan gehiegi blaitu gabe. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Entsalada]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] cvankhbo2ozcz50nb77jx2e4drgy27i 0 5432 37345 37289 2022-03-31T08:15:46Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ARROZ ENTSALADA''' [[Fitxategi:Arroz entsalada2.jpg|600px|thumb|Arroz entsalada]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Oliba olio birjina]]: 100 ml. * [[Jerez ozpina]], limoia edo sagardo ozpina: 20 ml. * [[Gatza]]. * [[Piperbeltza]]. * [[Arroz zuria]] egosia: 300 g. * [[Tomatea]]: 1 zuritua hazirik gabe eta dadotan. * [[Pikillo piperrak]]: 4 dadotan. * Arto egosia: 100 g. * [[Mahaspasa]]: 100 g. * [[Ilar egosia]]: 100 g. * [[Hegaluze egosia]]: 100 g. deseginda. * [[Letxuga mota desberdinak]]: Eskukada 1 garbitu, lehortu eta lerro erditan. * [[Albaka]]: Hosto batzuk, lerrotan. == PRESTAKETAK == * Katilu batean nahastu, olioa, ozpina, gatza eta piper hautsa eta nahastu. * Pertz batean arroz zuria, tomatea, piperra, artoa, mahats-pasak, hegaluzea eta ilarrak ozpin olio erdiarekin blaitu eta kontuz nahastu. * Beste pertz batean berriz, ondu letxuga. * Kontu handiarekin erretiratu pertzetik, soberako ozpin olioa bertan utziz. * Entsalada muntatzeko jarri erdian uztai baten erdian arroza eta kanpoaldetik letxugak inguruan zabaldu. == AHOLKUAK == *Entsalada honi bestelako osagai ugari gehitzea ere badago eta ozpin olioak ere bai. *Gordinik jan behar diren letxugak aldez aurretik ongi desinfektatu, garbitu eta lehortu behar izaten dira. Desinfektatzeko lixiba bereziak likidoan edo pastillan saltzen dira. Horretarako saltzaileak adierazitako ur kantitatean dagozkion tantak edo pastillak bota ondoren, letxugak bertan murgiltzen dira. Dagokion denbora pasa ondoren, urberritzen dira eta azkenik lehortu. *Gogoratu azken momentuan ondu behar dela. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Entsalada]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] kt2a7y0zabduiw7wnvqe1lcpaq4sd0h 0 5433 37340 35933 2022-03-31T08:07:18Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ARDI MIHI, ERREFAUTXO ETA AHUAKATE ENTSALADA''' [[Fitxategi:Ardi-mihi, errefautxo eta aguakate entsalada4.jpg|600px|thumb|Ardi-mihi, errefautxo eta aguakate entsalada]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Oliba olio birjina|Oliba olio birjina:]] 75 ml. * [[Jerezko ozpina]]: 20 ml. * [[Gatza]]. * [[Ardi mihia]]: 4 eskukada, ondo garbitu eta lehortu. * [[Errefautxoa]]: 8, ilargi erdi xerra finetan. * [[Ahuakatea]]: 1, zuritu, erdibitu eta xerratu. == PRESTAKETAK == * Katilu batean nahastu oliba olioa, Jerezko ozpina eta gatza. * [[Pertz]] batean elkartu ardi mihia, errefautxoa eta ozpin olioa. Maneatu kontu handiarekin. * Entsalada muntatzeko, plater erdian uztai bat jarri eta ondutako nahaskiarekin bete. * Uztaia erretiratu eta gainetik zabaldu ahuakatea. == AHOLKUAK == *Gordinik jan behar diren letxugak aldez aurretik ongi desinfektatu, garbitu eta lehortu behar izaten dira. Desinfektatzeko lixiba bereziak likidoan edo pastillan saltzen dira. Horretarako saltzaileak adierazitako ur kantitatean dagozkion tantak edo pastillak bota ondoren, letxugak bertan murgiltzen dira. Dagokion denbora pasa ondoren, urberritzen dira eta azkenik lehortu. *Entsalada hauek ontzeko ozpin-olioa, saltsa arrosa, jogurt saltsa, esne-gain garratza edo beste edozein saltsa erabil dezakegu. *Gogoratu azken momentuan ondu behar dela. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Entsalada]] [[Kategoria:Osagaia:Arkumea eta ahuntza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] sni44lg8sv1jkaeq8muxi5slwvkjswx 0 5434 37339 37338 2022-03-31T08:05:38Z Gaztarrotz 1953 /* OSAGAIAK */ wikitext text/x-wiki '''ANTXOA MARINATUAREN ENTSALADA''' [[Fitxategi:Antxoa entsalada.jpg|600px|thumb|Antxoa entsalada]] == OSAGAIAK == * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Koipeak|Oliba olio birjina:]] 100 ml. * Tipulina: 1/2 [[xehatu]]. * [[Piper berde italiarra:]] 1/4 [[xehatu]]. * [[Pikillo piperra]]: 1 [[xehatu]]. * [[Gatza|Gatza.]] * [[Piperbeltza]]. *[[Entsaladetako letxuga eta hosto desberdinak]] : 2 eskukada, garbitu lehortu eta eskuekin moztua. * [[Tomate cherrya]]: erdibitu. * [[Antxoa marinatua]]: 16. * [[Patata egosia]]: 2, zuritu eta xerra finetan. * [[Tipula marmelada]] [[Konfitatua|konfitatua]]: 100 g. * [[Tipulin hostoa]]: 8 [[xehatu]]. == PRESTAKETAK == * Katilu batean nahastu oliba olioa, tipulina, piper berdea, pikillo piperra, gatza eta piper hautsa. * Pertz batean letxuga, cherry entsalada eta tipula marmelada nahasi ozpin-olioarekin, maneatu esku garbiarekin kontu handiz. * Entsalada muntatzeko, plater erdian uztai txiki bat jarri eta horren barruan patata xerrak. * Inguratu letxuga, cherry tomatearekin eta tipula marmeladarekin. * Amaitzeko zabaldu gainetik antxoa marinatuak. * Edertu tipulin hosto batzuekin. == AHOLKUAK == * Gordinik jan behar diren letxugak aldez aurretik ongi desinfektatu, garbitu eta lehortu behar izaten dira. * Desinfektatzeko lixiba bereziak likidoan edo pastillan saltzen dira. Horretarako saltzaileak adierazitako ur kantitatean dagozkion tantak edo pastillak bota ondoren, letxugak bertan murgiltzen dira. Dagokion denbora pasa ondoren, urberritzen dira eta azkenik lehortu. * Entsalada hauek ontzeko ozpin-olioa, saltsa arrosa, jogurt saltsa, esne-gain garratza edo beste edozein saltsa erabil dezakegu. * Gogoratu azken momentuan ondu behar dela. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Entsalada]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] mmr2ogruvwj3p1vabwscoeorxtorfje 0 5435 37309 36930 2022-03-31T07:23:42Z 62.99.54.253 /* OSAGAIAK */ wikitext text/x-wiki '''AHUAKATE ETA OTARRAINXKA ENTSALADA''' [[Fitxategi:Otarrainxka, eta aguakate entsalada.jpg|600px|thumb|Otarrainxka, eta ahuakate entsalada]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Ahuakate heldua : 2, zuritu, hezurrik gabe eta [[dado txikitan]]. * [[Otarrainxka egosia]]: 8 ur gazituan 2 minutuz egosiak, zuritu eta [[dadotan]]. * Tomatea: 1, zuritua, hazirik gabe [[dado txikitan]]. * Tipulina: 1, [[xehatu]]. * [[Oliba olio birjina]]: 100 ml. * [[Jerezko ozpina]]: 25 ml. * [[Gatza]]. * [[Letxuga mota desberdinak]]: 2 eskukada, garbitu, lehortu eta zatitu. * [[Tipulin hostoa]]: [[Xehatu|Xehatua]] edertzeko. == PRESTAKETAK == * Katilu batean nahasi oliba olioa, Jerezko ozpina eta gatza. * Pertz batean bateratu ahuakatea, otarrainxka, tomatea eta tipulina, eta ondu ozpin-olioarekin. [[Maneatu]] kontu handiz. * Beste pertz batean jarri letxugak, hauek ere ondu eta maneatu. * Entsalada muntatzeko, plater erdian uztai bat jarri, ahuakate eta otarrainxkarekin bete eta honen gainean ondutako letxuga batzuk jarri. * Uztaia erretiratu eta alboetan ozpin-olio hari batez eta tipulin hostoaz edertu. == AHOLKUAK == * Gordinik jan behar diren letxugak aldez aurretik ongi desinfektatu, garbitu eta lehortu behar izaten dira. Desinfektatzeko lixiba bereziak likidoan edo pastillan saltzen dira. Horretarako saltzaileak adierazitako ur kantitatean dagozkion tantak edo pastillak bota ondoren, letxugak bertan murgiltzen dira. Dagokion denbora pasa ondoren, urberritzen dira eta azkenik lehortu. * Entsalada hauek ontzeko ozpin-olioa, saltsa arrosa, jogurt saltsa, esne-gain garratza edo beste edozein saltsa erabil dezakegu. * Gogoratu azken momentuan ondu behar dela. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Entsalada]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] fitgn4vpv4bf69veevu03ca4bv8csxt 0 5436 36614 36613 2022-02-09T12:52:14Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ZURRUKUTUNA''' [[Fitxategi:Zurrukutuna2.jpg|600px|thumb|Zurrukutuna]] MAHAIKIDEAK: 6. == OSAGAIAK == * [[Oliba olioa]] birjina : 50 ml. * Baratxuria: 10 [[Xehatu|xehatu.]] * [[Pipermin lehorra]]: Xerra 1. * [[Piper txorizero]]: 6-ren mami [[xehatu]]. * [[Zopako ogia]]: Barra 1/4 xerra finetan. * [[Ezpeletako piperrauts]] gozoa: 15 g. * [[Tomate saltsa]]: 50 ml. * Bakailao gezatua: 300 g. [[dadotan]]. * [[Gatza]]. * [[Arrautza]]: 4. == PRESTAKETA == * Bezperatik, haziak kendu eta ur epeletan piper txorizeroak beratzen jarriko ditugu. Edo 5 minutu irakin. * Piper hauei labana baten laguntzaz haragia kendu. * Kazola batean eta su motelean baratxuri eta pipermina olioarekin sutan jarri. * Baratxuria dantzan hasitakoan, zopako ogia xerraturik gehitu eta dena ondo nahasi. * Jarraian tomate saltsa, piper txorizeroa eta Ezpeletako piperrautsa gehitu eta berriro ere ongi nahasi. Urarekin busti ondoren bakailaoa gehitu eta 40 minutu irakin su motelean. * Bukatzeko gazitu, 4 arrautza bertara puskatu eta nahasi arrautza mamitu arte. == AHOLKUAK == * Kontu izan baratxuri xehatuarekin erre gabe, su motela edukitzea komeni da. [[Kategoria:Errezetak]] encb9aeofhh21r76xmzx438hzlpb2fe 0 5437 36440 34098 2022-02-04T14:01:19Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TOMATE ZOPA''' MAHAIKIDEAK: 2. == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 50 ml. * Tipula ertaina: 1 [[dadotan]]. * Tomate heldua: 2, zuritu, hazirik gabe eta [[Dadotan|dadotan.]] * Ardo gozoa: 50 ml. * [[Gatza]]. * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea|Azukrea:]] Pitin bat ontzeko. * [[Albaka]]. * [[Oreganoa]]. == PRESTAKETA == * Kazola batean jarri olioa tipularekin eta su ertainean erregosi. * Gehitu tomateak eta ardo gozoa eta su motelean eduki bertan beste 10 minutuz. * Pasa irabiagailutik eta iragazki fin batetik zopa dentsitatea lortuz. * Gatza, azukrea, albaka eta oreganoarekin ondu. == AHOLKUAK == * Zopa hau hotza edo beroa jan dezakegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Tomatea]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] g6s28wvzecughlbl34sg4ko3krt3a9n 0 5438 36439 33518 2022-02-04T13:58:44Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TIPULA ZOPA''' MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * Bakailao gezatu: 200 g. * Oliba olioa: 50 ml. * Baratxuriak: 2 xerratu. * Tipula: 2 dadotan. * [[Barazki salda]] [[salda zuria]] edo ura: 2 l. * [[Zopako ogia]]: 8 xerra. * [[Ezpeletako piperrauts]] gozo: 10 g. * Gatza. == PRESTAKETA == * Bakailaoa ur hotzetan jarri eta irakin minutu batean; utzi hozten eta xafletan desegin. * Kazola batean jarri oliba olioa baratxuriarekin, gorritzen hasitakoan gehitu tipula eta erregosi 15 minutu inguru, gorritzen hasi arte. * Gehitu salda eta utzi beste 20 minutuz su ertainean murriztu dadin. * Pasa irabiagailutik eta txinatar iragazkitik. * Sutan jarri berriro eta gehitu ogi xerra txigortua eta piperrautsa. * Eduki 15 minutuz ogia desegin arte, gehitu azken momentuan bakailao xaflak. * Jarri puntuan. == AHOLKUAK == * Salda behar adina erabilita, gerta liteke momenturen batean zopa lehorregia dagoela iruditzea; beraz, gehitu salda gehiago. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 3lqisqeh6i8w6r59vy7pn55zofbvlhq 0 5439 38119 36437 2022-05-01T19:24:00Z 77.228.33.68 wikitext text/x-wiki '''SALMOREJOA''' [[Fitxategi:Salmorejoa.jpg|600px|thumb|Salmorejo zopa]] MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * Tomate heldua: kg 1. * Ogi mamia: 150 g. * Baratxuria: 2 xehatu. * Oliba olio birjina: 100 ml. * Gatza. * [[Arrautza egosia]]: 1, zuritu eta dado txikitan. * Urdai gazia: 100 g. [[dado txikitan]]. == PRESTAKETA == * Tomatea 4 zatitan moztu, eskuekin estutu eta salda iragazi haziak kentzeko. * Irabiagailu baten ontzian jarri tomate zatituak, bere salda, ogi mamia, baratxuria eta gatzarekin. * Piztu irabiagailua eta utzi ongi birrintzen. * Irabiagailua martxan dagoela olioa gehitzen joan osagai guztiak ongi bateratzeko. Ondu * Katiluetan zerbitzatuko dugu, urdaiazpikoa eta arrautza gogortua gainean jarriz. == AHOLKUAK == * Derrigorrezkoa da tomateak helduak izatea. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Tomatea]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] fwddflyw5vvl066tw9m0z991cg39zub 0 5440 36431 33397 2022-02-04T13:42:46Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''MINESTRONE ZOPA''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Baba]]: 50 g. 10 minutu egosi eta zuritu. * Oliba olioa: 50 ml. * Urdai gazia edo hirugiharra: 200 g. * Tipula: 1/2 [[Dado txikitan|dado txikitan.]] * Porrua: ¼ [[dado txikitan]]. * Azenarioa: ½ [[dado txikitan]]. * Aza: 50 g.[[dado txikitan]]. * Ilarrak: 50 g. * Lekak: 50 g. [[dado txikitan]]. * [[Kuia]]: 50 g. [[dado txikitan]]. * [[Zerbak]]: Hosto [[dado txikitan]]. * Ardo zuria: 50 ml. * [[Salda zuria]] edo [[barazki salda]]: 2 l. * Pasta: 40 g. [[Makarroiak]], [[Fussillia|fussillia]].... == PRESTAKETA == * Egosi babak 10 minutuz, hoztu eta zuritu. Gorde amaieran gehitzeko. * Kazola bat olioarekin sutan jarri hau berotutakoan urdaia gehitu. * Salteatu urdaia pitin bat eta gehitu barazkiak ilarra, leka eta zerba hostoa izan ezik. * Minutu pare batean salteatu hauek ere eta busti ardo zuriarekin. * Ardoa murriztutakoan, gehitu salda eta irakiten hasitakoan gehitu ilarrak, zerba hostoa, leka eta pasta. * Utzi irakiten 15 minutuz, jarri puntuan eta amaitzeko gehitu baba zurituak. == AHOLKUAK == * Pasta barazkiekin batera egos dezakegu, baina kasu horretan momentuan jan beharko genuke, horrela ez balitz, apartean egosi eta jateko momentuan gehituko genuke. Hau egin ezean hezetasun gehiegi xurga dezake. * Hauen ordez beste barazki batzuk ere erabil genitzake. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Zopak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] c5peo2r04x2brinzydwfkavthnsyd1l 0 5441 36430 34093 2022-02-04T13:39:52Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''MELOI ZOPA HOTZA MENDAFINAREKIN''' MAHAIKIDEAK: 8 == OSAGAIAK == * Meloia: 2. * [[Mendafina]]: Hosto batzuk. * Limoi zukua: 3. * Jogurt naturala: 150 ml. * Hegazti [[salda zuria]]: 150 ml. == PRESTAKETA == * Meloia erditik moztu eta hustugailuarekin haragi guztia kendu. Mantendu azala puskatu gabe. * Jarri irabiagailu batean osagai guztiak eta birrindu. * Ontzi itxi batean jarri eta ondo hozten utzi. * Zerbitzatu meloiaren azalean edo katilu batean eta edertu mendafin edo limoi azala juliana eran moztuta. == AHOLKUAK == * Prestatuta eta hoztuta dagoenean, ahalik eta azkarren jatea komeni da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Zopak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] kj95nn0jfmrgrsnajqzozdmb86a1g35 0 5442 36424 36423 2022-02-04T13:34:54Z Gaztarrotz 1953 /* OSAGAIAK */ wikitext text/x-wiki '''JULIANA ZOPA''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Urdai edo hirugiharra: 100 g. * Oliba olioa birjina: 50 ml. * Tipula: ½ [[lerrotan]]. * Porrua: ½ [[lerrotan]]. * Azenarioa: ½ [[Lerrotan|lerrotan]]. * Ardo zuria: 50 ml. * [[Barazki salda]] edo [[salda zuria]]: 2 l. * Leka: 50 g. [[lerrotan]]. * Aza: 50 g. [[lerrotan]]. * Kuia: 50 g. [[lerrotan]]. * Gatza. == PRESTAKETA == * Kazola batean jarri urdaia olioarekin eta salteatu minutu bat. * Gehitu tipula, porrua eta azenarioa eta salteatu hau ere beste minutu pare bat. * Busti ardo zuriarekin lehenik, eta hau murriztutakoan, saldarekin ondoren. * Irakiten hasitakoan gehitu lekak eta aza. Utzi irakiten 10 minutu eta gehitu kuia. * Beste 5 minutuz irakin eta ondu gatzarekin. == AHOLKUAK == * Nahi den barazkiekin presta liteke zopa hau. * Kontu eduki barazkia gehiegi ez egosteaz. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Zopak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 9l25u5nt1rgps0n0w0gydaloub1xnzl 0 5443 33446 29408 2021-09-27T17:10:51Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''GAZTELAKO ZOPA''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 50 ml. * Baratxuria: 6 ale xehatuak. * Urdai gazia: Dadotan 100 g. * Zopako ogia: 8 xerra fin. * Ezpeletako piper hautsa: 10g. * Ura edo [[salda zuria]]: 1,5 l. * Gatza. == PRESTAKETA == * Kazola batean jarri olioa baratxuriarekin eta urdaiazpikoarekin. * Baratxuria gorritzen hasi aurretik gehitu ogia eta piperrautsa. * Nahasi dena ongi eta eduki minutu batez bateratzen. * Gehitu salda eta egosi 10 minutuz. * Gazitu. == AHOLKUAK == * Galdarraztatutako arrautza batekin aurkez genezake. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Zopak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] lthy0n9iymp9j37ujopz1981ao2po4u 0 5444 36422 34089 2022-02-04T13:32:23Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''GAZPATXOA''' MAHAIKIDEAK: 6. == OSAGAIAK == * Tomate heldua: 2 zuritua, hazirik gabe eta [[dadotan]]. * Piper gorria: 1 [[dadotan]]. * Piper berdea: 1 [[dadotan]]. * [[Luzokerra]] : 1 zuritu eta [[Dadotan|dadotan.]] * Tipulina: 1/2 zuritu eta [[dadotan]]. * Baratxuria: 1. * Ogi mamia: 150 g. * [[Kuminoa]]: 5 g. * [[Jerezko ozpina]]: 40 ml. * Oliba olio birjina: 100 ml. * Ur hotza. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * Barazkia, ogi mamia, kuminoa, ozpina, olioa eta gatza pertz batean jarri eta ur hotzarekin estali. * Sartu hozkailuan eta utzi ordubete bere horretan. * Xehatu dena irabiagailu batekin. * Ur hotzarekin eta gatzarekin zuzendu, horrela beharko balitz. == AHOLKUAK == * Hotzean zerbitzatzen da katilu batean. *Kuminoak oso zapore berezia du, nahi izanez gero kendu liteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Zopak]] [[Kategoria:Osagaia:Tomatea]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] eladyi1g3f9c3wl3zhitii5wzp9si0l 0 5445 36421 36420 2022-02-04T13:30:39Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''FIDEO ZOPA''' MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * [[Salda iluna|Salda ilun]] gardena edo [[kontsomea]] : 1,5 l. * Zopako fideo fina: 100 g. * [[Arrautza egosia]]: 1 birrindua. * Salda prestatzeko erabili dugun haragi egosia: 60 g. birrindu. == PRESTAKETA == * Salda irakiten jarri eta fideoak gehitu. 5 minutuz irakiten eduki. * Nahi badugu, arrautza eta haragi egosia gehitu. == AHOLKUAK == * Fideoak jateko momentu berean egosi behar dira, bestela lehenik loditzen dira eta gero likatsu jartzen dira.. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Zopak]] hcrl7sx4f5u7gs6r0g9qc4ne2160myg 0 5446 36419 36418 2022-02-04T13:28:45Z Gaztarrotz 1953 /* OSAGAIAK */ wikitext text/x-wiki '''FIDEO TXINATARREN ZOPA''' MAHAIKIDEAK: 6. == OSAGAIAK == * [[Konbu]] itsas belarra: 20 g. beratu. * Porrua: 1 [[dado txikitan]]. * Azenario: 2 [[dado txikitan]]. * Ura. * [[Atun lehorra, Katsuobushia:]] 20 g. * Oliba olio birjina: 50 ml. * Tipulina: 1 [[xehatu]]. * Txerri solomo: 250 g. [[lerro erditan]]. * [[Soja saltsa]] edo [[tamaria]]: 50 ml. * [[Fideo txinatarra]]: 250 g. * Gatza. == PRESTAKETA == * Jarri bezperatik konbu alga beratzen. * Kazola batean jarri ura, azenarioa eta porrua egosten 15 minutuz eta gorde. * Zartagin batean jarri tipulina olioarekin su motelean; egina dagoenean, gehitu txerri solomoa, saldarekin elkartu eta utzi egosten haragia bigundu arte. * Sua itzali eta irakinaldia galdutakoan, gehitu konbu alga, atun lehorra eta soja saltsa. * Utzi 5 minutuz, zuzendu hezetasuna eta kendu konbu alga. Alga gorde beste erabilera batzuetarako. * Ura eta gatza duen kazola batean irakin txinatar fideoak 4 minutuz, iragazi eta gorde. * Zerbitzatu txinatar fideo hauek katilu batean aurretik prestatutako saldarekin bustia. ==AHOLKUAK == Kontu izan txinatar fideoak gehiegi egosi gabe, eta ahalik eta azkarren jan. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Zopak]] qgk658kt5kxaz4u58bk71xzcup0xeac 0 5447 36604 36416 2022-02-09T12:35:08Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''DILISTA GORRIEN ZOPA CURRYAREKIN''' [[Fitxategi:Dilista gorrien zopa.jpg|600px|thumb|Dilista gorrien zopa]] MAHAIKIDEAK 4 == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina. 50 ml. * Tipula: 1/2 [[dado txikitan]]. * Azenario: 1/2 [[dado txikitan]]. * Porrua: ¼ [[dado txikitan]]. * Baratxuria: 1 [[xehatu]]. * [[Apio]] zuria: Hosto bat [[xehatu]]. * [[Dilista gorria]]: 160 g. * [[Currya]]: 15 g. * [[Barazki salda]], [[salda zuria]] edo ura: 2 litro. * Tomate naturala: 1 [[dadotan]]. * [[Soja saltsa]]: 25 ml. == PRESTAKETA == * Kazola batean jarri olioa sutan tipula, azenario eta porruarekin; erdi eginik ditugunean, bertaratu baratxuria eta apioa. * Utzi barazkia pittin bat gorritzen. * Gehitu dilistak eta curry koilarakada bat. * Saldarekin estali eta eduki 20 minutuz egosten. * Nahastu tomatea eta utzi irakiten beste 2 minutu. * Amaieran ondu tamari edo soja saltsarekin. * Salda gehiago beharko balu gehitu. == AHOLKUAK == * Betiko dilistekin egin nahi izanez gero, 15 minutu gehiago egosiko genituzke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Zopak]] a94en1jaqka8u43t1xda75bt3lmmsng 0 5448 34083 29966 2021-10-01T12:22:41Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''BARATXURI ZOPA ZURIA''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Marcona almendra: 300 g. * Moldeko ogi edo ogi mamia: Xerra erdia dadotan. * Baratxuria: 2 xehatu. * Jerezko ozpina: 40ml. * Oliba olio birjina: 200 ml. * Ur hotza: 300 ml. * Gatza. == PRESTAKETA == * Jarri bezperatik almendrak uretan beratzen. Iragazi eta gorde ura hozkailuan. * Irabiagailu batean xehatu, almendrak, ogia, baratxuria eta ozpina. * Gehitzen joan poliki-poliki olioa, maionesa moduko bat lortu arte. * Bukatzeko, joan gehitzen hozkailuan gorde dugun ur hotza guk nahi dugun dentsitatea lortu arte eta jarri puntuan. == AHOLKUAK == * Zopa hotz zuri moduan izenda genezake. * Andaluzian moskatel mahatsekin zerbitzatzen da. * Gaur egun esne pittin bat ere gehitzen zaio. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Zopak]] [[Kategoria:Osagaia:Baratxuria]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] fsx7yvakqmxyn7ojourde1pze6ra630 0 5449 35838 35260 2021-11-17T20:05:31Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BARATXURI ZOPA''' [[Fitxategi:Baratxuri zopa.jpg|600px|thumb|Baratxuri zopa]] == OSAGAIAK == * Oliba Olio birjina: 100 ml. * Baratxuria: 10 xehatu. * Zopako ogia: 200 g xerra finetan. * Ura: 3 l. * Ezpeletako piperrautsa: 15 g. * Arrautzak: 4 . * Gatza: Pitin bat. == PRESTAKETA == * Kazola batean olioa su motelean baratxuriarekin jarriko dugu, hauek dantzan hasitakoan, zopako ogia gehitu eta su baxuan dena nahasi. * Baratxuria kolore pitin bar hartzen hasten denean, pipermina eta ura gehitu. * 40 minutuz su motelean irakiten eduki. * Zopa gazitu, arrautzak bertaratu eta espatula batekin nahasi arrautza puskatuz. == AHOLKUAK == * Baratxuri xehatuarekin beti su motelean ibili, bestela erretzeko aukera handiak daude. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Zopak]] [[Kategoria:Osagaia:Baratxuria]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] gvftp1b49ydqihn1h9fhkl0z1slvslq 0 5450 34080 29964 2021-10-01T12:07:31Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ARROZ ZOPA AZAFRAIAREKIN''' MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 75 ml. * Porrua: 1/2 dadotan. * Tipulina: 1/2 dadotan . * Azenarioa: 1/2 dadotan. * Piper berdea: 1/2 dadotan. * Azafraia: 4 hari. * Arroza: 120 g. Ur hotzetan garbitua. * [[Barazki salda]]: 1,5 l. * Perrexila: Sorta txiki 1 xehatu. == PRESTAKETA == * Kazola batean oliba olioa, porrua, tipula, azenarioa eta piper berdea sutan jarri. * Kolore pittin bat hartzen hasitakoan, gehitu azafraia eta arroza nahasi elkarrekin. * Busti saldarekin eta utzi irakiten 18-20 minutu. * Zuzendu likido kopurua saldarekin bustiz. * Gehitu perrexil xehatua eta ondu gatzarekin. == AHOLKUAK == * Amaieran, tomate natural dado batzuekin edo ogi frijituarekin aurkez liteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Zopak]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] sm4r4s8qia8ejuoc3a1lp7jzyu9csnj 0 5451 36183 35883 2022-02-02T12:38:34Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Tripakiak2.jpg|600px|thumb| Tripakiak]] '''TRIPAKIAK''' MAHAIKIDEAK: 6 == OSAGAIAK == '''Tripakia egosteko''' * Txahal tripaki: 1500 g. inguruko txahal urdai bat. * Tipula: 1 zuritu eta erdibitu. * Porrua: 1 garbia. * Azenarioa: 1 garbia. '''Saltsa egiteko''' * Txorizo freskoa: 250 g. * Pipermin lehorra: Xerra 1. * Urdaiazpiko gazia: 150 g. dadotan. * [[Piper saltsa]]: 400 ml. * Tripaki salda. 200 ml. * Gatza. == PRESTAKETA == * Piper saltsa bat egin. * Tripakiak ongi garbitu. * Kazola normal edo presio eltze batean barazkiarekin gatz-ur hotzarekin irakiten jarri. Tripakiek ongi egosteko denbora dezente behar izaten dute, kazola normalean 2 ordutik gora. * Tripakiak egosita ditugunean, 3x3 cm inguruko karratuetan moztu. * Beste kazola batean pipermina, txorizoa eta urdaia erregosi. * Soberan duen koipea erretiratu. * Piper saltsa, salda eta tripakiak gehitu. * Dena batera egosi, ongi bateratu eta goxatu arte. * Gatza eman. == AHOLKUAK == * Gaur egun tripakiak oso garbi saltzen dituzte eta uretan garbitzea nahiko izaten da. Garai batean ura eta ozpinarekin garbitzen ziren. * Tripakiak, egosi eta zatituta ere saltzen dira, horrela erosiko bagenitu, plater hau prestatzea askoz errazagoa eta azkarragoa litzateke. * Piper saltsaren ordez, tomate birrindua eta piper txorizeroaren mami xehatua erabili dezakegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txerrikia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] k5vgz9him7z46wnih5lxddulxuuonxb 0 5452 36182 35724 2022-02-02T12:37:36Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ROASTBEEFA''' [[Fitxategi:Rosbifa.jpg|600px|thumb|Roastbeefa]] MAHAIKIDEAK: 8 == OSAGAIAK == * Atzealdeko solomo hezurgabetua edo entrekota: 1800 g.-ko pieza zatia koipe eta guzti. * Oliba olioa: 100 ml. * Gatza. * Piperbeltza. == PRESTAKETAK == * Haragia sukaldaritzako hariarekin indartsu lotu, ahalik eta forma biribilduena emanez. * Solomoa gazitu eta gustuko badugu, piper hautsarekin ere ondu. * Zartagin betean olio tanta batekin, eta su bizian haragia alde guztietatik gorritu, gehiegi egin gabe. * Piztu labea 200ºC-tan, eta bertan eduki erretzen 12-20 minutu inguru. * Labetik atera eta utzi beste 15 minutuan bere horretan. * Labana zorrotz-zorrotz batekin moztu xerra nahiko finak eta platerean jarri. == AHOLKUAK == * [[Patata purea]]-rekin edo barazki egosiekin zerbitzatzen ohikoa da. * Haragi zatiaren loditasunak eta lortu nahi den jateko puntuak baldintzatuko du erretzeko denbora. * Saltsa bat nahi izatera, haragiak bai zartaginean eta bai labeko erretiluan bota duen zukua berreskuratu salda ilun batekin, eta arto irin finduarekin loditu ondoren, gainetik busti. * Plater hau prestatzeko haragi mota ugari erabil daitezke, solomoaz aparte, isats ondokoa, maskala, borobila.... * Era berean ohikoa da haragia ondo hozten uztea, eta jaki-hotz moduan jatea. [[Kategoria:Errezetak]] qz9q3emq23lwb8o82re63hp2mcn36jo 0 5453 36725 36181 2022-02-10T16:01:00Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''OSSO-BUCO GISATUA''' [[File:Oso-buccoa saltsan.jpg|600px|thumb|Oso-buccoa saltsan]] MAHAIKIDEAK 4 == OSAGAIAK == * Osso-buco xerra: 4 xerra, bakoitza 350-400 g. ingurukoa. * Gatza. * Oliba olio birjina: 75 ml. * Tipula:1 dadotan. * Baratxuria: 2 xehatu. * Azenarioa: 2 dado handitan. * Ardo zuria: 100 ml. * Patatak: 2 zuritu eta kraskatu. * [[Ilar egosiak]]: 100 g. * Ziza hori saltetua edo [[barrengorri salteatua]] : 100 g. == PRESTAKETAK == * 4 osso-buco xerrak gatzarekin ondu. * 4 xerrak estu sartuko diren kazola bat, olioarekin su bizian jarri. * Kazola bero dagoenean, bi aldeetatik gorritu haragia. * Erretiratu haragi hori, eta jarri bertan beste olio pitin batekin tipula su eztian erregosten. * Tipula erdi eginik dagoenean, gehitu baratxuria eta azenarioa eta jarraitu erregosten. * Sartu berriz kazolan haragia, eta busti ardo zuriarekin. * Ardoa murriztutakoan, estali ur hotzarekin. * Jarri sutan egosten 30 minutu inguru eta gehitu patatak, ordubete inguruan, haragia ziztatu. * Bigundu arte egosten eduki. * Haragia biguntzen ari dela ikusten dugunean, gehitu ilarrak eta ziza hori salteatuak, bere koipearekin. * Ondu eta utzi egosten, haragia puntuan egon arte. == AHOLKUAK == * Osso-buco haragia hezurrarekin moztutako zangarra xerra da. Haragiak gelatina ugari du baina ondo egosi behar da biguna gelditzeko. * Behikiaren adinak egosteko denbora asko baldintza dezake, txahal batek agian 40 minutu beharko ditu eta, aldiz, behi zahar batek 60 minututik gora; beraz, kasu bakoitzean haragiaren puntua zein den begiratzen joan beharko da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Behikia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 2oek0lpzn7cempcm287a7s67cr3zlbd 0 5454 36971 35824 2022-03-24T13:53:50Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''HARAGIA TARTAR ERAN EDO "STEAK TARTAR"''' [[Fitxategi:Haragia tartar eran2.jpg|600px|thumb|Haragia tartar eran]] MAHAIKIDEAK 4 == OSAGAIAK == * Behiki azpizuna: 600 g. * Gatza. * [[Piperbeltza]]. * Oliba olio birjina: 50 ml. * Tipulin gorria: 1 xehatu. * Kaparrondoa ozpinetan: 25 g xehatu. * Ozpinetako luzokerra: 25 g xehatu. * Soja saltsa: 20 ml. * [[Perrins saltsa]]: 20 ml. * Laranja zukua: 1/2 iragazia. * Arrautza gorringoa: 2. * [[Ziapea]]: 15 g. * Tipulin hostoa: Hosto batzuk xehatu. * Ogi xerra txigortuak. == PRESTAKETAK == * Harakinari azpizuna xehatzeko eskatuko diogu edo etxean labana zorrotz batekin burutu. * Pertz batean jarri haragi xehatua, hotza jarri, eta beste osagai guztiak gehitu. * Bi koilarerekin eta pazientziaz nahastu, haragiak osagai guztien zaporeak har ditzan. * Plater batean edertzeko uztai bat jarri eta haragia zabaldu barruan, koilararekin forma emanez. * Uztaia kendu eta tipulin hostoa gehitu gainetik, eta ogi txigortuekin zerbitzatu. == AHOLKUAK == * Saltsak berriz, guk gustukoen ditugunak erabil ditzakegu. * Nahi ez badugu, ez diogu gorringoa jarriko. * Ogi txigortu edo [[entsalada berdea]] erabili dezakegu hornigai moduan. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] audkln4shq9nnhtafhg8tfpcskniigf 0 5455 36724 35722 2022-02-10T16:00:36Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''HARAGI RAGOUTA''' [[Fitxategi:Haragi Ragouta.jpg|thumb|600px|Haragi Ragouta]] MAHAIKIDEAK: 8 == OSAGAIAK == * Zangarra edo gisatzeko beste haragi bat: 2 kg Koiperik gabe, karratu handitan. * Gatza. * Piperbletz. * Irina. * Oliba olio birjina: 75ml. * Baratxuria: 2 xerratu. * Tipula: 2 dadotan. * Azenarioa: 1 dadotan. * Pipermorro gorria: 1 dadotan. * Ardo zuria: 150 ml. * [[Tomate saltsa]] lodia: 150 ml. * [[Ilar egosiak]]: 150 g. * [[Patata gorrituak]]: 300 g. * [[Barrengorri salteatu]]: 150 g. == PRESTAKETA == * Haragiari gatza eta piperbeltza eman eta irinarekin estali. * Zartagin batean oliba olioarekin frijitzen jarri, bero dagoenean haragi zatiak frijitu ondoren xukatu eta gorde. * Kazola batean eta frijitzeko erabilitako olio pitin batekin baratxuriak jarri, gorritzen hasitakoan gehitu tipula, azenarioa eta piper gorria. * Elkarrekin erregosi gorritu arte, sartu haragia bertara eta busti ardo zuriarekin lehenik, hau murriztutakoan berriz, tomate saltsa gehitu. * Kozinatu minutu batzuetan horrela, eta ur pitin batekin estali haragia. * Kozinatu su txikian haragia, ongi bigundu arte. * Amaitzeko ilar, patata eta txanpiñoi lagungarriak bateratu, pitin bat elkarrekin irakin ondu eta zerbitzatu. == AHOLKUAK == * Presio eltzea erabil genezake denbora aurrezteko. * Zapore bortitzagoak nahi izanez gero, ardo beltza aukeratuko dugu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 8a1en1jvlt2atgumee58langs9g5pr1 0 5456 36723 35072 2022-02-10T15:59:34Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''HARAGI GISATUA''' [[Fitxategi:Haragi gisatua.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 8 == OSAGAIAK == * Zangarra edo gisatzeko beste haragi bat: 2kg koiperik gabe karratu handietan moztua. * Gatza. * Oliba olio birjina: 75 ml. * Tipula: 2 dadotan. * Porrua: 1 dadotan. * Azenarioa: 1 dadotan. * Pipermorro gorria: 1 dadotan. * Ardo beltz edo zuria: 150 ml. * [[Ilar egosia:]] 150 g. * [[Patata gorrituak]]: 300 g. * [[Barrengorri salteatuak]]: 150 g. == PRESTAKETA == * Haragiari gatza eman eta kazola zabal batean su bizian olioarekin gorritu. Su oso bizia ez badugu, denak batera egitea ez da komeni. * Haragia kazolatik erretiratu eta barazkia erantsi, kolorea hartu bitartean kozinatu. * Haragia barazkiarekin nahastu, ardoa gehitu eta murriztu urarekin busti aurretik. * Haragia bigundu arte egosten eduki. * Haragi zatiak kazolatik erretiratu, eta saltsa, irabiagailutik lehenik eta txinotik ondoren pasa. * Saltsa irakin, puntuan jarri eta haragiarekin nahasi. * Ilar, patata eta txanpiñoi lagungarriak bateratu eta beste minutu batzuk egosi dena ondo gehitu arte. == AHOLKUAK == * Presio eltzea erabil genezake denbora aurrezteko. * Zapore bortitzagoak nahi izanez gero, ardo beltza aukeratuko dugu. * Saltsa pasatu gabe ere jan genezake, barazki zatik osorik ditugula, lana aurreratuko genuke eta jateko beste modu bat da. * Piperraren ordez tomate birrindua ere erabiltzen da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] ar6pivjiyl6verf4e9zc9892j1lwaxa 0 5457 36722 35841 2022-02-10T15:59:03Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''HARAGI CARPACCIOA''' [[Fitxategi:Haragi carpaccioa.jpg|600px|thumb|Haragi carpaccioa]] MAHAIKIDEAK: 8 == OSAGAIAK == * Azpizun haragi trontzoa: 800 g. * Oliba olio birjina: 100 ml. * Limoi zukua: 1/2. * Ziape haziak ozpinetan: 25 g. * Gatza. * Ondutako Idiazabal gazta: 150 g xafla finetan. == PRESTAKETAK == * Behiki solomoa ondo garbitu, koipeak eta nerbioak kenduz. * Haragi zatia film-arekin bildu estu, eta sartu izozkailura pare bat orduz. * Denbora hori pasatutakoan, bertatik atera, kendu plastikoa eta aizto zorrotz batekin edo gailu elektrikoarekin xerra finak egin. * Plater baten azpian zabaldu olio hari bat eta horren gainean, haragi xerra fin horiek. * Haragia epela dagoenean, gehitu gainetik, olio haria, gatza, limoi tantak eta ziapea hazi batzuk. * Amaitzeko, zurigailuarekin Idiazabal gaztari xerra finak atera, eta gainetik jarri. == AHOLKUAK == * Normalean, zizka-mizka moduan jateko erabiltzen da. * Gaur egun, haragiaren erdian entsalada berde pitin bat jartzea ere ohikoa da. * Limoiaren ordez edozein fruitu azido tropikalek bestelako freskotasun bat ematen dio. * Haragia horren gordina jateko erreparoak badituzu, gehitu limoi zukua pare bat ordu lehenago eta hozkailuan eduki, limoiak haragia marinatu dezan. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 2ugym2xb3gwr7ixdt2lholbv4ikwquq 0 5458 35070 33786 2021-10-13T07:55:57Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''HARAGI BOLAK TOMATE SALTSAN''' [[Fitxategi:Haragi bolak tomate saltsarekin2.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 6 == OSAGAIAK == * Tipula: 1 xehatu. * Oliba olio birjina: 50 ml. * Behiki haragi xehatu: 500 g. * Txerriki haragi xehatu: 500 g. * Baratxuria: 3 xehatu. * Ogi mamia esnetan bustia: 2 xerra. * Arrautza: 2. * Perrexila: Sorta txiki bat xehatu. * Gatza. * Irina: Haragi bolak estaltzeko. * Ekilore olioa: 300 g. * [[Tomate saltsa]] arina: 750 ml. == PRESTAKETA == * Zartagin batean tipula olioarekin su motelean kozinatzen jarri, eginik dugunean gorde. * Beste pertz edo katilu handi batean, haragia, arrautzak, ogi mamia, perrexila, baratxuria, eta gatza jarri, horri lehen gordetako tipula gehitu eta dena ongi nahasi, gatzarekin ondu. * Eskuekin bola forma eman eta irinetik pasa ondoren, olio berotan frijitualdi bat eman eta erretilu batera erretiratu. * Kazola zabal batean jarri tomate saltsa haragi bolekin. * Irakin su baxuan elkarrekin haragi bolak barrutik ongi egin arte eta ondu. == AHOLKUAK == * Haragi bolak tomate saltsa edo gisatutako edozein saltsarekin aurkez daitezke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 35u3ssmr1mb2ic2cqbgxqfuwpm2qlvl 0 5459 36175 35069 2022-02-02T12:29:42Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''HARAGI BOLAK BARAZKI SALTSAN''' [[Fitxategi:Albondigak barazki saltsan.jpg|500px|thumb|Haragi bolak barazki saltsan]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == '''Bolak egiteko''' * Tipula:1 xehatu. * Oliba olio birjina: 50 ml. * Behiki haragi xehatua: 500 g. * Txerriki haragi xehatua: 500 g. * Baratxuria: 3 xehatu. * Ogi mamia esnetan bustia: 2 xerra. * Arrautza: 2. * Perrexila: Sorta txiki bat xehatu. * Gatza. * Irina: Haragi bolak estaltzeko. * Ekilore olioa: 300 ml. '''Saltsa egiteko''' * Oliba olio birjina: 50 ml. * Tipula: 1 dadotan. * Porrua: 1 dadotan. * Azenarioa: 1 dadotan. * Ardo zuria: 100 ml. * Tomate birrindua: 100 ml. * Ura edo [[salda zuria]] : 800 ml. * Gatza. == PRESTAKETA == '''Bolak egiteko''' * Zartagin batean tipula olioarekin su b<motelean kozinatzen jarri, eginik dugunean gorde. * Beste pertz edo katilu handi batean, haragia, arrautzak, ogi mamia, perrexila, baratxuria, eta gatza jarri, horri lehen gordetako tipula gehitu eta dena ongi nahasiko dugu. * Haragi bolak nahi baditugu, forma eman eta irinetik pasa ondoren, oliotan frijitu. * Hanburgesak nahi baditugu, forma eman eta plantxan edo zartaginean egin. '''Saltsa egiteko''' * Kazola batean olioa, tipula, porrua eta azenarioa sutan jarri. * Gorritzen hasitakoan, ardo zuria gehitu, hori murrizten denean tomate saltsa, kozinatu 5 minutuz eta jarraian gehitu salda edo ura. * Irakiten dena batera 15 minutuz. * Pasa irabiagailutik eta txinotik. * Saltsa hori berriro sutan jarri eta sartu barrura haragi bolak irakiten 5 minutuz eduki eta jarri puntuan. == AHOLKUAK == * Haragi bolak tomate saltsa edo gisatutako edozein saltsarekin aurkez daitezke [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 3c7hu7dca2fdh0h728ojizvangna19f 0 5460 35068 33785 2021-10-13T07:52:59Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''HANBURGESAK''' [[Fitxategi:Hanburgesa 2.jpg|600px|thumb|Hanburgesa]] MAHAIKIDEAK: 6 == OSAGAIAK == * Tipula: 1 xehatu. * Oliba olio birjina: 50 ml. * Behiki haragi xehatu: 500 g. * Txerriki haragi xehatu: 500 g. * Baratxuria: 3 xehatu . * Ogi mamia esnetan bustia: 2 xerra. * Arrautza: 2. * Perrexila: Sorta txiki bat xehatu. * Gatza. == PRESTAKETA == * Zartagin batean tipula olioarekin su motelean kozinatzen jarri, eginik dugunean gorde. * Beste pertz edo katilu handi batean, haragia, arrautzak, ogi mamia, perrexila, baratxuria, eta gatza jarri, horri lehen gordetako tipula gehitu eta dena ongi nahasiko dugu. * Eskuekin hanburgesa forma eman eta plantxan edo zartaginean egin. == AHOLKUAK == * Bada ogi birrinduetan pasatzen dituenik frijitu aurretik, hori beste aukera bat da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Behikia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] dzz9ffmo5iga4t76i6klausce72n7lt 0 5461 36289 35729 2022-02-03T11:33:49Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BIRIBILKIA SALTSAN''' [[Fitxategi:Biribilkia saltsan.jpg|600px|thumb|Biribilkia saltsan]] MAHAIKIDEAK: 6-8. == OSAGAIAK == * Biribilkia: 1250 g. ingurukoa eta lotua. * Oliba olio birjina: 70 ml. * Gatza. * Piperbeltza. * Tipula: 3 dadotan. * Porrua: 1 dadotan. * Azenarioa: 2 dadotan. * Irina: 50 g. * Ardo zuria: 250 ml. * Ilar egosiak: 150 g. * [[Barrengorri salteatuak]]: 150 g. * [[Patata gorrituak]]: 300 g. == PRESTAKETA == * Kazola zabal bat olioarekin su ertainean jarri. * Biribilkiari gatza eta piperra eman ondoren, kazolan alde guztietatik gorritu. * Haragia gorriturik dugula, bertatik atera eta kazola berean barazkia sartu. * Barazkia ere su eztian gorritu; horrela dagoenean, irina erantsi eta nahasi. * Segidan ardo zuriarekin busti eta murrizten utzi. * Sartu biribilkia kazolara eta busti urarekin estali arte. * Egosten eduki ordu betetik gora haragia egin arte. * Haragia kazolatik atera, eta epelduta dagoenean, soka kendu eta xerra finetan moztu. * Kazolako barazkiak, irabiagailutik eta txinotik pasa ondoren, irakiten jarri. * Gehitu biribilki xerrak, bateratu saltsa haragiarekin, gehitu [[ilar egosiak]], [[barrengorri salteatuak]] eta salsa ondu. * Egosi minutu batzuk saltsa guzia ongi bateratzeko. * Zerbitzatzeko momentuan ondu eta [[patata gorrituak]] gehitu. == AHOLKUAK == * Aukeratzen dugun kazolak garrantzia du, kazola oso zabala aukeratuko bagenu, biribilkia estaltzeko ur kantitatea handiegia beharko genuke eta bukaerako saltsa arinegia geldituko litzaiguke. Beraz, aukeratzen dugun kazolan haragi zatiak estu geratu beharko luke. * Haragia egina dagoen jakiteko labana bat erdiraino sartu eta ea biguna dagoen ikusi. * Hornigai horiek jarri moduan, beste batzuk ere aukera daitezke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] 52k4s68gytr0718xcya7jheaguguqxu 0 5462 35880 35879 2021-11-19T17:32:35Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BEHI MUTURRAK SALTSAN''' [[Fitxategi:Mutturrak saltsan.jpg|600px|thumb|Txahal muturrak saltsan]] MAHAIKIDEAK: 6 == OSAGAIAK == '''Muturrak egosi eta arrautzaztatzeko''' * Behi muturra: 1 garbitu. * Tipula: 1 zuritu eta erdibitu. * Azenarioa: 1 garbitu. * Gatza. * Irina eta arrautza: Muturra arrautzaztatzeko. * Ekilore olioa: 300 ml. '''Saltsa egiteko''' * Tipula. 2 lerrotan. * Oliba olio birjina: 50 ml. * Egosteko erabilitako barazkia: Dadotan. * Tomate birrindua: 100 ml. * Muturren salda. == PRESTAKETA == '''Egosi eta arrutzaztatzeko''' * Kazola bat ur eta barazkiarekin jarri, muturrak sartu. Presio eltzea erabil genezake. * Egosten eduki muturrak bigundu bitartean. Luze jotzen du ohiko kazolan 2 ordu inguru eta espres eltzean 30-35 minutu gutxienez. * Mutur egosiak ontzi batera atera. Salda iragazi eta barazkia gorde. * Haragia hozturik dugunean, moztu xerra finetan. * Irin eta arrautzetan pasa ondoren frijitu. '''Saltsarena''' * Bezperatik [[piper txorizeroa]] txorten eta hazirik gabe ur epeletan beratzen jarri edo momentuan 5 minutu egosi. [[Muturzorrotz]] labainarekin mamia arraskatuz kendu, xehatu eta gorde. * Kazola batean tipula olioarekin sutan jarri. * Gorriturik ditugunean, egosteko erabili dugun barazkia gehitu eta hauek ere kozinatu, tomate birrindua gehitu eta 10 minutuz kozinatua. * Salda gehitu eta 30 minutuz egosi. * Puregailutik edo irabiagailutik eta txinotik pasa ondoren, irakin eta puntuan jarri. '''Platera amaitzeko''' * Saltsa plater azpian jarriko dugu eta gainean mutur arrautzaztatuak. == OHARRAK == * Muturra kazolatik atera ondoren, salda ongi xukatu. Hori egin ezean, salda hori gelatina bihurtzen da eta ondoren frijitzeko garaian olio zipriztinak ikaragarriak izan daitezke. * Muturrek egosteko denbora asko behar dute, eta espres eltzean asko aurreratuko dugu. * Mutur arrautzaztatuak saltsarekin egos ditzakegu, baina, estalkia altxatzeko aukera handiak daude, hori egin nahi izanez gero, arrautzaztatu gabe ere egin ditzakegu. * Muturrak arrautza eta irinetan pasa ordez, arrautza eta ogi birrinduan pasa ditzakegu. Piper berde frijitu batzuekin oso goxoak geratzen dira. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Behikia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] k161l1s06ifzh8d0i9j2q2gahyg7vsa 0 5463 36169 33781 2022-02-02T12:25:21Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BEHI MUTURRA PIPER BERDEAREKIN''' MAHAIKIDEAK: 6 == OSAGAIAK == * Behi muturra: 1 garbitu. * Tipula: 1 zuritu eta erdibitu. * Azenarioa: 1 garbitu. * Porruaren berdea: 1 garbitu. * Gatza. * Irina eta ogi birrindua: Muturrak birrineztatzeko . * Ekilore olioa: 400 ml. * Piper berde italiarra: 12. == PRESTAKETA == * Kazola bat ur eta barazkiarekin jarri, muturrak sartu. Presio eltzea erabil genezake. * Egosten eduki muturrak bigundu bitartean. Luze jotzen du, animaliaren adinak baldintzatuko du hau. Baina presio eltzean gutxienez eduki 40 minutu. * Mutur egosiak ontzi batera atera salda guzia kenduz. * Haragia hozturik dugunean, moztu xerra finetan. * Arrautza eta ogi birrindutan pasa ondoren frijitu. * Bestalde piperrak ere olio ugaritan frijitu eta gazitu. * Zerbitzatu muturrak piperrekin. == AHOLKUAK == * Muturra kazolatik ateratakoan, salda ongi xukatu. Hori egin ezean, salda hori gelatina bihurtzen da eta ondoren frijitzeko garaian, olio zipriztinak ikaragarriak izan daitezke. * Muturrek egosteko denbora asko behar dute, eta espres eltzean asko aurreratzen da. * Muturrak arrautza eta ogi birrindutan pasa ordez, irin eta arrautzetan pasa daitezke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Behikia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 8x39jj4h6jiq1i8qr5vvjjheciojhbr 0 5464 36168 35063 2022-02-02T12:24:49Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BEHI MINGAINA ARRAUTZAZTATUA HORNIGAIEKIN''' [[Fitxategi:Behi mingaina, arrautzeztatua lagungarriekin.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 6 == OSAGAIAK == * Mingaina. 1,5 kg. ingurukoa. * Porrua: 1 garbitu. * Azenarioa: 1 garbitu. * Tipula: 1 zuritu eta erditu. * Perrexila: Sorta txiki 1 lotua. * Gatza. * Arrautza eta irina: Mingaina arrautzaztatzeko. * Ekilore olioa: Mingaina frijitzeko. * [[Barazki saltsa]]: 600 ml. * [[Patata gorritu]] eta azenario gorritu: 8. * [[Barrengorriak labean]]: 12. == PRESTAKETA == * Kazola bat ur, gatz, barazki eta mingainarekin sutan jarri. * Mingaina 2 ordu inguru egosten eduki bigundu arte. * Haragia bigundurik dagoenean, kazolatik erretiratu eta epeltzen utzi; barazkiak eta salda gorde. * Mingaina hoztu aurretik, azala eskuekin eta labana batekin erretiratu. * Ongi hozturik dugunean, labana zorrotz batekin xerra finetan moztu. * Arrautzaztatu eta zartagin batean frijitu. * Prestatu [[barazki saltsa]], [[patata gorritu]], azenario gorritu eta [[barrengorriak labean]]. * Jarri mingaina eta honen alboan saltsa eta hornigaiak. == AHOLKUAK == * Mingaina egosteko denbora, animaliaren adinak baldintzatuko du. Zenbat eta zaharragoa, orduan eta denbora gehiago beharko du. * Mingaina egosteko presio eltzean denbora asko aurreratuko dugu, baina noiz eginda dagoen jakitea ez da horren erraza. * Gernikako piper frijitu batzuekin aurkeztu daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Behikia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] trvpkuahry0mtl1clc00q1v8bjx9pyy 0 5465 36167 35062 2022-02-02T12:24:17Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BEHI MINGAINA SALTSAN''' [[Fitxategi:Behi mingaina arrautzeztatua saltarekin3.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == '''Behi mingaina egosi eta arrutzaztatzeko''' * Mingaina. 1 kg. ingurukoa. * Porrua: 1 osoa garbitu. * Azenarioa: 1 osoa garbitu. * Tipula: 1 zuritua eta erdibitu. * Perrexila: Sorta txiki bat lotua. * Gatza. * Arrautza eta irina: Mingaina arrautzaztatzeko. * Ekilore olioa: 400 ml. '''Saltsarako''' * Oliba olio birjina. 50 ml. * Tipula: 1 dadotan. * Egosteko erabilitako barazkia: Dadotan. * Irina: 25 g. * Ardo zuria: 100 ml. * Mingain salda. 2 l. * [[ Barrengorri salteatuak]]: 150 g. * [[Ilar egosiak]]: 150 g. * Gatza. == PRESTAKETA == '''Mingaina arrautzaztatzeko''' * Kazola bat ur, gatz, barazki eta mingainarekin sutan jarri. * Mingaina egosten eduki bigundu arte. * Haragia bigundurik dagoenean, kazolatik erretiratu eta epeltzen utzi; barazkiak eta salda gorde. * Mingaina hoztu aurretik, azala eskuekin eta labana batekin erretiratu. * Ongi hozturik dugunean, aizto edo labain zorrotz batekin xerra finetan moztu. * Arrautzaztatu eta zartagin batean frijitu. '''Saltsarako''' * Kazola batean olioarekin tipula kozinatzen jarri. * Tipulak kolore gorria hartutakoan, egosteko erabilitako barazkiak gehitu eta horiek ere 5 minutuz kozinatu lehortu arte. * Irina gehitu lehenik, ardo zuria ondoren, eta hori murriztutakoan salda. * 20 minutuz irakiten eduki, irabiagailutik eta iragazki txinotik pasa. * Saltsa berriro irakiten jarri, ilar egosiak eta txanpiñoi salteatuak gehitu eta gatzarekin ondu. * Mingain arrautzaztatuak saltsaren gainean jarri. == AHOLKUAK == * Mingaina egosteko denbora, animaliaren adinak baldintzatuko du. Zenbat eta zaharragoa denbora gehiago. * Mingaina egosteko presio eltzean denbora asko aurreratuko dugu, baina noiz eginda dagoen edo ez jakitea ez da horren erraza. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Behikia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 5cth86pgnflpq3swykqb9du4v8mkzzv 0 5466 36166 35928 2022-02-02T12:23:28Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BEHI BUZTANA GISATUA''' [[Fitxategi:Buztana saltsan3.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 6 == OSAGAIAK == * Behi buztana: 3. Gehiegizko koipea kenduta, eta artikulazioetatik moztua. * Oliba olio birjina: 100 ml. * Gatza. * Tipula: 2 dadotan. * Azenarioa 3 dadotan. * Porrua: 1 dadotan. * Sagarra: 1 zuritua, bihotz gabe eta dadotan. * Brandya: [[Zurrusta motz]] 1. * Ardo beltza edo zuria: 200 ml. == PRESTAKETA == * Buztana kazola batean salteatu kolorea emanez. * Haragia kazolatik erretiratu eta bertan barazkia erregosten jarri. * Erdi eginik dugunean gehitu sagarra. * Barazkiak kolorea hartutakoan, buztanak erantsi eta brandyarekin garreztatu. * Jarraian, ardoarekin busti eta hau murriztutakoan urarekin estali. * Haragia egosten denbora luzez utziko dugu. * Buztan zatiak eginak daudela ziurtatzeko banan-bana egiaztatu eta hauek erretiratzen joan. * Buztan zati guztiak eginak ditugunean, saltsa irabiagailuarekin xehatu eta txinotik iragazi. * Saltsari irakinaldi bat eman eta guk nahi dugun dentsitate puntua aurkitutakoan haragiarekin elkartu. Gatz puntua jarri. == AHOLKUAK == * Buztan zati bakoitzak denbora desberdin bat behar du biguntzeko; beraz, banan-bana labanarekin egina dagoela egiaztatu behar da. * Etxean kozinatzeko, buztana moztua erostea gomendatzen dizuet, junturetatik ongi mozteko labana ona eta esperientzia behar baita. * Buztanak behi zaharrarenak badira, denbora asko behar dute egosteko. Presio eltzea erabil genezake denbora aurrezteko. Hala ere, bukaeran, haragia egina dagoen edo ez jakiteko ohiko kazola bat erabili beharko dugu. * Patata edo bestelako pureak izan daitezke lagungarri bikainak. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Behikia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] jmla3yb3ejd2xb7qq8cpv54nv00a6ik 0 5467 36720 36160 2022-02-10T15:50:48Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''AZPIZUNA PLANTXAN "TOURNEDOS"''' [[Fitxategi:Azpizuna haragi saltsarekin.jpg|600px|thumb|Azpizuna haragi saltsarekin]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Azpizun xerra lodiak: 200 g.-ko 4 xerra . * Gatza. * Oliba olio birjina. * Maldon gatza. == PRESTAKETAK == * Haragia hozkailutik garaiz atera, epel dadin. * Erretilu batean pitin bat gatzatu. * Zartagin batean, sutan jarri olio tanta batekin. * Haragia gatzarekin ondu ondoren, jarri zartagin beroan. * Gorritu alde guztietatik eta guk aukeratutako puntua ( haragia puntuan egongo da haren erdia 57-58ºC-tan dagoenean) bilatu arte. * Platerean jarri eta maldon gatz pitin bat gehitu gainetik. * Nahi izatera, zartaginean itsatsita geratu den zukua berreskuratu daiteke saltsa haragi saltsa bat eginez. * Horretarako, ura, salda ilun edo ardoarekin, berreskuratu itsatsita geratu den zukua. Iragazi ondoren arto irin finduarekin saltsa dentsitatea eman. == AHOLKUAK == * Frantziar sukaldaritza klasikoan ohiko zen hirugihar xerrekin estaltzea haragia eta gurinarekin burutzea; gaur egun, hori gero eta gutxiagoa egiten da, behiki haragiaren zaporea errespetatze aldera. *[[Patata purea]], [[onddo erregosiak]], [[ilarrak urdaiazpikoarekin]], ahate gibela eta barazkiak izan ohi dira, hornigai tradizionalak, baina gaur egun mila hornigai desberdinekin zerbitzatzen da, entsalada, pasta..... * Haragi saltsa beretzako egina dela dirudi. * Tournedos rossini eran edo piperbeltz berdearen saltsan.... azpizuna jateko modu ugari dira. === '''Haragiaren puntuak plantxan'''. === '''Gutxi eginiko haragia''': Haragia plantxan edo parrilan jarri eta odola azalera azaldu baino lehenago buelta eman. Beste aldean berdina egin. Kanpoaldetik zarakar gorritua eta barrutik haragia guztiz gorria. Haragiaren erdian 53-54ºC tenperatura izan behar du. Haragia modu honetan jan nahi badugu, ezinbestekoa da aldez aurretik giro tenperaturan edukitzea. '''Puntuan eginiko haragiak''': 57-58ºC. Haragia lodiagoa edo finagoa plantxa beroan jarriko dugu eta odola kanpora azaltzen hasi orduko, buelta emango diogu. Buelta emanda, denbora gutxiagoan egingo dugu. Haragia kanpotik zigilatuta geratuko da eta barrutik arrosa. '''Ondo eginiko haragiak''': Haragia plantxan edo parrilan jarri eta odola azalera ongi ateratzen denean, buelta eman. Hemen berriro gauza bera egingo dugu. Haragiaren erdian 62-63ºC izan behar du. '''Oso ondo eginiko haragiak''': Haragia plantxan edo parrilan jarri eta odola azalera ongi ateratzen utzi; buelta eman. Hemen berriro ere odola ongi ateratzen utzi. Haragiaren erdian 70ºC izan behar du. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Plantxan]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] 8njw82nxgwdyc54pupa96c41f2p8f80 0 5468 36591 36515 2022-02-08T18:02:33Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''URDAIAZPIKO KROKETAK''' [[File:Urdaiazpiko kroketak 2.jpg|600px|thumb|Urdaiazpiko kroketak]] KOPURUAK: 30-40 kroketa egiteko. == OSAGAIAK == * Gurina 120 g. * Irina: 130 g. * Esnea: Litro 1 epela edo beroa. * Urdaiazpiko gazia: 150 g. [[Birrindua|birrindua]]. * [[Piperbeltz zuria]], gatza, [[Intxaur muskatua|intxaur muskatua]]. * Arrautza, ogi birrindua, ekilore olioa: [[Birrineztatzeko]]. * Ekilore olioa: Kroketeak frijitzeko. == PRESTAKETA == * Kazola batean irina eta gurina nahasi roux bat eginez, hagatxoarekin eraginez 5 minutuz su motelean egosi. * Esne beroa poliki poliki gehitu, bexamelari pinportarik ez ateratzeko. * Irakiten hasitakoan, urdai birrindua gehitu, 15 minutuz kozinatu mugitzeaz utzi gabe. Gatz, piper zuri, eta intxaur muskatuarekin ondu. * Bexamela ontzi batera atera eta gurinarekin margotu. * Orea hozturik dugunean eta eskuak ekilore olioz bustirik, orea puskatu, eta kroketa forma eman . Borobilak, luzeak, handiak, txikiak... * Forma emandakoan, arrautzetan eta ogi birrinduetan pasatu. == AHOLKUAK == * Kroketa edo bexamel ore gehienen akats nagusia, irin zaporea izatea da eta lagungarria ( urdaiazpikoa) gutxiegi. Horretarako irina gutxienez 15 minutuz egosi behar da. * Beste akats bat irinaren kantitatearekin ez asmatzea izaten da, orea bigunegia izatea eta ezin forma ematea. Nik, kroketak egiteko, litro esneko, 120 g. eta 150 g. irin artean erabiltzen dut. Hornigaia lehorra bada, (urdaiazpikoa) 120 g. eta urtsuagoa bada, irin gehiago gehitzen diot. * Bestetik, kroketak biltzeko garaian, ez dugu irinik erabiltzen, hemen ere irin zaporea kentzeko. * Azkenik, frijitzeko garaian beti su bizian egin behar da eta inoiz ez, kroketa gehiegi batera. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txerrikia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] lfv976kwwudigvk0vyppoocqjsh0cz1 0 5469 36514 34158 2022-02-07T13:47:51Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TXANGURROZ BETERIKO TARTALETA EDO BOLOBANAK''' MAHAIKIDEAK: Hozkada batez jateko 8 tartalea. == OSAGAIAK == * [[Tartaleta]] edo [[boloban]], hozkadakoak: 8. * Gurina: 10g tartaletak edo bolobanak margotzeko. * [[Txangurroa donostiar eran]]: 8 koilarakada edo 200 g. * Perrexila: [[Xehatu|Xehatua]] eta xehatu gabea pittin bat edertzeko. == PRESTAKETAK == * [[Erretilu]] batean zabaldu tartaletak. * Gurin urtuarekin margotu tartaletak edo bolobanak. * Koilara batekin bete tartaletak txangurro beroarekin. * Amaitu perrexil [[xehatu]] eta hosto batekin. == AHOLKUAK == Tartaletak saiatu beti azken momentuan betetzen, tartaleta ez dadin gehiegi bigundu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 8nhc3kfkt7nr4t8tt027elkr1ffaud4 0 5470 36587 34885 2022-02-08T17:52:54Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''TXAKA, ARRAUTZA ETA IZOKIN PINTXOAK''' [[File:Txaka eta izokin pintxoa.jpg|600px|thumb|Txaka eta izokin pintxoa]] KOPURUA: 20 Pintxo == OSAGAIAK == * Ogi xerra txigortuak: 20. * Surimi barrak: 100 g xehatu. * [[Arrautza egosia]]: 2 birrindu. * Izokin ketua: 100 g xehatu. * Maionesa. 50 g. * Amuarrain arrautzak: 20 g. == PRESTAKETA == * Ogia xerretan moztu eta labean xigortu. * Katilu batean jarri surimia, arrautza birrindua eta izokina. * Gehitu maionesa eta koilara batekin nahasi kontu handiarekin. * Koilare berdinarekin estali ogi xigortuak. * Amaitzeko, amuarrain arrautza batzuekin edertu. == AHOLKUAK == * Maionesa duten nahasketetan beti dena batera ez nahastea gomendatzen da. * Amuarrain arrautzaren ordez, beste arrin baten arrautzak, , izokin zerrenda batzuk, arrautza birrindua, ganba egosiak... erabil ditzakegu edertzeko. * Nahasketari letxuga hosto finak gehitzea badugu. Kasu horretan pintxoa momentuan jan beharko da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 5j68xl4rcisyx8og3lzr0lopqvy67gn 0 5471 36513 36512 2022-02-07T13:46:56Z Gaztarrotz 1953 /* PRESTAKETA */ wikitext text/x-wiki '''PATATA PASTEL BETEA''' MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * Ontziratutako pikillo piperra: 2 [[dado txikitan]]. * [[Arrautza egosia]]: 2 , zuritu eta [[Xehatu|xehatua]]. * [[Hegaluzea]]: 150 g. [[birrindu]]. * Surimi barrak: 150 g, [[dado txikitan]]. * [[Maionesa]]: 50 g. * Gatza. * Gurina: 50 g. * Esnea: 300 ml. * Ura: 250 m. * [[Patata purea|Patata pure]] lehorra: 140 g. == PRESTAKETA == * Nahastu katilu batean, hegaluzea, arrautza egosia, pikillo piperra, surimia eta maionesa. * Kazola batean jarri irakiten ura, esnea, gurina eta gatza. * Irakiten dagoela, gehitu poliki poliki patata lehortua, espatula batekin nahasten dugun bitartean. * Patata purea egindakoan, sutatik kendu eta utzi hozten. * Mahai batean [[Film papera|film papera]] zabaldu eta honen gainean purea banatu. * Jarri gainean beste film paper zati bat eta [[arrabolarekin]] zabaldu. * Kendu gaineko film papera eta banatu gainean betegarria albo batean. * Film paperaz lagunduz, biltzen joango gara, biribildu bat sortuz eta film papera beti kanpotik doalarik. * Biribildua osatua dugunean, albotik ongi estutu eta hari batekin lotu. * Sartu hozkailuan eta utzi ongi hozten. * Film papera kendu eta moztu 2 zm. xafletan eta zerbitzatu. == AHOLKUAK == * Patata pureak lehorra egon beharko du gero ongi moztu ahal izateko. * Sarrerako moduan pikatzeko jar genezake. * Betegaia aldatzea badugu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Patata]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 4h5xc8mmq9ucoqe25kna3vdtjtz8w0i 0 5472 36354 34041 2022-02-03T13:20:30Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ORLY ORE GOZOA ETA GAZIA''' 400ml ore lortzeko. == OSAGAIAK == * Ura edo esnea: 300 ml. * Azukrea: 15 g. Prestaketa gazitarako hau kendu. * Gatza: 2 g. Prestaketa gazitarako gatz gehiagorekin ondu. * Okin legamia freskoa: 10 g. Lehorra 3 g. * Oliba olio birjina. 25 ml. * Zuringoa: 1. == PRESTAKETA == * Pertz batean nahastu, ura, azukrea, gatza, legamia eta olioa. * Gehitu irina eta hagatxoarekin bateratu, ore arin eta pikorrik gabea lortu arte. * Olio pittin batekin margotu gainetik, zapi busti batekin estali eta utzi leku epel batean hartzitzen. * Erabiltzeko garaian, hagatxo batekin hartzidura moztu eta gehitu zuringo irabiatua elur puntuan. == AHOLKUAK == * Frijitu aurretik osagaiak estaltzeko orea dugu, tenpuraren antzekoa. * Ura edo esnearen ordez, edari karbonikoren bat erabil daiteke( zerbeza, ura gasarekin, sagardoa); kasu horretan legamia ken genezake, baina hau azken momentuan egin beharko litzateke. Bigarren modu honetan zarakar gutxiago egingo dio. * Orlya prestaketa gazitarako erabiliko bagenu, azukrea kendu egingo genioke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] e1tbbz6wpke7oxralqhmcyzso7ocxrm 0 5473 36585 36584 2022-02-08T17:50:24Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''OILASKO ETA ARRAUTZA KROKETAK''' [[Fitxategi:Bakailao kroketak.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 30-40 kroketa inguru egiteko. == OSAGAIAK == * Gurina: 140 g. * Irina: 140 g. * Esnea:1l. * Oilasko bularra: 150 g. * [[Arrautza egosia]]: 2 [[xehatu]]. * Gatza. * [[Piperbeltz zuria]]. * [[Intxaur muskatu]]. * Gurina: Orea margotzeko 10 g. * Ekilore olioa, arrautza, ogi birrindua: [[Birrineztatzeko]]. * Ekilore olioa: Kroketak frijitzeko. == PRESTAKETA == * Oilasko bularra esnetan egosi, bertatik atera eta labanarekin birrindu. * Arrautza, ura eta gatzetan 12 minutuz irakin, zuritu eta xehatu. * Kazola batean gurina irinarekin nahasi eta roux bat egin eta 5 minutuz su motelean egosi. * Esne beroa poliki poliki gehitu, lehortu ahala gehiago gehitzen joan. * Bexamela egina dugunean eta irakiten hasitakoan oilasko bular birrindua eta arrautza egosia gehitu eta eragiteari utzi gabe 15 minutuz irakin. * Puntuan jarri eta ontzi batera atera eta gurinarekin margotu. * Ondo hozturik dugunean, lehenik orea esku garbiekin desegin eta ondoren ekilore olioaren laguntzaz kroketa forma borobilak eman. * Jarraian, lehenik arrautzekin estali eta ondoren ogi birrinduarekin. == AHOLKUAK == * Kroketa edo bexamel ore gehienen akats nagusia irin zapore gehiegizkoa izan ohi da. Horretarako irina beti gutxienez 15 minutuz egosi behar da. * Beste akats bat irinaren kantitatearekin ez asmatzea izaten da, bigunegia izatea eta ezin forma eman ahal izatea edo lehorregia. Litro esneko 120 g. eta 150 g. artean erabiltzen da kroketak egiteko. Hornigaia lehorra bada 120 g. eta urtsuagoa izanez gero, irin gehiago gehitzen diot. * Bestetik, kroketak biltzeko garaian ez dut irinik erabiltzen, hemen ere irin zaporea kentzeko. * Azkenik, frijitzeko garaian beti su bizian egin behar dira eta inoiz ez kroketa gehiegi sartu batera. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Oilaskoa]] [[Kategoria:Osagaia:Arrautza]] nqul72z4ikan3st4ys04qhv9ldgydrb 0 5474 36582 36505 2022-02-08T17:46:54Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''MUSKUILU BETEAK''' [[Fitxategi:Muskuilu beteak edo tigreak.jpg|600px|thumb|Muskuilu beteak edo tigreak]] MAHAIKIDEAK: 30 bat muskuilurentzat. == OSAGAIAK == * Muskuilua: 1 kg ondo garbituak. * Ardo zuria: 100 ml. * Ura: 100 ml. * Oliba olio birjina: 150 ml. * Tipula: ½ [[xehatu]]. * Piper berde italiarra: 1 [[xehatu]]. * Irina: 150 g. * [[Tomate saltsa]]: 100 ml. * Esnea: 800 ml. esne beroa. * Muskuilu salda iragazia: 100 ml. * Gatza, [[Piperbeltz zuria|piperbeltz zuria]]. * Arrautza, ogi birrindua: [[Birrineztatzeko]]. * Ekilore olioa: Muskuiluak frijitzeko adina. == PRESTAKETA == * Muskuiluak garbitu eta ardo zuriarekin lurrunetan ireki. Haragia kendu eta labanarekin xehatu. Bertan gelditutako zukua iragazi eta gorde. * Kazola bat sutan jarri, olioa tipula eta piper berdearekin, su motelean kozinatuko dugu. * Jarraian irina gehitu, roux bat osatu eta su motelean 5 minutuz egosi. * Esnea eta muskuiluaren zukua poliki-poliki gehitzen joan mugitzen dugun bitartean. * Behin bexamela eginik, tomate saltsa eta muskuilu gorputzak gehitu, 15 minutuz irakiten su motelean, hagatxoarekin eragiteari utzi gabe. * Gatz eta piperrautsarekin ondu. * Ontzi batera atera eta hoztu aurretik, epelean, koilara batekin muskuiluak bete. Orain bai utzi hozten. * Arrautza eta ogi birrinduetan pasa eta frijitu. == AHOLKUAK == * Gogoratu bexamel guztiak bezala, hagatxoarekin oso gainean egon behar dela. * Irin zaporea ongi kentzeko 15-20 minutuan egosi behar dira. [[Kategoria:Errezetak]] tra5l7vfbd65fjkmljfjc2cfsdamrir 0 5475 34152 30367 2021-10-01T15:37:03Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''IZOKIN KREMAZ BETERIKO TARTALETA EDO BOLOBAN KANAPEA''' MAHAIKIDEAK: 8 boloban edo tartaleta egiteko. == OSAGAIAK == * Gazta krema: 100g. * Izokin ketua: 50g. * Gatza. * Piperbeltza. * Tipulin hostoa: Ale batzuk. * Izokin ketua: 8 lerro edertzeko. == PRESTAKETA == * Irabiagailuko ontzi estuan edo robot batean jarri gazta krema eta izokin ketua. * Xehatu dena eta ondu beharra balu, gatzarekin, gehitu ere piper hautsa pittin bat. * Krema hori sartu pastelgintzako mahuka batean, eta utzi hozkailuan. * Mikrouhinean urtu gurina eta brotxa batekin estali barrutik tartaletak edo bolobanak eta utzi hozten. * Izokin kremarekin daukagun mahukarekin bete tartaleta edo bolobanak. * Edertu izokin ketu lerro kiribilduekin eta tipulin hostoarekin. == AHOLKUAK == * Gurina, tartaleta edo boloban orea gehiegi bigundu ez dadin erabiltzen da, baina ez da ezinbestekoa. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 9cwfver93epebslzfff1f2wmm6kfy50 0 5476 34151 28970 2021-10-01T15:36:32Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''IZOKIN KANAPE EDO PINTXOAK''' MAHAIKIDEAK: 20 kanapetarako inguru. == OSAGAIAK == * Gazta freskoa: 200 g. * Izokin ketua: 100 g. * Esne gaina: 80 ml. * Gatza. * Piperbeltza. * Tipulin hostoa: Pitin bat xehatu. * Ogi xerra edo karratua : 20 txigortu. == PRESTAKETA == * Nahastu katilu batean gazta freskoa, izokina eta gurina. * Birrindu dena irabiagailu batekin. * Ondu gatz, piperrauts eta tipulin berdearekin. * Gorde hozkailuan ongi hoztu arte. * Koilara baten laguntzaz edo mahuka batekin banatu krema hau ogi xigortuaren gainean. * Edertu izokin zerrenda fin batekin. == AHOLKUAK == * Izokinaren ordez beste osagai bat jar genezake. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] eaillkowow6y8gvm3pr7248gsm830tv 0 5477 36504 34148 2022-02-07T13:31:48Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TXANGURRO PINTXOA''' MAHAIKIDEAK: Hozkada batez jateko 8 tartaleta. == OSAGAIAK == * [[Txangurro]] edo [[buia]] haragia: 200 g. * [[Maionesa]]: 25 g. * Gatza. * Tipulina: 1/2 [[Xehatu|xehatua]]. * Ogia: Hozkadako 8 xerra oso fin moztua eta txigortu berriak. * Perrexila: Pitin bat [[xehatu]]. == PRESTAKETAK == * Itsaski krustazeoa egosi, eta mami guztia hustu. * Tipulina ur hotzetan garbitu, eta xehatu oso fin. * Katilu batean elkartu itsaski haragia, maionesa eta tipulina. * Nahastu eta ondu gatzarekin. * Koilara batekin ogi txigortuaren gainean zabaldu. * Edertzeko perrexila erabili. == AHOLKUAK == * Ogia azken momentuan txigortu behar da, pintxo fina izatea nahi badugu, hozkadako tamainan moztea komeni da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 74aku7dwyy56uhk1mojuuv1zbwzjr77 0 5478 36581 36502 2022-02-08T17:44:27Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''HEGALUZE ETA IBARRAKO PIPER PINTXOA''' [[File:Hegaluze eta ibarrako piper pintxoa.jpg|thumb|600px|Hegaluze eta ibarrako piper pintxoa]] MAHAIKIDEAK: 20 pintxo. == OSAGAIAK == * Hegalaburra edo hegaluzea: 500 g. [[Xukatu|xukatu]]. * Tipulin: 1/2 [[xehatu]]. * Limoia: 1/2 zukua. * Ibarrako piperrak ozpinetan. 10 erdibituak. * Maionesa: 75 g. * Ogia: 20 xerra txigortu. == PRESTAKETA == * Hegaluzea katilu batera birrindu. * Gehitu tipula, maionesa eta limoi zukua. * Nahastu koilara batekin ongi bateratu arte. * Koilara baten laguntzaz estali ogi xigortuak. * Amaitzeko jarri gainean Ibarrako piper erdia. == AHOLKUAK == * Tipula xehatu berria izatea komeni da bestela zapore txarra hartzen du. * Tipularen ordez ozpinetako pepino xehatua gehitzea ere badago. * Maionesa kantitatea gutxi gora beherakoa da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 4ti5ws0sbabrdns42o2tlnxc4mrtajl 0 5479 36580 36501 2022-02-08T17:43:13Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''HARAGIZKO PIPER BETEAK''' [[Fitxategi:Piper beteak.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Haragi kroketa]] orea: 500 ml. * Ontziko pikillo piper osoa: 20. * Irina eta arrautza: Piperrak [[Arrautzaztatzeko|arrautzaztatzeko]]. * Ekilore olioa edo oliba olioa: Piperrak [[frijitzeko.]] * [[Piper saltsa]]: 400 ml. == PRESTAKETA == * Lehenik, haragi bexamela prestatu eta epeltzen utziko dugu. * Guztiz hoztu aurretik mahuka batean sartu bexamela eta bete piperrak. * Irin eta arrautzetan pasa eta frijitu zartagin batean. * Plater azpian jarri saltsa eta gainean piper frijitu berria. == AHOLKUAK == * Piperrak frijitu ordez, bete ondoren labean olio tanta batekin egin ditzakegu. * Mahukaren ordez piperrak betetzeko koilara bat ere erabil dezakegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] blde9nzpt2s9qwv27g5qf2h6a5k665o 0 5480 36499 36498 2022-02-07T13:24:11Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''GAZTA URDIN KREMA KANAPEA''' MAHAIKIDEAK: 8 boloban edo tartaleta egiteko. == OSAGAIAK == * Tartaleta, bolobana edo ogi txigortua: 8. * [[Gazta-krema|Gazta krema:]] 75 g. * [[Gazta urdina]] 75 g. * Gatza. * [[Piperbeltza]]. * Intxaurra: 4 zuritu eta erdibitua. * Mahats gorria: 4 erdibitu eta hazirik gabe. == PRESTAKETA == * Katilu batean jarri gazta krema eta gazta urdina, eta epeldu mikrouhinean segundo batzuetan. * Sardexka batekin zapalduz birrindu, bi osagaiak nahastuz. * Beharra balu gatzarekin ondu; gehitu ere piperbeltz pitin bat. * Krema hori sartu pastelgintzako mahuka batean, eta utzi hozkailuan. * Mikrouhinean urtu gurina eta brotxa batekin estali barrutik tartaletak edo bolobanak eta utzi hozten. * Gazta urdin kremarekin daukagun mahukarekin, estali tartaleta, bolobanak edo ogi txigortua. * Edertu, intxaur erdi eta mahats erdiarekin. == AHOLKUAK == * Gurina, tartaleta edo boloban orea gehiegi bigundu ez dadin erabiltzen da, baina ez da ezinbestekoa. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Osagaia:Esnekiak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] gb5gv6bwirum731081tno9p6s2xrf70 0 5481 28453 27575 2021-09-04T12:15:00Z Xabier Cañas 1211 Copying from [[Category:Errezetak]] to [[Category:Osagaia:Esnekiak]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki '''GAZTA URDIN KANAPE EDO PINTXOA''' MAHAIKIDEAK: 20 pintxo edo kanape. == OSAGAIAK == * Gazta urdina: 250 g. * Esne-gaina: 250 ml. * Sagardo ozpina: zurrusta motz bat. * Moldekoa edo barrako ogi txigortua: 20. * Tipulin hostoa: Pitin bat xehatua edertzeko. == PRESTAKETA == * Irabiagailu ontzi batean jarri gazta urdina esne gaiaren erdiarekin eta birrindu. * Pasa katilu batera eta soberan dugun esne gaina gehitu ozpinarekin batera, nahasten dugun bitartean. * Saltsa fin bat lortuko dugu. Sartu hozkailuan gogortu arte. * Koilara baten laguntzaz zabaldu gazta urdin krema ogi txigortuen gainean. * Edertu tipulin xehatu pittin batekin. == AHOLKUAK == Krema honekin croissant txikiak ere bete ditzakegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Esnekiak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] ftpqfr5vmck4i2se0y1fnjaftsxfhfq 0 5482 36578 36497 2022-02-08T17:40:02Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Gazta kroketa.jpg|500px|thumb]] '''GAZTA KROKETA''' MAHAIKIDEAK: 30-40 kroketarentzat. == OSAGAIAK == * Gurina: 150 g. * Irina: 150 g. * Esnea: Beroa 1 l. * Idiazabal gazta birrindua: 150 g. * [[Piperbeltz zuria]]. * Gatza. * Gurina: Orea margotzeko 10 g. * Arrautza, ogi birrindua: [[Birrineztatzeko]]. * Ekilore olioa: [[Frijitzeko]]. == PRESTAKETA == * Kazola bat sutan jarri ondoren, gurin eta irinarekin roux bat egin, 5 minutuz su motelean egosi. * Esne beroa poliki poliki gehitzen joan, hagatxoarekin nahasten dugun bitartean. Esnea gehitzen diogun bakoitzean, ongi lehortu beharra dago, gehiago gehitu aurretik. Honela pinportak saihestuko ditugu. * Bexamela egina dugunean, gazta birrindua gehitu eta 15 minutuz su baxuan irakingo dugu. Eragiteari behin ere utzi gabe. * Gatz eta piperrautsarekin puntuan jarri, ontzi batera atera eta gurinarekin margotu. * Ondo hozturik dugunean eta esku garbiekin, orea puskatu egingo dugu bigunduz. Jarraian eskuak ekilore olioz busti eta lehenik orea biribildu eta ondoren kroketa forma ematen joango gara. Borobilak, luzeka, handiak, txikiak... * Forma emandakoan, lehenik arrautzetan eta gero ogi birrinduetan pasatuko ditugu. == AHOLKUAK == * Kroketa edo bexamel ore gehienen akats nagusia irin zapore gehiegizkoa izaten da eta lagungarri ( urdaiazpikoa) gutxiegi. Horretarako irina gutxienez 15 minutuz egosi behar da. * Beste akats bat irinaren kantitatearekin ez asmatzea izaten da, bigunegia izatea eta ezin forma eman ahal izatea edo lehorregia. Nik litro esneko 120 g. eta 150 g. artean erabiltzen ditut kroketak egiteko. Hornigai lehorra bada, 120 g. eta urtsuagoa bada, irin gehiago gehitzen diot. * Bestetik, kroketak biltzeko garaian ez dut irinik erabiltzen; hemen ere irin zaporea kentzeko. * Azkenik, frijitzeko garaian beti su bizian egin behar dira eta inoiz ez kroketa gehiegi sartu batera. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Esnekiak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] opusaqspyw52mwksmbhwww0fk9l1uo7 0 5483 36496 34877 2022-02-07T13:21:46Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Urdaiazpiko eta gazta frijitua.jpg|600px| thumb|Urdaiazpiko eta gazta frijitua]] '''GAZTA ETA URDAI EGOSI FRIJITUAK''' KOPURUA: 25 frijitu. == OSAGAIAK == * Ekilore olioa: Tanta batzuk.Erretilua margotzeko. * Gurina: 50 g. * Irina: 50 g. * Esnea: 500 ml. * Gatza, [[Piperbeltz zuria|piperbeltz zuria]] eta [[Intxaur muskatua|intxaur muskatua]]. * Gazta: 200 g. xerratu. * Urdai egosia: 200 g. xerretan. * Gurina: 10 g. Bexamela margotzeko. * Arrautza eta ogi birrindua: [[Birrineztatatzeko.]] * Ekilore olioa: Frijitzeko. == PRESTAKETA == * 20 cm x 20 cm inguru duen ontzi karratu bat ekilore olioarekin margotu. * Kazola batean 55 g irin, 55 g gurin, 500 ml esnerekin bexamel fin bat egin, su motelean 15 minutuz egosi eta ondu. * Bexamel honen erdia ontzi karratuan banatuko dugu eta jarraian oso azkar, lehenik urdai erdiarekin ontzia zabalduko dugu, gazta jarraian eta urdaiarekin berriro. * Amaitzeko, soberan genuen bexamelaz estaliko dugu. * Gurinarekin margotu eta hozten utziko dugu. * Hoztuta dagoenean, ontzia mahai gainean jiratu eta moldetik atera. * Labaina zorrotz batekin eta zerrarena eginez 5 cm x 5cm-ko zatietan moztuko dugu. * Amaitzeko, arrautza irabiatu eta ogi birrinduan pasatu eta frijitu. == OHARRAK == *Urdaia eta gazta biltzeko prestatu dugun bexamelaren banaketa, oso azkar burutu behar da. Bexamelaren dentsitatea azkar handitzen baita, eta hau gertatutakoan ezin izango dugu ongi zabaldu. Beste aukera bi bexamel egitea izango da, modu horretan, lasaiago har dezakegu. Kasu honetan, urdaia eta gazta jarri arte ez genuke bigarren bexamela prestatuko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Esnekiak]] [[Kategoria:Osagaia:Gazta]] [[Kategoria:Osagaia:Txerrikia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] np37cfgv4dr38r79hrs8wycifbvdiyj 0 5484 37659 37657 2022-04-07T10:07:57Z Gaztarrotz 1953 /* Osagaiak */ wikitext text/x-wiki '''GALEPER ARRAUTZA PINTXOA''' MAHAIKIDEAK: 8 == Osagaiak == * [[Moldeko ogia]]: 4 xerra. * [[Baratxuria]]:1 zuritu. * Italiar [[Piper berde italiarra|piper berde]] [[Sukaldaritza liburua/Teknikak|frijitua]]: 4. * Urdaiazpiko gazia: 4 xerra. * [[Galeper]] [[arrautza]]: 8. * [[Oliba olio birjina]]. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * Moztu moldeko ogiak erditik eta txigortu edo [[frijitu]]. * Igurtzi ogi zati horiek baratxuriarekin. * Estali piper berde frijituarekin lehenik, eta urdaiazpikoarekin ondoren. * [[Frijitu]] edo plantxan egin arrautza gorringoa mamitu gabe utziz eta jarri erdian. == AHOLKUAK == *Kontu izan arrautza frijitzeko edo plantxan egiteko garaian, zuringoa azkar egiten baita. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Ehiza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arrautza]] enh7qi75kytmnxz7qt2khfsxwcm2ok0 0 5485 36495 34141 2022-02-07T13:20:33Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''GALEPER ARRAUTZA BETEEN PINTXOA''' MAHAIKIDEAK: 16 . == OSAGAIAK == * Galeper arrautza: 8. * Esnea: 250 ml. * Gurin: 15 g. * Irina: 15 g * Urdaiazpiko gazi: 75 g. * Gatza. * [[Piperbeltz zuri]]. * [[Intxaur muskatu]]. * Gazta birrindu: 50 g. * Ogi xerra txigortu: 16. * [[Bexamela saltsa]] estaltzeko: 250 ml. esne, 15 g. gurin eta irin. == PRESTAKETA == * Jarri kazola batean ura gatza eta galeper arrautzak. * Egosi 5 minutuz. Hoztu, zuritu eta luzeran moztu. * Gorringoa kendu eta birrindu. * Gurina eta irinarekin roux bat egingo dugu lehenik, eta jarraian, esne beroa gehitzen joango gara hagatxoarekin nahasten dugun bitartean. * Bexamela osaturik dugunean gehitu urdaiazpikoa eta arrautza gorringo birrindua. * Eduki egosten 10 minutu eta ondu. * Utzi epeltzen eta koilara batekin bete galeper arrautzak. * Arrautza horiek jarri ogi xigortuaren gainean eta bexamel zuriarekin estali. * Jarri gainean gazta birrindua eta labean gratinatu. == AHOLKUAK == * Gogoratu bexamelei irin zaporea kentzeko gutxienez 15 minutu egosi behar direla. * Eta hagatxoa erabili behar dela ez itsasteko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Ehiza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] oqqpitt2fqaqh85g9y2tpyfqzoheuyp 0 5486 37783 37781 2022-04-11T10:39:24Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BARAZKI PUREA''' [[Fitxategi:Barazki purea.jpg|600px|thumb|Barazki purea]] == OSAGAIAK == * [[Azenarioa]]: 4 [[dadotan]]. * [[Porrua]]: 2 [[dadotan]]. * [[Kuia]]: 200 g., zuritua eta [[dadotan]]. * [[Ziazerba]] edo [[Txikoria|txikoria]]: Sorta eder bat, ongi garbitua eta [[lerro zabaletan]]. * [[Oliba olio birjina]]: 100 ml. * Ura. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * Kazola batean jarri ura irakiten, gatzarekin. * Sartu azenarioa, porrua eta kuia. * Egosi 20 minutuz su ertainean; denbora hori pasatutakoan , gehitu txikoria edo ziazerbak. * Utzi irakiten beste 5 minutu. * Ondoren , [[txinatar iragazkitik]] pasa eta erretiratu duen salda guztia. * [[Purea]] egiteko [[Puregailutik|puregailutik]] edo [[Irabiagailu elektrikoarekin|irabiagailu elektrikoarekin]] birrindu, gatzarekin eta olio gordin edo gurinarekin ontzen dugun bitartean. * Nahi izanez gero, salda pitin bat gehitu, purearen dentsitatea gure nahieran uzteko. == AHOLKUAK == * Gogoratu, [[purea]] ez badugu momentuan jan behar, maria bainuan edo [[Mikrouhinean|mikrouhina]] labea erabili beharko dugula berotzeko. * Jeneralean, [[hornigai]] moduan erabiltzen da. * Salda kentzen ez badiogu, [[krema]] izango dugu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] a0ipr99zrygd2bi6cu4j8hhuh33icn5 0 5487 34140 28955 2021-10-01T15:24:06Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BAKAILAO EDO LEGATZ PIPER BETEAK''' [[Fitxategi:Bakailao piper beteak, piper saltsaz.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Bakailao edo legatz kroketak]] orea: 500 ml. * Ontziratutako pikillo piper osoak: 20 . * Irina eta arrautza: Piperrak arrautzeztatzeko. * Ekilore olioa edo oliba olioa: Piperrak frijitzeko. * [[Piper saltsa]]: 400 ml. == PRESTAKETA == * Lehenik bakailao edo legatz bexamela prestatu eta epeltzen utziko dugu. * Guztiz hoztu aurretik mahuka batean sartu bexamela, eta bete piperrak. Pausu hau koilara batekin ere burutu dezakegu. * Irin eta arrautzetan pasa, eta frijitu zartagin batean. * Plateraren azpian jarri saltsa, eta gainean piper frijitu berria. == AHOLKUAK == * Piperrak frijitu ordez, bete ondoren labean olio tanta batekin egin ditzakegu. * Kasu honetan bai aldez aurretik saltsan sartu eta bertan berotzeko aukera izango dugu. * Piperrak arrautzeztatuta saltsan sartuko bagenitu, azal hori galdu egingo luke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 2efg69omesohhbmhqllrlagde34mchu 0 5488 36494 34876 2022-02-07T13:19:26Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BAKAILAO EDO LEGATZ KROKETAK''' [[Fitxategi:Bakailao kroketak2.jpg|600px|thumb]] 30- 40 Kroketa biltzeko. == OSAGAIAK == * Gurina: 75 g. * Oliba olio birjina: 75 ml. * Tipula: 1/2 [[xehatu]]. * Irina: 150 g. * Esnea: Beroa edo epela 1 l. * Bakailaoa edo legatza: Irakinaldi motz batekin eta birrindua 200 g. * Perrexila: Sorta txiki bat [[xehatu]]. * Gatza. * Gurina: Pitin bat orea gainetik margotzeko. * Ekilore olioa: Eskua bustiz oreari forma emateko adina. * Arrautza eta ogi birrindua kroketak estaltzeko. == PRESTAKETA == * Gurina, olioa eta tipula kazola batean su motelean jarri. * Tipula gorritu aurretik, irina gehitu eta ongi nahasi, su motelean 5 minutuz egosi. Jarraian, esnea poliki poliki gehitzen joan hagatxoarekin eragiten diogun bitartean, esne guztia amaitu arte. * Bexamela irakiten hasitakoan, bakailaoa eta perrexila gehitu eta 15 minutuz su motelean irakin. Kasu honetan ere hagatxoarekin eragiten momentuero. * Gatza eman ondoren, erretilu batera atera eta gurinarekin gainetik margotu. * Hozturik dagoenean, eta olioz bustitako eskuekin, orea puskatu eta kroketa forma emango diogu. Borobilak, luzeka, handiak, txikiak... * Behin forma emanda, lehenik arrautzetan eta gero ogi birrinduetan pasatu. == AHOLKUAK == * Kroketa edo bexamel ore gehienen akats nagusia irin zapore gehiegizkoa izan ohi da. Horretarako, irina gutxienez 15 minutuz egosi behar da. * Beste akats bat irinaren kantitatearekin ez asmatzea izaten da, bexamela bigunegia eta ezin forma eman ahal izatea. Nik litro esneko 120 g eta 150 g artean erabiltzen dut kroketak egiteko. Lagungarria lehorra bada (urdaiazpikoa) 120 g eta urtsuagoa balitz, irin gehiago gehitzen diot. * Kroketak biltzeko garaian, ez dut irinik erabiltzen irin zaporea kentzeko. * Azkenik, frijitzeko garaian beti su bizian egin behar dira eta inoiz ez kroketa gehiegi sartu batera. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] pv9bpnatkzt1kcbdzc8sbay33sf1otc 0 5489 36576 36492 2022-02-08T17:27:47Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''ARRAUTZA BETE FRIJITUAK''' [[Fitxategi:Arrautza bete frijtituak.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 24 arrautza erdi. == OSAGAIAK == * [[Arrautza egosia]]: 12 ale. * Gurina: 60 g. * Irina: 60 g. * Esnea: 500 ml. * Urdai egosia: 50 g. [[xehatu]]. * Piperbeltz. * Gatza. * [[Intxaur muskatua]]. * Ekilore olioa: Ontzia margotzeko. * [[Bexamel saltsa]] fina : Litro 1, 90 g. irin eta gurinarekin eta litro esnearekin egina. * Arrautza eta ogi birrindua: Birrineztatzeko. * Ekilore olioa frijitzeko: 400 ml. == PRESTAKETA == * Lehenik arrautza egosia zuritu eta erditik moztu. Gorringoa eta zuringoa banandu, gorringoa xehatuz. * Gurin, irin eta esnearekin bexamel bat egin, urdaia eta gorringoa gehitu, 15 minutuz egosi, ondu eta sutatik atera. * Bexamela epel dagoenean, eta koilara baten laguntzaz arrautzak ongi bete eta hozten utzi. * Arrautzak hozturik daudenean, bigarren bexamel bat egingo dugu, kasu honetan zuria, 90 g irin eta gurinekin eta litro bat esnerekin. * Bexamel honetan, arrautza erdiak sartu eta bi koilararen laguntzaz bexamelarekin estaliz. Olioz margotutako erretilu batera atera. * Amaitzeko, arrautza eta ogi birrinduekin estali eta frijitu. == AHOLKUAK == * Arrautzak bigarren bexamelean azkar bildu behar dira. Poliki eginez gero, bexamelak dentsitate hartuko luke eta ez luke ongi estaltzen utziko. * Bexamela egosteko garaian oso gainean egon behar da itsatsi ez dadin. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 50z2hm6zcvpnkkkk04iuojncv6a2l9g 0 5490 36572 36571 2022-02-08T14:01:54Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''ARKUME SAIHESKIA BEXAMELETAN BILDUAK''' [[Fitxategi:Arkume txuletilla bexamelaz estalia.jpg|600px|thumb|Arkume sahieskia bexameletan bilduak]] 10 saiheskirentzat. == OSAGAIAK == * Hezurdun arkume saiheskia: 10. * Gatza. * Ekilore olioa: 200 ml. saiheskia frijitzeko eta erretilua margotzeko. * Gatza. * Estaltzeko [[bexamel saltsa]] fina: 500 ml esnerekin eta 55 g. irin eta gurinarekin. * Arrautza eta ogi birrindua: Birrineztatzeko. == PRESTAKETA == * Arkume sahieskiak koipe gehiegi badu kendu. Ondoren hezurra zuritu, horretarako labana batekin arraskatu lehenik eta trapu baten laguntzaz ondoren hezurra zuritu. Haragiak soberan duen koipea kendu. * Gatza eman, eta zartagin batean su bizian denbora laburrean frijitu. * Kazola batean bexamel zuria prestatu eta beroan, arkume saiheskia hezurretik helduta bertatik pasa eta estali ondoren, koipez margotutako erretilu batean hozten utzi. * Hoztu ondoren, arrautza eta ogi birrinduetan pasatu frijitu aurretik. == OHARRAK == * Bexamel zuria egin orduko azkar pasa behar dira saiheskiak; bestela, saltsa loditu eta ez du estalkia egoki egiten. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arkumea eta ahuntza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 22xx67i2ljhxp9dd7tqmufhcknp2i60 0 5491 36491 36490 2022-02-07T13:05:17Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ANTXOA KREMAZ BETERIKO BOLOBAN EDO TARTALETAK''' MAHAIKIDEAK: 8. == OSAGAIAK == * [[Boloban]] edo [[tartaleta]]: 8. * [[Gazta krema:]] 120 g. * Antxoa gazia oliotan: 30 g zatitu. * [[Cherry tomatea]]: 4 zuritu eta erdibitu. * Antxoa gazitua: 4 erdibitu eta kiribildu. * [[Tipulin hostoa]]: Ale batzuk [[xehatu]]. == PRESTAKETAK == * Irabiagailuko ontzi estuan edo robot batean jarri gazta krema antxoa zatituekin. * [[Birrindu]] krema egin arte. * Krema hori sartu pastelgintzako mahuka batean, eta utzi hozkailuan. * Mikrouhinean urtu gurina eta brotxa batekin estali barrutik tartaletak edo bolobanak eta utzi hozten. * Antxoa kremarekin bete tartaleta edo bolobanak. * Edertu cherry tomate erdiarekin, antxoa biribilduarekin eta tipulin hostoarekin. == AHOLKUAK == * Gurina, tartaleta edo boloban orea gehiegi bigundu ez dadin erabiltzen da, baina ez da ezinbestekoa. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] nxzqfsbeus9hmp7u8lpjvi9q473yjq7 0 5492 36486 34133 2022-02-07T12:31:02Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''AHUAKATEA ETA BELAR LURRINDU KANAPEAK''' MAHAIKIDEAK: 20 kanape inguru. == OSAGAIAK == * Ahuakatea: 1 [[dadotan]]. * Esne-gaina: 20 ml. * Limoia:1/2 zukua. * Oliba olioa birjina: 20 ml. * Tomate naturala: 1 zuritua, haziak kenduta eta [[dadotan]]. * [[Martorria]] edo perrexila: [[Xehatu]]. * Gatza. * Piperbeltza. * Ogi txigortua: moldeko 20, karratu edo hiruki txiki forman, edo barrako borobilak. == PRESTAKETA == * [[Irabiagailuren]] ontzian nahastu ahuakatea, esne-gaina, limoi zukua, olioa, tomate erdia eta [[Martorria|martorria]] edo perrexila. * Birrindu dena eta katilu batean jaso ahuakate hezurrarekin. * [[Film paperarekin]] estalita eduki jan arte. * Koilara baten laguntzaz banatu ogi xigortuetan. * Edertu apartatu ditugun tomate karratuekin. == AHOLKUAK == * Esne gaina duen guakamoleaz hitz egiten ari garela esan liteke; beraz, natxoekin ere jan dezakegu. * Prestatu eta azkar jan behar da ahuakatea belztu aurretik. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] p1walpe6gj7s8oyntqemvyz8c98b1qt 0 5493 36579 36500 2022-02-08T17:41:56Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Urdaiazpiko kroketak.jpg|500px|thumb]] '''HARAGI KROKETAK''' MAHAIKIDEAK: 30-40 kroketetarako == OSAGAIAK == * Gurina: 130 g. * Irina: 150 g. * Esnea: Litro 1 beroa. * Haragi xehatu: 200 g. [[Zartagin|zartagin]] batean oliba olioarekin [[Salteatu|salteatua]]. * Oliba olio birjina: 50 ml. * Gatza. * [[Piperbeltz zuria]]. * [[Intxaur muskatua]]. * Gurina : 10 g. orea margotzeko. * Ekilore olioa, arrautza eta irina. Birrineztatzeko. == PRESTAKETA == * Kazola batean su motelean gurina eta irina nahasiko ditugu [[roux]] bat osatuz. Su baxuan 5 minutuz egosi. * Hagatxoarekin eragiten diogun bitartean, esne beroa poliki poliki gehitu, esnea gehitzen diogun bakoitzean ongi lehortuz, gehiago gehitu aurretik. Horrela pinportak saihestuko ditugu. * Esne guzia gehitu eta bexamela irakiten dugunean haragi salteatua nahasi eta 15 minutuz irakin, eragiten diogun bitartean. * Bexamela ondu eta ontzi batera atera, gurinarekin margotu eta hozten utzi. * Hozturik dagoenean, eskuak olioz busti, orea puskatu eta kroketa forma eman. Borobilak, luxexkak, handiak, txikiak... * Forma emandakoan, lehenik arrautzetan eta gero ogi birrinduetan pasatu. == AHOLKUAK == * Kroketa edo bexamel ore gehienen akats nagusia, irin zaporea izaten da. Hau ez gertatzeko irina gutxienez 15 minutuz egosi behar da. * Beste akats bat irinaren kantitatearekin ez asmatzea da, bigunegia izatea. Nik litro esneko 120 g eta 150 g artean erabiltzen ditut kroketak egiteko. Hornigai lehorra bada (urdaiazpikoa) 120 g eta urtsuagoa bada, irin gehiago gehitzen diot. * Bestetik, kroketak biltzeko garaian irina ez erabiltzea aukera bat da honen zapore gordina izan ez dezan. * Azkenik, frijitzeko garaian beti su bizian egin behar dira eta inoiz ez kroketa gehiegi batera. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] q8pyq5kdgdg1xuznwaelxdbih5dd81m 0 5494 24635 2021-08-17T09:04:42Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gazta urdin pintxoa kanape edo pintxoa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gazta urdin kanape edo pintxoa]]» izenera aldatu du: akatsa wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gazta urdin kanape edo pintxoa]] 6iblg57t8k6cyaldtjfrern4jtl1pfm 0 5495 34132 29744 2021-10-01T15:17:30Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TAKOEN EDO BURRITOEN BETEGARRI EDO HARAGIZKO TINGA''' [[Fitxategi:Burritoak.jpg |600px|thumb| Tingarekin betetako burritoak]] MAHAIKIDEAK: 6 == OSAGAIAK == * Oilasko bularkia, behiki edo txerriki haragia: 500 g. * Tipula: 2 zuritu eta erdibitua. * Piper berde italiarra: 1 garbitua hazirik gabe. * Txilea edo pipermin freskoa: Besterik ezean, tabaskoarekin ordezkatu. * Oliba olio birjina: 70 ml. * Tomate naturala: Zuritua, eta hazirik gabe dadotan. * Gatza. == PRESTAKETA == * Oilasko bularra, gatz, tipula eta piper berdearekin 10 minutuz egosi. Jarraian, haragia eta barazkia banatu, haragia eskuekin edo labanarekin desegin eta barazkia dadotan moztu. * Barazki hau olioarekin sutan jarriko dugu, gorritzen hasitakoan tomatearen erdia gehituko diogu. 10 minutuz kozinatu eta irabiagailutik pasako dugu. * Beste kazola batean oilasko haragia, tomate saltsa hau, piperminak eta geratzen zaigun tomate naturala gehituko ditugu. 10 minutuz batera kozinatu eta puntuan jarriko dugu. == AHOLKUAK == * Nahi izanez gero, tipula eta piper berdea irabiagailutik pasa gabe ere zerbitza daitezke, kasu horretan juliana eran edo zerrendetan moztuko genituzke. * Tako hauek entsalada eta arrozarekin ere zerbitzatzen dira. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] qk6lzy1qove3wk840jy2u85prad63dz 0 5496 27858 26375 2021-09-02T09:57:19Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TAKO ETA BURRITOEN BETEGARRI BEGETALA''' MAHAIKIDEAK: 4 burrito betetzeko. == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 100 ml. * Tipula:1 lerro erditan. * Pipermorro gorria: 1/2 lerrotan. * Piper berde italiarra: 1/2 lerrotan. * Pipermin freskoa: Punta bat xerratua edo tabaskoa. * Brokolia: 1/2, sorta txikietan eta galdarraztatua ( 2 minutu egosia). * [[Barrengorri salteatua]]: 100 g. * Ahuakatea: 2 . * Gazta krema freskoa: 100g. * Limoi zukua: 2. * Gatza. * Idiazabal gazta: Birrindua 100 g. == PRESTAKETA == * Lehenik olio pittin batekin tipula, piper berdea, gorria eta pipermin freskoa erregosi, gorritzen hasitakoan gehitu brokolia eta barrengorriak. Bajatu sua eta kozinatu 5 minutuz. * Katilu batean ahuakate haragia, limoi zukua, gazta krema nahastu eta sardexka batekin ongi zapaldu. * “Burritoa” muntatzeko, lehenik arto irin tortillaren erdian, ahuakate kremaren koilarakada bat jarriko dugu, gero barazkia eta azkenik gazta. * Tortilla hau kontu handiarekin bilduko dugu. == AHOLKUAK == * Brokolia zati sortatxo txikietan moztu, ez dadin handiegia geratu, beste barazkiekin alderatuz. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] gknzhxi93nb63ioqk51wx2ih0k6i1uq 0 5497 34131 34130 2021-10-01T15:15:41Z Gaztarrotz 1953 /* OSAGAIAK */ wikitext text/x-wiki '''HEGALUZE EDO ARRAIN BETEGAIA''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 100ml. * Tipula: 1 xehatu. * Piper berde italiarra: 1 xehatu. * Baratxuria: 2 xehatu. * Hegaluze edo arrain egosia: 500g. * [[Tomate saltsa]] lodia: 200 ml. * [[Arrautza egosia]] : 1 dado txikitan. * Gatza. == PRESTAKETA == * Kazola zabal batean olioa, tipula eta piper berdea su ertainean jarri. * Barazkia erdi eginik dugunean, gehitu baratxuria eta utzi batera goxatzen. * Iragazi eta gorde. * Hegalaburra edo arraina ( kontserbakoa bada, zuzenean erabili ) egosi minutu bat lurrunetan eta eskuekin birrindu. * Egosi ur gazituan arrautza bat 12 minutuz, zuritu eta dado txikietan moztu. * Pertz batean bateratu barazkia, arrain birrindua, tomate saltsa lodia, eta arrautza gogortua. * Gatzarekin ondu eta nahastu kontu handiz. == AHOLKUAK == * Enpanada, enpanadilla, lasagna, kaneloi, ravioli eta abarren betegai moduan erabiltzen da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] g5rgc0f99vmzlrfeabj2b6yotolekwz 0 5498 34129 27855 2021-10-01T15:13:42Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''HARAGI BETEGAIA''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 100ml. * Tipula: 1 xehatu. * Piper berdea: 1 xehatu. * Baratxuria: 2 xehatu. * Hegaluze edo arrai egosia: 500g. * [[Tomate saltsa]] lodia: 200 ml. * [[Arrautza egosia]] : 1 dado txikitan. * Gatz. == PRESTAKETA == * Kazola zabal batean olioa, tipula eta piper berdearekin su ertainean jarri. * Barazkia sueztitu eta erdi eginik dugunean gehitu baratxuria, utzi elkarrekin goxatzen. * Soberako olioa iragazi eta kendu. * Gehitu tomatea eta elkarrekin kozinatu ongi lehortu arte. * Hegalaburra edo arraina ( kontserbakoa bada, zuzenean erabili ) egosi minutu bat lurrunetan eta eskuekin birrindu. * Pertz batean elkartu, barazkia tomatearekin, arrai birrindua, eta arrautza egosia. * Gatzarekin ondu eta nahastu kontu handiz. == AHOLKUAK == * Enpanada, enpanadillen, lasagna, kaneloi, ravioli ..... betegai moduan erabiltzen da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] mu2fsafu5nlask42myq9ybsreexf652 0 5499 25213 24640 2021-08-18T10:50:37Z Xabier Cañas 1211 Copying from [[Category:Errezetak]] to [[Category:Iñigo Esnaolaren errezetak]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] wikitext text/x-wiki '''BEXAMELAZ EGINIKO LEGATZ BETEGAIA''' MAHAIKIDEAK: 8 == OSAGAIAK == * Gurina: 75 g * Oliba olio birjina: 75 ml * Tipula: 1 xehatua * Irina: 150 g * Esnea: 1l beroa. * Legatza: Irakinaldi motz batekin eta birrindua 200 g * Perrexila: Sorta txiki bat xehatua * Gatz fina * Gurina: Pittin bat orea gainetik margotzeko * Ekilore olioa, arrautza eta ogi birrindua kroketak estaltzeko == PRESTAKETA == * Gurina, olioa eta tipula kazola batean su motelean goxatzen jarri. * Tipula gorritu aurretik, irina gehitu eta hau ere, su motelean 5 minutuz egosi. * Jarraian, esnea poliki poliki gehitzen joan, hagatxoarekin eragiten diogun bitartean. * Bexamela irakiten hasitakoan, irakin su baxuan 10 minutu. * Denbora hori pasatutakoan, legatza eta perrexila gehitu eta beste 5 minutuz su motelean irakin, beti hagatxoarekin momenturo eragiten. * Gatza eman ondoren, erretilu batera atera eta gurinarekin gainetik margotu. == AHOLKUAK == Piper beteak egiteko edo bestelako betegai moduan balioko du. Baita kroketak egiteko ere. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 48zvj3033cv4fmnzuyx6wlacc6dpj6e 0 5500 34128 27853 2021-10-01T15:12:47Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BEXAMELAZ EGINIKO HARAGI BETEGAIA''' MAHAIKIDEAK: == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 130ml. * Tipulina: 1 dado txikietan. * Azenarioa 1 dado txikietan. * Piper berde italiarra: 1 dado txikietan. * Pipermorroa: 1/2 dado txikietan. * Barrengorriak: 100g, dado txikietan. * Irina: 150 g. * Esnea: Litro 1 beroa. * Haragi xehatua: 200 g zartagin batean oliba olioarekin salteatua. * Gatz eta piperbeltz zuria. * Intxaur muskatua. * Gurina : 10 g orea margotzeko. == PRESTAKETA == * Kazola batean, oliba olioa, tipula, azenarioa, piper berdea eta gorria su ertainean kozinatzen jarri, barazkia erdi eginik dugunean, gehitu barrengorriak eta kozinatu dena batera. * Jarraian, irina gehitu, ongi nahasirik roux bat osatuz. * Esne beroa poliki-poliki gehitzen joan, hagatxoarekin nahasteari utzi gabe. * Modu honetara bexamel bat burutuko dugu. * Zartagin batean olio tanta batekin haragi birrindua salteatu, sardexka batekin zapaltzen dugun bitartean, haragia ongi desegin arte. * Nahastu haragia bexamelarekin eta egosi su baxuan 15 minutu. * Bexamelak irakiten duen bitartean, hagatxoarekin eragiteari ezin diogu utzi. * Bukatzeko, ondu gatz eta espeziekin. == AHOLKUAK == *Kaneloi, lasagna, piper bete.... edo beste edozein prestaketen betegaia izan daiteke. *Bexamel guztiak bezala, minutu batzuetan egosi behar dira irin zaporea galdu dezan. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] da74qty353igjgk9v3lptedvdxjwc72 0 5501 37157 34127 2022-03-28T16:26:05Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BAKAILAO BETEGAIA''' [[Fitxategi:Piper beteak3.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 8 == OSAGAIAK == * Bakailaoa: 200 g. * Gurina: 75 g. * Oliba olio birjina: 75 ml. * Tipula: 1 [[xehatu]]. * Irina: 150 g. * Esnea: 1l beroa. * Perrexila: Sorta txiki bat [[Xehatu|xehatua]]. * Gatz fina. * Gurina: Pitin bat orea gainetik margotzeko. * Ekilore olioa, arrautza eta ogi birrindua kroketak estaltzeko. == PRESTAKETA == * Ur gatzatuan bakailaoa 2 minutuz irakin. Bere horretan epeltzen utzi eta birrindu haragia. * Gurina, olioa eta tipula kazola batean su motelean goxatzen jarri. * Tipula gorritu aurretik, irina gehitu eta hau ere, su motelean, 5 minutuz egosi. * Jarraian, esnea poliki poliki gehitzen joan, hagatxoarekin eragiten diogun bitartean. * Bexamela irakiten hasitakoan irakin su baxuan 10 minutu. * Denbora hau pasatutakoan, bakailaoa eta perrexila gehitu, eta beste 5 minutuz su motelean irakin, beti hagatxoarekin momenturo eragiten. * Gatza eman ondoren, erretilu batera atera eta gurinarekin gainetik margotu. == AHOLKUAK == *Piper beteak egiteko edo bestelako betegai moduan balioko du. *Baita kroketak egiteko ere. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 9wzlquno37vm9ooq37dd711v1lj8dnz 0 5502 34125 29776 2021-10-01T15:10:04Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BARRENGORRI BETEGAIA EDO "DUXELEA"''' MAHAIKIDEAK == OSAGAIAK == * Gurina: 100 g. * Tipulatx edo xarlota: 2 xehatu. * Barrengorria: 200g, xehatu. * Gatza. == PRESTAKETA == * Soute batean gurina tipulatxarekin sutan jarri. * Tipulatxa kolorea hartzen hasi aurretik, gehitu barrengorriak eta elkarrekin kozinatu. * Utzi lurrun guztia galdu dezan, eta gatzarekin ondu. == AHOLKUAK == * Betegai edo hornigai moduan erabil dezakegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barrengorriak]] md1jxl8rloj0vwsutwdx7jjnrs3xrw5 0 5503 34124 27845 2021-10-01T15:09:38Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BARAZKI BETEGAIA''' MAHAIKIDEAK: 8 == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 100ml. * Tipula: 1 xehatuta, dadotan edo lerrotan. * Azenarioa: 1. xehatuta, dadotan edo lerrotan. * Piper berde italiarra: 1. xehatuta, dadotan edo lerrotan. * Pipermorro gorria: 1/2. xehatuta, dadotan edo lerrotan. * Barrengorriak: 200g. xehatuak edo erditik xerratuak. * Gatza eta piperbeltza. == PRESTAKETA == * Kazola zabal batean olioa, tipula, azenarioa, piper berdea eta gorria su ertainean jarri. * Gatzatu eta zu eztian kozinatu * Ondo goxaturik dagoenean, gehitu barrengorriak eta batera kozinatu. * Utzi lurrun guztia galdu dezan, eta gatzarekin ondu. == AHOLKUAK == Betegai edo hornigai moduan erabil dezakegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 8lub12kooy5i0t869mipr2xqdn1n71p 0 5504 35832 33512 2021-11-17T06:22:29Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''VICHYSSOISE KREMA''' [[Fitxategi:Vichyssoise krema.jpg|600px|thumb|Vichyssoise krema]] MAHAIKIDEAK: 6 == OSAGAIAK == * Gurina. 50 g. * Tipula: 1 dadotan. * Porrua: 4 dadotan * [[Salda zuria]]: 500 ml. * Patata: 2 dadotan. * Esne gaina: 200 ml. * Esnea: 200 ml. * Gatza. == PRESTAKETA == * Kazola batean jarri gurina tipularekin su motelean. * Tipula gardena dagoenean, gehitu patatak eta porruak. * Busti saldarekin estaltzeraino eta egosi 25 minutuz, salda murriztu arte. * Gehitu esne gaina eta esnea, eta irakinaldi motz bat eman. * Pasa irabiagailutik lehenik, eta txinotik ondoren krema fin eta arin bat lortuz. * Ondu eta utzi hozten. Epeldutakoan, sartu hozkailura. * Guztiz hotza dagoenean zerbitzatu. == AHOLKUAK == * Katilu batean hotz zerbitzatzen da. * Porruaren zati berdea xehatua edo porru frijitua erabil dezakegu edertzeko. * Esne gaina duenez, ez da gomendagarria egun askotan gordetzea erraz galtzen baita. k0a2cz145chnilhjnkd0ki6j58wg8gb 0 5505 36292 33830 2022-02-03T11:35:17Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TXANPIÑOI KREMA''' MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * Gurina: 50 g. * Oliba olio birjina: 50 ml. * Baratxuria: 2 ale xerratu. * Porrua: 1/2 dadotan. * Tipula: 1/2 dadotan. * Barrengorriak: 300 g. xerratu. * Patata: 250 g. dadotan. * Perrexila: Sorta txiki bat xehatu. * [[Barazki salda]], [[salda zuria]] edo ura: Estaltzeko. * Gatza. == PRESTAKETA == * Jarri kazola batean gurina, olioa eta baratxuria. * Baratxuria gorritzen hasitakoan, gehitu tipula eta porrua. * Ongi goxatutakoan barrengorriak erantsi eta horiek ere erregosi. * Gehitu patatak eta perrexila eta busti saldarekin. * Utzi 25 minutuz irakiten, pasa irabiagailutik krema oso fin bat lortu arte; beharrezkoa balitz, txinotik pasa. * Zuzendu saldarekin, horrela beharko balu. * Irakinaldi bat eman eta ondu. * Nahi izatera zartagin batean eta olio beroarekin ogi mami edo urdaiazpiko zatiak frijitu. Horiek kremaren gainean jarri. == AHOLKUAK == * Amaieran, nahi izanez gero, esne gain zurrusta bat gehitu. * Behin hoztu ondoren, maria bainuan edo mikrouhinean berotu beharko dugu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barrengorriak]] [[Kategoria:Kremak]] jcapsfjyc6s2gulbmrjk6zojqnzlyot 0 5506 33829 33521 2021-09-29T14:06:29Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''PORRU KREMA''' MAHAIKIDEAK 4-6 == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina. 100 ml. * Baratxuria: 2 xerratu. * Tipula: 1 dadotan. * Porrua: 4 dadotan. * Patata: 1 dadotan. * Ardo zuria: 100 ml. * Barazki salda, haragi salda edo ura. * Gatza. * Piperbeltza. == PRESTAKETA == * Kazola batean olioa baratxuriarekin sutan jarri, gorritzen hasitakoan gehitu tipula eta porrua eta elkarrekin erregosten utzi. * Ondo goxatutakoan, ardo zuriaz busti, utzi murrizten eta patata gehitu. * Saldarekin estali eta egosi 25 minutuz. * Irabiagailutik pasa, krema fin bat lortu arte. * Krema dentsitatea sortzeko salda gehiago beharko balu, gehitu. * Irakinaldi bat eman eta ondu. * Nahi izatera zartagin batean eta olio beroarekin ogi mami edo urdaiazpiko zatiak frijitu. Horiek kremaren gainean jarri. == AHOLKUAK == * Sukaldari askok amaieran esne gain zurrusta bat gehitzen diote. Hori bakoitzaren aukeran uzten dut. * Behin hoztuta, beti maria bainuan edo mikrouhin labean berotu beharko dugu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Porrua]] rh1pmgo8zx0yqqjvwv6zn1ues5klrc2 0 5507 36302 36301 2022-02-03T11:56:41Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''"PARMENTIERE" EDO PATATA KREMA''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Oliba olioa: 50 ml. * Gurina: 50 g. * Porrua: 1 dadotan. * Patata: 1000 g. dadotan * [[Salda zuria]]: Patatak estaltzeko adina. * Esne gaina edo esnea: 100 ml. * Gatza. == PRESTAKETA == * Kazola altu batean oliba olioa, gurina, porrua eta gatz pittin bat tapa batekin su baxuan jarri. * Porrua ongi izerditutakoan, gehitu patata eta salda zuriarekin estali. * Utzi irakiten 30 minutu inguru, su baxuan, patata ongi egin arte. * Esne gaina gehitu, beste irakinaldi motz bat eman, eta purea egiteko gailutik pasa. * Salda zuri gehiagorekin dentsitatea zuzendu, eta gatzarekin ondu. == AHOLKUAK == * Haragi gisatu edo erretako askoren hornigai bikaina da, saltsa moduan ere erabili dezakeguna. * Bestelako espeziak ere gehitu daitezke, zapore eta kolore desberdinak emateko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Patata]] efiy3haz4vxg7qfwooz54j72hhi4nfp 0 5508 36297 33827 2022-02-03T11:53:49Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ONDDO KREMA''' MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * Gurina: 50 g. * Oliba olio birjina: 50 ml. * Baratxuria: 2 xerratu. * Porrua: 1/2 dadotan. * Tipula: 1/2 dadotan. * Onddoak: 300 g. xerratu. * Patata: 250 g. dadotan. * Perrexila: Sorta txiki 1 xehatu. * [[Barazki salda]], [[salda zuria]] edo ura: Estaltzeko. * Gatza. == PRESTAKETA == * Jarri kazola batean gurina, olioa eta baratxuria. * Baratxuria gorritzen hasitakoan, gehitu tipula eta porrua. * Ongi goxatutakoan, onddoak erantsi eta horiek ere erregosi. * Gehitu patatak eta perrexila eta busti saldarekin. * Utzi 25 minutuz irakiten, pasa irabiagailutik krema oso fin bat lortu arte; beharrezkoa balitz, txinotik pasa. * Zuzendu saldarekin, horrela beharko balu. * Irakinaldi bat eman eta ondu. * Nahi izatera zartagin batean eta olio beroarekin ogi mami edo urdaiazpiko zatiak frijitu. Horiek kremaren gainean jarri. == AHOLKUAK == * Amaieran, nahi izanez gero, esne gain zurrusta bat gehitu. * Behin hoztu ondoren, maria bainuan edo mikrouhinean berotu beharko dugu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Onddoak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Perretxikoak]] gwmoi5aij9xjt4r7kb552wy8yd2ejz0 0 5509 33408 30361 2021-09-27T16:09:21Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''MUSKUILU KREMA''' MAHAIKIDEAK: 6. == OSAGAIAK == * Muskuilu: Garbiak 500 g. * Gurina: 70 g. * Tipula: 1 dadotan. * Porruaren zuria: 1 dadotan. * Azenario: 1 dadotan. * Ardo zuria: 50 ml. * Patata: 2 dadotan. * Esne gaina: 100 ml. * Azafraia: 2 hari. * Gorringo: 2. * Gatza. * Piperbeltza. == PRESTAKETA == * Egosi muskuiluak; salda iragazki fin batetik pasa eta gorde. * Kazola batean jarri gurina, tipula, azenarioa eta porrua: erregosi. * Ardo zuria lehenik eta murriztu ondoren muskuiluen salda gehitu. * Erantsi patatak eta utzi egosten 25 minutuz. * Azken 5 minutuan gehitu esne gaina eta azafraia. * Pasa irabiagailutik edo purea egiteko gailutik eta txino iragazkitik. * Krema fin bat lortu ondoren eta sutatik kanpo gorringoak gehitu, hagatxoarekin nahasten dugun bitartean. * Gehitu muskuilu haragi xehatua lagungarri moduan. * Amaitzeko ondu gatz eta piperrautsarekin. == AHOLKUAK == * Momentuan jatea komeni da, hau egin ezean, maria bainu batean berotu beharko dugu. * Esne gaina duenez, prestatu ondoren ezin da denbora luzean eduki, azkar galtzen baita. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] 10dzajv3kj3ayer1kh67c4c83kma7b7 0 5510 37697 36044 2022-04-07T11:44:09Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Kuia krema.jpg |500px|thumb|Kuia krema]] '''KUIA KREMA''' MAHAIKIDEAK 4. == OSAGAIAK == * [[Oliba olio birjina]]. 100 ml. * [[Baratxuria]]: 2 [[xerratu]]. * [[Tipula]]: 1 [[dadotan]]. * [[Kuia]]: 500 g. [[dadotan]]. * Ardo zuria: 100 ml. * [[Barazki salda]], [[salda zuria]] edo ura. * [[Gatza]]. * [[Piperbeltz zuria]]. == PRESTAKETA == * [[Eltze]] batean olioa baratxuriarekin sutan jarri; gorritzen hasitakoan, gehitu tipula. * Kolorea hartzen hasitakoan, kuia gehitu eta hori ere su ertainean kozinatu 5 minutuz. * Busti ardo zuriarekin lehenik eta hau murriztutakoan saldarekin estali. * Utzi egosten 25 minutuz. * [[Irabiagailutik]] pasa, krema fin bat lortu arte. [[Krema]] dentsitatea sortzeko salda gehiago beharko balu gehitu. * Irakinaldi bat eman eta ondu. * Nahi izatera [[zartagin]] batean eta olio beroarekin ogi mami edo urdaiazpiko zatiak frijitu. Horiek kremaren gainean jarri. == OHARRAK == * Sukaldari askok amaieran esne gain [[zurrusta]] bat gehitzen diote. Hori bakoitzaren aukeran. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Kuia]] 49qvr4a4ympnlpwejeghy2bx4my87wr 0 5511 36605 36294 2022-02-09T12:39:22Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ITSASKI KREMA''' [[Fitxategi:Itsaski krema.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 8 == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 100 ml. * Baratxuria: 2 [[xerratu]]. * Tipula : 1 [[dadotan]]. * Azenarioa: 2 [[dadotan]]. * Porrua: 1/2 [[dadotan]]. * Xehatzeko ganba edo otarrainxka buruak: 300 g. maspilduak edo zapalduak. * Brandya: [[Zurrusta]] luze 1. * Ardo zuria: 100 ml. * Tomate natural birrindua : 150 ml. * [[Arrain salda]]: 3 l. * Gatz fina: Gustuen arabera. * Arto irin findua edo “maicena”: 50 g. inguru. * Hornigaiak: Otarrainxkak edo ganba gorputzak salteatuak. == PRESTAKETA == * Kazola batean olioa baratxuriarekin sutan jarri. * Baratxuria gorritzen hasitakoan gehitu tipula, porrua eta azenarioa eta su eztian barazkia gorritzen utzi. * Maspildutako ganbak gehitu eta su bizian salteatu ondoren, brandyarekin garreztatu. * Segidan ardo zuriarekin busti eta murrizten utzi, ondoren tomate saltsa eta azkenik arrain salda. * Dena su baxuan 40 minutuz egosten utzi, xehatu irabiagailu edo puregailuarekin, ondoren eta iragazki fin batetik (garrantzitsua fina izatea). * Lortutako saltsa berriro irakin eta gazitu. * Arto irin findua ur hotz pitin batean disolbatu eta poliki poliki saldara gehitu, hagatxoarekin nahasten dugun bitartean, krema dentsitatea lortu arte. * Amaitzeko otarrainxka edo ganba gorputz moztuak salteatu eta gehitu. == AHOLKUAK == * Errezeta honen zaporea itsaski buru kantitateak eta arrain saldak asko baldintzatuko dute. Urarekin ere egin liteke baina orduan itsaski gehiago gehituko genioke. * Krema hau prestatzeko edozein itsaski buru erabil daiteke. Normalean, prezioagatik “arroz ganba”, izoztutako ganba merkeena erabiltzen da, xehatzeko izaten baita. * Plater hauetan guztietan barazkiak ondo gorritzea eta jakiei denbora ematea ezinbestekoa da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] 83x31id4a1gqxwqyih17awl77imxhyp 0 5512 34566 34219 2021-10-05T10:03:18Z 95.63.135.76 wikitext text/x-wiki '''BROKOLI KREMA''' [[Fitxategi: Barazki purea2.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 100 ml. * Baratxuria: 2 [[xerratu]]. * Tipula: 1 [[dadotan]]. * Patata: 1 [[dadotan]]. * Brokolia: 1/2 [[sail]] txikietan. * [[Barazki salda]], [[salda zuria]] edo ura: Estaltzeko. * Gatza. == PRESTAKETA == * Jarri kazola batean olioa baratxuriarekin sutan. * Gorritzen hasitakoan, gehitu tipula. * Honek ere kolorea hartutakoan patatak bota eta busti saldarekin. * Utzi 15 minutuz irakiten. * Gehitu brokoliak eta utzi beste 10 minutuz egosten. * Pasa irabiagailutik krema oso fin bat lortu arte; beharrezkoa balitz, txinotik pasako genuke. * Zuzendu saldarekin, beharko balu. * Irakinaldi bat eman eta ondu. * Nahi izatera zartagin batean eta olio beroarekin ogi mami zatiak frijitu. Horiek kremaren gainean jarri. == AHOLKUAK == * Behin hoztu ondoren, Maria bainuan edo mikrouhinean berotu. * Esne gain [[zurrusta txiki]] bat bukaeran gehitzea aukera bat da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Brokolia]] lsooiulnhytd9qkebcck9qrh5zkqskc 0 5513 37785 37382 2022-04-11T10:43:08Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Barazki krema.jpg |600px|thumb]] '''BARAZKI KREMA''' MAHAIKIDEAK: 6 == OSAGAIAK == * [[Oliba olio birjina]]: 50 ml * [[Gurina]]: 50 g * [[Baratxuria]]: 2 [[xerratu]]. * [[Tipula]] : 1 [[dadotan]]. * [[Porrua]]:1 garbitua eta [[dadotan]]. * [[Azenarioa]]: 2 zuritu eta [[dadotan]]. * [[Kuia]]: 20 0g dadotan. * [[Kuiatxoa]]: 1 zuritu gabe eta [[dadotan]]. * [[Perrexila]] edo [[martorria]]: Sorta txiki bat xehatu. * [[Barazki salda]] edo ur beroa: Tapatzeko adina. * [[Tamaria|Tamari]] saltsa: Tanta batzuk edo gatza. * Ogi mamia: Karratutan. * [[Oliba olio birjina|Oliba olioa]]: Ogia frijitzeko. == PRESTAKETA == * Kazola zabal batean koipea baratxuriarekin sutan jarri, gorritzen hasitakoan, tipula, porrua eta azenarioa gehitu eta sueztitu egingo ditugu, kolore gorrixka hartzen hasten denean kuia, kuiatxoa eta perrexila edo martorria gehitu. Elkarrekin kozinatuko ditugu barazkiak, saldarekin busti eta 20 minutuz egosi. * Irabiagailuarekin ongi xehatuko dugu, krema dentsitatea izan arte. Salda gehiago beharko balu, zuzendu egingo genuke. Gatzarekin edo tamariarekin ondu. * [[Zartagin]] batean eta olio beroarekin ogi mami zatiak frijitu. Horiek kremaren gainean jarri. == AHOLKUAK == * Bukaeran [[esne-gaina]] gehitzen beste aukera bat da. * Beste edozein barazkirekin ere egin daiteke, dentsitate bera lortuz. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] n2yvcx4qo68tg02fjczlkwu356u6n16 0 5514 36290 33824 2022-02-03T11:34:21Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''AZENARIO KREMA''' MAHAIKIDEAK 4 == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina. 50 ml. * Gurina: 50 g. * Baratxuria: 2 [[xerratu]]. * Tipula: 1 [[dadotan]]. * Azenarioa: 4 [[dadotan]]. * Patata: 1 [[dadotan]]. * [[Barazki salda]], [[salda zuria]] edo ura. * Gatza. == PRESTAKETA == * Kazola batean olioa baratxuriarekin sutan jarri, gorritzen hasitakoan gehitu tipula eta azenarioa. * Kolorea hartzen hasitakoan, gehitu salda eta patata. * Egosi 25 minutuz. * [[Irabiagailutik]] pasa, krema fin bat lortu arte. Krema dentsitatea sortzeko salda gehiago beharko balu gehitu. * Irakinaldi bat eman eta [[ondu]]. * Nahi izatera zartagin batean eta olio beroarekin ogi mami zatiak frijitu. Horiek kremaren gainean jarri. == AHOLKUAK == * Sukaldari askok amaieran esne gain zurrusta bat gehitzen diote. Hori bakoitzaren aukeran. * Hoztutakoan, beti Maria bainuan edo mikrouhin labean berotu beharko dugu. * Frijitutako ogi txigortu eta urdaiazpiko zati frijituekin zerbitza dezakegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Osagaia:Azenarioa]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] k08epbukfqurd5wj5qxj8hkwv4yfbkr 0 5515 24674 2021-08-17T10:20:44Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Denetariko paella]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Askotariko paella]]» izenera aldatu du: akatsa wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Askotariko paella]] 0g0l7lh5ynz6x7isp3qupfmorlmx8gb 0 5516 36325 33912 2022-02-03T12:24:34Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''LURRUNETAN EGOSITAKO ARROZA''' MAHAIKIDEAK:4 == OSAGAIAK == * [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arroza#Jatorriaren_araberako_arrozaren_sailkapena|Arroz japoniarra]]: 360 g. * Ura. * Gatza: 3 g. == PRESTAKETA == * Arroza pertz batean ur hotz ugarirekin garbitu, garden geratu arte. * Ontzi berean beratu arroza ordu betez. * Arroza iragazi eta ohiko lurrun-eltze edo wok eta banbu ontzian egosi 20 minutuz. * Arroza egina dagoenean, ontzi zabal batean zabaldu azkar hozteko. Momentu honetan gazitu ere egingo dugu. * Ondoren, arroz hau nahi dugun hornigaiekin nahastu edo laguntzen da. == AHOLKUAK == *Lurrun-eltzerik izango ez bagenu, ohiko eltze baten barruan iragazki metaliko bat jarri, eta tapatuta nahikoa izango genuke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 6vphrxpwpcm9ro3tu0vk6lnx2aquaf1 0 5517 36628 34942 2022-02-09T13:14:28Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi: Kinoa barazkiarekin eta barazkiak tenpuran.jpg|600px|thumb]] '''KINOA BARAZKIEKIN''' MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 100 ml. * Azenario ederra: 2 [[dadotan]]. * Porruaren berdea: 1 [[dadotan]]. * Kinoa: 250 g. * Ura edo [[barazki salda]]: 650 ml. * Tamaria edo shoyu saltsa: 125 ml. == PRESTAKETA == * Kinoa ur hotzetan garbitu. * Kazola batean olio erdia, porrua eta azenarioa sutan jarriko ditugu. * Barazkiak kolorea hartzen hasitakoan, kinoa lehenik eta ura ondoren gehitu. 20 minutuz irakingo dugu. Sutatik erretiratu. * Tenperatura pittin bat jaitsi denean, geratzen zaigun oliba olioa eta tamari saltsa gehitu. Dena nahasi. == AHOLKUAK == * Gogoratu zerealak egosteko garaian, ikidoarekin gatzatzen. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 0boy7tpzrf2mpm4xjs8eyvyexsc9xcy 0 5518 34939 33870 2021-10-12T18:34:40Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Haragi kuskusa.jpg |600px|thumb]] '''HARAGI ETA BARAZKI KUSKUSA''' ERRAZIOAK: 6. == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 150 ml. * Baratxuria: 2 [[xerratu]]. * Tipula: 1 [[dadotan handitan]]. * Behiki edo oilo haragia: 800 g karratu handitan. * Piper berde italiarra: 2 . Hazirik gabe 4 zatitan. * Pipermorro gorria: 1. Hazirik gabe 8 zatitan. * Azenarioa: 3 Dado handitan. * Alberjinia: 1.Karratu handitan. * Kuiatxoa: 1. Karratu handitan. * Kuia: 500 g. Karratu handitan. * Ras el hanout. * Perrexila: Xorta txiki 1 [[xehatu]]. * Tomatea: 2, zuritua, hazirik gabe eta dadotan. * Kuskusa edo gari semola: 600 g. * Ura. * Gatza. == PRESTAKETA == * Lurrunetan egosteko kazola batean jarri olioa baratxuriarekin; gorritzen hasitakoan, gehitu tipula. * Kolorea hartzen hasitakoan, nahastu haragia eta elkarrekin erregosi. * Jarraian tomatea izan ezik, beste barazki guztiak gehitu eta batera erregosi. * Azkenik tomatea gehitu, ondu eta urarekin estali. * Beste alde batetik, maindire garbi baten gainean edo ontzi zabal batean olio, gatza eta ur pittin batekin eskuz landu kuskusa eta askatu. * Jarri kuskusa haragi erregosiaren gainean, lurrunetan egosten. * Eduki 15 minutuz egosten. * Atera kuskusa berriro ontzi zabalera edo maindirera eta berriro ura, eta olioarekin eta eskuaz landuz eta askatuz. * Jarri berriro lurrunetan egosten beste 45 minutuz. * Atera kuskusa berriro ontzi zabalera edo maindirera eta berriro ura, eta olioarekin eta eskuaz landuz eta askatuz. * Jarri berriro lurrunetan egosten beste 15 minutuz. * Ordu laurden hori igarotakoan, zerbitzatzeko ontziaren erdian jarri kuskusa. * Puntuan jarri ondoren, erdian jarri haragia saltsarekin eta alboetan barazkiak. == AHOLKUAK == * Tipula mahaspasa eta kanela erregosiarekin ere aurkeztu dezakegu. * Kuskusa esaten zaiona gari semolak dira. Gaur egun kasu gehienetan erdi egosirik etortzen dira. Honek egosteko beharko duen denbora baldintzatuko du. * Semola guztiz gordina bada, are denbora gehiago beharko du egosteko. * Kuskusa ur eta olioarekin askatu beharrean, esnea edo gurina ere erabiltzen dira horretarako. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Behikia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Hegaztiak]] [[Kategoria:Osagaia:Kuskusa]] [[Kategoria:Osagaia:Alberjinia]] [[Kategoria:Osagaia:Kuia]] [[Kategoria:Osagaia:Kuiatxoa]] tvtqueegd3gkpftkifua7wp2a1iv7wf 0 5519 24681 2021-08-17T10:36:47Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragi kous-kausa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragi kuskusa]]» izenera aldatu du: akatsa wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragi kuskusa]] 10i4baa3eonol0uqxjs07cwiu1g367v 0 5520 36318 33859 2022-02-03T12:15:31Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Onddo risottoa.jpg |400px|thumb]] '''BARRENGORRI RISOTTOA''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 150 ml. * Barrengorria: 400 g., xerratu. * Baratxuria: 2 xerratu. * Tipulina: 2 xehatu. * Arroz borobila edo japoniar erakoa: 320 g. uretan garbitua zikinak kentzeko. * [[Salda zuria]], edo ura: 750 ml. * Perrexila: Xehatu. * Idiazabal gazta birrindua: 40 g. == PRESTAKETA == * Kazola zabal batean 1/3 oliba olioa sutan jarriko dugu. Hori ongi berotutakoan, barrengorriak gehitu eta salteatu, kazolatik erretiratu eta jaso erretilu batean. * Kazola berean olioaren beste 1/3ak eta baratxuriak gehitu su baxuan, hauek kolorea hartzen hasitakoan, gehitu tipulina eta batera erregosi. * Elkartu barrengorriak lehenik eta arroza ondoren kazola horretara eta erregosi minutu batez. * Hasi poliki poliki salda beroa gehitzen, koilara batekin arroza mugituz. * Salda guztia gehitu, tarteka koilararekin eraginez. * 16 minutu inguru irakin, eta sutatik atera. * Sutatik kanpo, perrexila, olioaren beste 1/3 eta gazta gehitu. Azken aldiz nahastuko dugu jan aurretik. == AHOLKUAK == * Ohikoa da gaztarekin batera esne gain harrotu pittin bat gehitzea amaieran. * Risottoa egiteko arrozari tarteka eragin behar zaio. * Gogoratu arroza saldarekin gazitu behar dela. * Ilar saltsa edo barazki salteatu batzuk hornigai bikainak izan daitezke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barrengorriak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 9t219pnqgzyo2kx5eoj2ivymqx7ks7h 0 5521 34932 33853 2021-10-12T18:25:25Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ARTATXIKIA DILISTA GORRIEKIN''' [[Fitxategi:Arta txikia, dilista gorriak eta barazkiekin.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: Zurrusta luze 1. * Azenarioa:1 birrindua. * Porruaren berdea: 1 zabalean, xerra finetan. * Artatxikia: 200 g. * Dilista gorriak: 200 g. * Ura: 1 l. * Tamari edo soja saltsa edo gatza: 40 ml. == PRESTAKETA == * Lehenik kazola batean olioa, azenarioa eta porrua sutan jarriko ditugu su ertainean. * Erregosten hasitakoan, artatxikia eta dilistak gehituko dizkiogu. * Ongi nahastu ondoren, ura gehituko diogu. * Irakiten su baxuan 18 minutuz izango dugu. * Sua itzali eta 5 minutuz utziko dugu egonean. * Soja saltsa gehitu, koilararekin nahastu eta jateko prest izango dugu. == AHOLKUAK == * Artatxiki mota desberdinak daude, batzuk handiagoak dira eta beste batzuk txikiagoak, nik bigarren hauek nahiago ditut. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] myjl9rm75elzmi6kofbolf8ucrlj3m2 0 5522 24685 2021-08-17T10:39:15Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arta txikia dilista gorriekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Artatxikia dilista gorriekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Artatxikia dilista gorriekin]] degdtkxny1mqe6r7zxs2z66k8tj9896 0 5523 36312 34589 2022-02-03T12:09:15Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ARROZA TXIPIROIEKIN''' MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * Tipula : Ale 1 [[xehatu]]. * Baratxuria: 2 ale [[xehatu]]. * Oliba olio birjina: 100 ml. * Txipiroi garbia: 400 g karratuetan. * Txipiroi tinta: Txipiroien tinta edo izoztua 2 zorro. * Arroza: 400 g. garbia. * [[Arrain salda]]: 1000 ml. * Gatza. == PRESTAKETA == * Arrain salda berotzen jarri. * Tipula eta baratxuria xehatu, arroza garbitu eta txipiroia karratuetan moztu. * Kazola batean tipula olioarekin sutan eztian jarri, erdi eginik dugunean baratxuria gehitu eta segidan txipiroia. * Kozinatu ongi lehortu arte. * Arroza, txipiroi tinta eta ura edo salda gehitu. * 15 minutuz irakiten eduki, sua itzali, tapa bat jarri. * Bere horretan 5 minutu eduki jan aurretik. == AHOLKUAK == * Txipiroi tinta naturalaren zaporea ezin da konparatu izoztutakoarekin, lehena askoz zaporetsuagoa da eta askoz gehiago beltzatzen du. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 6tawhnt1kcaxh7l3j5wjci3ffdxfc0x 0 5524 35858 34930 2021-11-18T17:19:00Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Arroza txirlekin4.jpg|600px|thumb|Arroza txirlekin]] '''ARROZA TXIRLEKIN''' MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * Arroz zuria: 400 g. * Oliba olio birjina: 70 ml. * Baratxuria: 4 xehatu. * Perrexila: Sorta txiki bat xehatu. * [[Arrain salda]] edo [[barazki salda]]. Besterik ezean ura: Litro 1. * Txirla: 32. == PRESTAKETA == * Garbitu arroza ura gardena izan arte. Iragazi eta gorde. * Kazola zabal batean jarri olioa baratxuri eta perrexilarekin. * Baratxuria dantzan hasitakoan, gehitu arroza eta salteatu pittin bat. * Busti salda beroarekin eta egosi 10 minutuz. * Gehitu txirlak eta utzi beste 5 minutu egosten. * Sutatik erretiratu, estali eta utzi bere horretan 5 minutuz jan aurretik. == AHOLKUAK == * Arroza ondo garbitu fekula eta zikinak kentzeko. * Txirlak gatza gehitzen dio plater honi, beraz gatzatzeko garaian kontuan izan. * Arroz guztiak saldarekin gatzatzen saiatu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 05xkln2mus6rkppfsw9i45khideqas4 0 5525 36309 33848 2022-02-03T12:06:54Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[File:Arroz osoa barazkiekin5.jpg|400px|thumb|Arroz osoa barazkiekin]] '''ARROZ OSOA BARAZKI SALTEATUEKIN''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Arroz osoa: 320 g. * Oliba olio birjina: 150 ml. * Baratxuria: 4 ale xerratuak. * Tipula: 2 dadotan. * Pipermorro gorria: 1 dadotan. * Piper berde italiarra: 2 dadotan. * Barrengorriak: 200g garbituak eta xerratuak. * Kuiatxoa: 1 dadotan azal eta guzti. * Perrexila: Sorta txiki bat xehatua. * Tamaria edo soja saltsa: Tanta batzuk == PRESTAKETA == * Arroza uretan ondo garbitu. * Presio eltzea sutan jarri, arrozaren pisua halako 5 uretan. * Ura irakiten hasitakoan, gehitu arroza eta tapatu. * Irakin presio eltzean 12 minutuz, eta utzi bere horretan beste 10 minutuz, eltzeak presioa guztiz galdu arte. * Tapa kendu eta arroza zabaldu erretilu edo pertz batera azkar hozteko. * Bestetik, kazola zabal batean oliba olioaren 2/3 baratxuriarekin su bizian jarri, eta hau kolorea hartzen hasitakoan gehitu tipula eta piperrak. * Su bizian kolorea hartzen hasitakoan berriz, lehenik barrengorriak gehitu eta ondoren kuia-txikia. * Salteatu batera minutu pare batez. * Amaitzeko elkartu barazki honekin arroza, ongi nahasiz. * Ondu oliba olio gordinarekin eta tamari edo soja saltsa tanta batzuekin. == AHOLKUAK == * Arroz osoa ohiko kazola batean 40-45 minutuz ere egos daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 01rz8f42i5tu7xwwwpyipe2grso1pcl 0 5526 36447 36446 2022-02-04T16:28:51Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''ARROZ HINDUA PINAZI ETA MAHATS-PASEKIN.''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arroza#Arroz_barietatearen_araberako_sailkapena|Arroz indiarra edo luzea]] ([[Basmatia]]): 400 g. * [[Gatza]]. * Oliba olio birjina: 100 ml. * [[Mahaspasa]]: 200 g. * [[Pinazia]]: 100 g. * [[Martorria]]: Pitin bat [[xehatu]]. == PRESTAKETA == * Garbitu ongi arroza ur hotzetan. * Jarri kazola bat arrozak baino 5 aldiz pisu gehiago duen ur kantitate gazituarekin. * Ura irakiten dagoenean gehitu arroza, eta egosi 15-18 minutu inguru egin arte. * Ur hotzetan segituan hoztu, eta iragazi. * Mahats pasak jarri katilu batean urarekin beratzen, 30 minutuz. * Kazola zabal baten oliba olio birjina su berotan jarri. * Ongi berotutakoan, gehitu pasak lehenik, eta pinaziak ondoren. * Salteatu pasak ongi puztu arte. * Gehitu arroza eta nahastu kontu handiarekin puskatu gabe. * Gatzarekin eta gustuko badugu martorriarekin ondu. == AHOLKUAK == *Jeneralean, lagungarri bezala erabiltzen den platera dugu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] nq72qj7ixlh1h2e3j806kqk72vrm5lz 0 5527 24693 2021-08-17T11:03:00Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragi kuskusa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragi kuskusa]] 10i4baa3eonol0uqxjs07cwiu1g367v 0 5528 36601 36600 2022-02-09T12:30:04Z Gaztarrotz 1953 /* AHOLKUAK */ wikitext text/x-wiki '''BABARRUN ZURIAK''' [[Fitxategi:Arroza barazkiekin2.jpg|600px|thumb|Potxak edo babarrun zuriak]] MAHAIKIDEAK: 8 == OSAGAIAK == * Babarrun zuria: 800 g. * Tipula: 1 [[xehatu]]. * Pipermorro berde: 1/2 [[dadotan]]. * Pipermorro gorria: 1/2 [[dadotan]]. * Tomate naturala: 1 zuritua eta [[dadotan]]. * Perrexila: Sorta txiki [[listariarekin]] lotua. * Txerri saiheskia: 500 g. * Baratxuria: 1 [[xerratu]]. * Oliba olioa birjina: 100 ml. * Gatza. * Txorizo freskoa: 200 g., 10 minutuz gatz-uretan egosi eta zatitua. == PRESTAKETA == * Bezperatik babarrunak [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Bigarren_mailako_sukalde_eta_gozogintzako_teknikak|beratzen]] utzi. * Ura aldatu, (estaltzeko eta pittin bat gehiago) eta sutan jarri. * Irakiten hasitakoan gaineko [[bitsa]] kendu. * Gehitu, saiheskia, tipula erdia, piper berdea, tomatea eta perrexila. * Zartagin batean jarri olioa baratxuriarekin sutan, gorritutakoan gehitu tipula erdiarekin eta utzi ondo goxatzen gorritu arte. * Hau ere gehitu babarrunei. * Irakiten su motelean. Ordubetera atera saiheskia eta eduki babarrunak bigundu bitartean, bukaeran gatza eman. * Amaitzeko gehitu txorizo eta saiheski zatitua. == AHOLKUAK == * Hornigaiak (txerri saiheskia, txorizoa) babarrunekin elkartu daitezke edo aparte egosi eta aparte zerbitzatu. * Nahi izanez gero, haragizko gehigarriak ken daitezke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Lekaleak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] p9ee6anpuwbjebmnhxc3juz0bg62je7 0 5529 33815 28492 2021-09-29T12:56:51Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BIJILIAKO TXITXIRIOAK EDO GARBANTZUAK''' MAHAIKIDEAK: 6. == OSAGAIAK == * Txitxirioa: 500 g. * Oliba olio birjina: 100 ml. * Tipulina: 1 xehatu. * Ziazerba: 500 g. * Bakailaoa: 750 g gezatu. * [[Arrautza egosia]]: 3 dadotan. * Gatza. == PRESTAKETA == * Jarri garbantzuak bezperatik beratzen ur epeletan. * Kendu txitxirioei beratzeko ura. * Kazola bat jarri sutan urarekin, irakiten dagoenean gehitu txitxirioak eta utzi egosten tarteka bitsa kenduz. * Beste alde batetik zartagin batean jarri olioaren erdia eta tipulina su baxuan. Tipulina gorritzen hasitakoan gehitu txitxirioei. * Zartagin batean eta olioaren beste erdiarekin ziazerbak salteatu eta gorde. * Bakailaoari minutuko irakinaldia eman eta epeldutakoan azala eta hezurrak kendu. Haragiarekin xaflak egin. * Behin garbantzuak bigundurik ditugunean gehitu ziazerbak, bakailaoa eta arrautza. * Ondu gatzarekin. == AHOLKUAK == * Txitxirioak errazago egosteko bikarbonatoarekin beratu eta egos genitzake. Horrela egitearen alde txarra bitamina batzuk galtzea izango da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Lekaleak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] sum8tc8trq3xoc4udoe1x9079rzgxld 0 5530 33910 33909 2021-09-30T11:18:51Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''DILISTAK''' [[Fitxategi :Dilistak 2.jpg|400px|thumb|Dilistak]] MAHAIKIDEAK: 8 == OSAGAIAK == * Txorizo freskoa: 400 g. * Dilistak 600 g. * Porrua 1 [[xehatu]]. * Azenarioa: 1 [[xehatu]]. * Tipula: 1 [[xehatu]]. * Oliba olio birjina: 150 ml. * Gatza. == PRESTAKETA == * Txorizoa ur eta gatzarekin 10 minutuz egosi, epeldutakoan zatitu. * Dilistak ondo garbitu eta kazola batean sutan jarri. Nahi izatera 30 minutu beratzen eduki. * Irakiten hasten direnean, gainean bildutako bitsa kendu. * Porru eta azenarioa xehatu eta kazolari gehitu. * Tipula olioarekin sutan ondo goxatu ondoren gehitu. * 40 minutu inguruan egosi dilista ongi egin arte. * Amaieran gatza eman eta txorizoa gehitu. == AHOLKUAK == *Dilistei patata gehitu daitezke, saltsa gehiago loditzeko. *Saiheski eta bestelako haragiak gehitzea edo ez ere libre da. [[Kategoria:Errezetak]] h4wcezguuzd1k525fa2u1tcvgvupc65 0 5531 36503 36293 2022-02-07T13:29:29Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''HUMMUSA EDO TXITXIRIO PATEA''' [[Fitxategi:Txitxirio humusa.jpg|600px|thumb|Hummusa edo txitxirio patea]] == OSAGAIAK == * Txitxirioak: 225 g. * Tahini: 100 g. * Limoi zukua: 1,5 [[Iragazi|iragazi]]. * Baratxuria: 2 [[xehatu]]. * [[Pipermin hautsa]]. * [[Piperbeltza]]. * Gatza. * [[Txitxirio]] salda: 150 ml. * [[Sesamo]] hazia: 25 g. * Limoi: 1 xerretan. * Perrexila: Sorta txiki 1 xehatu. * Oliba olio birjina: 50 ml. * Legamiarik gabeko ogia. == PRESTAKETA == * Txitxirioak bezperatik beratzen jarri eta iragazi. * Ur berria jarri kazolan eta irakin, momentu horretan gehitu garbantzuak. * Berriro irakiten hasitakoan, kendu bitsa, jaitsi sua eta bigundu arte 70-90 minutuz. * Garbantzuak eginik daudenean berriro iragazi eta salda gorde. * Lekaleak eta baratxuria irabiagailuarekin xehatu, pasta lodi baina fin bat eginez. * Jarraian pasta lodi horri tahinia, limoi zukua, pipermina, piper beltza, gatza eta txitxirio salda gehitu, ongi bateratu arte. * 2 Orduz hozkailuan ontzen utzi. * Lurrezko kazola txiki batean jarri eta sesamo haziak, oliba olio birjina, perrexil xehatu eta limoi xerratuarekin gainetik edertu. * Amaitzeko legamiarik gabeko ogiarekin zerbitzatu edo edozein ogi txigorturekin. == AHOLKUAK == * Txitxirioak egosteko denbora aldakorra da, txitxirio batzuk lehorragoak egoten dira eta halakoek denbora gehiago beharko dute. * Denbora aurrezteko, txitxirio egosiak eros daitezke, nahiz eta berdina ez izan edo espres ontzian egosi. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] rukqe4f3w7h2h0ggy68gvh2u8dg2yq4 0 5532 36606 36296 2022-02-09T12:40:18Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Marmitakoa2.jpg|500px|thumb]] '''MARMITAKOA''' MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == '''Salda egiteko''' * Oliba olio birjina: 25 ml. * Baratxuria: 2 xerratu. * Tipula: 1 dadotan. * Ardo zuria: 50 ml. * Hegalabur edo hegaluze azal eta hezur: 500 g. * Porruaren berdea: 1 dadotan. * Perrexila: Sorta txiki 1. '''Marmitakoa egiteko''' * Tipula: 2 dadotan. * Oliba olio birjina: 100 ml. * Piper berdea: 1 dadotan. * Piper txorizeroa: 4, hidratatua, azalik gabe eta mamia xehatua. * Patata: 4, zuritu eta kraskatu. * Tomate birrindua: 100 ml. * Piperrauts gozo eta mina. * Hegalabur edo hegaluzea: 400 g. karratu ederretan moztua. * Gatza. == PRESTAKETA == '''Salda egiteko''' * Lehenik hegalaburraren salda egingo dugu, horretarako kazola batean olioa baratxuriarekin jarriko dugu, hau gorritutakoan gehitu tipula elkarrekin salteatu pitin bat gorritu arte. * Busti ardoarekin lehenik eta estali ondoren urarekin. * Gehitu, perrexila, porrua eta hegaluze azalak eta hezurrak. Egosi 20 minutuz. Iragazi eta ondu. '''Marmitakoa egiteko''' * Tipula eta piper berdea oliba olioarekin su baxuan karamelizatu. * Ondoren tomate saltsa eta piper txorizeroaren haragia gehitu, eduki minutu batzuk goxatzen eta lehortzen. * Patata gehitu eta arrain saldarekin busti. * Irakiten eduki 30 minutu inguru patata bigundu bitartean. * Piperrautsarekin ondu, sua itzali. * Hegalabur zati gatzatuak zartagin batean salteatu eta gehitu. == AHOLKUAK == * Kontuz ibili beharra dago hegalaburra ez dadila gehiegi egin. * Arrain zati hauek marmitakoari gehitu eta momentuan jan beharko dugu. * Momentuan jan ezean, arrain zatiak asko lehortzen baitira. * Marmitakoa jateko garaian batzuk patata puskatu gabea nahi izaten dute eta beste batzuk, pittin bat deseginda eta saltsa lodi batekin. Ni lehenengoaren aldekoa naiz. Bigarrenaren aldekoa bazara, patata denbora gehiagoan irakingo duzu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] sdbc4pahivqqij2pjvhncohn3egd9bl 0 5533 37511 36062 2022-04-05T12:49:43Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''PARMANTIERE KREMA''' MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * [[Oliba olio birjina]]: 70 ml. * Gatza. * [[Tipula]]: 1 [[dadotan]]. * [[Apioa]]: 1 [[dadotan]]. * Porrua: 1 [[dadotan]]. * [[Azenarioa]]: 2 [[dadotan]]. * [[Salda zuria]] edo [[barazki salda]]: Bustitzeko. * [[Patata]]: 500 g. [[dadotan]]. * [[Piperbeltza]]. * [[Intxaur muskatua]]. == PRESTAKETA == * Jarri kazola batean olioa, tipula, apioa, porrua eta azenarioa, gehitu gatza eta utzi su eztian goxatzen. * Jarraian gehitu salda eta patatak eta egosi dena 30 minutuz. * [[Puregailuarekin]] edo [[Irabiagailurekin|irabiagailurekin]] birrindu lehenik eta [[Txinatar iragazkitik|txinatar iragazkitik]] pasa ondoren. * [[Ondu]], gatza, [[intxaur muskatua]] eta piperrautsarekin. == AHOLKUAK == * Kontu izan behin hoztuta, berotzeko garaian kontu handiarekin egin behar dugula egokiena maria bainua erabiltzea izango da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] m4zkhxxwrmv73xq5lzr5jy9y8hzsz1q 0 5534 36303 34895 2022-02-03T11:57:45Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''PATATAK ERRIOXAR ERARA''' [[Fitxategi:Patatak errioxar erara.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Piper txorizeroa: 2 hidratatu, zuritu eta mamia xehatua. * Tipula: 1 dadotan. * Piper berde italiarra: 1 dadotan. * Oliba olio birjina: 50 ml. * Txorizo freskoa: 400 g. zatitu. * Tomate birrindua: 100 ml. * Patata: 1500 g., zuritu eta [[kraskatu]]. * Gatza. * Piperrauts gazi eta gozoa. == PRESTAKETA == * Bezperatik piper txorizeroak uretan hazirik gabe eta beratzen jarri. Beste aukera bat da momentuan 5 minutuz egostea. Piper txorizeroaren mamia bereizi eta xehatu. * Tipula eta piper berdea kazola batean olioarekin su eztian erregosi. * Ondo goxatutakoan txorizoa gehitu eta eduki 5 minutuz, zu ertainean. * Erretiratu soberako koipea eta gehitu, tomate birrindua eta piper txorizeroa. * Sutan jarri eta pittin bat lehortu, patatak gehitu eta urarekin busti. * Egosi 30 minutu inguru patata ongi bigundu arte. * Amaieran gatz eta piperrautsarekin ondu. == AHOLKUAK == * Gaur egun txorizo fresko batzuek koipe asko dute, kazolara gehitu aurretik aparte salteatu eta koipe hori kentzea aukera bat da. * Saltsa lodiagoa nahi izanez gero, patata denbora gehiagoan egos genezake edo sardexka batekin batzuk puskatu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Patata]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] i2v0lhtuk419oc8uhbv26xmym0962fm 0 5535 36608 36607 2022-02-09T12:41:58Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''PORRU PATATAK EDO PORRU SALDA''' [[Fitxategi:Porru salda edo porru patatak.jpg|400px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Ura: 3 l. * Patatak: Kg. 1 zuritu eta [[kraskatu]]. * Porruak: 3, garbitu eta [[dadotan]]. * Azenarioa: 2 garbitu eta [[dadotan]]. * Perrexila: Sorta txiki 1 [[listariarekin]] lotua. * Oliba olio birjina: 50 ml. * Gatza. == PRESTAKETA == * Kazola batean 3 litro ur patatekin sutan jarriko ditugu. * Ura irakiten hasitakoan porrua, azenarioa, perrexila, eta oliba olioa gehitu. * 30 minutu inguru egosi bigundu arte eta ondu. == AHOLKUAK == * Patata xehatua eta saltsa lodia gustuko badugu, denbora gehiagoan egos genezake edo sardexka batekin patata batzuk birrindu. * Errezeta hau saldatsuagoa nahi izanez gero, ur kantitate gehiago gehitu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Porrua]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Patata]] hjqvgq0dkkktenqmrw91o5prnank1xt 0 5536 37359 37358 2022-03-31T08:52:49Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TOLOSAKO BABARRUNAK''' [[Fitxategi:Tolosako babarrunak lagungarriekin.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 8. == OSAGAIAK == * Babarrun gorria: 800 g. * Porruaren zuria: 1 [[xehatu]]. * Tipula: 1,5 [[xehatu]]. * Saiheskia: 500 g. * [[Oliba olio birjina]]:150 ml. * [[Gatza]]. * [[Hornigaiak]] apartean zerbitzatzeko: [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Odolki egosia|Odolki egosia]] ,[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txorizo egosia|Txorizo egosia]] txerri saiheskia, [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Aza olioak|Aza olioak]], Ibarrako piperrak ozpinetan... == PRESTAKETA == * Babarrunak bezperatik beratzen jarriko ditugu. * Hurrengo egunean, babarrunak urez estalita eta bi behatz gehiago jarrita sutara eraman. * Irakiten hasitakoan, sua gutxitu eta gainean bildutako bitsa kendu. * Su txikian olio gordin [[zurrusta]] 1, porrua, tipula erdia eta saiheskia gehitu. * Ordu bete irakiten eduki ondoren, saiheskia erretiratu. * Ordubete horretan, beste tipula olioarekin su baxuan goxatu eta egosten ari diren babarrunei gehituko diegu. * Babarrunak bigundu 3 ordu inguru su baxuan egosiz, gatza eman eta bere horretan utzi 20 minutuz utzi jan aurretik == OHARRAK == * [[Hornigaiak]] ( [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Odolki egosia|Odolki egosia]], txerri saiheskia, [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txorizo egosia|Txorizo egosia]] , [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Aza olioak|Aza olioak]] , piperrak ozpinetan) aparteko ontzi batean zerbitzatuko ditugu. * Gogoratu eltzekariei gatza azken momentuan bota behar zaiela. * Babarrunei ura gehitu beharko bagenie kantitate txikietan gehitu, kantitate handiago beharko balu ur beroa erabili. * Babarrunak zenbat eta zaharragoak izan egosteko denbora gehiago beharko du. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Lekaleak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] t7g8low7rftbhn59o8o274cq64qjxlm 0 5537 36612 36611 2022-02-09T12:48:38Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TXITXIRIOAK (GARBANTZUAK)''' [[Fitxategi:Txitxirioak, garbantzuak2.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 8 == OSAGAIAK == * Txitxirioak edo garbantzua: 800 g. * Porrua: 1 [[xehatu]]. * Azenarioa: 1 [[xehatu]]. * Perrexila: Sorta txiki 1 [[listariarekin]] lotua. * Txerri saiheskia: 600 g. * Tipula: 1 [[xehatu]]. * Baratxuria: 2 [[xehatu]]. * Oliba olio birjina: 150 ml. * Txorizo freskoa: 400 g., 10 minutuz gatz-uretan egosia eta epelean zatitu. * Gatza. == PRESTAKETA == * Garbantzuak bezperatik beratzen jarriko ditugu ur epeletan; egosi aurretik ura kenduko diegu. * Kazola bat urarekin sutan jarri ( kontuz ez jarri ur gehiegi) eta irakiten hasitakoan, beratzen egondako garbantzuak bertara botako ditugu. * Irakiten hasten denean, bitsa kendu eta sua txikituko dugu. * Porrua, azenarioa , perrexila eta saiheskia gehitu. * Eduki su baxuan ordu bete irakiten eta erretiratu txerri saiheskia eta perrexila. * Tipula zartagin batean olioarekin sutan jarri erdi eginik dugunean gehitu baratxuria eta elkarrekin utzi goxatzen, ondoren gehitu txitxirioei. * Garbantzuak bigundu bitartean irakiten utzi, 90 minutu inguru. * Gatza eman txorizoa eta saiheski gehitu eta bere horretan eduki 15 minutuz jan aurretik. == AHOLKUAK == * Hornigaiak nahasturik edo aparte zerbitza daitezke. * Txitxirioei egosteko garaian inoiz ez bota ur hotza kantitate handietan. * Bikarbonato pitin batekin beratzeak, txitxirioak hobeto biguntzen laguntzen du. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Lekaleak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] fbpihlenq8e2mdscrxx56wnrwseh6ip 0 5538 36661 36341 2022-02-09T17:21:55Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BARRAKO OGIA''' [[Fitxategi:Barrako ogia.jpg|700px|thumb|Barrako ogia]] MAHAIKIDEAK: 8 == OSAGAIAK == === Poolisha edo ama ore oso biguna === * Nahiko gluten duen okindegiko irina: 160 g. * Ura: 160 ml. * Okindegiko [[legami freskoa]]: 2,5 g. eta lehorra bada 1 g. === Barrako orea egiteko === * Poolish: 320 g. * Nahiko gluten duen okindegiko irina: 640 g. * Ura: 340 ml. * Okindegiko legami freskoa: 2 g., lehorra bada 1 g. * Gatza: 16 g. == PRESTAKETA == === Poolisha edo ama ore biguna === * Ur epeletan (22ºC) desegin legamia. * Pertz baten irinarekin sumendi moduko bat osatu, jarri erdian ura eta legamia. * Esku batekin pertzari helduz eta bestearekin koilara bat, nahastu ore likatsu eta likido bat lortu arte. Horri poolisha edo ama ore biguna deitzen zaio. * Estalki hermetiko edo plastiko gardenarekin estali eta 3 ordu inguruan altxatzen utzi; bere bolumenak hirukoiztu egin behar du. Udan edo neguan denbora edo legami kopuruak desberdinak izan daitezke. === Barrako ogia egiteko === * Epeldu 100 ml. ur 22ºC inguruan, eta bertan legamia desegin. * Pertz baten irinarekin sumendi moduko bat osatu, erdian gatza ez beste osagaiak jarri: poolisha, irina, ura, legamia. * Esku batekin pertzari helduz eta bestearekin osagaiak nahastuz, ore likatsu bat egin. * Utzi bere horretan 10 minutuan. * Mahaira atera gehitu gatza eta oratu 5 minutu. Arropa garbitzen arituko bagina bezala. * Tapatu zapi busti batekin eta 10 minutu bere horretan utzi. * Oratu beste 5 minutuan eta estalita bere horretan utzi beste 10 minutuan. * Sartu berriro pertzean, estali zapi heze batekin, eta utzi hartzitzen 2 ordu eta erdian. * Irineztatutako mahai batera atera, eta 180-200gko zatietan moztu. Saiatu zati bakoitza lehenengotik mozten, ez ibili zati txikiak gehitzen pisua lortzeko. * Zati bakoitza mahai irineztatuan eta kontu handiarekin bere baitan bildu orea triptiko bat tolestuko bagenu bezala, 20cm x 10cm inguruko karratu bat osatuz. * Eskuen mamia erabiliz biribildu eta luzatu orea aldi berean barra forma emanez, eta barraren amaierari punta forma sortuz. * Barra horiek horretarako dauden hartzitzeko moldeetan jarri, etxean egingo bagenu eta molde hauek izango ez bagenitu, irineztatutako zapi baten gainean jarri bata bestearen ondoan 5 cm-ko tartearekin. Jarraian, barra batetik bestera erdian utzitako 5 cm-ko zapi horiek altxa eta tolestu, metalezko moldearen forma emanez, eta barra bakoitzari ondokoak eutsiko diolarik. * Utzi 90 minutu inguruan altxatzen, baina oreak ez du inoiz bikoiztu behar. * Erretilu bat estali labeko paperarekin. * Piztu labea 250ºC-tan. * Orea ongi altxatutakoan, eta zapia biratuz erretilu batera pasa lehenik, eta hemendik bere baitan biratuz ere, labera sartzeko papera duen bigarrenera pasatu. Tolesturak beti beherantz utziz. * Bizarra egiteko xafla edo labain oso zorrotz batekin ohikoak diren 5 cm-ko ebakiak egin luzeran. * Labean, lehendik azpian ura duen erretilu bat jarri, hezetasun giro bat sortuz. * Sartu ogiak bertara, eta egosi 15 minutuan, jaitsi orduan labea 200ºC-tara eta eduki egosten beste 45 minutuan. * Atera barrak labetik, eta parrila baten gainean utzi hozten. == AHOLKUAK == * Ogia oratzeko garian arropa eskuz garbituko bagenu bezala egin. * Ogia egina dagoen jakiteko, azpialdean eskuarekin golpe batzuk eman eta barnehuts sentitu behar dugu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 8xz2ilkzntku5spsyr11i80xvx34963 0 5539 36343 36342 2022-02-03T13:14:28Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BETIKO OGI ZAHARRA''' [[Fitxategi:Etxeko ogia.jpg|600px|thumb|Betiko ogi zaharra]] MAHAIKIDEAK: 8 == OSAGAIAK == '''Bezperako ama orea egiteko''' * Nahiko gluten duen okindegiko irina: 65 g. * Ura: 45 ml. * Okindegiko legami freskoa: 2 g. eta lehorra bada 1 g. '''Betiko ogi zaharra egiteko''' * Bezperako ama orea: 100 g. * Nahiko gluten duen okindegiko irina: 500 g. * Ura: 330-340 ml. * Okindegiko legami freskoa: 2 g., lehorra bada 1g. * Gatza: 12 g. == PRESTAKETA == '''Bezperako ama orea egiteko''' * Ur epeletan desegin legamia. * Pertz baten irina sumendi moduko bat osatuz jarri, eta erdian ura eta legamia. * Esku batekin pertzari helduz eta bestearekin osagaiak nahastuz, ore likatsu bat bihurtu. * Estalki hermetiko edo plastiko gardenarekin estali, eta sartu hozkailuko goiko aldean 24 orduz. '''Ogia zaharra egiteko''' * 25ºC inguruan jarri 100ml ur eta bertan legamia desegin. * Pertz baten irina sumendi moduko bat osatuz jarri, eta erdian beste osagaiak * Esku batekin pertzari helduz eta bestearekin osagaiak nahastuz, ore likatsu bat bihurtu. * Utzi bere horretan 5 minutu. * Mahaira atera eta oratu 5 minutuan, arropa garbitzen arituko bagina bezala. * Tapatu zapi busti batekin eta 10 minutuz bere horretan utzi. * Oratu beste minutu baten, eta estalita bere horretan beste 10 minutuan; hori bi aldiz egin. * Koipetu pertz bat eta jarri bertan orea, tapatu trapu busti batekin eta utzi 3 orduz altxatzen. * Pertzari buelta eman, erretilua mahai gainean jarri, tapatu zapi bustiarekin eta beste ordu batez eduki. * Piztu labea 250ºC-tan eta sartu bertan kazola bat ( hondarrezkoa edo burdinazkoa) bere taparekin ( kontu taparen kirtena plastikoa eduki ez dezan; horrela balitz kendu egingo genioke)z * Orea azken orduan hartzitu ondoren, sartu kazola beroaren barruan, alde lisoa gorantz utziz eta tapatu. Sartu labera eta egosi 15 minutuz. * Jaitsi labeko tenperatuta 200ºC-tara, eta kendu tapa. * Egosi beste 50-55 minutu inguruan, labetik atera eta parrila batean hozten utzi. == AHOLKUAK == * Ogia oratzeko, arropa eskuz garbituko bagenu bezala egin. * Ogia egina dagoen jakiteko, azpialdean eskuarekin kolpe batzuk eman eta barne-huts sentitu behar dugu. * Taparik gabeko kazolarekin ere egiterik badaukagu, baina azala gogorragoa geratuko litzateke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 9aexbpr7irew5yq9b5cx3p5e65vw72f 0 5540 36352 35612 2022-02-03T13:19:42Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''OGI ERRAZA''' [[Fitxategi:Oinarrizko ogi orea.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 8 == OSAGAIAK == * Ura: 330 ml. * Okindegiko legami freskoa: 5.g., lehorra balitz 1,5 g. * Okindegiko ogi glutenduna: 475 g. * Irin osoa: 25 g. * Gatza: 10 g. == PRESTAKETA == * 25ºC ingurutara jarri 100ml ur, eta bertan legamia desegin. * Pertz baten irina sumendi moduko bat osatuz jarri, eta erdian beste osagaiak * Esku batekin pertzari helduz eta bestearekin osagaiak nahastuz, ore likatsu bat bihurtu. * Utzi bere horretan 5 minutuz. * Ondoren oreari bere baitan buelta pare bat eman, eta film paperarekin estali. * Sartu hozkailuko goiko aldean, eta bertan 24 ordutan eduki. * Hurrengo egunean hozkailutik atera, eta mahai garbi baten gainean jarri. * Irin pittin bat gehitu, eta kontu handiarekin buelta batzuk eman bere baitan oreari gehiegi landu eta puskatu gabe. * Mahaian lauki luze moduko bat osatu, eta erditik moztu. * Orearen zati bakoitzari alboetatik heldu eta bere baitan bihurritu, soka baten modura. * Labeko papera duen erretilu baten gainean jarri bi barrak eta zapi busti batekin estali, utzi hartzitzen bi ordu. * Piztu labea 250ºC-tan eta jarri erretilu metaliko bat labearen azpialdean. * Bi ordu pasa ondoren, ogiak labera sartu eta saiatu barruan giro heze bat sortzen, azpiko erretilura ur pittin bat gehitzen edo esprai moduan ura zabalduz labean. * 10 minutu pasa ondoren jaitsi labeko tenperatura 220ºC-tara, eta eduki bertan beste 25 minutu bertatik atera aurretik. == AHOLKUAK == * Ogi erraza esaten zaio oso denbora gutxian oratzen delako; denborak eta pausatzeak leuntzen du ore hau. * Ogia lantzeko garaian, arropa eskuz garbituko bagenu bezala egin. * Amaieran azala gogorragoa nahi badugu, labeko atea ireki eta ogia labe barruan utziko dugu epeldu arte. * Zapore desberdina emateko, bihurritu aurretik, busti orea gainetik ur pittin batekin, eta zabaldu hazi desberdinak: kuia, sesamo, liho edo ekilorea gainetik. [[Kategoria:Errezetak]] 8luapjeqrp4dxg9wqyxh7mpssi3rhm4 0 5541 36353 35891 2022-02-03T13:20:10Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''OGI INTEGRALA EDO OSOA''' [[Fitxategi:Moldeko ogia.jpg|600px|thumb|Moldeko ogi osoa]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Gari irin osoa: 245 g. * Nahiko gluten duen okindegiko irina: 105 g. * Okindegiko legami freskoa: 10 g., lehorra 3 g. * Ura: 280-300 ml. * Gatza: 7 g. == PRESTAKETA == * Piztu labea 220ºC-tan. * Moldeko ogia egiteko ontzi bat gurinarekin eta irinarekin estali. * 100ml ur epeletan 22ºC legamia disolbatu. * Pertz batean irinarekin sumendi bat osatu, eta erdian jarri osagai guztiak. * Esku batekin pertzari helduz bestearekin osagai guztiak mugitu, hondar testura duen ore bat osatu. * Ore hori jarri moldean, ez bete erdia baino gehiago, bota gainetik irin pittin bat. * Zapi heze batekin estali, eta utzi 2 ordutan hartzitzen epelean. * Sartu labera 40 minutuz. Kontu izan beroa ez dadila gainetik gehiegi izan. * Labetik atera eta hoztu aurretik moldea kendu eta parrila baten gainean jarri. == AHOLKUAK == * Errezeta hau legami kimikoarekin eta hartzitu gabe ere egiten da. [[Kategoria:Errezetak]] 3561zxl606c1g9pjwbgdosdkh3qdekc 0 5542 36356 34966 2022-02-03T13:22:14Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''"TXAPATA" OGIA''' [[Fitxategi:Txapata ogia.jpg |700px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 8 == OSAGAIAK == '''Poolisha edo ama orea egiteko''' * Nahiko gluten duen okindegiko irina: 450 g. * Ura: 450 ml. * Okindegiko legami freskoa: 7 g. eta lehorra bada 2,5 g. '''Txapata orea egiteko''' * Poolish: 900 g. * Nahiko gluten duen okindegiko irina: 300 g. * Ura: 120 ml. * Okindegiko legami freskoa: 2 g, lehorra bada 1 g. * Gatza: 14 g. == PRESTAKETA == '''Poolisha edo ama ore biguna''' * 100 ml ur epeletan (22ºC) desegin legamia. * Pertz batean irinarekin sumendi moduko bat osatu, jarri erdian ura eta legamia. * Esku batekin pertzari helduz eta bestearekin koilara bat, nahastu ore likatsu eta likido bat lortu arte. Horri poolisha edo ama ore biguna deitzen zaio. * Estaliki hermetiko edo plastiko gardenarekin estali, eta 3 ordu inguruan altxatzen utzi; bere bolumenak hirukoiztu egin behar du. Udan edo neguan denbora edo legami kopuruak desberdinak izan daitezke. '''Txapata ogia egiteko''' * Epeldu ura 22ºC inguruan, eta bertan legamia desegin. * Pertz baten irinarekin sumendi moduko bat osatu, erdian beste osagaiak( poolisha, irina, ura, legamia eta gatza) jarri. * Esku batekin pertzari helduz eta bestearekin osagaiak nahastuz ore likatsu bat egin. * Utzi bere horretan 5 minutuan. * Mahaira atera eta oratu 5 minutuan; arropa garbitzen arituko bagina bezala. * Tapatu zapi busti batekin, eta 10 minutuan bere horretan utzi. * Oratu beste minutu batean eta estalita bere horretan beste 5 minutu utzi; hori beste bi aldiz egin. * Olioz igurtzitako ontzi karratu batera atera, eta hirutan tolestu.( folio bat triptiko bat bihurtuko bagenu bezala) utzi 30 minutuan bere horretan, eta berriro tolestu eta beste 30 minutuan eman orea ondo altxatua egon arte. * Irineztatuta dagoen mahai batean zabaldu. * Erretilu bat estali labeko paperarekin. * Piztu labea 250ºC-tan. * Moztu ogi orea hiru zati luzetan, barrak balira bezala, eta eskuekin pittin bat luzatuta jarri papera duen erretiluan. Tapatu zapi bustiarekin eta 15 minutuan utzi altxatzen; barrutik airez beterik behar du izan, zapaldu eskuko behatz mamiekin barran zehar, airea banatuz. * Sartu ogiak bertara eta egosi 15 minutu, jaitsi orduan labea 220ºC-tara eta eduki egosten beste 35 minutuan. * Itzali labea, ireki atea, eta utzi barruan beste 10 minutuan atera aurretik. == AHOLKUAK == * Ogia lantzeko garaian, arropa eskuz garbituko bagenu bezala egin. * Ogia egina dagoen jakiteko, azpialdean eskuarekin kolpe batzuk eman eta barne-huts sentitu behar dugu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] i7imjfd24530k65p4jtztho564wm7u8 0 5543 36660 33936 2022-02-09T17:20:50Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TAKOAK EGITEKO TORTILLA MEXIKARRA''' [[Fitxategi:Hirugihar takoak.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 8-10 tako egiteko. == OSAGAIAK == * Takotarako arto irin nixtalizatua: 350 g. * Ur beroa: 300 ml. * Gatza: 6 g. == PRESTAKETA == * Ura epeldu 40ºC-50ºC inguru. * Katilu edo pertz batean irina gatzarekin jarri. * Sumendi bat egin eta ura poliki poliki gehitzen joango gara eskuarekin lantzen dugun bitartean. * Orearekin bola bat egin eta eskuetan ez dala itsasten ikusten dugunean jakin dezakegu orea ongi egina dagoela. * Zapi busti batekin estali eta 10 minutuz bere horretan utzi. * Denbora hori pasatakoan, egurrezko taula batean 50-80 g.-ko bolak egin, eta zabaldu egingo ditugu. * Etxean zabaltzeko modu desberdinak ditugu, eskuz kontu handiarekin, horretarako erabiltzen diren prentsa txikiak edo fil papera eta arrabola. * Plantxa edo zartagin batean su bizian gutxi gora behera 2 minutuz alde bakoitzetik egosiko ditugu. == AHOLKUAK == * Arto irin nixelatua, artoa irin bihurtu aurretik karearekin egositakoari esaten zaio. * Ur beroak almidoia solta dezan laguntzen du, modu horretan orea hobeto lantzen da. *Tortilla egosteko garaian honek puztu egin behar du. Hori da egina dagoela adierazten digun puntua. * Tortilla egokiena momentuan jatea da; hori egin ezean, estalitako ontzi baten gordeko genuke ez lehortzeko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arrautza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] qzs1zkcspdh3djhsvmeyevgs5zrc4vv 0 5544 34967 33937 2021-10-13T04:28:42Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''GARI TORTILLA MEXIKARRA BURRITOAK EGITEKO''' [[Fitxategi:Mexikoko irin tortillak.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 8-10 tako egiteko. == OSAGAIAK == * Gari irin zuria: 375 g. * Ur beroa: 150 ml. * Oliba olioa: 30 ml. * Gatza: 6 g. == PRESTAKETA == * Ura epeldu 40ºC-50ºC inguru. * Katilu edo pertz batean irina jarri gatzarekin. * Sumendi bat egin, olioa eta ura poliki poliki gehitzen joan eskuarekin lantzen dugun bitartean. * Ura gehitzen joan ahala, orea eskuetan gutxiago itsatsiko da. Puntua zein den jakiteko, bola bat egin eta eskuetan ez du itsasi behar. * Zapi busti batekin estali eta 10 minutuz bere horretan utzi. * Denbora hori igarotakoan, egurrezko taula batean 50-80g-ko bolak egin, eta hauek zabaldu egingo ditugu. * Etxean zabaltzeko modu desberdinak daude, eskuz kontu handiarekin, horretarako erabiltzen diren prentsa txikiak, zelofana eta arrabolaren laguntzarekin edo kazola baten azpialdearekin. * Plantxa edo zartagin batean su bizian gutxi gora behera 2 minutuz alde bakoitzetik egosi. == AHOLKUAK == * Ur beroak almidoia solta dezan laguntzen du, modu honetan orea hobeto lantzen da. * Tortilla egosteko garaian, honek puztu egin behar du. Hori da egina dagoela adierazten digun puntua. * Tortilla egokiena momentuan jatea da; hori egin ezean eta ez lehortzeko estalitako ontzi batean edo zapi batean bildua gordeko genuke. * Gari tortilla horiek “burritoak”, "famitak" egiteko erabiltzen dira. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 5tps30ldp2zgc9rfyf8vojefruza8m2 0 5545 36850 36849 2022-02-18T12:07:57Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''TOTOPOAK''' [[Fitxategi:Natxoak.jpg|350px|thumb]] == OSAGAIAK == * Tortillak egiteko arto irina: 175 g. * Gatza: 3 g. * Ur beroa: 150 ml. bitarte. * Ekilore olioa: Totopoak frijitzeko. == PRESTAKETA == * Ura berotuko dugu 40ªC-50ºC-tan. * Pertz batean arto irina gatzarekin jarri. Ura poliki poliki gehitzen joan eskuarekin lantzen dugun bitartean. Eskuetan itsatsiko ez den ore bat lortu arte landu, 5 minutu inguru. Zapi busti batekin estali eta 10 minutuz bere horretan utzi. * Ore honekin, 80 g.-ko bolak egin, plastiko gardenarekin eta arrabolarekin edo prentsa batekin ahalik eta finen zabaldu. Jarraian zartagin edo plantxa bero batean alde bakoitzetik minutu bat egosi. * Ohol baten gainean eta labana baten laguntzaz, tortilla hauek hirukietan, karratuetan edo nahi dugun forman moztu. * Ekilore olio berotan (182ºC inguru) minutu batez frijitu. * Paper xurgatzailea duen erretilu batera atera eta hor gatza eta nahi badugu piperrautsarekin ondu. == AHOLKUAK == * Tortillak egiteko irina berezia da, nixelatua, artoa irin bihurtu aurretik karearekin egositakoa izaten da. * Ur beroak almidoia askatu eta orea hobeto egin dadin laguntzen du. * Natxoak prestatzeko guakamolearekin , gaztarekin edo beste jaki ugarirekin zerbitzatzen dira. * Totopoak soberan eta hoztuak geratzen diren tortillekin prestatzen dira normalean. [[Kategoria:Errezetak]] 0odbpo1rx0sunr57qkv2j53wp8hlvwy 0 5546 33939 28511 2021-09-30T15:00:05Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''PATATA GNOCCHIAK''' MAHAIKIDEAK: 5 == OSAGAIAK == * Patata: 600 g. * Irina: 165 g. * Arrautza gorringoa: 1 . * Gazta birrindua : 30 g. == PRESTAKETA == * Patatak garbitu ondoren zuritu eta moztu behartsu eran. * Berriro garbitu eta jarri kazola batean ur hotza eta gatzarekin egosten. * Irakin 30 minutuz. * Erretiratu ur guztia eta puregailuarekin birrindu. * Katilu zabal batean patata pure horri gehitu irina, gorringoak eta gazta. * Egin masa lehor bat. * Nahi den forma ematea badago; hala ere, guk eskuekin zilindro moduko bat egin eta kroketa oso txiki batzuk balira bezala moztuko ditugu. * Jarri ur ugari gazitua irakiten. * Irakiten dagoenean, sartu gnocchiak bertan eta egosi minutu pare batez ur azalera igo arte. * Atera eta hoztu. == AHOLKUAK == * Gazta urdinarekin eginiko saltsa edo pastentzako erabiltzen den edozein egokia izan daiteke. * Kontu handia eduki behar da saltsa oso hezeetan. Jan aurretik nahastu behar da, bestela hezetasun asko xurgatzen du. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Patata]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] er1b2t93lbjxl35djxf8t55pxhuf0ju 0 5547 36358 33943 2022-02-03T13:22:54Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''URDAI EGOSI ETA GAZTA KREPEAK''' MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * [[Krepeak]]: 8. * Barrako gazta: 8 xerra. * Urdaiazpiko egosia: 8 xerra. * Ekilore edo oliba olioa: 300 ml. == PRESTAKETA == * Krepeak eginak ditugunean, zabaldu plater batean. * Jarri erdian gazta eta urdai xerra bat. * Itxi krepeak erditik eta ondoren berriro ere erditik, krepe laurden bete batekin geratuz. * Jarri zartagin bat sutan olioarekin. * Ongi beroturik dagoenean, frijitu gure krepeak eta paper xurgatzailea duen erretilu batera atera. == AHOLKUAK == * Gazta urdina duen saltsa bat oso ondo doakio. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txerrikia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 179ykxv0h16ycprimuis45vmww7n85p 0 5548 35938 34969 2021-12-12T08:17:41Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TALOA''' [[Fitxategi:Taloa.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * Arto irina: 400 g. (10 g. gari irin ahulagatik ordezka daiteke). * Ur epel-beroa: 280 ml.-320 ml. artean. * Gatza: 5 g. == PRESTAKETA == * Ura epeldu egingo dugu 40ºC-50ºC ingurutan. * Katilu edo pertz batean irina gatzarekin jarriko dugu. * Sumendi bat egin eta ura poliki poliki gehitzen joango gara eskuarekin lantzen dugun bitartean. * Ura gehitzen joan ahala orea eskuetan gutxiago itsatsiko da. Hori da puntua, bola bat egin eta eskuetan ez du itsatsi behar. * Zapi busti batekin estali eta 10 minutuz bere horretan utzi. * Denbora hori pasatutakoan egurrezko taula batean 95-100 gramoko bolak egin, horiek egurrezko ohol batean eskuen zartadekin zabaldu eta plantxan egosi. == AHOLKUAK == * Ur beroak almidoia solta dezan laguntzen du, modu horretan orea hobeto lantzen da. * Taloa egosteko garaian, honek puztu egin behar du. Hori da egina dagoela adierazten digun puntua. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 59g2ewot0heoivcdoc27c31e1jyk5fa 0 5549 35800 35799 2021-11-11T17:41:57Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''LORRAINEKO QUICHEA''' [[Fitxategi:Quiche lorrein.jpg|600px|thumb|Lorraineko quichea]] ERRAZIOAK: 6. == OSAGAIAK == '''Orea egiteko''' * Irina: 300 g. * Gurina: 150 g. * Ura: 70 ml. * Arrautza: 1. * Gatza. '''Betegaia egiteko''' * Oliba olio birjina: 50 ml. * Tipula: 3 [[xehatu]]. * Hirugihar ketu xerrak: 200g karratutan. * Barrengorria: 4 [[xerratu]]. * Esne gaina: 300 ml. * Arrautzak: 5. * Gatza. * Piperbeltza. * Gurina eta irina moldea estaltzeko. == PRESTAKETA == * Pertz batean irinarekin sumendi bat egin. * Jarri erdian beste osagai denak eta elkartu poliki poliki. * Landu orea eskuekin ontzira itsasten ez den arte. * Estali zapi busti batekin eta utzi bere horretan 20 minutuz. * Tartak egiteko molde bat gurin eta irinarekin estali. * Arrabola eta irin pittin baten laguntzaz zabaldu orea eta moldea estali. * Jarri zartagin bat olioarekin sutan, gehitu tipula , gorritzen hasitakoan gehitu hirugiharra eta txanpiñoiak eta horiek ere erregosi, amaieran ondu. * Aurrez orearekin estalitako moldean zabaldu. * Beste alde batetik, irabiatu arrautzak eta nahastu esne gainarekin, ondu eta hori ere moldean zabaldu. * Sartu labera 180ºC-tan, 30 minutu inguru, mamitu arte. * Epelean zerbitzatu. == AHOLKUAK == * Errezeta tradizionalak aipatutako osagai horiek baditu ere, nahi dugun quiche mota burutu dezakegu, betegarria aldatuz. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] hzly162am54warh17eoo6amwwv011gr 0 5550 36912 36668 2022-03-11T12:38:42Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''PIZZA OREA''' [[Fitxategi:Pizza orea.jpg|600px|thumb|Pizza orea]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Indar erdiko irin zuria, integrala edo semola 250 g. * Gatza: 2 g. * Ur epela: 125 ml. * Oliba olio birjina: 25 ml. * Legamia: Freskoa 10 g., lehorra edo kimikoa 3 g. * Luzatzeko irina: 15 g. == PRESTAKETA == * Okin legamia ur epeletan eskuekin nahastu;Legami lehorra edo kimikoa balitz, zuzenean irinari gehitu. * Mahai batean edo pertza batean (sukaldea gutxiago zikintzeko) irina eta gatzarekin sumendi bat egin, ura poliki-poliki gehitzen joan eskuekin nahasten dugun bitartean. * Ur dena gehitutakoan, ongi nahastu eta 10 minutuz landu, orea puskatuz. * Trapu busti batekin estali eta pausatu toki epel batean 15 minutu. * Denbora hau pasatutakoan eta arrabolarekin edo eskuekin nahi dugun forma emango diogu. == AHOLKUAK == * Pizzarako orea egiteko irin egokiena indarduna eta semolazkoa da. * Irin edo semola bakoitzak ur pitin bat gehiago edo gutxiago onar dezake, beraz ura beti poliki poliki gehitzen joan. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] kn1a9psqdxb7d6wa1wmqeh50pk8e4ip 0 5551 33962 28522 2021-09-30T15:43:47Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''PIZZA NAPOLITARRA''' MAHAIKIDEAK:4. == OSAGAIAK == '''Pizza orea egiteko''' * Indar erdiko irin zuria, integrala edo semola 250 g. * Gatza: 2 g. * Ur epela: 125 ml. * Oliba olio birjina: 25ml. * Legamia: Okinarena, lehorra edo kimikoa: 5 g. Freskoa 10 g. * Luzatzeko irina: 15 g. '''Pizza estaltzeko''' * Tomate naturala: 2 ale. Tomatea zuritu, haziak kendu eta karratuetan. * Gatza. * Oreganoa. * Antxoak: 8 zatitu. * Hezurrik gabeko oliba beltzak: 12 Xerratu. * Piper berdea: 2 lerroetan frijituak. * Mozzarella gazta: 100 g. == PRESTAKETA == * Okin legamia ur epeletan eskuekin nahastu; kimikoa balitz, zuzenean irinari gehitu. * Mahai batean edo katilu zabal batean ( sukaldea gutxiago zikintzeko) irina eta gatzarekin sumendi bat egin, ura poliki-poliki gehitzen joan eskuekin nahasten dugun bitartean. * Ur dena gehitutakoan, ongi nahastu eta 10 minutuz landu, orea puskatuz, eskuetan itsasten ez den arte. * Trapu busti batekin estali eta pausatu 15 minutu. * Arrabola batekin edo eskuekin eta irin pittin baten laguntzaz orea zabalduko dugu, aukeratu dugun pizza moldea estaliz. * Zabaldu orearen gainean, aldez aurretik karratuetan moztu dugun tomatea. * Oreganoa eta gatz pittin bat gehitu. * Zabaldu, antxoak, olibak, piper berde zerrendak eta Mozzarella gazta. * Bota gainetik antxoen olio pittin bat. * Labean sartu 210ºC-tan 8-10 minutu. == AHOLKUAK == * Pizzari gainetik jarriko dizkiogun osagaiak alda daitezke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 5g5qct8cd7fkap4bo67exmw6tfgb5q7 0 5552 36665 36351 2022-02-09T17:28:33Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''PIZZA MEDITERRANEARRA''' [[Fitxategi:Mediterranear pizza.jpg|600px|thumb|Mediterranear pizza]] MAHAIKIDEAK:4 == OSAGAIAK == '''Pizza orea egiteko''' * Indar erdiko irin zuria, integrala edo semola 250 g. * Gatza: 2 g. * Ur epela: 125 ml. * Oliba olio birjina: Koilarakada 1 edo 10 ml. * Legamia: Freskoa 10 g., lehorra edo kimikoa 3 g. * Luzatzeko irina: 15 g. '''Pizza estaltzeko''' * [[Tomate saltsa]] lodia: 50 ml. * Piper berdea: 1/2 dadotan edo lerrotan * Pipermorro gorria: 1/2 dadotan edo lerrotan * Tipula: 1/2 dadotan edo lerrotan. * Barrengorria: 50 g. xerretan. * [[Hegaluze egosia]]: 100 g. birrindua. * Oliba beltza: 12 xerratuak. * Mozzarella edo Idiazabal gazta: 100 g. birrindua. == PRESTAKETA == * Okin legamia ur epeletan eskuekin nahastu; Legamo lehorra edo kimikoa balitz, zuzenean irinari gehitu. * Mahai batean edo pertza batean ( sukaldea gutxiago zikintzeko) irin eta gatzarekin sumendi bat egin, ura poliki-poliki gehitzen joan eskuekin nahasten dugun bitartean. * Ur dena gehitutakoan, ongi nahastu eta 10 minutuz landu, orea puskatuz. * Trapu busti batekin estali eta pausatu 15 minutu. * Arrabola batekin edo eskuekin eta irin pittin baten laguntzaz orea zabalduko dugu. Aukeratu dugun pizza moldea estaliz. * Tomatea orearen gainean zabaldu eta ondoren barazkiak. Nik tipula, piperrak eta barrengorriak zartagin batean 2 minutuz salteatu egiten ditut, baina gordinak ere jar daitezke. * hegaluzea, olibak, oreganoa eta gazta ere zabaldu. * Labean sartu 210ºC-tan 8-10 minutu. == AHOLKUAK == * Pizzari estaltzeko osagaiak alda daitezke. * Barazkiak aldez aurretik salteatuak edo zuzenean gordinak jar daitezke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 0b83xntepdbxmu0o6rmcs5wcse1rdgo 0 5553 36350 33981 2022-02-03T13:18:45Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Urdaiazpiko pizza2.jpg|400px|thumb]] '''URDAI ETA HIRUGIHAR PIZZA''' MAHAIKIDEAK:4 == OSAGAIAK == '''Pizza orea egiteko''' * Indar erdiko irin zuria, integrala edo semola: 250 g. * Gatza: 2 g. * Ur epela: 125 ml. * Olio oliba birjina: Koilarakada 1. * Legamia: Okinarena, lehorra edo kimikoa: 5 g. Freskoa 10 g. * Luzatzeko irina: 15 g. '''Pizza estaltzeko ''' * Urtzeko gazta birrindua: 200 g. * Tomate saltsa lodia: 100 ml. * Urdai egosia: 150 g.karratuetan. * Hirugihar ketua: 150 g. karratuetan. * Oreganoa == PRESTAKETA == * Okin legamia ur epeletan eskuekin nahastu; kimikoa balitz, zuzenean irinari gehitu. * Mahai batean edo pertz batean ( sukaldea gutxiago zikintzeko) irin eta gatzarekin sumendi bat egin, ura poliki poliki gehitzen joan eskuekin nahasten dugun bitartean. * Ur dena gehitutakoan, ongi nahastu eta 10 minutuz landu, orea puskatuz, eskuetan itsasten ez den arte. * Trapu busti batekin estali eta pausatu 15 minutu. * Arrabola batekin edo eskuekin eta irin pittin baten laguntzaz orea zabalduko dugu, aukeratu dugun pizza moldea estaliz. * Tomatea orearen gainean koilara batekin zabaldu. * Segidan gaztaren erdia, urdaia, hirugiharra eta berriro gazta. * Labean sartu 210ºC-tan 8-10 minutu. == AHOLKUAK == * Pizza estaltzeko osagaiak alda daitezke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] ndk0g0v2r8xgoik4oozm29fq4xamrpn 0 5554 36662 36345 2022-02-09T17:24:29Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Denetariko pizza.jpg|600px|thumb]] '''DENETARIKO PIZZA''' MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == '''Pizza orea egiteko ''' * Indar erdiko irin zuria, integrala edo semola: 250 g. * Gatza: 2 g. * Ur epela: 125 ml. * Oliba olio birjina: 25 ml. * Legamia: Legami freskoa 10 g., lehorra edo kimikoa: 3 g. * Luzatzeko irina: 15 g. '''Pizza estaltzeko ''' * Tomate saltsa: 100 ml. * Barrengorria: 100 g. xerratu eta [[Salteatu|salteatu.]] * Tipula: 1/2 xerratu eta [[salteatu]]. * Piper gorria: 1/4 lerrotan Frijitu edo [[salteatu]]. * Antxoak oliotan: 8, zatitu. * Oliba berdeak hezurrik gabe: 12 xerra. * Oreganoa. * [[Mozzarella gazta]] edo urtzeko gazta: 100 g. == PRESTAKETA == * Okin legami freskoa ur epeletan eskuekin nahastu; Lehorra edo kimikoa balitz, zuzenean irinari gehitu. * Mahai batean edo pertza batean (sukaldea gutxiago zikintzeko) irin eta gatzarekin sumendi bat egin, ura poliki poliki gehitzen joan eskuekin nahasten dugun bitartean. * Ur dena gehitutakoan, ongi nahastu eta 10 minutuz landu, orea puskatuz. * Trapu busti batekin estali eta pausatu 15 minutu. * Arrabola batekin edo eskuekin eta irin pittin baten laguntzaz, orea guk aukeratutako pizza moldeaz estaliko dugu. * Horren gainean tomatea banatu lehenik, eta barazkia ondoren. * Jarraian olibak, antxoak, oreganoa eta Mozzarella. * Antxoen olio pittin bat ere zabal dezakegu. * Labean sartu 210ºC-tan 8-10 minutu. == AHOLKUAK == * Pizzari estaltzeko osagaiak alda daitezke. * Barazkia aldez aurretik salteatuta edo zuzenean gordina gehitu daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 7vaqnnj3znqyn4v6vwdo6wypfqiaqp5 0 5555 36346 33980 2022-02-03T13:16:04Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''DENETARIKO PIZZA 2''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == '''Pizza orea egiteko''' * Irin erdiko irin zuria, integrala edo semola 250 g. * Gatza: 2 g. * Ur epela: 125 ml. * Oliba olio birjina: Koilarakada 1. * Legamia: Okin legamia freskoa, lehorra edo kimikoa: 10 g.-3 g.-5 g. * Luzatzeko irina: 15 g. '''Pizza estaltzeko''' * [[Tomate saltsa]]: 100 ml. * Gatza. * Hirugiharra: 100 g. * Olibak: 12 xerratu. * Antxoak: 8 zatitu. * Barrengorriak: 100 g. xerratu, salteatu edo gordina. * Arto gozoa: 50 g. * Tipula: 50 g. lerrotan salteatu edo gordina. * Mozzarella gazta birrindua: 150 g. * Oreganoa. == PRESTAKETA == * Okin legamia ur epeletan eskuekin nahastu,; kimikoa balitz, zuzenean irinari gehitu. * Mahai batean edo pertza batean ( sukaldea gutxiago zikintzeko) irina eta gatzarekin sumendi bat egin, ura poliki-poliki gehitzen joan, eskuekin nahasten dugun bitartean. * Ur dena gehitutakoan ongi nahastu eta 10 minutuz landu, orea puskatuz, eskuetan itsasten ez den arte. * Trapu busti batekin estali eta pausatu 15 minutu. * Arrabola batekin edo eskuekin eta irin pittin baten laguntzaz orea zabalduko dugu. Aukeratu dugun pizza moldea estaliz. * Tomatea orearen gainean zabaldu koilara baten laguntzaz eta gatz pittin bat bota. * Segidan hirugiharra, antxoak, barrengorriak, arto gozoa, tipula, oreganoa, antxoaren olio pittin bat eta mozzarella gazta zabaldu. * Labean sartu 210ºC-tan 8-10 minutu. == AHOLKUAK == * Pizza estaltzeko osagaiak alda daitezke. * Barazkiak, nahi izanez gero, salteatua edo gordinik jar daitezke. [[Kategoria:Errezetak]] dhujnh0yw4hzfx5i0bhdn5zd1a0b4cb 0 5556 36349 33949 2022-02-03T13:18:16Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''HEGALUZE ENPANADILLA''' [[Fitxategi:Enpanadilla.jpg|600px|thumb|Hegaluze enpanadilla]] == OSAGAIAK == '''Orea egiteko osagaia''' * Indar erdiko gari irin zuria: 300 g. * Gurina: 100 g. * Ura: 260 g. * Gatza: Pitin bat. '''Betegaia egiteko osagaia''' * Hegaluze egosia edo oliotan: 100 g. birrindua. * Olibak: 50 g. xehatu. * Tomate saltsa: 50 ml. * [[Arrautza egosia]]: 1. * Gatza. == PRESTAKETA == * Kazola batean gurina eta ura sutan jarri. * Urturik dugunean, epeltzen utzi eta gehitu irina eta gatza. * Nahasi espatula batekin, ongi bateratu bitartean utzi zapi busti batekin bere horretan 15 minutu. * Beste katilu batean birrindu hegaluzea eta gehitu olibak, tomate saltsa eta arrautza. Nahastu eta ondu. * Orea arrabola eta irin apur baten laguntzaz zabaldu. * Molde txiki edo baso borobil baten laguntzaz moztu aurrez zabaldu dugun orea errazioetan. * Jarri horien erdian koilara batekin betegarria. * Margotu ur pitin batekin alboak. * Orearen erdiarekin estali beste erdia eta behatzen edo sardexka baten laguntzaz zapaldu izkin guztia. * Olio ugari duen zartagin batean frijitu eta ongi xurgatu olioa. == AHOLKUAK == * Tomate frijituarekin zerbitzatzea ohikoa da. * Bestelako betegaiekin guk nahi dugun moduko enpanadilla presta genezake. * Betegarriak nahiko lehorrak izatea komeni da, hezetasuna kanpora ez ateratzeko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 9h51gtwxfsul4h8ks8s0s965dztzr2r 0 5557 33948 31731 2021-09-30T15:26:43Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''HARAGI ENPANADILLA''' [[Fitxategi:Haragizko enpanada.jpg|500px|thumb]] == OSAGAIAK == '''Orea egiteko osagaiak''' * Indar erdiko irin zuria: 300 g. * Gurina: 100 g. * Ura: 260 g. * Gatza: Pitin bat. '''Betegaia egiteko osagaiak''' * Oliba olio birjina: 50 m. * Tipula: 1 [[xehatu]]. * Piper berde italiarra: Erdia [[xehatu]]. * Haragi birrindua: 100 g. * [[Tomate saltsa]]: 50 ml. * [[Arrautza egosia]]: 1. * Gatza. == PRESTAKETA == * Kazola batean gurina eta ura sutan jarri. * Urturik dugunean epeltzen utzi eta gehitu irina eta gatza. * Nahasi espatula batekin ongi bateratu bitartean utzi zapi busti batekin bere horretan 15 minutu. * Zartagin batean jarri olioa, tipula eta piper berdea sutan, gorritzen hasitakoan gehitu haragi birrindua eta sardexka batekin zapaltzen dugun bitartean erregosi. * Gehitu tomatea eta eduki beste 5 minutuz dena ongi bateratzen. * Ondu, gatz eta piper hautsarekin. * Orea arrabola eta irin apur baten laguntzaz zabaldu. * Molde txiki edo baso borobil baten laguntzaz moztu aurrez zabaldu dugun orea errazioetan. * Jarri horien erdian koilara batekin betegarria. * Margotu ur pitin batekin alboak. * Orearen erdiarekin estali beste erdia eta behatzen edo sardexka baten laguntzaz zapaldu izkin guztia. * Olio ugari duen zartagin batean frijitu eta ongi xurgatu olioa. == AHOLKUAK == * Frijitu beharrean labean ere egin daitezke, modu honetan olio gutxiago izango du. * Tomate frijituarekin zerbitzatzea ohiko da. * Enpanadillak mota desberdinak presta litezke, bestelako betegaia edo fartsak erabiliz. * Betegaiak lehorrak egon behar du, hezetasuna kanpora atera ez dadin. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 758l02zcgcrco0yc06wpage4lf8oiym 0 5558 36664 36348 2022-02-09T17:26:55Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''HARAGI ENPANADA''' [[Fitxategi:Haragi enpanada.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == '''Orea egiteko osagaiak''' * [[Indar erdiko]] irin zuria: 400 g. * Okin legamia: 10 g edo lehorra 3 g. * Arrautza: 1 handia bada eta 2 txikia bada. * Oliba olio birjina: 25 ml. * Ura: 125 ml. * Gatza. '''Betegaia egiteko''' * Haragi xehatua: 500 g. * Oliba olio birjina: 75 ml. * Tipulina: 2 xehatu. * Piper berde italiarra 1 xehatu. * [[Tomate saltsa]] lodia: 100.ml. * Gatza. * Piperbeltza. * Arrautza: 1. == PRESTAKETA == * Disolbatu legamia ur epeletan. * Pertz zabal batean jarri irina, eta sumendi bat osatu. * Gehitu erdian, ura legamiarekin, arrautza, olioa eta gatza. * Landu eskuarekin 15 minutu inguru, eskuetan itsasten ez den arte. * Zapi busti batekin estali eta bere horretan utzi 15 minutuz toki epel batean. * Zartagin batean jarri olioa, tipula eta piper berdea erregosten, gatz apur batekin. * Gorritzen hasitakoan, haragi xehatua gehitu eta kozinatu, sardexka batekin zapaltzen dugun bitartean. Ondu. * Arrabola eta irin apur baten laguntzaz zabaldu orearen erdia labeko erretilu batean. * Moztu guk nahi dugun forman, karratua, borobila… * Jarri erdian betegarria, izkinak libre utziz. * Irabiatu arrautza eta margotu izkinak. * Luzatu orearen beste erdia eta estali. * Eskuen laguntzaz izkinetan soka baten biribildu. * Margotu arrautzarekin gainetik. * Sobratutako ore zatiak luzatu eta zerrendetan moztu. * Zerrenda horiekin edertu enpanadilla gainetik, xake taula moduko forma bat sortuz. * Arrautzarekin margotu berriro eta sartu labera 200ºC-tan orea ongi eginik izan arte. == AHOLKUAK == * Fartsa edo betegaiak ezin du inoiz oso bustia egon, bestela alboetatik atera daiteke. * Hori ez gertatzeko osatzen dugu soka moduko hori izkinetan. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 9h3j07tb2b50cuktfjqdgeds0zy0m47 0 5559 33944 28523 2021-09-30T15:18:48Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''GALIZIAR HEGALUZE ENPANADA''' ERRAZIOAK: 4-6 == OSAGAIAK == '''Orea egiteko''' * Indar erdiko irin zuria: 400 g. * Okin legamia: 10 g. * Arrautza: Handia 1, txikia 2. * Olioa: 25 ml. * Ura: 125 ml. * Gatza. '''Betegaia egiteko''' * Oliba olio birjina: 100ml. * Tipula: 1 xehatu. * Piper berdea: 1 xehatu. * Baratxuria: 2 xehatu. * Hegaluze edo arrain egosia: 500g. * [[Tomate saltsa]] lodia: 200 ml. * [[Arrautza egosia]] : 1 xehatua. * Gatza. == PRESTAKETA == '''Betegaia prestatzeko''' * Kazola zabal batean olioa, tipula eta piper berdearekin sueztitzen jarri. * Barazkia erdi eginik dugunean, gehitu baratxuria eta utzi batera goxatzen. * Iragazi eta gorde. * Hegalaburra edo arraina ( kontserbakoa bada, zuzenean erabili ) egosi minutu batez lurrunetan eta eskuekin birrindu. * Egosi ur gazituan arrautza bat 12 minutuz, zuritu eta dado txikietan moztu. * Pertz batean elkartu, barazkia, arrain birrindua, tomate saltsa lodia, eta arrautza gogortua. * Gatzarekin ondu eta nahastu kontu handiz. '''Orea presatzeko''' * Disolbatu legamia ur epeletan. * Pertz zabal batean jarri irina, eta sumendi bat osatu. * Gehitu erdian, ura legamiarekin, arrautza, olioa eta gatza. * Landu eskuarekin 15 minutu inguru, eskuetan itsasten ez den arte. * Zapi busti batekin estali, eta bere horretan utzi 15 minutuz toki epel batean. '''Enpanada muntatzeko''' * Arrabola eta irin apur baten laguntzaz zabaldu orearen erdia labeko erretilu batean. * Moztu guk nahi dugun forman, karratua, borobila… * Jarri erdian betegarria, izkinak libre utziz. * Irabiatu arrautza eta margotu izkinak. * Luzatu orearen beste erdia eta estali. * Moztu izkinak eta eskuen laguntzaz soka baten moduan biribildu. * Margotu arrautzarekin gainetik, eta sardexka batekin zulo batzuk egin. * Sobratutako ore zatiak luzatu eta zerrendetan moztu. * Zerrenda horiekin edertu enpanadilla gainetik, xake taula moduko forma bat sortuz. * Arrautzarekin margotu berriro, eta sartu labera 200ºC-tan orea ongi eginik izan arte. == AHOLKUAK == * Betegarriak ezin du inoiz oso bustia egon, bestela alboetatik atera daiteke. * Hori ez gertatzeko osatzen dugu soka moduko hori izkinetan. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 16a3sft6mikp95uzs9x20rd1bspe65h 0 5560 27510 26953 2021-08-31T17:24:38Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''GALIZIAR HARAGI ENPANADA''' ERRAZIOAK: 4. == OSAGAIAK == === OREA EGITEKO === * Indar erdiko irin txuria: 400 g. * Okin legami freskoa: 10 g. * Arrautza: 2 arrautza, ez handiak bestela 1. * Olioa: 25 ml * Ura: 125 ml. * Gatza. === BETEGARRIA EGITEKO === * Haragi xehatua: 500 g. * Oliba olio birjina: 75 ml. * Tipulina: 2 xehatuak. * Piper berdea 1 xehatua. * Tomate saltsa kontzentratua: 1dl. * Gatza. * Piperrauts beltza. * Arrautza: 1. == PRESTAKETA == * Disolbatu legamia ur epeletan. * Pertz zabal batean jarri irina eta sumendi bat osatu. * Gehitu erdian, ura legamiarekin, arrautza, olioa eta gatza. * Landu eskuarekin 15 minutu inguru, eskuetan itsasten ez den arte. * Zapi busti batekin estali eta bere horretan utzi 15 minutuz toki epel batean. * Zartagin batean jarri olioa, tipula eta piper berdea erregosten gatz apur batekin. * Gorritzen hasitakoan, haragi xehatua gehitu eta kozinatu, sardexka batekin zapaltzen dugun bitartean. Ondu. * Arrabola eta irin apur baten laguntzaz zabaldu orearen erdia labeko erretilu batean. * Moztu guk nahi dugun forman, karratua, borobila… * Jarri erdian betegarria, izkinak libre utziz. * Irabiatu arrautza eta margotu izkinak. * Luzatu orearen beste erdia eta estali. * Eskuen laguntzaz izkinetan soka baten biribildu. * Margotu arrautzarekin gainetik. * Sobratutako ore zatiak luzatu eta zerrendetan moztu. * Zerrenda horiekin edertu enpanadilla gainetik xake taula moduko forma bat sortuz. * Arrautzarekin margotu berriro eta sartu labera 200ºC-tan orea ongi eginik izan arte. == AHOLKUAK == Betegarriak ezin du inoiz oso bustia egon, bestela alboetatik atera daiteke. Hori ez gertatzeko osatzen dugu soka moduko hori izkinetan. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 1yxnkt333m4jttk3h8bfu0dn2akl2p5 0 5561 35820 35265 2021-11-17T05:53:28Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BARRASKILOAK PARRILLAN''' [[Fitxategi:Barraskiloak parrillan.jpg|600px|thumb|Barraskiloak parrillan]] MAHAIKIDEAK == OSAGAIAK == * Barraskiloa: 1 kg. * Gatza. * Oliba olio birjina: 200 ml. * Baratxuria: 2. * Perrexila: Sorta txiki 1 xehatu. * Brandya: 150 ml. * [[Alioli saltsa]] edo [[Tomate saltsa]] min batekin. == PRESTAKETAK == * Oskol gogorrekoak, hautsi gabeak eta bizirik dauden barraskiloak aukeratu. * 15 egunez barraskiloak sare batean eduki, purga daitezen. * Egun horiek pasatakoan, txotx baten laguntzaz kanpoko azal lehorra zartatu eta barraskiloak banan-banan gatzarekin estali. * Minutu batzuetan utzi barraskiloek barruko zikina kanpora dezaten; eta ondoren, ur hotz ugaritan garbitu. * Irabiagailuaren ontzian jarri olioa, baratxuria eta perrexila eta irabiatu dena. * Pertz batean gazitu eta busti saltsa horren erdiarekin barraskiloak. * Jarri barraskilo horiek parrilako erretilu batean eta parrilan erretzen jarri. * 10 minutura busti berriro saltsa horrekin eta beste 10 minutuz eduki. * Amaitzeko, pattarrarekin garretan erre barraskiloak. * Zerbitzatu, alioli saltsa eta tomate saltsa min batekin. == AHOLKUAK == * Nahi izatera, erretzeko garaian bustitzeko erabiltzen den saltsa, espezia eta belar usaintsuekin presta dezakegu. * Barraskiloen tamainaren arabera, denbora pittin bat gehiago beharko du agian. * Parrilan bezala, labean era presta ditzakegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barraskiloak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] or7iefc7vygz9ij87hiw4slr0d2jy8o 0 5562 35826 33803 2021-11-17T06:04:00Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BARRASKILO SALTEATUAK''' [[Fitxategi:Barraskilo salteatuak.jpg|600px|thumb|Barraskilo salteatuak]] MAHAIKIDEAK == OSAGAIAK == * Barraskiloa: 1kg. * Gatza. * Oliba olio birjina: 200ml. * Brandya: 150ml. * Ogi birrindu: 150g. * [[Alioli saltsa]] edo [[Tomate saltsa]] min bat. == PRESTAKETAK == * Oskol gogorrekoak, hautsi gabeak eta bizirik dauden barraskiloak aukeratu. * 15 egunez barraskiloak sare batean eduki, purga daitezen. * Egun horiek pasatakoan, txotx baten laguntzaz kanpoko azal lehorra zartatu eta barraskiloak banan-banan gatzarekin estali. * Minutu batzuetan utzi barraskiloek barruko zikina kanpora dezaten; ondoren, ur hotz ugaritan garbitu. * Eltze zabal batean olioa sutan jarri. * Oso beroa dagoenean, gehitu barraskiloak eta gazitu beldurrik gabe. * Kozinatu su bizian, lurrun guztia lehortu arte. * Ondoren su ertainean 20 bat minutuz kozinatu. * Pattarrarekin garretan erre, eta ogi birrindua gehitu. * Nahasi kontu handiz, ogi birrinduak barraskiloak estali arte. * Alioli saltsa edo tomate saltsa min batekin zerbitzatu. == AHOLKUAK == *Nahi izatera, espezia eta belar usaintsuekin presta dezakegu. *Barraskiloen tamainaren arabera, denbora aldetik pitin bat gehiago beharko du agian. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barraskiloak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] npamu7i0cya0dcjhe2wn8o18s6f6ukx 0 5563 36737 35835 2022-02-10T16:58:00Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''BARRASKILOAK BIZKAITAR ERAN''' [[Fitxategi:Barraskiloak bizkaitar eran3.jpg|600px|thumb|Barraskiloak bizkaitar eran]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Piper txorizeroa: 8. * Barraskiloa: 1 kg, oskol gogorrekoa eta hautsi gabeak. * Gatza. * Oliba olio birjina: 150 ml. * Baratxuria: 2, xerratu. * Pipermin lehorra: Xerra 1. * Tipula gorria: 2 lerrotan. * [[Tomate saltsa]] lodia: 200 ml. * Ogi txigortua: 2 xerra. * [[Salda zuria]]: 1 l. * Hirugiharra: 400 g dadotan. == PRESTAKETAK == '''Barraskiloa egosteko''' * Barraskiloak 15 egunez barraskilo sare batean edukiko ditugu, purga daitezen. * Egunak pasatutakoan, eta txotx baten laguntzaz barraskiloei, banan-banan kanpoko azal lehorra zartatu eta gatzarekin estali. * Utzi minutu batzuetan, barraskiloak barruko zikina kanpora dezaten. * Ur ugaria erabiliz, ondo garbitu. * Garbitu ondoren 50ºC dagoen barazki salda batean sartu eta 20 minutuz irakin. * Irakiten duen bitartean bitsa momentu oro kendu. * Ondoren saldarekin dagoen bigarren kazola batean beste 40 minutuz egosi. Salda hori iragazi eta gorde. '''Saltsa prestatzeko''' * Bezperatik piper txorizeroa txorten eta hazirik gabe ur epeletan beratzen jarri edo 5 minutuz egosi. [[Puntazorrotza|Puntazorrotz]] labainarekin mamia karrakatuz kendu, [[xehatu]] eta gorde. * Kazola zabal batean olioa baratxuri eta piperminarekin jarri su eztian. * Baratxuria kolorea hartzen hasitakoan, pipermina kendu eta tipula gehitu. * Goxatu konfitatu arte. Jarraian, piper txorizeroaren haragia, tomate birrindua, ogi txigortua eta salda gehitu eta 30 minutuz su baxuan, kozinatzen eduki. * Irabiagailua edo puregailua lehenik, eta iragazki txinotik pasa ondoren. * Kazola batean olio tanta batekin hirugihar dadoak salteatu ondoren, gehitu barraskiloak eta bizkaitar saltsa. * Egosi su oso baxuan barraskiloak ongi busti eta saltsarekin estali arte. == AHOLKUAK == *Barraskiloak ongi egosirik ditugunean, edozein saltsa motarekin presta ditzakegu. *Hirugiharra erabili beharrean, haragi xehatua era erabili genezake. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barraskiloak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] irak1zfxvz6e3tk5c1bg5g7vwvlbdfq 14 5564 30665 30490 2021-09-15T09:56:02Z Xabier Cañas 1211 removed [[Category:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki __HIDDENCAT__ [[Kategoria:Errezetak]] qo85oikftwulwsnf6nyx7p78uap4x8h 14 5565 24794 2021-08-18T10:36:24Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Kategoria:Iñigo Esnalolaren errezetak]]» orria «[[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]]» izenera aldatu du: akatsa wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[:Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] isipqxsff8iarb15mceq37xj60s733l 14 5566 25534 25252 2021-08-18T12:34:36Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki {{DEFAULTSORT:Arroza}} [[Kategoria:Errezetak osagaiaren arabera]] j05k4h4oga9tzcprhg7511yigqho9og 14 5567 25532 25379 2021-08-18T12:33:50Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki {{DEFAULTSORT:Arraina}} [[Kategoria:Errezetak osagaiaren arabera]] iihwnr6423wtntut0dez43ijx5mlbsa 14 5568 25533 25380 2021-08-18T12:34:10Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki {{DEFAULTSORT:Arrautza}} [[Kategoria:Errezetak osagaiaren arabera]] lrbqtz8o5hza6m0q1xc29dnuds5n3tl 14 5569 25535 25397 2021-08-18T12:34:59Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki {{DEFAULTSORT:Haragia}} [[Kategoria:Errezetak osagaiaren arabera]] 0o3aypfgedqaj6dj3wt4766tqeivjwo 14 5570 25538 25536 2021-08-18T12:39:06Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki {{DEFAULTSORT:Barazkia}} [[Kategoria:Errezetak osagaiaren arabera]] haknj43sfph307kmfjv9epa7lthli0n 14 5571 25813 2021-08-18T13:25:39Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Kategoria:Lekaleak]]» orria «[[Kategoria:Osagaia:Lekaleak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[:Kategoria:Osagaia:Lekaleak]] of7bikn4e0tnce944xn0w0hn4kdos69 14 5572 25832 2021-08-18T13:37:54Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Kategoria:Mariskoa]]» orria «[[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[:Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] 8fw346dw5w19uvclldgjusihipm4fpq 14 5573 30319 25887 2021-09-14T18:29:57Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki {{DEFAULTSORT:Pasta}} [[Kategoria:Errezetak osagaiaren arabera]] koexe8s25t8cbow48z4iv2ut64nn8kn 0 5574 38118 38031 2022-04-29T12:43:35Z Gaztarrotz 1953 /* Txokoa(Sepia officinalis) */ wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Itsaskiak''' gizakiek jaten dituzten itsasoko animaliak dira, batez ere oskola edo maskorra dutenak. Hauen artean krustazeoak, izkirak, otarrainak, miserak, karramarroak, lanpernak .. .edo maskor bateko edo biko moluskuak (muskuiluak, txirlak, ostrak, bieirak, berberetxoak, karrakelak, lapak, ... halaber: molusku zefalopodoak, txipiroia, txokoa, olagarroa, hegalaria, pota.... eta azkenik, itsasoko beste animalia batzuk, hala nola, ekinodermatuak, itsas trikuak adibidez. Ohiko adieraren arabera, arrainak ez dira itsaskien taldean sartzen. Izenak dioen moduan, itsasoko animalia hauek, itsasoko usain eta zapore berezia dute. Mota ugari badira ere, eta bakoitzak bere ezaugarri propioak izanda ere, beraien artean dagoen lotura nagusia hori da. Moluskuek testura likatsuak izaten dituzte, bereziki gordinak edo gutxi eginak janez gero. Beste ezaugarri berezi bat kolorea da. Gehienek aldatu egiten dute kozinatutakoan. == Itsaskiaren nutrizio ezaugarriak == Historian zehar kosta-herrientzat elikagai garrantzitsua izan da, proteinan %24 inguru eta mineraletan aberatsa, bereziki sodioan eta potasioan, baina kantitate txikiagoan bada ere, iodoa, kaltzioa, magnesioa eta burdina ere baditu. B taldeko bitaminetan aberatsa da, A,D, eta C taldekoekin batera. Koipe gutxi izanda ere, azido urikoarekin kontu izatea komeni izaten da. Itsaskiekin freskotasuna gordetzea oso garrantzitsua da, toxikazioak sor baititzake. Ohiko alergia eragileak dira, batez ere iragazleak direnekin, txirla, berberetxoak, muskuiluak.... mikrobio, bizkarroiak, metal astunak eta beste gai toxiko batzuk metatu baititzakete. == Itsaskien sailkatzea == '''Itsaski krustazeo oskoldunak''' # Buia. # Ganba gorria. # Ganba zilarreztatua. # Ganba zuria. # Itsas Mantisa. # Izkira handia. # Izkira zuria. # Izkiratzarrak. # Lanpernak. # Misera Amerikarra. # Misera Europarra. # Nekora. # Otarraina. # Otarrainxka, ganboia. # Santio txiki. # Txangurroa. # Zigalak. '''Itsaski molusku bi eta oskol bakarrekoak''' # Bieira. # Datila. # Karrakela. # Muskuilua. # Ostra. # Txirla. # Berberetxoa. # Lapagorria. # Lapa. '''Itsaski molusku zefalopodoak''' # Hegalaria. # Olagarroak. # Pota. # Txipiroia. # Txibia edo txokoa '''Ekinodermatuak''' # Itsas trikua == Itsaski bakoitza erosteko urteko sasoirik onena == Nahiz eta gaur egun itsaskia merkatuan ia urte osoan aurkitu, haztegikoak ez diren itsaskiak erosteko, sasoirik onena itsaski horren ugalketak edo oskol mudak baldintzatuko dute. * '''Berberetxoa''': Urtarrila, otsaila, martxoa, apirila, urria, azaroa, abendua. * '''Bieira''': Urtarrila, otsaila, martxoa, azaroa, abendua. * '''Buia''': Uztaila, abuztua, iraila, urria. * '''Ganba gorria''': Urria, azaroa, abendua. * '''Ganba zuria''': Maiatza, uztaila, abuztua, iraila, urria, azaroa. * '''Lanpernak''': Maiatza, ekaina, iraila, abendua. * '''Abakandoa edo Misera''': Maiatza, ekaina, uztaila, abuztua. * '''Muskuilua''': Urtarrila, otsaila, martxoa, apirila, maiatza, ekaina uztaila, abuztua, iraila, urria, azaroa eta abendua. * '''Txirla''': Apirila, uztaila, abuztua, iraila, urria, abendua. * '''Nekora''': Maiatza, ekaina uztaila, abuztua, iraila, urria, azaroa. * '''Olagarroa''': Urtarrila, iraila, urria. * '''Ostra''': Urtarrila, otsaila, martxoa, apirila, maiatza, ekaina uztaila, abuztua, iraila, urria, azaroa eta abendua. * '''Otarraina''': Maiatza, ekaina, uztaila, abuztua, iraila. * '''Otarrainxka''': Maiatza, ekaina, uztaila, abuztua. * '''Txangurroa''' edo '''zentoia''': Apirila, maiatza, ekaina uztaila, abuztua, iraila, urria. * '''Txipiroia''': Ekaina, abuztua, iraila. * '''Txibia edo Txokoa''': Apirila, maiatza. * '''Zigala''': Urtarrila, otsaila, martxoa, apirila, maiatza, ekaina uztaila, abuztua, iraila, urria, azaroa eta abendua. == Itsaskien aurre lanak == Orokorrean itsaski gehienek kozinatu aurretik ez dute aurre lan berezirik eskatzen. Gehienak bere horretan kozinatzen dira. Hala ere, moluskuen kasuan ohikoa da ur eta gatzetan garbitzea, hondar edo oskol zatiengatik. Beste kasu batzuetan, zuritu daitezke kozinatu aurretik, ganbak, otarrainxka, zigalak.... Erdibitu, parrilan edo labean egiteko otarraina edo abakandoa edo zatitu, salteatu edo erregosteko. == Itsaskia jateko eta kozinatzeko moduak == [[Fitxategi:Bieirak parrilan2.jpg |300px|thumb|Bieirak parrillan]] Itsaskia kozinatzeko garaian bi kontu ongi zaindu behar ditugu, itsaskiaren freskotasuna eta prestatzeko puntua. Ahalik eta freskoena izan behar du, gaur egun asko bizirik saltzen dira. Bizirik edo hilik erosita ere, ahalik eta azkarren kozinatu behar ditugu. Itsaskien maneatze eta kozinatzean esan dezakegu japoniarrak eredu direla; arrainen moduan, gordinik jateko ohitura dute. Orokorrean, zenbat eta handiagoak izan, kalitate hobeagokoak direla esaten da. Krustazeo handietan, txangurroa, buia, misera, nekora, otarraina...; emeek haragi gehiago izaten dutela esaten da, eta horregatik, normalean, arrandegietan, lehenengo emeak amaitzen dira. == Itsaskiak merkatuan aurkitzeko moduak == * '''Bizirik''': Itsaskia erosteko modurik onena da. Krustazeo handiak, otarraina, misera, txangurroa, buia, nekorak, eta molusku gehienak ere, muxilak, muskuiluak, berberetxoak, bieirak, ostrak..... gehienak bizirik erosten dira. Asko harrapatu ondoren, haztegietan mantentzen dituzte bizirik. Behin erosita, hurrengo 48 orduetan jatea komeni da. * '''Hozkailuko itsaskiak''': Hozkailuetan edo xehatutako izotzarekin mantentzen direnak, ganbak, otarrainxkak, izkiratzarrak...hauek ere ahalik eta azkarren jatea komeni. * '''Egositako itsaskiak''': Normalean, hilik saltzen diren espezieak izaten dira eta beraien bizitza komertziala luzatzeko aukera bat izaten da. Kozinatu gabe, jateko aukera ere jende askok aprobetxatzen du. Ganbak, otarrainxkak, buiak, txangurroak... * '''Izoztutako itsaskiak''': Espezie guztiak izozten dira, freskoak bezala egosiak. == Itsaskia erosteko garaian kontuan izan beharrekoa == # Beren bolumenaren baitan pisu handiena duten itsaskiak aukeratu behar ditugu. # Hanka eta pintza guztiak dituztenak. # Antena duten kasuetan, hau zenbat eta luzeagoa izan hobe. Kalitatearen ezaugarri nagusi bat da. # Krustazeo handietan, txangurroa, buia, misera, nekora, otarraina... emeak beteagoak daudela esan ohi da; beraz erreferentzi hau erabili. # Burua beltza dutenak baztertu. #Itsasoko usaina izan behar dute. Lixiba usaina dutenak ere baztertu. == Itsaskiak gordinik jateko == Maneatu eta kozinatu gabe jatea ez da teknika bat, baina bai gero eta itsaski gehiago jaten den modu bat. Ostrak, muxilak, berberetxoak, datilak,...limoi pittin batekin eta otarraina, misera, otarrainxkak , ganbak, izkiratzarrak, ganboiak.... carpaccio moduan eta sushian. ==Itsaski motak eta hauen ezaugarriak== === Itsaski krustazeo oskoldunak === Itsaski gehienak klase honetakoak dira: Karramarroak, izkirak, otarrainak..... Euren gorputza 3 zati ezberdinetan banatuta dago: abdomena, toraxa eta burua. Kanpo eskeletoa dute eta brankiak. Gehienak itsastarrak dira eta marea artean bizi ohi dira. Buruan dituzten apendize kopuruaren arabera banatzen dira krustazeoak. Askok lau antena pare dituzte buruan, begi handiak euren buruari itsatsiak eta euren atzean barailak izaten dituzte janaria murtxikatzeko. Euren atzean bi maxila dituzte laguntzeko. Toraxean oinez egiteko hankak dituzte eta askok hagin edo pintzak dituzte hemen ere. Abdomenean beste apendize pare batzuk dituzte eta emeek horiek arrautzei heltzeko erabiltzen dituzte. ==== Buia (''Cancer pagurus'') ==== [[Fitxategi:Buia 3.jpg|centre|200px|thumb|Buia itsaskia]] Brachyura infraordenako krustazeo dekapodoa da. Neurri handiko karramarro hau Ipar Itsasoan, Ipar Atlantikoan eta Mediterraneoan bizi da. Petaka ere deitzen diote. Txangurroaren antza du, baina buiaren oskola leuna da guztiz, txangurrua ez bezala. Kolore arre-gorrixkako oskol arrauzkara du, eta 25cm zabal eta 3kg izatera irits daiteke heldua denean. Hanketako hagin puntak beltzak ditu. Gaueko harraparia da, eta krustazeo eta molusku ugari harrapatzen ditu. Normalean, uretan eta lurrunetan egosi eta bere horretan jaten da. Egosi ondoren, haragia papurtuko bagenu, modu askotara prestatzea izango genuke. Oskola beteta barazki eta tomatearekin gratinatua (''Donostiarra eran''), piper beteak egiteko, kroketak, entsaladan, maionesarekin pintxoak egiteko..... ==== Izkira ==== Itsaski gisa kontsumitzen diren hainbat krustazeo espezie ezberdini ematen zaie izan hori. Azpi ordena eta familia ezberdinetako kideak izan daitezke, baina gehienak Caridearen barruan sartzen dira. Izkirak elikagai garrantzitsuak dira animalia handiagoentzat, arrain eta baleentzat. Espezie ugari kozinatzen dira. Mundu osoan bizi dira, ur gazi eta gezetan. Izkira helduak ura iragaziz bizi dira, itsas edo ibai hondotik hurbil. Sardatan bizi daitezke eta atzeraka laster igeri egiteko ahalmena dute. Beste itsaskiek bezala, izkirek kaltzio, iodo eta proteina ugari dute, baino balio energetiko urria. Izkirez osatutako otordu bat kolesterol iturri garrantzitsua da. Izkirak eta beste itsaski ugari alergia eragile ohikoenak dira. ==== Izkira zuria, (''Crangon crangon'') ==== Gurean jaten den krustazeoen artean txikiena. Normalean egosi eta aperitibo moduan jaten da. '''Izkira handia''' edo '''izkira gorria''', (''Palaemon serratus'') [[Fitxategi:Kamaroia.jpg|centre|200px|thumb|Kamaroia]] Itsas krustazeo espezie bat da, ekialdeko Atlantikoan, Mediterraneoan eta Itsaso beltzean bizi dena. Gorputza gardena eta zerrenda urdin eta horia du. Izkira zuria baino pittin bat handiagoa, hau ere egosi eta normalean aperitibo moduan jaten da. ==== Izkiratzarra, (''Aristaeopsis edwardsiana'') ==== [[Fitxategi:Izkiratzarra.jpg|left|300px|thumb|Izkiratzarra]] Aristeidae familiako itsas krustazeo espezie bat da, ozeano guztietan bizi dena. Izkira handi hauek jateko onak dira eta Andaluziako gastronomian ohikoak. Sukaldeko erabilera, beste edozein otarrainxka moduan izango da. Zuritu gabe, plantxan, parrilan, egosia, salteatuak, gisatua, estofatuak, zopak eta kremak prestatzeko. Egosi eta zuritu ondoren, salpikoi eta entsalada desberdinak jar dezakegu. ==== Ganba ==== Itsaski gisa kontsumitzen diren hainbat krustazeo espezie desberdin izendatzeko erabiltzen da izen hori. 10 eta 20 cm inguru neurtu ditzake. Ganba mota ugari ditugu, gurean oikoenak, gorria, zuria eta zilarreztatua ditugu. ==== Ganba gorria (''Aristeus antennatus'') ==== [[Fitxategi:Ganbak.jpg|300px|thumb|Ganbak]] Kolorea gorri bizikoa da, urdin koloreko banda horizontalekin. Mediterraneoa itsasoan aurkitzen da, bereziki 100 eta 3300 metro arteko sakoneran. Atlantikoan beste toki batzuetan ere harrapatzen da. Almeria inguruan saltzen den ganba gorria oso garestia izaten da. ==== Ganba zuria (''Parapenaeus longirostris'') ==== Atlantikoan eta Mediterraneoan, Cadiz eta Huelva inguruan aurki genezake. Huelvako ganba bezala ere identifikatzen da. Arrosa kolore arinekoa da. Eta hondar lurretan bizi da 180 eta 450 metro artean. ==== Ganba zilarreztatua (''Palaemon serratus'') ==== Harroketan bizi da, zilar kolorekoa, zerrenda horizontalekin. Ganbaren sukaldeko erabilera nagusia, plantxan egina da, nahikoa da gatza eta olio tanta batekin plantxa oso bero batean alde bakoitzetik 30 segundo kozinatzea. Hala ere, egosita ere ederrak geratzen dira. Zurituta, salteatu, baratxuritan, frijituta edo erregosita.. ere presta ditzakegu. Entsaladetan, pintxo ugari prestatzeko.... ==== Lanperna(''Pollicipes pollicipes'') ==== [[Fitxategi:Lanperna.jpg|left|300px|thumb|Lanpernak]] Pollicipes generoko animaliak dira, itsas ertzeko marearteko haitzetan atxikita bizi diren oskoldunak. Oso aintzat hartzen dira sukaldaritzan. Lanperna arruntak jarraikako sei oskol garatuko ditu, gorputza inguratu eta babesteko. Bizitza osorako haitzera itsatsia izango da, garroak erabiliz planktona harrapatzeko eta gametoa erruteko. Kantauri itsasoko lanpernaz aparte, mediterraneokoak harri bati erantsiak eta Kanadakoak, aho ilunekoak aurki ditzakegu gure merkatuan. Lanperna onenak motzak eta lodiak izaten dira. Euskal Herrian sukaldaritzan, oso aintzat hartzen dira lanpernak. Hemendik kanpo, Galizian, eta Portugalen ere guztiz gustukoa dute. Jateko, itsasoko ur garbietan, ur irakinetan jarri eta irakiten hasitakoan, atera bertatik. Epel dagoenean jaten dira bere horretan. Erramuarekin egosteko ohitura ere badago. ==== Abakandoa edo misera ==== '''Europar misera edo abakandoa''' (''Homarus gammarus'') '''Amerikar misera edo abakandoa''' (''Homarus americanus'') [[Fitxategi:Abakandoa.jpg|centre|200px|thumb|Amerikar edo Kanadiar abakandoa]] Nephropidae familiako krustazeo espezie bat da, sukaldaritzan oso aintzat hartua. Otarrainaren antz handia du, baina miseraren aurreko hankek haginak dituzte. Miserak bost hanka pare ditu, horietako lau toraxean eta, nahiz eta txikiak izan gorputz osoarekiko, animalia mugitzeko adina indar dute. Aurreko hanka pareak berriz, haginak dituzte, horietako bat ertz zorrotzekoa, ebakitzeko, eta bestea zapalagoa, birrintzeko. Buruan bi antena luze eta bi labur ditu. Misera animalia bakartia, gauekoa eta lurraldekoia da, egunean zehar itsas hondoko zulo eta pitzaduretan bizi dena. Udan, miserek migratu egiten dute sexukide bila. Garai hau izaten da aproposena arrantzatzeko. Heldutasuna 4-5 urteren buruan lortzen dute. Europar Miseraren bizilekua Ozeano Atlantikoaren ipar-ekialdea da, Norvegia hegoaldetik Marokoraino Euskal Herria barne. Mediterraneo mendebaldean, Kretan, Itsaso beltzaren iparraldean, eta Azoreetan ere bizi da. Gure merkatuan azaltzen den misera kantitate handietan Britaniako irletan harrapatua izaten da. Europar Miserak oskola beltz urdinkara du, orban argiekin. Amerikar edo Kanadako misera berriz, Estatu Batuetako eta Kanadako itsas bazterretan harrapatzen da eta oskola, berde eta gorri kolorekoa izaten du. Sukaldean misera oso preziatua da: erreta, plantxan, parrilan edo labean egosita edo erdibanatua. Egosita, bere horretan. Zatituta, gisatu, arroz eta zopa desberdinak egiteko. Egosita, eta zatitu ondoren, salpikoi eta entsaladetan ere erabiltzen da. ==== Nekora edo txamarra (''Necora puber'') ==== [[File:Nekorak.jpg|centre|200px|thumb|Nekorak]] Krustazeo dekapodo espezie bat da, sukaldaritzan oso aintzat hartzen den karramarroa. Nekora generoko espezie bakarra da, hau da, monotipikoa. Bizkaian parte txarreko karramarroa ere esaten diote. Nekora Norvegia hegoaldetik Mendebaldeko Sahara arte bizi da, eta Mediterraneoaren eskualde batzuetan ere bai. Itsas hondo harritsuetan bizi da, itsasertzetik 65 metroko sakonera arte. Gorputza ile fin-finez estalia du. Oskola arrexka edo beltzaxka du, tarte urdinekin, 7–15 cm zabalekoa. Lehengo pereiopodo (''hanka'') parea besteak baino handiagoa da eta haginak ditu. Azken pereiopodo parea zabala da, igeri egiten errazteko. Negu azkenetan, arrak emea ernaltzen du, hazia hazi-putzu baten ipintzen du, eta handik pasatzen dira arrautzak errun momentuan, martxo inguruan. Nekorak merkatuko karramarro espezietan haragirik finena eta estimatuena du. Prestatzeko ohiko era egostea eta epelean bere horretan jatea da. Ohiko platera da Europa Mendebaldean, Atlantikoaren kostaldean, Euskal Herria barne. ==== Otarrain arrunta edo Europarra(''Palinurus elephas'') ==== Palinuridae familiako krustazeo espezie bat da, sukaldaritzan oso aintzat hartua. Familia bereko beste espezie batzuk, duten antzagatik, otarrain izena hartzen dute. Ezagunenak, Karibeko otarrainak, Panulirus argus, eta otarrain gorria edo Kaliforniako otarraina, Panulirus interruptus. Miseraren antz handia du, baina otarrainak ez du haginik. Krustazeo handi honek bost hanka pare ditu. 50 cm izatera irits daiteke eta 4 kg pisatzera. Gorputza, segmentatua, oskol batek babesten du, arrexka edo gorrixka, abdomen aldean bi orban horiekin. Hankak eta antenak marradunak dira, arre eta horiak. Burua arantza sendoz estalia dago eta bi adarrek babesten duten bi begi irten ditu. Gainera, bi antena txiki, gorputza baino luzeagoak diren atzerakako bi antena, bi baraila birrintzaile eta lau baraila moztaile ditu. Zakatzen bidez hartzen du arnasa. Otarrainaren bizilekua Ozeano Atlantikoaren ipar-ekialdea da, Norvegia hegoaldetik Marokoraino, Euskal Herrian barna. Mediterraneoan eta Azoreetan ere bizi da, ekialdeko muturrean izan ezik. Kosta harritsuetan bizi da, marearteko gunetik behera, batez ere 20 eta 70 metro arteko sakoneran. Sukaldean misera moduan oso preziatua da, Erreta, plantxan, parrilan edo labean egosita edo erdibanatua. Zatituta gisatu, arroz eta zopa desberdinak egiteko. Egosi, zuritu eta zatitu ondoren, salpikoi eta entsaladetan. ==== Otarrainxka, Otarrainxka arrunta (''Melicertus kerathurus'') ==== [[Fitxategi:Otarrainxka.jpg|200px|thumb|Otarrainxkak]] Krustazeo espezie bat da, izkirak eta ganba baino handiagoa. Sukaldaritzan oso aintzat hartua da. Izena otarrainaren txikigarritik datorkio, espezie honen antza baitu. Oro har Europako kostalde atlantikoan eta mediterraneoan bizi da. Antzeko espezie ugarik ere otarrainxka izena hartzen dute. Otarrainxka arrunta Mediterraneoan bizi da. Beste krustazeoak bezala, gorputz osoa oskol batek babesten du. Oskoletik antenak ateratzen dira, bibrazioak sumatzeko gai direnak. Oskoletik antenatxoak ere ateratzen dira, usaintzeko eta oreka mantentzeko erabiliak. 12-20 cm luze izatera eta 100g pisatzera irits daiteke. Otarrainxka mota ugari daude, nik 3 multzotan banatuko ditut. Langostino zuriak, Tigre langostinoak eta Ganboi langostinoak, azken hau, buru handiago eta haragi bigunagokoa. Dendetan aurki genitzakeen otarrainxka nagusiak. ==== Tigre otarrainxka ==== [[Fitxategi:Tigre otarrinskak.jpg|150px|thumb|Tigre otarrinskak]] * Erraldoia edo junbo otarrainxka. * Tigre otarrainxka marroia. * Tigre otarrainxka berdea. * Japoniako otarrainxka. * Mediterraneoko otarrainxka. ==== Langostino zuriak ==== * Ekuadorko otarrainxka. * Otarrainxka zuriak. * Marfil otarrainxka. ==== Ganboiak ==== [[Fitxategi:Ganboaiak.jpg|150px|thumb|Ganboiak]] * Argentinako ganboia. * Mozanbikeko ganboia. Plantxan, parrilan, labean, egosita, erregosita edo zuritu eta salteatuta. Paella eta erregosien lagungarri. Egosi eta zuritu ondoren, entsaladetan edo salpikoietan. ==== Santio txikia (''Scyllarus arctus'') ==== Krustazeo dekapodoen espezie bat da, sukaldaritzan oso aintzat hartzen dena. 11 cm inguru luze da. Oskola errektangulu itxurakoa, konkortu samarra du. Antenak zabalak eta zapalak izaten ditu, punta hortz zabalekoak. Kolore gorrixka-marroixka du, zeharkako marra gorriekin. Ozeano Atlantikoan, Europa aldeko itsasertzetan eta Mediterraneo itsasoko ertzetan bizi da. Oso gutxi aurkituko dugu merkatuan eta horregatik prezio garestia izaten du. Egosita, bere horretan edo salpikoietan edo zabaldu eta plantxan, labean erreta jatea da modurik ohikoena. ==== Txangurrua edo Zentoia (''Maja squinado'') ==== [[File:Zentoioa.jpg|centre|200px|thumb|Zentoioa]] Brachiyura azpi ordenako krustazeo dekapodoa da. Neurri handiko karramarro migratzailea da. Oskola arantza eta konkor handiz beteta dago eta 20 zentimetroko diametroa izan dezake, eta 250 eta 3.000 g inguru pisatzeraino hel daiteke. 7 edo 8 urte bizi dira naturan, Ozeano Atlantikoaren iparraldeko eremuetan eta mediterraneo itsasoan. Arrantza otarrez edo sarez egiten da eta legezko tamaina minimoa 120 mm da. Gaur egun buiari ere txangurrua esaten zaio, kosta inguruko helduek bi krustazeo hauek argi bereizten badituzte ere. Txangurrua oso estimatua da gastronomian, egosi eta bere horretan jatea da ohikoena. Euskal sukaldaritzan aipatzekoa da Txangurrua Donostiar eran, mamia papurtuta barazki eta tomate saltsarekin nahastu ondoren, oskola bete eta labean gratinatua. Txangurruaren mamia edo haragia ere erabil liteke, entsaladetan, piper beteak egiteko, maionesarekin pintxotan eta beste mila errezetan lagungarri moduan. ==== Zigala (''Nephrops norvegicus'') ==== [[Fitxategi:Zigalak.jpg|centre|200|thumb|Zigalak]] Krustazeo dekapodo espezie bat da, sukaldaritzan oso aintzat hartzen dena. Ipar-ekialdeko Ozeano Atlantikoan eta Mediterraneoan eskualde batzuetan bizi da, baina ez Itsaso Baltikoan edo Itsaso Beltzean. Itsas hondo hareatsuetan bizi da, itsasertzetik 800 metroko sakonera arte. Gorputz luzea du, oskol gogorrarekin. 18 zentimetroko luzera hartzera irits daiteke nahiz eta gehien otarrainxka tamainakoak kontsumitu. Laranja kolorekoa da eta tamaina desberdineko bi pintza ditu. Sukaldean, handiak ez dira asko aurkitzen, baina oso preziatuak eta garestiak , zapore bikainekoak. Handiak plantxan, parrilan, labean erreta edo egosita jatea da ohikoena. Txikiagoak, egosita, plantxan edo salteatuak. Beste prestaketa askori zaporea emateko, arroz, fideu, saltsa...ere erabiltzen dira. ==== Itsas Mantisa(''Squilla mantis'') ==== Squillidae familiako espezie bat da. Zapore bikainekoa da baina haragi gutxi duena. 20 cm izatera irits daiteke. Mediterraneo itsasoan eta Ozeano Atlantikoko ipar-mendebaldean aurkitzen da. Kozinatzeko, uretan edo lurrunetan egosita, salteatua, plantxan,erregosita, zaporea emateko arrozetan, saltsetan, salda eta zopetan... === Itsaski molusku kuskubiko bibalbioak === Moluskuen talde garrantzitsu bat dira. Ur gezan naiz gazian bizi daitezke eta gorputza bi kuskuren artean gordetzen dute. Hondar edo lokatzen azpian edo zerbaiti atxikita bizi dira. Oin bakarra eta gihartsua dute, eta baita maskorra itxita edukitzeko gihar abduktoreak ere. Gihar hauek arrasto zirkular bat uzten dute maskorraren barneko aldean. Bibalbioak, beste moluskuak ez bezala, iragazleak dira. Hau da, sifoi baten bidez ura xurgatu eta bertan dauden elikagaiak zakatzen bidez iragazten dituzte. Horregatik, eta beste moluskuek ez bezala, ez dute erradularik (''janaria karraskatzeko kitinazko hortzik''). Zakatz barrunbe zabala dute. Molusku bibalbo asko habitat hondartsu eta lohitsutan bizi dira eta horiek erosteko garaian, barruan, hondarra edo lokatza edukitzeko arriskua dute. Kalitaterik onenekoak erosteak arrisku hori saihestea dakar. Merkeagoek edo izoztuek hondar gehiago izateko arriskua dute. Kasu hauetan, kozinatu aurretik 2 orduz ur gazituan edukiko ditugu. Edozein kasutan gaur egun itsaski molusku bibalbikoak saltzeko gutxienez 42 ordu pasa behar dira araztaile batetik. ;Bi maskorreko moluskuak * Berberetxoa * Bieira * Boandeira * Datila * Muskuilua. * Ostra arrunta * Txirla * Zanburina ;Maskor bakarreko moluskuak * Karrakela * Lapa * Lapagorria ==== Berberetxo (''Cardiidae'') ==== [[File:Berberetxoa.jpg|200| centre|thumb|Berberetxoa]] Bibalbioen familia bat da. 200 espezie baino gehiago ditu, eta gurean ezagunena berberetxo arrunta da. Jateko onak dira, nazioarteko sukaldaritzan askotan erabiliak. Berberetxo arrunta (''Cerastoderma edule'') Cardiidae familiaren ur gaziko txirla espezieak dira. Ekialdeko ozeano atlantikoaren kostaldeetan, Norvegiatik mendebaldeko Afrikaraino, oso ugaria da. Maskorra txirla baina borobilagoa izaten du, eta saihets nabarmenagoak ditu. Berberetxo berdea (''Cerastoderma glaucum '') arruntaren oso antzekoa da, saihets batzuk gutxiago izan ditzake eta kolore horixkagoa du eta gure merkatuetan aurki genezake. Gure merkatuetan jaten diren berberetxo gehienek Galizia, Ipar Europa eta Mediterraneoan dute jatorria. Txirlaren kasuan bezala, bizirik, izoztuak eta ontziratuak eros genitzake. Handiak kalitate hobeagokoak izaten dira. Hala ere txirlen moduan barruan hondarra izan dezaketenez, erabili aurretik 2 orduz ur gazituan edukitzea komeni da. Prestatu aurretik, ur korrontean garbitu oskol zatiak kentzeko. Sukaldean, txirlaren erabilera berdina du, gordinik limoiarekin, plantxan, saltsan, itsaski zopak, kremak, paellak pasten lagungarri.... Oso kontuan eduki beharreko beste gauza bat, ireki eta ahalik eta azkarren jaten saiatuko gara, denbora gehiegi igaroz gero lehortu, eta gomaren testura hartuko baitu. ==== Bieira handia edo erromes-maskor handia, sarri erromes-maskorra soilik (''Pecten maximus'') ==== [[Fitxategi:Bieirak2.jpg|200px|left|thumb|Bieirak]] Molusku kuskubikoa da, Done Jakueren bidean ikur nagusia delako ezaguna. Kusku asimetrikoa, erraz ezagut daiteke goiko kuskua guztiz zapala eta uhin moduko saihetsez hornitua dagoelako. Kolore gorri-arrekoa da, batzuetan arrosakara edo orbanduna. Ezaugarri nagusia, animalietan oso urria, dituen begi katadioptrikoak dira, islaz funtzionatzen dutenak. Kuskuak bat-batean itxiz igeri egiteko gai dira hidro-propultsioa erabiliz. Bada beste espezie bat, erromes maskor txikia (''Pecten jacobaeus''), Mediterraneoan baino bizi ez dena, eta erromes-maskor handiaren antz handia duena. Badirudi bien arteko alde genetikoa oso txikia dela eta koespezietzat har daitezkeela. Hogei urte izatera irits daiteke. Sukaldaritzan oso aintzat hartua da. Haragiaz gain, guruin genitala edo korala ere jaten da. Oso preziatua den itsaskia dugu eta prezio altua duena. Izoztua aurkitzea freskoa aurkitzea baino errazago zaigu. Freskoak jateko uda da garairik onena eta horrela erosiko bagenu, 2 egunen aurretik jatea komeni da eta beti pisu bat dutela tapa moduan gordetzeko, elkar jan ez dezaten. Zati gorria gordinik jan daiteke, hori egosteak gomaren testura emango bailioke. Alde zuria berriz, normalean, plantxan gutxi kozinatuta jaten da, entsaladan ere jar daiteke, beti gutxi, goma testura hartu ez dezan. Labean erreta edo gratinatua ere egin daiteke, kasu honetan saltsa batekin jatea da ohikoa. Labana txiki batekin erraz zabaltzen da. Kozinatu aurretik bieira ur azpian garbituko dugu, bi ataletan banatuz: atal arra, zuria, eta atal emea, gorri-laranja edo korala. Beste tripa marroi kolorekoa eskuekin kendu eta bota egingo dugu. Jarraian, zati zuria eta korala ur azpian ongi errepasatu. ==== Datilak (''Solenidae'') ==== Ur gaziko molusku kuskubiko familia bat da. Datilen oskolak luzeak, simetrikoak eta leunak dira, bien artean luzera osoan josiak. Maskorraren mutur batean buru atrofiatua dago eta bestean aizkora itxurako oina. Habitat hondartsu eta lohitsuetan bizi dira. Mehatxuren bat sumatuz gero, fite lurperatzeko ahalmena dute. Batzuetan, Pharidae familiako eta Ensis generoko espezie batzuek ere datila dute izen arrunta. Datil handia (''Ensis siliqua''), datil ildoduna, (''Solen marginatus'') eta datil okerra (''Ensis ensis'') dira Euskal Herrian gehien ezagutzen diren espezieak, sukaldaritzan duten balioagatik. Bizirik erostea da komenigarriena, oskola oso biguna dute eta kontuz tratatu behar dira, sortan lotuta edukitzen dira elkar jan ez dezaten. Prestatu aurretik, ur gazituan ordu pare bat eduki daitezke baina kalitate onekoak erosi baditugu, ez dute behar. Sukaldean normalean, gordinik edo lurrunetan ireki eta limoiarekin, edo plantxan jaten dira. Inoiz ez dira gehiegi kozinatu behar, gomaren testura hartzen baitute. ==== Muskuilua (''Mytilus edulis'') ==== [[Fitxategi:Muskuiluak.jpg|300px|thumb|Muskuiluak]] Molusku kuskubiko bat da, Mytilidae familiakoa. Itsasoko animalia da, arroketan atxikia bizi dena marearteko guneetan. Jateko oso ona da, proteina eta mineral ugari ditu. Batzuetan, muskuilu hitza Mytilidae familiako espezie guztiak izendatzeko erabiltzen da eta, gutxi batzuetan, familia horretakoak ez diren antzeko espezie batzuk izendatzeko ere bai (''zebra-muskuilua, adibidez, Dreissenidae familiakoa''). Gainerako molusku gehienen antzera, muskuiluek gorputz biguna dute, maskor kalkareoz babestua. Gorputz biguna hainbat atalez osatua dago, errainak, hauek inguratzen duten mintz batekin, zakatzak eta organo gihartsu bat, oina izenekoa. Munduan, muskuiluen produkzioa handia dago herrialde ugaritan, gure inguruan Galizian, eta bertatik datoz gure arrandegietan ikusten ditugun gehienak. Haztegiei esker kalitate bikaineko itsaski merkea eta oso eskuragarria daukagu. Freskoa, izoztua, erdi egosirik ontziratua edo kontserban modu ugaritan eros genezake. Esan beharrik ez dago freskoa jatea dela gomendagarriena eta behin erosiz gero, ahalik eta azkarren kontsumitzea. Prestatu aurretik itsatsita dituen kanpoko bizarrak eta azalak labana batekin ongi harraskatu eta tiraka garbitu behar dizkiogu. Muskuilua, lurrunetan egosita jaten da gehien, asko egin gabe, limoiarekin edo saltsaren batekin lagunduta. Gordinik ere jan badezakegu ere, gurean ez da ohikoena. Muskuilu beteak, frijitu moduan bexamelarekin jateko, gratinatuak, edo tomate eta saltsa berdean presta ditzakegu. Arroz, pasta edo bestelako plateren lagungarri bikaina. Eskabetxean era presta genezake. Munduko herrialde askotan jaten da muskuilua eta bakoitzak prestatzeko modu oso desberdinak ditu. ==== Ostra arrunta(''Ostrea edulis'') ==== [[Fitxategi:Ostra.jpg|left|200px|thumb|Ostrak]] [[Fitxategi:Ostrak2.jpg|200px|thumb|Ostrak]] Europako molusku kuskubiko bat da, ostren artean ohikoena. Ostrak helduak direnean, 3,8-11 cm zabal izatera iritsi daitezke. Naturan, espeziaren hedapena Europa mendebalde eta hegoaldeko kostaldekoa da, Norvegiatik Marokora, Britaniar Uharteak eta Mediterraneoa barne. Ostrikultura oso antzinakoa da eta gurean bai Galizian eta bai Bretainian hazitakoak jaten ditugu batez ere. Oso itsaski preziatua da, gordinik limoi pittin batekin jaten da gehien. Ostra-irekitzailea (''labana motz, zabal eta gogor bat'') erabili beharko dugu zabaltzeko, ondoren, haragia oskoletik banandu eta irekitzean erori zaizkion oskol zatiak eta bizarrak ongi garbitu beharko dizkiogu, berriro oskolaren gainean jartzeko. Erosi eta 24 ordu aurretik jatea komeni da, bestela intoxikatzeko arriskua izan dezakegu. Beti hozkailuan gorde behar ditugu. Gratinatuta holandesarekin edo beste edozein lagungarrirekin ere jaten dira. ==== Txirla ==== Txirla hainbat molusku kuskubikori ematen zaion izena da, horien artean ohikoena Tapes decussatus edo txirla handia da. Txirlak itsas eta ibai hondoetako lohi eta hondarpean bizi dira. Planktona iragaziz eta inguruan ezarritako hondakinez elikatzen dira. Espezie ugari komertzializatzen dira gurean. Nagusia txirla handia bada ere, merkatuan beste mota batzuk ere aurkitu genitzake. Txirla handia (''Tales decussatus, Ruditapes decussatus edo Venerupis decussata''), Txirla zapala (''Scrobicularia plana''), Txirla txikia (''Chamelea gallica edo Venus gallica''), Txirla arre gorrixka (''Callista chione''), Txirla leuna (''Mactra corallina'') , Txirla garatxoduna (''Venus verrucosa''), Txirla barrenaria (''Pholadidae''). Hala ere, gehiegizko arrantza dela-eta, askotan Venerupis philippinarum espeziea erabiltzen da sukaldaritzan, antzekotasuna dela eta. Jatorria Filipinetan du, baina Atlantikoko gune batzuetan etxekotu da. Gurean Galiziatik eta Bretainiatik datoz nagusiki txirlak edo muxilak. Bizirik, izoztuak edo ontziratuak saltzen dira baina esan beharrik ez dago bizirik direla kalitate onenekoak eta komeni dela ahalik eta azkarren jatea, azkar hiltzen baitira. Txirlak erosteko garaian barruan izan dezaketen lokatza edo hondarrak asko baldintzatuko du, beraz zenbat eta kalitate handiagoko txirlak erosi, orduan eta arrisku gutxiago izango dute barruan hondarra izateko. Txirlarekin zalantzak baditugu prestatu aurretik, ur gazituan ordu pare bat edukitzea komeni da. Edozein kasutan, oskol zatiak kentze aldera kozinatu aurretik ur korrontean garbitzea komeni da. ==== Txirla handia(''Tapes decussatus'') ==== [[File:Txirlak.jpg|250px|thumb|Txirlak]] Gehienetan txirla izen arruntarekin ezagutzen da, Euskal Herrian ohikoena delako. Sukaldaritzan oso aintzat hartuak dira, hala nola, euskal gastronomiako ttoroa eta legatza saltsa berdean prestatzeko. Halaber, gordinik limoiarekin, plantxan, edozein saltsa edo prestaketa desberdinen lagungarri, arroza, pasta, fideua.... Txirlak erabiltzen ditugunean kontu handia eduki behar dugu gatz kopuruarekin; kontu izan txirlak irekitzeko garaian gatz kopuru ugari zabalduko duela. Oso kontuan eduki beharreko beste kontu bat, beti gutxi kozinatuta eta ireki berriak jan behar ditugula, denbora gehiegi eginez gero lehortu eta gomaren testura hartuko baitute. ==== Zanburina (Chlamys varia) ==== ==== Azpiatalburuko testua ==== [[Fitxategi:Zanburinak.jpg|left|120px|thumb|Zanburinak]] Itsas molusku bibalboa da, ipar-ekialdeko Ozeano Atlantikoan bizi dena. Erromes maskor handiaren antzekoa, Galizian oso preziatua da jateko. Bieira baino 2-3 aldiz txikiagoa da, baino zapore eta testura hobeagokoa; Galizia eta Asturiasen harrapatzen da. Gaur egun gutxi dago eta bere izenean boandeira antzeko espezie bat saltzen da. Sukaldean bieiraren aurre lan eta erabilera berdinak ditu. Korala gordinik, edo plantxan, zati zuria berriz plantxan, gratinatua, betegai moduan. Galizian zanburiñarekin eginiko enpanada oso tradizionala da. '''Boandeira''' (''Aequipecten opercularis'') Itsas molusku bibalboa da Zamburiña moduan saltzen dena gehienetan eta haren antz handikoa. Zamburiña ilunagoa da eta boandeirak arrosa kolore handiagoa du. Aurre lanetan eta sukaldean prestatzeko garaian erabilera berdinak dituzte. ==== Itsaski molusku oskol bakarrekoak ==== Oskol bakarreko itsaski jangarriak, karrakela eta lapak ezagunenak. Lehen unibalbo izena ere ematen zitzaien eta batzuetan barraskilo ere deitzen zaie, nahiz eta guztiak ez izan barraskiloak. Itsas lapak ere talde honetan sar ditzakegu. ==== Karrakela, magurio edo mangolino, Littorina ==== [[Fitxategi :Karrakela biziak.jpg|200px|thumb|Karrakela biziak]] Itsas molusku gastropodoa klaseko genero jangarri bat da. Europan bederatzi espezie bizi dira eta horien artean dago karrakela arrunta (''Littorina littorea''). Nahiz eta espezie hau den ezagunena, orokorrean Littorina generoko espezie guztiei karrakela izena ematen zaie euskaraz. Karrakelak marearteko zabalguneetan bizi dira. Littorina izena Littorina Itsasotik datorkio, Itsaso Baltikoaren aurrekari geologikoa. Sukaldean ur gazituan egosita, aperitibo moduan jaten da. ==== Lapa (''Patella vulgata'') ==== [[File:Lapa eta karrakelak.jpg|180px|left|thumb|Lapak]] Itsasbazterreko haitzei itsatsita bizi den soinbera maskor-bakarra da, jateko ona dena. Lapa patellidae familiako espeziea da, mendebaldeko Europan generokide hedatuena. Gure itsasertzean asko dago. Lapak ez dira komertzializatzen eta itsasotik bildu beharko genituzke. Beraz, ez dute haztegiek eskaintzen duten araztegi edo higiene prozesua pasaturik izango. Prozesu hori pasatu ezean, ezingo genuke inoiz laparik saldu. Euskal Herrian kosta inguruan gordinik jan izan dira, arroketan bertan eta labana baten laguntzaz soltatu ondoren edo haragia beste lapa baten oskolarekin bultzatu eta kenduz. Etxera ekarriko bagenitu bai, derrigorrezko izango litzateke ur gazituan edukitzea ordu batzuk, ondoren gordinik edo baratxuri eta perrexilarekin saltsa berde moduko batean jateko. Arroz, pasta, zopa desberdinei zapore emateko ere asko erabilia izan da, kostako sukaldeetan. ==== Lapagorri, ''(Bolinus brandaris'') ==== Jatorriz Linneausek ''Murex brandaris'' izendatua. Prosobrankioen ordenako eta murizioen familiako soinbera da. Kusku lodi arantzatsua izaten du, 80 mm inguru zabala. Aireko oxigenoarekin nahastean purpura koloreko bihurtzen den isurkari zuri bat botatzen du. Tindagai gorriak lortzeko erabili izan da gai hori. Mediterraneoan asko jaten den itsas barraskiloa dugu, antzekotasun duten beste itsas barraskilo batzuekin batera. Karrakelen modu berean egosirik jaten da. === Itsaski molusku zefalopodoak === Cephalopoda edo zentzu zabalean zefalopodoak (''grezieraz κεφαλή (''kephalé''), "burua" eta ποδός (''podós''), "oina", oinak buruan, moluskufiloen ornogabe klasea da. 700 espezie inguru daude. Ezagunenak: olagarroa, txibia, txokoa, pota eta hegalaria dira. Zefalopodoek kanpoko zein barneko ('' txibia '') maskorra eduki dezakete. Badaude maskorrik ez duten zefalopodoak ere (''olagarroa, adb.'') ===== Hegalaria (''lex coindetii'') ===== Ommastrephidae familiako itsas moluskua da, Mediterraneo osoan eta ipar-ekialdeko Ozeano Atlantikoan bizi dena. Arrek 18-20 cm eta emeek 25-27 cm-ko luzera dute. Potaren antz handia du, baina kolorez ez da gorrixka baizik eta marroi iluna. Gorputza txipiroia eta pota baino luzeagoa eta gorputzaren amaierako hegatsek bihotz forma hartzen dute. Haragia txipiroia baino gogorragoa du, baina oso zaporetsua, normalean gisatuak egiteko erabiltzen da; hala ere, txipiroiaren erabilera guztiak izango ditu. Plantxan, tipularekin, frijitua, saltsan, arrozarekin.... ===== Txipiroi arrunta(''Loligo vulgaris'') ===== [[Fitxategi:Txipiroia.jpg|140px|thumb|Txipiroiak]] Handia denean, begihandia edo txibia deitua. Ipar itsasotik Afrika mendebaldera arte bizi den txipiroi mota da, Euskal Herriko kostan ohikoena. Ur azaletik 500 metroko sakonera arte bizi da. 40 cm luze izatera irits daiteke. Bentosaz estalitako hamar garro ditu, horietako bi luzeagoak. Arrosa garden kolorekoak dira, lerro edo zain arrosa ilun edo moreekin. Gurean harrapaketarik gehienak udan izaten dira. Euskal sukaldaritzan oso erabilia eta preziatua den osagaia dugu. Txipiroiak bere tintan gure sukaldaritza bereizten duen errezeta da. Txipiroi txikia osoan eta beterik prestatuta edo behi handia zatitua, bi kasuetan bere tintarekin egindako saltsan prestatzen da. Plater hau kozinatzeko tinta freskoa izatea inportantea da. Bestetik, sukaldaritza eskoletan txipiroia garbitzeko garaian, kanpoko azala kentzeko ohitura badago ere, amuko txipiroi freskoari ez litzaioke kendu beharko, zapore eta kolore oso bereziak ematen baitizkio. Txipiroia bere tintan prestatzeaz gain, plantxan ('' buelta eta buelta''), tipuletan pelaio erara, Lohitzune erara frijituta... presta litezke, tamainaz tartekoak edo begi handiak berriz, zatitu eta irineztatu edo birrineztatu ondoren frijituak, arroz eta pasten lagungarri, patatekin gisatuak....presta genitzake. ===== Txokoa edo txibia(''Sepia officinalis'') ===== [[Fitxategi:Txibiak.jpg|left|px200|thumb|Txokoa edo Txibiak]] Sepiida ordena osatzen duten itsas zefalopodoak dira. Txipiroien senide hurbilak eta haien antzera sukaldaritzan aintzat hartuak. Euskal Herrian espezierik ohikoena txibi arrunta (''Sepia officinalis'') da. Txibia espezieen artean handiena eta ezagunena da. 49 cm luze izatera irits daiteke eta 4 kg pisatzera. Itsaso subtropikalekoak txikiagoak dira eta ez dira 30 cm baino luzeagoak. Txibiak Atlantiko Ekialdean, Mediterraneoan, Ipar itsasoan eta Baltikoan bizi dira gutxienez, baina azpiespezie batzuk urrunago ere aurki genitzake, Hegoafrikan, adibidez. Hondarrezko eta lohizko hondoetan bizi da, 200 metroko sakoneran. Txibiek barne egitura gogorra dute, txibia hezur izenekoa, porotsua eta aragonitoz egina. Begiak animalien artean garatuenetakoak dira eta begi-niniek W leun itxura dute. Bere odolak ezohiko kolorea du, berde-urdina baita, oxigenoa garraiatzeko kobrea duen hemozianina erabiltzen baitu, burdina duen hemoglobinaren ordez. Azal kolorea lasterren aldatzeko gai diren animaliak dira, olagarroekin eta txipiroiekin batera. Azala 2/3 segundotan egokitzen da ingurura: hondarra, arrokak, landareak... Sukaldaritzan, irineztatu, arrautzeztatu edo birrineztatu eta frijituta jaten da. Gisatuan beste osagai batzuekin, paella eta pasta desberdinen lagungarri, plantxan, labean, txipiroiaren antzerako prestaketak ditu. ===== Pota europarra edo arrunta (''Todarodes sagittatus'') ===== Molusku zefalopodoen familiakoa da. Jangarria eta askotan txipiroiarekin nahastu izan da. Esan genezake txipiroiarekin alderatuz, hegatsak gorputzaren amaieran dituela hegalarien moduan, eta hegats horiek proportzionalki txikiagoak dira eta potaren kasuan bihotz forma moduko bat osatzen dute. Kolorea gorri purpura du, txipiroiarena baina ilunagoa. Ozeano Atlantikoan, Pazifikokoan eta Mediterraneoan bizi da. Sukaldeko erabilera, txipiroiaren antzekoa da, nahiz eta txipiroiaren haragia zaporetsuagoa eta gogorragoa izan. Normalean, frijituta jaten dira, txibierroak ''rabak'' esaten diegu, eta zati handi bat pota haragia izaten da. ===== Olagarro arrunta(''Octopus vulgaris'') ===== [[Fitxategi:Olagarroa.jpg|200px|thumb|Olagarroa]] Zefalopodoen ordena bat da. Octopus genero nagusia da (''289 espezie dauka''). Bizkaian hamarratz edo amorrotz (''Bermeon'') ere esaten diote. Burua arrautza itxurakoa, begiak irtenak eta zortzi garro dituen soinbera da, jateko ona. 100 cm luze izateraino hazten da. Olagarroen artean, espezierik ezagunena da, eta Iparraldeko Ozeano Atlantikoan eta Mediterraneo Itsasoan bizi da. Azal grisa eta orban marroixka eta garroetan bi bentosa ilara ditu. Itsas azpi harkaiztietan bizi da. Sukaldean, normalean egosita, gisatuta edo erregosita jaten da patatekin. Gaur egun modan jarri da egosi ondoren plantxan edo parrilan erretzea. Egosi ondoren ozpin olio desberdinekin ere prestatzen da. Olagarroan zailena egostean puntua ongi harrapatzea izaten da, gehiegi egosiz gero, goma testura hartzen baitu. Olagarroa zenbat eta handiagoa izan, orduan eta gehiago luzatzen eta konplikatzen da egosketa, garro guztia ondo egitea lortzea zaildu egiten baita. 1 eta 2kg artekoak dira egokienak egosteko. Olagarroa egosi aurretik izoztea komeni da eta ondoren egosteko garaian bospasei aldiz “beldurtzea”, ('' olagarroa ur irakinetan sartu eta ateratzea'') haragia biguntzeko eta azala egoki manten dezan. Garai batean olagarro asko harrapatu eta eguzkitan lehortu ere egiten zen. Ondoren, olagarro zopa eta gisatuak egiteko. Olagarro lehorrak oso usain berezia du, sarkorra, ustel usaina eta jasangaitza askorentzat. Aldiz, gustukoa dutenentzat jainkoen jakia da. === Itsaski ekinodermatuak === Animalia filum itsastar bat dira. Helduak identifika daitezke simetria erradiala dutelako, normalki bost puntakoa. Bere barruan dauden animalia ezagunen artean itsas izarrak eta itsas-trikuak, azken hauek sukaldaritzan preziatuak. Ozeanoetan aurki daitezke, edozein sakoneratan. ===== Itsas trikua(''Erinaceus europaeus'') ===== [[Fitxategi:Itsas trikua.jpg|200px|thumb|Itsas trikua]] Itsas trikuak animalia txiki, biribil eta arantzatsuak dira, Echinoidea klasea eratzen dutenak. Munduko itsaso guztietan bizi dira. Itsas trikuek oskol arantzatsua dute, 3 eta 10 cm artekoa. Ohiko koloreak beltza, berde ahula, oliba berdea, arrea, eta gorrixka. Poliki-poliki mugitzen dira, batez ere algez elikatuz. Itsas trikuen gonadak eta arrautzak oso aintzat hartuak dira sukaldaritzan. Itsas triku guztiak ez dira jateko onak. Espezie jangarriak eskuz jasotzen dira aiztoak edo kakoak erabiliz. Arantza luzeenak moztu egiten dira, itsas trikua irekitzerakoan, eskuak ez mintzeko. Oskola erdialdean ebakitzen da, aho inguruko alde bigun eta arantza gabetik hasiz. Jateko atala emearen bost sexu guruinak dira (''gonadak''). Haietara iristeko ahoa eta digestio aparatua erauzi behar dira. Urtaroaren arabera, gonadak trinkoagoak edo bigunagoak izan daitezke, eta kolorea berdexkatik gorri ilunera aldatu. Gordinik jaten da, batzuetan limoi tanta batez lagundua edo ogitan zabaldua. Batzuetan, arrain zopan gehitu daiteke egosketa amaieran edo arrautza irakin gainean. 9idjk9zfbo00srwd0emiozbi8fwykw5 0 5575 35865 33802 2021-11-18T17:29:17Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''USOA SALMISEAN''' [[Fitxategi:Usakumea salmisean.jpg|600px|thumb|Usakumea salmisean]] MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * Usakumeak: 4. * Oliba olio birjina: 75 ml. * Baratxuria: 2 xerretan. * Tipula: 2 lerrotan. * Azenarioa: 1 lerrotan. * Brandya: 50 ml. * Ardo beltza: 100 ml. * Irina: 25 g. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Salda iluna|Salda iluna]]: 300 ml. * [[Barrengorri salteatua]]: 200 g. * Hirugiharra: 100 g. == PRESTAKETA == * Piztu labea 220ºC-tan. * Garbitu usakumea, lumak kendu, erre sutan luma txikiak, tripak eta urdailak ongi erretiratu eta ur hotzetan garbitu. * Lehortu zapi batekin eta lotu hariarekin. * Gatzez eta piperrautsez ondu. * Labeko erretilu batean jarri usakumea oliotan bustia, sartu labera. * 7 minutuz erre. Labetik atera erretilua eta erretiratu usakumea. * Banandu usakumearen izterrak, bularkiak, karkasak eta gorde. * Jarri sutan kazola bat olioa eta baratxuriarekin, gorritzen hasitakoan gehitu, tipula eta azenarioa eta hauek ere gorritu. * Irina nahastu ondoren, garreztatu lehenik eta busti ardoarekin ondoren. * Ardoa murriztutakoan, sartu izterrak eta busti saldarekin . * Utzi egosten haragia egin arte. Erretiratu izterrak eta karkasa eta saltsa pasa irabiagailutik eta txino iragazkitik. * Egosi salda eta ondu. Gorde. * Beste alde batetik salteatu hirugiharra eta barrengorriak. * Zerbitzatzeko bularkiak zartagin batean su bizian minutu pare batean pasatu, xerratu eta abaniko moduan platerean zabaldu. * Plateraren beste aldean jarri izterrak saltsarekin eta hirugiharra eta txanpiñoiak. == AHOLKUAK == * Pater hau prestatzeko usakumea izatea ezinbestekoa da, bereziki bularraldea oso gogorra egoterik nahi ez badugu. * Lagungarri moduan, [[sagar purea]], gaztaina purea, [[patata purea]], [[konpota]].... ondo doazkio. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Ehiza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] lqtgsl38hs3yruz9szua1ba26izen8m 0 5576 36746 35093 2022-02-11T12:37:19Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''USAKUME ERREA''' [[Fitxategi:Usakume bularra plantxan berezko saltsan.jpg|thumb|600px|Usakume bular errea berezko saltsan]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Usakumea: 4. * Gatza. * Piperbeltza. * Oliba olioa: 50 ml. * Ardo gozoa: 150 ml. * Haragi [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Salda iluna|salda iluna]]: 400 ml. * [[Arto irin findua]]: 20 g. == PRESTAKETA == * Piztu labea 220ºC-tan. * Garbitu usakumea, lumak kendu, erre sutan luma txikiak, tripak eta urdailak ongi erretiratu eta ur hotzetan garbitu. * Lehortu zapi batekin eta lotu hariarekin. * Gatzez eta piperbeltzez ondu. * Labeko erretilu batean jarri usakumea oliotan bustia, sartu labera. * 10 minutuz erre. Labetik atera erretilua eta erretiratu usakumea. * Koipea kendu ondoren gehitu ardo gozoa erretilura, bildu itsatsita dagoen gelatina espatula batekin eraginez. Iragazi salda hori. * Jarri haragi salda irakiten eta gehitu erretiluko salda. * Ur hotzetan disolbatutako arto irin findua gehitzen joan hagatxoarekin eragiten diogun bitartean. * Arto irina gehitu guk nahi dugun dentsitatea lortu arte. * Usakumeari kendu hariak eta osorik edo erdibituta jarri platerean. * Saltsa gainean edo aparte aurkez liteke. == AHOLKUAK == * Kontua eduki haragia gehiegi egin ez dadin, bestela gogortu egingo zaigu eta. * Lagungarri moduan, [[sagar purea]], gaztaina purea, [[patata purea]], [[konpota]] erabili ditzakegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Erre]] [[Kategoria:Osagaia:Ehiza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] qxx880c6w3i70ykht8khyjzib12dmnj 0 5577 36744 35813 2022-02-11T12:35:11Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''OREINA PLANTXAN''' [[Fitxategi:Oreina plantxan.jpg|600px|thumb|Oreina plantxan]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Orein gaztearen solomoa: 800 g. * Gatza. * Piperbeltza. * Oliba olio birjina: 100 ml. * Ardo beltza: 50 ml. * Orein salda edo [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Salda iluna|salda iluna]]: 400 ml. * Arto irin findua: 10 g. == PRESTAKETAK == * Garbitu orein solomoa, gantz eta nerbioak kenduz. * Moztu haragia 100 gramoko 8 zatitan. * Olioarekin igurtzi ondoren, gatz eta piper hautsarekin ondu. * Zartagin bero batean, su ertainean, haragiari kolorea eman alde guztietatik, guk nahi dugun puntua lortuz, eta erretilu batera atera. * Zartaginean itsatsita geratu den zukua berreskuratu ardo beltza gehituz lehenik, eta salda iluna ondoren. Disolbatu arto irin findua ur hotz pittin batean, eta salda horri poliki-poliki gehitu, ongi nahasiz; hartara, saltsa dentsitatea emanez. * Plater bero baten azpian jarri orein saltsa hau lehenik, eta horren gainean, orein solomo xerratua jarri; eta amaitu gatz pittin batekin haragia erditik onduz. == AHOLKUAK == * Oreina gaztea ez bada, bezperatik barazki eta ardoarekin hozkailuan marinatzen jarri. * Errezeta honen lagungarri moduan [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak#Pureak|pure desberdinak]], [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak#Perretxikoak|onddoak]].... jar daitezke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Plantxan]] [[Kategoria:Osagaia:Ehiza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 38zxjymosy76t7f3qpe2186vb3hgrtu 0 5578 36745 36180 2022-02-11T12:36:32Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''OREIN ERREGOSIA''' [[Fitxategi:Oreina erregosia.jpg|600px|thumb|Oreina erregosia]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Orein haragia, gaztea bada hobe: 1200 g. * Tipula: 2 dadotan. * Azenarioa: 2 dadotan. * Porrua: 1 dadotan. * Ardo beltza: 400 ml. * Ezkaia: Adaxka 1. * Gatza. * Irina 100 g. * Oliba olio birjina: 300 ml. oreina frijitzeko. * Sagarra: 1/2 dadotan. * Orein [[salda iluna]]: 400 ml. == PRESTAKETAK == * Garbitu orein haragia, gantz eta nerbioak kenduz. * Moztu oreina karratu handietan, eta pertz batean jarri tipula, azenarioa, porrua, ardoa eta ezkaiarekin marinatzen. Eduki hozkailuan, 24 orduz. * 24 ordu pasatakoan, atera bertatik haragia, gazitu, irinetan pasa eta zartagin batean olioarekin su bizian frijitu. * Frijitu kanpotik zarakar bat eginez, eta paper xurgatzailea duen erretilu batera atera. * Beste kazola batean eta frijitzeko erabilitako olio tanta batekin, barazkiak erregosten jarri; erdi eginik daudenean gehitu sagarra eta utzi barazkia, kolorea hartu arte. * Barazki horrekin elkartu haragia, busti 200 ml. ardorekin eta utzi murrizten. * Jarraian, orein salda gehitu eta erregosi su baxuan, harik eta haragia ongi bigundu arte. * Haragia erretiratu kazolatik, barazkiak eta salda pasa lehenik irabiagailutik, eta iragazkitik ondoren. * Elkartu haragia eta saltsa, irakinaldi bat eman saldaren dentsitatea zuzendu, eta ondu. == AHOLKUAK == * Errezeta honen aparteko lagungarri moduan, pure desberdinak jar daitezke. * Beste aukera bat da saltsarekin batera patatak, ilarrak, perretxikoak edo bestelako hornigaiak erabiltzea. * Oreina prestatu dugun moduan, basurdea edo bestelako ehiza haragiak erregosi daitezke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Erregosi]] [[Kategoria:Osagaia:Ehiza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] lwlm92tv5sxak6vdnuzu0s99km2intb 0 5579 35861 35092 2021-11-18T17:24:14Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''OILAGOR ERREA''' [[File:Oilagor errea.jpg|thumb|600px|Oilagor errea]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Oilagorra: 4 buru, moko eta guzti. * Gatza. * Piperbeltza. * Oliba olio birjina: 50 ml. * Foie gras mi-cuit : Xerra 1. * Brandya: [[Zurrusta txiki]] bat. * Ardo beltza: 50 ml. * Haragi [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Salda iluna|salda iluna]]: 200 ml. * Ogi xerra txigortuak: 8 xerra. == PRESTAKETA == * Oilagorrari luma guztiak kendu, erre sutan lumatxak, urdaila kendu baina bestelako tripak mantendu, ur hotzetan ongi pasa eta lehortu. * Kozinatzekoan, ez puskatzeko, eta ederrago mantentzeko, lotu hariarekin. * Ondu gatzarekin, piper hautsarekin eta olioarekin. * Zartagin batean su bizian erre oilagorra 3-4 minutuz, alde guztietatik kolorea emanez, beti ere olioa erre gabe. * Erretilu batera atera eta bere horretan atseden hartzen utzi minutu batzuetan. * Oilagorra pausatu ondoren, erditik hezurgabetu, eskeletoa haragitik bananduz. * Beste zartagin batean, olio tanta batekin eskeletoak minutu batzuetan salteatu, koilara batekin barrukiak kendu, eta motrailu batean jarri. * Nahastu oilagorraren tripak foie grasarekin, birrindu lehenik, eta sortzen den krema iragazi. * Bestetik, zartagin berean eskeletoei lehenik brandya gehitu eta gartu, jarraian ardo beltza, eta hau murriztutakoan, berriz salda iluna, irakin minutu batzuetan, iragazi eta gorde. * Oilagorrak gorritzeko erabili dugun zartaginean jarri oilagor erdiak su bizian beste minutu bat berotzen, azala beherantz duela. * Jarri plateraren azpian oilagor zukua, honen gainean oilagor erdiak eta alboetan ogi txigortuan triparekin egindako kremaz estalirik. == AHOLKUAK == * Kontua eduki oilagor haragia gehiegi egin ez dadin, bestela gogortu egingo zaigu eta. * Pure mota desberdinak ere erabil daitezke lagungarri moduan. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Erre]] [[Kategoria:Osagaia:Ehiza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] nujnh3okq4fecs49hzdorurtzi4oxpw 0 5580 36173 35088 2022-02-02T12:28:49Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''GALEPERRAK SALTSAN''' [[Fitxategi:Galeperrak saltsan.jpg|400px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Galeperrak: 8. * Oliba olio birjina: 100 ml. * Piperbeltza. * Tipula: 2 [[lerrotan]]. * Azenarioa: 2 [[ilargi erdian]]. * Porru txikia: 1 [[lerrotan]]. * Sagarra: 1/2 [[dadotan]]. * Brandya: [[Zurrusta txiki]] bat. * Ardo beltza edo zuria: 150 ml. * Oporto edo ardo gozoa: 100 ml. * [[Salda iluna]], hegazti [[salda zuria]] edo ura: Estaltzeko 2 l. inguru. == PRESTAKETAK == * Garbitu galeperrak, luma handienak eskuekin kenduz, eta lumatxak sutan errez. * Urdaila eta bestelako barrukiak ongi kendu, lepo aldeko eta ipurdi aldeko soberako azalak moztu. Ur hotzetan pasa eta lehortu. * Lotu sukaldeko hariarekin, modu honetara, galeperra bilduta geratuko da eta kozinatzeko garaian puskatzeko arriskua kentzeaz gain, zerbitzatzerakoan ederrago egongo da. * Gatz eta piper hautsarekin ondu galeperrak * 8 galeperrak estu sartuko diren kazola bat jarri sutan, olioarekin. * Sartu bertan galeperrak eta alde guztietatik gorritu ondoren, erretilu batera atera. * Kazola berean jarri barazkiak sagarrarekin, su baxuan erregosten. * Barazkiak ongi eginik eta kolore pittin bat hartzen hasten direnean, bertaratu galeperrak eta brandyarekin garreztatu. * Garrak itzali orduko, gehitu ardoa lehenik, eta hau murriztutakoan, estali urarekin. * Utzi irakiten harik eta galeperren bularrak bigunak egon arte. * Atera galeperrak kazolatik eta haria kendu. * Barazkiak pasa irabiagailutik lehenik, eta iragazkitik ondoren. * Elkartu saltsa eta galeperrak, eman irakinaldi bat eta ondu. == AHOLKUAK == * Galeperrak ehizakoak izan edo etxekotuak izan, egosteko beharko duten denbora desberdina izango da. * Kazolan galeperrak estu geratzea garrantzizkoa izango da; kazola zabalegia aukeratuz gero, saltsa urtsuegia geratzeko arriskua izango dugu. * [[Patata purea]], [[sagar purea]], [[patata gorrituak]] edo barazkiak erabil ditzakegu lagungarri moduan. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Ehiza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] tg2695v9qfhq5j6ln373vql021ojq97 0 5581 36171 33796 2022-02-02T12:27:33Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''EPERRAK TXOKOLATEAREKIN''' MAHAIKIDEAK 4 == OSAGAIAK == * Eperrak: 2. * Gatza. * Piperrautsa. * Oliba olio birjina: 70 ml. * Tipula: 2 lerrotan. * Baratxuria: 1 xerretan. * Erramua: Hosto 1. * Iltzea: 2 ale . * Ardo zuria: 50 ml. * [[Salda iluna]]: 1 l. * [[Txokolate estalki beltza]]: 50 g. Zatitua. == PRESTAKETA == * Garbitu ondo eperra, lumak erre, urdaila kendu eta ur hotzetan garbitu ondoren lehortu. * Lotu hariarekin, ondu gatz eta piperrautsarekin. * Kazola estu batean olioarekin su bizian kolorea eman. * Atera txoriak eta gehitu tipula eta baratxuria. * Kolorea hartutakoan, gehitu ardo zuria. * Hau murriztutakoan, sartu bertara erramua, iltzeak eta eperrak. * Eduki egosten haragia bigundu arte. * Erretiratu eperrak eta erramu hostoa. * Pasa irabiagailutik eta txino iragazkitik. * Elkartu eperra eta saltsa. * Gehitu txokolatea, irakinaldi bat eman saltsa ongi bateratzeko eta jarri puntuan. == AHOLKUAK == * Lagungarri moduan, [[sagar purea]], gaztaina purea, [[patata purea]], [[konpota]].... ondo doazkio. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txokolatea]] [[Kategoria:Osagaia:Ehiza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] qu5sup5gtpc839hzj6fgd7x9cn39pbw 0 5582 36165 36164 2022-02-02T12:22:06Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BASURDE GISATUA''' [[Fitxategi:Basurde gisatua.jpg|600px|thumb|Basurde gisatua]] ERRAZIOAK: 4. == OSAGAIAK == '''Marinatzeko''' * Basurde haragia : 1,5 kg. * Tipula: 1 dadotan. * Porrua: 1 dadotan. * Azenarioa: 2 dadotan. * Erramua: Hosto 1. * Piperbeltz alea: 5 . * Ardo beltza: Litro 1. * Brandya: [[Zurrusta luzea]]. '''Gisatzeko''' * Basurde haragi marinatu lehorra. * Marinatutako barazki iragaziak. * Marinatutako likidoak iragaziak. * Oliba olio birjina: 70 ml. * Sagar garratza: 1 zuritua eta dadotan. * Gatza. * Piperbeltz. == PRESTAKETA == '''Marinatua''' * Plastikozko ontzi estu batean jarri basurde haragi zatia eta estali, barazki, espezia eta likidoekin utzi hozkailuan 24 orduz. '''Gisatua''' * Basurde zatia dado handietan moztua. * Irinetan pasa eta su bizian frijitu denbora laburrean. * Kazola batean marinatutako barazkiak olioarekin sutan jarri. * Gorritzen hasitakoan, gehitu sagarra. * Barazkiak kolorea hartutakoan, gehitu basurde zatiak eta busti marinatutako likidoaren 1/4 batekin. * Murriztutakoan, estali urarekin eta utzi egosten ordu eta erdi inguru, haragia bigundu bitarte. * Haragi zatiak kazolatik atera, saltsa irabiagailutik eta txinatar iragazkitik pasa. * Elkartu haragia eta saltsa, irakin eta ondu. == AHOLKUAK == * Lagungarri moduan, [[sagar purea]], gaztaina purea, [[patata purea]], [[konpota]].... ondo dijoakio. * Basurdea zenbat eta zaharragoa izan, kirats handiagoa izan dezake eta egosteko ere denbora gehiago beharko du. Beraz, basurde txikia da estimatuena. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Ehiza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 2la6whyn1j53jccazeopx7yguglnjkb 0 5583 37237 37224 2022-03-29T19:40:02Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Hegaztiak''' animalia ornodun endotermiko talde bat dira. Lumak dituzte, hortzik gabeko baraila mokodunak, arrautza gogorrak erruten dituzte, tasa metaboliko altua dute, lau-ganbaradun bihotza eta hezurdura sendo baina arina. Mundu osoan zehar bizi dira. Hegazti gatzuk historian zehar etxekotuak izan ziren eta gaur egun espezie hauetako asko ekonomikoki eta elikagai moduan garrantzitsuak dira gizakientzat. Arrautza, haragi eta luma iturri direnez, asko, modu intentsiboan hazten dira. Etxekotutako hegaztien artean, oilaskoa da gure etxeetan gehien jaten dena eta bere haragia erosterik izango dugun merkeena. Hilabete amaierara diruz justu iristen diren familientzat proteina iturri nagusietako bat da. Oilaskoa haragi zuria dugu, %70eko ur kopuruarekin, % 20,22 proteina, eta koipea %3 eta %10 tartean. Azala kenduz gero, koipe gehiena erretiratuko diogu; horregatik dieta askotan erabiltzen da. Hegazti mota ugari izan arren, merkatuan aurki genitzakeen etxekotutako hegaztiez idatziko dugu. Ehizatutakoaz, beste atal batean hitz egingo dugu. Sukaldaritzan ohikoenak diren hegaztiak eta hauen mota desberdinak. [[Fitxategi:Antzarak.jpg|300px|thumb|Antzarak]] * Ahatea. * Antzara. * Galeperra. * Indioilarra. * Kapoia. * Oilarra. * Oilaskoa. * Oiloa. * Pikantoia. * Pintada. * Pulardak. * Ostruka. * Bresseko Oilaskoa * Bresseko Usakumea. == Hegazti kanalak merkatuan freskotasunaren arabera erosteko aukerak == * '''Freskoa''': Hegazti osoak dira, hil eta hotzaren eraginez bere barnean 8ºC dituztenak. * '''Hozkailukoa''': Hegazti osoak dira hotzaren eraginez, hil eta 24 ordu baino lehen, bere barnean 0ºC dituena. * '''Izoztua''': Hegazti osoak dira hotzaren eraginez, hil eta 24 ordu baino lehen bere barnean -18ºC dituena. === Oilasko kanala merkatuan saltzeko 3 moduak === * '''Oilasko kanala %83an''': Lumarik gabe eta triparik gabe, buru eta hankekin. * '''Oilasko kanala %70an''': Lumarik, hankarik eta bururik gabe. Hesteak eta erraiak kenduta, bihotza eta errota mantenduz. * '''Oilasko kanala% 65an''': Lumarik, buru eta hanka gabe eta tripa guztiak kenduta, bihotza eta errota barne. === Indioilar kanala edo osoa merkatuan saltzeko 3 moduak === * '''Indioilar kanala %86an''': Lumarik eta triparik gabe, buru eta hankekin. * '''Indioilar kanala %80an''': Lumarik, hankarik eta bururik gabe. Hesteak eta erraiak kenduta bihotza eta errota mantenduz. * '''Indioilar kanala% 73an''': Luma, buru eta hanka gabe eta tripa guztiak kenduta, bihotza eta errota barne. === Ahateak saltzeko 3 moduak === * '''Ahate kanala %85an''': Lumarik gabe odolustuta eta triparik gabe, buru eta hankekin. * '''Ahate kanala %70an''': Lumarik, hankarik, bururik gabe eta odolustuta. Hesteak eta erraiak kenduta bihotza eta errota mantenduz. * '''Ahate kanala% 63an''': Lumak, hanka, errai guztiak kenduta eta odolustuta. === Pintada kanala edo osoan merkatuan saltzeko modua === Lumarik gabe, odoleztatua, tripa, buru eta hankekin. [[Fitxategi:Pintada1.jpg|200px|thumb|Pintada]] === Galeperra merkatuan saltzeko modua === Lumarik gabe, triparik gabe, buru eta hankekin. === Oilasko kanalen edo osoen sailkapena itxuraren arabera === [[Fitxategi:|150px|thumb|Baserriko oilaskoak]] * '''A kategoria''': Ondo osatutako oilaskoak, puskatu gabeko hezurrik ez, koipe eta gihar kopuru onekin, azalean eduki ditzake aldaketa txikiak. * '''B kategoria''': Gorputzaren osaketan aldaketak izan ditzake, hezur puskaturik eta gihar eta koipe gutxikoa eta azalean kolorazio desberdinak. ==== Aprobetxagarriak diren barrunbeak eta bestelakoak ==== * '''Oilar gandorra''': Egosi ondoren, ohikoena saltsan, plantxan edo frijitua jatea da. * '''Gibela, errota, bihotza''': Barrunbe hauek ondo garbitu eta salda edo arroz bat egiteko erabili izan dira gure etxean. * '''Hankak''': Ondo garbituta, azala eta apatxa kenduta, saldari zaporea emateko. Oso likatsuak dira eta jateko bikainak. [[Fitxategi:Oilasko hankak.jpg|left|300px|thumb|Oilasko hankak]] * '''Hezurrak''' edo '''karkasa''': Hauek normalean saldak prestatzeko erabiliko ditugu. ==== Oilaskoa kanalean edo osoen sailkapena pisuen arabera ==== * '''1. motakoa''': 1400g edo gehiagoko oilasko kanalak. * '''2. motakoa''': 1000g eta 1400g duten oilasko kanalak. * '''3. motakoa''': 1000g eta 800g arteko oilasko kanalak. * '''4. motakoa''': 800g tik beherako oilasko kanalak. == Oilaskoa garbitzeko pausoak == * Ipurdi aldeko eta lepo aldeko gehiegizko koipeak kendu. * Eskuekin trakea eta urdaila erretiratu. * Behatzekin gelditzen zaizkion luma handienak errepasatu. * Sugarretan, lumatxak erre. * Ur hotzetan, oilaskoa ondo garbitu kanpotik eta barrutik. * Amaitzeko oilaskoa ondo lehortu. == Oilaskoa zatitzeko moduak eta merkatuan izen propioa dutenak == [[Fitxategi:Oilasko izterrak3.jpg|130px|thumb|Oilasko izterrak]] * '''Kanala erdibitua''': Labean edo parrilan. * '''Kanala laurdenetan''', '''atzeko''' edo '''aurreko laurdena''': Labean edo parrilan. * '''Oilasko zatikatua'''. Salteatua, frijitua, erregosia edo gisatua. * '''Izterra''': Bere horretan edo zatitua. Parrilan, erregosita, gisatua, salteatua, frijitua edo egosita. * '''Izter ondokoa''': Bere horretan edo zatitua. Parrilan, erregosita, gisatua, salteatua edo egosita. * '''Suprema''' edo '''gorena''': Xerratuta edo zatituta, plantxan, parrilan, frijitua, salteatua edo egosia. * '''Bularra''': Xerratuta edo zatitua Plantxan, parrilan, frijituta, salteatuta, erregosia, egosita. * '''Hegala''': Osoak edo zatituta. Labean, parrilan, gisatuta, erregosita, frijituta, plantxan, egosita. [[Fitxategi:Oilasko hegalak.jpg|180px|left|thumb|Oilasko hegalak]] == Indioilarra, izen propioa duten zatiak eta kozinatzeko moduak == * '''Bularki xerra''': Plantxan egiteko, birrineztatu edo arrautzeztatuta frijitu ere egin daiteke. Zatituta, salteatu edo gisatu, kozinatu liteke. Baita egosi ere. * '''Izterra''': Normalean labean erreta edo zatituko bagenu, gisatzea izango genuke. Zati oso txikietan eginez gero, frijitzea edo erregosteko aukera izango genuke. * '''Atzeko laurdena''': Zatitu egingo genuke izterraren modu berean erabiltzeko. * '''Aurreko laurdena''': Zatikatua, gisatua edo erregosia egiteko erabil genezake. == Ahatea, izen propioa duten zatiak eta kozinatzeko moduak == * '''Magreta''': Ahatearen bularrari esaten zaio, bere koipe eta azalarekin. Normalean, plantxan, parrilan edo labean kozinatuko dugu. * '''Izterrak''': Ahatearen izterrak ohikoena konfitatzea da, ondoren labean erre eta kolorea emateko. Zatikatua: Ahatea bera zatikatua, gisatzeko modua ere badugu. * '''Gibela''': Normalean, plantxan, eta egosita foie mi-cuita egiteko. [[Fitxategi:Ahate izterra1.jpg|200px|thumb|Ahate izterra]] == Merkatuan aurkituko ditugun etxekotutako hegazti ohikoenak eta hauen ezaugarriak == '''Oiloa''' (''Gallus gallus domesticus'') Hegazti galiforme eme heldua, gorputz sendoa, hego motz eta biribilduak, moko sendoa eta gingila dituena. Normalean arrautzak erruteko erabiltzen da eta hauek jartzeko gai ez denean hiltzen da. Eme gazteari arrautzak erruten hasten denean, oilanda deitzen zaio. Haragi gogor eta usaintsua du, normalean saldak egiteko edo gisatuak prestatzeko erabiltzen da. '''Oilarra''' (''Gallus gallus domesticus'') Hegazti galiforme ar helduari deitzen zaio. Moko sendoa du, gandor gorria eta luma ederrak ditu. Mundu osoan dago hedatua. Normalean, oiloak estaltzeko erabiltzen da. Bere haragia gogorra da eta normalean gisatua jaten da. '''Pabiloitako oilaskoa''' (''Gallus gallus domesticus'') Hegazti galiformea, broiler izanarekin ezagutzen da eta gaur egun merkatuan ohikoena da eta haragirik merkeena du. Txita emeak erabiltzen dira normalean. Modu intentsiboan pilatutako haztegietan ekoizten dira. Oso denbora gutxian lortzen den haragia da. Haragi zuri eta oso biguna izaten du, koipe gutxikoa, erreta labean, plantxan edo parrilan, frijituta, erregosita edo egosita jan genezake. '''Pikantoia''' (''Gallus gallus domesticus'') Hegazti galiformea. 60. hamarkadan arrautzak jartzeko txita tartean azaltzen ziren arrei eman zitzaien irteera komertziala izan zen. 1000 g 1100g inguru bizirik zutenean, hil eta saldu. Denboraren poderioz eta eskaera handitu denez, merkatu oso bat ireki da bide honetan. Gaur egun broiler oilasko eme gazteak izaten dira eta haztegietan 23-27 egunetan lortzen da. Normalean, 500g eta 600g tartean duen hegazti garbia izaten da eta erreta, labean edo parrilan jaten da. “Pollo Tomatero” edo “coquelet” izenak ere hartzen ditu. '''Kapoia''' (''Gallus gallus domesticus'') Hegazti galiformea. Gaztetan zikiratutako oilar heldua bezala defini genezake. Osoa ondo elikatuta 3 eta 4 kg izatera irits daiteke. Kapoiaren haragiak bere gihar artean koipe gehiago izango du, eta honek lurrin eta zapore berezia emango dio. Normalean, Gabonetan jaten da, erreta, beteta eta ondoren erreta, edo gisatua. '''Pularda''' (''Gallus gallus domesticus'') Hegazti galiformea. Zikiratutako oilanda gaztea. Oso ondo elikaturik 3kg izatera irits daiteke. 6 edo 8 hilabetera hiltzen da. Haragi gozo, bigun eta zaporetsua lortzen da. Normalean, erreta bere horretan, beteta edo gisatua presta genezake. [[Fitxategi:Euskal oiloa.jpg|centre|300px|thumb|Euskal oiloa]] '''Baserriko oilaskoa''' (''Gallus gallus domesticus'') [[Fitxategi:Baserriko oilaskoa.jpg|left|150px|thumb|Baserriko oilaskoak]] Baserrian, larrean libre ibiltzen den oilaskoa dugu; gaur egun komertzialki emeak erabiltzen dira. 12 asteren ondoren hiltzen dira normalean, ez da komeni handiegiak egitea, kanalean gehienez ere nire iritziz ez dute 1500g baina gehiago izan behar. Haragia bestela, gehiegi gogortzen baita. Aspaldi, gabonetako gure etxeetako plater izarra izaten zen. Normalean, labean erreta jaten da, zatituta, frijituta, parrilan, egosita edo gisatuan ere presta genezake. '''Indioilar''' (arra) edo '''indioiloa''' (emea) (''Meleagris gallopavo gallopavo '') Meleagris generoko hegaztia da. Generoko espezierik ezagunena indioilar arrunta (''Meleagris gallopavo'') da, Ipar Ameriketan bizi dena. Yucatán probintzian meleagris ocellata espeziea bizi da. Amerikarrek meleagris gallopavo gallopavo azpiespeziea etxekotu zuten eta gaur egun mundu guztian ekoizten da. Haragi zuria du, plantxan edo labean errea, frijituta, egosia, erregosi edo gisatua jan genezake. '''Antzara hankagorrizta''' (''Anser anser domesticus'') Anatidae familiako etxekotutako hegaztia dugu. Gizendutako antzara 75-90 cm garai eta 12kg izatera irits daiteke. Europako antzara handiena da. Nahiz eta animali hauetatik dena aprobetxatzen den, bere haragia eta gibela lortzeko hazten dira bereziki. Honetarako antzara gazte dela hiltzen da 3 hilabete inguru dituenean. '''Magreta''': Antzararen bularra dugu, normalean. koipea pittin bat garbitu eta ebaki batzuk egin ondoren, plantxan erre egiten da, xerra finetan moztu, eta saltsa gozoren batekin aurkezten da gutxi egina. '''Konfita''': Konfita osagai desberdinak prestatzeko teknika bat da, normalean antzararen koipe gazitua su baxuan kozinatzeari esaten zaio. Antzararen kasuan, izterra da gehien konfitatzen den zatia, baina hegoa, lepoa eta errota ere konfitatu egiten dira. Konfitatu ondoren, labean azken kolpe bat ematen zaio kolorea har dezan. '''Antzara-gibela''': Antzararen gibela (''foie'') deritzana, normalean gordinik erosten da. Ondoren xerratuta plantxan edo zartaginean erreta egiteko edo egosita foie Mi-Cuita prestatzeko erabiltzen da. Ahate gibela gordina erosteaz gain, produktu elaboratu moduan eros genezake. Mi-cuit foiea , foie gras Bloca , foie gras parfaita , foie gras moussea , foie gras galantina, foie gras trufarekin..... Antzara gibel portzentajeak, zatien tamainak, eta prestatzeko erabilitako osagaiek erabakiko dute zein produktu izango den. Normalean ogi txigortu eta zapore gozoko osagaiekin batera zerbitzatzen dira. Euskal Antzara Euskal Herriko bertako etxeko hegazti baten izena da. Euskal Herriko baserrietan aspaldidanik egon da gris koloreko antzara mota hau. Zerrenda ilunak, eta tarteka, zerrenda meheago eta argiagoak izaten ditu hego gainetan eta bularraren alboetan. Ezaugarri orokorrei dagokienez, lepaperik eta mototsik gabeko antzara da, sabelaldeko poltsak ondo garatuak dituena. Lumaje ugaria dauka, sarria eta estua du bizkarraldean eta bularraldean, baina ez hainbeste ipurtxuntxurrean eta izterretan. '''Ahatea''' (''Anas platyrhynchos domesticus '') [[Fitxategi:Ahatea.jpg|200px|thumb|Ahatea]] Anatidae hegazti-familiako hainbatek hartzen duten izen-arrunta da. Ahatea Txinan duela 4000 urtetik hona etxekotua edo jakitarako erabiltzen da, anas platyrhynchos domesticus izenekoa izan ohi da Europan, basahatearen ondoren etxekotua. Hala ere, beste herrialde batzuetan beste espezie batzuekin harremana izan dezaketen ahate etxekotuak hazten dira etxaldeetan. Ipar Euskal Herrian bereziki asko ekoizten da, eta gabon inguruan ez da etxerik ahatea antzararekin batera jaten ez duenik. Beraren zatirik ezagunenak: izterra, magreta (''bularra'') eta gibela dira. Arto beratuarekin gizentzen dituzten ahateak dira preziatuenak. Gizentzeko modu honekin ahatea gaixotu eta gibela handitu egiten zaio foie-a lortzeko. '''Magreta''': Ahatearen bularra dugu, normalean koipea pittin bat garbitu eta ebaki batzuk egin ondoren, plantxan erre egiten da, xerra finetan moztu eta saltsa edo pure gozoren batekin aurkezten da gutxi egina. [[Fitxategi:Ahate bularra, magreta.jpg|left|150px|thumb|Ahate bularra edo magreta]] '''Konfita''': Konfita osagai desberdinak prestatzeko teknika bat da, normalean ahatearen koipe gazituan su baxuan kozinatzeko teknika bat da. Ahatearen kasuan izterra da gehien konfitatzen den zatia, baina hegoa, lepoa eta errota ere konfitatu egiten dira. Behin konfitatuz gero, labean azken kolpe bat ematen zaio kolorea har dezan. [[Fitxategi:Ahate izter konfitatua.jpg|150px|thumb|Ahate izter konfitatua]] '''Ahate-gibela''': Ahatearen gibela (''foie'') deritzana, normalean gordinik erosten da. Ondoren xerratuta plantxan edo zartaginean erreta egiteko edo egosita foie Mi-Cuita prestatzeko erabiltzen da. [[Fitxategi:Ahate gibela.jpg|left|150px|thumb|Ahate gibela]] Ahate gibela gordina erosteaz gain, produktu elaboratu moduan eros genezake. Mi-cuit foiea, foie gras Bloca , foie gras parfaita , foie gras moussea , foie gras galantina, foie gras trufarekin..... Ahatearen gibel portzentajeak, zatien tamainak, eta prestatzeko erabilitako osagaiek erabakiko dute zein produktu izango den. Normalean ogi txigortu eta zapore gozoko osagaiekin batera zerbitzatzen dira. '''Galeper arrunta''' edo '''pospolina''' (''Coturnix coturnix'') Phasianidae familiako hegaztia da. Europa, Asia eta Afrikako eskualde askotan bizi da eta hegazti honek azpiespezie batzuk ditu. Galiformeen artean txikiena da, 17,5 cm inguruko luzera izaten du eta 70-155g artean pisa lezake. Diseinu kriptikoa dauka: oro har kolorazio marroia daukan arren, lerro marroi ilunak, zuriak, beltzak eta krema kolorekoak ageri zaizkio. Eta aingura ilun batekin arren kasuan. Gastronomian preziatua da oso, bere jaki eta arrautzagatik. Normalean gisatua prestatzen da, baina parrilan edo labean erreta ere jan daiteke. '''Pintada arrunta''', '''Numidiakoa''' edo '''Gineako oiloa''' (''Numida meleagris'') Numida generoko galiformeen espezieko hegaztia da, sukaldaritzan estimatua. Buru soildua, luma gris eta beltzen arteko koloredunak, puntu zurixkekin. Jatorria Afrikan badute ere Europan eta Ameriketan etxekotu eta asko zabaldu den hegaztia dugu.10 aste inguru dituenean hiltzen da, pabiloitan hazitakoak baino libre bizi direnak zaporetsuagoak dira. Bere haragia faisaiarenarekin konparatzen da. Normalean, oilasko baten moduan jaten da, beteta edo bete gabe, erreta Gabonetan ugari, bere beste zatiak ere, erreta, gisatua, plantxan edo frijituak ere jan daitezke. '''Bresseko oilaskoa''', '''pularda''' edo '''kapoia''' Frantziako Bresse inguruan hazten dituzte modu kontrolatuan oilasko hauek. Bertako arrazako oilasko zuriak erabiltzen dituzte. Jatorri izendapena duten oilaskoak dira eta normalean zelaietan eta modu kontrolatuan hazitako oilaskoak izaten dira. Jatorri izendapena duen produktu bat da, eta sukaldaritzan preziatua: esaten da munduko oilaskorik garestiena dela. Normalean, labean erreta jaten da, zatituta, frijituta, parrilan, egosita edo gisatuan ere presta genezake. '''Bresseko usakumea''' Frantziako Bresse inguruan hazten dituzte modu kontrolatuan usakume hauek. Jatorri izendapena duen produktu bat da eta sukaldaritzan preziatua. Gazte hiltzen dira, eta beraz, oso haragi bigunekoak dira. Normalean, erreta, labean, plantxan edo parrilan jaten dira. Gisatuta ere bai. '''Ostrukak''' (''Struthio camelus var. Domesticus'') Gaur egungo hegaztirik handienak dira, bi metro eta erdiko garaiera gainditzeko gai dira. Ar helduek 3 metroko (''batez bestekoa 2,75 metro da'') garaiera eta 180 kiloko pisua lor ditzakete. Burua txikia du gainerako gorputzarekin konparatuz gero, begiak handiak dira eta lepoa zein hankak oso luzeak ditu. Afrikako toki lehorretan bizi den hegaztia dugu, etxekotu ondoren mundu guztian zabaldua. Ostruka jaten Australian hasi bazen ere, gaur egun mundu guztian zabaldu da; bereziki Hegoafrikan asko jaten da. Europan poliki poliki gero eta toki gehiagotan ikus genezake. Ostrukaren haragia izterretatik ateratzen da, eta hegaztia bada ere, testuran eta zaporean txahal haragia gogoratzen du. Bere haragia gehienbat urdaitegiko prestaketetarako erabiltzen bada ere, xerratu edo zatitua, plantxan, parrilan edo labean erreta jan genezake. Gisatua ere kozina genezake. Ostrukaren arrautzak 1-2 kilo bitartean pisatzen du (''24 oilo-arrautza batera bezala''). Hegazti guztien arrautzen artean, ostrukarena munduko handiena da (''25 zentimetro luze izan daitezke''). Zuri-horixka kolorekoak dira, eta ustez, kolore hori Afrikako sabana lehor eta beroetan ez kiskaltzeko moldaketa ebolutibo berezia da. '''Euskal oiloa''' Euskal Herriko bertako hegazti arraza bat da. Hainbat mota ditu. Europako oilo arraza atlantikoa da, pisu ertaineko hegaztia. Belarritxo gorriak ditu, eta azal horia. Euskal oiloaren bost barietate daude: Gorria, marraduna, lepasoila, zilarra eta beltza. dgukqun7unawhyjf9v7o8hgzt8dhezo 0 5584 36796 36795 2022-02-14T13:04:03Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ALBERJINIA BETEAK PIPER SALTSAREKIN''' [[Fitxategi:Alberjini bateak.jpg|600px|thumb|Urdaiazpiko eta gaztaz beteriko alberjiniak]] MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * [[Alberjinia]]: 1 [[xerretan]]. * Urdai egosia: 150 g. xerretan. * Gazta barra: 150 g. xerretan. * Arrautza eta irina: [[Arrautzaztatuak]]. * [[Piper saltsa]]: 400 ml. * Ekilore olioa: [[Alberjinia]] beteak frijitzeko. == PRESTAKETA == * [[Alberjinia]] [[xerra]] finetan moztu. [[Erretilu]] batean zabaldu ondoren, gatzatu eta bere horretan minutu batzuetan utzi. * Alberjiniaren erdian urdaia eta gazta zatitua jarri eta barazkiaren beste xerra batekin estali. * Irin eta arrautzetan pasatu eta [[frijitu]] olio ugaritan. Paper xurgatzailea duen ontzi batera atera. * Beste alde batetik [[piper saltsa]] burutu. * Amaitzeko plateraren azpian [[piper saltsa]] zabaldu eta honen gainean barazki frijituak jarri. == OHARRAK == * Alberjiniak xerra finetan  mozteko labain zorrotza edo horretarako erabiltzen den [https://eu.wikipedia.org/wiki/Mandolina_(sukaldaritza_tresna) mandolina] beharko dugu. *[[Betegaia]] beste edozeinengatik alda daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Alberjinia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] ntsthtj9k1l0egd4c3lvepjs0nfhnrr 0 5585 36640 33325 2022-02-09T16:05:26Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Alberjinia betea.jpg |500px|thumb]] '''ALBERJINIA BETEAK''' MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * [[Alberjinia]]: 2 . * Oliba olio birjina:100 ml. * Tipula: 1 [[xehatu]]. * Azenarioa:1 [[xehatu]]. * Behiki haragi birrindua: 750 g. * Gatza. * [[Tomate saltsa]]: 200 ml. * Gazta birrindua: 200 g. == PRESTAKETA == * Alberjiniak garbitu eta luzeran erditik moztu. * Koilara txiki baten laguntzaz, [[alberjinia]] hauek hustu egingo ditugu zentimetro bat azalari estalita utziz. Kendutako mamia [[dado txikitan]] moztuko dugu. * Zartagin batean olio pitin batekin eta denbora laburrez [[alberjinia]] erdiak [[salteatu]] eta erretiratu. * Zartagin berean  eta beste olio pitin batekin, tipula eta azenarioa sutan jarri,  gorritzen hasitakoan, alberjinia [[dado txikitan]] gehitu ondoren 10 minutuz [[sueztitu]]. * Jarraian, haragi birrindua erantsi eta hau ere kozinatu, lehortu arte. Ondoren [[tomate saltsa]] gehitu eta goxatzen utzi 15 minutuz ondu aurretik. * Alberjinia bete  eta gazta birrindua gainetik gehitu, ondoren [[grilla]] edo labea erabiliz [[gainerre]]. == AHOLKUAK == * [[Betegai]] moduan beste barazki batzuk ere erabili daitezke, tipula, azenarioa …. * Edozein haragi motarekin egin dezakegu plater hau. * Tomate saltsa betegai moduan jarri beharrean saltsa moudan erabil daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Alberjinia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] t3jpb7o4tce7wu9mp6l3lay3ay41wxt 0 5586 32271 26064 2021-09-20T08:06:48Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Alberjinia betea piper saltsarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Alberjinia betea piper saltsarekin]] lajh8e2chdc4asnis3kpa75bafcr9mo 14 5587 30318 26076 2021-09-14T18:29:17Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki {{DEFAULTSORT:Fruta}} [[Kategoria:Errezetak osagaiaren arabera]] 9fxe0o798yba3ag2ekld5trmza6yate 10 5588 26110 2021-08-20T12:18:07Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: <includeonly>{{infotaula |bodystyle= width: 220px; |above = {{{izena|{{#ifeq:{{#invoke:Wikidata|claim|property=P225|item={{{item|}}}|formatting=label}}|{{PAGENAME}}|{{Taxotaula automatikoa/Etzana|{{ucfirst:{{#invoke:Wikidata | claim | property=P105 |value={{{taxoiaren kategoria|}}} | item={{{item|}}} | formatting=label |case=singularra |list = false}} }} }}|{{PAGENAME}}}}}}} |abovestyle = background-color:{{{color|{{#switch:{{{familiaren kolorea|{{#invoke:Delink|del... wikitext text/x-wiki <includeonly>{{infotaula |bodystyle= width: 220px; |above = {{{izena|{{#ifeq:{{#invoke:Wikidata|claim|property=P225|item={{{item|}}}|formatting=label}}|{{PAGENAME}}|{{Taxotaula automatikoa/Etzana|{{ucfirst:{{#invoke:Wikidata | claim | property=P105 |value={{{taxoiaren kategoria|}}} | item={{{item|}}} | formatting=label |case=singularra |list = false}} }} }}|{{PAGENAME}}}}}}} |abovestyle = background-color:{{{color|{{#switch:{{{familiaren kolorea|{{#invoke:Delink|delink|{{#invoke:Wikidata | getParentValues | property=P171 P1531 | label=P105 | upto=Erreinu | labelshow=Erreinua | item={{{item|}}} |rowformat=$1 }} }} }}} |animalia | Animalia = rgb(235,235,210); |plantae | Plantae | landare = rgb(180,250,180); |fungi | Fungi | onddo = rgb(145,250,250); |Chromalveolata|Heterokonta|Ochrophyta = rgb(200,250,80); |Opostikhonta|Choanozoa = rgb(238,235,195); |Rhizaria|Chromista = rgb(240,230,240); |Excavata = rgb(250,250,100); |Eukaryota|Eukarioto|Protista|Protisto = rgb(245,215,255); |Amoebozoa = rgb(170,250,205); |Bacteria|bakterio|bacteria|Firmicutes|Prokaryota = rgb(220,235,245); |Archaea|Arkeobakterio = rgb(195,245,250); |incertae sedis = rgb(250,240,230); |Virus|Birus|virus|birus|i|ii|iii|iv|v|vi|vii|viii = rgb(250,250,190); |#default = white;}}}}} |headerstyle = background-color:{{{color|{{#switch:{{{familiaren kolorea|{{#invoke:Delink|delink|{{#invoke:Wikidata | getParentValues | property=P171 P1531 | label=P105 | upto=Erreinu | labelshow=Erreinua | item={{{item|}}} |rowformat=$1 }} }} }}} |animalia | Animalia = rgb(235,235,210); |plantae | Plantae | landare = rgb(180,250,180); |fungi | Fungi | onddo = rgb(145,250,250); |Chromalveolata|Heterokonta|Ochrophyta = rgb(200,250,80); |Opostikhonta|Choanozoa = rgb(238,235,195); |Rhizaria|Chromista = rgb(240,230,240); |Excavata = rgb(250,250,100); |Eukaryota|Eukarioto|Protista|Protisto = rgb(245,215,255); |Amoebozoa = rgb(170,250,205); |Bacteria|bakterio|Firmicutes = rgb(220,235,245); |Archaea|Arkeobakterio = rgb(195,245,250); |incertae sedis = rgb(250,240,230); |Virus|Birus|virus|birus|i|ii|iii|iv|v|vi|vii|viii = rgb(250,250,190); |#default = white;}}}}} |subheader = {{{fossil range|{{{fosilaren garaia|{{#if:{{#property:P523|from={{{item|}}}}}{{#property:P524|from={{{item|}}}}}|{{#ifeq:{{#invoke:Wikidata|claim|property=P523|item={{{item|}}}|formatting=label}}|{{#invoke:Wikidata|claim|property=P524|item={{{item|}}}|formatting=label}}|{{fosilaren garaia|{{#invoke:Wikidata|claim|property=P523|item={{{item|}}}|formatting=label}}}}|{{fosilaren garaia|{{#invoke:Wikidata|claim|property=P523|item={{{item|}}}|formatting=label}}|{{#invoke:Wikidata|claim|property=P524|item={{{item|}}}|formatting=label}}}}}}}}}}}}}} |image = {{#if:{{{irudia|{{{image|}}}}}}|[[Fitxategi:{{{irudia|{{{image|}}}}}}|220px]]|{{#if:{{#Property:P10|from={{{item|}}}}}|{{#invoke:Wikidata|claim|property=P10|formatting=[[Fitxategi:$1|220px]]|item={{{item|}}}|list=false}}|{{#invoke:Wikidata|claim|property=P18|formatting=[[Fitxategi:$1|220px]]|item={{{item|}}}|list=false}}}}}} |caption = {{{irudiaren testua|{{{image caption|{{{caption|}}}}}}}}}{{#if:{{{irudiaren testua|{{{image caption|{{{caption|}}}}}}}}}|{{#if:{{#Property:P373}}|<br />}}}}{{#invoke:Wikidata|claim|property=P373|formatting=[[File:Commons-logo.svg|10px|link=[[c:Category:$1]]]] [[c:Category:$1|Irudi gehiago]]}} |image2 = {{#if:{{{irudia2|{{{image2|}}}}}}|[[Fitxategi:{{{irudia2|{{{image2|}}}}}}|220px]]|{{#if:{{#property:P51|from={{{item|}}}}}|[[Kategoria:Audio fitxategia duten izaki bizidunak]]{{#invoke:Wikidata|claim|property=P51|formatting=[[Fitxategi:$1|220px]]|item={{{item|}}}|list=false}}}}}} |caption2 = {{{irudiaren testua|{{{image caption2|{{{caption2|}}}}}}}}} |header1 = {{#if:{{#Property:P141|from={{{item|}}}}}|[[Kontserbazio egoera|Iraute egoera]]}} |data2 = {{#if:{{#Property:P141|from={{{item|}}}}}|{{Taxotaula automatikoa/egoera| {{{status system|{{{status_system|{{#if:{{#invoke:Wikidata | claim | property=P141 | formatting=raw|item={{{item|}}}}}|IUCN3.1}}}}} }}}| {{{status| {{#switch:{{#invoke:Wikidata | claim | property=P141 | formatting=label|item={{{item|}}}}} |arrisku txikia = LC |ia galzorian | ia galzoriko espezie = NT |kaltebera | espezie kaltebera = VU |galzorian | galzoriko espezie = EN |galzori larrian | galzori larriko espezie = CR |ingurune naturalean galdua | natura ingurunean galdutako espezie = EW |galdua = EX |datu falta = DD }} }}} | {{{status ref|{{{status_ref|{{#if:{{#invoke:Wikidata | claim | property=P141 | formatting=raw|item={{{item|}}}}}}}}}}}}}|extinct={{{extinct|}}} }} }} |header10 = [[Sailkapen zientifiko]]a |data11 = {{#invoke:Wikidata | getParentValues | item={{{item|{{{taxoia|}}}}}} | property=P171 P1531 | label=P105 | valuetext=P225|upto= <!-- ------>{{#switch:{{#property:P105| from={{{item|{{{taxoia|}}}}}} }} | erreinu = superdomeinua | filum = superdomeinua | #default = erreinua }}<!-- ----> | sorting=-1|separator=</td></tr>|rowformat={{((}}Taxotaula automatikoa/Taxoi formatoa{{!}}$0{{))}}$1|labelshow =<!-- ------>{{#switch:{{#property:P105|from={{{item|{{{taxoia|}}}}}} }} | erreinu = Superdomeinua/Domeinua/Goierreinua/{{{taxon|}}}/{{{taxon2|}}} | filum = Goierreinua/Erreinua/Azpierreinua/Goifiluma/{{{taxon|}}}/{{{taxon2|}}} | klase = Goierreinua/Erreinua/Azpierreinua/Filuma/Azpifiluma/Goiklasea/{{{taxon|}}}/{{{taxon2|}}} | azpiklase = Erreinua/Azpierreinua/Filuma/Azpifiluma/Goiklasea/{{{taxon|}}}/{{{taxon2|}}} | ordena = Erreinua/Azpierreinua/Filuma/Klasea/Goiordena/{{{taxon|}}}/{{{taxon2|}}} | familia = Erreinua/Filuma/Ordena/Klasea/Goifamilia/{{{taxon|}}}/{{{taxon2|}}} | leinu = Erreinua/Filuma/Ordena/Klasea/Goifamilia/Familia/Azpifamilia/{{{taxon|}}}/{{{taxon2|}}} | genero = Erreinua/Filuma/Ordena/Klasea/Familia/Azpifamilia/Generoa/{{{taxon|}}}/{{{taxon2|}}} | espezie = Erreinua/Filuma/Ordena/Klasea/Familia/Generoa/Leinua/{{{taxon|}}}/{{{taxon2|}}} | baliorik ez = | #default = Azpidomeinua/Erreinua/Filuma/Ordena/Klasea/Familia/Generoa/Espeziea/Azpiespeziea/{{{taxon|}}}/{{{taxon2|}}} }} }} </td></tr> {{Taxotaula automatikoa/Taxoi formatoa|{{ucfirst:{{#invoke:Wikidata | claim | property=P105 |value={{{taxoiaren kategoria|}}} | item={{{item|{{{taxoia|}}}}}} | formatting=label |case=singularra |list = false}} }} }}<!--- --->{{#invoke:Wikidata | claim | property=P225 |formatting='''$1'''|value={{{binomiala|}}} | item={{{item|{{{taxoia|}}}}}} }}<!--- --->{{#if:{{{autoritatea|{{{authority|}}}}}}|<br /><div style="font-style: normal; font-variant:small-caps;">{{{autoritatea|{{{authority|}}}}}}</div>|<br /><div style="font-style: normal; font-variant:small-caps;">{{Taxotaula/autoritatea|item={{{item|}}}}}</div>}} </td></tr> |header15 = {{#if:{{{subdivision ranks|{{{azpibanaketa maila|}}}}}}|{{{subdivision ranks|{{{azpibanaketa maila}}}}}}|{{#if:{{{subdivision|{{{azpibanaketa|}}}}}}|Azpibanaketa}}}} |data16 = {{#if:{{{subdivision|{{{azpibanaketa|}}}}}}|<div style="text-align: left;">{{plainlist|{{{subdivision|{{{azpibanaketa|}}}}}}}}</div>}} |header18 = {{#if:{{{sinonimoak|}}}|Sinonimoak}} |data19 = {{{sinonimoak|}}} |header20 = {{#if:{{#property:P181|from={{{item|}}}}}|Banaketa mapa}} |data21 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P181|formatting=[[Fitxategi:$1|220px]]|value={{{hedapen mapa|}}}}} |data22 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P181|qualifier=P2096|formatting=table|rowformat=<small>$1</small>|value={{{hedapen mapa oina|}}}}} |header30 = {{#if:{{{mugimendua|}}}{{#property:P3512| from={{{item|}}} }} {{{haurdunaldia|}}}{{#property:P3063| from={{{item|}}} }} {{{kolorea|}}}{{#property:P462| from={{{item|}}} }} {{{elikadura iturria|}}}{{#property:P1034| from={{{item|}}} }} {{{iturria|}}}{{#property:P1672| from={{{item|}}} }} {{{haginkada|}}}{{#property:P3485| from={{{item|}}} }} {{{bizi itxaropena|}}}{{#property:P2250| from={{{item|}}} }} {{{habitat|}}}{{#property:P2974| from={{{item|}}} }} {{{ostalaria|}}}{{#property:P2975| from={{{item|}}} }} {{{sorrera denbora|}}}{{#property:P3337| from={{{item|}}} }} {{{luzera|}}}{{#property:P2043| from={{{item|}}} }} {{{altuera|}}}{{#property:P2048| from={{{item|}}} }} {{{masa|}}}{{#property:P2067| from={{{item|}}} }} {{{zabalera|}}}{{#property:P2050| from={{{item|}}} }} {{{bihotz frekuentzia|}}}{{#property:P3395| from={{{item|}}} }} {{{arnas frekuentzia|}}}{{#property:P3486| from={{{item|}}} }} {{{aurkitzailea|{{#property:P61| from={{{item|}}}}}}}} {{{gaixotasuna|{{#property:P1542| from={{{item|}}}}}}}} {{{gram|{{#property:P2597| from={{{item|}}}}}}}} {{{ploidia|}}}{{#property:P1349| from={{{item|}}} }} {{{genomaren neurria|}}}{{#property:P2143| from={{{item|}}} }} {{{frekuentzia minimoa|}}}{{#property:P3387| from={{{item|}}} }} {{{frekuentzia maximoa|}}}{{#property:P3465| from={{{item|}}} }} | Datu orokorrak }} | label31 = Mugimendua | data31 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P3512 |value={{{mugimendua|}}} | item={{{item|}}} }} | label32 = Ernaldia | data32 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P3063 |value={{{haurdunaldia|}}} | item={{{item|}}} | formatting=unit }} | label33 = Kolorea | data33 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P462 |value={{{kolorea|}}} | item={{{item|}}} }} | label34 = Elikadura iturri nagusia | data34 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P1034 |value={{{elikadura_iturria|}}} | item={{{item|}}} }} | label35 = Gizakiak ateratzen dizkion produktuak | data35 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P1672 |value={{{iturria|}}} | item={{{item|}}} }} | label36 = Bizi itxaropena | data36 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P2250 |value={{{bizi itxaropena|}}} | item={{{item|}}} | formatting=unit }} | label37 = Bizialdi maximoa | data37 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P4241 |value={{{bizialdia|}}} | item={{{item|}}} | formatting=unit }} | label38 = Habitat | data38 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P2974 |value={{{habitat|}}} | item={{{item|}}} }} | label39 = Ostalaria | data39 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P2975 |value={{{ostalaria|}}} | item={{{item|}}} }} | label40 = Sorrera denbora | data40 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P3337 |value={{{sorrera denbora|}}} | item={{{item|}}} | formatting=unit }} | label41 = Luzera | data41 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P2043 |value={{{luzera|}}} | item={{{item|}}} | formatting=unitcode }} | label42 = Altuera | data42 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P2048 |value={{{altuera|}}} | item={{{item|}}} | formatting=unitcode }} | label43 = Masa | data43 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P2067 |qualifier=P642|qualifier2=P21| value={{{masa|}}} | item={{{item|}}} | formatting=table| rowformat= $2 $0 $1|rowsubformat1 = ($1) |rowsubformat2=$2:|colformat0=unitcode|colformat2=internallink|case2=singularra}} | label44 = Zabalera | data44 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P2050 |value={{{zabalera|}}} | item={{{item|}}} | formatting=unitcode }} | label45 = Bihotz-frekuentzia | data45 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P3395 |value={{{bihotz frekuentzia|}}} | item={{{item|}}} | formatting=unit | separator = &nbsp;—&nbsp;|conjunction=&nbsp;—&nbsp;}} | label46 = Arnas-frekuentzia | data46 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P3486 |value={{{arnas frekuentzia|}}} | item={{{item|}}} | formatting=unitcode | separator = &nbsp;—&nbsp;|conjunction=&nbsp;—&nbsp;}} | label47 = Haginkadaren indarra | data47 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P3485 |value={{{haginkada|}}} | item={{{item|}}} | formatting=unit | separator = &nbsp;—&nbsp;|conjunction=&nbsp;—&nbsp;}} | label48 = Entzumen frekuentzia | data48 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P3387 |value={{{frekuentzia minimoa|}}} | item={{{item|}}} | formatting=unit | separator = &nbsp;—&nbsp;|conjunction=&nbsp;—&nbsp;}}{{#if:{{#Property:P3465|from={{{item|}}}}}|&nbsp;—&nbsp;}}{{#invoke:Wikidata | claim | property=P3465 |value={{{frekuentzia maximoa|}}} | item={{{item|}}} | formatting=unit | separator = &nbsp;—&nbsp;|conjunction=&nbsp;—&nbsp;}} | label49 = Kumaldiaren tamaina | data49 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P7725 |value={{{kumaldia|}}} | item={{{item|}}} | formatting=unit}} | label50 = Edoskitzea | data50 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P7862 |value={{{edoskitzea|}}} | item={{{item|}}} | formatting=unit}} | label51 = Eguneko zikloa | data51 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P9566 |value={{{eguneko_zikloa|}}} | item={{{item|}}} | formatting=unit}} | label52 = Errute denbora | data52 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P7770 |value={{{errute|}}} | item={{{item|}}} | formatting=unit}} | label53 = Polinizatzen du | data53 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P1703 P1704 |value={{{polinizazioa|}}} | item={{{item|}}} | formatting=internallink}} | label60 = Aurkitzailea | data60 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P61 |value={{{aurkitzailea|}}} | item={{{item|}}} }} | label61 = Gaixotasuna | data61 = {{#ifeq:{{#invoke:Wikidata | claim | property=P1542 |value={{{gaixotasuna|}}} | item={{{item|}}} | formatting=raw }} |Q16686448| | {{#invoke:Wikidata | claim | property=P1542 |value={{{gaixotasuna|}}} | item={{{item|}}} | formatting = internallink | case = singularra}} }} | label62 = [[Gram tindaketa]] | data62 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P2597 |value={{{gram|}}} | item={{{item|}}} }} | label63 = [[Ploidia]] | data63 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P1349 |value={{{ploidia|}}} | item={{{item|}}} }} | label64 = Genomaren neurria | data64 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P2143 |value={{{genomaren neurria|}}} | item={{{item|}}} }} | label65 = Genomaren kokapena | data65 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P6800 |value={{{genomaren kokapena|}}} | item={{{item|}}} |formatting=weblink }} | header70 = {{#if:{{{arrautza|}}}|Arrautza}} | data71 = {{#if:{{{arrautza|}}}|[[Fitxategi:{{{arrautza|}}}|220px]]}} | header80 = {{#if:{{#Property:P783}}{{#Property:P784}}{{#Property:P785}}{{#Property:P786}}{{#Property:P787}}{{#Property:P788}}{{#Property:P789}}{{{footer|{{{onddo|}}}}}}|Mikologia}} | data81 = {{#if:{{{footer|{{{onddo|}}}}}}|{{{footer|{{{onddo|}}}}}}|{{#if:{{#Property:P783}}{{#Property:P784}}{{#Property:P785}}{{#Property:P786}}{{#Property:P787}}{{#Property:P788}}{{#Property:P789}}|{{mikomorfotaula taxotaulan|}}}}}} | below = {{{oharrak|}}} }}{{#if:{{{taxoia|}}}||{{#ifeq:{{#invoke:Wikidata|claim|property=P31|formatting=label|list=false}}|taxon||{{#ifeq:{{#invoke:Wikidata|claim|property=P31|formatting=label|list=false}}|taxoi fosil||{{#ifeq:{{#invoke:Wikidata|claim|property=P31|formatting=label|list=false}}|taxon monotipiko||{{#ifeq:{{#invoke:Wikidata|claim|property=P31|formatting=label|list=false}}|klado||[[Kategoria:Wikidatan taxoi gisa ez dauden izaki bizidunak]]}}}}}}}}}}[[Kategoria:Taxonak]]</includeonly><noinclude>{{txantiloi dokumentazioa}}</noinclude> bqk954qct3oy4mz235nu59xdohne4bn 10 5589 26112 2021-08-20T12:20:49Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: <tr><td style="font-weight: bold;">{{{1|}}}</td><td style="font-style:<!-- -->{{#switch: {{{1|}}} | Genero | Generoa | Espezie | Espeziea | Azpiespeziea | Sekzio = italic | #default = normal }};"> wikitext text/x-wiki <tr><td style="font-weight: bold;">{{{1|}}}</td><td style="font-style:<!-- -->{{#switch: {{{1|}}} | Genero | Generoa | Espezie | Espeziea | Azpiespeziea | Sekzio = italic | #default = normal }};"> k3jd3ojd1bjvevgj78ttwzaieek24ds 10 5590 26113 2021-08-20T12:22:00Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: {{#switch:{{#invoke:Delink|delink|{{#invoke:Wikidata | getParentValues | property=P171 | label=P105 | upto=Erreinu | labelshow=Erreinua | item={{{item|}}} | rowformat=$1 }} }} |animalia = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P225|qualifier=P405|qualifier2=P574|qualifier3=P405|formatting=table|rowformat=<div style="font-style: normal; font-variant:small-caps;">[[$3|$1]]$2</div>|rowsubformat1={{((}}Taxotaula/autoritatea/animalia{{!}}$1{{))}}|rowsubformat2=, $2Kategoria:... wikitext text/x-wiki {{#switch:{{#invoke:Delink|delink|{{#invoke:Wikidata | getParentValues | property=P171 | label=P105 | upto=Erreinu | labelshow=Erreinua | item={{{item|}}} | rowformat=$1 }} }} |animalia = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P225|qualifier=P405|qualifier2=P574|qualifier3=P405|formatting=table|rowformat=<div style="font-style: normal; font-variant:small-caps;">[[$3|$1]]$2</div>|rowsubformat1={{((}}Taxotaula/autoritatea/animalia{{!}}$1{{))}}|rowsubformat2=, $2[[Kategoria:$2. urtean deskribatutako animaliak]]|colformat1=raw|colformat3=label |item={{{item|}}}|editicon=false}} |landare = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P225|qualifier=P405|qualifier2=P574|qualifier3=P405|formatting=table|rowformat=<div style="font-style: normal; font-variant:small-caps;">[[$3|$1]]$2</div>|rowsubformat1={{((}}Taxotaula/autoritatea/landare{{!}}$1{{))}}|rowsubformat2=[[Kategoria:$2. urtean deskribatutako landareak]]|colformat1=raw|colformat3=label |item={{{item|}}}|editicon=false}} |onddo = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P225|qualifier=P405|qualifier2=P574|qualifier3=P405|formatting=table|rowformat=<div style="font-style: normal; font-variant:small-caps;">[[$3|$1]]$2</div>|rowsubformat1={{((}}Taxotaula/autoritatea/landare{{!}}$1{{))}}|rowsubformat2=, $2[[Kategoria:$2. urtean deskribatutako onddoak]]|colformat1=raw|colformat3=label |item={{{item|}}}|editicon=false}} |birus = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P225|qualifier=P405|qualifier2=P574|qualifier3=P405|formatting=table|rowformat=<div style="font-style: normal; font-variant:small-caps;">[[$3|$1]]$2</div>|rowsubformat1={{((}}Taxotaula/autoritatea/animalia{{!}}$1{{))}}|rowsubformat2=, $2[[Kategoria:$2. urtean deskribatutako birusak]]|colformat1=raw|colformat3=label |item={{{item|}}}|editicon=false}} |#default = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P225|qualifier=P405|qualifier2=P574|qualifier3=P405|formatting=table|rowformat=<div style="font-style: normal; font-variant:small-caps;">[[$3|$1]]$2</div>|rowsubformat1={{((}}Taxotaula/autoritatea/animalia{{!}}$1{{))}}|rowsubformat2=, $2[[Kategoria:$2. urtean deskribatutako taxoiak]]|colformat1=raw|colformat3=label |item={{{item|}}}|editicon=false}} }} pxtzrmny22ix02gxsuxgy4i5uhelfkb 0 5591 26253 2021-08-26T15:04:11Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze edo hegalaburra konfitatua]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze edo hegalaburra ontziratua]]» izenera aldatu du: akatsa wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze edo hegalaburra ontziratua]] acn0kcuyynbdb1wxwb8xy9fuymx40xy 0 5592 26272 2021-08-27T04:19:15Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao masailak saltsa berdean muxilekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao masailak saltsa berdean patatekin]]» izenera aldatu du: akatsa wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao masailak saltsa berdean patatekin]] rvq504vlzgos3168hqljhuwlxz1sj8j 0 5593 27617 26274 2021-09-01T08:09:33Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Itsas zapoa koxkera erara]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Itsas zapoa koxkera erara]] e30wuiezz7d3v90w4rei1u4ml2f6cfa 0 5594 26971 26277 2021-08-29T08:07:05Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Itsas zapoa]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Itsas zapoa]] pccok8wqcoqukn61wle0g1rtu3gyj5o 0 5595 26972 26278 2021-08-29T08:07:15Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Itsas zapoa]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Itsas zapoa]] pccok8wqcoqukn61wle0g1rtu3gyj5o 0 5596 26281 2021-08-27T04:36:36Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Itsas zapoa labean errera]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Itsas zapoa]]» izenera aldatu du: akatsa wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Itsas zapoa]] pccok8wqcoqukn61wle0g1rtu3gyj5o 0 5597 38104 37987 2022-04-29T12:16:26Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Xapoa koxkera erara.jpg|600px|thumb|Itsas zapoa koxkera erara]] '''ITSAS ZAPOA KOXKERA ERARA''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * * [[Itsas zapoa]]: 800 g. [[Medailoietan|medailoietan]]. * [[Txirla handia]]: 24. * [[Oliba olio birjina]]: 100 ml. * [[Baratxuria]]: 3 [[xehatu]]. * [[Perrexila]]: Sorta txiki 1 [[xehatu]]. * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Irina|Irina]]: 25 g. * Ardo zuria: 50 ml. * [[Arrai salda]], ura edo zainzuri salda: 500 ml. * [[Ilar egosiak]]: 150 g. * [[Arrautza egosia]]: 2, lautan|lautan edo erdibitua. * [[Zainzuri]] lodien punta: 8. == PRESTAKETA == * Itsas zapoa [[gatzatu]] eta bere horretan [[erretilu]] batean 10 minutuz utzi. * Txirla handiak ur gatzatuan garbitu eta bere horretan 30 minutuz eduki. * Kazola zabal bat sutan jarri olioa, baratxuria eta perrexilaren erdiarekin. * Baratxuriak dantzan hasitakoan, irina bertaratu, eta ongi nahasi. * Busti lehenik ardo zuriarekin eta ondoren saldarekin [[Hagatxoa|hagatxo]] batekin mugitzen dugun bitartean. * Saltsa berdea irakiten hasitakoan bertaratu lehenik xapo medailoiak eta egosi su baxuan 5 minutu. * Buelta eman arraiari, ilarrak, falta zaigun perrexila eta txirlak gehitu. Egosi txirlak ireki arte eta sutatik atera. * Sutatik kanpo banatu arrautza egosiak eta zainzuri puntan. * Sutatik kanpo mugitu kazola kontua handiarekin, osagaiak saltsarekin ongi estali arte. == AHOLKUAK == * Arraina freskoa izatea eta gehiegi ez egitea funtsezko arauak dira. * Txirlak hondarra izan dezaketen kezka badugu, apartean lurrunetan ireki eta ondoren arrainari gehitzerik dago. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] q94ghdpkacmy4t8yj609q0pxa26ldo5 0 5598 26970 26289 2021-08-29T08:06:55Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mendrezka errea]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mendrezka errea]] kj2zi562m7ia33lrt3rvx8jjv8nt0mo 0 5599 26291 2021-08-27T04:56:59Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mendreska errea]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mendrezka errea]]» izenera aldatu du: akatsa wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mendrezka errea]] kj2zi562m7ia33lrt3rvx8jjv8nt0mo 0 5600 26319 2021-08-27T06:16:13Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrain salda]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrain salda]] kkjvoioar86su43qiun6xy75gwu9cwt 0 5601 26320 2021-08-27T06:18:46Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrain salda]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrain salda]] kkjvoioar86su43qiun6xy75gwu9cwt 0 5602 26321 2021-08-27T06:20:05Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate saltsa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate saltsa]] s9i0vp07hjc89a58lasnet9cb62f057 0 5603 26329 2021-08-27T06:43:29Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Piper saltsa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Piper saltsa]] 2lluuyehfckwif3oawg6qobh1xmv3sx 0 5604 26348 2021-08-27T07:13:09Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburuak muxilekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburuak txirlekin]]» izenera aldatu du: akatsa wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburuak txirlekin]] 49z9nynowdjoidv0gd5oxzjqgzq3my7 0 5605 26357 2021-08-27T07:23:15Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Piper morroi erreak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pipermorro erreak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pipermorro erreak]] 0mna119w9yhd8kb8sdwqzg8kumds7xz 0 5607 27618 26808 2021-09-01T08:09:43Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Itsas zapoa koxkera erara]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Itsas zapoa koxkera erara]] e30wuiezz7d3v90w4rei1u4ml2f6cfa 0 5608 26815 2021-08-29T04:08:30Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddo rissotoa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddo risottoa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddo risottoa]] jq4bk6yn93oepf7jjt0s964ext4i4p3 0 5609 26817 2021-08-29T04:10:17Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Xapoa saltsa berdean koxkera erara]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Itsas zapoa koxkera erara]]» izenera aldatu du: akatsa wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Itsas zapoa koxkera erara]] e30wuiezz7d3v90w4rei1u4ml2f6cfa 0 5610 26826 2021-08-29T04:33:49Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txitxardinak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txitxardin entsalada]]» izenera aldatu du: akatsa wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txitxardin entsalada]] aszvbpgsqpqcu172awz4ceeo7ucbush 0 5611 27611 26830 2021-09-01T08:08:33Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautza egosia]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautza egosia]] hkt2ij0q22ekca5sdymktk54gmhusta 0 5612 26833 2021-08-29T04:43:00Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautza egosiak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautza egosia]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautza egosia]] hkt2ij0q22ekca5sdymktk54gmhusta 0 5614 31426 26838 2021-09-17T08:19:55Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatza plantxan, barazkiekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatza plantxan, barazkiekin]] 0j58k97utuvuywmew538rk7g9bazm0j 0 5615 26844 2021-08-29T04:58:24Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata egosiak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata egosia]]» izenera aldatu du: akatsa wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata egosia]] leixm4woyudvqvjbheo224cukw56fsv 0 5616 26848 2021-08-29T04:59:50Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata gorrituak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata gorritua]]» izenera aldatu du: akatsa wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata gorritua]] 1etq2et2omak69wqel1nras598w6umu 0 5617 28468 26852 2021-09-05T08:07:46Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata sueztitua]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata sueztitua]] 5g1uz1rl6uwog6290nsh0lhgcud4uoa 0 5618 26857 2021-08-29T05:04:46Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Panadera patatak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Panadera patata]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Panadera patata]] gt7evmztav8x4hixoc21q8q2rqqwtza 0 5619 26861 2021-08-29T05:08:50Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patatak esne gainarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata esne gainarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata esne gainarekin]] q59ayv4dzt6yob18jr6yj5ui58dfql3 0 5620 26865 2021-08-29T05:13:24Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patatak kreman]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata kreman]]» izenera aldatu du: akatsa wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata kreman]] icgomkhh384514p26zbb2v3t18c11cv 0 5621 26869 2021-08-29T05:17:32Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pikillo piper erregosiak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pikillo piper erregosia]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pikillo piper erregosia]] dh3de31l4163eqcyplc2coufom0p84f 0 5622 34207 26872 2021-10-02T08:13:17Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Piko piper konfitatua]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Piko piper konfitatua]] hym4r1dw5b6dtszfrm6yxidpka1iz75 0 5623 26875 2021-08-29T05:23:00Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Xirmendutan erretako pikillo piperrak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Xirmendutan erretako pikillo piperra]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Xirmendutan erretako pikillo piperra]] gpdvzb22r75m8vvieexzcwlfeubj75z 0 5624 26941 2021-08-29T07:13:09Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Quiche lorraine]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Lorraineko quichea]]» izenera aldatu du: akatsa wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Lorraineko quichea]] hrix3eq9s73wr34k02pfcr9q12ty92l 0 5625 27615 27066 2021-09-01T08:09:12Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sushi egiteko ozpina]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sushi egiteko ozpina]] itj3blmpu5b5xmb596oubtwtcyq5x59 0 5626 27069 2021-08-29T21:19:23Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sushi arroza]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sushi egiteko ozpina]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sushi egiteko ozpina]] itj3blmpu5b5xmb596oubtwtcyq5x59 0 5627 27614 27090 2021-09-01T08:09:03Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gazta urdin krema kanapea]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gazta urdin krema kanapea]] i37f3vczk2ull785x3oix24eixzyw1m 0 5628 27092 2021-08-30T05:13:55Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gazta urdin kremaz kanapea]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gazta urdin krema kanapea]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gazta urdin krema kanapea]] i37f3vczk2ull785x3oix24eixzyw1m 0 5629 27101 2021-08-30T05:23:13Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hozkadako txangurroa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txangurro pintxoa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txangurro pintxoa]] mb74wgpx2l0c8l2xlmqmugpa9nwcfkp 0 5630 27114 27113 2021-08-30T05:53:20Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txangurro betea]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txangurroa donostiar eran]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txangurra donostiar eran]] mon3n4a3gkjy8duf95x4bhdu78410mt 0 5631 27616 27115 2021-09-01T08:09:22Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txangurra donostiar eran]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txangurra donostiar eran]] mon3n4a3gkjy8duf95x4bhdu78410mt 0 5632 27128 2021-08-30T06:16:54Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baratxuri zuri zopa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baratxuri zopa zuria]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baratxuri zopa zuria]] ofpu7ig6b0l2cdso1gvvr45nqzv1may 0 5633 27149 2021-08-30T07:02:40Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Aingeru ilea]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Aingeru adatsa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Aingeru adatsa]] g9y1z15pn6nrwq6hmte0a40x2w40dow 0 5634 27186 2021-08-30T07:48:09Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Anana bavarois]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Anana bavaroisa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Anana bavaroisa]] sk5dgkhbghkwqs6dpyledt5ql9dajmj 0 5635 32273 27202 2021-09-20T08:07:08Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bizkotxo arina]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bizkotxo arina]] 5zh50va1yxjhuyxtc57usyjy6u7zxw6 0 5636 27210 2021-08-30T08:21:13Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Natilla finak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Inglaterrako krema]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Inglaterrako krema]] gc2fujv1kjbnzdw0u5sthfgeeeygqg2 0 5637 27317 2021-08-31T04:52:40Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baso fruituena]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baso fruituen saltsa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baso fruituen saltsa]] 13c867aperplgca5i3ovcoqkzllxmcg 0 5638 27325 2021-08-31T05:06:31Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marrubi mermelada]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marrubi marmelada]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marrubi marmelada]] ryb7qh56x7z67kq04rg62ekr4oyjzet 0 5639 27328 2021-08-31T05:09:45Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oinarrizko mermelada]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oinarrizko marmelada]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oinarrizko marmelada]] eg8lh8uintzeknzhkiwj8b6ch5ktd2w 0 5640 27612 27345 2021-09-01T08:08:42Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Behi muturra saltsan]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Behi muturra saltsan]] rjv9who4iutkdqxb04a6sk0nqu63ou4 0 5641 27613 27348 2021-09-01T08:08:52Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Behi muturra saltsan]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Behi muturra saltsan]] rjv9who4iutkdqxb04a6sk0nqu63ou4 0 5642 27354 2021-08-31T06:23:54Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Behiki muturrak saltsan]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Behi muturra saltsan]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Behi muturra saltsan]] rjv9who4iutkdqxb04a6sk0nqu63ou4 0 5643 27362 2021-08-31T06:44:37Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Galiziar hegaluze enpanada]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze enpanada]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze enpanada]] ie6ly6ni9njvny0twl76cu6xo6axqk5 0 5644 37791 36645 2022-04-11T10:51:27Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BABA FRESKOA URDAIAZPIKOAREKIN''' [[Fitxategi:Babak urdaizpikoarekin saltsan.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Baba egosia]]: 800 g. * [[Tipulina]]: 1 [[xehatu]]. * [[Baratxuria]]: 2 [[xehatu]]. * [[Oliba olio birjina]]: 150 ml. * Urdaiazpiko gazia: 150 g karratutan. * [[Irina]]: 15 g. * Ura, baba salda edo [[barazki salda]]: 500 ml., inguru. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * Babaren lekak egosi ur irakinetan 5 minutu, [[iragazi]] eta jaso. Edo [[barazki salda]] bat burutu. * Baba egosi ur gazituan 9 minutuz, [[iragazi]] eta hoztu. * [[Eltze]] batean tipulina [[sueztitzen]] jarri oliba olioarekin; erdi eginik dagoenean, gehitu baratxuria eta utzi pitin bat goxatzen. * Gehitu urdaiazpikoa eta irina, [[Hagatxoa|hagatxo]] edo [[Espatularekin|espatula]] batekin ongi nahasiz. * Busti saldarekin, eragiten diogun bitartean. Pikorrik ez dadin sortu. * Irakiten hasitakoan, babak bertaratu. * Irakinaldi labur bat eman eta [[ondu]] gatzarekin. == AHOLKUAK == *Kontu izan babak ez daitezela gehiegi egosi. *Arrautza [[galdarraztatu]] batekin aurkez liteke. * Baba egosi ongoren zurituko bagenu plater finagoa geratuko litzake. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Lekaleak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] i4bl3jrruhh142apjbmewh2ol8sfjwe 0 5645 37775 37774 2022-04-11T10:25:11Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Barazkiak tenpuran.jpg |600px|thumb]] '''BARAZKIA TENPURAN FRIJITUA''' == OSAGAIAK == * [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Kuia_Cucurbita|Kakahuete kuia]]: [[Lerrotan]] * [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Kuiatxoa_edo_kalabazina_Cucurbita_pepo_subsp._pepo|Kuiatxoa]]: [[Lerrotan]] * [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Azenarioa_Daucus_carota_subsp._sativus|Azenarioa]]: [[Lerrotan]] * [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Brokolia_Brassica_oleracea_var._italica|Brokoli egosia]] : [[Sailetan]] * Gorringoa: 1. * [[Irina]]: 130 g. * [[Gatza]]. * Ur oso hotza: 80 ml. * [[Legamia hautsa]]: 5 g. ez da ezinbestekoa. * [[Ekilore olioa]]: [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Frijitze_teknika._Frijitu|frijitzeko]]. == PRESTAKETA == * Katilu batean gorringoa gatzarekin [[irabiatu]], irina eta [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Legamia|legamia]] gehitu eta dena ongi nahasi. Jarraian, ur izoztua poliki-poliki gehitu [[hagatxoarekin]] nahasten dugun bitartean. * Barazkiak zatika ore honetatik pasa eta olio berotan frijitu. * Kanpotik zarakarra edo kostra egindakoan, paper xurgatzailea batera atera. * Etxeko [[zartagin]] batean frijitzen baduzue, gomendagarri da frijialdi bakoitzeko olioa [[Iragaztea|iragaztea]]. == OHARRAK == * Errezeta originalean bi gari irin erabiltzen dira: normala eta [[Trisol irina|trisol irina]], ur izoztua eta gatza. Trisol irina lortzeko arazoak direla medio, gorringoa gehituko diogu. Eta ura hotz mantentzea zaila denez, legamia gehituko diogu. * Barazkiak forma desberdinetan, moztu ditzakegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Frijitu]] 4pgf98uz9erbp46girnsia5gkh5krwn 0 5646 38054 36705 2022-04-26T08:37:19Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Legatza plantxan2.jpg|600px|thumb]] '''LEGATZA PLANTXAN''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Legatza]]: [[Gorenetik]] ateratako 200 g.-ko 4 zati. * [[Gatza]]. * Oliba olio birjina: 100 ml. * Baratxuria: 2 [[xerratu]] edo [[xehatu]]. * [[Ozpina]]: [[Zurrusta motz]] 1. * [[Perrexila]]: Sorta txiki 1 [[xehatu]]. == PRESTAKETA == * Piztu plantxa eta ongi berotu. * [[Erretilu]] batean zabaldu arraina, eta [[gatzatu]]. * Igurtzi olioarekin eta plantxaren gainean jarri. * Bi aldetatik kolorea eman eta gutxitu plantxaren berotasuna. * Arraia guztiz egin aurretik erretilu batera atera. * Gehitu gainetik ozpina eta perrexila. * Jarri sutan [[zartagin]] bat olioarekin, bero dagoenean gehitu baratxuria, honek kolorea hartutakoan arraiaren gainetik zabaldu. * [[Erretilu]] azpiko saltsa bildu eta berriro arrainaren gainetik bota. * Zerbitzatu [[maionesa saltsa]] eta [[patata sueztitua]] edo [[patata panadera]] batzuekin. == AHOLKUAK == * Kontu izan arraina gehiegi egin gabe. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Plantxan]] cun00kwpfduu07ffmhbl7iisv0yn34n 0 5647 37696 36046 2022-04-07T11:41:31Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''KUIA LABEAN''' [[Fitxategi:Labean egindako kuia2.jpg|600px|thumb|Labean egindako kuia]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Kuia]]: 1 kg. [[karratu luzetan]]. * [[Oliba olio birjina]]: 100 ml. * Ura: 100 ml. * [[Sesamo]] hazia: 40 g. * [[Tamaria]]: 25 ml. * [[Añanako gatz lorea]]. == PRESTAKETA == * Piztu labea 200ºC-tan. * [[Labeko erretilu]] batean zabaldu kuia zatiak. * Oliorekin igurtzi eta labera sartu. * 10 minutu inguru erre, kuia egin arte. * [[Zartagin]] batean txigortu sesamo haziak segundo batzuetan. * [[Almaiz edo mortairu|Almaiza]] batean kolpatu hazi hauek eta olioarekin eta tamariarekin nahasi. * Kuia labetik ateratakoan plater batean zabaldu eta saltsarekin busti eta gatz lorearekin amaitu. == AHOLKUAK == * Plater desberdinen [[hornigai]] moduan erabili dezakegu. * Kuia forma desberdinetan ere ebaki daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Kuia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] o7an681kxhdesluykejzoafxklelhjq 0 5648 37692 34107 2022-04-07T10:53:59Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[File:Barazkiak arroz osoarekin.jpg|500px|thumb|Kuia eta kuiatxoa plantxan]] '''KUIA ETA KUIATXOA PLANTXAN''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK== * [[Kakahuete kuia]] edo kuiatxoa: 1 kg. zuritua eta karratu finetan. * [[Oliba olio birjina]]: 100 ml. * [[Sesamo]] hazia: 40g. * [[Añanako gatz lorea]]. == PRESTAKETA == * Piztu plantxa eta ongi berotu. * [[Erretilu]] batean zabaldu kuia zatiak. * Oliorekin igurtzi eta plantxan jarri. Bi aldetatik kolorea eman minutu pare batez. * [[Zartagin]] batean [[txigortu]] sesamo haziak segundo batzuetan. * [[Almaiz edo mortairu|Almaiza]] batean kolpatu hazi hauek eta olioarekin nahasi. * Kuiak plater batean zabaldu eta saltsarekin busti amaitzeko [[Añanako gatz lorerekin]] amaitu. == AHOLKUAK == * Plater desberdinen [[hornigai]] moduan erabili dezakegu. * Kuia forma desberdinetan ere ebaki daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Plantxan]] [[Kategoria:Osagaia:Kuia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] twggslk275midijttvb7owe0rgcge5w 0 5649 37493 35303 2022-04-05T12:25:00Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Orburu egosiak.jpg|thumb|500px|Orburu egosiak]] == OSAGAIAK == * [[Orburuak]]. * Ura. * [[Gatza]]. '''PRESTAKETA 1''' * Kazola handi batean gatzdun ur ugari sutan jarriko dugu. * Gehitu orburuak banan bana urak irakina ahalik eta gutxien galduz, egosi orburuak 18 minutuz. * Kazolatik atera eta hozten utzi. * [[Moturzorrotzaren|Moturzorrotza]] erabiliz orburuak zuritu eta edertu, bihotza eta zurtoin zati bat utziz eta erdibitu. '''PRESTAKETA 2''' * [[Marmita]] batean gatzdun ur ugari sutan jarriko dugu. * Gehitu orburuak banan bana urak irakina ahalik eta gutxien galduz, egosi orburuak 5 minutuz. * Tapa jarri eta ur beroaren barruan utzi hozten. * [[Moturzorrotza]] erabiliz orburuak zuritu eta edertu, bihotza eta zurtoin zati bat utziz eta erdibitu. == AHOLKUAK == * Orburuak egosteko modu desberdinak daude; hala ere modu hauek kazola handia edukitzea eskatzen du. * Orburua egosi aurretik zurituko bagenu, segituan belztuko litzateke. Kasu horretan, lehenik, limoiz igurtzi eta ondoren limoi zukua eta irina erabili beharko genituzke egosteko. * Klorofila duten barazkietan, garrantzitsua da ur irakin ugarietara poliki poliki sartzea eta irakina ahalik eta denbora gutxien galtzea. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Orburuak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] k9n7277hk20sqkzdg1zh3fofsenudhw 0 5650 36299 35814 2022-02-03T11:55:11Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''PATATAK TXERRI SAIHESKIAREKIN''' [[Fitxategi:Patatak txerri saiheskiarekin.jpg|thumb|600px|Patatak txerri saiheskiarekin]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Piper txorizeroa: 2 hidratatua, azalik gabe eta mamia xehatua. * Tipula: 1 dadotan. * Piper berde italiarra: 1 dadotan. * Oliba olio birjina: 50 ml. * Txerri saiheskia: 400 g. zatitu. * Tomate birrindua: 100 ml. * [[Salda zuria]] edo ura: 2 l. * Patata: 1500 g., kraskatu. * Gatza. * Ezpeletako piperrautsa. == PRESTAKETA == * Bezperatik piper txorizeroak uretan hazirik gabe eta beratzen jarri. Beste aukera bat momentuan 5 minutuz egostea izango da. Piper txorizeroaren mamia bereizi eta xehatu. * Tipula eta piper berdea kazola batean olioarekin su eztian erregosi. * Ondo goxatutakoan saiheskia, tomatea, piper txorizeroa eta salda gehitu. * Egosi saiheskia 30 minutuz eta gehitu patata. * Irakin dena elkarrekin 30 minutu inguru eduki, saiheskia eta patata ongi bigundu arte. * Ondu eltzekoa, gatza eta Ezpeletako piper hautsarekin. == AHOLKUAK == * Patata xehatuagoa eta saltsa lodiagoa nahi izanez gero, denbora gehiagoan egos genezake edo sardexka batekin patata batzuk puska daitezke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Patata]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] ay7igbv7od7ulqb0spjeez2fxins6rq 0 5651 37621 37620 2022-04-07T08:11:06Z Gaztarrotz 1953 /* AHOLKUAK */ wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Zainzuriak plantxan.jpg |400px|thumb]] '''ZAINZURIAK PLANTXAN ''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Zainzuriak]]: 24 lodi. * [[Maldon gatza]]. * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea|Azukrea]]. * [[Oliba olio birjina]]: 50 ml. == PRESTAKETA == * Zainzuriak ongi garbitu eta [[zurigailuarekin]] kanpoko azal gogorra kendu. * Jarraian, labanaren laguntzaz, zainzurien azpialdeko zuntz zati gogorra moztu. * Seina zainzuriko 4 sorta osatu, eta hari batekin lotu. * Jarri kazola zabal bat sutan gatz eta azukre pittin batekin. * Murgildu bertan zainzuriak, eta egosi 8 minutuz, zainzuriaren loditasunaren arabera. * [[Bitsadera]] batekin atera zainzuriak erretilu batera, haria moztu eta zabaldu. * Olio pitin batekin plantxa bero batean zainzuriak bi aldetatik gorritu. * Plater batean jarri eta maldon gatza, onddo edo barrengorri xafla gordinak eta oliba olioa gehitu gainetik. == AHOLKUAK == * Zainzuriak, sortak osatu gabe ere, egos daitezke. * [[Ozpin-olioa]], [[maionesa saltsa]] edo bestelako saltsak ere erabil litezke hornigai moduan. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Plantxan]] [[Kategoria:Osagaia:Zainzuriak]] i1o5y9ixcbfp2tolskujceq14oiqtg9 0 5652 37773 37413 2022-04-11T10:10:11Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Barazki tortilla.jpg|600px|thumb]] '''BARAZKI TORTILLA''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Tipula]]: 1 [[lerro erditan]]. * [[Azenarioa]]: [[Ilargi erdi]] finetan. * [[Pipermorro gorria]]: [[Lerro erditan]]. * [[Piper berde italiarra]]: [[Lerro erditan]]. * [[Kuiatxoa]]: 200 g. [[ilargi laurden]] finetan. * [[Gatza]]. * [[Oliba olio birjina]]: 100 ml. * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrautza|Arrautza]]: 8. == PRESTAKETA == * [[Zartagin]] batean, oliba olioa baratxuriarekin su eztian jarri. * Baratxuria gorritzen hasitakoan gehitu tipula, piper gorria, berdea eta azenarioa. * Utzi [[sueztitzen]], erdi egina dugunean, gehitu [[kuiatxoa]] eta ondu. * [[Kuiatxoa]] egin arte eduki. * [[Pertz]] batean irabiatu arrautzak, gehitu barazkia eta ondu, ongi nahasiz. * Beste [[zartagin]] bat olio pitin batekin sutan jarri, ondo beroturik dugunean, nahaskia gehitu eta bertan tortilla egin. Kontu izan gehiegi lehortu gabe. * Tortilla honi forma zapala edo bildua eman diezaiokegu. == AHOLKUAK == * Edozein barazkirekin presta genezake. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Osagaia:Arrautza]] sjf17bx9vg03y4oc1ht7ftdd9fguck6 0 5653 27849 2021-09-02T09:42:26Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bexamelaz eginiko bakailao betegaia]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao betegaia]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao betegaia]] eqn9t712zogu3weekvym4g8z52kvjnd 0 5654 36615 34922 2022-02-09T12:54:05Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Onddo erregosiak1.jpg|500px|thumb]] '''ONDDO ERREGOSIA''' MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 50 ml. * Tipulina : 1 [[dadotan]]. * Baratxuriak: 2 [[xehatu]]. * Onddoa: 600 g. Garbitu eta [[dadotan]] edo [[xerratu]]. * Perrexila: Sorta txiki 1 [[xehatu]]. * Gatza. == PRESTAKETA == * Kazola zabal batean jarri olioa tipularekin su eztian. * Tipula goxatzen hasitakoan gehitu baratxuria eta onddoak. * Erregosi dena elkarrekin su eztian. * Onddoa eginik dugunean perrexila eta gatza gehitu. == AHOLKUAK == *Normalean hornigai bezala jaten da baina bere horretan ere jan daiteke. *Errezeta hau edozein perretxiko mota jangarrirekin egin dezakegu, eta haien nahasketekin ere bai. *Perretxikoak kontu handiarekin garbitu behar dira ur gehiegi xurga ez dezaten. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Erregosi]] [[Kategoria:Osagaia:Onddoak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] l5kok9vu678j79l43x1ol089vh1ckkc 0 5655 27903 2021-09-02T15:09:49Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddo erregosiak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddo erregosia]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddo erregosia]] 8yf85nxb1wku0atdyudvfetwc072tad 0 5656 28467 28020 2021-09-05T08:07:36Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata sueztitua]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata sueztitua]] 5g1uz1rl6uwog6290nsh0lhgcud4uoa 0 5657 28025 2021-09-03T07:24:51Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata erregosia]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata sueztitua]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata sueztitua]] 5g1uz1rl6uwog6290nsh0lhgcud4uoa 0 5658 37428 31509 2022-04-01T08:04:57Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Ardikia eta Ahuntz azienda]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Ardikia eta Ahuntz azienda]] azxwhhuc3dd9511wcuicpm9hehrnuz1 0 5660 37429 29177 2022-04-01T08:05:07Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Ehiza eta barraskiloa]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Ehiza eta barraskiloa]] hls78nwapsw0328mtq2cobyi14jctap 0 5661 37439 29182 2022-04-01T08:06:37Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hegaztiak eta Untxia]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hegaztiak eta Untxia]] nzjzcm8cufhk23n5pmsksw8czo4id6b 0 5663 28062 2021-09-03T10:01:33Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Untxia]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Haragia:Untxia]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Haragia:Untxia]] 4zxgab3gz3v913y7yj2lvp3ux4n535w 0 5664 36410 36409 2022-02-04T13:04:37Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TXIPIROI TINTA SALTSA''' MAHAIKIDEAK: 5 == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 50 ml. * Baratxuria: 2 [[Xerratu|xerratu.]] * Tipula: 3 dadotan. * [[Piper berde italiarra]]: 1 [[dadotan]]. * Ardo zuria: 150 ml. * [[Tomate saltsa]] lodia: 300 ml. * Ogi txigortua: 8 xerra. * Ura edo [[arrain salda]]: 1 l. == PRESTAKETA == * Kazola bat olio eta baratxuriarekin sutan jarri; baratxuria kolorea hartzen hasitakoan, tipula eta piper berdea gehitu. * Goxatzen utzi eta kolore pittin bat hartzen hasitakoan, ardo zuria gehitu, hau murriztutakoan tomate saltsa, txipiroi tinta eta ogi txigortu birrindua, ongi nahasi. * Azkenik, arrain salda gehitu 40 minutuz egosi, irabiagailutik eta txino iragazkitik pasa. Irakin eta ondu. == AHOLKUAK == * Saltsa hau hurrengo egunean gozoagoa dela esaten dute. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] m8ksmb1xtyp26k7txan35j334etv5wu 0 5665 38096 36676 2022-04-29T11:42:52Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Olagarro egosia.jpg|500px|thumb]] '''OLAGARRO EGOSIA''' MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * [[Gatza]]. * [[Olagarro]] garbitua: 1200 g. * [[Erramua]]: Hosto 1. == PRESTAKETA == * Olagarroa bezperatik [[Izozkailutik|izozkailutik]] aterako dugu [[Hozkailuan|hozkailu]] batera. * Kazola bat urez beterik eta gazitua sutan jarriko dugu. * Ura irakiten hasitakoan, olagarroa burutik helduta uretan sartu-atera egingo dugu hiru aldiz, azkenekoan uretan uzteko. * Su erdian irakin, olagarroa egosi 18 minutuz. * Olagarroak uretan bere horretan utzi epeltzen, ondoren [[erretilu]] batera atera. == AHOLKUAK == * Olagarroa egosteko denborak asmatzea ez da erreza, baina zenbat eta gehiago egosi ez da bigunagoa gelditzen. * Olagarroaren pisuak baldintzatuko du egosteko denborak. 2 kg. ko olagarro minutu pare bat gehiago edukiko dugu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Olagarroa]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] sb2gkg0wndkgpo2mqta5le03m7zfj3p 0 5666 36815 36395 2022-02-14T16:20:06Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki ;BIZKAITAR SALTSA [[File:Bizkaitar saltsa.jpg|600px|thumb|Bizkaitar saltsa]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 75 ml. * Baratxuria: 2 [[xerratu]]. * Pipermin lehorra: Xerra 1. * Tipula gorria: 1 kg. [[lerrotan]]. * Piper txorizeroa: 12 beratu eta mami [[xehatu]]. * Tomatea natural birrindua: 100 ml. * Ogi txigortua: 2 xerra. * [[Salda zuria]]: 200 ml. * Gatza. == PRESTAKETA == * Bezperatik piper txorizeroa txorten eta hazirik gabe ur epeletan beratzen jarri edo 5 minutuz egosi. [[Muturzorrotzarekin]] mamia karrakatuz kendu, xehatu eta gorde. * Kazola zabal batean olioa baratxuri eta piperminarekin jarri su eztian. Baratxuria kolorea hartzen hasitakoan, pipermina kendu eta tipula gehitu, sua gutxitu eta kozinatu barazkia. * Tipula konfitaturik dugunean, piper txorizeroaren mamia, tomate birrindua, ogi txigortua eta salda gehitu eta 30 minutuz dena batera hau ere su baxuan, kozinatzen eduki. *Irabiagailua edo puregailua lehenik , eta iragazki txinotik pasa ondoren. == AHOLKUAK == * Prestaketa ugaritan erabili dezakegu saltsa hau. Bakailaoa, barraskiloak, tripakiak, txerri hankak..... *Saltsa irabiagailutik pasako bagenu, kolorea asko galduko luke. Beraz, kolorea mantentzeko puregailutik pasatzea egokiagoa da. *Gaur egun errezeta honi ongailu desberdinak eransten zaizkio: hirugiharra, gailetak.. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] tlhyp203yteqce4dol0opgxjx8hzve0 0 5667 28107 2021-09-03T14:39:50Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Saltsa bizkaitarra]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bizkaitar saltsa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bizkaitar saltsa]] k97yjmw75jopi833p9j3p2dccgs2vfb 0 5668 37899 36102 2022-04-12T12:03:29Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Bakailaoa piper saltsarekin.jpg|500px|thumb]] ; BAKAILAOA PIPER SALTSAN MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Bakailao]] gezatua: Goreneko 225-250 g.- ko 4 zati. * [[Gatza]]. * [[Oliba olio birjina]]: 50 ml. * [[Piper saltsa]] lodia: 800 ml. * [[Gernikako piper frijituak]]: 32. == PRESTAKETA == * Berotu ongi [[zartagin]] bat. * [[Erretilu]] batean zabaldu arraina, eta igurtzi olioarekin. * Jarri [[zartaginean]] eta bi aldetatik kolorea eman. * Gehitu [[Piper saltsa|piper saltsan]] eta egosi bi aldeetatik bakailaoa egin arte. * Zerbitzatu alboan [[Gernikako piperrekin]]. * Platera muntatzeko erdian bakailaoa saltsarekin jarri eta hauen bueltan zabaldu piperrak. == AHOLKUAK == * Kontu izan arraina gehiegi egin gabe. [[Kategoria:Errezetak]] 9y4m13ckj19qkpheyhh9sasw8r29d2p 0 5669 36454 35101 2022-02-04T16:36:31Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BARRENGORRI SALTEATUAK''' [[Fitxategi:Barrengorria xerretan salteatu.jpg|600px|thumb|Barrengorria xerretan salteatua]] == OSAGAIAK == Barrengorriak: 400 g. Oliba olio birjina: 75 ml. Gatza. == PRESTAKETA == * Garbitu barrengorriak, muturzorrotzarekin ipurdiko hondarra kendu eta zapi busti batekin txapela garbitu. * Xerra finetan edo lautan moztu perretxikoak. * Zartagin zabal bat olioarekin sutan jarri. * Zartagin oso bero dagoenean gehitu barrengorriak zabalduz eta su bizian mintutu pare bat salteatu eta ondu. == AHOLKUAK == * Zartagina txikia bada tanta desberdinetan salteatuta hobe izango da. * Gisatu desberdinen hornigai egokia da. Ziza horiaren ordezko gisatu perretxikoa. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 9rf9uirx52lf0wik9796iyomodhafzj 14 5670 28159 2021-09-04T08:16:28Z Xabier Cañas 1211 added [[Category:Osagaia:Barazkia]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] lbeeki08ngnqb57yfwy2o2du3fgvmgs 14 5671 28167 2021-09-04T08:20:13Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaia:Barazkia|Kategoria:Osagaia:Barazakia]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaia:Barazkia|Kategoria:Osagaia:Barazakia]] 7bplkmndxgn6tz8b2kv5aszvdo9n3pd 14 5672 28194 2021-09-04T08:26:44Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaia:Barazkia|Kategoria:Barazkiak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaia:Barazkia|Kategoria:Barazkiak]] 0tz7is91uq23qxycyqa3wr4yldbsn17 14 5673 28207 2021-09-04T08:28:40Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] lbeeki08ngnqb57yfwy2o2du3fgvmgs 14 5674 28218 2021-09-04T08:30:42Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] lbeeki08ngnqb57yfwy2o2du3fgvmgs 14 5675 28228 2021-09-04T08:32:35Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] lbeeki08ngnqb57yfwy2o2du3fgvmgs 14 5676 28239 2021-09-04T08:34:14Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] lbeeki08ngnqb57yfwy2o2du3fgvmgs 14 5677 28273 2021-09-04T08:46:41Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] lbeeki08ngnqb57yfwy2o2du3fgvmgs 14 5678 28274 2021-09-04T08:47:17Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] lbeeki08ngnqb57yfwy2o2du3fgvmgs 14 5679 28275 2021-09-04T08:47:55Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] lbeeki08ngnqb57yfwy2o2du3fgvmgs 14 5680 28276 2021-09-04T08:48:23Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] lbeeki08ngnqb57yfwy2o2du3fgvmgs 14 5681 28277 2021-09-04T08:48:52Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] lbeeki08ngnqb57yfwy2o2du3fgvmgs 14 5682 28278 2021-09-04T08:49:12Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] lbeeki08ngnqb57yfwy2o2du3fgvmgs 14 5683 28281 2021-09-04T08:50:25Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] lbeeki08ngnqb57yfwy2o2du3fgvmgs 14 5684 28289 2021-09-04T08:53:38Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] lbeeki08ngnqb57yfwy2o2du3fgvmgs 14 5685 28296 2021-09-04T08:56:12Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] lbeeki08ngnqb57yfwy2o2du3fgvmgs 14 5686 28303 2021-09-04T08:57:43Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] lbeeki08ngnqb57yfwy2o2du3fgvmgs 14 5687 28314 2021-09-04T09:04:28Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] lbeeki08ngnqb57yfwy2o2du3fgvmgs 14 5688 28317 2021-09-04T09:07:13Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] lbeeki08ngnqb57yfwy2o2du3fgvmgs 14 5689 28326 2021-09-04T11:33:14Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] lbeeki08ngnqb57yfwy2o2du3fgvmgs 14 5690 28345 2021-09-04T11:38:11Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] hgol31h1qdvquk91rmgym6953mtcyfs 14 5691 28462 28346 2021-09-04T12:19:29Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki {{DEFAULTSORT:Txerrikia}} [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] fgf6gjz47uqavod55o320lhg68tpa03 14 5692 28440 2021-09-04T12:05:09Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] hgol31h1qdvquk91rmgym6953mtcyfs 14 5693 28447 28441 2021-09-04T12:12:40Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Errezetak osagaiaren arabera]] {{DEFAULTSORT:Barraskiloak}} am5rcwslkryqe5xme5pkytews4203ir 14 5694 28442 2021-09-04T12:08:48Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaia:Haragia|Kategoria:Osagaiak:Haragia]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaia:Haragia|Kategoria:Osagaiak:Haragia]] 1befu6vv4wglhk589u20pcoaudl0mbr 14 5695 28444 28443 2021-09-04T12:10:17Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaia:Esnekiak]] bt8uhfzzk8noml1qneb0kagwl6x9w29 14 5696 28448 28446 2021-09-04T12:13:17Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki {{DEFAULTSORT:Esnekiak}} [[Kategoria:Errezetak osagaiaren arabera]] nb179yiyv7nvja8izgv2ceoq37ti1e9 14 5697 28461 2021-09-04T12:18:44Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: {{DEFAULTSORT:Behikia}} [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] wikitext text/x-wiki {{DEFAULTSORT:Behikia}} [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] s2xss7i5fj8rbqbu9ybmofmgcyqxduk 14 5698 28465 28464 2021-09-04T12:20:42Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki {{DEFAULTSORT::Untxia}} [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] 5h1q3p6ey5spsc495klmima5qy99ru4 0 5700 36370 34924 2022-02-03T13:49:30Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi: Onddoak plantxan.jpg |600px|thumb]] '''ONDDOAK PLANTXAN''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Onddoak: 800 g. [[xerratu]]. * Gatza. * Oliba olio birjina: 100 ml. * Baratxuria: 2 [[xehatu]]. * Perrexila: Sorta txiki 1 [[xehatu]]. * Limoia zukua: 1/2. == PRESTAKETA == * Moztu xerra finetan onddoak. * Erretilu batean, gazitu eta olioztatu. * Piztu plantxa su bizian, eta jarri bero bero. * Onddoak plantxan erre alde bakoitzetik segundo batzuetan, kolorea har dezan. * Zartagin batean olioa, baratxuria eta perrexila, su baxuan jarri. * Sartu perretxikoak baratxuria eta perrexila duen zartaginean, baratxuriak kolorea hartu aurretik. Kozinatu segundo batzuetan, eta limoia gehitu. == AHOLKUAK == * Plantxa izan ezean zartaginean ere erre daiteke. * Limoia aukerakoa da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Onddoak]] [[Kategoria:Plantxan]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Perretxikoak]] o224bdfskr6wj9kwkxau9lksouym9m8 0 5701 36360 34051 2022-02-03T13:30:58Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Barrengorri nahaskia2.jpg|600px|thumb]] '''BARRENGORRI NAHASKIA''' == OSAGAIAK == * Tipula: 1 [[Xehatu|xehatu]]. * Oliba olio birjina: 70 ml. * Baratxuria: 2 ale [[xehatu]]. * Barrengorria: 400 g. garbitu eta xerretan. * Urdaiazpiko gazia: 100 g. karratutan. * Perrexila sorta txikia: 1 [[Xehatu]]. * Arrautza: 8. * Gatza. == PRESTAKETA == * Barrengorriak trapu busti batekin errepasatu, eta labanarekin moztu. * Zartagin batean olioa tipularekin su motelean jarri. * Tipula erdi eginik dugunean, baratxuria gehitu, eta pittin bat erregosi. * Jarraian, perretxikoak gehitu eta 5 minutuz kozinatu su ertainean; amaieran, urdaiazpikoa eta perrexila nahasi eta ondu. * Arrautzak kraskatu eta katilu batean jarri gatzarekin. * Amaitzeko, jarri zartagin bat su bizian, eta gehitu perretxikoak; gorritzen hasitakoan, irabiatu gabeko arrautzak eta gatza bertaratu. * Utzi segundo batzuetan, zuringoa egin arte. * Itzali sua eta espatula batekin puskatu arrautzak, eta nahastu dena, lehortu aurretik. * Azken pauso hau azkar egin behar da, eta puntuan dugunean, erretilu edo platerera ahalik eta azkarren atera. == AHOLKUAK == * Errezeta hau edozein perretxiko mota jangarrirekin egin dezakegu, eta haien nahasketekin ere bai. * Perretxikoak kontu handiarekin garbitu behar dira ur gehiegi xurga ez dezaten. * Kasu honetan nahaskia su altuan eta azkar egiten da; su baxuan eta denbora luzez egiten duenik ere bada. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 07t03meazedo8uu5rhwzr7ctc615lk3 0 5702 28552 2021-09-06T07:16:00Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ziza nahaskia]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Udaberri edo ziza hori nahaskia]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Udaberri edo ziza hori nahaskia]] 5jn8i4btdwd9miy28d2ppp1sm3cufra 0 5703 38019 36918 2022-04-25T12:19:34Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Izokina plantxan tomate ozpin olioarekin.jpg|500px|thumb]] ; IZOKINA PLANTXAN TOMATE OZPIN OLIOAREKIN MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Izokin|Izokina]]: [[Gorenetik]] ateratako 225-250 g.-ko 4 zati. * [[Gatza]]. * [[Oliba olio birjina]]: 50 ml. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate ozpin olioa|Tomate ozpin olioa]]. == PRESTAKETA == * Piztu plantxa eta ongi berotu. * [[Erretilu]] batean zabaldu arraina, eta gatzatu. * Igurtzi olioarekin eta plantxaren gainean jarri. * Bi aldetatik kolorea eman eta gutxitu plantxaren berotasuna. * Arraia guztiz egin aurretik atera. * Platerean erdian jarri arraina eta inguruan [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate ozpin olioa|Tomate ozpin olioa]] . == AHOLKUAK == * [[Izokinaren]] puntua gustuen araberakoa izango da baina kontu izan gehiegi lehortu gabe. * [[Panadera patatak]], [[patata sueztituak]], [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Piper morroi erreak |Piper morroi erreak ]] ere ongi onartzen ditu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Plantxan]] [[Kategoria:Nabarmendutako errezeta]] 6melugl3rd43954nazfkjiiz3rr9ipb 0 5704 36940 28607 2022-03-17T08:06:53Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Izokina plantxan tomate ozpin-olioarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Izokina plantxan tomate ozpin-olioarekin]] bdohue1o8vish7nk2b2t9ack5b6v83r 0 5705 36588 33772 2022-02-08T17:54:01Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Txorizo egosia.jpg|500px|thumb|Txorizo egosia]] '''TXORIZO EGOSIA''' == OSAGAIAK == * Txorizo freskoa edo erdi heldua. * Gatza * Ura, sagardoa edo salda zuria. == PRESTAKETAK == * Txotx edo sardexka baten laguntzaz txorizoa pitin bat ziztatu. * Jarri txorizoak ur gatzatu edo likido hotzarekin kazola zabal batean sutan. * Su apalean 20 minutu inguru egosi. * Uretatik atera eta utzi pitin bat epeltzen moztu aurretik. == AHOLKUAK == * Gaur egun txorizo fresko ugarik koipe gehiegi eramaten dute, ziztatzeak gehiegizko koipea kentzen laguntzen du, baina kontuz zuloak ez daitezen gehiegi edo handiegiak izan, bestela puskatzeko arriskua izango bai da. * Txorizoaren freskotasunak egosteko denbora baldintzatuko du. Txorizoa zenbat eta lehorragoa izan orduan eta denbora gehiago egosiko dugu. * Bere horretan jateko edo Eltzekarien [[hornigai]] moduan erabiltzen dira bereziki. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Patata]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 647pp2fq7anu9e3n2n7ayqkwrvgt1c6 0 5706 36583 36176 2022-02-08T17:48:17Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''BARAZKI ODOLKI EGOSIA''' [[Fitxategi:Odolki egosia.jpg|thumb|600px|Odolki egosia]] == OSAGAIAK == * Barazki odolkia: 400 g. * Gatza. * Ura edo [[salda zuria]]. == PRESTAKETAK == * Txotx edo sardexka erabiliz odolkiari zulo batzuk egin. * Kazola zabal batean jarri odolkia gatzatutako likido hotzarekin egosten. * Su oso apalean 20 minutu inguru egosiko dugu. * Odolkia saldan bertan utzi epeltzen denbora bat. * Uretatik kontu handiarekin atera eta utzi beste denbora bat erretilu batean moztu aurretik. == AHOLKUAK == * Kontuz, zuloak ez daitezen gehiegi edo handiegiak izan, horrela egin ezkero puskatzeko arriskua izango bai da. * Odolkia kontu handiarekin tratatu behar da puskatzea oso erraza delako. * Bere horretan jateko edo Eltzekarien hornigai moduan erabiltzen da bereziki. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Patata]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] a01ptqot2es0nkm5ags4awdbzd0n9hs 0 5707 37702 34105 2022-04-08T11:42:43Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ILAR EGOSIAK''' [[Fitxategi:Ilarrak urdaiazpikoarekin saltsan.jpg |600px|thumb|Ilar egosiak]] == OSAGAIAK == * [[Ilarrak]]. * [[Gatza]] . * Ura. == PRESTAKETA == * Jarri ur ugari gatzarekin irakiten. * Irakiten hasitakoan gehitu ilarrak poliki-poliki urak irakina gal ez dezan. * 10-12 minutuz egosi. * [[Iragazi,|Iragazi]] eta momentuan ez badugu jango hoztu ur hotzetan. == AHOLKUAK == * [[Hornigai]] moduan beste prestaketak laguntzeko asko erabili dezakegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Lekaleak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 3c64cf5uokf95u1hmtayzm8zcj8399m 0 5708 34547 34120 2021-10-05T05:23:12Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki ;PIPER BERDE ETA TIPULA SUEZTITUA MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK== * Oliba olio birjina: 100ml. * Baratxuria: 2 xerratua. * Tipula: 1 xerratua. * Piper berde italiarra: 6 lerrotan. * Gatza. == PRESTAKETA == * Zartagin batean olioa baratxuriekin su eztian jarriko dugu; gorritzen hasitakoan, tipula eta piper berdea gehitu. * Horiek ere sueztitzen alegia su ertain baxuan kozinatu guk nahi dugun arte. * Ongi egina dagoenean gatzarekin ondu. == OHARRAK == * Arraien edo haragien hornigai moduan erabili daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Sueztitu]] k1wpocofc9vm8wn9s8rwydgulq714gr 0 5709 28622 28620 2021-09-06T12:08:58Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tipula eta piper berde sueztitzea]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tipula eta piper berde sueztitua]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tipula eta piper sueztitzea]] g9z1igjgco3rp61jc3d98nde159u9st 0 5710 29175 28621 2021-09-08T08:07:59Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tipula eta piper sueztitzea]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tipula eta piper sueztitzea]] g9z1igjgco3rp61jc3d98nde159u9st 0 5711 29174 28623 2021-09-08T08:07:49Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tipula eta piper sueztitzea]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tipula eta piper sueztitzea]] g9z1igjgco3rp61jc3d98nde159u9st 0 5712 37158 34115 2022-03-28T16:26:36Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''PATATA FRIJITUAK''' Patata frijituak.jpg [[Fitxategi:Patata frijituak.jpg|600px|thumb|Patata frijituak]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Patatak: 500 g. moztuak guk nahi dugun forman. * Oliba edo ekilore olioa: 500 ml. * Baratxuria: 4 azalarekin kolpatua. * Gatza. == PRESTAKETA == * Zuritu patatak eta moztu guk nahi dugun forman..... * Zartagin batean jarri olio ugari sutan. * Olioa berotakoan gehitu baratxuria eta patatak( tamainaren arabera, zenbat eta patata handiagoa tenperatura baxuagoa) eta minutu erdi inguru frijitu tenperatura gutxiagoan, ondoren tenperatura igo eta patatak gorritu bitarte eduki * Atera paper xurgatzailea batera patatak eta baratxuriak eta gazitu. * Txanda desberdinetan frijitu, batera gehiegi egin gabe. * Hoztu aurretik jan beharko dira. Baratxuriak ere goxoak geratzen dira. == AHOLKUAK == * Patatak garbitu ondoren, ondo lehortu behar dira, bestela zartaginean zipriztin arriskutsuak egin ditzake eta. * Patata mozketaren arabera olioaren tenperatura altuagoa edo baxuagoa izan beharko du. Patata zenbat eta handiagoa tenperatura baxuagoa eta denbora gehiago. Aldiz patata zenbat eta txikiagoa tenperatura altuagoa eta denbora laburragoa. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Nabarmendutako errezeta]] [[Kategoria:Osagaia:Patata]] [[Kategoria:Frijitu]] n3gvdlsqsiwv2166nb5ocuye7tvej02 10 5714 28631 28630 2021-09-06T15:34:31Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center;"> <div style="font-size:x-large;{{{format|}}}">{{{1}}}</div> {{#if:{{{2|<noinclude>2</noinclude>}}}|<div style="margin-top:5px;">''{{{2}}}''</div>|}} </div><noinclude>[[Kategoria:Izenburu txantiloiak|{{PAGENAME}}]]{{dokumentazioa}}</noinclude> 4irya996bybr4kj6goleyfitfno6w63 10 5715 28633 28632 2021-09-06T15:38:02Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki <!-- PLEASE ADD CATEGORIES AND INTERWIKIS AT THE BOTTOM OF THIS PAGE --> === Erabilpena === Txantiloi honek 2 argumentu hartzen ditu eta formateatutako izenburua osatzen du. Adibidez: <tt><nowiki>{{Liburu izenburua|Wikiliburuak|Zuk ere hobetu ditzakezun liburu eta eskuliburu askeen liburutegia}}</nowiki></tt> ondoko hau emango du: {{Liburu izenburua|Wikiliburuak|Zuk ere hobetu ditzakezun liburu eta eskuliburu askeen liburutegia}} <includeonly> <!-- CATEGORIES AND INTERWIKIS HERE, THANKS --> [[ka:თარგი:წიგნის სათაური]] </includeonly> 81gk6fbcs0hsp3obt3xhaxkhw2foonk 0 5716 35983 35550 2022-01-20T18:42:44Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki <noinclude>Honek ausaz nabarmendutako errezeta bat aukeratzen du eta Azalean erakusten du.[[Txantiloi:Nabarmendutako errezeta|Sortu]] eta erdi babestu Nabarmendutako errezeta berriaren txantiloia, [[Txantiloi:Nabarmendutako errezeta/Zerrenda|Zerrendara]] alfabetikoki, eta ondoren gaurkotu guztia horri honen (<tt>X</tt> , {{tlx|Rand|X|Seed}}) lekuan. [[Kategoria:Sukaldaritza liburua/Azala|Recipe]] ---- </noinclude><div style="text-align:center; margin-bottom:10px;">'''[[:Kategoria:Nabarmendutako errezeta|Ikus nabarmendutako errezeta gehiago...]]'''</div> {{Nabarmendutako errezeta/Zerrenda|n={{#expr:{{Rand|33|2}} + 1}}}} 9undjmatugn5uz25926e7afdo2tuo3v 10 5717 28640 28639 2021-09-06T16:01:01Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki <noinclude>Sortu nabarmendutako errezeta berri bat haren izena azpiko eremuan sartuta <tt>Sukaldaritza liburua/Errezetak/</tt> gabe, ondoren gehitu [[Txantiloi:Nabarmendutako errezeta/Zerrenda|Zerrenda]]ra alfabetikoki, eta ondoren eguneratu [[Main Page/Recipe]]n. <inputbox> type = create buttonlabel= Sortu nabarmendutako errezeta bat default = Txantiloi:Nabarmendutako errezeta/ preload = Txantiloi:Nabarmendutako errezeta/Blank editintro = Txantiloi:Nabarmendutako errezeta/Editintro break = no width = 40 </inputbox> [[Kategoria:Sukaldaritza txantiloiak| ]]</noinclude><includeonly> {{image|{{{cover}}}|{{px|{{{size|}}}|x210px}}|center|4=link=Cookbook:{{{title}}}}} <div style="margin-top:10px;">{{{desc}}}</div> <div class="noprint" style="float:right; font-size:80%;">[[:{{file title|{{{cover}}}}}|Image credit]]</div> </includeonly> 16u2mn6h5o9s549bj5065us101l874n 10 5718 30658 30653 2021-09-15T09:35:21Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki <noinclude>[[Kategoria:Sukaldaritza txantiloiak| ]]</noinclude><includeonly>{{Nabarmendutako errezeta/{{select parameter|n={{{n}}}</includeonly> |Izokina plantxan tomate ozpin olioarekin |Patata frijituak <includeonly>}}}}</includeonly> tb95zyorgr327u1ulhl5whr7r70hubh 14 5719 28642 2021-09-06T16:05:19Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Txantiloiak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Txantiloiak]] 7eauyfk2o51ps0ojjwdth40crlabi17 10 5720 28643 2021-09-06T16:12:58Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: <includeonly><code><nowiki>{{</nowiki>{{#if:{{{subst|}}}|[[w:Help:Substitution|subst]]:}}[[{{{LANG|}}}{{{SISTER|{{{sister|}}}}}}{{ns:Template}}:{{{1|}}}|{{#ifeq:{{lcfirst:{{{1|}}}}}|{{lc:{{{1|}}}}}|{{lcfirst:{{{1|}}}}}|{{{1}}}}}]]<!-- -->{{#if:{{{2|}}}| &#124;{{{2}}} }}<!-- -->{{#if:{{{3|}}}| &#124;{{{3}}} }}<!-- -->{{#if:{{{4|}}}| &#124;{{{4}}} }}<!-- -->{{#if:{{{5|}}}| &#124;{{{5}}} }}<!-- -->{{#if:{{{6|}}}| &#124;{{{6}}} }}<!-- -->{{#if:{{{7|}}}| &#124;{{{7}}} }}<... wikitext text/x-wiki <includeonly><code><nowiki>{{</nowiki>{{#if:{{{subst|}}}|[[w:Help:Substitution|subst]]:}}[[{{{LANG|}}}{{{SISTER|{{{sister|}}}}}}{{ns:Template}}:{{{1|}}}|{{#ifeq:{{lcfirst:{{{1|}}}}}|{{lc:{{{1|}}}}}|{{lcfirst:{{{1|}}}}}|{{{1}}}}}]]<!-- -->{{#if:{{{2|}}}| &#124;{{{2}}} }}<!-- -->{{#if:{{{3|}}}| &#124;{{{3}}} }}<!-- -->{{#if:{{{4|}}}| &#124;{{{4}}} }}<!-- -->{{#if:{{{5|}}}| &#124;{{{5}}} }}<!-- -->{{#if:{{{6|}}}| &#124;{{{6}}} }}<!-- -->{{#if:{{{7|}}}| &#124;{{{7}}} }}<!-- -->{{#if:{{{8|}}}| &#124;{{{8}}} }}<!-- -->{{#if:{{{9|}}}| &#124;{{{9}}} }}<!-- -->{{#if:{{{10|}}}| &#124;{{{10}}} }}<!-- -->{{#if:{{{11|}}}| &#124;{{{11}}} }}<!-- -->{{#if:{{{12|}}}| &#124;<i>...</i> }}<nowiki>}}</nowiki></code></includeonly><noinclude> {{dokumentazioa}} <!-- Add categories and interwikis to the /doc subpage, not here! --> </noinclude> ejhco8qpsqy13iq30hk94oydb2xrj8m 10 5721 28644 2021-09-06T16:19:25Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: gdsjrstjrs wikitext text/x-wiki gdsjrstjrs k5xp4jhsp4byfu47ncylry2avi4e4bv 10 5722 28648 28647 2021-09-06T16:26:04Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki <div style="{{{style|}}}"> '''Bilatu [[Sukaldaritza liburua/Azala|Sukaldaritza liburua]]n:''' <inputbox> type=fulltext bgcolor=transparent prefix=Sukaldaritza liburua/ break=no searchbuttonlabel=Bilatu Sukaldaritza Liburuan </inputbox> </div><noinclude> [[Kategoria:Sukaldaritza txantiloiak|{{PAGENAME}}]] </noinclude> tveha84rtepkcd0tmlzcx32u5zu5l3m 10 5723 35525 29332 2021-10-22T13:43:36Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki <templatestyles src="Flatlist/styles.css" /> <div class="hlist {{{class|}}}" {{#if:{{{style|}}}{{{indent|}}}|style="{{#if:{{{indent|}}}|margin-left: {{#expr:{{{indent}}}*1.6}}em;}} {{{style|}}}"}}>{{#if:{{{1|}}}| {{{1}}} </div>}}<noinclude></div> {{dokumentazioa}}[[Kategoria:Wikiliburuetako formatu eta funtzio txantiloiak]] </noinclude> sm05wpvlhcs4q16qgdehy6jamvbkap3 10 5724 28653 2021-09-06T16:38:51Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: </div><noinclude> {{dokumentazioa|Txantiloi:Flatlist/doc}} </noinclude> wikitext text/x-wiki </div><noinclude> {{dokumentazioa|Txantiloi:Flatlist/doc}} </noinclude> 8ccs7g4qhqcmivmvx1byyah9eq2rleu 0 5725 28659 2021-09-06T17:10:39Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ttoroa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ttoro zopa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ttoro zopa]] sg4xnh51x5h4p1796k1k0ngvkwxucgt 10 5726 28777 28776 2021-09-06T20:22:53Z Xabier Cañas 1211 [[Special:Contributions/Xabier Cañas|Xabier Cañas]] ([[User talk:Xabier Cañas|eztabaida]]) wikilariaren 28776 berrikuspena desegin da wikitext text/x-wiki <includeonly>{{Infotaula |name = |bodystyle = background-color: #FFFFDD; min-width: 300px |title = |titlestyle = |above = {{{Name|{{{name|{{PAGENAME}}}}}}}} {{#if:{{{rating|}}}|<br/>{{Red|The ''rating'' parameter for this template is deprecated; use the ''zailtasuna'' parameter instead}}|}} |abovestyle = background-color: #DDDDBB |imagestyle = |captionstyle = |image = {{{Image|{{{image|{{{5| }}}}}}}}} {{#if:{{{Image|{{{image|{{{5|}}}}}}}}}| {{#if:{{{Noincludecat|{{{noincludecat|}}}}}}||[[Kategoria:Irudia duten errezetak|{{PAGENAME}}]]}} }} |caption = |image2 = |caption2 = |headerstyle = |labelstyle = |datastyle = |header1 = |label1 = Kategoria |data1 = {{ #if: {{{Kategoria|{{{kategoria|{{{1|}}}}}}}}}|[[:Kategoria:{{{Kategoria|{{{kategoria|{{{1}}}}}}}}}|{{{Kategoria|{{{kategoria|{{{1}}}}}}}}}]] }} |header2 = |label2 = Mahaikideak |data2 = {{{Mahaikideak|{{{mahaikideak|{{{2|}}}}}}}}} |header3 = |label3 = Energia |data3 = {{{Energia|{{{energia|{{{6|}}}}}}}}} |header4 = |label4 = Denbora |data4 = {{{Denbora|{{{denbora|{{{3|}}}}}}}}} |header5 = |label5 = Zailtasuna |data5 = {{#if:{{{Zailtasuna|{{{zailtasuna|{{{4|}}}}}}}}}|<span class="metadata">[[File:{{{Zailtasuna|{{{zailtasuna|{{{4}}}}}}}}}o5dots.svg|{{#switch:{{{Zailtasuna|{{{zailtasuna|{{{4|}}}}}}}}}|1=Very Easy|2=Easy|3=Medium|4=Difficult|5=Very Difficult}}]]</span>{{#if:{{{Noincludecat|{{{noincludecat|}}}}}}||{{#if:{{{Zailtasuna|{{{zailtasuna|{{{4|}}}}}}}}}|[[Kategoria:{{#switch:{{{Zailtasuna|{{{zailtasuna|{{{4|}}}}}}}}}|1=Very Easy|2=Easy|3=Medium Zailtasuna|4=Difficult|5=Very Difficult}} recipes|{{PAGENAME}}]]}}}}}} |label6 = Note |data6 = {{{Note|{{{note|{{{7|}}}}}}}}} |belowstyle = |below = }}{{ #if: {{{Mahaikideak|{{{mahaikideak|{{{2|}}}}}}}}}||{{{Noincludecat|{{{noincludecat|[[Kategoria:Recipes without mahaikideak|{{PAGENAME}}]]}}}}}} }}{{ #if: {{{Time|{{{time|{{{3|}}}}}}}}}||{{{Noincludecat|{{{noincludecat|[[Kategoria:Recipes without cooking time|{{PAGENAME}}]]}}}}}} }}</includeonly><noinclude>{{dokumentazioa}}</noinclude> tps5txd81e2snxvir4rjk0h4j8o4oml 10 5727 28780 28779 2021-09-06T20:28:08Z Xabier Cañas 1211 /* Named parameters, All values */ wikitext text/x-wiki __NOTOC__ ==Usage== <pre>{{Errezeta infotaula | kategoria = | mahaikideak = | denbora = | zailtasuna = <!-- Should if provided contain a number between 1 and 5 --> | irudia = | energia = <!-- Should if provided contain the number of calories and cal (can include kJ)--> | oharra = }}</pre> * All parameters to the <nowiki>{{recipesummary}}</nowiki> template are '''optional'''. * The "Category" tries to resolve to an actual kategoria, but does ''not'' include the recipe in that kategoria. * Difficulty is between 1 and 5 inclusive * The zailtasuna includes the recipe in one of the following categories: **[[:Category:Very Easy recipes]] **[[:Category:Easy recipes]] **[[:Category:Medium Difficulty recipes]] **[[:Category:Difficult recipes]] **[[:Category:Very Difficult recipes]] == Examples == === Named parameters, All values === <pre>{{Errezeta infotaula | kategoria = Dessert recipes | mahaikideak = 1-2 | denbora = 30 minutu | zailtasuna = 3 | irudia = [[Fitxategi:Hamburger sandwich.jpg|300px]] | energia = 100 cal (400 kJ) | oharra = Requires specific tools }}</pre> {{Errezeta infotaula | kategoria = Dessert recipes | mahaikideak = 1-2 | denbora = 30 minutu | zailtasuna = 3 | irudia = [[Fitxategi:Hamburger sandwich.jpg|300px]] | energia = 100 Cal (400 kJ) | oharra = Requires specific tools | noincludecat = Don't include this page in the kategoria -- Don't use this for a real recipe! }} <br style="clear:both;" /> === Positional parameters, All values === <code><nowiki>{{Errezeta infotaula|Dessert recipes|1-2|40 minutu|3|[[Fitxategi:Hamburger_sandwich.jpg|300px]]|100 cal (400 kJ)|Tresneria berezia behar du}}</nowiki></code> Note that some parameters should not have any newlines or spaces around them when using positional parameters as it will break the template. {{Errezeta infotaula|Dessert recipes|1-2|40 minutu|3|[[Fitxategi:Hamburger_sandwich.jpg|300px]]|100 Cal (400 kJ)|Tresneria berezia behar du|noincludecat=Don't include this page in the kategoria -- Don't use this for a real recipe!}} <br style="clear:both;" /> === Named parameters, Partial values === <pre>{{Errezeta infotaula | kategoria = Dessert recipes | mahaikideak = 1-2 | denbora = 30 minutu | irudia = [[Fitxategi:Hamburger_sandwich.jpg|300px]] }}</pre> {{Errezeta infotaula | kategoria = Dessert recipes | mahaikideak = 1-2 | denbora = 30 minutes | irudia = [[Fitxategi:Hamburger_sandwich.jpg|300px]] | noincludecat=Don't include this page in a kategoria -- Don't use this for a real recipe! }} <br style="clear:both;" /> === Positional parameters, Partial values, Subsequent positional parameters === <pre>{{Errezeta infotaula|Dessert recipes|1-2|30 minutes||[[Fitxategi:Hamburger_sandwich.jpg|300px]]||}}</nowiki></pre> {{Errezeta infotaula|Dessert recipes|1-2|30 minutes||[[Fitxategi:Hamburger_sandwich.jpg|300px]]||noincludecat=Don't include this page in a kategoria -- Don't use this for a real recipe!}} <br style="clear:both;" /> === Positional parameters, Partial values, No subsequent parameters === If you do not need later positional parameters, you can omit the "|"s. <pre>{{Errezeta infotaula|Dessert recipes|1-2|30 minutes}}</pre> {{Errezeta infotaula|Dessert recipes|1-2|30 minutes|noincludecat=Don't include this page in a kategoria -- Don't use this for a real recipe!}} <br style="clear:both;" /> === Positional parameters, Partial values, Named subsequent parameters === As above, if you do not need later positional parameters, you can omit the "|"s. You may wish to include these via named parameters for clarity or brevity: <pre>{{Errezeta infotaula|Dessert recipes|1-2|30 minutes|irudia=[[Fitxategi:Hamburger_sandwich.jpg|300px]]}}</pre> {{Errezeta infotaula|Dessert recipes|1-2|30 minutes|irudia=[[Fitxategi:Hamburger_sandwich.jpg|300px]]|noincludecat=Don't include this page in a kategoria -- Don't use this for a real recipe!}} {{clear}} == See also == * {{tl|recipe}} <includeonly> <!-- CATEGORIES AND INTERWIKIS HERE --> </includeonly> bvu8iomatk1hbbog8akb7p8og6b4niv 0 5728 36802 36456 2022-02-14T13:17:58Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BARRENGORRIAK LABEAN''' [[File:Barrengorriak labean.jpg|600px|thumb|Barrengorriak labean]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Barrengorriak]]: 20. * Baratxuria: 2 [[xehatu]]. * Perrexila: Sorta txiki 1 [[xehatu]]. * Urdaiazpiko gazia: 100 g. [[xehatu]]. * Oliba olio birjina: 75 ml. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * Piztu labean 200ºCtara. * Garbitu barrengorriak, [[Puntazorrotza|puntazorrotz]] aiztoarekin ipurdiko hondarra kendu eta zapi busti batekin txapela garbitu. * Labain berdinarekin perretxikoaren zurtoina kendu eta gorde txapela. * Katilu batean nahastu olioa, baratxuria, perrexila eta urdaiazpikoa. * Koilara baten laguntzaz, bete barrengorriak eta labeko erretilu batean jarri. * Sartu labera 5 minutu inguru. * Nahi izatera galeper arrautza frijitu bat jar diezaiekegu gainean. == AHOLKUAK == * Barrengorriak betetzeko [[fartsa]] ugari erabiltzen dira, bexamelarekin, barazkiekin.... [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] irbtlj6o1m9nuk5wxweuos0ec2krjr1 0 5729 36314 34934 2022-02-03T12:12:36Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Barazki kuskusa.jpg|600px|thumb]] '''BARAZKI KUSKUSA''' ERRAZIOAK: 6. == OSAGAIAK == * Kuskusa edo gari semola gordina: 600 g. * Oliba olio birjina: 150 ml. * Gatza. * Tipula: 1 [[dadotan]]. * Tomatea: 3. Zuritu, hazirik gabe eta 4 zatitan. * Oilaskoa: 500 g. zati handietan. * Piperbeltz zuria. * Kurkuma: 20 g. * Ras el hanout Petraaselinun espezia nahasketa: 25 g. * [[Hegazti salda zuria]], [[barazki salda]] edo ura. * Azenarioa: 6 garbitu eta luzeran erdibitu. * Kuiatxoa: 1, 4 [[karratu luzetan]]. * Kuia: 500 g. erdibitu eta xerra loditan. * Aza: 1/2 triangelu handietan. * Txitxirioa: 400 g. == PRESTAKETA == * Kuskusa ur hotzetan garbitu eta iragazi. * Atera kuskusa ontzi zabal edo maindire batetara eta olio, ur, eta gatz pitin bat gehitu. eta utzi bere horretan 5 minutu. * Lurruneko kazola bateko azpi aldean, olio pitin batekin jarri tipula sueztitzen eta erdi egina dagoenean gehitu tomateak. Kozinatu denak elkarrekin. * Gehitu ondoren oilaskoa, salda zuriaren erdia eta espeziak. * Lurrun kazola prestatu eta jarri gainean kuskusa. * 20 minutuz egosi. * Denbora hau pasatakoan, kuskusa erretilu batera atera eta berriro ura eta olio tanta batekin nahastu eta bi eskuez landuz askatu. * Lurrun kazolaren azpialdetik kendu oilaskoa eta sartu berriz, kuia, kuiatxoa eta azenarioa eta geratzen den saldarekin busti. * Jarri berriro gainean kuskusa eta egosi beste 45 minutu. * Denbora hau pasatutakoan, erretiratu, kuia, kuiatxoa eta azenarioa eta sartu kazolan aza triangelutan eta oilaskoa. * Kuskusari berriz gehitu ur, olio eta gatz pitin bat gehitu eta bi eskuez landuz askatu. * Jarri berriro ontzian eta egosi beste 15 minutuz. * Denbora hau pasatutakoan sartu kazolan berriro barazki guziak eta egosi beste 20 minutu. * Zerbitzatzeko, jarri erdian kuskusa honen gainean haragia eta barazki txikiak eta estali barazki zati nagusiekin. * Saldaren zati bat kuskusaren gainetik botatzen da eta beste zatia aparteko ontzi batean zerbitzatzen da bakoitzak bota dezan. == AHOLKUAK == * Plater bakar moduan zerbitzatzen da. * Kuskusa esaten zaiona gari semolak dira. Gaur egun kasu gehienetan erdi egosirik etortzen dira. Honek egosteko beharko duen denbora baldintzatuko du. * Kuskusa ur eta olioarekin askatu beharrean, esnea edo gurina ere erabiltzen dira horretarako. * Kontu izan salda gehiegi ez dadin lehortu, bestela gaziegi gera bai daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Kuskusa]] [[Kategoria:Osagaia:Kuia]] [[Kategoria:Osagaia:Kuiatxoa]] [[Kategoria:Osagaia:Oilaskoa]] 4srxmc7jt23djo76cyhzko6jikutvj6 0 5730 36639 36339 2022-02-09T14:00:23Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Tipula eta mahats-pasa kuskusa.jpg |600px|thumb]] '''TIPULA, MAHASPASA ETA KANELA KUSKUSA''' ERRAZIOAK: 6. == OSAGAIAK == * Kuskusa: 500 g. * Gatza. * Oliba olio birjina: 150 ml. * Tipula: 3 [[lerrotan]]. * Mahaspasa: 400 g. * Kanela zotza: 1/2. * Kanela hautsa: 15 g. * Azukrea: 5 g. * Barazki salda edo [[salda zuria]]: 1,5 l. * Oilaskoa: 2 izter. * Garbantzu egosia: 300 g. == PRESTAKETA == * Kuskusa ur hotzetan garbitu, ongi iragazi eta erretilu edo maindire batean jarri. * Olioa, ur eta gatz pitin bat gehitu eta bi eskuekin landuz askatu, utzi bere horretan 5 minutu. * Kazola zabal batean jarri tipula olioarekin sueztitzen, tipula erdi eginik dugunean, gehitu, kanela hautsa, kanela zotza, azukrea, mahats-pasak eta salda pittin bat. Utzi su baxuan erregosten. * Beste alde batetik eta lurruneko kazolaren azpi aldean, jarri oilaskoa izterra, garbantzua eta salda zuria, gain aldean berriz kuskusa. * Egosi 20 minutuz, atera kuskusa ontzi zabalera edo maindirera eta ura, gatz eta olio pitin bat gehitu ondoren bi eskuaz landuz askatu. * Beheko ontzitik berriz oilaskoa eta garbantzuak erretiratu. * Eraman berriro kuskusa lurrun kazolara eta egosi bertan beste 45 minutu. * Atera kuskusa berriro ontzi zabalera edo maindirera eta berriro ura, eta olioarekin askatu. * Sartu berriro kazola azpian oilaskoa eta garbantzuak saldarekin eta gainean kuskusa eta egosi beste 15 minutu. * Zerbitzatzeko jarri erdian kuskusa, honen gainean oilaskoa eta estali eta tipula erregosiarekin. * Saldaren zati bat kuskusaren gainetik botatzen da eta beste zatia aparteko ontzi batean zerbitzatzen da bakoitzak bota diezaion. == AHOLKUAK == * Plater bakar moduan zerbitzatzen da. * Kuskusa gari semola bat dugu.. Gaur egun kasu gehienetan erdi egosirik etortzen dira. Honek egosteko beharko duen denbora baldintzatuko du. * Semola guztiz gordina bada, are denbora gehiago beharko du egosteko. * Kuskusa, ur eta olioarekin askatu beharrean, esnea edo gurina ere nahasi daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Kuskusa]] [[Kategoria:Osagaia:Oilaskoa]] [[Kategoria:Osagaia:Garbantzuak]] hjn3uld74tpmxn71xwypm9ywhtxpj38 0 5731 29178 28803 2021-09-08T08:08:29Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gatza, gelatina, legamia eta ura]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gatza, gelatina, legamia eta ura]] ry3wz6wuu6lu8moems7i8wdhxknyuvb 0 5732 28813 2021-09-07T04:40:24Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gatza, gelatina, legamia eta ura.]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gatza, gelatina, legamia eta ura]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gatza, gelatina, legamia eta ura]] ry3wz6wuu6lu8moems7i8wdhxknyuvb 0 5734 37438 28845 2022-04-01T08:06:27Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hegaztiak eta Untxia]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hegaztiak eta Untxia]] nzjzcm8cufhk23n5pmsksw8czo4id6b 0 5735 37437 29181 2022-04-01T08:06:17Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hegaztiak eta Untxia]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hegaztiak eta Untxia]] nzjzcm8cufhk23n5pmsksw8czo4id6b 0 5736 37435 29180 2022-04-01T08:05:57Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Ehiza eta barraskiloa]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Ehiza eta barraskiloa]] hls78nwapsw0328mtq2cobyi14jctap 0 5737 28853 2021-09-07T05:33:17Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Haragia:Ehiza]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Haragia:Ehiza eta barraskiloa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Haragia:Ehiza eta barraskiloa]] f90xdswh5lcvzod483qz2nlztco8yyo 0 5738 37436 28855 2022-04-01T08:06:07Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Ehiza eta barraskiloa]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Ehiza eta barraskiloa]] hls78nwapsw0328mtq2cobyi14jctap 0 5739 37433 31511 2022-04-01T08:05:37Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Ardikia eta Ahuntz azienda]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Ardikia eta Ahuntz azienda]] azxwhhuc3dd9511wcuicpm9hehrnuz1 0 5740 37430 31510 2022-04-01T08:05:17Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Ardikia eta Ahuntz azienda]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Ardikia eta Ahuntz azienda]] azxwhhuc3dd9511wcuicpm9hehrnuz1 0 5741 28905 2021-09-07T07:26:49Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espezia eta belar usaintsuak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak, belar usaintsuak eta hongailuak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak, belar usaintsuak eta hongailuak]] i0vykpvsd31qxlfeoifpnxd4r2rm5w2 0 5742 28910 2021-09-07T07:30:52Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Patata Solanum tuberosum]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Patata]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Patata]] dajg3544s7fawmotcf2pxlaeme146sg 0 5743 37274 37266 2022-03-29T20:58:13Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki == '''Patata''' frijitua== === Teknikaren definizioa === Oso beroa dagoen koipe ugaritan, osagaia bere horretan edo estalita ( irineztatuta, birrineztatuta...) bertan murgilduz, eta kozinatze laburra eginez, kanpotik zarakar gorritua sortu, eta barrutik bigun eta heze mantentzean datza. === Patata frijitzeko pausoak === # Zuritu, garbitu, lehortu eta moztu. # Tamainaren arabera, olio bero edo beroago baten murgildu. # Oso finak diren patatekin 170-180ºC, txanda bakarrean eta gorritu arte frijitu. # Patata zatiak lodiak badira, lehenik, 150-160ºC-tan sueztitu eta ondoren 170-180-tan gorritu. # Paper xurgatzailea duen erretilura atera eta gazitu. Inoiz ez tapatu. == Patata Egosia == Elikagaia likido barruan edo likidoak sortutako berotasunaren edo lurrinaren ondorioz kozinatze gisa defini daiteke. Egosketak berezko izena duten teknika desberdinetan bereiziko ditugu. === Azalarekin egosteko pausoak === # Patata azalarekin ur hotzetan ondo garbitu. # Ur hotz gazituan jarri patata eta irakin bigundu arte. # Egositakoan, epel dagoela zuritu eta zatitu. === Zuritua eta zatitua egosteko pausoak === # Patata zuritu, garbitu, lehortu eta moztu. # Ur hotz gazitutik abiatuta egosiko dugu. Batzuek limoi zukua era gehitzen diote gutxiago puskatzeko. # Tamainaren edo erabileraren arabera, behar duen denbora egosi puskatu gabe == Patata labean errea == # Azal eta guzti zilarrezko paperez estalita 150ºC egin arte. # Azal eta guzti labeko erretiluan jarri 150ºC egin arte. # Azal eta guzti gatz lodiaz estalita labean 150ºC-tan egin arte. Patata hau momentuan egin eta hoztu aurretik jan behar da. Egiteko aukera desberdinak daude. ==Patata gorritua== # Patata zuritu eta moztu nahi dugun forma emanez. # Egosi ur hotzetatik abiatuta minutu batzuk. # Gurin edo olio eta labean su bizian gorritu. ==Patata sueztitua== # Patata zuritu eta moztu nahi dugun forma emanez. # Egosi ur hotzetatik abiatuta minutu batzuk. # Oliorekin edo gurinarekin eta su baxuan perrexila eta baratxuriarekin sueztitu. == Patataren beste erabilerak == === Loditzeko elementu gisa=== Patataren fekula erabiltzen da prestaketa desberdinak loditzeko. Kraskatu patata loditu nahi den likidoan, amaieran irabiatu dena. Patata eltzekarian kraskatu eta utzi patata. gmne5c5rrjxt2lwlhjdbt63y4gk2i1z 0 5744 28917 2021-09-07T07:41:54Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Pastata prestaketak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Patata prestaketak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Patata prestaketak]] 2dc1k42958oky36xelxop70y33nmmcn 0 5745 29183 28934 2021-09-08T08:09:19Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Arroz eta zereal]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Arroz eta zereal]] ciqbwmqa85nvxz0d4i57ylaihzvqzr4 0 5746 28936 2021-09-07T08:14:35Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Arroza eta zereal]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Arroz eta zereal]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Arroz eta zereal]] ciqbwmqa85nvxz0d4i57ylaihzvqzr4 0 5747 28995 2021-09-07T10:56:27Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oinarrizko olio eta ozpin saltsa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oinarrizko ozpin-olio saltsa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oinarrizko ozpin-olio saltsa]] 2hnqgpig152yp6m8sk1yimicqwz93at 0 5748 29003 2021-09-07T11:21:40Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Buñueloak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Aire kauserak edo buñueloak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Aire kauserak edo buñueloak]] dt5qdxtiuj5hwi0c5lw0uvyxbgv8rxn 0 5749 29009 2021-09-07T11:48:27Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txanpiñoi krema]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barrengorri krema]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barrengorri krema]] ex73ltisiyuzy2yhwjatis8to8hrsjk 0 5751 29064 29045 2021-09-07T18:26:59Z Xabier Cañas 1211 added [[Category:Sukaldatzeko teknikak]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki '''Egosketa''' elikagaia likido barruan edo likidoak sortutako berotasunaren edo lurrinaren ondorioz kozinatze bezala defini daiteke. Egosketak berezko izena duten teknika desberdinetan bereiziko ditugu. == Ohiko egoste teknika.(Egosi) == Ur, salda, esne edo likidoren irakinaldiari esker osagaia egostea. Gure etxeetan, hau da gehien erabili den egosketa mota . Ohiko egoste teknikak, hiru ataletan banatzen dira. Likido hotzetik nahiz likido irakinetik abiatutakoak eta Ingeles erara eginikoa. === Likido hotzetik abiatutako egosketak. === Ur, salda, esne edo likido hotzetik abiatuta eta irakinaldi bati esker, osagaia egostea. {|border="1" !Ur edo salda + egosteko osagai nagusia+ lagungarri zaporetsuak. |} ;ERABILPENA *Egosiko dugun osagaien zaporea, saldan amaitzea nahi denean. ::Saldak, kontsomeak, eltzekariak, garbantzuak izan ezik. ::Amaieran gatzatu. *Osagaia edo honen zati bat, egostean desegiterik, puskatzerik edo zatitzerik nahi ez denean. ::Odolkia, mondejua, txorizoa, arrautza, abakandoa, txangurroa, buia, patata... ::Aldez aurretik gatzatu. *Eragin fisikoetatik osagaia egostean fekula hobeto askatzea nahi denean. ::Patatak. ::Hasieran gazitu. *Egostean usain gogorreko haragien lurrina leundu nahi denean. ::Txerri hankak, txahal muturrak, tripakiak, mingaina..... ::Hasieran gazitu. ;HAINBAT AHOLKU *Likido edo salda kantitatea ondo neurtu, gehiegi izan ez dezan. Likido gutxi jarriz gero, errazago konpon edo zuzen baitaiteke. *Irakina beti su baxuan egin. *Denborak ez dira finkoak izango eta osagaia momenturo aztertu, egina dagoen edo ez jakiteko. ;ONTZITERIA EDO TRESNAK *Marmita, marmita ertaina edo kazola. === Likido irakinetik abiatutako egoste teknika. === Irakiten dagoen uretik abiatu eta irakinaldi baten ondoren, osagaia egosi. {|border="1" !Irakiten dagoen likidoa + gatza+ osagaiak nagusia+ lagungarriak aukeran. |} ;ERABILPENA *Osagai nagusiaren zaporea gorde edo hobetzea nahi denean. ::Arraiak eta haragiak orokorrean. ::Legatza, oilaskoa. *Egosketa denborak ongi kontrolatu eta gehiegi egiterik nahi ez denean. ::Arroza, pasta, barazkiak. *Eragin fisikoengatik ur berotatik abiatuta hobeto egosten denean. ::Garbantzuak. ;HAINBAT AHOLKU *Zaporea osagaiak mantentzea nahi bada, likido kantitate txikia erabili. *Kasu batzuetan likido kantitatea zehatz neurtu behar da. Kasu, arrozak. * Denbora oso ondo neurtzea inportantea da. ;ONTZITERIA EDO TRESNAK *Marmita ertaina edo kazola. === Ingeles-erara eginiko egosketak === Irakiten dagoen gatzatutako uretan, osagaia egostea, eta hau puntuan dagoenean, kolpetik ur hotzetan, egosketa moztea. {|border="1" !Irakiten ari den ura + gatza + osagai nagusia + freskatzea. |} ;ERABILPENA * Akats gutxi onartzen eta ezaugarri organoleptikoak azkar galtzen dituzten osagaientzako erabiltzen da. * Barazkiak bereziki eta hauetan gehien zaindu beharrekoak, kolore berdekoak. Lekak, azak, ziazerbak, eskarola, zerbak.... * Itsaskietan edo, entsaladetarako pasta edo arrozekin ere erabiltzen da. ;HAINBAT AHOLKU * Ur irakinari, litroko 15g gatz gehitu. Nahi izatera azukre pittin bat ere gehitzerik dago. * Barazkia gehitzean, urak irakina gal ez dezan saiatu, horretarako barazkia poliki-poliki gehitu. * Barazkia, ur irakinetan sartutakoan, lehen minututan mugitu eta ziurtatu uretan ongi murgilduta dagoela. * Ez jarri taparik. ;ONTZITERIA EDO TRESNAK * Marmita, marmita ertaina edo kazola. == Lurrunetan egoste teknika. (Lurrunetan egosi).== Ur edo likido zaporetsu batek sortzen duen lurrinaren ondorioz osagai bat egostea. {|border="1" !Ur edo likido zaporetsu baten lurruna+ sareta baten bitartez bereizita osagai nagusia+ tapa |} ;ERABILPENA * Osagai baten ezaugarri organoleptikoak (kolorea, zaporea, forma...) eta mantenugaiak hobekien mantendu nahi denean. * Barazkiak, arraina, itsaski, arrautzak arroz, kuskusa. * Lurrunetan bereziki, bolumen txikiko osagaiak egosten dira. ;HAINBAT AHOLKU * Egosteko denborak ongi kalkulatu. ;ONTZITERIA EDO TRESNAK Gaur egun, ontziteria edo makinaria desberdinak erabil daitezke, hauek aukera emango dute presiopean edo presiorik gabe egosteko. Lurrunetan egosteko lapikoa, labe mistoa lurrunetarako jarria, lurrunetan egosteko egosgailu berezitua, espres ontzia lurruneko saretarekin. == Maria bainuan egoste teknika. (Maria bainuan egosi)== Ur berotan sartuta dagoen ontzian osagaia egostea. {|border="1" !Osagaiak ontzi batean+ Ur berotan sartu+ Labean edo sutan egosi |} ;ERABILPENA * Batez ere, prestaketa delikatuekin erabiltzen da teknika hau, gehienetan arrautza duten kasutan, eta poliki kozinatzea edo tenperatura ogi zaindu nahi denean. Budin gozo eta gaziak, natillak, terrinak, pateak… ;HAINBAT AHOLKU * Urak ez luke inoiz irakin beharko. * Osagai nagusia dagoen ontziari, labean kozinatu beharko bagenu, estalkia jartzea komeniko litzake. * Egina dagoen jakiteko, ziria sartu eta garbia atera beharko litzateke. ;ONTZITERIA EDO TRESNAK * Modu honetara kozinatzeko, labe, su edo maria bainu elektrikoak erabiltzen dira. Budinak egiteko, ontziak edo kazola txikiak ere erabil daitezke. ==Hutsean ontziratu ondorengo egoste teknika. (Hutsean egosi)== Osagai nagusia, lagungarri eta ongailuekin, hutsean ontziratu ondoren, 60ºC-80ºC edo 100ºCtara, dagokion denboran egostea. Hainbat kasutan, ordu askotan. {|border="1" !Erre edo ez+ Osagaia, lagungarri eta ongailuekin ontziratu+ baporean edo marian sartu+ egosi+ erre edo ez |} ;ERABILPENA * Haragi gogorrak lehortu gabe eta guri-guriak lortu nahi denean. Txerrikumea, arkumea....... * Denbora luze behar duten prestaketak, aldez aurretik, prestatuta eduki nahi direnean. Zerbitzatzeko mementoan, azken kolpe bat ematea bakarrik faltako litzaieke. Arkumea, txerrikumea eta haragi gogorrak bereziki. * Osagai nagusiak, ongailuekin zaporea modu oso kontzentratuan biltzea nahi denean. Kasu honetan mementoan egiteko erabiltzen dira. Legatza, lupia, arrainak orokorrean, itsaskiak, barazkiak, haragi bigunak, fruituak. ;HAINBAT AHOLKU * Egosketa honek inguru heze bat behar du, beraz, egosi nahi ditugun osagaiak lehorrak balira, likidoa gehitu beharko da. * Nahi izanez gero, bereziki haragiarekin, ontziratu aurretik, txigor daitezke. Nahiz eta pieza gogorretan, hobe amaieran ontzitik kanpo txigortzea. * Osagaiak ontziratzean, bertan dauden ongailuen zapore handia hartzen dute, eta beraz, kontuz ibili gehiegi ez gatzatzearekin. * Kontuz erabiliko diren ongailu kopuruekin, gehiegi ez jarri, bestela oso usaintsua eta zapore gogorrekoa gelditzeko arriskua baitago. * Mementoan ez bada jango, hozte azkarra eta behar duen kontserbazioa burutzea, ezinbestekoa izango da. ;ONTZITERIA EDO TRESNAK * Labe mistoetan lurrineko erabilerarekin. ==Zuritze teknika. (Zuritu).== Ur hotzetatik abiatuta, segundo edo minutu gutxitan, irakiteari esaten zaio. {|border="1" !Ur hotza+murgildu osagai nagusia+irakin motza eman |} ;ERABILPENA * Osagaiari zapore txarra, odola, kendu eta garbitu nahi denean. Barrukiak, Tripakiak, txerri hankak, barraskikoak, mingaina, hezurrak..... * Osagai bati garraztasuna kentzeko: Laranja edo limoi azalak. * Osagaiaren fekula askatu nahi denean. Patata. * Osagaiak hobeto desegin edo xafletan banatzeko. Bakailaoa. ;ONTZITERIA EDO TRESNAK * Kazola edo marmita ertaina. ==Galdarraztatze teknika. (Galdarraztatu).== Ur irakinetatik edo epeletik abiatuta oso denbora laburreko egoskeri esaten zaio. {|border="1" !Irakiten ari den ura+ osagaia murgildu+ denbora gutxi egosi |} ;ERABILPENA * Denbora gutxi behar duten osagaiei aplikatzeko. Legatza, lanpernak, izkirak, arrautzak. * Barazkiei, izoztu aurretik entzima aktiboak kendu eta hobeto mantentzeko. Lekak, zerbak, azalorea.... * Tomate naturala zuritzeko. ;HAINBAT AHOLKU * Izoztutako barazkientzako ur ugari jarri eta hauek poliki-poliki bota ur irakinetara , honek irakina gal ez dezan. Modu honetan, kolorea hobeto mantenduko da. * Galdarraztatutako arrautza prestatzeko, urak ez du irakin behar. ;ONTZITERIA EDO TRESNAK * Kazola edo marmita ertaina. ==Salda laburrean egoste teknika. (Laburrean egosi).== Mementoan ur gutxirekin eta ongailuekin egiten den salda, osagai nagusia bertan egosteko. {|border="1" !Ur gutxi+ lagungarri eta ongailu+ gatza+egosi |} ;ERABILPENA * Arrai, haragi edo bestelako osagaiak egosteko. Likido zaporetsu bat behar eta eskura ez denean. * Osagai nagusiak izango dituen lagungarriak, egosteko modua ere bada. Julianan moztutako barazkiak, forma emandako patatak... ;HAINBAT AHOLKU * Zaindu osagai nagusiaren denbora eta lagungarriak . Hau egin ezean, bietako bat gaizki egostea gerta liteke. * Egosi beharreko lagungarria ondoren apaingarri gisa zerbitzatzekotan, kontu handiz prestatu. ;ONTZITERIA EDO TRESNAK * Kazola. ==Salda zurian egosteko teknika. (Zurian egosi.)== Erraz oxidatzen den osagaia, azido eta irina duen uretan egosi. Perrexila ere erabil daiteke. {|border="1" !Ura, azidoa, irina, perrexila, gatza+irakin+murgildu erraz oxidatzen den osagaia |} ;ERABILPENA * Erraz oxidatzen diren barazkiekin. Orburua, kardua. ;HAINBAT AHOLKU * Azido zaporeak, barazkiaren berezko zaporea eraldatu egiten du, honegatik, teknika hau ez da oso gustukoa. * Perrexila erabiltzea ez da ezinbestekoa. ;ONTZITERIA EDO TRESNAK * Kazola, marmita ertaina. ==Papillote teknika. (Papillote eran kozinatu).== Labeko edo aluminiozko paperean azkar egiten diren osagaiak, ongailuekin bildu eta ongi itxi ondoren, labean egosi. {|border="1" !Osagai nagusia+ lagungarri, ongailu+ elkarrekin bilgarria osatu+ labean egosi |} ;ERABILPENA * Osagai baten ezaugarri organoleptikoak (kolorea, zaporea, itxura...) eta mantenugaiak hobekien zaindu nahi denean. Barazkiak, arraina * Osagai nagusiak, ongailuen zaporea modu oso kontzentratuan jasotzea nahi denean. Legatza, antxuak, haragi bigunak, itsaskiak.... ;HAINBAT AHOLKU * Bilgarria ongi itxi behar da, baporerik atera ez dadin. * Bilgarria labe beroan jarri eta puzten denean egina dago. * Bezeroaren aurrean zabaltzen da, barruan dauden lurrin guziak bertan zabalduz. * Kazolan ere egiterik izango da, papera gainean jarriz. ;ONTZITERIA EDO TRESNAK * Labea, kazola, sautea [[Kategoria:Sukaldatzeko teknikak]] nacmtv0ywkwkvxehkrsh84qkd8gyrbd 0 5752 29065 29047 2021-09-07T18:27:07Z Xabier Cañas 1211 added [[Category:Sukaldatzeko teknikak]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki '''Erretzea''' da, osagai bat olio gutxirekin kozinatzea, kanpoko geruza txigortua eta barrutik urtsu zein bigun geratzeko helburuz. Egosketarekin alderatuz, kolore gorri horrek zapore biziagoa ematen dio prestaketari, nahiz eta, lehortze arriskua izan. Teknika hau labe, plantxa, zartagin, parrilla, burruntzi eta baita grillaren bitartez aplikatzen da. Plantxa, zartagin, parrilan eta grillean osagai bigun eta txikiekin, aldiz, labean eta burruntzian, osagai handiagoak erretzen dira. Teknika honekin, osagaiak bere zapore eta gelatina ugari galtzen du, hau salda moduan isuriz; erreketan, erretiluan geratuko da eta zartagin batean berriz, bertan itsatsia. Beste erreketa motetan galdu egingo dugu. Zuku hau bere saltsa bihurtzeko errekupera daiteke. Horretarako lehenik, erretilutik edo zartaginetik ahalik eta koipe gehien kendu, ondoren, likidoa gehitu (ura, salda, ardoa...) erretilura, beroa aplikatu eta espatularekin arraskatu, itsatsitako zukua askatu eta likidoarekin bat egiteko, ondoren, iragazi. Saltsa bihurtu nahiko bagenu, uretan disolbatutako arto irin finduarekin loditu beharko litzateke. # Labean erretzeko teknika. Labean erre. # Plantxan erretzeko teknika. Plantxan erre. # Parrilan erretzeko teknika. Parrilan erre. # Burruntzian erretzeko teknika. Burruntzian erre. # Grillean erretzeko teknika. Grillean erre. == Labean erretzeko teknika, (Labean erre). == Osagaia, ongailuekin labe bero batean sartu, kanpotik kurruskari eta barrutik samurra eta hezea lortzea du helburu. {|border="1" !Osagai nagusia+ gatza, koipe, likido eta ongailua+labe beroa baxuan egosi+ amaieran txigortu+ berreskuratu eta saltsa egin |} ;ERABILPENA *Mota guztietako arrain, haragi, barazki, itsaski...... *Tamaina handiko haragiak zein arrainak, burruntzian osorik edo zatikatuta erre daitezke. Arkumea, txerrikumea, Oilaskoak, indioilarra..... ;HAINBAT AHOLKU Erre behar dugun osagaia zenbat eta handiagoa izan, labeko tenperatura orduan eta apalagoa erabiliko dugu eta hezetasun edo salda gehiago. Labe misto batek, hots, lurrina bota dezakeenak zati handiak gutxiago lehortzen lagun dezake, beti ere, bukaeran su bizian ongi gorritzen badugu. Osagaiak zenbat eta mozketa edo zatiketa gutxiago izan, barruko zuku gutxiago galduko du; beraz, ahal izanez gero, ez da komeni mozketarik edo zatikatzerik. Erretzeko teknikan, osagaia gorritzeko 220ºC-240ºC gradu inguru behar izaten da. Haragi zati handien kasuan (arkumea, txerrikumea, oilaskoa...) ondo egiteko denbora luzea behar izaten da, tenperatura hori amaiaren gorritzeko erabiliko dugu. Erretzearen lehen zatian, piezaren tamainaren arabera, tenperatura baxuagoetatik abiatuko da. Pieza handia bada, eta erreketa luzea behar badu, mementuro gainetik elementu hezeekin busti behar izaten da, lehortu ez dadin. Haragi pieza osoak edo handiak erretzean eta labetik ateratakoan, zatitu aurretik epeltzen uztea komeni da. Modu honetara, mozteko garaian zuku gutxiago galduko du. Labetik atera orduko mozten badugu, zuku asko galdu eta lehorragoa geratuko da. Arkumea, txerrikumea, oilaskoa..... labean osorik edo zatitua, txitxarroa, berdela, urraburua, lupia.... osorik edo erditik zabalduta, piper gorria, piper berdea, berenjena, tipula, osorik edo zatikatuta, erretzeko teknikarekin prestatzen diren osagaietako batzuk dira. Nahi izanez, osagaiak erre aurretik eta ondoren, ongailu desberdinen nahasketaz igurtz dezakegu, honen zapore berezia jaso dezan. ;ONTZITERIA ETA TRESNERIA * Ohiko labea, mistoa edo egurrezkoa * Labeko erretilu. == Plantxan erretzeko teknika. (Plantxan erre) == Bero zuzena duen plantxa edo zartagin oso bero baten gainean, ondutako osagaia erretzea, kanpotik txigortuta eta barrutik, xamur, heze eta bustia lortuz. {|border="1" !Plantxa edo zartagin beroan+ ondutako osagaia+ erre+ zartagina desglasatu |} ;ERABILPENA * Mota guztietako osagai, txiki eta bigunetan. Arraina, haragia, barazkia, itsaskia..... * Zartaginean erreko dugu, glasa berreskuratu eta salda edo saltsa bat lortu nahi denean. ;HAINBAT AHOLKU * Erretze guztietan bezala, helburua kanpotik gorria eta barrutik hezea eta biguna lortzea da. * Teknika honetan, labean erretzean baino zati txikiagoak erabiltzen dira. * Osagaiaren zukua berreskuratu nahi izanez gero, zartagin baten barruan burutu. * Haragi bigunetan, kozinatze puntua zaintzea komeni da, gutxi egina, puntuan edo ondo egina lortzeko. * Nahi izanez, erre ondoren edo aurretik, ongailu desberdinen nahasketa batez igurtz daiteke, honen zapore berezia jaso dezan. * Kasu batzuetan, plantxan azala gorritu ondoren, labean kozinatzeaz amaitzen da. ;ONTZITERIA ETA TRESNERIA * Plantxa, zartagin edo sautea. == Parrilan erretzeko teknika. (Parrilan erre) == Ikatzaren berotasunean, eta honen ketan osagaia erretzea, kanpotik txigortu eta kurruskari, barrutik samur eta heze utziz. {|border="1" !Osagai nagusia+ gatza, koipearekin igurtzi + parrilla beroan jarri + puntuan egin |} ;ERABILPENA * Teknika hau erabiltzeko osagaiak xamurrak eta ezin dute txigiegiak izan. * Haragi, arrain, itsaski eta barazkientzat bereziki, nahiz eta, gaur egun, gero eta osagai gehiago eta bereziagoak erretzen diren parrillan. Txuleta, bisigua, erreboiloa, untxia, oilasko izterrak, piper gorriak, tipulinak, perretxikoak, otarrainxkak ..... * Kasu honetan, ezingo dugu osagaiak galdutako zukua berreskuratu. ;HAINBAT AHOLKU * Gehiegizko txigortzea kaltegarria izan daiteke, bai zaporearentzat eta baita, osasunarentzat ere. * Ketu zapore, usaina eta hagak uzten dizkion markak, teknika honen berezitasun nagusia izango dira. * Parrillaren kasuan, tenperatura neurtzea zaila denez, ikatza beroegia dagoenean, altuerarekin jokatu behar da. * Parrillan erre beharreko osagaiak bereziki haragiak, aldez aurretik, denbora bat epelean edukitzea komeni da, ondoren, parrillan denbora gutxiago behar izateko, eta, beraz, gutxiago lehortzeko. * Nahi izanez gero, erre aurretik edo ondoren, ongailu desberdinen nahasketaz igurtz daiteke, honen zapore berezia jaso dezan. ;ONTZITERIA ETA TRESNERIA * Parrilla. == Burruntzian erretzeko teknika. (Burruntzian erre) == Osagaiari haga erditik sartzen zaio, ondoren, gas, ikatz edo bero elektriko batera gerturatu, alde guzietatik, bueltaka edo mugimenduan edukiz. {|border="1" !Osagaia, koipe eta gatzetan igurtzia + hagatxoan sartua + berora hurbildu+ bueltak eman |} ;ERABILPENA Teknika hau, pieza handiak erretzeko erabiltzen da, eta urtsua lortzea ez da erraza izaten. Zikiroa, arkumea, txerrikumea, basurdea, oreina, untxia, oilaskoa, txahal osoak edo zati handiak erabiltzen dira. ;HAINBAT AHOLKU * Tarteka busti edo ongailu desberdinen nahasketaz igurtz daiteke, zapore berezia jaso dezan eta gutxiago lehor dadin. * Kontuz, bero gehiegi izan ez dezan, bestela kanpotik gehiegi txigortu eta barrutik gordinik geratzeko arriskua baitu. ;ONTZITERIA ETA TRESNERIA * Burruntzia. == Grillean erretzeko teknika. (Grillean erre) == Gainetik oso bero 300ºC inguruan dagoen grill edo labe ireki baten bitartez egiten den erreketa azkarra da, kolore gorria emanez. {|border="1" !Osagai oso biguna- Grill tenperatu oso altua+ Denbora gutxi |} ;ERABILPENA * Errealdi laburra edo gutxi eginda jaten diren osagaiekin egiten da. Ostrak, bieirak, arrain eta haragi xerra oso finak.... ;HAINBAT AHOLKU * Gainetik saltsaren bat ere izan dezakete hau gorritzeko, holandarra, bexamela... ;ONTZITERIA ETA TRESNERIA * Grilla, erretilua. [[Kategoria:Sukaldatzeko teknikak]] c067rs93pzno1rq52dr1e69u19uay9r 0 5753 29066 29048 2021-09-07T18:27:13Z Xabier Cañas 1211 added [[Category:Sukaldatzeko teknikak]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki '''Teknika mistoa''', kozinatze prozesuan bi teknika desberdin erabiltzen direlako esaten zaio . Lehenik, osagaiari gorrituko edo txigortu egingo duen teknika (erre, salteatu, frijitu) aplikatuko da eta ondoren, osagaia bigunduko duen egosketa teknika. Bi teknikak desberdin izendatzen dira, gisatze eta erregoste teknika, baina egia esan, bien arteko desberdintasuna oso txikia izan daiteke; beraz, biak izen berarekin izendatzea ere ohikoa da. '''Teknika mistoak''' # Gisatze teknika. (Gisatu). # Erregoste teknika. (Erregosi). == Gisatze teknika == Osagaia lehenik, salteatze, frijitze edo erretze teknika aplikatuz txigortu egiten da, ondoren, ongailu eta lagungarriekin batera, ohiko egosketa burutu, bigundu arte. Lagungarriekin saltsa ere, egin daiteke edo bere horretan utzi. {|border="1" !Salteatu edo frijitu+lagungarri eta ongailuak nahastu+egosi+saltsa pasa edo ez |} ;ERABILERA *Normalean, haragi gogorrei aplikatzen zaien teknika dugu, egoste denbora luzea eta likido ugari behar dutenei, alegia. *Koxkor edo biribilkiari, buztanari, behi masailari, zangar haragiari, ehiza-haragiei , basurdeari, oreinari, usoari, .. ;HAINBAT AHOLKU *Zati handiagoak edo txikiagoak kozinatu daitezke teknika honekin, hori bai, egoste fasean osagaiak saldaz edo likidoz guztiz estalita egin behar da. *Osagai nagusiarekin batera, barazki eta bestelako ongailuak kozinatzen dira. Elikagai nagusia egiten denean, salda eta lagungarri horiek guztiak pasatuz eta zapore guztiak biltzen dituen saltsa burutzen da, eta ondoren, dena elkartu. *Saltsa pasatzea ez da ezinbestekoa, barazki zati osoak ere utzi daitezke. ;ONTZITERIA ETA TRESNERIA *Suak, labea, marmita, marmita ertaina edo kazola. == Erregoste teknika. (Erregosi) == Osagaiari lehenik, salteatu teknika eta ondoren, bere zukuarekin edo gehitutako ongailuarekin batera egosketa teknika aplikatzea da, {|border="1" !Osagaia+ salteatu+ bere saldan edo ongailu apur batekin denbora gutxi egosi. |} ;ERABILERA *Haragi bigunak, solomoa, azpizuna, oilaskoa, ganbak, itsas zapoa, txirlak, otarrainxkak eta mota guztietako barazkiak presta daitezke teknika honekin. ;HAINBAT AHOLKU *Denbora gutxiz kozinatu. *Momentuan egin eta jateko teknika da. *Erregostearen kasuan, gisatuarekin alderatuz, barazkiak pasatu gabe zerbitzatzen dira. ;ONTZITERIA ETA TRESNERIA: *Suak, labea, marmita, marmita ertaina edo kazola. [[Kategoria:Sukaldatzeko teknikak]] fq4fwkvcqrhfzlj2j8ew8p8oa3fvvo6 0 5754 29068 29049 2021-09-07T18:27:20Z Xabier Cañas 1211 added [[Category:Sukaldatzeko teknikak]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki Koipetan kozinatzeko tekniken ezaugarria, olioa edo gantza, kopuru txikia edo handiak erabiltzean datza. Koipetan kozinatu beharreko teknikak. # Frijitze teknika. Frijitu. # Sueztitze teknika. Sueztitu. # Salteatze teknika. Salteatu. # Konfitatze teknika-Konfitatu. == Frijitze teknika. Frijitu == Oso beroa dagoen koipe ugaritan, osagaia bere horretan edo estalita ( irineztatuta birrineztatuta...) bertan murgildu eta kozinatze motza eginez, kanpotik zarakar gorritua sortu, eta barrutik bigun eta heze mantentzean datza. {|border="1" !Osagaia estalkiarekin edo ez + koipe oso beroa+ kozinatze motza+ kurruskari kanpotik heze barrutik |} ;ERABILPENA *Osagai txikiak, zatituak eta bigunak. *Gisatu batzuetan, aurre lan gisa ere erabiltzen da. *Oilasko zatitua, legatz zatitua, itsas xapo zatitua, untxia, kroketa, antxoa, barbarin txiki, txitxarro txiki, paneka, txipiroia, txibia xerra, solomoa, ...... ;HAINBAT AHOLKU *Zarakarra egiteko osagaia, irineztatu, arrautzeztatu, birrindu daitezke edo orly eta tenpura oreetan estali, frijitu aurretik. Osagaiak lehorrak badira, estalkirik gabe ere frijitu daitezke. *Oliba edo ekilore olio garbia erabili. *Gurinarekin egin nahiko bagenu, honi gazura kenduz argitu egin beharko litzateke, frijitzako garaian berriz, tenperatura zaindu koipe hau lehenago erretzen baita. *Beti azken momentuan frijitu eta azkar jan, bestela zarakarra bigundu eta karraska galduko du. *Frijitzeko olio kopuruak handia behar du izan eta oso beroa. Ez sartu inoiz osagai ugari batera. Honek olioaren tenperatura azkar jaistea ekarriko baitu eta osagaiak ez dira gorrituko, zenbaitetan baita puskatu ere. *Frijitzeko garaian, ez inoiz zulatu osagaia. *Frijitu ondoren, osagaiak xukatzeko metodoa erabili. Paper xurgatzailea, zerbitzatuko ez dugun beste plater edo ontzi bat. Teknika hau aplikatzen zaien prestaketak, oso zaporetsuak izaten dira, baita kaloria askokoak ere. ;ONTZITERIA EDO TRESNERIA *Frijigailua , zartagina. == Sueztitze teknika. (Sueztitu) == Koipe gutxirekin, zatitutako barazki edo bestelakoak su geldo edo eztian estalkiarekin edo gabe kozinatzean datza. {|border="1" !Osagai zatitua+ olioa eta gatza+ su eztia + estalkiarekin edo gabe+ denboran |} ;ERABILPENA *Gehienetan, plater baten aurre lana izaten da eta beraz, bigarren mailako teknika bezala edo eta, txigortu nahi ez dugun osagai bigun baten prestaketa moduan ere har daiteke. *Barazki desberdinak elkarrekin kozinatzeko erabiltzen da bereziki. ;HAINBAT AHOLKU *Salteatu teknika, su bizian eta denbora laburrez burutzen den bitartean, sueztitzea su baxu-ertainean eta denbora luzeagoan egiten den teknika da. *Gatza hasieratik pittin bat gehitzen zaio, izerdia bota dezan. Bukaeran, puntuan jarriko dugu. *Sutan denbora luze edukiz, barazkia goxatu egingo litzateke, kolore gorrixka hartuz. *Oinarri ona izango da saltsa edo gisatu askorentzat. *Xehatuta, dadotan edo karratuetan, juliana eran, edo forma bereziak emanda sueztitzen dira barazkiak. ;ONTZITERIA EDO TRESNERIA *Sautea , zartagina, kazola, marmita ertaina. == Salteatze teknika. (Salteatu) == Koipe gutxirekin, su bizian eta denbora laburrean, osagaia gorrituz edo txigortuz kozinatzea da. {|border="1" !Osagaia bat edo ugari+ koipe gutxi eta gatza+ su bizian+ kolorea eman. |} ;ERABILPENA *Osagai txikiei eta zatitutako bigunei aplikatzen zaie. *Gehienetan, gutxi eginak edo puntuan amaitzen dira. *Haragi, arrai, itsaski, onddoak.... Muxilak, barazki mota guztiak, azpizuna, solomoa, otarrainxka, ganbak, txanpiñoiak..... ;HAINBAT AHOLKU *Gisatze edo erregoste teknika burutzeko, aurreko pausoa izan liteke salteatze teknika. *Osagai ugarirekin edo lagungarri desberdinak gehitu daitezke. *Osagaiak gorritzearekin zapore biziagoa lortuko dugu. *Gatza, osagaia gorritzen hasten den momentuan gehitu. ;ONTZIAK ETA TRESNERIA * Sautea, zartagina, kazola. == Konfitatze teknika (Konfitatzea) == Osagaia, olio edo gantzetan murgildu eta su baxuan denbora luzez egosteari esaten zaio. Kontserbaziorako erabiltzen diren konfitatzeei gatz ugari gehitzen zaie. {|border="1" !Osagaia+ koipe ugari( askotan gatzatua)+ su oso baxuan+ koipeetan egosi |} ;ERABILPENA *Kontserbazio metodo bat izan zena, gaur egun kozinatze teknika bat bihurtu da. *Ahatea da gehien konfitatzen dena, kasu honetan bere gantzarekin eta gatzarekin burutzen da. *Txerrikiak edo untxiak ere konfitatzen dira. Hala ere, gaur egun edozein osagai koipetan sarturik eta su baxuan egiteari konfitatzea esaten zaio, nahiz eta batzuetan ez horren denbora luzean izan. Bakailaoa, baratxuria, tipula.... ;HAINBAT AHOLKU *Askotan jateko garaian, labean gorrituko dugu azal kurruskaria lortuz. *Prestatu behar dugun osagaia kontserbatzeko bada, koipearekin batera gatz ugari ere gehitzen zaio. *Behin konfitatuta dagoenean, gantza honen barruan hozten uzten da eta bertan kontserbatzen da. ;ONTZITERIA ETA TRESNERIA * Kazola, marmita ertaina, marmita. [[Kategoria:Sukaldatzeko teknikak]] h2nvqqksyc3orbp9g1s0598i1654s6h 0 5755 29069 29050 2021-09-07T18:27:26Z Xabier Cañas 1211 added [[Category:Sukaldatzeko teknikak]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki Labean gozogintzako edo okintzako prestaketei aplikatzen zaien teknika bezala defini daiteke. Labean erretze teknikatik bereizten dena. Teknika honetan erreketarekin alderatuta, gehienetan tenperatura baxuagoak erabiltzen dira, osagaiak ez dira olioztatzen, zukuak ez dira berreskuratzen, beste osagai mota batzuk erabiltzen dira, labea ere gehienetan desberdina izaten da...... Gozogintza orea, opil, pastel+ erretiluan labera+ egosi. ;ERABILPENA *Gozogintzako oreak. *Bizkotxo, hostore, ogi, opil, pastel, pizza, teila, tututxo, cakeak, merenge, .... ;ZENBAIT AHOLKU *Prestaketa gehienak, 180ºCtik 200ºC tartean burutzen dira. *Kasu berezi batzuetan Merenge Suitzarra 60ºC-90ºC-tan edo ogi oreekin egindakoak 220-250ºC-tara. *Gehienetan, egosketa lehorrak izaten dira. Kasu batzuetan, ogia egiterako garaian adibidez, hasieran hezetasuna komeni izaten da. *Labe barruan berotasuna ongi banatzea garrantzizkoa izaten da, horregatik, teknika hau modurik egokienean aplikatzeko labeak, bereziak izaten dira. ;ONTZITERIA ETA TRESNERIA * Gozogintzako labea, labeko erretiluak. [[Kategoria:Sukaldatzeko teknikak]] bz5uxwmc73ks55hhk6shfvutz366ba6 0 5756 29052 29051 2021-09-07T17:29:13Z Xabier Cañas 1211 added [[Category:Sukaldatzeko teknikak]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki Bigarren mailako teknikak lehen mailakoak baina xumeagoak dira. Ez dute osagaiak erregosteko helbururik izaten. Normalean aurre lanetan edo errezeta bat burutzeko garaian tartean erabiltzen diren ohiko edo errepikatzen diren ekintzei deitzen zaie. {| class="wikitable" |+ Bigarren mailako teknikak |- ! Teknika !! Azalpena |- |'''Argitu '''||Likido bat argitzeari deitzen zaio. Gurina, esaterako urtuz, azpiko gatz ura kenduz. Salda kontsome garden bat bihurtzeari ere esaten zaio. |- |'''Arrautzeztatu '''||Osagai bat irin eta arrautzetan pasatzea frijitu aurretik. |- |'''Atondu '''||Platera baten amaieran puntuan jartzea edo txukuntzea. |- |'''Bateratu '''||Osagai desberdinak ongi homogeneizatzea. |- |'''Bahetu '''||Irin bat galbahetik edo bahetik pasatzea edo iragaztea, zikinak edo pikorrak kentzeko. |- |'''Beratu '''||Osagai bat uretan murgildurik edukitzea, hidratatzeko. |- |'''Bere horretan utzi '''||Egiten ari garen prestaketa denbora batean, ezer egin gabe uztea. |- |'''Biribildu '''||Ore bati, alboetan biribil forma ematea. |- |'''Birrineztatu '''||Osagai bat arrautza eta ogi birrindutan pasatzea frijitu aurretik. |- |'''Birrindu '''||Osagai solido bat, txikitzea, puskatzea. |- |'''Bitsa kendu '''||Salda eta likido bati egostean gainean sortzen zaion bitsa erretiratzea. |- |'''Busti edo blaitu '''||Prestaketa bati likido bat gehitzea. |- |'''Edertu edo apaindu '''||Plater edo prestaketa baten amaieran txukuntzea eta ikusgarriago bihurtzea. |- |'''Estali '''||Molde edo elikagai bat osagai bigun batekin edo batzuekin estali edo igurtzi. |- |'''Ezkatak kendu '''||Arrain bati ezkatak kentzea. |- |'''Freskatu '''||Egositako osagai bat ur eta izotzetan edo ur hotzaren bitartez azkar hoztea. |- |'''Gainerre edo gratinatu '''||Labe batean azala edo gaina txigortzea. |- |'''Gantzutu '''||Koipe batekin erretilu edo molde bat igurtzi. |- |'''Garreztatu '''||Osagai bat su edo gar baten gainetik pasatzea. |- |'''Gatz-pipertu '''||Gatz eta piper hautsarekin osagai edo prestaketa bat ontzea. |- |'''Gazitu '''||Osagai bat gatzarekin ontzea. |- |'''Gurineztatu '''||Molde edo erretilu bat gurinez igurtzi. |- |'''Harrotu '''||Eskuz hagatxoaren bitartez eta aparatu batekin, zuringo, esne gain edo bestelako osagai likidoak astinduz, eraginez, dentsitate handiagoa ematea. |- |'''Hartzitu '''||Hartziduren eta legamien bitartez ore edo prestaketa bat hartzitzea. |- |'''Hautseztatu '''||Hauts edo xehaturiko espeziak, ongailuak, prestaketa bati gainetik botatzea. |- |'''Hezurgabetu '''||Osagai bati dituen hezurrak kentzea. |- |'''Igurtzi '''||Erretilu edo prestaketa baten azal edo gaina, elementu likido edo solido batekin zikintzea. |- |'''Iltzatzea '''||Edozein osagaietan iltze espezia sartzea. |- |'''Irabiatu '''||Irabiatu Hagatxoaren edo sardexka baten laguntzaz osagai likido bati eragitea, harrotu edo nahasteko helburuarekin. |- |'''Irineztatu '''||Osagai bat irinetatik pasatzea. |- |'''Izerditu '''||Barazkiak sutan jarri eta lurrina botatzen hastea. |- |'''Iragazi '''||Osagai likido bat iragazkian pasatzea. |- |'''Izutzea '''||Irakiten dagoen ur edo salda bati ur hotzaren bitartez irakina moztea. |- |'''Karamelizatu '''||Molde, erretilu edo osagai bat karameluz estali. |- |'''Marinatu '''||Osagai bat marinada batean denbora bat edukitzea. |- |'''Labekatu '''||Gozogintzako edo bestelako prestaketa bat labean egin. |- |'''Larrutu '''||Animali bati larrua kentzea. |- |'''Loditu '''||Prestaketa likido bat elementu desberdin bat edo batzuk gehituz dentsitatea handitzea. |- |'''Lotu '''||Hegazti, haragi edo bestelako prestaketa bat, itxura mantendu dezan edo puskatu ez dadin, soka batekin lotzea. |- |'''Lumatzea '''||Lumatzea Hegazti bati lumak kentzea. |- |'''Lurrindu '''||Prestaketa bati, usain handiko espezia, belar usaintsuak edo bestelako osagai usaintsu bat gehitzea. |- |'''Luzatu edo zabaldu '''||Arrabolarekin ore bat luzatzea. |- |'''Maneatu '''||Kontu handiarekin mugitu. Osagai edo saltsa desberdinekin entsalada desberdinak ondu. |- |'''Margotu '''||Pintzel edo eskuez, koipe, saltsa edo prestaketa likido baten geruza bat ematea. |- |'''Murriztu edo agortu '''||Likido bat sutan utzi, ura edo alkohola lurruntzeko. |- |'''Oinarritu '''||Plater baten azpialdean osagai batekin oinarri bat egitea. |- |'''Ondu '''||Puntuan jarri, gatza, piper hauts edo behar duen osagaia gehitzea. |- |'''Oratu '''||Eskuez edo makina mekaniko baten laguntzaz ore bat lantzea, osagaiak bateratuz. |- |'''Oratzea '''||Ore bat eskuekin lantzea. |- |'''Papurtu edo birrindu '''||Osagai bat puskatzea, zapaltzea xehatu arte. |- |'''Prestatu '''||Osagai bat kozinatzeko behar dituen aurre lanak burutu. |- |'''Puntuan jarri '''||Prestaketa baten amaieran, hau ontzea |- |'''Su mendia osatu '''||Normalean irinarekin egiten dugu. Su mendi baten forma eman, erdian osagaiak jarriz. |- |'''Sutu '''||Prestaketa bati alkohola duen edari bat gehitu eta sua eman. |- |'''Txigortu '''||Osagai edo prestaketa bati ohiko labean edo grill batean kolorea ematea. |- |'''Urdaiztatu '''||Osagai bat urdai xerrekin estaltzea. |- |'''Urritu edo murriztu '''||Likido bat denboran irakin, murriztu dadin eta loditu edo zaporea har dezan. |- |'''Urtu '''||Osagai solido bat likido bihurtu. |- |'''Xehatu '''||Osagai bat txitxi txiki moztea. |- |'''Xukatu '''||Osagai bati soberako likido edo koipea kentzea. |- |'''Xerratu '''||Xerratu Osagai bat xerra finetan moztea. |- |'''Zapaldu '''||Osagai bat finagoa bihurtzea, zapala edo laban batekin golpatuz. |- |'''Zatikatu '''||Osagai bat zati txikiagoetan moztea. |- |'''Zukutu '''||Prestaketa bat bere zukuarekin bustitzea. |- |'''Zuritu '''||Ur hotzetatik abiatuta, irakinaldi labur bat ematea osagai bati. |} [[Kategoria:Sukaldatzeko teknikak]] cle17uvrrav8cfae9oeqgi40iqum2x5 0 5757 29244 2021-09-08T16:19:06Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bexamel saltsa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bexamel saltsa]] dlpnl2h2mq2n2h0uet9thjljel1ewhi 0 5758 29246 2021-09-08T16:22:44Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Barazkien mozketa desberdinak.]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Barazkien_mozketa_desberdinak.]] gapv8tl80fsijpvc71qphk4x6oakkyy 0 5759 29247 2021-09-08T16:23:14Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Barazkien mozketa desberdinak.]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Barazkien_mozketa_desberdinak.]] gapv8tl80fsijpvc71qphk4x6oakkyy 0 5760 33733 29250 2021-09-29T08:08:55Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Salda zuria]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Salda zuria]] dkxjza8q9vuz7uxdoc17tuiny2irvxt 0 5761 29251 2021-09-08T16:28:03Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki salda]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki salda]] 42e4ig38acjbjcpaefjjvl8rkbbw1wm 0 5762 33734 29252 2021-09-29T08:09:05Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Salda zuria]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Salda zuria]] dkxjza8q9vuz7uxdoc17tuiny2irvxt 0 5763 32270 29253 2021-09-20T08:06:38Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburu egosia]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburu egosia]] 4r0rwd8rv90i1la2l8hx2n9wcnxingx 0 5764 29254 2021-09-08T16:33:00Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kontsomea]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kontsomea]] 9eibui61fum329q8h4l0ugympxf4j7n 0 5765 29255 2021-09-08T16:33:37Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautza egosia]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautza egosia]] hkt2ij0q22ekca5sdymktk54gmhusta 828 5766 29334 2021-09-08T17:35:59Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: -- This module outputs different kinds of lists. At the moment, bulleted, -- unbulleted, horizontal, ordered, and horizontal ordered lists are supported. local libUtil = require('libraryUtil') local checkType = libUtil.checkType local mTableTools = require('Module:TableTools') local p = {} local listTypes = { ['bulleted'] = true, ['unbulleted'] = true, ['horizontal'] = true, ['ordered'] = true, ['horizontal_ordered'] = true } function p.makeListData(listType... Scribunto text/plain -- This module outputs different kinds of lists. At the moment, bulleted, -- unbulleted, horizontal, ordered, and horizontal ordered lists are supported. local libUtil = require('libraryUtil') local checkType = libUtil.checkType local mTableTools = require('Module:TableTools') local p = {} local listTypes = { ['bulleted'] = true, ['unbulleted'] = true, ['horizontal'] = true, ['ordered'] = true, ['horizontal_ordered'] = true } function p.makeListData(listType, args) -- Constructs a data table to be passed to p.renderList. local data = {} -- Classes data.classes = {} if listType == 'horizontal' or listType == 'horizontal_ordered' then table.insert(data.classes, 'hlist') elseif listType == 'unbulleted' then table.insert(data.classes, 'plainlist') end table.insert(data.classes, args.class) -- Main div style data.style = args.style -- Indent for horizontal lists if listType == 'horizontal' or listType == 'horizontal_ordered' then local indent = tonumber(args.indent) indent = indent and indent * 1.6 or 0 if indent > 0 then data.marginLeft = indent .. 'em' end end -- List style types for ordered lists -- This could be "1, 2, 3", "a, b, c", or a number of others. The list style -- type is either set by the "type" attribute or the "list-style-type" CSS -- property. if listType == 'ordered' or listType == 'horizontal_ordered' then data.listStyleType = args.list_style_type or args['list-style-type'] data.type = args['type'] -- Detect invalid type attributes and attempt to convert them to -- list-style-type CSS properties. if data.type and not data.listStyleType and not tostring(data.type):find('^%s*[1AaIi]%s*$') then data.listStyleType = data.type data.type = nil end end -- List tag type if listType == 'ordered' or listType == 'horizontal_ordered' then data.listTag = 'ol' else data.listTag = 'ul' end -- Start number for ordered lists data.start = args.start if listType == 'horizontal_ordered' then -- Apply fix to get start numbers working with horizontal ordered lists. local startNum = tonumber(data.start) if startNum then data.counterReset = 'listitem ' .. tostring(startNum - 1) end end -- List style -- ul_style and ol_style are included for backwards compatibility. No -- distinction is made for ordered or unordered lists. data.listStyle = args.list_style -- List items -- li_style is included for backwards compatibility. item_style was included -- to be easier to understand for non-coders. data.itemStyle = args.item_style or args.li_style data.items = {} for i, num in ipairs(mTableTools.numKeys(args)) do local item = {} item.content = args[num] item.style = args['item' .. tostring(num) .. '_style'] or args['item_style' .. tostring(num)] item.value = args['item' .. tostring(num) .. '_value'] or args['item_value' .. tostring(num)] table.insert(data.items, item) end return data end function p.renderList(data) -- Renders the list HTML. -- Return the blank string if there are no list items. if type(data.items) ~= 'table' or #data.items < 1 then return '' end -- Render the main div tag. local root = mw.html.create('div') for i, class in ipairs(data.classes or {}) do root:addClass(class) end root:css{['margin-left'] = data.marginLeft} if data.style then root:cssText(data.style) end -- Render the list tag. local list = root:tag(data.listTag or 'ul') list :attr{start = data.start, type = data.type} :css{ ['counter-reset'] = data.counterReset, ['list-style-type'] = data.listStyleType } if data.listStyle then list:cssText(data.listStyle) end -- Render the list items for i, t in ipairs(data.items or {}) do local item = list:tag('li') if data.itemStyle then item:cssText(data.itemStyle) end if t.style then item:cssText(t.style) end item :attr{value = t.value} :wikitext(t.content) end return tostring(root) end function p.renderTrackingCategories(args) local isDeprecated = false -- Tracks deprecated parameters. for k, v in pairs(args) do k = tostring(k) if k:find('^item_style%d+$') or k:find('^item_value%d+$') then isDeprecated = true break end end local ret = '' if isDeprecated then ret = ret .. '[[Category:List templates with deprecated parameters]]' end return ret end function p.makeList(listType, args) if not listType or not listTypes[listType] then error(string.format( "bad argument #1 to 'makeList' ('%s' is not a valid list type)", tostring(listType) ), 2) end checkType('makeList', 2, args, 'table') local data = p.makeListData(listType, args) local list = p.renderList(data) local trackingCategories = p.renderTrackingCategories(args) return list .. trackingCategories end for listType in pairs(listTypes) do p[listType] = function (frame) local mArguments = require('Module:Arguments') local origArgs = mArguments.getArgs(frame) -- Copy all the arguments to a new table, for faster indexing. local args = {} for k, v in pairs(origArgs) do args[k] = v end return p.makeList(listType, args) end end return p gys728jf7k7k0tacxur7d4u3ykwd6zh 14 5767 30663 30491 2021-09-15T09:55:39Z Xabier Cañas 1211 removed [[Category:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Errezetak]] ar468s44bkrcw1bbfsjbgwcyt5smnww 0 5768 29764 29547 2021-09-11T08:07:20Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txirlak zartagian]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txirlak zartagian]] 4svsxxwb2gh6l7o73o2wi6pipw69hnk 0 5769 29550 2021-09-10T02:51:04Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txirlak zartaginean]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txirlak zartagian]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txirlak zartagian]] 4svsxxwb2gh6l7o73o2wi6pipw69hnk 0 5770 35018 33374 2021-10-13T06:25:04Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TXIRLAK PLANTXAN''' [[Fitxategi:Txirlak plantxan.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Txirla handia: 1,6 kg * Oliba olio birjina: 100 ml. * Limoia zukua: 1/2 nahi izatera. == PRESTAKETA == * Piztu plantxa bat su bizian, eta jarri bero bero. * Gehitu olio tanta batzuk, gatza nahi izatera, baina gehitu ezkero oso gutxi eta txirlak, utzi su bizian. * Mugitu txirlak ireki arte. * Ireki orduko eta gehiegi egin gabe erretilu batera atera. * Limoi tanta batzuk ere gehitu eta dena ongi nahastu ondoren zerbitzatu. == AHOLKUAK == * Txirlak oso gutxi egin behar dira bestela, zaildu egiten dira. * Limorik gabe ere asko jaten da, ireki eta bere horretan. * Txirlak berezko gatza izaten du, beraz zerbait gehitu nahi bazaio kontuz kopuruarekin. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Plantxan]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] kdfgsggl7kzhr38ezm9qgfbhbxus7f9 0 5771 36549 36222 2022-02-07T21:29:00Z 77.227.165.235 wikitext text/x-wiki '''MARRUBI BAVAROISA''' [[Fitxategi:Marrubizko bavaroisea.jpg|600px|thumb|Marrubi bavaroisea]] MAHAIKIDEAK: 6 == OSAGAIAK == * Marrubia: 500 g. garbitu eta [[dadotan]]. * Limoi zukua: 1 [[Iragazi|iragazi]]. * Azukrea: 100-200 g. Aukeran. * Esne-gaina: 400 ml. * [[Gelatina]] hautsa: 20-30 g. == PRESTAKETA == * Marrubia garbitu, txortena kendu, zatikatu, eta [[Irabiagailuarekin|irabiagailuarekin]] pure bat egin. * [[Txinatar iragazkia]] erabili pure honi haziak kentzeko. * Marrubi purea limoi zukuarekin nahasi. * Bestetik esne-gaina 100 ml berotu eta bertan [[gelatina]] urtu. * Gainerako esne-gaina azukrearekin harrotu. * Lehenik marrubi purea gelatinarekin nahasi. * Nahasketa hau guztia 33ºC-tan dagoenean esne-gaina poliki poliki gehitu. * Amaitzeko moldeetara atera, eta utzi hozkailuan gogortu bitartean. == AHOLKUAK == * Esne-gaina nahasterakoan, kontu handiarekin egin behar da; inoiz ez irabiatu. * Tenperatura ez badugu errespetatzen, esne-gain harrotua jaitsi egingo zaigu. * Normalean bavaroiseak [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bizkotxoa bustitzeko jarabea|jarabearekin]] bustitako bizkotxo xaflen gainean aurkezten dira. * Marrubiarekin egin beharrean beste zapore batekin presta daiteke. * Kontuan izan fruta purearen dentsitatearen arabera, gelatina pitin bat gehiago edo gutxiago beharko dugula. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] tghf9nit70fhf3gvfrvi1xdw9002jsz 0 5772 36816 36381 2022-02-14T16:21:16Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''Gazta saltsa''' [[Fitxategi:Pasta gazta saltsan.jpg|400px|thumb|Pasta gazta saltsarekin]] 500 ml inguru saltsa lortzeko. == OSAGAIAK == * Esnea: 500 ml. * Gurina: 30 g. * Irina: 30 g. * Gazta urdina edo urtzeko bestelakoren bat: 50 g. birrindu. * Gatza. * Piperbeltza. == PRESTAKETA == * Esnea berotu. * Kazola batean gurina eta irina sutan elkartu, [[roux]] bat eginez eta 5 minutuz egosi su motelean. * Esnea poliki-poliki gehitzen joan, hagatxoari eragiten diogun bitartean. * Esne guztia gehitu eta irakiten dagoenean 10 minutuz egosi, beti su motelean eta hagatxoarekin mugituz. * Gehitu gazta eta hagatxoarekin desegin saltsan. * Amaitzeko dentsitatea zuzendu eta gatza eta piperbeltzarekin ondu. == AHOLKUAK == * Esnea beti beroa eta poliki poliki gehitu behar zaio. * Saltsa hau ez badugu irakiten irin zapore gordina izango du. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] mq2krxqxdob4zp5pfnssd0iq35al2d8 0 5773 29587 2021-09-10T04:43:13Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zuku lodiaren saltsak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zuku lodituaren saltsa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zuku lodituaren saltsa]] hmbgmeh5g0x9b83prw8l2c6rzhkt6ht 0 5774 36162 35061 2022-02-02T12:19:55Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''AZPIZUNA PLANTXAN AHATE GIBELAREKIN''' [[Fitxategi:Azpizuna foiearekin.jpg|500px|thumb|Azpizuna plantxan ahate gibelarekin]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Azpizun xerra lodiak: 200 g.-ko 4 xerra. * Ahate gibela: 100 g.-ko 4 xerra. * Gatza. * Oliba olio birjina. * [[Maldon gatza]]. * [[Patata purea]]: 200 g. == PRESTAKETAK == * Azpizuna eta ahate gibela hozkailutik garaiz atera, epel dadin. * Erretilu batean biak pitin bat gatzatu. * 2 Zartagin , sutan jarri olio tanta batekin. * Haragiak gatzarekin ondu ondoren, jarri zartagin beroan. * Azpizuna gorritu alde guztietatik eta guk aukeratutako puntua ( haragia puntuan egoten da haren erdia 57-58ºC-tan dagoenean) bilatu arte. * Ahate gibela berriz azkar egingo da bi aldetatik gorritzea nahiko izango da. * Erretilu batera atera biak eta jarri eta maldon gatz pitin bat gainetik. * Platera muntatzeko jarri azpian patata pure arina, gainean azpizuna eta honen gainean azkenik ahate gibela. * Nahi izatera, azpizuneko zartaginean itsatsita geratu den zukua berreskuratu daiteke saltsa haragi saltsa bat eginez. * Horretarako, ura, salda ilun edo ardoarekin, berreskuratu itsatsita geratu den zukua. Iragazi ondoren arto irin finduarekin saltsa dentsitatea eman. * Saltsa hau plater alboetan zabalduko dugu. == AHOLKUAK == * [[Patata purea]], [[onddo erregosiak]], [[ilarrak urdaiazpikoarekin]], ahate gibela eta barazkiak izan ohi dira, hornigai tradizionalak, baina gaur egun mila hornigai desberdinekin zerbitzatzen da, entsalada, pasta..... * Tournedos rossini eran edo piperbeltz berdearen saltsan.... azpizuna jateko modu ugari dira. === '''Haragiaren puntuak plantxan'''. === '''Gutxi eginiko haragia''': Haragia plantxan edo parrilan jarri eta odola azalera azaldu baino lehenago buelta eman. Beste aldean berdina egin. Kanpoaldetik zarakar gorritua eta barrutik haragia guztiz gorria. Haragiaren erdian 53-54ºC tenperatura izan behar du. Haragia modu honetan jan nahi badugu, ezinbestekoa da aldez aurretik giro tenperaturan edukitzea. '''Puntuan eginiko haragiak''': 57-58ºC. Haragia lodiagoa edo finagoa plantxa beroan jarriko dugu eta odola kanpora azaltzen hasi orduko, buelta emango diogu. Buelta emanda, denbora gutxiagoan egingo dugu. Haragia kanpotik zigilatuta geratuko da eta barrutik arrosa. '''Ondo eginiko haragiak''': Haragia plantxan edo parrilan jarri eta odola azalera ongi ateratzen denean, buelta eman. Hemen berriro gauza bera egingo dugu. Haragiaren erdian 62-63ºC izan behar du. '''Oso ondo eginiko haragiak''': Haragia plantxan edo parrilan jarri eta odola azalera ongi ateratzen utzi; buelta eman. Hemen berriro ere odola ongi ateratzen utzi. Haragiaren erdian 70ºC izan behar du. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Plantxan]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 7oytxn6qnjb5ia9chxf4j06ulryxbe9 0 5775 29896 29738 2021-09-12T13:33:44Z Xabier Cañas 1211 added [[Category:Osagaia:Fruta]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki '''AHUAKATEA ETA BELAR LURRINDU KANAPEAK''' MAHAIKIDEAK: 20 kanape inguru. == OSAGAIAK == * Ahuakatea: 1 dadotan. * Esne gaina: 20 ml. * Limoia:1/2 zukua. * Oliba olioa birjina: 20 ml. * Tomate naturala: 1 zuritua, haziak kenduta eta dadotan. * Martorria edo perrexila: Xehatu. * Gatza. * Piperbeltza. * Ogi txigortua: moldeko 20, karratu edo hiruki txiki forman, edo barrako borobilak. == PRESTAKETA == * Irabiagailuren ontzian nahastu ahuakatea, esne gaina, limoi zukua, olioa, tomate erdia eta martorria edo perrexila. * Birrindu dena eta katilu batean jaso ahuakate hezurrarekin. * Film paperarekin estalita eduki jan arte. * Koilara baten laguntzaz banatu ogi xigortuetan. * Edertu apartatu ditugun tomate karratuekin. == AHOLKUAK == * Esne gaina duen guacamoleaz hitz egiten ari garela esan liteke; beraz, natxoekin ere jan dezakegu. * Prestatu eta azkar jan behar da ahuakatea belztu aurretik. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Fruta]] 8swy6amfu61utzhstr2f1l51y3bq3c1 0 5776 37905 36104 2022-04-12T12:11:46Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Bakailao errea piper saltsarekin eta alioliarekin.jpg|450px|thumb|Bakailaoa piper saltsan eta alioli azkar gainerrearekin.jpg]] ; BAKAILAOA PIPER SALTSAN MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Bakailao]] freskoa: Goreneko 125 g.- ko 8 zati. * [[Gatza]]. * [[Irina]]: Bakailaoa estaltzeko * [[Ekilore edo oliba olioa]]: 300 ml. * [[Piper saltsa]]: 800 ml. * [[Alioli azkarra]]: 200 g. == PRESTAKETA == * Platera batean zabaldu bakailao zatiak, beharko balu ondu, [[Irineztatu|irineztatu]]. * Jarri [[zartagin]] bat olioarekin sutan. * Oso bero dugunean frijitu bi aldetatik minutu inguru. * Platera muntatzeko jarri erdian [[piper saltsa]] eta honen gainean bakailao [[Frijitu|frijitua]]. * Koilara batekin zabaldu [[Alioli azkarra|aliolia]] gainetik. * Sartu [[Grilla|grill]] edo labe batera eta [[gainerre]] kolorea hartu arte. == AHOLKUAK == * Kontu izan arraina gehiegi egin gabe. * Normalean bakailao gezatuari ez zaio gatzik gehitu behar izaten, hori jakiteko, gordinik bakailaoaren erditik zati txiki bat dastatu behar izaten da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Osagaia:Piperra]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 7cy9qg2il76ypeizsyb766xkec0qena 0 5777 37144 36776 2022-03-28T05:39:15Z 77.228.33.248 wikitext text/x-wiki '''PANTXINETA''' [[Fitxategi:Pantxineta 4.jpg|600px|thumb|Pantxineta]] MAHAIKIDEAK: 6-8. == OSAGAIAK == * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ohiko hostorea|Ohiko hostorea]]: 800 g. * Irina: 100 g. hostorea zabaltzeko. * [[Pastel krema]]: 1 l. * Arrautza: 1 pastela margotzeko. * [[Arbendol|Arbendola]]: 200 g., xerratua edo pinportetan. * Azukrea: 50 g. == PRESTAKETA == * Arrabola eta irin apur baten laguntzaz hostorearen erdia luzatu. * Hostoreak tartaren moldearen oinarria gainditutakoan, puntazorrotza eta moldea erabiliz hostorea moztu. * Labeko erretilua paperarekin estali eta gainean hostore oinarria jarri. Sardexka batekin zulatu pitin bat gehiegi altxa ez dadin. * Arrautza bat irabiatu eta brotxa baten laguntzaz kanpoaldea margotu. * Oinarri honetan zabaldu koilara batekin pastel krema, hostorearen izkinetara iritsi gabe. * Luzatu beste hostore erdia eta moztu moldearen forman, kasu honetan aurreko baina pitin handiagoa eta estali opila. Sardexka baten puntaren  laguntzaz bi oreak zapalduz elkartu. * Pastela arrautza irabiatuarekin margotu eta labera sartu 170ºC-tan, 15 minutuz. * Labetik atera eta zabaldu gainean arbendola azukrearekin nahastua. * Tarta bukatzeko, sartu labera beste 10 minutu 170ºC-inguru hostorea egosi arte. == AHOLKUAK == * Kasu batzuetan almendra edo honen kopuru bat opilaren kanpotik jarri beharrean barruan jartzen dute, kasu horretan arbendolak txigortu egiten dira opilean sartu aurretik * Epela zerbitzatzen da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] c2g8wn1k6bmpjd52gsaif1fd7any7kq 0 5778 29862 2021-09-12T09:49:31Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pastel krema]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pastel krema]] hu3bdqbr3xztaqd0aocpqfntghmqs3b 0 5779 29867 2021-09-12T09:52:39Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Alioli azkarra]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Alioli azkarra]] qsd63rd7vjuoj1v202xtlb374ez77jz 0 5780 29869 2021-09-12T09:55:08Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Salda iluna]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Salda iluna]] ejyyyi1ch4aot4ozggcq29j2umwkdm6 0 5781 29871 2021-09-12T09:56:46Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barrengorri salteatuak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barrengorri salteatuak]] bpummawxfnyy7f6929k29ewep6vdpda 0 5782 29873 2021-09-12T09:58:41Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata purea]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata purea]] 8gz3oc9pqnz4pvdbd2znta2ef4dq9e2 0 5783 29883 2021-09-12T11:27:38Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ilar egosia]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ilar egosia]] 4gn6wqhur4vyrycskz37ghq2lfc24b7 0 5784 29884 2021-09-12T11:29:10Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagar purea]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagar purea]] i64gwefpkr67s9pxp01eb4yg6frxjga 0 5785 29885 2021-09-12T13:08:54Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata gorritua]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata gorritua]] 1etq2et2omak69wqel1nras598w6umu 0 5786 29886 2021-09-12T13:11:43Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddo erregosia]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddo erregosia]] 8yf85nxb1wku0atdyudvfetwc072tad 0 5787 29887 2021-09-12T13:13:30Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata frijituak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata frijituak]] 02s9g72aen3xd00q18rxk4ao4eu524f 0 5788 29888 2021-09-12T13:15:10Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata egosia]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata egosia]] leixm4woyudvqvjbheo224cukw56fsv 0 5789 29889 2021-09-12T13:16:40Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Panadera patata]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Panadera patata]] gt7evmztav8x4hixoc21q8q2rqqwtza 0 5790 29890 2021-09-12T13:18:19Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gabonetako konpota]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gabonetako konpota]] olezvwxudvpeu4w4isia60uya6xmrbr 0 5791 29891 2021-09-12T13:22:01Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata sueztitua]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata sueztitua]] 5g1uz1rl6uwog6290nsh0lhgcud4uoa 0 5792 29892 2021-09-12T13:23:34Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Laranja gelatina]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Laranja gelatina]] j4hlqbh7f09kbtg2klmrfy8hi1ejy73 0 5793 29893 2021-09-12T13:25:44Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barrengorri salteatuak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barrengorri salteatuak]] bpummawxfnyy7f6929k29ewep6vdpda 0 5794 29894 2021-09-12T13:27:09Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tartak egiteko oinarrizko gaileta]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tartak egiteko oinarrizko gaileta]] ngmfhhpttgml0yv9vuu6j60pb95wqd7 0 5795 29895 2021-09-12T13:28:41Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bizkotxoa bustitzeko jarabea]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bizkotxoa bustitzeko jarabea]] jue2kl3iq6re9k3kk5ifdeqcmxk82n4 0 5796 29898 2021-09-12T13:39:37Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marrubi]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marrubi bavaroisa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marrubi bavaroisa]] dk2gblgiyzw9upphoelvsuax8hug4ba 0 5797 29901 29900 2021-09-12T13:49:10Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldeko truko eta aholkuak#Osagai likidoak: Ura, esnea, olioa]]» orrira zeraman birbideratzea ezabatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Sukaldeko_truko_eta_aholkuak#Osagai_likidoak:_Ura,_esnea,_olioa|Sukaldeko truko eta aholkuak#Osagai likidoak: Ura, esnea, olioa ]] 6dwokieq6ibijal0nxw7fz03ubfvp7x 0 5798 29918 2021-09-12T17:02:34Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz txuria]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz txuria]] h9kydh0we38ptvqe34zlmx56fil60qn 0 5799 29919 2021-09-12T17:03:42Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ilar egosia]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ilar egosia]] 4gn6wqhur4vyrycskz37ghq2lfc24b7 14 5800 29939 29938 2021-09-12T18:43:00Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Kategoria:Osagaia:Olagarros]]» orria «[[Kategoria:Osagaia:Olagarroa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] 90i9h0onnv1e2oteck7j9y66xhwo1rd 14 5801 29940 2021-09-12T18:43:00Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Kategoria:Osagaia:Olagarros]]» orria «[[Kategoria:Osagaia:Olagarroa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[:Kategoria:Osagaia:Olagarroa]] n6hfhvmtct7kzaujug9is0efzezgvew 0 5802 37431 30207 2022-04-01T08:05:27Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Ardikia eta Ahuntz azienda]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Ardikia eta Ahuntz azienda]] azxwhhuc3dd9511wcuicpm9hehrnuz1 0 5803 37434 31512 2022-04-01T08:05:47Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Ardikia eta Ahuntz azienda]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Ardikia eta Ahuntz azienda]] azxwhhuc3dd9511wcuicpm9hehrnuz1 14 5804 30280 2021-09-14T17:57:46Z Xabier Cañas 1211 added [[Category:Osagaia:Pasta]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaia:Pasta]] 79shcxiyuwmngnmtytadyyhprhaiiua 14 5805 30284 30283 2021-09-14T18:02:32Z Xabier Cañas 1211 −[[Kategoria:Osagaia:Haragia]]; +[[Kategoria:Osagaia:Hegaztiak]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaia:Hegaztiak]] t8zb4sv3z4bp26nvd8dladat1i7mxwx 14 5806 30300 2021-09-14T18:07:08Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaia:Hegaztiak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaia:Hegaztiak]] t8zb4sv3z4bp26nvd8dladat1i7mxwx 0 5807 30309 2021-09-14T18:15:25Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Panadera patata]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Panadera patata]] gt7evmztav8x4hixoc21q8q2rqqwtza 0 5808 30310 2021-09-14T18:15:59Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata sueztitua]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata sueztitua]] 5g1uz1rl6uwog6290nsh0lhgcud4uoa 0 5809 30312 2021-09-14T18:19:46Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Saltsak#Itsaski saltsa edo amerikarra]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Prestaketak/Saltsak#Itsaski_saltsa_edo_amerikarra]] kdku8gidfn5xm4z7ng3pf2u2cg26y9j 14 5810 30314 2021-09-14T18:23:23Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Errezetak teknikaren arabera]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Errezetak teknikaren arabera]] hv47h6tw1qfbq80yqkzgzcr7x2ozmsr 14 5811 30316 2021-09-14T18:26:57Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Errezetak osagaiaren arabera]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Errezetak osagaiaren arabera]] qhksq3qkyflfe69ijgl6wqwtvk2ghme 14 5812 30320 2021-09-14T18:32:05Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] lbeeki08ngnqb57yfwy2o2du3fgvmgs 14 5813 30321 2021-09-14T18:32:55Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] lbeeki08ngnqb57yfwy2o2du3fgvmgs 14 5814 31528 30322 2021-09-17T08:37:00Z MABot 1448 Bot: Ezabatutako edo existitzen ez den orrialde batera birzuzendua. wikitext text/x-wiki {{ezabatu|1=Bot-ak: hautsitako birzuzenketa}} #BIRZUZENDU [[Kategoria:Oliba olioa]] pfn8ssklko8b2lmw3gsaerg8ihjm8ra 14 5815 30338 2021-09-14T19:23:40Z Xabier Cañas 1211 added [[Category:Errezetak teknikaren arabera]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Errezetak teknikaren arabera]] hv47h6tw1qfbq80yqkzgzcr7x2ozmsr 14 5816 30380 2021-09-14T19:36:44Z Xabier Cañas 1211 added [[Category:Osagaia:Perretxikoak]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Osagaia:Perretxikoak]] immujshyedg71njsbni0okh7c8s3g6n 0 5817 36455 33559 2022-02-04T16:40:53Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki == OSAGAIAK == [[Fitxategi:Barazkia dadoetan sueztitua.jpg|500px|thumb|Barazkiak dadotan sueztitua]] * Baratxuria: 3 xerratu. * Oliba olio birjina: 100 m. * Leka: 100 g., [[lerrotan]] edo [[dadotan]]. * Aza: 100 g., [[lerrotan]] edo [[dadotan]]. * Tipula: 100 g., [[lerrotan]] edo [[Dadotan|dadotan.]] * Pipermorro gorria: 100 g., [[lerrotan]] edo [[dadotan]]. * Piper berde italiarra: 100 g., [[lerrotan]] edo [[dadotan]]. * Kuiatxoa: 100 g., [[lerrotan]] edo [[dadotan]]. * [[Gatza]]. * [[Piperbeltza]]. == PRESTAKETA == * Kazola batean jarri olioa baratxuriarekin sutan. * Kolorea hartzen hasitakoan gehitu lekak, aza, tipula, piper gorria eta piper berdea. * Salteatu su bizian. * Kolorea hartzen hasitakoan, gehitu kuiatxoa. * Eduki beste minutu batzuetan kolore denek kolore gorrixka hartu arte. * Ondu, gatza eta piperbeltzarekin. == AHOLKUAK == * Lagungarri moduan erabil dezakegu. * Pasta eta arroz egosiarekin salteatzeko ere egokia da. * Plater ugarieren aurre lana izaten da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] she4514gegjqioeczp8291tmz20clo0 0 5818 36842 34670 2022-02-14T17:34:05Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki [[File:Txokolatezko euskal pastela2.jpg|600px|thumb|Txokolatezko Euskal Pastela]] Litro inguru ateratzeko. == OSAGAIAK == * Esnea: 1 l. * Kanela zotza: 1/2. * Laranja azala: 4 xerra zuririk gabe. * Arto irin findua: 100 g. * Arrautza: 4. * Gorringoa: 2. * Azukrea: 150g. * Txokolate estalki beltza: 40 g. * Gurina: 10 g gainetik margotzeko. == PRESTAKETA == * Esnearen hiru laurdenak kanela eta limoi azalarekin 5 minutuz irakin. Limoi azala eta kanela bereizi. * Soberan geratu zaigun esne hotzean arto irina disolbatu. * Pertz zabal batean arrautzak azukrearekin irabiatu eta arto irin disolbatua gehitu. * Kanela lurrina duen esnea irakiten jarri, eta pertzeko nahasia poliki poliki gehitzen joango gara hagatxoarekin eragiten diogun bitartean. * Irakiten hasitakoan sua itzali, txokolate estalkia zatietan gehitu eta hagatxoarekin mugituz ondo urtu arte eduki. * Dena ongi bateratutakoan erretilu batera atera eta gurinarekin gainetik margotu. == OHARRAK == * Krema hau opil, tarta edo pastel desberdinak betetzeko erabiltzen da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txokolatea]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] jimg8h9qcmuzudsrjqijfjjury8m6b2 0 5819 36783 36255 2022-02-11T17:42:53Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''TXOKOLATEZKO EUSKAL PASTELA''' [[Fitxategi:Txokolatezko euskal pastela.jpg|600px|thumb|Txokolatezko Euskal Pastela]] MAHAIKIDEAK: 8 lagunentzat. == OSAGAIAK == * Irina: 300 g. [[bahetu]]. * Arrautza: 1. * Gorringoa: 2. * Azukrea: 200 g. * Gurina: 200 g. * Laranja azal birrindua: 1 zati zuririk gabe. * Gurina eta irina: Moldea estaltzeko. * Gatz fina: Pitin bat. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate krema|Txokolate krema]]: 800 ml. * Arrautza: 1 pastela margotzeko. == PRESTAKETA == * Irinarekin sumendi bat egin. Erdian irina, arrautzak, gorringoak, azukrea, gurina pomada puntuan eta limoi azala jarri. * Eskuekin landu bola bat osatu arte. * Tarta bukatzeko, Labea 180Cº-tan piztu. Moldea gurinez eta irinez estali. * Arrabolaren laguntzaz orearen erdiarekin gutxi gorabehera moldea estali. Moldetik kanpo soberan geratzen den orea moztu. * Txokolate krema zabaldu moldean. * Arrautza irabiatuarekin orearen kanpoaldea margotu. * Orearen beste erdia arrabolarekin zabaldu eta  estali. Sardexka baten puntaren  laguntzaz bi oreak zapaldu. Arrautza irabiatuarekin margotu. Sobratutako ore puntak,  zabaldu eta  lauburu bat egin, eta pastelaren gainean jarri. Hau ere arrautzaz margotu. * Labera sartu 170Cº-tan, 30 minutu inguru. Labetik atera eta hozten utzi. == AHOLKUAK == * Orea egiteko garaian legamia pitin bat ere gehitu liteke, modu honetara, gaileta arinagoa izango da. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pastel krema|Pastel krema]], gerezi krema, [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kafe krema|Kafe krema]] .....erabili dezakegu zapore desberdinak lortzeko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txokolatea]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] 73odriafhr4wqze7ogre9ywoss2d35e 0 5820 36204 34690 2022-02-02T13:17:59Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''KAFE KREMA''' Litro inguru ateratzeko. == OSAGAIAK == * Esnea: 1 l. * [[Kanela zotza]]: 1/2. * Limoi azala: 4 xerra zuria gabe. * Arto irin findua: 100 g. * Arrautza: 4. * Gorringoa: 2. * Azukrea: 150 g. * Kafe disolbagarria: 3 zorro. * Gurina: 10 g. gainetik margotzeko. == PRESTAKETA == * Esnearen hiru laurdenak kanela eta limoi azalarekin 5 minutuz irakin. Limoi azala eta kanela bereizi. * Soberan geratu zaigun esne hotzean arto irina disolbatu. * [[Pertz]] zabal batean arrautzak azukrearekin irabiatu eta arto irin disolbatua gehitu. * Kanela duen esnea irakiten jarri, eta pertzeko nahasia poliki poliki gehitzen joango gara hagatxoarekin eragiten diogun bitartean. * Irakiten hasitakoan sua itzali, kafe disolbagarria gehitu eta hagatxoarekin mugituz kafea ongi desegin arte eduki. * Dena ongi bateratutakoan erretilu batera atera eta gurinarekin gainetik margotu. == OHARRAK == * Opil, tarta edo pastel desberdinak betetzeko erabiltzen da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 8pebc3drpxznh63ab9fiskfmfej80ts 14 5821 30664 30489 2021-09-15T09:55:49Z Xabier Cañas 1211 removed [[Category:Iker Markinezen (Berria) errezetak]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki __HIDDENCAT__ [[Kategoria:Errezetak]] qo85oikftwulwsnf6nyx7p78uap4x8h 0 5822 31389 30580 2021-09-17T08:13:45Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Alberjinia beteak haragi xehatuarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Alberjinia beteak haragi xehatuarekin]] 7e9oxke18g08leaotfklabx0jd96h2r 0 5823 31390 30582 2021-09-17T08:13:55Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Albondigak tomate saltsan]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Albondigak tomate saltsan]] 9d3ajdq0evyvhsytus6l17l66v9c57t 0 5824 31391 30584 2021-09-17T08:14:05Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ananaz beteriko krepeak]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ananaz beteriko krepeak]] hls56hdpxbffc5ucmeda5wxot9ay64r 0 5825 31392 30586 2021-09-17T08:14:15Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Andaluziako gazpatxoa]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Andaluziako gazpatxoa]] eha0ry5oep6cxrt5843ecdah5djof90 0 5826 31393 30588 2021-09-17T08:14:25Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxoa frijituak]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxoa frijituak]] 1omww5ltpxdwmaokrhmp31snfbmt7vx 0 5827 31394 30590 2021-09-17T08:14:35Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxoak tipulin eta baratxuri freskoekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxoak tipulin eta baratxuri freskoekin]] t5rmy07jdf7s6mjtknpbpswy0jqr4c5 0 5828 31395 30592 2021-09-17T08:14:45Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arkume izterra labean barazkiekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arkume izterra labean barazkiekin]] kpamerfto1suv67zg373ufrbjnle51c 0 5829 31396 30594 2021-09-17T08:14:55Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arkumea txilindronean]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arkumea txilindronean]] a6qy8uku2w1kh4vaxnt3m2k326m5j8s 0 5830 31397 30596 2021-09-17T08:15:05Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautzak kardu eta kutixiekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautzak kardu eta kutixiekin]] g924c69nufudg79zi71ctou1svtlms4 0 5831 31399 30598 2021-09-17T08:15:26Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz esnea 2]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz esnea 2]] e2cy4hz307trfxcjilad8ylbuadbqx8 0 5832 31400 30600 2021-09-17T08:15:35Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz odolkia, piper eta galeper arrautzekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz odolkia, piper eta galeper arrautzekin]] 4m3mpxfxah6jxdd6l0rh16hnyph5yd0 0 5833 31398 30602 2021-09-17T08:15:15Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz-odolki kruxpetak]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz-odolki kruxpetak]] 2uyq24otqpwlr4z8i612o8jeqh8u4pl 0 5834 31401 30604 2021-09-17T08:15:45Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroza oilasko eta curryarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroza oilasko eta curryarekin]] 24z6uscqi50pw7v3f2x1sro1tl7mlik 0 5835 31402 30606 2021-09-17T08:15:55Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroza txipiroiekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroza txipiroiekin]] 8o7oqviqt5fnoscb115uvm1yp03b5yz 0 5836 31403 30608 2021-09-17T08:16:05Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrozezko odolki kruxpetak piper kremarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrozezko odolki kruxpetak piper kremarekin]] hzpirdzsz9dzyup4fh1lbxjh2fr8ppy 0 5837 31404 30610 2021-09-17T08:16:15Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Atun mendrezka plantxan tomate eta otarrainxkekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Atun mendrezka plantxan tomate eta otarrainxkekin]] 3ozsj5fhh3tpiawblnyt03xc4lm5sh9 0 5838 31405 30612 2021-09-17T08:16:25Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao brandada piperrekin eta ziazerbekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao brandada piperrekin eta ziazerbekin]] 9s5yrqn4uqm65hdthtigxwn8u4lib19 0 5839 31406 30614 2021-09-17T08:16:35Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao carpaccioa, ziza eta pinaziekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao carpaccioa, ziza eta pinaziekin]] l6k4ztvgy2hskip5yl2e70uee1rovvq 0 5840 31407 30616 2021-09-17T08:16:45Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao eta piper erre entsalada epela]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao eta piper erre entsalada epela]] oybagq6bvdi2uuk4sg0augcuouh1kos 0 5841 31408 30618 2021-09-17T08:16:55Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao kokotxak gari zainzuri eta piper freskoekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao kokotxak gari zainzuri eta piper freskoekin]] edagw4u42vkjh502ly1wjkluvm11mqs 0 5842 31409 30620 2021-09-17T08:17:05Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao konfitatua, basmati arrozarekin eta ziazerbekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao konfitatua, basmati arrozarekin eta ziazerbekin]] sbr0qkp42r15ar5bqpauzawv0nddywa 0 5843 31410 30622 2021-09-17T08:17:15Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baratxuri zopa 2]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baratxuri zopa 2]] lj15kp6m870r6e344vrou2y7qx1sk48 0 5844 31411 30624 2021-09-17T08:17:25Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baratxuri zopa bakailaoarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baratxuri zopa bakailaoarekin]] c541zt43xrxjojn63tltnufw1oo56bf 0 5845 31412 30626 2021-09-17T08:17:35Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta otarrainxka risottoa]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta otarrainxka risottoa]] nfwhomwl0jnfc6bq66g5qmq732xzejo 0 5846 31413 30628 2021-09-17T08:17:45Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta txekor azpizun erregosia]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta txekor azpizun erregosia]] t9gsvatwitlozyxccas8r6r1tc60g4o 0 5847 31414 30630 2021-09-17T08:17:55Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta txipiroi entsalada]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta txipiroi entsalada]] oslrzb2vs04q84w3gfkl653lrbvhozv 0 5848 31415 30632 2021-09-17T08:18:05Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta txipiroi risotoa]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta txipiroi risotoa]] bl5utivw1gug6cy3l4qru7afm7tjjcw 0 5849 31416 30634 2021-09-17T08:18:15Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta txipiroi risottoa]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta txipiroi risottoa]] k6v70gtwce3eryoomav2hxrwjs3xray 0 5850 31417 30636 2021-09-17T08:18:25Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta zapo risotoa]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta zapo risotoa]] 263gtautsrraauj7gt3gjiz1fyadyn3 0 5851 31418 30638 2021-09-17T08:18:35Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki krepeak]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki krepeak]] gxz0vptr6qltg4ya8bo0x3sbusuzwda 0 5852 31419 30640 2021-09-17T08:18:45Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki menestra 2]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki menestra 2]] 6ofby5il6o2h0t7cj7wqgc7btw8jo08 0 5853 31420 30642 2021-09-17T08:18:55Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barbarin arraintxoak plantxan ziazerba eta otarrainxkekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barbarin arraintxoak plantxan ziazerba eta otarrainxkekin]] rc7jdjg6dr8e53o5njqrs1wwvgmn8uo 0 5854 31421 30644 2021-09-17T08:19:05Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baserriko ogi tosta berezia]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baserriko ogi tosta berezia]] 7tln2aa1unsqwxpmijyllmjc31c9tih 0 5855 31422 30646 2021-09-17T08:19:15Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Basmati arroza entsaladan]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Basmati arroza entsaladan]] 23kzn9nmrpctihwxv6u7anus4tv02q0 0 5856 31423 30648 2021-09-17T08:19:25Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Basurdea saltsan]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Basurdea saltsan]] gtmd5vbrjmp6se3esz72srudrgn566v 0 5857 31424 30650 2021-09-17T08:19:35Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Berdela labean piperradarekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Berdela labean piperradarekin]] 9v0pn4geatxxu8hnhzluk7yg7i1ad0q 0 5858 31425 30652 2021-09-17T08:19:45Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Berruenda milorria piperrekin]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Berruenda milorria piperrekin]] 2vcen59swjlbgrsiwtacgzhtmvbl5sy 14 5859 30654 2021-09-15T09:31:14Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Errezetak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Errezetak]] ar468s44bkrcw1bbfsjbgwcyt5smnww 10 5860 30659 2021-09-15T09:37:23Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: {{padleft:{{{{{{n}}}<includeonly>|</includeonly>}}}}}<noinclude> {{dokumentazioa}} </noinclude> wikitext text/x-wiki {{padleft:{{{{{{n}}}<includeonly>|</includeonly>}}}}}<noinclude> {{dokumentazioa}} </noinclude> fqbyokhd17dnyqdjadh95h4fjh4qnqc 10 5861 30660 2021-09-15T09:46:56Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: {{Nabarmendutako errezeta |title=Gyoza |cover=Jiaozi.jpg |desc=[[Cookbook:Gyoza|Gyoza]] is a popular Chinese restaurant fare, also known as the potsticker. While it is derived from a Chinese recipe, it is more closely associated with the Japanese Gyôza or Pan-Fried Dumpling. Its contrast between filling and crispy exterior is a very pleasing sensation and, like many dishes, it can be melded to incorporate almost any flavour. }}<noinclude>Category:Featured recipe... wikitext text/x-wiki {{Nabarmendutako errezeta |title=Gyoza |cover=Jiaozi.jpg |desc=[[Cookbook:Gyoza|Gyoza]] is a popular Chinese restaurant fare, also known as the potsticker. While it is derived from a Chinese recipe, it is more closely associated with the Japanese Gyôza or Pan-Fried Dumpling. Its contrast between filling and crispy exterior is a very pleasing sensation and, like many dishes, it can be melded to incorporate almost any flavour. }}<noinclude>[[Category:Featured recipe templates|{{SUBPAGENAME}}]]</noinclude> 4n68w8jknjv69unlblns3hntju6ynsf 0 5862 30668 2021-09-15T10:11:19Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Bretainiako muskuiluak tomate zukuarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bretainiako muskuiluak tomate zukuarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bretainiako muskuiluak tomate zukuarekin]] r39v1tl7wareisu8b4vuwsrzk5ps254 0 5863 30670 2021-09-15T10:11:56Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Bruselazak borraja eta urdaiazpikoarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bruselazak borraja eta urdaiazpikoarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bruselazak borraja eta urdaiazpikoarekin]] bd3fi23jbd39q2fgbva5q8pyexx18s4 0 5864 30672 2021-09-15T10:12:08Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Eperrak saltsan]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Eperrak saltsan]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Eperrak saltsan]] skod8b2kfibfqdg2j76bq4c8j27khjd 0 5865 30674 2021-09-15T10:12:32Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Erreboiloa basmati arrozarekin eta lekekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Erreboiloa basmati arrozarekin eta lekekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Erreboiloa basmati arrozarekin eta lekekin]] 8jn4qov7qu7fyiyrm8yf03dsejsm0me 0 5866 30676 2021-09-15T10:12:50Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Antxoa frijituak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxoa frijituak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxoa frijituak]] 1omww5ltpxdwmaokrhmp31snfbmt7vx 0 5867 30680 2021-09-15T10:35:10Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Arroz esnea]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz esnea 2]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz esnea 2]] e2cy4hz307trfxcjilad8ylbuadbqx8 0 5868 30693 2021-09-15T14:10:50Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Alberjinia beteak haragi xehatuarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Alberjinia beteak haragi xehatuarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Alberjinia beteak haragi xehatuarekin]] 7e9oxke18g08leaotfklabx0jd96h2r 0 5869 30695 2021-09-15T14:11:08Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Albondigak tomate saltsan]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Albondigak tomate saltsan]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Albondigak tomate saltsan]] 9d3ajdq0evyvhsytus6l17l66v9c57t 0 5870 30697 2021-09-15T14:11:27Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Ananaz beteriko krepeak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ananaz beteriko krepeak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ananaz beteriko krepeak]] hls56hdpxbffc5ucmeda5wxot9ay64r 0 5871 30699 2021-09-15T14:11:42Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Andaluziako gazpatxoa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Andaluziako gazpatxoa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Andaluziako gazpatxoa]] eha0ry5oep6cxrt5843ecdah5djof90 0 5872 30701 2021-09-15T14:11:58Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Antxoak tipulin eta baratxuri freskoekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxoak tipulin eta baratxuri freskoekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxoak tipulin eta baratxuri freskoekin]] t5rmy07jdf7s6mjtknpbpswy0jqr4c5 0 5873 30703 2021-09-15T14:12:13Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Arkume izterra labean barazkiekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arkume izterra labean barazkiekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arkume izterra labean barazkiekin]] kpamerfto1suv67zg373ufrbjnle51c 0 5874 30705 2021-09-15T14:12:26Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Arkumea txilindronean]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arkumea txilindronean]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arkumea txilindronean]] a6qy8uku2w1kh4vaxnt3m2k326m5j8s 0 5875 30707 2021-09-15T14:12:40Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Arrautzak kardu eta kutixiekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautzak kardu eta kutixiekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautzak kardu eta kutixiekin]] g924c69nufudg79zi71ctou1svtlms4 0 5876 30709 2021-09-15T14:12:50Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Arroz odolkia, piper eta galeper arrautzekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz odolkia, piper eta galeper arrautzekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz odolkia, piper eta galeper arrautzekin]] 4m3mpxfxah6jxdd6l0rh16hnyph5yd0 0 5877 30711 2021-09-15T14:13:04Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Arroz-odolki kruxpetak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz-odolki kruxpetak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz-odolki kruxpetak]] 2uyq24otqpwlr4z8i612o8jeqh8u4pl 0 5878 30713 2021-09-15T14:13:16Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Arroza oilasko eta curryarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroza oilasko eta curryarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroza oilasko eta curryarekin]] 24z6uscqi50pw7v3f2x1sro1tl7mlik 0 5879 30715 2021-09-15T14:13:26Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Arroza txipiroiekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroza txipiroiekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroza txipiroiekin]] 8o7oqviqt5fnoscb115uvm1yp03b5yz 0 5880 30717 2021-09-15T14:13:41Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Arrozezko odolki kruxpetak piper kremarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrozezko odolki kruxpetak piper kremarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrozezko odolki kruxpetak piper kremarekin]] hzpirdzsz9dzyup4fh1lbxjh2fr8ppy 0 5881 30719 2021-09-15T14:15:17Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Atun mendrezka plantxan tomate eta otarrainxkekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Atun mendrezka plantxan tomate eta otarrainxkekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Atun mendrezka plantxan tomate eta otarrainxkekin]] 3ozsj5fhh3tpiawblnyt03xc4lm5sh9 0 5882 30721 2021-09-15T14:15:26Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Bakailao brandada piperrekin eta ziazerbekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao brandada piperrekin eta ziazerbekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao brandada piperrekin eta ziazerbekin]] 9s5yrqn4uqm65hdthtigxwn8u4lib19 0 5883 30723 2021-09-15T14:15:40Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Bakailao carpaccioa, ziza eta pinaziekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao carpaccioa, ziza eta pinaziekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao carpaccioa, ziza eta pinaziekin]] l6k4ztvgy2hskip5yl2e70uee1rovvq 0 5884 30725 2021-09-15T14:15:50Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Bakailao eta piper erre entsalada epela]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao eta piper erre entsalada epela]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao eta piper erre entsalada epela]] oybagq6bvdi2uuk4sg0augcuouh1kos 0 5885 30727 2021-09-15T14:16:02Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Bakailao kokotxak gari zainzuri eta piper freskoekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao kokotxak gari zainzuri eta piper freskoekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao kokotxak gari zainzuri eta piper freskoekin]] edagw4u42vkjh502ly1wjkluvm11mqs 0 5886 30729 2021-09-15T14:16:14Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Bakailao konfitatua, basmati arrozarekin eta ziazerbekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao konfitatua, basmati arrozarekin eta ziazerbekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao konfitatua, basmati arrozarekin eta ziazerbekin]] sbr0qkp42r15ar5bqpauzawv0nddywa 0 5887 30731 2021-09-15T14:16:33Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Baratxuri zopa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baratxuri zopa 2]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baratxuri zopa 2]] lj15kp6m870r6e344vrou2y7qx1sk48 0 5888 30733 2021-09-15T14:16:48Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Baratxuri zopa bakailaoarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baratxuri zopa bakailaoarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baratxuri zopa bakailaoarekin]] c541zt43xrxjojn63tltnufw1oo56bf 0 5889 30735 2021-09-15T14:17:06Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Barazki eta otarrainxka risottoa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta otarrainxka risottoa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta otarrainxka risottoa]] nfwhomwl0jnfc6bq66g5qmq732xzejo 0 5890 30737 2021-09-15T14:17:20Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Barazki eta txekor azpizun erregosia]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta txekor azpizun erregosia]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta txekor azpizun erregosia]] t9gsvatwitlozyxccas8r6r1tc60g4o 0 5891 30739 2021-09-15T14:17:35Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Barazki eta txipiroi entsalada]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta txipiroi entsalada]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta txipiroi entsalada]] oslrzb2vs04q84w3gfkl653lrbvhozv 0 5892 30741 2021-09-15T14:17:51Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Barazki eta txipiroi risotoa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta txipiroi risotoa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta txipiroi risotoa]] bl5utivw1gug6cy3l4qru7afm7tjjcw 0 5893 30743 2021-09-15T14:18:07Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Barazki eta txipiroi risottoa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta txipiroi risottoa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta txipiroi risottoa]] k6v70gtwce3eryoomav2hxrwjs3xray 0 5894 30745 2021-09-15T14:18:35Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Barazki eta zapo risotoa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta zapo risotoa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki eta zapo risotoa]] 263gtautsrraauj7gt3gjiz1fyadyn3 0 5895 30747 2021-09-15T14:18:44Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Barazki krepeak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki krepeak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki krepeak]] gxz0vptr6qltg4ya8bo0x3sbusuzwda 0 5896 30752 30751 2021-09-15T14:28:04Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki '''Arroz esneak''', errezeta hauek ditu: * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz esnea|Arroz esnea]], [[:Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak|Iñigo Esnaola]]ren errezeta. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz esnea 2|Arroz esnea]], [[:Kategoria:Iker Markinezen (Berria) errezetak|Iker Markinezen]] errezeta. {{Argipen}} rj975cvocsmejxbf04cjsnpxyegqlj2 14 5897 30756 2021-09-15T14:30:36Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: [[Kategoria:Kategoriak]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Kategoriak]] 9k6h71u168ex0z374bglhyapi5dh578 14 5898 30758 2021-09-15T14:32:35Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Kategoria:Txokolatea]]» orria «[[Kategoria:Osagaia:Txokolatea]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[:Kategoria:Osagaia:Txokolatea]] fweqt0b0ogeuzxbk9hy8gzvvx5p5x9o 0 5899 36837 35155 2022-02-14T17:19:44Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Chantilly2.jpg|600px|thumb|Chantilly]] '''CHANTILLY CREMA''' MAHAIKIDEAK: 800 ml egiteko. == OSAGAIAK == * Esne gaina: 500 g. * Azukrea: 75 g * Bainila lurruna duen azukrea:10 g, aukerakoa da. == PRESTAKETA == * Jarri bezperatik bainila zati bat azukretan edo erosi bainila zaporea duen azukre-hautsa. * Pertz hotz batean jarri esne gain hotza eta gehitu azukrea. * Hagatxoarekin irabiatu esne gaina harrotu arte. * Kontu izan gehiegi harrotu gabe, esne-gaina mozteko arriskua izango bai da. * Prestaketa batzuetarako esne gaina ez da guztiz harrotzen. == AHOLKUAK == * Chantilly esne-gain harrotua egiteko osagai eta tresneria guziak hotza egon behar du. * Krema egingo dugun gela ere hotza egotea komeni da eta momentuan erabiliko ez bagenu hozkailuan gorde beharko genuke. * Chantilly krema harrotu ondoren ez jaisteko egonkortzaileak gehitzen zaizkie azukrearekin batera. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] 7hgsq6khknjkz20612yk2370r0ykak8 0 5900 30812 2021-09-15T14:48:25Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Barazki menestra]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki menestra 2]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki menestra 2]] 6ofby5il6o2h0t7cj7wqgc7btw8jo08 0 5901 30814 2021-09-15T14:48:37Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Barbarin arraintxoak plantxan ziazerba eta otarrainxkekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barbarin arraintxoak plantxan ziazerba eta otarrainxkekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barbarin arraintxoak plantxan ziazerba eta otarrainxkekin]] rc7jdjg6dr8e53o5njqrs1wwvgmn8uo 0 5902 30816 2021-09-15T14:48:51Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Baserriko ogi tosta berezia]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baserriko ogi tosta berezia]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baserriko ogi tosta berezia]] 7tln2aa1unsqwxpmijyllmjc31c9tih 0 5903 30818 2021-09-15T14:49:05Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Basmati arroza entsaladan]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Basmati arroza entsaladan]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Basmati arroza entsaladan]] 23kzn9nmrpctihwxv6u7anus4tv02q0 0 5904 30820 2021-09-15T14:49:12Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Basurdea saltsan]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Basurdea saltsan]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Basurdea saltsan]] gtmd5vbrjmp6se3esz72srudrgn566v 0 5905 30822 2021-09-15T14:49:28Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Berdela labean piperradarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Berdela labean piperradarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Berdela labean piperradarekin]] 9v0pn4geatxxu8hnhzluk7yg7i1ad0q 0 5906 30824 2021-09-15T14:49:40Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Berruenda milorria piperrekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Berruenda milorria piperrekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Berruenda milorria piperrekin]] 2vcen59swjlbgrsiwtacgzhtmvbl5sy 0 5907 30826 2021-09-15T14:50:08Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/ Txokolatezko Euskal pastela]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolatezko Euskal pastela]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolatezko Euskal pastela]] 9tlit849rrxen2slgheqc8s8e7k478w 0 5908 30830 2021-09-15T14:52:13Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Esne frijituak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Esne frijituak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Esne frijituak]] 683gzf1y8e4ls46wlsbazam8lliy56r 0 5909 30833 2021-09-15T14:52:21Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Etxeko bizkotxoa marrubiekin eta esne gainarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Etxeko bizkotxoa marrubiekin eta esne gainarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Etxeko bizkotxoa marrubiekin eta esne gainarekin]] 0quz956atnnfc30pn30gebcq5m05bum 0 5910 30835 2021-09-15T14:52:29Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Etxeko gailetak kremaz beteak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Etxeko gailetak kremaz beteak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Etxeko gailetak kremaz beteak]] r29u35whbwdj9bdrfm31uh7h6h7b40g 0 5911 30837 2021-09-15T14:52:38Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Fideua barazki eta muskuiluekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fideua barazki eta muskuiluekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fideua barazki eta muskuiluekin]] 7mlte71ph8qymizt352rdsav8ijl90n 0 5912 30839 2021-09-15T14:52:47Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Fideua otarrainxka eta barazkiekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fideua otarrainxka eta barazkiekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fideua otarrainxka eta barazkiekin]] mtzbvf08w3zthts6h6rao90wbftr3ho 0 5913 30841 2021-09-15T14:52:57Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Fideua, barazki eta otarrainxkekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fideua, barazki eta otarrainxkekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fideua, barazki eta otarrainxkekin]] 97o99vahewtix8jv2mmzyc6twhhs9ks 0 5914 30843 2021-09-15T14:53:05Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Foie micuit-a]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Foie micuit-a]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Foie micuit-a]] kvtkibg8nkb8f3iaxxb947i2it81uhz 0 5915 30845 2021-09-15T14:53:13Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Frantziar lekak perretxiko eta otarrainxkekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Frantziar lekak perretxiko eta otarrainxkekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Frantziar lekak perretxiko eta otarrainxkekin]] dhkzu6aecqnyg7132t2yv28j0km014f 0 5916 30847 2021-09-15T14:54:04Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Gaileta-tarta eta txokolate zurizko kremarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gaileta-tarta eta txokolate zurizko kremarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gaileta-tarta eta txokolate zurizko kremarekin]] nspq4ycj5yu7opu6a6hu5s1n88vz88k 0 5917 30849 2021-09-15T14:54:11Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Garaiko barazki burruntzia]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Garaiko barazki burruntzia]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Garaiko barazki burruntzia]] f37bhc29iz1mwjcbmzvr0crb7hiu8ck 0 5918 30851 2021-09-15T14:54:21Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Garaiko ilarrak, patata, ziazerba eta txirlekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Garaiko ilarrak, patata, ziazerba eta txirlekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Garaiko ilarrak, patata, ziazerba eta txirlekin]] cuu873zi50vqifskze0c4n80uocmpr9 0 5919 30853 2021-09-15T14:54:30Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Garbantzuak tripakiekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Garbantzuak tripakiekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Garbantzuak tripakiekin]] 0pxxz3hi1ni369h075603dhoxcfgxmt 0 5920 30855 2021-09-15T14:54:37Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Gari zainzuriak plantxan, txipiroiekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gari zainzuriak plantxan, txipiroiekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gari zainzuriak plantxan, txipiroiekin]] gjko071es4pthfusc7vlljkpugm9dtx 0 5921 30857 2021-09-15T14:54:45Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Gazta tarta labean]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gazta tarta labean]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gazta tarta labean]] 8k0hffq9xnvt0upbe52lsvgchcpb02e 0 5922 30859 2021-09-15T14:54:56Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Gaztaz beteriko ravioliak txanpiñoi eta txirla kremarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gaztaz beteriko ravioliak txanpiñoi eta txirla kremarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gaztaz beteriko ravioliak txanpiñoi eta txirla kremarekin]] mjlcoi7oaunpa7y5xaa3gcre9ublx2v 0 5923 30861 2021-09-15T14:55:08Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Guakamole txalupa otarrainxkekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Guakamole txalupa otarrainxkekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Guakamole txalupa otarrainxkekin]] 3lirjkvbutp7k37of8hhfrtaf56cwdp 0 5924 30898 2021-09-15T15:45:47Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arbendola (Almendra) teilak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arbendol (Almendra) teilak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arbendol (Almendra) teilak]] j0v204umdyqoh53tva00z37v8ajcwvr 0 5925 30918 2021-09-15T20:03:18Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Haragi egosiz eta txanpinoiz beteriko piperrak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragi egosiz eta txanpinoiz beteriko piperrak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Haragi egosiz eta txanpinoiz beteriko piperrak]] axkq25d2x2caare87kkae0ijujqmffp 0 5926 30920 2021-09-15T20:03:30Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Hegaluze entsalada, otarrainxka eta piper gorriz eginiko tar-tarrarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze entsalada, otarrainxka eta piper gorriz eginiko tar-tarrarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze entsalada, otarrainxka eta piper gorriz eginiko tar-tarrarekin]] h9syiraludatf4p184l1y91xsika3kq 0 5927 30922 2021-09-15T20:03:40Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Hegaluze, ahuakate eta piper tartarra]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze, ahuakate eta piper tartarra]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze, ahuakate eta piper tartarra]] pkchn0sayocju1adht3t6p9t75fzdyv 0 5928 30924 2021-09-15T20:03:52Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Hegaluzea Asiako erara, udaberriko entsaladan]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluzea Asiako erara, udaberriko entsaladan]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluzea Asiako erara, udaberriko entsaladan]] 0wvhypjgcr0fm738ezz7ej17yzjgy4w 0 5929 30926 2021-09-15T20:04:03Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Hegaluzea tomate konpotarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluzea tomate konpotarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluzea tomate konpotarekin]] 6yx5n0vd0voix66zxqidsu6pz2huxmn 0 5930 30928 2021-09-15T20:04:14Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Hostopil koka]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hostopil koka]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hostopil koka]] 6v5wxd0352qx1jp46jyevugzwjvef98 0 5931 30930 2021-09-15T20:04:24Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Hostopila odolki eta barazkiz beteta]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hostopila odolki eta barazkiz beteta]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hostopila odolki eta barazkiz beteta]] 2layny80pvc4ddqb78vu1p44uc2zy6x 0 5932 30932 2021-09-15T20:04:42Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Itsas paella]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Itsas paella]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Itsas paella]] lepd3izawa9u6nmp8mf4n1j1nmjhxmy 0 5933 30934 2021-09-15T20:04:52Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Kalabazin txalupak otarrainxka eta ziazerbaz beteak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kalabazin txalupak otarrainxka eta ziazerbaz beteak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kalabazin txalupak otarrainxka eta ziazerbaz beteak]] 6t4pvm4euwl5gowv5drn4osn9mxkce8 0 5934 30936 2021-09-15T20:05:02Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Kardua, urdaiazpiko eta arrautza eskalfatuarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kardua, urdaiazpiko eta arrautza eskalfatuarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kardua, urdaiazpiko eta arrautza eskalfatuarekin]] gfhfv6b0kicco3goyw3hxxpdhkrpm36 0 5935 30938 2021-09-15T20:05:17Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Kokotxak leka eta tomate konpotarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kokotxak leka eta tomate konpotarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kokotxak leka eta tomate konpotarekin]] cmm2gf8vtdmyjraabxuetximld43udb 0 5936 30940 2021-09-15T20:05:26Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Krema ingelesa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Krema ingelesa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Krema ingelesa]] 2kkpscu6y15ii87mj9hntt8zujmwi7d 0 5937 30942 2021-09-15T20:05:42Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Kremaz beteriko krepeak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kremaz beteriko krepeak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kremaz beteriko krepeak]] 2jdy0467l657nrk9vsyu7n0eahyq1cc 0 5938 30944 2021-09-15T20:05:51Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Kuia eta tomate entsalada epela otarraintxoekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia eta tomate entsalada epela otarraintxoekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia eta tomate entsalada epela otarraintxoekin]] fq82mrhfs1sbiksdm7vqvp9rd9mfx8k 0 5939 30946 2021-09-15T20:06:02Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Kuia krema otarrainxkekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia krema otarrainxkekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia krema otarrainxkekin]] rs5mxsj66f5iu1k4sf82cbwcmf6fx4p 0 5940 30948 2021-09-15T20:06:16Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Kuia txikiz eginiko milorria, bakailaoz betea]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia txikiz eginiko milorria, bakailaoz betea]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia txikiz eginiko milorria, bakailaoz betea]] 1b038ua3gv5f4d6sb1u2tipzbxnnbj8 0 5941 30950 2021-09-15T20:06:25Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Kuia, tomate eta Kantauriko antxoa lasagna]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia, tomate eta Kantauriko antxoa lasagna]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia, tomate eta Kantauriko antxoa lasagna]] 48p4tfd5u3ri43vjozc29fdev5twi19 0 5942 30952 2021-09-15T20:06:34Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Legatz xerrak plantxan, barazki eta baratxuri freskoekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatz xerrak plantxan, barazki eta baratxuri freskoekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatz xerrak plantxan, barazki eta baratxuri freskoekin]] 0kwbwkomfmc6dyq7qxujkh7iqab32q0 0 5943 30954 2021-09-15T20:06:42Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Legatza barazkiekin, papillote erara]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatza barazkiekin, papillote erara]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatza barazkiekin, papillote erara]] g8lo0c1gssul32aynu3zjvqlu2dlmv1 0 5944 30956 2021-09-15T20:06:56Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Legatza otarrainxka saldarekin eta txirlekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatza otarrainxka saldarekin eta txirlekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatza otarrainxka saldarekin eta txirlekin]] 7j8nizo9rqlhwuxfn8938coldcg2klq 0 5945 30958 2021-09-15T20:07:08Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Legatza plantxan, barazkiekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatza plantxan, barazkiekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatza plantxan, barazkiekin]] 0j58k97utuvuywmew538rk7g9bazm0j 0 5946 30960 2021-09-15T20:07:39Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Legatza plantxan, kuia txikiarekin eta pipermorroekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatza plantxan, kuia txikiarekin eta pipermorroekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatza plantxan, kuia txikiarekin eta pipermorroekin]] arx6r12cyk3tqv2iruiwthimyihlehd 0 5947 30962 2021-09-15T20:07:51Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Leka eta txanpiak otarrainxkekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Leka eta txanpiak otarrainxkekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Leka eta txanpiak otarrainxkekin]] qp6k3irorllmw4d42krpczpxyzwlcsw 0 5948 30964 2021-09-15T20:08:04Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Leka freskoak txipiroi eta tipula goxatuarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Leka freskoak txipiroi eta tipula goxatuarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Leka freskoak txipiroi eta tipula goxatuarekin]] nnfntmui8n7efw0ln4euy0nxlboczvd 0 5949 30966 2021-09-15T20:09:11Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Irasagarra]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Irasagarra 2]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Irasagarra 2]] 5vsbqfktl7bkf1ncqrkzwx1vrmhm5gy 0 5950 30968 2021-09-15T20:10:19Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Marmitakoa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marmitakoa 2]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marmitakoa 2]] 2wquf9une4vny47j96gladfsvffue69 0 5951 30970 2021-09-15T20:10:33Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Marrubi eta kremazko hostopilak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marrubi eta kremazko hostopilak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marrubi eta kremazko hostopilak]] 5louoksakkf08jzenwl0v7uzrkryvx4 0 5952 30972 2021-09-15T20:10:50Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Marrubi tarta]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marrubi tarta 2]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marrubi tarta 2]] tihhhbwsbrqrlyql75wdva9kpq68b4t 0 5953 30974 2021-09-15T20:11:02Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Marrubiak esne-gain krema eta almendrekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marrubiak esne-gain krema eta almendrekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marrubiak esne-gain krema eta almendrekin]] frlay83x07jt48wcallpld9houfuwwd 0 5954 30976 2021-09-15T20:11:18Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Mascarpone tarta karamelu saltsarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mascarpone tarta karamelu saltsarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mascarpone tarta karamelu saltsarekin]] 46gf1882zlgj3nfz2wzcrk5sfuslim9 0 5955 30978 2021-09-15T20:11:47Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Muskuilu goxatuak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Muskuilu goxatuak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Muskuilu goxatuak]] a3m9tuy7diat9tg5j6pudmy8jcqtkzm 0 5956 30980 2021-09-15T20:12:28Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Nafarroako pikillo piperrak bakailaoz beteak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Nafarroako pikillo piperrak bakailaoz beteak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Nafarroako pikillo piperrak bakailaoz beteak]] t8anu63u7x6hab6rhyxxuxc8wz88746 0 5957 30982 2021-09-15T20:12:36Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Nafarroako zainzuriak bakailao kokotxekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Nafarroako zainzuriak bakailao kokotxekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Nafarroako zainzuriak bakailao kokotxekin]] o9tfzl9msk9q59s0w64jljdielam7cw 0 5958 30984 2021-09-15T20:12:50Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Nafarroako zainzuriak onddoz beteak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Nafarroako zainzuriak onddoz beteak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Nafarroako zainzuriak onddoz beteak]] gqkecppboy634o1locnmt1d4hg7llcq 0 5959 30986 2021-09-15T20:12:59Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Natilak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Natilak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Natilak]] jt6v9s6n4wvkgkaxccdc2u8oppbgs7p 0 5960 30988 2021-09-15T20:13:11Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Neguko boilur beltzen nahaskia]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Neguko boilur beltzen nahaskia]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Neguko boilur beltzen nahaskia]] eerpbf6w4av6n9g19058zbxxio96269 0 5961 36623 36316 2022-02-09T13:05:26Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Risottoa.jpg |600px|thumb|Arroz risottoa]] '''BARAZKI RISOTTOA''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Oliba olio birjina: 100 ml. * Baratxuria: 2 [[xerratu]]. * Tipulina: 1 [[dado txikitan]]. * Azenario: 1 [[dado txikitan]]. * Pipermorroa: 1/2 [[dado txikitan]]. * Piper berde italiarra: 1 [[dado txikitan]]. * Kuiatxoa: 2 [[dado txikitan]]. * Arroz borobila edo japoniar erakoa: 320 g. uretan garbitu. * [[Salda zuria]], edo ura: 750 ml. * Perrexila: [[Xehatu|Xehatua]]. * Idiazabal gazta birrindua: 40 g. == PRESTAKETA == * Kazola zabal batean 2/3 oliba olioa baratxuriarekin sutan jarriko dugu. Baratxuria gorritzen hasitakoan gehitu tipulina, azenarioa, piper gorria eta piper berdea. * Sueztitu eta kolore pitin bat hartzen hasitakoan gehitu kuiatxoa. * Utzi minutu pare bat su ertainean hau ere kozinatzen. * Hasi poliki poliki salda beroa gehitzen, koilara batekin arroza mugituz. * Salda guztia gehitu, tarteka koilararekin eraginez. * 16 minutu irakin, eta sutatik atera. * Sutatik kanpo, perrexila, olioaren beste 1/3 eta gazta gehitu. Azken aldiz nahastuko dugu jan aurretik. == AHOLKUAK == * Ohikoa da gaztarekin batera esne gain harrotu pittin bat gehitzea amaieran. * Risottoa egiteko arrozari tarteka eragin behar zaio, baina ez uneoro. * Gogoratu arroza saldarekin gazitu behar dela. * Ilar saltsa plater honen hornigai bikaina izan daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barrengorriak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] attxsfx8utvhrcpt1y1rim8vk6tke5a 0 5962 36626 36327 2022-02-09T13:10:14Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Fouti arroza.jpg|500px|thumb|Fouti arroza]] MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == FOUTI ARROZA "Ginea konakriko plater tradizionala" MAHAIKIDEAK: 2. * [[Palma olioa]]: 75 ml. * Alberjinia: 1 dadotan. * Tomate naturala: 1 azal eta hazirik gabe dadotan. * Okra:2 lautan. * Piper mina freskoa: 1 lautan. * Piper berde italiarra:1 dadotan. * Sumbara edo netetou hazia: 50 g. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz zuria|Arroz zuria]]: 200 g. * Tipula:1/2 lerrotan. * Haragi pastilla: 1/2. * Tipulin hostoa: Ale batzuk. * Limoia: 1 == PRESTAKETA == * Jarri kazola batean olio zurrusta motz bat. * Gehitu, alberjinia, piper berdea, pipermina, eta okra. * Erregosi eta barazkiak gorritzen hasitakoan nahastu tomatea. Su baxuan ondo bigundu arte kozinatu. * Almaiza batean jarri gatz eta haragi pastilla, xehatu ondoren gehitu barazki hauek eta birrindu. * Beste alde batetik piztu labea 80ºC eta sartu bertan sumbara edo netetou haziak minutu batzuetan. * [[Arroz zuria]] burutu. * Zartagin batean jarri olioa berotzen eta bertan erregosi tipula. * Platera muntatzeko jarri azpian arroz Zuria eta honen gainean lehenik barazki birrindua, tipula erregosia eta azkenik sumbara haziak. * Limoia nahi izatera ontzeko erabiliko dugu. == AHOLKUAK == * Sumbara haziak ezingo bagenitu lortu, sesamokoekin burutu genezake errezeta hau. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arroza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 3mv0srjb17jbhsx4eqh8wlhexqqjn8w 0 5963 31063 2021-09-16T09:24:29Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Gelatina]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Gelatinak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Gelatinak]] c82u2iichizok3zcn7jo693hym08r3d 0 5964 31098 2021-09-16T10:40:09Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Odolki kurruskatsuak pikillo piperrekin eta azarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Odolki kurruskatsuak pikillo piperrekin eta azarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Odolki kurruskatsuak pikillo piperrekin eta azarekin]] e9ual7253epjpzhmlsuy4zw62vl0wa2 0 5965 31100 2021-09-16T10:40:19Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Odolkiz beteriko brik orriak babarrun kremarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Odolkiz beteriko brik orriak babarrun kremarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Odolkiz beteriko brik orriak babarrun kremarekin]] 6nesv5j5a56ym3mdl6h584w40jxabuw 0 5966 31102 2021-09-16T10:40:29Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Ogi opilak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ogi opilak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ogi opilak]] fviz4jguutcvvzhnfrft3nki5uz6gpa 0 5967 31104 2021-09-16T10:40:37Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Oilagorrak saltsan]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oilagorrak saltsan]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oilagorrak saltsan]] 4uv8ow23tz84zry6jk177rsu4ddp9nm 0 5968 31106 2021-09-16T10:40:47Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Oilasko izterrak txanpinoi krema eta curryarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oilasko izterrak txanpinoi krema eta curryarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oilasko izterrak txanpinoi krema eta curryarekin]] 7cnfp95ei7vm0rq12kqw3s26ucnkwxk 0 5969 31108 2021-09-16T10:40:55Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Oilasko kroketak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oilasko kroketak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oilasko kroketak]] ex54hpelr4wgjvmw0364nx21zoh9xpk 0 5970 31110 2021-09-16T10:41:06Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Olagarro entsalada epela]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Olagarro entsalada epela]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Olagarro entsalada epela]] 821cso7bfnz9lk8fqw546ljpce2ymdb 0 5971 31112 2021-09-16T10:41:18Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Onddo 'carpaccio'a]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddo 'carpaccio'a]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddo 'carpaccio'a]] 09yua6qeg53mbm8b419qrg14qx1rc86 0 5972 31114 2021-09-16T10:41:32Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Onddo berria gorringoarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddo berria gorringoarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddo berria gorringoarekin]] oj3xseulrc9fx18hsz8ss001nlt0b52 0 5973 31116 2021-09-16T10:41:39Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Onddoak papillote erara]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddoak papillote erara]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddoak papillote erara]] bqdkvz0ms84n3m3xsbzzc4is1etmbqt 0 5974 31118 2021-09-16T10:41:47Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Onddoz beteriko kiribil kurruskatsua, kuia kremarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddoz beteriko kiribil kurruskatsua, kuia kremarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Onddoz beteriko kiribil kurruskatsua, kuia kremarekin]] s9prklmf9mgvbg0t96irbsvegaqml20 0 5975 31120 2021-09-16T10:41:56Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Orburu 'txips'-ak eta orburu egosiak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburu 'txips'-ak eta orburu egosiak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburu 'txips'-ak eta orburu egosiak]] h7pqc81187kip1aylvec9grv6jidftn 0 5976 31122 2021-09-16T10:42:05Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Orburu pintxoa urdaiazpiko, tomate eta piperrekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburu pintxoa urdaiazpiko, tomate eta piperrekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburu pintxoa urdaiazpiko, tomate eta piperrekin]] 46xqsu85bhctz48fry49yobj7r3wboc 0 5977 31124 2021-09-16T10:42:11Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Orburua, arroz odolkia eta arrautza gorringoa plantxan]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburua, arroz odolkia eta arrautza gorringoa plantxan]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburua, arroz odolkia eta arrautza gorringoa plantxan]] 3gk9u63ljymjwinp60uep2wa6ts68rf 0 5978 31126 2021-09-16T10:42:19Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Orburuak entsaladan, raf tomateekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburuak entsaladan, raf tomateekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburuak entsaladan, raf tomateekin]] 7djss107w77elbiwisxylz1gza0lgqy 0 5979 31128 2021-09-16T10:42:28Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Orburuak urdaiazpiko eta arrautza galdarraztatuekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburuak urdaiazpiko eta arrautza galdarraztatuekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburuak urdaiazpiko eta arrautza galdarraztatuekin]] ov40ixmgm4c3gysrvagnupy8zvp6qs0 0 5980 31130 2021-09-16T10:42:36Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Orburuak urdaiazpikoarekin eta Beasaingo odolkiarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburuak urdaiazpikoarekin eta Beasaingo odolkiarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburuak urdaiazpikoarekin eta Beasaingo odolkiarekin]] trjthk856s7bz87bpybm5gskqqthlfg 0 5981 31132 2021-09-16T10:42:43Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Orburuak, urdaiazpiko, ziazerba eta Beasaingo odolkiarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburuak, urdaiazpiko, ziazerba eta Beasaingo odolkiarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburuak, urdaiazpiko, ziazerba eta Beasaingo odolkiarekin]] fupznjmv5l0st5cvkzwy9fkc8nyuppq 0 5982 31134 2021-09-16T10:42:51Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Otarrainxka eta onddo milorria]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Otarrainxka eta onddo milorria]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Otarrainxka eta onddo milorria]] f7yztiq4e1cbo6l78tu41o147jkv5gz 0 5983 31136 2021-09-16T10:42:58Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Otarrainxkak ziza kremarekin eta arrautzekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Otarrainxkak ziza kremarekin eta arrautzekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Otarrainxkak ziza kremarekin eta arrautzekin]] hmyra9qa59k31ed9j5rvawfem7hyk5x 0 5984 31138 2021-09-16T10:43:07Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Otarrainxkaz eta barazkiz beteriko kirriskatsuak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Otarrainxkaz eta barazkiz beteriko kirriskatsuak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Otarrainxkaz eta barazkiz beteriko kirriskatsuak]] l0leja5wxbqohsirt5gjfkjhhhog9zo 0 5985 31140 2021-09-16T10:44:19Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Pasta freskoa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pasta freskoa 2]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pasta freskoa 2]] 2iethjn0b4aei08i2vchn5xbjrmekib 0 5986 31142 2021-09-16T10:44:31Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Patata berri, zainzuri eta izokin ketu entsalada]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata berri, zainzuri eta izokin ketu entsalada]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata berri, zainzuri eta izokin ketu entsalada]] qb78zs0id18fanmc1716pqcyv4ognfc 0 5987 31144 2021-09-16T10:44:44Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Patata pastela]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata pastela 2]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata pastela 2]] 1n40tzgowrnr4zi75ueb0pe2kt7pri3 0 5988 31146 2021-09-16T10:44:54Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Patata tortila]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata tortila]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata tortila]] 9jdzlevc2j76lqligypjxk85gig0fl7 0 5989 31148 2021-09-16T10:45:06Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Patatak errioxar erara]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patatak errioxar erara 2]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patatak errioxar erara 2]] 327ijhl8xjakd59c01rtof240mrtvms 0 5990 31150 2021-09-16T10:45:16Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Petit-suisseak krema eta txokolate beroarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Petit-suisseak krema eta txokolate beroarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Petit-suisseak krema eta txokolate beroarekin]] 1o9vgnofu8saslix7v7enmnesus1cky 0 5991 31152 2021-09-16T10:45:24Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Pikillo piperrak odolkiz beteak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pikillo piperrak odolkiz beteak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pikillo piperrak odolkiz beteak]] 4flc1vbvxa35nqr4isj6v673jxzrhi5 0 5992 31154 2021-09-16T10:45:31Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Piper berdeak onddoz beteak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Piper berdeak onddoz beteak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Piper berdeak onddoz beteak]] c2aa83dpxt56k1k1apmpfttu0hwfmvy 0 5993 31156 2021-09-16T10:45:38Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Piper eta atun entsalada]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Piper eta atun entsalada]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Piper eta atun entsalada]] snd3woy2qtuvdx5u4acogdk3auxxm1f 0 5994 31158 2021-09-16T10:45:45Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Piper morro erreak plantxan bakailao kokotxekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Piper morro erreak plantxan bakailao kokotxekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Piper morro erreak plantxan bakailao kokotxekin]] 1e8uohawuzcphwfs9c6uk0pai46lpc5 0 5995 31160 2021-09-16T10:45:57Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Porru entsalada, guakamole eta izokin ketuarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Porru entsalada, guakamole eta izokin ketuarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Porru entsalada, guakamole eta izokin ketuarekin]] l2isvx3aomn2ddpz7sq76b1in4kobz5 0 5996 31162 2021-09-16T10:46:09Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Porru eta otarrainxka entsalada]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Porru eta otarrainxka entsalada]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Porru eta otarrainxka entsalada]] 4leye3lshtjjm2gea1ac8obq7as9tfm 0 5997 31164 2021-09-16T10:46:18Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Porrusalda]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Porrusalda]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Porrusalda]] oydjhv5h0tf8kaphymcpd7apfda2ffv 0 5998 31166 2021-09-16T10:46:32Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Prantxikaren bizkotxoa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Prantxikaren bizkotxoa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Prantxikaren bizkotxoa]] f0snlxf1wwbvy2dj84n7nsn1de9kf56 0 5999 31168 2021-09-16T10:47:24Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Raf tomatea ahuntz gaztarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Raf tomatea ahuntz gaztarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Raf tomatea ahuntz gaztarekin]] c8333xnm20jwq7v5nile1jpppzy9f7g 0 6000 31170 2021-09-16T10:47:37Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Raf tomatea txipiekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Raf tomatea txipiekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Raf tomatea txipiekin]] oa4jsdlpnzrr90o1pbc752ea3z00ktg 0 6001 31174 2021-09-16T10:48:49Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Raf tomateen entsalada, bakailaoarekin eta barazkiekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Raf tomateen entsalada, bakailaoarekin eta barazkiekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Raf tomateen entsalada, bakailaoarekin eta barazkiekin]] 965utbkofncsrbmzn7ibxptskupul9l 0 6002 31176 2021-09-16T10:49:01Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Sagar tarta]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagar tarta 2]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagar tarta 2]] cr3ltqvz1vczf9aes44k659x4rc4db7 0 6003 31178 2021-09-16T10:49:14Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Sagar tatin gozoa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagar tatin gozoa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagar tatin gozoa]] 4xnc9s6frhtuc6s3wzwl99vo9634by0 0 6004 31180 2021-09-16T10:49:24Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Tagliateliak antxoa eta cherry tomateekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tagliateliak antxoa eta cherry tomateekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tagliateliak antxoa eta cherry tomateekin]] t0hj4twqr6lv6v4fgkleca9uc6hmyvc 0 6005 31182 2021-09-16T10:49:34Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Tagliatelle freskoak barazki eta curryarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tagliatelle freskoak barazki eta curryarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tagliatelle freskoak barazki eta curryarekin]] 2kh89b6y71acy7hpotnwnhibdq35crj 0 6006 31184 2021-09-16T10:49:42Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Tagliatelleak otarrainxka eta txirlekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tagliatelleak otarrainxka eta txirlekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tagliatelleak otarrainxka eta txirlekin]] ju7x1cnmlsaje2dzv082yg84dhl5b2p 0 6007 31186 2021-09-16T10:49:51Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Tiramisu]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tiramisu]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tiramisu]] 14csjed2n79vjdeckrcjtfuzm2vm281 0 6008 31188 2021-09-16T10:51:14Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Tiramisu moussea arroz esne kremarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tiramisu moussea arroz esne kremarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tiramisu moussea arroz esne kremarekin]] qer4segg5ifbzjq1sg2t1i1vxxnmkl2 0 6009 31190 2021-09-16T10:51:23Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Tomate entsalada bakailaoarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate entsalada bakailaoarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate entsalada bakailaoarekin]] oby06o5hzprlrmkg66l3hc3g4yehyp4 0 6010 31192 2021-09-16T10:51:30Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Tomate entsalada gula eta leka freskoekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate entsalada gula eta leka freskoekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate entsalada gula eta leka freskoekin]] pak6c4tyrjjwcnbkawt5u80jy8eya0i 0 6011 31194 2021-09-16T10:51:39Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Tomate, mozzarella, barrengorri eta urdaiazpiko pizza]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate, mozzarella, barrengorri eta urdaiazpiko pizza]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate, mozzarella, barrengorri eta urdaiazpiko pizza]] 1097e6i58gugbempfgs9zrq0u6sjrll 0 6012 31196 2021-09-16T10:51:48Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Trufazko txokolate tarta]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Trufazko txokolate tarta]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Trufazko txokolate tarta]] cpo9eess2dozrz4e37dfqcjoqadpy1n 0 6013 31198 2021-09-16T10:51:57Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Tuterako kukuluak brie gazta eta txipiroiekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tuterako kukuluak brie gazta eta txipiroiekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tuterako kukuluak brie gazta eta txipiroiekin]] s4of5w66wi2tou9elpyv1fq5ulxdq46 0 6014 31200 2021-09-16T10:52:05Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Tuterako orburuak txerri solomo, kalabazin eta curryarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tuterako orburuak txerri solomo, kalabazin eta curryarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tuterako orburuak txerri solomo, kalabazin eta curryarekin]] lqsmo2eqhk1xf22smwia8h32i20cluh 0 6015 31202 2021-09-16T10:52:16Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txanpinoi txapela barazki panatxe eta Idiazabalgo gaztarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txanpinoi txapela barazki panatxe eta Idiazabalgo gaztarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txanpinoi txapela barazki panatxe eta Idiazabalgo gaztarekin]] 4w3du0nxdlmks4ufkw86hk0av6w878k 0 6016 31204 2021-09-16T10:52:24Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txanpinoi txapelak orburu eta ziazerbaz beteak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txanpinoi txapelak orburu eta ziazerbaz beteak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txanpinoi txapelak orburu eta ziazerbaz beteak]] h8oi58w3mfi0enk4tipit8hmvsc8413 0 6017 31206 2021-09-16T10:52:30Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txanpinoi txapelak plantxan, arroz odolkiarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txanpinoi txapelak plantxan, arroz odolkiarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txanpinoi txapelak plantxan, arroz odolkiarekin]] 3j96k958g2tij9t8xw4juytytdvu0uv 0 6018 31208 2021-09-16T10:52:36Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txanpinoi txapelak plantxan, onddo kremarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txanpinoi txapelak plantxan, onddo kremarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txanpinoi txapelak plantxan, onddo kremarekin]] 07zzkgm3f614j9t8q5923c0wpj1y2va 0 6019 31210 2021-09-16T10:52:44Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txekor azpizuna asiar erara]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txekor azpizuna asiar erara]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txekor azpizuna asiar erara]] g8bs7my04wxfsrmdl63lu7sb69crhm6 0 6020 31212 2021-09-16T10:52:51Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txekor azpizuna orburuekin eta Idiazabalgo gaztaren saltsarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txekor azpizuna orburuekin eta Idiazabalgo gaztaren saltsarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txekor azpizuna orburuekin eta Idiazabalgo gaztaren saltsarekin]] ofw30nu853xj24a8pgttqnbm3kddo7h 0 6021 31214 2021-09-16T10:52:59Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txekor azpizuna txanpiñoi eta curryarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txekor azpizuna txanpiñoi eta curryarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txekor azpizuna txanpiñoi eta curryarekin]] 9sf9l8mc8ya5bacezqb9az7a0eqfbbq 0 6022 31216 2021-09-16T10:53:05Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txekor masailak onddoekin eta arrozarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txekor masailak onddoekin eta arrozarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txekor masailak onddoekin eta arrozarekin]] gsuv1s5bb6vow844afiyy5g2p18v75p 0 6023 34688 33271 2021-10-07T12:34:18Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''MUGURDI MARMELADA ERREZETA''' [[Fitxategi:Mugurdi marmelada.jpg|500px|thumb|Mugurdi marmelada]] MAHAIKIDEAK: 700 g. == OSAGAIAK == * Mugurdi pulpa: 500 g. * Azukrea: 500 g. * Limoia: 1 zukua. == PRESTAKETA == * Garbitu fruta guztia eta birrindu. * Jarri kazola batean azukrearekin batera, eta utzi hozkailuan 12 orduz. * Su baxuan egosten jarri, ura lurrundu arte. * Marmelada egina dagoela jakiteko tanta batzuk plater batera bota eta hoztutakoan ongi estaltzen duela ziurtatu. == AHOLKUAK == * Erabiltzeko garaian pitin bat berotu. * Ur beroarekin ere arindu daiteke. * Fruitu mota desberdinekin egin dezakegu. * Fruitua heldua egotea komeni da. * Azukre gutxiagoarekin egin badaiteke ere, kasu horretan ez da kontserbatuko denbora luzez. * Epe luzerako gordetzeko marmelada, ontzietan sartu eta bainu marian urarekin estali eta 15 minutuz esterilizatu. * Marmelada egosten den bitartean, ur hotzetan bustitako brotxa bat pasa kazolako alboetan hau garbi mantenduz eta karamelurik egin gabe edukiz. * Nahi izatera, gelatina orriren bat gehitu daiteke, hobeto kontserbatzeko, argiago izateko eta gorputz gehiago izan dezan. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] asr11562ogno5e0e73qo3g9n31n0i7i 0 6024 31264 2021-09-16T16:04:23Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Magurdi marmelada]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mugurdi marmelada]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mugurdi marmelada]] fx4bidbq2xq6qb5ppbt8y2e9g8u1r6o 0 6025 31268 2021-09-16T16:08:40Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mertxika edo melokotoi mermelada]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mertxika edo melokotoi marmelada]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mertxika edo melokotoi marmelada]] 1dcvs7cbo44h8ery19tzrv9mftw0y6c 0 6026 36187 32448 2022-02-02T12:41:46Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TXERRI IBERIAR SEKRETOA PARRILLAN GERNIKAKO PIPERREKIN''' [[Fitxategi:Txerri iberiar sekretoa parrillan Gernikako piper frijituekin.jpg|600px|thumb|Txerri iberiar sekretoa parrillan Gernikako piper frijituekin]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Iberiar txerri Sekretoa: 100 g. ko 8 xerra. * Gatza. * Oliba olio birjina. * [[Maldon gatza]]. *[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gernikako piper frijituak |Gernikako piper frijituak ]] == PRESTAKETAK == * Haragia hozkailutik garaiz atera, epel dadin. * Erretilu batean pitin bat gatzatu. * Parrila piztu eta ikatza gori gori jarri. * Haragia gatzarekin ondu ondoren, jarri parrilako hagatxo beroetan. * Bi aldetatik denbora gutxian erre. * Platerean jarri eta [[maldon gatz]] pitin bat gehitu gainetik. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gernikako piper frijituak |Gernikako piper frijituak ]] hornigai moduan jarri. == AHOLKUAK == * Zartagin batean ere presta genezake plater hau, kasu horretan bertan itsatsitako zukua berreskuratu eta saltsa bat egiteko aukera izango dugu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Plantxan]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] g6joc9j3ayrst97thd96qncw01ueixj 0 6027 31559 2021-09-17T14:35:15Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oinarrizko konfitura errezeta]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oinarrizko fruta konfitura]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oinarrizko fruta konfitura]] j4wnknsn4zbrs23spb55xzafjiu0g7g 0 6028 31579 2021-09-17T15:35:34Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oinarrizko bizkotxo arina]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bizkotxo arina]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bizkotxo arina]] 5zh50va1yxjhuyxtc57usyjy6u7zxw6 0 6029 37806 37387 2022-04-11T11:10:04Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''AZALORE EGOSIA''' [[Fitxategi:Aza lorea bexamelaz eta olio erreaz.jpg|500px|thumb]] == OSAGAIAK == * [[Azalorea]]: Garbitua, bihotza kendua eta [[sailetan]]. * [[Gatza]]. * Ura. == PRESTAKETA == * Jarri ur ugari gatzarekin sutan. * Irakiten hasitakoan gehitu azalorea poliki-poliki urak irakina gal ez dezan. * 15-18 minutuz egosi. Ondoren zertarako erabiliko dugunaren baitan. * [[Bitsadera]] batekin erretiratu azalorea eta hoztu. == AHOLKUAK == * Kontu izan azalorea [[bitsadera]]rekin erretiratzean, erraz puskatzen bai da. * [[Azalore egosia]] [[bexamel saltsa|bexamelaz]], menestran, [https://eu.wikibooks.org/wiki/Sukaldaritza_liburua/Errezetak/Barazki_panatxea panatxean], [[Frijitu|frijitua]]....prestatzeko balioko digu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Aza lore]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] m037yya3gekuvndgt9hhdiqhgyz4f8f 0 6030 37384 33328 2022-04-01T06:52:04Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BABA EGOSIA''' [[Fitxategi:Babak urdaizpikoarekin saltsan1.jpg|500px|thumb]] == OSAGAIAK == * [[Baba freskoa]]. * [[Gatza]]. * Ura. == PRESTAKETA == * Jarri ur ugari gatzarekin irakiten. * Irakiten hasitakoan gehitu babak poliki poliki urak irakina gal ez dezan. * 10 minutuz egosi. * [[Iragazi]] eta momentuan ez badugu jango ur hotzetan sartu, irakina mozteko. * Bere horretan azal eta guzti jan daiteke edo banan banan zurituta, bigarren honek lan handiagoa du baina finagoa geratzen da. == AHOLKUAK == * Babaren kanpoko lekarekin salda bat eginez, bustitzeko ere erabiltzen da. * Baba zuritzeak lana du eta normalean, hau handienekin bakarrik egiten da. * Ilarrarekin nahasteko, bere horretan urdaizpikoarekin, [[hornigai]] moduan, [[menestra]] batetarako.... erabili dezakegu [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Lekaleak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] n9bx5fqbsqjlk4sqx5q706xvianf5wx 0 6031 31629 2021-09-18T03:59:47Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baba egosiak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baba egosia]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baba egosia]] h5y9pp1av63v2buewbz00zq2jza2w9v 0 6032 33903 33355 2021-09-30T06:16:40Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''AZENARIO EGOSIA''' [[fitxategi:Marokoar entsalada.jpg|600px|thumb|Marokoar entsaladan azenario egosia]] == OSAGAIAK == * Azenarioa: Garbituta eta bere horretan osoa edo zurituta. Osoan, edo [[dadotan]], [[dado txikitan]], [[lerrotan]], [[lerro erditan]], [[torneatua]].... * Gatza. * Ura. == PRESTAKETA == * Jarri ur ugari gatzarekin irakiten. * Irakiten hasitakoan gehitu azenarioa. * 15-20 minutu inguru egosi, guk nahi dugun gogortasunaren baitan. * Iragazi eta momentuan ez badugu jan behar hoztu. == AHOLKUAK == * Prestaketa askotan erabiltzen da azenario egosia. Errusiar entsaladan, barazki budina egiteko, hornigai moduan... * Azenarioaren aurre lana, ( zuritu, dadotan, osoa...)ondoren zertarako erabiliko dugunaren baitan alda daiteke. * Azenarioa momentuan jango edo erabiliko badugu ez dugu hoztuko, baina beste momentu baterako bada hoztu egingo dugu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Azenarioa]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] pmji574tnno2tkj0458yhuucwss644s 0 6033 31643 2021-09-18T04:28:34Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburu egosiak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburu egosia]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Orburu egosia]] 4r0rwd8rv90i1la2l8hx2n9wcnxingx 0 6034 37672 33902 2022-04-07T10:27:36Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''LEKA EGOSIA''' [[Fitxategi:Lekak patatekin.jpg|600px|thumb|Leka egosiak patatekin]] ERRAZIOAK: 4. == OSAGAIAK == * [[Lekak]]: Garbituak eta [[lerro zabaletan]], [[karratu luzetan]].... * Ura * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * Lekak ondo garbitu, hariak kendu eta prestaketaren arabera guk nahi dugun bezala ebaki. * Gatz-ur ugaritan irakiten jarriko dugu. * Lekak poliki-poliki gehitu eta 12-18 minutuz egosi. Puntuan daudenean ur hotzetan freskatu. == AHOLKUAK == * Lekak modu desberdinetan moztu daitezke, prestaketaren arabera bat edo bestea aukeratu. * Leka egosteko garaian hau poliki poliki gehitu behar da ur irakinetara. * Lekaren kolorea mantentzeko bikarbonato pittin bat botatzea badago urari. Kasu horretan alde txarra izango litzateke bitamina batzuk galduko lituzkeela. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] a1a1ntiyknj1dhkkl9fudybi06gkd92 0 6035 31650 2021-09-18T04:42:47Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Alberjini edo berenjena beteak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Alberjini betea]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Alberjini betea]] av2gq0fz67ekf210lkgqmd11v9m8xl3 0 6036 31653 2021-09-18T04:44:15Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Alberjinia edo berenjena beteak piper saltsarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Alberjinia betea piper saltsarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Alberjinia betea piper saltsarekin]] lajh8e2chdc4asnis3kpa75bafcr9mo 0 6037 37634 37633 2022-04-07T08:51:31Z Gaztarrotz 1953 /* AHOLKUAK */ wikitext text/x-wiki '''ZERBA EGOSIA''' [[File:Zerba zurtoin eta hosto egosia.jpg|400px|thumb|Zerba zurtoin eta hosto egosia]] == OSAGAIAK == * [[Zerba]] zurtoinak. * [[Zerba]] hostoak. * Ura. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * [[Muturzorrotz]] gabinetarekin zerbak banandu, zurtoina alde batetara eta hostoak bestera. * Garbitu biak ur hotzetan. === ZERBA ZURTOIN EGOSI PRESTAKETA === * [[Muturzorrotz]] gabinetarekin kendu ariak zurtoinari. Ondoren prestatu behar dugun errezetaren baitan moztu, nahi dugun forman eta ur hotzetan garbitu berriro. * Egosi zurtoinak gatza duen ur ugaritan, 10-15-20 mintutuz. Guk nahi dugun gogortasunaren baitan. * Momentuan jango ez badugu, hoztu. === ZERBA HOSTO EGOSI PRESTAKETA === * Hostoak normalean lerro zabaletan edo bere horretan egosten dira. * Hostoak berriz jarri gatzarekin eta ur ugarirekin irakiten, eta egosi 3-5 minutuz. * Momenduan jango ez badugu, atera orduko hoztu. == AHOLKUAK == * Bere horretan barazki plater ugariren [[hornigai]] edo osagai bezala erabiltzeko. * Frijituta, patata eta azenarioekin, [[Bexamelarekin|bexamelarekin]], beteak...presta ditzakegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Zerba]] j0svabej4p60n47ngz1i7pf35weti09 0 6038 37770 36651 2022-04-11T10:07:49Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Brokoli egosia.jpg|600px|thumb]] '''BROKOLI EGOSIA''' MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * [[Brokolia]]: Garbitu eta [[Sailetan|sailetan.]] * Ura. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * Moztu brokolia sail txikitan eta ur hotzetan garbitu. * Jarri kazola bat gatz-ur ugarirekin, eta irakiten dugunean gehitu brokoliak. * Barazkia poliki poliki gehitu behar da urak irakina galdu ez dezan. * 5-8 minutuz egosi ondorengo erabileraren baitan. * [[Bitsadera]] baten laguntzaz, kazolatik atera kontu handiz. * Momentuan jan beharko bagenu zabaldu erretilu batean, bestela ur hotzetan hoztu. == OHARRAK == * Kontu handia izan gehiegi ez egostearekin, bestela barazkia desegin daiteke. * Inoiz ez irauli barazkia, bestela desegingo da. * Nahi izatera patata eta brokolia apartean egosi daitezke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Brokolia]] [[Kategoria:Osagaia:Patata]] oq74k85ipmhlyfxu83q5jrtexm6749s 0 6039 37547 37545 2022-04-06T09:06:07Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ROMANESKO EGOSIA''' MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * [[Romaneskoa]]: Garbitu eta sailetan moztua. * Ura. * Gatza. == PRESTAKETA == * Moztu [[Romaneskoa]] [[sail]] txikitan. Ur hotzetan garbitu. * Jarri kazola bat gatz-ur ugarirekin, eta irakiten dagoenean gehitu barazkia. * [[Romaneskoa]] poliki poliki gehitu behar da urak irakina galdu gabe. * 5-8-10 minutuz egosi ondorengo erabileraren baitan. * [[Bitsadera]] baten laguntzaz, atera bertatik kontu handiz. * Momentuan jan beharko bagenu zabaldu erretilu batean, bestela ur hotzetan hoztu. == OHARRAK == * Kontu handia izan gehiegi ez egostearekin, bestela barazkia desegin daiteke. * Inoiz ez irauli barazkia, bestela puskatu egingo da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Romaneskoa]] [[Kategoria:Osagaia:Patata]] faw1tbla0k3ba0jt9v7k9dy283glu7k 0 6040 31795 2021-09-19T03:48:03Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Aza lorea patata eta olio errearekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azalorea patata eta olio errearekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azalorea patata eta olio errearekin]] cmx3rr5naft7ul51utgjk1r59shwmuq 0 6041 32272 31799 2021-09-20T08:06:58Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azalorea bexamelaz]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azalorea bexamelaz]] qija0eefaxpd3czd7dtpu5wzmk1cfqm 0 6042 31801 2021-09-19T03:50:59Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azalorea bexamelarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azalorea bexamelaz]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azalorea bexamelaz]] qija0eefaxpd3czd7dtpu5wzmk1cfqm 0 6043 35275 31804 2021-10-14T08:05:41Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azalore arrautzaztatua]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azalore arrautzaztatua]] 6qq94dx5y0z5xysv2bgejq9h9p9q61m 0 6044 31808 2021-09-19T03:53:53Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Aza lore egosia]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azalore egosia]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azalore egosia]] 9bzbu7yqviqmiu7x7hzs1ut57pp1odq 0 6045 31829 2021-09-19T04:29:22Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Brokolia bexamelarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Brokolia bexamelaz]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Brokolia bexamelaz]] bqgfb256x9gwqjf61sq8k1ph44g19qn 0 6046 37803 33323 2022-04-11T11:06:27Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''AZA EGOSIA''' [[Fitxategi:Aza olioak.jpg|500px|thumb]] == OSAGAIAK== * [[Aza]]: Garbitu, bihotza kendu eta [[lerro zabaletan]] * Ura. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * Azaren kanpo aldeko hosto zahar eta itsusiak kendu eta egoki daudenak uretan garbitu. * [[Tipula ganibeta]] erabiliz, azaren burua lau zatitan moztu eta zurtoin gogorra kendu. * Zati bakoitza berriro uretan garbitu eta [[lerro zabaletan]] edo [[Chiffonade|chiffonade]] eran moztu. * [[Marmita erdi]] batean ur gatzatu ugari irakiten jarri. * Ur irakin honetara aza poliki-poliki gehitu eta 18 minutuz egosi. * Iragazi aza. == AHOLKUAK == * Aza egosterakoan, poliki poliki gehitu, urak irakinaldia gal ez dezan, modu honetan kolorea hobeto gordeko du. * Egosteko denbora luzatzen badugu, usain eta koloreak asko aldatuko zaizkio. * Euskal Herrian Gabonetan jateko ohitura izan da [[aza olioa]]. * [[Tolosako babarrunak]] [[hornigai]] moduan eramaten du edo [[zainzuri beteak]] plateraren saltsa prestatzeko ere erabil dezakegu. * Azaren salda, [[barazki salda]] bikaina da, bere horretan hartzeko edo beste prestaketa batzuk [[ontzeko]] balio du. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Aza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 2k74dp2q0uf28m6zts8qo9qlnfu1bsb 0 6047 35821 32522 2021-11-17T05:56:22Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''Barraskilo arrunta (''Helix aspersa'')''' tamaina handiko barraskilo espeziea da, molusku gasteropodo lurtarra. Europa osoan bizi da eta jateko ona da. Frantzian jaten duten ''Helix pomatia'' (escargot) oso antzekoa. Barraskiloak maskor kiribilduan sartzen du gorputz osoa. Sabel-oin gihartsu baten gainean arrastaka ibiltzen da. Begiak bere garroen punta-puntan ditu. Landarejalea da eta gau bizitza egiten du, eta izan daiteke kaltegarria nekazaritzarentzat. Gure iruditegian dago euria hasten duenean barraskiloak biltzera ateratzea mendira edo harriz altxatutako paretak dauden inguruetara. Gaur egun hori egitea debekatua dago. [[Fitxategi:Barraskiloak.jpg|300px|thumb|Barraskiloak]] === Barraskiloa gure gastronomian === Barraskiloak gure herriko gastronomian leku berezia du, nahiz eta gaur egun gero eta gutxiago jan. Nafarroako erriberan, esaterako, oraindik asko jaten da eta gainerako herrialdeetan egun berezietarako gordetzen platera dugu. San Prudentzio egunean Gasteizen, eta gabonetan etxe askotan jateko ohitura dago. === Helizikultura === [[Fitxategi:Barraskiloa.jpg|left|300px|thumb| Barraskiloak saltzeko prest]] Barraskiloak helburu komertzialekin hazteari deitzen zaio. Historiaurrean ere, barraskiloak elikaduraren parte izan ziren; hala ere, Joxe Migel Barandiaranek, egindako indusketak kontuan, zioen gurea ez dela izan barraskilo asko jan izan duen herri bat. XX. mende hasieratik barraskiloaren eskaera asko handitu zen, eta etxaldeetan hazteko ahalegina burutu zen helizikultura sortuz. Gaur egun munduko leku ugaritan egiten den jarduera dugu. Frantzia da munduan barraskilo gehien jaten duen estatua. Italiak eta Espainiako estautek jarraitzen diote. === Barraskiloaren haragia === Barraskiloaren haragia fina da, trinkoa, gihartsua eta fruta zaporekoa. Koipe oso gutxikoa da, balore biologiko handiko proteinak ditu eta mineral batzuetan ( magnesio eta potasioan bereziki) aberatsa da. ==== Barraskiloa nola garbitu ==== # Oskol gogorrekoak, hautsi gabeak eta bizirik dauden barraskiloak aukeratuko ditugu. # 15 egunez barraskiloa sare batean edukiko dugu, purga dadin. # Egun horiek pasatakoan, txotx baten laguntzaz kanpoko azal lehorra zartatuko dugu. # Barraskiloa banan banan gatzarekin estali. # Minutu batzuetan utzi barraskiloak barruko zikina kanpora atera dezaten. # Ur ugaria erabiliz, ondo garbitu. ==== Barraskiloa saltsan prestatzeko nola egosi ==== # Garbitu ondoren 50ºC dagoen barazki salda batean sartu eta 20 minutuz irakingo dugu. # Irakiten duen bitartean bitsa momentu oro kendu. # Ondoren saldarekin dagoen bigarren kazola batean beste 40 minutuz egosi. === Barraskiloa kozinatzeko moduak=== Euskal Herrian normalean egosi eta saltsan kozinatzen dira. Katalunian, plantxan, parrilan edo labean ere prestatzen dituzte. '''Egosita eta saltsan''' Hau da gurean egiteko modurik zabalduena, barraskiloa ondo garbitu ondoren egosi. Jarraian saltsa zaporetsu bat egin, eta batera nahastu. Saltsak mila modutakoak izan daitezke, tomate, barazki, bizkaitar.... eta normalean haragi zati txikiekin lagundua egoten da, haragi birrindua, hirugiharra, urdaiazpikoa..... '''Labean, parrilan edo plantxan''' Katalunian badago modu honetan jateko ohitura, gatz ohe baten gainean jartzen dira barraskiloak eta erre egiten dira. Amaitzeko saltsa, baratxuri eta perrexil saltsarekin, alioliarekin edo bestelako saltsaren batekin prestatzen dira. === Prestaketak === Ikus, ''[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Barraskiloak|Barraskiloen prestaketak]]'' 2f5bqguewk70tex0o5xgb2azar5wemk 0 6048 34273 33434 2021-10-03T06:37:05Z Gaztarrotz 1953 /* AHOLKUAK */ wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Txerri masaila saltsan.jpg|600px|thumb|Txerri masail erregosiak]] '''TXERRI MASAIL ERREGOSIAK''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Txerri masailak: 20 masail * Gatza. * Oliba olio birjina: 50 ml. * Tipula: 1 dadotan. * Porrua: 1 dadotan. * Azenarioa :1 dadotan. * Ardo zuria: 100 ml. == PRESTAKETA == * Txerri masailak gatzarekin ondu eta kazola batean olio gutxirekin su bizian kolorea eman. * Haragia kazolatik erretiratu eta bertan barazkiak su eztian kozinatu, horiek ere kolorea hartu arte. * Soberan duen koipea kendu, arkumea eta ardo zuria gehitu: Tapa bat jarri su baxuan erregosi. * Masailak su baxuan 30minutu inguru erregosi haragia bigundu arte. == AHOLKUAK == * Hornigai moduan barazki mota desberdinak erabili daitezke. * [[Ilar egosiak]],[[barrengorri salteatuak]], [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata gorritua|Patata gorritua]] ,[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata frijituak|Patata frijituak]] , [[patata purea]] edo [[sagar purea]] hornigai bikainak izan daitezke. * Saltsa irabiatzea ere badago. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txerrikia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] adh4kqc0cizxw9yf1gfoz2dm4397gsq 0 6049 31890 2021-09-19T09:27:05Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gazta krema izozkia]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gazta izozkia]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gazta izozkia]] obzze042adh4cvj7m52hv0i643wb9ez 0 6050 31910 2021-09-19T12:01:01Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txekor masailak saltsan]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txekor masailak saltsan]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txekor masailak saltsan]] qetwq12vrx4xvj1xirht8g755xyvu0v 0 6051 31912 2021-09-19T12:01:17Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txekor muturrak bizkaitar saltsan]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txekor muturrak bizkaitar saltsan]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txekor muturrak bizkaitar saltsan]] 4c9jby5at7s7z1akvq0ewc923559gbx 0 6052 31914 2021-09-19T12:01:25Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txekor tripaki eta muturrak, Bizkaiko saltsan]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txekor tripaki eta muturrak, Bizkaiko saltsan]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txekor tripaki eta muturrak, Bizkaiko saltsan]] emiv30k07lcrve5p2xk6ly4gio69os6 0 6053 31916 2021-09-19T12:01:34Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txerri azpizuna labean, rostiarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerri azpizuna labean, rostiarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerri azpizuna labean, rostiarekin]] q0lgsrkc29fv6ukg5x760hdwolhr2o9 0 6054 31918 2021-09-19T12:01:47Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txerri azpizuna onddoz beteta eta Roquefort saltsarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerri azpizuna onddoz beteta eta Roquefort saltsarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerri azpizuna onddoz beteta eta Roquefort saltsarekin]] mkejxelxv464ee2c7km1sb8qhgu68dt 0 6055 31920 2021-09-19T12:01:55Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txerri azpizuna, txanpinoi eta Roquefort gaztarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerri azpizuna, txanpinoi eta Roquefort gaztarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerri azpizuna, txanpinoi eta Roquefort gaztarekin]] 5gwao2bor0t49tjevliainavr46mexq 0 6056 31922 2021-09-19T12:02:04Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txerri masailak saltsan]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerri masailak saltsan]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerri masailak saltsan]] hsy25psgdsnky69t0dckqpyqyfqv5ij 0 6057 31924 2021-09-19T12:02:13Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txipiroiak Pelaio erara]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txipiroiak Pelaio erara]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txipiroiak Pelaio erara]] 4gs8xs4c3nn3vp2u695n5j8ks2682vp 0 6058 31926 2021-09-19T12:02:30Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txipiroiak plantxan tipula goxatu eta letxugarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txipiroiak plantxan tipula goxatu eta letxugarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txipiroiak plantxan tipula goxatu eta letxugarekin]] 0tdqryvpa6vj9n7ssnp67o4op4c2kh4 0 6059 31928 2021-09-19T12:02:43Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txitxarroa piperrada eta patata purearekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txitxarroa piperrada eta patata purearekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txitxarroa piperrada eta patata purearekin]] 01rbvi7qcoo7o446tgnastq2gv6xz2c 0 6060 31930 2021-09-19T12:02:53Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txitxarroa plantxan piper erre, tipula eta gari zainzuriekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txitxarroa plantxan piper erre, tipula eta gari zainzuriekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txitxarroa plantxan piper erre, tipula eta gari zainzuriekin]] 5emi687n9i3puvf0y54y2durz48j5kt 0 6061 31932 2021-09-19T12:03:03Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txokolate gailetak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate gailetak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate gailetak]] 5ut31hpyexa6iznip62tiqmcyhzmw5o 0 6062 31934 2021-09-19T12:03:14Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txokolatezko bizkotxo eta marrubi kopa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolatezko bizkotxo eta marrubi kopa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolatezko bizkotxo eta marrubi kopa]] difi7wtcp6o2b3lk4agi7xpc2415idz 0 6063 31936 2021-09-19T12:03:37Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txokolatezko boilur tarta]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolatezko boilur tarta]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolatezko boilur tarta]] kjch3jf2s87cdwg48y01qoiow50fsz7 0 6064 31938 2021-09-19T12:03:51Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txokolatezko boilurrak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolatezko boilurrak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolatezko boilurrak]] 9n96l8j17i5avk9u8be7bd6yigskb8y 0 6065 31940 2021-09-19T12:04:06Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Txokolatezko krepeak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolatezko krepeak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolatezko krepeak]] 2rw3dq63d7j9bz81unqtfz272lq2ept 0 6066 31942 2021-09-19T12:04:17Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Udaberriko txinatar biribilkiak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Udaberriko txinatar biribilkiak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Udaberriko txinatar biribilkiak]] pbsmmkvn1144e9k64fil7vxqntxp7rg 0 6067 31944 2021-09-19T12:04:28Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Udako entsalada]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Udako entsalada]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Udako entsalada]] 1g5rh0la0zdqg2sool0c7w8lxopbcsq 0 6068 31946 2021-09-19T12:04:39Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Udareak urazukretan]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Udareak urazukretan]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Udareak urazukretan]] e3k6bpxuzrgm6wp44yh74mwiero9vqh 0 6069 31948 2021-09-19T12:05:04Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Untxia eta txanpiñoiak oporto erara]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Untxia eta txanpiñoiak oporto erara]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Untxia eta txanpiñoiak oporto erara]] 1n2clfplrsau6uerfc44gx7yv7odpoz 0 6070 31950 2021-09-19T12:05:14Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Usoak saltsan]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Usoak saltsan]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Usoak saltsan]] 3nangjbzvidmb8ziizn497ukp3a81ej 0 6071 31953 2021-09-19T12:05:31Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Zainzuri freskoak udaberriko olio ozpinarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zainzuri freskoak udaberriko olio ozpinarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zainzuri freskoak udaberriko olio ozpinarekin]] s44m6quti0261u6me2u9it49l46v32i 0 6072 31955 2021-09-19T12:05:40Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Zainzuri frijituak, ziazerba kremarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zainzuri frijituak, ziazerba kremarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zainzuri frijituak, ziazerba kremarekin]] sgjsawxmm1pby4z2rdvmhkwrpu47g1r 0 6073 31957 2021-09-19T12:05:50Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Zainzuriak barazki ozpin-olioarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zainzuriak barazki ozpin-olioarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zainzuriak barazki ozpin-olioarekin]] g7031bukmfwynfn2m8ivrqldx5vlnwu 0 6074 31959 2021-09-19T12:05:59Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/Zapo, kuia txiki eta txanpiñoi brotxetak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zapo, kuia txiki eta txanpiñoi brotxetak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zapo, kuia txiki eta txanpiñoi brotxetak]] azlcyxs24dju0hodzfpg36e4osp5uhr 0 6075 31963 2021-09-19T12:07:10Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Errezeta-liburua/errezeta-berria]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/errezeta-berria]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/errezeta-berria]] qmbrq51enpdw9bpm01lxvcpnegsotnw 0 6076 33025 31964 2021-09-23T08:12:57Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea#Ehotze eta bahetzea]] 8nvw5coudpsnslo8zw035yk20eptms5 0 6077 33026 31965 2021-09-23T08:13:07Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea#Ehotze eta bahetzea]] 8nvw5coudpsnslo8zw035yk20eptms5 0 6078 31966 2021-09-19T12:14:07Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gatza, gelatina, legamia eta ura#Legamia freskoa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Gatza,_gelatina,_legamia_eta_ura#Legamia_freskoa]] 08gx3fszp3lrj05dxcegpdp60i40rrn 0 6079 31968 31967 2021-09-19T12:15:44Z Xabier Cañas 1211 Birbideraketaren helburua «[[Https://eu.wikibooks.org/wiki/Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Dadotan]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Dadotan]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Dadotan]] 17mybfc2jph8m3wisfeihbitpi1bqcv 0 6080 31969 2021-09-19T12:16:41Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Lerrotan]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Lerrotan]] 2ey2sjmtmpe15r9l3bdeln60iu05kh1 0 6081 31970 2021-09-19T12:19:54Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Entsalada berdea]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Entsalada berdea]] 6q6y81h8fy77qji5c27ybp52s9eqti5 0 6082 31973 31972 2021-09-19T12:23:38Z Xabier Cañas 1211 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldeko truko eta aholkuak#Osagai likidoak: Ura, esnea, olioa]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Sukaldeko truko eta aholkuak#Osagai likidoak: Ura, esnea, olioa]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Sukaldeko_truko_eta_aholkuak#Osagai_likidoak:_Ura,_esnea,_olioa]] mjcam58dols5gxvafvenuj7hhmlsego 0 6083 31974 2021-09-19T12:24:37Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Sukaldeko truko eta aholkuak#Osagai likidoak: Ura, esnea, olioa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Sukaldeko_truko_eta_aholkuak#Osagai_likidoak:_Ura,_esnea,_olioa]] fa3ki1iuwngocarf8fil50833u8gubc 0 6084 33029 31975 2021-09-23T08:13:37Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea#Gariaren proteina kopuruaren araberako irin motak.]] 710fcbudd9s1uhvfqul501ytz1d0qpm 0 6085 31977 2021-09-19T12:29:04Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gatza, gelatina, legamia eta ura#Izen propioa duten gatzak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Gatza,_gelatina,_legamia_eta_ura#Izen_propioa_duten_gatzak]] 0kguogybk7k6dts278erbh0kendjeek 0 6086 33024 31978 2021-09-23T08:12:47Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea#Gariaren proteina kopuruaren araberako irin motak.]] 710fcbudd9s1uhvfqul501ytz1d0qpm 0 6087 33028 31979 2021-09-23T08:13:27Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea#Gariaren proteina kopuruaren araberako irin motak.]] 710fcbudd9s1uhvfqul501ytz1d0qpm 0 6088 35274 31980 2021-10-14T08:05:31Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Glosarioa]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Glosarioa]] ai2g8588kwjukjbs7p0chjgdm5yn5c8 0 6089 31981 2021-09-19T12:35:25Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Txokolatea#Txokolatezko estalkiak edo koberturak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Txokolatea#Txokolatezko_estalkiak_edo_koberturak]] awgcb3qm84ag3nf21apa320xqtdy4xl 0 6090 31982 2021-09-19T12:38:29Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruitu lehorrak eta pasak#Arbendol, Prunus dulcis]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Fruitu_lehorrak_eta_pasak#Arbendol,_Prunus_dulcis]] 4ishui1o5q8axje2ox0jsvnmswoszti 0 6091 31983 2021-09-19T12:39:00Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruitu lehorrak eta pasak#Arbendol, Prunus dulcis]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Fruitu_lehorrak_eta_pasak#Arbendol,_Prunus_dulcis]] 4ishui1o5q8axje2ox0jsvnmswoszti 0 6092 31984 2021-09-19T12:42:21Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Ilargi erditan]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Ilargi_erditan]] ifac5wbde4409822hzrjc8cpbq85axz 0 6093 36284 34502 2022-02-02T15:31:59Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''MANDARINA IZOZKIA''' == OSAGAIAK == * Ura: 500 ml. * Azukrea: 450 g. * Mandarina zukua: 1 l. * Limoi zukua: 10 ml. * Zuringoa: 3. == PRESTAKETAK == * Jarri ura eta azukrea elkarrekin egosten, 10 minutu inguru 100ºC edo 22-24ºb graduk lortu arte. Begiratu [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Almibar puntuak|Almibar puntuak]] Utzi hozten. * Gehitu mandarina zukua eta limoi zukua. Nahastu dena ongi. * Sartu likido hau izozkia egiteko gailuan, eta utzi izozten. * Izozkia gogortzen hasitakoan, nahastu zuringo [[harrotua]] eta utzi guztiz izozten. * Nahi dugun dentsitatea lortutakoan, ontzi batera atera eta izozkailuan gorde. == AHOLKUAK== * Mandarina zukua gehitutakoan, agian azukre edo zuku gehiago gehitu behar zaio 18-20ºb dentsitatea zuzentzeko. * Izozkia edo sorbetea egiteko gailuak erosteko garaian, marka batzuek bi gailuak bereizi egiten dituzte; hala ere, oso antzekoak dira eta biek balio dute bata zein bestea egiteko. * Mandarinarekin egin beharrean, laranjarekin ere egitea izango dugu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 3t0blq3cvvye249he5s8s7mio918mti 0 6094 36864 36285 2022-02-18T14:06:47Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''MANDARINA SORBETEA''' == OSAGAIAK == * Ura: 500 ml. * Azukrea: 350 g. * Mandarina zukua: 1 l. iragazia. * Limoi zukua: 1 iragazia. == PRESTAKETA == * Jarri ura eta azukrea elkarrekin egosten, 10 minutu inguru, 100ºC edo 22-24ºBé gradua lortu arte. Begiratu [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Almibar puntuak|Almibar puntuak]]. Utzi hozten. * Gehitu mandarina eta limoi zukua. Nahastu dena ongi. * Sartu likido hau sorbetea edo izozkia egiteko gailuan eta utzi izozten. * Nahi dugun dentsitatea lortutakoan, ontzi batera atera eta izozkailuan gorde. == AHOLKUAK == * Mandarina zukua gehitutakoan, agian azukre edo zuku gehiago gehitu behar zaio 18-20ºb dentsitatea zuzentzeko. * Izozkia edo sorbetea egiteko gailuak erosteko garaian, marka batzuek bi gailuak bereizi egiten dituzte; hala ere, oso antzekoak dira eta biek balio dute bata zein bestea egiteko. * Mandarinarekin egin beharrean, laranjarekin ere egitea izango dugu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] edhswq2arl1i0o827d797sfcfbkddf2 0 6095 33027 32025 2021-09-23T08:13:17Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea#Bainila-azukrea]] dj0nh0lnrjsuln6bgrxmsr6qwzixzv7 0 6096 32033 2021-09-19T16:35:54Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Xerretan]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Xerretan]] qbqqqiielkf3inotv3c38hqojeb5si2 0 6097 32034 2021-09-19T16:36:45Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Xehatu]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Xehatu]] t8hc3s42o5tj4stxw1cclj0ofh4bx4q 0 6098 32035 2021-09-19T16:37:40Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Esnea eta esnekiak#Esne-gain]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Esnea_eta_esnekiak#Esne-gain]] rw5em546jwpc3lkcijgdyrdmeuy6yww 0 6099 32036 2021-09-19T16:38:23Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Sailetan]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Sailetan]] 10glpdte00ecx6nl4j4t80wucv8xmfo 0 6100 32037 2021-09-19T16:38:54Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Dado txikitan]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Dado_txikitan]] m1x1eyu9qwplbgq133kzfkqd4pv58s8 0 6101 32039 2021-09-19T16:39:45Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Lerro erditan]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Lerro_erditan]] o4qd36sgso7ztrx3y4fwb0f5t8jsy9i 0 6102 32040 2021-09-19T16:40:41Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Salteatze teknika. (Salteatu)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Salteatze_teknika._(Salteatu)]] 1b9y3elmnoqq12az7js9cadzjcdtsys 0 6103 32043 2021-09-19T16:41:59Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Alberjinia edo berenjena Solanum melongena]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Alberjinia_edo_berenjena_Solanum_melongena]] 31dtlsnp09j0z4swjkklrm5qvyaf5id 0 6104 32067 2021-09-19T18:39:36Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Xerretan]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Xerretan]] qbqqqiielkf3inotv3c38hqojeb5si2 0 6105 32068 2021-09-19T18:42:08Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Sailetan]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Sailetan]] 10glpdte00ecx6nl4j4t80wucv8xmfo 0 6106 32069 2021-09-19T18:43:29Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gatza, gelatina, legamia eta ura#Legami hautsa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Gatza,_gelatina,_legamia_eta_ura#Legami_hautsa]] 0wutckxcx9cwsoxx7gg1om2hlbfrhz8 10 6107 35439 35438 2021-10-21T09:43:17Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki <div style="float: right; padding: 0px; border:3px #f7a47a solid; width: 300px; margin-left: 10px; margin-bottom: 10px;" class="noprint"> <div style="background-color: #f4dccf; text-align: left; font-weight: bold; font-size: 135%; padding: 10px;"> [[Image:Sushi set.svg|right|50px|lien=Sukaldean ikasi|Aurkibidea]][[Sukaldean ikasi]]</div> <div style="padding: 10px;"> {{:Sukaldean ikasi/Aurkibidea}} </div> </div> {{#if:{{{nocat|}}}||[[Kategoria:Sukaldaritza liburua|{{SUBPAGENAME}}]]}} <noinclude>Ce modèle présente le sommaire du livre [[Apprendre à cuisiner]]. [[Kategoria:Txantiloiak]] </noinclude> e1qplx4apieicnhn90npclul7fxz402 0 6108 32080 32074 2021-09-19T19:22:42Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki *[[Sukaldaritza_liburua/Sukaldeko_truko_eta_aholkuak#Neurriak_eta_ekibalentziak|Neurriak eta ekibalentziak]] *[[Sukaldaritza liburua/Teknikak|Teknikak]] **[[Sukaldaritza liburua/Teknikak/Egosketa|Egosketa]] **[[Sukaldaritza liburua/Teknikak/Erretzea|Erretzea]] **[[Sukaldaritza liburua/Teknikak/Teknika mistoa|Teknika mistoa]] **[[Sukaldaritza liburua/Teknikak/Koipetan|Koipetan]] **[[Sukaldaritza liburua/Teknikak/Gozogintzarako labeko teknika|Gozogintzarako labeko teknika]] **[[Sukaldaritza liburua/Teknikak/Bigarren mailako sukalde eta gozogintzako teknikak|Bigarren mailako sukalde eta gozogintzako teknikak]] *[[Sukaldaritza liburua/Tresneria|Tresneria]] 32rsr7tbsioscs53lmxon4o4kyiomqb 0 6109 37885 37884 2022-04-12T11:37:17Z Gaztarrotz 1953 /* Z */ wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} Atal honetan sukaldean erabiltzen diren tresna eta aparatu desberdinak ikusiko dituzu. {{Sukaldean ikasi}} [[Fitxategi:Kitchen utensils-01.jpg|thumb|center|Sukaldeko zenbait tresna.]] {{Aurkibide alfabetikoa}} == A == {{Tresneria fitxa|Alanbrezko saskia|image=|texte=Frijigailuan jakiak sartzeko saskitxoa.}} {{Tresneria fitxa|Almaiz edo motrailua|image=Almaiz, motrailu.jpg|texte=Osagaiak zanpatuz, xehatzeko, birrintzeko edo saltsa batzuk egiteko erabiltzen den tresna.}} {{Tresneria fitxa|Aluminio papera|image=Aluminio papera.jpg|texte=Prestaketak estaltzeko erabiltzen den metalezko papera.}} {{Tresneria fitxa|Armiarma|image=Saretxoak.jpg|texte=Jaki prestatuak, likido berotik ateratzeko tresna.}} {{Tresneria fitxa|Arrabola|image=Arrabolak.jpg|texte=Ore desberdinak zabaltzeko edo luzatzeko tresna.}} {{Tresneria fitxa|Arrain, aizto, labana edo ganibet|image=Arrandegiko aiztoa.jpg|texte=Arrainak errazioetan mozteko labana.}} {{Tresneria fitxa|Arrautza harilduak egiteko iragazkia|image=|texte=Gozogintzako arrautza-hariak egiteko erabiltzen den tresna.}} == B == {{Tresneria fitxa|Balantza elektrikoa:|image=Balantza elektrikoa.jpg|texte= Osagaiak pisatzeko tresna.}} {{Tresneria fitxa|Berogailua, kalefakzio, estufa labea:|image=|texte= Oreen hartzitzea edo altxatzea errazteko tenperatura eta hezetasun egokiak dituzten armairuak dira. Ohiko labeen antz handia izaten dute.}} {{Tresneria fitxa|Biberoia:|image=Biberoia.jpg|texte= Saltsa hotzak platerean edertzeko eta era kontrolatu batean zabaltzeko erabiltzen den ontzia}} {{Tresneria fitxa|Bi piezako moldeak:|image=Bi piezako moldea.jpg|texte= Gaileta edo hostorea duten pastel gazi-gozoak prestatzeko eta errazago ateratzeko erabiltzen den moldea.}} {{Tresneria fitxa|Bihotz-erauzlea:|image= Bihotz kentzailea.jpg |texte= Sagarrari bihotza erraz kentzeko tresna.}} {{Tresneria fitxa|Birringailu edo arraspagailu |image=Arraspagailua2.jpg|texte=Osagaiak arraspatzeko edo igurtziz birrintzeko edo txirbilak ateratzeko erabiltzen den tresna.}} {{Tresneria fitxa|Birringailu elektrikoa:|image=Robot elektrikoa.jpg |texte= Prestaketa bat birrintzeko tresna; gehienetan, gero saltsa bihurtzeko. Robota edo kuterra ere esaten zaio.}} {{Tresneria fitxa|Birringailu errefinagailua:|image=|texte= Gozogintzan, askotariko aleak ( almendra, hurrak eta bestelako fruitu lehorrak) forma edo tamaina desberdinetan moztu edo birrintzeko erabiltzen den makina. }} {{Tresneria fitxa|Bitsadera:|image=BITSADERA.jpg|texte= Osagaiak biltzeko, edo bitsa kentzeko erabiltzen den tresna luzea.}} {{Tresneria fitxa|Bizkotxo-moldea:|image=Bizkotxo moldea.jpg|texte= Bizkotxoak laberatzeko molde itxia.}} {{Tresneria fitxa|Blini-zartagina:|image=|texte= Bliniak (puztutako krepe moduko taloak), prestatzeko zartagina.}} {{Tresneria fitxa|Bonboi moldeak:|image=Bonboi moldea (2).jpg |texte= Bonboiak prestatzeko moldeak.}} {{Tresneria fitxa|Brotxa:|image= BROTXA.jpg |texte= Prestaketa desberdinak margotzeko tresna.}} {{Tresneria fitxa|Budin moldea:|image=Budin moldea.jpg |texte= Budinak prestatzeko moldea.}} {{Tresneria fitxa|Burruntzaliak edo burruntzalitxoak:|image=Burruntzalia.jpg|texte= Likidoak, saldak eta saltsak biltzeko erabiltzen den tamaina desberdineko tresna.}} {{Tresneria fitxa|Burruntzi mekanikoa:|image=Oiaskoa_burruntzian.jpg|texte= Oilaskoak haga batean sartu, eta mekanikoki buelta eman, eta era berean erretzen duen labea dugu.}} == D == == E == {{Tresneria fitxa|Ebakitzeko makina:|image=Ebakitzeko makina.jpg|texte= Osagaiak xafla finetan mozteko tresna elektrikoa.}} {{Tresneria fitxa|Ehunezko iragazkia:|image=Ehunezko iragazkia.jpg|texte= Gauzarik finenak iragazteko erabiltzen den tresna.}} {{Tresneria fitxa|Erretilua:|image=Erretilua.jpg|texte= Ontzi zapala, normalean osagaiak zabaltzeko erabiltzen dena.}} {{Tresneria fitxa|Espatula:|image=Espatula.jpg|texte= Jakiak hondoari ez itsasteko eta mugitzeko erabiltzen den tresna.}} {{Tresneria fitxa|Estalkia:|image=|texte= Prestaketa bat edo molde bat tapatzeko erabiltzen denari esaten zaio.}} {{Tresneria fitxa|Estameta, estameña edo artilekia:|image=|texte= Zapi zuri estua, likido desberdinak iragazteko erabiltzen dena.}} {{Tresneria fitxa|Ezkatak kentzekoa:|image=EZKATAK KENTZEKOA.jpg|texte= Arrainei ezkatak kentzeko erabiltzen den tresna}} == F == {{Tresneria fitxa|Film papera edo plastiko gardena:|image=Film papera edo plastiko gardena.jpg |texte= Plastikozko paper xafla fin eta gardena, prestaketa desberdinak estaltzeko erabiltzen dena.}} {{Tresneria fitxa|Frijigailua:|image=Frijigailua.jpg |texte= Osagai desberdinak frijitzeko tresna. Gasarekin edo elektrizitatearekin funtziona dezake.}} == G == {{Tresneria fitxa|Galbahea edo bahea:|image=Galbahea.jpg|texte= Irinak iragazteko tresna.}} {{Tresneria fitxa|Gastronorm:|image=Gastronom moldeak2.jpg|texte= Sukaldeko makineria guztietarako prestatuta dauden ontzi eta erretilu desberdinak. Denak tamaina estandarrarekin, eta sukaldeko makinaria desberdinetan erabilgarriak izango direnak.}} {{Tresneria fitxa|Gomazko espatula edo mihia:|image=Gomazko mihia.jpg|texte= Kazola, pertz eta ontzietatik osagai guztiak biltzeko mingain formako tresna.}} {{Tresneria fitxa|Gozogintzako arraspa:|image=Gozogintzako arraspa.jpg|texte= Mahaietan itasitako ore desberdinak berreskuratzeko edo kentzeko erabiltzen den xafla fin eta malgua}} {{Tresneria fitxa|Gozogintzako espatula:|image=GOZOGINTZAKO ESPATULA.jpg|texte= Altzairuzko espatula edo tresna luzea. Gozogintzan kremak banatzeko edo tartak mugitzeko erabiltzen da.}} {{Tresneria fitxa|Gozogintzako eta okintzako labea:|image=Okintzako labea.jpg |texte= Gozogintzako eta okintzako prestaketak labekatzeko labe berezia.}} {{Tresneria fitxa|Gozogintzako plaka edo erretilua:|image=Gozogintzako plaka.jpg|texte= Gozogintzako prestaketak labekatzeko erabiltzen den plaka edo erretilua}} {{Tresneria fitxa|Gozogintzako pieza biko moldeak:|image=Bi piezako moldea.jpg||texte= Tartak erraz desmoldatzeko erabiltzen diren moldeak.}} {{Tresneria fitxa|Grilla:|image=Grilla1.jpg |texte= Aterik ez duen eta goitik bakarrik berotzen duen labea da. Gratinatzeko edo gainerretzeko erabiltzen da, jeneralean.}} {{Tresneria fitxa|Guraizeak edo artaziak:|image=GURAIZEAK.jpg|texte= Jakiak ebakitzeko tresna.}} == H == {{Tresneria fitxa|Hagatxoak eta Hagaxkak:|image=Hagatxoa.jpg|texte= Arrautzak edo beste osagai desberdinak irabiatzeko erabiltzen den tresna. Altzairuzko haga, bertan osagai desberdinak iltzatzen direlarik, ondoren, labean, burruntzian, frijigailuan, plantxan edo parrilan kozinatzeko.}} {{Tresneria fitxa|Hartzitze-armairuak:|image=|texte= Gozogintzako eta okintzako oreak hartzitzeko armairua.}} {{Tresneria fitxa|Hezur erauzlea:|image=|texte= Olibei hezurrak kentzeko gailua.}} {{Tresneria fitxa|Hezurgabetzeko, aiztoa, labana edo ganibet:|image=Hezurgabetzeko aiztoak.jpg |texte= Haragiari hezurrak kentzeko labana.}} {{Tresneria fitxa|Hotz ganbera:|image=|texte= Jakiak 1 eta 4ºC bitartean mantentzeko hozkailu armairu handia. }} {{Tresneria fitxa|Hozkailua:|image=Hozkailua.jpg|texte= Jakiak 1 eta 4ºC bitartean mantenduko dituen biltegia.}} {{Tresneria fitxa|Hustekoa edo bolak ateratzeko tresna:|image=HUSTEKOA.jpg|texte= Patata, kuiatxoak, meloia… borobil formazko zatiak lortzeko aukera ematen digun tresna.}} {{Tresneria fitxa|Hutsean ontziratzekoa:|image=Hutsean ontziratzekoa.jpg |texte= Jakiak kontserbatzeko hutsean ontziratuko dituen makina.}} == I == {{Tresneria fitxa|Ildaskatzailea:|image=|texte= Limoien azala ildasken bidez apaintzeko tresna.}} {{Tresneria fitxa|Inbutua:|image=Inbutu.jpg|texte= Likido bat mutur estuko ontzi batera pasatzeko tresna.}} {{Tresneria fitxa|Infragorrizko fokuak:|image=|texte= Zerbitzatzeko platera, denbora laburrez bero mantentzeko erabiltzen den bero-sortzailea.}} {{Tresneria fitxa|Irabiagailu elektrikoa:|image=Irabiagailua 2.jpg|texte= Osagai desberdinak harrotzeko erabiltzen den gailua; elektrizitateak darabilen haga handi baten bitartez.}} {{Tresneria fitxa|Iragazki fina:|image=Metalezko iragazki fina.jpg|texte= Saltsa edo saldak iragazteko erabiltzen den metalezko sare fina.}} {{Tresneria fitxa|Iragazkia edo xukadera:|image=Altzairuzko iragazkia.jpg |texte= Prestaketa desberdinak, pastak, arraoza.... iragazteko erabiltzen den metalezko tresna.}} {{Tresneria fitxa|Izotz ganbera:|image=|texte= Jakiak izozturik -18ºC tara mantentzeko plaka batzuekin eginiko armairu handia.}} {{Tresneria fitxa|Izotz makina:|image=|texte= Izotzak egiteko makina.}} {{Tresneria fitxa|Izotz bolak ateratzekoa:|image=Izozkien tresna.jpg|texte= Izozkia bola formarekin ateratzeko tresna.}} {{Tresneria fitxa|Izozkailua:|image=Izozgailua.jpg|texte= Jakiak izozturik -18ºC tara mantentzeko gai den armairu txikia.}} {{Tresneria fitxa|Izozki makina:|image=Izozki makina.jpg|texte= Izozkiak egiteko erabiltzen den makina.}} == J == Josteko orratzak: Hegaztiak lotzeko eta josteko erabiltzen diren orratz handiak. == K == {{Tresneria fitxa|Kabi moldea:|image=Kabi moldea.jpg |texte= Kabitxoak prestatzeko erabiltzen den gailua.}} {{Tresneria fitxa|Katilua:|image=Altxairuzko katilu txikia.jpg|texte= Pertza baina txikiagoa, kantitate txikiak nahastu edo irabiatzeko erabiltzen den ontzia.}} {{Tresneria fitxa|Kazoa:|image=Kazoa.jpg|texte=Kantitate txikiak, berotu edo egosteko erabiltzen den metalezko ontzia.}} {{Tresneria fitxa|Kazola edo eltzea:|image=Kazolak.jpg|texte= Kozinatzeko erabiltzen den tamaina desberdineko ontzia. Multzo txiki ertainentzako prestaketak burutzeko ontzia.}} {{Tresneria fitxa|Kazola zabala:|image=Kazola zabalak.jpg |texte= Arraina saltsan kozinatzeko, barazkiak erregosteko, sueztitzeko edo salteatzeko erabiltzen den ontzia. Talde txikientzat arroza prestatzeko ere egokia.}} {{Tresneria fitxa|Kolpe erdiko aizto, labana edo ganibet:|image=Golpe erdiko aiztoa.jpg|texte= Pieza handiak eta hezur bigunak ebakitzeko aiztoa}} {{Tresneria fitxa|Kolpeko aizto, labana edo ganibet:|image= |texte= Haragia hezur eta guzti ebakitzeko aiztoa.}} {{Tresneria fitxa|Konbekzio labea:|image=|texte= Haizagailu batek aire beroa mugituz darabilen labea.}} {{Tresneria fitxa|Krepeak egiteko zartagina:|image=Krepera.jpg |texte= Oinarria lodiagoa eta alboak baxuagoak dituen zartagin berezia da. Krepeak egiteko erabiltzen da noski.}} == L == {{Tresneria fitxa|Labeak:|image=Labe mistoa2.jpg|texte= Beroaren ondorioz osagaiak erretzeko erabiltzen den armairua. Gasezkoa, elektrikoa, mistoa, haize berokoa , bero zuzenekoa....izan daitek}} {{Tresneria fitxa|Labeko erretilua:|image=|texte= Labera osagai eta prestaketa desberdinak sartzeko ontzia.}} {{Tresneria fitxa|Labeko Gastronorm erretiluak:|image=|texte= Altura desberdinetako labeko erretiluak. Gastronorm neurri estandarra dutenak. Labean erretzeko edo lurrunetan egosteko balio dutenak.}} {{Tresneria fitxa|Labeko papera:|image=Labeko papera.jpg|texte= Labean egositako prestaketak erretilura ez itsasteko erabiltzen den papera.}} {{Tresneria fitxa|Lapiko elektrikoa:|image=|texte= Gozogintzan krema desberdinak egiteko erabiltzen den ontzia dugu.}} {{Tresneria fitxa|Lata irekigailua:|image=Lata irekigailua.jpg|texte= Metalezko ontziak zabaltzeko gailua.}} {{Tresneria fitxa|Listari edo sukaldeko haria:|image=Listari edo sukaldeko haria.jpg |texte= Osagai desberdinak lotzeko sukaldean erabiltzen den ari gogorra.}} {{Tresneria fitxa|Lurrezko kazola edo buztinezko kazola:|image=|texte= Lurrez eginiko ontzia. Prestaketa zehatz batzuetarako erabiltzen da.}} {{Tresneria fitxa|Lurrunetan egosteko kazola:|image=|texte= Hermetikoki itxitako ontzia da. Barruan uraren lurruna presioz sartzen da; hartara, osagaia egosiz.}} {{Tresneria fitxa|Lurrunetan egosteko labea:|image=|texte= Lurrun beroa sortzen duen labea. Bertan osagai desberdinak egosteko aukera izango da.}} {{Tresneria fitxa|Lurrunetarako Gastronorm erretiluak:|image=Lurrunetan egosteko gastromon erretilua.jpg|texte= Lurrunetan egostekoan erabiltzen diren erretilu zulatuak, Gastronorm tamaina estandarrekoak.}} == M == {{Tresneria fitxa|Madalena moldea:|image=Madalena modeak 2.jpg|texte= Madalenak egiteko erabiltzen den paperezko moldea}} {{Tresneria fitxa|Mahai azpiko ozkailua:|image= Mahai azpiko ozkailua.jpg |texte= Lanerako mahaia eta hozkailu funtzioa egiten duen armairua}} {{Tresneria fitxa|Mahai beroa:|image=|texte= Baxera barruan bero mantentzeko edo zerbitzatutako plater, erretilu edo bestelako ontziak denbora batez bero mantentzeko armairua.}} {{Tresneria fitxa|Mahuka muturra:|image=Mahukaren mutur sorta.jpg |texte= Mahukaren amaieran jartzen dugun punta txikia. Krema, esne-gain edo ore desberdinei forma emateko.}} {{Tresneria fitxa|Mahuka:|image=Mahuka.jpg|texte= Krema desberdinak zabaltzeko erabiltzen den tela edo plastikozko konoa. Honen irteeran mahuka muturra jarriko da; krema hori guk nahi dugun forman bertatik ateratzeko.}} {{Tresneria fitxa|Mandolina:|image=Mandolina 2.jpg|texte= Barazkiak forma berezi edo zehatzetan mozteko eskuko gailua.}} {{Tresneria fitxa|Maria bainu elektrikoa:|image=|texte= Maria bainu funtzioa egiten duen mahaia dugu. Iturri baten bitartez urez betetzen da eta hustubidea du. Elektrizitate edo gas bitartez ura berotzen du.}} {{Tresneria fitxa|Maria bainua:|image=|texte= Ur berotan sartzen den ontzia, bere barruan duen elementua berotzeko edo bero mantentzeko.}} {{Tresneria fitxa|Marmita ertaina:|image=MARMITA ERTAINA.jpg|texte= Haragi erregosi edo gisatuak talde ertainentzat prestatzeko ontzia.}} {{Tresneria fitxa|Marmita finkoa:|image=|texte= Mugitu ezin den lapiko handia, }} {{Tresneria fitxa|Marmita:|image=MARMITA.jpg|texte= Kazola handia eta altua; kantitate handiak kozinatzeko erabiltzen den lapikoa. Normalean saldak edo egosketa handiak burutzeko.}} {{Tresneria fitxa|Matxetea:|image=Matxetea.jpg|texte= Hezurrak ebakitzeko erabiltzen den labana handia.}} {{Tresneria fitxa|Metalezko eskularru babeslea:|image=Metalezko eskularru babeslea.jpg |texte= Ebakitzeko makina elektriko edo labanarekin hezurgabetzeko garaian, eskuak babesteko eskularrua dugu.}} {{Tresneria fitxa|Mikrouhin labea:|image=Mikrouhina.jpg|texte= Uhin elektromagnetikoen bitartez berotzen duen labea.}} {{Tresneria fitxa|Mutur leuna:|image=Mahuka mutur leuna.jpg |texte=Mahukaren muturrean jartzen den punta-lisoa.}} {{Tresneria fitxa|Mutur kizkurra:|image=Mahuka mutur kizkurra.jpg|texte=Mahukaren muturrean jartzen den punta-kizkurra.}} {{Tresneria fitxa|Muturtxoak:|image=Muturtxoak.jpg|texte= Mahukaren puntan, barruko krema edo orea guk nahi dugun tamaina edo forma ateratzeko erabiltzen dugun gailua.}} {{Tresneria fitxa|Muturzorrotz edo puntazorrotz labaina:|image=Puntazorrotz labaina.jpg|texte= Sukaldeko labana txikia, barazki desberdinak zuritu eta ebaketa delikatuak burutzeko.}} == N == {{Tresneria fitxa|Neurgailuak:|image=LIKIDO NEURGAILUA.jpg |texte=Osagai likidoak neurtzeko ontziak. }} == O == {{Tresneria fitxa|Ogi moldea:|image=Ogi moldeak.jpg|texte= Ogi oreak laberatzeko moldea.}} {{Tresneria fitxa|Ohola:|image=SUKALDEKO_OHOLA.jpg|texte= Osagaik gainean jarri eta mozteko edo xehatzeko tresna.}} {{Tresneria fitxa|Ontzi edo eltze elektrikoa:|image=Eltze elektrikoa.jpg |texte= Gozogintzako prestaketa batzuk egiteko erabiltzen den ontzi elektrikoa.}} {{Tresneria fitxa|Oragailu elektrikoak:|image=Oreatzaile elektrikoa.jpg|texte= Beso baten laguntzaz, gozogintzako eta okintzako ore desberdinak landu eta oratzen dituen gailu elektrikoa.}} {{Tresneria fitxa|Ore ebakigailua:|image=Ore-ebakigailuak.jpg |texte= Oreak forma zehatz batekin ebakitzeko tresna.}} {{Tresneria fitxa|Ostra irekigailua:|image=|texte= Ostrak zabaltzeko gailua.}} == P == {{Tresneria fitxa|Paella-ontzia:|image=Paellera2.jpg|texte= Paellak egiteko erabiltzen den ontzi bereizgarria.}} {{Tresneria fitxa|Parrillako pintzak:|image= PARRILAKO PINTZA.jpg |texte= Parrillan eta distantzia batera, osagai desberdinak mugitzeko balioko digun tresna.}} {{Tresneria fitxa|Parrillak:|image=|texte= Ikatzaren bero zuzenaren bitartez, jakiak erretzeko erabiltzen da. Gaur egun gasezkoak edo elektrikoak ere izaten dira.}} {{Tresneria fitxa|Pasta egostekoa:|image=|texte= Pasta italiarra egosteko lurrean trinko dagoen ontzi handia. Urez betea dagoena eta saski bat duena barruan. Pasta egosteko denborak finkatuak ditu.}} {{Tresneria fitxa|Pasta gurpila:|image=Ore moztailea.jpg|texte= Pastak edo pizzak mozteko erabiltzen den tresna.}} {{Tresneria fitxa|Pasta freskoa egiteko gailua:|image=Pasta freskoa egiteko gailua.jpg|texte = Pastak freskoa luzatu eta mozteko erabiltzen den gailua}} {{Tresneria fitxa|Pastelgintzako labea:|image=|texte= Pastelgintzarako erabiltzen diren labe bereziak. Baxuak dira eta beroa, denean, berdin banatzea dute bereizgarri.}} {{Tresneria fitxa|Pertz edo bola:|image= Pastelgintzako pertza edo bola.jpg||texte= Metalezko katilu handia; osagaiak nahasteko edo irabiatzeko erabiltzen da.}} {{Tresneria fitxa|Piper ontzia:|image=Piperrontzia.jpg |texte= Piperbeltza momentuan birrintzeko gailua.}} {{Tresneria fitxa|Plantxa:|image=Plantxa.jpg|texte= Jakiak erretzeko erabiltzen den metalezko xafla lodia. Gasezkoa edo elektrikoa izan daiteke.}} {{Tresneria fitxa|Plantxako espatula:|image=PLANTXAKO ESPATULA.jpg|texte= Plantxan erabiltzen den tresna motz, zabal eta gogorra osagaiak plantxan mugitzeko.}} {{Tresneria fitxa|Presio eltzea:|image=Presio-eltzea.jpg|texte= Egosaldi luzeak eskatzen duten prestaketak egiteko erabiltzen den kazola. Denboraren laurdenean edo herenean egosten dira osagaiak.}} {{Tresneria fitxa|Puregailua:|image=Puregailua.jpg|texte= Barazkiak pure bihurtzeko tresna.}} == S == {{Tresneria fitxa|Sardea:|image=Sabarin moldeak.jpg|texte = Sabarinak prestatzeko moldeak.}} {{Tresneria fitxa|Sardea:|image=Sardea.jpg|texte= Punta desberdinak dituen tresna; normalean, osagaiak mugitzeko eta xerratzeko erabiltzen dena.}} {{Tresneria fitxa|Saretxoa:|image= Burdin sarea.jpg|texte= Gozogintzan prestaketak estaltzeko erabiltzen da.}} {{Tresneria fitxa|Saute:|image=|texte= Prestaketak salteatzeko erabiltzen den altzairuzko kazola baxua}} {{Tresneria fitxa|Sifoia:|image=Sifoia.jpg |texte= Esne gaina edo aparrak prestatzeko gailua}} {{Tresneria fitxa|Silikonazko azpikoa:|image=Silikonazko azpikoa.jpg |texte= Ore desberdinak itsatsi gabe laberatzeko, erretilu azpian jartzen dena. Labetik kanpo, karamelu batzuk zabaltzeko ere balio du. Pralinea egiteko adibidez.}} {{Tresneria fitxa|Silikonazko moldeak:|image=Silikonako moldeak.jpg|texte= Silikonaz eginiko forma desberdineko moldeak. Oreak laberatzean, ez itsasteko, eta erraz soltatzeko balio dute.}} {{Tresneria fitxa|Sopletea:|image= Sopletea.jpg|texte= Sukaldaritzako edo gozogintzako prestaketak gainerretzeko balioko duen gailua.}} {{Tresneria fitxa|Sorbete makina:|image=|texte= Sorbeteak egiteko erabiltzen den makina.}} {{Tresneria fitxa|Sukaldeko robota:|image=Robot elektrikoa.jpg |texte= Osagaiak xehatzeko, birrintzeko eta ore bihurtzeko erabiltzen den tresna elektrikoa.}} {{Tresneria fitxa|Sutondoko kanpaia:|image=Sutondoko kanpaia2.jpg|texte= Sukaldean sortzen diren keak erretiratzeko makineria}} == T == {{Tresneria fitxa|Tajina:|image=Tajin eltze edo ontzia.jpg|texte= Marokoarrek erregosi edo gisatu desberdinak prestatzeko erabiltzen duten lurrezko ontzia.}} {{Tresneria fitxa|Tarta eraztuna edo uztaia:|image=Tarta uztaia.jpg|texte= Tarta egiteko erabiltzen den molde irekia.}} {{Tresneria fitxa|Tartaleta moldeak:|image=Tartaleta moldea.jpg|texte= Opil eta pastel gazi-gozo txikiak egiteko moldeak.}} {{Tresneria fitxa|Teila moldea:|image=|texte= Bata besteari itsatsitako hodi-erdi moduko molde metalikoa da.}} {{Tresneria fitxa|Tipula aiztoa, labana edo ganibeta:|image=Tipul aiztoa.jpg|texte= Tipula eta barazki mozketa gehienak egiteko erabiltzen den labana.}} {{Tresneria fitxa|Tortillen pretsatzailea:|image=Tortillak egiteko prentsatzailea.jpg |texte= Tortilla mexikarrak prestatzeko garaian orea zapaldu eta forma emateko erabiltzen den gailua.}} {{Tresneria fitxa|Triangelua:|image=Triangelua.jpg|texte= Salda beroaz beteta dauden marmita handiak azkarrago hozteko azpialdean jartzen den triangelu formako oinarria.}} {{Tresneria fitxa|Txaira edo zorrozgailua:|image=AIZTOA ZORROZKAILUA-TXAIRA.jpg |texte= Labana zorrozteko tresna.}} {{Tresneria fitxa|Txinatar iragazkia:|image=Txinatar iragazkia.jpg|texte= Saltsa, salda edo krema desberdinak iragazteko erabiltzen den altzairuzko kono formako tresna.}} == U == {{Tresneria fitxa|Ukondoko kanila:|image=Ukondoko kanila.jpg|texte= Eskuak erabili gabe ukondoreakin kanila ireki eta ixteko aukera emate duen kanila. Kanilla hau eskuak garbitzeko erabiltzen da.}} {{Tresneria fitxa|Urdaiazpiko, aiztoa, labana edo ganibeta:|image=Urdaizpikoa mozteko aiztoa.jpg|texte= Urdaiazpikoa xerratzeko labana luze eta malgua. }} {{Tresneria fitxa|Uztaiak:|image=Uztaiak.jpg |texte= Gelatina duten gozogintzako prestaketa ugariri forma emateko edo aurkezteko garaian platerak edertzeko erabiltzen dira tamaina desberdineko uztaiak . }} == X == {{Tresneria fitxa|Xarlota-moldea:|image=|texte=Xarlota edo Charlotteak egiteko moldeak.}} {{Tresneria fitxa|Xerratzeko aiztoa, labana edo ganibet:|image=Xerratzeko aiztoak.jpg |texte=Osagai desberdinak xerratzeko erabiltzen den labana luze eta malgua.}} == Z == {{Tresneria fitxa|Zartagin baskulagarria:|image=|texte= Kantitate handietan kozinatzeko eltzea dugu. Finkoa da eta baskularra. Gisatuak, arrozak edo kantitate handiak frijitzeko erabiltzen da.}} {{Tresneria fitxa|Zartagina:|image=Zartagin1.jpg|texte= Frijitzeko [[salteatzeko]], erregosteko edo [[sueztitzeko]] erabiltzen den ontzia.}} {{Tresneria fitxa|Zerbitzatzeko erretilua:|image=Zerbitzatzeko altzairuzko erretilua.jpg |texte= Talde handientzako Ingalaterrako eran zerbitzatzeko erabiltzen diren erretiluak}} {{Tresneria fitxa|Ziztatzeji hagak:|image=Ziztatzeko hagak.jpg |texte= Prestaketa desberdinak bertan ziztatzeko eta era honetan kozinatzeko erabiltzen den tresna}} {{Tresneria fitxa|Zuku makina:|image=Eskuko zuku-makina.jpg |texte= Eskuz zitrikoekin zukuak egiteko gailua.}} {{Tresneria fitxa|Zuku-makina elektrikoa:|image=Zuku-makina elektrikoa.jpg |texte= Fruituak birrindu eta zukuak egiteko gailu elektrikoa}} {{Tresneria fitxa|Zurigailua:|image=Zuritzeko tresna.jpg|texte= Patata edo barazki desberdinak zuritzeko erabiltzen den tresna.}} {{Tresneria fitxa|Zuritzeko makina:|image=|texte= Patata asko batera zuritzeko erabiltzen den makina elektrikoa dugu.}} bpn0s0ov24r2446w3158w59khbcners 10 6110 32075 2021-09-19T19:12:59Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: <includeonly><!-- Pas de saut de ligne ici --><div class="noprint">{{ #invoke:Utile|afficheSiExiste |{{#invoke:Livre|base}}{{{page|Aurkibidea}}} |style={{#if: {{{1|}}}|aurkibidea {{lcfirst:{{{1}}}}}}} |2=<span class="plainlinks"> <!-- --> [{{_|canonicalurl| action=edit&<!-- -->preload={{urlencode:Txantiloi:Aurkibidea/Berria|WIKI}}&<!-- -->editintro={{urlencode:Txantiloi:Aurkibidea/Mezu Berria|WIKI}}}}<!-- --> Sortu aurkibidea...... wikitext text/x-wiki <includeonly><!-- Pas de saut de ligne ici --><div class="noprint">{{ #invoke:Utile|afficheSiExiste |{{#invoke:Livre|base}}{{{page|Aurkibidea}}} |style={{#if: {{{1|}}}|aurkibidea {{lcfirst:{{{1}}}}}}} |2=<span class="plainlinks"> <!-- --> [{{_|canonicalurl| action=edit&<!-- -->preload={{urlencode:Txantiloi:Aurkibidea/Berria|WIKI}}&<!-- -->editintro={{urlencode:Txantiloi:Aurkibidea/Mezu Berria|WIKI}}}}<!-- --> Sortu aurkibidea...]</span> }}</div></includeonly><noinclude> {{dokumentazioa}} </noinclude> 3zhdmhlldzpvexui6iy29fw9we1nj8o 0 6111 35579 35578 2021-10-23T12:04:05Z Xabier Cañas 1211 added [[Category:Sukaldaritza liburua]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki Liburu honen helburua [[Sukaldaritza liburua/Azala|sukaldaritzaren]] oinarriak erakustea da (neurriak, janariak, prestaketak, tresnak, ...). == Aurkibidea == [[Fitxategi:Wok cooking by theforbzez in Thailand.jpg|thumb|300px]] {{/Aurkibidea}} [[Kategoria:Sukaldaritza liburua]] b1xo8o62xmova8kryya6jxtee54tz6p 0 6112 36819 36818 2022-02-14T16:31:13Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Txerri azpizuna patata frijituekin.jpg|400px|thumb|Txerri azpizuna patata frijituekin]] '''HARAGI SALTSA''' Litro inguru saltsa lortzeko. == OSAGAIAK == * Ardo beltza: 250 ml. * Azukrea: 25 g. * [[Salda iluna]]: 1 l. * Arto irin findua: 25 g. * Ura: 100 ml. == PRESTAKETA == * Saute batean ardoa azukrearekin murrizten jarri. * Ardoa karamelizatzen hasitakoan gehitu salda iluna. * Elkarrekin irakin, karamelua guztiz desegin arte. * Katilu batean behatzak erabiliz disolbatu arto irin findua ur hotzetan. * Salda irakiten dugunean gehitu salda ilunera arto irin disolbatua, hagatxoarekin eragiten dugun bitartean. * Gehitu arto irina guk nahi dugun dentsitatea lortu arte. == AHOLKUAK == * Mota guzietako haragi erreak bustitzeko erabiltzen den saltsa. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 9o2t0hfn5k7ruvgn4575nujicap5ujv 0 6113 37686 37685 2022-04-07T10:46:34Z Gaztarrotz 1953 /* PRESTAKETA */ wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Kuiatxo beteak.jpg|500px|thumb|Bakailaoz beteriko kuiatxoak piper saltsarekin]] '''BAKAILAOZ BETERIKO KUIATXOAK PIPER SALTSAREKIN''' MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * [[Kuiatxoa]]: 2 ertain. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao betegaia|Bakailao betegaia]] : 400 g. * [[Piper saltsa]]: 800 ml. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * Kuiatxoak garbitu eta zabaleran 4 zatitan moztu * Koilara eta [[puntazorrotza]] erabiliz barrutik hustu kuiatxoak. * Jarri kazola bat ur eta gatzarekin irakiten. * Ura irakiten dugunean sartu bertan kuiatxoak eta egosi 2 minutu. * [[Bitsadera]] baten laguntzaz eta kontu handiarekin erretilu batean jarri. * Koilara batekin bete kuiatxoak bakailao [[Betegaiarekin|betegaiarekin]]. * Sartu [[Erretiluan|erretilua]] labera eta utzi kuiatxoa egin eta pitin bat [[gainerre]] arte. * Platera muntatzeko azpian [[piper saltsa]] jarri eta gainean kuiatxoa. == AHOLKUAK == * Nahi izatera gainetik gazta birrindua gehitu eta gainerre daiteke. * Kuiatxoak betetzeko edozein betegia mota erabil daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Alberjinia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] d0ledsxp9zrhvcbocnr765gkxyl1dde 0 6114 36603 36415 2022-02-09T12:33:22Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Baztan zopak.jpg|400px|thumb]] '''BAZTAN ZOPA''' MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ardi salda|Ardi salda]] : 1,5 l. * [[Azafraia]]: 6 hari. * Ogia: 12 xerra. 4-6 egunekoa eta 1,5- 2 cm. inguruko lodierarekin. == PRESTAKETA == * Kazola batean ardi salda ugari sutan jarri eta txigortutako azafraia gehitu. * Irakiten hasitakoan sua itzali. * Utzi pitin bat epeltzen eta zabaldu bertan ogia xerrak. * Minutu batzuk eduki eta buelta eman ogi busti eta mozkortu arte. * Atera plater batetara. * Jateko momentuan busti gainetik salda beroarekin. == AHOLKUAK == * Platera honen sekretua, salda on bat egitea eta ogiak ongi bustitzea izango da. * Kontu eduki saldaren gehiegizko koipearekin. * Baztanen herriko jai bezperetan jaten den prestaketa dugu. 0qmc5rv9nvliy6zx5u055mlw80czbnu 0 6115 36729 36186 2022-02-10T16:42:55Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi: Iberiar presa carpaccioa.jpg|600px|thumb|Iberiar presaren carpaccioa]] '''HARAGI CARPACCIOA''' MAHAIKIDEAK: 8 == OSAGAIAK == * Azpizun haragi trontzoa: 400 g. * Oliba olio birjina: 50 ml. * [[Tomate ozpin olioa]]: 25 g. * Gatza. * Ondutako Idiazabal gazta: 150 g. xafla finetan. == PRESTAKETAK == * Txerriki haragia ondo garbitu, koipeak eta nerbioak kenduz. * Haragi zatia film-arekin bildu estu, eta sartu izozkailura pare bat orduz. * Denbora hori pasatutakoan, bertatik atera, kendu plastikoa eta xerratzeko aizto edo gailu elektrikoarekin xerra finak egin. * Plater baten azpian zabaldu olio hari bat eta horren gainean, haragi xerrak. * Haragia epela dagoenean, gehitu gainetik, limoiarekin egindako [[tomate ozpin olioa]] pitin bat. * Amaitzeko, arraspagailuarekin Idiazabal lerro finak zabaldu gainetik jarri. == AHOLKUAK == * Normalean, zizka-mizka moduan jateko erabiltzen da. * Gaur egun, haragiaren erdian entsalada berde edo belar usaintsu batzuk jartzea ohikoa da. * Limoiaren ordez edozein fruitu azido tropikalek bestelako freskotasun bat ematen dio. * Haragia horren gordina jateko erreparoak badituzu, gehitu limoi zukua pare bat ordu lehenago eta hozkailuan eduki, limoiak haragia marinatu dezan. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] bvztykbke5gqjpvxadks2t0abptd86c 0 6116 37517 37489 2022-04-05T14:05:59Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Gazta entsalada.jpg|500px|thumb|Ondutako gazta entsalada]] '''ONDUTAKO GAZTA ENTSALADA''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Errukula]]: 3 eskukada, garbitu, desinfektatu lehortu. * [[Sagarra]] : 1 zuritu, bihotzik gabe, erdibitu eta xerretan. * [[Errefautxoa]]: 8 , ilargi erdi xerra finetan. * [[Oliba olio birjina]]: 75 g. * Jogur naturala: 50 g. * [[Gatza]]. * [[Ondutako gazta]] xaflak: 200 g. == PRESTAKETAK == * Katilu batean nahastu olioa, jogur naturala, eta gatza. * [[Pertz]] batean nahastu errukula, sagarra eta [[errefautxoa]] saltsarekin. * [[Maneatu]] eta plater batean jarri esku garbiekin, soberako saltsa bertan utziz. * Amaitu gazta xaflak gainetik banatuz. == AHOLKUAK == * Gordinik jan behar diren letxugak aldez aurretik ongi desinfektatu, garbitu eta lehortu behar izaten dira. Desinfektatzeko lixiba bereziak likidoan edo pastillan saltzen dira. Horretarako saltzaileak adierazitako ur kantitatean dagozkion tantak edo pastillak bota ondoren, letxugak bertan murgiltzen dira. Dagokion denbora pasa ondoren, urberritzen dira eta azkenik lehortu. * Entsalada hauek ontzeko [[ozpin-olioa]], [[saltsa arrosa]], jogurt saltsa, [[esne-gain]] garratza edo beste edozein saltsa erabil dezakegu. * Gogoratu azken momentuan ondu behar dela. Ez da zergaitik saltsa guzia erabili behar kontu izan gehiegi blaitu gabe. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Entsalada]] 3h41mtgj0489rl2uep4t1xvuwkddut0 0 6117 34331 33659 2021-10-03T08:21:33Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ERREMOLATXA EGOSIA''' [[Fitxategi:Erremolatxa egosia.jpg|600px|thumb|Aza lore arrautzeztatua]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Ura. * Gatza. * Erremolatxa gordina. == PRESTAKETAK == * Jarri kazola bat edo espres ontzia sutan ur eta gatzarekin. * Sartu bertan erremolatxa. * Kazolan egosi 50-55 minutu inguru tamainaren arabera, espres ontzian berriz 25 minutu. * Bertatik atera eta hoztu ondoren zuritu. == AHOLKUAK == * Lerro finetan edo karratuetan entsalada desberdinak prestatzeko erabiltzen da bereziki. * Kontu izan erremolatxaren tintarekin kolore handia bai du. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] q621d678xqstzx7lvhhpt2mf1qzyuhn 0 6118 32227 2021-09-20T05:39:32Z 77.227.165.93 Orria sortu da. Edukia: [[Fitxategi:Arraian plater muntaketa.jpg|600px|thumb|Legatza plantxan]] wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Arraian plater muntaketa.jpg|600px|thumb|Legatza plantxan]] 79ykljn9ojxbsmh3agfdinszet8ckg1 0 6119 37875 37860 2022-04-12T10:56:27Z Gaztarrotz 1953 /* PRESTAKETA */ wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Hegalabur sashimia2.jpg|500px|thumb| Atungorri sashimia]] '''ATUNGORRI EDO HEGALUZE SASHIMIA''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Limoi]] edo [[Lima|lima]] zukua: 40 ml. * [[Laranja]] zukua:40 ml. * [[Soja saltsa]]: 40 ml. * [[Sesamo]] eta sesamo beltza: 40 g. zartagian segundo batzuk txigortu. * [[Oliba olio birjina]]. * [[Atungorria]] edo [[hegaluzea]]: 400 g. Goreneko trontzoa karratu luzean. * Lurrina duten loreak eta koloredunak: Edertzeko. * [[Daikon ernamuindu]]: Pitin bat. * [[Jengibre marinatua]]: 20 g. * [[Wasabi]]a: 25 g. * [[Erremolatxa]]: 50 g. [[Arraspagailuan|arraspagailuan]] [[Birrindua|birrindua]]. == PRESTAKETA == *[[Atungorri]] edo [[Hegaluze|hegaluze]] trontzoa, [[Film|film]] plastikoan bildu eta izozkailuan sartuko dugu 15 minutuz. * [[Zartagin]] batean segundo batzuk [[txigortu]] sesamoak. * [[Almaiza]] batean kolpe gutxi batzuk eman sesamo haziei eta gehitu oliba olioa, laranja eta limoi zukua eta [[soja saltsa]]. Nahasi dena ongi. * Beste alde batetik [[Erremolatxa|erremolatxa]] zuritu eta [[Arraspagailuan|arraspagailuan]] [[birrindu]]. * Platera muntatzeko [[erretilu]] edo plater luze batean erremolatxarekin ohe bat egin. * Arraina izozkailutik atera, [[Film plastikoa|film plastikoa]] kendu eta plantxa oso bero batean segundo butzuetan kolore pitin bat eman. * Xerrak egiteko aiztoarekin xerra ( lodiagoak edo finagoak izan daitezke, baina beti arraiaren giharraren kontrako norabidean) moztu. * Muntatu xerra hauek [[erretiluan]] bata bestaren segidan, baina, elkar tapatu gabe. * Gehitu gainetik aldez aurretik prestatutako saltsa eta utzi bere horretan 5 minutuz. * Jan aurretik, [[Daikon ernamuindu|daikon ernamuindu]] eta [[Lore|lore]] batzuekin [[Edertuko|edertuko]] dugu. * Albo batean [[jengibre marinatua]] eta [[Wasabia]] jarriko diogu. == AHOLKUAK == * Esan beharrik ez dago arrainak oso freskoa behar duela. * Arraina gordinik jan egingo dugunez tresneria guzia oso garbia behar du izan. * [[Plantxako]] kolpeak oso motza izan behar du eta normalean hau egin gabe prestatzen da. * Japonian ohiko da daikon [[Arbiarekin|arbiarekin]] aurkeztea eta ez [[Erremolatxarekin|erremolatxarekin]]. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 5jehxjx6m0i4j2tsn5db2n7zarr45ws 0 6120 37572 37569 2022-04-06T09:52:28Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Tomate, gazta eta fruitu lehor ozpin olio.jpg|600px|thumb]] '''TOMATE ETA GAZTANBERA ENTSALADA FRUITU LEHOR ETA ANTXOA OZPIN-OLIOAREKIN''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fruitu lehor eta granada ozpin olioa|Fruitu lehor, antxoa eta granada ozpin olioa]] * Entsaladarako [[Tomate saltsa|tomate]] helduak: 4 edo 1 kg. * [[Gatza lorea]]. * [[Gaztanbera]]: 200 g. * [[Edertzeko belar usaintsuak]]: Eskukada 1. == PRESTAKETAK == * Katilu batean prestatu [[ozpin-olioa]] eta gorde * Tomateak kontu handiarekin zuritu, erditik moztu eta xerratu. * Zabaldu erretiluan tomatea eta [[gatzarekin]] ondu. * Honen gainean banandu [[Gaztanbera|gaztanbera]] zatitxoetan. * Koilara baten laguntzaz, gainetik [[busti]] [[ozpin-olioarekin]]. * [[Edertzeko belar usaintsu]] batzuk gainetik zabaldu. == AHOLKUAK == * Plater hau udan jatea komeni da, baratzeko tomateak garaian daudenean. * Tomatea zuritu gabe ere presta dezakegu, nahiz eta zurituta finago geratzen den. * [[Edertzeko]] lore edo belar batzuk gehitu genitzake. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Tomatea]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] mdaql3ycgeoowsslgfkuzou1bbr5coz 0 6121 36920 36914 2022-03-16T12:48:11Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fruitu lehor, antxoa eta granada ozpin olioa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fruitu lehor, antxoa eta granada ozpin-olioa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Fruitu lehor, granada eta antxoa ozpin olioa.jpg|600px|thumb]] '''FRUITU LEHOR, ANTXOA ETA GRANADA OZPIN-OLIOA''' KOPURUA: 300ml Prestatzeko. == OSAGAIAK == * Hurra: 20 g. zatitua. * Arbendol: 20 g. zatitua. * Pintatxo: 20 g. zatitua * Granada: 20 g. * Antxoa gatzatua: 2 karratutan. * Oliba olioa: 200 ml. * Jerezko ozpina: 50 ml. * Gatza. * Piperbeltza. == PRESTAKETA == * Puskatu fruitu lehorrak almaizean zati ertainetan. * Katilu batean nahastu olioa, ozpina, gatza eta piperbeltza. * Ozpin-olio honi gehitu, fruitu lehorrak, granada eta antxoa. * Ongi nahasi. == AHOLKUAK == * Edozein entsalada ontzeko balioko ditu. * Tipulina ere erabil genezake, lurrin zapore ederra emango lioke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Saltsak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] s6qcl58lzkrj4x5x6fb26xyxj299d1z 0 6122 36939 32246 2022-03-17T08:06:43Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fruitu lehor, antxoa eta granada ozpin-olioa]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fruitu lehor, antxoa eta granada ozpin-olioa]] drad1gwz1jfidjjc3qaoxylf4u4iyzo 0 6123 32248 2021-09-20T06:23:20Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate eta gaztan bera entsalada]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate eta gaztanbera entsalada]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate eta gaztanbera entsalada]] 0tuena6u3lhoorpp0dtxgw8f2jm5u9e 0 6124 33946 33945 2021-09-30T15:23:12Z Gaztarrotz 1953 /* Indar erdiko irin zuria */ wikitext text/x-wiki '''Irina''' Zerealen haziak ehotzearen bitartez lortzen den hauts moduko osagaia dugu. Gari, zekale, garagar, zereal oso, arto edo lekaleetatik ere lor daiteke. Gozogintzan, okintzan eta sukaldaritzan gari irina dugu gehien erabiltzen dena. === Gari alearen zati nagusiak. === '''Endosperma''': Alearen zati handiena da. Hazi berriarentzako janaria. Karbohidratoa du mantenugai nagusia, nahiz eta bitamina eta proteina ere baden. Findutako irinak zerealaren parte honekin osatuta daude gehienbat. '''Zahia''': Zereal alearen azala da, zelulosaz, koipeez eta bestelako mikro mantenugaiz osatua. Hesteak garbitzeko bikaina. '''Hozia edo germena''': Haziaren ernamuina da, bertatik jaiotzen dira landare berriak, eta proteina, bitamina eta olio osasungarriekin dago osatua. === Gariaren nutrizio ezaugarriak === '''Findu gabeko zerealak''' energia iturri oso inportantea dira, karbohidrato mantenugaietan oso aberatsak. Karbohidratoez gain, proteina, mineral eta bitaminak ere baditu; horregatik, zereala, elikagai osoa da. Hori bai, zereal hauek fintzen direnean mantenugai ugari galtzen dituzte. '''Behatutako irinaren osaketa''' Almidoia, %76,Proteina, %12,Ura, %10 eta maila apalagoan Azukreak, bitaminak, koipeak eta mineralak. === Gari irina === Lehenago aipatu bezala, gari irina gozogintzan eta okintzan nagusi dugun irina da; hala ere, gari irin bakoitza desberdina izan daiteke. Urtearen buruan egin duen eguraldiak eta irina fintzeko sistemak asko baldintzatzen dute irinaren kalitatea. === Gari landarea fintzea eta eraldaketa prozesua === ==== Bilketa eta haziaren banaketa ==== Gari landare lehorra jaso ondoren, hazia lastotik bereiztea izaten da lehen lana. Modu mekanikoen bitartez, haziari kanpoko lehen zahia kentzen zaio. Iragazte eta xurgatze mekanikoen bitartez, gari hazia bestelako zahi eta harri koxkorretatik bereizten da. ==== Ehotze eta bahetzea ==== Haziari lehen zahia kendurik eta garbitua ehotzera pasatzen da. Gari irina ehotzeko bi sistema ditugu. Behialako erroten eran, bi harrien artean birrinduz edo modu mekanikoagoak erabiliz, altzairuzko bi arrabola ildaskatuen artetik pasatuaz. Ehotzeko bi sistemak, irin desberdina eskainiko digute. ===== Errotako harriekin lortutako irina ===== Ehotze eta behatze faseak tartekatuz burutzen da. Modu honetan, germena, 2. zahia eta endosperma bereizten joaten da. Altzairuzko arrabolean egindako irinarekin alderatuz, beste irin honek zahia eta germen gehiago izango du, zaporetsuagoa eta mantenugai gehiagorekin, baina lehenago zahartuko da. Bahetze lanik burutuko ez bagenu, berriz, irin osoa lortuko genuke, zaporetsuagoa eta mantenugaietan aberatsagoa. ===== Altzairuzko arrabola ildaskatuekin lortutako irina ===== Modu honetan germen eta zahi gutxiago duten irin zuriak lortuko ditugu, mantenugai gutxiagorekin eta beranduago zahartzen direnak. Kasu honetan ere, irina bahetuko ez bagenu, irin osoa izango genuke. ==== Irinaren heltze, ontze eta zuritzea ==== Bahetu berri den irinak kolore horixka izaten du eta gluten oso ahula; horregatik, irinak heltzen edo ontzen uzten dira beraien ezaugarriak hobetzeko. Batez beste 4 hileko ontzea izaten da, garai horretan irinak eraldaketa kimiko eta fisikoak izaten ditu. Glutena indartsuagoa bihurtzen da, eta okintzarako irin hobea bihurtzen da. Gluten indartsuagoko oreak ur gehiago onartzen du, eta ogi eta opil harrotuagoak eta bigunagoak lortzen dira. Errege opiletarako edo brioche ogia egiteko horrelako irina beharko dugu. Heltze denbora horretan oxidazioaren bitartez irina zuritu egiten da. === Irinaren erauzketa portzentajea === Hasieran dugun hazi kopurutik lortutako irin proportzioa, zenbat eta erauzketa handiagoa izan, orduan eta irin horiagoak izango ditugu, germen eta zahi kantitate handiagokoak. Zenbat era erauzketa txikiagoa izan, orduan eta irin zuriagoa eta germen eta zahi gutxiagokoak. * '''%45eko erauzketa duten irinak''': Irin zuria, zahia eta germen gutxi duten irinak izango dira. * '''%67eko erauzketaren azpitik duten irinak''': Gozogintzarako irinak izango dira. * '''%75-67 erauzketa duten irinak''': Okintzarako irinak izango dira. * '''%80-85 erauzketa duten irinak''': Irin erdi osoak izango dira. * '''%90 erauzketa duten irinak''': Irin osoak izango dira. === Irinaren salmenta. === Irinaren heltze garaia pasa ondoren eta irinak sailkatze aldera froga desberdinak pasatzen dituzte. Irina urarekin nahastu ondoren lortutako oreari froga batzuk pasatzen zaizkio balore batzuk neurtuz. Balore horiek letra eta zenbaki batzuen bitartez adierazten dira eta irina zertarako beharko dugun, bat edo beste erosiko dugu. ==== Komertzializatutako gari irinaren baloreak ==== *'''P: Orearen Irmotasuna'''. Gogortasuna, puskatzeko erraztasuna alegia. *'''L: Orearen hedagarritasuna'''. Luzatzeko gaitasuna. *'''W: Orearen deformazio gaitasuna'''. *'''P/L: Orea airez puztu eta lehertu aurretik, onartzeko prest dagoen presioaren neurketa'''. Albeografoarekin burutzen da lan froga hau. Irin bakoitzaren baloreak kontuan harturik, hauek nahastu ondoren okintzarako eta gozogintzarako balorerik onenak dituzten irin motak sortzen dituzte. Jeneralean, 3 mota hauek dira nagusiak. '''W:70 P:45 L:60 P/L:0,75''': Gozogintzarako irin ahul batek balore horiek izan ditzake: Bizkotxoak, gailetak, madalenak...egiteko '''W:180 P:40 L:142 P/L:0,28''': Irin indartsua, kandeal edo ogi zuri moduko ogientzat balore horiek izan ditzake irinak. '''W:400 P:95 L:125 P/L:0,76''': Irin oso indartsuak, koipe asko dutenentzat: errege opila, brioche ogia egiteko. === Proteina kopuruaren araberako irinak eta motak desberdinak === [[Fitxategi:Irinak.jpg|left|200px|thumb|Irin motak]] ==== Indar irina ==== Gluten portzentaje handia du (%11,5-13,5 proteina 100 gramoko). Irin mota honek ur asko xurgatzen du, eta, ondorioz, ore tinko eta plastikoak sortzen dira. Ogia edo okintzarako ondutako oreak egiteko egokia da (adibidez, errege-opilak egiteko, pasta italiarrak, edo pizzak egiteko erabiltzen diren oreak…) Irin hau erraz ezagutzeko badago metodo bat, eskuan hartu eta hau indarrez itxiko dugu. Eskua ireki ondoren, indar irinak desegin edo zabaldu egin behar du. Irin ahulak baino kolore hori ilunagoa izaten du. ==== Irin ahula ==== Gozogintzako irina ere esaten zaio. Gluten-proteina proportzio baxua du (gehienez %10eko proteina kopurua 100 gramoko). Produktu bigun eta leunak egosteko egokia da, adibidez, bizkotxoak, madalenak, txurroak, kauserak, «petit choux»ak, ore hautsia, etab. Irin hau erraz bereizteko badago metodo bat: eskuan hartu eta hau indarrez itxiko dugu. Eskua ireki ondoren, irin ahula mantendu egingo da desegin gabe. Indar irinak baino kolore zuriagoa izaten du. Bestelako irin edo semolak. ==== Indar erdikoa ==== Okintzako edo gozogintzako prestaketa batzuetan, indar erdiko irina behar izaten da, enpanadak eta ogi batzuetan.... glutena bai baina ez gehiegi. Normalean irin hau indar irina eta irin ahula nahastuz lortzen da. Hala ere merkatuan irin mota hau ere saltzen da. === Gari semola === [[Fitxategi:Pasta motak.jpg|300px|thumb|Gari gogor semolarekin eginiko pastak]] Hazia birrindu eta irina bihurtzera iritsi gabe, milimetroko hondar ale edo handixeagoari esaten zaio. Pastak eta pizzak egiteko, gari semola dugu egokiena. Jeneralean, gari gogorrarekin egiten da, proteina ugariko gariarekin. Artoarekin egiten dugunari, artahia edo polenta esaten zaio. === Zekale irin findua === Zekale ale bahetua eta iragazi eta zahia eta hozi gehiena kenduta. Ez du gariaren kalitate berdina; hala ere, ogia egiteko erabiltzen den bigarren irina dugu. Ogia egiteko normalean gari irinarekin nahasten da. === Zekale irin osoa === [[Fitxategi:Zekale ogia.jpg|left|150px|thumb|Zekale irin osoarekin eginiko ogia]] Zekale ale oso bahetuari esaten zaio. Findutakoa baino zaporetsuagoa baina lehenago zahartzen dena. Ogia egiteko garaian, jeneralean, gari irinarekin nahasten da. Malta edo garagar txigortu irina: Garagarra lehortu eta txigorturik, bahetu egiten da ondoren, eta gari irinarekin nahasten da, ogiei zapore berezia emateko. === Mila zereal irina === [[Fitxategi:Irin bereziekin eginiko pasta.jpg|200px|thumb|Irin bereziekin eginiko pasta]] Gari irin osoa, beste irin mota batzuekin nahastuz lortzen dena. Garagarra, zekalea, artatxikia, txitxiroiak, artoa.... eta bestelako hazi aleak ere eduki ditzake: ekilorea, sesamoa.... . Mila zereala ogi edo gailetak egiteko erabiltzen da. === Arto irina === Gurean bahetuta, bere horretan taloak egiteko erabiltzen da. Hego Amerikan, arto alea egosi ondoren bahetzen dute, bertako tortillak egiteko. Arto irin findua, aldiz, sukaldean saltsak loditzeko erabiltzen dugu. Ogia edo mamia duen okintzako prestaketak lortzeko gari irin indartsuarekin nahastu beharko genuke. === Arroz irina === Arroz alea bahetuta eta iragazia, jeneralean, Txinan sakea edo ore eta pastak egiteko erabiltzen dena. === Artobeltz irina === Artobeltz aleak bahetuta eta iragazia, gurean ez da ohikoa baina Errusian asko erabiltzen da. os7go39kakplaccu7avwb6l94wlik32 0 6125 32298 2021-09-20T08:10:47Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea, koipea eta irina]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea]]» izenera aldatu du, birzuzenketaren gainetik wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea]] asaruur62t0eqohidmdak6k5q7cnwho 0 6126 36980 35687 2022-03-24T15:52:50Z 62.99.54.253 /* Mihilu Foeniculum vulgare */ wikitext text/x-wiki '''Belar usaintsuak''', freskoak, lehorrak eta hauts edo birrinduak sal daitezke. Lehorrak saltzen direnean, espezia kontsiderazioa hartzen dute. Freskoak hozkailuan ur ontzi batean sartuak gordetzea komeni da. Lehorrak, hezetasunik ez dagoen toki batean, ongi itxitako ontzietan eta toki ilun batean gordeta. Xehatu edo hauts bihurtu behar izanez gero, hau azken momentuan egitea komeni da. ===='''Albaka''', ''Ocimum basilicum''==== Pasta, entsalada, tomate edo pizza prestaketei ongi doakie. ===='''Tipulin''', ''Allium schoenoprasum''==== Osoa edo xehatua, entsaladetan, tortilletan, salteatutako barazkietan bikain doa. ===='''Martorri''', ''Coriandrum sativum ''==== Azenarioaren familiakoa da, haziak eta hostoak erabil daitezke. Mojo berdearen osagai nagusia da. Perrexila erabiltzen dugun moduan erabil liteke. Bere haziak berriz curryetan erabiltzen dira. ===='''Aneta''', ''Anethum graveolens''==== Zopei lurrin berezia ematen die, marinatuetan oso ezaguna, bereziki izokinaren kasuan. ===='''Mihilu''' ''Foeniculum vulgare ''==== Sopak eta arrainak ontzeko. Ozpinak lurrintzeko ere erabiltzen da. <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption=" Belar usaintsuak"> Fitxategi:Albahaka2.jpg|thumb|Albahaka Fitxategi:Tipulin hosto2.jpg|thumb|Tipulin hosto Fitxategi:Tipulin.jpg|thumb|Tipulin hosto Fitxategi:Martorri.jpg|thumb|Martorri Fitxategi:Aneta edo eneldoa.jpg|thumb|Aneta Fitxategi:Mihilu 3.jpg|thumb|Mihilu Fitxategi:Mihilua.jpg|thumb|Mihilu </gallery> ===='''Estragoi''' ''Artemisia dracunculus''==== Zapore oso gogorreko belarra, haragiekin edo ozpinak lurrintzeko erabiltzen da. ===='''Mendafin''' ''Mentha piperita''==== Entsalada eta prestaketa freskoak ontzeko, baita azken burukoak prestatzeko ere. ===='''Erramu''' ''Laurus nobilis''==== Gisatu eta erregosietan, marinatuetan, itsaskiak egosteko, baita azkenburukoetan ere, arroz esnean adibidez. Freskoa edo lehorra eros daiteke. ===='''Mendabeltz''' ''Mentha spicata''==== Mendafinak baino zapore sarkorragoa, gogorragoa, ez hain freskoa, entsaladetarako eta azkenburukoak prestatzeko. ===='''Hierba Luisa edo berbena limousain'''==== Limoi usain ederreko belarra, asko erbiltzen da infusioak eta izozkiak egiteko. Edertzeko ere erabiltzen da. <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption=" Belar usaintsuak"> Fitxategi:Erramua.jpg|thumb|Erramua Fitxategi:Mendafin2.jpg|thumb|Mendafin Fitxategi:Mendabeltza.jpg|thumb|Mendabeltz Fitxategi:Luisa belarra.jpg|thumb|Hierba Luisa edo berbena limousain </gallery> ===='''Oregano''' ''Origanum vulgare''==== Mediterraneoko sukaldaritzan asko erabilia, entsalada, pasta, saltsa eta haragi ongailuetan. ===='''Perrexil''' ''Petroselinum crispum, neapolitum''==== Gure sukaldaritzan gehien erabiltzen duguna, tortilla, kroketa, eta mota guztietako barazki prestaketetan. Salda eta eltzekarietan falta ezin dena. ===='''Perrexil kizkur''' ''Petroselinum crispum''==== Ohiko perrexilaren moduan erabil liteke, baita platerak edertzeko gehiago erabiltzen da. ===='''Apoperrexil''', ''Anthriscus cerefolium''==== Mediterraneoko sukaldaritzan oso erabilia, perrexilaren erabilera berdinak izan ditzake. ===='''Erromero''', ''Rosmarinus officinalis''==== Haragi gorri, ardiki eta ehizak. Prestaketa erre, gisatu edo erregosietan erabiltzen da. <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption=" Belar usaintsuak"> Fitxategi:Oreganoa2.jpg|thumb|Oreganoa Fitxategi:Perrexila sorta.jpg|thumb|Perrexil sorta Fitxategi:Erromeroa3.jpg|thumb|Erromero </gallery> ===='''Errukula''', ''Eruca vesicaria''==== Entsaladetan, ogi tarteko edo sandwichetan erabiltzen da. ===='''Salbia''', ''Salvia officinalis''==== Lurrin handikoa, ehiza eta haragi plateretan erabiltzen dena. ===='''Ezkai''' ''Thymus sp ''==== Zapore sarkorra du, ehiza, haragi platerak, marinatuak prestatzeko. Ozpinak eta olioak ontzeko ere erabiltzen da. === Belar usaintsuen argazki galeria === <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption=" Belar usaintsuak"> Fitxategi:Salbia2.jpg|thumb|Salbia Fitxategi:Ezkaia2.jpg|thumb|Ezkai Fitxategi:Edertzeko belarrak4.jpg|thumb|Edertzeko belar usaindunak. </gallery> hnbgkak7kp5zqahndkrkd38oa6rulqc 0 6127 37318 37317 2022-03-31T07:43:08Z 62.99.54.253 /* Gatzak */ wikitext text/x-wiki '''Hongailuak''' sukaldeko prestaketen zapore eta lurrinak indartzeko erabiltzen dira. === Olioak === Oliba olioa, sesamoarena, ekilorearena,...azken urte hauetan ohitura handia hartu da olioak espezia edo belar usaintsuekin beratzeko;hartara, olio lurrintsuak lortuz. === Ozpina === Ardoarena, sagarrarena, arrozarena, karameluarekin edo espeziekin.... olioaren moduan asko ugaritu dira. Jerez inguruko ardoarekin egindako ozpina oso erabilia da entsaladetako ozpin-olioak prestatzeko. === Ziapea edo mustarda === Haziekin prestatzen den pasta bat da, eta kolore desberdinetakoa izan daiteke. Haziak, ozpin eta gatzarekin, besteak beste, nahastuta egiten da. Haragiekin jateko, ozpin olioak prestatzeko, beste osagaiekin nahastuz ongailu ugari prestatzeko erabiltzen da, eta ondoren osagaia igurtzi egiten da. {{wikipedia|Ziape}} === Wasabia === Wasabi Brassicaceae familiako landarea da. Ur azpian azten den errefau mina dugu. Bere zurtoina berdea arraspatuz edo ore bihurtuz Japoniako sukaldaritzan oso tipikoa den ongailu bizia da. Sushi mota desberdinetan, sashimietan... ongailu bezala aurkezten da. Gaur egun merkatuan erosten des wasabi gehiena beste osagai batzuren nahasketekin burutzen da. === Jengibre marinatua === Ozpinetan marinatutako genjibre xafla finak dira. Kolore larrosa edo zuriagoa izango du marinatzeko erabili ditugun osagaien baitan. Japoniar sukaldaritzan oso ohikoa da, normalean sushi mota desberdinetan edo sashimietan hongailu moduan aurkezten dira. <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption="> Fitxategi:Nafarroako olio oliba birjina.jpg|thumb|Nafarroako olio oliba birjina Fitxategi:Jerezko ozpina.jpg|Jerezko ozpina Fitxategi:Ziapea3.jpg|thumb|Ziapea Fitxategi:Ziapea_estragoiarekin.jpg|thumb|Ziapea estragoiarekin </gallery> === Limoia === Fruitu azidoa dugu, prestaketa askotan bere zukua edo azala erabiltzen da. Zaporeak indartu eta kolorea mantentzen du. === Laranjondo lore ura === Alkoholik erabili ezin duten lurraldeetan erabiltzen da. Laranjondoko lorearen lurrinak usain bikaina du eta azkenburukoetan erabiltzen da gehienbat. === Ketchupa === Tomate saltsa du oinarri, karamelu eta ozpinarekin nahastuta besteak beste, saltsa gazi-gozoa dugu eta haragi eta patatekin asko jaten da. === Chutneya === Fruta, azukrea eta ozpinarekin egiten dira saltsa gazi-gozoak. Normalean, haragien plateretan erabiltzen dira. Indian dute jatorria. === Soja saltsa edo tamaria === Soja egosi eta hartzitzen jartzen da gatzarekin, eta sortzen den saldari deitzen zaio horrela. Tamaria soja saltsa da, baina ohiko soja saltsa baino indartsuagoa zaporean eta lodiagoa. <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption="> Fitxategi:Azahar ura.jpg|thumb|Azahar ura Fitxategi:Tamari soja salta.jpg|thumb|Tamari soja salta Fitxategi:Soja saltsa gozoa.jpg|thumb|Soja saltsa gozoa Fitxategi:Haragi edo arrai pastillak.jpg|thumb|Haragi edo arraina pastilla Fitxategi:Saltsa gozoak.jpg|thumb|Saltsa gazi gozoa </gallery> === Shoyu saltsa === Soja, gariarekin egosi eta hartzitu ondoren sortzen den saltsa. === Misoa === Soja saltsa egin ondoren gelditzen den soja pasta hartzituari deitzen zaio misoa. Bereziki japoniar jatorriko zopak prestatzeko erabiltzen da. === Tabaskoa === Pipermin edo txile freskoa, ozpina eta gatza oinarri dituen saltsa. Zapore mina emateko erabiltzen da. === Piper txorizeroa === Pipermorroi lehorra da. Erabiltzeko haziak kendu eta egun batez beratu behar dira edo 5 minutuko egosaldi bat eman. Ondoren, labana batekin haragia erretiratu eta xehatu egingo dugu erabili aurretik. Gurean saltsa bizkaitarra prestatzeko ezinbesteko osagai dugu. === Gatzak === ''Ikus, [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak#Gatza|Gatza]]'' Mineral jatorrikoa, gaur egun mota asko eta toki askotakoak aurki genitzake. Fina, itsasokoa, kristalak.... gatza kontserbagarri izateaz gain, zaporea emateko ezinbestekoa da. <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption="> </gallery> === Alkoholdun edariak === Lurrin bereziak eman eta zaporeak indartzeko, Whiskya, brandya, rona, eta mota guztietako likoreak erabiltzen dira. Batzuk prestaketan zehar erretzeko, eta beste batzuk amaieran erabiltzen dira. === Ernatutako hazi usaintsuak eta loreak === Gaur egun modan jarri dira, lurrina emateaz gain, platera edertzen dute. === Worcestershire saltsa edo Perrins === Osagai desberdinekin eginiko saltsa da, zapore gogorrekoa eta kolore ilunekoa. Ingalaterrako sukaldean du jatorria eta gaur egun gurean beste prestaketa batzuk ontzeko erabiltzen da. Zerk osatzen duen sekretu bat bada ere, esaten da ozpina, brandya, melaza, gatza, antxuak, soja saltsa, baratxuria, tamarindoak, tipulatxak, pipermina nahastu eta 3 urtez ontzen edukitzen dela. === Haragi pastilla edo arrai pastilla === Industrialki egindako salda lehortuei esaten zaie. Prestaketa desberdinak ontzeko erabiltzen dira. Etxean salda egin beharrean pastila hauek izan litezke ordezko. <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption="Hongailuak"> Fitxategi:Espeletako piper mamia.jpg|thumb|Espeletako piper mamia Fitxategi:Pipermin saltsa.jpg|thumb|Tabasco saltsa mina Fitxategi:Perrins saltsa.jpg|thumb|Perrins saltsa Fitxategi:Añanako gatza1.jpg|thumb|Añanako iturburuko gatza Fitxategi:Soja saltsa3.jpg|thumb|Soja saltsa Fitxategi:Saltsa gozoak.jpg|thumb|Saltsa gazi gozoa Fitxategi:Tamari soja salta.jpg|thumb|Tamari soja salta Fitxategi:Soja saltsa gozoa.jpg|thumb|Soja saltsa gozoa Fitxategi:Azahar ura.jpg|thumb|Azahar ura Fitxategi:Eztia3.jpg|thumb|Eztia Fitxategi:Pattarra.jpg |thumb|Pattarra Fitxategi:Haragi edo arrai pastillak.jpg|thumb|Haragi edo arraina pastilla Fitxategi:Baratxuri hazi ernetua.jpg|thumb|Baratxuri hazi ernetua Fitxategi:Errefautxo hazi ernetuak.jpg|thum|Errefau hazi ernatu FitxategI:Loreak2.jpg|thumb|Loreak </gallery> o8qnxdm2nixmohfh2xlgtvlryrwtimm 0 6128 36906 33569 2022-03-06T15:38:27Z 87.125.134.10 wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} '''Espeziak''' ekialde urrunetik etorri ziren espezia gehienak Europara. Alexandriako portuan batu eta bertatik abiatzen ziren feniziarrak, Mediterraneoa gurutzatuz. Espezia hitza Europan XII. mendearen bukaera aldera azaldu zen. Latinezko jatorrizko species hitzak ezaugarri bereziko produktu asko izendatzen zituen, garia tarteko. Espezia eta aho gozagarriei besteetatik bereizteko "usaintsuak" izenlaguna gehitu zitzaien. Teknikoki, egun, espezia bezala hartzen dira hainbat landare usaintsuren hazi edo azala eta beraien sustrai, estigma, kimu, lore begi, fruitu, lekak edo baiak. Prestaketa bati zapore berezia ematen dioten osagaiak dira eta ongailu hitzaren barruan denak sar genitzake: espezia, belar usaintsuak eta bestelako ongailu motak: ziapea, ozpina, edari lurrintsuak, soja saltsa.... Garai batean osagaiak kontserbatzeko, zapore berezia emateko eta txarra tapatzeko erabiltzen zituzten. Ez beti baina gehienetan bukaeran gehitzen dira, kozinatze luzeek ongailuaren zaporea galtzea edo aldatzea ekartzen baitu. Erosteko garaian, komeni da osoak erostea eta azken momentuan xehatzea edo hauts bihurtzea. Toki ilunetan, hermetikoki itxirik eta lehorrean gordetzea komeni da. === Espezia motak === ====='''Anis''' ''Pimpinella anisum''===== Bereziki pastelgintzan erabiltzen da, eta likoreak egiteko ere bai. ====='''Azitrai''' ''Satureja montana''===== Pikante puntu batekin haragiak, marinatuak eta ehiza ontzeko. ====='''Txarpoil''' ''Carum carvi''===== Igitaiaren forma du eta anis zaporea pikante puntu batekin. Anisaren antzeko erabilerak ditu. ====='''Azafrai''' ''Crocus sativus''===== Azafrai lorearen hariak dira. Kolore horixka ematen dute eta zapore berezia. Paellak eta itsaski edo erregosi desberdinak egiteko. Erabiltzeko, pittin bat berotu eta motrailu batean birrinduko dugu urarekin nahasten dugun bitartean. ====='''Ipuru''' ''Juniperus communis''===== Baia borobilak dira, marinatu eta ehiza prestaketetan. Gina (ginebra) prestatzeko ere erabiltzen dira. ====='''Kanela''' ''Cinnamomum verum''===== Zuhaitz azal biribildu eta lehortua da. Azkenburukoak lurrintzeko erabiltzen da bereziki. Erabili ondoren garbitu liteke, hurrengoan berriz erabiltzeko. Kanela erabiltzeko beste aukera bat, kanela zati txikietan egin eta likido bati lurrina ematea izango da. Kasu honetan likidoa iragazi ondoren kanela bota egiten da. ====='''Kardamomo''' ''Elettaria cardamomumum''===== 2 zentimetro inguruko leka bateko haziak dira. Asian du jatorria eta Currya egiteko erabiltzen da. Azafrai eta bainilaren ondoren espezia garestiena da. ====='''Martorri haziak''' ''Coriandrum sativum''===== Bere hostoen zaporearekin ez du zerikusirik. Currya egiteko erabiltzen da eta halaber kuskusa eta arkumea prestatzeko. ====='''Iltze''' ''Eugenia caryophyllus''===== Lore begi lehorra da. Saldak lurrintzeko tipuletan eta azenarioetan iltzatzen da. Zapore gogorra du eta kontuz ibili behar da gehiegi jarri gabe. Marinatuak, ehiza edo likoreak prestatzeko erabiltzen da. ====='''Kumino''' ''Cuminum cyminum''===== Zapore oso berezia eta ezaguna duena, curryaren parte, gurean oso erabilia ez bada ere munduko kultura askotan erabilia. ===== '''Currya''' ===== Espezie desberdinen nahasketa da: kurkuma, piperbeltz zuri, iltze, martorri hazi, kanela, jengibre, baratxuri, erramu eta kuminoarena, besteak beste. Indian du jatorria eta nahasketa desberdinak prestatzen dira. Pikanteagoa, gozoagoa.... ===== '''Ras el hanout'''===== Hitzak dendean egindako nahasketa esan nahi du. Marokon kuskusa, tajina eta bestelako prestaketa ugari egiteko erabiltzen den espezia nahasketa dugu. Piperbeltza, Kuminoa, kardamomoa, intxaur muskatua, kanela, piper hautsa, jengibrea.... ====='''Pipermin''' edo '''Kaien''' ''Capsicum frutescens''===== Olio erreak prestatzeko eta arrain prestaketak. Xerretan edo hautsean. Pikante puntu bat nahi dugunean. ====='''Intxaur muskatua''' ''Myristica fragans''===== Hazi bat da, zapore gozo antzekoa du, eta azken momentuan birrintzea eskatzen du. Bexamel saltsarekin edo betegaiak prestatzeko. ====='''Jengibre''' ''Zingiber officinale''===== Sustraia da, zapore fresko, pikante lurrintsua du. Kolonia gogorazten du. Gurean gero eta gehiago erabiltzen da, azkenburukoetan, barazkiekin, zopetan. ====='''Piperrauts''' ''Capsicum annuum'':===== Piper lehor hauts bihurtuari esaten zaio. ====='''Paprika'''===== Piper lehor hauts bihurtuak izaten dira. Hungariako piperrak izaten dira. ====='''Ezpeletako piperrauts''' ''Capsicum annuum'':===== Gure paprika partikularra dugu. Zopa, eltzekari, marmitako, olagarro, txistor eta urdaitegi prestaketak burutzeko. ====='''Piperbeltz''' ''Piper nigrum''===== Baia bat da, izenak beltza dela adierazten badu ere zuria, beltza edo berdea lor ditzakegu heldutasunaren arabera. Mota guztietako prestaketetan erabiltzen da, gatzaren ondoren amaieran ontzeko nagusia izango da. Urdaitegiko prestaketan, erregosi eta gisatuetan.... ====='''Sesamo''' ''Sesamum indicum''===== Hazi txikia da. Lurrina duen olio bat egiten da berarekin. Bestetik gorrituta entsalada, ogi eta bestelako prestaketetan erabiltzen da. Tahini pastaren oinarria da. ====='''Bainila''' ''Vainilla sp''===== Leka lehor bat da. Zapore ederrekoa azkenburukoetan. Likidoak lurrintzeko erabiltzen da normalean. Lehorregia erostea ez da komeni. Erabiltzeko erditik zabalduko dugu eta labana baten laguntzaz, bertako hazitxoak zabalduko ditugu. Erabilitakoan, garbitu eta lehorturik bainila zaporea duen azukrea egiteko erabil dezakegu. ====='''Kurkuma''' ''Curcuma longa''===== Sustrai bat da eta lehortu ondoren hauts bihurtzen dute. Kolore horixka ematen die prestaketei eta zapore berezia. Curryan erabiltzen da. <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption="Ezpeziak"> Fitxategi:Kanela hautsa.jpg|thumb|Kanela hautsa Fitxategi:Ras el hanout petraaselinun Marokoko espezie nahasketa.jpg|thumb|Ras el hanout Marokoko espezie nahasketa Fitxategi:Pipermin lehorra.jpg|thumb|Pipermin lehorra Fitxategi:Gengibrea.jpg|thumb|Jengibrea Fitxategi:Piper hauts gozo eta mina.jpg|thumb|Piperrauts gazi eta gozoa Fitxategi:Piperbeltza.jpg|thumb|Piperbeltz Fitxategi:Piperbeltz alea.jpg|thumb|Piperbeltz alea Fitxategi:Piperbeltz txuria.jpg|thumb|Piperbeltz txuri. Fitxategi:Sesamo beltza1.jpg|thumb|Sesamo beltza Fitxategi:Sesamoa2.jpg|left|thumb|Sesamoa Fitxategi:Bainilla.jpg|left|thumb|Bainilla Fitxategi:Kurkuma_sustraia.jpg|thumb|Kurkuma sustrai Fitxategi:Kurkuma hautsa3.jpg|thumb|Kurkuma hautsa Fitxategi:Kanela zotza.jpg|left|80px|thumb|Kanela zotza </gallery> 6kljocha3ddj8lztqvlr5swcr2o7ntv 0 6129 33030 32371 2021-09-23T08:13:47Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/ Itsaski saltsa]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/ Itsaski saltsa]] 0udroy12p7ywyanw66y84f0caonle5p 0 6130 32375 2021-09-20T11:43:05Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/ Itaski saltsa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/ Itsaski saltsa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/ Itsaski saltsa]] 0udroy12p7ywyanw66y84f0caonle5p 0 6131 35603 34531 2021-10-24T04:26:51Z Gaztarrotz 1953 /* Okintzan eta gozogintzarako legamia motak */ wikitext text/x-wiki '''Legamiak''' elementu biologiko mikroskopiko biziak dira, onddoen familiakoak. Osagaien azukreak gas karboniko eta alkohol bihurtzeko gaitasuna dute. Gozogintzan eta okintzan Saccharomyces cerevisae legamiaren ugaritzea aprobetxatzen da oreetan gasa sartu eta harrotu dezan. Gas hau orean harrapatuta gelditzeko, ezinbestekoa da oreak nahiko gluten izatea; gluten horrek oreari indarra ematen dio aire burbuilak lehertu ez daitezen. Horrela, egosi ondoren mami bigun eta harrotuak lortuko ditugu. Legamiak azukredun likidoak hartzitu eta edari alkoholdunak bihurtzeko ere erabiltzen dira. ==== Legamia nutrizio osagai moduan ==== Legamiak B taldeko bitaminetan aberatsak dira, baita B12an ere nahiz eta kantitate txikian izan, horregatik beganoek oso kontuan izaten dute, bestela animali jatorrikoetan bakarrik izaten baita. D bitamina ere badu eta kaltzioa xurgatzeko lagungarria da, osteoporosi arazoak dituztenentzat esneari garagar legamia gehituta, kaltzio gehiago xurgatuko luke. Gatz mineral ugari ditu baina bereziki azpimarragarriak: burdina, selenioa eta kromoa. Ez du ia koiperik. Legamiatik eratorritako bestelako osagaiak eta bereziki garagar legamia oso erabiliak dira nutrizio osagai aberats moduan, dituen mantenugaiak eta kopuruak elikagai bikaina egiten baitute. ==== Okintzan eta gozogintzarako legamia motak ==== [[Fitxategi:Hartzitutako ama orea.jpg|250px|thumb|Hartzitutako ama orea]] Gaur egun okintzarako eta gozogintzarako erabiltzen diren legamiak lau motatakoak izan daitezke. Legamia freskoa edo zapaldua, legamia lehorra momentuan erabiltzekoa, legamia lehorra eta legamia likidoa. Lehen biak dira guretzat erreferentzi eta bereziki lehena, freskoa, hau da kalitate eta hartzitze onenak emango dituena. Bigarrena, berriz, badaezpada edukitzeko legamia dugu, kontserbatzeko arazorik ez dugunez, gordeta eduki dezakeguna. ===== '''Legamia freskoa''' ===== [[File:Legami freskoa.jpg|200px|thumb|Legami freskoa]] Okintzarako eta gozogintzarako gehien erabiltzen den legamia da. Produktu horietan, orean dauden azukre hartzigarriak karbono dioxido eta etanol bihurtzen ditu. Legamia freskoa Saccharomyces cerevisiae espeziekoa da, alkoholak hartzitzeko erabiltzen den garagar legamiaren espezie berekoa. Legamia freskoa izan beharko luke okintzan edo gozogintzan erabili beharko genukeen lehena eta lehorra kasu berezietarako. Legamia freskoarekin hartzitze puntu berdina lortzeko lehorra baino hiru aldiz kantitate gehiago erabili behar dugu; beraz, ore berdin batean freskoa 30g erabiliko bagenu, lehorra 10g erabiliko genuke. Hozkailuan kontserbatu behar da, eta gehienez, hilabete inguru eduki daiteke. Oso erraz hartzen ditu zapore txarrak, germenak eta bestelako bakteriak; beraz, ongi estalita gorde behar da. Legamia freskoa erabili aurretik komeni izaten da lehenik hozkailutik kanpo epeltzea eta orearekin nahastu aurretik ur epeletan disolbatzea. ===== Legamia lehor edo deshidratatua. Momentuan erabiltzekoa ===== Hauts pikortsu moduan saltzen da. Izozkailutik kanpo ere kontserba daiteke. Legamia freskoa baina 3 aldiz kantitate gutxiago erabili behar dugu. Erabili aurretik ez da ur epeletan disolbatu behar; kasu honetan, irinari gehituko diogu zuzenean. ==== Erabili beharreko legamia kantitateak ==== Ore bat egiterakoan erabili beharreko legamia kantitatea faktore askok baldintzatuko du. Bizi garen urtaroa, legamia marka, erabiltzen dugun tenperatura hartzidurarako.... Kantitate eta formula batekin asmatutakoan, ura mantentzea komeni izaten da, eta hurrengoan baldintza horiek errepikatzen saiatzea. Orokorrean legami freskoak ore batean irinaren kantitatearen %2-5 artean du eta liofilizatua edo lehorra %1-3 artean. ==== Legamia erabiltzeko tenperaturak ==== Legamiak 40ºC-tik behera jartzen dira martxan, 25ºC-28ºC dira hartzitzeko tenperatura egokienak, eta 2ºC-tik behera bere jarduera oso txikia izango da. Aldiz, 40ºC-tik gorako tenperaturak kalte egiten diote, eta 53ºC-tik gora hil egiten dira. Legamia izoztea badugu, baina kontuz denbora gehiegi eduki gabe. ==== Ore ama ==== Ore ama aldez aurretik hartzitutako oreari esaten zaio. Bezperan hartzitua edo urte batzuk lehenago prestatua, egunez egun ore batetik bestera pasatu dena da. Ore amak okintza eta gozogintzako prestaketei arima ematen diela esaten da. Zaporea emateaz gain, orea egokiago harrotzen da, garai batean gehienetan ez zen legamiarik gehitzen, bezperako ore zati bati irina eta ura gehitu eta hartzitzen utzi, besterik ez zen egin behar. Bezperan prestatuko bagenu, ore amari legamia gutxi gehitzen zaio eta gatzik gabe egiten da. ==== Poolish ore ama ==== Itxuraz, Polonian du jatorria eta ore ama oso bigunari esaten zaio. Irina eta ura proportzio berdinean gehitzen dira edo ura gehiago irina baino. Esaten da 1000g bakoitzeko 1070ml ur eta  3g legamia nahastu behar direla. Ez zaio gatzik gehitu behar, eta egun batzuetan hartzitzen utzi behar da. Okintzako edo gozogintzako oinarri bikaina izango da. ==== Biga ore ama ==== Jatorri italiarra du, eta ore ama lehor gisa defini dezakegu. Orea hau egiteko 1000g irin 500ml eta 450ml ur eta 10g-15 g legamia erabiltzen dira. Ez zaio gatzik gehitzen eta gutxienez 12-16 ordu eduki behar da hartzitzen. ==== Esponja ore ama ==== Aurreko bien arteko hezetasun maila duen ore ama dela esan dezakegu. 1000g irineko 600ml ur kantitatea erabiltzen da, eta ez du gatzik izaten. Oinarrian bezperan egindako ogi ore bat da, gatzik gabea eta legamia gutxiagorekin. Hurrengo egunean egingo dugun oreari nahastu eta hau hobeto egiten lagunduko du. === Legami hautsa === Legamiak esaten bazaizkie ere berez ez dira legamiak. Hauts kimiko edo gasifikatzaileak dira.Ez dira elementu biologiko biziak. Likidoarekin nahastean erreakzio kimiko bat sortzen duten hautsak dira. Erreakzio kimiko horren ondorioz, gasa sorten da eta gas hau erabiltzen da gozogintzako prestaketa batzuk harrotzeko. Bizkotxoak, madalenak, “sobatuak”, gailetak…Normalean irin ahularekin egiten diren prestaketetan erabiltzen da. Hala ere, bada legamia honekin ogia (Irlandarra) egiten duenik eta pizzak era bai. Edozein kasutan, kontuz ibili behar da kantitatearekin, pasatuko bagina zapore txarra ematen baitio oreari. Sukaldaritzan gasifikatzaile hauek osagaiak frijitu aurretik prestatzen ditugun estalkietan erabiltzen dira; orlya edo tenpura egiteko adibidez, edo edari karbonikoak prestatzeko. [[Fitxategi:Legamia.jpg|200px|centre|thumb|Legami-hautsa edo kimikoa]] ls5l8es7e1jy55flptkxijyzvvm5h97 0 6133 38146 38145 2022-05-13T12:28:50Z 62.99.54.253 Birbideraketaren helburua «[[Https://eu.wikibooks.org/wiki/Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gazta#Gazta-krema]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gazta#Gazta-krema]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Gazta#Gazta-krema]] dlk3muh3jc6mx8lcc0rafcgydr1kcg3 0 6134 32794 2021-09-22T14:17:47Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: '''Ohiko egoste teknika (Egosi)''' Ur, salda, esne edo likidoren irakinaldiari esker osagaia egostea. Gure etxeetan, hau da gehien erabili den egosketa mota . Ohiko egoste teknikak, hiru ataletan banatzen dira. Likido hotzetik nahiz likido irakinetik abiatutakoak eta Ingeles erara eginikoa. == Likido hotzetik abiatutako egosketak. == Ur, salda, esne edo likido hotzetik abiatuta eta irakinaldi bati esker, osagaia egostea. {|border="1" !Ur edo salda + ego... wikitext text/x-wiki '''Ohiko egoste teknika (Egosi)''' Ur, salda, esne edo likidoren irakinaldiari esker osagaia egostea. Gure etxeetan, hau da gehien erabili den egosketa mota . Ohiko egoste teknikak, hiru ataletan banatzen dira. Likido hotzetik nahiz likido irakinetik abiatutakoak eta Ingeles erara eginikoa. == Likido hotzetik abiatutako egosketak. == Ur, salda, esne edo likido hotzetik abiatuta eta irakinaldi bati esker, osagaia egostea. {|border="1" !Ur edo salda + egosteko osagai nagusia+ lagungarri zaporetsuak. |} ;ERABILPENA *Egosiko dugun osagaien zaporea, saldan amaitzea nahi denean. ::Saldak, kontsomeak, eltzekariak, garbantzuak izan ezik. ::Amaieran gatzatu. *Osagaia edo honen zati bat, egostean desegiterik, puskatzerik edo zatitzerik nahi ez denean. ::Odolkia, mondejua, txorizoa, arrautza, abakandoa, txangurroa, buia, patata... ::Aldez aurretik gatzatu. *Eragin fisikoetatik osagaia egostean fekula hobeto askatzea nahi denean. ::Patatak. ::Hasieran gazitu. *Egostean usain gogorreko haragien lurrina leundu nahi denean. ::Txerri hankak, txahal muturrak, tripakiak, mingaina..... ::Hasieran gazitu. ;HAINBAT AHOLKU *Likido edo salda kantitatea ondo neurtu, gehiegi izan ez dezan. Likido gutxi jarriz gero, errazago konpon edo zuzen baitaiteke. *Irakina beti su baxuan egin. *Denborak ez dira finkoak izango eta osagaia momenturo aztertu, egina dagoen edo ez jakiteko. ;ONTZITERIA EDO TRESNAK *Marmita, marmita ertaina edo kazola. == Likido irakinetik abiatutako egoste teknika == Irakiten dagoen uretik abiatu eta irakinaldi baten ondoren, osagaia egosi. {|border="1" !Irakiten dagoen likidoa + gatza+ osagaiak nagusia+ lagungarriak aukeran. |} ;ERABILPENA *Osagai nagusiaren zaporea gorde edo hobetzea nahi denean. ::Arraiak eta haragiak orokorrean. ::Legatza, oilaskoa. *Egosketa denborak ongi kontrolatu eta gehiegi egiterik nahi ez denean. ::Arroza, pasta, barazkiak. *Eragin fisikoengatik ur berotatik abiatuta hobeto egosten denean. ::Garbantzuak. ;HAINBAT AHOLKU *Zaporea osagaiak mantentzea nahi bada, likido kantitate txikia erabili. *Kasu batzuetan likido kantitatea zehatz neurtu behar da. Kasu, arrozak. * Denbora oso ondo neurtzea inportantea da. ;ONTZITERIA EDO TRESNAK *Marmita ertaina edo kazola. == Ingeles-erara eginiko egosketak == Irakiten dagoen gatzatutako uretan, osagaia egostea, eta hau puntuan dagoenean, kolpetik ur hotzetan, egosketa moztea. {|border="1" !Irakiten ari den ura + gatza + osagai nagusia + freskatzea. |} ;ERABILPENA * Akats gutxi onartzen eta ezaugarri organoleptikoak azkar galtzen dituzten osagaientzako erabiltzen da. * Barazkiak bereziki eta hauetan gehien zaindu beharrekoak, kolore berdekoak. Lekak, azak, ziazerbak, eskarola, zerbak.... * Itsaskietan edo, entsaladetarako pasta edo arrozekin ere erabiltzen da. ;HAINBAT AHOLKU * Ur irakinari, litroko 15g gatz gehitu. Nahi izatera azukre pittin bat ere gehitzerik dago. * Barazkia gehitzean, urak irakina gal ez dezan saiatu, horretarako barazkia poliki-poliki gehitu. * Barazkia, ur irakinetan sartutakoan, lehen minututan mugitu eta ziurtatu uretan ongi murgilduta dagoela. * Ez jarri taparik. ;ONTZITERIA EDO TRESNAK * Marmita, marmita ertaina edo kazola. ndc9ezi9fanfxi967ik808rrjdg6c4x 0 6135 32796 2021-09-22T14:23:03Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: '''Lurrunetan egoste teknika (Lurrunetan egosi)''' Ur edo likido zaporetsu batek sortzen duen lurrinaren ondorioz osagai bat egostea. {|border="1" !Ur edo likido zaporetsu baten lurruna+ sareta baten bitartez bereizita osagai nagusia+ tapa |} ;ERABILPENA * Osagai baten ezaugarri organoleptikoak (kolorea, zaporea, forma...) eta mantenugaiak hobekien mantendu nahi denean. * Barazkiak, arraina, itsaski, arrautzak arroz, kuskusa. * Lurrunetan bereziki, bolumen t... wikitext text/x-wiki '''Lurrunetan egoste teknika (Lurrunetan egosi)''' Ur edo likido zaporetsu batek sortzen duen lurrinaren ondorioz osagai bat egostea. {|border="1" !Ur edo likido zaporetsu baten lurruna+ sareta baten bitartez bereizita osagai nagusia+ tapa |} ;ERABILPENA * Osagai baten ezaugarri organoleptikoak (kolorea, zaporea, forma...) eta mantenugaiak hobekien mantendu nahi denean. * Barazkiak, arraina, itsaski, arrautzak arroz, kuskusa. * Lurrunetan bereziki, bolumen txikiko osagaiak egosten dira. ;HAINBAT AHOLKU * Egosteko denborak ongi kalkulatu. ;ONTZITERIA EDO TRESNAK Gaur egun, ontziteria edo makinaria desberdinak erabil daitezke, hauek aukera emango dute presiopean edo presiorik gabe egosteko. Lurrunetan egosteko lapikoa, labe mistoa lurrunetarako jarria, lurrunetan egosteko egosgailu berezitua, espres ontzia lurruneko saretarekin. tiuf3grfeiobepytwz6y3rjptwvcw9i 0 6136 32797 2021-09-22T14:24:22Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: '''Maria bainuan egoste teknika (Maria bainuan egosi)''' Ur berotan sartuta dagoen ontzian osagaia egostea. {|border="1" !Osagaiak ontzi batean+ Ur berotan sartu+ Labean edo sutan egosi |} ;ERABILPENA * Batez ere, prestaketa delikatuekin erabiltzen da teknika hau, gehienetan arrautza duten kasutan, eta poliki kozinatzea edo tenperatura ogi zaindu nahi denean. Budin gozo eta gaziak, natillak, terrinak, pateak… ;HAINBAT AHOLKU * Urak ez luke inoiz irakin beh... wikitext text/x-wiki '''Maria bainuan egoste teknika (Maria bainuan egosi)''' Ur berotan sartuta dagoen ontzian osagaia egostea. {|border="1" !Osagaiak ontzi batean+ Ur berotan sartu+ Labean edo sutan egosi |} ;ERABILPENA * Batez ere, prestaketa delikatuekin erabiltzen da teknika hau, gehienetan arrautza duten kasutan, eta poliki kozinatzea edo tenperatura ogi zaindu nahi denean. Budin gozo eta gaziak, natillak, terrinak, pateak… ;HAINBAT AHOLKU * Urak ez luke inoiz irakin beharko. * Osagai nagusia dagoen ontziari, labean kozinatu beharko bagenu, estalkia jartzea komeniko litzake. * Egina dagoen jakiteko, ziria sartu eta garbia atera beharko litzateke. ;ONTZITERIA EDO TRESNAK * Modu honetara kozinatzeko, labe, su edo maria bainu elektrikoak erabiltzen dira. Budinak egiteko, ontziak edo kazola txikiak ere erabil daitezke. 4u2tab2t38glzjqblspri2aeiewqx0a 0 6137 32798 2021-09-22T14:25:29Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: '''Hutsean ontziratu ondorengo egoste teknika (Hutsean egosi)''' Osagai nagusia, lagungarri eta ongailuekin, hutsean ontziratu ondoren, 60ºC-80ºC edo 100ºCtara, dagokion denboran egostea. Hainbat kasutan, ordu askotan. {|border="1" !Erre edo ez+ Osagaia, lagungarri eta ongailuekin ontziratu+ baporean edo marian sartu+ egosi+ erre edo ez |} ;ERABILPENA * Haragi gogorrak lehortu gabe eta guri-guriak lortu nahi denean. Txerrikumea, arkumea....... * Denbora luz... wikitext text/x-wiki '''Hutsean ontziratu ondorengo egoste teknika (Hutsean egosi)''' Osagai nagusia, lagungarri eta ongailuekin, hutsean ontziratu ondoren, 60ºC-80ºC edo 100ºCtara, dagokion denboran egostea. Hainbat kasutan, ordu askotan. {|border="1" !Erre edo ez+ Osagaia, lagungarri eta ongailuekin ontziratu+ baporean edo marian sartu+ egosi+ erre edo ez |} ;ERABILPENA * Haragi gogorrak lehortu gabe eta guri-guriak lortu nahi denean. Txerrikumea, arkumea....... * Denbora luze behar duten prestaketak, aldez aurretik, prestatuta eduki nahi direnean. Zerbitzatzeko mementoan, azken kolpe bat ematea bakarrik faltako litzaieke. Arkumea, txerrikumea eta haragi gogorrak bereziki. * Osagai nagusiak, ongailuekin zaporea modu oso kontzentratuan biltzea nahi denean. Kasu honetan mementoan egiteko erabiltzen dira. Legatza, lupia, arrainak orokorrean, itsaskiak, barazkiak, haragi bigunak, fruituak. ;HAINBAT AHOLKU * Egosketa honek inguru heze bat behar du, beraz, egosi nahi ditugun osagaiak lehorrak balira, likidoa gehitu beharko da. * Nahi izanez gero, bereziki haragiarekin, ontziratu aurretik, txigor daitezke. Nahiz eta pieza gogorretan, hobe amaieran ontzitik kanpo txigortzea. * Osagaiak ontziratzean, bertan dauden ongailuen zapore handia hartzen dute, eta beraz, kontuz ibili gehiegi ez gatzatzearekin. * Kontuz erabiliko diren ongailu kopuruekin, gehiegi ez jarri, bestela oso usaintsua eta zapore gogorrekoa gelditzeko arriskua baitago. * Mementoan ez bada jango, hozte azkarra eta behar duen kontserbazioa burutzea, ezinbestekoa izango da. ;ONTZITERIA EDO TRESNAK * Labe mistoetan lurrineko erabilerarekin. o5ch66cf0opp57mzpt6myf4d4nbdxzy 0 6138 32799 2021-09-22T14:26:36Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: '''Zuritze teknika (Zuritu)''' Ur hotzetatik abiatuta, segundo edo minutu gutxitan, irakiteari esaten zaio. {|border="1" !Ur hotza+murgildu osagai nagusia+irakin motza eman |} ;ERABILPENA * Osagaiari zapore txarra, odola, kendu eta garbitu nahi denean. Barrukiak, Tripakiak, txerri hankak, barraskikoak, mingaina, hezurrak..... * Osagai bati garraztasuna kentzeko: Laranja edo limoi azalak. * Osagaiaren fekula askatu nahi denean. Patata. * Osagaiak hobeto des... wikitext text/x-wiki '''Zuritze teknika (Zuritu)''' Ur hotzetatik abiatuta, segundo edo minutu gutxitan, irakiteari esaten zaio. {|border="1" !Ur hotza+murgildu osagai nagusia+irakin motza eman |} ;ERABILPENA * Osagaiari zapore txarra, odola, kendu eta garbitu nahi denean. Barrukiak, Tripakiak, txerri hankak, barraskikoak, mingaina, hezurrak..... * Osagai bati garraztasuna kentzeko: Laranja edo limoi azalak. * Osagaiaren fekula askatu nahi denean. Patata. * Osagaiak hobeto desegin edo xafletan banatzeko. Bakailaoa. ;ONTZITERIA EDO TRESNAK * Kazola edo marmita ertaina. rk22bzflnilomxmfvslxq3mhkf9qjsn 0 6139 32800 2021-09-22T14:28:24Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: '''Galdarraztatze teknika (Galdarraztatu)''' Ur irakinetatik edo epeletik abiatuta oso denbora laburreko egoskeri esaten zaio. {|border="1" !Irakiten ari den ura+ osagaia murgildu+ denbora gutxi egosi |} ;ERABILPENA * Denbora gutxi behar duten osagaiei aplikatzeko. Legatza, lanpernak, izkirak, arrautzak. * Barazkiei, izoztu aurretik entzima aktiboak kendu eta hobeto mantentzeko. Lekak, zerbak, azalorea.... * Tomate naturala zuritzeko. ;HAINBAT AHOLKU * Izoz... wikitext text/x-wiki '''Galdarraztatze teknika (Galdarraztatu)''' Ur irakinetatik edo epeletik abiatuta oso denbora laburreko egoskeri esaten zaio. {|border="1" !Irakiten ari den ura+ osagaia murgildu+ denbora gutxi egosi |} ;ERABILPENA * Denbora gutxi behar duten osagaiei aplikatzeko. Legatza, lanpernak, izkirak, arrautzak. * Barazkiei, izoztu aurretik entzima aktiboak kendu eta hobeto mantentzeko. Lekak, zerbak, azalorea.... * Tomate naturala zuritzeko. ;HAINBAT AHOLKU * Izoztutako barazkientzako ur ugari jarri eta hauek poliki-poliki bota ur irakinetara , honek irakina gal ez dezan. Modu honetan, kolorea hobeto mantenduko da. * Galdarraztatutako arrautza prestatzeko, urak ez du irakin behar. ;ONTZITERIA EDO TRESNAK * Kazola edo marmita ertaina. m7g6fn0zlmbgzzolzlcm7kqi8gdt1vb 0 6140 32801 2021-09-22T14:29:24Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: '''Salda laburrean egoste teknika (Laburrean egosi)''' Mementoan ur gutxirekin eta ongailuekin egiten den salda, osagai nagusia bertan egosteko. {|border="1" !Ur gutxi+ lagungarri eta ongailu+ gatza+egosi |} ;ERABILPENA * Arrai, haragi edo bestelako osagaiak egosteko. Likido zaporetsu bat behar eta eskura ez denean. * Osagai nagusiak izango dituen lagungarriak, egosteko modua ere bada. Julianan moztutako barazkiak, forma emandako patatak... ;HAINBAT AHOLKU... wikitext text/x-wiki '''Salda laburrean egoste teknika (Laburrean egosi)''' Mementoan ur gutxirekin eta ongailuekin egiten den salda, osagai nagusia bertan egosteko. {|border="1" !Ur gutxi+ lagungarri eta ongailu+ gatza+egosi |} ;ERABILPENA * Arrai, haragi edo bestelako osagaiak egosteko. Likido zaporetsu bat behar eta eskura ez denean. * Osagai nagusiak izango dituen lagungarriak, egosteko modua ere bada. Julianan moztutako barazkiak, forma emandako patatak... ;HAINBAT AHOLKU * Zaindu osagai nagusiaren denbora eta lagungarriak . Hau egin ezean, bietako bat gaizki egostea gerta liteke. * Egosi beharreko lagungarria ondoren apaingarri gisa zerbitzatzekotan, kontu handiz prestatu. ;ONTZITERIA EDO TRESNAK * Kazola. 038w4jt8x9xpq68z6248r1j4jd5pzhs 0 6141 32802 2021-09-22T14:30:30Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: '''Salda zurian egosteko teknika (Zurian egosi)''' Erraz oxidatzen den osagaia, azido eta irina duen uretan egosi. Perrexila ere erabil daiteke. {|border="1" !Ura, azidoa, irina, perrexila, gatza+irakin+murgildu erraz oxidatzen den osagaia |} ;ERABILPENA * Erraz oxidatzen diren barazkiekin. Orburua, kardua. ;HAINBAT AHOLKU * Azido zaporeak, barazkiaren berezko zaporea eraldatu egiten du, honegatik, teknika hau ez da oso gustukoa. * Perrexila erabiltzea ez da ez... wikitext text/x-wiki '''Salda zurian egosteko teknika (Zurian egosi)''' Erraz oxidatzen den osagaia, azido eta irina duen uretan egosi. Perrexila ere erabil daiteke. {|border="1" !Ura, azidoa, irina, perrexila, gatza+irakin+murgildu erraz oxidatzen den osagaia |} ;ERABILPENA * Erraz oxidatzen diren barazkiekin. Orburua, kardua. ;HAINBAT AHOLKU * Azido zaporeak, barazkiaren berezko zaporea eraldatu egiten du, honegatik, teknika hau ez da oso gustukoa. * Perrexila erabiltzea ez da ezinbestekoa. ;ONTZITERIA EDO TRESNAK * Kazola, marmita ertaina. d8ay5169mp4mpfmhrptab5o256pnk9a 0 6142 32803 2021-09-22T14:31:53Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: '''Papillote teknika (Papillote eran kozinatu)''' Labeko edo aluminiozko paperean azkar egiten diren osagaiak, ongailuekin bildu eta ongi itxi ondoren, labean egosi. {|border="1" !Osagai nagusia+ lagungarri, ongailu+ elkarrekin bilgarria osatu+ labean egosi |} ;ERABILPENA * Osagai baten ezaugarri organoleptikoak (kolorea, zaporea, itxura...) eta mantenugaiak hobekien zaindu nahi denean. Barazkiak, arraina * Osagai nagusiak, ongailuen zaporea modu oso kontze... wikitext text/x-wiki '''Papillote teknika (Papillote eran kozinatu)''' Labeko edo aluminiozko paperean azkar egiten diren osagaiak, ongailuekin bildu eta ongi itxi ondoren, labean egosi. {|border="1" !Osagai nagusia+ lagungarri, ongailu+ elkarrekin bilgarria osatu+ labean egosi |} ;ERABILPENA * Osagai baten ezaugarri organoleptikoak (kolorea, zaporea, itxura...) eta mantenugaiak hobekien zaindu nahi denean. Barazkiak, arraina * Osagai nagusiak, ongailuen zaporea modu oso kontzentratuan jasotzea nahi denean. Legatza, antxuak, haragi bigunak, itsaskiak.... ;HAINBAT AHOLKU * Bilgarria ongi itxi behar da, baporerik atera ez dadin. * Bilgarria labe beroan jarri eta puzten denean egina dago. * Bezeroaren aurrean zabaltzen da, barruan dauden lurrin guziak bertan zabalduz. * Kazolan ere egiterik izango da, papera gainean jarriz. ;ONTZITERIA EDO TRESNAK * Labea, kazola, sautea [[Kategoria:Sukaldatzeko teknikak]] j2y956bme8z6nkeok1o3c3gt99beedl 0 6143 37901 36691 2022-04-12T12:06:38Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki ; BAKAILAOA TOMATE SALTSAREKIN [[Fitxategi:Bakailaoa tomatearekin4.jpg|500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Oliba olio birjina]]: 50 ml. * [[Gatza]]. * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea|Azukrea]]. * Bakailao gezatua: Goreneko 225-250 g.- ko 4 zati. * [[Tomate saltsa]]: 800 ml. * [[Pikillo piper erregosiak]]: 8. == PRESTAKETA == * Kazola zabal batean jarri oliba olioa baratxuriarekin sutan. * Baratxuria gorritzen hasitakoan, zabaldu piperrak eta su baxuan jarri. * Eduki modu horretan 5 minutuan, buelta eman eta eduki beste 10 minutu. * Gatza eta azukrea gehitu. * Jarri piperrekin batera bakailaoa eta nahastu tomate saltsa. * Egosi bi aldeetatik bakailaoa egin arte. * Zerbitzatu alboan piko edo piper pikilloekin [[Erregosiekin|erregosiekin]]. * Platera muntatzeko erdian bakailaoa saltsarekin jarri eta hauen bueltan zabaldu piperrak. == AHOLKUAK == * Kontu izan arraina gehiegi egin gabe. * Piper berdeekin ere egin genezake. * Bakailaoari gatza gehitzerakoan kontu izan, arraiak berak nahiko izan bai dezake. [[Kategoria:Errezetak]] e4rwdczykpefnb2mvkw31znelvfw3oe 0 6144 32957 2021-09-23T05:17:30Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailaoa frijitua piper salts eta alioli gainerrea]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailaoa frijitua piper saltsa eta alioli gainerrea]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailaoa frijitua piper saltsa eta alioli gainerrea]] 3ay40cswu0h7wpq05xjg30b4ibr3bhz 0 6145 33061 2021-09-23T11:26:17Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txibi edo txipiroi frijituak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txibi frijituak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txibi frijituak]] 6osd8qwwxq8u9ru6xu2i1dqsffz1ovw 0 6146 36144 35917 2022-02-01T17:22:32Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TXIPIROI FRIJITUAK''' [[Fitxategi:Txipiroi frijituak.jpg|600px|thumb|Txipiroi frijitu]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Txibiak edo txipiroia: Garbituak azala kendu gabe eta uztaietan: 600 g. * [[Frijitzeko orea]]: Txipiroiak estaltzeko, 500 g. inguru. * Oliba edo ekilore olioa: Frijitzeko. * Baratxuria: 4 . == PRESTAKETA == * [[Frijitzeko orea]] prestatu. * Txipiroiak gatzatu eta frijitzeko orean sartu eta maneatu hauek ongi estali arte. * Baratxuriak azal eta guzi eskuekin kolpatu eta zartagin zabal batean oliotan jarri. * Sua piztu eta utzi baratxuria su erdian bertan. * Olioa ondo berotutakoan atera baratxuriak eta sua bizitu. * Frijitzeko orearekin estalitako txipiroiak erretilu batean jarri. * Txipiroi zatiak bereiztuz, olio oso berotan sartzen joan. * Frijitu denbora laburrean kolorea hartu arte. * Paper xurgatzailea duen ontzi batera atera. == AHOLKUAK == * Txipiroiak edo txibiak zenbat eta handiagoak izan orduan eta uztai finagoak moztuko ditugu. * Txipiroiak frijitzean ez dugu inoiz batera asko egingo olioaren tenperatura asko gutxitu ez dadin. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Itsaskia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 16wxi8vda4vgccjhua3fjew0ogxlvgj 0 6147 36347 33985 2022-02-03T13:16:47Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki Frijitzeko orea edo Orli pasta * Irina: 130 g. * Gatza. * Ur oso hotza: 80 ml. * [[Legamia hautsa]]: 5 g. ez da ezinbestekoa. == PRESTAKETA == * Katilu batean gorringoa gatzarekin irabiatu, irina eta legamia gehitu eta dena ongi nahasi. Jarraian, ur izoztua poliki-poliki gehitu hagatxoarekin nahasten dugun bitartean. * Erabili ore hau osagaiak estaltzeko. * Errezeta originalean bi gari irin erabiltzen dira: normala eta trisol irina, ur izoztua eta gatza. Trisol irina lortzeko arazoak direla medio, gorringoa gehituko diogu. Eta ura hotz mantentzea zaila denez, legamia gehituko diogu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Frijitu]] hmx6r72tsokisna3syqfgzx0w6p9s97 0 6148 36721 36170 2022-02-10T15:55:41Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Tripakiak 2.jpg|500px|thumb|Muturrak betiko eran]] '''MUTTURRAK BETIKO ERAN''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == '''Muturrak egosteko''' * Behiki muturra: 1000 g. * Tipula: 1 zuritua eta erdibitua. * Porrua: 1 garbia. * Azenarioa: 1 garbia. * Perrexila: Sorta txiki bat ongi garbitua. '''Saltsa prestatzeko''' * [[Piper txorizeroa]]: 2. * Oliba olioa: 100 ml. * Tipula: 1 [[lerrotan]]. * Tomate birrindua: 100 ml. * Mutur salda . 200 ml. * [[Salda zuria]]: 200 ml. * Gatza. == PRESTAKETA == '''Muturrak egosteko''' * Muturrak uretan ondo garbitu eta 5 minutu [[zuritu]]. * Barazkiak garbitu eta tipularekin izan ezik besteekin barazki-sorta osatu. * Kazola normal edo presio eltze batean barazki-sorta, tipula eta gatz-ur hotzarekin egosten jarri. Muturrak ongi biguntzeko denbora dezente behar izaten dute, kazola normalean 2 ordutik gora. Espres ontzian 30 minutu gutxienez, denbora hau pasa ondoren ikusi gehiago behar duen. * Muturrak egosita ditugunean uretatik atera eta hozten utzi. Barazkiak eta salda gorde. * Moztu muturrak zati txikietan eta barazkia dado handitan. '''Saltsa prestatzeko''' * Bezperatik [[piper txorizeroa]] txorten eta hazirik gabe ur epeletan beratzen jarri edo momentuan 5 minutu egosi. [[Puntazorrotza|Puntazorrotz]] labainarekin mamia arraskatuz kendu, xehatu eta gorde. * Kazola batean tipula olioarekin sueztitzen jarri. * Gorriturik dituenean, egosteko erabili dugun barazkia gehitu eta hauek ere erregosi, tomate birrindua gehitu eta 10 minutuz kozinatua. * Saldak gehitu eta 30 minutuz su baxuan egosi. * Puregailutik lehenik eta txinotik pasa ondoren, irakin eta puntuan jarri. '''Amaitzeko''' * Elkartu saltsa eta mutur haragia eta egosi elkarrekin, muturrak ongi bigundu bitarte. * Behin muturrak ongi bigundu eta saltsa guk nahi dugun dentsitatea lortu duenean ondu. == AHOLKUAK == * Gaur egun muturrak oso garbi saltzen dituzte eta uretan garbitzea nahiko izaten da. * Muturrak, egosi eta zatituta ere saltzen dira, horrela erosiko bagenitu, plater hau prestatzea askoz errazago litzateke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Behikia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] e92s00a3olhgzv7unewnnr1fhwa1e45 0 6149 36728 36726 2022-02-10T16:23:08Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''TRIPAKI, BEHI MUTUR EDO TXERRI HANKA EGOSIAK''' [[Fitxategi:Behi tripaki eta muturrak.jpg|600px|thumb|Behi tripaki eta muturrak]] == OSAGAIAK == * Behiki mutur, tripaki edo txerri hanka: 1 eta 2 kg. bitarte. * Tipula: 1 zuritu eta erdibitu. * Porrua: 1 garbia. * Azenarioa: 1 garbia. * Perrexila: Sorta txiki bat ongi garbitua. == PRESTAKETA == * Haragia uretan ondo garbitu eta 5 minutuz [[zuritu]]. * Barazkiak garbitu eta tipularekin izan ezik besteekin barazki-sorta osatu. * Kazola handi edo presio eltze batean barazki-sorta, tipula eta gatz-ur hotzarekin irakiten jarri. Haragia ongi egosteko denbora dezente behar izaten du, kazola normalean 2 ordutik gora. Presio eltzean 30 minutuz egosi eta ondoren ikusi denbora gehiago behar duen. * Haragia egosita dugunean uretatik atera eta hozten utzi. Barazkiak eta salda gorde. == AHOLKUAK == * Gaur egun haragi mota hau oso garbi saltzen dute eta uretan garbitzea nahiko izaten da. * Egosita ere saltzen dira. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Haragia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 6edop5eoppzwgj1r7cziewak0yn8v2g 0 6150 34697 33199 2021-10-07T12:47:02Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''LIMOI KREMA''' Litro inguru ateratzeko. == OSAGAIAK == * Arrautza: 4. * Azukrea: 240 g. * Limoi azal birrindua: 4. * Limoi zukua: 160 ml. * Gurina: 300 g. == PRESTAKETA == Pertz batean irabiatu arrautzak azukrearekin eta gehitu azal birrindua eta zukua. Maria bainu batean jarri eta hagatxoarekin mugitzen dugun bitartean berotu 82ºC arte. Maria bainutik atera eta jarraitu hagatxoarekin nahasten 55ºC iritsi arte. Poliki poliki gehitu gurin zatiak, hagatxoarekin irabiatzen dugun bitartean harrotu arte. == OHARRAK == * Fruitua duten pastel edo opil desberdinak betetzeko erabiliko dugu. * Eskuz egin beharrean gaur egun gailu elektrikoak erabili ditzakegu. Bai tenperatura kontrolatzen duten robotak erabiliz, bai irabiatzeko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 0077cqujwma88mm8a8gg0a6tltgq6l7 0 6151 34696 34695 2021-10-07T12:46:26Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''LARANJA KREMA''' 750ml inguru ateratzeko. == OSAGAIAK == * [[Pastel krema]]: 500 g. * Gurina: 50 g. [[Pomada puntuan]]. * Laranja azal birrindua: 1. Zati zuria gabe. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Chantilly krema|Chantilly krema]]: 100 g. == PRESTAKETA == * Pertz batean jarri pastel krema eta hagatxoarekin irabiatu. * Gehitu limo azal birrindua eta hau ere nahastu. * Azkenik poliki poliki esne-gain harrotua gehitu. == OHARRAK == * Fruitua duten pastel edo opil desberdinak betetzeko erabiliko dugu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 6wigq2p48ex8gyna1fbusk7qbd664rc 0 6152 36280 35216 2022-02-02T15:30:22Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''HUR IZOZKIA''' [[Fitxategi:Opil gozo torrada izozkiarekin.jpg|600px|thumb| Hur izozkia]] MAHAIKIDEAK: 8 == OSAGAIAK == *[[Ingalaterrako krema]]: 1 l. *[[Hur pralinea]]: 200 g. == PRESTAKETA == * Inglaterrako krema bat burutuko dugu. Kasu honetan bainilarik gabe eta esnekiaren erdia esne-gaina erabiliz. * Beste aldetik pralinea egin edo erosi. * Gozogintzako pertz batean hur pralinea jarri eta inglaterrako krema gehitzen joan, hagatxoarekin nahasten dugun bitartean. * Nahasketa ongi bateratutakoan izozkia egiteko gailuan sartu eta martxan jarriko dugu. * Izozkiak guk nahi dugun dentsitatea lortutakoan, ontzi batera atera eta izozkailuan mantendu.   == AHOLKUAK == * Praline kopurua eta azukre kopuruak gure gustuen edo beharretara molda ditzakegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] q7ovt3gc68vxd3g77gyvdhfvmzuklqd 0 6153 35224 34511 2021-10-14T02:31:01Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''MUGURDI IZOZKIA ETA SORBETEA''' [[File:Franbuesa izozkia.jpg|500px|thumb|Franbuesa izozkia]] MAHAIKIDEAK: 6-8 == OSAGAIAK == * Ura: 150 ml. * Azukrea: 150 g. * Mugurdi birrindua: 1 kg. * Zuringoak 3. == PRESTAKETAK == * Jarri ura, azukrearekin egosten 10 minutuz,  almibar bat egin eta utzi hozten. Begiratu [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Almibar puntuak|Almibar puntuak]]. * Mugurdia birrindu egingo dugu, iragazi aurretik. Beste aukera izango da pulpa egina erostea. * Nahastu almibarra eta mugurdi pulpa. * Beharrezkoa balitz zuzendu baume gradua edo dentsitatea. * Sartu izozkia edo sorbetea egiteko gailuan eta martxan jarri martxan. * Erdi eginik dugunean gehitu zuringoa [[harrotua]]. * Behin nahi dugun dentsitatea lortutakoan, ontzi batera atera eta [[izotz makinan]] sartu. == AHOLKUAK == * Sorbetea nahiko bagenu ez genioke zuringorik gehituko. * Izozkiak edo sorbeteak egiteko gailuan sartu aurretik  18-20ºBé dentsitatea izatea komeni da, hau lortuko ez bagenu zuzendu daiteke, azukrea edo ura gehituz. * Izozkia edo sorbetea egiteko gailuak erosteko garaian, marka batzuk bi gailuak bereizi egiten dituzte, hala  ere oso antzekoak dira eta biak balio dute bai bat edo bestea egiteko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] iugtaooutot0e085z1k4rx6hsaabs9t 0 6154 36232 36231 2022-02-02T13:41:43Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''KAFE BUDINA''' [[Fitxategi:Kafe budina.jpg|500px|thumb|Kafe budina]] ERRAZIOAK: 4-5 pertsona == OSAGAIAK == * Esnea: 1 l. * Kafe disolbagarria: 2-3 zorro. * Arrautzak: 4. * Gorringoak: 2. * Azukrea: 140 g. * [[Bainilla-hautsa]] edo [[txokolate-hautsa]]: 10 g. edo 5 g. * Azukrea karamelua egiteko: 75 g. == PRESTAKETA == * Labea 160Cº-tan piztu. * Zartagin edo kazola zahar batean karamelua egiteko azukrea jarriko dugu, ur koilarakada bat gehitu eta su baxuan jarriko dugu karamelua egin arte. Karamelua nahi dugun kolorearekin dugunean, budinaren ontzien azpialdea zabalduko dugu. * Esnea berotzen jarriko dugu, epeldutakoan kafe disolbagarria gehitu eta nahastu. * Gozogintzako pertz batean arrautzak, gorringoak eta azukreak ( edo txokolate hautsak beste zapore bat ematen dio) irabiatu ondoren esnea erantsiko dugu. * Dena ondo nahasi eta budina egosteko ontzietara bota. * Bainu marian 30 minutu inguru egosi. * Behin budina gogorturik, labetik atera eta hozten utzi behar dugu. == AHOLKUAK == * Kontu handia eduki behar da budina bere moldetik atera aurretik, ongi hozturik izan behar dugu bestela birrintzeko arriskua izango dugu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arrautza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] n3z5zich7f65bu0h5lu10ch2ghpa2lo 0 6155 37643 35252 2022-04-07T09:05:04Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''MIZUNA ENTSALADA BERDEA''' [[Fitxategi:Mizuna entsalada berdea.jpg|500px|thumb|Mizuna entsalada berdea]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Oliba olio birjina]]: 100 ml. * [[Gatza]]. * [[Mizuna]]: Garbitua lehortua eta zatitua 4 eskukada eder. * [[Tipulina]]: Eder 1 [[lerrotan]]. == PRESTAKETAK == * [[Pertz]] batean jarri letxuga eta tipulina. * Busti olio eta gatz pitin batekin. * Esku garbien laguntzaz, blaitu ongi. * Erretiratu zerbitzatuko dugun erretilura, soberako [[ozpin-olioa]] pertzean utziz. == AHOLKUAK == * Gordinik jan behar diren letxugak aldez aurretik ongi desinfektatu, garbitu eta lehortu behar izaten dira. Desinfektatzeko lixiba bereziak likidoan edo pastillan saltzen dira. Horretarako saltzaileak adierazitako ur kantitatean dagozkion tantak edo pastillak bota ondoren, letxugak bertan murgiltzen dira. Dagokion denbora pasa ondoren, urberritzen dira eta azkenik lehortu. * Gogoratu azken momentuan ondu behar dela. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Entsalada]] aiot9jggajsxtvfex7nlqqjvgve3uua 0 6156 36760 36203 2022-02-11T15:58:03Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''MERTXIKAK ALMIBARRETAN''' [[Fitxategi:Mertxika almibarretan.jpg|600px|thumb|Mertxika almibarretan]] == OSAGAIAK == * Mertxikak: 1 kg. * Ura: 1 l. * Azukrea: 500 g. == PRESTAKTA == * Mertxikak, zuritu, erdibitu eta hezurra kendu eta jarri kazola batean. * Beste ontzi batean jarri ura azukrearekin sutan. * Irakiten hasitakoan gehitu almibarra fruituei. * Utzi bere horretan 3 orduz. * Mertxika hauek sartu kristalezko ontzietan. * Almibarra berriro irakin eta ontziak bete. * Itxi ontziak eta sartu kazola batean, urarekin estali eta 30 minutuz maria bainuan egosi esterilizatuz. == OHARRA == * Bere horretan azkenburuko moduan edo, xerratu edo zatituta, beste gozogintzako prestaketa ugariren hornigaia izan liteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] m0dj4xj111xn1tiiw6vanseexhir1p6 0 6157 37968 36697 2022-04-14T06:00:39Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki ;HEGALUZE EGOSIA [[Fitxategi:Hegaluze edo hegalaburra ontziratua.jpg|500px|thumb]] == OSAGAIAK== * [[Hegaluzea]] edo [[hegalaburra]]. * [[Ura]]. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA== * Hegaluzeari burua, tripak eta odolbilduak kendu. Urarekin ondo garbitu.15 cm.-ko xerretan moztu. * Hegaluzea [[kazola]] txiki batean, estaltzeko adina ur gatzatu hotzetan jarri eta 2 minutuz [[egosi]]. Bere horretan epeltzen utzi. Hau gertatutakoan azala, hezurrak eta odolbilduak ondo garbitu eta orrietan desegin. == AHOLKUAK == * Hegaluze edo hegalaburra gehiegi egosi eta lehortu ez dadin, irakinaldiak laburra izan behar du. * Bere horretan oliba olio eta tipulinarekin, entsaladetan edo pintxoak prestatzeko modurik egokiena dugu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 081bt531yit82nj9qyozbkh95gf6atg 0 6158 38161 37923 2022-05-26T20:19:47Z Gaztarrotz 1953 /* PRESTAKETA */ wikitext text/x-wiki '''BAKAILAO EGOSIA''' [[Fitxategi :Bakailao egosia.jpg|600px|thumb|Bakailao egosia]] == OSAGAIAK== * [[Bakailaoa]]. * Ura. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA== * Bakailao zatiak kazola txiki batean ur hotzetan jarri (estaltzeko adina bakarrik) eta 2 minutuz zuritu. Epeltzen denean, orrietan desegin. * Azala behar izan ezkero jaso. == AHOLKUAK == * Bakailaoa gehiegi egosi eta lehortu ez dadin, irakinaldiak laburra izan behar du. * Prestaketa ugaritan erabili dezakegu, [[Ajoarrieroan]] prestatzeko, nahaskian, [[bakailao entsaladan]].... [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] iy5x7epuo42f9jtwzjxoazz1zyh8bka 0 6159 33314 33313 2021-09-26T20:27:11Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''GILDA''' [[Fitxategi:Gildak2.jpg|500px|thumb|Gilda]] KOPURUA: 10 Pintxo == OSAGAIAK == * Ibarrako piperrak ozpinetan: 20 * Antxoa oliotan: 10 * Hezurrik gabeko oliba berdeak: 20 == PRESTAKETA == Palillo edo txotx batean ziztatu lehenik oliba bat. Jarraian ziztatu bere baitan bildutako antxoa, ondoren berdin ibarrako bi piperrak eta azkenik berriz beste oliba bat. == AHOLKUAK == Oliba olio birjinarekin pitin batekin zerbitzatu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] lm59t1l5utq44w3lmz7081ssero4pjv 0 6160 37815 37814 2022-04-11T11:58:02Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''AHUNTZ GAZTA ENTSALADA''' [[Fitxategi:Ahuntz gazta entsalada2.jpg|500px|thumb|]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Oliba olio birjina]]: 100 ml. * [[Mugurdi]] [[ozpina]]: 20 ml. * [[Gatza]]. * [[Piperbeltza]]. * [[Tomatea]]: 2 zuritu hazirik gabe [[dado txikitan]]. * Oliba berdea: 16. * [[Mahaspasa]]: 50 g. * [[Ahabipasa]]: 50 g. * [[Tipulina]]: 1/2 [[dado txikitan]]. * [[Letxuga mota desberdinak]]: 3 eskukada garbitu eta zatitu. * [[Ahuntz gazta]]: 4 xerra eder. == PRESTAKETAK == * Katilu batean, olioa, ozpina, gatza eta [[piperbeltza]] nahasi. * [[Pertz]] batean letxugak, tomatea, olibak, eta tipulina ozpin-olioarekin blaitu eta esku garbiekin kontuz nahastu. * Erretiratu pertzetik, soberako [[ozpin-olioa]] bertan utziz. * Entsalada muntatzeko jarri ondutako osagaiak platearen erdian eta zabaldu gainetik pasak. * Amaitzeko, plantxa oso bero batean edo soplete baten laguntzaz gorritu ahuntz gazta xerrak bi aldetatik eta entsaladaren gainean jarri. == AHOLKUAK == * Entsalada honi bestelako osagai ugari gehitzea ere badago eta ozpin-olioak ere alda daiteke. * Gordinik jan behar diren letxugak aldez aurretik ongi desinfektatu, garbitu eta lehortu behar izaten dira. Desinfektatzeko lixiba bereziak likidoan edo pastillan saltzen dira. Horretarako saltzaileak adierazitako ur kantitatean dagozkion tantak edo pastillak bota ondoren, letxugak bertan murgiltzen dira. Dagokion denbora pasa ondoren, urberritzen dira eta azkenik lehortu. * Gogoratu azken momentuan ondu behar dela. * [[Ahuntz gazta]] sopletearekin erretzeko azukre pitin bat gehitu genezake, plantxan egingo badugu berriz honek oso beroa egon behar du bestela itsasi egingo zaigu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Entsalada]] [[Kategoria:Osagaia:Barazkia]] [[Kategoria:Osagaia:Gazta]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] loftuojkdvptqeb04fu0jgbopri5f06 0 6161 37919 34990 2022-04-12T12:32:57Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BAKAILAOA SALTSA BERDEAN PATATEKIN''' [[Fitxategi:Bakailaoa saltsa berdean patatekin.jpg|500px|thumb|Bakailaoa saltsa berdean patatekin]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Oliba olio birjina]]: 75 ml * [[Tipula]]: 1/2 [[xehatu]]. * [[Baratxuria]]: 4 [[xehatu]]. * [[Perrexila]]: Sorta txiki bat [[xehatu]]. * [[Patata egosia]]: 2 , zuritua eta xerretan edo "panaderan". * [[Bakailao]] gezatua: 1 kg 4 edo 8 zatietan. * [[Irina]]: Arraina estaltzeko. * Ardo zuria: 50 ml. * [[Arrai salda]], [[salda zuria]] edo ura: 250 ml. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * Oliba olioa kazola zabal batean su baxuan tipularekin jarri. * Erdi eginik dagoenean baratxuria eta perrexilaren erdia gehitu. * Pitin bat [[sueztitu]] ondoren, patata egosia, kazolaren azpialdean jarri eta irinetan pasatutako arraia honen gainean. * Ardo txuriarekin lehenik eta saldarekin ondoren busti. * Su baxuan 2 minutu egosi alde bakoitzetik kazola poliki-poliki mugituz. * Denbora hau pasatutakoan sutatik atera eta jarraitu beste minutu pare bat [[kazola]] mugitzen. * Amaitzeko perrexilaren beste erdia jarri gainetik eta beharko balu gatzarekin ondu. == AHOLKUAK == * Nahi izatera patatak gordinak eta xerratuak saltsa berdean egosi daitezke arraia gehitu aurretik. * Errezeta honi, [[Txirlak|txirlak]], [[Muskuiluak|muskuiluak]], [[ilarrak]], [[zainzuri]] puntak, [[Arrautza egosia|arrautza egosiak]].... gehitzerik dago. * Egosteko garaian kontu handia eduki gehiegi lehortu ez dadin. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 4icv4qbm16pkx538nn134y9b2pnzd64 0 6162 33342 2021-09-27T06:10:32Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia plantxan]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia edo kuiatxoa plantxan]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuia edo kuiatxoa plantxan]] ojqsgx9gpgaz4i1vfz6e84r7688atlc 0 6163 33384 2021-09-27T15:26:06Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Salda txuria]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Salda zuria]]» izenera aldatu du, birzuzenketaren gainetik wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Salda zuria]] dkxjza8q9vuz7uxdoc17tuiny2irvxt 0 6164 33534 2021-09-28T06:40:01Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sushia egiteko arroza]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroza japoniar eran egosia]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroza japoniar eran egosia]] 5plyixqswx41bkkaj1elgz6p4rqpp0l 0 6165 37147 36755 2022-03-28T14:17:21Z 62.99.54.253 /* PRESTAKTA */ wikitext text/x-wiki '''FRUTA ENTSALADA GOZOA'' [[Fitxategi:Fruta gozoen azkenburuko marokiarra, granada jogurtarekin2.jpg|400px|thumb| Fruta entsalada gozoa]] MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * Azukrea: 75 g. * Marrubia: 500 g., garbitua, txortena kenduta eta erdibitua. * Platanoa: 2 zuritu eta [[dadotan]]. * Sagarra: 2, zuritu bihotzik gabe eta [[dadotan]]. * Granada jogurta: 300 ml. * Limoi zukua: Tanta batzuk. == PRESTAKTA == * Jarri frutak hiru katilutan eta gehitu bakoitzari azukre koilarakada bat eta limoi tanta batzuk. * Nahasi eta utzi bere horretan 15 minutuz. * Zerbitzatuko dugun katiluen azpian jarri granada jogurta eta hauen gainean bananduta frutak jarri. == OHARRA == * Beste edozein fruitu eta jogurtarekin burutu dezakegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] gkwkfgg9tup7uw7qwstojcx8gzl1k4z 0 6166 36638 36637 2022-02-09T13:25:59Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Risottoa txirlekin.jpg|600px|thumb|Risottoa txirlekin]] '''TXIRLA RISOTTOA''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Gurina: 50 g. * Oliba olio birjina: [[Zurrusta]] 1. * Tipulina: 1 [[xehatu]]. * Baratxuria: 2 [[xehatu]]. * Perrexila: [[Xehatu]]. * Arroz borobila edo japoniar erakoa: 320 g uretan garbitua zikinak kentzeko. * [[Salda zuria]], edo ura: 650 ml. * Ardo zuria: 100 ml. * Txirla: 24. * Idiazabal gazta birrindua: 50 g. == PRESTAKETA == * Kazola zabal batean oliba olioa eta gurina tipularekin sutan jarri. * Gorritzen hasitakoan gehitu baratxuria. * Utzi minutu pare bat su ertainean hau ere kozinatzen eta arroza gehitu. * Hasi poliki poliki salda beroa gehitzen, koilara batekin arroza mugituz. * Salda guztia gehitu, tarteka koilararekin nahasiz. * 10 minutu inguru irakin duenean , kazola bat ardo zuriarekin sutan jarri, eta bertan txirlak sartu, tapatu eta itsaskiak ireki bitartean eduki. * Txirlak irekitakoan salda iragazi eta nahastu arrozarekin. * Arrozak 15 minutu irakindakoan, sutatik atera. * Sutatik kanpo, perrexila eta gazta birrindua gehitu eta azken aldiz jan aurretik. Txirlak albotan zerbitzatuko ditugu. == AHOLKUAK == * Ohikoa da gaztarekin batera esne gain harrotu pitin bat gehitzea amaieran. * Risottoa egiteko arrozari tarteka eragin behar zaio, baina ez uneoro. * Gogoratu arroza saldarekin gazitu behar dela. * Ilar edo saltsa berdea plater honen hornigai bikaina izan daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Barrengorriak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] dty20osfi8qr9xf8uxgcpjiv6yirzr2 0 6167 36154 35051 2022-02-02T12:12:15Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ARKUME TAJINA''' [[Fitxategi:Arkume tajina1.jpg|500px|thumb|Arkume Tajina]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Arkume haragia: 1600 g. * Gatza. * Tipula: 2 xehatu. * Tomate naturala: Hazirik gabe karratuetan. * Perrexila: Xorta txiki bat xehatu * Piperbeltza: 5 g. * Kurkuma: 5 g. * Jengibrea : 5 g. * Kanela: 5 g. * Oliba olio birjina: [[Zurrusta motz]] 1. * Orburuak: 4 zuritu eta bihotza bakarrik. * Ilarrak: 100 g. * Limoia: 2, lautan. == PRESTAKETAK == * Pertz edo tajina prestatzeko hondarrezko ontzi batean, arkume haragia jarri. * Ondu haragi hau, gatza, tipula, perrexila, piperbeltza, kurkuma, jengibrea, kanela, eta oliba olioarekin. Dena ongi nahasiz. * Utzi minutu batzuetan bere horretan espezien zaporearekin blaitu bitarte. * Jarri tajin ontzian haragi guzia eta gehitu gainetik, tomatea, ilarrak, orburuak eta limoi zatiak. * Tajin ontziko kono tapa bereizgarria jarri. Utzi bere horretan su baxuan haragia ongi erregosi eta bigundu arte. Tarteka tapa kendu, mugitu eta ur pitin bat beharko balu gehitu. * Haragia ongi bigunduta dagoenean tapa kendu eta zerbitzatu. == AHOLKUAK == * Erregosiaren teknika ederki erabiltzen da plater honetan, kazolaren formak horretan laguntzen du. Hala ere beti kontutan izan su baxuan prestatu behar dela plater hau eta pazientzia beharko dela. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Erre]] [[Kategoria:Osagaia:Arkumea eta ahuntza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 4pizc58zq0mbv5u435ssj59984kyc2f 0 6168 35052 33765 2021-10-13T07:21:12Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BEHIKI TAJINA''' [[Fitxategi:Behiki tajina2.jpg|500px|thumb|Behiki tajina]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Zangarra]]: 1600 g, xerra lodietan. * Gatza. * Tipula: 2 xehatu. * Perrexila: Xorta txiki bat xehatu. * Piperbeltza: 5 g. * [[Kurkuma]]: 5 g. * [[Jengibrea]] : 5 g. * Kanela: 5 g. * Oliba olio birjina: Zorrotada motz 1. * Arbendola: 16 gordin zurituak. * Aranpasak beltzak eta horiak: 8 * Galeper arrautzak: 8. == PRESTAKETAK == * Pertz edo tajina prestatzeko hondarrezko ontzi batean, behiki haragia jarri. * Ondu haragi hau, gatza, tipula, perrexila, piperbeltza, kurkuma, jengibrea, kanela, eta oliba olioarekin. Dena ongi nahasiz. * Utzi minutu batzuetan bere horretan espezien zaporearekin blaitu bitarte. * Tajin ontziko kono tapa bereizgarria jarri. Plantxa batean su baxuan haragia ongi erregosi bigundu arte. Tarteka tapa kendu, mugitu eta ur pitin bat beharko balu gehitu. * Bitartean hornigaiak prestatuko ditugu. Arbendolak zartagin batean olioarekin frijitu eta aranak, Tajinean dugun salda pitin batekin egosi 12 minutuz. * Galeper arrautzak egosi ur gatzatutan 4 minutuz. Ondoren zuritu. * Haragia ongi bigunduta dagoenean amaitzeko tapa kendu eta jarri gainean almendra frijituak, beratutako aranpasak eta arrautza egosiak. == AHOLKUAK == * Erregosiaren teknika ederki erabiltzen da plater honetan, kazolaren formak horretan laguntzen du. Hala ere beti kontutan izan su baxuan prestatu behar dela plater hau eta pazientzia beharko dela. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Erregosi]] [[Kategoria:Osagaia:Behikia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 40fmk7xtzy0i876rt9w62buoot0wvec 0 6169 37651 36536 2022-04-07T09:18:20Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Entsalada marokiarra.jpg |600px|thumb|Marokoko entsalada]] ''' MAROKOKO ENTSALADA''' MAHAIKIDEAK 4 == OSAGAIAK == '''Arroz entsalada osagaiak''' * [[Arroz zuria egosia]]: 200 g. * [[Mahaspasa]]: 50 g. Beratuak ordu betez. * [[Pistatxoa]]: 50 g. zatitu. * [[Arto gozoa]]: 50 g. * [[Anana]]: 50 g. [[dado txikitan]]. * [[Sagarra]]: 50 g. Zuritu eta bihotzik gabe eta [[dado txikitan]]. * Ozpinetako [[luzokerra]]: 50 g. [[xehatu]]. * [[Martorria]]: Xorta txiki bat [[xehatu]]. * [[Tipulina]]: 1 xehatu. * [[Laranja maionesa]]: 50 g. '''Erremolatxa entsalada osagaia''' * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Erremolatxa egosia|Erremolatxa egosia]]: 2 [[dadotan]]. * [[Tipulina]]: 1 [[xehatu]]. * [[Oliba olio birjina]]: 50 ml. * [[Gatza]]. '''Patata entsalada osagaiak''' * [[Oliba olioa]]: 50 ml. * [[Baratxuria]]: 2 [[xehatu]]. * [[Perrexila]]: Eskukada txiki 1 [[xehatu]]. * [[Patata egosia]]: [[Dadotan]]. * [[Gatza]]. '''Leka entsalada osagaiak''' * [[Oliba olioa]]: 75 ml. * [[Baratxuria]]: 2 [[xehatu]]. * Frantsez [[Leka egosia]]: 200 g. * [[Gatza]]. '''Azenario entsalada osagaiak''' * [[Oliba olio birjina]]: 50 ml. * [[Baratxuria]]: 2 [[xehatu]]. * [[Perrexila]]: Sorta txiki 1 [[xehatu]]. * [[Azenario egosia]]: 2 [[dadotan]]. * [[Gatza]]. '''Platera edertzeko osagaiak''' * [[Otarrainxka egosia]]: 4. * [[Anana]]: Bihotzik gabe eta zuritua dagoen xerra. * [[Galeper arrautza egosia]]: 4. ==PRESTAKETA== * [[Pertz]] batean nahastu, Arroza, pistatxoa, arto gozoa, piña, sagarra, luzokerra, tipulina, [[martorria]] eta laranja maionesa. * Beste katilu batean nahasi, erremolatxa, tipulina, gatza eta olioa. * Patata egosia, nahastu martorri eta maionesarekin. * Lekak [[sueztitu]], baratxuri eta perrexilarekin. * Azenarioak ere [[sueztitu]] baratxuri eta perrexilarekin. '''Entsalada muntatzeko''' * [[Uztaia|Uztai]] baten laguntzaz plater erdian aurkeztu arroz entsalada. * Honen albotan banandu, erremolatxa, patata, lekak eta azenario entsalada. * Jarri gainean laranja maionesa eta honen gainean anana xerra, gainean [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Otarrainxka egosiak|otarraixka]] zurituekin edertu. * [[Galeper arrautzak]] banandu plater oinarrian. == AHOLKUAK == * Plater hau beste osagai ugarirekin presta liteke. * Normalean plater honen azpian [[Uraza|uraza]] hostoak jartzen dira edertzeko. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Entsalada]] 67z8f03n9wthr74qwooq7ioec96al5i 0 6170 36389 35629 2022-02-04T12:46:20Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''LARANJA MAIONESA''' [[Fitxategi:Laranja saltsa.jpg|600px|thumb|Laranja maionesa]] 360 ml inguru lortzeko. == OSAGAIAK == * Arrautza: 1. * Oliba olioa: 100 ml. garraztasun apaleko. * Ekilore olioa: 150 ml. * Laranja zukua: 1 iragazia. * Gatza. == PRESTAKETA == * Ontzi estu batean, arrautza, oliba olioa, laranja zukua eta gatza jarri. * Irabiagailua bertan sarturik, martxan jarri eta ekilore olioa gehitzen joango gara poliki-poliki. * Irabiagailuarekin egin beharreko mugimendua gora eta behera izango da eta segundo gutxitan maionesa eginik izango dugu. == AHOLKUAK == * Arrautzaren tamainaren arabera, olio gehiago edo gutxiago onartuko digu. * Marokoko entsalada edo bestelako entsaladak ontzeko egokia dugu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] ex9m353z6v1e1s3t711qb5sk1tx9foy 0 6171 33709 2021-09-29T06:14:37Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Entsalada marokiarra]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marokoko entsalada]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Marokoko entsalada]] n1evtbdmkmwc0hr5f900ziev3kq5zc9 0 6172 36369 33714 2022-02-03T13:48:31Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''GALEPERRA ARRAUTZA EGOSIA''' MAHAIKIDEAK: 4. == OSAGAIAK == * Ura. * Gatza: 5 g. * Ozpina: [[zurrusta motz]] bat. * Galeperra arrautza: 16. == PRESTAKETA == * Kazola batean ura eta gatza ozpin zurrusta batekin jarri. * Sartu bertan arrautza eta irakin hasi ondoren 4-5 minutuz egosi. * Uretatik atera orduko, ur hotzetan hoztu eta zuritu. == AHOLKUA == * Arrautzak denbora gehiegi egosten badira, gorringoak kolore berdea hartzen du. * Ozpina aukerakoa da. Arrautza zartatuko balitz, zuringoari eusten laguntzen du. * Gatza ugariak laguntzen du ondoren hobeto zuritzen. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arrautza]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 8fzjcat8kaeugq61lxgyb2vrw6utc08 0 6173 36663 34959 2022-02-09T17:26:02Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''EXTREMADURAKO OGI MAMIA''' [[Fitxategi:Extremadurako ogi mamiak2.jpg|600px|thumb|Extremadurako ogi mamiak]] == OSAGAIAK == * Ogia: Bezperako ogi [[xehatu]]. * Oliba olioa birjina: 100 ml. * Baratxuria: 4 [[dado txikitan]]. * [[Piperrauts]] gozoa. 15 g. * Ura: 100 ml. * Hirugiharra: [[Lerro txikitan]]. * Txorizo mina: [[Dado txikitan]]. * Gatza. '''Edertzeko''' * [[Arrautza frijitu]] edo [[arrautza galdarraztatua]]: 4 * Hirugihar xerra: 4 plantxan txigortu edo frijituak. == PRESTAKETA == * Bol batean jarri bezperako ogi xehatua. * Zartagin batean eta olioarekin sueztitu baratxuria, gehitu piperrautsa eta ura ongi nahastu eta ogia dagoen pertzera bota. * Zartagin batean salteatu hirugiharra eta txorizoa eta hau era pertzean jarri. * Nahastu osagai guzia pertzean eta ondu. * Zartagin batean nahasketa hau minutu batzuk sueztitu lehortu arte. * Zerbitzatu, arrautza eta hirugihar xerrak erabiliz edertzeko. == AHOLKUAK == * Kontu izan, ogia gehiegi lehortu gabe eta alderantziz, hezetasun gehiegi jarri gabe. 2ynojuaib3qqy7w7dhn2gx48wvsnrmw 0 6174 36243 35185 2022-02-02T13:50:05Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''EXTREMADURAKO ARRAUTZATXOAK''' [[Fitxategi: Extremadurako arrautzatxoak2.jpg|500px|thumb|Extremadurako arrautzatxoak]] MAHAIKIDEAK: 4 * Arrautza: 4. * Kanela hautsa: 25 g. * Ogi zaharra: 150 g. birrindua. * Olioa: 300 ml. * Esnea: 1,5 l. * Laranja azala: 1 zuririk gabe. * Limoi azala: 1 zuririk gabe. * Kanela zotza: 1/2. * Azukrea: 150 g. == PRESTAKETA == * Pertz batean irabiatu arrautza eta gehitu kanela hautsa. * Bota bertara ogi birrindua eta nahastu eskuarekin, ogia ongi busti arte. * Hezea dugunean, eskuekin arrautzatxo forma eman eta zartagin batean olioarekin frijitu. * Beste kazola batean esnea kanela eta fruituen azalarekin egosi 10 minutuz. * Iragazi esne hau eta azukrea gehitu. * Sartu esne honetan aurrez frijitutako arrautzatxoak, esnearekin ondo estalita eta egosi 5 minutuz. Utzi bero horretan epeltzen. * Zerbitzatzeko katilu batean jarri esnea eta erdian arrautzatxoak. == AHOLKUAK == * Garrantzikoa da arrautzatxoak ongi bustitzea esnearekin. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] 2yo1k7cumx68c4dm3lgeba22h7hf4e4 0 6175 36206 35874 2022-02-02T13:19:25Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''GIANDUJA KREMA''' [[Fitxategi:Gianduja krema.jpg|600px|thumb|Gianduja krema]] 400g egiteko. == OSAGAIAK == * [[Txokolate estalki beltza]]: 240 g. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hur pralinea|Hur pralinea]]: 160 g. == PRESTAKETAK == * Jarri gozogintzako pertz batean txokolate estaldura maria bainuan urtzen. * Urtutakoan gehitu hur pralinea eta nahastu ongi hagatxoarekin. * Hozten utzi. == AHOLKUAK == * Bonboiak betetzeko edo gozogintzako beste prestaketa desberdinak betetzeko erabiltzen da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txokolatea]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] 9euwyy703wu4tk41ciayr9h3zoitka0 0 6176 36772 36207 2022-02-11T17:26:26Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''HUR ETA TXOKOLATE OPILA''' MAHAIKIDEAK: 2 [[Fitxategi:Hur eta txokolate opila.jpg|500px|thumb|Hur eta txokolate opila]] == OSAGAIAK == * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bizkotxo arina|Bizkotxo arina]]: Plaka 1. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bizkotxoa bustitzeko jarabea|Bizkotxoa bustitzeko jarabea]]: 100 ml. * [[Chantilly krema]]: 175 g. * Hur pralinea: 25 g. * Hur lehorra: 100 g. almaizean birrindu. == PRESTAKETAK == * Bizkotxo plaka egosi, papera kendu eta guk aukeratako opil tamainaren arabera 6 zirkulu moztu. * Labeko plaka bati buelta eman eta jarri azpian horietako bi bizkotxo zirkulu. * Koilara edo brotxa baten laguntzaz busti bizkotxoa jarabearekin. * Pertz batean nahastu esne gain harrotua praline kremarekin. * Zabaldu krema hau bi zirkuluen gainean eta gozogintzako espatularekin zabaldu. * Busti bigarren xafla ere almibarrarekin, eta txapel moduan estali, esne-gaina zabaldu berriz, busti hirugarren zirkulua eta alde leuna gorantz utzita tapatu, labeko erretilu batekin zapaldu opila zuzenduz. * Geratzen zaigun trufa kremarekin eta gozogintzako espatularen laguntzaz, tarta kanpotik estali, kapa fin bat emanez.  * Hozkailuan sartu eta ongi hoztu. * Amaitzeko estali opilaren alboak hur eskukadak tartaren alboen kontra eginez, trufa kreman eta estalkian  itsatsita geratuko dira,  zirkunferentzia osoa estaliz. == AHOLKUAK == * Bizkotxoa jarabez ongi bustitzea funtsezkoa da tarta hau goxoa geratzeko, baina gehiegi bustiz gero, txapela jartzean bizkotxoa puskatzeko arriskua egon liteke. Beraz, txapela jartzeko bizkotxo xafla busti, erdia jarri aurretik eta busti berriro gainetik pitin bat. * Tarta hauek mugitzeko gozogintzako 2 espatula luzeak erabiltzea komeni da, paraleloan, tartaren azpian sartuta. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txokolatea]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] leb9mlzqbtlgbe5pj7xtwy494h763p6 0 6177 35877 35181 2021-11-19T17:26:57Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''HUR PRALINEA''' [[Fitxategi:Hur pralinea.jpg|600px|thumb|Hur pralinea]] == OSAGAIAK == * Hur zuritu: 200g pikor larritan. * Azukrea: 200 g. * Limoi zukua: 1. == PRESTAKETA == * Kobreko ontzi batean azukrea limoi zukuarekin sutan jarriko dugu. * Karamelu gorri izatera iristerakoan , hur pikor larriak gehitu. * Elkarrekin egosi segundo batzuk, ongi nahasi arte. * Atera silikonako paper batera zabalduz. * Hotza dagoenean robot batean birrindu. == AHOLKUAK == * Arbendolarekin ere egin daiteke.  * Gozogintzako prestaketa ugaritan nahastu eta zaporea emateko erabiltzen da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] lxwkhnn2w2drwztf769smusebjpzo6n 0 6178 35859 35819 2021-11-18T17:21:36Z Gaztarrotz 1953 /* Azpialdea */ wikitext text/x-wiki {{Sukaldaritza liburua}} {{TOCESKUBIAN}} Baratze edo ortuko landare mota fresko eta jangarriei deituko diegu. Kolore, forma, zapore eta itxura desberdinak dauzkate. Barazkia sukaldetan gehien erabiltzen den osagaietako bat dugu. [[Fitxategi:Barazki desberdinak.jpg|centre|250px|thumb|Hainbat barazki]] === Barazkien nutrizio ezaugarriak === Barazkietan osagai nagusia ura da. Baina beste mantenugai ugari ere badituzte. Nutrizio eta osasun arduradun gehienek, gure dietako elikagaien oinarri nagusia izan behar dutela diote. Kaloria gutxiko osagaia dugu, baina bitamina, mineral eta zuntzetan oso aberatsa. === Barazkien aurre lanak === Kozinatzeko garaian, barazkien aurre lana, garbiketa, desinfektatze, zuritze eta mozte prozesua ere beti kontuan eduki beharrekoak dira. Barazkiak beti ongi garbitu behar dira. Gordinik jango badira eta azala ere jaten denean, desinfektatzea ezinbestekoa da. ===Barazki mozketak=== Fotxategi: Kuiatxoa karratu luzean.jpg|600px|thumb]] ==== Xehatu ==== Edo "Brounoise" barau dugu izen klasikoa. Barazkia xehatzeari esaten zaio. Mozketarik txikiena dugu, normalean sueztitu edo erregosteko erabiltzen da. Xehatutako barazkiak inoiz ez dira su bizian kozinatzen. <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption="Barazki xehatu"> Fitxategi: Piper berde xehatu.jpg|Piper berde Xehatua Fitxategi:Azenario xehatu.jpg|Azenario Xehatu Fitxategi:Tipula xehatua.jpg|Tipula Xehatu Fitxategi:Perrexila xehatua.jpg|thumb|Perrexila Xehatu </gallery> ====Dado txikitan==== Edo "Printanier" eran, barazkia dadotan edo lauki txikietan mozteari esaten zaio. Dado hauek 0,5cm inguruko karratuak izaten dira. Mozketa hau ematen zaien barazkiei, bere horretan aurkezteko helburua izaten dute. Dadoek ahalik eta berdinenak izatea komeni da. Tomatearen kasuan "concassé" hitza ere erabiltzen da mozketa hau adierazteko. Xehatutako barazkien moduan dado txikitan moztutako barazkiak tenperatura baxuan, sueztitu beharko ditugu.'''"Concassé" eran''' saldarik eta hazirik gabeko tomatea dado txikitan mozteari esaten zaio. <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption="Barazki mozketak"> Fitxategi:Dado txiki mozketa. Kuiatxoa.jpg|Kuiatxoa Dado txikitan Fitxategi:Tomatea konkase eran.jpg|Tomatea "Concassé" edo Dado txikitan Fitxategi:Dado eta Dado txiki mozketa.jpg|Kuiatxoa Dadotan edo "Paisana" eta Dado txiki edo "Printanier" </gallery> ====Dadotan==== Edo "Paisana" eran, barazkia dadotan edo laukitan mozteari esaten zaio. Dado hauek 1 eta 2cm inguruko karratuak izaten dira. Mozketa hau ematen zaien barazkiei, bere horretan aurkezteko helburua izaten dute. Dadoek ahalik eta berdinenak izatea komeni da. Xehatutako eta dado txikietan ebakitako barazkiekin alderatuz dadotan moztutakoak tenperatura altuagoan, sueztitu edo salteatu daitezke. <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption="Barazki mozketak"> Fitxategi:Patatak dadotan.jpg|Papata Dadotan edo "Paisana" Fitxategi:Dado mozketa.jpg|Piper berdea Dadotan edo "Paisana" Fitxategi:Dado mozketa. Kuiatxoa.jpg| Kuiatxoa Dadotan edo "Paisana" Fitxategi:Piper gorria dadotan.jpg|thumb|Piper gorria Dadotan edo "Paisana" </gallery> ====Dado handitan==== Edo "Mirapoixe", barazkiak dado karratu handiagoetan eta baldarragoetan mozteari esaten zaio. Birrinduko diren barazkiei ematen zaie mozketa hau. Modu honetara mozten diren barazkiak tenperatura altuagoak onartzen ditu. <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption="Barazki mozketak"> Fitxategi:Dado handi edo " Mirapoixe" barazki mozketa.jpg|Azenarioa Dado handi edo " Mirapoixe" eran. Fitxategi:Purrua dado handitan.jpg|Porrua dado handietan edo "Mirapoixe" eran. </gallery> ==== Lerrotan ==== Edo "Juliana" eran, 5 zentimetro inguruko lerro edo tira oso finetan barazkiak mozteko moduari esaten zaio. <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption="Barazki mozketak"> Fitxategi:Barazkia Lerro eran ebakia.jpg|Barazkiak Lerrotan edo "Julianan" </gallery> ==== Lerro erditan ==== Edo "Juliana erdian", 2,5 zentimetro inguruko lerro edo tira oso finetan barazkiak mozteko moduari esaten zaio. [[Fitxategi:Lerro erdi mozketa.jpg|centre|thumb|200px|Barazkiak lerro erditan]] ==== Lerro zabaletan ==== Edo "Chiffonnade" eran, hostodun barazkiak, Letxuga, aza, ziazerbak... 5-10 zentimetro inguruko lerro zabaletan mozteko moduari esaten zaio. <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption="Barazkia lerro zabaletan"> Fitxategi:Lerro zabal edo " Chiffonade" mozketa.jpg|Letxuga Lerro zabaletan Fitxategi:Aza lerro zabaletan.jpg|thumb|Aza Lerro zabaletan Fitxategi:Zerba zurtoinak lerrotan.jpg|Zerbak Lerro zabalean. Fitxategi:Lekak lerro zabaletan.jpg|Lekak lerro zabaletan </gallery> ==== Uztaietan==== Tipula xerretan uztai itxuran mozteari esaten zaio. <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption="Barazkia uztaietan"> Fitxategi:Tipula uztaietan.jpg|Tipula Uztaietan. </gallery> ==== Xerretan ==== Porrua, azenarioa, patata, barrengorriak... xerra fin edo zabalagoan mozteari esaten zaio. Patataren kasuan "Panadera" ere deitzen zaio. <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption="Barazkia xerretan."> Fitxategi:Kuiatxoa xerretan.jpg|thumb|Kuiatxo xerratu Fitxategi:Baratxuri xerra.jpg|Baratxuri Xerratu Fitxategi:Barrengorriak xerretan.jpg|Barrengorri Xerratu Fitxategi:Patata xerretan.jpg|thumb|Patata xerretan]] </gallery> ==== Sailetan ==== Aza lore, brokoli edo romanesko sorta edo sail txikietan banatzea. <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption="Barazkiak sailetan"> Fitxategi:Aza lorea sailetan.jpg|Aza lorea Sailetan </gallery> ====Ilargi erditan==== Porrua, azenarioa eta bestelako barazkiak, luzetara erditik moztu eta gero xerra finetan mozteari esaten zaio. <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption=" Barazkia Ilargi erditan"> Fitxategi:Ilargi erdi barazki mozketa.jpg|Azenarioa ilargi erditan Fitxategi: Porrua ilargi erdian.jpg| Ilargi erditan Fitxategi:Kuiatxoa ilargi erdian.jpg|thumb|Kuiatxoa ilargi erditan]] </gallery> ====Ilargi laurdenetan==== Kuiatxoa, azenarioa eta bestelako barazkiak luzetara erditik moztu, hau era berean ere luzeran erditik moztu eta gero xerra finetan mozteari esaten zaio. <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption=" Barazkiak Ilargi laurdenetan"> Fitxategi:Kuiatxoa ilargi laurdenean.jpg|thumb|Kuiatxoa ilargi laurdenean </gallery> ====Lautan==== Patata, orburu, barrengorriak..., labanarekin lau zatitan mozteari esaten zaio. <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption="Barazkiak Lautan"> Fitxategi:Barrengorriak lautan.jpg|Barrengorriak Lautan. Fitxategi:Patata lautan.jpg |Patata Lautan </gallery> ==== Kraskatua ==== Eltzekariak prestatzeko patata zatitzeko moduari esaten zaio. Puntazorrotza aiztoaren-ahoa patatean sartu eta indar eginez, puskatuz lortzen den zatiri deitzen zaio. <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption="Barazki Kraskatua"> Fitxategi:Patata kraskatua.jpg| Patata Kraskatu </gallery> ==== Torneatua eta Baratxuri ale forman==== Normalean patata, azenarioa edo kuiatxoari puntazorrotzaren laguntzaz, obalatu edo baratxuri ale itxura emateari esaten zaio. <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption="Barazki Baratxuri ale forman"> Fitxategi:Patata torneatuak.jpg|Baratxuri ale forman. Fitxategi:Patata torneatua.jpg|Torneatua. </gallery> ====Bolatxotan==== Edo "Noissete" bolatxoak egiteko gailuarekin, patata edo kuiatxoei, hurraren itxura emateari esaten zaio. <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption=" Barazkia Ilargi laurdenetan"> Fitxategi:Patata bolatxoak.jpg|thumb|Kuiatxoa ilargi laurdenean </gallery> ====Azpialdea==== Barrengorri, orburu edo kuiatxo hustu ondoren gelditzen den oinarriari esaten zaio. <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption=" Azpialdea"> Fitxategi:Barrengorri azpialdea.jpg|thumb|Barrengorri azpialdea </gallery> ==== Karratu luzetan ==== <gallery mode="packed" widths="260" heights="125" perrow="6" caption="Barazki Baratxuri ale forman"> Fitxategi:Lekak karratu luzetan.jpg |thumb|Lekak karratu luzetan Fitxategi:Kuiatxoa karratu luzean.jpg|thumb|Kuiatxao karratu luzetan </gallery> ==== Luzean erdibitu ==== Osagai bat, kuiatxoa, azenarioa, patata, luzean erdibitzen dugunean. [[Fitxategi:Kuiatxoa luzeran erdibitua.jpg |200px|centre|thumb|Kuiatxoa luzean erdibitua]] ==== Zabalean erdibitu ==== Osagai bat, kuiatxoa, azenarioa, patata, zabalean erdibitzen dugunean. [[Fitxategi:Kiuatxoa zabalean erdibitua.jpg |200px|centre|thumb|Kuiatxoa zabalean erdibitua]] ==== Barazki-sorta ==== Salda zaporetsuak burutzeko erabiltzen den barazki eta belar usaintsuen sortari esaten zaio. Ondo garbitutako barazkiak bildu eta listariarekin lortzen dira. Modu honetara, prestaketa amaitutakoan barazkiak bilduta izango ditugu eta beharrezkoa bagenu erraz erretiratu edo aprobetxatuko ditugu. [[Fitxategi:Barazki sorta.jpg|200px|centre|thumb|Barazki sorta]] ==== Entsaladetako barazki hosto desberdinak ==== [[Fitxategi :Letxua motak desberdinak2.jpg |200px|centre|thumb|Entsaladetako barazki hosto desberdinak]] Entsaldak prestatzeko erabil dezakegun barazki hosto desberdinen nahasketa. Ohioko [[uraza]] edo [[Letxuga]], [[errukula]], [[kanonigoa]], [[ardi mihia]], [[kukulua]], [[haritz hostoa]], [[Letxuga more kizkurra]]... == Barazki motak == Barazkiak bereizteko edo sailkatzeko zati jangarria izango dugu kontuan: sustraia, zurtoina, lorea, fruitua….. === Bulbak === ==== Tipula ''Allium cepa'' ==== Gisatu, erregosi, salda... gehienen oinarri lurrintsua, gure sukaldaritzan gehien erabiltzen den elikagaia izango da. Gozo zaporea ematen die hainbat prestaketari. Nire uste apalean tipula ondo gozatzea eta gorritzea erre gabe giltzarri da erregosi, gisatu eta hainbat eltzekari prestatzeko garaian. <gallery mode="packed" widths="300" heights="150" perrow="6" caption="Tipulak"> Fitxategi:Tipula.jpg|left|120px|thumb|Tipulak Fitxategi:Tipula gorria.jpg|left|120px|thumb|Tipula gorria Fitxategi:Tipulin gorria.jpg|left|120px|thumb|Tipulin gorria Fitxategi:Tipulina.jpg|left|120px|thumb|Tipulina </gallery> ==== Tipula gorria ''Allium cepa''==== Saltsa bizkaitarraren oinarria nagusia da txorizeroekin batera, gozoa, lurrin berezikoa, gordinik, entsalada edo ozpin oliotan bikain beratzen dena. ==== Tipulina ''Allium cepa''==== Tipula freskoa bezala kontsidera dezakegu, zaporez eta usainez finagoa. Beste tipulak bezala erabil daiteke, baina normalean, gordinik jateko erabiltzen da. Katalunian, Calcots tipulinak erreta jaten dituzte. ==== Baratxuria edo berakatza ''Allium sativum''==== [[Fitxategi:Baratxuria.jpg|left|150px|thumb|Baratxuriak]] Gure sukaldaritzaren beste oinarrietako bat, lehortu eta urte osoan jan izan duguna. Baratxuriak ere zuriak eta gorriak ditugu. Euskal Herriko plater ezagunenetan beti azaltzen da. Pil-pila, ajoarrieroa, saltsa berdea, baratxuri zopa, zurrukutuna, olio erre desberdinak.... Usain eta zapore indartsua du. Nik, normalean, erregosi behar badut xerratuta beste barazkien aurretik gorritzen dut. Kontu handia eduki behar da ez erretzeko, orduan, zapore txarra hartzen baitu. Berakatza ernatzen denean, bihotza kentzea komeni izaten da. Propietate emultsionatzaileak ditu, alioli saltsa adibidez. Erraz zuritu nahi izanez gero, nahikoa izango litzateke 5 minutuz ur epeletan edukitzea. ====Baratxuri freskoa ''Allium sativum'' ==== [[Fitxategi:Baratxuri berria.jpg|120px|thumb|Baratxuri freskoa edo berria]] Baratxuriaren kimua, salteatuta, nahaski mota desberdinak (ganba edo itsaskiekin, perretxikoekin, gari zainzuriekin....) egiteko asko erabiltzen da; udaberriko elikagaia dugu. Potoko baratxuri freskoak gorrotatzen ditut, niretzat horiek ez dira baratxuri freskoak, beste zerbait dira, berdina gertatzen zait potoan saltzen diren barazki askorekin, zapore azidoak dena aldatzen baitu. ==== Tipulatxa ''Allium ascalonicum'' ==== [[Fitxategi:Tipulatxa.jpg|120px|left|thumb|Tipulatxa gorria]] Tipula baino txikiagoa da, tipula eta berakatzaren nahasketa moduko bat. Gorria edo zuria izan daiteke. Oso lurrintsua da, hegoaldean ez da asko erabiltzen, ipar aldean gehiago. Frantziako sukaldaritzan asko erabiltzen da. Lurrin fina eta berezia du. Tipularekin ordezka dezakegu baina kantitate txikiagoan. Bere bulba gurean oso gutxi erabiltzen bada ere, Frantzia, Alemanian, eta Europako beste herrialde batzuetan erabiltzen da. Bulbaren kasuan, gehiago pureak eta kremak egiteko edo barazkien oinarri moduan. === Fruituak === ====Tomatea ''Solanum lycopersicum''==== Udako barazkia da, nahiz eta gaur egun urte osoan aurki genezakeen, baina neguan edo udan jan, badago aldea, badagoenez. Tomate saltsa izango da munduan gehien prestatzen den saltsetako bat; tomate helduekin eta barazki usaintsuekin prestaturik, plater askoren oinarri gisa erabiltzen da. Udako tomatea, entsaladan, tipulin, mendrezka eta oliba olio birjin batekin, hobetzea zail den platera dugu. Prestatzeko erraza eta aspertu arte jan daitekeen horietakoa da. Tomate motak gero eta gehiago ezagutzen dira gure dendetan ( Daniela, Adarreko, Madari, Kanariar, Ranbo, Raf, Cherry); denak probatzen joatea gomendatzen dizuet. <gallery mode="packed" widths="300" heights="150" perrow="6" caption="Tomateak"> Fitxategi:Tomatea.jpg|150px|thumb|Tomateak Fitxategi:Madari-tomateak.jpg|150px|thumb|Madari-tomateak Fitxategi:Cherry tomateak.jpg|75px|thumb|Cherry-tomatea Fitxategi:Kumato tomatea.jpg|thumb|Kumato tomatea Fitxategi: Idi bihotza tomatea "Cuore di bue".jpg|Idi bihotza tomatea "Cuore di bue" Fitxategi:Tomate rosa.jpg|thumb|Tomate rose </gallery> Tomatea entsaladan jateko edo saltsan prestatzeko zuritu nahiko bagenu, bi aukera ditugu. Lehena, patata zuritzailea erabiltzea. Horretarako tomateak gogorra behar luke egon. Bigarrena berriz, labanarekin puntan gurutze moduko ebaki bat egitea, eta segundo batzuetan galdarraztaturik, eskuarekin zuritzea. Tomatea labean, gazpatxo desberdinetan, erregosia, mila modutan ere jan dezakegu. ====Piperra ''Capsicum''==== [[File:Piperrak erretzen.jpg|thumb|centre|Piperrak erretzen]] Gorri eta berdea. Nafar erriberako pikillo piperrak, Ezpeletako piper hautsa, Ibarrako langostinoak edo Gernikakoak kalitate handiko 4 piper mota, gure herriak piperrarekin duen lotura handia erakusten digute. Erregosia, errea, frijitua, hautsean, konfitatua.....Euskaldunok elikagai honekin suerte handikoak gara. Piper berdea gure sagardotegietan bakailaoren lagungarri gisa. Bai pikillo piperra eta baita piper berdea ere betetzeko ere erabil ditzakegu. Merkatuan piper mota ugari aurki genitzake eta kolore eta forma desberdinekoak, italiarra, morroia... denak probatzen joatea ideia ona delakoan nago. <gallery mode="packed" widths="300" heights="150" perrow="6" caption="Piperrak"> Fitxategi:Ibarrako piperra.jpg|Ibarrako piperrak Fitxategi:Ezpeletako piperra.jpg|Ezpeletako piper lehortuak Fitxategi:Piper berdea.jpg|Piper berde italiarrak Fitxategi:Platano piperrak.jpg|Platano piperrak Fitxategi:Gernikako piperrak.jpg|Gernikako piperrak Fitxategi:Pipermorro gorria.jpg|Pipermorro gorria Fitxategi:Pipermorro horiak.jpg|Koloretako pipermorroak Fitxategi:Txilea.jpg|Txilea edo pipermina Fitxategi:Pipermin lehorra.jpg|Pipermin lehorra Fitxategi:Kaiena piper min lehorra.jpg|Kaiena pipermin lehorra Fitxategi:Kalpisa piperra (Berbinzana).jpg|Kalpisa piperra(Berbinzana) Fitxategi:Pikillo piperra( Mendabia).jpg|Pikillo piperra(Mendabia) Fitxategi:Piko piperra (Berbinzana).jpg|thumb|Piko piperra(Berbinzana) Fitxategi:Naxerano piperra ( Mendabia).jpg||Naxerano piperra(Mendabia) </gallery> ====Kuia ''Cucurbita'' ==== Udazkenean biltzen dugun fruitua da, mota ugaritakoak ditugu, luzeak, borobilak, txikiak, handiagoak, gogorragoak, bigunagoak, ganaduarentzat erabiltzen direnak edo geuk jatekoak. <gallery mode="packed" centre widths="300" heights="150" perrow="6" caption="Kuiak"> Fitxategi:Kuia1.jpg|Kuiak Fitxategi:Kuia-Potimarroi.jpg|Kuia potimarroi Fitxategi:Aguakatea kuia.jpg|Ahuakate kuia Fitxategi:Kuia_1.jpg|Kuia </gallery> Pureak eta kremak egiteko, beste barazkiekin salteatzeko, labean eta plantxan erretzeko, gozogintzarako aingeru adatsa edo bizkotxoa prestatzeko. Askotariko erabilerak ditu. Prestaketa bakoitzerako ondoen mota bakar bat etorriko da. ====Kuiatxoa edo kalabazina ''Cucurbita pepo subsp. pepo'' ==== [[Fitxategi:Kuiatxoa.jpg|left|150px|thumb|Kuiatxoak]] Oso balio aniztuna dugun barazkia da, frijituta, plantxan, erregosia, egosia, betea... gainera oso azkar prestatzen da, nik etxean komodin moduan, hozkailuan izaten dut. Sukalde askotan zuritzeko ohitura izan da, beste batzuetan erdia zuritu izan da, nik gaur egun gehienetan ez dut zuritzen, ondo garbitzearekin nahikoa. Normalean, handiegiak erostea ez da komeni izaten, hazi gehiago, kanpoko azala lodiagoa eta barruko haragia bigunagoa izaten dute. ====Alberjinia edo berenjena ''Solanum melongena''==== [[Fitxategi:Alberjinia1.jpg|150px|thumb|Alberjiniak]] Kuiatxoaren erabilera berdintsuak izan ditzake; azala lodiagoa badu ere, barru aldean harroagoa du. Erraz prestatzen da frijituta, plantxan, labean, erregosia, egosia, betea... ====Luzokerra edo pepinoa ''Cucumis sativus''==== [[Fitxategi:Pepinoa.jpg|left|120px|thumb|Kuia|Pepinoak]] Usain eta lurrin handikoa, entsaladan jaten da gehien eta esan gabe doa, gazpatxoaren osagai nagusietako bat da. ====Ahuakatea ''Persea americana''==== [[Fitxategi:Ahuakatea.jpg|120px|thumb|Ahuakateak]] Koipe kantitate handiko barazkia dugu eta, beraz, oso krematsua. Normalean, entsaladetan, edo beste osagaiekin nahastua jaten da. Gurean, guakamolea izan daiteke barazki honekin egiten den prestaketarik ezagunena. ==== Okra ''Abelmoschus esculentus'' ==== Okra Malvaceae familiako landare belarkara da, barazki mota. Klima tropikaletan eta azpitropikaletan landatzen da eta Etiopiar jatorria du. 2 m garai izatera irits daiteke. Okra, Asiako eta Afrikako sukaldaritzan erabiltzen da. Gelatina ugarikoa da eta prestaketak loditzeko ere erabiltzen da. Frijitua, egosia, barazkieki nahastuta eta gordina ere jan liteke. === Haziak === ==== Artoa ''Zea mays'' ==== [[Fitxategi:Artoa2.jpg|left|100px|thumb|Artoa]] Jeneralean, kontserban erosten dugu, eta entsalada desberdinetan erabiltzea da ohikoena. Hala ere, artoa geuk egosteko aukera ere badago. Hego Ameriketan, zopa ugariren parte dira baita erreta jateko ere. === Hostoak === ====Arbi-gara edo greloa ''Brassica rapa subsp. rapa''==== Arbiaren hostoak dira. Gazteagoak edo helduagoak erabiltzen dira. Galiziako sukaldaritzan erabiltzen dira. Egosi aurretik zuritu egiten dira, zapore garratzekoak baitira. ====Aza gorri ''Brassilia oleacea var. Capitata f. rubra''==== [[Fitxategi:Lonbarda1.jpg|left|100px|thumb|Aza gorria]] Gurean gutxi erabiltzen da, gordina jan dezakegu oso fin moztu eta limoiarekin beratuta. Egostean kolorea asko gal dezake. Nik kolore gutxiago gal dezan, denbora pittin bat gutxiago egosi eta bere uretan hozten uzten dut. Modu honetan, kolore berezi bat hartzen du. Ondoren, aza olioen moduan presta dezakegu edo beste barazki batzuekin nahasita. ====Aza ''Brassica oleracea var. capitata''==== [[File:Aza kizkurra.jpg|thumb|Aza]] Euskal Herriko baserrietako baratzetan negua ondoen irauten duen barazkietako bat dugu. Eguberrietan jan izan da. Egosi ondoren, berakatzarekin eta olioarekin gozatua. Aza gorriaren moduan oso fin moztuta eta limoiarekin beratuta gordinik jan dezakegu; kantitate txikietan entsaladan ere jan dezakegu. Alemaniarrek azarekin prestatzen duten chucruta ezaguna da, gatzarekin hartzitutako aza da, gure hesteetako bakterioen bizitza hobetzeko bikaina, defentsak indartzeko alegia, jateko, ordea, zapore indartsukoa. ====Berroa edo iturri belarra ''Nasturtium officianalis''==== Errekatxoen alboetan hazten den barazkia da, zapore freskokoa, ondo garbitu eta entsaladetan jaten dena bereziki. [[File:Berroa, iturri belarra.jpg|200px|left|thumb|Berroa, iturri belar]] ====Bruselako aza edo Bruselaza ''Brassica oleracea var. gemmifera''==== [[Fitxategi:Bruselaza.jpg|130px|thumb|Bruselako azak]] Neguko barazkia, 10-12 minutuko egosketa behar du, erditik moztu eta salteatuta edo menestran beste barazkiekin nahasita edo panatxean egoki gelditzen dira. Fin xehatua entsaladan ere jan daitezke. ====Endibia ''Cichorium endivia''==== [[Fitxategi:Endibia.jpg|left|180px|thumb|Endibiak]] Txikoria mota bat da, horia edo gorria aurki genezake, ondo garbitu behar izaten da. Mingots xamarra da, normalean entsaladetan erabiltzen dugu, bete daitekeen ontzitxo baten moduan. Egosi ere egin daiteke. ==== Errukula(Eruca vesicaria, E. vesicaria subsp. sativa edo E. sativa) ==== [[File:Errukula 2.jpg|150px|thumb|Errukula]] Errukula Brassicaceae familiako barazkia da, jatorriz Mediterraneo eskualdekoa. Sukaldaritzan estimatua da, hosto jangarriek piperbeltz zapore arina baitute. Batzuetan "errukula" Diplotaxis tenuifolia landareari ere esaten zaio, eta haren hostoak ere jaten dira Eruca sativa landarearen antzera. Batzuetan errukula edo arroketa (frantsesez roquette) ere esaten zaio[1]. Errukula barazki gisa kontsumitu izan da Mediterraneo inguruko eskualdeetan antzinako erromatarren garaitik, afrodisiakotzat jotzen zena. Tradizioz, ordea, era basatian bildu eta ez da eskala handian landu izan. 1990eko hamarkadara arte ere ez da ikerketa zientifikorik egin. Gaur egun, hainbat lekutan landatzen da, bereziki Veneton, eta munduko saltoki ezberdinetan eskuragarri dago. Errukula entsaladan erabiltzen da bereziki, baina barazki gisa ere kozinatzen da pasta edo zezina erabiliz. Italian ere ohikoa da pizzetan erabiltzea, soilik labearen ondoren gehituz. C bitaminan eta burdinan aberatsa da. Magrebeko errukula noizbehinkako ekaitzen ondoren etortzen da, eta zopan jaten. ====Eskarola ''Cichorium endivia''==== [[Fitxategi:Eskarola.jpg|140px|thumb|Eskarola]] Entsaladetan jateko, baratzean burua soka batekin lotzen da, eta horrela barrualdea horiagoa geratzen da. Ondo garbitu eta lehortu ondoren, entsaladan jan dezakegu. Aldiz, eskarola burua bildu gabe uzten badugu, berdeagoak geratuko dira hostoak, eta kasu horretan egosteko ere erabiltzen da. ====Haritz hostoa ''Chicorium Intybus''==== [[Fitxategi:Haritz hostoa.jpg|left|120px|thumb|Haritz hosto letxuga]] Garbitu eta lehortu ondoren, entsaladan jan dezakegu. ==== Ardi-mihi edo Kanonigoa ''Valerianella locusta''==== [[Fitxategi:Ardi-mihi edo kanonigoak.jpg|150px|thumb|Ardi-mihi edo kanonigoak]] Garbitu eta lehortu ondoren, entsaladan jan dezakegu. ====Kukulua ''Lactuca sativa''==== [[Fitxategi:Kukulua.jpg|150px|thumb|Kukulua]] Uretan garbitu, lehortu, eta lautan moztu ondoren, entsaladan jan dezakegu. ==== Mizuna(Brassica rapa var. nipposinica) ==== [[Fitxategi:Mizuna2.jpg|150px|left|thumb|Mizuna]] Mizuna (japonieraz: ミズナ（水菜）?) Brassica rapa espeziaren kultibar bat da, Brassicaceae familiakoa eta jatorriz Japoniakoa. Sukaldaritzan estimatua da, hosto jangarriek piperbeltz zapore arina baitute. Berde ilun koloreko hosto horzdunak ditu. Mizunaren zaporea honela deskribatu izan da: "Zapore mingotsa, pikante arina... apur bat mina, baina errukula baino gutxiago". Hostoak batez ere gordinak jaten dira, entsaladan. Baina wok, zopa eta nabemono japoniar eltzekarian ere erabiltzen da. Egosita ere erabil daitezke tomate-saltsak egiteko. ====Letxuga more kizkurra edo lolloa ''Lactuca Sativa Acephala''==== [[Fitxategi:Letxuga gorri kizkurra.jpg|left|150px|thumb|Letxuga more kizkurra]] Garbitu eta lehorturik, entsaladan jan dezakegu. ====Letxuga ''Lactuca sativa''==== [[Fitxategi:Letxuga.jpg|left|150px|thumb|Letxuga]] Garbitu eta lehorturik entsaladan jan dezakegu. ====Txikoria ''Cichorium intybus''==== [[Fitxategi:Txikoaria.jpg|100px|thumb|Txikoria]] Zapore oso mingotsekoa, normalean, hostoak ondo garbitu eta fin-fin moztu eta entsaladan jaten da. ====Uztaoa ''Rumex sp''==== Ziazerbaren antza duen barazkia dugu; hostoak aprobetxatzen dira, jeneralean, entsaladetan jateko baina egosi ere egin daiteke. Batzuk berdeagoak dira eta beste batzuk gorrixkagoak. Udan aurki genezake. ====Zerben hostoa ''Beta vulgaris subsp. vulgaris''==== [[Fitxategi:Zerba.jpg|left|120px|thumb|Zerbak]] Gehiengo batek zerbaren zurtoina eta hostoa biak batera egosten ditu, baina gero eta gehiago bereizi eta bakoitzari tratamendu desberdina ematen zaio. Hostoek 5 minutuko egosaldi batekin nahikoa dute, eta ziazerbaren erabilera berbera eman diezaiekegu. Krema eta pureak egiteko, nahaski eta tortillak, bexamelak, eltzekarietan, betegaietan, salteatuta.... modu askotara erabil liteke. ====Ziazerba ''Spinacia oleracea''==== [[Fitxategi:Ziazerba.jpg|150px|thumb|Ziazerbak]] Neguko barazkia dugu. Hostoa bakarrik aprobetxatzen da, eta garbitzeko garaian zuztar eta zati gogorrak kentzen dira. Denbora gutxi behar izaten du egosten. Krema eta pureak egiteko, nahaski eta tortillak, bexamelak, eltzekarietan, betegaietan, salteatuta.... modu askotara erabil liteke. === Lekak === ====Ilarra ''Lepista nebularis''==== [[Fitxategi:Ilarrak.jpg|left|100px|thumb|Ilarrak]] Lekarekin estalitako hazi hau eltzekarien familiako barazkia dugu. Gurean freskoa udaberrian aurki genezake. Gaur egun gure baserrietako goi mailako produktu moduan dago kontsideratua. Ilar gazteak gordinik ere jaten dira eta leka eta guzti ere bai. Izoztua, urte osoan aurki dezakegu. Beloute batekin edo urdaiazpikoarekin salteatua, babekin nahastua edo krema eta saltsan ere presta dezakegu. Euskal Herrian udaberrian eta bereziki kostaldeko herrietan biltzen den barazkia dugu. ====Tirabekea ''Pisum sativum''==== Ilar mota goiztiar bat da, hau ere udaberrikoa, leka samur-samurrekin. Egin aurretik, puntak kentzen zaizkie. Leka eta guzti egosi eta jaten da. ====Baba ''Vicia faba''==== [[Fitxategi:Babak barazkia.jpg|left|100px|thumb|Babak]] Gure merkatuetan freskoa ilarren moduan udaberrian aurki dezakegu. Ilarren prestaketa berdintsua izango du, beloute saltsan edo salteatua urdaiazpikoarekin. Goi mailako jatetxeetan egosi ondoren, hazia bera ere zuritu egiten dute. Horrela, oraindik ere finagoa geldituko da, nahiz eta lana handia izan. ====Leka ''Phaseolus vulgaris''==== [[Fitxategi:Lekak 4.jpg|120px|thumb|Lekak]] Udako barazkia, leka eta guzti jaten ditugu. Mota ugari aurkitu ditzakegu: luzeak, motzagoak, zilindrikoak.... Uretan edo lurrunetan egosita, salteatuak, patatekin, krema moduan jan ditzakegu. Aurre lanetan, alboetan dituen ileak kendu edo ez erabaki behar dugu. Horretarako leka eskuekin erditik puskatuko dugu kontu handiz; jarraian, poliki-poliki albo batera tira egingo dugu, baldin eta haria luzea geratzen bazaio, 3 edo 4 cm, orduan leka guztiei alboko hari hori kendu egin beharko diegu. Gaur egun leka gehienak hari gutxiko motak dira; beraz, ez da beharrezkoa lan hori hartzea. === Loreak === ====Azalorea ''Brassica oleracea var. botrytis''==== [[Fitxategi:Aza lorea.jpg|left|200px|thumb|Azaloreak]] Azarekin batera negu gogorrenean, gure baratzean aurkitu izan dugun barazkia. Gabonetan gure etxeko mahaian askotan jan izan dugu. Hosto berdeetan bildua izaten da. Zurienak erostea komeni, sortatxo txikietan moztu eta labana batekin zikin guztiak garbitu ondoren lurrun edo uretan egosten da. Uretan egosiko bagenu, 15-18 minutuan egosiko genuke. Kontu handia izan egosi ondoren bitsadera batekin kontuz erretiratzen, puska ez dadin. Patatarekin, olio errearekin, bexamel saltsaz estalia, budinean, krema egiteko, arrautzeztatzeko edo frijitzeko erabil dezakegu. ====Brokolia ''Brassica oleracea var. italica''==== [[Fitxategi:Brokolia.jpg|150px|thumb|Brokoliak]] Kanpoko hostoak kendu eta sortatxo txikietan moztu ondoren, ur ugaritan garbituko dugu. Lurrunetan edo ur irakinetan 5-8 minutuz egosiko dugu. Olio errearekin bustita, bexamelaz estalirik, patatekin, krema moduan, salteatua edo arrautzeztatu eta frijitua. Nik etxean lurrunetan egosten dut espres eltzean 2 minutu eta erdian. Brokoliaren zurtoina zuritu eta barruko bihotz zuria aprobetxa daiteke. ====Romaneskoa ''Brassica oleracea''==== [[Fitxategi:Romaneskua.jpg|left|100px|thumb|Romaneskoa]] Brokolia baino pittin bat gogorragoa da, baina era berean pinporta moduan birrintzeko erraztasuna du. Kanpoko hostoak kendu eta sortatxo txikietan zatitu ondoren, ur ugaritan garbituko dugu. Lurrunetan edo ur irakinetan 5-8 minutuz egosi. Olio errearekin, bexamelaz, patatekin, krema moduan, salteatua edo tenpuran eta frijitua. Nik etxean lurrunean egosten dut espres eltzean 2 minutu eta erdian. Romaneskoaren zurtoinaren bihotza egosi, eta bikaina da jateko. ====Orburua ''Cynara scolymus''==== [[File:Orburu freskoak.jpg|thumb|200px|Orburu freskoak]] Neguko gure baratzeko lore bikaina, zapore berezikoa eta ezinbestean, nire iritzirako, freskoa jan behar dena. Ontziratua erosiko bagenu, aukera bakarra emango nioke, ura eta gatza izatea gehigarri bakarrak. Galtzeko asko duen barazkia da. Batzuek egosi ondoren zuritzen dute; beste batzuek berriz, egosi aurretik. Nik egosi ondoren zuritzen dut, eta hartara, ez dut limoirik gehitu behar egosteko garaian. Hala ere, badu egosteko modu honek alde txar bat, izugarrizko kazola beharko dugula. Egosten 15-18 minutu eduki beharko dugu. Karduen moduan bada nafar erriberan egosteko modu berezia, hau da, denbora gutxiago egosi eta beraren ur berotan hozten uztea. Nik kantitate handietan sistema hau nahiago dut. 5 minutu inguruz egosi eta bertan hozten utzi. Hozturik dugunean, zuritu eta erditik moztu. Orburuekin bada beste ohitura bat, gustuko ez dudana eta da bere zurtoina botatzea. Orburuaren zurtoina egosi eta ongi zuritua bikaina da. Loratzen hasten denean, barruan hosto txiki more oso gogor batzuk sortzen zaizkio. Barazkia egosi eta erditik moztu ondoren, ile edo hosto hauek topatuko bagenizkio, labana batekin kendu egingo genizkioke. Egosi eta hosto bakoitza banan-banan zupatuz, entsaladan, frijitua, plantxan, saltsan, salteatua, muxilekin.... prestatzeko modu eta aukera handiak ditugu. Erdi Aroaz geroztik ezagutzen da Nafarroan, eta Mediterraneoko jatorria du. Nafarroan, 32 herritako laborariek dute kalitatezko izendapena, besteak beste, Cabanillas, Cortes, Fontellas, Fustiñana, Tutera.... === Sustraiak === ====Arbia ''Brassica rapa subsp. rapa''==== [[Fitxategi:Arbi txuria.jpg|left|150px|thumb|Arbi txuria]] Mota eta forma askotakoak ditugu, gurean gehiago ganaduaren elikagai moduan erabili izan da. Asiako sukaldaritzak, japoniarrek bereziki, beste dimentsio bat eman diote. Lurrunetan egosia beraien sukaldaritzako oinarri bat da, eta munduan zehar arbi mota desberdinak asko erabiltzen dira. Arbi hostoak, “greloak” edo arbi-garak, Galiziako sukaldaritzan oso ezagunak dira. ====Errefautxoa ''Raphanus sativus''==== [[Fitxategi:Errefautxo.jpg|150px|thumb|Errefautxoak]] Entsaladetan zatitua, pikante puntu bat ematen dio. Barazki gordinetan preziatua da makrobiotikoentzat. Edertzeko elementu bezala ere erabiltzen da. ====Azenarioa ''Daucus carota subsp. sativus''==== [[Fitxategi:Azenarioa.jpg|left|150px|thumb|Azenarioak]] Tipula eta porruarekin batera erregosi eta gisatu gehienen oinarria da. Gozo puntu bat ematen die prestaketa gehienei, 15 minutu inguru beharko ditu egosteko eta bere gogortasunagatik puskatzea zaila da. Guk zuritu egin behar dela ikasi badugu ere, nik gaur egun prestaketa gehienetarako uretan garbituta, ez dut zuritzen. Egosita, salteatua, gordina entsaladan, zukuan, purean, kreman, menestra eta panatxean jan dezakegu. ====Erremolatxa, beterraba ''Beta vulgaris subsp. vulgaris Conditiva Group ''==== [[Fitxategi:Erremolatxa.jpg|120px|thumb|Erremolatxak]] Gero eta gehiago jaten den barazkia dugu, gordina edo egosia, jeneralean, entsaladan. Egosteko 35-45 minutu inguru erabiliko ditugu tamainaren arabera, eta ondoren zurituko dugu. Gordina jateko, zuritu eta arraspagailuarekin birrinduko dugu. Kontu eduki bere tintarekin inguruko osagai guziak tindatuko baititu. === Tuberkuluak === ====Batata edo boniatoa ''Ipomoea batatas''==== [[Fitxategi:Batatak.jpg|left|150px|thumb|Batata]] Batata tuberkulu luzekako bat da, laranja kolorea du eta gozo puntu bat. Batata erabil daiteke egosia, errea, purean egina. Gurean ez da jateko ohitura handirik. ====Juka edo mandioka ''Yucca''==== [[Fitxategi:Yuka edo mandioka.jpg|130px|thumb|Juka edo mandioka]] Jatorria Bolibian du baina gaur egun Afrikan ere oso zabaldua dago. Batata bera baino luzeagoa, gelatina ugarikoa, gurean Afrikatik eta Iparramerikatik etorritako kideek ezagutarazi digutena. Egosita lagungarri moduan, tapioka egiteko, irina eginda, labean erreta, oinarrizko jaki bat da inguru batzuetan. ====Patata ''Solanum tuberosum''==== Ameriketan jatorria duen barazki hau oinarrizko jakia da, eta izan da munduko txoko askotan. Esaterako, Irlandari lagundu zion bere gosete nagusitik irteten. Mota asko dauzkagu, gurean Arabakoak dira ezagunenak. Patata berria jaso berria da, eta udaberri amaieran edo uda hasieran topa dezakegu. Udan berriz, urte osoan gordetzeko patata helduagoa landatzen da. Egosia, labean, purean, frijitua, errea, entsaladetan, eltzekarietan, konfitatua,.... oso balioaniztuna eta erabilia den osagaia da. Merkatuan patata mota ugari aurki ditzakegu, eta horietako bakoitzak sukaldaritzako teknika desberdinei aplikatzeko balioko du. Patata beti ur hotzetik abiatuta egosten da, eta posible den neurrian, hoztu aurretik jatea komeni da. Behin hoztuta, almidoia gogortu egiten baita. Munduan patata mota asko dago, gaur egun gure merkatuetan patata moreak jarri dira modan. Patataren azala gordinik ez da inoiz jan behar, ez da osasungarria eta. === Patataren nutrizio ezaugarriak === Patata motaren arabera, eta noiz bildua izan denaren arabera ur kopurua %75-%80 bitartean eduki dezake. Patatak, bereziki almidoiak karbohidratoa du %16-%20 bitartean. Gatz mineralak eta proteina era baditu. ===== Patataren ezaugarriak ===== Patatak zapore neutroa du, eta zer egosten dugun, saldaren edo osagaien zaporea ondo hartzen du. Beraz, osagai ugarirekin nahastu daiteke. Bildu berria den patata urtsuagoa dugu; aldiz, urtean zeharrekoa ez da horren urtsua baina bai irin gehiagokoa. ===== Patataren kontserbazioa ===== Leku lehor, ilun eta freskoan edukitzea komeni da, hezetasunak kalterik ez egiteko eta ez ernatzeko. ===== Patata motak ===== * '''Patata oso berria''' : Azal zurikoa da eta oso mehea du azala. Egosteko ona da. * '''Patata berria''': Azal zuri eta hori fina, egosteko egokia. * '''Urteko patata''': Horiak edo gorriak izaten dira, azal lodikoak. Kalitate onenekoak dira eta prestaketa guztietarako balio dute. * '''Patata zaharra''': Urte amaierako patata, ernatzen hasteko arriskua dutenak. Zimurtzen hasiak direnak, jeneralean, gisatuak edo eltzekariak prestatzeko erabiltzen dira. <gallery mode="packed" centre widths="300" heights="150" perrow="6" caption="Patata"> Fitxategi:Patatak.jpg|left|100px|thumb|Patatak Fitxategi:Patata2.jpg|left|100px|thumb|Patata gorriak Fitxategi:Patata txikia.jpg|left|100px|thumb|Patata txikiak </gallery> ===== Euskal Herrian lantzen diren patata motak. ===== * Kenebec patata * Mona Lisa patata. * Agatha patata * Garratz patata * Zorba patata. * Nagore patata * Mahika patata ===== Patataren aurre prestaketa ===== Zuritu, eta izan ditzakeen begiak ongi errepasatu. Makinaz zurituko bagenitu, ondo errepasatu beharko lirateke. Ur hotzetan ongi garbitu, eta momentuan ez baditugu erabili behar, uretan gorde. Egin behar dugun prestaketaren arabera, moztu edo zatitu. Ikus [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Patata_Solanum_tuberosum|Patata atala]] === Zurtoinak === ====Apioa ''Apium graveolens''==== [[Fitxategi:Apioa.jpg|120px|thumb|Apioa]] [[Fitxategi:Apioa2.jpg|100px|left|thumb|Apioa2]] Zurtoin oso lurrintsu eta usaintsua da, entsaladak, kremak, sopak, eta barazkien oinarri ugari egiteko aurki dezakegu. Testura berezia du, gogor antzerkoa, gordinik koska egin eta kraskatzen dena. Gordinik koskaka asko jaten da. ====Borraja ''Borago officinalis''==== [[Fitxategi:Borraja2.jpg|left|100px|thumb|Borraja]] Barazki bikaina, zapore berezikoa. Eragozpen handiena ileak kentzeko zenbat lan hartu behar den. Oraindik ere ez dut asmatu ongi nola garbitu denbora gehiegi pasatu gabe. Modurik azkarrena espartzu batekin karrakatu edo harraskatuz da. Karduaren moduan saltsan, salteatuak edo entsaladan jan daitezke. ====Gari zainzuria ''Asparagus acutifolius''==== [[Fitxategi:Gari zainzuria.jpg|120px|thumb|Gari zainzuria]] Bi mota nagusi ditugu: merkatuan ikusten ditugun berdeak; horiek baratzetan landatuak izaten dira eta besteak mendian aurki ditzakegu. Lehenengoak lodiagoak dira, zurtoina zuritzea eskatzen dute. Plantxan, parrilan, salteatuak, nahaskietan, krema egiteko... erabil ditzakegu. Bigarrenak finagoak dira eta bere horretan zatitu eta hauek ere baratzekoak moduan erabil ditzakegu. ====Kardua ''Cynara cardunculus''==== [[File:Barazki ontziratuak 2.jpg|200px|thumb|Barazki ontziratuak]] Nafarroako Erribera toki aparta da landaketa honetarako, eta bertan ditugu landaketarik handienak: Azkoien eta Corellakoak dira ezagunenak. Landarearen orri mamitsuenak aukeratzen dira; garbitzen lana ematen du, eta 2 ordu inguruan egosi behar izaten da. Gabonetako platera dugu, saltsan edo salteatuak jaten dira; gure sukaldaritzako goi mailako barazkia da. Erraz herdoiltzen direnez, sukaldari askok “zurian” esaten zaion teknikarekin egosi ohi ditu, hau da, irin eta limoi zukuarekin eta ondoren bere uretan uzten dira hozten. Entsaladetan, saltsan txirla edo bexamelarekin, gordinik edo salteatuak jaten dira normalean. ====Zainzuria ''Asparagus officinalis''==== [[Fitxategi:Zainzuri freskoak.jpg |left|120px|thumb|Zainzuri freskoa]] Nafar Erribera da barazkien euskal baratza eta zainzuriarena ere bai. Apirilaren hasierakoak dira onenak. Landare baten kimua da. Zuriak lurrarekin estalita landatzen dira, eta eguna argitu aurretik biltzen dira, puntak eguzkia ikusi orduko kolorea aldatzen duelako. Nafarroako zainzuri gehiena hamarkada batzuetan ontziratua saldu izan bada ere, azken urteotan kanpoko kontserben prezioari aurre egin ezinik, berriro ere freskoa asko jaten ari gara. Egosi aurretik, zuritzailearekin azala kentzen zaie puntako azken zentimetroak izan ezik. Gaur egun tira finetan moztuta entsaladan gordina ere jaten da. Hala ere, ohikoena egosi eta epela edo beroa jatea da, ozpin olio edo maionesarekin. Egosi ondoren, betea edo betegabe, arrautzeztatu eta frijitua ere jan daiteke, baita plantxan ere. Berarekin kremak ere egin ditzakegu. ====Porrua ''Allium porrum''==== [[Fitxategi:Porrua.jpg|left|120px|thumb|Porruak]] Neguan, baratzeetan aurkitzen dugun barazki usaintsua, gure sukaldaritzaren oinarrietako bat izan da. Neguan jan izan dira porru patatak eta porru salda, zopa, salda, erregosi eta gisatu askoren oinarri. Porruaren erabileran bi kontu gogorarazi, bat porrua osorik aprobetxa daitekeela eta zatirik usaintsuena berdea duela. Ohitura handia dago zati berdea botatzeko; nik osoa aprobetxatzen dut, zati berdeak, zuntz gehiago badu ere ondo erregosita ez da nabaritu ere egiten, eta lurrun asko ematen du. Eta porruak erabili aurretik ondo garbitu behar dira, zati berdeari labanarekin gurutze bat egin eta ur azpian hondar eta lokatz arrastoak ondo kenduz. == Prestaketak == Ikus, ''[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Barazkiak|Barazkien prestaketak]]'' == Kanpo estekak == {{Wikipedia|Barazki|Barazkiak}} ojkaxrlosn9t5hwfmvvay9qfjulvtge 0 6179 33877 2021-09-29T20:12:24Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pikillo piper konfitatua]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Piko piper konfitatua]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Piko piper konfitatua]] hym4r1dw5b6dtszfrm6yxidpka1iz75 0 6180 33986 2021-10-01T04:54:33Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Frijitzeko pasta]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Frijitzeko orea]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Frijitzeko orea]] ptx2lxpoleavrgndckajvjb5498qwbu 0 6181 34728 33989 2021-10-08T08:05:42Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/“ Tomate nahaskia]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/“ Tomate nahaskia]] gijr45jtfeffj2bqd0z90b6lclvk53c 0 6182 34206 33996 2021-10-02T08:13:07Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautz bete pintxoa]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautz bete pintxoa]] au43a1bz91jxpcwj6g9c9ra5g5n2toj 0 6183 33999 2021-10-01T05:21:11Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautza bete pintxoa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautz bete pintxoa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrautz bete pintxoa]] au43a1bz91jxpcwj6g9c9ra5g5n2toj 0 6184 35913 35857 2021-11-24T11:03:53Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''ARDI SALDA''' [[Fitxategi:Ardi salda.jpg |500px|thumb]] 5 l lortzeko. == OSAGAIAK == * Ardi buru: 1 erdibitua. * Ardi haragia. 1 kg. * Ardi hezurra: 1 kg. * Tipula: 2 zuritu eta erdibitu. * Azenarioa: 3 zuritu eta luzean erdibitu. * Porruaren berdea: 3 garbitu eta bere horretan. * Perrexila: Eskukada 1, uretan ondo garbitua. * Baratxuria: Buru oso 1, kanpoko hosto lehorrak kendu eta erdibitua. * Ura: 8 litro. * Gatza. == PRESTAKETA == * Ardi burua, haragia eta hezurrak ur hotzetan ongi garbitu. * Ortukoak oso ongi garbitu eta [[barazki sorta]] bat edo bi egin [[listariarekin]] lotuz * Marmita zabal batean ur hotza jarri eta kontu handiarekin sartu bertan, burua, haragia hezurrak eta barazkia. * Aurreko pauso hori kontu handiarekin egin behar da, barazki guztiak ondo garbiturik eta mugimendu bortitzik egin gabe. * Sua piztu eta 3 orduz irakingo dugu. * Salda kontu handierekin, iragazki fin batetik edo [[estameta]] batetik pasa. * Gatzatu. * Behin hoztu ondoren koipe gehiegi balu, nahi duguna erraz kenduko genioke. == AHOLKUAK == * Bereziki Baztan zopa egiteko erabiliko dugu baina, ardiki gisatu edo arrozak egiteko ere egokia dugu. * Gardentasuna asko baloratzen da, horregatik prestaketa guztian oso ondo garbituko ditugu osagai guziak eta ez dugu mugimendu bortitzik egingo. * Saldak kolore ilunagoa edo gorriagoa izan dezan nahi badugu, tipula xerratu eta plantxan kolorea eman ondoren sartuko dugu marmitara. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] twayleazax5itqnhsrynw2q35rali32 0 6185 34030 2021-10-01T06:58:09Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hur eta txokolate pastela]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hur eta txokolate opila]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hur eta txokolate opila]] 9ym0wx1cb5ip0digk7e4jgoxhkqyx3z 0 6186 34046 2021-10-01T11:35:49Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata tortilla edo Tortilla Espainola]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata tortilla]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Patata tortilla]] rnt87zpjw1in74ccvvzs0md5uffd159 0 6187 36194 34676 2022-02-02T13:12:04Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''SAGAR PASTELA SAGARDO ETA MUGURDI HELATUAZ''' MAHAIKIDEAK: 2 == OSAGAIAK == '''Sagar purea''' * Errezil sagarra: 2 zuritu, bihotzik gabe eta dadotan. * Limoia zukua: 1/2 iragazia. * Bainila: 1/4. * Sagardoa: 200 ml. '''Sagar pastela estaltzeko almibarra''' * Azukrea: 50 g. * Sagardoa: 100 ml. * Azafraia: 2 hari. '''Tarta amaitzeko''' * Hojaldrea: 200 g. * Sagar purea: 200 g. * Errezil sagarra: 2, zuritu erditu, bihotza kendu eta xerra finetan. *Sagar amibarra: 100 ml. [[ari ahul puntuan] estaltzeko. * [[Mugurdi izozkia]]: 4 bola. * Gozogintzako krema edo sirope desberdinak platera edertzeko. == PRESTAKETA == * Sagarrak, zuritu, erditik moztu, bihotza kendu eta datotan moztu. * Ontzi batean sagarra, limoi zukua, bainila zatia eta sagardoa su baxuan egosten jarri. * Sagarra ongi desegin eta lehortu arte edukiko dugu, erretiratu eta gorde. * Beste aldetik hostorea luzatu eta pasta mozteko molde borobil batekin ebakiko dugu. * Labeko papera duen erretilu batean jarri hostore zati hauek. * Hostorearen erdian sagar purea zabaldu koilara batekin. * Xerratutako sagarrak gainetik zabalduko ditugu lore forma emanez. * Azukre pitin bat gainetik bota ondoren 160ºCtara labera sartu. * 18-20 minutu inguru edukiko dugu hostorea eta sagarra egin arte. * Labetik atera eta gorde. * Azkenik sagardoa, azukrea eta azafraia kazola batean su baxuan jarriko dugu. * Karamelua [[ari ahul puntua]] lortutakoan sagar tarta gainetik margotu. * Zerbitzatzeko platera karratu luzea hartuko dugu. * Erdian saltsa desberdinekin dekorazio bat burutuko dugu. * Albo batean sagar tarta eta beste aldean mugurdi izozki bola bat jarriko dugu. * Amaitzeko menda fin hosto bat eta [[andere mahatsa]] sorta bat jarriko dugu. == AHOLKUAK == * Hostorearen ordez gaileta orea erabili dezakegu. * Hostorearekin egindako prestaketak momentuan jatekoak izaten dira. * Kasu honetan biribilak dira opilak baina karratuak eta karratu luzeak ( bandak) ere izan daitezke. gk8veonmqm4999ym3uet065rgeqx33r 0 6188 36764 36209 2022-02-11T16:06:33Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''SAGARDOAREKIN EGINIKO UDAREAK BAINILAZKO IZOZKIAZ''' [[Fitxategi: Udarea sagardotan 2.jpg|400 px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Udarea: 4. * Azukrea: 50 g. * Sagardoa: 500 ml. * Limoi zukua: ½ iragazia. * Mendafina: 6 hosto. * [[Bainila izozkia]]: 4 bola. * Saltsa desberdinak. == PRESTAKETA == * Udareak zuritu ondoren kazola estu batean jarri eta sagardoz estali, azukrea, limoi zukua eta mendafina gehitu ondoren su baxuan egosi. * Udare motaren arabera denbora gehiago edo gutxiago egosi beharko dugu. * Labana batekin ziztatu eta egina dagoenean, udareak bertatik erretiratu eta salda gutxitzen utziko dugu, [[ari ahul puntua]] lortu arte. * Aurkezpena egiteko lauki luze itxura duen plater bat hartuko erabiliko dugu. Plater erdian saltsa desberdinekin dekorazioa bat burutu ondoren, albo batean udarea jarri eta gainetik almibarrarekin estaliko dugu. Beste aldean izozki bola bat jarriko dugu. Amaitzeko [[Mendafin]] hostoak eta [[andere mahats]] sorta bat erabiliko dugu. == AHOLKUAK == * Kontu izan udarea bustitzeko almibarra [[ari ahul puntua]] gainditu ez dezala. 6232bz6lmg9ejmr5i0a0sxkyo740md9 0 6189 36620 36317 2022-02-09T13:01:36Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BASERRIKO OILASKOAREKIN ETA SAGARDO LURRINAREKIN EGINIKO TAGLIATELLEAK''' [[Fitxategi: Tagliateleak, oilasko, piztatxo eta sagardo krema.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 2. == OSAGAIAK == * Tagliatelle [[pasta freskoa]]: 200 g. * Baserriko oilasko izterra: 1. * Oliba olio birjina : [[Zurrusta motz]] 1. * Sagardoa: 300 ml. * Esna-gaina: 200 ml. * Gorringoa: 1. * Gatza. * [[Piperbeltza]]. * Pistatxoa: 40 g. zuritu eta almaizean kolpatuak. == PRESTAKETA == * Lehenik pasta freskoa burutuko dugu, tagliatelle forman moztu eta gorde. * Jarraian oilaskoari azala kenduko diogu, azal hau gorde egingo dugu. * Ondoren izterrari hezurra kendu eta haragia karratu txikietan moztuko dugu. * Zartagin bat olioa pitin batekin sutan jarri eta oso bero dugunean, oilasko zatiak [[salteatu]] ongi gorritu arte. * Haragi zatiei sagardoa gehitu lehenik zartaginean itsatsitako glasa errekuperatuz ondoren esne gainarekin busti eta murrizten utzi. * Sutatik atera eta pitin bat epeldutakoan pertz batean hagatxoarekin mugituz gorringoa gehitu eta ondu. * Egosi ur eta gatzetan tagliatelleak minutu batez. * Oilasko azala tiretan moztu eta labean sartu 200ºC-tara xigortu daitezen. * Pertz berdinean nahastu pasta, saltsarekin eta plater erdian jarri. Gehitu gainetik, oilasko azal txigortua eta pistatxo zatiak. * Amaitu tipulin hosto xehatuarekin eta perrexilarekin edertuz. == AHOLKUAK == * Dendan erositako pasta lehorra erabil dezakegu plater hau prestatzeko, kasu horretan behar duen denbora egosiko dugu. * Tagliatellearen ordez pasta edozein formako pasta erabili dezakegu. * Kontu eduki gorringoa 80Cº-tik gora mamitu egiten dela beraz sutatik kanpo gehitu beti. ivm5jqvwbscfxueae1n1y8jcsmics9s 0 6190 34727 34186 2021-10-08T08:05:32Z MABot 1448 Robota: «[[Baserriko oilasko eta pistatxoarekin eginiko tagliateleak]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Baserriko oilasko eta pistatxoarekin eginiko tagliateleak]] 7v44w2gp6d1uc9q4jt7ee7frbwtmx8w 0 6191 37566 37564 2022-04-06T09:31:13Z Gaztarrotz 1953 [[Tipula]] wikitext text/x-wiki "CONCASSÉ" TOMATEA [[Fitxategi:Tomatea "Concassé"-a.jpg|600px|thumb|Tomatea "Concassé"-a]] * [[Tipula]]: ½ [[xehatu]]. * [[Oliba olioa]]: [[Zurrusta]] 1. * [[Baratxuria]]: 1 [[Xehatu|xehatu]]. * [[Tomatea]]: 2 zuritua, hazirik gabe eta dado txikitan. * [[Oreganoa|Oregano]] [[xehatu]] : Pitin 1. * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea|Azukrea]]: Pitin 1. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == [[Saute]] batean olioa jarri eta tipula kozinatu , erdi eginik dugunean, baratxuri gehitu eta ondo egiten utzi. Jarraian tomatea gehitu eta 15 minutuz su baxuan [[Sueztitu|sueztitu.]] Gatza, oreganoa eta azukrearekin ondu. Behin eginik, gorde egingo dugu. == AHOLKUAK == * Plater ugariren [[hornigai]] moduan erabiltzen da bereziki arraietan. a7zao9pc9hui2u1dbusamae1ik3nnbp 0 6192 36961 36960 2022-03-24T13:40:17Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''TXIMITXURRIA''' [[Fitxategi:Tximitxurria.jpg|600px|thumb|Tximitxurria]] == OSAGAIAK == * Baratxuria: 2 xehatu. * Perrexila: Sorta txiki 1 xehatu. * Oliba olioa: 200 ml. * Sagardoa edo txakolina: 25 ml. * Limoi zukua: Tanta batzuk. * Tamari saltsa: Tanta batzuk. == PRESTAKETA == * [[Almaiz edo mortairu]] batean baratxuria eta perrexila pitin kolpatuko ditugu, jarraian oliba olioa gehitu eta ongi nahasi. * Amaitzeko sagardoa, limoi zukua eta tamaria gehitu hauek ere ongi nahasiz. == AHOLKUAK == * Erretako haragi, arrain edo itsaski desberdinak ontzeko erabiliko dugu saltsa hau. m17cfyq6fq0g8hcll8hps1zw50wrj2m 0 6193 34201 2021-10-02T07:28:37Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arraiarentzat tximitxurria]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tximitxurria]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tximitxurria]] q2mtnv634mdrxhzjcx99egc279wifo1 0 6194 38060 36707 2022-04-26T08:50:04Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''LUPIA, TOMATE, GERNIKAKO PIPER ETA MUSKUILUEKIN''' [[Fitxategi:Lupia tomate eta sagadoarekin.jpg|400px|thumb]] == OSAGAIAK == * [[Lupia]]: 800 g., [[Hezurgabetu|hezurgabetua]], [[trontzoko]] 200 g.-ko 4 zati. * [[" Concassé" tomatea]]: 200 g. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arraiarentzat tximitxurria |Arraiarentzat tximitxurria]]: 100 ml. * [[Muskuiluak]]: 12 garbitu. * [[Gernikako piper frijituak]]: 12 . * [[Oliba olio birjina]]: [[Zurrusta motz]] 1. * [[Tipulin hostoa|Tipulin hosto]]: Ale batzuk [[xehatu]]. == PRESTAKETA == * Lupia ondo garbitu, [[Bizkar gainak|bizkar gainak]] [[hezurgabetu]] eta moztu 4 zatitan. * [[Erretilu]] batean lupi zatiak gatzatu eta olio tanta batekin estali. * Piztu labea 200ºC-tara. * Lehenik plantxa bero batean kolorea emango diogu bi aldeetatik. * Ondoren labeko erretilu batean arraina jarri eta [[Tximitxurria|tximitxurria]] gainetik eta muskuiluak alboetatik zabalduko ditugu. * Labean 5 minutuz [[erre]]. * Bitartean Gernikako piperrak [[frijitu]]. * Platera muntatzeko erdian tomate ohe bat egin eta honen gainean lupia, ondoren labeko ontzitik berreskuratutako [[Saltsaz|saltsaz]] [[Bustiko|bustiko]] dugu. Alboetan muskuiluak eta piperrak tartekatuko ditugu. * Apaintzeko tipulin xehatu eta xehatu gabea erabiliko dugu. == AHOLKUAK == * Kontu izan arraina gehiegi egin gabe. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] qgep4qtqwk5j2szlf8f76rkq2ok8686 0 6195 34377 34376 2021-10-03T20:17:45Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''TXOKOLATE TRUFA BONBOIAK''' [[Fitxategi:Trufak.jpg|600px|thumb|Trufak]] == OSAGAIAK == * [[Txokolate estalki beltza]]: 250 g. * Esne gaina: 150 ml. * Eztia: 40 g. * Gurina: 65 g. * Rona, brandya, cointreau edo besteren bat: Zurrusta txiki 1. * Kakao-hautsa. == PRESTAKETA == * Txokolatea maria bainuan urtu. * Esne gaina eztiarekin egosi. * Esne gaina eta txokolatea elkartu eta hagatxoarekin eragin 35ºC-40ºC hartu bitarte. * Gurina karratuetan gehitu eta nahasten jarraitu. * Azkenik elkartu likorea. * Dena guztiz bateratu ondoren hozten utziko dugu. * Hoztu ondoren eskuekin bonboi forma emango diogu. * Trufa bonboiak kakao-hautsarekin estaliko dugu. == AHOLKUA == * Gogoratu maria bainuko urak ez duela inoiz irakin behar. * Epelean eta likido dagoelarik, tarta estalki moduan erabili dezakegu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txokolatea]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] f61biqj3kax1cs2ycrluqtjoyiuaono 0 6196 37982 37973 2022-04-14T06:23:16Z Gaztarrotz 1953 /* PRESTAKETA */ wikitext text/x-wiki '''ITSASKIAK SAGARDOAREKIN ERREGOSIAK''' [[Fitxategi:Itsaskiak sagardoarekin.jpg|600px|thumb|Itsaskiak sagardotan erregosiak]] Mahaikideak : 4. == OSAGAIAK == '''Olagarro gisatua prestatzeko osagaiak''' * [[Oliba olio birjina]]: [[Zurrusta]] 1 * [[Olagarroaren]] garroa: 500 g., zatitu. * [[Tipula]]: 1/2 [[xehatu]]. * [[Baratxuria]]: 1 xehatua. * [[Erramua]]: Hosto 1. * [[Gatza]]. * [[Sagardoa]]: 200 ml. '''Otarrainxkak prestatzeko''' * [[Otarrainxkak|Otarrainxka]]: 8 . * [[Oliba olioa]]: [[Zurrusta]] 1. * [[Gatza]]. '''Txipiroiak prestatzeko ''' * [[Txipiroia]]: 8 behatz baten tamainakoak. * [[Gatza]]. * [[Oliba olio birjina]]: [[Zurrusta motz]] 1 '''Plateraren muntatzeko ''' * [[Txirla handia]]: 8. * [[Datilak]]: 8. * [[Muskuiluak|Muskuilua]]: 8 garbiak. * [[Perrexila]]: Sorta txiki bat xehatu. xehatua eta hostoa. == PRESTAKETA == '''[[Olagarro]] gisatuaren prestaketa''' * Olagarroaren garro, buru eta azala ur hotzetan garbituko dugu. * [[Kazola]] bat sutan jarri, olioa gehitu eta berotzen utziko dugu. * Kea botatzen hasten denean olagarro zatiak gehitu, eta [[salteatu]] egingo ditugu. * Jarraian tipula, baratxuria eta erramua gehitu eta estali egingo dugu. * Olagarroa salda botatzen hasten denean sagardoa gehitu eta tapa jarrita 30-35 minutuz haragia bigundu arte [[Erregosten|erregosten]] edukiko dugu. * Behin olagarroa egina dugunean erramua kendu eta saltsa txino batetik [[iragaziko]] dugu tipula xehatuz. '''Otarrainxken aurre prestaketa''' * Otarrainxkak zurituko ditugu burua eta isatsa mantenduz. * Laban baten laguntzaz otarrainxka erditik zabalduko dugu, liburu moduan utziz. * Plantxa bero batean olioa eta gatzarekin kolorea eman eta bere horretan gorde. '''Txipiroien aurre prestaketa''' * Txipiroiak garbitu eta [[gatzatu]] ondoren, olioa pitin batekin plantxa beroan bi aldetatik kolorea emango diegu. * Labeko erretilu batean bere horretan utzi. '''Plateraren amaiera eta muntaia''' * Kazola batean olagarroa saltsa su baxuan jarriko dugu, bertan muxilak, datilak eta muskuiluak sartu. * Bestetik aldez aurretik [[markatutako]] txipiroiak eta otarrainxkak labean sartu 200ºCtara 2 minutuz [[Erre|erre]]. * Behin muxilak, muskuiluak eta datilak zabaldu direnean, plater erdian jarriko dugu. * Alboetan berriz, otarrainxkak eta txipiroiak. * Perrexila xehatuarekin eta hostoarekin edertuko dugu. == AHOLKUAK == * Prestaketa honetan olagarroaren puntua aurkitzea izango da zailena. Tamainak baldintzatuko du minutu batzuk gehiago edo gutxiago behar izatea, hala ere gogoratu, olagarroa zenbat eta gehiago [[Erregosi|erregosi]] ez dela bigunagoa geratzen bazik eta puntutik pasatzean zaildu egiten dela. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] ij3efehy8ykv0sf3ccvndcfk8s5cvd8 0 6197 38051 36674 2022-04-26T08:23:34Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''LEGATZA ITSASKIEKIN''' [[Fitxategi:Legatza sagardo saltsan itsaskiekin.jpg|600px|thumb|Legatza sagardo saltsan itsaskiekin]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == '''Saltsa''' *[[Oliba olio birjina]]: 100 ml. *[[Tipula]]: 1/2 [[xehatu]]. *[[Baratxuria]]: 1 xehatu. *[[Perrexila]]: Xorta txiki 1 [[xehatu]]. *[[Irina]]: 25 g. *Sagardoa: 250 ml. *[[Arrai salda]] edo ura: 250 ml. *[[Txirla handia|Txirla handiak]]: 10. *[[Gatza]]. '''Legatza''' * [[Legatza]]: [[Trontzoko]] 150 g.-ko 4 zati. * [[Gatza]]: Gatza. * [[Oliba olioa]]: [[Zurrusta motz|Zurrust motz]] 1. * Sagardo: [[Zurrusta motz]] 1. '''Otarrainxkak''' *[[Otarrainxkak]] bururik gabe, zurituak isatsarekin bakarrik: 8. *[[Gatza]]. *[[Brandya]]: Tanta batzuk. *[[Oliba olioa]]: Tanta batzuk '''Plater muntaiarako''' * Sagardo saltsa * [[Txirla handia|Txirla handiak]]: 20 . * [[Legatza]] [[Plantxako|plantxan]]. * Otarrainxkak brandyarekin: 8. * [[Txirlak]]: 8. * [[Perrexila]] [[xehatuarekin]]. * Perrexila hostoa. * [[Limoia]]. == PRESTAKETA == * Saltsa prestatzeko lehenik [[Saute|saute]] batean tipula olioarekin, [[sueztitzen]] jarriko dugu. * Erdi eginik dugunean baratxuria gehitu eta jarraian irina, nahasi eta sagardoarekin [[busti]] sartu bertan muxilak. * Irakin muxilak zabaldu arte, ondoren oskolak erretiratu eta perrexila gehitu. * Saltsa hau [[irabiatu]] eta [[txinatar iragazkitik]] pasa ondoren berriro irakin bat eman eta [[ondu]] egingo dugu. * Platera amaitzeko, sagardo saltsa irakiten jarri eta txirlak gehituko dizkiogu zabaldu arte. * Legatza gatzatu ondoren olioarekin busti eta plantxa bero batean kolorea emango diogu bi aldeetatik, utzi minuturen bat gehiago egin arte, baina kontuz gehiegi egin gabe. * Otarrainxkak [[gatzatu]] eta olio pitin batekin zartagin oso bero batean jarriko ditugu, bi aldeetatik kolorea hartzen dutenean lehenik limoiarekin busti eta ondoren brandyarekin erreko ditugu. * Platearen muntatzeko erdian legatzaren bizkar gaina jarriko dugu eta alboetan saltsa muxilarekin banatuko dugu. * Otarrainxkak alboetan jarriko ditugu. == PRESTAKETA == * Arraiak eta itsaskiak oso delikatuak dira puntuekin, kontu izan gehiegi egin gabe. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] c8qxdqcritwxtu2djixxslk1sfzrlxq 0 6198 34250 2021-10-03T05:15:34Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sorrentino ravioliak pestoarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sorrentino ravioliak tomate saltsarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sorrentino ravioliak tomate saltsarekin]] skl0stz73xw80otc3p8oeoidychbb5b 0 6199 36763 35154 2022-02-11T16:05:39Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''LARANJA ETA SAGARDO GELATINA MENDAFIN LURRINEZ''' [[Fitxategi:Laranja eta sagar gelatina mendafin lurrinez.jpg|600px|thumb|Laranja eta sagar gelatina mendafin lurrinez]] Mahaikideak: 4. == OSAGAIAK == * Laranja zukua: 4. * Mendafin infusioa: 100 ml. * Gelatina: 15 g. * Azukrea: 50 g. * Sagardoa: 200 ml. '''Platera edertzeko osagaiak''' * Mendafin hostoa * Mugurdi saltsa * Txokolate saltsa * Kiwi saltsa * Andere mahatsa == PRESTAKETA == * Laranjak erditik moztu eta kontu handiz zukua atera ondoren iragazi egingo dugu. * Koilara baten laguntzaz laranjaren barruko mamia ondo kendu eta azala gorde. * Ontzi batean ura beroarekin eta mendafinarekin infusio bat egin, iragazi eta gelatina gehitu hagatxoarekin nahasiz. * Bol batean laranja zukua, sagardoa, mendafin infusioa gelatinaz eta azukre nahastuko ditugu. * Laranjak bete eta erretilu batera atera, hauek zuzen mantentzeko azpian aluminiozko papera jarriko dugu. * Ondoren hozkailuan gorde gelatina ongi mamitu bitarte. * Platera amaitzeko erdian kiwi saltsa jarri ondoren mugurdi eta txokolate saltsa erabiliz zirkuluak egingo ditugu eta puntazorrotz baten laguntzaz izar moduko bat sortuko dugu. * Laranjak 1/2-ak ere erdibitu eta plater alboetan sakabanatuko ditugu. * Amaitzeko mendafin hostoaz eta andere mahatsaz edertu. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] [[Kategoria:Azkenburukoak]] 80qfjlp9k0g0idv45n5qce4t6epwboj 0 6200 36804 36444 2022-02-14T13:50:44Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''Fruta brotxeta plantxan''' [[Fitxategi:Anana eta mango brotxeta.jpg|600px|thumb|Anana eta mango brotxeta]] == OSAGAIAK == * [[Anana]] : 1/4. * [[Mangoa]]: 1. * [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea|Azukrea]]: 50 g. * [[Piperbeltza]]. * [[Kanela hautsa]]. * [[Oreganoa]]. == PRESTAKETA == * Frutak zuritu ondoren, haragia karratuetan moztuko dugu. * Karratu hauek ziztatu hagatxoetan fruitu desberdinak tartekatuz. Bakoitzetik 3 zati jarri. * Bestetik plater batean azukrea espeziekin nahasiko dugu. * Hagatxo hauek azukre eta espezietan hauetan pasa. * Olio tanta batekin plantxa bero batean kolorea emango diogu lau aldetatik. == AHOLKUAK == * Edozein haragi plateren hornigai bikaina izan liteke. * Beste fruitu batzurekin ere egin daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] pio43zbpsly8qfiwoldort2ux8jvgp6 0 6201 35276 34266 2021-10-14T08:05:51Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fruta brotxeta plantxan]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fruta brotxeta plantxan]] 33l264lhjwm6s717w6vx31v241qtyx3 0 6202 36730 36184 2022-02-10T16:46:31Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''TXERRI MASAILAK LABEAN FRUTA BROTXETA ETA PATATA GORRITUEKIN''' [[Fitxategi: Txerri masailak sagardo saltsa eta fruitu brotxeta.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Txerri masailarentzat * Txerri masailak: 8. * Oliba olioa: [[Zurrusta]] 1. * Sagardoa: 300 ml. * Gatza: * Piperbeltza * Erromeroa: Zotz 1. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Frutazko brotxeta|Fruta brotxeta plantxan]]: 4. * [[Patata gorrituak]]: 8. == PRESTAKETA == * Txerri masailak ur hotzetan garbitu eta lehortu ondoren pertz batean erromero hosto batzurekin jarri ondoren, sagardoz estaliko ditugu. Hozkailuan bi ordu beratzen utzi. * 2 orduak pasatutakoan labeko erretilu batean masailak zabaldu, ondoren piper hautsa, gatza oliba olioa erromero hostoak eta sagardoaren erdiarekin onduko dugu. * 220ºC tara 20 minutuz erre ondoren buelta eman eta berriro sagardoarekin bustiko dugu. Bertan edukiko dugu masailak ondo eginda izan arte. * Masailak eginak ditugunean erretiratu eta labeko ontzian itsatsitakoarekin [[zuku lodi saltsa]] egingo dugu. * Plater karratu batean bi masail erdian jarri, ondoren albo batean patatak eta beste alboan fruta hagatxoa jarriko dugu. * Dotoretzeko erromero zotza eta perrexil [[Xehatu|xehatua]] erabiliko ditugu. == AHOLKUAK == * Kontu eduki masaila gehiegi lehortu gabe. * Labean egindako piper gorri batzuk ere oso ondo hornituko lukete masaila. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txerrikia]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 21eakwy0bvpf513g2kcjk048nus9ono 0 6203 36741 35083 2022-02-11T12:21:19Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''BASERRIKO OILASKOA SAGARDO SALTSAN BARAZKI SALTEATUAREKIN''' [[Fitxategi:Baserriko oilasko sagardo saltsan eta barazki salteatuarekin.jpg|600px|thumb|Baserriko oilaskoa sagardo saltsan, barazki salteatuarekin]] MAHAIKIDEAK: 4. * Baserriko oilasko izterrak: 4. * Gatza. * Piperbeltza. * Oliba olio birjina: [[Zurrusta]] 1. * Irina: 20 g. * [[Mahaspasa]]: 50 g. * Sagardoa: 500 ml. * [[Barazki salteatua]]. == PRESTAKETA == * Oilasko izterra 2 zatitan moztu, gatz eta piperbeltzez ondu. * Olioa duen kazola edo soute bat su bizian jarri eta bertan oilasko zatiei kolorea eman. * Kolorea eman ondoren mahaspasak gehitu eta bertan salteatuko ditugu, kontu handia edukiko dugu erre ez daitezen. * Sua baxatu, irina gehitu, nahasi, eta jarraian sagardoarekin estali aurretik. * Irakiten edukiko dugu haragia bigundu bitartean. Bukatzeko saltsa onduko dugu. * [[Barazkiak salteatua]] egin. * Lehenik plateraren erdian aldaka aldeko zatia jarriko dugu eta gainetik mahatsak eta saltsa gehituz. * Plater alboetan salteatutako barazkiarekin, eta perrexila xehatuarekin atonduko dugu. * Bukatzeko gainetik perrexila hosto bat jarriko diogu. == OHARRAK == * Oilasko motak eta adinak baldintzatuko du egoteko behar duen denbora. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Erregosi]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] lkr2mv521fp07khc4ne4qhdx79ofjrn 0 6204 36357 35541 2022-02-03T13:22:34Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''POOLISHA EDO AMA ORE OSO BIGUNA''' [[Fitxategi:Poolisha.jpg|600px|thumb|Poolisha]] == OSAGAIAK == * Nahiko gluten duen okindegiko irina: 160 g. * Ura: 160 ml. * Okindegiko [[legami freskoa]]: 2,5 g. eta lehorra bada 1 g. == PRESTAKETA == * Ur epeletan (22ºC) desegin legamia. * Pertz baten irinarekin sumendi moduko bat osatu, jarri erdian ura eta legamia. * Esku batekin pertzari helduz eta bestearekin koilara bat, nahastu ore likatsu eta likido bat lortu arte. Horri poolisha edo ama ore biguna deitzen zaio. * Estalki hermetiko edo plastiko gardenarekin estali eta 3 ordu inguruan altxatzen utzi; bere bolumenak hirukoiztu egin behar du. == OHARRAK == * Udan edo neguan denbora edo legami kopuruak desberdinak izan daitezke. * Ogi ugariren osagai garrantzitsua dugu, orea hobeto hartzitzen laguntzen du. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] o0tquf2a68zs5pwg2kzxt17jmh3nsxq 0 6205 36344 35602 2022-02-03T13:14:55Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''BEZPERAKO AMA OREA''' [[Fitxategi:Bezperako ama orea.jpg|thumb|600px|Bezperako ama orea]] == OSAGAIAK == * Nahiko gluten duen okindegiko irina: 65 g. * Ura: 45 ml. * Okindegiko legami freskoa: 2 g. eta lehorra bada 1 g. == PRESTAKETA == * Ur epeletan desegin legamia. * Pertz baten irina sumendi moduko bat osatuz jarri, eta erdian ura eta legamia. * Esku batekin pertzari helduz eta bestearekin osagaiak nahastuz, ore likatsu bat bihurtu. * Estalki hermetiko edo plastiko gardenarekin estali, eta sartu hozkailuko goiko aldean 24 orduz. == AHOLKUAK == * Ogi ugariren osagai garrantzitsua dugu, orea hobeto hartzitzen laguntzen du. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] b750hyw5vvzkho9rjxm227yz9h8b3b8 0 6206 36586 36493 2022-02-08T17:51:53Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''OTARRAINXKA GALEPER ARRAUTZ ETA TOMATE ZIZKA-MIZKA''' [[Fitxategi:Zizka mizka 2.jpg|600px|thumb|Otarrainxka, arrautz eta tomate zizka-mizka]] == OSAGAIAK == * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Otarrainxka egosiak|Otarrainxka egosia]]: 16. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Galeperra arrautza egosia |Galeperra arrautza egosia]]: 8. * [[Cherry tomatea]]: 8. == PRESTAKETA == * Egosi alde batetik otarrainxka, burua kendu eta zuritu. * Beste alde batetik galeper arrautzak egosi, hauek ere zuritu eta erdibitu. * Ziztatu zotz batean lehengo otarrainxkak, ondoren galeper arrautza eta azkenik cherry tomatea. == OHARRRA == * Talde handi batentzako, txotx hauek ondoren meloi batean ziztatu daitezke, mahaia edertu dezan. 1bpqwlm3qajgfuv0t6l39cyoz6ckpzn 0 6207 36635 36634 2022-02-09T13:23:20Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''RAVIOLIAK CARBONARA SALTSAN ''' [[Fitxategi:Ravioliak karbonara saltsan 2.jpg|600px|thumb]] ERRAZIOAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Pasta fresko]] xafletan: 400 g. * Gaztanbera ongi xukatua edo bestela [[gazta-krema]]: 50 g. * Urdaiazpiko egosia: 50 g. [[xehatu]]. * Intxaurra: 50 g. birrindu. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Karbonara saltsa|Karbonara saltsa]] : 500 ml. == PRESTAKETA == * Nahastu gazta, urdaia eta intxaurra pasta lehor bat osatuz. * [[Pasta freskoa]] egin ondoren, luzatu ore oso fin bat lortu arte. * Jarri pasta honen erdiaren gainean betegai koilarakadak menditxo txikiak burutuz. * Margotu izkinak urez. * Beste pasta erdiarekin estali betei guziak. * Estutu eskuekin bi oreak eta barruan daukaten airea kentzeko. Sardexka batekin izkinak zanpatu. * Uztai molde batekin moztu ravioli zirkuluan. * Ur gazitua duen kazola batean egosi ravioliak 3 minutuz. * Azpian karbonara saltsa jarri eta gainean ravioliak. == AHOLKUAK == * Ohikoa [[pesto saltsarekin]] egitea da. Baina beste edozein saltsarekin ere aurkeztu genezake. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] e1sikypv6wfg7ytfszztxewp4rxjttj 0 6208 36378 35718 2022-02-04T12:35:25Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''KARBONARA SALTSA''' == OSAGAIAK == [[Fitxategi:Carbonara saltsa.jpg|600px|thumb|Carbonara saltsa]] * Hirugiharra: 400 g. karratuan. * Esne gaina: 1/2 l. * Arrautza gorringoa: 2. * Gazta birrindua: 100 g. * Piperbeltza edo piperbeltz zuria. == PRESTAKETA == * Hirugiharra karratuetan moztu eta zartagin batean poliki poliki gorritu, segidan esne gaina gehitu eta elkarrekin irakiten eduki 5 minutuz su motelean. * Esne gaina gutxitu eta hirugihar zaporea hartutakoan, sua itzali eta sutatik kanpo gorringo irabiatua gehitu eta saltsa ondu. * Pasta ur gazituan dagokion denboran egosi * Saltsa pastarekin, gaztarekin eta pastarekin kontu handiarekin nahasi. == AHOLKUAK == * Pasta momentuan jan beharko ez bagenu, hoztu egin beharko genuke. * Errezeta honi barrengorriak ere gehitzen zaizkio. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Saltsak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] myzww8jgwqhbrl31z2a2252g9te066r 0 6209 35081 34361 2021-10-13T08:07:04Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki INDIOILAR IZTER ERREA HORNIGAIEKIN [[Fitxategi:Indioilar izterra labean.jpg |500px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Indioilar izterra : 4. * Piperbeltza. * Gatza. * Oliba olio birjina: 50 ml. * Baratxuria: 8 osoak azal eta guzi. * Patata txiki: 4. * Ardo zuria: 50 ml. * [[Salda zuria]] edo ura: 200 ml. * [[Arto irin findua]]. 20 g. * [[Sagar purea:]] 4 koilarakada. == PRESTAKETAK == * Indioilar izterra ondu gatz eta piper hautsarekin eta utzi bere horretan 5 minutuan. * Piztu labea 200ºC-tan. * Estali izterra olio tanta batekin eta jarri labeko erretilu batean baratxuri oso eta patatekin. Busti ardo zuriarekin. * Erre labean 20 minutu inguru, haragia barrutik ongi egin arte eta kanpotik kolorea hartu arte. * Labetik atera erretilua eta izterra, patatak eta baratxuriak erretiratu. * Labeko erretiluan itsatsita dagoena zukua saltsa bihurtzeko berriz, lehenik, soberako koipea kendu eta ondoren haragi saldarekin busti. * Espatula baten laguntzaz, erretiluan itsatsita dagoena arraskatu, saldarekin nahastuz. Iragazi salda hau kazola txiki batera. * Ur hotz apur batean disolbatu arto irin findua. * Hegazti salda irakiten jarri, eta arto irin disolbatua gehitu, hagatxoarekin mugitzen dugun bitartean, saltsa dentsitatea emanez. * Indioilar izterra bere saltsa, sagar purea, patata errea eta baratxuriarekin aurkeztuko dugu. == AHOLKUAK == * Indioilarra izterraren tamainaren arabera, labeko tenperatura eta denbora alda daitezke. * Beste edozein hornigaiekin lagundu dezakegu. Entsalada, patata gorrituak.... [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Oilaskoa]] 67h040vh36ug2g8a0ftbx96bmu15mfp 0 6210 37810 36599 2022-04-11T11:22:09Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Aza lore krema.jpg |600px|thumb]] '''AZA LORE KREMA''' MAHAIKIDEAK: 6 == OSAGAIAK == * [[Oliba olio birjina]]: 50 ml. * [[Gurina]]: 50 g. * [[Tipula]] eder: 1 [[lerrotan]]. * [[Porrua|Porru]] eder: 1 garbitua eta [[dadotan]]. * [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azalore egosia |Azalore egosia]] : 1/2 [[sail]] txikietan. * [[Barazki salda]] , [[salda zuria]] edo ur beroa: Tapatzeko adina. * [[Esne-gaina]]: [[Zurrusta]] 1. * [[Oliba olioa]]: Ogia frijitzeko. == PRESTAKETA == * [[Kazola]] zabal batean koipea tipularekin [[sueztitu]], su baxuan egin tipulak kolorerik hartu gabe. * Tipula ondo goxatua dugunean gehitu, aldez aurretik egositako aza lorea eta busti saldarekin eta esne-gainarekin. * Irakin minutu pare bat. * [[Irabiagailurekin|Irabiagailuarekin]] ongi xehatuko eta [[txinatar iragazkitik]] pasa. * Jarraian dentsitatea zuzendu, salda beharko balu eta [[ondu]]. * Zerbitzatu eta gainetik oliba olio birjina ari bat gehitu. == AHOLKUAK == * Beste edozein barazkirekin ere egin daiteke, dentsitate bera lortuz. * Ogi [[txigortu]] edo [[Frijituarekin|frijituarekin]] zerbitzatu daiteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Kremak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] dny70gst9mpgxd6d6t8d9ei8j8q52fj 0 6211 37146 35144 2022-03-28T14:16:42Z 62.99.54.253 wikitext text/x-wiki '''TXOKOLATE TRUFA BONBOIAK''' [[Fitxategi:Trufak 2.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 30 trufa inguru. == OSAGAIAK == * [[Txokolate estalki beltza]]: 250 g. * Esne gaina: 150 ml. * Eztia: 40 g. * Gurina: 65 g. * Rona, brandya, Cointreau edo besteren bat: [[Zurrusta motz]] bat. * [[Kakao hautsa]]: Bukaeran estaltzeko. == PRESTAKETA == * Txokolatea maria bainuan urtu. * [[Esne-gaina]] eztiarekin egosi. * [[Esne-gaina]] eta txokolatea elkartu eta [[hagatxoarekin]] eragin 35ºC-40ºC hartu bitarte. * Gurina karratuetan gehitu eta nahasten jarraitu. * Azkenik elkartu likorea. * Dena ongi bateratua dugunean, [[Erretilu|erretilu]] zabal batera atera eta hozten utzi. * Azkenburuko bi kailara erabiliz eta eskuen laguntzaz bola txikiak egin. * Amaitzeko, kakao hautsekin edo txokolate pinportekin estali. == AHOLKUA == * Gogoratu maria bainuko urak ez duela inoiz irakin behar. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Txokolatea]] bteceo7d8yt58piokj1m5nzfnxr3a2w 0 6212 34380 2021-10-04T04:10:00Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate trufa bongoia]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate trufa bonboia]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txokolate trufa bonboia]] 3r5dfet17wu4bclp2f56itd5zfg2iix 0 6213 34549 2021-10-05T05:29:13Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/“ Tomate nahaskia nahaskia]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/“ Tomate nahaskia]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/“ Tomate nahaskia]] gijr45jtfeffj2bqd0z90b6lclvk53c 0 6214 34651 2021-10-06T15:49:32Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Sagardo lurrinez eta baserriko oilaskoarekin eginiko tagliatelleak]]» orria «[[Baserriko oilasko eta pistatxoarekin eginiko tagliateleak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Baserriko oilasko eta pistatxoarekin eginiko tagliateleak]] 7v44w2gp6d1uc9q4jt7ee7frbwtmx8w 0 6215 36657 36443 2022-02-09T16:35:33Z Gaztarrotz 1953 /* AHOLKUAK */ wikitext text/x-wiki ''' PATATAK SALTSA BERDEAN''' [[Fitxategi:Patatak saltsa berdean 2.jpg|600px|thumb|Patatak saltsa berdean]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * Baratxuria: 2 [[xehatu]]. * Perrexila: Sorta txiki 1 [[xehatu]]. * Oliba olio birjina: 50 ml. * Irina: 25 g. * Ardo zuria: 100 ml. * [[Arrai salda]], [[salda zuria]] edo ura: 500 ml. * Patata: 500 g zentimetroko [[xerretan]]. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * Perrexilaren erdia, baratxuria eta olioa kazola batean su motelean jarri. * Baratxuriak dantzan hasten direnean, irina gehitu. * Nahasi ondoren, ardo zuria lehenik eta saldarekin ondoren busti, hagatxoarekin nahasten dugun bitartean. * Salda irakin, eta patatak gehitu. * Utzi egosten patata ondo bigundu arte. * Amaitzeko perrexilaren beste erdia gehitu eta puntuan jarri. == AHOLKUAK == * Errezeta honek beti izan du tipula ematen duen edo ez eztabaida. Bakoitzak gustuko duen moduan presta dezala. * Patata hauek bere horretan jan daitezke edo arrai zatiak bertan sartuz kozinatu ditzakegu, legatza, bakailaoa edo hauen masailak, arrain zabala, katuarraina..... adibidez. * Ura edo salda eta zein salda? Saltsa zertarako erabiliko dugun. Legatza saltsa berdean muxilekin egiteko bada, ura erabilita nahiko; orburuak muxilekin egiteko bada, haragi edo barazki salda.... [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] ezz2s20aj3lnqi0ucinq4yk5s2sbup3 0 6216 34738 2021-10-11T07:37:35Z Xabier Cañas 1211 Xabier Cañas wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Hiztegia]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Glosarioa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Glosarioa]] ai2g8588kwjukjbs7p0chjgdm5yn5c8 0 6217 34752 2021-10-12T03:39:02Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruitu freskoa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruta freskoa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruta freskoa]] bfg9c837sst8vsiijiyt1vhc98yuvy6 0 6218 34759 2021-10-12T05:42:12Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatz arrautzeztatua]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatz arrautzaztatua]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatz arrautzaztatua]] dw2xdr4ochabd40x2kh4zmcflj9ig3r 0 6219 34762 2021-10-12T05:43:25Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azalore arrautzeztatua]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azalore arrautzaztatua]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azalore arrautzaztatua]] 6qq94dx5y0z5xysv2bgejq9h9p9q61m 0 6220 34765 2021-10-12T05:44:14Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatz kokotxak arrautzeztatuak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatz kokotxak arrautzaztatuak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Legatz kokotxak arrautzaztatuak]] 2ukr5igo9gmvbm0fvvefuuaw84k7cyp 0 6221 34768 2021-10-12T05:45:53Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zerba zurtoin arrautzeztatuak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zerba zurtoin arrautzaztatuak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zerba zurtoin arrautzaztatuak]] 91odfptpwd29zkwmesp7ktvj2n3oi5d 0 6222 34773 2021-10-12T05:48:49Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuiatxo xafla arrautzeztatua]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuiatxo xafla arrautzaztatua]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuiatxo xafla arrautzaztatua]] 7jnn1eln6tfh09w5crombol3800rkh3 0 6223 34776 2021-10-12T05:50:04Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxoa arrautzeztatua]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxoa arrautzaztatua]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxoa arrautzaztatua]] 7593qg54h8r51yk6w1ch9v8g96tm43q 0 6224 34797 2021-10-12T06:18:44Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuiatxo xafla beteak eta arrautzeztatuak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuiatxo xafla beteak eta arrautzaztatuak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Kuiatxo xafla beteak eta arrautzaztatuak]] d4cr17c5q0gheh1swbfs4l67i9933il 0 6225 34811 2021-10-12T06:43:16Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerri masailak fruituzko brotxetarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerri masailak fruta brotxetarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Txerri masailak fruta brotxetarekin]] b33r6w2fz2d5c0zhe65kb5vsv3s33p9 0 6226 34815 2021-10-12T06:45:34Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Frutaz desberdinekin plantxan eginiko brotxeta]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fruta brotxeta plantxan]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fruta brotxeta plantxan]] 33l264lhjwm6s717w6vx31v241qtyx3 0 6227 34819 2021-10-12T06:59:41Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Brownia]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Brownie]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Brownie]] 0vyibx8l3lt9l7nc24svl76ua4af8bk 0 6228 37723 37721 2022-04-11T08:25:32Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''INTXAUR ETA GAZTA ENTSALADA GAZI GOZOA''' [[Fitxategi: Gazta eta intxaur entsalada2.jpg|600px|thumb]] MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Oliba olio birjina]]: 100 ml. * [[Limoi]] zukua: 1/2 . * [[Eztia]]: 15 g. * [[Gatza]]. *[[Entsaladetako barazki hosto desberdinak]] : 4 eskukada, ondo garbitu, lehortu eta eskuekin zatitu. * [[Cherry tomatea|Cherry tomate]] konfitatua: 16 lautan. * [[Tipula glasatua]]: 50 g. * [[Intxaurra]]: 200 g., zuritu eta laurdenetan. * [[Mantxako gazta berria]]: 200 g. [[dadotan]]. == PRESTAKETAK == * Katilu batean nahasi oliba olioa, limoi zukua, eztia eta gatza. * Beste [[pertz]] batean jarri letxuga, tomate konfitatua eta tipula glasatua. Ozpin-olioarekin erdiarekin busti. * Esku garbiekin ongi nahasi eta plateraren erdian jarri. * Banatu gainetik gazta eta intxaurra. * Amaitzeko geratzen zaigun [[ozpin-olioa]] gainetik zabaldu. == AHOLKUAK == *Gordinik jan behar diren letxugak aldez aurretik ongi desinfektatu, garbitu eta lehortu behar izaten dira. *Desinfektatzeko lixiba bereziak likidoan edo pastillan saltzen dira. Horretarako saltzaileak adierazitako ur kantitatean dagozkion tantak edo pastillak bota ondoren, letxugak bertan murgiltzen dira. Dagokion denbora pasa ondoren, urberritzen dira eta azkenik lehortu. *Entsalada hauek ontzeko ozpin-olioa, [[saltsa arrosa]], [[Jogurt saltsa|jogurt saltsa]], [[Esne-gain garratza|esne-gain garratza]] edo beste edozein saltsa erabil dezakegu. *Gogoratu azken momentuan ondu behar dela. Eta ez da zerbaitik [[ozpin-olio]] guzia erabili behar kontu izan letxuga gehiegi blaitu gabe. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Entsalada]] [[Kategoria:Osagaia:Oilaskoa]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] b27x5r86wsv2asqastxdtjg7io9wzuw 0 6229 37970 36118 2022-04-14T06:04:11Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki '''HEGALABURRA PAPILLOT ERAN''' [[Fitxategi:Hegaluzea papillot erara.jpg|600px|thumb|Hegaluzea papillot erara]] MAHAIKIDEAK: 2 == OSAGAIAK == * [[Hegalaburra]]: 400 g. bi xerretan. * [[Gatza]]. * [[Oliba olio birjina]]: 75 ml. * [[Tipula]]: 1 lerrotan. * [[Piper berde italiarra]]: 2 lerrotan. * [[Pikillo piper erregosiak|Pikillo piper erregosi]]a: 4 lerrotan. * [[Tamari saltsa]]: Tanta batzuk. * [[Limoi]] zukua: Tanta batzuk. == PRESTAKETA == * Hegalaburra xerrak [[gatzatu]]. * Tipulak eta piper berdeak bakoitza bere aldetik [[salteatu]]. * Pikillo piperrak [[Erregosiekin|erregosi]]. * Erretilu batean zabaldu labeko paper zati karratu bat eta oinarrian jarri barazkien erdia luzeka. Hauen gainean hegalaburra zabaldu eta ondoren barazkien beste erdiekin estali. * Busti tamari eta limoiarekin. * Bildu dena paperarekin ahalik eta hermetikoen itxiz. * Sartu [[Erretiluan|erretilua]] labera 180ºCtara. * Papera puzten denean, labetik atera eta zerbitzatzeko [[erretiluaren]] gainean jarri. * [[Guraize]] baten laguntzaz moztu papera eta utzi osagai guziak agerian. * Bere horretan zerbitzatu. == AHOLKUAK == * Normalean teknika hau azkar egiten diren arraiekin burutzen da. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Arraina]] [[Kategoria:Iñigo Esnaolaren errezetak]] 7ebwn3gi84cg4dmg830xxuo9dvcce65 10 6230 35435 35434 2021-10-21T09:35:40Z Xabier Cañas 1211 wikitext text/x-wiki {| class="flexible" | {{#if:{{{image|}}}|[[Fitxategi:{{{image|}}}|{{{tamaina|200px}}}|{{{1}}} {{#if:{{{2|}}}| edo {{{2|}}}}}]]}} | style="padding:0 2em;" | {{Marka|{{{1}}}}} {{#if:{{{2|}}}| edo {{Marka|{{{2|}}}}}}} <div style="padding-left: 20px;">{{{texte|}}}</div> |} <noinclude> {{Dokumentazioa}} </noinclude> 6di8w50mtnwaumabpsoi8aosoieltn1 10 6231 35430 2021-10-21T09:31:11Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: <span id="{{lc:{{{1}}}{{{2|}}}}}">{{{texte|'''{{{1}}}'''}}}</span><noinclude> Modèle utilisé pour ajouter un mot marqué, utilisable comme ancre dans le lien vers la page qui le contient. == Syntaxe == <nowiki>{{Marque</nowiki>|''mot''}} ou <nowiki>{{Marque</nowiki>|''mot''|''suffixe''}} == Paramètres non nommés == ;''mot'':Mot mis en valeur. ;''suffixe'':Suffixe ajouté à l'ancre pour l'URL (vide par défaut). </noinclude> wikitext text/x-wiki <span id="{{lc:{{{1}}}{{{2|}}}}}">{{{texte|'''{{{1}}}'''}}}</span><noinclude> Modèle utilisé pour ajouter un mot marqué, utilisable comme ancre dans le lien vers la page qui le contient. == Syntaxe == <nowiki>{{Marque</nowiki>|''mot''}} ou <nowiki>{{Marque</nowiki>|''mot''|''suffixe''}} == Paramètres non nommés == ;''mot'':Mot mis en valeur. ;''suffixe'':Suffixe ajouté à l'ancre pour l'URL (vide par défaut). </noinclude> p2gixag83z3zgko5aznfiyobfhka6lz 10 6232 35437 2021-10-21T09:40:44Z Xabier Cañas 1211 Orria sortu da. Edukia: __NOTOC__ <table class="toc" summary="Edukiak" align="center"><tr> <td align="center"><span style="{{#if:{{{multiline|default}}}| {{#if:{{{nobreak|break line}}}| display:table-cell;vertical-align:middle;padding-right:1em; | display:inline; }} | display:block; }} font-weight:bold;">{{#if:{{{multiline|default}}}|Edukiak:|Edukiak}}</span><span style="{{#if:{{{multiline|default}}}| {{#if:{{{nobreak|break line}}}| display:table-cell; | display:inline; }} | display:block;... wikitext text/x-wiki __NOTOC__ <table class="toc" summary="Edukiak" align="center"><tr> <td align="center"><span style="{{#if:{{{multiline|default}}}| {{#if:{{{nobreak|break line}}}| display:table-cell;vertical-align:middle;padding-right:1em; | display:inline; }} | display:block; }} font-weight:bold;">{{#if:{{{multiline|default}}}|Edukiak:|Edukiak}}</span><span style="{{#if:{{{multiline|default}}}| {{#if:{{{nobreak|break line}}}| display:table-cell; | display:inline; }} | display:block; }}"><span style="{{#if:{{{multiline|default}}}| display:inline;padding-left:0em; | display:block; }}"> {{#if:{{{numbers|show link}}}| [[#{{{prefixLink|}}}0–9|{{{prefixDesc|}}}0–9]] | }} {{{a|[[#{{{prefixLink|}}}A|{{{prefixDesc|}}}A]]}}} {{{b|[[#{{{prefixLink|}}}B|{{{prefixDesc|}}}B]]}}} {{{c|[[#{{{prefixLink|}}}C|{{{prefixDesc|}}}C]]}}} {{{d|[[#{{{prefixLink|}}}D|{{{prefixDesc|}}}D]]}}} {{{e|[[#{{{prefixLink|}}}E|{{{prefixDesc|}}}E]]}}} {{{f|[[#{{{prefixLink|}}}F|{{{prefixDesc|}}}F]]}}} {{{g|[[#{{{prefixLink|}}}G|{{{prefixDesc|}}}G]]}}} {{{h|[[#{{{prefixLink|}}}H|{{{prefixDesc|}}}H]]}}} {{{i|[[#{{{prefixLink|}}}I|{{{prefixDesc|}}}I]]}}} {{{j|[[#{{{prefixLink|}}}J|{{{prefixDesc|}}}J]]}}} {{{k|[[#{{{prefixLink|}}}K|{{{prefixDesc|}}}K]]}}} {{{l|[[#{{{prefixLink|}}}L|{{{prefixDesc|}}}L]]}}} {{{m|[[#{{{prefixLink|}}}M|{{{prefixDesc|}}}M]]}}} {{{n|[[#{{{prefixLink|}}}N|{{{prefixDesc|}}}N]]}}} {{{o|[[#{{{prefixLink|}}}O|{{{prefixDesc|}}}O]]}}} {{{p|[[#{{{prefixLink|}}}P|{{{prefixDesc|}}}P]]}}} {{{q|[[#{{{prefixLink|}}}Q|{{{prefixDesc|}}}Q]]}}} {{{r|[[#{{{prefixLink|}}}R|{{{prefixDesc|}}}R]]}}} {{{s|[[#{{{prefixLink|}}}S|{{{prefixDesc|}}}S]]}}} {{{t|[[#{{{prefixLink|}}}T|{{{prefixDesc|}}}T]]}}} {{{u|[[#{{{prefixLink|}}}U|{{{prefixDesc|}}}U]]}}} {{{v|[[#{{{prefixLink|}}}V|{{{prefixDesc|}}}V]]}}} {{{w|[[#{{{prefixLink|}}}W|{{{prefixDesc|}}}W]]}}} {{{x|[[#{{{prefixLink|}}}X|{{{prefixDesc|}}}X]]}}} {{{y|[[#{{{prefixLink|}}}Y|{{{prefixDesc|}}}Y]]}}} {{{z|[[#{{{prefixLink|}}}Z|{{{prefixDesc|}}}Z]]}}}</span>{{#if:{{{sections|show links}}}|<span style="{{#if:{{{multiline|default}}}| display:inline;padding-right:0.3em; | display:block; }}"> {{#if:{{{multiline|default}}}| {{#if:{{{nobreak|break line}}}| <br/> | — }} | }} {{#if:{{{top|show link}}}| [[#content|Hasiera]] | }} {{#if:{{{sec1|}}}| {{#if:{{{top|show link}}}|—|}} [[#{{{sec1}}}|{{{sec1}}}]] | }} {{#if:{{{sec2|}}}| {{#if:{{{top|show link}}}{{{sec1|}}}|—|}} [[#{{{sec2}}}|{{{sec2}}}]] | }} {{#if:{{{sec3|}}}| {{#if:{{{top|show link}}}{{{sec1|}}}{{{sec2|}}}|—|}} [[#{{{sec3}}}|{{{sec3}}}]] | }} {{#if:{{{sec4|}}}| {{#if:{{{top|show link}}}{{{sec1|}}}{{{sec2|}}}{{{sec3|}}}|—|}} [[#{{{sec4}}}|{{{sec4}}}]] | }} {{#if:{{{sec5|}}}| {{#if:{{{top|show link}}}{{{sec1|}}}{{{sec2|}}}{{{sec3|}}}{{{sec4|}}}|—|}} [[#{{{sec5}}}|{{{sec5}}}]] | }} {{#if:{{{seealso|show link}}}| {{#if:{{{top|show link}}}{{{sec1|}}}{{{sec2|}}}{{{sec3|}}}{{{sec4|}}}{{{sec5|}}}|—|}} [[#Ikus, gainera|Ikus,&nbsp;gainera]] | }} {{#if:{{{references|show link}}}| {{#if:{{{top|show link}}}{{{sec1|}}}{{{sec2|}}}{{{sec3|}}}{{{sec4|}}}{{{sec5|}}}{{{seealso|show link}}}|—|}} [[#Erreferentziak|Erreferentziak]] | }} {{#if:{{{externallinks|show link}}}| {{#if:{{{top|show link}}}{{{sec1|}}}{{{sec2|}}}{{{sec3|}}}{{{sec4|}}}{{{sec5|}}}{{{seealso|show link}}}{{{references|show link}}}|—|}} [[#Kanpo loturak|Kanpo&nbsp;loturak]] | }} </span>| }}</span></td></tr></table> <noinclude> [[Kategoria:Nabigazio txantiloiak| ]] </noinclude> awuz74nxwaeu0dskay6vq0prm32y2r8 0 6233 35485 2021-10-21T19:36:44Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#A]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#A]] cc156r8o34ajba1ubsj0m5jh7kpmvbu 10 6234 35526 2021-10-22T13:44:42Z Theklan 125 Orria sortu da. Edukia: /* Style for horizontal lists (separator following item). @source mediawiki.org/wiki/Snippets/Horizontal_lists @revision 8 (2016-05-21) @author [[User:Edokter]] */ .hlist dl, .hlist ol, .hlist ul { margin: 0; padding: 0; } /* Display list items inline */ .hlist dd, .hlist dt, .hlist li { margin: 0; /* don't trust the note that says margin doesn't work with inline * removing margin: 0 makes dds have margins again */ display: inline; } /* Display ne... sanitized-css text/css /* Style for horizontal lists (separator following item). @source mediawiki.org/wiki/Snippets/Horizontal_lists @revision 8 (2016-05-21) @author [[User:Edokter]] */ .hlist dl, .hlist ol, .hlist ul { margin: 0; padding: 0; } /* Display list items inline */ .hlist dd, .hlist dt, .hlist li { margin: 0; /* don't trust the note that says margin doesn't work with inline * removing margin: 0 makes dds have margins again */ display: inline; } /* Display nested lists inline */ .hlist.inline, .hlist.inline dl, .hlist.inline ol, .hlist.inline ul, .hlist dl dl, .hlist dl ol, .hlist dl ul, .hlist ol dl, .hlist ol ol, .hlist ol ul, .hlist ul dl, .hlist ul ol, .hlist ul ul { display: inline; } /* Hide empty list items */ .hlist .mw-empty-li { display: none; } /* Generate interpuncts */ .hlist dt:after { content: ": "; } /** * Note hlist style usage differs in Minerva and is defined in core as well! * Please check Minerva desktop (and Minerva.css) when changing * See https://phabricator.wikimedia.org/T213239 */ .hlist dd:after, .hlist li:after { content: " · "; font-weight: bold; } .hlist dd:last-child:after, .hlist dt:last-child:after, .hlist li:last-child:after { content: none; } /* Add parentheses around nested lists */ .hlist dd dd:first-child:before, .hlist dd dt:first-child:before, .hlist dd li:first-child:before, .hlist dt dd:first-child:before, .hlist dt dt:first-child:before, .hlist dt li:first-child:before, .hlist li dd:first-child:before, .hlist li dt:first-child:before, .hlist li li:first-child:before { content: " ("; font-weight: normal; } .hlist dd dd:last-child:after, .hlist dd dt:last-child:after, .hlist dd li:last-child:after, .hlist dt dd:last-child:after, .hlist dt dt:last-child:after, .hlist dt li:last-child:after, .hlist li dd:last-child:after, .hlist li dt:last-child:after, .hlist li li:last-child:after { content: ")"; font-weight: normal; } /* Put ordinals in front of ordered list items */ .hlist ol { counter-reset: listitem; } .hlist ol > li { counter-increment: listitem; } .hlist ol > li:before { content: " " counter(listitem) "\a0"; } .hlist dd ol > li:first-child:before, .hlist dt ol > li:first-child:before, .hlist li ol > li:first-child:before { content: " (" counter(listitem) "\a0"; } o68045fu6ph300xpm3pswc68qk6jo4u 0 6235 35543 2021-10-22T16:05:52Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Natxoak]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Totopoak]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Totopoak]] nyr78suigqyvdjfnfa827glf312vjlp 10 6236 35547 35546 2021-10-22T17:04:25Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{Mod|(({{#time:U}}+({{{2|{{#time:z}}}}}))*({{{3|67}}})+({{NUMBEROFARTICLES:R}} mod ({{{3|67}}})))|{{{1|100}}}}}</includeonly><noinclude> {{dokumentazioa}} <!-- Please put all metadata in documentation page [[Template:Rand/doc]] --> </noinclude> aa4l7sh2cy2pcngj96bi6vevto82cye 10 6237 35549 35548 2021-10-22T17:05:29Z Theklan 125 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{ {{{|safesubst:}}}#ifexpr:({{{2}}})=0|0|{{ {{{|safesubst:}}}#ifexpr:(({{{1}}})/({{{2}}}))=((({{{1}}})/({{{2}}}))round 0)|0|{{ {{{|safesubst:}}}#ifexpr:(({{{1}}})/({{{2}}}))>0 and(({{{1}}})/({{{2}}}))<1|{{ {{{|safesubst:}}}#expr:{{{1}}}}}|{{ {{{|safesubst:}}}#expr:({{{1}}})-((((({{{1}}})/({{{2}}}))-0.5)round 0)*({{{2}}}))}}}}}}}}</includeonly><noinclude> {{Dokumentazioa}} </noinclude> 016t0gwyyxf6zru6u1qmuzf8yhkt30k 0 6238 35551 2021-10-22T17:30:40Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#P]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#P]] m4hk7qkm3maq6bs05j06zjiqxtv1z84 0 6239 35552 2021-10-22T20:25:27Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#B]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#B]] rbsxpxyz6nzs21s3xtsminl1judo3lr 0 6240 35580 2021-10-23T12:06:20Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#E]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#E]] 9qytf485fk5b0ain1gco117s9tbiim5 0 6241 35581 2021-10-23T12:08:05Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#M]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#M]] 70rsnunenqct1ue3wplrqacesavgph1 0 6242 35582 2021-10-23T12:09:08Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#H]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#H]] khxcpub7lrm0qiwy69wpjakucnsoqfn 0 6243 35583 2021-10-23T12:10:27Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#G]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#G]] reh5usqv84f14z9zfjz86d1l30o197u 0 6244 35584 2021-10-23T12:11:20Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#I]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#I]] ewwb1kb03yb1cmevruufhmfeycw9x8o 0 6245 35585 2021-10-23T12:11:46Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#M]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#M]] 70rsnunenqct1ue3wplrqacesavgph1 0 6246 35586 2021-10-23T12:13:42Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#P]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#P]] m4hk7qkm3maq6bs05j06zjiqxtv1z84 0 6247 35587 2021-10-23T12:13:55Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#M]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#M]] 70rsnunenqct1ue3wplrqacesavgph1 0 6248 35588 2021-10-23T12:14:08Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#M]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#M]] 70rsnunenqct1ue3wplrqacesavgph1 0 6249 35589 2021-10-23T12:16:44Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gernikako piper frijituak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gernikako piper frijituak]] sx2tljravja48xxon345bb8dbcp9nsk 0 6250 35590 2021-10-23T12:18:25Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pesto saltsa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pesto saltsa]] k4a9u6nfau0pp2nxg0cymu0sr9og6da 0 6251 35591 2021-10-23T12:19:34Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#P]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#P]] m4hk7qkm3maq6bs05j06zjiqxtv1z84 0 6252 35592 2021-10-23T12:21:20Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#L]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#L]] 8qvv21p0zexpvh8kxvjld83nq8btys7 0 6253 35593 2021-10-23T12:23:56Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Limoi krema]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Limoi krema]] 2p3bbqe8ifsnxzdpbmws5vtg25nsd5t 0 6254 35594 2021-10-23T12:26:24Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ilarrak urdaiazpikoarekin]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ilarrak urdaiazpikoarekin]] qfwkibqskdwepslnu42e9uwvftvvweg 0 6255 35595 2021-10-23T12:28:21Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/ Itsaski saltsa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/ Itsaski saltsa]] 0udroy12p7ywyanw66y84f0caonle5p 0 6256 35596 2021-10-23T12:29:17Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Saltsa berdea]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Saltsa berdea]] mbr6is0ibih88v2pryklr1rv2x9ekwz 0 6257 35597 2021-10-23T12:30:26Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Salda gorria]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Salda gorria]] my9pf0exsxfptt5j7w45l0s3qj8yy9a 0 6258 35598 2021-10-23T12:31:53Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#L]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#L]] 8qvv21p0zexpvh8kxvjld83nq8btys7 0 6259 35599 2021-10-23T12:34:16Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#T]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#T]] aa8oj7hk9edw05r5elaqd0m8mndhdwp 0 6260 35613 2021-10-24T20:09:39Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak (luze)#Kuiatxoa edo kalabazina Cucurbita pepo subsp. pepo]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak_(luze)#Kuiatxoa_edo_kalabazina_Cucurbita_pepo_subsp._pepo]] cdd0idudnc86u40jz9iprnupzgkgcr4 0 6261 35614 2021-10-24T20:11:31Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Legamia#Legami hautsa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Legamia#Legami_hautsa]] fad0iicganf9j4l8vh6pf3vwaoulv2b 0 6262 36457 35615 2022-02-05T08:09:52Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz zuri egosia]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz zuri egosia]] 0qqoo3qtq0q98azvwzijg6tdbcbpm10 0 6263 35926 2021-12-01T12:51:30Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Magurdi aparra]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mugurdi aparra]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mugurdi aparra]] elyhns71ya7vxd93f2iuyjgvqu2biiu 0 6266 35972 2022-01-18T19:46:20Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Lerro zabaletan]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Lerro_zabaletan]] k1bov9z26de462ep3ksc8mla1d3fedm 0 6267 35974 35973 2022-01-18T19:47:56Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Karratu luzetan]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Karratu_luzetan]] bj7yohurqsdgu3vpuotnnnuk5go1o5g 0 6268 35975 2022-01-18T19:50:14Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Frijitze teknika (Frijitu)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Frijitze_teknika_(Frijitu)]] tjcls2k5uqowetgivat70u0b7w1ltzl 0 6269 35977 2022-01-18T19:52:14Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Sueztitze teknika (Sueztitu)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Sueztitze_teknika_(Sueztitu)]] fzhgrrmg6t4z7sehddvh614cn6rvqge 0 6270 35978 2022-01-18T19:54:43Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Ingeles erara eginiko egoste teknika (Ingeles-erara egosi)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Ingeles_erara_eginiko_egoste_teknika_(Ingeles-erara_egosi)]] ff3s56rr9ji7ynzhudca02imx0wx8ls 0 6271 35979 2022-01-18T19:57:15Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea#Azukre melaza edo panela]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Azukrea#Azukre_melaza_edo_panela]] 8u4cbcuzngal9lmr5s8zspey1ect52u 0 6272 35981 2022-01-18T20:12:03Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Sueztitze teknika (Sueztitu)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Sueztitze_teknika_(Sueztitu)]] fzhgrrmg6t4z7sehddvh614cn6rvqge 0 6274 35992 2022-01-23T20:18:21Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak (luze)#Torneatua eta Baratxuri ale forman]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak_(luze)#Torneatua_eta_Baratxuri_ale_forman]] k2gm8v33tpdfmkdjtdzp13eime2v10a 0 6275 35993 2022-01-23T20:20:42Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak (luze)#Kraskatua]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak_(luze)#Kraskatua]] gatnw8gz12o2e8tl1mbi8as1uc2jwvu 0 6276 35994 2022-01-23T20:21:18Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Maria bainuan egoste teknika (Maria bainuan egosi)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Maria_bainuan_egoste_teknika_(Maria_bainuan_egosi)]] nzujoi1k96166k8ij6uje0gb9qizjmq 0 6277 35996 35995 2022-01-23T20:24:20Z Xabier Cañas 1211 Birbideraketaren helburua «[[Https://eu.wikibooks.org/wiki/Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknika]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknika]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Bigarren_mailako_sukalde_eta_gozogintza_teknika]] 6bxq9xddmemu0uhiu39pd0fvdlf1cyj 0 6278 35997 2022-01-23T20:24:27Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknika]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Bigarren_mailako_sukalde_eta_gozogintza_teknika]] 6bxq9xddmemu0uhiu39pd0fvdlf1cyj 0 6279 36000 2022-01-23T20:29:07Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Gozogintza/Kremak eta Saltsak#Krema ingelesa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Gozogintza/Kremak_eta_Saltsak#Krema_ingelesa]] pf6mfur9jvzmhx20xz278ktiz14v6cn 0 6280 36002 2022-01-23T20:32:29Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea#Azukre hautsa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Azukrea#Azukre_hautsa]] jxl3pnyqur6l76wk8i98ylfy3aej0cr 0 6281 36003 2022-01-23T20:33:59Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Txokolatea#Kakaoa prozesatzerakoan sortzen diren osagaiak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Txokolatea#Kakaoa_prozesatzerakoan_sortzen_diren_osagaiak]] rkg889e5jk0didqtlshb8x68odnj9hf 0 6283 36452 2022-02-04T16:34:58Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz zuria]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz zuri egosia]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz zuri egosia]] 0qqoo3qtq0q98azvwzijg6tdbcbpm10 0 6284 36484 36464 2022-02-06T20:39:07Z Xabier Cañas 1211 lotura osagaietara egin eta wikiliburuetan mantendu wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Hongailuak#Ziapea_edo_mustarda]] ixec0uc77b4c40nra6vss0lx2rpyh58 0 6285 36475 2022-02-06T20:18:12Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gelatina]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gelatina]] gxv334td5jjq0cntfzb8uz5xet2f154 0 6286 36477 2022-02-06T20:22:22Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Olagarro erregosia]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Olagarro erregosia]] 2jhmi5ya5rgi3gmi4768smoa15punlg 0 6287 36478 2022-02-06T20:24:50Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Grillean erretzeko teknika (Grillean erre)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Grillean_erretzeko_teknika_(Grillean_erre)]] 6kanssdoc2ucf5is7zp8wylq7zit9qt 0 6288 36479 2022-02-06T20:27:15Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gatza, gelatina, legamia eta ura]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gatza, gelatina, legamia eta ura]] ry3wz6wuu6lu8moems7i8wdhxknyuvb 0 6289 36480 2022-02-06T20:29:12Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hongailuak#Ozpina]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Hongailuak#Ozpina]] 7iecdnscf6ia36e815akr31la7akwxz 0 6290 37957 36481 2022-04-14T05:45:43Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Glosarioa]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknikak]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Bigarren_mailako_sukalde_eta_gozogintza_teknikak]] rzwdp8ei5b4ocjarax6edcni4f8lt30 0 6291 36482 2022-02-06T20:33:25Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#S]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#S]] t1obfpzcced9bbqsud5fdeotodao44q 0 6292 36483 2022-02-06T20:36:22Z Xabier Cañas 1211 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hongailuak#Ziapea edo mustarda]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Hongailuak#Ziapea_edo_mustarda]] ixec0uc77b4c40nra6vss0lx2rpyh58 4 6293 38164 38157 2022-05-30T07:00:58Z MABot 1448 Bot: [[Wikibooks:Txokoa]]-(e)ko 1 eztabaida artxibatzen wikitext text/x-wiki {{artxibo}} == Wiki Loves Folklore is back! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:please-translate}} [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]] You are humbly invited to participate in the '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022|Wiki Loves Folklore 2022]]''' an international photography contest organized on Wikimedia Commons to document folklore and intangible cultural heritage from different regions, including, folk creative activities and many more. It is held every year from the '''1st till the 28th''' of February. You can help in enriching the folklore documentation on Commons from your region by taking photos, audios, videos, and [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&campaign=wlf_2022 submitting] them in this commons contest. You can also [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Organize|organize a local contest]] in your country and support us in translating the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Translations|project pages]] to help us spread the word in your native language. Feel free to contact us on our [[:c:Commons talk:Wiki Loves Folklore 2022|project Talk page]] if you need any assistance. '''Kind regards,''' '''Wiki loves Folklore International Team''' --[[Lankide:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Lankide eztabaida:MediaWiki message delivery|eztabaida]]) 13:14, 9 urtarrila 2022 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wlf&oldid=22560402 --> == Encuesta de Lista de deseos de la Comunidad 2022 == [[File:Community Wishlist Survey Lamp.svg|right|200px]] ¡La '''[[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022|Encuesta de Lista de deseos de la Comunidad 2022]]''' ya está abierta! Esta encuesta es el medio donde la comunidad decide acerca de qué trabajará el equipo de [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Tecnología para la Comunidad]] durante el próximo año. Animamos a todas las personas a enviar propuestas el '''23 de enero''', o comentar en las otras propuestas para ayudar a mejorarlas. Las comunidades votarán las propuestas entre 28 de enero y 11 de febrero. El equipo de Tecnología para la Comunidad está enfocado en herramientas para editores de Wikimedia experimentados. Puedes escribir propuestas en cualquier idioma, y las traduciremos para ustedes. Gracias, y ¡esperamos revisar sus propuestas! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|talk]]) 18:21, 10 urtarrila 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Es_fallback&oldid=20690003 --> == Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" />:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open/Short|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open/Short}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' The Call for Feedback: Board of Trustees elections is now open and will close on 7 February 2022. With this Call for Feedback, the Movement Strategy and Governance team is taking a different approach. This approach incorporates community feedback from 2021. Instead of leading with proposals, the Call is framed around key questions from the Board of Trustees. The key questions came from the feedback about the 2021 Board of Trustees election. The intention is to inspire collective conversation and collaborative proposal development about these key questions. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections|Join the conversation.]] Best, Movement Strategy and Governance<section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 00:18, 15 urtarrila 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/Wikibooks&oldid=22610022 --> == Desktop Improvements update and Office Hours invitation == Hello. I wanted to give you an update about the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements|Desktop Improvements]] project, which the Wikimedia Foundation Web team has been working on for the past few years. The goals of the project are to make the interface more welcoming and comfortable for readers and useful for advanced users. The project consists of a series of feature improvements which make it easier to read and learn, navigate within the page, search, switch between languages, use article tabs and the user menu, and more. The improvements are already visible by default for readers and editors on 24 wikis, including Wikipedias in [[:fr:|French]], [[:pt:|Portuguese]], and [[:fa:|Persian]]. The changes apply to the [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=vector}} Vector] skin only. [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=monobook}} Monobook] or [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=timeless}} Timeless] users are not affected. === Features deployed since our last update === * [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Features/User_menu|User menu]] - focused on making the navigation more intuitive by visually highlighting the structure of user links and their purpose. * [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Features/Sticky Header|Sticky header]] - focused on allowing access to important functionality (logging in/out, history, talk pages, etc.) without requiring people to scroll to the top of the page. For a full list of the features the project includes, please visit our [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements|project page]]. We also invite you to our [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Updates|Updates page]]. [[File:Table_of_contents_shown_on_English_Wikipedia_02.webm|thumb|600px|center|The features deployed already and the table of contents that's currently under development]] <br clear=all> === How to enable the improvements === [[File:Desktop Improvements - how to enable globally.png|thumb|[[Special:GlobalPreferences#mw-prefsection-rendering|{{int:globalpreferences}}]]]] * It is possible to opt-in individually [[Special:Preferences#mw-prefsection-rendering|in the appearance tab within the preferences]] by unchecking the "{{int:prefs-vector-enable-vector-1-label}}" box. (It has to be empty.) Also, it is possible to opt-in on all wikis using the [[Special:GlobalPreferences#mw-prefsection-rendering|global preferences]]. * If you think this would be good as a default for all readers and editors of this wiki, feel free to start a conversation with the community and contact me. * On wikis where the changes are visible by default for all, logged-in users can always opt-out to the Legacy Vector. There is an easily accessible link in the sidebar of the new Vector. === Learn more and join our events === If you would like to follow the progress of our project, you can [[mw:Special:Newsletter/28/subscribe|subscribe to our newsletter]]. You can read the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements|pages of the project]], check [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Frequently_asked_questions|our FAQ]], write on the [[mw:Talk:Reading/Web/Desktop_Improvements|project talk page]], and join an online meeting with us ([https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20220127T1500 '''{{#time:j xg|2022-01-27}} ({{#time:l|2022-01-27}}), {{#time:H:i e|15:00|en|1}}''']). How to join our online meeting * [https://wikimedia.zoom.us/j/89205402895 Join online] * Meeting ID: <span dir=ltr>89205402895</span> * [https://wikimedia.zoom.us/u/kdPQ6k2Bcm Dial by your location] {{int:Feedback-thanks-title}}! On behalf of the Wikimedia Foundation Web team, [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|talk]]) 22:11, 24 urtarrila 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/En_fallback&oldid=22626210 --> == Movement Strategy and Governance News – Issue 5 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="ucoc-newsletter"/> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5/Global message|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Strategy and Governance/Newsletter/5/Global message}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' <span style="font-size:200%;">'''Movement Strategy and Governance News'''</span><br> <span style="font-size:120%; color:#404040;">'''Issue 5, January 2022'''</span><span style="font-size:120%; float:right;">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5|'''Read the full newsletter''']]</span> ---- Welcome to the fifth issue of Movement Strategy and Governance News (formerly known as Universal Code of Conduct News)! This revamped newsletter distributes relevant news and events about the Movement Charter, Universal Code of Conduct, Movement Strategy Implementation grants, Board elections and other relevant MSG topics. This Newsletter will be distributed quarterly, while more frequent Updates will also be delivered weekly or bi-weekly to subscribers. Please remember to subscribe [[:m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|here]] if you would like to receive these updates. <div style="margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;"> *'''Call for Feedback about the Board elections''' - We invite you to give your feedback on the upcoming WMF Board of Trustees election. This call for feedback went live on 10th January 2022 and will be concluded on 16th February 2022. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Call for Feedback about the Board elections|continue reading]]) *'''Universal Code of Conduct Ratification''' - In 2021, the WMF asked communities about how to enforce the Universal Code of Conduct policy text. The revised draft of the enforcement guidelines should be ready for community vote in March. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Universal Code of Conduct Ratification|continue reading]]) *'''Movement Strategy Implementation Grants''' - As we continue to review several interesting proposals, we encourage and welcome more proposals and ideas that target a specific initiative from the Movement Strategy recommendations. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Movement Strategy Implementation Grants|continue reading]]) *'''The New Direction for the Newsletter''' - As the UCoC Newsletter transitions into MSG Newsletter, join the facilitation team in envisioning and deciding on the new directions for this newsletter. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#The New Direction for the Newsletter|continue reading]]) *'''Diff Blogs''' - Check out the most recent publications about MSG on Wikimedia Diff. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Diff Blogs|continue reading]])</div><section end="ucoc-newsletter"/> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 02:51, 29 urtarrila 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/Wikibooks&oldid=22703939 --> === Updates on the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines Review === Hello, I have an update on the vote on the enforcement guidelines that was mentioned above. [[Lankide:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] ([[Lankide eztabaida:Xeno (WMF)|eztabaida]]) 01:53, 4 otsaila 2022 (UTC) ---- <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/2022-02-02 Announcement/Short|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/2022-02-02 Announcement/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/2022-02-02 Announcement/Short}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello everyone, The '''[[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines]]''' were published 24 January 2022 as a proposed way to apply the [[m:Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] across the movement. Comments about the guidelines can be shared here or [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|the Meta-wiki talk page]]. There will be conversations on Zoom on 4 February 2022 at 15:00 UTC, 25 February 2022 at 12:00 UTC, and 4 March 2022 at 15:00 UTC. '''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Conversations|Join the UCoC project team and drafting committee members to discuss the guidelines and voting process]].''' The [[m:Universal Code of Conduct/Project#Timeline|timeline is available on Meta-wiki]]. The voting period is March 7 to 21. '''[[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting|See the voting information page for more details]].''' Thank you to everyone who has participated so far. Sincerely, Movement Strategy and Governance<br/> Wikimedia Foundation<section end="announcement-content" /> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Leadership Development Task Force: Your feedback is appreciated</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" />:''[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' The Community Development team at the Wikimedia Foundation is supporting the creation of a global, community-driven Leadership Development Task Force. The purpose of the task force is to advise leadership development work. The team is looking for feedback about the responsibilities of the Leadership Development Task Force. This Meta page shares the proposal for a [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force|Leadership Development Task Force]] and how [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Participate|you can help.]] Feedback on the proposal will be collected from 7 to 25 February 2022.<section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 01:13, 9 otsaila 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/Wikibooks&oldid=22796589 --> == Wiki Loves Folklore is extended till 15th March == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">{{int:please-translate}} [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|frameless|180px]] Greetings from Wiki Loves Folklore International Team, We are pleased to inform you that [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore|Wiki Loves Folklore]] an international photographic contest on Wikimedia Commons has been extended till the '''15th of March 2022'''. The scope of the contest is focused on folk culture of different regions on categories, such as, but not limited to, folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, etc. We would like to have your immense participation in the photographic contest to document your local Folk culture on Wikipedia. You can also help with the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Translations|translation]] of project pages and share a word in your local language. Best wishes, '''International Team'''<br /> '''Wiki Loves Folklore''' [[Lankide:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Lankide eztabaida:MediaWiki message delivery|eztabaida]]) 04:50, 22 otsaila 2022 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Rockpeterson@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=22754428 --> == Coming soon == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> === Several improvements around templates === Hello, from March 9, several improvements around templates will become available on your wiki: * Fundamental improvements of the [[Mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide#Editing templates|VisualEditor template dialog]] ([[m:WMDE Technical Wishes/VisualEditor template dialog improvements|1]], [[m:WMDE Technical Wishes/Removing a template from a page using the VisualEditor|2]]), * Improvements to make it easier to put a template on a page ([[m:WMDE Technical Wishes/Finding and inserting templates|3]]) (for the template dialogs in [[Mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide#Editing templates|VisualEditor]], [[Mw:Special:MyLanguage/Extension:WikiEditor#/media/File:VectorEditorBasic-en.png|2010 Wikitext]] and [[Mw:Special:MyLanguage/2017 wikitext editor|New Wikitext Mode]]), * and improvements in the syntax highlighting extension [[Mw:Special:MyLanguage/Extension:CodeMirror|CodeMirror]] ([[m:WMDE Technical Wishes/Improved Color Scheme of Syntax Highlighting|4]], [[m:WMDE Technical Wishes/Bracket Matching|5]]) (which is available on wikis with writing direction left-to-right). All these changes are part of the “[[m:WMDE Technical Wishes/Templates|Templates]]” project by [[m:WMDE Technical Wishes|WMDE Technical Wishes]]. We hope they will help you in your work, and we would love to hear your feedback on the talk pages of these projects. </div> - [[m:User:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]] 12:38, 28 otsaila 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Johanna Strodt (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&oldid=22907463 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Remember to Participate in the UCoC Conversations and Ratification Vote!</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Announcement|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello everyone, A [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voting|'''vote in SecurePoll from 7 to 21 March 2022''']] is scheduled as part of the ratification process for the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement guidelines. Eligible voters are invited to answer a poll question and share comments. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voter_information|Read voter information and eligibility details.]] During the poll, voters will be asked if they support the enforcement of the Universal Code of Conduct based on the proposed guidelines. The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) provides a baseline of acceptable behavior for the entire movement. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|revised enforcement guidelines]] were published 24 January 2022 as a proposed way to apply the policy across the movement. A [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_Board_noticeboard/January_2022_-_Board_of_Trustees_on_Community_ratification_of_enforcement_guidelines_of_UCoC|Wikimedia Foundation Board statement]] calls for a [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voting|ratification process]] where eligible voters will have an opportunity to support or oppose the adoption of the UCoC Enforcement guidelines in a vote. Wikimedians are invited to [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voter_information/Volunteer|translate and share important information]]. For more information about the UCoC, please see the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Project|project page]] and [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/FAQ|frequently asked questions]] on Meta-wiki. There are events scheduled to learn more and discuss: * A [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Conversations/Panel_Q&A|community panel]] recorded on 18 February 2022 shares perspectives from small- and medium-sized community participants. * The [[m:Movement Strategy and Governance|Movement Strategy and Governance]] (MSG) team is hosting Conversation Hours on 4 March 2022 at 15:00 UTC. Please [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Conversations|'''sign-up''']] to interact with the project team and the drafting committee about the updated enforcement guidelines and the ratification process. See the [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/2022_conversation_hour_summaries|Conversation Hour summaries]] for notes from 4 February 2022 and 25 February 2022. You can comment on Meta-wiki talk pages in any language. You may also contact either team by email: msg[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org or ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org Sincerely, Movement Strategy and Governance <br /> Wikimedia Foundation <br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 02:17, 2 martxoa 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=22916674 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Universal Code of Conduct Enforcement guidelines ratification voting open from 7 to 21 March 2022</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello everyone, The ratification voting process for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|revised enforcement guidelines]] of the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) is now open! '''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting|Voting commenced on SecurePoll]]''' on 7 March 2022 and will conclude on 21 March 2022. Please [[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voter information|read more on the voter information and eligibility details]]. The Universal Code of Conduct (UCoC) provides a baseline of acceptable behavior for the entire movement. The revised enforcement guidelines were published 24 January 2022 as a proposed way to apply the policy across the movement. You can [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Project|read more about the UCoC project]]. You can also comment on Meta-wiki talk pages in any language. You may also contact the team by email: ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org Sincerely, Movement Strategy and Governance Wikimedia Foundation<section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 00:52, 8 martxoa 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=22962850 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Invitation to Hubs event: Global Conversation on 2022-03-12 at 13:00 UTC</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" />Hello! The Movement Strategy and Governance team of the Wikimedia Foundation would like to invite you to the next event about "Regional and Thematic Hubs". The Wikimedia Movement is in the process of understanding what Regional and Thematic Hubs should be. Our workshop in November was a good start ([[m:Special:MyLanguage/Hubs/Documentation/27 November Workshop|read the report]]), but we're not finished yet. Over the last weeks we conducted about 16 interviews with groups working on establishing a Hub in their context ([[m:Special:MyLanguage/Hubs/Dialogue|see Hubs Dialogue]]). These interviews informed a report that will serve as a foundation for discussion on March 12. The report is planned to be published on March 9. The event will take place on March 12, 13:00 to 16:00 UTC on Zoom. Interpretation will be provided in French, Spanish, Arabic, Russian, and Portuguese. Registration is open, and will close on March 10. Anyone interested in the topic is invited to join us. '''[[m:Special:MyLanguage/Hubs/Global Conversations March 12, 2022|More information on the event on Meta-wiki]]'''. Best regards, [[m:User:KVaidla (WMF)|Kaarel Vaidla]]<br />Movement Strategy <section end="announcement-content" /> </div> 01:31, 10 martxoa 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=22974079 --> == Wiki Loves Folklore 2022 ends tomorrow == [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|frameless|180px]] International photographic contest [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022| Wiki Loves Folklore 2022]] ends on 15th March 2022 23:59:59 UTC. This is the last chance of the year to upload images about local folk culture, festival, cuisine, costume, folklore etc on Wikimedia Commons. Watch out our social media handles for regular updates and declaration of Winners. ([https://www.facebook.com/WikiLovesFolklore/ Facebook] , [https://twitter.com/WikiFolklore Twitter ] , [https://www.instagram.com/wikilovesfolklore/ Instagram]) The writing competition Feminism and Folklore will run till 31st of March 2022 23:59:59 UTC. Write about your local folk tradition, women, folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, folk games, folk cuisine, folk wear, folklore, and tradition, including ballads, folktales, fairy tales, legends, traditional song and dance, folk plays, games, seasonal events, calendar customs, folk arts, folk religion, mythology etc. on your local Wikipedia. Check if your [[:m:Feminism and Folklore 2022/Project Page|local Wikipedia is participating]] A special competition called '''Wiki Loves Falles''' is organised in Spain and the world during 15th March 2022 till 15th April 2022 to document local folk culture and [[:en:Falles|Falles]] in Valencia, Spain. Learn more about it on [[:ca:Viquiprojecte:Falles 2022|Catalan Wikipedia project page]]. We look forward for your immense co-operation. Thanks Wiki Loves Folklore international Team [[Lankide:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Lankide eztabaida:MediaWiki message delivery|eztabaida]]) 14:40, 14 martxoa 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Rockpeterson@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=22754428 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Leadership Development Working Group: Apply to join! (14 March to 10 April 2022)</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate/Announcement|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Leadership Development Working Group/Participate/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello everyone, Thank you to everyone who participated in the feedback period for the [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group|Leadership Development Working Group]] initiative. A [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate#5. Summary of Call for Feedback|summary of the feedback]] can be found on Meta-wiki. This feedback will be shared with the working group to inform their work. The application period to join the Working Group is now open and will close on April 10, 2022. Please [[m:Special:MyLanguage/Leadership_Development_Working_Group/Purpose_and_Structure#3._How_is_the_working_group_formed_and_structured?|review the information about the working group]], share with community members who might be interested, and '''[[m:Special:MyLanguage/Leadership_Development_Working_Group/Participate#1._How_to_participate|apply if you are interested]]'''. Thank you, From the Community Development team<br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 02:20, 18 martxoa 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=22974079 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Universal Code of Conduct Enforcement guidelines ratification voting is now closed</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote/Closing message|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote/Closing message|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote/Closing message}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Greetings, The ratification voting process for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|revised enforcement guidelines]] of the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) came to a close on 21 March 2022. Over {{#expr:2300}} Wikimedians voted across different regions of our movement. Thank you to everyone who participated in this process! The scrutinizing group is now reviewing the vote for accuracy, so please allow up to two weeks for them to finish their work. The final results from the voting process will be announced [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Results|here]], along with the relevant statistics and a summary of comments as soon as they are available. Please check out [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voter information|the voter information page]] to learn about the next steps. You can comment on the project talk page [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|on Meta-wiki]] in any language. You may also contact the UCoC project team by email: ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org Best regards, Movement Strategy and Governance<br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 01:53, 30 martxoa 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23079949 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Movement Strategy and Governance News – Issue 6</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="msg-newsletter"/> <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size:200%;">'''Movement Strategy and Governance News'''</span><br> <span style="font-size:120%; color:#404040;">'''Issue 6, April 2022'''</span><span style="font-size:120%; float:right;">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6|'''Read the full newsletter''']]</span> ---- Welcome to the sixth issue of Movement Strategy and Governance News! This revamped newsletter distributes relevant news and events about the Movement Charter, Universal Code of Conduct, Movement Strategy Implementation grants, Board of trustees elections and other relevant MSG topics. This Newsletter will be distributed quarterly, while the more frequent Updates will also be delivered weekly. Please remember to subscribe [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|here]] if you would like to receive future issues of this newsletter. </div><div style="margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;"> *'''Leadership Development -''' A Working Group is Forming! - The application to join the Leadership Development Working Group closed on April 10th, 2022, and up to 12 community members will be selected to participate in the working group. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A1|continue reading]]) *'''Universal Code of Conduct Ratification Results are out! -''' The global decision process on the enforcement of the UCoC via SecurePoll was held from 7 to 21 March. Over 2,300 eligible voters from at least 128 different home projects submitted their opinions and comments. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A2|continue reading]]) *'''Movement Discussions on Hubs -''' The Global Conversation event on Regional and Thematic Hubs was held on Saturday, March 12, and was attended by 84 diverse Wikimedians from across the movement. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A3|continue reading]]) *'''Movement Strategy Grants Remain Open! -''' Since the start of the year, six proposals with a total value of about $80,000 USD have been approved. Do you have a movement strategy project idea? Reach out to us! ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A4|continue reading]]) *'''The Movement Charter Drafting Committee is All Set! -''' The Committee of fifteen members which was elected in October 2021, has agreed on the essential values and methods for its work, and has started to create the outline of the Movement Charter draft. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A5|continue reading]]) *'''Introducing Movement Strategy Weekly -''' Contribute and Subscribe! - The MSG team have just launched the updates portal, which is connected to the various Movement Strategy pages on Meta-wiki. Subscriber to get up-to-date news about the various ongoing projects. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A6|continue reading]]) *'''Diff Blogs -''' Check out the most recent publications about Movement Strategy on Wikimedia Diff. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A7|continue reading]]) </div><section end="msg-newsletter"/> </div> Also, a draft of the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/draft|'''2022-23 Wikimedia Foundation Annual Plan''']] has been published. Input is being sought on-wiki and during [[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations|'''several conversations''' with Wikimedia Foundation CEO Maryana Iskander]]. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations/Announcement|See full announcement on Meta-wiki]]. [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 01:45, 22 apirila 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23184989 --> == Let's talk about the Desktop Improvements == [[File:New table of contents shown on English wikipedia.png|thumb]] Hello! Have you noticed that some wikis have a different desktop interface? Are you curious about the next steps? Maybe you have questions or ideas regarding the design or technical matters? Join an online meeting with the team working on the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements|Desktop Improvements]]! It will take place on '''29 April 2022 at [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20220429T1300 13:00 UTC] and [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20220429T1800 18:00 UTC]''' on Zoom. [https://wikimedia.zoom.us/j/88045453898 '''Click here to join''']. Meeting ID: 88045453898. [https://wikimedia.zoom.us/u/kcOMICmyyA Dial by your location]. '''Agenda''' * Update on the recent developments * Questions and answers, discussion '''Format''' The meeting will not be recorded or streamed. Notes will be taken in a [https://docs.google.com/document/d/1G4tfss-JBVxyZMxGlOj5MCBhOO-0sLekquFoa2XiQb8/edit# Google Docs file]. [[mw:User:OVasileva_(WMF)|Olga Vasileva]] (the Product Manager) will be hosting this meeting. The presentation part will be given in English. We can answer questions asked in English, French, Italian, and Polish. If you would like to ask questions in advance, add them on the [[mw:Talk:Reading/Web/Desktop_Improvements|talk page]] or send them to sgrabarczuk@wikimedia.org. At this meeting, both [[foundation:Friendly_space_policy|Friendly space policy]] and the [[mw:Special:MyLanguage/Code_of_Conduct|Code of Conduct]] for Wikimedia technical spaces apply. Zoom is not subject to the [[foundation:Privacy_policy|WMF Privacy Policy]]. We hope to see you! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|talk]]) 00:35, 26 apirila 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/En_fallback&oldid=23142195 --> == Coming soon: Improvements for templates == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> <!--T:11--> [[File:Overview of changes in the VisualEditor template dialog by WMDE Technical Wishes.webm|thumb|Fundamental changes in the template dialog.]] Hello, more changes around templates are coming to your wiki soon: The [[mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide#Editing templates|'''template dialog''' in VisualEditor]] and in the [[mw:Special:MyLanguage/2017 wikitext editor|2017 Wikitext Editor]] (beta) will be '''improved fundamentally''': This should help users understand better what the template expects, how to navigate the template, and how to add parameters. * [[metawiki:WMDE Technical Wishes/VisualEditor template dialog improvements|project page]], [[metawiki:Talk:WMDE Technical Wishes/VisualEditor template dialog improvements|talk page]] In '''syntax highlighting''' ([[mw:Special:MyLanguage/Extension:CodeMirror|CodeMirror]] extension), you can activate a '''colorblind-friendly''' color scheme with a user setting. * [[metawiki:WMDE Technical Wishes/Improved Color Scheme of Syntax Highlighting#Color-blind_mode|project page]], [[metawiki:Talk:WMDE Technical Wishes/Improved Color Scheme of Syntax Highlighting|talk page]] Deployment is planned for May 10. This is the last set of improvements from [[m:WMDE Technical Wishes|WMDE Technical Wishes']] focus area “[[m:WMDE Technical Wishes/Templates|Templates]]”. We would love to hear your feedback on our talk pages! </div> -- [[m:User:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]] 11:13, 29 apirila 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Johanna Strodt (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&oldid=23222263 --> 0vxkyqsapnra85o1or5fsbo54omn5u7 0 6294 36916 2022-03-16T12:45:22Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate ozpin olioa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate ozpin-olioa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate ozpin-olioa]] d8udzxl8nf7cj0zkx9fivzk0m47lc2v 0 6295 36919 2022-03-16T12:46:59Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Izokina plantxan tomate ozpin olioarekin]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Izokina plantxan tomate ozpin-olioarekin]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Izokina plantxan tomate ozpin-olioarekin]] bdohue1o8vish7nk2b2t9ack5b6v83r 0 6296 36921 2022-03-16T12:48:11Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fruitu lehor, antxoa eta granada ozpin olioa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fruitu lehor, antxoa eta granada ozpin-olioa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Fruitu lehor, antxoa eta granada ozpin-olioa]] drad1gwz1jfidjjc3qaoxylf4u4iyzo 0 6297 36948 36947 2022-03-23T17:00:47Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Belar usaintsuaK]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Belar usaintsuak]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Belar usaintsuak]] r09gs5q9t9pxqyz4ktr9cujsutrns5x 0 6298 36949 2022-03-23T17:02:28Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak]] ohp2wi3ctqaxv0rrc9wmzzrj7tf5r4v 0 6299 36957 2022-03-24T13:35:17Z 62.99.54.253 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hongailuak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hongailuak]] hik6oabqg79ewfb2gfy4fw7a1pplnm1 0 6300 36959 36958 2022-03-24T13:38:56Z 62.99.54.253 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria/Almaiz edo mortailua]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Tresneria]] rygxhebld0fgnseqme9ifs2h744yx75 0 6301 36962 2022-03-24T13:40:56Z 62.99.54.253 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Tresneria]] rygxhebld0fgnseqme9ifs2h744yx75 0 6302 36990 36989 2022-03-24T16:14:20Z 62.99.54.253 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hongailuak#Soja saltsa]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hongailuak#Soja saltsa edo tamaria]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hongailuak#Soja_saltsa_edo_tamaria]] oqho7a3d4jozc4it6c83z7cioepkm60 0 6303 36964 2022-03-24T13:42:58Z 62.99.54.253 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hongailuak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hongailuak]] hik6oabqg79ewfb2gfy4fw7a1pplnm1 0 6304 36965 2022-03-24T13:44:49Z 62.99.54.253 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak]] avqxac7jgifm0viy3t4zkv1q0n9fqro 0 6305 36966 2022-03-24T13:46:41Z 62.99.54.253 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Teknikak]] q59qwrtai5yfbsce3etxw1t7mb5h29a 0 6306 36988 36968 2022-03-24T16:12:12Z 62.99.54.253 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak#Piperbeltz Piper nigrum]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak#Piperbeltz_Piper_nigrum]] 6qhoy3ykhhsj3ws8ehktxtx4206rztp 0 6307 36969 2022-03-24T13:49:44Z 62.99.54.253 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak]] avqxac7jgifm0viy3t4zkv1q0n9fqro 0 6308 36977 36976 2022-03-24T15:45:37Z 62.99.54.253 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruitu lehorrak eta pasak/#Fruta pasak]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruitu lehorrak eta pasak]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruitu lehorrak eta pasak]] q1j5e0e53p3cjf6s5wy8v5z8mu0h33z 0 6309 36979 36978 2022-03-24T15:52:18Z 62.99.54.253 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Tipulin, Allium basilicum]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Belar usaintsuak#Tipulin, Allium basilicum]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Belar usaintsuak#Tipulin,_Allium_basilicum]] jr8ewhliibhzrcq16kby7dp616acdj1 0 6310 36984 36983 2022-03-24T16:04:16Z 62.99.54.253 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Piperra Capsicum]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hongailuak#Piper txorizeroa]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hongailuak#Piper_txorizeroa]] fc98yinsutkyyrmugqqnpj7iz2abi2j 0 6311 36985 2022-03-24T16:06:14Z 62.99.54.253 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak#Azafrai Crocus sativus]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak#Azafrai_Crocus sativus]] 06q1z6kzaca0yu861h8tcy14u2dkac2 0 6312 36986 2022-03-24T16:07:57Z 62.99.54.253 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak#Intxaur muskatua Myristica fragans]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak#Intxaur muskatua_Myristica_fragans]] 7pejiu9aj7c63y5p28tivz0859dmfgv 0 6313 36987 2022-03-24T16:09:22Z 62.99.54.253 «[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Hornigaiak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Hornigaiak]] blg2qggpull7ukiuflb2em0pi8zdfsa 0 6314 36991 2022-03-24T16:16:34Z 62.99.54.253 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Maionesa saltsa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Maionesa saltsa]] 1w0a0a7bzhwio2juk18ux88yl205k3b 0 6315 36993 36992 2022-03-24T16:21:13Z 62.99.54.253 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Koipeak#Oliba olio birjina]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Koipeak#Landare jatorriko olioen erabilera]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Koipeak#Landare_jatorriko_olioen_erabilera]] rsf4o3j3z1u25wmu574w4j8skdnett5 0 6316 36995 36994 2022-03-24T16:23:11Z 62.99.54.253 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Belar usaintsuak#Martorria]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Belar usaintsuak#Martorri, Coriandrum sativum]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Belar usaintsuak#Martorri,_Coriandrum_sativum]] 9s95x0gwqsycqjxcp2tbgg6bsjqa3nd 0 6317 36997 36996 2022-03-24T16:24:40Z 62.99.54.253 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Belar usaintsuak]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Belar usaintsuak#Albaka, Ocimum basilicum]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Belar usaintsuak#Albaka,_Ocimum_basilicum]] 3ze43dvvemvln4zidqhovpjvyvul9vn 0 6318 36998 2022-03-24T16:25:46Z 62.99.54.253 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Dado handitan]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Dado_handitan]] qq8tfto18ryn1zqrsa3o6z4ogvuw0at 0 6319 36999 2022-03-24T16:26:37Z 62.99.54.253 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze egosia]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hegaluze egosia]] a4zw9o1acap1714tab88718ytwtr52n 0 6320 37003 37002 2022-03-24T16:29:44Z 62.99.54.253 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknika#Irabiatu]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknikak]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren_mailako_sukalde_eta_gozogintza_teknikak]] 7pec3dgyi10p2t0u350w3014f8zinzx 0 6321 37004 2022-03-24T16:31:03Z 62.99.54.253 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknikak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknikak]] bugzd1ifnvbgf5suj4lkrwor5k3j8wr 0 6322 37005 2022-03-24T16:31:28Z 62.99.54.253 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknikak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknikak]] bugzd1ifnvbgf5suj4lkrwor5k3j8wr 0 6323 37006 2022-03-24T16:31:56Z 62.99.54.253 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknikak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknikak]] bugzd1ifnvbgf5suj4lkrwor5k3j8wr 0 6324 37007 2022-03-24T16:32:13Z 62.99.54.253 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknikak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknikak]] bugzd1ifnvbgf5suj4lkrwor5k3j8wr 0 6325 37009 37008 2022-03-24T16:34:08Z 62.99.54.253 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Zuritu]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Teknikak]] q59qwrtai5yfbsce3etxw1t7mb5h29a 0 6326 37167 37166 2022-03-29T11:37:05Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Entsaladako_letxuga_eta_barazki_hosto_desberdinen-nahasketa]] gz45zefelha6sqvp6ehs5somsok3sdv 0 6327 37016 37015 2022-03-24T16:40:51Z 62.99.54.253 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak#Kanela Cinnamomum verum]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak#Kanela Cinnamomum verum]] 9zfj16e6yy863xpmn2vqityk9yrb3ix 0 6328 37017 2022-03-24T16:46:36Z 62.99.54.253 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak#Kanela Cinnamomum verum]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak#Kanela Cinnamomum verum]] 9zfj16e6yy863xpmn2vqityk9yrb3ix 0 6329 37019 37018 2022-03-24T16:48:06Z 62.99.54.253 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak#Kanela Cinnamomum verum]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak#Pipermin edo Kaien Capsicum frutescens]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak#Pipermin_edo_Kaien_Capsicum_frutescens]] 8qw8f9xh9mj854f3x6zen5z6ph3b688 0 6330 37021 37020 2022-03-24T16:49:43Z 62.99.54.253 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Ezpeziak]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak]] avqxac7jgifm0viy3t4zkv1q0n9fqro 0 6331 37023 37022 2022-03-24T16:51:47Z 62.99.54.253 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak#Jengibre Zingiber officinale]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak#Jengibre_Zingiber_officinale]] fa7ac91svmn7b92hjbnhnq9mkh8vjhq 0 6332 37025 37024 2022-03-24T16:53:45Z 62.99.54.253 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak#Piperbeltz Piper nigrum]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak#Piperbeltz_Piper_nigrum]] 6qhoy3ykhhsj3ws8ehktxtx4206rztp 0 6333 37028 37026 2022-03-24T16:55:50Z 62.99.54.253 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak#Piperrauts Capsicum annuum]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak#Piperrauts_Capsicum_annuum]] cvl3faw07ar0bqxpxnb6ewooksg0m07 0 6334 37038 37037 2022-03-27T07:09:51Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Birrineztatu]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Glosarioa]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Glosarioa]] ai2g8588kwjukjbs7p0chjgdm5yn5c8 0 6335 37040 37039 2022-03-27T07:12:11Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [Sukaldaritza liburua/Glosarioa#Estameta]] dl3uf34d6gdfs09rpsjw83mkhnre2ej 0 6336 37043 37042 2022-03-27T07:14:18Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Galdarraztatu]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Galdarraztatze teknika (Galdarraztatu)]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Galdarraztatze teknika (Galdarraztatu)]] lgfnmhi27npv3i5by1z81qq14ylqyzs 0 6337 37046 37045 2022-03-27T07:17:31Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Sueztitze teknika (Sueztitu)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Sueztitze teknika (Sueztitu)]] 2gd2x2rk7nxvadggkgt48v13giho82h 0 6338 37050 37049 2022-03-27T07:21:58Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak#Ziazerba Spinacia oleracea]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Ziazerba Spinacia oleracea]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Ziazerba_Spinacia_oleracea]] ju4daqksbfpmln79uhdgglrpg9ypwbo 0 6339 37440 37058 2022-04-01T08:06:47Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Behikia]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Behikia#Behikiaren haragi zatiak eta hauen ezaugarriak]] oifqzelq4d818ylgjcyieev1kenjamt 0 6340 37060 37059 2022-03-27T07:31:13Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Txokolatea#Txokolate estalkia]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Txokolatea#Txokolatezko estalkiak edo koberturak]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Txokolatea#Txokolatezko_estalkiak_edo_koberturak]] 8xg78dcsflk509r2haa1xj0fxrl36b2 0 6341 37062 37061 2022-03-27T07:33:17Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Piper morroa]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Piperra Capsicum]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Piperra Capsicum]] 890fobkizuy8a2wsp3oeuj2dr8uon4l 0 6342 37064 37063 2022-03-27T07:37:28Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruta freskoa#Lima Citrus x aurantiifolia]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruta freskoa#Lima Citrus × aurantiifolia]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruta freskoa#Lima_Citrus_×_aurantiifolia]] 4fnd5akmnfi8wb5wevb8eitq4lh19bm 0 6343 37065 2022-03-27T07:38:12Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Leka egosia]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Leka egosia]] 53l485yhrwgxn44noup3n8u4zb6gbrs 0 6344 37067 37066 2022-03-27T07:40:14Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Legamia#Legami freskoa]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Legamia#Legamia freskoa]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Legamia#Legamia_freskoa]] 7hhpim0udv8vdc55z5hx8jahzimk2xo 0 6345 37071 37070 2022-03-27T07:45:34Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua#Errezetak/Itsaski errezetak/Otarrainxka egosiak]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Otarrainxka egosiak]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Otarrainxka egosiak]] 1s4kw2w8k7nr7krt776jotgg9x0r742 0 6346 37072 2022-03-27T07:47:29Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Glosarioa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Glosarioa]] ai2g8588kwjukjbs7p0chjgdm5yn5c8 0 6347 37073 2022-03-27T08:02:44Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Glosarioa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Glosarioa]] ai2g8588kwjukjbs7p0chjgdm5yn5c8 0 6348 37074 2022-03-27T08:04:34Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Belar usaintsuak#Oregano Origanum vulgare]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Belar usaintsuak#Oregano_Origanum_vulgare]] oafqs1177uo0d5358rufs4rm41xn0hf 0 6349 37075 2022-03-27T08:06:26Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Luzokerra edo pepinoa Cucumis sativus]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Luzokerra_edo_pepinoa_Cucumis_sativus]] 3sq63syygrqf0vkqyx4wrmkj2hvsowg 0 6350 37079 37078 2022-03-27T08:12:53Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Osagaiak/Barazkiak#Ardi-mihi edo Kanonigoa Valerianella locusta]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Ardi-mihi edo Kanonigoa Valerianella locusta]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Ardi-mihi_edo_Kanonigoa_Valerianella_locusta]] j5qmxp5bqfxb9y2ffbpf0uamrjar6v8 0 6351 37082 37081 2022-03-27T08:14:58Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#Zartagina:]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#Z]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Tresneria#Z]] tt21abclgj5k2kdm2vt2q4s7wrrbznq 0 6352 37084 37083 2022-03-27T08:17:30Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Alioli saltsa]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Alioli tradizionala]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Alioli tradizionala]] pj41emkhe8j49qv2cpe9r7j0qu1bn3f 0 6353 37086 37085 2022-03-27T08:20:57Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruta freskoa#Anana ananas comosus]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruta freskoa#Anana Ananas comosus]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruta freskoa#Anana_Ananas_comosus]] 31ar2a02rqsvd2cmt88dsqccmtbh8ge 0 6354 37088 37087 2022-03-27T08:23:58Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruitu lehorrak#Arbendol, Prunus dulcis]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruitu lehorrak eta pasak#Arbendol, Prunus dulcis]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruitu lehorrak eta pasak#Arbendol,_Prunus_dulcis]] qfku9za7ztoui0rc8ztj59fvdzd6p52 0 6355 37091 37090 2022-03-27T08:29:17Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak/Hegalabur, atungorria edo zimarroia, Thunnus thynnus.]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Hegalabur, atungorria edo zimarroia, Thunnus thynnus.]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Hegalabur,_atungorria_edo_zimarroia,_Thunnus_thynnus.]] 8ev9irdryple7h7jpbhzhuwvn5b256b 0 6356 37092 2022-03-27T08:29:52Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak]] hh5mscn3mf8cys3zge559w4o90s27f6 0 6357 37094 37093 2022-03-27T08:30:47Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azenario egosia]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azenario egosia]] 3zvt9y3k13lf81etiddhtcwos4r9cb2 0 6358 37095 2022-03-27T08:31:59Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea#Azukre beltza]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea#Azukre_beltza]] bxbhyo6gb4j4yd7tfysdkmj6ro4d3pd 0 6359 37096 2022-03-27T15:38:10Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Maionesa saltsa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Maionesa saltsa]] 1w0a0a7bzhwio2juk18ux88yl205k3b 0 6360 37441 37187 2022-04-01T08:06:59Z MABot 1448 Bot: Ezabatutako edo existitzen ez den orrialde batera birzuzendua. wikitext text/x-wiki {{ezabatu|1=Bot-ak: hautsitako birzuzenketa}} #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Tresneria/M]] 8oxlzuapoyr6z5umqp0hxdxw8egvosc 0 6361 37099 2022-03-27T15:42:20Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Zizka-mizkak#Tartaletak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Zizka-mizkak#Tartaletak]] 2kopcvyewfsix34gzp4zx9plptf50y2 0 6362 37102 37101 2022-03-27T15:46:50Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Gozogintza/Almibarra, marmeladak, konfiturak.....#Hari ahul puntua]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Gozogintza/Almibarra, marmeladak, konfiturak.....#Hari ahul puntua.]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Gozogintza/Almibarra, marmeladak, konfiturak.....#Hari ahul puntua.]] 5rbj27hw05y6nqlxt2706qf4634tl66 0 6363 37104 37103 2022-03-27T15:49:24Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak#Bainilla Vainilla sp]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak#Bainila Vainilla sp]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak#Bainila_Vainilla_sp]] rps200yo55i9lugg04zpvb335ukslmv 0 6364 37105 2022-03-27T15:50:06Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barrengorri salteatuak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barrengorri salteatuak]] bpummawxfnyy7f6929k29ewep6vdpda 0 6365 37106 2022-03-27T15:52:03Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Perretxikoak eta onddoak#Agaricus bisporus, Barrengorri edota Urdintza , herri hizkeran txanpinoi]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Perretxikoak_eta_onddoak#Agaricus_bisporus,_Barrengorri_edota_Urdintza_,_herri_hizkeran_txanpinoi]] q0fwi5nv10dn2mfcqss99xipea06uz9 0 6366 37107 2022-03-27T15:52:58Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Betegaiak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Prestaketak/Betegaiak]] tiwo3dwj1pn0wytb3dyw9v4guwy4cwn 0 6367 37110 37109 2022-03-27T15:56:23Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Gozogintza/Sorbete eta izozkiak#Bizkuit izozkiak]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Gozogintza/Sorbete eta izozkiak#Biskuit izozkiak]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Gozogintza/Sorbete eta izozkiak#Biskuit_izozkiak]] 036jggn3x4tzypslpdbfsqnm48kauev 0 6368 37111 2022-03-27T15:58:03Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Zizka-mizkak#Bolobanak (Vol au vent)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Zizka-mizkak#Bolobanak (Vol au vent)]] mycn14u2optln6ei8avghdjm0pa50dp 0 6369 37112 2022-03-27T15:59:45Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Chantilly krema]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Chantilly krema]] rjoveg3owpi0f6obowkcb6zt0b0pnjo 0 6370 37113 2022-03-27T16:01:21Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Tomatea Solanum lycopersicum]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Tomatea_Solanum_lycopersicum]] dzbwln31xy3h26kxwx07o4y65t2inyp 0 6371 37115 2022-03-27T16:47:01Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Entsaladako letxuga eta barazki hosto desberdinen nahasketa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Entsaladako_letxuga_eta_barazki_hosto_desberdinen_nahasketa]] rxdl0r16hm68jiuuvt8p1x8yj13ljr6 0 6372 37116 2022-03-27T16:47:45Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Entsaladako letxuga eta barazki hosto desberdinen nahasketa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Entsaladako letxuga eta barazki hosto desberdinen nahasketa]] m30791s85k3zq1t9rxljl3egvl87neo 0 6373 37117 2022-03-27T16:48:18Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Erremolatxa egosia]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Erremolatxa egosia]] 03vit1rbf8epfa7znj44rjrumydpuuh 0 6374 37118 2022-03-27T16:50:32Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Errukula(Eruca vesicaria, E. vesicaria subsp. sativa edo E. sativa)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Errukula(Eruca_vesicaria,_E._vesicaria_subsp._sativa_edo_E._sativa)]] e1gwy8u9yyo9f5mb3q2m49ln1ypd2zv 0 6375 37120 2022-03-27T16:53:47Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Esnea eta esnekiak#Esne-gain]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Esnea eta esnekiak#Esne-gain]] oqiuliskcz5j3tw25bdnrkcxghto52j 0 6376 37122 2022-03-27T16:58:04Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak#Ezpeletako piperrauts Capsicum annuum]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak#Ezpeletako_piperrauts_Capsicum_annuum]] 6r4510m5in97muqg6oz2daq0dd0r3l5 0 6377 37123 2022-03-27T16:58:51Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hur pralinea]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Hur pralinea]] cwzq41q0d62rcbrbxsl62n6juw7gqr7 0 6378 37125 37124 2022-03-27T17:00:36Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Legamia#Legami freskoa]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Legamia#Legamia freskoa]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Legamia#Legamia_freskoa]] 7hhpim0udv8vdc55z5hx8jahzimk2xo 0 6379 37161 37126 2022-03-29T08:08:17Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroza japoniar eran egosia]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroza japoniar eran egosia]] 5plyixqswx41bkkaj1elgz6p4rqpp0l 0 6380 37128 37127 2022-03-27T17:03:21Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukalaritza liburua/Osagaiak/Hongailuak#Soja saltsa edo tamaria]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hongailuak#Soja saltsa edo tamaria]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Hongailuak#Soja_saltsa_edo_tamaria]] ithfv5qsj29pp9a1djcfxayesbij08t 0 6381 37135 37134 2022-03-27T17:16:48Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Loditzeko elementuak#Ogia]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Prestaketak/Loditzeko_elementuak#Ogia]] qfsdfox9pjo7nvp987jkpqrzhv4aie0 0 6382 37137 37136 2022-03-27T17:19:36Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Perretxikoak eta onddoak#Belarri landuak]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Perretxikoak eta onddoak#Pleurotus ostreatus. Belarri landua]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Perretxikoak eta onddoak#Pleurotus_ostreatus._Belarri_landua]] 1a1qspt7s8suyh7ntgdzi2ehirgq5bk 0 6383 37139 37138 2022-03-27T17:22:39Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hongailuak]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hongailuak#Worcestershire saltsa edo Perrins]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hongailuak#Worcestershire_saltsa_edo_Perrins]] pybyap9khe2d7l9hzoyjsodft0rwwyz 0 6384 37159 2022-03-29T08:06:26Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Kuia Cucurbita]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Kuia_Cucurbita]] dni0dlewql8caf08tfkh5mdnbrajhzb 0 6385 37163 37162 2022-03-29T08:09:17Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Sukaldeko truko eta aholkuak#Neurriak eta ekibalentziak]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Glosarioa]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Glosarioa]] ai2g8588kwjukjbs7p0chjgdm5yn5c8 0 6386 37172 37171 2022-03-29T11:48:01Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Errezeak/Azalore arrautzaztatua]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azalore arrautzaztatua]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak/Azalore_arrautzaztatua]] hwxz61tgmdli6zd8pisru7okmih77bx 0 6387 37175 2022-03-29T11:50:21Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Maionesa saltsa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Maionesa saltsa]] 1w0a0a7bzhwio2juk18ux88yl205k3b 0 6388 37180 37179 2022-03-29T12:01:27Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ozpin olioa]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oinarrizko ozpin-olio saltsa]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oinarrizko ozpin-olio saltsa]] 2hnqgpig152yp6m8sk1yimicqwz93at 0 6389 37181 2022-03-29T12:02:01Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Saltsa arrosa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak/Saltsa_arrosa]] teg15el3kgfyvlf4x71eieeu07ygx8a 0 6390 37183 37182 2022-03-29T12:03:27Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oinarrizko ozpin-olioa]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oinarrizko ozpin-olio saltsa]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oinarrizko ozpin-olio saltsa]] 2hnqgpig152yp6m8sk1yimicqwz93at 0 6391 37186 37185 2022-03-29T12:05:36Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#Birringailu elektrikoa]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#B]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Tresneria#B]] d8dk7vgl96qdvemirq9d7j8o9irl6vk 0 6392 37217 2022-03-29T19:15:37Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Haragia:Ardikia eta Ahuntz azienda]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Ardikia eta Ahuntz azienda]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Ardikia eta Ahuntz azienda]] azxwhhuc3dd9511wcuicpm9hehrnuz1 0 6393 37219 2022-03-29T19:16:28Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Haragia:Txerrikia]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Txerrikia]]» izenera aldatu du, birzuzenketaren gainetik wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Txerrikia]] tg829n1ycoz6yn4te0ri2sxlk4ujt91 0 6394 37221 2022-03-29T19:17:26Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Haragia:Behikia]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Behikia]]» izenera aldatu du, birzuzenketaren gainetik wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Behikia]] git6e0hgc1w76gaytgkwx2o57dtkd4k 0 6395 37223 2022-03-29T19:17:49Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Haragia:Ehiza eta barraskiloa]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Ehiza eta barraskiloa]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Ehiza eta barraskiloa]] hls78nwapsw0328mtq2cobyi14jctap 0 6396 37225 2022-03-29T19:18:10Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Haragia:Hegaztiak eta Untxia]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hegaztiak eta Untxia]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hegaztiak eta Untxia]] nzjzcm8cufhk23n5pmsksw8czo4id6b 0 6397 37297 2022-03-31T06:50:42Z 62.99.54.253 «[[Sukaldaritza liburua/Sukaldeko truko eta aholkuak#Errezetan neurrien baliokidetasunak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Sukaldeko_truko_eta_aholkuak#Errezetan_neurrien_baliokidetasunak]] c67im6niet9ahnf8uu01hyp2miyplo1 0 6398 37304 2022-03-31T07:09:01Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Sukaldeko truko eta aholkuak#Neurriak eta ekibalentziak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Sukaldeko_truko_eta_aholkuak#Neurriak_eta_ekibalentziak|Neurriak eta ekibalentziak]] 1fcz0oxz3y2rsw6t1nw1f8v1snv96yz 0 6399 37307 2022-03-31T07:15:15Z 62.99.54.253 «[[Sukaldaritza liburua/Sukaldeko truko eta aholkuak#Errezetan neurrien baliokidetasunak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Sukaldeko_truko_eta_aholkuak#Errezetan_neurrien_baliokidetasunak]] mmfb4f9x7jqsgcz77bsdnyxq7aylfcq 0 6400 37319 2022-03-31T07:46:20Z 62.99.54.253 «[[Sukaldaritza liburua/Glosarioa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Glosarioa]] ai2g8588kwjukjbs7p0chjgdm5yn5c8 0 6401 37321 37320 2022-03-31T07:48:19Z 62.99.54.253 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Glosario]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Glosarioa]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Glosarioa]] ai2g8588kwjukjbs7p0chjgdm5yn5c8 0 6402 37322 2022-03-31T07:50:45Z 62.99.54.253 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Tomatea Solanum lycopersicum]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Tomatea_Solanum_lycopersicum]] anx09cgx0gbw8nbvb7oteanc7zhlu5i 0 6403 37324 37323 2022-03-31T07:52:44Z 62.99.54.253 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxoa marinatua]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Antxoa ozpinetan]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak/Antxoa_ozpinetan]] k6d3wky92b81d28u68t103jqgr6un0k 0 6404 37325 2022-03-31T07:54:43Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tipula marmelada]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak/Tipula_marmelada]] 3fiez81fakb8n93ny9bshxvxq3o52mr 0 6405 37328 37327 2022-03-31T07:56:59Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak/Konfitatu]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Konfitatze teknika (Konfitatu)]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Konfitatze_teknika_%28Konfitatu%29]] kloeiwhgsawhhlgtov4kibcm1ru5ub0 0 6406 37333 37332 2022-03-31T08:02:23Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Piperra Capsicum]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Piperra_Capsicum]] 144mz50fakskawuhn4rh0f76nosphac 0 6407 37337 2022-03-31T08:04:44Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Piperra Capsicum]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Piperra_Capsicum]] 144mz50fakskawuhn4rh0f76nosphac 0 6408 37341 2022-03-31T08:08:51Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Errefautxoa Raphanus sativus]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Errefautxoa_Raphanus_sativus]] 4zylgmx3stwqqqkrwmaf17w7kynm7gs 0 6409 37344 37343 2022-03-31T08:11:38Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkia#Ahuakatea Persea americana]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Ahuakatea Persea americana]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Ahuakatea_Persea_americana]] 6vw18qglem5onycowk85gcbhjia5u65 0 6410 37347 37346 2022-03-31T08:18:01Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Hongailuak/Jerezko ozpina]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hongailuak#Ozpina]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Hongailuak#Ozpina]] 7iecdnscf6ia36e815akr31la7akwxz 0 6411 37348 2022-03-31T08:19:54Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Piperra Capsicum]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Piperra_Capsicum]] gfd0vy8r1f1a3xv1g6kube47cubbayq 0 6412 37350 37349 2022-03-31T08:30:47Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkia#Piperra Capsicum]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Piperra Capsicum]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Piperra_Capsicum]] gfd0vy8r1f1a3xv1g6kube47cubbayq 0 6413 37352 2022-03-31T08:46:37Z 62.99.54.253 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Aza olioak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Aza olioak]] omfxb8lwz7m5qx6gdi9y30xgykvoedb 0 6414 37353 2022-03-31T08:48:01Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tolosako babarrunak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tolosako babarrunak]] ex1csivfp9d20qyj0gkfmi5k44gyhts 0 6415 37356 2022-03-31T08:50:14Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Hornigaiak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Hornigaiak]] blg2qggpull7ukiuflb2em0pi8zdfsa 0 6416 37361 2022-03-31T08:54:58Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#H]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Tresneria#H]] ba5vrqak78ypi4fkp3an5k9xanu1ocu 0 6417 37368 37367 2022-03-31T09:03:10Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#M]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#M]] 70rsnunenqct1ue3wplrqacesavgph1 0 6418 37371 37370 2022-03-31T09:06:32Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrautza]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrautza]] qm275tbwj6vi4jslptoaycvqk1zpvwz 0 6419 38129 37373 2022-05-05T08:17:12Z MABot 1448 Robota: «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Irinak]]» orriranzko birbideratze bikoitza konpontzea wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Irinak]] ihkplmkrglhhwdcfriprbnk89wzb3fx 0 6420 37375 37374 2022-03-31T09:12:27Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Esnea eta esnekiak#gurina]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Esnea eta esnekiak#Gurina]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Esnea_eta_esnekiak#Gurina]] 6qclorqwh3kkjf896ozfw55h0i3u11y 0 6421 37378 37377 2022-03-31T09:14:36Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak/Izokina]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Izokin arrunta, Salmo salar.]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Izokin_arrunta,_Salmo_salar.]] 8zp8l0jm1ywdi5juzjfv0btmrp34afq 0 6422 37380 37379 2022-03-31T09:16:33Z Gaztarrotz 1953 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Bigarren_mailako_teknikak]] os35wapvqpopl7v329pzsk21te1gpii 0 6423 37383 2022-04-01T06:49:24Z 62.99.54.253 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Baba Vicia faba]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Baba_Vicia_faba]] e73y7o9ly55ka2hgibkca24t65ubps3 0 6424 37385 2022-04-01T06:52:37Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki menestra]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Barazki menestra]] 5xd3lhlwmgz6dt3rh46i57fz0e9mgpx 0 6425 37386 2022-04-01T06:53:13Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azalore egosia]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Azalore egosia]] 9bzbu7yqviqmiu7x7hzs1ut57pp1odq 0 6426 37392 37391 2022-04-01T06:58:23Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkia/Azalorea Brassica oleracea var. botrytis]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Azalorea Brassica oleracea var. botrytis]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Azalorea_Brassica_oleracea_var._botrytis]] g7zwqhxeeloq0og7wnosgs5vvmzsxc7 0 6427 37397 37396 2022-04-01T07:02:41Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zerba egosia]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak/Zerba_egosia]] 92vckbuszoxhkubwk54t8j82ws5og2c 0 6428 37399 37398 2022-04-01T07:05:14Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako teknikak]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknikak]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren_mailako_sukalde_eta_gozogintza_teknikak]] 7pec3dgyi10p2t0u350w3014f8zinzx 0 6429 37400 2022-04-01T07:06:32Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknikak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren_mailako_sukalde_eta_gozogintza_teknikak]] 7pec3dgyi10p2t0u350w3014f8zinzx 0 6430 37401 2022-04-01T07:07:31Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Ingeles erara eginiko egoste teknika (Ingeles-erara egosi)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Ingeles_erara_eginiko_egoste_teknika_(Ingeles-erara_egosi)]] ff3s56rr9ji7ynzhudca02imx0wx8ls 0 6431 37405 37404 2022-04-01T07:15:14Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osakidetza/Barazkiak#Orburua Cynara scolymus]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Orburua Cynara scolymus]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Orburua_Cynara_scolymus]] 8asz9od9r3tdcpq05caws34oijmwxi1 0 6432 37406 2022-04-01T07:17:33Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Lurrunetan egoste teknika (Lurrunetan egosi)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Lurrunetan_egoste_teknika_(Lurrunetan_egosi)]] e8pt47h6yq153bekuv90b8em04gossi 0 6433 37411 2022-04-01T07:25:11Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknikak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Bigarren_mailako_sukalde_eta_gozogintza_teknikak]] rzwdp8ei5b4ocjarax6edcni4f8lt30 0 6434 37415 2022-04-01T07:48:33Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Brokolia Brassica oleracea var. italica]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Brokolia Brassica oleracea var. italica]] gcoiiunstuzlzdjuttmsn78ok9rmv94 0 6435 37423 37422 2022-04-01T07:57:03Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gazta#Bufaloaren esnearekin eginiko gazta. Mozzarella.]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Gazta#Bufaloaren_esnearekin_eginiko_gazta._Mozzarella.]] bfc7xgxyy4matj611j12ln8g8lk5n0a 0 6436 37425 2022-04-01T08:01:04Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak, belar usaintsuak eta hongailuak#Piperbeltz Piper nigrum]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Espeziak,_belar_usaintsuak_eta_hongailuak#Piperbeltz_Piper_nigrum]] hql8klovafp6bue6hy3v3tujyeorr1o 0 6437 37432 37427 2022-04-01T08:05:30Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldeko liburua/Osagaiak/]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gazta#Gazta berria]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Gazta#Gazta_berria]] n1l60a4eu2026x7ri9fczmywoqi9bp8 0 6438 37444 37443 2022-04-01T08:11:34Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hongailuak/Ozpina]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hongailuak#Ozpina]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Hongailuak#Ozpina]] 7iecdnscf6ia36e815akr31la7akwxz 0 6439 37445 2022-04-01T08:13:12Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknikak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Bigarren_mailako_sukalde_eta_gozogintza_teknikak]] rzwdp8ei5b4ocjarax6edcni4f8lt30 0 6440 37446 2022-04-01T08:14:31Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gazta#Idiazabal gazta]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Gazta#Idiazabal_gazta]] 1atkk0qvmxkajsv5hzcrv82wuns8708 0 6441 37448 2022-04-01T08:32:10Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Piperra Capsicum]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Piperra_Capsicum]] 144mz50fakskawuhn4rh0f76nosphac 0 6442 37451 2022-04-01T08:40:57Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Tipulina Allium cepa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Tipulina_Allium_cepa]] rkya6komsnd5bpcs8vms10o9h2b5b7q 0 6443 37452 2022-04-01T08:42:21Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oinarrizko ozpin-olio saltsa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak/Oinarrizko_ozpin-olio_saltsa]] objyf6difuniea9b3srme13925eq5un 0 6444 37453 2022-04-01T08:43:00Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#P]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#P]] m4hk7qkm3maq6bs05j06zjiqxtv1z84 0 6445 37454 2022-04-01T08:43:30Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#E]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#E]] 9qytf485fk5b0ain1gco117s9tbiim5 0 6446 37457 2022-04-01T08:51:11Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Piperra Capsicum]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Piperra_Capsicum]] 144mz50fakskawuhn4rh0f76nosphac 0 6447 37458 2022-04-01T08:52:23Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Leka Phaseolus vulgaris]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Leka_Phaseolus_vulgaris]] bq8b4lhstpdu0rayrcnvo3iibrxa19k 0 6448 37460 2022-04-01T08:54:54Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Leka Phaseolus vulgaris]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Leka_Phaseolus_vulgaris]] bq8b4lhstpdu0rayrcnvo3iibrxa19k 0 6449 37462 2022-04-01T08:57:15Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Patata Solanum tuberosum]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Patata_Solanum_tuberosum]] abzdfj6jr5peaq4tqjoa7fpi9i06mh3 0 6450 37463 2022-04-01T08:58:08Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Azenarioa Daucus carota subsp. sativus]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Azenarioa_Daucus_carota_subsp._sativus]] o4ppi2f1k1a9erxx7sgrltu411qaqgr 0 6451 37465 2022-04-01T09:00:09Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Ilarra Lepista nebularis]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Ilarra_Lepista_nebularis]] 97erkgpfpqjdine4nyzp5mxf4khxyo4 0 6452 37469 2022-04-01T09:06:04Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Tipula Allium cepa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Tipula_Allium_cepa]] 1cqeiu2esfyexeo89dkxt6w85fxcekt 0 6453 37470 2022-04-01T09:06:59Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Baratxuria edo berakatza Allium sativum]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Baratxuria_edo_berakatza_Allium_sativum]] ki3wxjal60wmps23ii5og30qjswpign 0 6454 37471 2022-04-01T09:08:01Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#E]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Tresneria#E]] dpwbqs48tt3sd8asusdxkv529ou9zpa 0 6455 37472 2022-04-01T09:08:56Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Alberjinia edo berenjena Solanum melongena]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Alberjinia_edo_berenjena_Solanum_melongena]] 31dtlsnp09j0z4swjkklrm5qvyaf5id 0 6456 37484 2022-04-05T11:26:22Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruta freskoa#Mangoa Mangifera indica]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Fruta_freskoa#Mangoa_Mangifera_indica]] 9049qx2ncdonm0jv4zto3gsb8fxa3t0 0 6457 37485 2022-04-05T11:27:50Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruta freskoa#Sagarra Malus sp.]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Fruta_freskoa#Sagarra_Malus_sp.]] ndf9lq74hb6u8sficy4ak2p43yv104e 0 6458 37486 2022-04-05T11:29:03Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruta freskoa#Limoia Citrus × limon]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Fruta_freskoa#Limoia_Citrus_×_limon]] 4nc738adcsmvbk27jwxbmjozusyq424 0 6459 37487 2022-04-05T11:30:05Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Entsaladako letxuga eta barazki hosto desberdinen nahasketa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Entsaladako_letxuga_eta_barazki_hosto_desberdinen_nahasketa]] b0h7gd6qjt9siinzk9gbzzlj1psu5v1 0 6460 37488 2022-04-05T11:31:22Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#U]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#U]] n9rmwx3vaq7y7rtw1qcckpnijevt47c 0 6461 37490 2022-04-05T12:20:59Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gazta#Gazta ondua]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Gazta#Gazta_ondua]] ox0qd4y1asd78ldev03cnelduatf5bt 0 6462 37499 2022-04-05T12:34:59Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#M]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#M]] 70rsnunenqct1ue3wplrqacesavgph1 0 6463 37500 2022-04-05T12:35:36Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#M]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#M]] 70rsnunenqct1ue3wplrqacesavgph1 0 6464 37501 2022-04-05T12:36:32Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#M]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#M]] 70rsnunenqct1ue3wplrqacesavgph1 0 6465 37504 2022-04-05T12:40:34Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Baratxuria edo berakatza Allium sativum]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Baratxuria_edo_berakatza_Allium_sativum]] ki3wxjal60wmps23ii5og30qjswpign 0 6466 37505 2022-04-05T12:41:31Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Txirla handia(Tapes decussatus)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Txirla_handia(Tapes_decussatus)]] t7jeosoz1jci3fhvjwkw639nay7asgz 0 6467 37506 2022-04-05T12:42:18Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Belar usaintsuak#Perrexil Petroselinum crispum, neapolitum]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Belar_usaintsuak#Perrexil_Petroselinum_crispum,_neapolitum]] e12oq7fx4z3kf5kknifaomnr52dueou 0 6468 37508 2022-04-05T12:45:23Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Orburua Cynara scolymus]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Orburua_Cynara_scolymus]] c9m7go96si6yqkdszbpj8k3yjjaa54u 0 6469 37510 2022-04-05T12:47:37Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Koipeak#Landare jatorriko olioak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Koipeak#Landare_jatorriko_olioak]] 4vcpq1pilsld38rk5jitjyhwvh94ssb 0 6470 37512 2022-04-05T12:50:57Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Apioa Apium graveolens]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Apioa_Apium_graveolens]] f128kw4ebogffd6jnv8jc1wlwsnrj61 0 6471 37513 2022-04-05T12:51:53Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#P]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#P]] m4hk7qkm3maq6bs05j06zjiqxtv1z84 0 6472 37514 2022-04-05T12:52:19Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#I]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#I]] ewwb1kb03yb1cmevruufhmfeycw9x8o 0 6473 37515 2022-04-05T12:52:45Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#T]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#T]] aa8oj7hk9edw05r5elaqd0m8mndhdwp 0 6474 37519 2022-04-05T14:09:16Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Piperra Capsicum]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Piperra_Capsicum]] 144mz50fakskawuhn4rh0f76nosphac 0 6475 37523 2022-04-06T08:08:18Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#P]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#P]] m4hk7qkm3maq6bs05j06zjiqxtv1z84 0 6476 37524 2022-04-06T08:10:08Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gazta#Gazta motak esnearen arabera]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Gazta#Gazta_motak_esnearen_arabera]] jxgmvgnwxjokea4oi8a1gt7nlrh3g3x 0 6477 37526 2022-04-06T08:18:59Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gazta]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Gazta]] lpa1gkm1b1qomc0ukquvedltavk5rtc 0 6478 37528 2022-04-06T08:21:54Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#P]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#P]] m4hk7qkm3maq6bs05j06zjiqxtv1z84 0 6479 37529 2022-04-06T08:22:50Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#P]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#P]] m4hk7qkm3maq6bs05j06zjiqxtv1z84 0 6480 37535 2022-04-06T08:31:01Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gatza, gelatina, legamia eta ura]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Gatza,_gelatina,_legamia_eta_ura]] rkuk8o37y1fflngf9i7prtacypx1b69 0 6481 37536 2022-04-06T08:31:51Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Xehatu]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Xehatu]] t8hc3s42o5tj4stxw1cclj0ofh4bx4q 0 6482 37537 2022-04-06T08:33:19Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Piperra Capsicum]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Piperra_Capsicum]] 144mz50fakskawuhn4rh0f76nosphac 0 6483 37539 2022-04-06T08:37:13Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrautza]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrautza]] qm275tbwj6vi4jslptoaycvqk1zpvwz 0 6484 37541 37540 2022-04-06T08:39:10Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Osagaiak/Barazkiak#Tomatea Solanum lycopersicum]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Tomatea Solanum lycopersicum]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Tomatea_Solanum_lycopersicum]] anx09cgx0gbw8nbvb7oteanc7zhlu5i 0 6485 37542 2022-04-06T08:41:25Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#E]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#E]] 9qytf485fk5b0ain1gco117s9tbiim5 0 6486 37544 37543 2022-04-06T09:02:06Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Romaneskoa Brassica oleracea]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Romanezko egosia]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak/Romanezko_egosia]] 434adqdxvbd0wmr5626nkc9xouasrmi 0 6487 37546 2022-04-06T09:04:44Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Romaneskoa Brassica oleracea]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Romaneskoa_Brassica_oleracea]] baxdq51mfygsga25ylov18nbqq7g3s8 0 6488 37550 2022-04-06T09:11:53Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Romaneskoa Brassica oleracea]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Romaneskoa_Brassica_oleracea]] baxdq51mfygsga25ylov18nbqq7g3s8 0 6489 37553 2022-04-06T09:12:56Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Romaneskoa Brassica oleracea]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Romaneskoa_Brassica_oleracea]] baxdq51mfygsga25ylov18nbqq7g3s8 0 6490 37556 2022-04-06T09:19:51Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Zerealak#Bulgurra]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Prestaketak/Zerealak#Bulgurra]] k8ky85q9qla5dnuour1tbupla552pdb 0 6491 37557 2022-04-06T09:20:50Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Belar usaintsuak#Mendabeltz Mentha spicata]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Belar_usaintsuak#Mendabeltz_Mentha_spicata]] goetel68ouiflu2o3jevk7hy8hbjvu1 0 6492 37558 2022-04-06T09:22:10Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Tipula Allium cepa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Tipula_Allium_cepa]] 1cqeiu2esfyexeo89dkxt6w85fxcekt 0 6493 37559 2022-04-06T09:22:50Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Zerealak#Bulgurra]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Prestaketak/Zerealak#Bulgurra]] k8ky85q9qla5dnuour1tbupla552pdb 0 6494 37560 2022-04-06T09:24:14Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknikak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Bigarren_mailako_sukalde_eta_gozogintza_teknikak]] rzwdp8ei5b4ocjarax6edcni4f8lt30 0 6495 37561 2022-04-06T09:25:14Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Belar usaintsuak#Tipulin, Allium schoenoprasum]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Belar_usaintsuak#Tipulin,_Allium_schoenoprasum]] efmo5jwmt8xfu7os0g3ld5duy4n30et 0 6496 37562 2022-04-06T09:25:55Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Zerealak#Bulgurra]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Prestaketak/Zerealak#Bulgurra]] k8ky85q9qla5dnuour1tbupla552pdb 0 6497 37563 2022-04-06T09:27:53Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arroza#Arrozak jasandako eraldaketa industrial motak.]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arroza#Arrozak_jasandako_eraldaketa_industrial_motak.]] dofjvukvtsv5wthy91i4htuwm0xp9at 0 6498 37565 2022-04-06T09:30:35Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#S]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#S]] t1obfpzcced9bbqsud5fdeotodao44q 0 6499 37568 2022-04-06T09:34:08Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknikak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Bigarren_mailako_sukalde_eta_gozogintza_teknikak]] rzwdp8ei5b4ocjarax6edcni4f8lt30 0 6500 37570 2022-04-06T09:48:37Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gatza, gelatina, legamia eta ura]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Gatza,_gelatina,_legamia_eta_ura]] rkuk8o37y1fflngf9i7prtacypx1b69 0 6501 37571 2022-04-06T09:49:07Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gatza, gelatina, legamia eta ura]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Gatza,_gelatina,_legamia_eta_ura]] rkuk8o37y1fflngf9i7prtacypx1b69 0 6502 37573 2022-04-06T09:53:21Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Belar usaintsuak#Belar usaintsuen argazki galeria]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Belar_usaintsuak#Belar_usaintsuen_argazki_galeria]] 28m9bavxfzb68qfqli6evo4eswnvx7y 0 6503 37574 2022-04-06T09:53:53Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Belar usaintsuak#Belar usaintsuen argazki galeria]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Belar_usaintsuak#Belar_usaintsuen_argazki_galeria]] 28m9bavxfzb68qfqli6evo4eswnvx7y 0 6504 37575 2022-04-06T09:54:53Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknikak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Bigarren_mailako_sukalde_eta_gozogintza_teknikak]] rzwdp8ei5b4ocjarax6edcni4f8lt30 0 6505 37580 2022-04-06T10:05:29Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Eskarola Cichorium endivia]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Eskarola_Cichorium_endivia]] khxo405xlmcx7ygvd3yt75fm2748aj1 0 6506 37581 2022-04-06T10:07:39Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Aingira, Anguilla anguilla.]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Aingira,_Anguilla_anguilla.]] 9dru8pouj22vcm2rd7kqe3qzb4b8mbf 0 6507 37582 2022-04-06T10:10:00Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Arraina, merkatuan aurkitzeko moduak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Arraina,_merkatuan_aurkitzeko_moduak]] 2n07jb8mxwzfoi515nn2ybrv7nqmh1k 0 6508 37585 2022-04-06T10:13:52Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknikak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Bigarren_mailako_sukalde_eta_gozogintza_teknikak]] rzwdp8ei5b4ocjarax6edcni4f8lt30 0 6509 37588 2022-04-06T10:24:05Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Zainzuria Asparagus officinalis]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Zainzuria_Asparagus_officinalis]] ltvcsvj9wrbtjsdr2t9mg0xstziwhbd 0 6510 37594 37593 2022-04-06T10:34:41Z Gaztarrotz 1953 /* PRESTAKETA */ wikitext text/x-wiki '''ZIAZERBA EGOSIA''' MAHAIKIDEAK: 4 == OSAGAIAK == * [[Ziazerba]]: 500 g. * [[Gatza]]. == PRESTAKETA == * [[Ziazerba|Ziazerbak]] ur hotz ugaritan ondo garbitu, hosto handienak direnei kendu zuztarra. * Jarri kazola bat ur gatzatu ugari irakiten. * Ura irakiten hasitakoan murgildu bertan barazkia eta [[Egosi|egosi]] 5 minutuz. * [[Iragazi|Iragazi,]] xukatu eta hoztu. == AHOLKUAK == *[[Ziazerba bexamelarekin]], [[Ziazerba tortilla|ziazerba tortilla]], [[Barazki budina|barazki budina]], [[Zainzuri beteak|zainzuri beteak]] bolak egin eta frijituta presta liteke. [[Kategoria:Errezetak]] [[Kategoria:Osagaia:Ziazerba]] fuxcn5xd4eqtzmsx2exjmz7oz642776 0 6511 37596 37595 2022-04-06T10:36:11Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ziazerba egosia]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ziazerba Egosia]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak/Ziazerba_Egosia]] isa1wv9stwa6lo2a66egq4r0ql011fz 0 6512 37597 2022-04-06T10:36:57Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ziazerba bexamelarekin]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak/Ziazerba_bexamelarekin]] 1woi0ntjxhdbnl8os7v9am5zd6hg8um 0 6513 37598 2022-04-06T10:38:48Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak, belar usaintsuak eta hongailuak#Piperbeltz Piper nigrum]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Espeziak,_belar_usaintsuak_eta_hongailuak#Piperbeltz_Piper_nigrum]] hql8klovafp6bue6hy3v3tujyeorr1o 0 6514 37607 2022-04-06T10:57:26Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak#Piperbeltz Piper nigrum]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Espeziak#Piperbeltz_Piper_nigrum]] Bilatzen den orriaren izena 37dad82cur0kj3so5d9ba2wwvdqdmkq 0 6515 37613 2022-04-07T08:03:11Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Zainzuria Asparagus officinalis]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Zainzuria_Asparagus_officinalis]] ltvcsvj9wrbtjsdr2t9mg0xstziwhbd 0 6516 37615 2022-04-07T08:05:14Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#Z]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#Z]] 26z41qp34z7k7k19zwwbld91kqbkvaw 0 6517 37617 2022-04-07T08:07:22Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknikak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Bigarren_mailako_sukalde_eta_gozogintza_teknikak]] rzwdp8ei5b4ocjarax6edcni4f8lt30 0 6518 37618 2022-04-07T08:08:30Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Aza Brassica oleracea var. capitata]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Aza_Brassica_oleracea_var._capitata]] 5n6mg4byef97sm0i9sccr7hd1jte5bi 0 6519 37619 2022-04-07T08:09:36Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Koipeak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Koipeak]] jlkq3i0can61s0odzdfrovqow85eg43 0 6520 37623 2022-04-07T08:15:37Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gazta#Gazta urdina]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Gazta#Gazta_urdina]] knxb424kaalz97eh27w1may8st1fif5 0 6521 37624 2022-04-07T08:16:21Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknikak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Bigarren_mailako_sukalde_eta_gozogintza_teknikak]] rzwdp8ei5b4ocjarax6edcni4f8lt30 0 6522 37626 2022-04-07T08:20:40Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Koipeak#Landare jatorriko olioak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Koipeak#Landare_jatorriko_olioak]] 4vcpq1pilsld38rk5jitjyhwvh94ssb 0 6523 37629 2022-04-07T08:23:25Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Zerbak Beta vulgaris subsp. vulgaris]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Zerbak_Beta_vulgaris_subsp._vulgaris]] 1tlyss963ffw3xlg82xb5xambguodcz 0 6524 37632 2022-04-07T08:48:36Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Gazta saltsa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak/Gazta_saltsa]] ffh1yilcp34ovfxh89mhtggz7t46xbd 0 6525 37635 2022-04-07T08:51:59Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bexamel saltsa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak/Bexamel_saltsa]] c54uzac2xpgijfla3v3uilfstsq26y7 0 6526 37638 2022-04-07T08:54:53Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Zerbak Beta vulgaris subsp. vulgaris]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Zerbak_Beta_vulgaris_subsp._vulgaris]] 1tlyss963ffw3xlg82xb5xambguodcz 0 6527 37642 2022-04-07T09:01:01Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknikak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Bigarren_mailako_sukalde_eta_gozogintza_teknikak]] rzwdp8ei5b4ocjarax6edcni4f8lt30 0 6528 37644 2022-04-07T09:05:20Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Mizuna(Brassica rapa var. nipposinica)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Mizuna(Brassica_rapa_var._nipposinica)]] ik3a8cajdhwqcux9rezp9timddmenyn 0 6529 37646 2022-04-07T09:08:53Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Entsaladako letxuga eta barazki hosto desberdinen nahasketa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Entsaladako_letxuga_eta_barazki_hosto_desberdinen_nahasketa]] b0h7gd6qjt9siinzk9gbzzlj1psu5v1 0 6530 37647 2022-04-07T09:09:49Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruta freskoa#Mertxika Prunus persica]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Fruta_freskoa#Mertxika_Prunus_persica]] 8fpzx7bl9b1fu22ugfx2cni0g45mdo4 0 6531 37648 2022-04-07T09:10:41Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Esnea eta esnekiak#Jogurta]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Esnea_eta_esnekiak#Jogurta]] 1amlfanj945czwwy5731cwasxk71kkf 0 6532 37649 2022-04-07T09:11:19Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknikak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Bigarren_mailako_sukalde_eta_gozogintza_teknikak]] rzwdp8ei5b4ocjarax6edcni4f8lt30 0 6533 37652 2022-04-07T09:19:29Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arroz zuri egosia]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak/Arroz_zuri_egosia]] 7f9qkm7jsj8xkhhwnwpo161nq40kr7h 0 6534 37653 2022-04-07T09:20:16Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruitu lehorrak eta pasak#Pistatxoa, Corylus avellana]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Fruitu_lehorrak_eta_pasak#Pistatxoa,_Corylus_avellana]] nywwkw435fimbaaojtp0d2owo5fduas 0 6535 37654 2022-04-07T09:54:40Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Artoa Zea mays]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Artoa_Zea_mays]] 6gtrc1nxfi3mcpp2e8peagsl91c75ye 0 6536 37655 2022-04-07T09:55:30Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Laranja maionesa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak/Laranja_maionesa]] 2a37oc2faei99q17j045r7o34wowk9m 0 6537 37658 2022-04-07T10:04:39Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Ogiak eta ore gaziak#Moldeko ogia]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Prestaketak/Ogiak_eta_ore_gaziak#Moldeko_ogia]] sp12jlfywgyibazx0a31lnf88k3mpgu 0 6538 37660 2022-04-07T10:09:01Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Ehiza eta barraskiloa#Galeperra arrunta edo pospolina (Coturnix coturnix)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Ehiza_eta_barraskiloa#Galeperra_arrunta_edo_pospolina_(Coturnix_coturnix)]] 955wyq0mxzvgl6u1y39lpt4aogf9rd0 0 6539 37665 2022-04-07T10:13:55Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gatza, gelatina, legamia eta ura#Izen propioa duten gatzak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Gatza,_gelatina,_legamia_eta_ura#Izen_propioa_duten_gatzak]] 0kguogybk7k6dts278erbh0kendjeek 0 6540 37666 2022-04-07T10:15:07Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Entsaladako letxuga eta barazki hosto desberdinen nahasketa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Entsaladako_letxuga_eta_barazki_hosto_desberdinen_nahasketa]] b0h7gd6qjt9siinzk9gbzzlj1psu5v1 0 6541 37668 2022-04-07T10:22:22Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak#Sesamo Sesamum indicum]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Espeziak#Sesamo_Sesamum_indicum]] n897thupm14bb1falmgnyazshht1rvc 0 6542 37669 2022-04-07T10:23:47Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Lekaleak, eltzekariak edo egoskariak#Dilistak Lens culinaris]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Lekaleak,_eltzekariak_edo_egoskariak#Dilistak_Lens_culinaris]] r66mt8ogeto876gaa2hd84r7dys5bl9 0 6543 37670 2022-04-07T10:24:29Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Lekaleak, eltzekariak edo egoskariak#Garbantzuak edo txitxirioak Cicer arietinum]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Lekaleak,_eltzekariak_edo_egoskariak#Garbantzuak_edo_txitxirioak_Cicer_arietinum]] hccio7jv6p8tn8pwo3j4iddpj0h90n9 0 6544 37671 2022-04-07T10:25:23Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Lekaleak, eltzekariak edo egoskariak#Babarrunak edo indabak Phaseosus Vulgaris]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Lekaleak,_eltzekariak_edo_egoskariak#Babarrunak_edo_indabak_Phaseosus_Vulgaris]] oljjhcsc9en4nao1et0j87oyq9b8i6x 0 6545 37675 2022-04-07T10:30:24Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknikak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Bigarren_mailako_sukalde_eta_gozogintza_teknikak]] rzwdp8ei5b4ocjarax6edcni4f8lt30 0 6546 37677 2022-04-07T10:34:01Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Koipeak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Koipeak]] jlkq3i0can61s0odzdfrovqow85eg43 0 6547 37679 2022-04-07T10:38:07Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Porrua Allium porrum]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Porrua_Allium_porrum]] fk4zqeru2umorvzm1o4sqxz1fug381o 0 6548 37680 2022-04-07T10:40:18Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#K]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#K]] lmkx6xkqtmtbjifmowd6xw873qlomzs 0 6549 37682 2022-04-07T10:43:24Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Esnea eta esnekiak#Esne-gain]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Esnea_eta_esnekiak#Esne-gain]] rw5em546jwpc3lkcijgdyrdmeuy6yww 0 6550 37683 2022-04-07T10:44:33Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Grillean erretzeko teknika (Grillean erre)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Grillean_erretzeko_teknika_(Grillean_erre)]] 6kanssdoc2ucf5is7zp8wylq7zit9qt 0 6551 37687 2022-04-07T10:47:09Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Betegaiak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Prestaketak/Betegaiak]] tiwo3dwj1pn0wytb3dyw9v4guwy4cwn 0 6552 37691 2022-04-07T10:51:30Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Frijitze teknika (Frijitu)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Frijitze_teknika_(Frijitu)]] tjcls2k5uqowetgivat70u0b7w1ltzl 0 6553 37693 2022-04-07T10:54:45Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Kuia Cucurbita]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Kuia_Cucurbita]] mqhe5kkin1fabbo2u2lgx5vkc1gtpxe 0 6554 37694 2022-04-07T10:55:35Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gatza, gelatina, legamia eta ura#Izen propioa duten gatzak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Gatza,_gelatina,_legamia_eta_ura#Izen_propioa_duten_gatzak]] 0kguogybk7k6dts278erbh0kendjeek 0 6555 37695 2022-04-07T10:55:56Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gatza, gelatina, legamia eta ura#Izen propioa duten gatzak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Gatza,_gelatina,_legamia_eta_ura#Izen_propioa_duten_gatzak]] 0kguogybk7k6dts278erbh0kendjeek 0 6556 37699 37698 2022-04-07T11:45:02Z 62.99.54.253 Birbideraketaren helburua «[[Wiki/Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Kremak]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Kremak]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Prestaketak/Kremak]] szjmtgph8uaioj20ky8c9hxh2jhtmlj 0 6557 37700 2022-04-07T11:46:17Z 62.99.54.253 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#I]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#I]] ewwb1kb03yb1cmevruufhmfeycw9x8o 0 6558 37703 2022-04-08T11:43:47Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Ilarra Lepista nebularis]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Ilarra_Lepista_nebularis]] 97erkgpfpqjdine4nyzp5mxf4khxyo4 0 6559 37709 2022-04-08T11:54:11Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Budinak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Prestaketak/Budinak]] pwkjohl0nxddvbbtelb7ndotlovwfv4 0 6560 37710 2022-04-08T11:54:46Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Pureak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Prestaketak/Pureak]] Bilatzen den orriaren izena g9mnyxaltx83zfsc0g5ms0rich7b4t2 0 6561 37712 2022-04-08T11:57:10Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#A]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#A]] cc156r8o34ajba1ubsj0m5jh7kpmvbu 0 6562 37713 2022-04-08T11:57:45Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Pureak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Prestaketak/Pureak]] Bilatzen den orriaren izena g9mnyxaltx83zfsc0g5ms0rich7b4t2 0 6563 37718 2022-04-11T08:16:26Z 62.99.54.253 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Azukrea#Azukrea mantenugai moduan]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Azukrea#Azukrea_mantenugai_moduan]] h31d15ag5tvzba4myozdusd4fekss6o 0 6564 37719 2022-04-11T08:17:44Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tipula glasatua]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak/Tipula_glasatua]] 833v102b0x44idbnoe1yc7pub0panlw 0 6565 37720 2022-04-11T08:19:01Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruitu lehorrak eta pasak#Intxaurra, Juglans]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Fruitu_lehorrak_eta_pasak#Intxaurra,_Juglans]] fn89uz50xznh6jio5rc4v1q4hwq68qc 0 6566 37722 2022-04-11T08:20:30Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gazta#Mantxako gazta (Gaztela Mantxa)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Gazta#Mantxako_gazta_(Gaztela_Mantxa)]] b7ejyrsxkdpf7lpz4wjtw4czu8pjs1k 0 6567 37726 37725 2022-04-11T08:29:16Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Wiki/Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Koipeak]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Koipeak#Landare jatorriko olioen erabilera]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Koipeak#Landare_jatorriko_olioen_erabilera]] rb0sgnnh6lrghx31xk9buucg45abu7y 0 6568 37728 2022-04-11T08:32:56Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknikak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Bigarren_mailako_sukalde_eta_gozogintza_teknikak]] rzwdp8ei5b4ocjarax6edcni4f8lt30 0 6569 37731 37730 2022-04-11T08:39:42Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Osagaiak/Gazta#Ahuntzaren esnearekin egindako gaztak]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gazta#Ahuntzaren esnearekin egindako gaztak.]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Gazta#Ahuntzaren_esnearekin_egindako_gaztak.]] e1k2mc6oxsap0juhzivwh1uana4ca90 0 6570 37733 2022-04-11T08:46:16Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruta freskoa#Laranja Citrus × sinensis]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Fruta_freskoa#Laranja_Citrus_×_sinensis]] o2yoqzcm2lptlo47gdwfqjuc6giimnr 0 6571 37734 2022-04-11T08:46:58Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Grillean erretzeko teknika (Grillean erre)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Grillean_erretzeko_teknika_(Grillean_erre)]] 6kanssdoc2ucf5is7zp8wylq7zit9qt 0 6572 37736 2022-04-11T08:51:02Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Erremolatxa egosia]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak/Erremolatxa_egosia]] 4hn4fyb3qjsftu2fd0fbvhxhv7nn9xl 0 6573 37743 2022-04-11T08:56:41Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#B]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#B]] rbsxpxyz6nzs21s3xtsminl1judo3lr 0 6574 37745 2022-04-11T09:04:47Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hongailuak#Ernatutako hazi usaintsuak eta loreak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Hongailuak#Ernatutako_hazi_usaintsuak_eta_loreak]] 9zgbk5m6l7ppnpqg2a61hsdogt5f7xf 0 6575 37746 2022-04-11T09:05:05Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hongailuak#Ernatutako hazi usaintsuak eta loreak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Hongailuak#Ernatutako_hazi_usaintsuak_eta_loreak]] 9zgbk5m6l7ppnpqg2a61hsdogt5f7xf 0 6576 37747 2022-04-11T09:05:34Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hongailuak#Ernatutako hazi usaintsuak eta loreak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Hongailuak#Ernatutako_hazi_usaintsuak_eta_loreak]] 9zgbk5m6l7ppnpqg2a61hsdogt5f7xf 0 6577 37748 2022-04-11T09:05:56Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hongailuak#Ernatutako hazi usaintsuak eta loreak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Hongailuak#Ernatutako_hazi_usaintsuak_eta_loreak]] 9zgbk5m6l7ppnpqg2a61hsdogt5f7xf 0 6578 37749 2022-04-11T09:07:08Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gazta#Ricotta gazta. (Italia)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Gazta#Ricotta_gazta._(Italia)]] ktf7v75udfu84epzilvs82tnc9t7d03 0 6579 37751 2022-04-11T09:09:53Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hongailuak#Ernatutako hazi usaintsuak eta loreak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Hongailuak#Ernatutako_hazi_usaintsuak_eta_loreak]] 9zgbk5m6l7ppnpqg2a61hsdogt5f7xf 0 6580 37753 2022-04-11T09:26:06Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pipermorro erreak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak/Pipermorro_erreak]] 4d58d6ouzhei9zgfk4yey7cydhqpth2 0 6581 37757 2022-04-11T09:30:01Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Letxuga Lactuca sativa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Letxuga_Lactuca_sativa]] 0zqrclrbwo9smm5t9rqny41u8uw7r50 0 6582 37760 2022-04-11T09:33:50Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruta freskoa#Marrubi arrunt Fragaria vesca]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Fruta_freskoa#Marrubi_arrunt_Fragaria_vesca]] kyh2vysxfg8i88pf7bai6o88peldr2r 0 6583 37764 2022-04-11T09:57:49Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Antxoa, bokarta edo antxoba Engraulis encrasicolus.]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Antxoa,_bokarta_edo_antxoba_Engraulis_encrasicolus.]] d41qkzr2bhdcsxm55uvqmddv3b7q1gq 0 6584 37765 2022-04-11T09:59:49Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Ogiak eta ore gaziak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Prestaketak/Ogiak_eta_ore_gaziak]] 5jc2ywdx5yn6lbkwuvd4cdgcwktg3iq 0 6585 37766 2022-04-11T10:00:51Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hegaztiak eta Untxia]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Hegaztiak_eta_Untxia]] 0tihtgdqyp4lhuk3zbrscrz0mikuk1y 0 6586 37777 2022-04-11T10:31:04Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak, belar usaintsuak eta hongailuak#Piperbeltz Piper nigrum]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Espeziak,_belar_usaintsuak_eta_hongailuak#Piperbeltz_Piper_nigrum]] hql8klovafp6bue6hy3v3tujyeorr1o 0 6587 37778 2022-04-11T10:31:57Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Espeziak, belar usaintsuak eta hongailuak#Jengibre Zingiber officinale]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Espeziak,_belar_usaintsuak_eta_hongailuak#Jengibre_Zingiber_officinale]] hz68mpzt5w7x4dfagf4iaxl5h868tbe 0 6588 37782 2022-04-11T10:38:08Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Txikoria Cichorium intybus]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Txikoria_Cichorium_intybus]] 188qhc2v2rb0wkhs8ol4q7nlqmw3d6y 0 6589 37784 2022-04-11T10:40:32Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#I]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#I]] ewwb1kb03yb1cmevruufhmfeycw9x8o 0 6590 37789 2022-04-11T10:47:06Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#A]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#A]] cc156r8o34ajba1ubsj0m5jh7kpmvbu 0 6591 37790 2022-04-11T10:48:47Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#L]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#L]] 8qvv21p0zexpvh8kxvjld83nq8btys7 0 6592 37792 2022-04-11T10:52:29Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Baba egosia]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak/Baba_egosia]] 08ovl5go4qca5aih4woinpluy783gxq 0 6593 37794 2022-04-11T10:56:27Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#K]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#K]] Bilatzen den orriaren izena a1uczerue8s2o1lubam4tgm5tovaa0y 0 6594 37933 37800 2022-04-13T00:37:07Z Dcljr 512 + {delete} wikitext text/x-wiki {{delete|no useful content}} ]<ref>https://eu.wikipedia.org/wiki/Mantenugai</ref> hxqs3cadpzvk0hvdyoiv7w00d2hc5oy 0 6595 37801 2022-04-11T11:03:51Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Torneatua eta Baratxuri ale forman]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Torneatua_eta_Baratxuri_ale_forman]] i246yvyfh4cx397lzu6m8jln3zs5ifd 0 6596 37804 2022-04-11T11:07:48Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Lerro zabaletan]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Lerro_zabaletan]] k1bov9z26de462ep3ksc8mla1d3fedm 0 6597 37805 2022-04-11T11:09:00Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Zainzuri beteak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak/Zainzuri_beteak]] 7zuzdxrbh7n3mtew93q5psamx7vubyb 0 6598 37812 2022-04-11T11:32:20Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruitu lehorrak eta pasak#Pasak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Fruitu_lehorrak_eta_pasak#Pasak]] 62qiu3f9wecrh6800ghavcz2k6oyk5r 0 6599 37813 2022-04-11T11:33:20Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruta freskoa#Mugurdi edo masusta gorriak Rubus idaeus]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Fruta_freskoa#Mugurdi_edo_masusta_gorriak_Rubus_idaeus]] ceae9q5zf8u5l115kr48jg5m54qldv0 0 6600 37820 2022-04-12T08:41:03Z 62.99.54.253 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Abakandoa edo misera]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Abakandoa_edo_misera]] gw1vtvwm15rr9ne810xq51hm764wiuf 0 6601 37821 2022-04-12T08:41:30Z 62.99.54.253 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Abakandoa edo misera]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Abakandoa_edo_misera]] gw1vtvwm15rr9ne810xq51hm764wiuf 0 6602 37822 2022-04-12T08:42:19Z 62.99.54.253 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Abakandoa edo misera]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Abakandoa_edo_misera]] gw1vtvwm15rr9ne810xq51hm764wiuf 0 6603 37823 2022-04-12T08:44:15Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#O]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#O]] jt5vgius2u9fyaeg18b7ppo98xk75zh 0 6604 37824 2022-04-12T08:45:18Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hongailuak#Alkoholdun edariak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Hongailuak#Alkoholdun_edariak]] qrzojn0wy5rrjn8do6jifoovgab3nzq 0 6605 37827 2022-04-12T08:51:28Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Bakailaoa, Gadus morhua.]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Bakailaoa,_Gadus_morhua.]] 8veovkfc5womlwfm7kl97iidb8bv9s7 0 6606 37828 2022-04-12T08:54:10Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Txangurrua edo Zentoia (Maja squinado)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Txangurrua_edo_Zentoia_(Maja_squinado)]] tvvbw7b0ttn3mevcb9qo225incilxup 0 6607 37829 2022-04-12T08:55:32Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Otarrainxka, Otarrainxka arrunta (Melicertus kerathurus)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Otarrainxka,_Otarrainxka_arrunta_(Melicertus_kerathurus)]] lob0nta0u8tshisv0dh2rfb2k9ttzmr 0 6608 37833 37832 2022-04-12T09:01:51Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Antxoa, bokarta edo antxoba Engraulis encrasicolus.]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Antxoa,_bokarta_edo_antxoba_Engraulis_encrasicolus.]] d41qkzr2bhdcsxm55uvqmddv3b7q1gq 0 6609 37834 2022-04-12T09:02:14Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Antxoa, bokarta edo antxoba Engraulis encrasicolus.]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Antxoa,_bokarta_edo_antxoba_Engraulis_encrasicolus.]] d41qkzr2bhdcsxm55uvqmddv3b7q1gq 0 6610 37841 2022-04-12T09:48:43Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#G]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#G]] reh5usqv84f14z9zfjz86d1l30o197u 0 6611 37844 2022-04-12T09:56:45Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Arraia edo arrain zabala, Raia clavata.]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Arraia_edo_arrain_zabala,_Raia_clavata.]] nft4rvjz3qlo8usv3t40vc12ebpregf 0 6612 37845 2022-04-12T09:57:23Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Arraia edo arrain zabala, Raia clavata.]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Arraia_edo_arrain_zabala,_Raia_clavata.]] nft4rvjz3qlo8usv3t40vc12ebpregf 0 6613 37847 2022-04-12T10:03:14Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Arraia edo arrain zabala, Raia clavata.]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Arraia_edo_arrain_zabala,_Raia_clavata.]] nft4rvjz3qlo8usv3t40vc12ebpregf 0 6614 38012 37851 2022-04-14T08:10:14Z MABot 1448 Bot: Ezabatutako edo existitzen ez den orrialde batera birzuzendua. wikitext text/x-wiki {{ezabatu|1=Bot-ak: hautsitako birzuzenketa}} #BIRZUZENDU [[Bilatzen den orriaren izena]] gqjft9bxs18nk1ietry364abhhug3n0 0 6615 37852 2022-04-12T10:25:18Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Hegalabur, atungorria edo zimarroia, Thunnus thynnus.]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Hegalabur,_atungorria_edo_zimarroia,_Thunnus_thynnus.]] hkyx63gmgllnwit3ujuiwbywqm31lco 0 6616 37854 2022-04-12T10:27:38Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Hegaluzea edo atunzuria, Thunnus alalunga.]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Hegaluzea_edo_atunzuria,_Thunnus_alalunga.]] dd284ozvpgsnxt86991pa58ewd7r42u 0 6617 37855 2022-04-12T10:29:14Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruta freskoa#Marakuia edo pasio fruitua Passiflora edulis]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Fruta_freskoa#Marakuia_edo_pasio_fruitua_Passiflora_edulis]] gy6a45fkk4a58acfyeqqpmct5hadlho 0 6618 37856 2022-04-12T10:29:36Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruta freskoa#Marakuia edo pasio fruitua Passiflora edulis]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Fruta_freskoa#Marakuia_edo_pasio_fruitua_Passiflora_edulis]] gy6a45fkk4a58acfyeqqpmct5hadlho 0 6619 37857 2022-04-12T10:29:54Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruta freskoa#Marakuia edo pasio fruitua Passiflora edulis]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Fruta_freskoa#Marakuia_edo_pasio_fruitua_Passiflora_edulis]] gy6a45fkk4a58acfyeqqpmct5hadlho 0 6620 37859 2022-04-12T10:32:51Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hongailuak#Jengibre marinatua]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Hongailuak#Jengibre_marinatua]] j9k1dkkhlhunhl74imfigrg4w0yq6dj 0 6621 37861 2022-04-12T10:39:40Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Hegalabur, atungorria edo zimarroia, Thunnus thynnus.]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Hegalabur,_atungorria_edo_zimarroia,_Thunnus_thynnus.]] hkyx63gmgllnwit3ujuiwbywqm31lco 0 6622 37862 2022-04-12T10:40:48Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Hegaluzea edo atunzuria, Thunnus alalunga.]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Hegaluzea_edo_atunzuria,_Thunnus_alalunga.]] dd284ozvpgsnxt86991pa58ewd7r42u 0 6623 37863 2022-04-12T10:42:03Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hongailuak#Ernatutako hazi usaintsuak eta loreak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Hongailuak#Ernatutako_hazi_usaintsuak_eta_loreak]] 9zgbk5m6l7ppnpqg2a61hsdogt5f7xf 0 6624 37864 2022-04-12T10:42:32Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hongailuak#Ernatutako hazi usaintsuak eta loreak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Hongailuak#Ernatutako_hazi_usaintsuak_eta_loreak]] 9zgbk5m6l7ppnpqg2a61hsdogt5f7xf 0 6625 37866 37865 2022-04-12T10:44:54Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Arbia Brassica rapa subsp. rapa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Arbia_Brassica_rapa_subsp._rapa]] ibgv4ws5ip0y7yco9s5fpkjdq91ysqp 0 6626 37867 2022-04-12T10:46:09Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hongailuak#Wasabia]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Hongailuak#Wasabia]] 0z8u6feh6okx66ct0kv6mez13ixtanl 0 6627 37868 2022-04-12T10:46:54Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hongailuak#Wasabia]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Hongailuak#Wasabia]] 0z8u6feh6okx66ct0kv6mez13ixtanl 0 6628 37869 2022-04-12T10:48:25Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#B]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#B]] rbsxpxyz6nzs21s3xtsminl1judo3lr 0 6629 37870 2022-04-12T10:49:17Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#A]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#A]] cc156r8o34ajba1ubsj0m5jh7kpmvbu 0 6630 37871 2022-04-12T10:50:37Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#F]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#F]] tr94up4psnanorumm0dsbqfoow7i2jp 0 6631 37872 2022-04-12T10:51:01Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#F]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#F]] tr94up4psnanorumm0dsbqfoow7i2jp 0 6632 37873 2022-04-12T10:52:01Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Erremolatxa, beterraba Beta vulgaris subsp. vulgaris Conditiva Group]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Erremolatxa,_beterraba_Beta_vulgaris_subsp._vulgaris_Conditiva_Group]] f1p33plnspc25gd66omhvub72gg4wz0 0 6633 37874 2022-04-12T10:52:20Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Erremolatxa, beterraba Beta vulgaris subsp. vulgaris Conditiva Group]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Erremolatxa,_beterraba_Beta_vulgaris_subsp._vulgaris_Conditiva_Group]] f1p33plnspc25gd66omhvub72gg4wz0 0 6634 37876 2022-04-12T10:57:11Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Plantxan erretzeko teknika (Plantxan erre)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Plantxan_erretzeko_teknika_(Plantxan_erre)]] c0x5vvxygkp17e58svmz3jyxpai4y3w 0 6635 37877 2022-04-12T10:58:01Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknikak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Bigarren_mailako_sukalde_eta_gozogintza_teknikak]] rzwdp8ei5b4ocjarax6edcni4f8lt30 0 6636 37879 2022-04-12T11:00:10Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#Z]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#Z]] 26z41qp34z7k7k19zwwbld91kqbkvaw 0 6637 37886 2022-04-12T11:40:42Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#L]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#L]] 8qvv21p0zexpvh8kxvjld83nq8btys7 0 6638 37888 2022-04-12T11:44:03Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Bakailaoa, Gadus morhua]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Bakailaoa,_Gadus_morhua]] rfvli7ct376pgdpltrl3l81g8v3b166 0 6639 37890 2022-04-12T11:48:21Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Txipiroi arrunta (Loligo vulgaris)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Txipiroi_arrunta_(Loligo_vulgaris)]] sze2jjoh2iuqj77pc46xhs5n8ru31wb 0 6640 37891 2022-04-12T11:50:13Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Patata Solanum tuberosum]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Patata_Solanum_tuberosum]] abzdfj6jr5peaq4tqjoa7fpi9i06mh3 0 6641 37893 2022-04-12T11:52:46Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Grillean erretzeko teknika (Grillean erre)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Grillean_erretzeko_teknika_(Grillean_erre)]] 6kanssdoc2ucf5is7zp8wylq7zit9qt 0 6642 37894 2022-04-12T11:53:21Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Buia (Cancer pagurus)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Buia_(Cancer_pagurus)]] 58r7yluj8yh32zierh1e4pqzc77sp7c 0 6643 37896 2022-04-12T12:00:05Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Tipula gorria Allium cepa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Tipula_gorria_Allium_cepa]] rieh2agmlnck0y5tcopyi87x5xm2ajd 0 6644 37897 2022-04-12T12:00:57Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#P]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#P]] m4hk7qkm3maq6bs05j06zjiqxtv1z84 0 6645 37900 2022-04-12T12:04:23Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Piperra Capsicum]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Piperra_Capsicum]] 144mz50fakskawuhn4rh0f76nosphac 0 6646 37902 2022-04-12T12:07:39Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pikilo piper erregosiak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak/Pikilo_piper_erregosiak]] hbwtk0k6uq1o3z5khl6j7auotpohc0o 0 6647 37904 2022-04-12T12:09:33Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Pikilo piper erregosiak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak/Pikilo_piper_erregosiak]] hbwtk0k6uq1o3z5khl6j7auotpohc0o 0 6648 37906 2022-04-12T12:12:58Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknikak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Bigarren_mailako_sukalde_eta_gozogintza_teknikak]] rzwdp8ei5b4ocjarax6edcni4f8lt30 0 6649 37910 2022-04-12T12:17:40Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknikak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Bigarren_mailako_sukalde_eta_gozogintza_teknikak]] rzwdp8ei5b4ocjarax6edcni4f8lt30 0 6650 37911 2022-04-12T12:19:13Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Ohiko egoste teknika (Egosi)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Ohiko_egoste_teknika_(Egosi)]] 0u36cpu3f7waeh0d3q6cjahghfkno58 0 6651 37914 2022-04-12T12:23:33Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Txirla]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Txirla]] mgn95zch8o1s181whzkk9oy4kku0m1v 0 6652 37915 2022-04-12T12:24:45Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Muskuilua (Mytilus edulis)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Muskuilua_(Mytilus_edulis)]] 0ub5nmyzvpdtnd5ycdrw35dlms6pbfh 0 6653 37918 2022-04-12T12:27:43Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Arrain salda]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak/Arrain_salda]] 23su8nv05pe4y8x2l8s7luy1u4ty8tq 0 6654 37920 2022-04-12T12:33:40Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Txirla]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Txirla]] mgn95zch8o1s181whzkk9oy4kku0m1v 0 6655 37921 2022-04-12T12:34:36Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Muskuilua (Mytilus edulis)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Muskuilua_(Mytilus_edulis)]] 0ub5nmyzvpdtnd5ycdrw35dlms6pbfh 0 6656 37924 2022-04-12T12:39:37Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ajoarriero Bakailaoa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak/Ajoarriero_Bakailaoa]] l0ankps3b8gycikzy6vup3ydcf1rksd 0 6657 37925 2022-04-12T12:40:32Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Bakailao entsalada]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak/Bakailao_entsalada]] qv7ca60u6nk6zh6qz7rdp4v3uuebrbb 0 6658 37927 2022-04-12T12:46:50Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Txitxarroa Trachurus trachurus.]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Txitxarroa_Trachurus_trachurus.]] 4ve826vopsc65qvzklfjfwijvljhkec 0 6659 37928 2022-04-12T12:47:33Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Berdela, Scomber scombrus.]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Berdela,_Scomber_scombrus.]] bv6zhne5fnjiiipnfjs9uiccuw9jygv 0 6660 37929 2022-04-12T12:49:13Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Belar usaintsuak#Erramu Laurus nobilis]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Belar_usaintsuak#Erramu_Laurus_nobilis]] 1iru0flkheh6jx24utbcjwn8qt3a0b6 0 6661 37930 2022-04-12T12:50:08Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#H]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#H]] khxcpub7lrm0qiwy69wpjakucnsoqfn 0 6662 37932 2022-04-12T12:52:53Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Bisigu arrunta, arrosel arrunta edo umetan pantxoa Pagellus bogaraveo.]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Bisigu_arrunta,_arrosel_arrunta_edo_umetan_pantxoa_Pagellus_bogaraveo.]] rwlayoaw27dmlktd08hj31mhczakk0l 0 6663 37935 2022-04-13T08:23:46Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Barbarina Mullus barbatus]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Barbarina_Mullus_barbatus]] 12vnmc8k6u31bikjlbjok6e5nz1zqbq 0 6664 37936 2022-04-13T08:24:07Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Barbarina Mullus barbatus]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Barbarina_Mullus_barbatus]] 12vnmc8k6u31bikjlbjok6e5nz1zqbq 0 6665 37937 2022-04-13T08:24:57Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknikak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Bigarren_mailako_sukalde_eta_gozogintza_teknikak]] rzwdp8ei5b4ocjarax6edcni4f8lt30 0 6666 37941 2022-04-14T05:18:59Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Erreboilo arrunta, Scophthalmus maximus.]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Erreboilo_arrunta,_Scophthalmus_maximus.]] pol6vvske70eumrmoaa9xlghk5yhnkz 0 6667 37944 2022-04-14T05:26:47Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Ganba]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Ganba]] jeu7tdaik43xjkp98mxqfgi7cc6p4zb 0 6668 37945 2022-04-14T05:27:38Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknikak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Bigarren_mailako_sukalde_eta_gozogintza_teknikak]] rzwdp8ei5b4ocjarax6edcni4f8lt30 0 6669 37947 2022-04-14T05:29:55Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Ganba]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Ganba]] jeu7tdaik43xjkp98mxqfgi7cc6p4zb 0 6670 37948 2022-04-14T05:31:00Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oinarrizko ozpin-olio saltsa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak/Oinarrizko_ozpin-olio_saltsa]] objyf6difuniea9b3srme13925eq5un 0 6671 37950 2022-04-14T05:33:48Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Ohiko egoste teknika (Egosi)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Ohiko_egoste_teknika_(Egosi)]] 0u36cpu3f7waeh0d3q6cjahghfkno58 0 6672 37951 2022-04-14T05:35:32Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Hegalabur, atungorria edo zimarroia, Thunnus thynnus.]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Hegalabur,_atungorria_edo_zimarroia,_Thunnus_thynnus.]] hkyx63gmgllnwit3ujuiwbywqm31lco 0 6673 37954 2022-04-14T05:42:31Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknikak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Bigarren_mailako_sukalde_eta_gozogintza_teknikak]] rzwdp8ei5b4ocjarax6edcni4f8lt30 0 6674 37958 2022-04-14T05:47:01Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Tomatea Solanum lycopersicum]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Tomatea_Solanum_lycopersicum]] dzbwln31xy3h26kxwx07o4y65t2inyp 0 6675 37959 2022-04-14T05:48:04Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruta freskoa#Marakuia edo pasio fruitua Passiflora edulis]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Fruta_freskoa#Marakuia_edo_pasio_fruitua_Passiflora_edulis]] gy6a45fkk4a58acfyeqqpmct5hadlho 0 6676 37962 2022-04-14T05:52:14Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Gatza, gelatina, legamia eta ura]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Gatza,_gelatina,_legamia_eta_ura]] rkuk8o37y1fflngf9i7prtacypx1b69 0 6677 37964 37963 2022-04-14T05:53:33Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Frijitze teknika (Frijitu)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Frijitze_teknika_(Frijitu)]] tjcls2k5uqowetgivat70u0b7w1ltzl 0 6678 37967 2022-04-14T05:58:41Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#I]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#I]] ewwb1kb03yb1cmevruufhmfeycw9x8o 0 6679 37969 2022-04-14T06:01:23Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Ura]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Ura]] 9twsru3f78wyd4vb13909xhx0ld6bgt 0 6680 37971 2022-04-14T06:04:48Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#E]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#E]] 9qytf485fk5b0ain1gco117s9tbiim5 0 6681 37972 2022-04-14T06:06:03Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hongailuak#Soja saltsa edo tamaria]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Hongailuak#Soja_saltsa_edo_tamaria]] ithfv5qsj29pp9a1djcfxayesbij08t 0 6682 37974 2022-04-14T06:15:07Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Olagarro arrunta (Octopus vulgaris)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Olagarro_arrunta_(Octopus_vulgaris)]] 85wwbrbsa2vngvcxppxkne9dtd9bcnn 0 6683 37975 2022-04-14T06:15:52Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Olagarro arrunta (Octopus vulgaris)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Olagarro_arrunta_(Octopus_vulgaris)]] 85wwbrbsa2vngvcxppxkne9dtd9bcnn 0 6684 37976 2022-04-14T06:16:35Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Txipiroi arrunta (Loligo vulgaris)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Txipiroi_arrunta_(Loligo_vulgaris)]] sze2jjoh2iuqj77pc46xhs5n8ru31wb 0 6685 37977 2022-04-14T06:17:27Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Fruta freskoa#Datila Phoenix dactylifera]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Fruta_freskoa#Datila_Phoenix_dactylifera]] gtw6jstirwnms8dlnfztsfojnf6k4a1 0 6686 37978 2022-04-14T06:18:13Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Erregoste teknika (Erregosi)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Erregoste_teknika_(Erregosi)]] dydx4ghz72yyfdjvavd8sps0nsyx077 0 6687 37979 2022-04-14T06:19:29Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak/Erretzea]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak/Erretzea]] suftq3atk0q54aqxi813sz8cb3ckqi0 0 6688 37980 2022-04-14T06:20:03Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknikak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Bigarren_mailako_sukalde_eta_gozogintza_teknikak]] rzwdp8ei5b4ocjarax6edcni4f8lt30 0 6689 37981 2022-04-14T06:21:30Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Erregoste teknika (Erregosi)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Erregoste_teknika_(Erregosi)]] dydx4ghz72yyfdjvavd8sps0nsyx077 0 6690 37985 2022-04-14T06:34:34Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Itsas Zapo, Zapo beltza Lophius budegassa. Zapo zuria Lophius piscatorius.]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Itsas_Zapo,_Zapo_beltza_Lophius_budegassa._Zapo_zuria_Lophius_piscatorius.]] bq5g161r6d6xb2ys1ff6egwljjwo3ea 0 6691 37986 2022-04-14T06:35:26Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Arrain zatiak eta mozketak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Arrain_zatiak_eta_mozketak]] lqnec7aa1a0owj9g4r1c01pyw9ujujj 0 6692 37989 2022-04-14T06:38:11Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Izkira]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Izkira]] fuzop9sawg2wk743ykadjnpmzqy6u7x 0 6693 37992 2022-04-14T06:41:51Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Marinatuak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Prestaketak/Marinatuak]] 4oxuh7o5fz7go4gn8595tx0zsqy0lxn 0 6694 37993 2022-04-14T06:43:02Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Arraina, merkatuan aurkitzeko moduak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Arraina,_merkatuan_aurkitzeko_moduak]] 2n07jb8mxwzfoi515nn2ybrv7nqmh1k 0 6695 37994 2022-04-14T06:44:07Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Oinarrizko ozpin-olio saltsa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak/Oinarrizko_ozpin-olio_saltsa]] objyf6difuniea9b3srme13925eq5un 0 6696 37995 2022-04-14T06:44:51Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Entsaladak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Prestaketak/Entsaladak]] 65kx4wareje0og3c0ocue4cwa2fouy7 0 6697 37997 37996 2022-04-14T06:46:09Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Betegaiak#Mousse klasikoak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Prestaketak/Betegaiak#Mousse_klasikoak]] r9538fpr5ohdtk3ivu7oi18lw80soay 0 6698 37999 2022-04-14T06:48:38Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Itsaskiak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Itsaskiak]] n13wttubnkirq5y1zvjw6odowqcamdx 0 6699 38000 2022-04-14T06:49:46Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Karrakela, magurio edo mangolino, Littorina]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Karrakela,_magurio_edo_mangolino,_Littorina]] ad0hs1zksatjlhui7hhrv4638qj63k4 0 6700 38002 2022-04-14T06:54:11Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Itsaski krustazeo oskoldunak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Itsaski_krustazeo_oskoldunak]] 6bzzodcjgbwpee9hhrtgc6ydm81lukg 0 6701 38003 2022-04-14T06:54:30Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Itsaski krustazeo oskoldunak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Itsaski_krustazeo_oskoldunak]] 6bzzodcjgbwpee9hhrtgc6ydm81lukg 0 6702 38004 2022-04-14T06:54:53Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Itsaski krustazeo oskoldunak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Itsaski_krustazeo_oskoldunak]] 6bzzodcjgbwpee9hhrtgc6ydm81lukg 0 6703 38005 2022-04-14T06:55:51Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Otarrain arrunta edo Europarra(Palinurus elephas)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Otarrain_arrunta_edo_Europarra(Palinurus_elephas)]] lzgaryeo63ri0w4zfy3sc2bninwoock 0 6704 38006 2022-04-14T06:57:07Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#K]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#K]] lmkx6xkqtmtbjifmowd6xw873qlomzs 0 6705 38009 2022-04-14T07:00:37Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak/Egosketa]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak/Egosketa]] exvpfi9knn6cgqllaslgwgbyob5zp8r 0 6706 38018 2022-04-25T12:17:51Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Arrain zatiak eta mozketak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Arrain_zatiak_eta_mozketak]] lqnec7aa1a0owj9g4r1c01pyw9ujujj 0 6707 38020 2022-04-25T12:19:51Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Arrain zatiak eta mozketak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Arrain_zatiak_eta_mozketak]] lqnec7aa1a0owj9g4r1c01pyw9ujujj 0 6708 38021 2022-04-25T12:20:30Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Izokin arrunta, Salmo salar.]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Izokin_arrunta,_Salmo_salar.]] 8zp8l0jm1ywdi5juzjfv0btmrp34afq 0 6709 38030 2022-04-25T12:29:31Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Lanperna(Pollicipes pollicipes)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Lanperna(Pollicipes_pollicipes)]] ctkg3ku1efs1lewhk0xqxkry1r4yz2e 0 6710 38033 2022-04-25T12:34:15Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Legatza, Merlucciidae.]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Legatza,_Merlucciidae.]] sia1k3d83y1cp0gdqu1oymowk2k3xgg 0 6711 38034 2022-04-25T12:35:01Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknikak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Bigarren_mailako_sukalde_eta_gozogintza_teknikak]] rzwdp8ei5b4ocjarax6edcni4f8lt30 0 6712 38036 2022-04-25T12:39:58Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ilar krema]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak/Ilar_krema]] k1emlmf3do6tm2784iq2et43cgsbpb0 0 6713 38037 2022-04-25T12:41:06Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Ganbak baratxuritan]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak/Ganbak_baratxuritan]] tv93sexxkh6h782zanh1ojy1yhvm1p8 0 6714 38039 2022-04-25T12:42:33Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Hongailuak#Alkoholdun edariak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Hongailuak#Alkoholdun_edariak]] qrzojn0wy5rrjn8do6jifoovgab3nzq 0 6715 38043 2022-04-25T12:50:15Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Arrain zatiak eta mozketak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Arrain_zatiak_eta_mozketak]] lqnec7aa1a0owj9g4r1c01pyw9ujujj 0 6716 38044 2022-04-25T12:51:11Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Legatza, Merlucciidae.]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Legatza,_Merlucciidae.]] sia1k3d83y1cp0gdqu1oymowk2k3xgg 0 6717 38045 2022-04-25T12:52:19Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#L]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#L]] 8qvv21p0zexpvh8kxvjld83nq8btys7 0 6718 38047 38046 2022-04-25T12:52:50Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Wiki/Sukaldaritza liburua/Tresneria#L]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#L]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#L]] 8qvv21p0zexpvh8kxvjld83nq8btys7 0 6719 38050 38048 2022-04-26T08:09:48Z MABot 1448 Bot: Ezabatutako edo existitzen ez den orrialde batera birzuzendua. wikitext text/x-wiki {{ezabatu|1=Bot-ak: hautsitako birzuzenketa}} #BIRZUZENDU [[https://eu.wikibooks.org/wiki/Sukaldaritza_liburua/Tresneria]] 1shnv7f89wgc4txa2gd2ps2t2jckwfc 0 6720 38052 2022-04-26T08:24:31Z 62.99.54.253 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Arrain zatiak eta mozketak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Arrain_zatiak_eta_mozketak]] lqnec7aa1a0owj9g4r1c01pyw9ujujj 0 6721 38057 2022-04-26T08:41:46Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Bigarren mailako sukalde eta gozogintza teknikak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Bigarren_mailako_sukalde_eta_gozogintza_teknikak]] rzwdp8ei5b4ocjarax6edcni4f8lt30 0 6722 38059 2022-04-26T08:46:46Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Lupia, Dicentrarchus labrax.]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Lupia,_Dicentrarchus_labrax.]] 278mr26npzwa5fyp5z9wqx0u5p4r76q 0 6723 38061 2022-04-26T08:52:30Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Tomate "Concassé"-a]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Errezetak/Tomate_"Concassé"-a]] aevglzrudkuj22o42kfm89vhn4jl9wo 0 6724 38063 2022-04-26T08:56:53Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#A]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#A]] cc156r8o34ajba1ubsj0m5jh7kpmvbu 0 6725 38065 2022-04-26T09:09:04Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Arrain zatiak eta mozketak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Arrain_zatiak_eta_mozketak]] lqnec7aa1a0owj9g4r1c01pyw9ujujj 0 6726 38067 2022-04-26T09:10:44Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Saldak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Prestaketak/Saldak]] 8ggekgvnyxrh0nfs68z3isddcpp2flb 0 6727 38069 2022-04-26T09:16:19Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Mero zuria, Epinephelus marginatus.]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Mero_zuria,_Epinephelus_marginatus.]] h78h9jwvzybwh5gar0fri84sli77yzz 0 6728 38071 2022-04-26T09:21:29Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Mihi-arrain arrunta, Solea solea.]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Mihi-arrain_arrunta,_Solea_solea.]] h77h4yucdi9lk0zzz55b33mp8luna4m 0 6729 38073 2022-04-26T09:22:09Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Mihi-arrain arrunta, Solea solea.]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Mihi-arrain_arrunta,_Solea_solea.]] h77h4yucdi9lk0zzz55b33mp8luna4m 0 6730 38074 2022-04-26T09:23:38Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Arrain zatiak eta mozketak]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Arrain_zatiak_eta_mozketak]] lqnec7aa1a0owj9g4r1c01pyw9ujujj 0 6731 38076 38075 2022-04-26T09:25:56Z Gaztarrotz 1953 Birbideraketaren helburua «[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Saldak]]» orritik «[[Sukaldaritza liburua/Prestaketak/Saltsak]]» orrira aldatu da wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Prestaketak/Saltsak]] kpxawckzp9hykbdp6yd8ieovl0ld48v 0 6732 38080 2022-04-26T09:28:09Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mihi arrain popietak ganbekin txakolin saltsan]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mihi-arrain popietak ganbekin txakolin saltsan]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mihi-arrain popietak ganbekin txakolin saltsan]] 0hdt5v102hwbq5saqcepa99qo44j95m 0 6733 38082 2022-04-26T09:28:36Z Gaztarrotz 1953 Gaztarrotz wikilariak «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mihi arraina menier saltsan]]» orria «[[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mihi-arraina menier saltsan]]» izenera aldatu du wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza liburua/Errezetak/Mihi-arraina menier saltsan]] rountcep1w3kp7zv39d5nlspl2aeudg 0 6734 38084 2022-04-26T09:32:13Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#Z]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#Z]] 26z41qp34z7k7k19zwwbld91kqbkvaw 0 6735 38085 2022-04-26T09:36:36Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Frijitze teknika (Frijitu)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Frijitze_teknika_(Frijitu)]] tjcls2k5uqowetgivat70u0b7w1ltzl 0 6736 38090 2022-04-29T11:32:59Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Tresneria#I]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Tresneria#I]] ewwb1kb03yb1cmevruufhmfeycw9x8o 0 6737 38095 2022-04-29T11:41:16Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Nekora edo txamarra (Necora puber)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Nekora_edo_txamarra_(Necora_puber)]] h54ot3kfwjt5xxyk6j3vah61cb3goze 0 6738 38100 2022-04-29T11:48:48Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Barazkiak#Piperra Capsicum]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Barazkiak#Piperra_Capsicum]] 144mz50fakskawuhn4rh0f76nosphac 0 6739 38108 2022-04-29T12:23:22Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Oilar txiki eta handia, Lepidorhombus boscii, Lepidorhombus whiffiagonis.]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Oilar_txiki_eta_handia,_Lepidorhombus_boscii,_Lepidorhombus_whiffiagonis.]] 86hque7ngowazuu1rpa1af7l7ruc17q 0 6740 38110 2022-04-29T12:28:13Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Kraba arrunta edo kabra arrunta, Serranus cabrilla.]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Kraba_arrunta_edo_kabra_arrunta,_Serranus_cabrilla.]] i7czc9z1h6r6prlrg17rpdbai7gqzwu 0 6741 38111 2022-04-29T12:29:52Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Arrainak#Perloi handi, Chelidonichthys lucerna.]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Arrainak#Perloi_handi,_Chelidonichthys_lucerna.]] 8lveokb4mlmqtpdm5mt08y73cjq9oht 0 6742 38114 2022-04-29T12:37:51Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Buia (Cancer pagurus)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Osagaiak/Itsaskiak#Buia_(Cancer_pagurus)]] 58r7yluj8yh32zierh1e4pqzc77sp7c 0 6743 38117 2022-04-29T12:41:30Z Gaztarrotz 1953 «[[Sukaldaritza liburua/Teknikak#Frijitze teknika (Frijitu)]]» orrira birzuzendua wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Sukaldaritza_liburua/Teknikak#Frijitze_teknika_(Frijitu)]] tjcls2k5uqowetgivat70u0b7w1ltzl 0 6744 38139 38138 2022-05-09T09:54:10Z Gaztarrotz 1953 /* Oharrak */ wikitext text/x-wiki == Jatorrizko hanburgesa errezeta == [[Fitxategi:Hanburgesa 2.jpg|500px|thumb|Hanburgesa konpletoa]] === Osagaiak === Hanburgesa ogia: 1. Haragi birrindu xerra: 140 g. ingurukoa Barrako gazta xerra. 1. Uraza hostoa. 1. Tomate naturala : Xerra 1, nahi bada plantxan golpe batekin. Tipula: Uztaietan eskukada 1, nahi bada plantxan golpe batekin. Luzokerra ozpinetan: 1 Xerratua. Saltsak, aukerakoak: Maionesa, tomatea, mustarda... === Prestaketa === Hanburgesa ogia erditik moztu eta plantxa beroan txigortu. Haragi xerra olio tanta batekin plantxan jarri eta gorritzen hasitakoan buelta eman. Honen gainean gazta xerra jarri eta utzi hau urtzen. Hanburgesa muntatzeko lehenik ogiaren azpi aldean uraza, tipula, tomatea, pepinilloa eta aukeratutako saltsa jarri. Honen gainean haragi xerra gaztarekin jarri. Amaitu anburgesa txapela jarriz. === Oharrak === Ohikoa da errezeta hau patata frijituarekin aurkeztea. Gaur egun jatorrizko errezeta honek aldaera ugari aurkitu eta prestatu ditzakegu. Hauen artean saltsa mota eta barazki desberdinak, tipula erregosia, arrautza plantxan, gazta mota desberdinak...... Gero eta ohikoagoak dira hanburgesa barazkijaleak prestatzea. ll9h5sczdloq16xixm5tm5ef5k9y1kl